📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

อภิธมฺมาวตาโร

คนฺถารมฺภกถา

.

อนนฺตกรุณาปฺํ, ตถาคตมนุตฺตรํ;

วนฺทิตฺวา สิรสา พุทฺธํ, ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จ.

.

ปณฺฑุกมฺพลนามาย, สิลายาตุลวิกฺกโม;

นิสินฺโน เทวราชสฺส, วิมเล สีตเล ตเล.

.

ยํ เทวเทโว เทวานํ, เทวเทเวหิ ปูชิโต;

เทเสสิ เทวโลกสฺมึ, ธมฺมํ เทวปุรกฺขโต.

.

ตตฺถาหํ ปาฏวตฺถาย, ภิกฺขูนํ ปิฏกุตฺตเม;

อภิธมฺมาวตารนฺตุ, มธุรํ มติวฑฺฒนํ.

.

ตาฬํ โมหกวาฏสฺส, วิฆาฏนมนุตฺตรํ;

ภิกฺขูนํ ปวิสนฺตานํ, อภิธมฺมมหาปุรํ.

.

สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, อภิธมฺมมโหทธึ;

สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, ตรํว มกรากรํ.

.

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ;

ปวกฺขามิ สมาเสน, ตํ สุณาถ สมาหิตา.

๑. ปโม ปริจฺเฉโท

จิตฺตนิทฺเทโส

.

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;

จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.

ตตฺถ จิตฺตนฺติ วิสยวิชานนํ จิตฺตํ, ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ? วุจฺจเต – สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปิ จิตฺตํ.

.

วิจิตฺตกรณา จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;

ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ, วิจิตฺเต จิตฺตกมฺมเก;

จิตฺตสมฺมุติ ทฏฺพฺพา, วิฺาเณ อิธ วิฺุนา.

ตํ ปน สารมฺมณโต เอกวิธํ, สวิปากาวิปากโต ทุวิธํ. ตตฺถ สวิปากํ นาม กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ. กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธํ.

ตตฺถ กุสลนฺติ ปเนตสฺส โก วจนตฺโถ?

๑๐.

กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวเนน วา;

กุเสน ลาตพฺพตฺตา วา, กุสลนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๑.

เฉเก กุสลสทฺโทยํ, อาโรคฺเย อนวชฺชเก;

ทิฏฺโ อิฏฺวิปาเกปิ, อนวชฺชาทิเก อิธ.

ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลํ. ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วา.

ตตฺถ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรฺเจติ.

ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.

๑๒.

อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;

กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํ.

๑๓.

กิเลสกาโม กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;

สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเย.

๑๔.

ยสฺมึ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;

สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปน.

๑๕.

ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;

มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปน.

๑๖.

กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสฺิโต;

อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิย.

๑๗.

สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สฺิโต;

อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโต.

๑๘.

ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;

กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินา.

๑๙.

ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;

กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา.

๒๐.

อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสฺิตํ;

ทสปุฺกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติ.

๒๑.

ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ,

เวยฺยาวจฺจํ เทสนา จานุโมโท;

ทิฏฺิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,

เยฺโย เอวํ ปุฺวตฺถุปฺปเภโท.

๒๒.

คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;

ตถา สีลมเย ปุฺเ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา.

๒๓.

เทสนา สวนํ ทิฏฺิ-อุชุกา ภาวนามเย;

ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปุฺกฺริยาปิ จ.

๒๔.

สพฺพานุสฺสติปุฺฺจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;

ยนฺติ ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโย.

๒๕.

ปุริมา มุฺจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;

โหติ ทานมยํ ปุฺํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย.

อิทานิ อสฺส ปนฏฺวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปุฺานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ ปมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺปหฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ าติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ วา อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

๒๖.

ทสปุฺกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;

เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๒๗.

สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;

กามาวจรปุฺานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.

อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ. เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิทํ ปฺจวิธํ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.

ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.

เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิฺจฺายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํ. ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม. สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ. เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสฺโชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นาม. เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํ.

๒๘.

กาเม อฏฺเว รูเป จ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ;

จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.

๒๙.

กุสลากุสลาปคเตน สตา,

กุสเล กุสเลน จ ยํ กุสลํ;

จตุภูมิคตํ มุนินา วสินา,

ลปิตํ ลปิตํ สกลมฺปิ มยา.

อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ.

ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภุฺชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภุฺชติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.

โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ. อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.

โมหมูลมฺปิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตสฺส อสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.

เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติ.

๓๐.

โลภมูลวเสนฏฺ, โทสมูลวสา ทุเว;

โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํ.

๓๑.

ปาปาปาเปสฺวปาเปน, ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;

ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํ.

อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติ. ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ. กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกฺเจติ.

ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ สเหตุกวิปากํ นาม.

ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ.

๓๒.

กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ อิเม ปน;

ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

๓๓.

ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;

พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จ.

๓๔.

ตโต มรณกาลสฺมึ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;

เอวํ จตูสุ าเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเส.

๓๕.

สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;

กมฺมทฺวารฺจ กมฺมฺจ, ปุฺานํ กฺริยวตฺถุกํ.

๓๖.

อวิฺตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;

อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปุฺเหิ โน สมา.

๓๗.

ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;

กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.

๓๘.

ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;

ปฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนา.

๓๙.

ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;

ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปน.

๔๐.

อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปุฺโต;

เยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิฺุนา.

๔๑.

หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปุฺานํ ปุฺวาทินา;

หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตา.

๔๒.

อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;

ชายเต กามโลกสฺมึ, น ปนฺตฺถ ชายเต.

เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

อเหตุกวิปากจิตฺตํ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นาม.

อิทํ ปน อฏฺวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํ. ตตฺถ วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํ. สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํ. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺวิฏฺานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติ.

ทิฏฺารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺสุตมุตารมฺมณทิฏฺ-สุตมุตวิฺาตารมฺมณวเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ ทิฏฺารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณํ, สุตารมฺมณํ โสตวิฺาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิฺาณตฺตยํ, ทิฏฺสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตารมฺมณํ เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ.

วตฺถุโต ฉพฺพิธํ. กถํ? จกฺขุวิฺาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติ.

อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติ. กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิฺาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, รูปาทิปฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติ.

ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺวิธํ โหติ. กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิฺาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิ.

ตตฺถ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิฺาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณาทีนิ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ. มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ อปคมปทฏฺานํ.

เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติ. ทุติยา ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต ปฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ. เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

๔๓.

กามาวจรปุฺสฺส, วิปากา โหนฺติ โสฬส;

ตํ ติเหตุกปุฺสฺส, วเสน ปริทีปเย.

อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธานิ. กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.

อิทานิ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ.

๔๔.

กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ;

กามาวจรปุฺํว, นาสมานผลํ ยโต.

๔๕.

อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;

คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถา.

๔๖.

กามาวจรปุฺํว, นาปราปริยเวทนํ;

ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโน.

๔๗.

กุสลานนฺตรํเยว, ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;

าปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํ.

๔๘.

ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนฺจ เภทโต;

ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๔๙.

อภาโวธิปตีนฺจ, อยเมว วิเสสโก;

เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํ. –

เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพา.

อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

๕๐.

สุฺตํ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;

เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล.

๕๑.

ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ, วฬฺชนผเลสุ น;

วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเร.

๕๒.

โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;

วิปาเกธิปตี นตฺถิ, เปตฺวา ตุ อนาสเว.

๕๓.

อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;

ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติ. –

เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพา.

อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติ. อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิ.

เอตฺถ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปฺจวิฺาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติ. เอวํ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิ. อยมิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.

๕๔.

อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;

สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม.

เอวํ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺวิธํ, อเหตุกมฏฺวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิฺาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

๕๕.

เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;

สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิ.

กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติ. ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโต. โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ. เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติ. เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตนฺติ.

ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติ. สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติ. ฉ อสาธารณาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย สพฺพฺุตฺาณคติกาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ.

อิธ ตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิ. เตรส หสนจิตฺตานิ. กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.

๕๖.

โสมนสฺสยุตานฏฺ, กุสลากุสลานิ จ;

กฺริยโต ปน ปฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรส.

๕๗.

ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺหิ;

ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปฺจหิ.

อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ.

อิทานิ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ. อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิ. เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ. อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.

๕๘.

ยา ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;

รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโน.

๕๙.

ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;

ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยา.

เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺวิธํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.

๖๐.

เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปฺจ อรูปิสุ;

จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.

๖๑.

โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;

เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติ.

๖๒.

กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,

กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;

หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,

กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํ.

เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺตึสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติ.

๖๓.

เอกวีสติ ปุฺานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;

ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๖๔.

เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

อฏฺ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺา หิ สมาสโต.

๖๕.

ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;

เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํ.

๖๖.

อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธึ;

เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรฺเจว ตรนฺติ เตติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกนิทฺเทโส

๖๗.

จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา, เย จ เจตสิกา มยา;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํ.

ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกา. เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธา.

ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจรา. เตสุ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนตึส ธมฺมา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปฺา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคุฺตา จิตฺตปาคุฺตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ. ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ เตตฺตึส โหนฺติ. ปุน กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรติ เจติ อิเม ปฺจ อนิยตา. อิเม ปน กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ.

อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา เอตา อุปฺปชฺชนฺติ, น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ยทา ปน อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ วิรมติ, ตทา สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺติ, เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, กรุณามุทิตาหิ สห, อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอเตสุ เอเกน สห จตุตฺตึเสว ธมฺมา โหนฺติ.

๖๘.

อาทินา ปุฺจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา;

กรุณามุทิเตเกน, จตุตฺตึส ภวนฺติ เต.

๖๙.

กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา;

เยวาปนกธมฺเมสุ, ธมฺมราเชน สตฺถุนา.

๗๐.

อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;

อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ.

๗๑.

กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

สรูเปเนว สพฺเพเต, ปาฬิยํ น จ อุทฺธฏา.

๗๒.

ยสฺมา อนิยตา เกจิ, ยสฺมา ราสึ ภชนฺติ น;

ยสฺมา จ ทุพฺพลา เกจิ, ตสฺมา วุตฺตา น ปาฬิยํ.

๗๓.

ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,

มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยํ จ;

ปุฺเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,

เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.

๗๔.

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต;

ปมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิร.

๗๕.

ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน, เวทนาย จ เวทเย;

สฺชานาติ จ สฺาย, เจตนาย จ เจตเย.

๗๖.

พลวปจฺจยตฺตา จ, สหชาตานเมว หิ;

ผสฺโสว ปมํ วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มเหสินา.

๗๗.

อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ;

เอกุปฺปาทาทิภาเวน, จิตฺตชานํ ปวตฺติโต.

๗๘.

อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ;

พลวปจฺจยตฺเตปิ, การณฺจ น ทิสฺสติ.

๗๙.

เทสนากฺกมโต เจว, ปมํ สมุทีริโต;

อิจฺเจวํ ปน วิฺเยฺยํ, วิฺุนา น วิเสสโต.

๘๐.

น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม;

วจนตฺถลกฺขณาทีหิ, ธมฺมา เอว วิชานตา.

ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิฺเยฺยาว, ตสฺมา เตสํ วจนตฺถลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ. เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน เวทนาปจฺจุปฏฺาโน วา, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณสุ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ, โส ทฺวินฺนํ เมณฺฑานํ สนฺนิปาโต วิย ทฏฺพฺโพ.

สุนฺทรํ มโนติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, โสมนสฺสเมว เวทนา โสมนสฺสเวทนา. สา เวทยิตลกฺขณา, อิฏฺาการานุภวนรสา ราชา วิย สุโภชนรสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺานา.

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณกรณรสา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา, ยโถปฏฺิตวิสยปทฏฺานา.

เจตยตีติ เจตนา. สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย.

วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร. วิจรณํ วา วิจาโร. อนุสฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโน.

ปินยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.

จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว จิตฺเตกคฺคตา. สมาธิสฺเสตํ นามํ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน.

สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา ปเนสา สทฺทหนลกฺขณา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา.

สรนฺติ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, ถิรสฺาปทฏฺานา.

วีรภาโว วีริยํ. วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุสฺสาหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ.

ปชานาตีติ ปฺา. สา ปเนสา วิชานนลกฺขณา, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย.

ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ. ตํ ปน อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิย, น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา, น ภงฺคกฺขเณ เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วตฺติสฺเนโหว ปทีปสิขนฺติ.

น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคภาวลกฺขโณ กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.

น ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา น ทุสฺสติ, อทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโทโส. โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.

กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, โอตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสา, ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อิเม ธมฺมา โลกปาลาติ ทฏฺพฺพา.

กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต หุตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายมุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตมุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายกมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตกมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานํ, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวกรอวเสสนีวรณาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายปาคุฺภาโว กายปาคุฺตา. จิตฺตปาคุฺภาโว จิตฺตปาคุฺตา. กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ เคลฺนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ เคลฺภาวกรอสฺสทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.

กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. กายจิตฺตานํ อกุฏิลภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.

ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺาโน.

อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.

เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตภาโว ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา.

กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ จ มนสิกาโร.

สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร. ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถี วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา.

กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วินาเสติ วา ปรทุกฺขนฺติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา.

โมทนฺติ ตาย, สยํ วา โมทตีติ มุทิตา. สา ปโมทนลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเต อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโส เอว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.

กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ลกฺขณาทิโต ปน เอตา ติสฺโสปิ วิรติโย กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิริโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา. เกจิ ปน อิมาสุ เอเกกํ นิยตํ วิรตึ อิจฺฉนฺติ. เอวํ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺเตน อิเม เตตฺตึส วา จตุตฺตึส วา ธมฺมา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.

ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติยจิตฺเตนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ วิเสโส. ปุน ตติเยน าณวิปฺปโยคโต เปตฺวา อโมหํ อวเสสา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถนาปิ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส, ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. โสมนสฺสฏฺาเน เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนา ปวิฏฺา. สา ปน อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว โหติ วิเสโส. สตฺตเมน ปน เปตฺวา ปฺํ อวเสสา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา ธมฺมา โหนฺติ, ตถา อฏฺเมนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

๘๑.

อุเปกฺขายุตฺตจิตฺเตสุ, น ทุกฺขสุขปีติโย;

ชายนฺเตว วิสุํ ปฺจ, กรุณามุทิตาทโย.

อวเสเสสุ ปน รูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา รูปาวจรา, ตตฺถ ปมจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว กามาวจรปมจิตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ อวเสสา เวทิตพฺพา. วิรติโย ปน กามาวจรกุสลโลกุตฺตเรสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺเสุ. ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา. ตติเยน วิจารวชฺชา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา ตึส วา เอกตึส วา. ปฺจเมน ตโต กรุณามุทิตาวชฺชา ตึส โหนฺติ, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขา ปวิฏฺา. เอวํ รูปาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา, เต ปน รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส.

โลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตรา, เต ปน ปมชฺฌานิเก มคฺคจิตฺเต ปมรูปาวจรจิตฺเต วุตฺตนเยน ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทปิ มคฺคจิตฺเต ทุติยรูปาวจรจิตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานมภาโว จ นิยตวิรติภาโว จ โลกุตฺตรภาโว เจตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อกุสลา ปน เจตสิกา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราเยว, เตสุ โลภมูลปมากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปนาคตา ปนฺนรส, เยวาปนกา นิยตา จตฺตาโรติ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อนิยตา ฉ เยวาปนกาติ สพฺเพ ปฺจวีสติ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โสมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา ปนฺนรส, ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ อิเม จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา, อิเม ปน ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสุ นิยตา โหนฺติ, มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉเยว อนิยตเยวาปนกา.

๘๒.

เอวํ เยวาปนา สพฺเพ, นิยตานิยตา ทส;

นิทฺทิฏฺา ปาปจิตฺเตสุ, หตปาเปน ตาทินา.

ตตฺถ ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เอส นโย เสเสสุปิ. น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา.

ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน.

มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน.

มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโสอภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา.

อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.

มฺตีติ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหณรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน.

อิสฺสตีติ อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.

มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคุหณลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ.

กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ.

ถินตา ถินํ. มิทฺธตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหนสํสีทนตา, อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, อุภยมฺปิ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.

เอตฺถ ปน วิตกฺกวีริยสมาธีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธโย วิเสสกา. อิติ อิเม เอกูนวีสติ เจตสิกา ปมากุสลจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาโว เจตฺถ ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ เสสา อฏฺารส เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ. จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยโต โหติ. ปฺจเมน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ปีตึ อวเสสา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ. โสมนสฺสฏฺาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขา ปวิฏฺา. ฉฏฺเนาปิ ปฺจเม วุตฺตสทิสา เอว. สสงฺขารตา, ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ มาโน อนิยโต โหติ. เอวํ โลภมูลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

โทมนสฺสสหคเตสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ โทสมูเลสุ ทฺวีสุ ปเมน อสงฺขาริเกน สมฺปยุตฺตา นิยตา สรูเปนาคตา เตรส. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โทมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา จิตฺเตกคฺคตา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โทโส โมโห เจติ อิเม เตรส ธมฺมา ฉนฺทาทีหิ จตูหิ นิยตเยวาปนเกหิ สตฺตรส โหนฺติ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ อนิยเตสุ ตีสุ เอเกน สห อฏฺารส โหนฺติ, เอเตปิ ตโย น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.

ตตฺถ ทุฏฺุ มโนติ ทุมโน, ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, โทมนสฺสเวทนาเยตํ อธิวจนํ. เตน สหคตํ โทมนสฺสสหคตํ. ตํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ, อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.

ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหตาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. อวเสสา เหฏฺา วุตฺตปฺปการาว. อิติ อิเม สตฺตรส วา อฏฺารส วา นวเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ นวเมน, เอวํ ทสเมนาปิ. สสงฺขารตา, ปเนตฺถ ถินมิทฺธสมฺภโว จ วิเสโส.

ทฺวีสุ ปน โมหมูเลสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน เอกาทสเมน สมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ จิตฺตฏฺิติ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา เตรส, อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกา นิยตา. เตหิ สทฺธึ ปนฺนรส โหนฺติ.

ตตฺถ ปวตฺตฏฺิติมตฺตา เอกคฺคตา. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. เสสา วุตฺตนยา เอว.

ทฺวาทสเมน อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา วิจิกิจฺฉาสหคเต วุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาหีนา อุทฺธจฺจํ สรูเปน อาคตํ, ตสฺมา เตรเสว โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. อธิโมกฺขสมฺภวโต สมาธิ พลวา โหติ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกา, เตหิ สห ปนฺนรเสว โหนฺติ. เอวํ ตาว อกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อิทานิ อพฺยากตา วุจฺจนฺติ, อพฺยากตา ปน ทุวิธา วิปากกิริยเภทโต. ตตฺถ วิปากา กุสลา วิย ภูมิวเสน จตุพฺพิธา กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺเจติ. ตตฺถ กามาวจรวิปากา สเหตุกาเหตุกวเสน ทุวิธา. ตตฺถ สเหตุกวิปากสมฺปยุตฺตา สเหตุกา. เต สเหตุกกามาวจรกุสลสมฺปยุตฺตสทิสา. ยา ปน กรุณามุทิตา อนิยตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ นุปฺปชฺชนฺติ. กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา วิรติโย ปเนตฺถ เอกนฺตกุสลตฺตา น ลพฺภนฺติ. วิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอวํ กามาวจรสเหตุกวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

๘๓.

เตตฺตึสาทิทฺวเย ธมฺมา, ทฺวตฺตึเสว ตโต ปเร;

พาตฺตึส ปฺจเม ฉฏฺเ, เอกตึส ตโต ปเร.

อเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อเหตุกา. เตสุ จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา ชีวิตํ จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปนาคตา ฉ, มนสิกาเรน จ สตฺต โหนฺติ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ สตฺต สตฺเตว เจตสิกา. ตตฺถ กายวิฺาณสมฺปยุตฺเตสุ ปน อุเปกฺขาาเน สุขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกสาตลกฺขณา, ปีณนรสา, เสสา วุตฺตนยา เอว.

๘๔.

อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

สติ กสฺมา อุเปกฺขาว, วุตฺตา จตูสุ สตฺถุนา.

๘๕.

อุปาทาย จ รูเปน, อุปาทารูปเก ปน;

สงฺฆฏฺฏนานิฆํสสฺส, ทุพฺพลตฺตาติ ทีปเย.

๘๖.

ปสาทํ ปนติกฺกมฺม, กูฏํว ปิจุปิณฺฑกํ;

ภูตรูเปน ภูตานํ, ฆฏฺฏนาย สุขาทิกํ.

ตสฺมา กายวิฺาณํ สุขาทิสมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนธาตุนา สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา จกฺขุวิฺาเณน สทฺธึ วุตฺตา ฉ, วิตกฺกวิจาเรหิ สห อฏฺ, อธิโมกฺขมนสิกาเรหิ ทฺวีหิ เยวาปนเกหิ ทส ธมฺมา โหนฺติ. ตถา มโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคเตน. โสมนสฺสสหคเตน ปีติอธิกา เวทนาปริวตฺตนฺจ นานตฺตํ. ตสฺมาเวตฺถ เอกาทส ธมฺมา โหนฺติ. เอวํ อเหตุกาปิ กามาวจรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

รูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิเกหิ สทิสาเยวาติ.

โลกุตฺตรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตรา. เต สพฺเพ เตสํเยว โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานํ สทิสา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สทิสา. เอวํ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อกุสลวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อกุสลวิปากเจตสิกา นาม. เต ปน กุสลวิปากาเหตุกจิตฺเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีสุ วุตฺตเจตสิกสทิสา. เอตฺถ ปน กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกาพาธลกฺขณา. เสสา วุตฺตนยาเยวาติ. เอวํ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.

กิริยาพฺยากตา จ เจตสิกา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจราติ. ตตฺถ กามาวจรา สเหตุกาเหตุกโต ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ สเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา สเหตุกา, เต ปน อฏฺหิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา เปตฺวา วิรติตฺตยํ อนิยตเยวาปนเกสุ กรุณามุทิตาเยว อุปฺปชฺชนฺติ. อเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อเหตุกา, เต กุสลวิปากาเหตุกมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ปน วีริยินฺทฺริยํ อธิกํ. วีริยินฺทฺริยสมฺภวโต ปเนตฺถ พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวาทส ธมฺมา โหนฺติ ปีติยา สห. อยเมตฺถ วิเสโส.

รูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ สกสกภูมิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาติ. เอวํ วีสติ กิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา จ เจตสิกา เวทิตพฺพา.

เอตฺตาวตา กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ.

๘๗.

กุสลากุสเลหิ วิปากกฺริยา-

หทเยหิ ยุตา ปน เจตสิกา;

สกลาปิ จ สาธุ มยา กถิตา,

สุคเตน มหามุนินา กถิตา.

๘๘.

อวคจฺฉติ โย อิมํ อนุนํ,

ปรมํ ตสฺส สมนฺตโต มติ;

อภิธมฺมนเย ทูราสเท,

อติคมฺภีราเน วิชมฺภเต.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส

๘๙.

สพฺเพ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

นามสามฺโตเยว, ทฺเวปฺาส ภวนฺติ เต.

เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปฺจาติ.

๙๐.

จตุปฺาสธา กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา;

เต โหนฺติ ทฺวาทสารูเป, จตฺตาลีสมนาสวา.

๙๑.

เอกวีสสตํ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต;

เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ, อุทฺธริตฺวา ปเนกกํ.

๙๒.

ผสฺสาทีนํ ตุ ธมฺมานํ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, จิตฺตเจตสิเกสฺวหํ.

๙๓.

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ;

อฏฺเเต อวินิพฺโภคา, เอกุปฺปาทา สหกฺขยา.

๙๔.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ;

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, สพฺพสาธารณา อิเม.

๙๕.

วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต;

จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ, ชายเต นตฺถิ สํสโย.

๙๖.

เอกปฺาสจิตฺเตสุ, ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ;

อุเปกฺขา ปฺจปฺาส-จิตฺเต ทุกฺขํ ตุ ตีสุ หิ.

๙๗.

โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน;

ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ, ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ.

๙๘.

ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก;

จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรวิ.

๙๙.

สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก;

เอกุตฺตรสเต จิตฺเต, ฉนฺทสฺสุปฺปตฺติมุทฺทิเส.

๑๐๐.

เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

ทสุตฺตรสเต จิตฺเต, อธิโมกฺโข อุทีริโต.

๑๐๑.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

ฉเฬว ยุคฬา จาติ, ธมฺมา เอกูนวีสติ.

๑๐๒.

เอกนวุติยา จิตฺเต, ชายนฺติ นิยตา อิเม;

อเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, อปุฺเสุ น ชายเร.

๑๐๓.

เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา;

อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ.

๑๐๔.

กามาวจรปุฺเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ;

จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต, สาฏฺเก วิรติตฺตยํ.

๑๐๕.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ;

ยุคฬานิ ฉ มชฺฌตฺตํ, กรุณามุทิตาปิ จ.

๑๐๖.

ตถา วิรติโย ติสฺโส, สพฺเพ เต ปฺจวีสติ;

กุสลาพฺยากตา จาปิ, กุสเลน ปกาสิตา.

๑๐๗.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จ;

ทฺวาทสาปุฺจิตฺเตสุ, นิยตาเยว ชายเร.

๑๐๘.

โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

มิทฺธมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ.

๑๐๙.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ;

เอเต อกุสลา วุตฺตา, เอกนฺเตน มเหสินา.

๑๑๐.

โลโภ อฏฺสุ นิทฺทิฏฺโ, วุตฺตา จตูสุ ทิฏฺิตุ;

มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, โทโสทฺวีสฺเวว ชายเต.

๑๑๑.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สห;

วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.

๑๑๒.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน;

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ วีริยสมาธิ จ.

๑๑๓.

ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ, มนสิกาโร จ จุทฺทส;

กุสลากุสลา เจว, โหนฺติ อพฺยากตาปิ จ.

๑๑๔.

เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ;

จตุฌานงฺคยุตฺตานิ, สตฺตตึสาติ นิทฺทิเส.

๑๑๕.

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ;

จตุตึสวิธํ จิตฺตํ, ทุวงฺคิกมุทีริตํ.

๑๑๖.

สภาเวนาวิตกฺเกสุ, ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร;

สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ น อุทฺธเร.

๑๑๗.

ตีณิ โสฬสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ วเท พุโธ;

เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ, ปฺจ เตรสสุทฺธเร.

๑๑๘.

สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรวิ;

เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ.

๑๑๙.

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, นวกํ นายโกพฺรวิ;

เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๑๒๐.

อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา;

ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ.

๑๒๑.

เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ, ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสุ;

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, มคฺโค โส จตุรงฺคิโก.

๑๒๒.

ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต;

วุตฺโต ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ, มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ.

๑๒๓.

มคฺโค อฏฺสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺงฺคิโกติ หิ;

เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเร.

๑๒๔.

พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย;

เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเส.

๑๒๕.

เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;

จิตฺตเมวํ ตุ วิฺเยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จ.

๑๒๖.

ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ,

จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;

มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา,

วุตฺตานิ สพฺพานิปิ ตานิ เตสุ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทโส

๑๒๗.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.

๑๒๘.

สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;

ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโต.

๑๒๙.

ปุฺาปุฺวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ;

กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺารส อเหตุกา.

๑๓๐.

เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺา, ตาทินา เหตุวาทินา.

๑๓๑.

สวตฺถุกาวตฺถุกโต, ตโถภยวเสน จ;

สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํ.

๑๓๒.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ;

อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จ.

๑๓๓.

โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;

นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา.

๑๓๔.

อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;

ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํ.

๑๓๕.

เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ;

ฉฬารมฺมณกฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยา.

๑๓๖.

วิฺาณานิ จ ทฺเวปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ;

สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, เปตฺวาภิฺมานสํ.

๑๓๗.

เตจตฺตาลีส วิฺเยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;

มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปฺจารมฺมณมีริตํ.

๑๓๘.

เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโต.

๑๓๙.

อเหตุํ เอกเหตุฺจ, ทฺวิเหตุฺจ ติเหตุกํ;

เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.

๑๔๐.

เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา, อฏฺารส อเหตุกา;

วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํ.

๑๔๑.

กาเม ทฺวาทสธา ปุฺ-วิปากกฺริยโต ปน;

ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกา.

๑๔๒.

กาเม ทฺวาทสธา ปุฺ-วิปากกฺริยโต ปน;

สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํ.

๑๔๓.

รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;

เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํ.

๑๔๔.

ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;

ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิฺามานสํ ทฺวยํ.

๑๔๕.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

ชนยนฺติ จ วิฺตฺตึ, อิเม ทฺวตฺตึส มานสา.

๑๔๖.

กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;

อฏฺานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา.

๑๔๗.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเม.

๑๔๘.

เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;

กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติ.

๑๔๙.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;

ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, วิปากา จ อรูปิสุ.

๑๕๐.

สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตฺจ, จุติจิตฺตฺจารหโต;

น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสา.

๑๕๑.

เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปเภทโต;

ปฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน.

๑๕๒.

กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;

มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.

๑๕๓.

สพฺเพว ปฺจปฺาส, นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา;

ชวนฏฺานโตเยว, เอกฏฺาเน นิยามิตา.

๑๕๔.

ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;

ฆายเน สายเน าเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยา.

๑๕๕.

มโนธาตุตฺติกํ าเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;

อฏฺสฏฺิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺานิกตํ คตา.

๑๕๖.

ปุน ทฺวิฏฺานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;

โสมนสฺสยุตํ ปฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา.

๑๕๗.

ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;

ตถา โวฏฺพฺพนํ โหติ, ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺโพ.

๑๕๘.

มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;

อิทํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปน.

๑๕๙.

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา านโต ปน;

มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺานิกา มตา.

๑๖๐.

อฏฺ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;

ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺานวเสน จ.

๑๖๑.

จตุฏฺานิกจิตฺตานิ, อฏฺ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;

กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํ.

๑๖๒.

สนฺตีรณํ ภเว ปฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;

ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติ.

๑๖๓.

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺานวเสน จ;

ปฺจฏฺานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํ.

๑๖๔.

ปฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺกํ;

ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํ.

๑๖๕.

ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.

๑๖๖.

ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิฺาณานํ ปเภทโต;

สตฺตธา สตฺตวิฺาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโต.

๑๖๗.

เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต;

ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺวิธํ มโน.

๑๖๘.

ตตฺถ ทฺเวปฺจวิฺาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา.

๑๖๙.

สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ;

สพฺพํ โลกุตฺตรฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเว.

๑๗๐.

เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เยฺยํ วิภาวินา;

ปฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเว.

๑๗๑.

กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;

อภิฺานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติ.

๑๗๒.

จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิฺาณธาตุสุ;

ปจฺฉิมฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโต.

๑๗๓.

ปุฺาปุฺวเสเนว, วิปากกฺริยเภทโต;

ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิฺาณธาตุยา.

๑๗๔.

มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;

นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํ.

๑๗๕.

ธาตุทฺวยํ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.

๑๗๖.

มโนวิฺาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;

จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ิตํ.

๑๗๗.

ภเว จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺานเภทโต;

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จ.

๑๗๘.

ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;

สนฺตีรณสฺส โวฏฺพฺพ-ชวนานํ วเสน จ.

๑๗๙.

ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว านเภทโต;

เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.

๑๘๐.

ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;

พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเย.

๑๘๑.

เอกวิธาทินเย ปนิมสฺมึ,

โย กุสโล มติมา อิธ ภิกฺขุ;

ตสฺสภิธมฺมคตา ปน อตฺถา,

หตฺถคตามลกา วิย โหนฺติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส

๑๘๒.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.

๑๘๓.

เทวาเจว มนุสฺสา จ, ติสฺโส วาปายภูมิโย;

คติโย ปฺจ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา ตุ ตโย ภวา.

๑๘๔.

ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา;

ภูมีสฺเวตาสุ อุปฺปนฺนา, สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา.

๑๘๕.

ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ, วเสเนกูนวีสติ;

ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา, ทุวิธา สมุทีริตา.

๑๘๖.

อจิตฺตกา สจิตฺตา จ, อสฺีนมจิตฺตกา;

เสสา สจิตฺตกา เยฺยา, สา ปเนกูนวีสติ.

๑๘๗.

ปฏิสนฺธิวเสเนว, โหนฺติ วีสติ ปุคฺคลา;

อิธ จิตฺตาธิการตฺตา, อจิตฺตา น จ อุทฺธฏา.

๑๘๘.

อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ;

อริยา ปน อฏฺาติ, สพฺเพ เอกาทเสริตา.

๑๘๙.

เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, ปุคฺคลานํ ปเภทโต;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ภณโต เม นิโพธถ.

๑๙๐.

ตึสภูมีสุ จิตฺตานิ, กติ ชายนฺติ เม วท;

จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, โหนฺติ สพฺพาสุ ภูมิสุ.

๑๙๑.

สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ;

ปฺจ รูปภเวเยว, จตฺตาเรว อรูปิสุ.

๑๙๒.

กามรูปภเวสฺเวว, อฏฺารส ภวนฺติ หิ;

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.

๑๙๓.

เปตฺวา ปน สพฺพาสํ, จตสฺโสปายภูมิโย;

เตรเสว จ จิตฺตานิ, โหนฺติ ฉพฺพีสภูมิสุ.

๑๙๔.

อปรานิ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;

จิตฺตานิ ปน ชายนฺติ, ฉ จ ฉพฺพีสภูมิสุ.

๑๙๕.

สุทฺธาวาสิกเทวานํ, เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย;

ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺเต, ปฺจวีสติภูมิสุ.

๑๙๖.

อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;

เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.

๑๙๗.

ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ;

อากิฺจฺํ เนวสฺฺจ, เปตฺวาปายภูมิโย.

๑๙๘.

อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโส อารุปฺปภูมิโย;

ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เตวีสภูมิสุ.

๑๙๙.

อรูเป จ อปาเย จ, เปตฺวา อฏฺ ภูมิโย;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหนฺติ ทฺวาวีสภูมิสุ.

๒๐๐.

สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวา นว ภูมิโย;

เอกวีสาสุ นิจฺจมฺปิ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.

๒๐๑.

เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ;

สุทฺธาวาเส เปตฺวา ตุ, อปายารุปฺปภูมิโย.

๒๐๒.

ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;

เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา.

๒๐๓.

กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ วเสน ตุ;

อฏฺ จิตฺตานิ ชายนฺเต, สทา สตฺตสุ ภูมิสุ.

๒๐๔.

ปฺจมชฺฌานปาเกโก, ชายเต ฉสุ ภูมิสุ;

จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, ตีสุ ตีสฺเวว ภูมิสุ.

๒๐๕.

จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ;

อรูปาวจรปากานํ, วเสน ปริทีปเย.

๒๐๖.

กุสลากุสลา กาเม,

เตสํ ปากา อเหตุกา;

อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,

สตฺตตึเสว มานสา.

๒๐๗.

นรกาทีสฺวปาเยสุ, จตูสุปิ จ ชายเร;

ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, นุปฺปชฺชนฺติ กทาจิปิ.

๒๐๘.

กาเม เทวมนุสฺสานํ, นว ปากา มหคฺคตา;

เนว ชายนฺติ ชายนฺติ, อสีติ หทยา สทา.

๒๐๙.

กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

ตถา ฆานาทิวิฺาณ-ตฺตยํ ปากา อปุฺชา.

๒๑๐.

นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ;

อิเมหิ สห จิตฺเตหิ, ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ.

๒๑๑.

จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.

๒๑๒.

เสสานิ เอกปฺาส, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร;

รูปาวจริกา สพฺเพ, วิปากา กามธาตุยา.

๒๑๓.

โทมนสฺสาทิมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา;

เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ, นตฺถิ อารุปฺปภูมิยํ.

๒๑๔.

เอวํ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย;

ตถา เอกาทสนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.

๒๑๕.

กุสลากุสลา กาเม,

เตสํ ปากา อเหตุกา;

อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,

สตฺตตึเสว มานสา.

๒๑๖.

อเหตุกสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺเต ปฺจภูมิสุ;

ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.

๒๑๗.

อเหตุกสฺส วุตฺเตหิ, กามปากา ทุเหตุกา;

ทุเหตุกสฺส ชายนฺเต, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.

๒๑๘.

สพฺเพ มหคฺคตา เจว, สพฺเพปิ จ อนาสวา;

ติเหตุกา วิปากา จ, กาเม นว กฺริยาปิ จ.

๒๑๙.

ทุเหตุโน น ชายนฺติ, จตฺตาลีสํ ตถาฏฺ จ;

กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน.

๒๒๐.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, จตุปฺาส มานสา;

ทฺวิเหตุกสฺส วุตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.

๒๒๑.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, วิปากา กามธาตุยา;

รูปารูเปสุ ปุฺานิ, จตุปฺาส มานสา.

๒๒๒.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ปฺจตึส น ชายเร;

ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.

๒๒๓.

ปฺาเสวสฺส จิตฺตานิ, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส;

นวตึเสว จิตฺตานิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ทีปเย.

๒๒๔.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

อตฺตโนว ผเลนสฺส, สกทาคามิโน สิยุํ.

๒๒๕.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ;

ทุติยํ จ ผลํ หิตฺวา, ยานิ จิตฺตานิ ตานิติ;

อนาคามิสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๒๖.

กติ จิตฺตานิ ชายนฺเต, กาเม อรหโต ปน;

จตฺตารีสฺจ จตฺตาริ, กาเม อรหโต สิยุํ.

๒๒๗.

มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ สกํ สกํ;

มคฺคจิตฺตํ สิยา เตสํ, เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต.

๒๒๘.

ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ;

ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, ชายนฺเตติ วินิทฺทิเส.

๒๒๙.

ฆานาทีสุ จ วิฺาณ-ตฺตยํ สตฺต อปุฺชา;

มหาปากา ตถา ปากา, อุปริชฺฌานภูมิกา.

๒๓๐.

วิปากาปิ จ อารุปฺปา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

อฏฺารส กฺริยา เจว, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.

๒๓๑.

ปมชฺฌานนิพฺพตฺต-ปุถุชฺชนสรีริโน;

เอตานิ จตุปฺาส, จิตฺตานิ น จ ลพฺภเร.

๒๓๒.

โสตาปนฺนสฺส จิตฺตานิ, ตตฺเถกตึส ชายเร;

ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา จาปุฺปฺจกํ.

๒๓๓.

สกทาคามิโน ตตฺถ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

เอกตึเสว ชายนฺเต, ปกฺขิปิตฺวา สกํ ผลํ.

๒๓๔.

อนาคามิสฺส ตตฺเถว, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

เอกตึเสว ชายนฺเต, ผลจิตฺเตน อตฺตโน.

๒๓๕.

วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปุฺชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๒๓๖.

อรหตฺตผลํ ปาโก, ปมชฺฌานสมฺภโว;

สตฺตวีสติ จิตฺตานิ, อรหนฺตสฺส ชายเร.

๒๓๗.

ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ทุติยชฺฌานภูมิสุ;

ฉตฺตึส ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.

๒๓๘.

ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปุฺปฺจกํ;

โสตาปนฺนสฺส พาตฺตึส, ผเลน สห อตฺตโน.

๒๓๙.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

พาตฺตึส ผลจิตฺเตน, สกทาคามิสฺส อตฺตโน.

๒๔๐.

สกทาคามีสุ วุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

อนาคามิผเลนสฺส, พาตฺตึเสว ภวนฺติ หิ.

๒๔๑.

อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน;

ผเลน ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.

๒๔๒.

ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมิสุ;

ปฺจตึเสว ชายนฺเต, จตุตฺถชฺฌานปากโต.

๒๔๓.

โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเร;

สกทาคามิโน เอวํ, ตถานาคามิโนปิ จ.

๒๔๔.

ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, สตฺตวีสติ มานสา;

ตถา เวหปฺผเล จาปิ, สพฺเพสํ โหนฺติ มานสา.

๒๔๕.

เอกตึเสว จิตฺตานิ, สุทฺธาวาสิกภูมิสุ;

อนาคามิกสตฺตสฺส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.

๒๔๖.

อรหโต ปน ตตฺเถว, มานสา สตฺตวีสติ;

เอวํ รูปีสุ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.

๒๔๗.

จตุวีสติ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๔๘.

โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถว, เปตฺวาปุฺปฺจกํ;

สมวีสติ จิตฺตานิ, ผเลน สห อตฺตโน.

๒๔๙.

สกทาคามิโน ตตฺถ, ตถานาคามิโนปิ จ;

ชายนฺติ วีส จิตฺตานิ, ปุพฺพปุพฺพผลํ วินา.

๒๕๐.

ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, ทสปฺจ จ มานสา;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.

๒๕๑.

โหนฺติ เตวีส จิตฺตานิ, อิติ วตฺวา วิภาวเย;

ติณฺณนฺนมฺเปตฺถ เสขานํ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.

๒๕๒.

จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;

กฺริยาทฺวาทส ปาเกโก, ผลํ ขีณาสวสฺส ตุ.

๒๕๓.

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

พาวีสติ จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๒๕๔.

อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร;

สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.

๒๕๕.

สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

อฏฺารเสว จิตฺตานิ, อนาคามิสฺส ชายเร.

๒๕๖.

เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

ขีณาสวสฺส สตฺตสฺส, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๕๗.

เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๕๘.

โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส, สตฺตรส ปกาสเย;

สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.

๒๕๙.

สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

โหนฺติ สตฺตรเสวสฺส, อนาคามิสฺส มานสา.

๒๖๐.

ทฺวาทเสว ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;

ชายนฺติ อรหนฺตสฺส, อิติ วตฺวา วิภาวเย.

๒๖๑.

เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ;

อรูปกุสลา เจว, อุปฺปชฺชนฺติ กฺริยาปิ จ.

๒๖๒.

อุทฺธมุทฺธมรูปีนํ, เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปน;

อารุปฺปาเนว ชายนฺเต, ทิฏฺาทีนวโต กิร.

๒๖๓.

เปตฺวา ปมํ มคฺคํ, กุสลานุตฺตรา ตโย;

กามาวจรปุฺานิ, อปุฺานิ ตถา ทส.

๒๖๔.

จตฺตารารุปฺปปุฺานิ, สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา;

ปมารุปฺปปาโก จ, นว กามกฺริยาปิ จ.

๒๖๕.

อารุปฺปาปิ กฺริยา สพฺพา, เตจตฺตาลีส มานสา;

อุปฺปชฺชนฺติ ปเนตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ.

๒๖๖.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, สพฺโพ รูโปมหคฺคโต;

จิตฺตุปฺปาโท มโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ.

๒๖๗.

อาทิมคฺโค ตโย ปากา, อารุปฺปา จ ตถูปริ;

ฉจตฺตาลีส นตฺเถตฺถ, ปมารุปฺปภูมิยํ.

๒๖๘.

วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ;

เปตฺวา ปมารุปฺป-ตฺตยํ ปาโก จ อตฺตโน.

๒๖๙.

ตาลีเสตานิ ชายนฺเต, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;

เอวํ เสสทฺวเย เยฺยา, หิตฺวา เหฏฺิมเหฏฺิมํ.

๒๗๐.

อตฺตโน อตฺตโน ปากา, จตฺตาโร จ อนาสวา;

วิปากา โหนฺติ สพฺเพว, จตูสฺวารุปฺปภูมิสุ.

๒๗๑.

โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน, กาเม อฏฺ มหากฺริยา;

จตสฺโสปิ จ อารุปฺปา, เตรเสว กฺริยา สิยุํ.

๒๗๒.

ขีณาสวสฺส ชายนฺเต, ปมารุปฺปภูมิยํ;

ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.

๒๗๓.

เอกาทส กฺริยา โหนฺติ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

ทเสว จ กฺริยา เยฺยา, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ.

๒๗๔.

อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;

อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.

๒๗๕.

จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;

เตรเสว จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๒๗๖.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, มหาปากา ตถา นว;

รูปารูปวิปากา จ, เตรเสว ภวนฺติเม.

๒๗๗.

จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ทุเหตุกปุถุชฺชเน;

าณหีนานิ จตฺตาริ, วิปากา เอว ชายเร.

๒๗๘.

ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ;

สตฺตรเสว จิตฺตานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺติ หิ.

๒๗๙.

วิฺาณานิ ทุเว ปฺจ, มโนธาตุตฺตยมฺปิ จ;

สนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพํ, โหนฺติ สตฺตรเสวิเม.

๒๘๐.

เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;

นเวว กุสลา โหนฺติ, จตุนฺนมฺปิ มหคฺคตา.

๒๘๑.

ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ, ติณฺณมริยานมาทิโต;

เตรเสว ตุ จิตฺตานิ, อุปฺปชฺชนฺตีติ นิทฺทิเส.

๒๘๒.

อฏฺเว กามปุฺานิ, ทิฏฺิหีนา อปุฺโต;

จตฺตาโรปิ จ อุทฺธจฺจ-สํยุตฺตฺจาติ เตรส.

๒๘๓.

เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ, ตถา สพฺพปุถุชฺชเน;

โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ, ทฺวยเมว ตุ ชายเต.

๒๘๔.

ติณฺณํ ปุถุชฺชนานํ ตุ, ปฺเจว ปน ชายเร;

จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ.

๒๘๕.

มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ;

เอกเมว ภเว เตสํ, อิติ วตฺวา วิภาวเย.

๒๘๖.

มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ;

ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, จิตฺตุปฺปตฺติ ปกาสิตา.

๒๘๗.

เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;

พหุธาปิ จ โหตีติ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.

๒๘๘.

สกฺกา วุตฺตานุสาเรน, เภโท าตุํ วิภาวินา;

คนฺถวิตฺถารภีเตน, สํขิตฺตํ ปนิทํ มยา.

๒๘๙.

ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ;

อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิภาวินา.

๒๙๐.

อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ,

วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ;

สทา สาธุ จินฺเตติ วาเจติ โย ตํ,

นรํ ราคโทสา จิรํ โนปยนฺติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ภูมิปุคฺคลวเสน จิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท

อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส

๒๙๑.

เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.

๒๙๒.

รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;

ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.

๒๙๓.

ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต;

สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสฺิโต.

๒๙๔.

ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;

สวิฺาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺิโต.

๒๙๕.

อวิฺาณกสทฺโท โย,

โส โหตูตุสมุฏฺิโต;

ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,

สทฺทารมฺมณตํ คโต.

๒๙๖.

ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;

อยํ จตุสมุฏฺาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโต.

๒๙๗.

รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;

โสว จตุสมุฏฺาโน, รสารมฺมณนามโก.

๒๙๘.

ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;

โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.

๒๙๙.

สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ;

ลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ-ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.

๓๐๐.

ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;

ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํ.

๓๐๑.

ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย;

เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิร.

๓๐๒.

เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อฺมฺสฺส โคจรํ;

เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํ.

๓๐๓.

ตฺจ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;

รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปน.

๓๐๔.

ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;

อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติ.

๓๐๕.

ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;

เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเว.

๓๐๖.

สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;

ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํ.

๓๐๗.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;

ปฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํ.

๓๐๘.

อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;

วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยา.

๓๐๙.

รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;

เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโร.

๓๑๐.

นารูปํ น จ ปฺตฺตึ, นาตีตํ น จนาคตํ;

อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโร.

๓๑๑.

เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;

จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิฺจิ อรูปิสุ.

๓๑๒.

มหาปากานมฏฺนฺนํ, สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา.

๓๑๓.

รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;

ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา.

๓๑๔.

ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๓๑๕.

นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต;

อฏฺานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโร.

๓๑๖.

จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปุฺโต;

กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จ.

๓๑๗.

ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;

ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เต.

๓๑๘.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปุฺโต กฺริยโตปิ จ;

ตถาภิฺาทฺวยฺเจว, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.

๓๑๙.

เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;

ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเม.

๓๒๐.

ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;

นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.

ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.

๓๒๑.

ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยา.

๓๒๒.

วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;

ปฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา.

๓๒๓.

อฏฺ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;

หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสา.

๓๒๔.

สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;

กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสา.

๓๒๕.

อภิฺามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;

สนฺตปฺตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเม.

๓๒๖.

เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;

นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินา.

๓๒๗.

กามโต จ กฺริยา ปฺจ, รูปโต ปฺจมี กฺริยา;

จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.

๓๒๘.

นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ;

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วท.

๓๒๙.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา,

ปุฺโต กฺริยโต ตถา;

อภิฺาหทยา ทฺเวปิ,

กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ.

๓๓๐.

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;

นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ.

๓๓๑.

จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๒.

สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๓.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ;

กฺริยาภิฺา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๔.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา-ภิฺาจิตฺตฺจ ปุฺโต;

นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๕.

กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;

ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํ.

๓๓๖.

ปุถุชฺชโน น ชานาติ,

โสตาปนฺนสฺส มานสํ;

โสตาปนฺโน น ชานาติ,

สกทาคามิสฺส มานสํ.

๓๓๗.

สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;

อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํ.

๓๓๘.

เหฏฺิโม เหฏฺิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;

อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺิมสฺส จ มานสํ.

๓๓๙.

โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,

โหติ อารมฺมณํ ปน;

ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,

ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๓๔๐.

กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;

อภิฺามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๔๑.

กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;

เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยา.

๓๔๒.

รูปาวจรปุฺานิ, กามปากํ ตโต วินา;

ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ.

๓๔๓.

อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;

เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิ.

๓๔๔.

อรูปาวจรปากานํ, ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;

อิเมสํ อฏฺราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๔๕.

อปริยาปนฺนปุฺมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;

รูปโต ปฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๔๖.

จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;

ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปน.

๓๔๗.

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;

กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํ.

๓๔๘.

วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๔๙.

กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๕๐.

วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๕๑.

อปุฺสฺสาติ ปฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;

อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโต.

๓๕๒.

อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปน.

๓๕๓.

กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๕๔.

กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๕๕.

ยํ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;

ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปน.

๓๕๖.

กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป, เตสํ ปฺจนฺนเมว จ;

อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโร.

๓๕๗.

รูปํ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;

กามาวจรปุฺสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ.

๓๕๘.

อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๕๙.

นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;

กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จ.

๓๖๐.

อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๖๑.

นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน;

เตภูมกสฺส ปุฺสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ.

๓๖๒.

รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;

นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๖๓.

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;

ปฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตา.

๓๖๔.

อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโม.

๓๖๕.

ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;

จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจรา.

๓๖๖.

ปมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเว.

๓๖๗.

ปมารุปฺปปาโกยํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิ.

๓๖๘.

ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

น ปุฺสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปน.

๓๖๙.

ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เยฺยํ วิภาวินา.

๓๗๐.

ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;

กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยา.

๓๗๑.

ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ;

อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.

๓๗๒.

กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;

กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปน.

๓๗๓.

ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;

เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยา.

๓๗๔.

ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,

เย เย ชายนฺติ โคจรํ;

โส โส เตสฺจ เตสฺจ,

โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๗๕.

โย ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,

ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;

โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,

ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตว.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส

๓๗๖.

อนนฺตาเณน นิรงฺคเณน,

คุเณสินา การุณิเกน เตน;

วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,

วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.

๓๗๗.

เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา;

ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเร.

๓๗๘.

กุสลํ กามโลกสฺมึ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;

ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํ.

๓๗๙.

เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;

นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

๓๘๐.

ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสฺิตํ;

ติเหตุกํ ทุเหตุฺจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํ.

๓๘๑.

ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;

ทุเหตุกมเหตุฺจ, วิปากํ เทติ อตฺตโน.

๓๘๒.

ติเหตุเกน กมฺเมน,

ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ทุเหตุกาปิ โหเตว,

น จ โหติ อเหตุกา.

๓๘๓.

ทุเหตุเกน กมฺเมน,

ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

อเหตุกาปิ โหเตว,

น จ โหติ ติเหตุกา.

๓๘๔.

อสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;

สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถา.

๓๘๕.

เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;

วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๓๘๖.

อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;

ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํ.

๓๘๗.

กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;

ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ.

๓๘๘.

พลวารมฺมเณ อิฏฺเ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;

มโนธาตุ ภวงฺคสฺมึ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปน.

๓๘๙.

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปมํ กามมานสํ.

๓๙๐.

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปเม กุสเล คเต;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุน.

๓๙๑.

วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ;

สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเต.

๓๙๒.

ตฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิ.

๓๙๓.

ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;

เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยา.

๓๙๔.

สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ.

๓๙๕.

ยทา หิ ตติยํ ปุฺํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยา.

๓๙๖.

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;

อิมินา ปน สทฺธึ ฉ, ปุริมานิ จ ปฺจปิ.

๓๙๗.

ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเช.

๓๙๘.

อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;

ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุ.

๓๙๙.

ตสฺมึ ทฺวาเร ยทา อิฏฺ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;

อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธ.

๔๐๐.

อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;

อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโน.

๔๐๑.

อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;

เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเร.

๔๐๒.

เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;

โหนฺติ ปิฏฺิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโต.

๔๐๓.

ปฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;

สทฺธึ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๔๐๔.

จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;

ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺิ ภวนฺติเม.

๔๐๕.

เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;

สมสฏฺิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโย.

๔๐๖.

คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;

โสตวิฺาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬส.

๔๐๗.

เอวเมว สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;

อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิ.

๔๐๘.

กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;

เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา.

๔๐๙.

ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;

ปวตฺตึ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเย.

๔๑๐.

ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ;

เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุ.

๔๑๑.

คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เยฺยํ สพฺพมเสสโต.

๔๑๒.

ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.

๔๑๓.

สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;

อเนกานิ วิปากานิ, สฺชเนติ ปวตฺติยํ.

๔๑๔.

เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;

สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโต.

๔๑๕.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.

๔๑๖.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;

อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปน.

๔๑๗.

เตน ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;

อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต.

๔๑๘.

โสมนสฺสยุเต าณ-หีเน กุสลมานเส;

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมึ ทุเหตุเก.

๔๑๙.

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;

ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํ.

๔๒๐.

ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;

อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํ.

๔๒๑.

ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;

โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๒๒.

ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํ.

๔๒๓.

ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;

เตสํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จ.

๔๒๔.

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ หิ.

๔๒๕.

เอวมฏฺฏฺ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;

จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํ.

๔๒๖.

คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ;

โสตฆานาทินา สทฺธึ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิ.

๔๒๗.

เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;

ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.

๔๒๘.

ทุเหตุกตฺตเยนาปิ, เสเสน สทิเสน ตุ;

ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโต.

๔๒๙.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.

๔๓๐.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;

โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.

๔๓๑.

ทุเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;

เตสุ อฺตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปน.

๔๓๒.

ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิฺาณธาตุยา.

๔๓๓.

ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;

กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา.

๔๓๔.

ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโน.

๔๓๕.

ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปุฺานํ ยสฺส กสฺสจิ;

ชวนสฺสาวสานสฺมึ, อเหตุกมิทํ มโน.

๔๓๖.

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;

ตํ ตุ มูลภวงฺคฺจ, ตทารมฺมณเมว จ.

๔๓๗.

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จ.

๔๓๘.

เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;

คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิ.

๔๓๙.

อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;

ตทา สนฺตีรณฺเจว, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๔๐.

โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;

ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.

๔๔๑.

เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;

โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํ.

๔๔๒.

จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;

โสตฆานาทินา สทฺธึ, โหเตวาเหตุกฏฺกํ.

๔๔๓.

อเหตุปฏิสนฺธิสฺส, น ตทารมฺมณํ ภเว;

ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน.

๔๔๔.

ชาตา สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;

เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเว.

๔๔๕.

มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ;

จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติ.

๔๔๖.

เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;

คนฺธํ วายุฺจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปน.

๔๔๗.

เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธฺจ ฆายตํ;

ปิวตฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จ.

๔๔๘.

จกฺขุวิฺาณกาทีนิ, ปุฺชาเนว ปฺจปิ;

สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺกํ.

๔๔๙.

อยํ ตาว กถา อิฏฺ-อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

กามาวจรปุฺานํ, ชวนานํ วเสนิธ.

๔๕๐.

นิยมตฺถํ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;

กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํ.

๔๕๑.

อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;

อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิ.

๔๕๒.

โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํ.

๔๕๓.

ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;

โคจเร อิฏฺมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํ.

๔๕๔.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปุฺชา.

๔๕๕.

อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;

โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๕๖.

โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

คเวสิตพฺพา ปฺเจว, ตทารมฺมณมานสา.

๔๕๗.

อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสา.

๔๕๘.

ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต.

๔๕๙.

โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;

ตสฺส กึ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๖๐.

ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;

โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วา.

๔๖๑.

มหคฺคตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๖๒.

ตสฺมา ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;

น โหติ กึ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิก.

๔๖๓.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ ตุ;

ปุฺาปุฺวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยา.

๔๖๔.

อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;

ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จ.

๔๖๕.

ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;

ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิร.

๔๖๖.

วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;

กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิต.

๔๖๗.

วินา อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;

รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิฺจารพฺภ ชายเต.

๔๖๘.

อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;

จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เยฺยา ปฺจ นิยามตา.

๔๖๙.

ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;

รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตา.

๔๗๐.

เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;

มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํ.

๔๗๑.

ติเหตุกํ ติเหตุฺจ, ทุเหตุฺจ อเหตุกํ;

วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา.

๔๗๒.

ชาติยํ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;

วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตา.

๔๗๓.

โคจเรน ปสาทสฺมึ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;

อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตา.

๔๗๔.

อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,

วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;

สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,

โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโท.

๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทโส

๔๗๕.

อิทานิ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.

๔๗๖.

ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปฺจสุ;

ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ.

๔๗๗.

ปมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;

ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วา.

๔๗๘.

นิปนฺนฏฺานโต กิฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;

คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สา.

๔๗๙.

ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;

เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุ.

๔๘๐.

ปสาทา ปฺจ ทฏฺพฺพา, สุตฺตํ ปฺจทิสาสฺวิว;

จิตฺตํ ปน จ ทฏฺพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย.

๔๘๑.

ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;

ปสาทานํ ตุ ทฏฺพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิ.

๔๘๒.

จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;

ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปน.

๔๘๓.

มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;

ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํ.

๔๘๔.

สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;

อารมฺมเณสุ ทฏฺพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํ.

๔๘๕.

ปุนาคนฺตฺวา ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;

วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ.

๔๘๖.

อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ;

อารมฺมเณน ปมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปน.

๔๘๗.

ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;

ตโต หิ ปมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํ.

๔๘๘.

เอเกการมฺมณํ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;

อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโต.

๔๘๙.

รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;

มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโย.

๔๙๐.

ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;

สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํ.

๔๙๑.

สาขาย ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว ชายเร.

๔๙๒.

เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;

ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโต.

๔๙๓.

ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว โหติติ.

๔๙๔.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;

อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเน.

๔๙๕.

สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺพฺพเนปิ จ;

กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วา.

๔๙๖.

เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิฺุนา;

อวิเสเสน วิฺเยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเน.

๔๙๗.

โทวาริโกปมาทีนิ, เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;

อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.

๔๙๘.

อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;

อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๔๙๙.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต จกฺขุวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๐.

อสมฺเภเทน โสตสฺส, สทฺทาปาถคเมน จ;

อากาสนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๑.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต โสตวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๒.

อสมฺเภเทน ฆานสฺส, คนฺธาปาถคเมน จ;

วาโยสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๓.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต ฆานวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๔.

อสมฺเภเทน ชิวฺหาย, รสาปาถคเมน จ;

อาโปสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๕.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต ชิวฺหาวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๖.

อสมฺเภเทน กายสฺส, โผฏฺพฺพาปาถสงฺคมา;

ปถวีนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๗.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต กายวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๘.

อสมฺเภทา มนสฺสาปิ, ธมฺมาปาถคเมน จ;

วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๙.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

มโนวิฺาณเมวํ ตุ, สมฺปยุตฺเตหิ ชายเต.

๕๑๐.

มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;

อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ, สมนกฺกาโรติ สฺิตํ.

๕๑๑.

วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาติ, นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉติ;

ภวํ ตุ ปฺจโวการํ, สนฺธาย กถิโต ปน.

๕๑๒.

ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ;

กาเม ทส จ รูเปสุ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ.

๕๑๓.

กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตฺจ, ตถา คตินิมิตฺตกํ;

อิทํ หิ ติวิธํ เตสํ, อารมฺมณมุทีริตํ.

๕๑๔.

กามาวจรสนฺธีนํ, ปริตฺตารมฺมณํ มตํ;

ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, โหติ นตฺถิ อนาคตํ.

๕๑๕.

อฏฺเว จ มหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ.

๕๑๖.

เอกาทสวิเธ จิตฺเต, ตทารมฺมณสฺิเต;

ทส ปุฺวิปากานิ, เอกํ โหติ อปุฺชํ.

๕๑๗.

มหาปากา น ชายนฺเต, รูปารูปภวทฺวเย;

กาเม รูเป ภเว เจว, โหติ สนฺตีรณตฺตยํ.

๕๑๘.

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;

เตสุ จิตฺตํ ปเนกมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.

๕๑๙.

น ตทารมฺมณํ หุตฺวา, ปวตฺตติ กทาจิปิ;

กสฺมา น โหติ เจ ตตฺถ, พีชสฺสาภาวโต ปน.

๕๒๐.

ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺเถตฺถ, กามาวจรสฺิตํ;

รูปาทิโคจเร ตสฺส, ภเวยฺย ชนกํ ตุ ยํ.

๕๒๑.

จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, นตฺถิตาปชฺชตีติ เจ;

นินฺทฺริยานํ ปวตฺตานุ-ภาวโต จิตฺตสมฺภโว.

๕๒๒.

เอกนฺเตน ยถา เจตํ, ตทารมฺมณมานสํ;

นปฺปวตฺตติ สพฺพมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.

๕๒๓.

อกามาวจรธมฺเมปิ, ตเทตํ นานุพนฺธติ;

กสฺมา อชนกตฺตา หิ, ชนกสฺสาสมานโต.

๕๒๔.

ชนกํ เตน ตุลฺยํ วา, กามาวจรสฺิตํ;

กุสลากุสลาทึ ตุ, ชวนํ อนุพนฺธติ.

๕๒๕.

กามาวจรธมฺมาปิ, เย มหคฺคตโคจรา;

หุตฺวา วตฺตนฺติ เต จาปิ, อิทํ เนวานุพนฺธติ.

๕๒๖.

ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ, เอกนฺเตน ปนสฺส หิ;

ตถาปริจิตตฺตา จ, นานุพนฺธติ สพฺพทา.

๕๒๗.

กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ;

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส.

๕๒๘.

นามโคตฺตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา.

๕๒๙.

ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา;

ตถา วิปสฺสนายาปิ, ลกฺขณารมฺมณาย จ.

๕๓๐.

ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ;

น โลกุตฺตรธมฺเมปิ, อารพฺภ ชวเน คเต.

๕๓๑.

ตถา มหคฺคเต ธมฺเม, อารพฺภ ชวเน ปน;

ปฏิสมฺภิทาาณานิ, อารพฺภ ชวิเตปิ จ.

๕๓๒.

มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ, ชวนานมนนฺตรํ;

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ภวนฺติ อนุปุพฺพโต.

๕๓๓.

วิชฺชติ มโนทฺวาเร, ฆฏฺฏนารมฺมณสฺส หิ;

กถํ ภวงฺคโต โหติ, วุฏฺานํ ปน เจตโส.

๕๓๔.

มโนทฺวาเรปิ อาปาถ-มาคจฺฉนฺเตว โคจรา;

ฆฏฺฏนาย วินา ตสฺมา, จิตฺตานํ โหติ สมฺภโว.

๕๓๕.

ทฺวาทสาปุฺจิตฺตานํ, วิปากา สตฺตสตฺตติ;

ภวนฺติ จตุราสีติ, ปาปปากา ปวตฺติยํ.

๕๓๖.

เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;

เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

๕๓๗.

กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ, ชวนํ น จ โหติ ยํ;

ตํ เว กรณมตฺตตฺตา, วาตปุปฺผสมํ มตํ.

๕๓๘.

ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตํ, กิจฺจสาธนโต ปน;

ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส, ปุปฺผํว อผลํ สิยา.

๕๓๙.

ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย;

โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส, ิติยุปฺปตฺติยาปิ วา.

๕๔๐.

อุปกาโร หิ โส ตสฺส, ปจฺจโยติ ปวุจฺจติ;

สมฺภโวปภโว เหตุ, การณํ ปจฺจโย มโต.

๕๔๑.

โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก;

เหตูติ ปน โส ธมฺโม, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.

๕๔๒.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

ตถาโลภาทโย ตโย;

ฉเฬว เหตุโย โหนฺติ,

ชาติโต นวธา สิยุํ.

๕๔๓.

ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;

มูลฏฺโติ วทนฺเตวํ, เอเก อาจริยา ปน.

๕๔๔.

เอวํ สนฺเต ตุ เหตูนํ, ตํสมุฏฺานรูปิสุ;

เหตุปจฺจยตา เนว, สมฺปชฺชติ กทาจิปิ.

๕๔๕.

น หิ เต ปน รูปานํ, สาเธนฺติ กุสลาทิกํ;

น เตสํ ปน รูปานํ, ปจฺจยา น จ โหนฺติ เต.

๕๔๖.

ตสฺมา หิ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;

มูลฏฺโติ น คนฺตพฺโพ, วิฺุนา สมยฺุนา.

๕๔๗.

สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส, สาธเนนุปการโก;

มูลฏฺโติ จ เหตูนํ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.

๕๔๘.

กุสลากุสลา เหตู, กฺริยาเหตู จ สพฺพโส;

ธมฺมานํ สมฺปยุตฺตานํ, ตํสมุฏฺานรูปินํ.

๕๔๙.

เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฺจโวการภูมิยํ;

สมฺปยุตฺตานเมเวเต, จตุโวการภูมิยํ.

๕๕๐.

กาเม วิปากเหตูปิ, กามาวจรภูมิยํ;

อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน.

๕๕๑.

กฏตฺตารูปชาตานํ, ตเถว จ ปวตฺติยํ;

จิตฺตชานฺจ รูปานํ, เหตุปจฺจยตํ คตา.

๕๕๒.

รูเป วิปากเหตุ จ, รูปาวจรภูมิยํ;

ตถา วุตฺตปฺปการานํ, โหนฺติ เต เหตุปจฺจยา.

๕๕๓.

เหตุโย ปฺจโวกาเร, โลกุตฺตรวิปากชา;

จิตฺตชานฺจ รูปานํ, สมฺปยุตฺตานเมว จ.

๕๕๔.

เต เหตุปจฺจยา โหนฺติ, จตุโวการภูมิยํ;

ภวนฺติ สมฺปยุตฺตานํ, อิตเร จ สภูมิยํ.

๕๕๕.

เหตุตฺโถ เหตุโย เจว, เหตุปจฺจยสมฺภโว;

เอวเมว จ วิฺเยฺโย, สฺชาตสุขเหตุนา.

๕๕๖.

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสา จาติ สตฺถุนา;

โลกาธิปตินา วุตฺตา, จตุธาธิปตี สิยุํ.

๕๕๗.

ฉนฺทํ ตุ เชฏฺกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;

จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมึ, ฉนฺทาธิปติ นามโส.

๕๕๘.

เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;

อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโ, เชฏฺฏฺเนุปการโก.

๕๕๙.

สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,

กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;

อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,

ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม

อฏฺโม ปริจฺเฉโท.

๙. นวโม ปริจฺเฉโท

ปุฺวิปากปจฺจยนิทฺเทโส

๕๖๐.

พาตฺตึส ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;

เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.

๕๖๑.

ปุฺาปุฺาทิสงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา;

ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

๕๖๒.

ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปฺจกํ;

วิฺาณฏฺิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตา.

๕๖๓.

กาเม ปุฺาภิสงฺขาร-สฺิตา อฏฺ เจตนา;

นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปน.

๕๖๔.

นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;

ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๖๕.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุยา;

วินา ปริตฺตปากานํ, โหนฺติ ทฺเวธา ปวตฺติยํ.

๕๖๖.

ตาเยว เจตนา รูป-ภเว ทฺเวธาว ปจฺจยา;

ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ภวนฺติ หิ ปวตฺติยํ.

๕๖๗.

อฏฺนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๖๘.

โหนฺติ วุตฺตปฺปการาว, กาเม สุคติยํ ตถา;

โสฬสนฺนํ วิปากานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๖๙.

รูเป ปุฺาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ;

ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๐.

โหนฺติมาปุฺสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา;

วิฺาณสฺส ปเนกสฺส, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๑.

ฉนฺนํ ปน ปวตฺเตว, โหนฺติ โน ปฏิสนฺธิยํ;

สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๒.

กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๓.

วิฺาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๔.

โส จ กามภเวนิฏฺ-รูปาทิอุปลทฺธิยํ;

อนิฏฺรูปาทโย ปน, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.

๕๗๕.

ตเถวาเนฺชสงฺขาโร, อรูปาวจรภูมิยํ;

จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๖.

เอวํ ตาว ภเวสฺเวเต, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เยฺยา วิภาวินา.

๕๗๗.

เอเสว จ นโย เยฺโย, โยนิอาทีสุ ตตฺริทํ;

อาทิโต ปน ปฏฺาย, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.

๕๗๘.

อวิเสเสน ปุฺาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ;

ทตฺวาน ปฏิสนฺธึ ตุ, สพฺพปากํ ชเนติ โส.

๕๗๙.

ตถา จตูสุ วิฺเยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ;

พหุเทวมนุสฺสานํ, คตีสุ ทฺวีสุ เอว จ.

๕๘๐.

ตถา นานตฺตกายาทิ-วิฺาณานํ ิตีสุปิ;

ตถา วุตฺตปฺปการสฺมึ, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ.

๕๘๑.

เอวํ ปุฺาภิสงฺขาโร, ภวาทีสุ ยถารหํ;

เอกวีสติปากานํ, ปจฺจโย โหติ จ ทฺวิธา.

๕๘๒.

กาเม อปุฺสงฺขาโร, ภเว จตูสุ โยนิสุ;

ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา, วิฺาณฏฺิติยาปิ จ.

๕๘๓.

สตฺตาวาเส ปเนกสฺมึ,

อุโหติ โส ปจฺจโย ทฺวิธา;

สตฺตนฺนํ ปากจิตฺตานํ,

ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๘๔.

ตเถวาเนฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว ปุน;

เอกิสฺสา โยนิยา เจว, เอกิสฺสา คติยาปิ จ.

๕๘๕.

ตีสุ จิตฺตฏฺิตีสฺเวว, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ;

จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ทฺเวธา โส โหติ ปจฺจโย.

๕๘๖.

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนว ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา.

๕๘๗.

รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ;

สงฺกนฺติภาเว อสติ, ปฏิสนฺธิ กถํ สิยา.

๕๘๘.

นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ;

ตโต เหตุํ วินา ตสฺส, ปาตุภาโว น วิชฺชติ.

๕๘๙.

สุลทฺธปจฺจยํ รูปา-รูปมตฺตํ ตุ ชายติ;

อุปฺปชฺชมานเมวํ ตุ, ลภิตฺวา ปจฺจยํ ปน.

๕๙๐.

ภวนฺตรมุเปตีติ, สมฺาย ปวุจฺจติ;

น จ สตฺโต น จ ชีโว, น อตฺตา วาปิ วิชฺชติ.

๕๙๑.

ตยิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน;

ทสฺสยิสฺสามหํ สาธุ, นิโพธถ สุทุพฺพุธํ.

๕๙๒.

อตีตสฺมึ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิ;

หริตํ ตาลปณฺณํว, ปกฺขิตฺตํ อาตเป ปน.

๕๙๓.

สุสฺสมาเน สรีรสฺมึ, นฏฺเ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก;

หทยวตฺถุมตฺตสฺมึ, ิเต กายปฺปสาทิเก.

๕๙๔.

วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ จิตฺตํ, โหติ ตสฺมึ ขเณปิ จ;

ปุพฺพานุเสวิตํ กมฺมํ, ปุฺํ วาปุฺเมว วา.

๕๙๕.

กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ;

เอวํ ปวตฺตมานํ ตํ, วิฺาณํ ลทฺธปจฺจยํ.

๕๙๖.

อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนา-ทีนเว วิสเย ปน;

ตณฺหา นเมติ สงฺขารา, ขิปนฺติ สหชา ปน.

๕๙๗.

น มียมานํ ตณฺหาย, ตํ สนฺตติวสา ปน;

โอริมา ปน ตีรมฺหา, อาลมฺพิตฺวาน รชฺชุกํ.

๕๙๘.

มาติกาติกฺกโมเวตํ, ปุริมํ ชหติ นิสฺสยํ;

อปรํ กมฺมสมฺภูตํ, ลมฺพิตฺวา วาปิ นิสฺสยํ.

๕๙๙.

ตํ ปนารมฺมณาทีหิ, ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ;

ปุริมํ จวนํ เอตฺถ, ปจฺฉิมํ ปฏิสนฺธิ ตุ.

๖๐๐.

ตเทตํ นาปิ ปุริมา, ภวโตปิ อิธาคตํ;

กมฺมาทิฺจ วินา เหตุํ, ปาตุภูตํ น เจว ตํ.

๖๐๑.

เอตฺถ เจตสฺส จิตฺตสฺส, ปุริมา ภวโต ปน;

อิธานาคมเนตีต-ภวเหตูหิ สมฺภเว.

๖๐๒.

ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา;

ยถา อาคนฺตฺวา อฺตฺร, โหนฺติ สทฺทาทิเหตุกา.

๖๐๓.

เอวเมว จ วิฺาณํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;

สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา วาปิ นานตา.

๖๐๔.

สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา;

ขีรโต ทธิสมฺภูตํ, น ภเวยฺย กทาจิปิ.

๖๐๕.

อถาปิ ปน เอกนฺต-นานตา สา ภเวยฺย เจ;

ขีรสามี นโร เนว, ทธิสามี ภเวยฺย โส.

๖๐๖.

ตสฺมา เอตฺถ ปเนกนฺต-เอกตานานตาปิ วา;

น เจว อุปคนฺตพฺพา, วิฺุนา สมยฺุนา.

๖๐๗.

นนุ เอวมสงฺกนฺติ-ปาตุภาเว ตสฺส สติ;

เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺต-ภาเว ขนฺธาภิสมฺภวา.

๖๐๘.

เตสํ อิธ นิรุทฺธตฺตา, กมฺมสฺส ผลเหตุโน;

ปรตฺถาคมโต เจว, อิธ ตสฺส กตสฺส หิ.

๖๐๙.

อฺสฺส อฺโต เจว, กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา;

ตสฺมา น สุนฺทรํ เอตํ, วิธานํ สพฺพเมว จ.

เอตฺถาห

๖๑๐.

สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาฺสฺส น จ อฺโต;

พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.

๖๑๑.

เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน;

อฺสฺสาติปิ วา เนว, อฺโต วา น โหติ ตํ.

๖๑๒.

พีชานํ อภิสงฺขารา, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก;

พีชานํ อภิสงฺขาเร, กเต ตุ มธุอาทินา.

๖๑๓.

ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน, ปมํ ลทฺธปจฺจโย;

มธุโร ผลโส ตสฺส, โหติ กาลนฺตเร ปน.

๖๑๔.

น หิ ตานิ หิ พีชานิ, อภิสงฺขรณมฺปิ วา;

ปาปุณนฺติ ผลฏฺานํ, เอวํ เยฺยมิทมฺปิ จ.

๖๑๕.

พาลกาเล ปยุตฺเตน, วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา;

ทีเปตพฺโพ อยํ วุทฺธ-กาลสฺมึ ผลทายินา.

๖๑๖.

เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ, วิชฺชมานมฺปิ วา ปน;

ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อถ วาวิชฺชมานกํ.

๖๑๗.

วิชฺชมานํ สเจ โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน;

ภวิตพฺพํ วิปาเกน, สทฺธิเมว จ เหตุนา.

๖๑๘.

อถ วาวิชฺชมานํ ตํ, นิรุทฺธํ ปจฺจโย ภเว;

ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยา.

วุจฺจเต

๖๑๙.

กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;

ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.

๖๒๐.

กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;

น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตา.

๖๒๑.

อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;

โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปุฺวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม

นวโม ปริจฺเฉโท.

๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาคนิทฺเทโส

๖๒๒.

วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;

ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํ.

๖๒๓.

ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;

รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิ.

๖๒๔.

ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;

จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ.

๖๒๕.

ปถวีธาตุ อาโป จ,

เตโช วาโย ตเถว จ;

จตฺตาโรเม มหาภูตา,

มหาภูเตน เทสิตา.

๖๒๖.

มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;

วฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สฺิตา.

๖๒๗.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ รูปตา;

สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํ.

๖๒๘.

วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิฺตฺติโย ทุเว;

อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.

๖๒๙.

อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;

อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติ.

๖๓๐.

มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมุฺจิตฺวา ปวตฺติโต;

อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโส.

๖๓๑.

ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;

เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนา.

๖๓๒.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;

ลกฺขณาทีสุ าเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิ.

๖๓๓.

สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;

กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.

๖๓๔.

ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;

อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิตํ.

ตตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, อุปพฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. เอเกกาย เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.

จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถ.

๖๓๕.

ตตฺถ จกฺขุ ทฺวิธา วุตฺตํ, ปฺามํสปฺปเภทโต;

ตตฺถ ปฺามยํ จกฺขุ, โหติ ปฺจวิธํ ปน.

๖๓๖.

พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, าณทิพฺเพหิ นามโต;

ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถ.

๖๓๗.

อาสยานุสเย าณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;

พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺํ, มุนินา โลกจกฺขุนา.

๖๓๘.

เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สฺิตํ;

เยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, าณํ สพฺพฺุตา ปน.

๖๓๙.

ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ าณจกฺขุ ตํ;

อภิฺาจิตฺตชา ปฺา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.

๖๔๐.

มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;

สสมฺภารฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺิตํ.

๖๔๑.

อกฺขิกูปฏฺินา เหฏฺา, อุทฺธฺจ ภมุกฏฺินา;

อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโต.

๖๔๒.

พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;

นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติ.

๖๔๓.

สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;

ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํ.

๖๔๔.

จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;

อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํ.

๖๔๕.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

ภาวสมฺภวสณฺานํ,

ชีวิตานิ ตเถว จ.

๖๔๖.

กายจกฺขุปสาทาติ,

สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;

ตถา วิตฺถารโต เจตํ,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย.

๖๔๗.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

สณฺานสมฺภโว ตถา;

ทเสเต จตุสมุฏฺานา,

จตฺตาลีส ภวนฺติ เต.

๖๔๘.

จกฺขุ กายปฺปสาโท จ, ภาโว ชีวิตเมว จ;

จตฺตาลีสฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิ.

๖๔๙.

อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;

อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํ.

๖๕๐.

โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;

จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโว.

๖๕๑.

อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปฺจจกฺขุนา;

ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโน.

๖๕๒.

เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;

กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเ ทิฏฺมณฺฑเล.

๖๕๓.

สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;

กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปน.

๖๕๔.

อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;

วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํ.

๖๕๕.

จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารฺจ สาธยํ;

อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺติ.

วุตฺตํ เหตํ –

๖๕๖.

‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.

๖๕๗.

โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เยฺโย วิภาวินา;

วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.

ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.

สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.

กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโย. ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺติ.

เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.

โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.

ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.

สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.

ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.

เกจิ ปนาหุ –

๖๕๘.

เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;

อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกา.

๖๕๙.

เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;

สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิฺจิปิ.

๖๖๐.

วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;

สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต.

๖๖๑.

ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;

ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํ.

๖๖๒.

เยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;

น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา.

๖๖๓.

เอวเมเตสุ จกฺขุฺจ, โสตํ อปตฺตคาหกํ;

เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํ.

รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ.

สทฺโทติ สทฺทยตีติ สทฺโท, โส ปน โสตปฏิหนนลกฺขโณ, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.

รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.

คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.

อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –

๖๖๔.

กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต;

ยฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยา.

๖๖๕.

อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;

ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํ.

๖๖๖.

น จ ตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, มโนวิฺเยฺยเมว ตํ;

อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิฺเยฺยา โหนฺติ วา น วา.

๖๖๗.

เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;

อิทํ ปมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํ.

๖๖๘.

สมุฏฺาตีติ วิฺเยฺยํ, ปรโต ปฏิสนฺธิยํ;

ปวตฺเตปิ สมุฏฺาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติ.

๖๖๙.

มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;

มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํ.

๖๗๐.

ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;

ทุพฺพเลเนว ปุฺเน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเต.

๖๗๑.

อุภโตพฺยฺชนสฺสาปิ, เอกเมวินฺทฺริยํ สิยา;

เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยฺชนสฺส ตุ.

๖๗๒.

น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยฺชนการณํ;

ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํ.

อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.

ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.

ชีวิตนฺติ –

๖๗๓.

ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;

อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเท.

ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชรูปปริปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสเมว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ.

วตฺถูติ หทยวตฺถุ.

๖๗๔.

ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิฺาณธาตุโย;

วตฺตนฺติ ปฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติ.

มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเจว ธาตูนํ อาธารณรสํ, อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺานํ.

อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร. โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโร.

๖๗๕.

ยาย โอชาย ยาเปนฺติ, ยตฺถ ยตฺถ จ ปาณิโน;

อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ.

๖๗๖.

อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคึ หรติ กมฺมชํ;

เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปน.

๖๗๗.

โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;

หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโต.

ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.

กายวิฺตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ วิฺตฺติ. สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ วิฺตฺติ. ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา สยฺจ ตถา วิฺเยฺยตฺตา กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺติ.

๖๗๘.

ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;

รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตา.

๖๗๙.

กายวิฺตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;

ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปุฺาปุฺวสา ปน.

๖๘๐.

กายกมฺมนฺติ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา สา หิเตสินา;

สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเต.

๖๘๑.

ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภํ, เอกาวชฺชนวีถิยํ;

เหฏฺาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺิตํ.

๖๘๒.

สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;

จาเลติ สหชํ รูปํ, วิฺตฺติสหิตาตฺตนา.

วจีวิฺตฺตินิทฺเทเส ปน –

๖๘๓.

ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;

โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยา.

๖๘๔.

วจีวิฺตฺติ วิฺเยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;

วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺา, สาว สกฺยกุลินฺทุนา.

๖๘๕.

สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนํ;

ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติ.

๖๘๖.

สา วิฺาปนโต เจว, อยํ วิฺเยฺยโตปิ จ;

วิฺตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเย.

๖๘๗.

น วิฺตฺติทฺวยํ อฏฺ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;

จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติ.

ตตฺถ กายวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. ตถา วจีวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา.

๖๘๘.

น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;

โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติ.

โส รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ, รูปปริยนฺตปกาสนรโส, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺาโน, อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺาโน.

รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –

๖๘๙.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;

ติสฺโส รูปวิการาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

๖๙๐.

เอตาสํ ปน ติสฺสนฺนํ, กมโต จ ปวตฺติยํ;

อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํ.

๖๙๑.

กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;

อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํ.

ตตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา.

อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา.

สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ น อฺมฺํ วิชหนฺติ.

อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –

๖๙๒.

รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;

อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติ.

๖๙๓.

อตฺถโต อุภยมฺเปตํ, ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ;

วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วา.

ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน.

ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา.

ชรานิทฺเทเส ชีรณํ ชรา.

๖๙๔.

ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;

ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏา.

รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา.

ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพาติ.

เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิ.

๖๙๕.

ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;

อฏฺวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิ.

๖๙๖.

อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;

สโมธานํ สมุฏฺานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จ.

๖๙๗.

โจทนํ ปริหารฺจ, นยเมกวิธาทิกํ;

สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณ.

ตตฺถ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อฺํ รูปํ นาม นตฺถิ. เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.

๖๙๘.

อรูเปปิ ปเนตสฺส, มิทฺธสฺสุปฺปตฺติ ปาโต;

นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิฺุนา.

อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธึ เอกูนตึส, สมฺภวรูเปน สทฺธึ ตึส, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกตึส, โรครูเปน สทฺธึ ทฺวตฺตึส รูปานี’’ติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อฺํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺวีสติวิธาเนว รูปานีติ.

เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติ.

สมุฏฺานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติ.

๖๙๙.

กมฺมํ อุตุ จ จิตฺตฺจ, อาหาโร รูปเหตุโย;

เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนฺโต.

๗๐๐.

ตสฺมา เอกสมุฏฺานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;

อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุฺจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ.

๗๐๑.

อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุฺจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;

จิตฺตชํเยว วิฺตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินา.

๗๐๒.

จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺิโต;

อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํ.

๗๐๓.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

สนฺตตฺยุปจยากาสา,

เอกาทส จตุพฺภวา.

๗๐๔.

เอกาทเสกโต ชาตา,

ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;

จตุเชกาทสกฺขาตา,

ทฺเว น เกนจิ ชายเร.

๗๐๕.

กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;

อุตุนา ทสปฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปน.

๗๐๖.

ฉสฏฺิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺานวิภาคโต;

อฏฺสฏฺิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เต.

๗๐๗.

ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺิตา;

ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิ.

๗๐๘.

เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;

ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํ.

๗๐๙.

ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ทฺวยเมตํ น ชายติ;

สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิ.

๗๑๐.

วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;

ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ.

๗๑๑.

น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เยฺยา วิภาวินา;

ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตา.

๗๑๒.

ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.

๗๑๓.

ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.

๗๑๔.

เอวํ อิทํ ทฺวยฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;

น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิ.

๗๑๕.

กสฺมา หิ ชนกานํ ตุ, ปจฺจยานมภาวโต;

อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติ.

๗๑๖.

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ;

ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํ.

๗๑๗.

ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;

อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโต.

๗๑๘.

‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;

วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มฺสิ เจ ตุวํ.

๗๑๙.

เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;

อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถา.

๗๒๐.

อนิจฺจํ สงฺขตฺจาติ, วุตฺตํ วิฺตฺติโย วิย;

ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถา.

๗๒๑.

นตฺถีติ เจ ขํปุปฺผํว, นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิย;

โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโต.

๗๒๒.

ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;

ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํ.

๗๒๓.

ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;

ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํ.

นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นาม. เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นาม.

๗๒๔.

อฏฺารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;

ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตา.

๗๒๕.

เตสเมว จ รูปานํ, วิการตฺตา อสงฺขตา;

กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา.

เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพ.

โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –

๗๒๖.

อิตฺถิภาโว ปุมตฺตฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;

ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺานาติ วณฺณิตา.

๗๒๗.

เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;

จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติ.

๗๒๘.

อฺํ ปน จ อฺสฺมึ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;

ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํ.

๗๒๙.

อฺมฺาวินิพฺโภควเสน ตุ ปวตฺติโต;

เตสํ านนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยฺุนา.

๗๓๐.

ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;

อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํ.

๗๓๑.

ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;

ธชานํ ปฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตา.

๗๓๒.

ตสฺมา หิ ปน ธมฺมานํ, อฺมฺํ วิมิสฺสตา;

น โหเตวาติ วิฺเยฺยา, วิฺุนา สมยฺุนา.

เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพ.

นยเมกวิธาทิกนฺติ –

๗๓๓.

โลกิกตฺตา นเหตุตฺตา, สงฺขตตฺตา จ สาสวา;

สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต.

๗๓๔.

อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;

สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธา.

๗๓๕.

จกฺขุอายตนาทีนิ, ปฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;

เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.

๗๓๖.

จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺ ตุ;

เสสฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํ.

๗๓๗.

จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺพฺพเมว จ;

ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํ.

๗๓๘.

เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;

กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมฺถา.

เอวฺจ ทุวิธํ โหติ.

ปุน สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆ- อนิทสฺสนอปฺปฏิฆเภทโต จ, กมฺมชากมฺมชเนวกมฺมชานากมฺมชเภทโต จ ติวิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทฺปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จ. เอวํ ติวิธํ โหติ.

ปุน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จ, ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารฺเจวินฺทฺริยฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ เนวินฺทฺริยฺจาติ เอวํ เภทโต จ, วตฺถุ เจว อินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ เจติ เอวํ เภทโต จ จตุพฺพิธํ.

ตตฺถ ทิฏฺํ นาม รูปายตนํ, สุตํ นาม สทฺทายตนํ, มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนตฺตยํ, วิฺาตํ นาม อวเสสจกฺขายตนาทิปฺจกํ, โสฬสวิธํ สุขุมรูปฺจ. จกฺขายตนาทิปฺจกํ ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารเมว โหติ, น วตฺถุ, หทยวตฺถุ วตฺถุเมว โหติ, น ทฺวารํ, เสสํ สพฺพํ รูปํ เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จ. ตติยจตุกฺเก อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ. อิมานิ หิ อินฺทฺริยาเนว โหนฺติ, น ทฺวารานิ, เสสมนนฺตรจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถจตุกฺเก ตติยปทํ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ จตุพฺพิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.

ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารฺจาติ เอวํ ปเภทโต ปฺจวิธํ.

ตตฺถ –

๗๓๙.

อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุฺจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ;

เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติ.

๗๔๐.

สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;

เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํ.

๗๔๑.

ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;

จกฺขาทิปฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จ.

๗๔๒.

วิฺตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;

หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปน.

อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยเมว น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เสสํ ปน รูปํ เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารนฺติ. เอวํ ปฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.

ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิฺเยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ.

ตตฺถ อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นาม. ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิฺเยฺยํ นาม จกฺขุวิฺาเณน วิฺเยฺยํ รูปายตนํ…เป… กายวิฺเยฺยํ นาม โผฏฺพฺพายตนํ, มโนวิฺเยฺยํ นาม เสสา ปฺจ โอฬาริกา จ โสฬส สุขุมรูปานิ จาติ เอกวีสติวิธํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธํ โหติ.

ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิฺเยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺเยฺยํ มโนธาตุวิฺเยฺยํ มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติ.

ตตฺถ จกฺขาทิปฺจวตฺถูนิ หทยวตฺถุนา สทฺธึ ฉ วตฺถูนิ, เสสํ พาวีสติวิธํ รูปํ อวตฺถุ นาม, ทุติยสตฺตกมุตฺตานเมว. เอวํ สตฺตวิธํ โหติ.

ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺวิธํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปฺจ กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติทฺวาเรหิ สทฺธึ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺวิธํ โหติ.

ปุน อฏฺินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํ.

ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํ.

ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํ.

ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.

๗๔๓.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;

อุปฺปตฺตึ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.

๗๔๔.

ภุมฺมวชฺเชสุ เทเวสุ, นิรเย นิชฺฌามตณฺหิเก;

โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๗๔๕.

เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;

จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๗๔๖.

คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ตึส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโน.

๗๔๗.

อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานฺจ วีสติ;

ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุ.

๗๔๘.

คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;

เอเสว จ นโย เยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิ.

๗๔๙.

ชีวิเตน ยทา สทฺธึ, ชาเต สุทฺธกมฏฺกํ;

ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํ.

๗๕๐.

ชีวิตนวกํ กายปสาเทเนกโต สิยา;

ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํ.

๗๕๑.

เอเสว จ นโย เยฺโย, สทฺธึ ภาเวน วตฺถุนา;

จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิฺุนา.

๗๕๒.

โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;

กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติ.

๗๕๓.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ วตฺถุ จ;

ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปน.

๗๕๔.

พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;

ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จ.

๗๕๕.

จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;

จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิ.

๗๕๖.

ชีวิตนวเกเนว, อสฺุปฺปตฺติ ทีปิตา;

ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเก.

๗๕๗.

วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ตึสาวกํสโต;

อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโต.

๗๕๘.

ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;

รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๗๕๙.

สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;

อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโต.

๗๖๐.

ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;

พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปฺจ รูปา น วิชฺชเร.

๗๖๑.

จตุสนฺตติ กามสฺมึ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;

ทฺวิสนฺตติ อสฺเสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติ.

๗๖๒.

รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;

ปมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโย.

๗๖๓.

คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ตฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเร.

๗๖๔.

ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ตึส รูปานิ ชายเร;

ตเถว ิติภงฺเคสุ, ตึส ตึเสว ชายเร.

๗๖๕.

สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สฺิโต;

อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโล.

๗๖๖.

โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;

ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเย.

๗๖๗.

คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,

โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;

หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,

สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม

ทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานนิทฺเทโส

๗๖๘.

รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺํ, นิพฺพานํ ยํ ปนาทิโต;

ตสฺสิทานิ อนุปฺปตฺโต, วิภาวนนยกฺกโม.

๗๖๙.

ตสฺมาหํ ตสฺส ทสฺเสตุํ, ทุกฺกรสฺส ยถาพลํ;

ทุพฺโพธสฺส ปวกฺขามิ, วิภาวนมิโต ปรํ.

ตตฺถ นิพฺพานนฺติ ภวาภวํ วินนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, วานโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ จ ปวุจฺจติ อมตํ อสงฺขตํ ปรมํ สุขํ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ.

๗๗๐.

ยสฺส จาธิคมา สพฺพ-กิเลสานํ ขโย ภเว;

นิพฺพานมิติ นิทฺทิฏฺํ, นิพฺพานกุสเลน ตํ.

เอตํ จ นิพฺพานํ นาม ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ วาติ เวทิตพฺพํ.

เอตฺถาห – น ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโว อตฺถิ, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย, สสวิสาณํ วิย จ อนุปลพฺภนียโตติ? น, ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขิยมานานํ หิตคเวสีนํ ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปลพฺภนียโต. ยํ หิ ปุถุชฺชนา โนปลพฺภนฺติ, ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. อถายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ธมฺมเสนาปตินา ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพาน’’นฺติ นิพฺพานํ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว ทสฺสิโต, ตสฺมา ราคาทีนํ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจ? ตํ น. กสฺมา? อรหตฺตสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตปสงฺคโทสาปตฺติโต. กถํ? นิพฺพานํ ปุจฺฉานนฺตรเมว ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, อรหตฺต’’นฺติ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว วุตฺโต, ตสฺมา ตว มเตน อรหตฺตผลสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตตา ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ อนุตฺตรสฺส โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคานํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ, ตสฺมา มา เอวํ พฺยฺชนจฺฉายาย วเทสิ, อุภินฺนํ ปน สุตฺตานํ อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.

ยสฺส ปน ธมฺมสฺสาธิคเมน ราคาทีนํ ขโย โหติ, โส ธมฺโม ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อกฺขโยปิ สมาโน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ ขโยปจาเรน วุตฺโต, ‘‘ติปุสํ ชโร คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ วิย ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อรหตฺตํ ปน ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ราคาทีนํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปิ สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํ. กิฺจ ภิยฺโย – นิพฺพานสฺส พหุตฺตาทิโทสาปตฺติโต จ. เอวฺหิ สติ ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโต นิพฺพานสฺสาปิ พหุภาโว ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณตฺตา สงฺขตปริยาปนฺนฺจ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจํ ทุกฺขํ นิพฺพานํ ภเวยฺยาติ.

กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺย, โคตฺรภุโวทานมคฺคผลจิตฺตานํ กึ นุ อารมฺมณํ วเทสิ, วท ภทฺรมุขาติ? ราคาทีนํ ขยเมว วทามีติ. กึ ปน ราคาทโย โคตฺรภุอาทีนํ ขเณ ขียนฺติ, อุทาหุ ขียิสฺสนฺติ, อถ ขีณาติ? กึ ปเนตฺถ ‘‘ขีเณสฺเวว ขยํ วทามี’’ติ. สุฏฺุ อุปธาเรตฺวา วท ภทฺรมุขาติ, ยทิ ขีเณสฺเวว ขยํ วเทสิ, น โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ นิพฺพานารมฺมณตา สิชฺฌตีติ. กึ การณํ? โคตฺรภุกฺขเณ ราคาทโย ขียิสฺสนฺติ, ตถา โวทานกฺขเณ, มคฺคกฺขเณ ปน ขียนฺติ, น ขีณา, ผลกฺขเณ ขีณา. เอวํ สนฺเต ภวโต มเตน ผลเมว ขยารมฺมณํ, น อิตเร, อิตเรสํ ปน กิมารมฺมณํ วเทสีติ? อทฺธา โส อารมฺมณํ อปสฺสนฺโต นิรุตฺตโร ภวิสฺสติ. อปิจ กิเลสกฺขโย นาม สปฺปุริเสหิ กรียติ, ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปาทียตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ ปน น เกนจิ กรียติ น อุปฺปาทียติ, ตสฺมา นิพฺพานมมตมสงฺขตํ. ตมกตํ ชานาตีติ อริยสาวโก ‘‘อกตฺู’’ติ ปวุจฺจติ. วุตฺตฺเจตํ –

๗๗๑.

‘‘อสทฺโธ อกตฺู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.

อปิจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา จ. ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ หิ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ. ยถาห ‘‘ตโย โขเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา. กตเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ติสฺโส นิสฺสรณธาตุโย. กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อรูปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตสฺส ตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปตฺติโทสโต ปมชฺฌานากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา อยุตฺตํ อกฺขยสฺส นิพฺพานสฺส ขยโทสาปชฺชนนฺติ, น ตุ ขโย นิพฺพานํ.

‘‘อตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, ปฺาย เม สุผุสิต’’นฺติ จ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ จ ธมฺมสามินา ตถาคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ ปรมตฺถวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺถิ นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโม’’ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อปิจ ปริตฺตตฺติเก ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา – ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ วุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ขยสฺส อปฺปมาณตฺตํ กถํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิเยว นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโวติ. ตํ ปน ปกติวาทีนํ ปกติ วิย, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย จ สสวิสาณํ วิย จ นาวิชฺชมานํ.

อถ ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานนฺติ เจ, ตมฺปิ อยุตฺตํ. กสฺมา? นิพฺพานารมฺมณานํ จิตฺตเจตสิกานํ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา. กถํ? ปริตฺตารมฺมณตฺติเก จ ปน ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ. ยทิ ปเนเตสํ ปฺตฺติอารมฺมณํ สิยา, อปฺปมาณารมฺมณตา น ยุชฺเชยฺย, นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุํ. ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณา ปน รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา น ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานํ. ยสฺมา จ ปณฺณตฺติภาโว นิพฺพานสฺส น ยุชฺชติ, ตสฺมา มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ อุปฺปาทาทีนมภาวโต นิจฺจํ, รูปสภาวาภาวโต อรูปํ, ปปฺจาภาวโต นิปฺปปฺจํ นิพฺพานํ นาม อตฺถีติ อุปคนฺตพฺพนฺติ.

๗๗๒.

อจฺจนฺตมนนฺตํ สนฺตํ, อมตํ อปโลกิตํ;

ปณีตํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ.

๗๗๓.

สิวฺจ นิปุณํ สจฺจํ, ทุกฺขกฺขยมนาสวํ;

สุทุทฺทสํ ปรํ ปารํ, นิพฺพานมนิทสฺสนํ.

๗๗๔.

ตณฺหากฺขยํ ธุวํ ทีปํ, อพฺยาปชฺฌมนีติกํ;

อนาลยมรูปฺจ, ปทมจฺจุตมกฺขรํ.

๗๗๕.

วิราคฺจ นิโรธฺจ, วิมุตฺติ โมกฺขเมว จ;

อิเมหิ ปน นาเมหิ, นิพฺพานํ ตุ กถียติ.

๗๗๖.

เอวฺจ ปน วิฺาย, นิพฺพานมฺปิ จ อจฺจุตํ;

ตสฺส จาธิคมูปาโย, กตฺตพฺโพ วิฺุนา สทา.

๗๗๗.

สทฺธาพุทฺธิกรํ ตถาคตมเต สมฺโมหวิทฺธํสนํ,

ปฺาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ ชานาติ โย เจ อิมํ;

อตฺถพฺยฺชนสาลินํ สุมธุรํ สารฺุวิมฺหาปนํ,

คมฺภีเร นิปุณาภิธมฺมปิฏเก โส ยาภินิฏฺํ ปทํ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร นิพฺพานนิทฺเทโส นาม

เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ปฺตฺตินิทฺเทโส

เอตฺถาห – ‘‘กึ เอตฺตกเมว เยฺยํ, อุทาหุ อฺมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปฺตฺติ นามาติ. สา ปเนสา ปฺเปตพฺพโต, ปฺาปนโต จ ‘‘ปฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป’’ติ. ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถ. กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขา. สมฺายตีติ สมฺา. ปฺาปียตีติ ปฺตฺติ. โวหรียตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ. เอวํ ตาว ปฺเปตพฺพโต ปฺตฺตีติ วุตฺตา. ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปฺาปียติ จ, เอสา ปฺตฺตีติ อตฺโถ.

อิทานิ ปฺาปนโต ปฺตฺตึ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปฺเปติ, ตสฺมา ตํ ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ. นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิ. อยํ ปฺาปนโต ปฺตฺติ นาม.

สา ปเนสา ตชฺชาปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺตีติ ติวิธา โหติ. ตตฺถ ตชฺชาปฺตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตา. อุปาทาปฺตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมูหปฺตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติ. กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทา. อยํ สมูหปฺตฺติ นาม. อสมูหปฺตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทา.

ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ. ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ. ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิฺาเณน วิฺายติ. ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิฺาเณน ปฺาปียติ. ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโต. ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปฺาปนา วิชฺชมานปฺตฺติ. ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปฺาปนา อวิชฺชมานปฺตฺติ. เปตฺวา ปน วจนตฺถํ เกนจิ อากาเรน อนุปลพฺภมานานํ ปฺจมสจฺจาทีนํ, ติตฺถิยปริกปฺปิตานํ วา ปกติปุริสาทีนํ ปฺาปนาปิ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว. ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘อิตฺถิสทฺโท, ปุริสสทฺโท’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณ’’นฺติ เอวมาทิกา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘ขตฺติยกุมาโร, พฺราหฺมณกุมาโร, ภิกฺขุกุมาโร’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปฺตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อยํ อุปาทาปฺตฺติ นาม.

อุปนิธาปฺตฺติปิ เอติสฺสา เอว ปเภทา, สา ปน ‘‘ทีฆํ อุปนิธาย รสฺโส, รสฺสํ อุปนิธาย ทีโฆ’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ‘‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพสุขํ อุปนิธายา’’ติ เอวมาทิกา จ, ตสฺมา ปฺเปตพฺพโต จ ปฺาปนโต จ ปฺตฺตีติ เวทิตพฺพา. สมฺา สมตฺตา.

๗๗๘.

ปรมตฺถโต จ ปฺตฺติ, ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ;

ทฺวีสุ าเนสุ กุสโล, ปรวาเทสุ น กมฺปติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฺตฺตินิทฺเทโส นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท

การกปฏิเวธนิทฺเทโส

เอตฺถาห – นิทฺทิฏฺา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโ. ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนา. ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยา. กึ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อฺสฺส การกสฺสาภาวโต. การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติ. อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.

อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปฺาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กึ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยา. ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยา. ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อฺโ วา สิยา, อนฺโ วา. อถานฺโ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา.

อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติ. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา. เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํ. อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส น ภวตีติ เจ? เจตนาย อตฺตา อฺโ สิยา. อถ อฺสฺส อตฺตสฺส นาเส สติ สยํ นาโส น ภวติ, เอวฺจ สติ ‘‘เจตนาย อนฺโ อตฺตา’’ติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถาปิ เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ อตฺตโน อนาโส เจตนายปิ อนาโส ภวตุ. อถ น ภวติ, ปฏิฺา หีนา. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อถ ปน เอวํ น ภวตีติ เจ? อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช. อถ ปน น ปริจฺจชสิ, ปฏิฺาหีโน ภวสิ.

อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนฺโ, อฺโเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อฺตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมฺตฺตฺจ เทสนฺตรกตมฺตฺตฺจาติ. ตตฺถ กึ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมฺตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติ.

อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติ. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโต. อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ เกน เหตุนา เจตนาย เอว นาโส ภวติ, น ปน อตฺตโน. อถ วิเสสการณํ นตฺถิ, ตว ลทฺธิยา อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส น ภวติ, อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถิ. เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ยํ ปน ตยา วุตฺตํ, ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ, ตถา เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ? ตมยุตฺตนฺติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถ รูปรสาทีนํ วิย สมาเนปิ เอกเทสตฺเต ยทิ อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโส น ภวติ, ปฏิฺาหีโน อสิ. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, ตว อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อเถวํ น ภวตีติ เจ? เอกเทสตาว นตฺถีติ.

อถ เทสนฺตรกตมฺตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อฺตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อฺตฺตํ สิยา. เจตนาย วินา อนฺตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อฺโ สิยา. อฺโ จ หิ ฆโฏ อฺโ จ ปโฏติ? น, เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ‘‘อเจตโน อตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต น ปริมุจฺจตีติ. ตสฺมา ปรมตฺถโต น โกจิ กตฺตา วา เวทโก วา อตฺตา อตฺถีติ ทฏฺพฺพนฺติ.

ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –

๗๗๙.

‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,

โส จ สนฺธาวตี นโร;

โส จ กโรติ เวเทติ,

สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จ.

๗๘๐.

‘‘สตฺโต สํสารมาปนฺโน,

ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;

อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,

อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จ.

๗๘๑.

‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา,

ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,

ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จ.

๗๘๒.

‘‘ยฺหิ กโรติ ปุริโส,

กาเยน วาจา อุท เจตสา;

ตฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,

ตฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จ.

๗๘๓.

‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,

ปุคฺคลสฺสฏฺิสฺจโย;

สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,

อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จ.

๗๘๔.

‘‘อสทฺโธ อกตฺู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จ. –

วุตฺตนฺติ. สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต. นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –

๗๘๕.

‘‘กึ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จ.

๗๘๖.

‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,

โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,

โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จ.

ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพ. ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจฺจา’’ติ. ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต าตพฺพานิ. เอวํ อสงฺกรโต ตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺตึ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ.

๗๘๗.

โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;

กเมน ปรมา ปฺา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํ.

๗๘๘.

อติมติกรมาธินีหรํ,

วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;

ปติ สุณติ โย สทา อิมํ,

วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโท.

๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส

๗๘๙.

ภาวนานยมหํ หิตานยํ,

มานยฺจ สุคตํ สุขานยํ;

พฺยากโรมิ ปรมํ อิโต ปรํ,

ตํ สุณาถ มธุรตฺถวณฺณนํ.

๗๙๐.

อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนํ;

ปตฺตุกาเมน กาตพฺพํ, อาทิโต สีลโสธนํ.

๗๙๑.

สงฺกสฺสรสมาจาเร, ทุสฺสีเล สีลวชฺชิเต;

นตฺถิ ฌานํ กุโต มคฺโค, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.

๗๙๒.

สีลํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ มตํ;

ตํ ปนาจฺฉิทฺทมกฺขณฺฑมกมฺมาสมนินฺทิตํ.

๗๙๓.

กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, วิเวกสุขมิจฺฉตา;

สีลฺจ นาม ภิกฺขูนํ, อลงฺกาโร อนุตฺตโร.

๗๙๔.

รตนํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ;

จินฺตามณิ ปณีโต จ, สีลํ ยานมนุตฺตรํ.

๗๙๕.

สีตลํ สลิลํ สีลํ, กิเลสมลโธวนํ;

คุณานํ มูลภูตฺจ, โทสานํ พลฆาติ จ.

๗๙๖.

ติทิวาโรหณฺเจตํ, โสปานํ ปรมุตฺตมํ;

มคฺโค เขโม จ นิพฺพานนครสฺส ปเวสเน.

๗๙๗.

ตสฺมา สุปริสุทฺธํ ตํ, สีลํ ทุวิธลกฺขณํ;

กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, ปิยสีเลน ภิกฺขุนา.

๗๙๘.

กาตพฺโพ ปน สีลสฺมึ, ปริสุทฺเธ ิเตนิธ;

ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโท, ปลิโพธา ทสาหุ จ.

๗๙๙.

‘‘อาวาโส จ กุลํ ลาโภ,

คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;

อทฺธานํ าติ อาพาโธ,

คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ.

๘๐๐.

ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ, กตฺวา ทสวิธสฺสปิ;

อุปสงฺกมิตพฺโพ โส, กมฺมฏฺานสฺส ทายโก.

๘๐๑.

ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก.

๘๐๒.

เอวมาทิคุโณเปตมุปคนฺตฺวา หิเตสินํ;

กลฺยาณมิตฺตํ กาเลน, กมฺมฏฺานสฺส ทายกํ.

๘๐๓.

กมฺมฏฺานํ คเหตพฺพํ, วตฺตํ กตฺวา ปนสฺส ตุ;

เตนาปิ จริตํ ตฺวา, ทาตพฺพํ ตสฺส ภิกฺขุโน.

๘๐๔.

จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสน จ;

สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกานํ, วเสน ฉพฺพิธํ มตํ.

๘๐๕.

โวมิสฺสกนยา เตสํ, จตุสฏฺิ ภวนฺติ เต;

เตหิ อตฺโถ น จตฺถีติ, น มยา อิธ ทสฺสิตา.

๘๐๖.

อสุภา จ ทเสเวตฺถ, ตถา กายคตาสติ;

เอกาทส อิเม ราค-จริตสฺสานุกูลตา.

๘๐๗.

จตสฺโส อปฺปมฺาโย, สวณฺณกสิณา อิเม;

อฏฺเว จ สทา โทส-จริตสฺสานุกูลตา.

๘๐๘.

ตํ โมหจริตสฺเสตฺถ, วิตกฺกจริตสฺส จ;

อนุกูลนฺติ นิทฺทิฏฺํ, อานาปานํ ปเนกกํ.

๘๐๙.

ปุริมานุสฺสติฉกฺกํ, สทฺธาจริตเทหิโน;

มรณูปสมายุตฺตา, สติมาหารนิสฺสิตา.

๘๑๐.

สฺา ธาตุววตฺถานํ, พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโน;

อิเม ปน จ จตฺตาโร, อนุกูลาติ ทีปิตา.

๘๑๑.

จตฺตาโรปิ จ อารุปฺปา, เสสานิ กสิณานิ จ;

อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตา.

๘๑๒.

อิทํ สพฺพํ ปเนกนฺต-วิปจฺจนีกภาวโต;

อติสปฺปายโต วุตฺต-มิติ เยฺยํ วิภาวินา.

๘๑๓.

กมฺมฏฺานานิ สพฺพานิ, จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเส;

กสิณานิ ทส เจว, อสุภานุสฺสตี ทส.

๘๑๔.

จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตฺตาโร จ อรูปิโน;

จตุธาตุววตฺถานํ, สฺา จาหารตา อิติ.

๘๑๕.

กมฺมฏฺาเนสุ เอเตสุ, อุปจารวหา กติ;

อานาปานสตึ กาย-คตํ หิตฺวา ปนฏฺปิ.

๘๑๖.

เสสานุสฺสติโย สฺา, ววตฺถานนฺติ เตรส;

อุปจารวหา วุตฺตา, เสสา เต อปฺปนาวหา.

๘๑๗.

อปฺปนายาวเหสฺเวตฺถ, กสิณานิ ทสาปิ จ;

อานาปานสตี เจว, จตุกฺกชฺฌานิกา อิเม.

๘๑๘.

อสุภานิ ทส เจตฺถ, ตถา กายคตาสติ;

เอกาทส อิเม ธมฺมา, ปมชฺฌานิกา สิยุํ.

๘๑๙.

อาทิพฺรหฺมวิหาราติ, ติกชฺฌานวหา ตโย;

จตุตฺถาปิ จ อารุปฺปา, จตุตฺถชฺฌานิกา มตา.

๘๒๐.

วเสนารมฺมณงฺคานํ, ทุวิโธ สมติกฺกโม;

โคจราติกฺกมารูเป, รูเป ฌานงฺคติกฺกโม.

๘๒๑.

ทเสว กสิณาเนตฺถ, วฑฺเฒตพฺพานิ โหนฺติ หิ;

น จ วฑฺฒนิยา เสสา, ภวนฺติ อสุภาทโย.

๘๒๒.

ทเสว กสิณาเนตฺถ, อสุภานิ ทสาปิ จ;

อานาปานสตี เจว, ตถา กายคตาสติ.

๘๒๓.

ปฏิภาคนิมิตฺตานิ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ;

เสสาเนว ปฏิภาค-นิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.

๘๒๔.

อสุภานิ ทสาหาร-สฺา กายคตาสติ;

เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวาทเสตานิ สพฺพทา.

๘๒๕.

ตานิ ทฺวาทส เจตานิ, อานาปานสตีปิ จ;

เตรเสว ปเนตานิ, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.

๘๒๖.

เปตฺวา จตุรารูเป, นตฺถิ กิฺจิ อรูปิสุ;

มนุสฺสโลเก สพฺพานิ, ปวตฺตนฺติ น สํสโย.

๘๒๗.

จตุตฺถํ กสิณํ หิตฺวา, กสิณา อสุภานิ จ;

ทิฏฺเเนว คเหตพฺพา, อิเม เอกูนวีสติ.

๘๒๘.

สติยมฺปิ จ กายมฺหิ, ทิฏฺเน ตจปฺจกํ;

เสสเมตฺถ สุเตเนว, คเหตพฺพนฺติ ทีปิตํ.

๘๒๙.

อานาปานสตี เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา;

วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหติ.

๘๓๐.

สุเตเนว คเหตพฺพา, เสสา อฏฺารสาปิ จ;

อุเปกฺขา อปฺปมฺา จ, อรูปา เจว ปฺจิเม.

๘๓๑.

อาทิโตว คเหตพฺพา, น โหนฺตีติ ปกาสิตา;

ปฺจตึสาวเสสานิ, คเหตพฺพานิ อาทิโต.

๘๓๒.

กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสุ, อากาสกสิณํ วินา;

กสิณา นว โหนฺเต จ, อรูปานํ ตุ ปจฺจยา.

๘๓๓.

ทสาปิ กสิณา โหนฺติ, อภิฺานํ ตุ ปจฺจยา;

ตโย พฺรหฺมวิหาราปิ, จตุกฺกสฺส ภวนฺติ ตุ.

๘๓๔.

เหฏฺิมํ เหฏฺิมารุปฺปํ, อุปรูปริมสฺส หิ;

ตถา จตุตฺถมารุปฺปํ, นิโรธสฺสาติ ทีปิตํ.

๘๓๕.

สพฺพานิ จ ปเนตานิ, จตฺตาลีสวิธานิ ตุ;

วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.

๘๓๖.

กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, อาจริยสฺส สนฺติเก;

วสนฺตสฺส กเถตพฺพํ, อาคตสฺสาคตกฺขเณ.

๘๓๗.

อุคฺคเหตฺวา ปนฺตฺร, คนฺตุกามสฺส ภิกฺขุโน;

นาติสงฺเขปวิตฺถารํ, กเถตพฺพํ ตุ เตนปิ.

๘๓๘.

กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, สมฺมฏฺานํ มโนภุโน;

อฏฺารสหิ โทเสหิ, นิจฺจํ ปน วิวชฺชิเต.

๘๓๙.

อนุรูเป วิหารสฺมึ, วิหาตพฺพํ ตุ คามโต;

นาติทูเร นจฺจาสนฺเน, สิเว ปฺจงฺคสํยุเต.

๘๔๐.

ขุทฺทโก ปลิโพโธปิ, ฉินฺทิตพฺโพ ปนตฺถิ เจ;

ทีฆา เกสา นขา โลมา, ฉินฺทิตพฺพา วิภาวินา.

๘๔๑.

จีวรํ รชิตพฺพํ ตํ, กิลิฏฺํ ตุ สเจ สิยา;

สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปจิตพฺโพว สุฏฺุ โส.

๘๔๒.

อจฺฉินฺนปลิโพเธน, ปจฺฉา เตน จ ภิกฺขุนา;

ปวิวิตฺเต ปโนกาเส, วสนฺเตน ยถาสุขํ.

๘๔๓.

วชฺเชตฺวา มตฺติกํ นีลํ, ปีตํ เสตฺจ โลหิตํ;

สณฺหายารุณวณฺณาย, มตฺติกาย มโนรมํ.

๘๔๔.

กตฺตพฺพํ กสิณชฺฌานํ, ปตฺตุกาเมน ธีมตา;

เสนาสเน วิวิตฺตสฺมึ, พหิทฺธา วาปิ ตาทิเส.

๘๔๕.

ปฏิจฺฉนฺเน ปนฏฺาเน, ปพฺภาเร วา คุหนฺตเร;

สํหาริมํ วา กาตพฺพํ, ตํ ตตฺรฏฺกเมว วา.

๘๔๖.

สํหาริมํ กโรนฺเตน, ทณฺฑเกสุ จตูสฺวปิ;

จมฺมํ วา กฏสารํ วา, ทุสฺสปตฺตมฺปิ วา ตถา.

๘๔๗.

พนฺธิตฺวา ตถา กาตพฺพํ, มตฺติกาย ปมาณโต;

ภูมิยํ ปตฺถริตฺวา จ, โอโลเกตพฺพเมว ตํ.

๘๔๘.

ตตฺรฏฺํ ภูมิยํ วฏฺฏํ, อาโกฏิตฺวาน ขาณุเก;

วลฺลีหิ ตํ วินนฺธิตฺวา, กาตพฺพํ กณฺณิกํ สมํ.

๘๔๙.

วิตฺถารโต ปมาเณน, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;

วฏฺฏํ วตฺตติ ตํ กาตุํ, วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตา.

๘๕๐.

เภรีตลสมํ สาธุ, กตฺวา กสิณมณฺฑลํ;

สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านํ, นฺหตฺวา อาคมฺม ปณฺฑิโต.

๘๕๑.

หตฺถปาสปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลา;

ปเทเส ตุ สุปฺตฺเต, อาสนสฺมึ สุอตฺถเต.

๘๕๒.

อุจฺเจ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, วิทตฺถิจตุรงฺคุเล;

อุชุกายํ ปณิธาย, กตฺวา ปริมุขํ สตึ.

๘๕๓.

กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

ปรมํ ปีติปาโมชฺชํ, ชเนตฺวา รตนตฺตเย.

๘๕๔.

‘‘ภาคี อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;

ปวิเวกสุขสฺสา’’ติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตมํ.

๘๕๕.

อากาเรน สเมเนว, อุมฺมีลิตฺวาน โลจนํ;

นิมิตฺตํ คณฺหตา สาธุ, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ.

๘๕๖.

น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โส, ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณํ;

วณฺณํ ปน อมุฺจิตฺวา, อุสฺสทสฺส วเสน หิ.

๘๕๗.

จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมึ, เปตฺเวกคฺคมานโส;

‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, วตฺวา ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.

๘๕๘.

ปถวี เมทนี ภูมิ, วสุธา จ วสุนฺธรา;

เอวํ ปถวินาเมสุ, เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ.

๘๕๙.

อุมฺมีลิตฺวา นิมีลิตฺวา, อาวชฺเชยฺย ปุนปฺปุนํ;

ยาวุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, นุปฺปชฺชติ จ ตาว โส.

๘๖๐.

เอวํ ภาวยโต ตสฺส, ปุน เอกคฺคเจตโส;

ยทา ปน นิมีเลตฺวา, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.

๘๖๑.

ยถา อุมฺมีลิเตกาเล, ตถาปาถํ ตุ ยาติ เจ;

ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ต-มุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.

๘๖๒.

นิมิตฺเต ปน สฺชาเต, ตโต ปภุติ โยคินา;

นิสีทิตพฺพํ โน เจวํ, ตสฺมึ าเน วิชานตา.

๘๖๓.

อตฺตโน วสนฏฺานํ, ปวิสิตฺวาน ธีมตา;

เตน ตตฺถ นิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ยถาสุขํ.

๘๖๔.

ปปฺจปริหารตฺถํ, ปาทานํ ปน โธวเน;

ตสฺเสกตลิกา ทฺเว จ, อิจฺฉิตพฺพา อุปาหนา.

๘๖๕.

สมาธิตรุโณ ตสฺส, อสปฺปาเยน เกนจิ;

สเจ นสฺสติ ตํ านํ, คนฺตฺวาวาทาย ตํ ปน.

๘๖๖.

ปีเ สุขนิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ;

สมนฺนาหริตพฺพฺจ, กเร ตกฺกาหตมฺปิ จ.

๘๖๗.

นิมิตฺตํ ปน ตํ หิตฺวา, จิตฺตํ ธาวติ เจ พหิ;

นิวาเรตฺวา นิมิตฺตสฺมึ, เปตพฺพํ ตุ มานสํ.

๘๖๘.

ยตฺถ ยตฺถ นิสีทิตฺวา, ตมิจฺฉติ ตโปธโน;

ตตฺถ ตตฺถ ทิวารตฺตึ, ตสฺสุปฏฺาติ เจตโส.

๘๖๙.

เอวํ ตสฺส กโรนฺตสฺส, อนุปุพฺเพน โยคิโน;

วิกฺขมฺภนฺติ จ สพฺพานิ, ปฺจ นีวรณานิปิ.

๘๗๐.

สมาธิยติ จิตฺตมฺปิ, อุปจารสมาธินา;

ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, อุปฺปชฺชติ จ โยคิโน.

๘๗๑.

โก ปนายํ วิเสโส หิ, อิมสฺส ปุริมสฺส วา;

ถวิกา นีหตาทาส-มณฺฑลํ วิย มชฺชิตํ.

๘๗๒.

เมฆโต วิย นิกฺขนฺตํ, สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ;

ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, พลากา วิย โตยเท.

๘๗๓.

ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตํ, ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ;

ตโตธิกตรํ สุทฺธํ, หุตฺวาปฏฺาติ ตสฺส ตํ.

๘๗๔.

ตนุสณฺานวนฺตฺจ, วณฺณวนฺตํ น เจว ตํ;

อุปฏฺาการมตฺตํ ตํ, ปฺชํ ภาวนามยํ.

๘๗๕.

ปฏิภาเค สมุปฺปนฺเน, นิมิตฺเต ภาวนามเย;

โหนฺติ วิกฺขมฺภิตาเนว, ปฺจ นีวรณานิปิ.

๘๗๖.

กิเลสา สนฺนิสินฺนาว, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;

จิตฺตํ สมาหิตํเยว, อุปจารสมาธินา.

๘๗๗.

อากาเรหิ ปน ทฺวีหิ, สมาธิยติ มานสํ;

อุปจารกฺขเณ ตสฺส, ปฏิลาเภ สมาธิโน.

๘๗๘.

นีวารณปฺปหาเนน, อุปจารกฺขเณ ตถา;

องฺคานํ ปาตุภาเวน, ปฏิลาภกฺขเณ ปน.

๘๗๙.

ทฺวินฺนํ ปน สมาธีนํ, กึ นานากรณํ ปน;

องฺคานิ ถามชาตานิ, อุปจารกฺขเณน จ.

๘๘๐.

อปฺปนาย ปนงฺคานิ, ถามชาตานิ ชายเร;

ตสฺมา ตํ อปฺปนาจิตฺตํ, ทิวสมฺปิ ปวตฺตติ.

๘๘๑.

ปลฺลงฺเกน จ เตเนว, วฑฺเฒตฺวา ตํ นิมิตฺตกํ;

อปฺปนํ อธิคนฺตุํ โส, สกฺโกติ ยทิ สุนฺทรํ.

๘๘๒.

โน เจ สกฺโกติ โส เตน,

ตํ นิมิตฺตํ ตุ โยคินา;

จกฺกวตฺติย คพฺโภว,

รตนํ วิย ทุลฺลภํ.

๘๘๓.

สตตํ อปฺปมตฺเตน, รกฺขิตพฺพํ สตีมตา;

นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธํ, ปริหานิ น วิชฺชติ.

๘๘๔.

อารกฺขเณ อสนฺตมฺหิ, ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสติ;

รกฺขิตพฺพํ หิ ตสฺมา ตํ, ตตฺรายํ รกฺขณาวิธิ.

๘๘๕.

อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;

อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.

๘๘๖.

สปฺปาเย สตฺต เสเวยฺย, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;

น จิเรเนว กาเลน, โหติ ภิกฺขุสฺส อปฺปนา.

๘๘๗.

ยสฺสปฺปนา น โหเตว, เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต;

อปฺปนาย จ โกสลฺลํ, สมฺมา สมฺปาทเย พุโธ.

๘๘๘.

อปฺปนาย หิ โกสลฺล-มิทํ ทสวิธํ อิธ;

คนฺถวิตฺถารภีเตน, มยา วิสฺสชฺชิตนฺติ จ.

๘๘๙.

เอวฺหิ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ ปน;

ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, อปฺปนา สมฺปวตฺตติ.

๘๙๐.

เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;

ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโต.

๘๙๑.

จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ, ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;

สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํ.

๘๙๒.

อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;

อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเย.

๘๙๓.

ลีนตุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน มานสํ;

ปฏิภาคนิมิตฺตาภิ-มุขํ ตํ ปฏิปาทเย.

๘๙๔.

เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, ปฏิปาทยโต ปน;

อิทาเนวปฺปนา ตสฺส, สา สมิชฺฌิสฺสตีติ จ.

๘๙๕.

ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๘๙๖.

ชายเตวชฺชนํ จิตฺตํ, ตตฺเรวารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๘๙๗.

อวสาเน ปเนกํ ตุ, รูปาวจริกํ ภเว;

ตกฺกาทโย ปนฺเหิ, ภวนฺติ พลวตฺตรา.

๘๙๘.

อปฺปนาเจตโส ตานิ, ปริกมฺโมปจารโต;

วุจฺจนฺติ ปริกมฺมานิ, อุปจารานิ จาติปิ.

๘๙๙.

อปฺปนายานุโลมตฺตา, อนุโลมานิ เอว จ;

ยํ ตํ สพฺพนฺติมํ เอตฺถ, โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.

๙๐๐.

คหิตาคหเณเนตฺถ, ปริกมฺมปฺปนาทิกํ;

ทุติยํ อุปจารํ ตํ, ตติยํ อนุโลมกํ.

๙๐๑.

จตุตฺถํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, ปฺจมํ อปฺปนามโน;

ปมํ อุปจารํ วา, ทุติยํ อนุโลมกํ.

๙๐๒.

ตติยํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, จตุตฺถํ อปฺปนามโน;

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ, อปฺเปติ น ตโต ปรํ.

๙๐๓.

ฉฏฺเ วา สตฺตเม วาปิ, อปฺปนา เนว ชายติ;

อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺส, ชวนํ ปติ ตาวเท.

๙๐๔.

ปุริเมหาเสวนํ ลทฺธา, ฉฏฺํ วา สตฺตมมฺปิ วา;

อปฺเปตีติ ปเนตฺถาห, โคทตฺโต อาภิธมฺมิโก.

๙๐๕.

ธาวนฺโต หิ ยถา โกจิ,

นโร ฉินฺนตฏามุโข;

าตุกาโม ปริยนฺเต,

าตุํ สกฺโกติ เนว โส.

๙๐๖.

เอวเมว ปนจฺฉฏฺเ, สตฺตเม วาปิ มานโส;

น สกฺโกตีติ อปฺเปตุํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.

๙๐๗.

เอกจิตฺตกฺขณาเยว, โหตายํ อปฺปนา ปน;

ตโต ภวงฺคปาโตว, โหตีติ ปริทีปิตํ.

๙๐๘.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ;

อาวชฺชนํ ตโต ฌาน-ปจฺจเวกฺขณมานสํ.

๙๐๙.

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ อุทฺธโต;

กุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปหีนา ปฺจิเม ปน.

๙๑๐.

วิตกฺเกน วิจาเรน, ปีติยา จ สุเขน จ;

เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ อิทํ.

๙๑๑.

นานาวิสยลุทฺธสฺส, กามจฺฉนฺทวสา ปน;

อิโต จิโต ภมนฺตสฺส, วเน มกฺกฏโก วิย.

๙๑๒.

เอกสฺมึ วิสเยเยว, สมาธาเนว เจตโส;

‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วุจฺจติ.

๙๑๓.

ปาโมชฺชภาวโต เจว, สีตลตฺตา สภาวโต;

‘‘พฺยาปาทสฺส ตโต ปีติ, ปฏิปกฺขา’’ติ ภาสิตา.

๙๑๔.

สวิปฺผาริกภาเวน, เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโต;

‘‘วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วณฺณิโต.

๙๑๕.

อวูปสนฺตภาวสฺส, สยฺเจวาติสนฺตโต;

‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ-ทฺวยสฺส ปฏิปกฺขกํ’’.

๙๑๖.

มติยา อนุรูปตฺตา, ‘‘อนุมชฺชนลกฺขโณ;

วิจาโร วิจิกิจฺฉาย, ปฏิปกฺโข’’ติ ทีปิโต.

๙๑๗.

ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ตํ, ฌานํ ปฺจงฺคสํยุตํ;

สิวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ.

๙๑๘.

เอวฺจาธิคตํ โหติ, ปมํ เตน โยคินา;

สุจิรฏฺิติกาเมน, ตสฺส ฌานสฺส สพฺพโส.

๙๑๙.

ตํ สมาปชฺชิตพฺพํ ตุ, วิโสเธตฺวาน ปาปเก;

ตํ สมาปชฺชโต ตสฺส, สุจิรฏฺิติกํ ภเว.

๙๒๐.

จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา;

ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ.

๙๒๑.

วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเว จ, อุปจารฺจ อปฺปนา;

อุปจารมฺปิ วา ปตฺวา, วฑฺเฒตุํ ตฺจ วตฺตติ.

๙๒๒.

อปฺปนํ ปน ปตฺวา วา, ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม;

กสิตพฺพํ ยถาานํ, ปริจฺฉินฺทติ กสฺสโก.

๙๒๓.

โยคินา เอวเมวมฺปิ, องฺคุลทฺวงฺคุลาทินา;

ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถิจฺฉกํ.

๙๒๔.

ปตฺเตปิ ปเม ฌาเน, อากาเรหิปิ ปฺจหิ;

สุจิณฺณวสินา เตน, ภวิตพฺพํ ตปสฺสินา.

๙๒๕.

อาวชฺชนํ สมาปตฺติ, อธิฏฺาเนสุ ตีสุ จ;

วุฏฺานปจฺจเวกฺขาสุ, วสิตา ปฺจ ภาสิตา.

๙๒๖.

อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺิตฺวา, สมาปชฺช ปุนปฺปุนํ;

วุฏฺิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วสิตา ปฺจ สาธเย.

๙๒๗.

ปเม อวสิปตฺเต, ทุติยํ โย ปนิจฺฉติ;

อุภโต ภฏฺโภเว โยคี, ปมา ทุติยาปิ จ.

๙๒๘.

กามสฺสหคตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;

ปมาทโยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ หานภาคิยํ.

๙๒๙.

สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา;

มนฺทสฺส โยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ ิติภาคิยํ.

๙๓๐.

อตกฺกสหิตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;

อปฺปมตฺตสฺส ตํ ฌานํ, วิเสสภาคิยํ สิยา.

๙๓๑.

นิพฺพิทาสํยุตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;

นิพฺเพธภาคิยํ ฌานํ, โหตีติ ปริทีปิตํ.

๙๓๒.

ตสฺมา ปฺจสุ เอเตสุ, สุจิณฺณวสินา ปน;

ปมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย วิธินา ตโต.

๙๓๓.

ยสฺมา อยํ สมาปตฺติ, อาสนฺนากุสลาริกา;

ถูลตฺตา ตกฺกจารานํ, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.

๙๓๔.

อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ปเม ปน โยคินา;

ทุติยํ สนฺตโต ฌานํ, จินฺตยิตฺวาน ธีมตา.

๙๓๕.

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ปเม ปุน;

ทุติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.

๙๓๖.

อถสฺส ปมชฺฌานา, วุฏฺาย วิธินา ยทา;

สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.

๙๓๗.

ถูลโต ตกฺกจารา หิ, อุปติฏฺนฺติ โยคิโน;

เสสมงฺคตฺตยํ ตสฺส, สนฺตเมโวปติฏฺติ.

๙๓๘.

ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;

สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.

๙๓๙.

‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;

อิทานิ ทุติยชฺฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๙๔๐.

ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๙๔๑.

ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๙๔๒.

อวสาเน ปเนกมฺปิ, เตสํ ชวนเจตสํ;

รูปาวจริกํ โหติ, ทุติยชฺฌานมานสํ.

๙๔๓.

สมฺปสาทนมชฺฌตฺตํ, ปีติยา จ สุเขน จ;

เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ โหติ ติวงฺคิกํ.

๙๔๔.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;

เอวํ ทุวงฺคหีนํ ตุ, ตีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.

๙๔๕.

ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;

ทุติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.

๙๔๖.

ทุติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติเยปิ สตีมตา.

๙๔๗.

ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ทุติยา ปุน;

อาสนฺนตกฺกจาราริ, สมาปตฺติ อยํ อิติ.

๙๔๘.

ปีติยา ปิยโต ตสฺส, เจตโส อุปฺปิลาปนํ;

ปีติยา ปน ถูลตฺตา, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.

๙๔๙.

ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา, ตติเย สนฺตโต ปน;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ทุติเย ปุน.

๙๕๐.

ตติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม;

อถสฺส ทุติยชฺฌานา, วุฏฺาย จ ยทา ปน.

๙๕๑.

สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต;

ถูลโต ปีตุปฏฺาติ, สุขาทิ สนฺตโต ปน.

๙๕๒.

ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;

สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.

๙๕๓.

‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;

อิทานิ ตติยํ ฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๙๕๔.

ภวงฺคํ มนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๙๕๕.

ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๙๕๖.

อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;

รูปาวจริกํ โหติ, ตติยชฺฌานมานสํ.

๙๕๗.

สติยา สมฺปชฺเน, สมฺปนฺนํ ตุ สุเขน จ;

เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ทุวงฺคํ ตติยํ มตํ.

๙๕๘.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;

เอวเมกงฺคหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.

๙๕๙.

ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;

ตติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.

๙๖๐.

ตติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตสฺมึ ปน สตีมตา.

๙๖๑.

ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ตติยา ปุน;

อาสนฺนปีติโทสา หิ, สมาปตฺติ อยนฺติ จ.

๙๖๒.

ยเทวเจตฺถ อาโภโค, สุขมิจฺเจว เจตโส;

เอวํ สุขสฺส ถูลตฺตา, โหตายํ องฺคทุพฺพลา.

๙๖๓.

อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;

จตุตฺถํ สนฺตโต ทิสฺวา, เจตสา ปน โยคินา.

๙๖๔.

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;

จตุตฺถาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.

๙๖๕.

อถสฺส ตติยชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ยทา ปน;

สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.

๙๖๖.

ถูลโต ตสฺสุปฏฺาติ, สุขํ ตํ มานสํ ตโต;

อุเปกฺขา สนฺตโต ตสฺส, จิตฺตสฺเสกคฺคตาปิ จ.

๙๖๗.

ถูลงฺคสฺส ปหานาย, สนฺตงฺคสฺสูปลทฺธิยา;

ตเทว จ นิมิตฺตฺหิ, ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ จ.

๙๖๘.

กโรโต มนสา เอว, ปุนปฺปุนฺจ โยคิโน;

จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๙๖๙.

ภวงฺคํ ปนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๙๗๐.

ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๙๗๑.

อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;

รูปาวจริกํ โหติ, จตุตฺถชฺฌานมานสํ.

๙๗๒.

เอกงฺควิปฺปหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ โยคโต;

จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, ทุวงฺคนฺติ ปวุจฺจติ.

๙๗๓.

เอวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;

จตุตฺถาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.

๙๗๔.

ยสฺมา สุขมุเปกฺขาย, น โหตาเสวนํ ปน;

อุเปกฺขาสหคตาเนว, ชวนานิ ชวนฺติ จ.

๙๗๕.

อุเปกฺขาสหคตํ ตสฺมา, จตุตฺถํ สมุทีริตํ;

อยเมตฺถ วิเสโส หิ, เสสํ วุตฺตนยํ ปน.

๙๗๖.

ยํ จตุกฺกนเย ฌานํ, ทุติยํ ตํ ทฺวิธา ปน;

กตฺวาน ปฺจกนเย, ทุติยํ ตติยํ กตํ.

๙๗๗.

ตติยํ ตํ จตุตฺถฺจ, จตุตฺถํ ปฺจมํ อิธ;

ปมํ ปมํเยว, อยเมตฺถ วิเสสตา.

๙๗๘.

เอวเมตฺตาวตา วุตฺตา, นาติสงฺเขปโต มยา;

นาติวิตฺถารโต จายํ, รูปาวจรภาวนา.

๙๗๙.

สุมธุรวรตรวจโน, กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ;

อตินิสิตวิสทพุทฺธิ-ปสาทชน เวทนีโยยํ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส

นาม จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท

อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส

๙๘๐.

รูปารูปมตีเตน, รูปารูปาทิเวทินา;

ยานิ จารูปปุฺานิ, สรูเปนีริตานิ ตุ.

๙๘๑.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;

โยคาวจรภิกฺขูนํ, หิตตฺถาย สมาสโต.

๙๘๒.

‘‘รูเป โข วิชฺชมานสฺมึ, ทณฺฑาทานาทโย สิยุํ;

อเนกาปิ ปนาพาธา, จกฺขุโรคาทโย’’อิติ.

๙๘๓.

รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา, รูเป นิพฺพินฺทมานโส;

ตสฺสาติกฺกมนตฺถาย, อรูปํ ปฏิปชฺชติ.

๙๘๔.

ตมฺหา กสิณรูปาปิ, โส นิพฺพิชฺช วิสารโท;

อปกฺกมิตุกาโม จ, สูกราภิหโตว สา.

๙๘๕.

จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมึ, หุตฺวา จิณฺณวสี วสี;

จตุตฺถชฺฌานโต ธีมา, วุฏฺาย วิธินา ปุน.

๙๘๖.

กโรติ ปนิทํ จิตฺตํ, รูปมารมฺมณํ ยโต;

อาสนฺนโสมนสฺสฺจ, ถูลสนฺตวิโมกฺขโต.

๙๘๗.

อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, จตุตฺเถ ตตฺถ สพฺพโส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ปมารุปฺปฺจ สนฺตโต.

๙๘๘.

จกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺตกํ วา ปนิจฺฉติ;

ตตฺตกํ ปตฺถริตฺวาน, ผุฏฺโกาสฺจ เตน ตํ.

๙๘๙.

อากาโส อิติ วานนฺโต,

อากาโส อิติ วา ปุน;

มนสา หิ กโรนฺโตว,

อุคฺฆาเฏติ ปวุจฺจติ.

๙๙๐.

อุคฺฆาเฏนฺโต หิ กสิณํ, น สํเวลฺเลติ ตํ ปน;

น จุทฺธรติ โส โยคี, ปูวํ วิย กปาลโต.

๙๙๑.

เกวลํ ปน ตํ เนว, อาวชฺชติ น เปกฺขติ;

นาวชฺชนฺโต นเปกฺขนฺโต, อุคฺฆาเฏติ หิ นามโส.

๙๙๒.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, นิมิตฺตํ ปน ตํว โส;

อากาโส อิติ จิตฺเตน, อาวชฺชติ ปุนปฺปุนํ.

๙๙๓.

อาวชฺชโต หิ ตสฺเสวํ,

กโรโต ตกฺกาหตมฺปิ จ;

ปฺจ นีวรณา ตสฺส,

วิกฺขมฺภนฺติ หิ สพฺพโส.

๙๙๔.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

กโรโต ปน ตสฺเสว, สนฺตจิตฺตสฺส โยคิโน.

๙๙๕.

ตตฺรากาเส ปนาปฺเปติ, ปมารุปฺปมานสํ;

อิธาปิ ปุริเม ภาเค, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.

๙๙๖.

ชวนานิ อุเปกฺขาย, สมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ หิ;

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, โหติ อารุปฺปมานสํ.

๙๙๗.

ปุน ภาเวตุกาเมน, ทุติยารุปฺปมานสํ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ปมารุปฺปมานเส.

๙๙๘.

อาสนฺนรูปาวจร-ชฺฌานปจฺจตฺถิกนฺติ จ;

ทุติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.

๙๙๙.

เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ปมารุปฺปมานเส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ทุติยํ สนฺตโต ปน.

๑๐๐๐.

ตมากาสํ ผริตฺวาน, ปวตฺตมานสํ ปน;

ตฺจ วิฺาณมิจฺเจวํ, กตฺตพฺพํ มนสา พหุํ.

๑๐๐๑.

อาวชฺชนฺจ กตฺตพฺพํ, ตถา ตกฺกาหตมฺปิ จ;

‘‘อนนฺต’’นฺติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ, กาตพฺพํ มนสา นิธ.

๑๐๐๒.

ตสฺมึ ปน นิมิตฺตสฺมึ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;

อุปจาเรน ตํ จิตฺตํ, สมาธิยติ โยคิโน.

๑๐๐๓.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.

๑๐๐๔.

อากาสํ ผุสวิฺาเณ, ทุติยารุปฺปมานสํ;

อปฺเปติ อปฺปนา ยสฺมึ, นโย วุตฺตนโยว โส.

๑๐๐๕.

อากาโสยมนนฺโตติ, เอวมากาสเมว ตํ;

ผริตฺวา ปวตฺตวิฺาณํ, ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุจฺจติ.

๑๐๐๖.

มนกฺการวเสนาปิ, อนนฺตํ ปริทีปิตํ;

‘‘วิฺาณานนฺต’’มิจฺเจว, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยา.

๑๐๐๗.

อถ ภาเวตุกาเมน, ตติยารุปฺปมานสํ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส.

๑๐๐๘.

อาสนฺนปมารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;

ตติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.

๑๐๐๙.

เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ตติยํ สนฺตโต ปน.

๑๐๑๐.

เอวํ มนสิ กตฺวาน, กาตพฺโพ มนสา ปุน;

ปมารุปฺปวิฺาณา-ภาโว ตสฺเสว สุฺโต.

๑๐๑๑.

ตํ ปนากาสวิฺาณํ, อกตฺวา มนสา ปุน;

‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วาเตน, ‘‘สุฺํ สุฺ’’นฺติ วา ตโต.

๑๐๑๒.

อาวชฺชิตพฺพเมวฺหิ, กตฺตพฺพํ มนสาปิ จ;

ตกฺกาหตฺจ กาตพฺพํ, ปุนปฺปุนํว ธีมตา.

๑๐๑๓.

ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;

สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.

๑๐๑๔.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.

๑๐๑๕.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ผริตฺวาน สมนฺตโต;

วิฺาณสฺส ปวตฺตสฺส, นตฺถิภาเว อภาวเก.

๑๐๑๖.

ตติยารุปฺปวิฺาณํ,

ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน;

อปฺปนาย นโยเปตฺถ,

โหติ วุตฺตนโยว โส.

๑๐๑๗.

อากาสคตวิฺาณํ, ทุติยารุปฺปจกฺขุนา;

ปสฺสนฺโต วิหริตฺวาน, ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา.

๑๐๑๘.

ปริกมฺมมนกฺกาเร, ตสฺมึ อนฺตรหิเต ปน;

ตสฺสาปคมมตฺตํว, ปสฺสนฺโต วสตี จ โส.

๑๐๑๙.

สนฺนิปาตํ ยถา โกจิ, ทิสฺวา สงฺฆสฺส กตฺถจิ;

คเต สงฺเฆ ตุ ตํ านํ, สุฺเมวานุปสฺสติ.

๑๐๒๐.

ปุน ภาเวตุกาเมน, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตติยารุปฺปมานเส.

๑๐๒๑.

อาสนฺนทุติยารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;

จตุตฺถารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.

๑๐๒๒.

เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ตติยารุปฺปมานเส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, จตุตฺถํ สนฺตโต ปน.

๑๐๒๓.

เอวํ มนสิ กตฺวาน, ปุน ตตฺเถว ธีมตา;

อภาวารมฺมณํ กตฺวา, สมฺปวตฺตมิทํ มโน.

๑๐๒๔.

‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’-มิจฺเจวํ ตํ ปุนปฺปุนํ;

โหติ อาวชฺชิตพฺพฺจ, กาตพฺพํ มนสาปิ จ.

๑๐๒๕.

ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;

สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.

๑๐๒๖.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.

๑๐๒๗.

ตติยารุปฺปสงฺขาต-ขนฺเธสุ จ จตูสุปิ;

จตุตฺถารุปฺปวิฺาณํ, ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน.

๑๐๒๘.

อปฺปนาย นโยเปตฺถ, เหฏฺา วุตฺตนยูปโม;

อปิเจตฺถ วิเสโสยํ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๑๐๒๙.

‘‘อโห สนฺตา วตาย’’นฺติ, สมาปตฺติ ปทิสฺสติ;

ยา ปนาภาวมตฺตมฺปิ, กตฺวา สฺสติ โคจรํ.

๑๐๓๐.

สนฺตารมฺมณตาเยว, ‘‘สนฺตาย’’นฺติ วิปสฺสติ;

สนฺตโต เจ มนกฺกาโร, กถฺจ สมติกฺกโม.

๑๐๓๑.

อนาปชฺชิตุกามตฺตา, โหเตว สมติกฺกโม;

‘‘สมาปชฺชามหเมต’’-มิจฺจาโภโค น วิชฺชติ.

๑๐๓๒.

สนฺตโต ตํ กโรนฺโต หิ, มนสา สุขุมํ ปรํ;

อสฺํ ปน ทุพฺพลฺยํ, ปาปุณาติ มหคฺคตํ.

๑๐๓๓.

เนวสฺี จ นาสฺี,

ยาย สฺาย โหติ โส;

เกวลํ ตุ สฺาว,

เอทิสี อถ โข ปน.

๑๐๓๔.

เอวเมว ภวนฺเตตฺถ, สุขุมา เวทนาทโย;

ปตฺตมกฺขนเตเลน, มคฺคสฺมึ อุทเกน จ.

๑๐๓๕.

สาเวตพฺโพ อยํ อตฺโถ, จตุตฺถารุปฺปโพธเน;

ปฏุสฺาย กิจฺจสฺส, เนวกฺกรณโต อยํ.

๑๐๓๖.

‘‘เนวสฺา’’ติ นิทฺทิฏฺา, จตุตฺถารุปฺปสมฺภวา;

ปฏุสฺาย กิจฺจํ สา, กาตุํ สกฺโกติ เนว จ.

๑๐๓๗.

ยถา ทหนกิจฺจํ ตุ, เตโชธาตุ สุโขทเก;

สา สงฺขาราวเสสตฺตา, สุขุมตฺเตน วิชฺชติ;

ตสฺมา ปน จ สา สฺา, ‘‘นาสฺา’’ติ ปวุจฺจติ.

๑๐๓๘.

เอตา หิ รูปมากาสํ,

วิฺาณํ ตทภาวกํ;

อติกฺกมิตฺวา กมโต,

จตสฺโส โหนฺติ อาห จ.

๑๐๓๙.

‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน.

๑๐๔๐.

สุปณีตตรา โหนฺติ,

ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;

อุปมา ตตฺถ วิฺเยฺยา,

ปาสาทตลสาฏิกา’’ติ.

๑๐๔๑.

สงฺเขเปน มยารุปฺป-สมาปตฺตินโย อยํ;

ทสฺสิโต ทสฺสิโต สุทฺธ-ทสฺสินา ปิยทสฺสินา.

๑๐๔๒.

รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ,

ชานาติมํ สารตรํ โย ปน ภิกฺขุ;

รูปารูปชฺฌานสมาปตฺตีสุ ทกฺโข,

รูปารูปํ ยาติ ภวํ โส อภิภุยฺย.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส นาม

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.

๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท

อภิฺานิทฺเทโส

๑๐๔๓.

อิโต ปรํ กริสฺสามิ, ปฺาสุทฺธิกรํ ปรํ;

ปฺจนฺนมฺปิ อภิฺานํ, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.

๑๐๔๔.

รูปารูปสมาปตฺตี,

นิพฺพตฺเตตฺวา ปนฏฺปิ;

โลกิกาปิ อภิฺาโย,

ภาเวตพฺพา วิภาวินา.

๑๐๔๕.

จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, สุจิณฺณวสินา สตา;

อนุโยคมภิฺาสุ, กาตุํ วตฺตติ โยคิโน.

๑๐๔๖.

อภิฺา นาม ภิกฺขูนํ, สาภิฺานํ อนุตฺตโร;

อลงฺกาโร หิ ตาณนฺติ, สตฺถนฺติ จ ปวุจฺจติ.

๑๐๔๗.

นิพฺพตฺติตาสฺวภิฺาสุ, โยคาวจรภิกฺขุนา;

สมาธิภาวนา หิสฺส, ตทา นิฏฺงฺคตา สิยา.

๑๐๔๘.

ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานิ, อิทฺธิจิตฺตวิชานนํ;

ปุพฺเพนิวาสาณนฺติ, ปฺจาภิฺา อิมา สิยุํ.

๑๐๔๙.

กสิณานุโลมตาทีหิ, จตุทฺทสนเยหิ จ;

ทเมตพฺพมภิฺาโย, ปตฺตุกาเมน มานสํ.

๑๐๕๐.

ทนฺเต สมาหิเต สุทฺเธ, ปริโยทาเต อนงฺคเณ;

นุปกฺเลเส มุทุภูเต, กมฺมนีเย ิตาจเล.

๑๐๕๑.

อิติ อฏฺงฺคสมฺปนฺเน, จิตฺเต อิทฺธิวิธาย จ;

อภินีหรติ เจ จิตฺตํ, สิชฺฌติทฺธิวิกุพฺพนํ.

๑๐๕๒.

อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน;

วุฏฺาย หิ สตํ วาปิ, สหสฺสํ วา ยทิจฺฉติ.

๑๐๕๓.

‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’-จฺเจวํ กตฺวาน มานสํ;

อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน.

๑๐๕๔.

วุฏฺาย ปุนธิฏฺาติ,

สหาธิฏฺานเจตสา;

สตํ โหติ หิ โส โยคี,

สหสฺสาทีสฺวยํ นโย.

๑๐๕๕.

ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตุ, นิมิตฺตารมฺมณํ สิยา;

ปริกมฺมมนาเนตฺถ, สตารมฺมณิกานิ ตุ.

๑๐๕๖.

ตทาธิฏฺานจิตฺตมฺปิ, สตารมฺมณเมว ตํ;

ปุพฺเพ วุตฺตปฺปนาจิตฺตํ, วิย โคตฺรภุนนฺตรํ.

๑๐๕๗.

ตเมกํ ชายเต ตตฺถ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มโน;

ปริกมฺมวิเสโสว, เสสํ ปุพฺพสมํ อิธ.

อิทฺธิวิธาณํ.

๑๐๕๘.

ทิพฺพโสตมิทํ ตตฺถ, ภาเวตพฺพํ กถํ สิยา;

อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปุน.

๑๐๕๙.

วุฏฺาย ปริกมฺเมน, กามาวจรเจตสา;

สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพว, มหนฺโต สุขุโมปิ จ.

๑๐๖๐.

ตสฺเสวํ ปน สทฺทสฺส, นิมิตฺตํ มนสิ กุพฺพโต;

ทิพฺพโสตมิทานิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๑๐๖๑.

สทฺเทสฺวฺตรํ สทฺทํ, กตฺวา อารมฺมณํ ตโต;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตุ, มโนทฺวาราวชฺชเน ปุน.

๑๐๖๒.

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา;

ปุริมาเนตฺถ จิตฺเตสุ, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.

๑๐๖๓.

ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุนามกา;

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, อปฺปนาจิตฺตมีริตํ.

๑๐๖๔.

สหชาตํ ตุ ยํ าณํ, อปฺปนามานเสน หิ;

ตํ าณํ ทิพฺพโสตนฺติ, วทนฺติ สุตโกวิทา.

๑๐๖๕.

ถามชาตํ กโรนฺเตน, ตํ าณํ เตน โยคินา;

‘‘เอตฺถนฺตรคตํ สทฺทํ, สุณามี’’ติ จ เจตสา.

๑๐๖๖.

องฺคุลํ ทฺวงฺคุลํ ภิยฺโย,

วิทตฺถิ รตนํ ตถา;

คาโม เทโส ตโต ยาว,

จกฺกวาฬา ตโต ปรํ.

๑๐๖๗.

อิจฺเจวํ ตุ ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ;

เอโส อธิคตาภิฺโ, ปาทการมฺมเณน ตุ.

๑๐๖๘.

ผุฏฺโกาสคเต สทฺเท, สพฺเพ ปน สุณาติ โส;

สุณนฺโต ปาฏิเยกฺกมฺปิ, สลฺลกฺเขตุํ ปโหติ โส.

ทิพฺพโสตาณํ.

๑๐๖๙.

กถํ ปนุปฺปาเทตพฺพํ, เจโตปริยมานสํ;

ทิพฺพจกฺขุวเสเนว, อิทํ าณํ ปนิชฺฌติ.

๑๐๗๐.

อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา, ตสฺมา ทิพฺเพน จกฺขุนา;

หทยํ ปน นิสฺสาย, วตฺตมานํ ตุ โลหิตํ.

๑๐๗๑.

ทิสฺวา ปรสฺส วิฺเยฺยํ,

โหติ จิตฺตํ ตุ ภิกฺขุนา;

โสมนสฺสยุเต จิตฺเต,

โลหิตํ โลหิตํ สิยา.

๑๐๗๒.

โทมนสฺสยุเต จิตฺเต, วตฺตมาเน ตุ กาฬกํ;

อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ติลเตลูปมํ สิยา.

๑๐๗๓.

ตสฺมา ปรสฺส สตฺตสฺส, ทิสฺวา หทยโลหิตํ;

เจโตปริยาณํ ตํ, กาตพฺพํ ถามตํ คตํ.

๑๐๗๔.

เอวํ ถามคเต ตสฺมึ, ยถานุกฺกมโต ปน;

จิตฺตเมว วิชานาติ, วินา โลหิตทสฺสนํ.

๑๐๗๕.

กามาวจรจิตฺตฺจ, รูปารูเปสุ มานสํ;

สพฺพเมว วิชานาติ, สราคาทิปฺปเภทกํ.

เจโตปริยาณํ.

๑๐๗๖.

ปุพฺเพนิวาสาเณน, กตฺตพฺพา ตทนุสฺสติ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนา;

ฌานานิ ปน จตฺตาริ, สมาปชฺชานุปุพฺพโต.

๑๐๗๗.

อภิฺาปาทกชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ตโต ปุน;

ภิกฺขุนา วชฺชิตพฺพาว, นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมา.

๑๐๗๘.

ตโต ปภุติ สพฺพมฺปิ, ปฏิโลมกฺกมา ปน;

สพฺพมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ทิวเส รตฺติยํ กตํ.

๑๐๗๙.

ปฏิโลมกฺกเมเนว, ทุติเย ตติเยปิ จ;

ทิวเส ปกฺขมาเสสุ, ตถา สํวจฺฉเรสุปิ.

๑๐๘๐.

ยาว อสฺมึ ภเว สนฺธิ, ตาว เตน จ ภิกฺขุนา;

กตมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ปุริมสฺมึ ภเวปิ จ.

๑๐๘๑.

จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ, นามรูปฺจ สาธุกํ;

เอวมาวชฺชิเต ตสฺมึ, นามรูเป ยทา ปน.

๑๐๘๒.

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, นามรูปํ จุติกฺขเณ;

มโนทฺวาเร มนกฺกาโร, อุปฺปชฺชติ ตทา ปน.

๑๐๘๓.

อาวชฺชเน นิรุทฺธสฺมึ, ตเทวารมฺมณํ ปน;

กตฺวา ชวนจิตฺตานิ, โหนฺติ จตฺตาริ ปฺจ วา;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.

๑๐๘๔.

ปริกมฺมาทินามานิ, ปุริมานิ ภวนฺติ ตุ;

ปจฺฉิมํ อปฺปนาจิตฺตํ, รูปาวจริกํ ภเว.

๑๐๘๕.

เตน จิตฺเตน ยํ าณํ, สํยุตฺตํ เตน ยา ปน;

สํยุตฺตา สติ สา ปุพฺเพ-นิวาสานุสฺสตีริตา.

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.

๑๐๘๖.

รูปํ ปสฺสิตุกาเมน, ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา;

กสิณารมฺมณํ ฌานํ, อภิฺาปาทกํ ปน.

๑๐๘๗.

อภินีหารกฺขมํ กตฺวา, เตโชกสิณเมว วา;

โอทาตกสิณํ วาปิ, อาโลกกสิณมฺปิ วา.

๑๐๘๘.

อิเมสุ กตปุฺเหิ, กสิเณสุ จ ตีสุปิ;

อาโลกกสิณํ เอตฺถ, เสฏฺนฺติ ปริทีปิตํ.

๑๐๘๙.

ตสฺมา ตมิตรํ วาปิ, อุปฺปาเทตฺวา ยถากฺกมํ;

อุปจารภูมิยํเยว, ตฺวา ตํ ปน ปณฺฑิโต.

๑๐๙๐.

วฑฺเฒตฺวาน เปตพฺพํ, น อุปฺปาเทยฺย อปฺปนํ;

อุปฺปาเทติ สเจ โหติ, ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํ.

๑๐๙๑.

ฌานสฺส วฑฺฒิตสฺสนฺโต-คตํ รูปํ ตุ โยคินา;

ปสฺสิตพฺพํ ภเว รูปํ, ปสฺสโต ปน ตสฺส ตํ.

๑๐๙๒.

ปริกมฺมสฺส วาโร หิ, อติกฺกมติ ตาวเท;

อาโลโกปิ ตโต ตสฺส, ขิปฺปมนฺตรธายติ.

๑๐๙๓.

ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูป-คตมฺปิ จ น ทิสฺสติ;

เตนาถ ปาทกชฺฌานํ, ปวิสิตฺวา ตโต ปุน.

๑๐๙๔.

วุฏฺาย ปน อาโลโก, ผริตพฺโพว ภิกฺขุนา;

เอวํ อนุกฺกเมเนว, อาโลโก ถามวา สิยา.

๑๐๙๕.

‘‘อาโลโก เอตฺถ โหตู’’ติ,

ยตฺตกํ านเมว โส;

ปริจฺฉินฺทติ ตตฺเถว,

อาโลโก ปน ติฏฺติ.

๑๐๙๖.

ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา, ปสฺสโต โหติ ทสฺสนํ;

ติณุกฺกาย คโต มคฺคํ, ปุริเสตฺถ นิทสฺสนํ.

๑๐๙๗.

อุปฺปาทนกฺกโมปิสฺส, ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน;

วุตฺตปฺปการรูปํ ตํ, กตฺวา อารมฺมณํ ปน.

๑๐๙๘.

มโนทฺวาเร มนกฺกาเร, ชาเต ยานิ ตเทว จ;

รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา, ชายนฺติ ชวนานิ หิ.

๑๐๙๙.

กามาวจรจิตฺตานิ, ตานิ จตฺตาริ ปฺจ วา;

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.

๑๑๐๐.

อตฺถสาธกจิตฺตํ ตํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มตํ;

ตํจิตฺตสํยุตํ าณํ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.

๑๑๐๑.

อนาคตํสาณสฺส, ยถากมฺมุปคสฺส จ;

ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ, อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนา.

๑๑๐๒.

จุตูปปาตาณมฺปิ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วา ปน;

อตฺถโต เอกเมเวทํ, พฺยฺชเน ปน นานตา.

ทิพฺพจกฺขุาณํ.

๑๑๐๓.

โยธ สุณาติ กโรติ จ จิตฺเต,

คนฺถมิมํ ปรมํ ปน ภิกฺขุ;

โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,

ยาติ อเนน ตเรน ตริตฺวา.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺานิทฺเทโส นาม

โสฬสโม ปริจฺเฉโท.

๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส

๑๑๐๔.

อนาคตํสาณฺจ, ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;

ปฺจ อิทฺธิวิธาทีนิ, สตฺตาภิฺา อิมา ปน.

๑๑๐๕.

เอตาสํ ปน สตฺตนฺนํ, อภิฺานมิโต ปรํ;

ปวกฺขามิ สมาเสน, อารมฺมณวินิจฺฉยํ.

๑๑๐๖.

อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;

สตฺตนฺนเมตฺถ าณานํ, สมฺปวตฺตึ สุณาถ เม.

๑๑๐๗.

ตตฺถ อิทฺธิวิธาณํ, ปริตฺตาทีสุ สตฺตสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๐๘.

กาเยนาทิสฺสมาเนน, คนฺตุกาโม ยทาภเว;

จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, กายํ จิตฺตวเสน ตํ.

๑๑๐๙.

มหคฺคเต จ จิตฺตสฺมึ, สมาโรเปติ โส ตทา;

กายารมฺมณโต าณํ, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา.

๑๑๑๐.

ทิสฺสมาเนน กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว;

กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, จิตฺตํ กายวเสน ตํ.

๑๑๑๑.

ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตํ, กาเย โรเปติ โส ตทา;

ฌานารมฺมณโต าณํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๑๒.

อนาคตมตีตฺจ, กโรติ วิสยํ ยทา;

อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทานาคตโคจรํ.

๑๑๑๓.

กาเยน ทิสฺสมาเนน, คมเน ปน ภิกฺขุโน;

ปจฺจุปฺปนฺโน ภเว ตสฺส, โคจโรติ วินิทฺทิเส.

๑๑๑๔.

กายํ จิตฺตวเสนาปิ, จิตฺตํ กายวเสน วา;

ปริณามนกาลสฺมึ, อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา.

๑๑๑๕.

พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, พหิทฺธารูปทสฺสเน;

เอวมิทฺธิวิธํ าณํ, สมฺปวตฺตติ สตฺตสุ.

๑๑๑๖.

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;

จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพโสตํ ปวตฺตติ.

๑๑๑๗.

ปจฺจุปฺปนฺโน ปริตฺโต จ, สทฺโท อารมฺมณํ ยโต;

ปริตฺตารมฺมณํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณตํ คตํ.

๑๑๑๘.

อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสฺส, สวเนปิ ปรสฺส จ;

อชฺฌตฺตารมฺมณฺเจว, พหิทฺธารมฺมณมฺปิ จ.

๑๑๑๙.

เจโตปริยาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๒๐.

ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, ปริตฺตานํ ปชานเน;

ชานเน มชฺฌิมานํ ตุ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๒๑.

ชานเน ปน มคฺคสฺส, ผลสฺสาปิ ปชานเน;

ตทา ปนสฺส าณสฺส, อปฺปมาโณว โคจโร.

๑๑๒๒.

ตํ มคฺคารมฺมณํ โหติ, มคฺคจิตฺตสฺส ชานเน;

ปริยาเยเนเวตสฺส, มคฺคารมฺมณตา มตา.

๑๑๒๓.

อตีเต สตฺตทิวส-พฺภนฺตเร จ ยทา ปน;

อนาคเต ตถา สตฺต-ทิวสพฺภนฺตเรปิ จ.

๑๑๒๔.

ปเรสํ ปน จิตฺตสฺส, ชานเน สมุทีริตํ;

อตีตารมฺมณฺเจว, ตทานาคตโคจรํ.

๑๑๒๕.

กถฺจ ปน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนโคจรตํ คตํ;

ปจฺจุปฺปนฺนํ ติธา วุตฺตํ, ขณสนฺตติอทฺธโต.

๑๑๒๖.

ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนขณาทิกํ;

เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนมิทํ ปน.

๑๑๒๗.

สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, อาหุ สนฺตติโกวิทา;

เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมํ.

๑๑๒๘.

ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนํ ตมาหุ เกจิธ;

เจโตปริยาณสฺส, โหติ อารมฺมณํ อิติ.

๑๑๒๙.

ยถา จ ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ, อุกฺขิตฺเต คคเน ปน;

อวสฺสํ เอกเมกสฺส, วณฺฏํ วณฺเฏน วิชฺฌติ.

๑๑๓๐.

เอวํ มหาชนสฺสาปิ, จิตฺเต อาวชฺชิเต ปน;

เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ.

๑๑๓๑.

เยนาวชฺชติ จิตฺเตน, เยน ชานาติ เจตสา;

เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺานา-ภาวโต ตํ น ยุชฺชติ.

๑๑๓๒.

ชวนาวชฺชนานํ ตุ, นานารมฺมณปตฺติโต;

อนิฏฺเ ปน หิ าเน, อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ.

๑๑๓๓.

ตสฺมา สนฺตติอทฺธาน-ปจฺจุปฺปนฺนานเมว ตุ;

วเสน ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ, โหติ อารมฺมณํ อิทํ.

๑๑๓๔.

ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาขฺยํ, อิทํ ชวนวารโต;

ทีเปตพฺพนฺติ นิทฺทิฏฺํ, ตตฺรายํ ทีปนานโย.

๑๑๓๕.

ยทา ปรสฺส จิตฺตฺหิ, าตุมาวชฺชติทฺธิมา;

อาวชฺชนมโน ตสฺส, ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ.

๑๑๓๖.

อารมฺมณํ ตทา กตฺวา, เตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ;

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๑๑๓๗.

เอเตสํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํ;

กามาวจรจิตฺตานิ, เสสานีติ วินิทฺทิเส.

๑๑๓๘.

เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, นิรุทฺธํ ตุ ตเทว จ;

จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิปิ.

๑๑๓๙.

เอการมฺมณตํ ยนฺติ, น นานารมฺมณานิ หิ;

อทฺธาวสา ภเว ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณโต ปน.

๑๑๔๐.

เอการมฺมณภาเวปิ, อิทฺธิมานสเมว จ;

ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, เนตรานิ ยถา ปน.

๑๑๔๑.

จกฺขุทฺวาเร ตุ วิฺาณํ, รูปํ ปสฺสติ เนตรํ;

เอวเมว จ ตํ อิทฺธิ-จิตฺตเมว จ ชานาติ.

๑๑๔๒.

ปรจิตฺตารมฺมณตฺตา, พหิทฺธารมฺมณํ สิยา;

เจโตปริยาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.

๑๑๔๓.

ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๔๔.

กามาวจรขนฺธานํ, สมนุสฺสรเณ ปน;

ปริตฺตารมฺมณํเยว, โหตีติ ปริทีปเย.

๑๑๔๕.

รูปาวจริการุปฺปขนฺธานุสฺสรเณ ปน;

ภวตีติ หิ าตพฺพํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๔๖.

อตีเต อตฺตนา มคฺคํ, ภาวิตํ ตุ ผลมฺปิ วา;

สมนุสฺสรโต เอว-ปฺปมาณารมฺมณํ สิยา.

๑๑๔๗.

สมนุสฺสรโต มคฺคํ, มคฺคารมฺมณเมว ตํ;

อตีตารมฺมณํเยว, โหติ เอกนฺตโต อิทํ.

๑๑๔๘.

เจโตปริยาณมฺปิ, ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;

อตีตารมฺมณา โหนฺติ, กิฺจาปิ อถ โข ปน.

๑๑๔๙.

เจโตปริยาณสฺส, สตฺตทฺทิวสพฺภนฺตรํ;

อตีตํ จิตฺตเมวสฺส, อารมฺมณมุทีริตํ.

๑๑๕๐.

อตีเต เจตนามตฺตํ, ยถากมฺมุปคสฺสปิ;

ปุพฺเพนิวาสาณสฺส, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.

๑๑๕๑.

อชฺฌตฺตารมฺมณํ อตฺต-ขนฺธานุสฺสรเณ สิยา;

พหิทฺธารมฺมณํ อฺ-ขนฺธานุสฺสรเณ ภเว.

๑๑๕๒.

สรเณ นามโคตฺตสฺส, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ;

ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.

๑๑๕๓.

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;

จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพจกฺขุ ปวตฺตติ.

๑๑๕๔.

ทิพฺพโสตสมํ ทิพฺพ-จกฺขุอารมฺมณกฺกเม;

รูปํ สทฺโทติ ทฺวินฺนํ ตุ, อยเมว วิเสสตา.

๑๑๕๕.

อนาคตํสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๕๖.

นิพฺพตฺติสฺสติ ยํ กามา-วจเรติ ปชานโต;

ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปารูเปสฺวนาคเต.

๑๑๕๗.

นิพฺพตฺติสฺสติ ยฺจาปิ, สิยา มหคฺคตโคจรํ;

ภาเวสฺสติ อยํ มคฺคํ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ.

๑๑๕๘.

เอวํ ปชานเน อปฺป-มาณารมฺมณตํ ภเว;

มคฺคํ ภาเวสฺสติจฺเจว, ชานเน มคฺคโคจรํ.

๑๑๕๙.

เอกนฺเตน อิทํ าณํ, โหตานาคตโคจรํ;

เจโตปริยํ ตุ กิฺจาปิ, โหตานาคตโคจรํ.

๑๑๖๐.

อถ โข ปน ตํ สตฺต-ทิวสพฺภนฺตรํ ปน;

จิตฺตเมว จ ชานาติ, น หิ ตํ อฺโคจรํ.

๑๑๖๑.

อนาคตํสาณสฺส, อนาคตํสโคจรํ;

‘‘อหํ เทโว ภวิสฺสามิ’’-จฺเจวมชฺฌตฺตโคจรํ.

๑๑๖๒.

‘‘ติสฺโส ผุสฺโส อมุตฺรายํ,

นิพฺพตฺติสฺสตินาคเต’’;

อิจฺเจวํ ชานเน ตสฺส,

พหิทฺธารมฺมณํ สิยา.

๑๑๖๓.

ชานเน นามโคตฺตสฺส, ยสฺส กสฺสจินาคเต;

ปุพฺเพนิวาสาณํว, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ.

๑๑๖๔.

ยถากมฺมุปคาณํ, ปริตฺตาทีสุ ปฺจสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๖๕.

ชานเน กามกมฺมสฺส, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา;

ตถา มหคฺคตกมฺมสฺส, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๖๖.

อตีตเมว ชานาติ, ตสฺมา จาตีตโคจรํ;

อชฺฌตฺตารมฺมณํ โหติ, อตฺตโน กมฺมชานเน.

๑๑๖๗.

พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, ปรกมฺมปชานเน;

เอวํ ปวตฺติ าตพฺพา, ยถากมฺมุปคสฺสปิ.

๑๑๖๘.

สตฺตนฺนมฺปิ อภิฺานํ, วุตฺโต อารมฺมณกฺกโม;

เอตฺถ วุตฺตนเยเนว, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๑๑๖๙.

วิวิธตฺถวณฺณปเทหิ สมฺปนฺนํ,

มธุรตฺถมตินีหรํ คนฺถํ;

โสตุชนสฺส หทยปีติกรํ,

สุเณยฺย โกจิ มนุโช สเจตโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส นาม

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.

๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท

ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๑๗๐.

สมาธึ ปน สาภิฺํ, ภาเวตฺวา ตทนนฺตรํ;

ภาเวตพฺพา ยโต ปฺา, ภิกฺขุนา เตน ธีมตา.

๑๑๗๑.

ตโตหํ ทานิ วกฺขามิ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;

สมาเสเนว ภิกฺขูนํ, ปรํ ปีติสุขาวหํ.

๑๑๗๒.

กา ปฺา ปน โก จตฺโถ,

กิมสฺสา ลกฺขณาทิกํ;

กติธา สา กถํ เตน,

ภาเวตพฺพาติ วุจฺจเต. –

๑๑๗๓.

ปฺา วิปสฺสนาปฺา, ปุฺจิตฺตสมายุตา;

ปชานาตีติ ปฺา สา, ชานนา วา ปการโต.

๑๑๗๔.

สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตรํ;

สฺาวิฺาณปฺานํ, ชานนตฺเต สเมปิ จ.

๑๑๗๕.

ยา สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปน;

ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ตุ, กาตุํ สกฺโกติ เนว สา.

๑๑๗๖.

วิฺาณํ ปน ชานาติ, นีลปีตาทิโคจรํ;

สกฺโกติปิ อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ.

๑๑๗๗.

อุสฺสกฺกิตฺวา น สกฺโกติ, มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ;

ปฺา วุตฺตนยํ กาตุํ, สกฺโกติ ติวิธมฺปิ ตํ.

๑๑๗๘.

อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ, วิเสโส สมุทีริโต;

สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สภาวปฏิเวธนํ.

๑๑๗๙.

ลกฺขณํ ปน ปฺาย, ลกฺขณฺูหิ ทีปิตํ;

สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา.

๑๑๘๐.

อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา, สมาธาสนฺนการณา;

เอวเมตฺถ จ วิฺเยฺยา, ปฺาย ลกฺขณาทิกา.

กติธาติ เอตฺถ –

๑๑๘๑.

ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา,

โลกิกาโลกิกา ทฺวิธา;

โลกิเยเนตฺถ มคฺเคน,

ยุตฺตา สา โลกิกา สิยา.

๑๑๘๒.

โลกุตฺตเรน มคฺเคน, ยุตฺตา โลกุตฺตรา มตา;

ติวิธาปิ สิยา ปฺา, จินฺตาสุตมยาทิโต.

๑๑๘๓.

ตตฺถตฺตโนว จินฺตาย, นิปฺผนฺนตฺตาติ ตสฺส สา;

โหติ จินฺตามยา ปฺา, ภูริปฺเน เทสิตา.

๑๑๘๔.

ปรโต ปน สุตฺวาน, ลทฺธา ปฺา อยํ อิธ;

สุเตเนว จ นิปฺผนฺนา, ปฺา สุตมยา มตา.

๑๑๘๕.

ยถา วาปิ ตถา เจตฺถ, ภาวนาย วเสน ตุ;

นิปฺผนฺนา อปฺปนาปตฺตา, ปฺา สา ภาวนามยา.

๑๑๘๖.

ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส, วเสน จตุธา สิยา;

อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, าณํ าเณสุ ตีสุปิ.

๑๑๘๗.

ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, วิปากา จ กฺริยา ตถา;

นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ จ, ปฺเจเต อตฺถสฺิตา.

๑๑๘๘.

ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค จ ภาสิตํ;

กุสลากุสลฺเจติ, ปฺเจเต ธมฺมสฺิตา.

๑๑๘๙.

ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยา สภาวนิรุตฺติ ตุ;

นิรุตฺตีติ จ นิทฺทิฏฺา, นิรุตฺติกุสเลน สา.

๑๑๙๐.

าณํ อารมฺมณํ กตฺวา, ติวิธํ ปจฺจเวกฺขโต;

เตสุ าเณสุ ยํ าณํ, ปฏิภานนฺติ ตํ มตํ.

๑๑๙๑.

ปริยตฺติปริปุจฺฉาหิ, สวนาธิคเมหิ จ;

ปุพฺพโยเคน คจฺฉนฺติ, ปเภทํ ปฏิสมฺภิทา.

กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ –

๑๑๙๒.

ขนฺธาทีสุ หิ ธมฺเมสุ, ภูมิภูเตสุ โยคินา;

อุคฺคหาทิวเสเนตฺถ, กตฺวา ปริจยํ ปน.

๑๑๙๓.

สีลํ จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, สมฺปาเทตฺวา ตโต ปรํ;

ทิฏฺิสุทฺธาทโย ปฺจ, สมฺปาเทนฺเตน สุทฺธิยา.

๑๑๙๔.

ตาย ปฺาย ยุตฺเตน, ภีเตน ชนนาทิโต;

ภาเวตพฺพา ภวาภาวํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา.

๑๑๙๕.

รูปฺจ เวทนา สฺา, สงฺขารา เจว สพฺพโส;

วิฺาณฺเจติ ปฺเจเต, ขนฺธา สมฺพุทฺธเทสิตา.

๑๑๙๖.

ตตฺถ ยํ กิฺจิ รูปํ ตํ, อตีตานาคตาทิกํ;

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกมฺปิ วา.

๑๑๙๗.

หีนํ วาปิ ปณีตํ วา, ยํ ทูเร ยฺจ สนฺติเก;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.

๑๑๙๘.

อิตเรสุปิ ยํ กิฺจิ, ตํ เวทยิตลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, เวทนากฺขนฺธตา กตา.

๑๑๙๙.

จิตฺตชํ ปน ยํ กิฺจิ, ตํ สฺชานนลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สฺากฺขนฺโธติ วุจฺจติ.

๑๒๐๐.

ยํ กิฺจิ จิตฺตสมฺภูตํ, อภิสงฺขารลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สงฺขารกฺขนฺธตา กตา.

๑๒๐๑.

ตตฺถ จิตฺตํ ตุ ยํ กิฺจิ, ตํ วิชานนลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, วิฺาณกฺขนฺธตา กตา.

๑๒๐๒.

จตฺตาโร จ มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ;

อฏฺวีสติธา เจตํ, รูปํ รูปนฺติ คณฺหติ.

๑๒๐๓.

เอกาสีติยา จิตฺเตน, สํยุตฺตา เวทนาทโย;

เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสฺิตา.

๑๒๐๔.

จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธ, นามนฺติ ปริคณฺหติ;

รูปกฺขนฺโธ ภเว รูปํ, นามกฺขนฺธา อรูปิโน.

๑๒๐๕.

รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามํ นมนลกฺขณํ;

อิติ สงฺเขปโต นาม-รูปํ โส ปริคณฺหติ.

๑๒๐๖.

ผาเลนฺโต วิย ตาลสฺส, กนฺทํ ตุ ยมกํ ทฺวิธา;

ววตฺถเปติ นามฺจ, รูปฺจาติ ทฺวิธา ปน.

๑๒๐๗.

นามโต รูปโต อฺโ,

สตฺโต วา ปุคฺคโลปิ วา;

อตฺตา วา โกจิ นตฺถีติ,

นิฏฺํ คจฺฉติ สพฺพทา.

๑๒๐๘.

เอวํ ววตฺถเปตฺวา โส, นามรูปํ สภาวโต;

สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถํ, พหุสุตฺตวเสนิธ.

๑๒๐๙.

นามรูปมตฺตฺเว, นตฺถิ โกจิธ ปุคฺคโล;

เอวเมตฺถ ปณฺฑิโต โปโส, ววตฺถเปติ ตํ ปน.

วุตฺตํ เหตํ –

๑๒๑๐.

‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,

โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,

โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ.

๑๒๑๑.

ยถาปิ ทารุยนฺตมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;

ทารุรชฺชุสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.

๑๒๑๒.

ตเถทํ นามรูปมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;

อฺมฺสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.

เตนาหุ โปราณา –

๑๒๑๓.

‘‘นามฺจ รูปฺจ อิธตฺถิ สจฺจโต,

น เหตฺถ สตฺโต มนุโช จ วิชฺชติ;

สุฺํ อิทํ ยนฺตมิวาภิสงฺขตํ,

ทุกฺขสฺส ปุฺโช ติณกฏฺสาทิโส’’ติ.

๑๒๑๔.

อฺมฺูปนิสฺสาย, ทณฺฑเกสุ ิเตสุ หิ;

เอกสฺมึ ปตมาเน ตุ, ตเถว ปตตีตโร.

เตนาหุ โปราณา –

๑๒๑๕.

‘‘ยมกํ นามรูปฺจ, อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา;

เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ.

๑๒๑๖.

อุตินฺนํ นามรูปานํ, นามํ นิตฺเตชเมตฺถ ตํ;

สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.

๑๒๑๗.

น พฺยาหรติ โน เสติ, น ติฏฺติ น คจฺฉติ;

น เภเทติ น โจเรติ, น ภุฺชติ น ขาทติ.

๑๒๑๘.

ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตชํ, วินา นามฺจ สพฺพถา;

สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.

๑๒๑๙.

ภุฺชามีติ ปิวามีติ, ขาทามีติ ตเถว จ;

โรทามีติ หสามีติ, รูปสฺเสตํ น วิชฺชติ.

๑๒๒๐.

นามํ นิสฺสาย รูปํ ตุ, รูปํ นิสฺสาย นามกํ;

ปวตฺตติ สทา สพฺพํ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๑๒๒๑.

อิมสฺส ปน อตฺถสฺส, อาวิภาวตฺถเมว จ;

ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ, วตฺตพฺพา อุปมา อิธ.

๑๒๒๒.

ยถา หิ นาวํ นิสฺสาย, มนุสฺสา ยนฺติ อณฺณเว;

เอวํ รูปมฺปิ นิสฺสาย, นามกาโย ปวตฺตติ.

๑๒๒๓.

ยถา มนุสฺเส นิสฺสาย, นาวา คจฺฉติ อณฺณเว;

เอวํ นามมฺปิ นิสฺสาย, รูปกาโย ปวตฺตติ.

๑๒๒๔.

สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวา, นามรูปสฺส สพฺพถา;

ยาถาวทสฺสนํ เอตํ, ‘‘ทิฏฺิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.

๑๒๒๕.

ปริมุจฺจิตุกาโม จ, ทุกฺขโต ชาติอาทิโต;

อนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา, ภาวเย ปน ปณฺฑิโต.

๑๒๒๖.

ทิฏฺิวิสุทฺธิมิมํ ปริสุทฺธํ,

สุฏฺุตรํ ตุ กโรติ นโร โย;

ทิฏฺิคตานิ มลานิ อเสสํ,

นาสมุเปนฺติ หิ ตสฺส นรสฺส.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.

๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๒๒๗.

เอตสฺส นามรูปสฺส, ชานิตฺวา เหตุปจฺจเย;

กงฺขา ตีสุ ปนทฺธาสุ, วิตริตฺวา ิตํ ปน.

๑๒๒๘.

กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อตฺถกาเมน ภิกฺขุนา.

๑๒๒๙.

นามรูปสฺส โก เหตุ, โกนุ วา ปจฺจโย ภเว;

อาวชฺชิตฺวา ตมิจฺเจวํ, รูปกายสฺส ตาวเท.

๑๒๓๐.

เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;

อฏฺิมิฺชฺจ วกฺกฺจ, หทยํ ยกนมฺปิ จ.

๑๒๓๑.

อิจฺเจวมาทิพาตฺตึส-โกฏฺาสปจฺจยสฺส หิ;

ปริคฺคณฺหติ กายสฺส, มนสา เหตุปจฺจเย.

๑๒๓๒.

อวิชฺชา ตณฺหุปาทานํ, กมฺมํ เหตุ จตุพฺพิโธ;

เอตสฺส รูปกายสฺส, อาหาโร ปจฺจโย มโต.

๑๒๓๓.

ชนโก เหตุ อกฺขาโต,

ปจฺจโย อนุปาลโก;

เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ,

ปจฺจยา ปถวาทโย.

๑๒๓๔.

อิติเม ปฺจ ธมฺมา หิ, เหตุปจฺจยตํ คตา;

อวิชฺชาทโย ตโย ตตฺถ, มาตาว อุปนิสฺสยา.

๑๒๓๕.

ชนกํ ปน กมฺมํ ตุ, ปุตฺตสฺส หิ ปิตา วิย;

ธาตี วิย กุมารสฺส, อาหาโร ธารโก ภเว.

๑๒๓๖.

อิจฺเจวํ รูปกายสฺส, โส ปจฺจยปริคฺคหํ;

กตฺวา ปุนปิ ‘‘จกฺขุฺจ, รูปมาโลกเมว จ.

๑๒๓๗.

ปฏิจฺจ จกฺขุวิฺาณํ, โหติ’’อิจฺเจวมาทินา;

นเยน นามกายสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.

๑๒๓๘.

โส เอวํ นามรูปสฺส, วุตฺตึ ทิสฺวาน ปจฺจยา;

ยถา เอตรหิทํ ตุ, อตีเตปิ ตเถวิทํ.

๑๒๓๙.

ปจฺจยา จ ปวตฺติตฺถ, ตเถวานาคเตปิ จ;

ปวตฺติสฺสติ อทฺธาสุ, ตีสฺเววํ อนุปสฺสติ.

๑๒๔๐.

ตสฺเสวํ ปสฺสโต ยา สา, ปุพฺพนฺเต ปฺจธา ตถา;

อปรนฺเต สิยา กงฺขา, ปฺจธา สมุทีริตา.

๑๒๔๑.

ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเน, ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตา;

สพฺพา จานวเสสาว, โยคิโน สา ปหิยฺยติ.

๑๒๔๒.

เอโก กมฺมวิปากานํ, วเสนาปิ จ ปณฺฑิโต;

เอตสฺส นามรูปสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.

๑๒๔๓.

กมฺมํ จตุพฺพิธํ ทิฏฺ-ธมฺมเวทนิยํ ตถา;

อุปปชฺชาปราปริยา-โหสิกมฺมวสา ปน.

ตตฺถ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ นาม. ตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อุภินฺนมนฺตเร ปฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติ, สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติ.

๑๒๔๔.

อปรํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ครุกํ พหุลมฺปิ จ;

อาสนฺนฺจ กฏตฺตา จ, กมฺมนฺติ สมุทีริตํ.

๑๒๔๕.

อฺํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ชนกํ อุปถมฺภกํ;

ตถูปปีฬกํ กมฺม-มุปฆาตกเมว จ.

ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลํ วา อกุสลํ วา กมฺมํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติ. อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติ. อุปปีฬกํ ปน อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติ. อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ. เอวํ ปน กมฺเมน โอกาเส กเต ตํวิปากมุปฺปนฺนํ นาม โหติ. อิติ อิมํ ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา เอวเมโก กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.

อิติ เอวํ กมฺมวิปากวฏฺฏวเสน นามรูปสฺส ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวมตีเตปิ อทฺธาเน กมฺมวิปากวเสน ปจฺจยโต ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ อิติ กมฺมฺเจว วิปาโก จาติ กมฺมวิปากวเสน โลโก ปวตฺตตีติ ตํ สมนุปสฺสติ. ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต สพฺพา โสฬสวิธา กงฺขา ปหิยฺยติ.

๑๒๔๖.

เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตติ;

เกวลํ นามรูปนฺติ, สมฺมา สมนุปสฺสติ.

๑๒๔๗.

เอวํ การณโต อุทฺธํ, การณํ น จ ปสฺสติ;

ปากปวตฺติโต อุทฺธํ, น ปากปฏิเวทกํ.

เตนาหุ โปราณา –

๑๒๔๘.

‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก;

สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เอเวตํ สมฺมทสฺสนํ.

๑๒๔๙.

เอวํ กมฺเม วิปาเก จ, วตฺตมาเน สเหตุเก;

พีชรุกฺขาทิกานํว, ปุพฺพา โกฏิ น นายติ.

๑๒๕๐.

อนาคเตปิ สํสาเร, อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ;

เอตมตฺถมนฺาย, ติตฺถิยา อสยํวสี.

๑๒๕๑.

สตฺตสฺํ คเหตฺวาน, สสฺสตุจฺเฉททสฺสิโน;

ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ, อฺมฺวิโรธิโน.

๑๒๕๒.

ทิฏฺิพนฺธนพทฺธา เต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหเร;

ตณฺหาโสเตน วุยฺหนฺตา, น เต ทุกฺขา ปมุจฺจเร.

๑๒๕๓.

เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;

คมฺภีรํ นิปุณํ สุฺํ, ปจฺจยํ ปฏิวิชฺฌติ.

๑๒๕๔.

กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหิ, ปาโก กมฺเม น วิชฺชติ;

อฺมฺํ อุโภ สุฺา, น จ กมฺมํ วินา ผลํ.

๑๒๕๕.

ยถา น สูริเย อคฺคิ, น มณิมฺหิ น โคมเย;

น เตสํ พหิ โส อตฺถิ, สมฺภาเรหิ จ ชายติ.

๑๒๕๖.

ตถา น อนฺโต กมฺมสฺส, วิปาโก อุปลพฺภติ;

พหิทฺธาปิ น กมฺมสฺส, น กมฺมํ ตตฺถ วิชฺชติ.

๑๒๕๗.

ผเลน สุฺํ ตํ กมฺมํ, ผลํ กมฺเม น วิชฺชติ;

กมฺมฺจ โข อุปาทาย, ตโต นิพฺพตฺตเต ผลํ.

๑๒๕๘.

น เหตฺถ เทโว พฺรหฺมา วา,

สํสารสฺสตฺถิ การโก;

สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ,

เหตุสมฺภารปจฺจยา’’ติ.

๑๒๕๙.

เอวํ นานปฺปกาเรหิ, นามรูปสฺส ปจฺจยํ;

ปริคฺคเหตฺวา อทฺธาสุ, ตริตฺวา กงฺขมุฏฺิตํ.

๑๒๖๐.

กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;

ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตํ, ตํ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ.

๑๒๖๑.

อิมินา ปน าเณน,

สํยุตฺโต พุทฺธสาสเน;

โหติ ลทฺธปติฏฺโว,

โสตาปนฺโน หิ จูฬโก.

๑๒๖๒.

ตสฺมา สปฺโ ปน อตฺถกาโม,

โย นามรูปสฺส เหตุปจฺจยานิ;

ปริคฺคหํ สาธุ กโรติ ธีโร,

ขิปฺปํ ส นิพฺพานปุรํ อุเปติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท

มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๒๖๓.

กลาปสมฺมสเนเนว,

โยโค กรณิโย สิยา;

มคฺคามคฺเค ตุ าณํ ต-

มธิคนฺตุํ ปนิจฺฉตา.

๑๒๖๔.

ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺติ อุทโย มโต;

วโย วิปริณาโมติ, ตสฺเสว สมุทีริตา.

๑๒๖๕.

อนุปสฺสนาปิ าณนฺติ, วราเณน เทสิตํ;

โส ปเนวํ ปชานาติ, โยคาวจรมาณโว.

๑๒๖๖.

อิมสฺส นามรูปสฺส, ปุพฺเพ อุปฺปตฺติโต ปน;

นิจโย ราสิ วา นตฺถิ, ตถา อุปฺปชฺชโตปิ จ.

๑๒๖๗.

ราสิโต นิจยา วาปิ, นตฺถิ อาคมนนฺติ จ;

ตถา นิรุชฺฌมานสฺส, น ทิสาคมนนฺติ จ.

๑๒๖๘.

นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมึ, าเน นตฺถิ จโยติ จ;

เอตฺถ วีณูปมา วุตฺตา, เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน.

๑๒๖๙.

อุทพฺพยมนกฺการเมวํ สงฺเขปโต ปน;

กตฺวา ตสฺเสว าณสฺส, วิภงฺคสฺส วเสน ตุ.

๑๒๗๐.

‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ หิ อาทินา;

นเยเนเกกขนฺธสฺส, อุทยพฺพยทสฺสเน.

๑๒๗๑.

ทส ทสาติ กตฺวาน, วุตฺตา ปฺาสลกฺขณา;

เตสํ ปน วเสนาปิ, ธมฺเม สมนุปสฺสติ.

๑๒๗๒.

เอวํ รูปุทโย โหติ, เอวมสฺส วโย อิติ;

อุเทติ เอวํ รูปมฺปิ, เอวํ รูปํ ตุ เวติ จ.

๑๒๗๓.

เอวํ ปจฺจยโตเปตฺถ, ขณโต อุทยพฺพยํ;

ปสฺสโต สพฺพธมฺมา จ, ปากฏา โหนฺติ ตสฺส เต.

๑๒๗๔.

อุทเก ทณฺฑราชีว, อารคฺเคริว สาสโป;

วิชฺชุปฺปาทาว ธมฺมา เต, ปริตฺตฏฺายิโน สิยุํ.

๑๒๗๕.

กทลีสุปินาลาตจกฺกมายุปมา อิเม;

อสารา ปน นิสฺสารา, หุตฺวา ขายนฺติ โยคิโน.

๑๒๗๖.

เอวเมตฺตาวตา เตน, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

ลกฺขณานิ จ ปฺาส, ปฏิวิชฺฌ ิตํ ปน.

๑๒๗๗.

าณํ อธิคตํ โหติ, ตรุณํ ปมํ ปน;

ยสฺส จาธิคมา โยคี, โหตารทฺธวิปสฺสโก.

๑๒๗๘.

วิปสฺสนาย เหตาย,

กรุณายาถ โยคิโน;

วิปสฺสกสฺส ชายนฺเต,

อุปกฺเลสา ทเสวิเม.

๑๒๗๙.

โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, าณํ สทฺธา สตี สุขํ;

อุเปกฺขา วีริยํ นิกนฺตีติ, อุปกฺเลสา ทเสวิเม.

๑๒๘๐.

สมฺปตฺตปฏิเวธสฺส, โสตาปนฺนาทิโนปิ จ;

ตถา วิปฺปฏิปนฺนสฺส, อุปกฺเลสา น ชายเร.

๑๒๘๑.

สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺส, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;

สทา วิปสฺสกสฺเสว, อุปฺปชฺชนฺติ กิรสฺสุ เต.

๑๒๘๒.

วิปสฺสนาย โอภาโส, โอภาโสติ ปวุจฺจติ;

ตสฺมึ ปน สมุปฺปนฺเน, โยคาวจรภิกฺขุ โส.

๑๒๘๓.

มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต, อหมสฺมีติ คณฺหติ;

อมคฺคํเยว มคฺโคติ, ตสฺเสวํ ปน คณฺหโต.

๑๒๘๔.

เอวํ วิปสฺสนาวีถิ,

โอกฺกนฺตา นาม โหติ สา;

โอภาสเมว โส ภิกฺขุ,

อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.

๑๒๘๕.

ปีติ วิปฺปสฺสนาปีติ, ตสฺส ตสฺมึ ขเณ ปน;

ตทา ปฺจวิธา ปีติ, ชายนฺเต ขุทฺทิกาทิกา.

๑๒๘๖.

วิปสฺสนาย ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธีติ ปวุจฺจติ;

โยคิโน กายจิตฺตานิ, ปสฺสทฺธาเนว โหนฺติ หิ.

๑๒๘๗.

ลหูนิ จ มุทูเนว, กมฺมฺาเนว โหนฺติ หิ;

ปสฺสทฺธาทีหิ โส ภิกฺขุ, อนุคฺคหิตมานโส.

๑๒๘๘.

อมานุสึ รตึ นาม,

อนุโภติ อนุตฺตรํ;

ยํ สนฺธาย จ คาถาโย,

ภาสิตา หิ มเหสินา.

๑๒๘๙.

‘‘สุฺาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.

๑๒๙๐.

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ.

๑๒๙๑.

าณาทโย อุปกฺเลสา, เยฺยา วุตฺตนเยนิธ;

เอเต ทส อุปกฺเลสา, วชฺชนียาว โยคินา.

๑๒๙๒.

เอตฺโถภาสาทโย ธมฺมา,

อุปกฺเลสสฺส วตฺถุโต;

อุปกฺเลสาติ นิทฺทิฏฺา,

อุปกฺเลสนิกนฺติ ตุ.

๑๒๙๓.

ตํ ตมาวชฺชมานสฺส, ภาวนา ปริหายติ;

อสตฺเต สตฺตสฺี จ, โหติ อปฺปสฺสุโต นโร.

๑๒๙๔.

สพฺโพภาสาทโย ธมฺเม, น มคฺโคติ วิจารยํ;

มคฺโค วิปสฺสนาาณํ, อิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิโต.

๑๒๙๕.

ววตฺถเปติ มคฺคฺจ, อมคฺคฺเจว เจตสา;

ตสฺส เจวํ อยํ มคฺโค, นายํ มคฺโคติ โยคิโน.

๑๒๙๖.

มคฺคามคฺคฺจ วิฺาย, ิตาณมิทํ ปน;

มคฺคามคฺเคสุาณนฺติ, ภูริาเณน เทสิตํ.

๑๒๙๗.

มคฺคามคฺคาณทสฺสเนสุ โกวิทา,

สาราสารเวทิโน สมาหิตาหิตา;

มคฺคามคฺคาณทสฺสนนฺติ ตํ อิทํ,

พุทฺธา พุทฺธสาวกา วทนฺติ วาทิโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

นาม วีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๒๙๘.

อฏฺาณวเสเนว, สิขาปกฺกา วิปสฺสนา;

นวมํ ปฏิปทาาณ-ทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๒๙๙.

อฏฺ าณานิ นาเมตฺถ, เวทิตพฺพานิ วิฺุนา;

อุปกฺเลสวินิมุตฺตํ, าณํ สุวิสทํ ปน.

๑๓๐๐.

อุทยพฺพเย จ ภงฺเค จ, ภเย อาทีนเว ตถา;

นิพฺพิทาปสฺสนาาณํ, าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา.

๑๓๐๑.

ปฏิสงฺขา จ สงฺขาเร, อุเปกฺขาาณมฏฺมํ;

อิมานิ อฏฺ าณานิ, นวมํ สจฺจานุโลมกํ.

๑๓๐๒.

สจฺจานุโลมาณนฺติ, อนุโลมํ ปวุจฺจติ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, โยคาวจรภิกฺขุนา.

๑๓๐๓.

อุทยพฺพยาณํ ตํ, อาทึ กตฺวา ปนฏฺสุ;

เอเตสุ ปน าเณสุ, โยโค กรณิโย ปน.

๑๓๐๔.

ยถานุกฺกมโต ตสฺส, เตสุ าเณสุ อฏฺสุ;

อนิจฺจาทิวเสเนว, โยคํ กตฺวา ิตสฺส หิ.

๑๓๐๕.

อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, สงฺขาเร อนุปสฺสโต;

อฏฺนฺนํ ปน าณานํ, วเสน ปน โยคิโน.

๑๓๐๖.

วิปสฺสนา สิขาปตฺตา, โหติ วุฏฺานคามินี;

สจฺจานุโลมาณนฺติ, อยเมว ปวุจฺจติ.

๑๓๐๗.

สงฺขารุเปกฺขาาณํ ตํ, อาเสวนฺตสฺส โยคิโน;

อิทานิ ตสฺส มคฺโค จ, สมุปฺปชฺชิสฺสตีติ หิ.

๑๓๐๘.

สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร, อนิจฺจา ทุกฺขาติ วา ตถา;

สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ ตุ, ปุน โวตรเตว สา.

๑๓๐๙.

ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุ-เปกฺขาคตนเยน ตุ;

อนิจฺจาทิวเสเนว, สงฺขาเร ปน โคจรํ.

๑๓๑๐.

กุรุมานํ มโนทฺวาเร, ชายตาวชฺชนํ ตโต;

ภวงฺคาวฏฺฏนํ กตฺวา, ชาตสฺสานนฺตรํ ปน.

๑๓๑๑.

สงฺขาเร โคจรํ กตฺวา, ปมํ ชวนมานสํ;

อุปฺปชฺชตีติ ตํ จิตฺตํ, ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ.

๑๓๑๒.

ตทนนฺตรเมวฺํ, สงฺขารารมฺมณํ ปุน;

ทุติยํ ชวนํ โหติ, อุปจารนฺติ ตํ มตํ.

๑๓๑๓.

ตทนนฺตรํ ตํ โหติ, ตถา สงฺขารโคจรํ;

ตติยํ ชวนจิตฺตํ, อนุโลมนฺติ สฺิตํ.

๑๓๑๔.

ปุริมานํ ปนฏฺนฺนํ, าณานํ อนุโลมโต;

โพธิปกฺขิยธมฺมานํ, อุทฺธฺจ อนุโลมโต.

๑๓๑๕.

เตเนว ตํ หิ สจฺจานุโลมาณํ ปวุจฺจติ;

อิทํ หิ ปน สจฺจานุ-โลมาณํ มเหสินา.

๑๓๑๖.

‘‘วุฏฺานคามินียา หิ, ปริโยสาน’’นฺติ ภาสิตํ;

เยฺยํ สพฺพปกาเรน, ปริโยสานนฺติ โคตฺรภุ.

๑๓๑๗.

อิติเนเกหิ นาเมหิ, กิตฺติตายา มเหสินา;

วุฏฺานคามินี สนฺตา, ปริสุทฺธา วิปสฺสนา.

๑๓๑๘.

วุฏฺาตุกาโม สํสารทุกฺขปงฺกา มหพฺภยา;

กเรยฺย สตตํ ตตฺถ, โยคํ ปณฺฑิตชาติโก.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท

าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๓๑๙.

อิโต ปรํ ตุ ภิกฺขุสฺส, โหติ โคตฺรภุมานสํ;

อาวชฺชนิยานตฺตา, มคฺคจิตฺตสฺส ตํ ปน.

๑๓๒๐.

น จปฺปฏิปทาาณ-ทสฺสนํ วา ตเถว จ;

าณทสฺสนสุทฺธึ วา, ภชเต น กุทาจนํ.

๑๓๒๑.

อุภินฺนมนฺตรา เอตํ, อพฺโพหาริกเมว ตํ;

วิปสฺสนาย โสตสฺมึ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา.

๑๓๒๒.

โปถุชฺชนิกโคตฺตํ วา, อภิภุยฺย ปวตฺติโต;

โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตโต ภวติ โคตฺรภุ.

๑๓๒๓.

าณํ จตูสุ มคฺเคสุ, าณทสฺสนสุทฺธิกํ;

ตตฺถ ตํ ปมํ มคฺคํ, สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา.

๑๓๒๔.

อฺํ กิฺจิปิ กาตพฺพํ, ภิกฺขุนา เตน นตฺถิ ตํ;

ยฺหิ เตน จ กาตพฺพํ, สิยา ตํ กตเมว ตุ.

๑๓๒๕.

อนุโลมาวสานฺหิ, สูรํ ติกฺขํ วิปสฺสนํ;

อุปฺปาเทนฺเตน ตํ สพฺพํ, กตเมว จ โยคินา.

๑๓๒๖.

ตสฺสานุโลมาณสฺส, อนฺเต ตุ อนิมิตฺตกํ;

วิสงฺขารํ นิโรธฺจ, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ.

๑๓๒๗.

โคจรํ กุรุมานํ ตํ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน;

ปมาวชฺชนฺเจว, ปมาโภคตาปิ จ.

๑๓๒๘.

มคฺคสฺสานนฺตราทีหิ, ปจฺจเยหิ ปนจฺฉหิ;

ตสฺส ปจฺจยภาวฺจ, สาธยนฺตํ ตโต ปน.

๑๓๒๙.

วิปสฺสนาย มุทฺธฺหิ, สิขาปตฺตาย ตาย ตํ;

อุปฺปชฺชติ อนาวตฺตํ-รมฺมณํ ตสฺส โคตฺรภุ.

๑๓๓๐.

เอเกนาวชฺชเนเนว, เอกิสฺสาเยว วีถิยา;

นานารมฺมณตา จานุ-โลมโคตฺรภุเจตสํ.

๑๓๓๑.

ตฺวา อาวชฺชนฏฺาเน, ตมนาวชฺชนมฺปิ จ;

มคฺคสฺส ปน ตํ สฺํ, ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติ.

๑๓๓๒.

มคฺโคปิ เตน ตํ ทินฺนํ, อมุฺจิตฺวาว สฺหิตํ;

ตํ าณมนุพนฺธนฺโต, ชายเต ตทนนฺตรํ.

๑๓๓๓.

กทาจิปิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ มคฺโค ปเนส หิ;

โลภํ โทสฺจ โมหฺจ, วิทฺธํสนฺโตว ชายติ.

๑๓๓๔.

น เกวลมยํ มคฺโค, โทสนาสนเมว จ;

กโรติ อถ โขปายทฺวารานิปิ ปิเธติ จ.

๑๓๓๕.

อนามตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขมโหทธึ;

อปารมติโฆรฺจ, โสเสติ จ อเสสโต.

๑๓๓๖.

มิจฺฉามคฺคํ ปนฏฺงฺคํ, ชายมาโน จ อุชฺฌติ;

สพฺพเวรภยาเนตฺถ, นิจฺจํ วูปสเมติ จ.

๑๓๓๗.

พุทฺธสฺโสรสปุตฺตตฺตํ, อุปเนติ นยํ ปน;

อานิสํเส อเนเกปิ, ปวตฺตยติ โยคิโน.

๑๓๓๘.

ทายเกนานิสํสานํ, อเนเกสมเนน จ;

อาทิมคฺเคน สํยุตฺตํ, าณนฺติ าณทสฺสนํ.

ปมมคฺคาณํ.

๑๓๓๙.

ตสฺเสวานนฺตรํ ตสฺส, วิปากา ทฺเวปิ ตีณิ วา;

ผลจิตฺตานิ ชายนฺเต, น ชายนฺเต ตโต ปรํ.

๑๓๔๐.

เกจิ เอกฺจ ทฺเว ตีณิ, จตฺตารีติ วทนฺติ ตุ;

น ปเนตํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เต.

๑๓๔๑.

เอกสฺสาเสวนํ นตฺถิ, ตสฺมา ทฺเว อนุโลมกา;

เตหิ อาเสวนํ ลทฺธา, ตติยํ โหติ โคตฺรภุ.

๑๓๔๒.

จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตุ,

ตสฺมา ตีณิ ผลานิ หิ;

อนุโลมา ตโย โหนฺติ,

จตุตฺถํ โหติ โคตฺรภุ.

๑๓๔๓.

ปฺจมํ มคฺคจิตฺตฺจ, ผลานิ ทฺเว ตโต ปน;

สตฺตจิตฺตปรมาว, เอกาวชฺชนวีถิ หิ.

๑๓๔๔.

เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, โสตาปนฺโนติ วุจฺจติ;

ผลสฺส ปริโยสาเน, ภวงฺโคตฺตรณํ สิยา.

๑๓๔๕.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, มคฺคเปกฺขนเหตุกํ;

อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาเร, อาวชฺชนมโน ปน.

๑๓๔๖.

ตสฺมึ นิรุทฺเธ มคฺคสฺส, ปจฺจเวกฺขณสฺิตา;

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, สตฺเตว ปฏิปาฏิยา.

๑๓๔๗.

เอเสว จ นโย เยฺโย, ผลาทีนมฺปิ เปกฺขเน;

ปจฺจเวกฺขณาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสติ.

๑๓๔๘.

มคฺโค ผลํ ปหีนา จ, กิเลสา อวสิฏฺกา;

นิพฺพานฺเจติ ปฺเจเต, ปจฺจเวกฺขณภูมิโย.

๑๓๔๙.

เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, โสตาปนฺโนปปตฺติยา;

โยคมารภเต ธีโร, ทุติยาย จ ภูมิยา.

๑๓๕๐.

ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปุน;

อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.

๑๓๕๑.

ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.

๑๓๕๒.

ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;

เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.

๑๓๕๓.

พฺยาปาทกามราคานํ, ตนุภาวํ ตุ สาธยํ;

สกทาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ทุติโย ปน.

ทุติยมคฺคาณํ.

๑๓๕๔.

อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;

ผลจิตฺตานิ เยฺยานิ, วิฺุนา ทฺเวปิ ตีณิ วา.

๑๓๕๕.

เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, สกทาคามิ นามยํ;

สกิเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวานฺตกโร ภเว.

๑๓๕๖.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;

เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สกทาคามิปตฺติยา.

๑๓๕๗.

โยคมารภเต ธีโร, ตติยาย จ ภูมิยา;

พฺยาปาทกามราคานํ, ปหานาย จ ปณฺฑิโต.

๑๓๕๘.

ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปน;

อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.

๑๓๕๙.

ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.

๑๓๖๐.

ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;

เอกาวชฺชนวีถิมฺหิ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.

๑๓๖๑.

พฺยาปาทกามราคานํ, มูลฆาตํ ตุ สาธยํ;

ตสฺสานาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ตติโย ปน.

ตติยมคฺคาณํ.

๑๓๖๒.

อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;

ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๑๓๖๓.

เอตฺตาวตา ปเนโสปิ, โหตินาคามิ นามยํ;

ตตฺเถว ปรินิพฺพายี, อนาวตฺติสภาวโต.

๑๓๖๔.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;

เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, อนาคามิริยสาวโก.

๑๓๖๕.

โยคมารภเต ธีโร, จตุตฺถาย จ ภูมิยา;

ปตฺติยารูปราคาทิ-ปหานาย จ ปณฺฑิโต.

๑๓๖๖.

ตเถว สงฺขารคตํ, อนิจฺจาทิวเสน โส;

ปริวตฺตติ าเณน, ตเถว ปริมชฺชติ.

๑๓๖๗.

ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.

๑๓๖๘.

ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;

เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.

๑๓๖๙.

ตสฺสารหตฺตมคฺโคยํ,

ชายเต ตุ ตโต ปรํ;

รูปราคาทิโทสานํ,

วิทฺธํสาย กโร ปน.

จตุตฺถมคฺคาณํ.

๑๓๗๐.

อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;

ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๑๓๗๑.

เอตฺตาวตา ปเนโส หิ,

อรหา นาม อฏฺโม;

อริโย ปุคฺคโล โหติ,

มหาขีณาสโว อยํ.

๑๓๗๒.

อนุปฺปตฺตสทตฺโถ จ,

ขีณสํโยชโน มุนิ;

สเทวกสฺส โลกสฺส,

ทกฺขิเณยฺโย อนุตฺตโร.

๑๓๗๓.

เอตฺตาวตา จตสฺโสปิ, าณทสฺสนสุทฺธิโย;

หิตตฺถาย จ ภิกฺขูนํ, สงฺเขเปเนว ทสฺสิตา.

๑๓๗๔.

สทฺเธน สมฺมา ปน ภาวนียา,

อริยาย ปฺาย จ ภาวนาย;

วิสุทฺธิกาเมน ตโปธเนน,

ภวกฺขยํ ปตฺถยตา พุเธน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

พาวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท

กิเลสปฺปหานกถา

๑๓๗๕.

เอเตสุ เยน เย ธมฺมา, ปหาตพฺพา ภวนฺติ หิ;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, ปกาสนมิโต ปรํ.

อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺคาเณสุ เย ธมฺมา เยน าเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานเมวํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถาคติอาสว- โอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานานุสยมลอกุสลกมฺมปถ- อกุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ปหานกรานิ.

ตตฺถ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. เสยฺยถิทํ – รูปราคารูปราคมานอุทฺธจฺจาวิชฺชาติ อิเม ปฺจ อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นาม. สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปฺจ อโธภาคิยสํโยชนานิ นาม.

กิเลสาติ ทส กิเลสา. เสยฺยถิทํ – โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ.

มิจฺฉตฺตาติ ทส มิจฺฉตฺตา. เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาาณํ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ.

โลกธมฺมาติ อฏฺ โลกธมฺมา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ. อิธ ปน การณูปจาเรน ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส, อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.

มจฺฉริยานีติ ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยนฺติ. อิมานิ อาวาสาทีสุ อฺเสํ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตานิ มจฺฉริยานิ.

วิปลฺลาสาติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุเภสุเยว วตฺถูสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ อิเม ตโย วิปลฺลาสา.

คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ.

อคตีติ ฉนฺทโทสโมหภยานิ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามราคภวราคมิจฺฉาทิฏฺิอวิชฺชาสโวติ. โอฆโยคานีติปิ เตสเมวาธิวจนํ. นีวรณานีติ กามจฺฉนฺทาทโย. ปรามาโสติ มิจฺฉาทิฏฺิยา อธิวจนํ.

อุปาทานาติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานาทีนีติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา กามราคานุสโย ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคาวิชฺชานุสโยติ. มลาติ ตโย มลา – โลโภ โทโส โมโหติ.

อกุสลกมฺมปถาติ ทส อกุสลกมฺมปถา. เสยฺยถิทํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ ทส.

อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ โลภมูลานิ อฏฺ, โทสมูลานิ ทฺเว, โมหมูลานิ ทฺเวติ อิเม ทฺวาทสาติ.

เอเตสํ สํโยชนาทีนํ เอตานิ ยถาสมฺภวํ ปหานกรานิ. กถํ? สํโยชเนสุ ตาว สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา อปายคมนียา กามราคปฏิฆาติ เอเต ปมมคฺคาณวชฺฌา, เสสา กามราคปฏิฆา โอฬาริกา ทุติยมคฺคาณวชฺฌา, สุขุมา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, รูปราคาทโย ปฺจปิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา เอว.

กิเลเสสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปมมคฺคาณวชฺฌา, โทโส ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺปานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.

มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺิ มุสาวาโท มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปิสุณวาจา ผรุสวาจาติ อิเม ตติยมคฺคาณวชฺฌา, เจตนาเยว เจตฺถ มิจฺฉาวาจาติ เวทิตพฺพา, สมฺผปฺปลาปมิจฺฉาวายามสติสมาธิวิมุตฺติาณานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.

โลกธมฺเมสุ ปฏิโฆ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌ, ยเส ปสํสาย จ อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌติ เอเก.

มจฺฉริยานิ ปมมคฺคาณวชฺฌานิ เอว.

วิปลฺลาเสสุ ปน อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา, ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส จาติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, ทุกฺเข สุขนฺติ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา.

คนฺเถสุ สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา ปมมคฺคาณวชฺฌา, พฺยาปาทกายคนฺโถ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อภิชฺฌากายคนฺโถ จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌว.

อคติโย ปมมคฺคาณวชฺฌา.

อาสเวสุ ทิฏฺาสโว ปมาณวชฺโฌ, กามาสโว ตติยาณวชฺโฌ, อิตเร ทฺเว จตุตฺถาณวชฺฌา. โอฆโยเคสุปิ เอเสว นโย.

นีวรเณสุ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปมาณวชฺฌํ, กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท กุกฺกุจฺจนฺติ ตีณิ ตติยาณวชฺฌานิ, ถินมิทฺธอุทฺธจฺจานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.

ปรามาโส ปมาณวชฺโฌ.

อุปาทาเนสุ สพฺเพสมฺปิ โลกิยธมฺมานํ วตฺถุกามวเสน ‘‘กามา’’ติ อาคตตฺตา รูปารูเปสุ ราโคปิ กามุปาทาเน ปตติ, ตสฺมา ตฺจ กามุปาทานํ จตุตฺถาณวชฺฌํ, เสสานิ ปมาณวชฺฌานิ.

อนุสเยสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปมาณวชฺฌา, กามราคปฏิฆานุสยา ตติยาณวชฺฌา, มานภวราคาวิชฺชานุสยา จตุตฺถาณวชฺฌา.

มเลสุ โทสมลํ ตติยาณวชฺฌํ, อิตรานิ จตุตฺถาณวชฺฌาเนว.

อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ปมาณวชฺฌา, ปิสุณวาจา ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ ตติยาณวชฺฌา, สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา จตุตฺถาณวชฺฌาว.

อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จตฺตาโร ทิฏฺิคตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต จาติ ปฺจ ปมาณวชฺฌา, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตา ตติยาณวชฺฌา, เสสา จตุตฺถาณวชฺฌาติ.

ยฺจ เยน วชฺฌํ, ตํ เตน ปหาตพฺพํ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานี’’ติ.

๑๓๗๖.

เอเตสุ าเณสุ จ เยน เยน,

โย โย หิ ธมฺโม สมุเปติ ฆาตํ;

โส โส อเสเสน จ เตน เตน,

สนฺทสฺสิโต สาธุ มยา ปเนวํ.

กิเลสปหานกฺกมกถายํ.

๑๓๗๗.

ปริฺาทีนิ กิจฺจานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;

สจฺจาภิสมเย ตานิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๑๓๗๘.

เอเกกสฺส ปเนเตสุ,

าณสฺเสกกฺขเณ สิยา;

ปริฺา จ ปหานฺจ,

สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา.

๑๓๗๙.

ปริฺาทีนิ เอตานิ, กิจฺจาเนกกฺขเณ ปน;

ยถาสภาวโต ตานิ, ชานิตพฺพานิ วิฺุนา.

๑๓๘๐.

ปทีโป หิ ยถา โลเก, อปุพฺพาจริมํ อิธ;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.

๑๓๘๑.

อาโลกฺจ วิทํเสติ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;

ปริยาทิยติ เตลฺจ, วฏฺฏึ ฌาเปติ เอกโต.

๑๓๘๒.

เอวํ ตํ มคฺคาณมฺปิ, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริปิ จ กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.

๑๓๘๓.

ปริฺาภิสมเยเนว, ทุกฺขํ อภิสเมติ โส;

ปหานาภิสมเยเนว, ตถา สมุทยมฺปิ จ.

๑๓๘๔.

ภาวนาวิธินาเยว, มคฺคํ อภิสเมติ ตํ;

อารมฺมณกฺริยาเยว, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ โส.

วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณ’’นฺติ. ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏึ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ นาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ วิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิมคฺคํ ภาเวติ. ยถา เตลํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทาเนน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เวทิตพฺพํ.

๑๓๘๕.

อุคฺคจฺฉนฺโต ยถาทิจฺโจ, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ อิธ.

๑๓๘๖.

โอภาเสติ จ รูปานิ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;

อาโลกฺจ วิทํเสติ, สีตฺจ ปฏิหฺติ.

๑๓๘๗.

ยถา จ มหตี นาวา, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.

๑๓๘๘.

ชหตี โอริมํ ตีรํ, โสตํ ฉินฺทติ สา ปน;

ตถา วหติ ภณฺฑฺจ, ตีรมปฺเปติ ปาริมํ.

๑๓๘๙.

นาวาโยริมตีรสฺส, ยถา ปชหนํ ปน;

ตเถว มคฺคาณสฺส, ทุกฺขสฺส ปริชานนํ.

๑๓๙๐.

ยถา ฉินฺทติ ตํ โสตํ, ตณฺหํ ชหติ ตํ ตถา;

ยถา วหติ ตํ ภณฺฑํ, สหชาตาทินา ปน.

๑๓๙๑.

ตเถว ปจฺจยตฺเตน, มคฺคํ ภาเวติ นาม โส;

ยถา ปารํ ปน เอวํ, นิโรธารมฺมณํ ภเว.

๑๓๙๒.

โลกุตฺตเรน นิทฺทิฏฺา, ยา โลกุตฺตรภาวนา;

สา สงฺเขปนเยเนวํ, มยา สาธุ ปกาสิตา.

๑๓๙๓.

โก หิ นาม นโร โลเก,

โลกุตฺตรสุขาวหํ;

ภาวนํ ปน ปฺาย,

น จ ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.

๑๓๙๔.

อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ,

อุเปติ โย เว สุขสํหิตํ หิตํ;

วิธูย จิตฺตสฺส อนุตฺตมํ ตมํ,

อุเปติ จาวิคฺคหกมฺปทํ ปทํ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปจฺจยนิทฺเทโส

๑๓๙๕.

เยสํ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;

ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํ.

กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติ.

ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยา. อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.

อธิปติปจฺจโยติ เอตฺถ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธ, อารมฺมณาธิปติ ปน โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจกิริยาพฺยากตากุสลวิปาเก จ อนิฏฺสมฺมตฺจ รูปํ เปตฺวา อวเสสํ. อนนฺตรปจฺจโยติ อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปิ.

สหชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา, มหาภูตา เจว หทยวตฺถุ จ. ตถา อฺมฺปจฺจโยปิ. นิสฺสยปจฺจโยติ วตฺถุรูปานิ เจว มหาภูตา, จิตฺตเจตสิกา จ. อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยว, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยว, ปกตูปนิสฺสโย ปน กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนเสนาสนปุคฺคลา สทฺธาสีลสุตจาคปฺาราคโทสโมหาทโย จ.

ปุเรชาตปจฺจโยติ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต นาม วตฺถุรูปานิ, อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีเนว. ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา จ. อาเสวนปจฺจโยติ เปตฺวา อาวชฺชนทฺวยํ โลกิยกุสลากุสลกิริยาพฺยากตา ธมฺมาว.

กมฺมปจฺจโยติ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เอว, นานกฺขณิกา ปน สาสวกุสลากุสลเจตนา, อนาสวกุสลเจตนา อนนฺตรเมว อตฺตโน วิปากสฺส ปจฺจโย โหติ. วิปากปจฺจโยติ วิปากจิตฺตเจตสิกา. อาหารปจฺจโยติ กพฬีการาหารผสฺสเจตนาวิฺาณวเสน จตุพฺพิโธ.

อินฺทฺริยปจฺจโยติ รูปสตฺตกมนชีวิตสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาสทฺธาวีริย- สติสมาธิปฺาอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยอฺินฺทฺริยอฺตาวินฺทฺริยานีติ วีสตินฺทฺริยานิ, เตสุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ วชฺเชตฺวา วีสตินฺทฺริยานิ โหนฺติ. ฌานปจฺจโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปฺจวิโธ. มคฺคปจฺจโยติ ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวาจากมฺมนฺตาชีวมิจฺฉาทิฏฺิวเสน นววิโธ.

สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกาว. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ วตฺถุปุเรชาตานิ เจว ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา จ. อตฺถิปจฺจโยติ ชีวิตินฺทฺริยกพฬีการอาหารอารมฺมณปุเรชาตานิ เจว นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาปิ จ. นตฺถิปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโยว. ตถา วิคตปจฺจโย จ. อวิคตปจฺจโยติ อตฺถิปจฺจโยว. เอวมิเม จตุวีสติ ปจฺจยา นาม.

เอตฺถ ปน กติหากาเรหิ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ? ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.

รูปํ อรูปสฺส ยถารหํ อารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺป- ยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เอกาทสหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหติ.

รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถิ.

๑๓๙๖.

สตฺตธา รูปํ รูปสฺส, ภวเตกาทเสหิ ตํ;

ปจฺจโย นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.

อรูปํ อรูปสฺส ยถารหํ เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยา- เสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคต- วเสน เอกวีสติธา ปจฺจโย โหติ.

อรูปํ รูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺควิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปนฺนรสธา ปจฺจโย โหติ.

อรูปํ รูปารูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- อตฺถิอวิคตวเสน เตรสธา ปจฺจโย โหติ.

๑๓๙๗.

เอกวีสติธา นามํ, ปจฺจโย ภวตตฺตโน;

ติปฺจหิ ตํ รูปสฺส, อุภินฺนํ เตรสธา ปน.

รูปารูปํ รูปสฺส ยถารหํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติ.

รูปารูปํ อรูปสฺส ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ.

รูปารูปํ รูปสฺสาติ นตฺถิ.

๑๓๙๘.

อุโภปิ รูปธมฺมสฺส, จตุธา โหนฺติ ปจฺจยา;

ฉพฺพิธา นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.

เอเตสุ ปน ปจฺจเยสุ กติ รูปา, กติ อรูปา, กติมิสฺสกาติ? ปุเรชาตปจฺจโย เอโก รูปธมฺโมว, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิ- วิคตานํ วเสน ทฺวาทส ปจฺจยา อรูปธมฺมาว, เสสา ปน เอกาทส ปจฺจยา รูปารูปมิสฺสกาติ เวทิตพฺพา.

ปุน กาลวเสน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตาว, กมฺมปจฺจโย อตีโต วา โหติ ปจฺจุปฺปนฺโน วา, อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ปน ติกาลิกา โหนฺติ กาลวินิมุตฺตา จ.

๑๓๙๙.

ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ,

ปจฺจยา ทส ปฺจ จ;

อตีตา เอว ปฺเจโก,

ทฺเวกาลิโกว ทสฺสิโต;

ตโย ติกาลิกา เจว,

วินิมุตฺตาปิ กาลโต.

สพฺเพ ปนิเม จตุวีสติ ปจฺจยา ยถารหํ อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจยานํ วเสน จตูสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปจฺจยนิทฺเทโส นาม

จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.

นิคมนกถา

๑๔๐๐.

อภิธมฺมาวตาโรยํ, วโร ปรมคมฺภีโร;

อิจฺฉตา นิปุณํ พุทฺธึ, ภิกฺขุนา ปน โสตพฺโพ.

๑๔๐๑.

สุมติมติวิจารโพธโน,

วิมติวิโมหวินาสโน อยํ;

กุมติมติมหาตโมนาโส,

ปฏุมติภาสกโร มโต มยา.

๑๔๐๒.

ยโต สุมตินา มโต นามโต,

อายาจิตสมฺมานโต มานโต;

ตโต หิ รจิโต สทา โตสทา,

มยา หิตวิภาวนา ภาวนา.

๑๔๐๓.

อตฺถโต คนฺถโต จาปิ, ยุตฺติโต จาปิ เอตฺถ จ;

อยุตฺตํ วา วิรุทฺธํ วา, ยทิ ทิสฺสติ กิฺจิปิ.

๑๔๐๔.

ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, วิจาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ;

ธีมตา สงฺคเหตพฺพํ, คเหตพฺพํ น โทสโต.

๑๔๐๕.

ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ, คติโย ทุพฺพิธาปิ เจ;

ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.

๑๔๐๖.

นิกายนฺตรลทฺธีหิ, อสมฺมิสฺโส อนากุโล;

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิโต.

๑๔๐๗.

มธุรกฺขรสํยุตฺโต, อตฺโถ ยสฺมา ปกาสิโต;

ตสฺมา หิตตฺถกาเมน, กาตพฺโพ เอตฺถ อาทโร.

๑๔๐๘.

สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, กโรนฺเตน จ ยํ มยา;

ปุฺมธิคตํ เตน, สุขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน.

๑๔๐๙.

อนฺตรายํ วินา จายํ, ยถาสิทฺธิมุปาคโต;

ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สิทฺธึ คจฺฉนฺตุ ปาณินํ.

๑๔๑๐.

นรนาริคณากิณฺเณ, อสํกิณฺณกุลากุเล;

ผีเต สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, สุปสนฺนสิโตทเก.

๑๔๑๑.

นานารตนสมฺปุณฺเณ, วิวิธาปณสงฺกเฏ;

กาเวรปฏฺฏเน รมฺเม, นานาราโมปโสภิเต.

๑๔๑๒.

เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเต;

การิเต กณฺหทาเสน, ทสฺสนีเย มโนรเม.

๑๔๑๓.

วิหาเร วิวิธาการจารุปาการโคปุเร;

ตตฺถ ปาจีนปาสาเท, มยา นิวสตา สทา.

๑๔๑๔.

อสลฺเลขมสาขลฺเย, สีลาทิคุณโสภินา;

อยํ สุมตินา สาธุ, ยาจิเตน กโต สตา.

๑๔๑๕.

เทวา กาเลน วสฺสนฺตุ, วสฺสํ วสฺสวลาหกา;

ปาลยนฺตุ มหีปาลา, ธมฺมโต สกลํ มหึ.

๑๔๑๖.

ยาว ติฏฺติ โลกสฺมึ, หิมวา ปพฺพตุตฺตโม;

ตาว ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโนติ.

อุรคปุรนิวสเนน อาจริเยน ภทนฺตพุทฺธทตฺเตน สีลาจารสมฺปนฺเนน กโต อภิธมฺมาวตาโร นามายํ.

อภิธมฺมาวตาโร นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

นามรูปปริจฺเฉโท

คนฺถารมฺภกถา

.

สมฺมา สมฺมาภิสมฺพุทฺธํ, ธมฺมํ ธมฺมปฺปกาสนํ;

สํฆํ สํฆุตฺตมํ โลเก, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํ.

.

นามรูปปริจฺเฉทํ, ปวกฺขามิ สมาสโต;

มหาวิหารวาสีนํ, วณฺณนานยนิสฺสิตํ.

๑. ปโม ปริจฺเฉโท

นามตฺตยวิภาโค

.

ตตฺถ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ มตํ ติธา;

นามํ รูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโต.

.

กามภูมาทิเภเทน, ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;

เจโตยุตฺตา ทฺวิปฺาส, ธมฺมา เจตสิกา มตา.

.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิฺาณธาตุโย;

สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตฺจ, ตถา สนฺตีรณทฺวยํ.

.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตนฺติ จ;

อิจฺจาเหตุกจิตฺตานิ, ปุฺปากานิ อฏฺธา.

.

โสมนสฺสยุตํ ตตฺถ, หิตฺวา สนฺตีรณํ ตถา;

สตฺตากุสลปากานิ, ตาเนวาติ วินิทฺทิเส.

.

ปฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนํ หสนนฺติ จ;

กฺริยจิตฺตมุทีริตํ, ติวิธมฺปิ อเหตุกํ.

.

เอวํ อฏฺารสวิธํ, มานสํ โหติเหตุกํ;

มูลเภเทนากุสลํ, จิตฺตํ ตุ ติวิธํ มตํ.

๑๐.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.

๑๑.

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;

โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, ตตฺถากุสลมานสํ.

๑๒.

โทมนสฺสสหคตํ, ปฏิเฆน สมายุตํ;

โทสมูลมสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติปิ ทฺวิธา.

๑๓.

วิจิกิจฺฉาสหคตํ, อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ;

โมหมูลฺจ ทุวิธํ, อุเปกฺขาย สมายุตํ.

๑๔.

ทฺวาทสากุสลาเนวํ, จิตฺตานีติ วิภาวเย;

หิตฺวาเหตุกปาปานิ, โสภนานิ ตโต ปรํ.

๑๕.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทฺวิธา าเณน สํยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.

๑๖.

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;

สเหตุกามาวจร-ปุฺปากกฺริยา ภเว.

๑๗.

กาเม เตวีส ปากานิ, ปุฺาปุฺานิ วีสติ;

เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.

๑๘.

ตกฺกจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปน;

ปมชฺฌานกุสลํ, วิปากฺจ กฺริยา ตถา.

๑๙.

ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;

จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.

๒๐.

ปฺจมํ ปฺจทสธา, รูปาวจรมีริตํ;

ปฺจมชฺฌานเมเวกมรูปาวจรํ ปน.

๒๑.

อากาสานฺจายตนํ, ปุฺปากกฺริยา ตถา;

วิฺาณฺจายตนฺจ, อากิฺจฺายตนกํ;

เนวสฺานาสฺายตนํ ทฺวาทสธา ภเว.

๒๒.

โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ผลจิตฺตํ ตถาปรํ;

สกทาคามานาคามิ, อรหตฺตนฺติ อฏฺธา.

๒๓.

ฌานงฺคโยคเภเทน, กตฺเวเกกํ ตุ ปฺจธา;

วิตฺถารานุตฺตรํ จิตฺตํ, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.

๒๔.

รูปาวจรจิตฺตานิ, คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;

ปมาทิชฺฌานเภเท, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม.

๒๕.

ทฺวาทสากุสลาเนวํ, กุสลาเนกวีสติ;

ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๒๖.

เอกวีสสตํ วาถ, เอกูนนวุตีวิธํ;

จิตฺตํ ตํสมฺปโยเคน, ภินฺนา เจตสิกา ตถา.

๒๗.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตเนกคฺคตา ตถา;

ชีวิตํ มนสีกาโร, สพฺพสาธารณา มตา.

๒๘.

ตกฺกจาราธิโมกฺขา จ, วีริยํ ฉนฺทปีติโย;

ปกิณฺณกา ฉ อกฺขาตา, เตรสฺสมานตา.

๒๙.

ปกิณฺณกา น วิฺาเณ, วิตกฺโก ทุติยาทิสุ;

วิจาโร ตติยาทิมฺหิ, อธิโมกฺโข ตุ กงฺขิเต.

๓๐.

สนฺตีรณมโนธาตุตฺติเกสุ วีริยํ ตถา;

จตุตฺถสุขิเต ปีติ, ฉนฺโทเหตุมฺหิ โมมุเห.

๓๑.

ฉสฏฺิ ปฺจปฺาส, เอกาทส จ โสฬส;

สตฺตติ วีสติ เจว, ตานิ จิตฺตานิ ทีปเย.

๓๒.

โมหาหิริกาโนตฺตปฺป-มุทฺธจฺจํ สพฺพปาปชํ;

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา ตุ ปฏิเฆ ตถา.

๓๓.

โลโภ โลเภ ตุ ทิฏฺิ จ, ทิฏฺิยุตฺเต วิยุตฺตเก;

มาโน จ ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ.

๓๔.

กงฺขิเต วิจิกิจฺฉาติ, จุทฺทสากุสลานิเม;

ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, นิยเมน ววตฺถิตา.

๓๕.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธิ, ลหุตา มุทุตา ตถา.

๓๖.

กมฺมฺตา จ ปาคุฺอุชุตาติ ยุคา ฉ จ;

เอกูนวีสติ ธมฺมา, อฺมฺาวิโยคิโน;

เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ, โสภเนสุ ปวตฺติตา.

๓๗.

สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตาชีวาติ วิรตี อิมา;

โลกุตฺตเร สทา สพฺพา, สห กามสุเภ วิสุํ.

๓๘.

กรุณามุทิตา นานา, รูเป ปฺจมวชฺชิเต;

กทาจิ กาเม กุสเล, กฺริยจิตฺเต สเหตุเก.

๓๙.

ติเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, ปฺา สพฺพตฺถ ลพฺภติ;

เอเต สทฺธาทโย ธมฺมา, ปฺจวีสติ โสภนา.

๔๐.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรตีกรุณาทโย;

นานา กทาจิ มาโน จ, ถินมิทฺธํ ตถา สห.

๔๑.

สตฺต สพฺพตฺถ ชายนฺติ, ฉ ตุ ธมฺมา ยถารหํ;

จุทฺทสากุสเลสฺเวว, โสภเนสฺเวว โสภนา.

๔๒.

ทฺเวปฺาส ปนิจฺเจวํ, ธมฺเม สงฺคยฺห มานเส;

ลพฺภมาเน วิภาเวยฺย, ปจฺเจกมฺปิ วิจกฺขโณ.

๔๓.

โสภนฺสมานา จ, ปเม วิรตี วินา;

ทุติยาทีสุ ตกฺกฺจ, วิจารํ ตติยาทิสุ.

๔๔.

จตุตฺถาทีสุ ปีติฺจ, กรุณาทิฺจ ปฺจเม;

หิตฺวา เนว วิโยเชยฺย, สงฺขิปิตฺวาน ปฺจธา.

๔๕.

ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึส จ ยถากฺกมํ;

ทฺวตฺตึส ตึส เอวาถ, ชายนฺตีติ มหคฺคเต.

๔๖.

คเหตฺวา วิรตี สพฺพา, หิตฺวาน กรุณาทโย;

ปเม ทุติยาทิมฺหิ, วิตกฺกาทึ วินา ตถา.

๔๗.

ปฺจธาว คเณยฺเยวํ, ฉตฺตึสา จ ยถากฺกมํ;

ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึสทฺวยมุตฺตเร.

๔๘.

โสภนฺสมานา จ, กาเมสุ กุสเล กฺริเย;

หิตฺวา วิรติโย ปาเก, วิรตีกรุณาทโย.

๔๙.

าณยุตฺเต โสมนสฺเส, วิยุตฺเต าณวชฺชิตา;

อุเปกฺขเก ปีติหีนา, วิปฺปยุตฺเต ทฺวยํ วินา.

๕๐.

จตุธา ติวิเธสฺเววํ, วิคเณยฺย ทฺวยํ ทฺวยํ;

น สนฺตุเปกฺขาสหิเต, กรุณาทีติ เกจน.

๕๑.

อฏฺตึส สตฺตตึสทฺวยํ ฉตฺตึสกํ สุเภ;

ปฺจตึส จตุตฺตึสทฺวยํ เตตฺตึสกํ กฺริเย.

๕๒.

เตตฺตึส ปาเก ทฺวตฺตึสทฺวเยกตึสกํ ภเว;

สเหตุกามาวจรปุฺปากกฺริยามเน.

๕๓.

โมหาทโย สมานา จ, ปเม โลภทิฏฺิยา;

ตติเย โลภมาเนน, ชายนฺเตกูนวีสติ.

๕๔.

อฏฺารส ปีติหีนา, ปฺจเม สตฺตเม ตถา;

นวเม โทสกุกฺกุจฺจมจฺฉริสฺสาหิ วีสติ.

๕๕.

ปมาทีสุ วุตฺตาว, ทุติยาทีสุ ชายเร;

ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมา.

๕๖.

ฉนฺทปีตึ วินุทฺธจฺเจ, กงฺขิเต นิจฺฉยํ วินา;

ปฺจทเสว กงฺขาย, อสุเภสุ วิภาวเย.

๕๗.

สิเต สมานา นิจฺฉนฺทา, ทฺวาทเสกาทเสว ตุ;

ปีตึ หิตฺวาน โวฏฺพฺเพ, วีริยํ สุขตีรเณ.

๕๘.

ทฺวยํ หิตฺวา มโนธาตุ, อุเปกฺขาตีรเณ ทส;

สตฺต สาธารณา เอว, ปฺจวิฺาณสมฺภวา.

๕๙.

อิติ เจตสิ สมฺภูตา,

ทฺเวปฺาส ยถารหํ;

เยฺยา เจตสิกา ธมฺมา,

เจโตเภทปฺปเภทิโน.

๖๐.

สุฺตฺจานิมิตฺตฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;

ติวิธาการมีเรนฺติ, นิพฺพานมมตํ พุธา.

๖๑.

ยํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ, ตตฺถานุตฺตรมานสํ;

สุฺตาทิวิโมกฺโขติ, นามมาลมฺพโต ลเภ.

๖๒.

โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจว ตถาปรา;

อนุปาทิเสสา จาติ, ทุวิธา ปริยายโต.

๖๓.

ตเทตํ วานนิกฺขนฺตมจฺจนฺตํ สนฺติลกฺขณํ;

อสฺสาสกรณรสํ, เขมภาเวน คยฺหติ.

๖๔.

ตํ นาเมตีติ นิพฺพานํ, นมนฺตีติ ตโตปเร;

เตปฺาสาติ นามานิ, จตุปฺาส สพฺพถา.

๖๕.

จิตฺตเจตสิกโยชนานยํ,

จิตฺตมุตฺตมมิทํ ปกาสิตํ;

สาธุ เจตสิ นิธาย ปณฺฑิตา,

สาธุ สาสนธรา ภวนฺติ เต.

๖๖.

พุทฺธปฺปวตฺตมวคาหิตโพธิาณ-

มิจฺจาภิธมฺมมวคาหิตสพฺพธมฺมํ;

โอคยฺห นามคตราสิมเสสยิตฺวา,

สงฺคยฺห สพฺพมิธ โยชิตมาทเรน.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นามตฺตยวิภาโค นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท

ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค

๖๗.

สภาโว ลกฺขณํ นาม, กิจฺจสมฺปชฺชนา รโส;

คยฺหากาโร อุปฏฺานํ, ปทฏฺานํ ตุ ปจฺจโย.

๖๘.

อตฺตุปลทฺธิสงฺขาตา, สมฺปตฺตา จ ปนตฺถโต;

ลกฺขณรสุปฏฺานา, โวหาราโภคเภทิตา.

๖๙.

เตปฺาสสภาเวสุ, ตสฺมา เภทํ ยถารหํ;

ลกฺขณาทิปฺปกาเรหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๗๐.

จินฺเตตีติ ภเว จิตฺตํ, จินฺตนมตฺตเมว วา;

สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, จินฺเตนฺตีติ จ โคจรํ.

๗๑.

ผุสตีติ ภเว ผสฺโส, ผุสนํ วาถ เกวลํ;

สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, ผุสนฺตีติ จ โคจรํ.

๗๒.

เอวํ กตฺตริ ภาเว จ, กรเณ จ ยถารหํ;

เตปฺาสสภาเวสุ, สทฺทนิพฺพจนํ นเย.

๗๓.

อาลมฺพณมนํ จิตฺตํ, ตํวิชานนลกฺขณํ;

สหชาธิฏฺานรสํ, จินฺตากปฺโปติ คยฺหติ.

๗๔.

อาลมฺพณสโมธาโน,

ผสฺโส ผุสนลกฺขโณ;

สงฺฆฏฺฏนรโส ตตฺถ,

สนฺนิปาโตติ คยฺหติ.

๗๕.

เวทนาลมฺพณรสา, สา เวทยิตลกฺขณา;

โคจรานุภวรสา, อนุภุตฺตีติ คยฺหติ.

๗๖.

อาการคหณํ สฺา, สา สฺชานนลกฺขณา;

นิมิตฺตุปฺปาทนรสา, อุปลกฺขาติ คยฺหติ.

๗๗.

เจตนา จิตฺตวิปฺผารา, สายํ พฺยาปารลกฺขณา;

กมฺมนฺตายูหนรสา, สํวิธานนฺติ คยฺหติ.

๗๘.

เอกคฺคตา อวิกฺเขโป, สาวิสาหารลกฺขณา;

สมฺปิณฺฑนรสา จิตฺตํ, สโมธานนฺติ คยฺหติ.

๗๙.

ยาปนํ สหชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;

ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพนฺโธติ คยฺหติ.

๘๐.

สารณา มนสีกาโร, สมนฺนาหารลกฺขโณ;

สํโยชนรโส จิตฺต-ปฏิปตฺตีติ คยฺหติ.

๘๑.

สงฺกปฺปนลกฺขโณ ตกฺโก, สหชาภินิโรปโน;

อาลมฺพาหนนรโส, สนฺนิรุชฺโฌติ คยฺหติ.

๘๒.

วิจาโร อนุสนฺธาโน, อนุมชฺชนลกฺขโณ;

จิตฺตานุโยชนรโส, อนุเปกฺขาติ คยฺหติ.

๘๓.

อธิโมกฺโข อสํสปฺโป, สุสนฺนิฏฺานลกฺขโณ;

นิจฺจลาปาทนรโส, ทฬฺหวุตฺตีติ คยฺหติ.

๘๔.

วีริยํ ปน วายาโม, มหุสฺสาหนลกฺขโณ;

กิจฺจาสํสีทนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.

๘๕.

อาลมฺพตฺถิกตา ฉนฺโท, กตฺตุกามตลกฺขโณ;

อาลมฺพเณสนรโส, หตฺถาทานนฺติ คยฺหติ.

๘๖.

สหชาตานุผรณา, สมฺปิยายนลกฺขณา;

สมฺปีนนรสา ปีติ, ปาโมชฺชมิติ คยฺหติ.

๘๗.

เจโตสทฺทหนํ สทฺธา, ภูโตกปฺปนลกฺขณา;

หิตปกฺขนฺทนรสา, อธิมุตฺตีติ คยฺหติ.

๘๘.

อสมฺโมสา สภาเวสุ, สติ ธารณลกฺขณา;

ธมฺมาปิลาปนรสา, อปฺปมาโทติ คยฺหติ.

๘๙.

หิรี เชคุจฺฉา ปาเปสุ, สา หรายนลกฺขณา;

หีฬสํโกจนรสา, ปาปลชฺชาติ คยฺหติ.

๙๐.

ปาปสารชฺชโมตฺตปฺปํ, อุพฺเพคุตฺตาสลกฺขณํ;

ภยสงฺโกจนรสํ, อวิสฺสาโสติ คยฺหติ.

๙๑.

อโลโภ อนภิสงฺโค, อปริคฺคหลกฺขโณ;

มุตฺตปฺปวตฺตนรโส, อสํสคฺโคติ คยฺหติ.

๙๒.

อโทโส จิตฺตสาขลฺยํ, อพฺยาปชฺชนลกฺขโณ;

สณฺหปฺปวตฺตนรโส, โสมฺมภาโวติ คยฺหติ.

๙๓.

อโมโห ขลิตาภาโว, ปฏิวิชฺฌนลกฺขโณ;

วิสโยภาสนรโส, ปฏิโพโธติ คยฺหติ.

๙๔.

ตตฺรมชฺฌตฺตโตเปกฺขา, สมีกรณลกฺขณา;

อปกฺขปาตนรสา, สมวาโหติ คยฺหติ.

๙๕.

ปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ, ทรถาภาวลกฺขณา;

อปริปฺผนฺทนรสา, สีติภาโวติ คยฺหติ.

๙๖.

ลหุตา กายจิตฺตานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;

อวิตฺถารรสา สลฺลหุกวุตฺตีติ คยฺหติ.

๙๗.

มุทุตา กายจิตฺตานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;

กิจฺจาวิโรธนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.

๙๘.

กมฺมฺตา อุภินฺนมฺปิ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;

ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคภาโวติ คยฺหติ.

๙๙.

ตถา ปาคุฺตา ทฺวินฺนํ, วิสทาการลกฺขณา;

สุขปฺปวตฺตนรสา, เสริภาโวติ คยฺหติ.

๑๐๐.

อุชุตา กายจิตฺตานํ, กุฏิลาภาวลกฺขณา;

ชิมฺหนิมฺมทนรสา, อุชุวุตฺตีติ คยฺหติ.

๑๐๑.

สมฺมาวาจา วจีสุทฺธิ, วาจาสํยมลกฺขณา;

มิจฺฉาวาโจรมรสา, วจีเวลาติ คยฺหติ.

๑๐๒.

สมฺมากมฺมํ กฺริยาสุทฺธํ, สมฺมากรณลกฺขณํ;

มิจฺฉากมฺโมรมรสํ, กฺริยาเวลาติ คยฺหติ.

๑๐๓.

สมฺมาชีโว วิสุทฺเธฏฺิ, อลฺลิฏฺาชีวลกฺขโณ;

มิจฺฉาชีโวรมรโส, สมฺมาวุตฺตีติ คยฺหติ.

๑๐๔.

กรุณา ทีนสตฺเตสุ, ทุกฺขาปนยลกฺขณา;

โสตฺถิตาปตฺถนรสา, อนุกมฺปาติ คยฺหติ.

๑๐๕.

สุขฏฺิเตสุ มุทิตา, อนุโมทนลกฺขณา;

เจโตวิกาสนรสา, อวิโรโธติ คยฺหติ.

๑๐๖.

เจโตสารชฺชนา โลโภ, อปริจฺจาคลกฺขโณ;

อาลมฺพคิชฺฌนรโส, อภิลคฺโคติ คยฺหติ.

๑๐๗.

เจโตพฺยาปชฺชนํ โทโส, สมฺปทุสฺสนลกฺขโณ;

อาลมฺพณฆาตรโส, จณฺฑิกฺกมิติ คยฺหติ.

๑๐๘.

เจโตสมฺมุยฺหนํ โมโห,

โส สมฺมุยฺหนลกฺขโณ;

สภาวจฺฉาทนรโส,

อนฺธภาโวติ คยฺหติ.

๑๐๙.

ปาปาชิคุจฺฉาหิริกํ, นิลฺลชฺชาการลกฺขณํ;

ปาโปปลาปนรสํ, มลคฺคาโหติ คยฺหติ.

๑๑๐.

อสารชฺชนมโนตฺตปฺปมนุตฺตาสนลกฺขณํ;

ปาปปกฺขนฺทนรสํ, ปาคพฺภมิติ คยฺหติ.

๑๑๑.

ทิฏฺิ ทฬฺหวิปลฺลาโส, สา ปรามาสลกฺขณา;

ตุจฺฉาภินิเวสนรสา, มิจฺฉาคาโหติ คยฺหติ.

๑๑๒.

‘‘อหสฺมี’’ติ มฺมาโน, โส สมุนฺนติลกฺขโณ;

เกตุสมฺปคฺคหรโส, อหํกาโรติ คยฺหติ.

๑๑๓.

ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสา, อกฺขมาการลกฺขณา;

เจโตวิกุจนรสา, วิมุขตฺตนฺติ คยฺหติ.

๑๑๔.

ปริคฺคเหสุ มจฺเฉรํ, สนฺนิคูหนลกฺขณํ;

สามฺาสหนรสํ, เววิจฺฉมิติ คยฺหติ.

๑๑๕.

เจโตปหนนํ ถีนํ, ตํ สํสีทนลกฺขณํ;

อุสฺสาหภฺชนรสํ, สํขิตฺตตฺตนฺติ คยฺหติ.

๑๑๖.

วิฆาโต สหชาตานํ, มิทฺธํ โมหนลกฺขณํ;

สตฺติสํภฺชนรสํ, อาตุรตฺตนฺติ คยฺหติ.

๑๑๗.

อุทฺธจฺจํ จิตฺตวิกฺเขโป, อวูปสมลกฺขณํ;

เจโตนวฏฺานรสํ, ภนฺตตฺตมิติ คยฺหติ.

๑๑๘.

วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจมนุโสจนลกฺขณํ;

อตฺตานุโสจนรสํ, ปจฺฉาตาโปติ คยฺหติ.

๑๑๙.

กงฺขายนา วิจิกิจฺฉา, อสนฺนิฏฺานลกฺขณา;

อเนกคาหนรสา, อปฺปติฏฺาติ คยฺหติ.

๑๒๐.

อิจฺเจวํ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ;

เตปฺาสสภาเวสุ, สภาวาการลกฺขณํ.

๑๒๑.

ลกฺขณตฺถกุสลา สลกฺขเณ,

ลกฺขณตฺถปรเมปิ เกวลํ;

ลกฺขณุคฺคหสุขาย วณฺณยุํ,

ลกฺขณาทิมุขโต สลกฺขณํ.

๑๒๒.

อตฺถํ ตเมวมนุคมฺม มเยตฺถ วุตฺต-

มตฺถานมตฺถนยนตฺถมเนกธาปิ;

ปตฺเถยฺย เมตฺถ วจนตฺถนเยหิ าณ-

มตฺเถสุ พุทฺธวจนตฺถนยตฺถิเกหิ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ตติโย ปริจฺเฉโท

เภทสงฺคหวิภาโค

๑๒๓.

เอวํ เภทสภาเวสุ, เตสฺเวว ปุน สงฺคหํ;

สภาวตฺถวิเสเสหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๑๒๔.

อสาธารณาเณหิ, สตฺถา วตฺถุวิเวจโก;

สงฺคเหตฺวา สภาเคหิ, ธมฺเม ทสฺเสสิ จกฺขุมา.

๑๒๕.

ทิฏฺิภินิเวสฏฺเน, ยถาภูตสภาวโต;

ปรมามสติจฺเจกา, ปรามาโสติ ภาสิตา.

๑๒๖.

กิเลสาสุจิภาเวน, วณสฺสาวรโส วิย;

อาลิมฺปนฺตาว สนฺตานํ, สวนฺตีติ ปกาสิตา.

๑๒๗.

กามตณฺหา ภวตณฺหา, ทิฏฺาวิชฺชาติ อาสวา;

จตฺตาโร อาสวฏฺเน, ตโย ธมฺมา สภาวโต.

๑๒๘.

เอเตโว ฆาติ วุตฺตาว, ทฺวาราลมฺพาภิวาหิโน;

โอตฺถริตฺวา ปราภูเต, หรนฺตา ปาณิโน ภเว.

๑๒๙.

โยคาติ จาหุ เต เอว, ปาณิโน ภวยนฺตเก;

ทฺวาราลมฺพาภิสมฺพนฺธา, ยนฺตพนฺธาว โยชิตา.

๑๓๐.

สนฺตานมธิคณฺหนฺตา, มาลุวาว มหาตรุํ;

คณฺหนฺตา ทฬฺหมาลมฺพํ, มณฺฑูกมิว ปนฺนโค.

๑๓๑.

กามตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อุปาทานา จตุพฺพิธา;

ทิฏฺิ ทิฏฺิสีลพฺพต-มตฺตวาโทติ เภทิตา.

๑๓๒.

กาเยน กายํ คนฺเถนฺตา, ทุปฺปมุฺจานุเวิโน;

กถิตา กายคนฺถาติ, ตณฺหาพฺยาปาททิฏฺิโย.

๑๓๓.

สีลพฺพตปรามาโส, อิติ ทิฏฺิ วิเภทิตา;

อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ เจวํ จตุพฺพิธา.

๑๓๔.

เนกฺขมฺมํ ปลิโพเธนฺตา, ภาวนาปริปนฺถกา;

สนฺตานมณฺฑโกสาว, ปริโยนนฺธกาติ จ.

๑๓๕.

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ สํสโย;

อวิชฺชุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิติ นีวรณา มตา.

๑๓๖.

อาคาฬฺหํ ปริยาทาย, โอคยฺหนุปฺปวตฺติโน;

โยปฺปโรคาว สนฺตาน-มนุเสนฺตีติ ภาสิตา.

๑๓๗.

กามราโค ภวราโค, ปฏิโฆ มานทิฏฺิโย;

กงฺขาวิชฺชาติ สตฺเตว, ฉ ธมฺมานุสยา มตา.

๑๓๘.

ทฺวาราลมฺพณพนฺเธน, ปาณีนํ ภวมณฺฑเล;

สํโยชนานิ วุตฺตานิ, ปาสพนฺธาว ปกฺขินํ.

๑๓๙.

กามรูปารูปราคา, ปฏิโฆ โมหสํสโย;

ทิฏฺิ สีลพฺพตํ มาโน, อุทฺธจฺเจน ทสา ภเว.

๑๔๐.

รูปารูปราคุทฺธจฺจํ, อภิธมฺเม วินา ปุน;

ภวราคิสฺส มจฺเฉรํ, คเหตฺวา ทสธา สิยุํ.

๑๔๑.

สํกฺเลปยนฺติ สนฺตานํ, อุปฆาเตนฺติ ปาณิโน;

สหชาเตกฺเลเสนฺตีติ, กิเลสาติ ปกาสิตา.

๑๔๒.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

ทิฏฺิ มาโน จ สํสโย;

ถินาหิริกโนตฺตปฺป-

มุทฺธจฺเจน สิยุํ ทส.

๑๔๓.

นวสงฺคหิตา เอตฺถ, ทิฏฺิโลภา ปกาสิตา;

สตฺตสงฺคหิตาวิชฺชา, ปฏิโฆ ปฺจสงฺคโห.

๑๔๔.

จตุสงฺคหิตา กงฺขา, มานุทฺธจฺจา ติสงฺคหา;

ทุกสงฺคหิตํ ถีนํ, กุกฺกุจฺจเมกสงฺคหํ.

๑๔๕.

ทฺวิธาหิริกโนตฺตปฺป-มิสฺสามจฺฉริยํ ตถา;

อิจฺเจวํ ทสธา วุตฺตา, ปาปเกสฺเวว สงฺคหา.

๑๔๖.

ปรามาสาสโวฆา จ, โยคุปาทานคนฺถโต;

นีวารณานุสยโต, สํโยชนกิเลสโต.

๑๔๗.

จุทฺทเสว ตุ สงฺเขปา, สตฺตปฺาส เภทโต;

ยถาธมฺมานุสาเรน, จิตฺตุปฺปาเทสุ โยชเย.

๑๔๘.

ตโตปเร โนปรามา-สาทิเภทิตสงฺคหา;

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ ทีปเย.

๑๔๙.

อิจฺจากุสลธมฺมานํ, ตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;

มิสฺสกา นาม วิฺเยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ;

๑๕๐.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เอกนฺตากุสลา ตโย;

อโลภาโทสาโมโห จ,

กุสลาพฺยากตา ตถา.

๑๕๑.

ปาทปสฺเสว มูลานิ, ถิรภาวาย ปจฺจยา;

มูลภาเวน ธมฺมานํ, เหตู ธมฺมา ฉ ทีปิตา.

๑๕๒.

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เวทนา.

๑๕๓.

อาหจฺจุปนิชฺฌายนฺตา, นิชฺฌานฏฺเน ปจฺจยา;

ฌานธมฺมาติ สตฺถาห, ปฺจ วตฺถุสภาวโต.

๑๕๔.

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;

สมฺมาสติ สมาธี จ, มิจฺฉาทิฏฺิ จ สมฺภวา.

๑๕๕.

สมฺมามิจฺฉา จ นียนฺตา, นิยฺยานฏฺเน ปจฺจยา;

มคฺคงฺคา ทฺวาทสกฺขาตา, นว ธมฺมา สภาวโต.

๑๕๖.

อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตา, โอชฏฺมกเวทนํ;

ปฏิสนฺธินามรูป-มาหรนฺตา ยถากฺกมํ.

๑๕๗.

กพฬีกาโร อาหาโร,

ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;

วิฺาณมิติ จตฺตาโร,

อาหาราติ ปกาสิตา.

๑๕๘.

ธมฺมานํ สหชาตานํ, อินฺทฺริยฏฺเน ปจฺจยา;

อตฺตานมิสฺสรฏฺเน, อนุวตฺตาปกา ตถา.

๑๕๙.

สทฺธา จ สติ ปฺา จ, วีริเยกคฺคตาปิ จ;

เวทนา ชีวิตํ จิตฺตํ, อฏฺ รูปินฺทฺริยานิ จ.

๑๖๐.

กถํ ชีวิตเมกํ ตุ, สุขํ ทุกฺขนฺติ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เภทิตา.

๑๖๑.

ปฺาทิมคฺเคนฺาต-ฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;

มชฺเฌ อฺินฺทฺริยมนฺเต, อฺาตาวินฺทฺริยํ ตถา.

๑๖๒.

โสฬเสว สภาเวน, อินฺทฺริยฏฺวิภาคโต;

อินฺทฺริยานีติ วุตฺตานิ, พาวีสติ วิภาวเย.

๑๖๓.

ทฬฺหาธิฏฺิตสนฺตานา, วิปกฺเขหิ อกมฺปิยา;

พลวนฺตสภาเวน, พลธมฺมา ปกาสิตา.

๑๖๔.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, วีริเยกคฺคตา ตถา;

ปฺาหิริกาโนตฺตปฺป-มิจฺเจวํ นวธา มตา.

๑๖๕.

เชฏฺา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, ปุฺาปุฺปวตฺติยํ;

ปจฺจยาธิปฺปเตยฺเยน, สหชานํ ยถารหํ.

๑๖๖.

จตฺตาโรธิปตี วุตฺตา, อาธิปฺปจฺจสภาวโต;

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จ ตาทินา.

๑๖๗.

ปฺจสงฺคหิตา ปฺา, วายาเมกคฺคตา ปน;

จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหา.

๑๖๘.

สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;

เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺวีสติ ภาสิตา;

อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, วุตฺโต มิสฺสกสงฺคโห.

๑๖๙.

เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคา, อาหารินฺทฺริยโต ตถา;

พลาธิปฺปติโต เจว, ปุฺาปุฺาทิมิสฺสตา;

ฉตฺตึเสว สภาเวน, จตุสฏฺิ ปเภทโต.

๑๗๐.

อิจฺเจวํ สงฺคเหตฺวาน, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;

จิตฺตุปฺปาทปเภเทสุ, ยถาสมฺภวโต กถํ.

๑๗๑.

สิตาวชฺชนวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณา;

อฏฺารสาเหตุกาว, โมมูหา เอกเหตุกา.

๑๗๒.

เสสา ตุ กุสลา าณวิยุตฺตา จ ทฺวิเหตุกา;

จิตฺตุปฺปาทาปเร สตฺต-จตฺตาลีส ติเหตุกา.

๑๗๓.

ปฺจวิฺาณมชฺฌานํ, ทฺวิฌานงฺคิกมีริตํ;

จตุตฺถปฺจมชฺฌานํ, ติฌานํ ตติยํ มตา.

๑๗๔.

จตุฌานํ ตุ ทุติยํ, กาเม จ สุขวชฺชิตา;

ปฺจฌานํ ตุ ปมํ, กาเม จ สุขิตา มตา.

๑๗๕.

ปมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;

สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสฌานมนุตฺตรํ.

๑๗๖.

โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกา;

ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๑๗๗.

เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;

าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.

๑๗๘.

ปฏิฆุทฺธจฺจยุตฺตา จ, วิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;

ติมคฺคงฺคํ ทุมคฺคงฺคํ, กงฺขิตํ สมุทีริตํ.

๑๗๙.

น โหนฺตาเหตุเก มคฺคา, จิตฺตฏฺิติ จ กงฺขิเต;

วิทิตา นิยตตา จ, โลกิเยสุ น อุทฺธฏา.

๑๘๐.

กาเมสุ กพฬีกาโร, อนาหาโร อสฺิโน;

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, อาหารตฺตยมีริตํ.

๑๘๑.

อินฺทฺริยานิ วิภาเวยฺย, นวธานุตฺตเร พุโธ;

อฏฺธา สมุทีเรยฺย, โลกิเยสุ ติเหตุเก.

๑๘๒.

สตฺตธา ปน าเณน, วิปฺปยุตฺเต ปกาสเย;

สิตโวฏฺพฺพนาปุฺเ, ปฺจธา กงฺขิเต ปน.

๑๘๓.

จตุธา ติวิธา เสเส, จิตฺตุปฺปาเท สมีรเย;

ติเหตุกา สตฺตพลา, ฉพลา ตุ ทุเหตุกา.

๑๘๔.

จตุพลา อกุสลา, กงฺขิตํ ติพลํ มตํ;

ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพ-มพลํ เสสมีริตํ.

๑๘๕.

ชวเนธิปตีนํ ตุ, โย โกเจโก ติเหตุเก;

ทฺวิเหตุเก วา กุสเล, วีมํสา โนปลพฺภติ.

๑๘๖.

โลกิเยสุ วิปาเกสุ,

โมหมูเล อเหตุเก;

ยถาสมฺภววุตฺติตฺตา,

นตฺถาธิปติ โกจิปิ.

๑๘๗.

สมฺโภติ กายวิฺาเณ, ปุฺปาเก สุขินฺทฺริยํ;

ทุกฺขินฺทฺริยมฺปิ ตตฺเถว, ปาปปากมฺหิ ภาสิตํ.

๑๘๘.

สนฺตีรณฺจ หสนํ, โสมนสฺสานิ โสฬส;

ปมาทิจตุชฺฌานํ, โสมนสฺสยุตํ ภเว.

๑๘๙.

โทมนสฺสยุตฺตา ทฺเวว, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;

ตทฺเ ปน สพฺเพปิ, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.

๑๙๐.

เวทนาสมฺปโยคฺจ, วินิพฺภุชฺเชวมฏฺธา;

เหตุโยคาทิเภเทหิ, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๑๙๑.

ตํตํวิโยคเภทฺจ, ปจฺเจกมถ มิสฺสิตํ;

ยถาวุตฺตานุสาเรน, ยถาสมฺภวโต นเย.

๑๙๒.

อิจฺเจวํ ปน โยเชตฺวา, จิตฺตุปฺปาเทสุ มิสฺสกํ;

ตโต เยฺยา วิสุทฺธา จ, โพธิปกฺขิยสงฺคหา.

๑๙๓.

กาเย จ เวทนาจิตฺเต, ธมฺเมสุ จ ยถารหํ;

อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจ-มนตฺตาติ สุปฏฺิตา.

๑๙๔.

สมฺมาสติ ปนิจฺเจกา, กิจฺจโคจรเภทโต;

สติปฏฺานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.

๑๙๕.

อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาป-ปหานานุปฺปาทนาย จ;

อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติอภิวุทฺธิยา.

๑๙๖.

ปทหนฺตสฺส วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;

สมฺมปฺปธานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.

๑๙๗.

อิทฺธิยา ปาทภูตตฺตา, อิทฺธิปาทาติ ภาสิตา;

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา.

๑๙๘.

ปฺจ สทฺธา สติ ปฺา, วีริเยกคฺคตา ตถา;

อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเน, พลฏฺเน พลานิ จ.

๑๙๙.

สติ ธมฺมวิจโย จ, ตถา วีริยปีติโย;

ปสฺสทฺเธกคฺคตาเปกฺขา, พุชฺฌนฺตสฺสงฺคภาวโต.

๒๐๐.

โพชฺฌงฺคาติ วิเสเสน, สตฺต ธมฺมา ปกาสิตา;

นิยฺยานฏฺเน มคฺคงฺคา, สมฺมาทิฏฺาทิอฏฺธา.

๒๐๑.

ฉสงฺคเหตฺถ วายาโม, สติปฺา สมีริตา;

ปฺจสงฺคหิตา นาม, สมาธิ จตุสงฺคโห.

๒๐๒.

สทฺธา ทุสงฺคหา วุตฺตา, เสสา เอเกกสงฺคหา;

อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, โพธิปกฺขิยสงฺคโห.

๒๐๓.

สติปฏฺานสมฺมปฺปธานโต อิทฺธิปาทโต;

อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคา, มคฺคเภทา จ ภาสิตา.

๒๐๔.

ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ, สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย;

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ.

๒๐๕.

สมฺมาสติ สมาธีติ, ทีปิตา โพธิปกฺขิยา;

จุทฺทสา ธมฺมโต โหนฺติ, สตฺตตึส ปเภทโต.

๒๐๖.

เยหิ ธมฺเมหิ พุชฺฌนฺโต, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ;

สมตฺตานุตฺตเร โหนฺติ, น วา สงฺกปฺปปีติโย.

๒๐๗.

ปุพฺพภาเคปิ ลพฺภนฺติ, โลกิยมฺหิ ยถารหํ;

นิพฺเพธภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.

๒๐๘.

อิจฺเจวํ ติวิธา เภทํ, วิภาเวยฺย ยถารหํ;

สภาวเภทภินฺนานํ, สภาคตฺเถหิ สงฺคหํ.

๒๐๙.

เภทสงฺคหวิทูหิ วณฺณิตํ, เภทสงฺคหวิมุตฺติสาสเน;

เภทสงฺคหนยตฺถมุตฺตมํ, เภทสงฺคหมุขํ ปกาสิตํ.

๒๑๐.

ธมฺมสภาววิภาคพุเธวํ, ธมฺมทิสมฺปติสาสนธมฺเม;

ธมฺมวิภูติวิภูสิตจิตฺตา, ธมฺมรสามตภาคิ ภวนฺติ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เภทสงฺคหวิภาโค นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกวิภาโค

๒๑๑.

อิโต ปรํ กิจฺจโต จ, ทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต;

ภูมิปุคฺคลโต านา, ชนกา จ ยถารหํ.

๒๑๒.

สงฺคโห จ ปวตฺติ จ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, สํขิปิตฺวาน นิยฺยเต.

๒๑๓.

รูปารูปมหาปากา, มุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.

๒๑๔.

อาวชฺชนํ ตุ ยุคฬํ, ทสฺสนํ สวนํ ตถา;

ฆายนํ สายนฺเจว, ผุสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ.

๒๑๕.

ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ;

ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ตทาวชฺชนนามกํ.

๒๑๖.

ปฺจปฺาส ชวนกิจฺจานีติ วินิทฺทิเส;

กฺริยา จาวชฺชนํ หิตฺวา, กุสลากุสลปฺผลํ.

๒๑๗.

ตทาลมฺพณจิตฺตานิ, ภวนฺเตกาทเสว หิ;

มหาวิปากจิตฺตานิ, อฏฺ สนฺตีรณตฺตยํ.

๒๑๘.

ปฺจกิจฺจนฺติ ภาสนฺติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

จตุกิจฺจา มหาปากา, ติกกิจฺจา มหคฺคตา.

๒๑๙.

ทุกิจฺจมิติ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรณมีริตํ;

ปฺจวิฺาณชวนมโนธาตุตฺติกํ ปน.

๒๒๐.

เอกกิจฺจาติ ภาสนฺติ, อฏฺสฏฺิ วิภาวิโน;

อิจฺเจวํ กิจฺจเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ววตฺถิตา.

๒๒๑.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายธาตุ ยถากฺกมํ;

ปฺจทฺวารา ภวงฺคํ ตุ, มโนทฺวารํ ปวุจฺจติ.

๒๒๒.

ฆานาทโย ตโย รูเป, ปฺจ จกฺขาทโย ตถา;

อรูเป นตฺถุภยตฺถ, ตทาลมฺพณมานสํ.

๒๒๓.

ฉ ทฺวารา วีถิจิตฺตานิ, สตฺต กามีสุ รูปิสุ;

ทฺวารตฺตยํ ฉ จิตฺตานิ, มโนทฺวารมรูปิสุ.

๒๒๔.

ปฏิสนฺธาทิภูตา หิ, อวสาเน จุติฏฺิตา;

มชฺเฌ ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺเจกํ วีถิ ชายติ.

๒๒๕.

รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;

อาวชฺชนาทโย โหนฺติ, ภวงฺคทฺวิจลา ปรํ.

๒๒๖.

ปริณาเม ภวงฺคสฺส, อาลมฺเพ คหณารเห;

ตถา วีถิ มโนทฺวาเร, ยถาสมฺภวโต ภเว.

๒๒๗.

อาวชฺชา ปฺจวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;

โวฏฺพฺพกามชวนํ, ตทาลมฺพณมานสํ.

๒๒๘.

สตฺเตวํ วีถิจิตฺตานิ, จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส;

จตุปฺาส วิตฺถารา, ปฺจทฺวาเร ยถารหํ.

๒๒๙.

อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา จิตฺตกฺขณํ ตยํ;

รูปานํ ิติ เอกูน-ปฺาสฺจ ทุเก ทุกํ.

๒๓๐.

ปริตฺเตติปริตฺเต จ, มหนฺเตติมหนฺตเก;

โวฏฺพฺพโมฆชวนํ, ตทาลมฺพนฺติ ตํ กมา.

๒๓๑.

อาวชฺชนฺจ ชวนํ, มโนทฺวาเร ตุ โคจเร;

วิภูเต ตุ ตทาลมฺพํ, วิตฺถารา สตฺตสฏฺิ เต.

๒๓๒.

กาเม ชวนสตฺตาล-มฺพณานํ นิยเม สติ;

วิภูเตติมหนฺเต จ, ตทาลมฺพณมีริตํ.

๒๓๓.

ปฺจทฺวาเร มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.

๒๓๔.

มโนทฺวาเร ตุ ชวนํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;

สุขตีรณโวฏฺพฺพํ, ปริตฺตชวนํ ฉสุ.

๒๓๕.

มหาวิปากจิตฺตานิ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, วีถิมุตฺตานิ เจกทา.

๒๓๖.

สตฺตติ วีถิจิตฺตานิ, วิปากา ตุ มหคฺคตา;

นว วีถิวิมุตฺตา จ, ทุวิธาปิ ทสีริตา.

๒๓๗.

อิจฺเจวํ ทฺวารเภเทน, วิภาเวตฺวา ตโต ปรํ;

เยฺยา โคจรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ยถารหํ.

๒๓๘.

รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;

เสสฺจ รูปปฺตฺตินามฺจ ธมฺมโคจรํ.

๒๓๙.

ปฺจทฺวาเร วตฺตมานํ, ปฺจาลมฺพํ ยถากฺกมํ;

ฉาลมฺพณํ มโนทฺวาเร, อตีตานาคตมฺปิ จ.

๒๔๐.

ปฺตฺตาตีตวตฺตนฺตํ, ฉทฺวารคฺคหิตํ ปน;

ฉฬารมฺมณสงฺขาตํ, เยภุยฺเยน ภวนฺตเร.

๒๔๑.

นิมิตฺตคติกมฺมานํ, กมฺมเมวาถ โคจรํ;

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยาว ยถารหํ.

๒๔๒.

ปฺจาลมฺเพ มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.

๒๔๓.

กามปากานิ เสสานิ, หสนฺจ ปริตฺตเก;

าณหีนานิปุฺานิ, ชวนานิ อนิมฺมเล.

๒๔๔.

ติเหตุกามปุฺานิ, ปุฺาภิฺา จ โลกิยา;

สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, อคฺคมคฺคผลํ วินา.

๒๔๕.

กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยา กาเม ติเหตุกา;

สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, นิพฺพาเน นิมฺมลา สิยุํ.

๒๔๖.

ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, อารุปฺเปสุ มหคฺคเต;

มหคฺคตฺเ โวหาเร, อยมาลมฺพเณ นโย.

๒๔๗.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายหทยวตฺถุนา;

กามโลเก ฉวตฺถูนิ, นิสฺสิตา สตฺต ธาตุโย.

๒๔๘.

ปฺจวิฺาณธาตู จ, ตาสํ ปุพฺพาปรตฺตยํ;

มโนธาตุ ตโต เสสา, มโนวิฺาณธาตุ จ.

๒๔๙.

จตสฺโส ธาตุโย รูเป, ตีณิ วตฺถูนิ นิสฺสิตา;

อรูเป ตุ อนิสฺสาย, ธาตฺเวกาว ปวตฺตติ.

๒๕๐.

ปฺจปฺปสาเท นิสฺสาย, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.

๒๕๑.

กามปากานิ เสสานิ, มคฺคาวชฺชนมาทิโต;

หสนํ ปฏิฆารูปา-วจรํ วตฺถุนิสฺสิตํ.

๒๕๒.

ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสาย, อนิสฺสาย จ ชายเร;

อนิสฺสาย วิปากานิ, อารุปฺเปติ สมีริตํ.

๒๕๓.

อิจฺเจวํ วตฺถุเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;

ตโต ปรํ วิภาเวยฺย, ภูมิเภเทน ปณฺฑิโต.

๒๕๔.

นิรเย เปตโลเก จ, ติรจฺฉานาสุเร ตถา;

ปาปกมฺโมปปชฺชนฺติ, ปาปปากาย สนฺธิยา.

๒๕๕.

ภูมิสฺสิเตสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุปิ หีนกา;

อเหตุกาย ชายนฺติ, ปุฺปากาย สนฺธิยา.

๒๕๖.

จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;

ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.

๒๕๗.

อิจฺเจวํ ฉสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ชายเร;

มหาวิปากสนฺธีหิ, กามปุฺกตา ชนา.

๒๕๘.

พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;

มหาพฺรหฺมา จ ชายนฺติ, ปมชฺฌานสนฺธิยา.

๒๕๙.

ปริตฺตา อปฺปมาณาภา, ชายนฺตาภสฺสรา ตถา;

ทุติยชฺฌานปากาย, ตติยาย จ สนฺธิยา.

๒๖๐.

ปริตฺตสุภปฺปมาณสุภา จ สุภกิณฺหกา;

จตุตฺถาย ตุ ชายนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิกา.

๒๖๑.

เวหปฺผลา อสฺี จ, สุทฺธาวาสาติ สตฺตสุ;

ปฺจมาย จ ชายนฺติ, อสฺีจิตฺตวชฺชิตา.

๒๖๒.

อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;

อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.

๒๖๓.

อากาสานฺจายตนปากาทีหิ ยถากฺกมํ;

อากาสานฺจายตนภูมิกาทีสุ ชายเร.

๒๖๔.

จุติสนฺธิภวงฺคานํ, วสา ปากา มหคฺคตา;

กาเม สเหตุกา ปากา, ตทาลมฺพณโตปิ จ.

๒๖๕.

ยถาวุตฺตนิยาเมน, ภูมีสฺเวกาว ชายเร;

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, น ตฺเววาสฺิโน มตา.

๒๖๖.

ฆานชิวฺหากายธาตุ-นิสฺสิตํ มานสํ ตถา;

ปฏิฆทฺวยมิจฺเจวมฏฺ โหนฺเตว กามิสุ.

๒๖๗.

จกฺขุโสตฺจ วิฺาณํ, มโนธาตุ จ ตีรณํ;

กามรูเปสุ ชายนฺติ, ยถาสมฺภวโต ทส.

๒๖๘.

โวฏฺพฺพกามปุฺานิ, วิปฺปยุตฺตานิ ทิฏฺิยา;

อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, สพฺพตฺเถตานิ จุทฺทส.

๒๖๙.

กงฺขิตํ ทิฏฺิยุตฺตานิ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต;

สิตฺจ รูปชวน-มารุปฺปาปายวชฺชิเต.

๒๗๐.

กามกฺริยา สเหตู จ, อุทฺธํ โลกุตฺตรตฺตยํ;

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต.

๒๗๑.

เสสมารุปฺปชวนํ, หิตฺวาปายํ ยถากฺกมํ;

อุทฺธมารุปฺปภูมิฺจ, ชายตีติ วิภาวเย.

๒๗๒.

โสตาปตฺติผลาทีนิ, จตฺตารานุตฺตรานิ ตุ;

สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวา สพฺพตฺถ ชายเร.

๒๗๓.

สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวารูปฺจ สพฺพถา;

ปมานุตฺตโร มคฺโค, เสสฏฺาเนสุ ชายติ.

๒๗๔.

สตฺตตึส อปาเยสุ, กาเมสีติ ปกาสิตา;

ปฺจปฺาส สุทฺเธสุ, รูเปสฺเวกูนสตฺตติ.

๒๗๕.

ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, อุปฺปชฺชนฺติ ยถารหํ;

อิจฺเจวํ ภูมิเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๒๗๖.

ติเหตุสตฺเต สพฺพานิ, ทฺวิเหตุกาเหตุเก ปน;

ปริตฺตานิ วิวชฺเชตฺวา, าณปากกฺริยาชเว.

๒๗๗.

ปุถุชฺชนานํ สมฺโภนฺติ, ทิฏฺิยุตฺตฺจ กงฺขิตํ;

โสตาปนฺนาทิติณฺณมฺปิ, ผลํ โหติ ยถาสกํ.

๒๗๘.

วีตราคสฺส ชวนํ, กฺริยา จนฺติมนุตฺตรํ;

ปุถุชฺชนาทิติณฺณมฺปิ, ปฏิฆํ สมุทีริตํ.

๒๗๙.

ชวา ปุถุชฺชนาทีนํ, จตุนฺนํ เสส สาสวา;

สาสวาวชฺชปากานิ, ปฺจนฺนมปิ ทีปเย.

๒๘๐.

ปุถุชฺชเนสุ เตสฏฺิ, โสตาปนฺนาทิกทฺวเย;

เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, อนาคามิกปุคฺคเล.

๒๘๑.

สตฺตปฺาส ชายนฺติ, เตปฺาส อนาสเว;

มคฺคฏฺเสุ สโก มคฺโค, ปุคฺคเลสุ อยํ นโย.

๒๘๒.

ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย;

ทฺวิเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย.

๒๘๓.

รูปาวจรจุติยา, สเหตุปฏิสนฺธิโย;

อารุปฺปารุปฺปจุติยา, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.

๒๘๔.

ปฏิสนฺธิ ตถา กาเม, ติเหตุปฏิสนฺธิโย;

ภวนฺตีติ จ เมธาวี, จุติสนฺธินยํ นเย.

๒๘๕.

จุติยานนฺตรํ โหติ, ปฏิสนฺธิ ตโต ปรํ;

ภวงฺคํ ตํ ปน เฉตฺวา, โหติ อาวชฺชนํ ตโต.

๒๘๖.

อนิฏฺเ ปาปปากาว, จกฺขุวิฺาณกาทโย;

อิฏฺเ ตุ ปุฺปากาว, ยถาสมฺภวโต สิยุํ.

๒๘๗.

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, วีถิจิตฺตานิ โยชเย;

ปฺจทฺวาเร ยถาโยคํ, มโนทฺวาเร จ ปณฺฑิโต.

๒๘๘.

สนฺตีรณตทาลมฺพ-มิฏฺาลมฺเพ ปวตฺตติ;

สุขิตํ อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขิตํ.

๒๘๙.

สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;

น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสํ ตุ สพฺพทา.

๒๙๐.

ตโถเปกฺขาตทาลมฺพํ, สุขิตกฺริยโต ปรํ;

อฺตฺถ นิยโม นตฺถิ, ตทาลมฺพปวตฺติยา.

๒๙๑.

โสมนสฺสภวงฺคสฺส, ชวเน โทมนสฺสิเต;

ตทาลมฺเพ อสมฺโภนฺเต, อุเปกฺขาตีรณํ ภเว.

๒๙๒.

ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุโต ปรํ;

ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.

๒๙๓.

จตุฌานํ สุโขเปตํ, าณยุตฺตานนนฺตรํ;

อุเปกฺขาาณยุตฺตานํ, ปฺจมํ ชายเต ปรํ.

๒๙๔.

ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปุฺติเหตุโต;

ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.

๒๙๕.

อาวชฺชปฺจวิฺาณ-สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;

ปฏิสนฺธิจุติ สพฺพา, รูปารูปาทิกปฺปนา.

๒๙๖.

นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลํ ทฺวยํ;

ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.

๒๙๗.

ทฺวิกฺขตฺตุํ หิ นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตทาลมฺพฺจ สพฺพถา.

๒๙๘.

ทฺวิกฺขตฺตุํ วาถ ติกฺขตฺตุํ, มคฺคสฺสานนฺตรํ ผลํ;

ภวงฺคาทิ จ โวฏฺพฺพํ, ชวนาทิ สกึ ปน.

๒๙๙.

ติเหตุกามชวนํ, อปฺปนาฆฏิตํ ปน;

ติกฺขตฺตุํ วา จตุกฺขตฺตุํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.

๓๐๐.

ฉทฺวาเรสุ ปนฺตฺถ, ชวนํ กามธาตุชํ;

ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, สมุปฺปชฺชติ สมฺภวา.

๓๐๑.

สมาปตฺติภวงฺเคสุ, นิยโม น สมีริโต;

วีถิจิตฺตาวสาเน ตุ, ภวงฺคํ จุติ วา ภเว.

๓๐๒.

อิจฺจานนฺตรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทฏฺิตึ จุตึ;

ตฺวา คเณยฺย สงฺคยฺห, ลพฺภมานวสา กถํ?

๓๐๓.

ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;

เสสาวชฺชนโต ปฺจ-จตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.

๓๐๔.

ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;

ปรเมกํ ทุเว ปุฺ-วิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.

๓๐๕.

สนฺตีรณทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;

ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ภาสิตํ.

๓๐๖.

รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;

นวฏฺารุปฺปปากมฺหา, สตฺต ฉ วา ยถากฺกมํ.

๓๐๗.

ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรสพฺรวุํ;

ทฺวิเหตุปุฺาปุฺมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.

๓๐๘.

ทฺวิเหตุกามกฺริยโต, อฏฺารส อุเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา สตฺตรส, วิภาเวนฺติ วิจกฺขณา.

๓๐๙.

กามปุฺา ติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา ติปฺาส, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.

๓๑๐.

ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.

๓๑๑.

ทส รูปชวมฺเหกาทส ทฺวาทส เตรส;

ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.

๓๑๒.

ผลมฺหา จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;

ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.

๓๑๓.

ปฺจทสมฺหาทฺยาวชฺช-เมกวีสติโตปรํ;

เอกมฺหา ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ.

๓๑๔.

สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ;

สมฺโภนฺติ สตฺตตึสมฺหา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ.

๓๑๕.

ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;

ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;

ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.

๓๑๖.

โหนฺติ สตฺตติโต กาเม,

สุขปากา ติเหตุกา;

ทฺวิสตฺตติมฺหา ชายนฺติ,

อุเปกฺขาสหิตา ปุน.

๓๑๗.

เอกูนสฏฺิโต รูปา, ปากา ปากา อรูปิโน;

กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.

๓๑๘.

ผลทฺวยํ จตุกฺกมฺหา, ปฺจมฺหานฺตผลทฺวยํ;

ติกา มหคฺคตา ชวา, มคฺคา กามชวา ทฺวยา.

๓๑๙.

จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ, คณิโต ปุพฺพสงฺคโห;

เยฺโยยํ านเภโทติ, ปุพฺพาปรนิยามิโต.

๓๒๐.

รูปปากมหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;

รูปเมว ชเนนฺตีติ, วุตฺตา เอกูนวีสติ.

๓๒๑.

อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;

อิริยาปถรูปานิ, ชเนตีติ สมีริตํ.

๓๒๒.

โวฏฺพฺพํ กามชวนมภิฺา จ ยถารหํ;

อิริยาปถวิฺตฺติรูปานํ ชนกา สิยุํ.

๓๒๓.

ปฺจวิฺาณมารุปฺปา, วิปากา จ น กิฺจิปิ;

สพฺเพสํ ปฏิสนฺธี จ, จุติ จารหโต ตถา.

๓๒๔.

รูปาทิตฺตยมิจฺเจวํ, สมุฏฺาเปติ มานสํ;

อุปฺปชฺชมานเมเวติ, เยฺโย ชนกสงฺคโห.

๓๒๕.

อิติ กิจฺจาทิเภเทสุ, ปจฺเจกสฺมึ ปกาสิตํ;

นยํ วุตฺตานุสาเรน, สมาเสตฺวา วิโยชเย.

๓๒๖.

ปนุณฺณสมฺโมหมลสฺส สาสเน,

วิกิณฺณวตฺถูหิ สุคนฺถิตํ นยํ;

ปกิณฺณโมคยฺห ปรตฺถนินฺนเย,

วิติณฺณกงฺขาว ภวนฺติ ปณฺฑิตา.

๓๒๗.

พหุนยวินิพนฺธํ กุลฺลเมตํ คเหตฺวา,

ชินวจนสมุทฺทํ กามโมคยฺห ธีรา;

หิตสกลสมตฺถํ วตฺถุสารํ หริตฺวา,

หทย รตนคพฺภํ สาธุ สมฺปูรยนฺติ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ปกิณฺณกวิภาโค นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท

กมฺมวิภาโค

๓๒๘.

วิภาคํ ปน กมฺมานํ,

ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;

กมฺมปากกฺริยาเภเท,

อโมหาย สมาสโต.

๓๒๙.

กมฺมปจฺจยกมฺมนฺติ, เจตนาว สมีริตา;

ตตฺถาปิ นานกฺขณิกา, ปุฺาปุฺาว เจตนา.

๓๓๐.

เทติ ปากมธิฏฺาย, สมฺปยุตฺเต ยถารหํ;

กมฺมสฺสายูหนฏฺเน, ปวตฺตตฺตา หิ เจตนา.

๓๓๑.

กฺเลสานุสยสนฺตาเน, ปากธมฺมา หิ ชายเร;

ปหีนานุสยานํ ตุ, กฺริยามตฺตํ ปวตฺตติ.

๓๓๒.

มูลภาวา จ สพฺเพสํ, ตเถวาวชฺชนทฺวยํ;

ชนิตานิ จ กมฺเมหิ, วิปากานิ ปวตฺตเร.

๓๓๓.

จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, กมฺมํ เตตฺตึสธา ิตํ;

กมฺมจตุกฺกเภเทหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.

๓๓๔.

ปจฺจุปฺปนฺนาทิกณฺหาทิ-ชนกาทิคราทิโต;

ทิฏฺธมฺมาทิกามาทิ-เภทา ฉธา ยถากฺกมํ.

๓๓๕.

ยํ ปาปํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ กมฺมํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.

๓๓๖.

กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปาปํ กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺเน จ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.

๓๓๗.

กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปุฺํ กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ สุขปากชํ.

๓๓๘.

ยํ ปุฺํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺนสุขฺเจว, อายตึ สุขปากชํ.

๓๓๙.

วิสสํสฏฺมธุรํ, สวิสํ ติตฺตกํ ตถา;

โคมุตฺตมธุเภสชฺช-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.

๓๔๐.

สมาทาเน วิปาเก จ, สุขทุกฺขปฺปเภทิตํ;

กมฺมเมวํ จตุทฺธาติ, ปกาเสนฺติ ตถาคตา.

๓๔๑.

อานนฺตริยกมฺมาทิ, เอกนฺตกฏุกาวหํ;

กณฺหํ กณฺหวิปากนฺติ, กมฺมํ ทุคฺคติคามิกํ.

๓๔๒.

ปมชฺฌานกมฺมาทิ, เอกนฺเตน สุขาวหํ;

สุกฺกํ สุกฺกวิปากนฺติ, กมฺมํ สคฺคูปปตฺติกํ.

๓๔๓.

โวกิณฺณกมฺม โวกิณฺณ-สุขทุกฺขูปปตฺติกํ;

กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺก-วิปากนฺติ สมีริตํ.

๓๔๔.

อกณฺหสุกฺกมีเรนฺติ, อกณฺหสุกฺกปากทํ;

กมฺมํ โลกุตฺตรํ โลเก, คติกมฺมกฺขยาวหํ.

๓๔๕.

อิติ วฏฺฏปฺปวตฺตมฺหิ, กฺเลสโวทานเภทิตํ;

กมฺมกฺขเยน สงฺคยฺห, จตุธา กมฺมมีริตํ.

๓๔๖.

ชนกฺเจวุปตฺถมฺภ-มุปปีโฬปฆาตกํ;

จตุธา กิจฺจเภเทน, กมฺมเมวํ ปวุจฺจติ.

๓๔๗.

ชเนติ ชนกํ ปากํ, ตํ ฉินฺทตุปปีฬกํ;

ตํ ปวตฺเตตุปตฺถมฺภํ, ตํ ฆาเตโตปฆาตกํ.

๓๔๘.

กโรติ อตฺตโน ปาก-สฺสาวกาสนฺติ ภาสิตํ;

ปากทายกกมฺมํ ตุ, ยํ กิฺจิ ชนกํ ภเว.

๓๔๙.

พาธมานกกมฺมํ ตุ, ตํ ปากมุปปีฬกํ;

อุปฆาตกมีเรนฺติ, ตทุปจฺเฉทกํปเร.

๓๕๐.

ครุกาสนฺนมาจิณฺณํ, กฏตฺตากมฺมุนา สห;

กมฺมํ จตุพฺพิธํ ปาก-ปริยายปฺปเภทโต.

๓๕๑.

มหคฺคตานนฺตริยํ, ครุกมฺมนฺติ วุจฺจติ;

กตํ จินฺติตมาสนฺน-มาสนฺนมรเณน ตุ.

๓๕๒.

พาหุลฺเลน สมาจิณฺณมาจิณฺณนฺติ ปวุจฺจติ;

เสสํ ปุฺมปุฺฺจ, กฏตฺตากมฺมมีริตํ.

๓๕๓.

ทิฏฺธมฺเม เวทนียมุปปชฺชาปเร ตถา;

ปริยายเวทนียมิติ จาโหสิกมฺมุนา.

๓๕๔.

ปากกาลวเสนาถ, กาลาตีตวเสน จ;

จตุเธวมฺปิ อกฺขาตํ, กมฺมมาทิจฺจพนฺธุนา.

๓๕๕.

ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ, ปมํ ชวนํ ภเว;

อลทฺธาเสวนตฺตาว, อสมตฺถํ ภวนฺตเร.

๓๕๖.

เวทนียํ ตุปปชฺชปริโยสานมีริตํ;

ปรินิฏฺิตกมฺมตฺตา, วิปจฺจติ อนนฺตเร.

๓๕๗.

เสสานิ เวทนียานิ, ปริยายาปเร ปน;

ลทฺธาเสวนโต ปากํ, ชเนนฺติ สติ ปจฺจเย.

๓๕๘.

วุจฺจนฺตาโหสิกมฺมานิ, กาลาตีตานิ สพฺพถา;

อุจฺฉินฺนตณฺหามูลานิ, ปจฺจยาลาภโต ตถา.

๓๕๙.

จตุธา ปุน กามาทิภูมิเภเทน ภาสิตํ;

ปุฺาปุฺวสา ทฺเวธา, กามาวจริกํ ภเว.

๓๖๐.

อปุฺํ ตตฺถ สาวชฺช-มนิฏฺผลทายกํ;

ตํ กมฺมผสฺสทฺวาเรหิ, ทุวิธํ สมฺปวตฺตติ.+

๓๖๑.

กายทฺวารํ วจีทฺวารํ, มโนทฺวารนฺติ ตาทินา;

กมฺมทฺวารตฺตยํ วุตฺตํ, ผสฺสทฺวารา ฉ ทีปิตา.

๓๖๒.

กมฺมทฺวาเร มโนทฺวาเร, ปฺจทฺวารา สโมหิตา;

ผสฺสทฺวารมโนทฺวารํ, กมฺมทฺวารตฺตยํ กตํ.

๓๖๓.

ตถา หิ กายวิฺตฺตึ, ชเนตฺวา ชาตเจตนา;

กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, วจีเภทปวตฺติกา.

๓๖๔.

วิฺตฺติทฺวยสมฺปตฺตา, มโนกมฺมนฺติ วุจฺจติ;

เภโทยํ ปริยาเยน, กมฺมานมิติ ทีปิโต.

๓๖๕.

ปาณฆาตาทิกํ กมฺมํ, กาเย พาหุลฺลวุตฺติโต;

กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, มุสาวาทาทิกํ ตถา.

๓๖๖.

อภิชฺฌาทิ มโนกมฺมํ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ;

ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เสสานิ, เภโทยํ ปรมตฺถโต.

๓๖๗.

ผสฺสทฺวารมโนทฺวาเร, วิฺตฺติทฺวยมีริตํ;

ปฺจทฺวาเร ทฺวยํ นตฺถิ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.

๓๖๘.

อกฺขนฺติาณ โกสชฺชํ, ทุสฺสิลฺยํ มุฏฺสจฺจตา;

อิจฺจาสํวรเภเทน, อฏฺทฺวาเรสุ ชายติ.

๓๖๙.

กมฺมทฺวารตฺตยฺเจว, ปฺจทฺวารา ตถาปเร;

อสํวรานํ ปฺจนฺนํ, อฏฺ ทฺวารา ปกาสิตา.

๓๗๐.

ตตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตํ, ปฏิสนฺธิผลาวหํ;

ปาณฆาตาทิเภเทน, ทสธา สมฺปวตฺตติ.

๓๗๑.

ปาณาติปาโต ผรุสํ, พฺยาปาโท จ ตถาปโร;

อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โทสมูเลหิ ชายติ.

๓๗๒.

มิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา จ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตถาปรา;

อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โลภมูเลหิ ชายติ.

๓๗๓.

เถยฺยาทานํ มุสาวาโท, ปิสุณํ สมฺผลาปนํ;

กมฺมํ จตุพฺพิธมฺเมตํ, ทฺวิมูเลหิ ปวตฺตติ.

๓๗๔.

ฉนฺทาโทสา ภยา โมหา, ปาปํ กุพฺพนฺติ ปาณิโน;

ตสฺมา ฉนฺทาทิเภเทน, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.

๓๗๕.

อิจฺจาปุฺํ ปกาเสนฺติ, จตุราปายสาธกํ;

อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, วิปตฺติผลสาธนํ.

๓๗๖.

ติวิธํ ปน ปุฺํ ตุ, อนวชฺชิฏฺปากทํ;

ทานํ สีลํ ภาวนา จ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ.

๓๗๗.

มหตฺตคารวา สฺเนหา, ทยา สทฺธุปการโต;

โภคชีวาภยธมฺมํ, ททโต ทานมีริตํ.

๓๗๘.

ปุฺมาจารวาริตฺต-วตฺตมารพฺภ กุพฺพโต;

ปาปา จ วิรมนฺตสฺส, โหติ สีลมยํ ตทา.

๓๗๙.

ทานสีลวินิมุตฺตํ, ภาวนาติ ปวุจฺจติ;

ปุฺํ ภาเวนฺติ สนฺตาเน, ยสฺมา เตน หิตาวหํ.

๓๘๐.

ชเนตฺวา กายวิฺตฺตึ, ยทา ปุฺํ กรียติ;

กายกมฺมํ ตทา โหติ, ทานํ สีลฺจ ภาวนา.

๓๘๑.

วจีวิฺตฺติยา สทฺธึ, ยทา ปุฺํ กรียติ;

วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, วินา วิฺตฺติยา กตํ.

๓๘๒.

ตํตํทฺวาริกเมวาหุ, ตํตํทฺวาริกปาปโต;

วิรมนฺตสฺส วิฺตฺตึ, วินา วา สห วา ปุน.

๓๘๓.

ทานํ สีลํ ภาวนา จ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา;

ปตฺตานุโมทนา ปตฺติ-ทานํ ธมฺมสฺส เทสนา;

สวนํ ทิฏฺิชุกมฺม-มิจฺเจวํ ทสธา ิตํ.

๓๘๔.

กามปุฺํ ปกาเสนฺติ, กาเม สุคติสาธกํ;

อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, สมฺปตฺติผลสาธกํ.

๓๘๕.

จิตฺตุปฺปาทปฺปเภเทน, กมฺมํ วีสติธา ิตํ;

กามาวจรมิจฺเจวํ, วิภาเวนฺติ วิภาวิโน.

๓๘๖.

รูปาวจริกํ กมฺม-มปฺปนาภาวนามยํ;

กสิณาทิกมารพฺภ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.

๓๘๗.

ปถวาโป จ เตโช จ,

วาโย นีลฺจ ปีตกํ;

โลหิโตทาตมากาสํ,

อาโลโกติ วิสารทา.

๓๘๘.

กสิณานิ ทสีเรนฺติ, อาทิกมฺมิกโยคิโน;

อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขาทิตํ.

๓๘๙.

วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ;

ปุฬวํ อฏฺิกฺเจติ, อสุภํ ทสธา ิตํ.

๓๙๐.

พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตโน;

เทวโตปสมายฺจ, วุตฺตานุสฺสติภาวนา.

๓๙๑.

มรเณ สติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;

อานาปานสติจฺเจวํ, ทสธานุสฺสตีริตา.

๓๙๒.

เมตฺตา กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขา ภาวนาติ จ;

จตุพฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ภาสิตา.

๓๙๓.

อาหาเร ตุ ปฏิกฺกูล-สฺเกาติ ปกาสิตา;

จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.

๓๙๔.

จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, จตฺตาลีส สมาสโต;

กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, สมเถ ภาวนานเย.

๓๙๕.

อานาปานฺจ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;

ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.

๓๙๖.

เมตฺตาทโย จตุชฺฌานา, อุเปกฺขา ปฺจมี มตา;

อารุปฺปารุปฺปกา เสสา, อุปจารสมาธิกา.

๓๙๗.

กสิณาสุภโกฏฺาเส,

อานาปาเน จ ชายติ;

ปฏิภาโค ตมารพฺภ,

ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.

๓๙๘.

กมฺมฏฺาเนสุ เสเสสุ, ปฏิภาโค น วิชฺชติ;

ตถา หิ สตฺตโวหาเร, อปฺปมฺา ปวตฺตเร.

๓๙๙.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;

ปมารุปฺปกาภาว-มากิฺจฺฺจ โคจรํ.

๔๐๐.

อารุปฺปา สมฺปวตฺตนฺติ, อาลมฺพิตฺวา ยถากฺกมํ;

อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, นปฺปวตฺตติ อปฺปนา.

๔๐๑.

ปริกมฺมํ ปริกมฺม-สมาธิ จ ตโต ปรํ;

อุปจารปฺปนา เจติ, ภาวนายํ จตุพฺพิธํ.

๔๐๒.

ปริกมฺมนิมิตฺตฺจ, อุคฺคโห จ ตโต ปรํ;

ปฏิภาโคติ ตีเณว, นิมิตฺตานิ ปกาสยุํ.

๔๐๓.

นิมิตฺตํ คณฺหโต ปุพฺพ-มาทิกมฺมิกโยคิโน;

ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ, กสิณาทิกมีริตํ.

๔๐๔.

ตสฺมึ ปน นิมิตฺตมฺหิ, อารภนฺตสฺส ภาวนํ;

ปมํ ปริกมฺมนฺติ, ภาวนาปิ ปวุจฺจติ.

๔๐๕.

จิตฺเตนุคฺคหิเต ตสฺมึ, มโนทฺวาเร วิภาวิเต;

ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, สมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ.

๔๐๖.

ปฺจทฺวารวินิมุตฺตา, ตมารพฺภ สมาหิตา;

ปริกมฺมสมาธีติ, ภาวนา สา ปกาสิตา.

๔๐๗.

อุคฺคหาการสมฺภูตํ, วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตํ;

ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, ภาวนามยมีริตํ.

๔๐๘.

รูปาทิวิสยํ หิตฺวา, ตมารพฺภ ตโต ปรํ;

ภวงฺคนฺตริตํ หุตฺวา, มโนทฺวารํ ปวตฺตติ.

๔๐๙.

สิขาปตฺตสมาธาน-มุปกฺเลสวิมุจฺจิตํ;

อุปจารสมาธีติ, กามาวจรมีริตํ.

๔๑๐.

ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ, อุปจารสมาธิโต;

ภาวนาพลนิปฺผนฺนา, สมุปฺปชฺชติ อปฺปนา.

๔๑๑.

ปุริมํ ปุริมํ กตฺวา, วสีภูตํ ตโต ปรํ;

โอฬาริกงฺคโมหาย, สุขุมงฺคปฺปวตฺติยา.

๔๑๒.

อปฺปนา ปทหนฺตสฺส, ปวตฺตติ ยถากฺกมํ;

วิตกฺกาทิวินิมุตฺตา, วิจาราทิสมายุตา.

๔๑๓.

อาวชฺชนา จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;

วุฏฺานาธิฏฺานา ปจฺจ-เวกฺขณาติ จ ปฺจธา.

๔๑๔.

วิตกฺกฺจ วิจารฺจ, สหาติกฺกมโต ปน;

จตุกฺกชฺฌานมปฺเปติ, ปฺจกฺจ วิสุํ วิสุํ.

๔๑๕.

อปฺปนาย จ ปจฺเจกฌานสฺสาปิ วิสุํ วิสุํ;

อิจฺฉิตพฺพา หิ สพฺพตฺถ, ปริกมฺมาทิภาวนา.

๔๑๖.

ตํ ปริตฺตํ มชฺฌิมฺจ, ปณีตนฺติ วิภชฺชติ;

วิโมกฺโข จ วสีภูตมภิภายตนนฺติ จ.

๔๑๗.

ปริตฺตาทิ ปริตฺตาทิโคจรนฺติ จตุพฺพิธํ;

ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺมิจฺจาทิโต ตถา.

๔๑๘.

ตํ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาธิปฺปเตยฺยโต;

วิเสสฏฺิตินิพฺเพธหานภาคิยโตปิ จ.

๔๑๙.

ปฺจธา ฌานเภเทน, จตุธาลมฺพเภทโต;

สมาธิภาวนาปุฺมปฺปนาปตฺตมีริตํ.

๔๒๐.

อิติ วิกฺขมฺภิตกฺเลสํ, รูปโลกูปปตฺติกํ;

รูปาวจรกมฺมนฺติ, วิภาเวนฺติ วิสารทา.

๔๒๑.

อรูปาวจรกมฺมํ, จตุธารุปฺปสาธนํ;

รูปธมฺมวิภาเคน, ภาวิตนฺติ ปวุจฺจติ.

๔๒๒.

จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;

สีลวิสุทฺธิสงฺขาตํ, ปูรยิตฺวา ตโต ปรํ.

๔๒๓.

ปตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, โสปจารสมาธิกํ;

ตถา ทิฏฺิวิสุทฺธิฺจ, นามรูปปริคฺคหํ.

๔๒๔.

กงฺขาวิตรณํ นาม, ปจฺจยฏฺิติทสฺสนํ;

วิโสเธตฺวา มคฺคามคฺค-าณทสฺสนเมว จ.

๔๒๕.

ตโต ปรํ วิปสฺสนฺโต, วิสุทฺธีสุ สมาหิโต;

สมฺปาเทตฺวา ปฏิปทา-าณทสฺสนมุตฺตมํ.

๔๒๖.

ตโต ปปฺโปติ เมธาวี, วิสุทฺธึ าณทสฺสนํ;

จตุมคฺคสมฺาตํ, สามฺผลทายกํ.

๔๒๗.

ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺพํ ยถากฺกมํ;

กมฺมํ โลกุตฺตรํ นาม, สพฺพทุกฺขกฺขยาวหํ.

๔๒๘.

อิติ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ, วสา กมฺมํ วิภาวเย;

เยน กมฺมวิเสเสน, สนฺตานมภิสงฺขตํ.

๔๒๙.

ภูมีภวโยนิคติิติวาเสสุ สมฺภวา;

ปฏิสนฺธาทิภาเวน, ปากาย ปริวตฺตติ.

๔๓๐.

สายํ กมฺมสมฺาตา, กมฺมชานิ ยถารหํ;

ชเนติ รูปารูปานิ, มโนสฺเจตนา กถํ.

๔๓๑.

ภูมิ โลกุตฺตรา เจว, โลกิยาติ ทฺวิธา ิตา;

ปริตฺตา จ มหคฺคตา, อปฺปมาณาติ เภทิตา.

๔๓๒.

เอกาทส กามภวา, ภวา โสฬส รูปิโน;

จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, ติวิโธ ภว สงฺคโห.

๔๓๓.

อสฺเโก ภโว เนว-

สฺินาสฺิโก ภโว;

สพฺโพ สฺิภโว เสโส,

เอวมฺปิ ติวิโธ ภโว.

๔๓๔.

อารุปฺปา จตุโวการา, เอกโวการสฺิโน;

ปฺจโวการโก นาม, ภโว เสโส ปวุจฺจติ.

๔๓๕.

นิรเย โหติ เทเว จ, โยเนกา โอปปาติกา;

อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา.

๔๓๖.

เปตโลเก ติรจฺฉาเน, ภุมฺมเทเว จ มานุเส;

อสุเร จ ภวนฺเตวํ, จตุธา โยนิ สงฺคหา.

๔๓๗.

คติโย นิรยํ เปตา, ติรจฺฉานา จ มานวา;

สพฺเพ เทวาติ ปฺจาห, ปฺจนิมฺมลโลจโน.

๔๓๘.

ตาวตึเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา;

กาลกฺจาสุรา นาม, คตา เปเตสุ สพฺพถา.

๔๓๙.

สนฺธิสฺาย นานตฺตา, กายสฺสาปิ จ นานโต;

นานตฺตกายสฺีติ, กามสุคฺคติโย มตา.

๔๔๐.

ปมชฺฌานภูมี จ, จตุราปายภูมิโย;

นานตฺตกายเอกตฺต-สฺีติ สมุทีริตา.

๔๔๑.

เอกตฺตกายนานตฺต-สฺี ทุติยภูมิกา;

เอกตฺตกายเอกตฺต-สฺี อุปริรูปิโน.

๔๔๒.

วิฺาณฏฺิติโย สตฺต, ตีหารุปฺเปหิ เหฏฺโต;

อสฺเตฺถ น คณฺหนฺติ, วิฺาณาภาวโต สทา.

๔๔๓.

จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ, ปฏุวิฺาณหานิโต;

ตํ ทฺวยมฺปิ คเหตฺวาน, สตฺตาวาสา นเวริตา.

๔๔๔.

เทวา มนุสฺสาปายาติ, ติวิธา กามธาตุโย;

ปมชฺฌานภูมาทิ-เภทา ภูมิ จตุพฺพิธา.

๔๔๕.

ปมารุปฺปาทิเภทา, จตุธารุปฺปธาตุโย;

โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา.

๔๔๖.

นิรยาทิปฺปเภเทน, ภินฺนา ปจฺเจกโต ปุน;

เอกตึสวิธา โหนฺติ, สตฺตานํ ชาติภูมิโย.

๔๔๗.

เอวํ ภูมาทิเภเทสุ, สตฺตา ชายนฺติ สาสวา;

กมฺมานิ จ วิปจฺจนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ;

๔๔๘.

อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;

สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, เสสกามภวา จุตา.

๔๔๙.

สุทฺธาวาสา จุตา สุทฺธา-วาเสสุปริ ชายเร;

อสฺิมฺหา จุตา กาม-สุคติมฺโหปปชฺชเร.

๔๕๐.

เสสรูปา จุตา สตฺตา, ชายนฺตาปายวชฺชิเต;

อารุปฺปโตปริ กาม-สุคติมฺหิ ตหิมฺปิ จ.

๔๕๑.

ปุถุชฺชนาว ชายนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ;

สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา.

๔๕๒.

เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;

น ปุนฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.

๔๕๓.

พฺรหฺมโลกคตา เหฏฺา, อริยา โนปปชฺชเร;

ทุกฺขมูลสมุจฺเฉทา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา.

๔๕๔.

ชายนฺตานฺจ ชาตาน-มิติ วุตฺตนิยามโต;

ปวตฺตาตีตกํ กมฺมํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๔๕๕.

อรูปํ จตุโวกาเร, รูปเมว อสฺิสุ;

ชเนติ รูปารูปานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๔๕๖.

อารุปฺปานุตฺตรํ กมฺมํ, ปากเมว วิปจฺจติ;

กฏตฺตารูปปากานิ, กามรูปนิยามิตํ.

๔๕๗.

กาโลปธิปฺปโยคานํ, คติยา จ ยถารหํ;

สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจติ.

๔๕๘.

อปาเย สนฺธิมุทฺธจฺจ-หีนา ทตฺวา ปวตฺติยํ;

สพฺพาปิ ปฺจโวกาเร, ทฺวาทสาปุฺเจตนา.

๔๕๙.

สตฺตากุสลปากานิ, วิปจฺจนฺติ ยถารหํ;

กามาวจรปุฺานิ, กาเมสุคติยํ ปน.

๔๖๐.

สเหตุกานิ ปากานิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;

ชเนนฺติ ปฺจโวกาเร, อเหตุปิ ยถารหํ.

๔๖๑.

ติเหตุปุฺมุกฺกฏฺํ, ปฏิสนฺธึ ติเหตุกํ;

ทตฺวา โสฬส ปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.

๔๖๒.

ติเหตุโกมกุกฺกฏฺํ, ทฺวิเหตุ จ ทฺวิเหตุกํ;

สนฺธึ เทติ ปวตฺเต ตุ, ติเหตุกวิวชฺชิตํ.

๔๖๓.

ทฺวิเหตุโกมกํ ปุฺํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;

ทตฺวาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.

๔๖๔.

อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ;

สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.

๔๖๕.

ปริตฺตํ ปมชฺฌานํ, มชฺฌิมฺจ ปณีตกํ;

ภาเวตฺวา ชายเร พฺรหฺม-ปาริสชฺชาทิ ตีสุปิ.

๔๖๖.

ตเถว ทุติยชฺฌานํ, ตติยฺจ ยถากฺกมํ;

ภาเวตฺวา ชายเร ฌานํ, ปริตฺตาภาทิ ตีสุปิ.

๔๖๗.

ตถา จตุตฺถํ ติวิธํ, ภาเวตฺวาน สมาหิตา;

ปริตฺตสุภาทิเกสุ, ตีสุ ชายนฺติ โยคิโน.

๔๖๘.

ปฺจมํ ปน ภาเวตฺวา, โหนฺติ เวหปฺผลูปคา;

สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา, อสฺีสูปปชฺชเร.

๔๖๙.

สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;

อารุปฺปานิ ตุ ภาเวตฺวา, อารุปฺเปสุ ยถากฺกมํ.

๔๗๐.

เอวํ มหคฺคตํ ปุฺํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ;

ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๔๗๑.

โลกุตฺตรานิ ปุฺานิ, อุปฺปนฺนานนฺตรํ ปน;

สมาปตฺติกฺขเณ เจว, ชเนนฺติ สทิสํ ผลํ.

๔๗๒.

มหคฺคตานนฺตริยํ, ปริปกฺกสภาวโต;

อนนฺตรภวาตีตํ, กาลาตีตํ น ปจฺจติ.

๔๗๓.

สุขุมาลสภาวา จ, สุขุมตฺตา มหคฺคตา;

สนฺตาเน น วิปจฺจนฺติ, ปฏิปกฺเขหิ ทูสิเต.

๔๗๔.

สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;

อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจติ.

๔๗๕.

สกํ ภูมิมตีตานํ, น วิปจฺจตานุตฺตรํ;

กมฺมนฺตรสฺสธิฏฺานา, สนฺตานสฺเสติ ทีปิตํ.

๔๗๖.

อิติ เตตฺตึส กมฺมานิ, ปากา ฉตฺตึส ภาสิตา;

จิตฺตุปฺปาทา กฺริยา เสสา, กฺริยามตฺตปฺปวตฺติโต.

๔๗๗.

จิตฺตุปฺปาทวเสเนวเมกูนนวุตีวิธา;

เตปฺาส สภาเวน, จิตฺตเจตสิกา มตา.

๔๗๘.

อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ นรุตฺตโร;

นามํ ติธา ปกาเสสิ, จกฺขุมา วทตํ วโร.

๔๗๙.

อิติ กมฺมวิปากปณฺฑิตา, มิตกมฺมวิปากสาสเน;

หิตกมฺมวิปากปารคู, จตุกมฺมวิปากมพฺรวุํ.

๔๘๐.

ยตฺถายํ ปรมตฺถวตฺถุนิยเม ตุลฺเยน พาหุลฺยโต,

อตฺถานตฺถวิจารณํ ปติ ชโน สมฺโมหมาปาทิโต;

พุทฺโธ โพธิตเล ยมาห สุคโต คนฺตฺวาน เทวาลยํ,

สฺวายํ กมฺมวิปากนิจฺฉยนโย สงฺเขปโต ทีปิโต.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กมฺมวิภาโค นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท

รูปวิภาโค

๔๘๑.

อิติ ปฺจปริจฺเฉท-ปริจฺฉินฺนตฺถสงฺคหํ;

นามธมฺมมเสเสน, วิภาเวตฺวา สภาวโต.

๔๘๒.

สปฺปเภทํ ปวกฺขามิ, รูปธมฺมมิโต ปรํ;

ภูโตปาทายเภเทน, ทุวิธมฺปิ ปกาสิตํ.

๔๘๓.

อุทฺเทสลกฺขณาทีหิ, วิภาคชนกา ตถา;

กลาปุปฺปตฺติโต จาปิ, ยถานุกฺกมโต กถํ?

๔๘๔.

รุปฺปตีติ ภเว รูปวิการปฺปจฺจเยสติ;

รูปรูปํ ตถา รูปปริยาปนฺนโตปรํ.

๔๘๕.

ภูตรูปํ ตุ ปถวี, อาโป เตโช ตถาปโร;

วาโย จ ภวตูปาทารูปเมตฺถาติ ภาสิตํ.

๔๘๖.

ภูตรูปมุปาทาย, ปวตฺตติ น จฺถา;

อิจฺจุปาทายรูปนฺติ, รูปํ เสสมุทีริตํ.

๔๘๗.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโยติ ปฺจธา;

ปสาทรูปมกฺขาตํ, โนปสาทํ ปเนตรํ.

๔๘๘.

รูปสทฺทคนฺธรสา, โผฏฺพฺพมิติ ปฺจธา;

รูปํ ปสาทวิสยํ, ปสาโท โคจรํปรํ.

๔๘๙.

อิตฺถตฺตํ ปุริสตฺตฺจ, ภาวรูปมุทีริตํ;

ชีวิตินฺทฺริยรูปนฺติ, อุปาทินฺนปวตฺติกํ.

๔๙๐.

วตฺถุรูปํ ตุ หทยํ, ยํ ธาตุทฺวยนิสฺสยํ;

กพฬีการมาหารรูปมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.

๔๙๑.

รูปธมฺมสภาวตฺตา, รูปนฺติ ปริทีปิตํ;

อิจฺเจวมฏฺารสธา, รูปรูปมุทีริตํ.

๔๙๒.

อนิปฺผนฺนสภาวตฺตา, รูปากาโรปลกฺขิตํ;

อนิปฺผนฺนํ นาม รูปํ, ทสธา ปริทีปิตํ.

๔๙๓.

รูปปฺปริจฺเฉทํ รูปมิจฺจากาโส ปกาสิโต;

กายพฺพจีวิฺตฺติกํ, ทฺวยํ วิฺตฺติรูปกํ.

๔๙๔.

ลหุตา มุทุตา กมฺม-ฺตา วิฺตฺติยา สห;

วิการรูปมิจฺจาหุ, ปฺจธา จ วิภาวิโน.

๔๙๕.

อุปจโย สนฺตติ จ, ชรตานิจฺจตาติ จ;

จตุธา ลกฺขณรูปํ, รูปกณฺเฑ วิภาวิตํ.

๔๙๖.

อิจฺเจวมฏฺวีสติวิธานิปิ วิจกฺขโณ;

รูปานิ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย ยถากฺกมํ.

๔๙๗.

ขรตา ปถวีธาตุ, สายํ กกฺขฬลกฺขณา;

กลาปาธิฏฺานรสา, ปฏิคฺคาโหติ คยฺหติ.

๔๙๘.

อาพนฺธนมาโปธาตุ, สา ปคฺฆรณลกฺขณา;

กลาปาพนฺธนรสา, สงฺคหตฺเตน คยฺหติ.

๔๙๙.

เตชนตฺตํ เตโชธาตุ, สายมุณฺหตฺตลกฺขณา;

ปาจนรสา มทฺทวา-นุปฺปาทนนฺติ คยฺหติ.

๕๐๐.

วาโยธาตุ วายนตฺตํ, สา วิตฺถมฺภนลกฺขณา;

สมีรณรสาภินิ-หารภาเวน คยฺหติ.

๕๐๑.

สพฺพตฺถาวินิภุตฺตาปิ, อสมฺมิสฺสิตลกฺขณา;

ตํตํภาวสมุสฺสนฺนสมฺภาเรสุปลกฺขิตา.

๕๐๒.

อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, เสสรูปสฺส นิสฺสยา;

จตุทฺเธวํ กลาเปสุ, มหาภูตา ปวตฺตเร.

๕๐๓.

จกฺขุ สมฺภารจกฺขุมฺหิ, สตฺตกฺขิปฏโลจิเต;

กณฺหมณฺฑลมชฺฌมฺหิ, ปสาโทติ ปวุจฺจติ.

๕๐๔.

เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ อนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เจตํ, อูกาสิรสมูปมํ.

๕๐๕.

โสตํ โสตพิลสฺสนฺโต,

ตมฺพโลมาจิเต ตถา;

องฺคุลิเวธนากาเร,

ปสาโทติ ปวุจฺจติ.

๕๐๖.

อนฺโต อชปทฏฺาเน, ฆานํ ฆานพิเล ิตํ;

ชิวฺหา ชิวฺหาย มชฺฌมฺหิ, อุปฺปลาการสนฺนิเภ.

๕๐๗.

อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, ตํตํเทสววตฺถิตา;

กายปฺปสาโท กายมฺหิ, อุปาทินฺเนติ ปฺจธา.

๕๐๘.

กปฺปาสปฏลสฺเนห-สนฺนิภา ภูตนิสฺสิตา;

ปสาทา ชีวิตารกฺขา, รูปาทิปริวาริตา.

๕๐๙.

ธีตา ราชกุมาราว, กลาปนฺตรวุตฺติโน;

ทฺวารภูตาว ปจฺเจกํ, ปฺจวิฺาณวีถิยา.

๕๑๐.

รูปาทาภิฆาตารหภูตานํ วา ยถากฺกมํ;

ทฏฺุกามนิทานาทิกมฺมภูตานเมว วา.

๕๑๑.

ปสาทลกฺขณา รูปา-ทาวิฺชนรสา ตถา;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ทฺวารภาเวน คยฺหเร.

๕๑๒.

รูปํ นิภาโส ภูตานํ, สทฺโท นิคฺโฆสนํ ตถา;

คนฺโธว คนฺธนํ ตตฺถ, รโส จ รสนียตา.

๕๑๓.

อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, โคจรา ภูตนิสฺสิตา;

ภูตตฺตยฺจ โผฏฺพฺพมาโปธาตุวิวชฺชิตํ.

๕๑๔.

สทฺโท อนิยโต ตตฺถ, ตทฺโ สหวุตฺติโน;

ตํตํสภาวเภเทน, ตํตํทฺวาโรปลกฺขิโต.

๕๑๕.

ปฺเจว ปฺจวิฺาณวีถิยา วิสยา มตา;

จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณาว ยถากฺกมํ.

๕๑๖.

ปฺจวิฺาณยุคฬาลมฺพภาวรสา ตถา;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, โคจรตฺเตน คยฺหเร.

๕๑๗.

อิตฺถินฺทฺริยํ ปนิตฺถตฺตมิตฺถิภาโวติ ภาสิโต;

ปุริสตฺตํ ตถา ภาโว, ปุริสินฺทฺริยนามโก.

๕๑๘.

ตํ ทฺวยํ ปนุปาทินฺนกาเย สพฺพตฺถ ลพฺภติ;

กลาปนฺตรภินฺนฺจ, ภินฺนสนฺตานวุตฺติ จ.

๕๑๙.

วเส วตฺเตติ ลิงฺคาน-มิตฺถิปุมฺภาวลกฺขณํ;

อิตฺถีติ จ ปุริโสติ, ปกาสนรสํ ตถา.

๕๒๐.

อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, ลิงฺคสฺส จ ยถากฺกมํ;

นิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ, การณตฺเตน คยฺหติ.

๕๒๑.

สตฺตา มรนฺติ นาเสน, ยสฺส ปาณนฺติ วุตฺติยา;

สชีวมตกายานํ, เภโท เยโนปลกฺขิโต.

๕๒๒.

ตเทตํ กมฺมชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;

ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพทฺโธติ คยฺหติ.

๕๒๓.

มโนธาตุยา จ ตถา, มโนวิฺาณธาตุยา;

นิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุ-รูปํ หทยสมฺมตํ.

๕๒๔.

สมาธานรสํ ตาส-มุพฺพาหตฺเตน คยฺหติ;

ยสฺมึ กุปฺปิตกาลมฺหิ, วิกฺขิตฺตา โหนฺติ ปาณิโน.

๕๒๕.

กาโย ยสฺสานุสาเรน, จิตฺตกฺเขเปน ขิชฺชติ;

ยสฺมึ นิรุทฺเธ วิฺาณ-โสโตปิ จ นิรุชฺฌติ.

๕๒๖.

ยํ นิสฺสาย ปติฏฺาติ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร;

ตเทตํ กมฺมสมฺภูตํ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๕๒๗.

มชฺเฌ หทยโกสมฺหิ, อฑฺฒปสตโลหิเต;

ภูตรูปมุปาทาย, จกฺขาทิ วิย วตฺตติ.

๕๒๘.

กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณลกฺขโณ;

กายานุยาปนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.

๕๒๙.

โอชาย ยาย ยาเปนฺติ, อาหารสฺเนหสตฺติยา;

ปาณิโน กามโลกมฺหิ, สายเมวํ ปวุจฺจติ.

๕๓๐.

อากาสธาตุ รูปานํ, ปริโยสานลกฺขณา;

ปริจฺเฉทรสา รูปมริยาโทติ คยฺหติ.

๕๓๑.

สลกฺขณปริจฺฉินฺนรูปธมฺมปริคฺคเห;

โยคีนมุปการาย, ยํ เทเสสิ ทยาปโร.

๕๓๒.

ปริจฺฉินฺนสภาวานํ, กลาปานํ ยถารหํ;

ปริยนฺตานเมเวส, ตทากาโร ปวุจฺจติ.

๕๓๓.

คมนาทิวจีโฆสปวตฺตมฺหิ ยถากฺกมํ;

วาโยปถวิธาตูนํ, โย วิกาโร สมตฺถตา.

๕๓๔.

สหโชปาทินฺนกานํ, กฺริยาวาจาปวตฺติยา;

วิปฺผนฺทฆฏฺฏนาเหตุ, จิตฺตานุปริวตฺตโก.

๕๓๕.

ส วิการวิเสโสยํ, วิฺตฺตีติ ปกาสิโต;

วิฺาเปตีติ กาเยน, วาจาย จ วิจินฺติตํ.

๕๓๖.

วาโยปถวาธิกานํ, ภูตานมิติ เกจน;

ปวุตฺตา ตาทินา กาย-ปริคฺคหสุขาย ยา.

๕๓๗.

กาโย ยสฺสานุภาเวน,

สหาโภโคว ขายติ;

ยํ นิโรธา ปราภูโต,

เสติ นิจฺเจตโน ยถา.

๕๓๘.

โลเก ปปฺจา วตฺตนฺติ, พหุธา ยาย นิมฺมิตา;

กปฺเปนฺติ กายมตฺตานํ, พาลา ยาย จ วฺจิตา.

๕๓๙.

สายํ กายวจีกมฺม-ทฺวารภาเวน ลกฺขิตา;

พฺยาปารฆฏฺฏนาเหตุ-วิการาการลกฺขณา.

๕๔๐.

กายวาจาอธิปฺปาย-ปกาสนรสา ตถา;

กายวิปฺผนฺทฆฏฺฏน-เหตุภาเวน คยฺหติ.

๕๔๑.

ลหุตา ปน รูปานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;

อวิตฺถานรสา สลฺล-หุกวุตฺตีติ คยฺหติ.

๕๔๒.

มุทุตาปิ จ รูปานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;

กิจฺจาวิรุชฺฌนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.

๕๔๓.

กมฺมฺตา จ รูปานํ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;

ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคฺคภาโวติ คยฺหติ.

๕๔๔.

สปฺปายมุตุมาหารํ, ลทฺธา จิตฺตมนามยํ;

ลหู มุทุ จ กมฺมฺํ, ยทา รูปํ ปวตฺตติ.

๕๔๕.

ตถา ปวตฺตรูปสฺส, ปวตฺตาการเภทิตํ;

ลหุตาทิตฺตยมฺเปตํ, สหวุตฺติ ตทา ภเว.

๕๔๖.

สปฺปายปฏิเวธาย, ปฏิปตฺตุปการิกา;

สาการา รูปสมฺปตฺติ, ปฺตฺเตวํ มเหสินา.

๕๔๗.

รูปสฺโสปจโย นาม, รูปสฺสาจยลกฺขโณ;

รูปุมฺมุชฺชาปนรโส, ปาริปูรีติ คยฺหติ.

๕๔๘.

ปวตฺติลกฺขณา รูป-สนฺตตีติ ปกาสิตา;

อนุปฺปพนฺธนรสา, อวิจฺเฉโทติ คยฺหติ.

๕๔๙.

รูปมาจยรูเปน, ชายติจฺจุปรูปริ;

เปกฺขโตปจายาการา, ชาติ คยฺหติ โยคินา.

๕๕๐.

อนุปฺปพนฺธากาเรน, ชายตีติ สเมกฺขโต;

ตทายํ สนฺตตาการา, สมุปฏฺาสิ เจตสิ.

๕๕๑.

เอวมาโภคเภเทน, ชาติรูปํ ทฺวิธา กตํ;

อตฺถูปลทฺธิภาเวน, ชายนฺตํ วาถ เกวลํ.

๕๕๒.

รูปวิวิตฺตโมกาสํ, ปุรกฺขตฺเตน จียติ;

อภาวา ปน ภาวาย, ปวตฺตมิติ สนฺตติ.

๕๕๓.

เอวมาการเภทาปิ, สพฺพาการวรากโร;

ชาติรูปํ ทฺวิธากาสิ, ชาติรูปวิโรจโน.

๕๕๔.

ชรตา กาลหรณํ, รูปานํ ปากลกฺขณา;

นวตาปายนรสา, ปุราณตฺตนฺติ คยฺหติ.

๕๕๕.

อนฺติมกฺขณสมฺปตฺติ, ปริภิชฺชนลกฺขณา;

อนิจฺจตา หรณรสา, ขยภาเวน คยฺหติ.

๕๕๖.

อิติ ลกฺขณรูปํ ตุ, ติวิธํ ภินฺนกาลิกํ;

สภาวรูปธมฺเมสุ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ.

๕๕๗.

เยน ลกฺขียติ รูปํ, ภินฺนาการํ ขเณ ขเณ;

วิปสฺสนานยตฺถาย, ตมิจฺจาห ตถาคโต.

๕๕๘.

อิจฺเจวํ สปริจฺเฉทา, สวิการา สลกฺขณา;

อกิจฺฉา ปฏิเวธาย, ทยาปนฺเนน ตาทินา.

๕๕๙.

รูปธมฺมา สภาเวน, วิชฺชมานาติ ภาสิตา;

อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, พหุธา ภิชฺชเร กถํ;

๕๖๐.

ทฺวารภูตา ปวตฺเตนฺติ, จิตฺตมตฺตาติ กปฺปิตํ;

รูปมชฺฌตฺติกํ ตสฺมา, ปสาทา พาหิรํปรํ.

๕๖๑.

วณฺโณ คนฺโธ รโสชา จ, ภูตรูปฺจ ภาสิตํ;

อวินิพฺโภครูปํ ตุ, วินิพฺโภคํ ปเนตรํ.

๕๖๒.

สตฺตวิฺาณธาตูนํ, นิสฺสยตฺตา ยถารหํ;

ปสาทา หทยฺเจว, วตฺถุนา วตฺถุ เทสิตํ.

๕๖๓.

ปฺจวิฺาณุปาทินฺน-ลิงฺคาทิ จ ปวตฺติโต;

ปสาทา ชีวิตํ ภาวา, เจนฺทฺริยํ เนนฺทฺริยํปรํ.

๕๖๔.

ปฺจวิฺาณกมฺมานํ, ปวตฺติมุขภาวโต;

ทฺวารํ ปสาทวิฺตฺติ-ปรมทฺวารมีริตํ.

๕๖๕.

ปฏิหฺนฺตฺมฺํ, ปสาทวิสยา ปน;

ตสฺมา สปฺปฏิฆํ นาม, รูปมปฺปฏิฆํปรํ.

๕๖๖.

ทฺวาราลมฺพณภาเวน, สภาเวเนว ปากฏา;

เต เอโวฬาริกํ ตสฺมา, เสสํ สุขุมมีริตํ.

๕๖๗.

โอฬาริกสภาเวน, ปริคฺคหสุขา ตหึ;

เต เอว สนฺติเกรูปํ, ทูเรรูปํ ปเนตรํ.

๕๖๘.

ตณฺหาทิฏฺีหุเปเตน, กมฺมุนาทินฺนภาวโต;

กมฺมชาตมุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกํปรํ.

๕๖๙.

จกฺขุนา ทิสฺสมานตฺตา, สนิทสฺสนนามกํ;

รูปเมว ตโต เสส-มนิทสฺสนมพฺรวุํ.

๕๗๐.

สนิทสฺสนรูปฺจ, รูปํ สปฺปฏิฆํ ตถา;

อนิทสฺสนมฺํ ตุ, ถูลํ สปฺปฏิฆํ มตํ.

๕๗๑.

อนิทสฺสนรูปฺจ, เสสํ อปฺปฏิฆํ ตถา;

รูปํ ติวิธมิจฺเจวํ, วิภชนฺติ วิจกฺขณา.

๕๗๒.

อปฺปตฺตโคจรคฺคาหิรูปํ จกฺขาทิกํ ทฺวยํ;

สมฺปตฺตคฺคาหิ ฆานาทิ-ตฺตยมคฺคาหิกํ รูปํ.

๕๗๓.

ทิฏฺํ รูปํ สุตํ สทฺโท, มุตํ คนฺธาทิกตฺตยํ;

วิฺาเณเนว เยฺยตฺตา, วิฺาตมปรํ ภเว.

๕๗๔.

หทยํ วตฺถุเมเวตฺถ, ทฺวารํ วิฺตฺติกทฺวยํ;

ปสาทา วตฺถุ จ ทฺวารํ, อฺํ ตุภยวชฺชิตํ.

๕๗๕.

เภทิตฺวา รูปมิจฺเจวํ, ตสฺเสว ปุน ปณฺฑิโต;

สมุฏฺานชนเกหิ, วิภาเวยฺย ยถารหํ.

๕๗๖.

กุสลากุสลํ กมฺม-มตีตํ กามิกํ ตถา;

รูปาวจรมิจฺเจวํ, ปฺจวีสติธา ิตํ.

๕๗๗.

ปฏิสนฺธิมุปาทาย, สฺชเนติ ขเณ ขเณ;

กามรูเปสุ รูปานิ, กมฺมชานิ ยถารหํ.

๕๗๘.

ชายนฺตํ ปฺจวิฺาณ-ปาการุปฺปวิวชฺชิตํ;

ภวงฺคาทิมุปาทาย, สมุปฺปาเทติ มานสํ.

๕๗๙.

สีตุณฺโหตุสมฺาตา,

เตโชธาตุ ิติกฺขเณ;

ตเถวชฺโฌหฏาหาโร,

กาเม กายปฺปติฏฺิโต.

๕๘๐.

อชฺฌตฺตํ ปน จตฺตาโร, พาหิโร ตุปลพฺภติ;

สพฺเพ กามภเว รูเป, อาหาโร น สมีริโต.

๕๘๑.

ปวตฺเต โหนฺติ จตฺตาโร, กมฺมเมโวปปตฺติยํ;

ชีวมานสฺส สพฺเพปิ, มตสฺโสตุ สิยา น วา.

๕๘๒.

กมฺมํ จิตฺโตตุมาหาร-มิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิตา;

รูปานํ ชนกตฺเตน, ปจฺจยาติ ปกาสยุํ.

๕๘๓.

หทยินฺทฺริยรูปานิ, กมฺมชาเนว จิตฺตชํ;

วิฺตฺติทฺวยมีเรนฺติ, สทฺโท จิตฺโตตุโช มโต.

๕๘๔.

จิตฺโตตุกพฬีการ-สมฺภูตา ลหุตาทโย;

กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ เสสานิ ทีปเย.

๕๘๕.

ชายมานาทิรูปานํ, สภาวตฺตา หิ เกวลํ;

ลกฺขณานิ น ชายนฺติ, เกหิจีติ ปกาสิตํ.

๕๘๖.

ยทิชาตาทโย เตส-มวสฺสํ ตํสภาวตา;

เตสฺจ ลกฺขณานนฺติ, อนวตฺถา ภวิสฺสติ.

๕๘๗.

อฏฺารส ปนฺนรส, เตรส ทฺวาทสาติ จ;

กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ.

๕๘๘.

กลาปานิ ยถาโยคํ, ตานิ สงฺคยฺห ปณฺฑิตา;

นว ฉ จตุโร ทฺเวติ, เอกวีสติ ภาวยุํ.

๕๘๙.

ชีวิตฺจาวินิพฺโภค-รูปฺจ, สหวุตฺติโต;

สงฺคยฺห จกฺขุทสกํ, จกฺขุมาทาย ภาสิตํ.

๕๙๐.

ตถา โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหํ กายํ ยถากฺกมํ;

อิตฺถิภาวฺจ ปุมฺภาวํ, วตฺถุมาทาย ทีปเย.

๕๙๑.

อวินิพฺโภครูเปน, ชีวิตนวกํ ภเว;

อิจฺเจวํ กมฺมชา นาม, กลาปา นวธา ิตา.

๕๙๒.

อวินิพฺโภครูปฺจ, สุทฺธฏฺกมุทีริตํ;

กายวิฺตฺติยา สทฺธึ, นวกนฺติ ปวุจฺจติ.

๕๙๓.

วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ, ทสกํ ภาสิตํ ตถา;

ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทีหิ ตีหิปิ.

๕๙๔.

กายวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ ทฺวาทสกํ มตํ;

วจีวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ เตรสกํ ตถา.

๕๙๕.

คเหตฺวาการเภทฺจ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ;

อิติ จิตฺตสมุฏฺานา, ฉ กลาปาติ ภาสิตา.

๕๙๖.

สุทฺธฏฺกํ ตุ ปมํ, สทฺเทน นวกํ มตํ;

ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทิสมายุตํ.

๕๙๗.

สทฺเทน ลหุตาทีหิ, ตถา ทฺวาทสกํ ภเว;

กลาปา อุตุสมฺภูตา, จตุทฺเธวํ ปกาสิตา.

๕๙๘.

สุทฺธฏฺกฺจ ลหุตา-เทกาทสกมิจฺจปิ;

กลาปาหารสมฺภูตา, ทุวิธาว วิภาวิตา.

๕๙๙.

กลาปานํ ปริจฺเฉท-ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;

น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.

๖๐๐.

อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, กลาปา เอกวีสติ;

สพฺเพ ลพฺภนฺติ อชฺฌตฺตํ, พาหิโรตุสมุฏฺิตา.

๖๐๑.

อฏฺกํ สทฺทนวก-มิติ ทฺเวธาว ภาสิตา;

มตกาเยปิ เต เอว, สิยุมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.

๖๐๒.

กาเม สพฺเพปิ ลพฺภนฺติ, สภาวานํ ยถารหํ;

สมฺปุณฺณายตนานํ ตุ, ปวตฺเต จตุสมฺภวา.

๖๐๓.

ทสกาเนว สพฺพานิ, กมฺมชาเนว ชาติยํ;

จกฺขุโสตฆานภาว-ทสกานิ น วา สิยุํ.

๖๐๔.

วตฺถุกายทสกานิ, สภาวทสกานิ วา;

คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ตโต เสสานิ สมฺภวา.

๖๐๕.

กมฺมํ รูปํ ชเนเตวํ,

มานสํ สนฺธิโต ปรํ;

เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตา,

อาหารชฺโฌหโฏ ตถา.

๖๐๖.

อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, รูปสนฺตติ กามินํ;

ทีปชาลาว สมฺพนฺธา, ยาวชีวํ ปวตฺตติ.

๖๐๗.

อายุโน วาถ กมฺมสฺส, ขเยโนภินฺนเมว วา;

อฺเน วา มรนฺตาน-มุปจฺเฉทกกมฺมุนา.

๖๐๘.

สตฺตรสจิตฺตกฺขณมายุ รูปานมีริตํ;

สตฺตรสมจิตฺตสฺส, จุติจิตฺโตปรี ตโต.

๖๐๙.

ิติกาลมุปาทาย, กมฺมชํ น ปรํ ภเว;

ตโต ภิชฺชตุปาทินฺนํ, จิตฺตชาหารชํ ตโต.

๖๑๐.

อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ, ปุนเทว ภวนฺตเร;

ปฏิสนฺธิมุปาทาย, ตถา รูปํ ปวตฺตติ.

๖๑๑.

ฆานชิวฺหากายภาวทสกาหารชํ ปน;

รูปํ รูปภเว นตฺถิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๖๑๒.

ตตฺถ คนฺธรโสชา จ, น ลพฺภนฺตีติ เกจน;

กลาปา จ คเณตพฺพา, ตตฺเถตํ รูปวชฺชิตา.

๖๑๓.

ิติกฺขณฺจ จิตฺตสฺส, เต เอว ปฏิเสธยุํ;

จิตฺตภงฺคกฺขเณ รูป-สมุปฺปตฺติฺจ วารยุํ.

๖๑๔.

จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทจิตฺตชมฺปิ อสฺิสุ;

อรูเป ปน รูปานิ, สพฺพถาปิ น ลพฺภเร.

๖๑๕.

อิตฺถํ ปเนตฺถ วิมเลน วิภาวนตฺถํ,

ธมฺมํ สุธมฺมมุปคมฺม สุราธิวาสํ;

รูปํ อรูปสวิภาคสลกฺขณํ ตํ,

วุตฺตํ ปวุตฺตมภิธมฺมนเย มยาปิ.

๖๑๖.

รูปวิภาคมิมํ สุวิภตฺตํ, รูปยโต ปน เจตสิ นิจฺจํ;

รูปสมิทฺธชิเนริตธมฺเม, รูปวตี อภิวฑฺฒติ ปฺา.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท รูปวิภาโค นาม

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

สพฺพสงฺคหวิภาโค

๖๑๗.

จตุปฺาส ธมฺมา หิ, นามนาเมน ภาสิตา;

อฏฺารสวิธา วุตฺตา, รูปธมฺมาติ สพฺพถา.

๖๑๘.

อภิฺเยฺยา สภาเวน, ทฺวาสตฺตติ สมีริตา;

สจฺจิกฏฺปรมตฺถา, วตฺถุธมฺมา สลกฺขณา.

๖๑๙.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, สพฺพสงฺคาหิกํ นยํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ.

๖๒๐.

ทุกา ติกา จ ขนฺธายตนโต ธาตุสจฺจโต;

ปฏิจฺจสมุปฺปาทา จ, ปจฺจยา จ สมฺโต.

๖๒๑.

ปจฺจโย เอว นิพฺพานมปจฺจยมสงฺขตํ;

อสงฺขารมนุปฺปาทํ, สสฺสตํ นิจฺจลกฺขณํ.

๖๒๒.

ปจฺจยา เจว สงฺขารา, สงฺขตา จ ตโตปเร;

อุปฺปาทวยธมฺมา จ, ปจฺจยฏฺิติกา ตถา.

๖๒๓.

นิพฺพานํ รูปธมฺมา จ, วิปฺปยุตฺตาว เกวลํ;

อารมฺมณา เอว นาม, นาลมฺพนฺติ หิ กิฺจิปิ.

๖๒๔.

เอกุปฺปาทนิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา;

สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา จ, สหชาตา ยถารหํ.

๖๒๕.

อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, สพฺพตฺถ สหวุตฺติโน;

สารมฺมณารมฺมณา จ, จิตฺตเจตสิกา มตา.

๖๒๖.

วิปสฺสนาย ภูมีติ, ตตฺถ เตภูมกา มตา;

โลกิยา ปริยาปนฺนา, วฏฺฏธมฺมา สอุตฺตรา.

๖๒๗.

สกฺกายธมฺมา สภยา, ตีรโมริมนามกํ;

สํโยชนิยา สมลา, ตถา นีวรณียกา.

๖๒๘.

สํกฺเลสิกา ปรามฏฺา, อุปาทานียสาสวา;

โอฆนียา โยคนียา, คนฺถนียาติ ภาสิตา.

๖๒๙.

อฺเ อปริยาปนฺนา, วิวฏฺฏา จาวิปสฺสิยา;

โลกุตฺตรานุตฺตรา จ, โนสํโยชนิยาทโย.

๖๓๐.

กมฺมชาตา อุปาทินฺนา, นาม วุจฺจนฺติ สาสวา;

อนุปาทินฺนกา นาม, ตโต เสสา ปวุจฺจเร.

๖๓๑.

ธมฺมา สปฺปฏิภาคาติ, กุสลากุสลา มตา;

อปฺปฏิภาคธมฺมาติ, ตทฺเ ปริทีปเย.

๖๓๒.

สรณา จ ปหาตพฺพา, ทฺวาทสากุสลา ปน;

ตทฺเ อรณา นาม, ปหาตพฺพา น เกหิจิ.

๖๓๓.

รูปิโน รูปธมฺมา จ, นามธมฺมา อรูปิโน;

เอวมาทิปฺปเภเทน, ทฺวิธา เภทํ วิภาวเย.

๖๓๔.

พาลา ธมฺมา ตปนียา, กณฺหา จ กฏุกปฺผลา;

อเสวิตพฺพา สาวชฺชา, ทฺวาทสากุสลา มตา.

๖๓๕.

ปณฺฑิตา จาตปนียา, สุกฺกา จ สุขทายกา;

เสวิตพฺพานวชฺชา จ, กุสลา เอกวีสติ.

๖๓๖.

กฺริยา วิปากา รูปฺจ, นิพฺพานนฺติ จตุพฺพิธา;

วุตฺตา อพฺยากตา นาม, ธมฺมา ตพฺพิปรีตโต.

๖๓๗.

หีนา ธมฺมา ปริตฺตา จ, กามาวจรภูมิกา;

รูปารูปา ปวุจฺจนฺติ, มชฺฌิมา จ มหคฺคตา.

๖๓๘.

อปฺปมาณา ปณีตา จ, ธมฺมา โลกุตฺตรา มตา;

สํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ทฺวาทสากุสลา ตถา.

๖๓๙.

อสํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ธมฺมา เตภูมกาปเร;

อสํกฺลิฏฺาสํกฺเลสิกา, นว โลกุตฺตรา สิยุํ.

๖๔๐.

วิปากา เต ปวุจฺจนฺติ, วิปากา จตุภูมกา;

วิปากธมฺมา นามาติ, กุสลากุสลา มตา.

๖๔๑.

กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, น ปากํ น ตุ ปจฺจติ;

อาจยคามิโน ธมฺมา, ปุฺาปุฺาว สาสวา.

๖๔๒.

วุตฺตาปจยคามิโน, กุสลานุตฺตรา ปน;

กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, ปากา โจภยวชฺชิตา.

๖๔๓.

ปมานุตฺตโร มคฺโค, ทสฺสนํ ภาวนาปเร;

ตทฺเ ทฺวยนิมฺมุตฺตา, สพฺเพปิ ปรมตฺถโต.

๖๔๔.

สตฺต โลกุตฺตรา เหฏฺา, วุตฺตา เสกฺขาติ ตาทินา;

อรหตฺตผลเมว, อเสกฺขนฺติ ปกาสิตํ.

๖๔๕.

โลกิยาปิ จ นิพฺพานํ, ภาสิโตภยวชฺชิตา;

เอวมาทิปฺปกาเรหิ, ติวิธาติ วิภาวเย.

๖๔๖.

อตีตานาคตํ รูปํ, ปจฺจุปฺปนฺนมถาปรํ;

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกํ ตถา.

๖๔๗.

หีนํ ปณีตํ ยํ ทูเร, สนฺติเก วา ตเทกโต;

สพฺพํ รูปํ สโมธาย, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.

๖๔๘.

ตเถว เวทนากฺขนฺโธ, นาม ยา กาจิ เวทนา;

สฺากฺขนฺโธติ สฺา จ, ราสิภาเวน ภาสิตา.

๖๔๙.

วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทํ, ตทสฺสาโทปเสวนํ;

วินิภุชฺช นิทสฺเสตุํ, ขนฺธทฺวยมุทาหฏํ.

๖๕๐.

วิวาทมูลสํสาร-กมเหตุนิทสฺสนํ;

สนฺธาย เวทนา สฺา, กตา นานาติ เกจน.

๖๕๑.

จิตฺตสํสฏฺธมฺมานํ, เจตนามุขโต ปน;

สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, ธมฺมา เจตสิกา มตา.

๖๕๒.

สพฺพเภทํ ตถา จิตฺตํ, วิฺาณกฺขนฺธ สมฺมตํ;

เภทาภาเวน นิพฺพานํ, ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ.

๖๕๓.

อาลมฺพนียภาเวน, อุปาทาโนปการโต;

ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ, โลกุตฺตรวิวชฺชิตา.

๖๕๔.

ยถา ถูลํ หิตตฺถาย, ปริคฺคาหกโยคินํ;

ธมฺมา เตภูมกา เอก-ภูมิภาวาย เทสิตา.

๖๕๕.

ภาชนํ โภชนํ ตสฺส, พฺยฺชนํ โภชโก ตถา;

ภุฺชิตา จาติ ปฺเจเต, อุปเมนฺติ ยถากฺกมํ.

๖๕๖.

คิลานสาลา เคลฺํ, อสปฺปาโยปเสวนา;

สมุฏฺานํ คิลาโนติ, อุปเมนฺติ จ ปณฺฑิตา.

๖๕๗.

จารโก การณํ ตตฺถ, อปราโธ จ การโก;

อปราธกโต โจโร, อิติ โจปมิตา ปุน.

๖๕๘.

นิจฺจาธิปีฬนฏฺเน, ภาราติ ปริทีปิตา;

กฺเลสทุกฺขมุเขเนเต, ขาทกา จ นิรนฺตรํ.

๖๕๙.

อนตฺถาวหิตา นิจฺจมุกฺขิตฺตาสิกเวริโน;

มจฺจุมาราภิเธยฺยตฺตา, วธกาติ จ ภาสิตา.

๖๖๐.

วิมทฺทาสหนํ รูปํ, เผณปิณฺฑํว ทุพฺพลํ;

มุหุตฺตรมณียตฺตา, เวทนา พุพฺพุฬูปมา.

๖๖๑.

มรีจิกูปมา สฺา, วิปลฺลาสกภาวโต;

สงฺขาราปิ จ นิสฺสารา, กทลิกฺขนฺธสาทิสา.

๖๖๒.

นานปฺปการํ จินฺเตนฺตํ, นานากฺเลสวิโมหิตํ;

ปลมฺภตีติ วิฺาณํ, มายาสมมุทีริตํ.

๖๖๓.

อิจฺเจวํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธา จ เกวลํ;

ปฺจกฺขนฺธาติ นาเมน, เทสิตาติ วิภาวเย.

๖๖๔.

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, วิฺาณุปฺปตฺติการณํ;

ทฺวาราลมฺพณเภเทน, ทฺเวธายตนมีริตํ.

๖๖๕.

จกฺขาทชฺฌตฺติกํ ตตฺถ, ฉทฺวารายตนํ ภเว;

พาหิรายตนํ นาม, ตถา รูปาทิโคจรํ.

๖๖๖.

อิติ วีถิปฺปวตฺตานํ, ทฺวาราลมฺพณสงฺคโห;

อาคเม อภิธมฺเม ตุ, สพฺพถาปิ ยถารหํ.

๖๖๗.

ตถาหนนฺตราตีโต, ชายมานสฺส ปจฺฉโต;

มโน สพฺโพปิ สพฺพสฺส, มนสฺสายตนํ ภเว.

๖๖๘.

ตถา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, สหชานมรูปินํ;

ทฺวารภาเวน วิฺาณํ, สพฺพมายตนํ มตํ.

๖๖๙.

มนายตนมิจฺเจวํ, ปสาทายตนํ ตถา;

ปฺจวิฺาณธมฺมานํ, อิติ ฉทฺธา วิภาวเย.

๖๗๐.

ปฺจปฺปสาทวิสยา, ปฺจายตนสมฺมตา;

เสสํ รูปฺจ นิพฺพานํ, สพฺเพ เจตสิกาติ จ.

๖๗๑.

เอกูนสฏฺิธมฺมานํ, ธมฺมายตนสงฺคโห;

อิติ ฉทฺธา ปกาเสนฺติ, พาหิรายตนํ พุธา.

๖๗๒.

สุฺคาโมว ทฏฺพฺพ-มชฺฌตฺติกมสารโต;

คามฆาตกโจราว, ตํ หนนฺตํว พาหิรํ.

๖๗๓.

นามปฺปวตฺติมุฬฺหานํ, ตทุปฺปตฺติกการณํ;

ทฺวาทสายตนานีติ, วุตฺตมิตฺถํ มเหสินา.

๖๗๔.

สมตฺตา ภาวมตฺเตน, ธาเรนฺตีติ สลกฺขณํ;

ทฺวาราลมฺพตทุปฺปนฺน-ปริยาเยน เภทิตา.

๖๗๕.

มนายตนเมตฺถาห, สตฺต วิฺาณธาตุโย;

เอกาทส ยถาวุตฺตา, อิจฺจฏฺารส ธาตุโย.

๖๗๖.

อนฺตาทิกา มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุยา;

ปเวสาปคเม ทฺวาร-ปริยาเยน ติฏฺติ.

๖๗๗.

เภรีตลทณฺฑโฆส-สมํ ฉกฺกํ ยถากฺกมํ;

กฏฺารณิปาวกาทิ-สมฺจ ติวิธํ ภเว.

๖๗๘.

ทุกฺขํ สมุทโย เจว, นิโรโธ จ ตถาปโร;

มคฺโค จาติ จตุทฺธาห, สจฺจํ สจฺจปรกฺกโม.

๖๗๙.

ภาโร จ ภารทานฺจ, ภารนิกฺเขปนํ ตถา;

ภารนิกฺเขปนูปาโย, อิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.

๖๘๐.

โรโค โรคนิทานฺจ, โรควูปสโม ตถา;

โรคเภสชฺชมิจฺเจว-มุปมาหิ จ ทีปิตํ.

๖๘๑.

วิสรุกฺโข รุกฺขมูลํ, รุกฺขจฺเฉโท ตถาปโร;

รุกฺขจฺเฉทกสตฺถนฺติ, จตุโธปมิตํ ตถา.

๖๘๒.

ตีรโมริมสงฺขาตํ, มโหโฆ ปาริมํ ตถา;

ตทติกฺกมุปาโยติ, อุปเมนฺติ จ ตํ พุธา.

๖๘๓.

สจฺฉิกตฺวาน ปจฺจกฺข-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ;

สมาจิกฺขิ วิโมกฺขาย, สจฺจํ ตจฺฉนิยามโต.

๖๘๔.

ตถา หิ ทุกฺขํ นาพาธํ, นาฺํ ทุกฺขา จ พาธกํ;

พาธกตฺตนิยาเมน, ทุกฺขสจฺจมิตีริตํ.

๖๘๕.

ตํ วินา นาฺโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;

ทุกฺขเหตุนิยาเมน, สจฺจมาห วิสตฺติกํ.

๖๘๖.

นาฺา นิพฺพานโต สนฺติ, น จ สนฺตํ น ตํ ยโต;

สนฺตภาวนิยาเมน, นิพฺพานํ สจฺจมุตฺตมํ.

๖๘๗.

นาฺํ มคฺคาจ นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;

ตสฺมา นิยฺยานภาเวน, มคฺโค สจฺจนฺติ สมฺมโต.

๖๘๘.

อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส-ภูตภาโว จตูสุปิ;

สจฺจฏฺโติ วินิทฺทิฏฺโ, ทุกฺขาทีสฺววิเสสโต.

๖๘๙.

ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ จ ภาสิโต;

วิปรีณามฏฺโ จาติ, ทุกฺขสฺเสวํ จตุพฺพิธา.

๖๙๐.

อายูหนา นิทานา จ, สํโยคา ปลิโพธโต;

ทุกฺขสฺสมุทยสฺสาปิ, จตุธตฺถา ปกาสิตา.

๖๙๑.

นิสฺสารณา วิเวกา จา-สงฺขตามตโต ตถา;

อตฺถา ทุกฺขนิโรธสฺส, จตุธาว สมีริตา.

๖๙๒.

นิยฺยานโต เหตุโต จ,

ทสฺสนาธิปเตยฺยโต;

มคฺคสฺสาปิ จตุทฺเธว-

มิติ โสฬสธา ิตา.

๖๙๓.

สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ, ตจฺฉาภิสมยฏฺโต;

ตถตฺถมปิ สจฺจฏฺํ, ปฏฺเปนฺเตตฺถ ปณฺฑิตา.

๖๙๔.

ตเทตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, อริยาว จตุพฺพิธํ;

วุตฺตมริยสจฺจนฺติ, ตสฺมา นาเถน ตํ กถํ;

๖๙๕.

ชาติ ชรา จ มรณํ, โสโก จ ปริเทวนา;

ทุกฺขฺจ โทมนสฺสฺจ, อุปายาโส ตถาปโร.

๖๙๖.

อปฺปิเยหิ จ สํโยโค, วิปฺปโยโค ปิเยหิ จ;

ยมฺปิ น ลภติจฺฉนฺโต, ตมฺปิ ทุกฺขมิทํ มตํ.

๖๙๗.

อปาเยสุปปชฺชนฺตา, จวนฺตา เทวโลกโต;

มนุสฺเสสุ จ ชีรนฺตา, นานาพฺยสนปีฬิตา.

๖๙๘.

โสจนฺตา ปริเทวนฺตา, เวเทนฺตา ทุกฺขเวทนํ;

โทมนสฺเสหิ สนฺตตฺตา, อุปายาสวิฆาติโน.

๖๙๙.

อนิฏฺเหิ อกนฺเตหิ, อปฺปิเยหิ สมายุตา;

สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานานตฺถวิธายิภิ.

๗๐๐.

อิฏฺเหิ ปิยกนฺเตหิ, มนาเปหิ วิโยชิตา;

สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานาสมฺปตฺติทายิภิ.

๗๐๑.

ทุกฺขาปคมมิจฺฉนฺตา, ปตฺถยนฺตา สุขาคมํ;

อลพฺภเนยฺยธมฺเมสุ, ปิปาสาตุรมานสา.

๗๐๒.

กิจฺฉาธิปนฺนา กปณา, วิปฺผนฺทนฺตา รุทมฺมุขา;

ตณฺหาทาสา ปราภูตา, ภวสํสารสํกเฏ.

๗๐๓.

ยํ เตภูมกนิสฺสนฺทํ, กฏุกํ คาฬฺหเวทนํ;

เวเทนฺติ สํสารผลํ, ตํชาตาทึ วินา กุโต.

๗๐๔.

ตสฺมา ชาตาทิเภเทหิ, พาธมานา ภยาวหา;

ทุกฺขา จ ทุกฺข