📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาโร
คนฺถารมฺภกถา
อนนฺตกรุณาปฺํ ¶ ¶ ¶ , ตถาคตมนุตฺตรํ;
วนฺทิตฺวา สิรสา พุทฺธํ, ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จ.
ปณฺฑุกมฺพลนามาย, สิลายาตุลวิกฺกโม;
นิสินฺโน เทวราชสฺส, วิมเล สีตเล ตเล.
ยํ เทวเทโว เทวานํ, เทวเทเวหิ ปูชิโต;
เทเสสิ เทวโลกสฺมึ, ธมฺมํ เทวปุรกฺขโต.
ตตฺถาหํ ¶ ปาฏวตฺถาย, ภิกฺขูนํ ปิฏกุตฺตเม;
อภิธมฺมาวตารนฺตุ, มธุรํ มติวฑฺฒนํ.
ตาฬํ โมหกวาฏสฺส, วิฆาฏนมนุตฺตรํ;
ภิกฺขูนํ ปวิสนฺตานํ, อภิธมฺมมหาปุรํ.
สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, อภิธมฺมมโหทธึ;
สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, ตรํว มกรากรํ.
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, ตํ สุณาถ สมาหิตา.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทโส
จิตฺตํ ¶ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;
จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.
ตตฺถ จิตฺตนฺติ วิสยวิชานนํ จิตฺตํ, ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ? วุจฺจเต – สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปิ จิตฺตํ.
วิจิตฺตกรณา ¶ จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;
ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ, วิจิตฺเต จิตฺตกมฺมเก;
จิตฺตสมฺมุติ ทฏฺพฺพา, วิฺาเณ อิธ วิฺุนา.
ตํ ปน สารมฺมณโต เอกวิธํ, สวิปากาวิปากโต ทุวิธํ. ตตฺถ สวิปากํ นาม กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ. กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธํ.
ตตฺถ ¶ กุสลนฺติ ปเนตสฺส โก วจนตฺโถ?
กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวเนน วา;
กุเสน ลาตพฺพตฺตา วา, กุสลนฺติ ปวุจฺจติ.
เฉเก กุสลสทฺโทยํ, อาโรคฺเย อนวชฺชเก;
ทิฏฺโ อิฏฺวิปาเกปิ, อนวชฺชาทิเก อิธ.
ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลํ. ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วา.
ตตฺถ ¶ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรฺเจติ.
ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.
อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;
กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํ.
กิเลสกาโม ¶ กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;
สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเย.
ยสฺมึ ¶ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;
สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปน.
ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;
มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปน.
กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสฺิโต;
อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิย.
สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สฺิโต;
อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโต.
ตสฺมึ ¶ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;
กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินา.
ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;
กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา.
อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสฺิตํ;
ทสปฺุกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติ.
ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ,
เวยฺยาวจฺจํ เทสนา จานุโมโท;
ทิฏฺิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,
เยฺโย เอวํ ปฺุวตฺถุปฺปเภโท.
คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;
ตถา สีลมเย ปฺุเ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา.
เทสนา สวนํ ทิฏฺิ-อุชุกา ภาวนามเย;
ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปฺุกฺริยาปิ จ.
สพฺพานุสฺสติปฺฺุจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;
ยนฺติ ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโย.
ปุริมา ¶ มฺุจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;
โหติ ทานมยํ ปฺุํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย.
อิทานิ อสฺส ปนฏฺวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ อสงฺขาริกํ ¶ ปมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺปหฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ าติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ วา อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ทสปฺุกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;
เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;
กามาวจรปฺุานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.
อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ. เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ปมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิทํ ปฺจวิธํ ¶ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.
ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิฺจฺายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํ. ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม. สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ ¶ . เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสฺโชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นาม. เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
กาเม ¶ ¶ อฏฺเว รูเป จ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ;
จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.
กุสลากุสลาปคเตน สตา,
กุสเล กุสเลน จ ยํ กุสลํ;
จตุภูมิคตํ มุนินา วสินา,
ลปิตํ ลปิตํ สกลมฺปิ มยา.
อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ.
ยทา ¶ หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภฺุชติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.
โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ. อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
โมหมูลมฺปิ ¶ ¶ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตสฺส อสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.
เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติ.
โลภมูลวเสนฏฺ, โทสมูลวสา ทุเว;
โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํ.
ปาปาปาเปสฺวปาเปน ¶ , ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;
ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํ.
อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติ. ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ. กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกฺเจติ.
ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ สเหตุกวิปากํ นาม.
ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ.
กามาวจรเทวานํ ¶ , มนุสฺสานํ อิเม ปน;
ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;
พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จ.
ตโต ¶ ¶ มรณกาลสฺมึ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;
เอวํ จตูสุ าเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเส.
สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;
กมฺมทฺวารฺจ กมฺมฺจ, ปฺุานํ กฺริยวตฺถุกํ.
อวิฺตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;
อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปฺุเหิ โน สมา.
ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;
กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;
ปฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนา.
ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;
ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปน.
อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปฺุโต;
เยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิฺุนา.
หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปฺุานํ ปฺุวาทินา;
หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตา.
อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;
ชายเต กามโลกสฺมึ, น ปนฺตฺถ ชายเต.
เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อเหตุกวิปากจิตฺตํ ¶ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณํ ¶ , อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นาม.
อิทํ ปน อฏฺวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํ. ตตฺถ วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํ. สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํ. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺวิฏฺานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติ.
ทิฏฺารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺสุตมุตารมฺมณทิฏฺ-สุตมุตวิฺาตารมฺมณวเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ ทิฏฺารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณํ, สุตารมฺมณํ ¶ โสตวิฺาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิฺาณตฺตยํ, ทิฏฺสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตารมฺมณํ เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ.
วตฺถุโต ฉพฺพิธํ. กถํ? จกฺขุวิฺาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติ.
อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติ. กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิฺาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, รูปาทิปฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติ.
ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺวิธํ โหติ. กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิฺาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิ.
ตตฺถ ¶ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิฺาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณาทีนิ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ ¶ , รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ. มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ อปคมปทฏฺานํ.
เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติ. ทุติยา ¶ ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต ปฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ. เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
กามาวจรปฺุสฺส ¶ , วิปากา โหนฺติ โสฬส;
ตํ ติเหตุกปฺุสฺส, วเสน ปริทีปเย.
อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธานิ. กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.
อิทานิ ¶ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ.
กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ;
กามาวจรปฺุํว, นาสมานผลํ ยโต.
อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;
คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถา.
กามาวจรปฺุํว, นาปราปริยเวทนํ;
ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโน.
กุสลานนฺตรํเยว ¶ , ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;
าปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํ.
ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนฺจ เภทโต;
ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
อภาโวธิปตีนฺจ ¶ , อยเมว วิเสสโก;
เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํ. –
เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพา.
อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
สฺุตํ ¶ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;
เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล.
ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ, วฬฺชนผเลสุ น;
วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเร.
โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;
วิปาเกธิปตี นตฺถิ, เปตฺวา ตุ อนาสเว.
อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;
ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติ. –
เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพา.
อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติ. อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิ.
เอตฺถ ¶ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ¶ ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปฺจวิฺาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติ. เอวํ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิ. อยมิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.
อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;
สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม.
เอวํ ¶ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺวิธํ, อเหตุกมฏฺวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิฺาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;
สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิ.
กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติ. ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโต. โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ. เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติ. เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตนฺติ ¶ .
ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติ. สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ¶ , ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติ. ฉ อสาธารณาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย ¶ สพฺพฺุตฺาณคติกาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ.
อิธ ตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิ. เตรส หสนจิตฺตานิ. กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.
โสมนสฺสยุตานฏฺ, กุสลากุสลานิ จ;
กฺริยโต ปน ปฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรส.
ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺหิ;
ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปฺจหิ.
อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ.
อิทานิ ¶ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ. อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิ. เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ. อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.
ยา ¶ ¶ ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;
รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโน.
ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;
ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยา.
เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺวิธํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.
เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปฺจ อรูปิสุ;
จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.
โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;
เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติ.
กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,
กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;
หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,
กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํ.
เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺตึสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติ.
เอกวีสติ ¶ ปฺุานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;
ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;
อฏฺ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺา หิ สมาสโต.
ปิฏเก ¶ ¶ อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;
เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํ.
อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธึ;
เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรฺเจว ตรนฺติ เตติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทโส
จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา ¶ , เย จ เจตสิกา มยา;
เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํ.
ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกา. เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธา.
ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจรา. เตสุ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนตึส ธมฺมา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปฺา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคฺุตา จิตฺตปาคฺุตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ. ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ เตตฺตึส โหนฺติ ¶ . ปุน กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ ¶ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรติ เจติ อิเม ปฺจ อนิยตา. อิเม ปน กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ.
อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา เอตา อุปฺปชฺชนฺติ, น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ยทา ปน อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ วิรมติ, ตทา สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺติ, เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, กรุณามุทิตาหิ สห, อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอเตสุ เอเกน สห จตุตฺตึเสว ธมฺมา โหนฺติ.
อาทินา ¶ ปฺุจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา;
กรุณามุทิเตเกน, จตุตฺตึส ภวนฺติ เต.
กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา;
เยวาปนกธมฺเมสุ, ธมฺมราเชน สตฺถุนา.
อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;
อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ.
กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
สรูเปเนว สพฺเพเต, ปาฬิยํ น จ อุทฺธฏา.
ยสฺมา อนิยตา เกจิ, ยสฺมา ราสึ ภชนฺติ น;
ยสฺมา จ ทุพฺพลา เกจิ, ตสฺมา วุตฺตา น ปาฬิยํ.
ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,
มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยํ จ;
ปฺุเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,
เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.
กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต;
ปมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิร.
ผุสิตฺวา ¶ ¶ ปน ผสฺเสน, เวทนาย จ เวทเย;
สฺชานาติ จ สฺาย, เจตนาย จ เจตเย.
พลวปจฺจยตฺตา จ, สหชาตานเมว หิ;
ผสฺโสว ปมํ วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มเหสินา.
อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ;
เอกุปฺปาทาทิภาเวน, จิตฺตชานํ ปวตฺติโต.
อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ;
พลวปจฺจยตฺเตปิ, การณฺจ น ทิสฺสติ.
เทสนากฺกมโต เจว, ปมํ สมุทีริโต;
อิจฺเจวํ ปน วิฺเยฺยํ, วิฺุนา น วิเสสโต.
น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม;
วจนตฺถลกฺขณาทีหิ, ธมฺมา เอว วิชานตา.
ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิฺเยฺยาว, ตสฺมา เตสํ วจนตฺถลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ. เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน เวทนาปจฺจุปฏฺาโน วา, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณสุ ผุสนากาเรเนว ¶ ปวตฺตติ, โส ทฺวินฺนํ เมณฺฑานํ สนฺนิปาโต วิย ทฏฺพฺโพ.
สุนฺทรํ มโนติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, โสมนสฺสเมว เวทนา โสมนสฺสเวทนา. สา เวทยิตลกฺขณา, อิฏฺาการานุภวนรสา ราชา วิย สุโภชนรสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺานา.
นีลาทิเภทํ ¶ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณกรณรสา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา, ยโถปฏฺิตวิสยปทฏฺานา.
เจตยตีติ ¶ เจตนา. สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย.
วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.
อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร. วิจรณํ วา วิจาโร. อนุสฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโน.
ปินยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว จิตฺเตกคฺคตา. สมาธิสฺเสตํ นามํ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน.
สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา ปเนสา สทฺทหนลกฺขณา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา.
สรนฺติ ¶ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, ถิรสฺาปทฏฺานา.
วีรภาโว ¶ วีริยํ. วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุสฺสาหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ.
ปชานาตีติ ¶ ปฺา. สา ปเนสา วิชานนลกฺขณา, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย.
ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ. ตํ ปน อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิย, น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา, น ภงฺคกฺขเณ เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วตฺติสฺเนโหว ปทีปสิขนฺติ.
น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคภาวลกฺขโณ กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.
น ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา น ทุสฺสติ, อทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโทโส. โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส ¶ วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.
กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, โอตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสา, ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อิเม ธมฺมา โลกปาลาติ ทฏฺพฺพา.
กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต หุตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ¶ , กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายลหุภาโว ¶ กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายมุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตมุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายกมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตกมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานํ, กายจิตฺตานํ ¶ อกมฺมฺภาวกรอวเสสนีวรณาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายปาคฺุภาโว กายปาคฺุตา. จิตฺตปาคฺุภาโว จิตฺตปาคฺุตา. กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ เคลฺนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ เคลฺภาวกรอสฺสทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. กายจิตฺตานํ อกุฏิลภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺาโน.
อธิมุจฺจนํ ¶ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.
เตสุ ¶ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตภาโว ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา.
กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ จ มนสิกาโร.
สฺวายํ ¶ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร. ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถี วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา.
กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วินาเสติ วา ปรทุกฺขนฺติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา.
โมทนฺติ ตาย, สยํ วา โมทตีติ มุทิตา. สา ปโมทนลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเต อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโส เอว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.
กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ลกฺขณาทิโต ปน เอตา ติสฺโสปิ วิรติโย กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิริโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา. เกจิ ปน อิมาสุ เอเกกํ นิยตํ วิรตึ อิจฺฉนฺติ. เอวํ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺเตน อิเม เตตฺตึส วา จตุตฺตึส วา ธมฺมา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยถา ¶ ¶ ¶ จ ปเมน, เอวํ ทุติยจิตฺเตนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ วิเสโส. ปุน ตติเยน าณวิปฺปโยคโต เปตฺวา อโมหํ อวเสสา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถนาปิ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส, ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. โสมนสฺสฏฺาเน เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนา ปวิฏฺา. สา ปน อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว โหติ วิเสโส. สตฺตเมน ปน เปตฺวา ปฺํ อวเสสา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา ธมฺมา โหนฺติ, ตถา อฏฺเมนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อุเปกฺขายุตฺตจิตฺเตสุ, น ทุกฺขสุขปีติโย;
ชายนฺเตว วิสุํ ปฺจ, กรุณามุทิตาทโย.
อวเสเสสุ ปน รูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา รูปาวจรา, ตตฺถ ปมจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว กามาวจรปมจิตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ อวเสสา เวทิตพฺพา. วิรติโย ปน กามาวจรกุสลโลกุตฺตเรสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺเสุ. ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา. ตติเยน วิจารวชฺชา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา ตึส วา เอกตึส วา. ปฺจเมน ตโต กรุณามุทิตาวชฺชา ตึส โหนฺติ, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขา ปวิฏฺา. เอวํ รูปาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา, เต ปน รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส.
โลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ โลกุตฺตรา, เต ปน ปมชฺฌานิเก มคฺคจิตฺเต ปมรูปาวจรจิตฺเต วุตฺตนเยน ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทปิ มคฺคจิตฺเต ทุติยรูปาวจรจิตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานมภาโว จ นิยตวิรติภาโว จ โลกุตฺตรภาโว เจตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อกุสลา ปน เจตสิกา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราเยว, เตสุ โลภมูลปมากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ ตาว นิยตา สรูเปนาคตา ปนฺนรส, เยวาปนกา นิยตา จตฺตาโรติ ¶ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อนิยตา ฉ เยวาปนกาติ สพฺเพ ปฺจวีสติ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โสมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา ปนฺนรส, ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ อิเม จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา, อิเม ปน ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสุ นิยตา โหนฺติ, มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉเยว อนิยตเยวาปนกา.
เอวํ เยวาปนา สพฺเพ, นิยตานิยตา ทส;
นิทฺทิฏฺา ปาปจิตฺเตสุ, หตปาเปน ตาทินา.
ตตฺถ ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เอส นโย เสเสสุปิ. น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา.
ลุพฺภนฺติ ¶ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน.
มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน.
มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโสอภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา.
อุทฺธตภาโว ¶ อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
มฺตีติ ¶ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหณรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน.
อิสฺสตีติ อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.
มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคุหณลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ.
กุจฺฉิตํ ¶ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ.
ถินตา ถินํ. มิทฺธตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหนสํสีทนตา, อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, อุภยมฺปิ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
เอตฺถ ปน วิตกฺกวีริยสมาธีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธโย วิเสสกา. อิติ อิเม เอกูนวีสติ เจตสิกา ปมากุสลจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาโว เจตฺถ ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ เสสา อฏฺารส เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ. จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยโต โหติ. ปฺจเมน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ปีตึ อวเสสา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ. โสมนสฺสฏฺาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขา ปวิฏฺา. ฉฏฺเนาปิ ปฺจเม วุตฺตสทิสา เอว. สสงฺขารตา ¶ , ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ มาโน ¶ อนิยโต โหติ. เอวํ โลภมูลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
โทมนสฺสสหคเตสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ โทสมูเลสุ ทฺวีสุ ปเมน อสงฺขาริเกน สมฺปยุตฺตา นิยตา สรูเปนาคตา ¶ เตรส. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โทมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา จิตฺเตกคฺคตา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โทโส โมโห เจติ อิเม เตรส ธมฺมา ฉนฺทาทีหิ จตูหิ นิยตเยวาปนเกหิ สตฺตรส โหนฺติ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ อนิยเตสุ ตีสุ เอเกน สห อฏฺารส โหนฺติ, เอเตปิ ตโย น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.
ตตฺถ ทุฏฺุ มโนติ ทุมโน, ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, โทมนสฺสเวทนาเยตํ อธิวจนํ. เตน สหคตํ โทมนสฺสสหคตํ. ตํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ, อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.
ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหตาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. อวเสสา เหฏฺา วุตฺตปฺปการาว. อิติ อิเม สตฺตรส วา อฏฺารส วา นวเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ นวเมน, เอวํ ทสเมนาปิ. สสงฺขารตา, ปเนตฺถ ถินมิทฺธสมฺภโว จ วิเสโส.
ทฺวีสุ ปน โมหมูเลสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน เอกาทสเมน สมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ จิตฺตฏฺิติ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา เตรส, อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกา นิยตา. เตหิ สทฺธึ ปนฺนรส โหนฺติ.
ตตฺถ ¶ ปวตฺตฏฺิติมตฺตา เอกคฺคตา. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺโต ¶ เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. เสสา วุตฺตนยา เอว.
ทฺวาทสเมน อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา ¶ วิจิกิจฺฉาสหคเต วุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาหีนา อุทฺธจฺจํ สรูเปน อาคตํ, ตสฺมา เตรเสว โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. อธิโมกฺขสมฺภวโต สมาธิ พลวา โหติ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกา, เตหิ สห ปนฺนรเสว โหนฺติ. เอวํ ตาว อกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อิทานิ อพฺยากตา วุจฺจนฺติ, อพฺยากตา ปน ทุวิธา วิปากกิริยเภทโต. ตตฺถ วิปากา กุสลา วิย ภูมิวเสน จตุพฺพิธา กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺเจติ. ตตฺถ กามาวจรวิปากา สเหตุกาเหตุกวเสน ทุวิธา. ตตฺถ สเหตุกวิปากสมฺปยุตฺตา สเหตุกา. เต สเหตุกกามาวจรกุสลสมฺปยุตฺตสทิสา. ยา ปน กรุณามุทิตา อนิยตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ นุปฺปชฺชนฺติ. กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา วิรติโย ปเนตฺถ เอกนฺตกุสลตฺตา น ลพฺภนฺติ. วิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอวํ กามาวจรสเหตุกวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.
เตตฺตึสาทิทฺวเย ธมฺมา, ทฺวตฺตึเสว ตโต ปเร;
พาตฺตึส ปฺจเม ฉฏฺเ, เอกตึส ตโต ปเร.
อเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ ปน อเหตุกา. เตสุ จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา ชีวิตํ จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปนาคตา ฉ, มนสิกาเรน จ สตฺต โหนฺติ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ สตฺต สตฺเตว เจตสิกา. ตตฺถ กายวิฺาณสมฺปยุตฺเตสุ ปน อุเปกฺขาาเน สุขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกสาตลกฺขณา, ปีณนรสา, เสสา วุตฺตนยา เอว.
อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
สติ กสฺมา อุเปกฺขาว, วุตฺตา จตูสุ สตฺถุนา.
อุปาทาย ¶ จ รูเปน, อุปาทารูปเก ปน;
สงฺฆฏฺฏนานิฆํสสฺส, ทุพฺพลตฺตาติ ทีปเย.
ปสาทํ ปนติกฺกมฺม, กูฏํว ปิจุปิณฺฑกํ;
ภูตรูเปน ภูตานํ, ฆฏฺฏนาย สุขาทิกํ.
ตสฺมา ¶ กายวิฺาณํ สุขาทิสมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนธาตุนา สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา จกฺขุวิฺาเณน สทฺธึ วุตฺตา ฉ, วิตกฺกวิจาเรหิ สห อฏฺ, อธิโมกฺขมนสิกาเรหิ ทฺวีหิ เยวาปนเกหิ ทส ธมฺมา โหนฺติ. ตถา มโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคเตน. โสมนสฺสสหคเตน ปีติอธิกา เวทนาปริวตฺตนฺจ นานตฺตํ. ตสฺมาเวตฺถ เอกาทส ธมฺมา โหนฺติ. เอวํ อเหตุกาปิ กามาวจรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.
รูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิเกหิ สทิสาเยวาติ.
โลกุตฺตรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ โลกุตฺตรา. เต สพฺเพ เตสํเยว โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานํ สทิสา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สทิสา. เอวํ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อกุสลวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อกุสลวิปากเจตสิกา นาม. เต ปน กุสลวิปากาเหตุกจิตฺเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีสุ วุตฺตเจตสิกสทิสา. เอตฺถ ปน กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกาพาธลกฺขณา. เสสา วุตฺตนยาเยวาติ. เอวํ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.
กิริยาพฺยากตา จ เจตสิกา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจราติ. ตตฺถ กามาวจรา สเหตุกาเหตุกโต ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ สเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา สเหตุกา, เต ปน อฏฺหิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา เปตฺวา วิรติตฺตยํ อนิยตเยวาปนเกสุ กรุณามุทิตาเยว อุปฺปชฺชนฺติ. อเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อเหตุกา, เต กุสลวิปากาเหตุกมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ¶ ปน วีริยินฺทฺริยํ อธิกํ. วีริยินฺทฺริยสมฺภวโต ปเนตฺถ พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวาทส ธมฺมา โหนฺติ ปีติยา สห. อยเมตฺถ วิเสโส.
รูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ สกสกภูมิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาติ. เอวํ วีสติ กิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา จ เจตสิกา เวทิตพฺพา.
เอตฺตาวตา ¶ ¶ กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ.
กุสลากุสเลหิ วิปากกฺริยา-
หทเยหิ ยุตา ปน เจตสิกา;
สกลาปิ จ สาธุ มยา กถิตา,
สุคเตน มหามุนินา กถิตา.
อวคจฺฉติ โย อิมํ อนุนํ,
ปรมํ ตสฺส สมนฺตโต มติ;
อภิธมฺมนเย ทูราสเท,
อติคมฺภีราเน วิชมฺภเต.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส
สพฺเพ ¶ ¶ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
นามสามฺโตเยว, ทฺเวปฺาส ภวนฺติ เต.
เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปฺจาติ.
จตุปฺาสธา ¶ กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา;
เต โหนฺติ ทฺวาทสารูเป, จตฺตาลีสมนาสวา.
เอกวีสสตํ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต;
เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ, อุทฺธริตฺวา ปเนกกํ.
ผสฺสาทีนํ ตุ ธมฺมานํ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, จิตฺตเจตสิเกสฺวหํ.
เอกคฺคตา มนกฺกาโร, ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ;
อฏฺเเต อวินิพฺโภคา, เอกุปฺปาทา สหกฺขยา.
ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ;
เอกคฺคตา มนกฺกาโร, สพฺพสาธารณา อิเม.
วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต;
จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ, ชายเต นตฺถิ สํสโย.
เอกปฺาสจิตฺเตสุ ¶ , ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ;
อุเปกฺขา ปฺจปฺาส-จิตฺเต ทุกฺขํ ตุ ตีสุ หิ.
โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน;
ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ, ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ.
ปฺจุตฺตรสเต ¶ จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก;
จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรวิ.
สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก;
เอกุตฺตรสเต จิตฺเต, ฉนฺทสฺสุปฺปตฺติมุทฺทิเส.
เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
ทสุตฺตรสเต จิตฺเต, อธิโมกฺโข อุทีริโต.
สทฺธา ¶ สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;
ฉเฬว ยุคฬา จาติ, ธมฺมา เอกูนวีสติ.
เอกนวุติยา จิตฺเต, ชายนฺติ นิยตา อิเม;
อเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, อปฺุเสุ น ชายเร.
เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา;
อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ.
กามาวจรปฺุเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ;
จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต, สาฏฺเก วิรติตฺตยํ.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ;
ยุคฬานิ ฉ มชฺฌตฺตํ, กรุณามุทิตาปิ จ.
ตถา วิรติโย ติสฺโส, สพฺเพ เต ปฺจวีสติ;
กุสลาพฺยากตา จาปิ, กุสเลน ปกาสิตา.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จ;
ทฺวาทสาปฺุจิตฺเตสุ, นิยตาเยว ชายเร.
โลโภ ¶ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;
มิทฺธมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ;
เอเต อกุสลา วุตฺตา, เอกนฺเตน มเหสินา.
โลโภ อฏฺสุ นิทฺทิฏฺโ, วุตฺตา จตูสุ ทิฏฺิตุ;
มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, โทโสทฺวีสฺเวว ชายเต.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สห;
วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.
ผสฺโส ¶ จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน;
วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ วีริยสมาธิ จ.
ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ, มนสิกาโร จ จุทฺทส;
กุสลากุสลา เจว, โหนฺติ อพฺยากตาปิ จ.
เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ;
จตุฌานงฺคยุตฺตานิ, สตฺตตึสาติ นิทฺทิเส.
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ;
จตุตึสวิธํ จิตฺตํ, ทุวงฺคิกมุทีริตํ.
สภาเวนาวิตกฺเกสุ ¶ , ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร;
สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ น อุทฺธเร.
ตีณิ โสฬสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ วเท พุโธ;
เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ, ปฺจ เตรสสุทฺธเร.
สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรวิ;
เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ.
จตฺตาลีสาย ¶ จิตฺเตสุ, นวกํ นายโกพฺรวิ;
เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา;
ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ.
เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ, ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสุ;
จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, มคฺโค โส จตุรงฺคิโก.
ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต;
วุตฺโต ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ, มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ.
มคฺโค ¶ อฏฺสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺงฺคิโกติ หิ;
เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเร.
พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย;
เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเส.
เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;
จิตฺตเมวํ ตุ วิฺเยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จ.
ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ,
จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;
มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา,
วุตฺตานิ สพฺพานิปิ ตานิ เตสุ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทโส
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.
สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;
ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโต.
ปฺุาปฺุวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ;
กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺารส อเหตุกา.
เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;
สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺา, ตาทินา เหตุวาทินา.
สวตฺถุกาวตฺถุกโต ¶ , ตโถภยวเสน จ;
สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ;
อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จ.
โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;
นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา.
อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;
ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํ.
เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ;
ฉฬารมฺมณกฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยา.
วิฺาณานิ จ ทฺเวปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ;
สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, เปตฺวาภิฺมานสํ.
เตจตฺตาลีส ¶ วิฺเยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;
มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปฺจารมฺมณมีริตํ.
เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโต.
อเหตุํ เอกเหตฺุจ, ทฺวิเหตฺุจ ติเหตุกํ;
เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา, อฏฺารส อเหตุกา;
วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํ.
กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปฺุ-วิปากกฺริยโต ปน;
ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกา.
กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปฺุ-วิปากกฺริยโต ปน;
สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํ.
รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;
เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํ.
ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;
ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิฺามานสํ ทฺวยํ.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
ชนยนฺติ จ วิฺตฺตึ, อิเม ทฺวตฺตึส มานสา.
กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;
อฏฺานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเม.
เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;
กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติ.
สมุฏฺาเปนฺติ ¶ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;
ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, วิปากา จ อรูปิสุ.
สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตฺจ, จุติจิตฺตฺจารหโต;
น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสา.
เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปเภทโต;
ปฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.
สพฺเพว ¶ ปฺจปฺาส, นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา;
ชวนฏฺานโตเยว, เอกฏฺาเน นิยามิตา.
ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;
ฆายเน สายเน าเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยา.
มโนธาตุตฺติกํ าเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;
อฏฺสฏฺิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺานิกตํ คตา.
ปุน ทฺวิฏฺานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;
โสมนสฺสยุตํ ปฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา.
ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;
ตถา โวฏฺพฺพนํ โหติ, ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺโพ.
มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;
อิทํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปน.
ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา านโต ปน;
มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺานิกา มตา.
อฏฺ ¶ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;
ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺานวเสน จ.
จตุฏฺานิกจิตฺตานิ ¶ , อฏฺ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;
กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํ.
สนฺตีรณํ ภเว ปฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;
ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติ.
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺานวเสน จ;
ปฺจฏฺานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํ.
ปฺจกิจฺจํ ¶ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺกํ;
ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํ.
ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิฺาณานํ ปเภทโต;
สตฺตธา สตฺตวิฺาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโต.
เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต;
ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺวิธํ มโน.
ตตฺถ ทฺเวปฺจวิฺาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา.
สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ;
สพฺพํ โลกุตฺตรฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเว.
เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เยฺยํ วิภาวินา;
ปฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเว.
กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;
อภิฺานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติ.
จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิฺาณธาตุสุ;
ปจฺฉิมฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโต.
ปฺุาปฺุวเสเนว ¶ , วิปากกฺริยเภทโต;
ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิฺาณธาตุยา.
มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;
นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํ.
ธาตุทฺวยํ ¶ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.
มโนวิฺาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;
จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ิตํ.
ภเว ¶ จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺานเภทโต;
ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จ.
ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;
สนฺตีรณสฺส โวฏฺพฺพ-ชวนานํ วเสน จ.
ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว านเภทโต;
เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.
ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;
พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเย.
เอกวิธาทินเย ปนิมสฺมึ,
โย กุสโล มติมา อิธ ภิกฺขุ;
ตสฺสภิธมฺมคตา ปน อตฺถา,
หตฺถคตามลกา วิย โหนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;
จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
เทวาเจว ¶ มนุสฺสา จ, ติสฺโส วาปายภูมิโย;
คติโย ปฺจ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา ตุ ตโย ภวา.
ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา;
ภูมีสฺเวตาสุ อุปฺปนฺนา, สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา.
ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ, วเสเนกูนวีสติ;
ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา, ทุวิธา สมุทีริตา.
อจิตฺตกา สจิตฺตา จ, อสฺีนมจิตฺตกา;
เสสา สจิตฺตกา เยฺยา, สา ปเนกูนวีสติ.
ปฏิสนฺธิวเสเนว, โหนฺติ วีสติ ปุคฺคลา;
อิธ จิตฺตาธิการตฺตา, อจิตฺตา น จ อุทฺธฏา.
อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ;
อริยา ปน อฏฺาติ, สพฺเพ เอกาทเสริตา.
เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, ปุคฺคลานํ ปเภทโต;
จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ภณโต เม นิโพธถ.
ตึสภูมีสุ จิตฺตานิ, กติ ชายนฺติ เม วท;
จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, โหนฺติ สพฺพาสุ ภูมิสุ.
สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ;
ปฺจ รูปภเวเยว, จตฺตาเรว อรูปิสุ.
กามรูปภเวสฺเวว ¶ , อฏฺารส ภวนฺติ หิ;
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.
เปตฺวา ปน สพฺพาสํ, จตสฺโสปายภูมิโย;
เตรเสว จ จิตฺตานิ, โหนฺติ ฉพฺพีสภูมิสุ.
อปรานิ ¶ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;
จิตฺตานิ ปน ชายนฺติ, ฉ จ ฉพฺพีสภูมิสุ.
สุทฺธาวาสิกเทวานํ ¶ , เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย;
ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺเต, ปฺจวีสติภูมิสุ.
อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.
ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ;
อากิฺจฺํ เนวสฺฺจ, เปตฺวาปายภูมิโย.
อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโส อารุปฺปภูมิโย;
ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เตวีสภูมิสุ.
อรูเป จ อปาเย จ, เปตฺวา อฏฺ ภูมิโย;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหนฺติ ทฺวาวีสภูมิสุ.
สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวา นว ภูมิโย;
เอกวีสาสุ นิจฺจมฺปิ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.
เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ;
สุทฺธาวาเส เปตฺวา ตุ, อปายารุปฺปภูมิโย.
ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;
เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา.
กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ วเสน ตุ;
อฏฺ จิตฺตานิ ชายนฺเต, สทา สตฺตสุ ภูมิสุ.
ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ;
จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, ตีสุ ตีสฺเวว ภูมิสุ.
จตฺตาริ ¶ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ;
อรูปาวจรปากานํ, วเสน ปริทีปเย.
กุสลากุสลา กาเม,
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสา.
นรกาทีสฺวปาเยสุ, จตูสุปิ จ ชายเร;
ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, นุปฺปชฺชนฺติ กทาจิปิ.
กาเม เทวมนุสฺสานํ, นว ปากา มหคฺคตา;
เนว ชายนฺติ ชายนฺติ, อสีติ หทยา สทา.
กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
ตถา ฆานาทิวิฺาณ-ตฺตยํ ปากา อปฺุชา.
นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ;
อิเมหิ สห จิตฺเตหิ, ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ.
จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.
เสสานิ เอกปฺาส, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร;
รูปาวจริกา สพฺเพ, วิปากา กามธาตุยา.
โทมนสฺสาทิมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา;
เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ, นตฺถิ อารุปฺปภูมิยํ.
เอวํ ¶ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย;
ตถา เอกาทสนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสา.
อเหตุกสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺเต ปฺจภูมิสุ;
ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
อเหตุกสฺส วุตฺเตหิ, กามปากา ทุเหตุกา;
ทุเหตุกสฺส ชายนฺเต, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.
สพฺเพ มหคฺคตา เจว, สพฺเพปิ จ อนาสวา;
ติเหตุกา วิปากา จ, กาเม นว กฺริยาปิ จ.
ทุเหตุโน น ชายนฺติ, จตฺตาลีสํ ตถาฏฺ จ;
กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน.
ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, จตุปฺาส มานสา;
ทฺวิเหตุกสฺส วุตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, วิปากา กามธาตุยา;
รูปารูเปสุ ปฺุานิ, จตุปฺาส มานสา.
ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ปฺจตึส น ชายเร;
ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.
ปฺาเสวสฺส จิตฺตานิ, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส;
นวตึเสว จิตฺตานิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ทีปเย.
โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
อตฺตโนว ผเลนสฺส, สกทาคามิโน สิยุํ.
โสตาปนฺนสฺส ¶ ¶ วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ;
ทุติยํ จ ผลํ หิตฺวา, ยานิ จิตฺตานิ ตานิติ;
อนาคามิสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
กติ จิตฺตานิ ชายนฺเต, กาเม อรหโต ปน;
จตฺตารีสฺจ จตฺตาริ, กาเม อรหโต สิยุํ.
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ สกํ สกํ;
มคฺคจิตฺตํ สิยา เตสํ, เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต.
ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ;
ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, ชายนฺเตติ วินิทฺทิเส.
ฆานาทีสุ จ วิฺาณ-ตฺตยํ สตฺต อปฺุชา;
มหาปากา ตถา ปากา, อุปริชฺฌานภูมิกา.
วิปากาปิ จ อารุปฺปา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
อฏฺารส กฺริยา เจว, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.
ปมชฺฌานนิพฺพตฺต-ปุถุชฺชนสรีริโน;
เอตานิ จตุปฺาส, จิตฺตานิ น จ ลพฺภเร.
โสตาปนฺนสฺส ¶ จิตฺตานิ, ตตฺเถกตึส ชายเร;
ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา จาปฺุปฺจกํ.
สกทาคามิโน ตตฺถ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
เอกตึเสว ชายนฺเต, ปกฺขิปิตฺวา สกํ ผลํ.
อนาคามิสฺส ตตฺเถว, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
เอกตึเสว ชายนฺเต, ผลจิตฺเตน อตฺตโน.
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
อรหตฺตผลํ ¶ ¶ ปาโก, ปมชฺฌานสมฺภโว;
สตฺตวีสติ จิตฺตานิ, อรหนฺตสฺส ชายเร.
ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ทุติยชฺฌานภูมิสุ;
ฉตฺตึส ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.
ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปฺุปฺจกํ;
โสตาปนฺนสฺส พาตฺตึส, ผเลน สห อตฺตโน.
โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
พาตฺตึส ผลจิตฺเตน, สกทาคามิสฺส อตฺตโน.
สกทาคามีสุ วุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
อนาคามิผเลนสฺส, พาตฺตึเสว ภวนฺติ หิ.
อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน;
ผเลน ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.
ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมิสุ;
ปฺจตึเสว ชายนฺเต, จตุตฺถชฺฌานปากโต.
โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเร;
สกทาคามิโน เอวํ, ตถานาคามิโนปิ จ.
ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, สตฺตวีสติ มานสา;
ตถา เวหปฺผเล จาปิ, สพฺเพสํ โหนฺติ มานสา.
เอกตึเสว จิตฺตานิ, สุทฺธาวาสิกภูมิสุ;
อนาคามิกสตฺตสฺส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.
อรหโต ปน ตตฺเถว, มานสา สตฺตวีสติ;
เอวํ รูปีสุ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
จตุวีสติ ¶ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
โสตาปนฺนสฺส ¶ ตตฺเถว, เปตฺวาปฺุปฺจกํ;
สมวีสติ จิตฺตานิ, ผเลน สห อตฺตโน.
สกทาคามิโน ตตฺถ, ตถานาคามิโนปิ จ;
ชายนฺติ วีส จิตฺตานิ, ปุพฺพปุพฺพผลํ วินา.
ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, ทสปฺจ จ มานสา;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.
โหนฺติ ¶ เตวีส จิตฺตานิ, อิติ วตฺวา วิภาวเย;
ติณฺณนฺนมฺเปตฺถ เสขานํ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;
กฺริยาทฺวาทส ปาเกโก, ผลํ ขีณาสวสฺส ตุ.
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
พาวีสติ จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร;
สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.
สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
อฏฺารเสว จิตฺตานิ, อนาคามิสฺส ชายเร.
เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
ขีณาสวสฺส สตฺตสฺส, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
โสตาปนฺนสฺส ¶ สตฺตสฺส, สตฺตรส ปกาสเย;
สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.
สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
โหนฺติ สตฺตรเสวสฺส, อนาคามิสฺส มานสา.
ทฺวาทเสว ¶ ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;
ชายนฺติ อรหนฺตสฺส, อิติ วตฺวา วิภาวเย.
เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ;
อรูปกุสลา เจว, อุปฺปชฺชนฺติ กฺริยาปิ จ.
อุทฺธมุทฺธมรูปีนํ, เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปน;
อารุปฺปาเนว ชายนฺเต, ทิฏฺาทีนวโต กิร.
เปตฺวา ปมํ มคฺคํ, กุสลานุตฺตรา ตโย;
กามาวจรปฺุานิ, อปฺุานิ ตถา ทส.
จตฺตารารุปฺปปฺุานิ, สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา;
ปมารุปฺปปาโก จ, นว กามกฺริยาปิ จ.
อารุปฺปาปิ กฺริยา สพฺพา, เตจตฺตาลีส มานสา;
อุปฺปชฺชนฺติ ปเนตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, สพฺโพ รูโปมหคฺคโต;
จิตฺตุปฺปาโท มโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ.
อาทิมคฺโค ตโย ปากา, อารุปฺปา จ ตถูปริ;
ฉจตฺตาลีส นตฺเถตฺถ, ปมารุปฺปภูมิยํ.
วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ;
เปตฺวา ปมารุปฺป-ตฺตยํ ปาโก จ อตฺตโน.
ตาลีเสตานิ ¶ ชายนฺเต, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;
เอวํ เสสทฺวเย เยฺยา, หิตฺวา เหฏฺิมเหฏฺิมํ.
อตฺตโน ¶ อตฺตโน ปากา, จตฺตาโร จ อนาสวา;
วิปากา โหนฺติ สพฺเพว, จตูสฺวารุปฺปภูมิสุ.
โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน, กาเม อฏฺ มหากฺริยา;
จตสฺโสปิ จ อารุปฺปา, เตรเสว กฺริยา สิยุํ.
ขีณาสวสฺส ¶ ชายนฺเต, ปมารุปฺปภูมิยํ;
ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.
เอกาทส กฺริยา โหนฺติ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
ทเสว จ กฺริยา เยฺยา, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ.
อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;
อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.
จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;
เตรเสว จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, มหาปากา ตถา นว;
รูปารูปวิปากา จ, เตรเสว ภวนฺติเม.
จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ทุเหตุกปุถุชฺชเน;
าณหีนานิ จตฺตาริ, วิปากา เอว ชายเร.
ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ;
สตฺตรเสว จิตฺตานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺติ หิ.
วิฺาณานิ ทุเว ปฺจ, มโนธาตุตฺตยมฺปิ จ;
สนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพํ, โหนฺติ สตฺตรเสวิเม.
เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;
นเวว กุสลา โหนฺติ, จตุนฺนมฺปิ มหคฺคตา.
ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานฺจ, ติณฺณมริยานมาทิโต;
เตรเสว ตุ จิตฺตานิ, อุปฺปชฺชนฺตีติ นิทฺทิเส.
อฏฺเว กามปฺุานิ, ทิฏฺิหีนา อปฺุโต;
จตฺตาโรปิ จ อุทฺธจฺจ-สํยุตฺตฺจาติ เตรส.
เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ, ตถา สพฺพปุถุชฺชเน;
โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ, ทฺวยเมว ตุ ชายเต.
ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานํ ตุ, ปฺเจว ปน ชายเร;
จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ.
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ;
เอกเมว ภเว เตสํ, อิติ วตฺวา วิภาวเย.
มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ;
ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, จิตฺตุปฺปตฺติ ปกาสิตา.
เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;
พหุธาปิ จ โหตีติ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
สกฺกา ¶ วุตฺตานุสาเรน, เภโท าตุํ วิภาวินา;
คนฺถวิตฺถารภีเตน, สํขิตฺตํ ปนิทํ มยา.
ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ;
อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิภาวินา.
อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ,
วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ;
สทา สาธุ จินฺเตติ วาเจติ โย ตํ,
นรํ ราคโทสา จิรํ โนปยนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ภูมิปุคฺคลวเสน จิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส
เอเตสํ ¶ ¶ ¶ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.
รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.
ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต;
สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสฺิโต.
ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;
สวิฺาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺิโต.
อวิฺาณกสทฺโท โย,
โส โหตูตุสมุฏฺิโต;
ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,
สทฺทารมฺมณตํ คโต.
ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;
อยํ จตุสมุฏฺาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโต.
รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;
โสว จตุสมุฏฺาโน, รสารมฺมณนามโก.
ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;
โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.
สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ;
ลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ-ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.
ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;
ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํ.
ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ¶ , อาปาถํ น วชนฺติ เย;
เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิร.
เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อฺมฺสฺส โคจรํ;
เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํ.
ตฺจ ¶ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;
รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปน.
ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;
อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติ.
ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;
เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเว.
สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;
ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;
ปฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํ.
อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;
วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยา.
รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;
เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโร.
นารูปํ น จ ปฺตฺตึ, นาตีตํ น จนาคตํ;
อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโร.
เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;
จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิฺจิ อรูปิสุ.
มหาปากานมฏฺนฺนํ ¶ ¶ , สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา.
รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;
ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต;
อฏฺานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโร.
จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปฺุโต;
กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จ.
ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;
ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เต.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต กฺริยโตปิ จ;
ตถาภิฺาทฺวยฺเจว, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;
ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเม.
ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;
นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ ¶ , จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยา.
วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;
ปฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา.
อฏฺ ¶ ¶ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;
หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสา.
สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;
กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสา.
อภิฺามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;
สนฺตปฺตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเม.
เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;
นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินา.
กามโต จ กฺริยา ปฺจ, รูปโต ปฺจมี กฺริยา;
จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.
นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ;
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วท.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา,
ปฺุโต กฺริยโต ตถา;
อภิฺาหทยา ทฺเวปิ,
กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;
นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ.
จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ;
กฺริยาภิฺา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
จตฺตาโร ¶ ¶ าณสํยุตฺตา-ภิฺาจิตฺตฺจ ปฺุโต;
นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;
ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํ.
ปุถุชฺชโน น ชานาติ,
โสตาปนฺนสฺส มานสํ;
โสตาปนฺโน น ชานาติ,
สกทาคามิสฺส มานสํ.
สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;
อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํ.
เหฏฺิโม ¶ เหฏฺิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;
อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺิมสฺส จ มานสํ.
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,
โหติ อารมฺมณํ ปน;
ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;
อภิฺามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;
เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยา.
รูปาวจรปฺุานิ, กามปากํ ตโต วินา;
ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ.
อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;
เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิ.
อรูปาวจรปากานํ ¶ ¶ , ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;
อิเมสํ อฏฺราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
อปริยาปนฺนปฺุมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;
รูปโต ปฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;
ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปน.
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;
กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํ.
วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
อปฺุสฺสาติ ปฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;
อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโต.
อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปน.
กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
ยํ ¶ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;
ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปน.
กฺริยาจิตฺตํ ¶ ¶ ปนารุปฺเป, เตสํ ปฺจนฺนเมว จ;
อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโร.
รูปํ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;
กามาวจรปฺุสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ.
อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;
กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จ.
อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน;
เตภูมกสฺส ปฺุสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ.
รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;
นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;
ปฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตา.
อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโม.
ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;
จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจรา.
ปมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเว.
ปมารุปฺปปาโกยํ ¶ , ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิ.
ปมํ ¶ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
น ปฺุสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปน.
ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เยฺยํ วิภาวินา.
ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;
กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยา.
ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ;
อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;
กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปน.
ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;
เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยา.
ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,
เย เย ชายนฺติ โคจรํ;
โส โส เตสฺจ เตสฺจ,
โหตารมฺมณปจฺจโย.
โย ¶ ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตว.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส
คุเณสินา การุณิเกน เตน;
วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,
วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.
เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา;
ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเร.
กุสลํ กามโลกสฺมึ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;
ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํ.
เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;
นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสฺิตํ;
ติเหตุกํ ทุเหตฺุจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํ.
ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;
ทุเหตุกมเหตฺุจ, วิปากํ เทติ อตฺตโน.
ติเหตุเกน กมฺเมน,
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;
ทุเหตุกาปิ โหเตว,
น จ โหติ อเหตุกา.
ทุเหตุเกน กมฺเมน,
ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
อเหตุกาปิ ¶ โหเตว,
น จ โหติ ติเหตุกา.
อสงฺขารมสงฺขารํ ¶ , สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;
สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถา.
เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;
วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;
ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํ.
กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;
ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ.
พลวารมฺมเณ ¶ อิฏฺเ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;
มโนธาตุ ภวงฺคสฺมึ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปน.
วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปมํ กามมานสํ.
สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปเม กุสเล คเต;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุน.
วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ;
สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเต.
ตฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิ.
ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;
เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยา.
สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;
‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ.
ยทา ¶ ¶ หิ ตติยํ ปฺุํ, ชวนํ โหติ เตน จ;
สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยา.
‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;
อิมินา ปน สทฺธึ ฉ, ปุริมานิ จ ปฺจปิ.
ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;
ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเช.
อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;
ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุ.
ตสฺมึ ทฺวาเร ยทา อิฏฺ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;
อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธ.
อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;
อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโน.
อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;
เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเร.
เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;
โหนฺติ ปิฏฺิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโต.
ปฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;
สทฺธึ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;
ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺิ ภวนฺติเม.
เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;
สมสฏฺิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโย.
คหิตาคหเณเนตฺถ ¶ ¶ , จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;
โสตวิฺาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬส.
เอวเมว ¶ สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;
อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิ.
กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;
เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา.
ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;
ปวตฺตึ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเย.
ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ;
เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เยฺยํ สพฺพมเสสโต.
ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;
ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.
สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;
อเนกานิ วิปากานิ, สฺชเนติ ปวตฺติยํ.
เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;
สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;
อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปน.
เตน ¶ ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;
อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต.
โสมนสฺสยุเต าณ-หีเน กุสลมานเส;
สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมึ ทุเหตุเก.
ตเทวารมฺมณํ ¶ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;
ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํ.
ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;
อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํ.
ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;
โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํ.
ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํ.
ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;
เตสํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จ.
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ หิ.
เอวมฏฺฏฺ ¶ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;
จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ;
โสตฆานาทินา สทฺธึ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิ.
เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;
ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ทุเหตุกตฺตเยนาปิ ¶ , เสเสน สทิเสน ตุ;
ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;
โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.
ทุเหตุเกสุ ¶ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;
เตสุ อฺตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปน.
ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิฺาณธาตุยา.
ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;
กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา.
ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโน.
ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปฺุานํ ยสฺส กสฺสจิ;
ชวนสฺสาวสานสฺมึ, อเหตุกมิทํ มโน.
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;
ตํ ตุ มูลภวงฺคฺจ, ตทารมฺมณเมว จ.
วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จ.
เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;
คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิ.
อิฏฺเ ¶ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;
ตทา สนฺตีรณฺเจว, ตทารมฺมณมานสํ.
โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;
ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.
เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;
โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํ.
จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;
โสตฆานาทินา สทฺธึ, โหเตวาเหตุกฏฺกํ.
อเหตุปฏิสนฺธิสฺส ¶ , น ตทารมฺมณํ ภเว;
ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน.
ชาตา ¶ สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;
เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเว.
มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ;
จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติ.
เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;
คนฺธํ วายฺุจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปน.
เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธฺจ ฆายตํ;
ปิวตฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนิ, ปฺุชาเนว ปฺจปิ;
สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺกํ.
อยํ ตาว กถา อิฏฺ-อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
กามาวจรปฺุานํ, ชวนานํ วเสนิธ.
นิยมตฺถํ ¶ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;
กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํ.
อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;
อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิ.
โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํ.
ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;
โคจเร อิฏฺมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํ.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปฺุชา.
อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ ¶ , กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;
โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํ.
โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;
คเวสิตพฺพา ปฺเจว, ตทารมฺมณมานสา.
อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;
ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสา.
ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;
ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต.
โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;
ตสฺส กึ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํ.
ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;
โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วา.
มหคฺคตํ ¶ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;
ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํ.
ตสฺมา ¶ ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;
น โหติ กึ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิก.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ ตุ;
ปฺุาปฺุวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยา.
อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;
ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จ.
ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;
ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิร.
วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;
กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิต.
วินา ¶ อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;
รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิฺจารพฺภ ชายเต.
อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;
จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เยฺยา ปฺจ นิยามตา.
ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;
รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตา.
เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;
มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํ.
ติเหตุกํ ติเหตฺุจ, ทุเหตฺุจ อเหตุกํ;
วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา.
ชาติยํ ¶ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;
วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตา.
โคจเรน ปสาทสฺมึ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;
อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตา.
อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,
วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;
สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,
โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกนิทฺเทโส
อิทานิ ¶ ¶ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.
ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปฺจสุ;
ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ.
ปมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;
ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วา.
นิปนฺนฏฺานโต กิฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;
คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สา.
ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;
เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุ.
ปสาทา ¶ ปฺจ ทฏฺพฺพา, สุตฺตํ ปฺจทิสาสฺวิว;
จิตฺตํ ปน จ ทฏฺพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย.
ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;
ปสาทานํ ตุ ทฏฺพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิ.
จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;
ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปน.
มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;
ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํ.
สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;
อารมฺมเณสุ ทฏฺพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํ.
ปุนาคนฺตฺวา ¶ ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;
วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ.
อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ;
อารมฺมเณน ปมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปน.
ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;
ตโต หิ ปมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํ.
เอเกการมฺมณํ ¶ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;
อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโต.
รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;
มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโย.
ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;
สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํ.
สาขาย ¶ ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;
อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว ชายเร.
เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;
ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโต.
ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;
อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว โหติติ.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;
อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเน.
สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺพฺพเนปิ จ;
กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วา.
เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิฺุนา;
อวิเสเสน วิฺเยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเน.
โทวาริโกปมาทีนิ ¶ , เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;
อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.
อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;
อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต จกฺขุวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน โสตสฺส, สทฺทาปาถคเมน จ;
อากาสนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต โสตวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ¶ ฆานสฺส, คนฺธาปาถคเมน จ;
วาโยสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต ฆานวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ชิวฺหาย, รสาปาถคเมน จ;
อาโปสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต ชิวฺหาวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ¶ กายสฺส, โผฏฺพฺพาปาถสงฺคมา;
ปถวีนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต กายวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภทา มนสฺสาปิ, ธมฺมาปาถคเมน จ;
วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ¶ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
มโนวิฺาณเมวํ ตุ, สมฺปยุตฺเตหิ ชายเต.
มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;
อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ, สมนกฺกาโรติ สฺิตํ.
วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาติ, นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉติ;
ภวํ ตุ ปฺจโวการํ, สนฺธาย กถิโต ปน.
ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ;
กาเม ทส จ รูเปสุ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ.
กมฺมํ ¶ กมฺมนิมิตฺตฺจ, ตถา คตินิมิตฺตกํ;
อิทํ หิ ติวิธํ เตสํ, อารมฺมณมุทีริตํ.
กามาวจรสนฺธีนํ, ปริตฺตารมฺมณํ มตํ;
ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, โหติ นตฺถิ อนาคตํ.
อฏฺเว จ มหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ.
เอกาทสวิเธ จิตฺเต, ตทารมฺมณสฺิเต;
ทส ปฺุวิปากานิ, เอกํ โหติ อปฺุชํ.
มหาปากา น ชายนฺเต, รูปารูปภวทฺวเย;
กาเม รูเป ภเว เจว, โหติ สนฺตีรณตฺตยํ.
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;
เตสุ จิตฺตํ ปเนกมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.
น ตทารมฺมณํ หุตฺวา, ปวตฺตติ กทาจิปิ;
กสฺมา น โหติ เจ ตตฺถ, พีชสฺสาภาวโต ปน.
ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺเถตฺถ, กามาวจรสฺิตํ;
รูปาทิโคจเร ตสฺส, ภเวยฺย ชนกํ ตุ ยํ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนํ ¶ , นตฺถิตาปชฺชตีติ เจ;
นินฺทฺริยานํ ปวตฺตานุ-ภาวโต จิตฺตสมฺภโว.
เอกนฺเตน ยถา เจตํ, ตทารมฺมณมานสํ;
นปฺปวตฺตติ สพฺพมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.
อกามาวจรธมฺเมปิ, ตเทตํ นานุพนฺธติ;
กสฺมา อชนกตฺตา หิ, ชนกสฺสาสมานโต.
ชนกํ ¶ เตน ตุลฺยํ วา, กามาวจรสฺิตํ;
กุสลากุสลาทึ ตุ, ชวนํ อนุพนฺธติ.
กามาวจรธมฺมาปิ ¶ , เย มหคฺคตโคจรา;
หุตฺวา วตฺตนฺติ เต จาปิ, อิทํ เนวานุพนฺธติ.
ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ, เอกนฺเตน ปนสฺส หิ;
ตถาปริจิตตฺตา จ, นานุพนฺธติ สพฺพทา.
กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ;
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส.
นามโคตฺตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;
ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา.
ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา;
ตถา วิปสฺสนายาปิ, ลกฺขณารมฺมณาย จ.
ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ;
น โลกุตฺตรธมฺเมปิ, อารพฺภ ชวเน คเต.
ตถา มหคฺคเต ธมฺเม, อารพฺภ ชวเน ปน;
ปฏิสมฺภิทาาณานิ, อารพฺภ ชวิเตปิ จ.
มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ, ชวนานมนนฺตรํ;
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ภวนฺติ อนุปุพฺพโต.
น ¶ วิชฺชติ มโนทฺวาเร, ฆฏฺฏนารมฺมณสฺส หิ;
กถํ ภวงฺคโต โหติ, วุฏฺานํ ปน เจตโส.
มโนทฺวาเรปิ อาปาถ-มาคจฺฉนฺเตว โคจรา;
ฆฏฺฏนาย วินา ตสฺมา, จิตฺตานํ โหติ สมฺภโว.
ทฺวาทสาปฺุจิตฺตานํ ¶ , วิปากา สตฺตสตฺตติ;
ภวนฺติ จตุราสีติ, ปาปปากา ปวตฺติยํ.
เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;
เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ, ชวนํ น จ โหติ ยํ;
ตํ เว กรณมตฺตตฺตา, วาตปุปฺผสมํ มตํ.
ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตํ, กิจฺจสาธนโต ปน;
ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส, ปุปฺผํว อผลํ สิยา.
ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย;
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส, ิติยุปฺปตฺติยาปิ วา.
อุปกาโร หิ โส ตสฺส, ปจฺจโยติ ปวุจฺจติ;
สมฺภโวปภโว เหตุ, การณํ ปจฺจโย มโต.
โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก;
เหตูติ ปน โส ธมฺโม, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ตถาโลภาทโย ตโย;
ฉเฬว เหตุโย โหนฺติ,
ชาติโต นวธา สิยุํ.
ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;
มูลฏฺโติ วทนฺเตวํ, เอเก อาจริยา ปน.
เอวํ ¶ ¶ สนฺเต ตุ เหตูนํ, ตํสมุฏฺานรูปิสุ;
เหตุปจฺจยตา เนว, สมฺปชฺชติ กทาจิปิ.
น หิ เต ปน รูปานํ, สาเธนฺติ กุสลาทิกํ;
น เตสํ ปน รูปานํ, ปจฺจยา น จ โหนฺติ เต.
ตสฺมา ¶ หิ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;
มูลฏฺโติ น คนฺตพฺโพ, วิฺุนา สมยฺุนา.
สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส, สาธเนนุปการโก;
มูลฏฺโติ จ เหตูนํ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
กุสลากุสลา เหตู, กฺริยาเหตู จ สพฺพโส;
ธมฺมานํ สมฺปยุตฺตานํ, ตํสมุฏฺานรูปินํ.
เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฺจโวการภูมิยํ;
สมฺปยุตฺตานเมเวเต, จตุโวการภูมิยํ.
กาเม วิปากเหตูปิ, กามาวจรภูมิยํ;
อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน.
กฏตฺตารูปชาตานํ, ตเถว จ ปวตฺติยํ;
จิตฺตชานฺจ รูปานํ, เหตุปจฺจยตํ คตา.
รูเป วิปากเหตุ จ, รูปาวจรภูมิยํ;
ตถา วุตฺตปฺปการานํ, โหนฺติ เต เหตุปจฺจยา.
เหตุโย ปฺจโวกาเร, โลกุตฺตรวิปากชา;
จิตฺตชานฺจ รูปานํ, สมฺปยุตฺตานเมว จ.
เต เหตุปจฺจยา โหนฺติ, จตุโวการภูมิยํ;
ภวนฺติ สมฺปยุตฺตานํ, อิตเร จ สภูมิยํ.
เหตุตฺโถ เหตุโย เจว, เหตุปจฺจยสมฺภโว;
เอวเมว จ วิฺเยฺโย, สฺชาตสุขเหตุนา.
ฉนฺโท ¶ จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสา จาติ สตฺถุนา;
โลกาธิปตินา วุตฺตา, จตุธาธิปตี สิยุํ.
ฉนฺทํ ¶ ตุ เชฏฺกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;
จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมึ, ฉนฺทาธิปติ นามโส.
เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;
อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโ, เชฏฺฏฺเนุปการโก.
สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,
กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;
อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,
ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.
๙. นวโม ปริจฺเฉโท
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทโส
พาตฺตึส ¶ ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;
เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ปฺุาปฺุาทิสงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา;
ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปฺจกํ;
วิฺาณฏฺิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตา.
กาเม ¶ ปฺุาภิสงฺขาร-สฺิตา อฏฺ เจตนา;
นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปน.
นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;
ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุยา ¶ ;
วินา ปริตฺตปากานํ, โหนฺติ ทฺเวธา ปวตฺติยํ.
ตาเยว เจตนา รูป-ภเว ทฺเวธาว ปจฺจยา;
ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ภวนฺติ หิ ปวตฺติยํ.
อฏฺนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
โหนฺติ วุตฺตปฺปการาว, กาเม สุคติยํ ตถา;
โสฬสนฺนํ วิปากานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
รูเป ปฺุาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ;
ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.
โหนฺติมาปฺุสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา;
วิฺาณสฺส ปเนกสฺส, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.
ฉนฺนํ ปน ปวตฺเตว, โหนฺติ โน ปฏิสนฺธิยํ;
สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
วิฺาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
โส ¶ จ กามภเวนิฏฺ-รูปาทิอุปลทฺธิยํ;
อนิฏฺรูปาทโย ปน, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.
ตเถวาเนฺชสงฺขาโร ¶ , อรูปาวจรภูมิยํ;
จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
เอวํ ¶ ตาว ภเวสฺเวเต, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เยฺยา วิภาวินา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, โยนิอาทีสุ ตตฺริทํ;
อาทิโต ปน ปฏฺาย, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
อวิเสเสน ปฺุาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ;
ทตฺวาน ปฏิสนฺธึ ตุ, สพฺพปากํ ชเนติ โส.
ตถา จตูสุ วิฺเยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ;
พหุเทวมนุสฺสานํ, คตีสุ ทฺวีสุ เอว จ.
ตถา นานตฺตกายาทิ-วิฺาณานํ ิตีสุปิ;
ตถา วุตฺตปฺปการสฺมึ, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ.
เอวํ ปฺุาภิสงฺขาโร, ภวาทีสุ ยถารหํ;
เอกวีสติปากานํ, ปจฺจโย โหติ จ ทฺวิธา.
กาเม อปฺุสงฺขาโร, ภเว จตูสุ โยนิสุ;
ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา, วิฺาณฏฺิติยาปิ จ.
สตฺตาวาเส ปเนกสฺมึ,
อุโหติ โส ปจฺจโย ทฺวิธา;
สตฺตนฺนํ ปากจิตฺตานํ,
ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
ตเถวาเนฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว ปุน;
เอกิสฺสา โยนิยา เจว, เอกิสฺสา คติยาปิ จ.
ตีสุ จิตฺตฏฺิตีสฺเวว, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ;
จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ทฺเวธา โส โหติ ปจฺจโย.
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ ¶ , วเสเนว ภวาทิสุ;
วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา.
น ¶ รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ;
สงฺกนฺติภาเว อสติ, ปฏิสนฺธิ กถํ สิยา.
นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ;
ตโต เหตุํ วินา ตสฺส, ปาตุภาโว น วิชฺชติ.
สุลทฺธปจฺจยํ รูปา-รูปมตฺตํ ตุ ชายติ;
อุปฺปชฺชมานเมวํ ตุ, ลภิตฺวา ปจฺจยํ ปน.
ภวนฺตรมุเปตีติ, สมฺาย ปวุจฺจติ;
น จ สตฺโต น จ ชีโว, น อตฺตา วาปิ วิชฺชติ.
ตยิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน;
ทสฺสยิสฺสามหํ สาธุ, นิโพธถ สุทุพฺพุธํ.
อตีตสฺมึ ¶ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิ;
หริตํ ตาลปณฺณํว, ปกฺขิตฺตํ อาตเป ปน.
สุสฺสมาเน สรีรสฺมึ, นฏฺเ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก;
หทยวตฺถุมตฺตสฺมึ, ิเต กายปฺปสาทิเก.
วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ จิตฺตํ, โหติ ตสฺมึ ขเณปิ จ;
ปุพฺพานุเสวิตํ กมฺมํ, ปฺุํ วาปฺุเมว วา.
กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ;
เอวํ ปวตฺตมานํ ตํ, วิฺาณํ ลทฺธปจฺจยํ.
อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนา-ทีนเว วิสเย ปน;
ตณฺหา นเมติ สงฺขารา, ขิปนฺติ สหชา ปน.
น มียมานํ ตณฺหาย, ตํ สนฺตติวสา ปน;
โอริมา ปน ตีรมฺหา, อาลมฺพิตฺวาน รชฺชุกํ.
มาติกาติกฺกโมเวตํ ¶ ¶ , ปุริมํ ชหติ นิสฺสยํ;
อปรํ กมฺมสมฺภูตํ, ลมฺพิตฺวา วาปิ นิสฺสยํ.
ตํ ปนารมฺมณาทีหิ, ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ;
ปุริมํ จวนํ เอตฺถ, ปจฺฉิมํ ปฏิสนฺธิ ตุ.
ตเทตํ นาปิ ปุริมา, ภวโตปิ อิธาคตํ;
กมฺมาทิฺจ วินา เหตุํ, ปาตุภูตํ น เจว ตํ.
เอตฺถ เจตสฺส จิตฺตสฺส, ปุริมา ภวโต ปน;
อิธานาคมเนตีต-ภวเหตูหิ สมฺภเว.
ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา;
ยถา อาคนฺตฺวา อฺตฺร, โหนฺติ สทฺทาทิเหตุกา.
เอวเมว จ วิฺาณํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;
สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา วาปิ นานตา.
สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา;
ขีรโต ทธิสมฺภูตํ, น ภเวยฺย กทาจิปิ.
อถาปิ ปน เอกนฺต-นานตา สา ภเวยฺย เจ;
ขีรสามี นโร เนว, ทธิสามี ภเวยฺย โส.
ตสฺมา เอตฺถ ปเนกนฺต-เอกตานานตาปิ วา;
น เจว อุปคนฺตพฺพา, วิฺุนา สมยฺุนา.
นนุ เอวมสงฺกนฺติ-ปาตุภาเว ตสฺส สติ;
เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺต-ภาเว ขนฺธาภิสมฺภวา.
เตสํ อิธ นิรุทฺธตฺตา, กมฺมสฺส ผลเหตุโน;
ปรตฺถาคมโต เจว, อิธ ตสฺส กตสฺส หิ.
อฺสฺส ¶ อฺโต เจว, กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา;
ตสฺมา น สุนฺทรํ เอตํ, วิธานํ สพฺพเมว จ.
เอตฺถาห ¶ –
สนฺตาเน ¶ ยํ ผลํ เอตํ, นาฺสฺส น จ อฺโต;
พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน;
อฺสฺสาติปิ วา เนว, อฺโต วา น โหติ ตํ.
พีชานํ อภิสงฺขารา, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก;
พีชานํ อภิสงฺขาเร, กเต ตุ มธุอาทินา.
ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน, ปมํ ลทฺธปจฺจโย;
มธุโร ผลโส ตสฺส, โหติ กาลนฺตเร ปน.
น หิ ตานิ หิ พีชานิ, อภิสงฺขรณมฺปิ วา;
ปาปุณนฺติ ผลฏฺานํ, เอวํ เยฺยมิทมฺปิ จ.
พาลกาเล ปยุตฺเตน, วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา;
ทีเปตพฺโพ อยํ วุทฺธ-กาลสฺมึ ผลทายินา.
เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ, วิชฺชมานมฺปิ วา ปน;
ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อถ วาวิชฺชมานกํ.
วิชฺชมานํ สเจ โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน;
ภวิตพฺพํ วิปาเกน, สทฺธิเมว จ เหตุนา.
อถ วาวิชฺชมานํ ตํ, นิรุทฺธํ ปจฺจโย ภเว;
ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยา.
วุจฺจเต ¶ –
กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;
ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.
กฏตฺตาเยว ¶ ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;
น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตา.
อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;
โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม
นวโม ปริจฺเฉโท.
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาคนิทฺเทโส
วุตฺตมาทิมฺหิ ¶ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;
ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํ.
ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;
รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิ.
ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;
จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ.
ปถวีธาตุ อาโป จ,
เตโช วาโย ตเถว จ;
จตฺตาโรเม มหาภูตา,
มหาภูเตน เทสิตา.
มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;
วฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สฺิตา.
จกฺขุ ¶ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ รูปตา;
สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํ.
วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิฺตฺติโย ทุเว;
อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.
อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;
อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติ.
มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมฺุจิตฺวา ปวตฺติโต;
อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโส.
ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;
เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนา.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;
ลกฺขณาทีสุ าเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิ.
สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;
กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.
ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;
อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิตํ.
ตตฺถ ¶ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, อุปพฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. เอเกกาย เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ¶ จกฺขุ ทฺวิธา วุตฺตํ, ปฺามํสปฺปเภทโต;
ตตฺถ ปฺามยํ จกฺขุ, โหติ ปฺจวิธํ ปน.
พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, าณทิพฺเพหิ นามโต;
ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถ.
อาสยานุสเย าณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;
พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺํ, มุนินา โลกจกฺขุนา.
เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สฺิตํ;
เยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, าณํ สพฺพฺุตา ปน.
ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ าณจกฺขุ ตํ;
อภิฺาจิตฺตชา ปฺา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.
มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;
สสมฺภารฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺิตํ.
อกฺขิกูปฏฺินา เหฏฺา, อุทฺธฺจ ภมุกฏฺินา;
อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโต.
พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;
นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติ.
สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;
ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํ.
จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;
อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํ.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
ภาวสมฺภวสณฺานํ,
ชีวิตานิ ตเถว จ.
สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;
ตถา วิตฺถารโต เจตํ,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
สณฺานสมฺภโว ตถา;
ทเสเต จตุสมุฏฺานา,
จตฺตาลีส ภวนฺติ เต.
จกฺขุ ¶ กายปฺปสาโท จ, ภาโว ชีวิตเมว จ;
จตฺตาลีสฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิ.
อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;
อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํ.
โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;
จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโว.
อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปฺจจกฺขุนา;
ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโน.
เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;
กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเ ทิฏฺมณฺฑเล.
สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;
กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปน.
อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;
วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารฺจ สาธยํ;
อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺติ.
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เยฺโย วิภาวินา;
วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.
สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.
กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโย. ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺติ.
เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ¶ จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ¶ โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา ¶ , รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
เกจิ ปนาหุ –
เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;
อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกา.
เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;
สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิฺจิปิ.
วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;
สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต.
ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;
ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํ.
เยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;
น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา.
เอวเมเตสุ ¶ จกฺขฺุจ, โสตํ อปตฺตคาหกํ;
เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํ.
รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ ¶ .
สทฺโทติ ¶ สทฺทยตีติ สทฺโท, โส ปน โสตปฏิหนนลกฺขโณ, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –
กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต;
ยฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยา.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;
ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํ.
น จ ตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, มโนวิฺเยฺยเมว ตํ;
อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิฺเยฺยา โหนฺติ วา น วา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;
อิทํ ปมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํ.
สมุฏฺาตีติ ¶ วิฺเยฺยํ, ปรโต ปฏิสนฺธิยํ;
ปวตฺเตปิ สมุฏฺาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติ.
มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;
มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํ.
ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;
ทุพฺพเลเนว ปฺุเน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเต.
อุภโตพฺยฺชนสฺสาปิ ¶ , เอกเมวินฺทฺริยํ สิยา;
เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยฺชนสฺส ตุ.
น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยฺชนการณํ;
ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํ.
อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ชีวิตนฺติ –
ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;
อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเท.
ลกฺขณาทีนิ ¶ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชรูปปริปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสเมว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ.
วตฺถูติ หทยวตฺถุ.
ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิฺาณธาตุโย;
วตฺตนฺติ ปฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติ.
มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ ¶ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเจว ธาตูนํ อาธารณรสํ, อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺานํ.
อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร. โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโร.
ยาย ¶ โอชาย ยาเปนฺติ, ยตฺถ ยตฺถ จ ปาณิโน;
อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ.
อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคึ หรติ กมฺมชํ;
เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปน.
โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;
หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโต.
ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.
กายวิฺตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ วิฺตฺติ. สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ วิฺตฺติ. ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา สยฺจ ตถา วิฺเยฺยตฺตา กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺติ.
ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;
รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตา.
กายวิฺตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;
ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปฺุาปฺุวสา ปน.
กายกมฺมนฺติ ¶ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา สา หิเตสินา;
สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเต.
ลภิตฺวา ¶ ปนุปตฺถมฺภํ, เอกาวชฺชนวีถิยํ;
เหฏฺาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺิตํ.
สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;
จาเลติ สหชํ รูปํ, วิฺตฺติสหิตาตฺตนา.
วจีวิฺตฺตินิทฺเทเส ¶ ปน –
ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;
โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยา.
วจีวิฺตฺติ วิฺเยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;
วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺา, สาว สกฺยกุลินฺทุนา.
สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนํ;
ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติ.
สา วิฺาปนโต เจว, อยํ วิฺเยฺยโตปิ จ;
วิฺตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเย.
น วิฺตฺติทฺวยํ อฏฺ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;
จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติ.
ตตฺถ กายวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. ตถา วจีวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา.
น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;
โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติ.
โส ¶ รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ, รูปปริยนฺตปกาสนรโส, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺาโน, อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺาโน.
รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;
ติสฺโส รูปวิการาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
เอตาสํ ¶ ปน ติสฺสนฺนํ, กมโต จ ปวตฺติยํ;
อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํ.
กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;
อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํ.
ตตฺถ ¶ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา.
อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา.
สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ น อฺมฺํ วิชหนฺติ.
อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –
รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;
อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติ.
อตฺถโต ¶ อุภยมฺเปตํ, ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ;
วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วา.
ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน.
ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา.
ชรานิทฺเทเส ¶ ชีรณํ ชรา.
ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;
ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏา.
รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพาติ.
เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิ.
ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิ.
อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;
สโมธานํ สมุฏฺานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จ.
โจทนํ ¶ ปริหารฺจ, นยเมกวิธาทิกํ;
สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณ.
ตตฺถ ¶ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อฺํ รูปํ นาม นตฺถิ. เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.
อรูเปปิ ¶ ปเนตสฺส, มิทฺธสฺสุปฺปตฺติ ปาโต;
นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิฺุนา.
อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธึ เอกูนตึส, สมฺภวรูเปน สทฺธึ ตึส, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกตึส, โรครูเปน สทฺธึ ทฺวตฺตึส รูปานี’’ติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อฺํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺวีสติวิธาเนว รูปานีติ.
เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติ.
สมุฏฺานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติ.
กมฺมํ ¶ อุตุ จ จิตฺตฺจ, อาหาโร รูปเหตุโย;
เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนฺโต.
ตสฺมา เอกสมุฏฺานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ.
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;
จิตฺตชํเยว วิฺตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินา.
จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺิโต;
อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํ.
วณฺโณ ¶ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
สนฺตตฺยุปจยากาสา,
เอกาทส จตุพฺภวา.
เอกาทเสกโต ¶ ชาตา,
ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;
จตุเชกาทสกฺขาตา,
ทฺเว น เกนจิ ชายเร.
กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;
อุตุนา ทสปฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปน.
ฉสฏฺิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺานวิภาคโต;
อฏฺสฏฺิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เต.
ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺิตา;
ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิ.
เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;
ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํ.
ชาตสฺส ¶ ปากเภทตฺตา, ทฺวยเมตํ น ชายติ;
สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิ.
วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;
ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ.
น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เยฺยา วิภาวินา;
ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตา.
ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.
ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.
เอวํ อิทํ ทฺวยฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;
น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิ.
กสฺมา ¶ หิ ชนกานํ ตุ, ปจฺจยานมภาวโต;
อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติ.
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ;
ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํ.
ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;
อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโต.
‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;
วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มฺสิ เจ ตุวํ.
เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;
อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถา.
อนิจฺจํ ¶ สงฺขตฺจาติ, วุตฺตํ วิฺตฺติโย วิย;
ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถา.
นตฺถีติ ¶ เจ ขํปุปฺผํว, นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิย;
โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโต.
ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;
ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํ.
ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;
ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํ.
นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นาม. เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นาม.
อฏฺารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;
ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตา.
เตสเมว ¶ จ รูปานํ, วิการตฺตา อสงฺขตา;
กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา.
เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพ.
โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –
อิตฺถิภาโว ปุมตฺตฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;
ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺานาติ วณฺณิตา.
เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;
จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติ.
อฺํ ปน จ อฺสฺมึ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;
ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํ.
อฺมฺาวินิพฺโภควเสน ¶ ตุ ปวตฺติโต;
เตสํ านนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยฺุนา.
ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;
อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํ.
ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;
ธชานํ ปฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตา.
ตสฺมา ¶ หิ ปน ธมฺมานํ, อฺมฺํ วิมิสฺสตา;
น โหเตวาติ วิฺเยฺยา, วิฺุนา สมยฺุนา.
เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพ.
นยเมกวิธาทิกนฺติ –
โลกิกตฺตา ¶ นเหตุตฺตา, สงฺขตตฺตา จ สาสวา;
สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต.
อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;
สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธา.
จกฺขุอายตนาทีนิ, ปฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;
เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.
จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺ ตุ;
เสสฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํ.
จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺพฺพเมว จ;
ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํ.
เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;
กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมฺถา.
เอวฺจ ทุวิธํ โหติ.
ปุน ¶ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆ- อนิทสฺสนอปฺปฏิฆเภทโต จ, กมฺมชากมฺมชเนวกมฺมชานากมฺมชเภทโต จ ติวิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทฺปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จ. เอวํ ติวิธํ โหติ.
ปุน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จ, ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารฺเจวินฺทฺริยฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ เนวินฺทฺริยฺจาติ เอวํ ¶ เภทโต จ, วตฺถุ เจว อินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ เจติ เอวํ เภทโต จ จตุพฺพิธํ.
ตตฺถ ¶ ทิฏฺํ นาม รูปายตนํ, สุตํ นาม สทฺทายตนํ, มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนตฺตยํ, วิฺาตํ นาม อวเสสจกฺขายตนาทิปฺจกํ, โสฬสวิธํ สุขุมรูปฺจ. จกฺขายตนาทิปฺจกํ ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารเมว โหติ, น วตฺถุ, หทยวตฺถุ วตฺถุเมว โหติ, น ทฺวารํ, เสสํ สพฺพํ รูปํ เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จ. ตติยจตุกฺเก อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ. อิมานิ หิ อินฺทฺริยาเนว โหนฺติ, น ทฺวารานิ, เสสมนนฺตรจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถจตุกฺเก ตติยปทํ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ จตุพฺพิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เนวินฺทฺริยํ ¶ น วตฺถุ น ทฺวารฺจาติ เอวํ ปเภทโต ปฺจวิธํ.
ตตฺถ –
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ;
เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติ.
สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;
เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํ.
ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;
จกฺขาทิปฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จ.
วิฺตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;
หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปน.
อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ ¶ อินฺทฺริยเมว น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เสสํ ปน รูปํ เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารนฺติ. เอวํ ปฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิฺเยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ.
ตตฺถ อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นาม. ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิฺเยฺยํ ¶ นาม จกฺขุวิฺาเณน วิฺเยฺยํ รูปายตนํ…เป… กายวิฺเยฺยํ นาม โผฏฺพฺพายตนํ, มโนวิฺเยฺยํ นาม เสสา ปฺจ โอฬาริกา จ โสฬส สุขุมรูปานิ จาติ เอกวีสติวิธํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธํ โหติ.
ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิฺเยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺเยฺยํ มโนธาตุวิฺเยฺยํ มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติ.
ตตฺถ ¶ จกฺขาทิปฺจวตฺถูนิ หทยวตฺถุนา สทฺธึ ฉ วตฺถูนิ, เสสํ พาวีสติวิธํ รูปํ อวตฺถุ นาม, ทุติยสตฺตกมุตฺตานเมว. เอวํ สตฺตวิธํ โหติ.
ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺวิธํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปฺจ กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติทฺวาเรหิ สทฺธึ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺวิธํ โหติ.
ปุน อฏฺินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํ.
ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํ.
ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํ.
ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;
อุปฺปตฺตึ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ภุมฺมวชฺเชสุ ¶ เทเวสุ, นิรเย นิชฺฌามตณฺหิเก;
โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส.
เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;
จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตึส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโน.
อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานฺจ วีสติ;
ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;
เอเสว จ นโย เยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิ.
ชีวิเตน ยทา สทฺธึ, ชาเต สุทฺธกมฏฺกํ;
ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํ.
ชีวิตนวกํ ¶ กายปสาเทเนกโต สิยา;
ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํ.
เอเสว จ นโย เยฺโย, สทฺธึ ภาเวน วตฺถุนา;
จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิฺุนา.
โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;
กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติ.
จกฺขุ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ วตฺถุ จ;
ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปน.
พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;
ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จ.
จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;
จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิ.
ชีวิตนวเกเนว ¶ , อสฺุปฺปตฺติ ทีปิตา;
ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเก.
วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ตึสาวกํสโต;
อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโต.
ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;
รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;
อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโต.
ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;
พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปฺจ รูปา น วิชฺชเร.
จตุสนฺตติ กามสฺมึ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;
ทฺวิสนฺตติ อสฺเสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติ.
รูปํ ¶ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;
ปมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโย.
คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเร.
ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ตึส รูปานิ ชายเร;
ตเถว ิติภงฺเคสุ, ตึส ตึเสว ชายเร.
สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สฺิโต;
อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโล.
โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;
ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเย.
คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,
โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;
หิตตฺถินา ¶ เตน จ ภิกฺขุนายํ,
สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม
ทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานนิทฺเทโส
รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺํ ¶ , นิพฺพานํ ยํ ปนาทิโต;
ตสฺสิทานิ อนุปฺปตฺโต, วิภาวนนยกฺกโม.
ตสฺมาหํ ตสฺส ทสฺเสตุํ, ทุกฺกรสฺส ยถาพลํ;
ทุพฺโพธสฺส ปวกฺขามิ, วิภาวนมิโต ปรํ.
ตตฺถ ¶ นิพฺพานนฺติ ภวาภวํ วินนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, วานโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ จ ปวุจฺจติ อมตํ อสงฺขตํ ปรมํ สุขํ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ.
ยสฺส จาธิคมา สพฺพ-กิเลสานํ ขโย ภเว;
นิพฺพานมิติ นิทฺทิฏฺํ, นิพฺพานกุสเลน ตํ.
เอตํ จ นิพฺพานํ นาม ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ วาติ เวทิตพฺพํ.
เอตฺถาห – น ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโว อตฺถิ, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย, สสวิสาณํ ¶ วิย จ อนุปลพฺภนียโตติ? น, ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขิยมานานํ หิตคเวสีนํ ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปลพฺภนียโต. ยํ หิ ปุถุชฺชนา โนปลพฺภนฺติ, ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. อถายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ธมฺมเสนาปตินา ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพาน’’นฺติ นิพฺพานํ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว ทสฺสิโต, ตสฺมา ราคาทีนํ ¶ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจ? ตํ น. กสฺมา? อรหตฺตสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตปสงฺคโทสาปตฺติโต. กถํ? นิพฺพานํ ปุจฺฉานนฺตรเมว ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, อรหตฺต’’นฺติ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว วุตฺโต, ตสฺมา ตว มเตน อรหตฺตผลสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตตา ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ อนุตฺตรสฺส โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคานํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ, ตสฺมา มา ¶ เอวํ พฺยฺชนจฺฉายาย วเทสิ, อุภินฺนํ ปน สุตฺตานํ อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.
ยสฺส ปน ธมฺมสฺสาธิคเมน ราคาทีนํ ขโย โหติ, โส ธมฺโม ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อกฺขโยปิ สมาโน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ ขโยปจาเรน วุตฺโต, ‘‘ติปุสํ ชโร คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ วิย ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อรหตฺตํ ปน ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ราคาทีนํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปิ สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํ. กิฺจ ภิยฺโย – นิพฺพานสฺส พหุตฺตาทิโทสาปตฺติโต จ. เอวฺหิ สติ ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโต นิพฺพานสฺสาปิ พหุภาโว ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณตฺตา สงฺขตปริยาปนฺนฺจ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจํ ทุกฺขํ นิพฺพานํ ภเวยฺยาติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺย, โคตฺรภุโวทานมคฺคผลจิตฺตานํ กึ นุ อารมฺมณํ วเทสิ, วท ภทฺรมุขาติ? ราคาทีนํ ขยเมว วทามีติ. กึ ปน ราคาทโย โคตฺรภุอาทีนํ ขเณ ขียนฺติ, อุทาหุ ขียิสฺสนฺติ, อถ ขีณาติ? กึ ปเนตฺถ ‘‘ขีเณสฺเวว ขยํ วทามี’’ติ. สุฏฺุ อุปธาเรตฺวา วท ภทฺรมุขาติ, ยทิ ขีเณสฺเวว ขยํ วเทสิ, น โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ นิพฺพานารมฺมณตา สิชฺฌตีติ. กึ การณํ? โคตฺรภุกฺขเณ ราคาทโย ขียิสฺสนฺติ, ตถา โวทานกฺขเณ, มคฺคกฺขเณ ปน ขียนฺติ, น ขีณา, ผลกฺขเณ ขีณา. เอวํ สนฺเต ภวโต มเตน ผลเมว ขยารมฺมณํ, น อิตเร, อิตเรสํ ปน กิมารมฺมณํ วเทสีติ ¶ ? อทฺธา โส อารมฺมณํ อปสฺสนฺโต นิรุตฺตโร ¶ ภวิสฺสติ. อปิจ กิเลสกฺขโย นาม สปฺปุริเสหิ กรียติ, ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปาทียตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ ปน น เกนจิ กรียติ น อุปฺปาทียติ, ตสฺมา นิพฺพานมมตมสงฺขตํ. ตมกตํ ¶ ชานาตีติ อริยสาวโก ‘‘อกตฺู’’ติ ปวุจฺจติ. วุตฺตฺเจตํ –
‘‘อสทฺโธ อกตฺู จ,
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.
อปิจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา จ. ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ หิ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ. ยถาห ‘‘ตโย โขเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา. กตเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ติสฺโส นิสฺสรณธาตุโย. กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อรูปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตสฺส ตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปตฺติโทสโต ปมชฺฌานากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา อยุตฺตํ อกฺขยสฺส นิพฺพานสฺส ขยโทสาปชฺชนนฺติ, น ตุ ขโย นิพฺพานํ.
‘‘อตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, ปฺาย เม สุผุสิต’’นฺติ จ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ จ ธมฺมสามินา ตถาคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ ปรมตฺถวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺถิ นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโม’’ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อปิจ ปริตฺตตฺติเก ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา – ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ วุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ขยสฺส อปฺปมาณตฺตํ กถํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิเยว นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโวติ. ตํ ¶ ปน ปกติวาทีนํ ปกติ วิย, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย จ สสวิสาณํ วิย จ นาวิชฺชมานํ.
อถ ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานนฺติ เจ, ตมฺปิ อยุตฺตํ. กสฺมา? นิพฺพานารมฺมณานํ จิตฺตเจตสิกานํ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา. กถํ? ปริตฺตารมฺมณตฺติเก จ ปน ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ ¶ ปทมุทฺธริตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ ¶ , อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ. ยทิ ปเนเตสํ ปฺตฺติอารมฺมณํ สิยา, อปฺปมาณารมฺมณตา น ยุชฺเชยฺย, นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุํ. ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณา ปน รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา น ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานํ. ยสฺมา จ ปณฺณตฺติภาโว นิพฺพานสฺส น ยุชฺชติ, ตสฺมา มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ อุปฺปาทาทีนมภาวโต นิจฺจํ, รูปสภาวาภาวโต อรูปํ, ปปฺจาภาวโต นิปฺปปฺจํ นิพฺพานํ นาม อตฺถีติ อุปคนฺตพฺพนฺติ.
อจฺจนฺตมนนฺตํ สนฺตํ, อมตํ อปโลกิตํ;
ปณีตํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ.
สิวฺจ นิปุณํ สจฺจํ, ทุกฺขกฺขยมนาสวํ;
สุทุทฺทสํ ปรํ ปารํ, นิพฺพานมนิทสฺสนํ.
ตณฺหากฺขยํ ธุวํ ทีปํ, อพฺยาปชฺฌมนีติกํ;
อนาลยมรูปฺจ, ปทมจฺจุตมกฺขรํ.
วิราคฺจ นิโรธฺจ, วิมุตฺติ โมกฺขเมว จ;
อิเมหิ ปน นาเมหิ, นิพฺพานํ ตุ กถียติ.
เอวฺจ ¶ ปน วิฺาย, นิพฺพานมฺปิ จ อจฺจุตํ;
ตสฺส จาธิคมูปาโย, กตฺตพฺโพ วิฺุนา สทา.
สทฺธาพุทฺธิกรํ ตถาคตมเต สมฺโมหวิทฺธํสนํ,
ปฺาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ ชานาติ โย เจ อิมํ;
อตฺถพฺยฺชนสาลินํ สุมธุรํ สารฺุวิมฺหาปนํ,
คมฺภีเร นิปุณาภิธมฺมปิฏเก โส ยาภินิฏฺํ ปทํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร นิพฺพานนิทฺเทโส นาม
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
ปฺตฺตินิทฺเทโส
เอตฺถาห ¶ ¶ – ‘‘กึ เอตฺตกเมว เยฺยํ, อุทาหุ อฺมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปฺตฺติ นามาติ. สา ปเนสา ปฺเปตพฺพโต, ปฺาปนโต จ ‘‘ปฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป’’ติ. ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถ. กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขา. สมฺายตีติ สมฺา. ปฺาปียตีติ ปฺตฺติ. โวหรียตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ. เอวํ ตาว ปฺเปตพฺพโต ปฺตฺตีติ วุตฺตา. ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน ¶ สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปฺาปียติ จ, เอสา ปฺตฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ปฺาปนโต ปฺตฺตึ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปฺเปติ, ตสฺมา ตํ ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ. นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิ. อยํ ปฺาปนโต ปฺตฺติ นาม.
สา ปเนสา ตชฺชาปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺตีติ ติวิธา โหติ. ตตฺถ ตชฺชาปฺตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตา. อุปาทาปฺตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมูหปฺตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติ. กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทา. อยํ สมูหปฺตฺติ ¶ นาม. อสมูหปฺตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทา.
ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ. ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ ¶ . ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิฺาเณน วิฺายติ. ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิฺาเณน ปฺาปียติ. ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโต. ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปฺาปนา วิชฺชมานปฺตฺติ. ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปฺาปนา อวิชฺชมานปฺตฺติ. เปตฺวา ปน วจนตฺถํ เกนจิ อากาเรน อนุปลพฺภมานานํ ปฺจมสจฺจาทีนํ, ติตฺถิยปริกปฺปิตานํ วา ปกติปุริสาทีนํ ปฺาปนาปิ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว ¶ . ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘อิตฺถิสทฺโท, ปุริสสทฺโท’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณ’’นฺติ เอวมาทิกา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘ขตฺติยกุมาโร, พฺราหฺมณกุมาโร, ภิกฺขุกุมาโร’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปฺตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อยํ อุปาทาปฺตฺติ นาม.
อุปนิธาปฺตฺติปิ เอติสฺสา เอว ปเภทา, สา ปน ‘‘ทีฆํ อุปนิธาย รสฺโส, รสฺสํ อุปนิธาย ทีโฆ’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ‘‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพสุขํ อุปนิธายา’’ติ เอวมาทิกา จ, ตสฺมา ปฺเปตพฺพโต จ ปฺาปนโต จ ปฺตฺตีติ เวทิตพฺพา. สมฺา สมตฺตา.
ปรมตฺถโต จ ปฺตฺติ, ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ;
ทฺวีสุ าเนสุ กุสโล, ปรวาเทสุ น กมฺปติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฺตฺตินิทฺเทโส นาม
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธนิทฺเทโส
เอตฺถาห ¶ ¶ – นิทฺทิฏฺา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโ. ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ ¶ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนา. ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยา. กึ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อฺสฺส การกสฺสาภาวโต. การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติ. อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.
อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปฺาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กึ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยา. ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยา. ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อฺโ วา สิยา, อนฺโ วา. อถานฺโ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา.
อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส ¶ น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติ. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา. เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํ. อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส ¶ น ภวตีติ เจ? เจตนาย อตฺตา อฺโ สิยา. อถ อฺสฺส อตฺตสฺส นาเส สติ สยํ นาโส น ภวติ, เอวฺจ สติ ‘‘เจตนาย ¶ อนฺโ อตฺตา’’ติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถาปิ เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ อตฺตโน อนาโส เจตนายปิ อนาโส ภวตุ. อถ น ภวติ, ปฏิฺา หีนา. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อถ ปน เอวํ น ภวตีติ เจ? อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช. อถ ปน น ปริจฺจชสิ, ปฏิฺาหีโน ภวสิ.
อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนฺโ, อฺโเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อฺตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมฺตฺตฺจ เทสนฺตรกตมฺตฺตฺจาติ. ตตฺถ กึ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมฺตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติ.
อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติ. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโต. อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ ¶ เกน เหตุนา เจตนาย เอว นาโส ภวติ, น ปน อตฺตโน. อถ วิเสสการณํ นตฺถิ, ตว ลทฺธิยา อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส ¶ น ภวติ, อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถิ. เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ยํ ปน ตยา วุตฺตํ, ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ, ตถา เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ? ตมยุตฺตนฺติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถ รูปรสาทีนํ วิย สมาเนปิ เอกเทสตฺเต ยทิ อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโส น ภวติ, ปฏิฺาหีโน อสิ. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, ตว อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อเถวํ น ภวตีติ เจ? เอกเทสตาว นตฺถีติ.
อถ เทสนฺตรกตมฺตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อฺตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อฺตฺตํ สิยา. เจตนาย วินา อนฺตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อฺโ สิยา ¶ . อฺโ จ หิ ฆโฏ อฺโ จ ปโฏติ? น, เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ‘‘อเจตโน อตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต น ปริมุจฺจตีติ. ตสฺมา ปรมตฺถโต น โกจิ กตฺตา วา เวทโก วา อตฺตา อตฺถีติ ทฏฺพฺพนฺติ.
ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –
‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,
โส จ สนฺธาวตี นโร;
โส จ กโรติ เวเทติ,
สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จ.
‘‘สตฺโต ¶ สํสารมาปนฺโน,
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;
อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,
อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จ.
‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา,
ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,
ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จ.
‘‘ยฺหิ กโรติ ปุริโส,
กาเยน วาจา อุท เจตสา;
ตฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,
ตฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จ.
‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,
ปุคฺคลสฺสฏฺิสฺจโย;
สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,
อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จ.
‘‘อสทฺโธ ¶ อกตฺู จ,
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จ. –
วุตฺตนฺติ. สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต. นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –
‘‘กึ ¶ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จ.
‘‘ยถาปิ ¶ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จ.
ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพ. ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจฺจา’’ติ. ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต าตพฺพานิ. เอวํ อสงฺกรโต ตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺตึ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ.
โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;
กเมน ปรมา ปฺา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํ.
อติมติกรมาธินีหรํ,
วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;
ปติ ¶ สุณติ โย สทา อิมํ,
วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
มานยฺจ สุคตํ สุขานยํ;
พฺยากโรมิ ปรมํ อิโต ปรํ,
ตํ สุณาถ มธุรตฺถวณฺณนํ.
อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนํ;
ปตฺตุกาเมน กาตพฺพํ, อาทิโต สีลโสธนํ.
สงฺกสฺสรสมาจาเร, ทุสฺสีเล สีลวชฺชิเต;
นตฺถิ ฌานํ กุโต มคฺโค, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
สีลํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ มตํ;
ตํ ปนาจฺฉิทฺทมกฺขณฺฑมกมฺมาสมนินฺทิตํ.
กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, วิเวกสุขมิจฺฉตา;
สีลฺจ นาม ภิกฺขูนํ, อลงฺกาโร อนุตฺตโร.
รตนํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ;
จินฺตามณิ ปณีโต จ, สีลํ ยานมนุตฺตรํ.
สีตลํ ¶ สลิลํ สีลํ, กิเลสมลโธวนํ;
คุณานํ มูลภูตฺจ, โทสานํ พลฆาติ จ.
ติทิวาโรหณฺเจตํ, โสปานํ ปรมุตฺตมํ;
มคฺโค เขโม จ นิพฺพานนครสฺส ปเวสเน.
ตสฺมา สุปริสุทฺธํ ตํ, สีลํ ทุวิธลกฺขณํ;
กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, ปิยสีเลน ภิกฺขุนา.
กาตพฺโพ ปน สีลสฺมึ, ปริสุทฺเธ ิเตนิธ;
ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโท, ปลิโพธา ทสาหุ จ.
‘‘อาวาโส ¶ จ กุลํ ลาโภ,
คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ,
คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ.
ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ, กตฺวา ทสวิธสฺสปิ;
อุปสงฺกมิตพฺโพ โส, กมฺมฏฺานสฺส ทายโก.
ปิโย ¶ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก.
เอวมาทิคุโณเปตมุปคนฺตฺวา หิเตสินํ;
กลฺยาณมิตฺตํ กาเลน, กมฺมฏฺานสฺส ทายกํ.
กมฺมฏฺานํ คเหตพฺพํ, วตฺตํ กตฺวา ปนสฺส ตุ;
เตนาปิ จริตํ ตฺวา, ทาตพฺพํ ตสฺส ภิกฺขุโน.
จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสน จ;
สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกานํ, วเสน ฉพฺพิธํ มตํ.
โวมิสฺสกนยา เตสํ, จตุสฏฺิ ภวนฺติ เต;
เตหิ อตฺโถ น จตฺถีติ, น มยา อิธ ทสฺสิตา.
อสุภา ¶ จ ทเสเวตฺถ, ตถา กายคตาสติ;
เอกาทส อิเม ราค-จริตสฺสานุกูลตา.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, สวณฺณกสิณา อิเม;
อฏฺเว จ สทา โทส-จริตสฺสานุกูลตา.
ตํ โมหจริตสฺเสตฺถ, วิตกฺกจริตสฺส จ;
อนุกูลนฺติ นิทฺทิฏฺํ, อานาปานํ ปเนกกํ.
ปุริมานุสฺสติฉกฺกํ, สทฺธาจริตเทหิโน;
มรณูปสมายุตฺตา, สติมาหารนิสฺสิตา.
สฺา ¶ ธาตุววตฺถานํ, พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโน;
อิเม ปน จ จตฺตาโร, อนุกูลาติ ทีปิตา.
จตฺตาโรปิ จ อารุปฺปา, เสสานิ กสิณานิ จ;
อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตา.
อิทํ สพฺพํ ปเนกนฺต-วิปจฺจนีกภาวโต;
อติสปฺปายโต วุตฺต-มิติ เยฺยํ วิภาวินา.
กมฺมฏฺานานิ สพฺพานิ, จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเส;
กสิณานิ ทส เจว, อสุภานุสฺสตี ทส.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตฺตาโร จ อรูปิโน;
จตุธาตุววตฺถานํ, สฺา จาหารตา อิติ.
กมฺมฏฺาเนสุ เอเตสุ, อุปจารวหา กติ;
อานาปานสตึ กาย-คตํ หิตฺวา ปนฏฺปิ.
เสสานุสฺสติโย สฺา, ววตฺถานนฺติ เตรส;
อุปจารวหา วุตฺตา, เสสา เต อปฺปนาวหา.
อปฺปนายาวเหสฺเวตฺถ, กสิณานิ ทสาปิ จ;
อานาปานสตี เจว, จตุกฺกชฺฌานิกา อิเม.
อสุภานิ ¶ ทส เจตฺถ, ตถา กายคตาสติ;
เอกาทส อิเม ธมฺมา, ปมชฺฌานิกา สิยุํ.
อาทิพฺรหฺมวิหาราติ ¶ , ติกชฺฌานวหา ตโย;
จตุตฺถาปิ จ อารุปฺปา, จตุตฺถชฺฌานิกา มตา.
วเสนารมฺมณงฺคานํ, ทุวิโธ สมติกฺกโม;
โคจราติกฺกมารูเป, รูเป ฌานงฺคติกฺกโม.
ทเสว กสิณาเนตฺถ, วฑฺเฒตพฺพานิ โหนฺติ หิ;
น จ วฑฺฒนิยา เสสา, ภวนฺติ อสุภาทโย.
ทเสว กสิณาเนตฺถ, อสุภานิ ทสาปิ จ;
อานาปานสตี เจว, ตถา กายคตาสติ.
ปฏิภาคนิมิตฺตานิ ¶ , โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ;
เสสาเนว ปฏิภาค-นิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.
อสุภานิ ทสาหาร-สฺา กายคตาสติ;
เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวาทเสตานิ สพฺพทา.
ตานิ ทฺวาทส เจตานิ, อานาปานสตีปิ จ;
เตรเสว ปเนตานิ, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.
เปตฺวา จตุรารูเป, นตฺถิ กิฺจิ อรูปิสุ;
มนุสฺสโลเก สพฺพานิ, ปวตฺตนฺติ น สํสโย.
จตุตฺถํ กสิณํ หิตฺวา, กสิณา อสุภานิ จ;
ทิฏฺเเนว คเหตพฺพา, อิเม เอกูนวีสติ.
สติยมฺปิ จ กายมฺหิ, ทิฏฺเน ตจปฺจกํ;
เสสเมตฺถ สุเตเนว, คเหตพฺพนฺติ ทีปิตํ.
อานาปานสตี เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา;
วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหติ.
สุเตเนว ¶ คเหตพฺพา, เสสา อฏฺารสาปิ จ;
อุเปกฺขา อปฺปมฺา จ, อรูปา เจว ปฺจิเม.
อาทิโตว คเหตพฺพา, น โหนฺตีติ ปกาสิตา;
ปฺจตึสาวเสสานิ, คเหตพฺพานิ อาทิโต.
กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสุ, อากาสกสิณํ วินา;
กสิณา นว โหนฺเต จ, อรูปานํ ตุ ปจฺจยา.
ทสาปิ กสิณา โหนฺติ, อภิฺานํ ตุ ปจฺจยา;
ตโย พฺรหฺมวิหาราปิ, จตุกฺกสฺส ภวนฺติ ตุ.
เหฏฺิมํ เหฏฺิมารุปฺปํ, อุปรูปริมสฺส หิ;
ตถา จตุตฺถมารุปฺปํ, นิโรธสฺสาติ ทีปิตํ.
สพฺพานิ จ ปเนตานิ, จตฺตาลีสวิธานิ ตุ;
วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.
กมฺมฏฺานํ ¶ คเหตฺวาน, อาจริยสฺส สนฺติเก;
วสนฺตสฺส กเถตพฺพํ, อาคตสฺสาคตกฺขเณ.
อุคฺคเหตฺวา ¶ ปนฺตฺร, คนฺตุกามสฺส ภิกฺขุโน;
นาติสงฺเขปวิตฺถารํ, กเถตพฺพํ ตุ เตนปิ.
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, สมฺมฏฺานํ มโนภุโน;
อฏฺารสหิ โทเสหิ, นิจฺจํ ปน วิวชฺชิเต.
อนุรูเป วิหารสฺมึ, วิหาตพฺพํ ตุ คามโต;
นาติทูเร นจฺจาสนฺเน, สิเว ปฺจงฺคสํยุเต.
ขุทฺทโก ปลิโพโธปิ, ฉินฺทิตพฺโพ ปนตฺถิ เจ;
ทีฆา เกสา นขา โลมา, ฉินฺทิตพฺพา วิภาวินา.
จีวรํ รชิตพฺพํ ตํ, กิลิฏฺํ ตุ สเจ สิยา;
สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปจิตพฺโพว สุฏฺุ โส.
อจฺฉินฺนปลิโพเธน ¶ , ปจฺฉา เตน จ ภิกฺขุนา;
ปวิวิตฺเต ปโนกาเส, วสนฺเตน ยถาสุขํ.
วชฺเชตฺวา มตฺติกํ นีลํ, ปีตํ เสตฺจ โลหิตํ;
สณฺหายารุณวณฺณาย, มตฺติกาย มโนรมํ.
กตฺตพฺพํ กสิณชฺฌานํ, ปตฺตุกาเมน ธีมตา;
เสนาสเน วิวิตฺตสฺมึ, พหิทฺธา วาปิ ตาทิเส.
ปฏิจฺฉนฺเน ปนฏฺาเน, ปพฺภาเร วา คุหนฺตเร;
สํหาริมํ วา กาตพฺพํ, ตํ ตตฺรฏฺกเมว วา.
สํหาริมํ กโรนฺเตน, ทณฺฑเกสุ จตูสฺวปิ;
จมฺมํ วา กฏสารํ วา, ทุสฺสปตฺตมฺปิ วา ตถา.
พนฺธิตฺวา ตถา กาตพฺพํ, มตฺติกาย ปมาณโต;
ภูมิยํ ปตฺถริตฺวา จ, โอโลเกตพฺพเมว ตํ.
ตตฺรฏฺํ ภูมิยํ วฏฺฏํ, อาโกฏิตฺวาน ขาณุเก;
วลฺลีหิ ตํ วินนฺธิตฺวา, กาตพฺพํ กณฺณิกํ สมํ.
วิตฺถารโต ¶ ปมาเณน, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;
วฏฺฏํ วตฺตติ ตํ กาตุํ, วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตา.
เภรีตลสมํ สาธุ, กตฺวา กสิณมณฺฑลํ;
สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านํ, นฺหตฺวา อาคมฺม ปณฺฑิโต.
หตฺถปาสปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลา;
ปเทเส ตุ สุปฺตฺเต, อาสนสฺมึ สุอตฺถเต.
อุจฺเจ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, วิทตฺถิจตุรงฺคุเล;
อุชุกายํ ปณิธาย, กตฺวา ปริมุขํ สตึ.
กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
ปรมํ ปีติปาโมชฺชํ, ชเนตฺวา รตนตฺตเย.
‘‘ภาคี ¶ อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;
ปวิเวกสุขสฺสา’’ติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตมํ.
อากาเรน ¶ สเมเนว, อุมฺมีลิตฺวาน โลจนํ;
นิมิตฺตํ คณฺหตา สาธุ, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ.
น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โส, ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณํ;
วณฺณํ ปน อมฺุจิตฺวา, อุสฺสทสฺส วเสน หิ.
จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมึ, เปตฺเวกคฺคมานโส;
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, วตฺวา ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.
ปถวี เมทนี ภูมิ, วสุธา จ วสุนฺธรา;
เอวํ ปถวินาเมสุ, เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ.
อุมฺมีลิตฺวา นิมีลิตฺวา, อาวชฺเชยฺย ปุนปฺปุนํ;
ยาวุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, นุปฺปชฺชติ จ ตาว โส.
เอวํ ภาวยโต ตสฺส, ปุน เอกคฺคเจตโส;
ยทา ปน นิมีเลตฺวา, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.
ยถา อุมฺมีลิเตกาเล, ตถาปาถํ ตุ ยาติ เจ;
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ต-มุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.
นิมิตฺเต ¶ ปน สฺชาเต, ตโต ปภุติ โยคินา;
นิสีทิตพฺพํ โน เจวํ, ตสฺมึ าเน วิชานตา.
อตฺตโน วสนฏฺานํ, ปวิสิตฺวาน ธีมตา;
เตน ตตฺถ นิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ยถาสุขํ.
ปปฺจปริหารตฺถํ, ปาทานํ ปน โธวเน;
ตสฺเสกตลิกา ทฺเว จ, อิจฺฉิตพฺพา อุปาหนา.
สมาธิตรุโณ ตสฺส, อสปฺปาเยน เกนจิ;
สเจ นสฺสติ ตํ านํ, คนฺตฺวาวาทาย ตํ ปน.
ปีเ ¶ สุขนิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ;
สมนฺนาหริตพฺพฺจ, กเร ตกฺกาหตมฺปิ จ.
นิมิตฺตํ ปน ตํ หิตฺวา, จิตฺตํ ธาวติ เจ พหิ;
นิวาเรตฺวา นิมิตฺตสฺมึ, เปตพฺพํ ตุ มานสํ.
ยตฺถ ยตฺถ นิสีทิตฺวา, ตมิจฺฉติ ตโปธโน;
ตตฺถ ตตฺถ ทิวารตฺตึ, ตสฺสุปฏฺาติ เจตโส.
เอวํ ตสฺส กโรนฺตสฺส, อนุปุพฺเพน โยคิโน;
วิกฺขมฺภนฺติ จ สพฺพานิ, ปฺจ นีวรณานิปิ.
สมาธิยติ จิตฺตมฺปิ, อุปจารสมาธินา;
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, อุปฺปชฺชติ จ โยคิโน.
โก ปนายํ วิเสโส หิ, อิมสฺส ปุริมสฺส วา;
ถวิกา นีหตาทาส-มณฺฑลํ วิย มชฺชิตํ.
เมฆโต วิย นิกฺขนฺตํ, สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, พลากา วิย โตยเท.
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ¶ ตํ, ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ;
ตโตธิกตรํ สุทฺธํ, หุตฺวาปฏฺาติ ตสฺส ตํ.
ตนุสณฺานวนฺตฺจ, วณฺณวนฺตํ น เจว ตํ;
อุปฏฺาการมตฺตํ ตํ, ปฺชํ ภาวนามยํ.
ปฏิภาเค ¶ สมุปฺปนฺเน, นิมิตฺเต ภาวนามเย;
โหนฺติ วิกฺขมฺภิตาเนว, ปฺจ นีวรณานิปิ.
กิเลสา สนฺนิสินฺนาว, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;
จิตฺตํ สมาหิตํเยว, อุปจารสมาธินา.
อากาเรหิ ปน ทฺวีหิ, สมาธิยติ มานสํ;
อุปจารกฺขเณ ตสฺส, ปฏิลาเภ สมาธิโน.
นีวารณปฺปหาเนน ¶ , อุปจารกฺขเณ ตถา;
องฺคานํ ปาตุภาเวน, ปฏิลาภกฺขเณ ปน.
ทฺวินฺนํ ปน สมาธีนํ, กึ นานากรณํ ปน;
องฺคานิ ถามชาตานิ, อุปจารกฺขเณน จ.
อปฺปนาย ปนงฺคานิ, ถามชาตานิ ชายเร;
ตสฺมา ตํ อปฺปนาจิตฺตํ, ทิวสมฺปิ ปวตฺตติ.
ปลฺลงฺเกน จ เตเนว, วฑฺเฒตฺวา ตํ นิมิตฺตกํ;
อปฺปนํ อธิคนฺตุํ โส, สกฺโกติ ยทิ สุนฺทรํ.
โน เจ สกฺโกติ โส เตน,
ตํ นิมิตฺตํ ตุ โยคินา;
จกฺกวตฺติย คพฺโภว,
รตนํ วิย ทุลฺลภํ.
สตตํ อปฺปมตฺเตน, รกฺขิตพฺพํ สตีมตา;
นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธํ, ปริหานิ น วิชฺชติ.
อารกฺขเณ อสนฺตมฺหิ, ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสติ;
รกฺขิตพฺพํ หิ ตสฺมา ตํ, ตตฺรายํ รกฺขณาวิธิ.
อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.
สปฺปาเย ¶ สตฺต เสเวยฺย, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;
น จิเรเนว กาเลน, โหติ ภิกฺขุสฺส อปฺปนา.
ยสฺสปฺปนา น โหเตว, เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต;
อปฺปนาย จ โกสลฺลํ, สมฺมา สมฺปาทเย พุโธ.
อปฺปนาย หิ โกสลฺล-มิทํ ทสวิธํ อิธ;
คนฺถวิตฺถารภีเตน, มยา วิสฺสชฺชิตนฺติ จ.
เอวฺหิ ¶ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ ปน;
ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, อปฺปนา สมฺปวตฺตติ.
เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;
ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโต.
จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ¶ , ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;
สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํ.
อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;
อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเย.
ลีนตุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน มานสํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตาภิ-มุขํ ตํ ปฏิปาทเย.
เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, ปฏิปาทยโต ปน;
อิทาเนวปฺปนา ตสฺส, สา สมิชฺฌิสฺสตีติ จ.
ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายเตวชฺชนํ จิตฺตํ, ตตฺเรวารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, รูปาวจริกํ ภเว;
ตกฺกาทโย ปนฺเหิ, ภวนฺติ พลวตฺตรา.
อปฺปนาเจตโส ตานิ, ปริกมฺโมปจารโต;
วุจฺจนฺติ ปริกมฺมานิ, อุปจารานิ จาติปิ.
อปฺปนายานุโลมตฺตา ¶ , อนุโลมานิ เอว จ;
ยํ ตํ สพฺพนฺติมํ เอตฺถ, โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, ปริกมฺมปฺปนาทิกํ;
ทุติยํ อุปจารํ ตํ, ตติยํ อนุโลมกํ.
จตุตฺถํ ¶ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, ปฺจมํ อปฺปนามโน;
ปมํ อุปจารํ วา, ทุติยํ อนุโลมกํ.
ตติยํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, จตุตฺถํ อปฺปนามโน;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ, อปฺเปติ น ตโต ปรํ.
ฉฏฺเ วา สตฺตเม วาปิ, อปฺปนา เนว ชายติ;
อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺส, ชวนํ ปติ ตาวเท.
ปุริเมหาเสวนํ ลทฺธา, ฉฏฺํ วา สตฺตมมฺปิ วา;
อปฺเปตีติ ปเนตฺถาห, โคทตฺโต อาภิธมฺมิโก.
ธาวนฺโต หิ ยถา โกจิ,
นโร ฉินฺนตฏามุโข;
าตุกาโม ปริยนฺเต,
าตุํ สกฺโกติ เนว โส.
เอวเมว ปนจฺฉฏฺเ, สตฺตเม วาปิ มานโส;
น สกฺโกตีติ อปฺเปตุํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.
เอกจิตฺตกฺขณาเยว, โหตายํ อปฺปนา ปน;
ตโต ภวงฺคปาโตว, โหตีติ ปริทีปิตํ.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ;
อาวชฺชนํ ตโต ฌาน-ปจฺจเวกฺขณมานสํ.
กามจฺฉนฺโท ¶ จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ อุทฺธโต;
กุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปหีนา ปฺจิเม ปน.
วิตกฺเกน วิจาเรน, ปีติยา จ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ อิทํ.
นานาวิสยลุทฺธสฺส ¶ , กามจฺฉนฺทวสา ปน;
อิโต จิโต ภมนฺตสฺส, วเน มกฺกฏโก วิย.
เอกสฺมึ ¶ วิสเยเยว, สมาธาเนว เจตโส;
‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วุจฺจติ.
ปาโมชฺชภาวโต เจว, สีตลตฺตา สภาวโต;
‘‘พฺยาปาทสฺส ตโต ปีติ, ปฏิปกฺขา’’ติ ภาสิตา.
สวิปฺผาริกภาเวน, เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโต;
‘‘วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วณฺณิโต.
อวูปสนฺตภาวสฺส, สยฺเจวาติสนฺตโต;
‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ-ทฺวยสฺส ปฏิปกฺขกํ’’.
มติยา อนุรูปตฺตา, ‘‘อนุมชฺชนลกฺขโณ;
วิจาโร วิจิกิจฺฉาย, ปฏิปกฺโข’’ติ ทีปิโต.
ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ตํ, ฌานํ ปฺจงฺคสํยุตํ;
สิวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ.
เอวฺจาธิคตํ โหติ, ปมํ เตน โยคินา;
สุจิรฏฺิติกาเมน, ตสฺส ฌานสฺส สพฺพโส.
ตํ สมาปชฺชิตพฺพํ ตุ, วิโสเธตฺวาน ปาปเก;
ตํ สมาปชฺชโต ตสฺส, สุจิรฏฺิติกํ ภเว.
จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา;
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ.
วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเว จ, อุปจารฺจ อปฺปนา;
อุปจารมฺปิ วา ปตฺวา, วฑฺเฒตุํ ตฺจ วตฺตติ.
อปฺปนํ ปน ปตฺวา วา, ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม;
กสิตพฺพํ ยถาานํ, ปริจฺฉินฺทติ กสฺสโก.
โยคินา เอวเมวมฺปิ, องฺคุลทฺวงฺคุลาทินา;
ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถิจฺฉกํ.
ปตฺเตปิ ¶ ¶ ปเม ฌาเน, อากาเรหิปิ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา เตน, ภวิตพฺพํ ตปสฺสินา.
อาวชฺชนํ สมาปตฺติ, อธิฏฺาเนสุ ตีสุ จ;
วุฏฺานปจฺจเวกฺขาสุ, วสิตา ปฺจ ภาสิตา.
อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺิตฺวา, สมาปชฺช ปุนปฺปุนํ;
วุฏฺิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วสิตา ปฺจ สาธเย.
ปเม ¶ อวสิปตฺเต, ทุติยํ โย ปนิจฺฉติ;
อุภโต ภฏฺโภเว โยคี, ปมา ทุติยาปิ จ.
กามสฺสหคตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
ปมาทโยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ หานภาคิยํ.
สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา;
มนฺทสฺส โยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ ิติภาคิยํ.
อตกฺกสหิตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
อปฺปมตฺตสฺส ตํ ฌานํ, วิเสสภาคิยํ สิยา.
นิพฺพิทาสํยุตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
นิพฺเพธภาคิยํ ฌานํ, โหตีติ ปริทีปิตํ.
ตสฺมา ปฺจสุ เอเตสุ, สุจิณฺณวสินา ปน;
ปมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย วิธินา ตโต.
ยสฺมา อยํ สมาปตฺติ, อาสนฺนากุสลาริกา;
ถูลตฺตา ตกฺกจารานํ, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.
อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ปเม ปน โยคินา;
ทุติยํ สนฺตโต ฌานํ, จินฺตยิตฺวาน ธีมตา.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ปเม ปุน;
ทุติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.
อถสฺส ¶ ปมชฺฌานา, วุฏฺาย วิธินา ยทา;
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.
ถูลโต ¶ ตกฺกจารา หิ, อุปติฏฺนฺติ โยคิโน;
เสสมงฺคตฺตยํ ตสฺส, สนฺตเมโวปติฏฺติ.
ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;
สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;
อิทานิ ทุติยชฺฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกมฺปิ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, ทุติยชฺฌานมานสํ.
สมฺปสาทนมชฺฌตฺตํ, ปีติยา จ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ โหติ ติวงฺคิกํ.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;
เอวํ ทุวงฺคหีนํ ตุ, ตีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.
ฌานํ ¶ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
ทุติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ทุติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติเยปิ สตีมตา.
ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ทุติยา ปุน;
อาสนฺนตกฺกจาราริ, สมาปตฺติ อยํ อิติ.
ปีติยา ¶ ปิยโต ตสฺส, เจตโส อุปฺปิลาปนํ;
ปีติยา ปน ถูลตฺตา, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.
ตตฺถ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา, ตติเย สนฺตโต ปน;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ทุติเย ปุน.
ตติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม;
อถสฺส ทุติยชฺฌานา, วุฏฺาย จ ยทา ปน.
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต;
ถูลโต ปีตุปฏฺาติ, สุขาทิ สนฺตโต ปน.
ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;
สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;
อิทานิ ตติยํ ฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ มนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, ตติยชฺฌานมานสํ.
สติยา สมฺปชฺเน, สมฺปนฺนํ ตุ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ทุวงฺคํ ตติยํ มตํ.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;
เอวเมกงฺคหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.
ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
ตติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ตติยาธิคเต ¶ ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตสฺมึ ปน สตีมตา.
ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ตติยา ปุน;
อาสนฺนปีติโทสา หิ, สมาปตฺติ อยนฺติ จ.
ยเทวเจตฺถ ¶ อาโภโค, สุขมิจฺเจว เจตโส;
เอวํ สุขสฺส ถูลตฺตา, โหตายํ องฺคทุพฺพลา.
อิติ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;
จตุตฺถํ สนฺตโต ทิสฺวา, เจตสา ปน โยคินา.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;
จตุตฺถาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.
อถสฺส ตติยชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ยทา ปน;
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.
ถูลโต ตสฺสุปฏฺาติ, สุขํ ตํ มานสํ ตโต;
อุเปกฺขา สนฺตโต ตสฺส, จิตฺตสฺเสกคฺคตาปิ จ.
ถูลงฺคสฺส ปหานาย, สนฺตงฺคสฺสูปลทฺธิยา;
ตเทว จ นิมิตฺตฺหิ, ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ จ.
กโรโต มนสา เอว, ปุนปฺปุนฺจ โยคิโน;
จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ ปนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, จตุตฺถชฺฌานมานสํ.
เอกงฺควิปฺปหีนํ ¶ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ โยคโต;
จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, ทุวงฺคนฺติ ปวุจฺจติ.
เอวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
จตุตฺถาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ยสฺมา สุขมุเปกฺขาย, น โหตาเสวนํ ปน;
อุเปกฺขาสหคตาเนว, ชวนานิ ชวนฺติ จ.
อุเปกฺขาสหคตํ ¶ ตสฺมา, จตุตฺถํ สมุทีริตํ;
อยเมตฺถ วิเสโส หิ, เสสํ วุตฺตนยํ ปน.
ยํ จตุกฺกนเย ฌานํ, ทุติยํ ตํ ทฺวิธา ปน;
กตฺวาน ปฺจกนเย, ทุติยํ ตติยํ กตํ.
ตติยํ ตํ จตุตฺถฺจ, จตุตฺถํ ปฺจมํ อิธ;
ปมํ ปมํเยว, อยเมตฺถ วิเสสตา.
เอวเมตฺตาวตา วุตฺตา, นาติสงฺเขปโต มยา;
นาติวิตฺถารโต จายํ, รูปาวจรภาวนา.
สุมธุรวรตรวจโน, กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ;
อตินิสิตวิสทพุทฺธิ-ปสาทชน เวทนีโยยํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
นาม จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
รูปารูปมตีเตน ¶ ¶ , รูปารูปาทิเวทินา;
ยานิ จารูปปฺุานิ, สรูเปนีริตานิ ตุ.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;
โยคาวจรภิกฺขูนํ, หิตตฺถาย สมาสโต.
‘‘รูเป โข วิชฺชมานสฺมึ, ทณฺฑาทานาทโย สิยุํ;
อเนกาปิ ปนาพาธา, จกฺขุโรคาทโย’’อิติ.
รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา, รูเป นิพฺพินฺทมานโส;
ตสฺสาติกฺกมนตฺถาย, อรูปํ ปฏิปชฺชติ.
ตมฺหา ¶ กสิณรูปาปิ, โส นิพฺพิชฺช วิสารโท;
อปกฺกมิตุกาโม จ, สูกราภิหโตว สา.
จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมึ, หุตฺวา จิณฺณวสี วสี;
จตุตฺถชฺฌานโต ธีมา, วุฏฺาย วิธินา ปุน.
กโรติ ปนิทํ จิตฺตํ, รูปมารมฺมณํ ยโต;
อาสนฺนโสมนสฺสฺจ, ถูลสนฺตวิโมกฺขโต.
อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, จตุตฺเถ ตตฺถ สพฺพโส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ปมารุปฺปฺจ สนฺตโต.
จกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺตกํ วา ปนิจฺฉติ;
ตตฺตกํ ปตฺถริตฺวาน, ผุฏฺโกาสฺจ เตน ตํ.
อากาโส ¶ อิติ วานนฺโต,
อากาโส อิติ วา ปุน;
มนสา หิ กโรนฺโตว,
อุคฺฆาเฏติ ปวุจฺจติ.
อุคฺฆาเฏนฺโต หิ กสิณํ, น สํเวลฺเลติ ตํ ปน;
น จุทฺธรติ โส โยคี, ปูวํ วิย กปาลโต.
เกวลํ ปน ตํ เนว, อาวชฺชติ น เปกฺขติ;
นาวชฺชนฺโต นเปกฺขนฺโต, อุคฺฆาเฏติ หิ นามโส.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ¶ , นิมิตฺตํ ปน ตํว โส;
อากาโส อิติ จิตฺเตน, อาวชฺชติ ปุนปฺปุนํ.
อาวชฺชโต หิ ตสฺเสวํ,
กโรโต ตกฺกาหตมฺปิ จ;
ปฺจ นีวรณา ตสฺส,
วิกฺขมฺภนฺติ หิ สพฺพโส.
อาเสวติ ¶ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
กโรโต ปน ตสฺเสว, สนฺตจิตฺตสฺส โยคิโน.
ตตฺรากาเส ปนาปฺเปติ, ปมารุปฺปมานสํ;
อิธาปิ ปุริเม ภาเค, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.
ชวนานิ อุเปกฺขาย, สมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ หิ;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, โหติ อารุปฺปมานสํ.
ปุน ภาเวตุกาเมน, ทุติยารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ปมารุปฺปมานเส.
อาสนฺนรูปาวจร-ชฺฌานปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
ทุติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.
เอวมาทีนวํ ¶ ทิสฺวา, ปมารุปฺปมานเส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ทุติยํ สนฺตโต ปน.
ตมากาสํ ผริตฺวาน, ปวตฺตมานสํ ปน;
ตฺจ วิฺาณมิจฺเจวํ, กตฺตพฺพํ มนสา พหุํ.
อาวชฺชนฺจ กตฺตพฺพํ, ตถา ตกฺกาหตมฺปิ จ;
‘‘อนนฺต’’นฺติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ, กาตพฺพํ มนสา นิธ.
ตสฺมึ ปน นิมิตฺตสฺมึ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
อุปจาเรน ตํ จิตฺตํ, สมาธิยติ โยคิโน.
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.
อากาสํ ผุสวิฺาเณ, ทุติยารุปฺปมานสํ;
อปฺเปติ อปฺปนา ยสฺมึ, นโย วุตฺตนโยว โส.
อากาโสยมนนฺโตติ, เอวมากาสเมว ตํ;
ผริตฺวา ปวตฺตวิฺาณํ, ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุจฺจติ.
มนกฺการวเสนาปิ, อนนฺตํ ปริทีปิตํ;
‘‘วิฺาณานนฺต’’มิจฺเจว, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยา.
อถ ¶ ภาเวตุกาเมน, ตติยารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส.
อาสนฺนปมารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
ตติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.
เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ตติยํ สนฺตโต ปน.
เอวํ มนสิ กตฺวาน, กาตพฺโพ มนสา ปุน;
ปมารุปฺปวิฺาณา-ภาโว ตสฺเสว สฺุโต.
ตํ ¶ ¶ ปนากาสวิฺาณํ, อกตฺวา มนสา ปุน;
‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วาเตน, ‘‘สฺุํ สฺุ’’นฺติ วา ตโต.
อาวชฺชิตพฺพเมวฺหิ, กตฺตพฺพํ มนสาปิ จ;
ตกฺกาหตฺจ กาตพฺพํ, ปุนปฺปุนํว ธีมตา.
ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ผริตฺวาน สมนฺตโต;
วิฺาณสฺส ปวตฺตสฺส, นตฺถิภาเว อภาวเก.
ตติยารุปฺปวิฺาณํ,
ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน;
อปฺปนาย นโยเปตฺถ,
โหติ วุตฺตนโยว โส.
อากาสคตวิฺาณํ, ทุติยารุปฺปจกฺขุนา;
ปสฺสนฺโต วิหริตฺวาน, ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา.
ปริกมฺมมนกฺกาเร ¶ , ตสฺมึ อนฺตรหิเต ปน;
ตสฺสาปคมมตฺตํว, ปสฺสนฺโต วสตี จ โส.
สนฺนิปาตํ ยถา โกจิ, ทิสฺวา สงฺฆสฺส กตฺถจิ;
คเต สงฺเฆ ตุ ตํ านํ, สฺุเมวานุปสฺสติ.
ปุน ภาเวตุกาเมน, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตติยารุปฺปมานเส.
อาสนฺนทุติยารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
จตุตฺถารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.
เอวมาทีนวํ ¶ ทิสฺวา, ตติยารุปฺปมานเส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, จตุตฺถํ สนฺตโต ปน.
เอวํ มนสิ กตฺวาน, ปุน ตตฺเถว ธีมตา;
อภาวารมฺมณํ กตฺวา, สมฺปวตฺตมิทํ มโน.
‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’-มิจฺเจวํ ตํ ปุนปฺปุนํ;
โหติ อาวชฺชิตพฺพฺจ, กาตพฺพํ มนสาปิ จ.
ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.
ตติยารุปฺปสงฺขาต-ขนฺเธสุ จ จตูสุปิ;
จตุตฺถารุปฺปวิฺาณํ, ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน.
อปฺปนาย ¶ นโยเปตฺถ, เหฏฺา วุตฺตนยูปโม;
อปิเจตฺถ วิเสโสยํ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
‘‘อโห สนฺตา วตาย’’นฺติ, สมาปตฺติ ปทิสฺสติ;
ยา ปนาภาวมตฺตมฺปิ, กตฺวา สฺสติ โคจรํ.
สนฺตารมฺมณตาเยว, ‘‘สนฺตาย’’นฺติ วิปสฺสติ;
สนฺตโต เจ มนกฺกาโร, กถฺจ สมติกฺกโม.
อนาปชฺชิตุกามตฺตา ¶ , โหเตว สมติกฺกโม;
‘‘สมาปชฺชามหเมต’’-มิจฺจาโภโค น วิชฺชติ.
สนฺตโต ตํ กโรนฺโต หิ, มนสา สุขุมํ ปรํ;
อสฺํ ปน ทุพฺพลฺยํ, ปาปุณาติ มหคฺคตํ.
เนวสฺี จ นาสฺี,
ยาย สฺาย โหติ โส;
น ¶ เกวลํ ตุ สฺาว,
เอทิสี อถ โข ปน.
เอวเมว ภวนฺเตตฺถ, สุขุมา เวทนาทโย;
ปตฺตมกฺขนเตเลน, มคฺคสฺมึ อุทเกน จ.
สาเวตพฺโพ อยํ อตฺโถ, จตุตฺถารุปฺปโพธเน;
ปฏุสฺาย กิจฺจสฺส, เนวกฺกรณโต อยํ.
‘‘เนวสฺา’’ติ นิทฺทิฏฺา, จตุตฺถารุปฺปสมฺภวา;
ปฏุสฺาย กิจฺจํ สา, กาตุํ สกฺโกติ เนว จ.
ยถา ทหนกิจฺจํ ตุ, เตโชธาตุ สุโขทเก;
สา สงฺขาราวเสสตฺตา, สุขุมตฺเตน วิชฺชติ;
ตสฺมา ปน จ สา สฺา, ‘‘นาสฺา’’ติ ปวุจฺจติ.
เอตา หิ รูปมากาสํ,
วิฺาณํ ตทภาวกํ;
อติกฺกมิตฺวา กมโต,
จตสฺโส โหนฺติ อาห จ.
‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;
องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน.
สุปณีตตรา ¶ โหนฺติ,
ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;
อุปมา ตตฺถ วิฺเยฺยา,
ปาสาทตลสาฏิกา’’ติ.
สงฺเขเปน มยารุปฺป-สมาปตฺตินโย อยํ;
ทสฺสิโต ทสฺสิโต สุทฺธ-ทสฺสินา ปิยทสฺสินา.
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ ¶ ,
ชานาติมํ สารตรํ โย ปน ภิกฺขุ;
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺตีสุ ทกฺโข,
รูปารูปํ ยาติ ภวํ โส อภิภุยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส นาม
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺานิทฺเทโส
อิโต ¶ ปรํ กริสฺสามิ, ปฺาสุทฺธิกรํ ปรํ;
ปฺจนฺนมฺปิ อภิฺานํ, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
รูปารูปสมาปตฺตี,
นิพฺพตฺเตตฺวา ปนฏฺปิ;
โลกิกาปิ อภิฺาโย,
ภาเวตพฺพา วิภาวินา.
จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, สุจิณฺณวสินา สตา;
อนุโยคมภิฺาสุ, กาตุํ วตฺตติ โยคิโน.
อภิฺา ¶ นาม ภิกฺขูนํ, สาภิฺานํ อนุตฺตโร;
อลงฺกาโร หิ ตาณนฺติ, สตฺถนฺติ จ ปวุจฺจติ.
นิพฺพตฺติตาสฺวภิฺาสุ, โยคาวจรภิกฺขุนา;
สมาธิภาวนา หิสฺส, ตทา นิฏฺงฺคตา สิยา.
ทิพฺพานิ ¶ จกฺขุโสตานิ, อิทฺธิจิตฺตวิชานนํ;
ปุพฺเพนิวาสาณนฺติ, ปฺจาภิฺา อิมา สิยุํ.
กสิณานุโลมตาทีหิ, จตุทฺทสนเยหิ จ;
ทเมตพฺพมภิฺาโย, ปตฺตุกาเมน มานสํ.
ทนฺเต สมาหิเต สุทฺเธ, ปริโยทาเต อนงฺคเณ;
นุปกฺเลเส มุทุภูเต, กมฺมนีเย ิตาจเล.
อิติ อฏฺงฺคสมฺปนฺเน, จิตฺเต อิทฺธิวิธาย จ;
อภินีหรติ เจ จิตฺตํ, สิชฺฌติทฺธิวิกุพฺพนํ.
อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน;
วุฏฺาย หิ สตํ วาปิ, สหสฺสํ วา ยทิจฺฉติ.
‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’-จฺเจวํ กตฺวาน มานสํ;
อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน.
วุฏฺาย ปุนธิฏฺาติ,
สหาธิฏฺานเจตสา;
สตํ โหติ หิ โส โยคี,
สหสฺสาทีสฺวยํ นโย.
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตุ, นิมิตฺตารมฺมณํ สิยา;
ปริกมฺมมนาเนตฺถ, สตารมฺมณิกานิ ตุ.
ตทาธิฏฺานจิตฺตมฺปิ ¶ , สตารมฺมณเมว ตํ;
ปุพฺเพ วุตฺตปฺปนาจิตฺตํ, วิย โคตฺรภุนนฺตรํ.
ตเมกํ ¶ ชายเต ตตฺถ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มโน;
ปริกมฺมวิเสโสว, เสสํ ปุพฺพสมํ อิธ.
อิทฺธิวิธาณํ.
ทิพฺพโสตมิทํ ¶ ตตฺถ, ภาเวตพฺพํ กถํ สิยา;
อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปุน.
วุฏฺาย ปริกมฺเมน, กามาวจรเจตสา;
สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพว, มหนฺโต สุขุโมปิ จ.
ตสฺเสวํ ปน สทฺทสฺส, นิมิตฺตํ มนสิ กุพฺพโต;
ทิพฺพโสตมิทานิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
สทฺเทสฺวฺตรํ สทฺทํ, กตฺวา อารมฺมณํ ตโต;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตุ, มโนทฺวาราวชฺชเน ปุน.
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา;
ปุริมาเนตฺถ จิตฺเตสุ, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุนามกา;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, อปฺปนาจิตฺตมีริตํ.
สหชาตํ ตุ ยํ าณํ, อปฺปนามานเสน หิ;
ตํ าณํ ทิพฺพโสตนฺติ, วทนฺติ สุตโกวิทา.
ถามชาตํ กโรนฺเตน, ตํ าณํ เตน โยคินา;
‘‘เอตฺถนฺตรคตํ สทฺทํ, สุณามี’’ติ จ เจตสา.
องฺคุลํ ทฺวงฺคุลํ ภิยฺโย,
วิทตฺถิ รตนํ ตถา;
คาโม เทโส ตโต ยาว,
จกฺกวาฬา ตโต ปรํ.
อิจฺเจวํ ตุ ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ;
เอโส อธิคตาภิฺโ, ปาทการมฺมเณน ตุ.
ผุฏฺโกาสคเต ¶ สทฺเท, สพฺเพ ปน สุณาติ โส;
สุณนฺโต ปาฏิเยกฺกมฺปิ, สลฺลกฺเขตุํ ปโหติ โส.
ทิพฺพโสตาณํ.
กถํ ¶ ปนุปฺปาเทตพฺพํ, เจโตปริยมานสํ;
ทิพฺพจกฺขุวเสเนว, อิทํ าณํ ปนิชฺฌติ.
อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา, ตสฺมา ทิพฺเพน จกฺขุนา;
หทยํ ปน นิสฺสาย, วตฺตมานํ ตุ โลหิตํ.
ทิสฺวา ปรสฺส วิฺเยฺยํ,
โหติ จิตฺตํ ตุ ภิกฺขุนา;
โสมนสฺสยุเต จิตฺเต,
โลหิตํ โลหิตํ สิยา.
โทมนสฺสยุเต จิตฺเต, วตฺตมาเน ตุ กาฬกํ;
อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ติลเตลูปมํ สิยา.
ตสฺมา ¶ ปรสฺส สตฺตสฺส, ทิสฺวา หทยโลหิตํ;
เจโตปริยาณํ ตํ, กาตพฺพํ ถามตํ คตํ.
เอวํ ถามคเต ตสฺมึ, ยถานุกฺกมโต ปน;
จิตฺตเมว วิชานาติ, วินา โลหิตทสฺสนํ.
กามาวจรจิตฺตฺจ, รูปารูเปสุ มานสํ;
สพฺพเมว วิชานาติ, สราคาทิปฺปเภทกํ.
เจโตปริยาณํ.
ปุพฺเพนิวาสาเณน, กตฺตพฺพา ตทนุสฺสติ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนา;
ฌานานิ ปน จตฺตาริ, สมาปชฺชานุปุพฺพโต.
อภิฺาปาทกชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ตโต ปุน;
ภิกฺขุนา วชฺชิตพฺพาว, นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมา.
ตโต ¶ ¶ ปภุติ สพฺพมฺปิ, ปฏิโลมกฺกมา ปน;
สพฺพมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ทิวเส รตฺติยํ กตํ.
ปฏิโลมกฺกเมเนว, ทุติเย ตติเยปิ จ;
ทิวเส ปกฺขมาเสสุ, ตถา สํวจฺฉเรสุปิ.
ยาว อสฺมึ ภเว สนฺธิ, ตาว เตน จ ภิกฺขุนา;
กตมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ปุริมสฺมึ ภเวปิ จ.
จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ, นามรูปฺจ สาธุกํ;
เอวมาวชฺชิเต ตสฺมึ, นามรูเป ยทา ปน.
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, นามรูปํ จุติกฺขเณ;
มโนทฺวาเร มนกฺกาโร, อุปฺปชฺชติ ตทา ปน.
อาวชฺชเน นิรุทฺธสฺมึ, ตเทวารมฺมณํ ปน;
กตฺวา ชวนจิตฺตานิ, โหนฺติ จตฺตาริ ปฺจ วา;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.
ปริกมฺมาทินามานิ, ปุริมานิ ภวนฺติ ตุ;
ปจฺฉิมํ อปฺปนาจิตฺตํ, รูปาวจริกํ ภเว.
เตน จิตฺเตน ยํ าณํ, สํยุตฺตํ เตน ยา ปน;
สํยุตฺตา สติ สา ปุพฺเพ-นิวาสานุสฺสตีริตา.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.
รูปํ ปสฺสิตุกาเมน, ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา;
กสิณารมฺมณํ ฌานํ, อภิฺาปาทกํ ปน.
อภินีหารกฺขมํ กตฺวา, เตโชกสิณเมว วา;
โอทาตกสิณํ วาปิ, อาโลกกสิณมฺปิ วา.
อิเมสุ ¶ กตปฺุเหิ, กสิเณสุ จ ตีสุปิ;
อาโลกกสิณํ เอตฺถ, เสฏฺนฺติ ปริทีปิตํ.
ตสฺมา ¶ ¶ ตมิตรํ วาปิ, อุปฺปาเทตฺวา ยถากฺกมํ;
อุปจารภูมิยํเยว, ตฺวา ตํ ปน ปณฺฑิโต.
วฑฺเฒตฺวาน เปตพฺพํ, น อุปฺปาเทยฺย อปฺปนํ;
อุปฺปาเทติ สเจ โหติ, ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํ.
ฌานสฺส วฑฺฒิตสฺสนฺโต-คตํ รูปํ ตุ โยคินา;
ปสฺสิตพฺพํ ภเว รูปํ, ปสฺสโต ปน ตสฺส ตํ.
ปริกมฺมสฺส วาโร หิ, อติกฺกมติ ตาวเท;
อาโลโกปิ ตโต ตสฺส, ขิปฺปมนฺตรธายติ.
ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูป-คตมฺปิ จ น ทิสฺสติ;
เตนาถ ปาทกชฺฌานํ, ปวิสิตฺวา ตโต ปุน.
วุฏฺาย ปน อาโลโก, ผริตพฺโพว ภิกฺขุนา;
เอวํ อนุกฺกเมเนว, อาโลโก ถามวา สิยา.
‘‘อาโลโก เอตฺถ โหตู’’ติ,
ยตฺตกํ านเมว โส;
ปริจฺฉินฺทติ ตตฺเถว,
อาโลโก ปน ติฏฺติ.
ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา, ปสฺสโต โหติ ทสฺสนํ;
ติณุกฺกาย คโต มคฺคํ, ปุริเสตฺถ นิทสฺสนํ.
อุปฺปาทนกฺกโมปิสฺส, ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน;
วุตฺตปฺปการรูปํ ตํ, กตฺวา อารมฺมณํ ปน.
มโนทฺวาเร มนกฺกาเร, ชาเต ยานิ ตเทว จ;
รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา, ชายนฺติ ชวนานิ หิ.
กามาวจรจิตฺตานิ ¶ , ตานิ จตฺตาริ ปฺจ วา;
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.
อตฺถสาธกจิตฺตํ ตํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มตํ;
ตํจิตฺตสํยุตํ าณํ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.
อนาคตํสาณสฺส ¶ , ยถากมฺมุปคสฺส จ;
ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ, อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนา.
จุตูปปาตาณมฺปิ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วา ปน;
อตฺถโต เอกเมเวทํ, พฺยฺชเน ปน นานตา.
ทิพฺพจกฺขุาณํ.
โยธ สุณาติ กโรติ จ จิตฺเต,
คนฺถมิมํ ปรมํ ปน ภิกฺขุ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ยาติ อเนน ตเรน ตริตฺวา.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺานิทฺเทโส นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส
อนาคตํสาณฺจ ¶ , ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;
ปฺจ อิทฺธิวิธาทีนิ, สตฺตาภิฺา อิมา ปน.
เอตาสํ ¶ ปน สตฺตนฺนํ, อภิฺานมิโต ปรํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, อารมฺมณวินิจฺฉยํ.
อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;
สตฺตนฺนเมตฺถ าณานํ, สมฺปวตฺตึ สุณาถ เม.
ตตฺถ อิทฺธิวิธาณํ, ปริตฺตาทีสุ สตฺตสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
กาเยนาทิสฺสมาเนน, คนฺตุกาโม ยทาภเว;
จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, กายํ จิตฺตวเสน ตํ.
มหคฺคเต ¶ จ จิตฺตสฺมึ, สมาโรเปติ โส ตทา;
กายารมฺมณโต าณํ, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา.
ทิสฺสมาเนน กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว;
กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, จิตฺตํ กายวเสน ตํ.
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตํ, กาเย โรเปติ โส ตทา;
ฌานารมฺมณโต าณํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
อนาคตมตีตฺจ, กโรติ วิสยํ ยทา;
อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทานาคตโคจรํ.
กาเยน ทิสฺสมาเนน, คมเน ปน ภิกฺขุโน;
ปจฺจุปฺปนฺโน ภเว ตสฺส, โคจโรติ วินิทฺทิเส.
กายํ จิตฺตวเสนาปิ, จิตฺตํ กายวเสน วา;
ปริณามนกาลสฺมึ, อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา.
พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, พหิทฺธารูปทสฺสเน;
เอวมิทฺธิวิธํ าณํ, สมฺปวตฺตติ สตฺตสุ.
ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;
จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพโสตํ ปวตฺตติ.
ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ ¶ ปริตฺโต จ, สทฺโท อารมฺมณํ ยโต;
ปริตฺตารมฺมณํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณตํ คตํ.
อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสฺส, สวเนปิ ปรสฺส จ;
อชฺฌตฺตารมฺมณฺเจว, พหิทฺธารมฺมณมฺปิ จ.
เจโตปริยาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, ปริตฺตานํ ปชานเน;
ชานเน มชฺฌิมานํ ตุ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
ชานเน ปน มคฺคสฺส, ผลสฺสาปิ ปชานเน;
ตทา ปนสฺส าณสฺส, อปฺปมาโณว โคจโร.
ตํ ¶ มคฺคารมฺมณํ โหติ, มคฺคจิตฺตสฺส ชานเน;
ปริยาเยเนเวตสฺส, มคฺคารมฺมณตา มตา.
อตีเต สตฺตทิวส-พฺภนฺตเร จ ยทา ปน;
อนาคเต ตถา สตฺต-ทิวสพฺภนฺตเรปิ จ.
ปเรสํ ปน จิตฺตสฺส, ชานเน สมุทีริตํ;
อตีตารมฺมณฺเจว, ตทานาคตโคจรํ.
กถฺจ ปน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนโคจรตํ คตํ;
ปจฺจุปฺปนฺนํ ติธา วุตฺตํ, ขณสนฺตติอทฺธโต.
ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนขณาทิกํ;
เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนมิทํ ปน.
สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, อาหุ สนฺตติโกวิทา;
เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมํ.
ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนํ ตมาหุ เกจิธ;
เจโตปริยาณสฺส, โหติ อารมฺมณํ อิติ.
ยถา ¶ จ ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ, อุกฺขิตฺเต คคเน ปน;
อวสฺสํ เอกเมกสฺส, วณฺฏํ วณฺเฏน วิชฺฌติ.
เอวํ มหาชนสฺสาปิ, จิตฺเต อาวชฺชิเต ปน;
เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ.
เยนาวชฺชติ จิตฺเตน, เยน ชานาติ เจตสา;
เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺานา-ภาวโต ตํ น ยุชฺชติ.
ชวนาวชฺชนานํ ตุ, นานารมฺมณปตฺติโต;
อนิฏฺเ ปน หิ าเน, อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ.
ตสฺมา สนฺตติอทฺธาน-ปจฺจุปฺปนฺนานเมว ตุ;
วเสน ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ, โหติ อารมฺมณํ อิทํ.
ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาขฺยํ, อิทํ ชวนวารโต;
ทีเปตพฺพนฺติ นิทฺทิฏฺํ, ตตฺรายํ ทีปนานโย.
ยทา ¶ ¶ ปรสฺส จิตฺตฺหิ, าตุมาวชฺชติทฺธิมา;
อาวชฺชนมโน ตสฺส, ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ.
อารมฺมณํ ตทา กตฺวา, เตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
เอเตสํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํ;
กามาวจรจิตฺตานิ, เสสานีติ วินิทฺทิเส.
เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, นิรุทฺธํ ตุ ตเทว จ;
จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิปิ.
เอการมฺมณตํ ยนฺติ, น นานารมฺมณานิ หิ;
อทฺธาวสา ภเว ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณโต ปน.
เอการมฺมณภาเวปิ, อิทฺธิมานสเมว จ;
ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, เนตรานิ ยถา ปน.
จกฺขุทฺวาเร ¶ ตุ วิฺาณํ, รูปํ ปสฺสติ เนตรํ;
เอวเมว จ ตํ อิทฺธิ-จิตฺตเมว จ ชานาติ.
ปรจิตฺตารมฺมณตฺตา, พหิทฺธารมฺมณํ สิยา;
เจโตปริยาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.
ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
กามาวจรขนฺธานํ, สมนุสฺสรเณ ปน;
ปริตฺตารมฺมณํเยว, โหตีติ ปริทีปเย.
รูปาวจริการุปฺปขนฺธานุสฺสรเณ ปน;
ภวตีติ หิ าตพฺพํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
อตีเต อตฺตนา มคฺคํ, ภาวิตํ ตุ ผลมฺปิ วา;
สมนุสฺสรโต เอว-ปฺปมาณารมฺมณํ สิยา.
สมนุสฺสรโต มคฺคํ, มคฺคารมฺมณเมว ตํ;
อตีตารมฺมณํเยว, โหติ เอกนฺตโต อิทํ.
เจโตปริยาณมฺปิ ¶ , ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;
อตีตารมฺมณา โหนฺติ, กิฺจาปิ อถ โข ปน.
เจโตปริยาณสฺส, สตฺตทฺทิวสพฺภนฺตรํ;
อตีตํ จิตฺตเมวสฺส, อารมฺมณมุทีริตํ.
อตีเต เจตนามตฺตํ, ยถากมฺมุปคสฺสปิ;
ปุพฺเพนิวาสาณสฺส, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.
อชฺฌตฺตารมฺมณํ อตฺต-ขนฺธานุสฺสรเณ สิยา;
พหิทฺธารมฺมณํ อฺ-ขนฺธานุสฺสรเณ ภเว.
สรเณ นามโคตฺตสฺส, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ;
ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.
ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;
จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพจกฺขุ ปวตฺตติ.
ทิพฺพโสตสมํ ¶ ทิพฺพ-จกฺขุอารมฺมณกฺกเม;
รูปํ สทฺโทติ ทฺวินฺนํ ตุ, อยเมว วิเสสตา.
อนาคตํสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
นิพฺพตฺติสฺสติ ยํ กามา-วจเรติ ปชานโต;
ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปารูเปสฺวนาคเต.
นิพฺพตฺติสฺสติ ยฺจาปิ, สิยา มหคฺคตโคจรํ;
ภาเวสฺสติ อยํ มคฺคํ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ.
เอวํ ปชานเน อปฺป-มาณารมฺมณตํ ภเว;
มคฺคํ ภาเวสฺสติจฺเจว, ชานเน มคฺคโคจรํ.
เอกนฺเตน อิทํ าณํ, โหตานาคตโคจรํ;
เจโตปริยํ ตุ กิฺจาปิ, โหตานาคตโคจรํ.
อถ โข ปน ตํ สตฺต-ทิวสพฺภนฺตรํ ปน;
จิตฺตเมว จ ชานาติ, น หิ ตํ อฺโคจรํ.
อนาคตํสาณสฺส ¶ , อนาคตํสโคจรํ;
‘‘อหํ เทโว ภวิสฺสามิ’’-จฺเจวมชฺฌตฺตโคจรํ.
‘‘ติสฺโส ผุสฺโส อมุตฺรายํ,
นิพฺพตฺติสฺสตินาคเต’’;
อิจฺเจวํ ชานเน ตสฺส,
พหิทฺธารมฺมณํ สิยา.
ชานเน นามโคตฺตสฺส, ยสฺส กสฺสจินาคเต;
ปุพฺเพนิวาสาณํว, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ.
ยถากมฺมุปคาณํ ¶ , ปริตฺตาทีสุ ปฺจสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
ชานเน กามกมฺมสฺส, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา;
ตถา มหคฺคตกมฺมสฺส, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
อตีตเมว ชานาติ, ตสฺมา จาตีตโคจรํ;
อชฺฌตฺตารมฺมณํ โหติ, อตฺตโน กมฺมชานเน.
พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, ปรกมฺมปชานเน;
เอวํ ปวตฺติ าตพฺพา, ยถากมฺมุปคสฺสปิ.
สตฺตนฺนมฺปิ อภิฺานํ, วุตฺโต อารมฺมณกฺกโม;
เอตฺถ วุตฺตนเยเนว, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
วิวิธตฺถวณฺณปเทหิ สมฺปนฺนํ,
มธุรตฺถมตินีหรํ คนฺถํ;
โสตุชนสฺส หทยปีติกรํ,
สุเณยฺย โกจิ มนุโช สเจตโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส
สมาธึ ¶ ¶ ปน สาภิฺํ, ภาเวตฺวา ตทนนฺตรํ;
ภาเวตพฺพา ยโต ปฺา, ภิกฺขุนา เตน ธีมตา.
ตโตหํ ¶ ทานิ วกฺขามิ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;
สมาเสเนว ภิกฺขูนํ, ปรํ ปีติสุขาวหํ.
กา ปฺา ปน โก จตฺโถ,
กิมสฺสา ลกฺขณาทิกํ;
กติธา สา กถํ เตน,
ภาเวตพฺพาติ วุจฺจเต. –
ปฺา วิปสฺสนาปฺา, ปฺุจิตฺตสมายุตา;
ปชานาตีติ ปฺา สา, ชานนา วา ปการโต.
สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตรํ;
สฺาวิฺาณปฺานํ, ชานนตฺเต สเมปิ จ.
ยา สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปน;
ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ตุ, กาตุํ สกฺโกติ เนว สา.
วิฺาณํ ปน ชานาติ, นีลปีตาทิโคจรํ;
สกฺโกติปิ อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ.
อุสฺสกฺกิตฺวา น สกฺโกติ, มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ;
ปฺา วุตฺตนยํ กาตุํ, สกฺโกติ ติวิธมฺปิ ตํ.
อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ, วิเสโส สมุทีริโต;
สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สภาวปฏิเวธนํ.
ลกฺขณํ ปน ปฺาย, ลกฺขณฺูหิ ทีปิตํ;
สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา.
อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา ¶ , สมาธาสนฺนการณา;
เอวเมตฺถ จ วิฺเยฺยา, ปฺาย ลกฺขณาทิกา.
กติธาติ ¶ เอตฺถ –
ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา,
โลกิกาโลกิกา ทฺวิธา;
โลกิเยเนตฺถ มคฺเคน,
ยุตฺตา สา โลกิกา สิยา.
โลกุตฺตเรน ¶ มคฺเคน, ยุตฺตา โลกุตฺตรา มตา;
ติวิธาปิ สิยา ปฺา, จินฺตาสุตมยาทิโต.
ตตฺถตฺตโนว จินฺตาย, นิปฺผนฺนตฺตาติ ตสฺส สา;
โหติ จินฺตามยา ปฺา, ภูริปฺเน เทสิตา.
ปรโต ปน สุตฺวาน, ลทฺธา ปฺา อยํ อิธ;
สุเตเนว จ นิปฺผนฺนา, ปฺา สุตมยา มตา.
ยถา วาปิ ตถา เจตฺถ, ภาวนาย วเสน ตุ;
นิปฺผนฺนา อปฺปนาปตฺตา, ปฺา สา ภาวนามยา.
ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส, วเสน จตุธา สิยา;
อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, าณํ าเณสุ ตีสุปิ.
ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, วิปากา จ กฺริยา ตถา;
นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ จ, ปฺเจเต อตฺถสฺิตา.
ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค จ ภาสิตํ;
กุสลากุสลฺเจติ, ปฺเจเต ธมฺมสฺิตา.
ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยา สภาวนิรุตฺติ ตุ;
นิรุตฺตีติ จ นิทฺทิฏฺา, นิรุตฺติกุสเลน สา.
าณํ อารมฺมณํ กตฺวา, ติวิธํ ปจฺจเวกฺขโต;
เตสุ าเณสุ ยํ าณํ, ปฏิภานนฺติ ตํ มตํ.
ปริยตฺติปริปุจฺฉาหิ ¶ ¶ , สวนาธิคเมหิ จ;
ปุพฺพโยเคน คจฺฉนฺติ, ปเภทํ ปฏิสมฺภิทา.
กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ –
ขนฺธาทีสุ หิ ธมฺเมสุ, ภูมิภูเตสุ โยคินา;
อุคฺคหาทิวเสเนตฺถ, กตฺวา ปริจยํ ปน.
สีลํ จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, สมฺปาเทตฺวา ตโต ปรํ;
ทิฏฺิสุทฺธาทโย ปฺจ, สมฺปาเทนฺเตน สุทฺธิยา.
ตาย ปฺาย ยุตฺเตน, ภีเตน ชนนาทิโต;
ภาเวตพฺพา ภวาภาวํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา.
รูปฺจ เวทนา สฺา, สงฺขารา เจว สพฺพโส;
วิฺาณฺเจติ ปฺเจเต, ขนฺธา สมฺพุทฺธเทสิตา.
ตตฺถ ยํ กิฺจิ รูปํ ตํ, อตีตานาคตาทิกํ;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกมฺปิ วา.
หีนํ วาปิ ปณีตํ วา, ยํ ทูเร ยฺจ สนฺติเก;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
อิตเรสุปิ ยํ กิฺจิ, ตํ เวทยิตลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, เวทนากฺขนฺธตา กตา.
จิตฺตชํ ¶ ปน ยํ กิฺจิ, ตํ สฺชานนลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สฺากฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
ยํ กิฺจิ จิตฺตสมฺภูตํ, อภิสงฺขารลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สงฺขารกฺขนฺธตา กตา.
ตตฺถ จิตฺตํ ตุ ยํ กิฺจิ, ตํ วิชานนลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, วิฺาณกฺขนฺธตา กตา.
จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺวีสติธา เจตํ, รูปํ รูปนฺติ คณฺหติ.
เอกาสีติยา ¶ จิตฺเตน, สํยุตฺตา เวทนาทโย;
เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสฺิตา.
จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธ, นามนฺติ ปริคณฺหติ;
รูปกฺขนฺโธ ภเว รูปํ, นามกฺขนฺธา อรูปิโน.
รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามํ นมนลกฺขณํ;
อิติ สงฺเขปโต นาม-รูปํ โส ปริคณฺหติ.
ผาเลนฺโต วิย ตาลสฺส, กนฺทํ ตุ ยมกํ ทฺวิธา;
ววตฺถเปติ นามฺจ, รูปฺจาติ ทฺวิธา ปน.
นามโต รูปโต อฺโ,
สตฺโต วา ปุคฺคโลปิ วา;
อตฺตา วา โกจิ นตฺถีติ,
นิฏฺํ คจฺฉติ สพฺพทา.
เอวํ ววตฺถเปตฺวา โส, นามรูปํ สภาวโต;
สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถํ, พหุสุตฺตวเสนิธ.
นามรูปมตฺตฺเว, นตฺถิ โกจิธ ปุคฺคโล;
เอวเมตฺถ ปณฺฑิโต โปโส, ววตฺถเปติ ตํ ปน.
วุตฺตํ เหตํ –
‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ.
ยถาปิ ¶ ทารุยนฺตมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;
ทารุรชฺชุสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.
ตเถทํ นามรูปมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;
อฺมฺสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘นามฺจ ¶ รูปฺจ อิธตฺถิ สจฺจโต,
น เหตฺถ สตฺโต มนุโช จ วิชฺชติ;
สฺุํ อิทํ ยนฺตมิวาภิสงฺขตํ,
ทุกฺขสฺส ปฺุโช ติณกฏฺสาทิโส’’ติ.
อฺมฺูปนิสฺสาย ¶ , ทณฺฑเกสุ ิเตสุ หิ;
เอกสฺมึ ปตมาเน ตุ, ตเถว ปตตีตโร.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘ยมกํ นามรูปฺจ, อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา;
เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ.
อุตินฺนํ นามรูปานํ, นามํ นิตฺเตชเมตฺถ ตํ;
สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.
น พฺยาหรติ โน เสติ, น ติฏฺติ น คจฺฉติ;
น เภเทติ น โจเรติ, น ภฺุชติ น ขาทติ.
ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตชํ, วินา นามฺจ สพฺพถา;
สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.
ภฺุชามีติ ปิวามีติ, ขาทามีติ ตเถว จ;
โรทามีติ หสามีติ, รูปสฺเสตํ น วิชฺชติ.
นามํ ¶ นิสฺสาย รูปํ ตุ, รูปํ นิสฺสาย นามกํ;
ปวตฺตติ สทา สพฺพํ, ปฺจโวการภูมิยํ.
อิมสฺส ปน อตฺถสฺส, อาวิภาวตฺถเมว จ;
ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ, วตฺตพฺพา อุปมา อิธ.
ยถา หิ นาวํ นิสฺสาย, มนุสฺสา ยนฺติ อณฺณเว;
เอวํ รูปมฺปิ นิสฺสาย, นามกาโย ปวตฺตติ.
ยถา ¶ มนุสฺเส นิสฺสาย, นาวา คจฺฉติ อณฺณเว;
เอวํ นามมฺปิ นิสฺสาย, รูปกาโย ปวตฺตติ.
สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวา, นามรูปสฺส สพฺพถา;
ยาถาวทสฺสนํ เอตํ, ‘‘ทิฏฺิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.
ปริมุจฺจิตุกาโม จ, ทุกฺขโต ชาติอาทิโต;
อนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา, ภาวเย ปน ปณฺฑิโต.
ทิฏฺิวิสุทฺธิมิมํ ปริสุทฺธํ,
สุฏฺุตรํ ตุ กโรติ นโร โย;
ทิฏฺิคตานิ มลานิ อเสสํ,
นาสมุเปนฺติ หิ ตสฺส นรสฺส.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.
๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส
เอตสฺส ¶ ¶ นามรูปสฺส, ชานิตฺวา เหตุปจฺจเย;
กงฺขา ตีสุ ปนทฺธาสุ, วิตริตฺวา ิตํ ปน.
กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อตฺถกาเมน ภิกฺขุนา.
นามรูปสฺส โก เหตุ, โกนุ วา ปจฺจโย ภเว;
อาวชฺชิตฺวา ตมิจฺเจวํ, รูปกายสฺส ตาวเท.
เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;
อฏฺิมิฺชฺจ วกฺกฺจ, หทยํ ยกนมฺปิ จ.
อิจฺเจวมาทิพาตฺตึส-โกฏฺาสปจฺจยสฺส หิ;
ปริคฺคณฺหติ กายสฺส, มนสา เหตุปจฺจเย.
อวิชฺชา ¶ ตณฺหุปาทานํ, กมฺมํ เหตุ จตุพฺพิโธ;
เอตสฺส รูปกายสฺส, อาหาโร ปจฺจโย มโต.
ชนโก เหตุ อกฺขาโต,
ปจฺจโย อนุปาลโก;
เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ,
ปจฺจยา ปถวาทโย.
อิติเม ปฺจ ธมฺมา หิ, เหตุปจฺจยตํ คตา;
อวิชฺชาทโย ตโย ตตฺถ, มาตาว อุปนิสฺสยา.
ชนกํ ปน กมฺมํ ตุ, ปุตฺตสฺส หิ ปิตา วิย;
ธาตี วิย กุมารสฺส, อาหาโร ธารโก ภเว.
อิจฺเจวํ ¶ รูปกายสฺส, โส ปจฺจยปริคฺคหํ;
กตฺวา ปุนปิ ‘‘จกฺขฺุจ, รูปมาโลกเมว จ.
ปฏิจฺจ จกฺขุวิฺาณํ, โหติ’’อิจฺเจวมาทินา;
นเยน นามกายสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.
โส เอวํ นามรูปสฺส, วุตฺตึ ทิสฺวาน ปจฺจยา;
ยถา เอตรหิทํ ตุ, อตีเตปิ ตเถวิทํ.
ปจฺจยา จ ปวตฺติตฺถ, ตเถวานาคเตปิ จ;
ปวตฺติสฺสติ อทฺธาสุ, ตีสฺเววํ อนุปสฺสติ.
ตสฺเสวํ ¶ ปสฺสโต ยา สา, ปุพฺพนฺเต ปฺจธา ตถา;
อปรนฺเต สิยา กงฺขา, ปฺจธา สมุทีริตา.
ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเน, ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตา;
สพฺพา จานวเสสาว, โยคิโน สา ปหิยฺยติ.
เอโก กมฺมวิปากานํ, วเสนาปิ จ ปณฺฑิโต;
เอตสฺส นามรูปสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.
กมฺมํ จตุพฺพิธํ ทิฏฺ-ธมฺมเวทนิยํ ตถา;
อุปปชฺชาปราปริยา-โหสิกมฺมวสา ปน.
ตตฺถ ¶ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ นาม. ตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อุภินฺนมนฺตเร ปฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติ, สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติ.
อปรํ ¶ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ครุกํ พหุลมฺปิ จ;
อาสนฺนฺจ กฏตฺตา จ, กมฺมนฺติ สมุทีริตํ.
อฺํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ชนกํ อุปถมฺภกํ;
ตถูปปีฬกํ กมฺม-มุปฆาตกเมว จ.
ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลํ วา อกุสลํ วา กมฺมํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติ. อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติ. อุปปีฬกํ ปน อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติ. อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ ¶ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ. เอวํ ปน กมฺเมน โอกาเส กเต ตํวิปากมุปฺปนฺนํ นาม โหติ. อิติ อิมํ ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา ¶ เอวเมโก กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.
อิติ เอวํ กมฺมวิปากวฏฺฏวเสน นามรูปสฺส ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวมตีเตปิ อทฺธาเน กมฺมวิปากวเสน ปจฺจยโต ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ อิติ กมฺมฺเจว วิปาโก จาติ กมฺมวิปากวเสน โลโก ปวตฺตตีติ ตํ สมนุปสฺสติ. ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต สพฺพา โสฬสวิธา กงฺขา ปหิยฺยติ.
เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตติ;
เกวลํ นามรูปนฺติ, สมฺมา สมนุปสฺสติ.
เอวํ การณโต อุทฺธํ, การณํ น จ ปสฺสติ;
ปากปวตฺติโต อุทฺธํ, น ปากปฏิเวทกํ.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก;
สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เอเวตํ สมฺมทสฺสนํ.
เอวํ ¶ กมฺเม วิปาเก จ, วตฺตมาเน สเหตุเก;
พีชรุกฺขาทิกานํว, ปุพฺพา โกฏิ น นายติ.
อนาคเตปิ สํสาเร, อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ;
เอตมตฺถมนฺาย, ติตฺถิยา อสยํวสี.
สตฺตสฺํ คเหตฺวาน, สสฺสตุจฺเฉททสฺสิโน;
ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ, อฺมฺวิโรธิโน.
ทิฏฺิพนฺธนพทฺธา เต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหเร;
ตณฺหาโสเตน วุยฺหนฺตา, น เต ทุกฺขา ปมุจฺจเร.
เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
คมฺภีรํ นิปุณํ สฺุํ, ปจฺจยํ ปฏิวิชฺฌติ.
กมฺมํ ¶ นตฺถิ วิปากมฺหิ, ปาโก กมฺเม น วิชฺชติ;
อฺมฺํ อุโภ สฺุา, น จ กมฺมํ วินา ผลํ.
ยถา น สูริเย อคฺคิ, น มณิมฺหิ น โคมเย;
น เตสํ พหิ โส อตฺถิ, สมฺภาเรหิ จ ชายติ.
ตถา น อนฺโต กมฺมสฺส, วิปาโก อุปลพฺภติ;
พหิทฺธาปิ น กมฺมสฺส, น กมฺมํ ตตฺถ วิชฺชติ.
ผเลน ¶ สฺุํ ตํ กมฺมํ, ผลํ กมฺเม น วิชฺชติ;
กมฺมฺจ โข อุปาทาย, ตโต นิพฺพตฺตเต ผลํ.
น เหตฺถ เทโว พฺรหฺมา วา,
สํสารสฺสตฺถิ การโก;
สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ,
เหตุสมฺภารปจฺจยา’’ติ.
เอวํ นานปฺปกาเรหิ, นามรูปสฺส ปจฺจยํ;
ปริคฺคเหตฺวา อทฺธาสุ, ตริตฺวา กงฺขมุฏฺิตํ.
กงฺขาวิตรณํ ¶ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;
ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตํ, ตํ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ.
อิมินา ปน าเณน,
สํยุตฺโต พุทฺธสาสเน;
โหติ ลทฺธปติฏฺโว,
โสตาปนฺโน หิ จูฬโก.
ตสฺมา สปฺโ ปน อตฺถกาโม,
โย นามรูปสฺส เหตุปจฺจยานิ;
ปริคฺคหํ สาธุ กโรติ ธีโร,
ขิปฺปํ ส นิพฺพานปุรํ อุเปติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
โยโค กรณิโย สิยา;
มคฺคามคฺเค ตุ าณํ ต-
มธิคนฺตุํ ปนิจฺฉตา.
ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺติ อุทโย มโต;
วโย วิปริณาโมติ, ตสฺเสว สมุทีริตา.
อนุปสฺสนาปิ ¶ าณนฺติ, วราเณน เทสิตํ;
โส ปเนวํ ปชานาติ, โยคาวจรมาณโว.
อิมสฺส นามรูปสฺส, ปุพฺเพ อุปฺปตฺติโต ปน;
นิจโย ราสิ วา นตฺถิ, ตถา อุปฺปชฺชโตปิ จ.
ราสิโต นิจยา วาปิ, นตฺถิ อาคมนนฺติ จ;
ตถา นิรุชฺฌมานสฺส, น ทิสาคมนนฺติ จ.
นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมึ, าเน นตฺถิ จโยติ จ;
เอตฺถ วีณูปมา วุตฺตา, เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน.
อุทพฺพยมนกฺการเมวํ สงฺเขปโต ปน;
กตฺวา ตสฺเสว าณสฺส, วิภงฺคสฺส วเสน ตุ.
‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ หิ อาทินา;
นเยเนเกกขนฺธสฺส, อุทยพฺพยทสฺสเน.
ทส ทสาติ กตฺวาน, วุตฺตา ปฺาสลกฺขณา;
เตสํ ปน วเสนาปิ, ธมฺเม สมนุปสฺสติ.
เอวํ รูปุทโย โหติ, เอวมสฺส วโย อิติ;
อุเทติ เอวํ รูปมฺปิ, เอวํ รูปํ ตุ เวติ จ.
เอวํ ¶ ปจฺจยโตเปตฺถ, ขณโต อุทยพฺพยํ;
ปสฺสโต สพฺพธมฺมา จ, ปากฏา โหนฺติ ตสฺส เต.
อุทเก ทณฺฑราชีว, อารคฺเคริว สาสโป;
วิชฺชุปฺปาทาว ธมฺมา เต, ปริตฺตฏฺายิโน สิยุํ.
กทลีสุปินาลาตจกฺกมายุปมา อิเม;
อสารา ปน นิสฺสารา, หุตฺวา ขายนฺติ โยคิโน.
เอวเมตฺตาวตา ¶ เตน, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
ลกฺขณานิ จ ปฺาส, ปฏิวิชฺฌ ิตํ ปน.
าณํ ¶ อธิคตํ โหติ, ตรุณํ ปมํ ปน;
ยสฺส จาธิคมา โยคี, โหตารทฺธวิปสฺสโก.
วิปสฺสนาย เหตาย,
กรุณายาถ โยคิโน;
วิปสฺสกสฺส ชายนฺเต,
อุปกฺเลสา ทเสวิเม.
โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, าณํ สทฺธา สตี สุขํ;
อุเปกฺขา วีริยํ นิกนฺตีติ, อุปกฺเลสา ทเสวิเม.
สมฺปตฺตปฏิเวธสฺส, โสตาปนฺนาทิโนปิ จ;
ตถา วิปฺปฏิปนฺนสฺส, อุปกฺเลสา น ชายเร.
สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺส, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;
สทา วิปสฺสกสฺเสว, อุปฺปชฺชนฺติ กิรสฺสุ เต.
วิปสฺสนาย โอภาโส, โอภาโสติ ปวุจฺจติ;
ตสฺมึ ปน สมุปฺปนฺเน, โยคาวจรภิกฺขุ โส.
มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต, อหมสฺมีติ คณฺหติ;
อมคฺคํเยว มคฺโคติ, ตสฺเสวํ ปน คณฺหโต.
เอวํ ¶ วิปสฺสนาวีถิ,
โอกฺกนฺตา นาม โหติ สา;
โอภาสเมว โส ภิกฺขุ,
อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.
ปีติ วิปฺปสฺสนาปีติ, ตสฺส ตสฺมึ ขเณ ปน;
ตทา ปฺจวิธา ปีติ, ชายนฺเต ขุทฺทิกาทิกา.
วิปสฺสนาย ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธีติ ปวุจฺจติ;
โยคิโน กายจิตฺตานิ, ปสฺสทฺธาเนว โหนฺติ หิ.
ลหูนิ ¶ จ มุทูเนว, กมฺมฺาเนว โหนฺติ หิ;
ปสฺสทฺธาทีหิ โส ภิกฺขุ, อนุคฺคหิตมานโส.
อมานุสึ รตึ นาม,
อนุโภติ อนุตฺตรํ;
ยํ สนฺธาย จ คาถาโย,
ภาสิตา หิ มเหสินา.
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ.
าณาทโย อุปกฺเลสา, เยฺยา วุตฺตนเยนิธ;
เอเต ทส อุปกฺเลสา, วชฺชนียาว โยคินา.
เอตฺโถภาสาทโย ธมฺมา,
อุปกฺเลสสฺส วตฺถุโต;
อุปกฺเลสาติ นิทฺทิฏฺา,
อุปกฺเลสนิกนฺติ ตุ.
ตํ ¶ ตมาวชฺชมานสฺส, ภาวนา ปริหายติ;
อสตฺเต สตฺตสฺี จ, โหติ อปฺปสฺสุโต นโร.
สพฺโพภาสาทโย ¶ ธมฺเม, น มคฺโคติ วิจารยํ;
มคฺโค วิปสฺสนาาณํ, อิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิโต.
ววตฺถเปติ มคฺคฺจ, อมคฺคฺเจว เจตสา;
ตสฺส เจวํ อยํ มคฺโค, นายํ มคฺโคติ โยคิโน.
มคฺคามคฺคฺจ วิฺาย, ิตาณมิทํ ปน;
มคฺคามคฺเคสุาณนฺติ, ภูริาเณน เทสิตํ.
มคฺคามคฺคาณทสฺสเนสุ ¶ โกวิทา,
สาราสารเวทิโน สมาหิตาหิตา;
มคฺคามคฺคาณทสฺสนนฺติ ตํ อิทํ,
พุทฺธา พุทฺธสาวกา วทนฺติ วาทิโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
นาม วีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
อฏฺาณวเสเนว ¶ , สิขาปกฺกา วิปสฺสนา;
นวมํ ปฏิปทาาณ-ทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติ.
อฏฺ าณานิ นาเมตฺถ, เวทิตพฺพานิ วิฺุนา;
อุปกฺเลสวินิมุตฺตํ, าณํ สุวิสทํ ปน.
อุทยพฺพเย จ ภงฺเค จ, ภเย อาทีนเว ตถา;
นิพฺพิทาปสฺสนาาณํ, าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา.
ปฏิสงฺขา จ สงฺขาเร, อุเปกฺขาาณมฏฺมํ;
อิมานิ อฏฺ าณานิ, นวมํ สจฺจานุโลมกํ.
สจฺจานุโลมาณนฺติ ¶ , อนุโลมํ ปวุจฺจติ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, โยคาวจรภิกฺขุนา.
อุทยพฺพยาณํ ตํ, อาทึ กตฺวา ปนฏฺสุ;
เอเตสุ ปน าเณสุ, โยโค กรณิโย ปน.
ยถานุกฺกมโต ¶ ตสฺส, เตสุ าเณสุ อฏฺสุ;
อนิจฺจาทิวเสเนว, โยคํ กตฺวา ิตสฺส หิ.
อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, สงฺขาเร อนุปสฺสโต;
อฏฺนฺนํ ปน าณานํ, วเสน ปน โยคิโน.
วิปสฺสนา สิขาปตฺตา, โหติ วุฏฺานคามินี;
สจฺจานุโลมาณนฺติ, อยเมว ปวุจฺจติ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ ตํ, อาเสวนฺตสฺส โยคิโน;
อิทานิ ตสฺส มคฺโค จ, สมุปฺปชฺชิสฺสตีติ หิ.
สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร, อนิจฺจา ทุกฺขาติ วา ตถา;
สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ ตุ, ปุน โวตรเตว สา.
ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุ-เปกฺขาคตนเยน ตุ;
อนิจฺจาทิวเสเนว, สงฺขาเร ปน โคจรํ.
กุรุมานํ มโนทฺวาเร, ชายตาวชฺชนํ ตโต;
ภวงฺคาวฏฺฏนํ กตฺวา, ชาตสฺสานนฺตรํ ปน.
สงฺขาเร ¶ โคจรํ กตฺวา, ปมํ ชวนมานสํ;
อุปฺปชฺชตีติ ตํ จิตฺตํ, ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ.
ตทนนฺตรเมวฺํ, สงฺขารารมฺมณํ ปุน;
ทุติยํ ชวนํ โหติ, อุปจารนฺติ ตํ มตํ.
ตทนนฺตรํ ตํ โหติ, ตถา สงฺขารโคจรํ;
ตติยํ ชวนจิตฺตํ, อนุโลมนฺติ สฺิตํ.
ปุริมานํ ปนฏฺนฺนํ, าณานํ อนุโลมโต;
โพธิปกฺขิยธมฺมานํ, อุทฺธฺจ อนุโลมโต.
เตเนว ¶ ตํ หิ สจฺจานุโลมาณํ ปวุจฺจติ;
อิทํ หิ ปน สจฺจานุ-โลมาณํ มเหสินา.
‘‘วุฏฺานคามินียา ¶ หิ, ปริโยสาน’’นฺติ ภาสิตํ;
เยฺยํ สพฺพปกาเรน, ปริโยสานนฺติ โคตฺรภุ.
อิติเนเกหิ นาเมหิ, กิตฺติตายา มเหสินา;
วุฏฺานคามินี สนฺตา, ปริสุทฺธา วิปสฺสนา.
วุฏฺาตุกาโม สํสารทุกฺขปงฺกา มหพฺภยา;
กเรยฺย สตตํ ตตฺถ, โยคํ ปณฺฑิตชาติโก.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
อิโต ¶ ปรํ ตุ ภิกฺขุสฺส, โหติ โคตฺรภุมานสํ;
อาวชฺชนิยานตฺตา, มคฺคจิตฺตสฺส ตํ ปน.
น จปฺปฏิปทาาณ-ทสฺสนํ วา ตเถว จ;
าณทสฺสนสุทฺธึ วา, ภชเต น กุทาจนํ.
อุภินฺนมนฺตรา เอตํ, อพฺโพหาริกเมว ตํ;
วิปสฺสนาย โสตสฺมึ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา.
โปถุชฺชนิกโคตฺตํ วา, อภิภุยฺย ปวตฺติโต;
โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตโต ภวติ โคตฺรภุ.
าณํ จตูสุ มคฺเคสุ, าณทสฺสนสุทฺธิกํ;
ตตฺถ ตํ ปมํ มคฺคํ, สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา.
อฺํ ¶ ¶ กิฺจิปิ กาตพฺพํ, ภิกฺขุนา เตน นตฺถิ ตํ;
ยฺหิ เตน จ กาตพฺพํ, สิยา ตํ กตเมว ตุ.
อนุโลมาวสานฺหิ, สูรํ ติกฺขํ วิปสฺสนํ;
อุปฺปาเทนฺเตน ตํ สพฺพํ, กตเมว จ โยคินา.
ตสฺสานุโลมาณสฺส, อนฺเต ตุ อนิมิตฺตกํ;
วิสงฺขารํ นิโรธฺจ, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ.
โคจรํ กุรุมานํ ตํ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน;
ปมาวชฺชนฺเจว, ปมาโภคตาปิ จ.
มคฺคสฺสานนฺตราทีหิ, ปจฺจเยหิ ปนจฺฉหิ;
ตสฺส ปจฺจยภาวฺจ, สาธยนฺตํ ตโต ปน.
วิปสฺสนาย มุทฺธฺหิ, สิขาปตฺตาย ตาย ตํ;
อุปฺปชฺชติ อนาวตฺตํ-รมฺมณํ ตสฺส โคตฺรภุ.
เอเกนาวชฺชเนเนว, เอกิสฺสาเยว วีถิยา;
นานารมฺมณตา จานุ-โลมโคตฺรภุเจตสํ.
ตฺวา ¶ อาวชฺชนฏฺาเน, ตมนาวชฺชนมฺปิ จ;
มคฺคสฺส ปน ตํ สฺํ, ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติ.
มคฺโคปิ เตน ตํ ทินฺนํ, อมฺุจิตฺวาว สฺหิตํ;
ตํ าณมนุพนฺธนฺโต, ชายเต ตทนนฺตรํ.
กทาจิปิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ มคฺโค ปเนส หิ;
โลภํ โทสฺจ โมหฺจ, วิทฺธํสนฺโตว ชายติ.
น เกวลมยํ มคฺโค, โทสนาสนเมว จ;
กโรติ อถ โขปายทฺวารานิปิ ปิเธติ จ.
อนามตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขมโหทธึ;
อปารมติโฆรฺจ, โสเสติ จ อเสสโต.
มิจฺฉามคฺคํ ¶ ¶ ปนฏฺงฺคํ, ชายมาโน จ อุชฺฌติ;
สพฺพเวรภยาเนตฺถ, นิจฺจํ วูปสเมติ จ.
พุทฺธสฺโสรสปุตฺตตฺตํ, อุปเนติ นยํ ปน;
อานิสํเส อเนเกปิ, ปวตฺตยติ โยคิโน.
ทายเกนานิสํสานํ, อเนเกสมเนน จ;
อาทิมคฺเคน สํยุตฺตํ, าณนฺติ าณทสฺสนํ.
ปมมคฺคาณํ.
ตสฺเสวานนฺตรํ ตสฺส, วิปากา ทฺเวปิ ตีณิ วา;
ผลจิตฺตานิ ชายนฺเต, น ชายนฺเต ตโต ปรํ.
เกจิ เอกฺจ ทฺเว ตีณิ, จตฺตารีติ วทนฺติ ตุ;
น ปเนตํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เต.
เอกสฺสาเสวนํ นตฺถิ, ตสฺมา ทฺเว อนุโลมกา;
เตหิ อาเสวนํ ลทฺธา, ตติยํ โหติ โคตฺรภุ.
จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตุ,
ตสฺมา ตีณิ ผลานิ หิ;
อนุโลมา ตโย โหนฺติ,
จตุตฺถํ โหติ โคตฺรภุ.
ปฺจมํ มคฺคจิตฺตฺจ, ผลานิ ทฺเว ตโต ปน;
สตฺตจิตฺตปรมาว, เอกาวชฺชนวีถิ หิ.
เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, โสตาปนฺโนติ วุจฺจติ;
ผลสฺส ปริโยสาเน, ภวงฺโคตฺตรณํ สิยา.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, มคฺคเปกฺขนเหตุกํ;
อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาเร, อาวชฺชนมโน ปน.
ตสฺมึ ¶ ¶ นิรุทฺเธ มคฺคสฺส, ปจฺจเวกฺขณสฺิตา;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, สตฺเตว ปฏิปาฏิยา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, ผลาทีนมฺปิ เปกฺขเน;
ปจฺจเวกฺขณาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสติ.
มคฺโค ¶ ผลํ ปหีนา จ, กิเลสา อวสิฏฺกา;
นิพฺพานฺเจติ ปฺเจเต, ปจฺจเวกฺขณภูมิโย.
เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, โสตาปนฺโนปปตฺติยา;
โยคมารภเต ธีโร, ทุติยาย จ ภูมิยา.
ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปุน;
อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.
ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.
ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;
เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.
พฺยาปาทกามราคานํ, ตนุภาวํ ตุ สาธยํ;
สกทาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ทุติโย ปน.
ทุติยมคฺคาณํ.
อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;
ผลจิตฺตานิ เยฺยานิ, วิฺุนา ทฺเวปิ ตีณิ วา.
เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, สกทาคามิ นามยํ;
สกิเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวานฺตกโร ภเว.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;
เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สกทาคามิปตฺติยา.
โยคมารภเต ¶ ¶ ธีโร, ตติยาย จ ภูมิยา;
พฺยาปาทกามราคานํ, ปหานาย จ ปณฺฑิโต.
ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปน;
อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.
ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.
ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;
เอกาวชฺชนวีถิมฺหิ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.
พฺยาปาทกามราคานํ, มูลฆาตํ ตุ สาธยํ;
ตสฺสานาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ตติโย ปน.
ตติยมคฺคาณํ.
อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;
ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
เอตฺตาวตา ปเนโสปิ, โหตินาคามิ นามยํ;
ตตฺเถว ปรินิพฺพายี, อนาวตฺติสภาวโต.
เหฏฺา ¶ วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;
เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, อนาคามิริยสาวโก.
โยคมารภเต ธีโร, จตุตฺถาย จ ภูมิยา;
ปตฺติยารูปราคาทิ-ปหานาย จ ปณฺฑิโต.
ตเถว สงฺขารคตํ, อนิจฺจาทิวเสน โส;
ปริวตฺตติ าเณน, ตเถว ปริมชฺชติ.
ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.
ตโต ¶ ¶ สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;
เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.
ตสฺสารหตฺตมคฺโคยํ,
ชายเต ตุ ตโต ปรํ;
รูปราคาทิโทสานํ,
วิทฺธํสาย กโร ปน.
จตุตฺถมคฺคาณํ.
อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;
ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
เอตฺตาวตา ปเนโส หิ,
อรหา นาม อฏฺโม;
อริโย ปุคฺคโล โหติ,
มหาขีณาสโว อยํ.
อนุปฺปตฺตสทตฺโถ จ,
ขีณสํโยชโน มุนิ;
สเทวกสฺส โลกสฺส,
ทกฺขิเณยฺโย อนุตฺตโร.
เอตฺตาวตา จตสฺโสปิ, าณทสฺสนสุทฺธิโย;
หิตตฺถาย จ ภิกฺขูนํ, สงฺเขเปเนว ทสฺสิตา.
สทฺเธน สมฺมา ปน ภาวนียา,
อริยาย ปฺาย จ ภาวนาย;
วิสุทฺธิกาเมน ตโปธเนน,
ภวกฺขยํ ปตฺถยตา พุเธน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
พาวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท
กิเลสปฺปหานกถา
เอเตสุ ¶ ¶ ¶ เยน เย ธมฺมา, ปหาตพฺพา ภวนฺติ หิ;
เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, ปกาสนมิโต ปรํ.
อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺคาเณสุ เย ธมฺมา เยน าเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานเมวํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถาคติอาสว- โอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานานุสยมลอกุสลกมฺมปถ- อกุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ปหานกรานิ.
ตตฺถ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. เสยฺยถิทํ – รูปราคารูปราคมานอุทฺธจฺจาวิชฺชาติ อิเม ปฺจ อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นาม. สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปฺจ อโธภาคิยสํโยชนานิ นาม.
กิเลสาติ ทส กิเลสา. เสยฺยถิทํ – โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ.
มิจฺฉตฺตาติ ทส มิจฺฉตฺตา. เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาาณํ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ.
โลกธมฺมาติ อฏฺ โลกธมฺมา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ. อิธ ปน การณูปจาเรน ¶ ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส, อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
มจฺฉริยานีติ ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ ¶ วณฺณมจฺฉริยนฺติ. อิมานิ อาวาสาทีสุ อฺเสํ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตานิ มจฺฉริยานิ.
วิปลฺลาสาติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุเภสุเยว ¶ วตฺถูสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ อิเม ตโย วิปลฺลาสา.
คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ.
อคตีติ ฉนฺทโทสโมหภยานิ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามราคภวราคมิจฺฉาทิฏฺิอวิชฺชาสโวติ. โอฆโยคานีติปิ เตสเมวาธิวจนํ. นีวรณานีติ กามจฺฉนฺทาทโย. ปรามาโสติ มิจฺฉาทิฏฺิยา อธิวจนํ.
อุปาทานาติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานาทีนีติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา กามราคานุสโย ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคาวิชฺชานุสโยติ. มลาติ ตโย มลา – โลโภ โทโส โมโหติ.
อกุสลกมฺมปถาติ ทส อกุสลกมฺมปถา. เสยฺยถิทํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ ทส.
อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ ¶ โลภมูลานิ อฏฺ, โทสมูลานิ ทฺเว, โมหมูลานิ ทฺเวติ อิเม ทฺวาทสาติ.
เอเตสํ สํโยชนาทีนํ เอตานิ ยถาสมฺภวํ ปหานกรานิ. กถํ? สํโยชเนสุ ตาว สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา อปายคมนียา กามราคปฏิฆาติ เอเต ปมมคฺคาณวชฺฌา, เสสา กามราคปฏิฆา โอฬาริกา ทุติยมคฺคาณวชฺฌา, สุขุมา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, รูปราคาทโย ปฺจปิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา เอว.
กิเลเสสุ ¶ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปมมคฺคาณวชฺฌา, โทโส ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺปานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.
มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺิ มุสาวาโท มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปิสุณวาจา ผรุสวาจาติ อิเม ตติยมคฺคาณวชฺฌา, เจตนาเยว เจตฺถ มิจฺฉาวาจาติ เวทิตพฺพา, สมฺผปฺปลาปมิจฺฉาวายามสติสมาธิวิมุตฺติาณานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.
โลกธมฺเมสุ ปฏิโฆ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌ, ยเส ปสํสาย จ อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌติ เอเก.
มจฺฉริยานิ ปมมคฺคาณวชฺฌานิ เอว.
วิปลฺลาเสสุ ปน อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา ¶ , ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส จาติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, ทุกฺเข สุขนฺติ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา.
คนฺเถสุ สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา ปมมคฺคาณวชฺฌา, พฺยาปาทกายคนฺโถ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อภิชฺฌากายคนฺโถ จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌว.
อคติโย ¶ ปมมคฺคาณวชฺฌา.
อาสเวสุ ทิฏฺาสโว ปมาณวชฺโฌ, กามาสโว ตติยาณวชฺโฌ, อิตเร ทฺเว จตุตฺถาณวชฺฌา. โอฆโยเคสุปิ เอเสว นโย.
นีวรเณสุ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปมาณวชฺฌํ, กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท กุกฺกุจฺจนฺติ ตีณิ ตติยาณวชฺฌานิ, ถินมิทฺธอุทฺธจฺจานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.
ปรามาโส ¶ ปมาณวชฺโฌ.
อุปาทาเนสุ สพฺเพสมฺปิ โลกิยธมฺมานํ วตฺถุกามวเสน ‘‘กามา’’ติ อาคตตฺตา รูปารูเปสุ ราโคปิ กามุปาทาเน ปตติ, ตสฺมา ตฺจ กามุปาทานํ จตุตฺถาณวชฺฌํ, เสสานิ ปมาณวชฺฌานิ.
อนุสเยสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปมาณวชฺฌา, กามราคปฏิฆานุสยา ตติยาณวชฺฌา, มานภวราคาวิชฺชานุสยา จตุตฺถาณวชฺฌา.
มเลสุ โทสมลํ ตติยาณวชฺฌํ, อิตรานิ จตุตฺถาณวชฺฌาเนว.
อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ปมาณวชฺฌา, ปิสุณวาจา ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ ตติยาณวชฺฌา, สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา จตุตฺถาณวชฺฌาว.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จตฺตาโร ทิฏฺิคตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต จาติ ปฺจ ปมาณวชฺฌา, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตา ตติยาณวชฺฌา, เสสา จตุตฺถาณวชฺฌาติ.
ยฺจ เยน วชฺฌํ, ตํ เตน ปหาตพฺพํ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานี’’ติ.
เอเตสุ ¶ าเณสุ จ เยน เยน,
โย โย หิ ธมฺโม สมุเปติ ฆาตํ;
โส โส อเสเสน จ เตน เตน,
สนฺทสฺสิโต สาธุ มยา ปเนวํ.
กิเลสปหานกฺกมกถายํ.
ปริฺาทีนิ ¶ ¶ กิจฺจานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;
สจฺจาภิสมเย ตานิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
เอเกกสฺส ปเนเตสุ,
าณสฺเสกกฺขเณ สิยา;
ปริฺา จ ปหานฺจ,
สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา.
ปริฺาทีนิ เอตานิ, กิจฺจาเนกกฺขเณ ปน;
ยถาสภาวโต ตานิ, ชานิตพฺพานิ วิฺุนา.
ปทีโป หิ ยถา โลเก, อปุพฺพาจริมํ อิธ;
จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.
อาโลกฺจ วิทํเสติ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;
ปริยาทิยติ เตลฺจ, วฏฺฏึ ฌาเปติ เอกโต.
เอวํ ตํ มคฺคาณมฺปิ, อปุพฺพาจริมํ ปน;
จตฺตาริปิ จ กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.
ปริฺาภิสมเยเนว, ทุกฺขํ อภิสเมติ โส;
ปหานาภิสมเยเนว, ตถา สมุทยมฺปิ จ.
ภาวนาวิธินาเยว, มคฺคํ อภิสเมติ ตํ;
อารมฺมณกฺริยาเยว, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ โส.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทายเปตํ าณ’’นฺติ. ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏึ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ นาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ วิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิมคฺคํ ภาเวติ. ยถา เตลํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทาเนน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เวทิตพฺพํ.
อุคฺคจฺฉนฺโต ยถาทิจฺโจ, อปุพฺพาจริมํ ปน;
จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ อิธ.
โอภาเสติ ¶ จ รูปานิ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;
อาโลกฺจ วิทํเสติ, สีตฺจ ปฏิหฺติ.
ยถา จ มหตี นาวา, อปุพฺพาจริมํ ปน;
จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.
ชหตี โอริมํ ตีรํ, โสตํ ฉินฺทติ สา ปน;
ตถา วหติ ภณฺฑฺจ, ตีรมปฺเปติ ปาริมํ.
นาวาโยริมตีรสฺส, ยถา ปชหนํ ปน;
ตเถว มคฺคาณสฺส, ทุกฺขสฺส ปริชานนํ.
ยถา ¶ ฉินฺทติ ตํ โสตํ, ตณฺหํ ชหติ ตํ ตถา;
ยถา วหติ ตํ ภณฺฑํ, สหชาตาทินา ปน.
ตเถว ปจฺจยตฺเตน, มคฺคํ ภาเวติ นาม โส;
ยถา ปารํ ปน เอวํ, นิโรธารมฺมณํ ภเว.
โลกุตฺตเรน นิทฺทิฏฺา, ยา โลกุตฺตรภาวนา;
สา สงฺเขปนเยเนวํ, มยา สาธุ ปกาสิตา.
โก ¶ หิ นาม นโร โลเก,
โลกุตฺตรสุขาวหํ;
ภาวนํ ปน ปฺาย,
น จ ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.
อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ,
อุเปติ โย เว สุขสํหิตํ หิตํ;
วิธูย จิตฺตสฺส อนุตฺตมํ ตมํ,
อุเปติ จาวิคฺคหกมฺปทํ ปทํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปจฺจยนิทฺเทโส
เยสํ ¶ ¶ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;
ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํ.
กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติ.
ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยา. อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.
อธิปติปจฺจโยติ ¶ เอตฺถ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธ, อารมฺมณาธิปติ ปน โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจกิริยาพฺยากตากุสลวิปาเก จ อนิฏฺสมฺมตฺจ รูปํ เปตฺวา อวเสสํ. อนนฺตรปจฺจโยติ อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปิ.
สหชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา, มหาภูตา เจว หทยวตฺถุ จ. ตถา อฺมฺปจฺจโยปิ. นิสฺสยปจฺจโยติ วตฺถุรูปานิ เจว มหาภูตา, จิตฺตเจตสิกา จ. อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยว, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยว, ปกตูปนิสฺสโย ปน กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนเสนาสนปุคฺคลา สทฺธาสีลสุตจาคปฺาราคโทสโมหาทโย ¶ จ.
ปุเรชาตปจฺจโยติ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต นาม วตฺถุรูปานิ, อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีเนว. ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา จ. อาเสวนปจฺจโยติ เปตฺวา อาวชฺชนทฺวยํ โลกิยกุสลากุสลกิริยาพฺยากตา ธมฺมาว.
กมฺมปจฺจโยติ ¶ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เอว, นานกฺขณิกา ปน สาสวกุสลากุสลเจตนา, อนาสวกุสลเจตนา อนนฺตรเมว อตฺตโน วิปากสฺส ปจฺจโย โหติ. วิปากปจฺจโยติ วิปากจิตฺตเจตสิกา. อาหารปจฺจโยติ กพฬีการาหารผสฺสเจตนาวิฺาณวเสน จตุพฺพิโธ.
อินฺทฺริยปจฺจโยติ ¶ รูปสตฺตกมนชีวิตสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาสทฺธาวีริย- สติสมาธิปฺาอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยอฺินฺทฺริยอฺตาวินฺทฺริยานีติ วีสตินฺทฺริยานิ, เตสุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ วชฺเชตฺวา วีสตินฺทฺริยานิ โหนฺติ. ฌานปจฺจโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปฺจวิโธ. มคฺคปจฺจโยติ ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวาจากมฺมนฺตาชีวมิจฺฉาทิฏฺิวเสน นววิโธ.
สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกาว. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ วตฺถุปุเรชาตานิ เจว ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา จ. อตฺถิปจฺจโยติ ชีวิตินฺทฺริยกพฬีการอาหารอารมฺมณปุเรชาตานิ เจว นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาปิ จ. นตฺถิปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโยว. ตถา วิคตปจฺจโย จ. อวิคตปจฺจโยติ อตฺถิปจฺจโยว. เอวมิเม จตุวีสติ ปจฺจยา นาม.
เอตฺถ ปน กติหากาเรหิ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ? ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.
รูปํ อรูปสฺส ยถารหํ อารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺป- ยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เอกาทสหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหติ.
รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถิ.
สตฺตธา รูปํ รูปสฺส, ภวเตกาทเสหิ ตํ;
ปจฺจโย นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.
อรูปํ อรูปสฺส ยถารหํ เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยา- เสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคต- วเสน ¶ ¶ เอกวีสติธา ปจฺจโย โหติ.
อรูปํ ¶ รูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺควิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปนฺนรสธา ปจฺจโย โหติ.
อรูปํ รูปารูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- อตฺถิอวิคตวเสน เตรสธา ปจฺจโย โหติ.
เอกวีสติธา นามํ, ปจฺจโย ภวตตฺตโน;
ติปฺจหิ ตํ รูปสฺส, อุภินฺนํ เตรสธา ปน.
รูปารูปํ รูปสฺส ยถารหํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติ.
รูปารูปํ อรูปสฺส ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ.
รูปารูปํ รูปสฺสาติ นตฺถิ.
อุโภปิ รูปธมฺมสฺส, จตุธา โหนฺติ ปจฺจยา;
ฉพฺพิธา นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.
เอเตสุ ปน ปจฺจเยสุ กติ รูปา, กติ อรูปา, กติมิสฺสกาติ? ปุเรชาตปจฺจโย เอโก รูปธมฺโมว, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิ- วิคตานํ วเสน ทฺวาทส ปจฺจยา อรูปธมฺมาว, เสสา ปน เอกาทส ปจฺจยา รูปารูปมิสฺสกาติ เวทิตพฺพา.
ปุน กาลวเสน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ¶ วเสน ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตาว, กมฺมปจฺจโย อตีโต วา โหติ ปจฺจุปฺปนฺโน วา, อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ¶ ปน ติกาลิกา โหนฺติ กาลวินิมุตฺตา จ.
ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ,
ปจฺจยา ทส ปฺจ จ;
อตีตา เอว ปฺเจโก,
ทฺเวกาลิโกว ทสฺสิโต;
ตโย ติกาลิกา เจว,
วินิมุตฺตาปิ กาลโต.
สพฺเพ ¶ ปนิเม จตุวีสติ ปจฺจยา ยถารหํ อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจยานํ วเสน จตูสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปจฺจยนิทฺเทโส นาม
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิคมนกถา
อภิธมฺมาวตาโรยํ, วโร ปรมคมฺภีโร;
อิจฺฉตา นิปุณํ พุทฺธึ, ภิกฺขุนา ปน โสตพฺโพ.
สุมติมติวิจารโพธโน,
วิมติวิโมหวินาสโน อยํ;
กุมติมติมหาตโมนาโส,
ปฏุมติภาสกโร มโต มยา.
ยโต ¶ สุมตินา มโต นามโต,
อายาจิตสมฺมานโต มานโต;
ตโต หิ รจิโต สทา โตสทา,
มยา หิตวิภาวนา ภาวนา.
อตฺถโต ¶ คนฺถโต จาปิ, ยุตฺติโต จาปิ เอตฺถ จ;
อยุตฺตํ วา วิรุทฺธํ วา, ยทิ ทิสฺสติ กิฺจิปิ.
ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, วิจาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ;
ธีมตา สงฺคเหตพฺพํ, คเหตพฺพํ น โทสโต.
ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ, คติโย ทุพฺพิธาปิ เจ;
ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.
นิกายนฺตรลทฺธีหิ, อสมฺมิสฺโส อนากุโล;
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิโต.
มธุรกฺขรสํยุตฺโต, อตฺโถ ยสฺมา ปกาสิโต;
ตสฺมา หิตตฺถกาเมน, กาตพฺโพ เอตฺถ อาทโร.
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, กโรนฺเตน จ ยํ มยา;
ปฺุมธิคตํ เตน, สุขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน.
อนฺตรายํ วินา จายํ, ยถาสิทฺธิมุปาคโต;
ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สิทฺธึ คจฺฉนฺตุ ปาณินํ.
นรนาริคณากิณฺเณ ¶ , อสํกิณฺณกุลากุเล;
ผีเต สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, สุปสนฺนสิโตทเก.
นานารตนสมฺปุณฺเณ, วิวิธาปณสงฺกเฏ;
กาเวรปฏฺฏเน รมฺเม, นานาราโมปโสภิเต.
เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเต;
การิเต กณฺหทาเสน, ทสฺสนีเย มโนรเม.
วิหาเร ¶ วิวิธาการจารุปาการโคปุเร;
ตตฺถ ปาจีนปาสาเท, มยา นิวสตา สทา.
อสลฺเลขมสาขลฺเย, สีลาทิคุณโสภินา;
อยํ สุมตินา สาธุ, ยาจิเตน กโต สตา.
เทวา ¶ กาเลน วสฺสนฺตุ, วสฺสํ วสฺสวลาหกา;
ปาลยนฺตุ มหีปาลา, ธมฺมโต สกลํ มหึ.
ยาว ติฏฺติ โลกสฺมึ, หิมวา ปพฺพตุตฺตโม;
ตาว ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโนติ.
อุรคปุรนิวสเนน อาจริเยน ภทนฺตพุทฺธทตฺเตน สีลาจารสมฺปนฺเนน กโต อภิธมฺมาวตาโร นามายํ.
อภิธมฺมาวตาโร นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
นามรูปปริจฺเฉโท
คนฺถารมฺภกถา
สมฺมา ¶ ¶ สมฺมาภิสมฺพุทฺธํ, ธมฺมํ ธมฺมปฺปกาสนํ;
สํฆํ สํฆุตฺตมํ โลเก, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํ.
นามรูปปริจฺเฉทํ, ปวกฺขามิ สมาสโต;
มหาวิหารวาสีนํ, วณฺณนานยนิสฺสิตํ.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
นามตฺตยวิภาโค
ตตฺถ ¶ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ มตํ ติธา;
นามํ รูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโต.
กามภูมาทิเภเทน, ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;
เจโตยุตฺตา ทฺวิปฺาส, ธมฺมา เจตสิกา มตา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิฺาณธาตุโย;
สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตฺจ, ตถา สนฺตีรณทฺวยํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตนฺติ จ;
อิจฺจาเหตุกจิตฺตานิ, ปฺุปากานิ อฏฺธา.
โสมนสฺสยุตํ ตตฺถ, หิตฺวา สนฺตีรณํ ตถา;
สตฺตากุสลปากานิ, ตาเนวาติ วินิทฺทิเส.
ปฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนํ ¶ หสนนฺติ จ;
กฺริยจิตฺตมุทีริตํ, ติวิธมฺปิ อเหตุกํ.
เอวํ อฏฺารสวิธํ, มานสํ โหติเหตุกํ;
มูลเภเทนากุสลํ, จิตฺตํ ตุ ติวิธํ มตํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;
โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, ตตฺถากุสลมานสํ.
โทมนสฺสสหคตํ, ปฏิเฆน สมายุตํ;
โทสมูลมสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติปิ ทฺวิธา.
วิจิกิจฺฉาสหคตํ ¶ , อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ;
โมหมูลฺจ ทุวิธํ, อุเปกฺขาย สมายุตํ.
ทฺวาทสากุสลาเนวํ, จิตฺตานีติ วิภาวเย;
หิตฺวาเหตุกปาปานิ, โสภนานิ ตโต ปรํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ทฺวิธา าเณน สํยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;
สเหตุกามาวจร-ปฺุปากกฺริยา ภเว.
กาเม เตวีส ปากานิ, ปฺุาปฺุานิ วีสติ;
เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.
ตกฺกจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปน;
ปมชฺฌานกุสลํ, วิปากฺจ กฺริยา ตถา.
ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;
จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.
ปฺจมํ ¶ ปฺจทสธา, รูปาวจรมีริตํ;
ปฺจมชฺฌานเมเวกมรูปาวจรํ ปน.
อากาสานฺจายตนํ, ปฺุปากกฺริยา ตถา;
วิฺาณฺจายตนฺจ, อากิฺจฺายตนกํ;
เนวสฺานาสฺายตนํ ทฺวาทสธา ภเว.
โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ผลจิตฺตํ ตถาปรํ;
สกทาคามานาคามิ, อรหตฺตนฺติ อฏฺธา.
ฌานงฺคโยคเภเทน, กตฺเวเกกํ ตุ ปฺจธา;
วิตฺถารานุตฺตรํ จิตฺตํ, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.
รูปาวจรจิตฺตานิ ¶ , คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;
ปมาทิชฺฌานเภเท, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม.
ทฺวาทสากุสลาเนวํ, กุสลาเนกวีสติ;
ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
เอกวีสสตํ วาถ, เอกูนนวุตีวิธํ;
จิตฺตํ ตํสมฺปโยเคน, ภินฺนา เจตสิกา ตถา.
ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตเนกคฺคตา ตถา;
ชีวิตํ มนสีกาโร, สพฺพสาธารณา มตา.
ตกฺกจาราธิโมกฺขา จ, วีริยํ ฉนฺทปีติโย;
ปกิณฺณกา ฉ อกฺขาตา, เตรสฺสมานตา.
ปกิณฺณกา น วิฺาเณ, วิตกฺโก ทุติยาทิสุ;
วิจาโร ตติยาทิมฺหิ, อธิโมกฺโข ตุ กงฺขิเต.
สนฺตีรณมโนธาตุตฺติเกสุ วีริยํ ตถา;
จตุตฺถสุขิเต ปีติ, ฉนฺโทเหตุมฺหิ โมมุเห.
ฉสฏฺิ ปฺจปฺาส, เอกาทส จ โสฬส;
สตฺตติ วีสติ เจว, ตานิ จิตฺตานิ ทีปเย.
โมหาหิริกาโนตฺตปฺป-มุทฺธจฺจํ ¶ สพฺพปาปชํ;
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา ตุ ปฏิเฆ ตถา.
โลโภ โลเภ ตุ ทิฏฺิ จ, ทิฏฺิยุตฺเต วิยุตฺตเก;
มาโน จ ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ.
กงฺขิเต วิจิกิจฺฉาติ, จุทฺทสากุสลานิเม;
ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, นิยเมน ววตฺถิตา.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;
กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธิ, ลหุตา มุทุตา ตถา.
กมฺมฺตา ¶ จ ปาคฺุอุชุตาติ ยุคา ฉ จ;
เอกูนวีสติ ธมฺมา, อฺมฺาวิโยคิโน;
เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ, โสภเนสุ ปวตฺติตา.
สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตาชีวาติ วิรตี อิมา;
โลกุตฺตเร สทา สพฺพา, สห กามสุเภ วิสุํ.
กรุณามุทิตา นานา, รูเป ปฺจมวชฺชิเต;
กทาจิ กาเม กุสเล, กฺริยจิตฺเต สเหตุเก.
ติเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, ปฺา สพฺพตฺถ ลพฺภติ;
เอเต สทฺธาทโย ธมฺมา, ปฺจวีสติ โสภนา.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรตีกรุณาทโย;
นานา กทาจิ มาโน จ, ถินมิทฺธํ ตถา สห.
สตฺต สพฺพตฺถ ชายนฺติ, ฉ ตุ ธมฺมา ยถารหํ;
จุทฺทสากุสเลสฺเวว, โสภเนสฺเวว โสภนา.
ทฺเวปฺาส ปนิจฺเจวํ, ธมฺเม สงฺคยฺห มานเส;
ลพฺภมาเน วิภาเวยฺย, ปจฺเจกมฺปิ วิจกฺขโณ.
โสภนฺสมานา จ, ปเม วิรตี วินา;
ทุติยาทีสุ ตกฺกฺจ, วิจารํ ตติยาทิสุ.
จตุตฺถาทีสุ ¶ ปีติฺจ, กรุณาทิฺจ ปฺจเม;
หิตฺวา เนว วิโยเชยฺย, สงฺขิปิตฺวาน ปฺจธา.
ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึส จ ยถากฺกมํ;
ทฺวตฺตึส ตึส เอวาถ, ชายนฺตีติ มหคฺคเต.
คเหตฺวา วิรตี สพฺพา, หิตฺวาน กรุณาทโย;
ปเม ทุติยาทิมฺหิ, วิตกฺกาทึ วินา ตถา.
ปฺจธาว ¶ คเณยฺเยวํ, ฉตฺตึสา จ ยถากฺกมํ;
ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึสทฺวยมุตฺตเร.
โสภนฺสมานา จ, กาเมสุ กุสเล กฺริเย;
หิตฺวา วิรติโย ปาเก, วิรตีกรุณาทโย.
าณยุตฺเต โสมนสฺเส, วิยุตฺเต าณวชฺชิตา;
อุเปกฺขเก ปีติหีนา, วิปฺปยุตฺเต ทฺวยํ วินา.
จตุธา ติวิเธสฺเววํ, วิคเณยฺย ทฺวยํ ทฺวยํ;
น สนฺตุเปกฺขาสหิเต, กรุณาทีติ เกจน.
อฏฺตึส สตฺตตึสทฺวยํ ฉตฺตึสกํ สุเภ;
ปฺจตึส จตุตฺตึสทฺวยํ เตตฺตึสกํ กฺริเย.
เตตฺตึส ปาเก ทฺวตฺตึสทฺวเยกตึสกํ ภเว;
สเหตุกามาวจรปฺุปากกฺริยามเน.
โมหาทโย สมานา จ, ปเม โลภทิฏฺิยา;
ตติเย โลภมาเนน, ชายนฺเตกูนวีสติ.
อฏฺารส ปีติหีนา, ปฺจเม สตฺตเม ตถา;
นวเม โทสกุกฺกุจฺจมจฺฉริสฺสาหิ วีสติ.
ปมาทีสุ วุตฺตาว, ทุติยาทีสุ ชายเร;
ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมา.
ฉนฺทปีตึ ¶ วินุทฺธจฺเจ, กงฺขิเต นิจฺฉยํ วินา;
ปฺจทเสว กงฺขาย, อสุเภสุ วิภาวเย.
สิเต สมานา นิจฺฉนฺทา, ทฺวาทเสกาทเสว ตุ;
ปีตึ หิตฺวาน โวฏฺพฺเพ, วีริยํ สุขตีรเณ.
ทฺวยํ หิตฺวา มโนธาตุ, อุเปกฺขาตีรเณ ทส;
สตฺต สาธารณา เอว, ปฺจวิฺาณสมฺภวา.
อิติ ¶ เจตสิ สมฺภูตา,
ทฺเวปฺาส ยถารหํ;
เยฺยา เจตสิกา ธมฺมา,
เจโตเภทปฺปเภทิโน.
สฺุตฺจานิมิตฺตฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;
ติวิธาการมีเรนฺติ, นิพฺพานมมตํ พุธา.
ยํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ, ตตฺถานุตฺตรมานสํ;
สฺุตาทิวิโมกฺโขติ, นามมาลมฺพโต ลเภ.
โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจว ตถาปรา;
อนุปาทิเสสา จาติ, ทุวิธา ปริยายโต.
ตเทตํ วานนิกฺขนฺตมจฺจนฺตํ สนฺติลกฺขณํ;
อสฺสาสกรณรสํ, เขมภาเวน คยฺหติ.
ตํ นาเมตีติ นิพฺพานํ, นมนฺตีติ ตโตปเร;
เตปฺาสาติ นามานิ, จตุปฺาส สพฺพถา.
จิตฺตเจตสิกโยชนานยํ,
จิตฺตมุตฺตมมิทํ ปกาสิตํ;
สาธุ เจตสิ นิธาย ปณฺฑิตา,
สาธุ สาสนธรา ภวนฺติ เต.
พุทฺธปฺปวตฺตมวคาหิตโพธิาณ-
มิจฺจาภิธมฺมมวคาหิตสพฺพธมฺมํ ¶ ;
โอคยฺห นามคตราสิมเสสยิตฺวา,
สงฺคยฺห สพฺพมิธ โยชิตมาทเรน.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นามตฺตยวิภาโค นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค
สภาโว ¶ ลกฺขณํ นาม, กิจฺจสมฺปชฺชนา รโส;
คยฺหากาโร อุปฏฺานํ, ปทฏฺานํ ตุ ปจฺจโย.
อตฺตุปลทฺธิสงฺขาตา, สมฺปตฺตา จ ปนตฺถโต;
ลกฺขณรสุปฏฺานา, โวหาราโภคเภทิตา.
เตปฺาสสภาเวสุ, ตสฺมา เภทํ ยถารหํ;
ลกฺขณาทิปฺปกาเรหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
จินฺเตตีติ ภเว จิตฺตํ, จินฺตนมตฺตเมว วา;
สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, จินฺเตนฺตีติ จ โคจรํ.
ผุสตีติ ภเว ผสฺโส, ผุสนํ วาถ เกวลํ;
สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, ผุสนฺตีติ จ โคจรํ.
เอวํ กตฺตริ ภาเว จ, กรเณ จ ยถารหํ;
เตปฺาสสภาเวสุ, สทฺทนิพฺพจนํ นเย.
อาลมฺพณมนํ จิตฺตํ, ตํวิชานนลกฺขณํ;
สหชาธิฏฺานรสํ, จินฺตากปฺโปติ คยฺหติ.
อาลมฺพณสโมธาโน ¶ ,
ผสฺโส ผุสนลกฺขโณ;
สงฺฆฏฺฏนรโส ตตฺถ,
สนฺนิปาโตติ คยฺหติ.
เวทนาลมฺพณรสา, สา เวทยิตลกฺขณา;
โคจรานุภวรสา, อนุภุตฺตีติ คยฺหติ.
อาการคหณํ ¶ สฺา, สา สฺชานนลกฺขณา;
นิมิตฺตุปฺปาทนรสา, อุปลกฺขาติ คยฺหติ.
เจตนา จิตฺตวิปฺผารา, สายํ พฺยาปารลกฺขณา;
กมฺมนฺตายูหนรสา, สํวิธานนฺติ คยฺหติ.
เอกคฺคตา อวิกฺเขโป, สาวิสาหารลกฺขณา;
สมฺปิณฺฑนรสา จิตฺตํ, สโมธานนฺติ คยฺหติ.
ยาปนํ สหชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;
ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพนฺโธติ คยฺหติ.
สารณา มนสีกาโร, สมนฺนาหารลกฺขโณ;
สํโยชนรโส จิตฺต-ปฏิปตฺตีติ คยฺหติ.
สงฺกปฺปนลกฺขโณ ตกฺโก, สหชาภินิโรปโน;
อาลมฺพาหนนรโส, สนฺนิรุชฺโฌติ คยฺหติ.
วิจาโร อนุสนฺธาโน, อนุมชฺชนลกฺขโณ;
จิตฺตานุโยชนรโส, อนุเปกฺขาติ คยฺหติ.
อธิโมกฺโข อสํสปฺโป, สุสนฺนิฏฺานลกฺขโณ;
นิจฺจลาปาทนรโส, ทฬฺหวุตฺตีติ คยฺหติ.
วีริยํ ปน วายาโม, มหุสฺสาหนลกฺขโณ;
กิจฺจาสํสีทนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.
อาลมฺพตฺถิกตา ¶ ฉนฺโท, กตฺตุกามตลกฺขโณ;
อาลมฺพเณสนรโส, หตฺถาทานนฺติ คยฺหติ.
สหชาตานุผรณา, สมฺปิยายนลกฺขณา;
สมฺปีนนรสา ปีติ, ปาโมชฺชมิติ คยฺหติ.
เจโตสทฺทหนํ สทฺธา, ภูโตกปฺปนลกฺขณา;
หิตปกฺขนฺทนรสา, อธิมุตฺตีติ คยฺหติ.
อสมฺโมสา ¶ สภาเวสุ, สติ ธารณลกฺขณา;
ธมฺมาปิลาปนรสา, อปฺปมาโทติ คยฺหติ.
หิรี เชคุจฺฉา ปาเปสุ, สา หรายนลกฺขณา;
หีฬสํโกจนรสา, ปาปลชฺชาติ คยฺหติ.
ปาปสารชฺชโมตฺตปฺปํ, อุพฺเพคุตฺตาสลกฺขณํ;
ภยสงฺโกจนรสํ, อวิสฺสาโสติ คยฺหติ.
อโลโภ อนภิสงฺโค, อปริคฺคหลกฺขโณ;
มุตฺตปฺปวตฺตนรโส, อสํสคฺโคติ คยฺหติ.
อโทโส จิตฺตสาขลฺยํ, อพฺยาปชฺชนลกฺขโณ;
สณฺหปฺปวตฺตนรโส, โสมฺมภาโวติ คยฺหติ.
อโมโห ขลิตาภาโว, ปฏิวิชฺฌนลกฺขโณ;
วิสโยภาสนรโส, ปฏิโพโธติ คยฺหติ.
ตตฺรมชฺฌตฺตโตเปกฺขา, สมีกรณลกฺขณา;
อปกฺขปาตนรสา, สมวาโหติ คยฺหติ.
ปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ, ทรถาภาวลกฺขณา;
อปริปฺผนฺทนรสา, สีติภาโวติ คยฺหติ.
ลหุตา กายจิตฺตานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;
อวิตฺถารรสา สลฺลหุกวุตฺตีติ คยฺหติ.
มุทุตา กายจิตฺตานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;
กิจฺจาวิโรธนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.
กมฺมฺตา ¶ อุภินฺนมฺปิ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;
ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคภาโวติ คยฺหติ.
ตถา ปาคฺุตา ทฺวินฺนํ, วิสทาการลกฺขณา;
สุขปฺปวตฺตนรสา, เสริภาโวติ คยฺหติ.
อุชุตา ¶ กายจิตฺตานํ, กุฏิลาภาวลกฺขณา;
ชิมฺหนิมฺมทนรสา, อุชุวุตฺตีติ คยฺหติ.
สมฺมาวาจา วจีสุทฺธิ, วาจาสํยมลกฺขณา;
มิจฺฉาวาโจรมรสา, วจีเวลาติ คยฺหติ.
สมฺมากมฺมํ กฺริยาสุทฺธํ, สมฺมากรณลกฺขณํ;
มิจฺฉากมฺโมรมรสํ, กฺริยาเวลาติ คยฺหติ.
สมฺมาชีโว วิสุทฺเธฏฺิ, อลฺลิฏฺาชีวลกฺขโณ;
มิจฺฉาชีโวรมรโส, สมฺมาวุตฺตีติ คยฺหติ.
กรุณา ทีนสตฺเตสุ, ทุกฺขาปนยลกฺขณา;
โสตฺถิตาปตฺถนรสา, อนุกมฺปาติ คยฺหติ.
สุขฏฺิเตสุ มุทิตา, อนุโมทนลกฺขณา;
เจโตวิกาสนรสา, อวิโรโธติ คยฺหติ.
เจโตสารชฺชนา โลโภ, อปริจฺจาคลกฺขโณ;
อาลมฺพคิชฺฌนรโส, อภิลคฺโคติ คยฺหติ.
เจโตพฺยาปชฺชนํ โทโส, สมฺปทุสฺสนลกฺขโณ;
อาลมฺพณฆาตรโส, จณฺฑิกฺกมิติ คยฺหติ.
เจโตสมฺมุยฺหนํ โมโห,
โส สมฺมุยฺหนลกฺขโณ;
สภาวจฺฉาทนรโส,
อนฺธภาโวติ คยฺหติ.
ปาปาชิคุจฺฉาหิริกํ, นิลฺลชฺชาการลกฺขณํ;
ปาโปปลาปนรสํ, มลคฺคาโหติ คยฺหติ.
อสารชฺชนมโนตฺตปฺปมนุตฺตาสนลกฺขณํ ¶ ;
ปาปปกฺขนฺทนรสํ, ปาคพฺภมิติ คยฺหติ.
ทิฏฺิ ¶ ทฬฺหวิปลฺลาโส, สา ปรามาสลกฺขณา;
ตุจฺฉาภินิเวสนรสา, มิจฺฉาคาโหติ คยฺหติ.
‘‘อหสฺมี’’ติ มฺมาโน, โส สมุนฺนติลกฺขโณ;
เกตุสมฺปคฺคหรโส, อหํกาโรติ คยฺหติ.
ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสา, อกฺขมาการลกฺขณา;
เจโตวิกุจนรสา, วิมุขตฺตนฺติ คยฺหติ.
ปริคฺคเหสุ มจฺเฉรํ, สนฺนิคูหนลกฺขณํ;
สามฺาสหนรสํ, เววิจฺฉมิติ คยฺหติ.
เจโตปหนนํ ถีนํ, ตํ สํสีทนลกฺขณํ;
อุสฺสาหภฺชนรสํ, สํขิตฺตตฺตนฺติ คยฺหติ.
วิฆาโต สหชาตานํ, มิทฺธํ โมหนลกฺขณํ;
สตฺติสํภฺชนรสํ, อาตุรตฺตนฺติ คยฺหติ.
อุทฺธจฺจํ จิตฺตวิกฺเขโป, อวูปสมลกฺขณํ;
เจโตนวฏฺานรสํ, ภนฺตตฺตมิติ คยฺหติ.
วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจมนุโสจนลกฺขณํ;
อตฺตานุโสจนรสํ, ปจฺฉาตาโปติ คยฺหติ.
กงฺขายนา วิจิกิจฺฉา, อสนฺนิฏฺานลกฺขณา;
อเนกคาหนรสา, อปฺปติฏฺาติ คยฺหติ.
อิจฺเจวํ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ;
เตปฺาสสภาเวสุ, สภาวาการลกฺขณํ.
ลกฺขณตฺถกุสลา ¶ สลกฺขเณ,
ลกฺขณตฺถปรเมปิ เกวลํ;
ลกฺขณุคฺคหสุขาย วณฺณยุํ,
ลกฺขณาทิมุขโต สลกฺขณํ.
อตฺถํ ¶ ตเมวมนุคมฺม มเยตฺถ วุตฺต-
มตฺถานมตฺถนยนตฺถมเนกธาปิ;
ปตฺเถยฺย เมตฺถ วจนตฺถนเยหิ าณ-
มตฺเถสุ พุทฺธวจนตฺถนยตฺถิเกหิ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เภทสงฺคหวิภาโค
เอวํ เภทสภาเวสุ, เตสฺเวว ปุน สงฺคหํ;
สภาวตฺถวิเสเสหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
อสาธารณาเณหิ, สตฺถา วตฺถุวิเวจโก;
สงฺคเหตฺวา สภาเคหิ, ธมฺเม ทสฺเสสิ จกฺขุมา.
ทิฏฺิภินิเวสฏฺเน, ยถาภูตสภาวโต;
ปรมามสติจฺเจกา, ปรามาโสติ ภาสิตา.
กิเลสาสุจิภาเวน, วณสฺสาวรโส วิย;
อาลิมฺปนฺตาว สนฺตานํ, สวนฺตีติ ปกาสิตา.
กามตณฺหา ภวตณฺหา, ทิฏฺาวิชฺชาติ อาสวา;
จตฺตาโร อาสวฏฺเน, ตโย ธมฺมา สภาวโต.
เอเตโว ¶ ฆาติ วุตฺตาว, ทฺวาราลมฺพาภิวาหิโน;
โอตฺถริตฺวา ปราภูเต, หรนฺตา ปาณิโน ภเว.
โยคาติ ¶ จาหุ เต เอว, ปาณิโน ภวยนฺตเก;
ทฺวาราลมฺพาภิสมฺพนฺธา, ยนฺตพนฺธาว โยชิตา.
สนฺตานมธิคณฺหนฺตา, มาลุวาว มหาตรุํ;
คณฺหนฺตา ทฬฺหมาลมฺพํ, มณฺฑูกมิว ปนฺนโค.
กามตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อุปาทานา จตุพฺพิธา;
ทิฏฺิ ทิฏฺิสีลพฺพต-มตฺตวาโทติ เภทิตา.
กาเยน กายํ คนฺเถนฺตา, ทุปฺปมฺุจานุเวิโน;
กถิตา กายคนฺถาติ, ตณฺหาพฺยาปาททิฏฺิโย.
สีลพฺพตปรามาโส, อิติ ทิฏฺิ วิเภทิตา;
อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ เจวํ จตุพฺพิธา.
เนกฺขมฺมํ ปลิโพเธนฺตา, ภาวนาปริปนฺถกา;
สนฺตานมณฺฑโกสาว, ปริโยนนฺธกาติ จ.
กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ สํสโย;
อวิชฺชุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิติ นีวรณา มตา.
อาคาฬฺหํ ปริยาทาย, โอคยฺหนุปฺปวตฺติโน;
โยปฺปโรคาว สนฺตาน-มนุเสนฺตีติ ภาสิตา.
กามราโค ภวราโค, ปฏิโฆ มานทิฏฺิโย;
กงฺขาวิชฺชาติ สตฺเตว, ฉ ธมฺมานุสยา มตา.
ทฺวาราลมฺพณพนฺเธน, ปาณีนํ ภวมณฺฑเล;
สํโยชนานิ วุตฺตานิ, ปาสพนฺธาว ปกฺขินํ.
กามรูปารูปราคา, ปฏิโฆ โมหสํสโย;
ทิฏฺิ สีลพฺพตํ มาโน, อุทฺธจฺเจน ทสา ภเว.
รูปารูปราคุทฺธจฺจํ, อภิธมฺเม วินา ปุน;
ภวราคิสฺส มจฺเฉรํ, คเหตฺวา ทสธา สิยุํ.
สํกฺเลปยนฺติ ¶ ¶ สนฺตานํ, อุปฆาเตนฺติ ปาณิโน;
สหชาเตกฺเลเสนฺตีติ, กิเลสาติ ปกาสิตา.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ทิฏฺิ มาโน จ สํสโย;
ถินาหิริกโนตฺตปฺป-
มุทฺธจฺเจน สิยุํ ทส.
นวสงฺคหิตา เอตฺถ, ทิฏฺิโลภา ปกาสิตา;
สตฺตสงฺคหิตาวิชฺชา, ปฏิโฆ ปฺจสงฺคโห.
จตุสงฺคหิตา กงฺขา, มานุทฺธจฺจา ติสงฺคหา;
ทุกสงฺคหิตํ ถีนํ, กุกฺกุจฺจเมกสงฺคหํ.
ทฺวิธาหิริกโนตฺตปฺป-มิสฺสามจฺฉริยํ ตถา;
อิจฺเจวํ ทสธา วุตฺตา, ปาปเกสฺเวว สงฺคหา.
ปรามาสาสโวฆา จ, โยคุปาทานคนฺถโต;
นีวารณานุสยโต, สํโยชนกิเลสโต.
จุทฺทเสว ตุ สงฺเขปา, สตฺตปฺาส เภทโต;
ยถาธมฺมานุสาเรน, จิตฺตุปฺปาเทสุ โยชเย.
ตโตปเร โนปรามา-สาทิเภทิตสงฺคหา;
จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ ทีปเย.
อิจฺจากุสลธมฺมานํ, ตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;
มิสฺสกา นาม วิฺเยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ;
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
เอกนฺตากุสลา ตโย;
อโลภาโทสาโมโห จ,
กุสลาพฺยากตา ตถา.
ปาทปสฺเสว ¶ มูลานิ, ถิรภาวาย ปจฺจยา;
มูลภาเวน ธมฺมานํ, เหตู ธมฺมา ฉ ทีปิตา.
วิตกฺโก ¶ จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เวทนา.
อาหจฺจุปนิชฺฌายนฺตา, นิชฺฌานฏฺเน ปจฺจยา;
ฌานธมฺมาติ สตฺถาห, ปฺจ วตฺถุสภาวโต.
สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;
สมฺมาสติ สมาธี จ, มิจฺฉาทิฏฺิ จ สมฺภวา.
สมฺมามิจฺฉา จ นียนฺตา, นิยฺยานฏฺเน ปจฺจยา;
มคฺคงฺคา ทฺวาทสกฺขาตา, นว ธมฺมา สภาวโต.
อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตา, โอชฏฺมกเวทนํ;
ปฏิสนฺธินามรูป-มาหรนฺตา ยถากฺกมํ.
กพฬีกาโร อาหาโร,
ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;
วิฺาณมิติ จตฺตาโร,
อาหาราติ ปกาสิตา.
ธมฺมานํ สหชาตานํ, อินฺทฺริยฏฺเน ปจฺจยา;
อตฺตานมิสฺสรฏฺเน, อนุวตฺตาปกา ตถา.
สทฺธา จ สติ ปฺา จ, วีริเยกคฺคตาปิ จ;
เวทนา ชีวิตํ จิตฺตํ, อฏฺ รูปินฺทฺริยานิ จ.
กถํ ชีวิตเมกํ ตุ, สุขํ ทุกฺขนฺติ เวทนา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เภทิตา.
ปฺาทิมคฺเคนฺาต-ฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;
มชฺเฌ อฺินฺทฺริยมนฺเต, อฺาตาวินฺทฺริยํ ตถา.
โสฬเสว ¶ สภาเวน, อินฺทฺริยฏฺวิภาคโต;
อินฺทฺริยานีติ วุตฺตานิ, พาวีสติ วิภาวเย.
ทฬฺหาธิฏฺิตสนฺตานา ¶ , วิปกฺเขหิ อกมฺปิยา;
พลวนฺตสภาเวน, พลธมฺมา ปกาสิตา.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, วีริเยกคฺคตา ตถา;
ปฺาหิริกาโนตฺตปฺป-มิจฺเจวํ นวธา มตา.
เชฏฺา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, ปฺุาปฺุปวตฺติยํ;
ปจฺจยาธิปฺปเตยฺเยน, สหชานํ ยถารหํ.
จตฺตาโรธิปตี วุตฺตา, อาธิปฺปจฺจสภาวโต;
ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จ ตาทินา.
ปฺจสงฺคหิตา ปฺา, วายาเมกคฺคตา ปน;
จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหา.
สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;
เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺวีสติ ภาสิตา;
อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, วุตฺโต มิสฺสกสงฺคโห.
เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคา, อาหารินฺทฺริยโต ตถา;
พลาธิปฺปติโต เจว, ปฺุาปฺุาทิมิสฺสตา;
ฉตฺตึเสว สภาเวน, จตุสฏฺิ ปเภทโต.
อิจฺเจวํ สงฺคเหตฺวาน, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;
จิตฺตุปฺปาทปเภเทสุ, ยถาสมฺภวโต กถํ.
สิตาวชฺชนวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณา;
อฏฺารสาเหตุกาว, โมมูหา เอกเหตุกา.
เสสา ตุ กุสลา าณวิยุตฺตา จ ทฺวิเหตุกา;
จิตฺตุปฺปาทาปเร สตฺต-จตฺตาลีส ติเหตุกา.
ปฺจวิฺาณมชฺฌานํ ¶ , ทฺวิฌานงฺคิกมีริตํ;
จตุตฺถปฺจมชฺฌานํ, ติฌานํ ตติยํ มตา.
จตุฌานํ ตุ ทุติยํ, กาเม จ สุขวชฺชิตา;
ปฺจฌานํ ตุ ปมํ, กาเม จ สุขิตา มตา.
ปมานุตฺตรํ ¶ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;
สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสฌานมนุตฺตรํ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกา;
ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;
าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.
ปฏิฆุทฺธจฺจยุตฺตา จ, วิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;
ติมคฺคงฺคํ ทุมคฺคงฺคํ, กงฺขิตํ สมุทีริตํ.
น โหนฺตาเหตุเก มคฺคา, จิตฺตฏฺิติ จ กงฺขิเต;
วิทิตา นิยตตา จ, โลกิเยสุ น อุทฺธฏา.
กาเมสุ กพฬีกาโร, อนาหาโร อสฺิโน;
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, อาหารตฺตยมีริตํ.
อินฺทฺริยานิ วิภาเวยฺย, นวธานุตฺตเร พุโธ;
อฏฺธา สมุทีเรยฺย, โลกิเยสุ ติเหตุเก.
สตฺตธา ปน าเณน, วิปฺปยุตฺเต ปกาสเย;
สิตโวฏฺพฺพนาปฺุเ, ปฺจธา กงฺขิเต ปน.
จตุธา ติวิธา เสเส, จิตฺตุปฺปาเท สมีรเย;
ติเหตุกา สตฺตพลา, ฉพลา ตุ ทุเหตุกา.
จตุพลา อกุสลา, กงฺขิตํ ติพลํ มตํ;
ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพ-มพลํ เสสมีริตํ.
ชวเนธิปตีนํ ¶ ตุ, โย โกเจโก ติเหตุเก;
ทฺวิเหตุเก วา กุสเล, วีมํสา โนปลพฺภติ.
โลกิเยสุ วิปาเกสุ,
โมหมูเล อเหตุเก;
ยถาสมฺภววุตฺติตฺตา,
นตฺถาธิปติ โกจิปิ.
สมฺโภติ ¶ กายวิฺาเณ, ปฺุปาเก สุขินฺทฺริยํ;
ทุกฺขินฺทฺริยมฺปิ ตตฺเถว, ปาปปากมฺหิ ภาสิตํ.
สนฺตีรณฺจ หสนํ, โสมนสฺสานิ โสฬส;
ปมาทิจตุชฺฌานํ, โสมนสฺสยุตํ ภเว.
โทมนสฺสยุตฺตา ทฺเวว, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;
ตทฺเ ปน สพฺเพปิ, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.
เวทนาสมฺปโยคฺจ, วินิพฺภุชฺเชวมฏฺธา;
เหตุโยคาทิเภเทหิ, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
ตํตํวิโยคเภทฺจ, ปจฺเจกมถ มิสฺสิตํ;
ยถาวุตฺตานุสาเรน, ยถาสมฺภวโต นเย.
อิจฺเจวํ ปน โยเชตฺวา, จิตฺตุปฺปาเทสุ มิสฺสกํ;
ตโต เยฺยา วิสุทฺธา จ, โพธิปกฺขิยสงฺคหา.
กาเย จ เวทนาจิตฺเต, ธมฺเมสุ จ ยถารหํ;
อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจ-มนตฺตาติ สุปฏฺิตา.
สมฺมาสติ ปนิจฺเจกา, กิจฺจโคจรเภทโต;
สติปฏฺานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.
อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาป-ปหานานุปฺปาทนาย จ;
อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติอภิวุทฺธิยา.
ปทหนฺตสฺส ¶ วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;
สมฺมปฺปธานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.
อิทฺธิยา ปาทภูตตฺตา, อิทฺธิปาทาติ ภาสิตา;
ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา.
ปฺจ สทฺธา สติ ปฺา, วีริเยกคฺคตา ตถา;
อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเน, พลฏฺเน พลานิ จ.
สติ ธมฺมวิจโย จ, ตถา วีริยปีติโย;
ปสฺสทฺเธกคฺคตาเปกฺขา, พุชฺฌนฺตสฺสงฺคภาวโต.
โพชฺฌงฺคาติ ¶ วิเสเสน, สตฺต ธมฺมา ปกาสิตา;
นิยฺยานฏฺเน มคฺคงฺคา, สมฺมาทิฏฺาทิอฏฺธา.
ฉสงฺคเหตฺถ วายาโม, สติปฺา สมีริตา;
ปฺจสงฺคหิตา นาม, สมาธิ จตุสงฺคโห.
สทฺธา ทุสงฺคหา วุตฺตา, เสสา เอเกกสงฺคหา;
อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, โพธิปกฺขิยสงฺคโห.
สติปฏฺานสมฺมปฺปธานโต อิทฺธิปาทโต;
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคา, มคฺคเภทา จ ภาสิตา.
ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ, สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย;
สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ.
สมฺมาสติ สมาธีติ, ทีปิตา โพธิปกฺขิยา;
จุทฺทสา ธมฺมโต โหนฺติ, สตฺตตึส ปเภทโต.
เยหิ ธมฺเมหิ พุชฺฌนฺโต, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ;
สมตฺตานุตฺตเร โหนฺติ, น วา สงฺกปฺปปีติโย.
ปุพฺพภาเคปิ ลพฺภนฺติ, โลกิยมฺหิ ยถารหํ;
นิพฺเพธภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.
อิจฺเจวํ ¶ ติวิธา เภทํ, วิภาเวยฺย ยถารหํ;
สภาวเภทภินฺนานํ, สภาคตฺเถหิ สงฺคหํ.
เภทสงฺคหวิทูหิ วณฺณิตํ, เภทสงฺคหวิมุตฺติสาสเน;
เภทสงฺคหนยตฺถมุตฺตมํ, เภทสงฺคหมุขํ ปกาสิตํ.
ธมฺมสภาววิภาคพุเธวํ, ธมฺมทิสมฺปติสาสนธมฺเม;
ธมฺมวิภูติวิภูสิตจิตฺตา, ธมฺมรสามตภาคิ ภวนฺติ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เภทสงฺคหวิภาโค นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกวิภาโค
อิโต ¶ ปรํ กิจฺจโต จ, ทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต;
ภูมิปุคฺคลโต านา, ชนกา จ ยถารหํ.
สงฺคโห จ ปวตฺติ จ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, สํขิปิตฺวาน นิยฺยเต.
รูปารูปมหาปากา, มุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
อาวชฺชนํ ตุ ยุคฬํ, ทสฺสนํ สวนํ ตถา;
ฆายนํ สายนฺเจว, ผุสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ;
ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ตทาวชฺชนนามกํ.
ปฺจปฺาส ¶ ชวนกิจฺจานีติ วินิทฺทิเส;
กฺริยา จาวชฺชนํ หิตฺวา, กุสลากุสลปฺผลํ.
ตทาลมฺพณจิตฺตานิ, ภวนฺเตกาทเสว หิ;
มหาวิปากจิตฺตานิ, อฏฺ สนฺตีรณตฺตยํ.
ปฺจกิจฺจนฺติ ภาสนฺติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จตุกิจฺจา มหาปากา, ติกกิจฺจา มหคฺคตา.
ทุกิจฺจมิติ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรณมีริตํ;
ปฺจวิฺาณชวนมโนธาตุตฺติกํ ปน.
เอกกิจฺจาติ ภาสนฺติ, อฏฺสฏฺิ วิภาวิโน;
อิจฺเจวํ กิจฺจเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ววตฺถิตา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายธาตุ ยถากฺกมํ;
ปฺจทฺวารา ภวงฺคํ ตุ, มโนทฺวารํ ปวุจฺจติ.
ฆานาทโย ¶ ตโย รูเป, ปฺจ จกฺขาทโย ตถา;
อรูเป นตฺถุภยตฺถ, ตทาลมฺพณมานสํ.
ฉ ทฺวารา วีถิจิตฺตานิ, สตฺต กามีสุ รูปิสุ;
ทฺวารตฺตยํ ฉ จิตฺตานิ, มโนทฺวารมรูปิสุ.
ปฏิสนฺธาทิภูตา หิ, อวสาเน จุติฏฺิตา;
มชฺเฌ ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺเจกํ วีถิ ชายติ.
รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;
อาวชฺชนาทโย โหนฺติ, ภวงฺคทฺวิจลา ปรํ.
ปริณาเม ภวงฺคสฺส, อาลมฺเพ คหณารเห;
ตถา วีถิ มโนทฺวาเร, ยถาสมฺภวโต ภเว.
อาวชฺชา ปฺจวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;
โวฏฺพฺพกามชวนํ, ตทาลมฺพณมานสํ.
สตฺเตวํ ¶ วีถิจิตฺตานิ, จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส;
จตุปฺาส วิตฺถารา, ปฺจทฺวาเร ยถารหํ.
อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา จิตฺตกฺขณํ ตยํ;
รูปานํ ิติ เอกูน-ปฺาสฺจ ทุเก ทุกํ.
ปริตฺเตติปริตฺเต จ, มหนฺเตติมหนฺตเก;
โวฏฺพฺพโมฆชวนํ, ตทาลมฺพนฺติ ตํ กมา.
อาวชฺชนฺจ ชวนํ, มโนทฺวาเร ตุ โคจเร;
วิภูเต ตุ ตทาลมฺพํ, วิตฺถารา สตฺตสฏฺิ เต.
กาเม ชวนสตฺตาล-มฺพณานํ นิยเม สติ;
วิภูเตติมหนฺเต จ, ตทาลมฺพณมีริตํ.
ปฺจทฺวาเร มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.
มโนทฺวาเร ตุ ชวนํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
สุขตีรณโวฏฺพฺพํ, ปริตฺตชวนํ ฉสุ.
มหาวิปากจิตฺตานิ ¶ , อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, วีถิมุตฺตานิ เจกทา.
สตฺตติ วีถิจิตฺตานิ, วิปากา ตุ มหคฺคตา;
นว วีถิวิมุตฺตา จ, ทุวิธาปิ ทสีริตา.
อิจฺเจวํ ทฺวารเภเทน, วิภาเวตฺวา ตโต ปรํ;
เยฺยา โคจรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ยถารหํ.
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;
เสสฺจ รูปปฺตฺตินามฺจ ธมฺมโคจรํ.
ปฺจทฺวาเร วตฺตมานํ, ปฺจาลมฺพํ ยถากฺกมํ;
ฉาลมฺพณํ มโนทฺวาเร, อตีตานาคตมฺปิ จ.
ปฺตฺตาตีตวตฺตนฺตํ ¶ , ฉทฺวารคฺคหิตํ ปน;
ฉฬารมฺมณสงฺขาตํ, เยภุยฺเยน ภวนฺตเร.
นิมิตฺตคติกมฺมานํ, กมฺมเมวาถ โคจรํ;
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยาว ยถารหํ.
ปฺจาลมฺเพ มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.
กามปากานิ เสสานิ, หสนฺจ ปริตฺตเก;
าณหีนานิปฺุานิ, ชวนานิ อนิมฺมเล.
ติเหตุกามปฺุานิ, ปฺุาภิฺา จ โลกิยา;
สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, อคฺคมคฺคผลํ วินา.
กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยา กาเม ติเหตุกา;
สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, นิพฺพาเน นิมฺมลา สิยุํ.
ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, อารุปฺเปสุ มหคฺคเต;
มหคฺคตฺเ โวหาเร, อยมาลมฺพเณ นโย.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายหทยวตฺถุนา;
กามโลเก ฉวตฺถูนิ, นิสฺสิตา สตฺต ธาตุโย.
ปฺจวิฺาณธาตู ¶ จ, ตาสํ ปุพฺพาปรตฺตยํ;
มโนธาตุ ตโต เสสา, มโนวิฺาณธาตุ จ.
จตสฺโส ธาตุโย รูเป, ตีณิ วตฺถูนิ นิสฺสิตา;
อรูเป ตุ อนิสฺสาย, ธาตฺเวกาว ปวตฺตติ.
ปฺจปฺปสาเท นิสฺสาย, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.
กามปากานิ เสสานิ, มคฺคาวชฺชนมาทิโต;
หสนํ ปฏิฆารูปา-วจรํ วตฺถุนิสฺสิตํ.
ทฺเวจตฺตาลีส ¶ นิสฺสาย, อนิสฺสาย จ ชายเร;
อนิสฺสาย วิปากานิ, อารุปฺเปติ สมีริตํ.
อิจฺเจวํ วตฺถุเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;
ตโต ปรํ วิภาเวยฺย, ภูมิเภเทน ปณฺฑิโต.
นิรเย เปตโลเก จ, ติรจฺฉานาสุเร ตถา;
ปาปกมฺโมปปชฺชนฺติ, ปาปปากาย สนฺธิยา.
ภูมิสฺสิเตสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุปิ หีนกา;
อเหตุกาย ชายนฺติ, ปฺุปากาย สนฺธิยา.
จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;
ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.
อิจฺเจวํ ฉสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ชายเร;
มหาวิปากสนฺธีหิ, กามปฺุกตา ชนา.
พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;
มหาพฺรหฺมา จ ชายนฺติ, ปมชฺฌานสนฺธิยา.
ปริตฺตา อปฺปมาณาภา, ชายนฺตาภสฺสรา ตถา;
ทุติยชฺฌานปากาย, ตติยาย จ สนฺธิยา.
ปริตฺตสุภปฺปมาณสุภา จ สุภกิณฺหกา;
จตุตฺถาย ตุ ชายนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิกา.
เวหปฺผลา ¶ อสฺี จ, สุทฺธาวาสาติ สตฺตสุ;
ปฺจมาย จ ชายนฺติ, อสฺีจิตฺตวชฺชิตา.
อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;
อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.
อากาสานฺจายตนปากาทีหิ ยถากฺกมํ;
อากาสานฺจายตนภูมิกาทีสุ ชายเร.
จุติสนฺธิภวงฺคานํ ¶ , วสา ปากา มหคฺคตา;
กาเม สเหตุกา ปากา, ตทาลมฺพณโตปิ จ.
ยถาวุตฺตนิยาเมน, ภูมีสฺเวกาว ชายเร;
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, น ตฺเววาสฺิโน มตา.
ฆานชิวฺหากายธาตุ-นิสฺสิตํ มานสํ ตถา;
ปฏิฆทฺวยมิจฺเจวมฏฺ โหนฺเตว กามิสุ.
จกฺขุโสตฺจ วิฺาณํ, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
กามรูเปสุ ชายนฺติ, ยถาสมฺภวโต ทส.
โวฏฺพฺพกามปฺุานิ, วิปฺปยุตฺตานิ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, สพฺพตฺเถตานิ จุทฺทส.
กงฺขิตํ ทิฏฺิยุตฺตานิ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต;
สิตฺจ รูปชวน-มารุปฺปาปายวชฺชิเต.
กามกฺริยา สเหตู จ, อุทฺธํ โลกุตฺตรตฺตยํ;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต.
เสสมารุปฺปชวนํ, หิตฺวาปายํ ยถากฺกมํ;
อุทฺธมารุปฺปภูมิฺจ, ชายตีติ วิภาวเย.
โสตาปตฺติผลาทีนิ, จตฺตารานุตฺตรานิ ตุ;
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวา สพฺพตฺถ ชายเร.
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวารูปฺจ สพฺพถา;
ปมานุตฺตโร มคฺโค, เสสฏฺาเนสุ ชายติ.
สตฺตตึส ¶ อปาเยสุ, กาเมสีติ ปกาสิตา;
ปฺจปฺาส สุทฺเธสุ, รูเปสฺเวกูนสตฺตติ.
ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, อุปฺปชฺชนฺติ ยถารหํ;
อิจฺเจวํ ภูมิเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
ติเหตุสตฺเต ¶ สพฺพานิ, ทฺวิเหตุกาเหตุเก ปน;
ปริตฺตานิ วิวชฺเชตฺวา, าณปากกฺริยาชเว.
ปุถุชฺชนานํ สมฺโภนฺติ, ทิฏฺิยุตฺตฺจ กงฺขิตํ;
โสตาปนฺนาทิติณฺณมฺปิ, ผลํ โหติ ยถาสกํ.
วีตราคสฺส ชวนํ, กฺริยา จนฺติมนุตฺตรํ;
ปุถุชฺชนาทิติณฺณมฺปิ, ปฏิฆํ สมุทีริตํ.
ชวา ปุถุชฺชนาทีนํ, จตุนฺนํ เสส สาสวา;
สาสวาวชฺชปากานิ, ปฺจนฺนมปิ ทีปเย.
ปุถุชฺชเนสุ เตสฏฺิ, โสตาปนฺนาทิกทฺวเย;
เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, อนาคามิกปุคฺคเล.
สตฺตปฺาส ชายนฺติ, เตปฺาส อนาสเว;
มคฺคฏฺเสุ สโก มคฺโค, ปุคฺคเลสุ อยํ นโย.
ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย;
ทฺวิเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย.
รูปาวจรจุติยา, สเหตุปฏิสนฺธิโย;
อารุปฺปารุปฺปจุติยา, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.
ปฏิสนฺธิ ตถา กาเม, ติเหตุปฏิสนฺธิโย;
ภวนฺตีติ จ เมธาวี, จุติสนฺธินยํ นเย.
จุติยานนฺตรํ โหติ, ปฏิสนฺธิ ตโต ปรํ;
ภวงฺคํ ตํ ปน เฉตฺวา, โหติ อาวชฺชนํ ตโต.
อนิฏฺเ ปาปปากาว, จกฺขุวิฺาณกาทโย;
อิฏฺเ ตุ ปฺุปากาว, ยถาสมฺภวโต สิยุํ.
ปุพฺเพ ¶ วุตฺตนเยเนว, วีถิจิตฺตานิ โยชเย;
ปฺจทฺวาเร ยถาโยคํ, มโนทฺวาเร จ ปณฺฑิโต.
สนฺตีรณตทาลมฺพ-มิฏฺาลมฺเพ ¶ ปวตฺตติ;
สุขิตํ อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขิตํ.
สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;
น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสํ ตุ สพฺพทา.
ตโถเปกฺขาตทาลมฺพํ, สุขิตกฺริยโต ปรํ;
อฺตฺถ นิยโม นตฺถิ, ตทาลมฺพปวตฺติยา.
โสมนสฺสภวงฺคสฺส, ชวเน โทมนสฺสิเต;
ตทาลมฺเพ อสมฺโภนฺเต, อุเปกฺขาตีรณํ ภเว.
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุโต ปรํ;
ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.
จตุฌานํ สุโขเปตํ, าณยุตฺตานนนฺตรํ;
อุเปกฺขาาณยุตฺตานํ, ปฺจมํ ชายเต ปรํ.
ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปฺุติเหตุโต;
ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.
อาวชฺชปฺจวิฺาณ-สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;
ปฏิสนฺธิจุติ สพฺพา, รูปารูปาทิกปฺปนา.
นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลํ ทฺวยํ;
ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.
ทฺวิกฺขตฺตุํ หิ นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตทาลมฺพฺจ สพฺพถา.
ทฺวิกฺขตฺตุํ วาถ ติกฺขตฺตุํ, มคฺคสฺสานนฺตรํ ผลํ;
ภวงฺคาทิ จ โวฏฺพฺพํ, ชวนาทิ สกึ ปน.
ติเหตุกามชวนํ, อปฺปนาฆฏิตํ ปน;
ติกฺขตฺตุํ วา จตุกฺขตฺตุํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.
ฉทฺวาเรสุ ¶ ¶ ปนฺตฺถ, ชวนํ กามธาตุชํ;
ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, สมุปฺปชฺชติ สมฺภวา.
สมาปตฺติภวงฺเคสุ, นิยโม น สมีริโต;
วีถิจิตฺตาวสาเน ตุ, ภวงฺคํ จุติ วา ภเว.
อิจฺจานนฺตรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทฏฺิตึ จุตึ;
ตฺวา คเณยฺย สงฺคยฺห, ลพฺภมานวสา กถํ?
ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;
เสสาวชฺชนโต ปฺจ-จตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.
ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;
ปรเมกํ ทุเว ปฺุ-วิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.
สนฺตีรณทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;
ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ภาสิตํ.
รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;
นวฏฺารุปฺปปากมฺหา, สตฺต ฉ วา ยถากฺกมํ.
ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรสพฺรวุํ;
ทฺวิเหตุปฺุาปฺุมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.
ทฺวิเหตุกามกฺริยโต, อฏฺารส อุเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา สตฺตรส, วิภาเวนฺติ วิจกฺขณา.
กามปฺุา ติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ติปฺาส, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.
ทส รูปชวมฺเหกาทส ทฺวาทส เตรส;
ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.
ผลมฺหา ¶ จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;
ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.
ปฺจทสมฺหาทฺยาวชฺช-เมกวีสติโตปรํ ¶ ;
เอกมฺหา ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ.
สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ;
สมฺโภนฺติ สตฺตตึสมฺหา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ.
ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.
โหนฺติ สตฺตติโต กาเม,
สุขปากา ติเหตุกา;
ทฺวิสตฺตติมฺหา ชายนฺติ,
อุเปกฺขาสหิตา ปุน.
เอกูนสฏฺิโต รูปา, ปากา ปากา อรูปิโน;
กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.
ผลทฺวยํ จตุกฺกมฺหา, ปฺจมฺหานฺตผลทฺวยํ;
ติกา มหคฺคตา ชวา, มคฺคา กามชวา ทฺวยา.
จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ, คณิโต ปุพฺพสงฺคโห;
เยฺโยยํ านเภโทติ, ปุพฺพาปรนิยามิโต.
รูปปากมหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
รูปเมว ชเนนฺตีติ, วุตฺตา เอกูนวีสติ.
อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
อิริยาปถรูปานิ, ชเนตีติ สมีริตํ.
โวฏฺพฺพํ ¶ กามชวนมภิฺา จ ยถารหํ;
อิริยาปถวิฺตฺติรูปานํ ชนกา สิยุํ.
ปฺจวิฺาณมารุปฺปา, วิปากา จ น กิฺจิปิ;
สพฺเพสํ ปฏิสนฺธี จ, จุติ จารหโต ตถา.
รูปาทิตฺตยมิจฺเจวํ ¶ , สมุฏฺาเปติ มานสํ;
อุปฺปชฺชมานเมเวติ, เยฺโย ชนกสงฺคโห.
อิติ กิจฺจาทิเภเทสุ, ปจฺเจกสฺมึ ปกาสิตํ;
นยํ วุตฺตานุสาเรน, สมาเสตฺวา วิโยชเย.
ปนุณฺณสมฺโมหมลสฺส สาสเน,
วิกิณฺณวตฺถูหิ สุคนฺถิตํ นยํ;
ปกิณฺณโมคยฺห ปรตฺถนินฺนเย,
วิติณฺณกงฺขาว ภวนฺติ ปณฺฑิตา.
พหุนยวินิพนฺธํ กุลฺลเมตํ คเหตฺวา,
ชินวจนสมุทฺทํ กามโมคยฺห ธีรา;
หิตสกลสมตฺถํ วตฺถุสารํ หริตฺวา,
หทย รตนคพฺภํ สาธุ สมฺปูรยนฺติ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ปกิณฺณกวิภาโค นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
กมฺมวิภาโค
วิภาคํ ¶ ปน กมฺมานํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;
กมฺมปากกฺริยาเภเท,
อโมหาย สมาสโต.
กมฺมปจฺจยกมฺมนฺติ, เจตนาว สมีริตา;
ตตฺถาปิ นานกฺขณิกา, ปฺุาปฺุาว เจตนา.
เทติ ปากมธิฏฺาย, สมฺปยุตฺเต ยถารหํ;
กมฺมสฺสายูหนฏฺเน, ปวตฺตตฺตา หิ เจตนา.
กฺเลสานุสยสนฺตาเน ¶ , ปากธมฺมา หิ ชายเร;
ปหีนานุสยานํ ตุ, กฺริยามตฺตํ ปวตฺตติ.
มูลภาวา จ สพฺเพสํ, ตเถวาวชฺชนทฺวยํ;
ชนิตานิ จ กมฺเมหิ, วิปากานิ ปวตฺตเร.
จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, กมฺมํ เตตฺตึสธา ิตํ;
กมฺมจตุกฺกเภเทหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.
ปจฺจุปฺปนฺนาทิกณฺหาทิ-ชนกาทิคราทิโต;
ทิฏฺธมฺมาทิกามาทิ-เภทา ฉธา ยถากฺกมํ.
ยํ ปาปํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ กมฺมํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.
กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปาปํ กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺเน จ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.
กิจฺเฉน ¶ ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปฺุํ กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ สุขปากชํ.
ยํ ปฺุํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนสุขฺเจว, อายตึ สุขปากชํ.
วิสสํสฏฺมธุรํ, สวิสํ ติตฺตกํ ตถา;
โคมุตฺตมธุเภสชฺช-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.
สมาทาเน วิปาเก จ, สุขทุกฺขปฺปเภทิตํ;
กมฺมเมวํ จตุทฺธาติ, ปกาเสนฺติ ตถาคตา.
อานนฺตริยกมฺมาทิ, เอกนฺตกฏุกาวหํ;
กณฺหํ กณฺหวิปากนฺติ, กมฺมํ ทุคฺคติคามิกํ.
ปมชฺฌานกมฺมาทิ, เอกนฺเตน สุขาวหํ;
สุกฺกํ สุกฺกวิปากนฺติ, กมฺมํ สคฺคูปปตฺติกํ.
โวกิณฺณกมฺม ¶ โวกิณฺณ-สุขทุกฺขูปปตฺติกํ;
กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺก-วิปากนฺติ สมีริตํ.
อกณฺหสุกฺกมีเรนฺติ, อกณฺหสุกฺกปากทํ;
กมฺมํ โลกุตฺตรํ โลเก, คติกมฺมกฺขยาวหํ.
อิติ วฏฺฏปฺปวตฺตมฺหิ, กฺเลสโวทานเภทิตํ;
กมฺมกฺขเยน สงฺคยฺห, จตุธา กมฺมมีริตํ.
ชนกฺเจวุปตฺถมฺภ-มุปปีโฬปฆาตกํ;
จตุธา กิจฺจเภเทน, กมฺมเมวํ ปวุจฺจติ.
ชเนติ ชนกํ ปากํ, ตํ ฉินฺทตุปปีฬกํ;
ตํ ปวตฺเตตุปตฺถมฺภํ, ตํ ฆาเตโตปฆาตกํ.
กโรติ อตฺตโน ปาก-สฺสาวกาสนฺติ ภาสิตํ;
ปากทายกกมฺมํ ตุ, ยํ กิฺจิ ชนกํ ภเว.
พาธมานกกมฺมํ ¶ ตุ, ตํ ปากมุปปีฬกํ;
อุปฆาตกมีเรนฺติ, ตทุปจฺเฉทกํปเร.
ครุกาสนฺนมาจิณฺณํ, กฏตฺตากมฺมุนา สห;
กมฺมํ จตุพฺพิธํ ปาก-ปริยายปฺปเภทโต.
มหคฺคตานนฺตริยํ, ครุกมฺมนฺติ วุจฺจติ;
กตํ จินฺติตมาสนฺน-มาสนฺนมรเณน ตุ.
พาหุลฺเลน สมาจิณฺณมาจิณฺณนฺติ ปวุจฺจติ;
เสสํ ปฺุมปฺฺุจ, กฏตฺตากมฺมมีริตํ.
ทิฏฺธมฺเม เวทนียมุปปชฺชาปเร ตถา;
ปริยายเวทนียมิติ จาโหสิกมฺมุนา.
ปากกาลวเสนาถ, กาลาตีตวเสน จ;
จตุเธวมฺปิ อกฺขาตํ, กมฺมมาทิจฺจพนฺธุนา.
ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ, ปมํ ชวนํ ภเว;
อลทฺธาเสวนตฺตาว, อสมตฺถํ ภวนฺตเร.
เวทนียํ ¶ ตุปปชฺชปริโยสานมีริตํ;
ปรินิฏฺิตกมฺมตฺตา, วิปจฺจติ อนนฺตเร.
เสสานิ เวทนียานิ, ปริยายาปเร ปน;
ลทฺธาเสวนโต ปากํ, ชเนนฺติ สติ ปจฺจเย.
วุจฺจนฺตาโหสิกมฺมานิ, กาลาตีตานิ สพฺพถา;
อุจฺฉินฺนตณฺหามูลานิ, ปจฺจยาลาภโต ตถา.
จตุธา ปุน กามาทิภูมิเภเทน ภาสิตํ;
ปฺุาปฺุวสา ทฺเวธา, กามาวจริกํ ภเว.
อปฺุํ ตตฺถ สาวชฺช-มนิฏฺผลทายกํ;
ตํ กมฺมผสฺสทฺวาเรหิ, ทุวิธํ สมฺปวตฺตติ.+
กายทฺวารํ ¶ วจีทฺวารํ, มโนทฺวารนฺติ ตาทินา;
กมฺมทฺวารตฺตยํ วุตฺตํ, ผสฺสทฺวารา ฉ ทีปิตา.
กมฺมทฺวาเร มโนทฺวาเร, ปฺจทฺวารา สโมหิตา;
ผสฺสทฺวารมโนทฺวารํ, กมฺมทฺวารตฺตยํ กตํ.
ตถา หิ กายวิฺตฺตึ, ชเนตฺวา ชาตเจตนา;
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, วจีเภทปวตฺติกา.
วิฺตฺติทฺวยสมฺปตฺตา, มโนกมฺมนฺติ วุจฺจติ;
เภโทยํ ปริยาเยน, กมฺมานมิติ ทีปิโต.
ปาณฆาตาทิกํ กมฺมํ, กาเย พาหุลฺลวุตฺติโต;
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, มุสาวาทาทิกํ ตถา.
อภิชฺฌาทิ มโนกมฺมํ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ;
ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เสสานิ, เภโทยํ ปรมตฺถโต.
ผสฺสทฺวารมโนทฺวาเร, วิฺตฺติทฺวยมีริตํ;
ปฺจทฺวาเร ทฺวยํ นตฺถิ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.
อกฺขนฺติาณ โกสชฺชํ, ทุสฺสิลฺยํ มุฏฺสจฺจตา;
อิจฺจาสํวรเภเทน, อฏฺทฺวาเรสุ ชายติ.
กมฺมทฺวารตฺตยฺเจว ¶ , ปฺจทฺวารา ตถาปเร;
อสํวรานํ ปฺจนฺนํ, อฏฺ ทฺวารา ปกาสิตา.
ตตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตํ, ปฏิสนฺธิผลาวหํ;
ปาณฆาตาทิเภเทน, ทสธา สมฺปวตฺตติ.
ปาณาติปาโต ผรุสํ, พฺยาปาโท จ ตถาปโร;
อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โทสมูเลหิ ชายติ.
มิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา จ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตถาปรา;
อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โลภมูเลหิ ชายติ.
เถยฺยาทานํ ¶ มุสาวาโท, ปิสุณํ สมฺผลาปนํ;
กมฺมํ จตุพฺพิธมฺเมตํ, ทฺวิมูเลหิ ปวตฺตติ.
ฉนฺทาโทสา ภยา โมหา, ปาปํ กุพฺพนฺติ ปาณิโน;
ตสฺมา ฉนฺทาทิเภเทน, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.
อิจฺจาปฺุํ ปกาเสนฺติ, จตุราปายสาธกํ;
อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, วิปตฺติผลสาธนํ.
ติวิธํ ปน ปฺุํ ตุ, อนวชฺชิฏฺปากทํ;
ทานํ สีลํ ภาวนา จ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ.
มหตฺตคารวา สฺเนหา, ทยา สทฺธุปการโต;
โภคชีวาภยธมฺมํ, ททโต ทานมีริตํ.
ปฺุมาจารวาริตฺต-วตฺตมารพฺภ กุพฺพโต;
ปาปา จ วิรมนฺตสฺส, โหติ สีลมยํ ตทา.
ทานสีลวินิมุตฺตํ, ภาวนาติ ปวุจฺจติ;
ปฺุํ ภาเวนฺติ สนฺตาเน, ยสฺมา เตน หิตาวหํ.
ชเนตฺวา กายวิฺตฺตึ, ยทา ปฺุํ กรียติ;
กายกมฺมํ ตทา โหติ, ทานํ สีลฺจ ภาวนา.
วจีวิฺตฺติยา ¶ สทฺธึ, ยทา ปฺุํ กรียติ;
วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, วินา วิฺตฺติยา กตํ.
ตํตํทฺวาริกเมวาหุ, ตํตํทฺวาริกปาปโต;
วิรมนฺตสฺส วิฺตฺตึ, วินา วา สห วา ปุน.
ทานํ สีลํ ภาวนา จ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา;
ปตฺตานุโมทนา ปตฺติ-ทานํ ธมฺมสฺส เทสนา;
สวนํ ทิฏฺิชุกมฺม-มิจฺเจวํ ทสธา ิตํ.
กามปฺุํ ¶ ปกาเสนฺติ, กาเม สุคติสาธกํ;
อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, สมฺปตฺติผลสาธกํ.
จิตฺตุปฺปาทปฺปเภเทน, กมฺมํ วีสติธา ิตํ;
กามาวจรมิจฺเจวํ, วิภาเวนฺติ วิภาวิโน.
รูปาวจริกํ กมฺม-มปฺปนาภาวนามยํ;
กสิณาทิกมารพฺภ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.
ปถวาโป จ เตโช จ,
วาโย นีลฺจ ปีตกํ;
โลหิโตทาตมากาสํ,
อาโลโกติ วิสารทา.
กสิณานิ ทสีเรนฺติ, อาทิกมฺมิกโยคิโน;
อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขาทิตํ.
วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ;
ปุฬวํ อฏฺิกฺเจติ, อสุภํ ทสธา ิตํ.
พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตโน;
เทวโตปสมายฺจ, วุตฺตานุสฺสติภาวนา.
มรเณ สติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;
อานาปานสติจฺเจวํ, ทสธานุสฺสตีริตา.
เมตฺตา ¶ กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขา ภาวนาติ จ;
จตุพฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ภาสิตา.
อาหาเร ตุ ปฏิกฺกูล-สฺเกาติ ปกาสิตา;
จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.
จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, จตฺตาลีส สมาสโต;
กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, สมเถ ภาวนานเย.
อานาปานฺจ ¶ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;
ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.
เมตฺตาทโย จตุชฺฌานา, อุเปกฺขา ปฺจมี มตา;
อารุปฺปารุปฺปกา เสสา, อุปจารสมาธิกา.
กสิณาสุภโกฏฺาเส,
อานาปาเน จ ชายติ;
ปฏิภาโค ตมารพฺภ,
ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.
กมฺมฏฺาเนสุ เสเสสุ, ปฏิภาโค น วิชฺชติ;
ตถา หิ สตฺตโวหาเร, อปฺปมฺา ปวตฺตเร.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;
ปมารุปฺปกาภาว-มากิฺจฺฺจ โคจรํ.
อารุปฺปา สมฺปวตฺตนฺติ, อาลมฺพิตฺวา ยถากฺกมํ;
อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, นปฺปวตฺตติ อปฺปนา.
ปริกมฺมํ ปริกมฺม-สมาธิ จ ตโต ปรํ;
อุปจารปฺปนา เจติ, ภาวนายํ จตุพฺพิธํ.
ปริกมฺมนิมิตฺตฺจ, อุคฺคโห จ ตโต ปรํ;
ปฏิภาโคติ ตีเณว, นิมิตฺตานิ ปกาสยุํ.
นิมิตฺตํ คณฺหโต ปุพฺพ-มาทิกมฺมิกโยคิโน;
ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ, กสิณาทิกมีริตํ.
ตสฺมึ ¶ ปน นิมิตฺตมฺหิ, อารภนฺตสฺส ภาวนํ;
ปมํ ปริกมฺมนฺติ, ภาวนาปิ ปวุจฺจติ.
จิตฺเตนุคฺคหิเต ตสฺมึ, มโนทฺวาเร วิภาวิเต;
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, สมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ.
ปฺจทฺวารวินิมุตฺตา ¶ , ตมารพฺภ สมาหิตา;
ปริกมฺมสมาธีติ, ภาวนา สา ปกาสิตา.
อุคฺคหาการสมฺภูตํ, วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, ภาวนามยมีริตํ.
รูปาทิวิสยํ หิตฺวา, ตมารพฺภ ตโต ปรํ;
ภวงฺคนฺตริตํ หุตฺวา, มโนทฺวารํ ปวตฺตติ.
สิขาปตฺตสมาธาน-มุปกฺเลสวิมุจฺจิตํ;
อุปจารสมาธีติ, กามาวจรมีริตํ.
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ, อุปจารสมาธิโต;
ภาวนาพลนิปฺผนฺนา, สมุปฺปชฺชติ อปฺปนา.
ปุริมํ ปุริมํ กตฺวา, วสีภูตํ ตโต ปรํ;
โอฬาริกงฺคโมหาย, สุขุมงฺคปฺปวตฺติยา.
อปฺปนา ปทหนฺตสฺส, ปวตฺตติ ยถากฺกมํ;
วิตกฺกาทิวินิมุตฺตา, วิจาราทิสมายุตา.
อาวชฺชนา จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;
วุฏฺานาธิฏฺานา ปจฺจ-เวกฺขณาติ จ ปฺจธา.
วิตกฺกฺจ วิจารฺจ, สหาติกฺกมโต ปน;
จตุกฺกชฺฌานมปฺเปติ, ปฺจกฺจ วิสุํ วิสุํ.
อปฺปนาย จ ปจฺเจกฌานสฺสาปิ วิสุํ วิสุํ;
อิจฺฉิตพฺพา หิ สพฺพตฺถ, ปริกมฺมาทิภาวนา.
ตํ ปริตฺตํ มชฺฌิมฺจ, ปณีตนฺติ วิภชฺชติ;
วิโมกฺโข จ วสีภูตมภิภายตนนฺติ จ.
ปริตฺตาทิ ¶ ปริตฺตาทิโคจรนฺติ จตุพฺพิธํ;
ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺมิจฺจาทิโต ตถา.
ตํ ¶ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาธิปฺปเตยฺยโต;
วิเสสฏฺิตินิพฺเพธหานภาคิยโตปิ จ.
ปฺจธา ฌานเภเทน, จตุธาลมฺพเภทโต;
สมาธิภาวนาปฺุมปฺปนาปตฺตมีริตํ.
อิติ วิกฺขมฺภิตกฺเลสํ, รูปโลกูปปตฺติกํ;
รูปาวจรกมฺมนฺติ, วิภาเวนฺติ วิสารทา.
อรูปาวจรกมฺมํ, จตุธารุปฺปสาธนํ;
รูปธมฺมวิภาเคน, ภาวิตนฺติ ปวุจฺจติ.
จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;
สีลวิสุทฺธิสงฺขาตํ, ปูรยิตฺวา ตโต ปรํ.
ปตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, โสปจารสมาธิกํ;
ตถา ทิฏฺิวิสุทฺธิฺจ, นามรูปปริคฺคหํ.
กงฺขาวิตรณํ นาม, ปจฺจยฏฺิติทสฺสนํ;
วิโสเธตฺวา มคฺคามคฺค-าณทสฺสนเมว จ.
ตโต ปรํ วิปสฺสนฺโต, วิสุทฺธีสุ สมาหิโต;
สมฺปาเทตฺวา ปฏิปทา-าณทสฺสนมุตฺตมํ.
ตโต ปปฺโปติ เมธาวี, วิสุทฺธึ าณทสฺสนํ;
จตุมคฺคสมฺาตํ, สามฺผลทายกํ.
ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺพํ ยถากฺกมํ;
กมฺมํ โลกุตฺตรํ นาม, สพฺพทุกฺขกฺขยาวหํ.
อิติ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ, วสา กมฺมํ วิภาวเย;
เยน กมฺมวิเสเสน, สนฺตานมภิสงฺขตํ.
ภูมีภวโยนิคติิติวาเสสุ สมฺภวา;
ปฏิสนฺธาทิภาเวน, ปากาย ปริวตฺตติ.
สายํ ¶ ¶ กมฺมสมฺาตา, กมฺมชานิ ยถารหํ;
ชเนติ รูปารูปานิ, มโนสฺเจตนา กถํ.
ภูมิ โลกุตฺตรา เจว, โลกิยาติ ทฺวิธา ิตา;
ปริตฺตา จ มหคฺคตา, อปฺปมาณาติ เภทิตา.
เอกาทส กามภวา, ภวา โสฬส รูปิโน;
จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, ติวิโธ ภว สงฺคโห.
อสฺเโก ภโว เนว-
สฺินาสฺิโก ภโว;
สพฺโพ สฺิภโว เสโส,
เอวมฺปิ ติวิโธ ภโว.
อารุปฺปา จตุโวการา, เอกโวการสฺิโน;
ปฺจโวการโก นาม, ภโว เสโส ปวุจฺจติ.
นิรเย โหติ เทเว จ, โยเนกา โอปปาติกา;
อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา.
เปตโลเก ติรจฺฉาเน, ภุมฺมเทเว จ มานุเส;
อสุเร จ ภวนฺเตวํ, จตุธา โยนิ สงฺคหา.
คติโย นิรยํ เปตา, ติรจฺฉานา จ มานวา;
สพฺเพ เทวาติ ปฺจาห, ปฺจนิมฺมลโลจโน.
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา;
กาลกฺจาสุรา นาม, คตา เปเตสุ สพฺพถา.
สนฺธิสฺาย นานตฺตา, กายสฺสาปิ จ นานโต;
นานตฺตกายสฺีติ, กามสุคฺคติโย มตา.
ปมชฺฌานภูมี จ, จตุราปายภูมิโย;
นานตฺตกายเอกตฺต-สฺีติ สมุทีริตา.
เอกตฺตกายนานตฺต-สฺี ¶ ทุติยภูมิกา;
เอกตฺตกายเอกตฺต-สฺี อุปริรูปิโน.
วิฺาณฏฺิติโย ¶ สตฺต, ตีหารุปฺเปหิ เหฏฺโต;
อสฺเตฺถ น คณฺหนฺติ, วิฺาณาภาวโต สทา.
จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ, ปฏุวิฺาณหานิโต;
ตํ ทฺวยมฺปิ คเหตฺวาน, สตฺตาวาสา นเวริตา.
เทวา มนุสฺสาปายาติ, ติวิธา กามธาตุโย;
ปมชฺฌานภูมาทิ-เภทา ภูมิ จตุพฺพิธา.
ปมารุปฺปาทิเภทา, จตุธารุปฺปธาตุโย;
โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา.
นิรยาทิปฺปเภเทน, ภินฺนา ปจฺเจกโต ปุน;
เอกตึสวิธา โหนฺติ, สตฺตานํ ชาติภูมิโย.
เอวํ ภูมาทิเภเทสุ, สตฺตา ชายนฺติ สาสวา;
กมฺมานิ จ วิปจฺจนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ;
อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;
สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, เสสกามภวา จุตา.
สุทฺธาวาสา จุตา สุทฺธา-วาเสสุปริ ชายเร;
อสฺิมฺหา จุตา กาม-สุคติมฺโหปปชฺชเร.
เสสรูปา จุตา สตฺตา, ชายนฺตาปายวชฺชิเต;
อารุปฺปโตปริ กาม-สุคติมฺหิ ตหิมฺปิ จ.
ปุถุชฺชนาว ชายนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ;
สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา.
เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;
น ปุนฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.
พฺรหฺมโลกคตา ¶ เหฏฺา, อริยา โนปปชฺชเร;
ทุกฺขมูลสมุจฺเฉทา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา.
ชายนฺตานฺจ ชาตาน-มิติ วุตฺตนิยามโต;
ปวตฺตาตีตกํ กมฺมํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
อรูปํ ¶ จตุโวกาเร, รูปเมว อสฺิสุ;
ชเนติ รูปารูปานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.
อารุปฺปานุตฺตรํ กมฺมํ, ปากเมว วิปจฺจติ;
กฏตฺตารูปปากานิ, กามรูปนิยามิตํ.
กาโลปธิปฺปโยคานํ, คติยา จ ยถารหํ;
สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจติ.
อปาเย สนฺธิมุทฺธจฺจ-หีนา ทตฺวา ปวตฺติยํ;
สพฺพาปิ ปฺจโวกาเร, ทฺวาทสาปฺุเจตนา.
สตฺตากุสลปากานิ, วิปจฺจนฺติ ยถารหํ;
กามาวจรปฺุานิ, กาเมสุคติยํ ปน.
สเหตุกานิ ปากานิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;
ชเนนฺติ ปฺจโวกาเร, อเหตุปิ ยถารหํ.
ติเหตุปฺุมุกฺกฏฺํ, ปฏิสนฺธึ ติเหตุกํ;
ทตฺวา โสฬส ปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
ติเหตุโกมกุกฺกฏฺํ, ทฺวิเหตุ จ ทฺวิเหตุกํ;
สนฺธึ เทติ ปวตฺเต ตุ, ติเหตุกวิวชฺชิตํ.
ทฺวิเหตุโกมกํ ปฺุํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;
ทตฺวาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ;
สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.
ปริตฺตํ ¶ ปมชฺฌานํ, มชฺฌิมฺจ ปณีตกํ;
ภาเวตฺวา ชายเร พฺรหฺม-ปาริสชฺชาทิ ตีสุปิ.
ตเถว ทุติยชฺฌานํ, ตติยฺจ ยถากฺกมํ;
ภาเวตฺวา ชายเร ฌานํ, ปริตฺตาภาทิ ตีสุปิ.
ตถา จตุตฺถํ ติวิธํ, ภาเวตฺวาน สมาหิตา;
ปริตฺตสุภาทิเกสุ, ตีสุ ชายนฺติ โยคิโน.
ปฺจมํ ¶ ปน ภาเวตฺวา, โหนฺติ เวหปฺผลูปคา;
สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา, อสฺีสูปปชฺชเร.
สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;
อารุปฺปานิ ตุ ภาเวตฺวา, อารุปฺเปสุ ยถากฺกมํ.
เอวํ มหคฺคตํ ปฺุํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ;
ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
โลกุตฺตรานิ ปฺุานิ, อุปฺปนฺนานนฺตรํ ปน;
สมาปตฺติกฺขเณ เจว, ชเนนฺติ สทิสํ ผลํ.
มหคฺคตานนฺตริยํ, ปริปกฺกสภาวโต;
อนนฺตรภวาตีตํ, กาลาตีตํ น ปจฺจติ.
สุขุมาลสภาวา จ, สุขุมตฺตา มหคฺคตา;
สนฺตาเน น วิปจฺจนฺติ, ปฏิปกฺเขหิ ทูสิเต.
สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจติ.
สกํ ภูมิมตีตานํ, น วิปจฺจตานุตฺตรํ;
กมฺมนฺตรสฺสธิฏฺานา, สนฺตานสฺเสติ ทีปิตํ.
อิติ เตตฺตึส กมฺมานิ, ปากา ฉตฺตึส ภาสิตา;
จิตฺตุปฺปาทา กฺริยา เสสา, กฺริยามตฺตปฺปวตฺติโต.
จิตฺตุปฺปาทวเสเนวเมกูนนวุตีวิธา ¶ ;
เตปฺาส สภาเวน, จิตฺตเจตสิกา มตา.
อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ นรุตฺตโร;
นามํ ติธา ปกาเสสิ, จกฺขุมา วทตํ วโร.
อิติ กมฺมวิปากปณฺฑิตา, มิตกมฺมวิปากสาสเน;
หิตกมฺมวิปากปารคู, จตุกมฺมวิปากมพฺรวุํ.
ยตฺถายํ ¶ ปรมตฺถวตฺถุนิยเม ตุลฺเยน พาหุลฺยโต,
อตฺถานตฺถวิจารณํ ปติ ชโน สมฺโมหมาปาทิโต;
พุทฺโธ โพธิตเล ยมาห สุคโต คนฺตฺวาน เทวาลยํ,
สฺวายํ กมฺมวิปากนิจฺฉยนโย สงฺเขปโต ทีปิโต.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กมฺมวิภาโค นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
รูปวิภาโค
อิติ ปฺจปริจฺเฉท-ปริจฺฉินฺนตฺถสงฺคหํ;
นามธมฺมมเสเสน, วิภาเวตฺวา สภาวโต.
สปฺปเภทํ ปวกฺขามิ, รูปธมฺมมิโต ปรํ;
ภูโตปาทายเภเทน, ทุวิธมฺปิ ปกาสิตํ.
อุทฺเทสลกฺขณาทีหิ, วิภาคชนกา ตถา;
กลาปุปฺปตฺติโต จาปิ, ยถานุกฺกมโต กถํ?
รุปฺปตีติ ¶ ภเว รูปวิการปฺปจฺจเยสติ;
รูปรูปํ ตถา รูปปริยาปนฺนโตปรํ.
ภูตรูปํ ตุ ปถวี, อาโป เตโช ตถาปโร;
วาโย จ ภวตูปาทารูปเมตฺถาติ ภาสิตํ.
ภูตรูปมุปาทาย ¶ , ปวตฺตติ น จฺถา;
อิจฺจุปาทายรูปนฺติ, รูปํ เสสมุทีริตํ.
จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโยติ ปฺจธา;
ปสาทรูปมกฺขาตํ, โนปสาทํ ปเนตรํ.
รูปสทฺทคนฺธรสา, โผฏฺพฺพมิติ ปฺจธา;
รูปํ ปสาทวิสยํ, ปสาโท โคจรํปรํ.
อิตฺถตฺตํ ปุริสตฺตฺจ, ภาวรูปมุทีริตํ;
ชีวิตินฺทฺริยรูปนฺติ, อุปาทินฺนปวตฺติกํ.
วตฺถุรูปํ ตุ หทยํ, ยํ ธาตุทฺวยนิสฺสยํ;
กพฬีการมาหารรูปมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.
รูปธมฺมสภาวตฺตา, รูปนฺติ ปริทีปิตํ;
อิจฺเจวมฏฺารสธา, รูปรูปมุทีริตํ.
อนิปฺผนฺนสภาวตฺตา, รูปากาโรปลกฺขิตํ;
อนิปฺผนฺนํ นาม รูปํ, ทสธา ปริทีปิตํ.
รูปปฺปริจฺเฉทํ รูปมิจฺจากาโส ปกาสิโต;
กายพฺพจีวิฺตฺติกํ, ทฺวยํ วิฺตฺติรูปกํ.
ลหุตา มุทุตา กมฺม-ฺตา วิฺตฺติยา สห;
วิการรูปมิจฺจาหุ, ปฺจธา จ วิภาวิโน.
อุปจโย สนฺตติ จ, ชรตานิจฺจตาติ จ;
จตุธา ลกฺขณรูปํ, รูปกณฺเฑ วิภาวิตํ.
อิจฺเจวมฏฺวีสติวิธานิปิ ¶ วิจกฺขโณ;
รูปานิ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย ยถากฺกมํ.
ขรตา ปถวีธาตุ, สายํ กกฺขฬลกฺขณา;
กลาปาธิฏฺานรสา, ปฏิคฺคาโหติ คยฺหติ.
อาพนฺธนมาโปธาตุ, สา ปคฺฆรณลกฺขณา;
กลาปาพนฺธนรสา, สงฺคหตฺเตน คยฺหติ.
เตชนตฺตํ ¶ เตโชธาตุ, สายมุณฺหตฺตลกฺขณา;
ปาจนรสา มทฺทวา-นุปฺปาทนนฺติ คยฺหติ.
วาโยธาตุ วายนตฺตํ, สา วิตฺถมฺภนลกฺขณา;
สมีรณรสาภินิ-หารภาเวน คยฺหติ.
สพฺพตฺถาวินิภุตฺตาปิ, อสมฺมิสฺสิตลกฺขณา;
ตํตํภาวสมุสฺสนฺนสมฺภาเรสุปลกฺขิตา.
อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, เสสรูปสฺส นิสฺสยา;
จตุทฺเธวํ กลาเปสุ, มหาภูตา ปวตฺตเร.
จกฺขุ สมฺภารจกฺขุมฺหิ, สตฺตกฺขิปฏโลจิเต;
กณฺหมณฺฑลมชฺฌมฺหิ, ปสาโทติ ปวุจฺจติ.
เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ อนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เจตํ, อูกาสิรสมูปมํ.
โสตํ โสตพิลสฺสนฺโต,
ตมฺพโลมาจิเต ตถา;
องฺคุลิเวธนากาเร,
ปสาโทติ ปวุจฺจติ.
อนฺโต อชปทฏฺาเน, ฆานํ ฆานพิเล ิตํ;
ชิวฺหา ชิวฺหาย มชฺฌมฺหิ, อุปฺปลาการสนฺนิเภ.
อิจฺเจวํ ¶ ปน จตฺตาโร, ตํตํเทสววตฺถิตา;
กายปฺปสาโท กายมฺหิ, อุปาทินฺเนติ ปฺจธา.
กปฺปาสปฏลสฺเนห-สนฺนิภา ภูตนิสฺสิตา;
ปสาทา ชีวิตารกฺขา, รูปาทิปริวาริตา.
ธีตา ราชกุมาราว, กลาปนฺตรวุตฺติโน;
ทฺวารภูตาว ปจฺเจกํ, ปฺจวิฺาณวีถิยา.
รูปาทาภิฆาตารหภูตานํ วา ยถากฺกมํ;
ทฏฺุกามนิทานาทิกมฺมภูตานเมว วา.
ปสาทลกฺขณา ¶ รูปา-ทาวิฺชนรสา ตถา;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ทฺวารภาเวน คยฺหเร.
รูปํ นิภาโส ภูตานํ, สทฺโท นิคฺโฆสนํ ตถา;
คนฺโธว คนฺธนํ ตตฺถ, รโส จ รสนียตา.
อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, โคจรา ภูตนิสฺสิตา;
ภูตตฺตยฺจ โผฏฺพฺพมาโปธาตุวิวชฺชิตํ.
สทฺโท อนิยโต ตตฺถ, ตทฺโ สหวุตฺติโน;
ตํตํสภาวเภเทน, ตํตํทฺวาโรปลกฺขิโต.
ปฺเจว ปฺจวิฺาณวีถิยา วิสยา มตา;
จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณาว ยถากฺกมํ.
ปฺจวิฺาณยุคฬาลมฺพภาวรสา ตถา;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, โคจรตฺเตน คยฺหเร.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปนิตฺถตฺตมิตฺถิภาโวติ ภาสิโต;
ปุริสตฺตํ ตถา ภาโว, ปุริสินฺทฺริยนามโก.
ตํ ทฺวยํ ปนุปาทินฺนกาเย สพฺพตฺถ ลพฺภติ;
กลาปนฺตรภินฺนฺจ, ภินฺนสนฺตานวุตฺติ จ.
วเส ¶ วตฺเตติ ลิงฺคาน-มิตฺถิปุมฺภาวลกฺขณํ;
อิตฺถีติ จ ปุริโสติ, ปกาสนรสํ ตถา.
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, ลิงฺคสฺส จ ยถากฺกมํ;
นิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ, การณตฺเตน คยฺหติ.
สตฺตา มรนฺติ นาเสน, ยสฺส ปาณนฺติ วุตฺติยา;
สชีวมตกายานํ, เภโท เยโนปลกฺขิโต.
ตเทตํ กมฺมชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;
ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพทฺโธติ คยฺหติ.
มโนธาตุยา จ ตถา, มโนวิฺาณธาตุยา;
นิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุ-รูปํ หทยสมฺมตํ.
สมาธานรสํ ¶ ตาส-มุพฺพาหตฺเตน คยฺหติ;
ยสฺมึ กุปฺปิตกาลมฺหิ, วิกฺขิตฺตา โหนฺติ ปาณิโน.
กาโย ยสฺสานุสาเรน, จิตฺตกฺเขเปน ขิชฺชติ;
ยสฺมึ นิรุทฺเธ วิฺาณ-โสโตปิ จ นิรุชฺฌติ.
ยํ นิสฺสาย ปติฏฺาติ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร;
ตเทตํ กมฺมสมฺภูตํ, ปฺจโวการภูมิยํ.
มชฺเฌ หทยโกสมฺหิ, อฑฺฒปสตโลหิเต;
ภูตรูปมุปาทาย, จกฺขาทิ วิย วตฺตติ.
กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณลกฺขโณ;
กายานุยาปนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.
โอชาย ยาย ยาเปนฺติ, อาหารสฺเนหสตฺติยา;
ปาณิโน กามโลกมฺหิ, สายเมวํ ปวุจฺจติ.
อากาสธาตุ รูปานํ, ปริโยสานลกฺขณา;
ปริจฺเฉทรสา รูปมริยาโทติ คยฺหติ.
สลกฺขณปริจฺฉินฺนรูปธมฺมปริคฺคเห ¶ ;
โยคีนมุปการาย, ยํ เทเสสิ ทยาปโร.
ปริจฺฉินฺนสภาวานํ, กลาปานํ ยถารหํ;
ปริยนฺตานเมเวส, ตทากาโร ปวุจฺจติ.
คมนาทิวจีโฆสปวตฺตมฺหิ ยถากฺกมํ;
วาโยปถวิธาตูนํ, โย วิกาโร สมตฺถตา.
สหโชปาทินฺนกานํ, กฺริยาวาจาปวตฺติยา;
วิปฺผนฺทฆฏฺฏนาเหตุ, จิตฺตานุปริวตฺตโก.
ส วิการวิเสโสยํ, วิฺตฺตีติ ปกาสิโต;
วิฺาเปตีติ กาเยน, วาจาย จ วิจินฺติตํ.
วาโยปถวาธิกานํ, ภูตานมิติ เกจน;
ปวุตฺตา ตาทินา กาย-ปริคฺคหสุขาย ยา.
กาโย ¶ ยสฺสานุภาเวน,
สหาโภโคว ขายติ;
ยํ นิโรธา ปราภูโต,
เสติ นิจฺเจตโน ยถา.
โลเก ปปฺจา วตฺตนฺติ, พหุธา ยาย นิมฺมิตา;
กปฺเปนฺติ กายมตฺตานํ, พาลา ยาย จ วฺจิตา.
สายํ กายวจีกมฺม-ทฺวารภาเวน ลกฺขิตา;
พฺยาปารฆฏฺฏนาเหตุ-วิการาการลกฺขณา.
กายวาจาอธิปฺปาย-ปกาสนรสา ตถา;
กายวิปฺผนฺทฆฏฺฏน-เหตุภาเวน คยฺหติ.
ลหุตา ปน รูปานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;
อวิตฺถานรสา สลฺล-หุกวุตฺตีติ คยฺหติ.
มุทุตาปิ ¶ จ รูปานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;
กิจฺจาวิรุชฺฌนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.
กมฺมฺตา จ รูปานํ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;
ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคฺคภาโวติ คยฺหติ.
สปฺปายมุตุมาหารํ, ลทฺธา จิตฺตมนามยํ;
ลหู มุทุ จ กมฺมฺํ, ยทา รูปํ ปวตฺตติ.
ตถา ปวตฺตรูปสฺส, ปวตฺตาการเภทิตํ;
ลหุตาทิตฺตยมฺเปตํ, สหวุตฺติ ตทา ภเว.
สปฺปายปฏิเวธาย, ปฏิปตฺตุปการิกา;
สาการา รูปสมฺปตฺติ, ปฺตฺเตวํ มเหสินา.
รูปสฺโสปจโย นาม, รูปสฺสาจยลกฺขโณ;
รูปุมฺมุชฺชาปนรโส, ปาริปูรีติ คยฺหติ.
ปวตฺติลกฺขณา รูป-สนฺตตีติ ปกาสิตา;
อนุปฺปพนฺธนรสา, อวิจฺเฉโทติ คยฺหติ.
รูปมาจยรูเปน ¶ , ชายติจฺจุปรูปริ;
เปกฺขโตปจายาการา, ชาติ คยฺหติ โยคินา.
อนุปฺปพนฺธากาเรน, ชายตีติ สเมกฺขโต;
ตทายํ สนฺตตาการา, สมุปฏฺาสิ เจตสิ.
เอวมาโภคเภเทน, ชาติรูปํ ทฺวิธา กตํ;
อตฺถูปลทฺธิภาเวน, ชายนฺตํ วาถ เกวลํ.
รูปวิวิตฺตโมกาสํ, ปุรกฺขตฺเตน จียติ;
อภาวา ปน ภาวาย, ปวตฺตมิติ สนฺตติ.
เอวมาการเภทาปิ, สพฺพาการวรากโร;
ชาติรูปํ ทฺวิธากาสิ, ชาติรูปวิโรจโน.
ชรตา ¶ กาลหรณํ, รูปานํ ปากลกฺขณา;
นวตาปายนรสา, ปุราณตฺตนฺติ คยฺหติ.
อนฺติมกฺขณสมฺปตฺติ, ปริภิชฺชนลกฺขณา;
อนิจฺจตา หรณรสา, ขยภาเวน คยฺหติ.
อิติ ลกฺขณรูปํ ตุ, ติวิธํ ภินฺนกาลิกํ;
สภาวรูปธมฺเมสุ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ.
เยน ลกฺขียติ รูปํ, ภินฺนาการํ ขเณ ขเณ;
วิปสฺสนานยตฺถาย, ตมิจฺจาห ตถาคโต.
อิจฺเจวํ สปริจฺเฉทา, สวิการา สลกฺขณา;
อกิจฺฉา ปฏิเวธาย, ทยาปนฺเนน ตาทินา.
รูปธมฺมา สภาเวน, วิชฺชมานาติ ภาสิตา;
อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, พหุธา ภิชฺชเร กถํ;
ทฺวารภูตา ปวตฺเตนฺติ, จิตฺตมตฺตาติ กปฺปิตํ;
รูปมชฺฌตฺติกํ ตสฺมา, ปสาทา พาหิรํปรํ.
วณฺโณ ¶ คนฺโธ รโสชา จ, ภูตรูปฺจ ภาสิตํ;
อวินิพฺโภครูปํ ตุ, วินิพฺโภคํ ปเนตรํ.
สตฺตวิฺาณธาตูนํ, นิสฺสยตฺตา ยถารหํ;
ปสาทา หทยฺเจว, วตฺถุนา วตฺถุ เทสิตํ.
ปฺจวิฺาณุปาทินฺน-ลิงฺคาทิ จ ปวตฺติโต;
ปสาทา ชีวิตํ ภาวา, เจนฺทฺริยํ เนนฺทฺริยํปรํ.
ปฺจวิฺาณกมฺมานํ, ปวตฺติมุขภาวโต;
ทฺวารํ ปสาทวิฺตฺติ-ปรมทฺวารมีริตํ.
ปฏิหฺนฺตฺมฺํ, ปสาทวิสยา ปน;
ตสฺมา สปฺปฏิฆํ นาม, รูปมปฺปฏิฆํปรํ.
ทฺวาราลมฺพณภาเวน ¶ , สภาเวเนว ปากฏา;
เต เอโวฬาริกํ ตสฺมา, เสสํ สุขุมมีริตํ.
โอฬาริกสภาเวน, ปริคฺคหสุขา ตหึ;
เต เอว สนฺติเกรูปํ, ทูเรรูปํ ปเนตรํ.
ตณฺหาทิฏฺีหุเปเตน, กมฺมุนาทินฺนภาวโต;
กมฺมชาตมุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกํปรํ.
จกฺขุนา ทิสฺสมานตฺตา, สนิทสฺสนนามกํ;
รูปเมว ตโต เสส-มนิทสฺสนมพฺรวุํ.
สนิทสฺสนรูปฺจ, รูปํ สปฺปฏิฆํ ตถา;
อนิทสฺสนมฺํ ตุ, ถูลํ สปฺปฏิฆํ มตํ.
อนิทสฺสนรูปฺจ, เสสํ อปฺปฏิฆํ ตถา;
รูปํ ติวิธมิจฺเจวํ, วิภชนฺติ วิจกฺขณา.
อปฺปตฺตโคจรคฺคาหิรูปํ จกฺขาทิกํ ทฺวยํ;
สมฺปตฺตคฺคาหิ ฆานาทิ-ตฺตยมคฺคาหิกํ รูปํ.
ทิฏฺํ รูปํ สุตํ สทฺโท, มุตํ คนฺธาทิกตฺตยํ;
วิฺาเณเนว เยฺยตฺตา, วิฺาตมปรํ ภเว.
หทยํ ¶ วตฺถุเมเวตฺถ, ทฺวารํ วิฺตฺติกทฺวยํ;
ปสาทา วตฺถุ จ ทฺวารํ, อฺํ ตุภยวชฺชิตํ.
เภทิตฺวา รูปมิจฺเจวํ, ตสฺเสว ปุน ปณฺฑิโต;
สมุฏฺานชนเกหิ, วิภาเวยฺย ยถารหํ.
กุสลากุสลํ กมฺม-มตีตํ กามิกํ ตถา;
รูปาวจรมิจฺเจวํ, ปฺจวีสติธา ิตํ.
ปฏิสนฺธิมุปาทาย, สฺชเนติ ขเณ ขเณ;
กามรูเปสุ รูปานิ, กมฺมชานิ ยถารหํ.
ชายนฺตํ ¶ ปฺจวิฺาณ-ปาการุปฺปวิวชฺชิตํ;
ภวงฺคาทิมุปาทาย, สมุปฺปาเทติ มานสํ.
สีตุณฺโหตุสมฺาตา,
เตโชธาตุ ิติกฺขเณ;
ตเถวชฺโฌหฏาหาโร,
กาเม กายปฺปติฏฺิโต.
อชฺฌตฺตํ ปน จตฺตาโร, พาหิโร ตุปลพฺภติ;
สพฺเพ กามภเว รูเป, อาหาโร น สมีริโต.
ปวตฺเต โหนฺติ จตฺตาโร, กมฺมเมโวปปตฺติยํ;
ชีวมานสฺส สพฺเพปิ, มตสฺโสตุ สิยา น วา.
กมฺมํ จิตฺโตตุมาหาร-มิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิตา;
รูปานํ ชนกตฺเตน, ปจฺจยาติ ปกาสยุํ.
หทยินฺทฺริยรูปานิ, กมฺมชาเนว จิตฺตชํ;
วิฺตฺติทฺวยมีเรนฺติ, สทฺโท จิตฺโตตุโช มโต.
จิตฺโตตุกพฬีการ-สมฺภูตา ลหุตาทโย;
กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ เสสานิ ทีปเย.
ชายมานาทิรูปานํ, สภาวตฺตา หิ เกวลํ;
ลกฺขณานิ น ชายนฺติ, เกหิจีติ ปกาสิตํ.
ยทิชาตาทโย ¶ เตส-มวสฺสํ ตํสภาวตา;
เตสฺจ ลกฺขณานนฺติ, อนวตฺถา ภวิสฺสติ.
อฏฺารส ปนฺนรส, เตรส ทฺวาทสาติ จ;
กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ.
กลาปานิ ยถาโยคํ, ตานิ สงฺคยฺห ปณฺฑิตา;
นว ฉ จตุโร ทฺเวติ, เอกวีสติ ภาวยุํ.
ชีวิตฺจาวินิพฺโภค-รูปฺจ ¶ , สหวุตฺติโต;
สงฺคยฺห จกฺขุทสกํ, จกฺขุมาทาย ภาสิตํ.
ตถา โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหํ กายํ ยถากฺกมํ;
อิตฺถิภาวฺจ ปุมฺภาวํ, วตฺถุมาทาย ทีปเย.
อวินิพฺโภครูเปน, ชีวิตนวกํ ภเว;
อิจฺเจวํ กมฺมชา นาม, กลาปา นวธา ิตา.
อวินิพฺโภครูปฺจ, สุทฺธฏฺกมุทีริตํ;
กายวิฺตฺติยา สทฺธึ, นวกนฺติ ปวุจฺจติ.
วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ, ทสกํ ภาสิตํ ตถา;
ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทีหิ ตีหิปิ.
กายวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ ทฺวาทสกํ มตํ;
วจีวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ เตรสกํ ตถา.
คเหตฺวาการเภทฺจ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ;
อิติ จิตฺตสมุฏฺานา, ฉ กลาปาติ ภาสิตา.
สุทฺธฏฺกํ ตุ ปมํ, สทฺเทน นวกํ มตํ;
ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทิสมายุตํ.
สทฺเทน ลหุตาทีหิ, ตถา ทฺวาทสกํ ภเว;
กลาปา อุตุสมฺภูตา, จตุทฺเธวํ ปกาสิตา.
สุทฺธฏฺกฺจ ลหุตา-เทกาทสกมิจฺจปิ;
กลาปาหารสมฺภูตา, ทุวิธาว วิภาวิตา.
กลาปานํ ¶ ปริจฺเฉท-ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;
น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.
อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, กลาปา เอกวีสติ;
สพฺเพ ลพฺภนฺติ อชฺฌตฺตํ, พาหิโรตุสมุฏฺิตา.
อฏฺกํ ¶ สทฺทนวก-มิติ ทฺเวธาว ภาสิตา;
มตกาเยปิ เต เอว, สิยุมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.
กาเม สพฺเพปิ ลพฺภนฺติ, สภาวานํ ยถารหํ;
สมฺปุณฺณายตนานํ ตุ, ปวตฺเต จตุสมฺภวา.
ทสกาเนว สพฺพานิ, กมฺมชาเนว ชาติยํ;
จกฺขุโสตฆานภาว-ทสกานิ น วา สิยุํ.
วตฺถุกายทสกานิ, สภาวทสกานิ วา;
คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ตโต เสสานิ สมฺภวา.
กมฺมํ รูปํ ชเนเตวํ,
มานสํ สนฺธิโต ปรํ;
เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตา,
อาหารชฺโฌหโฏ ตถา.
อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, รูปสนฺตติ กามินํ;
ทีปชาลาว สมฺพนฺธา, ยาวชีวํ ปวตฺตติ.
อายุโน วาถ กมฺมสฺส, ขเยโนภินฺนเมว วา;
อฺเน วา มรนฺตาน-มุปจฺเฉทกกมฺมุนา.
สตฺตรสจิตฺตกฺขณมายุ รูปานมีริตํ;
สตฺตรสมจิตฺตสฺส, จุติจิตฺโตปรี ตโต.
ิติกาลมุปาทาย, กมฺมชํ น ปรํ ภเว;
ตโต ภิชฺชตุปาทินฺนํ, จิตฺตชาหารชํ ตโต.
อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ, ปุนเทว ภวนฺตเร;
ปฏิสนฺธิมุปาทาย, ตถา รูปํ ปวตฺตติ.
ฆานชิวฺหากายภาวทสกาหารชํ ¶ ปน;
รูปํ รูปภเว นตฺถิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
ตตฺถ ¶ คนฺธรโสชา จ, น ลพฺภนฺตีติ เกจน;
กลาปา จ คเณตพฺพา, ตตฺเถตํ รูปวชฺชิตา.
ิติกฺขณฺจ จิตฺตสฺส, เต เอว ปฏิเสธยุํ;
จิตฺตภงฺคกฺขเณ รูป-สมุปฺปตฺติฺจ วารยุํ.
จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทจิตฺตชมฺปิ อสฺิสุ;
อรูเป ปน รูปานิ, สพฺพถาปิ น ลพฺภเร.
อิตฺถํ ปเนตฺถ วิมเลน วิภาวนตฺถํ,
ธมฺมํ สุธมฺมมุปคมฺม สุราธิวาสํ;
รูปํ อรูปสวิภาคสลกฺขณํ ตํ,
วุตฺตํ ปวุตฺตมภิธมฺมนเย มยาปิ.
รูปวิภาคมิมํ สุวิภตฺตํ, รูปยโต ปน เจตสิ นิจฺจํ;
รูปสมิทฺธชิเนริตธมฺเม, รูปวตี อภิวฑฺฒติ ปฺา.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท รูปวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
สพฺพสงฺคหวิภาโค
จตุปฺาส ธมฺมา หิ, นามนาเมน ภาสิตา;
อฏฺารสวิธา วุตฺตา, รูปธมฺมาติ สพฺพถา.
อภิฺเยฺยา สภาเวน, ทฺวาสตฺตติ สมีริตา;
สจฺจิกฏฺปรมตฺถา, วตฺถุธมฺมา สลกฺขณา.
เตสํ ¶ ¶ ทานิ ปวกฺขามิ, สพฺพสงฺคาหิกํ นยํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ.
ทุกา ติกา จ ขนฺธายตนโต ธาตุสจฺจโต;
ปฏิจฺจสมุปฺปาทา จ, ปจฺจยา จ สมฺโต.
ปจฺจโย เอว นิพฺพานมปจฺจยมสงฺขตํ;
อสงฺขารมนุปฺปาทํ, สสฺสตํ นิจฺจลกฺขณํ.
ปจฺจยา เจว สงฺขารา, สงฺขตา จ ตโตปเร;
อุปฺปาทวยธมฺมา จ, ปจฺจยฏฺิติกา ตถา.
นิพฺพานํ รูปธมฺมา จ, วิปฺปยุตฺตาว เกวลํ;
อารมฺมณา เอว นาม, นาลมฺพนฺติ หิ กิฺจิปิ.
เอกุปฺปาทนิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา;
สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา จ, สหชาตา ยถารหํ.
อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, สพฺพตฺถ สหวุตฺติโน;
สารมฺมณารมฺมณา จ, จิตฺตเจตสิกา มตา.
วิปสฺสนาย ภูมีติ, ตตฺถ เตภูมกา มตา;
โลกิยา ปริยาปนฺนา, วฏฺฏธมฺมา สอุตฺตรา.
สกฺกายธมฺมา สภยา, ตีรโมริมนามกํ;
สํโยชนิยา สมลา, ตถา นีวรณียกา.
สํกฺเลสิกา ปรามฏฺา, อุปาทานียสาสวา;
โอฆนียา โยคนียา, คนฺถนียาติ ภาสิตา.
อฺเ อปริยาปนฺนา, วิวฏฺฏา จาวิปสฺสิยา;
โลกุตฺตรานุตฺตรา จ, โนสํโยชนิยาทโย.
กมฺมชาตา ¶ อุปาทินฺนา, นาม วุจฺจนฺติ สาสวา;
อนุปาทินฺนกา นาม, ตโต เสสา ปวุจฺจเร.
ธมฺมา สปฺปฏิภาคาติ, กุสลากุสลา มตา;
อปฺปฏิภาคธมฺมาติ, ตทฺเ ปริทีปเย.
สรณา ¶ จ ปหาตพฺพา, ทฺวาทสากุสลา ปน;
ตทฺเ อรณา นาม, ปหาตพฺพา น เกหิจิ.
รูปิโน รูปธมฺมา จ, นามธมฺมา อรูปิโน;
เอวมาทิปฺปเภเทน, ทฺวิธา เภทํ วิภาวเย.
พาลา ธมฺมา ตปนียา, กณฺหา จ กฏุกปฺผลา;
อเสวิตพฺพา สาวชฺชา, ทฺวาทสากุสลา มตา.
ปณฺฑิตา จาตปนียา, สุกฺกา จ สุขทายกา;
เสวิตพฺพานวชฺชา จ, กุสลา เอกวีสติ.
กฺริยา วิปากา รูปฺจ, นิพฺพานนฺติ จตุพฺพิธา;
วุตฺตา อพฺยากตา นาม, ธมฺมา ตพฺพิปรีตโต.
หีนา ธมฺมา ปริตฺตา จ, กามาวจรภูมิกา;
รูปารูปา ปวุจฺจนฺติ, มชฺฌิมา จ มหคฺคตา.
อปฺปมาณา ปณีตา จ, ธมฺมา โลกุตฺตรา มตา;
สํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ทฺวาทสากุสลา ตถา.
อสํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ธมฺมา เตภูมกาปเร;
อสํกฺลิฏฺาสํกฺเลสิกา, นว โลกุตฺตรา สิยุํ.
วิปากา เต ปวุจฺจนฺติ, วิปากา จตุภูมกา;
วิปากธมฺมา นามาติ, กุสลากุสลา มตา.
กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, น ปากํ น ตุ ปจฺจติ;
อาจยคามิโน ธมฺมา, ปฺุาปฺุาว สาสวา.
วุตฺตาปจยคามิโน ¶ , กุสลานุตฺตรา ปน;
กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, ปากา โจภยวชฺชิตา.
ปมานุตฺตโร มคฺโค, ทสฺสนํ ภาวนาปเร;
ตทฺเ ทฺวยนิมฺมุตฺตา, สพฺเพปิ ปรมตฺถโต.
สตฺต โลกุตฺตรา เหฏฺา, วุตฺตา เสกฺขาติ ตาทินา;
อรหตฺตผลเมว, อเสกฺขนฺติ ปกาสิตํ.
โลกิยาปิ ¶ จ นิพฺพานํ, ภาสิโตภยวชฺชิตา;
เอวมาทิปฺปกาเรหิ, ติวิธาติ วิภาวเย.
อตีตานาคตํ รูปํ, ปจฺจุปฺปนฺนมถาปรํ;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกํ ตถา.
หีนํ ปณีตํ ยํ ทูเร, สนฺติเก วา ตเทกโต;
สพฺพํ รูปํ สโมธาย, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
ตเถว เวทนากฺขนฺโธ, นาม ยา กาจิ เวทนา;
สฺากฺขนฺโธติ สฺา จ, ราสิภาเวน ภาสิตา.
วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทํ, ตทสฺสาโทปเสวนํ;
วินิภุชฺช นิทสฺเสตุํ, ขนฺธทฺวยมุทาหฏํ.
วิวาทมูลสํสาร-กมเหตุนิทสฺสนํ;
สนฺธาย เวทนา สฺา, กตา นานาติ เกจน.
จิตฺตสํสฏฺธมฺมานํ, เจตนามุขโต ปน;
สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, ธมฺมา เจตสิกา มตา.
สพฺพเภทํ ตถา จิตฺตํ, วิฺาณกฺขนฺธ สมฺมตํ;
เภทาภาเวน นิพฺพานํ, ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ.
อาลมฺพนียภาเวน, อุปาทาโนปการโต;
ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ, โลกุตฺตรวิวชฺชิตา.
ยถา ¶ ถูลํ หิตตฺถาย, ปริคฺคาหกโยคินํ;
ธมฺมา เตภูมกา เอก-ภูมิภาวาย เทสิตา.
ภาชนํ โภชนํ ตสฺส, พฺยฺชนํ โภชโก ตถา;
ภฺุชิตา จาติ ปฺเจเต, อุปเมนฺติ ยถากฺกมํ.
คิลานสาลา เคลฺํ, อสปฺปาโยปเสวนา;
สมุฏฺานํ คิลาโนติ, อุปเมนฺติ จ ปณฺฑิตา.
จารโก การณํ ตตฺถ, อปราโธ จ การโก;
อปราธกโต โจโร, อิติ โจปมิตา ปุน.
นิจฺจาธิปีฬนฏฺเน ¶ , ภาราติ ปริทีปิตา;
กฺเลสทุกฺขมุเขเนเต, ขาทกา จ นิรนฺตรํ.
อนตฺถาวหิตา นิจฺจมุกฺขิตฺตาสิกเวริโน;
มจฺจุมาราภิเธยฺยตฺตา, วธกาติ จ ภาสิตา.
วิมทฺทาสหนํ รูปํ, เผณปิณฺฑํว ทุพฺพลํ;
มุหุตฺตรมณียตฺตา, เวทนา พุพฺพุฬูปมา.
มรีจิกูปมา สฺา, วิปลฺลาสกภาวโต;
สงฺขาราปิ จ นิสฺสารา, กทลิกฺขนฺธสาทิสา.
นานปฺปการํ จินฺเตนฺตํ, นานากฺเลสวิโมหิตํ;
ปลมฺภตีติ วิฺาณํ, มายาสมมุทีริตํ.
อิจฺเจวํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธา จ เกวลํ;
ปฺจกฺขนฺธาติ นาเมน, เทสิตาติ วิภาวเย.
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, วิฺาณุปฺปตฺติการณํ;
ทฺวาราลมฺพณเภเทน, ทฺเวธายตนมีริตํ.
จกฺขาทชฺฌตฺติกํ ตตฺถ, ฉทฺวารายตนํ ภเว;
พาหิรายตนํ นาม, ตถา รูปาทิโคจรํ.
อิติ ¶ วีถิปฺปวตฺตานํ, ทฺวาราลมฺพณสงฺคโห;
อาคเม อภิธมฺเม ตุ, สพฺพถาปิ ยถารหํ.
ตถาหนนฺตราตีโต, ชายมานสฺส ปจฺฉโต;
มโน สพฺโพปิ สพฺพสฺส, มนสฺสายตนํ ภเว.
ตถา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, สหชานมรูปินํ;
ทฺวารภาเวน วิฺาณํ, สพฺพมายตนํ มตํ.
มนายตนมิจฺเจวํ, ปสาทายตนํ ตถา;
ปฺจวิฺาณธมฺมานํ, อิติ ฉทฺธา วิภาวเย.
ปฺจปฺปสาทวิสยา, ปฺจายตนสมฺมตา;
เสสํ รูปฺจ นิพฺพานํ, สพฺเพ เจตสิกาติ จ.
เอกูนสฏฺิธมฺมานํ ¶ , ธมฺมายตนสงฺคโห;
อิติ ฉทฺธา ปกาเสนฺติ, พาหิรายตนํ พุธา.
สฺุคาโมว ทฏฺพฺพ-มชฺฌตฺติกมสารโต;
คามฆาตกโจราว, ตํ หนนฺตํว พาหิรํ.
นามปฺปวตฺติมุฬฺหานํ, ตทุปฺปตฺติกการณํ;
ทฺวาทสายตนานีติ, วุตฺตมิตฺถํ มเหสินา.
สมตฺตา ภาวมตฺเตน, ธาเรนฺตีติ สลกฺขณํ;
ทฺวาราลมฺพตทุปฺปนฺน-ปริยาเยน เภทิตา.
มนายตนเมตฺถาห, สตฺต วิฺาณธาตุโย;
เอกาทส ยถาวุตฺตา, อิจฺจฏฺารส ธาตุโย.
อนฺตาทิกา มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุยา;
ปเวสาปคเม ทฺวาร-ปริยาเยน ติฏฺติ.
เภรีตลทณฺฑโฆส-สมํ ฉกฺกํ ยถากฺกมํ;
กฏฺารณิปาวกาทิ-สมฺจ ติวิธํ ภเว.
ทุกฺขํ ¶ สมุทโย เจว, นิโรโธ จ ตถาปโร;
มคฺโค จาติ จตุทฺธาห, สจฺจํ สจฺจปรกฺกโม.
ภาโร จ ภารทานฺจ, ภารนิกฺเขปนํ ตถา;
ภารนิกฺเขปนูปาโย, อิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.
โรโค โรคนิทานฺจ, โรควูปสโม ตถา;
โรคเภสชฺชมิจฺเจว-มุปมาหิ จ ทีปิตํ.
วิสรุกฺโข รุกฺขมูลํ, รุกฺขจฺเฉโท ตถาปโร;
รุกฺขจฺเฉทกสตฺถนฺติ, จตุโธปมิตํ ตถา.
ตีรโมริมสงฺขาตํ, มโหโฆ ปาริมํ ตถา;
ตทติกฺกมุปาโยติ, อุปเมนฺติ จ ตํ พุธา.
สจฺฉิกตฺวาน ปจฺจกฺข-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ;
สมาจิกฺขิ วิโมกฺขาย, สจฺจํ ตจฺฉนิยามโต.
ตถา ¶ หิ ทุกฺขํ นาพาธํ, นาฺํ ทุกฺขา จ พาธกํ;
พาธกตฺตนิยาเมน, ทุกฺขสจฺจมิตีริตํ.
ตํ วินา นาฺโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;
ทุกฺขเหตุนิยาเมน, สจฺจมาห วิสตฺติกํ.
นาฺา นิพฺพานโต สนฺติ, น จ สนฺตํ น ตํ ยโต;
สนฺตภาวนิยาเมน, นิพฺพานํ สจฺจมุตฺตมํ.
นาฺํ มคฺคาจ นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;
ตสฺมา นิยฺยานภาเวน, มคฺโค สจฺจนฺติ สมฺมโต.
อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส-ภูตภาโว จตูสุปิ;
สจฺจฏฺโติ วินิทฺทิฏฺโ, ทุกฺขาทีสฺววิเสสโต.
ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ จ ภาสิโต;
วิปรีณามฏฺโ จาติ, ทุกฺขสฺเสวํ จตุพฺพิธา.
อายูหนา ¶ นิทานา จ, สํโยคา ปลิโพธโต;
ทุกฺขสฺสมุทยสฺสาปิ, จตุธตฺถา ปกาสิตา.
นิสฺสารณา วิเวกา จา-สงฺขตามตโต ตถา;
อตฺถา ทุกฺขนิโรธสฺส, จตุธาว สมีริตา.
นิยฺยานโต เหตุโต จ,
ทสฺสนาธิปเตยฺยโต;
มคฺคสฺสาปิ จตุทฺเธว-
มิติ โสฬสธา ิตา.
สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ, ตจฺฉาภิสมยฏฺโต;
ตถตฺถมปิ สจฺจฏฺํ, ปฏฺเปนฺเตตฺถ ปณฺฑิตา.
ตเทตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, อริยาว จตุพฺพิธํ;
วุตฺตมริยสจฺจนฺติ, ตสฺมา นาเถน ตํ กถํ;
ชาติ ¶ ชรา จ มรณํ, โสโก จ ปริเทวนา;
ทุกฺขฺจ โทมนสฺสฺจ, อุปายาโส ตถาปโร.
อปฺปิเยหิ จ สํโยโค, วิปฺปโยโค ปิเยหิ จ;
ยมฺปิ น ลภติจฺฉนฺโต, ตมฺปิ ทุกฺขมิทํ มตํ.
อปาเยสุปปชฺชนฺตา, จวนฺตา เทวโลกโต;
มนุสฺเสสุ จ ชีรนฺตา, นานาพฺยสนปีฬิตา.
โสจนฺตา ปริเทวนฺตา, เวเทนฺตา ทุกฺขเวทนํ;
โทมนสฺเสหิ สนฺตตฺตา, อุปายาสวิฆาติโน.
อนิฏฺเหิ อกนฺเตหิ, อปฺปิเยหิ สมายุตา;
สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานานตฺถวิธายิภิ.
อิฏฺเหิ ปิยกนฺเตหิ, มนาเปหิ วิโยชิตา;
สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานาสมฺปตฺติทายิภิ.
ทุกฺขาปคมมิจฺฉนฺตา ¶ , ปตฺถยนฺตา สุขาคมํ;
อลพฺภเนยฺยธมฺเมสุ, ปิปาสาตุรมานสา.
กิจฺฉาธิปนฺนา กปณา, วิปฺผนฺทนฺตา รุทมฺมุขา;
ตณฺหาทาสา ปราภูตา, ภวสํสารสํกเฏ.
ยํ เตภูมกนิสฺสนฺทํ, กฏุกํ คาฬฺหเวทนํ;
เวเทนฺติ สํสารผลํ, ตํชาตาทึ วินา กุโต.
ตสฺมา ชาตาทิเภเทหิ, พาธมานา ภยาวหา;
ทุกฺขา จ ทุกฺข