📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาโร
คนฺถารมฺภกถา
อนนฺตกรุณาปฺํ ¶ ¶ ¶ , ตถาคตมนุตฺตรํ;
วนฺทิตฺวา สิรสา พุทฺธํ, ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จ.
ปณฺฑุกมฺพลนามาย, สิลายาตุลวิกฺกโม;
นิสินฺโน เทวราชสฺส, วิมเล สีตเล ตเล.
ยํ เทวเทโว เทวานํ, เทวเทเวหิ ปูชิโต;
เทเสสิ เทวโลกสฺมึ, ธมฺมํ เทวปุรกฺขโต.
ตตฺถาหํ ¶ ปาฏวตฺถาย, ภิกฺขูนํ ปิฏกุตฺตเม;
อภิธมฺมาวตารนฺตุ, มธุรํ มติวฑฺฒนํ.
ตาฬํ โมหกวาฏสฺส, วิฆาฏนมนุตฺตรํ;
ภิกฺขูนํ ปวิสนฺตานํ, อภิธมฺมมหาปุรํ.
สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, อภิธมฺมมโหทธึ;
สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, ตรํว มกรากรํ.
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, ตํ สุณาถ สมาหิตา.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทโส
จิตฺตํ ¶ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;
จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.
ตตฺถ จิตฺตนฺติ วิสยวิชานนํ จิตฺตํ, ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ? วุจฺจเต – สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปิ จิตฺตํ.
วิจิตฺตกรณา ¶ จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;
ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ, วิจิตฺเต จิตฺตกมฺมเก;
จิตฺตสมฺมุติ ทฏฺพฺพา, วิฺาเณ อิธ วิฺุนา.
ตํ ปน สารมฺมณโต เอกวิธํ, สวิปากาวิปากโต ทุวิธํ. ตตฺถ สวิปากํ นาม กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ. กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธํ.
ตตฺถ ¶ กุสลนฺติ ปเนตสฺส โก วจนตฺโถ?
กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวเนน วา;
กุเสน ลาตพฺพตฺตา วา, กุสลนฺติ ปวุจฺจติ.
เฉเก กุสลสทฺโทยํ, อาโรคฺเย อนวชฺชเก;
ทิฏฺโ อิฏฺวิปาเกปิ, อนวชฺชาทิเก อิธ.
ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลํ. ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วา.
ตตฺถ ¶ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรฺเจติ.
ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.
อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;
กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํ.
กิเลสกาโม ¶ กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;
สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเย.
ยสฺมึ ¶ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;
สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปน.
ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;
มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปน.
กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสฺิโต;
อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิย.
สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สฺิโต;
อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโต.
ตสฺมึ ¶ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;
กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินา.
ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;
กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา.
อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสฺิตํ;
ทสปฺุกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติ.
ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ,
เวยฺยาวจฺจํ เทสนา จานุโมโท;
ทิฏฺิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,
เยฺโย เอวํ ปฺุวตฺถุปฺปเภโท.
คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;
ตถา สีลมเย ปฺุเ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา.
เทสนา สวนํ ทิฏฺิ-อุชุกา ภาวนามเย;
ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปฺุกฺริยาปิ จ.
สพฺพานุสฺสติปฺฺุจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;
ยนฺติ ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโย.
ปุริมา ¶ มฺุจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;
โหติ ทานมยํ ปฺุํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย.
อิทานิ อสฺส ปนฏฺวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ อสงฺขาริกํ ¶ ปมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺปหฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ าติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ วา อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ทสปฺุกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;
เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;
กามาวจรปฺุานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.
อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ. เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ปมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิทํ ปฺจวิธํ ¶ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.
ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิฺจฺายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํ. ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม. สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ ¶ . เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสฺโชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นาม. เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
กาเม ¶ ¶ อฏฺเว รูเป จ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ;
จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.
กุสลากุสลาปคเตน สตา,
กุสเล กุสเลน จ ยํ กุสลํ;
จตุภูมิคตํ มุนินา วสินา,
ลปิตํ ลปิตํ สกลมฺปิ มยา.
อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ.
ยทา ¶ หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภฺุชติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.
โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ. อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
โมหมูลมฺปิ ¶ ¶ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตสฺส อสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.
เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติ.
โลภมูลวเสนฏฺ, โทสมูลวสา ทุเว;
โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํ.
ปาปาปาเปสฺวปาเปน ¶ , ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;
ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํ.
อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติ. ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ. กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกฺเจติ.
ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ สเหตุกวิปากํ นาม.
ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ.
กามาวจรเทวานํ ¶ , มนุสฺสานํ อิเม ปน;
ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;
พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จ.
ตโต ¶ ¶ มรณกาลสฺมึ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;
เอวํ จตูสุ าเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเส.
สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;
กมฺมทฺวารฺจ กมฺมฺจ, ปฺุานํ กฺริยวตฺถุกํ.
อวิฺตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;
อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปฺุเหิ โน สมา.
ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;
กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;
ปฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนา.
ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;
ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปน.
อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปฺุโต;
เยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิฺุนา.
หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปฺุานํ ปฺุวาทินา;
หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตา.
อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;
ชายเต กามโลกสฺมึ, น ปนฺตฺถ ชายเต.
เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อเหตุกวิปากจิตฺตํ ¶ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณํ ¶ , อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นาม.
อิทํ ปน อฏฺวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํ. ตตฺถ วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํ. สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํ. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺวิฏฺานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติ.
ทิฏฺารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺสุตมุตารมฺมณทิฏฺ-สุตมุตวิฺาตารมฺมณวเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ ทิฏฺารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณํ, สุตารมฺมณํ ¶ โสตวิฺาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิฺาณตฺตยํ, ทิฏฺสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตารมฺมณํ เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ.
วตฺถุโต ฉพฺพิธํ. กถํ? จกฺขุวิฺาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติ.
อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติ. กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิฺาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, รูปาทิปฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติ.
ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺวิธํ โหติ. กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิฺาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิ.
ตตฺถ ¶ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิฺาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณาทีนิ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ ¶ , รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ. มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ อปคมปทฏฺานํ.
เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติ. ทุติยา ¶ ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต ปฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ. เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
กามาวจรปฺุสฺส ¶ , วิปากา โหนฺติ โสฬส;
ตํ ติเหตุกปฺุสฺส, วเสน ปริทีปเย.
อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธานิ. กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.
อิทานิ ¶ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ.
กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ;
กามาวจรปฺุํว, นาสมานผลํ ยโต.
อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;
คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถา.
กามาวจรปฺุํว, นาปราปริยเวทนํ;
ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโน.
กุสลานนฺตรํเยว ¶ , ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;
าปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํ.
ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนฺจ เภทโต;
ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
อภาโวธิปตีนฺจ ¶ , อยเมว วิเสสโก;
เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํ. –
เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพา.
อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
สฺุตํ ¶ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;
เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล.
ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ, วฬฺชนผเลสุ น;
วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเร.
โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;
วิปาเกธิปตี นตฺถิ, เปตฺวา ตุ อนาสเว.
อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;
ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติ. –
เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพา.
อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติ. อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิ.
เอตฺถ ¶ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ¶ ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปฺจวิฺาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติ. เอวํ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิ. อยมิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.
อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;
สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม.
เอวํ ¶ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺวิธํ, อเหตุกมฏฺวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิฺาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;
สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิ.
กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติ. ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโต. โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ. เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติ. เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.
อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตนฺติ ¶ .
ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติ. สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ¶ , ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติ. ฉ อสาธารณาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย ¶ สพฺพฺุตฺาณคติกาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ.
อิธ ตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิ. เตรส หสนจิตฺตานิ. กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.
โสมนสฺสยุตานฏฺ, กุสลากุสลานิ จ;
กฺริยโต ปน ปฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรส.
ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺหิ;
ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปฺจหิ.
อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ.
อิทานิ ¶ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ. อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิ. เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ. อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.
ยา ¶ ¶ ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;
รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโน.
ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;
ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยา.
เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺวิธํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.
เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปฺจ อรูปิสุ;
จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.
โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;
เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติ.
กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,
กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;
หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,
กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํ.
เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺตึสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติ.
เอกวีสติ ¶ ปฺุานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;
ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;
อฏฺ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺา หิ สมาสโต.
ปิฏเก ¶ ¶ อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;
เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํ.
อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธึ;
เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรฺเจว ตรนฺติ เตติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทโส
จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา ¶ , เย จ เจตสิกา มยา;
เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํ.
ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกา. เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธา.
ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจรา. เตสุ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนตึส ธมฺมา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปฺา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคฺุตา จิตฺตปาคฺุตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ. ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ เตตฺตึส โหนฺติ ¶ . ปุน กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ ¶ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรติ เจติ อิเม ปฺจ อนิยตา. อิเม ปน กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ.
อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา เอตา อุปฺปชฺชนฺติ, น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ยทา ปน อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ วิรมติ, ตทา สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺติ, เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, กรุณามุทิตาหิ สห, อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอเตสุ เอเกน สห จตุตฺตึเสว ธมฺมา โหนฺติ.
อาทินา ¶ ปฺุจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา;
กรุณามุทิเตเกน, จตุตฺตึส ภวนฺติ เต.
กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา;
เยวาปนกธมฺเมสุ, ธมฺมราเชน สตฺถุนา.
อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;
อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ.
กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
สรูเปเนว สพฺเพเต, ปาฬิยํ น จ อุทฺธฏา.
ยสฺมา อนิยตา เกจิ, ยสฺมา ราสึ ภชนฺติ น;
ยสฺมา จ ทุพฺพลา เกจิ, ตสฺมา วุตฺตา น ปาฬิยํ.
ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,
มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยํ จ;
ปฺุเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,
เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.
กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต;
ปมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิร.
ผุสิตฺวา ¶ ¶ ปน ผสฺเสน, เวทนาย จ เวทเย;
สฺชานาติ จ สฺาย, เจตนาย จ เจตเย.
พลวปจฺจยตฺตา จ, สหชาตานเมว หิ;
ผสฺโสว ปมํ วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มเหสินา.
อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ;
เอกุปฺปาทาทิภาเวน, จิตฺตชานํ ปวตฺติโต.
อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ;
พลวปจฺจยตฺเตปิ, การณฺจ น ทิสฺสติ.
เทสนากฺกมโต เจว, ปมํ สมุทีริโต;
อิจฺเจวํ ปน วิฺเยฺยํ, วิฺุนา น วิเสสโต.
น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม;
วจนตฺถลกฺขณาทีหิ, ธมฺมา เอว วิชานตา.
ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิฺเยฺยาว, ตสฺมา เตสํ วจนตฺถลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ. เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน เวทนาปจฺจุปฏฺาโน วา, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณสุ ผุสนากาเรเนว ¶ ปวตฺตติ, โส ทฺวินฺนํ เมณฺฑานํ สนฺนิปาโต วิย ทฏฺพฺโพ.
สุนฺทรํ มโนติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, โสมนสฺสเมว เวทนา โสมนสฺสเวทนา. สา เวทยิตลกฺขณา, อิฏฺาการานุภวนรสา ราชา วิย สุโภชนรสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺานา.
นีลาทิเภทํ ¶ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณกรณรสา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา, ยโถปฏฺิตวิสยปทฏฺานา.
เจตยตีติ ¶ เจตนา. สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย.
วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.
อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร. วิจรณํ วา วิจาโร. อนุสฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโน.
ปินยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว จิตฺเตกคฺคตา. สมาธิสฺเสตํ นามํ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน.
สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา ปเนสา สทฺทหนลกฺขณา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา.
สรนฺติ ¶ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, ถิรสฺาปทฏฺานา.
วีรภาโว ¶ วีริยํ. วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุสฺสาหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ.
ปชานาตีติ ¶ ปฺา. สา ปเนสา วิชานนลกฺขณา, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย.
ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ. ตํ ปน อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิย, น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา, น ภงฺคกฺขเณ เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วตฺติสฺเนโหว ปทีปสิขนฺติ.
น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคภาวลกฺขโณ กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.
น ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา น ทุสฺสติ, อทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโทโส. โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส ¶ วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.
กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, โอตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสา, ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อิเม ธมฺมา โลกปาลาติ ทฏฺพฺพา.
กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต หุตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ¶ , กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายลหุภาโว ¶ กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายมุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตมุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายกมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตกมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานํ, กายจิตฺตานํ ¶ อกมฺมฺภาวกรอวเสสนีวรณาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.
กายปาคฺุภาโว กายปาคฺุตา. จิตฺตปาคฺุภาโว จิตฺตปาคฺุตา. กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ เคลฺนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ เคลฺภาวกรอสฺสทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. กายจิตฺตานํ อกุฏิลภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺาโน.
อธิมุจฺจนํ ¶ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.
เตสุ ¶ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตภาโว ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา.
กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ จ มนสิกาโร.
สฺวายํ ¶ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร. ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถี วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา.
กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วินาเสติ วา ปรทุกฺขนฺติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา.
โมทนฺติ ตาย, สยํ วา โมทตีติ มุทิตา. สา ปโมทนลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเต อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโส เอว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.
กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ลกฺขณาทิโต ปน เอตา ติสฺโสปิ วิรติโย กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิริโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา. เกจิ ปน อิมาสุ เอเกกํ นิยตํ วิรตึ อิจฺฉนฺติ. เอวํ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺเตน อิเม เตตฺตึส วา จตุตฺตึส วา ธมฺมา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยถา ¶ ¶ ¶ จ ปเมน, เอวํ ทุติยจิตฺเตนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ วิเสโส. ปุน ตติเยน าณวิปฺปโยคโต เปตฺวา อโมหํ อวเสสา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถนาปิ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส, ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. โสมนสฺสฏฺาเน เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนา ปวิฏฺา. สา ปน อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว โหติ วิเสโส. สตฺตเมน ปน เปตฺวา ปฺํ อวเสสา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา ธมฺมา โหนฺติ, ตถา อฏฺเมนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อุเปกฺขายุตฺตจิตฺเตสุ, น ทุกฺขสุขปีติโย;
ชายนฺเตว วิสุํ ปฺจ, กรุณามุทิตาทโย.
อวเสเสสุ ปน รูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา รูปาวจรา, ตตฺถ ปมจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว กามาวจรปมจิตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ อวเสสา เวทิตพฺพา. วิรติโย ปน กามาวจรกุสลโลกุตฺตเรสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺเสุ. ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา. ตติเยน วิจารวชฺชา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา ตึส วา เอกตึส วา. ปฺจเมน ตโต กรุณามุทิตาวชฺชา ตึส โหนฺติ, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขา ปวิฏฺา. เอวํ รูปาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา, เต ปน รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส.
โลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ โลกุตฺตรา, เต ปน ปมชฺฌานิเก มคฺคจิตฺเต ปมรูปาวจรจิตฺเต วุตฺตนเยน ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทปิ มคฺคจิตฺเต ทุติยรูปาวจรจิตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานมภาโว จ นิยตวิรติภาโว จ โลกุตฺตรภาโว เจตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อกุสลา ปน เจตสิกา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราเยว, เตสุ โลภมูลปมากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ ตาว นิยตา สรูเปนาคตา ปนฺนรส, เยวาปนกา นิยตา จตฺตาโรติ ¶ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อนิยตา ฉ เยวาปนกาติ สพฺเพ ปฺจวีสติ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โสมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา ปนฺนรส, ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ อิเม จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา, อิเม ปน ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสุ นิยตา โหนฺติ, มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉเยว อนิยตเยวาปนกา.
เอวํ เยวาปนา สพฺเพ, นิยตานิยตา ทส;
นิทฺทิฏฺา ปาปจิตฺเตสุ, หตปาเปน ตาทินา.
ตตฺถ ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เอส นโย เสเสสุปิ. น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา.
ลุพฺภนฺติ ¶ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน.
มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน.
มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโสอภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา.
อุทฺธตภาโว ¶ อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
มฺตีติ ¶ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหณรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน.
อิสฺสตีติ อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.
มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคุหณลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ.
กุจฺฉิตํ ¶ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ.
ถินตา ถินํ. มิทฺธตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหนสํสีทนตา, อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, อุภยมฺปิ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
เอตฺถ ปน วิตกฺกวีริยสมาธีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธโย วิเสสกา. อิติ อิเม เอกูนวีสติ เจตสิกา ปมากุสลจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาโว เจตฺถ ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ เสสา อฏฺารส เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ. จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยโต โหติ. ปฺจเมน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ปีตึ อวเสสา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ. โสมนสฺสฏฺาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขา ปวิฏฺา. ฉฏฺเนาปิ ปฺจเม วุตฺตสทิสา เอว. สสงฺขารตา ¶ , ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ มาโน ¶ อนิยโต โหติ. เอวํ โลภมูลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
โทมนสฺสสหคเตสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ โทสมูเลสุ ทฺวีสุ ปเมน อสงฺขาริเกน สมฺปยุตฺตา นิยตา สรูเปนาคตา ¶ เตรส. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โทมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา จิตฺเตกคฺคตา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โทโส โมโห เจติ อิเม เตรส ธมฺมา ฉนฺทาทีหิ จตูหิ นิยตเยวาปนเกหิ สตฺตรส โหนฺติ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ อนิยเตสุ ตีสุ เอเกน สห อฏฺารส โหนฺติ, เอเตปิ ตโย น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.
ตตฺถ ทุฏฺุ มโนติ ทุมโน, ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, โทมนสฺสเวทนาเยตํ อธิวจนํ. เตน สหคตํ โทมนสฺสสหคตํ. ตํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ, อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.
ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหตาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. อวเสสา เหฏฺา วุตฺตปฺปการาว. อิติ อิเม สตฺตรส วา อฏฺารส วา นวเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ นวเมน, เอวํ ทสเมนาปิ. สสงฺขารตา, ปเนตฺถ ถินมิทฺธสมฺภโว จ วิเสโส.
ทฺวีสุ ปน โมหมูเลสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน เอกาทสเมน สมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ จิตฺตฏฺิติ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา เตรส, อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกา นิยตา. เตหิ สทฺธึ ปนฺนรส โหนฺติ.
ตตฺถ ¶ ปวตฺตฏฺิติมตฺตา เอกคฺคตา. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺโต ¶ เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. เสสา วุตฺตนยา เอว.
ทฺวาทสเมน อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา ¶ วิจิกิจฺฉาสหคเต วุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาหีนา อุทฺธจฺจํ สรูเปน อาคตํ, ตสฺมา เตรเสว โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. อธิโมกฺขสมฺภวโต สมาธิ พลวา โหติ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกา, เตหิ สห ปนฺนรเสว โหนฺติ. เอวํ ตาว อกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อิทานิ อพฺยากตา วุจฺจนฺติ, อพฺยากตา ปน ทุวิธา วิปากกิริยเภทโต. ตตฺถ วิปากา กุสลา วิย ภูมิวเสน จตุพฺพิธา กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺเจติ. ตตฺถ กามาวจรวิปากา สเหตุกาเหตุกวเสน ทุวิธา. ตตฺถ สเหตุกวิปากสมฺปยุตฺตา สเหตุกา. เต สเหตุกกามาวจรกุสลสมฺปยุตฺตสทิสา. ยา ปน กรุณามุทิตา อนิยตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ นุปฺปชฺชนฺติ. กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา วิรติโย ปเนตฺถ เอกนฺตกุสลตฺตา น ลพฺภนฺติ. วิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอวํ กามาวจรสเหตุกวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.
เตตฺตึสาทิทฺวเย ธมฺมา, ทฺวตฺตึเสว ตโต ปเร;
พาตฺตึส ปฺจเม ฉฏฺเ, เอกตึส ตโต ปเร.
อเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ ปน อเหตุกา. เตสุ จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา ชีวิตํ จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปนาคตา ฉ, มนสิกาเรน จ สตฺต โหนฺติ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ สตฺต สตฺเตว เจตสิกา. ตตฺถ กายวิฺาณสมฺปยุตฺเตสุ ปน อุเปกฺขาาเน สุขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกสาตลกฺขณา, ปีณนรสา, เสสา วุตฺตนยา เอว.
อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
สติ กสฺมา อุเปกฺขาว, วุตฺตา จตูสุ สตฺถุนา.
อุปาทาย ¶ จ รูเปน, อุปาทารูปเก ปน;
สงฺฆฏฺฏนานิฆํสสฺส, ทุพฺพลตฺตาติ ทีปเย.
ปสาทํ ปนติกฺกมฺม, กูฏํว ปิจุปิณฺฑกํ;
ภูตรูเปน ภูตานํ, ฆฏฺฏนาย สุขาทิกํ.
ตสฺมา ¶ กายวิฺาณํ สุขาทิสมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนธาตุนา สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา จกฺขุวิฺาเณน สทฺธึ วุตฺตา ฉ, วิตกฺกวิจาเรหิ สห อฏฺ, อธิโมกฺขมนสิกาเรหิ ทฺวีหิ เยวาปนเกหิ ทส ธมฺมา โหนฺติ. ตถา มโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคเตน. โสมนสฺสสหคเตน ปีติอธิกา เวทนาปริวตฺตนฺจ นานตฺตํ. ตสฺมาเวตฺถ เอกาทส ธมฺมา โหนฺติ. เอวํ อเหตุกาปิ กามาวจรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.
รูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิเกหิ สทิสาเยวาติ.
โลกุตฺตรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ โลกุตฺตรา. เต สพฺเพ เตสํเยว โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานํ สทิสา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สทิสา. เอวํ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.
อกุสลวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อกุสลวิปากเจตสิกา นาม. เต ปน กุสลวิปากาเหตุกจิตฺเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีสุ วุตฺตเจตสิกสทิสา. เอตฺถ ปน กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกาพาธลกฺขณา. เสสา วุตฺตนยาเยวาติ. เอวํ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.
กิริยาพฺยากตา จ เจตสิกา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจราติ. ตตฺถ กามาวจรา สเหตุกาเหตุกโต ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ สเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา สเหตุกา, เต ปน อฏฺหิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา เปตฺวา วิรติตฺตยํ อนิยตเยวาปนเกสุ กรุณามุทิตาเยว อุปฺปชฺชนฺติ. อเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อเหตุกา, เต กุสลวิปากาเหตุกมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ¶ ปน วีริยินฺทฺริยํ อธิกํ. วีริยินฺทฺริยสมฺภวโต ปเนตฺถ พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวาทส ธมฺมา โหนฺติ ปีติยา สห. อยเมตฺถ วิเสโส.
รูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ สกสกภูมิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาติ. เอวํ วีสติ กิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา จ เจตสิกา เวทิตพฺพา.
เอตฺตาวตา ¶ ¶ กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ.
กุสลากุสเลหิ วิปากกฺริยา-
หทเยหิ ยุตา ปน เจตสิกา;
สกลาปิ จ สาธุ มยา กถิตา,
สุคเตน มหามุนินา กถิตา.
อวคจฺฉติ โย อิมํ อนุนํ,
ปรมํ ตสฺส สมนฺตโต มติ;
อภิธมฺมนเย ทูราสเท,
อติคมฺภีราเน วิชมฺภเต.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส
สพฺเพ ¶ ¶ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
นามสามฺโตเยว, ทฺเวปฺาส ภวนฺติ เต.
เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปฺจาติ.
จตุปฺาสธา ¶ กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา;
เต โหนฺติ ทฺวาทสารูเป, จตฺตาลีสมนาสวา.
เอกวีสสตํ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต;
เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ, อุทฺธริตฺวา ปเนกกํ.
ผสฺสาทีนํ ตุ ธมฺมานํ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, จิตฺตเจตสิเกสฺวหํ.
เอกคฺคตา มนกฺกาโร, ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ;
อฏฺเเต อวินิพฺโภคา, เอกุปฺปาทา สหกฺขยา.
ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ;
เอกคฺคตา มนกฺกาโร, สพฺพสาธารณา อิเม.
วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต;
จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ, ชายเต นตฺถิ สํสโย.
เอกปฺาสจิตฺเตสุ ¶ , ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ;
อุเปกฺขา ปฺจปฺาส-จิตฺเต ทุกฺขํ ตุ ตีสุ หิ.
โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน;
ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ, ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ.
ปฺจุตฺตรสเต ¶ จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก;
จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรวิ.
สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก;
เอกุตฺตรสเต จิตฺเต, ฉนฺทสฺสุปฺปตฺติมุทฺทิเส.
เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
ทสุตฺตรสเต จิตฺเต, อธิโมกฺโข อุทีริโต.
สทฺธา ¶ สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;
ฉเฬว ยุคฬา จาติ, ธมฺมา เอกูนวีสติ.
เอกนวุติยา จิตฺเต, ชายนฺติ นิยตา อิเม;
อเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, อปฺุเสุ น ชายเร.
เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา;
อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ.
กามาวจรปฺุเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ;
จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต, สาฏฺเก วิรติตฺตยํ.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ;
ยุคฬานิ ฉ มชฺฌตฺตํ, กรุณามุทิตาปิ จ.
ตถา วิรติโย ติสฺโส, สพฺเพ เต ปฺจวีสติ;
กุสลาพฺยากตา จาปิ, กุสเลน ปกาสิตา.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จ;
ทฺวาทสาปฺุจิตฺเตสุ, นิยตาเยว ชายเร.
โลโภ ¶ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;
มิทฺธมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ;
เอเต อกุสลา วุตฺตา, เอกนฺเตน มเหสินา.
โลโภ อฏฺสุ นิทฺทิฏฺโ, วุตฺตา จตูสุ ทิฏฺิตุ;
มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, โทโสทฺวีสฺเวว ชายเต.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สห;
วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.
ผสฺโส ¶ จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน;
วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ วีริยสมาธิ จ.
ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ, มนสิกาโร จ จุทฺทส;
กุสลากุสลา เจว, โหนฺติ อพฺยากตาปิ จ.
เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ;
จตุฌานงฺคยุตฺตานิ, สตฺตตึสาติ นิทฺทิเส.
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ;
จตุตึสวิธํ จิตฺตํ, ทุวงฺคิกมุทีริตํ.
สภาเวนาวิตกฺเกสุ ¶ , ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร;
สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ น อุทฺธเร.
ตีณิ โสฬสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ วเท พุโธ;
เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ, ปฺจ เตรสสุทฺธเร.
สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรวิ;
เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ.
จตฺตาลีสาย ¶ จิตฺเตสุ, นวกํ นายโกพฺรวิ;
เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา;
ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ.
เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ, ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสุ;
จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, มคฺโค โส จตุรงฺคิโก.
ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต;
วุตฺโต ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ, มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ.
มคฺโค ¶ อฏฺสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺงฺคิโกติ หิ;
เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเร.
พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย;
เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเส.
เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;
จิตฺตเมวํ ตุ วิฺเยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จ.
ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ,
จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;
มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา,
วุตฺตานิ สพฺพานิปิ ตานิ เตสุ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทโส
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.
สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;
ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโต.
ปฺุาปฺุวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ;
กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺารส อเหตุกา.
เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;
สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺา, ตาทินา เหตุวาทินา.
สวตฺถุกาวตฺถุกโต ¶ , ตโถภยวเสน จ;
สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ;
อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จ.
โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;
นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา.
อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;
ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํ.
เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ;
ฉฬารมฺมณกฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยา.
วิฺาณานิ จ ทฺเวปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ;
สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, เปตฺวาภิฺมานสํ.
เตจตฺตาลีส ¶ วิฺเยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;
มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปฺจารมฺมณมีริตํ.
เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโต.
อเหตุํ เอกเหตฺุจ, ทฺวิเหตฺุจ ติเหตุกํ;
เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา, อฏฺารส อเหตุกา;
วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํ.
กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปฺุ-วิปากกฺริยโต ปน;
ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกา.
กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปฺุ-วิปากกฺริยโต ปน;
สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํ.
รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;
เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํ.
ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;
ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิฺามานสํ ทฺวยํ.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
ชนยนฺติ จ วิฺตฺตึ, อิเม ทฺวตฺตึส มานสา.
กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;
อฏฺานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;
โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเม.
เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;
กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติ.
สมุฏฺาเปนฺติ ¶ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;
ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, วิปากา จ อรูปิสุ.
สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตฺจ, จุติจิตฺตฺจารหโต;
น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสา.
เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปเภทโต;
ปฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.
สพฺเพว ¶ ปฺจปฺาส, นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา;
ชวนฏฺานโตเยว, เอกฏฺาเน นิยามิตา.
ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;
ฆายเน สายเน าเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยา.
มโนธาตุตฺติกํ าเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;
อฏฺสฏฺิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺานิกตํ คตา.
ปุน ทฺวิฏฺานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;
โสมนสฺสยุตํ ปฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา.
ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;
ตถา โวฏฺพฺพนํ โหติ, ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺโพ.
มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;
อิทํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปน.
ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา านโต ปน;
มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺานิกา มตา.
อฏฺ ¶ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;
ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺานวเสน จ.
จตุฏฺานิกจิตฺตานิ ¶ , อฏฺ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;
กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํ.
สนฺตีรณํ ภเว ปฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;
ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติ.
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺานวเสน จ;
ปฺจฏฺานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํ.
ปฺจกิจฺจํ ¶ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺกํ;
ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํ.
ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิฺาณานํ ปเภทโต;
สตฺตธา สตฺตวิฺาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโต.
เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต;
ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺวิธํ มโน.
ตตฺถ ทฺเวปฺจวิฺาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา.
สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ;
สพฺพํ โลกุตฺตรฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเว.
เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เยฺยํ วิภาวินา;
ปฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเว.
กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;
อภิฺานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติ.
จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิฺาณธาตุสุ;
ปจฺฉิมฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโต.
ปฺุาปฺุวเสเนว ¶ , วิปากกฺริยเภทโต;
ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิฺาณธาตุยา.
มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;
นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํ.
ธาตุทฺวยํ ¶ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.
มโนวิฺาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;
จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ิตํ.
ภเว ¶ จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺานเภทโต;
ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จ.
ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;
สนฺตีรณสฺส โวฏฺพฺพ-ชวนานํ วเสน จ.
ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว านเภทโต;
เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.
ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;
พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเย.
เอกวิธาทินเย ปนิมสฺมึ,
โย กุสโล มติมา อิธ ภิกฺขุ;
ตสฺสภิธมฺมคตา ปน อตฺถา,
หตฺถคตามลกา วิย โหนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;
จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
เทวาเจว ¶ มนุสฺสา จ, ติสฺโส วาปายภูมิโย;
คติโย ปฺจ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา ตุ ตโย ภวา.
ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา;
ภูมีสฺเวตาสุ อุปฺปนฺนา, สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา.
ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ, วเสเนกูนวีสติ;
ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา, ทุวิธา สมุทีริตา.
อจิตฺตกา สจิตฺตา จ, อสฺีนมจิตฺตกา;
เสสา สจิตฺตกา เยฺยา, สา ปเนกูนวีสติ.
ปฏิสนฺธิวเสเนว, โหนฺติ วีสติ ปุคฺคลา;
อิธ จิตฺตาธิการตฺตา, อจิตฺตา น จ อุทฺธฏา.
อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ;
อริยา ปน อฏฺาติ, สพฺเพ เอกาทเสริตา.
เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, ปุคฺคลานํ ปเภทโต;
จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ภณโต เม นิโพธถ.
ตึสภูมีสุ จิตฺตานิ, กติ ชายนฺติ เม วท;
จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, โหนฺติ สพฺพาสุ ภูมิสุ.
สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ;
ปฺจ รูปภเวเยว, จตฺตาเรว อรูปิสุ.
กามรูปภเวสฺเวว ¶ , อฏฺารส ภวนฺติ หิ;
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.
เปตฺวา ปน สพฺพาสํ, จตสฺโสปายภูมิโย;
เตรเสว จ จิตฺตานิ, โหนฺติ ฉพฺพีสภูมิสุ.
อปรานิ ¶ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;
จิตฺตานิ ปน ชายนฺติ, ฉ จ ฉพฺพีสภูมิสุ.
สุทฺธาวาสิกเทวานํ ¶ , เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย;
ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺเต, ปฺจวีสติภูมิสุ.
อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.
ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ;
อากิฺจฺํ เนวสฺฺจ, เปตฺวาปายภูมิโย.
อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโส อารุปฺปภูมิโย;
ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เตวีสภูมิสุ.
อรูเป จ อปาเย จ, เปตฺวา อฏฺ ภูมิโย;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหนฺติ ทฺวาวีสภูมิสุ.
สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวา นว ภูมิโย;
เอกวีสาสุ นิจฺจมฺปิ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.
เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ;
สุทฺธาวาเส เปตฺวา ตุ, อปายารุปฺปภูมิโย.
ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;
เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา.
กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ วเสน ตุ;
อฏฺ จิตฺตานิ ชายนฺเต, สทา สตฺตสุ ภูมิสุ.
ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ;
จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, ตีสุ ตีสฺเวว ภูมิสุ.
จตฺตาริ ¶ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ;
อรูปาวจรปากานํ, วเสน ปริทีปเย.
กุสลากุสลา กาเม,
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสา.
นรกาทีสฺวปาเยสุ, จตูสุปิ จ ชายเร;
ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, นุปฺปชฺชนฺติ กทาจิปิ.
กาเม เทวมนุสฺสานํ, นว ปากา มหคฺคตา;
เนว ชายนฺติ ชายนฺติ, อสีติ หทยา สทา.
กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
ตถา ฆานาทิวิฺาณ-ตฺตยํ ปากา อปฺุชา.
นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ;
อิเมหิ สห จิตฺเตหิ, ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ.
จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.
เสสานิ เอกปฺาส, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร;
รูปาวจริกา สพฺเพ, วิปากา กามธาตุยา.
โทมนสฺสาทิมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา;
เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ, นตฺถิ อารุปฺปภูมิยํ.
เอวํ ¶ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย;
ตถา เอกาทสนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสา.
อเหตุกสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺเต ปฺจภูมิสุ;
ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
อเหตุกสฺส วุตฺเตหิ, กามปากา ทุเหตุกา;
ทุเหตุกสฺส ชายนฺเต, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.
สพฺเพ มหคฺคตา เจว, สพฺเพปิ จ อนาสวา;
ติเหตุกา วิปากา จ, กาเม นว กฺริยาปิ จ.
ทุเหตุโน น ชายนฺติ, จตฺตาลีสํ ตถาฏฺ จ;
กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน.
ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, จตุปฺาส มานสา;
ทฺวิเหตุกสฺส วุตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, วิปากา กามธาตุยา;
รูปารูเปสุ ปฺุานิ, จตุปฺาส มานสา.
ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ปฺจตึส น ชายเร;
ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.
ปฺาเสวสฺส จิตฺตานิ, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส;
นวตึเสว จิตฺตานิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ทีปเย.
โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
อตฺตโนว ผเลนสฺส, สกทาคามิโน สิยุํ.
โสตาปนฺนสฺส ¶ ¶ วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ;
ทุติยํ จ ผลํ หิตฺวา, ยานิ จิตฺตานิ ตานิติ;
อนาคามิสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
กติ จิตฺตานิ ชายนฺเต, กาเม อรหโต ปน;
จตฺตารีสฺจ จตฺตาริ, กาเม อรหโต สิยุํ.
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ สกํ สกํ;
มคฺคจิตฺตํ สิยา เตสํ, เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต.
ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ;
ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, ชายนฺเตติ วินิทฺทิเส.
ฆานาทีสุ จ วิฺาณ-ตฺตยํ สตฺต อปฺุชา;
มหาปากา ตถา ปากา, อุปริชฺฌานภูมิกา.
วิปากาปิ จ อารุปฺปา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
อฏฺารส กฺริยา เจว, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.
ปมชฺฌานนิพฺพตฺต-ปุถุชฺชนสรีริโน;
เอตานิ จตุปฺาส, จิตฺตานิ น จ ลพฺภเร.
โสตาปนฺนสฺส ¶ จิตฺตานิ, ตตฺเถกตึส ชายเร;
ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา จาปฺุปฺจกํ.
สกทาคามิโน ตตฺถ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
เอกตึเสว ชายนฺเต, ปกฺขิปิตฺวา สกํ ผลํ.
อนาคามิสฺส ตตฺเถว, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
เอกตึเสว ชายนฺเต, ผลจิตฺเตน อตฺตโน.
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
อรหตฺตผลํ ¶ ¶ ปาโก, ปมชฺฌานสมฺภโว;
สตฺตวีสติ จิตฺตานิ, อรหนฺตสฺส ชายเร.
ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ทุติยชฺฌานภูมิสุ;
ฉตฺตึส ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.
ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปฺุปฺจกํ;
โสตาปนฺนสฺส พาตฺตึส, ผเลน สห อตฺตโน.
โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;
พาตฺตึส ผลจิตฺเตน, สกทาคามิสฺส อตฺตโน.
สกทาคามีสุ วุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
อนาคามิผเลนสฺส, พาตฺตึเสว ภวนฺติ หิ.
อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน;
ผเลน ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.
ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมิสุ;
ปฺจตึเสว ชายนฺเต, จตุตฺถชฺฌานปากโต.
โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเร;
สกทาคามิโน เอวํ, ตถานาคามิโนปิ จ.
ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, สตฺตวีสติ มานสา;
ตถา เวหปฺผเล จาปิ, สพฺเพสํ โหนฺติ มานสา.
เอกตึเสว จิตฺตานิ, สุทฺธาวาสิกภูมิสุ;
อนาคามิกสตฺตสฺส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.
อรหโต ปน ตตฺเถว, มานสา สตฺตวีสติ;
เอวํ รูปีสุ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
จตุวีสติ ¶ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
โสตาปนฺนสฺส ¶ ตตฺเถว, เปตฺวาปฺุปฺจกํ;
สมวีสติ จิตฺตานิ, ผเลน สห อตฺตโน.
สกทาคามิโน ตตฺถ, ตถานาคามิโนปิ จ;
ชายนฺติ วีส จิตฺตานิ, ปุพฺพปุพฺพผลํ วินา.
ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, ทสปฺจ จ มานสา;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.
โหนฺติ ¶ เตวีส จิตฺตานิ, อิติ วตฺวา วิภาวเย;
ติณฺณนฺนมฺเปตฺถ เสขานํ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;
กฺริยาทฺวาทส ปาเกโก, ผลํ ขีณาสวสฺส ตุ.
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
พาวีสติ จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร;
สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.
สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
อฏฺารเสว จิตฺตานิ, อนาคามิสฺส ชายเร.
เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
ขีณาสวสฺส สตฺตสฺส, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;
ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.
โสตาปนฺนสฺส ¶ สตฺตสฺส, สตฺตรส ปกาสเย;
สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.
สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;
โหนฺติ สตฺตรเสวสฺส, อนาคามิสฺส มานสา.
ทฺวาทเสว ¶ ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;
ชายนฺติ อรหนฺตสฺส, อิติ วตฺวา วิภาวเย.
เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ;
อรูปกุสลา เจว, อุปฺปชฺชนฺติ กฺริยาปิ จ.
อุทฺธมุทฺธมรูปีนํ, เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปน;
อารุปฺปาเนว ชายนฺเต, ทิฏฺาทีนวโต กิร.
เปตฺวา ปมํ มคฺคํ, กุสลานุตฺตรา ตโย;
กามาวจรปฺุานิ, อปฺุานิ ตถา ทส.
จตฺตารารุปฺปปฺุานิ, สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา;
ปมารุปฺปปาโก จ, นว กามกฺริยาปิ จ.
อารุปฺปาปิ กฺริยา สพฺพา, เตจตฺตาลีส มานสา;
อุปฺปชฺชนฺติ ปเนตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, สพฺโพ รูโปมหคฺคโต;
จิตฺตุปฺปาโท มโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ.
อาทิมคฺโค ตโย ปากา, อารุปฺปา จ ตถูปริ;
ฉจตฺตาลีส นตฺเถตฺถ, ปมารุปฺปภูมิยํ.
วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ;
เปตฺวา ปมารุปฺป-ตฺตยํ ปาโก จ อตฺตโน.
ตาลีเสตานิ ¶ ชายนฺเต, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;
เอวํ เสสทฺวเย เยฺยา, หิตฺวา เหฏฺิมเหฏฺิมํ.
อตฺตโน ¶ อตฺตโน ปากา, จตฺตาโร จ อนาสวา;
วิปากา โหนฺติ สพฺเพว, จตูสฺวารุปฺปภูมิสุ.
โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน, กาเม อฏฺ มหากฺริยา;
จตสฺโสปิ จ อารุปฺปา, เตรเสว กฺริยา สิยุํ.
ขีณาสวสฺส ¶ ชายนฺเต, ปมารุปฺปภูมิยํ;
ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.
เอกาทส กฺริยา โหนฺติ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;
ทเสว จ กฺริยา เยฺยา, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ.
อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;
อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.
จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;
เตรเสว จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, มหาปากา ตถา นว;
รูปารูปวิปากา จ, เตรเสว ภวนฺติเม.
จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ทุเหตุกปุถุชฺชเน;
าณหีนานิ จตฺตาริ, วิปากา เอว ชายเร.
ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ;
สตฺตรเสว จิตฺตานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺติ หิ.
วิฺาณานิ ทุเว ปฺจ, มโนธาตุตฺตยมฺปิ จ;
สนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพํ, โหนฺติ สตฺตรเสวิเม.
เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;
นเวว กุสลา โหนฺติ, จตุนฺนมฺปิ มหคฺคตา.
ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานฺจ, ติณฺณมริยานมาทิโต;
เตรเสว ตุ จิตฺตานิ, อุปฺปชฺชนฺตีติ นิทฺทิเส.
อฏฺเว กามปฺุานิ, ทิฏฺิหีนา อปฺุโต;
จตฺตาโรปิ จ อุทฺธจฺจ-สํยุตฺตฺจาติ เตรส.
เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ, ตถา สพฺพปุถุชฺชเน;
โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ, ทฺวยเมว ตุ ชายเต.
ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานํ ตุ, ปฺเจว ปน ชายเร;
จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ.
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ;
เอกเมว ภเว เตสํ, อิติ วตฺวา วิภาวเย.
มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ;
ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, จิตฺตุปฺปตฺติ ปกาสิตา.
เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;
พหุธาปิ จ โหตีติ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
สกฺกา ¶ วุตฺตานุสาเรน, เภโท าตุํ วิภาวินา;
คนฺถวิตฺถารภีเตน, สํขิตฺตํ ปนิทํ มยา.
ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ;
อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิภาวินา.
อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ,
วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ;
สทา สาธุ จินฺเตติ วาเจติ โย ตํ,
นรํ ราคโทสา จิรํ โนปยนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ภูมิปุคฺคลวเสน จิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส
เอเตสํ ¶ ¶ ¶ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.
รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.
ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต;
สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสฺิโต.
ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;
สวิฺาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺิโต.
อวิฺาณกสทฺโท โย,
โส โหตูตุสมุฏฺิโต;
ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,
สทฺทารมฺมณตํ คโต.
ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;
อยํ จตุสมุฏฺาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโต.
รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;
โสว จตุสมุฏฺาโน, รสารมฺมณนามโก.
ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;
โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.
สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ;
ลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ-ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.
ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;
ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํ.
ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ¶ , อาปาถํ น วชนฺติ เย;
เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิร.
เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อฺมฺสฺส โคจรํ;
เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํ.
ตฺจ ¶ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;
รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปน.
ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;
อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติ.
ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;
เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเว.
สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;
ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํ.
สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;
ปฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํ.
อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;
วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยา.
รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;
เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโร.
นารูปํ น จ ปฺตฺตึ, นาตีตํ น จนาคตํ;
อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโร.
เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;
จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิฺจิ อรูปิสุ.
มหาปากานมฏฺนฺนํ ¶ ¶ , สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา.
รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;
ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต;
อฏฺานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโร.
จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปฺุโต;
กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จ.
ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;
ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เต.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต กฺริยโตปิ จ;
ตถาภิฺาทฺวยฺเจว, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;
ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเม.
ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;
นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ ¶ , จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยา.
วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;
ปฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา.
อฏฺ ¶ ¶ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;
หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสา.
สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;
กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสา.
อภิฺามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;
สนฺตปฺตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเม.
เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;
นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินา.
กามโต จ กฺริยา ปฺจ, รูปโต ปฺจมี กฺริยา;
จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.
นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ;
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วท.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา,
ปฺุโต กฺริยโต ตถา;
อภิฺาหทยา ทฺเวปิ,
กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;
นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ.
จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;
อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ;
กฺริยาภิฺา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
จตฺตาโร ¶ ¶ าณสํยุตฺตา-ภิฺาจิตฺตฺจ ปฺุโต;
นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.
กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;
ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํ.
ปุถุชฺชโน น ชานาติ,
โสตาปนฺนสฺส มานสํ;
โสตาปนฺโน น ชานาติ,
สกทาคามิสฺส มานสํ.
สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;
อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํ.
เหฏฺิโม ¶ เหฏฺิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;
อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺิมสฺส จ มานสํ.
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,
โหติ อารมฺมณํ ปน;
ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;
อภิฺามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;
เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยา.
รูปาวจรปฺุานิ, กามปากํ ตโต วินา;
ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ.
อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;
เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิ.
อรูปาวจรปากานํ ¶ ¶ , ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;
อิเมสํ อฏฺราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
อปริยาปนฺนปฺุมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;
รูปโต ปฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;
ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปน.
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;
กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํ.
วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
อปฺุสฺสาติ ปฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;
อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโต.
อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;
กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปน.
กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;
รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.
กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
ยํ ¶ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;
ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปน.
กฺริยาจิตฺตํ ¶ ¶ ปนารุปฺเป, เตสํ ปฺจนฺนเมว จ;
อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโร.
รูปํ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;
กามาวจรปฺุสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ.
อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;
กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จ.
อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;
ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน;
เตภูมกสฺส ปฺุสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ.
รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;
นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.
รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;
ปฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตา.
อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;
กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโม.
ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;
จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจรา.
ปมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเว.
ปมารุปฺปปาโกยํ ¶ , ทุติยารุปฺปเจตโส;
กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิ.
ปมํ ¶ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
น ปฺุสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปน.
ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;
กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เยฺยํ วิภาวินา.
ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;
กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยา.
ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ;
อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;
กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปน.
ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;
เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยา.
ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,
เย เย ชายนฺติ โคจรํ;
โส โส เตสฺจ เตสฺจ,
โหตารมฺมณปจฺจโย.
โย ¶ ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตว.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส
คุเณสินา การุณิเกน เตน;
วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,
วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.
เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา;
ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเร.
กุสลํ กามโลกสฺมึ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;
ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํ.
เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;
นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสฺิตํ;
ติเหตุกํ ทุเหตฺุจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํ.
ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;
ทุเหตุกมเหตฺุจ, วิปากํ เทติ อตฺตโน.
ติเหตุเกน กมฺเมน,
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;
ทุเหตุกาปิ โหเตว,
น จ โหติ อเหตุกา.
ทุเหตุเกน กมฺเมน,
ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
อเหตุกาปิ ¶ โหเตว,
น จ โหติ ติเหตุกา.
อสงฺขารมสงฺขารํ ¶ , สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;
สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถา.
เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;
วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;
ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํ.
กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;
ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ.
พลวารมฺมเณ ¶ อิฏฺเ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;
มโนธาตุ ภวงฺคสฺมึ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปน.
วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปมํ กามมานสํ.
สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปเม กุสเล คเต;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุน.
วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ;
สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเต.
ตฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิ.
ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;
เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยา.
สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;
‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ.
ยทา ¶ ¶ หิ ตติยํ ปฺุํ, ชวนํ โหติ เตน จ;
สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยา.
‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;
อิมินา ปน สทฺธึ ฉ, ปุริมานิ จ ปฺจปิ.
ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;
ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเช.
อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;
ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุ.
ตสฺมึ ทฺวาเร ยทา อิฏฺ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;
อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธ.
อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;
อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโน.
อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;
เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเร.
เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;
โหนฺติ ปิฏฺิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโต.
ปฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;
สทฺธึ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;
ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺิ ภวนฺติเม.
เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;
สมสฏฺิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโย.
คหิตาคหเณเนตฺถ ¶ ¶ , จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;
โสตวิฺาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬส.
เอวเมว ¶ สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;
อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิ.
กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;
เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา.
ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;
ปวตฺตึ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเย.
ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ;
เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เยฺยํ สพฺพมเสสโต.
ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;
ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.
สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;
อเนกานิ วิปากานิ, สฺชเนติ ปวตฺติยํ.
เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;
สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;
อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปน.
เตน ¶ ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;
อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต.
โสมนสฺสยุเต าณ-หีเน กุสลมานเส;
สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมึ ทุเหตุเก.
ตเทวารมฺมณํ ¶ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;
ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํ.
ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;
อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํ.
ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;
โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํ.
ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํ.
ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;
เตสํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จ.
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ หิ.
เอวมฏฺฏฺ ¶ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;
จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ;
โสตฆานาทินา สทฺธึ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิ.
เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;
ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ทุเหตุกตฺตเยนาปิ ¶ , เสเสน สทิเสน ตุ;
ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโต.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;
โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.
ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;
โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.
ทุเหตุเกสุ ¶ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;
เตสุ อฺตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปน.
ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิฺาณธาตุยา.
ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;
กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา.
ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโน.
ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปฺุานํ ยสฺส กสฺสจิ;
ชวนสฺสาวสานสฺมึ, อเหตุกมิทํ มโน.
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;
ตํ ตุ มูลภวงฺคฺจ, ตทารมฺมณเมว จ.
วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;
อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จ.
เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;
คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิ.
อิฏฺเ ¶ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;
ตทา สนฺตีรณฺเจว, ตทารมฺมณมานสํ.
โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;
ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.
เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;
โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํ.
จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;
โสตฆานาทินา สทฺธึ, โหเตวาเหตุกฏฺกํ.
อเหตุปฏิสนฺธิสฺส ¶ , น ตทารมฺมณํ ภเว;
ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน.
ชาตา ¶ สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;
เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเว.
มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ;
จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติ.
เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;
คนฺธํ วายฺุจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปน.
เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธฺจ ฆายตํ;
ปิวตฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนิ, ปฺุชาเนว ปฺจปิ;
สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺกํ.
อยํ ตาว กถา อิฏฺ-อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;
กามาวจรปฺุานํ, ชวนานํ วเสนิธ.
นิยมตฺถํ ¶ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;
กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํ.
อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;
อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิ.
โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํ.
ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;
โคจเร อิฏฺมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํ.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;
ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปฺุชา.
อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ ¶ , กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;
โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํ.
โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;
คเวสิตพฺพา ปฺเจว, ตทารมฺมณมานสา.
อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;
ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสา.
ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;
ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต.
โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;
ตสฺส กึ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํ.
ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;
โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วา.
มหคฺคตํ ¶ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;
ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํ.
ตสฺมา ¶ ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;
น โหติ กึ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิก.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ ตุ;
ปฺุาปฺุวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยา.
อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;
ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จ.
ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;
ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิร.
วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;
กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิต.
วินา ¶ อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;
รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิฺจารพฺภ ชายเต.
อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;
จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เยฺยา ปฺจ นิยามตา.
ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;
รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตา.
เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;
มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํ.
ติเหตุกํ ติเหตฺุจ, ทุเหตฺุจ อเหตุกํ;
วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา.
ชาติยํ ¶ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;
วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตา.
โคจเรน ปสาทสฺมึ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;
อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตา.
อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,
วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;
สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,
โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกนิทฺเทโส
อิทานิ ¶ ¶ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.
ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปฺจสุ;
ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ.
ปมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;
ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วา.
นิปนฺนฏฺานโต กิฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;
คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สา.
ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;
เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุ.
ปสาทา ¶ ปฺจ ทฏฺพฺพา, สุตฺตํ ปฺจทิสาสฺวิว;
จิตฺตํ ปน จ ทฏฺพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย.
ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;
ปสาทานํ ตุ ทฏฺพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิ.
จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;
ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปน.
มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;
ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํ.
สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;
อารมฺมเณสุ ทฏฺพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํ.
ปุนาคนฺตฺวา ¶ ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;
วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ.
อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ;
อารมฺมเณน ปมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปน.
ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;
ตโต หิ ปมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํ.
เอเกการมฺมณํ ¶ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;
อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโต.
รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;
มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโย.
ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;
สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํ.
สาขาย ¶ ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;
อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว ชายเร.
เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;
ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโต.
ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;
อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว โหติติ.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;
อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเน.
สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺพฺพเนปิ จ;
กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วา.
เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิฺุนา;
อวิเสเสน วิฺเยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเน.
โทวาริโกปมาทีนิ ¶ , เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;
อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.
อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;
อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต จกฺขุวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน โสตสฺส, สทฺทาปาถคเมน จ;
อากาสนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต โสตวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ¶ ฆานสฺส, คนฺธาปาถคเมน จ;
วาโยสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต ฆานวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ชิวฺหาย, รสาปาถคเมน จ;
อาโปสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต ชิวฺหาวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภเทน ¶ กายสฺส, โผฏฺพฺพาปาถสงฺคมา;
ปถวีนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
ชายเต กายวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.
อสมฺเภทา มนสฺสาปิ, ธมฺมาปาถคเมน จ;
วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.
ปจฺจเยหิ ¶ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;
มโนวิฺาณเมวํ ตุ, สมฺปยุตฺเตหิ ชายเต.
มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;
อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ, สมนกฺกาโรติ สฺิตํ.
วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาติ, นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉติ;
ภวํ ตุ ปฺจโวการํ, สนฺธาย กถิโต ปน.
ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ;
กาเม ทส จ รูเปสุ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ.
กมฺมํ ¶ กมฺมนิมิตฺตฺจ, ตถา คตินิมิตฺตกํ;
อิทํ หิ ติวิธํ เตสํ, อารมฺมณมุทีริตํ.
กามาวจรสนฺธีนํ, ปริตฺตารมฺมณํ มตํ;
ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, โหติ นตฺถิ อนาคตํ.
อฏฺเว จ มหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;
เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ.
เอกาทสวิเธ จิตฺเต, ตทารมฺมณสฺิเต;
ทส ปฺุวิปากานิ, เอกํ โหติ อปฺุชํ.
มหาปากา น ชายนฺเต, รูปารูปภวทฺวเย;
กาเม รูเป ภเว เจว, โหติ สนฺตีรณตฺตยํ.
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;
เตสุ จิตฺตํ ปเนกมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.
น ตทารมฺมณํ หุตฺวา, ปวตฺตติ กทาจิปิ;
กสฺมา น โหติ เจ ตตฺถ, พีชสฺสาภาวโต ปน.
ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺเถตฺถ, กามาวจรสฺิตํ;
รูปาทิโคจเร ตสฺส, ภเวยฺย ชนกํ ตุ ยํ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนํ ¶ , นตฺถิตาปชฺชตีติ เจ;
นินฺทฺริยานํ ปวตฺตานุ-ภาวโต จิตฺตสมฺภโว.
เอกนฺเตน ยถา เจตํ, ตทารมฺมณมานสํ;
นปฺปวตฺตติ สพฺพมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.
อกามาวจรธมฺเมปิ, ตเทตํ นานุพนฺธติ;
กสฺมา อชนกตฺตา หิ, ชนกสฺสาสมานโต.
ชนกํ ¶ เตน ตุลฺยํ วา, กามาวจรสฺิตํ;
กุสลากุสลาทึ ตุ, ชวนํ อนุพนฺธติ.
กามาวจรธมฺมาปิ ¶ , เย มหคฺคตโคจรา;
หุตฺวา วตฺตนฺติ เต จาปิ, อิทํ เนวานุพนฺธติ.
ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ, เอกนฺเตน ปนสฺส หิ;
ตถาปริจิตตฺตา จ, นานุพนฺธติ สพฺพทา.
กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ;
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส.
นามโคตฺตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;
ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา.
ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา;
ตถา วิปสฺสนายาปิ, ลกฺขณารมฺมณาย จ.
ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ;
น โลกุตฺตรธมฺเมปิ, อารพฺภ ชวเน คเต.
ตถา มหคฺคเต ธมฺเม, อารพฺภ ชวเน ปน;
ปฏิสมฺภิทาาณานิ, อารพฺภ ชวิเตปิ จ.
มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ, ชวนานมนนฺตรํ;
ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ภวนฺติ อนุปุพฺพโต.
น ¶ วิชฺชติ มโนทฺวาเร, ฆฏฺฏนารมฺมณสฺส หิ;
กถํ ภวงฺคโต โหติ, วุฏฺานํ ปน เจตโส.
มโนทฺวาเรปิ อาปาถ-มาคจฺฉนฺเตว โคจรา;
ฆฏฺฏนาย วินา ตสฺมา, จิตฺตานํ โหติ สมฺภโว.
ทฺวาทสาปฺุจิตฺตานํ ¶ , วิปากา สตฺตสตฺตติ;
ภวนฺติ จตุราสีติ, ปาปปากา ปวตฺติยํ.
เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;
เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.
กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ, ชวนํ น จ โหติ ยํ;
ตํ เว กรณมตฺตตฺตา, วาตปุปฺผสมํ มตํ.
ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตํ, กิจฺจสาธนโต ปน;
ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส, ปุปฺผํว อผลํ สิยา.
ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย;
โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส, ิติยุปฺปตฺติยาปิ วา.
อุปกาโร หิ โส ตสฺส, ปจฺจโยติ ปวุจฺจติ;
สมฺภโวปภโว เหตุ, การณํ ปจฺจโย มโต.
โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก;
เหตูติ ปน โส ธมฺโม, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ตถาโลภาทโย ตโย;
ฉเฬว เหตุโย โหนฺติ,
ชาติโต นวธา สิยุํ.
ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;
มูลฏฺโติ วทนฺเตวํ, เอเก อาจริยา ปน.
เอวํ ¶ ¶ สนฺเต ตุ เหตูนํ, ตํสมุฏฺานรูปิสุ;
เหตุปจฺจยตา เนว, สมฺปชฺชติ กทาจิปิ.
น หิ เต ปน รูปานํ, สาเธนฺติ กุสลาทิกํ;
น เตสํ ปน รูปานํ, ปจฺจยา น จ โหนฺติ เต.
ตสฺมา ¶ หิ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;
มูลฏฺโติ น คนฺตพฺโพ, วิฺุนา สมยฺุนา.
สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส, สาธเนนุปการโก;
มูลฏฺโติ จ เหตูนํ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
กุสลากุสลา เหตู, กฺริยาเหตู จ สพฺพโส;
ธมฺมานํ สมฺปยุตฺตานํ, ตํสมุฏฺานรูปินํ.
เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฺจโวการภูมิยํ;
สมฺปยุตฺตานเมเวเต, จตุโวการภูมิยํ.
กาเม วิปากเหตูปิ, กามาวจรภูมิยํ;
อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน.
กฏตฺตารูปชาตานํ, ตเถว จ ปวตฺติยํ;
จิตฺตชานฺจ รูปานํ, เหตุปจฺจยตํ คตา.
รูเป วิปากเหตุ จ, รูปาวจรภูมิยํ;
ตถา วุตฺตปฺปการานํ, โหนฺติ เต เหตุปจฺจยา.
เหตุโย ปฺจโวกาเร, โลกุตฺตรวิปากชา;
จิตฺตชานฺจ รูปานํ, สมฺปยุตฺตานเมว จ.
เต เหตุปจฺจยา โหนฺติ, จตุโวการภูมิยํ;
ภวนฺติ สมฺปยุตฺตานํ, อิตเร จ สภูมิยํ.
เหตุตฺโถ เหตุโย เจว, เหตุปจฺจยสมฺภโว;
เอวเมว จ วิฺเยฺโย, สฺชาตสุขเหตุนา.
ฉนฺโท ¶ จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสา จาติ สตฺถุนา;
โลกาธิปตินา วุตฺตา, จตุธาธิปตี สิยุํ.
ฉนฺทํ ¶ ตุ เชฏฺกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;
จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมึ, ฉนฺทาธิปติ นามโส.
เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;
อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโ, เชฏฺฏฺเนุปการโก.
สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,
กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;
อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,
ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.
๙. นวโม ปริจฺเฉโท
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทโส
พาตฺตึส ¶ ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;
เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ปฺุาปฺุาทิสงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา;
ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปฺจกํ;
วิฺาณฏฺิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตา.
กาเม ¶ ปฺุาภิสงฺขาร-สฺิตา อฏฺ เจตนา;
นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปน.
นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;
ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุยา ¶ ;
วินา ปริตฺตปากานํ, โหนฺติ ทฺเวธา ปวตฺติยํ.
ตาเยว เจตนา รูป-ภเว ทฺเวธาว ปจฺจยา;
ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ภวนฺติ หิ ปวตฺติยํ.
อฏฺนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
โหนฺติ วุตฺตปฺปการาว, กาเม สุคติยํ ตถา;
โสฬสนฺนํ วิปากานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
รูเป ปฺุาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ;
ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.
โหนฺติมาปฺุสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา;
วิฺาณสฺส ปเนกสฺส, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.
ฉนฺนํ ปน ปวตฺเตว, โหนฺติ โน ปฏิสนฺธิยํ;
สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
วิฺาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา;
ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.
โส ¶ จ กามภเวนิฏฺ-รูปาทิอุปลทฺธิยํ;
อนิฏฺรูปาทโย ปน, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.
ตเถวาเนฺชสงฺขาโร ¶ , อรูปาวจรภูมิยํ;
จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
เอวํ ¶ ตาว ภเวสฺเวเต, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เยฺยา วิภาวินา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, โยนิอาทีสุ ตตฺริทํ;
อาทิโต ปน ปฏฺาย, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
อวิเสเสน ปฺุาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ;
ทตฺวาน ปฏิสนฺธึ ตุ, สพฺพปากํ ชเนติ โส.
ตถา จตูสุ วิฺเยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ;
พหุเทวมนุสฺสานํ, คตีสุ ทฺวีสุ เอว จ.
ตถา นานตฺตกายาทิ-วิฺาณานํ ิตีสุปิ;
ตถา วุตฺตปฺปการสฺมึ, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ.
เอวํ ปฺุาภิสงฺขาโร, ภวาทีสุ ยถารหํ;
เอกวีสติปากานํ, ปจฺจโย โหติ จ ทฺวิธา.
กาเม อปฺุสงฺขาโร, ภเว จตูสุ โยนิสุ;
ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา, วิฺาณฏฺิติยาปิ จ.
สตฺตาวาเส ปเนกสฺมึ,
อุโหติ โส ปจฺจโย ทฺวิธา;
สตฺตนฺนํ ปากจิตฺตานํ,
ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.
ตเถวาเนฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว ปุน;
เอกิสฺสา โยนิยา เจว, เอกิสฺสา คติยาปิ จ.
ตีสุ จิตฺตฏฺิตีสฺเวว, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ;
จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ทฺเวธา โส โหติ ปจฺจโย.
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ ¶ , วเสเนว ภวาทิสุ;
วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา.
น ¶ รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ;
สงฺกนฺติภาเว อสติ, ปฏิสนฺธิ กถํ สิยา.
นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ;
ตโต เหตุํ วินา ตสฺส, ปาตุภาโว น วิชฺชติ.
สุลทฺธปจฺจยํ รูปา-รูปมตฺตํ ตุ ชายติ;
อุปฺปชฺชมานเมวํ ตุ, ลภิตฺวา ปจฺจยํ ปน.
ภวนฺตรมุเปตีติ, สมฺาย ปวุจฺจติ;
น จ สตฺโต น จ ชีโว, น อตฺตา วาปิ วิชฺชติ.
ตยิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน;
ทสฺสยิสฺสามหํ สาธุ, นิโพธถ สุทุพฺพุธํ.
อตีตสฺมึ ¶ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิ;
หริตํ ตาลปณฺณํว, ปกฺขิตฺตํ อาตเป ปน.
สุสฺสมาเน สรีรสฺมึ, นฏฺเ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก;
หทยวตฺถุมตฺตสฺมึ, ิเต กายปฺปสาทิเก.
วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ จิตฺตํ, โหติ ตสฺมึ ขเณปิ จ;
ปุพฺพานุเสวิตํ กมฺมํ, ปฺุํ วาปฺุเมว วา.
กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ;
เอวํ ปวตฺตมานํ ตํ, วิฺาณํ ลทฺธปจฺจยํ.
อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนา-ทีนเว วิสเย ปน;
ตณฺหา นเมติ สงฺขารา, ขิปนฺติ สหชา ปน.
น มียมานํ ตณฺหาย, ตํ สนฺตติวสา ปน;
โอริมา ปน ตีรมฺหา, อาลมฺพิตฺวาน รชฺชุกํ.
มาติกาติกฺกโมเวตํ ¶ ¶ , ปุริมํ ชหติ นิสฺสยํ;
อปรํ กมฺมสมฺภูตํ, ลมฺพิตฺวา วาปิ นิสฺสยํ.
ตํ ปนารมฺมณาทีหิ, ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ;
ปุริมํ จวนํ เอตฺถ, ปจฺฉิมํ ปฏิสนฺธิ ตุ.
ตเทตํ นาปิ ปุริมา, ภวโตปิ อิธาคตํ;
กมฺมาทิฺจ วินา เหตุํ, ปาตุภูตํ น เจว ตํ.
เอตฺถ เจตสฺส จิตฺตสฺส, ปุริมา ภวโต ปน;
อิธานาคมเนตีต-ภวเหตูหิ สมฺภเว.
ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา;
ยถา อาคนฺตฺวา อฺตฺร, โหนฺติ สทฺทาทิเหตุกา.
เอวเมว จ วิฺาณํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;
สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา วาปิ นานตา.
สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา;
ขีรโต ทธิสมฺภูตํ, น ภเวยฺย กทาจิปิ.
อถาปิ ปน เอกนฺต-นานตา สา ภเวยฺย เจ;
ขีรสามี นโร เนว, ทธิสามี ภเวยฺย โส.
ตสฺมา เอตฺถ ปเนกนฺต-เอกตานานตาปิ วา;
น เจว อุปคนฺตพฺพา, วิฺุนา สมยฺุนา.
นนุ เอวมสงฺกนฺติ-ปาตุภาเว ตสฺส สติ;
เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺต-ภาเว ขนฺธาภิสมฺภวา.
เตสํ อิธ นิรุทฺธตฺตา, กมฺมสฺส ผลเหตุโน;
ปรตฺถาคมโต เจว, อิธ ตสฺส กตสฺส หิ.
อฺสฺส ¶ อฺโต เจว, กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา;
ตสฺมา น สุนฺทรํ เอตํ, วิธานํ สพฺพเมว จ.
เอตฺถาห ¶ –
สนฺตาเน ¶ ยํ ผลํ เอตํ, นาฺสฺส น จ อฺโต;
พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน;
อฺสฺสาติปิ วา เนว, อฺโต วา น โหติ ตํ.
พีชานํ อภิสงฺขารา, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก;
พีชานํ อภิสงฺขาเร, กเต ตุ มธุอาทินา.
ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน, ปมํ ลทฺธปจฺจโย;
มธุโร ผลโส ตสฺส, โหติ กาลนฺตเร ปน.
น หิ ตานิ หิ พีชานิ, อภิสงฺขรณมฺปิ วา;
ปาปุณนฺติ ผลฏฺานํ, เอวํ เยฺยมิทมฺปิ จ.
พาลกาเล ปยุตฺเตน, วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา;
ทีเปตพฺโพ อยํ วุทฺธ-กาลสฺมึ ผลทายินา.
เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ, วิชฺชมานมฺปิ วา ปน;
ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อถ วาวิชฺชมานกํ.
วิชฺชมานํ สเจ โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน;
ภวิตพฺพํ วิปาเกน, สทฺธิเมว จ เหตุนา.
อถ วาวิชฺชมานํ ตํ, นิรุทฺธํ ปจฺจโย ภเว;
ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยา.
วุจฺจเต ¶ –
กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;
ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.
กฏตฺตาเยว ¶ ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;
น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตา.
อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;
โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม
นวโม ปริจฺเฉโท.
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาคนิทฺเทโส
วุตฺตมาทิมฺหิ ¶ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;
ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํ.
ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;
รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิ.
ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;
จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ.
ปถวีธาตุ อาโป จ,
เตโช วาโย ตเถว จ;
จตฺตาโรเม มหาภูตา,
มหาภูเตน เทสิตา.
มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;
วฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สฺิตา.
จกฺขุ ¶ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ รูปตา;
สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํ.
วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิฺตฺติโย ทุเว;
อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.
อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;
อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติ.
มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมฺุจิตฺวา ปวตฺติโต;
อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโส.
ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;
เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนา.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;
ลกฺขณาทีสุ าเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิ.
สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;
กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.
ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;
อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิตํ.
ตตฺถ ¶ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, อุปพฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. เอเกกาย เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ¶ จกฺขุ ทฺวิธา วุตฺตํ, ปฺามํสปฺปเภทโต;
ตตฺถ ปฺามยํ จกฺขุ, โหติ ปฺจวิธํ ปน.
พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, าณทิพฺเพหิ นามโต;
ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถ.
อาสยานุสเย าณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;
พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺํ, มุนินา โลกจกฺขุนา.
เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สฺิตํ;
เยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, าณํ สพฺพฺุตา ปน.
ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ าณจกฺขุ ตํ;
อภิฺาจิตฺตชา ปฺา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.
มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;
สสมฺภารฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺิตํ.
อกฺขิกูปฏฺินา เหฏฺา, อุทฺธฺจ ภมุกฏฺินา;
อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโต.
พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;
นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติ.
สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;
ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํ.
จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;
อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํ.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
ภาวสมฺภวสณฺานํ,
ชีวิตานิ ตเถว จ.
สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;
ตถา วิตฺถารโต เจตํ,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
สณฺานสมฺภโว ตถา;
ทเสเต จตุสมุฏฺานา,
จตฺตาลีส ภวนฺติ เต.
จกฺขุ ¶ กายปฺปสาโท จ, ภาโว ชีวิตเมว จ;
จตฺตาลีสฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิ.
อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;
อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํ.
โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;
จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโว.
อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปฺจจกฺขุนา;
ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโน.
เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;
กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเ ทิฏฺมณฺฑเล.
สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;
กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปน.
อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;
วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํ.
จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารฺจ สาธยํ;
อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺติ.
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เยฺโย วิภาวินา;
วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.
สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.
กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโย. ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺติ.
เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ¶ จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ¶ โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา ¶ , รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
เกจิ ปนาหุ –
เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;
อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกา.
เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;
สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิฺจิปิ.
วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;
สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต.
ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;
ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํ.
เยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;
น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา.
เอวเมเตสุ ¶ จกฺขฺุจ, โสตํ อปตฺตคาหกํ;
เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํ.
รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ ¶ .
สทฺโทติ ¶ สทฺทยตีติ สทฺโท, โส ปน โสตปฏิหนนลกฺขโณ, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.
อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –
กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต;
ยฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยา.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;
ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํ.
น จ ตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, มโนวิฺเยฺยเมว ตํ;
อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิฺเยฺยา โหนฺติ วา น วา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;
อิทํ ปมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํ.
สมุฏฺาตีติ ¶ วิฺเยฺยํ, ปรโต ปฏิสนฺธิยํ;
ปวตฺเตปิ สมุฏฺาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติ.
มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;
มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํ.
ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;
ทุพฺพเลเนว ปฺุเน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเต.
อุภโตพฺยฺชนสฺสาปิ ¶ , เอกเมวินฺทฺริยํ สิยา;
เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยฺชนสฺส ตุ.
น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยฺชนการณํ;
ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํ.
อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ชีวิตนฺติ –
ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;
อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเท.
ลกฺขณาทีนิ ¶ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชรูปปริปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสเมว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ.
วตฺถูติ หทยวตฺถุ.
ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิฺาณธาตุโย;
วตฺตนฺติ ปฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติ.
มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ ¶ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเจว ธาตูนํ อาธารณรสํ, อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺานํ.
อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร. โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโร.
ยาย ¶ โอชาย ยาเปนฺติ, ยตฺถ ยตฺถ จ ปาณิโน;
อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ.
อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคึ หรติ กมฺมชํ;
เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปน.
โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;
หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโต.
ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.
กายวิฺตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ วิฺตฺติ. สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ วิฺตฺติ. ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา สยฺจ ตถา วิฺเยฺยตฺตา กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺติ.
ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;
รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตา.
กายวิฺตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;
ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปฺุาปฺุวสา ปน.
กายกมฺมนฺติ ¶ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา สา หิเตสินา;
สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเต.
ลภิตฺวา ¶ ปนุปตฺถมฺภํ, เอกาวชฺชนวีถิยํ;
เหฏฺาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺิตํ.
สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;
จาเลติ สหชํ รูปํ, วิฺตฺติสหิตาตฺตนา.
วจีวิฺตฺตินิทฺเทเส ¶ ปน –
ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;
โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยา.
วจีวิฺตฺติ วิฺเยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;
วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺา, สาว สกฺยกุลินฺทุนา.
สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนํ;
ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติ.
สา วิฺาปนโต เจว, อยํ วิฺเยฺยโตปิ จ;
วิฺตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเย.
น วิฺตฺติทฺวยํ อฏฺ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;
จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติ.
ตตฺถ กายวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. ตถา วจีวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา.
น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;
โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติ.
โส ¶ รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ, รูปปริยนฺตปกาสนรโส, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺาโน, อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺาโน.
รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;
ติสฺโส รูปวิการาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
เอตาสํ ¶ ปน ติสฺสนฺนํ, กมโต จ ปวตฺติยํ;
อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํ.
กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;
อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํ.
ตตฺถ ¶ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา.
อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา.
สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ น อฺมฺํ วิชหนฺติ.
อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –
รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;
อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติ.
อตฺถโต ¶ อุภยมฺเปตํ, ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ;
วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วา.
ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน.
ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา.
ชรานิทฺเทเส ¶ ชีรณํ ชรา.
ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;
ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏา.
รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพาติ.
เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิ.
ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิ.
อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;
สโมธานํ สมุฏฺานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จ.
โจทนํ ¶ ปริหารฺจ, นยเมกวิธาทิกํ;
สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณ.
ตตฺถ ¶ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อฺํ รูปํ นาม นตฺถิ. เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.
อรูเปปิ ¶ ปเนตสฺส, มิทฺธสฺสุปฺปตฺติ ปาโต;
นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิฺุนา.
อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธึ เอกูนตึส, สมฺภวรูเปน สทฺธึ ตึส, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกตึส, โรครูเปน สทฺธึ ทฺวตฺตึส รูปานี’’ติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อฺํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺวีสติวิธาเนว รูปานีติ.
เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติ.
สมุฏฺานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติ.
กมฺมํ ¶ อุตุ จ จิตฺตฺจ, อาหาโร รูปเหตุโย;
เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนฺโต.
ตสฺมา เอกสมุฏฺานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ.
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;
จิตฺตชํเยว วิฺตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินา.
จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺิโต;
อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํ.
วณฺโณ ¶ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
สนฺตตฺยุปจยากาสา,
เอกาทส จตุพฺภวา.
เอกาทเสกโต ¶ ชาตา,
ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;
จตุเชกาทสกฺขาตา,
ทฺเว น เกนจิ ชายเร.
กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;
อุตุนา ทสปฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปน.
ฉสฏฺิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺานวิภาคโต;
อฏฺสฏฺิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เต.
ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺิตา;
ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิ.
เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;
ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํ.
ชาตสฺส ¶ ปากเภทตฺตา, ทฺวยเมตํ น ชายติ;
สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิ.
วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;
ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ.
น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เยฺยา วิภาวินา;
ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตา.
ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.
ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.
เอวํ อิทํ ทฺวยฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;
น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิ.
กสฺมา ¶ หิ ชนกานํ ตุ, ปจฺจยานมภาวโต;
อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติ.
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ;
ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํ.
ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;
อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโต.
‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;
วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มฺสิ เจ ตุวํ.
เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;
อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถา.
อนิจฺจํ ¶ สงฺขตฺจาติ, วุตฺตํ วิฺตฺติโย วิย;
ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถา.
นตฺถีติ ¶ เจ ขํปุปฺผํว, นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิย;
โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโต.
ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;
ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํ.
ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;
ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํ.
นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นาม. เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นาม.
อฏฺารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;
ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตา.
เตสเมว ¶ จ รูปานํ, วิการตฺตา อสงฺขตา;
กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา.
เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพ.
โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –
อิตฺถิภาโว ปุมตฺตฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;
ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺานาติ วณฺณิตา.
เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;
จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติ.
อฺํ ปน จ อฺสฺมึ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;
ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํ.
อฺมฺาวินิพฺโภควเสน ¶ ตุ ปวตฺติโต;
เตสํ านนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยฺุนา.
ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;
อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํ.
ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;
ธชานํ ปฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตา.
ตสฺมา ¶ หิ ปน ธมฺมานํ, อฺมฺํ วิมิสฺสตา;
น โหเตวาติ วิฺเยฺยา, วิฺุนา สมยฺุนา.
เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพ.
นยเมกวิธาทิกนฺติ –
โลกิกตฺตา ¶ นเหตุตฺตา, สงฺขตตฺตา จ สาสวา;
สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต.
อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;
สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธา.
จกฺขุอายตนาทีนิ, ปฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;
เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.
จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺ ตุ;
เสสฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํ.
จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺพฺพเมว จ;
ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํ.
เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;
กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมฺถา.
เอวฺจ ทุวิธํ โหติ.
ปุน ¶ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆ- อนิทสฺสนอปฺปฏิฆเภทโต จ, กมฺมชากมฺมชเนวกมฺมชานากมฺมชเภทโต จ ติวิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทฺปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จ. เอวํ ติวิธํ โหติ.
ปุน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จ, ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารฺเจวินฺทฺริยฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ เนวินฺทฺริยฺจาติ เอวํ ¶ เภทโต จ, วตฺถุ เจว อินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ เจติ เอวํ เภทโต จ จตุพฺพิธํ.
ตตฺถ ¶ ทิฏฺํ นาม รูปายตนํ, สุตํ นาม สทฺทายตนํ, มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนตฺตยํ, วิฺาตํ นาม อวเสสจกฺขายตนาทิปฺจกํ, โสฬสวิธํ สุขุมรูปฺจ. จกฺขายตนาทิปฺจกํ ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารเมว โหติ, น วตฺถุ, หทยวตฺถุ วตฺถุเมว โหติ, น ทฺวารํ, เสสํ สพฺพํ รูปํ เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จ. ตติยจตุกฺเก อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ. อิมานิ หิ อินฺทฺริยาเนว โหนฺติ, น ทฺวารานิ, เสสมนนฺตรจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถจตุกฺเก ตติยปทํ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ จตุพฺพิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เนวินฺทฺริยํ ¶ น วตฺถุ น ทฺวารฺจาติ เอวํ ปเภทโต ปฺจวิธํ.
ตตฺถ –
อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถฺุจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ;
เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติ.
สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;
เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํ.
ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;
จกฺขาทิปฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จ.
วิฺตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;
หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปน.
อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ ¶ อินฺทฺริยเมว น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เสสํ ปน รูปํ เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารนฺติ. เอวํ ปฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิฺเยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ.
ตตฺถ อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นาม. ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิฺเยฺยํ ¶ นาม จกฺขุวิฺาเณน วิฺเยฺยํ รูปายตนํ…เป… กายวิฺเยฺยํ นาม โผฏฺพฺพายตนํ, มโนวิฺเยฺยํ นาม เสสา ปฺจ โอฬาริกา จ โสฬส สุขุมรูปานิ จาติ เอกวีสติวิธํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธํ โหติ.
ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิฺเยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺเยฺยํ มโนธาตุวิฺเยฺยํ มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติ.
ตตฺถ ¶ จกฺขาทิปฺจวตฺถูนิ หทยวตฺถุนา สทฺธึ ฉ วตฺถูนิ, เสสํ พาวีสติวิธํ รูปํ อวตฺถุ นาม, ทุติยสตฺตกมุตฺตานเมว. เอวํ สตฺตวิธํ โหติ.
ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺวิธํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปฺจ กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติทฺวาเรหิ สทฺธึ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺวิธํ โหติ.
ปุน อฏฺินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํ.
ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํ.
ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํ.
ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;
อุปฺปตฺตึ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ภุมฺมวชฺเชสุ ¶ เทเวสุ, นิรเย นิชฺฌามตณฺหิเก;
โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส.
เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;
จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตึส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโน.
อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานฺจ วีสติ;
ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;
เอเสว จ นโย เยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิ.
ชีวิเตน ยทา สทฺธึ, ชาเต สุทฺธกมฏฺกํ;
ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํ.
ชีวิตนวกํ ¶ กายปสาเทเนกโต สิยา;
ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํ.
เอเสว จ นโย เยฺโย, สทฺธึ ภาเวน วตฺถุนา;
จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิฺุนา.
โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;
กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติ.
จกฺขุ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ วตฺถุ จ;
ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปน.
พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;
ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จ.
จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;
จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิ.
ชีวิตนวเกเนว ¶ , อสฺุปฺปตฺติ ทีปิตา;
ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเก.
วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ตึสาวกํสโต;
อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโต.
ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;
รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;
อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโต.
ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;
พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปฺจ รูปา น วิชฺชเร.
จตุสนฺตติ กามสฺมึ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;
ทฺวิสนฺตติ อสฺเสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติ.
รูปํ ¶ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;
ปมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโย.
คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเร.
ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ตึส รูปานิ ชายเร;
ตเถว ิติภงฺเคสุ, ตึส ตึเสว ชายเร.
สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สฺิโต;
อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโล.
โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;
ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเย.
คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,
โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;
หิตตฺถินา ¶ เตน จ ภิกฺขุนายํ,
สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม
ทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานนิทฺเทโส
รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺํ ¶ , นิพฺพานํ ยํ ปนาทิโต;
ตสฺสิทานิ อนุปฺปตฺโต, วิภาวนนยกฺกโม.
ตสฺมาหํ ตสฺส ทสฺเสตุํ, ทุกฺกรสฺส ยถาพลํ;
ทุพฺโพธสฺส ปวกฺขามิ, วิภาวนมิโต ปรํ.
ตตฺถ ¶ นิพฺพานนฺติ ภวาภวํ วินนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, วานโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ จ ปวุจฺจติ อมตํ อสงฺขตํ ปรมํ สุขํ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ.
ยสฺส จาธิคมา สพฺพ-กิเลสานํ ขโย ภเว;
นิพฺพานมิติ นิทฺทิฏฺํ, นิพฺพานกุสเลน ตํ.
เอตํ จ นิพฺพานํ นาม ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ วาติ เวทิตพฺพํ.
เอตฺถาห – น ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโว อตฺถิ, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย, สสวิสาณํ ¶ วิย จ อนุปลพฺภนียโตติ? น, ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขิยมานานํ หิตคเวสีนํ ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปลพฺภนียโต. ยํ หิ ปุถุชฺชนา โนปลพฺภนฺติ, ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. อถายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ธมฺมเสนาปตินา ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพาน’’นฺติ นิพฺพานํ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว ทสฺสิโต, ตสฺมา ราคาทีนํ ¶ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจ? ตํ น. กสฺมา? อรหตฺตสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตปสงฺคโทสาปตฺติโต. กถํ? นิพฺพานํ ปุจฺฉานนฺตรเมว ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, อรหตฺต’’นฺติ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว วุตฺโต, ตสฺมา ตว มเตน อรหตฺตผลสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตตา ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ อนุตฺตรสฺส โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคานํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ, ตสฺมา มา ¶ เอวํ พฺยฺชนจฺฉายาย วเทสิ, อุภินฺนํ ปน สุตฺตานํ อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.
ยสฺส ปน ธมฺมสฺสาธิคเมน ราคาทีนํ ขโย โหติ, โส ธมฺโม ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อกฺขโยปิ สมาโน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ ขโยปจาเรน วุตฺโต, ‘‘ติปุสํ ชโร คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ วิย ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อรหตฺตํ ปน ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ราคาทีนํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปิ สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํ. กิฺจ ภิยฺโย – นิพฺพานสฺส พหุตฺตาทิโทสาปตฺติโต จ. เอวฺหิ สติ ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโต นิพฺพานสฺสาปิ พหุภาโว ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณตฺตา สงฺขตปริยาปนฺนฺจ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจํ ทุกฺขํ นิพฺพานํ ภเวยฺยาติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺย, โคตฺรภุโวทานมคฺคผลจิตฺตานํ กึ นุ อารมฺมณํ วเทสิ, วท ภทฺรมุขาติ? ราคาทีนํ ขยเมว วทามีติ. กึ ปน ราคาทโย โคตฺรภุอาทีนํ ขเณ ขียนฺติ, อุทาหุ ขียิสฺสนฺติ, อถ ขีณาติ? กึ ปเนตฺถ ‘‘ขีเณสฺเวว ขยํ วทามี’’ติ. สุฏฺุ อุปธาเรตฺวา วท ภทฺรมุขาติ, ยทิ ขีเณสฺเวว ขยํ วเทสิ, น โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ นิพฺพานารมฺมณตา สิชฺฌตีติ. กึ การณํ? โคตฺรภุกฺขเณ ราคาทโย ขียิสฺสนฺติ, ตถา โวทานกฺขเณ, มคฺคกฺขเณ ปน ขียนฺติ, น ขีณา, ผลกฺขเณ ขีณา. เอวํ สนฺเต ภวโต มเตน ผลเมว ขยารมฺมณํ, น อิตเร, อิตเรสํ ปน กิมารมฺมณํ วเทสีติ ¶ ? อทฺธา โส อารมฺมณํ อปสฺสนฺโต นิรุตฺตโร ¶ ภวิสฺสติ. อปิจ กิเลสกฺขโย นาม สปฺปุริเสหิ กรียติ, ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปาทียตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ ปน น เกนจิ กรียติ น อุปฺปาทียติ, ตสฺมา นิพฺพานมมตมสงฺขตํ. ตมกตํ ¶ ชานาตีติ อริยสาวโก ‘‘อกตฺู’’ติ ปวุจฺจติ. วุตฺตฺเจตํ –
‘‘อสทฺโธ อกตฺู จ,
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.
อปิจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา จ. ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ หิ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ. ยถาห ‘‘ตโย โขเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา. กตเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ติสฺโส นิสฺสรณธาตุโย. กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อรูปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตสฺส ตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปตฺติโทสโต ปมชฺฌานากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา อยุตฺตํ อกฺขยสฺส นิพฺพานสฺส ขยโทสาปชฺชนนฺติ, น ตุ ขโย นิพฺพานํ.
‘‘อตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, ปฺาย เม สุผุสิต’’นฺติ จ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ จ ธมฺมสามินา ตถาคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ ปรมตฺถวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺถิ นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโม’’ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อปิจ ปริตฺตตฺติเก ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา – ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ วุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ขยสฺส อปฺปมาณตฺตํ กถํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิเยว นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโวติ. ตํ ¶ ปน ปกติวาทีนํ ปกติ วิย, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย จ สสวิสาณํ วิย จ นาวิชฺชมานํ.
อถ ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานนฺติ เจ, ตมฺปิ อยุตฺตํ. กสฺมา? นิพฺพานารมฺมณานํ จิตฺตเจตสิกานํ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา. กถํ? ปริตฺตารมฺมณตฺติเก จ ปน ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ ¶ ปทมุทฺธริตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ ¶ , อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ. ยทิ ปเนเตสํ ปฺตฺติอารมฺมณํ สิยา, อปฺปมาณารมฺมณตา น ยุชฺเชยฺย, นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุํ. ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณา ปน รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา น ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานํ. ยสฺมา จ ปณฺณตฺติภาโว นิพฺพานสฺส น ยุชฺชติ, ตสฺมา มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ อุปฺปาทาทีนมภาวโต นิจฺจํ, รูปสภาวาภาวโต อรูปํ, ปปฺจาภาวโต นิปฺปปฺจํ นิพฺพานํ นาม อตฺถีติ อุปคนฺตพฺพนฺติ.
อจฺจนฺตมนนฺตํ สนฺตํ, อมตํ อปโลกิตํ;
ปณีตํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ.
สิวฺจ นิปุณํ สจฺจํ, ทุกฺขกฺขยมนาสวํ;
สุทุทฺทสํ ปรํ ปารํ, นิพฺพานมนิทสฺสนํ.
ตณฺหากฺขยํ ธุวํ ทีปํ, อพฺยาปชฺฌมนีติกํ;
อนาลยมรูปฺจ, ปทมจฺจุตมกฺขรํ.
วิราคฺจ นิโรธฺจ, วิมุตฺติ โมกฺขเมว จ;
อิเมหิ ปน นาเมหิ, นิพฺพานํ ตุ กถียติ.
เอวฺจ ¶ ปน วิฺาย, นิพฺพานมฺปิ จ อจฺจุตํ;
ตสฺส จาธิคมูปาโย, กตฺตพฺโพ วิฺุนา สทา.
สทฺธาพุทฺธิกรํ ตถาคตมเต สมฺโมหวิทฺธํสนํ,
ปฺาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ ชานาติ โย เจ อิมํ;
อตฺถพฺยฺชนสาลินํ สุมธุรํ สารฺุวิมฺหาปนํ,
คมฺภีเร นิปุณาภิธมฺมปิฏเก โส ยาภินิฏฺํ ปทํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร นิพฺพานนิทฺเทโส นาม
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
ปฺตฺตินิทฺเทโส
เอตฺถาห ¶ ¶ – ‘‘กึ เอตฺตกเมว เยฺยํ, อุทาหุ อฺมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปฺตฺติ นามาติ. สา ปเนสา ปฺเปตพฺพโต, ปฺาปนโต จ ‘‘ปฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป’’ติ. ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถ. กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขา. สมฺายตีติ สมฺา. ปฺาปียตีติ ปฺตฺติ. โวหรียตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ. เอวํ ตาว ปฺเปตพฺพโต ปฺตฺตีติ วุตฺตา. ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน ¶ สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปฺาปียติ จ, เอสา ปฺตฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ปฺาปนโต ปฺตฺตึ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปฺเปติ, ตสฺมา ตํ ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ. นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิ. อยํ ปฺาปนโต ปฺตฺติ นาม.
สา ปเนสา ตชฺชาปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺตีติ ติวิธา โหติ. ตตฺถ ตชฺชาปฺตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตา. อุปาทาปฺตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมูหปฺตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติ. กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทา. อยํ สมูหปฺตฺติ ¶ นาม. อสมูหปฺตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทา.
ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ. ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ ¶ . ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิฺาเณน วิฺายติ. ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิฺาเณน ปฺาปียติ. ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโต. ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปฺาปนา วิชฺชมานปฺตฺติ. ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปฺาปนา อวิชฺชมานปฺตฺติ. เปตฺวา ปน วจนตฺถํ เกนจิ อากาเรน อนุปลพฺภมานานํ ปฺจมสจฺจาทีนํ, ติตฺถิยปริกปฺปิตานํ วา ปกติปุริสาทีนํ ปฺาปนาปิ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว ¶ . ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘อิตฺถิสทฺโท, ปุริสสทฺโท’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณ’’นฺติ เอวมาทิกา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘ขตฺติยกุมาโร, พฺราหฺมณกุมาโร, ภิกฺขุกุมาโร’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปฺตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อยํ อุปาทาปฺตฺติ นาม.
อุปนิธาปฺตฺติปิ เอติสฺสา เอว ปเภทา, สา ปน ‘‘ทีฆํ อุปนิธาย รสฺโส, รสฺสํ อุปนิธาย ทีโฆ’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ‘‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพสุขํ อุปนิธายา’’ติ เอวมาทิกา จ, ตสฺมา ปฺเปตพฺพโต จ ปฺาปนโต จ ปฺตฺตีติ เวทิตพฺพา. สมฺา สมตฺตา.
ปรมตฺถโต จ ปฺตฺติ, ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ;
ทฺวีสุ าเนสุ กุสโล, ปรวาเทสุ น กมฺปติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฺตฺตินิทฺเทโส นาม
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธนิทฺเทโส
เอตฺถาห ¶ ¶ – นิทฺทิฏฺา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโ. ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ ¶ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนา. ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยา. กึ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อฺสฺส การกสฺสาภาวโต. การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติ. อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.
อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปฺาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กึ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยา. ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยา. ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อฺโ วา สิยา, อนฺโ วา. อถานฺโ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา.
อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส ¶ น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติ. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา. เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํ. อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส ¶ น ภวตีติ เจ? เจตนาย อตฺตา อฺโ สิยา. อถ อฺสฺส อตฺตสฺส นาเส สติ สยํ นาโส น ภวติ, เอวฺจ สติ ‘‘เจตนาย ¶ อนฺโ อตฺตา’’ติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถาปิ เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ อตฺตโน อนาโส เจตนายปิ อนาโส ภวตุ. อถ น ภวติ, ปฏิฺา หีนา. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อถ ปน เอวํ น ภวตีติ เจ? อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช. อถ ปน น ปริจฺจชสิ, ปฏิฺาหีโน ภวสิ.
อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนฺโ, อฺโเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อฺตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมฺตฺตฺจ เทสนฺตรกตมฺตฺตฺจาติ. ตตฺถ กึ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมฺตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติ.
อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติ. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโต. อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ ¶ เกน เหตุนา เจตนาย เอว นาโส ภวติ, น ปน อตฺตโน. อถ วิเสสการณํ นตฺถิ, ตว ลทฺธิยา อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส ¶ น ภวติ, อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถิ. เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ยํ ปน ตยา วุตฺตํ, ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ, ตถา เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ? ตมยุตฺตนฺติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถ รูปรสาทีนํ วิย สมาเนปิ เอกเทสตฺเต ยทิ อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโส น ภวติ, ปฏิฺาหีโน อสิ. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, ตว อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อเถวํ น ภวตีติ เจ? เอกเทสตาว นตฺถีติ.
อถ เทสนฺตรกตมฺตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อฺตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อฺตฺตํ สิยา. เจตนาย วินา อนฺตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อฺโ สิยา ¶ . อฺโ จ หิ ฆโฏ อฺโ จ ปโฏติ? น, เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ‘‘อเจตโน อตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต น ปริมุจฺจตีติ. ตสฺมา ปรมตฺถโต น โกจิ กตฺตา วา เวทโก วา อตฺตา อตฺถีติ ทฏฺพฺพนฺติ.
ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –
‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,
โส จ สนฺธาวตี นโร;
โส จ กโรติ เวเทติ,
สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จ.
‘‘สตฺโต ¶ สํสารมาปนฺโน,
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;
อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,
อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จ.
‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา,
ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,
ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จ.
‘‘ยฺหิ กโรติ ปุริโส,
กาเยน วาจา อุท เจตสา;
ตฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,
ตฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จ.
‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,
ปุคฺคลสฺสฏฺิสฺจโย;
สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,
อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จ.
‘‘อสทฺโธ ¶ อกตฺู จ,
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จ. –
วุตฺตนฺติ. สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต. นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –
‘‘กึ ¶ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จ.
‘‘ยถาปิ ¶ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จ.
ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพ. ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจฺจา’’ติ. ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต าตพฺพานิ. เอวํ อสงฺกรโต ตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺตึ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ.
โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;
กเมน ปรมา ปฺา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํ.
อติมติกรมาธินีหรํ,
วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;
ปติ ¶ สุณติ โย สทา อิมํ,
วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
มานยฺจ สุคตํ สุขานยํ;
พฺยากโรมิ ปรมํ อิโต ปรํ,
ตํ สุณาถ มธุรตฺถวณฺณนํ.
อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนํ;
ปตฺตุกาเมน กาตพฺพํ, อาทิโต สีลโสธนํ.
สงฺกสฺสรสมาจาเร, ทุสฺสีเล สีลวชฺชิเต;
นตฺถิ ฌานํ กุโต มคฺโค, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
สีลํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ มตํ;
ตํ ปนาจฺฉิทฺทมกฺขณฺฑมกมฺมาสมนินฺทิตํ.
กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, วิเวกสุขมิจฺฉตา;
สีลฺจ นาม ภิกฺขูนํ, อลงฺกาโร อนุตฺตโร.
รตนํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ;
จินฺตามณิ ปณีโต จ, สีลํ ยานมนุตฺตรํ.
สีตลํ ¶ สลิลํ สีลํ, กิเลสมลโธวนํ;
คุณานํ มูลภูตฺจ, โทสานํ พลฆาติ จ.
ติทิวาโรหณฺเจตํ, โสปานํ ปรมุตฺตมํ;
มคฺโค เขโม จ นิพฺพานนครสฺส ปเวสเน.
ตสฺมา สุปริสุทฺธํ ตํ, สีลํ ทุวิธลกฺขณํ;
กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, ปิยสีเลน ภิกฺขุนา.
กาตพฺโพ ปน สีลสฺมึ, ปริสุทฺเธ ิเตนิธ;
ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโท, ปลิโพธา ทสาหุ จ.
‘‘อาวาโส ¶ จ กุลํ ลาโภ,
คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ,
คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ.
ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ, กตฺวา ทสวิธสฺสปิ;
อุปสงฺกมิตพฺโพ โส, กมฺมฏฺานสฺส ทายโก.
ปิโย ¶ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก.
เอวมาทิคุโณเปตมุปคนฺตฺวา หิเตสินํ;
กลฺยาณมิตฺตํ กาเลน, กมฺมฏฺานสฺส ทายกํ.
กมฺมฏฺานํ คเหตพฺพํ, วตฺตํ กตฺวา ปนสฺส ตุ;
เตนาปิ จริตํ ตฺวา, ทาตพฺพํ ตสฺส ภิกฺขุโน.
จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสน จ;
สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกานํ, วเสน ฉพฺพิธํ มตํ.
โวมิสฺสกนยา เตสํ, จตุสฏฺิ ภวนฺติ เต;
เตหิ อตฺโถ น จตฺถีติ, น มยา อิธ ทสฺสิตา.
อสุภา ¶ จ ทเสเวตฺถ, ตถา กายคตาสติ;
เอกาทส อิเม ราค-จริตสฺสานุกูลตา.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, สวณฺณกสิณา อิเม;
อฏฺเว จ สทา โทส-จริตสฺสานุกูลตา.
ตํ โมหจริตสฺเสตฺถ, วิตกฺกจริตสฺส จ;
อนุกูลนฺติ นิทฺทิฏฺํ, อานาปานํ ปเนกกํ.
ปุริมานุสฺสติฉกฺกํ, สทฺธาจริตเทหิโน;
มรณูปสมายุตฺตา, สติมาหารนิสฺสิตา.
สฺา ¶ ธาตุววตฺถานํ, พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโน;
อิเม ปน จ จตฺตาโร, อนุกูลาติ ทีปิตา.
จตฺตาโรปิ จ อารุปฺปา, เสสานิ กสิณานิ จ;
อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตา.
อิทํ สพฺพํ ปเนกนฺต-วิปจฺจนีกภาวโต;
อติสปฺปายโต วุตฺต-มิติ เยฺยํ วิภาวินา.
กมฺมฏฺานานิ สพฺพานิ, จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเส;
กสิณานิ ทส เจว, อสุภานุสฺสตี ทส.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตฺตาโร จ อรูปิโน;
จตุธาตุววตฺถานํ, สฺา จาหารตา อิติ.
กมฺมฏฺาเนสุ เอเตสุ, อุปจารวหา กติ;
อานาปานสตึ กาย-คตํ หิตฺวา ปนฏฺปิ.
เสสานุสฺสติโย สฺา, ววตฺถานนฺติ เตรส;
อุปจารวหา วุตฺตา, เสสา เต อปฺปนาวหา.
อปฺปนายาวเหสฺเวตฺถ, กสิณานิ ทสาปิ จ;
อานาปานสตี เจว, จตุกฺกชฺฌานิกา อิเม.
อสุภานิ ¶ ทส เจตฺถ, ตถา กายคตาสติ;
เอกาทส อิเม ธมฺมา, ปมชฺฌานิกา สิยุํ.
อาทิพฺรหฺมวิหาราติ ¶ , ติกชฺฌานวหา ตโย;
จตุตฺถาปิ จ อารุปฺปา, จตุตฺถชฺฌานิกา มตา.
วเสนารมฺมณงฺคานํ, ทุวิโธ สมติกฺกโม;
โคจราติกฺกมารูเป, รูเป ฌานงฺคติกฺกโม.
ทเสว กสิณาเนตฺถ, วฑฺเฒตพฺพานิ โหนฺติ หิ;
น จ วฑฺฒนิยา เสสา, ภวนฺติ อสุภาทโย.
ทเสว กสิณาเนตฺถ, อสุภานิ ทสาปิ จ;
อานาปานสตี เจว, ตถา กายคตาสติ.
ปฏิภาคนิมิตฺตานิ ¶ , โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ;
เสสาเนว ปฏิภาค-นิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.
อสุภานิ ทสาหาร-สฺา กายคตาสติ;
เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวาทเสตานิ สพฺพทา.
ตานิ ทฺวาทส เจตานิ, อานาปานสตีปิ จ;
เตรเสว ปเนตานิ, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.
เปตฺวา จตุรารูเป, นตฺถิ กิฺจิ อรูปิสุ;
มนุสฺสโลเก สพฺพานิ, ปวตฺตนฺติ น สํสโย.
จตุตฺถํ กสิณํ หิตฺวา, กสิณา อสุภานิ จ;
ทิฏฺเเนว คเหตพฺพา, อิเม เอกูนวีสติ.
สติยมฺปิ จ กายมฺหิ, ทิฏฺเน ตจปฺจกํ;
เสสเมตฺถ สุเตเนว, คเหตพฺพนฺติ ทีปิตํ.
อานาปานสตี เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา;
วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหติ.
สุเตเนว ¶ คเหตพฺพา, เสสา อฏฺารสาปิ จ;
อุเปกฺขา อปฺปมฺา จ, อรูปา เจว ปฺจิเม.
อาทิโตว คเหตพฺพา, น โหนฺตีติ ปกาสิตา;
ปฺจตึสาวเสสานิ, คเหตพฺพานิ อาทิโต.
กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสุ, อากาสกสิณํ วินา;
กสิณา นว โหนฺเต จ, อรูปานํ ตุ ปจฺจยา.
ทสาปิ กสิณา โหนฺติ, อภิฺานํ ตุ ปจฺจยา;
ตโย พฺรหฺมวิหาราปิ, จตุกฺกสฺส ภวนฺติ ตุ.
เหฏฺิมํ เหฏฺิมารุปฺปํ, อุปรูปริมสฺส หิ;
ตถา จตุตฺถมารุปฺปํ, นิโรธสฺสาติ ทีปิตํ.
สพฺพานิ จ ปเนตานิ, จตฺตาลีสวิธานิ ตุ;
วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.
กมฺมฏฺานํ ¶ คเหตฺวาน, อาจริยสฺส สนฺติเก;
วสนฺตสฺส กเถตพฺพํ, อาคตสฺสาคตกฺขเณ.
อุคฺคเหตฺวา ¶ ปนฺตฺร, คนฺตุกามสฺส ภิกฺขุโน;
นาติสงฺเขปวิตฺถารํ, กเถตพฺพํ ตุ เตนปิ.
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, สมฺมฏฺานํ มโนภุโน;
อฏฺารสหิ โทเสหิ, นิจฺจํ ปน วิวชฺชิเต.
อนุรูเป วิหารสฺมึ, วิหาตพฺพํ ตุ คามโต;
นาติทูเร นจฺจาสนฺเน, สิเว ปฺจงฺคสํยุเต.
ขุทฺทโก ปลิโพโธปิ, ฉินฺทิตพฺโพ ปนตฺถิ เจ;
ทีฆา เกสา นขา โลมา, ฉินฺทิตพฺพา วิภาวินา.
จีวรํ รชิตพฺพํ ตํ, กิลิฏฺํ ตุ สเจ สิยา;
สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปจิตพฺโพว สุฏฺุ โส.
อจฺฉินฺนปลิโพเธน ¶ , ปจฺฉา เตน จ ภิกฺขุนา;
ปวิวิตฺเต ปโนกาเส, วสนฺเตน ยถาสุขํ.
วชฺเชตฺวา มตฺติกํ นีลํ, ปีตํ เสตฺจ โลหิตํ;
สณฺหายารุณวณฺณาย, มตฺติกาย มโนรมํ.
กตฺตพฺพํ กสิณชฺฌานํ, ปตฺตุกาเมน ธีมตา;
เสนาสเน วิวิตฺตสฺมึ, พหิทฺธา วาปิ ตาทิเส.
ปฏิจฺฉนฺเน ปนฏฺาเน, ปพฺภาเร วา คุหนฺตเร;
สํหาริมํ วา กาตพฺพํ, ตํ ตตฺรฏฺกเมว วา.
สํหาริมํ กโรนฺเตน, ทณฺฑเกสุ จตูสฺวปิ;
จมฺมํ วา กฏสารํ วา, ทุสฺสปตฺตมฺปิ วา ตถา.
พนฺธิตฺวา ตถา กาตพฺพํ, มตฺติกาย ปมาณโต;
ภูมิยํ ปตฺถริตฺวา จ, โอโลเกตพฺพเมว ตํ.
ตตฺรฏฺํ ภูมิยํ วฏฺฏํ, อาโกฏิตฺวาน ขาณุเก;
วลฺลีหิ ตํ วินนฺธิตฺวา, กาตพฺพํ กณฺณิกํ สมํ.
วิตฺถารโต ¶ ปมาเณน, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;
วฏฺฏํ วตฺตติ ตํ กาตุํ, วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตา.
เภรีตลสมํ สาธุ, กตฺวา กสิณมณฺฑลํ;
สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านํ, นฺหตฺวา อาคมฺม ปณฺฑิโต.
หตฺถปาสปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลา;
ปเทเส ตุ สุปฺตฺเต, อาสนสฺมึ สุอตฺถเต.
อุจฺเจ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, วิทตฺถิจตุรงฺคุเล;
อุชุกายํ ปณิธาย, กตฺวา ปริมุขํ สตึ.
กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
ปรมํ ปีติปาโมชฺชํ, ชเนตฺวา รตนตฺตเย.
‘‘ภาคี ¶ อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;
ปวิเวกสุขสฺสา’’ติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตมํ.
อากาเรน ¶ สเมเนว, อุมฺมีลิตฺวาน โลจนํ;
นิมิตฺตํ คณฺหตา สาธุ, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ.
น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โส, ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณํ;
วณฺณํ ปน อมฺุจิตฺวา, อุสฺสทสฺส วเสน หิ.
จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมึ, เปตฺเวกคฺคมานโส;
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, วตฺวา ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.
ปถวี เมทนี ภูมิ, วสุธา จ วสุนฺธรา;
เอวํ ปถวินาเมสุ, เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ.
อุมฺมีลิตฺวา นิมีลิตฺวา, อาวชฺเชยฺย ปุนปฺปุนํ;
ยาวุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, นุปฺปชฺชติ จ ตาว โส.
เอวํ ภาวยโต ตสฺส, ปุน เอกคฺคเจตโส;
ยทา ปน นิมีเลตฺวา, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.
ยถา อุมฺมีลิเตกาเล, ตถาปาถํ ตุ ยาติ เจ;
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ต-มุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.
นิมิตฺเต ¶ ปน สฺชาเต, ตโต ปภุติ โยคินา;
นิสีทิตพฺพํ โน เจวํ, ตสฺมึ าเน วิชานตา.
อตฺตโน วสนฏฺานํ, ปวิสิตฺวาน ธีมตา;
เตน ตตฺถ นิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ยถาสุขํ.
ปปฺจปริหารตฺถํ, ปาทานํ ปน โธวเน;
ตสฺเสกตลิกา ทฺเว จ, อิจฺฉิตพฺพา อุปาหนา.
สมาธิตรุโณ ตสฺส, อสปฺปาเยน เกนจิ;
สเจ นสฺสติ ตํ านํ, คนฺตฺวาวาทาย ตํ ปน.
ปีเ ¶ สุขนิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ;
สมนฺนาหริตพฺพฺจ, กเร ตกฺกาหตมฺปิ จ.
นิมิตฺตํ ปน ตํ หิตฺวา, จิตฺตํ ธาวติ เจ พหิ;
นิวาเรตฺวา นิมิตฺตสฺมึ, เปตพฺพํ ตุ มานสํ.
ยตฺถ ยตฺถ นิสีทิตฺวา, ตมิจฺฉติ ตโปธโน;
ตตฺถ ตตฺถ ทิวารตฺตึ, ตสฺสุปฏฺาติ เจตโส.
เอวํ ตสฺส กโรนฺตสฺส, อนุปุพฺเพน โยคิโน;
วิกฺขมฺภนฺติ จ สพฺพานิ, ปฺจ นีวรณานิปิ.
สมาธิยติ จิตฺตมฺปิ, อุปจารสมาธินา;
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, อุปฺปชฺชติ จ โยคิโน.
โก ปนายํ วิเสโส หิ, อิมสฺส ปุริมสฺส วา;
ถวิกา นีหตาทาส-มณฺฑลํ วิย มชฺชิตํ.
เมฆโต วิย นิกฺขนฺตํ, สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, พลากา วิย โตยเท.
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ¶ ตํ, ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ;
ตโตธิกตรํ สุทฺธํ, หุตฺวาปฏฺาติ ตสฺส ตํ.
ตนุสณฺานวนฺตฺจ, วณฺณวนฺตํ น เจว ตํ;
อุปฏฺาการมตฺตํ ตํ, ปฺชํ ภาวนามยํ.
ปฏิภาเค ¶ สมุปฺปนฺเน, นิมิตฺเต ภาวนามเย;
โหนฺติ วิกฺขมฺภิตาเนว, ปฺจ นีวรณานิปิ.
กิเลสา สนฺนิสินฺนาว, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;
จิตฺตํ สมาหิตํเยว, อุปจารสมาธินา.
อากาเรหิ ปน ทฺวีหิ, สมาธิยติ มานสํ;
อุปจารกฺขเณ ตสฺส, ปฏิลาเภ สมาธิโน.
นีวารณปฺปหาเนน ¶ , อุปจารกฺขเณ ตถา;
องฺคานํ ปาตุภาเวน, ปฏิลาภกฺขเณ ปน.
ทฺวินฺนํ ปน สมาธีนํ, กึ นานากรณํ ปน;
องฺคานิ ถามชาตานิ, อุปจารกฺขเณน จ.
อปฺปนาย ปนงฺคานิ, ถามชาตานิ ชายเร;
ตสฺมา ตํ อปฺปนาจิตฺตํ, ทิวสมฺปิ ปวตฺตติ.
ปลฺลงฺเกน จ เตเนว, วฑฺเฒตฺวา ตํ นิมิตฺตกํ;
อปฺปนํ อธิคนฺตุํ โส, สกฺโกติ ยทิ สุนฺทรํ.
โน เจ สกฺโกติ โส เตน,
ตํ นิมิตฺตํ ตุ โยคินา;
จกฺกวตฺติย คพฺโภว,
รตนํ วิย ทุลฺลภํ.
สตตํ อปฺปมตฺเตน, รกฺขิตพฺพํ สตีมตา;
นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธํ, ปริหานิ น วิชฺชติ.
อารกฺขเณ อสนฺตมฺหิ, ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสติ;
รกฺขิตพฺพํ หิ ตสฺมา ตํ, ตตฺรายํ รกฺขณาวิธิ.
อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.
สปฺปาเย ¶ สตฺต เสเวยฺย, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;
น จิเรเนว กาเลน, โหติ ภิกฺขุสฺส อปฺปนา.
ยสฺสปฺปนา น โหเตว, เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต;
อปฺปนาย จ โกสลฺลํ, สมฺมา สมฺปาทเย พุโธ.
อปฺปนาย หิ โกสลฺล-มิทํ ทสวิธํ อิธ;
คนฺถวิตฺถารภีเตน, มยา วิสฺสชฺชิตนฺติ จ.
เอวฺหิ ¶ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ ปน;
ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, อปฺปนา สมฺปวตฺตติ.
เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;
ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโต.
จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ¶ , ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;
สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํ.
อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;
อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเย.
ลีนตุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน มานสํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตาภิ-มุขํ ตํ ปฏิปาทเย.
เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, ปฏิปาทยโต ปน;
อิทาเนวปฺปนา ตสฺส, สา สมิชฺฌิสฺสตีติ จ.
ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายเตวชฺชนํ จิตฺตํ, ตตฺเรวารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, รูปาวจริกํ ภเว;
ตกฺกาทโย ปนฺเหิ, ภวนฺติ พลวตฺตรา.
อปฺปนาเจตโส ตานิ, ปริกมฺโมปจารโต;
วุจฺจนฺติ ปริกมฺมานิ, อุปจารานิ จาติปิ.
อปฺปนายานุโลมตฺตา ¶ , อนุโลมานิ เอว จ;
ยํ ตํ สพฺพนฺติมํ เอตฺถ, โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.
คหิตาคหเณเนตฺถ, ปริกมฺมปฺปนาทิกํ;
ทุติยํ อุปจารํ ตํ, ตติยํ อนุโลมกํ.
จตุตฺถํ ¶ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, ปฺจมํ อปฺปนามโน;
ปมํ อุปจารํ วา, ทุติยํ อนุโลมกํ.
ตติยํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, จตุตฺถํ อปฺปนามโน;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ, อปฺเปติ น ตโต ปรํ.
ฉฏฺเ วา สตฺตเม วาปิ, อปฺปนา เนว ชายติ;
อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺส, ชวนํ ปติ ตาวเท.
ปุริเมหาเสวนํ ลทฺธา, ฉฏฺํ วา สตฺตมมฺปิ วา;
อปฺเปตีติ ปเนตฺถาห, โคทตฺโต อาภิธมฺมิโก.
ธาวนฺโต หิ ยถา โกจิ,
นโร ฉินฺนตฏามุโข;
าตุกาโม ปริยนฺเต,
าตุํ สกฺโกติ เนว โส.
เอวเมว ปนจฺฉฏฺเ, สตฺตเม วาปิ มานโส;
น สกฺโกตีติ อปฺเปตุํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.
เอกจิตฺตกฺขณาเยว, โหตายํ อปฺปนา ปน;
ตโต ภวงฺคปาโตว, โหตีติ ปริทีปิตํ.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ;
อาวชฺชนํ ตโต ฌาน-ปจฺจเวกฺขณมานสํ.
กามจฺฉนฺโท ¶ จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ อุทฺธโต;
กุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปหีนา ปฺจิเม ปน.
วิตกฺเกน วิจาเรน, ปีติยา จ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ อิทํ.
นานาวิสยลุทฺธสฺส ¶ , กามจฺฉนฺทวสา ปน;
อิโต จิโต ภมนฺตสฺส, วเน มกฺกฏโก วิย.
เอกสฺมึ ¶ วิสเยเยว, สมาธาเนว เจตโส;
‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วุจฺจติ.
ปาโมชฺชภาวโต เจว, สีตลตฺตา สภาวโต;
‘‘พฺยาปาทสฺส ตโต ปีติ, ปฏิปกฺขา’’ติ ภาสิตา.
สวิปฺผาริกภาเวน, เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโต;
‘‘วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วณฺณิโต.
อวูปสนฺตภาวสฺส, สยฺเจวาติสนฺตโต;
‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ-ทฺวยสฺส ปฏิปกฺขกํ’’.
มติยา อนุรูปตฺตา, ‘‘อนุมชฺชนลกฺขโณ;
วิจาโร วิจิกิจฺฉาย, ปฏิปกฺโข’’ติ ทีปิโต.
ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ตํ, ฌานํ ปฺจงฺคสํยุตํ;
สิวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ.
เอวฺจาธิคตํ โหติ, ปมํ เตน โยคินา;
สุจิรฏฺิติกาเมน, ตสฺส ฌานสฺส สพฺพโส.
ตํ สมาปชฺชิตพฺพํ ตุ, วิโสเธตฺวาน ปาปเก;
ตํ สมาปชฺชโต ตสฺส, สุจิรฏฺิติกํ ภเว.
จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา;
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ.
วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเว จ, อุปจารฺจ อปฺปนา;
อุปจารมฺปิ วา ปตฺวา, วฑฺเฒตุํ ตฺจ วตฺตติ.
อปฺปนํ ปน ปตฺวา วา, ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม;
กสิตพฺพํ ยถาานํ, ปริจฺฉินฺทติ กสฺสโก.
โยคินา เอวเมวมฺปิ, องฺคุลทฺวงฺคุลาทินา;
ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถิจฺฉกํ.
ปตฺเตปิ ¶ ¶ ปเม ฌาเน, อากาเรหิปิ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา เตน, ภวิตพฺพํ ตปสฺสินา.
อาวชฺชนํ สมาปตฺติ, อธิฏฺาเนสุ ตีสุ จ;
วุฏฺานปจฺจเวกฺขาสุ, วสิตา ปฺจ ภาสิตา.
อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺิตฺวา, สมาปชฺช ปุนปฺปุนํ;
วุฏฺิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วสิตา ปฺจ สาธเย.
ปเม ¶ อวสิปตฺเต, ทุติยํ โย ปนิจฺฉติ;
อุภโต ภฏฺโภเว โยคี, ปมา ทุติยาปิ จ.
กามสฺสหคตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
ปมาทโยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ หานภาคิยํ.
สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา;
มนฺทสฺส โยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ ิติภาคิยํ.
อตกฺกสหิตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
อปฺปมตฺตสฺส ตํ ฌานํ, วิเสสภาคิยํ สิยา.
นิพฺพิทาสํยุตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;
นิพฺเพธภาคิยํ ฌานํ, โหตีติ ปริทีปิตํ.
ตสฺมา ปฺจสุ เอเตสุ, สุจิณฺณวสินา ปน;
ปมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย วิธินา ตโต.
ยสฺมา อยํ สมาปตฺติ, อาสนฺนากุสลาริกา;
ถูลตฺตา ตกฺกจารานํ, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.
อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ปเม ปน โยคินา;
ทุติยํ สนฺตโต ฌานํ, จินฺตยิตฺวาน ธีมตา.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ปเม ปุน;
ทุติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.
อถสฺส ¶ ปมชฺฌานา, วุฏฺาย วิธินา ยทา;
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.
ถูลโต ¶ ตกฺกจารา หิ, อุปติฏฺนฺติ โยคิโน;
เสสมงฺคตฺตยํ ตสฺส, สนฺตเมโวปติฏฺติ.
ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;
สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;
อิทานิ ทุติยชฺฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกมฺปิ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, ทุติยชฺฌานมานสํ.
สมฺปสาทนมชฺฌตฺตํ, ปีติยา จ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ โหติ ติวงฺคิกํ.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;
เอวํ ทุวงฺคหีนํ ตุ, ตีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.
ฌานํ ¶ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
ทุติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ทุติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติเยปิ สตีมตา.
ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ทุติยา ปุน;
อาสนฺนตกฺกจาราริ, สมาปตฺติ อยํ อิติ.
ปีติยา ¶ ปิยโต ตสฺส, เจตโส อุปฺปิลาปนํ;
ปีติยา ปน ถูลตฺตา, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.
ตตฺถ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา, ตติเย สนฺตโต ปน;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ทุติเย ปุน.
ตติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม;
อถสฺส ทุติยชฺฌานา, วุฏฺาย จ ยทา ปน.
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต;
ถูลโต ปีตุปฏฺาติ, สุขาทิ สนฺตโต ปน.
ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;
สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.
‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;
อิทานิ ตติยํ ฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ มนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, ตติยชฺฌานมานสํ.
สติยา สมฺปชฺเน, สมฺปนฺนํ ตุ สุเขน จ;
เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ทุวงฺคํ ตติยํ มตํ.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;
เอวเมกงฺคหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.
ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
ตติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ตติยาธิคเต ¶ ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตสฺมึ ปน สตีมตา.
ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ตติยา ปุน;
อาสนฺนปีติโทสา หิ, สมาปตฺติ อยนฺติ จ.
ยเทวเจตฺถ ¶ อาโภโค, สุขมิจฺเจว เจตโส;
เอวํ สุขสฺส ถูลตฺตา, โหตายํ องฺคทุพฺพลา.
อิติ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;
จตุตฺถํ สนฺตโต ทิสฺวา, เจตสา ปน โยคินา.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;
จตุตฺถาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.
อถสฺส ตติยชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ยทา ปน;
สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.
ถูลโต ตสฺสุปฏฺาติ, สุขํ ตํ มานสํ ตโต;
อุเปกฺขา สนฺตโต ตสฺส, จิตฺตสฺเสกคฺคตาปิ จ.
ถูลงฺคสฺส ปหานาย, สนฺตงฺคสฺสูปลทฺธิยา;
ตเทว จ นิมิตฺตฺหิ, ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ จ.
กโรโต มนสา เอว, ปุนปฺปุนฺจ โยคิโน;
จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
ภวงฺคํ ปนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.
ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;
ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;
รูปาวจริกํ โหติ, จตุตฺถชฺฌานมานสํ.
เอกงฺควิปฺปหีนํ ¶ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ โยคโต;
จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, ทุวงฺคนฺติ ปวุจฺจติ.
เอวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;
จตุตฺถาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.
ยสฺมา สุขมุเปกฺขาย, น โหตาเสวนํ ปน;
อุเปกฺขาสหคตาเนว, ชวนานิ ชวนฺติ จ.
อุเปกฺขาสหคตํ ¶ ตสฺมา, จตุตฺถํ สมุทีริตํ;
อยเมตฺถ วิเสโส หิ, เสสํ วุตฺตนยํ ปน.
ยํ จตุกฺกนเย ฌานํ, ทุติยํ ตํ ทฺวิธา ปน;
กตฺวาน ปฺจกนเย, ทุติยํ ตติยํ กตํ.
ตติยํ ตํ จตุตฺถฺจ, จตุตฺถํ ปฺจมํ อิธ;
ปมํ ปมํเยว, อยเมตฺถ วิเสสตา.
เอวเมตฺตาวตา วุตฺตา, นาติสงฺเขปโต มยา;
นาติวิตฺถารโต จายํ, รูปาวจรภาวนา.
สุมธุรวรตรวจโน, กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ;
อตินิสิตวิสทพุทฺธิ-ปสาทชน เวทนีโยยํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
นาม จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส
รูปารูปมตีเตน ¶ ¶ , รูปารูปาทิเวทินา;
ยานิ จารูปปฺุานิ, สรูเปนีริตานิ ตุ.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;
โยคาวจรภิกฺขูนํ, หิตตฺถาย สมาสโต.
‘‘รูเป โข วิชฺชมานสฺมึ, ทณฺฑาทานาทโย สิยุํ;
อเนกาปิ ปนาพาธา, จกฺขุโรคาทโย’’อิติ.
รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา, รูเป นิพฺพินฺทมานโส;
ตสฺสาติกฺกมนตฺถาย, อรูปํ ปฏิปชฺชติ.
ตมฺหา ¶ กสิณรูปาปิ, โส นิพฺพิชฺช วิสารโท;
อปกฺกมิตุกาโม จ, สูกราภิหโตว สา.
จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมึ, หุตฺวา จิณฺณวสี วสี;
จตุตฺถชฺฌานโต ธีมา, วุฏฺาย วิธินา ปุน.
กโรติ ปนิทํ จิตฺตํ, รูปมารมฺมณํ ยโต;
อาสนฺนโสมนสฺสฺจ, ถูลสนฺตวิโมกฺขโต.
อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, จตุตฺเถ ตตฺถ สพฺพโส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ปมารุปฺปฺจ สนฺตโต.
จกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺตกํ วา ปนิจฺฉติ;
ตตฺตกํ ปตฺถริตฺวาน, ผุฏฺโกาสฺจ เตน ตํ.
อากาโส ¶ อิติ วานนฺโต,
อากาโส อิติ วา ปุน;
มนสา หิ กโรนฺโตว,
อุคฺฆาเฏติ ปวุจฺจติ.
อุคฺฆาเฏนฺโต หิ กสิณํ, น สํเวลฺเลติ ตํ ปน;
น จุทฺธรติ โส โยคี, ปูวํ วิย กปาลโต.
เกวลํ ปน ตํ เนว, อาวชฺชติ น เปกฺขติ;
นาวชฺชนฺโต นเปกฺขนฺโต, อุคฺฆาเฏติ หิ นามโส.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ¶ , นิมิตฺตํ ปน ตํว โส;
อากาโส อิติ จิตฺเตน, อาวชฺชติ ปุนปฺปุนํ.
อาวชฺชโต หิ ตสฺเสวํ,
กโรโต ตกฺกาหตมฺปิ จ;
ปฺจ นีวรณา ตสฺส,
วิกฺขมฺภนฺติ หิ สพฺพโส.
อาเสวติ ¶ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
กโรโต ปน ตสฺเสว, สนฺตจิตฺตสฺส โยคิโน.
ตตฺรากาเส ปนาปฺเปติ, ปมารุปฺปมานสํ;
อิธาปิ ปุริเม ภาเค, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.
ชวนานิ อุเปกฺขาย, สมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ หิ;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, โหติ อารุปฺปมานสํ.
ปุน ภาเวตุกาเมน, ทุติยารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ปมารุปฺปมานเส.
อาสนฺนรูปาวจร-ชฺฌานปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
ทุติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.
เอวมาทีนวํ ¶ ทิสฺวา, ปมารุปฺปมานเส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ทุติยํ สนฺตโต ปน.
ตมากาสํ ผริตฺวาน, ปวตฺตมานสํ ปน;
ตฺจ วิฺาณมิจฺเจวํ, กตฺตพฺพํ มนสา พหุํ.
อาวชฺชนฺจ กตฺตพฺพํ, ตถา ตกฺกาหตมฺปิ จ;
‘‘อนนฺต’’นฺติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ, กาตพฺพํ มนสา นิธ.
ตสฺมึ ปน นิมิตฺตสฺมึ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
อุปจาเรน ตํ จิตฺตํ, สมาธิยติ โยคิโน.
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.
อากาสํ ผุสวิฺาเณ, ทุติยารุปฺปมานสํ;
อปฺเปติ อปฺปนา ยสฺมึ, นโย วุตฺตนโยว โส.
อากาโสยมนนฺโตติ, เอวมากาสเมว ตํ;
ผริตฺวา ปวตฺตวิฺาณํ, ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุจฺจติ.
มนกฺการวเสนาปิ, อนนฺตํ ปริทีปิตํ;
‘‘วิฺาณานนฺต’’มิจฺเจว, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยา.
อถ ¶ ภาเวตุกาเมน, ตติยารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส.
อาสนฺนปมารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
ตติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.
เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ตติยํ สนฺตโต ปน.
เอวํ มนสิ กตฺวาน, กาตพฺโพ มนสา ปุน;
ปมารุปฺปวิฺาณา-ภาโว ตสฺเสว สฺุโต.
ตํ ¶ ¶ ปนากาสวิฺาณํ, อกตฺวา มนสา ปุน;
‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วาเตน, ‘‘สฺุํ สฺุ’’นฺติ วา ตโต.
อาวชฺชิตพฺพเมวฺหิ, กตฺตพฺพํ มนสาปิ จ;
ตกฺกาหตฺจ กาตพฺพํ, ปุนปฺปุนํว ธีมตา.
ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ผริตฺวาน สมนฺตโต;
วิฺาณสฺส ปวตฺตสฺส, นตฺถิภาเว อภาวเก.
ตติยารุปฺปวิฺาณํ,
ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน;
อปฺปนาย นโยเปตฺถ,
โหติ วุตฺตนโยว โส.
อากาสคตวิฺาณํ, ทุติยารุปฺปจกฺขุนา;
ปสฺสนฺโต วิหริตฺวาน, ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา.
ปริกมฺมมนกฺกาเร ¶ , ตสฺมึ อนฺตรหิเต ปน;
ตสฺสาปคมมตฺตํว, ปสฺสนฺโต วสตี จ โส.
สนฺนิปาตํ ยถา โกจิ, ทิสฺวา สงฺฆสฺส กตฺถจิ;
คเต สงฺเฆ ตุ ตํ านํ, สฺุเมวานุปสฺสติ.
ปุน ภาเวตุกาเมน, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตติยารุปฺปมานเส.
อาสนฺนทุติยารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;
จตุตฺถารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.
เอวมาทีนวํ ¶ ทิสฺวา, ตติยารุปฺปมานเส;
นิกนฺตึ ปริยาทาย, จตุตฺถํ สนฺตโต ปน.
เอวํ มนสิ กตฺวาน, ปุน ตตฺเถว ธีมตา;
อภาวารมฺมณํ กตฺวา, สมฺปวตฺตมิทํ มโน.
‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’-มิจฺเจวํ ตํ ปุนปฺปุนํ;
โหติ อาวชฺชิตพฺพฺจ, กาตพฺพํ มนสาปิ จ.
ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;
สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.
อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;
ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.
ตติยารุปฺปสงฺขาต-ขนฺเธสุ จ จตูสุปิ;
จตุตฺถารุปฺปวิฺาณํ, ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน.
อปฺปนาย ¶ นโยเปตฺถ, เหฏฺา วุตฺตนยูปโม;
อปิเจตฺถ วิเสโสยํ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
‘‘อโห สนฺตา วตาย’’นฺติ, สมาปตฺติ ปทิสฺสติ;
ยา ปนาภาวมตฺตมฺปิ, กตฺวา สฺสติ โคจรํ.
สนฺตารมฺมณตาเยว, ‘‘สนฺตาย’’นฺติ วิปสฺสติ;
สนฺตโต เจ มนกฺกาโร, กถฺจ สมติกฺกโม.
อนาปชฺชิตุกามตฺตา ¶ , โหเตว สมติกฺกโม;
‘‘สมาปชฺชามหเมต’’-มิจฺจาโภโค น วิชฺชติ.
สนฺตโต ตํ กโรนฺโต หิ, มนสา สุขุมํ ปรํ;
อสฺํ ปน ทุพฺพลฺยํ, ปาปุณาติ มหคฺคตํ.
เนวสฺี จ นาสฺี,
ยาย สฺาย โหติ โส;
น ¶ เกวลํ ตุ สฺาว,
เอทิสี อถ โข ปน.
เอวเมว ภวนฺเตตฺถ, สุขุมา เวทนาทโย;
ปตฺตมกฺขนเตเลน, มคฺคสฺมึ อุทเกน จ.
สาเวตพฺโพ อยํ อตฺโถ, จตุตฺถารุปฺปโพธเน;
ปฏุสฺาย กิจฺจสฺส, เนวกฺกรณโต อยํ.
‘‘เนวสฺา’’ติ นิทฺทิฏฺา, จตุตฺถารุปฺปสมฺภวา;
ปฏุสฺาย กิจฺจํ สา, กาตุํ สกฺโกติ เนว จ.
ยถา ทหนกิจฺจํ ตุ, เตโชธาตุ สุโขทเก;
สา สงฺขาราวเสสตฺตา, สุขุมตฺเตน วิชฺชติ;
ตสฺมา ปน จ สา สฺา, ‘‘นาสฺา’’ติ ปวุจฺจติ.
เอตา หิ รูปมากาสํ,
วิฺาณํ ตทภาวกํ;
อติกฺกมิตฺวา กมโต,
จตสฺโส โหนฺติ อาห จ.
‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;
องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน.
สุปณีตตรา ¶ โหนฺติ,
ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;
อุปมา ตตฺถ วิฺเยฺยา,
ปาสาทตลสาฏิกา’’ติ.
สงฺเขเปน มยารุปฺป-สมาปตฺตินโย อยํ;
ทสฺสิโต ทสฺสิโต สุทฺธ-ทสฺสินา ปิยทสฺสินา.
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ ¶ ,
ชานาติมํ สารตรํ โย ปน ภิกฺขุ;
รูปารูปชฺฌานสมาปตฺตีสุ ทกฺโข,
รูปารูปํ ยาติ ภวํ โส อภิภุยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส นาม
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺานิทฺเทโส
อิโต ¶ ปรํ กริสฺสามิ, ปฺาสุทฺธิกรํ ปรํ;
ปฺจนฺนมฺปิ อภิฺานํ, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.
รูปารูปสมาปตฺตี,
นิพฺพตฺเตตฺวา ปนฏฺปิ;
โลกิกาปิ อภิฺาโย,
ภาเวตพฺพา วิภาวินา.
จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, สุจิณฺณวสินา สตา;
อนุโยคมภิฺาสุ, กาตุํ วตฺตติ โยคิโน.
อภิฺา ¶ นาม ภิกฺขูนํ, สาภิฺานํ อนุตฺตโร;
อลงฺกาโร หิ ตาณนฺติ, สตฺถนฺติ จ ปวุจฺจติ.
นิพฺพตฺติตาสฺวภิฺาสุ, โยคาวจรภิกฺขุนา;
สมาธิภาวนา หิสฺส, ตทา นิฏฺงฺคตา สิยา.
ทิพฺพานิ ¶ จกฺขุโสตานิ, อิทฺธิจิตฺตวิชานนํ;
ปุพฺเพนิวาสาณนฺติ, ปฺจาภิฺา อิมา สิยุํ.
กสิณานุโลมตาทีหิ, จตุทฺทสนเยหิ จ;
ทเมตพฺพมภิฺาโย, ปตฺตุกาเมน มานสํ.
ทนฺเต สมาหิเต สุทฺเธ, ปริโยทาเต อนงฺคเณ;
นุปกฺเลเส มุทุภูเต, กมฺมนีเย ิตาจเล.
อิติ อฏฺงฺคสมฺปนฺเน, จิตฺเต อิทฺธิวิธาย จ;
อภินีหรติ เจ จิตฺตํ, สิชฺฌติทฺธิวิกุพฺพนํ.
อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน;
วุฏฺาย หิ สตํ วาปิ, สหสฺสํ วา ยทิจฺฉติ.
‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’-จฺเจวํ กตฺวาน มานสํ;
อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน.
วุฏฺาย ปุนธิฏฺาติ,
สหาธิฏฺานเจตสา;
สตํ โหติ หิ โส โยคี,
สหสฺสาทีสฺวยํ นโย.
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตุ, นิมิตฺตารมฺมณํ สิยา;
ปริกมฺมมนาเนตฺถ, สตารมฺมณิกานิ ตุ.
ตทาธิฏฺานจิตฺตมฺปิ ¶ , สตารมฺมณเมว ตํ;
ปุพฺเพ วุตฺตปฺปนาจิตฺตํ, วิย โคตฺรภุนนฺตรํ.
ตเมกํ ¶ ชายเต ตตฺถ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มโน;
ปริกมฺมวิเสโสว, เสสํ ปุพฺพสมํ อิธ.
อิทฺธิวิธาณํ.
ทิพฺพโสตมิทํ ¶ ตตฺถ, ภาเวตพฺพํ กถํ สิยา;
อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปุน.
วุฏฺาย ปริกมฺเมน, กามาวจรเจตสา;
สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพว, มหนฺโต สุขุโมปิ จ.
ตสฺเสวํ ปน สทฺทสฺส, นิมิตฺตํ มนสิ กุพฺพโต;
ทิพฺพโสตมิทานิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.
สทฺเทสฺวฺตรํ สทฺทํ, กตฺวา อารมฺมณํ ตโต;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตุ, มโนทฺวาราวชฺชเน ปุน.
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา;
ปุริมาเนตฺถ จิตฺเตสุ, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุนามกา;
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, อปฺปนาจิตฺตมีริตํ.
สหชาตํ ตุ ยํ าณํ, อปฺปนามานเสน หิ;
ตํ าณํ ทิพฺพโสตนฺติ, วทนฺติ สุตโกวิทา.
ถามชาตํ กโรนฺเตน, ตํ าณํ เตน โยคินา;
‘‘เอตฺถนฺตรคตํ สทฺทํ, สุณามี’’ติ จ เจตสา.
องฺคุลํ ทฺวงฺคุลํ ภิยฺโย,
วิทตฺถิ รตนํ ตถา;
คาโม เทโส ตโต ยาว,
จกฺกวาฬา ตโต ปรํ.
อิจฺเจวํ ตุ ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ;
เอโส อธิคตาภิฺโ, ปาทการมฺมเณน ตุ.
ผุฏฺโกาสคเต ¶ สทฺเท, สพฺเพ ปน สุณาติ โส;
สุณนฺโต ปาฏิเยกฺกมฺปิ, สลฺลกฺเขตุํ ปโหติ โส.
ทิพฺพโสตาณํ.
กถํ ¶ ปนุปฺปาเทตพฺพํ, เจโตปริยมานสํ;
ทิพฺพจกฺขุวเสเนว, อิทํ าณํ ปนิชฺฌติ.
อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา, ตสฺมา ทิพฺเพน จกฺขุนา;
หทยํ ปน นิสฺสาย, วตฺตมานํ ตุ โลหิตํ.
ทิสฺวา ปรสฺส วิฺเยฺยํ,
โหติ จิตฺตํ ตุ ภิกฺขุนา;
โสมนสฺสยุเต จิตฺเต,
โลหิตํ โลหิตํ สิยา.
โทมนสฺสยุเต จิตฺเต, วตฺตมาเน ตุ กาฬกํ;
อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ติลเตลูปมํ สิยา.
ตสฺมา ¶ ปรสฺส สตฺตสฺส, ทิสฺวา หทยโลหิตํ;
เจโตปริยาณํ ตํ, กาตพฺพํ ถามตํ คตํ.
เอวํ ถามคเต ตสฺมึ, ยถานุกฺกมโต ปน;
จิตฺตเมว วิชานาติ, วินา โลหิตทสฺสนํ.
กามาวจรจิตฺตฺจ, รูปารูเปสุ มานสํ;
สพฺพเมว วิชานาติ, สราคาทิปฺปเภทกํ.
เจโตปริยาณํ.
ปุพฺเพนิวาสาเณน, กตฺตพฺพา ตทนุสฺสติ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนา;
ฌานานิ ปน จตฺตาริ, สมาปชฺชานุปุพฺพโต.
อภิฺาปาทกชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ตโต ปุน;
ภิกฺขุนา วชฺชิตพฺพาว, นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมา.
ตโต ¶ ¶ ปภุติ สพฺพมฺปิ, ปฏิโลมกฺกมา ปน;
สพฺพมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ทิวเส รตฺติยํ กตํ.
ปฏิโลมกฺกเมเนว, ทุติเย ตติเยปิ จ;
ทิวเส ปกฺขมาเสสุ, ตถา สํวจฺฉเรสุปิ.
ยาว อสฺมึ ภเว สนฺธิ, ตาว เตน จ ภิกฺขุนา;
กตมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ปุริมสฺมึ ภเวปิ จ.
จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ, นามรูปฺจ สาธุกํ;
เอวมาวชฺชิเต ตสฺมึ, นามรูเป ยทา ปน.
ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, นามรูปํ จุติกฺขเณ;
มโนทฺวาเร มนกฺกาโร, อุปฺปชฺชติ ตทา ปน.
อาวชฺชเน นิรุทฺธสฺมึ, ตเทวารมฺมณํ ปน;
กตฺวา ชวนจิตฺตานิ, โหนฺติ จตฺตาริ ปฺจ วา;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.
ปริกมฺมาทินามานิ, ปุริมานิ ภวนฺติ ตุ;
ปจฺฉิมํ อปฺปนาจิตฺตํ, รูปาวจริกํ ภเว.
เตน จิตฺเตน ยํ าณํ, สํยุตฺตํ เตน ยา ปน;
สํยุตฺตา สติ สา ปุพฺเพ-นิวาสานุสฺสตีริตา.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.
รูปํ ปสฺสิตุกาเมน, ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา;
กสิณารมฺมณํ ฌานํ, อภิฺาปาทกํ ปน.
อภินีหารกฺขมํ กตฺวา, เตโชกสิณเมว วา;
โอทาตกสิณํ วาปิ, อาโลกกสิณมฺปิ วา.
อิเมสุ ¶ กตปฺุเหิ, กสิเณสุ จ ตีสุปิ;
อาโลกกสิณํ เอตฺถ, เสฏฺนฺติ ปริทีปิตํ.
ตสฺมา ¶ ¶ ตมิตรํ วาปิ, อุปฺปาเทตฺวา ยถากฺกมํ;
อุปจารภูมิยํเยว, ตฺวา ตํ ปน ปณฺฑิโต.
วฑฺเฒตฺวาน เปตพฺพํ, น อุปฺปาเทยฺย อปฺปนํ;
อุปฺปาเทติ สเจ โหติ, ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํ.
ฌานสฺส วฑฺฒิตสฺสนฺโต-คตํ รูปํ ตุ โยคินา;
ปสฺสิตพฺพํ ภเว รูปํ, ปสฺสโต ปน ตสฺส ตํ.
ปริกมฺมสฺส วาโร หิ, อติกฺกมติ ตาวเท;
อาโลโกปิ ตโต ตสฺส, ขิปฺปมนฺตรธายติ.
ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูป-คตมฺปิ จ น ทิสฺสติ;
เตนาถ ปาทกชฺฌานํ, ปวิสิตฺวา ตโต ปุน.
วุฏฺาย ปน อาโลโก, ผริตพฺโพว ภิกฺขุนา;
เอวํ อนุกฺกเมเนว, อาโลโก ถามวา สิยา.
‘‘อาโลโก เอตฺถ โหตู’’ติ,
ยตฺตกํ านเมว โส;
ปริจฺฉินฺทติ ตตฺเถว,
อาโลโก ปน ติฏฺติ.
ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา, ปสฺสโต โหติ ทสฺสนํ;
ติณุกฺกาย คโต มคฺคํ, ปุริเสตฺถ นิทสฺสนํ.
อุปฺปาทนกฺกโมปิสฺส, ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน;
วุตฺตปฺปการรูปํ ตํ, กตฺวา อารมฺมณํ ปน.
มโนทฺวาเร มนกฺกาเร, ชาเต ยานิ ตเทว จ;
รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา, ชายนฺติ ชวนานิ หิ.
กามาวจรจิตฺตานิ ¶ , ตานิ จตฺตาริ ปฺจ วา;
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.
อตฺถสาธกจิตฺตํ ตํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มตํ;
ตํจิตฺตสํยุตํ าณํ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.
อนาคตํสาณสฺส ¶ , ยถากมฺมุปคสฺส จ;
ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ, อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนา.
จุตูปปาตาณมฺปิ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วา ปน;
อตฺถโต เอกเมเวทํ, พฺยฺชเน ปน นานตา.
ทิพฺพจกฺขุาณํ.
โยธ สุณาติ กโรติ จ จิตฺเต,
คนฺถมิมํ ปรมํ ปน ภิกฺขุ;
โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,
ยาติ อเนน ตเรน ตริตฺวา.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺานิทฺเทโส นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส
อนาคตํสาณฺจ ¶ , ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;
ปฺจ อิทฺธิวิธาทีนิ, สตฺตาภิฺา อิมา ปน.
เอตาสํ ¶ ปน สตฺตนฺนํ, อภิฺานมิโต ปรํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, อารมฺมณวินิจฺฉยํ.
อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;
สตฺตนฺนเมตฺถ าณานํ, สมฺปวตฺตึ สุณาถ เม.
ตตฺถ อิทฺธิวิธาณํ, ปริตฺตาทีสุ สตฺตสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
กาเยนาทิสฺสมาเนน, คนฺตุกาโม ยทาภเว;
จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, กายํ จิตฺตวเสน ตํ.
มหคฺคเต ¶ จ จิตฺตสฺมึ, สมาโรเปติ โส ตทา;
กายารมฺมณโต าณํ, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา.
ทิสฺสมาเนน กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว;
กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, จิตฺตํ กายวเสน ตํ.
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตํ, กาเย โรเปติ โส ตทา;
ฌานารมฺมณโต าณํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
อนาคตมตีตฺจ, กโรติ วิสยํ ยทา;
อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทานาคตโคจรํ.
กาเยน ทิสฺสมาเนน, คมเน ปน ภิกฺขุโน;
ปจฺจุปฺปนฺโน ภเว ตสฺส, โคจโรติ วินิทฺทิเส.
กายํ จิตฺตวเสนาปิ, จิตฺตํ กายวเสน วา;
ปริณามนกาลสฺมึ, อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา.
พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, พหิทฺธารูปทสฺสเน;
เอวมิทฺธิวิธํ าณํ, สมฺปวตฺตติ สตฺตสุ.
ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;
จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพโสตํ ปวตฺตติ.
ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ ¶ ปริตฺโต จ, สทฺโท อารมฺมณํ ยโต;
ปริตฺตารมฺมณํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณตํ คตํ.
อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสฺส, สวเนปิ ปรสฺส จ;
อชฺฌตฺตารมฺมณฺเจว, พหิทฺธารมฺมณมฺปิ จ.
เจโตปริยาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, ปริตฺตานํ ปชานเน;
ชานเน มชฺฌิมานํ ตุ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
ชานเน ปน มคฺคสฺส, ผลสฺสาปิ ปชานเน;
ตทา ปนสฺส าณสฺส, อปฺปมาโณว โคจโร.
ตํ ¶ มคฺคารมฺมณํ โหติ, มคฺคจิตฺตสฺส ชานเน;
ปริยาเยเนเวตสฺส, มคฺคารมฺมณตา มตา.
อตีเต สตฺตทิวส-พฺภนฺตเร จ ยทา ปน;
อนาคเต ตถา สตฺต-ทิวสพฺภนฺตเรปิ จ.
ปเรสํ ปน จิตฺตสฺส, ชานเน สมุทีริตํ;
อตีตารมฺมณฺเจว, ตทานาคตโคจรํ.
กถฺจ ปน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนโคจรตํ คตํ;
ปจฺจุปฺปนฺนํ ติธา วุตฺตํ, ขณสนฺตติอทฺธโต.
ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนขณาทิกํ;
เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนมิทํ ปน.
สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, อาหุ สนฺตติโกวิทา;
เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมํ.
ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนํ ตมาหุ เกจิธ;
เจโตปริยาณสฺส, โหติ อารมฺมณํ อิติ.
ยถา ¶ จ ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ, อุกฺขิตฺเต คคเน ปน;
อวสฺสํ เอกเมกสฺส, วณฺฏํ วณฺเฏน วิชฺฌติ.
เอวํ มหาชนสฺสาปิ, จิตฺเต อาวชฺชิเต ปน;
เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ.
เยนาวชฺชติ จิตฺเตน, เยน ชานาติ เจตสา;
เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺานา-ภาวโต ตํ น ยุชฺชติ.
ชวนาวชฺชนานํ ตุ, นานารมฺมณปตฺติโต;
อนิฏฺเ ปน หิ าเน, อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ.
ตสฺมา สนฺตติอทฺธาน-ปจฺจุปฺปนฺนานเมว ตุ;
วเสน ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ, โหติ อารมฺมณํ อิทํ.
ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาขฺยํ, อิทํ ชวนวารโต;
ทีเปตพฺพนฺติ นิทฺทิฏฺํ, ตตฺรายํ ทีปนานโย.
ยทา ¶ ¶ ปรสฺส จิตฺตฺหิ, าตุมาวชฺชติทฺธิมา;
อาวชฺชนมโน ตสฺส, ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ.
อารมฺมณํ ตทา กตฺวา, เตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.
เอเตสํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํ;
กามาวจรจิตฺตานิ, เสสานีติ วินิทฺทิเส.
เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, นิรุทฺธํ ตุ ตเทว จ;
จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิปิ.
เอการมฺมณตํ ยนฺติ, น นานารมฺมณานิ หิ;
อทฺธาวสา ภเว ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณโต ปน.
เอการมฺมณภาเวปิ, อิทฺธิมานสเมว จ;
ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, เนตรานิ ยถา ปน.
จกฺขุทฺวาเร ¶ ตุ วิฺาณํ, รูปํ ปสฺสติ เนตรํ;
เอวเมว จ ตํ อิทฺธิ-จิตฺตเมว จ ชานาติ.
ปรจิตฺตารมฺมณตฺตา, พหิทฺธารมฺมณํ สิยา;
เจโตปริยาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.
ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
กามาวจรขนฺธานํ, สมนุสฺสรเณ ปน;
ปริตฺตารมฺมณํเยว, โหตีติ ปริทีปเย.
รูปาวจริการุปฺปขนฺธานุสฺสรเณ ปน;
ภวตีติ หิ าตพฺพํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
อตีเต อตฺตนา มคฺคํ, ภาวิตํ ตุ ผลมฺปิ วา;
สมนุสฺสรโต เอว-ปฺปมาณารมฺมณํ สิยา.
สมนุสฺสรโต มคฺคํ, มคฺคารมฺมณเมว ตํ;
อตีตารมฺมณํเยว, โหติ เอกนฺตโต อิทํ.
เจโตปริยาณมฺปิ ¶ , ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;
อตีตารมฺมณา โหนฺติ, กิฺจาปิ อถ โข ปน.
เจโตปริยาณสฺส, สตฺตทฺทิวสพฺภนฺตรํ;
อตีตํ จิตฺตเมวสฺส, อารมฺมณมุทีริตํ.
อตีเต เจตนามตฺตํ, ยถากมฺมุปคสฺสปิ;
ปุพฺเพนิวาสาณสฺส, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.
อชฺฌตฺตารมฺมณํ อตฺต-ขนฺธานุสฺสรเณ สิยา;
พหิทฺธารมฺมณํ อฺ-ขนฺธานุสฺสรเณ ภเว.
สรเณ นามโคตฺตสฺส, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ;
ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.
ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;
จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพจกฺขุ ปวตฺตติ.
ทิพฺพโสตสมํ ¶ ทิพฺพ-จกฺขุอารมฺมณกฺกเม;
รูปํ สทฺโทติ ทฺวินฺนํ ตุ, อยเมว วิเสสตา.
อนาคตํสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
นิพฺพตฺติสฺสติ ยํ กามา-วจเรติ ปชานโต;
ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปารูเปสฺวนาคเต.
นิพฺพตฺติสฺสติ ยฺจาปิ, สิยา มหคฺคตโคจรํ;
ภาเวสฺสติ อยํ มคฺคํ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ.
เอวํ ปชานเน อปฺป-มาณารมฺมณตํ ภเว;
มคฺคํ ภาเวสฺสติจฺเจว, ชานเน มคฺคโคจรํ.
เอกนฺเตน อิทํ าณํ, โหตานาคตโคจรํ;
เจโตปริยํ ตุ กิฺจาปิ, โหตานาคตโคจรํ.
อถ โข ปน ตํ สตฺต-ทิวสพฺภนฺตรํ ปน;
จิตฺตเมว จ ชานาติ, น หิ ตํ อฺโคจรํ.
อนาคตํสาณสฺส ¶ , อนาคตํสโคจรํ;
‘‘อหํ เทโว ภวิสฺสามิ’’-จฺเจวมชฺฌตฺตโคจรํ.
‘‘ติสฺโส ผุสฺโส อมุตฺรายํ,
นิพฺพตฺติสฺสตินาคเต’’;
อิจฺเจวํ ชานเน ตสฺส,
พหิทฺธารมฺมณํ สิยา.
ชานเน นามโคตฺตสฺส, ยสฺส กสฺสจินาคเต;
ปุพฺเพนิวาสาณํว, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ.
ยถากมฺมุปคาณํ ¶ , ปริตฺตาทีสุ ปฺจสุ;
อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.
ชานเน กามกมฺมสฺส, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา;
ตถา มหคฺคตกมฺมสฺส, ตํ มหคฺคตโคจรํ.
อตีตเมว ชานาติ, ตสฺมา จาตีตโคจรํ;
อชฺฌตฺตารมฺมณํ โหติ, อตฺตโน กมฺมชานเน.
พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, ปรกมฺมปชานเน;
เอวํ ปวตฺติ าตพฺพา, ยถากมฺมุปคสฺสปิ.
สตฺตนฺนมฺปิ อภิฺานํ, วุตฺโต อารมฺมณกฺกโม;
เอตฺถ วุตฺตนเยเนว, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.
วิวิธตฺถวณฺณปเทหิ สมฺปนฺนํ,
มธุรตฺถมตินีหรํ คนฺถํ;
โสตุชนสฺส หทยปีติกรํ,
สุเณยฺย โกจิ มนุโช สเจตโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส
สมาธึ ¶ ¶ ปน สาภิฺํ, ภาเวตฺวา ตทนนฺตรํ;
ภาเวตพฺพา ยโต ปฺา, ภิกฺขุนา เตน ธีมตา.
ตโตหํ ¶ ทานิ วกฺขามิ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;
สมาเสเนว ภิกฺขูนํ, ปรํ ปีติสุขาวหํ.
กา ปฺา ปน โก จตฺโถ,
กิมสฺสา ลกฺขณาทิกํ;
กติธา สา กถํ เตน,
ภาเวตพฺพาติ วุจฺจเต. –
ปฺา วิปสฺสนาปฺา, ปฺุจิตฺตสมายุตา;
ปชานาตีติ ปฺา สา, ชานนา วา ปการโต.
สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตรํ;
สฺาวิฺาณปฺานํ, ชานนตฺเต สเมปิ จ.
ยา สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปน;
ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ตุ, กาตุํ สกฺโกติ เนว สา.
วิฺาณํ ปน ชานาติ, นีลปีตาทิโคจรํ;
สกฺโกติปิ อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ.
อุสฺสกฺกิตฺวา น สกฺโกติ, มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ;
ปฺา วุตฺตนยํ กาตุํ, สกฺโกติ ติวิธมฺปิ ตํ.
อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ, วิเสโส สมุทีริโต;
สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สภาวปฏิเวธนํ.
ลกฺขณํ ปน ปฺาย, ลกฺขณฺูหิ ทีปิตํ;
สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา.
อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา ¶ , สมาธาสนฺนการณา;
เอวเมตฺถ จ วิฺเยฺยา, ปฺาย ลกฺขณาทิกา.
กติธาติ ¶ เอตฺถ –
ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา,
โลกิกาโลกิกา ทฺวิธา;
โลกิเยเนตฺถ มคฺเคน,
ยุตฺตา สา โลกิกา สิยา.
โลกุตฺตเรน ¶ มคฺเคน, ยุตฺตา โลกุตฺตรา มตา;
ติวิธาปิ สิยา ปฺา, จินฺตาสุตมยาทิโต.
ตตฺถตฺตโนว จินฺตาย, นิปฺผนฺนตฺตาติ ตสฺส สา;
โหติ จินฺตามยา ปฺา, ภูริปฺเน เทสิตา.
ปรโต ปน สุตฺวาน, ลทฺธา ปฺา อยํ อิธ;
สุเตเนว จ นิปฺผนฺนา, ปฺา สุตมยา มตา.
ยถา วาปิ ตถา เจตฺถ, ภาวนาย วเสน ตุ;
นิปฺผนฺนา อปฺปนาปตฺตา, ปฺา สา ภาวนามยา.
ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส, วเสน จตุธา สิยา;
อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, าณํ าเณสุ ตีสุปิ.
ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, วิปากา จ กฺริยา ตถา;
นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ จ, ปฺเจเต อตฺถสฺิตา.
ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค จ ภาสิตํ;
กุสลากุสลฺเจติ, ปฺเจเต ธมฺมสฺิตา.
ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยา สภาวนิรุตฺติ ตุ;
นิรุตฺตีติ จ นิทฺทิฏฺา, นิรุตฺติกุสเลน สา.
าณํ อารมฺมณํ กตฺวา, ติวิธํ ปจฺจเวกฺขโต;
เตสุ าเณสุ ยํ าณํ, ปฏิภานนฺติ ตํ มตํ.
ปริยตฺติปริปุจฺฉาหิ ¶ ¶ , สวนาธิคเมหิ จ;
ปุพฺพโยเคน คจฺฉนฺติ, ปเภทํ ปฏิสมฺภิทา.
กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ –
ขนฺธาทีสุ หิ ธมฺเมสุ, ภูมิภูเตสุ โยคินา;
อุคฺคหาทิวเสเนตฺถ, กตฺวา ปริจยํ ปน.
สีลํ จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, สมฺปาเทตฺวา ตโต ปรํ;
ทิฏฺิสุทฺธาทโย ปฺจ, สมฺปาเทนฺเตน สุทฺธิยา.
ตาย ปฺาย ยุตฺเตน, ภีเตน ชนนาทิโต;
ภาเวตพฺพา ภวาภาวํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา.
รูปฺจ เวทนา สฺา, สงฺขารา เจว สพฺพโส;
วิฺาณฺเจติ ปฺเจเต, ขนฺธา สมฺพุทฺธเทสิตา.
ตตฺถ ยํ กิฺจิ รูปํ ตํ, อตีตานาคตาทิกํ;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกมฺปิ วา.
หีนํ วาปิ ปณีตํ วา, ยํ ทูเร ยฺจ สนฺติเก;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
อิตเรสุปิ ยํ กิฺจิ, ตํ เวทยิตลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, เวทนากฺขนฺธตา กตา.
จิตฺตชํ ¶ ปน ยํ กิฺจิ, ตํ สฺชานนลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สฺากฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
ยํ กิฺจิ จิตฺตสมฺภูตํ, อภิสงฺขารลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สงฺขารกฺขนฺธตา กตา.
ตตฺถ จิตฺตํ ตุ ยํ กิฺจิ, ตํ วิชานนลกฺขณํ;
สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, วิฺาณกฺขนฺธตา กตา.
จตฺตาโร ¶ จ มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺวีสติธา เจตํ, รูปํ รูปนฺติ คณฺหติ.
เอกาสีติยา ¶ จิตฺเตน, สํยุตฺตา เวทนาทโย;
เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสฺิตา.
จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธ, นามนฺติ ปริคณฺหติ;
รูปกฺขนฺโธ ภเว รูปํ, นามกฺขนฺธา อรูปิโน.
รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามํ นมนลกฺขณํ;
อิติ สงฺเขปโต นาม-รูปํ โส ปริคณฺหติ.
ผาเลนฺโต วิย ตาลสฺส, กนฺทํ ตุ ยมกํ ทฺวิธา;
ววตฺถเปติ นามฺจ, รูปฺจาติ ทฺวิธา ปน.
นามโต รูปโต อฺโ,
สตฺโต วา ปุคฺคโลปิ วา;
อตฺตา วา โกจิ นตฺถีติ,
นิฏฺํ คจฺฉติ สพฺพทา.
เอวํ ววตฺถเปตฺวา โส, นามรูปํ สภาวโต;
สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถํ, พหุสุตฺตวเสนิธ.
นามรูปมตฺตฺเว, นตฺถิ โกจิธ ปุคฺคโล;
เอวเมตฺถ ปณฺฑิโต โปโส, ววตฺถเปติ ตํ ปน.
วุตฺตํ เหตํ –
‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ.
ยถาปิ ¶ ทารุยนฺตมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;
ทารุรชฺชุสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.
ตเถทํ นามรูปมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;
อฺมฺสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘นามฺจ ¶ รูปฺจ อิธตฺถิ สจฺจโต,
น เหตฺถ สตฺโต มนุโช จ วิชฺชติ;
สฺุํ อิทํ ยนฺตมิวาภิสงฺขตํ,
ทุกฺขสฺส ปฺุโช ติณกฏฺสาทิโส’’ติ.
อฺมฺูปนิสฺสาย ¶ , ทณฺฑเกสุ ิเตสุ หิ;
เอกสฺมึ ปตมาเน ตุ, ตเถว ปตตีตโร.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘ยมกํ นามรูปฺจ, อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา;
เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ.
อุตินฺนํ นามรูปานํ, นามํ นิตฺเตชเมตฺถ ตํ;
สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.
น พฺยาหรติ โน เสติ, น ติฏฺติ น คจฺฉติ;
น เภเทติ น โจเรติ, น ภฺุชติ น ขาทติ.
ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตชํ, วินา นามฺจ สพฺพถา;
สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.
ภฺุชามีติ ปิวามีติ, ขาทามีติ ตเถว จ;
โรทามีติ หสามีติ, รูปสฺเสตํ น วิชฺชติ.
นามํ ¶ นิสฺสาย รูปํ ตุ, รูปํ นิสฺสาย นามกํ;
ปวตฺตติ สทา สพฺพํ, ปฺจโวการภูมิยํ.
อิมสฺส ปน อตฺถสฺส, อาวิภาวตฺถเมว จ;
ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ, วตฺตพฺพา อุปมา อิธ.
ยถา หิ นาวํ นิสฺสาย, มนุสฺสา ยนฺติ อณฺณเว;
เอวํ รูปมฺปิ นิสฺสาย, นามกาโย ปวตฺตติ.
ยถา ¶ มนุสฺเส นิสฺสาย, นาวา คจฺฉติ อณฺณเว;
เอวํ นามมฺปิ นิสฺสาย, รูปกาโย ปวตฺตติ.
สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวา, นามรูปสฺส สพฺพถา;
ยาถาวทสฺสนํ เอตํ, ‘‘ทิฏฺิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.
ปริมุจฺจิตุกาโม จ, ทุกฺขโต ชาติอาทิโต;
อนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา, ภาวเย ปน ปณฺฑิโต.
ทิฏฺิวิสุทฺธิมิมํ ปริสุทฺธํ,
สุฏฺุตรํ ตุ กโรติ นโร โย;
ทิฏฺิคตานิ มลานิ อเสสํ,
นาสมุเปนฺติ หิ ตสฺส นรสฺส.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.
๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส
เอตสฺส ¶ ¶ นามรูปสฺส, ชานิตฺวา เหตุปจฺจเย;
กงฺขา ตีสุ ปนทฺธาสุ, วิตริตฺวา ิตํ ปน.
กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อตฺถกาเมน ภิกฺขุนา.
นามรูปสฺส โก เหตุ, โกนุ วา ปจฺจโย ภเว;
อาวชฺชิตฺวา ตมิจฺเจวํ, รูปกายสฺส ตาวเท.
เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;
อฏฺิมิฺชฺจ วกฺกฺจ, หทยํ ยกนมฺปิ จ.
อิจฺเจวมาทิพาตฺตึส-โกฏฺาสปจฺจยสฺส หิ;
ปริคฺคณฺหติ กายสฺส, มนสา เหตุปจฺจเย.
อวิชฺชา ¶ ตณฺหุปาทานํ, กมฺมํ เหตุ จตุพฺพิโธ;
เอตสฺส รูปกายสฺส, อาหาโร ปจฺจโย มโต.
ชนโก เหตุ อกฺขาโต,
ปจฺจโย อนุปาลโก;
เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ,
ปจฺจยา ปถวาทโย.
อิติเม ปฺจ ธมฺมา หิ, เหตุปจฺจยตํ คตา;
อวิชฺชาทโย ตโย ตตฺถ, มาตาว อุปนิสฺสยา.
ชนกํ ปน กมฺมํ ตุ, ปุตฺตสฺส หิ ปิตา วิย;
ธาตี วิย กุมารสฺส, อาหาโร ธารโก ภเว.
อิจฺเจวํ ¶ รูปกายสฺส, โส ปจฺจยปริคฺคหํ;
กตฺวา ปุนปิ ‘‘จกฺขฺุจ, รูปมาโลกเมว จ.
ปฏิจฺจ จกฺขุวิฺาณํ, โหติ’’อิจฺเจวมาทินา;
นเยน นามกายสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.
โส เอวํ นามรูปสฺส, วุตฺตึ ทิสฺวาน ปจฺจยา;
ยถา เอตรหิทํ ตุ, อตีเตปิ ตเถวิทํ.
ปจฺจยา จ ปวตฺติตฺถ, ตเถวานาคเตปิ จ;
ปวตฺติสฺสติ อทฺธาสุ, ตีสฺเววํ อนุปสฺสติ.
ตสฺเสวํ ¶ ปสฺสโต ยา สา, ปุพฺพนฺเต ปฺจธา ตถา;
อปรนฺเต สิยา กงฺขา, ปฺจธา สมุทีริตา.
ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเน, ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตา;
สพฺพา จานวเสสาว, โยคิโน สา ปหิยฺยติ.
เอโก กมฺมวิปากานํ, วเสนาปิ จ ปณฺฑิโต;
เอตสฺส นามรูปสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.
กมฺมํ จตุพฺพิธํ ทิฏฺ-ธมฺมเวทนิยํ ตถา;
อุปปชฺชาปราปริยา-โหสิกมฺมวสา ปน.
ตตฺถ ¶ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ นาม. ตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อุภินฺนมนฺตเร ปฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติ, สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติ.
อปรํ ¶ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ครุกํ พหุลมฺปิ จ;
อาสนฺนฺจ กฏตฺตา จ, กมฺมนฺติ สมุทีริตํ.
อฺํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ชนกํ อุปถมฺภกํ;
ตถูปปีฬกํ กมฺม-มุปฆาตกเมว จ.
ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลํ วา อกุสลํ วา กมฺมํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติ. อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติ. อุปปีฬกํ ปน อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติ. อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ ¶ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ. เอวํ ปน กมฺเมน โอกาเส กเต ตํวิปากมุปฺปนฺนํ นาม โหติ. อิติ อิมํ ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา ¶ เอวเมโก กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.
อิติ เอวํ กมฺมวิปากวฏฺฏวเสน นามรูปสฺส ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวมตีเตปิ อทฺธาเน กมฺมวิปากวเสน ปจฺจยโต ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ อิติ กมฺมฺเจว วิปาโก จาติ กมฺมวิปากวเสน โลโก ปวตฺตตีติ ตํ สมนุปสฺสติ. ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต สพฺพา โสฬสวิธา กงฺขา ปหิยฺยติ.
เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตติ;
เกวลํ นามรูปนฺติ, สมฺมา สมนุปสฺสติ.
เอวํ การณโต อุทฺธํ, การณํ น จ ปสฺสติ;
ปากปวตฺติโต อุทฺธํ, น ปากปฏิเวทกํ.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก;
สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เอเวตํ สมฺมทสฺสนํ.
เอวํ ¶ กมฺเม วิปาเก จ, วตฺตมาเน สเหตุเก;
พีชรุกฺขาทิกานํว, ปุพฺพา โกฏิ น นายติ.
อนาคเตปิ สํสาเร, อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ;
เอตมตฺถมนฺาย, ติตฺถิยา อสยํวสี.
สตฺตสฺํ คเหตฺวาน, สสฺสตุจฺเฉททสฺสิโน;
ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ, อฺมฺวิโรธิโน.
ทิฏฺิพนฺธนพทฺธา เต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหเร;
ตณฺหาโสเตน วุยฺหนฺตา, น เต ทุกฺขา ปมุจฺจเร.
เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
คมฺภีรํ นิปุณํ สฺุํ, ปจฺจยํ ปฏิวิชฺฌติ.
กมฺมํ ¶ นตฺถิ วิปากมฺหิ, ปาโก กมฺเม น วิชฺชติ;
อฺมฺํ อุโภ สฺุา, น จ กมฺมํ วินา ผลํ.
ยถา น สูริเย อคฺคิ, น มณิมฺหิ น โคมเย;
น เตสํ พหิ โส อตฺถิ, สมฺภาเรหิ จ ชายติ.
ตถา น อนฺโต กมฺมสฺส, วิปาโก อุปลพฺภติ;
พหิทฺธาปิ น กมฺมสฺส, น กมฺมํ ตตฺถ วิชฺชติ.
ผเลน ¶ สฺุํ ตํ กมฺมํ, ผลํ กมฺเม น วิชฺชติ;
กมฺมฺจ โข อุปาทาย, ตโต นิพฺพตฺตเต ผลํ.
น เหตฺถ เทโว พฺรหฺมา วา,
สํสารสฺสตฺถิ การโก;
สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ,
เหตุสมฺภารปจฺจยา’’ติ.
เอวํ นานปฺปกาเรหิ, นามรูปสฺส ปจฺจยํ;
ปริคฺคเหตฺวา อทฺธาสุ, ตริตฺวา กงฺขมุฏฺิตํ.
กงฺขาวิตรณํ ¶ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;
ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตํ, ตํ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ.
อิมินา ปน าเณน,
สํยุตฺโต พุทฺธสาสเน;
โหติ ลทฺธปติฏฺโว,
โสตาปนฺโน หิ จูฬโก.
ตสฺมา สปฺโ ปน อตฺถกาโม,
โย นามรูปสฺส เหตุปจฺจยานิ;
ปริคฺคหํ สาธุ กโรติ ธีโร,
ขิปฺปํ ส นิพฺพานปุรํ อุเปติ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
โยโค กรณิโย สิยา;
มคฺคามคฺเค ตุ าณํ ต-
มธิคนฺตุํ ปนิจฺฉตา.
ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺติ อุทโย มโต;
วโย วิปริณาโมติ, ตสฺเสว สมุทีริตา.
อนุปสฺสนาปิ ¶ าณนฺติ, วราเณน เทสิตํ;
โส ปเนวํ ปชานาติ, โยคาวจรมาณโว.
อิมสฺส นามรูปสฺส, ปุพฺเพ อุปฺปตฺติโต ปน;
นิจโย ราสิ วา นตฺถิ, ตถา อุปฺปชฺชโตปิ จ.
ราสิโต นิจยา วาปิ, นตฺถิ อาคมนนฺติ จ;
ตถา นิรุชฺฌมานสฺส, น ทิสาคมนนฺติ จ.
นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมึ, าเน นตฺถิ จโยติ จ;
เอตฺถ วีณูปมา วุตฺตา, เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน.
อุทพฺพยมนกฺการเมวํ สงฺเขปโต ปน;
กตฺวา ตสฺเสว าณสฺส, วิภงฺคสฺส วเสน ตุ.
‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ หิ อาทินา;
นเยเนเกกขนฺธสฺส, อุทยพฺพยทสฺสเน.
ทส ทสาติ กตฺวาน, วุตฺตา ปฺาสลกฺขณา;
เตสํ ปน วเสนาปิ, ธมฺเม สมนุปสฺสติ.
เอวํ รูปุทโย โหติ, เอวมสฺส วโย อิติ;
อุเทติ เอวํ รูปมฺปิ, เอวํ รูปํ ตุ เวติ จ.
เอวํ ¶ ปจฺจยโตเปตฺถ, ขณโต อุทยพฺพยํ;
ปสฺสโต สพฺพธมฺมา จ, ปากฏา โหนฺติ ตสฺส เต.
อุทเก ทณฺฑราชีว, อารคฺเคริว สาสโป;
วิชฺชุปฺปาทาว ธมฺมา เต, ปริตฺตฏฺายิโน สิยุํ.
กทลีสุปินาลาตจกฺกมายุปมา อิเม;
อสารา ปน นิสฺสารา, หุตฺวา ขายนฺติ โยคิโน.
เอวเมตฺตาวตา ¶ เตน, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
ลกฺขณานิ จ ปฺาส, ปฏิวิชฺฌ ิตํ ปน.
าณํ ¶ อธิคตํ โหติ, ตรุณํ ปมํ ปน;
ยสฺส จาธิคมา โยคี, โหตารทฺธวิปสฺสโก.
วิปสฺสนาย เหตาย,
กรุณายาถ โยคิโน;
วิปสฺสกสฺส ชายนฺเต,
อุปกฺเลสา ทเสวิเม.
โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, าณํ สทฺธา สตี สุขํ;
อุเปกฺขา วีริยํ นิกนฺตีติ, อุปกฺเลสา ทเสวิเม.
สมฺปตฺตปฏิเวธสฺส, โสตาปนฺนาทิโนปิ จ;
ตถา วิปฺปฏิปนฺนสฺส, อุปกฺเลสา น ชายเร.
สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺส, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;
สทา วิปสฺสกสฺเสว, อุปฺปชฺชนฺติ กิรสฺสุ เต.
วิปสฺสนาย โอภาโส, โอภาโสติ ปวุจฺจติ;
ตสฺมึ ปน สมุปฺปนฺเน, โยคาวจรภิกฺขุ โส.
มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต, อหมสฺมีติ คณฺหติ;
อมคฺคํเยว มคฺโคติ, ตสฺเสวํ ปน คณฺหโต.
เอวํ ¶ วิปสฺสนาวีถิ,
โอกฺกนฺตา นาม โหติ สา;
โอภาสเมว โส ภิกฺขุ,
อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.
ปีติ วิปฺปสฺสนาปีติ, ตสฺส ตสฺมึ ขเณ ปน;
ตทา ปฺจวิธา ปีติ, ชายนฺเต ขุทฺทิกาทิกา.
วิปสฺสนาย ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธีติ ปวุจฺจติ;
โยคิโน กายจิตฺตานิ, ปสฺสทฺธาเนว โหนฺติ หิ.
ลหูนิ ¶ จ มุทูเนว, กมฺมฺาเนว โหนฺติ หิ;
ปสฺสทฺธาทีหิ โส ภิกฺขุ, อนุคฺคหิตมานโส.
อมานุสึ รตึ นาม,
อนุโภติ อนุตฺตรํ;
ยํ สนฺธาย จ คาถาโย,
ภาสิตา หิ มเหสินา.
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ.
าณาทโย อุปกฺเลสา, เยฺยา วุตฺตนเยนิธ;
เอเต ทส อุปกฺเลสา, วชฺชนียาว โยคินา.
เอตฺโถภาสาทโย ธมฺมา,
อุปกฺเลสสฺส วตฺถุโต;
อุปกฺเลสาติ นิทฺทิฏฺา,
อุปกฺเลสนิกนฺติ ตุ.
ตํ ¶ ตมาวชฺชมานสฺส, ภาวนา ปริหายติ;
อสตฺเต สตฺตสฺี จ, โหติ อปฺปสฺสุโต นโร.
สพฺโพภาสาทโย ¶ ธมฺเม, น มคฺโคติ วิจารยํ;
มคฺโค วิปสฺสนาาณํ, อิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิโต.
ววตฺถเปติ มคฺคฺจ, อมคฺคฺเจว เจตสา;
ตสฺส เจวํ อยํ มคฺโค, นายํ มคฺโคติ โยคิโน.
มคฺคามคฺคฺจ วิฺาย, ิตาณมิทํ ปน;
มคฺคามคฺเคสุาณนฺติ, ภูริาเณน เทสิตํ.
มคฺคามคฺคาณทสฺสเนสุ ¶ โกวิทา,
สาราสารเวทิโน สมาหิตาหิตา;
มคฺคามคฺคาณทสฺสนนฺติ ตํ อิทํ,
พุทฺธา พุทฺธสาวกา วทนฺติ วาทิโน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
นาม วีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
อฏฺาณวเสเนว ¶ , สิขาปกฺกา วิปสฺสนา;
นวมํ ปฏิปทาาณ-ทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติ.
อฏฺ าณานิ นาเมตฺถ, เวทิตพฺพานิ วิฺุนา;
อุปกฺเลสวินิมุตฺตํ, าณํ สุวิสทํ ปน.
อุทยพฺพเย จ ภงฺเค จ, ภเย อาทีนเว ตถา;
นิพฺพิทาปสฺสนาาณํ, าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา.
ปฏิสงฺขา จ สงฺขาเร, อุเปกฺขาาณมฏฺมํ;
อิมานิ อฏฺ าณานิ, นวมํ สจฺจานุโลมกํ.
สจฺจานุโลมาณนฺติ ¶ , อนุโลมํ ปวุจฺจติ;
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, โยคาวจรภิกฺขุนา.
อุทยพฺพยาณํ ตํ, อาทึ กตฺวา ปนฏฺสุ;
เอเตสุ ปน าเณสุ, โยโค กรณิโย ปน.
ยถานุกฺกมโต ¶ ตสฺส, เตสุ าเณสุ อฏฺสุ;
อนิจฺจาทิวเสเนว, โยคํ กตฺวา ิตสฺส หิ.
อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, สงฺขาเร อนุปสฺสโต;
อฏฺนฺนํ ปน าณานํ, วเสน ปน โยคิโน.
วิปสฺสนา สิขาปตฺตา, โหติ วุฏฺานคามินี;
สจฺจานุโลมาณนฺติ, อยเมว ปวุจฺจติ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ ตํ, อาเสวนฺตสฺส โยคิโน;
อิทานิ ตสฺส มคฺโค จ, สมุปฺปชฺชิสฺสตีติ หิ.
สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร, อนิจฺจา ทุกฺขาติ วา ตถา;
สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ ตุ, ปุน โวตรเตว สา.
ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุ-เปกฺขาคตนเยน ตุ;
อนิจฺจาทิวเสเนว, สงฺขาเร ปน โคจรํ.
กุรุมานํ มโนทฺวาเร, ชายตาวชฺชนํ ตโต;
ภวงฺคาวฏฺฏนํ กตฺวา, ชาตสฺสานนฺตรํ ปน.
สงฺขาเร ¶ โคจรํ กตฺวา, ปมํ ชวนมานสํ;
อุปฺปชฺชตีติ ตํ จิตฺตํ, ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ.
ตทนนฺตรเมวฺํ, สงฺขารารมฺมณํ ปุน;
ทุติยํ ชวนํ โหติ, อุปจารนฺติ ตํ มตํ.
ตทนนฺตรํ ตํ โหติ, ตถา สงฺขารโคจรํ;
ตติยํ ชวนจิตฺตํ, อนุโลมนฺติ สฺิตํ.
ปุริมานํ ปนฏฺนฺนํ, าณานํ อนุโลมโต;
โพธิปกฺขิยธมฺมานํ, อุทฺธฺจ อนุโลมโต.
เตเนว ¶ ตํ หิ สจฺจานุโลมาณํ ปวุจฺจติ;
อิทํ หิ ปน สจฺจานุ-โลมาณํ มเหสินา.
‘‘วุฏฺานคามินียา ¶ หิ, ปริโยสาน’’นฺติ ภาสิตํ;
เยฺยํ สพฺพปกาเรน, ปริโยสานนฺติ โคตฺรภุ.
อิติเนเกหิ นาเมหิ, กิตฺติตายา มเหสินา;
วุฏฺานคามินี สนฺตา, ปริสุทฺธา วิปสฺสนา.
วุฏฺาตุกาโม สํสารทุกฺขปงฺกา มหพฺภยา;
กเรยฺย สตตํ ตตฺถ, โยคํ ปณฺฑิตชาติโก.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
อิโต ¶ ปรํ ตุ ภิกฺขุสฺส, โหติ โคตฺรภุมานสํ;
อาวชฺชนิยานตฺตา, มคฺคจิตฺตสฺส ตํ ปน.
น จปฺปฏิปทาาณ-ทสฺสนํ วา ตเถว จ;
าณทสฺสนสุทฺธึ วา, ภชเต น กุทาจนํ.
อุภินฺนมนฺตรา เอตํ, อพฺโพหาริกเมว ตํ;
วิปสฺสนาย โสตสฺมึ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา.
โปถุชฺชนิกโคตฺตํ วา, อภิภุยฺย ปวตฺติโต;
โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตโต ภวติ โคตฺรภุ.
าณํ จตูสุ มคฺเคสุ, าณทสฺสนสุทฺธิกํ;
ตตฺถ ตํ ปมํ มคฺคํ, สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา.
อฺํ ¶ ¶ กิฺจิปิ กาตพฺพํ, ภิกฺขุนา เตน นตฺถิ ตํ;
ยฺหิ เตน จ กาตพฺพํ, สิยา ตํ กตเมว ตุ.
อนุโลมาวสานฺหิ, สูรํ ติกฺขํ วิปสฺสนํ;
อุปฺปาเทนฺเตน ตํ สพฺพํ, กตเมว จ โยคินา.
ตสฺสานุโลมาณสฺส, อนฺเต ตุ อนิมิตฺตกํ;
วิสงฺขารํ นิโรธฺจ, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ.
โคจรํ กุรุมานํ ตํ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน;
ปมาวชฺชนฺเจว, ปมาโภคตาปิ จ.
มคฺคสฺสานนฺตราทีหิ, ปจฺจเยหิ ปนจฺฉหิ;
ตสฺส ปจฺจยภาวฺจ, สาธยนฺตํ ตโต ปน.
วิปสฺสนาย มุทฺธฺหิ, สิขาปตฺตาย ตาย ตํ;
อุปฺปชฺชติ อนาวตฺตํ-รมฺมณํ ตสฺส โคตฺรภุ.
เอเกนาวชฺชเนเนว, เอกิสฺสาเยว วีถิยา;
นานารมฺมณตา จานุ-โลมโคตฺรภุเจตสํ.
ตฺวา ¶ อาวชฺชนฏฺาเน, ตมนาวชฺชนมฺปิ จ;
มคฺคสฺส ปน ตํ สฺํ, ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติ.
มคฺโคปิ เตน ตํ ทินฺนํ, อมฺุจิตฺวาว สฺหิตํ;
ตํ าณมนุพนฺธนฺโต, ชายเต ตทนนฺตรํ.
กทาจิปิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ มคฺโค ปเนส หิ;
โลภํ โทสฺจ โมหฺจ, วิทฺธํสนฺโตว ชายติ.
น เกวลมยํ มคฺโค, โทสนาสนเมว จ;
กโรติ อถ โขปายทฺวารานิปิ ปิเธติ จ.
อนามตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขมโหทธึ;
อปารมติโฆรฺจ, โสเสติ จ อเสสโต.
มิจฺฉามคฺคํ ¶ ¶ ปนฏฺงฺคํ, ชายมาโน จ อุชฺฌติ;
สพฺพเวรภยาเนตฺถ, นิจฺจํ วูปสเมติ จ.
พุทฺธสฺโสรสปุตฺตตฺตํ, อุปเนติ นยํ ปน;
อานิสํเส อเนเกปิ, ปวตฺตยติ โยคิโน.
ทายเกนานิสํสานํ, อเนเกสมเนน จ;
อาทิมคฺเคน สํยุตฺตํ, าณนฺติ าณทสฺสนํ.
ปมมคฺคาณํ.
ตสฺเสวานนฺตรํ ตสฺส, วิปากา ทฺเวปิ ตีณิ วา;
ผลจิตฺตานิ ชายนฺเต, น ชายนฺเต ตโต ปรํ.
เกจิ เอกฺจ ทฺเว ตีณิ, จตฺตารีติ วทนฺติ ตุ;
น ปเนตํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เต.
เอกสฺสาเสวนํ นตฺถิ, ตสฺมา ทฺเว อนุโลมกา;
เตหิ อาเสวนํ ลทฺธา, ตติยํ โหติ โคตฺรภุ.
จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตุ,
ตสฺมา ตีณิ ผลานิ หิ;
อนุโลมา ตโย โหนฺติ,
จตุตฺถํ โหติ โคตฺรภุ.
ปฺจมํ มคฺคจิตฺตฺจ, ผลานิ ทฺเว ตโต ปน;
สตฺตจิตฺตปรมาว, เอกาวชฺชนวีถิ หิ.
เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, โสตาปนฺโนติ วุจฺจติ;
ผลสฺส ปริโยสาเน, ภวงฺโคตฺตรณํ สิยา.
ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, มคฺคเปกฺขนเหตุกํ;
อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาเร, อาวชฺชนมโน ปน.
ตสฺมึ ¶ ¶ นิรุทฺเธ มคฺคสฺส, ปจฺจเวกฺขณสฺิตา;
ชวนานิ หิ ชายนฺเต, สตฺเตว ปฏิปาฏิยา.
เอเสว จ นโย เยฺโย, ผลาทีนมฺปิ เปกฺขเน;
ปจฺจเวกฺขณาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสติ.
มคฺโค ¶ ผลํ ปหีนา จ, กิเลสา อวสิฏฺกา;
นิพฺพานฺเจติ ปฺเจเต, ปจฺจเวกฺขณภูมิโย.
เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, โสตาปนฺโนปปตฺติยา;
โยคมารภเต ธีโร, ทุติยาย จ ภูมิยา.
ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปุน;
อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.
ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.
ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;
เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.
พฺยาปาทกามราคานํ, ตนุภาวํ ตุ สาธยํ;
สกทาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ทุติโย ปน.
ทุติยมคฺคาณํ.
อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;
ผลจิตฺตานิ เยฺยานิ, วิฺุนา ทฺเวปิ ตีณิ วา.
เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, สกทาคามิ นามยํ;
สกิเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวานฺตกโร ภเว.
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;
เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สกทาคามิปตฺติยา.
โยคมารภเต ¶ ¶ ธีโร, ตติยาย จ ภูมิยา;
พฺยาปาทกามราคานํ, ปหานาย จ ปณฺฑิโต.
ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปน;
อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.
ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.
ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;
เอกาวชฺชนวีถิมฺหิ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.
พฺยาปาทกามราคานํ, มูลฆาตํ ตุ สาธยํ;
ตสฺสานาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ตติโย ปน.
ตติยมคฺคาณํ.
อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;
ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
เอตฺตาวตา ปเนโสปิ, โหตินาคามิ นามยํ;
ตตฺเถว ปรินิพฺพายี, อนาวตฺติสภาวโต.
เหฏฺา ¶ วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;
เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, อนาคามิริยสาวโก.
โยคมารภเต ธีโร, จตุตฺถาย จ ภูมิยา;
ปตฺติยารูปราคาทิ-ปหานาย จ ปณฺฑิโต.
ตเถว สงฺขารคตํ, อนิจฺจาทิวเสน โส;
ปริวตฺตติ าเณน, ตเถว ปริมชฺชติ.
ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.
ตโต ¶ ¶ สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;
เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.
ตสฺสารหตฺตมคฺโคยํ,
ชายเต ตุ ตโต ปรํ;
รูปราคาทิโทสานํ,
วิทฺธํสาย กโร ปน.
จตุตฺถมคฺคาณํ.
อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;
ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.
เอตฺตาวตา ปเนโส หิ,
อรหา นาม อฏฺโม;
อริโย ปุคฺคโล โหติ,
มหาขีณาสโว อยํ.
อนุปฺปตฺตสทตฺโถ จ,
ขีณสํโยชโน มุนิ;
สเทวกสฺส โลกสฺส,
ทกฺขิเณยฺโย อนุตฺตโร.
เอตฺตาวตา จตสฺโสปิ, าณทสฺสนสุทฺธิโย;
หิตตฺถาย จ ภิกฺขูนํ, สงฺเขเปเนว ทสฺสิตา.
สทฺเธน สมฺมา ปน ภาวนียา,
อริยาย ปฺาย จ ภาวนาย;
วิสุทฺธิกาเมน ตโปธเนน,
ภวกฺขยํ ปตฺถยตา พุเธน.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
พาวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท
กิเลสปฺปหานกถา
เอเตสุ ¶ ¶ ¶ เยน เย ธมฺมา, ปหาตพฺพา ภวนฺติ หิ;
เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, ปกาสนมิโต ปรํ.
อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺคาเณสุ เย ธมฺมา เยน าเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานเมวํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถาคติอาสว- โอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานานุสยมลอกุสลกมฺมปถ- อกุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ปหานกรานิ.
ตตฺถ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. เสยฺยถิทํ – รูปราคารูปราคมานอุทฺธจฺจาวิชฺชาติ อิเม ปฺจ อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นาม. สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปฺจ อโธภาคิยสํโยชนานิ นาม.
กิเลสาติ ทส กิเลสา. เสยฺยถิทํ – โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ.
มิจฺฉตฺตาติ ทส มิจฺฉตฺตา. เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาาณํ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ.
โลกธมฺมาติ อฏฺ โลกธมฺมา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ. อิธ ปน การณูปจาเรน ¶ ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส, อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
มจฺฉริยานีติ ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ ¶ วณฺณมจฺฉริยนฺติ. อิมานิ อาวาสาทีสุ อฺเสํ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตานิ มจฺฉริยานิ.
วิปลฺลาสาติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุเภสุเยว ¶ วตฺถูสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ อิเม ตโย วิปลฺลาสา.
คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ.
อคตีติ ฉนฺทโทสโมหภยานิ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามราคภวราคมิจฺฉาทิฏฺิอวิชฺชาสโวติ. โอฆโยคานีติปิ เตสเมวาธิวจนํ. นีวรณานีติ กามจฺฉนฺทาทโย. ปรามาโสติ มิจฺฉาทิฏฺิยา อธิวจนํ.
อุปาทานาติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานาทีนีติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา กามราคานุสโย ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคาวิชฺชานุสโยติ. มลาติ ตโย มลา – โลโภ โทโส โมโหติ.
อกุสลกมฺมปถาติ ทส อกุสลกมฺมปถา. เสยฺยถิทํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ ทส.
อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ ¶ โลภมูลานิ อฏฺ, โทสมูลานิ ทฺเว, โมหมูลานิ ทฺเวติ อิเม ทฺวาทสาติ.
เอเตสํ สํโยชนาทีนํ เอตานิ ยถาสมฺภวํ ปหานกรานิ. กถํ? สํโยชเนสุ ตาว สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา อปายคมนียา กามราคปฏิฆาติ เอเต ปมมคฺคาณวชฺฌา, เสสา กามราคปฏิฆา โอฬาริกา ทุติยมคฺคาณวชฺฌา, สุขุมา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, รูปราคาทโย ปฺจปิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา เอว.
กิเลเสสุ ¶ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปมมคฺคาณวชฺฌา, โทโส ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺปานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.
มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺิ มุสาวาโท มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปิสุณวาจา ผรุสวาจาติ อิเม ตติยมคฺคาณวชฺฌา, เจตนาเยว เจตฺถ มิจฺฉาวาจาติ เวทิตพฺพา, สมฺผปฺปลาปมิจฺฉาวายามสติสมาธิวิมุตฺติาณานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.
โลกธมฺเมสุ ปฏิโฆ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌ, ยเส ปสํสาย จ อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌติ เอเก.
มจฺฉริยานิ ปมมคฺคาณวชฺฌานิ เอว.
วิปลฺลาเสสุ ปน อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา ¶ , ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส จาติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, ทุกฺเข สุขนฺติ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา.
คนฺเถสุ สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา ปมมคฺคาณวชฺฌา, พฺยาปาทกายคนฺโถ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อภิชฺฌากายคนฺโถ จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌว.
อคติโย ¶ ปมมคฺคาณวชฺฌา.
อาสเวสุ ทิฏฺาสโว ปมาณวชฺโฌ, กามาสโว ตติยาณวชฺโฌ, อิตเร ทฺเว จตุตฺถาณวชฺฌา. โอฆโยเคสุปิ เอเสว นโย.
นีวรเณสุ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปมาณวชฺฌํ, กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท กุกฺกุจฺจนฺติ ตีณิ ตติยาณวชฺฌานิ, ถินมิทฺธอุทฺธจฺจานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.
ปรามาโส ¶ ปมาณวชฺโฌ.
อุปาทาเนสุ สพฺเพสมฺปิ โลกิยธมฺมานํ วตฺถุกามวเสน ‘‘กามา’’ติ อาคตตฺตา รูปารูเปสุ ราโคปิ กามุปาทาเน ปตติ, ตสฺมา ตฺจ กามุปาทานํ จตุตฺถาณวชฺฌํ, เสสานิ ปมาณวชฺฌานิ.
อนุสเยสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปมาณวชฺฌา, กามราคปฏิฆานุสยา ตติยาณวชฺฌา, มานภวราคาวิชฺชานุสยา จตุตฺถาณวชฺฌา.
มเลสุ โทสมลํ ตติยาณวชฺฌํ, อิตรานิ จตุตฺถาณวชฺฌาเนว.
อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ปมาณวชฺฌา, ปิสุณวาจา ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ ตติยาณวชฺฌา, สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา จตุตฺถาณวชฺฌาว.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จตฺตาโร ทิฏฺิคตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต จาติ ปฺจ ปมาณวชฺฌา, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตา ตติยาณวชฺฌา, เสสา จตุตฺถาณวชฺฌาติ.
ยฺจ เยน วชฺฌํ, ตํ เตน ปหาตพฺพํ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานี’’ติ.
เอเตสุ ¶ าเณสุ จ เยน เยน,
โย โย หิ ธมฺโม สมุเปติ ฆาตํ;
โส โส อเสเสน จ เตน เตน,
สนฺทสฺสิโต สาธุ มยา ปเนวํ.
กิเลสปหานกฺกมกถายํ.
ปริฺาทีนิ ¶ ¶ กิจฺจานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;
สจฺจาภิสมเย ตานิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
เอเกกสฺส ปเนเตสุ,
าณสฺเสกกฺขเณ สิยา;
ปริฺา จ ปหานฺจ,
สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา.
ปริฺาทีนิ เอตานิ, กิจฺจาเนกกฺขเณ ปน;
ยถาสภาวโต ตานิ, ชานิตพฺพานิ วิฺุนา.
ปทีโป หิ ยถา โลเก, อปุพฺพาจริมํ อิธ;
จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.
อาโลกฺจ วิทํเสติ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;
ปริยาทิยติ เตลฺจ, วฏฺฏึ ฌาเปติ เอกโต.
เอวํ ตํ มคฺคาณมฺปิ, อปุพฺพาจริมํ ปน;
จตฺตาริปิ จ กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.
ปริฺาภิสมเยเนว, ทุกฺขํ อภิสเมติ โส;
ปหานาภิสมเยเนว, ตถา สมุทยมฺปิ จ.
ภาวนาวิธินาเยว, มคฺคํ อภิสเมติ ตํ;
อารมฺมณกฺริยาเยว, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ โส.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทายเปตํ าณ’’นฺติ. ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏึ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ นาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ วิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิมคฺคํ ภาเวติ. ยถา เตลํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทาเนน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เวทิตพฺพํ.
อุคฺคจฺฉนฺโต ยถาทิจฺโจ, อปุพฺพาจริมํ ปน;
จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ อิธ.
โอภาเสติ ¶ จ รูปานิ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;
อาโลกฺจ วิทํเสติ, สีตฺจ ปฏิหฺติ.
ยถา จ มหตี นาวา, อปุพฺพาจริมํ ปน;
จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.
ชหตี โอริมํ ตีรํ, โสตํ ฉินฺทติ สา ปน;
ตถา วหติ ภณฺฑฺจ, ตีรมปฺเปติ ปาริมํ.
นาวาโยริมตีรสฺส, ยถา ปชหนํ ปน;
ตเถว มคฺคาณสฺส, ทุกฺขสฺส ปริชานนํ.
ยถา ¶ ฉินฺทติ ตํ โสตํ, ตณฺหํ ชหติ ตํ ตถา;
ยถา วหติ ตํ ภณฺฑํ, สหชาตาทินา ปน.
ตเถว ปจฺจยตฺเตน, มคฺคํ ภาเวติ นาม โส;
ยถา ปารํ ปน เอวํ, นิโรธารมฺมณํ ภเว.
โลกุตฺตเรน นิทฺทิฏฺา, ยา โลกุตฺตรภาวนา;
สา สงฺเขปนเยเนวํ, มยา สาธุ ปกาสิตา.
โก ¶ หิ นาม นโร โลเก,
โลกุตฺตรสุขาวหํ;
ภาวนํ ปน ปฺาย,
น จ ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.
อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ,
อุเปติ โย เว สุขสํหิตํ หิตํ;
วิธูย จิตฺตสฺส อนุตฺตมํ ตมํ,
อุเปติ จาวิคฺคหกมฺปทํ ปทํ.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปจฺจยนิทฺเทโส
เยสํ ¶ ¶ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;
ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํ.
กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติ.
ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยา. อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.
อธิปติปจฺจโยติ ¶ เอตฺถ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธ, อารมฺมณาธิปติ ปน โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจกิริยาพฺยากตากุสลวิปาเก จ อนิฏฺสมฺมตฺจ รูปํ เปตฺวา อวเสสํ. อนนฺตรปจฺจโยติ อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปิ.
สหชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา, มหาภูตา เจว หทยวตฺถุ จ. ตถา อฺมฺปจฺจโยปิ. นิสฺสยปจฺจโยติ วตฺถุรูปานิ เจว มหาภูตา, จิตฺตเจตสิกา จ. อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยว, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยว, ปกตูปนิสฺสโย ปน กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนเสนาสนปุคฺคลา สทฺธาสีลสุตจาคปฺาราคโทสโมหาทโย ¶ จ.
ปุเรชาตปจฺจโยติ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต นาม วตฺถุรูปานิ, อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีเนว. ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา จ. อาเสวนปจฺจโยติ เปตฺวา อาวชฺชนทฺวยํ โลกิยกุสลากุสลกิริยาพฺยากตา ธมฺมาว.
กมฺมปจฺจโยติ ¶ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เอว, นานกฺขณิกา ปน สาสวกุสลากุสลเจตนา, อนาสวกุสลเจตนา อนนฺตรเมว อตฺตโน วิปากสฺส ปจฺจโย โหติ. วิปากปจฺจโยติ วิปากจิตฺตเจตสิกา. อาหารปจฺจโยติ กพฬีการาหารผสฺสเจตนาวิฺาณวเสน จตุพฺพิโธ.
อินฺทฺริยปจฺจโยติ ¶ รูปสตฺตกมนชีวิตสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาสทฺธาวีริย- สติสมาธิปฺาอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยอฺินฺทฺริยอฺตาวินฺทฺริยานีติ วีสตินฺทฺริยานิ, เตสุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ วชฺเชตฺวา วีสตินฺทฺริยานิ โหนฺติ. ฌานปจฺจโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปฺจวิโธ. มคฺคปจฺจโยติ ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวาจากมฺมนฺตาชีวมิจฺฉาทิฏฺิวเสน นววิโธ.
สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกาว. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ วตฺถุปุเรชาตานิ เจว ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา จ. อตฺถิปจฺจโยติ ชีวิตินฺทฺริยกพฬีการอาหารอารมฺมณปุเรชาตานิ เจว นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาปิ จ. นตฺถิปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโยว. ตถา วิคตปจฺจโย จ. อวิคตปจฺจโยติ อตฺถิปจฺจโยว. เอวมิเม จตุวีสติ ปจฺจยา นาม.
เอตฺถ ปน กติหากาเรหิ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ? ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.
รูปํ อรูปสฺส ยถารหํ อารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺป- ยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เอกาทสหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหติ.
รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถิ.
สตฺตธา รูปํ รูปสฺส, ภวเตกาทเสหิ ตํ;
ปจฺจโย นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.
อรูปํ อรูปสฺส ยถารหํ เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยา- เสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคต- วเสน ¶ ¶ เอกวีสติธา ปจฺจโย โหติ.
อรูปํ ¶ รูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺควิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปนฺนรสธา ปจฺจโย โหติ.
อรูปํ รูปารูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- อตฺถิอวิคตวเสน เตรสธา ปจฺจโย โหติ.
เอกวีสติธา นามํ, ปจฺจโย ภวตตฺตโน;
ติปฺจหิ ตํ รูปสฺส, อุภินฺนํ เตรสธา ปน.
รูปารูปํ รูปสฺส ยถารหํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติ.
รูปารูปํ อรูปสฺส ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ.
รูปารูปํ รูปสฺสาติ นตฺถิ.
อุโภปิ รูปธมฺมสฺส, จตุธา โหนฺติ ปจฺจยา;
ฉพฺพิธา นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.
เอเตสุ ปน ปจฺจเยสุ กติ รูปา, กติ อรูปา, กติมิสฺสกาติ? ปุเรชาตปจฺจโย เอโก รูปธมฺโมว, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิ- วิคตานํ วเสน ทฺวาทส ปจฺจยา อรูปธมฺมาว, เสสา ปน เอกาทส ปจฺจยา รูปารูปมิสฺสกาติ เวทิตพฺพา.
ปุน กาลวเสน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ¶ วเสน ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตาว, กมฺมปจฺจโย อตีโต วา โหติ ปจฺจุปฺปนฺโน วา, อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ¶ ปน ติกาลิกา โหนฺติ กาลวินิมุตฺตา จ.
ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ,
ปจฺจยา ทส ปฺจ จ;
อตีตา เอว ปฺเจโก,
ทฺเวกาลิโกว ทสฺสิโต;
ตโย ติกาลิกา เจว,
วินิมุตฺตาปิ กาลโต.
สพฺเพ ¶ ปนิเม จตุวีสติ ปจฺจยา ยถารหํ อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจยานํ วเสน จตูสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปจฺจยนิทฺเทโส นาม
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิคมนกถา
อภิธมฺมาวตาโรยํ, วโร ปรมคมฺภีโร;
อิจฺฉตา นิปุณํ พุทฺธึ, ภิกฺขุนา ปน โสตพฺโพ.
สุมติมติวิจารโพธโน,
วิมติวิโมหวินาสโน อยํ;
กุมติมติมหาตโมนาโส,
ปฏุมติภาสกโร มโต มยา.
ยโต ¶ สุมตินา มโต นามโต,
อายาจิตสมฺมานโต มานโต;
ตโต หิ รจิโต สทา โตสทา,
มยา หิตวิภาวนา ภาวนา.
อตฺถโต ¶ คนฺถโต จาปิ, ยุตฺติโต จาปิ เอตฺถ จ;
อยุตฺตํ วา วิรุทฺธํ วา, ยทิ ทิสฺสติ กิฺจิปิ.
ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, วิจาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ;
ธีมตา สงฺคเหตพฺพํ, คเหตพฺพํ น โทสโต.
ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ, คติโย ทุพฺพิธาปิ เจ;
ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.
นิกายนฺตรลทฺธีหิ, อสมฺมิสฺโส อนากุโล;
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิโต.
มธุรกฺขรสํยุตฺโต, อตฺโถ ยสฺมา ปกาสิโต;
ตสฺมา หิตตฺถกาเมน, กาตพฺโพ เอตฺถ อาทโร.
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, กโรนฺเตน จ ยํ มยา;
ปฺุมธิคตํ เตน, สุขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน.
อนฺตรายํ วินา จายํ, ยถาสิทฺธิมุปาคโต;
ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สิทฺธึ คจฺฉนฺตุ ปาณินํ.
นรนาริคณากิณฺเณ ¶ , อสํกิณฺณกุลากุเล;
ผีเต สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, สุปสนฺนสิโตทเก.
นานารตนสมฺปุณฺเณ, วิวิธาปณสงฺกเฏ;
กาเวรปฏฺฏเน รมฺเม, นานาราโมปโสภิเต.
เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเต;
การิเต กณฺหทาเสน, ทสฺสนีเย มโนรเม.
วิหาเร ¶ วิวิธาการจารุปาการโคปุเร;
ตตฺถ ปาจีนปาสาเท, มยา นิวสตา สทา.
อสลฺเลขมสาขลฺเย, สีลาทิคุณโสภินา;
อยํ สุมตินา สาธุ, ยาจิเตน กโต สตา.
เทวา ¶ กาเลน วสฺสนฺตุ, วสฺสํ วสฺสวลาหกา;
ปาลยนฺตุ มหีปาลา, ธมฺมโต สกลํ มหึ.
ยาว ติฏฺติ โลกสฺมึ, หิมวา ปพฺพตุตฺตโม;
ตาว ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโนติ.
อุรคปุรนิวสเนน อาจริเยน ภทนฺตพุทฺธทตฺเตน สีลาจารสมฺปนฺเนน กโต อภิธมฺมาวตาโร นามายํ.
อภิธมฺมาวตาโร นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
นามรูปปริจฺเฉโท
คนฺถารมฺภกถา
สมฺมา ¶ ¶ สมฺมาภิสมฺพุทฺธํ, ธมฺมํ ธมฺมปฺปกาสนํ;
สํฆํ สํฆุตฺตมํ โลเก, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํ.
นามรูปปริจฺเฉทํ, ปวกฺขามิ สมาสโต;
มหาวิหารวาสีนํ, วณฺณนานยนิสฺสิตํ.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
นามตฺตยวิภาโค
ตตฺถ ¶ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ มตํ ติธา;
นามํ รูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโต.
กามภูมาทิเภเทน, ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;
เจโตยุตฺตา ทฺวิปฺาส, ธมฺมา เจตสิกา มตา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิฺาณธาตุโย;
สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตฺจ, ตถา สนฺตีรณทฺวยํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตนฺติ จ;
อิจฺจาเหตุกจิตฺตานิ, ปฺุปากานิ อฏฺธา.
โสมนสฺสยุตํ ตตฺถ, หิตฺวา สนฺตีรณํ ตถา;
สตฺตากุสลปากานิ, ตาเนวาติ วินิทฺทิเส.
ปฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนํ ¶ หสนนฺติ จ;
กฺริยจิตฺตมุทีริตํ, ติวิธมฺปิ อเหตุกํ.
เอวํ อฏฺารสวิธํ, มานสํ โหติเหตุกํ;
มูลเภเทนากุสลํ, จิตฺตํ ตุ ติวิธํ มตํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;
โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, ตตฺถากุสลมานสํ.
โทมนสฺสสหคตํ, ปฏิเฆน สมายุตํ;
โทสมูลมสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติปิ ทฺวิธา.
วิจิกิจฺฉาสหคตํ ¶ , อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ;
โมหมูลฺจ ทุวิธํ, อุเปกฺขาย สมายุตํ.
ทฺวาทสากุสลาเนวํ, จิตฺตานีติ วิภาวเย;
หิตฺวาเหตุกปาปานิ, โสภนานิ ตโต ปรํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ทฺวิธา าเณน สํยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;
สเหตุกามาวจร-ปฺุปากกฺริยา ภเว.
กาเม เตวีส ปากานิ, ปฺุาปฺุานิ วีสติ;
เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.
ตกฺกจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปน;
ปมชฺฌานกุสลํ, วิปากฺจ กฺริยา ตถา.
ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;
จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.
ปฺจมํ ¶ ปฺจทสธา, รูปาวจรมีริตํ;
ปฺจมชฺฌานเมเวกมรูปาวจรํ ปน.
อากาสานฺจายตนํ, ปฺุปากกฺริยา ตถา;
วิฺาณฺจายตนฺจ, อากิฺจฺายตนกํ;
เนวสฺานาสฺายตนํ ทฺวาทสธา ภเว.
โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ผลจิตฺตํ ตถาปรํ;
สกทาคามานาคามิ, อรหตฺตนฺติ อฏฺธา.
ฌานงฺคโยคเภเทน, กตฺเวเกกํ ตุ ปฺจธา;
วิตฺถารานุตฺตรํ จิตฺตํ, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.
รูปาวจรจิตฺตานิ ¶ , คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;
ปมาทิชฺฌานเภเท, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม.
ทฺวาทสากุสลาเนวํ, กุสลาเนกวีสติ;
ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
เอกวีสสตํ วาถ, เอกูนนวุตีวิธํ;
จิตฺตํ ตํสมฺปโยเคน, ภินฺนา เจตสิกา ตถา.
ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตเนกคฺคตา ตถา;
ชีวิตํ มนสีกาโร, สพฺพสาธารณา มตา.
ตกฺกจาราธิโมกฺขา จ, วีริยํ ฉนฺทปีติโย;
ปกิณฺณกา ฉ อกฺขาตา, เตรสฺสมานตา.
ปกิณฺณกา น วิฺาเณ, วิตกฺโก ทุติยาทิสุ;
วิจาโร ตติยาทิมฺหิ, อธิโมกฺโข ตุ กงฺขิเต.
สนฺตีรณมโนธาตุตฺติเกสุ วีริยํ ตถา;
จตุตฺถสุขิเต ปีติ, ฉนฺโทเหตุมฺหิ โมมุเห.
ฉสฏฺิ ปฺจปฺาส, เอกาทส จ โสฬส;
สตฺตติ วีสติ เจว, ตานิ จิตฺตานิ ทีปเย.
โมหาหิริกาโนตฺตปฺป-มุทฺธจฺจํ ¶ สพฺพปาปชํ;
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา ตุ ปฏิเฆ ตถา.
โลโภ โลเภ ตุ ทิฏฺิ จ, ทิฏฺิยุตฺเต วิยุตฺตเก;
มาโน จ ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ.
กงฺขิเต วิจิกิจฺฉาติ, จุทฺทสากุสลานิเม;
ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, นิยเมน ววตฺถิตา.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;
กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธิ, ลหุตา มุทุตา ตถา.
กมฺมฺตา ¶ จ ปาคฺุอุชุตาติ ยุคา ฉ จ;
เอกูนวีสติ ธมฺมา, อฺมฺาวิโยคิโน;
เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ, โสภเนสุ ปวตฺติตา.
สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตาชีวาติ วิรตี อิมา;
โลกุตฺตเร สทา สพฺพา, สห กามสุเภ วิสุํ.
กรุณามุทิตา นานา, รูเป ปฺจมวชฺชิเต;
กทาจิ กาเม กุสเล, กฺริยจิตฺเต สเหตุเก.
ติเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, ปฺา สพฺพตฺถ ลพฺภติ;
เอเต สทฺธาทโย ธมฺมา, ปฺจวีสติ โสภนา.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรตีกรุณาทโย;
นานา กทาจิ มาโน จ, ถินมิทฺธํ ตถา สห.
สตฺต สพฺพตฺถ ชายนฺติ, ฉ ตุ ธมฺมา ยถารหํ;
จุทฺทสากุสเลสฺเวว, โสภเนสฺเวว โสภนา.
ทฺเวปฺาส ปนิจฺเจวํ, ธมฺเม สงฺคยฺห มานเส;
ลพฺภมาเน วิภาเวยฺย, ปจฺเจกมฺปิ วิจกฺขโณ.
โสภนฺสมานา จ, ปเม วิรตี วินา;
ทุติยาทีสุ ตกฺกฺจ, วิจารํ ตติยาทิสุ.
จตุตฺถาทีสุ ¶ ปีติฺจ, กรุณาทิฺจ ปฺจเม;
หิตฺวา เนว วิโยเชยฺย, สงฺขิปิตฺวาน ปฺจธา.
ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึส จ ยถากฺกมํ;
ทฺวตฺตึส ตึส เอวาถ, ชายนฺตีติ มหคฺคเต.
คเหตฺวา วิรตี สพฺพา, หิตฺวาน กรุณาทโย;
ปเม ทุติยาทิมฺหิ, วิตกฺกาทึ วินา ตถา.
ปฺจธาว ¶ คเณยฺเยวํ, ฉตฺตึสา จ ยถากฺกมํ;
ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึสทฺวยมุตฺตเร.
โสภนฺสมานา จ, กาเมสุ กุสเล กฺริเย;
หิตฺวา วิรติโย ปาเก, วิรตีกรุณาทโย.
าณยุตฺเต โสมนสฺเส, วิยุตฺเต าณวชฺชิตา;
อุเปกฺขเก ปีติหีนา, วิปฺปยุตฺเต ทฺวยํ วินา.
จตุธา ติวิเธสฺเววํ, วิคเณยฺย ทฺวยํ ทฺวยํ;
น สนฺตุเปกฺขาสหิเต, กรุณาทีติ เกจน.
อฏฺตึส สตฺตตึสทฺวยํ ฉตฺตึสกํ สุเภ;
ปฺจตึส จตุตฺตึสทฺวยํ เตตฺตึสกํ กฺริเย.
เตตฺตึส ปาเก ทฺวตฺตึสทฺวเยกตึสกํ ภเว;
สเหตุกามาวจรปฺุปากกฺริยามเน.
โมหาทโย สมานา จ, ปเม โลภทิฏฺิยา;
ตติเย โลภมาเนน, ชายนฺเตกูนวีสติ.
อฏฺารส ปีติหีนา, ปฺจเม สตฺตเม ตถา;
นวเม โทสกุกฺกุจฺจมจฺฉริสฺสาหิ วีสติ.
ปมาทีสุ วุตฺตาว, ทุติยาทีสุ ชายเร;
ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมา.
ฉนฺทปีตึ ¶ วินุทฺธจฺเจ, กงฺขิเต นิจฺฉยํ วินา;
ปฺจทเสว กงฺขาย, อสุเภสุ วิภาวเย.
สิเต สมานา นิจฺฉนฺทา, ทฺวาทเสกาทเสว ตุ;
ปีตึ หิตฺวาน โวฏฺพฺเพ, วีริยํ สุขตีรเณ.
ทฺวยํ หิตฺวา มโนธาตุ, อุเปกฺขาตีรเณ ทส;
สตฺต สาธารณา เอว, ปฺจวิฺาณสมฺภวา.
อิติ ¶ เจตสิ สมฺภูตา,
ทฺเวปฺาส ยถารหํ;
เยฺยา เจตสิกา ธมฺมา,
เจโตเภทปฺปเภทิโน.
สฺุตฺจานิมิตฺตฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;
ติวิธาการมีเรนฺติ, นิพฺพานมมตํ พุธา.
ยํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ, ตตฺถานุตฺตรมานสํ;
สฺุตาทิวิโมกฺโขติ, นามมาลมฺพโต ลเภ.
โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจว ตถาปรา;
อนุปาทิเสสา จาติ, ทุวิธา ปริยายโต.
ตเทตํ วานนิกฺขนฺตมจฺจนฺตํ สนฺติลกฺขณํ;
อสฺสาสกรณรสํ, เขมภาเวน คยฺหติ.
ตํ นาเมตีติ นิพฺพานํ, นมนฺตีติ ตโตปเร;
เตปฺาสาติ นามานิ, จตุปฺาส สพฺพถา.
จิตฺตเจตสิกโยชนานยํ,
จิตฺตมุตฺตมมิทํ ปกาสิตํ;
สาธุ เจตสิ นิธาย ปณฺฑิตา,
สาธุ สาสนธรา ภวนฺติ เต.
พุทฺธปฺปวตฺตมวคาหิตโพธิาณ-
มิจฺจาภิธมฺมมวคาหิตสพฺพธมฺมํ ¶ ;
โอคยฺห นามคตราสิมเสสยิตฺวา,
สงฺคยฺห สพฺพมิธ โยชิตมาทเรน.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นามตฺตยวิภาโค นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค
สภาโว ¶ ลกฺขณํ นาม, กิจฺจสมฺปชฺชนา รโส;
คยฺหากาโร อุปฏฺานํ, ปทฏฺานํ ตุ ปจฺจโย.
อตฺตุปลทฺธิสงฺขาตา, สมฺปตฺตา จ ปนตฺถโต;
ลกฺขณรสุปฏฺานา, โวหาราโภคเภทิตา.
เตปฺาสสภาเวสุ, ตสฺมา เภทํ ยถารหํ;
ลกฺขณาทิปฺปกาเรหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
จินฺเตตีติ ภเว จิตฺตํ, จินฺตนมตฺตเมว วา;
สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, จินฺเตนฺตีติ จ โคจรํ.
ผุสตีติ ภเว ผสฺโส, ผุสนํ วาถ เกวลํ;
สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, ผุสนฺตีติ จ โคจรํ.
เอวํ กตฺตริ ภาเว จ, กรเณ จ ยถารหํ;
เตปฺาสสภาเวสุ, สทฺทนิพฺพจนํ นเย.
อาลมฺพณมนํ จิตฺตํ, ตํวิชานนลกฺขณํ;
สหชาธิฏฺานรสํ, จินฺตากปฺโปติ คยฺหติ.
อาลมฺพณสโมธาโน ¶ ,
ผสฺโส ผุสนลกฺขโณ;
สงฺฆฏฺฏนรโส ตตฺถ,
สนฺนิปาโตติ คยฺหติ.
เวทนาลมฺพณรสา, สา เวทยิตลกฺขณา;
โคจรานุภวรสา, อนุภุตฺตีติ คยฺหติ.
อาการคหณํ ¶ สฺา, สา สฺชานนลกฺขณา;
นิมิตฺตุปฺปาทนรสา, อุปลกฺขาติ คยฺหติ.
เจตนา จิตฺตวิปฺผารา, สายํ พฺยาปารลกฺขณา;
กมฺมนฺตายูหนรสา, สํวิธานนฺติ คยฺหติ.
เอกคฺคตา อวิกฺเขโป, สาวิสาหารลกฺขณา;
สมฺปิณฺฑนรสา จิตฺตํ, สโมธานนฺติ คยฺหติ.
ยาปนํ สหชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;
ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพนฺโธติ คยฺหติ.
สารณา มนสีกาโร, สมนฺนาหารลกฺขโณ;
สํโยชนรโส จิตฺต-ปฏิปตฺตีติ คยฺหติ.
สงฺกปฺปนลกฺขโณ ตกฺโก, สหชาภินิโรปโน;
อาลมฺพาหนนรโส, สนฺนิรุชฺโฌติ คยฺหติ.
วิจาโร อนุสนฺธาโน, อนุมชฺชนลกฺขโณ;
จิตฺตานุโยชนรโส, อนุเปกฺขาติ คยฺหติ.
อธิโมกฺโข อสํสปฺโป, สุสนฺนิฏฺานลกฺขโณ;
นิจฺจลาปาทนรโส, ทฬฺหวุตฺตีติ คยฺหติ.
วีริยํ ปน วายาโม, มหุสฺสาหนลกฺขโณ;
กิจฺจาสํสีทนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.
อาลมฺพตฺถิกตา ¶ ฉนฺโท, กตฺตุกามตลกฺขโณ;
อาลมฺพเณสนรโส, หตฺถาทานนฺติ คยฺหติ.
สหชาตานุผรณา, สมฺปิยายนลกฺขณา;
สมฺปีนนรสา ปีติ, ปาโมชฺชมิติ คยฺหติ.
เจโตสทฺทหนํ สทฺธา, ภูโตกปฺปนลกฺขณา;
หิตปกฺขนฺทนรสา, อธิมุตฺตีติ คยฺหติ.
อสมฺโมสา ¶ สภาเวสุ, สติ ธารณลกฺขณา;
ธมฺมาปิลาปนรสา, อปฺปมาโทติ คยฺหติ.
หิรี เชคุจฺฉา ปาเปสุ, สา หรายนลกฺขณา;
หีฬสํโกจนรสา, ปาปลชฺชาติ คยฺหติ.
ปาปสารชฺชโมตฺตปฺปํ, อุพฺเพคุตฺตาสลกฺขณํ;
ภยสงฺโกจนรสํ, อวิสฺสาโสติ คยฺหติ.
อโลโภ อนภิสงฺโค, อปริคฺคหลกฺขโณ;
มุตฺตปฺปวตฺตนรโส, อสํสคฺโคติ คยฺหติ.
อโทโส จิตฺตสาขลฺยํ, อพฺยาปชฺชนลกฺขโณ;
สณฺหปฺปวตฺตนรโส, โสมฺมภาโวติ คยฺหติ.
อโมโห ขลิตาภาโว, ปฏิวิชฺฌนลกฺขโณ;
วิสโยภาสนรโส, ปฏิโพโธติ คยฺหติ.
ตตฺรมชฺฌตฺตโตเปกฺขา, สมีกรณลกฺขณา;
อปกฺขปาตนรสา, สมวาโหติ คยฺหติ.
ปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ, ทรถาภาวลกฺขณา;
อปริปฺผนฺทนรสา, สีติภาโวติ คยฺหติ.
ลหุตา กายจิตฺตานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;
อวิตฺถารรสา สลฺลหุกวุตฺตีติ คยฺหติ.
มุทุตา กายจิตฺตานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;
กิจฺจาวิโรธนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.
กมฺมฺตา ¶ อุภินฺนมฺปิ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;
ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคภาโวติ คยฺหติ.
ตถา ปาคฺุตา ทฺวินฺนํ, วิสทาการลกฺขณา;
สุขปฺปวตฺตนรสา, เสริภาโวติ คยฺหติ.
อุชุตา ¶ กายจิตฺตานํ, กุฏิลาภาวลกฺขณา;
ชิมฺหนิมฺมทนรสา, อุชุวุตฺตีติ คยฺหติ.
สมฺมาวาจา วจีสุทฺธิ, วาจาสํยมลกฺขณา;
มิจฺฉาวาโจรมรสา, วจีเวลาติ คยฺหติ.
สมฺมากมฺมํ กฺริยาสุทฺธํ, สมฺมากรณลกฺขณํ;
มิจฺฉากมฺโมรมรสํ, กฺริยาเวลาติ คยฺหติ.
สมฺมาชีโว วิสุทฺเธฏฺิ, อลฺลิฏฺาชีวลกฺขโณ;
มิจฺฉาชีโวรมรโส, สมฺมาวุตฺตีติ คยฺหติ.
กรุณา ทีนสตฺเตสุ, ทุกฺขาปนยลกฺขณา;
โสตฺถิตาปตฺถนรสา, อนุกมฺปาติ คยฺหติ.
สุขฏฺิเตสุ มุทิตา, อนุโมทนลกฺขณา;
เจโตวิกาสนรสา, อวิโรโธติ คยฺหติ.
เจโตสารชฺชนา โลโภ, อปริจฺจาคลกฺขโณ;
อาลมฺพคิชฺฌนรโส, อภิลคฺโคติ คยฺหติ.
เจโตพฺยาปชฺชนํ โทโส, สมฺปทุสฺสนลกฺขโณ;
อาลมฺพณฆาตรโส, จณฺฑิกฺกมิติ คยฺหติ.
เจโตสมฺมุยฺหนํ โมโห,
โส สมฺมุยฺหนลกฺขโณ;
สภาวจฺฉาทนรโส,
อนฺธภาโวติ คยฺหติ.
ปาปาชิคุจฺฉาหิริกํ, นิลฺลชฺชาการลกฺขณํ;
ปาโปปลาปนรสํ, มลคฺคาโหติ คยฺหติ.
อสารชฺชนมโนตฺตปฺปมนุตฺตาสนลกฺขณํ ¶ ;
ปาปปกฺขนฺทนรสํ, ปาคพฺภมิติ คยฺหติ.
ทิฏฺิ ¶ ทฬฺหวิปลฺลาโส, สา ปรามาสลกฺขณา;
ตุจฺฉาภินิเวสนรสา, มิจฺฉาคาโหติ คยฺหติ.
‘‘อหสฺมี’’ติ มฺมาโน, โส สมุนฺนติลกฺขโณ;
เกตุสมฺปคฺคหรโส, อหํกาโรติ คยฺหติ.
ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสา, อกฺขมาการลกฺขณา;
เจโตวิกุจนรสา, วิมุขตฺตนฺติ คยฺหติ.
ปริคฺคเหสุ มจฺเฉรํ, สนฺนิคูหนลกฺขณํ;
สามฺาสหนรสํ, เววิจฺฉมิติ คยฺหติ.
เจโตปหนนํ ถีนํ, ตํ สํสีทนลกฺขณํ;
อุสฺสาหภฺชนรสํ, สํขิตฺตตฺตนฺติ คยฺหติ.
วิฆาโต สหชาตานํ, มิทฺธํ โมหนลกฺขณํ;
สตฺติสํภฺชนรสํ, อาตุรตฺตนฺติ คยฺหติ.
อุทฺธจฺจํ จิตฺตวิกฺเขโป, อวูปสมลกฺขณํ;
เจโตนวฏฺานรสํ, ภนฺตตฺตมิติ คยฺหติ.
วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจมนุโสจนลกฺขณํ;
อตฺตานุโสจนรสํ, ปจฺฉาตาโปติ คยฺหติ.
กงฺขายนา วิจิกิจฺฉา, อสนฺนิฏฺานลกฺขณา;
อเนกคาหนรสา, อปฺปติฏฺาติ คยฺหติ.
อิจฺเจวํ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ;
เตปฺาสสภาเวสุ, สภาวาการลกฺขณํ.
ลกฺขณตฺถกุสลา ¶ สลกฺขเณ,
ลกฺขณตฺถปรเมปิ เกวลํ;
ลกฺขณุคฺคหสุขาย วณฺณยุํ,
ลกฺขณาทิมุขโต สลกฺขณํ.
อตฺถํ ¶ ตเมวมนุคมฺม มเยตฺถ วุตฺต-
มตฺถานมตฺถนยนตฺถมเนกธาปิ;
ปตฺเถยฺย เมตฺถ วจนตฺถนเยหิ าณ-
มตฺเถสุ พุทฺธวจนตฺถนยตฺถิเกหิ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เภทสงฺคหวิภาโค
เอวํ เภทสภาเวสุ, เตสฺเวว ปุน สงฺคหํ;
สภาวตฺถวิเสเสหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.
อสาธารณาเณหิ, สตฺถา วตฺถุวิเวจโก;
สงฺคเหตฺวา สภาเคหิ, ธมฺเม ทสฺเสสิ จกฺขุมา.
ทิฏฺิภินิเวสฏฺเน, ยถาภูตสภาวโต;
ปรมามสติจฺเจกา, ปรามาโสติ ภาสิตา.
กิเลสาสุจิภาเวน, วณสฺสาวรโส วิย;
อาลิมฺปนฺตาว สนฺตานํ, สวนฺตีติ ปกาสิตา.
กามตณฺหา ภวตณฺหา, ทิฏฺาวิชฺชาติ อาสวา;
จตฺตาโร อาสวฏฺเน, ตโย ธมฺมา สภาวโต.
เอเตโว ¶ ฆาติ วุตฺตาว, ทฺวาราลมฺพาภิวาหิโน;
โอตฺถริตฺวา ปราภูเต, หรนฺตา ปาณิโน ภเว.
โยคาติ ¶ จาหุ เต เอว, ปาณิโน ภวยนฺตเก;
ทฺวาราลมฺพาภิสมฺพนฺธา, ยนฺตพนฺธาว โยชิตา.
สนฺตานมธิคณฺหนฺตา, มาลุวาว มหาตรุํ;
คณฺหนฺตา ทฬฺหมาลมฺพํ, มณฺฑูกมิว ปนฺนโค.
กามตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อุปาทานา จตุพฺพิธา;
ทิฏฺิ ทิฏฺิสีลพฺพต-มตฺตวาโทติ เภทิตา.
กาเยน กายํ คนฺเถนฺตา, ทุปฺปมฺุจานุเวิโน;
กถิตา กายคนฺถาติ, ตณฺหาพฺยาปาททิฏฺิโย.
สีลพฺพตปรามาโส, อิติ ทิฏฺิ วิเภทิตา;
อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ เจวํ จตุพฺพิธา.
เนกฺขมฺมํ ปลิโพเธนฺตา, ภาวนาปริปนฺถกา;
สนฺตานมณฺฑโกสาว, ปริโยนนฺธกาติ จ.
กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ สํสโย;
อวิชฺชุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิติ นีวรณา มตา.
อาคาฬฺหํ ปริยาทาย, โอคยฺหนุปฺปวตฺติโน;
โยปฺปโรคาว สนฺตาน-มนุเสนฺตีติ ภาสิตา.
กามราโค ภวราโค, ปฏิโฆ มานทิฏฺิโย;
กงฺขาวิชฺชาติ สตฺเตว, ฉ ธมฺมานุสยา มตา.
ทฺวาราลมฺพณพนฺเธน, ปาณีนํ ภวมณฺฑเล;
สํโยชนานิ วุตฺตานิ, ปาสพนฺธาว ปกฺขินํ.
กามรูปารูปราคา, ปฏิโฆ โมหสํสโย;
ทิฏฺิ สีลพฺพตํ มาโน, อุทฺธจฺเจน ทสา ภเว.
รูปารูปราคุทฺธจฺจํ, อภิธมฺเม วินา ปุน;
ภวราคิสฺส มจฺเฉรํ, คเหตฺวา ทสธา สิยุํ.
สํกฺเลปยนฺติ ¶ ¶ สนฺตานํ, อุปฆาเตนฺติ ปาณิโน;
สหชาเตกฺเลเสนฺตีติ, กิเลสาติ ปกาสิตา.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ทิฏฺิ มาโน จ สํสโย;
ถินาหิริกโนตฺตปฺป-
มุทฺธจฺเจน สิยุํ ทส.
นวสงฺคหิตา เอตฺถ, ทิฏฺิโลภา ปกาสิตา;
สตฺตสงฺคหิตาวิชฺชา, ปฏิโฆ ปฺจสงฺคโห.
จตุสงฺคหิตา กงฺขา, มานุทฺธจฺจา ติสงฺคหา;
ทุกสงฺคหิตํ ถีนํ, กุกฺกุจฺจเมกสงฺคหํ.
ทฺวิธาหิริกโนตฺตปฺป-มิสฺสามจฺฉริยํ ตถา;
อิจฺเจวํ ทสธา วุตฺตา, ปาปเกสฺเวว สงฺคหา.
ปรามาสาสโวฆา จ, โยคุปาทานคนฺถโต;
นีวารณานุสยโต, สํโยชนกิเลสโต.
จุทฺทเสว ตุ สงฺเขปา, สตฺตปฺาส เภทโต;
ยถาธมฺมานุสาเรน, จิตฺตุปฺปาเทสุ โยชเย.
ตโตปเร โนปรามา-สาทิเภทิตสงฺคหา;
จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ ทีปเย.
อิจฺจากุสลธมฺมานํ, ตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;
มิสฺสกา นาม วิฺเยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ;
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
เอกนฺตากุสลา ตโย;
อโลภาโทสาโมโห จ,
กุสลาพฺยากตา ตถา.
ปาทปสฺเสว ¶ มูลานิ, ถิรภาวาย ปจฺจยา;
มูลภาเวน ธมฺมานํ, เหตู ธมฺมา ฉ ทีปิตา.
วิตกฺโก ¶ จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เวทนา.
อาหจฺจุปนิชฺฌายนฺตา, นิชฺฌานฏฺเน ปจฺจยา;
ฌานธมฺมาติ สตฺถาห, ปฺจ วตฺถุสภาวโต.
สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;
สมฺมาสติ สมาธี จ, มิจฺฉาทิฏฺิ จ สมฺภวา.
สมฺมามิจฺฉา จ นียนฺตา, นิยฺยานฏฺเน ปจฺจยา;
มคฺคงฺคา ทฺวาทสกฺขาตา, นว ธมฺมา สภาวโต.
อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตา, โอชฏฺมกเวทนํ;
ปฏิสนฺธินามรูป-มาหรนฺตา ยถากฺกมํ.
กพฬีกาโร อาหาโร,
ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;
วิฺาณมิติ จตฺตาโร,
อาหาราติ ปกาสิตา.
ธมฺมานํ สหชาตานํ, อินฺทฺริยฏฺเน ปจฺจยา;
อตฺตานมิสฺสรฏฺเน, อนุวตฺตาปกา ตถา.
สทฺธา จ สติ ปฺา จ, วีริเยกคฺคตาปิ จ;
เวทนา ชีวิตํ จิตฺตํ, อฏฺ รูปินฺทฺริยานิ จ.
กถํ ชีวิตเมกํ ตุ, สุขํ ทุกฺขนฺติ เวทนา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เภทิตา.
ปฺาทิมคฺเคนฺาต-ฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;
มชฺเฌ อฺินฺทฺริยมนฺเต, อฺาตาวินฺทฺริยํ ตถา.
โสฬเสว ¶ สภาเวน, อินฺทฺริยฏฺวิภาคโต;
อินฺทฺริยานีติ วุตฺตานิ, พาวีสติ วิภาวเย.
ทฬฺหาธิฏฺิตสนฺตานา ¶ , วิปกฺเขหิ อกมฺปิยา;
พลวนฺตสภาเวน, พลธมฺมา ปกาสิตา.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, วีริเยกคฺคตา ตถา;
ปฺาหิริกาโนตฺตปฺป-มิจฺเจวํ นวธา มตา.
เชฏฺา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, ปฺุาปฺุปวตฺติยํ;
ปจฺจยาธิปฺปเตยฺเยน, สหชานํ ยถารหํ.
จตฺตาโรธิปตี วุตฺตา, อาธิปฺปจฺจสภาวโต;
ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จ ตาทินา.
ปฺจสงฺคหิตา ปฺา, วายาเมกคฺคตา ปน;
จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหา.
สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;
เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺวีสติ ภาสิตา;
อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, วุตฺโต มิสฺสกสงฺคโห.
เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคา, อาหารินฺทฺริยโต ตถา;
พลาธิปฺปติโต เจว, ปฺุาปฺุาทิมิสฺสตา;
ฉตฺตึเสว สภาเวน, จตุสฏฺิ ปเภทโต.
อิจฺเจวํ สงฺคเหตฺวาน, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;
จิตฺตุปฺปาทปเภเทสุ, ยถาสมฺภวโต กถํ.
สิตาวชฺชนวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณา;
อฏฺารสาเหตุกาว, โมมูหา เอกเหตุกา.
เสสา ตุ กุสลา าณวิยุตฺตา จ ทฺวิเหตุกา;
จิตฺตุปฺปาทาปเร สตฺต-จตฺตาลีส ติเหตุกา.
ปฺจวิฺาณมชฺฌานํ ¶ , ทฺวิฌานงฺคิกมีริตํ;
จตุตฺถปฺจมชฺฌานํ, ติฌานํ ตติยํ มตา.
จตุฌานํ ตุ ทุติยํ, กาเม จ สุขวชฺชิตา;
ปฺจฌานํ ตุ ปมํ, กาเม จ สุขิตา มตา.
ปมานุตฺตรํ ¶ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;
สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสฌานมนุตฺตรํ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกา;
ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;
าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.
ปฏิฆุทฺธจฺจยุตฺตา จ, วิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;
ติมคฺคงฺคํ ทุมคฺคงฺคํ, กงฺขิตํ สมุทีริตํ.
น โหนฺตาเหตุเก มคฺคา, จิตฺตฏฺิติ จ กงฺขิเต;
วิทิตา นิยตตา จ, โลกิเยสุ น อุทฺธฏา.
กาเมสุ กพฬีกาโร, อนาหาโร อสฺิโน;
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, อาหารตฺตยมีริตํ.
อินฺทฺริยานิ วิภาเวยฺย, นวธานุตฺตเร พุโธ;
อฏฺธา สมุทีเรยฺย, โลกิเยสุ ติเหตุเก.
สตฺตธา ปน าเณน, วิปฺปยุตฺเต ปกาสเย;
สิตโวฏฺพฺพนาปฺุเ, ปฺจธา กงฺขิเต ปน.
จตุธา ติวิธา เสเส, จิตฺตุปฺปาเท สมีรเย;
ติเหตุกา สตฺตพลา, ฉพลา ตุ ทุเหตุกา.
จตุพลา อกุสลา, กงฺขิตํ ติพลํ มตํ;
ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพ-มพลํ เสสมีริตํ.
ชวเนธิปตีนํ ¶ ตุ, โย โกเจโก ติเหตุเก;
ทฺวิเหตุเก วา กุสเล, วีมํสา โนปลพฺภติ.
โลกิเยสุ วิปาเกสุ,
โมหมูเล อเหตุเก;
ยถาสมฺภววุตฺติตฺตา,
นตฺถาธิปติ โกจิปิ.
สมฺโภติ ¶ กายวิฺาเณ, ปฺุปาเก สุขินฺทฺริยํ;
ทุกฺขินฺทฺริยมฺปิ ตตฺเถว, ปาปปากมฺหิ ภาสิตํ.
สนฺตีรณฺจ หสนํ, โสมนสฺสานิ โสฬส;
ปมาทิจตุชฺฌานํ, โสมนสฺสยุตํ ภเว.
โทมนสฺสยุตฺตา ทฺเวว, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;
ตทฺเ ปน สพฺเพปิ, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.
เวทนาสมฺปโยคฺจ, วินิพฺภุชฺเชวมฏฺธา;
เหตุโยคาทิเภเทหิ, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
ตํตํวิโยคเภทฺจ, ปจฺเจกมถ มิสฺสิตํ;
ยถาวุตฺตานุสาเรน, ยถาสมฺภวโต นเย.
อิจฺเจวํ ปน โยเชตฺวา, จิตฺตุปฺปาเทสุ มิสฺสกํ;
ตโต เยฺยา วิสุทฺธา จ, โพธิปกฺขิยสงฺคหา.
กาเย จ เวทนาจิตฺเต, ธมฺเมสุ จ ยถารหํ;
อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจ-มนตฺตาติ สุปฏฺิตา.
สมฺมาสติ ปนิจฺเจกา, กิจฺจโคจรเภทโต;
สติปฏฺานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.
อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาป-ปหานานุปฺปาทนาย จ;
อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติอภิวุทฺธิยา.
ปทหนฺตสฺส ¶ วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;
สมฺมปฺปธานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.
อิทฺธิยา ปาทภูตตฺตา, อิทฺธิปาทาติ ภาสิตา;
ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา.
ปฺจ สทฺธา สติ ปฺา, วีริเยกคฺคตา ตถา;
อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเน, พลฏฺเน พลานิ จ.
สติ ธมฺมวิจโย จ, ตถา วีริยปีติโย;
ปสฺสทฺเธกคฺคตาเปกฺขา, พุชฺฌนฺตสฺสงฺคภาวโต.
โพชฺฌงฺคาติ ¶ วิเสเสน, สตฺต ธมฺมา ปกาสิตา;
นิยฺยานฏฺเน มคฺคงฺคา, สมฺมาทิฏฺาทิอฏฺธา.
ฉสงฺคเหตฺถ วายาโม, สติปฺา สมีริตา;
ปฺจสงฺคหิตา นาม, สมาธิ จตุสงฺคโห.
สทฺธา ทุสงฺคหา วุตฺตา, เสสา เอเกกสงฺคหา;
อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, โพธิปกฺขิยสงฺคโห.
สติปฏฺานสมฺมปฺปธานโต อิทฺธิปาทโต;
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคา, มคฺคเภทา จ ภาสิตา.
ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ, สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย;
สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ.
สมฺมาสติ สมาธีติ, ทีปิตา โพธิปกฺขิยา;
จุทฺทสา ธมฺมโต โหนฺติ, สตฺตตึส ปเภทโต.
เยหิ ธมฺเมหิ พุชฺฌนฺโต, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ;
สมตฺตานุตฺตเร โหนฺติ, น วา สงฺกปฺปปีติโย.
ปุพฺพภาเคปิ ลพฺภนฺติ, โลกิยมฺหิ ยถารหํ;
นิพฺเพธภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.
อิจฺเจวํ ¶ ติวิธา เภทํ, วิภาเวยฺย ยถารหํ;
สภาวเภทภินฺนานํ, สภาคตฺเถหิ สงฺคหํ.
เภทสงฺคหวิทูหิ วณฺณิตํ, เภทสงฺคหวิมุตฺติสาสเน;
เภทสงฺคหนยตฺถมุตฺตมํ, เภทสงฺคหมุขํ ปกาสิตํ.
ธมฺมสภาววิภาคพุเธวํ, ธมฺมทิสมฺปติสาสนธมฺเม;
ธมฺมวิภูติวิภูสิตจิตฺตา, ธมฺมรสามตภาคิ ภวนฺติ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เภทสงฺคหวิภาโค นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกวิภาโค
อิโต ¶ ปรํ กิจฺจโต จ, ทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต;
ภูมิปุคฺคลโต านา, ชนกา จ ยถารหํ.
สงฺคโห จ ปวตฺติ จ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, สํขิปิตฺวาน นิยฺยเต.
รูปารูปมหาปากา, มุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
อาวชฺชนํ ตุ ยุคฬํ, ทสฺสนํ สวนํ ตถา;
ฆายนํ สายนฺเจว, ผุสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ;
ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ตทาวชฺชนนามกํ.
ปฺจปฺาส ¶ ชวนกิจฺจานีติ วินิทฺทิเส;
กฺริยา จาวชฺชนํ หิตฺวา, กุสลากุสลปฺผลํ.
ตทาลมฺพณจิตฺตานิ, ภวนฺเตกาทเสว หิ;
มหาวิปากจิตฺตานิ, อฏฺ สนฺตีรณตฺตยํ.
ปฺจกิจฺจนฺติ ภาสนฺติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จตุกิจฺจา มหาปากา, ติกกิจฺจา มหคฺคตา.
ทุกิจฺจมิติ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรณมีริตํ;
ปฺจวิฺาณชวนมโนธาตุตฺติกํ ปน.
เอกกิจฺจาติ ภาสนฺติ, อฏฺสฏฺิ วิภาวิโน;
อิจฺเจวํ กิจฺจเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ววตฺถิตา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายธาตุ ยถากฺกมํ;
ปฺจทฺวารา ภวงฺคํ ตุ, มโนทฺวารํ ปวุจฺจติ.
ฆานาทโย ¶ ตโย รูเป, ปฺจ จกฺขาทโย ตถา;
อรูเป นตฺถุภยตฺถ, ตทาลมฺพณมานสํ.
ฉ ทฺวารา วีถิจิตฺตานิ, สตฺต กามีสุ รูปิสุ;
ทฺวารตฺตยํ ฉ จิตฺตานิ, มโนทฺวารมรูปิสุ.
ปฏิสนฺธาทิภูตา หิ, อวสาเน จุติฏฺิตา;
มชฺเฌ ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺเจกํ วีถิ ชายติ.
รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;
อาวชฺชนาทโย โหนฺติ, ภวงฺคทฺวิจลา ปรํ.
ปริณาเม ภวงฺคสฺส, อาลมฺเพ คหณารเห;
ตถา วีถิ มโนทฺวาเร, ยถาสมฺภวโต ภเว.
อาวชฺชา ปฺจวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;
โวฏฺพฺพกามชวนํ, ตทาลมฺพณมานสํ.
สตฺเตวํ ¶ วีถิจิตฺตานิ, จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส;
จตุปฺาส วิตฺถารา, ปฺจทฺวาเร ยถารหํ.
อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา จิตฺตกฺขณํ ตยํ;
รูปานํ ิติ เอกูน-ปฺาสฺจ ทุเก ทุกํ.
ปริตฺเตติปริตฺเต จ, มหนฺเตติมหนฺตเก;
โวฏฺพฺพโมฆชวนํ, ตทาลมฺพนฺติ ตํ กมา.
อาวชฺชนฺจ ชวนํ, มโนทฺวาเร ตุ โคจเร;
วิภูเต ตุ ตทาลมฺพํ, วิตฺถารา สตฺตสฏฺิ เต.
กาเม ชวนสตฺตาล-มฺพณานํ นิยเม สติ;
วิภูเตติมหนฺเต จ, ตทาลมฺพณมีริตํ.
ปฺจทฺวาเร มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.
มโนทฺวาเร ตุ ชวนํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
สุขตีรณโวฏฺพฺพํ, ปริตฺตชวนํ ฉสุ.
มหาวิปากจิตฺตานิ ¶ , อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, วีถิมุตฺตานิ เจกทา.
สตฺตติ วีถิจิตฺตานิ, วิปากา ตุ มหคฺคตา;
นว วีถิวิมุตฺตา จ, ทุวิธาปิ ทสีริตา.
อิจฺเจวํ ทฺวารเภเทน, วิภาเวตฺวา ตโต ปรํ;
เยฺยา โคจรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ยถารหํ.
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;
เสสฺจ รูปปฺตฺตินามฺจ ธมฺมโคจรํ.
ปฺจทฺวาเร วตฺตมานํ, ปฺจาลมฺพํ ยถากฺกมํ;
ฉาลมฺพณํ มโนทฺวาเร, อตีตานาคตมฺปิ จ.
ปฺตฺตาตีตวตฺตนฺตํ ¶ , ฉทฺวารคฺคหิตํ ปน;
ฉฬารมฺมณสงฺขาตํ, เยภุยฺเยน ภวนฺตเร.
นิมิตฺตคติกมฺมานํ, กมฺมเมวาถ โคจรํ;
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยาว ยถารหํ.
ปฺจาลมฺเพ มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.
กามปากานิ เสสานิ, หสนฺจ ปริตฺตเก;
าณหีนานิปฺุานิ, ชวนานิ อนิมฺมเล.
ติเหตุกามปฺุานิ, ปฺุาภิฺา จ โลกิยา;
สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, อคฺคมคฺคผลํ วินา.
กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยา กาเม ติเหตุกา;
สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, นิพฺพาเน นิมฺมลา สิยุํ.
ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, อารุปฺเปสุ มหคฺคเต;
มหคฺคตฺเ โวหาเร, อยมาลมฺพเณ นโย.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายหทยวตฺถุนา;
กามโลเก ฉวตฺถูนิ, นิสฺสิตา สตฺต ธาตุโย.
ปฺจวิฺาณธาตู ¶ จ, ตาสํ ปุพฺพาปรตฺตยํ;
มโนธาตุ ตโต เสสา, มโนวิฺาณธาตุ จ.
จตสฺโส ธาตุโย รูเป, ตีณิ วตฺถูนิ นิสฺสิตา;
อรูเป ตุ อนิสฺสาย, ธาตฺเวกาว ปวตฺตติ.
ปฺจปฺปสาเท นิสฺสาย, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.
กามปากานิ เสสานิ, มคฺคาวชฺชนมาทิโต;
หสนํ ปฏิฆารูปา-วจรํ วตฺถุนิสฺสิตํ.
ทฺเวจตฺตาลีส ¶ นิสฺสาย, อนิสฺสาย จ ชายเร;
อนิสฺสาย วิปากานิ, อารุปฺเปติ สมีริตํ.
อิจฺเจวํ วตฺถุเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;
ตโต ปรํ วิภาเวยฺย, ภูมิเภเทน ปณฺฑิโต.
นิรเย เปตโลเก จ, ติรจฺฉานาสุเร ตถา;
ปาปกมฺโมปปชฺชนฺติ, ปาปปากาย สนฺธิยา.
ภูมิสฺสิเตสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุปิ หีนกา;
อเหตุกาย ชายนฺติ, ปฺุปากาย สนฺธิยา.
จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;
ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.
อิจฺเจวํ ฉสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ชายเร;
มหาวิปากสนฺธีหิ, กามปฺุกตา ชนา.
พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;
มหาพฺรหฺมา จ ชายนฺติ, ปมชฺฌานสนฺธิยา.
ปริตฺตา อปฺปมาณาภา, ชายนฺตาภสฺสรา ตถา;
ทุติยชฺฌานปากาย, ตติยาย จ สนฺธิยา.
ปริตฺตสุภปฺปมาณสุภา จ สุภกิณฺหกา;
จตุตฺถาย ตุ ชายนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิกา.
เวหปฺผลา ¶ อสฺี จ, สุทฺธาวาสาติ สตฺตสุ;
ปฺจมาย จ ชายนฺติ, อสฺีจิตฺตวชฺชิตา.
อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;
อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.
อากาสานฺจายตนปากาทีหิ ยถากฺกมํ;
อากาสานฺจายตนภูมิกาทีสุ ชายเร.
จุติสนฺธิภวงฺคานํ ¶ , วสา ปากา มหคฺคตา;
กาเม สเหตุกา ปากา, ตทาลมฺพณโตปิ จ.
ยถาวุตฺตนิยาเมน, ภูมีสฺเวกาว ชายเร;
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, น ตฺเววาสฺิโน มตา.
ฆานชิวฺหากายธาตุ-นิสฺสิตํ มานสํ ตถา;
ปฏิฆทฺวยมิจฺเจวมฏฺ โหนฺเตว กามิสุ.
จกฺขุโสตฺจ วิฺาณํ, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
กามรูเปสุ ชายนฺติ, ยถาสมฺภวโต ทส.
โวฏฺพฺพกามปฺุานิ, วิปฺปยุตฺตานิ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, สพฺพตฺเถตานิ จุทฺทส.
กงฺขิตํ ทิฏฺิยุตฺตานิ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต;
สิตฺจ รูปชวน-มารุปฺปาปายวชฺชิเต.
กามกฺริยา สเหตู จ, อุทฺธํ โลกุตฺตรตฺตยํ;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต.
เสสมารุปฺปชวนํ, หิตฺวาปายํ ยถากฺกมํ;
อุทฺธมารุปฺปภูมิฺจ, ชายตีติ วิภาวเย.
โสตาปตฺติผลาทีนิ, จตฺตารานุตฺตรานิ ตุ;
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวา สพฺพตฺถ ชายเร.
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวารูปฺจ สพฺพถา;
ปมานุตฺตโร มคฺโค, เสสฏฺาเนสุ ชายติ.
สตฺตตึส ¶ อปาเยสุ, กาเมสีติ ปกาสิตา;
ปฺจปฺาส สุทฺเธสุ, รูเปสฺเวกูนสตฺตติ.
ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, อุปฺปชฺชนฺติ ยถารหํ;
อิจฺเจวํ ภูมิเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
ติเหตุสตฺเต ¶ สพฺพานิ, ทฺวิเหตุกาเหตุเก ปน;
ปริตฺตานิ วิวชฺเชตฺวา, าณปากกฺริยาชเว.
ปุถุชฺชนานํ สมฺโภนฺติ, ทิฏฺิยุตฺตฺจ กงฺขิตํ;
โสตาปนฺนาทิติณฺณมฺปิ, ผลํ โหติ ยถาสกํ.
วีตราคสฺส ชวนํ, กฺริยา จนฺติมนุตฺตรํ;
ปุถุชฺชนาทิติณฺณมฺปิ, ปฏิฆํ สมุทีริตํ.
ชวา ปุถุชฺชนาทีนํ, จตุนฺนํ เสส สาสวา;
สาสวาวชฺชปากานิ, ปฺจนฺนมปิ ทีปเย.
ปุถุชฺชเนสุ เตสฏฺิ, โสตาปนฺนาทิกทฺวเย;
เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, อนาคามิกปุคฺคเล.
สตฺตปฺาส ชายนฺติ, เตปฺาส อนาสเว;
มคฺคฏฺเสุ สโก มคฺโค, ปุคฺคเลสุ อยํ นโย.
ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย;
ทฺวิเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย.
รูปาวจรจุติยา, สเหตุปฏิสนฺธิโย;
อารุปฺปารุปฺปจุติยา, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.
ปฏิสนฺธิ ตถา กาเม, ติเหตุปฏิสนฺธิโย;
ภวนฺตีติ จ เมธาวี, จุติสนฺธินยํ นเย.
จุติยานนฺตรํ โหติ, ปฏิสนฺธิ ตโต ปรํ;
ภวงฺคํ ตํ ปน เฉตฺวา, โหติ อาวชฺชนํ ตโต.
อนิฏฺเ ปาปปากาว, จกฺขุวิฺาณกาทโย;
อิฏฺเ ตุ ปฺุปากาว, ยถาสมฺภวโต สิยุํ.
ปุพฺเพ ¶ วุตฺตนเยเนว, วีถิจิตฺตานิ โยชเย;
ปฺจทฺวาเร ยถาโยคํ, มโนทฺวาเร จ ปณฺฑิโต.
สนฺตีรณตทาลมฺพ-มิฏฺาลมฺเพ ¶ ปวตฺตติ;
สุขิตํ อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขิตํ.
สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;
น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสํ ตุ สพฺพทา.
ตโถเปกฺขาตทาลมฺพํ, สุขิตกฺริยโต ปรํ;
อฺตฺถ นิยโม นตฺถิ, ตทาลมฺพปวตฺติยา.
โสมนสฺสภวงฺคสฺส, ชวเน โทมนสฺสิเต;
ตทาลมฺเพ อสมฺโภนฺเต, อุเปกฺขาตีรณํ ภเว.
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุโต ปรํ;
ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.
จตุฌานํ สุโขเปตํ, าณยุตฺตานนนฺตรํ;
อุเปกฺขาาณยุตฺตานํ, ปฺจมํ ชายเต ปรํ.
ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปฺุติเหตุโต;
ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.
อาวชฺชปฺจวิฺาณ-สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;
ปฏิสนฺธิจุติ สพฺพา, รูปารูปาทิกปฺปนา.
นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลํ ทฺวยํ;
ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.
ทฺวิกฺขตฺตุํ หิ นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตทาลมฺพฺจ สพฺพถา.
ทฺวิกฺขตฺตุํ วาถ ติกฺขตฺตุํ, มคฺคสฺสานนฺตรํ ผลํ;
ภวงฺคาทิ จ โวฏฺพฺพํ, ชวนาทิ สกึ ปน.
ติเหตุกามชวนํ, อปฺปนาฆฏิตํ ปน;
ติกฺขตฺตุํ วา จตุกฺขตฺตุํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.
ฉทฺวาเรสุ ¶ ¶ ปนฺตฺถ, ชวนํ กามธาตุชํ;
ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, สมุปฺปชฺชติ สมฺภวา.
สมาปตฺติภวงฺเคสุ, นิยโม น สมีริโต;
วีถิจิตฺตาวสาเน ตุ, ภวงฺคํ จุติ วา ภเว.
อิจฺจานนฺตรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทฏฺิตึ จุตึ;
ตฺวา คเณยฺย สงฺคยฺห, ลพฺภมานวสา กถํ?
ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;
เสสาวชฺชนโต ปฺจ-จตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.
ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;
ปรเมกํ ทุเว ปฺุ-วิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.
สนฺตีรณทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;
ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ภาสิตํ.
รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;
นวฏฺารุปฺปปากมฺหา, สตฺต ฉ วา ยถากฺกมํ.
ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรสพฺรวุํ;
ทฺวิเหตุปฺุาปฺุมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.
ทฺวิเหตุกามกฺริยโต, อฏฺารส อุเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา สตฺตรส, วิภาเวนฺติ วิจกฺขณา.
กามปฺุา ติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ติปฺาส, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.
ทส รูปชวมฺเหกาทส ทฺวาทส เตรส;
ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.
ผลมฺหา ¶ จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;
ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.
ปฺจทสมฺหาทฺยาวชฺช-เมกวีสติโตปรํ ¶ ;
เอกมฺหา ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ.
สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ;
สมฺโภนฺติ สตฺตตึสมฺหา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ.
ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.
โหนฺติ สตฺตติโต กาเม,
สุขปากา ติเหตุกา;
ทฺวิสตฺตติมฺหา ชายนฺติ,
อุเปกฺขาสหิตา ปุน.
เอกูนสฏฺิโต รูปา, ปากา ปากา อรูปิโน;
กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.
ผลทฺวยํ จตุกฺกมฺหา, ปฺจมฺหานฺตผลทฺวยํ;
ติกา มหคฺคตา ชวา, มคฺคา กามชวา ทฺวยา.
จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ, คณิโต ปุพฺพสงฺคโห;
เยฺโยยํ านเภโทติ, ปุพฺพาปรนิยามิโต.
รูปปากมหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
รูปเมว ชเนนฺตีติ, วุตฺตา เอกูนวีสติ.
อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
อิริยาปถรูปานิ, ชเนตีติ สมีริตํ.
โวฏฺพฺพํ ¶ กามชวนมภิฺา จ ยถารหํ;
อิริยาปถวิฺตฺติรูปานํ ชนกา สิยุํ.
ปฺจวิฺาณมารุปฺปา, วิปากา จ น กิฺจิปิ;
สพฺเพสํ ปฏิสนฺธี จ, จุติ จารหโต ตถา.
รูปาทิตฺตยมิจฺเจวํ ¶ , สมุฏฺาเปติ มานสํ;
อุปฺปชฺชมานเมเวติ, เยฺโย ชนกสงฺคโห.
อิติ กิจฺจาทิเภเทสุ, ปจฺเจกสฺมึ ปกาสิตํ;
นยํ วุตฺตานุสาเรน, สมาเสตฺวา วิโยชเย.
ปนุณฺณสมฺโมหมลสฺส สาสเน,
วิกิณฺณวตฺถูหิ สุคนฺถิตํ นยํ;
ปกิณฺณโมคยฺห ปรตฺถนินฺนเย,
วิติณฺณกงฺขาว ภวนฺติ ปณฺฑิตา.
พหุนยวินิพนฺธํ กุลฺลเมตํ คเหตฺวา,
ชินวจนสมุทฺทํ กามโมคยฺห ธีรา;
หิตสกลสมตฺถํ วตฺถุสารํ หริตฺวา,
หทย รตนคพฺภํ สาธุ สมฺปูรยนฺติ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ปกิณฺณกวิภาโค นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
กมฺมวิภาโค
วิภาคํ ¶ ปน กมฺมานํ,
ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;
กมฺมปากกฺริยาเภเท,
อโมหาย สมาสโต.
กมฺมปจฺจยกมฺมนฺติ, เจตนาว สมีริตา;
ตตฺถาปิ นานกฺขณิกา, ปฺุาปฺุาว เจตนา.
เทติ ปากมธิฏฺาย, สมฺปยุตฺเต ยถารหํ;
กมฺมสฺสายูหนฏฺเน, ปวตฺตตฺตา หิ เจตนา.
กฺเลสานุสยสนฺตาเน ¶ , ปากธมฺมา หิ ชายเร;
ปหีนานุสยานํ ตุ, กฺริยามตฺตํ ปวตฺตติ.
มูลภาวา จ สพฺเพสํ, ตเถวาวชฺชนทฺวยํ;
ชนิตานิ จ กมฺเมหิ, วิปากานิ ปวตฺตเร.
จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, กมฺมํ เตตฺตึสธา ิตํ;
กมฺมจตุกฺกเภเทหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.
ปจฺจุปฺปนฺนาทิกณฺหาทิ-ชนกาทิคราทิโต;
ทิฏฺธมฺมาทิกามาทิ-เภทา ฉธา ยถากฺกมํ.
ยํ ปาปํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ กมฺมํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.
กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปาปํ กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺเน จ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.
กิจฺเฉน ¶ ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปฺุํ กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ สุขปากชํ.
ยํ ปฺุํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;
ปจฺจุปฺปนฺนสุขฺเจว, อายตึ สุขปากชํ.
วิสสํสฏฺมธุรํ, สวิสํ ติตฺตกํ ตถา;
โคมุตฺตมธุเภสชฺช-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.
สมาทาเน วิปาเก จ, สุขทุกฺขปฺปเภทิตํ;
กมฺมเมวํ จตุทฺธาติ, ปกาเสนฺติ ตถาคตา.
อานนฺตริยกมฺมาทิ, เอกนฺตกฏุกาวหํ;
กณฺหํ กณฺหวิปากนฺติ, กมฺมํ ทุคฺคติคามิกํ.
ปมชฺฌานกมฺมาทิ, เอกนฺเตน สุขาวหํ;
สุกฺกํ สุกฺกวิปากนฺติ, กมฺมํ สคฺคูปปตฺติกํ.
โวกิณฺณกมฺม ¶ โวกิณฺณ-สุขทุกฺขูปปตฺติกํ;
กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺก-วิปากนฺติ สมีริตํ.
อกณฺหสุกฺกมีเรนฺติ, อกณฺหสุกฺกปากทํ;
กมฺมํ โลกุตฺตรํ โลเก, คติกมฺมกฺขยาวหํ.
อิติ วฏฺฏปฺปวตฺตมฺหิ, กฺเลสโวทานเภทิตํ;
กมฺมกฺขเยน สงฺคยฺห, จตุธา กมฺมมีริตํ.
ชนกฺเจวุปตฺถมฺภ-มุปปีโฬปฆาตกํ;
จตุธา กิจฺจเภเทน, กมฺมเมวํ ปวุจฺจติ.
ชเนติ ชนกํ ปากํ, ตํ ฉินฺทตุปปีฬกํ;
ตํ ปวตฺเตตุปตฺถมฺภํ, ตํ ฆาเตโตปฆาตกํ.
กโรติ อตฺตโน ปาก-สฺสาวกาสนฺติ ภาสิตํ;
ปากทายกกมฺมํ ตุ, ยํ กิฺจิ ชนกํ ภเว.
พาธมานกกมฺมํ ¶ ตุ, ตํ ปากมุปปีฬกํ;
อุปฆาตกมีเรนฺติ, ตทุปจฺเฉทกํปเร.
ครุกาสนฺนมาจิณฺณํ, กฏตฺตากมฺมุนา สห;
กมฺมํ จตุพฺพิธํ ปาก-ปริยายปฺปเภทโต.
มหคฺคตานนฺตริยํ, ครุกมฺมนฺติ วุจฺจติ;
กตํ จินฺติตมาสนฺน-มาสนฺนมรเณน ตุ.
พาหุลฺเลน สมาจิณฺณมาจิณฺณนฺติ ปวุจฺจติ;
เสสํ ปฺุมปฺฺุจ, กฏตฺตากมฺมมีริตํ.
ทิฏฺธมฺเม เวทนียมุปปชฺชาปเร ตถา;
ปริยายเวทนียมิติ จาโหสิกมฺมุนา.
ปากกาลวเสนาถ, กาลาตีตวเสน จ;
จตุเธวมฺปิ อกฺขาตํ, กมฺมมาทิจฺจพนฺธุนา.
ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ, ปมํ ชวนํ ภเว;
อลทฺธาเสวนตฺตาว, อสมตฺถํ ภวนฺตเร.
เวทนียํ ¶ ตุปปชฺชปริโยสานมีริตํ;
ปรินิฏฺิตกมฺมตฺตา, วิปจฺจติ อนนฺตเร.
เสสานิ เวทนียานิ, ปริยายาปเร ปน;
ลทฺธาเสวนโต ปากํ, ชเนนฺติ สติ ปจฺจเย.
วุจฺจนฺตาโหสิกมฺมานิ, กาลาตีตานิ สพฺพถา;
อุจฺฉินฺนตณฺหามูลานิ, ปจฺจยาลาภโต ตถา.
จตุธา ปุน กามาทิภูมิเภเทน ภาสิตํ;
ปฺุาปฺุวสา ทฺเวธา, กามาวจริกํ ภเว.
อปฺุํ ตตฺถ สาวชฺช-มนิฏฺผลทายกํ;
ตํ กมฺมผสฺสทฺวาเรหิ, ทุวิธํ สมฺปวตฺตติ.+
กายทฺวารํ ¶ วจีทฺวารํ, มโนทฺวารนฺติ ตาทินา;
กมฺมทฺวารตฺตยํ วุตฺตํ, ผสฺสทฺวารา ฉ ทีปิตา.
กมฺมทฺวาเร มโนทฺวาเร, ปฺจทฺวารา สโมหิตา;
ผสฺสทฺวารมโนทฺวารํ, กมฺมทฺวารตฺตยํ กตํ.
ตถา หิ กายวิฺตฺตึ, ชเนตฺวา ชาตเจตนา;
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, วจีเภทปวตฺติกา.
วิฺตฺติทฺวยสมฺปตฺตา, มโนกมฺมนฺติ วุจฺจติ;
เภโทยํ ปริยาเยน, กมฺมานมิติ ทีปิโต.
ปาณฆาตาทิกํ กมฺมํ, กาเย พาหุลฺลวุตฺติโต;
กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, มุสาวาทาทิกํ ตถา.
อภิชฺฌาทิ มโนกมฺมํ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ;
ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เสสานิ, เภโทยํ ปรมตฺถโต.
ผสฺสทฺวารมโนทฺวาเร, วิฺตฺติทฺวยมีริตํ;
ปฺจทฺวาเร ทฺวยํ นตฺถิ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.
อกฺขนฺติาณ โกสชฺชํ, ทุสฺสิลฺยํ มุฏฺสจฺจตา;
อิจฺจาสํวรเภเทน, อฏฺทฺวาเรสุ ชายติ.
กมฺมทฺวารตฺตยฺเจว ¶ , ปฺจทฺวารา ตถาปเร;
อสํวรานํ ปฺจนฺนํ, อฏฺ ทฺวารา ปกาสิตา.
ตตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตํ, ปฏิสนฺธิผลาวหํ;
ปาณฆาตาทิเภเทน, ทสธา สมฺปวตฺตติ.
ปาณาติปาโต ผรุสํ, พฺยาปาโท จ ตถาปโร;
อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โทสมูเลหิ ชายติ.
มิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา จ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตถาปรา;
อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โลภมูเลหิ ชายติ.
เถยฺยาทานํ ¶ มุสาวาโท, ปิสุณํ สมฺผลาปนํ;
กมฺมํ จตุพฺพิธมฺเมตํ, ทฺวิมูเลหิ ปวตฺตติ.
ฉนฺทาโทสา ภยา โมหา, ปาปํ กุพฺพนฺติ ปาณิโน;
ตสฺมา ฉนฺทาทิเภเทน, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.
อิจฺจาปฺุํ ปกาเสนฺติ, จตุราปายสาธกํ;
อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, วิปตฺติผลสาธนํ.
ติวิธํ ปน ปฺุํ ตุ, อนวชฺชิฏฺปากทํ;
ทานํ สีลํ ภาวนา จ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ.
มหตฺตคารวา สฺเนหา, ทยา สทฺธุปการโต;
โภคชีวาภยธมฺมํ, ททโต ทานมีริตํ.
ปฺุมาจารวาริตฺต-วตฺตมารพฺภ กุพฺพโต;
ปาปา จ วิรมนฺตสฺส, โหติ สีลมยํ ตทา.
ทานสีลวินิมุตฺตํ, ภาวนาติ ปวุจฺจติ;
ปฺุํ ภาเวนฺติ สนฺตาเน, ยสฺมา เตน หิตาวหํ.
ชเนตฺวา กายวิฺตฺตึ, ยทา ปฺุํ กรียติ;
กายกมฺมํ ตทา โหติ, ทานํ สีลฺจ ภาวนา.
วจีวิฺตฺติยา ¶ สทฺธึ, ยทา ปฺุํ กรียติ;
วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, วินา วิฺตฺติยา กตํ.
ตํตํทฺวาริกเมวาหุ, ตํตํทฺวาริกปาปโต;
วิรมนฺตสฺส วิฺตฺตึ, วินา วา สห วา ปุน.
ทานํ สีลํ ภาวนา จ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา;
ปตฺตานุโมทนา ปตฺติ-ทานํ ธมฺมสฺส เทสนา;
สวนํ ทิฏฺิชุกมฺม-มิจฺเจวํ ทสธา ิตํ.
กามปฺุํ ¶ ปกาเสนฺติ, กาเม สุคติสาธกํ;
อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, สมฺปตฺติผลสาธกํ.
จิตฺตุปฺปาทปฺปเภเทน, กมฺมํ วีสติธา ิตํ;
กามาวจรมิจฺเจวํ, วิภาเวนฺติ วิภาวิโน.
รูปาวจริกํ กมฺม-มปฺปนาภาวนามยํ;
กสิณาทิกมารพฺภ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.
ปถวาโป จ เตโช จ,
วาโย นีลฺจ ปีตกํ;
โลหิโตทาตมากาสํ,
อาโลโกติ วิสารทา.
กสิณานิ ทสีเรนฺติ, อาทิกมฺมิกโยคิโน;
อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขาทิตํ.
วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ;
ปุฬวํ อฏฺิกฺเจติ, อสุภํ ทสธา ิตํ.
พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตโน;
เทวโตปสมายฺจ, วุตฺตานุสฺสติภาวนา.
มรเณ สติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;
อานาปานสติจฺเจวํ, ทสธานุสฺสตีริตา.
เมตฺตา ¶ กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขา ภาวนาติ จ;
จตุพฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ภาสิตา.
อาหาเร ตุ ปฏิกฺกูล-สฺเกาติ ปกาสิตา;
จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.
จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, จตฺตาลีส สมาสโต;
กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, สมเถ ภาวนานเย.
อานาปานฺจ ¶ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;
ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.
เมตฺตาทโย จตุชฺฌานา, อุเปกฺขา ปฺจมี มตา;
อารุปฺปารุปฺปกา เสสา, อุปจารสมาธิกา.
กสิณาสุภโกฏฺาเส,
อานาปาเน จ ชายติ;
ปฏิภาโค ตมารพฺภ,
ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.
กมฺมฏฺาเนสุ เสเสสุ, ปฏิภาโค น วิชฺชติ;
ตถา หิ สตฺตโวหาเร, อปฺปมฺา ปวตฺตเร.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;
ปมารุปฺปกาภาว-มากิฺจฺฺจ โคจรํ.
อารุปฺปา สมฺปวตฺตนฺติ, อาลมฺพิตฺวา ยถากฺกมํ;
อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, นปฺปวตฺตติ อปฺปนา.
ปริกมฺมํ ปริกมฺม-สมาธิ จ ตโต ปรํ;
อุปจารปฺปนา เจติ, ภาวนายํ จตุพฺพิธํ.
ปริกมฺมนิมิตฺตฺจ, อุคฺคโห จ ตโต ปรํ;
ปฏิภาโคติ ตีเณว, นิมิตฺตานิ ปกาสยุํ.
นิมิตฺตํ คณฺหโต ปุพฺพ-มาทิกมฺมิกโยคิโน;
ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ, กสิณาทิกมีริตํ.
ตสฺมึ ¶ ปน นิมิตฺตมฺหิ, อารภนฺตสฺส ภาวนํ;
ปมํ ปริกมฺมนฺติ, ภาวนาปิ ปวุจฺจติ.
จิตฺเตนุคฺคหิเต ตสฺมึ, มโนทฺวาเร วิภาวิเต;
ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, สมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ.
ปฺจทฺวารวินิมุตฺตา ¶ , ตมารพฺภ สมาหิตา;
ปริกมฺมสมาธีติ, ภาวนา สา ปกาสิตา.
อุคฺคหาการสมฺภูตํ, วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตํ;
ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, ภาวนามยมีริตํ.
รูปาทิวิสยํ หิตฺวา, ตมารพฺภ ตโต ปรํ;
ภวงฺคนฺตริตํ หุตฺวา, มโนทฺวารํ ปวตฺตติ.
สิขาปตฺตสมาธาน-มุปกฺเลสวิมุจฺจิตํ;
อุปจารสมาธีติ, กามาวจรมีริตํ.
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ, อุปจารสมาธิโต;
ภาวนาพลนิปฺผนฺนา, สมุปฺปชฺชติ อปฺปนา.
ปุริมํ ปุริมํ กตฺวา, วสีภูตํ ตโต ปรํ;
โอฬาริกงฺคโมหาย, สุขุมงฺคปฺปวตฺติยา.
อปฺปนา ปทหนฺตสฺส, ปวตฺตติ ยถากฺกมํ;
วิตกฺกาทิวินิมุตฺตา, วิจาราทิสมายุตา.
อาวชฺชนา จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;
วุฏฺานาธิฏฺานา ปจฺจ-เวกฺขณาติ จ ปฺจธา.
วิตกฺกฺจ วิจารฺจ, สหาติกฺกมโต ปน;
จตุกฺกชฺฌานมปฺเปติ, ปฺจกฺจ วิสุํ วิสุํ.
อปฺปนาย จ ปจฺเจกฌานสฺสาปิ วิสุํ วิสุํ;
อิจฺฉิตพฺพา หิ สพฺพตฺถ, ปริกมฺมาทิภาวนา.
ตํ ปริตฺตํ มชฺฌิมฺจ, ปณีตนฺติ วิภชฺชติ;
วิโมกฺโข จ วสีภูตมภิภายตนนฺติ จ.
ปริตฺตาทิ ¶ ปริตฺตาทิโคจรนฺติ จตุพฺพิธํ;
ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺมิจฺจาทิโต ตถา.
ตํ ¶ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาธิปฺปเตยฺยโต;
วิเสสฏฺิตินิพฺเพธหานภาคิยโตปิ จ.
ปฺจธา ฌานเภเทน, จตุธาลมฺพเภทโต;
สมาธิภาวนาปฺุมปฺปนาปตฺตมีริตํ.
อิติ วิกฺขมฺภิตกฺเลสํ, รูปโลกูปปตฺติกํ;
รูปาวจรกมฺมนฺติ, วิภาเวนฺติ วิสารทา.
อรูปาวจรกมฺมํ, จตุธารุปฺปสาธนํ;
รูปธมฺมวิภาเคน, ภาวิตนฺติ ปวุจฺจติ.
จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;
สีลวิสุทฺธิสงฺขาตํ, ปูรยิตฺวา ตโต ปรํ.
ปตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, โสปจารสมาธิกํ;
ตถา ทิฏฺิวิสุทฺธิฺจ, นามรูปปริคฺคหํ.
กงฺขาวิตรณํ นาม, ปจฺจยฏฺิติทสฺสนํ;
วิโสเธตฺวา มคฺคามคฺค-าณทสฺสนเมว จ.
ตโต ปรํ วิปสฺสนฺโต, วิสุทฺธีสุ สมาหิโต;
สมฺปาเทตฺวา ปฏิปทา-าณทสฺสนมุตฺตมํ.
ตโต ปปฺโปติ เมธาวี, วิสุทฺธึ าณทสฺสนํ;
จตุมคฺคสมฺาตํ, สามฺผลทายกํ.
ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺพํ ยถากฺกมํ;
กมฺมํ โลกุตฺตรํ นาม, สพฺพทุกฺขกฺขยาวหํ.
อิติ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ, วสา กมฺมํ วิภาวเย;
เยน กมฺมวิเสเสน, สนฺตานมภิสงฺขตํ.
ภูมีภวโยนิคติิติวาเสสุ สมฺภวา;
ปฏิสนฺธาทิภาเวน, ปากาย ปริวตฺตติ.
สายํ ¶ ¶ กมฺมสมฺาตา, กมฺมชานิ ยถารหํ;
ชเนติ รูปารูปานิ, มโนสฺเจตนา กถํ.
ภูมิ โลกุตฺตรา เจว, โลกิยาติ ทฺวิธา ิตา;
ปริตฺตา จ มหคฺคตา, อปฺปมาณาติ เภทิตา.
เอกาทส กามภวา, ภวา โสฬส รูปิโน;
จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, ติวิโธ ภว สงฺคโห.
อสฺเโก ภโว เนว-
สฺินาสฺิโก ภโว;
สพฺโพ สฺิภโว เสโส,
เอวมฺปิ ติวิโธ ภโว.
อารุปฺปา จตุโวการา, เอกโวการสฺิโน;
ปฺจโวการโก นาม, ภโว เสโส ปวุจฺจติ.
นิรเย โหติ เทเว จ, โยเนกา โอปปาติกา;
อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา.
เปตโลเก ติรจฺฉาเน, ภุมฺมเทเว จ มานุเส;
อสุเร จ ภวนฺเตวํ, จตุธา โยนิ สงฺคหา.
คติโย นิรยํ เปตา, ติรจฺฉานา จ มานวา;
สพฺเพ เทวาติ ปฺจาห, ปฺจนิมฺมลโลจโน.
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา;
กาลกฺจาสุรา นาม, คตา เปเตสุ สพฺพถา.
สนฺธิสฺาย นานตฺตา, กายสฺสาปิ จ นานโต;
นานตฺตกายสฺีติ, กามสุคฺคติโย มตา.
ปมชฺฌานภูมี จ, จตุราปายภูมิโย;
นานตฺตกายเอกตฺต-สฺีติ สมุทีริตา.
เอกตฺตกายนานตฺต-สฺี ¶ ทุติยภูมิกา;
เอกตฺตกายเอกตฺต-สฺี อุปริรูปิโน.
วิฺาณฏฺิติโย ¶ สตฺต, ตีหารุปฺเปหิ เหฏฺโต;
อสฺเตฺถ น คณฺหนฺติ, วิฺาณาภาวโต สทา.
จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ, ปฏุวิฺาณหานิโต;
ตํ ทฺวยมฺปิ คเหตฺวาน, สตฺตาวาสา นเวริตา.
เทวา มนุสฺสาปายาติ, ติวิธา กามธาตุโย;
ปมชฺฌานภูมาทิ-เภทา ภูมิ จตุพฺพิธา.
ปมารุปฺปาทิเภทา, จตุธารุปฺปธาตุโย;
โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา.
นิรยาทิปฺปเภเทน, ภินฺนา ปจฺเจกโต ปุน;
เอกตึสวิธา โหนฺติ, สตฺตานํ ชาติภูมิโย.
เอวํ ภูมาทิเภเทสุ, สตฺตา ชายนฺติ สาสวา;
กมฺมานิ จ วิปจฺจนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ;
อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;
สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, เสสกามภวา จุตา.
สุทฺธาวาสา จุตา สุทฺธา-วาเสสุปริ ชายเร;
อสฺิมฺหา จุตา กาม-สุคติมฺโหปปชฺชเร.
เสสรูปา จุตา สตฺตา, ชายนฺตาปายวชฺชิเต;
อารุปฺปโตปริ กาม-สุคติมฺหิ ตหิมฺปิ จ.
ปุถุชฺชนาว ชายนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ;
สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา.
เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;
น ปุนฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.
พฺรหฺมโลกคตา ¶ เหฏฺา, อริยา โนปปชฺชเร;
ทุกฺขมูลสมุจฺเฉทา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา.
ชายนฺตานฺจ ชาตาน-มิติ วุตฺตนิยามโต;
ปวตฺตาตีตกํ กมฺมํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
อรูปํ ¶ จตุโวกาเร, รูปเมว อสฺิสุ;
ชเนติ รูปารูปานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.
อารุปฺปานุตฺตรํ กมฺมํ, ปากเมว วิปจฺจติ;
กฏตฺตารูปปากานิ, กามรูปนิยามิตํ.
กาโลปธิปฺปโยคานํ, คติยา จ ยถารหํ;
สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจติ.
อปาเย สนฺธิมุทฺธจฺจ-หีนา ทตฺวา ปวตฺติยํ;
สพฺพาปิ ปฺจโวกาเร, ทฺวาทสาปฺุเจตนา.
สตฺตากุสลปากานิ, วิปจฺจนฺติ ยถารหํ;
กามาวจรปฺุานิ, กาเมสุคติยํ ปน.
สเหตุกานิ ปากานิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;
ชเนนฺติ ปฺจโวกาเร, อเหตุปิ ยถารหํ.
ติเหตุปฺุมุกฺกฏฺํ, ปฏิสนฺธึ ติเหตุกํ;
ทตฺวา โสฬส ปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
ติเหตุโกมกุกฺกฏฺํ, ทฺวิเหตุ จ ทฺวิเหตุกํ;
สนฺธึ เทติ ปวตฺเต ตุ, ติเหตุกวิวชฺชิตํ.
ทฺวิเหตุโกมกํ ปฺุํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;
ทตฺวาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ;
สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.
ปริตฺตํ ¶ ปมชฺฌานํ, มชฺฌิมฺจ ปณีตกํ;
ภาเวตฺวา ชายเร พฺรหฺม-ปาริสชฺชาทิ ตีสุปิ.
ตเถว ทุติยชฺฌานํ, ตติยฺจ ยถากฺกมํ;
ภาเวตฺวา ชายเร ฌานํ, ปริตฺตาภาทิ ตีสุปิ.
ตถา จตุตฺถํ ติวิธํ, ภาเวตฺวาน สมาหิตา;
ปริตฺตสุภาทิเกสุ, ตีสุ ชายนฺติ โยคิโน.
ปฺจมํ ¶ ปน ภาเวตฺวา, โหนฺติ เวหปฺผลูปคา;
สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา, อสฺีสูปปชฺชเร.
สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;
อารุปฺปานิ ตุ ภาเวตฺวา, อารุปฺเปสุ ยถากฺกมํ.
เอวํ มหคฺคตํ ปฺุํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ;
ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
โลกุตฺตรานิ ปฺุานิ, อุปฺปนฺนานนฺตรํ ปน;
สมาปตฺติกฺขเณ เจว, ชเนนฺติ สทิสํ ผลํ.
มหคฺคตานนฺตริยํ, ปริปกฺกสภาวโต;
อนนฺตรภวาตีตํ, กาลาตีตํ น ปจฺจติ.
สุขุมาลสภาวา จ, สุขุมตฺตา มหคฺคตา;
สนฺตาเน น วิปจฺจนฺติ, ปฏิปกฺเขหิ ทูสิเต.
สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจติ.
สกํ ภูมิมตีตานํ, น วิปจฺจตานุตฺตรํ;
กมฺมนฺตรสฺสธิฏฺานา, สนฺตานสฺเสติ ทีปิตํ.
อิติ เตตฺตึส กมฺมานิ, ปากา ฉตฺตึส ภาสิตา;
จิตฺตุปฺปาทา กฺริยา เสสา, กฺริยามตฺตปฺปวตฺติโต.
จิตฺตุปฺปาทวเสเนวเมกูนนวุตีวิธา ¶ ;
เตปฺาส สภาเวน, จิตฺตเจตสิกา มตา.
อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ นรุตฺตโร;
นามํ ติธา ปกาเสสิ, จกฺขุมา วทตํ วโร.
อิติ กมฺมวิปากปณฺฑิตา, มิตกมฺมวิปากสาสเน;
หิตกมฺมวิปากปารคู, จตุกมฺมวิปากมพฺรวุํ.
ยตฺถายํ ¶ ปรมตฺถวตฺถุนิยเม ตุลฺเยน พาหุลฺยโต,
อตฺถานตฺถวิจารณํ ปติ ชโน สมฺโมหมาปาทิโต;
พุทฺโธ โพธิตเล ยมาห สุคโต คนฺตฺวาน เทวาลยํ,
สฺวายํ กมฺมวิปากนิจฺฉยนโย สงฺเขปโต ทีปิโต.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กมฺมวิภาโค นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
รูปวิภาโค
อิติ ปฺจปริจฺเฉท-ปริจฺฉินฺนตฺถสงฺคหํ;
นามธมฺมมเสเสน, วิภาเวตฺวา สภาวโต.
สปฺปเภทํ ปวกฺขามิ, รูปธมฺมมิโต ปรํ;
ภูโตปาทายเภเทน, ทุวิธมฺปิ ปกาสิตํ.
อุทฺเทสลกฺขณาทีหิ, วิภาคชนกา ตถา;
กลาปุปฺปตฺติโต จาปิ, ยถานุกฺกมโต กถํ?
รุปฺปตีติ ¶ ภเว รูปวิการปฺปจฺจเยสติ;
รูปรูปํ ตถา รูปปริยาปนฺนโตปรํ.
ภูตรูปํ ตุ ปถวี, อาโป เตโช ตถาปโร;
วาโย จ ภวตูปาทารูปเมตฺถาติ ภาสิตํ.
ภูตรูปมุปาทาย ¶ , ปวตฺตติ น จฺถา;
อิจฺจุปาทายรูปนฺติ, รูปํ เสสมุทีริตํ.
จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโยติ ปฺจธา;
ปสาทรูปมกฺขาตํ, โนปสาทํ ปเนตรํ.
รูปสทฺทคนฺธรสา, โผฏฺพฺพมิติ ปฺจธา;
รูปํ ปสาทวิสยํ, ปสาโท โคจรํปรํ.
อิตฺถตฺตํ ปุริสตฺตฺจ, ภาวรูปมุทีริตํ;
ชีวิตินฺทฺริยรูปนฺติ, อุปาทินฺนปวตฺติกํ.
วตฺถุรูปํ ตุ หทยํ, ยํ ธาตุทฺวยนิสฺสยํ;
กพฬีการมาหารรูปมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.
รูปธมฺมสภาวตฺตา, รูปนฺติ ปริทีปิตํ;
อิจฺเจวมฏฺารสธา, รูปรูปมุทีริตํ.
อนิปฺผนฺนสภาวตฺตา, รูปากาโรปลกฺขิตํ;
อนิปฺผนฺนํ นาม รูปํ, ทสธา ปริทีปิตํ.
รูปปฺปริจฺเฉทํ รูปมิจฺจากาโส ปกาสิโต;
กายพฺพจีวิฺตฺติกํ, ทฺวยํ วิฺตฺติรูปกํ.
ลหุตา มุทุตา กมฺม-ฺตา วิฺตฺติยา สห;
วิการรูปมิจฺจาหุ, ปฺจธา จ วิภาวิโน.
อุปจโย สนฺตติ จ, ชรตานิจฺจตาติ จ;
จตุธา ลกฺขณรูปํ, รูปกณฺเฑ วิภาวิตํ.
อิจฺเจวมฏฺวีสติวิธานิปิ ¶ วิจกฺขโณ;
รูปานิ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย ยถากฺกมํ.
ขรตา ปถวีธาตุ, สายํ กกฺขฬลกฺขณา;
กลาปาธิฏฺานรสา, ปฏิคฺคาโหติ คยฺหติ.
อาพนฺธนมาโปธาตุ, สา ปคฺฆรณลกฺขณา;
กลาปาพนฺธนรสา, สงฺคหตฺเตน คยฺหติ.
เตชนตฺตํ ¶ เตโชธาตุ, สายมุณฺหตฺตลกฺขณา;
ปาจนรสา มทฺทวา-นุปฺปาทนนฺติ คยฺหติ.
วาโยธาตุ วายนตฺตํ, สา วิตฺถมฺภนลกฺขณา;
สมีรณรสาภินิ-หารภาเวน คยฺหติ.
สพฺพตฺถาวินิภุตฺตาปิ, อสมฺมิสฺสิตลกฺขณา;
ตํตํภาวสมุสฺสนฺนสมฺภาเรสุปลกฺขิตา.
อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, เสสรูปสฺส นิสฺสยา;
จตุทฺเธวํ กลาเปสุ, มหาภูตา ปวตฺตเร.
จกฺขุ สมฺภารจกฺขุมฺหิ, สตฺตกฺขิปฏโลจิเต;
กณฺหมณฺฑลมชฺฌมฺหิ, ปสาโทติ ปวุจฺจติ.
เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ อนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เจตํ, อูกาสิรสมูปมํ.
โสตํ โสตพิลสฺสนฺโต,
ตมฺพโลมาจิเต ตถา;
องฺคุลิเวธนากาเร,
ปสาโทติ ปวุจฺจติ.
อนฺโต อชปทฏฺาเน, ฆานํ ฆานพิเล ิตํ;
ชิวฺหา ชิวฺหาย มชฺฌมฺหิ, อุปฺปลาการสนฺนิเภ.
อิจฺเจวํ ¶ ปน จตฺตาโร, ตํตํเทสววตฺถิตา;
กายปฺปสาโท กายมฺหิ, อุปาทินฺเนติ ปฺจธา.
กปฺปาสปฏลสฺเนห-สนฺนิภา ภูตนิสฺสิตา;
ปสาทา ชีวิตารกฺขา, รูปาทิปริวาริตา.
ธีตา ราชกุมาราว, กลาปนฺตรวุตฺติโน;
ทฺวารภูตาว ปจฺเจกํ, ปฺจวิฺาณวีถิยา.
รูปาทาภิฆาตารหภูตานํ วา ยถากฺกมํ;
ทฏฺุกามนิทานาทิกมฺมภูตานเมว วา.
ปสาทลกฺขณา ¶ รูปา-ทาวิฺชนรสา ตถา;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ทฺวารภาเวน คยฺหเร.
รูปํ นิภาโส ภูตานํ, สทฺโท นิคฺโฆสนํ ตถา;
คนฺโธว คนฺธนํ ตตฺถ, รโส จ รสนียตา.
อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, โคจรา ภูตนิสฺสิตา;
ภูตตฺตยฺจ โผฏฺพฺพมาโปธาตุวิวชฺชิตํ.
สทฺโท อนิยโต ตตฺถ, ตทฺโ สหวุตฺติโน;
ตํตํสภาวเภเทน, ตํตํทฺวาโรปลกฺขิโต.
ปฺเจว ปฺจวิฺาณวีถิยา วิสยา มตา;
จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณาว ยถากฺกมํ.
ปฺจวิฺาณยุคฬาลมฺพภาวรสา ตถา;
ปฺจวิฺาณยุคฬํ, โคจรตฺเตน คยฺหเร.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปนิตฺถตฺตมิตฺถิภาโวติ ภาสิโต;
ปุริสตฺตํ ตถา ภาโว, ปุริสินฺทฺริยนามโก.
ตํ ทฺวยํ ปนุปาทินฺนกาเย สพฺพตฺถ ลพฺภติ;
กลาปนฺตรภินฺนฺจ, ภินฺนสนฺตานวุตฺติ จ.
วเส ¶ วตฺเตติ ลิงฺคาน-มิตฺถิปุมฺภาวลกฺขณํ;
อิตฺถีติ จ ปุริโสติ, ปกาสนรสํ ตถา.
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, ลิงฺคสฺส จ ยถากฺกมํ;
นิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ, การณตฺเตน คยฺหติ.
สตฺตา มรนฺติ นาเสน, ยสฺส ปาณนฺติ วุตฺติยา;
สชีวมตกายานํ, เภโท เยโนปลกฺขิโต.
ตเทตํ กมฺมชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;
ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพทฺโธติ คยฺหติ.
มโนธาตุยา จ ตถา, มโนวิฺาณธาตุยา;
นิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุ-รูปํ หทยสมฺมตํ.
สมาธานรสํ ¶ ตาส-มุพฺพาหตฺเตน คยฺหติ;
ยสฺมึ กุปฺปิตกาลมฺหิ, วิกฺขิตฺตา โหนฺติ ปาณิโน.
กาโย ยสฺสานุสาเรน, จิตฺตกฺเขเปน ขิชฺชติ;
ยสฺมึ นิรุทฺเธ วิฺาณ-โสโตปิ จ นิรุชฺฌติ.
ยํ นิสฺสาย ปติฏฺาติ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร;
ตเทตํ กมฺมสมฺภูตํ, ปฺจโวการภูมิยํ.
มชฺเฌ หทยโกสมฺหิ, อฑฺฒปสตโลหิเต;
ภูตรูปมุปาทาย, จกฺขาทิ วิย วตฺตติ.
กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณลกฺขโณ;
กายานุยาปนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.
โอชาย ยาย ยาเปนฺติ, อาหารสฺเนหสตฺติยา;
ปาณิโน กามโลกมฺหิ, สายเมวํ ปวุจฺจติ.
อากาสธาตุ รูปานํ, ปริโยสานลกฺขณา;
ปริจฺเฉทรสา รูปมริยาโทติ คยฺหติ.
สลกฺขณปริจฺฉินฺนรูปธมฺมปริคฺคเห ¶ ;
โยคีนมุปการาย, ยํ เทเสสิ ทยาปโร.
ปริจฺฉินฺนสภาวานํ, กลาปานํ ยถารหํ;
ปริยนฺตานเมเวส, ตทากาโร ปวุจฺจติ.
คมนาทิวจีโฆสปวตฺตมฺหิ ยถากฺกมํ;
วาโยปถวิธาตูนํ, โย วิกาโร สมตฺถตา.
สหโชปาทินฺนกานํ, กฺริยาวาจาปวตฺติยา;
วิปฺผนฺทฆฏฺฏนาเหตุ, จิตฺตานุปริวตฺตโก.
ส วิการวิเสโสยํ, วิฺตฺตีติ ปกาสิโต;
วิฺาเปตีติ กาเยน, วาจาย จ วิจินฺติตํ.
วาโยปถวาธิกานํ, ภูตานมิติ เกจน;
ปวุตฺตา ตาทินา กาย-ปริคฺคหสุขาย ยา.
กาโย ¶ ยสฺสานุภาเวน,
สหาโภโคว ขายติ;
ยํ นิโรธา ปราภูโต,
เสติ นิจฺเจตโน ยถา.
โลเก ปปฺจา วตฺตนฺติ, พหุธา ยาย นิมฺมิตา;
กปฺเปนฺติ กายมตฺตานํ, พาลา ยาย จ วฺจิตา.
สายํ กายวจีกมฺม-ทฺวารภาเวน ลกฺขิตา;
พฺยาปารฆฏฺฏนาเหตุ-วิการาการลกฺขณา.
กายวาจาอธิปฺปาย-ปกาสนรสา ตถา;
กายวิปฺผนฺทฆฏฺฏน-เหตุภาเวน คยฺหติ.
ลหุตา ปน รูปานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;
อวิตฺถานรสา สลฺล-หุกวุตฺตีติ คยฺหติ.
มุทุตาปิ ¶ จ รูปานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;
กิจฺจาวิรุชฺฌนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.
กมฺมฺตา จ รูปานํ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;
ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคฺคภาโวติ คยฺหติ.
สปฺปายมุตุมาหารํ, ลทฺธา จิตฺตมนามยํ;
ลหู มุทุ จ กมฺมฺํ, ยทา รูปํ ปวตฺตติ.
ตถา ปวตฺตรูปสฺส, ปวตฺตาการเภทิตํ;
ลหุตาทิตฺตยมฺเปตํ, สหวุตฺติ ตทา ภเว.
สปฺปายปฏิเวธาย, ปฏิปตฺตุปการิกา;
สาการา รูปสมฺปตฺติ, ปฺตฺเตวํ มเหสินา.
รูปสฺโสปจโย นาม, รูปสฺสาจยลกฺขโณ;
รูปุมฺมุชฺชาปนรโส, ปาริปูรีติ คยฺหติ.
ปวตฺติลกฺขณา รูป-สนฺตตีติ ปกาสิตา;
อนุปฺปพนฺธนรสา, อวิจฺเฉโทติ คยฺหติ.
รูปมาจยรูเปน ¶ , ชายติจฺจุปรูปริ;
เปกฺขโตปจายาการา, ชาติ คยฺหติ โยคินา.
อนุปฺปพนฺธากาเรน, ชายตีติ สเมกฺขโต;
ตทายํ สนฺตตาการา, สมุปฏฺาสิ เจตสิ.
เอวมาโภคเภเทน, ชาติรูปํ ทฺวิธา กตํ;
อตฺถูปลทฺธิภาเวน, ชายนฺตํ วาถ เกวลํ.
รูปวิวิตฺตโมกาสํ, ปุรกฺขตฺเตน จียติ;
อภาวา ปน ภาวาย, ปวตฺตมิติ สนฺตติ.
เอวมาการเภทาปิ, สพฺพาการวรากโร;
ชาติรูปํ ทฺวิธากาสิ, ชาติรูปวิโรจโน.
ชรตา ¶ กาลหรณํ, รูปานํ ปากลกฺขณา;
นวตาปายนรสา, ปุราณตฺตนฺติ คยฺหติ.
อนฺติมกฺขณสมฺปตฺติ, ปริภิชฺชนลกฺขณา;
อนิจฺจตา หรณรสา, ขยภาเวน คยฺหติ.
อิติ ลกฺขณรูปํ ตุ, ติวิธํ ภินฺนกาลิกํ;
สภาวรูปธมฺเมสุ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ.
เยน ลกฺขียติ รูปํ, ภินฺนาการํ ขเณ ขเณ;
วิปสฺสนานยตฺถาย, ตมิจฺจาห ตถาคโต.
อิจฺเจวํ สปริจฺเฉทา, สวิการา สลกฺขณา;
อกิจฺฉา ปฏิเวธาย, ทยาปนฺเนน ตาทินา.
รูปธมฺมา สภาเวน, วิชฺชมานาติ ภาสิตา;
อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, พหุธา ภิชฺชเร กถํ;
ทฺวารภูตา ปวตฺเตนฺติ, จิตฺตมตฺตาติ กปฺปิตํ;
รูปมชฺฌตฺติกํ ตสฺมา, ปสาทา พาหิรํปรํ.
วณฺโณ ¶ คนฺโธ รโสชา จ, ภูตรูปฺจ ภาสิตํ;
อวินิพฺโภครูปํ ตุ, วินิพฺโภคํ ปเนตรํ.
สตฺตวิฺาณธาตูนํ, นิสฺสยตฺตา ยถารหํ;
ปสาทา หทยฺเจว, วตฺถุนา วตฺถุ เทสิตํ.
ปฺจวิฺาณุปาทินฺน-ลิงฺคาทิ จ ปวตฺติโต;
ปสาทา ชีวิตํ ภาวา, เจนฺทฺริยํ เนนฺทฺริยํปรํ.
ปฺจวิฺาณกมฺมานํ, ปวตฺติมุขภาวโต;
ทฺวารํ ปสาทวิฺตฺติ-ปรมทฺวารมีริตํ.
ปฏิหฺนฺตฺมฺํ, ปสาทวิสยา ปน;
ตสฺมา สปฺปฏิฆํ นาม, รูปมปฺปฏิฆํปรํ.
ทฺวาราลมฺพณภาเวน ¶ , สภาเวเนว ปากฏา;
เต เอโวฬาริกํ ตสฺมา, เสสํ สุขุมมีริตํ.
โอฬาริกสภาเวน, ปริคฺคหสุขา ตหึ;
เต เอว สนฺติเกรูปํ, ทูเรรูปํ ปเนตรํ.
ตณฺหาทิฏฺีหุเปเตน, กมฺมุนาทินฺนภาวโต;
กมฺมชาตมุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกํปรํ.
จกฺขุนา ทิสฺสมานตฺตา, สนิทสฺสนนามกํ;
รูปเมว ตโต เสส-มนิทสฺสนมพฺรวุํ.
สนิทสฺสนรูปฺจ, รูปํ สปฺปฏิฆํ ตถา;
อนิทสฺสนมฺํ ตุ, ถูลํ สปฺปฏิฆํ มตํ.
อนิทสฺสนรูปฺจ, เสสํ อปฺปฏิฆํ ตถา;
รูปํ ติวิธมิจฺเจวํ, วิภชนฺติ วิจกฺขณา.
อปฺปตฺตโคจรคฺคาหิรูปํ จกฺขาทิกํ ทฺวยํ;
สมฺปตฺตคฺคาหิ ฆานาทิ-ตฺตยมคฺคาหิกํ รูปํ.
ทิฏฺํ รูปํ สุตํ สทฺโท, มุตํ คนฺธาทิกตฺตยํ;
วิฺาเณเนว เยฺยตฺตา, วิฺาตมปรํ ภเว.
หทยํ ¶ วตฺถุเมเวตฺถ, ทฺวารํ วิฺตฺติกทฺวยํ;
ปสาทา วตฺถุ จ ทฺวารํ, อฺํ ตุภยวชฺชิตํ.
เภทิตฺวา รูปมิจฺเจวํ, ตสฺเสว ปุน ปณฺฑิโต;
สมุฏฺานชนเกหิ, วิภาเวยฺย ยถารหํ.
กุสลากุสลํ กมฺม-มตีตํ กามิกํ ตถา;
รูปาวจรมิจฺเจวํ, ปฺจวีสติธา ิตํ.
ปฏิสนฺธิมุปาทาย, สฺชเนติ ขเณ ขเณ;
กามรูเปสุ รูปานิ, กมฺมชานิ ยถารหํ.
ชายนฺตํ ¶ ปฺจวิฺาณ-ปาการุปฺปวิวชฺชิตํ;
ภวงฺคาทิมุปาทาย, สมุปฺปาเทติ มานสํ.
สีตุณฺโหตุสมฺาตา,
เตโชธาตุ ิติกฺขเณ;
ตเถวชฺโฌหฏาหาโร,
กาเม กายปฺปติฏฺิโต.
อชฺฌตฺตํ ปน จตฺตาโร, พาหิโร ตุปลพฺภติ;
สพฺเพ กามภเว รูเป, อาหาโร น สมีริโต.
ปวตฺเต โหนฺติ จตฺตาโร, กมฺมเมโวปปตฺติยํ;
ชีวมานสฺส สพฺเพปิ, มตสฺโสตุ สิยา น วา.
กมฺมํ จิตฺโตตุมาหาร-มิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิตา;
รูปานํ ชนกตฺเตน, ปจฺจยาติ ปกาสยุํ.
หทยินฺทฺริยรูปานิ, กมฺมชาเนว จิตฺตชํ;
วิฺตฺติทฺวยมีเรนฺติ, สทฺโท จิตฺโตตุโช มโต.
จิตฺโตตุกพฬีการ-สมฺภูตา ลหุตาทโย;
กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ เสสานิ ทีปเย.
ชายมานาทิรูปานํ, สภาวตฺตา หิ เกวลํ;
ลกฺขณานิ น ชายนฺติ, เกหิจีติ ปกาสิตํ.
ยทิชาตาทโย ¶ เตส-มวสฺสํ ตํสภาวตา;
เตสฺจ ลกฺขณานนฺติ, อนวตฺถา ภวิสฺสติ.
อฏฺารส ปนฺนรส, เตรส ทฺวาทสาติ จ;
กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ.
กลาปานิ ยถาโยคํ, ตานิ สงฺคยฺห ปณฺฑิตา;
นว ฉ จตุโร ทฺเวติ, เอกวีสติ ภาวยุํ.
ชีวิตฺจาวินิพฺโภค-รูปฺจ ¶ , สหวุตฺติโต;
สงฺคยฺห จกฺขุทสกํ, จกฺขุมาทาย ภาสิตํ.
ตถา โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหํ กายํ ยถากฺกมํ;
อิตฺถิภาวฺจ ปุมฺภาวํ, วตฺถุมาทาย ทีปเย.
อวินิพฺโภครูเปน, ชีวิตนวกํ ภเว;
อิจฺเจวํ กมฺมชา นาม, กลาปา นวธา ิตา.
อวินิพฺโภครูปฺจ, สุทฺธฏฺกมุทีริตํ;
กายวิฺตฺติยา สทฺธึ, นวกนฺติ ปวุจฺจติ.
วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ, ทสกํ ภาสิตํ ตถา;
ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทีหิ ตีหิปิ.
กายวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ ทฺวาทสกํ มตํ;
วจีวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ เตรสกํ ตถา.
คเหตฺวาการเภทฺจ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ;
อิติ จิตฺตสมุฏฺานา, ฉ กลาปาติ ภาสิตา.
สุทฺธฏฺกํ ตุ ปมํ, สทฺเทน นวกํ มตํ;
ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทิสมายุตํ.
สทฺเทน ลหุตาทีหิ, ตถา ทฺวาทสกํ ภเว;
กลาปา อุตุสมฺภูตา, จตุทฺเธวํ ปกาสิตา.
สุทฺธฏฺกฺจ ลหุตา-เทกาทสกมิจฺจปิ;
กลาปาหารสมฺภูตา, ทุวิธาว วิภาวิตา.
กลาปานํ ¶ ปริจฺเฉท-ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;
น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.
อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, กลาปา เอกวีสติ;
สพฺเพ ลพฺภนฺติ อชฺฌตฺตํ, พาหิโรตุสมุฏฺิตา.
อฏฺกํ ¶ สทฺทนวก-มิติ ทฺเวธาว ภาสิตา;
มตกาเยปิ เต เอว, สิยุมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.
กาเม สพฺเพปิ ลพฺภนฺติ, สภาวานํ ยถารหํ;
สมฺปุณฺณายตนานํ ตุ, ปวตฺเต จตุสมฺภวา.
ทสกาเนว สพฺพานิ, กมฺมชาเนว ชาติยํ;
จกฺขุโสตฆานภาว-ทสกานิ น วา สิยุํ.
วตฺถุกายทสกานิ, สภาวทสกานิ วา;
คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ตโต เสสานิ สมฺภวา.
กมฺมํ รูปํ ชเนเตวํ,
มานสํ สนฺธิโต ปรํ;
เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตา,
อาหารชฺโฌหโฏ ตถา.
อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, รูปสนฺตติ กามินํ;
ทีปชาลาว สมฺพนฺธา, ยาวชีวํ ปวตฺตติ.
อายุโน วาถ กมฺมสฺส, ขเยโนภินฺนเมว วา;
อฺเน วา มรนฺตาน-มุปจฺเฉทกกมฺมุนา.
สตฺตรสจิตฺตกฺขณมายุ รูปานมีริตํ;
สตฺตรสมจิตฺตสฺส, จุติจิตฺโตปรี ตโต.
ิติกาลมุปาทาย, กมฺมชํ น ปรํ ภเว;
ตโต ภิชฺชตุปาทินฺนํ, จิตฺตชาหารชํ ตโต.
อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ, ปุนเทว ภวนฺตเร;
ปฏิสนฺธิมุปาทาย, ตถา รูปํ ปวตฺตติ.
ฆานชิวฺหากายภาวทสกาหารชํ ¶ ปน;
รูปํ รูปภเว นตฺถิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
ตตฺถ ¶ คนฺธรโสชา จ, น ลพฺภนฺตีติ เกจน;
กลาปา จ คเณตพฺพา, ตตฺเถตํ รูปวชฺชิตา.
ิติกฺขณฺจ จิตฺตสฺส, เต เอว ปฏิเสธยุํ;
จิตฺตภงฺคกฺขเณ รูป-สมุปฺปตฺติฺจ วารยุํ.
จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทจิตฺตชมฺปิ อสฺิสุ;
อรูเป ปน รูปานิ, สพฺพถาปิ น ลพฺภเร.
อิตฺถํ ปเนตฺถ วิมเลน วิภาวนตฺถํ,
ธมฺมํ สุธมฺมมุปคมฺม สุราธิวาสํ;
รูปํ อรูปสวิภาคสลกฺขณํ ตํ,
วุตฺตํ ปวุตฺตมภิธมฺมนเย มยาปิ.
รูปวิภาคมิมํ สุวิภตฺตํ, รูปยโต ปน เจตสิ นิจฺจํ;
รูปสมิทฺธชิเนริตธมฺเม, รูปวตี อภิวฑฺฒติ ปฺา.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท รูปวิภาโค นาม
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
สพฺพสงฺคหวิภาโค
จตุปฺาส ธมฺมา หิ, นามนาเมน ภาสิตา;
อฏฺารสวิธา วุตฺตา, รูปธมฺมาติ สพฺพถา.
อภิฺเยฺยา สภาเวน, ทฺวาสตฺตติ สมีริตา;
สจฺจิกฏฺปรมตฺถา, วตฺถุธมฺมา สลกฺขณา.
เตสํ ¶ ¶ ทานิ ปวกฺขามิ, สพฺพสงฺคาหิกํ นยํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ.
ทุกา ติกา จ ขนฺธายตนโต ธาตุสจฺจโต;
ปฏิจฺจสมุปฺปาทา จ, ปจฺจยา จ สมฺโต.
ปจฺจโย เอว นิพฺพานมปจฺจยมสงฺขตํ;
อสงฺขารมนุปฺปาทํ, สสฺสตํ นิจฺจลกฺขณํ.
ปจฺจยา เจว สงฺขารา, สงฺขตา จ ตโตปเร;
อุปฺปาทวยธมฺมา จ, ปจฺจยฏฺิติกา ตถา.
นิพฺพานํ รูปธมฺมา จ, วิปฺปยุตฺตาว เกวลํ;
อารมฺมณา เอว นาม, นาลมฺพนฺติ หิ กิฺจิปิ.
เอกุปฺปาทนิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา;
สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา จ, สหชาตา ยถารหํ.
อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, สพฺพตฺถ สหวุตฺติโน;
สารมฺมณารมฺมณา จ, จิตฺตเจตสิกา มตา.
วิปสฺสนาย ภูมีติ, ตตฺถ เตภูมกา มตา;
โลกิยา ปริยาปนฺนา, วฏฺฏธมฺมา สอุตฺตรา.
สกฺกายธมฺมา สภยา, ตีรโมริมนามกํ;
สํโยชนิยา สมลา, ตถา นีวรณียกา.
สํกฺเลสิกา ปรามฏฺา, อุปาทานียสาสวา;
โอฆนียา โยคนียา, คนฺถนียาติ ภาสิตา.
อฺเ อปริยาปนฺนา, วิวฏฺฏา จาวิปสฺสิยา;
โลกุตฺตรานุตฺตรา จ, โนสํโยชนิยาทโย.
กมฺมชาตา ¶ อุปาทินฺนา, นาม วุจฺจนฺติ สาสวา;
อนุปาทินฺนกา นาม, ตโต เสสา ปวุจฺจเร.
ธมฺมา สปฺปฏิภาคาติ, กุสลากุสลา มตา;
อปฺปฏิภาคธมฺมาติ, ตทฺเ ปริทีปเย.
สรณา ¶ จ ปหาตพฺพา, ทฺวาทสากุสลา ปน;
ตทฺเ อรณา นาม, ปหาตพฺพา น เกหิจิ.
รูปิโน รูปธมฺมา จ, นามธมฺมา อรูปิโน;
เอวมาทิปฺปเภเทน, ทฺวิธา เภทํ วิภาวเย.
พาลา ธมฺมา ตปนียา, กณฺหา จ กฏุกปฺผลา;
อเสวิตพฺพา สาวชฺชา, ทฺวาทสากุสลา มตา.
ปณฺฑิตา จาตปนียา, สุกฺกา จ สุขทายกา;
เสวิตพฺพานวชฺชา จ, กุสลา เอกวีสติ.
กฺริยา วิปากา รูปฺจ, นิพฺพานนฺติ จตุพฺพิธา;
วุตฺตา อพฺยากตา นาม, ธมฺมา ตพฺพิปรีตโต.
หีนา ธมฺมา ปริตฺตา จ, กามาวจรภูมิกา;
รูปารูปา ปวุจฺจนฺติ, มชฺฌิมา จ มหคฺคตา.
อปฺปมาณา ปณีตา จ, ธมฺมา โลกุตฺตรา มตา;
สํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ทฺวาทสากุสลา ตถา.
อสํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ธมฺมา เตภูมกาปเร;
อสํกฺลิฏฺาสํกฺเลสิกา, นว โลกุตฺตรา สิยุํ.
วิปากา เต ปวุจฺจนฺติ, วิปากา จตุภูมกา;
วิปากธมฺมา นามาติ, กุสลากุสลา มตา.
กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, น ปากํ น ตุ ปจฺจติ;
อาจยคามิโน ธมฺมา, ปฺุาปฺุาว สาสวา.
วุตฺตาปจยคามิโน ¶ , กุสลานุตฺตรา ปน;
กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, ปากา โจภยวชฺชิตา.
ปมานุตฺตโร มคฺโค, ทสฺสนํ ภาวนาปเร;
ตทฺเ ทฺวยนิมฺมุตฺตา, สพฺเพปิ ปรมตฺถโต.
สตฺต โลกุตฺตรา เหฏฺา, วุตฺตา เสกฺขาติ ตาทินา;
อรหตฺตผลเมว, อเสกฺขนฺติ ปกาสิตํ.
โลกิยาปิ ¶ จ นิพฺพานํ, ภาสิโตภยวชฺชิตา;
เอวมาทิปฺปกาเรหิ, ติวิธาติ วิภาวเย.
อตีตานาคตํ รูปํ, ปจฺจุปฺปนฺนมถาปรํ;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกํ ตถา.
หีนํ ปณีตํ ยํ ทูเร, สนฺติเก วา ตเทกโต;
สพฺพํ รูปํ สโมธาย, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
ตเถว เวทนากฺขนฺโธ, นาม ยา กาจิ เวทนา;
สฺากฺขนฺโธติ สฺา จ, ราสิภาเวน ภาสิตา.
วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทํ, ตทสฺสาโทปเสวนํ;
วินิภุชฺช นิทสฺเสตุํ, ขนฺธทฺวยมุทาหฏํ.
วิวาทมูลสํสาร-กมเหตุนิทสฺสนํ;
สนฺธาย เวทนา สฺา, กตา นานาติ เกจน.
จิตฺตสํสฏฺธมฺมานํ, เจตนามุขโต ปน;
สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, ธมฺมา เจตสิกา มตา.
สพฺพเภทํ ตถา จิตฺตํ, วิฺาณกฺขนฺธ สมฺมตํ;
เภทาภาเวน นิพฺพานํ, ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ.
อาลมฺพนียภาเวน, อุปาทาโนปการโต;
ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ, โลกุตฺตรวิวชฺชิตา.
ยถา ¶ ถูลํ หิตตฺถาย, ปริคฺคาหกโยคินํ;
ธมฺมา เตภูมกา เอก-ภูมิภาวาย เทสิตา.
ภาชนํ โภชนํ ตสฺส, พฺยฺชนํ โภชโก ตถา;
ภฺุชิตา จาติ ปฺเจเต, อุปเมนฺติ ยถากฺกมํ.
คิลานสาลา เคลฺํ, อสปฺปาโยปเสวนา;
สมุฏฺานํ คิลาโนติ, อุปเมนฺติ จ ปณฺฑิตา.
จารโก การณํ ตตฺถ, อปราโธ จ การโก;
อปราธกโต โจโร, อิติ โจปมิตา ปุน.
นิจฺจาธิปีฬนฏฺเน ¶ , ภาราติ ปริทีปิตา;
กฺเลสทุกฺขมุเขเนเต, ขาทกา จ นิรนฺตรํ.
อนตฺถาวหิตา นิจฺจมุกฺขิตฺตาสิกเวริโน;
มจฺจุมาราภิเธยฺยตฺตา, วธกาติ จ ภาสิตา.
วิมทฺทาสหนํ รูปํ, เผณปิณฺฑํว ทุพฺพลํ;
มุหุตฺตรมณียตฺตา, เวทนา พุพฺพุฬูปมา.
มรีจิกูปมา สฺา, วิปลฺลาสกภาวโต;
สงฺขาราปิ จ นิสฺสารา, กทลิกฺขนฺธสาทิสา.
นานปฺปการํ จินฺเตนฺตํ, นานากฺเลสวิโมหิตํ;
ปลมฺภตีติ วิฺาณํ, มายาสมมุทีริตํ.
อิจฺเจวํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธา จ เกวลํ;
ปฺจกฺขนฺธาติ นาเมน, เทสิตาติ วิภาวเย.
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, วิฺาณุปฺปตฺติการณํ;
ทฺวาราลมฺพณเภเทน, ทฺเวธายตนมีริตํ.
จกฺขาทชฺฌตฺติกํ ตตฺถ, ฉทฺวารายตนํ ภเว;
พาหิรายตนํ นาม, ตถา รูปาทิโคจรํ.
อิติ ¶ วีถิปฺปวตฺตานํ, ทฺวาราลมฺพณสงฺคโห;
อาคเม อภิธมฺเม ตุ, สพฺพถาปิ ยถารหํ.
ตถาหนนฺตราตีโต, ชายมานสฺส ปจฺฉโต;
มโน สพฺโพปิ สพฺพสฺส, มนสฺสายตนํ ภเว.
ตถา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, สหชานมรูปินํ;
ทฺวารภาเวน วิฺาณํ, สพฺพมายตนํ มตํ.
มนายตนมิจฺเจวํ, ปสาทายตนํ ตถา;
ปฺจวิฺาณธมฺมานํ, อิติ ฉทฺธา วิภาวเย.
ปฺจปฺปสาทวิสยา, ปฺจายตนสมฺมตา;
เสสํ รูปฺจ นิพฺพานํ, สพฺเพ เจตสิกาติ จ.
เอกูนสฏฺิธมฺมานํ ¶ , ธมฺมายตนสงฺคโห;
อิติ ฉทฺธา ปกาเสนฺติ, พาหิรายตนํ พุธา.
สฺุคาโมว ทฏฺพฺพ-มชฺฌตฺติกมสารโต;
คามฆาตกโจราว, ตํ หนนฺตํว พาหิรํ.
นามปฺปวตฺติมุฬฺหานํ, ตทุปฺปตฺติกการณํ;
ทฺวาทสายตนานีติ, วุตฺตมิตฺถํ มเหสินา.
สมตฺตา ภาวมตฺเตน, ธาเรนฺตีติ สลกฺขณํ;
ทฺวาราลมฺพตทุปฺปนฺน-ปริยาเยน เภทิตา.
มนายตนเมตฺถาห, สตฺต วิฺาณธาตุโย;
เอกาทส ยถาวุตฺตา, อิจฺจฏฺารส ธาตุโย.
อนฺตาทิกา มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุยา;
ปเวสาปคเม ทฺวาร-ปริยาเยน ติฏฺติ.
เภรีตลทณฺฑโฆส-สมํ ฉกฺกํ ยถากฺกมํ;
กฏฺารณิปาวกาทิ-สมฺจ ติวิธํ ภเว.
ทุกฺขํ ¶ สมุทโย เจว, นิโรโธ จ ตถาปโร;
มคฺโค จาติ จตุทฺธาห, สจฺจํ สจฺจปรกฺกโม.
ภาโร จ ภารทานฺจ, ภารนิกฺเขปนํ ตถา;
ภารนิกฺเขปนูปาโย, อิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.
โรโค โรคนิทานฺจ, โรควูปสโม ตถา;
โรคเภสชฺชมิจฺเจว-มุปมาหิ จ ทีปิตํ.
วิสรุกฺโข รุกฺขมูลํ, รุกฺขจฺเฉโท ตถาปโร;
รุกฺขจฺเฉทกสตฺถนฺติ, จตุโธปมิตํ ตถา.
ตีรโมริมสงฺขาตํ, มโหโฆ ปาริมํ ตถา;
ตทติกฺกมุปาโยติ, อุปเมนฺติ จ ตํ พุธา.
สจฺฉิกตฺวาน ปจฺจกฺข-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ;
สมาจิกฺขิ วิโมกฺขาย, สจฺจํ ตจฺฉนิยามโต.
ตถา ¶ หิ ทุกฺขํ นาพาธํ, นาฺํ ทุกฺขา จ พาธกํ;
พาธกตฺตนิยาเมน, ทุกฺขสจฺจมิตีริตํ.
ตํ วินา นาฺโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;
ทุกฺขเหตุนิยาเมน, สจฺจมาห วิสตฺติกํ.
นาฺา นิพฺพานโต สนฺติ, น จ สนฺตํ น ตํ ยโต;
สนฺตภาวนิยาเมน, นิพฺพานํ สจฺจมุตฺตมํ.
นาฺํ มคฺคาจ นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;
ตสฺมา นิยฺยานภาเวน, มคฺโค สจฺจนฺติ สมฺมโต.
อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส-ภูตภาโว จตูสุปิ;
สจฺจฏฺโติ วินิทฺทิฏฺโ, ทุกฺขาทีสฺววิเสสโต.
ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ จ ภาสิโต;
วิปรีณามฏฺโ จาติ, ทุกฺขสฺเสวํ จตุพฺพิธา.
อายูหนา ¶ นิทานา จ, สํโยคา ปลิโพธโต;
ทุกฺขสฺสมุทยสฺสาปิ, จตุธตฺถา ปกาสิตา.
นิสฺสารณา วิเวกา จา-สงฺขตามตโต ตถา;
อตฺถา ทุกฺขนิโรธสฺส, จตุธาว สมีริตา.
นิยฺยานโต เหตุโต จ,
ทสฺสนาธิปเตยฺยโต;
มคฺคสฺสาปิ จตุทฺเธว-
มิติ โสฬสธา ิตา.
สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ, ตจฺฉาภิสมยฏฺโต;
ตถตฺถมปิ สจฺจฏฺํ, ปฏฺเปนฺเตตฺถ ปณฺฑิตา.
ตเทตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, อริยาว จตุพฺพิธํ;
วุตฺตมริยสจฺจนฺติ, ตสฺมา นาเถน ตํ กถํ;
ชาติ ¶ ชรา จ มรณํ, โสโก จ ปริเทวนา;
ทุกฺขฺจ โทมนสฺสฺจ, อุปายาโส ตถาปโร.
อปฺปิเยหิ จ สํโยโค, วิปฺปโยโค ปิเยหิ จ;
ยมฺปิ น ลภติจฺฉนฺโต, ตมฺปิ ทุกฺขมิทํ มตํ.
อปาเยสุปปชฺชนฺตา, จวนฺตา เทวโลกโต;
มนุสฺเสสุ จ ชีรนฺตา, นานาพฺยสนปีฬิตา.
โสจนฺตา ปริเทวนฺตา, เวเทนฺตา ทุกฺขเวทนํ;
โทมนสฺเสหิ สนฺตตฺตา, อุปายาสวิฆาติโน.
อนิฏฺเหิ อกนฺเตหิ, อปฺปิเยหิ สมายุตา;
สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานานตฺถวิธายิภิ.
อิฏฺเหิ ปิยกนฺเตหิ, มนาเปหิ วิโยชิตา;
สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานาสมฺปตฺติทายิภิ.
ทุกฺขาปคมมิจฺฉนฺตา ¶ , ปตฺถยนฺตา สุขาคมํ;
อลพฺภเนยฺยธมฺเมสุ, ปิปาสาตุรมานสา.
กิจฺฉาธิปนฺนา กปณา, วิปฺผนฺทนฺตา รุทมฺมุขา;
ตณฺหาทาสา ปราภูตา, ภวสํสารสํกเฏ.
ยํ เตภูมกนิสฺสนฺทํ, กฏุกํ คาฬฺหเวทนํ;
เวเทนฺติ สํสารผลํ, ตํชาตาทึ วินา กุโต.
ตสฺมา ชาตาทิเภเทหิ, พาธมานา ภยาวหา;
ทุกฺขา จ ทุกฺขวตฺถุ จ, พหุธาปิ ปปฺจิตา.
เต สพฺเพ ปฺจุปาทาน-กฺขนฺธา เอว สมาสโต;
ทุกฺขาธิฏฺานภาเวน, ทุกฺขตาย นิยามิตา.
ตสฺมา เตภูมกา ธมฺมา, สพฺเพ ตณฺหาวิวชฺชิตา;
ทุกฺขสจฺจนฺติ เทเสสิ, เทสนากุสโล มุนิ.
วิราคเตชาลาเภน ¶ , ตณฺหาสฺเนหสิเนหิตํ;
วิสรุกฺโขว ชาตาทินานานตฺถผโลทยํ.
นนฺทิราคานุพนฺเธน, สนฺตานมวกฑฺฒิตํ;
ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติภาเวน ปริวตฺตติ.
ปติฏฺิตฺจ ตตฺเถตมตฺตสฺเนหานุเสวนํ;
โคจรานุนยาพทฺธํ, ราคมุจฺฉาสโมหิตํ.
กฺเลสราสิปริกฺลิฏฺํ, พฺยสโนปทฺทวาหตํ;
ทุกฺขสลฺลสมาวิทฺธํ, วิหฺติ นิรนฺตรํ.
หเว วิราคเตเชน, วิจฺฉินฺเน สติ สพฺพถา;
เกน พนฺเธน สนฺตาน-มาเนสฺสติ ภวนฺตรํ.
ภวนฺตรมสมฺปตฺเต, สนฺตานมฺหิ วิวฏฺฏิเต;
กิมธิฏฺาย ชาตาทิทุกฺขธมฺมา ปวตฺตเร.
ตสฺมา ¶ โมกฺขวิปกฺเขน, ตณฺหาทุกฺขวิธายินี;
ทุกฺขสมุทโย นาม, สจฺจมิจฺจาห นายโก.
สพฺพทุกฺขวินิมุตฺตํ, สพฺพกฺเลสวินิสฺสฏํ;
ทุกฺขนิโรธนาเมน, สจฺจํ วุจฺจติ อจฺจุตํ.
ทุกฺขฺจ ปริชานนฺโต, ปชหํ ทุกฺขสมฺภวํ;
นิพฺพานํ ปทมารพฺภ, ภาวนาวีถิโมสโฏ.
นิยฺยานฏฺงฺคิโก มคฺโค, สพฺพทุกฺขวิมุตฺติยา;
ทุกฺขนิโรธคามีติ, สจฺจํ ตสฺมา ตมีริตํ.
จตุสจฺจวินิมุตฺตา, เสสา โลกุตฺตรา มตา;
มคฺคงฺคสมฺปยุตฺตา จ, ผลธมฺมา จ สพฺพถา.
อิตฺถํ สเหตุกํ ทุกฺขํ, โสปายามตนิพฺพุตึ;
ปฏิปตฺติหิตตฺถาย, วิภาเวติ วินายโก.
สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ, เทเสตฺวาน อนุตฺตโร;
จตุธาริยสจฺจานิ, วิภชีติ วิภาวเย.
ตพฺภาวภาวิภาเวน ¶ , ปจฺจยาการลกฺขิตํ;
ติยทฺธํ ทฺวาทสงฺคฺจ, วีสตาการสงฺคหํ.
ติสนฺธิ จตุสงฺเขปํ, ติวฏฺฏฺจ ติลกฺขณํ;
เตภูมกํ ทฺวิมูลฺจ, จตุกฺกนยมณฺฑิตํ.
ปจฺเจกํ จตุคมฺภีร-มนุปุพฺพววตฺถิตํ;
อวิชฺชากูฏสงฺขาตํ, พนฺธาวิจฺเฉทมณฺฑลํ.
โสกาทีนตฺถนิสฺสนฺทํ, เกวลํ ทุกฺขปิณฺฑิตํ;
ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ภวจกฺกํ ปวุจฺจติ.
ปฏิวิทฺธาย วิชฺชาย, ภงฺคาวิชฺชาย สพฺพถา;
วิวฏฺฏตานุปุพฺเพน, เหตุภงฺคา ยถากถํ.
อสฺมึ ¶ สติ อิทํ โหติ, อสฺสุปฺปาทา อิทํ ภเว;
อสตาสฺมึ น ตํ โหติ, ตสฺส ภงฺคาว ภิชฺชติ.
เอตมตฺถํ ปุรกฺขตฺวา, ปจฺจยฏฺิติ ทสฺสิตา;
ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส, อิทปฺปจฺจยตา นเย.
ตถา หิ ชาติยาปาห, ปจฺจยตฺตํ มหามุนิ;
ชรามรณธมฺมานํ, มตฺตาเภเทปิ วตฺถุโต.
อาหจฺจปจฺจยฏฺมฺหิ, เนทิสี ปจฺจยฏฺิติ;
ตตฺถ ธมฺมนฺตรสฺเสว, ปจฺจยฏฺโ วิภาวิโต.
วุตฺตมาจริเยเนตํ, ปฏฺานนยสงฺคเห;
ลพฺภมานนยํ ตาว, ทสฺสนตฺถํ ปปฺจิโต.
เอตฺถ ตสฺมานุเปกฺขิตฺวา, อาหจฺจ นิยมํ พุโธ;
ตพฺภาวภาวิมตฺเตน, ปจฺจยตฺถํ วิภาวเย.
ตตฺถาวิชฺชา จ สงฺขารา, อทฺธาตีโตติ ภาสิตา;
วิฺาณํ นามรูปฺจ, สฬายตนสฺิตํ.
ผสฺโส จ เวทนา ตณฺหา, อุปาทานํ ภโวติ จ;
ปจฺจุปฺปนฺโน ภเว อทฺธา, ภเว อทฺธา อนาคโต.
ชาติ ¶ ชรา มรณนฺติ, ทฺเวธา โหติ จ สพฺพถา;
กาลตฺตยววตฺถานํ, ติยทฺธมิติ ทีปเย.
ตตฺถาวิชฺชาติ อฺาณํ, จตุสจฺเจสุ ภาสิตํ;
ปุพฺพนฺเต จาปรนฺเต จ, ปจฺจยฏฺิติยํ ตถา.
อปฺุาติสงฺขาโรติ, วุตฺตา ทฺวาทส เจตนา;
ตถา ปฺุาภิสงฺขาโร, กามรูเปสุ ภาสิโต.
อาเนฺชาติสงฺขาโรติ, วุตฺตารุปฺปา จตุพฺพิธา;
กายพฺพจีมโนทฺวารํ, ปตฺวา ตาเยว เจตนา.
วุตฺตา ¶ กายวจีจิตฺตสงฺขาราติ มเหสินา;
สงฺขาราติ วิภตฺเตวเมกูนตึส เจตนา.
เอกูนวีสติวิธํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตถา;
ปวตฺเต ทฺวตฺตึสวิธํ, วิฺาณํ ปากมานสํ.
ติวิธํ เวทนา สฺา, สงฺขาราติ วิเภทิตํ;
นามรูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโต.
สฬายตนสงฺขาตํ, จกฺขาทชฺฌตฺติกํ มตํ;
จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทา, ผสฺโส ฉธา ปกาสิโต.
สุขา ทุกฺขา อุเปกฺขาติ, เวทนา ติวิธา ภเว;
กาเม ภเว จ วิภเว, ตณฺหาติ ติวิธา มตา.
กามุปาทานาทิเภทา, อุปาทานา จตุพฺพิธา;
กมฺโมปปตฺติเภเทน, ภโว นาม ทฺวิธา มโต.
อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติ, ชาติ นาม ชรา ปน;
ปุราณภาโว มรณํ, ปริโยสานมีริตํ.
ทฺวาทสงฺคปฺปเภเทน, วิภตฺเตวํ มเหสินา;
ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ปจฺจยา เอว เกวลา.
ปฏิจฺจ ผลภาเวน, สาเปกฺขํ ิตมตฺตนิ;
อปจฺจกฺขาย สงฺคนฺตฺวา, อุปฺปาเทนฺตีติ ปจฺจยา.
อวิชฺชาสงฺขารานํ ¶ ตุ, คหเณ คหิตาว เต;
ตณฺหุปาทานภวาปิ, อิติ ปฺเจตฺถ เหตุโย.
ตณฺหุปาทานภวานํ, คหเณ คหิตา ปุน;
อวิชฺชา สงฺขารา จาติ, ปฺเจเวตฺถาปิ เหตุโย.
วิฺาณาทิสรูเปน, ทสฺสิตํ ผลปฺจกํ;
ชาติชฺชรามรเณน, ตเทว คหิตํ ปุน.
อตีเต ¶ เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;
อิทานิ เหตโว ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกํ.
อิตฺถํ เภเทน สงฺคยฺห, ทฺวาทสงฺคํ วิจกฺขณา;
อตฺถาปตฺติวิเสเสน, วีสตาการมีรยุํ.
เหตุผลํ ผลเหตุ, ปุน เหตุผลนฺติ จ;
ติสนฺธิ จตุสงฺเขปํ, ตเมวาหุ วิภาวิโน.
อวิชฺชาตณฺหุปาทานา, กฺเลสวฏฺฏนฺติ ภาสิตา;
ภเวกเทโส สงฺขารา, กมฺมวฏฺฏํ ตโตปรํ.
วิปากวฏฺฏมิจฺเจวํ, วิวฏฺเฏนาวิวฏฺฏิตํ;
ติวฏฺฏวฏฺฏิตํ หุตฺวา, วฏฺฏเมตํ ปวตฺตติ.
อนิจฺจฺจ ขยฏฺเน, ทุกฺขเมตํ ภยฏฺโต;
อนตฺตาสารกฏฺเน, วฏฺฏเมวํ ติลกฺขณํ.
สํสารสฺเสว วุตฺตายํ, ปจฺจยานํ ปรมฺปรา;
ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ตโต เตภูมโก มโต.
พนฺธาวิชฺชาณฺฑโกเสน, วิชฺชาทิเภทวชฺชิตา;
วิมุตฺติรสมปฺปตฺตา, ภวตณฺหาปิปาสิตา.
อภิสงฺขารภาเวน, ปฏิพนฺธติ สนฺตติ;
ตถาภิสงฺขตา ปาก-ภาวาย ปริวตฺตติ.
วิปากา ¶ ปุน กมฺมานิ, ปากานิ ปุน กมฺมโต;
อิจฺเจวํ ปริยาเยน, สํสาโรยํ ปวตฺตติ.
อิจฺจาวิชฺชาภวตณฺหา, วฏฺโฏปตฺถมฺภกา มตา;
สมฺปยุตฺตานุสยิตา, ตสฺมา วฏฺฏํ ทฺวิมูลกํ.
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน-สนฺตานเภทโต ปน;
นานาภูตานเมกนฺตํ, พีชรุกฺขาทโย วิย.
ตถาปิ ¶ เตสํ ธมฺมานํ, วตฺถุลกฺขณเภทโต;
ทีปวฏฺฏิสิขานํว, นตฺถิ เอกนฺตเมกตา.
เหตุเหตุสมุปฺปนฺนา, อีหาโภควิวชฺชิตา;
ปจฺจยาย จ ปจฺเจตุ-มพฺยาปารา ตโต มตา.
อวิชฺชาทีนเมวาถ, สมฺภเว สมฺภวนฺติ จ;
สงฺขาราทิสภาวาติ, ิเตวํธมฺมตาย เต.
อิตฺถเมกตฺตนานตฺตา, อพฺยาปาโร ตถาปโร;
เอตฺเถวํธมฺมตา เจติ, นยา วุตฺตา จตุพฺพิธา.
ผลานํ ปจฺจยุปฺปตฺติ, ปจฺจยตฺโถ จ เหตุสุ;
สภาวปฏิเวโธ จ, เทสนา จิตฺตตาติ จ.
อตฺถธมฺมปฏิเวธ-เทสนานํ ยถากฺกมํ;
อติคมฺภีรภาเวน, จตุคมฺภีรมีริตํ.
ปธานการณตฺตา หิ, อวิชฺชาทิปรมฺปรา;
กเมน สงฺขาราทีนํ, ปจฺจยาติ ววตฺถิตา.
ตถา หิ ชาติยา เอว, ชรามรณสมฺภโว;
อชาตานํ ชรา วาถ, มรณํ วา กุโต ภเว.
สาโวปปตฺติสงฺขาตา, ชาติ กมฺมภโวทิตา;
องฺกุโร วิย พีชมฺหา, ตตฺถ ตตฺโถปลพฺภติ.
สมฺปโยคานุสยโต, อุปาทานปฺปติฏฺิตา;
อายูหนฺติ จ กมฺมานิ, อากฑฺฒนฺโตปปตฺติกํ.
อุปาทานิยธมฺเมสุ ¶ , ตณฺหาสฺเนหปิปาสิตา;
ทฬฺหี กุพฺพนฺตุปาทานํ, ปิยรูปาภินนฺทิโน.
เวทนีเยสุ ธมฺเมสุ, อสฺสาทมนุปสฺสโต;
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, สมุฏฺาย ปวฑฺฒติ.
อิฏฺานิฏฺฺจ ¶ มชฺฌตฺตํ, ผุสนฺตา ปน โคจรํ;
เวเทนฺติ เวทนํ นาม, นาผุสนฺตา กุทาจนํ.
ผุสตาลมฺพณฺเจโส, สฬายตนสมฺภเว;
ทฺวาราภาเว กุโต ตสฺส, สมุปฺปตฺติ ภวิสฺสติ.
สฬายตนเมตฺจ, นามรูปูปนิสฺสิตํ;
ฉผสฺสทฺวารภาเวน, ปวตฺตติ ยถารหํ.
ปุพฺพงฺคมาธิฏฺาเนน, วิฺาเณน ปติฏฺเห;
นามรูปํ อุปตฺถทฺธํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
สงฺขารชนิตํ หุตฺวา, ปติฏฺาติ ภวนฺตเร;
วิฺาณํ ชนกาภาเว, ตสฺสุปฺปตฺติ กถํ ภเว.
อวิชฺชายานุสยิเต, ปฏิเวธวิโรธิเต;
วฏฺฏานุคตสนฺตาเน, ปฏิสนฺธิผลาวเห.
ปากธมฺมา สภาเวน, ปวตฺตนฺติ หิ เจตนา;
อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, สงฺขาราติ ตโต มตา.
ปฏิวิทฺเธสุ สจฺเจสุ, ปจฺจยานํ ปรมฺปรา;
วิฆาตียติ สพฺพาปิ, ตโต วฏฺฏํ วิวฏฺฏติ.
อิจฺจาวิชฺชาวิโรเธน, ตสฺสา วฏฺฏปฺปวตฺติยา;
สงฺฆาตนิกภาเวน, อวิชฺชา กูฏสมฺมตา.
ชรามรณสงฺฆาฏ-ปฏิปีฬิตเจตสํ;
กฺเลสมุจฺฉาปเรตานํ, สา จาวิชฺชา ปวฑฺฒติ.
อิจฺจาพทฺธมวิจฺเฉทํ, อิทปฺปจฺจยมณฺฑลํ;
จกฺกเนมิสมาวฏฺฏํ, กเมน ปริวตฺตติ.
วฏฺฏสฺส ¶ ทฺวาทสงฺคสฺส, ตสฺส เตภูมกสฺส ตุ;
ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ทสฺเสสิ, นิสฺสนฺเทน นิทสฺสนํ.
โสกฺจ ¶ ปริเทวฺจ, ตถา ทุกฺขฺจ กายิกํ;
โทมนสฺสมุปายาสํ, นานาพฺยสนสมฺภวํ.
อิจฺจาตุรมนิจฺจนฺตํ, มโหปทฺทวสงฺกุลํ;
พหุปกฺเลสุปสฺสฏฺํ, ทุกฺขเมตนฺติ ปิณฺฑิตํ.
อิจฺเจวํ ปฺจุปาทาน-กฺขนฺธเภทิตสงฺคโห;
อตฺตภาวภวรโถ, หตฺถมุตฺตํว ยนฺตกํ.
คติฏฺิตินิวาเสสุ, สํสรนฺโต นิรนฺตรํ;
จกฺเกเนเตน ยาตีติ, ภวจกฺกมิทํ มตํ.
อวิชฺชาณฺฑํ ปทาเลตฺวา, ปฏิเวธปฺปวตฺติยา;
ปจฺจยปฺปจฺจยุปฺปนฺนา, สุปฏฺนฺติ สภาวโต.
อนิจฺจา ทุกฺขนตฺตา จ, ภงฺควนฺโต ภยาวหา;
สาทีนวาติ สงฺขาย, วิวฏฺฏมภิติฏฺติ.
ตโต สานุสยา ตณฺหา, นิรุชฺฌติ ปุนพฺภเว;
สนฺตานรติยาภาวา, น ปกฺขนฺทติ สนฺธิยํ.
อวิรุฬฺหิกภาเวน, ตตฺถ วฏฺฏวิโรธิเต;
อภิสงฺขารภาเวน, น ปวตฺตนฺติ เจตนา.
ปฏิสนฺธิปวตฺตีปิ, น ชเนนฺติ ภวนฺตเร;
อิจฺจาวิชฺชานิโรเธน, นิรุทฺธา กมฺมเจตนา.
ปจฺจยตฺถนิโรเธน, สงฺขารานํ นิโรธโต;
วิฺาณํ ชนกาภาวา, นิรุทฺธมิติ วุจฺจติ.
วิฺาณาทินิโรธา จ, นามรูปาทิกํ ตถา;
ทุกฺขกฺขนฺธสฺสิมสฺเสวํ, นิโรโธติ ปวุจฺจติ.
อิติ ¶ วฏฺฏวิวฏฺฏานํ, วสา ทฺเวธา วิภาวิโต;
ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, เทสิโตยํ มเหสินา.
สพฺพสงฺขตธมฺมานํ ¶ , สพฺเพ ธมฺมาปิ ปจฺจยา;
ชนกา เจวุปตฺถมฺภา, สํวิภตฺตา ยถารหํ.
อาหจฺจ ปจฺจยฏฺเน, จตุวีสติธา ิตา;
เหตาลมฺพณาธิปตานนฺตรสมนนฺตรา.
สหชาตอฺมฺ-นิสฺสยา โจปนิสฺสโย;
ปุเรชาตา ปจฺฉาชาตา-เสวนา กมฺมเมว จ.
ปากาหารินฺทฺริยชฺฌาน-มคฺคงฺคสมฺปยุตฺตกา;
วิปฺปยุตฺตตฺถิ นตฺถิ จ, วิคตาวิคตนฺติ จ.
ปฺจาตีตาว กมฺมํ ตุ, วตฺตมานฺจ อีริตํ;
สพฺพถาปิ ตโย วุตฺตา, วตฺตมานา ตโตปเร.
ฉธา นามํ ตุ นามสฺส, ปฺจธา นามรูปินํ;
เอกธา ปุน รูปสฺส, รูปํ นามสฺส เจกธา.
ปฺตฺตินามรูปานิ, นามสฺส ทุวิธา ทฺวยํ;
ทฺวยสฺส นวธา เจติ, ฉพฺพิธา ปจฺจยา กถํ.
นิรุทฺธานนฺตรา เอว, ชายนฺตานมนนฺตรํ;
นามธมฺมาว นามานํ, ชนกตฺโตปการกา.
นิรนฺตรปฺปวตฺติยา, อนุรูปมนนฺตรา;
อนนฺตรปจฺจเยน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.
สมนนฺตรภาเวน, เตสํ เต เอว ปจฺจยา;
สมนนฺตรนาเมน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.
อตฺถิภาวาย ธมฺมานํ, นตฺถิตาโยปการกา;
นตฺถิปจฺจยนาเมน, วุตฺตา เต เอว ตาทินา.
โอกาสทานภาเวน, วิคตาโวปการกา;
ธมฺมา เต เอว วุจฺจนฺติ, วิคตปฺปจฺจโยติ จ.
ชวา ¶ ¶ ปคุณภาวาย, ชวานมุปการกา;
อาเสวนปจฺจโยติ, นิรุทฺธานนฺตรา มตา.
สํสฏฺสหชาตานํ, สมฺปโยเคน ปจฺจยา;
สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ, นามา นามานมีริตา.
อิจฺเจโก วตฺตมาโน จ, ปฺจาตีตา ยถารหํ;
อรูปานมรูปา จ, ปจฺจยา ฉพฺพิธา มตา.
ปวตฺเต จิตฺตชาตานํ, กมฺมชานฺจ สนฺธิยํ;
รูปานํ สหชาตาน-มรูปานฺจ ตาทินา.
เหตุภูตา ฉ ธมฺมาปิ, มูลฏฺเโนปการกา;
เหตุปจฺจยภาเวน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.
ตถา นิชฺฌายนฏฺเน, เตสเมโวปการกา;
ฌานปจฺจยนาเมน, ฌานธมฺมา วิภาวิตา.
ตเถว นิยฺยานฏฺเน, ปจฺจยาติ ปกาสิตา;
มคฺคปจฺจยนาเมน, มคฺคงฺคา จ มเหสินา.
เตสเมว จ ธมฺมานํ, สหชาตาติ เจตนา;
กมฺมพฺยาปาราภาเวน, วตฺตมานา จ ปจฺจยา.
กฏตฺตารูปปากานํ, นานกฺขณิกเจตนา;
อภิสงฺขารภาเวน, ชนกปฺปจฺจยา มตา.
อิจฺเจวํ ทุวิธา เภทา, วิปฺผารฏฺเน เจตนา;
กมฺมปจฺจยนาเมน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.
รูปานํ สหชาตานํ, อฺมฺมรูปินํ;
ปจฺจยา สนฺตภาเวน, วิปากา สมุทีริตา.
เอโกตีโตปิ จตฺตาโร, วตฺตมานาติ ปฺจธา;
ปจฺจยา นามธมฺมาว, นามรูปานมีริตา.
อิมสฺส ¶ รูปกายสฺส, ปจฺฉาชาโตปการโก;
ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ, นามํ รูปานเมกธา.
สตฺตวิฺาณธาตูนํ ¶ , ฉ วตฺถูนิ ปวตฺติยํ;
ปฺจวิฺาณวีถิยา, ปฺจาลมฺพา ยถากฺกมํ.
ปุเรชาตวิเสเสน, นามานมุปการกา;
ปุเรชาตปจฺจโยติ, รูปํ นามสฺส เจกธา.
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, ยํ ยมารพฺภ ชายเร;
อาลมฺพณปจฺจโยติ, สพฺพเมตํ ปวุจฺจติ.
ยมาลมฺพํ ครุํ กตฺวา, นามธมฺมา ปวตฺตเร;
สฺวายเมวาลมฺพณูป-นิสฺสโยติ ปกาสิโต.
อนนฺตรปจฺจเยน, เย ธมฺมา ปจฺจยา มตา;
เต เอว วานนฺตรูป-นิสฺสโยติ ปกาสิโต.
ราคสทฺธาทโย ธมฺมา, อชฺฌตฺตมนุวาสิตา;
สตฺตสงฺขารธมฺมา จ, พหิทฺโธปนิเสวิตา.
ราคสทฺธาทิธมฺมานํ, กมฺมํ ปากานมิจฺจยํ;
ปกตูปนิสฺสโยติ, ปฏฺเปสิ ตถาคโต.
อิจฺเจวํ พลวฏฺเน, นิสฺสเยโนปการกา;
อุปนิสฺสยนาเมน, ปจฺจโยยํ ติธา มโต.
รูปารูปํ ปนิจฺเจวํ, เตกาลิกมกาลิกา;
ปฺตฺติ เจว นามานํ, ปจฺจโย ทุวิโธ มโต.
อาลมฺพาธิปฺปติภูตํ, นามานํ ครุโคจรํ;
สหชาธิปฺปตีธมฺมา, สหชานํ ยถารหํ.
นามรูปานมิจฺเจว-มาธิปฺปจฺเจน ปจฺจโย;
อธิปฺปติปจฺจโยติ, ทุวิธา ปริทีปิโต.
สหชา ¶ นามรูปานํ, มหาภูตา จ รูปินํ;
ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุ, นามานมิติ สพฺพถา.
สหชาตวิเสเสน, ธมฺมานมุปการกา;
สหชาตปจฺจโยติ, ติวิเธวํ วิภาวิตา.
อรูปิโน ¶ จตุกฺขนฺธา, มหาภูตา จตุพฺพิธา;
สนฺธิยํ วตฺถุนามานิ, สหชานีติ สพฺพถา.
อุปการปวตฺตา จ, อฺมฺสฺส ตาทินา;
อฺมฺปจฺจโยติ, วิภตฺตา ติวิธา มตา.
สตฺตวิฺาณธาตูนํ, ภูโตปาทายรูปินํ;
สหชาตนามรูป-ธมฺมานฺจ ยถากฺกมํ.
วตฺถุ ภูตา จตุกฺขนฺธา, นิสฺสเยโนปการกา;
นิสฺสยปฺปจฺจโย นาม, ปจฺจโยติ มโต ติธา.
กพฬีกาโร อาหาโร, รูปกายสฺส ปจฺจโย;
อรูปิโน ปนาหารา, สหชานํ ยถารหํ.
นามรูปานมิจฺเจวํ, ยาปนฏฺเน ปจฺจยา;
อาหารปจฺจโยเตว, ทุวิเธวํ ปกาสิโต.
ปสาทชีวิตารูปิ-นฺทฺริยธมฺมา ยถากฺกมํ;
ปฺจวิฺาณุปาทินฺน-รูปานํ นามรูปินํ.
สหชาตานมิจฺเจว-มิสฺสรฏฺเน ปจฺจยา;
อินฺทฺริยปฺปจฺจโยเตว, ติวิธา สมุทาหโฏ.
สตฺตวิฺาณธาตูนํ, ฉ วตฺถูนิ ยถารหํ;
ปจฺฉาชาตา จ กายสฺส, จิตฺตเจตสิกา ตถา.
อรูปา สหชาตานํ, รูปานนฺติ มตา ติธา;
วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ, วิปฺปโยโคปการกา.
สหชาตํ ¶ ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตฺจ สพฺพถา;
กพฬีกาโร อาหาโร, รูปชีวิตมิจฺจยํ.
อตฺถิปจฺจยสงฺขาโต, ปจฺจโย ปฺจธา มโต;
วิชฺชมานสภาเวน, ปจฺจยฏฺา ยถารหํ.
เต เอวาวิคตา หุตฺวา, วตฺตมาโนปการกา;
อวิคตปจฺจโยติ, สุคเตน ววตฺถิตา.
อฏฺเวํ ¶ วตฺตมานานิ, นามรูปานิ ปจฺจยา;
สพฺพตฺถาธิปฺปตี จาติ, นวธา นามรูปินํ.
อิตฺถมุทฺทิฏฺนิทฺทิฏฺา, ปฏฺานนยสงฺคหา;
กุสลากุสลาทีหิ, สุวิภตฺตา มเหสินา.
ปฺตฺตินามรูปานํ, วเสน ติวิธา ิตา;
ปจฺจยาติ ปกาเสนฺติ, จตุวีสติ ปณฺฑิตา.
ปฺตฺติ ปฺปียตฺตา, ปฺาเปตีติ จ ทฺวิธา;
นามรูปวินิมุตฺตา, ปฺตฺตา ตาทินา กถํ.
ภูตปริณามาการมุปาทาย ตถา ตถา;
ภูมิปพฺพตปาสาณติณรุกฺขลตาทโย.
สมฺภาราการมารพฺภ, สนฺนิเวสวิเสสิตา;
ยานคามวนุยฺยานกฏสารปฏาทโย.
การกเวทกาการํ, วิฺตฺตินฺทฺริยลกฺขิตํ;
ขนฺธปฺจกมาหจฺจ, มจฺจาสุรสุราทโย.
จนฺทาทาวฏฺฏนาทีหิ, ทิสากาลาทิสมฺมุติ;
ปารมฺปริยกาทีหิ, ชาติโคตฺตกุลาทโย.
ตํตํกฺริยาทิเภเทหิ, ปฺตฺตา กถินาทโย;
ตํตํกลาปาสมฺผุฏฺา, กูปากาสคุหาทโย.
ตํ ¶ ตํ นิมิตฺตมารพฺภ, จินฺตยนฺตสฺสุปฏฺิตา;
กสิณาทิกโวหารา, ภาวนามยโคจรา.
ปุพฺโพปลพฺภาภาเวน, กสิณุคฺฆาฏิมาทโย;
นิโรธา จ สมาปตฺติ, วิเสสาภาวลกฺขิตา.
อิติ ตํ ตมุปาทาย, สมฺาตา ตถา ตถา;
สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ, โวหาโรติ ปกาสิตา.
อาลมฺพณฏฺากาเรน, สนฺตาภาเวปิ วตฺถุโต;
จินฺตาโวหารนิปฺผนฺนา, อตฺถจฺฉายาว ภาสินี.
ปฺาปียตฺตา ¶ ปฺตฺติ, นามายมิติ ภาสิตา;
อุปาทาย จ ปฺตฺติ, สา เอโวปนิธาย จ.
ปฺตฺติ ปฺาปนโต, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตา;
อวิชฺชมานา ปฺตฺติ, วิชฺชมานาติปิ ทฺวิธา.
โลกโวหาริกฏฺเน, ปฺตฺตํ ปรมตฺถโต;
อวิชฺชมานเมตาย, ปฺาเปนฺติ ยทา ตทา.
อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมานํ ยทา ปุน;
ปฺาเปนฺติ ตทา เอสา, วิชฺชมานนฺติ วุจฺจติ.
อิตฺถํ ปฺตฺติธมฺมฺจ, สมฺมตตฺถวิเสสโต;
ภาวธมฺมฺจ รูปาทิ-สลกฺขณวิเสสโต.
ปฺาเปตีติ ปฺตฺติ, นามายมิติ ภาสิตา;
ยา นามํ นามกมฺมาทินาเมน สมุทีริตา.
สา เอวาวิชฺชมาเนน-วิชฺชมานาทิเภทิตา;
อิตฺถิสทฺโท ฉฬาภิฺโ, ราชปุตฺโต ตุ ภาสิตา.
กฺริยานิมิตฺตตฺถโยค-รุฬฺหิชาโตปจาริกา;
สมฺพนฺโธปจยาวตฺถา, สณฺานาเปกฺขิตา ตถา.
เทวทตฺโตถ ¶ เมธาวี, เวทนา จนฺทิมา ตถา;
ขตฺติโย นรสีโห จ, ภาตา โลหิตกํ ยุวา.
กุณฺฑลํ ทุสฺสมิจฺเจวมาทิเภทิตสงฺคหา;
สมฺมตตฺถสภาเวสุ, โวหาราการลกฺขิตา.
สายํ ยาทิจฺฉกานฺวตฺถสงฺเกตกฺขณสมฺภวา;
โวหารตฺถวิเสเสน, เยฺยาการานุสารินี.
วจีโฆสานุสาเรน, โสตวิฺาณวีถิยา;
ปวตฺตานนฺตรุปฺปนฺน-มโนทฺวารสฺส โคจรา.
อตฺถา ¶ ยสฺสานุสาเรน, วิฺายนฺติ ตโต ปรํ;
สมฺมตา จ สภาวา จ, ปุพฺพสงฺเกตภาคิโน.
ยายํ วาลมฺพณาการวิเสเส ปฏิทิสฺสติ;
เวทนาทิวจีโฆสํ, สภาวานุคเจตโส.
สายํ ปฺตฺติ วิฺเยฺยา, โลกสงฺเกตนิมฺมิตา;
วจีวิฺตฺติสหิโต, สทฺโท เอวาติ เกจน.
อิตฺถํ ปฺตฺติธมฺมาติ, วุตฺตํ ปฺตฺติกทฺวยํ;
ตถาธิวจนา ธมฺมา, นิรุตฺตีติ จ ตาทินา.
อวิสํวาทกฏฺเน, โลกโวหารสาธกํ;
สมฺาสจฺจมิจฺเจวํ, อาจิกฺขนฺติ วิจกฺขณา.
สตฺถา ยํ ปรมตฺถมุตฺตมคุโณ นามฺจ รูปนฺติ จ,
ทฺเวธากาสิ สภาวธมฺมกุสโล นิพฺพิชฺฌ ธมฺมนฺตรํ;
โวหารตฺถวิเสสเยฺยมปรํ พฺยากาสิ ปฺตฺติโต,
อารทฺธํ กมโต มเยวมขิลํ ตํ สุฏฺุ นิฏฺาปิตํ.
ยํ ธมฺมํ ธมฺมราชา นิรติกมภิสมฺโพธิ มคฺเคน พุทฺธา,
กตฺวา กณฺฑมฺพมูเล ปรมมนุปมํ ปาฏิหีรํ ขเณน;
ปาตฺวากา ¶ ตตฺถ ปตฺวา ปุรวรคณมุลฺลาปลาวณฺณรํสิ,
ตตฺถาทายตฺถสารํ กถิตมติจิรํ าตุ ปาานุกูลํ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท สพฺพสงฺคหวิภาโค นาม
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ นามรูปปริจฺเฉเท สพฺพถาปิ
อภิธมฺมปรมตฺถวิภาโค.
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
กสิณาสุภวิภาโค
อิโต ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;
นามรูปํ ปริคฺคยฺห, ปฏิปชฺชิตุมีหโต.
ภาวนา ทุวิธา ตตฺถ, สมโถ จ วิปสฺสนา;
สมโถ ทุวิโธ ตตฺถ, ปริตฺโต จ มหคฺคโต.
อุปจารมนุปฺปตฺโต, ปริตฺโตติ ปวุจฺจติ;
มหคฺคตปฺปนาปตฺโต, สมโถ โลกิโย มโต.
กสิณานิ ทสาสุภา, ทสธานุสฺสตี ตถา;
อปฺปมฺา จ สฺา จ, ววตฺถารุปฺปกานิ จ.
กมฺมฏฺานานิ ตตฺถาหุ, จตฺตาลีส วิจกฺขณา;
ยตฺถานุโยคํ กุพฺพนฺตา, ภาเวนฺติ สมถทฺวยํ.
ตํ ¶ ปโยควิสุทฺเธน, ปตฺวาโนปายสมฺปทํ;
อชฺฌาสยํ วิโสเธตฺวา, ภาเวตพฺพนฺติ ภาสิตํ.
กถํ กโรนฺโต จาริตฺตํ, วาริตฺตฺจ วิวชฺชิย;
ปาติโมกฺขํ สมาทาย, สทฺธาย ปริปูรเย.
ปฏิสงฺขาย โสเธตฺวา, ฉทฺวาเรสุ มลาสวํ;
ฉฬินฺทฺริยานิ เมธาวี, สตารกฺเขน โคปเย.
ปาปกาชีวนิสฺสงฺโค, กุหกาจารนิสฺสโฏ;
อาชีวํ ปริโสเธยฺย, ปหิตตฺเตฏฺิสุทฺธิยา.
อิทมตฺถิตมารพฺภ, ปฏิสงฺขาย โยนิโส;
ปฺวา สมฺปชฺเน, ปริภฺุเชยฺย ปจฺจเย.
สํวรํ ปาติโมกฺเข จ, สีลมินฺทฺริยสํวรํ;
อาชีวปาริสุทฺธิฺจ, ตถา ปจฺจยนิสฺสิตํ.
สมาทาย ¶ จตุทฺเธว-มธิฏฺเยฺย ตโต ปรํ;
ตสฺเสว ปริวาราย, ธุตงฺคานิ ยถารหํ.
ปํสุกูลิกมงฺคํ ติ-จีวรํ จีวรายุคํ;
ปิณฺฑปาติกมงฺคฺจ, สปทานิกมุตฺตมํ.
ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, ธุตงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกํ;
เอกาสนิกมิจฺเจวํ, ปฺจธา โภชเน ิตํ.
อารฺิกํ ยถาสนฺถ-
ติกงฺคํ รุกฺขมูลิกํ;
อพฺโภกาสิกโสสานิ-
กงฺคา เนสชฺชิกํ ตถา.
ฉ เสนาสนมารพฺภ, ธุตงฺคานีติ เตรส;
กปฺปิเยปิ จ โลลุปฺป-สมาจารวิมุตฺติยา.
สามีจิปฏิปตฺตีติ ¶ , กตฺวา สลฺเลขวุตฺติยา;
ปจฺจยตฺตยมาหจฺจ, ปฺตฺตานิ มเหสินา.
จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;
ปูเรตฺวาน วิสุทฺเธวํ, ปโยคปริสุทฺธิยา.
ตโต ปณิธิสมฺปนฺโน, ภาวนาย วิสารโท;
อุปายํ ปฏิปาเทยฺย, ปวิเวกรโต กถํ?
อาวาโส จ กุลํ ลาโภ,
คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ,
คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทส.
เฉตฺวาน นิปโก โยคี,
ปลิโพเธ ยถารหํ;
นิราลโย นิรารมฺโภ,
ปปฺโจปสเม รโต.
ปิยํ ¶ ครุํ ภาวนิยํ, วตฺตารํ วจนกฺขมํ;
กตฺตารมติคมฺภีรกถํ านนิโยชกํ.
พหุสฺสุตํ คุณวนฺต-มาคมฺมาจริยํ พุโธ;
ขโม ปทกฺขิณคฺคาหี, นิยฺยาตตฺตุชุ ภทฺรโก.
อาราเธตฺวาน คณฺเหยฺย, ตํ กมฺมฏฺานทายกํ;
กมฺมฏฺานํ ปริกฺขิตฺวา, จริยารหมตฺตโน.
ราโค โทโส จ โมโห จ,
จริยา ตีหิ ปณฺฑิตา;
สทฺธาพุทฺธิวิตกฺเกหิ,
ฉพฺพิธา จ วิภาวยุํ.
ราคุสฺสนฺนสฺส ¶ สปฺปายา, โกฏฺาสาสุภภาวนา;
โทสุสฺสนฺนสฺสปฺปมฺา, นีลาทิ จ จตุพฺพิธา.
วิตกฺกํ โมหุสฺสนฺนานํ, อานาปานํ ปกาสิตํ;
ฉ สทฺธาจริตสฺสาหุ, พุทฺธานุสฺสติอาทโย.
มรโณปสมาสฺาววตฺถานานิ พุทฺธิโน;
เสสานิ ปน สพฺเพสํ, ตตฺถาปิ กสิณํ พุธา.
วิตกฺกปกติกสฺส, ปริตฺตํ โมหจาริโน;
มหนฺตมิติ สปฺปายํ, คเหตฺวาน ตโต ปรํ.
มหาวาสํ นวํ ชิณฺณํ, ปนฺถโสณฺฑิกสนฺติกํ;
ปณฺณปุปฺผผลากิณฺณํ, พหุสมฺมานปตฺถิตํ.
สีมนฺตทารุนคร-กฺเขตฺตปจฺจนฺตนิสฺสิตํ;
วิสภาคมสปฺปายํ, ปฏฺฏนํ มิตฺตทุลฺลภํ.
านานิฏฺารเสตานิ, ปริวชฺเชยฺย ปณฺฑิโต;
เสเวยฺย ภาวนาโยคฺคํ, เสนาสนมตนฺทิโต.
นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ, อปฺปสทฺทมนากุลํ;
คมนาคมนสมฺปนฺนํ, อปฺปฑํสานุปทฺทวํ.
อกิจฺฉปจฺจยุปฺปาทํ ¶ , ลชฺชีภิกฺขุคโณจิตํ;
วิเวกฏฺานพหุลํ, พหุสฺสุตนิเสวิตํ.
อปฺปภยํ นิราสงฺกํ, อปฺปโทสํ มหาคุณํ;
วิหารมนุเสวนฺโต, ตตฺถ นิสฺสงฺคเจตสา.
ตโต เกสนขจฺเฉท-รชนาทิมเสสโต;
ขุทฺทกํ ปลิโพธฺจ, ฉินฺทิตฺวาน ยถารหํ.
อาวาสํ โคจรํ ภสฺสํ, ปุคฺคลํ โภชนํ ตถา;
วชฺเชนฺโตตุมสปฺปายํ, อิริยาปถมตฺตโน.
เสวนฺโต ¶ สตฺต สปฺปาเย, เต เอวาติ ปธานวา;
ภาวนูปายสมฺปนฺโน, วูปกฏฺโ รโหคโต.
กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
ปริยุฏฺานนิพฺพินฺโท, โสเธยฺยชฺฌาสยํ กถํ.
อปฺปสฺสาทา มหาทุกฺขา, กามา หิ กฏุกปฺผลา;
ทุสฺสํหารา ทุรารกฺขา, พหฺวาทีนวสณฺิตา.
อฏฺิกา ขชฺชมานาว, วิฆาตาย ปภิชฺชิตา;
คยฺหนฺตตฺตวธาเยเต, มํสเปสีว ปกฺขิภิ.
ปฏิวาเต ติณุกฺกาว, ปริคฺคาหกทาหิโน;
องฺคารกาสุสงฺกาสา, สพฺพงฺคปริตาสกา.
สุปิเน ปริภุตฺตาว, นาลํ กสฺสจิ ติตฺติยา;
น ตุ กสฺสจิ อจฺจนฺตา, อลงฺการาว ยาจิตา.
ฉชฺชนฺตา ผลรุกฺขาว, ปฏิปนฺนปภฺชิโน;
อสิสูนูปมา นิจฺจ-มธิโกฏฺเฏนฺติ ปาณิโน.
สตฺติสูลูปมา ทฬฺหํ, ตณฺหาสลฺลานุเวธิโน;
โฆรานตฺถวิสากิณฺณา, กณฺหสปฺปสิรูปมา.
สพฺพาสวปริกฺลิฏฺา ¶ , สพฺพาสํกฺเลสวตฺถุกา;
คมฺมา จ จปลา นีจา, ปุถุชฺชนมมายิตา.
พหุสาธารณา เจเต, สปตฺตชนปตฺถิตา;
มโหปทฺทวุปยฏฺา, พหฺวายาสา ภยาวหา.
มหารมฺภสมารทฺธา, ขิปฺปาการวิธํสิโน;
โสกสลฺลํ ปเวเสนฺตา, วิคจฺฉนฺติ สุเว สุเว.
นาลํ กสฺสจิ ตาณาย, นาลมสฺสาสนาย จ;
อวิสาสนิยาวสฺสํ, กิตวา มารกึกรา.
สตฺตานมุปฆาตาย ¶ , มธุราการนิมฺมิตา;
รกฺขสี วิย สนฺตาน-มาวิสนฺติ มโนหรา.
อาวิฏฺา เยหิ ทุมฺเมธา, พฺยสนาหิตสมฺภวา;
วิปลฺลาสปราภูตา, พฺยาปชฺชนฺตา วิหฺเร.
เจโตสงฺกปฺปรจิตา, นนฺทิราโคปเสวนา;
มธุลิตฺตาสิธาราว, พฺยาปาเรโนปเสวิตา.
มโนรมสุภาการา, ปิยรูโปปลมฺภิโน;
มิตฺตมุขํ สปตฺตาว, วฺจยนฺติ มหาชนํ.
วฺจิตา เยหิ ทุมฺเมธา, สพฺพสมฺปตฺติธํสิตา;
เขมมคฺคา ปริพฺภฏฺา, ธาเรนฺติ วธมตฺตโน.
วิรูปรูปากาเรน, นิมฺมเถนฺตา ปโลภิโน;
อภาวิตานํ พาลานํ, มานสํ นิหนนฺติเม.
ยตฺถ ราคสลฺลวิทฺธา, สลฺเลเนว วเน มิคา;
ตตฺถ ตตฺถานุธาวนฺตา, วิปฺผนฺทนฺติ นิรนฺตรํ.
มมํกาเรน วุฑฺฒนฺตา, โฆรมาสีวิสํ ยถา;
วิสฺสฏฺา โภคธมฺเมสุ, อสฺสาเทนฺติ อวิทฺทสุ.
อนยพฺยสนาเยเต ¶ , วสี กุพฺพนฺติ ปาณิโน;
วิจิตฺตาการสณฺานา, ปิสาจนครํ ยถา.
อนตฺถาวหิตา พาลา, วาคุรํ นาวพุชฺฌเร;
ตตฺเถว ปฏิวมนฺติ, ยถา หฺนฺติ มุจฺฉิตา.
สีฆวาหี มโหโฆยํ, กฺเลสวฏฺฏํ มหพฺภโย;
สกณฺฏกฺจ คหนํ, ปงฺโกว ทุรติกฺกโม.
เจโตสํโมหนฏฺานํ, ปมาทปฏิสนฺธิตํ;
โอหาริ สิถิลํ เจตํ, ทุปฺปมฺุจฺจ พนฺธนํ.
ชาลํว ¶ วิตฺถตํ โลเก,
มารปาโส สโมฑฺฑิโต;
ปฺชรํ จารโก เจโส,
สตฺตานมนยาวโห.
ยตฺถานุราคสมฺพทฺธา, ปลิคุณฺิตสายิโน;
มกฺกฏาเลปพทฺธาว, นิตฺถุนนฺติ วิฆาติโน.
พฬิสํวามิสจฺฉนฺนํ, สวิสํ วิย โภชนํ;
มิคลุทฺทนิวาโปว, วินาสาย สโมฑฺฑิตา.
มีนกา วงฺกคิทฺธาว, เย คิลิตฺวา ปุถุชฺชนา;
โฆรํ มจฺจุมุขํ ปตฺวา, โสจนฺตาปายภาคิโน.
ปาปกฺเขตฺตมิทํ านํ, มิจฺฉาโลภนิเสวนํ;
ทุจฺจรีตงฺกุราโรหํ, อปายผลปูรณํ.
อชฺโฌสิตา ปเนตฺถ จ, โลภมุจฺฉาวิทาหิโน;
โกธูปนาหชลิตา, อิสฺสามจฺเฉรธูปิตา.
สารมฺภายุธสนฺนทฺธา, วิปฺผุรนฺตา มโนรถา;
อาพนฺธิจฺฉา มหากจฺฉา, นฺติ โลกวิปตฺติยา.
อวชฺชํ ¶ นตฺถิ เอเตส-มกตฺตพฺพํ น วิชฺชติ;
สมฺมุฏฺสจฺจตา เตสุ, น ปติฏฺาติ สาธุตา.
ปโรปฆาตาภิรตา, ทยาธมฺมปรมฺมุขา;
สพฺพสตฺเตสฺววิสฺสาสี, สพฺพตฺถ ปริสงฺกิตา.
ภยสนฺตาสพหุลา, สพฺพานตฺถานุสาริโน;
สาเธนฺตา จตุราปายํ, ปาปกมฺมปุรกฺขกา.
มหาสงฺกฏุปพฺยุฬฺหา, ปลิโพธปริปฺผุฏา;
หฺนฺติ ทุกฺขธมฺเมหิ, กาเม พาลา ภเวปเร.
ตโต ¶ มจฺจุนิราสงฺกา, ขิฑฺฑารติวิโมหิตา;
กิมฺปกฺกมิว ภกฺขนฺตา, รมฺมการวิโรธิโน.
คามสูกรโปตาว, กามาสุจิปริปฺลุตา;
จมรีกตกมฺมนฺตา, อสฺมึ โลเก ปโลภิตา.
ขชฺชมานา กิเลเสหิ, กิมีหิว นิรนฺตรํ;
ปริหานึ ปนฺาย, ปริวาเรนฺติ มุจฺฉิตา.
ตโต ชราหิ สนฺตตฺตํ, โยพฺพนฺโจปมุยฺหติ;
กามา จ ปริหายนฺติ, ชีวิตฺโจปรุชฺฌติ.
ปรํ ปมาทาภิวฏฺา, ปาปกฺเลสมโหทกา;
ตโต ตณฺหานที ปูรา, ปาเปตาปายสาครํ.
อิธโลกปริจฺจตฺตา, ปรโลกตฺถธํสิตา;
คงฺคากุณปกากาว, เสนฺติ โสกปรายณา.
อิจฺจตฺตตฺถํ ปรตฺถฺจ, สตฺตา กามนิพนฺธนา;
วิทฺธํเสตฺวา วินสฺสนฺติ, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
อิติ สาทีนวา กามา, โฆรา สาลสิลูปมา;
ยตฺถ พาลา วิสีทนฺติ, นตฺถิ สงฺโค วิชานตํ.
อิตฺถํ ¶ กามภยฏฺฏานํ, สิกฺขตฺตยมนุตฺตรํ;
สมาจิกฺขิ วิโมกฺขาย, เนกฺขมฺมมิติ จกฺขุมา.
สพฺพาสววิฆาตาย, ปฏิปตฺติ อนุตฺตรา;
อนฺตทฺวยมนาคมฺม, มชฺฌิมายํ ปกาสิตา.
สพฺพทุกฺขสมุคฺฆาตี, วิสุทฺธิ ปรมุตฺตมา;
วิชฺชาจรณสมฺปตฺติ, สพฺพสมฺปตฺติสาธิกา.
ปฺุกฺเขตฺตมิทํ านํ, ตโปกมฺมนิเสวนํ;
สทฺธาสีลงฺกุราโรหํ, สมฺปตฺติผลปูรณํ.
กฺเลสจารกโมกฺขาย ¶ , ทฺวารเมตมนุตฺตรํ;
มโหฆุตฺตรณํ กุลฺลํ, โสตฺถิ ปาริมปาปกํ.
ปาปโจรวิฆาตาย, เขมมคฺโค อนุตฺตโร;
อกณฺฏโก อคหโน, อุชุ สพฺภิ ปเวทิโต.
มหาพนฺธนโมกฺขาย,
อพฺภุโต ชินโฆสิโต;
ปลิโพธปริจฺจาโค,
อพฺโภกาโส อเลปโน.
สงฺคปงฺกสมุตฺตาโร, คนฺถานํ วินิเวนํ;
ตณฺหาทาสพฺยนิตฺถาโร, เสริภาโว สุขาวโห.
สพฺพโยควิสํโยโค, สพฺพโสกนิรุนฺธโน;
สพฺพาลยวิสงฺขาโร, สพฺพทุกฺขวินิคฺคโม.
มารปาสสมุจฺเฉที, ปตฺตเมตมนุตฺตรํ;
โมหนฺธการวิทฺธํสี, วิชฺชาโลกวิโรจโน.
อพฺยาปชฺชมิทํ าน-มภยํ นิรุปทฺทวํ;
ตโปกมฺมานโมกาโส, มารจกฺขุวิโมหโน.
สพฺพสนฺตาปหรณมิทํ สีตํว จนฺทนํ;
นิมฺมลํ ธมฺมสลิลํ, สํกฺเลสมลโสธนํ.
สํสารเสตุ ¶ สุหตา, โพธิปกฺขิยปตฺถตา;
โสกสลฺลสมุทฺธารี, ยนฺตํ สุกตโยชิตํ.
จิตฺตาตงฺกสมุทฺธํสี, ปริโภคสุโขสธํ;
โลกามิสานํ วมนํ, เจโตโทสวิเรจนํ.
อจฺจนฺตติตฺติการณมีเรนฺติ ธมฺมโภชนํ;
ปิปาสหรณํ ปานํ, วิมุตฺติรสเปสลํ.
วณฺณกิตฺติสุคนฺธาย ¶ , คุณมาลา สุคนฺถิตา;
ปาปโกปีนวสนํ, หิโรตฺตปฺปวิจิตฺติตํ.
อจฺจนฺตปริสุทฺโธ จ, สทฺธมฺมรตนาวลิ;
อริยานมลงฺกาโร, อนุปายิ สิริงฺกโร.
จินฺตานํ ทุนฺนิมิตฺตานมิทํ สนฺติกรํ ปรํ;
วิปตฺติปฏิฆาตาย, ปริตฺตมิทมุตฺตมํ.
อนฺตรายวินาสาย, มงฺคลํ ชินเทสิตํ;
มิจฺฉาคาหวิโมกฺขาย, โสตฺถิ สมฺพุทฺธภาสิตา.
อนิวตฺติ จ ปจฺจกฺขมาเวนิกมภาริยํ;
อมโตสธมจฺจนฺตมชรามรสาธนํ.
ยเมตํ สมธิฏฺาย, สมฺโพธิตฺตยมุตฺตมํ;
ปปฺโปนฺติ สพฺพสมฺปตฺติคุณปารมิปูริตํ.
สพฺพาการวโรเปต-เมตํ เนกฺขมฺมสมฺมตํ;
สีลคมฺภีรปริกฺขํ, ธุตงฺโคทิตโตรณํ.
สมาธิวีถิวิตฺถินฺนํ, สติปาการโคปุรํ;
สทฺธาสมิทฺธิสมฺผุลฺลํ, ปฺาปาสาทโสภิตํ.
สมฺมาชีวธชํ รมฺมํ, หิโรตฺตปฺปปฏิจฺฉทํ;
วิมุตฺตามตสมฺโภคํ, เวเนยฺยชนเสวิตํ.
อเภชฺชํ ปาปเวรีหิ, ปุรํ สุคตมาปิตํ;
อนีติมนุปสคฺคํ, ปฏิปนฺนา มเหสโย.
ปรมสฺสาสสมฺปตฺตา ¶ , ปริปุณฺณมโนรถา;
สพฺพสงฺคมติกฺกมฺม, นิกฺขนฺตา อกุโต ภยา.
สมฺมทตฺถมภิฺาย, มจฺจุเธยฺยปหายิโน;
สพฺพทุกฺโขฆนิตฺติณฺณา, ปารํ คจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา.
อิติ ¶ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มเหสิคณเสวิตํ;
เนกฺขมฺมํ กามนิกฺขนฺตํ, สทฺธมฺมปถมุตฺตมํ.
วิราเธนฺติ ปราภูตา, มุจฺฉิตา เยน ทุชฺชนา;
ตํ ปาปสมุทาจารํ, ปริยุฏฺานมพฺรวุํ.
เจโตนีวรณํ เจตํ, ปฺาจกฺขุนิโรธนํ;
สีโลปฆาตกรณํ, จิตฺตวิกฺเขปสงฺคโม.
อยสานํ ปทฏฺานํ, คุณเตชวินาสนํ;
สพฺพสมฺปตฺติทหนํ, จตุราปายสาธกํ.
สพฺพาสวมโลเปโต, สพฺโพปกฺเลสสฺจโย;
ปาปยกฺขสโม เจโส, โทสาสีวิสสงฺคโม.
ปมาทปถมกฺกนฺตํ, อมิตฺตคณสงฺคมํ;
มหพฺภยสมุฏฺานํ, มหาพฺยสนสงฺกรํ.
อปายทุกฺขมารุฬฺหํ, อหิตาวหิตํ ปทํ;
สพฺพานตฺถกรํ โฆรํ, สพฺพทุกฺขวิธายกํ.
ธิรตฺถุ ปาปธมฺมานํ, สพฺพกลฺยาณหายินํ;
ลทฺธาปิ ขณสมฺปตฺติ, ทุลฺลภา เยหิ นาสิตา.
เตสํ หิ สมุทาจาโร, ทุลฺลภํ พุทฺธสาสนํ;
สมุทฺธํเสติ อสนิ, ยถา รตนปพฺพตํ.
สทฺธมฺมธนโจรา เต, เนกฺขมฺมปติพนฺธกา;
ปฏิปตฺตึ วิลุมฺปนฺตา, ปลิพุนฺธนฺติ ปาณิโน.
วิสฺสาสิวธกาเปเต, วิสฺสฏฺาวสฺสฆาติโน;
เยหิ พาลาหตา เสนฺติ, นิสฺสเยชินสาสเน.
เตปิ ¶ วาเสนฺติ ทุมฺเมธา, นิสฺสงฺกา โมหปารุตา;
อนฺโตมนสิ อุจฺฉงฺเก, โฆรมาสีวิสํ ยถา.
อตฺตโน ¶ จ วินาสาย, นิสฺสฏํ กฺเลสปฺชเร;
จินนฺตา นาวพุชฺฌนฺติ, วิปตฺติปถยายิโน.
หลาหลํว ขาทนฺตา, อาลิงฺคนฺตาว ปาปกํ;
อวสฺสมุปหฺนฺติ, ปาปธมฺโมปลาฬิโน.
ปาปจินฺตา ปริพฺยุฬฺหา, วิตกฺกมถิตา ชนา;
โลกทฺวยาปิ ธํเสนฺติ, อตฺถทฺวยวินาสิโน.
โกธูปนาหิ วิคจฺฉา, อิสฺสามจฺเฉรทูสิตา;
มกฺขี ปลาสี สารมฺภี, อปฺปติสฺสา อคารวา.
มานาติมานพหุลา, มุธามุขรจณฺฑิกา;
อุทฺธตา จ ปมตฺตา จ, ทพฺพิตา เกตุคาหิโน.
เจโตขิลขิลภูตา, วินิพนฺธานุเวิตา;
มโหโฆ วิย สสฺสานิ, วินาเสนฺติ ตโปคุณํ.
วิสยสฺสาทวิกฺขิตฺตา, วิกิณฺณา ปากตินฺทฺริยา;
มุฏฺสฺสตี กุสีตา จ, ชีวนฺติ โมฆชีวิตํ.
มหคฺฆสา พาหุลิกา, ทุปฺปฺา กายทฬฺหิกา;
คนฺถนีวรณาพทฺธา, อิจฺฉาโลภวสีกตา.
มลคฺคหิตสนฺตานา, ติรจฺฉานกถารตา;
วินโยปสมาเปตา, วิสมาจารโคจรา.
ทุพฺภรตา จ ทุปฺโปสา, สุกุมารสุขาลยา;
อสนฺตุฏฺา มหิจฺฉา จ, โลลุปฺปาจารลกฺขิตา.
ทุคฺคนฺเธเนว สุนขา, อามคนฺเธน มุจฺฉิตา;
ตตฺถ ตตฺถาภิธาวนฺตา, น ปติฏฺนฺติ สาสเน.
นิลฺลชฺชา ¶ วีตสารชฺชา, โลกธมฺเมสุ มุจฺฉิตา;
ปาปิจฺฉา กุหนจฺฉนฺนา, มิจฺฉาชีวปโลภิตา.
สา ¶ ปคพฺภา มายาวี, อนฺโตปูติ อวสฺสุตา;
สงฺกสฺสรสมาจารา, กสมฺพุ สิถิลา ชฬา.
สิงฺคารจปลาจิตฺตา, ปูติกายานุราคิโน;
สีทนฺตา ปลิมาปนฺนา, น วิรุฬฺหนฺติ สาสเน.
ปาปปุคฺคลสํสฏฺา, ปาปทิฏฺิปราคตา;
อสทฺธา ธมฺมนิจฺฉินฺนา, ทุฏฺา ทุพฺพจนิฏฺุรา.
สามฺํ ปริธํเสนฺตา, ทูเสนฺตา ชินสาสนํ;
อติกฺกมฺม ชิโนวาทํ, พาลา ทุคฺคติภาคิโน.
กามคิทฺธา ทุราจารา, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;
ขชฺชนฺตา กทฺทมีภูตา, ชินสาสนกณฺฏกา.
หิตาหิตมชานนฺตา, อนุโรธวิโรธิโน;
เจโตปหตสนฺตานา, วิปลฺลาสปลมฺภิตา.
วิปนฺนากุลกมฺมนฺตา, ปาปการี ปราชิตา;
โสจนฺติ ทีฆมทฺธานํ, อปายมฺหิ สมปฺปิตา.
อิตฺถํ หิตสมุจฺเฉที, กุมคฺโคยํ รชาปโถ;
ปาปธมฺมปฺปวตฺตีติ, วิทิตฺวา ปุน ปณฺฑิโต.
ปริยุฏฺานสํกฺเลสํ, วิปฺผรนฺตํ วิสารโท;
ปฏิสงฺขาย รุนฺเธยฺย, มนฺเตเนว มหาวิสํ.
ขิปฺปมาทิตฺตเจโลว, ปาปปาวกมุฏฺิตํ;
ภาวนาชลเสเกน, นิพฺพาเปยฺย นิรนฺตรํ.
อปฺปมาเทน เมธาวี, นเคเนว มหานทึ;
ปาโปฆํ ปฏิพนฺธนฺโต, ปิทเหยฺย ขเณ ขเณ.
สภยํ ¶ วิย กนฺตารํ, โฆรมาสีวิสํ ยถา;
ปปาตมิว คมฺภีรํ, มิฬฺหํ วิย จ ปณฺฑิโต.
ปหาย ¶ ปริยุฏฺานํ, เนกฺขมฺมมธิมุจฺจติ;
กลฺยาณมิตฺโต วชฺเชสุ, ภยทสฺสาวิ สุพฺพโต.
กามราควิสํยุตฺโต, โภคธนนิราลโย;
อิจฺฉาโลภวินิมุตฺโต, อมโม อปริคฺคโห.
โสรโต สขิโล สณฺโห, เมตฺตายนฺโต ทยาปโร;
อนาหฏมโน ธีโร, สนฺตจิตฺโต ขมาปโร.
หิเตสี สพฺพปาณีนํ,
อิสฺสามจฺเฉรมุจฺจิโต;
โกโธปนาหพฺยาปาท
วิโรโธปสเม รโต.
อโนลีนมโน โยคี, นิจฺจารทฺธปรกฺกโม;
สุสมาหิตสงฺกปฺโป, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล.
โอกปฺเปนฺโต วิมุจฺจนฺโต, ปฺวา ปฏิปตฺติยํ;
ปิหยนฺโต มมายนฺโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ.
อิติ นีวรณาเปโต, าณาโลกชุตินฺธโร;
ปูเชติ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, สทฺธมฺมปฏิปตฺติยา.
หิโรตฺตปฺปคุโณเปโต,
กลฺยาณาจารโคจโร;
มกฺขปฺปลาสรหิโต,
สปฺปติสฺโส สคารโว.
อชฺชวาจารจาริตฺโต, มายาสาเยฺยนิสฺสโฏ;
ถมฺภสารมฺภนิสฺสงฺโค, มทฺทวาจารเปสโล.
มานาติมานวิมุโข ¶ , สทฺธมฺมครุสาทโร;
ปรปฺปมาทนิมฺมทฺที, สํเวคพหุโล สทา.
โวทาตจิตฺตสงฺกปฺโป ¶ , ปาปิจฺฉามลวชฺชิโต;
มิจฺฉาทิฏฺิมติกฺกนฺโต, สทฺธมฺเมสุ ปติฏฺิโต.
เจโตขิลสมุจฺเฉที, วินิพนฺธวิเวโก;
มานสํ สมฺปหํเสติ, สํกิเลสวิมุตฺติยา.
ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ, สนฺโต อปฺปิจฺฉตารโต;
อริยาวํสาลงฺกาโร, สุปฺโปโส สุภโร สุขี.
สลฺเลขวุตฺติ ธุตวา, ปาปาปจยตปฺปโร;
ปาสาทิกสมาจาโร, ปสาทพหุโล มุนิ.
อนุทฺธโต อจปโล,
ทนฺโต คุตฺโต ยตินฺทฺริโย;
เจโตสมาธิครุโก,
สมฺปชาโน สตียุโต.
อุสฺสาหชาโต สทฺธมฺเม, ฉนฺทชาโต นิรนฺตรํ;
สาตจฺจการี สฺวากาโร, ปฏิปตฺติปรายโณ.
เจโตกาฬกาปคโต, ภาวนารสมุตฺตมํ;
รงฺคํ นิทฺโธตวตฺถํว, สาธุกํ ปฏิคณฺหติ.
อิติ สมฺปาทิตากาโร, ปริสุทฺธมโนรโถ;
นิราทีนวสฺจาโร, โสตฺถิปตฺโต นิรงฺคโณ.
ปาปคาหวินิมุตฺโต, ราหุมุตฺโตว จนฺทิมา;
คุณรํสิปริกฺขิตฺโต, โสเภติ ชินสาสนํ.
อิจฺจาโลภมโทสฺจ, โมหาภาวมถาปรํ;
เนกฺขมฺมํ ปวิเวกฺจ, ตถา นิสฺสรณํ พุโธ.
สมารพฺภ ¶ วิโสเธนฺโต, อชฺฌาสยมเสสโต;
ธีโร สมฺปฏิปาเทติ, ภาวนาสุขมุตฺตมํ.
ตโต ¶ ปณีตาธิมุตฺติ, ปลิโพธวินิสฺสโฏ;
ปริปนฺถวินิมุตฺโต, วิคตาวรณาลโย.
ภาวนานินฺนสนฺตาโน, กลฺลจิตฺโต วิสารโท;
กสิณาทิกมารพฺภ, ภาเวยฺย สมถํ กถํ.
ปถวีกสิณํ ตาว, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;
กตฺวานารุณวณฺณาย, มตฺติกาย สุมณฺฑลํ.
ยุคมตฺเต เปตฺวาน, าเน สุขนิสินฺนโก;
ปถวีติ สมฺาย, กตฺวาโภคํ ตุ ภาวเย.
อกเตปิ ขลาทิมฺหิ, อกิจฺเฉเนว มณฺฑเล;
นิมิตฺตํ ชายติจฺจาหุ, ปุพฺพโยควโต ปน.
อาโปมณฺฑลมุคฺคณฺเห, ภาชนาทิคเต ชเล;
เตชมฺหิ เตโชกสิณํ, ปฏจฺฉิทฺทาทิสํคเต.
สสฺสคฺคาทิมฺหิ กมฺมนฺเต, วาโยกสิณมณฺฑลํ;
ปฏิภาคสมาจาโร, ผุฏฺฏฺาเนว ชายติ.
นีลาทิกสิณํ วตฺเถ, ปุปฺเผ วา วณฺณธาตุยํ;
อากาสมณฺฑลํ ภิตฺติ-ฉิทฺทาทิมฺหิ อุปฏฺิตํ.
ฉิทฺทปฺปวิฏฺมาโลกํ, อุคฺคณฺเหยฺย ปติฏฺิตํ;
สูริยาโลกาทิเภทํ, ภูมิยํ วาถ ภิตฺติยํ.
ทสธา กสิเณสฺเววํ, ยตฺถ กตฺถจิ โยคิโน;
ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส, อุคฺคโห นาม ชายติ.
จิตฺตสฺสุปฏฺิเต ตสฺมึ, ปสฺสนฺตสฺเสว จกฺขุนา;
อุคฺคหมฺหิ นิมิตฺตมฺหิ, ปฏิปาเทยฺย ภาวนํ.
วิกฺเขปํ วินิวาเรนฺโต, ปริปนฺเถ วิราชยํ;
นิมิตฺตาภิมุเขเนว, มานสํ ปฏิปาทเย.
อาเสวนฺตสฺส ¶ ¶ ตสฺเสวํ, จิตฺตํ โหติ สมาหิตํ;
สํกฺเลสา สนฺนิสีทนฺติ, ปฏิภาโค จ ชายติ.
ตตฺถ ปณฺณตฺติสงฺขาเต, นิมิตฺเต ภาวนามเย;
ตเถว ปฏิภาคมฺหิ, ตโต ยฺุเชยฺย ภาวนํ.
ตตฺถาธิมุตฺโต สติมา, นิมิตฺตวิธิโกวิโท;
อินฺทฺริยานิ สมาเนนฺโต, สปฺปายมุปลกฺขยํ.
นิคฺคยฺห อุทฺธตํ จิตฺตํ, ปคฺคยฺห ลีนมานสํ;
อูหตํ สมฺปหํเสนฺโต, อุเปกฺขนฺโต สมาหิตํ.
เรณุมฺหิ อุปฺปลทเล, สุตฺเต นาวาย นาฬิยา;
ยถา มธุกราทีนํ, ปวตฺติ สมฺม วณฺณิตา.
จิตฺตปวตฺติอาการํ, สาธุกํ ลกฺขยํ พุโธ;
ตถา สเมนากาเรน, ปหิตตฺโต ปรกฺกเม.
สมปฺปวตฺตมาการํ, สลฺลกฺเขตฺวา นิรนฺตรํ;
ปทหนฺตสฺส ตสฺเสวํ, อปฺปนา นาม ชายติ.
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตุ, วฑฺเฒยฺย กสิณํ ปุน;
อุปจารภูมิยํ วา, อปฺปนายํ ว กตฺถจิ.
เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิ-วเสเนว ยถากฺกมํ;
ผรนฺโต มนสาเยว, นิปุโณ ยาวทิจฺฉกํ.
ตตฺเถวํ ปมชฺฌานํ, ปตฺวาน ปคุณํ ตโต;
กตฺวา จิณฺณวสีภูตา, ตมฺหา วุฏฺาย ปณฺฑิโต.
วิตกฺกาทิกถูลงฺคํ, ปหานาย ยถากฺกมํ;
ตเถว ปฏิปชฺชนฺโต, ปปฺโปติ ทุติยาทโย.
ทสธา กสิณาเนวํ, ภาเวตฺวา ปน โยคิโน;
จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ, กตฺวา วิกฺเขปนิสฺสฏา.
สุปกฺขาลิตุปกฺเลสา ¶ , สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
ปวิเวกรสสฺสาทํ, อนุโภนฺติ ยถาสุขํ.
อสุภํ ¶ ปน ภาเวนฺโต, นิมิตฺตํ ยตฺถ กตฺถจิ;
อุทฺธุมาตาทิเภทมฺหิ, อุคฺคณฺเหยฺยาสุเภ กถํ?
เอกาหาทิมติกฺกนฺตํ, อุทฺธุมาตกมีริตํ;
วิคตจฺฉวิ พีภจฺฉํ, นีลาการํ วินีลกํ.
วิกิณฺณปุพฺพกุธิตํ, ปริภินฺนํ วิปุพฺพกํ;
วิจฺเฉทิตงฺคปจฺจงฺคํ, วิจฺฉิทฺทกํ กเฬวรํ.
วิวิธาการปาเณหิ, ขชฺชมานํ วิขาทิตํ;
วินาสิตงฺคปจฺจงฺคํ, วิกฺขิตฺตนฺติ ปวุจฺจติ.
ปาทาทิภงฺควิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตกํ มตํ;
โลหิตํ โลหิตากิณฺณํ, ปุฬวํ กิมิสงฺกุลํ.
อฏฺิสงฺขลิกามตฺตํ, อฏฺิกนฺติ จ สพฺพถา;
สณฺานาการเภเทน, ทสธาสุภเทสนา.
ตตฺเถวํ ทสธา เภเท, นิชฺชีวกุณปาสุเภ;
อุชฺฌิเต ภูมิภาคสฺมึ, มตกาเย กเฬวเร.
ลพฺภมานกมาการํ, โอโลเกตฺวา สลกฺขณํ;
อุคฺคเหตฺวาน จิตฺเตน, ตํตํนาเมน ภาวเย.
ปฏิกูลฺจ เชคุจฺฉํ, ทุคฺคนฺธฺจ วิรูปกํ;
หรายิตมชฺฺจ, หีฬิตํ วิกฺขิตาสิวํ.
อิจฺเจวมสุภากาเร,
กตฺวาโภคํ ตุ โยคิโน;
ภาเวนฺตสฺสุปจาโร จ,
ปฏิภาโค จ ชายติ.
ปฏิภาคนิมิตฺตํ ¶ ตุ, อุปจาเรน เสวโต;
อปฺเปติ ปมชฺฌาน-เมตฺเถวํ สมเถ นโย.
วินา ¶ สทฺธมฺมํ ปนิทํ, สรีรํ พาลนนฺทิตํ;
วิปตฺติปริโยสานํ, อวสฺสํ เภทคามิกํ.
ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ชีวมานฺจ นิชฺชีวเมว ธมฺมปรายณํ.
สภาโว โสปิ เทหสฺส,
สพฺพสฺสาปิ จ สพฺพถา;
วิจิตพฺพา ธิเรนาปิ,
เอสายํ นิยตา คติ.
อนิจฺจํ ขยธมฺมฺจ, ทุกฺขเมว ภยาวหํ;
อนตฺตา จ ปราภูตา, วิพฺภิชฺชติ ขเณ ขเณ.
วินาสมานสฺสาการํ, ตตฺเถวํ ปน ปสฺสโต;
วิปสฺสนาภาวนาติ, ตมีเรนฺติ ตถาคตา.
ภาวนํ ทุวิธมฺเปตํ, ภาเวนฺติ ปุน ปณฺฑิตา;
ชีวมาเนปิ กายมฺหิ, ตํตทาการสมฺภเว.
ชีวมาโนปิ กาโยยํ,
กุณโปว สภาวโต;
ตมลงฺการปฏิจฺฉนฺโน,
พาลานํ น ปกาสติ.
พหิ มฏฺมุปฏฺาติ, อนฺโต กุณปปูริตํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, นวทฺวารมลสฺสวํ.
สรีรํ นิจฺจทุคฺคนฺธํ, นานากิมิสมากุลํ;
ตจมํสปฏิจฺฉนฺนํ, อฏฺิปฺชรสณฺิตํ.
วจฺจกูปมิทํ ¶ นาม, ทฺวตฺตึสาสุจิปูริตํ;
นรานุกฺการภูมีว, เนกวสฺสคโณจิตา.
สุสานคมโนสานํ, พหุสาธารณาสุภํ;
คณฺฑภูตํ สลฺลภูตํ, พหุทุกฺขนิพนฺธนํ.
นานาพฺยาธิสมากิณฺณํ ¶ , นาโนปทฺทวสํกุลํ;
นานานตฺถสโมธานํ, นานาสํกฺเลสวตฺถุกํ.
โปสิตมฺปิ จิรํ กาลํ, มมํการมมายิตํ;
ลหุทุชฺชนมิตฺโตว, ปีฬิตํ สมฺปทุสฺสติ.
ปริหายติ นิสฺสารํ, ชรตาปิ ตํ โยพฺพนํ;
มจฺจุภชฺชิตมจฺจนฺต-มเสสํ ปริภิชฺชติ.
ตถาปิ ชาลสนฺตาโน, พหุสมฺภารสงฺขโต;
วตฺถาลงฺการสฺฉนฺโน, มาลาคนฺธาทิโสภิโต.
สวิฺตฺติวิกาเรหิ, วิจิตฺตาการมณฺฑิโต;
กาโย ลีฬวิลาเสหิ, ปลมฺเภติ มหาชนํ.
วฺจิตา เยน ทุมฺเมธา, กามกฺเลสมลีมยา;
ปูเรนฺติ จตุราปายํ, มารเธยฺยานุสาริโน.
เอวมาทีนวํ ตฺวา, ปูติกาเย วิจกฺขณา;
อสุภาทิกมาการ-มารพฺภ ฉนฺทุปฏฺหุํ.
ยสฺมึ ปตนฺติ กุณเป วิปรีตสฺา,
สํกฺเลสปาปวสคา วิสมํ จรนฺตา;
ตํ ปสฺสเถตมสุภมฺปิ วินาสธมฺมํ,
อิจฺเจวมาห สุคโต ทสธา วิภาคํ.
สตฺถารา กสิณฺจ ยํ ทสวิธํ วิกฺเขปวิกฺขมฺภนํ,
กามกฺเลสวินาสนํ ทสวิธํ ยฺจาสุภํ ภาสิตํ;
ทิพฺพพฺรหฺมสุขาวหํ ¶ สมปทํ วิชฺโชทยํ โยคินา,
กมฺมฏฺานมลํ ตมุตฺตมคุเณนาเสวิตํ เสวิตุํ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กสิณาสุภวิภาโค นาม
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.
๙. นวโม ปริจฺเฉโท
ทสานุสฺสติวิภาโค
สทฺธาปพฺพชิโต ¶ โยคี, ภาเวนฺโตนุสฺสตึ ปน;
ทสานุสฺสติเภเทสุ, ภาเวยฺยฺตรํ กถํ.
อรหํ สุคโต โลเก, ภควา โลกปารคู;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน, วิมุตฺติปรินายโก.
เชฏฺโ สมฺมาภิสมฺพุทฺโธ, เสฏฺโ ปุริสสารถี;
สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, พุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล.
สพฺพโลกหิโต พนฺธุ, สมตฺตรตนาลโย;
สตฺตานมนุกมฺปาย, ชาโต นาโถ สิวํกโร.
จกฺขุมา ติตฺถกุสโล, ธมฺมสฺสามี ตถาคโต;
มจฺจุเธยฺยวิโมกฺขาย, ปฏิปาทยิ ปาณิโน.
สตฺถวาโห มหาโยคฺโค, มคฺคามคฺคยุธนฺธโร;
สิริสตฺถมธิคฺคยฺห, วิจริตฺถ มหาปถํ,
อโนโม อสโม ธีโร,
โลกหีตปรกฺกโม;
สพฺพาการวโรเปโต ¶ ,
อจฺเฉรพฺภุตปุคฺคโล.
อตฺถภูโต ธมฺมภูโต,
พฺรหฺมภูโต มหายโส;
าณาโลกปริจฺฉินฺน-
เยฺยาเสสปริคฺคโห.
อานุภาววสิปฺปตฺโต, อาสภณฺฑานนิจฺจโล;
มหนฺตมริยาโทยมนนฺตคติโคจโร.
สพฺพา ภิฺาพลปฺปตฺโต, เวสารชฺชวิสารโท;
สพฺพสมฺปตฺตินิฏฺาโน, คุณปารมิปูรโก.
อปฺปเมยฺโย ¶ มหานาโค, มหาวีโร มหามุนิ;
มเหสี มหิตาจาโร, มหามโห มหิทฺธิโก.
สพฺพตฺถสิทฺธิสฺจาโร, มเหสีคณปูชิโต;
ราชาธิราชมหิโต, เทวพฺรหฺมาภิวนฺทิโต.
อภิภูย ตโย โลเก, อาทิจฺโจว นภนฺตเร;
วิโรจติ มหาเตโช, อนฺธกาเร ปภงฺกโร.
พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺโต, เกตุมาลาหลงฺกโต;
ทฺวตฺตึสลกฺขณาสีติอนุพฺยฺชนโสภิโต.
ฉพฺพณฺณรํสิลลิโต, รตนคฺฆิยสนฺนิโภ;
สมิทฺธิรูปโสภคฺโค, ทสฺสเนยฺยํว ปิณฺฑิตํ.
ผุลฺลํ ปทุมสณฺฑํว, กปฺปรุกฺโขวลงฺกโต;
นภํว ตารกากิณฺณํ, อุตฺตโม ปฏิทิสฺสติ.
สตฺถุกปฺปมหาวีรปุตฺเตหิ ปริวาริโต;
สพฺพโลกมหิทฺธาย, ธมฺมราชา สยํวสี.
นิทฺโธตมลจนฺโทว ¶ , นกฺขตฺตปริวาริโต;
ขตฺตสงฺฆปริพฺยุฬฺโห, จกฺกวตฺตีว โสภติ.
อิจฺจานนฺตคุณากิณฺณมเสสมลนิสฺสฏํ;
สพฺพสมฺปตฺติทาตารํ, วิปตฺติวินิพนฺธกํ.
ทยาปรมโหรตฺตํ, ภควนฺตมนุสฺสรํ;
ภาเวติ ปฺวา โยคี, พุทฺธานุสฺสติภาวนํ.
สฺวาขาโต เตน สทฺธมฺโม, สมฺพุทฺเธน สตีมตา;
ปจฺจตฺตปฏิเวเธน, ปสฺสิตพฺโพ ยถารหํ.
ตณฺหาทลิทฺทนาสาย, มโนรถสมิทฺธิยา;
กาลนฺตรมนาคมฺม, ปจฺจกฺขผลทายโก.
อุปนิสฺสยวนฺตานํ, ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ ทสฺสิโย;
ปจฺจตฺตเมว วิฺูหิ, เวทิตพฺโพ สภาวโต.
สพฺพาสวสมุคฺฆาตี ¶ , สุทฺโธ โสวตฺถิโก สิโว;
ปิหิตาปายกุมฺมคฺโค, มคฺโค นิพฺพานปตฺติยา.
กฺเลสสํกฏทุคฺคมฺหา, ทุกฺขกฺขนฺธมหพฺภยา;
เขมนฺตภูมึ นิยฺยาติ, อจฺจนฺตมนุปทฺทวํ.
ปฺุติตฺถมิทํ นาม, มงฺคลฺจ สิวงฺกรํ;
หิโตทยสุขาธาน-มมตาหารมุตฺตมํ.
อวิชฺชาปฏลุทฺธารวิชฺชาเนตฺโตสธํ วรํ;
ปฺาธารมิทํ สตฺถํ, กฺเลสคณฺฑปฺปเภทกํ.
จตุโรฆนิมุคฺคานํ, เสตุพนฺโธ สมุคฺคโต;
ภวจารกรุทฺธานํ, มหาทฺวาโร อปารุโต.
โสโกปายาสวิทฺธานํ, ปริเทวสมงฺคินํ;
สลฺลนีหรโณปาโย, อจฺจนฺตสุขมีริโต.
พฺยสโนปทฺทวาเปโต ¶ , สํกฺเลสมลนิสฺสโฏ;
อุชุสมฺมตฺตนิยโต, ปฏิปตฺติวิสุทฺธิยา.
สุทฺธสีลปริกฺขาโร, สมาธิมยปฺชโร;
สมฺมาสงฺกปฺปจกฺกงฺโค, สมฺมาวายามวาหโน.
สติสารถิสํยุตฺโต, สมฺมาทิฏฺิปุเรชโว;
เอส ธมฺมรโถ ยาติ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา.
วิปตฺติปฏิพาหาย, สพฺพสมฺปตฺติสิทฺธิยา;
สพฺพขนฺธวิโมกฺขาย, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา.
หิเตสี สพฺพปาณีนํ, ทยาปนฺโน มหามุนิ;
ธมฺมาโลกํ ปกาเสสิ, จกฺขุมนฺตานมุตฺตโม.
ยํ ธมฺมํ สมฺมทฺาย, เขมมคฺคปฺปติฏฺิตา;
ปาปกาปคตา ธีรา, ปสฺสทฺธิทรถาสยา.
ภวโยคา วินิมุตฺตา, ปหีนภยเภรวา;
อจฺจนฺตสุขเมเธนฺติ, โสตฺถิปตฺตา มเหสโย.
ตเมวมุตฺตมํ ¶ ธมฺมํ, จินฺเตนฺโต ปน ปณฺฑิโต;
ภาเวตีติ ปกาเสนฺติ, ธมฺมานุสฺสติภาวนํ.
จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.
ปลาปาปคโต สุทฺโธ, ปฏิปตฺติปติฏฺิโต;
ปริคฺคหิตสทฺธมฺโม, สมิทฺธิคุณโสภิโต.
ปหีนาปายคมโน, ปาปกฺเลสวินิสฺสโฏ;
ปริปนฺถสมุจฺเฉที, ภวจารกเภทโก.
อุตฺตมทมถปฺปตฺโต, สุวินีโต มเหสินา;
วิชฺชาวิมุตฺติโวทาโต, อาชานียปเถ ิโต.
สุคโตรสิ ¶ สมฺภูโต, สุจิธมฺมสิรินฺธโร;
ปฏิปาทิตสมฺปตฺโต, ธมฺมสาสนเสวิโต.
ภยเภรวนิสฺสงฺโค, ชินเตชานุปาลิโต;
โมเนยฺยปถสฺจาโร, สุคโตวาทภาชโน.
อปฺปมาทปริตฺตาโณ, สีลาลงฺการภูสิโต;
เจโตสมาธิสนฺนทฺโธ, ปฺายุธสมุชฺชโล.
อุชุมคฺคมธิฏฺาย, มารกายปฺปทาลโน;
อปราชิตสงฺคาโม, ลลิโตทาตวิกฺกโม.
มจฺจุเธยฺยมติกฺกนฺโต, โพธิธมฺมปฺปติฏฺิโต;
ฉฬาภิฺาพลปฺปตฺโต, สมาราธิตสาสโน.
อนุโพธิมนุปฺปตฺโต, ปภินฺนปฏิสมฺภิโท;
สามฺปารมิปฺปตฺโต, โตเสติ ชินมานสํ.
เนกาการวรูเปโต, นานาสมฺปตฺติผุลฺลิโต;
วิปตฺติปถนิตฺติณฺโณ, อภิพุทฺธิปรายโณ.
อาหุเนยฺโย ¶ ปาหุเนยฺโย,
ทกฺขิเณยฺโย สุทุลฺลโภ;
สเทวกสฺส โลกสฺส,
ปฺุกฺเขตฺตมนุตฺตรํ.
ยตฺถ สุทฺธิมฺหิ นิทฺโทเส, สทฺธาพีชํ ปติฏฺิตํ;
อจฺจนฺตํ ปริปาเจติ, สมฺปตฺติผลมุตฺตมํ.
ยํ ผลํ ปริภฺุชนฺตา, วิมุตฺติรสเสวนํ;
อจฺจนฺตสุขิตา ธีรา, ภวนฺติ อชรามรา.
ตํ ผลํ ปตฺถยนฺเตน, สงฺฆานุสฺสติภาวนา;
ภาเวตพฺพา ปนิจฺเจวมิติ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา.
ปฺจสีลํ ¶ ทสสีลํ, ปาติโมกฺขมุโปสถํ;
จาตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ.
เอวเมเตสุ ยํ กิฺจิ, สมาทาย รโหคโต;
ตมานิสํสํ คุณโต, ผลโต จ วิจินฺตเย.
อาทิ เจตํ ปติฏฺา จ, มุขํ ปมุขมุตฺตมํ;
มูลํ กุสลธมฺมานํ, ปภวํ ปฏิปตฺติยา.
สาสโนตรณทฺวารํ, ติตฺถํ สทฺธมฺมวาปิยา;
ปาริสุทฺธิปทฏฺานํ, มคฺโค เขมนฺตปาปโก.
สาธุ สิกฺขาสมาทานํ, พาหุสจฺจวิภูสนํ;
อริยาจารจาริตฺต-มวณฺณมลวชฺชนํ.
กุลปุตฺตอลงฺกาโร, ปาปชลฺลปวาหนํ;
อนปายิ สุคนฺธฺจ, มหาปุริสเสวิตํ.
ปจฺฉานุตาปหรณํ, ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ;
เนกฺขมฺมภาวโนเปตํ, ปพฺพชฺชาเวสโสภนํ.
โสปานํ สคฺคโลกสฺส, ทฬฺหาปายวิธานกํ;
อนุปทฺทวสมฺปตฺติ, สมตฺถคุณสูทนี.
กฺเลสปฺชรวิจฺเฉทิ ¶ , วิปตฺติปถวารณํ;
โสตฺถิกมฺมสมุฏฺานํ, อสาธารณมงฺคลํ.
‘‘สุลทฺธา วต เม ลทฺธา, สทฺธา สุคตสาสเน;
สีลํ เม ยสฺส กลฺยาณํ, ปริสุทฺธมขณฺฑิตํ.
‘‘ทุลฺลโภ วต เม ลทฺโธ,
มหาลาโภ อนปฺปโก;
โยหมกฺขลิตาจาโร,
อุปฆาตวิวชฺชิโต.
‘‘ธมฺมงฺกุริตสนฺตาโน ¶ , มูลชาโตสฺมิ สาสเน;
อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, ปิหิตา สภยา ทิสา.
‘‘อวฺจา วต เม ชาติ, อารทฺธา ขณสมฺปทา;
ปติฏฺิโตมฺหิ สทฺธมฺเม, สผลํ มม ชีวิตํ’’.
อิตฺถํ นานปฺปกาเรน, จินฺเตนฺโต คุณมตฺตโน;
สีลกฺขนฺธสฺส ภาเวติ, สีลานุสฺสติภาวนํ.
สทฺธาย สีลวนฺเตสุ, ทตฺวา ทานํ ยถารหํ;
นิทฺโธตมลมจฺเฉโร, วิวิตฺโต ตมนุสฺสเร.
ทานํ นิธานมนุคํ, อสาธารณมุตฺตมํ;
อวินาสสุขาธานํ, อจฺจนฺตํ สพฺพกามทํ.
โกปทาโหปสมนํ, มจฺเฉรมลโสธนํ;
ปมาทนิทฺทาวุฏฺานํ, โลภปาสวิโมจนํ.
เจโตวิการทมนํ, มิจฺฉามคฺคนิวารณํ;
วิตฺติลาภสุขสฺสาโท, วิภโวทยมงฺคลํ.
สทฺธาทิคุณโวทานํ, อชฺฌาสยวิกาสนํ;
สตาจารปริกฺขาโร, ตนุเจโตวิภูสนํ.
อปฺปมฺาปทฏฺานํ, อปฺปเมยฺเยน วณฺณิตํ;
มหาปุริสจาริตฺตํ, สปทานํ มเหสินา.
ธมฺมาธิคตโภคานํ ¶ , สาราทานมนุตฺตรํ;
มหตฺตาธิคมูปายํ, โลกสนฺตติการณํ.
อตฺถการี จ สมฺมาหํ, ปริจฺจาคสมายุโต;
อตฺตโน จ ปเรสฺจ, หิตาย ปฏิปนฺนกา.
อุชุมทฺทวจิตฺโตสฺมิ, กาลุสฺสิยวินิสฺสโฏ;
ปาปสํกฺเลสวิมุโข, ปาณภูตานุกมฺปโก.
สีลวนฺตปติฏฺโสฺมิ ¶ , กปณานํ ปรายโณ;
พุทฺธสาสนุปฏฺาโก, าติมิตฺโตปชีวิโก.
ทานโวสฺสคฺคสมฺมุโข,
สํวิภาครโต สุขี;
กปฺปรุกฺโขว ผลิโต,
ชาโต โลกาภิวฑฺฒิยา.
ปิหิตาปายมคฺโคสฺมิ, มคฺคทฺวารมปารุตํ;
สมฺปตฺตา สพฺพสมฺปตฺติ, ทลิทฺทสฺส มนาปิกํ.
‘‘สํสารทฺธานปาเถยฺยํ, สพฺพทุกฺขวิโนทนํ;
สุพนฺธํ มม สพฺพตฺถ, คหิโต จ กฏคฺคโห’’.
เอวํ ทานคุณํ นานปฺปกาเรน วิจินฺตยํ;
ภาเวติ ทายโกโยคี, จาคานุสฺสติภาวนํ.
สทฺธํ สีลํ สุตํ จาคํ, ปฺํ ปณฺฑิตชาติโก;
สมฺปาทยิตฺวา สทฺธมฺเม, เทวตาโย อนุสฺสเร.
จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;
ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.
ตทุตฺตริฺจ เย เทวา, ทิพฺพกายมธิฏฺิตา;
เตปิ สทฺธาทิธมฺเมสุ, จิรกาลํ ปติฏฺิตา.
สุสมาหิตสงฺกปฺปา, ทานสีลธุรนฺธรา;
ธมฺมมคฺคมธิฏฺาย, หิโรตฺตปฺปปุรกฺขตา.
ตํ ¶ โลกมุปปนฺนาเส, สสฺสิรีกํ ปรายณํ;
อิทฺธิมนฺโต ชุติมนฺโต, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน.
ทิพฺพสมฺปตฺติสมฺปตฺตา, นานาโภคสมปฺปิตา;
ปาเลนฺโต ทีฆมทฺธานํ, อนุโภนฺติ มหาสุขํ.
เต ¶ สพฺเพปิ จ มยฺหมฺปิ, วิชฺชนฺติ อนุปายิโน;
สทฺธาทิกุสลา ธมฺมา, เทวธมฺมาติ วิสฺสุตา.
สทฺธมฺมคุณสมฺปตฺติ-ทาตา มงฺคลนายิกา;
ทุลฺลภาปิ จ เม ลทฺธา, สทฺธา สุคตสาสเน.
วชฺโชปวาทรหิโต, ปาปกมฺมปรมฺมุโข;
ปริสุทฺธสมาจาโร, ปสนฺนามลเจตโน.
นิจฺจโมหิตโสโตสฺมิ,
ตถาคตสุภาสิเต;
สุตภาชนภูโต จ,
สติมา สุสมาหิโต.
มจฺเฉรมลนิตฺติณฺโณ, โลภกฺขนฺธวิมุจฺจิโต;
โอปานภูโต โลกสฺมึ, วิสฺสฏฺสุขยาจโน.
วตฺถุตฺตยมหตฺเต จ, หิตาหิตวินิจฺฉเย;
ปฺา วตฺถุสภาเว จ, ติขิณา มม วตฺตติ.
สมาราธิตสทฺธมฺโม, กตปฺุมหุสฺสโว;
เทวธมฺมสมิทฺโธสฺมิ, กลฺยาณจริตากโร.
เทวตาหิ สมาโนหํ, คุณาลงฺการภูสิโต;
หตฺถปตฺตา จ เทวิทฺธิ, นิปฺผนฺนา ทิพฺพสมฺปทา.
เทวสามฺมิจฺเจวํ, จินฺเตนฺโต คุณมตฺตโน;
ภาเวติ คุณสมฺปนฺโน, เทวตานุสฺสตึ ปรํ.
ชาติธมฺมา ชราพฺยาธิโสโกปายาสภฺชิเต;
อนิจฺเจ ทุกฺเขนตฺเต จ, นิพฺพินฺโนปธิสมฺภเว.
วิราโค ¶ จ นิโรโธ จ, จาโค มุตฺติ อนาลโย;
โยยมาทานนิสฺสคฺโค, นิพฺพานมิติ วุจฺจติ.
อุปสนฺตมิทํ ¶ านมิติ จินฺเตติ ปณฺฑิโต;
อนุปาทานสํกฺลิฏฺมสงฺขารมนาสวํ.
อปฺปมาณํ ปณีตฺจ, สิวํ ปรมมจฺจุตํ;
อนนฺตคุณมจฺจนฺต-มวิการมนามยํ.
เขมํ ตํ ปาริมตีร-มหายนกรํ ปรํ;
ตาณํ เลณฺจ ทีปฺจ, ปติฏฺานํ ปรายณํ.
วฏฺฏานุพนฺธวิจฺเฉโท, ภวตณฺหาวิโสสนํ;
สพฺพูปธิสมุคฺฆาโต, ทุกฺขนิพฺพาปนํ สุขํ.
สพฺพปาปวินาโสยํ, สพฺพกฺเลสวิโสธนํ;
โสโกปายาสสนฺตาปภยเภรวโมจนํ.
ปลิโพธสมุจฺเฉโท, ปปฺจวินิเวนํ;
สพฺพสงฺขารสมโถ, สพฺพโลกวินิสฺสโฏ.
ปาริสุทฺธิกรา ธาตุ, ภวนิสฺสรณํ ปทํ;
อุตฺตมาริยสมฺปตฺติ, อโนมมมตํ ปทํ.
สพฺพถา ภทฺทมตุลํ, นิพฺพานมิติ ปสฺสโต;
อุปสมานุสฺสตีติ, ภาวนายํ ปวุจฺจติ.
สตฺตานุสฺสติมิจฺเจวํ, ภาเวนฺโต ปน ปณฺฑิโต;
ปาโมชฺชพหุโล โหติ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน.
ปฏิปสฺสทฺธทรถ-มุปจารสมาธินา;
สมาธิยติ จิตฺตฺจ, ปริสุทฺธมนามยํ.
ภาวนามยเมตฺจ, กตฺวา ปฺุมนปฺปกํ;
วาสนาคติสมฺปตฺติ-โภคภาคีติ วุจฺจติ.
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน, ปตฺวา นิพฺเพธมุตฺตมํ;
ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขคฺคึ, นิพฺพาเปติ อนาสโว.
โลกปฺปวตฺติ ¶ ¶ จินฺเตตฺวา, มรณานุสฺสตึ ปน;
ภาเวยฺย สกมจฺจนฺตํ, จินฺเตนฺโต มรณํ กถํ.
อนิมิตฺตมนฺาตํ, มจฺจานมิธ ชีวิตํ;
กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ.
อปฺโปทกมฺหิ มจฺเฉว, พนฺธมาเน รุทมฺมุเข;
มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน.
ปุรกฺขตฺวาว มรณํ, ชายนฺติ ปฏิสนฺธิยํ;
ชาตา ปุน มริสฺสนฺติ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน.
ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มานโว;
อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ.
สตฺตา มรนฺติ คพฺเภปิ, ชายมานา จ ทารกา;
กุมารา โยพฺพนปฺปตฺตา, พลปฺปตฺตา มหตฺตรา.
อถาวสฺสํ มรนฺเตว, ชิณฺณา ทณฺฑปรายณา;
สูรา ปฺุพลตฺถามา, นานาพฺยาธินิปีฬิตา.
อชฺช สุเวติ มรณํ, ปริเยสติ ปาณิโน;
เสนา ยุทฺธปยาตาว, สพฺเพ มจฺจุภยากุลา.
สตฺตารตนลงฺการา, จตุริทฺธิสมุคฺคตา;
จกฺกวตฺตี มหาเตชา, ราชมณฺฑลโสภิโน.
กปฺปุฏฺานมหาวาตา, ปาติตาว มหาสิลา;
ปตนฺติ มจฺจุวิกฺขิตฺตา, ปโร เจตาน มานวา.
เยปิ ทีฆายุกา เทวา, วณฺณวนฺตา มหิทฺธิกา;
อานุภาวพลปฺปตฺตา, มหาโภคสุเขธิโน.
เตปิ มจฺจุสมุทฺธตฺตา, ภวนฺติ ภยสํกุลา;
เวรมฺภกฺขิตฺตปกฺขีว, มาทิเสสุ กถาว กา.
อจฺจนฺตรายพหุโล ¶ , มรณาหิตสมฺภโว;
นิจฺจํ จกฺกสมารุฬฺโห, โลโกยํ ปริวตฺตติ.
เอตฺถนฺตเร ¶ มรณสฺส, เวมชฺเฌ มม วตฺตโต;
อสฺสาเสปิ อวิสฺสฏฺเ, ชีวิกา เจ กถาว กา.
อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, ขณมตฺตมฺปิ ชีวิตํ;
นิสฺสิโตปทฺทวฏฺาเน, มหาพฺยสนปีฬิเต.
อทฺธุวํ ชีวิตํ นิจฺจ-มจฺจนฺตํ มรณํ มม;
สภาโว มรณนฺเตว, วิเสโส ปน ชีวิตํ.
อตฺถมารพฺภ คจฺฉนฺโต, อาทิจฺโจว นภนฺตเร;
มรณายาภิธาวนฺโต, วิหายามิ สุเว สุเว.
วชฺฌปฺปตฺโต มหาโจโร,
นิยฺยาตาฆาตนํ ยถา;
มรณาย ปยาโตหํ,
ตเถวมนิวตฺติโย.
อมฺพุโชว วงฺกฆสฺโต, ตาณเลณวิวชฺชิโต;
นิจฺจํ มจฺจุวสํ ยนฺโต, วิสฺสฏฺโ กิมหํ จเร.
โก เม หาโส กิมานนฺโท,
กิมหํ โมหปารุโต;
มทปฺปมาทวิกฺขิตฺโต,
วิจรามิ นิรงฺกุโส?
หนฺทาหมารภิสฺสามิ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน;
อาตาปี ปหิตตฺโต จ, หิโรตฺตปฺปสมาหิโต.
ปฏิปตฺติปโร หุตฺวา, ปาปธมฺมนิรงฺกโต;
นิพฺพาปยามิ อจฺจนฺตํ, สพฺพทุกฺขหุตาวหํ.
อิตฺถํ ¶ ปนตฺตโน โยคี, มรณํ ปฏิจินฺตยํ;
มรณานุสฺสตึ นาม, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.
ตเทตํ ¶ ปน ภาเวตฺวา, อุปจารสมาหิโต;
นิพฺเพทพหุโล โหติ, อปฺปมาทธุรนฺธโร.
มิจฺฉาธมฺมํ วิราเชตฺวา, นนฺทิราคนิราลโย;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, ปปฺโปติ อมตํ ปทํ.
คเหตฺวา ปน เมธาวี, ทฺวตฺตึสาการภาวนํ;
กเรยฺย ตาว ปจฺฉา เว, อนุปุพฺพมภิณฺหโส.
เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;
อฏฺิ จ มิฺช วกฺกํ จ, หทยํ ยกนํ ตถา.
กิโลมํ ปิหก ปปฺผาสํ, อนฺตํ คุณมุทริยํ;
มตฺถลุงฺคํ กรีสฺจ, ปิตฺตํ เสมฺหมถาปรํ.
ปุพฺโพ จ โลหิตํ เสโท,
เมโท อสฺสุ วสาถ วา;
เขโฬ สิงฺฆาณิกา เจว,
ลสิกา มุตฺตมิจฺจปิ.
ฆนพนฺธสุภาการ-วิปลฺลาสานุสารินํ;
ยถาภูตาวโพธาย, วิภตฺตาว มเหสินา.
กาเย พาตฺตึส โกฏฺาสา,
กุณปาว สมุสฺสิตา;
สารคยฺหูปคาเปตา,
ธิกฺกตา ธีรหีฬิตา.
อสุภาว ปฏิกฺกูลา, เชคุจฺฉา สุจิวชฺชิตา;
นินฺทิตา จกฺขุมนฺเตหิ, อนฺธพาโลปลาฬิตา.
วิจิตฺตฉวิสฺฉนฺนา ¶ , ตจภตฺตสโมหิตา;
ปริสฺสวปริกฺลิฏฺา, กุถิตา ปูติคนฺธิตา.
โธวิยนฺตาปิ ¶ สตตํ, อชหนฺตา มลสฺสวํ;
สุคนฺธานุวิลิตฺตาปิ, ทุคฺคนฺธปริณามิโน.
อหํการมมตฺเตน, วิสฺสฏฺสุขสงฺคหา;
สงฺฆาฏฆนสมฺพทฺธา, สมฺโมเหนฺติ มหาชนํ.
ฉนฺทราคสมูเปตา, ยตฺถ มุฬฺหา ปุถุชฺชนา;
เสวนฺติ วิสมํ โฆรํ, จตุราปายภาคิโน.
ตตฺถ จิตฺตํ วิราเชตุํ, ปฏิปนฺโน ยถากฺกมํ;
เจโตวิภาวนตฺถาย, โกฏฺาเสสุ วิจกฺขโณ.
วจสา มนสา เจว, ยถาวุตฺตานุสารโต;
อนุโลมปฏิโลมํ, สชฺฌายิตฺวา ตโต ปรํ.
วณฺณสณฺานทิสโต, ววตฺถเปยฺย ปณฺฑิโต;
ตโตกาสปริจฺเฉทา, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ.
วณฺณสณฺานคนฺธา จ,
อาสโยกาสโต ตโต;
วิภาเวยฺยาสุภาการ-
เมเกกสฺมึ ตุ ปฺจธา.
ทสธาโภคมิจฺเจวํ, กตฺวา ภาวยโต ปน;
สนฺติภูตา ปกาเสนฺติ, รถจกฺการสาทิสา.
หิตฺวา อปฺปคุเณ ตตฺถ, คณฺหํ สุปฺปคุณํ พุโธ;
อปฺปนํ ปฏิภาคฺจ, ปปฺโปเตเกกวตฺถุสุ.
อสุภาการมารพฺภ, ภาวนา เจ ปวตฺตติ;
กมฺมฏฺานํ ปฏิกฺกูลํ, ปมชฺฌานิกํ สิยา.
นีลาทิวณฺณมารพฺภ, ปฏิภาโค ยทา ตทา;
นีลาทิกสิณํ หุตฺวา, ปฺจกชฺฌานิกํ ภเว.
ลกฺขณาการมารพฺภ ¶ , จินฺตนา เจ ปวตฺตติ;
วิปสฺสนากมฺมฏฺาน-มิติ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา.
ติธา ¶ ปเภทมิจฺเจวํ, ภาเวนฺโต ปุน พุทฺธิมา;
กายคตาสตึ นาม, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.
โสยมชฺฌตฺตํ นิพฺพินฺโน, พหิทฺธา จ นิราลโย;
อุพฺเพคพหุโล โยคี, ปมาทมติวตฺตติ.
กามพนฺธวินิมุตฺโต, ปาปา เมธาวิ นิสฺสโฏ;
สจฺฉิกตฺวาน สามฺํ, อมตํ ปริภฺุชติ.
อานาปานสฺสตึ นาม, สมฺมาสมฺพุทฺธวณฺณิตํ;
กมฺมฏฺานาธิราชานํ, ภาเวนฺโต ปน ปณฺฑิโต.
อปฺปนฺโจปจารฺจ, สมถฺจ วิปสฺสนํ;
โลกุตฺตรํ โลกิยฺจ, สุเขเนวาธิคจฺฉติ.
สุขุมา นิปุณา ติกฺขา, ปริปกฺกา พเล ิตา;
โพธิปกฺขิยธมฺมา จ, โวทายนฺติ วิเสสโต.
กมฺมฏฺาเน ตถา เหตฺถ, คณนา อนุพนฺธนา;
ผุสนา ปนา เจว, สลฺลกฺขณวิวฏฺฏนา.
ปาริสุทฺธิ ตโต ปจฺฉา, เตสฺจ ปฏิปสฺสนา;
อิจฺเจวมฏฺธา เภทา, มาติกายํ ปกาสิตา.
วิภตฺตา สติปฏฺาน-วสา โสฬสธา ตโต;
อานาปานปฺปเภเทน, ภินฺนา ทฺวตฺตึสธา ปุน.
ตเมว ปริยาทาย, สมถฺจ วิปสฺสนํ;
มหตฺตเวปุลฺลคตํ, ภาเวยฺย สติมา กถํ.
อานาปานํ ปริคฺคยฺห, ปวิวิตฺโต รโหคโต;
คเณยฺย ปมํ ตาว, นิสินฺโน สุขมาสเน.
ปฺจนฺนํ ¶ น เปตพฺพํ, เหฏฺา น ทสโตปริ;
เนตพฺพมนุปุพฺเพน, คเณตพฺพมขณฺฑิตํ.
อนฺโต ¶ พหิ จ วิกฺเขป-มกตฺวาน ปุนปฺปุนํ;
ผุฏฺฏฺานมฺหิ สติมา, อนุพนฺเธยฺย มานสํ.
นาสิกคฺโคตฺตโรฏฺเ จ, กตฺวาโภคํ ตโตปรํ;
สตตสฺสาสสมฺผสฺสํ, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.
ปุถุลํ วาถ ทีฆํ วา, มณฺฑลํ วาถ วิตฺถตํ;
ตารกาทิสมาการํ, นิมิตฺตํ ตตฺถ ชายติ.
จิตฺตํ สมาหิตํ โหติ, อุปจารสมาธินา;
อุปกฺเลสา ปหิยฺยนฺติ, ปฏิภาเค สมุฏฺิเต.
นิมิตฺเต ปยํ จิตฺตํ, ตโต ปาเปติ อปฺปนํ;
ปฺจชฺฌานวเสนายํ, สมเถ ภาวนานโย.
อารภิตฺวาภินิเวส-มานาปาเน ปุนาปโร;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ตโต ตทนุสารโต.
ภูมิธมฺเม ยถาภูตํ, วิปสฺสิตฺวา วิสารโท;
อปฺเปตานุตฺตรชฺฌาน-มยํ สุทฺธิวิปสฺสนา.
อานาปานสมาปตฺตึ, กตฺวา ปาทกมุตฺตรํ;
ภาเวนฺตสฺส วเสนาหุ, นยํ โสฬสธา กถํ.
ทีฆมสฺสาสปสฺสาสา, รสฺสํ วาถ ตถา ทฺวยํ;
สติมา มติสมฺปนฺโน, ปมํ ปริคณฺหติ.
อาทิมชฺฌาวสานํ ตุ, กโรนฺโต วิทิตํ ตถา;
สมาหิโต สพฺพกาย-ปฏิสํเวทิ สิกฺขติ.
ตโต เต เอว สงฺขาเร, ปสฺสมฺเภนฺโตปรูปริ;
วุตฺโต ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ สิกฺขตีติ จ.
อานาปานสติจฺเจวํ ¶ , กายสงฺขารนิสฺสิตา;
กายานุปสฺสนา นาม, จตุธาปิ จ ภาสิตา.
สมฺปยุตฺเตน ¶ าเณน, ปีติมาลมฺพเณน จ;
วิปสฺสนาย สมเถ, กุพฺพนฺโต ปากฏํ สุขํ.
เวทนาสฺาสงฺขาเต, จิตฺตสงฺขารเก ตถา;
ปีตาทิปฏิสํเวที, สิกฺขตีติ ปวุจฺจติ.
ถูเล เต เอว สงฺขาเร, สเมตุํ ปริภาวยํ;
วุตฺโต ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตํ, สงฺขารํ สิกฺขตี’’ติ จ.
ตสฺสา ตํตํมุเขเนตฺถ, สมฺปชฺชนวิเสสโต;
เวทนานุปสฺสนาย, จตุธา สมุทีริตา.
อปฺเปนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต, พุชฺฌนฺโต จ ปกาสิตํ;
กโรนฺโต มานสํ จิตฺต-ปฏิสํเวทิ สิกฺขติ.
ตเมวาภิปฺปโมเทนฺโต, สปฺปีติกสมาธินา;
‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ, สิกฺขตี’’ติ ปวุจฺจติ.
อปฺปนาโยปจาเรน, ตเมวาถ สมาทหํ;
โยคี ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ, สิกฺขตี’’ติ ปกาสิโต.
ปจฺจนีเกหิ วิกฺขมฺภ-สมุจฺเฉเทหิ โมจยํ;
ตถา ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ, สิกฺขตี’’ติปิ ภาสิโต.
อานาปานํ ปเภทาย, กมฺมฏฺานํ ยถารหํ;
จิตฺตานุปสฺสนา นาม, ปวตฺตายํ จตุพฺพิธา.
วิปสฺสนายนิจฺจานุ-คตตฺตา หิ วิเสสโต;
วิปสฺสนฺโต อนิจฺจานุ-ปสฺสี สิกฺขติ ปณฺฑิโต.
ตโต วิราคานุปสฺสี, นิพฺพินฺทิตฺวา วิราชยํ;
ตถา นิโรธานุปสฺสี, ภูมิธมฺเม นิโรธยํ.
ปกฺขนฺทนปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคโต ¶ ปน;
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี, สิกฺขตีติ ปวุจฺจติ.
อานาปานมุเขเนว ¶ , ภูมิธมฺมวิปสฺสนา;
ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ภาสิเตวํ จตุพฺพิธา.
อิติ โสฬสธาการํ, สิกฺขตฺตยปติฏฺิตํ;
จตุพฺพิธมฺปิ ปูเรติ, สติปฏฺานภาวนํ.
ปริคฺคยฺห สติฺเจว-มุสฺสาหนฺโต วิปสฺสนํ;
ทฺวตฺตึสาการเภเทหิ, สโตการีติ วุจฺจติ.
อิตฺถฺจ คณนาทีหิ, ภาเวตฺวา สมถํ ตโต;
วิปสฺสนาธิวจนํ, กตฺวา สลฺลกฺขณํ ปุน.
ปตฺวา วิวฏฺฏนามคฺคํ, ปาริสุทฺธิผเล ิโต;
ปจฺจเวกฺขณสงฺขาตํ, ปปฺโปติ สติปสฺสนํ.
อานาปานสติจฺเจวมเสสํ ปริปูริตา;
สาการํ สปฺปเภทฺจ, ภาวิตาติ ปวุจฺจติ.
อานาปานสมาธิเมตมตุลํ พุทฺธาปทานุตฺตมํ,
ปาปกฺเลสรโชหรํ สุขมุขํ ทุกฺขคฺคินิพฺพาปนํ;
ภาเวตฺวา สติสมฺปชฺวิปุลา วิกฺเขปวิทฺธํสกา,
ปปฺโปนฺตุตฺตรมุตฺตมามตปทํ โพธิตฺตยพฺยาปกํ.
พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆํ ปุถุนนมหิตํ สุทฺธสีลํ สุทานํ,
ธมฺมฏฺา เทวตาโยปสมถ มรณํ กายมานฺจปานํ;
ปฺตฺตารพฺภยายํ สติสมวหิตา โพธิมคฺโคทยาย,
สายํ สทฺธมฺมเนตฺตี สหิตสิวคุณา เสวิตพฺพาทเรน.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ทสานุสฺสติวิภาโค นาม
นวโม ปริจฺเฉโท.
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
เสสกมฺมฏฺานวิภาโค
พฺยาปาทาทีนวํ ¶ ¶ ทิสฺวา, เขมภาวฺจ ขนฺติยํ;
อปฺปมฺา ตุ ภาเวนฺโต, วิเนยฺย ปฏิฆํ กถํ.
เจโตสนฺตาปโน โกโธ,
สมฺปสาทวิโกปโน;
วิรูปพีภจฺฉกโร,
มุขวณฺณปฺปธํสโน.
สีลกาลุสฺสิยุปฺปาโท, จิตฺตวิกฺเขปสมฺภโว;
ปฺาปชฺโชตวิทฺธํสี, ปฏิปตฺติวิพนฺธโก.
อปาเยกายโน มคฺโค, ปาปกณฺฏกพนฺธโก;
ธมฺมมคฺคสมุจฺเฉที, มคฺคทฺวารปิธานโก.
ยโสวณฺณวิสงฺขาโร, คุณมูลปฺปภฺชโก;
ทุกฺขธมฺมสโมธาโน, พฺยสโนปทฺทวากโร.
ทุนฺนิมิตฺตมิทํ ชาตํ, สพฺพสมฺปตฺติธํสนํ;
ธูมเกตุสมุปฺปาโท, สพฺพโลกวินาสโก.
สพฺพกลฺยาณธมฺมานํ, อวมงฺคลมุฏฺิตํ;
หิตารมฺภสมุคฺฆาตี, อนฺตรายสมาคโม.
สพฺพาการปฏิกฺกูลํ, สพฺพวิทฺเทสการณํ;
วิปตฺติมุขมุปฺปนฺนํ, อมิตฺตชนปตฺถิตํ.
สปตฺตกรณํ ¶ โฆรํ, สพฺพานตฺถวิธายกํ;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ขุรธารํ ลิหนฺตาว, คิลนฺตาว หุตาสนํ;
ติตฺตลาพุํว ขาทนฺตา, คณฺหนฺตาทิตฺตมายุธํ.
พฺยาปาทมตฺตสมฺภว-มตฺตฆฺาย ¶ เกวลํ;
อุปลาเฬนฺติ ทุมฺเมธา, โฆรมาสีวิสํ ยถา.
โทสเตเชน รุกฺโขว, สุสิรารุฬฺหปาวโก;
อนฺโตนุทยฺหมานาปิ, วิปฺผนฺทนฺติ วิฆาติโน.
นาวพุชฺฌนฺติ ทุมฺเมธา, เจโตสงฺกปฺปวายุนา;
อุกฺกามุขามิวาทิตฺต-มุชฺชลนฺตา ปุนปฺปุนํ.
ภยมคฺคสมารุฬฺหา, เขมมคฺควิโรธิโน;
พฺยาปนฺนา กิพฺพิสากิณฺณา, อตฺถทฺวยวิโรธิโน.
อนาถา สลฺลกาวิทฺธา, วิสฏฺฏา อนุโสจิโน;
อนฺธา วิย มิคารฺเ, ภมนฺติ หตจกฺขุกา.
อสํวิหิตกมฺมนฺตา, พาลา โกธวสานุคา;
ขิปฺปํ ลกฺขึ ปริจฺจตฺตา, ยโสโภเคหิ ธํสเร.
ทุปฺปฏิปฺปาทิตารมฺภา, โกธสงฺโขภโมหิตา;
ธมฺมามตรสสฺสาทํ, น วินฺทนฺติ อวิทฺทสุ.
พหฺวาทีนวมิจฺเจว-มนฺโต พฺยาธิมิวุฏฺิตํ;
ชาตานลมิวุจฺฉงฺเค, อชฺฌุเปกฺขนฺติ ทุชฺชนา.
โจทยมานา ทุกฺเขหิ, กฺเลสาจิณฺณมลีมหา;
ปาปกมฺเมหิ ปูเรนฺตา, เสนฺติ มจฺจุปเถ จิรํ.
ตเมวํ ปฏิสงฺขาย, ปฏิฆํ ปน โยนิโส;
วาฬมิคํว ธาวนฺตํ, อาวิสนฺตํว รกฺขสํ.
ปาวกํว ¶ ปริพฺยุฬฺหํ, ภายมานสฺส โยคิโน;
โสตฺถิภาวาย เขมนฺต-มุปฺตฺตํ มเหสินา.
มาตา กลฺยาณธมฺมานํ, ขมา นาม มหิทฺธิกา;
สมปฺปวตฺติ สตฺเตสุ, สพฺพสมฺปตฺติสาธิกา.
โกธานลชลาเสโก ¶ ,
โสโกปายาสนาสนํ;
อาฆาตสลฺลนิทฺธารี,
อุปนาหวิโมจนํ.
วณฺณกิตฺติสมุฏฺานํ, คุณมูลาภิเสวนํ;
อปารุตมุขํเวต-มตฺถทฺวยสมิทฺธิยา.
วิฆาตปริยาทาน-มาสวานมเสสโต;
ปฏิปสฺสมฺภนํ เจโต-ปีติกรณจนฺทนํ.
สพฺพทุกฺขสมุคฺฆาติ, สุขุปฏฺานมุตฺตมํ;
พฺยสโนทยวิจฺเฉโท, ภยเภรวนิคฺคโม.
เจโตปสาทสนฺธาโน, ปาสาทิกผลาวโห;
ปวโร โพธิสมฺภาโร, นรานรนิเสวิโต.
ปาปกนฺตารนิตฺถาโร, จตุราปายโรธโก;
ทฺวาราวาปุรณฺเจตํ, เทวโลกูปปตฺติยา.
ปฺาสีลสมาธานํ, ปฏิปตฺติวิโสธโน;
ปิยงฺกโร โสมฺมภาโว, ทุลฺลโภ พหุปตฺถิโต.
กฺเลสสงฺโขภวิกฺเขป-วิปฺผนฺทปฏิพนฺธนํ;
ติติกฺขาคุณมกฺขาต-มารกฺขวิธิมตฺตโน.
วิหึสารติสารมฺภ-ปฏิโรธวิโมจนํ;
เวริกิพฺพิสวิทฺธํสี, โลกานุคฺคหการณํ.
ธมฺมปชฺโชตกรณํ ¶ , สํโยคมลโสธนํ;
สมฺโมหติมิรุทฺธาริ, สมฺปตฺติปฏิปาทนํ.
อิจฺจตฺตตฺถํ ปรตฺถฺจ, สมฺปาเทตฺวา ขมาปโร;
สาเธติ สพฺพสมฺปตฺติ-มิธ เจว ปรตฺถ จ.
ติติกฺขาคุณสมฺปนฺโน ¶ , ปาณภูตานุกมฺปโก;
อนากุลิตกมฺมนฺโต, โสรโต สขิโล สุจิ.
นิวาโต สมิตาจาโร, สุภโค ปิยทสฺสโน;
ปฏิสงฺขาพลปฺปตฺโต, ธิติมา มติปาฏโว.
อกฺโขโภ อธิวาเสนฺโต,
สพฺพานตฺเถ ปริสฺสเย;
ภีมสงฺคามาวจโร,
หตฺถินาโคว โสภติ.
อิตฺถํ สมนฺตโต ภทฺทํ, ติติกฺขํ ปจฺจเวกฺขโต;
ปสฺสมฺเภติ สมุฏฺาย, ขมา พฺยาปาทสมฺภมํ.
ทิพฺโพสธมิวาตงฺกํ, เมฆชฺชวํ หุตาสนํ;
ขิปฺปมนฺตรธาเปติ, ติติกฺขา โกธมตฺตโน.
ตโตเนกคุโณเปตํ, เนกโทสปฺปภฺชนํ;
ขนฺติธมฺมมธิฏฺาย, ปสนฺนธีรมานโส.
ภาเวยฺย ปมํ ตาว, เมตฺตาภาวนมุตฺตมํ;
อตฺตานมุปมํ กตฺวา, สตฺเตสุ หิตวุฑฺฒิยา.
สพฺเพ สตฺตา จ ปาณา จ, ภูตา ชีวา จ ปุคฺคลา;
อพฺยาปชฺชา ตถาเวรา, อนีฆา จ สุเขธิโน.
วิชฺชาสมฺปตฺติโภเคหิ, ปวฑฺฒนฺตุ ยสสฺสิโน;
ปริวารพลปฺปตฺตา, ภโยปทฺทววชฺชิตา.
สขิลา ¶ สุขสมฺภาสา, อฺมฺาวิโรธิโน;
โมทนฺตุ สุหิตา สพฺเพ, มา กิฺจิ ปาปมาคมา.
สทฺธาปาโมชฺชพหุลา, ทานสีลมหุสฺสวา;
คุณภูสิตสนฺตานา, อายุํ ปาเลนฺตนามยํ.
สมฺมาทิฏฺึ ¶ ปุโรธาย, สทฺธมฺมปฏิปตฺติยา;
อาราเธนฺตุ หิโตปาย-มจฺจนฺตํ สุขสาธนํ.
อิติ นานปฺปกาเรน, สตฺเตสุ หิตมานสํ;
มาตาว ปิยปุตฺตมฺหิ, ปวตฺเตยฺย นิรนฺตรํ.
สิเนหํ ปริวชฺเชนฺโต, พฺยาปาทฺจ วินาสยํ;
ปริสุทฺเธน จิตฺเตน, หิตกาโมว เกวลํ.
เมตฺตาย มิตฺเต มชฺฌตฺเต, เวริเก จ ยถากฺกมํ;
กโรนฺโต สีมสมฺเภทํ, อตฺตนิ จ สมํ ผเร.
อาเสวนฺตสฺส ตสฺเสวํ, หิตาโภคสมาหิตํ;
สตฺตปฺตฺติมารพฺภ, สมาธิยติ มานสํ.
ตโต อนีโฆ เอกคฺโค, อุปสนฺตมโนรโถ;
ฌานตฺติกํ จตุกฺกํ วา, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติยา.
ภูมิเทสทิสาสตฺต-เภทภินฺเนสุ โอธิโส;
ยถาสมฺภวมปฺเปติ, สพฺพสตฺเตสฺวโนธิโส.
ตเทวเมกสตฺตมฺหิ, ปริจฺเฉทนิยามโต;
พหุเกสุ จ สตฺเตสุ, สพฺเพสุ จ ปวตฺตติ.
ตถาเสวิตสนฺตาโน,
เมตฺตาเจโตวิมุตฺติยา;
กรุณาภาวนาโยค-
มารเภยฺย ตโต ปรํ.
สตฺตานํ ¶ ทุกฺขิตาการ-มาวชฺชิตฺวาน โยนิโส;
‘‘อโห ทุกฺขา วิมุจฺจนฺตุ, สพฺเพ สตฺตา’’ติ จินฺตยํ.
กถํ มาณวโกยฺจ, ภยเภรวกมฺปิโต;
พฺยสโนปทฺทวาวิทฺโธ, วิปฺผนฺทติ วิฆาตวา.
ตถา เหเต วิโมสาย, ปฏิปนฺนา วิโรธิโน;
สพฺยาปชฺชา วิหฺนฺติ, เจโตทุกฺขสมปฺปิตา.
อถฺเ ¶ ปริเทวนฺติ, วิปตฺติวินิปาติกา;
ปธุปายิกสงฺกปฺปา, โสโกปายาสภาคิโน.
อถาปเร ปราภูตา, กามกฺเลสวสีกตา;
โมหนฺธการปกฺขนฺตา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
เต ตตฺถ กฏุกํ โฆรมนุโภนฺตา สกํ ผลํ;
ทุกฺขสูลสมาวิทฺธา, พาหา ปคฺคยฺห กนฺทเร.
ทีฆรตฺตาธิมุตฺตาย, เทวโลกสมิทฺธิยา;
เทวกายา วิหายนฺติ, อกามา ปริวตฺติโน.
จิรกาลํ ชลิตฺวาน, สูริโยว นภนฺตเร;
พฺรหฺมาโนปิ ปตนฺเตว, พฺรหฺมโลกาปรายณา.
ขนฺธปฺจกมิจฺเจวํ, ทุกฺขาคารํ สมุพฺพหํ;
นานาคตีสุ วิกฺขิตฺตํ, ปาณชาตํ วิหฺติ.
อนาถมนยาปนฺนํ, ปริหานิภยากุลํ;
วาตมณฺฑลิกกฺขิตฺตปกฺขีว ปริวตฺตติ.
อิติ ทิสฺวาน สุตฺวา วา, สมฺภาเวตฺวาน วา ปุน;
ทุกฺขาปคมมิจฺฉนฺโต, ทุกฺขาปคม ปตฺถยํ.
สุขิเตสุ จ เมธาวี, ทุกฺขาการมนุสฺสรํ;
ปวตฺเตยฺย ทยาปนฺโน, กรุณาภาวนปฺปนํ.
‘‘อโห ¶ สตฺตา วิมุจฺจนฺตุ, ทุกฺขธมฺเมหิ สพฺพถา;
สาธุ สเมนฺตุปายาสา, โสกา จ ปริเทวนา.
‘‘ขียนฺตุ ปาปธมฺมา จ, ปสฺสมฺเภนฺตามยา ตถา;
สํกฺเลสา ปลิโพธา จ, สมุจฺฉิชฺชนฺตุ ปาณินํ.
‘‘พฺยาปาทา จ วิหายนฺตุ, วินิวตฺตนฺตุปทฺทวา;
พฺยสนานิ วินสฺสนฺตุ, วิคจฺฉนฺตุ วิปตฺติโย.
‘‘วิเหสา ¶ จ วิฆาตา จ, ขียนฺตุ ภยเภรวา;
ปฏิกฺกมนฺตุ วิสฺสฏฺา, โสตฺถึ ปสฺสนฺตุ ปาณิโน’’.
อิจฺเจวมนุกมฺปนฺโต, สพฺพสตฺเตปิ สพฺพถา;
สพฺพทุกฺขสมุคฺฆาตํ, ปตฺเถนฺโต กรุณายติ.
โสกุปฺปตฺตํ นิวาเรนฺโต, วิหึสํ ทูรโต หรํ;
เมตฺตายมิว ปาเปติ, กรุณาฌานมปฺปนํ.
กรุณานนฺตรํ โยคี, ภาเวยฺย มุทิตํ ตโต;
สตฺตานํ สุขิตาการมาวชฺเชตฺวาน โยนิโส.
กถํ จิราย พฺรหฺมาโน, มหาเตชา มหิทฺธิกา;
ปีติภกฺขา สุภฏฺายี, ปโมทนฺติ นิรามยา.
เทวกายา มหาโภคา,
มเหสกฺขา ยสสฺสิโน;
อจฺฉราปริวาเรหิ,
ปริจาเรนฺติ นนฺทเน.
ราชาภิเสกสมฺปตฺตา, ฉตฺตจามรภูสิตา;
อาธิปฺปจฺจมธิฏฺาย, สุขิตา ราชโภคิโน.
ยโถปฏฺิตโภเคหิ, ตทฺเปิ จ ปาณิโน;
ยถากามิตนิปฺผนฺนา, โมทนฺติ สุขปีติกา.
จตุราปายิกา ¶ สตฺตา, ปาปกมฺมปริกฺขยา;
ตโต จุตาภินนฺทนฺติ, สุขฏฺาเน ปติฏฺิตา.
สพฺพาลยสมุคฺฆาตํ, ปตฺวา โลกุตฺตรํ ปทํ;
ปฏิปสฺสทฺธทรถา, สุขํ โมทนฺตนปฺปกํ.
อิติ ทิสฺวาน สุตฺวา วา, สมฺภาเวตฺวา ปุนปฺปุนํ;
สตฺตานมธิวาเสนฺโต, สุขาการํ ปโมทติ.
‘‘อโห ¶ สาธุ อโห สุฏฺุ,
โมทนฺติ วต ปาณิโน;
อโห สุลทฺธํ สตฺตานํ,
สมิทฺธิมภิปตฺถิตํ.
‘‘ปสนฺนมุขวณฺณา จ, ปริปุณฺณมโนรถา;
ปีติปาโมชฺชพหุลา, จิรํ ชีวนฺตุนามยา.
‘‘ภยมคฺคมติกฺกนฺตา, ทุกฺขสงฺฆาฏนิสฺสฏา;
เขมมคฺคมนุปฺปตฺตา, ปีติสมฺปตฺติผุลฺลิตา.
‘‘สมคฺคา สุหิตา เจเต, ปฏิสนฺธานเปสลา;
สมฺปตฺติมภิเวเทนฺติ, กลฺยาณคุณภูสิตา’’.
อิติ สมฺมา ปิหายนฺโต, สุขาธิคมสมฺปทํ;
สตฺตานมภิโรเจนฺโต, มุทิตาย สมํ ผรํ.
หิตฺวา ปลาสาภิสงฺคํ, อิสฺสารตินิรงฺกโต;
เมตฺตายมิว ปาเปติ, มุทิตาฌานมปฺปนํ.
มุทิตํ ปน ภาเวตฺวา, ภาเวยฺยุเปกฺขมุตฺตมํ;
วิโรธานุนยํ หิตฺวา, หุตฺวา มชฺฌตฺตมานโส.
สภาวภูต โลกสฺส,
ลาภาลาภํ ยสายสํ;
นินฺทาปสํสํ ¶ ปสฺสนฺโต,
สุขํ ทุกฺขฺจ เกวลํ.
กถํ กมฺมสฺสกตตฺตายํ โลกานุปริวตฺตติ;
โลกธมฺเม ปราภูโต, อตฺตาเธยฺยวิวชฺชิโต.
กึ นามตฺถิ สมตฺเถตฺถ, ปวตฺเตตุํ ยถารุจิ;
กสฺส วา รุจิยา โหนฺติ, สุขิตา วาถ ทุกฺขิตา.
ยถาปจฺจยสมฺภูตา, สุขทุกฺขา หิ ปาณิโน;
น สกฺกา ปริวตฺเตตุํ, อฺเน ปุน เกนจิ.
มิจฺฉามคฺคมธิฏฺาย ¶ , วิปชฺชนฺติ จ มานวา;
สมฺมามคฺคํ ปุโรธาย, สมฺปชฺชนฺติ ปุนตฺตนา.
ตตฺถ กายวเสเนเต, ปริวตฺตนฺติ อฺถา;
ยถารุจิตกมฺมนฺตา, ปจฺเจกวสวตฺติโน.
นิรตฺถกวิเหสายํ, มฺเ โลกวิจารณา;
สนฺตเมตํ ปณีตฺจ, ยทิทํ ตตฺรุเปกฺขนํ.
อหํ โก นาม เก เจเต, กิมฏฺานพุธนฺตโร;
ปเรสุปริ เปกฺขนฺโต, วิหฺามีติ อตฺตโน.
สุขิตา โหนฺตุ วา มา วา, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ วา น วา;
สมิทฺธา วา ทลิทฺทา วา, กา มเมตฺถ วิจารณา.
อตฺตานํ ปริหารนฺตุ, ยถากามํ ตุ ปาณิโน;
ปลิโพโธ ปปฺโจ วา, พฺยาปาโท วา น เม ตหึ.
อิติ สงฺขายุเปกฺขนฺโต, หิตกาโมปิ ปาณินํ;
อปกฺขปาตุเปกฺขาย, สมํ ผรติ โยนิโส.
อฺาณุเปกฺขา นิกฺขนฺโต, อนุโรธํ วิราชิย;
เมตฺตายมิว ปาเปติ, ปฺจมชฺฌานมปฺปนํ.
อปฺปมฺา ¶ จตสฺเสว-มาจิกฺขิ วทตํ วโร;
มหาปุริสโธรยฺโห, หิตกาโม มหามุนิ.
น ลิงฺควิสภาคมฺหิ, อาทิกมฺมิกโยคินา;
ภาเวตพฺพา มตสตฺเต, เมตฺตเมว น สพฺพถา.
ปตฺตพฺพสมฺปทาการํ, ทุกฺขาการฺจ ปาณิสุ;
อาวชฺชํ มุทิตาการมนตฺตาธีนตํ ตถา.
อตฺตนิ ทุคฺคเต มิตฺเต, มชฺฌตฺเตติ ยถากฺกมํ;
ปมํ ภาวนาโยคมารภิตฺวา ตโต ปรํ.
อตฺตนิ มิตฺเต มชฺฌตฺเต, เวริเกติ จตูสุปิ;
กโรนฺโต สีมสมฺเภทํ, สพฺพตฺถ สมมานโส.
ภูมิกาทิปฺปเภเทหิ ¶ , ปริจฺฉิชฺโชธิโส ตถา;
อปริจฺฉิชฺช วา เจตา, ภาเวตพฺพาติ ภาสิตา.
อสงฺโขติตสนฺตานา, ตาหิ ภูตานุกมฺปกา;
วิหรนฺตุตฺตมา พฺรหฺมวิหาราติ ตโต มตา.
อปฺปมาณาลมฺพณตฺตา, ตถา สุปฺปฏิปตฺติยา;
สตฺเตสุ อปฺปมาณตฺตา, อปฺปมฺาติ สมฺมตา.
อสมฺปตฺตหิตา สตฺตา, ทุกฺขิตา ลทฺธสมฺปทา;
กมฺมสฺสกาติ จินฺเตตฺวา, ตโต เตสุ ยถากฺกมํ.
‘‘สมฺปตฺตีหิ สมิชฺฌนฺตุ,
ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ ปาณิโน;
อโห สตฺตา สุขปฺปตฺตา,
โหนฺตุ สตฺตา ยถา ตถา’’.
อิจฺจาภิวุทฺธิมิจฺฉนฺโต, ทุกฺขาปคมนํ ตถา;
สมิทฺเธ อนุโมทนฺโต, อุเปกฺขนฺโต จ ปีณิเต.
มาตาว ¶ ทหเร ปุตฺเต, คิลาเน โยพฺพเน ิเต;
สกิจฺจปสุเต เจว, จตุธา สมฺปวตฺตติ.
อิตฺถํ จตุธา สตฺเตสุ, สมฺมา จิตฺตปวตฺตนา;
สพฺพถาปิ จตุทฺธาว, ตโต วุตฺตา มเหสินา.
อิจฺเจตา ปน ภาเวนฺโต, ปสนฺนมุขมานโส;
สุขํ สุปติ สุตฺโตปิ, ปาปํ กิฺจิ น ปสฺสติ.
ปฏิพุชฺฌตนุตฺราโส, ชาคโรว ปโมทติ;
เจตโส จ สมาธานํ, ขิปฺปเมวาธิคจฺฉติ.
ปริสฺสยา ปหียนฺติ, วิคจฺฉนฺติ จุปทฺทวา;
เทวตาปิ จ รกฺขนฺติ, อมุยฺหนฺตํ อนากุลํ.
ผุลฺลํว ¶ กมลํ กาเล, จนฺทํว วิมลํ ชโน;
โสมฺมโกมลธมฺเมหิ, ปิยจกฺขูหิ ปสฺสติ.
อสํหีโร อสํกุปฺโป, สพฺพาวตฺถาสุ ปณฺฑิโต;
สมํ ปวตฺติตารมฺโภ, โลกเมโสนุคณฺหติ.
ขณมตฺโตปจาเรกา, ปวตฺเตกมฺหิ ปุคฺคเล;
อปฺปมาณา ผลิตฺเวว, วณฺณยนฺติ มเหสิโน.
ปเคว สพฺพสตฺเตสุ, อปฺปนาปตฺตภาวนา;
จตสฺโสปิ สมีภูตา, วสีภูตา นิรนฺตรํ.
ปฺุธาราภิสนฺทนฺตา, ปริปูเรนฺติ ปณฺฑิตํ;
อปฺปเมยฺยมโหโฆว, สาครํ วีจิมาลินํ.
อปฺปมฺามยานํ หิ, ปฺุานํ โสฬสึ กลํ;
สพฺโพปธิกปฺุานิ, นาคฺฆนฺตีติ ปกาสิตํ.
อวฺฌา ตสฺส ปพฺพชฺชา, ยสฺส เหตาสุ คารโว;
สุขุโมทคฺยพหุโล, ติสฺโส สิกฺขา สุสิกฺขติ.
อโมฆํ ¶ รฏฺปิณฺฑฺจ, ภฺุชเตโส วิเสสโต;
ตมฺปิ มหปฺผลํ โหติ, สทฺธาเทยฺยํ ปติฏฺิตํ.
สทฺธาทิกุสลา ธมฺมา, ปวฑฺฒนฺติ อขณฺฑิตา;
สมฺพุทฺธิจริยานฺจ, มหตฺตํ ตสฺส ปากฏํ.
อกิจฺฉปฏิเวธาย, ปาทกชฺฌานมุตฺตมํ;
อุชุ เจกายโน มคฺโค, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.
วาสนาภาคิยา เจตา, โพธิสมฺภารกูลิกา;
โสวคฺคิกา สุขาหารา, โลการกฺขา นิรุตฺตรา.
อปฺปเมยฺยานิสํเสวํ, อปฺปเมยฺยคุโณทยา;
อปฺปมฺา ตโต ตาสุ, น ปมชฺเชยฺย ปณฺฑิโต.
ปฏิกฺกูลํ ¶ ปนาหาเร, ภาเวนฺโต สฺมุตฺตมํ;
กพฬีการมาหาร-มนฺนปานาทิสงฺคหํ.
อสิตํ ขายิตํ ปีตํ, สายิตฺจ รโหคโต;
ปฏิกฺกูลนฺติ จินฺเตยฺย, คมนาทิวสา กถํ.
ตโปวนมิทํ หิตฺวา, รมณียมนากุลํ;
อาหารเหตุ คนฺตพฺโพ, คาโม คามชนากุโล.
ตตฺถาสุจิปริกฺลิฏฺเ, ทุชฺชนาวารสงฺกเร;
ทีนเมสยตุตฺติฏฺํ, เคเห เคเห ตุ โภชนํ.
ตํ เขฬมลสํกฺลิฏฺํ, ชิวฺหคฺคปริวตฺติตํ;
ทนฺตจุณฺณิตสมฺภินฺนํ, วณฺณคนฺธํ วิลิสฺสติ.
ปิตฺตเสมฺหปริพฺยุฬฺหํ, ปุพฺพโลหิตมิสฺสิตํ;
ปวิสนฺตํ ปฏิกฺกูลํ, เชคุจฺฉํ ธิกฺกตาสิวํ.
กุจฺฉิยํ กุณปากิณฺเณ, ทุคฺคนฺธปริภาวิเต;
สุวานวมถาการํ, วนฺตํว สฺวานโทณิยํ.
ตตฺตจนฺทนิกายํว ¶ , นานากิมิสมากุเล;
ตตฺถ พุพฺพุฬกจฺฉนฺนํ, กุถิตํ ปริปจฺจติ.
สํปจฺจนฺตํ ปเนตฺจ, สภาวฺจ วิเสวิตํ;
วฑฺเฒติ เกสโลมาทึ, นานากุณปสฺจยํ.
วิปจฺจนฺตมโถเปตมเนโกปทฺทวาวหํ;
กุฏฺคณฺฑกิลาสาทิมหาพฺยาธิสโตทยํ.
ปูติภูตฺจ ตํ ปกฺก-มเนกทฺวารสฺจิตํ;
เมทปิณฺฑํว กุถิตํ, ปริสฺสวติ สนฺตตํ.
เยน ปูติคโต กาโย, นิจฺจํ ทุคฺคนฺธวายิโก;
โธวิยนฺโตปิ สตตํ, สุจิภาวํ น คจฺฉติ.
กุจฺฉิโต ¶ โสยมาหาโร,
กายาสุจินิเสวโน;
นิสฺสนฺทมลนิฏฺาโน,
อุปกฺเลสผลาวโห.
กามราคสมุฏฺานํ, โรคชาตินิพนฺธนํ;
มทปฺปมาทาธิฏฺานํ, ปาปกมฺมมหาปโถ.
อหิโตทยมคฺโคยํ, ภยเภรวสมฺภโว;
พฺยสนาคมนทฺวารํ, อปายาวหิตํ มุขํ.
จรนฺตตฺตสมตฺตาว, ยตฺโถทริยมุจฺฉิตา;
กฺลิฏฺกมฺมานิ ทุมฺเมธา, กโรนฺตา ทุกฺขภาคิโน.
ตตฺถ จิตฺตวิราคาย, กึ ปกฺกผลสนฺนิเภ;
รสสฺสาทปิยากาเร, โฆราทีนวสฺจิเต.
ภาเวนฺตสฺส ปฏิกฺกูล-สฺเมวํ วิภาวิโน;
อุปจารปถํ ปตฺวา, จิตฺตํ โหติ สมาหิตํ.
โสยํ ¶ ปสฺสมฺภิตาหาร-
วิสโท โส วิจกฺขโณ;
มทปฺปมาทนิกฺขนฺโต,
รสสฺสาทนิราลโย.
ลิมฺเปนฺโต วิย เภสชฺช-มกฺขรพฺภฺชโก ยถา;
ปุตฺตมํสํว ขาทนฺโต, อาหารํ ปริภฺุชติ.
อริยวํสานุปชาโต,
อปฺปิจฺฉาทิคุโณทิโต;
กามชาลํ ปทาเลตฺวา,
โสตฺถึ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต.
จตุธาตุววตฺถานํ, ภาเวนฺโต ปน ปฺจธา;
ธาตุโย ปริคณฺเหยฺย, จตสฺโสปิ สภาวโต.
สงฺเขเปน ¶ จ วิตฺถารา, สมฺภารา จ สลกฺขณา;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, จตุธา วิภเช กถํ.
ยํ กิฺจิ เกสโลมาทิ, กกฺขฬตฺตํ ปวุจฺจติ;
อชฺฌตฺตํ ปถวีธาตุ, พหิทฺธา ตุ ตโตปรา.
ยูสภูตนฺติ ยํ กิฺจิ,
อาโปว ปริปาจกํ;
เตโช วาโยติ คณฺเหยฺย,
วิตฺถมฺภกมเสสโต.
วิตฺถารโตปิ สมฺภารา, เกสโลมาทิ วีสติ;
ปถวีธาตุ ปิตฺตาทิ, ทฺวาทสาโปติ ภาวเย.
เตเชน เยน กาโยยํ, สนฺตปฺปติ ชิรียติ;
ปริทยฺหติ สมฺมา จ, ปจฺจนฺติ อสิตาทโย.
ตเทตํ ¶ จตุโกฏฺาสํ, กายสมฺภวมตฺตโน;
เตโชธาตูติ คณฺเหยฺย, วาโยธาตูติจาปรํ.
อุทฺธฺจาโธคมาวาตา, กุจฺฉิโกฏฺาสยา ตถา;
องฺคมงฺคานุสารี จ, ฉธานาปานมิจฺจปิ.
ตํ ตํ ลกฺขณมารพฺภ, นิทฺธาเรตฺวา สลกฺขณํ;
ปริคณฺเหยฺย สพฺพตฺถ, จตุธา ธาตุสงฺคหํ.
อิจฺเจวํ จตุโกฏฺาโส,
ธาตุมตฺโต กเฬวโร;
นิจฺเจตโน จ นิสฺสตฺโต,
นิสฺสาโร ปรโภชโน.
ริตฺโต ตุจฺโฉ จ สฺุโ จ,
วิวิตฺโต จ ปวชฺชิโต;
อตฺตา วา อตฺตนียํ วา,
นตฺเถเวตฺถ กถฺจิปิ.
เกวลํ ¶ เจตนาวิทฺโธ, กาโยยํ ปริวตฺตติ;
กมฺปิโต ยาย ยนฺตํว, สาธิปฺปาโยว ขายติ.
อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครํ.
วิปรีตํ ปปฺเจนฺตา, พหุธา โมหปารุตา;
ยตฺถ มิจฺฉาวิปลฺลาสปราภูตา ปุถุชฺชนา.
สํสารทฺธานกนฺตารํ, จตุราปายสงฺกรํ;
พฺยสเนกายโนปายํ, นาติวตฺตนฺติ ทุชฺชนา.
โสยเมวํ จตุทฺธาติ,
ธาตุเภเทน ปสฺสโต;
ตสฺโสปจาริโก ¶ นาม,
สมโถ โหติ เจตสิ.
อิตฺถํ ธาตุววตฺถานํ, กตฺวา ตทนุสารโต;
อุปาทารูปธมฺเม จ, นามธมฺเม จ สพฺพถา.
ภูมิภูเต ปริคฺคยฺห, ปสฺสนฺโต ปจฺจยฏฺิตึ;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, วิปสฺสนฺโตทยพฺพยํ.
ยถาภูตมภิฺาย, นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชติ;
วิราคา จ วิมุจฺจิตฺวา, ปารคูติ ปวุจฺจติ.
อารุปฺปํ ปน ภาเวนฺโต, กมฺมฏฺานมนาวิลํ;
จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ, ปตฺวา กสิณมณฺฑเล.
ปริจิณฺณวสีภูตา, ฌานา วุฏฺาย ปฺจมา;
จินฺเตติ ทณฺฑาทานาทิรูปโทสมภิณฺหโส.
นิพฺพินฺทนฺโต ตโต รูเป, ตทากาเร จ โคจเร;
ตทาลมฺพณธมฺเม จ, ปตฺเถนฺโต สมติกฺกมํ.
ปตฺถริตฺวาน ยํ กิฺจิ, อากาสกสิณํ วินา;
อุคฺฆาเฏติ ตเมวาถ, กสิณํ ธิติมา สโต.
น ¶ ตํ มนสิ กโรติ, นาวชฺชติ น เปกฺขติ;
จินฺตาโภควินิมุตฺโต, กสิณํ ปติ สพฺพถา.
ตทปฺปายสมฺาตมากาสํ ปติ มานสํ;
สาธุกํ ปฏิปาเทติ, โยนิโส ปฏิจินฺตยํ.
ตสฺสาวชฺชนสมฺปนฺนํ, อุปายปฏิปาทิตํ;
กสิณาปคมากาสํ, จินฺตนารพฺภ วตฺตติ.
อิตฺถมนฺตรธาเปตฺวา, กสิณํ ตุ ตโต ปรํ;
สพฺพาวนฺตมนนฺตรํ, ผรตากาสโคจรํ.
ตตฺถ ¶ วุตฺตนเยเนว, ภาเวนฺตสฺโสปจารโต;
ปมารุปฺปมปฺเปติ, อากาสานนฺตโคจเร.
ตโต ตมฺหา วสีภูตา, วุฏฺหิตฺวา วิจินฺตยํ;
‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิก’’นฺติ ตํ.
นิกนฺตึ ปริยาทาย, ตมฺหา อากาสโคจรา;
อปฺเปตุํ ทุติยารุปฺป-มติสนฺตนฺติ คจฺฉติ.
ปมารุปฺปวิฺาณ-มนนฺตํ ผรโต ตโต;
ทุติยารุปฺปมปฺเปติ, วิฺาณานนฺตโคจเร.
ปมารุปฺปวิฺาณ-มภาเวนฺโต ตโต ปรํ;
อปฺเปติ ตติยารุปฺป-มากิฺจฺมฺหิ โคจเร.
ตโต จ ตติยารุปฺปํ, ‘‘สนฺตเมต’’นฺติ ปสฺสโต;
จตุตฺถารุปฺปมปฺเปติ, ตติยารุปฺปโคจเร.
คูถมฺหิ มณฺฑเป ลคฺโค, เอโก ตนฺนิสฺสิโตปโร;
เอโก พหิ อนิสฺสาย, ตํ ตํ นิสฺสาย จาปโร.
ิโต จตูหิ เอเตหิ, ปุริเสหิ ยถากฺกมํ;
สมานตาย าตพฺพา, จตสฺโสปิ วิภาวินา.
อิจฺจาลมฺพณเภเทหิ ¶ , จตุธารุปฺปภาวนา;
องฺคเภทํ ปเนตาสํ, น กเถนฺติ ตถาปิ จ.
สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, อุทฺธมุทฺธํ ยถากฺกมํ;
จาตุมหาราชิกาทิทิพฺพสมฺปตฺติโย ยถา.
อาเนฺชมิติ ภาเวตฺวา, สมาปตฺตึ จตุพฺพิธํ;
สุสมาหิตสงฺกปฺโป, สมฺปนฺนาจลมานโส.
วิปสฺสนฺโต ยถาภูตํ, สจฺฉิกตฺวา ผลุตฺตมํ;
อุภโตภาควิมุตฺโต, อรหาติ ปวุจฺจติ.
กมฺมฏฺานวิธึ ¶ ตฺวา, จตฺตาลีสวิธํ ตโต;
อภิฺาโยปิ วิฺเยฺยา, สมเถ ภาวนานเย.
อิทฺธิวิธา ทิพฺพโสตา, เจโตปริยชานนา;
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขุ ตถาปรา.
เจโตสมาธินิสฺสฏฺา, ปฺจาภิฺา ปกาสิตา;
รูปาวจรธมฺมาว, ปฺจมชฺฌานภูมิกา.
พหุภาวาทิธิฏฺานํ, โกมาราทิวิกุพฺพนา;
มโนมยาภินิมฺมานมิจฺเจวํ ติวิธิทฺธิโย.
ทิพฺเพ จ มานุเส สทฺเท,
ตถา ทูเร จ สนฺติเก;
สุณนฺติ ยาย สา ทิพฺพา,
โสตธาตูติ ภาสิตา.
เจโตปริยาณนฺติ, ปรปุคฺคลเจตโส;
สราควีตราคาทิปริจฺเฉทกมีริตํ.
ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธานุสฺสรเณ าณมีริตํ;
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณ นาเมน ตาทินา.
จวมาเน จ ชายนฺเต, สตฺเต รูปมรูปกํ;
ตถา มานุสกํ รูปํ, ถูลํ สุขุม สนฺติกํ.
ทูเร ¶ ปกาสํ ฉนฺนฺจ, เยน ปสฺสนฺติ โยคิโน;
จุตูปปาตาณํ ตํ, ทิพฺพจกฺขูติ วุจฺจติ.
อนาคตํสาณฺจ, ยถากมฺมุปคํ ตถา;
ตนฺนิสฺสิตตฺตา คจฺฉนฺติ, ทิพฺพจกฺขุมฺหิ สงฺคหํ.
อิติ ปฺจวิธํ ปตฺตุมภิฺํ ปน ปณฺฑิโต;
กตฺวาน ปฺจมชฺฌาเน, ปฺจธา วสิตํ จิทํ.
ตถา ¶ สมาหิเต จิตฺเต, ปริสุทฺเธ นิรงฺคเณ;
มุทุภูเต กมฺมนิเย, อาเนฺชมฺหิ ปติฏฺิเต.
อภิฺาปาทกชฺฌานา, ตโต วุฏฺาย ปฺจมา;
อภิฺาปริกมฺมาย, นินฺนาเมยฺยาถ มานสํ.
อธิฏฺเยฺยาทิกํ ตํ ตมาวชฺชิตฺวา ยถารหํ;
ปริกมฺมํ กริตฺวาน, สมาปชฺเชยฺย ปาทกํ.
ปุนเทว จ วุฏฺาย, ปริกมฺมํ ยถา ปุเร;
กโรนฺตสฺส ปนปฺเปติ, อภิฺาเณน ปฺจมํ.
อธิฏฺนฺตํ วิกุพฺพนฺตํ, นิมฺมินนฺตํ ยถารหํ;
สทฺเท สุณนฺตํ สตฺตานํ, ปริชานฺจ มานสํ.
สรํ ปุพฺเพนิวาสฺจ, ปสฺสํ สุคติทุคฺคตึ;
ยถากมฺมํ วิปากฺจ, ปชานนฺตมนาคตํ.
ยถาสมฺภวมิจฺเจวมุปายกุสโล มุนิ;
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน, อภิฺมธิคจฺฉติ.
ปตฺตาภิฺโ มหาโยคี, ปริโยทาตมานโส;
ปริปกฺเกน าเณน, วิปสฺสิตฺวา ติลกฺขณํ.
ลทฺธาสวกฺขยํ าณํ, ฉธาภิฺมนุตฺตรํ;
มหาขีณาสโว นาม, ฉฬภิฺโ ปวุจฺจติ.
จตฺตาลีสวิธํ ¶ ปนิตฺถมมโลเจโตมลกฺขาลนํ,
กมฺมฏฺานนยํ ยมาห สุคโต สมฺมา สมาธานกํ;
สํขิตฺตํ กถิตํ ตเมตฺถ สกลํ สาภิฺเมตฺตาวตา,
กตฺตพฺพา มุนิเนตฺถ สาธุมตินา สมฺภาวนา สพฺพถา.
วรคุณคณภูสิตานุสิฏฺํ,
อิติ สมถมิมํ ตุ ภาวยิตฺวา;
ปรมมนุปมํ ¶ ภชนฺติ ธีรา,
หิตสุขมุขมุตฺตมานุพุทฺธํ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เสสกมฺมฏฺานวิภาโค นาม
ทสโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ นามรูปปริจฺเฉเท สพฺพถาปิ
สมถภาวนาวิภาโค.
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
วิปสฺสนาวิภาโค
ทฺวิธา สมุฏฺานธุรา, ติวิธา ภูมิโย มตา;
ติวิธาภินิเวสา จ, สรีรํ ตุ จตุพฺพิธํ.
ติวิธา ภาวนา ตตฺถ, สงฺขาเรสุ ยถารหํ;
ทุวิธาการมารพฺภ, นิชฺฌายติ ติลกฺขณํ.
อฏฺารสาการภินฺนา, ทสาวตฺถา วิภาวิตา;
ติธา วิภาคา สาเธติ, วิโมกฺขตฺตยมุตฺตมํ.
จตุสจฺจปฏิเวธา, สตฺตฏฺาริยปุคฺคลา;
กฺเลสหานี ยถาโยคํ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.
ติวิธา ¶ จ สมาปตฺติ, นิโรธา จ ตถาปรา;
นิสฺสนฺทผลมิจฺจาหุ, ตสฺสา สาสนโกวิทา.
วิปสฺสนาภาวนาย-มิติ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา;
ตมิทานิ ปวกฺขามิ, ยถานุกฺกมโต กถํ.
ภูมิธมฺเม ¶ ปริคฺคยฺห, วิจินนฺตสฺส โยคิโน;
สติยา สมถา วาถ, สมุฏฺาติ วิปสฺสนา.
สภาวปฏิเวเธ จ, สทฺธมฺมปฏิปตฺติยํ;
ปฺาสทฺธาทฺวยํ ตสฺสา, ธุรมาหุ ธุรนฺธรา.
เตภูมกสภาวานํ, สปฺปจฺจยปริคฺคโห;
าตปริฺา นามายํ, ภูมีติ ปมา มตา.
กลาปโต สมฺมสนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
ปริฺาตีรณา นาม, ทุติยา ภูมิ ภาสิตา.
ปหานปริฺา ภูมิ, ตติยาหุ ตโตปรํ;
ภงฺคาทิาณมิจฺเจวํ, ติวิธา ภูมิโย มตา.
ขณสนฺตติอทฺธาน-วเสเนตฺถ สมีริตา;
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ติวิธาภินิเวสนา.
ทิฏฺิกงฺขาวิตรณา, มคฺคามคฺคปฏิปฺปทา;
วิสุทฺธิโย จตสฺโสปิ, สรีรนฺติ นิทสฺสิตา.
สลกฺขณววตฺถานํ, ปจฺจยาการนิจฺฉโย;
กุมฺมคฺคปริหาโร จ, ติลกฺขณวิปสฺสนา.
อิติ ลกฺขณภินฺนตฺตา, ลพฺภนฺเตกกฺขเณปิ จ;
เทสิตา เหตุภูเตน, กเมเนวํ วิสุทฺธิโย.
สีลพฺพิสุทฺธิอาทีนํ, ตถา สาว ปรมฺปรา;
จิตฺตพฺพิสุทฺธิอาทีนมตฺถายาติ ปกาสิตา.
ทิสฺสมานสภาวานํ, ปสฺสนฺโต ปจฺจยฏฺิติ;
ปริปนฺถวิมุตฺโต หิ, ปฏิปาเทติ ภาวนํ.
ตถาปิ ¶ จ วิเสเสน, ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน;
ตตฺถ ตตฺถ วิภูตตฺตา, านโต เภทิตา กถํ.
รูปปุพฺพงฺคมํ ¶ วาถ, นามปุพฺพงฺคมํ ตถา;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, ยถาปากฏธมฺมโต.
นามรูปาทิเภเทน, ภูมิธมฺมปริคฺคโห;
วุตฺตา ทิฏฺิวิสุทฺธีติ, อตฺตทิฏฺิปฺปหานโต.
อาหจฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนา, ตถา ตพฺภาวภาวิโน;
ปวตฺตนฺตีติ สงฺขาเร, ปสฺสโต ปน โยนิโส.
ปจฺจยคฺคาหินี ปฺา, นามรูปปฺปวตฺติยา;
กงฺขา ตรนฺติ ตายาติ, กงฺขาวิตรณา มตา.
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต;
สงฺขิปิตฺวา กลาเปน, สมฺมสียนฺติ สงฺขตา.
อุปฺปาทวยภาโวปิ, ลกฺขณตฺตยสาธโก;
ปจฺจยาการมารพฺภ, ลกฺขียติ วิเสสโต.
ตสฺมา สมฺมสนาณํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
กงฺขาวิตรณายํ ตุ, สงฺคยฺหติ วิสุทฺธิยํ.
ตตฺถ สํกฺเลสวิกฺเขปํ, กุมฺมคฺคํ ปริวชฺชโต;
มคฺคามคฺควิสุทฺธีติ, าณทสฺสนมีริตํ.
ตโต กเถนฺติ อกฺลิฏฺมุทยพฺพยทสฺสนํ;
อาทึ กตฺวา ปฏิปทาาณทสฺสนสุทฺธิยํ.
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน, ยถาวตฺถุววตฺถิเต;
ปหาตุมีหมานานํ, นิยฺยานปฏิปตฺติโต.
อุปกฺเลสวิสุทฺโธ หิ, ปุนเทโวทยพฺพยํ;
อธิฏฺหิตฺวา ภงฺคาทิ-าเณหิ ปฏิปชฺชติ.
ตถา ¶ จาภินวุปฺปนฺเน, ภิชฺชมาเน วิปสฺสโต;
สํเวคกฑฺฒิตํ าณํ, ภงฺคาทิมนุติฏฺติ.
ตโต ¶ ปุพฺเพ ปวตฺตา หิ, สํกฺเลสาปายสมฺภวา;
ปฏิปตฺติวิสุทฺธีติ, น สงฺคยฺหติ ภาวนา.
สมฺปาเทนฺโต ปนิจฺเจตา, จตสฺโสปิ วิสุทฺธิโย;
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ภาเวยฺย ติวิธา กถํ.
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา, ชาตานนฺตรเภทิโน;
อนิจฺจา จ ปภงฺคู จ, ปลุชฺชนฺติ จวนฺติ จ.
อทฺธุวา จ อสารา จ, วิภวา จ วินาสิโน;
สงฺขตา วิปริณาม-ธมฺมา อิตฺตรกาลิกา.
ขยธมฺมา วยธมฺมา, ลหุกาลปฺปวตฺติโน;
ตาวกาลิกธมฺมา จ, ปริตฺตฏฺิติกา ตถา.
ขณตฺตยปริจฺฉินฺนา, ปุพฺพาปรวิจิตฺตกา;
ปุรกฺขตา นิโรธสฺส, สสฺสตา น กุทาจนํ.
ชายนฺติ ปริหานาย, น ตุ ชายนฺติ วุทฺธิยา;
ชิยฺยมานาว ติฏฺนฺติ, ชิณฺณา ภงฺคปรายณา.
อหุตฺวาเยวุปฺปชฺชนฺติ, น กุโตจิปิ อาคตา;
หุตฺวา อนฺตรธายนฺติ, น ตุ กตฺถจิ สฺจิตา.
ตํ ตํ ปจฺจยสามคฺคิ-มตฺตลาภาย นิสฺสิตา;
นิโรธธมฺมา ชายนฺติ, ชาตา พฺยนฺติ ภวนฺติ เต.
ยถา นที ปพฺพเตยฺยา, ยถา ทีปสิขา ตถา;
สีฆสีฆํ ปวตฺตนฺตา, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จ.
ชาตา ชาตา นิรุชฺฌนฺติ, อฺเ อฺเ ตุ ชายเร;
อวีจิ อนุสมฺพนฺธา, น ชานนฺติ วิเสสโต.
อิติ ¶ นานปฺปกาเรน, วิปสฺสนฺโต วิจกฺขโณ;
อนิจฺจภาวนํ ธีโร, ปริปาเจติ สาธุกํ.
ทุกฺขา ¶ จ ทุกฺขวตฺถู จ, อภิณฺหปริปีฬิตา;
โรคา คณฺฑา จ สลฺลา จ, อฆโต จ อุปทฺทวา.
ภโยปสคฺคาฆมูลา,
สาสวาทีนวีติตา;
อเลณาสรณาตาณา,
วธกา มารกามิสา.
ชาติธมฺมา ชราพฺยาธิ-
โสโกปายาสภาคิโน;
ปริเทวสภาวา จ,
สํกฺเลสา ทุกฺขภาคิโน.
เชคุจฺฉา ปฏิกูลา จ, พีภจฺฉา จ วิรูปิโน;
อชฺา จปลา หีนา, ทุคฺคนฺธา พาลเสวิตา.
โสกนฺตริกตานิจฺจํ, ตณฺหาย กฑฺฒิตา ภุสํ;
กปณา ทุคฺคตา ทีนา, วิปนฺนา จ วิฆาติโน.
อตฺตลาภํ คเวสนฺติ, ตํตํปจฺจยนิสฺสิตา;
ทุกฺขาธิฏฺานมจฺจนฺตํ, ชาตา ปุน วิหฺเร.
อคฺคิกูเป นิมุคฺคาว, กฺเลสสนฺตาปภาคิโน;
โอวิทฺธา วิย สตฺตีหิ, สงฺขารา นิจฺจทุกฺขิตา.
ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยนฺตา จ ขเณ ขเณ;
ปสุกา วิย นิจฺจมฺมา, หฺนฺติ เสริกาตุรา.
ติลานิ ติลยนฺเตว, อุจฺฉุยนฺเตว อุจฺฉุโย;
อุทยพฺพยาวสฺสํ เต, ปีฬยนฺติ อภิณฺหโส.
มโนรมนวาการา ¶ , วิปลฺลาสปริกฺขตา;
อิริยาปถสฺฉนฺนา, โนปติฏฺนฺติ ทุกฺขโต.
สงฺขาเรสุ ¶ ปเนเตสุ, เวทนาสฺสาทโรธิโน;
สาว สนฺทุลสมฺพทฺธา, สมฺโมหปริวาริตา.
‘‘อทุํ ทุกฺขมิทํ ทุกฺข’’-มิติ สํสารจาริโน;
ทุกฺขเหตุมชานนฺตา, สมฺภมนฺติ อวิทฺทสุ.
สุขาการมปสฺสนฺตา, ทุกฺขภารนิปีฬิตา;
ปตฺเถนฺติ ทุกฺขเมวฺํ, พาลา พฺยสนภาคิโน.
จวนฺตา อุปปชฺชนฺตา, รุกฺขสาขํว มกฺกโฏ;
ทุกฺขเมกํ วิมุจฺจนฺติ, ตโต คณฺหนฺติ จาปรํ.
เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, ตณฺหาสลฺลสมปฺปิตา;
ทิฏฺิปาสสมุเปตา, มานตฺถมฺภานุสายิโน.
ตมาการํ ปนิจฺเจวํ, วิปสฺสนฺโต วิสารโท;
ทุกฺขานุปสฺสนํ นาม, ปริปาเจติ ภาวนํ.
ธมฺมฏฺิตินิยามา หิ, ขนฺธายตนธาตุโย;
อนตฺตาสสฺสตนฺตา จ, อีหาโภควิวชฺชิตา.
ปโยชนมธิฏฺาย, น ตุ พฺยาปารยนฺติ จ;
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา, ชเนตุํ วาถ ชายิตุํ.
ตถาปิ เหตุสามคฺคิ-สมฺภเว สมฺภวนฺติ เต;
ตพฺภาวภาวิภาเวน, อฺมฺปวตฺติตา.
อชายิตุํ น สกฺโกนฺติ, สติ ปจฺจยสมฺภเว;
ปจฺจยานมลาเภ ตุ, น ชายนฺติ กุทาจนํ.
น กิฺเจตฺถ อเปกฺขิตฺวา, สมคฺคา โหนฺติ ปจฺจยา;
น ชเนตุํ น สกฺโกนฺติ, สมคฺคา จ กุทาจนํ.
ยถาปจฺจยลาเภน ¶ , ปวตฺตนฺติ ยถา ตถา;
รกฺขิตา วา วิธาตา วา, นตฺถิ อสฺสามิกา ตถา.
‘‘อหํ ¶ มม’’นฺติ คณฺหนฺตา, ปริณาเมนฺติ อฺถา;
วิสฺสสนฺตา หรนฺเตเต, ปราภูตา ปลมฺภิโน.
ริตฺตา ตุจฺฉา จ สฺุา จ, วิวิตฺตา สารวชฺชิตา;
สลกฺขณปริจฺฉินฺนา, ธมฺมา นตฺเถตฺถ ปุคฺคโล.
ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยมานา จ สงฺขตา;
วิวสา ปริวตฺตนฺติ, วโส เตสํ น กตฺถจิ.
น เตสุ กสฺสจิสฺเสรํ, น เตสฺจตฺถิ กตฺถจิ;
น จตฺตนีติ สงฺขารา, อาธิปจฺจวิวชฺชิตา.
กทลีปตฺตวฏฺฏีว, อฺมฺปติฏฺิตา;
สหชาตคฺฆนีภูตา, โนปฏฺนฺติ อนตฺตโต.
อรูปนิสฺสิตํ รูปํ, อรูปํ รูปนิสฺสิตํ;
ชจฺจนฺธปีสปฺปีว, อฺมฺววตฺถิตํ.
ยนฺตสุตฺเตน ยนฺตํว, กายยนฺตํ ปวตฺตติ;
นามาวกฑฺฒิตํ ตตฺถ, นตฺถิ อตฺตา สยํวสี.
เจโตวิปฺผารนิปฺผนฺนา, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;
อิริยาปถวิฺตฺติวิการา ปาลกา มตา.
โอวิทฺธเวทนาสลฺลวิการปริณามโต;
พาลานํ จิตฺตนิปฺผนฺนา, อตฺตาติ ปริกปฺปนา.
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, เนตฺถ สตฺโตปลพฺภติ;
ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ทุกฺขกฺขนฺโธว ชายติ.
เอวมาทิปฺปกาเรหิ, วิปสฺสนฺโต อนตฺตโต;
อนตฺตภาวนํ นาม, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.
ภาเวนฺโต ติวิธมฺเปตํ, นิชฺฌายติ ติลกฺขณํ;
นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ, สมารพฺภ ยถากฺกมํ.
อตฺตลาภนิมิตฺตฺจ ¶ ¶ , ตํตํปจฺจยนิสฺสิตา;
ตพฺภาวภาวิภาเวน, ลกฺขียนฺติ นิมิตฺตโต.
ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยมานา จ สงฺขตา;
ตํ ตํ ภาวมติกฺกมฺม, ปวตฺตนฺติ ขเณ ขเณ.
เหตุนิสฺสยนากาโร, นิมิตฺตนฺติ ตโต มโต;
ปวตฺตํ วตฺตนากาโร, ขณสนฺตติอทฺธโต.
อปุพฺพาภินวุปฺปตฺติ, อุปฺปาโทติ ปกาสิโต;
ปุพฺพาปริยสนฺธานํ, ปฏิสนฺธีติ ภาสิตา.
อายูหนฺตีติ วุจฺจนฺติ, ตทตฺถํ ปน วาวฏา;
อิจฺจาทิปริยาเยหิ, พหฺวาการาปิ สงฺขตา.
นิมิตฺเต จ ปวตฺเต จ, วตฺถุโต ยนฺติ สงฺคหํ;
ตํ ทฺวยาการมารพฺภ, ปติฏฺาติ ติลกฺขณํ.
ปจฺจยาธีนธมฺมานํ, อุปฺปาทวยลกฺขิตา;
อนิจฺจตานิมิตฺตฏฺา, ปวตฺเตสุ น ปากฏา.
ปุพฺพาปรวิจิตฺตานมสมตฺถานมตฺตนิ;
สนฺนิสฺสเยน นิปฺผนฺโน, ภาวทุพฺพลฺยสาธโก.
เหตุสงฺขาตภาโว หิ, สงฺขารานมนิจฺจตา;
ปวตฺตมานา ทสฺเสติ, ตํ สภาวํ ปนตฺตโน.
นิจฺจา ธุวา เจ สงฺขารา, กสฺมา เปกฺขนฺติ ปจฺจเย;
อหุตฺวา ยทิ นิสฺสาย, ชาตา กา ตตฺถ นิจฺจตา;
อตฺตลาภํ ลภิตฺวาน, เหตุสามคฺคิลาภโต;
ยาเปสฺสนฺติ ตมฺตฺร, กถํ นามตฺตทุพฺพลา.
ปจฺจเย อนเปกฺขิตฺวา, ยทิ นตฺถิ สมตฺถตา;
อตฺตลาภูปลาภาย, กึ สมตฺถานุปาลเน;
ชนกา ¶ ¶ ปจฺจยานฺหิ, ตทายูหนโต ปรํ;
ปริหาริตุมารทฺธา, ชิยา ขิตฺตสโร ยถา.
อจฺจีว วฏฺฏินิกฺขนฺตา, เมฆมุตฺตาว วิชฺชุตา;
ปจฺจยุทฺธฏวิสฺสฏฺา, ธมฺมา ภงฺคปรายณา.
ตสฺมา นิมิตฺตมาการํ, ปสฺสนฺโต ส วิปสฺสโก;
‘‘วินสฺสนฺติ อวสฺส’’นฺติ, สทฺทหนฺโต วิมุจฺจติ.
อนิจฺจโต ตถา เหวํ, วิปสฺสนฺตสฺส โยคิโน;
สทฺธาวิโมกฺข พาหุลฺยํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.
อิติ สงฺขารธมฺเมสุ, นิมิตฺตาการนิจฺฉิตํ;
อนิจฺจลกฺขณํ ธีโร, นิชฺฌายติ นิยามโต.
พาธกตฺตภยาการา, ปวตฺเต ทุกฺขิตา วิย;
ปวตฺตมานา ปีเฬนฺติ, สงฺขารา จ ภยาวหา.
อุปฺปาทาภินวาการํ, อติกฺกมฺม ตโต ปรํ;
ชราชจฺจริตา หุตฺวา, ภฺชมานา กถํ สุขา.
ตสฺมา ปวตฺตมาการํ, นิชฺฌายนฺโต นิรนฺตรํ;
สงฺขาเร ทุกฺขโต ทิสฺวา, หิตฺวาน ปณิธึ ตหึ.
ตทายูหนนิสฺสงฺโค, ปสฺสทฺธทรโถ สุขี;
สมาธิพหุโล โยคี, วูปสนฺโตติ วุจฺจติ.
พฺยาปารวสิตาการํ, สงฺขารานํ วิปสฺสโต;
นิมิตฺเต จ ปวตฺเต จ, อุปฏฺาติ อนตฺตโต.
อนตฺตาธีนนิปฺผนฺนา, วสาตีตปฺปวตฺติโน;
ภาวทุพฺพลฺยนิสฺสารา, กถมตฺตา ภวิสฺสเร.
ตเมวํ ปฏิวิชฺฌนฺโต, มฺตานตฺตลกฺขณํ;
วิปสฺสนารสสฺสาที, สํเวคพหุโล ภเว.
อิจฺจาหจฺจ ¶ ปวตฺตานํ, ลกฺขณานํ สภาวโต;
ววตฺถิโต ตตฺถ ตตฺถ, ตํตํลกฺขณนิจฺฉโย.
ตถาปิปากฏฏฺาเน ¶ , เหตุภูเต จ โยนิโส;
ววตฺถเปติ สงฺขาย, ลกฺขณานิ วิจกฺขโณ.
อุปฺปาทวยภาเวน, ทิสฺสมานา หิ สงฺขตา;
ปุพฺพาปรวิเวเกน, ทสฺเสนฺติ ตทนิจฺจตํ.
ตถา จ วิปริณามํ, วิปสฺสนฺโต วิสารโท;
นิมิตฺตผลนิปฺผนฺนํ, ตมตฺถมธิมุจฺจติ.
ทุกฺขปฺปวตฺติเหตุตฺตา, นิมิตฺตมปิ ปณฺฑิโต;
ภยาวหนิยาเมน, พาธกนฺเตว ปสฺสติ.
ตถา หิ ปจฺจยารพฺภ, สงฺขารา นิสฺสยนฺติ เจ;
ตโตวสฺสํ ภวิสฺสนฺติ, มหพฺภยสโมหิตา.
นิโรธธมฺมา ชายนฺติ, สลฺลวิทฺธาว ทุกฺขิตา;
ชราตุรา วิปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตาว วิฆาติโน.
เตเนวานิจฺจโต ทิฏฺา, ทุกฺขภาเวน ขายเร;
สงฺขตตฺตา สภาโว หิ, ทุกฺขาย ปริวตฺตติ.
อนิจฺจา ปุน สงฺขารา, ทุกฺขาติ จ ววตฺถิตา;
อนตฺตตฺตนิยาเมน, นิทสฺเสนฺติ สลกฺขณํ.
กถํ อตฺตปราธีนา, ปจฺจยุปฺปนฺนภงฺคุรา;
วิปตฺตินิยตา วาถ, พาธมานา ภยาวหา.
อาหจฺจาการเภเทน, ติวิธา หิ วิปสฺสนา;
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.
ติธาภูตา ปนิจฺเจตา, ปหานาการเภทิตา;
มหาวิปสฺสนา นาม, อฏฺารสวิธา กถํ.
เหตุสามคฺคินิปฺผนฺนมนิจฺจนฺติ ¶ ติลกฺขณํ;
อนิจฺจตํ วิปสฺสนฺโต, นิจฺจสฺํ วิมฺุจติ.
อนิจฺจตายาธิฏฺานนิมิตฺตํ ¶ ปน ปสฺสโต;
อนิมิตฺเต วิมุจฺจนฺตี, อนิมิตฺตานุปสฺสนา.
นิรุชฺฌมานธมฺมานํ, พฺยนฺติภาวํ วิปสฺสโต;
สมุทยํ ปชหนฺตี, นิโรธาอนุปสฺสนา.
สิถิลา ชาตุ นิสฺสารา, ทุพฺพลา ลหุฆาติโน;
ขยธมฺมาติ สงฺขาย, ฆนสฺํ วิมฺุจติ.
อตฺตลาภมติกฺกมฺม, วยนฺตีติ วิจินฺตยํ;
ชหตายูหนํ ตตฺถ, ปุตฺเต สูติปชา วิย.
อนวตฺติตภาวานํ, อฺถตฺตํ วิปสฺสโต;
วิการปริณาเมสุ, ธุวสฺา วิรชฺชติ.
อาลมฺพฺจ ตทาลมฺพ-าณภงฺคฺจ ภาวยํ;
สาราทานาภินิเวสํ, อธิปฺาย มุจฺจติ.
อิจฺจานิจฺจานิมิตฺตา จ, นิโรธา จ ขยา วยา;
วิปรีณามาธิสฺา, ธมฺมานุปสฺสนาติ จ.
สตฺตานุปสฺสนาเภทมนิจฺจาการทสฺสนํ;
นิจฺจสฺาทิภงฺคาย, ปริทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.
ตํ ตมาการมารพฺภ, ตถา พาหุลฺยวุตฺติโต;
ตํลกฺขณานุคตา จ, เภทา ตสฺเสว สตฺตธา.
สุขสฺํ นิสฺสชฺชนฺตี, วุตฺตา ทุกฺขานุปสฺสนา;
นิพฺพินฺนา นิพฺพิทาาณํ, วิราคา ราควชฺชิตา.
ชาตาปฺปณิหิตา นาม, มฺุจนฺตี ปณิธึ ตถา;
นิราลยาภินิเวสา, อาทีนวานุปสฺสนา.
ปฺจานุปสฺสนาเภทํ ¶ , ตทิทํ ทุกฺขทสฺสนํ;
สุขสฺาทิภงฺคาย, ปวตฺตนฺติ ปกาสิตํ.
อนตฺตโต ¶ วิปสฺสนฺโต, อตฺตสฺา วิมุจฺจติ;
ชหตตฺตาภินิเวสํ, ฌายนฺโต ปุน สฺุโต.
ทฺวยานุปสฺสนาเภทมนตฺตาการทสฺสนํ;
อตฺตสฺาภินิเวสํ, วิโมกฺขาย วิภาวิตุํ.
ปฏินิสฺสคฺคโต ทิสฺวา, สงฺขาเรสุ ติลกฺขณํ;
ชหนฺโต สงฺขตาทานํ, ปกฺขนฺทติ อสงฺขเต.
ยถาภูเตน าเณน, วิปสฺสนฺโต วิมุจฺจติ;
สมฺโมหาภินิเวสมฺหา, อวิปลฺลตฺถทสฺสโน.
โมหตาโภควิมุตฺตา, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา;
ชหนฺตปฺปฏิสงฺขํ ตุ, ปฏิสงฺขาย ลกฺขณํ.
ทิฏฺิสงฺขาตโทสตฺตา, วิภาเวนฺโต วิวฏฺฏโต;
สํโยคาภินิเวสมฺหา, ปฏิลีโน วิมุจฺจติ.
มุจฺจีตุกมฺยตาาณํ, ปฏินิสฺสคฺคสมฺมตํ;
ยถา ภูตํ ตถา าณํ, ปจฺจยาการนิสฺสิตํ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ ตุ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา;
วุฏฺานคามินี นาม, วิวฏฺฏนฺติ ปวุจฺจติ.
จตสฺโสปิ ปนิจฺเจตา, อาทานาทิปฺปภฺชิตา;
ลกฺขณตฺตยมาหจฺจ, ปวตฺตนฺติ ยถา ตถา.
นิมิตฺตมารพฺภ ตถา ปวตฺตํ,
ติลกฺขณํ ฌายติ ยาย โยคี;
ตมิตฺถมฏฺารสเภทภินฺนํ,
วิปสฺสนาภาวนมาหุ ธีรา.
วิปสฺสนานยมิมมุตฺตมํ ¶ ¶ สุภํ,
นิทสฺสิตํ ชินวจนานุสารโต;
วิภาวยํ มนสิ หิตาวหํ ปรํ,
นิรามยํ ปทมนุปาปุณิสฺสติ.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท วิปสฺสนาวิภาโค นาม
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
ทสาวตฺถาวิภาโค
อิจฺจฏฺารสธา ภินฺนา, ปฏิปกฺขปฺปหานโต;
ลกฺขณาการเภเทน, ติวิธาปิ จ ภาวนา.
กลาปโต สมฺมสนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
ภงฺเค าณํ ภเย าณํ, าณมาทีนเวปิ จ.
ตเถว นิพฺพิทาาณํ, าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา;
ปฏิสงฺขา จ สงฺขารุ-เปกฺขาาณานุโลมกํ.
อิจฺจาวตฺถาปเภเทน, ทสธาปิ วิภาวิตา;
สภาคตฺถวิเสเสน, ติธา สงฺคหิตา ปุน.
ยถาภูตํ นาม าณตฺตยํ สมฺมสนาทิกํ;
ภยาทิาณํ ติวิธํ, นิพฺพิทาติ ปวุจฺจติ.
ตถา มุจฺจิตุกามาทิ, วิราโคว จตุพฺพิธํ;
ลกฺขณตฺตยนิชฺฌานวเสน ปุน วุฏฺิตา.
สฺุตฺจานิมิตฺตฺจ ¶ , ตถาปฺปณิหิตนฺติ จ;
สาเธติ มคฺคสงฺขาตํ, วิโมกฺขตฺตยมุตฺตมํ.
อิติ ภาเวตุกามสฺส, วิภาเวติ ยถากฺกมํ;
ทสาวตฺถาวิภาเคน, สมาทาย ยถา กถํ.
วิสุทฺโธ ¶ ปมํ ตาว, สาธุ สีลวิสุทฺธิยา;
อุปจารปฺปนายฺจ, ตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิยํ.
สปฺปจฺจยํ ปริคฺคยฺห, นามรูปํ สภาวโต;
ทิฏฺิกงฺขาวิตรณํ, ปตฺวา สุทฺธึ ตโต ปรํ.
อตีตานาคเต ขนฺเธ, ปจฺจุปฺปนฺเน จ สาสเว;
กลาปโต สมฺมสิตฺวา, สมฺมเสยฺย ติลกฺขณํ.
อาทานนิกฺเขปนโต,
วโยวุทฺธตฺถคามิโต;
อาหารโตปิ อุตุโต,
กมฺมโต จาปิ จิตฺตโต.
ธมฺมตารูปโต จาปิ, รูปสตฺตกโต นเย;
กลาปโต ยมกโต, ขณิกา ปฏิปาฏิโต.
ทิฏฺิมุคฺฆาฏยนฺโต จ, มานมุคฺฆาฏยํ ตถา;
นิกนฺติปริยาทาโน, นามสตฺตกโต นเย.
นิจฺจา เจ น นิรุชฺเฌยฺยุํ, น พาเธยฺยุํ สุขา ยทิ;
วเส วตฺเตยฺยุมตฺตา เจ, ตทภาวา น ตาทิสา.
สมฺภวนฺติ หิ สงฺขารา, สติ ปจฺจยสมฺภเว;
ตโต ปจฺจยนิปฺผนฺนา, อวสฺสํ เภทคามิโน.
ตทนิจฺจา ขยฏฺเน, ทุกฺขา นาม ภยฏฺโต;
อนตฺตาสารกฏฺเน, สงฺขาราติ วิภาวยํ.
กาเลน ¶ สมฺมเส รูปํ, นามํ กาเลน สมฺมเส;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, สมาสพฺยาสโต ตโต.
ยโถปฏฺิตเภเทน, สมฺมสนฺโต สมูหโต;
กลาปโต สมฺมสนมิติ ภาเวติ ปณฺฑิโต.
ตสฺเสวํ สมฺมสนฺตสฺส, กมฺมฺํ โหติ มานสํ;
สูปฏฺนฺติ จ สงฺขารา, โวทายติ จ ภาวนา.
ตโต ¶ ปรํ วิปสฺสนฺโต, ปริคฺคณฺหาติ ปณฺฑิโต;
ปจฺจุปฺปนฺนสภาวานํ, ขนฺธานมุทยพฺพยํ.
ตณฺหาสมฺโมหกมฺเมหิ,
ขนฺธปฺจกสภาโว;
รูปมาหารโต โหติ,
ผสฺสโต เวทนาทโย.
วิฺาณํ นามรูปมฺหา, สมฺโภตีติ จ ปสฺสโต;
ตสฺส ปจฺจยโต โหติ, ขนฺเธสุทยทสฺสนํ.
ตณฺหาทีนํ นิโรธา จ,
นิโรโธ โหติ ปสฺสโต;
ตถา วีสติธา โหติ,
ตตฺเถว วยทสฺสนํ.
นิพฺพตฺติวิปริณามลกฺขณํ ปน ปสฺสโต;
ขณโต ทสธา เนสมุทยพฺพยทสฺสนํ.
อิตฺถํ ปฺาสธา เภโท,
ขนฺธานมุทยพฺพโย;
อายตนาทิเภโทปิ,
โยเชตพฺโพ ยถารหํ.
ตเทวมนุปสฺสนฺโต ¶ , ขนฺธายตนธาตุโย;
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ภาเวติ พหุธา พุโธ.
ภาวนาปสุตสฺเสวํ, ปสฺสโต โพธิปกฺขิยา;
ปาตุภูตา ปวตฺตนฺติ, วิเสเสน วิสารทา.
สลกฺขณปริจฺฉินฺเน, ติลกฺขณววตฺถิเต;
ฉนฺโท สาสวสงฺขาเร, สารทํ ปริเยสติ.
ตตฺถ ¶ ปุพฺพงฺคมํ หุตฺวา, สํปกฺขนฺทติ มานสํ;
สงฺกปฺโปภินิโรเปติ, อาหรนฺโต ปุนปฺปุนํ.
ยถาวตฺถุสภาเวน, ตโต สทฺธาธิมุจฺจติ;
สติ สูปฏฺิตา โหติ, ปริคฺคยฺห สภาวโต.
ปฺา สมฺปฏิวิชฺฌนฺตี, สมาหจฺจ วิปสฺสติ;
ปคฺคเหตฺวาน วายาโม, ปฏิปาเทติ ภาวนํ.
ตโต ปีติมโน โหติ, นิปฺผาทิตมโนรโถ;
ปาโมชฺชพหุโล หุตฺวา, ปสฺสทฺธทรโถ ปน.
วิกฺเขปุทฺธจฺจนิตฺติณฺโณ, สมาธิยติ นิจฺจโล;
อุเปกฺขา ภาวนาวีถึ, อธิฏฺาติ ตโต ปรํ.
อารุฬฺหโยคฺคาจริโย, อาชานียรโถ วิย;
วาตาภาเว ปทีโปว, ปสนฺเนกมุขฏฺิตา.
สุขุมา นิปุณาการา, ขุรธาราคตา วิย;
คณฺหนฺตี ภาวนาคพฺภํ, ปวฑฺฒติ วิปสฺสนา.
สมฺปตฺตปฏิเวธสฺส,
ตสฺเสวํ ตํ วิปสฺสโต;
ชายเตโก อุปกฺเลโส,
ทโสปกฺเลสวตฺถุกา.
โอภาโส ¶ ปีติ ปสฺสทฺธิ, อธิโมกฺโข จ ปคฺคโห;
สุขํ าณมุปฏฺานมุเปกฺขา จ นิกนฺติ จ.
ชาเตสฺเวเตสุ ยํ กิฺจิ, อุฬารํ ชาตวิมฺหโย;
ทิสฺวา วิปสฺสนามคฺคา, โวกฺกมิตฺวา ตโต ปรํ.
ตมหํการวิกฺขิตฺโต, อสฺสาเทนฺโต มมายติ;
โหตาธิมานิโก วาถ, มฺนฺโต ตมนุตฺตรํ.
สิยา ¶ เจวมุปกฺลิฏฺา, ปติตา วาถ ภาวนา;
ตตฺเถวํ ปฏิสงฺขาย, ปฏิวิชฺฌติ ปณฺฑิโต.
น ตณฺหาทิฏฺิมาเนหิ, ปริโยคาหเหตุโต;
ลกฺขณาลมฺพณตฺตา จ, โลกิยายํ วิปสฺสนา.
ทิฏฺิมานนิกนฺตี จ, กุมฺมคฺคา ปริปนฺถกา;
มคฺโค วิสุทฺธิยา นาม, วิสุทฺธา จ วิปสฺสนา.
สารถีว รถํ ภนฺตมิติ สงฺขาย สาธุกํ;
ปวิฏฺมคฺคํ วิกฺขิตฺตํ, สมฺปาเทติ ยถา ปุเร.
อิตฺถํ มคฺเค อมคฺเค จ, ยาถาวปฏิเวธกํ;
มคฺคามคฺควิสุทฺธีติ, าณทสฺสนมีริตํ.
เจโตปวตฺตนาการมิติ สลฺลกฺขยํ พุโธ;
สาธุกํ ปฏิวิชฺฌนฺโต, สุขุมํ นิปุณํ ตโต.
ปริปนฺเถ วิโมเจตฺวา, โพเธตฺวา โพธิปกฺขิเย;
ภาวนํ ปฏิปาเทนฺโต, ปุนเทโวทยพฺพยํ.
สมธิฏฺาย เมธาวี, วิปสฺสติ ติลกฺขณํ;
อุทยพฺพยาณนฺติ, ตมีเรนฺติ ตโต ปรํ.
สงฺขารานํ วิภูตตฺตา, สาการานํ วิเสสโต;
ติลกฺขณานํ ทิฏฺตฺตา, สงฺขาเรสุ สภาวโต.
ปริปนฺถา ¶ วิมุตฺตสฺส, มคฺคามคฺควิสุทฺธิยา;
ยถาวีถิปฺปวตฺตสฺส, ปฏิปตฺติวิสุทฺธิยา.
อินฺทฺริยานํ สุติกฺขตฺตา, ปริปกฺกา วิปสฺสนา;
อุทยมฺหา วิมุจฺจิตฺวา, ภงฺเค าติ ยถา กถํ.
อุปฺปาโท ปจฺจยายตฺโต, ธมฺมานมิติ นิจฺฉิเต;
นิโรธานุคตา ชาติ, สิทฺธาวสฺสํ นิยามโต.
ตโตทยาว ปฏฺาย, อตฺถาย สูริโย วิย;
วินาสาย ปวตฺตนฺตา, วยนฺเตวาติ เปกฺขติ.
อุทยาโภคโมหาย ¶ , วยนฺติจฺเจว สพฺพถา;
เภทสฺสภาวมารพฺภ, ธมฺเมสุ สติ ติฏฺติ.
อตีตา จ นิรุทฺธาว, นิรุชฺฌิสฺสนฺตินาคตา;
นิรุชฺฌนฺเตว วตฺตนฺตา, อิจฺเจวมนุปสฺสโต.
นิชฺฌโรว คิรคฺคมฺหิ, วาริโวณตโปกฺขเร;
ปทีโป วิย ฌายนฺโต, อารคฺเคริว สาสโป.
อาตเป วิย อุสฺสาโว, ปริสฺสาเว ชลํ วิย;
มทฺทิตํ เผณปิณฺฑํว, โลณปิณฺฑมิโวทเก.
อุทเก ทณฺฑราชีว, วิชฺชุตาว วลาหเก;
ชลํ ตตฺตกปาเลว, สลิเล วิย พุพฺพุฬํ.
วาตพฺภาหตตูลํว, ตีรํ ปตฺตาว วีจิโย;
ผลํ พนฺธนมุตฺตํว, ติณานีว หุตาวเห.
ชายนฺตาปิ จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยนฺตา จ นิรนฺตรํ;
นิโรธายาภิธาวนฺตา, ภงฺคาภิมุขปาติโน.
วิคจฺฉนฺตาว ทิสฺสนฺติ, ขียนฺตนฺตรธายิโน;
วิทฺธํสยนฺตา สงฺขารา, ปตนฺตา จ วินาสิโน.
ภงฺคาณํ ¶ ตมกฺขาตํ, เยน าเณน ปสฺสโต;
อนิจฺจนฺตานุธาวนฺติ, ติวิธาปิ วิปสฺสนา.
อุทยพฺพยภงฺเคสุ, ปากฏา หิ อนิจฺจตา;
ภยาทีนวนิพฺเพเท, ทุกฺขตานตฺตตา ตโต.
อิตฺถํ ภงฺคมธิฏฺาย, ปสฺสนฺตสฺส ติลกฺขณํ;
สงฺขารา สภยา หุตฺวา, สมุปฏฺนฺติ โยคิโน.
วาฬมิคานุพทฺธาว, นิมฺมุชฺชนฺตา วิยณฺณเว;
อมนุสฺสคหิตาว, ปริกฺขิตฺตาว เวริหิ.
กณฺหสปฺปสมาลีฬฺหา ¶ , จณฺฑหตฺถิสมุฏฺิตา;
ปปาตาวาฏปกฺขนฺตา, ปตนฺตาว หุตาวเห.
วชฺฌปฺปตฺตา มหาโจรา, ฉิชฺชนฺตา วิย สีสโต;
สูลมาโรปิยนฺตาว, ปพฺพเตโนตฺถฏา วิย.
ชาติสงฺกฏปกฺขนฺตา, ชราพฺยาธินิปีฬิตา;
มรณาสนิสมฺมทฺทา, มหาพฺยสนภาคิโน.
มจฺจุนพฺภาหตา นิจฺจํ, ทุกฺขภารสโมตฺถฏา;
โสโกปายาสนิสฺสนฺทา, ปริเทวปรายณา.
ตณฺหาทิฏฺิมมตฺเตน, สตฺตา เอตฺถาธิมุจฺฉิตา;
พทฺธา ภเยน พทฺธาว, มุตฺตาว ภยมุตฺตกา.
อิติ สงฺขารธมฺเมสุ, ภยุปฺปตฺติมุทิกฺขโต;
ภยาณนฺติ ภาสนฺติ, ภยมุตฺตา มเหสโย.
สภยา ปุน สงฺขารา, สนฺทิสฺสนฺติ สมนฺตโต;
อหิตาวหิตานิจฺจมาทีนวํ นิรนฺตรํ.
คูถกูปํว กุถิตํ, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก;
สรกฺขสํว สลิลํ, สวิสํ วิย โภชนํ.
วนํ ¶ วาฬมิคากิณฺณํ, มคฺโค โจรมหพฺภโย;
ภิชฺชมานา มหานาวา, ผลนฺตา อสนี ยถา.
อาวุธากุลสนฺนทฺธา, ยุทฺธภูมิปติฏฺิตา;
สงฺคตาว มหาเสนา, โฆรานตฺถนิยามิตา.
รถํ จกฺกสมารุฬฺหํ, วุยฺหนฺตํ วฬวามุขํ;
กปฺปุฏฺานมหารมฺภํ, กปฺโป ปตฺตนฺตโร ยถา.
ตถา ¶ โลกา ตโยเปเต,
มโหปทฺทวสงฺกุลา;
ฑยฺหนฺเตกาทสคฺคีหิ,
ปริปฺผนฺทปรายณา.
มหารฺมิวาทิตฺตํ, ภวโยนิคติฏฺิติ-
สตฺตาวาสา สมีภูตา, ชลิตงฺคารกาสุกา.
อาสีวิสา มหาภูตา, วธกา ขนฺธปฺจกา;
จกฺขาทโย สฺุา คามา, โคจรา คามฆาตกา.
อิจฺจานยสมากิณฺณํ, ภวสาครมณฺฑลํ;
เลณํ ตาณํ ปติฏฺา วา, สรณํ วา น วิชฺชติ.
เอตฺถาภิโรธิโน พาลา, วงฺกฆสฺตาว มีนกา;
มหาสกฏุปพฺพุฬฺหา, มหพฺภยปติฏฺิตา.
ชายมานาว ชิยฺยนฺตา, นานาพฺยสนปีฬิตา;
วิปตฺตาวฏฺฏปติตา, มรณาพทฺธนิจฺฉยา.
โมหนฺธการปิหิตา, จตุโรฆสโมตฺถฏา;
วิตุนฺนา ทุกฺขสลฺเลน, วิหฺนฺติ วิฆาติโน.
อิตฺถฺจ วิสปุปฺผํว, นานานตฺถผลาวหํ;
ทุกฺขานุพนฺธสมฺพาธํ, อาพาธํว สมุฏฺิตํ.
อาสีวิสํว ¶ กุปิตํ, โฆรํ ภยนิพนฺธนํ;
อสิสูนํว สารมฺภํ, ทุกฺขายูหนกํ ปทํ.
สวิทาหปริปฺผนฺทปกฺกพนฺธมิโวทกํ;
อุปฺปาทฺจ ปวตฺตฺจ, นิมิตฺตายูหนํ ตถา.
ปฏิสนฺธิฺจ ปสฺสนฺตํ, าณมาทีนวํ มตํ;
เตภูมเกสุ เตนายมวุทฺธึ ปฏิวิชฺฌติ.
ภยเภรวปกฺขนฺเต, พหฺวาทีนวปจฺจเย;
สงฺขาเร สมเวกฺขนฺโต, นิพฺพินฺทติ นิราลโย.
วิสํ ¶ ชีวิตุกาโมว, เวริเก วิย ภีรุโก;
สุปณฺณํ นาคราชาว, โจรํ วิย มหทฺธโน.
ทุกฺขานุสยสมฺพาเธ, พาธมาเน วิภาวยํ;
สํเวเชติ นิรานนฺเท, ปริปนฺถภยากุเล.
สุทฺโธ มุตฺตกรีสํว, สุหิโต วมิตํ วิย;
สุวิลิตฺโตว ทุคฺคนฺธํ, สุนฺหาโต องฺคณํ วิย.
ราคโทสปริกฺลิฏฺเ, จตุราสวปูติเก;
หีนโลกามิสาสาเร, สํกฺเลสวิสทูสิเต.
สงฺขาเรปิ ชิคุจฺฉนฺโต, นาภินนฺทติ ปณฺฑิโต;
ตสฺเสตํ นนฺทินิสฺสฏฺํ, นิพฺพิทาาณมพฺรวุํ.
สภยาทีนเว ทิสฺวา, สงฺขาเร ปุน ปณฺฑิโต;
นิพฺพินฺทนฺโต ตโต เตหิ, ปริมุจฺจิตุมิจฺฉติ.
มีนาว กุมีเน พทฺธา, ปฺชเร วิย ปกฺขิโน;
โจโร จารกพทฺโธว, เปฬายนฺโตว ปนฺนโค.
ปงฺเก สนฺโน มหานาโค, จนฺโท ราหุมุขํ คโต;
มิโค ยถา ปาสคโต, ตถา สํสารจารเก.
อวิชฺชาปริโยนทฺเธ ¶ , ขนฺธปฺจกสนฺถเร;
ทิฏฺิชาลปฏิจฺฉนฺเน, วิปลฺลาสปริกฺขิเต.
ปฺจนีวรณาพทฺเธ, มานตฺถมฺภสมุสฺสเย;
อิจฺฉาปปาตคมฺภีเร, วิปตฺติวินิปาตเน.
ชราพฺยาธิสมุปฺปาเท, ธูมเกตุปปตฺติเก;
โกธูปนาหทหเน, โสโกปายาสธูปิเต.
มทปฺปมาทาวโรเธ, ภวตณฺหาวกฑฺฒเน;
วิปฺปโยคสมุตฺตาเส, นิจฺจาปายภยากุเล.
ฉาลมฺพาภิหเต ¶ นิจฺจํ, ผสฺสทฺวาราธิกุฏฺฏเน;
สฺเจตนาการณิเก, เวทนากมฺมการเณ.
อนตฺถาลาปนิคฺโฆเส, กฺเลสรกฺขสลาลิเต;
มรณารมฺภนิฏฺาเน, พทฺโธ มุตฺตึ คเวสติ.
อคฺคึ วิย จ สมฺผุฏฺ-มสุจึ คหิตํ วิย;
เปตํ ขาทิตุกามํว, วิกฺกนฺเตนฺตมิวาวุธํ.
มหาพฺยสนุปสฺสฏฺเ, สงฺขาเร โมตฺตุมิจฺฉโต;
มุจฺจิตุกมฺยตาาณมุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.
ทุชฺชเห ปลิพชฺฌนฺเต, คนฺถานุสยสงฺคเม;
ตณฺหุปาทานคหเณ, นนฺทิราคานุพนฺธเน.
ทิฏฺิมานมทตฺถทฺเธ, โลภปาสนิรนฺตเร;
สํโยชนมหาทุคฺเค, จิรกาลปฺปปฺจิเต.
สงฺขาเร มฺุจตจฺจนฺตํ, อาวิชฺฌิตฺวาว ปนฺนคํ;
ลกฺขณานุปนิชฺฌาย, สุขุมํ ปน โยนิโส.
มชฺฌตฺตคหโณ ตสฺมา, นิรเปกฺขวิมุตฺติยา;
วคฺคุลีวาผลํ รุกฺขํ, วีมํสติ วิเสสโต.
วิหตํ ¶ วิย กปฺปาสํ, วิหนนฺโต ปุนปฺปุนํ;
คนฺธํ วิย จ ปิเสนฺโต, ปิสิตํเยว สาธุกํ.
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, สติมา สุสมาหิโต;
อาหจฺจ ปฏิวิชฺฌนฺโต, ลกฺขณานิ วิปสฺสติ.
วิปสฺสนฺตสฺส ตสฺเสวํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา-
าณมิจฺจาหุ นิปุณํ, วิจินนฺตํ วิสารทา.
อิติ สมฺมา วิปสฺสนฺโต, สจฺฉิกตฺวา ติลกฺขณํ;
ยถาภูตสภาเวน, ตตฺเถวมนุปสฺสติ.
อนิจฺจา ¶ วต สงฺขารา, นิจฺจาติ คหิตา ปุเร;
ทุกฺขาว สุขโต ทิฏฺา, อนตฺตาว ปนตฺตโต.
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตา จ, สงฺขตา ปุน สพฺพถา;
อลพฺภเนยฺยธมฺมา จ, ตเถวากามการิยา.
ธาตุมตฺตา ปราธีนา, อตฺตาเธยฺยวิวชฺชิตา;
มจฺจุเธยฺยวสานีตา, อุปธิหตโคจรา.
อหํ มมนฺติ โวหาโร, ปโร วาถ ปรสฺส วา;
อตฺตา วา อตฺตนียํ วา, วตฺถุโต นตฺถิ กตฺถจิ.
ยถาปิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ.
ตตฺถ กปฺเปนฺติ อตฺตานํ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจนํ.
สุขิโต ทุกฺขิโต วาถ, ปุคฺคโล นาม กตฺถจิ;
วตฺถุโต นตฺถิ สพฺพตฺถ, สงฺขารา ตํสภาวิโน.
ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยมานา จ สงฺขตา;
อตฺตาว ทุกฺขิตา เหเต, น ตุ ทุกฺขาย กสฺสจิ.
ทุกฺขเมว ¶ หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ.
เอตฺถ คยฺหูปคํ นตฺถิ, ปลาเสตํ ปปฺจิตํ;
นิรุทฺธสฺส สมายูหา, นิรตฺถกสมุพฺภวา.
อนิจฺจา โหนฺตุ สงฺขารา, ทุกฺขิตา วา มเมตฺถ กึ;
อนตฺตา วาติ? สงฺขารุเปกฺขาาณํ ปวตฺตติ.
อิติ ทิสฺวา ยถาภูตํ, ยาว ภงฺคา ตโต ปรํ;
คณฺหนฺตี ภาวนาคพฺภํ, ปริปกฺกา วิปสฺสนา.
อวสฺสํ ภงฺคนิฏฺาเน, ภยาทีนวนิจฺฉิเต;
นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชนฺโต, ปฏิสงฺขายุเปกฺขติ.
ตตฺถ ¶ มุตฺตกรีสํว, เขฬปิณฺฑํว อุชฺฌิตํ;
วิสฺสฏฺปรปุตฺตํว, วิสฺสฏฺภริยํ วิย.
ปวตฺตฺจ นิมิตฺตฺจ, ปฏิสงฺขายุเปกฺขโต;
สพฺพสงฺขารธมฺเมสุ, คติโยนิภเวสุ วา.
วาริ โปกฺขรปตฺเตว, สูจิกคฺเคว สาสโป;
ขิตฺตํ กุกฺกุฏปตฺตํว, ททฺทุลํว หุตาวเห.
น ปสารียตี จิตฺตํ, น ตุ สชฺชติ พชฺฌติ;
อาลยา ปติลียนฺติ, ปริวตฺตติ วฏฺฏโต.
สีตํ ฆมฺมาภิตตฺโตว,
ฉาตชฺฌตฺโตว โภชนํ;
ปิปาสิโตว ปานียํ,
พฺยาธิโตว มโหสธํ.
ภีโต เขมนฺตภูมึว, ทุคฺคโตว มหานิธึ;
อฺชสํ มคฺคมุฬฺโหว, ทีปํ วิย จ อณฺณเว.
อชรามรมจฺจนฺตํ ¶ , อสงฺขารมนาสวํ;
สพฺพทุกฺขกฺขยํ านํ, นิพฺพานมภิกงฺขติ.
วุฏฺานคามินี จายํ, สิขปฺปตฺตา วิปสฺสนา;
สกุณี ตีรทสฺสีว, สานุโลมา ปวตฺตติ.
อปฺปวตฺตมนิมิตฺตํ, ปสฺสนฺโต ปน สนฺตโต;
ปกฺขีว นิปฺผลํ รุกฺขํ, หิตฺวา วุฏฺาติ สงฺขตา.
อุปจารสมาธีติ, กามาวจรภาวนา;
มุตฺโตยํ โลกิโย มคฺโค, ปุพฺพภาควิปสฺสนา.
ปริปกฺกา กเมเนวํ, ปริภาวิตภาวนา;
ปริจฺจชนฺตี สงฺขาเร, ปกฺขนฺทนฺตี อสงฺขเต.
ชเนตานุตฺตรํ ¶ มคฺค-มาเสวนวิเสสโต;
กฏฺสงฺฆฏฺฏนา ชาตา, อจฺจิธูมาว ภาสุรํ.
อุคฺคจฺฉติ ยถาทิจฺโจ, ปุรกฺขตฺวารุณํ ตถา;
วิปสฺสนํ ปุรกฺขตฺวา, มคฺคธมฺโม ปวตฺตติ.
ตถา ปวตฺตมาโน จ, นิพฺพานปทโคจโร;
วิโมกฺขตฺตยนาเมน, ยถารหมเสสโต.
กฺเลสทูสิตสนฺตาเน, อภิหนฺตฺวา วิคจฺฉติ;
เอกจิตฺตกฺขณุปฺปาโท, อสนี วิย ปพฺพตํ.
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, อปฺปนานยมีรเย;
ปาทกชฺฌานเภเทน, ฌานงฺคนิยโม ภเว.
ปริกมฺโมปจารานุ-โลมสงฺขาตโคจรา;
ยํ กิฺจิ ลกฺขณาการํ, วิปสฺสนฺตา ปวตฺตเร.
ตโต โคตฺรภุ นิพฺพาน-มาลมฺพิตฺวาน ชายติ;
พหิทฺธา ขนฺธโต ตสฺมา, วุฏฺานนฺติ ปวุจฺจติ.
ตโต ¶ มคฺโค กิเลสมฺหา, วิมุจฺจนฺโต ปวตฺตติ;
วุฏฺานํ อุภโต ตสฺมา, ขนฺธโต จ กิเลสโต.
ทฺเว ตถา ตีณิ วา โหนฺติ, ผลานิ จ ตโต ปรํ;
ภวงฺคปาโต ตํ เฉตฺวา, ชายเต ปจฺจเวกฺขณา.
มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต;
หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา.
ภาเวตฺวา ปมํ มคฺค-มิตฺถมาทิผเล ิโต;
ตโต ปรํ ปริคฺคยฺห, นามรูปํ ยถา ปุเร.
กเมน จ วิปสฺสนฺโต, ปุนเทว ยถารหํ;
ยถานุกฺกมมปฺเปติ, สกทาคามิอาทโย.
อิตฺถํ ¶ วิภตฺตปริปากวิภาวนายํ,
พุทฺธานุพุทฺธปริภาวิตภาวนายํ;
ปจฺจุทฺธเรติ ภวสาครปารคามี,
มคฺโค มเหสิ คุณสาครปารคามี.
อิจฺเจตํ ทสวิธ ภาวนาวิภาคํ,
ภาเวตฺวา ปรมหิตาวหํ กเมน;
ปปฺโปนฺติ ปทมชรามรํ จิราย,
สํกฺเลสํ สกลมวสฺสชนฺติ ธีรา.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ทสาวตฺถาวิภาโค นาม
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
นิสฺสนฺทผลวิภาโค
วิปสฺสนาย ¶ นิสฺสนฺทมิติ วุตฺตมิโต ปรํ;
สจฺจานํ ปฏิเวธาทึ, ปวกฺขามิ ยถากฺกมํ.
ปริฺา จ ปหานฺจ, สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา;
อิติ ทุกฺขาทิสจฺเจสุ, กิจฺจมาหุ จตุพฺพิธํ.
ตํ สพฺพํ มคฺคกาลมฺหิ, กริสฺสติ ตโต ปรํ;
ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตฺตา, กตํ โหติ ผเล กถํ.
ฉินฺนตาโล ผลสฺเสว, ฉินฺนานุสยมูลกา;
ขนฺธา นาลมธิฏฺานํ, วิปลฺลาสปวตฺติยา.
อจฺจนฺตปฏิปกฺขตฺตา, จตุมคฺคปวตฺติยา;
ปรํ กฺเลสา น ชายนฺติ, ทฑฺฒพีชงฺกุรํ ยถา.
นิยฺยานฏฺวิเสเสน, อฺมฺสฺส ปจฺจโย;
มคฺโคว มคฺคํ ภาเวติ, ชายมาโนถ วา ปุน.
มคฺคปฺปวตฺติสนฺตาเน ¶ , ภาวนาติ ปวุจฺจติ;
วตฺตมาเนน ตํ กิจฺจํ, นิปฺผาทิตมเสสโต.
อิติ ตีณิปิ สจฺจานิ, กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ;
นิพฺพานํ สจฺฉิกุพฺพนฺโต, มคฺโค เอกกฺขเณ สห.
กิจฺจปฺปวตฺติโต เจตฺถ, ปฏิเวโธติ วุจฺจติ;
ตฺจ สาเธติ มคฺโคยํ, นิยฺยนฺโต สนฺติโคจโร.
ปริจฺจชิตฺวา สงฺขาเร, มคฺคสฺสารพฺภ นิพฺพุตึ,
นิยฺยานเมว สจฺเจสุ, กิจฺจสาธนมีริตํ.
มคฺโค ¶ เอว หิ นิยฺยาติ, เสสา ตสฺโสปการกา;
อปฺเปนฺตา ฌานธมฺมา จ, พุชฺฌนฺตา โพธิปกฺขิยา.
ตสฺมา ตสฺเสว วุฏฺานํ, ปกาเสนฺติ วิเสสโต;
ขนฺเธหิ จ กิเลเสหิ, วิโมกฺขตฺตยโต กถํ.
กตฺวานาภินิเวสํ ตุ, ยตฺถ ตตฺถ ยถา ตถา;
ภูมิธมฺมํ ปริคฺคยฺห, วิปสฺสิตฺวา ตโต ปรํ.
ยโต กุโตจิ วุฏฺานํ, ยทิ โหติ อนิจฺจโต;
หุตฺวาธิโมกฺขพหุโล, สทฺธินฺทฺริยวิเสสโต.
อนิมิตฺตวิโมกฺเขน, นิยฺยนฺโต สตฺตปุคฺคโล;
สทฺธานุสารี ปเม, มชฺเฌ สทฺธาวิมุตฺตโก.
อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตติ, ตมีเรนฺติ ตถาคตา;
สงฺขาเร ทุกฺขโต ทิสฺวา, วุฏฺหนฺโต ส ปุคฺคโล.
ปสฺสทฺธิพหุโล หุตฺวา, สมาธินฺทฺริยลาภโต;
ตเถวาปฺปณิหิเตน, นิยฺยนฺโต ติวิโธ ภเว.
อนตฺตโต วุฏฺหิตฺวา, เวทพาหุลฺยโยคโต;
สฺุเตนาถ นิยฺยนฺโต, ปฺินฺทฺริยวิเสสโต.
ธมฺมานุสารี ปเม, ทิฏฺิปฺปตฺโต ตโต ปรํ;
อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตติ, ตมฺปิ ทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.
อาเนฺชปาทกชฺฌาน-นามกายวิเสสโต ¶ ;
สจฺฉิกตฺวาน นิพฺพานํ, มชฺเฌ ฉ กายสกฺขิโน.
อรูปโต จ มคฺเคน, อาเนฺเชน จ รูปโต;
วิมุตฺโต อุภโตภาค-วิมุตฺโต อรหา ภเว.
ติวิโมกฺขมุขีภูตา, อิติ วุฏฺานสาธิกา;
สตฺตปุคฺคลเภทฺจ, สมฺปาเทติ วิปสฺสนา.
อธิมุจฺจติ ¶ สทฺธา จ, ยถาวตฺถุสภาวโต;
เยฺยธมฺเมสุ สพฺพตฺถ, ปฺา จ ปฏิวิชฺฌติ.
ตสฺมา สทฺธา จ ปฺา จ, วตฺถุนิจฺฉยลกฺขณา;
วตฺถุปฺปติฏฺิตา จายํ, ติลกฺขณวิปสฺสนา.
ตสฺมา สทฺธาธุโร โยคี, ทิสฺโวฬาริกลกฺขณํ;
ตโต ปรมนตฺตาติ, สุขุเม อธิมุจฺจติ.
ตสฺเสวมธิมุตฺตสฺส, สทฺธา วา ปน เกวลา;
สมาธินฺทฺริยาธิกา จ, วุฏฺานฆฏิกา ภเว.
ถูลลกฺขณโมหาย, ปฺาธุเร วิปสฺสโต;
ธมฺมสภาวมาหจฺจ, สุขุมํ ปฏิวิชฺฌติ.
ตสฺมา สทฺธาธุรสฺเสว, วุฏฺานทฺวยมาทิโต;
อนฺเต สทฺธานุคตสฺส, ปฺา สุปริปูรติ.
ปฺาธุรสฺส เสสนฺติ, เกจิ อาจริยา ปน;
ธุรสํสนฺทนํ นาม, วุฏฺาเนสุ วิภาวยุํ.
สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ,
โกลํโกโล ตถาปโร;
เอกพีชีติ ติวิโธ,
โสตาปนฺโน ปวุจฺจติ.
สกึเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวา ปุน ปุคฺคโล;
สกทาคามินาเมน, ทุติโยปิ ปกาสิโต.
อนฺตราปรินิพฺพายี ¶ , อุปหจฺจาปโร ตถา;
อสงฺขารํ สสงฺขารํ, อุทฺธํโสโตติ ปฺจธา.
อนาคามี จ ตติโย, จตุตฺโถ อรหาติ จ;
อิตฺถํ ผลฏฺา จตฺตาโร, มคฺคฏฺา จ ตโตปเร.
ภาวนาปริยาเยน ¶ , ปฏิเวธานุรูปโต;
จตฺตาโร จ ยุคา โหนฺติ, อฏฺ จาริยปุคฺคลา.
ทิฏฺิกงฺขา ปหียนฺติ, อาทิมคฺเคน สพฺพถา;
อปายคมนียมฺปิ, ปาปมฺํ ปหียติ.
สกทาคามิมคฺเคน, ขียนฺโตฬาริกา ตถา;
อนาคามิกมคฺเคน, กามโทสาว สพฺพถา.
อรหตฺเตน สพฺเพปิ, กฺเลสา ขียนฺติ สพฺพถา;
กฺเลสหานิ ยถาโยค-มิติ เยฺยา วิภาวินา.
ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺติยํ;
ปฏิภาเน จ ภาสนฺติ, าณํ เภทคตํ พุธา.
เหตุปฺผลฺจ นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ ตถาปโร;
ปากากฺริยาติ ปฺเจเต, อตฺถนาเมน ภาสิตา.
เหตุ จาริยมคฺโค จ, ภาสิตฺจ ตถาปรํ;
กุสลากุสลฺเจติ, ปฺจ ธมฺโม ปกาสิโต.
ตตฺเถวํ ทสธา เภเท, อตฺถธมฺเม ยถารหํ;
โย โวหาโร สภาเวน, สา นิรุตฺตีติ สมฺมตา.
ตํตํโคจรกิจฺจาทิ-เภทภินฺนํ ตหึ ตหึ;
ปวตฺตมานํ ยํ าณํ, ปฏิภานํ ตมีริตํ.
ปุพฺพโยโค พาหุสฺสจฺจํ,
เทสภาสา ตถาคโม;
ปริปุจฺฉา จาธิคโม,
นิสฺสโย มิตฺตสมฺปทา.
อิจฺจูปนิสฺสยํ ¶ ลทฺธา, ภิชฺชติ ปฏิสมฺภิทา;
อเสกฺขภูมิยํ วาถ, เสกฺขภูมิยเมว วา.
สรสฺสโต ¶ อาคมโต, ตถาลมฺพณโตปิ จ;
นามุปฺปตฺตึ ปกาเสนฺติ, ผลสฺส ติวิธํ พุธา.
ติธา ตโต สมาปตฺติ, โสตาปตฺติผลาทิกา;
สฺุตา จานิมิตฺตา จ, ตถาปฺปณิหิตาติ จ.
ตฺจ วุตฺตนเยเนว, สมาปชฺชิตุมิจฺฉโต;
วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาเร, ผลมปฺเปติ อตฺตโน.
นิโรธํ ตุ สมาปตฺตึ, รูปารูปสฺส ลาภโก;
สมาปชฺชตานาคามี, อรหา จ ยถา ตถา.
รูปารูปสมาปตฺตึ, สมาปชฺช ยถากฺกมํ;
วุฏฺหิตฺวา วิปสฺสนฺโต, ตตฺถ ตตฺเถว สงฺขเต.
ยุคนนฺธํ ปวตฺเตตฺวา, สมถฺจ วิปสฺสนํ;
ยาวากิฺจฺายตน-มิตฺถํ ปตฺวา ตโต ปรํ.
อธิฏฺเยฺยมธิฏฺาย, กตฺวาโภคํ ยถารหํ;
มคฺคารูปสมาปตฺตึ, สมาปชฺชติ ปณฺฑิโต.
ตโต นิโรธํ ผุสติ, จิตฺตุปฺปาททฺวยา ปรํ;
ตสฺเสวํ มนสาภาโว, นิโรโธติ ปวุจฺจติ.
ผลจิตฺตสมุปฺปาทา, วุฏฺานํ ตสฺส ทีปิตํ;
ตโต ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺจเวกฺขติ พุทฺธิมา.
อิจฺจาเนกคุณาธารํ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;
ภาเวยฺย มติมา โยคี, ปตฺเถนฺโต หิตมตฺตโน.
อิตฺถํ สุสมฺปาทิตสีลจิตฺต-
ปฺาวิสุทฺธี ปฏิปาทยนฺตา;
ปตฺวาน สมฺโพธิมเปตโสกา,
ปาเลนฺติ โสตฺถึ ปรมํ จิราย.
ปกฺขาลิตกฺเลสมลา มเหสี;
อจฺจนฺตโวทาตคุโณทิตตฺตา,
โลกสฺส โหนฺตุตฺตมทกฺขิเณยฺยา.
อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นิสฺสนฺทผลวิภาโค นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ วิปสฺสนาวิภาโค.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ปฏิฺาโต, ปวกฺขามีติ อาทิโต;
นามรูปปริจฺเฉโท, ปรินิฏฺาปิโต มยา.
เตรเสว ปริจฺเฉทา, วิภตฺตา สตฺต สาธิกา;
นามรูปปริจฺเฉเท, ภาณวารา ปกาสิตา.
อภิธมฺมปรมตฺถา, สมโถ จ วิปสฺสนา;
วิสุํ วิสุํ วิภตฺตาติ, วิภาเคตฺถ ติธา มตา.
โสยํ วิชฺชาวิโมกฺขา จ, หทเยสุ วิภาวินํ;
วลฺลภตฺตมธิฏฺาย, สาสเนตฺถ คเวสินํ.
มโนคตตมุทฺธํสี, รวิรํสีว ปณฺฑิโต;
ทสฺเสตุ จิรมาโลกํ, สทฺธมฺมรตนาลเย.
ปณฺฑิจฺจํ ¶ ปรมตฺเถสุ, ปาฏวํ ปฏิปตฺติยํ;
ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขูน-มิตฺถํ สุคตสาสเน.
นามรูปปริจฺเฉท-มสํกิณฺณมนากุลํ;
กุพฺพตา หิตกาเมน, สุกเตน กเตน เม.
มหาเมรุนิภํ ¶ เคหํ, มหาเจติยภูสิตํ;
มหาวิหารมารุฬฺห-มหาโพธิมหุสฺสวํ.
อลงฺกาตุํ ปโหนฺตาลํ, จิรกาลํ ตโปธนา;
ลงฺกาทีปสฺสลงฺการํ, กลงฺกาปคตาลยํ.
นามรูปปริจฺเฉโท,
อนฺตรายํ วินา ยถา;
นิฏฺิโตยํ ตถา โลเก,
นิฏฺนฺตชฺฌาสยา สุภา.
อิติ อนุรุทฺธาจริเยน วิรจิตํ
นามรูปปริจฺเฉทปกรณํ นิฏฺิตํ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปรมตฺถวินิจฺฉโย
คนฺถารมฺภกถา
วนฺทิตฺวา ¶ ¶ วนฺทเนยฺยานํ, อุตฺตมํ รตนตฺตยํ;
ปวกฺขามิ สมาเสน, ปรมตฺถวินิจฺฉยํ.
ปโม ปริจฺเฉโท
๑. จิตฺตวิภาโค
๑. สรูปสงฺคหกถา
จิตฺตํ ¶ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;
จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.
จิตฺตเมกูนนวุติวิธํ ตตฺถ วิภาวเย;
เอกนวุติวิธํ วา, เอกวีสสตมฺปิ วา.
ทฺเวปฺาส สรูเปน, ธมฺมา เจตสิกา มตา;
จิตฺตุปฺปาทวสา ภินฺนา, สมฺปโยคานุสารโต.
อฏฺวีสวิธํ รูปํ, ภูโตปาทายเภทโต;
ทุวิธํ รูปรูปํ ตุ, อฏฺารสวิธํ ภเว.
นิพฺพานํ ปน ทีเปนฺติ, อสงฺขตมนุตฺตรํ;
อตฺถนามวสา ทฺเวธา, ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, วิภาคํ ตุ ยถากฺกมํ;
จตุธา ปรมตฺถานํ, ทฺวิธา ปฺตฺติยา กถํ.
กุสลาทิวิภาเคน ¶ , ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;
ตถา ภูมิวิภาเคน, กามภูมาทิโต กถํ.
โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
าเณน สมฺปยุตฺตฺจ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปุนฏฺธา;
กามาวจรกุสลํ, กาเม สุคติสาธกํ.
ตกฺกจารปีติสุข-จิตฺตสฺเสกคฺคตายุตํ ¶ ;
ปมชฺฌานกุสลํ, ปฺจงฺคิกมุทาหฏํ.
วิตกฺกหีนํ ทุติยํ, ฌานํ ตุ จตุรงฺคิกํ;
วิจารหีนํ ตติยํ, ฌานํ ปน ติวงฺคิกํ.
ปีติหีนํ จตุตฺถฺจ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ;
ปฺจมฺจ ปกาเสนฺติ, อุภยมฺปิ ทุวงฺคิกํ.
เอวํ ฌานงฺคเภเทน, จิตฺตํ ปฺจวิธํ ภเว;
รูปาวจรกุสลํ, รูปภูมิปวตฺตกํ.
อากาสานฺจายตนํ, กุสลํ ปมํ ภเว;
วิฺาณฺจายตนนฺติ, ทุติยํ ตติยํ ตถา.
อากิฺจฺายตนํ ตุ, จตุตฺถํ ปน มานสํ;
เนวสฺานาสฺาย-ตนฺเจติ จตุพฺพิธํ.
อารุปฺปกุสลํ นาม, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ;
ทุวงฺคิกมิทํ สพฺพํ, อารุปฺปภวสาธกํ.
โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปมานุตฺตรํ ตถา;
สกทาคามิ อนาคามิ, อรหตฺตนฺติ สพฺพถา.
จตุธา มคฺคเภเทน, ฌานเภเทน ปฺจธา;
วีสตาปริยาปนฺนกุสลํ ทฺวยมิสฺสิตํ.
อิตฺถํ ภูมิวิภาเคน, กุสลํ ตุ จตุพฺพิธํ;
เอกวีสาปิ พาวีสํ, สตฺตตึสวิธมฺปิ วา.
โสมนสฺสสหคตํ ¶ , อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปุนฏฺธา;
โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, โลภโมหทฺวิเหตุกํ.
โทมนสฺสสหคตํ ¶ , ปฏิเฆน สมายุตํ;
อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ทฺวิธา ปน.
โทสมูลํ ปกาเสนฺติ, โทสโมหทฺวิเหตุกํ;
วิจิกิจฺฉาสหคตํ, อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ.
อุเปกฺขาเวทนายุตฺตํ, โมมูหํ ทุวิธํ ปน;
โมหมูลํ ปกาเสนฺติ, โมเหเนเวกเหตุกํ.
ทฺวาทสากุสลา นาม, จตุราปายสาธกา;
เอเต สุคติยฺจาปิ, วิปตฺติผลทายกา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิฺาณนามกา;
ปฺจวิฺาณยุคฬา, ยุคฬํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;
ปฺุาปฺุวเสเนว, วิปากา ทุวิธา ิตา.
อุเปกฺขาสหิตา ตตฺถ, มานสา ทฺวาทเสริตา;
กายวิฺาณยุคฬํ, สุขทุกฺขยุตํ กมา.
โสมนสฺสสหคตํ, ยํ สนฺตีรณมานสํ;
ตํ ปฺุปากเมวาหุ, ปาปปากํ น วิชฺชติ.
ปฺจทฺวารมโนทฺวาร-วเสน ทุวิธํ ปน;
อุเปกฺขาเวทนายุตฺตํ, กฺริยาวชฺชนนามกํ.
โสมนสฺสสหคตํ, หสิตุปฺปาทมานสํ;
กฺริยาชวนมิจฺเจวํ, ติวิธาเหตุกกฺริยา.
อฏฺเว ปฺุปากานิ, ปาปปากานิ สตฺตธา;
กฺริยจิตฺตานิ ตีณีติ, อฏฺารส อเหตุกา.
สปฺุเหิ ¶ สมานา จ, มหาปากมหากฺริยา;
มหคฺคตกฺริยา ปากา, ผลจิตฺตานิ จ กมา.
อิตฺถเมกูนนวุติ-วิธํ ¶ จิตฺตํ ภเว ตถา;
เอกนวุติวิธํ วา, เอกวีสสตมฺปิ วา.
ตกฺกจารปีติสุขจิตฺตสฺเสกคฺคตายุตํ;
โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปมชฺฌานิกํ มตํ.
ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;
จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.
ปฺจมนฺติ จ ปฺเจเต, ปมานุตฺตรา มตา;
ทิฏฺิกงฺขาสีลพฺพตปรามาสปฺปหายิโน.
ตเถว สกทาคามิมคฺคจิตฺตฺจ ปฺจธา;
ราคโทสโมหตฺตยตนุตฺตกรมีริตํ.
กามโทสสมุคฺฆาตกรํ นิรวเสสโต;
ตติยานุตฺตรฺจาปิ, กุสลํ ปฺจธา ตถา.
รูปราคารูปราคมานุทฺธจฺจาปิ จาปรา;
อวิชฺชา เจติ ปฺจุทฺธํภาคิยานมเสสโต.
สํโยชนานํ เสสานํ, สมุคฺฆาตกรํ ปรํ;
จตุตฺถานุตฺตรํ มคฺคจิตฺตํ ปฺจวิธนฺติ จ.
จตฺตาริ ปฺจกาเนว, มคฺเคสุ จ ผเลสุ จ;
เสสานิ เจกาสีตีติ, เอกวีสสตํ ภเว.
โลกุตฺตรานํ อฏฺนฺนํ, อิจฺเจวํ ปฺจธา ปุน;
ฌานงฺคมคฺคโพชฺฌงฺค-วิภาคาย ยถารหํ.
ปาทกชฺฌานมามฏฺฌานํ อชฺฌาสโย ตถา;
วุฏฺานคามินี เจว, นิยาเมติ วิปสฺสนาติ.
อิติ จิตฺตวิภาเค สรูปสงฺคหกถา นิฏฺิตา.
ปโม ปริจฺเฉโท.
ทุติโย ปริจฺเฉโท
๒. ปกิณฺณกกถา
กุสลาเนกวีเสว ¶ ¶ , ทฺวาทสากุสลานิ จ;
ฉตฺตึสติ วิปากานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.
กาเมสุ จตุปฺาส, รูเปสุ ทส ปฺจ จ;
ทฺวาทสารุปฺปจิตฺตานิ, อฏฺานุตฺตรมานสา.
กาเม เตวีส ปากานิ, ปฺุาปฺุานิ วีสติ;
เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.
ปฺุปากกฺริยาเภทา, ตโย รูเปสุ ปฺจกา;
อารุปฺเปติ จตุกฺกานิ, สตฺตวีส มหคฺคตา.
จตุมคฺคผลานํ ตุ, วเสนฏฺปิ ฌานโต;
ทโสภยมฺปิ มิสฺเสตฺวา, ตาลีสานุตฺตรา สิยุํ.
ปฺุปากกฺริยาปาปา, สนฺติ กาเม มหคฺคเต;
ปาปํ นตฺถิ กฺริยาปาปา, น วิชฺชนฺติ อนุตฺตเร.
ปาปาเหตุกมุตฺตานิ, อนวชฺชานิ สพฺพถา;
เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, ปฺุปากกฺริยาวสา.
กมฺมจิตฺตานิ เตตฺตึส, ปฺุาปฺุานิ สพฺพถา;
ฉตฺตึส เตสํ ปากานิ, กฺริยา วีส น โจภยํ.
จกฺขุวิฺาณธาตาทิ, ปฺจวิฺาณนามกา;
ปฺจทฺวาราวชฺชนฺจ, ทุวิธํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
มโนธาตุตฺตยํ นาม, ฉสตฺตติ ตโต ปเร;
มโนวิฺาณธาตูติ, สตฺตธา ธาตุเภทโต.
มโนวิฺาณธาตฺุจ ¶ , มโนธาตุตฺตยํ ตถา;
กตฺวา มโนวิฺาณนฺติ, ฉ วิฺาณา ปกิตฺติตา.
อาวชฺชนํ ทสฺสนฺจ, สวนํ ฆายนํ ตถา;
สายนํ ผุสนฺเจว, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ.
โวฏฺพฺพนฺจ ¶ ชวนํ, ตทารมฺมณนามกํ;
ภวงฺคํ จุติ สนฺธีติ, จิตฺตํ จุทฺทสธา ิตํ.
อาวชฺชนาทโย ทฺเว ทฺเว, ยุคา สตฺต ยถากฺกมํ;
ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ.
กุสลากุสลา สพฺเพ, ผลา จาวชฺชนํ วินา;
กฺริยา จ ปฺจปฺาส, ชวนนฺติ ปวุจฺจเร.
สนฺตีรณมหาปากา, ตทารมฺมณนามกา;
เอกาทส ปวตฺตนฺติ, ชวนารมฺมเณ ยโต.
มหคฺคตมหาปากา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
ชวนาวชฺชนาทีนิ, โวฏฺพฺพสุขตีรณา;
มหคฺคตมหาปากา, อุเปกฺขาตีรณาติ จ.
อฏฺสฏฺิ ตถา ทฺเว จ, นวฏฺ ทฺเว ยถากฺกมํ;
เอกทฺวิติจตุปฺปฺจกิจฺจฏฺานานิ นิทฺทิเส.
รูปปากา มหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;
รูปํ ชเนนฺติ เอกูนวีสติ เนตรทฺวยํ.
อภิฺาวชฺชิตา สพฺเพ, อปฺปนาชวนา ปน;
รูปํ ชเนนฺติ ฉพฺพีส, ปณาเมนฺติริยาปถํ.
อภิฺาทฺวยโวฏฺพฺพปริตฺตชวนา ปน;
ทฺวตฺตึส รูปวิฺตฺติอิริยาปถสาธกา.
ปฺจวิฺาณมารุปฺป-วิปากา ¶ สพฺพสนฺธิโย;
จุติ ขีณาสวสฺเสติ, โสฬเสเต น กิฺจิปิ.
รูปํ ชเนนฺติ จิตฺตานิ, สตฺตสตฺตติ สพฺพถา;
อฏฺปฺาส จิตฺตานิ, ปณาเมนฺติริยาปถํ.
ทฺวตฺตึส ¶ จตุวิฺตฺตึ, สมุฏฺาเปนฺติ มานสา;
น ชเนนฺติ ตสฺสมฺเปกํ, ยถาวุตฺตานิ โสฬส.
โสมนสฺสสหคตา, ปริตฺตชวนา ปน;
หสนมฺปิ ชเนนฺตีติ, จตุกิจฺจานิ เตรส.
สพฺพมฺปิ ปฺจโวกาเร, กิจฺจเมตํ ปกาสิตํ;
อารุปฺเป ปน สพฺพมฺปิ, รูปายตฺตํ น วิชฺชติ.
อสฺีนํ ตุ สพฺพานิ, จิตฺตาเนว น ลพฺภเร;
รูปกฺขนฺโธว เตสํ ตุ, อตฺตภาโวติ วุจฺจติ.
ปาณาติปาตเถยฺยาทิวเสโนปจิตํ ปน;
อุทฺธจฺจรหิตาปฺุํ, จตุราปายภูมิยํ.
ทตฺวา สนฺธึ ปวตฺเต ตุ, ปฺจโวการภูมิยํ;
อุทฺธจฺจสหิตฺจาปิ, สตฺต ปากานิ ปจฺจติ.
ทานสีลาทิเภเทน, ปวตฺตํ กุสลํ ปน;
กาเม มานสมุกฺกฏฺํ, จตุกฺกํ ตุ ติเหตุกํ.
ทตฺวา ติเหตุกํ สนฺธึ, กาเม สุคติยํ ปน;
โสฬส ปฺุปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.
ติเหตุโกมกํ ปฺุํ, อุกฺกฏฺฺจ ทฺวิเหตุกํ;
ทตฺวา ทฺวิเหตุกํ สนฺธึ, กาเม สุคติยํ ตถา.
ปวตฺเต ปน าเณน, สมฺปยุตฺตํ วิวชฺชิย;
ทฺวาทส ปฺุปากานิ, วิปจฺจติ ยถารหํ.
ทฺวิเหตุโกมกํ ¶ ปฺุํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;
เทติ มานุสเก เจว, วินิปาตาสุเร ตถา.
อฏฺาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจเร;
จตฺตาริปิ จตุกฺกานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.
ภาวนามยปฺุํ ¶ ตุ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
ยถาภูมินิยาเมน, เทติ ปากํ ยถาสกํ.
กฏตฺตารูปปากานิ, ปฺจโวการภูมิยํ;
อารุปฺปานุตฺตเร ปากํ, ตถา รูปมสฺิสุ.
ปฺุาปฺุานิ กมฺมานิ, เตตฺตึสาปิ จ ยพฺพถา;
สฺชเนนฺติ ยถาโยคํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
อิติ จิตฺตวิภาเค ปกิณฺณกกถา นิฏฺิตา.
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
ตติโย ปริจฺเฉโท
๓. วีถิสงฺคหกถา
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายายตน ปฺจธา;
ปสาทา หทยฺเจติ, ฉ วตฺถูนิ วินิทฺทิเส.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายทฺวารา จ ปฺจธา;
มโนทฺวารํ ภวงฺคนฺติ, ฉ ทฺวารา จิตฺตวีถิยา.
รูปสทฺทคนฺธรส-โผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;
ธมฺมารมฺมณปฺตฺติ, ฉ ทฺวารารมฺมณกฺกมา.
นิมิตฺตคติกมฺมานิ ¶ , กมฺมเมวาถ โคจรา;
ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยา จ ยถารหํ.
มรณาสนฺนสตฺตสฺส, ยโถปฏฺิตโคจรํ;
ฉทฺวาเรสุ ตมารพฺภ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร.
เอกจิตฺตกฺขณา โหติ, ยาวชีวํ ตโต ปรํ;
ภวงฺคํ ปริโยสาเน, จุติ เจกกฺขณา ภเว.
ทุเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย;
ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย.
รูปาวจรจุติยา ¶ , สเหตุปฏิสนฺธิโย;
อารุปฺปโตปริ กาเม, ตตฺถ วาปิ ติเหตุกา.
ปฏิสนฺธิ ภวงฺคฺจ, เอกเมเวกชาติยํ;
จุติ จารมฺมณฺจสฺส, เอวเมว ยถารหํ.
รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปฺปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;
มชฺเฌ ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, วีถิ นาม ปวตฺตติ.
อาวชฺชปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนตีรณา;
โวฏฺพฺพกามชวนตทารมฺมณนามกา.
สตฺเตว านสงฺเขปา, ปฺจทฺวาริกมานสา;
จตุปฺาส สพฺเพปิ, วิตฺถาเรน สรูปโต.
อาวชฺชสพฺพชวนตทารมฺมณนามกา;
สตฺตสฏฺิ สรูเปน, มโนทฺวาริกมานสา.
อิฏฺเ อารมฺมเณ โหนฺติ, ปฺุปากานิ สพฺพถา;
อนิฏฺเ ปาปปากานิ, นิยโมยํ ปกาสิโต.
ตตฺถาปิ อติอิฏฺมฺหิ, ตทารมฺมณตีรณํ;
โสมนสฺสยุตํ อิฏฺมชฺฌตฺตมฺหิ อุเปกฺขิตํ.
โคจเรติปริตฺตมฺหิ ¶ , อติอปฺปายุเก ปน;
ภวงฺคเมว จลติ, โมฆวาโรติ โส กโต.
โวฏฺพฺพนํ ปริตฺตมฺหิ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตติ;
ตโต ภวงฺคปาโตว, โสปิ โมโฆติ วุจฺจติ.
ชวนฺจ มหนฺตมฺหิ, ชวิตฺวาน ตโต ปรํ;
น สมฺโภติ ตทาลมฺพํ, โสปิ โมโฆติ วุจฺจติ.
โคจเรติมหนฺตมฺหิ, อติทีฆายุเก ปน;
สมฺโภติ จ ตทาลมฺพํ, สมฺปุณฺโณติ ปวุจฺจติ.
โคจเรติมหนฺตมฺหิ, ตทารมฺมณสมฺภโว;
ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, วิภูเต ปน โคจเร.
กามาวจรสตฺตานํ ¶ , กามาวจรโคจเร;
ปริตฺตชวเนสฺเวว, ตทารมฺมณมุทฺทิเส.
นาติติกฺเข นาติสีเฆ, นาติเตชุสฺสเท ชเว;
สมมนฺทปฺปวตฺตมฺหิ, ตทารมฺมณมิจฺฉิตํ.
สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;
น โหตุเปกฺขาสหิตํ, สุขิตกฺริยโต ตถา.
น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสิกมานสํ;
ตทารมฺมณมฺฺจ, ภวงฺคํ จุติ วา ตถา.
รชฺชนาทิวเสเนตฺถ, ชวนากุสลํ ภเว;
กุสลํ ปน สมฺโภติ, สทฺธาปฺาทิสมฺภเว.
ตเทว วีตราคานํ, กฺริยา นาม ปวุจฺจติ;
อวิปากตมาปนฺนํ, วฏฺฏมูลปริกฺขยา.
อปฺปนาชวนํ เสสํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;
ฉพฺพีสติ ยถาโยคํ, อปฺปนาวีถิยํ ภเว.
ปริกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺส, กสิณาทิกโคจเร;
สุสมาหิตจิตฺตสฺส, อุปจารสมาธินา.
ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุโต ปรํ;
ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.
ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปฺุติเหตุโต;
ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.
ตตฺราปิ สุขิตชวํ, สุขิตทฺวยโต ปรํ;
อุเปกฺขิตมฺหา สมฺโภติ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.
ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, ปริตฺตชวนํ ภเว;
สกึ ทฺเว วา ตทาลมฺพํ, สกิมาวชฺชนาทโย.
อปฺปนาชวนฺเจกํ, ปมุปฺปตฺติยํ ปน;
ตโต ปรํ วสีภูตํ, อโหรตฺตํ ปวตฺตติ.
สกึ ¶ ทฺเว วา นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตโต จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลทฺวยํ;
ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.
ผลเมกทฺวยํ ตถา, ติสฺโส วา มคฺควีถิยํ;
สมาปตฺติกฺขเณ ตมฺปิ, อโหรตฺตํ ปวตฺตติ.
ปฺจทฺวาเร น ลพฺภนฺติ, โลกุตฺตรมหคฺคตา;
วีถิมุตฺตมโนธาตุ, ปฺจ จิตฺตานิ อนฺติเม.
ปริตฺตาเนว สพฺพานิ, ปฺจทฺวาเรสุ สมฺภวา;
มโนทฺวารมฺหิ โวฏฺพฺพ-ตทาลมฺพชวา สิยุํ.
ฆานชิวฺหากายวีถิ, ตทารมฺมณเมว จ;
รูเป นตฺถิ ตถารูเป, จกฺขุโสตาปิ วีถิโย.
สพฺพาปิ ¶ วีถิโย กาเม,
รูเป ติสฺโส ปกาสิตา;
เอกา วีถิ ปนารูเป,
นตฺถาสฺีสุ กาจิปิ.
สตฺตาปิ วีถิจิตฺตานิ, กาเม รูเป ฉ สมฺภวา;
อรูเป ทฺเว มโนทฺวารา-วชฺชนํ ชวนนฺติ จาติ.
อิติ จิตฺตวิภาเค วีถิสงฺคหกถา นิฏฺิตา.
ตติโย ปริจฺเฉโท.
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
๔. วีถิปริกมฺมกถา
ปมาวชฺชนํ ปฺจ-ทสนฺนํ ปรโต ภเว;
ทุติยาวชฺชนํ โหติ, เอกวีสติโต ปรํ.
เอกมฺหา ¶ ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ;
สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ.
สตฺตตึสติโต โหติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
โวฏฺพฺพนสรูปานํ, ทฺวินฺนํ กามชวา ปรํ.
มคฺคาภิฺา ปรํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณนฺนํ โลกิยปฺปนา;
ผลา จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ, อุปริฏฺผลทฺวยํ.
ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;
ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.
โหนฺติ ¶ สตฺตติโต กาเม, สุขปากา ติเหตุกา;
ทฺวาสตฺตติมฺหา ชายนฺติ, อุเปกฺขาสหิตา ปน.
เอกูนสฏฺิโต รูป-ปากา ปากา อรูปิโน;
กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.
ปุพฺพสงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณตฺวา วิจกฺขโณ;
ปรสงฺคหสงฺขฺยาทึ, วิภาเวยฺย วิสารโท.
ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;
เสสาวชฺชนโต ปฺจจตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.
ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;
ปรเมกํ ทฺวยํ ปฺุวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.
สนฺตีรณา ทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;
ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ลพฺภเร.
รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;
นวฏฺารูปปากมฺหา, สตฺต ฉาปิ ยถากฺกมํ.
ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรเสริตา;
ปาปปฺุทฺวิเหตุมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.
ทฺวิเหตุกามกฺริยโต ¶ , อฏฺารส อุเปกฺขกา;
สตฺตรส สุโขเปตา, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.
กามปฺุติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;
เตปฺาส สุโขเปตา, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.
ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;
สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.
ทสรูปชวมฺเหกา-ทสทฺวาทส ¶ เตรส;
ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.
ผลมฺหา จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;
ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.
ปุพฺพาปรสโมธาน-มิติ ตฺวา ตโต ปรํ;
วตฺถุวีถิสโมธานํ, ยถาสมฺภวมุทฺทิเส.
ปฺจ วตฺถูนิ นิสฺสาย, กมโต ปฺจมานสา;
เตตฺตึส ปน นิสฺสาย, หทยํ มานสา สิยุํ.
กามปากมโนธาตุ-หสิตุปฺปาทมานสา;
โทสมูลานิ มคฺโค จ, รูปชฺฌานาว สพฺพถา.
ทสาวเสสาปฺุานิ, กามปฺุมหากฺริยา;
โวฏฺพฺพารูปชวนํ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ.
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, ปฺจโวการภูมิยํ;
นิสฺสาย หทยํ โหนฺติ, อรูเป นิสฺสยํ วินา.
อารุปฺปปากา จตฺตาโร, อนิสฺสาเยติ สพฺพถา;
วิตฺถาเรนฏฺธา ภินฺนํ, สงฺเขปา ติวิธํ ภเว.
เตจตฺตาลีส นิสฺสาย, อนิสฺสาย จตุพฺพิธํ;
นิสฺสิตานิสฺสิตา เสสา, ทฺเวจตฺตาลีส มานสา.
ปฺจ จิตฺตปฺปนา โหนฺติ, กเมเนเกกวีถิยํ;
มโนธาตุตฺติกํ นาม, ปฺจทฺวาริกมีริตํ.
สุขตีรณโวฏฺพฺพ-ปริตฺตชวนา ¶ ปน;
เอกตึสาปิ ชายนฺเต, ฉสุ วีถีสุ สมฺภวา.
มหาปากา ปนฏฺาปิ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;
ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, ทส มุตฺตา จ วีถิยา.
จุติสนฺธิภวงฺคานํ, วสา ปากา มหคฺคตา;
นว วีถิวิมุตฺตาติ, ทสธา วีถิสงฺคโห.
เอกทฺวาริกจิตฺตานิ ¶ , ปฺจฉทฺวาริกา ตถา;
ฉทฺวาริกวิมุตฺตา จ, วิมุตฺตาติ จ สพฺพถา.
ฉตฺตึส ตเยกตึส, ทส เจว นเวติ จ;
ตฺวา วีถิสโมธานํ, โคจรฺจ สมุทฺทิเส.
กมโต ปฺจวิฺาณา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;
อภิฺาวชฺชิตา สพฺพา, ปฺจตาลีส มานสา.
ยถาสมฺภวโต โหนฺติ, รูปาเทเกกโคจรา;
ปฺจโคจรมีเรนฺติ, มโนธาตุตฺติกํ ปน.
สนฺตีรณมหาปากา, ปริตฺตชวนานิ จ;
โวฏฺพฺพนมภิฺา จ, เตจตฺตาลีส สมฺภวา.
ฉารมฺมเณสุ โหนฺตีติ, อฏฺธา ติวิธา ปุน;
เอการมฺมณจิตฺตานิ, ปฺจฉารมฺมณานิ จ.
สงฺเขปา มานสา ปฺจ-จตฺตาลีส ตโย ตถา;
เตจตฺตาลีส เจเวติ, สตฺตธาปิ สิยุํ กถํ.
กามปากมโนธาตุ-หสิตุปฺปาทมานสา;
ปฺจวีส ยถาโยคํ, ปริตฺตารมฺมณา มตา.
กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;
ตสฺเสว นตฺถิภาวํ ตุ, ตติยารุปฺปกํ ตถา.
อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตนฺติ, อารุปฺปา กมโต ตโต;
ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, ฉ มหคฺคตโคจรา.
อปฺปมาณสมฺา ¶ เต, นิพฺพาเน ปน โคจเร;
อฏฺ โลกุตฺตรา ธมฺมา, นิยเมน ววตฺถิตา.
กสิณาสุภโกฏฺาเส,
อานาปาเน จ โยคิโน;
ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ ¶ ,
อปฺปมฺานุยฺุชโต.
สตฺตปณฺณตฺติยฺเจว, รูปชฺฌานํ ปวตฺตติ;
ยถาวุตฺตนิมิตฺตมฺหิ, เสสมารุปฺปกนฺติ จ.
อภิฺาวชฺชิตา เอกวีส มหคฺคตา สพฺพา;
สพฺเพ ปณฺณตฺติสงฺขาเต, นวตฺตพฺเพ ปวตฺตเร.
ชายนฺตากุสลา าณวิปฺปยุตฺตชวา ตถา;
อปฺปมาณํ วินา วีส, ปริตฺตาทีสุ ตีสุปิ.
ติเหตุกามปฺุานิ, ปฺุาภิฺา จ ปฺจิเม;
จตูสุปิ ปวตฺตนฺติ, อรหตฺตทฺวยํ วินา.
กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยากาเม ติเหตุกา;
ฉ สพฺพตฺถาปิ โหนฺตีติ, สตฺตธา มานสา ิตา.
เอกติจฺจตุโกฏฺาสโคจรา ติวิธา ปน;
สมสฏฺิ ตถา วีส, กเมเนกาทเสติ จ.
ปฺจทฺวาเรสุ ปฺจาปิ, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา;
เตกาลิกา นวตฺตพฺพา, มโนทฺวาเร ยถารหํ.
อชฺฌตฺตา จ พหิทฺธา จ, ปฺจทฺวาเรสุ โคจรา;
มโนทฺวาเร นวตฺตพฺโพ, นตฺถิภาโวปิ ลพฺภติ.
ปฺจทฺวาเรสุ ปฺจนฺน-เมกเมโก จ โคจโร;
ฉาปิ อารมฺมณา โหนฺติ, มโนทฺวารมฺหิ สพฺพถา.
ปฺจทฺวาเรสุ คหิตํ, ตทฺมฺปิ จ โคจรํ;
มโนทฺวาเร ววตฺถานํ, คจฺฉตีติ หิ เทสิตํ.
อตีตา ¶ วตฺตมานา จ, สมฺภวา กามสนฺธิยา;
ฉทฺวารคหิตา โหนฺติ, ติวิธา เตปิ โคจรา.
กมฺมนิมิตฺตเมเวกํ ¶ , มโนทฺวาเร อุปฏฺิตํ;
นวตฺตพฺพมตีตฺจ, ธมฺมารมฺมณสงฺคหํ.
อาลมฺพิตฺวา ยถาโยคํ, ปฏิสนฺธิมหคฺคตา;
อนฺเต จุติ ภเว มชฺเฌ, ภวงฺคมฺปิ ปวตฺตตีติ.
อิติ จิตฺตวิภาเค วีถิปริกมฺมกถา นิฏฺิตา.
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
ปฺจโม ปริจฺเฉโท
๕. ภูมิปุคฺคลกถา
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;
จิตฺตานํ ปน สพฺเพสํ, กมโต สงฺคหํ กถํ.
นิรยฺจ ติรจฺฉานโยนิ เปตาสุรา ตถา;
จตุราปายภูมีติ, กาเม ทุคฺคติโย มตา.
จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;
ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.
ฉเฬเต เทวโลกา จ, มานวาติ จ สตฺตธา;
กามสุคติโย เจกาทสธา กามภูมิโย.
พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;
มหาพฺรหฺมา จ ติวิธา, ปมชฺฌานภูมิโย.
ปริตฺตาภาปฺปมาณาภา, ตเถวาภสฺสราติ จ;
ทุติยชฺฌานภูมิ จ, ติวิธาว ปกาสิตา.
ปริตฺตสุภาปฺปมาณาสุภา จ สุภกิณฺหกา;
ติวิธาปิ ปวุจฺจนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิโย.
เวหปฺผลา ¶ ¶ อสฺี จ, สุทฺธาวาสา จ ปฺจธา;
อิจฺเจตา ปน สตฺตาปิ, จตุตฺถชฺฌานภูมิโย.
อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;
อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.
อิติ โสฬสธา ภินฺนา, พฺรหฺมโลกา ปวุจฺจเร;
รูปิพฺรหฺมานมาวาสา, รูปาวจรภูมิโย.
อากาสานฺจายตนนามาทีหิ ปกาสิตา;
อรูปิพฺรหฺมโลกา จ, จตุธารูปภูมิโย.
โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา;
ปฺจตึส ปนิจฺเจวํ, สพฺพถาปิ จ ภูมิโย.
ชายนฺติ จตุราปาเย, ปาปปากาย สนฺธิยา;
กามาวจรเทเวสุ, มหาปาเกหิ ชายเร.
อเหตุกา ปฺุปากาเหตุเกน ตุ ชายเร;
ภุมฺมเทวมนุสฺเสสุ, มหาปาเกหิ เจตเร.
วิปากํ ปมชฺฌานํ, ปมชฺฌานภูมิยํ;
ทุติยํ ตติยฺเจว, ทุติยชฺฌานภูมิยํ.
ตติยมฺหิ จตุตฺถํ ตุ, จตุตฺถมฺหิ จ ปฺจมํ;
อารุปฺปา จ กเมเนว, อารุปฺเป โหนฺติ สนฺธิโย.
กายวาจามโนทฺวาเร, กมฺมํ ปาณวธาทิกํ;
กตฺวา ปาปกจิตฺเตหิ, ชายนฺตาปายภูมิยํ.
กายวาจามโนทฺวาเร, ทานํ สีลฺจ ภาวนํ;
กามปฺุเหิ กตฺวาน, กามสุคติยํ สิยุํ.
ปริตฺตํ มชฺฌิมํ ฌานํ, ปณีตฺจ ยถากฺกมํ;
ภาเวตฺวา ติวิธา โหนฺติ, ตีสุ ภูมีสุ โยคิโน.
เวหปฺผเลสุ ¶ ชายนฺติ, ภาเวตฺวา ปฺจมํ ตถา;
สฺาวิราคตฺเจว, ภาเวตฺวาสฺิภูมิยํ.
สุทฺธาวาเสสุ ¶ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;
อารุปฺปานิ จ ภาเวตฺวา, อรูเปสุ ยถากฺกมํ.
โลกุตฺตรํ ตุ ภาเวตฺวา, ยถาสกมนนฺตรํ;
สมาปตฺติกฺขเณ เจว, อปฺเปติ ผลมานสํ.
อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;
สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, กามสุคติโต จุตา.
จุตา ชายนฺติ รูปมฺหา, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต;
กามสุคติยํ โหนฺติ, อรูปาสฺโต จุตา.
ตถารูปจุตา โหนฺติ, ตตฺเถโวปริเมว จ;
วฏฺฏมูลสมุจฺเฉทา, นิพฺพายนฺติ อนาสวา.
สุทฺธาวาเสสฺวนาคามิ-ปุคฺคลาโวปปชฺชเร;
กามธาตุมฺหิ ชายนฺติ, อนาคามิวิวชฺชิตา.
เหฏฺุปปตฺติพฺรหฺมานํ, อริยานํ น กตฺถจิ;
อสฺสตฺตาปาเยสุ, นตฺเถวาริยปุคฺคลา.
เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;
น ปุนาฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.
ฉสุ เทเวสฺวนาคามี, วีตราคา น ติฏฺเร;
น จิรฏฺายิโน ตตฺถ, โลกิยาปิ จ โยคิโน.
คิหิลิงฺเค น ติฏฺนฺติ, มนุสฺเสสุ อนาสวา;
ปพฺพชฺชายฺจ ภุมฺเม จ, พฺรหฺมตฺเตปิ จ ติฏฺเร.
ยานิ ปฺาส วสฺสานิ,
มนุสฺสานํ ส ปิณฺฑิโต;
เอโก ¶ รตฺติทิโว เตน,
มาเสโก ตึส รตฺติโย.
ทฺวาทสมาสิโย วสฺโส, เตน ปฺจสตํ ภเว;
จาตุมหาราชิกานํ, ปมาณมิทมายุโน.
ตํ ¶ นวุติวสฺสสต-สหสฺสํ ปน ปิณฺฑิตํ;
คณนาย มนุสฺสานํ, จตุภาคูปรูปริ.
ยํ มนุสฺสวสฺสสตํ, ตเทโก ทิวโส กโต;
เตน วสฺสสหสฺสายุ, ตาวตึเสสุ เทสิโต.
โกฏิตฺตยํ สฏฺิสตสหสฺสฺจาธิกํ ภเว;
คณนาย มนุสฺสานํ, ตาวตึเสสุ ปิณฺฑิตํ.
อายุปฺปมาณมิจฺเจวํ, เทวานมุปรูปริ;
ทฺวิกฺขตฺตุํ ทฺวิคุณํ กตฺวา, จตุภาคมุทาหฏํ.
คณนาย มนุสฺสานํ, ตตฺถ จุทฺทส โกฏิโย;
จตฺตาลีสสตสหสฺสาธิกา ยามภูมิยํ.
ตุสิตานํ ปกาเสนฺติ, สตฺตปฺาส โกฏิโย;
สฏฺิสตสหสฺสานิ, วสฺสานิ อธิกานิ จ.
นิมฺมานรติเทวานํ, ทฺวิสตํ ตึส โกฏิโย;
จตฺตาลีสวสฺสสตสหสฺสานิ จ สพฺพถา.
นวโกฏิสตฺเจกวีสติวสฺสโกฏิโย;
สฏฺิวสฺสสตสหสฺสาธิกา วสวตฺติสุ.
กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, อุปฑฺฒฺจ ยถากฺกมํ;
กปฺเปโก ทฺเว จ จตฺตาโร, อฏฺ กปฺปา จ โสฬส.
ทฺวตฺตึส จตุสฏฺี จ, นวสุ พฺรหฺมภูมิสุ;
เวหปฺผลา อสฺี จ, ปฺจกปฺปสตายุกา.
กปฺปสหสฺสํ ¶ ทฺเว จตฺตาริ, อฏฺ โสฬส จกฺกมา;
สหสฺสานิ จ กปฺปานํ, สุทฺธาวาสานมุทฺทิเส.
วีสกปฺปสหสฺสานิ, จตฺตาลีสฺจ สฏฺิ จ;
จตุราสีติสหสฺสา, กปฺปา จารุปฺปเก กมา.
อายุปฺปมาณนิยโม, นตฺถิ ภุมฺเม จ มานเว;
วสฺสานํ คณนา นตฺถิ, จตุราปายภูมิยํ.
ปุถุชฺชนาริยา ¶ เจติ, ทุวิธา โหนฺติ ปุคฺคลา;
ติเหตุกาทิเภเทน, ติวิธา จ ปุถุชฺชนา.
มคฺคฏฺา จ ผลฏฺา จ,
อฏฺเวาริยปุคฺคลา;
อาทิโต สตฺต เสกฺขา จ,
อเสกฺโข จารหาปโร.
อเหตุกาว ลพฺภนฺติ, สตฺตา ทุคฺคติยํ ปน;
ติเหตุกาว ลพฺภนฺติ, รูปารูเป สจิตฺตกา.
กามาวจรเทเวสุ, อเหตุกวิวชฺชิตา;
วินิปาตาสุเร เจว, มานเว จ ตโยปิ จ.
อริยา นาม ลพฺภนฺติ, อสฺาปายวชฺชิเต;
ปุถุชฺชนา ตุ ลพฺภนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.
สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวาสฺิภวํ ติธา;
โสตาปนฺนาทโย ทฺเวปิ, เสสฏฺาเนสุ ลพฺภเร.
อิติ สพฺพปฺปเภเทน, ภูมิปุคฺคลสงฺคหํ;
ตฺวา วิฺู วิภาเวยฺย, ตตฺถ จิตฺตานิ สมฺภวาติ.
อิติ จิตฺตวิภาเค ภูมิปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
๖. ภูมิปุคฺคลจิตฺตปฺปวตฺติกถา
กามสุคติยํ ¶ โหนฺติ, มหาปากา ยถารหํ;
มหคฺคตวิปากา จ, ยถาสนฺธิววตฺถิตา.
โวฏฺพฺพกามปฺุานิ, วิยุตฺตานิ จ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, โหนฺติ สพฺพตฺถ จุทฺทส.
สนฺตีรณมโนธาตุ-จกฺขุโสตมนา ¶ ปน;
ทส จิตฺตานิ ชายนฺติ, สพฺพตฺถารูปวชฺชิเต.
ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตา ตถา;
ปฺจ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.
โทสมูลทฺวยฺเจว, ฆานาทิตฺตยมานสา;
อฏฺ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, มหคฺคตวิวชฺชิเต.
จตุตฺถารุปฺปชวนํ, อนาคามิผลาทโย;
มหากฺริยา จ ชายนฺติ, เตรสาปายวชฺชิเต.
เหฏฺารุปฺปชวา ทฺเว ทฺเว, ฉาปายุปริวชฺชิเต;
สิตรูปชวา โหนฺติ, อรูปาปายวชฺชิเต.
โสตาปตฺติผลาทีนิ, สุทฺธาปายวิวชฺชิเต;
ปมานุตฺตรํ สุทฺธา-ปายารูปวิวชฺชิเต.
อวตฺถาภูมิภูตตฺตา, น คยฺหนฺติ อนุตฺตรา;
เอกโวการภูมิ จ, รูปมตฺตา น คยฺหติ.
สภุมฺมา สพฺพภุมฺมา จ, เอกทฺวิตฺตยวชฺชิตา;
ตถารูปสุทฺธาวาส-พฺรหฺมาปายวสาติ จ.
มานสา ¶ ปฺจ โกฏฺาสา, สตฺตรส จตุทฺทส;
ฉตฺตึสเตกวีสา จ, เอกฺเจว ยถากฺกมํ.
อฏฺารสาปิ โหนฺเตเต, นวธาปิ ปุเนกธา;
จตุธา ติวิธา เจว, เอกธาติ จ เภทโต.
เตรสาปิ จ โกฏฺาสา, ภวนฺเตกติภูมกา;
ฉสตฺเตกาทสสตฺต-รสภูมกมานสา.
เอกทฺวยติจตุกฺกปฺจกาธิกวีสชา;
ฉพฺพีสตึสชา เจติ, ยถานุกฺกมโต ภเว.
จตฺตาริ ปุน จตฺตาริ, เอกมฏฺฏฺ เจกกํ;
จตฺตาเรกาทส ทฺเว ทฺเว, สตฺต เตวีส จุทฺทส.
กฺริยาชวมหาปากา ¶ , โลกุตฺตรมหคฺคตา;
ทฺเวปฺาส น ลพฺภนฺติ, จตุราปายภูมิยํ.
กามาวจรเทเวสุ, ฉสุ ภุมฺเม จ มานเว;
กามสุคติยํ นตฺถิ, นว ปากา มหคฺคตา.
โทสมูลมหาปากา, ฆานาทิตฺตยมานสา;
นตฺถารูปวิปากา จ, วีสตี รูปภูมิยํ.
กงฺขาทิฏฺิยุตา ปฺจารูปปากา จตุพฺพิธา;
ปฺจาโทนุตฺตรา เจว, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.
อาทาวชฺชนมคฺคา จ, ปฏิฆารูปมานสา;
กามปากา สิตารูเป, เตจตฺตาลีส นตฺถิ เต.
สตฺตตึส ปริตฺตา จ, ลพฺภนฺตาปายภูมิยํ;
มานสาสีติ ลพฺภนฺติ, กามสุคติยํ ปน.
เอกูนสตฺตติ รูเป, สุทฺเธ ปฺาส ปฺจ จ;
ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, นตฺถาสฺีสุ กิฺจิปิ.
อิตฺถเมกทฺวิติจตุปฺจภุมฺมานิ ¶ โสฬส;
ทส ปฺจทเสวาถ, จตุตฺตึส จตุทฺทส.
อปายาเหตุกานํ ตุ, มหาปากกฺริยาชเว;
หิตฺวา เสสปริตฺตานิ, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร.
ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ, เสสานํ กามมานสา;
ลพฺภนฺติ ปน หิตฺวาน, าณปากกฺริยาชเว.
ติเหตุกานํ สตฺตานํ, ตตฺถ ตตฺถูปปตฺติยํ;
ตตฺถ ตตฺถูปปนฺนานํ, ลพฺภมานานิ ลพฺภเร.
ติเหตุกานํ สพฺเพปิ, มานสาปายปาณินํ;
สตฺตตึสาวเสสานํ, เอกตาลีส นิทฺทิเส.
ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, น สนฺติ ชวนกฺริยา;
น สนฺติ วีตราคานํ, ปฺุาปฺุานิ สพฺพถา.
กงฺขาทิฏฺิยุตา ¶ ปฺจ, เสกฺขานํ นตฺถิ มานสา;
โทสมูลทฺวยฺจาปิ, นตฺถานาคามิโน ปน.
ววตฺถิตาริเยสฺเวว, ยถาสกมนุตฺตรา;
มคฺคฏฺานํ สโก มคฺโค, นตฺถฺํ กิฺจิ สพฺพถา.
ปุถุชฺชนานํ ทฺวินฺนมฺปิ, ผลฏฺานํ ยถากฺกมํ;
ตติยสฺส ผลฏฺสฺส, จตุตฺถสฺส จ สมฺภวา.
เตสฏฺิ เจว จิตฺตานิ, ลพฺภนฺเตกูนสฏฺิ จ;
สตฺตปฺาส จิตฺตานิ, เตปฺาส จ สพฺพถา.
จตุปฺาส ปฺาส, ปฺาสทฺวยหีนกา;
กาเมสุ เตสํ สมฺโภนฺติ, จตุตาลีส จกฺกมา.
เตจตฺตาลีส เจกูนจตฺตาลีส ยถากฺกมํ;
ภวนฺเตกูนตาลีส, ปฺจตฺตึส จ รูปิสุ.
สตฺตวีส ¶ จ เตวีส, เตวีส จ ยถากฺกมํ;
อารุปฺเปสุปิ ลพฺภนฺติ, เตสมฏฺารเสว จ.
ปุถุชฺชนา จ จตฺตาโร, อปายาเหตุกาทโย;
อริยา เจว อฏฺาติ, ทฺวาทสนฺนํ วสา สิยุํ.
ฉพฺพิธา จิตฺตโกฏฺาสา, เอกปุคฺคลิกา ตถา;
จตุปฺจฉสตฺตฏฺ-ปุคฺคลฏฺาติ จกฺกมา.
ฉพฺพีส จุทฺทเสวาถ, เตรส ทฺเว จ มานสา;
ทส สตฺตาธิกา เจว, ปุน สตฺตาธิกา ทสาติ.
อิติ จิตฺตวิภาเค ภูมิปุคฺคลจิตฺตปฺปวตฺติกถา นิฏฺิตา.
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
สตฺตโม ปริจฺเฉโท
๗. ภูมิปุคฺคลสมฺภวกถา
ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ ¶ , น สมฺปชฺชติ อปฺปนา;
อรหตฺตฺจ นตฺถีติ, นตฺเถว ชวนกฺริยา.
าณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา;
ทฺวิเหตุกตทาลมฺพํ, สิยา สุคติยํ น วา.
ติเหตุกานํ สตฺตานํ, สมถฺจ วิปสฺสนํ;
ภาเวนฺตานํ ปวตฺตนฺติ, ฉพฺพีสติปิ อปฺปนา.
อรหนฺตาน สตฺตานํ, ภวนฺติ ชวนกฺริยา;
ยถาภูมินิยาเมน, าณปากา จ ลพฺภเร.
วชฺฌา ¶ ปมมคฺเคน, กงฺขาทิฏฺิยุตา ปน;
ปฏิฆํ ตติเยเนว, กมฺมมนฺเตน สาสวํ.
ตสฺมา เตสํ น วตฺตนฺติ, ตานิ จิตฺตานิ สพฺพถา;
มคฺคฏฺานํ ตุ มคฺโคว, นาฺํ สมฺโภติ กิฺจิปิ.
อเหตุกวิปากานิ, ลพฺภมานาย วีถิยา;
สพฺพถาปิ จ สพฺเพสํ, สมฺภวนฺติ ยถารหํ.
ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ธุวมาวชฺชนทฺวยํ;
ปริตฺตปฺุาปฺุานิ, ลพฺภนฺติ ลหุวุตฺติโต.
กฺริยาชวนมปฺปนา, นตฺถาปาเยสุ การณํ;
นตฺถิ สเหตุกา ปากา, ทุคฺคตตฺตา หิ สนฺธิยา.
พฺรหฺมานํ ปฏิฆํ นตฺถิ, ฌานวิกฺขมฺภิตํ ตถา;
เหฏฺาฌานํ วิรตฺตตฺตา, น ภาเวนฺติ อรูปิโน.
ปุพฺเพว ทิฏฺสจฺจาว, อริยารูปภูมกา;
ตสฺมาทิมคฺโค นตฺเถตฺถ, กายาภาวา สิตํ ตถา.
สุทฺธาวาสาปิ ปตฺตาว, เหฏฺานุตฺตรปฺจกํ;
สตฺตปาปปหีนา จ, ตสฺมา นตฺเถตฺถ ตานิ จ.
ปฺจทฺวาริกจิตฺตานิ ¶ , ทฺวาราภาเว น วิชฺชเร;
สเหตุกวิปากา จ, ยถาภูมิววตฺถิตา.
สมฺภวาสมฺภวฺเจวํ, ตฺวา ปุคฺคลภูมิสุ;
ลพฺภมานวสา ตตฺถ, จิตฺตสงฺคหมุทฺทิเส.
กุสลาทิปฺปเภทา จ, ตถา ภูมาทิเภทโต;
วตฺถุทฺวารารมฺมณโต, ภูมิปุคฺคลโตปิ จ.
วิภาโค โย สมุทฺทิฏฺโ,
จิตฺตานฺจ ตุ สมฺภวา;
เยฺโย ¶ เจตสิกานฺจ,
สมฺปโยคานุสารโตติ.
อิติ จิตฺตวิภาเค ภูมิปุคฺคลสมฺภวกถา นิฏฺิตา.
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ จิตฺตวิภาโค.
อฏฺโม ปริจฺเฉโท
๒. เจตสิกวิภาโค
๘. เจตสิกสมฺปโยคกถา
อิติ จิตฺตวิธึ ตฺวา, ทฺเวปฺาส วิภาวินา;
เยฺยา เจตสิ สมฺภูตา, ธมฺมา เจตสิกา กถํ.
ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตเนกคฺคตา ตถา;
ชีวิตํ มนสิกาโร, สตฺต สาธารณา อิเม.
วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ จ วีริยํ ตถา;
ฉนฺโท จ อธิโมกฺโข จ, ฉ ปกิณฺณกนามกา.
ปฺุาปฺุเสุ ปาเกสุ, กฺริยาสุ จ ยถารหํ;
มานเสสุ ปวตฺตนฺติ, วิปฺปกิณฺณา ปกิณฺณกา.
สทฺธา ¶ สตินฺทฺริยฺเจว, หิโรตฺตปฺปพลทฺวยํ;
อโลโภ จ อโทโส จ, ปฺา มชฺฌตฺตตาปิ จ.
อฏฺเเต ¶ อุตฺตมา นาม, ธมฺมา อุตฺตมสาธนา;
นิวชฺชาติ ปวุจฺจนฺติ, ยุคฬา ฉ ตโตปเร.
ปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ, ลหุตา มุทุตา ตถา;
กมฺมฺตา จ ปาคฺุ-ตา จ อุชุกตาติ จ.
อปฺปมฺาทฺวยํ นาม, กรุณามุทิตา สิยุํ;
สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตา-ชีวา จ วิรติตฺตยํ.
ปฺจวีส ปนิจฺเจเต, อนวชฺชา ยถารหํ;
ปาปาเหตุกมุตฺเตสุ, อนวชฺเชสุ ชายเร.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;
ถินมิทฺธฺจ อุทฺธจฺจํ,
กุกฺกุจฺจฺจ ตถา ทส.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา มจฺฉริยนฺติ จ;
โหนฺติ จุทฺทส สาวชฺชา, สาวชฺเชสฺเวว สมฺภวา.
ทฺเวปฺาส จตุทฺเธวํ, ธมฺมา เจตสิกา ิตา;
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, สมฺปโยคฺจ สงฺคหํ.
สตฺต สาธารณา สพฺพ-จิตฺตสาธารณา ตโต;
จิตฺเตน สทฺธิ อฏฺนฺนํ, วิปฺปโยโค น กตฺถจิ.
วิตกฺโก ปฺจวิฺาณํ, ทุติยาทิวิวชฺชิเต;
วิจาโรปิ จ ตตฺเถว, ตติยาทิวิวชฺชิเต.
โสมนสฺสยุเต ปีติ-จตุตฺถชฺฌานวชฺชิเต;
วีริยํ ปมาวชฺช-วิปากาเหตุวชฺชิเต.
ฉนฺโท สมฺโภติ สพฺพตฺถ, โมมูหาเหตุวชฺชิเต;
อธิโมกฺโข วิจิกิจฺฉา-ปฺจวิฺาณวชฺชิเต.
ฉสฏฺิ ¶ ¶ ปฺจปฺาส, สตฺตติ เจว โสฬส;
วีสเตกาทเสวาถ, ปกิณฺณกวิวชฺชิตา.
มานสา ปฺจปฺาส, สวิตกฺกา ฉสฏฺิ จ;
สวิจาเรกปฺาส, สปฺปีติกมนา ตถา.
เตสตฺตติ สวีริยา, สฉนฺเทกูนสตฺตติ;
สาธิโมกฺขา ปวุจฺจนฺติ, อฏฺสตฺตติ มานสา.
ปฺาปฺปมฺาวิรตี, หิตฺวา เอกูนสฏฺิสุ;
ปาปาเหตุกมุตฺเตสุ, สทฺธาเทกูนวีสติ.
ทฺวิเหตุกาเหตุปาปวชฺชิเตสุ สมาสโต;
ปฺา ตุ ชายเต สตฺตจตฺตาลีเสสุ สพฺพถา.
มหากฺริยากามปฺุ-รูปชฺฌาเนสุ ชายเร;
อปฺปมฺาฏฺวีเสสุ, หิตฺวา ฌานํ ตุ ปฺจมํ.
โลกุตฺตเรสุ สพฺพตฺถ, สเหว วิรติตฺตยํ;
กามปฺุเสุ สมฺโภติ, ยถาสมฺภวโต วิสุํ.
วิรตีอปฺปมฺาสุ, ปฺจสฺวปิ ยถารหํ;
กทาจิเทว สมฺโภติ, เอเกโกว น เจกโต.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมหอุทฺธจฺจเมว จ;
ปาปสาธารณา นาม, จตฺตาโร ปาปสมฺภวา.
โลโภ จ โลภมูเลสุ, ทิฏฺิยุตฺเตสุ ทิฏฺิ จ;
มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, ทิฏฺิมานา น เจกโต.
โทสมูเลสุ โทโส จ, อิสฺสา มจฺฉริยํ ตถา;
กุกฺกุจฺจมิติ จตฺตาโร, วิจิกิจฺฉา ตุ กงฺขิเต.
สเหว ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ;
อิติ จุทฺทส สาวชฺชา, สาวชฺเชสฺเวว นิจฺฉิตา.
มาโน ¶ ¶ จ ถินมิทฺธฺจ, สห วาถ วิสุํ น วา;
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, อฺมฺํ วิสุํ น วาติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค เจตสิกสมฺปโยคกถา นิฏฺิตา.
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.
นวโม ปริจฺเฉโท
๙. เจตสิกสงฺคหกถา
สตฺต สาธารณา เจว, ฉ ธมฺมา จ ปกิณฺณกา;
สทฺธาทิ ปฺจวีเสติ, อฏฺตึส สมิสฺสิตา.
กามาวจรปฺุเสุ, ลพฺภนฺติ ปมทฺวเย;
สตฺตตึเสว ทุติเย, ปฺามตฺตวิวชฺชิตา.
ตติเย จ ยถาวุตฺตา, ปีติมตฺตวิวชฺชิตา;
ฉตฺตึเสว จตุตฺถมฺหิ, ปฺาปีติทฺวยํ วินา.
มหากฺริยาสุ ยุชฺชนฺติ, หิตฺวา วิรติโย ตถา;
ปฺจตึส จตุตฺตึสทฺวยํ เตตฺตึสกํ กมา.
เปตฺวา อปฺปมฺา จ, มหาปาเกสุ โยชิตา;
เตตฺตึสา เจว ทฺวตฺตึสทฺวเยกตฺตึสกํ กมา.
อปฺปมฺา คเหตฺวาน, หิตฺวา วิรติโย ตถา;
ปฺจตึเสว ปเม, รูปาวจรมานเส.
วิตกฺกํ ทุติเย หิตฺวา, วิจารฺจ ตโต ปรํ;
จตุตฺเถ ปน ปีติฺจ, อปฺปมฺฺจ ปฺจเม.
ยถาวุตฺตปการาว ¶ , จตุตฺตึส ยถากฺกมํ;
เตตฺตึส เจว ทฺวตฺตึส, สมตึสฺจ ลพฺภเร.
ปฺจเมน สมานา จ, เปตฺวารุปฺปมานสา;
ภูมารมฺมณเภทฺจ, องฺคานฺจ ปณีตตํ.
อปฺปมฺา ¶ เปตฺวาน, คเหตฺวา วิรติตฺตยํ;
ฉตฺตึสานุตฺตเร โหนฺติ, ปมชฺฌานมานเส.
วิตกฺกํ ทุติเย หิตฺวา, วิจารฺจ ตโต ปรํ;
ปีตึ หิตฺวา จตุตฺเถ จ, ปฺจเมปิ จ สพฺพถา.
ยถาวุตฺตปฺปการาว, ปฺจตึส ยถากฺกมํ;
จตุตฺตึสฺจ เตตฺตึส, ตถา เตตฺตึส จาปเร.
เอวํ พาวีสธา เภโท, อนวชฺเชสุ สงฺคโห;
เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ, อฏฺตึสานมีริโต.
วิรตี อปฺปมฺา จ, คเหตฺวา ปน สพฺพโส;
เอกเมกํ คเหตฺวา จ, ปจฺจกฺขาย จ สพฺพถา.
กาเมสุ สตฺตธา ปฺุเ, จตุธา จ กฺริเย ตถา;
รูปชฺฌานจตุกฺเก จ, กตฺตพฺโพยมฺปิ สงฺคโห.
อิมินา ปนุปาเยน, สมสตฺตติ เภทโต;
อนวชฺเชสุ วิฺเยฺโย, จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺคโห.
อิติ สพฺพปฺปกาเรน, อนวชฺชวินิจฺฉยํ;
ตฺวา โยเชยฺย เมธาวี, สาวชฺเชสุ จ สงฺคหํ.
สตฺต สาธารณา เจว, ฉ ธมฺมา จ ปกิณฺณกา;
จตฺตาโร ปาปสามฺา, ธมฺมา สตฺตรเสวิเม.
เอกูนวีสาสงฺขาเร, ปเม โลภทิฏฺิยา;
ทุติเย โลภมาเนน, ยถาวุตฺตา จ ตตฺตกา.
อฏฺารส ¶ วินา ปีตึ, ตติเย โลภทิฏฺิยา;
จตุตฺเถปิ วินา ปีตึ, โลภมาเนน ตตฺตกา.
ปฏิเฆ จ วินา ปีตึ, อสงฺขาเร ตเถว เต;
ลพฺภนฺติ โทสกุกฺกุจฺจ-มจฺฉริยาหิ วีสติ.
อสงฺขาเรสุ วุตฺตา จ, สสงฺขาเรสุ ปฺจธา;
ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมา.
ฉนฺทํ ¶ ปีติฺจ อุทฺธจฺเจ, หิตฺวา ปฺจทเสว เต;
หิตฺวา วิโมกฺขํ กงฺขฺจ, คเหตฺวา กงฺขิเต ตถา.
สตฺตวีสติธมฺมานํ, อิติ ทฺวาทส สงฺคหา;
ทฺวาทสาปฺุจิตฺเตสุ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
หิตฺวา ฉานิยเต ธมฺเม, คเหตฺวา จ ยถารหํ;
จตุตฺตึสาปิ วิฺเยฺยา, สงฺคหา ตตฺถ วิฺุนา.
ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, ตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;
เยฺยาเหตุกจิตฺเตสุ, สงฺคหํ กมโต กถํ?
สตฺต สาธารณา ฉนฺทวชฺชิตา จ ปกิณฺณกา;
หสิตุปฺปาทจิตฺตมฺหิ, ทฺวาทเสว ปกาสิตา.
โวฏฺพฺเพ จ วินา ปีตึ, วีริยํ สุขตีรเณ;
เอกาทส ยถาวุตฺตา, ธมฺมา ทฺวีสุปิ เทสิตา.
มโนธาตุตฺติเก เจว, อุเปกฺขาตีรณทฺวเย;
ทส โหนฺติ ยถาวุตฺตา, หิตฺวา วีริยปีติโย.
สตฺต สาธารณา เอว, ปฺจวิฺาณสมฺภวา;
อิจฺจาเหตุกจิตฺเตสุ, ปฺจธา สงฺคโห ิโต.
อิติ เจตสิเก ธมฺเม, จิตฺเตสุ คณิเต ปุน;
จิตฺเตน สห สงฺคยฺห, คเณยฺยาปิ จ ปณฺฑิโต.
อฏฺตึสาติ ¶ เย วุตฺตา, จิตฺเตน สห เต ปุน;
เอกูนจตฺตาลีเสติ, สพฺพตฺเถกาธิกํ นเย.
พาวีเสวํ ทส ทฺเว จ, ปฺจ เจติ ยถารหํ;
สงฺคหา สมฺปยุตฺตานํ, ตาลีเสกูนกา กถา.
วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ ปฺา ตถา ปน;
อปฺปมฺา วิรตีติ, นว ธมฺมา ยถารหํ.
คเหตพฺพาปเนตพฺพา, ภวนฺติ อนวชฺชเก;
ปริวตฺเตติ สพฺพตฺถ, เวทนา ตุ ยถารหํ.
ฉนฺทาธิโมกฺขวีริยา ¶ , สทฺธาเทกูนวีสติ;
ผสฺสาทโย ฉเฬวาติ, น จลนฺตฏฺวีสติ.
เตรเสว ตุ สาวชฺเช, ฉเฬวาเหตุมานเส;
น จลนฺติ ทส อฺเ, จุทฺทสา ฉ จ สมฺภวาติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค เจตสิกสงฺคหกถา นิฏฺิตา.
นวโม ปริจฺเฉโท.
ทสโม ปริจฺเฉโท
๑๐. ปเภทกถา
เอกุปฺปาทา นิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา;
สหคตา สหชาตา, สํสฏฺา สหวุตฺติโน.
เตปฺาส ปนิจฺเจเต, สมฺปยุตฺตา ยถารหํ;
จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อฏฺารสวิธาปิ จ.
เอกธา ¶ ฉพฺพิธา เจว, จตุธา สตฺตธา ิตา;
จิตฺตุปฺปาทปเภเทน, ภินฺทิตพฺพา วิภาวินา.
อฏฺ ธมฺมาวินิพฺโภคา, ภินฺนาสีติ นวุตฺตรา;
สตฺตสตํ ทส ทฺเว จ, สพฺเพ โหนฺติ สมิสฺสิตา.
สนฺตีรณมโนธาตุ, สิตโวฏฺพฺพนา ตถา;
อปฺุา กามปฺุา จ, มหาปากา มหากฺริยา.
ปมชฺฌานธมฺมา จ, โลกุตฺตรมหคฺคตา;
ปฺจปฺาส สพฺเพปิ, วิตกฺกา โหนฺติ เภทิตา.
วิจาราปิ จ เตเยว, ทุติยชฺฌานนามกา;
เอกาทสาปเร เจติ, ฉสฏฺิ ปริทีปิตา.
อปฺุา กามปฺุา จ, มหาปากา มหากฺริยา;
จตุกฺกา เจว จตฺตาโร, สิตฺจ สุขตีรณํ.
ปมาทิติกชฺฌานา ¶ , โลกุตฺตรมหคฺคตา;
อิจฺเจวเมกปฺาส, ปีติโย โหนฺติ สพฺพถา.
สิตโวฏฺพฺพนา ทฺเว จ, สาวชฺชา จานวชฺชกา;
ภินฺนเมวํ ตุ วีริยํ, เตสตฺตติวิธํ ภเว.
สาวชฺชา จานวชฺชา จ, โมมูหทฺวยวชฺชิตา;
ฉนฺทา ภวนฺติ สพฺเพปิ, สฏฺิเภทา นวุตฺตรา.
สนฺตีรณมโนธาตุ, สิตโวฏฺพฺพนา ตถา;
สาวชฺชา จานวชฺชา จ, วิจิกิจฺฉาวิวชฺชิตา.
อธิโมกฺขา ปนิจฺเจวํ, อฏฺสตฺตติ เภทิตา;
ติสตํ นวุติ ทฺเว จ, ภินฺนา โหนฺติ ปกิณฺณกา.
เอกูนสฏฺิ วา โหนฺติ, สทฺธาเทกูนวีสติ;
สหสฺสฺจ สตฺเจกํ, เอกวีสฺจ สพฺพถา.
าเณน ¶ สมฺปยุตฺตา จ, กาเม ทฺวาทสธาปเร;
ปฺจตึสาติ ปฺาปิ, สตฺตตาลีสธา กถา.
รูปชฺฌานจตุกฺกา จ, กามปฺุา มหากฺริยา;
อฏฺวีสปฺปมฺเวํ, ฉปฺปฺาส ภวนฺติ จ.
อนุตฺตรา กามปฺุา, ติสฺโส วิรติโย ปน;
โหนฺติ โสฬสธา ภินฺนา, อฏฺตาลีส ปิณฺฑิตา.
ปฺจวีสานวชฺเชวํ, สมฺปยุตฺตา จตุพฺพิธา;
สหสฺสทฺวิสตฺเจว, ทฺวิ จ สตฺตติ เภทโต.
จตฺตาโร ปาปสามฺา, ภินฺนา ทฺวาทสธา ปน;
อฏฺตาลีสธา โหนฺติ, เต สพฺเพ ปริปิณฺฑิตา.
โลโภ ปนฏฺธา ภินฺโน, ถินมิทฺธฺจ ปฺจธา;
จตุธา ทิฏฺิมาโน จ, จตุธา ทิฏฺิโย วิสุํ.
ทฺวิธา โทสาทิจตฺตาโร, วิจิกิจฺเฉกธาติ จ;
สาวชฺชา สตฺตธา วุตฺตา, ภินฺนาสีติ ติกุตฺตรา.
อิจฺจฏฺารสธา ¶ วุตฺตา, เตปฺาสาปิ เภทโต;
ทฺวิสหสฺสฺจ ตุ สตํ, ภวนฺเตกูนสฏฺิ จ.
วิตกฺกวิจารปีติสุโขเปกฺขาสุ ปฺจสุ;
ภินฺทิตฺวา ฌานเภเทน, คเหตพฺพา อนุตฺตรา.
อฺตฺร ปน สพฺพตฺถ, นตฺถิ เภทปฺปโยชนํ;
อฏฺเว กสฺมา คยฺหนฺติ, อเภเทนาติ ลกฺขเย.
ปมาทิจตุชฺฌานา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;
อิจฺเจกเมกทสธา, จตุตาลีส ปิณฺฑิตา.
เตวีส ปฺจมา เจติ, สตฺตสฏฺิ สมิสฺสิตา;
อปฺปนา ตตฺถ สพฺพาปิ, อฏฺปฺาส ทีปิตา.
ปฺจตึเสว ¶ สงฺเขปา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;
อปฺปนา ตตฺถ สพฺพาปิ, ฉพฺพีสติ ปกาสิตา.
อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, เจโตปริยนามกา;
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปฺจธา.
อภิฺาาณมีเรนฺติ, รูปาวจรปฺจมา;
กุสลฺจ กฺริยา เจติ, เภทิตํ ทุวิธมฺปิ จ.
ตํ ทฺวยมฺปิ สมฺมิสฺเสตฺวา, ปฺจาภิฺา จ โลกิยา;
อาสวกฺขยาณฺจ, ฉฬภิฺา ปวุจฺจเร.
โลกิยา จ ทสาภิฺา, ภินฺทิตฺวา กุสลกฺริยา;
สตฺตสตฺตติ ฌานานิ, อฏฺสฏฺิ ปนปฺปนา.
สตฺตสตฺตติ จิตฺตานิ, จตุปฺาส สพฺพถา;
ปจิตานิ จ จิตฺตานิ, เอกตึสสตํ สิยุนฺติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ปเภทกถา นิฏฺิตา.
ทสโม ปริจฺเฉโท.
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
๑๑. ราสิสรูปกถา
สพฺพํ ¶ สภาวสามฺ-วิเสเสน ยถารหํ;
คตราสิวเสนาถ, อฏฺารสวิธํ กถํ.
ผสฺสปฺจกราสี จ, ฌานินฺทฺริยมถาปเร;
มคฺคพลเหตุกมฺม-ปถโลกิยราสโย.
นิรวชฺชา ¶ ฉ ปสฺสทฺธิ-อาทิกา จ สตีมตา;
ยุคนนฺธา จ สมถา, ตถา เยวาปนาติ จ.
ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา จิตฺตเมว จ;
ผสฺสปฺจกราสีติ, ปฺจ ธมฺมา ปกาสิตา.
วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;
สุขํ ทุกฺขมุเปกฺขาติ, สตฺต ฌานงฺคนามกา.
สทฺธินฺทฺริยฺจ วีริยํ, สติ เจว สมาธิ จ;
ปฺา จตุพฺพิธา วุตฺตา, มโน ปฺจาปิ เวทนา.
ชีวิตินฺทฺริยเมกนฺติ, จกฺขาทีนิ จ สตฺตธา;
พาวีสตินฺทฺริยา นาม, ธมฺมา โสฬส เทสิตา.
อาทิมคฺเค อนฺาต-ฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;
มชฺเฌ อฺินฺทฺริยํ อนฺเต, อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ จ.
ปฺานุตฺตรจิตฺเตสุ, โหนฺติ ตีณินฺทฺริยานิปิ;
ติเหตุเกสุ เสเสสุ, เอกํ ปฺินฺทฺริยํ มตํ.
สุขํ ทุกฺขินฺทฺริยฺเจว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ตถา;
โทมนสฺสมุเปกฺขาติ, ปฺจธา เวทนา กถา.
รูปารูปวสา ทฺเวธา, ชีวิตินฺทฺริยเมกกํ;
จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายิตฺถิปุริสินฺทฺริยา.
ตตฺถ ชีวิตรูปฺจ, อฏฺเตฺถ น ตุ คยฺหเร;
ตสฺมา นามินฺทฺริยาเนว, ทสปฺจ วินิทฺทิเส.
สมฺมาทิฏฺิ ¶ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;
สมฺมาสติ สมาธิ จ, มิจฺฉาทิฏฺิ จ ธมฺมโต.
มคฺคงฺคานิ นเวตานิ, ทฺวาทสาปิ ยโต ทฺวิธา;
สมฺมามิจฺฉาติ สงฺกปฺโป, วายาโม จ สมาธิ จ.
โลกปาลทุกฺเจว ¶ , หิโรตฺตปฺปมถาปรํ;
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, ทุกํ โลกวินาสกํ.
ปฺจ สทฺธาทโย เจติ, พลธมฺมา นเวริตา;
กณฺหสุกฺกวเสนาปิ, ปฏิปกฺเข อกมฺปิยา.
ฉ เหตู เหตุราสิมฺหิ,
โลภาโลภาทิกา ติกา;
โมมูเห กงฺขิตุทฺธจฺจา,
ตตฺถ วุตฺตาติ อฏฺธา.
มิจฺฉาทิฏฺิ อภิชฺฌา จ, พฺยาปาโท วิรติตฺตยํ;
สมฺมาทิฏฺินภิชฺฌา จ, อพฺยาปาโท จ เจตนา.
ทส กมฺมปถาเนตฺถ, วุตฺตา วิรติเจตนา;
โลกปาลวินาสาติ, วุตฺตา โลกทุกา ทฺวิธา.
ปสฺสทฺธิอาทิยุคฬา, นิรวชฺชา ฉ ราสโย;
สติ จ สมฺปชฺฺจ, อุปการทุกํ ภเว.
ยุคนนฺธทุกํ นาม, สมโถ จ วิปสฺสนา;
ปคฺคโห จ อวิกฺเขโป, สมถทฺทุกมีริตํ.
เย สรูเปน นิทฺทิฏฺา, จิตฺตุปฺปาเทสุ ตาทินา;
เต เปตฺวาวเสสา ตุ, เยวาปนกนามกา.
ฉนฺโท จ อธิโมกฺโข จ, ตตฺรมชฺฌตฺตตา ตถา;
อุทฺธจฺจํ มนสิกาโร, ปฺจาปณฺณกนามกา.
มาโน จ ถินมิทฺธฺจ, อิสฺสา มจฺฉริยํ ตถา;
กุกฺกุจฺจมปฺปมฺา จ, ติสฺโส วิรติโยปิ จ.
เอเต ¶ อนิยตา นาม, เอกาทส ยถารหํ;
ตโต จ เสสา สพฺเพปิ, นิยตาติ ปกิตฺติตา.
เกจิ ¶ ราสึ น ภชนฺติ, เกจิ จานิยตา ยโต;
ตสฺมา เยวาปนาเตว, ธมฺมา โสฬส เทสิตา.
สตฺตตึสาวเสสา ตุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
สรูเปเนว นิทฺทิฏฺา, จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพถา.
เทสิตานุตฺตรุทฺธจฺเจ, นามโต วิรตุทฺธวา;
ตถานุตฺตรจิตฺเตสุ, นิยตํ วิรติตฺตยํ.
จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา จ,
หิโรตฺตปฺปพลทฺวยํ;
อโลโภ จ อโทโส จ,
โลโภ โทโส จ ทิฏฺิ จ.
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ,
อุทฺธจฺจํ วิรติตฺตยํ;
โสฬเสเต ยถาโยคํ,
ทฺวีสุ าเนสุ เทสิตา.
เวทนา ตีสุ วีริยํ, สติ จ จตุราสิกา;
สมาธิ ฉสุ ปฺา จ, สตฺตฏฺาเนสุ ทีปิตา.
เอกวีส ปนิจฺเจเต, สวิภตฺติกนามกา;
เสสา ทฺวตฺตึสติ ธมฺมา, สพฺเพปิ อวิภตฺติกาติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสรูปกถา นิฏฺิตา.
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
๑๒. ราสิวินิจฺฉยกถา
ตตฺถ วิฺาณกายา ฉ, สตฺต วิฺาณธาตุโย;
ผสฺสา จกฺขาทิสมฺผสฺสา, ฉพฺพิธา สตฺตธาปิ จ.
จกฺขุสมฺผสฺสชาทีหิ ¶ ¶ , เภเทหิ ปน เวทนา;
สฺา จ เจตนา เจว, ภินฺนา ฉธา จ สตฺตธา.
จิตฺตุปฺปาเทสุ ธมฺมา จ, ขนฺธายตนธาตุโย;
อาหารา จ ยถาโยคํ, ผสฺสปฺจกราสิยํ.
สพฺเพ สงฺคหิตา โหนฺติ, ตสฺมา นามปริคฺคโห;
มูลราสิ จ โส สพฺพ-สงฺคโหติ ปวุจฺจติ.
ฌานราสิมฺหิ ปฺเจว, ธมฺมา สตฺตปฺปเภทโต;
อินฺทฺริยานิ จ พาวีส, ธมฺมโต ปน โสฬส.
นว มคฺคงฺคธมฺมา จ, ภินฺนา ทฺวาทสธาปิ เต;
ฉเฬว เหตุโย ตตฺถ, เทสิตา กงฺขิตุทฺธวา.
ทส กมฺมปถา ธมฺมา, ฉเฬว ปน เทสิตา;
เสสาว ทสธมฺเมหิ, สมานา จตุราสโย.
ปฺา ทสวิธา ตตฺถ, เวทนา นวธา ิตา;
สมาธิ สตฺตธา โหติ, วีริยํ ปน ปฺจธา.
สติ ภินฺนา จตุธาว, วิตกฺโก ติวิโธ มโต;
ทฺวิธา จิตฺตาทโย โหนฺติ, ทสปฺเจว สมฺภวา.
เสสา ทฺวตฺตึส สพฺเพปิ, ธมฺมา เอเกกธาปิ จ;
หิตฺวา รูปินฺทฺริยาเนเต, วิภาคา อฏฺธา กถํ.
ผสฺโส จ เจตนา สฺา, วิจาโร ปีติ ชีวิตํ;
นิรวชฺชา ฉ ยุคฬา, สาวชฺชโมหกงฺขิตา.
เยวาปนกธมฺมา จ, วิรตุทฺธจฺจวชฺชิตา;
ทฺวาทสา เจติ สพฺเพปิ, ทฺวตฺตึสเกกธา ตถา.
จิตฺตํ มนินฺทฺริยํ จิตฺตํ, สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ พลํ;
พเลสุ โลกิยา วุตฺตา, โลกิเย จ ทุกทฺวเย.
จตฺตาโร เหตุราสิยํ;
มิจฺฉาทิฏฺิ จ มคฺคงฺเค,
ปฺจกมฺมปเถปิ เต.
เยวาปนกราสิมฺหิ, เทสิตา วิรตุทฺธวา;
มคฺคเหตูสุ เจเวติ, ทฺวิธา ปฺจทส ิตา.
วิตกฺโก ฌานมคฺเคสุ, ติวิธา นวธา ปน;
เวทนา มูลราสิมฺหิ, ตถา ฌานินฺทฺริเยสุ จ.
อินฺทฺริยมคฺคราสิมฺหิ, พลปิฏฺิทุกตฺติเก;
จตุธา สติ ตตฺเถว, วีริยมฺปิ จ ปฺจธา.
สมาธิ สตฺตธา วุตฺโต, ฌานงฺเคสุ จ ตตฺถ จ;
ตตฺเถว ทสธา ปฺา, เหตุกมฺมปเถสุ จ.
ทสนวสตฺตปฺจจตุติทฺเวกธา ิตา;
ฉเฬกกา ปฺจทส, ทฺวตฺตึส จ ยถากฺกมํ.
อฏฺ วิภาคสงฺเขปา, ปทานิ ทสธา สิยุํ;
เตปฺาเสว ธมฺมา จ, อฏฺารส จ ราสโย.
อิติ ธมฺมววตฺถาเน, ธมฺมสงฺคณิยํ ปน;
จิตฺตุปฺปาทปริจฺเฉเท, อุทฺเทสนยสงฺคโห.
ปทานิ จตุราสีติ, เทสิตานิ สรูปโต;
เยวาปนกนาเมน, โสฬเสว ยถารหํ.
ตตฺถานิยตนามานิ, ปทาเนกาทเสว ตุ;
วุตฺตาเนกูนนวุติ, นิยตาเนว สมฺภวา.
อสมฺภินฺนปทาเนตฺถ, เตปฺาเสว สพฺพถา;
จิตฺตเจตสิกานํ ตุ, วเสน ปริทีปเย.
วิภาคปทธมฺมานํ ¶ ¶ , วเสเนวํ ปกาสิโต;
จิตฺตเจตสิกานํ ตุ, กมโต ราสินิจฺฉโยติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิวินิจฺฉยกถา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
เตรสโม ปริจฺเฉโท
๑๓. ราสิโยคกถา
อิติ ราสิวีถึ ตฺวา, ลพฺภมานวสา พุโธ;
เตสเมวาถ โยคมฺปิ, จิตฺตุปฺปาเทสุ ทีปเย.
กามาวจรกุสลสฺส, ปมทฺวยมานเส;
สพฺเพปิ ราสโย โหนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ.
ผสฺสปฺจกราสี จ, ฌานปฺจกราสิ จ;
อินฺทฺริยฏฺกราสี จ, มคฺคปฺจกราสิ จ.
พลสตฺตกราสี จ, เหตุกมฺมปถตฺติกา;
ทสาวเสสา ราสี จ, โลกปาลทุกาทโย.
เยวาปนกนวกํ, นิยตุทฺธจฺจวชฺชิตา;
อปฺปมฺาทฺวยฺเจว, ติสฺโส วิรติโยติ จ.
อิติ สตฺตรเสเวเต, เทสิตา จ สรูปโต;
เยวาปนกราสี จ, ลพฺภนฺติฏฺารสาปิ จ.
ฉปฺปฺาส ปทาเนตฺถ, เทสิตานิ สรูปโต;
ธมฺมา ปน สมตึส, ตตฺถ โหนฺติ สรูปโต.
ตานิ ¶ เยวาปนเกหิ, ปฺจสฏฺิ ปทานิ จ;
ธมฺมา เจกูนตาลีส, ภวนฺติ ปน สมฺภวา.
ตตฺถ ทฺวาทส ธมฺมา จ, เทสิตา สวิภตฺติกา;
อวเสสา ตุ สพฺเพปิ, อวิภตฺติกนามกา.
เอกทฺวิ ¶ จ ติจตุกฺก-ฉสตฺตฏฺานิกา ปน;
สตฺตวีส จ สตฺเตโก, ทฺเวเกโก จ ยถากฺกมํ.
นิยตา ตุ จตุตฺตึส, ธมฺมาว สหวุตฺติโต;
ยถาสมฺภววุตฺติโต, ปฺจธา นิยตา กถา.
ตตฺถ จานิยเต สพฺเพ, คเหตฺวา จ ปหาย จ;
ปจฺเจกฺจ คเหตฺวาปิ, สตฺตธา โยชนกฺกโม.
สกิเมกูนตาลีส, จตุตฺตึส ยถากฺกมํ;
ปฺจกฺขตฺตฺุจ โยเชยฺย, ปฺจตึสาติ ปณฺฑิโต.
ราสโย จ ปทานีธ, ธมฺมนฺตรวิภตฺติโย;
สรูปเยวาปนเก, นิยตานิยเต ยถา.
โยชนานยเภทฺจ, คณนาสงฺคหฏฺิติ;
ลพฺภมานานุมาเนน, สลฺลกฺเขนฺโต ตหึ ตหึ.
าณํ าณวิยุตฺตมฺหิ, หิตฺวา ปีตึ อุเปกฺขิเต;
เวทนา ปริวตฺเตนฺโต, กามปฺุเ จ เสสเก.
มหากฺริเย จ โยเชยฺย, ปหาย วิรติตฺตยํ;
อปฺปมฺา จ หิตฺวาถ, มหาปาเก จ โยชเย.
ตกฺกาทึ กมโต หิตฺวา, สพฺพตฺถ วิรติตฺตยํ;
ปฺจเม อปฺปมฺาย, หิตฺวา รูเป จ โยชเย.
หิตฺวาปฺปมฺา โยชเย, ยถาฌานมนุตฺตเร;
โลกุตฺตรินฺทฺริยฺเจว, คเหตฺวา วิรติตฺตยํ.
ฌานานิ ¶ จตุตาลีส, สุขยุตฺตานิ วตฺตเร;
อุเปกฺขิตานิ เตวีส, ปฺจมชฺฌาเน จ สพฺพถา.
อปฺปมฺาวิรติโย, กามปฺุเสุ ลพฺภเร;
อปฺปมฺา รูปชฺฌาน-จตุกฺเก จ มหากฺริเย.
โลกุตฺตเรสุ สพฺพตฺถ, สมฺโภติ วิรติตฺตยํ;
นตฺถิทฺวยมฺปิ อารุปฺเป, มหาปาเก จ ปฺจเม.
วิตกฺกาทิตฺตยํ ¶ ปฺา, ปฺจ จานิยตา จลา;
หานิพุทฺธิวสา เสสา, น จลนฺติ กุทาจนํ.
พาวีสติวิโธ เจตฺถ, สงฺคโห อนวชฺชเก;
ทฺวยทฺวยวสา เจว, ฌานปฺจกโตปิ จ.
อิติ ตฺวานวชฺเชสุ, ราสิสงฺคห สมฺภวํ;
สาวชฺเชสุปิ วิฺเยฺยา, วิฺุนา ราสโย กถํ.
โลภมูเลสุ ปเม, ผสฺสปฺจกราสิ จ;
ฌานปฺจกราสี จ, ตเถวินฺทฺริยปฺจกํ.
มคฺคพลจตุกฺกฺจ, เหตุกมฺมปถทุกา;
โลกนาสกราสี จ, สมโถ สมถทฺทุกา.
ตตฺรมชฺฌตฺตตํ หิตฺวา, เยวาปนกนามกา;
จตฺตาโร เจติ ลพฺภนฺติ, ตตฺเถกาทส ราสโย.
ทฺวตฺตึเสว ปทาเนตฺถ, เทสิตานิ สรูปโต;
ตานิ เยวาปนเกหิ, ฉตฺตึเสว ภวนฺติ จ.
อสมฺภินฺนปทาเนตฺถ, สมวีสติ สมฺภวา;
สวิภตฺติกนามา จ, นว ธมฺมา ปกาสิตา.
เอกทฺวยติจตุกฺก-ฉฏฺานนิยตา ปน;
เอกาทส ฉเฬกา จ, กเมเนโก ปุเนกโก.
นตฺเถวานิยตา ¶ เหตฺถ, เยวาปนกนามกา;
โยชนานยเภโท จ, ตสฺมา ตตฺถ น วิชฺชติ.
มาโน จ ถินมิทฺธฺจ, อิสฺสา มจฺฉริยํ ตถา;
กุกฺกุจฺจมิติ สาวชฺเช, ฉเฬวานิยตา มตา.
มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ;
ถินมิทฺธํ ตโย เสสา, ปฏิฆทฺวยโยคิโน.
อิจฺเจวมฏฺ ¶ สาวชฺชา, อนวชฺชฏฺวีสติ;
ฉตฺตึส มานสา สพฺเพ, โหนฺตานิยตโยคิโน.
เตหิ ยุตฺตา ยถาโยคํ, เอกทฺวิตฺตยปฺจหิ;
ทฺเว ทฺวาวีสํ ตโย เจว, นว จาถ ยถากฺกมํ.
อิติ วุตฺตานุสาเรน, ลพฺภมานวสา ปน;
ตทฺเสุปิ โยเชยฺย, สาวชฺเชสุ ยถากฺกมํ.
โลภมูเลสุ โลภฺจ, โทสฺจ ปฏิฆทฺวเย;
โมหมูเล กงฺขุทฺธจฺจํ, คเหตฺวา เหตุราสิยํ.
ทิฏฺึ ทิฏฺิวิยุตฺตมฺหิ, หิตฺวา ปีติมุเปกฺขิเต;
เวทนํ ปริวตฺเตนฺโต, โทสมูเล จ ปณฺฑิโต.
ตถา กมฺมปถํ ทิฏฺึ,
ปีตึ ฉนฺทฺจ โมมุเห;
กงฺขิเต อธิโมกฺขฺจ,
หิตฺวา โยเชยฺย ราสโย.
จิตฺตสฺส ิตึ ปตฺตาสุ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา ปน;
กงฺขิเต ปริหีนาว, อินฺทฺริยาทีสุ ปฺจสุ.
อิติ ทฺวาทสธา ตฺวา, สาวชฺเชสุปิ สงฺคหํ;
อเหตุเกปิ วิฺเยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ.
อฏฺารสาเหตุเกสุ ¶ , ปฺจวิฺาณมานเส;
ผสฺสปฺจกราสี จ, ฌานฏฺานทุกํ ตถา.
อินฺทฺริยตฺติกราสี จ, เยวาปนกนามโก;
เอโก มนสิกาโรติ, จตฺตาโร ราสโย สิยุํ.
อสมฺภินฺนา ปนฏฺเว, ทฺเว ตตฺถ สวิภตฺติกา;
เอกทฺวยติกฏฺานา, ฉเฬโก จ ปุเนกโก.
มโนธาตุตฺติกาเหตุ-ปฏิสนฺธิยุเค ปน;
วิตกฺโก จ วิจาโร จ, อธิกา ฌานราสิยํ.
สุขสนฺตีรเณ ¶ ปีติ, ทุติยาวชฺชเน ปน;
วีริยฺจ สมาธิฺจ, ลพฺภตินฺทฺริยราสิยํ.
อธิกา หสิเต โหนฺติ, ปีติ จ วีริยาทโย;
เยวาปนาธิโมกฺโข จ, ปฺจวิฺาณวชฺชิเต.
อิจฺจานวชฺเช พาวีส,
สาวชฺเช ทฺวาทสาปเร;
โยคา เหตุมฺหิ ปฺเจเต,
ตาลีเสกูนกา กถาติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิโยคกถา นิฏฺิตา.
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
๑๔. ราสิสมฺภวกถา
นเวว ¶ เยวาปนกา, อฏฺารส จ ราสโย;
นวภึสติสมฺภินฺนา, ทส ทฺเว สวิภตฺติกา.
เอกทฺวยติจตุฉสตฺตฏฺานานวชฺชเก;
สตฺตวีสติ สตฺเตโก, ทฺวยเมโก ปุเนกโก.
ทเสว เยวาปนกา, เอกาทส จ ราสโย;
อฏฺวีสติสมฺภินฺนา, ทเสว สวิภตฺติกา.
เอกทฺวยติจตุกฺกฉฏฺานนิยตา ปน;
อฏฺารส จ สตฺเตโก, เอโก เจโกว ปาปเก.
ทฺเว เยวาปนกา โหนฺติ, ราสโย จ จตุพฺพิธา;
เตรเสตฺถ อสมฺภินฺนา, ตโยว สวิภตฺติกา.
เอกทฺวยติกฏฺานา, ทส ทฺเวโก อเหตุเก;
อิจฺจานวชฺชา สาวชฺชา-เหตุเก โยคนิจฺฉโย.
สตฺตาปิ ¶ นตฺถิ สาวชฺเช, นิรวชฺเช ปกาสโก;
อเหตุเก จ มคฺคาทิราสโย นตฺถิ จุทฺทส.
อนวชฺชา ตุ สาวชฺเช, สาวชฺชกานวชฺชเก;
จิตฺตุปฺปาทมฺหิ นตฺเถว, นตฺโถภยมเหตุเก.
สาวชฺชา ปน สาวชฺเช, อนวชฺชานวชฺชเก;
คเหตพฺพา ตุ สพฺพตฺถ, สาธารณา ปกิณฺณกา.
ฌานปฺจกจิตฺเตสุ, สตฺตสฏฺิสุ นิทฺทิเส;
ฌานงฺคโยคเภเทน, ราสิเภทํ ตหึ ตหึ.
จตุฉกฺกานวชฺเชสุ ¶ , าณปีติกตํ ตถา;
จตุวีส ปริตฺเตสุ, จตุธา เภทมุทฺทิเส.
สราควีตราคานํ, อปฺปมฺาปวตฺติยํ;
กรุณามุทิตา โหนฺติ, กามปฺุมหากฺริเย.
อุปจารปฺปนาปตฺตา, สุขิตา สตฺตโคจรา;
ตสฺมา น ปฺจมารุปฺเป, มหาปาเก อนุตฺตเร.
โสตาปติตุเปกฺขาสุ, ปริกมฺมาทิสมฺภเว;
ฌานานํ ตุลฺยปากตฺตา, ตปฺปาเกสุ จ ลพฺภเร.
วิรตี จ สราคานํ, วีติกฺกมนสมฺภวา;
สมฺปตฺเต จ สมาทาเน, กามปฺุเสุ ลพฺภเร.
ตํตํทฺวาริกทุสฺสิลฺย-เจตนุจฺเฉทกิจฺจโต;
มคฺเค จ ตุลฺยปากตฺตา, ผเล จ นิยตา สิยุํ.
ปวตฺตาการวิสยภินฺนา ปฺจาปิ สมฺภวา;
โลกิเย ลพฺภมานาปิ, วิสุํ เจว สิยุํ น วา.
ปาปา ลพฺภนฺติ ปาเปสุ, สตฺต ฉกฺเกกกา กมา;
สรูปเยโวภยกา, นิยตฏฺ ฉเฬตเร.
สาธารณา จ สพฺพตฺถ, ยถาวุตฺตา ปกิณฺณกา;
ตตฺถ เจกคฺคตา นตฺถิ, อินฺทฺริยาทีสุ กงฺขิเต.
ฉนฺทาธิโมกฺขา ¶ เยวาปิ, วีเสกาทสวชฺชิเต;
อุทฺธจฺจเมกาทสสุ, มชฺฌตฺตมนวชฺชเก.
สพฺพตฺถ มนสิกาโร, ติทฺเวกทฺวิติกาปเร;
อฏฺฏฺวีสจตูสุ, ปฺจทฺวีสุ ยถากฺกมํ.
สมุทายวเสเนตฺถ, อุทฺธจฺจวิรติตฺตยํ;
สวิภตฺติกมฺตฺถ, อวิภตฺติกเมว ตํ.
จิตฺตุปฺปาเทสุ ¶ เตเนตํ, วิภตฺติอวิภตฺติกํ;
อิติ สาธุ สลฺลกฺเขยฺย, สมฺภวาสมฺภวํ พุโธติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสมฺภวกถา นิฏฺิตา.
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
๑๕. ราสิสงฺคหกถา
เตตฺตึส เจว ทฺวตฺตึส, เอกตึส จ ตึส จ;
เอกทฺวตฺตึสหีนา จ, ตึส ธมฺมานวชฺชเก.
ทส ธมฺมา ตุ สาวชฺเช, ฉปฺจจตุราธิกา;
เอกาทส ทส นว, สตฺตธาเหตุเก ปน.
อิตฺถํ จุทฺทสธา ภินฺนา, โกฏฺาสา ตุ สรูปโต;
วิภตฺตา เตหิ ยุตฺตา จ, จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํ.
ติกฏฺกา ปฺจวีส, ทส ปฺจาธิกา นว;
อฏฺารเสติ สตฺเตเต, อนวชฺชา ตเถตเร.
ทฺเว จตฺตาโร ฉเฬกํ ทฺเว,
ปฺจาถ ทสธาปเร;
สาวชฺชาเหตุกา เจติ,
โกฏฺาสา โหนฺติ จุทฺทส.
นว ¶ จาปิ ฉ จตฺตาโร, จตุปฺจฉสตฺตกา;
นว ทฺเว ทฺเว ตเถโก จ, เยวาปนกสงฺคหา.
เตหิ ¶ ยุตฺตา ปนฏฺาถ, วีเสกตึส มานสา;
ทฺเว ทฺเว ทฺเว ตีณิ เจกํ ทฺเว, อฏฺ ทส ยถากฺกมํ.
สตฺตตึสกโต ยาว, เอกตึสานวชฺชเก;
ติกฏฺกาทิเก สตฺต, ิตา นิยตสงฺคหา.
ปาเปสุ วีส เจกูน-วีสฏฺารส โสฬส;
จตุธา ทฺวีสุ จตูสุ, จตูสุ ทฺวีสุ จฏฺิตา.
เอกทฺวิปฺจทสสุ, จ ทฺวิธาเหตุเกสุ จ;
ติกทฺเวกาธิกา ธมฺมา, ทสฏฺ จ ยถากฺกมํ.
ปฺจทฺเวกทฺวิภิปฺจ, โกฏฺาสา นิยตา ิตา;
เตหิ ยุตฺตา ปนฏฺาถ, วีส ทฺเว ทฺเว ติเกกกา.
ปุพฺพาปรทฺวยาปฺุเ, กามปาเก อเหตุเก;
ปฺจมานุตฺตรารุปฺเป, นตฺถานิยตสมฺภโว.
ฉตฺตึสมานเสสฺเวว, ลพฺภนฺตานิยตา น วา;
เตปฺาสาวเสสา ตุ, สพฺเพ นิยตโยคิโน.
นิยตานิยเต กตฺวา, ลพฺภนฺโตภยถา ตถา;
สรูปเยโวภยกา, ติวิเธวํ ตุ สงฺคหา.
เยฺยา วุตฺตานุสาเรน, เตหิ ยุตฺตาว มานสา;
ตโต ปุน วิภาเวยฺย, สพฺพสงฺคาหิกํ นยํ.
เอกูนตาลีสกโต, ยาเวกตฺตึสกา ิตา;
นวธา อนวชฺเชสุ, เตหิ ยุตฺตา จ มานสา.
ทฺเว จตฺตาโร ทเสวาถ, ติกปฺจาธิกา ทส;
เตวีส กมโต สตฺต, ทฺเว จ ปฺจทสาปเร.
ทฺเว จ ทฺเว ติกทฺเว ทฺเวกา, สาวชฺเชสุ จ โสฬส;
เอกูนวีส วีสาถ, วีเสกทฺวิตยาธิกา.
อเหตุเก ¶ ¶ ปนฏฺาถ, ทเสกทฺวิตยาธิกา;
ทสปฺจ ทฺวิเกกาติ, ภวนฺเตกูนวีสติ.
ลพฺภมานานุสาเรน, ธมฺมานํ ปน สงฺคโห;
สกฺกา วุตฺตนเยเนว, วิฺาตุํ ปน วิฺุนาติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสงฺคหกถา นิฏฺิตา.
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
โสฬสโม ปริจฺเฉโท
๑๖. จิตฺตุปฺปาทกถา
จิตฺตุปฺปาเทสุ ธมฺมานํ, อิติ ตฺวา วินิจฺฉยํ;
จิตฺตุปฺปาทานเมวาถ, าตพฺโพ เภทสงฺคโห.
เวทนาหารโต เจว, เหตาธิปติโต ตถา;
ฌานินฺทฺริยมคฺคพลา, เยวาปนปถาทิโต.
ตตฺถ สุขา จ ทุกฺขา จ, อทุกฺขมสุขาติ จ;
ติสฺโส จ เวทนา วุตฺตา, สมฺโภคตฺถวิเสสโต.
สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ, โทมนสฺสมถาปรํ;
อุเปกฺขินฺทฺริยมิจฺเจวํ, ปฺจินฺทฺริยวิภาคโต.
กายวิฺาณยุคเฬ, สุขทุกฺขา หิ เวทนา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ น.
อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, สุขา ทุกฺขา จ เวทนา;
โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ จ.
อทุกฺขิ ¶ อสุโขเปกฺขา, มชฺฌตฺตาติ จ เวทนา;
ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ, ตทฺเสุ ปกาสิตา.
สุขทุกฺขินฺทฺริยยุตฺตํ, กายวิฺาณกทฺวยํ;
โทมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตํ, ปฏิฆทฺวยมานสํ.
อฏฺารส ¶ ปริตฺตานิ, จตุกฺกชฺฌานมาทิโต;
โสมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตา, ทฺวาสฏฺิวิธ มานสา.
ทฺวตฺตึส จ ปริตฺตานิ, เตวีส ฌานปฺจมา;
โหนฺติเปกฺขินฺทฺริยยุตฺตา, ปฺจปฺาส มานสา.
สุขยุตฺตา ตุ เตสฏฺิ, ทุกฺขยุตฺตา ตโย ตหึ;
อทุกฺขมสุขยุตฺตา, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.
โอชฏฺมกรูปฺจ, เวทนํ สนฺธิมานสํ;
นามรูปฺจ กมโต, อาหรนฺตีติ เทสิตา.
อาหารา กพฬีกาโร, ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;
วิฺาณฺเจติ จตฺตาโร, อุปตฺถมฺภา จ สมฺภวา.
จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ,
อาหารารูปิโน ตโย;
กพฬีกาโร อาหาโร,
กาเม กายานุปาลโก.
อโลโภ จ อโทโส จ,
อโมโห จ ตถาปโร;
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
เหตู ธมฺมา ฉ เทสิตา.
กุสลากุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตาติ จ;
นวทฺวาทสธา ตตฺถ, วิปากกฺริยเภทโต.
ทส ¶ ปฺจาธิกา โหนฺติ, ภูมิเภทา ตโต ตหึ;
ปฺุปากกฺริยาเภทา, ตาลีส จตุนูนกา.
สนฺตีรณมโนธาตุ-ปฺจวิฺาณมานเส;
โวฏฺพฺพเน จ หสิเต, เหตุ นาม น วิชฺชติ.
โลภมูเลสุ ¶ โลโภ จ,
โมโห จ ปฏิฆทฺวเย;
โทโส โมโห จ ลพฺภนฺติ,
โมโห เอโกว โมมุเห.
าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ,
อโลภาทิทฺวยํ ภเว;
ตโต เสเสสุ สพฺพตฺถ,
อโลภาทิตโยปิ จ.
ติเหตุกา สตฺตจตฺตา-ลีส โหนฺติ ทฺวิเหตุกา;
พาวีส ทฺเวกเหตุกา, อฏฺารส อเหตุกา.
ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา;
สหชาตาธิปา ธมฺมา, วุตฺตาธิปตโย สิยุํ.
ยมาลมฺพํ ครุํ กตฺวา, นามธมฺมา ปวตฺตเร;
อารมฺมณาธิปนาเมน, ตทาลมฺพณมีริตํ.
ติเหตุกชเวสฺเวโก, จตูสุปิ ยถารหํ;
ทฺวิเหตุเกสุ สมฺโภติ, วีมํสาธิปตึ วินา.
อนุตฺตเร กามปฺุเ, ติเหตุกมหากฺริเย;
โลภมูเล จ สาวชฺเช, ลพฺภตาลมฺพณาธิโป.
ตตฺถ จานิยตา กาเม, ลพฺภมานาปิ ลพฺภเร;
มหคฺคตานุตฺตเรสุ, นิยตาว ยถารหํ.
กฺริยาทฺวิเหตุปฏิเฆ ¶ ,
นตฺเถวาลมฺพณาธิโป;
โมมูหาเหตุเก ปาเก,
โลกิเย จ น โกจิปิ.
อุภยาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;
อุภยานิยตาธิปฺปา, สหชานิยตาธิปา.
อุภยวิปฺปยุตฺตา ¶ จ, ปฺจธา ตตฺถ มานสา;
อฏฺฏฺารส วีสํ ฉ, สตฺตตึส ยถากฺกมํ.
ปฺจาธิปติโยคา จ, จตุราธิปโยคิโน;
ติวิธาธิปยุตฺตา จ, วิมุตฺตาปิ จ สพฺพถา.
โสฬสาถ สมตฺตึส, ฉเฬวาถ ยถากฺกมํ;
สตฺตตึสติวิธาติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเส.
วีมํสาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;
อาลมฺพาธิปยุตฺตา จ, วิปฺปมุตฺตาปิ สพฺพถา.
จตุตฺตึส ทฺวิปฺาส, อฏฺวีส ยถากฺกมํ;
สตฺตตึสติ เจเวติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเส.
สหชาธิปลทฺธา ตุ, ทฺเวปฺาเสว สพฺพถา;
อาลมฺพาธิปลทฺธา จ, อุภยาธิปลาภิโน.
อฏฺวีเสว สพฺเพปิ, ทฺเวปฺาเสว สาธิปา;
เสสา นิราธิปา สพฺเพ, สตฺตตึสาปิ สพฺพถา.
เวทนาทิวเสเนวํ, ตฺวา เภทํ จตุพฺพิธํ;
ฌานินฺทฺริยมคฺคพล-วเสนาปิ วิภาวเย.
วิตกฺกเหฏฺิมํ ฌานํ, มโนปรํ มนินฺทฺริยํ;
เหตุปรฺจ มคฺคงฺคํ, พลํ วีริยปจฺฉิมํ.
อวิตกฺเก ¶ ปกติยา, ตสฺมา ฌานํ น วิชฺชติ;
อเหตุเก จ มคฺคงฺคํ, พลฺจาวีริเย ยถา.
อฏฺ รูปินฺทฺริยาเนตฺถ, อคยฺหนฺเตว สพฺพถา;
มคฺคินฺทฺริยพลฏฺเสุ, สมาธิ จ น กงฺขิเต.
กามปฺุเสฺวนิยตา, วิรตีปิ อนุทฺธตา;
ปฺานุตฺตรจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยตฺตยภาชิตา.
เสสา วุตฺตานุสาเรน, ลพฺภมานชฺฌานาทิกา;
เตหิ ยุตฺตา จ วิฺเยฺยา, จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํ.
โสมนสฺสยุตฺตา ¶ กาเม, โลกุตฺตรมหคฺคเต;
ปมชฺฌานจิตฺตา จ, ปฺจฌานงฺคิกา มตา.
ทุกฺขุเปกฺขายุตฺตา กาเม, ปฺจวิฺาณวชฺชิตา;
ทุติยชฺฌานจิตฺตา จ, จตุฌานงฺคิกา สิยุํ.
ฌานงฺคตฺตยสํยุตฺตา, ตติยชฺฌานมานสา;
จตุตฺถปฺจมารุปฺปา, ฌานงฺคทฺวยโยคิโน.
ปฺจวิฺาณยุคเฬ, ฌานงฺคํ นตฺถิ กิฺจิปิ;
อิตฺถํ ฌานานํ เภเทน, ปฺจธา มานสา ิตา.
เอกูนตึสติ สตฺต-ตึส เจกาทสาปเร;
จตุตฺตึส ทเสวาถ, คณิกา ตุ ยถากฺกมํ.
โลกุตฺตเรสุ สพฺเพสุ, อินฺทฺริยานิ นวุจฺจเร;
ติเหตุเกสุ สพฺเพสุ, โลกิเยสุ ปนฏฺธา.
าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, สตฺตธาว สมุทฺธเร;
สิตโวฏฺพฺพนา ปฺุเ, ปฺจธาว ปกาสเย.
วิจิกิจฺฉาสหคเต, จตุธาว วินิทฺทิเส;
ตีณินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เสสาเหตุกมานเส.
อฏฺ ¶ เจกูนตาลีส, ทฺวาทส วาถ เตรส;
เอกฺจ โสฬส เจติ, ฉพฺพิธา ตตฺถ สงฺคโห.
ปมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;
สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสํ ฌานมนุตฺตรํ.
โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกํ;
ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.
เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;
าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.
โทสมูลทฺวยฺเจว, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตา จ, มคฺคงฺคตฺตยโยคิโน.
วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต ¶ , วุตฺโต มคฺโค ทุวงฺคิโก;
อมคฺคาเหตุโก เจติ, สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห.
อฏฺ ทฺวตฺตึสติ เจว, ทส ปฺจาธิกาปเร;
ตาลีส กมโต สตฺต, เอกฺจฏฺทสาปเร.
พลานิ ปน สตฺเตว, สพฺพตฺถาปิ ติเหตุเก;
าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, ฉ พลานิ สมุทฺทิเส.
จตุธากุสเล โหนฺติ, ติวิธา กงฺขิเต ปน;
ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพํ, อพลํ เสสมีริตํ.
ฉพฺพิโธ สงฺคโห ตตฺถ, สตฺตตาลีสถาปเร;
ทฺวาทเสกาทเสกํ ทฺเว, โสฬเสติ ยถากฺกมํ.
อิตฺถํ ปฺจ ฉ สตฺต ฉ-โกฏฺาสา กมโต ิตา;
จตุวีสติ สพฺเพปิ, ฌานงฺคาทิวสา กถา.
อิติ เจตสิกวิภาเค จิตฺตุปฺปาทกถา นิฏฺิตา.
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
๑๗. ทิฏฺิสงฺคหกถา
เยวาปนกนาเมน ¶ , ธมฺมา ฉนฺทาทโย ตถา;
ขนฺธาทโย จ โกฏฺาสา, อุทฺทิฏฺา หิ ยถารหํ.
ตตฺถ ฉนฺทาทโย ธมฺมา, วิภตฺตาว ยถารหํ;
ขนฺธาทิราสโย วาปิ, วิฺเยฺยา ทานิ สมฺภวา.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;
สฺา จ สฺากฺขนฺโธติ, ฉพฺพิธาปิ ปกาสิตา.
สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, เสสา เจตสิกา มตา;
วุตฺตา วิฺาณกายา ฉ, วิฺาณกฺขนฺธนามโต.
รูปกฺขนฺโธ ¶ ปุเนโกว, สมฺปยุตฺตาวิโยคิโน;
อรูปิโน จ จตฺตาโร, ปฺจกฺขนฺธา ปวุจฺจเร.
มนายตนนามํ ตุ, จิตฺตเมว ตถาปรา;
จกฺขุวิฺาณธาตาทิสตฺตวิฺาณธาตุโย.
สพฺเพ เจตสิกา ธมฺมา, ธมฺมายตนสงฺคหา;
ธมฺมธาตูติ จ วุตฺตา, ทฺวิปฺาสาปิ สพฺพถา.
สุขุมานิ จ รูปานิ, นิพฺพานฺเจตฺถ คยฺหเร;
โอฬาริกานิ รูปานิ, ทสายตนธาตุโย.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายายตนนามกา;
รูปสทฺทคนฺธรส-โผฏฺพฺพายตนานิ จ.
ทฺวาทสายตนา สพฺเพ, โหนฺตฏฺารสธาตุโย;
ขนฺธา เปตฺวา นิพฺพานํ, นตฺถิ ปณฺณตฺติ ตีสุปิ.
อาหาราทิ ¶ จ โกฏฺาสา, ปุพฺเพ วุตฺตนยาว เต;
อิติ มิสฺสกสงฺเขโป, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, จุทฺทสาปิ ววตฺถิตา;
เย สาวชฺชาว เตสมฺปิ, สงฺคโห ทานิ นิยฺยเต.
กามาสโว ภวาสโว, ทิฏฺาวิชฺชาสวาติ จ;
จตฺตาโร อาสวา วุตฺตา, ตโย ธมฺมา สรูปโต.
อาสวา อาสวฏฺเน,
โอฆา วุยฺหนโต ตถา;
โยเชนฺตีติ จ โยคาติ,
เต จตฺตาโร จ เทสิตา.
กามพฺภโว จ ปฏิโฆ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;
สีลพฺพตปรามาโส, ภวราโค ตถาปโร.
อิสฺสา มจฺฉริยาวิชฺชา, อิติ สํโยชนา ทส;
อฏฺ ธมฺมา สรูเปน, อภิธมฺเม ปกาสิตา.
อิสฺสามจฺฉริยํ ¶ หิตฺวา, กตฺวา มานุทฺธวํ ตหึ;
ภินฺทิตฺวา ภวราคฺจ, รูปารูปวสา ทฺวิธา.
ปฺโจรมฺภาคิยา เจว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยาติ จ;
ทส สํโยชนา วุตฺตา, สุตฺเต สตฺต สรูปโต.
คนฺถา ธมฺมา จ จตฺตาโร, ตโย ธมฺมา สรูปโต;
อภิชฺฌากายคนฺโถ จ, พฺยาปาโท จ ปวุจฺจติ.
สีลพฺพตปรามาโส, กายคนฺโถ ตถาปโร;
อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ ทิฏฺิ วิเภทิโต.
กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธมถาปรํ;
ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, กงฺขาวิชฺชาติ อฏฺิเม.
ธมฺมา ¶ นิวรณา นาม, ฉธา จ ปน เทสิตา;
มิจฺฉาทิฏฺิ ปเนกาว, ปรามาโสติ วุจฺจติ.
อุปาทานานิ จตฺตาริ, กามุปาทาทินามกา;
ทิฏฺิสีลพฺพตํ อตฺต-วาทุปาทานเมว จ.
โลภทิฏฺิวสา ทฺเวว, ติวิธา ทิฏฺิ เทสิตา;
ทิฏฺิ สีลพฺพตมตฺต-วาโท เจติ มเหสินา.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;
ถินมุทฺธจฺจเมวาถ,
โลกนาสยุคํ ตถา.
อิตฺถํ กิเลสวตฺถูนิ, กิเลสาติ ปกาสิตา;
ทเสเต ตุ สมานาว, ปรโต จ สรูปโต.
กามราโค จ ปฏิโฆ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;
ภวราโค อวิชฺชาติ, ฉ สตฺตานุสยา มตา.
๖๒๐. คาหา จ ปลิโพธา จ, ปปฺจา เจว มฺนา.
ตณฺหา มาโน จ ทิฏฺิ จ, ทิฏฺิ ตณฺหา จ นิสฺสยา.
ปรามาเสกโก ¶ ทฺเวว, นิสฺสยา มฺนา ตโย;
อาสโวฆโยคคนฺถา, อุปาทานา จ ทุพฺพิธา.
อฏฺ นีวรณา วุตฺตา, สตฺตธานุสยา กถา;
สํโยชนา กิเลสา จ, ทเสว ปรโต ิตา.
เอกทฺวิติฉสตฺตฏฺทสกา ตุ ยถารหํ;
ธมฺมา สรูปโต โหนฺติ, ยถาวุตฺเตสุ ราสิสุ.
กามราคภวราคา, กามาสวภวาสวา;
รูปราคารูปราค, อิติ โลโภ วิเภทิโต.
อิทํสจฺจาภินิเวโส ¶ , ทิฏฺิ สีลพฺพตํ ตถา;
อตฺตวาโท ปรามาโส, อิติ ทิฏฺิ ปวุจฺจติ.
ทิฏฺิ ปฺจทสวิธา, โลภฏฺารสธา ตหึ;
เสสา สปรราสีหิ, สมานา ทฺวาทสฏฺิตา.
เอกาทสสมุฏฺาเน, ทิฏฺิโลภา ววตฺถิตา;
อวิชฺชา สตฺตสุ วุตฺตา, ปฏิโฆ ปน ปฺจสุ.
มาโน จ วิจิกิจฺฉา จ, จตุฏฺาเนสุ อุทฺธโฏ;
ตีสุ ทฺวีสุ จ ถีนนฺติ, อฏฺเเต สวิภตฺติกา.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจมิทฺธโลกวินาสกา;
ฉาวิภตฺติกธมฺมาติ, อสมฺภินฺนา จตุทฺทส.
รูปราคารูปราค-กามาสวภวาสวา;
โหนฺติ ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, ปุพฺเพ วุตฺตนยา ปน.
อิติ สาวชฺชสงฺเขปํ, ตฺวา ปุน วิจกฺขโณ;
โพธิปกฺขิยธมฺมานํ, สงฺคหมฺปิ วิภาวเย.
เยสุ สฺาจิตฺตทิฏฺิ-วิปลฺลาสา ยถากฺกมํ;
สุภํ สุขํ นิจฺจมตฺตา, อิติ ทฺวาทสธา ิตา.
ตตฺถ กาเย เวทนาสุ, จิตฺเต ธมฺเมสุ จกฺกมา;
อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจมนตฺตาติ อุปฏฺิตา.
ยถาวุตฺตวิปลฺลาสปหานาย ¶ ยถารหํ;
ภินฺนา วิสยกิจฺจานํ, วเสน ปน สมฺภวา.
จตฺตาโร สติปฏฺานา, กายานุปสฺสนาทโย;
อิติ วุตฺตา ปเนกาว, สมฺมาสติ มเหสินา.
อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาปปหานานุปฺปนฺนาย จ;
อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติ อภิวุทฺธิยา.
ปทหนฺตสฺส ¶ วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;
สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร, อิติ วุตฺตา มเหสินา.
ฉนฺโท จ วีริยํ จิตฺตํ, วีมํสาติ จ ตาทินา;
จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, วิภตฺตา จตุราธิปา.
สทฺธินฺทฺริยฺจ วีริยํ, สติ เจว สมาธิ จ;
ปฺินฺทฺริยฺจ ปฺเจว, โพธิปกฺขิยสงฺคเห.
อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเน, พลฏฺเน พลานิ จ;
อิติ ภินฺนา วิภตฺตา จ, ทุวิธาปิ มเหสินา.
สตี จ ธมฺมวิจโย, ตถา วีริยปีติโย;
ปสฺสทฺธิ จ สมาธิ จ, อุเปกฺขาติ จ ตาทินา.
เทสิตา สตฺต โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตสฺส สภาวโต;
กายจิตฺตวสา ภินฺนํ, กตฺวา ปสฺสทฺธิเมกกํ.
สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;
สมฺมาสติ สมาธี จ, มคฺโค อฏฺงฺคิโก มโต.
อิติ สตฺเตว สงฺเขปา, สตฺตตึส ปเภทโต;
เอกํ กตฺวาน ปสฺสทฺธึ, อสมฺภินฺนา จตุทฺทส.
นวธา วีริยํ วุตฺตํ, ฉสุ ราสีสุ ปฺจสุ;
อฏฺธา สติ เสสา ตุ, สมานปทราสิกา.
ปฺจสฺเวว ตุ ปฺา จ, สมาธิ จตุราสิโก;
สทฺธา ทฺวีสุ วิภตฺตาติ, ปฺเจเต สวิภตฺติกา.
นวา ¶ วิภตฺติกา เสสา, ฉนฺโท จิตฺตมถาปรํ;
ปีติ ปสฺสทฺธิเปกฺขา จ, สงฺกปฺโป วิรติตฺตยํ.
อิติ วุตฺตนยา สพฺเพ, โพธิปกฺขิยสงฺคหา;
โลกุตฺตเรสุ สมฺโภนฺติ, สพฺพถาปิ ยถารหํ.
ปุพฺพภาเค ¶ ยถาโยคํ, โลกิเยสุ จ ลพฺภเร;
นิพฺเพทภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.
อิติ มิสฺสกสาวชฺชา, โพธิปกฺขิยสงฺคหา;
เยวาปนกราสิมฺหิ, ยถาสมฺภวโต ิตา.
กมฺมปถา ตุ สมฺโภนฺติ, ปฺุาปฺุเสุ สพฺพถา;
อปถา จ สุจริตา, ตถา ทุจฺจริตาปิ จ.
ตตฺถ กมฺมปถฏฺาเน, อนภิชฺฌาทโย ปน;
อุปจาเรน วุจฺจนฺติ, วิปาเกสุ กฺริเยสุ วาติ.
อิติ เจตสิกวิภาเค ทิฏฺิสงฺคหกถา นิฏฺิตา.
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ เจตสิกวิภาโค.
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
๓. รูปวิภาโค
๑๘. สรูปกถา
เตปฺาส ปนิจฺเจวํ, นามธมฺมา ปกาสิตา;
อฏฺวีสวิธํ ทานิ, รูปํ นาม กถียติ.
ปถวาโป จ เตโช จ, วาโย เจติ จตุพฺพิโธ;
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา, กาโยติ ปน ปฺจ จ.
รูปสทฺทคนฺธรสา, จตฺตาโร จ อถาปรํ;
อิตฺถิปุมฺภาวยุคฬํ, ชีวิตํ หทยมฺปิ จ.
กายวิฺตฺติ ¶ ¶ เจวาถ, วจีวิฺตฺติ จ ทฺวยํ;
อากาสธาตุ รูปสฺส, ลหุตา มุทุตา ตสฺส.
กมฺมฺตา อุปจโย, สนฺตติ ชรตา ปน;
อนิจฺจตา จ กพฬีการาหาโรติ สพฺพถา.
อฏฺวีสวิธํ โหติ, รูปเมตํ สรูปโต;
ตสฺส ลกฺขณเภเทน, สภาวฺจ วิภาวเย.
สนฺธารณํ ตุ ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา;
อาพนฺธนมาโปธาตุ, อาปคฺฆรณลกฺขณา.
ปริปาจนตา เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา;
สมุทีรณตา วาโยธาตุ วิตฺถมฺภลกฺขณา.
สพฺพตฺถาวินิภุตฺตาปิ, อสมฺมิสฺสกลกฺขณา;
ตํตํภาวสมุสฺสนฺนสมฺภาเรสุปลกฺขิตา.
อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, เสสรูปสฺส นิสฺสยา;
จตุเธวํ กลาเปสุ, มหาภูตา ปวตฺตเร.
จกฺขุ สมฺภารจกฺขุมฺหิ, สตฺตกฺขิปฏโลจิเต;
กณฺหมณฺฑลมชฺฌมฺหิ, ปสาโทติ ปวุจฺจติ.
เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ อนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมฺเจตํ, อูกาสิรสมูปมํ.
โสตํ โสตพิลสฺสนฺโต,
ตมฺพโลมาจิเต ตถา;
องฺคุลิเวธนากาเร,
ปสาโทติ ปกาสิโต.
อนฺโต อชปทฏฺาเน, ฆานํ ฆานพิเล ิตํ;
ชิวฺหา ชิวฺหาย มชฺฌมฺหิ, อุปฺปลาการสนฺนิเภ.
อิจฺเจวํ ¶ ปน จตฺตาโร, ตํตํเทสววตฺถิตา;
กายปฺปสาโทปาทินฺเน, สพฺพเกติ ยถากฺกมํ.
รูปาทฺยาภิฆาตารหภูตานํ ¶ วา ยถารหํ;
ทฏฺุกามนิทานาทิกมฺมภูตานเมว วา.
ปสาทลกฺขณา ภูตรูปานํ ภูตนิสฺสิตา;
กปฺปาสปฏลสฺเนหสนฺนิภาติ จ วณฺณิตา.
ปฺจาปิ ชีวิตารกฺขา, รูปาทิปริวาริตา;
ธีตราว กุมาราว, กลาปนฺตรวุตฺติโน.
รูปํ นิภาโส ภูตานํ, สทฺโท นิคฺโฆสนํ ตถา;
คนฺโธ จ คนฺธนํ ตตฺถ, รโส จ รสนียตา.
ภูตตฺตยฺจ โผฏฺพฺพํ, อาโปธาตุวิวชฺชิตํ;
สทฺโท อนิยโต ตตฺถ, ตทฺเ สหวุตฺติโน.
จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณา ตุ ยถากฺกมํ;
ปฺเจว ปฺจวิฺาณวีถิยา วิสยา มตา.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปนิตฺถิตฺตํ, อิตฺถิภาโวติ เทสิโต;
ปุริสตฺตํ ตถาภาโว, ปุริสินฺทฺริย นามโก.
ตํ ทฺวยํ ปนุปาทินฺเน, กาเย สพฺพตฺถ ลพฺภติ;
กลาปนฺตรภินฺนฺจ, ภินฺนสนฺตานวตฺติ จ.
รูปานํ กมฺมชาตานํ, อนุปาลนลกฺขณํ;
ชีวิตินฺทฺริยรูปนฺติ, อายุ นาม ปวุจฺจติ.
มโนธาตุยา จ ตถา, มโนวิฺาณธาตุยา;
นิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุรูปํ หทยนิสฺสิตํ.
มชฺเฌ หทยโกสมฺหิ, อฑฺฒปฺปสตโลหิเต;
ภูตรูปมุปาทาย, จกฺขาทิ วิย วตฺตติ.
อากาสธาตุ ¶ รูปานํ, ปริจฺเฉทกลกฺขณา;
ตํตํรูปกลาปานํ, ปริยนฺโตติ วุจฺจติ.
จิตฺตํ สหชรูปานํ, กายสฺส คมนาทิสุ;
สนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ตุ ปจฺจโย.
วาโยธาตุวิกาโรยํ ¶ , กายวิฺตฺตินามโก;
วาโยธาตาธิกานํ ตุ, ภูตานมิติ เกจนา.
ตถา จิตฺตสมุฏฺิโน, วจีโฆสปฺปวตฺติยํ;
อุปาทินฺนรูปกายฆฏฺฏนสฺส ตุ ปจฺจโย.
ปถวีธาตุวิกาโรยํ, วจีวิฺตฺตินามโก;
ปถวีธาตาธิกานํ ตุ, ภูตานมิติ เกจนา.
ทฺเวปิ กายวจีกมฺมทฺวารภูตา ยถากฺกมํ;
เต ปน ฆฏฺฏนาเหตุ-วิการาการลกฺขณา.
วิฺาเปตีติ กาเยน, วาจาย จ วิจินฺติตํ;
สยฺจ วิฺายตีติ, วิฺตฺตีติ ปกิตฺติตา.
ลหุตา ปน รูปานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;
มุทุตาปิ จ รูปานํ, มทฺทวาการลกฺขณา.
กมฺมฺตา จ รูปานํ, โยคฺคตาการลกฺขณา;
คารวถทฺธตา โยคฺคปฏิปกฺขา ยถากฺกมํ.
สปฺปายมุตุมาหารํ, ลภิตฺวา จิตฺตสมฺปทํ;
ลหู มุทุ จ กมฺมฺํ, ยทา รูปํ ปวตฺตติ.
ตถาปวตฺตรูปสฺส, ปวตฺตาการเภทิตํ;
ลหุตาทิตฺตยมฺเปตํ, สหวุตฺติ ตทา ภเว.
สปฺปายํ ปฏิเวธาย, ปฏิปตฺตุปการิตา;
สาการา รูปสมฺปตฺติ, ปฺตฺตาว มเหสินา.
รูปสฺโสปจโย ¶ นาม, รูปสฺสาจยลกฺขโณ;
ปวตฺติลกฺขณา รูปสนฺตตีติ ปกาสิตา.
รูปมาจยรูเปน, ชายติจฺจุปรูปริ;
เปกฺขโตปจยาการา, ชาติ คยฺหติ โยคิโน.
อนุปฺปพนฺธากาเรน, ชายตีติ สเปกฺขโต;
ตทายํ สนฺตตาการา, ชาติ คยฺหติ ตสฺส ตุ.
เอวมาโภคเภเทน ¶ , ชาติรูปํ ทฺวิธา กตํ;
อตฺตูปลทฺธิภาเวน, ชายนฺตํ วาถ เกวลํ.
รูปํ วิวิตฺโตกาสสฺส, ปูรกฏฺเน จียติ;
อภาวา ปุนภาวาย, ปวตฺตํ สนฺตตีติ จ.
เอวมาการเภทาว, สพฺพาการวรากโร;
ชาติรูปํ ทฺวิธากาสิ, ชาติรูปวิโรจโน.
ชรตา นวตาหายา, รูปานํ ปากลกฺขณา;
อนิจฺจตนฺติ มปฺปตฺติ, ปริภิชฺชนลกฺขณา.
อิติ ลกฺขณรูปํ ตุ, ติวิธํ ภินฺนกาลิกํ;
สภาวรูปธมฺเมสุ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ.
เยน ลกฺขียติ รูปํ, ภินฺนาการํ ขเณ ขเณ;
วิปสฺสนานยตฺถาย, ตมิจฺจาห ตถาคโต.
กพฬีกาโร อาหาโร,
ยาเปตพฺโพชลกฺขโณ;
อาหาโร เสนฺทฺริยชาโต,
รูปกายานุปาลโก.
อิจฺเจวํ สปริจฺเฉทา, สวิการา สลกฺขณา;
อกิจฺจปฏิเวธาย, ทยาปนฺเนน ตาทินา.
ตตฺถ ¶ ตตฺถ ยถาโยคํ, เทสิตาติ ปกาสิตา;
รูปธมฺมา สรูเปน, อฏฺวีสติ สพฺพถา.
กตฺวาน ชาติเมกํ ตุ, ตตฺโถปจยสนฺตตึ;
สตฺตวีสติ รูปานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.
ภูตตฺตยํ ตุ โผฏฺพฺพํ, กตฺวา ฉพฺพีสธาปิ จ;
อุภยํ ชาติโผฏฺพฺพํ, คเหตฺวา ปฺจวีสติ.
รูปธมฺมานมิจฺเจวํ ¶ , วิภาเวยฺย วิสารโท;
สรูปํ นามสงฺเขปํ, สภาวฺจ สลกฺขณนฺติ.
อิติ รูปวิภาเค สรูปกถา นิฏฺิตา.
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
๑๙. ปเภทกถา
อฏฺวีสวิธมฺเปตํ, รูปํ ทานิ ยถารหํ;
ภูตรูปาทิเภเทหิ, วิภเชยฺย วิจกฺขโณ.
ปถวาทิกมิทนฺติ, ภูตรูปํ จตุพฺพิธํ;
อุปาทารูปมฺํ ตุ, จตุวีสติวิธํ ภเว.
ปฺจวิธมฺปิ จกฺขาทิรูปมชฺฌตฺติกํ มตํ;
เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา สตฺต ปฺจธา;
ปฺจปฺปสาทวิสยา, ปฺจารมฺมณนามกา.
เอกวีสติวิธํ ¶ เสสํ, ธมฺมารมฺมณสงฺคหํ;
มโนวิฺาณวิฺเยฺยํ, มโนทฺวารสฺส โคจรํ.
ปสาทา วิสยา เจว, ปฺจกา ทฺเวปิ สมฺภวา;
ทฺวาทสาปิ สรูเปน, ทสายตนธาตุโย.
ยเททํ ปน สพฺพมฺปิ, รูปํ สปฺปฏิฆํ มตํ;
ตเทโวฬาริกํ นาม, สนฺติเกติ ปวุจฺจติ.
เสสมปฺปฏิฆํ นาม, ธมฺมายตนธาตุ จ;
สุขุมฺเจว รูปฺจ, รูปํ โสฬสธา ิตํ.
ฉพฺพิธา วตฺถุรูปํ ตุ, ปสาทหทยมฺปิ จ;
อวตฺถุรูปํ เสสํ ตุ, ทฺวาวีสติวิธํ ภเว.
ปสาทา ¶ เจว วิฺตฺติ, ทฺวารรูปํ ตุ สตฺตธา;
เสสํ อทฺวารรูปํ ตุ, เอกวีสวิธมฺปิ จ.
ปสาทา ภาวยุคฬํ, ชีวิตฺเจติ อฏฺธา;
อินฺทฺริยรูปมฺํ ตุ, วีสธานินฺทฺริยํ สิยา.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, ภูตรูปนฺติ อฏฺธา;
อวินิพฺโภคมิตรํ, วินิพฺโภคํ ตุ วีสธา.
อวินิพฺโภครูปานิ, สทฺทวตฺถินฺทฺริยานิ จ;
นิปฺผนฺนํ อฏฺารสธา, รูปรูปนฺติ เวทิตํ.
ปริจฺเฉโท ปนากาโส, วิฺตฺติลหุตาทโย;
วิการา ลกฺขณา เจว, รูปสฺสุปจยาทโย.
ทสธาปิ อนิปฺผนฺนํ, นตฺเถตํ ปรมตฺถโต;
รูปสฺเสตนฺติ กตฺวาน, รูปมิจฺเจว วุจฺจติ.
รูปายตนเมเวกํ, สนิทสฺสนมีริตํ;
อนิทสฺสนมฺํ ตุ, สตฺตวีสติวิธมฺปิ จ.
กมฺมชํ ¶ ปนุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกาปรํ;
ติวิธํ จิตฺตชฺเจว, อุตุชาหารชนฺติ จ.
จกฺขุสมฺผสฺสวตฺถูติ, จกฺขุธาตุ ปกิตฺติตา;
น วตฺถุ ตสฺส เสสํ ตุ, สตฺตวีสติวิธํ ภเว.
โสตสมฺผสฺสวตฺถาทิ-วสา จ ทุวิธา ตถา;
ติวิธา จ วิภาเวยฺย, ยถาสมฺภวโต กถํ.
สนิทสฺสนรูปฺจ, วณฺโณ สปฺปฏิฆมฺปิ จ;
อนิทสฺสนมฺํ ตุ, ถูลํ สปฺปฏิฆํ ภเว.
อนิทสฺสนรูปฺจ, เสสมปฺปฏิฆมฺปิ จ;
โสฬสาติ จ สพฺพมฺปิ, รูปํ ติวิธมุทฺทิเส.
อปตฺตคาหกํ นาม, จกฺขุโสตทฺวยํ ปน;
สมฺปตฺตคาหกํ นาม, ฆานาทิตฺตยมีริตํ.
อคาหกมโต ¶ เสสํ, เตวีสติวิธํ ภเว;
กิฺจิ สารมฺมณํ นาม, น คยฺหตีติ สพฺพถา.
อุปาทา อชฺฌตฺติกํ รูปํ, อุปาทา พาหิรํ ตถา;
โนปาทา พาหิรฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ ภเว.
อชฺฌตฺติกมุปาทินฺนํ, พาหิรฺจ ตถาปรํ;
อนุปาทินฺนกฺเจติ, เอวมาทิวสาปิ จ.
ทิฏฺํ รูปํ สุตํ สทฺโท, คนฺธาทิ ติวิธํ มุตํ;
วิฺาตมฺวิฺเยฺยํ, มนสาติ จตุพฺพิธํ.
รูปรูปํ ปริจฺเฉโท, วิกาโร ลกฺขณํ กมา;
อฏฺารเสกกํ ปฺจ, จตุกฺกนฺติ จ ตํ ตถา.
ทฺวารฺจ โหติ วตฺถุ จ, น วตฺถุ ทฺวารเมว ตุ;
น ทฺวารํ วตฺถุเมวาถ, โนภยนฺติ จ นิทฺทิเส.
อุปาทา ¶ อนุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกํ ตถา;
โนปาทา ทุวิธฺเจติ, จตุทฺเธวมฺปิ เทสิตํ.
สปฺปฏิคฺฆมุปาทา จ, รูปมปฺปฏิฆํ ตถา;
โนปาทา ทุวิธฺเจติ, จตุทฺธา เอวมาทิโต.
เอกาทเสกชรูปํ, หทยินฺทฺริยนวกํ;
กมฺมชํ จิตฺตชฺเจว, ตถา วิฺตฺติกํ ทฺวยํ.
สทฺโท จิตฺโตตุโช ตสฺมา, รูปเมกํ ทฺวิชํ มตํ;
จิตฺโตตาหารสมฺภูตํ, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ.
นวากาสาวินิพฺโภคา, กมฺมาทิจตุสมฺภวา;
อถ ลกฺขณรูปนฺติ, รูปเมวํ ตุ ปฺจธา.
นวากาสาวินิพฺโภคา, นว วตฺถินฺทฺริยานิ จ;
อฏฺารสวิธํ รูปํ, กมฺมชํ โหติ ปิณฺฑิตํ.
สทฺทากาสาวินิพฺโภคา, วิฺตฺติลหุตาทโย;
ปฺจทสวิธํ รูปํ, จิตฺตสมฺภวมุทฺทิเส.
สทฺทากาสาวินิพฺโภคา ¶ , ลหุตาทิตฺตยนฺติ จ;
อุตุสมฺภวมีเรนฺติ, รูปํ เตรสธา ิตํ.
ปริจฺเฉทาวินิพฺโภคา, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ;
เอวมาหารชํ นาม, รูปํ ทฺวาทสธา ิตํ.
ชาติ ชรา จ มรณํ, น กุโตจิปิ ชายติ;
เอวมฺปิ ปฺจธา โหติ, รูปชาติวิภาคโต.
ปฺจวีสติวิธํ กมฺมํ, กามรูปววตฺถิตํ;
ชเนติ กมฺมชํ รูปํ, กามรูปภวทฺวเย.
ปฺจวิฺาณมารุปฺป-วิปากา สพฺพสนฺธิโย;
จุติ ขีณาสวสฺเสติ, โสฬเสเต วิวชฺชเย.
ปฺจสตฺตติ ¶ เสสานิ, จิตฺตานิมานิ สมฺภวา;
ชเนนฺติ จิตฺตชํ รูปํ, ปฺจโวการภูมิยํ.
ชเนภิ อุตุชํ รูปํ, เตโชธาตุ ภวทฺวเย;
กามภูมิยโมชา ตุ, ชเนตาหารชํ ตถา.
กมฺมํ ชเนติ รูปานิ, อตฺตชานิ ขเณ ขเณ;
จิตฺตมุปฺปาทกาลมฺหิ, อุปฺปาทานนฺตรํ ปรํ.
อุตุสมฺภวมีเรนฺติ, รูปํ เตรสธา ิตํ;
ปริจฺเฉทาวินิพฺโภคา, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.
สนฺธิยมฺปิ กมฺมชํ ตุ, ปวตฺเตปิ จ สมฺภวา;
ชเนติ รูปํ เสสานิ, ปวตฺเต, น ตุ สนฺธิยํ.
อินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเน, กมฺมาทิ ติวิธมฺปิ จ;
ชเนติ รูปํ มตเก, พาหิเร ตุ ยถารหํ.
อิติ กมฺมาทโย รูปํ, ชเนนฺติ จ ยถาสกํ;
เสสานมฺปิ จ รูปานํ, ปจฺจยา โหนฺติ สมฺภวา.
อิติ ¶ รูปวิภาคฺจ, ชาติเภทฺจ สมฺภวา;
ชนกาทิปฺปเภทฺจ, รูปานํ ตตฺถ ทีปเยติ.
อิติ รูปวิภาเค ปเภทกถา นิฏฺิตา.
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.
วีสติโม ปริจฺเฉโท
๒๐. กลาปกถา
อิติ ¶ วุตฺตปฺปกาเรน, สพฺพํ รูปมฺปิ ปิณฺฑิตํ;
สหวุตฺตินิยาเมน, เอกวีสวิธํ กถํ.
กมฺมํ จิตฺโตตุกาหารสมุฏฺานา ยถากฺกมํ;
นว ฉ จตุโร ทฺเว จ, กลาปา เอกวีสติ.
ชีวิตฺจาวินิพฺโภค-รูปานิ จ ยถากฺกมํ;
จกฺขาทิเกหิ โยเชตฺวา, ทสกา อฏฺ ทีปิตา.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกา จ จตุพฺพิธา;
กายิตฺถิปุมฺภาววตฺถุทสกา จ ตถาปเร.
ชีวิเตนาวินิพฺโภครูปานิ นวกนฺติ จ;
นเวเต กมฺมชา นาม, กลาปา สมุทีริตา.
อวินิพฺโภครูปานิ, สุทฺธฏฺกมถาปรํ;
กายวิฺตฺตินวกํ, กายวิฺตฺติยา สห.
วจีวิฺตฺติทสกํ, สทฺเทน สหวุตฺติโต;
ลหุตาเทกาทสกํ, ติณฺณนฺนํ สห สมฺภวา.
กายวิฺตฺติลหุตาทีหิ ทฺวาทสกํ ภเว;
วจีวิฺตฺติลหุตาทีหิ เตรสกํ ตถา.
อิติ จิตฺตสมุฏฺานา, กลาปา ฉ ปกาสิตา;
รูปาการวิการมฺปิ, สงฺคเหตฺวา ยถารหํ.
สุทฺธฏฺกํ ¶ ตุ ปมํ, สทฺเทน นวกํ ภเว;
ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทีหิ ตีหิปิ.
สทฺเทน ¶ ลหุตาทีหิ, ตถา ทฺวาทสกนฺติ จ;
กลาปา อุตุสมฺภูตา, จตุธาว ปกิตฺติตา.
สุทฺธฏฺกฺจ ปมํ, อาหารชมถาปรํ;
ลหุตาเทกาทสกํ, อิติ ทฺเว โอชชา มตา.
กลาปานํ ปริจฺเฉทลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;
น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.
ตตฺถ เจกูนนวุติ, เตสฏฺิ จ ยถากฺกมํ;
ตาลีเสกูนวีสา จ, กลาปงฺคานิ ตานิ จ.
ลกฺขณากาสรูปานิ, กลาเปสุ ตหึ ตหึ;
ปฺจ ปฺเจติ รูปานิ, ติสตํ โสฬสาธิกํ.
อคหีตคฺคหเณน, อฏฺวีสวิธานิปิ;
รูปโกฏฺาสนาเมน, ปฺจวีสติ ภาวเย.
ภูตตฺตยํ ตุ โผฏฺพฺพํ, กตฺวาปจยสนฺตตึ;
ชาติเมกฺจ กตฺวา วา, วินาถ หทยํ ตหึ.
ธมฺมสงฺคณิยํ เหตํ, รูปกณฺเฑ สรูปโต;
วตฺถุรูปํ น นิทฺทิฏฺํ, ปฏฺาเน เทสิตํ ตุ ตํ.
ทฺเว สทฺทนวกา เจว,
ตโย สุทฺธฏฺกาปิ จ;
ทฺเว ทฺเว จิตฺโตตุสมฺภูตา,
เอโก อาหารโชติ จ.
เตสมุฏฺานิกา ปฺจ, กมฺมชานิ นเวติ จ;
รูปรูปวเสเนเต, กลาปา จุทฺทเสริตา.
ทสเกสฺเวว สงฺคยฺห, ชีวิตนวกํ ตหึ;
ภาวทฺทสกเมกํ วา, กตฺวา วตฺถุํ วินา ตถา.
สทฺทา ¶ ¶ จิตฺโตตุชา ทฺเวว, เตสมุฏฺานิกา ตโย;
สุทฺธฏฺกา จ สตฺเตว, กมฺมชา ทสกานิ จ.
ฉนฺนวูติวิธํ ตตฺถ, รูปํ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา;
อคหีตคฺคหเณน, อฏฺารสวิธํ ภเว.
เตสเมว กลาปานํ, สตฺตกจฺฉกฺกปฺจกา;
จตุกฺกา จ ติกทฺวิกา, เอกกา จ ยถารหํ.
ทฺเว สตฺต นว ฉ ตโย, ตโยปิ จ ยถากฺกมํ;
จตฺตาโรติ จตุตฺตึส, สหวุตฺติกราสโย.
จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวตฺถุวสา สิยุํ;
อิตฺถิปุมฺภาวทสกสหิตา สตฺตกา ทฺวิธา.
จกฺขุโสตฆานหีนา, ปจฺเจกํ ทฺเว สภาวกา;
อภาวโต ภาวหีโน, อิตฺถํ ฉกฺกาปิ สตฺตธา.
จกฺขุโสตวิหีนา จ,
จกฺขุฆานวิหีนกา;
โสตฆานวิหีนา จ,
สภาวา ทฺเว ตโย ตโย.
จกฺขาเทเกกโต หีนา,
ติวิธาปิ อภาวโต;
อิจฺเจวํ ปฺจกา นาม,
นวกา ราสโย สิยุํ.
จกฺขาทิตฺตยหีนาว, เอกโต ทฺเว สภาวกา;
จกฺขาทิตฺตยโต ทฺวีหิ, ตโย หีนา อภาวกา.
รูปโลเก จกฺขุโสต-วตฺถุชีวิตนวกา;
จตฺตาโรว กลาปาติ, จตุกฺกา ฉ ยถารหํ.
อภาโว ทฺเว สภาวกา;
กายภาววตฺถุวสา,
อิติ โหนฺติ ตโย ติกา.
กายวตฺถุวเสเนโก, ทฺเว จ จิตฺโตตุสมฺภวา;
สทฺทนวกฏฺกาติ, ทุกา จ ติวิธา สิยุํ.
ชีวิตนวกฺเจกํ, เตสมุฏฺานิกานิ จ;
สุทฺธฏฺกานิ ตีณีติ, จตฺตาโร เอกกา สิยุํ.
จตุตฺตึส ปนิจฺเจเต, สนฺธิยฺจ ปวตฺติยํ;
รูปรูปกลาปานํ, ราสโย โหนฺติ สมฺภวา.
สตฺตติ สฏฺิมิจฺเจวมาทินา จ ยถารหํ;
กลาปราสิรูปานิ, ตตฺถ ตตฺถ วิภาวเย.
โสฬส ปฺจทเสติอาทิเภทวสาปิ จ;
อคหีตคฺคหเณน, ตตฺถ ตตฺถ วินิทฺทิเส.
จตุจตฺตาลีสสตํ, กลาปา โหนฺติ ปิณฺฑิตา;
ฉพฺพีส ตตฺถ รูปานิ, สหสฺสฺจ จตุสฺสตํ.
อิจฺจาปายจตุกฺเก จ, กาเม สุคติสตฺตเก;
รูเป จ ปฺจทสเก, อสฺาปายภูมิยํ.
จตุโกฏฺาสิเกสฺเวว, สตฺตวีสวิเธสุปิ;
ชาติฏฺาเนสุ สตฺตานํ, สนฺธิยฺจ ปวตฺติยํ.
อินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเน, ตถานินฺทฺริยกมฺหิ จ;
พหิสงฺขารสนฺตาเน, มตกาเย จ สมฺภวา.
ลพฺภมานกลาปา จ, กลาปานฺจ ราสโย;
ตตฺถ วิตฺถารสงฺเขปา, รูปานํ คณนาปิ จ.
เอตฺถ ¶ ¶ รูปา อวุตฺตา หิ, ยถาวุตฺตานุสารโต;
วิตฺถาเรตฺวาน วิฺเยฺยา, สพฺพถาปิ จ วิฺุนาติ.
อิติ รูปวิภาเค กลาปกถา นิฏฺิตา.
วีสติโม ปริจฺเฉโท.
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท
๒๑. อุปฺปตฺติกถา
อฏฺวีสติ รูปานิ, กลาปา เจกวีสติ;
วุตฺตา เจตฺตาวตา เตสํ, อุปฺปาโท ทานิ นิยฺยเต.
อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา;
อิจฺจุปฺปตฺติปเภเทน, จตสฺโส โยนิโย มตา.
ภุมฺมวชฺเชสุ เทเวสุ,
เปเต นิชฺฌามตณฺหิเก;
นิรเยสุ จ สมฺโภติ,
โยเนกาโวปปาติกา.
ภุมฺมเทเว มนุสฺเสสุ,
ติรจฺฉานาสุเร ตถา;
เปเตสุ จาวเสเสสุ,
จตสฺโสปิ จ โยนิโย.
ตตฺถณฺฑชา ชลาพุชา, คพฺภเสยฺยสมุคฺคโม;
สํเสทโชปปาติกา, โอปปาติกนามกา.
ตตฺถ ¶ สมฺปุณฺณายตโน, คพฺภเสยฺยสมุคฺคโม;
อภาโว ทฺเว สภาวา จ, อิตฺถิปุมฺภาวมิสฺสิตา.
ปริปุณฺณาปริปุณฺโณ, โอปปาติกนามโก;
อภาโว ทฺเว สภาวา จ, จตุราปายภูมิยํ.
สมฺปุณฺณายตโนเวโส ¶ ,
กาเม สุคติยํ ปน;
อาทิกปฺเป อภาโว จ,
ทฺเว สภาวา ตโต ปรํ.
อปริปุณฺณายตโน, อภาโว จ มหคฺคเต;
อิจฺเจวํ ทสธา โหนฺติ, สพฺพา สนฺธิสมุคฺคมา.
ตตฺเถว ทสธา ภินฺเน, อตฺตภาวสมุคฺคเม;
สนฺธิยฺจ ปวตฺเต จ, รูปุปฺปตฺตึ วิภาวเย.
ตตฺถาภาวกสตฺตานํ, คพฺภเสยฺยสมุคฺคเม;
กายวตฺถุวสา ทฺเวว, ทสกา โหนฺติ กมฺมชา.
รูปสนฺตติสีสานิ, ทฺเว จ รูปานิ วีสติ;
อคหีตคฺคหเณน, ตตฺเถกาทส นิทฺทิเส.
ตโต ปรํ ปวตฺติมฺหิ, วฑฺฒมานสฺส ชนฺตุโน;
จกฺขุทสกาทโย จ, จตฺตาโร โหนฺติ สมฺภวา.
อิจฺจาภาวกสตฺตานํ, ฉเฬวุตฺตมโกฏิยา;
เหฏฺิมโกฏิยา ทฺเวว, คพฺภเสยฺยสมุคฺคเม.
จกฺขุโสตฆานวสา, ตตฺถ ติทฺเวกหีนกา;
เอโก ตโย ตโย เจว, สิยุํติจตุปฺจกา.
โอปปาติกสงฺขาเต, อภาวกสมุคฺคเม;
ชิวฺหากายวตฺถุวสา, ตโย เหฏฺิมโกฏิยา.
อุตฺตมโกฏิยา ¶ โหนฺติ, ฉเฬโวภินฺนมนฺตเร;
จตุกฺกปฺจกา ตตฺถ, ทฺเวกหีนา ตโย ตโย.
ฉกฺกาทโย อภาวานํ,
อิจฺเจวํ ปฺจสงฺคหา;
เอโก ตโย ตโย เจโก,
เอโกติ จ ยถากฺกมํ.
สภาวกานํ ¶ ทฺวินฺนมฺปิ, ทุวิธา สตฺตกาทโย;
ภาวาทิกา ยถาวุตฺตา, นวธา นวธา สิยุํ.
สตฺเตวุตฺตมโต เหฏฺา, ติจตุกฺกา ตทนฺตเร;
จตุกฺกปฺจกจฺฉกฺกา, ปฺจฉกฺกาปิ จ ทฺวิธา.
ติณฺณนฺนมฺปิ วเสเนว, สตฺตกจฺฉกฺกปฺจกา;
จตุกฺกติกทุกฺกา จ, ฉ โกฏฺาสา ยถารหํ.
ทฺเว สตฺต จ นว ปฺจ, ตโย เจโก ยถากฺกมํ;
รูปสนฺตติสีสานํ, ราสโย สตฺตวีสติ.
กมฺมชาตา ยถาโยคํ, ปวตฺตนฺติ ขเณ ขเณ;
กามาวจรสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
ตตฺถ สนฺตติสีสานิ, รูปานิ จ ยถารหํ;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, สพฺพตฺถาปิ วินิทฺทิเส.
สีตุณฺโหตุสมฺาตา,
เตโชธาตุ ิติกฺขเณ;
ภูตา สนฺธิกฺขเณ รูปํ,
ชเนติ อุตุชฏฺกํ.
ปฏิสนฺธิมติกฺกมฺม, จิตฺตํ จิตฺตชมฏฺกํ;
ภวงฺคาทิมุปาทาย, ชเนตุปฺปตฺติยํ ปน.
ภุตฺตาหาโร ¶ ิติปฺปตฺโต, มาตรา จ สยมฺปิ จ;
สรีรานุคโต หุตฺวา, ชเนตาหารชฏฺกํ.
อิติ สุทฺธฏฺกานิ จ, เตสมุฏฺานิกาปเร;
สทฺทวิฺตฺติลหุตา, สมฺภเว สมฺภวนฺติ จ.
อิตฺถํ จตุสมุฏฺานา, กลาปา กามภูมิยํ;
ยาวชีวํ ปวตฺตนฺติ, ทีปชาลาว สนฺตติ.
จกฺขุโสตวตฺถุวสา, ทสกา จ ตโย ปรํ;
ชีวิตนวกฺเจว, รูปาวจรภูมิยํ.
โหนฺติ ¶ สนฺธิปวตฺตีสุ, จตฺตาโร กมฺมชา สทา;
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, ปวตฺเต อุตุจิตฺตชา.
ชีวิตนวกฺเจกํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;
ปวตฺเต อุตุชฺเจติ, ทฺเวธาสฺีนมุทฺทิเส.
อิจฺจุปฺปตฺติกมํ ตฺวา, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;
กลาปานฺจ รูปานํ, สมฺภวาสมฺภวมฺปิ จ.
อินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเน, สพฺเพ สมฺโภนฺติ สมฺภวา;
กลาปา เจว รูปานิ, ตถา สนฺตติราสโย.
พหิทฺธา มตกาเย จ, โนปลพฺภนฺติ กมฺมชา;
จิตฺโตชชา กลาปา จ, อุตุชา ลหุตาทโย.
ตถา สุทฺธฏฺกสทฺท-นวกฺโจตุ สพฺพถา;
กลาปา ตตฺถ ลพฺภนฺติ, ทฺเว จ รูปานิ อุทฺทิเส.
เตสมุฏฺานิกา สพฺเพ, กลาปา นตฺถิ สนฺธิยํ;
อุปฺปาทกาเล สพฺพตฺถ, ชรตานิจฺจตาปิ จ.
กลาปา กมฺมชา สนฺติ, ชาติรูปฺจ สนฺธิยํ;
รูปานิ จ กลาปา จ, สพฺเพปิ จ ปวตฺติยํ.
สนฺติ ¶ สพฺพานิ รูปานิ, กาเมสุ จตุสมฺภวา;
ชีวิตนวกํ หิตฺวา, กลาปา โหนฺติ วีสติ.
ทสเกสฺเวว คหิตํ, วิสุํ กาเม น ลพฺภติ;
ชีวิตนวกํ นาม, รูปโลเก วิสุํ สิยา.
อาหารชกลาปา จ, ภาวา ทฺเว จาทิกปฺปิเก;
อาทิกาเล น ลพฺภนฺติ, ปจฺฉา ลพฺภนฺติ เกจิปิ.
ฆานชิวฺหากายภาว-ทสกา รูปภูมิยํ;
อาหารชกลาปา จ, น ลพฺภนฺเตว สพฺพถา.
จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทา, กลาปา จิตฺตชาปิ จ;
อสฺิภูมิยํ ปุพฺเพ, วุตฺตาปิ จ น ลพฺภเร.
กลาปา ¶ สตฺต รูปานิ, ปฺจ รูเปสฺวสฺิสุ;
นตฺเถกาทส รูปานิ, กลาเปกูนวีสติ.
ตสฺมา เตวีส รูปานิ, กลาปา ปน จุทฺทส;
เตสมุฏฺานิกา สนฺติ, รูปาวจรภูมิยํ.
สตฺตรเสว รูปานิ, กลาปา ทฺเว ทฺวิสมฺภวา;
อสฺีนํ ตุ สมฺโภนฺติ, นตฺถารูเปสุ กิฺจิปิ.
อุปฺปตฺติกฺกมมิจฺเจวํ, สมฺภวาสมฺภวมฺปิ จ;
กลาปานฺจ รูปานํ, ยถาโยคํ วิภาวเยติ.
อิติ รูปวิภาเค อุปฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.
ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท
๒๒. ปกิณฺณกกถา
อิตฺถํ ¶ รูปานมุปฺปตฺตึ, ทีเปตฺวา ทานิ วุจฺจติ;
ปวตฺติโกสลฺลตฺถาย, ตตฺเถเวตํ ปกิณฺณกํ.
ทุวิธา สนฺธิโย ตตฺถ, มิสฺสามิสฺสวิภาคโต;
ติวิธาปิ เจกจตุ-ปฺจโวการเภทโต.
รูปมตฺตา อสฺีนํ, นามาภาวา อมิสฺสิตา;
นามมตฺตา อรูปีนํ, รูปาภาวาติ จ ทฺวิธา.
กามาวจริกา เจว, รูปาวจริกาติ จ;
ทุวิธา มิสฺสิตา เจติ, ภวนฺติ จ จตุพฺพิธา.
เอกจฺจตุโวการา จ, อมิสฺสา ปฺจ สนฺธิโย;
ฉพฺพีสติวิธา มิสฺสา, ปฺจโวการสนฺธิโย.
อิตฺถํ ภูมิปฺปเภเทน, เอกตึสวิธาปิ จ;
สนฺตติราสิเภเทน, สิยุํ ตึสวิธา กถํ.
รูปสนฺตติสีสานํ ¶ ,
ราสโย สตฺตวีสติ;
วุตฺตา กาเม วสา เตสํ,
สตฺตกา กามสนฺธิโย.
เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสงฺคหา;
สพฺพตฺถาปิ จตสฺโสว, นามสนฺตติโย สิยุํ.
อิจฺจุภินฺนํ วสา โหนฺติ, ตตฺเถกาทสกาทโย;
สนฺตติราสโย ปุพฺเพ, วิภตฺตา สตฺตกาทโย.
เอกาทสกทสก-นวฏฺสตฺตกา ¶ สิยุํ;
ฉกฺเกน สทฺธึ วิฺเยฺยา, ตสฺมา ตตฺถ ฉ สงฺคหา.
อฏฺ สนฺตติโย โหนฺติ, รูปโลเกน มิสฺสิตา;
อฏฺโก ราสิ ตตฺเถโก, ตสฺมา สนฺตติ วุจฺจติ.
ชีวิตนวโก ตฺเวโก, อสฺี ปฏิสนฺธิยํ;
อรูปีนํ จตสฺโสปิ, นามสนฺตติโย สิยุํ.
อิจฺเจกกจตุกฺกานํ, วเสน ทฺเว อมิสฺสิตา;
อฏฺวีสฺจ มิสฺสาติ, ตึเสว โหนฺติ สนฺธิโย.
เอกุปฺปาทนิโรธา จ, อมิสฺสา ตตฺถ ราสโย;
มิสฺสิตานํ วิภาโคยํ, ยถาโยคํ กถียติ.
อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา ตีณิ ขณานิปิ;
สมานาเนว นามานํ, เอกจิตฺตกฺขณํ มตํ.
ตุลฺยมุปฺปาทภงฺคานํ, รูปานมฺปิ ขณทฺวยํ;
เอกูนปฺาสมตฺตํ, ิติกฺขณมุทีริตํ.
นามรูปานมุปฺปาโท, ภงฺโคปิ หิ สโม มโต;
ทนฺธํ หิ วตฺติกํ รูปํ, นามํ ตุ ลหุวตฺติกํ.
ตถา หิ รูเป ติฏฺนฺเต, จิตฺตุปฺปาทา ตุ โสฬส;
อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตฺวา, ภิชฺชนฺติ จ ลหุํ ลหุํ.
ตสฺมา ¶ หิ เอกปฺาส-ขณรูปกฺขณํ ตถา;
สตฺตรสจิตฺตกฺขณํ, ติขณนฺติ จ วุจฺจติ.
จิตฺตกฺขณํ หิ ติณฺณนฺนํ, ตตฺถ วิฺตฺติกทฺวยํ;
ลกฺขณตฺตยรูปํ ตุ, สลกฺขณววตฺถิตํ.
ตสฺมา หิตฺวา ทฺวยฺเจตํ, พาวีสติวิธมฺปิ จ;
รูปํ นาม จตุกฺกฺจ, สลกฺขณนิยามิตํ.
เอกุปฺปาทนิโรธา ¶ จ, ตตฺถ ตุลฺยกฺขณา มตา;
อตุลฺยกฺขณธมฺมานํ, สิยา เภทํ ยถารหํ.
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ชาตํ, ตสฺมา รูปํ ตโต ปรํ;
สตฺตรสมจิตฺตสฺส, ภงฺเคน สห ภิชฺชติ.
ตสฺส ิติกฺขเณ ชาตํ, รูปมฺปิ จ ตโต ปรํ;
อฏฺารสมจิตฺตสฺส, อุปฺปาเท ปน ภิชฺชติ.
ตสฺส ภงฺคกฺขเณ ชาตํ, รูปมฺปิ จ ตโต ปรํ;
อฏฺารสมจิตฺตสฺส, ิติกาเลสุ ภิชฺชติ.
ตถา ทุติยจิตฺตสฺส, อุปฺปาทมฺหิ สมุฏฺิตํ;
อฏฺารสมจิตฺตสฺส, ภงฺเคน สห ภิชฺชติ.
อิติ วุตฺตนิยาเมน, สชาติกฺขณโต ปรํ;
ตฺวา เอกูนปฺาส, ขณานิ ปุน ภิชฺชติ.
ตสฺมา เอกูนปฺาส, กลาปา สห วตฺตเร;
เอโก ชายติ เอโก จ, ภิชฺชตีติ จ สพฺพถา.
เอกสนฺตติสมฺพนฺธา, กลาปา สห กมฺมชา;
ยถานุปุพฺพฆฏิตา, เอกปฺาส ลพฺภเร.
สตฺตวีส ปนิจฺเจวํ, กาเม ทฺเว รูปภูมิยํ;
รูปสนฺตติสีสานํ, ราสโย สตฺตกาทโย.
เอกูนตึส สพฺเพปิ, กมฺมชาตา ยถารหํ;
เอกปฺาส ฆฏิกา, ปวตฺตนฺติ ขเณ ขเณ.
ตตฺถ ¶ สนฺธิกฺขเณ ชาตํ, สตฺตรสมเจตโส;
อุปฺปาเท ภิชฺชติจฺเจวํ, วุตฺโต อฏฺกถานโย.
ตํ นยํ ปฏิพาหิตฺวา, จิตฺเตน สห ภิชฺชติ;
จิตฺเตน สห ชาตนฺติ, วุตฺตมาจริเยน หิ.
อานาปานตกฺกจารา ¶ , เอกุปฺปาทนิโรธกา;
วุตฺตา หิ ยมเก กายวจีสงฺขารนามกา.
จิตฺตุปฺปาทกฺขเณ ชาตา, อุตุ ตสฺส ิติกฺขเณ;
รูปํ ชเนติ ตตฺถาปิ, อุตุ ภงฺคกฺขเณปิ จ.
อนุปุพฺพกฺกเมเนวํ, ชาตํ รูปํ ตถาปรํ;
อฏฺารสมอุปฺปาทฏฺิติอาทีสุ ภิชฺชติ.
อิตฺถํ กลาปา ฆฏิตา, อุตุชาหารชาปิ จ;
เอกสนฺตติสมฺพนฺธา, เอกปฺาส ลพฺภเร.
กลาปา จิตฺตชา ยสฺมา, อุปฺปาทกฺขณสมฺภูตา;
ฆฏิกา สห ลพฺภนฺติ, ตสฺมา สตฺตรเสว เต.
สพฺเพปิ รูปชนกา, จิตฺตุปฺปาเท ยถาสกํ;
ชเนนฺติ ิติภงฺเคสุ, น ชเนนฺตีติ เกจนา.
กุสลาพฺยากตาทีนํ, เอกุปฺปาทนิโรธตา;
ธมฺมานํ ยมเก วุตฺตา, อิติ ปาฬิ วทนฺติ จ.
กุสลาทิกสมฺพนฺธา, ตตฺถ ตตฺถ หิ เทสิตา;
อิติ วตฺวา ปุเร วุตฺตํ, อิจฺฉนฺตาจริยา นยํ.
อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, รูปสนฺตติราสโย;
รูปานิ จ กลาปา จ, เอกาพทฺธา ยถารหํ.
สุตฺตปวตฺตมตฺตานํ, สมฺพุทฺธานมฺปิ ปาณินํ;
ยาว มรณกาลาปิ, ปวตฺตนฺติ นิรนฺตรํ.
อายุกฺขยา ¶ จ มรณํ, ตถา กมฺมกฺขยา สิยา;
อุภินฺนํ วา ขยา จาถ, อุปจฺเฉทกกมฺมุนา.
จตุธาปิ มรนฺตสฺส, ตสฺเสวํ ตุ ยถารหํ;
สตฺตรสจิตฺตกฺขณมตฺตเสสมฺหิ ชีวิเต.
อุปริจฺจุติจิตฺตสฺส ¶ , สตฺตรสมเจตโส;
ิติกาลมุปาทาย, น ตุ ชายติ กมฺมชํ.
ตสฺสุปฺปาทกฺขเณ ชาตํ,
รูปฺจ จุติยา สห;
ภิชฺชตีติ มโต นาม,
ตโต โหติ ส ปุคฺคโล.
จิตฺตชาหารชฺจาปิ, น ชายติ ตโต ปรํ;
อุตุสมฺภวรูปํ ตุ, อวสิสฺสติ วา น วา.
ตโต วุตฺตนเยเนว, มตสตฺโต ยถารหํ;
มิสฺสามิสฺสาหิ สนฺธีหิ, ปุนเทโวปปชฺชติ.
ตโต วุตฺตนเยเนว, เอกูนตึส กมฺมชา;
เตสมุฏฺานิกา ปฺจ, จตุตฺตึส สมิสฺสิตา.
กลาปา ราสโย โหนฺติ, สตฺตวีสติภูมิสุ;
อิติ สพฺพปกาเรน, รูปธมฺมา ปกาสิตาติ.
อิติ รูปวิภาเค ปกิณฺณกกถา นิฏฺิตา.
ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ รูปวิภาโค.
เตวีสติโม ปริจฺเฉโท
๔. นิพฺพานวิภาโค
๒๓. มูลวิสุทฺธิกถา
อิตฺถํ ¶ ¶ จิตฺตํ เจตสิกํ, รูปฺเจวาติ สงฺขตา;
วุตฺตา อสงฺขตํ ทานิ, นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจติ.
สีลวิสุทฺธิ อาทิมฺหิ, ตโต จิตฺตวิสุทฺธิ จ;
ทิฏฺิวิสุทฺธินามา จ, กงฺขาวิตรณาปิ จ.
ตโต ปรํ มคฺคามคฺค-าณทสฺสนนามิกา;
ตถา ปฏิปทาาณ-ทสฺสนา าณทสฺสนํ.
อิจฺจานุกฺกมโต วุตฺตา, สตฺต โหนฺติ วิสุทฺธิโย;
สตฺตมานุตฺตรา ตตฺถ, ปุพฺพภาคา ฉ โลกิยา.
สํวโร ปาติโมกฺโข จ, ตเถวินฺทฺริยสํวโร;
อาชีวปาริสุทฺธิ จ, สีลํ ปจฺจยนิสฺสิตํ.
อิติ สีลวิสุทฺธีติ, สุทฺธเมตํ ปวุจฺจติ;
จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ.
กสิณานิ ทสาสุภา, ทสานุสฺสติโย ปน;
อปฺปมฺา จ สฺา จ, ววตฺถารุปฺปกาติ จ.
สมถกฺกมฺมฏฺานานิ, ตาลีสฏฺกถานเย;
ปาฬิยํ ตุ วิภตฺตานิ, อฏฺตึสาติ วณฺณิตํ.
ปถวาโป จ เตโช จ,
วาโย นีลฺจ ปีตกํ;
โลหิโตทาตมากาสํ ¶ ,
อาโลกกสิณนฺติ จ.
กสิณานิ ทเสตานิ, วุตฺตานฏฺกถานเย;
อฏฺเว ปาฬิยํ หิตฺวา, อนฺเต ตุ กสิณทฺวยํ.
อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขายิตํ;
วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ.
ปุฬวกํ ¶ อฏฺิกฺเจติ, อสุภา ทส เทสิตา;
รูปกายวิภาคาย, ทสกายวิปตฺติยา.
พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตนา;
เทวโตปสมายฺจ, สตฺตานุสฺสติโย กมา.
มรณสฺสติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;
อานาปานสฺสติจฺเจวํ, ทสานุสฺสติโย มตา.
เมตฺตา กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขาติ จตุพฺพิธา;
วุตฺตา พฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ตาทินา.
เอกาหาเร ปฏิกฺกูล-สฺา นาเมกเมว ตุ;
จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.
อากาสานฺจายตนํ, วิฺาณฺจมถาปรํ;
อากิฺจฺํ ตถา เนว-สฺานาสฺนามกํ.
อิจฺจานุกฺกมโต วุตฺตา, อรูปชฺฌานิกา ปน;
อรูปกมฺมฏฺานานิ, จตฺตาโรปิ ปกิตฺติตา.
กสิณาสุภโกฏฺาเส, อานาปาเน จ สพฺพถา;
ทิสฺวา สุตฺวา ผุสิตฺวา วา, ปริกมฺมํ ตุ กุพฺพโต.
อุคฺคโห นาม สมฺโภติ, นิมิตฺตํ ตตฺถ ยฺุชโต;
ปฏิภาโค ตมารพฺภ, ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.
สาธุ ¶ สตฺตา สุขี โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ ปาณิโน;
อโห สตฺตา สุขปฺปตฺตา, โหนฺตุ ยทิจฺฉกาติ จ.
อุทฺทิสฺส วา อโนทิสฺส, ยฺุชโต สตฺตโคจเร;
อปฺปมฺา ปนปฺเปนฺติ, อนุปุพฺเพน วตฺติกา.
กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, ปมารุปฺปมานเส;
ตสฺเสว นตฺถิภาเว จ, ตติยารุปฺปเกติ จ.
ยฺุชนฺตสฺส ¶ ปเนเตสุ, โคจเรสุ จตูสุปิ;
อปฺเปนฺติ อนุปุพฺเพน, อารุปฺปาปิ จตุพฺพิธา.
อานาปานฺจ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;
ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.
สุขิตชฺฌานิกา ติสฺโส, อปฺปมฺา จ เหฏฺิมา;
อุเปกฺขารุปฺปกา ปฺจ, อุเปกฺขาฌานิกาติ จ.
เอกา ทเสกา ทส จ, ตโย ปฺเจติ สพฺพถา;
ปริกมฺมวสา ตึส, ฉ โกฏฺาสา ยถากฺกมํ.
ปฺจกาทิสุโขเปกฺขา, ฌานเภทา จตุพฺพิธา;
เอกจฺจตุปฺจฌาน-วเสน ติวิธา สิยุํ.
รูปารูปวสา ทฺเว จ, อปฺปนาโต ปุเนกธา;
อิจฺเจวมปฺปนา กมฺม-ฏฺานเภทา สมิสฺสิตา.
ทฺเว จ สฺาววตฺถานา, อฏฺานุสฺสติโยติ จ;
เสสา ทส ปวุจฺจนฺติ, อุปจารสมาธิกา.
ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุโต ปรํ;
ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.
อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, โลกุตฺตรมหคฺคตํ;
ติเหตุกปริตฺตานิ, ปุริมานิ ยถารหํ.
อาวชฺชนา ¶ จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;
อธิฏฺานา จ วุฏฺานา, ปจฺจเวกฺขณ ปฺจมา.
วสิตาหิ วสีภูตา, อิติ กตฺวาน ปฺจหิ;
ภาเวนฺตสฺส ปนปฺเปนฺติ, อุปรูปริ อปฺปนา.
ยฺุชนฺตสฺส ตุ วุฏฺาย, กสิณชฺฌานปฺจมา;
ปฺจาภิฺา หิ อปฺเปนฺติ, รูปสทฺทาทิโคจเร.
โลกุตฺตรา ปนปฺเปนฺติ, สพฺเพ นิพฺพานโคจเร;
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาติ, ภูมิธมฺเม วิปสฺสโต.
ตตฺถ ¶ จ ปาทกชฺฌานํ, สมฺมฏฺชฺฌานเมว วา;
อชฺฌาสโย จ วุฏฺาน-คามินี จ วิปสฺสนา.
มคฺคานํ ฌานเภทาย, ยถาโยคํ นิยามตา;
ยถาสกํ ผลานํ ตุ, มคฺคา โหนฺติ นิยามตา.
มคฺคานนฺตรเมวาถ, ภูมิธมฺเม วิปสฺสโต;
ผลสมาปตฺติยมฺปิ, อปฺเปติ ผลมานสํ.
อนุปุพฺพสมาปตฺตึ, สมาปชฺชิสฺส วุฏฺิโต;
ฌานธมฺเม วิปสฺสิตฺวา, ตตฺถ ตตฺเถว ปณฺฑิโต.
จตุตฺถารุปฺปมปฺเปตฺวา, เอกทฺวิชวนาปรํ;
นิโรธํ นาม ผุสติ, สมาปตฺติมจิตฺตกํ.
อรหา วา อนาคามี, ปฺจโวการภูมิยํ;
ยถาสกํ ผลุปฺปาโท, วุฏฺานนฺติ ตโต มโต.
อปฺปนาปริโยสาเน, สิยา สพฺพตฺถ สมฺภวา;
ภวงฺคปาโต ตํ เฉตฺวา, ชายเต ปจฺจเวกฺขณา.
อิติ วุตฺตานุสาเรน, อปฺปนานยสงฺคหํ;
ยถาโยคํ วิภาเวยฺย, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขโณ.
จิตฺตวิสุทฺธิ ¶ นามายํ, จิตฺตสํกฺเลสโสธโน;
อุปจารปฺปนาเภโท, สมโถ ปุพฺพภาคิโยติ.
อิติ นิพฺพานวิภาเค มูลวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.
เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
๒๔. ปริคฺคหวิสุทฺธิกถา
สีลจิตฺตวิสุทฺธีหิ, ยถาวุตฺตาหิ มณฺฑิโต;
ปโยคาสยสมฺปนฺโน, นิพฺพานาภิรโต ตโต.
ขนฺธายตนธาตาทิปฺปเภเทหิ ¶ ยถารหํ;
ลกฺขณปจฺจุปฏฺาน-ปทฏฺานวิภาคโต.
ปริคฺคเหตฺวา สงฺขาเร, นามรูปํ ยถากถํ;
ววตฺถเปนฺโต ตตฺเถวมนุปสฺสติ ปฺวา.
นามรูปมิทํ สุทฺธํ, อตฺตภาโวติ วุจฺจติ;
นตฺเถตฺถ โกจิ อตฺตา วา, สตฺโต ชีโว จ ปุคฺคโล.
ยถาปิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ.
ขนฺธายตนธาตูนํ, ยถาโยคมนุกฺกโม;
อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตนฺโต, สํสาโรติ ปวุจฺจติ.
อิติ นานปฺปกาเรน, เตภูมกปริคฺคโห;
ภูมิธมฺมววตฺถานํ, สุทฺธสงฺขารทสฺสนํ.
อตฺตทิฏฺิปหาเนน ¶ , ทิฏฺิสํกฺเลสโสธนํ;
ทิฏฺิวิสุทฺธิ นามาติ, าณเมตํ ปวุจฺจติ.
ปริคฺคหิตสงฺขาโร, นามรูปมปตฺถิยา;
ตโต ปรํ ยถาโยคํ, ปริคฺคณฺหติ ปจฺจเย.
ทุกฺขสมุทโย ตตฺถ, ตณฺหา สํสารนายิกา;
สโมธาเนติ สงฺขาเร, ตตฺถ ตตฺถุปปตฺติยา.
ตณฺหาสมฺภวเมเวตํ, ตสฺมา ทุกฺขํ ปวุจฺจติ;
ตทปฺปวตฺติ นิพฺพานํ, มคฺโค ตํปาปโกติ จ.
จตุสจฺจววตฺถาน-มุเขเนวมฺปิ ปจฺจเย;
ปริคฺคณฺหนฺติ เอกจฺเจ, สงฺขารานมถาปเร.
อาโลกากาสวายาปปถวิฺจุปนิสฺสยํ;
ภวงฺคปริณามฺจ, ลภิตฺวาว ยถารหํ.
ฉ วตฺถูนิ จ นิสฺสาย, ฉ ทฺวารารมฺมณานิ จ;
ปฏิจฺจ มนสิการํ, ปวตฺตนฺติ อรูปิโน.
ยถาสกสมุฏฺานํ ¶ , วิภาเคหิ จ รูปิโน;
ปวตฺตนฺติ เอกจฺเจติ, ปริคฺคณฺหนฺติ ปจฺจเย.
อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, สงฺขารา ตุ ตโต ตถา;
วิฺาณํ นามรูปฺจ, สฬายตนนามกํ.
ผสฺโส จ เวทนา ตณฺหา, อุปาทานํ ภโว ตโต;
ชาติ ชรา มรณฺจ, ปวตฺตติ ยถารหํ.
ตโต โสโก ปริเทโว, ทุกฺขฺเจว ตถาปรํ;
โทมนสฺสมุปายาโส, สมฺโภติ จ ยถารหํ.
เอตสฺส เกวลสฺเสวํ, ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมฺภโว;
ปฏิจฺจสมุปฺปาโทว, นตฺถฺโ โกจิ การโก.
ตตฺถาวิชฺชาทโย ¶ ทฺเวปิ, อทฺธาตีโต อนาคโต;
ชาตาทโยปเร อฏฺ, ปจฺจุปฺปนฺโนติ วณฺณิโต.
ปฺุาปฺุาเนฺชวสา, สงฺขารา ติวิธา ตถา;
ภเวกเทโส กมฺมฺจ, กมฺมวฏฺฏนฺติ วุจฺจติ.
อวิชฺชาตณฺหุปาทานา, กฺเลสวฏฺฏมถาปเร;
วิปากวฏฺฏํ สตฺตาปิ, อุปปตฺติภโวปิ จ.
อวิชฺชาสงฺขารานํ ตุ, คหเณ คหิตาว เต;
ตณฺหุปาทานภวาติ, อตีเต ปฺจ เหตโว.
ตณฺหุปาทานภวานํ, คหเณ คหิตาว เต;
อวิชฺชา สงฺขารา เจติ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ปฺจเก.
วิฺาณาทิสรูเปน, ทสฺสิตํ ผลปฺจกํ;
ตถา ตเทว ชาตาทิ-นาเมนานาคตนฺติ จ.
อตีเต เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;
อิทานิ เหตโว ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกํ.
เหตุผลํ ผลเหตุ, ปุน เหตุผลานิ จ;
ติสนฺธิ จตุสงฺเขปํ, วีสตาการมพฺรวุํ.
อตฺถธมฺมปฏิเวธ-เทสนานํ ¶ ยถารหํ;
คมฺภีรตฺตา จตุนฺนมฺปิ, จตุคมฺภีรตา มตา.
เอกตฺตนานตฺตนยา, อพฺยาปารนโยปโร;
ตเถวํธมฺมตา เจติ, นยา วุตฺตา จตุพฺพิธา.
ชรามรณโสกาทิ-ปีฬิตานมภิณฺหโส;
อาสวานํ สมุปฺปาทา, อวิชฺชา จ ปวตฺตติ.
อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, สงฺขาราปิ ยถา ปุเร;
พทฺธาวิจฺเฉทมิจฺเจวํ, ภวจกฺกมนาทิกํ.
ตณฺหาวิชฺชานาภิกํ ¶ ตํ, ชรามรณเนมิกํ;
เสสาการาทิฆฏิกํ, ติภวารถโยชิตํ.
ติอทฺธฺจ ติวฏฺฏฺจ, ติสนฺธิฆฏิกํ ตถา;
จตุสงฺเขปคมฺภีรนยมณฺฑิตเทสนํ.
วีสตาการวิภาคํ, ทฺวาทสาการสงฺคหํ;
ธมฺมฏฺิตีติ ทีเปนฺติ, อิทปฺปจฺจยตํ พุธา.
ปฏิจฺจสมุปฺปาโทยํ, ปจฺจยาการนามโต;
สงฺเขปโต จ วิตฺถารา, วิวิธาการเภทโต.
ชเนติ ปจฺจยุปฺปนฺเน, อวิชฺชาทิปวตฺติยา;
อวิชฺชาทินิโรเธน, นิโรเธติ จ สพฺพถา.
ปจฺจยปฺปจฺจยุปฺปนฺน-วเสเนว ปวตฺตติ;
สํสาโรยนฺติ เอกจฺเจ, ปริคฺคณฺหนฺติ ปจฺจเย.
สมนฺตปฏฺานมหาปกรณวิภาคโต;
เอกจฺเจ ปริคฺคณฺหนฺติ, จตุวีสติ ปจฺจเย.
อิติ นานปฺปกาเรน, ปจฺจยานํ ปริคฺคโห;
สปฺปจฺจยนามรูปํ, ววตฺถานนฺติ เวทิตํ.
อิทปฺปจฺจยตาาณํ, ปจฺจยาการทสฺสนํ;
ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตาณทสฺสนนามกํ.
กาลตฺตยวิภาเคสุ ¶ , กงฺขาสํกฺเลสโสธนํ;
กงฺขาวิตรณา นาม, วิสุทฺธีติ ปวุจฺจตีติ.
อิติ นิพฺพานวิภาเค ปริคฺคหวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
ปฺจวีสติโม ปริจฺเฉโท
๒๕. วิปสฺสนาวุทฺธิกถา
สีลจิตฺตทิฏฺิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย ¶ ;
ปตฺวา กลาปโต ตาว, สมฺมเสยฺย ตโต ปรํ.
กลาปโต สมฺมสนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
ภงฺคาณํ ภยาณํ, ตถาทีนวนิพฺพิทา.
มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา;
สงฺขารุเปกฺขานุโลมมิจฺจานุกฺกมโต ิตา.
วิปสฺสนาติ จกฺขาตา, ทสาณปรมฺปรา;
ลกฺขณตฺตยมาหจฺจ, สงฺขาเรสุ ปวตฺตติ.
ตสฺมา กลาปโต ตาว, สมฺมเสยฺย ติลกฺขณํ;
สมฺมสิตฺวา อตีตาทิขนฺธายตนธาตุโย.
อนิจฺจา เต ขยฏฺเน, ขนฺธา ทุกฺขา ภยฏฺโต;
อนตฺตา อสารกฏฺเน, อิจฺจาภิณฺหํ วิจินฺตยํ.
ตสฺเสวํ สมฺมสนฺตสฺส, อุปฏฺาติ ติลกฺขณํ;
สงฺขาเรสุ ตโต โยคี, ขณสนฺตติอทฺธโต.
ปจฺจุปฺปนฺนาน ธมฺมานํ, อุทยฺจ วยํ ตถา;
ปฺาสาการเภเทหิ, อนุปสฺสติ ตตฺถ หิ.
อวิชฺชาตณฺหากมฺมานํ, อุทยา จ นิโรธโต;
สมุทยา นิโรธา จ, ปฺจนฺนํ ทสฺสิตา ตถา.
รูปสฺสาหารโต ¶ ติณฺณํ, ผสฺสโต นามรูปโต;
วิฺาณสฺเสติ สพฺเพปิ, จตฺตาลีส สมิสฺสิตา.
นิพฺพตฺติลกฺขณํ ¶ ภงฺค-
ลกฺขณฺเจตฺถ ปสฺสโต;
ขณโตทยโต เจติ,
สมปฺาส โหนฺติ เต.
อิติ ขนฺธมุเขเนเต, วิภตฺตา อุทยพฺพยา;
อายตนฺนาทิเภเทหิ, โยเชตพฺพา ยถารหํ.
อุทยฺจ วยฺเจวํ, ปสฺสโต ตสฺส โยคิโน;
วิภูตา โหนฺติ สงฺขารา, สมุฏฺาติ ติลกฺขณํ.
โพธิปกฺขิยธมฺมา จ,
เต ปสฺสนฺติ วิเสสโต;
ตโต ชายนฺตุปกฺเลสา,
ทโสปกฺเลสวตฺถุกา.
โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, อธิโมกฺโข จ ปคฺคโห;
สุขํ าณมุปฏฺานํ, อุเปกฺขา จ นิกนฺติ จ.
ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาหวเสน ติวิเธปิ เต;
อสฺสาเทนฺโต อุนฺนมนฺโต, มมายนฺโต กิลิสฺสติ.
มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, ปตฺโตสฺมีติ อโกวิโท;
เวกฺขพุชฺฌาติ มฺนฺโต, ปปฺโปติ อธิมานิโก.
มคฺคาทโย น โหนฺเตเต,
ตณฺหาคาหาทิวตฺถุโต;
ตณฺหามานทิฏฺิโย จุปกฺเลสา ปริปนฺถกา.
โปราณเมว ขนฺธานํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
ติลกฺขณารมฺมณโต, มคฺโค นิพฺพานปจฺจโย.
อิติ ¶ มคฺคํ อมคฺคฺจ, วิโสเธนฺตสฺส สิชฺฌติ;
วิสุทฺธิ จ มคฺคามคฺคาณทสฺสนนามิกา.
ตถาปรา ¶ วิสุทฺธีนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;
อาทึ กตฺวา ปฏิปทาาณทสฺสนนามิกา.
ปจฺฉา สํกฺเลสวิกฺเขปวิสุทฺธนฺตํ ยถา ปุเร;
ปฏิปชฺชติ เมธาวี, อุทยพฺพยทสฺสนํ.
อิติ โขทยพฺพยานุปสฺสนาาณวีถิยํ;
สิกฺขนฺตสฺสาจิเรเนว, ปริปกฺกา วิปสฺสนา.
ปหาโยทยโวหารํ, วยเมวาธิมุจฺจโต;
อุปฺปาทาโภคโมหาย, ภงฺคเมวานุติฏฺติ.
ตโต นิชฺฌรธาราว, คงฺคาวาโรทกํ วิย;
ภิชฺชมานติณานิว, ปฏิปชฺชา สิขา วิย.
ปตนฺเต จ วยนฺเต จ, ภิชฺชนฺติจฺเจว สงฺขเต;
ปสฺสโต ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาาณมีริตํ.
ตโต ภยานุปสฺสนา, สภยาติ วิปสฺสโต;
อาทีนวานุปสฺสนา-าณํ อาทีนวาติ จ.
นิพฺพิทานุปสฺสนา จ, นิพฺพินฺทนฺตสฺส โยคิโน;
มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ, ตโต มุจฺจิตุมิจฺฉโต.
นิจฺจา เจ น นิรุชฺเฌยฺย, น พาเธยฺย สุขา ยทิ;
วเส วตฺเตยฺย อตฺตา เจ, ตทภาวา น เต ตถา.
สุฏฺุ มุจฺจิตุมิจฺเจวํ, ปฏิปจฺจกฺขโต ตโต;
ปฏิสงฺขานุปสฺสนา-าณํ ชาตนฺติ วุจฺจติ.
สาธุกํ ปฏิสงฺขาย, สงฺขาเรสุ ติลกฺขณํ;
สุปริฺาตสงฺขาเร, ตเถว ปฏิปสฺสติ.
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตา จ, สงฺขาราว น จาปโร;
อตฺตา วา อตฺตนียํ วา, นาหํ น ตุ มมาติ จ.
ตโตว ¶ ¶ ตตฺถ มชฺฌตฺโต, นนฺทิราควินิสฺสโฏ;
อตฺตตฺตนิยภาเวน, สงฺขาเรสฺวชฺฌุเปกฺขติ.
สงฺขารุเปกฺขาสงฺขาตํ, าณํ ตสฺส อิตีริตํ;
ตโต วุฏฺานฆฏิตํ, อนุโลมนฺติ วุจฺจติ.
สุปริฺาตสงฺขาเร, สุสมฺมฏฺติลกฺขเณ;
อุเปกฺขนฺตสฺส ตสฺเสว, สิขาปตฺตา วิปสฺสนา.
สงฺขารธมฺเม อารพฺภ, ตาว กาลํ ปวตฺตติ;
ตีรทสฺสีว สกุโณ, ยาว ปารํ น ปสฺสติ.
ยทา ปสฺสติ นิพฺพานํ, วุฏฺานคหิตา ตทา;
วุฏฺานคามินี นาม, สานุโลมา ปวุจฺจติ.
อิติ ทฺวีหิ วิสุทฺธีหิ, วิสุทฺธาย วิปสฺสโต;
วิปสฺสนาปฏิปทํ, ปูเรตีติ ปวุจฺจตีติ.
อิติ นิพฺพานวิภาเค วิปสฺสนาวุทฺธิกถา นิฏฺิตา.
ปฺจวีสติโม ปริจฺเฉโท.
ฉพฺพิสติโม ปริจฺเฉโท
๒๖. วุฏฺานวิสุทฺธิกถา
ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, สิขาปตฺตา วิปสฺสนา;
วุฏฺานคามินี นาม, ยทา โหติ ตทา ปน.
ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุโต ปรํ;
มคฺโค ตโต ผลํ โหติ, ภวงฺคา ปจฺจเวกฺขณา.
ปริกมฺโมปจารานุโลมสงฺขาตโคจรา ¶ ;
มคฺคสฺสาวชฺชนํ หุตฺวา, นิพฺพาเน โหติ โคตฺรภุ.
จตุตฺถํ ปฺจมํ วาถ, ฉฏฺํ วาปิ ยถารหํ;
อปฺเปติ มคฺคชวนํ, นิพฺพาเน สกิเมว ตํ.
ตโต ¶ ผลานิ ตีณิ ทฺเว, เอกํ วาถ ยถากฺกมํ;
มคฺคาวเสสนิโรธมคฺควุฏฺานวีถิยํ.
ตโต ภวงฺคปาโตว,
ตํ เฉตฺวา ปจฺจเวกฺขณา;
ติสฺโส ปฺจวิธา โหนฺติ,
ยถาโยคํ ตถา หิ จ.
มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, อวสฺสํ ปจฺจเวกฺขติ;
หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา.
ตโต จ ปุน สงฺขาเร, วิปสฺสนฺโต ยถา ปุเร;
อปฺเปติ อนุปุพฺเพน, เสสมคฺคผลานิ จ.
ตตฺถ วุจฺจนฺติ นิพฺพาน-ผลมคฺควิปสฺสนา;
สฺุตา จานิมิตฺตา จ, ตถาปณิหิตานิ จ.
สฺุตาวิปสฺสนาทินาเมน หิ วิปสฺสติ;
วิโมกฺขมุขภูตาติ, ติวิธา ภาชิตา ตถา.
สฺุตาทิกนาเมน, วิโมกฺขา ติวิธา มตา;
นิพฺพานผลมคฺคา จ, สมาปตฺติสมาธโย.
ตตฺเถว ปมภูมึ, ปตฺโต อริยปุคฺคโล;
สตฺตกฺขตฺตุปรโม โส, โสตาปนฺโนติ วุจฺจติ.
ปตฺโต ทุติยภูมิฺจ, สกทาคามินามโก;
สกิเมว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวา โหติ มานุสํ.
ปตฺโต ¶ ตติยภูมิฺจ, อนาคามีติ วุจฺจติ;
พฺรหฺมโลกา อนาคนฺตฺวา, อิธกาโมปปตฺติยา.
ปตฺโต จตุตฺถภูมิฺจ, อรหา อคฺคปุคฺคโล;
ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขคฺคึ, นิพฺพาเปตีติ วุจฺจติ.
อิติ ¶ มคฺคผลฏฺานํ, วสา อริยปุคฺคลา;
ทฺวิธาปิ จตุธา ยุคฺคา, อฏฺ โหนฺติ วิภาคโต.
อุภโตภาควิมุตฺต-
วิภาคาทิวสา ปน;
วิภตฺตา โหนฺติ สตฺเตเต,
ยถาโยคํ ตถา หิ จ.
สทฺธาธุรสฺสานิจฺจโต, วุฏฺานํ ทุกฺขโตปิ จ;
ปฺาธุรสฺสานตฺตโต, อิติ ทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.
สทฺธานุสาริ อาทิมฺหิ, มชฺเฌ สทฺธาวิมุตฺตโก;
อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตว, ตสฺมา สทฺธาธุโร สิยา.
ธมฺมานุสาริ อาทิมฺหิ, ทิฏฺิปฺปตฺโต ตโตปริ;
อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตว, โหติ ปฺาธุโรปิ จ.
สมถยานิกา เจว, รูปานุตฺตรปาทกา;
วิปสฺสนายานิกา จ, สพฺเพ สุกฺขวิปสฺสกา.
ธุรวุฏฺานเภเทน, โหนฺติ ปฺเจว สพฺพถา;
อารุปฺปปาทกา จาปิ, อาทิมฺหิ ทุวิธา ตถา.
ฉสุ าเนสุ มชฺฌเก, กายสกฺขีติ ภาชิตา;
อุภโตภาควิมุตฺโต, อรหตฺเต ปติฏฺิโต.
อิตฺถํ วุตฺตยานธุร-วุฏฺานานํ วิภาคโต;
มคฺคปฺผลภูมิโย จ, สตฺตฏฺาริยปุคฺคลา.
ตตฺถ ¶ จานุตฺตราณํ, สจฺจานํ ปฏิเวธกํ;
สมุจฺเฉทปฺปหาเนน, กฺเลสานุสยโสธนํ.
จตุมคฺควิภาเคน, วุฏฺานนฺติ ปกิตฺติตํ;
าณทสฺสนวิสุทฺธิ, นาม โหติ ตถาปิ จ.
มคฺโค จ ปริชานาติ, ทุกฺขํ เตภูมกํ ตถา;
ยถาโยคํ ปชหติ, ตณฺหาสมุทยมฺปิ จ.
นิโรธํ ¶ สจฺฉิกโรติ, มคฺคสจฺจมนุตฺตรํ;
ภาวนาวีถิโมติณฺโณ, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.
ทิฏฺิคฺคตวิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตมเสสโต;
อปายคมนียฺจ, ราคโทสาทิกตฺตยํ.
ตเทกฏฺเ กิเลเส จ, สหชาตปฺปหานโต;
ปชหาติ โสตาปตฺติ-มคฺโค ปมภูมิโก.
ตเทกฏฺเ ปชหติ, ราคโทสาทิเกปิ จ;
ถูเล ตุ สกทาคามิ-มคฺโค ทุติยภูมิโก.
ปชหาติ อนาคามิ-มคฺโค นิรวเสสโต;
กามราคพฺยาปาเท จ, ตเทกฏฺเ จ สมฺภวา.
รูปารูปราคมานุ-ทฺธจฺจาวิชฺชาติ ปฺจกํ;
อคฺคมคฺโค ปชหติ, กฺเลเส เสเส จ สพฺพถา.
อิติ สจฺจปฏิเวธํ, กฺเลสกฺขยผลาวหํ;
มคฺคาณํ ปกาเสนฺติ, วิสุทฺธึ สตฺตมํ พุธา.
ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, สพฺพถาย วิสุทฺธิยา;
สตฺตมายานุปตฺตพฺพํ, นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจติ.
กฺเลสกฺขยกรํ ตาณํ, สํสาราติกฺกมํ ปรํ;
ปาริมํ ตีรมภยํ, สพฺพสงฺขารนิสฺสฏํ.
เตนมฺมทนิมฺมทนํ ¶ , ปิปาสวินยาทินา;
กฺเลสสํสารสงฺขาร-ปฏิปกฺขนิทสฺสิตํ.
อชรามรมจฺจนฺต-มนุปฺปาทมสงฺขตํ;
อนุตฺตรมสงฺขารํ, อนนฺตมตุลฺจ ตํ.
ปรมตฺถมโนปมฺมํ, สนฺติ อปฺปฏิมํ สุขํ;
นิโรธสจฺจ นิพฺพานํ, เอกนฺตํ อมตํ ปทํ.
โสปาทิเสสนิพฺพาน-ธาตุ ¶ เจว ตถาปรา;
อนุปาทิเสสา เจติ, ทุวิธา ปริยายโต.
สฺุตํ จานิมิตฺตฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;
อตฺตาทิคาหาภาเวน, ติวิธาปิ จ ภาชิตํ.
กฺเลสสํสารสงฺขาร-ปจฺจนีกวิภาคโต;
ภวกฺขยาทิเภเทหิ, พหุธาปิ ปวุจฺจติ.
ตเทวมจฺจุตํ ธมฺมํ, โลกุตฺตรมกาลิกํ;
วานาภาวา วานาตีโต, ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ ปกิตฺติตํ.
อิติ นิพฺพานวิภาเค วุฏฺานวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.
ฉพฺพีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ นิพฺพานวิภาโค.
สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท
๕. ปฺตฺติวิภาโค
๒๗. ปเภทกถา
จิตฺตํ ¶ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมฺปิ จ ภาชิตํ;
ตสฺมา ทานิ ยถาโยคํ, ปฺตฺติปิ ปวุจฺจติ.
สา จายํ อตฺถปฺตฺติ-นามปฺตฺติเภทโต;
ทุวิธา โหติ ปฺตฺติ, อตฺถปฺตฺติ ตตฺถ จ.
สตฺตสมฺภารสณฺาน-สงฺฆาฏปริณามโต;
วิกปฺปุปฏฺานาการโวหาราภินิเวสโต.
ตถา ปวตฺตสงฺเกตสิทฺธา อตฺถา ปกปฺปิตา;
ปฺาปียนฺติ นามาติ, ปฺตฺตีติ ปกิตฺติตา.
อตฺถา หิ ปรมตฺถตฺถา, ปฺตฺตตฺถาติ จ ทฺวิธา;
ตตฺถ จ ปรมตฺถตฺถา, สจฺจิกฏฺา สลกฺขณา.
ปฺตฺตตฺถา ¶ สจฺจิกฏฺสลกฺขณสภาวโต;
อฺถา คหิตา ตํตมุปาทาย ปกปฺปิตา.
ตสฺมา อุปาทาปฺตฺติ, อตฺถปฺตฺตินามกา;
ปฺเปตพฺพนามาว, ปฺตฺตตฺถาว สพฺพถา.
ปรมตฺถา ยถาวุตฺตา, จิตฺตเจตสิกาทโย;
ปฺตฺตา อิตฺถิปุริสมฺจปีปฏาทโย.
เยน วุจฺจติ ตํ นามํ, ปฺเปตีติ วุจฺจติ;
ปฺตฺตีติ จ สา นามปฺตฺตีติ ตโต มตา.
สงฺขา ¶ สมฺา ปฺตฺติ, โวหาโรติ จ ภาชิตา;
จตุธา ปฺเปตพฺพปฺตฺตีติ หิ วณฺณิตา.
ตโต นามํ นามกมฺมํ, นามเธยฺยํ อถาปรํ;
นิรุตฺติ พฺยฺชนมภิลาโปติ ปน ภาชิตา.
นามปฺตฺติ นามาติ, ปฺตฺติ ทุวิธา กตา;
สพฺเพว ธมฺมา ปฺตฺติปถาติ ปน ภาชิตา.
ปรมตฺถปฺตฺตตฺถา, ทุวิธา โหนฺติ ตตฺถ จ;
ปฺตฺติปถาว โหนฺติ, ปรมตฺถา สลกฺขณา.
ปฺตฺตตฺถา ปฺตฺติ จ, ปฺเปตพฺพมตฺตโต;
ปฺตฺติปถา จ นามปฺตฺติปถภาวโต.
นามมฺปิ ปฺาเปตพฺพเมว กิฺจาปิ เกนจิ;
นามเมวมฺเปตํ ตตฺถ, ปฺตฺติจฺเจว วณฺณิตํ.
ปฺเปตพฺพธมฺมา จ, เตสํ ปฺาปิตาปิ จ;
อิจฺฉิตพฺพาปิ ปฺตฺติปถา ปฺตฺตินานตา.
อิติ วุตฺตานุสาเรน, วุตฺตํ อฏฺกถานเย;
นยํ คเหตฺวา เอตฺถาปิ, ปฺตฺติ ทุวิธา กตา.
ตสฺมิมฺปิ ¶ ปรมตฺถา จ, สจฺจิกฏฺสลกฺขณา;
อตฺถา ปฺตฺติมตฺตา จ, อตฺถปฺตฺตินามกา.
เตสํ ปฺาปิกา เจว, นามปฺตฺตินามิกา;
อิจฺเจวํ วณฺณนามคฺเค, เยฺยตฺตา ติวิธา กตา.
ปรมตฺถสจฺจํ นาม, ปรมตฺถาว ตตฺถ จ;
สจฺจิกฏฺสภาวตฺตา, อวิสํวาทกา หิ เต.
สมฺมุติสจฺจํ ปฺตฺติทฺวยํ โวหารวุตฺติยา;
โลกสมฺาธิปฺปายาวิสํวาทกภาวโต.
อิติ ¶ สจฺจทฺวยมฺเปตํ, อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม;
เตนาปิ นามสํวิฺู, โวหเรยฺยุภยมฺปิ วา.
อิติ ปฺตฺติวิภาเค ปเภทกถา นิฏฺิตา.
สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
อฏฺวีสติโม ปริจฺเฉโท
๒๘. อตฺถปฺตฺติกถา
ตตฺถ จ ปุพฺพาปริย-ปวตฺตกฺขนฺธสมฺมตา;
วิฺตฺตินฺทฺริยวิปฺผาร-วิเสโสปนิพนฺธนา.
เทวยกฺขมนุสฺสาทิ-นานาเภทา สลกฺขิกา;
สตฺตปฺตฺติ นามายํ, สฺวายํ สตฺโตติ สมฺมโต.
วฏฺฏตฺตยมุปาทาย,
ขนฺธายตนวุตฺติยา;
การโก เวทโก วายํ,
สนฺธาวติ ภเว ภเว.
ตสฺมา สํสารมาปนฺโน, สตฺโต นาม ส ปุคฺคโล;
อหมตฺตาปรา อิตฺถี, ปุริโสติ จ กปฺปิโต.
สฺวายํ ¶ ขนฺธาทิโต สตฺโต, อฺโติ จ น วุจฺจติ;
ขนฺธาทิวินิมุตฺตสฺส, สตฺตสฺเสว อภาวโต.
ขนฺธา ขนฺธานเมวายํ, สตฺโตติ จ น วุจฺจติ;
ขนฺธโวหารโต ตสฺส, อฺโวหารสมฺภวา.
อิจฺเจวํ ¶ ขนฺธนานตฺเต-กตฺตมุตฺโตปิ อตฺถโต;
ตพฺพิเสสาวจริต-โวหาโร จ ตุ ทิสฺสติ.
เตนายํ ปุคฺคโล สตฺโต, ชายติชฺชิยฺยตีติ จ;
มียตีติ จ ตสฺสายํ, สํสาโรติ ปวุจฺจติ.
มโต ชาโต จ น สฺเวว, ขนฺธเภโทปจารโต;
นาปโร สฺเวว สนฺตานเภทาภาโวปจารโต.
นานตฺเตกตฺตมิจฺเจวํ, ปุคฺคลสฺโสปจารโต;
อุจฺเฉทสสฺสตตฺตํ วา, ตสฺมา โนเปติ ปุคฺคโล.
อิจฺจายํ ปุคฺคโล นาม, สตฺโต สํสารการโก;
ขนฺธาทิกมุปาทาย, ปฺตฺโตติ ปวุจฺจติ.
ตสฺมา ปุคฺคลสงฺขาตา, สํสาโรปนิพนฺธนา;
สตฺตปฺตฺติ นามาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.
อชฺฌตฺติกา จ เกสาทิโกฏฺาสา พาหิเรสุ จ;
ภูมิปพฺพตปาสาณติณรุกฺขลตาทิกา.
ภูตสมฺภารนิพฺพตฺติวิภาคปริกปฺปิตา;
ตมุปาทาย สมฺภารปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ.
ภูตสมฺภารสณฺานวิภาคปริกปฺปิตา;
สณฺานปฺตฺติ นาม, ถมฺภกุมฺภาทิกา มตา.
ภูตสมฺภารสงฺฆาตวิเสสปริกปฺปิตา;
สงฺฆาตปฺตฺติ นาม, รถเคหาทิกา มตา.
ภูตสมฺภารวิเสสปริณามปกปฺปิตา;
ปริณามปฺตฺตีติ, ทธิภตฺตาทิกา มตา.
อิตฺถมชฺฌตฺตพหิทฺธา ¶ , ธมฺมา สมฺภารสมฺภูตา;
สนฺตานวุตฺติ สงฺเกตสิทฺธา ปฺตฺติ ปฺจธา.
ตถา ¶ ตถา สมุปฺปนฺนวิกปฺปาโภคสมฺมตา;
วิกปฺปปฺตฺติ นาม, กาลากาสทิสาทิกา.
ตํ ตํ นิมิตฺตมาคมฺม, ตโตปฏฺานกปฺปิตา;
อุปฏฺานปฺตฺตีติ, ปฏิภาคาทิกา มตา.
วิเสสาการมตฺตาปิ, อตฺถนฺตรปกปฺปิตา;
อาการปฺตฺติ นาม, วิฺตฺติลหุตาทิกา.
ตํ ตํ การณมาคมฺม, ตถา โวหารกปฺปิตา;
โวหารปฺตฺติ นาม, กถินาปตฺติอาทิกา.
พาโล โย โส จ เม อตฺตา,
โส ภวิสฺสามิ มํ จ ตุ;
นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติ-
อาทิกา ปน สพฺพถา.
ตพฺโพหารนิมิตฺตานํ, อภาเวปิ ปวตฺติโต;
อภินิเวสปฺตฺติ, นาม ติตฺถิยกปฺปิตา.
อิจฺเจวํ โลกสาสนติตฺถายตนกปฺปิตา;
สนฺตานมุตฺตสงฺเกตสิทฺธา อตฺถาปิ ปฺจธา.
สงฺกานวุตฺติสนฺตานมุตฺตเภทวสา ทฺวิธา;
อตฺถปฺตฺติ นามายํ, ทสธา ปริทีปิตา.
อิติ วุตฺตปฺปกาเรสุ, ปฺตฺตตฺเถสุ ปณฺฑิตา;
ปฺตฺติมตฺตํ สนฺธาย, โวหรนฺติ ยถากถํ.
ตทฺเ ปน พาลา จ, ติตฺถิยาปิ อโกวิทา;
ปฺตฺติมติธาวิตฺวา, คณฺหนฺติ ปรมตฺถโต.
เต ตถา คหิตาการา, อฺาณคหิตา ชนา;
มิจฺฉตฺตาภินิวิฏฺา จ, วฑฺฒนฺติ ภวพนฺธนํ.
ทุวิเธสุปิ ¶ ¶ อตฺเถสุ, ตสฺมา ปณฺฑิตชาติโก;
ปรมตฺถปฺตฺตีสุ, วิภาคมิติ ลกฺขเยติ.
อิติ ปฺตฺติวิภาเค อตฺถปฺตฺติกถา นิฏฺิตา.
อฏฺวีสติโม ปริจฺเฉโท.
เอกูนตึสติโม ปริจฺเฉโท
๒๙. นามปฺตฺติกถา
นามโวหารสงฺเกตการโณปนิพนฺธนา;
ยถาวุตฺตตฺถสทฺทานํ, อนฺตรา จินฺตนา คตา.
นามปฺตฺติ นามายํ, อตฺถสทฺทวินิสฺสฏา;
ตํทฺวยาพทฺธสงฺเกตเยฺยากาโรปลกฺขิตา.
ยา คยฺหติ นามโฆสโคจรุปฺปนฺนวีถิยา;
ปวตฺตานนฺตรุปฺปนฺน-มโนทฺวาริกวีถิยา.
มฺจปีาทิสทฺทํ หิ, โสตวิฺาณวีถิยา;
สุตฺวา ตเมว จินฺเตตฺวา, มโนทฺวาริกวีถิยา.
ตโต สงฺเกตนิปฺผนฺนํ, นามํ จินฺตาย คยฺหติ;
นามปฺตฺติอตฺถา ตุ, ตโต คยฺหนฺติ สมฺภวา.
สทฺทนามตฺถปฺตฺติปรมตฺถวเสน หิ;
จตุธา ติวิธา วาถ, จินฺตนา ตตฺถ อิจฺฉิตา.
อิตฺถมฏฺกถามคฺคํ, วณฺเณนฺเตน หิ ทสฺสิโต;
นโย อาจริเยเนติ, วิภาโคยํ ปกาสิโต.
นตฺถฺา ¶ กาจิ วิฺตฺติ, วิการสหิโต ปน;
สทฺโทว นามปฺตฺติ, อิจฺเจกจฺเจหิ วณฺณิตํ.
ตเทตํ นามปฺตฺติภาเวเนกวิธมฺปิ จ;
เนรุตฺติกยาทิจฺฉกวสา นามํ ทฺวิธา ภเว.
สฺาสุ ธาตุรูปานิ, ปจฺจยฺจ ตโต ปรํ;
กตฺวา วณฺณาคมาทิฺจ, สทฺทลกฺขณสาธิตํ.
เนรุตฺติกมุทีเรนฺติ ¶ , นามํ ยาทิจฺฉกํ ปทํ;
ยทิจฺฉาย กตมตฺตํ, พฺยฺชนตฺถวิวชฺชิตํ.
ติวิธมฺปิ ตทนฺวตฺถกาทิมฺโจปจาริมํ;
นิพฺพจนตฺถสาเปกฺขํ, ตตฺถานฺวตฺถมุทีริตํ.
ยทิจฺฉากตสงฺเกตํ, กาทิมฺโจปจาริมํ;
อตมฺภูตสฺส ตพฺภาวโวหาโรติ ปวุจฺจติ.
ตถา สามฺนามฺจ, คุณนามฺจ กิตฺติมํ;
โอปปาติกมิจฺเจวํ, นามํ โหติ จตุพฺพิธํ.
มหาชนสมฺมตฺจ, อนฺวตฺถฺเจว ตาทิสํ;
ตีณิ นามานิ จนฺทาทินามํ ตตฺโถปปาติกํ.
ยาทิจฺฉกมาวตฺถิกํ, เนมิตฺตกมถาปรํ;
ลิงฺคิกํ รุฬฺหิกฺเจติ, นามํ ปฺจวิธํ ภเว.
ยาทิจฺฉกํ ยถาวุฑฺฒํ, วจฺฉทมฺมาทิกํ ปน;
อาวตฺถิกํ เนมิตฺตกํ, สีลวาปฺวาทิกํ.
ลิงฺคิกํ ทิฏฺลิงฺคํ ตุ, ทณฺฑีฉตฺตีติอาทิกํ;
รุฬฺหิกํ เลสมตฺเตน, รุฬฺหํ โคมหึสาทิกํ.
วิชฺชมานาวิชฺชมาน-ปฺตฺโตภยมิสฺสิตา;
วิภตฺตา นามปฺตฺติ, ฉพฺพิธา โหติ ตตฺถ หิ.
วิชฺชมานปฺตฺตีติ ¶ , วิชฺชมานตฺถทีปิตา;
วุจฺจติ ขนฺธายตน-ธาตุปฺจินฺทฺริยาทิกา.
อวิชฺชมานปฺตฺติ-นามิกา ปรมตฺถโต;
อวิชฺชมานมฺจาทิ, อตฺถปฺตฺติทีปิตา.
วิชฺชมาเนน อวิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;
เตวิชฺโช ฉฬภิฺโ จ, สีลวา ปฺวาปิ จ.
อวิชฺชมาเนน วิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;
อิตฺถิรูปํ อิตฺถิสทฺโท, อิตฺถิจิตฺตนฺติอาทิกา.
วิชฺชมาเนน ¶ ตุ วิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;
จกฺขุวิฺาณํ จ จกฺขุ-สมฺผสฺโส เจวมาทิกา.
อวิชฺชมาเนนาวิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;
ขตฺติยปุตฺโต พฺราหฺมณ-ปุตฺโต อิจฺเจวมาทิกา.
อิติ วุตฺตานุสาเรน, นามปฺตฺติยา พุโธ;
สรูปํ วิสยฺเจว, วิภาคฺจ วิภาวเย.
อิจฺเจวํ ปรมตฺถา จ, ยถาวุตฺตา จตุพฺพิธา;
ปฺตฺติ ทุวิธา เจติ, เยฺยตฺถา ฉพฺพิธา มตาติ.
อิติ ปฺตฺติวิภาเค นามปฺตฺติกถา นิฏฺิตา.
เอกูนตึสติโม ปริจฺเฉโท.
นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ ปฺตฺติวิภาโค.
นิคมนกถา
เสฏฺเ ¶ กฺจิวเร รฏฺเ, กาเวรินคเร วเร;
กุเล สฺชาตภูเตน, พหุสฺสุเตน าณินา.
อนุรุทฺเธน เถเรน, อนิรุทฺธยสสฺสินา;
ตมฺพรฏฺเ วสนฺเตน, นคเร ตฺชนามเก.
ตตฺถ สงฺฆวิสิฏฺเน, ยาจิเตน อนากุลํ;
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ.
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺตํ, ปรมตฺถวินิจฺฉยํ;
ปกรณํ กตํ เตน, ปรมตฺถตฺถเวทินาติ.
อิติ อนุรุทฺธาจริเยน รจิโต
ปรมตฺถวินิจฺฉโย นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สจฺจสงฺเขโป
คนฺถารมฺภกถา
นมสฺสิตฺวา ¶ ¶ ติโลกคฺคํ, เยฺยสาครปารคุํ;
ภวาภาวกรํ ธมฺมํ, คณฺจ คุณสาครํ.
นิสฺสาย ปุพฺพาจริยมตํ อตฺถาวิโรธินํ;
วกฺขามิ สจฺจสงฺเขปํ, หิตํ การกโยคินํ.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
รูปสงฺเขโป
สจฺจานิ ¶ ปรมตฺถฺจ, สมฺมุติฺจาติ ทฺเว ตหึ;
ถทฺธภาวาทินา เยฺยํ, สจฺจํ ตํ ปรมตฺถกํ.
สนฺนิเวสวิเสสาทิเยฺยํ สมฺมุติ ตํ ทฺวยํ;
ภาวสงฺเกตสิทฺธีนํ, ตถตฺตา สจฺจมีริตํ.
ปรมตฺโถ สนิพฺพานปฺจกฺขนฺเธตฺถ ราสิโต;
ขนฺธตฺโถ จ สมาเสตฺวา, วุตฺโตตีตาทิเภทนํ.
เวทนาทีสุเปกสฺมึ, ขนฺธสทฺโท ตุ รุฬฺหิยา;
สมุทฺทาเทกเทเส ตุ, สมุทฺทาทิรโว ยถา.
ตตฺถ สีตาทิรุปฺปตฺตา, รูปํ ภฺวาปานลานิลํ;
ภูตํ กถินทวตาปจนีรณภาวกํ.
จกฺขุ ¶ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย ปภา รโว;
คนฺโธ รโสชา อิตฺถี จ, ปุมา วตฺถุ จ ชีวิตํ.
ขํ ชาติ ชรตา ภงฺโค, รูปสฺส ลหุตา ตถา;
มุทุกมฺมฺตา กายวจีวิฺตฺติ ภูติกํ.
จกฺขาที ทฏฺุกามาทิเหตุกมฺมชภูติกา;
ปสาทา รูปสทฺทาที, จกฺขุาณาทิโคจรา.
โอชา หิ ยาปนา อิตฺถิปุมลิงฺคาทิเหตุกํ;
ภาวทฺวยํ ตุ กายํว, พฺยาปิ โน สหวุตฺติกํ.
นิสฺสยํ วตฺถุ ธาตูนํ, ทฺวินฺนํ กมฺมชปาลนํ;
ชีวิตํ อุปฺปลาทีนํ, อุทกํว ิติกฺขเณ.
ขํ ¶ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ชาติอาทิตฺตยํ ปน;
รูปนิพฺพตฺติ ปาโก จ, เภโท เจว ยถากฺกมํ.
ลหุตาทิตฺตยํ ตํ หิ, รูปานํ กมโต สิยา;
อทนฺธถทฺธตา จาปิ, กายกมฺมานุกูลตา.
อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตชสฺสานิลสฺส หิ;
วิกาโร กายวิฺตฺติ, รูปตฺถมฺภาทิการณํ.
วจีเภทกจิตฺเตน, ภูตภูมิวิการตา;
วจีวิฺตฺตุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺเสว การณํ.
รูปมพฺยากตํ สพฺพํ, วิปฺปยุตฺตมเหตุกํ;
อนาลมฺพํ ปริตฺตาทิ, อิติ เอกวิธํ นเย.
อชฺฌตฺติกานิ จกฺขาที, ปฺเจเตว ปสาทกา;
วตฺถุนา วตฺถุ ตาเนว, ทฺวารา วิฺตฺติภี สห.
เสสํ พาวีสติ เจกวีส วีสติ พาหิรํ;
อปฺปสาทมวตฺถุํ จ, อทฺวารฺจ ยถากฺกมํ.
ปสาทา ปฺจ ภาวายุ, อินฺทฺริยนินฺทฺริเยตรํ;
วินาปํ อาทิโต ยาว, รสา ถูลํ น เจตรํ.
อฏฺกํ ¶ อวินิพฺโภคํ, วณฺณคนฺธรโสชกํ;
ภูตํ ตํ ตุ วินิพฺโภคมิตรนฺติ วินิทฺทิเส.
อฏฺารสาทิโต รูปา, นิปฺผนฺนํ ตุ น เจตรํ;
โผฏฺพฺพมาปวชฺชํ ตุ, ภูตํ กาเม น เจตรํ.
เสกฺขสปฺปฏิฆาเสกฺขปฏิฆํ ทฺวยวชฺชิตํ;
วณฺณํ ตทิตรํ ถูลํ, สุขุมฺเจติ ตํ ติธา.
กมฺมชากมฺมชํเนวกมฺมากมฺมชโต ติธา;
จิตฺโตชอุตุชาทีนํ, วเสนาปิ ติธา ตถา.
ทิฏฺํ ¶ สุตํ มุตฺจาปิ, วิฺาตํ วต เจตสา;
เอกเมกฺจ ปฺจาปิ, วีสติ จ กมา สิยุํ.
หทยํ วตฺถุ วิฺตฺติ, ทฺวารํ จกฺขาทิปฺจกํ;
วตฺถุ ทฺวารฺจ เสสานิ, วตฺถุ ทฺวารฺจ โน สิยา.
นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ ขํ, ปริจฺเฉโทถ ลกฺขณํ;
ชาติอาทิตฺตยํ รูปํ, วิกาโร ลหุตาทิกํ.
ยถา สงฺขตธมฺมานํ, ลกฺขณํ สงฺขตํ ตถา;
ปริจฺเฉทาทิกํ รูปํ, ตชฺชาติมนติกฺกมา.
กมฺมจิตฺตานลาหารปจฺจยานํ วเสนิธ;
เยฺยา ปวตฺติ รูปสฺส, ปิณฺฑานฺจ วสา กถํ.
กมฺมชํ เสนฺทฺริยํ วตฺถุ, วิฺตฺติ จิตฺตชา รโว;
จิตฺตคฺคิโช ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตานลนฺนชํ.
อฏฺกํ ชาติ จากาโส, จตุชา ชรตา ขยํ;
กุโตจิ เนว ชาตํ ตปฺปากเภทํ หิ ตํ ทฺวยํ.
ชาติยาปิ น ชาตตฺตํ, กุโตจิฏฺกถานยา;
ลกฺขณาภาวโต ตสฺสา, สติ ตสฺมึ น นิฏฺิติ.
กมฺมจิตฺตานลนฺเนหิ, ปิณฺฑา นว จ สตฺต จ;
จตฺตาโร ทฺเว จ วิฺเยฺยา, สชีเว ทฺเว อชีวเก.
อฏฺกํ ¶ ชีวิเตนายุนวกํ ภาววตฺถุนา;
จกฺขาที ปฺจ ทสกา, กลาปา นว กมฺมชา.
สุทฺธฏฺวิฺตฺติยุตฺตนวโกปิ จ ทสโก;
สุทฺธสทฺเทน นวโก, ลหุตาทิทเสกโก.
วิฺตฺติลหุตาทีหิ, ปุน ทฺวาทส เตรส;
จิตฺตชา อิติ วิฺเยฺยา, กลาปา สตฺต วา ฉ วา.
สุทฺธฏฺํ ¶ สทฺทนวกํ, ลหุตาทิทเสกกํ;
สทฺเทนลหุตาทีหิ, จตุโรตุชกณฺณิกา.
สุทฺธฏฺลหุตาทีหิ, อนฺนชา ทฺเวติเม นว;
สตฺต จตฺตาริ ทฺเว เจติ, กลาปา วีสตี ทฺวิภิ.
ตยฏฺกา จ จตฺตาโร, นวกา ทสกา นว;
ตโย ทฺเวโก จ เอเกน, ทส ทฺวีหิ จ ตีหิ จ.
จตุนฺนมฺปิ จ ธาตูนํ, อธิกํสวเสนิธ;
รูปเภโทถ วิฺเยฺโย, กมฺมจิตฺตานลนฺนโช.
เกสาทิมตฺถลุงฺคนฺตา, ปถวํสาติ วีสติ;
ปิตฺตาทิมุตฺตกนฺตา เต, ชลํสา ทฺวาทสีริตา.
เยน สนฺตปฺปนํ เยน, ชีรณํ ทหนํ ตถา;
เยนสิตาทิปาโกติ, จตุรํสานลาธิกา.
อุทฺธาโธคมกุจฺฉิฏฺา, โกฏฺาเสยฺยงฺคสาริ จ;
อสฺสาโสติ จ วิฺเยฺยา, ฉฬํสา วายุนิสฺสิตา.
ปุพฺพมุตฺตกรีสฺจุทริยํ จตุโรตุชา;
กมฺมา ปาจคฺคิ จิตฺตมฺหา-สฺสาโสติ ฉปิ เอกชา.
เสทสิงฺฆานิกสฺสุ จ, เขโฬ จิตฺโตตุสมฺภวา;
ทฺวิชา ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา, เสสา เอว จตุพฺภวา.
เอกเชสฺวาทิจตูสุ, อุตุชา จตุรฏฺกา;
ชีวีตนวโก ปาเจสฺสาเส จิตฺตภวฏฺโก.
ทฺวิเชสุ ¶ มนเตเชหิ, ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ปนฏฺกา;
เสสเตชานิลํเสสุ, เอเกกมฺหิ ตโย ตโย.
อฏฺโกชมนคฺคีหิ, โหนฺติ อฏฺสุ กมฺมโต;
อฏฺายุนวกา เอวํ, อิเม อฏฺ จตุพฺภวา.
จตุวีเสสุ ¶ เสเสสุ, จตุเชสุฏฺกา ตโย;
เอเกกมฺหิ จ วิฺเยฺยา, ปิณฺฑา จิตฺตานลนฺนชา.
กมฺมชา กายภาววฺหา, ทสกาปิ สิยุํ ตหึ;
จตุวีเสสุ อํเสสุ, เอเกกมฺหิ ทุเว ทุเว.
ปฺจาปิ จกฺขุโสตาที, ปเทสทสกา ปุน;
นวกา สทฺทสงฺขาตา, ทฺเวติจฺเจวํ กลาปโต.
เตปฺาส ทเสกฺจ, นวุตฺตรสตานิ จ;
ทสกา นวกา เจว, อฏฺกา จ สิยุํ กมา.
เสกปฺจสตํ กาเย, สหสฺสํ ตํ ปวตฺตติ;
ปริปุณฺณินฺทฺริเย รูปํ, นิปฺผนฺนํ ธาตุเภทโต.
จิตฺตุปฺปาเท สิยุํ รูป-เหตู กมฺมาทโย ปน;
ิติ น ปาเ จิตฺตสฺส, น ภงฺเค รูปสมฺภโว.
‘‘อฺถตฺตํ ิตสฺสา’’ติ, วุตฺตตฺตาว ิติกฺขณํ;
อตฺถีติ เจ ปพนฺเธน, ิติ ตตฺถ ปวุจฺจติ.
อถ วา ติกฺขเณ กมฺมํ, จิตฺตมตฺตุทยกฺขเณ;
อุตุโอชาตฺตโน าเน, รูปเหตู ภวนฺติ หิ.
เสยฺยสฺสาทิกฺขเณ กาย-
ภาววตฺถุวสา ตโย;
ทสกา โหนฺติภาวิสฺส,
วินา ภาวํ ทุเว สิยุํ.
ตโต ¶ ปรฺจ กมฺมคฺคิจิตฺตชา เต จ ปิณฺฑิกา;
อฏฺกา จ ทุเว ปุพฺเพ, วุตฺตวุตฺตกฺขเณ วเท.
กาเลนาหารชํ โหติ, จกฺขาทิทสกานิ จ;
จตุปจฺจยโต รูปํ, สมฺปิณฺเฑวํ ปวตฺตติ.
ตํ ¶ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิฺตฺติลกฺขณํ;
สนฺตตามรณา รูปํ, ชราทิผลมาวหํ.
ภงฺคา สตฺตรสุปฺปาเท, ชายเต กมฺมชํ น ตํ;
ตทุทฺธํ ชายเต ตสฺมา, ตกฺขยา มรณํ ภเว.
อายุกมฺมุภเยสํ วา, ขเยน มรณํ ภเว;
อุปกฺกเมน วา เกสฺจุปจฺเฉทกกมฺมุนา.
โอปปาติกภาวิสฺส, ทสกา สตฺต กมฺมชา;
กาเม อาโท ภวนฺตคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเต.
อาทิกปฺปนรานฺจ, อปาเย อนฺธกสฺส จ;
พธิรสฺสาปิ อาโท ฉ, ปุพฺเพเวตรชา สิยุํ.
ตตฺเถวนฺธพธิรสฺส, ปฺจ โหนฺติ อภาวิโน;
ยุตฺติยา อิธ วิฺเยฺยา, ปฺจ วา จตุโรปิ วา.
จกฺขาทิตฺตยหีนสฺส, จตุโรว ภวนฺติติ;
วุตฺตํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิชานตา.
รูเป ชีวิตฉกฺกฺจ, จกฺขาทิสตฺตกตฺตยํ;
ปฺจ ฉ อุตุจิตฺเตหิ, ปฺจ ฉาสฺินํ ภเว.
ปฺจธาตฺวาทินิยมา, ปาเ คนฺธรโสชนํ;
นุปฺปตฺติ ตตฺถ ภูตานํ, อโผฏฺพฺพปวตฺตินํ.
ถทฺธุณฺหีรณภาโวว, นตฺถิ ธาตฺวาทิกิจฺจโต;
อฺํ คนฺธาทีนํ เตสํ, ตกฺกิจฺเจโนปลทฺธิโต.
รูเป สปฺปฏิฆตฺตาทิ, ตตฺถ รุปฺปนตา วิย;
ฆฏฺฏนฺจ รวุปฺปาทสฺสฺตฺถสฺเสว เหตุตา.
อิจฺฉิตพฺพมิเมกนฺตเมวํ ¶ ปาาวิโรธโต;
อถ วา เตหิ วิฺเยฺยํ, ทสกํ นวกฏฺกํ.
สพฺพํ ¶ กามภเว รูปํ, รูเป เอกูนวีสติ;
อสฺีนํ ทส คนฺธรโสชาหิ จ พฺรหฺมุนํ.
อิติ สจฺจสงฺเขเป รูปสงฺเขโป นาม
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
ขนฺธตฺตยสงฺเขโป
เวทนานุภโว เตธา, สุขทุกฺขมุเปกฺขยา;
อิฏฺานิฏฺานุภวนมชฺฌานุภวลกฺขณา.
กายิกํ มานสํ ทุกฺขํ, สุโขเปกฺขา จ เวทนา;
เอกํ มานสเมเวติ, ปฺจธินฺทฺริยเภทโต.
ยถา ตถา วา สฺาณํ, สฺา สตินิพนฺธนํ;
ฉธา ฉทฺวารสมฺภูตผสฺสชานํ วเสน สา.
สงฺขารา เจตนา ผสฺโส,
มนกฺการายุ สณฺิติ;
ตกฺโก จาโร จ วายาโม,
ปีติ ฉนฺโทธิโมกฺขโก.
สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, จาโค เมตฺตา มติ ปุน;
มชฺฌตฺตตา จ ปสฺสทฺธี, กายจิตฺตวสา ทุเว.
ลหุตา มุทุกมฺมฺปาคฺุมุชุตา ตถา;
ทยา มุทา มิจฺฉาวาจา, กมฺมนฺตาชีวสํวโร.
โลโภ โทโส จ โมโห จ, ทิฏฺิ อุทฺธจฺจเมว จ;
อหิรีกํ อโนตฺตปฺปํ, วิจิกิจฺฉิตเมว จ.
มาโน ¶ ¶ อิสฺสา จ มจฺเฉรํ, กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธกํ;
อิติ เอเตว ปฺาส, สงฺขารกฺขนฺธสฺิตา.
พฺยาปาโร เจตนา ผสฺโส, ผุสนํ สรณํ ตหึ;
มนกฺกาโร ปาลนายุ, สมาธิ อวิสารตา.
อาโรปนานุมชฺชฏฺา, ตกฺกจารา ปนีหนา;
วีริยํ ปีนนา ปีติ, ฉนฺโท ตุ กตฺตุกามตา.
อธิโมกฺโข นิจฺฉโย สทฺธา,
ปสาโท สรณํ สติ;
หิรี ปาปชิคุจฺฉา หิ,
โอตฺตปฺปํ ตสฺส ภีรุตา.
อลคฺโค จ อจณฺฑิกฺกํ, จาโค เมตฺตา มติ ปน;
ยาถาวโพโธ มชฺฌตฺตํ, สมวาหิตลกฺขณํ.
ฉ ยุคานิ กายจิตฺตทรคารวถทฺธตา-
อกมฺมฺตฺตเคลฺกุฏิลานํ วิโนทนา.
ตานุทฺธตาทิถินาทิทิฏฺาทีนํ ยถากฺกมํ;
เสสกาทิอสทฺธาทิมายาทีนํ วิปกฺขิโน.
ทุกฺขาปนยนกามา, ทยา โมทา ปโมทนา;
วจีทุจฺจริตาทีนํ, วิราโม วิรติตฺตยํ.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
เคธจณฺฑมนนฺธนา;
กเมน ทิฏฺิ ทุคฺคาโห,
อุทฺธจฺจํ ภนฺตตํ มตํ.
อหิรีกมลชฺชตฺตํ, อโนตฺตปฺปมตาสตา;
สํสโย วิจิกิจฺฉา หิ, มาโน อุนฺนติลกฺขโณ.
อุสูยา จ นิคูหนา;
อิสฺสามจฺเฉรกา ตาโป,
กตากตสฺส โสจนา.
ถินํ จิตฺตสฺส สงฺโกโจ, อกมฺมฺตฺตตา ปน;
มิทฺธมิจฺเจวเมเตสํ, ลกฺขณฺจ นเย พุโธ.
เวทนาทิสมาธนฺตา, สตฺต สพฺพคสฺิตา;
ตกฺกาทิอธิโมกฺขนฺตา, ฉ ปกิณฺณกนามกา.
สทฺธาทโย วิรมนฺตา, อรณา ปฺจวีสติ;
โลภาทิมิทฺธกนฺตานิ, สรณานิ จตุทฺทส.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา กาเม ทยา มุทา;
กาเม รูเป จ เสสา ฉ-จตฺตาลีส ติธาตุชา.
ฉนฺทนิจฺฉยมชฺฌตฺตมนกฺการา สอุทฺธวา;
ทยาที ปฺจ มานาที, ฉ เยวาปน โสฬส.
ฉนฺทาที ปฺจ นิยตา, ตตฺเถกาทส เนตรา;
อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โลกนาสนกํ ทฺวยํ.
เอเต ทฺเว โมหุทฺธจฺจาติ, จตฺตาโร ปาปสพฺพคา;
โลกปาลทุกํ วุตฺตํ, หิริโอตฺตปฺปนามกํ.
อารมฺมณูปนิชฺฌานา, ฌานงฺคา ตกฺกจารกา;
ปีติ เอกคฺคตา เจติ, สตฺต วิตฺติตฺตเยน เว.
สทฺธา สติ มเตกคฺค-ธิติ โลกวินาสกา;
ปาลกา นว เจตานิ, พลานิ อวิกมฺปโต.
เอตฺถ สทฺธาทิปฺจายุ, กตฺวาตฺร จตุธา มตึ;
เวทนาหิ ทฺวิสตฺเตเต, อินฺทฺริยานาธิปจฺจโต.
มนรูปินฺทฺริเยเหเต ¶ , สพฺเพ อินฺทฺริยนามกา;
พาวีสติ ภวนฺตายุทฺวยํ กตฺเวกสงฺคหํ.
ทิฏฺีเหกคฺคตาตกฺกสตีวิรติโย ¶ ปถา;
อฏฺ นิยฺยานโต อาทิจตุโร ภิตฺวาน ทฺวาทส.
ผสฺโส จ เจตนา เจว,
ทฺเวเวตฺถาหารณตฺตโต;
อาหารา มนโวชาหิ,
ภวนฺติ จตุโรถวา.
เหตุ มูลฏฺโต ปาเป,
โลภาทิตฺตยมีริตํ;
กุสลาพฺยากเต จาปิ,
อโลภาทิตฺตยํ ตถา.
ทิฏฺิโลภทุสา กมฺมปถาปายสฺส มคฺคโต;
ตพฺพิปกฺขา สุคติยา, ตโยติ ฉ ปถีริตา.
ปสฺสทฺธาทิยุคานิ ฉ, วคฺคตฺตา ยุคฬานิ ตุ;
อุปการา สติ ธี จ, พหูปการภาวโต.
โอฆาหรณโต โยคา,
โยชเนนาภวคฺคโต;
สวเนนาสวา ทิฏฺิ-
โมเหเชตฺถ ทุธา ลุโภ.
ทฬฺหคฺคาเหน ทิฏฺเชา, อุปาทานํ ติธา ตหึ;
ทิฏฺิ โทเสน เต คนฺถา, คนฺถโต ทิฏฺิห ทฺวิธา.
ปฺจาวรณโต กาม-กงฺขาโทสุทฺธวํ ตโป;
ถินมิทฺธฺจ โมเหน, ฉ วา นีวรณานิถ.
กตฺวา ¶ ตาปุทฺธวํ เอกํ, ถินมิทฺธฺจ วุจฺจติ;
กิจฺจสฺสาหารโต เจว, วิปกฺขสฺส จ เลสโต.
ทิฏฺเชุทฺธวโทสนฺธ-
กงฺขาถินุณฺณตี ¶ ทส;
โลกนาสยุเคเนเต,
กิเลสา จิตฺตกฺเลสโต.
โลภโทสมูหมาน-ทิฏฺิกงฺขิสฺสมจฺฉรา;
สํโยชนานิ ทิฏฺเชา, ภิตฺวา พนฺธนโต ทุธา.
ตานิ โมหุทฺธวํมานกงฺขาโทเสชทิฏฺิโย;
ทุธาทิฏฺิ ติธา โลภํ, ภิตฺวา สุตฺเต ทสีริตา.
ทิฏฺิโลภมูหมานโทสกงฺขา ตหึ ทุธา;
กตฺวา โลภมิเม สตฺตานุสยา สมุทีริตา.
ทิฏฺิ เอว ปรามาโส, เยฺโย เอวํ สมาสโต;
อตฺโถ สงฺขารกฺขนฺธสฺส, วุตฺโต วุตฺตานุสารโต.
อิติ สจฺจสงฺเขเป ขนฺธตฺตยสงฺเขโป นาม
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
จิตฺตปวตฺติปริทีปโน
จิตฺตํ วิสยคฺคาหํ ตํ, ปากาปากทโต ทุธา;
กุสลากุสลํ ปุพฺพํ, ปรมพฺยากตํ มตํ.
กุสลํ ¶ ตตฺถ กามาทิภูมิโต จตุธา สิยา;
อฏฺ ปฺจ จตฺตาริ จ, จตฺตาริ กมโต กถํ.
โสมนสฺสมติยุตฺตมสงฺขารมนเมกํ;
สสงฺขารมนฺเจกํ, ตถา หีนมติทฺวยํ.
ตโถเปกฺขามติยุตฺตํ, มติหีนนฺติ อฏฺธา;
กามาวจรปฺุเตฺถ, ภิชฺชเต เวทนาทิโต.
ทานํ ¶ สีลฺจ ภาวนา, ปตฺติทานานุโมทนา;
เวยฺยาวจฺจาปจายฺจ, เทสนา สุติ ทิฏฺิชุ.
เอเตสฺเวกมยํ หุตฺวา, วตฺถุํ นิสฺสาย วา น วา;
ทฺวารหีนาทิโยนีนํ, คติยาทิปฺปเภทวา.
ติกาลิกปริตฺตาทิโคจเรสฺเวกมาทิย;
อุเทติ กาลมุตฺตํ วา, มติหีนํ วินามลํ.
ฉโคจเรสุ รูปาทิปฺจกํ ปฺจ โคจรา;
เสสํ รูปมรูปฺจ, ปฺตฺติ ฉฏฺโคจโร.
าณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;
ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺเก ทุเว.
เตสุเยว นิหีนํ ตุ, ทตฺวา สนฺธึ ทุเหตุกํ;
เทติ ทฺวาทส ปาเก จ, ปวตฺเต ธียุตํ วินา.
เอวํ ธีหีนมุกฺกฏฺํ, สนฺธิยฺจ ปวตฺติยํ;
หีนํ ปนุภยตฺถาปิ, เหตุหีเนว ปจฺจติ.
กามสุคติยํเยว, ภวโภคททํ อิทํ;
รูปาปาเย ปวตฺเตว, ปจฺจเต อนุรูปโต.
วิตกฺกจารปีตีหิ, สุเขกคฺคยุตํ มนํ;
อาทิ จาราทิปีตาทิสุขาทีหิ ปรํ ตยํ.
อุเปกฺเขกคฺคตายนฺตมารุปฺปฺเจวมงฺคโต ¶ ;
ปฺจธา รูปปฺุํ ตุ, โหตารมฺมณโต ปน.
อาทิสฺสาสุภมนฺตสฺสุ-
เปกฺขา เมตฺตาทโย ตโย;
อาโท จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ,
สสฺสาสกสิณานิ ตุ.
นภตมฺมนตสฺสฺุตจฺจิตฺตจตุโคจเร;
กเมนาติกฺกมารุปฺปปฺุํ โหติ จตุพฺพิธํ.
อมลํ ¶ สนฺติมารพฺภ, โหติ ตํ มคฺคโยคโต;
จตุธา ปาทกชฺฌานเภทโต ปุน วีสติ.
ทิฏฺิกงฺขานุทํ อาทิ, กามโทสตนูกรํ;
ปรํ ปรํ ตทุจฺเฉที, อนฺตํ เสสกนาสกํ.
เอวํ ภูมิตฺตยํ ปฺุํ, ภาวนามยเมตฺถ หิ;
ปมํ วตฺถุํ นิสฺสาย, ทุติยํ อุภเยนปิ.
ตติเย อาทิ นิสฺสาย,
เสสา นิสฺสาย วา น วา;
โหนฺติ อาทิทฺวยํ ตตฺถ,
สาเธติ สกภูภวํ.
สาเธตานุตฺตรํ สนฺตึ, อภิฺา ปนิเธว ตุ;
ฌานูทยผลตฺตา น, ผลทานาปิ สมฺภวา.
นาฺภูผลทํ กมฺมํ, รูปปากสฺส โคจโร;
สกมฺมโคจโรเยว, น จฺโยมสมฺภโว.
ปาปํ กามิกเมเวกํ, เหตุโต ตํ ทฺวิธา ปุน;
มูลโต ติวิธํ โลภ-โทสโมหวสา สิยา.
โสมนสฺสกุทิฏฺีหิ ¶ , ยุตฺตเมกมสงฺขรํ;
สสงฺขารมนฺเจกํ, หีนทิฏฺิทฺวยํ ตถา.
อุเปกฺขาทิฏฺิยุตฺตมฺปิ, ตถา ทิฏฺิวิยุตฺตกํ;
เวทนาทิฏฺิอาทีหิ, โลภมูเลวมฏฺธา.
สทุกฺขโทสาสงฺขารํ, อิตรํ โทสมูลกํ;
โมหมูลมฺปิ โสเปกฺขํ, กงฺขุทฺธจฺจยุตํ ทฺวิธา.
ตตฺถ โทสทฺวยํ วตฺถุํ, นิสฺสาเยวิตเร ปน;
นิสฺสาย วา น วา โหนฺติ, วธาทิสหิตา กถํ.
ผรุสฺสวธพฺยาปาทา, สโทเสน สโลภโต;
กุทิฏฺิเมถุนาภิชฺฌา, เสสา กมฺมปถา ทฺวิภิ.
สนฺธึ ¶ จตูสฺวปาเยสุ, เทติ สพฺพตฺถ วุตฺติยํ;
ปจฺจเต โคจรํ ตสฺส, สกลํ อมลํ วินา.
อพฺยากตํ ทฺวิธา ปาก-กฺริยา ตตฺถาทิ ภูมิโต;
จตุธา กามปาเกตฺถ, ปฺุปากาทิโต ทุธา.
ปฺุปากา ทฺวิธาเหตุ-สเหตูติ ทฺวิรฏฺกา;
อเหตู ปฺจ าณานิ, คหณํ ตีรณา อุโภ.
กายาณํ สุขี ตตฺถ, โสมนสฺสาทิ ตีรณํ;
โสเปกฺขานิ ฉ เสสานิ, สปฺุํว สเหตุกํ.
เกวลํ สนฺธิภวงฺค-ตทาลมฺพจุติพฺพสา;
ชายเต เสสเมตสฺส, ปุพฺเพ วุตฺตนยา นเย.
มนุสฺสวินิปาตีนํ, สนฺธาทิ อนฺตตีรณํ;
โหติ อฺเน กมฺเมน, สเหตุปิ อเหตุนํ.
ปาปชา ปฺุชาเหตุ-สมา ตีรํ วินาทิกํ;
สทุกฺขํ กายวิฺาณํ, อนิฏฺารมฺมณา อิเม.
เต ¶ สาตโคจรา เตสุ, ทฺวิฏฺานํ อาทิตีรณํ;
ปฺจฏฺานาปรา ทฺเว เต, ปริตฺตวิสยาขิลา.
สมฺปฏิจฺฉทฺวิปฺจนฺนํ, ปฺจ รูปาทโย ตหึ;
ปจฺจุปฺปนฺนาว เสสานํ, ปากานํ ฉ ติกาลิกา.
รูปารูปวิปากานํ, สพฺพโส สทิสํ วเท;
สกปฺุเน สนฺธาทิ-สกิจฺจตฺตยตํ วินา.
สมานุตฺตรปากาปิ, สกปฺุเน สพฺพโส;
หิตฺวา โมกฺขมุขํ ตํ หิ, ทฺวิธา มคฺเค ติธา ผเล.
กฺริยา ติธามลาภาวา,
ภูมิโต ตตฺถ กามิกา;
ทฺวิธา เหตุสเหตูติ,
ติธาเหตุ ตหึ กถํ.
อาวชฺชหสิตาวชฺชา ¶ , โสเปกฺขสุขุเปกฺขวา;
ปฺจฉกามาวจรา, สกลารมฺมณา จ เต.
สเหตุรูปรูปา จ, สกปฺํวารหโต;
วุตฺติยา น ผเล ปุปฺผํ, ยถา ฉินฺนลตา ผลํ.
อนาเสวนยาวชฺช-ทฺวยํ ปุถุชฺชนสฺส หิ;
น ผเล วตฺตมานมฺปิ, โมฆปุปฺผํ ผลํ ยถา.
ติสตฺต ทฺวิฉ ฉตฺตึส, จตุปฺจ ยถากฺกมํ;
ปฺุํ ปาปํ ผลํ กฺริยา, เอกูนนวุตีวิธํ.
สนฺธิ ภวงฺคมาวชฺชํ, ทสฺสนาทิกปฺจกํ;
คหตีรณโวฏฺพฺพ-ชวตคฺโคจรํ จุติ.
อิติ เอสํ ทฺวิสตฺตนฺนํ, กิจฺจวุตฺติวสาธุนา;
จิตฺตปฺปวตฺติ ฉทฺวาเร, สงฺเขปา วุจฺจเต กถํ.
กาเม ¶ สราคินํ กมฺม-นิมิตฺตาทิ จุติกฺขเณ;
ขายเต มนโสเยว, เสสานํ กมฺมโคจโร.
อุปฏฺิตํ ตมารพฺภ, ปฺจวารํ ชโว ภเว;
ตทาลมฺพํ ตโต ตมฺหา, จุติ โหติ ชเวหิ วา.
อวิชฺชาตณฺหาสงฺขาร-สหเชหิ อปายินํ;
วิสยาทีนวจฺฉาทิ-นมนกฺขิปเกหิ ตุ.
อปฺปหีเนหิ เสสานํ, ฉาทนํ นมนมฺปิ จ;
ขิปกา ปน สงฺขารา, กุสลาว ภวนฺติห.
กิจฺจตฺตเย กเต เอวํ, กมฺมทีปิตโคจเร;
ตชฺชํ วตฺถุํ สหุปฺปนฺนํ, นิสฺสาย วา น วา ตหึ.
ตชฺชา สนฺธิ สิยา หิตฺวา, อนฺตรตฺตํ ภวนฺตเร;
อนฺตรตฺตํ วินา ทูเร, ปฏิสนฺธิ กถํ ภเว.
อิเหว กมฺมตณฺหาทิ-เหตุโต ปุพฺพจิตฺตโต;
จิตฺตํ ทูเร สิยา ทีป-ปฏิโฆสาทิกํ ยถา.
นาสฺา ¶ จวมานสฺส, นิมิตฺตํ น จุตี จ ยํ;
อุทฺธํ สนฺธินิมิตฺตํ กึ, ปจฺจโยปิ กนนฺตโร.
ปุพฺพภเว จุติ ทานิ, กาเม ชายนสนฺธิยา;
อฺจิตฺตนฺตราภาวา, โหตานนฺตรการณํ.
ภวนฺตรกตํ กมฺมํ, ยโมกาสํ ลเภ ตโต;
โหติ สา สนฺธิ เตเนว, อุปฏฺาปิตโคจเร.
ยสฺมา จิตฺตวิราคตฺตํ, กาตุํ นาสกฺขิ สพฺพโส;
ตสฺมา สานุสยสฺเสว, ปุนุปฺปตฺติ สิยา ภเว.
ปฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเร;
ภวสนฺธานโต สนฺธิ, ภวงฺคํ ตํ ตทงฺคโต.
ตเมวนฺเต ¶ จุติ ตสฺมึ, โคจเร จวเนน ตุ;
เอกสนฺตติยา เอวํ, อุปฺปตฺติฏฺิติเภทกา.
อถฺารมฺมณาปาถ-คเต จิตฺตนฺตรสฺส หิ;
เหตุสงฺขฺยํ ภวงฺคสฺส, ทฺวิกฺขตฺตุํ จลนํ ภเว.
ฆฏฺฏิเต อฺวตฺถุมฺหิ, อฺนิสฺสิตกมฺปนํ;
เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท.
มโนธาตุกฺริยาวชฺชํ, ตโต โหติ สกึ ภเว;
ทสฺสนาทิ สกทฺวาร-โคจโร คหณํ ตโต.
สนฺตีรณํ ตโต ตมฺหา, โวฏฺพฺพฺจ สกึ ตโต;
สตฺตกฺขตฺตุํ ชโว กาเม, ตมฺหา ตทนุรูปโต.
ตทาลมฺพทฺวิกํ ตมฺหา, ภวงฺคํติมหนฺตริ;
ชวา มหนฺเต โวฏฺพฺพา, ปริตฺเต นิตเร มนํ.
โวฏฺพฺพสฺส ปริตฺเต ตุ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ชโว วิย;
วทนฺติ วุตฺตึ ตํ ปาเ, อนาเสวนโต น หิ.
นิยโมปิธ จิตฺตสฺส, กมฺมาทินิยโม วิย;
เยฺโย อมฺโพปมาทีหิ, ทสฺเสตฺวา ตํ สุทีปเย.
มโนทฺวาเรตราวชฺชํ ¶ , ภวงฺคมฺหา สิยา ตโต;
ชโวกาเม วิภูเต ตุ, กามวฺเห วิสเย ตโต.
กามีนํ ตุ ตทาลมฺพํ, ภวงฺคํ ตุ ตโต สิยา;
อวิภูเต ปริตฺเต จ, ภวงฺคํ ชวโต ภเว.
อวิภูเต วิภูเต จ, ปริตฺเต อปริตฺตเก;
ชวาเยว ภวงฺคํ ตุ, พฺรหฺมานํ จตุโคจเร.
มหคฺคตํ ปนารพฺภ, ชวิเต โทสสํยุเต;
วิรุทฺธตฺตา ภวงฺคํ น, กึ สิยา สุขสนฺธิโน.
อุเปกฺขาตีรณํ ¶ โหติ, ปริตฺเตนาวชฺชํ กถํ.
นิยโม น วินาวชฺชํ, มคฺคโต ผลสมฺภวา.
มหคฺคตามลา สพฺเพ, ชวา โคตฺรภุโต สิยุํ;
นิโรธา จ ผลุปฺปตฺติ, ภวงฺคํ ชวนาทิโต.
สเหตุสาสวา ปากา, ตีรณา ทฺเว จุเปกฺขกา;
อิเม สนฺธิ ภวงฺคา จ, จุติ เจกูนวีสติ.
ทฺเว ทฺเว อาวชฺชนาทีนิ, คหณนฺตานิ ตีณิ ตุ;
สนฺตีรณานิ เอกํว, โวฏฺพฺพมิตินามกํ.
อฏฺ กามมหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;
เอกาทส ภวนฺเตเต, ตทารมฺมณนามกา.
กุสลากุสลํ สพฺพํ, กฺริยา จาวชฺชวชฺชิตา;
ผลานิ ปฺจปฺาส, ชวนานิ ภวนฺติเม.
อิติ สจฺจสงฺเขเป จิตฺตปวตฺติปริทีปโน นาม
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
วิฺาณกฺขนฺธปกิณฺณกนยสงฺเขโป
เอกธาทินโยทานิ ¶ , ปฏุวฑฺฒาย โยคินํ;
วุจฺจเต วิสยคฺคาหา, สพฺพเมกวิธํ มนํ.
เอกาสีติ ติภูมฏฺํ, โลกิยํ สุตฺตรฺจ ตํ;
เสสํ โลกุตฺตรํ อฏฺ, อนุตฺตรฺจิตี ทฺวิธา.
โลกปากกฺริยาเหตู ¶ , เจกเหตูติ สตฺตหิ;
ตึส นาธิปติ สาธิ-ปติ เสสาติปี ทฺวิธา.
ฉนฺทจิตฺตีหวีมํสา-สฺเวเกน มติมา ยุตํ;
วินา วีมํสเมเกน, าณหีนมนํ ยุตํ.
ปริตฺตานปฺปมาณานิ, มหคฺคตมนานิติ;
ติธา ฉนว จฏฺ จ, ตินวา จ ยถากฺกมํ.
ทฺวิปฺจ จิตฺตํ วิฺาณํ, ติสฺโส หิ มโนธาตุโย;
ฉสตฺตติ มโนาณ-ธาตูติ ติวิธา ปุน.
เอการมฺมณจิตฺตานิ, อนภิฺํ มหคฺคตํ;
อมลํ ปฺจวิฺาณํ, นวปฺจ ภวนฺติเม.
ปฺจาลมฺพํ มโนธาตุ, สาภิฺํ กามธาตุชํ;
เสสํ ฉารมฺมณํ ตํ หิ, เตจตฺตาลีส สงฺขฺยโต.
กามปากทุสา จาทิ-มคฺโค จาทิกฺริยา ทุเว;
รูปา สพฺเพติรูเป น, เตจตฺตาลีส โหนฺติเม.
วินาว รูเปนารุปฺป-วิปากา จตุโร สิยุํ;
ทฺเวจตฺตาลีส เสสานิ, วตฺตนฺตุภยถาปิ จ.
จตุธาปิ อเหตฺเวกทฺวิเหตุกติเหตุโต;
อฏฺารส ทฺเว พาวีส, สตฺตจตฺตาลิสํ ภเว.
กาเม ¶ ชวา สโวฏฺพฺพา, อภิฺาทฺวยเมว จ;
รูปิริยาปถวิฺตฺติกราเม จตุรฏฺกา.
ฉพฺพีสติ ชวา เสสา, กรา รูปิริยาปเถ;
ทฺวิปฺจมนวชฺชานิ, กามรูปผลานิ จ.
อาทิกฺริยาติ เจกูน-วีส รูปกรา อิเม;
เสสา จุทฺทส ภินฺนาวจุติ สนฺธิ น ตีณิปิ.
เอกกิจฺจาทิโต ¶ ปฺจ-วิธา ตตฺเถกกิจฺจกา;
ทฺวิปฺจจิตฺตํ ชวนํ, มโนธาตุฏฺสฏฺิเม.
ทฺวิกิจฺจาทีนิ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรํ มหคฺคเต;
ปากา กามมหาปากา, เสสา ตีรา ยถากฺกมํ.
ทสฺสนํ สวนํ ทิฏฺํ, สุตํ ฆายนกาทิกํ;
ตยํ มุตํ มโนธาตุตฺตยํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ.
ทิฏฺํ สุตํ มุตํ าตํ, สาภิฺํ เสสกามิกํ;
วิฺาตารมฺมณํ เสสเมวํ ฉพฺพิธมีรเย.
สตฺตธา สตฺตวิฺาณธาตูนํ ตุ วสา ภเว;
วุจฺจเตทานิ ตสฺเสว, อนนฺตรนยกฺกโม.
ปฺุเสฺวาทิทฺวยา กาเม, รูปปฺุมนนฺตกํ;
ตปฺปาทกุตฺตรานนฺตํ, ภวงฺคฺจาทิตีรณํ.
ทุติยนฺตทฺวยา ตีรํ, ภวงฺคํ ตติยทฺวยา;
เต อนนฺตามลํ ปฺุํ, มชฺฌตฺตฺจ มหคฺคตํ.
สพฺพวาเร สยฺเจติ, เตปฺาส ติสตฺต จ;
เตตฺตึส จ ภวนฺเตเต, รูเปสุ ปน ปฺุโต.
ตปฺปากา จ มติยุตฺต-กามปากา สยํ ทส;
อารุปฺปปฺุโต เต จ, สโก ปาโก สยํ ปุน.
อโธปากา จ อนฺตมฺหา, ตติยฺจ ผลนฺติเม;
ทเสกทฺวิติปฺจาหิ, มคฺคา เจกํ สกํ ผลํ.
โลภมูเลกเหตูหิ ¶ , อนฺตกามสุภา วิย;
สตฺต โทสทฺวยา กาม-ภวงฺคเปกฺขวา สยํ.
มหาปากติเหตูหิ, สาวชฺชา สพฺพสนฺธิโย;
กามจฺจุตีหิ เสสาหิ, สาวชฺชา กามสนฺธิโย.
กามจฺจุติ ¶ จ โวฏฺพฺพํ, สยฺจ สุขตีรโต;
ปฏิจฺฉา ตีรณานิ ทฺเว, อิตรา สกตีรณํ.
สกํ สกํ ปฏิจฺฉํ ตุ, วิฺาเณหิ ทฺวิปฺจหิ;
รูปปาเกหิ สาวชฺชา, สนฺธิโยเหตุวชฺชิตา.
อรูปปาเกสฺวาทิมฺหา, กามปากา ติเหตุกา;
อนฺตาวชฺชมฺปิ จารุปฺป-ปากา จ นว โหนฺติเม.
ทุติยาทีหิ เตเยว, อโธปากํ วินา วินา;
ผลา ติเหตุกา ปากา, สยฺเจติ จตุทฺทส.
ทฺวิปฺจาทิกฺริยา หาสา, สยฺจารุปฺปวชฺชิตา;
าณยุตฺตภวงฺคาติ, ทส โวฏฺพฺพโต ปน.
กาเม ชวา ภวงฺคา จ, กามรูเป สยมฺปิ วา;
นวปฺจ สเหตาทิ-กิริยทฺวยโต ปน.
สยํ ภวงฺคมติมา, รูเป สาตกฺริยาปิ จ;
ตปฺปาทกนฺติมฺเจติ, พาวีส ตติยา ปน.
เต จ ปากา สยฺจนฺเต, ผลํ มชฺฌา มหคฺคตา;
กฺริยาติ วีสติ โหนฺติ, เสสทฺวีหิ ทุเกหิ ตุ.
วุตฺตปากา สยฺเจติ, จุทฺทเสวํ กฺริยาชวา;
ตทารมฺมณํ มฺุจิตฺวา, ปฏฺานนยโต นเย.
อถ สาตกฺริยา สาตํ, เสสํ เสสกฺริยาปิ จ;
ตทาลมฺพํ ยถาโยคํ, วเท อฏฺกถานยา.
มหคฺคตา กฺริยา สพฺพา, สกปฺุสมา ตหึ;
อนฺตา ผลนฺติมํ โหติ, อยเมว วิเสสตา.
อิมสฺสานนฺตรา ¶ ธมฺมา, เอตฺตกาติ ปกาสิตา;
อิมํ ปเนตฺตเกหีติ, วุจฺจเตยํ นโยธุนา.
ทฺวีหิ ¶ กามชวา ตีหิ, รูปารูปา จตูหิ ตุ;
มคฺคา ฉหิ ผลาทิ ทฺเว, เสสา ทฺเว ปน สตฺตหิ.
เอกมฺหา ทส ปฺจหิ, ปฏิจฺฉา สุขตีรณํ;
กาเม โทสกฺริยาหีน-ชเวหิ คหโต สกา.
กาเม ชวา กฺริยาหีนา, ตทาลมฺพา สโวฏฺพฺพา;
สคหฺเจติ เตตฺตึสจิตฺเตหิ ปรตีรณา.
กามปฺุสุขีตีรกณฺหโวฏฺพฺพโต ทฺวยํ;
มหาปากนฺติมํ โหติ, อนารุปฺปจุตีหิ จ.
สตฺตตึส ปเนตานิ, เอตฺถ หิตฺวา ทุสทฺวยํ;
เอเตหิ ปฺจตึเสหิ, ชายเต ทุติยทฺวยํ.
สุขตีราทิ สตฺเตเต, กฺริยโต จาปิ สมฺภวา;
เยฺยา เสสานิ จตฺตาริ, ภวงฺเคน จ ลพฺภเร.
มคฺควชฺชา สโวฏฺพฺพสุขิตีรชวาขิลา;
จุตีติ นวกฏฺาหิ, ตติยทฺวยมาทิเส.
เอเตหิ โทสวชฺเชหิ, สตฺตตีหิตรทฺวยํ;
รูปปากา วินารุปฺปปากาเหตุทุเหตุเก.
เตเหเวกูนสฏฺีหิ, โหนฺติรุปฺปาทิกํ วินา;
หาสาวชฺเช ชเว รูเป, อฏฺฉกฺเกหิ เตหิ ตุ.
สาโธปาเกหิ เตเหว, ทุติยาทีนิ อตฺตนา;
อโธโธชวหีเนหิ, เอเกกูเนหิ ชายเร.
สุขตีรภวงฺคานิ, สยฺจาติ ติสตฺตหิ;
อนฺตาวชฺชํ อนารุปฺปภวงฺเคหิ ปเนตรํ.
วุตฺตานนฺตรสงฺขาโต, นโย ทานิ อเนกธา;
ปุคฺคลาทิปฺปเภทาปิ, ปวตฺติ ตสฺส วุจฺจเต.
ปุถุชฺชนสฺส ¶ ¶ ชายนฺเต, ทิฏฺิกงฺขายุตานิ เว;
เสกฺขสฺเสวามลา สตฺต, อนนฺตานิตรสฺส ตุ.
อนฺตามลํ อนาวชฺชกฺริยา เจกูนวีสติ;
กุสลากุสลา เสสา, โหนฺติ เสกฺขปุถุชฺชเน.
อิตรานิ ปนาวชฺชทฺวยํ ปากา จ สาสวา;
ติณฺณนฺนมฺปิ สิยุํ เอวํ, ปฺจธา สตฺตเภทโต.
กาเม โสฬส ฆานาทิตฺตยํ โทสมหาผลา;
รูปารูเป สปาโกติ, ปฺจวีสติ เอกชา.
กามปากา จ เสสาทิมคฺโค อาทิกฺริยา ทุเว;
รูเป ชวาติ พาวีส, ทฺวิชา เสสา ติธาตุชา.
วิตฺถาโรปิ จ ภูมีสุ, เยฺโย กามสุภาสุภํ;
หาสวชฺชมเหตฺุจ, อปาเย สตฺตตึสิเม.
หิตฺวา มหคฺคเต ปาเก, อสีติ เสสกามิสุ;
จกฺขุโสตมโนธาตุ, ตีรณํ โวฏฺพฺพมฺปิ จ.
โทสหีนชวา โส โส, ปาโก รูเป อนาริเย;
ปฺจสฏฺิ ฉสฏฺี ตุ, ปริตฺตาภาทีสุ ตีสุ.
อาทิปฺจามลา กงฺขาทิฏฺิยุตฺเต วินา ตหึ;
เตเยว ปฺจปฺาส, ชายเร สุทฺธภูมิสุ.
อาทิมคฺคทุสาหาสรูปหีนชวา สโก;
ปาโก โวฏฺพฺพนฺจาติ, ติตาลีสํ สิยุํ นเภ.
อโธโธมนวชฺชา เต,
ปาโก เจว สโก สโก;
ทุติยาทีสุ ชายนฺเต,
ทฺเว ทฺเว อูนา ตโต ตโต.
อรูเปสฺเวกเมกสฺมึ ¶ , รูเปสฺวาทิตฺติเกปิ จ;
ติเก จ ตติเย เอกํ, ทฺเว โหนฺติ ทุติยตฺติเก.
อนฺติมํ ¶ รูปปากํ ตุ, ฉสุ เวหปฺผลาทิสุ;
กามสุคติยํเยว, มหาปากา ปวตฺตเร.
ฆายนาทิตฺตยํ กาเม, ปฏิฆทฺวยเมว จ;
สตฺตรเสสุ ปมํ, อมลํ มานวาทิสุ.
อริยาปายวชฺเชสุ, จตุโรทิปฺผลาทิกา;
อปายารุปฺปวชฺเชสุ, หาสรูปสุภกฺริยํ.
อปายุทฺธตฺตยํ หิตฺวา, โหตากาสสุภกฺริยํ;
ตถาปายุทฺธทฺเว หิตฺวา, วิฺาณกุสลกฺริยํ.
ภวคฺคาปายวชฺเชสุ, อากิฺจฺสุภกฺริยํ;
ทิฏฺิกงฺขายุตา สุทฺเธ, วินา สพฺพาสุ ภูมิสุ.
อมลานิ จ ตีณนฺเต,
ภวคฺเค จ สุภกฺริยา;
มหากฺริยา จ โหนฺเตเต,
เตรเสวานปายิสุ.
อนารุปฺเป มโนธาตุ, ทสฺสนํ สวตีรณํ;
กาเม อนิฏฺสํโยเค, พฺรหฺมานํ ปาปชํ ผลํ.
โวฏฺพฺพํ กามปฺฺุจ, ทิฏฺิหีนํ สอุทฺธวํ;
จุทฺทเสตานิ จิตฺตานิ, ชายเร ตึสภูมิสุ.
อินฺทฺริยานิ ทุเว อนฺตทฺวยวชฺเชสฺวเหตุสุ;
ตีณิ กงฺเขตราเหตุปาเป จตฺตาริ เตรส.
ฉ าณหีเน ตพฺพนฺตสาสเว สตฺต นิมฺมเล;
จตฺตาลีเส ปนฏฺเวํ, เยฺยมินฺทฺริยเภทโต.
ทฺเว ¶ พลานิ อเหตฺวนฺตทฺวเย ตีณิ ตุ สํสเย;
จตฺตาริตรปาเป ฉ, โหนฺติ เสสทุเหตุเก.
เอกูนาสีติจิตฺเตสุ, มติยุตฺเตสุ สตฺต ตุ;
อพลานิ หิ เสสานิ, วีริยนฺตํ พลํ ภเว.
อฌานงฺคานิ ¶ ทฺเวปฺจ, ตกฺกนฺตา หิ ตทงฺคตา;
ฌาเน ปีติวิรตฺเต ต-ปฺปาทเก อมเล ทุเว.
ตติเย สามเล ตีณิ, จตฺตาริ ทุติเย ตถา;
กาเม นิปฺปีติเก จาปิ, ปฺจงฺคานิ หิ เสสเก.
มคฺคา ทฺเว สํสเย ทิฏฺิหีนเสสาสุเภ ตโย;
ทุเหตุเกตเร สุทฺธชฺฌาเน จ ทุติยาทิเก.
จตฺตาโร ปฺจ ปมฌานกามติเหตุเก;
สตฺตามเล ทุติยาทิ-ฌานิเก อฏฺ เสสเก.
เหตฺวนฺตโต หิ มคฺคสฺส, อมคฺคงฺคมเหตุกํ;
ฉมคฺคงฺคยุตํ นตฺถิ, พเลหิปิ จ ปฺจหิ.
สุขิตีรตทาลมฺพํ, อิฏฺเ ปฺุชุเปกฺขวา;
อิฏฺมชฺเฌตรํ โหติ, ตพฺพิปกฺเข ตุ โคจเร.
โทสทฺวยา ตทาลมฺพํ, น สุขิกฺริยโต ปน;
สพฺพํ สุภาสุเภ นฏฺเ, ตทาลมฺพณวาจโต.
กฺริยโต วา ตทาลมฺพํ, โสเปกฺขาย สุขี น หิ;
อิตรา อิตรฺเจติ, อิทํ สุฏฺุปลกฺขเย.
สนฺธิทายกกมฺเมน, ตทาลมฺพปวตฺติยํ;
นิยามนํ ชวสฺสาห, กมฺมสฺเสวฺกมฺมโต.
จิตฺเต เจตสิกา ยสฺมึ,
เย วุตฺตา เต สมาสโต;
วุจฺจเร ¶ ทานิ ทฺเวปฺเจ,
สพฺพคา สตฺต ชายเร.
ตกฺกจาราธิโมกฺเขหิ, เตเยว ชายเร ทส;
ปฺจฏฺานมโนธาตุ-ปฺจเก สุขตีรเณ.
เอเต ปีตาธิกา หาเส, วายาเมน จ ทฺวาธิกา;
โวฏฺพฺพเนปิ เอเตว, ทเสกา ปีติวชฺชิตา.
ปาปสาธารณา ¶ เต จ, ติปฺจุทฺธจฺจสฺุเต;
กงฺขายุตฺเตปิ เอเตว, สกงฺขา หีนนิจฺฉยา.
กงฺขาวชฺชา ปเนเตว, สโทสจฺฉนฺทนิจฺฉยา;
สตฺตรส ทุเส โหนฺติ, สโลภนฺตทฺวเย ปน.
โทสวชฺชา สโลภา เต,
ตติยาทิทุเกสุ เต;
ทิฏฺิปีติทฺวยาธิกา,
ทฺวินเวกูนวีสติ.
ปีติจารปฺปนาวชฺชา, อาทิโต ยาว ตึสิเม;
อุปฺปชฺชนฺติ จตุตฺถาทิ-รูปารูปมเนสุ เว.
ปีติจารวิตกฺเกสุ,
เอเกน ทฺวิติติกฺกมา;
ตติยาทีสุ เตเยว,
ตึเสกทฺเวตโยธิกา.
เอเตวาทิทฺวเย กาเม, ทุติยาทิทุเกสุ หิ;
มตึ ปีตึ มติปฺปีตึ, หิตฺวา เต กมโต สิยุํ.
ฌาเน วุตฺตาว ตชฺฌานิกามเล วิรตาธิกา;
ตตฺเถตา นิยตา วิตฺตึ, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวา.
กามปฺุเสุ ¶ ปจฺเจกํ,
ชยนฺตานิยเตสุ หิ;
วิรตีโย ทยาโมทา,
กาเม สาตสุภกฺริเย.
มชฺฌตฺเตปิ วทนฺเตเก, สเหตุกสุภกฺริเย;
สุขชฺฌาเนปิ ปจฺเจกํ, โหนฺติเยว ทยามุทา.
ถินมิทฺธํ สสงฺขาเร, ทิฏฺิหีนทฺวเย ตหึ;
มาเนน วา ตโย เสสทิฏฺิหีเน วิเธกโก.
อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา ¶ , วิสุํ โทสยุตทฺวเย;
ตตฺถนฺตเก สิยุํ ถินมิทฺธเกน ตโยปิ วา.
เย วุตฺตา เอตฺตกา เอตฺถ, อิติ เจตสิกาขิลา;
ตตฺเถตฺตเกสฺวิทนฺเตวํ, วุจฺจเตยํ นโยธุนา.
เตสฏฺิยา สุขํ ทุกฺขํ, ตีสุเปกฺขาปิ เวทนา;
ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ, ภเว อินฺทฺริยโต ปน.
เอกตฺเถกตฺถ เจว ทฺเวสฏฺิยา ทฺวีสุ ปฺจหิ;
ปฺาสายาติ วิฺเยฺยํ, สุขาทินฺทฺริยปฺจกํ.
ทสุตฺตรสเต โหติ, นิจฺฉโย วีริยํ ตโต;
ปฺจหีเน ตโตกูเน, สมาธินฺทฺริยมาทิเส.
ฉนฺโท เอกสเตกูนวีส สทฺธาทโย ปน;
าณวชฺชา นวหีนสเต โหนฺติ มตี ปน.
เอกูนาสีติยา จาโร, ฉสฏฺีสุ ปนปฺปนา;
ปฺจปฺาสเก ปีติ, เอกปฺาสเก สิยา.
วิรตี ฉฏฺเก วีเส, กรุณามุทิตาถ วา;
อฏฺโสเปกฺขจิตฺเตน, อฏฺวีสติยา สิยุํ.
อหีริกมโนตฺตปฺปโมหุทฺธจฺจา ¶ ทฺวาทเสว;
โลโภ อฏฺสุ จิตฺเตสุ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.
มาโน จตูสุ ทิฏฺิ จ, ตถา ทฺวีสุ มเนสุ หิ;
โทโส อิสฺสา จ มจฺเฉรํ, กุกฺกุจฺจฺจ ภวนฺติเม.
เอกสฺมึ วิมตี โหติ, เอวํ วุตฺตานุสารโต;
อปฺปวตฺตินโย จาปิ, สกฺกา าตุํ วิชานตา.
อสฺมึ ขนฺเธว วิฺเยฺโย, เวทนาทีสฺวยํ นโย;
เอกธาทิวิโธ ยุตฺติ-วสาเตนาวิโยคโต.
อุปมา เผณุปิณฺโฑ จ, พุพฺพุโฬ มิคตณฺหิกา;
กทลี มายา วิฺเยฺยา, ขนฺธานํ ตุ ยถากฺกมํ.
เตสํ ¶ วิมทฺทาสหนขณโสภปฺปโลภน-
นิสารวฺจกตฺเตหิ, สมานตฺตํ สมาหฏํ.
เต สาสวา อุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธาวนาสวา;
ตตฺถาที ทุกฺขวตฺถุตฺตา, ทุกฺขา ภารา จ ขาทกา.
ขนฺธานิจฺจาทิธมฺมา เต, วธกา สภยา อิตี;
อสุขทฺธมฺมโต จิกฺขา, อุกฺขิตฺตาสิกรี ยถา.
อิติ สจฺจสงฺเขเป วิฺาณกฺขนฺธปกิณฺณกนยสงฺเขโป นาม
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานปฺตฺติปริทีปโน
ราคาทีนํ ¶ ขยํ วุตฺตํ, นิพฺพานํ สนฺติลกฺขณํ;
สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสาลํ สเมตเว.
ขยมตฺตํ น นิพฺพานํ, สคมฺภีราทิวาจโต;
อภาวสฺส หิ กุมฺมานํ, โลมสฺเสว น วาจตา.
ขโยติ วุจฺจเต มคฺโค, ตปฺปาปตฺตา อิทํ ขยํ;
อรหตฺตํ วิยุปฺปาท-วยาภาวา ธุวฺจ ตํ.
สงฺขตํ สมฺมุติฺจาปิ, าณมาลมฺพ เนว หิ;
ฉินฺเท มเล ตโต วตฺถุ, อิจฺฉิตพฺพมสงฺขตํ.
ปตฺตุกาเมน ตํ สนฺตึ, ฉพฺพิสุทฺธึ สมาทิย;
าณทสฺสนสุทฺธี ตุ, สาเธตพฺพา หิตตฺถินา.
เจตนาทิวิธา สีล-สุทฺธิ ตตฺถ จตุพฺพิธา;
โสปจารสมาธี ตุ, จิตฺตสุทฺธีติ วุจฺจเต.
สมฺปาเทตฺวาทิทฺเวสุทฺธึ, นมนา นามํ ตุ รุปฺป-
โต รูปํ นตฺถิ อตฺตาทิวตฺถูติ จ ววตฺถเป.
มณินฺธนาตเป ¶ อคฺคิ, อสนฺโตปิ สมาคเม;
ยถา โหติ ตถา จิตฺตํ, วตฺถาลมฺพาทิสงฺคเม.
ปงฺคุลนฺธา ยถา คนฺตุํ, ปจฺเจกมสมตฺถกา;
ยนฺติ ยุตฺตา ยถา เอวํ, นามรูปวฺหยา กฺริยา.
น นามรูปโต อฺโ, อตฺตาทิ อิติ ทสฺสนํ;
โสธนตฺตา หิ ทุทฺทิฏฺึ, ทิฏฺิสุทฺธีติ วุจฺจติ.
อวิชฺชาตณฺหุปาทาน-กมฺเมนาทิมฺหิ ¶ ตํ ทฺวยํ;
รูปํ กมฺมาทิโต นามํ, วตฺถาทีหิ ปวตฺติยํ.
สทา สพฺพตฺถ สพฺเพสํ, สทิสํ น ยโต ตโต;
นาเหตุนาฺโ อตฺตาทินิจฺจเหตูติ ปสฺสติ.
เอวํ ตีรยเต กงฺขา, ยาย ปฺาย ปจฺจเย;
ทิฏฺตฺตา สุทฺธิ สา กงฺขาตรณํ อิติ วุจฺจติ.
ปตฺตฺาตปริฺโ โส, อตฺรฏฺโ ยตเตยติ;
ตีรณวฺหปริฺาย, วิสุทฺธตฺถํ สทาทโร.
ติกาลาทิวสา ขนฺเธ, สมาเสตฺวา กลาปโต;
อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, อาโท เอวํ วิปสฺสติ.
ขนฺธานิจฺจา ขยฏฺเน, ภยฏฺเน ทุขาว เต;
อนตฺตาสารกฏฺเน, อิติ ปสฺเส ปุนปฺปุนํ.
อากาเรหิ อนิจฺจาทิจตฺตาลีเสหิ สมฺมเส;
ลกฺขณานํ วิภูตตฺถํ, ขนฺธานํ ปน สพฺพโส.
เอวฺจาปิ อสิชฺฌนฺเต, นวธา นิสิตินฺทฺริโย;
สตฺตกทฺวยโต สมฺมา, รูปารูเป วิปสฺสเย.
รูปมาทานนิกฺเขปา, วโยวุทฺธตฺตคามิโต;
สมฺมเสวนฺนชาทีหิ, ธมฺมตารูปโตปิ จ.
นามํ กลาปยมโต, ขณโต กมโตปิ จ;
ทิฏฺิมานนิกนฺตีนํ, ปสฺเส อุคฺฆาฏนาทิโต.
อวิชฺชาตณฺหากมฺมนฺน-เหตุโต ¶ รูปํ อุพฺภเว;
วินาหารํ สผสฺเสหิ, เวทนาทิตฺตยํ ภเว.
เตหิเยว วินา ผสฺสํ,
นามรูปาธิเกหิ ตุ;
จิตฺตํ ¶ เหตุกฺขยา โส โส,
เวติ เว ตสฺส ตสฺส ตุ.
เหตุโตทยนาเสวํ, ขโณทยวเยนปิ;
อิติ ปฺาสากาเรหิ, ปสฺเส ปุนูทยพฺพยํ.
โยคิสฺเสวํ สมารทฺธอุทยพฺพยทสฺสิโน;
ปาตุโภนฺติ อุปกฺเลสา, สภาวา เหตุโตปิ จ.
เต โอภาสมตุสฺสาหปสฺสทฺธิสุขุเปกฺขนา;
สติ ปีตาธิโมกฺโข จ, นิกนฺติ จ ทสีริตา.
ตณฺหาทิฏฺุนฺนติคฺคาหวตฺถุโต ตึสธา เต จ;
ตทุปฺปนฺเน จเล พาโล, อมคฺเค มคฺคทสฺสโก.
วิปสฺสนา ปโถกฺกนฺตา, ตทาสิ มติมาธุนา;
น มคฺโค คาหวตฺถุตฺตา, เตสํ อิติ วิปสฺสติ.
อุปกฺเลเส อนิจฺจาทิ-วสเค โสทยพฺพเย;
ปสฺสโต วีถิโนกฺกนฺตทสฺสนํ วุจฺจเต ปโถ.
มคฺคามคฺเค ววตฺเถตฺวา, ยา ปฺา เอวมุฏฺิตา;
มคฺคามคฺคิกฺขสงฺขาตา, สุทฺธิ สา ปฺจมี ภเว.
ปหานวฺหปริฺาย, อาทิโต สุทฺธิสิทฺธิยา;
ตีรณวฺหปริฺาย, อนฺตโค ยตเตธุนา.
ชายเต นวาณี สา, วิสุทฺธิ กมโตทย-
พฺพยาที ฆฏมานสฺส, นว โหนฺติ ปเนตฺถ หิ.
สนฺตตีริยโต เจว, ฆเนนาปิ จ ฉนฺนโต;
ลกฺขณานิ น ขายนฺเต, สํกิลิฏฺา วิปสฺสนา.
ตโตตฺร ¶ สมฺมเส ภิยฺโย, ปุนเทวุทยพฺพยํ;
เตนานิจฺจาทิสมฺปสฺสํ, ปฏุตํ ปรมํ วเช.
อาวฏฺเฏตฺวา ¶ ยทุปฺปาทฏฺิติอาทีหิ ปสฺสโต;
ภงฺเคว ติฏฺเต าณํ, ตทา ภงฺคมตี สิยา.
เอวํ ปสฺสยโต ภงฺคํ, ติภโว ขายเต ยทา;
สีหาทิว ภยํ หุตฺวา, สิยา ลทฺธา ภยิกฺขณา.
สาทีนวา ปติฏฺนฺเต, ขนฺธาทิตฺตฆรํ วิย;
ยทา ตทา สิยา ลทฺธา, อาทีนวานุปสฺสนา.
สงฺขาราทีนวํ ทิสฺวา, รมเต น ภวาทิสุ;
มติ ยทา ตทา ลทฺธา, สิยา นิพฺพิทปสฺสนา.
าณํ มุจฺจิตุกามํ เต, สพฺพภูสงฺขเต ยทา;
ชาลาทีหิ จ มจฺฉาที, ตทา ลทฺธา จชฺชมติ.
สงฺขาเร อสุภานิจฺจทุกฺขโตนตฺตโต มติ;
ปสฺสนฺตี จตฺตุมุสฺสุกฺกา, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา.
วุตฺตาตฺร ปฏุภาวาย, สพฺพาณปวตฺติยา;
มีนสฺาย สปฺปสฺส, คาหลุทฺทสโมปมา.
อตฺตตฺตนิยโต สฺุํ, ทฺวิธา ‘‘นาหํ กฺวจา’’ทินา;
จตุธา ฉพฺพิธา จาปิ, พหุธา ปสฺสโต ภุสํ.
อาวฏฺฏติคฺคิมาสชฺช,
นฺหารูว มติ สงฺขตํ;
จตฺตภริโย ยถา โทเส,
ตถา ตํ สมุเปกฺขเต.
ตาว สาทีนวานมฺปิ, ลกฺขเณ ติฏฺเต มติ;
น ปสฺเส ยาว สา ตีรํ, สามุทฺทสกุณี ยถา.
สงฺขารุเปกฺขาาณายํ, สิขาปตฺตา วิปสฺสนา;
วุฏฺานคามินีติ จ, สานุโลมาติ วุจฺจติ.
ปตฺวา ¶ ¶ โมกฺขมุขํ สตฺต, สาเธติริยปุคฺคเล;
ฌานงฺคาทิปฺปเภเท จ, ปาทกาทิวเสน สา.
อนิจฺจโต หิ วุฏฺานํ, ยทิ ยสฺสาสิ โยคิโน;
โสธิโมกฺขสฺส พาหุลฺลา, ติกฺขสทฺธินฺทฺริโย ภเว.
ทุกฺขโตนตฺตโต ตฺเจ, สิยา โหนฺติ กเมน เต;
ปสฺสทฺธิเวทพาหุลฺลา, ติกฺเขกคฺคมตินฺทฺริยา.
ปฺาธุรตฺตมุทฺทิฏฺํ, วุฏฺานํ ยทินตฺตโต;
สทฺธาธุรตฺตํ เสเสหิ, ตํ วิยาภินิเวสโต.
ทฺเว ติกฺขสทฺธสมถา, สิยุํ สทฺธานุสาริโน;
อาโท มชฺเฌสุ าเนสุ, ฉสุ สทฺธาวิมุตฺตกา.
อิตโร ธมฺมานุสารีโท, ทิฏฺิปฺปตฺโต อนนฺตเก;
ปฺามุตฺโตภยตฺถนฺเต, อฌานิฌานิกา จ เต.
ติกฺขสทฺธสฺส จนฺเตปิ, สทฺธามุตฺตตฺตมีริตํ;
วิสุทฺธิมคฺเค มชฺฌสฺส, กายสกฺขิตฺตมฏฺสุ.
วุตฺตํ โมกฺขกถายํ ยํ, ติกฺขปฺารหสฺส ตุ;
ทิฏฺิปตฺตตฺตํ เหตฺจ, ตฺจ นตฺถาภิธมฺมิเก.
เต สพฺเพ อฏฺโมกฺขานํ, ลาภี เจ ฉสุ มชฺฌสุ;
กายสกฺขี สิยุํ อนฺเต, อุภโตภาคมุตฺตกา.
อนุโลมานิ จตฺตาริ, ตีณิ ทฺเว วา ภวนฺติ หิ;
มคฺคสฺส วีถิยํ มนฺทมชฺฌติกฺขมติพฺพสา.
วิสุทฺธิมคฺเค จตฺตาริ, ปฏิสิทฺธานิ สพฺพถา;
เอวมฏฺสาลินิยา, วุตฺตตฺตา เอวมีริตํ.
ภวงฺคาสนฺนโทโสปิ, นปฺปนาย ถิรตฺตโต;
สุทฺธึ ปฏิปทาาณทสฺสเนวํ ลเภ ยติ.
อาวชฺชํ ¶ ¶ วิย มคฺคสฺส, ฉฏฺสตฺตมสุทฺธินํ;
อนฺตรา สนฺติมารพฺภ, เตหิ โคตฺรภุ ชายเต.
สํโยชนตฺตยจฺเฉที, มคฺโค อุปฺปชฺชเต ตโต;
ผลานิ เอกํ ทฺเว ตีณิ, ตโต วุตฺตมติกฺกมา.
ตถา ภาวยโต โหติ, ราคโทสตนูกรํ;
ทุติโย ตปฺผลํ ตมฺหา, สกทาคามิ ตปฺผลี.
เอวํ ภาวยโต ราคโทสนาสกรุพฺภเว;
ตติโย ตปฺผลํ ตมฺหา, ตปฺผลฏฺโนาคามิโก.
เอวํ ภาวยโต เสสโทสนาสกรุพฺภเว;
จตุตฺโถ ตปฺผลํ ตมฺหา, อรหา ตปฺผลฏฺโก.
กตกิจฺโจ ภวจฺเฉโท, ทกฺขิเณยฺโยปธิกฺขยา;
นิพฺพุตึ ยาติ ทีโปว, สพฺพทุกฺขนฺตสฺิตํ.
เอวํ สิทฺธา สิยา สุทฺธิ, าณทสฺสนสฺิตา;
วุตฺตํ เอตฺตาวตา สจฺจํ, ปรมตฺถํ สมาสโต.
สจฺจํ สมฺมุติ สตฺตาทิอวตฺถุ วุจฺจเต ยโต;
น ลพฺภาลาตจกฺกํว, ตํ หิ รูปาทโย วินา.
เตน เตน ปกาเรน, รูปาทึ น วิหาย ตุ;
ตถา ตถาภิธานฺจ, คาหฺจ วตฺตเต ตโต.
ลพฺภเต ปริกปฺเปน, ยโต ตํ น มุสา ตโต;
อวุตฺตาลมฺพมิจฺจาหุ, ปริตฺตาทีสฺววาจโต.
ปาปกลฺยาณมิตฺโตยํ, สตฺโตติ ขนฺธสนฺตติ;
เอกตฺเตน คเหตฺวาน, โวหรนฺตีธ ปณฺฑิตา.
ปถวาทิ วิเยโกปิ, ปุคฺคโล น ยโต ตโต;
กุทิฏฺิวตฺถุภาเวน, ปุคฺคลคฺคหณํ ภเว.
เอตํ ¶ วิสยโต กตฺวา, สงฺขาทีหิ ปเทหิ ตุ;
อวิชฺชมานปฺตฺติ, อิติ ตฺูหิ ภาสิตา.
ปฺตฺติ ¶ วิชฺชมานสฺส, รูปาทิวิสยตฺตโต;
กายํ ปฺตฺติ เจ สุฏฺุ, วทโต สุณ สจฺจโต.
สวิฺตฺติวิกาโร หิ, สทฺโท สจฺจทฺวยสฺส ตุ;
ปฺาปนตฺตา ปฺตฺติ, อิติ ตฺูหิ ภาสิตา.
ปจฺจุปฺปนฺนาทิอาลมฺพํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา-
าณสฺสาติ อิทฺเจวํ, สติ ยุชฺชติ นาฺถา.
สทฺทาภิเธยฺยสงฺขาทิ, อิติ เจ สพฺพวตฺถุนํ;
ปฺาเปตพฺพโต โหติ, ปฺตฺติปทสงฺคโห.
‘‘สพฺเพ ปฺตฺติธมฺมา’’ติ, เทเสตพฺพํ ตถา สติ;
อถ ปฺาปนสฺสาปิ, ปฺาเปตพฺพวตฺถุนํ.
วิภาคํ าปนตฺถํ หิ, ตถุทฺเทโส กโตติ เจ;
น กตฺตพฺพํ วิสุํ เตน, ปฺตฺติปถสงฺคหํ.
ปฺาปิยตฺตา จตูหิ, ปฺตฺตาทิปเทหิ สา;
ปเรหิ ปฺาปนตฺตา, อิติ อาจริยาพฺรวุํ.
รูปาทโย อุปาทาย, ปฺาเปตพฺพโต กิร;
อวิชฺชมาโนปาทายปฺตฺติ ปมา ตโต.
โสตวิฺาณสนฺตานานนฺตรํ ปตฺตชาตินา;
คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวาริกเจตสา.
ปฺาเปนฺติ คหิตาย, ยาย สตฺตรถาทโย;
อิติ สา นามปฺตฺติ, ทุติยาติ จ กิตฺติตา.
สทฺทโต อฺนามาวโพเธนตฺถาวโพธนํ;
กิจฺฉสาธนโต ปุพฺพนโย เอว ปสํสิโย.
สา ¶ วิชฺชมานปฺตฺติ, ตถา อวิชฺชมานตา;
วิชฺชมาเนน จาวิชฺชมานา ตพฺพิปรีตกา.
อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานตพฺพิปรีตกา;
อิจฺเจตา ฉพฺพิธา ตาสุ, ปมา มติอาทิกา.
สตฺโต ¶ สทฺโธ นรุสฺสาโห,
เสนิโย มนเจตนา;
อิจฺเจวเมตา วิฺเยฺยา,
กมโต ทุติยาทิกา.
เอวํ ลกฺขณโต ตฺวา,
สจฺจทฺวยมสงฺกรํ;
กาตพฺโพ ปน โวหาโร,
วิฺูหิ น ยถา ตถาติ.
อิติ สจฺจสงฺเขเป นิพฺพานปฺตฺติปริทีปโน นาม
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
สจฺจสงฺเขโป นิฏฺิโต.