ตีกา > อภิธมฺมปิฏก (ฏีกา) > อภิธมฺมาวตาโร-นามรูปปริจฺเฉโท

ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลํ. ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วา.

ตตฺถ ¶ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรฺเจติ.

ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.

อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;

กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํ.

กิเลสกาโม ¶ กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;

สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเย.

ยสฺมึ ¶ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;

สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปน.

ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;

มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปน.

กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสฺิโต;

อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิย.

สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สฺิโต;

อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโต.

ตสฺมึ ¶ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;

กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินา.

ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;

กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา.

อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสฺิตํ;

ทสปุฺกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติ.

ทิฏฺิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,

เยฺโย เอวํ ปุฺวตฺถุปฺปเภโท.

คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;

ตถา สีลมเย ปุฺเ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา.

เทสนา สวนํ ทิฏฺิ-อุชุกา ภาวนามเย;

ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปุฺกฺริยาปิ จ.

สพฺพานุสฺสติปุฺฺจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;

ยนฺติ ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโย.

ปุริมา ¶ มุฺจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;

โหติ ทานมยํ ปุฺํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย.

อิทานิ อสฺส ปนฏฺวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปุฺานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ อสงฺขาริกํ ¶ ปมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺปหฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ าติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ วา อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

ทสปุฺกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;

เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;

กามาวจรปุฺานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.

อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ. เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ปมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ¶ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิทํ ปฺจวิธํ ¶ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.

ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.

เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิฺจฺายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํ. ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม. สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ ¶ . เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสฺโชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นาม. เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํ.

กาเม ¶ ¶ อฏฺเว รูเป จ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ;

จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.

อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ.

ยทา ¶ หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภุฺชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภุฺชติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.

โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ. อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.

โมหมูลมฺปิ ¶ ¶ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตสฺส อสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.

เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติ.

โลภมูลวเสนฏฺ, โทสมูลวสา ทุเว;

โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํ.

ปาปาปาเปสฺวปาเปน ¶ , ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;

ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํ.

อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติ. ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ. กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกฺเจติ.

ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ สเหตุกวิปากํ นาม.

ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ.

กามาวจรเทวานํ ¶ , มนุสฺสานํ อิเม ปน;

ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;

พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จ.

ตโต ¶ ¶ มรณกาลสฺมึ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;

เอวํ จตูสุ าเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเส.

สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;

กมฺมทฺวารฺจ กมฺมฺจ, ปุฺานํ กฺริยวตฺถุกํ.

อวิฺตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;

อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปุฺเหิ โน สมา.

ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;

กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.

ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;

ปฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนา.

ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;

ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปน.

อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปุฺโต;

เยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิฺุนา.

หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปุฺานํ ปุฺวาทินา;

หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตา.

อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;

ชายเต กามโลกสฺมึ, น ปนฺตฺถ ชายเต.

เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

อเหตุกวิปากจิตฺตํ ¶ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณํ ¶ , อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นาม.

อิทํ ปน อฏฺวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํ. ตตฺถ วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํ. สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํ. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺวิฏฺานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติ.

ทิฏฺารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺสุตมุตารมฺมณทิฏฺ-สุตมุตวิฺาตารมฺมณวเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ ทิฏฺารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณํ, สุตารมฺมณํ ¶ โสตวิฺาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิฺาณตฺตยํ, ทิฏฺสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตารมฺมณํ เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ.

วตฺถุโต ฉพฺพิธํ. กถํ? จกฺขุวิฺาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติ.

อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติ. กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิฺาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, รูปาทิปฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติ.

ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺวิธํ โหติ. กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิฺาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิ.

ตตฺถ ¶ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิฺาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณาทีนิ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ ¶ , รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ. มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ อปคมปทฏฺานํ.

เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติ. ทุติยา ¶ ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต ปฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ. เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

กามาวจรปุฺสฺส ¶ , วิปากา โหนฺติ โสฬส;

ตํ ติเหตุกปุฺสฺส, วเสน ปริทีปเย.

อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธานิ. กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.

อิทานิ ¶ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ.

กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ;

กามาวจรปุฺํว, นาสมานผลํ ยโต.

อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;

คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถา.

กามาวจรปุฺํว, นาปราปริยเวทนํ;

ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโน.

กุสลานนฺตรํเยว ¶ , ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;

าปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํ.

ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนฺจ เภทโต;

ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

อภาโวธิปตีนฺจ ¶ , อยเมว วิเสสโก;

เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํ. –

เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพา.

อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

สุฺตํ ¶ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;

เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล.

ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ, วฬฺชนผเลสุ น;

วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเร.

โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;

วิปาเกธิปตี นตฺถิ, เปตฺวา ตุ อนาสเว.

อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;

ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติ. –

เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพา.

อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติ. อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิ.

เอตฺถ ¶ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ¶ ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปฺจวิฺาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติ. เอวํ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิ. อยมิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.

อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;

สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม.

เอวํ ¶ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺวิธํ, อเหตุกมฏฺวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิฺาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;

สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิ.

กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติ. ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโต. โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ ¶ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ. เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติ. เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตนฺติ ¶ .

ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติ. สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ¶ , ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติ. ฉ อสาธารณาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย ¶ สพฺพฺุตฺาณคติกาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ.

อิธ ตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิ. เตรส หสนจิตฺตานิ. กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.

โสมนสฺสยุตานฏฺ, กุสลากุสลานิ จ;

กฺริยโต ปน ปฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรส.

ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺหิ;

ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปฺจหิ.

อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ.

อิทานิ ¶ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ. อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิ. เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ. อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.

ยา ¶ ¶ ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;

รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโน.

ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;

ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยา.

เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺวิธํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.

เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปฺจ อรูปิสุ;

จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.

โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;

เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติ.

กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,

กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;

หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,

กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํ.

เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺตึสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติ.

เอกวีสติ ¶ ปุฺานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;

ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

อฏฺ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺา หิ สมาสโต.

ปิฏเก ¶ ¶ อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;

เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํ.

อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธึ;

เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรฺเจว ตรนฺติ เตติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม

จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา ¶ , เย จ เจตสิกา มยา;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํ.

ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกา. เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธา.

ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจรา. เตสุ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนตึส ธมฺมา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปฺา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคุฺตา จิตฺตปาคุฺตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ. ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ เตตฺตึส โหนฺติ ¶ . ปุน กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ ¶ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรติ เจติ อิเม ปฺจ อนิยตา. อิเม ปน กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ.

อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา เอตา อุปฺปชฺชนฺติ, น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ยทา ปน อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ วิรมติ, ตทา สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺติ, เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, กรุณามุทิตาหิ สห, อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอเตสุ เอเกน สห จตุตฺตึเสว ธมฺมา โหนฺติ.

อาทินา ¶ ปุฺจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา;

กรุณามุทิเตเกน, จตุตฺตึส ภวนฺติ เต.

กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา;

เยวาปนกธมฺเมสุ, ธมฺมราเชน สตฺถุนา.

อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;

อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ.

กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

สรูเปเนว สพฺเพเต, ปาฬิยํ น จ อุทฺธฏา.

ยสฺมา อนิยตา เกจิ, ยสฺมา ราสึ ภชนฺติ น;

ยสฺมา จ ทุพฺพลา เกจิ, ตสฺมา วุตฺตา น ปาฬิยํ.

ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,

มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยํ จ;

ปุฺเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,

เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต;

ปมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิร.

ผุสิตฺวา ¶ ¶ ปน ผสฺเสน, เวทนาย จ เวทเย;

สฺชานาติ จ สฺาย, เจตนาย จ เจตเย.

พลวปจฺจยตฺตา จ, สหชาตานเมว หิ;

ผสฺโสว ปมํ วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มเหสินา.

อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ;

เอกุปฺปาทาทิภาเวน, จิตฺตชานํ ปวตฺติโต.

อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ;

พลวปจฺจยตฺเตปิ, การณฺจ น ทิสฺสติ.

เทสนากฺกมโต เจว, ปมํ สมุทีริโต;

อิจฺเจวํ ปน วิฺเยฺยํ, วิฺุนา น วิเสสโต.

น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม;

วจนตฺถลกฺขณาทีหิ, ธมฺมา เอว วิชานตา.

ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิฺเยฺยาว, ตสฺมา เตสํ วจนตฺถลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ. เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน เวทนาปจฺจุปฏฺาโน วา, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณสุ ผุสนากาเรเนว ¶ ปวตฺตติ, โส ทฺวินฺนํ เมณฺฑานํ สนฺนิปาโต วิย ทฏฺพฺโพ.

สุนฺทรํ มโนติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, โสมนสฺสเมว เวทนา โสมนสฺสเวทนา. สา เวทยิตลกฺขณา, อิฏฺาการานุภวนรสา ราชา วิย สุโภชนรสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺานา.

นีลาทิเภทํ ¶ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณกรณรสา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา, ยโถปฏฺิตวิสยปทฏฺานา.

เจตยตีติ ¶ เจตนา. สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย.

วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร. วิจรณํ วา วิจาโร. อนุสฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโน.

ปินยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.

จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว จิตฺเตกคฺคตา. สมาธิสฺเสตํ นามํ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน.

สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา ปเนสา สทฺทหนลกฺขณา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา.

สรนฺติ ¶ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, ถิรสฺาปทฏฺานา.

วีรภาโว ¶ วีริยํ. วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุสฺสาหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ.

ปชานาตีติ ¶ ปฺา. สา ปเนสา วิชานนลกฺขณา, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย.

ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ. ตํ ปน อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิย, น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา, น ภงฺคกฺขเณ เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วตฺติสฺเนโหว ปทีปสิขนฺติ.

น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคภาวลกฺขโณ กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.

น ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา น ทุสฺสติ, อทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโทโส. โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส ¶ วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.

กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, โอตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสา, ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อิเม ธมฺมา โลกปาลาติ ทฏฺพฺพา.

กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต หุตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ¶ , กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายลหุภาโว ¶ กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายมุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตมุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายกมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตกมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานํ, กายจิตฺตานํ ¶ อกมฺมฺภาวกรอวเสสนีวรณาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายปาคุฺภาโว กายปาคุฺตา. จิตฺตปาคุฺภาโว จิตฺตปาคุฺตา. กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ เคลฺนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ เคลฺภาวกรอสฺสทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.

กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. กายจิตฺตานํ อกุฏิลภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.

ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺาโน.

อธิมุจฺจนํ ¶ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.

เตสุ ¶ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตภาโว ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา.

กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ จ มนสิกาโร.

สฺวายํ ¶ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร. ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถี วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา.

กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วินาเสติ วา ปรทุกฺขนฺติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา.

โมทนฺติ ตาย, สยํ วา โมทตีติ มุทิตา. สา ปโมทนลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเต อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโส เอว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.

กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ลกฺขณาทิโต ปน เอตา ติสฺโสปิ วิรติโย กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิริโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา. เกจิ ปน อิมาสุ เอเกกํ นิยตํ วิรตึ อิจฺฉนฺติ. เอวํ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺเตน อิเม เตตฺตึส วา จตุตฺตึส วา ธมฺมา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.

ยถา ¶ ¶ ¶ จ ปเมน, เอวํ ทุติยจิตฺเตนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ วิเสโส. ปุน ตติเยน าณวิปฺปโยคโต เปตฺวา อโมหํ อวเสสา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถนาปิ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส, ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. โสมนสฺสฏฺาเน เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนา ปวิฏฺา. สา ปน อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว โหติ วิเสโส. สตฺตเมน ปน เปตฺวา ปฺํ อวเสสา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา ธมฺมา โหนฺติ, ตถา อฏฺเมนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อุเปกฺขายุตฺตจิตฺเตสุ, น ทุกฺขสุขปีติโย;

ชายนฺเตว วิสุํ ปฺจ, กรุณามุทิตาทโย.

อวเสเสสุ ปน รูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา รูปาวจรา, ตตฺถ ปมจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว กามาวจรปมจิตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ อวเสสา เวทิตพฺพา. วิรติโย ปน กามาวจรกุสลโลกุตฺตเรสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺเสุ. ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา. ตติเยน วิจารวชฺชา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา ตึส วา เอกตึส วา. ปฺจเมน ตโต กรุณามุทิตาวชฺชา ตึส โหนฺติ, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขา ปวิฏฺา. เอวํ รูปาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา, เต ปน รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส.

โลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ โลกุตฺตรา, เต ปน ปมชฺฌานิเก มคฺคจิตฺเต ปมรูปาวจรจิตฺเต วุตฺตนเยน ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทปิ มคฺคจิตฺเต ทุติยรูปาวจรจิตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานมภาโว จ นิยตวิรติภาโว จ โลกุตฺตรภาโว เจตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อกุสลา ปน เจตสิกา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราเยว, เตสุ โลภมูลปมากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ ตาว นิยตา สรูเปนาคตา ปนฺนรส, เยวาปนกา นิยตา จตฺตาโรติ ¶ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อนิยตา ฉ เยวาปนกาติ สพฺเพ ปฺจวีสติ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โสมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา ปนฺนรส, ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ อิเม จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา, อิเม ปน ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสุ นิยตา โหนฺติ, มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉเยว อนิยตเยวาปนกา.

เอวํ เยวาปนา สพฺเพ, นิยตานิยตา ทส;

นิทฺทิฏฺา ปาปจิตฺเตสุ, หตปาเปน ตาทินา.

ตตฺถ ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เอส นโย เสเสสุปิ. น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา.

ลุพฺภนฺติ ¶ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน.

มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน.

มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโสอภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา.

อุทฺธตภาโว ¶ อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.

มฺตีติ ¶ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหณรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน.

อิสฺสตีติ อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.

มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคุหณลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ.

กุจฺฉิตํ ¶ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ.

ถินตา ถินํ. มิทฺธตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหนสํสีทนตา, อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, อุภยมฺปิ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.

เอตฺถ ปน วิตกฺกวีริยสมาธีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธโย วิเสสกา. อิติ อิเม เอกูนวีสติ เจตสิกา ปมากุสลจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาโว เจตฺถ ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ เสสา อฏฺารส เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ. จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยโต โหติ. ปฺจเมน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ปีตึ อวเสสา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ. โสมนสฺสฏฺาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขา ปวิฏฺา. ฉฏฺเนาปิ ปฺจเม วุตฺตสทิสา เอว. สสงฺขารตา ¶ , ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ มาโน ¶ อนิยโต โหติ. เอวํ โลภมูลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

โทมนสฺสสหคเตสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ โทสมูเลสุ ทฺวีสุ ปเมน อสงฺขาริเกน สมฺปยุตฺตา นิยตา สรูเปนาคตา ¶ เตรส. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โทมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา จิตฺเตกคฺคตา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โทโส โมโห เจติ อิเม เตรส ธมฺมา ฉนฺทาทีหิ จตูหิ นิยตเยวาปนเกหิ สตฺตรส โหนฺติ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ อนิยเตสุ ตีสุ เอเกน สห อฏฺารส โหนฺติ, เอเตปิ ตโย น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.

ตตฺถ ทุฏฺุ มโนติ ทุมโน, ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, โทมนสฺสเวทนาเยตํ อธิวจนํ. เตน สหคตํ โทมนสฺสสหคตํ. ตํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ, อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.

ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหตาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. อวเสสา เหฏฺา วุตฺตปฺปการาว. อิติ อิเม สตฺตรส วา อฏฺารส วา นวเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ นวเมน, เอวํ ทสเมนาปิ. สสงฺขารตา, ปเนตฺถ ถินมิทฺธสมฺภโว จ วิเสโส.

ทฺวีสุ ปน โมหมูเลสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน เอกาทสเมน สมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ จิตฺตฏฺิติ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา เตรส, อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกา นิยตา. เตหิ สทฺธึ ปนฺนรส โหนฺติ.

ตตฺถ ¶ ปวตฺตฏฺิติมตฺตา เอกคฺคตา. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺโต ¶ เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. เสสา วุตฺตนยา เอว.

ทฺวาทสเมน อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา ¶ วิจิกิจฺฉาสหคเต วุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาหีนา อุทฺธจฺจํ สรูเปน อาคตํ, ตสฺมา เตรเสว โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. อธิโมกฺขสมฺภวโต สมาธิ พลวา โหติ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกา, เตหิ สห ปนฺนรเสว โหนฺติ. เอวํ ตาว อกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อิทานิ อพฺยากตา วุจฺจนฺติ, อพฺยากตา ปน ทุวิธา วิปากกิริยเภทโต. ตตฺถ วิปากา กุสลา วิย ภูมิวเสน จตุพฺพิธา กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺเจติ. ตตฺถ กามาวจรวิปากา สเหตุกาเหตุกวเสน ทุวิธา. ตตฺถ สเหตุกวิปากสมฺปยุตฺตา สเหตุกา. เต สเหตุกกามาวจรกุสลสมฺปยุตฺตสทิสา. ยา ปน กรุณามุทิตา อนิยตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ นุปฺปชฺชนฺติ. กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา วิรติโย ปเนตฺถ เอกนฺตกุสลตฺตา น ลพฺภนฺติ. วิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอวํ กามาวจรสเหตุกวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

เตตฺตึสาทิทฺวเย ธมฺมา, ทฺวตฺตึเสว ตโต ปเร;

พาตฺตึส ปฺจเม ฉฏฺเ, เอกตึส ตโต ปเร.

อเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ ปน อเหตุกา. เตสุ จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา ชีวิตํ จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปนาคตา ฉ, มนสิกาเรน จ สตฺต โหนฺติ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ สตฺต สตฺเตว เจตสิกา. ตตฺถ กายวิฺาณสมฺปยุตฺเตสุ ปน อุเปกฺขาาเน สุขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกสาตลกฺขณา, ปีณนรสา, เสสา วุตฺตนยา เอว.

อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

สติ กสฺมา อุเปกฺขาว, วุตฺตา จตูสุ สตฺถุนา.

อุปาทาย ¶ จ รูเปน, อุปาทารูปเก ปน;

สงฺฆฏฺฏนานิฆํสสฺส, ทุพฺพลตฺตาติ ทีปเย.

ปสาทํ ปนติกฺกมฺม, กูฏํว ปิจุปิณฺฑกํ;

ภูตรูเปน ภูตานํ, ฆฏฺฏนาย สุขาทิกํ.

ตสฺมา ¶ กายวิฺาณํ สุขาทิสมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนธาตุนา สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา จกฺขุวิฺาเณน สทฺธึ วุตฺตา ฉ, วิตกฺกวิจาเรหิ สห อฏฺ, อธิโมกฺขมนสิกาเรหิ ทฺวีหิ เยวาปนเกหิ ทส ธมฺมา โหนฺติ. ตถา มโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคเตน. โสมนสฺสสหคเตน ปีติอธิกา เวทนาปริวตฺตนฺจ นานตฺตํ. ตสฺมาเวตฺถ เอกาทส ธมฺมา โหนฺติ. เอวํ อเหตุกาปิ กามาวจรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

รูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิเกหิ สทิสาเยวาติ.

โลกุตฺตรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ¶ โลกุตฺตรา. เต สพฺเพ เตสํเยว โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานํ สทิสา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สทิสา. เอวํ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อกุสลวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อกุสลวิปากเจตสิกา นาม. เต ปน กุสลวิปากาเหตุกจิตฺเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีสุ วุตฺตเจตสิกสทิสา. เอตฺถ ปน กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกาพาธลกฺขณา. เสสา วุตฺตนยาเยวาติ. เอวํ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.

กิริยาพฺยากตา จ เจตสิกา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจราติ. ตตฺถ กามาวจรา สเหตุกาเหตุกโต ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ สเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา สเหตุกา, เต ปน อฏฺหิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา เปตฺวา วิรติตฺตยํ อนิยตเยวาปนเกสุ กรุณามุทิตาเยว อุปฺปชฺชนฺติ. อเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อเหตุกา, เต กุสลวิปากาเหตุกมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ¶ ปน วีริยินฺทฺริยํ อธิกํ. วีริยินฺทฺริยสมฺภวโต ปเนตฺถ พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวาทส ธมฺมา โหนฺติ ปีติยา สห. อยเมตฺถ วิเสโส.

รูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ สกสกภูมิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาติ. เอวํ วีสติ กิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา จ เจตสิกา เวทิตพฺพา.

เอตฺตาวตา ¶ ¶ กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม

สพฺเพ ¶ ¶ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

นามสามฺโตเยว, ทฺเวปฺาส ภวนฺติ เต.

เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปฺจาติ.

จตุปฺาสธา ¶ กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา;

เต โหนฺติ ทฺวาทสารูเป, จตฺตาลีสมนาสวา.

เอกวีสสตํ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต;

เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ, อุทฺธริตฺวา ปเนกกํ.

ผสฺสาทีนํ ตุ ธมฺมานํ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, จิตฺตเจตสิเกสฺวหํ.

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ;

อฏฺเเต อวินิพฺโภคา, เอกุปฺปาทา สหกฺขยา.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ;

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, สพฺพสาธารณา อิเม.

วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต;

จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ, ชายเต นตฺถิ สํสโย.

เอกปฺาสจิตฺเตสุ ¶ , ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ;

อุเปกฺขา ปฺจปฺาส-จิตฺเต ทุกฺขํ ตุ ตีสุ หิ.

โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน;

ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ, ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ.

ปฺจุตฺตรสเต ¶ จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก;

จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรวิ.

สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก;

เอกุตฺตรสเต จิตฺเต, ฉนฺทสฺสุปฺปตฺติมุทฺทิเส.

เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

ทสุตฺตรสเต จิตฺเต, อธิโมกฺโข อุทีริโต.

สทฺธา ¶ สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

ฉเฬว ยุคฬา จาติ, ธมฺมา เอกูนวีสติ.

เอกนวุติยา จิตฺเต, ชายนฺติ นิยตา อิเม;

อเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, อปุฺเสุ น ชายเร.

เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา;

อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ.

กามาวจรปุฺเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ;

จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต, สาฏฺเก วิรติตฺตยํ.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ;

ยุคฬานิ ฉ มชฺฌตฺตํ, กรุณามุทิตาปิ จ.

ตถา วิรติโย ติสฺโส, สพฺเพ เต ปฺจวีสติ;

กุสลาพฺยากตา จาปิ, กุสเลน ปกาสิตา.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จ;

ทฺวาทสาปุฺจิตฺเตสุ, นิยตาเยว ชายเร.

โลโภ ¶ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

มิทฺธมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ;

เอเต อกุสลา วุตฺตา, เอกนฺเตน มเหสินา.

โลโภ อฏฺสุ นิทฺทิฏฺโ, วุตฺตา จตูสุ ทิฏฺิตุ;

มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, โทโสทฺวีสฺเวว ชายเต.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สห;

วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.

ผสฺโส ¶ จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน;

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ วีริยสมาธิ จ.

ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ, มนสิกาโร จ จุทฺทส;

กุสลากุสลา เจว, โหนฺติ อพฺยากตาปิ จ.

เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ;

จตุฌานงฺคยุตฺตานิ, สตฺตตึสาติ นิทฺทิเส.

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ;

จตุตึสวิธํ จิตฺตํ, ทุวงฺคิกมุทีริตํ.

สภาเวนาวิตกฺเกสุ ¶ , ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร;

สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ น อุทฺธเร.

ตีณิ โสฬสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ วเท พุโธ;

เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ, ปฺจ เตรสสุทฺธเร.

สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรวิ;

เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ.

จตฺตาลีสาย ¶ จิตฺเตสุ, นวกํ นายโกพฺรวิ;

เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา;

ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ.

เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ, ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสุ;

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, มคฺโค โส จตุรงฺคิโก.

ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต;

วุตฺโต ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ, มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ.

มคฺโค ¶ อฏฺสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺงฺคิโกติ หิ;

เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเร.

พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย;

เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเส.

เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;

จิตฺตเมวํ ตุ วิฺเยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จ.

จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม

อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.

สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;

ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโต.

ปุฺาปุฺวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ;

กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺารส อเหตุกา.

เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺา, ตาทินา เหตุวาทินา.

สวตฺถุกาวตฺถุกโต ¶ , ตโถภยวเสน จ;

สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํ.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ;

อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จ.

โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;

นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา.

อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;

ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํ.

เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ;

ฉฬารมฺมณกฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยา.

วิฺาณานิ จ ทฺเวปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ;

สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, เปตฺวาภิฺมานสํ.

เตจตฺตาลีส ¶ วิฺเยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;

มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปฺจารมฺมณมีริตํ.

เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโต.

อเหตุํ เอกเหตุฺจ, ทฺวิเหตุฺจ ติเหตุกํ;

เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.

เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา, อฏฺารส อเหตุกา;

วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํ.

กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปุฺ-วิปากกฺริยโต ปน;

ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกา.

กาเม ¶ ทฺวาทสธา ปุฺ-วิปากกฺริยโต ปน;

สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํ.

รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;

เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํ.

ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;

ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิฺามานสํ ทฺวยํ.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

ชนยนฺติ จ วิฺตฺตึ, อิเม ทฺวตฺตึส มานสา.

กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;

อฏฺานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเม.

เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;

กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติ.

สมุฏฺาเปนฺติ ¶ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;

ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, วิปากา จ อรูปิสุ.

สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตฺจ, จุติจิตฺตฺจารหโต;

น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสา.

เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปเภทโต;

ปฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน.

กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;

มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.

สพฺเพว ¶ ปฺจปฺาส, นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา;

ชวนฏฺานโตเยว, เอกฏฺาเน นิยามิตา.

ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;

ฆายเน สายเน าเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยา.

มโนธาตุตฺติกํ าเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;

อฏฺสฏฺิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺานิกตํ คตา.

ปุน ทฺวิฏฺานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;

โสมนสฺสยุตํ ปฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา.

ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;

ตถา โวฏฺพฺพนํ โหติ, ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺโพ.

มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;

อิทํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปน.

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา านโต ปน;

มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺานิกา มตา.

อฏฺ ¶ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;

ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺานวเสน จ.

จตุฏฺานิกจิตฺตานิ ¶ , อฏฺ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;

กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํ.

สนฺตีรณํ ภเว ปฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;

ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติ.

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺานวเสน จ;

ปฺจฏฺานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํ.

ปฺจกิจฺจํ ¶ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺกํ;

ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํ.

ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.

ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิฺาณานํ ปเภทโต;

สตฺตธา สตฺตวิฺาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโต.

เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต;

ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺวิธํ มโน.

ตตฺถ ทฺเวปฺจวิฺาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา.

สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ;

สพฺพํ โลกุตฺตรฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเว.

เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เยฺยํ วิภาวินา;

ปฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเว.

กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;

อภิฺานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติ.

จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิฺาณธาตุสุ;

ปจฺฉิมฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโต.

ปุฺาปุฺวเสเนว ¶ , วิปากกฺริยเภทโต;

ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิฺาณธาตุยา.

มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;

นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํ.

ธาตุทฺวยํ ¶ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.

มโนวิฺาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;

จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ิตํ.

ภเว ¶ จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺานเภทโต;

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จ.

ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;

สนฺตีรณสฺส โวฏฺพฺพ-ชวนานํ วเสน จ.

ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว านเภทโต;

เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.

ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;

พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเย.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส

อิโต ¶ ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.

เทวาเจว ¶ มนุสฺสา จ, ติสฺโส วาปายภูมิโย;

คติโย ปฺจ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา ตุ ตโย ภวา.

ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา;

ภูมีสฺเวตาสุ อุปฺปนฺนา, สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา.

ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ, วเสเนกูนวีสติ;

ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา, ทุวิธา สมุทีริตา.

อจิตฺตกา สจิตฺตา จ, อสฺีนมจิตฺตกา;

เสสา สจิตฺตกา เยฺยา, สา ปเนกูนวีสติ.

ปฏิสนฺธิวเสเนว, โหนฺติ วีสติ ปุคฺคลา;

อิธ จิตฺตาธิการตฺตา, อจิตฺตา น จ อุทฺธฏา.

อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ;

อริยา ปน อฏฺาติ, สพฺเพ เอกาทเสริตา.

เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, ปุคฺคลานํ ปเภทโต;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ภณโต เม นิโพธถ.

ตึสภูมีสุ จิตฺตานิ, กติ ชายนฺติ เม วท;

จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, โหนฺติ สพฺพาสุ ภูมิสุ.

สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ;

ปฺจ รูปภเวเยว, จตฺตาเรว อรูปิสุ.

กามรูปภเวสฺเวว ¶ , อฏฺารส ภวนฺติ หิ;

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.

เปตฺวา ปน สพฺพาสํ, จตสฺโสปายภูมิโย;

เตรเสว จ จิตฺตานิ, โหนฺติ ฉพฺพีสภูมิสุ.

อปรานิ ¶ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;

จิตฺตานิ ปน ชายนฺติ, ฉ จ ฉพฺพีสภูมิสุ.

สุทฺธาวาสิกเทวานํ ¶ , เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย;

ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺเต, ปฺจวีสติภูมิสุ.

อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;

เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.

ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ;

อากิฺจฺํ เนวสฺฺจ, เปตฺวาปายภูมิโย.

อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโส อารุปฺปภูมิโย;

ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เตวีสภูมิสุ.

อรูเป จ อปาเย จ, เปตฺวา อฏฺ ภูมิโย;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหนฺติ ทฺวาวีสภูมิสุ.

สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวา นว ภูมิโย;

เอกวีสาสุ นิจฺจมฺปิ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.

เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ;

สุทฺธาวาเส เปตฺวา ตุ, อปายารุปฺปภูมิโย.

ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;

เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา.

กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ วเสน ตุ;

อฏฺ จิตฺตานิ ชายนฺเต, สทา สตฺตสุ ภูมิสุ.

ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ;

จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, ตีสุ ตีสฺเวว ภูมิสุ.

จตฺตาริ ¶ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ;

อรูปาวจรปากานํ, วเสน ปริทีปเย.

นรกาทีสฺวปาเยสุ, จตูสุปิ จ ชายเร;

ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, นุปฺปชฺชนฺติ กทาจิปิ.

กาเม เทวมนุสฺสานํ, นว ปากา มหคฺคตา;

เนว ชายนฺติ ชายนฺติ, อสีติ หทยา สทา.

กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

ตถา ฆานาทิวิฺาณ-ตฺตยํ ปากา อปุฺชา.

นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ;

อิเมหิ สห จิตฺเตหิ, ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ.

จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.

เสสานิ เอกปฺาส, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร;

รูปาวจริกา สพฺเพ, วิปากา กามธาตุยา.

โทมนสฺสาทิมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา;

เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ, นตฺถิ อารุปฺปภูมิยํ.

เอวํ ¶ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย;

ตถา เอกาทสนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.

อเหตุกสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺเต ปฺจภูมิสุ;

ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.

อเหตุกสฺส วุตฺเตหิ, กามปากา ทุเหตุกา;

ทุเหตุกสฺส ชายนฺเต, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.

สพฺเพ มหคฺคตา เจว, สพฺเพปิ จ อนาสวา;

ติเหตุกา วิปากา จ, กาเม นว กฺริยาปิ จ.

ทุเหตุโน น ชายนฺติ, จตฺตาลีสํ ตถาฏฺ จ;

กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, จตุปฺาส มานสา;

ทฺวิเหตุกสฺส วุตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, วิปากา กามธาตุยา;

รูปารูเปสุ ปุฺานิ, จตุปฺาส มานสา.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ปฺจตึส น ชายเร;

ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.

ปฺาเสวสฺส จิตฺตานิ, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส;

นวตึเสว จิตฺตานิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ทีปเย.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

อตฺตโนว ผเลนสฺส, สกทาคามิโน สิยุํ.

โสตาปนฺนสฺส ¶ ¶ วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ;

ทุติยํ จ ผลํ หิตฺวา, ยานิ จิตฺตานิ ตานิติ;

อนาคามิสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

กติ จิตฺตานิ ชายนฺเต, กาเม อรหโต ปน;

จตฺตารีสฺจ จตฺตาริ, กาเม อรหโต สิยุํ.

มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ สกํ สกํ;

มคฺคจิตฺตํ สิยา เตสํ, เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต.

ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ;

ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, ชายนฺเตติ วินิทฺทิเส.

ฆานาทีสุ จ วิฺาณ-ตฺตยํ สตฺต อปุฺชา;

มหาปากา ตถา ปากา, อุปริชฺฌานภูมิกา.

วิปากาปิ จ อารุปฺปา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

อฏฺารส กฺริยา เจว, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.

ปมชฺฌานนิพฺพตฺต-ปุถุชฺชนสรีริโน;

เอตานิ จตุปฺาส, จิตฺตานิ น จ ลพฺภเร.

โสตาปนฺนสฺส ¶ จิตฺตานิ, ตตฺเถกตึส ชายเร;

ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา จาปุฺปฺจกํ.

สกทาคามิโน ตตฺถ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

เอกตึเสว ชายนฺเต, ปกฺขิปิตฺวา สกํ ผลํ.

อนาคามิสฺส ตตฺเถว, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

เอกตึเสว ชายนฺเต, ผลจิตฺเตน อตฺตโน.

วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปุฺชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

อรหตฺตผลํ ¶ ¶ ปาโก, ปมชฺฌานสมฺภโว;

สตฺตวีสติ จิตฺตานิ, อรหนฺตสฺส ชายเร.

ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ทุติยชฺฌานภูมิสุ;

ฉตฺตึส ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.

ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปุฺปฺจกํ;

โสตาปนฺนสฺส พาตฺตึส, ผเลน สห อตฺตโน.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

พาตฺตึส ผลจิตฺเตน, สกทาคามิสฺส อตฺตโน.

สกทาคามีสุ วุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

อนาคามิผเลนสฺส, พาตฺตึเสว ภวนฺติ หิ.

อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน;

ผเลน ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.

ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมิสุ;

ปฺจตึเสว ชายนฺเต, จตุตฺถชฺฌานปากโต.

โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเร;

สกทาคามิโน เอวํ, ตถานาคามิโนปิ จ.

ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, สตฺตวีสติ มานสา;

ตถา เวหปฺผเล จาปิ, สพฺเพสํ โหนฺติ มานสา.

เอกตึเสว จิตฺตานิ, สุทฺธาวาสิกภูมิสุ;

อนาคามิกสตฺตสฺส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.

อรหโต ปน ตตฺเถว, มานสา สตฺตวีสติ;

เอวํ รูปีสุ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.

จตุวีสติ ¶ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

โสตาปนฺนสฺส ¶ ตตฺเถว, เปตฺวาปุฺปฺจกํ;

สมวีสติ จิตฺตานิ, ผเลน สห อตฺตโน.

สกทาคามิโน ตตฺถ, ตถานาคามิโนปิ จ;

ชายนฺติ วีส จิตฺตานิ, ปุพฺพปุพฺพผลํ วินา.

ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, ทสปฺจ จ มานสา;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.

โหนฺติ ¶ เตวีส จิตฺตานิ, อิติ วตฺวา วิภาวเย;

ติณฺณนฺนมฺเปตฺถ เสขานํ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.

จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;

กฺริยาทฺวาทส ปาเกโก, ผลํ ขีณาสวสฺส ตุ.

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

พาวีสติ จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร;

สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.

สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

อฏฺารเสว จิตฺตานิ, อนาคามิสฺส ชายเร.

เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

ขีณาสวสฺส สตฺตสฺส, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

โสตาปนฺนสฺส ¶ สตฺตสฺส, สตฺตรส ปกาสเย;

สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.

สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

โหนฺติ สตฺตรเสวสฺส, อนาคามิสฺส มานสา.

ทฺวาทเสว ¶ ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;

ชายนฺติ อรหนฺตสฺส, อิติ วตฺวา วิภาวเย.

เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ;

อรูปกุสลา เจว, อุปฺปชฺชนฺติ กฺริยาปิ จ.

อุทฺธมุทฺธมรูปีนํ, เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปน;

อารุปฺปาเนว ชายนฺเต, ทิฏฺาทีนวโต กิร.

เปตฺวา ปมํ มคฺคํ, กุสลานุตฺตรา ตโย;

กามาวจรปุฺานิ, อปุฺานิ ตถา ทส.

จตฺตารารุปฺปปุฺานิ, สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา;

ปมารุปฺปปาโก จ, นว กามกฺริยาปิ จ.

อารุปฺปาปิ กฺริยา สพฺพา, เตจตฺตาลีส มานสา;

อุปฺปชฺชนฺติ ปเนตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, สพฺโพ รูโปมหคฺคโต;

จิตฺตุปฺปาโท มโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ.

อาทิมคฺโค ตโย ปากา, อารุปฺปา จ ตถูปริ;

ฉจตฺตาลีส นตฺเถตฺถ, ปมารุปฺปภูมิยํ.

วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ;

เปตฺวา ปมารุปฺป-ตฺตยํ ปาโก จ อตฺตโน.

ตาลีเสตานิ ¶ ชายนฺเต, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;

เอวํ เสสทฺวเย เยฺยา, หิตฺวา เหฏฺิมเหฏฺิมํ.

อตฺตโน ¶ อตฺตโน ปากา, จตฺตาโร จ อนาสวา;

วิปากา โหนฺติ สพฺเพว, จตูสฺวารุปฺปภูมิสุ.

โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน, กาเม อฏฺ มหากฺริยา;

จตสฺโสปิ จ อารุปฺปา, เตรเสว กฺริยา สิยุํ.

ขีณาสวสฺส ¶ ชายนฺเต, ปมารุปฺปภูมิยํ;

ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.

เอกาทส กฺริยา โหนฺติ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

ทเสว จ กฺริยา เยฺยา, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ.

อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;

อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.

จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;

เตรเสว จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, มหาปากา ตถา นว;

รูปารูปวิปากา จ, เตรเสว ภวนฺติเม.

จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ทุเหตุกปุถุชฺชเน;

าณหีนานิ จตฺตาริ, วิปากา เอว ชายเร.

ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ;

สตฺตรเสว จิตฺตานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺติ หิ.

วิฺาณานิ ทุเว ปฺจ, มโนธาตุตฺตยมฺปิ จ;

สนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพํ, โหนฺติ สตฺตรเสวิเม.

เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;

นเวว กุสลา โหนฺติ, จตุนฺนมฺปิ มหคฺคตา.

ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานฺจ, ติณฺณมริยานมาทิโต;

เตรเสว ตุ จิตฺตานิ, อุปฺปชฺชนฺตีติ นิทฺทิเส.

อฏฺเว กามปุฺานิ, ทิฏฺิหีนา อปุฺโต;

จตฺตาโรปิ จ อุทฺธจฺจ-สํยุตฺตฺจาติ เตรส.

เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ, ตถา สพฺพปุถุชฺชเน;

โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ, ทฺวยเมว ตุ ชายเต.

ติณฺณํ ¶ ปุถุชฺชนานํ ตุ, ปฺเจว ปน ชายเร;

จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ.

มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ;

เอกเมว ภเว เตสํ, อิติ วตฺวา วิภาวเย.

มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ;

ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, จิตฺตุปฺปตฺติ ปกาสิตา.

เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;

พหุธาปิ จ โหตีติ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.

สกฺกา ¶ วุตฺตานุสาเรน, เภโท าตุํ วิภาวินา;

คนฺถวิตฺถารภีเตน, สํขิตฺตํ ปนิทํ มยา.

ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ;

อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิภาวินา.

สทา สาธุ จินฺเตติ วาเจติ โย ตํ,

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ภูมิปุคฺคลวเสน จิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส นาม

เอเตสํ ¶ ¶ ¶ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.

รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;

ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.

ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต;

สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสฺิโต.

ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;

สวิฺาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺิโต.

ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;

อยํ จตุสมุฏฺาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโต.

รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;

โสว จตุสมุฏฺาโน, รสารมฺมณนามโก.

ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;

โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.

สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ;

ลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ-ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.

ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;

ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํ.

ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ¶ , อาปาถํ น วชนฺติ เย;

เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิร.

เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อฺมฺสฺส โคจรํ;

เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํ.

ตฺจ ¶ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;

รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปน.

ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;

อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติ.

ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;

เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเว.

สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;

ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํ.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;

ปฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํ.

อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;

วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยา.

รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;

เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโร.

นารูปํ น จ ปฺตฺตึ, นาตีตํ น จนาคตํ;

อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโร.

เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;

จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิฺจิ อรูปิสุ.

มหาปากานมฏฺนฺนํ ¶ ¶ , สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา.

รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;

ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา.

ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต;

อฏฺานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโร.

จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปุฺโต;

กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จ.

ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;

ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เต.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปุฺโต กฺริยโตปิ จ;

ตถาภิฺาทฺวยฺเจว, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.

เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;

ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเม.

ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;

นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.

ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ ¶ , จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยา.

วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;

ปฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา.

อฏฺ ¶ ¶ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;

หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสา.

สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;

กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสา.

อภิฺามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;

สนฺตปฺตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเม.

เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;

นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินา.

กามโต จ กฺริยา ปฺจ, รูปโต ปฺจมี กฺริยา;

จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.

นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ;

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วท.

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;

นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ.

จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ;

กฺริยาภิฺา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

จตฺตาโร ¶ ¶ าณสํยุตฺตา-ภิฺาจิตฺตฺจ ปุฺโต;

นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;

ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํ.

สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;

อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํ.

เหฏฺิโม ¶ เหฏฺิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;

อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺิมสฺส จ มานสํ.

กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;

อภิฺามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;

เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยา.

รูปาวจรปุฺานิ, กามปากํ ตโต วินา;

ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ.

อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;

เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิ.

อรูปาวจรปากานํ ¶ ¶ , ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;

อิเมสํ อฏฺราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

อปริยาปนฺนปุฺมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;

รูปโต ปฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;

กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํ.

วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

อปุฺสฺสาติ ปฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;

อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโต.

อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปน.

กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

ยํ ¶ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;

ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปน.

กฺริยาจิตฺตํ ¶ ¶ ปนารุปฺเป, เตสํ ปฺจนฺนเมว จ;

อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโร.

รูปํ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;

กามาวจรปุฺสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ.

อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;

กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จ.

อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน;

เตภูมกสฺส ปุฺสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ.

รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;

นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;

ปฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตา.

อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโม.

ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;

จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจรา.

ปมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเว.

ปมารุปฺปปาโกยํ ¶ , ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิ.

ปมํ ¶ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

น ปุฺสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปน.

ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เยฺยํ วิภาวินา.

ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;

กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยา.

ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ;

อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.

กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;

กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปน.

ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;

เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยา.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม

เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา;

ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเร.

กุสลํ กามโลกสฺมึ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;

ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํ.

เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;

นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสฺิตํ;

ติเหตุกํ ทุเหตุฺจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํ.

ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;

ทุเหตุกมเหตุฺจ, วิปากํ เทติ อตฺตโน.

อสงฺขารมสงฺขารํ ¶ , สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;

สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถา.

เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;

วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;

ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํ.

กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;

ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ.

พลวารมฺมเณ ¶ อิฏฺเ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;

มโนธาตุ ภวงฺคสฺมึ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปน.

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปมํ กามมานสํ.

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปเม กุสเล คเต;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุน.

วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ;

สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเต.

ตฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิ.

ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;

เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยา.

สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ.

ยทา ¶ ¶ หิ ตติยํ ปุฺํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยา.

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;

อิมินา ปน สทฺธึ ฉ, ปุริมานิ จ ปฺจปิ.

ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเช.

อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;

ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุ.

ตสฺมึ ทฺวาเร ยทา อิฏฺ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;

อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธ.

อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;

อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโน.

อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;

เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเร.

เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;

โหนฺติ ปิฏฺิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโต.

ปฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;

สทฺธึ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;

ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺิ ภวนฺติเม.

เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;

สมสฏฺิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโย.

คหิตาคหเณเนตฺถ ¶ ¶ , จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;

โสตวิฺาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬส.

เอวเมว ¶ สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;

อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิ.

กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;

เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา.

ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;

ปวตฺตึ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเย.

ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ;

เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุ.

คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เยฺยํ สพฺพมเสสโต.

ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.

สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;

อเนกานิ วิปากานิ, สฺชเนติ ปวตฺติยํ.

เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;

สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโต.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;

อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปน.

เตน ¶ ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;

อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต.

โสมนสฺสยุเต าณ-หีเน กุสลมานเส;

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมึ ทุเหตุเก.

ตเทวารมฺมณํ ¶ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;

ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํ.

ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;

อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํ.

ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;

โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํ.

ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํ.

ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;

เตสํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จ.

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ หิ.

เอวมฏฺฏฺ ¶ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;

จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํ.

คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ;

โสตฆานาทินา สทฺธึ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิ.

เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;

ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.

ทุเหตุกตฺตเยนาปิ ¶ , เสเสน สทิเสน ตุ;

ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโต.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;

โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.

ทุเหตุเกสุ ¶ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;

เตสุ อฺตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปน.

ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิฺาณธาตุยา.

ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;

กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา.

ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโน.

ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปุฺานํ ยสฺส กสฺสจิ;

ชวนสฺสาวสานสฺมึ, อเหตุกมิทํ มโน.

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;

ตํ ตุ มูลภวงฺคฺจ, ตทารมฺมณเมว จ.

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จ.

เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;

คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิ.

อิฏฺเ ¶ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;

ตทา สนฺตีรณฺเจว, ตทารมฺมณมานสํ.

โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;

ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.

เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;

โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํ.

จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;

โสตฆานาทินา สทฺธึ, โหเตวาเหตุกฏฺกํ.

อเหตุปฏิสนฺธิสฺส ¶ , น ตทารมฺมณํ ภเว;

ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน.

ชาตา ¶ สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;

เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเว.

มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ;

จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติ.

เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;

คนฺธํ วายุฺจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปน.

เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธฺจ ฆายตํ;

ปิวตฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จ.

จกฺขุวิฺาณกาทีนิ, ปุฺชาเนว ปฺจปิ;

สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺกํ.

อยํ ตาว กถา อิฏฺ-อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

กามาวจรปุฺานํ, ชวนานํ วเสนิธ.

นิยมตฺถํ ¶ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;

กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํ.

อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;

อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิ.

โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํ.

ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;

โคจเร อิฏฺมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํ.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปุฺชา.

อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ ¶ , กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;

โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํ.

โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

คเวสิตพฺพา ปฺเจว, ตทารมฺมณมานสา.

อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสา.

ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต.

โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;

ตสฺส กึ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํ.

ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;

โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วา.

มหคฺคตํ ¶ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํ.

ตสฺมา ¶ ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;

น โหติ กึ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิก.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ ตุ;

ปุฺาปุฺวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยา.

อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;

ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จ.

ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;

ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิร.

วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;

กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิต.

วินา ¶ อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;

รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิฺจารพฺภ ชายเต.

อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;

จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เยฺยา ปฺจ นิยามตา.

ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;

รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตา.

เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;

มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํ.

ติเหตุกํ ติเหตุฺจ, ทุเหตุฺจ อเหตุกํ;

วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา.

ชาติยํ ¶ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;

วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตา.

โคจเรน ปสาทสฺมึ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;

อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตา.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม

อิทานิ ¶ ¶ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.

ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปฺจสุ;

ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ.

ปมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;

ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วา.

นิปนฺนฏฺานโต กิฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;

คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สา.

ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;

เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุ.

ปสาทา ¶ ปฺจ ทฏฺพฺพา, สุตฺตํ ปฺจทิสาสฺวิว;

จิตฺตํ ปน จ ทฏฺพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย.

ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;

ปสาทานํ ตุ ทฏฺพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิ.

จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;

ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปน.

มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;

ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํ.

สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;

อารมฺมเณสุ ทฏฺพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํ.

ปุนาคนฺตฺวา ¶ ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;

วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ.

อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ;

อารมฺมเณน ปมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปน.

ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;

ตโต หิ ปมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํ.

เอเกการมฺมณํ ¶ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;

อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโต.

รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;

มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโย.

ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;

สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํ.

สาขาย ¶ ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว ชายเร.

เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;

ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโต.

ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว โหติติ.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;

อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเน.

สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺพฺพเนปิ จ;

กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วา.

เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิฺุนา;

อวิเสเสน วิฺเยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเน.

โทวาริโกปมาทีนิ ¶ , เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;

อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.

อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;

อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.