📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

อภิธมฺมาวตาโร

คนฺถารมฺภกถา

.

อนนฺตกรุณาปฺํ, ตถาคตมนุตฺตรํ;

วนฺทิตฺวา สิรสา พุทฺธํ, ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จ.

.

ปณฺฑุกมฺพลนามาย, สิลายาตุลวิกฺกโม;

นิสินฺโน เทวราชสฺส, วิมเล สีตเล ตเล.

.

ยํ เทวเทโว เทวานํ, เทวเทเวหิ ปูชิโต;

เทเสสิ เทวโลกสฺมึ, ธมฺมํ เทวปุรกฺขโต.

.

ตตฺถาหํ ปาฏวตฺถาย, ภิกฺขูนํ ปิฏกุตฺตเม;

อภิธมฺมาวตารนฺตุ, มธุรํ มติวฑฺฒนํ.

.

ตาฬํ โมหกวาฏสฺส, วิฆาฏนมนุตฺตรํ;

ภิกฺขูนํ ปวิสนฺตานํ, อภิธมฺมมหาปุรํ.

.

สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, อภิธมฺมมโหทธึ;

สุทุตฺตรํ ตรนฺตานํ, ตรํว มกรากรํ.

.

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ;

ปวกฺขามิ สมาเสน, ตํ สุณาถ สมาหิตา.

๑. ปโม ปริจฺเฉโท

จิตฺตนิทฺเทโส

.

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;

จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.

ตตฺถ จิตฺตนฺติ วิสยวิชานนํ จิตฺตํ, ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ? วุจฺจเต – สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปิ จิตฺตํ.

.

วิจิตฺตกรณา จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;

ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ, วิจิตฺเต จิตฺตกมฺมเก;

จิตฺตสมฺมุติ ทฏฺพฺพา, วิฺาเณ อิธ วิฺุนา.

ตํ ปน สารมฺมณโต เอกวิธํ, สวิปากาวิปากโต ทุวิธํ. ตตฺถ สวิปากํ นาม กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ. กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธํ.

ตตฺถ กุสลนฺติ ปเนตสฺส โก วจนตฺโถ?

๑๐.

กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวเนน วา;

กุเสน ลาตพฺพตฺตา วา, กุสลนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๑.

เฉเก กุสลสทฺโทยํ, อาโรคฺเย อนวชฺชเก;

ทิฏฺโ อิฏฺวิปาเกปิ, อนวชฺชาทิเก อิธ.

ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ วา กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลํ. ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากตํ, อวิปาการหํ วา.

ตตฺถ กุสลจิตฺตํ เอกวีสติวิธํ โหติ, ตทิทํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ โหติ – กามาวจรํ, รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ, โลกุตฺตรฺเจติ.

ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ภูมิโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.

๑๒.

อุทฺทานโต ทุเว กามา, กฺเลสวตฺถุวสา ปน;

กิเลโส ฉนฺทราโคว, วตฺถุ เตภูมวฏฺฏกํ.

๑๓.

กิเลสกาโม กาเมติ, วตฺถุ กามียตีติ จ;

สิชฺฌติ ทุวิโธเปส, กาโม โว การกทฺวเย.

๑๔.

ยสฺมึ ปน ปเทเส โส, กาโมยํ ทุวิโธปิ จ;

สมฺปตฺตีนํ วเสนาว-จรตีติ จ โส ปน.

๑๕.

ปเทโส จตุปายานํ, ฉนฺนํ เทวานเมว จ;

มนุสฺสานํ วเสเนว, เอกาทสวิโธ ปน.

๑๖.

กาโมวจรตีเตตฺถ, กามาวจรสฺิโต;

อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา หิ, สสตฺถาวจโร วิย.

๑๗.

สฺวายํ รูปภโว รูปํ, เอวํ กาโมติ สฺิโต;

อุตฺตรสฺส ปทสฺเสว, โลปํ กตฺวา อุทีริโต.

๑๘.

ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ, สทาวจรตีติ จ;

กามาวจรมิจฺเจวํ, กถิตํ กามฆาตินา.

๑๙.

ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม, อวจารยตีติ วา;

กามาวจรมิจฺเจวํ, ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา.

๒๐.

อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, กามาวจรสฺิตํ;

ทสปุฺกฺริยวตฺถุ-วเสเนว ปวตฺตติ.

๒๑.

ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ,

เวยฺยาวจฺจํ เทสนา จานุโมโท;

ทิฏฺิชฺชุตฺตํ สํสุติจฺจาปจาโย,

เยฺโย เอวํ ปุฺวตฺถุปฺปเภโท.

๒๒.

คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน, ปตฺติทานานุโมทนา;

ตถา สีลมเย ปุฺเ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา.

๒๓.

เทสนา สวนํ ทิฏฺิ-อุชุกา ภาวนามเย;

ปุน ตีเณว สมฺโภนฺติ, ทส ปุฺกฺริยาปิ จ.

๒๔.

สพฺพานุสฺสติปุฺฺจ, ปสํสา สรณตฺตยํ;

ยนฺติ ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ, สงฺคหํ นตฺถิ สํสโย.

๒๕.

ปุริมา มุฺจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;

โหติ ทานมยํ ปุฺํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย.

อิทานิ อสฺส ปนฏฺวิธสฺสาปิ กามาวจรกุสลจิตฺตสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ โย เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปุฺานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ ปมํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺปหฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา ปเรหิ อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเมว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขาโรติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา ยํ กิฺจิ หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เต ‘‘เทถ วนฺทถ, อยฺเย’’ติ วทนฺติ, เอวํ าติชเนน อุสฺสาหิตา หุตฺวา หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ จตุตฺถจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฺปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ วา อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

๒๖.

ทสปุฺกฺริยาทีนํ, วเสน จ พหูนิปิ;

เอตานิ ปน จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๒๗.

สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;

กามาวจรปุฺานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

ตํ ปน ยถานุรูปํ กามาวจรสุคติยํ ภวโภคสมฺปตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.

อิตเรสุ ปน รูปาวจรกุสลจิตฺตํ สวตฺถุกโต เอกวิธํ, ทฺวีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, ปฏิปทาทิเภทโต จตุพฺพิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ. เสยฺยถิทํ – กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาวิปฺปหีนํ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิตกฺกวิปฺปหีนํ วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, วิตกฺกวิจารวิปฺปหีนํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีนํ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขวิปฺปหีนํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิทํ ปฺจวิธํ รูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม.

ตํ ปน ยถาสมฺภวํ ปถวีกสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน อเนกวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ รูปาวจรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ ตาว รูปาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.

เสเสสุ ปน ทฺวีสุ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ ตาว อุเปกฺขาเวทนาโยคเภทโต เอกวิธํ, สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติวิธํ, อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺส อปคโม, อากิฺจฺายตนนฺติ อิทมสฺส จตุพฺพิธมารมฺมณํ. ยถาปฏิปาฏิยา เอตสฺสารมฺมณสฺส เภทโต จตุพฺพิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ นาม. สพฺพํ ปเนตํ อรูปาวจรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ ยถานุรูปํ อรูปูปปตฺตินิปฺผาทกํ โหติ. เอวํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

อิตรํ ปน โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นิพฺพานารมฺมณโต เอกวิธํ, นิยตานิยตวตฺถุกเภทโต ทุวิธํ, ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธํ, จตุมคฺคโยคเภทโต จตุพฺพิธํ. เสยฺยถิทํ – สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสฺโชนปฺปหานกรํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, กามราคพฺยาปาทานํ นิรวเสสปฺปหานกรํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาปหานกรํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ นาม. เอเกกํ ปเนตฺถ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา วีสติวิธํ โหติ. สพฺพํ ปเนตํ โลกุตฺตรภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตํ มคฺคานุรูปผลปฺปวตฺติยา จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทติ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลํ เวทิตพฺพํ.

๒๘.

กาเม อฏฺเว รูเป จ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ;

จตฺตารานุตฺตราเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.

๒๙.

กุสลากุสลาปคเตน สตา,

กุสเล กุสเลน จ ยํ กุสลํ;

จตุภูมิคตํ มุนินา วสินา,

ลปิตํ ลปิตํ สกลมฺปิ มยา.

อกุสลํ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, นิยตานิยตวตฺถุวเสน จ เอกเหตุกทุเหตุกวเสน จ ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จ ทุวิธํ, ตีหิ เวทนาหิ โยคโต จ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลนฺติ มูลโต จ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โลภมูลํ ปน โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ.

ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภุฺชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาสฺส ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ ธมฺมํ วา ปริภุฺชติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.

โทสมูลํ ปน เอกนฺตสวตฺถุกโต เอกวิธํ, อสงฺขารสสงฺขารเภทโต ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ. อสฺส ปน ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.

โมหมูลมฺปิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต ทุวิธํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตสฺส อสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.

เอวํ ตาว ทฺวาทสวิธํ อกุสลจิตฺตํ เวทิตพฺพํ, สพฺพํ ปเนตํ ยถานุรูปํ อปาเยสุ อุปปตฺติยา, สุคติยมฺปิ ทุกฺขวิเสสสฺส อภินิปฺผาทกํ โหติ.

๓๐.

โลภมูลวเสนฏฺ, โทสมูลวสา ทุเว;

โมหมูลวเสน ทฺเว, เอวํ ทฺวาทสธา สิยุํ.

๓๑.

ปาปาปาเปสฺวปาเปน, ยํ วุตฺตํ ปาปมานสํ;

ปาปาปาปปฺปหีเนน, ตํ มยา สมุทาหฏํ.

อิตรํ ปน อพฺยากตมวิปาการหโต เอกวิธํ โหติ, ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากจิตฺตํ กิริยจิตฺตนฺติ. ตตฺถ วิปากจิตฺตํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ. กุสลวิปากํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกฺเจติ.

ตตฺถ สเหตุกวิปากจิตฺตํ สกกุสลํ วิย โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ สเหตุกวิปากํ นาม.

ยถา ปนสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเมสํ ปน วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ หิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณานิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ.

๓๒.

กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ อิเม ปน;

ทุเหตุกติเหตูนํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

๓๓.

ตโต ปวตฺติยํ หุตฺวา, ภวงฺคํ ยาวตายุกํ;

พลวารมฺมเณ หุตฺวา, ตทารมฺมณเมว จ.

๓๔.

ตโต มรณกาลสฺมึ, จุติ หุตฺวา ปวตฺตเร;

เอวํ จตูสุ าเนสุ, วิปจฺจนฺตีติ นิทฺทิเส.

๓๕.

สภูมิกุสเลเหว, มหาปากา สมา วินา;

กมฺมทฺวารฺจ กมฺมฺจ, ปุฺานํ กฺริยวตฺถุกํ.

๓๖.

อวิฺตฺติชนตฺตา หิ, อวิปากสภาวโต;

อปฺปวตฺตนโต เจว, ปากา ปุฺเหิ โน สมา.

๓๗.

ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ, เตสเมกนฺตโต ปน;

กรุณามุทิตา เตสุ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.

๓๘.

ตถา วิรติโย ติสฺโส, น ปเนเตสุ ชายเร;

ปฺจ สิกฺขาปทา วุตฺตา, กุสลาติ หิ สตฺถุนา.

๓๙.

ตถาธิปติโนเปตฺถ, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส;

ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา, อนุปฺปชฺชนโต ปน.

๔๐.

อสงฺขารสสงฺขาร-วิธานํ ปน ปุฺโต;

เยฺยํ ปจฺจยโต เจว, วิปาเกสุ จ วิฺุนา.

๔๑.

หีนาทีนํ วิปากตฺตา, ปุฺานํ ปุฺวาทินา;

หีนาทโย ภวนฺตีติ, วิปากา ปริทีปิตา.

๔๒.

อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกํ;

ชายเต กามโลกสฺมึ, น ปนฺตฺถ ชายเต.

เอวํ ตาว สเหตุกวิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

อเหตุกวิปากจิตฺตํ ปน อโลภาทิเหตุวิรหิตํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, โสมนสฺสสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิทํ ปน อฏฺวิธํ อเหตุกวิปากจิตฺตํ นาม.

อิทํ ปน อฏฺวิธํ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธํ, นิยตานิยตารมฺมณโต ทุวิธํ. ตตฺถ วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ, เสสตฺตยํ อนิยตารมฺมณํ. สุขโสมนสฺสุเปกฺขาเวทนาโยคโต ติวิธํ. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺวิฏฺานิกํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตํ, เสสมุเปกฺขายุตฺตนฺติ.

ทิฏฺารมฺมณสุตารมฺมณมุตารมฺมณทิฏฺสุตมุตารมฺมณทิฏฺ-สุตมุตวิฺาตารมฺมณวเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ ทิฏฺารมฺมณํ จกฺขุวิฺาณํ, สุตารมฺมณํ โสตวิฺาณํ, มุตารมฺมณํ ฆานชิวฺหากายวิฺาณตฺตยํ, ทิฏฺสุตมุตารมฺมณํ มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตารมฺมณํ เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ.

วตฺถุโต ฉพฺพิธํ. กถํ? จกฺขุวิฺาณสฺส จกฺขุเมว วตฺถุ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานํ โสตฆานชิวฺหากายวตฺถุ, อวเสสตฺตยสฺส หทยวตฺถุเมวาติ.

อารมฺมณโต สตฺตวิธํ โหติ. กถํ? รูปารมฺมณเมว จกฺขุวิฺาณํ, ตถา สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ ปฏิปาฏิยา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, รูปาทิปฺจารมฺมณา มโนธาตุ, เสสมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉฬารมฺมณนฺติ.

ตํ สพฺพํ ปน อเหตุกวิปากจิตฺตํ กิจฺจโต อฏฺวิธํ โหติ. กถํ? ทสฺสนกิจฺจํ จกฺขุวิฺาณํ, สวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ อวเสสานิ.

ตตฺถ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิฺาณํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณาทีนิ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทีสุ อภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ. มโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ อปคมปทฏฺานํ.

เสสา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปมา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสยุตฺตาว หุตฺวา ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ตฺวา วิปจฺจติ, ฉสุ ปน ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณํ หุตฺวา วิปจฺจติ. ทุติยา ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนนปุํสกาทีนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา วิปจฺจติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต ปฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉทฺวาเร ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ. เอวํ ตาว อเหตุกวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

๔๓.

กามาวจรปุฺสฺส, วิปากา โหนฺติ โสฬส;

ตํ ติเหตุกปุฺสฺส, วเสน ปริทีปเย.

อิทานิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ นิยตวตฺถุกโต เอกวิธานิ, ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธานิ. กถํ? วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.

อิทานิ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ สกกุสลานิ วิย อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ.

๔๔.

กุสลานุคตํ กตฺวา, ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ;

กามาวจรปุฺํว, นาสมานผลํ ยโต.

๔๕.

อตฺตโน กุสเลเหว, สมานํ สพฺพถา อิทํ;

คชาทีนํ ยถา ฉายา, คชาทิสทิสา ตถา.

๔๖.

กามาวจรปุฺํว, นาปราปริยเวทนํ;

ฌานา อปริหีนสฺส, สตฺตสฺส ภวคามิโน.

๔๗.

กุสลานนฺตรํเยว, ผลํ อุปฺปชฺชตีติ จ;

าปนตฺถํ ปเนตสฺส, กุสลานุคตํ กตํ.

๔๘.

ปฏิปฺปทากฺกโม เจว, หีนาทีนฺจ เภทโต;

ฌานาคมนโต เจตฺถ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๔๙.

อภาโวธิปตีนฺจ, อยเมว วิเสสโก;

เสสํ สพฺพํ จ เสเสน, กุสเลน สมํ มตํ. –

เอวํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากา เวทิตพฺพา.

อิทานิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธานิ โหนฺติ. กถํ? โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคผลจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ เอเกกํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ, ปุน มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธํ. เอวํ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

๕๐.

สุฺตํ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ;

เอตานิ ตีณิ นามานิ, มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล.

๕๑.

ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ, วฬฺชนผเลสุ น;

วิปสฺสนาวเสเนว, ตานิ นามานิ ลพฺภเร.

๕๒.

โหนฺติ สาธิปตีเนว, โลกุตฺตรผลานิ ตุ;

วิปาเกธิปตี นตฺถิ, เปตฺวา ตุ อนาสเว.

๕๓.

อตฺตโน มคฺคภาเวน, มคฺโค ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ;

ผลํ มคฺคมุปาทาย, มคฺโค นามาติ วุจฺจติ. –

เอวํ โลกุตฺตรวิปากา เวทิตพฺพา.

อิทานิ สตฺตากุสลวิปากานิ วุจฺจนฺติ. อกุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ โสตวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ฆานวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนธาตุสมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขาสหคตํ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณนฺติ อิมานิ สตฺต อกุสลวิปากจิตฺตานิ.

เอตฺถ ปน อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ เอกาทสวิเธนาปิ อกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ทุติยจิตฺตวารํ ตโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา, อนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณาย ปฺจวิฺาณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวา วิปจฺจติ. เอวํ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. เกวลํ หิ ตานิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ กุสลกมฺมปจฺจยานิ, อิมานิ อกุสลกมฺมปจฺจยานิ. อยมิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.

๕๔.

อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร อิเม;

สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต, ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม.

เอวํ กามาวจรกุสลวิปากสเหตุกมฏฺวิธํ, อเหตุกมฏฺวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรวิปากํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรวิปากํ จตุพฺพิธํ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลเภทโต โลกุตฺตรวิปากํ จตุพฺพิธํ, จกฺขุวิฺาณาทิเภทโต อกุสลวิปากํ สตฺตวิธนฺติ ฉตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ เวทิตพฺพํ.

๕๕.

เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ, ปากสาสนปูชิโต;

สวิปากาวิปาเกสุ, กุสโล สุคโตพฺรวิ.

กิริยาพฺยากตจิตฺตํ ปน อวิปากโต เอกวิธํ, ปริตฺตมหคฺคตโต ทุวิธํ, กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรภูมิเภทโต ติวิธํ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ สเหตุกมเหตุกนฺติ. ตตฺถ สเหตุกํ เอกวิธํ อรหโต เอว อุปฺปชฺชนโต. โสมนสฺสุเปกฺขาาณปฺปโยคเภทโต กามาวจรกุสลํ วิย อฏฺวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ, สสงฺขาริกนฺติ อิมานิ อฏฺ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ. เอตานิ ปน ยถานุรูปํ ทานาทิวเสน ขีณาสวานํเยว ปวตฺตนฺติ. เอวํ สเหตุกกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ.

อเหตุกกิริยจิตฺตํ ปน ติวิธํ กิริยาเหตุกมโนธาตุอุเปกฺขาสหคตาวชฺชนจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตนฺติ.

ตตฺถ กิริยาเหตุกมโนธาตุ อุเปกฺขาสหคตา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุทฺวาเร อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ รูปารมฺมเณสุ เยน เกนจิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนวเสน จกฺขุวิฺาณสฺส ปุเรจารี หุตฺวา ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานา อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อิตรา ปน ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย สาธารณาสาธารณาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อสาธารณา ปน กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ขีณาสวสฺเสว ฉสุ ทฺวาเรสุ ฉสุ อนุฬาเรสุ อารมฺมเณสุ หสิตุปฺปาทกิจฺจา นิยตวตฺถุกา อุปฺปชฺชติ. สาธารณา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, สา ตีสุ ภเวสุ สพฺเพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณา, น กสฺสจิ ปน สจิตฺตกสฺส น อุปฺปชฺชติ นาม. อุปฺปชฺชมานา ปนายํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกิจฺจา อุปฺปชฺชติ. ฉ อสาธารณาณานิปิ เอตาย คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติ. สพฺพารมฺมณคหณสมตฺถตาย สพฺพฺุตฺาณคติกาติ เวทิตพฺพา. อิมานิ ตีณิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ.

อิธ ตฺวา หสนจิตฺตานิ ปริคฺคณฺหิตพฺพานิ. เตรส หสนจิตฺตานิ. กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ อิเมหิ อฏฺหิ จิตฺเตหิ ปุถุชฺชนา หสนฺติ, เสขา ปน กุสลโต จตูหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคเตหีติ ฉหิ หสนฺติ, ขีณาสวา กิริยโต ปฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติ.

๕๖.

โสมนสฺสยุตานฏฺ, กุสลากุสลานิ จ;

กฺริยโต ปน ปฺเจวํ, หาสจิตฺตานิ เตรส.

๕๗.

ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ, จิตฺเตหิ ปน อฏฺหิ;

ฉหิ เสขา อเสขา จ, หสนฺติ ปน ปฺจหิ.

อิทานิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ โหนฺติ. วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ, ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ, สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ, อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมนฺติ อิมานิ ปฺจ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ.

อิทานิ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ วุจฺจนฺติ. อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ, วิฺาณฺจายตนสฺาสหคตํ, อากิฺจฺายตนสฺาสหคตํ, เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ. อิมานิ ปน รูปารูปกิริยจิตฺตานิ สกสกภูมิกุสลสทิสานิ. เกวลํ ปเนตานิ กิริยจิตฺตานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ. อิมานิ จ ขีณาสวานํ ภาวนาการวสปฺปวตฺตานิ, ตานิ ปน เสขปุถุชฺชนานํ ภาวนาปุฺวสปฺปวตฺตานีติ อยเมว อิเมสํ, เตสฺจ วิเสโส.

๕๘.

ยา ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน;

รูปารูปสมาปตฺติ, สา ขีณาสวภิกฺขุโน.

๕๙.

ยาว ขีณาสโว ภิกฺขุ, น สมาปชฺชเตว นํ;

ตาว ตา กุสลา เอว, สมาปนฺนา สเจ กฺริยา.

เอวํ โสมนสฺสาทิเภทโต กามาวจรสเหตุกกิริยจิตฺตมฏฺวิธํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยเภทโต อเหตุกํ ติวิธํ, ฌานงฺคโยคเภทโต รูปาวจรํ ปฺจวิธํ, อารมฺมณเภทโต อรูปาวจรํ จตุพฺพิธํ, เอวํ ภูมิวเสน วีสติวิธํ กิริยจิตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.

๖๐.

เอกาทสวิธํ กาเม, รูเป ปฺจ อรูปิสุ;

จตฺตารีติ จ สพฺพานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.

๖๑.

โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ;

เอกจิตฺตกฺขณตฺตา หิ, มคฺคสฺสาติ น วิชฺชติ.

๖๒.

กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก,

กฺริยากฺริยํ จิตฺตมโวจ ยํ ชิโน;

หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต,

กฺริยากฺริยํ ตนฺตุ มยา สมีริตํ.

เอตฺตาวตา เอกวีสติวิธํ กุสลํ, ทฺวาทสวิธํ อกุสลํ ฉตฺตึสวิธํ วิปากํ, วีสติวิธํ กิริยจิตฺตนฺติ อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอกูนนวุติปฺปเภเทน วิธินา ปกาสิตํ โหตีติ.

๖๓.

เอกวีสติ ปุฺานิ, ทฺวาทสากุสลานิ จ;

ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๖๔.

เอกูนนวุติ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

อฏฺ โลกุตฺตเร กตฺวา, นิทฺทิฏฺา หิ สมาสโต.

๖๕.

ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน;

เตหายํ อุคฺคเหตพฺโพ, จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุนํ.

๖๖.

อภิธมฺมาวตาเรน, อภิธมฺมมโหทธึ;

เย ตรนฺติ อิมํ โลกํ, ปรฺเจว ตรนฺติ เตติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร จิตฺตนิทฺเทโส นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกนิทฺเทโส

๖๗.

จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา, เย จ เจตสิกา มยา;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, วิภาชนมิโต ปรํ.

ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา, จิตฺเต ภวา วา เจตสิกา. เตปิ จิตฺตํ วิย สารมฺมณโต เอกวิธา, สวิปากาวิปากโต ทุวิธา, กุสลากุสลาพฺยากตเภทโต ติวิธา, กามาวจราทิเภทโต จตุพฺพิธา.

ตตฺถ กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา กามาวจรา. เตสุ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกูนตึส ธมฺมา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา สทฺธา สติ วีริยํ ปฺา ชีวิตินฺทฺริยํ อโลโภ อโทโส หิรี โอตฺตปฺปํ กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคุฺตา จิตฺตปาคุฺตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ. ปุน ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, ตตฺรมชฺฌตฺตตา, มนสิกาโร จาติ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ เตตฺตึส โหนฺติ. ปุน กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรติ เจติ อิเม ปฺจ อนิยตา. อิเม ปน กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ.

อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา เอตา อุปฺปชฺชนฺติ, น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ยทา ปน อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ วิรมติ, ตทา สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺติ, เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, กรุณามุทิตาหิ สห, อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอเตสุ เอเกน สห จตุตฺตึเสว ธมฺมา โหนฺติ.

๖๘.

อาทินา ปุฺจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา;

กรุณามุทิเตเกน, จตุตฺตึส ภวนฺติ เต.

๖๙.

กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา;

เยวาปนกธมฺเมสุ, ธมฺมราเชน สตฺถุนา.

๗๐.

อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;

อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ.

๗๑.

กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

สรูเปเนว สพฺเพเต, ปาฬิยํ น จ อุทฺธฏา.

๗๒.

ยสฺมา อนิยตา เกจิ, ยสฺมา ราสึ ภชนฺติ น;

ยสฺมา จ ทุพฺพลา เกจิ, ตสฺมา วุตฺตา น ปาฬิยํ.

๗๓.

ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,

มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยํ จ;

ปุฺเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,

เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.

๗๔.

กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต;

ปมาภินิปาตตฺตา, จิตฺตสฺสารมฺมเณ กิร.

๗๕.

ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน, เวทนาย จ เวทเย;

สฺชานาติ จ สฺาย, เจตนาย จ เจตเย.

๗๖.

พลวปจฺจยตฺตา จ, สหชาตานเมว หิ;

ผสฺโสว ปมํ วุตฺโต, ตสฺมา อิธ มเหสินา.

๗๗.

อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ;

เอกุปฺปาทาทิภาเวน, จิตฺตชานํ ปวตฺติโต.

๗๘.

อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ;

พลวปจฺจยตฺเตปิ, การณฺจ น ทิสฺสติ.

๗๙.

เทสนากฺกมโต เจว, ปมํ สมุทีริโต;

อิจฺเจวํ ปน วิฺเยฺยํ, วิฺุนา น วิเสสโต.

๘๐.

น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม;

วจนตฺถลกฺขณาทีหิ, ธมฺมา เอว วิชานตา.

ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิฺเยฺยาว, ตสฺมา เตสํ วจนตฺถลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ. เสยฺยถิทํ – ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน เวทนาปจฺจุปฏฺาโน วา, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณสุ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ, โส ทฺวินฺนํ เมณฺฑานํ สนฺนิปาโต วิย ทฏฺพฺโพ.

สุนฺทรํ มโนติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, โสมนสฺสเมว เวทนา โสมนสฺสเวทนา. สา เวทยิตลกฺขณา, อิฏฺาการานุภวนรสา ราชา วิย สุโภชนรสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺานา.

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณกรณรสา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา, ยโถปฏฺิตวิสยปทฏฺานา.

เจตยตีติ เจตนา. สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย.

วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร. วิจรณํ วา วิจาโร. อนุสฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโน.

ปินยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.

จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว จิตฺเตกคฺคตา. สมาธิสฺเสตํ นามํ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน.

สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา ปเนสา สทฺทหนลกฺขณา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา.

สรนฺติ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, ถิรสฺาปทฏฺานา.

วีรภาโว วีริยํ. วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุสฺสาหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, สํเวคปทฏฺานํ.

ปชานาตีติ ปฺา. สา ปเนสา วิชานนลกฺขณา, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย.

ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ. ตํ ปน อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิย, น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา, น ภงฺคกฺขเณ เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วตฺติสฺเนโหว ปทีปสิขนฺติ.

น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคภาวลกฺขโณ กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.

น ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา น ทุสฺสติ, อทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโทโส. โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.

กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, โอตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสา, ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อิเม ธมฺมา โลกปาลาติ ทฏฺพฺพา.

กายปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต หุตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายมุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตมุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายกมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตกมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานํ, กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวกรอวเสสนีวรณาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ เวทิตพฺพา.

กายปาคุฺภาโว กายปาคุฺตา. จิตฺตปาคุฺภาโว จิตฺตปาคุฺตา. กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ เคลฺนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ เคลฺภาวกรอสฺสทฺธาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.

กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. กายจิตฺตานํ อกุฏิลภาวลกฺขณา, กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิกิเลสปฺปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.

ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺาโน.

อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.

เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตภาโว ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา.

กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติ จ มนสิกาโร.

สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร. ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถี วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา.

กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วินาเสติ วา ปรทุกฺขนฺติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา.

โมทนฺติ ตาย, สยํ วา โมทตีติ มุทิตา. สา ปโมทนลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเต อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโส เอว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.

กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ลกฺขณาทิโต ปน เอตา ติสฺโสปิ วิรติโย กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิริโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา. เกจิ ปน อิมาสุ เอเกกํ นิยตํ วิรตึ อิจฺฉนฺติ. เอวํ กามาวจรปมมหากุสลจิตฺเตน อิเม เตตฺตึส วา จตุตฺตึส วา ธมฺมา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.

ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติยจิตฺเตนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว หิ เอตฺถ วิเสโส. ปุน ตติเยน าณวิปฺปโยคโต เปตฺวา อโมหํ อวเสสา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถนาปิ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส, ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. โสมนสฺสฏฺาเน เจตฺถ อุเปกฺขาเวทนา ปวิฏฺา. สา ปน อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว โหติ วิเสโส. สตฺตเมน ปน เปตฺวา ปฺํ อวเสสา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา ธมฺมา โหนฺติ, ตถา อฏฺเมนาปิ. สสงฺขารมตฺตเมว วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

๘๑.

อุเปกฺขายุตฺตจิตฺเตสุ, น ทุกฺขสุขปีติโย;

ชายนฺเตว วิสุํ ปฺจ, กรุณามุทิตาทโย.

อวเสเสสุ ปน รูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา รูปาวจรา, ตตฺถ ปมจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว กามาวจรปมจิตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ อวเสสา เวทิตพฺพา. วิรติโย ปน กามาวจรกุสลโลกุตฺตเรสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺเสุ. ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา ทฺวตฺตึส วา เตตฺตึส วา. ตติเยน วิจารวชฺชา เอกตึส วา ทฺวตฺตึส วา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา ตึส วา เอกตึส วา. ปฺจเมน ตโต กรุณามุทิตาวชฺชา ตึส โหนฺติ, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขา ปวิฏฺา. เอวํ รูปาวจรกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา, เต ปน รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส.

โลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตรา, เต ปน ปมชฺฌานิเก มคฺคจิตฺเต ปมรูปาวจรจิตฺเต วุตฺตนเยน ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทปิ มคฺคจิตฺเต ทุติยรูปาวจรจิตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานมภาโว จ นิยตวิรติภาโว จ โลกุตฺตรภาโว เจตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อกุสลา ปน เจตสิกา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราเยว, เตสุ โลภมูลปมากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปนาคตา ปนฺนรส, เยวาปนกา นิยตา จตฺตาโรติ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อนิยตา ฉ เยวาปนกาติ สพฺเพ ปฺจวีสติ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โสมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺตสฺเสกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา ปนฺนรส, ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ อิเม จตฺตาโร นิยตเยวาปนกา, อิเม ปน ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสุ นิยตา โหนฺติ, มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธนฺติ อิเม ฉเยว อนิยตเยวาปนกา.

๘๒.

เอวํ เยวาปนา สพฺเพ, นิยตานิยตา ทส;

นิทฺทิฏฺา ปาปจิตฺเตสุ, หตปาเปน ตาทินา.

ตตฺถ ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เอส นโย เสเสสุปิ. น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา.

ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน.

มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน.

มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโสอภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา.

อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.

มฺตีติ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหณรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน.

อิสฺสตีติ อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.

มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคุหณลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ.

กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ.

ถินตา ถินํ. มิทฺธตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหนสํสีทนตา, อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, อุภยมฺปิ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.

เอตฺถ ปน วิตกฺกวีริยสมาธีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธโย วิเสสกา. อิติ อิเม เอกูนวีสติ เจตสิกา ปมากุสลจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาโว เจตฺถ ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ เสสา อฏฺารส เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ. จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยโต โหติ. ปฺจเมน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ปีตึ อวเสสา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ. โสมนสฺสฏฺาเน ปเนตฺถ อุเปกฺขา ปวิฏฺา. ฉฏฺเนาปิ ปฺจเม วุตฺตสทิสา เอว. สสงฺขารตา, ถินมิทฺธสฺส นิยตภาโว จ วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ มาโน อนิยโต โหติ. เอวํ โลภมูลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

โทมนสฺสสหคเตสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ โทสมูเลสุ ทฺวีสุ ปเมน อสงฺขาริเกน สมฺปยุตฺตา นิยตา สรูเปนาคตา เตรส. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส โทมนสฺสเวทนา สฺา เจตนา จิตฺเตกคฺคตา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โทโส โมโห เจติ อิเม เตรส ธมฺมา ฉนฺทาทีหิ จตูหิ นิยตเยวาปนเกหิ สตฺตรส โหนฺติ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจสุ อนิยเตสุ ตีสุ เอเกน สห อฏฺารส โหนฺติ, เอเตปิ ตโย น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.

ตตฺถ ทุฏฺุ มโนติ ทุมโน, ทุมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, โทมนสฺสเวทนาเยตํ อธิวจนํ. เตน สหคตํ โทมนสฺสสหคตํ. ตํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ, อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.

ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหตาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. อวเสสา เหฏฺา วุตฺตปฺปการาว. อิติ อิเม สตฺตรส วา อฏฺารส วา นวเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ นวเมน, เอวํ ทสเมนาปิ. สสงฺขารตา, ปเนตฺถ ถินมิทฺธสมฺภโว จ วิเสโส.

ทฺวีสุ ปน โมหมูเลสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน เอกาทสเมน สมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ ชีวิตํ จิตฺตฏฺิติ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา เตรส, อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ ทฺเว เยวาปนกา นิยตา. เตหิ สทฺธึ ปนฺนรส โหนฺติ.

ตตฺถ ปวตฺตฏฺิติมตฺตา เอกคฺคตา. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. เสสา วุตฺตนยา เอว.

ทฺวาทสเมน อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา วิจิกิจฺฉาสหคเต วุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาหีนา อุทฺธจฺจํ สรูเปน อาคตํ, ตสฺมา เตรเสว โหนฺติ. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. อธิโมกฺขสมฺภวโต สมาธิ พลวา โหติ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกา, เตหิ สห ปนฺนรเสว โหนฺติ. เอวํ ตาว อกุสลเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อิทานิ อพฺยากตา วุจฺจนฺติ, อพฺยากตา ปน ทุวิธา วิปากกิริยเภทโต. ตตฺถ วิปากา กุสลา วิย ภูมิวเสน จตุพฺพิธา กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺเจติ. ตตฺถ กามาวจรวิปากา สเหตุกาเหตุกวเสน ทุวิธา. ตตฺถ สเหตุกวิปากสมฺปยุตฺตา สเหตุกา. เต สเหตุกกามาวจรกุสลสมฺปยุตฺตสทิสา. ยา ปน กรุณามุทิตา อนิยตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ นุปฺปชฺชนฺติ. กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา วิรติโย ปเนตฺถ เอกนฺตกุสลตฺตา น ลพฺภนฺติ. วิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอวํ กามาวจรสเหตุกวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

๘๓.

เตตฺตึสาทิทฺวเย ธมฺมา, ทฺวตฺตึเสว ตโต ปเร;

พาตฺตึส ปฺจเม ฉฏฺเ, เอกตึส ตโต ปเร.

อเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อเหตุกา. เตสุ จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส อุเปกฺขาเวทนา สฺา เจตนา ชีวิตํ จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปนาคตา ฉ, มนสิกาเรน จ สตฺต โหนฺติ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ สตฺต สตฺเตว เจตสิกา. ตตฺถ กายวิฺาณสมฺปยุตฺเตสุ ปน อุเปกฺขาาเน สุขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกสาตลกฺขณา, ปีณนรสา, เสสา วุตฺตนยา เอว.

๘๔.

อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

สติ กสฺมา อุเปกฺขาว, วุตฺตา จตูสุ สตฺถุนา.

๘๕.

อุปาทาย จ รูเปน, อุปาทารูปเก ปน;

สงฺฆฏฺฏนานิฆํสสฺส, ทุพฺพลตฺตาติ ทีปเย.

๘๖.

ปสาทํ ปนติกฺกมฺม, กูฏํว ปิจุปิณฺฑกํ;

ภูตรูเปน ภูตานํ, ฆฏฺฏนาย สุขาทิกํ.

ตสฺมา กายวิฺาณํ สุขาทิสมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มโนธาตุนา สมฺปยุตฺตา สรูเปนาคตา จกฺขุวิฺาเณน สทฺธึ วุตฺตา ฉ, วิตกฺกวิจาเรหิ สห อฏฺ, อธิโมกฺขมนสิกาเรหิ ทฺวีหิ เยวาปนเกหิ ทส ธมฺมา โหนฺติ. ตถา มโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคเตน. โสมนสฺสสหคเตน ปีติอธิกา เวทนาปริวตฺตนฺจ นานตฺตํ. ตสฺมาเวตฺถ เอกาทส ธมฺมา โหนฺติ. เอวํ อเหตุกาปิ กามาวจรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

รูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิเกหิ สทิสาเยวาติ.

โลกุตฺตรวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตรา. เต สพฺเพ เตสํเยว โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานํ สทิสา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สทิสา. เอวํ รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากเจตสิกา เวทิตพฺพา.

อกุสลวิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน อกุสลวิปากเจตสิกา นาม. เต ปน กุสลวิปากาเหตุกจิตฺเตสุ จกฺขุวิฺาณาทีสุ วุตฺตเจตสิกสทิสา. เอตฺถ ปน กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา ปวิฏฺา. สา กายิกาพาธลกฺขณา. เสสา วุตฺตนยาเยวาติ. เอวํ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตสิกา เวทิตพฺพา.

กิริยาพฺยากตา จ เจตสิกา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจราติ. ตตฺถ กามาวจรา สเหตุกาเหตุกโต ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ สเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา สเหตุกา, เต ปน อฏฺหิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา เปตฺวา วิรติตฺตยํ อนิยตเยวาปนเกสุ กรุณามุทิตาเยว อุปฺปชฺชนฺติ. อเหตุกกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อเหตุกา, เต กุสลวิปากาเหตุกมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ปน วีริยินฺทฺริยํ อธิกํ. วีริยินฺทฺริยสมฺภวโต ปเนตฺถ พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวาทส ธมฺมา โหนฺติ ปีติยา สห. อยเมตฺถ วิเสโส.

รูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน รูปาวจรา. อรูปาวจรกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา อรูปาวจรา. เต สพฺเพปิ สกสกภูมิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ สมานาติ. เอวํ วีสติ กิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา จ เจตสิกา เวทิตพฺพา.

เอตฺตาวตา กุสลากุสลวิปากกิริยเภทภินฺเนน เอกูนนวุติยา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา เจตสิกา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ.

๘๗.

กุสลากุสเลหิ วิปากกฺริยา-

หทเยหิ ยุตา ปน เจตสิกา;

สกลาปิ จ สาธุ มยา กถิตา,

สุคเตน มหามุนินา กถิตา.

๘๘.

อวคจฺฉติ โย อิมํ อนุนํ,

ปรมํ ตสฺส สมนฺตโต มติ;

อภิธมฺมนเย ทูราสเท,

อติคมฺภีราเน วิชมฺภเต.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกนิทฺเทโส นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ตติโย ปริจฺเฉโท

เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส

๘๙.

สพฺเพ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

นามสามฺโตเยว, ทฺเวปฺาส ภวนฺติ เต.

เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วีริยํ ชีวิตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปฺปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคานิ, ติสฺโส วิรติโย, กรุณา มุทิตา โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ มาโน ทิฏฺิ อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา อหิริกํ อโนตฺตปฺปฺจาติ.

๙๐.

จตุปฺาสธา กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา;

เต โหนฺติ ทฺวาทสารูเป, จตฺตาลีสมนาสวา.

๙๑.

เอกวีสสตํ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต;

เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ, อุทฺธริตฺวา ปเนกกํ.

๙๒.

ผสฺสาทีนํ ตุ ธมฺมานํ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, จิตฺตเจตสิเกสฺวหํ.

๙๓.

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ;

อฏฺเเต อวินิพฺโภคา, เอกุปฺปาทา สหกฺขยา.

๙๔.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ;

เอกคฺคตา มนกฺกาโร, สพฺพสาธารณา อิเม.

๙๕.

วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต;

จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ, ชายเต นตฺถิ สํสโย.

๙๖.

เอกปฺาสจิตฺเตสุ, ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ;

อุเปกฺขา ปฺจปฺาส-จิตฺเต ทุกฺขํ ตุ ตีสุ หิ.

๙๗.

โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน;

ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ, ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ.

๙๘.

ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก;

จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรวิ.

๙๙.

สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก;

เอกุตฺตรสเต จิตฺเต, ฉนฺทสฺสุปฺปตฺติมุทฺทิเส.

๑๐๐.

เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

ทสุตฺตรสเต จิตฺเต, อธิโมกฺโข อุทีริโต.

๑๐๑.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

ฉเฬว ยุคฬา จาติ, ธมฺมา เอกูนวีสติ.

๑๐๒.

เอกนวุติยา จิตฺเต, ชายนฺติ นิยตา อิเม;

อเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, อปุฺเสุ น ชายเร.

๑๐๓.

เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา;

อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ.

๑๐๔.

กามาวจรปุฺเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ;

จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต, สาฏฺเก วิรติตฺตยํ.

๑๐๕.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ;

ยุคฬานิ ฉ มชฺฌตฺตํ, กรุณามุทิตาปิ จ.

๑๐๖.

ตถา วิรติโย ติสฺโส, สพฺเพ เต ปฺจวีสติ;

กุสลาพฺยากตา จาปิ, กุสเลน ปกาสิตา.

๑๐๗.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จ;

ทฺวาทสาปุฺจิตฺเตสุ, นิยตาเยว ชายเร.

๑๐๘.

โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

มิทฺธมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ.

๑๐๙.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ;

เอเต อกุสลา วุตฺตา, เอกนฺเตน มเหสินา.

๑๑๐.

โลโภ อฏฺสุ นิทฺทิฏฺโ, วุตฺตา จตูสุ ทิฏฺิตุ;

มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, โทโสทฺวีสฺเวว ชายเต.

๑๑๑.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สห;

วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.

๑๑๒.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน;

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ วีริยสมาธิ จ.

๑๑๓.

ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ, มนสิกาโร จ จุทฺทส;

กุสลากุสลา เจว, โหนฺติ อพฺยากตาปิ จ.

๑๑๔.

เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ;

จตุฌานงฺคยุตฺตานิ, สตฺตตึสาติ นิทฺทิเส.

๑๑๕.

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ;

จตุตึสวิธํ จิตฺตํ, ทุวงฺคิกมุทีริตํ.

๑๑๖.

สภาเวนาวิตกฺเกสุ, ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร;

สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ น อุทฺธเร.

๑๑๗.

ตีณิ โสฬสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ วเท พุโธ;

เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ, ปฺจ เตรสสุทฺธเร.

๑๑๘.

สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรวิ;

เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ.

๑๑๙.

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, นวกํ นายโกพฺรวิ;

เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๑๒๐.

อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา;

ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ.

๑๒๑.

เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ, ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสุ;

จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ, มคฺโค โส จตุรงฺคิโก.

๑๒๒.

ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต;

วุตฺโต ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ, มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ.

๑๒๓.

มคฺโค อฏฺสุ จิตฺเตสุ, มโต อฏฺงฺคิโกติ หิ;

เอวํ ตุ สพฺพจิตฺเตสุ, มคฺคงฺคานิ สมุทฺธเร.

๑๒๔.

พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ, เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย;

เอกาทสสุ จตฺตาริ, ฉ ทฺวาทสสุ นิทฺทิเส.

๑๒๕.

เอกูนาสีติยา สตฺต, โสฬเสวาพลานิ ตุ;

จิตฺตเมวํ ตุ วิฺเยฺยํ, สพลํ อพลมฺปิ จ.

๑๒๖.

ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ,

จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ;

มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา,

วุตฺตานิ สพฺพานิปิ ตานิ เตสุ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เจตสิกวิภาคนิทฺเทโส นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

เอกวิธาทินิทฺเทโส

๑๒๗.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.

๑๒๘.

สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต;

ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ, อเหตุกสเหตุโต.

๑๒๙.

ปุฺาปุฺวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ;

กฺริยา ติสฺโสติ สพฺเพปิ, อฏฺารส อเหตุกา.

๑๓๐.

เอกสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา;

สเหตุกาติ นิทฺทิฏฺา, ตาทินา เหตุวาทินา.

๑๓๑.

สวตฺถุกาวตฺถุกโต, ตโถภยวเสน จ;

สพฺพํ วุตฺตปการํ ตุ, ติวิธํ โหติ มานสํ.

๑๓๒.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ;

อาทิมคฺโค สิตุปฺปาโท, มโนธาตุ กฺริยาปิ จ.

๑๓๓.

โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ, เตจตฺตาลีส มานสา;

นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุํ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา.

๑๓๔.

อรูปาวจรปากา จ, เอกนฺเตน อวตฺถุกา;

ทฺวาจตฺตาลีส เสสานิ, จิตฺตานุภยถา สิยุํ.

๑๓๕.

เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ;

ฉฬารมฺมณกฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ สิยา.

๑๓๖.

วิฺาณานิ จ ทฺเวปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ;

สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, เปตฺวาภิฺมานสํ.

๑๓๗.

เตจตฺตาลีส วิฺเยฺยา, เอเกการมฺมณา ปน;

มโนธาตุตฺตยํ ตตฺถ, ปฺจารมฺมณมีริตํ.

๑๓๘.

เตจตฺตาลีส เสสานิ, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

ตถา จ ติวิธํ จิตฺตํ, กุสลากุสลาทิโต.

๑๓๙.

อเหตุํ เอกเหตุฺจ, ทฺวิเหตุฺจ ติเหตุกํ;

เอวํ จตุพฺพิธํ จิตฺตํ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.

๑๔๐.

เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา, อฏฺารส อเหตุกา;

วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ, เอกเหตุมุทีริตํ.

๑๔๑.

กาเม ทฺวาทสธา ปุฺ-วิปากกฺริยโต ปน;

ทสธากุสลา จาติ, พาวีสติ ทุเหตุกา.

๑๔๒.

กาเม ทฺวาทสธา ปุฺ-วิปากกฺริยโต ปน;

สพฺพํ มหคฺคตฺเจว, อปฺปมาณํ ติเหตุกํ.

๑๔๓.

รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต;

เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตํ, โหติ สพฺพํ จตุพฺพิธํ.

๑๔๔.

ทฺวาทสากุสลา ตตฺถ, กุสลา กามธาตุยา;

ตถา ทส กฺริยา กาเม, อภิฺามานสํ ทฺวยํ.

๑๔๕.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

ชนยนฺติ จ วิฺตฺตึ, อิเม ทฺวตฺตึส มานสา.

๑๔๖.

กุสลา จ กฺริยา เจว, เต มหคฺคตมานสา;

อฏฺานาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา.

๑๔๗.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, กปฺเปนฺติ อิริยาปถํ;

โจปนํ น จ ปาเปนฺติ, ทฺวิกิจฺจา นิยตา อิเม.

๑๔๘.

เปตฺวา ทส วิฺาเณ, วิปากา ทฺวีสุ ภูมิสุ;

กฺริยา เจว มโนธาตุ, อิมาเนกูนวีสติ.

๑๔๙.

สมุฏฺาเปนฺติ รูปานิ, น กโรนฺติตรทฺวยํ;

ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, วิปากา จ อรูปิสุ.

๑๕๐.

สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตฺจ, จุติจิตฺตฺจารหโต;

น กโรนฺติ ติกิจฺจานิ, อิเม โสฬส มานสา.

๑๕๑.

เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปเภทโต;

ปฺจธา จิตฺตมกฺขาสิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน.

๑๕๒.

กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;

มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.

๑๕๓.

สพฺเพว ปฺจปฺาส, นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา;

ชวนฏฺานโตเยว, เอกฏฺาเน นิยามิตา.

๑๕๔.

ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา, ทสฺสเน สวเน ตถา;

ฆายเน สายเน าเน, ผุสเน ปฏิปาฏิยา.

๑๕๕.

มโนธาตุตฺติกํ าเน, อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน;

อฏฺสฏฺิ ภวนฺเตเต, เอกฏฺานิกตํ คตา.

๑๕๖.

ปุน ทฺวิฏฺานิกํ นาม, จิตฺตทฺวยมุทีริตํ;

โสมนสฺสยุตํ ปฺจ-ทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา.

๑๕๗.

ตทารมฺมณํ ฉทฺวาเร, พลวารมฺมเณ สติ;

ตถา โวฏฺพฺพนํ โหติ, ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺโพ.

๑๕๘.

มโนทฺวาเรสุ สพฺเพสํ, โหติ อาวชฺชนํ ปน;

อิทํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม, โหติ จิตฺตทฺวยํ ปน.

๑๕๙.

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยา านโต ปน;

มหคฺคตวิปากา เต, นว ติฏฺานิกา มตา.

๑๖๐.

อฏฺ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต;

ตทารมฺมณโต เจว, จุติฏฺานวเสน จ.

๑๖๑.

จตุฏฺานิกจิตฺตานิ, อฏฺ โหนฺตีติ นิทฺทิเส;

กุสลากุสลปากํ ตุ-เปกฺขาสหคตทฺวยํ.

๑๖๒.

สนฺตีรณํ ภเว ปฺจ-ทฺวาเร ฉทฺวาริเกสุ จ;

ตทารมฺมณตํ ยาติ, พลวารมฺมเณ สติ.

๑๖๓.

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติฏฺานวเสน จ;

ปฺจฏฺานิกจิตฺตนฺติ, อิทํ ทฺวยมุทีริตํ.

๑๖๔.

ปฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, จตุกิจฺจํ ปนฏฺกํ;

ติกิจฺจํ นวกํ ทฺเว ตุ, ทฺวิกิจฺจา เสสเมกกํ.

๑๖๕.

ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.

๑๖๖.

ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ, วิฺาณานํ ปเภทโต;

สตฺตธา สตฺตวิฺาณ-ธาตูนํ ตุ ปเภทโต.

๑๖๗.

เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต;

ฉฬารมฺมณโต เจว, โหติ อฏฺวิธํ มโน.

๑๖๘.

ตตฺถ ทฺเวปฺจวิฺาณา, โหนฺติ เอเกกโคจรา;

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา.

๑๖๙.

สพฺพํ มหคฺคตํ จิตฺตํ, ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ;

สพฺพํ โลกุตฺตรฺเจติ, เอเกการมฺมณํ ภเว.

๑๗๐.

เอเกการมฺมณํ ฉกฺก-มิทํ เยฺยํ วิภาวินา;

ปฺจารมฺมณิกํ นาม, มโนธาตุตฺตยํ ภเว.

๑๗๑.

กามาวจรจิตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ;

อภิฺานิ จ สพฺพานิ, ฉฬารมฺมณิกานิติ.

๑๗๒.

จิตฺตํ นววิธํ โหติ, สตฺตวิฺาณธาตุสุ;

ปจฺฉิมฺจ ติธา กตฺวา, กุสลากุสลาทิโต.

๑๗๓.

ปุฺาปุฺวเสเนว, วิปากกฺริยเภทโต;

ฉสตฺตติวิโธ เภโท, มโนวิฺาณธาตุยา.

๑๗๔.

มโนธาตุํ ทฺวิธา กตฺวา, วิปากกฺริยเภทโต;

นวธา ปุพฺพวุตฺเตหิ, ทสธา โหติ มานสํ.

๑๗๕.

ธาตุทฺวยํ ติธา กตฺวา, ปจฺฉิมํ ปุน ปณฺฑิโต;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.

๑๗๖.

มโนวิฺาณธาตุมฺปิ, กุสลากุสลาทิโต;

จตุธา วิภชิตฺวาน, วเท ทฺวาทสธา ิตํ.

๑๗๗.

ภเว จุทฺทสธา จิตฺตํ, จุทฺทสฏฺานเภทโต;

ปฏิสนฺธิภวงฺคสฺส, จุติยาวชฺชนสฺส จ.

๑๗๘.

ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ, สมฺปฏิจฺฉนเจตโส;

สนฺตีรณสฺส โวฏฺพฺพ-ชวนานํ วเสน จ.

๑๗๙.

ตทารมฺมณจิตฺตสฺส, ตเถว านเภทโต;

เอวํ จุทฺทสธา จิตฺตํ, โหตีติ ปริทีปเย.

๑๘๐.

ภูมิปุคฺคลนานาตฺต-วเสน จ ปวตฺติโต;

พหุธา ปนิทํ จิตฺตํ, โหตีติ จ วิภาวเย.

๑๘๑.

เอกวิธาทินเย ปนิมสฺมึ,

โย กุสโล มติมา อิธ ภิกฺขุ;

ตสฺสภิธมฺมคตา ปน อตฺถา,

หตฺถคตามลกา วิย โหนฺติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร เอกวิธาทินิทฺเทโส นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท

ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส

๑๘๒.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.

๑๘๓.

เทวาเจว มนุสฺสา จ, ติสฺโส วาปายภูมิโย;

คติโย ปฺจ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา ตุ ตโย ภวา.

๑๘๔.

ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา;

ภูมีสฺเวตาสุ อุปฺปนฺนา, สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา.

๑๘๕.

ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ, วเสเนกูนวีสติ;

ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา, ทุวิธา สมุทีริตา.

๑๘๖.

อจิตฺตกา สจิตฺตา จ, อสฺีนมจิตฺตกา;

เสสา สจิตฺตกา เยฺยา, สา ปเนกูนวีสติ.

๑๘๗.

ปฏิสนฺธิวเสเนว, โหนฺติ วีสติ ปุคฺคลา;

อิธ จิตฺตาธิการตฺตา, อจิตฺตา น จ อุทฺธฏา.

๑๘๘.

อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ;

อริยา ปน อฏฺาติ, สพฺเพ เอกาทเสริตา.

๑๘๙.

เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, ปุคฺคลานํ ปเภทโต;

จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺตึ, ภณโต เม นิโพธถ.

๑๙๐.

ตึสภูมีสุ จิตฺตานิ, กติ ชายนฺติ เม วท;

จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, โหนฺติ สพฺพาสุ ภูมิสุ.

๑๙๑.

สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ;

ปฺจ รูปภเวเยว, จตฺตาเรว อรูปิสุ.

๑๙๒.

กามรูปภเวสฺเวว, อฏฺารส ภวนฺติ หิ;

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.

๑๙๓.

เปตฺวา ปน สพฺพาสํ, จตสฺโสปายภูมิโย;

เตรเสว จ จิตฺตานิ, โหนฺติ ฉพฺพีสภูมิสุ.

๑๙๔.

อปรานิ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;

จิตฺตานิ ปน ชายนฺติ, ฉ จ ฉพฺพีสภูมิสุ.

๑๙๕.

สุทฺธาวาสิกเทวานํ, เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย;

ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺเต, ปฺจวีสติภูมิสุ.

๑๙๖.

อปรานิ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;

เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.

๑๙๗.

ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ;

อากิฺจฺํ เนวสฺฺจ, เปตฺวาปายภูมิโย.

๑๙๘.

อปายภูมิโย หิตฺวา, ติสฺโส อารุปฺปภูมิโย;

ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เตวีสภูมิสุ.

๑๙๙.

อรูเป จ อปาเย จ, เปตฺวา อฏฺ ภูมิโย;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, โหนฺติ ทฺวาวีสภูมิสุ.

๒๐๐.

สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวา นว ภูมิโย;

เอกวีสาสุ นิจฺจมฺปิ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.

๒๐๑.

เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ;

สุทฺธาวาเส เปตฺวา ตุ, อปายารุปฺปภูมิโย.

๒๐๒.

ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;

เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา.

๒๐๓.

กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานํ วเสน ตุ;

อฏฺ จิตฺตานิ ชายนฺเต, สทา สตฺตสุ ภูมิสุ.

๒๐๔.

ปฺจมชฺฌานปาเกโก, ชายเต ฉสุ ภูมิสุ;

จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, ตีสุ ตีสฺเวว ภูมิสุ.

๒๐๕.

จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ;

อรูปาวจรปากานํ, วเสน ปริทีปเย.

๒๐๖.

กุสลากุสลา กาเม,

เตสํ ปากา อเหตุกา;

อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,

สตฺตตึเสว มานสา.

๒๐๗.

นรกาทีสฺวปาเยสุ, จตูสุปิ จ ชายเร;

ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, นุปฺปชฺชนฺติ กทาจิปิ.

๒๐๘.

กาเม เทวมนุสฺสานํ, นว ปากา มหคฺคตา;

เนว ชายนฺติ ชายนฺติ, อสีติ หทยา สทา.

๒๐๙.

กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

ตถา ฆานาทิวิฺาณ-ตฺตยํ ปากา อปุฺชา.

๒๑๐.

นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ;

อิเมหิ สห จิตฺเตหิ, ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ.

๒๑๑.

จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;

จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.

๒๑๒.

เสสานิ เอกปฺาส, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร;

รูปาวจริกา สพฺเพ, วิปากา กามธาตุยา.

๒๑๓.

โทมนสฺสาทิมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา;

เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ, นตฺถิ อารุปฺปภูมิยํ.

๒๑๔.

เอวํ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย;

ตถา เอกาทสนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.

๒๑๕.

กุสลากุสลา กาเม,

เตสํ ปากา อเหตุกา;

อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,

สตฺตตึเสว มานสา.

๒๑๖.

อเหตุกสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺเต ปฺจภูมิสุ;

ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.

๒๑๗.

อเหตุกสฺส วุตฺเตหิ, กามปากา ทุเหตุกา;

ทุเหตุกสฺส ชายนฺเต, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.

๒๑๘.

สพฺเพ มหคฺคตา เจว, สพฺเพปิ จ อนาสวา;

ติเหตุกา วิปากา จ, กาเม นว กฺริยาปิ จ.

๒๑๙.

ทุเหตุโน น ชายนฺติ, จตฺตาลีสํ ตถาฏฺ จ;

กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน.

๒๒๐.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, จตุปฺาส มานสา;

ทฺวิเหตุกสฺส วุตฺตานิ, จตฺตาลีสํ ตเถกกํ.

๒๒๑.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, วิปากา กามธาตุยา;

รูปารูเปสุ ปุฺานิ, จตุปฺาส มานสา.

๒๒๒.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ปฺจตึส น ชายเร;

ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.

๒๒๓.

ปฺาเสวสฺส จิตฺตานิ, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส;

นวตึเสว จิตฺตานิ, นุปฺปชฺชนฺตีติ ทีปเย.

๒๒๔.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

อตฺตโนว ผเลนสฺส, สกทาคามิโน สิยุํ.

๒๒๕.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ;

ทุติยํ จ ผลํ หิตฺวา, ยานิ จิตฺตานิ ตานิติ;

อนาคามิสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๒๖.

กติ จิตฺตานิ ชายนฺเต, กาเม อรหโต ปน;

จตฺตารีสฺจ จตฺตาริ, กาเม อรหโต สิยุํ.

๒๒๗.

มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, ปุคฺคลานํ สกํ สกํ;

มคฺคจิตฺตํ สิยา เตสํ, เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต.

๒๒๘.

ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ;

ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, ชายนฺเตติ วินิทฺทิเส.

๒๒๙.

ฆานาทีสุ จ วิฺาณ-ตฺตยํ สตฺต อปุฺชา;

มหาปากา ตถา ปากา, อุปริชฺฌานภูมิกา.

๒๓๐.

วิปากาปิ จ อารุปฺปา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;

อฏฺารส กฺริยา เจว, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.

๒๓๑.

ปมชฺฌานนิพฺพตฺต-ปุถุชฺชนสรีริโน;

เอตานิ จตุปฺาส, จิตฺตานิ น จ ลพฺภเร.

๒๓๒.

โสตาปนฺนสฺส จิตฺตานิ, ตตฺเถกตึส ชายเร;

ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา จาปุฺปฺจกํ.

๒๓๓.

สกทาคามิโน ตตฺถ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

เอกตึเสว ชายนฺเต, ปกฺขิปิตฺวา สกํ ผลํ.

๒๓๔.

อนาคามิสฺส ตตฺเถว, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

เอกตึเสว ชายนฺเต, ผลจิตฺเตน อตฺตโน.

๒๓๕.

วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปุฺชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๒๓๖.

อรหตฺตผลํ ปาโก, ปมชฺฌานสมฺภโว;

สตฺตวีสติ จิตฺตานิ, อรหนฺตสฺส ชายเร.

๒๓๗.

ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ทุติยชฺฌานภูมิสุ;

ฉตฺตึส ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.

๒๓๘.

ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปุฺปฺจกํ;

โสตาปนฺนสฺส พาตฺตึส, ผเลน สห อตฺตโน.

๒๓๙.

โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ;

พาตฺตึส ผลจิตฺเตน, สกทาคามิสฺส อตฺตโน.

๒๔๐.

สกทาคามีสุ วุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

อนาคามิผเลนสฺส, พาตฺตึเสว ภวนฺติ หิ.

๒๔๑.

อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน;

ผเลน ทุติยชฺฌาน-ตติยชฺฌานปากโต.

๒๔๒.

ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมิสุ;

ปฺจตึเสว ชายนฺเต, จตุตฺถชฺฌานปากโต.

๒๔๓.

โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเร;

สกทาคามิโน เอวํ, ตถานาคามิโนปิ จ.

๒๔๔.

ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, สตฺตวีสติ มานสา;

ตถา เวหปฺผเล จาปิ, สพฺเพสํ โหนฺติ มานสา.

๒๔๕.

เอกตึเสว จิตฺตานิ, สุทฺธาวาสิกภูมิสุ;

อนาคามิกสตฺตสฺส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.

๒๔๖.

อรหโต ปน ตตฺเถว, มานสา สตฺตวีสติ;

เอวํ รูปีสุ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.

๒๔๗.

จตุวีสติ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๔๘.

โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถว, เปตฺวาปุฺปฺจกํ;

สมวีสติ จิตฺตานิ, ผเลน สห อตฺตโน.

๒๔๙.

สกทาคามิโน ตตฺถ, ตถานาคามิโนปิ จ;

ชายนฺติ วีส จิตฺตานิ, ปุพฺพปุพฺพผลํ วินา.

๒๕๐.

ขีณาสวสฺส ตตฺเถว, ทสปฺจ จ มานสา;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.

๒๕๑.

โหนฺติ เตวีส จิตฺตานิ, อิติ วตฺวา วิภาวเย;

ติณฺณนฺนมฺเปตฺถ เสขานํ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.

๒๕๒.

จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;

กฺริยาทฺวาทส ปาเกโก, ผลํ ขีณาสวสฺส ตุ.

๒๕๓.

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

พาวีสติ จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๒๕๔.

อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร;

สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.

๒๕๕.

สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

อฏฺารเสว จิตฺตานิ, อนาคามิสฺส ชายเร.

๒๕๖.

เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

ขีณาสวสฺส สตฺตสฺส, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๕๗.

เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;

ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ชายนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๒๕๘.

โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส, สตฺตรส ปกาสเย;

สกทาคามิโน ตานิ, เปตฺวา ปมํ ผลํ.

๒๕๙.

สกทาคามิวุตฺเตสุ, เปตฺวา ทุติยํ ผลํ;

โหนฺติ สตฺตรเสวสฺส, อนาคามิสฺส มานสา.

๒๖๐.

ทฺวาทเสว ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ;

ชายนฺติ อรหนฺตสฺส, อิติ วตฺวา วิภาวเย.

๒๖๑.

เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ;

อรูปกุสลา เจว, อุปฺปชฺชนฺติ กฺริยาปิ จ.

๒๖๒.

อุทฺธมุทฺธมรูปีนํ, เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปน;

อารุปฺปาเนว ชายนฺเต, ทิฏฺาทีนวโต กิร.

๒๖๓.

เปตฺวา ปมํ มคฺคํ, กุสลานุตฺตรา ตโย;

กามาวจรปุฺานิ, อปุฺานิ ตถา ทส.

๒๖๔.

จตฺตารารุปฺปปุฺานิ, สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา;

ปมารุปฺปปาโก จ, นว กามกฺริยาปิ จ.

๒๖๕.

อารุปฺปาปิ กฺริยา สพฺพา, เตจตฺตาลีส มานสา;

อุปฺปชฺชนฺติ ปเนตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ.

๒๖๖.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, สพฺโพ รูโปมหคฺคโต;

จิตฺตุปฺปาโท มโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ.

๒๖๗.

อาทิมคฺโค ตโย ปากา, อารุปฺปา จ ตถูปริ;

ฉจตฺตาลีส นตฺเถตฺถ, ปมารุปฺปภูมิยํ.

๒๖๘.

วุตฺเตสุ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ;

เปตฺวา ปมารุปฺป-ตฺตยํ ปาโก จ อตฺตโน.

๒๖๙.

ตาลีเสตานิ ชายนฺเต, ทุติยารุปฺปภูมิยํ;

เอวํ เสสทฺวเย เยฺยา, หิตฺวา เหฏฺิมเหฏฺิมํ.

๒๗๐.

อตฺตโน อตฺตโน ปากา, จตฺตาโร จ อนาสวา;

วิปากา โหนฺติ สพฺเพว, จตูสฺวารุปฺปภูมิสุ.

๒๗๑.

โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน, กาเม อฏฺ มหากฺริยา;

จตสฺโสปิ จ อารุปฺปา, เตรเสว กฺริยา สิยุํ.

๒๗๒.

ขีณาสวสฺส ชายนฺเต, ปมารุปฺปภูมิยํ;

ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ, ทุติยารุปฺปภูมิยํ.

๒๗๓.

เอกาทส กฺริยา โหนฺติ, ตติยารุปฺปภูมิยํ;

ทเสว จ กฺริยา เยฺยา, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ.

๒๗๔.

อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;

อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.

๒๗๕.

จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;

เตรเสว จ จิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๒๗๖.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, มหาปากา ตถา นว;

รูปารูปวิปากา จ, เตรเสว ภวนฺติเม.

๒๗๗.

จตุนฺนฺจ ผลฏฺานํ, ทุเหตุกปุถุชฺชเน;

าณหีนานิ จตฺตาริ, วิปากา เอว ชายเร.

๒๗๘.

ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ;

สตฺตรเสว จิตฺตานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺติ หิ.

๒๗๙.

วิฺาณานิ ทุเว ปฺจ, มโนธาตุตฺตยมฺปิ จ;

สนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพํ, โหนฺติ สตฺตรเสวิเม.

๒๘๐.

เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน;

นเวว กุสลา โหนฺติ, จตุนฺนมฺปิ มหคฺคตา.

๒๘๑.

ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ, ติณฺณมริยานมาทิโต;

เตรเสว ตุ จิตฺตานิ, อุปฺปชฺชนฺตีติ นิทฺทิเส.

๒๘๒.

อฏฺเว กามปุฺานิ, ทิฏฺิหีนา อปุฺโต;

จตฺตาโรปิ จ อุทฺธจฺจ-สํยุตฺตฺจาติ เตรส.

๒๘๓.

เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ, ตถา สพฺพปุถุชฺชเน;

โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ, ทฺวยเมว ตุ ชายเต.

๒๘๔.

ติณฺณํ ปุถุชฺชนานํ ตุ, ปฺเจว ปน ชายเร;

จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ.

๒๘๕.

มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ;

เอกเมว ภเว เตสํ, อิติ วตฺวา วิภาวเย.

๒๘๖.

มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ;

ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, จิตฺตุปฺปตฺติ ปกาสิตา.

๒๘๗.

เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;

พหุธาปิ จ โหตีติ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.

๒๘๘.

สกฺกา วุตฺตานุสาเรน, เภโท าตุํ วิภาวินา;

คนฺถวิตฺถารภีเตน, สํขิตฺตํ ปนิทํ มยา.

๒๘๙.

ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ;

อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิภาวินา.

๒๙๐.

อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ,

วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ;

สทา สาธุ จินฺเตติ วาเจติ โย ตํ,

นรํ ราคโทสา จิรํ โนปยนฺติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ภูมิปุคฺคลวเสน จิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทโส นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท

อารมฺมณวิภาคนิทฺเทโส

๒๙๑.

เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.

๒๙๒.

รูปํ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;

ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.

๒๙๓.

ตตฺถ ภูเต อุปาทาย, วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต;

สนิทสฺสนปฏิโฆ, รูปารมฺมณสฺิโต.

๒๙๔.

ทุวิโธ หิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว;

สวิฺาณกสทฺโทว, โหติ จิตฺตสมุฏฺิโต.

๒๙๕.

อวิฺาณกสทฺโท โย,

โส โหตูตุสมุฏฺิโต;

ทุวิโธปิ อยํ สทฺโท,

สทฺทารมฺมณตํ คโต.

๒๙๖.

ธรียตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา;

อยํ จตุสมุฏฺาโน, คนฺธารมฺมณสมฺมโต.

๒๙๗.

รสมานา รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต;

โสว จตุสมุฏฺาโน, รสารมฺมณนามโก.

๒๙๘.

ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว;

โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ, โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.

๒๙๙.

สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ;

ลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ-ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.

๓๐๐.

ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ;

ตีณิ รูเป ปนารูเป, ธมฺมารมฺมณเมกกํ.

๓๐๑.

ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย;

เต ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, เยสํ รูปาทโย กิร.

๓๐๒.

เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว, อฺมฺสฺส โคจรํ;

เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ, มโน เตสํ ตุ โคจรํ.

๓๐๓.

ตฺจ ‘‘ปจฺจนุโภตี’’ติ, วุตฺตตฺตา ปน สตฺถุนา;

รูปาทารมฺมณาเนว, โหนฺติ รูปาทโย ปน.

๓๐๔.

ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา;

อนาปาถคตาเนว, ตานีติปิ น ยุชฺชติ.

๓๐๕.

ยํ รูปารมฺมณํ โหนฺตํ, ตํ ธมฺมารมฺมณํ กถํ;

เอวํ สติ ปเนเตสํ, นิยโมติ กถํ ภเว.

๓๐๖.

สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ, ฉพฺพิธํ สมุทีริตํ;

ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ, วเสน พหุธา มตํ.

๓๐๗.

สพฺโพ กามวิปาโก จ, กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ;

ปฺจวีสติ เอกนฺตํ, ปริตฺตารมฺมณา สิยุํ.

๓๐๘.

อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน;

วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, โคจรา ปฏิปาฏิยา.

๓๐๙.

รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ;

เตรสนฺนํ ปเนเตสํ, รูปกฺขนฺโธว โคจโร.

๓๑๐.

นารูปํ น จ ปฺตฺตึ, นาตีตํ น จนาคตํ;

อารมฺมณํ กโรนฺเต จ, วตฺตมาโน หิ โคจโร.

๓๑๑.

เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ;

จตฺตาริ รูปาวจเร, เนว กิฺจิ อรูปิสุ.

๓๑๒.

มหาปากานมฏฺนฺนํ, สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา.

๓๑๓.

รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา;

ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา.

๓๑๔.

ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ นิยตํ โหติ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๓๑๕.

นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต;

อฏฺานาสวจิตฺตานํ, อปฺปมาโณว โคจโร.

๓๑๖.

จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปุฺโต;

กฺริยโตปิ จ จตฺตาโร, ทฺวาทสากุสลานิ จ.

๓๑๗.

ปริตฺตารมฺมณา เจว, เต มหคฺคตโคจรา;

ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาว โหนฺติ เต.

๓๑๘.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปุฺโต กฺริยโตปิ จ;

ตถาภิฺาทฺวยฺเจว, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.

๓๑๙.

เอกาทสนฺนเมเตสํ, ติวิโธ โหติ โคจโร;

ปฺตฺตารมฺมณตฺตา หิ, นวตฺตพฺพาปิ โหนฺติเม.

๓๒๐.

ยานิ วุตฺตาวเสสานิ, จิตฺตานิ ปน ตานิ หิ;

นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.

ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.

๓๒๑.

ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺต-อตีตารมฺมณํ สิยา.

๓๒๒.

วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ;

ปฺจ รูปาทโย ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา.

๓๒๓.

อฏฺ กามมหาปากา, สนฺตีรณตฺตยมฺปิ จ;

หสิตุปฺปาทจิตฺตนฺติ, ทฺวาทเสเต ตุ มานสา.

๓๒๔.

สิยาตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา;

กุสลากุสลา กาเม, กฺริยโต นว มานสา.

๓๒๕.

อภิฺามานสา ทฺเวปิ, สิยาตีตาทิโคจรา;

สนฺตปฺตฺติกาเลปิ, นวตฺตพฺพา ภวนฺติเม.

๓๒๖.

เสสานิ ปน สพฺพานิ, รูปารูปภเวสุปิ;

นวตฺตพฺพานิ โหนฺเตว, อตีตารมฺมณาทินา.

๓๒๗.

กามโต จ กฺริยา ปฺจ, รูปโต ปฺจมี กฺริยา;

จิตฺตานํ ฉนฺนเมเตสํ, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.

๓๒๘.

นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ;

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, กติ จิตฺตานิ เม วท.

๓๒๙.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา,

ปุฺโต กฺริยโต ตถา;

อภิฺาหทยา ทฺเวปิ,

กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ.

๓๓๐.

สกฺโกนฺติ โคจรํ กาตุํ, จิตฺตาเนกาทสาปิ จ;

นิพฺพานฺจ ผลํ มคฺคํ, รูปฺจารูปเมว จ.

๓๓๑.

จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ, กติ จิตฺตานิ เม วท;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๒.

สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ;

อรหตฺตผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๓.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กฺริยา โวฏฺพฺพนมฺปิ จ;

กฺริยาภิฺา มโนธาตุ, ฉ จ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๔.

จตฺตาโร าณสํยุตฺตา-ภิฺาจิตฺตฺจ ปุฺโต;

นารหตฺตํ ผลํ มคฺคํ, กาตุํ สกฺโกนฺติ โคจรํ.

๓๓๕.

กสฺมา อรหโต มคฺค-จิตฺตํ วา ผลมานสํ;

ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา, น สกฺโกนฺติ หิ ชานิตุํ.

๓๓๖.

ปุถุชฺชโน น ชานาติ,

โสตาปนฺนสฺส มานสํ;

โสตาปนฺโน น ชานาติ,

สกทาคามิสฺส มานสํ.

๓๓๗.

สกทาคามี น ชานาติ, อนาคามิสฺส มานสํ;

อนาคามี น ชานาติ, อรหนฺตสฺส มานสํ.

๓๓๘.

เหฏฺิโม เหฏฺิโม เนว, ชานาติ อุปรูปริ;

อุปรูปริ ชานาติ, เหฏฺิมสฺส จ มานสํ.

๓๓๙.

โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส,

โหติ อารมฺมณํ ปน;

ตมุทฺธริตฺวา เอเกกํ,

ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๓๔๐.

กุสลารมฺมณํ กาเม, กุสลากุสลสฺส จ;

อภิฺามานสสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๔๑.

กามาวจรปากสฺส, ตถา กามกฺริยสฺส จ;

เอเตสํ ปน ราสีนํ, ฉนฺนํ อารมฺมณํ สิยา.

๓๔๒.

รูปาวจรปุฺานิ, กามปากํ ตโต วินา;

ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ.

๓๔๓.

อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ;

เตภูมกกฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺสปิ.

๓๔๔.

อรูปาวจรปากานํ, ทฺวินฺนํ ปน จตุตฺถทุ;

อิเมสํ อฏฺราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๔๕.

อปริยาปนฺนปุฺมฺปิ, กามาวจรโตปิ จ;

รูปโต ปฺจมสฺสาปิ, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๔๖.

จตุนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ สทา;

ตเถวากุสลํ กาม-รูปาวจรโต ปน.

๓๔๗.

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, ตเถวากุสลสฺส จ;

กามาวจรปากานํ, ฉนฺนํ ราสีนมีริตํ.

๓๔๘.

วิปาการมฺมณํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๔๙.

กามาวจรปากานํ, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนฺจ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๕๐.

วิปาการมฺมณํ รูเป, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๕๑.

อปุฺสฺสาติ ปฺจนฺนํ, ราสีนํ โหติ โคจโร;

อรูปาวจรปาเกสุ, อยเมว นโย มโต.

๓๕๒.

อปริยาปนฺนปากมฺปิ, กามโต รูปโตปิ จ;

กุสลสฺส กฺริยสฺสาปิ, โหติ อารมฺมณํ ปน.

๓๕๓.

กฺริยจิตฺตมิทํ กาเม, กามาวจรโตปิ จ;

รูปาวจรโต เจว, กุสลสฺส กฺริยสฺส จ.

๓๕๔.

กามาวจรปากสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๕๕.

ยํ กฺริยามานสํ รูเป, กามปากํ ตโต วินา;

ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ, โหติ อารมฺมณํ ปน.

๓๕๖.

กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป, เตสํ ปฺจนฺนเมว จ;

อารุปฺปสฺส กฺริยสฺสาปิ, ฉนฺนํ โหเตว โคจโร.

๓๕๗.

รูปํ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;

กามาวจรปุฺสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ.

๓๕๘.

อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๕๙.

นิพฺพานารมฺมณํ กาม-รูปาวจรโต ปน;

กุสลสฺสุภยสฺสาปิ, กามรูปกฺริยสฺส จ.

๓๖๐.

อปริยาปนฺนโต เจว, ผลสฺส กุสลสฺส จ;

ฉนฺนํ ราสีนเมเตสํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๖๑.

นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน;

เตภูมกสฺส ปุฺสฺส, ตเถวากุสลสฺส จ.

๓๖๒.

รูปารูปวิปากสฺส, เตภูมกกฺริยสฺส จ;

นวนฺนํ ปน ราสีนํ, โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๖๓.

รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ, ทฺเว ทฺเว สทฺธาทิโคจรา;

ปฺจารมฺมณิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ตโย มตา.

๓๖๔.

อิเธกจตฺตาลีเสว, ฉฬารมฺมณิกา มตา;

กามาวจรจิตฺตาน-มยมารมฺมณกฺกโม.

๓๖๕.

ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา;

จิตฺตุปฺปาทา อิเม สพฺเพ, ธมฺมารมฺมณโคจรา.

๓๖๖.

ปมารุปฺปกุสลํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ ภเว.

๓๖๗.

ปมารุปฺปปาโกยํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กุสลสฺส วิปากสฺส, กฺริยสฺสารมฺมณํ น หิ.

๓๖๘.

ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

น ปุฺสฺส น ปากสฺส, โหติ อารมฺมณํ ปน.

๓๖๙.

ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ, ทุติยารุปฺปเจตโส;

กฺริยสฺสารมฺมณํ โหติ, อิติ เยฺยํ วิภาวินา.

๓๗๐.

ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา;

กุสลํ กุสลสฺสาปิ, วิปากสฺส จ ตํ สิยา.

๓๗๑.

ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ;

อารมฺมณํ ติธา โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.

๓๗๒.

กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหติ, กุสลมฺปิ กฺริยสฺส จ;

กุสลํ ตุ วิปากสฺส, เอวํ โหติ ติธา ปน.

๓๗๓.

ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส;

เอวเมว ทฺวิธา เจว, ติธา จารมฺมณํ สิยา.

๓๗๔.

ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ,

เย เย ชายนฺติ โคจรํ;

โส โส เตสฺจ เตสฺจ,

โหตารมฺมณปจฺจโย.

๓๗๕.

โย ปนิมสฺส นโร กิร ปารํ,

ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรตีธ;

โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,

ทุตฺตรมุตฺตรมุตฺตรเตว.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อารมฺมณวิภาโค นาม

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส

๓๗๖.

อนนฺตาเณน นิรงฺคเณน,

คุเณสินา การุณิเกน เตน;

วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,

วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.

๓๗๗.

เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา;

ตีสุ ทฺวาเรสุ กมฺมานิ, วิปากา ฉสุ ทิสฺสเร.

๓๗๘.

กุสลํ กามโลกสฺมึ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ;

ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ททาติ วิวิธํ ผลํ.

๓๗๙.

เอกาย เจตนาเยกา, ปฏิสนฺธิ ปกาสิตา;

นานากมฺเมหิ นานา จ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

๓๘๐.

ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, กามาวจรสฺิตํ;

ติเหตุกํ ทุเหตุฺจ, วิปากํ เทตฺยเหตุกํ.

๓๘๑.

ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ, ตํ น เทติ ติเหตุกํ;

ทุเหตุกมเหตุฺจ, วิปากํ เทติ อตฺตโน.

๓๘๒.

ติเหตุเกน กมฺเมน,

ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ทุเหตุกาปิ โหเตว,

น จ โหติ อเหตุกา.

๓๘๓.

ทุเหตุเกน กมฺเมน,

ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

อเหตุกาปิ โหเตว,

น จ โหติ ติเหตุกา.

๓๘๔.

อสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารมฺปิ เทติ หิ;

สสงฺขารมสงฺขารํ, สสงฺขารํ ผลํ ตถา.

๓๘๕.

เอกาย เจตนาเยตฺถ, กุสลสฺส จ โสฬส;

วิธา วิปากจิตฺตานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.

๓๘๖.

อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตนํ;

ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ, ชวเนน นิยามิตํ.

๓๘๗.

กามาวจรจิตฺเตน, กุสเลนาทินา ปน;

ตุลฺเยน ปากจิตฺเตน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ.

๓๘๘.

พลวารมฺมเณ อิฏฺเ, จกฺขุสฺสาปาถมาคเต;

มโนธาตุ ภวงฺคสฺมึ, ตาย อาวฏฺฏิเต ปน.

๓๘๙.

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

ชายเต ชวนํ หุตฺวา, ปมํ กามมานสํ.

๓๙๐.

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, ปเม กุสเล คเต;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, เตเนว สทิสํ ปุน.

๓๙๑.

วิปากํ ชายเต จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ;

สนฺธิยา ตุลฺยโต มูล-ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจเต.

๓๙๒.

ตฺจ สนฺตีรณํ เอตฺถ, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

คณนูปคจิตฺตานิ, จตฺตาเรว ภวนฺติ หิ.

๓๙๓.

ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ตทา;

เตน ตุลฺยวิปากมฺปิ, ตทารมฺมณกํ สิยา.

๓๙๔.

สนฺธิยา อสมานตฺตา, ทฺเว นามานิสฺส ลพฺภเร;

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ.

๓๙๕.

ยทา หิ ตติยํ ปุฺํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

สทิสํ ตติยํ ปากํ, ตทารมฺมณกํ สิยา.

๓๙๖.

‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ, อิทมฺปิ จ ปวุจฺจติ;

อิมินา ปน สทฺธึ ฉ, ปุริมานิ จ ปฺจปิ.

๓๙๗.

ยทา จตุตฺถํ กุสลํ, ชวนํ โหติ เตน จ;

ตุลฺยํ จตุตฺถํ ปากํ ตุ, ตทารมฺมณตํ วเช.

๓๙๘.

อาคนฺตุกภวงฺคํ ตุ, ตทารมฺมณนามกํ;

ปุริมานิ ฉ ปากานิ, อิมินา โหนฺติ สตฺต ตุ.

๓๙๙.

ตสฺมึ ทฺวาเร ยทา อิฏฺ-มชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน;

อาคจฺฉติ ตทาปาถํ, ตทา วุตฺตนเยนิธ.

๔๐๐.

อารมฺมณวเสเนว, เวทนา ปริวตฺตติ;

อุเปกฺขาสหิตํ ตสฺมา, โหติ สนฺตีรณํ มโน.

๔๐๑.

อุเปกฺขาสหิเตสฺเวว, ชวเนสุ จตูสุปิ;

เตหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ, ปากจิตฺตานิ ชายเร.

๔๐๒.

เวทนายาสมานตฺตา, อจฺจนฺตํ ปุริเมหิ ตุ;

โหนฺติ ปิฏฺิภวงฺคานิ, จตฺตารีติ จ นามโต.

๔๐๓.

ปฺจิมานิ วิปากานิ, ปุริเมหิ จ สตฺตหิ;

สทฺธึ ทฺวาทส ปากานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๔๐๔.

จกฺขุทฺวาเร ตถา เอวํ, โสตาทีสฺวปิ นิทฺทิเส;

ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา, สมสฏฺิ ภวนฺติเม.

๔๐๕.

เอกาย เจตนาเยว, กมฺเม อายูหิเต ปน;

สมสฏฺิ วิปากานิ, อุปฺปชฺชนฺติ น สํสโย.

๔๐๖.

คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเรสุ ทฺวาทส;

โสตวิฺาณกาทีนิ, จตฺตารีติ จ โสฬส.

๔๐๗.

เอวเมว สสงฺขาร-ติเหตุกุสเลนปิ;

อสงฺขารสสงฺขารุ-เปกฺขาสหคเตหิปิ.

๔๐๘.

กมฺเม อายูหิเต เตสํ, วิปาเกหิ จ ตีหิปิ;

เอเสว จ นโย เตหิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา.

๔๐๙.

ปมํ อิฏฺมชฺฌตฺต-โคจรสฺส วเสนิธ;

ปวตฺตึ ปน ทสฺเสตฺวา, อุเปกฺขาสหิตทฺวเย.

๔๑๐.

ทสฺเสตพฺพา ตปฺปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ;

เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาเร, ทฺวาทส ทฺวาทเสว ตุ.

๔๑๑.

คหิตาคหเณเนตฺถ, ปากจิตฺตานิ โสฬส;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เยฺยํ สพฺพมเสสโต.

๔๑๒.

ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา;

ภวตีติ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.

๔๑๓.

สนฺธิเมกํ ตุ กมฺเมกํ, ชเนติ น ตโต ปรํ;

อเนกานิ วิปากานิ, สฺชเนติ ปวตฺติยํ.

๔๑๔.

เอกสฺมา หิ ยถา พีชา, ชายเต เอกมงฺกุรํ;

สุพหูนิ ผลานิสฺส, โหนฺติ เหตุปวตฺติโต.

๔๑๕.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติ หิ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.

๔๑๖.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, โสมนสฺสยุเตนิธ;

อสงฺขาริกจิตฺเตน, กมฺเม อายูหิเต ปน.

๔๑๗.

เตน ตุลฺเยน ปาเกน, คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ;

อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต.

๔๑๘.

โสมนสฺสยุเต าณ-หีเน กุสลมานเส;

สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน, คเต ตสฺมึ ทุเหตุเก.

๔๑๙.

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, ชายเต ตทนนฺตรํ;

ตํสริกฺขกเมกํ ตุ, อสงฺขาริกมานสํ.

๔๒๐.

ตํ หิ มูลภวงฺคนฺติ, ตทารมฺมณมิจฺจปิ;

อุภยมฺปิ จ ตสฺเสว, นามนฺติ ปริทีปิตํ.

๔๒๑.

ทุเหตุกสสงฺขาเร, ชวิเตปิ จ ตํสมํ;

โหตาคนฺตุกสงฺขาตํ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๒๒.

ตเถว จ ทุเหตูนํ, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ, ชวนานมนนฺตรํ.

๔๒๓.

ทฺเว ตาทิสานิ ชายนฺเต, ตทารมฺมณมานสา;

เตสํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ, นามํ ‘‘อาคนฺตุก’’นฺติ จ.

๔๒๔.

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;

อิมานิ จ ภวงฺคานิ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ หิ.

๔๒๕.

เอวมฏฺฏฺ กตฺวาน, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;

จตฺตาลีส วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปวตฺติยํ.

๔๒๖.

คหิตาคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ;

โสตฆานาทินา สทฺธึ, ทฺวาทเสว ภวนฺติ หิ.

๔๒๗.

เอกาย เจตนาเยวํ, กมฺเม อายูหิเต ปน;

ทฺวาทเสว วิปากานิ, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.

๔๒๘.

ทุเหตุกตฺตเยนาปิ, เสเสน สทิเสน ตุ;

ปาเกนาทินฺนสนฺธิยา, อยเมว นโย มโต.

๔๒๙.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา;

โหตีติปิ อยํ วาโร, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยา.

๔๓๐.

ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา;

โหตีติ จ อยํ วาโร, อนุปุพฺเพน อาคโต.

๔๓๑.

ทุเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, กุสเลสุ จตูสุปิ;

เตสุ อฺตเรเนว, กมฺเม อายูหิเต ปน.

๔๓๒.

ตสฺเสว ปากภูตาย, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ, มโนวิฺาณธาตุยา.

๔๓๓.

ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา, สา กมฺมสทิสาติ หิ;

กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา.

๔๓๔.

ตสฺส พุทฺธิมุเปตสฺส, อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

อาปาถมาคเต จกฺขุ-ทฺวาเร ปุน จ เทหิโน.

๔๓๕.

ทุเหตูนํ จตุนฺนมฺปิ, ปุฺานํ ยสฺส กสฺสจิ;

ชวนสฺสาวสานสฺมึ, อเหตุกมิทํ มโน.

๔๓๖.

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต นตฺถิ สํสโย;

ตํ ตุ มูลภวงฺคฺจ, ตทารมฺมณเมว จ.

๔๓๗.

วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ, จกฺขุวิฺาณกาทิสุ;

อุเปกฺขาสหิตํเยว, โหติ สนฺตีรณมฺปิ จ.

๔๓๘.

เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคหเณนิธ;

คณนูปคจิตฺตานิ, ตีณิเยว ภวนฺติ หิ.

๔๓๙.

อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต;

ตทา สนฺตีรณฺเจว, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๔๐.

โสมนสฺสยุตํเยว, คเหตฺวา เตสุ เอกกํ;

ปุริมานิ จ ตีณีติ, จตฺตาโรว ภวนฺติ หิ.

๔๔๑.

เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ, ทฺวาเรสุปิ จ ปฺจสุ;

โหนฺติ วีสติ จิตฺตานิ, วิปากานิ ปวตฺติยํ.

๔๔๒.

จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคหเณนิธ;

โสตฆานาทินา สทฺธึ, โหเตวาเหตุกฏฺกํ.

๔๔๓.

อเหตุปฏิสนฺธิสฺส, น ตทารมฺมณํ ภเว;

ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน.

๔๔๔.

ชาตา สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ;

เตน ตุลฺยมฺปิ หีนํ วา, ตทารมฺมณกํ ภเว.

๔๔๕.

มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ;

จตูสุปิ อปาเยสุ, ปวตฺเต ปน ลพฺภติ.

๔๔๖.

เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ;

คนฺธํ วายุฺจ มาเปติ, ยทา เตสํ ตทา ปน.

๔๔๗.

เถรํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ธมฺมํ คนฺธฺจ ฆายตํ;

ปิวตฺจ ชลํ วายุํ, ผุสตํ มุทุเมว จ.

๔๔๘.

จกฺขุวิฺาณกาทีนิ, ปุฺชาเนว ปฺจปิ;

สนฺตีรณทฺวยํ เอกา, มโนธาตูติ อฏฺกํ.

๔๔๙.

อยํ ตาว กถา อิฏฺ-อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร;

กามาวจรปุฺานํ, ชวนานํ วเสนิธ.

๔๕๐.

นิยมตฺถํ ตุ ยํ วุตฺตํ, ตทารมฺมณเจตโส;

กุสลํ ปน สนฺธาย, ตํ วุตฺตนฺติ หิ ทีปิตํ.

๔๕๑.

อิธากุสลจิตฺเตสุ, โสมนสฺสยุเตสุปิ;

อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ, ชวิเตสุ จตูสุปิ.

๔๕๒.

โสมนสฺสยุตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ตทนนฺตรํ.

๔๕๓.

ฉสฺวากุสลจิตฺเตสุ, อุเปกฺขาย ยุเตสุ หิ;

โคจเร อิฏฺมชฺฌตฺเต, ชวิเตสุ อนนฺตรํ.

๔๕๔.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ หิ;

ตทารมฺมณภาเวน, ชายเต ปน ปุฺชา.

๔๕๕.

อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ, กงฺขโต อุทฺธตสฺส วา;

โสมนสฺสยุตํ โหติ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๕๖.

โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

คเวสิตพฺพา ปฺเจว, ตทารมฺมณมานสา.

๔๕๗.

อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน;

ฉเฬว คเวสิตพฺพา, ตทารมฺมณมานสา.

๔๕๘.

ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน;

ฌานโต ปริหีนสฺส, ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต.

๔๕๙.

โทมนสฺสยุตํ จิตฺตํ, โหติ วิปฺปฏิสาริโน;

ตสฺส กึ ชายเต พฺรูหิ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๖๐.

ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ, โทมนสฺสอนนฺตรํ;

โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ, โทมนสฺสสฺส จสฺส วา.

๔๖๑.

มหคฺคตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตตฺเถว ปฏิสิทฺธํ ตุ, ตทารมฺมณมานสํ.

๔๖๒.

ตสฺมา ภวงฺคปาโตว, ตทารมฺมณเมว วา;

น โหติ กึ นุ กาตพฺพํ, วท ตฺวํ อาภิธมฺมิก.

๔๖๓.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุ ตุ;

ปุฺาปุฺวิปากา หิ, ตทารมฺมณิกา สิยา.

๔๖๔.

อาวชฺชนํ กิมสฺสาติ, นตฺถิ ตํ ชายเต กถํ;

ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ, มคฺคสฺสานนฺตรสฺส จ.

๔๖๕.

ผลสฺสปิ นิโรธา จ, วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน;

ผลจิตฺตสฺส วา เอวํ, นตฺถิ อาวชฺชนํ กิร.

๔๖๖.

วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหติ ชายตุ มานสํ;

กิมสฺสารมฺมณํ พฺรูหิ, ยทิ ชานาสิ ปณฺฑิต.

๔๖๗.

วินา อารมฺมเณเนว, น หิ ชายติ มานสํ;

รูปาทีสุ ปริตฺเตสุ, ยํ กิฺจารพฺภ ชายเต.

๔๖๘.

อุตุพีชนิยาโม จ, กมฺมธมฺมนิยามตา;

จิตฺตสฺส จ นิยาโมติ, เยฺยา ปฺจ นิยามตา.

๔๖๙.

ตตฺถ เอกปฺปหาเรน, ผลปุปฺผาทิธารณํ;

รุกฺขานํ ปน สพฺเพสํ, อยํ อุตุนิยามตา.

๔๗๐.

เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว;

มตฺถเก นาฬิเกรสฺส, ฉิทฺทตฺตํ พีชโช อยํ.

๔๗๑.

ติเหตุกํ ติเหตุฺจ, ทุเหตุฺจ อเหตุกํ;

วิปากํ ตุ ยโต เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา.

๔๗๒.

ชาติยํ โพธิสตฺตสฺส, เมทนีกมฺปนาทิกํ;

วิเสสตฺตมเนกมฺปิ, อยํ ธมฺมนิยามตา.

๔๗๓.

โคจเรน ปสาทสฺมึ, ฆฏฺฏิเต ปน เตนิธ;

อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนํ, อยํ จิตฺตนิยามตา.

๔๗๔.

อนฺธชฺชนานํ หทยนฺธการํ,

วิทฺธํสนํ ทีปมิมํ ชลนฺตํ;

สิกฺเขถ ธีโร สตตํ ปยุตฺโต,

โมหนฺธการาปคมํ ยทิจฺเฉติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทโส นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโท.

๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกนิทฺเทโส

๔๗๕.

อิทานิ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.

๔๗๖.

ปนฺถมกฺกฏโก นาม, ทิสาสุ ปน ปฺจสุ;

ตตฺถ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา, ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ.

๔๗๗.

ปมาย ทิสาเยตฺถ, สุตฺเต ปน ปสาริเต;

ปาณเกน ปฏงฺเคน, ฆฏฺฏิเต มกฺขิกาย วา.

๔๗๘.

นิปนฺนฏฺานโต กิฺจิ, จลิตฺวา อุณฺณนาภิ ตุ;

คนฺตฺวา สุตฺตานุสาเรน, ยูสํ ปิวติ ตสฺส สา.

๔๗๙.

ปุนาคนฺตฺวาน ตตฺเถว, นิปชฺชติ ยถาสุขํ;

เอวเมว กโรเตว, ทิสาสุ ทุติยาทิสุ.

๔๘๐.

ปสาทา ปฺจ ทฏฺพฺพา, สุตฺตํ ปฺจทิสาสฺวิว;

จิตฺตํ ปน จ ทฏฺพฺพํ, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย.

๔๘๑.

ปาณกาทีหิ สุตฺตสฺส, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย;

ปสาทานํ ตุ ทฏฺพฺพา, ฆฏฺฏนารมฺมเณน หิ.

๔๘๒.

จลนํ วิย ตํมชฺเฌ, นิปนฺนายุณฺณนาภิยา;

ปสาทฆฏฺฏนํ ตตฺถ, คเหตฺวารมฺมณํ ปน.

๔๘๓.

มโนธาตุกฺริยาจิตฺตํ, ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ;

ตสฺสา สุตฺตานุสารํว, วีถิจิตฺตปวตฺตนํ.

๔๘๔.

สีเส ปนสฺส วิชฺฌิตฺวา, ยูสปานํว เจตโส;

อารมฺมเณสุ ทฏฺพฺพํ, ชวนสฺส ปวตฺตนํ.

๔๘๕.

ปุนาคนฺตฺวา ยถา สุตฺต-ชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ;

วตฺถุํเยว จ นิสฺสาย, จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ.

๔๘๖.

อิทํ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ;

อารมฺมเณน ปมํ, ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปน.

๔๘๗.

ปสาทวตฺถุโต จิตฺตา, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ มโน;

ตโต หิ ปมํเยว, ชายตีติ หิ ทีปิตํ.

๔๘๘.

เอเกการมฺมณํ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส;

อาคจฺฉติ เตนาปาถํ, อยมตฺโถปิ ทีปิโต.

๔๘๙.

รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ, ฆฏฺฏิตฺวา ตงฺขเณ ปน;

มโนทฺวาเร ตถาปาถ-มาคจฺฉติ นิสํสโย.

๔๙๐.

ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโน;

สาขํ ฆฏฺเฏติ ตสฺสีธ, ฉายา ผรติ ภูมิยํ.

๔๙๑.

สาขาย ฆฏฺฏนจฺฉายา, ผรณานิ จ สพฺพโส;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว ชายเร.

๔๙๒.

เอวเมว จ รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ;

ภวงฺคจลนสฺสาปิ, ปจฺจยตฺเตน อตฺถโต.

๔๙๓.

ตเถว จ มโนทฺวาเร, อาปาถคมนมฺปิ จ;

อปุพฺพาจริมํ เอก-กฺขณสฺมึเยว โหติติ.

๔๙๔.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, จกฺขุทฺวาเร ยถากฺกมํ;

อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมฺปฏิจฺฉเน.

๔๙๕.

สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตโต โวฏฺพฺพเนปิ จ;

กุสลํ ชวนํ จิตฺตํ, ตถากุสลเมว วา.

๔๙๖.

เอโส เอว นโย โสต-ทฺวาราทีสุปิ วิฺุนา;

อวิเสเสน วิฺเยฺโย, สทฺทาทีนํ ตุ ฆฏฺฏเน.

๔๙๗.

โทวาริโกปมาทีนิ, เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน;

อุทฺธริตฺวาน ตาเนตฺถ, ทสฺเสตพฺพานิ วิฺุนา.

๔๙๘.

อสมฺเภเทน จกฺขุสฺส, รูปาปาถคเมน จ;

อาโลกนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๔๙๙.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต จกฺขุวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๐.

อสมฺเภเทน โสตสฺส, สทฺทาปาถคเมน จ;

อากาสนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๑.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต โสตวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๒.

อสมฺเภเทน ฆานสฺส, คนฺธาปาถคเมน จ;

วาโยสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๓.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต ฆานวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๔.

อสมฺเภเทน ชิวฺหาย, รสาปาถคเมน จ;

อาโปสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๕.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต ชิวฺหาวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๖.

อสมฺเภเทน กายสฺส, โผฏฺพฺพาปาถสงฺคมา;

ปถวีนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๗.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

ชายเต กายวิฺาณํ, สมฺปยุตฺเตหิ ตํ สห.

๕๐๘.

อสมฺเภทา มนสฺสาปิ, ธมฺมาปาถคเมน จ;

วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาปิ, สมนกฺการเหตุนา.

๕๐๙.

ปจฺจเยหิ ปเนเตหิ, สเมเตหิ จตูหิปิ;

มโนวิฺาณเมวํ ตุ, สมฺปยุตฺเตหิ ชายเต.

๕๑๐.

มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;

อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ, สมนกฺกาโรติ สฺิตํ.

๕๑๑.

วตฺถุสนฺนิสฺสเยนาติ, นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉติ;

ภวํ ตุ ปฺจโวการํ, สนฺธาย กถิโต ปน.

๕๑๒.

ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ;

กาเม ทส จ รูเปสุ, ปฺจ จตฺตาริรูปิสุ.

๕๑๓.

กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตฺจ, ตถา คตินิมิตฺตกํ;

อิทํ หิ ติวิธํ เตสํ, อารมฺมณมุทีริตํ.

๕๑๔.

กามาวจรสนฺธีนํ, ปริตฺตารมฺมณํ มตํ;

ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, โหติ นตฺถิ อนาคตํ.

๕๑๕.

อฏฺเว จ มหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;

เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ตทารมฺมณสฺิตํ.

๕๑๖.

เอกาทสวิเธ จิตฺเต, ตทารมฺมณสฺิเต;

ทส ปุฺวิปากานิ, เอกํ โหติ อปุฺชํ.

๕๑๗.

มหาปากา น ชายนฺเต, รูปารูปภวทฺวเย;

กาเม รูเป ภเว เจว, โหติ สนฺตีรณตฺตยํ.

๕๑๘.

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;

เตสุ จิตฺตํ ปเนกมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.

๕๑๙.

น ตทารมฺมณํ หุตฺวา, ปวตฺตติ กทาจิปิ;

กสฺมา น โหติ เจ ตตฺถ, พีชสฺสาภาวโต ปน.

๕๒๐.

ปฏิสนฺธิพีชํ นตฺเถตฺถ, กามาวจรสฺิตํ;

รูปาทิโคจเร ตสฺส, ภเวยฺย ชนกํ ตุ ยํ.

๕๒๑.

จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, นตฺถิตาปชฺชตีติ เจ;

นินฺทฺริยานํ ปวตฺตานุ-ภาวโต จิตฺตสมฺภโว.

๕๒๒.

เอกนฺเตน ยถา เจตํ, ตทารมฺมณมานสํ;

นปฺปวตฺตติ สพฺพมฺปิ, รูปารูปภวทฺวเย.

๕๒๓.

อกามาวจรธมฺเมปิ, ตเทตํ นานุพนฺธติ;

กสฺมา อชนกตฺตา หิ, ชนกสฺสาสมานโต.

๕๒๔.

ชนกํ เตน ตุลฺยํ วา, กามาวจรสฺิตํ;

กุสลากุสลาทึ ตุ, ชวนํ อนุพนฺธติ.

๕๒๕.

กามาวจรธมฺมาปิ, เย มหคฺคตโคจรา;

หุตฺวา วตฺตนฺติ เต จาปิ, อิทํ เนวานุพนฺธติ.

๕๒๖.

ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ, เอกนฺเตน ปนสฺส หิ;

ตถาปริจิตตฺตา จ, นานุพนฺธติ สพฺพทา.

๕๒๗.

กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ;

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส.

๕๒๘.

นามโคตฺตํ ปนารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ จ;

ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา.

๕๒๙.

ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา;

ตถา วิปสฺสนายาปิ, ลกฺขณารมฺมณาย จ.

๕๓๐.

ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ;

น โลกุตฺตรธมฺเมปิ, อารพฺภ ชวเน คเต.

๕๓๑.

ตถา มหคฺคเต ธมฺเม, อารพฺภ ชวเน ปน;

ปฏิสมฺภิทาาณานิ, อารพฺภ ชวิเตปิ จ.

๕๓๒.

มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ, ชวนานมนนฺตรํ;

ตทารมฺมณจิตฺตานิ, ภวนฺติ อนุปุพฺพโต.

๕๓๓.

วิชฺชติ มโนทฺวาเร, ฆฏฺฏนารมฺมณสฺส หิ;

กถํ ภวงฺคโต โหติ, วุฏฺานํ ปน เจตโส.

๕๓๔.

มโนทฺวาเรปิ อาปาถ-มาคจฺฉนฺเตว โคจรา;

ฆฏฺฏนาย วินา ตสฺมา, จิตฺตานํ โหติ สมฺภโว.

๕๓๕.

ทฺวาทสาปุฺจิตฺตานํ, วิปากา สตฺตสตฺตติ;

ภวนฺติ จตุราสีติ, ปาปปากา ปวตฺติยํ.

๕๓๖.

เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;

เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย.

๕๓๗.

กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ, ชวนํ น จ โหติ ยํ;

ตํ เว กรณมตฺตตฺตา, วาตปุปฺผสมํ มตํ.

๕๓๘.

ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตํ, กิจฺจสาธนโต ปน;

ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส, ปุปฺผํว อผลํ สิยา.

๕๓๙.

ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย;

โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส, ิติยุปฺปตฺติยาปิ วา.

๕๔๐.

อุปกาโร หิ โส ตสฺส, ปจฺจโยติ ปวุจฺจติ;

สมฺภโวปภโว เหตุ, การณํ ปจฺจโย มโต.

๕๔๑.

โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก;

เหตูติ ปน โส ธมฺโม, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.

๕๔๒.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

ตถาโลภาทโย ตโย;

ฉเฬว เหตุโย โหนฺติ,

ชาติโต นวธา สิยุํ.

๕๔๓.

ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;

มูลฏฺโติ วทนฺเตวํ, เอเก อาจริยา ปน.

๕๔๔.

เอวํ สนฺเต ตุ เหตูนํ, ตํสมุฏฺานรูปิสุ;

เหตุปจฺจยตา เนว, สมฺปชฺชติ กทาจิปิ.

๕๔๕.

น หิ เต ปน รูปานํ, สาเธนฺติ กุสลาทิกํ;

น เตสํ ปน รูปานํ, ปจฺจยา น จ โหนฺติ เต.

๕๔๖.

ตสฺมา หิ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก;

มูลฏฺโติ น คนฺตพฺโพ, วิฺุนา สมยฺุนา.

๕๔๗.

สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส, สาธเนนุปการโก;

มูลฏฺโติ จ เหตูนํ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.

๕๔๘.

กุสลากุสลา เหตู, กฺริยาเหตู จ สพฺพโส;

ธมฺมานํ สมฺปยุตฺตานํ, ตํสมุฏฺานรูปินํ.

๕๔๙.

เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฺจโวการภูมิยํ;

สมฺปยุตฺตานเมเวเต, จตุโวการภูมิยํ.

๕๕๐.

กาเม วิปากเหตูปิ, กามาวจรภูมิยํ;

อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน.

๕๕๑.

กฏตฺตารูปชาตานํ, ตเถว จ ปวตฺติยํ;

จิตฺตชานฺจ รูปานํ, เหตุปจฺจยตํ คตา.

๕๕๒.

รูเป วิปากเหตุ จ, รูปาวจรภูมิยํ;

ตถา วุตฺตปฺปการานํ, โหนฺติ เต เหตุปจฺจยา.

๕๕๓.

เหตุโย ปฺจโวกาเร, โลกุตฺตรวิปากชา;

จิตฺตชานฺจ รูปานํ, สมฺปยุตฺตานเมว จ.

๕๕๔.

เต เหตุปจฺจยา โหนฺติ, จตุโวการภูมิยํ;

ภวนฺติ สมฺปยุตฺตานํ, อิตเร จ สภูมิยํ.

๕๕๕.

เหตุตฺโถ เหตุโย เจว, เหตุปจฺจยสมฺภโว;

เอวเมว จ วิฺเยฺโย, สฺชาตสุขเหตุนา.

๕๕๖.

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสา จาติ สตฺถุนา;

โลกาธิปตินา วุตฺตา, จตุธาธิปตี สิยุํ.

๕๕๗.

ฉนฺทํ ตุ เชฏฺกํ กตฺวา, ฉนฺทํ กตฺวา ธุรํ ปน;

จิตฺตสฺสุปฺปตฺติกาลสฺมึ, ฉนฺทาธิปติ นามโส.

๕๕๘.

เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสสุปิ จ ตีสุปิ;

อธิปฺปตีติ นิทฺทิฏฺโ, เชฏฺฏฺเนุปการโก.

๕๕๙.

สุมติมติวิโพธนํ วิจิตฺตํ,

กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;

อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,

ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปกิณฺณกนิทฺเทโส นาม

อฏฺโม ปริจฺเฉโท.

๙. นวโม ปริจฺเฉโท

ปุฺวิปากปจฺจยนิทฺเทโส

๕๖๐.

พาตฺตึส ปากจิตฺตานิ, โลกิกาเนว ยานิ หิ;

เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.

๕๖๑.

ปุฺาปุฺาทิสงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา;

ภวาทีสุ ตถา เตปิ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

๕๖๒.

ตโย ภวา จตสฺโส จ, โยนิโย คติปฺจกํ;

วิฺาณฏฺิติโย สตฺต, สตฺตาวาสา นเวริตา.

๕๖๓.

กาเม ปุฺาภิสงฺขาร-สฺิตา อฏฺ เจตนา;

นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ, กาเม สุคติยํ ปน.

๕๖๔.

นานากฺขณิกกมฺมูป-นิสฺสยปจฺจเยหิ จ;

ทฺเวธา หิ ปจฺจยา เตสํ, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๖๕.

อุเปกฺขาสหิตาเหตุ-มโนวิฺาณธาตุยา;

วินา ปริตฺตปากานํ, โหนฺติ ทฺเวธา ปวตฺติยํ.

๕๖๖.

ตาเยว เจตนา รูป-ภเว ทฺเวธาว ปจฺจยา;

ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ภวนฺติ หิ ปวตฺติยํ.

๕๖๗.

อฏฺนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๖๘.

โหนฺติ วุตฺตปฺปการาว, กาเม สุคติยํ ตถา;

โสฬสนฺนํ วิปากานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๖๙.

รูเป ปุฺาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ;

ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๐.

โหนฺติมาปุฺสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา;

วิฺาณสฺส ปเนกสฺส, ปจฺจยา ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๑.

ฉนฺนํ ปน ปวตฺเตว, โหนฺติ โน ปฏิสนฺธิยํ;

สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๒.

กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๓.

วิฺาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา;

ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ, น โหนฺติ ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๔.

โส จ กามภเวนิฏฺ-รูปาทิอุปลทฺธิยํ;

อนิฏฺรูปาทโย ปน, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.

๕๗๕.

ตเถวาเนฺชสงฺขาโร, อรูปาวจรภูมิยํ;

จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๗๖.

เอวํ ตาว ภเวสฺเวเต, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เยฺยา วิภาวินา.

๕๗๗.

เอเสว จ นโย เยฺโย, โยนิอาทีสุ ตตฺริทํ;

อาทิโต ปน ปฏฺาย, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.

๕๗๘.

อวิเสเสน ปุฺาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ;

ทตฺวาน ปฏิสนฺธึ ตุ, สพฺพปากํ ชเนติ โส.

๕๗๙.

ตถา จตูสุ วิฺเยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ;

พหุเทวมนุสฺสานํ, คตีสุ ทฺวีสุ เอว จ.

๕๘๐.

ตถา นานตฺตกายาทิ-วิฺาณานํ ิตีสุปิ;

ตถา วุตฺตปฺปการสฺมึ, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ.

๕๘๑.

เอวํ ปุฺาภิสงฺขาโร, ภวาทีสุ ยถารหํ;

เอกวีสติปากานํ, ปจฺจโย โหติ จ ทฺวิธา.

๕๘๒.

กาเม อปุฺสงฺขาโร, ภเว จตูสุ โยนิสุ;

ตีสุ คตีสุ เอกิสฺสา, วิฺาณฏฺิติยาปิ จ.

๕๘๓.

สตฺตาวาเส ปเนกสฺมึ,

อุโหติ โส ปจฺจโย ทฺวิธา;

สตฺตนฺนํ ปากจิตฺตานํ,

ปวตฺเต ปฏิสนฺธิยํ.

๕๘๔.

ตเถวาเนฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว ปุน;

เอกิสฺสา โยนิยา เจว, เอกิสฺสา คติยาปิ จ.

๕๘๕.

ตีสุ จิตฺตฏฺิตีสฺเวว, สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธ;

จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ, ทฺเวธา โส โหติ ปจฺจโย.

๕๘๖.

ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนว ภวาทิสุ;

วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา.

๕๘๗.

รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ;

สงฺกนฺติภาเว อสติ, ปฏิสนฺธิ กถํ สิยา.

๕๘๘.

นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ;

ตโต เหตุํ วินา ตสฺส, ปาตุภาโว น วิชฺชติ.

๕๘๙.

สุลทฺธปจฺจยํ รูปา-รูปมตฺตํ ตุ ชายติ;

อุปฺปชฺชมานเมวํ ตุ, ลภิตฺวา ปจฺจยํ ปน.

๕๙๐.

ภวนฺตรมุเปตีติ, สมฺาย ปวุจฺจติ;

น จ สตฺโต น จ ชีโว, น อตฺตา วาปิ วิชฺชติ.

๕๙๑.

ตยิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน;

ทสฺสยิสฺสามหํ สาธุ, นิโพธถ สุทุพฺพุธํ.

๕๙๒.

อตีตสฺมึ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิ;

หริตํ ตาลปณฺณํว, ปกฺขิตฺตํ อาตเป ปน.

๕๙๓.

สุสฺสมาเน สรีรสฺมึ, นฏฺเ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก;

หทยวตฺถุมตฺตสฺมึ, ิเต กายปฺปสาทิเก.

๕๙๔.

วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ จิตฺตํ, โหติ ตสฺมึ ขเณปิ จ;

ปุพฺพานุเสวิตํ กมฺมํ, ปุฺํ วาปุฺเมว วา.

๕๙๕.

กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ;

เอวํ ปวตฺตมานํ ตํ, วิฺาณํ ลทฺธปจฺจยํ.

๕๙๖.

อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนา-ทีนเว วิสเย ปน;

ตณฺหา นเมติ สงฺขารา, ขิปนฺติ สหชา ปน.

๕๙๗.

น มียมานํ ตณฺหาย, ตํ สนฺตติวสา ปน;

โอริมา ปน ตีรมฺหา, อาลมฺพิตฺวาน รชฺชุกํ.

๕๙๘.

มาติกาติกฺกโมเวตํ, ปุริมํ ชหติ นิสฺสยํ;

อปรํ กมฺมสมฺภูตํ, ลมฺพิตฺวา วาปิ นิสฺสยํ.

๕๙๙.

ตํ ปนารมฺมณาทีหิ, ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ;

ปุริมํ จวนํ เอตฺถ, ปจฺฉิมํ ปฏิสนฺธิ ตุ.

๖๐๐.

ตเทตํ นาปิ ปุริมา, ภวโตปิ อิธาคตํ;

กมฺมาทิฺจ วินา เหตุํ, ปาตุภูตํ น เจว ตํ.

๖๐๑.

เอตฺถ เจตสฺส จิตฺตสฺส, ปุริมา ภวโต ปน;

อิธานาคมเนตีต-ภวเหตูหิ สมฺภเว.

๖๐๒.

ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา;

ยถา อาคนฺตฺวา อฺตฺร, โหนฺติ สทฺทาทิเหตุกา.

๖๐๓.

เอวเมว จ วิฺาณํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา;

สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา วาปิ นานตา.

๖๐๔.

สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา;

ขีรโต ทธิสมฺภูตํ, น ภเวยฺย กทาจิปิ.

๖๐๕.

อถาปิ ปน เอกนฺต-นานตา สา ภเวยฺย เจ;

ขีรสามี นโร เนว, ทธิสามี ภเวยฺย โส.

๖๐๖.

ตสฺมา เอตฺถ ปเนกนฺต-เอกตานานตาปิ วา;

น เจว อุปคนฺตพฺพา, วิฺุนา สมยฺุนา.

๖๐๗.

นนุ เอวมสงฺกนฺติ-ปาตุภาเว ตสฺส สติ;

เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺต-ภาเว ขนฺธาภิสมฺภวา.

๖๐๘.

เตสํ อิธ นิรุทฺธตฺตา, กมฺมสฺส ผลเหตุโน;

ปรตฺถาคมโต เจว, อิธ ตสฺส กตสฺส หิ.

๖๐๙.

อฺสฺส อฺโต เจว, กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา;

ตสฺมา น สุนฺทรํ เอตํ, วิธานํ สพฺพเมว จ.

เอตฺถาห

๖๑๐.

สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาฺสฺส น จ อฺโต;

พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.

๖๑๑.

เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน;

อฺสฺสาติปิ วา เนว, อฺโต วา น โหติ ตํ.

๖๑๒.

พีชานํ อภิสงฺขารา, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก;

พีชานํ อภิสงฺขาเร, กเต ตุ มธุอาทินา.

๖๑๓.

ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน, ปมํ ลทฺธปจฺจโย;

มธุโร ผลโส ตสฺส, โหติ กาลนฺตเร ปน.

๖๑๔.

น หิ ตานิ หิ พีชานิ, อภิสงฺขรณมฺปิ วา;

ปาปุณนฺติ ผลฏฺานํ, เอวํ เยฺยมิทมฺปิ จ.

๖๑๕.

พาลกาเล ปยุตฺเตน, วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา;

ทีเปตพฺโพ อยํ วุทฺธ-กาลสฺมึ ผลทายินา.

๖๑๖.

เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ, วิชฺชมานมฺปิ วา ปน;

ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อถ วาวิชฺชมานกํ.

๖๑๗.

วิชฺชมานํ สเจ โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน;

ภวิตพฺพํ วิปาเกน, สทฺธิเมว จ เหตุนา.

๖๑๘.

อถ วาวิชฺชมานํ ตํ, นิรุทฺธํ ปจฺจโย ภเว;

ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยา.

วุจฺจเต

๖๑๙.

กฏตฺตา ปจฺจโย กมฺมํ, ตสฺมา นิจฺจผลํ น จ;

ปาฏิโภคาทิกํ กมฺมํ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.

๖๒๐.

กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ, ผลสฺส ปน ปจฺจโย;

น จสฺส วิชฺชมานตฺตํ, ตสฺส วาวิชฺชมานตา.

๖๒๑.

อภิธมฺมาวตาโรยํ, ปรมตฺถปกาสโน;

โสตพฺโพ ปน โสตูนํ, ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปุฺวิปากปจฺจยนิทฺเทโส นาม

นวโม ปริจฺเฉโท.

๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท

รูปวิภาคนิทฺเทโส

๖๒๒.

วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ;

ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํ.

๖๒๓.

ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;

รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิ.

๖๒๔.

ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;

จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ.

๖๒๕.

ปถวีธาตุ อาโป จ,

เตโช วาโย ตเถว จ;

จตฺตาโรเม มหาภูตา,

มหาภูเตน เทสิตา.

๖๒๖.

มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;

วฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สฺิตา.

๖๒๗.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ รูปตา;

สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํ.

๖๒๘.

วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิฺตฺติโย ทุเว;

อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.

๖๒๙.

อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;

อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติ.

๖๓๐.

มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมุฺจิตฺวา ปวตฺติโต;

อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโส.

๖๓๑.

ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;

เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนา.

๖๓๒.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;

ลกฺขณาทีสุ าเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิ.

๖๓๓.

สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;

กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.

๖๓๔.

ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;

อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิตํ.

ตตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, อุปพฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. เอเกกาย เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.

จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถ.

๖๓๕.

ตตฺถ จกฺขุ ทฺวิธา วุตฺตํ, ปฺามํสปฺปเภทโต;

ตตฺถ ปฺามยํ จกฺขุ, โหติ ปฺจวิธํ ปน.

๖๓๖.

พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, าณทิพฺเพหิ นามโต;

ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถ.

๖๓๗.

อาสยานุสเย าณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;

พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺํ, มุนินา โลกจกฺขุนา.

๖๓๘.

เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สฺิตํ;

เยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, าณํ สพฺพฺุตา ปน.

๖๓๙.

ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ าณจกฺขุ ตํ;

อภิฺาจิตฺตชา ปฺา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.

๖๔๐.

มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;

สสมฺภารฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺิตํ.

๖๔๑.

อกฺขิกูปฏฺินา เหฏฺา, อุทฺธฺจ ภมุกฏฺินา;

อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโต.

๖๔๒.

พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;

นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติ.

๖๔๓.

สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;

ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํ.

๖๔๔.

จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;

อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํ.

๖๔๕.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

ภาวสมฺภวสณฺานํ,

ชีวิตานิ ตเถว จ.

๖๔๖.

กายจกฺขุปสาทาติ,

สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;

ตถา วิตฺถารโต เจตํ,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย.

๖๔๗.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

สณฺานสมฺภโว ตถา;

ทเสเต จตุสมุฏฺานา,

จตฺตาลีส ภวนฺติ เต.

๖๔๘.

จกฺขุ กายปฺปสาโท จ, ภาโว ชีวิตเมว จ;

จตฺตาลีสฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิ.

๖๔๙.

อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;

อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํ.

๖๕๐.

โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;

จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโว.

๖๕๑.

อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปฺจจกฺขุนา;

ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโน.

๖๕๒.

เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;

กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเ ทิฏฺมณฺฑเล.

๖๕๓.

สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;

กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปน.

๖๕๔.

อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;

วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํ.

๖๕๕.

จกฺขุวิฺาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารฺจ สาธยํ;

อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺติ.

วุตฺตํ เหตํ –

๖๕๖.

‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.

๖๕๗.

โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เยฺโย วิภาวินา;

วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.

ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.

สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺติ.

กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโย. ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺติ.

เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.

โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.

ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.

สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.

ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.

เกจิ ปนาหุ –

๖๕๘.

เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;

อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกา.

๖๕๙.

เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;

สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิฺจิปิ.

๖๖๐.

วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;

สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต.

๖๖๑.

ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;

ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํ.

๖๖๒.

เยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;

น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา.

๖๖๓.

เอวเมเตสุ จกฺขุฺจ, โสตํ อปตฺตคาหกํ;

เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํ.

รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ.

สทฺโทติ สทฺทยตีติ สทฺโท, โส ปน โสตปฏิหนนลกฺขโณ, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.

รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.

คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน.

อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –

๖๖๔.

กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโต;

ยฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยา.

๖๖๕.

อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;

ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํ.

๖๖๖.

น จ ตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, มโนวิฺเยฺยเมว ตํ;

อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิฺเยฺยา โหนฺติ วา น วา.

๖๖๗.

เอเสว จ นโย เยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;

อิทํ ปมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํ.

๖๖๘.

สมุฏฺาตีติ วิฺเยฺยํ, ปรโต ปฏิสนฺธิยํ;

ปวตฺเตปิ สมุฏฺาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติ.

๖๖๙.

มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;

มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํ.

๖๗๐.

ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;

ทุพฺพเลเนว ปุฺเน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเต.

๖๗๑.

อุภโตพฺยฺชนสฺสาปิ, เอกเมวินฺทฺริยํ สิยา;

เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยฺชนสฺส ตุ.

๖๗๒.

น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยฺชนการณํ;

ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํ.

อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.

ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ.

ชีวิตนฺติ –

๖๗๓.

ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;

อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเท.

ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชรูปปริปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสเมว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานนฺติ.

วตฺถูติ หทยวตฺถุ.

๖๗๔.

ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิฺาณธาตุโย;

วตฺตนฺติ ปฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติ.

มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเจว ธาตูนํ อาธารณรสํ, อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺานํ.

อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร. โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโร.

๖๗๕.

ยาย โอชาย ยาเปนฺติ, ยตฺถ ยตฺถ จ ปาณิโน;

อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ.

๖๗๖.

อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคึ หรติ กมฺมชํ;

เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปน.

๖๗๗.

โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;

หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโต.

ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.

กายวิฺตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิฺายตีติ วิฺตฺติ. สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิฺายตีติปิ วิฺตฺติ. ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา สยฺจ ตถา วิฺเยฺยตฺตา กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺติ.

๖๗๘.

ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;

รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตา.

๖๗๙.

กายวิฺตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;

ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปุฺาปุฺวสา ปน.

๖๘๐.

กายกมฺมนฺติ นิทฺทิฏฺา, สตฺถุนา สา หิเตสินา;

สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเต.

๖๘๑.

ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภํ, เอกาวชฺชนวีถิยํ;

เหฏฺาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺิตํ.

๖๘๒.

สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;

จาเลติ สหชํ รูปํ, วิฺตฺติสหิตาตฺตนา.

วจีวิฺตฺตินิทฺเทเส ปน –

๖๘๓.

ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;

โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยา.

๖๘๔.

วจีวิฺตฺติ วิฺเยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;

วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺา, สาว สกฺยกุลินฺทุนา.

๖๘๕.

สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนํ;

ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติ.

๖๘๖.

สา วิฺาปนโต เจว, อยํ วิฺเยฺยโตปิ จ;

วิฺตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเย.

๖๘๗.

น วิฺตฺติทฺวยํ อฏฺ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;

จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติ.

ตตฺถ กายวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. ตถา วจีวิฺตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา.

๖๘๘.

น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;

โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติ.

โส รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ, รูปปริยนฺตปกาสนรโส, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺาโน, อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺาโน.

รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –

๖๘๙.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;

ติสฺโส รูปวิการาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

๖๙๐.

เอตาสํ ปน ติสฺสนฺนํ, กมโต จ ปวตฺติยํ;

อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํ.

๖๙๑.

กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;

อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํ.

ตตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา.

อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา.

สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ น อฺมฺํ วิชหนฺติ.

อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –

๖๙๒.

รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;

อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติ.

๖๙๓.

อตฺถโต อุภยมฺเปตํ, ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ;

วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วา.

ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน.

ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา.

ชรานิทฺเทเส ชีรณํ ชรา.

๖๙๔.

ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;

ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏา.

รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา.

ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานาติ เวทิตพฺพาติ.

เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิ.

๖๙๕.

ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;

อฏฺวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิ.

๖๙๖.

อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;

สโมธานํ สมุฏฺานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จ.

๖๙๗.

โจทนํ ปริหารฺจ, นยเมกวิธาทิกํ;

สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณ.

ตตฺถ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อฺํ รูปํ นาม นตฺถิ. เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา.

๖๙๘.

อรูเปปิ ปเนตสฺส, มิทฺธสฺสุปฺปตฺติ ปาโต;

นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิฺุนา.

อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธึ เอกูนตึส, สมฺภวรูเปน สทฺธึ ตึส, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกตึส, โรครูเปน สทฺธึ ทฺวตฺตึส รูปานี’’ติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อฺํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺวีสติวิธาเนว รูปานีติ.

เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติ.

สมุฏฺานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติ.

๖๙๙.

กมฺมํ อุตุ จ จิตฺตฺจ, อาหาโร รูปเหตุโย;

เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนฺโต.

๗๐๐.

ตสฺมา เอกสมุฏฺานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;

อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุฺจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ.

๗๐๑.

อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุฺจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;

จิตฺตชํเยว วิฺตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินา.

๗๐๒.

จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺิโต;

อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํ.

๗๐๓.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,

จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;

สนฺตตฺยุปจยากาสา,

เอกาทส จตุพฺภวา.

๗๐๔.

เอกาทเสกโต ชาตา,

ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;

จตุเชกาทสกฺขาตา,

ทฺเว น เกนจิ ชายเร.

๗๐๕.

กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;

อุตุนา ทสปฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปน.

๗๐๖.

ฉสฏฺิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺานวิภาคโต;

อฏฺสฏฺิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เต.

๗๐๗.

ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺิตา;

ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิ.

๗๐๘.

เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;

ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํ.

๗๐๙.

ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ทฺวยเมตํ น ชายติ;

สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิ.

๗๑๐.

วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;

ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ.

๗๑๑.

น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เยฺยา วิภาวินา;

ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตา.

๗๑๒.

ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.

๗๑๓.

ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ.

๗๑๔.

เอวํ อิทํ ทฺวยฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;

น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิ.

๗๑๕.

กสฺมา หิ ชนกานํ ตุ, ปจฺจยานมภาวโต;

อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติ.

๗๑๖.

ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ;

ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํ.

๗๑๗.

ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;

อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโต.

๗๑๘.

‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;

วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มฺสิ เจ ตุวํ.

๗๑๙.

เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;

อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถา.

๗๒๐.

อนิจฺจํ สงฺขตฺจาติ, วุตฺตํ วิฺตฺติโย วิย;

ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถา.

๗๒๑.

นตฺถีติ เจ ขํปุปฺผํว, นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิย;

โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโต.

๗๒๒.

ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;

ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํ.

๗๒๓.

ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;

ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํ.

นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นาม. เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นาม.

๗๒๔.

อฏฺารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;

ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตา.

๗๒๕.

เตสเมว จ รูปานํ, วิการตฺตา อสงฺขตา;

กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา.

เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพ.

โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –

๗๒๖.

อิตฺถิภาโว ปุมตฺตฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;

ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺานาติ วณฺณิตา.

๗๒๗.

เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;

จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติ.

๗๒๘.

อฺํ ปน จ อฺสฺมึ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;

ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํ.

๗๒๙.

อฺมฺาวินิพฺโภควเสน ตุ ปวตฺติโต;

เตสํ านนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยฺุนา.

๗๓๐.

ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;

อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํ.

๗๓๑.

ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;

ธชานํ ปฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตา.

๗๓๒.

ตสฺมา หิ ปน ธมฺมานํ, อฺมฺํ วิมิสฺสตา;

น โหเตวาติ วิฺเยฺยา, วิฺุนา สมยฺุนา.

เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพ.

นยเมกวิธาทิกนฺติ –

๗๓๓.

โลกิกตฺตา นเหตุตฺตา, สงฺขตตฺตา จ สาสวา;

สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต.

๗๓๔.

อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;

สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธา.

๗๓๕.

จกฺขุอายตนาทีนิ, ปฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;

เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.

๗๓๖.

จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺ ตุ;

เสสฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํ.

๗๓๗.

จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺพฺพเมว จ;

ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํ.

๗๓๘.

เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;

กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมฺถา.

เอวฺจ ทุวิธํ โหติ.

ปุน สนิทสฺสนสปฺปฏิฆอนิทสฺสนสปฺปฏิฆ- อนิทสฺสนอปฺปฏิฆเภทโต จ, กมฺมชากมฺมชเนวกมฺมชานากมฺมชเภทโต จ ติวิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทฺปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จ. เอวํ ติวิธํ โหติ.

ปุน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จ, ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารฺเจวินฺทฺริยฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารฺจ, เนว ทฺวารฺจ เนวินฺทฺริยฺจาติ เอวํ เภทโต จ, วตฺถุ เจว อินฺทฺริยฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ เจติ เอวํ เภทโต จ จตุพฺพิธํ.

ตตฺถ ทิฏฺํ นาม รูปายตนํ, สุตํ นาม สทฺทายตนํ, มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนตฺตยํ, วิฺาตํ นาม อวเสสจกฺขายตนาทิปฺจกํ, โสฬสวิธํ สุขุมรูปฺจ. จกฺขายตนาทิปฺจกํ ทฺวารฺเจว วตฺถุ จ, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารเมว โหติ, น วตฺถุ, หทยวตฺถุ วตฺถุเมว โหติ, น ทฺวารํ, เสสํ สพฺพํ รูปํ เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จ. ตติยจตุกฺเก อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยานิ. อิมานิ หิ อินฺทฺริยาเนว โหนฺติ, น ทฺวารานิ, เสสมนนฺตรจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตุตฺถจตุกฺเก ตติยปทํ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ จตุพฺพิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.

ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารฺจาติ เอวํ ปเภทโต ปฺจวิธํ.

ตตฺถ –

๗๓๙.

อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุฺจ, วิฺตฺติทฺวยเมว จ;

เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติ.

๗๔๐.

สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;

เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํ.

๗๔๑.

ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;

จกฺขาทิปฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จ.

๗๔๒.

วิฺตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;

หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปน.

อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยเมว น วตฺถุ น ทฺวารฺจ, เสสํ ปน รูปํ เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ น ทฺวารนฺติ. เอวํ ปฺจวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.

ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิฺเยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ.

ตตฺถ อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นาม. ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิฺเยฺยํ นาม จกฺขุวิฺาเณน วิฺเยฺยํ รูปายตนํ…เป… กายวิฺเยฺยํ นาม โผฏฺพฺพายตนํ, มโนวิฺเยฺยํ นาม เสสา ปฺจ โอฬาริกา จ โสฬส สุขุมรูปานิ จาติ เอกวีสติวิธํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธํ โหติ.

ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิฺเยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺเยฺยํ มโนธาตุวิฺเยฺยํ มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติ.

ตตฺถ จกฺขาทิปฺจวตฺถูนิ หทยวตฺถุนา สทฺธึ ฉ วตฺถูนิ, เสสํ พาวีสติวิธํ รูปํ อวตฺถุ นาม, ทุติยสตฺตกมุตฺตานเมว. เอวํ สตฺตวิธํ โหติ.

ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺวิธํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปฺจ กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติทฺวาเรหิ สทฺธึ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺวิธํ โหติ.

ปุน อฏฺินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํ.

ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํ.

ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํ.

ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.

๗๔๓.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;

อุปฺปตฺตึ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.

๗๔๔.

ภุมฺมวชฺเชสุ เทเวสุ, นิรเย นิชฺฌามตณฺหิเก;

โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๗๔๕.

เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;

จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๗๔๖.

คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ตึส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโน.

๗๔๗.

อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานฺจ วีสติ;

ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุ.

๗๔๘.

คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;

เอเสว จ นโย เยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิ.

๗๔๙.

ชีวิเตน ยทา สทฺธึ, ชาเต สุทฺธกมฏฺกํ;

ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํ.

๗๕๐.

ชีวิตนวกํ กายปสาเทเนกโต สิยา;

ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํ.

๗๕๑.

เอเสว จ นโย เยฺโย, สทฺธึ ภาเวน วตฺถุนา;

จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิฺุนา.

๗๕๒.

โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;

กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติ.

๗๕๓.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย จ วตฺถุ จ;

ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปน.

๗๕๔.

พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;

ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จ.

๗๕๕.

จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;

จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิ.

๗๕๖.

ชีวิตนวเกเนว, อสฺุปฺปตฺติ ทีปิตา;

ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเก.

๗๕๗.

วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ตึสาวกํสโต;

อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโต.

๗๕๘.

ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;

รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๗๕๙.

สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;

อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโต.

๗๖๐.

ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;

พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปฺจ รูปา น วิชฺชเร.

๗๖๑.

จตุสนฺตติ กามสฺมึ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;

ทฺวิสนฺตติ อสฺเสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติ.

๗๖๒.

รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ตุ, สพฺเพสํ ปน ปาณินํ;

ปมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโย.

๗๖๓.

คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;

ตฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเร.

๗๖๔.

ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ตึส รูปานิ ชายเร;

ตเถว ิติภงฺเคสุ, ตึส ตึเสว ชายเร.

๗๖๕.

สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สฺิโต;

อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโล.

๗๖๖.

โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;

ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเย.

๗๖๗.

คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,

โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;

หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,

สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม

ทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานนิทฺเทโส

๗๖๘.

รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺํ, นิพฺพานํ ยํ ปนาทิโต;

ตสฺสิทานิ อนุปฺปตฺโต, วิภาวนนยกฺกโม.

๗๖๙.

ตสฺมาหํ ตสฺส ทสฺเสตุํ, ทุกฺกรสฺส ยถาพลํ;

ทุพฺโพธสฺส ปวกฺขามิ, วิภาวนมิโต ปรํ.

ตตฺถ นิพฺพานนฺติ ภวาภวํ วินนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, วานโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ จ ปวุจฺจติ อมตํ อสงฺขตํ ปรมํ สุขํ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ.

๗๗๐.

ยสฺส จาธิคมา สพฺพ-กิเลสานํ ขโย ภเว;

นิพฺพานมิติ นิทฺทิฏฺํ, นิพฺพานกุสเลน ตํ.

เอตํ จ นิพฺพานํ นาม ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ วาติ เวทิตพฺพํ.

เอตฺถาห – น ปรมตฺถโต นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโว อตฺถิ, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย, สสวิสาณํ วิย จ อนุปลพฺภนียโตติ? น, ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขิยมานานํ หิตคเวสีนํ ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปลพฺภนียโต. ยํ หิ ปุถุชฺชนา โนปลพฺภนฺติ, ตํ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. อถายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ธมฺมเสนาปตินา ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพาน’’นฺติ นิพฺพานํ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว ทสฺสิโต, ตสฺมา ราคาทีนํ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจ? ตํ น. กสฺมา? อรหตฺตสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตปสงฺคโทสาปตฺติโต. กถํ? นิพฺพานํ ปุจฺฉานนฺตรเมว ‘‘กตมํ นุ โข, อาวุโส, อรหตฺต’’นฺติ ปุฏฺเน ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ราคาทีนํ ขโยว วุตฺโต, ตสฺมา ตว มเตน อรหตฺตผลสฺสาปิ ราคาทีนํ ขยมตฺตตา ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ อนุตฺตรสฺส โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคานํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ, ตสฺมา มา เอวํ พฺยฺชนจฺฉายาย วเทสิ, อุภินฺนํ ปน สุตฺตานํ อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.

ยสฺส ปน ธมฺมสฺสาธิคเมน ราคาทีนํ ขโย โหติ, โส ธมฺโม ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อกฺขโยปิ สมาโน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ ขโยปจาเรน วุตฺโต, ‘‘ติปุสํ ชโร คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ วิย ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อรหตฺตํ ปน ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. ยทิ ราคาทีนํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปิ สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํ. กิฺจ ภิยฺโย – นิพฺพานสฺส พหุตฺตาทิโทสาปตฺติโต จ. เอวฺหิ สติ ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโต นิพฺพานสฺสาปิ พหุภาโว ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺย, สงฺขตลกฺขณตฺตา สงฺขตปริยาปนฺนฺจ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจํ ทุกฺขํ นิพฺพานํ ภเวยฺยาติ.

กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺย, โคตฺรภุโวทานมคฺคผลจิตฺตานํ กึ นุ อารมฺมณํ วเทสิ, วท ภทฺรมุขาติ? ราคาทีนํ ขยเมว วทามีติ. กึ ปน ราคาทโย โคตฺรภุอาทีนํ ขเณ ขียนฺติ, อุทาหุ ขียิสฺสนฺติ, อถ ขีณาติ? กึ ปเนตฺถ ‘‘ขีเณสฺเวว ขยํ วทามี’’ติ. สุฏฺุ อุปธาเรตฺวา วท ภทฺรมุขาติ, ยทิ ขีเณสฺเวว ขยํ วเทสิ, น โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ นิพฺพานารมฺมณตา สิชฺฌตีติ. กึ การณํ? โคตฺรภุกฺขเณ ราคาทโย ขียิสฺสนฺติ, ตถา โวทานกฺขเณ, มคฺคกฺขเณ ปน ขียนฺติ, น ขีณา, ผลกฺขเณ ขีณา. เอวํ สนฺเต ภวโต มเตน ผลเมว ขยารมฺมณํ, น อิตเร, อิตเรสํ ปน กิมารมฺมณํ วเทสีติ? อทฺธา โส อารมฺมณํ อปสฺสนฺโต นิรุตฺตโร ภวิสฺสติ. อปิจ กิเลสกฺขโย นาม สปฺปุริเสหิ กรียติ, ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปาทียตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ ปน น เกนจิ กรียติ น อุปฺปาทียติ, ตสฺมา นิพฺพานมมตมสงฺขตํ. ตมกตํ ชานาตีติ อริยสาวโก ‘‘อกตฺู’’ติ ปวุจฺจติ. วุตฺตฺเจตํ –

๗๗๑.

‘‘อสทฺโธ อกตฺู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.

อปิจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา จ. ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ หิ นิพฺพานสฺเสตํ นามํ. ยถาห ‘‘ตโย โขเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา. กตเม ตโย ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ติสฺโส นิสฺสรณธาตุโย. กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อรูปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺตสฺส ตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปตฺติโทสโต ปมชฺฌานากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย, ตสฺมา อยุตฺตํ อกฺขยสฺส นิพฺพานสฺส ขยโทสาปชฺชนนฺติ, น ตุ ขโย นิพฺพานํ.

‘‘อตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, ปฺาย เม สุผุสิต’’นฺติ จ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ จ ธมฺมสามินา ตถาคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ ปรมตฺถวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺถิ นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโม’’ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อปิจ ปริตฺตตฺติเก ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา – ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณา’’ติ วุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ขยสฺส อปฺปมาณตฺตํ กถํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิเยว นิพฺพานํ นาม เอโก สภาโวติ. ตํ ปน ปกติวาทีนํ ปกติ วิย, ติตฺถิยานํ อตฺตา วิย จ สสวิสาณํ วิย จ นาวิชฺชมานํ.

อถ ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานนฺติ เจ, ตมฺปิ อยุตฺตํ. กสฺมา? นิพฺพานารมฺมณานํ จิตฺตเจตสิกานํ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา. กถํ? ปริตฺตารมฺมณตฺติเก จ ปน ‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ ปทมุทฺธริตฺวา ‘‘จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ. ยทิ ปเนเตสํ ปฺตฺติอารมฺมณํ สิยา, อปฺปมาณารมฺมณตา น ยุชฺเชยฺย, นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุํ. ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณา ปน รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก, อากาสานฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ, อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพารมฺมณา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตสฺมา น ปฺตฺติมตฺตํ นิพฺพานํ. ยสฺมา จ ปณฺณตฺติภาโว นิพฺพานสฺส น ยุชฺชติ, ตสฺมา มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ อุปฺปาทาทีนมภาวโต นิจฺจํ, รูปสภาวาภาวโต อรูปํ, ปปฺจาภาวโต นิปฺปปฺจํ นิพฺพานํ นาม อตฺถีติ อุปคนฺตพฺพนฺติ.

๗๗๒.

อจฺจนฺตมนนฺตํ สนฺตํ, อมตํ อปโลกิตํ;

ปณีตํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ.

๗๗๓.

สิวฺจ นิปุณํ สจฺจํ, ทุกฺขกฺขยมนาสวํ;

สุทุทฺทสํ ปรํ ปารํ, นิพฺพานมนิทสฺสนํ.

๗๗๔.

ตณฺหากฺขยํ ธุวํ ทีปํ, อพฺยาปชฺฌมนีติกํ;

อนาลยมรูปฺจ, ปทมจฺจุตมกฺขรํ.

๗๗๕.

วิราคฺจ นิโรธฺจ, วิมุตฺติ โมกฺขเมว จ;

อิเมหิ ปน นาเมหิ, นิพฺพานํ ตุ กถียติ.

๗๗๖.

เอวฺจ ปน วิฺาย, นิพฺพานมฺปิ จ อจฺจุตํ;

ตสฺส จาธิคมูปาโย, กตฺตพฺโพ วิฺุนา สทา.

๗๗๗.

สทฺธาพุทฺธิกรํ ตถาคตมเต สมฺโมหวิทฺธํสนํ,

ปฺาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ ชานาติ โย เจ อิมํ;

อตฺถพฺยฺชนสาลินํ สุมธุรํ สารฺุวิมฺหาปนํ,

คมฺภีเร นิปุณาภิธมฺมปิฏเก โส ยาภินิฏฺํ ปทํ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร นิพฺพานนิทฺเทโส นาม

เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ปฺตฺตินิทฺเทโส

เอตฺถาห – ‘‘กึ เอตฺตกเมว เยฺยํ, อุทาหุ อฺมฺปิ อตฺถี’’ติ? อตฺถิ ปฺตฺติ นามาติ. สา ปเนสา ปฺเปตพฺพโต, ปฺาปนโต จ ‘‘ปฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. เตเนวาห – ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป’’ติ. ตตฺถ สงฺขายตีติ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถ. กินฺติ กถียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ กถียตีติ สงฺขา. สมฺายตีติ สมฺา. ปฺาปียตีติ ปฺตฺติ. โวหรียตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหรียติ? ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ ‘‘ปโร’’ติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ ‘‘มฺโจ’’ติ ‘‘ปี’’นฺติ. เอวํ ตาว ปฺเปตพฺพโต ปฺตฺตีติ วุตฺตา. ‘‘อห’’นฺติ หิ รูปาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปฏิจฺจ การณํ กตฺวา ยถา เต รูปาทโย ธมฺมา อุปฺปาทวยวนฺโต, น เอวํวิธา, เกวลํ โลกสงฺเกเตน สิทฺธา ยา อยํ ‘‘อห’’นฺติ กถียติ เจว ปฺาปียติ จ, เอสา ปฺตฺตีติ อตฺโถ.

อิทานิ ปฺาปนโต ปฺตฺตึ ปกาเสตุํ ‘‘นามํ นามกมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ นามนฺติ ตํ ตํ ธมฺมํ ‘‘เอส อิตฺถนฺนาโม นามา’’ติ ปฺเปติ, ตสฺมา ตํ ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ. นามกมฺมนฺติอาทีนิ ตสฺสา เอว เววจนานิ. อยํ ปฺาปนโต ปฺตฺติ นาม.

สา ปเนสา ตชฺชาปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺตีติ ติวิธา โหติ. ตตฺถ ตชฺชาปฺตฺติ นาม จกฺขุโสตรูปสทฺทปถวีเตโชวาโยติอาทินยปฺปวตฺตา. อุปาทาปฺตฺติ ปน สมูหาสมูหวเสน ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมูหปฺตฺติ นาม รูปารูปธมฺเมสุ เอกสฺส วา พหูนํ วา นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย วุจฺจติ. กถํ? อจฺฉตรจฺฉฆฏปฏาทิปฺปเภทา. อยํ สมูหปฺตฺติ นาม. อสมูหปฺตฺติ ปน ทิสากาสกาลนิมิตฺตาภาวนิโรธาทิเภทา.

ยทา ปน สา วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยติ, ตทา ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ. ยทา อวิชฺชมานํ สมูหาสมูหเภทํ นามมตฺตํ โชตยติ, ตทา ‘‘อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ปวุจฺจติ. ทุวิธาปิ ปเนสา โสตทฺวารชวนานนฺตรํ คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวารชวนวิฺาเณน วิฺายติ. ยาย คหิตปุพฺพสงฺเกเตน มโนทฺวารชวนวิฺาเณน ปฺาปียติ. ยํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตี’’ติ ฉกฺกนโย วุตฺโต. ตตฺถ ปรมตฺถโต วิชฺชมานานํ รูปาทีนํ ปฺาปนา วิชฺชมานปฺตฺติ. ตถา อวิชฺชมานานมิตฺถิปุริสาทีนํ ปฺาปนา อวิชฺชมานปฺตฺติ. เปตฺวา ปน วจนตฺถํ เกนจิ อากาเรน อนุปลพฺภมานานํ ปฺจมสจฺจาทีนํ, ติตฺถิยปริกปฺปิตานํ วา ปกติปุริสาทีนํ ปฺาปนาปิ อวิชฺชมานปฺตฺติเยว. ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘อิตฺถิสทฺโท, ปุริสสทฺโท’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณ’’นฺติ เอวมาทิกา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ‘‘ขตฺติยกุมาโร, พฺราหฺมณกุมาโร, ภิกฺขุกุมาโร’’ติ เอวมาทิกา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปฺตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อยํ อุปาทาปฺตฺติ นาม.

อุปนิธาปฺตฺติปิ เอติสฺสา เอว ปเภทา, สา ปน ‘‘ทีฆํ อุปนิธาย รสฺโส, รสฺสํ อุปนิธาย ทีโฆ’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ‘‘กปณํ มานุสกํ รชฺชํ ทิพฺพสุขํ อุปนิธายา’’ติ เอวมาทิกา จ, ตสฺมา ปฺเปตพฺพโต จ ปฺาปนโต จ ปฺตฺตีติ เวทิตพฺพา. สมฺา สมตฺตา.

๗๗๘.

ปรมตฺถโต จ ปฺตฺติ, ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ;

ทฺวีสุ าเนสุ กุสโล, ปรวาเทสุ น กมฺปติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฺตฺตินิทฺเทโส นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท

การกปฏิเวธนิทฺเทโส

เอตฺถาห – นิทฺทิฏฺา กุสลาทโย นาม ธมฺมา, น ปเนเตสํ การโก อตฺตา นิทฺทิฏฺโ. ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺส อตฺตโน อภาเว กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อภาโว สิยา, เตสมภาเว ตทายตฺตวุตฺตีนํ เตสํ วิปากานมภาโว โหติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เทสนา นิรตฺถิกาติ? อตฺร วุจฺจเต – นายํ นิรตฺถิกา, สาตฺถิกาวายํ เทสนา. ยทิ การกสฺสาภาวา กุสลาทีนมภาโว สิยา, ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโนปิ อภาโว สิยา. กึ การณนฺติ เจ? ตสฺส อตฺตโน อฺสฺส การกสฺสาภาวโต. การกาภาเวปิ กตฺตา อตฺตา อตฺถีติ เจ? ตถา กุสลาทีนมฺปิ อสติปิ กตฺตริ อตฺถิตา อุปคนฺตพฺพา, กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธ, อิธ วิโรโธติ. อถาปิ ยถา ปน โลเก การกาภาเวปิ ปถวีอาปเตชอุตุอาทโย ปฏิจฺจ องฺกุราทีนํ อภินิพฺพตฺติ ทิสฺสติ, ตถา เอเตสมฺปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยสามคฺคิยา อภินิพฺพตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.

อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปฺาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กึ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยา. ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยา. ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อฺโ วา สิยา, อนฺโ วา. อถานฺโ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา.

อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ นิจฺจตฺตา, เจตนายเยว นาโส ภวตีติ? วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ นาโส น ภวติ. กึ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนฺตฺตา. เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ เจตนายเยว นาโส ภวติ, น อตฺตโนติ อยุตฺตเมตํ. อถ เจตนายเยว วินาเส วิเสสการณํ นตฺถิ, อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส น ภวตีติ เจ? เจตนาย อตฺตา อฺโ สิยา. อถ อฺสฺส อตฺตสฺส นาเส สติ สยํ นาโส น ภวติ, เอวฺจ สติ ‘‘เจตนาย อนฺโ อตฺตา’’ติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถาปิ เจตนตฺตานํ อนฺตฺเต สติ อตฺตโน อนาโส เจตนายปิ อนาโส ภวตุ. อถ น ภวติ, ปฏิฺา หีนา. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อถ ปน เอวํ น ภวตีติ เจ? อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช. อถ ปน น ปริจฺจชสิ, ปฏิฺาหีโน ภวสิ.

อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนฺโ, อฺโเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อฺตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมฺตฺตฺจ เทสนฺตรกตมฺตฺตฺจาติ. ตตฺถ กึ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมฺตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมฺตฺตํ วทามีติ. ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยา. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติ.

อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติ. กึ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโต. อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ เกน เหตุนา เจตนาย เอว นาโส ภวติ, น ปน อตฺตโน. อถ วิเสสการณํ นตฺถิ, ตว ลทฺธิยา อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. อถ เจตนาย นาเส อตฺตโน นาโส น ภวติ, อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถิ. เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ยํ ปน ตยา วุตฺตํ, ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตํ, ตถา เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ? ตมยุตฺตนฺติ ตว ปฏิฺา หีนา. อถ รูปรสาทีนํ วิย สมาเนปิ เอกเทสตฺเต ยทิ อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโส น ภวติ, ปฏิฺาหีโน อสิ. อถ วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วา สิยา, ตว อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ. อเถวํ น ภวตีติ เจ? เอกเทสตาว นตฺถีติ.

อถ เทสนฺตรกตมฺตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อฺตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อฺตฺตํ สิยา. เจตนาย วินา อนฺตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อฺโ สิยา. อฺโ จ หิ ฆโฏ อฺโ จ ปโฏติ? น, เอวฺจ สติ โก โทโสติ เจ? ‘‘อเจตโน อตฺตา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต น ปริมุจฺจตีติ. ตสฺมา ปรมตฺถโต น โกจิ กตฺตา วา เวทโก วา อตฺตา อตฺถีติ ทฏฺพฺพนฺติ.

ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –

๗๗๙.

‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,

โส จ สนฺธาวตี นโร;

โส จ กโรติ เวเทติ,

สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จ.

๗๘๐.

‘‘สตฺโต สํสารมาปนฺโน,

ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;

อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,

อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จ.

๗๘๑.

‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา,

ภารหาโร จ ปุคฺคโล;

ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,

ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จ.

๗๘๒.

‘‘ยฺหิ กโรติ ปุริโส,

กาเยน วาจา อุท เจตสา;

ตฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,

ตฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จ.

๗๘๓.

‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,

ปุคฺคลสฺสฏฺิสฺจโย;

สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,

อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จ.

๗๘๔.

‘‘อสทฺโธ อกตฺู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จ. –

วุตฺตนฺติ. สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต. นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –

๗๘๕.

‘‘กึ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จ.

๗๘๖.

‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,

โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,

โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จ.

ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพ. ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจฺจา’’ติ. ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต าตพฺพานิ. เอวํ อสงฺกรโต ตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺตึ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ.

๗๘๗.

โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;

กเมน ปรมา ปฺา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํ.

๗๘๘.

อติมติกรมาธินีหรํ,

วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;

ปติ สุณติ โย สทา อิมํ,

วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโท.

๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส

๗๘๙.

ภาวนานยมหํ หิตานยํ,

มานยฺจ สุคตํ สุขานยํ;

พฺยากโรมิ ปรมํ อิโต ปรํ,

ตํ สุณาถ มธุรตฺถวณฺณนํ.

๗๙๐.

อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนํ;

ปตฺตุกาเมน กาตพฺพํ, อาทิโต สีลโสธนํ.

๗๙๑.

สงฺกสฺสรสมาจาเร, ทุสฺสีเล สีลวชฺชิเต;

นตฺถิ ฌานํ กุโต มคฺโค, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.

๗๙๒.

สีลํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ มตํ;

ตํ ปนาจฺฉิทฺทมกฺขณฺฑมกมฺมาสมนินฺทิตํ.

๗๙๓.

กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, วิเวกสุขมิจฺฉตา;

สีลฺจ นาม ภิกฺขูนํ, อลงฺกาโร อนุตฺตโร.

๗๙๔.

รตนํ สรณํ เขมํ, ตาณํ เลณํ ปรายณํ;

จินฺตามณิ ปณีโต จ, สีลํ ยานมนุตฺตรํ.

๗๙๕.

สีตลํ สลิลํ สีลํ, กิเลสมลโธวนํ;

คุณานํ มูลภูตฺจ, โทสานํ พลฆาติ จ.

๗๙๖.

ติทิวาโรหณฺเจตํ, โสปานํ ปรมุตฺตมํ;

มคฺโค เขโม จ นิพฺพานนครสฺส ปเวสเน.

๗๙๗.

ตสฺมา สุปริสุทฺธํ ตํ, สีลํ ทุวิธลกฺขณํ;

กตฺตพฺพํ อตฺถกาเมน, ปิยสีเลน ภิกฺขุนา.

๗๙๘.

กาตพฺโพ ปน สีลสฺมึ, ปริสุทฺเธ ิเตนิธ;

ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโท, ปลิโพธา ทสาหุ จ.

๗๙๙.

‘‘อาวาโส จ กุลํ ลาโภ,

คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;

อทฺธานํ าติ อาพาโธ,

คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ.

๘๐๐.

ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ, กตฺวา ทสวิธสฺสปิ;

อุปสงฺกมิตพฺโพ โส, กมฺมฏฺานสฺส ทายโก.

๘๐๑.

ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก.

๘๐๒.

เอวมาทิคุโณเปตมุปคนฺตฺวา หิเตสินํ;

กลฺยาณมิตฺตํ กาเลน, กมฺมฏฺานสฺส ทายกํ.

๘๐๓.

กมฺมฏฺานํ คเหตพฺพํ, วตฺตํ กตฺวา ปนสฺส ตุ;

เตนาปิ จริตํ ตฺวา, ทาตพฺพํ ตสฺส ภิกฺขุโน.

๘๐๔.

จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสน จ;

สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกานํ, วเสน ฉพฺพิธํ มตํ.

๘๐๕.

โวมิสฺสกนยา เตสํ, จตุสฏฺิ ภวนฺติ เต;

เตหิ อตฺโถ น จตฺถีติ, น มยา อิธ ทสฺสิตา.

๘๐๖.

อสุภา จ ทเสเวตฺถ, ตถา กายคตาสติ;

เอกาทส อิเม ราค-จริตสฺสานุกูลตา.

๘๐๗.

จตสฺโส อปฺปมฺาโย, สวณฺณกสิณา อิเม;

อฏฺเว จ สทา โทส-จริตสฺสานุกูลตา.

๘๐๘.

ตํ โมหจริตสฺเสตฺถ, วิตกฺกจริตสฺส จ;

อนุกูลนฺติ นิทฺทิฏฺํ, อานาปานํ ปเนกกํ.

๘๐๙.

ปุริมานุสฺสติฉกฺกํ, สทฺธาจริตเทหิโน;

มรณูปสมายุตฺตา, สติมาหารนิสฺสิตา.

๘๑๐.

สฺา ธาตุววตฺถานํ, พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโน;

อิเม ปน จ จตฺตาโร, อนุกูลาติ ทีปิตา.

๘๑๑.

จตฺตาโรปิ จ อารุปฺปา, เสสานิ กสิณานิ จ;

อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตา.

๘๑๒.

อิทํ สพฺพํ ปเนกนฺต-วิปจฺจนีกภาวโต;

อติสปฺปายโต วุตฺต-มิติ เยฺยํ วิภาวินา.

๘๑๓.

กมฺมฏฺานานิ สพฺพานิ, จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเส;

กสิณานิ ทส เจว, อสุภานุสฺสตี ทส.

๘๑๔.

จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตฺตาโร จ อรูปิโน;

จตุธาตุววตฺถานํ, สฺา จาหารตา อิติ.

๘๑๕.

กมฺมฏฺาเนสุ เอเตสุ, อุปจารวหา กติ;

อานาปานสตึ กาย-คตํ หิตฺวา ปนฏฺปิ.

๘๑๖.

เสสานุสฺสติโย สฺา, ววตฺถานนฺติ เตรส;

อุปจารวหา วุตฺตา, เสสา เต อปฺปนาวหา.

๘๑๗.

อปฺปนายาวเหสฺเวตฺถ, กสิณานิ ทสาปิ จ;

อานาปานสตี เจว, จตุกฺกชฺฌานิกา อิเม.

๘๑๘.

อสุภานิ ทส เจตฺถ, ตถา กายคตาสติ;

เอกาทส อิเม ธมฺมา, ปมชฺฌานิกา สิยุํ.

๘๑๙.

อาทิพฺรหฺมวิหาราติ, ติกชฺฌานวหา ตโย;

จตุตฺถาปิ จ อารุปฺปา, จตุตฺถชฺฌานิกา มตา.

๘๒๐.

วเสนารมฺมณงฺคานํ, ทุวิโธ สมติกฺกโม;

โคจราติกฺกมารูเป, รูเป ฌานงฺคติกฺกโม.

๘๒๑.

ทเสว กสิณาเนตฺถ, วฑฺเฒตพฺพานิ โหนฺติ หิ;

น จ วฑฺฒนิยา เสสา, ภวนฺติ อสุภาทโย.

๘๒๒.

ทเสว กสิณาเนตฺถ, อสุภานิ ทสาปิ จ;

อานาปานสตี เจว, ตถา กายคตาสติ.

๘๒๓.

ปฏิภาคนิมิตฺตานิ, โหนฺติ อารมฺมณานิ หิ;

เสสาเนว ปฏิภาค-นิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.

๘๒๔.

อสุภานิ ทสาหาร-สฺา กายคตาสติ;

เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวาทเสตานิ สพฺพทา.

๘๒๕.

ตานิ ทฺวาทส เจตานิ, อานาปานสตีปิ จ;

เตรเสว ปเนตานิ, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร.

๘๒๖.

เปตฺวา จตุรารูเป, นตฺถิ กิฺจิ อรูปิสุ;

มนุสฺสโลเก สพฺพานิ, ปวตฺตนฺติ น สํสโย.

๘๒๗.

จตุตฺถํ กสิณํ หิตฺวา, กสิณา อสุภานิ จ;

ทิฏฺเเนว คเหตพฺพา, อิเม เอกูนวีสติ.

๘๒๘.

สติยมฺปิ จ กายมฺหิ, ทิฏฺเน ตจปฺจกํ;

เสสเมตฺถ สุเตเนว, คเหตพฺพนฺติ ทีปิตํ.

๘๒๙.

อานาปานสตี เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา;

วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหติ.

๘๓๐.

สุเตเนว คเหตพฺพา, เสสา อฏฺารสาปิ จ;

อุเปกฺขา อปฺปมฺา จ, อรูปา เจว ปฺจิเม.

๘๓๑.

อาทิโตว คเหตพฺพา, น โหนฺตีติ ปกาสิตา;

ปฺจตึสาวเสสานิ, คเหตพฺพานิ อาทิโต.

๘๓๒.

กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสุ, อากาสกสิณํ วินา;

กสิณา นว โหนฺเต จ, อรูปานํ ตุ ปจฺจยา.

๘๓๓.

ทสาปิ กสิณา โหนฺติ, อภิฺานํ ตุ ปจฺจยา;

ตโย พฺรหฺมวิหาราปิ, จตุกฺกสฺส ภวนฺติ ตุ.

๘๓๔.

เหฏฺิมํ เหฏฺิมารุปฺปํ, อุปรูปริมสฺส หิ;

ตถา จตุตฺถมารุปฺปํ, นิโรธสฺสาติ ทีปิตํ.

๘๓๕.

สพฺพานิ จ ปเนตานิ, จตฺตาลีสวิธานิ ตุ;

วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.

๘๓๖.

กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, อาจริยสฺส สนฺติเก;

วสนฺตสฺส กเถตพฺพํ, อาคตสฺสาคตกฺขเณ.

๘๓๗.

อุคฺคเหตฺวา ปนฺตฺร, คนฺตุกามสฺส ภิกฺขุโน;

นาติสงฺเขปวิตฺถารํ, กเถตพฺพํ ตุ เตนปิ.

๘๓๘.

กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาน, สมฺมฏฺานํ มโนภุโน;

อฏฺารสหิ โทเสหิ, นิจฺจํ ปน วิวชฺชิเต.

๘๓๙.

อนุรูเป วิหารสฺมึ, วิหาตพฺพํ ตุ คามโต;

นาติทูเร นจฺจาสนฺเน, สิเว ปฺจงฺคสํยุเต.

๘๔๐.

ขุทฺทโก ปลิโพโธปิ, ฉินฺทิตพฺโพ ปนตฺถิ เจ;

ทีฆา เกสา นขา โลมา, ฉินฺทิตพฺพา วิภาวินา.

๘๔๑.

จีวรํ รชิตพฺพํ ตํ, กิลิฏฺํ ตุ สเจ สิยา;

สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปจิตพฺโพว สุฏฺุ โส.

๘๔๒.

อจฺฉินฺนปลิโพเธน, ปจฺฉา เตน จ ภิกฺขุนา;

ปวิวิตฺเต ปโนกาเส, วสนฺเตน ยถาสุขํ.

๘๔๓.

วชฺเชตฺวา มตฺติกํ นีลํ, ปีตํ เสตฺจ โลหิตํ;

สณฺหายารุณวณฺณาย, มตฺติกาย มโนรมํ.

๘๔๔.

กตฺตพฺพํ กสิณชฺฌานํ, ปตฺตุกาเมน ธีมตา;

เสนาสเน วิวิตฺตสฺมึ, พหิทฺธา วาปิ ตาทิเส.

๘๔๕.

ปฏิจฺฉนฺเน ปนฏฺาเน, ปพฺภาเร วา คุหนฺตเร;

สํหาริมํ วา กาตพฺพํ, ตํ ตตฺรฏฺกเมว วา.

๘๔๖.

สํหาริมํ กโรนฺเตน, ทณฺฑเกสุ จตูสฺวปิ;

จมฺมํ วา กฏสารํ วา, ทุสฺสปตฺตมฺปิ วา ตถา.

๘๔๗.

พนฺธิตฺวา ตถา กาตพฺพํ, มตฺติกาย ปมาณโต;

ภูมิยํ ปตฺถริตฺวา จ, โอโลเกตพฺพเมว ตํ.

๘๔๘.

ตตฺรฏฺํ ภูมิยํ วฏฺฏํ, อาโกฏิตฺวาน ขาณุเก;

วลฺลีหิ ตํ วินนฺธิตฺวา, กาตพฺพํ กณฺณิกํ สมํ.

๘๔๙.

วิตฺถารโต ปมาเณน, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;

วฏฺฏํ วตฺตติ ตํ กาตุํ, วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตา.

๘๕๐.

เภรีตลสมํ สาธุ, กตฺวา กสิณมณฺฑลํ;

สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านํ, นฺหตฺวา อาคมฺม ปณฺฑิโต.

๘๕๑.

หตฺถปาสปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลา;

ปเทเส ตุ สุปฺตฺเต, อาสนสฺมึ สุอตฺถเต.

๘๕๒.

อุจฺเจ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, วิทตฺถิจตุรงฺคุเล;

อุชุกายํ ปณิธาย, กตฺวา ปริมุขํ สตึ.

๘๕๓.

กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

ปรมํ ปีติปาโมชฺชํ, ชเนตฺวา รตนตฺตเย.

๘๕๔.

‘‘ภาคี อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;

ปวิเวกสุขสฺสา’’ติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตมํ.

๘๕๕.

อากาเรน สเมเนว, อุมฺมีลิตฺวาน โลจนํ;

นิมิตฺตํ คณฺหตา สาธุ, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ.

๘๕๖.

น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โส, ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณํ;

วณฺณํ ปน อมุฺจิตฺวา, อุสฺสทสฺส วเสน หิ.

๘๕๗.

จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมึ, เปตฺเวกคฺคมานโส;

‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, วตฺวา ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.

๘๕๘.

ปถวี เมทนี ภูมิ, วสุธา จ วสุนฺธรา;

เอวํ ปถวินาเมสุ, เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ.

๘๕๙.

อุมฺมีลิตฺวา นิมีลิตฺวา, อาวชฺเชยฺย ปุนปฺปุนํ;

ยาวุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, นุปฺปชฺชติ จ ตาว โส.

๘๖๐.

เอวํ ภาวยโต ตสฺส, ปุน เอกคฺคเจตโส;

ยทา ปน นิมีเลตฺวา, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.

๘๖๑.

ยถา อุมฺมีลิเตกาเล, ตถาปาถํ ตุ ยาติ เจ;

ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ต-มุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.

๘๖๒.

นิมิตฺเต ปน สฺชาเต, ตโต ปภุติ โยคินา;

นิสีทิตพฺพํ โน เจวํ, ตสฺมึ าเน วิชานตา.

๘๖๓.

อตฺตโน วสนฏฺานํ, ปวิสิตฺวาน ธีมตา;

เตน ตตฺถ นิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ยถาสุขํ.

๘๖๔.

ปปฺจปริหารตฺถํ, ปาทานํ ปน โธวเน;

ตสฺเสกตลิกา ทฺเว จ, อิจฺฉิตพฺพา อุปาหนา.

๘๖๕.

สมาธิตรุโณ ตสฺส, อสปฺปาเยน เกนจิ;

สเจ นสฺสติ ตํ านํ, คนฺตฺวาวาทาย ตํ ปน.

๘๖๖.

ปีเ สุขนิสินฺเนน, ภาเวตพฺพํ ปุนปฺปุนํ;

สมนฺนาหริตพฺพฺจ, กเร ตกฺกาหตมฺปิ จ.

๘๖๗.

นิมิตฺตํ ปน ตํ หิตฺวา, จิตฺตํ ธาวติ เจ พหิ;

นิวาเรตฺวา นิมิตฺตสฺมึ, เปตพฺพํ ตุ มานสํ.

๘๖๘.

ยตฺถ ยตฺถ นิสีทิตฺวา, ตมิจฺฉติ ตโปธโน;

ตตฺถ ตตฺถ ทิวารตฺตึ, ตสฺสุปฏฺาติ เจตโส.

๘๖๙.

เอวํ ตสฺส กโรนฺตสฺส, อนุปุพฺเพน โยคิโน;

วิกฺขมฺภนฺติ จ สพฺพานิ, ปฺจ นีวรณานิปิ.

๘๗๐.

สมาธิยติ จิตฺตมฺปิ, อุปจารสมาธินา;

ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, อุปฺปชฺชติ จ โยคิโน.

๘๗๑.

โก ปนายํ วิเสโส หิ, อิมสฺส ปุริมสฺส วา;

ถวิกา นีหตาทาส-มณฺฑลํ วิย มชฺชิตํ.

๘๗๒.

เมฆโต วิย นิกฺขนฺตํ, สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ;

ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, พลากา วิย โตยเท.

๘๗๓.

ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตํ, ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ;

ตโตธิกตรํ สุทฺธํ, หุตฺวาปฏฺาติ ตสฺส ตํ.

๘๗๔.

ตนุสณฺานวนฺตฺจ, วณฺณวนฺตํ น เจว ตํ;

อุปฏฺาการมตฺตํ ตํ, ปฺชํ ภาวนามยํ.

๘๗๕.

ปฏิภาเค สมุปฺปนฺเน, นิมิตฺเต ภาวนามเย;

โหนฺติ วิกฺขมฺภิตาเนว, ปฺจ นีวรณานิปิ.

๘๗๖.

กิเลสา สนฺนิสินฺนาว, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;

จิตฺตํ สมาหิตํเยว, อุปจารสมาธินา.

๘๗๗.

อากาเรหิ ปน ทฺวีหิ, สมาธิยติ มานสํ;

อุปจารกฺขเณ ตสฺส, ปฏิลาเภ สมาธิโน.

๘๗๘.

นีวารณปฺปหาเนน, อุปจารกฺขเณ ตถา;

องฺคานํ ปาตุภาเวน, ปฏิลาภกฺขเณ ปน.

๘๗๙.

ทฺวินฺนํ ปน สมาธีนํ, กึ นานากรณํ ปน;

องฺคานิ ถามชาตานิ, อุปจารกฺขเณน จ.

๘๘๐.

อปฺปนาย ปนงฺคานิ, ถามชาตานิ ชายเร;

ตสฺมา ตํ อปฺปนาจิตฺตํ, ทิวสมฺปิ ปวตฺตติ.

๘๘๑.

ปลฺลงฺเกน จ เตเนว, วฑฺเฒตฺวา ตํ นิมิตฺตกํ;

อปฺปนํ อธิคนฺตุํ โส, สกฺโกติ ยทิ สุนฺทรํ.

๘๘๒.

โน เจ สกฺโกติ โส เตน,

ตํ นิมิตฺตํ ตุ โยคินา;

จกฺกวตฺติย คพฺโภว,

รตนํ วิย ทุลฺลภํ.

๘๘๓.

สตตํ อปฺปมตฺเตน, รกฺขิตพฺพํ สตีมตา;

นิมิตฺตํ รกฺขโต ลทฺธํ, ปริหานิ น วิชฺชติ.

๘๘๔.

อารกฺขเณ อสนฺตมฺหิ, ลทฺธํ ลทฺธํ วินสฺสติ;

รกฺขิตพฺพํ หิ ตสฺมา ตํ, ตตฺรายํ รกฺขณาวิธิ.

๘๘๕.

อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;

อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.

๘๘๖.

สปฺปาเย สตฺต เสเวยฺย, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;

น จิเรเนว กาเลน, โหติ ภิกฺขุสฺส อปฺปนา.

๘๘๗.

ยสฺสปฺปนา น โหเตว, เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต;

อปฺปนาย จ โกสลฺลํ, สมฺมา สมฺปาทเย พุโธ.

๘๘๘.

อปฺปนาย หิ โกสลฺล-มิทํ ทสวิธํ อิธ;

คนฺถวิตฺถารภีเตน, มยา วิสฺสชฺชิตนฺติ จ.

๘๘๙.

เอวฺหิ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ ปน;

ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, อปฺปนา สมฺปวตฺตติ.

๘๙๐.

เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;

ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโต.

๘๙๑.

จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ, ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;

สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํ.

๘๙๒.

อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;

อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเย.

๘๙๓.

ลีนตุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน มานสํ;

ปฏิภาคนิมิตฺตาภิ-มุขํ ตํ ปฏิปาทเย.

๘๙๔.

เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, ปฏิปาทยโต ปน;

อิทาเนวปฺปนา ตสฺส, สา สมิชฺฌิสฺสตีติ จ.

๘๙๕.

ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๘๙๖.

ชายเตวชฺชนํ จิตฺตํ, ตตฺเรวารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๘๙๗.

อวสาเน ปเนกํ ตุ, รูปาวจริกํ ภเว;

ตกฺกาทโย ปนฺเหิ, ภวนฺติ พลวตฺตรา.

๘๙๘.

อปฺปนาเจตโส ตานิ, ปริกมฺโมปจารโต;

วุจฺจนฺติ ปริกมฺมานิ, อุปจารานิ จาติปิ.

๘๙๙.

อปฺปนายานุโลมตฺตา, อนุโลมานิ เอว จ;

ยํ ตํ สพฺพนฺติมํ เอตฺถ, โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.

๙๐๐.

คหิตาคหเณเนตฺถ, ปริกมฺมปฺปนาทิกํ;

ทุติยํ อุปจารํ ตํ, ตติยํ อนุโลมกํ.

๙๐๑.

จตุตฺถํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, ปฺจมํ อปฺปนามโน;

ปมํ อุปจารํ วา, ทุติยํ อนุโลมกํ.

๙๐๒.

ตติยํ โคตฺรภุ ทิฏฺํ, จตุตฺถํ อปฺปนามโน;

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ, อปฺเปติ น ตโต ปรํ.

๙๐๓.

ฉฏฺเ วา สตฺตเม วาปิ, อปฺปนา เนว ชายติ;

อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺส, ชวนํ ปติ ตาวเท.

๙๐๔.

ปุริเมหาเสวนํ ลทฺธา, ฉฏฺํ วา สตฺตมมฺปิ วา;

อปฺเปตีติ ปเนตฺถาห, โคทตฺโต อาภิธมฺมิโก.

๙๐๕.

ธาวนฺโต หิ ยถา โกจิ,

นโร ฉินฺนตฏามุโข;

าตุกาโม ปริยนฺเต,

าตุํ สกฺโกติ เนว โส.

๙๐๖.

เอวเมว ปนจฺฉฏฺเ, สตฺตเม วาปิ มานโส;

น สกฺโกตีติ อปฺเปตุํ, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.

๙๐๗.

เอกจิตฺตกฺขณาเยว, โหตายํ อปฺปนา ปน;

ตโต ภวงฺคปาโตว, โหตีติ ปริทีปิตํ.

๙๐๘.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ;

อาวชฺชนํ ตโต ฌาน-ปจฺจเวกฺขณมานสํ.

๙๐๙.

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ อุทฺธโต;

กุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปหีนา ปฺจิเม ปน.

๙๑๐.

วิตกฺเกน วิจาเรน, ปีติยา จ สุเขน จ;

เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ อิทํ.

๙๑๑.

นานาวิสยลุทฺธสฺส, กามจฺฉนฺทวสา ปน;

อิโต จิโต ภมนฺตสฺส, วเน มกฺกฏโก วิย.

๙๑๒.

เอกสฺมึ วิสเยเยว, สมาธาเนว เจตโส;

‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วุจฺจติ.

๙๑๓.

ปาโมชฺชภาวโต เจว, สีตลตฺตา สภาวโต;

‘‘พฺยาปาทสฺส ตโต ปีติ, ปฏิปกฺขา’’ติ ภาสิตา.

๙๑๔.

สวิปฺผาริกภาเวน, เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโต;

‘‘วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, ปฏิปกฺโข’’ติ วณฺณิโต.

๙๑๕.

อวูปสนฺตภาวสฺส, สยฺเจวาติสนฺตโต;

‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ-ทฺวยสฺส ปฏิปกฺขกํ’’.

๙๑๖.

มติยา อนุรูปตฺตา, ‘‘อนุมชฺชนลกฺขโณ;

วิจาโร วิจิกิจฺฉาย, ปฏิปกฺโข’’ติ ทีปิโต.

๙๑๗.

ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ตํ, ฌานํ ปฺจงฺคสํยุตํ;

สิวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ.

๙๑๘.

เอวฺจาธิคตํ โหติ, ปมํ เตน โยคินา;

สุจิรฏฺิติกาเมน, ตสฺส ฌานสฺส สพฺพโส.

๙๑๙.

ตํ สมาปชฺชิตพฺพํ ตุ, วิโสเธตฺวาน ปาปเก;

ตํ สมาปชฺชโต ตสฺส, สุจิรฏฺิติกํ ภเว.

๙๒๐.

จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา;

ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตํ, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ.

๙๒๑.

วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเว จ, อุปจารฺจ อปฺปนา;

อุปจารมฺปิ วา ปตฺวา, วฑฺเฒตุํ ตฺจ วตฺตติ.

๙๒๒.

อปฺปนํ ปน ปตฺวา วา, ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม;

กสิตพฺพํ ยถาานํ, ปริจฺฉินฺทติ กสฺสโก.

๙๒๓.

โยคินา เอวเมวมฺปิ, องฺคุลทฺวงฺคุลาทินา;

ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถิจฺฉกํ.

๙๒๔.

ปตฺเตปิ ปเม ฌาเน, อากาเรหิปิ ปฺจหิ;

สุจิณฺณวสินา เตน, ภวิตพฺพํ ตปสฺสินา.

๙๒๕.

อาวชฺชนํ สมาปตฺติ, อธิฏฺาเนสุ ตีสุ จ;

วุฏฺานปจฺจเวกฺขาสุ, วสิตา ปฺจ ภาสิตา.

๙๒๖.

อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺิตฺวา, สมาปชฺช ปุนปฺปุนํ;

วุฏฺิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วสิตา ปฺจ สาธเย.

๙๒๗.

ปเม อวสิปตฺเต, ทุติยํ โย ปนิจฺฉติ;

อุภโต ภฏฺโภเว โยคี, ปมา ทุติยาปิ จ.

๙๒๘.

กามสฺสหคตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;

ปมาทโยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ หานภาคิยํ.

๙๒๙.

สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา;

มนฺทสฺส โยคิโน ฌานํ, โหติ ตํ ิติภาคิยํ.

๙๓๐.

อตกฺกสหิตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;

อปฺปมตฺตสฺส ตํ ฌานํ, วิเสสภาคิยํ สิยา.

๙๓๑.

นิพฺพิทาสํยุตา สฺา, มนกฺการา จรนฺติ เจ;

นิพฺเพธภาคิยํ ฌานํ, โหตีติ ปริทีปิตํ.

๙๓๒.

ตสฺมา ปฺจสุ เอเตสุ, สุจิณฺณวสินา ปน;

ปมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย วิธินา ตโต.

๙๓๓.

ยสฺมา อยํ สมาปตฺติ, อาสนฺนากุสลาริกา;

ถูลตฺตา ตกฺกจารานํ, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.

๙๓๔.

อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ปเม ปน โยคินา;

ทุติยํ สนฺตโต ฌานํ, จินฺตยิตฺวาน ธีมตา.

๙๓๕.

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ปเม ปุน;

ทุติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.

๙๓๖.

อถสฺส ปมชฺฌานา, วุฏฺาย วิธินา ยทา;

สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.

๙๓๗.

ถูลโต ตกฺกจารา หิ, อุปติฏฺนฺติ โยคิโน;

เสสมงฺคตฺตยํ ตสฺส, สนฺตเมโวปติฏฺติ.

๙๓๘.

ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;

สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.

๙๓๙.

‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;

อิทานิ ทุติยชฺฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๙๔๐.

ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๙๔๑.

ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๙๔๒.

อวสาเน ปเนกมฺปิ, เตสํ ชวนเจตสํ;

รูปาวจริกํ โหติ, ทุติยชฺฌานมานสํ.

๙๔๓.

สมฺปสาทนมชฺฌตฺตํ, ปีติยา จ สุเขน จ;

เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ฌานํ โหติ ติวงฺคิกํ.

๙๔๔.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;

เอวํ ทุวงฺคหีนํ ตุ, ตีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.

๙๔๕.

ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;

ทุติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.

๙๔๖.

ทุติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติเยปิ สตีมตา.

๙๔๗.

ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ทุติยา ปุน;

อาสนฺนตกฺกจาราริ, สมาปตฺติ อยํ อิติ.

๙๔๘.

ปีติยา ปิยโต ตสฺส, เจตโส อุปฺปิลาปนํ;

ปีติยา ปน ถูลตฺตา, ตโตยํ องฺคทุพฺพลา.

๙๔๙.

ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา, ตติเย สนฺตโต ปน;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ทุติเย ปุน.

๙๕๐.

ตติยาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม;

อถสฺส ทุติยชฺฌานา, วุฏฺาย จ ยทา ปน.

๙๕๑.

สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต;

ถูลโต ปีตุปฏฺาติ, สุขาทิ สนฺตโต ปน.

๙๕๒.

ถูลงฺคานํ ปหานาย, ตทา ตสฺส จ โยคิโน;

สนฺตงฺคปฏิลาภาย, นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จ.

๙๕๓.

‘‘ปถวี ปถวิ’’จฺเจวํ, กโรโต มนสา ปุน;

อิทานิ ตติยํ ฌาน-มุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๙๕๔.

ภวงฺคํ มนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ปน;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๙๕๕.

ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๙๕๖.

อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;

รูปาวจริกํ โหติ, ตติยชฺฌานมานสํ.

๙๕๗.

สติยา สมฺปชฺเน, สมฺปนฺนํ ตุ สุเขน จ;

เอกคฺคตาย สํยุตฺตํ, ทุวงฺคํ ตติยํ มตํ.

๙๕๘.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ สมุปลกฺขเย;

เอวเมกงฺคหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ สํยุตํ.

๙๕๙.

ฌานํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;

ตติยาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.

๙๖๐.

ตติยาธิคเต ฌาเน, อากาเรหิ จ ปฺจหิ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตสฺมึ ปน สตีมตา.

๙๖๑.

ตสฺมา ปคุณโต ฌานา, วุฏฺาย ตติยา ปุน;

อาสนฺนปีติโทสา หิ, สมาปตฺติ อยนฺติ จ.

๙๖๒.

ยเทวเจตฺถ อาโภโค, สุขมิจฺเจว เจตโส;

เอวํ สุขสฺส ถูลตฺตา, โหตายํ องฺคทุพฺพลา.

๙๖๓.

อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;

จตุตฺถํ สนฺตโต ทิสฺวา, เจตสา ปน โยคินา.

๙๖๔.

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ฌานสฺมึ ตติเย ปุน;

จตุตฺถาธิคมตฺถาย, กาตพฺโพ ภาวนกฺกโม.

๙๖๕.

อถสฺส ตติยชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ยทา ปน;

สตสฺส สมฺปชานสฺส, ฌานงฺคํ ปจฺจเวกฺขโต.

๙๖๖.

ถูลโต ตสฺสุปฏฺาติ, สุขํ ตํ มานสํ ตโต;

อุเปกฺขา สนฺตโต ตสฺส, จิตฺตสฺเสกคฺคตาปิ จ.

๙๖๗.

ถูลงฺคสฺส ปหานาย, สนฺตงฺคสฺสูปลทฺธิยา;

ตเทว จ นิมิตฺตฺหิ, ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ จ.

๙๖๘.

กโรโต มนสา เอว, ปุนปฺปุนฺจ โยคิโน;

จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๙๖๙.

ภวงฺคํ ปนุปจฺฉิชฺช, ปถวีกสิณํ ตถา;

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, มโนทฺวารมฺหิ โยคิโน.

๙๗๐.

ชายตาวชฺชนํ จิตฺตํ, ตสฺมึ อารมฺมเณ ตโต;

ชวนานิ จ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๙๗๑.

อวสาเน ปเนกํ ตุ, เตสํ ชวนเจตสํ;

รูปาวจริกํ โหติ, จตุตฺถชฺฌานมานสํ.

๙๗๒.

เอกงฺควิปฺปหีนํ ตุ, ทฺวีหิ องฺเคหิ โยคโต;

จตุตฺถํ ปนิทํ ฌานํ, ทุวงฺคนฺติ ปวุจฺจติ.

๙๗๓.

เอวํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสํยุตํ;

จตุตฺถาธิคตํ โหติ, ภิกฺขุนา ภาวนามยํ.

๙๗๔.

ยสฺมา สุขมุเปกฺขาย, น โหตาเสวนํ ปน;

อุเปกฺขาสหคตาเนว, ชวนานิ ชวนฺติ จ.

๙๗๕.

อุเปกฺขาสหคตํ ตสฺมา, จตุตฺถํ สมุทีริตํ;

อยเมตฺถ วิเสโส หิ, เสสํ วุตฺตนยํ ปน.

๙๗๖.

ยํ จตุกฺกนเย ฌานํ, ทุติยํ ตํ ทฺวิธา ปน;

กตฺวาน ปฺจกนเย, ทุติยํ ตติยํ กตํ.

๙๗๗.

ตติยํ ตํ จตุตฺถฺจ, จตุตฺถํ ปฺจมํ อิธ;

ปมํ ปมํเยว, อยเมตฺถ วิเสสตา.

๙๗๘.

เอวเมตฺตาวตา วุตฺตา, นาติสงฺเขปโต มยา;

นาติวิตฺถารโต จายํ, รูปาวจรภาวนา.

๙๗๙.

สุมธุรวรตรวจโน, กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ;

อตินิสิตวิสทพุทฺธิ-ปสาทชน เวทนีโยยํ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส

นาม จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท

อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส

๙๘๐.

รูปารูปมตีเตน, รูปารูปาทิเวทินา;

ยานิ จารูปปุฺานิ, สรูเปนีริตานิ ตุ.

๙๘๑.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;

โยคาวจรภิกฺขูนํ, หิตตฺถาย สมาสโต.

๙๘๒.

‘‘รูเป โข วิชฺชมานสฺมึ, ทณฺฑาทานาทโย สิยุํ;

อเนกาปิ ปนาพาธา, จกฺขุโรคาทโย’’อิติ.

๙๘๓.

รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา, รูเป นิพฺพินฺทมานโส;

ตสฺสาติกฺกมนตฺถาย, อรูปํ ปฏิปชฺชติ.

๙๘๔.

ตมฺหา กสิณรูปาปิ, โส นิพฺพิชฺช วิสารโท;

อปกฺกมิตุกาโม จ, สูกราภิหโตว สา.

๙๘๕.

จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมึ, หุตฺวา จิณฺณวสี วสี;

จตุตฺถชฺฌานโต ธีมา, วุฏฺาย วิธินา ปุน.

๙๘๖.

กโรติ ปนิทํ จิตฺตํ, รูปมารมฺมณํ ยโต;

อาสนฺนโสมนสฺสฺจ, ถูลสนฺตวิโมกฺขโต.

๙๘๗.

อิติ อาทีนวํ ทิสฺวา, จตุตฺเถ ตตฺถ สพฺพโส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ปมารุปฺปฺจ สนฺตโต.

๙๘๘.

จกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺตกํ วา ปนิจฺฉติ;

ตตฺตกํ ปตฺถริตฺวาน, ผุฏฺโกาสฺจ เตน ตํ.

๙๘๙.

อากาโส อิติ วานนฺโต,

อากาโส อิติ วา ปุน;

มนสา หิ กโรนฺโตว,

อุคฺฆาเฏติ ปวุจฺจติ.

๙๙๐.

อุคฺฆาเฏนฺโต หิ กสิณํ, น สํเวลฺเลติ ตํ ปน;

น จุทฺธรติ โส โยคี, ปูวํ วิย กปาลโต.

๙๙๑.

เกวลํ ปน ตํ เนว, อาวชฺชติ น เปกฺขติ;

นาวชฺชนฺโต นเปกฺขนฺโต, อุคฺฆาเฏติ หิ นามโส.

๙๙๒.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, นิมิตฺตํ ปน ตํว โส;

อากาโส อิติ จิตฺเตน, อาวชฺชติ ปุนปฺปุนํ.

๙๙๓.

อาวชฺชโต หิ ตสฺเสวํ,

กโรโต ตกฺกาหตมฺปิ จ;

ปฺจ นีวรณา ตสฺส,

วิกฺขมฺภนฺติ หิ สพฺพโส.

๙๙๔.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

กโรโต ปน ตสฺเสว, สนฺตจิตฺตสฺส โยคิโน.

๙๙๕.

ตตฺรากาเส ปนาปฺเปติ, ปมารุปฺปมานสํ;

อิธาปิ ปุริเม ภาเค, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.

๙๙๖.

ชวนานิ อุเปกฺขาย, สมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ หิ;

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, โหติ อารุปฺปมานสํ.

๙๙๗.

ปุน ภาเวตุกาเมน, ทุติยารุปฺปมานสํ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ปมารุปฺปมานเส.

๙๙๘.

อาสนฺนรูปาวจร-ชฺฌานปจฺจตฺถิกนฺติ จ;

ทุติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.

๙๙๙.

เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ปมารุปฺปมานเส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ทุติยํ สนฺตโต ปน.

๑๐๐๐.

ตมากาสํ ผริตฺวาน, ปวตฺตมานสํ ปน;

ตฺจ วิฺาณมิจฺเจวํ, กตฺตพฺพํ มนสา พหุํ.

๑๐๐๑.

อาวชฺชนฺจ กตฺตพฺพํ, ตถา ตกฺกาหตมฺปิ จ;

‘‘อนนฺต’’นฺติ ‘‘อนนฺต’’นฺติ, กาตพฺพํ มนสา นิธ.

๑๐๐๒.

ตสฺมึ ปน นิมิตฺตสฺมึ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;

อุปจาเรน ตํ จิตฺตํ, สมาธิยติ โยคิโน.

๑๐๐๓.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.

๑๐๐๔.

อากาสํ ผุสวิฺาเณ, ทุติยารุปฺปมานสํ;

อปฺเปติ อปฺปนา ยสฺมึ, นโย วุตฺตนโยว โส.

๑๐๐๕.

อากาโสยมนนฺโตติ, เอวมากาสเมว ตํ;

ผริตฺวา ปวตฺตวิฺาณํ, ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุจฺจติ.

๑๐๐๖.

มนกฺการวเสนาปิ, อนนฺตํ ปริทีปิตํ;

‘‘วิฺาณานนฺต’’มิจฺเจว, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยา.

๑๐๐๗.

อถ ภาเวตุกาเมน, ตติยารุปฺปมานสํ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส.

๑๐๐๘.

อาสนฺนปมารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;

ตติยารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.

๑๐๐๙.

เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ทุติยารุปฺปมานเส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ตติยํ สนฺตโต ปน.

๑๐๑๐.

เอวํ มนสิ กตฺวาน, กาตพฺโพ มนสา ปุน;

ปมารุปฺปวิฺาณา-ภาโว ตสฺเสว สุฺโต.

๑๐๑๑.

ตํ ปนากาสวิฺาณํ, อกตฺวา มนสา ปุน;

‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วาเตน, ‘‘สุฺํ สุฺ’’นฺติ วา ตโต.

๑๐๑๒.

อาวชฺชิตพฺพเมวฺหิ, กตฺตพฺพํ มนสาปิ จ;

ตกฺกาหตฺจ กาตพฺพํ, ปุนปฺปุนํว ธีมตา.

๑๐๑๓.

ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;

สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.

๑๐๑๔.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.

๑๐๑๕.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ผริตฺวาน สมนฺตโต;

วิฺาณสฺส ปวตฺตสฺส, นตฺถิภาเว อภาวเก.

๑๐๑๖.

ตติยารุปฺปวิฺาณํ,

ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน;

อปฺปนาย นโยเปตฺถ,

โหติ วุตฺตนโยว โส.

๑๐๑๗.

อากาสคตวิฺาณํ, ทุติยารุปฺปจกฺขุนา;

ปสฺสนฺโต วิหริตฺวาน, ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา.

๑๐๑๘.

ปริกมฺมมนกฺกาเร, ตสฺมึ อนฺตรหิเต ปน;

ตสฺสาปคมมตฺตํว, ปสฺสนฺโต วสตี จ โส.

๑๐๑๙.

สนฺนิปาตํ ยถา โกจิ, ทิสฺวา สงฺฆสฺส กตฺถจิ;

คเต สงฺเฆ ตุ ตํ านํ, สุฺเมวานุปสฺสติ.

๑๐๒๐.

ปุน ภาเวตุกาเมน, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;

สุจิณฺณวสินา หุตฺวา, ตติยารุปฺปมานเส.

๑๐๒๑.

อาสนฺนทุติยารุปฺป-จิตฺตปจฺจตฺถิกนฺติ จ;

จตุตฺถารุปฺปจิตฺตํว, น จ สนฺตมิทนฺติ จ.

๑๐๒๒.

เอวมาทีนวํ ทิสฺวา, ตติยารุปฺปมานเส;

นิกนฺตึ ปริยาทาย, จตุตฺถํ สนฺตโต ปน.

๑๐๒๓.

เอวํ มนสิ กตฺวาน, ปุน ตตฺเถว ธีมตา;

อภาวารมฺมณํ กตฺวา, สมฺปวตฺตมิทํ มโน.

๑๐๒๔.

‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’-มิจฺเจวํ ตํ ปุนปฺปุนํ;

โหติ อาวชฺชิตพฺพฺจ, กาตพฺพํ มนสาปิ จ.

๑๐๒๕.

ตสฺมึ นิมิตฺเต ตสฺเสวํ, วิจาเรนฺตสฺส มานสํ;

สติ ติฏฺติ ภิยฺโยปิ, สมาธิยติ มานสํ.

๑๐๒๖.

อาเสวติ จ ภาเวติ, ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ;

ตสฺส เจวํ กโรนฺตสฺส, สติสมฺปนฺนเจตโส.

๑๐๒๗.

ตติยารุปฺปสงฺขาต-ขนฺเธสุ จ จตูสุปิ;

จตุตฺถารุปฺปวิฺาณํ, ตํ ปนาปฺเปติ โยคิโน.

๑๐๒๘.

อปฺปนาย นโยเปตฺถ, เหฏฺา วุตฺตนยูปโม;

อปิเจตฺถ วิเสโสยํ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๑๐๒๙.

‘‘อโห สนฺตา วตาย’’นฺติ, สมาปตฺติ ปทิสฺสติ;

ยา ปนาภาวมตฺตมฺปิ, กตฺวา สฺสติ โคจรํ.

๑๐๓๐.

สนฺตารมฺมณตาเยว, ‘‘สนฺตาย’’นฺติ วิปสฺสติ;

สนฺตโต เจ มนกฺกาโร, กถฺจ สมติกฺกโม.

๑๐๓๑.

อนาปชฺชิตุกามตฺตา, โหเตว สมติกฺกโม;

‘‘สมาปชฺชามหเมต’’-มิจฺจาโภโค น วิชฺชติ.

๑๐๓๒.

สนฺตโต ตํ กโรนฺโต หิ, มนสา สุขุมํ ปรํ;

อสฺํ ปน ทุพฺพลฺยํ, ปาปุณาติ มหคฺคตํ.

๑๐๓๓.

เนวสฺี จ นาสฺี,

ยาย สฺาย โหติ โส;

เกวลํ ตุ สฺาว,

เอทิสี อถ โข ปน.

๑๐๓๔.

เอวเมว ภวนฺเตตฺถ, สุขุมา เวทนาทโย;

ปตฺตมกฺขนเตเลน, มคฺคสฺมึ อุทเกน จ.

๑๐๓๕.

สาเวตพฺโพ อยํ อตฺโถ, จตุตฺถารุปฺปโพธเน;

ปฏุสฺาย กิจฺจสฺส, เนวกฺกรณโต อยํ.

๑๐๓๖.

‘‘เนวสฺา’’ติ นิทฺทิฏฺา, จตุตฺถารุปฺปสมฺภวา;

ปฏุสฺาย กิจฺจํ สา, กาตุํ สกฺโกติ เนว จ.

๑๐๓๗.

ยถา ทหนกิจฺจํ ตุ, เตโชธาตุ สุโขทเก;

สา สงฺขาราวเสสตฺตา, สุขุมตฺเตน วิชฺชติ;

ตสฺมา ปน จ สา สฺา, ‘‘นาสฺา’’ติ ปวุจฺจติ.

๑๐๓๘.

เอตา หิ รูปมากาสํ,

วิฺาณํ ตทภาวกํ;

อติกฺกมิตฺวา กมโต,

จตสฺโส โหนฺติ อาห จ.

๑๐๓๙.

‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน.

๑๐๔๐.

สุปณีตตรา โหนฺติ,

ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธ;

อุปมา ตตฺถ วิฺเยฺยา,

ปาสาทตลสาฏิกา’’ติ.

๑๐๔๑.

สงฺเขเปน มยารุปฺป-สมาปตฺตินโย อยํ;

ทสฺสิโต ทสฺสิโต สุทฺธ-ทสฺสินา ปิยทสฺสินา.

๑๐๔๒.

รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ,

ชานาติมํ สารตรํ โย ปน ภิกฺขุ;

รูปารูปชฺฌานสมาปตฺตีสุ ทกฺโข,

รูปารูปํ ยาติ ภวํ โส อภิภุยฺย.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทโส นาม

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.

๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท

อภิฺานิทฺเทโส

๑๐๔๓.

อิโต ปรํ กริสฺสามิ, ปฺาสุทฺธิกรํ ปรํ;

ปฺจนฺนมฺปิ อภิฺานํ, มุขมตฺตนิทสฺสนํ.

๑๐๔๔.

รูปารูปสมาปตฺตี,

นิพฺพตฺเตตฺวา ปนฏฺปิ;

โลกิกาปิ อภิฺาโย,

ภาเวตพฺพา วิภาวินา.

๑๐๔๕.

จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, สุจิณฺณวสินา สตา;

อนุโยคมภิฺาสุ, กาตุํ วตฺตติ โยคิโน.

๑๐๔๖.

อภิฺา นาม ภิกฺขูนํ, สาภิฺานํ อนุตฺตโร;

อลงฺกาโร หิ ตาณนฺติ, สตฺถนฺติ จ ปวุจฺจติ.

๑๐๔๗.

นิพฺพตฺติตาสฺวภิฺาสุ, โยคาวจรภิกฺขุนา;

สมาธิภาวนา หิสฺส, ตทา นิฏฺงฺคตา สิยา.

๑๐๔๘.

ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานิ, อิทฺธิจิตฺตวิชานนํ;

ปุพฺเพนิวาสาณนฺติ, ปฺจาภิฺา อิมา สิยุํ.

๑๐๔๙.

กสิณานุโลมตาทีหิ, จตุทฺทสนเยหิ จ;

ทเมตพฺพมภิฺาโย, ปตฺตุกาเมน มานสํ.

๑๐๕๐.

ทนฺเต สมาหิเต สุทฺเธ, ปริโยทาเต อนงฺคเณ;

นุปกฺเลเส มุทุภูเต, กมฺมนีเย ิตาจเล.

๑๐๕๑.

อิติ อฏฺงฺคสมฺปนฺเน, จิตฺเต อิทฺธิวิธาย จ;

อภินีหรติ เจ จิตฺตํ, สิชฺฌติทฺธิวิกุพฺพนํ.

๑๐๕๒.

อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน;

วุฏฺาย หิ สตํ วาปิ, สหสฺสํ วา ยทิจฺฉติ.

๑๐๕๓.

‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’-จฺเจวํ กตฺวาน มานสํ;

อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปน.

๑๐๕๔.

วุฏฺาย ปุนธิฏฺาติ,

สหาธิฏฺานเจตสา;

สตํ โหติ หิ โส โยคี,

สหสฺสาทีสฺวยํ นโย.

๑๐๕๕.

ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตุ, นิมิตฺตารมฺมณํ สิยา;

ปริกมฺมมนาเนตฺถ, สตารมฺมณิกานิ ตุ.

๑๐๕๖.

ตทาธิฏฺานจิตฺตมฺปิ, สตารมฺมณเมว ตํ;

ปุพฺเพ วุตฺตปฺปนาจิตฺตํ, วิย โคตฺรภุนนฺตรํ.

๑๐๕๗.

ตเมกํ ชายเต ตตฺถ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มโน;

ปริกมฺมวิเสโสว, เสสํ ปุพฺพสมํ อิธ.

อิทฺธิวิธาณํ.

๑๐๕๘.

ทิพฺพโสตมิทํ ตตฺถ, ภาเวตพฺพํ กถํ สิยา;

อภิฺาปาทกชฺฌานํ, สมาปชฺช ตโต ปุน.

๑๐๕๙.

วุฏฺาย ปริกมฺเมน, กามาวจรเจตสา;

สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพว, มหนฺโต สุขุโมปิ จ.

๑๐๖๐.

ตสฺเสวํ ปน สทฺทสฺส, นิมิตฺตํ มนสิ กุพฺพโต;

ทิพฺพโสตมิทานิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตํ อิติ.

๑๐๖๑.

สทฺเทสฺวฺตรํ สทฺทํ, กตฺวา อารมฺมณํ ตโต;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตุ, มโนทฺวาราวชฺชเน ปุน.

๑๐๖๒.

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา;

ปุริมาเนตฺถ จิตฺเตสุ, ตีณิ จตฺตาริ วา ปน.

๑๐๖๓.

ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุนามกา;

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาปิ, อปฺปนาจิตฺตมีริตํ.

๑๐๖๔.

สหชาตํ ตุ ยํ าณํ, อปฺปนามานเสน หิ;

ตํ าณํ ทิพฺพโสตนฺติ, วทนฺติ สุตโกวิทา.

๑๐๖๕.

ถามชาตํ กโรนฺเตน, ตํ าณํ เตน โยคินา;

‘‘เอตฺถนฺตรคตํ สทฺทํ, สุณามี’’ติ จ เจตสา.

๑๐๖๖.

องฺคุลํ ทฺวงฺคุลํ ภิยฺโย,

วิทตฺถิ รตนํ ตถา;

คาโม เทโส ตโต ยาว,

จกฺกวาฬา ตโต ปรํ.

๑๐๖๗.

อิจฺเจวํ ตุ ปริจฺฉิชฺช, วฑฺเฒตพฺพํ ยถากฺกมํ;

เอโส อธิคตาภิฺโ, ปาทการมฺมเณน ตุ.

๑๐๖๘.

ผุฏฺโกาสคเต สทฺเท, สพฺเพ ปน สุณาติ โส;

สุณนฺโต ปาฏิเยกฺกมฺปิ, สลฺลกฺเขตุํ ปโหติ โส.

ทิพฺพโสตาณํ.

๑๐๖๙.

กถํ ปนุปฺปาเทตพฺพํ, เจโตปริยมานสํ;

ทิพฺพจกฺขุวเสเนว, อิทํ าณํ ปนิชฺฌติ.

๑๐๗๐.

อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา, ตสฺมา ทิพฺเพน จกฺขุนา;

หทยํ ปน นิสฺสาย, วตฺตมานํ ตุ โลหิตํ.

๑๐๗๑.

ทิสฺวา ปรสฺส วิฺเยฺยํ,

โหติ จิตฺตํ ตุ ภิกฺขุนา;

โสมนสฺสยุเต จิตฺเต,

โลหิตํ โลหิตํ สิยา.

๑๐๗๒.

โทมนสฺสยุเต จิตฺเต, วตฺตมาเน ตุ กาฬกํ;

อุเปกฺขาสหิเต จิตฺเต, ติลเตลูปมํ สิยา.

๑๐๗๓.

ตสฺมา ปรสฺส สตฺตสฺส, ทิสฺวา หทยโลหิตํ;

เจโตปริยาณํ ตํ, กาตพฺพํ ถามตํ คตํ.

๑๐๗๔.

เอวํ ถามคเต ตสฺมึ, ยถานุกฺกมโต ปน;

จิตฺตเมว วิชานาติ, วินา โลหิตทสฺสนํ.

๑๐๗๕.

กามาวจรจิตฺตฺจ, รูปารูเปสุ มานสํ;

สพฺพเมว วิชานาติ, สราคาทิปฺปเภทกํ.

เจโตปริยาณํ.

๑๐๗๖.

ปุพฺเพนิวาสาเณน, กตฺตพฺพา ตทนุสฺสติ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนา;

ฌานานิ ปน จตฺตาริ, สมาปชฺชานุปุพฺพโต.

๑๐๗๗.

อภิฺาปาทกชฺฌานา, วุฏฺาย หิ ตโต ปุน;

ภิกฺขุนา วชฺชิตพฺพาว, นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมา.

๑๐๗๘.

ตโต ปภุติ สพฺพมฺปิ, ปฏิโลมกฺกมา ปน;

สพฺพมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ทิวเส รตฺติยํ กตํ.

๑๐๗๙.

ปฏิโลมกฺกเมเนว, ทุติเย ตติเยปิ จ;

ทิวเส ปกฺขมาเสสุ, ตถา สํวจฺฉเรสุปิ.

๑๐๘๐.

ยาว อสฺมึ ภเว สนฺธิ, ตาว เตน จ ภิกฺขุนา;

กตมาวชฺชิตพฺพํ ตํ, ปุริมสฺมึ ภเวปิ จ.

๑๐๘๑.

จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ, นามรูปฺจ สาธุกํ;

เอวมาวชฺชิเต ตสฺมึ, นามรูเป ยทา ปน.

๑๐๘๒.

ตเทวารมฺมณํ กตฺวา, นามรูปํ จุติกฺขเณ;

มโนทฺวาเร มนกฺกาโร, อุปฺปชฺชติ ตทา ปน.

๑๐๘๓.

อาวชฺชเน นิรุทฺธสฺมึ, ตเทวารมฺมณํ ปน;

กตฺวา ชวนจิตฺตานิ, โหนฺติ จตฺตาริ ปฺจ วา;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.

๑๐๘๔.

ปริกมฺมาทินามานิ, ปุริมานิ ภวนฺติ ตุ;

ปจฺฉิมํ อปฺปนาจิตฺตํ, รูปาวจริกํ ภเว.

๑๐๘๕.

เตน จิตฺเตน ยํ าณํ, สํยุตฺตํ เตน ยา ปน;

สํยุตฺตา สติ สา ปุพฺเพ-นิวาสานุสฺสตีริตา.

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.

๑๐๘๖.

รูปํ ปสฺสิตุกาเมน, ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา;

กสิณารมฺมณํ ฌานํ, อภิฺาปาทกํ ปน.

๑๐๘๗.

อภินีหารกฺขมํ กตฺวา, เตโชกสิณเมว วา;

โอทาตกสิณํ วาปิ, อาโลกกสิณมฺปิ วา.

๑๐๘๘.

อิเมสุ กตปุฺเหิ, กสิเณสุ จ ตีสุปิ;

อาโลกกสิณํ เอตฺถ, เสฏฺนฺติ ปริทีปิตํ.

๑๐๘๙.

ตสฺมา ตมิตรํ วาปิ, อุปฺปาเทตฺวา ยถากฺกมํ;

อุปจารภูมิยํเยว, ตฺวา ตํ ปน ปณฺฑิโต.

๑๐๙๐.

วฑฺเฒตฺวาน เปตพฺพํ, น อุปฺปาเทยฺย อปฺปนํ;

อุปฺปาเทติ สเจ โหติ, ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํ.

๑๐๙๑.

ฌานสฺส วฑฺฒิตสฺสนฺโต-คตํ รูปํ ตุ โยคินา;

ปสฺสิตพฺพํ ภเว รูปํ, ปสฺสโต ปน ตสฺส ตํ.

๑๐๙๒.

ปริกมฺมสฺส วาโร หิ, อติกฺกมติ ตาวเท;

อาโลโกปิ ตโต ตสฺส, ขิปฺปมนฺตรธายติ.

๑๐๙๓.

ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูป-คตมฺปิ จ น ทิสฺสติ;

เตนาถ ปาทกชฺฌานํ, ปวิสิตฺวา ตโต ปุน.

๑๐๙๔.

วุฏฺาย ปน อาโลโก, ผริตพฺโพว ภิกฺขุนา;

เอวํ อนุกฺกเมเนว, อาโลโก ถามวา สิยา.

๑๐๙๕.

‘‘อาโลโก เอตฺถ โหตู’’ติ,

ยตฺตกํ านเมว โส;

ปริจฺฉินฺทติ ตตฺเถว,

อาโลโก ปน ติฏฺติ.

๑๐๙๖.

ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา, ปสฺสโต โหติ ทสฺสนํ;

ติณุกฺกาย คโต มคฺคํ, ปุริเสตฺถ นิทสฺสนํ.

๑๐๙๗.

อุปฺปาทนกฺกโมปิสฺส, ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน;

วุตฺตปฺปการรูปํ ตํ, กตฺวา อารมฺมณํ ปน.

๑๐๙๘.

มโนทฺวาเร มนกฺกาเร, ชาเต ยานิ ตเทว จ;

รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา, ชายนฺติ ชวนานิ หิ.

๑๐๙๙.

กามาวจรจิตฺตานิ, ตานิ จตฺตาริ ปฺจ วา;

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, เสสํ เยฺยํ วิภาวินา.

๑๑๐๐.

อตฺถสาธกจิตฺตํ ตํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ มตํ;

ตํจิตฺตสํยุตํ าณํ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติ.

๑๑๐๑.

อนาคตํสาณสฺส, ยถากมฺมุปคสฺส จ;

ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิ, อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนา.

๑๑๐๒.

จุตูปปาตาณมฺปิ, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วา ปน;

อตฺถโต เอกเมเวทํ, พฺยฺชเน ปน นานตา.

ทิพฺพจกฺขุาณํ.

๑๑๐๓.

โยธ สุณาติ กโรติ จ จิตฺเต,

คนฺถมิมํ ปรมํ ปน ภิกฺขุ;

โส อภิธมฺมมหณฺณวปารํ,

ยาติ อเนน ตเรน ตริตฺวา.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺานิทฺเทโส นาม

โสฬสโม ปริจฺเฉโท.

๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส

๑๑๐๔.

อนาคตํสาณฺจ, ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;

ปฺจ อิทฺธิวิธาทีนิ, สตฺตาภิฺา อิมา ปน.

๑๑๐๕.

เอตาสํ ปน สตฺตนฺนํ, อภิฺานมิโต ปรํ;

ปวกฺขามิ สมาเสน, อารมฺมณวินิจฺฉยํ.

๑๑๐๖.

อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;

สตฺตนฺนเมตฺถ าณานํ, สมฺปวตฺตึ สุณาถ เม.

๑๑๐๗.

ตตฺถ อิทฺธิวิธาณํ, ปริตฺตาทีสุ สตฺตสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๐๘.

กาเยนาทิสฺสมาเนน, คนฺตุกาโม ยทาภเว;

จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, กายํ จิตฺตวเสน ตํ.

๑๑๐๙.

มหคฺคเต จ จิตฺตสฺมึ, สมาโรเปติ โส ตทา;

กายารมฺมณโต าณํ, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา.

๑๑๑๐.

ทิสฺสมาเนน กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว;

กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา, จิตฺตํ กายวเสน ตํ.

๑๑๑๑.

ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ตํ, กาเย โรเปติ โส ตทา;

ฌานารมฺมณโต าณํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๑๒.

อนาคตมตีตฺจ, กโรติ วิสยํ ยทา;

อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทานาคตโคจรํ.

๑๑๑๓.

กาเยน ทิสฺสมาเนน, คมเน ปน ภิกฺขุโน;

ปจฺจุปฺปนฺโน ภเว ตสฺส, โคจโรติ วินิทฺทิเส.

๑๑๑๔.

กายํ จิตฺตวเสนาปิ, จิตฺตํ กายวเสน วา;

ปริณามนกาลสฺมึ, อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา.

๑๑๑๕.

พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, พหิทฺธารูปทสฺสเน;

เอวมิทฺธิวิธํ าณํ, สมฺปวตฺตติ สตฺตสุ.

๑๑๑๖.

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;

จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพโสตํ ปวตฺตติ.

๑๑๑๗.

ปจฺจุปฺปนฺโน ปริตฺโต จ, สทฺโท อารมฺมณํ ยโต;

ปริตฺตารมฺมณํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณตํ คตํ.

๑๑๑๘.

อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสฺส, สวเนปิ ปรสฺส จ;

อชฺฌตฺตารมฺมณฺเจว, พหิทฺธารมฺมณมฺปิ จ.

๑๑๑๙.

เจโตปริยาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๒๐.

ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, ปริตฺตานํ ปชานเน;

ชานเน มชฺฌิมานํ ตุ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๒๑.

ชานเน ปน มคฺคสฺส, ผลสฺสาปิ ปชานเน;

ตทา ปนสฺส าณสฺส, อปฺปมาโณว โคจโร.

๑๑๒๒.

ตํ มคฺคารมฺมณํ โหติ, มคฺคจิตฺตสฺส ชานเน;

ปริยาเยเนเวตสฺส, มคฺคารมฺมณตา มตา.

๑๑๒๓.

อตีเต สตฺตทิวส-พฺภนฺตเร จ ยทา ปน;

อนาคเต ตถา สตฺต-ทิวสพฺภนฺตเรปิ จ.

๑๑๒๔.

ปเรสํ ปน จิตฺตสฺส, ชานเน สมุทีริตํ;

อตีตารมฺมณฺเจว, ตทานาคตโคจรํ.

๑๑๒๕.

กถฺจ ปน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนโคจรตํ คตํ;

ปจฺจุปฺปนฺนํ ติธา วุตฺตํ, ขณสนฺตติอทฺธโต.

๑๑๒๖.

ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนขณาทิกํ;

เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนมิทํ ปน.

๑๑๒๗.

สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ, อาหุ สนฺตติโกวิทา;

เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมํ.

๑๑๒๘.

ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุ-ปฺปนฺนํ ตมาหุ เกจิธ;

เจโตปริยาณสฺส, โหติ อารมฺมณํ อิติ.

๑๑๒๙.

ยถา จ ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ, อุกฺขิตฺเต คคเน ปน;

อวสฺสํ เอกเมกสฺส, วณฺฏํ วณฺเฏน วิชฺฌติ.

๑๑๓๐.

เอวํ มหาชนสฺสาปิ, จิตฺเต อาวชฺชิเต ปน;

เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ.

๑๑๓๑.

เยนาวชฺชติ จิตฺเตน, เยน ชานาติ เจตสา;

เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺานา-ภาวโต ตํ น ยุชฺชติ.

๑๑๓๒.

ชวนาวชฺชนานํ ตุ, นานารมฺมณปตฺติโต;

อนิฏฺเ ปน หิ าเน, อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ.

๑๑๓๓.

ตสฺมา สนฺตติอทฺธาน-ปจฺจุปฺปนฺนานเมว ตุ;

วเสน ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ, โหติ อารมฺมณํ อิทํ.

๑๑๓๔.

ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาขฺยํ, อิทํ ชวนวารโต;

ทีเปตพฺพนฺติ นิทฺทิฏฺํ, ตตฺรายํ ทีปนานโย.

๑๑๓๕.

ยทา ปรสฺส จิตฺตฺหิ, าตุมาวชฺชติทฺธิมา;

อาวชฺชนมโน ตสฺส, ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ.

๑๑๓๖.

อารมฺมณํ ตทา กตฺวา, เตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ;

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, ตสฺส จตฺตาริ ปฺจ วา.

๑๑๓๗.

เอเตสํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํ;

กามาวจรจิตฺตานิ, เสสานีติ วินิทฺทิเส.

๑๑๓๘.

เอเตสํ ปน สพฺเพสํ, นิรุทฺธํ ตุ ตเทว จ;

จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิปิ.

๑๑๓๙.

เอการมฺมณตํ ยนฺติ, น นานารมฺมณานิ หิ;

อทฺธาวสา ภเว ปจฺจุ-ปฺปนฺนารมฺมณโต ปน.

๑๑๔๐.

เอการมฺมณภาเวปิ, อิทฺธิมานสเมว จ;

ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, เนตรานิ ยถา ปน.

๑๑๔๑.

จกฺขุทฺวาเร ตุ วิฺาณํ, รูปํ ปสฺสติ เนตรํ;

เอวเมว จ ตํ อิทฺธิ-จิตฺตเมว จ ชานาติ.

๑๑๔๒.

ปรจิตฺตารมฺมณตฺตา, พหิทฺธารมฺมณํ สิยา;

เจโตปริยาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.

๑๑๔๓.

ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๔๔.

กามาวจรขนฺธานํ, สมนุสฺสรเณ ปน;

ปริตฺตารมฺมณํเยว, โหตีติ ปริทีปเย.

๑๑๔๕.

รูปาวจริการุปฺปขนฺธานุสฺสรเณ ปน;

ภวตีติ หิ าตพฺพํ, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๔๖.

อตีเต อตฺตนา มคฺคํ, ภาวิตํ ตุ ผลมฺปิ วา;

สมนุสฺสรโต เอว-ปฺปมาณารมฺมณํ สิยา.

๑๑๔๗.

สมนุสฺสรโต มคฺคํ, มคฺคารมฺมณเมว ตํ;

อตีตารมฺมณํเยว, โหติ เอกนฺตโต อิทํ.

๑๑๔๘.

เจโตปริยาณมฺปิ, ยถากมฺมุปคมฺปิ จ;

อตีตารมฺมณา โหนฺติ, กิฺจาปิ อถ โข ปน.

๑๑๔๙.

เจโตปริยาณสฺส, สตฺตทฺทิวสพฺภนฺตรํ;

อตีตํ จิตฺตเมวสฺส, อารมฺมณมุทีริตํ.

๑๑๕๐.

อตีเต เจตนามตฺตํ, ยถากมฺมุปคสฺสปิ;

ปุพฺเพนิวาสาณสฺส, นตฺถิ กิฺจิ อโคจรํ.

๑๑๕๑.

อชฺฌตฺตารมฺมณํ อตฺต-ขนฺธานุสฺสรเณ สิยา;

พหิทฺธารมฺมณํ อฺ-ขนฺธานุสฺสรเณ ภเว.

๑๑๕๒.

สรเณ นามโคตฺตสฺส, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ;

ปุพฺเพนิวาสาณมฺปิ, อฏฺสฺเวว ปวตฺตติ.

๑๑๕๓.

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จ, พหิทฺธชฺฌตฺติเกสุปิ;

จตูสฺเวเตสุ ธมฺเมสุ, ทิพฺพจกฺขุ ปวตฺตติ.

๑๑๕๔.

ทิพฺพโสตสมํ ทิพฺพ-จกฺขุอารมฺมณกฺกเม;

รูปํ สทฺโทติ ทฺวินฺนํ ตุ, อยเมว วิเสสตา.

๑๑๕๕.

อนาคตํสาณมฺปิ, ปริตฺตาทีสุ อฏฺสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๕๖.

นิพฺพตฺติสฺสติ ยํ กามา-วจเรติ ปชานโต;

ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปารูเปสฺวนาคเต.

๑๑๕๗.

นิพฺพตฺติสฺสติ ยฺจาปิ, สิยา มหคฺคตโคจรํ;

ภาเวสฺสติ อยํ มคฺคํ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ.

๑๑๕๘.

เอวํ ปชานเน อปฺป-มาณารมฺมณตํ ภเว;

มคฺคํ ภาเวสฺสติจฺเจว, ชานเน มคฺคโคจรํ.

๑๑๕๙.

เอกนฺเตน อิทํ าณํ, โหตานาคตโคจรํ;

เจโตปริยํ ตุ กิฺจาปิ, โหตานาคตโคจรํ.

๑๑๖๐.

อถ โข ปน ตํ สตฺต-ทิวสพฺภนฺตรํ ปน;

จิตฺตเมว จ ชานาติ, น หิ ตํ อฺโคจรํ.

๑๑๖๑.

อนาคตํสาณสฺส, อนาคตํสโคจรํ;

‘‘อหํ เทโว ภวิสฺสามิ’’-จฺเจวมชฺฌตฺตโคจรํ.

๑๑๖๒.

‘‘ติสฺโส ผุสฺโส อมุตฺรายํ,

นิพฺพตฺติสฺสตินาคเต’’;

อิจฺเจวํ ชานเน ตสฺส,

พหิทฺธารมฺมณํ สิยา.

๑๑๖๓.

ชานเน นามโคตฺตสฺส, ยสฺส กสฺสจินาคเต;

ปุพฺเพนิวาสาณํว, ตํ นวตฺตพฺพโคจรํ.

๑๑๖๔.

ยถากมฺมุปคาณํ, ปริตฺตาทีสุ ปฺจสุ;

อารมฺมณวิภาเคสุ, ปวตฺตติ กถํ ปน.

๑๑๖๕.

ชานเน กามกมฺมสฺส, ปริตฺตารมฺมณํ สิยา;

ตถา มหคฺคตกมฺมสฺส, ตํ มหคฺคตโคจรํ.

๑๑๖๖.

อตีตเมว ชานาติ, ตสฺมา จาตีตโคจรํ;

อชฺฌตฺตารมฺมณํ โหติ, อตฺตโน กมฺมชานเน.

๑๑๖๗.

พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, ปรกมฺมปชานเน;

เอวํ ปวตฺติ าตพฺพา, ยถากมฺมุปคสฺสปิ.

๑๑๖๘.

สตฺตนฺนมฺปิ อภิฺานํ, วุตฺโต อารมฺมณกฺกโม;

เอตฺถ วุตฺตนเยเนว, เวทิตพฺโพ วิภาวินา.

๑๑๖๙.

วิวิธตฺถวณฺณปเทหิ สมฺปนฺนํ,

มธุรตฺถมตินีหรํ คนฺถํ;

โสตุชนสฺส หทยปีติกรํ,

สุเณยฺย โกจิ มนุโช สเจตโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร อภิฺารมฺมณนิทฺเทโส นาม

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.

๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท

ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๑๗๐.

สมาธึ ปน สาภิฺํ, ภาเวตฺวา ตทนนฺตรํ;

ภาเวตพฺพา ยโต ปฺา, ภิกฺขุนา เตน ธีมตา.

๑๑๗๑.

ตโตหํ ทานิ วกฺขามิ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;

สมาเสเนว ภิกฺขูนํ, ปรํ ปีติสุขาวหํ.

๑๑๗๒.

กา ปฺา ปน โก จตฺโถ,

กิมสฺสา ลกฺขณาทิกํ;

กติธา สา กถํ เตน,

ภาเวตพฺพาติ วุจฺจเต. –

๑๑๗๓.

ปฺา วิปสฺสนาปฺา, ปุฺจิตฺตสมายุตา;

ปชานาตีติ ปฺา สา, ชานนา วา ปการโต.

๑๑๗๔.

สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตรํ;

สฺาวิฺาณปฺานํ, ชานนตฺเต สเมปิ จ.

๑๑๗๕.

ยา สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปน;

ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ตุ, กาตุํ สกฺโกติ เนว สา.

๑๑๗๖.

วิฺาณํ ปน ชานาติ, นีลปีตาทิโคจรํ;

สกฺโกติปิ อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ.

๑๑๗๗.

อุสฺสกฺกิตฺวา น สกฺโกติ, มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ;

ปฺา วุตฺตนยํ กาตุํ, สกฺโกติ ติวิธมฺปิ ตํ.

๑๑๗๘.

อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ, วิเสโส สมุทีริโต;

สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ, สภาวปฏิเวธนํ.

๑๑๗๙.

ลกฺขณํ ปน ปฺาย, ลกฺขณฺูหิ ทีปิตํ;

สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา.

๑๑๘๐.

อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา, สมาธาสนฺนการณา;

เอวเมตฺถ จ วิฺเยฺยา, ปฺาย ลกฺขณาทิกา.

กติธาติ เอตฺถ –

๑๑๘๑.

ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา,

โลกิกาโลกิกา ทฺวิธา;

โลกิเยเนตฺถ มคฺเคน,

ยุตฺตา สา โลกิกา สิยา.

๑๑๘๒.

โลกุตฺตเรน มคฺเคน, ยุตฺตา โลกุตฺตรา มตา;

ติวิธาปิ สิยา ปฺา, จินฺตาสุตมยาทิโต.

๑๑๘๓.

ตตฺถตฺตโนว จินฺตาย, นิปฺผนฺนตฺตาติ ตสฺส สา;

โหติ จินฺตามยา ปฺา, ภูริปฺเน เทสิตา.

๑๑๘๔.

ปรโต ปน สุตฺวาน, ลทฺธา ปฺา อยํ อิธ;

สุเตเนว จ นิปฺผนฺนา, ปฺา สุตมยา มตา.

๑๑๘๕.

ยถา วาปิ ตถา เจตฺถ, ภาวนาย วเสน ตุ;

นิปฺผนฺนา อปฺปนาปตฺตา, ปฺา สา ภาวนามยา.

๑๑๘๖.

ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส, วเสน จตุธา สิยา;

อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, าณํ าเณสุ ตีสุปิ.

๑๑๘๗.

ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, วิปากา จ กฺริยา ตถา;

นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ จ, ปฺเจเต อตฺถสฺิตา.

๑๑๘๘.

ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค จ ภาสิตํ;

กุสลากุสลฺเจติ, ปฺเจเต ธมฺมสฺิตา.

๑๑๘๙.

ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยา สภาวนิรุตฺติ ตุ;

นิรุตฺตีติ จ นิทฺทิฏฺา, นิรุตฺติกุสเลน สา.

๑๑๙๐.

าณํ อารมฺมณํ กตฺวา, ติวิธํ ปจฺจเวกฺขโต;

เตสุ าเณสุ ยํ าณํ, ปฏิภานนฺติ ตํ มตํ.

๑๑๙๑.

ปริยตฺติปริปุจฺฉาหิ, สวนาธิคเมหิ จ;

ปุพฺพโยเคน คจฺฉนฺติ, ปเภทํ ปฏิสมฺภิทา.

กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ –

๑๑๙๒.

ขนฺธาทีสุ หิ ธมฺเมสุ, ภูมิภูเตสุ โยคินา;

อุคฺคหาทิวเสเนตฺถ, กตฺวา ปริจยํ ปน.

๑๑๙๓.

สีลํ จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, สมฺปาเทตฺวา ตโต ปรํ;

ทิฏฺิสุทฺธาทโย ปฺจ, สมฺปาเทนฺเตน สุทฺธิยา.

๑๑๙๔.

ตาย ปฺาย ยุตฺเตน, ภีเตน ชนนาทิโต;

ภาเวตพฺพา ภวาภาวํ, ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา.

๑๑๙๕.

รูปฺจ เวทนา สฺา, สงฺขารา เจว สพฺพโส;

วิฺาณฺเจติ ปฺเจเต, ขนฺธา สมฺพุทฺธเทสิตา.

๑๑๙๖.

ตตฺถ ยํ กิฺจิ รูปํ ตํ, อตีตานาคตาทิกํ;

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกมฺปิ วา.

๑๑๙๗.

หีนํ วาปิ ปณีตํ วา, ยํ ทูเร ยฺจ สนฺติเก;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.

๑๑๙๘.

อิตเรสุปิ ยํ กิฺจิ, ตํ เวทยิตลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, เวทนากฺขนฺธตา กตา.

๑๑๙๙.

จิตฺตชํ ปน ยํ กิฺจิ, ตํ สฺชานนลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สฺากฺขนฺโธติ วุจฺจติ.

๑๒๐๐.

ยํ กิฺจิ จิตฺตสมฺภูตํ, อภิสงฺขารลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, สงฺขารกฺขนฺธตา กตา.

๑๒๐๑.

ตตฺถ จิตฺตํ ตุ ยํ กิฺจิ, ตํ วิชานนลกฺขณํ;

สพฺพํ ตเมกโต กตฺวา, วิฺาณกฺขนฺธตา กตา.

๑๒๐๒.

จตฺตาโร จ มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติ;

อฏฺวีสติธา เจตํ, รูปํ รูปนฺติ คณฺหติ.

๑๒๐๓.

เอกาสีติยา จิตฺเตน, สํยุตฺตา เวทนาทโย;

เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสฺิตา.

๑๒๐๔.

จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธ, นามนฺติ ปริคณฺหติ;

รูปกฺขนฺโธ ภเว รูปํ, นามกฺขนฺธา อรูปิโน.

๑๒๐๕.

รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามํ นมนลกฺขณํ;

อิติ สงฺเขปโต นาม-รูปํ โส ปริคณฺหติ.

๑๒๐๖.

ผาเลนฺโต วิย ตาลสฺส, กนฺทํ ตุ ยมกํ ทฺวิธา;

ววตฺถเปติ นามฺจ, รูปฺจาติ ทฺวิธา ปน.

๑๒๐๗.

นามโต รูปโต อฺโ,

สตฺโต วา ปุคฺคโลปิ วา;

อตฺตา วา โกจิ นตฺถีติ,

นิฏฺํ คจฺฉติ สพฺพทา.

๑๒๐๘.

เอวํ ววตฺถเปตฺวา โส, นามรูปํ สภาวโต;

สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถํ, พหุสุตฺตวเสนิธ.

๑๒๐๙.

นามรูปมตฺตฺเว, นตฺถิ โกจิธ ปุคฺคโล;

เอวเมตฺถ ปณฺฑิโต โปโส, ววตฺถเปติ ตํ ปน.

วุตฺตํ เหตํ –

๑๒๑๐.

‘‘ยถาปิ องฺคสมฺภารา,

โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,

โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ.

๑๒๑๑.

ยถาปิ ทารุยนฺตมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;

ทารุรชฺชุสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.

๑๒๑๒.

ตเถทํ นามรูปมฺปิ, นิชฺชีวฺจ นิรีหกํ;

อฺมฺสมาโยเค, ตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติ.

เตนาหุ โปราณา –

๑๒๑๓.

‘‘นามฺจ รูปฺจ อิธตฺถิ สจฺจโต,

น เหตฺถ สตฺโต มนุโช จ วิชฺชติ;

สุฺํ อิทํ ยนฺตมิวาภิสงฺขตํ,

ทุกฺขสฺส ปุฺโช ติณกฏฺสาทิโส’’ติ.

๑๒๑๔.

อฺมฺูปนิสฺสาย, ทณฺฑเกสุ ิเตสุ หิ;

เอกสฺมึ ปตมาเน ตุ, ตเถว ปตตีตโร.

เตนาหุ โปราณา –

๑๒๑๕.

‘‘ยมกํ นามรูปฺจ, อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา;

เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ.

๑๒๑๖.

อุตินฺนํ นามรูปานํ, นามํ นิตฺเตชเมตฺถ ตํ;

สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.

๑๒๑๗.

น พฺยาหรติ โน เสติ, น ติฏฺติ น คจฺฉติ;

น เภเทติ น โจเรติ, น ภุฺชติ น ขาทติ.

๑๒๑๘.

ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตชํ, วินา นามฺจ สพฺพถา;

สเกเนว หิ เตเชน, น สกฺโกติ ปวตฺติตุํ.

๑๒๑๙.

ภุฺชามีติ ปิวามีติ, ขาทามีติ ตเถว จ;

โรทามีติ หสามีติ, รูปสฺเสตํ น วิชฺชติ.

๑๒๒๐.

นามํ นิสฺสาย รูปํ ตุ, รูปํ นิสฺสาย นามกํ;

ปวตฺตติ สทา สพฺพํ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๑๒๒๑.

อิมสฺส ปน อตฺถสฺส, อาวิภาวตฺถเมว จ;

ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ, วตฺตพฺพา อุปมา อิธ.

๑๒๒๒.

ยถา หิ นาวํ นิสฺสาย, มนุสฺสา ยนฺติ อณฺณเว;

เอวํ รูปมฺปิ นิสฺสาย, นามกาโย ปวตฺตติ.

๑๒๒๓.

ยถา มนุสฺเส นิสฺสาย, นาวา คจฺฉติ อณฺณเว;

เอวํ นามมฺปิ นิสฺสาย, รูปกาโย ปวตฺตติ.

๑๒๒๔.

สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวา, นามรูปสฺส สพฺพถา;

ยาถาวทสฺสนํ เอตํ, ‘‘ทิฏฺิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.

๑๒๒๕.

ปริมุจฺจิตุกาโม จ, ทุกฺขโต ชาติอาทิโต;

อนฺตทฺวยํ วิวชฺเชตฺวา, ภาวเย ปน ปณฺฑิโต.

๑๒๒๖.

ทิฏฺิวิสุทฺธิมิมํ ปริสุทฺธํ,

สุฏฺุตรํ ตุ กโรติ นโร โย;

ทิฏฺิคตานิ มลานิ อเสสํ,

นาสมุเปนฺติ หิ ตสฺส นรสฺส.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.

๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท

กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๒๒๗.

เอตสฺส นามรูปสฺส, ชานิตฺวา เหตุปจฺจเย;

กงฺขา ตีสุ ปนทฺธาสุ, วิตริตฺวา ิตํ ปน.

๑๒๒๘.

กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, อตฺถกาเมน ภิกฺขุนา.

๑๒๒๙.

นามรูปสฺส โก เหตุ, โกนุ วา ปจฺจโย ภเว;

อาวชฺชิตฺวา ตมิจฺเจวํ, รูปกายสฺส ตาวเท.

๑๒๓๐.

เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;

อฏฺิมิฺชฺจ วกฺกฺจ, หทยํ ยกนมฺปิ จ.

๑๒๓๑.

อิจฺเจวมาทิพาตฺตึส-โกฏฺาสปจฺจยสฺส หิ;

ปริคฺคณฺหติ กายสฺส, มนสา เหตุปจฺจเย.

๑๒๓๒.

อวิชฺชา ตณฺหุปาทานํ, กมฺมํ เหตุ จตุพฺพิโธ;

เอตสฺส รูปกายสฺส, อาหาโร ปจฺจโย มโต.

๑๒๓๓.

ชนโก เหตุ อกฺขาโต,

ปจฺจโย อนุปาลโก;

เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ,

ปจฺจยา ปถวาทโย.

๑๒๓๔.

อิติเม ปฺจ ธมฺมา หิ, เหตุปจฺจยตํ คตา;

อวิชฺชาทโย ตโย ตตฺถ, มาตาว อุปนิสฺสยา.

๑๒๓๕.

ชนกํ ปน กมฺมํ ตุ, ปุตฺตสฺส หิ ปิตา วิย;

ธาตี วิย กุมารสฺส, อาหาโร ธารโก ภเว.

๑๒๓๖.

อิจฺเจวํ รูปกายสฺส, โส ปจฺจยปริคฺคหํ;

กตฺวา ปุนปิ ‘‘จกฺขุฺจ, รูปมาโลกเมว จ.

๑๒๓๗.

ปฏิจฺจ จกฺขุวิฺาณํ, โหติ’’อิจฺเจวมาทินา;

นเยน นามกายสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.

๑๒๓๘.

โส เอวํ นามรูปสฺส, วุตฺตึ ทิสฺวาน ปจฺจยา;

ยถา เอตรหิทํ ตุ, อตีเตปิ ตเถวิทํ.

๑๒๓๙.

ปจฺจยา จ ปวตฺติตฺถ, ตเถวานาคเตปิ จ;

ปวตฺติสฺสติ อทฺธาสุ, ตีสฺเววํ อนุปสฺสติ.

๑๒๔๐.

ตสฺเสวํ ปสฺสโต ยา สา, ปุพฺพนฺเต ปฺจธา ตถา;

อปรนฺเต สิยา กงฺขา, ปฺจธา สมุทีริตา.

๑๒๔๑.

ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเน, ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตา;

สพฺพา จานวเสสาว, โยคิโน สา ปหิยฺยติ.

๑๒๔๒.

เอโก กมฺมวิปากานํ, วเสนาปิ จ ปณฺฑิโต;

เอตสฺส นามรูปสฺส, ปจฺจยํ ปริคณฺหติ.

๑๒๔๓.

กมฺมํ จตุพฺพิธํ ทิฏฺ-ธมฺมเวทนิยํ ตถา;

อุปปชฺชาปราปริยา-โหสิกมฺมวสา ปน.

ตตฺถ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ นาม. ตํ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน ‘‘อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติ, ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. อุภินฺนมนฺตเร ปฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นาม. ตมนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติ, สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติ.

๑๒๔๔.

อปรํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ครุกํ พหุลมฺปิ จ;

อาสนฺนฺจ กฏตฺตา จ, กมฺมนฺติ สมุทีริตํ.

๑๒๔๕.

อฺํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ, ชนกํ อุปถมฺภกํ;

ตถูปปีฬกํ กมฺม-มุปฆาตกเมว จ.

ตตฺถ ชนกํ นาม กุสลํ วา อกุสลํ วา กมฺมํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติ. อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติ. อุปปีฬกํ ปน อฺเน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติ. อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ. เอวํ ปน กมฺเมน โอกาเส กเต ตํวิปากมุปฺปนฺนํ นาม โหติ. อิติ อิมํ ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา เอวเมโก กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.

อิติ เอวํ กมฺมวิปากวฏฺฏวเสน นามรูปสฺส ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวมตีเตปิ อทฺธาเน กมฺมวิปากวเสน ปจฺจยโต ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ อิติ กมฺมฺเจว วิปาโก จาติ กมฺมวิปากวเสน โลโก ปวตฺตตีติ ตํ สมนุปสฺสติ. ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต สพฺพา โสฬสวิธา กงฺขา ปหิยฺยติ.

๑๒๔๖.

เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตติ;

เกวลํ นามรูปนฺติ, สมฺมา สมนุปสฺสติ.

๑๒๔๗.

เอวํ การณโต อุทฺธํ, การณํ น จ ปสฺสติ;

ปากปวตฺติโต อุทฺธํ, น ปากปฏิเวทกํ.

เตนาหุ โปราณา –

๑๒๔๘.

‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก;

สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เอเวตํ สมฺมทสฺสนํ.

๑๒๔๙.

เอวํ กมฺเม วิปาเก จ, วตฺตมาเน สเหตุเก;

พีชรุกฺขาทิกานํว, ปุพฺพา โกฏิ น นายติ.

๑๒๕๐.

อนาคเตปิ สํสาเร, อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ;

เอตมตฺถมนฺาย, ติตฺถิยา อสยํวสี.

๑๒๕๑.

สตฺตสฺํ คเหตฺวาน, สสฺสตุจฺเฉททสฺสิโน;

ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ, อฺมฺวิโรธิโน.

๑๒๕๒.

ทิฏฺิพนฺธนพทฺธา เต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหเร;

ตณฺหาโสเตน วุยฺหนฺตา, น เต ทุกฺขา ปมุจฺจเร.

๑๒๕๓.

เอวเมตํ อภิฺาย, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;

คมฺภีรํ นิปุณํ สุฺํ, ปจฺจยํ ปฏิวิชฺฌติ.

๑๒๕๔.

กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหิ, ปาโก กมฺเม น วิชฺชติ;

อฺมฺํ อุโภ สุฺา, น จ กมฺมํ วินา ผลํ.

๑๒๕๕.

ยถา น สูริเย อคฺคิ, น มณิมฺหิ น โคมเย;

น เตสํ พหิ โส อตฺถิ, สมฺภาเรหิ จ ชายติ.

๑๒๕๖.

ตถา น อนฺโต กมฺมสฺส, วิปาโก อุปลพฺภติ;

พหิทฺธาปิ น กมฺมสฺส, น กมฺมํ ตตฺถ วิชฺชติ.

๑๒๕๗.

ผเลน สุฺํ ตํ กมฺมํ, ผลํ กมฺเม น วิชฺชติ;

กมฺมฺจ โข อุปาทาย, ตโต นิพฺพตฺตเต ผลํ.

๑๒๕๘.

น เหตฺถ เทโว พฺรหฺมา วา,

สํสารสฺสตฺถิ การโก;

สุทฺธธมฺมา ปวตฺตนฺติ,

เหตุสมฺภารปจฺจยา’’ติ.

๑๒๕๙.

เอวํ นานปฺปกาเรหิ, นามรูปสฺส ปจฺจยํ;

ปริคฺคเหตฺวา อทฺธาสุ, ตริตฺวา กงฺขมุฏฺิตํ.

๑๒๖๐.

กงฺขาวิตรณํ นาม, าณํ ตํ สมุทีริตํ;

ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตํ, ตํ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ.

๑๒๖๑.

อิมินา ปน าเณน,

สํยุตฺโต พุทฺธสาสเน;

โหติ ลทฺธปติฏฺโว,

โสตาปนฺโน หิ จูฬโก.

๑๒๖๒.

ตสฺมา สปฺโ ปน อตฺถกาโม,

โย นามรูปสฺส เหตุปจฺจยานิ;

ปริคฺคหํ สาธุ กโรติ ธีโร,

ขิปฺปํ ส นิพฺพานปุรํ อุเปติ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท

มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๒๖๓.

กลาปสมฺมสเนเนว,

โยโค กรณิโย สิยา;

มคฺคามคฺเค ตุ าณํ ต-

มธิคนฺตุํ ปนิจฺฉตา.

๑๒๖๔.

ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺติ อุทโย มโต;

วโย วิปริณาโมติ, ตสฺเสว สมุทีริตา.

๑๒๖๕.

อนุปสฺสนาปิ าณนฺติ, วราเณน เทสิตํ;

โส ปเนวํ ปชานาติ, โยคาวจรมาณโว.

๑๒๖๖.

อิมสฺส นามรูปสฺส, ปุพฺเพ อุปฺปตฺติโต ปน;

นิจโย ราสิ วา นตฺถิ, ตถา อุปฺปชฺชโตปิ จ.

๑๒๖๗.

ราสิโต นิจยา วาปิ, นตฺถิ อาคมนนฺติ จ;

ตถา นิรุชฺฌมานสฺส, น ทิสาคมนนฺติ จ.

๑๒๖๘.

นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมึ, าเน นตฺถิ จโยติ จ;

เอตฺถ วีณูปมา วุตฺตา, เอตสฺสตฺถสฺส ทีปเน.

๑๒๖๙.

อุทพฺพยมนกฺการเมวํ สงฺเขปโต ปน;

กตฺวา ตสฺเสว าณสฺส, วิภงฺคสฺส วเสน ตุ.

๑๒๗๐.

‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ หิ อาทินา;

นเยเนเกกขนฺธสฺส, อุทยพฺพยทสฺสเน.

๑๒๗๑.

ทส ทสาติ กตฺวาน, วุตฺตา ปฺาสลกฺขณา;

เตสํ ปน วเสนาปิ, ธมฺเม สมนุปสฺสติ.

๑๒๗๒.

เอวํ รูปุทโย โหติ, เอวมสฺส วโย อิติ;

อุเทติ เอวํ รูปมฺปิ, เอวํ รูปํ ตุ เวติ จ.

๑๒๗๓.

เอวํ ปจฺจยโตเปตฺถ, ขณโต อุทยพฺพยํ;

ปสฺสโต สพฺพธมฺมา จ, ปากฏา โหนฺติ ตสฺส เต.

๑๒๗๔.

อุทเก ทณฺฑราชีว, อารคฺเคริว สาสโป;

วิชฺชุปฺปาทาว ธมฺมา เต, ปริตฺตฏฺายิโน สิยุํ.

๑๒๗๕.

กทลีสุปินาลาตจกฺกมายุปมา อิเม;

อสารา ปน นิสฺสารา, หุตฺวา ขายนฺติ โยคิโน.

๑๒๗๖.

เอวเมตฺตาวตา เตน, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

ลกฺขณานิ จ ปฺาส, ปฏิวิชฺฌ ิตํ ปน.

๑๒๗๗.

าณํ อธิคตํ โหติ, ตรุณํ ปมํ ปน;

ยสฺส จาธิคมา โยคี, โหตารทฺธวิปสฺสโก.

๑๒๗๘.

วิปสฺสนาย เหตาย,

กรุณายาถ โยคิโน;

วิปสฺสกสฺส ชายนฺเต,

อุปกฺเลสา ทเสวิเม.

๑๒๗๙.

โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, าณํ สทฺธา สตี สุขํ;

อุเปกฺขา วีริยํ นิกนฺตีติ, อุปกฺเลสา ทเสวิเม.

๑๒๘๐.

สมฺปตฺตปฏิเวธสฺส, โสตาปนฺนาทิโนปิ จ;

ตถา วิปฺปฏิปนฺนสฺส, อุปกฺเลสา น ชายเร.

๑๒๘๑.

สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺส, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน;

สทา วิปสฺสกสฺเสว, อุปฺปชฺชนฺติ กิรสฺสุ เต.

๑๒๘๒.

วิปสฺสนาย โอภาโส, โอภาโสติ ปวุจฺจติ;

ตสฺมึ ปน สมุปฺปนฺเน, โยคาวจรภิกฺขุ โส.

๑๒๘๓.

มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต, อหมสฺมีติ คณฺหติ;

อมคฺคํเยว มคฺโคติ, ตสฺเสวํ ปน คณฺหโต.

๑๒๘๔.

เอวํ วิปสฺสนาวีถิ,

โอกฺกนฺตา นาม โหติ สา;

โอภาสเมว โส ภิกฺขุ,

อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.

๑๒๘๕.

ปีติ วิปฺปสฺสนาปีติ, ตสฺส ตสฺมึ ขเณ ปน;

ตทา ปฺจวิธา ปีติ, ชายนฺเต ขุทฺทิกาทิกา.

๑๒๘๖.

วิปสฺสนาย ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธีติ ปวุจฺจติ;

โยคิโน กายจิตฺตานิ, ปสฺสทฺธาเนว โหนฺติ หิ.

๑๒๘๗.

ลหูนิ จ มุทูเนว, กมฺมฺาเนว โหนฺติ หิ;

ปสฺสทฺธาทีหิ โส ภิกฺขุ, อนุคฺคหิตมานโส.

๑๒๘๘.

อมานุสึ รตึ นาม,

อนุโภติ อนุตฺตรํ;

ยํ สนฺธาย จ คาถาโย,

ภาสิตา หิ มเหสินา.

๑๒๘๙.

‘‘สุฺาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.

๑๒๙๐.

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ.

๑๒๙๑.

าณาทโย อุปกฺเลสา, เยฺยา วุตฺตนเยนิธ;

เอเต ทส อุปกฺเลสา, วชฺชนียาว โยคินา.

๑๒๙๒.

เอตฺโถภาสาทโย ธมฺมา,

อุปกฺเลสสฺส วตฺถุโต;

อุปกฺเลสาติ นิทฺทิฏฺา,

อุปกฺเลสนิกนฺติ ตุ.

๑๒๙๓.

ตํ ตมาวชฺชมานสฺส, ภาวนา ปริหายติ;

อสตฺเต สตฺตสฺี จ, โหติ อปฺปสฺสุโต นโร.

๑๒๙๔.

สพฺโพภาสาทโย ธมฺเม, น มคฺโคติ วิจารยํ;

มคฺโค วิปสฺสนาาณํ, อิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิโต.

๑๒๙๕.

ววตฺถเปติ มคฺคฺจ, อมคฺคฺเจว เจตสา;

ตสฺส เจวํ อยํ มคฺโค, นายํ มคฺโคติ โยคิโน.

๑๒๙๖.

มคฺคามคฺคฺจ วิฺาย, ิตาณมิทํ ปน;

มคฺคามคฺเคสุาณนฺติ, ภูริาเณน เทสิตํ.

๑๒๙๗.

มคฺคามคฺคาณทสฺสเนสุ โกวิทา,

สาราสารเวทิโน สมาหิตาหิตา;

มคฺคามคฺคาณทสฺสนนฺติ ตํ อิทํ,

พุทฺธา พุทฺธสาวกา วทนฺติ วาทิโน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

นาม วีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๒๙๘.

อฏฺาณวเสเนว, สิขาปกฺกา วิปสฺสนา;

นวมํ ปฏิปทาาณ-ทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๒๙๙.

อฏฺ าณานิ นาเมตฺถ, เวทิตพฺพานิ วิฺุนา;

อุปกฺเลสวินิมุตฺตํ, าณํ สุวิสทํ ปน.

๑๓๐๐.

อุทยพฺพเย จ ภงฺเค จ, ภเย อาทีนเว ตถา;

นิพฺพิทาปสฺสนาาณํ, าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา.

๑๓๐๑.

ปฏิสงฺขา จ สงฺขาเร, อุเปกฺขาาณมฏฺมํ;

อิมานิ อฏฺ าณานิ, นวมํ สจฺจานุโลมกํ.

๑๓๐๒.

สจฺจานุโลมาณนฺติ, อนุโลมํ ปวุจฺจติ;

ตํ สมฺปาเทตุกาเมน, โยคาวจรภิกฺขุนา.

๑๓๐๓.

อุทยพฺพยาณํ ตํ, อาทึ กตฺวา ปนฏฺสุ;

เอเตสุ ปน าเณสุ, โยโค กรณิโย ปน.

๑๓๐๔.

ยถานุกฺกมโต ตสฺส, เตสุ าเณสุ อฏฺสุ;

อนิจฺจาทิวเสเนว, โยคํ กตฺวา ิตสฺส หิ.

๑๓๐๕.

อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, สงฺขาเร อนุปสฺสโต;

อฏฺนฺนํ ปน าณานํ, วเสน ปน โยคิโน.

๑๓๐๖.

วิปสฺสนา สิขาปตฺตา, โหติ วุฏฺานคามินี;

สจฺจานุโลมาณนฺติ, อยเมว ปวุจฺจติ.

๑๓๐๗.

สงฺขารุเปกฺขาาณํ ตํ, อาเสวนฺตสฺส โยคิโน;

อิทานิ ตสฺส มคฺโค จ, สมุปฺปชฺชิสฺสตีติ หิ.

๑๓๐๘.

สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร, อนิจฺจา ทุกฺขาติ วา ตถา;

สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ ตุ, ปุน โวตรเตว สา.

๑๓๐๙.

ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุ-เปกฺขาคตนเยน ตุ;

อนิจฺจาทิวเสเนว, สงฺขาเร ปน โคจรํ.

๑๓๑๐.

กุรุมานํ มโนทฺวาเร, ชายตาวชฺชนํ ตโต;

ภวงฺคาวฏฺฏนํ กตฺวา, ชาตสฺสานนฺตรํ ปน.

๑๓๑๑.

สงฺขาเร โคจรํ กตฺวา, ปมํ ชวนมานสํ;

อุปฺปชฺชตีติ ตํ จิตฺตํ, ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ.

๑๓๑๒.

ตทนนฺตรเมวฺํ, สงฺขารารมฺมณํ ปุน;

ทุติยํ ชวนํ โหติ, อุปจารนฺติ ตํ มตํ.

๑๓๑๓.

ตทนนฺตรํ ตํ โหติ, ตถา สงฺขารโคจรํ;

ตติยํ ชวนจิตฺตํ, อนุโลมนฺติ สฺิตํ.

๑๓๑๔.

ปุริมานํ ปนฏฺนฺนํ, าณานํ อนุโลมโต;

โพธิปกฺขิยธมฺมานํ, อุทฺธฺจ อนุโลมโต.

๑๓๑๕.

เตเนว ตํ หิ สจฺจานุโลมาณํ ปวุจฺจติ;

อิทํ หิ ปน สจฺจานุ-โลมาณํ มเหสินา.

๑๓๑๖.

‘‘วุฏฺานคามินียา หิ, ปริโยสาน’’นฺติ ภาสิตํ;

เยฺยํ สพฺพปกาเรน, ปริโยสานนฺติ โคตฺรภุ.

๑๓๑๗.

อิติเนเกหิ นาเมหิ, กิตฺติตายา มเหสินา;

วุฏฺานคามินี สนฺตา, ปริสุทฺธา วิปสฺสนา.

๑๓๑๘.

วุฏฺาตุกาโม สํสารทุกฺขปงฺกา มหพฺภยา;

กเรยฺย สตตํ ตตฺถ, โยคํ ปณฺฑิตชาติโก.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท

าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส

๑๓๑๙.

อิโต ปรํ ตุ ภิกฺขุสฺส, โหติ โคตฺรภุมานสํ;

อาวชฺชนิยานตฺตา, มคฺคจิตฺตสฺส ตํ ปน.

๑๓๒๐.

น จปฺปฏิปทาาณ-ทสฺสนํ วา ตเถว จ;

าณทสฺสนสุทฺธึ วา, ภชเต น กุทาจนํ.

๑๓๒๑.

อุภินฺนมนฺตรา เอตํ, อพฺโพหาริกเมว ตํ;

วิปสฺสนาย โสตสฺมึ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา.

๑๓๒๒.

โปถุชฺชนิกโคตฺตํ วา, อภิภุยฺย ปวตฺติโต;

โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตโต ภวติ โคตฺรภุ.

๑๓๒๓.

าณํ จตูสุ มคฺเคสุ, าณทสฺสนสุทฺธิกํ;

ตตฺถ ตํ ปมํ มคฺคํ, สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา.

๑๓๒๔.

อฺํ กิฺจิปิ กาตพฺพํ, ภิกฺขุนา เตน นตฺถิ ตํ;

ยฺหิ เตน จ กาตพฺพํ, สิยา ตํ กตเมว ตุ.

๑๓๒๕.

อนุโลมาวสานฺหิ, สูรํ ติกฺขํ วิปสฺสนํ;

อุปฺปาเทนฺเตน ตํ สพฺพํ, กตเมว จ โยคินา.

๑๓๒๖.

ตสฺสานุโลมาณสฺส, อนฺเต ตุ อนิมิตฺตกํ;

วิสงฺขารํ นิโรธฺจ, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ.

๑๓๒๗.

โคจรํ กุรุมานํ ตํ, นิพฺพานารมฺมเณ ปน;

ปมาวชฺชนฺเจว, ปมาโภคตาปิ จ.

๑๓๒๘.

มคฺคสฺสานนฺตราทีหิ, ปจฺจเยหิ ปนจฺฉหิ;

ตสฺส ปจฺจยภาวฺจ, สาธยนฺตํ ตโต ปน.

๑๓๒๙.

วิปสฺสนาย มุทฺธฺหิ, สิขาปตฺตาย ตาย ตํ;

อุปฺปชฺชติ อนาวตฺตํ-รมฺมณํ ตสฺส โคตฺรภุ.

๑๓๓๐.

เอเกนาวชฺชเนเนว, เอกิสฺสาเยว วีถิยา;

นานารมฺมณตา จานุ-โลมโคตฺรภุเจตสํ.

๑๓๓๑.

ตฺวา อาวชฺชนฏฺาเน, ตมนาวชฺชนมฺปิ จ;

มคฺคสฺส ปน ตํ สฺํ, ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติ.

๑๓๓๒.

มคฺโคปิ เตน ตํ ทินฺนํ, อมุฺจิตฺวาว สฺหิตํ;

ตํ าณมนุพนฺธนฺโต, ชายเต ตทนนฺตรํ.

๑๓๓๓.

กทาจิปิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ มคฺโค ปเนส หิ;

โลภํ โทสฺจ โมหฺจ, วิทฺธํสนฺโตว ชายติ.

๑๓๓๔.

น เกวลมยํ มคฺโค, โทสนาสนเมว จ;

กโรติ อถ โขปายทฺวารานิปิ ปิเธติ จ.

๑๓๓๕.

อนามตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขมโหทธึ;

อปารมติโฆรฺจ, โสเสติ จ อเสสโต.

๑๓๓๖.

มิจฺฉามคฺคํ ปนฏฺงฺคํ, ชายมาโน จ อุชฺฌติ;

สพฺพเวรภยาเนตฺถ, นิจฺจํ วูปสเมติ จ.

๑๓๓๗.

พุทฺธสฺโสรสปุตฺตตฺตํ, อุปเนติ นยํ ปน;

อานิสํเส อเนเกปิ, ปวตฺตยติ โยคิโน.

๑๓๓๘.

ทายเกนานิสํสานํ, อเนเกสมเนน จ;

อาทิมคฺเคน สํยุตฺตํ, าณนฺติ าณทสฺสนํ.

ปมมคฺคาณํ.

๑๓๓๙.

ตสฺเสวานนฺตรํ ตสฺส, วิปากา ทฺเวปิ ตีณิ วา;

ผลจิตฺตานิ ชายนฺเต, น ชายนฺเต ตโต ปรํ.

๑๓๔๐.

เกจิ เอกฺจ ทฺเว ตีณิ, จตฺตารีติ วทนฺติ ตุ;

น ปเนตํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เต.

๑๓๔๑.

เอกสฺสาเสวนํ นตฺถิ, ตสฺมา ทฺเว อนุโลมกา;

เตหิ อาเสวนํ ลทฺธา, ตติยํ โหติ โคตฺรภุ.

๑๓๔๒.

จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตุ,

ตสฺมา ตีณิ ผลานิ หิ;

อนุโลมา ตโย โหนฺติ,

จตุตฺถํ โหติ โคตฺรภุ.

๑๓๔๓.

ปฺจมํ มคฺคจิตฺตฺจ, ผลานิ ทฺเว ตโต ปน;

สตฺตจิตฺตปรมาว, เอกาวชฺชนวีถิ หิ.

๑๓๔๔.

เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, โสตาปนฺโนติ วุจฺจติ;

ผลสฺส ปริโยสาเน, ภวงฺโคตฺตรณํ สิยา.

๑๓๔๕.

ตโต ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, มคฺคเปกฺขนเหตุกํ;

อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาเร, อาวชฺชนมโน ปน.

๑๓๔๖.

ตสฺมึ นิรุทฺเธ มคฺคสฺส, ปจฺจเวกฺขณสฺิตา;

ชวนานิ หิ ชายนฺเต, สตฺเตว ปฏิปาฏิยา.

๑๓๔๗.

เอเสว จ นโย เยฺโย, ผลาทีนมฺปิ เปกฺขเน;

ปจฺจเวกฺขณาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสติ.

๑๓๔๘.

มคฺโค ผลํ ปหีนา จ, กิเลสา อวสิฏฺกา;

นิพฺพานฺเจติ ปฺเจเต, ปจฺจเวกฺขณภูมิโย.

๑๓๔๙.

เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, โสตาปนฺโนปปตฺติยา;

โยคมารภเต ธีโร, ทุติยาย จ ภูมิยา.

๑๓๕๐.

ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปุน;

อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.

๑๓๕๑.

ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.

๑๓๕๒.

ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;

เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.

๑๓๕๓.

พฺยาปาทกามราคานํ, ตนุภาวํ ตุ สาธยํ;

สกทาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ทุติโย ปน.

ทุติยมคฺคาณํ.

๑๓๕๔.

อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;

ผลจิตฺตานิ เยฺยานิ, วิฺุนา ทฺเวปิ ตีณิ วา.

๑๓๕๕.

เอตฺตาวตา ปเนโส หิ, สกทาคามิ นามยํ;

สกิเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวานฺตกโร ภเว.

๑๓๕๖.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;

เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สกทาคามิปตฺติยา.

๑๓๕๗.

โยคมารภเต ธีโร, ตติยาย จ ภูมิยา;

พฺยาปาทกามราคานํ, ปหานาย จ ปณฺฑิโต.

๑๓๕๘.

ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ, ตํ สงฺขารคตํ ปน;

อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ, าเณน ปริมชฺชติ.

๑๓๕๙.

ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.

๑๓๖๐.

ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;

เอกาวชฺชนวีถิมฺหิ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.

๑๓๖๑.

พฺยาปาทกามราคานํ, มูลฆาตํ ตุ สาธยํ;

ตสฺสานาคามิมคฺโคยํ, ชายเต ตติโย ปน.

ตติยมคฺคาณํ.

๑๓๖๒.

อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;

ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๑๓๖๓.

เอตฺตาวตา ปเนโสปิ, โหตินาคามิ นามยํ;

ตตฺเถว ปรินิพฺพายี, อนาวตฺติสภาวโต.

๑๓๖๔.

เหฏฺา วุตฺตนเยเนว, ปฺจธา ปจฺจเวกฺขณํ;

เอวํ โส ปจฺจเวกฺขิตฺวา, อนาคามิริยสาวโก.

๑๓๖๕.

โยคมารภเต ธีโร, จตุตฺถาย จ ภูมิยา;

ปตฺติยารูปราคาทิ-ปหานาย จ ปณฺฑิโต.

๑๓๖๖.

ตเถว สงฺขารคตํ, อนิจฺจาทิวเสน โส;

ปริวตฺตติ าเณน, ตเถว ปริมชฺชติ.

๑๓๖๗.

ตโต วิปสฺสนาวีถิ-โมคาหติ จ ตาวเท;

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยน ตุ.

๑๓๖๘.

ตโต สงฺขารุเปกฺขาย, อวสาเน ตเถว จ;

เอกาวชฺชนวารสฺมึ, โคตฺรภุสฺส อนนฺตรํ.

๑๓๖๙.

ตสฺสารหตฺตมคฺโคยํ,

ชายเต ตุ ตโต ปรํ;

รูปราคาทิโทสานํ,

วิทฺธํสาย กโร ปน.

จตุตฺถมคฺคาณํ.

๑๓๗๐.

อิมสฺสาปิ จ าณสฺส, เหฏฺา วุตฺตนเยนิธ;

ปวตฺติ ผลจิตฺตานํ, เวทิตพฺพา วิภาวินา.

๑๓๗๑.

เอตฺตาวตา ปเนโส หิ,

อรหา นาม อฏฺโม;

อริโย ปุคฺคโล โหติ,

มหาขีณาสโว อยํ.

๑๓๗๒.

อนุปฺปตฺตสทตฺโถ จ,

ขีณสํโยชโน มุนิ;

สเทวกสฺส โลกสฺส,

ทกฺขิเณยฺโย อนุตฺตโร.

๑๓๗๓.

เอตฺตาวตา จตสฺโสปิ, าณทสฺสนสุทฺธิโย;

หิตตฺถาย จ ภิกฺขูนํ, สงฺเขเปเนว ทสฺสิตา.

๑๓๗๔.

สทฺเธน สมฺมา ปน ภาวนียา,

อริยาย ปฺาย จ ภาวนาย;

วิสุทฺธิกาเมน ตโปธเนน,

ภวกฺขยํ ปตฺถยตา พุเธน.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

พาวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท

กิเลสปฺปหานกถา

๑๓๗๕.

เอเตสุ เยน เย ธมฺมา, ปหาตพฺพา ภวนฺติ หิ;

เตสํ ทานิ กริสฺสามิ, ปกาสนมิโต ปรํ.

อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺคาเณสุ เย ธมฺมา เยน าเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานเมวํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถาคติอาสว- โอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานานุสยมลอกุสลกมฺมปถ- อกุสลจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ปหานกรานิ.

ตตฺถ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ. เสยฺยถิทํ – รูปราคารูปราคมานอุทฺธจฺจาวิชฺชาติ อิเม ปฺจ อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นาม. สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปฺจ อโธภาคิยสํโยชนานิ นาม.

กิเลสาติ ทส กิเลสา. เสยฺยถิทํ – โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ.

มิจฺฉตฺตาติ ทส มิจฺฉตฺตา. เสยฺยถิทํ – มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ มิจฺฉาาณํ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ.

โลกธมฺมาติ อฏฺ โลกธมฺมา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ. อิธ ปน การณูปจาเรน ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส, อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.

มจฺฉริยานีติ ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยนฺติ. อิมานิ อาวาสาทีสุ อฺเสํ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตานิ มจฺฉริยานิ.

วิปลฺลาสาติ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุเภสุเยว วตฺถูสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ อิเม ตโย วิปลฺลาสา.

คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ.

อคตีติ ฉนฺทโทสโมหภยานิ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามราคภวราคมิจฺฉาทิฏฺิอวิชฺชาสโวติ. โอฆโยคานีติปิ เตสเมวาธิวจนํ. นีวรณานีติ กามจฺฉนฺทาทโย. ปรามาโสติ มิจฺฉาทิฏฺิยา อธิวจนํ.

อุปาทานาติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานาทีนีติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา กามราคานุสโย ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคาวิชฺชานุสโยติ. มลาติ ตโย มลา – โลโภ โทโส โมโหติ.

อกุสลกมฺมปถาติ ทส อกุสลกมฺมปถา. เสยฺยถิทํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ ทส.

อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ โลภมูลานิ อฏฺ, โทสมูลานิ ทฺเว, โมหมูลานิ ทฺเวติ อิเม ทฺวาทสาติ.

เอเตสํ สํโยชนาทีนํ เอตานิ ยถาสมฺภวํ ปหานกรานิ. กถํ? สํโยชเนสุ ตาว สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา อปายคมนียา กามราคปฏิฆาติ เอเต ปมมคฺคาณวชฺฌา, เสสา กามราคปฏิฆา โอฬาริกา ทุติยมคฺคาณวชฺฌา, สุขุมา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, รูปราคาทโย ปฺจปิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา เอว.

กิเลเสสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปมมคฺคาณวชฺฌา, โทโส ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺปานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.

มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺิ มุสาวาโท มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปิสุณวาจา ผรุสวาจาติ อิเม ตติยมคฺคาณวชฺฌา, เจตนาเยว เจตฺถ มิจฺฉาวาจาติ เวทิตพฺพา, สมฺผปฺปลาปมิจฺฉาวายามสติสมาธิวิมุตฺติาณานิ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌานิ.

โลกธมฺเมสุ ปฏิโฆ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌ, ยเส ปสํสาย จ อนุนโย จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌติ เอเก.

มจฺฉริยานิ ปมมคฺคาณวชฺฌานิ เอว.

วิปลฺลาเสสุ ปน อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา, ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส จาติ อิเม ปมมคฺคาณวชฺฌา, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ตติยมคฺคาณวชฺฌา, ทุกฺเข สุขนฺติ จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา.

คนฺเถสุ สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา ปมมคฺคาณวชฺฌา, พฺยาปาทกายคนฺโถ ตติยมคฺคาณวชฺโฌ, อภิชฺฌากายคนฺโถ จตุตฺถมคฺคาณวชฺโฌว.

อคติโย ปมมคฺคาณวชฺฌา.

อาสเวสุ ทิฏฺาสโว ปมาณวชฺโฌ, กามาสโว ตติยาณวชฺโฌ, อิตเร ทฺเว จตุตฺถาณวชฺฌา. โอฆโยเคสุปิ เอเสว นโย.

นีวรเณสุ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปมาณวชฺฌํ, กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท กุกฺกุจฺจนฺติ ตีณิ ตติยาณวชฺฌานิ, ถินมิทฺธอุทฺธจฺจานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.

ปรามาโส ปมาณวชฺโฌ.

อุปาทาเนสุ สพฺเพสมฺปิ โลกิยธมฺมานํ วตฺถุกามวเสน ‘‘กามา’’ติ อาคตตฺตา รูปารูเปสุ ราโคปิ กามุปาทาเน ปตติ, ตสฺมา ตฺจ กามุปาทานํ จตุตฺถาณวชฺฌํ, เสสานิ ปมาณวชฺฌานิ.

อนุสเยสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปมาณวชฺฌา, กามราคปฏิฆานุสยา ตติยาณวชฺฌา, มานภวราคาวิชฺชานุสยา จตุตฺถาณวชฺฌา.

มเลสุ โทสมลํ ตติยาณวชฺฌํ, อิตรานิ จตุตฺถาณวชฺฌาเนว.

อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ปมาณวชฺฌา, ปิสุณวาจา ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ ตติยาณวชฺฌา, สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา จตุตฺถาณวชฺฌาว.

อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จตฺตาโร ทิฏฺิคตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต จาติ ปฺจ ปมาณวชฺฌา, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตา ตติยาณวชฺฌา, เสสา จตุตฺถาณวชฺฌาติ.

ยฺจ เยน วชฺฌํ, ตํ เตน ปหาตพฺพํ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานี’’ติ.

๑๓๗๖.

เอเตสุ าเณสุ จ เยน เยน,

โย โย หิ ธมฺโม สมุเปติ ฆาตํ;

โส โส อเสเสน จ เตน เตน,

สนฺทสฺสิโต สาธุ มยา ปเนวํ.

กิเลสปหานกฺกมกถายํ.

๑๓๗๗.

ปริฺาทีนิ กิจฺจานิ, ยานิ วุตฺตานิ สตฺถุนา;

สจฺจาภิสมเย ตานิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๑๓๗๘.

เอเกกสฺส ปเนเตสุ,

าณสฺเสกกฺขเณ สิยา;

ปริฺา จ ปหานฺจ,

สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา.

๑๓๗๙.

ปริฺาทีนิ เอตานิ, กิจฺจาเนกกฺขเณ ปน;

ยถาสภาวโต ตานิ, ชานิตพฺพานิ วิฺุนา.

๑๓๘๐.

ปทีโป หิ ยถา โลเก, อปุพฺพาจริมํ อิธ;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.

๑๓๘๑.

อาโลกฺจ วิทํเสติ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;

ปริยาทิยติ เตลฺจ, วฏฺฏึ ฌาเปติ เอกโต.

๑๓๘๒.

เอวํ ตํ มคฺคาณมฺปิ, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริปิ จ กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.

๑๓๘๓.

ปริฺาภิสมเยเนว, ทุกฺขํ อภิสเมติ โส;

ปหานาภิสมเยเนว, ตถา สมุทยมฺปิ จ.

๑๓๘๔.

ภาวนาวิธินาเยว, มคฺคํ อภิสเมติ ตํ;

อารมฺมณกฺริยาเยว, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ โส.

วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณ’’นฺติ. ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏึ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ นาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ วิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิมคฺคํ ภาเวติ. ยถา เตลํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทาเนน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เวทิตพฺพํ.

๑๓๘๕.

อุคฺคจฺฉนฺโต ยถาทิจฺโจ, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ อิธ.

๑๓๘๖.

โอภาเสติ จ รูปานิ, นาเสติ ติมิรมฺปิ จ;

อาโลกฺจ วิทํเสติ, สีตฺจ ปฏิหฺติ.

๑๓๘๗.

ยถา จ มหตี นาวา, อปุพฺพาจริมํ ปน;

จตฺตาริ ปน กิจฺจานิ, กโรเตกกฺขเณ ปน.

๑๓๘๘.

ชหตี โอริมํ ตีรํ, โสตํ ฉินฺทติ สา ปน;

ตถา วหติ ภณฺฑฺจ, ตีรมปฺเปติ ปาริมํ.

๑๓๘๙.

นาวาโยริมตีรสฺส, ยถา ปชหนํ ปน;

ตเถว มคฺคาณสฺส, ทุกฺขสฺส ปริชานนํ.

๑๓๙๐.

ยถา ฉินฺทติ ตํ โสตํ, ตณฺหํ ชหติ ตํ ตถา;

ยถา วหติ ตํ ภณฺฑํ, สหชาตาทินา ปน.

๑๓๙๑.

ตเถว ปจฺจยตฺเตน, มคฺคํ ภาเวติ นาม โส;

ยถา ปารํ ปน เอวํ, นิโรธารมฺมณํ ภเว.

๑๓๙๒.

โลกุตฺตเรน นิทฺทิฏฺา, ยา โลกุตฺตรภาวนา;

สา สงฺเขปนเยเนวํ, มยา สาธุ ปกาสิตา.

๑๓๙๓.

โก หิ นาม นโร โลเก,

โลกุตฺตรสุขาวหํ;

ภาวนํ ปน ปฺาย,

น จ ภาเวยฺย ปณฺฑิโต.

๑๓๙๔.

อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ,

อุเปติ โย เว สุขสํหิตํ หิตํ;

วิธูย จิตฺตสฺส อนุตฺตมํ ตมํ,

อุเปติ จาวิคฺคหกมฺปทํ ปทํ.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม

เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.

๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

ปจฺจยนิทฺเทโส

๑๓๙๕.

เยสํ ปจฺจยธมฺมานํ, วสา สปฺปจฺจยา อิเม;

ธมฺมา เต ปจฺจเย จาหํ, ทสฺสยิสฺสามิโต ปรํ.

กตเม ปจฺจยาติ? วุจฺจเต – เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาต- อฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคตวเสน จตุวีสติวิธา โหนฺติ.

ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตุปจฺจยา. อารมฺมณปจฺจโยติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรํ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.

อธิปติปจฺจโยติ เอตฺถ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตาธิปติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธ, อารมฺมณาธิปติ ปน โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจกิริยาพฺยากตากุสลวิปาเก จ อนิฏฺสมฺมตฺจ รูปํ เปตฺวา อวเสสํ. อนนฺตรปจฺจโยติ อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปิ.

สหชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา, มหาภูตา เจว หทยวตฺถุ จ. ตถา อฺมฺปจฺจโยปิ. นิสฺสยปจฺจโยติ วตฺถุรูปานิ เจว มหาภูตา, จิตฺตเจตสิกา จ. อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยว, อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยว, ปกตูปนิสฺสโย ปน กายิกสุขทุกฺขอุตุโภชนเสนาสนปุคฺคลา สทฺธาสีลสุตจาคปฺาราคโทสโมหาทโย จ.

ปุเรชาตปจฺจโยติ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต นาม วตฺถุรูปานิ, อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีเนว. ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกา จ. อาเสวนปจฺจโยติ เปตฺวา อาวชฺชนทฺวยํ โลกิยกุสลากุสลกิริยาพฺยากตา ธมฺมาว.

กมฺมปจฺจโยติ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เอว, นานกฺขณิกา ปน สาสวกุสลากุสลเจตนา, อนาสวกุสลเจตนา อนนฺตรเมว อตฺตโน วิปากสฺส ปจฺจโย โหติ. วิปากปจฺจโยติ วิปากจิตฺตเจตสิกา. อาหารปจฺจโยติ กพฬีการาหารผสฺสเจตนาวิฺาณวเสน จตุพฺพิโธ.

อินฺทฺริยปจฺจโยติ รูปสตฺตกมนชีวิตสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาสทฺธาวีริย- สติสมาธิปฺาอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยอฺินฺทฺริยอฺตาวินฺทฺริยานีติ วีสตินฺทฺริยานิ, เตสุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ วชฺเชตฺวา วีสตินฺทฺริยานิ โหนฺติ. ฌานปจฺจโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาวเสน ปฺจวิโธ. มคฺคปจฺจโยติ ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวาจากมฺมนฺตาชีวมิจฺฉาทิฏฺิวเสน นววิโธ.

สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ จิตฺตเจตสิกาว. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ วตฺถุปุเรชาตานิ เจว ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา จ. อตฺถิปจฺจโยติ ชีวิตินฺทฺริยกพฬีการอาหารอารมฺมณปุเรชาตานิ เจว นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาปิ จ. นตฺถิปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโยว. ตถา วิคตปจฺจโย จ. อวิคตปจฺจโยติ อตฺถิปจฺจโยว. เอวมิเม จตุวีสติ ปจฺจยา นาม.

เอตฺถ ปน กติหากาเรหิ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ? ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.

รูปํ อรูปสฺส ยถารหํ อารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺป- ยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เอกาทสหิ อากาเรหิ ปจฺจโย โหติ.

รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถิ.

๑๓๙๖.

สตฺตธา รูปํ รูปสฺส, ภวเตกาทเสหิ ตํ;

ปจฺจโย นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.

อรูปํ อรูปสฺส ยถารหํ เหตารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยูปนิสฺสยา- เสวนกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถินตฺถิวิคตาวิคต- วเสน เอกวีสติธา ปจฺจโย โหติ.

อรูปํ รูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริย- ฌานมคฺควิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปนฺนรสธา ปจฺจโย โหติ.

อรูปํ รูปารูปสฺส ยถารหํ เหตาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- อตฺถิอวิคตวเสน เตรสธา ปจฺจโย โหติ.

๑๓๙๗.

เอกวีสติธา นามํ, ปจฺจโย ภวตตฺตโน;

ติปฺจหิ ตํ รูปสฺส, อุภินฺนํ เตรสธา ปน.

รูปารูปํ รูปสฺส ยถารหํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติ.

รูปารูปํ อรูปสฺส ยถารหํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ.

รูปารูปํ รูปสฺสาติ นตฺถิ.

๑๓๙๘.

อุโภปิ รูปธมฺมสฺส, จตุธา โหนฺติ ปจฺจยา;

ฉพฺพิธา นามธมฺมสฺส, มิสฺสกสฺส น กิฺจิ ตุ.

เอเตสุ ปน ปจฺจเยสุ กติ รูปา, กติ อรูปา, กติมิสฺสกาติ? ปุเรชาตปจฺจโย เอโก รูปธมฺโมว, เหตุอนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตาเสวนกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิ- วิคตานํ วเสน ทฺวาทส ปจฺจยา อรูปธมฺมาว, เสสา ปน เอกาทส ปจฺจยา รูปารูปมิสฺสกาติ เวทิตพฺพา.

ปุน กาลวเสน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺค- สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตาว, กมฺมปจฺจโย อตีโต วา โหติ ปจฺจุปฺปนฺโน วา, อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ปน ติกาลิกา โหนฺติ กาลวินิมุตฺตา จ.

๑๓๙๙.

ปจฺจุปฺปนฺนาว โหนฺเตตฺถ,

ปจฺจยา ทส ปฺจ จ;

อตีตา เอว ปฺเจโก,

ทฺเวกาลิโกว ทสฺสิโต;

ตโย ติกาลิกา เจว,

วินิมุตฺตาปิ กาลโต.

สพฺเพ ปนิเม จตุวีสติ ปจฺจยา ยถารหํ อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจยานํ วเสน จตูสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.

อิติ อภิธมฺมาวตาเร ปจฺจยนิทฺเทโส นาม

จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.

นิคมนกถา

๑๔๐๐.

อภิธมฺมาวตาโรยํ, วโร ปรมคมฺภีโร;

อิจฺฉตา นิปุณํ พุทฺธึ, ภิกฺขุนา ปน โสตพฺโพ.

๑๔๐๑.

สุมติมติวิจารโพธโน,

วิมติวิโมหวินาสโน อยํ;

กุมติมติมหาตโมนาโส,

ปฏุมติภาสกโร มโต มยา.

๑๔๐๒.

ยโต สุมตินา มโต นามโต,

อายาจิตสมฺมานโต มานโต;

ตโต หิ รจิโต สทา โตสทา,

มยา หิตวิภาวนา ภาวนา.

๑๔๐๓.

อตฺถโต คนฺถโต จาปิ, ยุตฺติโต จาปิ เอตฺถ จ;

อยุตฺตํ วา วิรุทฺธํ วา, ยทิ ทิสฺสติ กิฺจิปิ.

๑๔๐๔.

ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, วิจาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ;

ธีมตา สงฺคเหตพฺพํ, คเหตพฺพํ น โทสโต.

๑๔๐๕.

ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ, คติโย ทุพฺพิธาปิ เจ;

ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา, เวทิตพฺพํ วิภาวินา.

๑๔๐๖.

นิกายนฺตรลทฺธีหิ, อสมฺมิสฺโส อนากุโล;

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิโต.

๑๔๐๗.

มธุรกฺขรสํยุตฺโต, อตฺโถ ยสฺมา ปกาสิโต;

ตสฺมา หิตตฺถกาเมน, กาตพฺโพ เอตฺถ อาทโร.

๑๔๐๘.

สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, กโรนฺเตน จ ยํ มยา;

ปุฺมธิคตํ เตน, สุขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน.

๑๔๐๙.

อนฺตรายํ วินา จายํ, ยถาสิทฺธิมุปาคโต;

ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สิทฺธึ คจฺฉนฺตุ ปาณินํ.

๑๔๑๐.

นรนาริคณากิณฺเณ, อสํกิณฺณกุลากุเล;

ผีเต สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, สุปสนฺนสิโตทเก.

๑๔๑๑.

นานารตนสมฺปุณฺเณ, วิวิธาปณสงฺกเฏ;

กาเวรปฏฺฏเน รมฺเม, นานาราโมปโสภิเต.

๑๔๑๒.

เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเต;

การิเต กณฺหทาเสน, ทสฺสนีเย มโนรเม.

๑๔๑๓.

วิหาเร วิวิธาการจารุปาการโคปุเร;

ตตฺถ ปาจีนปาสาเท, มยา นิวสตา สทา.

๑๔๑๔.

อสลฺเลขมสาขลฺเย, สีลาทิคุณโสภินา;

อยํ สุมตินา สาธุ, ยาจิเตน กโต สตา.

๑๔๑๕.

เทวา กาเลน วสฺสนฺตุ, วสฺสํ วสฺสวลาหกา;

ปาลยนฺตุ มหีปาลา, ธมฺมโต สกลํ มหึ.

๑๔๑๖.

ยาว ติฏฺติ โลกสฺมึ, หิมวา ปพฺพตุตฺตโม;

ตาว ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโนติ.

อุรคปุรนิวสเนน อาจริเยน ภทนฺตพุทฺธทตฺเตน สีลาจารสมฺปนฺเนน กโต อภิธมฺมาวตาโร นามายํ.

อภิธมฺมาวตาโร นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

นามรูปปริจฺเฉโท

คนฺถารมฺภกถา

.

สมฺมา สมฺมาภิสมฺพุทฺธํ, ธมฺมํ ธมฺมปฺปกาสนํ;

สํฆํ สํฆุตฺตมํ โลเก, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํ.

.

นามรูปปริจฺเฉทํ, ปวกฺขามิ สมาสโต;

มหาวิหารวาสีนํ, วณฺณนานยนิสฺสิตํ.

๑. ปโม ปริจฺเฉโท

นามตฺตยวิภาโค

.

ตตฺถ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ มตํ ติธา;

นามํ รูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโต.

.

กามภูมาทิเภเทน, ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;

เจโตยุตฺตา ทฺวิปฺาส, ธมฺมา เจตสิกา มตา.

.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิฺาณธาตุโย;

สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตฺจ, ตถา สนฺตีรณทฺวยํ.

.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตนฺติ จ;

อิจฺจาเหตุกจิตฺตานิ, ปุฺปากานิ อฏฺธา.

.

โสมนสฺสยุตํ ตตฺถ, หิตฺวา สนฺตีรณํ ตถา;

สตฺตากุสลปากานิ, ตาเนวาติ วินิทฺทิเส.

.

ปฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนํ หสนนฺติ จ;

กฺริยจิตฺตมุทีริตํ, ติวิธมฺปิ อเหตุกํ.

.

เอวํ อฏฺารสวิธํ, มานสํ โหติเหตุกํ;

มูลเภเทนากุสลํ, จิตฺตํ ตุ ติวิธํ มตํ.

๑๐.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.

๑๑.

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;

โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, ตตฺถากุสลมานสํ.

๑๒.

โทมนสฺสสหคตํ, ปฏิเฆน สมายุตํ;

โทสมูลมสงฺขารํ, สสงฺขารนฺติปิ ทฺวิธา.

๑๓.

วิจิกิจฺฉาสหคตํ, อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ;

โมหมูลฺจ ทุวิธํ, อุเปกฺขาย สมายุตํ.

๑๔.

ทฺวาทสากุสลาเนวํ, จิตฺตานีติ วิภาวเย;

หิตฺวาเหตุกปาปานิ, โสภนานิ ตโต ปรํ.

๑๕.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทฺวิธา าเณน สํยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.

๑๖.

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปนฏฺธา;

สเหตุกามาวจร-ปุฺปากกฺริยา ภเว.

๑๗.

กาเม เตวีส ปากานิ, ปุฺาปุฺานิ วีสติ;

เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.

๑๘.

ตกฺกจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปน;

ปมชฺฌานกุสลํ, วิปากฺจ กฺริยา ตถา.

๑๙.

ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;

จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.

๒๐.

ปฺจมํ ปฺจทสธา, รูปาวจรมีริตํ;

ปฺจมชฺฌานเมเวกมรูปาวจรํ ปน.

๒๑.

อากาสานฺจายตนํ, ปุฺปากกฺริยา ตถา;

วิฺาณฺจายตนฺจ, อากิฺจฺายตนกํ;

เนวสฺานาสฺายตนํ ทฺวาทสธา ภเว.

๒๒.

โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ผลจิตฺตํ ตถาปรํ;

สกทาคามานาคามิ, อรหตฺตนฺติ อฏฺธา.

๒๓.

ฌานงฺคโยคเภเทน, กตฺเวเกกํ ตุ ปฺจธา;

วิตฺถารานุตฺตรํ จิตฺตํ, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.

๒๔.

รูปาวจรจิตฺตานิ, คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;

ปมาทิชฺฌานเภเท, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม.

๒๕.

ทฺวาทสากุสลาเนวํ, กุสลาเนกวีสติ;

ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๒๖.

เอกวีสสตํ วาถ, เอกูนนวุตีวิธํ;

จิตฺตํ ตํสมฺปโยเคน, ภินฺนา เจตสิกา ตถา.

๒๗.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตเนกคฺคตา ตถา;

ชีวิตํ มนสีกาโร, สพฺพสาธารณา มตา.

๒๘.

ตกฺกจาราธิโมกฺขา จ, วีริยํ ฉนฺทปีติโย;

ปกิณฺณกา ฉ อกฺขาตา, เตรสฺสมานตา.

๒๙.

ปกิณฺณกา น วิฺาเณ, วิตกฺโก ทุติยาทิสุ;

วิจาโร ตติยาทิมฺหิ, อธิโมกฺโข ตุ กงฺขิเต.

๓๐.

สนฺตีรณมโนธาตุตฺติเกสุ วีริยํ ตถา;

จตุตฺถสุขิเต ปีติ, ฉนฺโทเหตุมฺหิ โมมุเห.

๓๑.

ฉสฏฺิ ปฺจปฺาส, เอกาทส จ โสฬส;

สตฺตติ วีสติ เจว, ตานิ จิตฺตานิ ทีปเย.

๓๒.

โมหาหิริกาโนตฺตปฺป-มุทฺธจฺจํ สพฺพปาปชํ;

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา ตุ ปฏิเฆ ตถา.

๓๓.

โลโภ โลเภ ตุ ทิฏฺิ จ, ทิฏฺิยุตฺเต วิยุตฺตเก;

มาโน จ ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ.

๓๔.

กงฺขิเต วิจิกิจฺฉาติ, จุทฺทสากุสลานิเม;

ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, นิยเมน ววตฺถิตา.

๓๕.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, อโลภาโทสมชฺฌตา;

กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธิ, ลหุตา มุทุตา ตถา.

๓๖.

กมฺมฺตา จ ปาคุฺอุชุตาติ ยุคา ฉ จ;

เอกูนวีสติ ธมฺมา, อฺมฺาวิโยคิโน;

เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ, โสภเนสุ ปวตฺติตา.

๓๗.

สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตาชีวาติ วิรตี อิมา;

โลกุตฺตเร สทา สพฺพา, สห กามสุเภ วิสุํ.

๓๘.

กรุณามุทิตา นานา, รูเป ปฺจมวชฺชิเต;

กทาจิ กาเม กุสเล, กฺริยจิตฺเต สเหตุเก.

๓๙.

ติเหตุเกสุ จิตฺเตสุ, ปฺา สพฺพตฺถ ลพฺภติ;

เอเต สทฺธาทโย ธมฺมา, ปฺจวีสติ โสภนา.

๔๐.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรตีกรุณาทโย;

นานา กทาจิ มาโน จ, ถินมิทฺธํ ตถา สห.

๔๑.

สตฺต สพฺพตฺถ ชายนฺติ, ฉ ตุ ธมฺมา ยถารหํ;

จุทฺทสากุสเลสฺเวว, โสภเนสฺเวว โสภนา.

๔๒.

ทฺเวปฺาส ปนิจฺเจวํ, ธมฺเม สงฺคยฺห มานเส;

ลพฺภมาเน วิภาเวยฺย, ปจฺเจกมฺปิ วิจกฺขโณ.

๔๓.

โสภนฺสมานา จ, ปเม วิรตี วินา;

ทุติยาทีสุ ตกฺกฺจ, วิจารํ ตติยาทิสุ.

๔๔.

จตุตฺถาทีสุ ปีติฺจ, กรุณาทิฺจ ปฺจเม;

หิตฺวา เนว วิโยเชยฺย, สงฺขิปิตฺวาน ปฺจธา.

๔๕.

ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึส จ ยถากฺกมํ;

ทฺวตฺตึส ตึส เอวาถ, ชายนฺตีติ มหคฺคเต.

๔๖.

คเหตฺวา วิรตี สพฺพา, หิตฺวาน กรุณาทโย;

ปเม ทุติยาทิมฺหิ, วิตกฺกาทึ วินา ตถา.

๔๗.

ปฺจธาว คเณยฺเยวํ, ฉตฺตึสา จ ยถากฺกมํ;

ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึสทฺวยมุตฺตเร.

๔๘.

โสภนฺสมานา จ, กาเมสุ กุสเล กฺริเย;

หิตฺวา วิรติโย ปาเก, วิรตีกรุณาทโย.

๔๙.

าณยุตฺเต โสมนสฺเส, วิยุตฺเต าณวชฺชิตา;

อุเปกฺขเก ปีติหีนา, วิปฺปยุตฺเต ทฺวยํ วินา.

๕๐.

จตุธา ติวิเธสฺเววํ, วิคเณยฺย ทฺวยํ ทฺวยํ;

น สนฺตุเปกฺขาสหิเต, กรุณาทีติ เกจน.

๕๑.

อฏฺตึส สตฺตตึสทฺวยํ ฉตฺตึสกํ สุเภ;

ปฺจตึส จตุตฺตึสทฺวยํ เตตฺตึสกํ กฺริเย.

๕๒.

เตตฺตึส ปาเก ทฺวตฺตึสทฺวเยกตึสกํ ภเว;

สเหตุกามาวจรปุฺปากกฺริยามเน.

๕๓.

โมหาทโย สมานา จ, ปเม โลภทิฏฺิยา;

ตติเย โลภมาเนน, ชายนฺเตกูนวีสติ.

๕๔.

อฏฺารส ปีติหีนา, ปฺจเม สตฺตเม ตถา;

นวเม โทสกุกฺกุจฺจมจฺฉริสฺสาหิ วีสติ.

๕๕.

ปมาทีสุ วุตฺตาว, ทุติยาทีสุ ชายเร;

ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมา.

๕๖.

ฉนฺทปีตึ วินุทฺธจฺเจ, กงฺขิเต นิจฺฉยํ วินา;

ปฺจทเสว กงฺขาย, อสุเภสุ วิภาวเย.

๕๗.

สิเต สมานา นิจฺฉนฺทา, ทฺวาทเสกาทเสว ตุ;

ปีตึ หิตฺวาน โวฏฺพฺเพ, วีริยํ สุขตีรเณ.

๕๘.

ทฺวยํ หิตฺวา มโนธาตุ, อุเปกฺขาตีรเณ ทส;

สตฺต สาธารณา เอว, ปฺจวิฺาณสมฺภวา.

๕๙.

อิติ เจตสิ สมฺภูตา,

ทฺเวปฺาส ยถารหํ;

เยฺยา เจตสิกา ธมฺมา,

เจโตเภทปฺปเภทิโน.

๖๐.

สุฺตฺจานิมิตฺตฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;

ติวิธาการมีเรนฺติ, นิพฺพานมมตํ พุธา.

๖๑.

ยํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ, ตตฺถานุตฺตรมานสํ;

สุฺตาทิวิโมกฺโขติ, นามมาลมฺพโต ลเภ.

๖๒.

โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจว ตถาปรา;

อนุปาทิเสสา จาติ, ทุวิธา ปริยายโต.

๖๓.

ตเทตํ วานนิกฺขนฺตมจฺจนฺตํ สนฺติลกฺขณํ;

อสฺสาสกรณรสํ, เขมภาเวน คยฺหติ.

๖๔.

ตํ นาเมตีติ นิพฺพานํ, นมนฺตีติ ตโตปเร;

เตปฺาสาติ นามานิ, จตุปฺาส สพฺพถา.

๖๕.

จิตฺตเจตสิกโยชนานยํ,

จิตฺตมุตฺตมมิทํ ปกาสิตํ;

สาธุ เจตสิ นิธาย ปณฺฑิตา,

สาธุ สาสนธรา ภวนฺติ เต.

๖๖.

พุทฺธปฺปวตฺตมวคาหิตโพธิาณ-

มิจฺจาภิธมฺมมวคาหิตสพฺพธมฺมํ;

โอคยฺห นามคตราสิมเสสยิตฺวา,

สงฺคยฺห สพฺพมิธ โยชิตมาทเรน.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นามตฺตยวิภาโค นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท

ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค

๖๗.

สภาโว ลกฺขณํ นาม, กิจฺจสมฺปชฺชนา รโส;

คยฺหากาโร อุปฏฺานํ, ปทฏฺานํ ตุ ปจฺจโย.

๖๘.

อตฺตุปลทฺธิสงฺขาตา, สมฺปตฺตา จ ปนตฺถโต;

ลกฺขณรสุปฏฺานา, โวหาราโภคเภทิตา.

๖๙.

เตปฺาสสภาเวสุ, ตสฺมา เภทํ ยถารหํ;

ลกฺขณาทิปฺปกาเรหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๗๐.

จินฺเตตีติ ภเว จิตฺตํ, จินฺตนมตฺตเมว วา;

สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, จินฺเตนฺตีติ จ โคจรํ.

๗๑.

ผุสตีติ ภเว ผสฺโส, ผุสนํ วาถ เกวลํ;

สมฺปยุตฺตาถ วา เตน, ผุสนฺตีติ จ โคจรํ.

๗๒.

เอวํ กตฺตริ ภาเว จ, กรเณ จ ยถารหํ;

เตปฺาสสภาเวสุ, สทฺทนิพฺพจนํ นเย.

๗๓.

อาลมฺพณมนํ จิตฺตํ, ตํวิชานนลกฺขณํ;

สหชาธิฏฺานรสํ, จินฺตากปฺโปติ คยฺหติ.

๗๔.

อาลมฺพณสโมธาโน,

ผสฺโส ผุสนลกฺขโณ;

สงฺฆฏฺฏนรโส ตตฺถ,

สนฺนิปาโตติ คยฺหติ.

๗๕.

เวทนาลมฺพณรสา, สา เวทยิตลกฺขณา;

โคจรานุภวรสา, อนุภุตฺตีติ คยฺหติ.

๗๖.

อาการคหณํ สฺา, สา สฺชานนลกฺขณา;

นิมิตฺตุปฺปาทนรสา, อุปลกฺขาติ คยฺหติ.

๗๗.

เจตนา จิตฺตวิปฺผารา, สายํ พฺยาปารลกฺขณา;

กมฺมนฺตายูหนรสา, สํวิธานนฺติ คยฺหติ.

๗๘.

เอกคฺคตา อวิกฺเขโป, สาวิสาหารลกฺขณา;

สมฺปิณฺฑนรสา จิตฺตํ, สโมธานนฺติ คยฺหติ.

๗๙.

ยาปนํ สหชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;

ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพนฺโธติ คยฺหติ.

๘๐.

สารณา มนสีกาโร, สมนฺนาหารลกฺขโณ;

สํโยชนรโส จิตฺต-ปฏิปตฺตีติ คยฺหติ.

๘๑.

สงฺกปฺปนลกฺขโณ ตกฺโก, สหชาภินิโรปโน;

อาลมฺพาหนนรโส, สนฺนิรุชฺโฌติ คยฺหติ.

๘๒.

วิจาโร อนุสนฺธาโน, อนุมชฺชนลกฺขโณ;

จิตฺตานุโยชนรโส, อนุเปกฺขาติ คยฺหติ.

๘๓.

อธิโมกฺโข อสํสปฺโป, สุสนฺนิฏฺานลกฺขโณ;

นิจฺจลาปาทนรโส, ทฬฺหวุตฺตีติ คยฺหติ.

๘๔.

วีริยํ ปน วายาโม, มหุสฺสาหนลกฺขโณ;

กิจฺจาสํสีทนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.

๘๕.

อาลมฺพตฺถิกตา ฉนฺโท, กตฺตุกามตลกฺขโณ;

อาลมฺพเณสนรโส, หตฺถาทานนฺติ คยฺหติ.

๘๖.

สหชาตานุผรณา, สมฺปิยายนลกฺขณา;

สมฺปีนนรสา ปีติ, ปาโมชฺชมิติ คยฺหติ.

๘๗.

เจโตสทฺทหนํ สทฺธา, ภูโตกปฺปนลกฺขณา;

หิตปกฺขนฺทนรสา, อธิมุตฺตีติ คยฺหติ.

๘๘.

อสมฺโมสา สภาเวสุ, สติ ธารณลกฺขณา;

ธมฺมาปิลาปนรสา, อปฺปมาโทติ คยฺหติ.

๘๙.

หิรี เชคุจฺฉา ปาเปสุ, สา หรายนลกฺขณา;

หีฬสํโกจนรสา, ปาปลชฺชาติ คยฺหติ.

๙๐.

ปาปสารชฺชโมตฺตปฺปํ, อุพฺเพคุตฺตาสลกฺขณํ;

ภยสงฺโกจนรสํ, อวิสฺสาโสติ คยฺหติ.

๙๑.

อโลโภ อนภิสงฺโค, อปริคฺคหลกฺขโณ;

มุตฺตปฺปวตฺตนรโส, อสํสคฺโคติ คยฺหติ.

๙๒.

อโทโส จิตฺตสาขลฺยํ, อพฺยาปชฺชนลกฺขโณ;

สณฺหปฺปวตฺตนรโส, โสมฺมภาโวติ คยฺหติ.

๙๓.

อโมโห ขลิตาภาโว, ปฏิวิชฺฌนลกฺขโณ;

วิสโยภาสนรโส, ปฏิโพโธติ คยฺหติ.

๙๔.

ตตฺรมชฺฌตฺตโตเปกฺขา, สมีกรณลกฺขณา;

อปกฺขปาตนรสา, สมวาโหติ คยฺหติ.

๙๕.

ปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ, ทรถาภาวลกฺขณา;

อปริปฺผนฺทนรสา, สีติภาโวติ คยฺหติ.

๙๖.

ลหุตา กายจิตฺตานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;

อวิตฺถารรสา สลฺลหุกวุตฺตีติ คยฺหติ.

๙๗.

มุทุตา กายจิตฺตานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;

กิจฺจาวิโรธนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.

๙๘.

กมฺมฺตา อุภินฺนมฺปิ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;

ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคภาโวติ คยฺหติ.

๙๙.

ตถา ปาคุฺตา ทฺวินฺนํ, วิสทาการลกฺขณา;

สุขปฺปวตฺตนรสา, เสริภาโวติ คยฺหติ.

๑๐๐.

อุชุตา กายจิตฺตานํ, กุฏิลาภาวลกฺขณา;

ชิมฺหนิมฺมทนรสา, อุชุวุตฺตีติ คยฺหติ.

๑๐๑.

สมฺมาวาจา วจีสุทฺธิ, วาจาสํยมลกฺขณา;

มิจฺฉาวาโจรมรสา, วจีเวลาติ คยฺหติ.

๑๐๒.

สมฺมากมฺมํ กฺริยาสุทฺธํ, สมฺมากรณลกฺขณํ;

มิจฺฉากมฺโมรมรสํ, กฺริยาเวลาติ คยฺหติ.

๑๐๓.

สมฺมาชีโว วิสุทฺเธฏฺิ, อลฺลิฏฺาชีวลกฺขโณ;

มิจฺฉาชีโวรมรโส, สมฺมาวุตฺตีติ คยฺหติ.

๑๐๔.

กรุณา ทีนสตฺเตสุ, ทุกฺขาปนยลกฺขณา;

โสตฺถิตาปตฺถนรสา, อนุกมฺปาติ คยฺหติ.

๑๐๕.

สุขฏฺิเตสุ มุทิตา, อนุโมทนลกฺขณา;

เจโตวิกาสนรสา, อวิโรโธติ คยฺหติ.

๑๐๖.

เจโตสารชฺชนา โลโภ, อปริจฺจาคลกฺขโณ;

อาลมฺพคิชฺฌนรโส, อภิลคฺโคติ คยฺหติ.

๑๐๗.

เจโตพฺยาปชฺชนํ โทโส, สมฺปทุสฺสนลกฺขโณ;

อาลมฺพณฆาตรโส, จณฺฑิกฺกมิติ คยฺหติ.

๑๐๘.

เจโตสมฺมุยฺหนํ โมโห,

โส สมฺมุยฺหนลกฺขโณ;

สภาวจฺฉาทนรโส,

อนฺธภาโวติ คยฺหติ.

๑๐๙.

ปาปาชิคุจฺฉาหิริกํ, นิลฺลชฺชาการลกฺขณํ;

ปาโปปลาปนรสํ, มลคฺคาโหติ คยฺหติ.

๑๑๐.

อสารชฺชนมโนตฺตปฺปมนุตฺตาสนลกฺขณํ;

ปาปปกฺขนฺทนรสํ, ปาคพฺภมิติ คยฺหติ.

๑๑๑.

ทิฏฺิ ทฬฺหวิปลฺลาโส, สา ปรามาสลกฺขณา;

ตุจฺฉาภินิเวสนรสา, มิจฺฉาคาโหติ คยฺหติ.

๑๑๒.

‘‘อหสฺมี’’ติ มฺมาโน, โส สมุนฺนติลกฺขโณ;

เกตุสมฺปคฺคหรโส, อหํกาโรติ คยฺหติ.

๑๑๓.

ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสา, อกฺขมาการลกฺขณา;

เจโตวิกุจนรสา, วิมุขตฺตนฺติ คยฺหติ.

๑๑๔.

ปริคฺคเหสุ มจฺเฉรํ, สนฺนิคูหนลกฺขณํ;

สามฺาสหนรสํ, เววิจฺฉมิติ คยฺหติ.

๑๑๕.

เจโตปหนนํ ถีนํ, ตํ สํสีทนลกฺขณํ;

อุสฺสาหภฺชนรสํ, สํขิตฺตตฺตนฺติ คยฺหติ.

๑๑๖.

วิฆาโต สหชาตานํ, มิทฺธํ โมหนลกฺขณํ;

สตฺติสํภฺชนรสํ, อาตุรตฺตนฺติ คยฺหติ.

๑๑๗.

อุทฺธจฺจํ จิตฺตวิกฺเขโป, อวูปสมลกฺขณํ;

เจโตนวฏฺานรสํ, ภนฺตตฺตมิติ คยฺหติ.

๑๑๘.

วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจมนุโสจนลกฺขณํ;

อตฺตานุโสจนรสํ, ปจฺฉาตาโปติ คยฺหติ.

๑๑๙.

กงฺขายนา วิจิกิจฺฉา, อสนฺนิฏฺานลกฺขณา;

อเนกคาหนรสา, อปฺปติฏฺาติ คยฺหติ.

๑๒๐.

อิจฺเจวํ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ;

เตปฺาสสภาเวสุ, สภาวาการลกฺขณํ.

๑๒๑.

ลกฺขณตฺถกุสลา สลกฺขเณ,

ลกฺขณตฺถปรเมปิ เกวลํ;

ลกฺขณุคฺคหสุขาย วณฺณยุํ,

ลกฺขณาทิมุขโต สลกฺขณํ.

๑๒๒.

อตฺถํ ตเมวมนุคมฺม มเยตฺถ วุตฺต-

มตฺถานมตฺถนยนตฺถมเนกธาปิ;

ปตฺเถยฺย เมตฺถ วจนตฺถนเยหิ าณ-

มตฺเถสุ พุทฺธวจนตฺถนยตฺถิเกหิ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ลกฺขณรสุปฏฺานวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ตติโย ปริจฺเฉโท

เภทสงฺคหวิภาโค

๑๒๓.

เอวํ เภทสภาเวสุ, เตสฺเวว ปุน สงฺคหํ;

สภาวตฺถวิเสเสหิ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํ.

๑๒๔.

อสาธารณาเณหิ, สตฺถา วตฺถุวิเวจโก;

สงฺคเหตฺวา สภาเคหิ, ธมฺเม ทสฺเสสิ จกฺขุมา.

๑๒๕.

ทิฏฺิภินิเวสฏฺเน, ยถาภูตสภาวโต;

ปรมามสติจฺเจกา, ปรามาโสติ ภาสิตา.

๑๒๖.

กิเลสาสุจิภาเวน, วณสฺสาวรโส วิย;

อาลิมฺปนฺตาว สนฺตานํ, สวนฺตีติ ปกาสิตา.

๑๒๗.

กามตณฺหา ภวตณฺหา, ทิฏฺาวิชฺชาติ อาสวา;

จตฺตาโร อาสวฏฺเน, ตโย ธมฺมา สภาวโต.

๑๒๘.

เอเตโว ฆาติ วุตฺตาว, ทฺวาราลมฺพาภิวาหิโน;

โอตฺถริตฺวา ปราภูเต, หรนฺตา ปาณิโน ภเว.

๑๒๙.

โยคาติ จาหุ เต เอว, ปาณิโน ภวยนฺตเก;

ทฺวาราลมฺพาภิสมฺพนฺธา, ยนฺตพนฺธาว โยชิตา.

๑๓๐.

สนฺตานมธิคณฺหนฺตา, มาลุวาว มหาตรุํ;

คณฺหนฺตา ทฬฺหมาลมฺพํ, มณฺฑูกมิว ปนฺนโค.

๑๓๑.

กามตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อุปาทานา จตุพฺพิธา;

ทิฏฺิ ทิฏฺิสีลพฺพต-มตฺตวาโทติ เภทิตา.

๑๓๒.

กาเยน กายํ คนฺเถนฺตา, ทุปฺปมุฺจานุเวิโน;

กถิตา กายคนฺถาติ, ตณฺหาพฺยาปาททิฏฺิโย.

๑๓๓.

สีลพฺพตปรามาโส, อิติ ทิฏฺิ วิเภทิตา;

อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ เจวํ จตุพฺพิธา.

๑๓๔.

เนกฺขมฺมํ ปลิโพเธนฺตา, ภาวนาปริปนฺถกา;

สนฺตานมณฺฑโกสาว, ปริโยนนฺธกาติ จ.

๑๓๕.

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ สํสโย;

อวิชฺชุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิติ นีวรณา มตา.

๑๓๖.

อาคาฬฺหํ ปริยาทาย, โอคยฺหนุปฺปวตฺติโน;

โยปฺปโรคาว สนฺตาน-มนุเสนฺตีติ ภาสิตา.

๑๓๗.

กามราโค ภวราโค, ปฏิโฆ มานทิฏฺิโย;

กงฺขาวิชฺชาติ สตฺเตว, ฉ ธมฺมานุสยา มตา.

๑๓๘.

ทฺวาราลมฺพณพนฺเธน, ปาณีนํ ภวมณฺฑเล;

สํโยชนานิ วุตฺตานิ, ปาสพนฺธาว ปกฺขินํ.

๑๓๙.

กามรูปารูปราคา, ปฏิโฆ โมหสํสโย;

ทิฏฺิ สีลพฺพตํ มาโน, อุทฺธจฺเจน ทสา ภเว.

๑๔๐.

รูปารูปราคุทฺธจฺจํ, อภิธมฺเม วินา ปุน;

ภวราคิสฺส มจฺเฉรํ, คเหตฺวา ทสธา สิยุํ.

๑๔๑.

สํกฺเลปยนฺติ สนฺตานํ, อุปฆาเตนฺติ ปาณิโน;

สหชาเตกฺเลเสนฺตีติ, กิเลสาติ ปกาสิตา.

๑๔๒.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

ทิฏฺิ มาโน จ สํสโย;

ถินาหิริกโนตฺตปฺป-

มุทฺธจฺเจน สิยุํ ทส.

๑๔๓.

นวสงฺคหิตา เอตฺถ, ทิฏฺิโลภา ปกาสิตา;

สตฺตสงฺคหิตาวิชฺชา, ปฏิโฆ ปฺจสงฺคโห.

๑๔๔.

จตุสงฺคหิตา กงฺขา, มานุทฺธจฺจา ติสงฺคหา;

ทุกสงฺคหิตํ ถีนํ, กุกฺกุจฺจเมกสงฺคหํ.

๑๔๕.

ทฺวิธาหิริกโนตฺตปฺป-มิสฺสามจฺฉริยํ ตถา;

อิจฺเจวํ ทสธา วุตฺตา, ปาปเกสฺเวว สงฺคหา.

๑๔๖.

ปรามาสาสโวฆา จ, โยคุปาทานคนฺถโต;

นีวารณานุสยโต, สํโยชนกิเลสโต.

๑๔๗.

จุทฺทเสว ตุ สงฺเขปา, สตฺตปฺาส เภทโต;

ยถาธมฺมานุสาเรน, จิตฺตุปฺปาเทสุ โยชเย.

๑๔๘.

ตโตปเร โนปรามา-สาทิเภทิตสงฺคหา;

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ ทีปเย.

๑๔๙.

อิจฺจากุสลธมฺมานํ, ตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;

มิสฺสกา นาม วิฺเยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ;

๑๕๐.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เอกนฺตากุสลา ตโย;

อโลภาโทสาโมโห จ,

กุสลาพฺยากตา ตถา.

๑๕๑.

ปาทปสฺเสว มูลานิ, ถิรภาวาย ปจฺจยา;

มูลภาเวน ธมฺมานํ, เหตู ธมฺมา ฉ ทีปิตา.

๑๕๒.

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เวทนา.

๑๕๓.

อาหจฺจุปนิชฺฌายนฺตา, นิชฺฌานฏฺเน ปจฺจยา;

ฌานธมฺมาติ สตฺถาห, ปฺจ วตฺถุสภาวโต.

๑๕๔.

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;

สมฺมาสติ สมาธี จ, มิจฺฉาทิฏฺิ จ สมฺภวา.

๑๕๕.

สมฺมามิจฺฉา จ นียนฺตา, นิยฺยานฏฺเน ปจฺจยา;

มคฺคงฺคา ทฺวาทสกฺขาตา, นว ธมฺมา สภาวโต.

๑๕๖.

อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตา, โอชฏฺมกเวทนํ;

ปฏิสนฺธินามรูป-มาหรนฺตา ยถากฺกมํ.

๑๕๗.

กพฬีกาโร อาหาโร,

ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;

วิฺาณมิติ จตฺตาโร,

อาหาราติ ปกาสิตา.

๑๕๘.

ธมฺมานํ สหชาตานํ, อินฺทฺริยฏฺเน ปจฺจยา;

อตฺตานมิสฺสรฏฺเน, อนุวตฺตาปกา ตถา.

๑๕๙.

สทฺธา จ สติ ปฺา จ, วีริเยกคฺคตาปิ จ;

เวทนา ชีวิตํ จิตฺตํ, อฏฺ รูปินฺทฺริยานิ จ.

๑๖๐.

กถํ ชีวิตเมกํ ตุ, สุขํ ทุกฺขนฺติ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อุเปกฺขาติ จ เภทิตา.

๑๖๑.

ปฺาทิมคฺเคนฺาต-ฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;

มชฺเฌ อฺินฺทฺริยมนฺเต, อฺาตาวินฺทฺริยํ ตถา.

๑๖๒.

โสฬเสว สภาเวน, อินฺทฺริยฏฺวิภาคโต;

อินฺทฺริยานีติ วุตฺตานิ, พาวีสติ วิภาวเย.

๑๖๓.

ทฬฺหาธิฏฺิตสนฺตานา, วิปกฺเขหิ อกมฺปิยา;

พลวนฺตสภาเวน, พลธมฺมา ปกาสิตา.

๑๖๔.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, วีริเยกคฺคตา ตถา;

ปฺาหิริกาโนตฺตปฺป-มิจฺเจวํ นวธา มตา.

๑๖๕.

เชฏฺา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, ปุฺาปุฺปวตฺติยํ;

ปจฺจยาธิปฺปเตยฺเยน, สหชานํ ยถารหํ.

๑๖๖.

จตฺตาโรธิปตี วุตฺตา, อาธิปฺปจฺจสภาวโต;

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จ ตาทินา.

๑๖๗.

ปฺจสงฺคหิตา ปฺา, วายาเมกคฺคตา ปน;

จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหา.

๑๖๘.

สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;

เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺวีสติ ภาสิตา;

อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, วุตฺโต มิสฺสกสงฺคโห.

๑๖๙.

เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคา, อาหารินฺทฺริยโต ตถา;

พลาธิปฺปติโต เจว, ปุฺาปุฺาทิมิสฺสตา;

ฉตฺตึเสว สภาเวน, จตุสฏฺิ ปเภทโต.

๑๗๐.

อิจฺเจวํ สงฺคเหตฺวาน, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;

จิตฺตุปฺปาทปเภเทสุ, ยถาสมฺภวโต กถํ.

๑๗๑.

สิตาวชฺชนวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณา;

อฏฺารสาเหตุกาว, โมมูหา เอกเหตุกา.

๑๗๒.

เสสา ตุ กุสลา าณวิยุตฺตา จ ทฺวิเหตุกา;

จิตฺตุปฺปาทาปเร สตฺต-จตฺตาลีส ติเหตุกา.

๑๗๓.

ปฺจวิฺาณมชฺฌานํ, ทฺวิฌานงฺคิกมีริตํ;

จตุตฺถปฺจมชฺฌานํ, ติฌานํ ตติยํ มตา.

๑๗๔.

จตุฌานํ ตุ ทุติยํ, กาเม จ สุขวชฺชิตา;

ปฺจฌานํ ตุ ปมํ, กาเม จ สุขิตา มตา.

๑๗๕.

ปมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;

สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสฌานมนุตฺตรํ.

๑๗๖.

โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกา;

ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๑๗๗.

เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;

าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.

๑๗๘.

ปฏิฆุทฺธจฺจยุตฺตา จ, วิปฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;

ติมคฺคงฺคํ ทุมคฺคงฺคํ, กงฺขิตํ สมุทีริตํ.

๑๗๙.

น โหนฺตาเหตุเก มคฺคา, จิตฺตฏฺิติ จ กงฺขิเต;

วิทิตา นิยตตา จ, โลกิเยสุ น อุทฺธฏา.

๑๘๐.

กาเมสุ กพฬีกาโร, อนาหาโร อสฺิโน;

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, อาหารตฺตยมีริตํ.

๑๘๑.

อินฺทฺริยานิ วิภาเวยฺย, นวธานุตฺตเร พุโธ;

อฏฺธา สมุทีเรยฺย, โลกิเยสุ ติเหตุเก.

๑๘๒.

สตฺตธา ปน าเณน, วิปฺปยุตฺเต ปกาสเย;

สิตโวฏฺพฺพนาปุฺเ, ปฺจธา กงฺขิเต ปน.

๑๘๓.

จตุธา ติวิธา เสเส, จิตฺตุปฺปาเท สมีรเย;

ติเหตุกา สตฺตพลา, ฉพลา ตุ ทุเหตุกา.

๑๘๔.

จตุพลา อกุสลา, กงฺขิตํ ติพลํ มตํ;

ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพ-มพลํ เสสมีริตํ.

๑๘๕.

ชวเนธิปตีนํ ตุ, โย โกเจโก ติเหตุเก;

ทฺวิเหตุเก วา กุสเล, วีมํสา โนปลพฺภติ.

๑๘๖.

โลกิเยสุ วิปาเกสุ,

โมหมูเล อเหตุเก;

ยถาสมฺภววุตฺติตฺตา,

นตฺถาธิปติ โกจิปิ.

๑๘๗.

สมฺโภติ กายวิฺาเณ, ปุฺปาเก สุขินฺทฺริยํ;

ทุกฺขินฺทฺริยมฺปิ ตตฺเถว, ปาปปากมฺหิ ภาสิตํ.

๑๘๘.

สนฺตีรณฺจ หสนํ, โสมนสฺสานิ โสฬส;

ปมาทิจตุชฺฌานํ, โสมนสฺสยุตํ ภเว.

๑๘๙.

โทมนสฺสยุตฺตา ทฺเวว, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;

ตทฺเ ปน สพฺเพปิ, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.

๑๙๐.

เวทนาสมฺปโยคฺจ, วินิพฺภุชฺเชวมฏฺธา;

เหตุโยคาทิเภเทหิ, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๑๙๑.

ตํตํวิโยคเภทฺจ, ปจฺเจกมถ มิสฺสิตํ;

ยถาวุตฺตานุสาเรน, ยถาสมฺภวโต นเย.

๑๙๒.

อิจฺเจวํ ปน โยเชตฺวา, จิตฺตุปฺปาเทสุ มิสฺสกํ;

ตโต เยฺยา วิสุทฺธา จ, โพธิปกฺขิยสงฺคหา.

๑๙๓.

กาเย จ เวทนาจิตฺเต, ธมฺเมสุ จ ยถารหํ;

อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจ-มนตฺตาติ สุปฏฺิตา.

๑๙๔.

สมฺมาสติ ปนิจฺเจกา, กิจฺจโคจรเภทโต;

สติปฏฺานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.

๑๙๕.

อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาป-ปหานานุปฺปาทนาย จ;

อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติอภิวุทฺธิยา.

๑๙๖.

ปทหนฺตสฺส วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;

สมฺมปฺปธานนาเมน, จตฺตาโรติ ปกาสิตา.

๑๙๗.

อิทฺธิยา ปาทภูตตฺตา, อิทฺธิปาทาติ ภาสิตา;

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา.

๑๙๘.

ปฺจ สทฺธา สติ ปฺา, วีริเยกคฺคตา ตถา;

อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเน, พลฏฺเน พลานิ จ.

๑๙๙.

สติ ธมฺมวิจโย จ, ตถา วีริยปีติโย;

ปสฺสทฺเธกคฺคตาเปกฺขา, พุชฺฌนฺตสฺสงฺคภาวโต.

๒๐๐.

โพชฺฌงฺคาติ วิเสเสน, สตฺต ธมฺมา ปกาสิตา;

นิยฺยานฏฺเน มคฺคงฺคา, สมฺมาทิฏฺาทิอฏฺธา.

๒๐๑.

ฉสงฺคเหตฺถ วายาโม, สติปฺา สมีริตา;

ปฺจสงฺคหิตา นาม, สมาธิ จตุสงฺคโห.

๒๐๒.

สทฺธา ทุสงฺคหา วุตฺตา, เสสา เอเกกสงฺคหา;

อิจฺเจวํ สตฺตธา เภโท, โพธิปกฺขิยสงฺคโห.

๒๐๓.

สติปฏฺานสมฺมปฺปธานโต อิทฺธิปาทโต;

อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคา, มคฺคเภทา จ ภาสิตา.

๒๐๔.

ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ, สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย;

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ.

๒๐๕.

สมฺมาสติ สมาธีติ, ทีปิตา โพธิปกฺขิยา;

จุทฺทสา ธมฺมโต โหนฺติ, สตฺตตึส ปเภทโต.

๒๐๖.

เยหิ ธมฺเมหิ พุชฺฌนฺโต, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ;

สมตฺตานุตฺตเร โหนฺติ, น วา สงฺกปฺปปีติโย.

๒๐๗.

ปุพฺพภาเคปิ ลพฺภนฺติ, โลกิยมฺหิ ยถารหํ;

นิพฺเพธภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.

๒๐๘.

อิจฺเจวํ ติวิธา เภทํ, วิภาเวยฺย ยถารหํ;

สภาวเภทภินฺนานํ, สภาคตฺเถหิ สงฺคหํ.

๒๐๙.

เภทสงฺคหวิทูหิ วณฺณิตํ, เภทสงฺคหวิมุตฺติสาสเน;

เภทสงฺคหนยตฺถมุตฺตมํ, เภทสงฺคหมุขํ ปกาสิตํ.

๒๑๐.

ธมฺมสภาววิภาคพุเธวํ, ธมฺมทิสมฺปติสาสนธมฺเม;

ธมฺมวิภูติวิภูสิตจิตฺตา, ธมฺมรสามตภาคิ ภวนฺติ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เภทสงฺคหวิภาโค นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

ปกิณฺณกวิภาโค

๒๑๑.

อิโต ปรํ กิจฺจโต จ, ทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต;

ภูมิปุคฺคลโต านา, ชนกา จ ยถารหํ.

๒๑๒.

สงฺคโห จ ปวตฺติ จ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;

จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, สํขิปิตฺวาน นิยฺยเต.

๒๑๓.

รูปารูปมหาปากา, มุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.

๒๑๔.

อาวชฺชนํ ตุ ยุคฬํ, ทสฺสนํ สวนํ ตถา;

ฆายนํ สายนฺเจว, ผุสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ.

๒๑๕.

ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ;

ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ตทาวชฺชนนามกํ.

๒๑๖.

ปฺจปฺาส ชวนกิจฺจานีติ วินิทฺทิเส;

กฺริยา จาวชฺชนํ หิตฺวา, กุสลากุสลปฺผลํ.

๒๑๗.

ตทาลมฺพณจิตฺตานิ, ภวนฺเตกาทเสว หิ;

มหาวิปากจิตฺตานิ, อฏฺ สนฺตีรณตฺตยํ.

๒๑๘.

ปฺจกิจฺจนฺติ ภาสนฺติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

จตุกิจฺจา มหาปากา, ติกกิจฺจา มหคฺคตา.

๒๑๙.

ทุกิจฺจมิติ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรณมีริตํ;

ปฺจวิฺาณชวนมโนธาตุตฺติกํ ปน.

๒๒๐.

เอกกิจฺจาติ ภาสนฺติ, อฏฺสฏฺิ วิภาวิโน;

อิจฺเจวํ กิจฺจเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ววตฺถิตา.

๒๒๑.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายธาตุ ยถากฺกมํ;

ปฺจทฺวารา ภวงฺคํ ตุ, มโนทฺวารํ ปวุจฺจติ.

๒๒๒.

ฆานาทโย ตโย รูเป, ปฺจ จกฺขาทโย ตถา;

อรูเป นตฺถุภยตฺถ, ตทาลมฺพณมานสํ.

๒๒๓.

ฉ ทฺวารา วีถิจิตฺตานิ, สตฺต กามีสุ รูปิสุ;

ทฺวารตฺตยํ ฉ จิตฺตานิ, มโนทฺวารมรูปิสุ.

๒๒๔.

ปฏิสนฺธาทิภูตา หิ, อวสาเน จุติฏฺิตา;

มชฺเฌ ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺเจกํ วีถิ ชายติ.

๒๒๕.

รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;

อาวชฺชนาทโย โหนฺติ, ภวงฺคทฺวิจลา ปรํ.

๒๒๖.

ปริณาเม ภวงฺคสฺส, อาลมฺเพ คหณารเห;

ตถา วีถิ มโนทฺวาเร, ยถาสมฺภวโต ภเว.

๒๒๗.

อาวชฺชา ปฺจวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;

โวฏฺพฺพกามชวนํ, ตทาลมฺพณมานสํ.

๒๒๘.

สตฺเตวํ วีถิจิตฺตานิ, จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส;

จตุปฺาส วิตฺถารา, ปฺจทฺวาเร ยถารหํ.

๒๒๙.

อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา จิตฺตกฺขณํ ตยํ;

รูปานํ ิติ เอกูน-ปฺาสฺจ ทุเก ทุกํ.

๒๓๐.

ปริตฺเตติปริตฺเต จ, มหนฺเตติมหนฺตเก;

โวฏฺพฺพโมฆชวนํ, ตทาลมฺพนฺติ ตํ กมา.

๒๓๑.

อาวชฺชนฺจ ชวนํ, มโนทฺวาเร ตุ โคจเร;

วิภูเต ตุ ตทาลมฺพํ, วิตฺถารา สตฺตสฏฺิ เต.

๒๓๒.

กาเม ชวนสตฺตาล-มฺพณานํ นิยเม สติ;

วิภูเตติมหนฺเต จ, ตทาลมฺพณมีริตํ.

๒๓๓.

ปฺจทฺวาเร มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.

๒๓๔.

มโนทฺวาเร ตุ ชวนํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;

สุขตีรณโวฏฺพฺพํ, ปริตฺตชวนํ ฉสุ.

๒๓๕.

มหาวิปากจิตฺตานิ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, วีถิมุตฺตานิ เจกทา.

๒๓๖.

สตฺตติ วีถิจิตฺตานิ, วิปากา ตุ มหคฺคตา;

นว วีถิวิมุตฺตา จ, ทุวิธาปิ ทสีริตา.

๒๓๗.

อิจฺเจวํ ทฺวารเภเทน, วิภาเวตฺวา ตโต ปรํ;

เยฺยา โคจรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ยถารหํ.

๒๓๘.

รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;

เสสฺจ รูปปฺตฺตินามฺจ ธมฺมโคจรํ.

๒๓๙.

ปฺจทฺวาเร วตฺตมานํ, ปฺจาลมฺพํ ยถากฺกมํ;

ฉาลมฺพณํ มโนทฺวาเร, อตีตานาคตมฺปิ จ.

๒๔๐.

ปฺตฺตาตีตวตฺตนฺตํ, ฉทฺวารคฺคหิตํ ปน;

ฉฬารมฺมณสงฺขาตํ, เยภุยฺเยน ภวนฺตเร.

๒๔๑.

นิมิตฺตคติกมฺมานํ, กมฺมเมวาถ โคจรํ;

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยาว ยถารหํ.

๒๔๒.

ปฺจาลมฺเพ มโนธาตุ, ปจฺเจกมฺหิ ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ปจฺเจกํ ตุ ปกาสิตํ.

๒๔๓.

กามปากานิ เสสานิ, หสนฺจ ปริตฺตเก;

าณหีนานิปุฺานิ, ชวนานิ อนิมฺมเล.

๒๔๔.

ติเหตุกามปุฺานิ, ปุฺาภิฺา จ โลกิยา;

สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, อคฺคมคฺคผลํ วินา.

๒๔๕.

กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยา กาเม ติเหตุกา;

สพฺพาลมฺเพ ปวตฺตนฺติ, นิพฺพาเน นิมฺมลา สิยุํ.

๒๔๖.

ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, อารุปฺเปสุ มหคฺคเต;

มหคฺคตฺเ โวหาเร, อยมาลมฺพเณ นโย.

๒๔๗.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายหทยวตฺถุนา;

กามโลเก ฉวตฺถูนิ, นิสฺสิตา สตฺต ธาตุโย.

๒๔๘.

ปฺจวิฺาณธาตู จ, ตาสํ ปุพฺพาปรตฺตยํ;

มโนธาตุ ตโต เสสา, มโนวิฺาณธาตุ จ.

๒๔๙.

จตสฺโส ธาตุโย รูเป, ตีณิ วตฺถูนิ นิสฺสิตา;

อรูเป ตุ อนิสฺสาย, ธาตฺเวกาว ปวตฺตติ.

๒๕๐.

ปฺจปฺปสาเท นิสฺสาย, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.

๒๕๑.

กามปากานิ เสสานิ, มคฺคาวชฺชนมาทิโต;

หสนํ ปฏิฆารูปา-วจรํ วตฺถุนิสฺสิตํ.

๒๕๒.

ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสาย, อนิสฺสาย จ ชายเร;

อนิสฺสาย วิปากานิ, อารุปฺเปติ สมีริตํ.

๒๕๓.

อิจฺเจวํ วตฺถุเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา;

ตโต ปรํ วิภาเวยฺย, ภูมิเภเทน ปณฺฑิโต.

๒๕๔.

นิรเย เปตโลเก จ, ติรจฺฉานาสุเร ตถา;

ปาปกมฺโมปปชฺชนฺติ, ปาปปากาย สนฺธิยา.

๒๕๕.

ภูมิสฺสิเตสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุปิ หีนกา;

อเหตุกาย ชายนฺติ, ปุฺปากาย สนฺธิยา.

๒๕๖.

จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;

ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.

๒๕๗.

อิจฺเจวํ ฉสุ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ชายเร;

มหาวิปากสนฺธีหิ, กามปุฺกตา ชนา.

๒๕๘.

พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;

มหาพฺรหฺมา จ ชายนฺติ, ปมชฺฌานสนฺธิยา.

๒๕๙.

ปริตฺตา อปฺปมาณาภา, ชายนฺตาภสฺสรา ตถา;

ทุติยชฺฌานปากาย, ตติยาย จ สนฺธิยา.

๒๖๐.

ปริตฺตสุภปฺปมาณสุภา จ สุภกิณฺหกา;

จตุตฺถาย ตุ ชายนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิกา.

๒๖๑.

เวหปฺผลา อสฺี จ, สุทฺธาวาสาติ สตฺตสุ;

ปฺจมาย จ ชายนฺติ, อสฺีจิตฺตวชฺชิตา.

๒๖๒.

อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;

อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.

๒๖๓.

อากาสานฺจายตนปากาทีหิ ยถากฺกมํ;

อากาสานฺจายตนภูมิกาทีสุ ชายเร.

๒๖๔.

จุติสนฺธิภวงฺคานํ, วสา ปากา มหคฺคตา;

กาเม สเหตุกา ปากา, ตทาลมฺพณโตปิ จ.

๒๖๕.

ยถาวุตฺตนิยาเมน, ภูมีสฺเวกาว ชายเร;

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ, น ตฺเววาสฺิโน มตา.

๒๖๖.

ฆานชิวฺหากายธาตุ-นิสฺสิตํ มานสํ ตถา;

ปฏิฆทฺวยมิจฺเจวมฏฺ โหนฺเตว กามิสุ.

๒๖๗.

จกฺขุโสตฺจ วิฺาณํ, มโนธาตุ จ ตีรณํ;

กามรูเปสุ ชายนฺติ, ยถาสมฺภวโต ทส.

๒๖๘.

โวฏฺพฺพกามปุฺานิ, วิปฺปยุตฺตานิ ทิฏฺิยา;

อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, สพฺพตฺเถตานิ จุทฺทส.

๒๖๙.

กงฺขิตํ ทิฏฺิยุตฺตานิ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต;

สิตฺจ รูปชวน-มารุปฺปาปายวชฺชิเต.

๒๗๐.

กามกฺริยา สเหตู จ, อุทฺธํ โลกุตฺตรตฺตยํ;

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต.

๒๗๑.

เสสมารุปฺปชวนํ, หิตฺวาปายํ ยถากฺกมํ;

อุทฺธมารุปฺปภูมิฺจ, ชายตีติ วิภาวเย.

๒๗๒.

โสตาปตฺติผลาทีนิ, จตฺตารานุตฺตรานิ ตุ;

สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวา สพฺพตฺถ ชายเร.

๒๗๓.

สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวารูปฺจ สพฺพถา;

ปมานุตฺตโร มคฺโค, เสสฏฺาเนสุ ชายติ.

๒๗๔.

สตฺตตึส อปาเยสุ, กาเมสีติ ปกาสิตา;

ปฺจปฺาส สุทฺเธสุ, รูเปสฺเวกูนสตฺตติ.

๒๗๕.

ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, อุปฺปชฺชนฺติ ยถารหํ;

อิจฺเจวํ ภูมิเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๒๗๖.

ติเหตุสตฺเต สพฺพานิ, ทฺวิเหตุกาเหตุเก ปน;

ปริตฺตานิ วิวชฺเชตฺวา, าณปากกฺริยาชเว.

๒๗๗.

ปุถุชฺชนานํ สมฺโภนฺติ, ทิฏฺิยุตฺตฺจ กงฺขิตํ;

โสตาปนฺนาทิติณฺณมฺปิ, ผลํ โหติ ยถาสกํ.

๒๗๘.

วีตราคสฺส ชวนํ, กฺริยา จนฺติมนุตฺตรํ;

ปุถุชฺชนาทิติณฺณมฺปิ, ปฏิฆํ สมุทีริตํ.

๒๗๙.

ชวา ปุถุชฺชนาทีนํ, จตุนฺนํ เสส สาสวา;

สาสวาวชฺชปากานิ, ปฺจนฺนมปิ ทีปเย.

๒๘๐.

ปุถุชฺชเนสุ เตสฏฺิ, โสตาปนฺนาทิกทฺวเย;

เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, อนาคามิกปุคฺคเล.

๒๘๑.

สตฺตปฺาส ชายนฺติ, เตปฺาส อนาสเว;

มคฺคฏฺเสุ สโก มคฺโค, ปุคฺคเลสุ อยํ นโย.

๒๘๒.

ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย;

ทฺวิเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย.

๒๘๓.

รูปาวจรจุติยา, สเหตุปฏิสนฺธิโย;

อารุปฺปารุปฺปจุติยา, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.

๒๘๔.

ปฏิสนฺธิ ตถา กาเม, ติเหตุปฏิสนฺธิโย;

ภวนฺตีติ จ เมธาวี, จุติสนฺธินยํ นเย.

๒๘๕.

จุติยานนฺตรํ โหติ, ปฏิสนฺธิ ตโต ปรํ;

ภวงฺคํ ตํ ปน เฉตฺวา, โหติ อาวชฺชนํ ตโต.

๒๘๖.

อนิฏฺเ ปาปปากาว, จกฺขุวิฺาณกาทโย;

อิฏฺเ ตุ ปุฺปากาว, ยถาสมฺภวโต สิยุํ.

๒๘๗.

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, วีถิจิตฺตานิ โยชเย;

ปฺจทฺวาเร ยถาโยคํ, มโนทฺวาเร จ ปณฺฑิโต.

๒๘๘.

สนฺตีรณตทาลมฺพ-มิฏฺาลมฺเพ ปวตฺตติ;

สุขิตํ อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขิตํ.

๒๘๙.

สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;

น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสํ ตุ สพฺพทา.

๒๙๐.

ตโถเปกฺขาตทาลมฺพํ, สุขิตกฺริยโต ปรํ;

อฺตฺถ นิยโม นตฺถิ, ตทาลมฺพปวตฺติยา.

๒๙๑.

โสมนสฺสภวงฺคสฺส, ชวเน โทมนสฺสิเต;

ตทาลมฺเพ อสมฺโภนฺเต, อุเปกฺขาตีรณํ ภเว.

๒๙๒.

ปริกมฺโมปจารานุ-โลมโคตฺรภุโต ปรํ;

ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.

๒๙๓.

จตุฌานํ สุโขเปตํ, าณยุตฺตานนนฺตรํ;

อุเปกฺขาาณยุตฺตานํ, ปฺจมํ ชายเต ปรํ.

๒๙๔.

ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปุฺติเหตุโต;

ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.

๒๙๕.

อาวชฺชปฺจวิฺาณ-สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ;

ปฏิสนฺธิจุติ สพฺพา, รูปารูปาทิกปฺปนา.

๒๙๖.

นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลํ ทฺวยํ;

ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.

๒๙๗.

ทฺวิกฺขตฺตุํ หิ นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตทาลมฺพฺจ สพฺพถา.

๒๙๘.

ทฺวิกฺขตฺตุํ วาถ ติกฺขตฺตุํ, มคฺคสฺสานนฺตรํ ผลํ;

ภวงฺคาทิ จ โวฏฺพฺพํ, ชวนาทิ สกึ ปน.

๒๙๙.

ติเหตุกามชวนํ, อปฺปนาฆฏิตํ ปน;

ติกฺขตฺตุํ วา จตุกฺขตฺตุํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.

๓๐๐.

ฉทฺวาเรสุ ปนฺตฺถ, ชวนํ กามธาตุชํ;

ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, สมุปฺปชฺชติ สมฺภวา.

๓๐๑.

สมาปตฺติภวงฺเคสุ, นิยโม น สมีริโต;

วีถิจิตฺตาวสาเน ตุ, ภวงฺคํ จุติ วา ภเว.

๓๐๒.

อิจฺจานนฺตรเภเทน, จิตฺตุปฺปาทฏฺิตึ จุตึ;

ตฺวา คเณยฺย สงฺคยฺห, ลพฺภมานวสา กถํ?

๓๐๓.

ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;

เสสาวชฺชนโต ปฺจ-จตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.

๓๐๔.

ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;

ปรเมกํ ทุเว ปุฺ-วิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.

๓๐๕.

สนฺตีรณทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;

ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ภาสิตํ.

๓๐๖.

รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;

นวฏฺารุปฺปปากมฺหา, สตฺต ฉ วา ยถากฺกมํ.

๓๐๗.

ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรสพฺรวุํ;

ทฺวิเหตุปุฺาปุฺมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.

๓๐๘.

ทฺวิเหตุกามกฺริยโต, อฏฺารส อุเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา สตฺตรส, วิภาเวนฺติ วิจกฺขณา.

๓๐๙.

กามปุฺา ติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา ติปฺาส, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.

๓๑๐.

ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.

๓๑๑.

ทส รูปชวมฺเหกาทส ทฺวาทส เตรส;

ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.

๓๑๒.

ผลมฺหา จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;

ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.

๓๑๓.

ปฺจทสมฺหาทฺยาวชฺช-เมกวีสติโตปรํ;

เอกมฺหา ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ.

๓๑๔.

สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ;

สมฺโภนฺติ สตฺตตึสมฺหา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ.

๓๑๕.

ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;

ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;

ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.

๓๑๖.

โหนฺติ สตฺตติโต กาเม,

สุขปากา ติเหตุกา;

ทฺวิสตฺตติมฺหา ชายนฺติ,

อุเปกฺขาสหิตา ปุน.

๓๑๗.

เอกูนสฏฺิโต รูปา, ปากา ปากา อรูปิโน;

กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.

๓๑๘.

ผลทฺวยํ จตุกฺกมฺหา, ปฺจมฺหานฺตผลทฺวยํ;

ติกา มหคฺคตา ชวา, มคฺคา กามชวา ทฺวยา.

๓๑๙.

จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ, คณิโต ปุพฺพสงฺคโห;

เยฺโยยํ านเภโทติ, ปุพฺพาปรนิยามิโต.

๓๒๐.

รูปปากมหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;

รูปเมว ชเนนฺตีติ, วุตฺตา เอกูนวีสติ.

๓๒๑.

อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;

อิริยาปถรูปานิ, ชเนตีติ สมีริตํ.

๓๒๒.

โวฏฺพฺพํ กามชวนมภิฺา จ ยถารหํ;

อิริยาปถวิฺตฺติรูปานํ ชนกา สิยุํ.

๓๒๓.

ปฺจวิฺาณมารุปฺปา, วิปากา จ น กิฺจิปิ;

สพฺเพสํ ปฏิสนฺธี จ, จุติ จารหโต ตถา.

๓๒๔.

รูปาทิตฺตยมิจฺเจวํ, สมุฏฺาเปติ มานสํ;

อุปฺปชฺชมานเมเวติ, เยฺโย ชนกสงฺคโห.

๓๒๕.

อิติ กิจฺจาทิเภเทสุ, ปจฺเจกสฺมึ ปกาสิตํ;

นยํ วุตฺตานุสาเรน, สมาเสตฺวา วิโยชเย.

๓๒๖.

ปนุณฺณสมฺโมหมลสฺส สาสเน,

วิกิณฺณวตฺถูหิ สุคนฺถิตํ นยํ;

ปกิณฺณโมคยฺห ปรตฺถนินฺนเย,

วิติณฺณกงฺขาว ภวนฺติ ปณฺฑิตา.

๓๒๗.

พหุนยวินิพนฺธํ กุลฺลเมตํ คเหตฺวา,

ชินวจนสมุทฺทํ กามโมคยฺห ธีรา;

หิตสกลสมตฺถํ วตฺถุสารํ หริตฺวา,

หทย รตนคพฺภํ สาธุ สมฺปูรยนฺติ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ปกิณฺณกวิภาโค นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท

กมฺมวิภาโค

๓๒๘.

วิภาคํ ปน กมฺมานํ,

ปวกฺขามิ อิโต ปรํ;

กมฺมปากกฺริยาเภเท,

อโมหาย สมาสโต.

๓๒๙.

กมฺมปจฺจยกมฺมนฺติ, เจตนาว สมีริตา;

ตตฺถาปิ นานกฺขณิกา, ปุฺาปุฺาว เจตนา.

๓๓๐.

เทติ ปากมธิฏฺาย, สมฺปยุตฺเต ยถารหํ;

กมฺมสฺสายูหนฏฺเน, ปวตฺตตฺตา หิ เจตนา.

๓๓๑.

กฺเลสานุสยสนฺตาเน, ปากธมฺมา หิ ชายเร;

ปหีนานุสยานํ ตุ, กฺริยามตฺตํ ปวตฺตติ.

๓๓๒.

มูลภาวา จ สพฺเพสํ, ตเถวาวชฺชนทฺวยํ;

ชนิตานิ จ กมฺเมหิ, วิปากานิ ปวตฺตเร.

๓๓๓.

จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, กมฺมํ เตตฺตึสธา ิตํ;

กมฺมจตุกฺกเภเทหิ, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.

๓๓๔.

ปจฺจุปฺปนฺนาทิกณฺหาทิ-ชนกาทิคราทิโต;

ทิฏฺธมฺมาทิกามาทิ-เภทา ฉธา ยถากฺกมํ.

๓๓๕.

ยํ ปาปํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ กมฺมํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.

๓๓๖.

กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปาปํ กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺเน จ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ ทุกฺขปากชํ.

๓๓๗.

กิจฺเฉน ทุกฺขโวกิณฺณํ, ยทิ ปุฺํ กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ตํ ทุกฺขํ, อายตึ สุขปากชํ.

๓๓๘.

ยํ ปุฺํ สุขโวกิณฺณํ, อกิจฺเฉน กรียติ;

ปจฺจุปฺปนฺนสุขฺเจว, อายตึ สุขปากชํ.

๓๓๙.

วิสสํสฏฺมธุรํ, สวิสํ ติตฺตกํ ตถา;

โคมุตฺตมธุเภสชฺช-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.

๓๔๐.

สมาทาเน วิปาเก จ, สุขทุกฺขปฺปเภทิตํ;

กมฺมเมวํ จตุทฺธาติ, ปกาเสนฺติ ตถาคตา.

๓๔๑.

อานนฺตริยกมฺมาทิ, เอกนฺตกฏุกาวหํ;

กณฺหํ กณฺหวิปากนฺติ, กมฺมํ ทุคฺคติคามิกํ.

๓๔๒.

ปมชฺฌานกมฺมาทิ, เอกนฺเตน สุขาวหํ;

สุกฺกํ สุกฺกวิปากนฺติ, กมฺมํ สคฺคูปปตฺติกํ.

๓๔๓.

โวกิณฺณกมฺม โวกิณฺณ-สุขทุกฺขูปปตฺติกํ;

กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺก-วิปากนฺติ สมีริตํ.

๓๔๔.

อกณฺหสุกฺกมีเรนฺติ, อกณฺหสุกฺกปากทํ;

กมฺมํ โลกุตฺตรํ โลเก, คติกมฺมกฺขยาวหํ.

๓๔๕.

อิติ วฏฺฏปฺปวตฺตมฺหิ, กฺเลสโวทานเภทิตํ;

กมฺมกฺขเยน สงฺคยฺห, จตุธา กมฺมมีริตํ.

๓๔๖.

ชนกฺเจวุปตฺถมฺภ-มุปปีโฬปฆาตกํ;

จตุธา กิจฺจเภเทน, กมฺมเมวํ ปวุจฺจติ.

๓๔๗.

ชเนติ ชนกํ ปากํ, ตํ ฉินฺทตุปปีฬกํ;

ตํ ปวตฺเตตุปตฺถมฺภํ, ตํ ฆาเตโตปฆาตกํ.

๓๔๘.

กโรติ อตฺตโน ปาก-สฺสาวกาสนฺติ ภาสิตํ;

ปากทายกกมฺมํ ตุ, ยํ กิฺจิ ชนกํ ภเว.

๓๔๙.

พาธมานกกมฺมํ ตุ, ตํ ปากมุปปีฬกํ;

อุปฆาตกมีเรนฺติ, ตทุปจฺเฉทกํปเร.

๓๕๐.

ครุกาสนฺนมาจิณฺณํ, กฏตฺตากมฺมุนา สห;

กมฺมํ จตุพฺพิธํ ปาก-ปริยายปฺปเภทโต.

๓๕๑.

มหคฺคตานนฺตริยํ, ครุกมฺมนฺติ วุจฺจติ;

กตํ จินฺติตมาสนฺน-มาสนฺนมรเณน ตุ.

๓๕๒.

พาหุลฺเลน สมาจิณฺณมาจิณฺณนฺติ ปวุจฺจติ;

เสสํ ปุฺมปุฺฺจ, กฏตฺตากมฺมมีริตํ.

๓๕๓.

ทิฏฺธมฺเม เวทนียมุปปชฺชาปเร ตถา;

ปริยายเวทนียมิติ จาโหสิกมฺมุนา.

๓๕๔.

ปากกาลวเสนาถ, กาลาตีตวเสน จ;

จตุเธวมฺปิ อกฺขาตํ, กมฺมมาทิจฺจพนฺธุนา.

๓๕๕.

ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ, ปมํ ชวนํ ภเว;

อลทฺธาเสวนตฺตาว, อสมตฺถํ ภวนฺตเร.

๓๕๖.

เวทนียํ ตุปปชฺชปริโยสานมีริตํ;

ปรินิฏฺิตกมฺมตฺตา, วิปจฺจติ อนนฺตเร.

๓๕๗.

เสสานิ เวทนียานิ, ปริยายาปเร ปน;

ลทฺธาเสวนโต ปากํ, ชเนนฺติ สติ ปจฺจเย.

๓๕๘.

วุจฺจนฺตาโหสิกมฺมานิ, กาลาตีตานิ สพฺพถา;

อุจฺฉินฺนตณฺหามูลานิ, ปจฺจยาลาภโต ตถา.

๓๕๙.

จตุธา ปุน กามาทิภูมิเภเทน ภาสิตํ;

ปุฺาปุฺวสา ทฺเวธา, กามาวจริกํ ภเว.

๓๖๐.

อปุฺํ ตตฺถ สาวชฺช-มนิฏฺผลทายกํ;

ตํ กมฺมผสฺสทฺวาเรหิ, ทุวิธํ สมฺปวตฺตติ.+

๓๖๑.

กายทฺวารํ วจีทฺวารํ, มโนทฺวารนฺติ ตาทินา;

กมฺมทฺวารตฺตยํ วุตฺตํ, ผสฺสทฺวารา ฉ ทีปิตา.

๓๖๒.

กมฺมทฺวาเร มโนทฺวาเร, ปฺจทฺวารา สโมหิตา;

ผสฺสทฺวารมโนทฺวารํ, กมฺมทฺวารตฺตยํ กตํ.

๓๖๓.

ตถา หิ กายวิฺตฺตึ, ชเนตฺวา ชาตเจตนา;

กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, วจีเภทปวตฺติกา.

๓๖๔.

วิฺตฺติทฺวยสมฺปตฺตา, มโนกมฺมนฺติ วุจฺจติ;

เภโทยํ ปริยาเยน, กมฺมานมิติ ทีปิโต.

๓๖๕.

ปาณฆาตาทิกํ กมฺมํ, กาเย พาหุลฺลวุตฺติโต;

กายกมฺมํ วจีกมฺมํ, มุสาวาทาทิกํ ตถา.

๓๖๖.

อภิชฺฌาทิ มโนกมฺมํ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ;

ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เสสานิ, เภโทยํ ปรมตฺถโต.

๓๖๗.

ผสฺสทฺวารมโนทฺวาเร, วิฺตฺติทฺวยมีริตํ;

ปฺจทฺวาเร ทฺวยํ นตฺถิ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.

๓๖๘.

อกฺขนฺติาณ โกสชฺชํ, ทุสฺสิลฺยํ มุฏฺสจฺจตา;

อิจฺจาสํวรเภเทน, อฏฺทฺวาเรสุ ชายติ.

๓๖๙.

กมฺมทฺวารตฺตยฺเจว, ปฺจทฺวารา ตถาปเร;

อสํวรานํ ปฺจนฺนํ, อฏฺ ทฺวารา ปกาสิตา.

๓๗๐.

ตตฺถ กมฺมปถปฺปตฺตํ, ปฏิสนฺธิผลาวหํ;

ปาณฆาตาทิเภเทน, ทสธา สมฺปวตฺตติ.

๓๗๑.

ปาณาติปาโต ผรุสํ, พฺยาปาโท จ ตถาปโร;

อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โทสมูเลหิ ชายติ.

๓๗๒.

มิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา จ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตถาปรา;

อิจฺเจวํ ติวิธํ กมฺมํ, โลภมูเลหิ ชายติ.

๓๗๓.

เถยฺยาทานํ มุสาวาโท, ปิสุณํ สมฺผลาปนํ;

กมฺมํ จตุพฺพิธมฺเมตํ, ทฺวิมูเลหิ ปวตฺตติ.

๓๗๔.

ฉนฺทาโทสา ภยา โมหา, ปาปํ กุพฺพนฺติ ปาณิโน;

ตสฺมา ฉนฺทาทิเภเทน, จตฺตาลีสวิธํ ภเว.

๓๗๕.

อิจฺจาปุฺํ ปกาเสนฺติ, จตุราปายสาธกํ;

อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, วิปตฺติผลสาธนํ.

๓๗๖.

ติวิธํ ปน ปุฺํ ตุ, อนวชฺชิฏฺปากทํ;

ทานํ สีลํ ภาวนา จ, ตีสุ ทฺวาเรสุ ชายติ.

๓๗๗.

มหตฺตคารวา สฺเนหา, ทยา สทฺธุปการโต;

โภคชีวาภยธมฺมํ, ททโต ทานมีริตํ.

๓๗๘.

ปุฺมาจารวาริตฺต-วตฺตมารพฺภ กุพฺพโต;

ปาปา จ วิรมนฺตสฺส, โหติ สีลมยํ ตทา.

๓๗๙.

ทานสีลวินิมุตฺตํ, ภาวนาติ ปวุจฺจติ;

ปุฺํ ภาเวนฺติ สนฺตาเน, ยสฺมา เตน หิตาวหํ.

๓๘๐.

ชเนตฺวา กายวิฺตฺตึ, ยทา ปุฺํ กรียติ;

กายกมฺมํ ตทา โหติ, ทานํ สีลฺจ ภาวนา.

๓๘๑.

วจีวิฺตฺติยา สทฺธึ, ยทา ปุฺํ กรียติ;

วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, วินา วิฺตฺติยา กตํ.

๓๘๒.

ตํตํทฺวาริกเมวาหุ, ตํตํทฺวาริกปาปโต;

วิรมนฺตสฺส วิฺตฺตึ, วินา วา สห วา ปุน.

๓๘๓.

ทานํ สีลํ ภาวนา จ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา;

ปตฺตานุโมทนา ปตฺติ-ทานํ ธมฺมสฺส เทสนา;

สวนํ ทิฏฺิชุกมฺม-มิจฺเจวํ ทสธา ิตํ.

๓๘๔.

กามปุฺํ ปกาเสนฺติ, กาเม สุคติสาธกํ;

อฺตฺถาปิ ปวตฺตมฺหิ, สมฺปตฺติผลสาธกํ.

๓๘๕.

จิตฺตุปฺปาทปฺปเภเทน, กมฺมํ วีสติธา ิตํ;

กามาวจรมิจฺเจวํ, วิภาเวนฺติ วิภาวิโน.

๓๘๖.

รูปาวจริกํ กมฺม-มปฺปนาภาวนามยํ;

กสิณาทิกมารพฺภ, มโนทฺวาเร ปวตฺตติ.

๓๘๗.

ปถวาโป จ เตโช จ,

วาโย นีลฺจ ปีตกํ;

โลหิโตทาตมากาสํ,

อาโลโกติ วิสารทา.

๓๘๘.

กสิณานิ ทสีเรนฺติ, อาทิกมฺมิกโยคิโน;

อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขาทิตํ.

๓๘๙.

วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ;

ปุฬวํ อฏฺิกฺเจติ, อสุภํ ทสธา ิตํ.

๓๙๐.

พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตโน;

เทวโตปสมายฺจ, วุตฺตานุสฺสติภาวนา.

๓๙๑.

มรเณ สติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;

อานาปานสติจฺเจวํ, ทสธานุสฺสตีริตา.

๓๙๒.

เมตฺตา กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขา ภาวนาติ จ;

จตุพฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ภาสิตา.

๓๙๓.

อาหาเร ตุ ปฏิกฺกูล-สฺเกาติ ปกาสิตา;

จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.

๓๙๔.

จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, จตฺตาลีส สมาสโต;

กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, สมเถ ภาวนานเย.

๓๙๕.

อานาปานฺจ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;

ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.

๓๙๖.

เมตฺตาทโย จตุชฺฌานา, อุเปกฺขา ปฺจมี มตา;

อารุปฺปารุปฺปกา เสสา, อุปจารสมาธิกา.

๓๙๗.

กสิณาสุภโกฏฺาเส,

อานาปาเน จ ชายติ;

ปฏิภาโค ตมารพฺภ,

ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.

๓๙๘.

กมฺมฏฺาเนสุ เสเสสุ, ปฏิภาโค น วิชฺชติ;

ตถา หิ สตฺตโวหาเร, อปฺปมฺา ปวตฺตเร.

๓๙๙.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;

ปมารุปฺปกาภาว-มากิฺจฺฺจ โคจรํ.

๔๐๐.

อารุปฺปา สมฺปวตฺตนฺติ, อาลมฺพิตฺวา ยถากฺกมํ;

อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, นปฺปวตฺตติ อปฺปนา.

๔๐๑.

ปริกมฺมํ ปริกมฺม-สมาธิ จ ตโต ปรํ;

อุปจารปฺปนา เจติ, ภาวนายํ จตุพฺพิธํ.

๔๐๒.

ปริกมฺมนิมิตฺตฺจ, อุคฺคโห จ ตโต ปรํ;

ปฏิภาโคติ ตีเณว, นิมิตฺตานิ ปกาสยุํ.

๔๐๓.

นิมิตฺตํ คณฺหโต ปุพฺพ-มาทิกมฺมิกโยคิโน;

ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ, กสิณาทิกมีริตํ.

๔๐๔.

ตสฺมึ ปน นิมิตฺตมฺหิ, อารภนฺตสฺส ภาวนํ;

ปมํ ปริกมฺมนฺติ, ภาวนาปิ ปวุจฺจติ.

๔๐๕.

จิตฺเตนุคฺคหิเต ตสฺมึ, มโนทฺวาเร วิภาวิเต;

ตทุคฺคหนิมิตฺตํ ตุ, สมุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ.

๔๐๖.

ปฺจทฺวารวินิมุตฺตา, ตมารพฺภ สมาหิตา;

ปริกมฺมสมาธีติ, ภาวนา สา ปกาสิตา.

๔๐๗.

อุคฺคหาการสมฺภูตํ, วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตํ;

ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, ภาวนามยมีริตํ.

๔๐๘.

รูปาทิวิสยํ หิตฺวา, ตมารพฺภ ตโต ปรํ;

ภวงฺคนฺตริตํ หุตฺวา, มโนทฺวารํ ปวตฺตติ.

๔๐๙.

สิขาปตฺตสมาธาน-มุปกฺเลสวิมุจฺจิตํ;

อุปจารสมาธีติ, กามาวจรมีริตํ.

๔๑๐.

ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ, อุปจารสมาธิโต;

ภาวนาพลนิปฺผนฺนา, สมุปฺปชฺชติ อปฺปนา.

๔๑๑.

ปุริมํ ปุริมํ กตฺวา, วสีภูตํ ตโต ปรํ;

โอฬาริกงฺคโมหาย, สุขุมงฺคปฺปวตฺติยา.

๔๑๒.

อปฺปนา ปทหนฺตสฺส, ปวตฺตติ ยถากฺกมํ;

วิตกฺกาทิวินิมุตฺตา, วิจาราทิสมายุตา.

๔๑๓.

อาวชฺชนา จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;

วุฏฺานาธิฏฺานา ปจฺจ-เวกฺขณาติ จ ปฺจธา.

๔๑๔.

วิตกฺกฺจ วิจารฺจ, สหาติกฺกมโต ปน;

จตุกฺกชฺฌานมปฺเปติ, ปฺจกฺจ วิสุํ วิสุํ.

๔๑๕.

อปฺปนาย จ ปจฺเจกฌานสฺสาปิ วิสุํ วิสุํ;

อิจฺฉิตพฺพา หิ สพฺพตฺถ, ปริกมฺมาทิภาวนา.

๔๑๖.

ตํ ปริตฺตํ มชฺฌิมฺจ, ปณีตนฺติ วิภชฺชติ;

วิโมกฺโข จ วสีภูตมภิภายตนนฺติ จ.

๔๑๗.

ปริตฺตาทิ ปริตฺตาทิโคจรนฺติ จตุพฺพิธํ;

ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺมิจฺจาทิโต ตถา.

๔๑๘.

ตํ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาธิปฺปเตยฺยโต;

วิเสสฏฺิตินิพฺเพธหานภาคิยโตปิ จ.

๔๑๙.

ปฺจธา ฌานเภเทน, จตุธาลมฺพเภทโต;

สมาธิภาวนาปุฺมปฺปนาปตฺตมีริตํ.

๔๒๐.

อิติ วิกฺขมฺภิตกฺเลสํ, รูปโลกูปปตฺติกํ;

รูปาวจรกมฺมนฺติ, วิภาเวนฺติ วิสารทา.

๔๒๑.

อรูปาวจรกมฺมํ, จตุธารุปฺปสาธนํ;

รูปธมฺมวิภาเคน, ภาวิตนฺติ ปวุจฺจติ.

๔๒๒.

จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;

สีลวิสุทฺธิสงฺขาตํ, ปูรยิตฺวา ตโต ปรํ.

๔๒๓.

ปตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิฺจ, โสปจารสมาธิกํ;

ตถา ทิฏฺิวิสุทฺธิฺจ, นามรูปปริคฺคหํ.

๔๒๔.

กงฺขาวิตรณํ นาม, ปจฺจยฏฺิติทสฺสนํ;

วิโสเธตฺวา มคฺคามคฺค-าณทสฺสนเมว จ.

๔๒๕.

ตโต ปรํ วิปสฺสนฺโต, วิสุทฺธีสุ สมาหิโต;

สมฺปาเทตฺวา ปฏิปทา-าณทสฺสนมุตฺตมํ.

๔๒๖.

ตโต ปปฺโปติ เมธาวี, วิสุทฺธึ าณทสฺสนํ;

จตุมคฺคสมฺาตํ, สามฺผลทายกํ.

๔๒๗.

ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺพํ ยถากฺกมํ;

กมฺมํ โลกุตฺตรํ นาม, สพฺพทุกฺขกฺขยาวหํ.

๔๒๘.

อิติ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ, วสา กมฺมํ วิภาวเย;

เยน กมฺมวิเสเสน, สนฺตานมภิสงฺขตํ.

๔๒๙.

ภูมีภวโยนิคติิติวาเสสุ สมฺภวา;

ปฏิสนฺธาทิภาเวน, ปากาย ปริวตฺตติ.

๔๓๐.

สายํ กมฺมสมฺาตา, กมฺมชานิ ยถารหํ;

ชเนติ รูปารูปานิ, มโนสฺเจตนา กถํ.

๔๓๑.

ภูมิ โลกุตฺตรา เจว, โลกิยาติ ทฺวิธา ิตา;

ปริตฺตา จ มหคฺคตา, อปฺปมาณาติ เภทิตา.

๔๓๒.

เอกาทส กามภวา, ภวา โสฬส รูปิโน;

จตฺตาโรรุปฺปกา เจติ, ติวิโธ ภว สงฺคโห.

๔๓๓.

อสฺเโก ภโว เนว-

สฺินาสฺิโก ภโว;

สพฺโพ สฺิภโว เสโส,

เอวมฺปิ ติวิโธ ภโว.

๔๓๔.

อารุปฺปา จตุโวการา, เอกโวการสฺิโน;

ปฺจโวการโก นาม, ภโว เสโส ปวุจฺจติ.

๔๓๕.

นิรเย โหติ เทเว จ, โยเนกา โอปปาติกา;

อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา.

๔๓๖.

เปตโลเก ติรจฺฉาเน, ภุมฺมเทเว จ มานุเส;

อสุเร จ ภวนฺเตวํ, จตุธา โยนิ สงฺคหา.

๔๓๗.

คติโย นิรยํ เปตา, ติรจฺฉานา จ มานวา;

สพฺเพ เทวาติ ปฺจาห, ปฺจนิมฺมลโลจโน.

๔๓๘.

ตาวตึเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา;

กาลกฺจาสุรา นาม, คตา เปเตสุ สพฺพถา.

๔๓๙.

สนฺธิสฺาย นานตฺตา, กายสฺสาปิ จ นานโต;

นานตฺตกายสฺีติ, กามสุคฺคติโย มตา.

๔๔๐.

ปมชฺฌานภูมี จ, จตุราปายภูมิโย;

นานตฺตกายเอกตฺต-สฺีติ สมุทีริตา.

๔๔๑.

เอกตฺตกายนานตฺต-สฺี ทุติยภูมิกา;

เอกตฺตกายเอกตฺต-สฺี อุปริรูปิโน.

๔๔๒.

วิฺาณฏฺิติโย สตฺต, ตีหารุปฺเปหิ เหฏฺโต;

อสฺเตฺถ น คณฺหนฺติ, วิฺาณาภาวโต สทา.

๔๔๓.

จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ, ปฏุวิฺาณหานิโต;

ตํ ทฺวยมฺปิ คเหตฺวาน, สตฺตาวาสา นเวริตา.

๔๔๔.

เทวา มนุสฺสาปายาติ, ติวิธา กามธาตุโย;

ปมชฺฌานภูมาทิ-เภทา ภูมิ จตุพฺพิธา.

๔๔๕.

ปมารุปฺปาทิเภทา, จตุธารุปฺปธาตุโย;

โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา.

๔๔๖.

นิรยาทิปฺปเภเทน, ภินฺนา ปจฺเจกโต ปุน;

เอกตึสวิธา โหนฺติ, สตฺตานํ ชาติภูมิโย.

๔๔๗.

เอวํ ภูมาทิเภเทสุ, สตฺตา ชายนฺติ สาสวา;

กมฺมานิ จ วิปจฺจนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ;

๔๔๘.

อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;

สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, เสสกามภวา จุตา.

๔๔๙.

สุทฺธาวาสา จุตา สุทฺธา-วาเสสุปริ ชายเร;

อสฺิมฺหา จุตา กาม-สุคติมฺโหปปชฺชเร.

๔๕๐.

เสสรูปา จุตา สตฺตา, ชายนฺตาปายวชฺชิเต;

อารุปฺปโตปริ กาม-สุคติมฺหิ ตหิมฺปิ จ.

๔๕๑.

ปุถุชฺชนาว ชายนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ;

สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา.

๔๕๒.

เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;

น ปุนฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.

๔๕๓.

พฺรหฺมโลกคตา เหฏฺา, อริยา โนปปชฺชเร;

ทุกฺขมูลสมุจฺเฉทา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา.

๔๕๔.

ชายนฺตานฺจ ชาตาน-มิติ วุตฺตนิยามโต;

ปวตฺตาตีตกํ กมฺมํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๔๕๕.

อรูปํ จตุโวกาเร, รูปเมว อสฺิสุ;

ชเนติ รูปารูปานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๔๕๖.

อารุปฺปานุตฺตรํ กมฺมํ, ปากเมว วิปจฺจติ;

กฏตฺตารูปปากานิ, กามรูปนิยามิตํ.

๔๕๗.

กาโลปธิปฺปโยคานํ, คติยา จ ยถารหํ;

สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจติ.

๔๕๘.

อปาเย สนฺธิมุทฺธจฺจ-หีนา ทตฺวา ปวตฺติยํ;

สพฺพาปิ ปฺจโวกาเร, ทฺวาทสาปุฺเจตนา.

๔๕๙.

สตฺตากุสลปากานิ, วิปจฺจนฺติ ยถารหํ;

กามาวจรปุฺานิ, กาเมสุคติยํ ปน.

๔๖๐.

สเหตุกานิ ปากานิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;

ชเนนฺติ ปฺจโวกาเร, อเหตุปิ ยถารหํ.

๔๖๑.

ติเหตุปุฺมุกฺกฏฺํ, ปฏิสนฺธึ ติเหตุกํ;

ทตฺวา โสฬส ปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.

๔๖๒.

ติเหตุโกมกุกฺกฏฺํ, ทฺวิเหตุ จ ทฺวิเหตุกํ;

สนฺธึ เทติ ปวตฺเต ตุ, ติเหตุกวิวชฺชิตํ.

๔๖๓.

ทฺวิเหตุโกมกํ ปุฺํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;

ทตฺวาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.

๔๖๔.

อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ;

สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.

๔๖๕.

ปริตฺตํ ปมชฺฌานํ, มชฺฌิมฺจ ปณีตกํ;

ภาเวตฺวา ชายเร พฺรหฺม-ปาริสชฺชาทิ ตีสุปิ.

๔๖๖.

ตเถว ทุติยชฺฌานํ, ตติยฺจ ยถากฺกมํ;

ภาเวตฺวา ชายเร ฌานํ, ปริตฺตาภาทิ ตีสุปิ.

๔๖๗.

ตถา จตุตฺถํ ติวิธํ, ภาเวตฺวาน สมาหิตา;

ปริตฺตสุภาทิเกสุ, ตีสุ ชายนฺติ โยคิโน.

๔๖๘.

ปฺจมํ ปน ภาเวตฺวา, โหนฺติ เวหปฺผลูปคา;

สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา, อสฺีสูปปชฺชเร.

๔๖๙.

สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;

อารุปฺปานิ ตุ ภาเวตฺวา, อารุปฺเปสุ ยถากฺกมํ.

๔๗๐.

เอวํ มหคฺคตํ ปุฺํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ;

ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๔๗๑.

โลกุตฺตรานิ ปุฺานิ, อุปฺปนฺนานนฺตรํ ปน;

สมาปตฺติกฺขเณ เจว, ชเนนฺติ สทิสํ ผลํ.

๔๗๒.

มหคฺคตานนฺตริยํ, ปริปกฺกสภาวโต;

อนนฺตรภวาตีตํ, กาลาตีตํ น ปจฺจติ.

๔๗๓.

สุขุมาลสภาวา จ, สุขุมตฺตา มหคฺคตา;

สนฺตาเน น วิปจฺจนฺติ, ปฏิปกฺเขหิ ทูสิเต.

๔๗๔.

สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;

อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจติ.

๔๗๕.

สกํ ภูมิมตีตานํ, น วิปจฺจตานุตฺตรํ;

กมฺมนฺตรสฺสธิฏฺานา, สนฺตานสฺเสติ ทีปิตํ.

๔๗๖.

อิติ เตตฺตึส กมฺมานิ, ปากา ฉตฺตึส ภาสิตา;

จิตฺตุปฺปาทา กฺริยา เสสา, กฺริยามตฺตปฺปวตฺติโต.

๔๗๗.

จิตฺตุปฺปาทวเสเนวเมกูนนวุตีวิธา;

เตปฺาส สภาเวน, จิตฺตเจตสิกา มตา.

๔๗๘.

อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, นิพฺพานนฺติ นรุตฺตโร;

นามํ ติธา ปกาเสสิ, จกฺขุมา วทตํ วโร.

๔๗๙.

อิติ กมฺมวิปากปณฺฑิตา, มิตกมฺมวิปากสาสเน;

หิตกมฺมวิปากปารคู, จตุกมฺมวิปากมพฺรวุํ.

๔๘๐.

ยตฺถายํ ปรมตฺถวตฺถุนิยเม ตุลฺเยน พาหุลฺยโต,

อตฺถานตฺถวิจารณํ ปติ ชโน สมฺโมหมาปาทิโต;

พุทฺโธ โพธิตเล ยมาห สุคโต คนฺตฺวาน เทวาลยํ,

สฺวายํ กมฺมวิปากนิจฺฉยนโย สงฺเขปโต ทีปิโต.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กมฺมวิภาโค นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท

รูปวิภาโค

๔๘๑.

อิติ ปฺจปริจฺเฉท-ปริจฺฉินฺนตฺถสงฺคหํ;

นามธมฺมมเสเสน, วิภาเวตฺวา สภาวโต.

๔๘๒.

สปฺปเภทํ ปวกฺขามิ, รูปธมฺมมิโต ปรํ;

ภูโตปาทายเภเทน, ทุวิธมฺปิ ปกาสิตํ.

๔๘๓.

อุทฺเทสลกฺขณาทีหิ, วิภาคชนกา ตถา;

กลาปุปฺปตฺติโต จาปิ, ยถานุกฺกมโต กถํ?

๔๘๔.

รุปฺปตีติ ภเว รูปวิการปฺปจฺจเยสติ;

รูปรูปํ ตถา รูปปริยาปนฺนโตปรํ.

๔๘๕.

ภูตรูปํ ตุ ปถวี, อาโป เตโช ตถาปโร;

วาโย จ ภวตูปาทารูปเมตฺถาติ ภาสิตํ.

๔๘๖.

ภูตรูปมุปาทาย, ปวตฺตติ น จฺถา;

อิจฺจุปาทายรูปนฺติ, รูปํ เสสมุทีริตํ.

๔๘๗.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโยติ ปฺจธา;

ปสาทรูปมกฺขาตํ, โนปสาทํ ปเนตรํ.

๔๘๘.

รูปสทฺทคนฺธรสา, โผฏฺพฺพมิติ ปฺจธา;

รูปํ ปสาทวิสยํ, ปสาโท โคจรํปรํ.

๔๘๙.

อิตฺถตฺตํ ปุริสตฺตฺจ, ภาวรูปมุทีริตํ;

ชีวิตินฺทฺริยรูปนฺติ, อุปาทินฺนปวตฺติกํ.

๔๙๐.

วตฺถุรูปํ ตุ หทยํ, ยํ ธาตุทฺวยนิสฺสยํ;

กพฬีการมาหารรูปมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.

๔๙๑.

รูปธมฺมสภาวตฺตา, รูปนฺติ ปริทีปิตํ;

อิจฺเจวมฏฺารสธา, รูปรูปมุทีริตํ.

๔๙๒.

อนิปฺผนฺนสภาวตฺตา, รูปากาโรปลกฺขิตํ;

อนิปฺผนฺนํ นาม รูปํ, ทสธา ปริทีปิตํ.

๔๙๓.

รูปปฺปริจฺเฉทํ รูปมิจฺจากาโส ปกาสิโต;

กายพฺพจีวิฺตฺติกํ, ทฺวยํ วิฺตฺติรูปกํ.

๔๙๔.

ลหุตา มุทุตา กมฺม-ฺตา วิฺตฺติยา สห;

วิการรูปมิจฺจาหุ, ปฺจธา จ วิภาวิโน.

๔๙๕.

อุปจโย สนฺตติ จ, ชรตานิจฺจตาติ จ;

จตุธา ลกฺขณรูปํ, รูปกณฺเฑ วิภาวิตํ.

๔๙๖.

อิจฺเจวมฏฺวีสติวิธานิปิ วิจกฺขโณ;

รูปานิ ลกฺขณาทีหิ, วิภาเวยฺย ยถากฺกมํ.

๔๙๗.

ขรตา ปถวีธาตุ, สายํ กกฺขฬลกฺขณา;

กลาปาธิฏฺานรสา, ปฏิคฺคาโหติ คยฺหติ.

๔๙๘.

อาพนฺธนมาโปธาตุ, สา ปคฺฆรณลกฺขณา;

กลาปาพนฺธนรสา, สงฺคหตฺเตน คยฺหติ.

๔๙๙.

เตชนตฺตํ เตโชธาตุ, สายมุณฺหตฺตลกฺขณา;

ปาจนรสา มทฺทวา-นุปฺปาทนนฺติ คยฺหติ.

๕๐๐.

วาโยธาตุ วายนตฺตํ, สา วิตฺถมฺภนลกฺขณา;

สมีรณรสาภินิ-หารภาเวน คยฺหติ.

๕๐๑.

สพฺพตฺถาวินิภุตฺตาปิ, อสมฺมิสฺสิตลกฺขณา;

ตํตํภาวสมุสฺสนฺนสมฺภาเรสุปลกฺขิตา.

๕๐๒.

อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, เสสรูปสฺส นิสฺสยา;

จตุทฺเธวํ กลาเปสุ, มหาภูตา ปวตฺตเร.

๕๐๓.

จกฺขุ สมฺภารจกฺขุมฺหิ, สตฺตกฺขิปฏโลจิเต;

กณฺหมณฺฑลมชฺฌมฺหิ, ปสาโทติ ปวุจฺจติ.

๕๐๔.

เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ อนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมํ เจตํ, อูกาสิรสมูปมํ.

๕๐๕.

โสตํ โสตพิลสฺสนฺโต,

ตมฺพโลมาจิเต ตถา;

องฺคุลิเวธนากาเร,

ปสาโทติ ปวุจฺจติ.

๕๐๖.

อนฺโต อชปทฏฺาเน, ฆานํ ฆานพิเล ิตํ;

ชิวฺหา ชิวฺหาย มชฺฌมฺหิ, อุปฺปลาการสนฺนิเภ.

๕๐๗.

อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, ตํตํเทสววตฺถิตา;

กายปฺปสาโท กายมฺหิ, อุปาทินฺเนติ ปฺจธา.

๕๐๘.

กปฺปาสปฏลสฺเนห-สนฺนิภา ภูตนิสฺสิตา;

ปสาทา ชีวิตารกฺขา, รูปาทิปริวาริตา.

๕๐๙.

ธีตา ราชกุมาราว, กลาปนฺตรวุตฺติโน;

ทฺวารภูตาว ปจฺเจกํ, ปฺจวิฺาณวีถิยา.

๕๑๐.

รูปาทาภิฆาตารหภูตานํ วา ยถากฺกมํ;

ทฏฺุกามนิทานาทิกมฺมภูตานเมว วา.

๕๑๑.

ปสาทลกฺขณา รูปา-ทาวิฺชนรสา ตถา;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, ทฺวารภาเวน คยฺหเร.

๕๑๒.

รูปํ นิภาโส ภูตานํ, สทฺโท นิคฺโฆสนํ ตถา;

คนฺโธว คนฺธนํ ตตฺถ, รโส จ รสนียตา.

๕๑๓.

อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, โคจรา ภูตนิสฺสิตา;

ภูตตฺตยฺจ โผฏฺพฺพมาโปธาตุวิวชฺชิตํ.

๕๑๔.

สทฺโท อนิยโต ตตฺถ, ตทฺโ สหวุตฺติโน;

ตํตํสภาวเภเทน, ตํตํทฺวาโรปลกฺขิโต.

๕๑๕.

ปฺเจว ปฺจวิฺาณวีถิยา วิสยา มตา;

จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณาว ยถากฺกมํ.

๕๑๖.

ปฺจวิฺาณยุคฬาลมฺพภาวรสา ตถา;

ปฺจวิฺาณยุคฬํ, โคจรตฺเตน คยฺหเร.

๕๑๗.

อิตฺถินฺทฺริยํ ปนิตฺถตฺตมิตฺถิภาโวติ ภาสิโต;

ปุริสตฺตํ ตถา ภาโว, ปุริสินฺทฺริยนามโก.

๕๑๘.

ตํ ทฺวยํ ปนุปาทินฺนกาเย สพฺพตฺถ ลพฺภติ;

กลาปนฺตรภินฺนฺจ, ภินฺนสนฺตานวุตฺติ จ.

๕๑๙.

วเส วตฺเตติ ลิงฺคาน-มิตฺถิปุมฺภาวลกฺขณํ;

อิตฺถีติ จ ปุริโสติ, ปกาสนรสํ ตถา.

๕๒๐.

อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, ลิงฺคสฺส จ ยถากฺกมํ;

นิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ, การณตฺเตน คยฺหติ.

๕๒๑.

สตฺตา มรนฺติ นาเสน, ยสฺส ปาณนฺติ วุตฺติยา;

สชีวมตกายานํ, เภโท เยโนปลกฺขิโต.

๕๒๒.

ตเทตํ กมฺมชาตาน-มนุปาลนลกฺขณํ;

ชีวิตํ ชีวนรสํ, อายุพทฺโธติ คยฺหติ.

๕๒๓.

มโนธาตุยา จ ตถา, มโนวิฺาณธาตุยา;

นิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุ-รูปํ หทยสมฺมตํ.

๕๒๔.

สมาธานรสํ ตาส-มุพฺพาหตฺเตน คยฺหติ;

ยสฺมึ กุปฺปิตกาลมฺหิ, วิกฺขิตฺตา โหนฺติ ปาณิโน.

๕๒๕.

กาโย ยสฺสานุสาเรน, จิตฺตกฺเขเปน ขิชฺชติ;

ยสฺมึ นิรุทฺเธ วิฺาณ-โสโตปิ จ นิรุชฺฌติ.

๕๒๖.

ยํ นิสฺสาย ปติฏฺาติ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร;

ตเทตํ กมฺมสมฺภูตํ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๕๒๗.

มชฺเฌ หทยโกสมฺหิ, อฑฺฒปสตโลหิเต;

ภูตรูปมุปาทาย, จกฺขาทิ วิย วตฺตติ.

๕๒๘.

กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณลกฺขโณ;

กายานุยาปนรโส, อุปตฺถมฺโภติ คยฺหติ.

๕๒๙.

โอชาย ยาย ยาเปนฺติ, อาหารสฺเนหสตฺติยา;

ปาณิโน กามโลกมฺหิ, สายเมวํ ปวุจฺจติ.

๕๓๐.

อากาสธาตุ รูปานํ, ปริโยสานลกฺขณา;

ปริจฺเฉทรสา รูปมริยาโทติ คยฺหติ.

๕๓๑.

สลกฺขณปริจฺฉินฺนรูปธมฺมปริคฺคเห;

โยคีนมุปการาย, ยํ เทเสสิ ทยาปโร.

๕๓๒.

ปริจฺฉินฺนสภาวานํ, กลาปานํ ยถารหํ;

ปริยนฺตานเมเวส, ตทากาโร ปวุจฺจติ.

๕๓๓.

คมนาทิวจีโฆสปวตฺตมฺหิ ยถากฺกมํ;

วาโยปถวิธาตูนํ, โย วิกาโร สมตฺถตา.

๕๓๔.

สหโชปาทินฺนกานํ, กฺริยาวาจาปวตฺติยา;

วิปฺผนฺทฆฏฺฏนาเหตุ, จิตฺตานุปริวตฺตโก.

๕๓๕.

ส วิการวิเสโสยํ, วิฺตฺตีติ ปกาสิโต;

วิฺาเปตีติ กาเยน, วาจาย จ วิจินฺติตํ.

๕๓๖.

วาโยปถวาธิกานํ, ภูตานมิติ เกจน;

ปวุตฺตา ตาทินา กาย-ปริคฺคหสุขาย ยา.

๕๓๗.

กาโย ยสฺสานุภาเวน,

สหาโภโคว ขายติ;

ยํ นิโรธา ปราภูโต,

เสติ นิจฺเจตโน ยถา.

๕๓๘.

โลเก ปปฺจา วตฺตนฺติ, พหุธา ยาย นิมฺมิตา;

กปฺเปนฺติ กายมตฺตานํ, พาลา ยาย จ วฺจิตา.

๕๓๙.

สายํ กายวจีกมฺม-ทฺวารภาเวน ลกฺขิตา;

พฺยาปารฆฏฺฏนาเหตุ-วิการาการลกฺขณา.

๕๔๐.

กายวาจาอธิปฺปาย-ปกาสนรสา ตถา;

กายวิปฺผนฺทฆฏฺฏน-เหตุภาเวน คยฺหติ.

๕๔๑.

ลหุตา ปน รูปานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;

อวิตฺถานรสา สลฺล-หุกวุตฺตีติ คยฺหติ.

๕๔๒.

มุทุตาปิ จ รูปานํ, กกฺขฬาภาวลกฺขณา;

กิจฺจาวิรุชฺฌนรสา, อนุกุลฺยนฺติ คยฺหติ.

๕๔๓.

กมฺมฺตา จ รูปานํ, อลํกิจฺจสฺส ลกฺขณา;

ปวตฺติสมฺปตฺติรสา, โยคฺคภาโวติ คยฺหติ.

๕๔๔.

สปฺปายมุตุมาหารํ, ลทฺธา จิตฺตมนามยํ;

ลหู มุทุ จ กมฺมฺํ, ยทา รูปํ ปวตฺตติ.

๕๔๕.

ตถา ปวตฺตรูปสฺส, ปวตฺตาการเภทิตํ;

ลหุตาทิตฺตยมฺเปตํ, สหวุตฺติ ตทา ภเว.

๕๔๖.

สปฺปายปฏิเวธาย, ปฏิปตฺตุปการิกา;

สาการา รูปสมฺปตฺติ, ปฺตฺเตวํ มเหสินา.

๕๔๗.

รูปสฺโสปจโย นาม, รูปสฺสาจยลกฺขโณ;

รูปุมฺมุชฺชาปนรโส, ปาริปูรีติ คยฺหติ.

๕๔๘.

ปวตฺติลกฺขณา รูป-สนฺตตีติ ปกาสิตา;

อนุปฺปพนฺธนรสา, อวิจฺเฉโทติ คยฺหติ.

๕๔๙.

รูปมาจยรูเปน, ชายติจฺจุปรูปริ;

เปกฺขโตปจายาการา, ชาติ คยฺหติ โยคินา.

๕๕๐.

อนุปฺปพนฺธากาเรน, ชายตีติ สเมกฺขโต;

ตทายํ สนฺตตาการา, สมุปฏฺาสิ เจตสิ.

๕๕๑.

เอวมาโภคเภเทน, ชาติรูปํ ทฺวิธา กตํ;

อตฺถูปลทฺธิภาเวน, ชายนฺตํ วาถ เกวลํ.

๕๕๒.

รูปวิวิตฺตโมกาสํ, ปุรกฺขตฺเตน จียติ;

อภาวา ปน ภาวาย, ปวตฺตมิติ สนฺตติ.

๕๕๓.

เอวมาการเภทาปิ, สพฺพาการวรากโร;

ชาติรูปํ ทฺวิธากาสิ, ชาติรูปวิโรจโน.

๕๕๔.

ชรตา กาลหรณํ, รูปานํ ปากลกฺขณา;

นวตาปายนรสา, ปุราณตฺตนฺติ คยฺหติ.

๕๕๕.

อนฺติมกฺขณสมฺปตฺติ, ปริภิชฺชนลกฺขณา;

อนิจฺจตา หรณรสา, ขยภาเวน คยฺหติ.

๕๕๖.

อิติ ลกฺขณรูปํ ตุ, ติวิธํ ภินฺนกาลิกํ;

สภาวรูปธมฺเมสุ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ.

๕๕๗.

เยน ลกฺขียติ รูปํ, ภินฺนาการํ ขเณ ขเณ;

วิปสฺสนานยตฺถาย, ตมิจฺจาห ตถาคโต.

๕๕๘.

อิจฺเจวํ สปริจฺเฉทา, สวิการา สลกฺขณา;

อกิจฺฉา ปฏิเวธาย, ทยาปนฺเนน ตาทินา.

๕๕๙.

รูปธมฺมา สภาเวน, วิชฺชมานาติ ภาสิตา;

อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, พหุธา ภิชฺชเร กถํ;

๕๖๐.

ทฺวารภูตา ปวตฺเตนฺติ, จิตฺตมตฺตาติ กปฺปิตํ;

รูปมชฺฌตฺติกํ ตสฺมา, ปสาทา พาหิรํปรํ.

๕๖๑.

วณฺโณ คนฺโธ รโสชา จ, ภูตรูปฺจ ภาสิตํ;

อวินิพฺโภครูปํ ตุ, วินิพฺโภคํ ปเนตรํ.

๕๖๒.

สตฺตวิฺาณธาตูนํ, นิสฺสยตฺตา ยถารหํ;

ปสาทา หทยฺเจว, วตฺถุนา วตฺถุ เทสิตํ.

๕๖๓.

ปฺจวิฺาณุปาทินฺน-ลิงฺคาทิ จ ปวตฺติโต;

ปสาทา ชีวิตํ ภาวา, เจนฺทฺริยํ เนนฺทฺริยํปรํ.

๕๖๔.

ปฺจวิฺาณกมฺมานํ, ปวตฺติมุขภาวโต;

ทฺวารํ ปสาทวิฺตฺติ-ปรมทฺวารมีริตํ.

๕๖๕.

ปฏิหฺนฺตฺมฺํ, ปสาทวิสยา ปน;

ตสฺมา สปฺปฏิฆํ นาม, รูปมปฺปฏิฆํปรํ.

๕๖๖.

ทฺวาราลมฺพณภาเวน, สภาเวเนว ปากฏา;

เต เอโวฬาริกํ ตสฺมา, เสสํ สุขุมมีริตํ.

๕๖๗.

โอฬาริกสภาเวน, ปริคฺคหสุขา ตหึ;

เต เอว สนฺติเกรูปํ, ทูเรรูปํ ปเนตรํ.

๕๖๘.

ตณฺหาทิฏฺีหุเปเตน, กมฺมุนาทินฺนภาวโต;

กมฺมชาตมุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกํปรํ.

๕๖๙.

จกฺขุนา ทิสฺสมานตฺตา, สนิทสฺสนนามกํ;

รูปเมว ตโต เสส-มนิทสฺสนมพฺรวุํ.

๕๗๐.

สนิทสฺสนรูปฺจ, รูปํ สปฺปฏิฆํ ตถา;

อนิทสฺสนมฺํ ตุ, ถูลํ สปฺปฏิฆํ มตํ.

๕๗๑.

อนิทสฺสนรูปฺจ, เสสํ อปฺปฏิฆํ ตถา;

รูปํ ติวิธมิจฺเจวํ, วิภชนฺติ วิจกฺขณา.

๕๗๒.

อปฺปตฺตโคจรคฺคาหิรูปํ จกฺขาทิกํ ทฺวยํ;

สมฺปตฺตคฺคาหิ ฆานาทิ-ตฺตยมคฺคาหิกํ รูปํ.

๕๗๓.

ทิฏฺํ รูปํ สุตํ สทฺโท, มุตํ คนฺธาทิกตฺตยํ;

วิฺาเณเนว เยฺยตฺตา, วิฺาตมปรํ ภเว.

๕๗๔.

หทยํ วตฺถุเมเวตฺถ, ทฺวารํ วิฺตฺติกทฺวยํ;

ปสาทา วตฺถุ จ ทฺวารํ, อฺํ ตุภยวชฺชิตํ.

๕๗๕.

เภทิตฺวา รูปมิจฺเจวํ, ตสฺเสว ปุน ปณฺฑิโต;

สมุฏฺานชนเกหิ, วิภาเวยฺย ยถารหํ.

๕๗๖.

กุสลากุสลํ กมฺม-มตีตํ กามิกํ ตถา;

รูปาวจรมิจฺเจวํ, ปฺจวีสติธา ิตํ.

๕๗๗.

ปฏิสนฺธิมุปาทาย, สฺชเนติ ขเณ ขเณ;

กามรูเปสุ รูปานิ, กมฺมชานิ ยถารหํ.

๕๗๘.

ชายนฺตํ ปฺจวิฺาณ-ปาการุปฺปวิวชฺชิตํ;

ภวงฺคาทิมุปาทาย, สมุปฺปาเทติ มานสํ.

๕๗๙.

สีตุณฺโหตุสมฺาตา,

เตโชธาตุ ิติกฺขเณ;

ตเถวชฺโฌหฏาหาโร,

กาเม กายปฺปติฏฺิโต.

๕๘๐.

อชฺฌตฺตํ ปน จตฺตาโร, พาหิโร ตุปลพฺภติ;

สพฺเพ กามภเว รูเป, อาหาโร น สมีริโต.

๕๘๑.

ปวตฺเต โหนฺติ จตฺตาโร, กมฺมเมโวปปตฺติยํ;

ชีวมานสฺส สพฺเพปิ, มตสฺโสตุ สิยา น วา.

๕๘๒.

กมฺมํ จิตฺโตตุมาหาร-มิจฺเจวํ ปน ปณฺฑิตา;

รูปานํ ชนกตฺเตน, ปจฺจยาติ ปกาสยุํ.

๕๘๓.

หทยินฺทฺริยรูปานิ, กมฺมชาเนว จิตฺตชํ;

วิฺตฺติทฺวยมีเรนฺติ, สทฺโท จิตฺโตตุโช มโต.

๕๘๔.

จิตฺโตตุกพฬีการ-สมฺภูตา ลหุตาทโย;

กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ เสสานิ ทีปเย.

๕๘๕.

ชายมานาทิรูปานํ, สภาวตฺตา หิ เกวลํ;

ลกฺขณานิ น ชายนฺติ, เกหิจีติ ปกาสิตํ.

๕๘๖.

ยทิชาตาทโย เตส-มวสฺสํ ตํสภาวตา;

เตสฺจ ลกฺขณานนฺติ, อนวตฺถา ภวิสฺสติ.

๕๘๗.

อฏฺารส ปนฺนรส, เตรส ทฺวาทสาติ จ;

กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ.

๕๘๘.

กลาปานิ ยถาโยคํ, ตานิ สงฺคยฺห ปณฺฑิตา;

นว ฉ จตุโร ทฺเวติ, เอกวีสติ ภาวยุํ.

๕๘๙.

ชีวิตฺจาวินิพฺโภค-รูปฺจ, สหวุตฺติโต;

สงฺคยฺห จกฺขุทสกํ, จกฺขุมาทาย ภาสิตํ.

๕๙๐.

ตถา โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหํ กายํ ยถากฺกมํ;

อิตฺถิภาวฺจ ปุมฺภาวํ, วตฺถุมาทาย ทีปเย.

๕๙๑.

อวินิพฺโภครูเปน, ชีวิตนวกํ ภเว;

อิจฺเจวํ กมฺมชา นาม, กลาปา นวธา ิตา.

๕๙๒.

อวินิพฺโภครูปฺจ, สุทฺธฏฺกมุทีริตํ;

กายวิฺตฺติยา สทฺธึ, นวกนฺติ ปวุจฺจติ.

๕๙๓.

วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ, ทสกํ ภาสิตํ ตถา;

ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทีหิ ตีหิปิ.

๕๙๔.

กายวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ ทฺวาทสกํ มตํ;

วจีวิฺตฺติลหุตา-ทีหิ เตรสกํ ตถา.

๕๙๕.

คเหตฺวาการเภทฺจ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ;

อิติ จิตฺตสมุฏฺานา, ฉ กลาปาติ ภาสิตา.

๕๙๖.

สุทฺธฏฺกํ ตุ ปมํ, สทฺเทน นวกํ มตํ;

ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทิสมายุตํ.

๕๙๗.

สทฺเทน ลหุตาทีหิ, ตถา ทฺวาทสกํ ภเว;

กลาปา อุตุสมฺภูตา, จตุทฺเธวํ ปกาสิตา.

๕๙๘.

สุทฺธฏฺกฺจ ลหุตา-เทกาทสกมิจฺจปิ;

กลาปาหารสมฺภูตา, ทุวิธาว วิภาวิตา.

๕๙๙.

กลาปานํ ปริจฺเฉท-ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;

น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.

๖๐๐.

อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, กลาปา เอกวีสติ;

สพฺเพ ลพฺภนฺติ อชฺฌตฺตํ, พาหิโรตุสมุฏฺิตา.

๖๐๑.

อฏฺกํ สทฺทนวก-มิติ ทฺเวธาว ภาสิตา;

มตกาเยปิ เต เอว, สิยุมิจฺจาหุ ปณฺฑิตา.

๖๐๒.

กาเม สพฺเพปิ ลพฺภนฺติ, สภาวานํ ยถารหํ;

สมฺปุณฺณายตนานํ ตุ, ปวตฺเต จตุสมฺภวา.

๖๐๓.

ทสกาเนว สพฺพานิ, กมฺมชาเนว ชาติยํ;

จกฺขุโสตฆานภาว-ทสกานิ น วา สิยุํ.

๖๐๔.

วตฺถุกายทสกานิ, สภาวทสกานิ วา;

คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ตโต เสสานิ สมฺภวา.

๖๐๕.

กมฺมํ รูปํ ชเนเตวํ,

มานสํ สนฺธิโต ปรํ;

เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตา,

อาหารชฺโฌหโฏ ตถา.

๖๐๖.

อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, รูปสนฺตติ กามินํ;

ทีปชาลาว สมฺพนฺธา, ยาวชีวํ ปวตฺตติ.

๖๐๗.

อายุโน วาถ กมฺมสฺส, ขเยโนภินฺนเมว วา;

อฺเน วา มรนฺตาน-มุปจฺเฉทกกมฺมุนา.

๖๐๘.

สตฺตรสจิตฺตกฺขณมายุ รูปานมีริตํ;

สตฺตรสมจิตฺตสฺส, จุติจิตฺโตปรี ตโต.

๖๐๙.

ิติกาลมุปาทาย, กมฺมชํ น ปรํ ภเว;

ตโต ภิชฺชตุปาทินฺนํ, จิตฺตชาหารชํ ตโต.

๖๑๐.

อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ, ปุนเทว ภวนฺตเร;

ปฏิสนฺธิมุปาทาย, ตถา รูปํ ปวตฺตติ.

๖๑๑.

ฆานชิวฺหากายภาวทสกาหารชํ ปน;

รูปํ รูปภเว นตฺถิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๖๑๒.

ตตฺถ คนฺธรโสชา จ, น ลพฺภนฺตีติ เกจน;

กลาปา จ คเณตพฺพา, ตตฺเถตํ รูปวชฺชิตา.

๖๑๓.

ิติกฺขณฺจ จิตฺตสฺส, เต เอว ปฏิเสธยุํ;

จิตฺตภงฺคกฺขเณ รูป-สมุปฺปตฺติฺจ วารยุํ.

๖๑๔.

จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทจิตฺตชมฺปิ อสฺิสุ;

อรูเป ปน รูปานิ, สพฺพถาปิ น ลพฺภเร.

๖๑๕.

อิตฺถํ ปเนตฺถ วิมเลน วิภาวนตฺถํ,

ธมฺมํ สุธมฺมมุปคมฺม สุราธิวาสํ;

รูปํ อรูปสวิภาคสลกฺขณํ ตํ,

วุตฺตํ ปวุตฺตมภิธมฺมนเย มยาปิ.

๖๑๖.

รูปวิภาคมิมํ สุวิภตฺตํ, รูปยโต ปน เจตสิ นิจฺจํ;

รูปสมิทฺธชิเนริตธมฺเม, รูปวตี อภิวฑฺฒติ ปฺา.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท รูปวิภาโค นาม

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท

สพฺพสงฺคหวิภาโค

๖๑๗.

จตุปฺาส ธมฺมา หิ, นามนาเมน ภาสิตา;

อฏฺารสวิธา วุตฺตา, รูปธมฺมาติ สพฺพถา.

๖๑๘.

อภิฺเยฺยา สภาเวน, ทฺวาสตฺตติ สมีริตา;

สจฺจิกฏฺปรมตฺถา, วตฺถุธมฺมา สลกฺขณา.

๖๑๙.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, สพฺพสงฺคาหิกํ นยํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, หตฺถสารมนุตฺตรํ.

๖๒๐.

ทุกา ติกา จ ขนฺธายตนโต ธาตุสจฺจโต;

ปฏิจฺจสมุปฺปาทา จ, ปจฺจยา จ สมฺโต.

๖๒๑.

ปจฺจโย เอว นิพฺพานมปจฺจยมสงฺขตํ;

อสงฺขารมนุปฺปาทํ, สสฺสตํ นิจฺจลกฺขณํ.

๖๒๒.

ปจฺจยา เจว สงฺขารา, สงฺขตา จ ตโตปเร;

อุปฺปาทวยธมฺมา จ, ปจฺจยฏฺิติกา ตถา.

๖๒๓.

นิพฺพานํ รูปธมฺมา จ, วิปฺปยุตฺตาว เกวลํ;

อารมฺมณา เอว นาม, นาลมฺพนฺติ หิ กิฺจิปิ.

๖๒๔.

เอกุปฺปาทนิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา;

สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา จ, สหชาตา ยถารหํ.

๖๒๕.

อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, สพฺพตฺถ สหวุตฺติโน;

สารมฺมณารมฺมณา จ, จิตฺตเจตสิกา มตา.

๖๒๖.

วิปสฺสนาย ภูมีติ, ตตฺถ เตภูมกา มตา;

โลกิยา ปริยาปนฺนา, วฏฺฏธมฺมา สอุตฺตรา.

๖๒๗.

สกฺกายธมฺมา สภยา, ตีรโมริมนามกํ;

สํโยชนิยา สมลา, ตถา นีวรณียกา.

๖๒๘.

สํกฺเลสิกา ปรามฏฺา, อุปาทานียสาสวา;

โอฆนียา โยคนียา, คนฺถนียาติ ภาสิตา.

๖๒๙.

อฺเ อปริยาปนฺนา, วิวฏฺฏา จาวิปสฺสิยา;

โลกุตฺตรานุตฺตรา จ, โนสํโยชนิยาทโย.

๖๓๐.

กมฺมชาตา อุปาทินฺนา, นาม วุจฺจนฺติ สาสวา;

อนุปาทินฺนกา นาม, ตโต เสสา ปวุจฺจเร.

๖๓๑.

ธมฺมา สปฺปฏิภาคาติ, กุสลากุสลา มตา;

อปฺปฏิภาคธมฺมาติ, ตทฺเ ปริทีปเย.

๖๓๒.

สรณา จ ปหาตพฺพา, ทฺวาทสากุสลา ปน;

ตทฺเ อรณา นาม, ปหาตพฺพา น เกหิจิ.

๖๓๓.

รูปิโน รูปธมฺมา จ, นามธมฺมา อรูปิโน;

เอวมาทิปฺปเภเทน, ทฺวิธา เภทํ วิภาวเย.

๖๓๔.

พาลา ธมฺมา ตปนียา, กณฺหา จ กฏุกปฺผลา;

อเสวิตพฺพา สาวชฺชา, ทฺวาทสากุสลา มตา.

๖๓๕.

ปณฺฑิตา จาตปนียา, สุกฺกา จ สุขทายกา;

เสวิตพฺพานวชฺชา จ, กุสลา เอกวีสติ.

๖๓๖.

กฺริยา วิปากา รูปฺจ, นิพฺพานนฺติ จตุพฺพิธา;

วุตฺตา อพฺยากตา นาม, ธมฺมา ตพฺพิปรีตโต.

๖๓๗.

หีนา ธมฺมา ปริตฺตา จ, กามาวจรภูมิกา;

รูปารูปา ปวุจฺจนฺติ, มชฺฌิมา จ มหคฺคตา.

๖๓๘.

อปฺปมาณา ปณีตา จ, ธมฺมา โลกุตฺตรา มตา;

สํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ทฺวาทสากุสลา ตถา.

๖๓๙.

อสํกิลิฏฺสํกฺเลสิกา, ธมฺมา เตภูมกาปเร;

อสํกฺลิฏฺาสํกฺเลสิกา, นว โลกุตฺตรา สิยุํ.

๖๔๐.

วิปากา เต ปวุจฺจนฺติ, วิปากา จตุภูมกา;

วิปากธมฺมา นามาติ, กุสลากุสลา มตา.

๖๔๑.

กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, น ปากํ น ตุ ปจฺจติ;

อาจยคามิโน ธมฺมา, ปุฺาปุฺาว สาสวา.

๖๔๒.

วุตฺตาปจยคามิโน, กุสลานุตฺตรา ปน;

กฺริยา รูปฺจ นิพฺพานํ, ปากา โจภยวชฺชิตา.

๖๔๓.

ปมานุตฺตโร มคฺโค, ทสฺสนํ ภาวนาปเร;

ตทฺเ ทฺวยนิมฺมุตฺตา, สพฺเพปิ ปรมตฺถโต.

๖๔๔.

สตฺต โลกุตฺตรา เหฏฺา, วุตฺตา เสกฺขาติ ตาทินา;

อรหตฺตผลเมว, อเสกฺขนฺติ ปกาสิตํ.

๖๔๕.

โลกิยาปิ จ นิพฺพานํ, ภาสิโตภยวชฺชิตา;

เอวมาทิปฺปกาเรหิ, ติวิธาติ วิภาวเย.

๖๔๖.

อตีตานาคตํ รูปํ, ปจฺจุปฺปนฺนมถาปรํ;

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, สุขุโมฬาริกํ ตถา.

๖๔๗.

หีนํ ปณีตํ ยํ ทูเร, สนฺติเก วา ตเทกโต;

สพฺพํ รูปํ สโมธาย, รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.

๖๔๘.

ตเถว เวทนากฺขนฺโธ, นาม ยา กาจิ เวทนา;

สฺากฺขนฺโธติ สฺา จ, ราสิภาเวน ภาสิตา.

๖๔๙.

วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทํ, ตทสฺสาโทปเสวนํ;

วินิภุชฺช นิทสฺเสตุํ, ขนฺธทฺวยมุทาหฏํ.

๖๕๐.

วิวาทมูลสํสาร-กมเหตุนิทสฺสนํ;

สนฺธาย เวทนา สฺา, กตา นานาติ เกจน.

๖๕๑.

จิตฺตสํสฏฺธมฺมานํ, เจตนามุขโต ปน;

สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, ธมฺมา เจตสิกา มตา.

๖๕๒.

สพฺพเภทํ ตถา จิตฺตํ, วิฺาณกฺขนฺธ สมฺมตํ;

เภทาภาเวน นิพฺพานํ, ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ.

๖๕๓.

อาลมฺพนียภาเวน, อุปาทาโนปการโต;

ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ, โลกุตฺตรวิวชฺชิตา.

๖๕๔.

ยถา ถูลํ หิตตฺถาย, ปริคฺคาหกโยคินํ;

ธมฺมา เตภูมกา เอก-ภูมิภาวาย เทสิตา.

๖๕๕.

ภาชนํ โภชนํ ตสฺส, พฺยฺชนํ โภชโก ตถา;

ภุฺชิตา จาติ ปฺเจเต, อุปเมนฺติ ยถากฺกมํ.

๖๕๖.

คิลานสาลา เคลฺํ, อสปฺปาโยปเสวนา;

สมุฏฺานํ คิลาโนติ, อุปเมนฺติ จ ปณฺฑิตา.

๖๕๗.

จารโก การณํ ตตฺถ, อปราโธ จ การโก;

อปราธกโต โจโร, อิติ โจปมิตา ปุน.

๖๕๘.

นิจฺจาธิปีฬนฏฺเน, ภาราติ ปริทีปิตา;

กฺเลสทุกฺขมุเขเนเต, ขาทกา จ นิรนฺตรํ.

๖๕๙.

อนตฺถาวหิตา นิจฺจมุกฺขิตฺตาสิกเวริโน;

มจฺจุมาราภิเธยฺยตฺตา, วธกาติ จ ภาสิตา.

๖๖๐.

วิมทฺทาสหนํ รูปํ, เผณปิณฺฑํว ทุพฺพลํ;

มุหุตฺตรมณียตฺตา, เวทนา พุพฺพุฬูปมา.

๖๖๑.

มรีจิกูปมา สฺา, วิปลฺลาสกภาวโต;

สงฺขาราปิ จ นิสฺสารา, กทลิกฺขนฺธสาทิสา.

๖๖๒.

นานปฺปการํ จินฺเตนฺตํ, นานากฺเลสวิโมหิตํ;

ปลมฺภตีติ วิฺาณํ, มายาสมมุทีริตํ.

๖๖๓.

อิจฺเจวํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธา จ เกวลํ;

ปฺจกฺขนฺธาติ นาเมน, เทสิตาติ วิภาวเย.

๖๖๔.

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, วิฺาณุปฺปตฺติการณํ;

ทฺวาราลมฺพณเภเทน, ทฺเวธายตนมีริตํ.

๖๖๕.

จกฺขาทชฺฌตฺติกํ ตตฺถ, ฉทฺวารายตนํ ภเว;

พาหิรายตนํ นาม, ตถา รูปาทิโคจรํ.

๖๖๖.

อิติ วีถิปฺปวตฺตานํ, ทฺวาราลมฺพณสงฺคโห;

อาคเม อภิธมฺเม ตุ, สพฺพถาปิ ยถารหํ.

๖๖๗.

ตถาหนนฺตราตีโต, ชายมานสฺส ปจฺฉโต;

มโน สพฺโพปิ สพฺพสฺส, มนสฺสายตนํ ภเว.

๖๖๘.

ตถา ปุพฺพงฺคมฏฺเน, สหชานมรูปินํ;

ทฺวารภาเวน วิฺาณํ, สพฺพมายตนํ มตํ.

๖๖๙.

มนายตนมิจฺเจวํ, ปสาทายตนํ ตถา;

ปฺจวิฺาณธมฺมานํ, อิติ ฉทฺธา วิภาวเย.

๖๗๐.

ปฺจปฺปสาทวิสยา, ปฺจายตนสมฺมตา;

เสสํ รูปฺจ นิพฺพานํ, สพฺเพ เจตสิกาติ จ.

๖๗๑.

เอกูนสฏฺิธมฺมานํ, ธมฺมายตนสงฺคโห;

อิติ ฉทฺธา ปกาเสนฺติ, พาหิรายตนํ พุธา.

๖๗๒.

สุฺคาโมว ทฏฺพฺพ-มชฺฌตฺติกมสารโต;

คามฆาตกโจราว, ตํ หนนฺตํว พาหิรํ.

๖๗๓.

นามปฺปวตฺติมุฬฺหานํ, ตทุปฺปตฺติกการณํ;

ทฺวาทสายตนานีติ, วุตฺตมิตฺถํ มเหสินา.

๖๗๔.

สมตฺตา ภาวมตฺเตน, ธาเรนฺตีติ สลกฺขณํ;

ทฺวาราลมฺพตทุปฺปนฺน-ปริยาเยน เภทิตา.

๖๗๕.

มนายตนเมตฺถาห, สตฺต วิฺาณธาตุโย;

เอกาทส ยถาวุตฺตา, อิจฺจฏฺารส ธาตุโย.

๖๗๖.

อนฺตาทิกา มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุยา;

ปเวสาปคเม ทฺวาร-ปริยาเยน ติฏฺติ.

๖๗๗.

เภรีตลทณฺฑโฆส-สมํ ฉกฺกํ ยถากฺกมํ;

กฏฺารณิปาวกาทิ-สมฺจ ติวิธํ ภเว.

๖๗๘.

ทุกฺขํ สมุทโย เจว, นิโรโธ จ ตถาปโร;

มคฺโค จาติ จตุทฺธาห, สจฺจํ สจฺจปรกฺกโม.

๖๗๙.

ภาโร จ ภารทานฺจ, ภารนิกฺเขปนํ ตถา;

ภารนิกฺเขปนูปาโย, อิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ.

๖๘๐.

โรโค โรคนิทานฺจ, โรควูปสโม ตถา;

โรคเภสชฺชมิจฺเจว-มุปมาหิ จ ทีปิตํ.

๖๘๑.

วิสรุกฺโข รุกฺขมูลํ, รุกฺขจฺเฉโท ตถาปโร;

รุกฺขจฺเฉทกสตฺถนฺติ, จตุโธปมิตํ ตถา.

๖๘๒.

ตีรโมริมสงฺขาตํ, มโหโฆ ปาริมํ ตถา;

ตทติกฺกมุปาโยติ, อุปเมนฺติ จ ตํ พุธา.

๖๘๓.

สจฺฉิกตฺวาน ปจฺจกฺข-มิจฺโจปมฺมํ ยถากฺกมํ;

สมาจิกฺขิ วิโมกฺขาย, สจฺจํ ตจฺฉนิยามโต.

๖๘๔.

ตถา หิ ทุกฺขํ นาพาธํ, นาฺํ ทุกฺขา จ พาธกํ;

พาธกตฺตนิยาเมน, ทุกฺขสจฺจมิตีริตํ.

๖๘๕.

ตํ วินา นาฺโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;

ทุกฺขเหตุนิยาเมน, สจฺจมาห วิสตฺติกํ.

๖๘๖.

นาฺา นิพฺพานโต สนฺติ, น จ สนฺตํ น ตํ ยโต;

สนฺตภาวนิยาเมน, นิพฺพานํ สจฺจมุตฺตมํ.

๖๘๗.

นาฺํ มคฺคาจ นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;

ตสฺมา นิยฺยานภาเวน, มคฺโค สจฺจนฺติ สมฺมโต.

๖๘๘.

อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส-ภูตภาโว จตูสุปิ;

สจฺจฏฺโติ วินิทฺทิฏฺโ, ทุกฺขาทีสฺววิเสสโต.

๖๘๙.

ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ จ ภาสิโต;

วิปรีณามฏฺโ จาติ, ทุกฺขสฺเสวํ จตุพฺพิธา.

๖๙๐.

อายูหนา นิทานา จ, สํโยคา ปลิโพธโต;

ทุกฺขสฺสมุทยสฺสาปิ, จตุธตฺถา ปกาสิตา.

๖๙๑.

นิสฺสารณา วิเวกา จา-สงฺขตามตโต ตถา;

อตฺถา ทุกฺขนิโรธสฺส, จตุธาว สมีริตา.

๖๙๒.

นิยฺยานโต เหตุโต จ,

ทสฺสนาธิปเตยฺยโต;

มคฺคสฺสาปิ จตุทฺเธว-

มิติ โสฬสธา ิตา.

๖๙๓.

สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ, ตจฺฉาภิสมยฏฺโต;

ตถตฺถมปิ สจฺจฏฺํ, ปฏฺเปนฺเตตฺถ ปณฺฑิตา.

๖๙๔.

ตเทตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, อริยาว จตุพฺพิธํ;

วุตฺตมริยสจฺจนฺติ, ตสฺมา นาเถน ตํ กถํ;

๖๙๕.

ชาติ ชรา จ มรณํ, โสโก จ ปริเทวนา;

ทุกฺขฺจ โทมนสฺสฺจ, อุปายาโส ตถาปโร.

๖๙๖.

อปฺปิเยหิ จ สํโยโค, วิปฺปโยโค ปิเยหิ จ;

ยมฺปิ น ลภติจฺฉนฺโต, ตมฺปิ ทุกฺขมิทํ มตํ.

๖๙๗.

อปาเยสุปปชฺชนฺตา, จวนฺตา เทวโลกโต;

มนุสฺเสสุ จ ชีรนฺตา, นานาพฺยสนปีฬิตา.

๖๙๘.

โสจนฺตา ปริเทวนฺตา, เวเทนฺตา ทุกฺขเวทนํ;

โทมนสฺเสหิ สนฺตตฺตา, อุปายาสวิฆาติโน.

๖๙๙.

อนิฏฺเหิ อกนฺเตหิ, อปฺปิเยหิ สมายุตา;

สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานานตฺถวิธายิภิ.

๗๐๐.

อิฏฺเหิ ปิยกนฺเตหิ, มนาเปหิ วิโยชิตา;

สงฺขาเรหิ จ สตฺเตหิ, นานาสมฺปตฺติทายิภิ.

๗๐๑.

ทุกฺขาปคมมิจฺฉนฺตา, ปตฺถยนฺตา สุขาคมํ;

อลพฺภเนยฺยธมฺเมสุ, ปิปาสาตุรมานสา.

๗๐๒.

กิจฺฉาธิปนฺนา กปณา, วิปฺผนฺทนฺตา รุทมฺมุขา;

ตณฺหาทาสา ปราภูตา, ภวสํสารสํกเฏ.

๗๐๓.

ยํ เตภูมกนิสฺสนฺทํ, กฏุกํ คาฬฺหเวทนํ;

เวเทนฺติ สํสารผลํ, ตํชาตาทึ วินา กุโต.

๗๐๔.

ตสฺมา ชาตาทิเภเทหิ, พาธมานา ภยาวหา;

ทุกฺขา จ ทุกฺขวตฺถุ จ, พหุธาปิ ปปฺจิตา.

๗๐๕.

เต สพฺเพ ปฺจุปาทาน-กฺขนฺธา เอว สมาสโต;

ทุกฺขาธิฏฺานภาเวน, ทุกฺขตาย นิยามิตา.

๗๐๖.

ตสฺมา เตภูมกา ธมฺมา, สพฺเพ ตณฺหาวิวชฺชิตา;

ทุกฺขสจฺจนฺติ เทเสสิ, เทสนากุสโล มุนิ.

๗๐๗.

วิราคเตชาลาเภน, ตณฺหาสฺเนหสิเนหิตํ;

วิสรุกฺโขว ชาตาทินานานตฺถผโลทยํ.

๗๐๘.

นนฺทิราคานุพนฺเธน, สนฺตานมวกฑฺฒิตํ;

ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติภาเวน ปริวตฺตติ.

๗๐๙.

ปติฏฺิตฺจ ตตฺเถตมตฺตสฺเนหานุเสวนํ;

โคจรานุนยาพทฺธํ, ราคมุจฺฉาสโมหิตํ.

๗๑๐.

กฺเลสราสิปริกฺลิฏฺํ, พฺยสโนปทฺทวาหตํ;

ทุกฺขสลฺลสมาวิทฺธํ, วิหฺติ นิรนฺตรํ.

๗๑๑.

หเว วิราคเตเชน, วิจฺฉินฺเน สติ สพฺพถา;

เกน พนฺเธน สนฺตาน-มาเนสฺสติ ภวนฺตรํ.

๗๑๒.

ภวนฺตรมสมฺปตฺเต, สนฺตานมฺหิ วิวฏฺฏิเต;

กิมธิฏฺาย ชาตาทิทุกฺขธมฺมา ปวตฺตเร.

๗๑๓.

ตสฺมา โมกฺขวิปกฺเขน, ตณฺหาทุกฺขวิธายินี;

ทุกฺขสมุทโย นาม, สจฺจมิจฺจาห นายโก.

๗๑๔.

สพฺพทุกฺขวินิมุตฺตํ, สพฺพกฺเลสวินิสฺสฏํ;

ทุกฺขนิโรธนาเมน, สจฺจํ วุจฺจติ อจฺจุตํ.

๗๑๕.

ทุกฺขฺจ ปริชานนฺโต, ปชหํ ทุกฺขสมฺภวํ;

นิพฺพานํ ปทมารพฺภ, ภาวนาวีถิโมสโฏ.

๗๑๖.

นิยฺยานฏฺงฺคิโก มคฺโค, สพฺพทุกฺขวิมุตฺติยา;

ทุกฺขนิโรธคามีติ, สจฺจํ ตสฺมา ตมีริตํ.

๗๑๗.

จตุสจฺจวินิมุตฺตา, เสสา โลกุตฺตรา มตา;

มคฺคงฺคสมฺปยุตฺตา จ, ผลธมฺมา จ สพฺพถา.

๗๑๘.

อิตฺถํ สเหตุกํ ทุกฺขํ, โสปายามตนิพฺพุตึ;

ปฏิปตฺติหิตตฺถาย, วิภาเวติ วินายโก.

๗๑๙.

สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ, เทเสตฺวาน อนุตฺตโร;

จตุธาริยสจฺจานิ, วิภชีติ วิภาวเย.

๗๒๐.

ตพฺภาวภาวิภาเวน, ปจฺจยาการลกฺขิตํ;

ติยทฺธํ ทฺวาทสงฺคฺจ, วีสตาการสงฺคหํ.

๗๒๑.

ติสนฺธิ จตุสงฺเขปํ, ติวฏฺฏฺจ ติลกฺขณํ;

เตภูมกํ ทฺวิมูลฺจ, จตุกฺกนยมณฺฑิตํ.

๗๒๒.

ปจฺเจกํ จตุคมฺภีร-มนุปุพฺพววตฺถิตํ;

อวิชฺชากูฏสงฺขาตํ, พนฺธาวิจฺเฉทมณฺฑลํ.

๗๒๓.

โสกาทีนตฺถนิสฺสนฺทํ, เกวลํ ทุกฺขปิณฺฑิตํ;

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ภวจกฺกํ ปวุจฺจติ.

๗๒๔.

ปฏิวิทฺธาย วิชฺชาย, ภงฺคาวิชฺชาย สพฺพถา;

วิวฏฺฏตานุปุพฺเพน, เหตุภงฺคา ยถากถํ.

๗๒๕.

อสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อสฺสุปฺปาทา อิทํ ภเว;

อสตาสฺมึ น ตํ โหติ, ตสฺส ภงฺคาว ภิชฺชติ.

๗๒๖.

เอตมตฺถํ ปุรกฺขตฺวา, ปจฺจยฏฺิติ ทสฺสิตา;

ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส, อิทปฺปจฺจยตา นเย.

๗๒๗.

ตถา หิ ชาติยาปาห, ปจฺจยตฺตํ มหามุนิ;

ชรามรณธมฺมานํ, มตฺตาเภเทปิ วตฺถุโต.

๗๒๘.

อาหจฺจปจฺจยฏฺมฺหิ, เนทิสี ปจฺจยฏฺิติ;

ตตฺถ ธมฺมนฺตรสฺเสว, ปจฺจยฏฺโ วิภาวิโต.

๗๒๙.

วุตฺตมาจริเยเนตํ, ปฏฺานนยสงฺคเห;

ลพฺภมานนยํ ตาว, ทสฺสนตฺถํ ปปฺจิโต.

๗๓๐.

เอตฺถ ตสฺมานุเปกฺขิตฺวา, อาหจฺจ นิยมํ พุโธ;

ตพฺภาวภาวิมตฺเตน, ปจฺจยตฺถํ วิภาวเย.

๗๓๑.

ตตฺถาวิชฺชา จ สงฺขารา, อทฺธาตีโตติ ภาสิตา;

วิฺาณํ นามรูปฺจ, สฬายตนสฺิตํ.

๗๓๒.

ผสฺโส จ เวทนา ตณฺหา, อุปาทานํ ภโวติ จ;

ปจฺจุปฺปนฺโน ภเว อทฺธา, ภเว อทฺธา อนาคโต.

๗๓๓.

ชาติ ชรา มรณนฺติ, ทฺเวธา โหติ จ สพฺพถา;

กาลตฺตยววตฺถานํ, ติยทฺธมิติ ทีปเย.

๗๓๔.

ตตฺถาวิชฺชาติ อฺาณํ, จตุสจฺเจสุ ภาสิตํ;

ปุพฺพนฺเต จาปรนฺเต จ, ปจฺจยฏฺิติยํ ตถา.

๗๓๕.

อปุฺาติสงฺขาโรติ, วุตฺตา ทฺวาทส เจตนา;

ตถา ปุฺาภิสงฺขาโร, กามรูเปสุ ภาสิโต.

๗๓๖.

อาเนฺชาติสงฺขาโรติ, วุตฺตารุปฺปา จตุพฺพิธา;

กายพฺพจีมโนทฺวารํ, ปตฺวา ตาเยว เจตนา.

๗๓๗.

วุตฺตา กายวจีจิตฺตสงฺขาราติ มเหสินา;

สงฺขาราติ วิภตฺเตวเมกูนตึส เจตนา.

๗๓๘.

เอกูนวีสติวิธํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตถา;

ปวตฺเต ทฺวตฺตึสวิธํ, วิฺาณํ ปากมานสํ.

๗๓๙.

ติวิธํ เวทนา สฺา, สงฺขาราติ วิเภทิตํ;

นามรูปํ ตุ ทุวิธํ, ภูโตปาทายเภทโต.

๗๔๐.

สฬายตนสงฺขาตํ, จกฺขาทชฺฌตฺติกํ มตํ;

จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทา, ผสฺโส ฉธา ปกาสิโต.

๗๔๑.

สุขา ทุกฺขา อุเปกฺขาติ, เวทนา ติวิธา ภเว;

กาเม ภเว จ วิภเว, ตณฺหาติ ติวิธา มตา.

๗๔๒.

กามุปาทานาทิเภทา, อุปาทานา จตุพฺพิธา;

กมฺโมปปตฺติเภเทน, ภโว นาม ทฺวิธา มโต.

๗๔๓.

อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติ, ชาติ นาม ชรา ปน;

ปุราณภาโว มรณํ, ปริโยสานมีริตํ.

๗๔๔.

ทฺวาทสงฺคปฺปเภเทน, วิภตฺเตวํ มเหสินา;

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ปจฺจยา เอว เกวลา.

๗๔๕.

ปฏิจฺจ ผลภาเวน, สาเปกฺขํ ิตมตฺตนิ;

อปจฺจกฺขาย สงฺคนฺตฺวา, อุปฺปาเทนฺตีติ ปจฺจยา.

๗๔๖.

อวิชฺชาสงฺขารานํ ตุ, คหเณ คหิตาว เต;

ตณฺหุปาทานภวาปิ, อิติ ปฺเจตฺถ เหตุโย.

๗๔๗.

ตณฺหุปาทานภวานํ, คหเณ คหิตา ปุน;

อวิชฺชา สงฺขารา จาติ, ปฺเจเวตฺถาปิ เหตุโย.

๗๔๘.

วิฺาณาทิสรูเปน, ทสฺสิตํ ผลปฺจกํ;

ชาติชฺชรามรเณน, ตเทว คหิตํ ปุน.

๗๔๙.

อตีเต เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;

อิทานิ เหตโว ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกํ.

๗๕๐.

อิตฺถํ เภเทน สงฺคยฺห, ทฺวาทสงฺคํ วิจกฺขณา;

อตฺถาปตฺติวิเสเสน, วีสตาการมีรยุํ.

๗๕๑.

เหตุผลํ ผลเหตุ, ปุน เหตุผลนฺติ จ;

ติสนฺธิ จตุสงฺเขปํ, ตเมวาหุ วิภาวิโน.

๗๕๒.

อวิชฺชาตณฺหุปาทานา, กฺเลสวฏฺฏนฺติ ภาสิตา;

ภเวกเทโส สงฺขารา, กมฺมวฏฺฏํ ตโตปรํ.

๗๕๓.

วิปากวฏฺฏมิจฺเจวํ, วิวฏฺเฏนาวิวฏฺฏิตํ;

ติวฏฺฏวฏฺฏิตํ หุตฺวา, วฏฺฏเมตํ ปวตฺตติ.

๗๕๔.

อนิจฺจฺจ ขยฏฺเน, ทุกฺขเมตํ ภยฏฺโต;

อนตฺตาสารกฏฺเน, วฏฺฏเมวํ ติลกฺขณํ.

๗๕๕.

สํสารสฺเสว วุตฺตายํ, ปจฺจยานํ ปรมฺปรา;

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ตโต เตภูมโก มโต.

๗๕๖.

พนฺธาวิชฺชาณฺฑโกเสน, วิชฺชาทิเภทวชฺชิตา;

วิมุตฺติรสมปฺปตฺตา, ภวตณฺหาปิปาสิตา.

๗๕๗.

อภิสงฺขารภาเวน, ปฏิพนฺธติ สนฺตติ;

ตถาภิสงฺขตา ปาก-ภาวาย ปริวตฺตติ.

๗๕๘.

วิปากา ปุน กมฺมานิ, ปากานิ ปุน กมฺมโต;

อิจฺเจวํ ปริยาเยน, สํสาโรยํ ปวตฺตติ.

๗๕๙.

อิจฺจาวิชฺชาภวตณฺหา, วฏฺโฏปตฺถมฺภกา มตา;

สมฺปยุตฺตานุสยิตา, ตสฺมา วฏฺฏํ ทฺวิมูลกํ.

๗๖๐.

ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน-สนฺตานเภทโต ปน;

นานาภูตานเมกนฺตํ, พีชรุกฺขาทโย วิย.

๗๖๑.

ตถาปิ เตสํ ธมฺมานํ, วตฺถุลกฺขณเภทโต;

ทีปวฏฺฏิสิขานํว, นตฺถิ เอกนฺตเมกตา.

๗๖๒.

เหตุเหตุสมุปฺปนฺนา, อีหาโภควิวชฺชิตา;

ปจฺจยาย จ ปจฺเจตุ-มพฺยาปารา ตโต มตา.

๗๖๓.

อวิชฺชาทีนเมวาถ, สมฺภเว สมฺภวนฺติ จ;

สงฺขาราทิสภาวาติ, ิเตวํธมฺมตาย เต.

๗๖๔.

อิตฺถเมกตฺตนานตฺตา, อพฺยาปาโร ตถาปโร;

เอตฺเถวํธมฺมตา เจติ, นยา วุตฺตา จตุพฺพิธา.

๗๖๕.

ผลานํ ปจฺจยุปฺปตฺติ, ปจฺจยตฺโถ จ เหตุสุ;

สภาวปฏิเวโธ จ, เทสนา จิตฺตตาติ จ.

๗๖๖.

อตฺถธมฺมปฏิเวธ-เทสนานํ ยถากฺกมํ;

อติคมฺภีรภาเวน, จตุคมฺภีรมีริตํ.

๗๖๗.

ปธานการณตฺตา หิ, อวิชฺชาทิปรมฺปรา;

กเมน สงฺขาราทีนํ, ปจฺจยาติ ววตฺถิตา.

๗๖๘.

ตถา หิ ชาติยา เอว, ชรามรณสมฺภโว;

อชาตานํ ชรา วาถ, มรณํ วา กุโต ภเว.

๗๖๙.

สาโวปปตฺติสงฺขาตา, ชาติ กมฺมภโวทิตา;

องฺกุโร วิย พีชมฺหา, ตตฺถ ตตฺโถปลพฺภติ.

๗๗๐.

สมฺปโยคานุสยโต, อุปาทานปฺปติฏฺิตา;

อายูหนฺติ จ กมฺมานิ, อากฑฺฒนฺโตปปตฺติกํ.

๗๗๑.

อุปาทานิยธมฺเมสุ, ตณฺหาสฺเนหปิปาสิตา;

ทฬฺหี กุพฺพนฺตุปาทานํ, ปิยรูปาภินนฺทิโน.

๗๗๒.

เวทนีเยสุ ธมฺเมสุ, อสฺสาทมนุปสฺสโต;

เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, สมุฏฺาย ปวฑฺฒติ.

๗๗๓.

อิฏฺานิฏฺฺจ มชฺฌตฺตํ, ผุสนฺตา ปน โคจรํ;

เวเทนฺติ เวทนํ นาม, นาผุสนฺตา กุทาจนํ.

๗๗๔.

ผุสตาลมฺพณฺเจโส, สฬายตนสมฺภเว;

ทฺวาราภาเว กุโต ตสฺส, สมุปฺปตฺติ ภวิสฺสติ.

๗๗๕.

สฬายตนเมตฺจ, นามรูปูปนิสฺสิตํ;

ฉผสฺสทฺวารภาเวน, ปวตฺตติ ยถารหํ.

๗๗๖.

ปุพฺพงฺคมาธิฏฺาเนน, วิฺาเณน ปติฏฺเห;

นามรูปํ อุปตฺถทฺธํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๗๗๗.

สงฺขารชนิตํ หุตฺวา, ปติฏฺาติ ภวนฺตเร;

วิฺาณํ ชนกาภาเว, ตสฺสุปฺปตฺติ กถํ ภเว.

๗๗๘.

อวิชฺชายานุสยิเต, ปฏิเวธวิโรธิเต;

วฏฺฏานุคตสนฺตาเน, ปฏิสนฺธิผลาวเห.

๗๗๙.

ปากธมฺมา สภาเวน, ปวตฺตนฺติ หิ เจตนา;

อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, สงฺขาราติ ตโต มตา.

๗๘๐.

ปฏิวิทฺเธสุ สจฺเจสุ, ปจฺจยานํ ปรมฺปรา;

วิฆาตียติ สพฺพาปิ, ตโต วฏฺฏํ วิวฏฺฏติ.

๗๘๑.

อิจฺจาวิชฺชาวิโรเธน, ตสฺสา วฏฺฏปฺปวตฺติยา;

สงฺฆาตนิกภาเวน, อวิชฺชา กูฏสมฺมตา.

๗๘๒.

ชรามรณสงฺฆาฏ-ปฏิปีฬิตเจตสํ;

กฺเลสมุจฺฉาปเรตานํ, สา จาวิชฺชา ปวฑฺฒติ.

๗๘๓.

อิจฺจาพทฺธมวิจฺเฉทํ, อิทปฺปจฺจยมณฺฑลํ;

จกฺกเนมิสมาวฏฺฏํ, กเมน ปริวตฺตติ.

๗๘๔.

วฏฺฏสฺส ทฺวาทสงฺคสฺส, ตสฺส เตภูมกสฺส ตุ;

ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ทสฺเสสิ, นิสฺสนฺเทน นิทสฺสนํ.

๗๘๕.

โสกฺจ ปริเทวฺจ, ตถา ทุกฺขฺจ กายิกํ;

โทมนสฺสมุปายาสํ, นานาพฺยสนสมฺภวํ.

๗๘๖.

อิจฺจาตุรมนิจฺจนฺตํ, มโหปทฺทวสงฺกุลํ;

พหุปกฺเลสุปสฺสฏฺํ, ทุกฺขเมตนฺติ ปิณฺฑิตํ.

๗๘๗.

อิจฺเจวํ ปฺจุปาทาน-กฺขนฺธเภทิตสงฺคโห;

อตฺตภาวภวรโถ, หตฺถมุตฺตํว ยนฺตกํ.

๗๘๘.

คติฏฺิตินิวาเสสุ, สํสรนฺโต นิรนฺตรํ;

จกฺเกเนเตน ยาตีติ, ภวจกฺกมิทํ มตํ.

๗๘๙.

อวิชฺชาณฺฑํ ปทาเลตฺวา, ปฏิเวธปฺปวตฺติยา;

ปจฺจยปฺปจฺจยุปฺปนฺนา, สุปฏฺนฺติ สภาวโต.

๗๙๐.

อนิจฺจา ทุกฺขนตฺตา จ, ภงฺควนฺโต ภยาวหา;

สาทีนวาติ สงฺขาย, วิวฏฺฏมภิติฏฺติ.

๗๙๑.

ตโต สานุสยา ตณฺหา, นิรุชฺฌติ ปุนพฺภเว;

สนฺตานรติยาภาวา, น ปกฺขนฺทติ สนฺธิยํ.

๗๙๒.

อวิรุฬฺหิกภาเวน, ตตฺถ วฏฺฏวิโรธิเต;

อภิสงฺขารภาเวน, น ปวตฺตนฺติ เจตนา.

๗๙๓.

ปฏิสนฺธิปวตฺตีปิ, น ชเนนฺติ ภวนฺตเร;

อิจฺจาวิชฺชานิโรเธน, นิรุทฺธา กมฺมเจตนา.

๗๙๔.

ปจฺจยตฺถนิโรเธน, สงฺขารานํ นิโรธโต;

วิฺาณํ ชนกาภาวา, นิรุทฺธมิติ วุจฺจติ.

๗๙๕.

วิฺาณาทินิโรธา จ, นามรูปาทิกํ ตถา;

ทุกฺขกฺขนฺธสฺสิมสฺเสวํ, นิโรโธติ ปวุจฺจติ.

๗๙๖.

อิติ วฏฺฏวิวฏฺฏานํ, วสา ทฺเวธา วิภาวิโต;

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, เทสิโตยํ มเหสินา.

๗๙๗.

สพฺพสงฺขตธมฺมานํ, สพฺเพ ธมฺมาปิ ปจฺจยา;

ชนกา เจวุปตฺถมฺภา, สํวิภตฺตา ยถารหํ.

๗๙๘.

อาหจฺจ ปจฺจยฏฺเน, จตุวีสติธา ิตา;

เหตาลมฺพณาธิปตานนฺตรสมนนฺตรา.

๗๙๙.

สหชาตอฺมฺ-นิสฺสยา โจปนิสฺสโย;

ปุเรชาตา ปจฺฉาชาตา-เสวนา กมฺมเมว จ.

๘๐๐.

ปากาหารินฺทฺริยชฺฌาน-มคฺคงฺคสมฺปยุตฺตกา;

วิปฺปยุตฺตตฺถิ นตฺถิ จ, วิคตาวิคตนฺติ จ.

๘๐๑.

ปฺจาตีตาว กมฺมํ ตุ, วตฺตมานฺจ อีริตํ;

สพฺพถาปิ ตโย วุตฺตา, วตฺตมานา ตโตปเร.

๘๐๒.

ฉธา นามํ ตุ นามสฺส, ปฺจธา นามรูปินํ;

เอกธา ปุน รูปสฺส, รูปํ นามสฺส เจกธา.

๘๐๓.

ปฺตฺตินามรูปานิ, นามสฺส ทุวิธา ทฺวยํ;

ทฺวยสฺส นวธา เจติ, ฉพฺพิธา ปจฺจยา กถํ.

๘๐๔.

นิรุทฺธานนฺตรา เอว, ชายนฺตานมนนฺตรํ;

นามธมฺมาว นามานํ, ชนกตฺโตปการกา.

๘๐๕.

นิรนฺตรปฺปวตฺติยา, อนุรูปมนนฺตรา;

อนนฺตรปจฺจเยน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.

๘๐๖.

สมนนฺตรภาเวน, เตสํ เต เอว ปจฺจยา;

สมนนฺตรนาเมน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.

๘๐๗.

อตฺถิภาวาย ธมฺมานํ, นตฺถิตาโยปการกา;

นตฺถิปจฺจยนาเมน, วุตฺตา เต เอว ตาทินา.

๘๐๘.

โอกาสทานภาเวน, วิคตาโวปการกา;

ธมฺมา เต เอว วุจฺจนฺติ, วิคตปฺปจฺจโยติ จ.

๘๐๙.

ชวา ปคุณภาวาย, ชวานมุปการกา;

อาเสวนปจฺจโยติ, นิรุทฺธานนฺตรา มตา.

๘๑๐.

สํสฏฺสหชาตานํ, สมฺปโยเคน ปจฺจยา;

สมฺปยุตฺตปจฺจโยติ, นามา นามานมีริตา.

๘๑๑.

อิจฺเจโก วตฺตมาโน จ, ปฺจาตีตา ยถารหํ;

อรูปานมรูปา จ, ปจฺจยา ฉพฺพิธา มตา.

๘๑๒.

ปวตฺเต จิตฺตชาตานํ, กมฺมชานฺจ สนฺธิยํ;

รูปานํ สหชาตาน-มรูปานฺจ ตาทินา.

๘๑๓.

เหตุภูตา ฉ ธมฺมาปิ, มูลฏฺเโนปการกา;

เหตุปจฺจยภาเวน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.

๘๑๔.

ตถา นิชฺฌายนฏฺเน, เตสเมโวปการกา;

ฌานปจฺจยนาเมน, ฌานธมฺมา วิภาวิตา.

๘๑๕.

ตเถว นิยฺยานฏฺเน, ปจฺจยาติ ปกาสิตา;

มคฺคปจฺจยนาเมน, มคฺคงฺคา จ มเหสินา.

๘๑๖.

เตสเมว จ ธมฺมานํ, สหชาตาติ เจตนา;

กมฺมพฺยาปาราภาเวน, วตฺตมานา จ ปจฺจยา.

๘๑๗.

กฏตฺตารูปปากานํ, นานกฺขณิกเจตนา;

อภิสงฺขารภาเวน, ชนกปฺปจฺจยา มตา.

๘๑๘.

อิจฺเจวํ ทุวิธา เภทา, วิปฺผารฏฺเน เจตนา;

กมฺมปจฺจยนาเมน, ปจฺจโยติ ปกาสิตา.

๘๑๙.

รูปานํ สหชาตานํ, อฺมฺมรูปินํ;

ปจฺจยา สนฺตภาเวน, วิปากา สมุทีริตา.

๘๒๐.

เอโกตีโตปิ จตฺตาโร, วตฺตมานาติ ปฺจธา;

ปจฺจยา นามธมฺมาว, นามรูปานมีริตา.

๘๒๑.

อิมสฺส รูปกายสฺส, ปจฺฉาชาโตปการโก;

ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ, นามํ รูปานเมกธา.

๘๒๒.

สตฺตวิฺาณธาตูนํ, ฉ วตฺถูนิ ปวตฺติยํ;

ปฺจวิฺาณวีถิยา, ปฺจาลมฺพา ยถากฺกมํ.

๘๒๓.

ปุเรชาตวิเสเสน, นามานมุปการกา;

ปุเรชาตปจฺจโยติ, รูปํ นามสฺส เจกธา.

๘๒๔.

จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, ยํ ยมารพฺภ ชายเร;

อาลมฺพณปจฺจโยติ, สพฺพเมตํ ปวุจฺจติ.

๘๒๕.

ยมาลมฺพํ ครุํ กตฺวา, นามธมฺมา ปวตฺตเร;

สฺวายเมวาลมฺพณูป-นิสฺสโยติ ปกาสิโต.

๘๒๖.

อนนฺตรปจฺจเยน, เย ธมฺมา ปจฺจยา มตา;

เต เอว วานนฺตรูป-นิสฺสโยติ ปกาสิโต.

๘๒๗.

ราคสทฺธาทโย ธมฺมา, อชฺฌตฺตมนุวาสิตา;

สตฺตสงฺขารธมฺมา จ, พหิทฺโธปนิเสวิตา.

๘๒๘.

ราคสทฺธาทิธมฺมานํ, กมฺมํ ปากานมิจฺจยํ;

ปกตูปนิสฺสโยติ, ปฏฺเปสิ ตถาคโต.

๘๒๙.

อิจฺเจวํ พลวฏฺเน, นิสฺสเยโนปการกา;

อุปนิสฺสยนาเมน, ปจฺจโยยํ ติธา มโต.

๘๓๐.

รูปารูปํ ปนิจฺเจวํ, เตกาลิกมกาลิกา;

ปฺตฺติ เจว นามานํ, ปจฺจโย ทุวิโธ มโต.

๘๓๑.

อาลมฺพาธิปฺปติภูตํ, นามานํ ครุโคจรํ;

สหชาธิปฺปตีธมฺมา, สหชานํ ยถารหํ.

๘๓๒.

นามรูปานมิจฺเจว-มาธิปฺปจฺเจน ปจฺจโย;

อธิปฺปติปจฺจโยติ, ทุวิธา ปริทีปิโต.

๘๓๓.

สหชา นามรูปานํ, มหาภูตา จ รูปินํ;

ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุ, นามานมิติ สพฺพถา.

๘๓๔.

สหชาตวิเสเสน, ธมฺมานมุปการกา;

สหชาตปจฺจโยติ, ติวิเธวํ วิภาวิตา.

๘๓๕.

อรูปิโน จตุกฺขนฺธา, มหาภูตา จตุพฺพิธา;

สนฺธิยํ วตฺถุนามานิ, สหชานีติ สพฺพถา.

๘๓๖.

อุปการปวตฺตา จ, อฺมฺสฺส ตาทินา;

อฺมฺปจฺจโยติ, วิภตฺตา ติวิธา มตา.

๘๓๗.

สตฺตวิฺาณธาตูนํ, ภูโตปาทายรูปินํ;

สหชาตนามรูป-ธมฺมานฺจ ยถากฺกมํ.

๘๓๘.

วตฺถุ ภูตา จตุกฺขนฺธา, นิสฺสเยโนปการกา;

นิสฺสยปฺปจฺจโย นาม, ปจฺจโยติ มโต ติธา.

๘๓๙.

กพฬีกาโร อาหาโร, รูปกายสฺส ปจฺจโย;

อรูปิโน ปนาหารา, สหชานํ ยถารหํ.

๘๔๐.

นามรูปานมิจฺเจวํ, ยาปนฏฺเน ปจฺจยา;

อาหารปจฺจโยเตว, ทุวิเธวํ ปกาสิโต.

๘๔๑.

ปสาทชีวิตารูปิ-นฺทฺริยธมฺมา ยถากฺกมํ;

ปฺจวิฺาณุปาทินฺน-รูปานํ นามรูปินํ.

๘๔๒.

สหชาตานมิจฺเจว-มิสฺสรฏฺเน ปจฺจยา;

อินฺทฺริยปฺปจฺจโยเตว, ติวิธา สมุทาหโฏ.

๘๔๓.

สตฺตวิฺาณธาตูนํ, ฉ วตฺถูนิ ยถารหํ;

ปจฺฉาชาตา จ กายสฺส, จิตฺตเจตสิกา ตถา.

๘๔๔.

อรูปา สหชาตานํ, รูปานนฺติ มตา ติธา;

วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ, วิปฺปโยโคปการกา.

๘๔๕.

สหชาตํ ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตฺจ สพฺพถา;

กพฬีกาโร อาหาโร, รูปชีวิตมิจฺจยํ.

๘๔๖.

อตฺถิปจฺจยสงฺขาโต, ปจฺจโย ปฺจธา มโต;

วิชฺชมานสภาเวน, ปจฺจยฏฺา ยถารหํ.

๘๔๗.

เต เอวาวิคตา หุตฺวา, วตฺตมาโนปการกา;

อวิคตปจฺจโยติ, สุคเตน ววตฺถิตา.

๘๔๘.

อฏฺเวํ วตฺตมานานิ, นามรูปานิ ปจฺจยา;

สพฺพตฺถาธิปฺปตี จาติ, นวธา นามรูปินํ.

๘๔๙.

อิตฺถมุทฺทิฏฺนิทฺทิฏฺา, ปฏฺานนยสงฺคหา;

กุสลากุสลาทีหิ, สุวิภตฺตา มเหสินา.

๘๕๐.

ปฺตฺตินามรูปานํ, วเสน ติวิธา ิตา;

ปจฺจยาติ ปกาเสนฺติ, จตุวีสติ ปณฺฑิตา.

๘๕๑.

ปฺตฺติ ปฺปียตฺตา, ปฺาเปตีติ จ ทฺวิธา;

นามรูปวินิมุตฺตา, ปฺตฺตา ตาทินา กถํ.

๘๕๒.

ภูตปริณามาการมุปาทาย ตถา ตถา;

ภูมิปพฺพตปาสาณติณรุกฺขลตาทโย.

๘๕๓.

สมฺภาราการมารพฺภ, สนฺนิเวสวิเสสิตา;

ยานคามวนุยฺยานกฏสารปฏาทโย.

๘๕๔.

การกเวทกาการํ, วิฺตฺตินฺทฺริยลกฺขิตํ;

ขนฺธปฺจกมาหจฺจ, มจฺจาสุรสุราทโย.

๘๕๕.

จนฺทาทาวฏฺฏนาทีหิ, ทิสากาลาทิสมฺมุติ;

ปารมฺปริยกาทีหิ, ชาติโคตฺตกุลาทโย.

๘๕๖.

ตํตํกฺริยาทิเภเทหิ, ปฺตฺตา กถินาทโย;

ตํตํกลาปาสมฺผุฏฺา, กูปากาสคุหาทโย.

๘๕๗.

ตํ ตํ นิมิตฺตมารพฺภ, จินฺตยนฺตสฺสุปฏฺิตา;

กสิณาทิกโวหารา, ภาวนามยโคจรา.

๘๕๘.

ปุพฺโพปลพฺภาภาเวน, กสิณุคฺฆาฏิมาทโย;

นิโรธา จ สมาปตฺติ, วิเสสาภาวลกฺขิตา.

๘๕๙.

อิติ ตํ ตมุปาทาย, สมฺาตา ตถา ตถา;

สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ, โวหาโรติ ปกาสิตา.

๘๖๐.

อาลมฺพณฏฺากาเรน, สนฺตาภาเวปิ วตฺถุโต;

จินฺตาโวหารนิปฺผนฺนา, อตฺถจฺฉายาว ภาสินี.

๘๖๑.

ปฺาปียตฺตา ปฺตฺติ, นามายมิติ ภาสิตา;

อุปาทาย จ ปฺตฺติ, สา เอโวปนิธาย จ.

๘๖๒.

ปฺตฺติ ปฺาปนโต, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตา;

อวิชฺชมานา ปฺตฺติ, วิชฺชมานาติปิ ทฺวิธา.

๘๖๓.

โลกโวหาริกฏฺเน, ปฺตฺตํ ปรมตฺถโต;

อวิชฺชมานเมตาย, ปฺาเปนฺติ ยทา ตทา.

๘๖๔.

อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมานํ ยทา ปุน;

ปฺาเปนฺติ ตทา เอสา, วิชฺชมานนฺติ วุจฺจติ.

๘๖๕.

อิตฺถํ ปฺตฺติธมฺมฺจ, สมฺมตตฺถวิเสสโต;

ภาวธมฺมฺจ รูปาทิ-สลกฺขณวิเสสโต.

๘๖๖.

ปฺาเปตีติ ปฺตฺติ, นามายมิติ ภาสิตา;

ยา นามํ นามกมฺมาทินาเมน สมุทีริตา.

๘๖๗.

สา เอวาวิชฺชมาเนน-วิชฺชมานาทิเภทิตา;

อิตฺถิสทฺโท ฉฬาภิฺโ, ราชปุตฺโต ตุ ภาสิตา.

๘๖๘.

กฺริยานิมิตฺตตฺถโยค-รุฬฺหิชาโตปจาริกา;

สมฺพนฺโธปจยาวตฺถา, สณฺานาเปกฺขิตา ตถา.

๘๖๙.

เทวทตฺโตถ เมธาวี, เวทนา จนฺทิมา ตถา;

ขตฺติโย นรสีโห จ, ภาตา โลหิตกํ ยุวา.

๘๗๐.

กุณฺฑลํ ทุสฺสมิจฺเจวมาทิเภทิตสงฺคหา;

สมฺมตตฺถสภาเวสุ, โวหาราการลกฺขิตา.

๘๗๑.

สายํ ยาทิจฺฉกานฺวตฺถสงฺเกตกฺขณสมฺภวา;

โวหารตฺถวิเสเสน, เยฺยาการานุสารินี.

๘๗๒.

วจีโฆสานุสาเรน, โสตวิฺาณวีถิยา;

ปวตฺตานนฺตรุปฺปนฺน-มโนทฺวารสฺส โคจรา.

๘๗๓.

อตฺถา ยสฺสานุสาเรน, วิฺายนฺติ ตโต ปรํ;

สมฺมตา จ สภาวา จ, ปุพฺพสงฺเกตภาคิโน.

๘๗๔.

ยายํ วาลมฺพณาการวิเสเส ปฏิทิสฺสติ;

เวทนาทิวจีโฆสํ, สภาวานุคเจตโส.

๘๗๕.

สายํ ปฺตฺติ วิฺเยฺยา, โลกสงฺเกตนิมฺมิตา;

วจีวิฺตฺติสหิโต, สทฺโท เอวาติ เกจน.

๘๗๖.

อิตฺถํ ปฺตฺติธมฺมาติ, วุตฺตํ ปฺตฺติกทฺวยํ;

ตถาธิวจนา ธมฺมา, นิรุตฺตีติ จ ตาทินา.

๘๗๗.

อวิสํวาทกฏฺเน, โลกโวหารสาธกํ;

สมฺาสจฺจมิจฺเจวํ, อาจิกฺขนฺติ วิจกฺขณา.

๘๗๘.

สตฺถา ยํ ปรมตฺถมุตฺตมคุโณ นามฺจ รูปนฺติ จ,

ทฺเวธากาสิ สภาวธมฺมกุสโล นิพฺพิชฺฌ ธมฺมนฺตรํ;

โวหารตฺถวิเสสเยฺยมปรํ พฺยากาสิ ปฺตฺติโต,

อารทฺธํ กมโต มเยวมขิลํ ตํ สุฏฺุ นิฏฺาปิตํ.

๘๗๙.

ยํ ธมฺมํ ธมฺมราชา นิรติกมภิสมฺโพธิ มคฺเคน พุทฺธา,

กตฺวา กณฺฑมฺพมูเล ปรมมนุปมํ ปาฏิหีรํ ขเณน;

ปาตฺวากา ตตฺถ ปตฺวา ปุรวรคณมุลฺลาปลาวณฺณรํสิ,

ตตฺถาทายตฺถสารํ กถิตมติจิรํ าตุ ปาานุกูลํ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท สพฺพสงฺคหวิภาโค นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ นามรูปปริจฺเฉเท สพฺพถาปิ

อภิธมฺมปรมตฺถวิภาโค.

๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท

กสิณาสุภวิภาโค

๘๘๐.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ภาวนานยมุตฺตมํ;

นามรูปํ ปริคฺคยฺห, ปฏิปชฺชิตุมีหโต.

๘๘๑.

ภาวนา ทุวิธา ตตฺถ, สมโถ จ วิปสฺสนา;

สมโถ ทุวิโธ ตตฺถ, ปริตฺโต จ มหคฺคโต.

๘๘๒.

อุปจารมนุปฺปตฺโต, ปริตฺโตติ ปวุจฺจติ;

มหคฺคตปฺปนาปตฺโต, สมโถ โลกิโย มโต.

๘๘๓.

กสิณานิ ทสาสุภา, ทสธานุสฺสตี ตถา;

อปฺปมฺา จ สฺา จ, ววตฺถารุปฺปกานิ จ.

๘๘๔.

กมฺมฏฺานานิ ตตฺถาหุ, จตฺตาลีส วิจกฺขณา;

ยตฺถานุโยคํ กุพฺพนฺตา, ภาเวนฺติ สมถทฺวยํ.

๘๘๕.

ตํ ปโยควิสุทฺเธน, ปตฺวาโนปายสมฺปทํ;

อชฺฌาสยํ วิโสเธตฺวา, ภาเวตพฺพนฺติ ภาสิตํ.

๘๘๖.

กถํ กโรนฺโต จาริตฺตํ, วาริตฺตฺจ วิวชฺชิย;

ปาติโมกฺขํ สมาทาย, สทฺธาย ปริปูรเย.

๘๘๗.

ปฏิสงฺขาย โสเธตฺวา, ฉทฺวาเรสุ มลาสวํ;

ฉฬินฺทฺริยานิ เมธาวี, สตารกฺเขน โคปเย.

๘๘๘.

ปาปกาชีวนิสฺสงฺโค, กุหกาจารนิสฺสโฏ;

อาชีวํ ปริโสเธยฺย, ปหิตตฺเตฏฺิสุทฺธิยา.

๘๘๙.

อิทมตฺถิตมารพฺภ, ปฏิสงฺขาย โยนิโส;

ปฺวา สมฺปชฺเน, ปริภุฺเชยฺย ปจฺจเย.

๘๙๐.

สํวรํ ปาติโมกฺเข จ, สีลมินฺทฺริยสํวรํ;

อาชีวปาริสุทฺธิฺจ, ตถา ปจฺจยนิสฺสิตํ.

๘๙๑.

สมาทาย จตุทฺเธว-มธิฏฺเยฺย ตโต ปรํ;

ตสฺเสว ปริวาราย, ธุตงฺคานิ ยถารหํ.

๘๙๒.

ปํสุกูลิกมงฺคํ ติ-จีวรํ จีวรายุคํ;

ปิณฺฑปาติกมงฺคฺจ, สปทานิกมุตฺตมํ.

๘๙๓.

ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, ธุตงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกํ;

เอกาสนิกมิจฺเจวํ, ปฺจธา โภชเน ิตํ.

๘๙๔.

อารฺิกํ ยถาสนฺถ-

ติกงฺคํ รุกฺขมูลิกํ;

อพฺโภกาสิกโสสานิ-

กงฺคา เนสชฺชิกํ ตถา.

๘๙๕.

ฉ เสนาสนมารพฺภ, ธุตงฺคานีติ เตรส;

กปฺปิเยปิ จ โลลุปฺป-สมาจารวิมุตฺติยา.

๘๙๖.

สามีจิปฏิปตฺตีติ, กตฺวา สลฺเลขวุตฺติยา;

ปจฺจยตฺตยมาหจฺจ, ปฺตฺตานิ มเหสินา.

๘๙๗.

จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ;

ปูเรตฺวาน วิสุทฺเธวํ, ปโยคปริสุทฺธิยา.

๘๙๘.

ตโต ปณิธิสมฺปนฺโน, ภาวนาย วิสารโท;

อุปายํ ปฏิปาเทยฺย, ปวิเวกรโต กถํ?

๘๙๙.

อาวาโส จ กุลํ ลาโภ,

คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;

อทฺธานํ าติ อาพาโธ,

คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทส.

๙๐๐.

เฉตฺวาน นิปโก โยคี,

ปลิโพเธ ยถารหํ;

นิราลโย นิรารมฺโภ,

ปปฺโจปสเม รโต.

๙๐๑.

ปิยํ ครุํ ภาวนิยํ, วตฺตารํ วจนกฺขมํ;

กตฺตารมติคมฺภีรกถํ านนิโยชกํ.

๙๐๒.

พหุสฺสุตํ คุณวนฺต-มาคมฺมาจริยํ พุโธ;

ขโม ปทกฺขิณคฺคาหี, นิยฺยาตตฺตุชุ ภทฺรโก.

๙๐๓.

อาราเธตฺวาน คณฺเหยฺย, ตํ กมฺมฏฺานทายกํ;

กมฺมฏฺานํ ปริกฺขิตฺวา, จริยารหมตฺตโน.

๙๐๔.

ราโค โทโส จ โมโห จ,

จริยา ตีหิ ปณฺฑิตา;

สทฺธาพุทฺธิวิตกฺเกหิ,

ฉพฺพิธา จ วิภาวยุํ.

๙๐๕.

ราคุสฺสนฺนสฺส สปฺปายา, โกฏฺาสาสุภภาวนา;

โทสุสฺสนฺนสฺสปฺปมฺา, นีลาทิ จ จตุพฺพิธา.

๙๐๖.

วิตกฺกํ โมหุสฺสนฺนานํ, อานาปานํ ปกาสิตํ;

ฉ สทฺธาจริตสฺสาหุ, พุทฺธานุสฺสติอาทโย.

๙๐๗.

มรโณปสมาสฺาววตฺถานานิ พุทฺธิโน;

เสสานิ ปน สพฺเพสํ, ตตฺถาปิ กสิณํ พุธา.

๙๐๘.

วิตกฺกปกติกสฺส, ปริตฺตํ โมหจาริโน;

มหนฺตมิติ สปฺปายํ, คเหตฺวาน ตโต ปรํ.

๙๐๙.

มหาวาสํ นวํ ชิณฺณํ, ปนฺถโสณฺฑิกสนฺติกํ;

ปณฺณปุปฺผผลากิณฺณํ, พหุสมฺมานปตฺถิตํ.

๙๑๐.

สีมนฺตทารุนคร-กฺเขตฺตปจฺจนฺตนิสฺสิตํ;

วิสภาคมสปฺปายํ, ปฏฺฏนํ มิตฺตทุลฺลภํ.

๙๑๑.

านานิฏฺารเสตานิ, ปริวชฺเชยฺย ปณฺฑิโต;

เสเวยฺย ภาวนาโยคฺคํ, เสนาสนมตนฺทิโต.

๙๑๒.

นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ, อปฺปสทฺทมนากุลํ;

คมนาคมนสมฺปนฺนํ, อปฺปฑํสานุปทฺทวํ.

๙๑๓.

อกิจฺฉปจฺจยุปฺปาทํ, ลชฺชีภิกฺขุคโณจิตํ;

วิเวกฏฺานพหุลํ, พหุสฺสุตนิเสวิตํ.

๙๑๔.

อปฺปภยํ นิราสงฺกํ, อปฺปโทสํ มหาคุณํ;

วิหารมนุเสวนฺโต, ตตฺถ นิสฺสงฺคเจตสา.

๙๑๕.

ตโต เกสนขจฺเฉท-รชนาทิมเสสโต;

ขุทฺทกํ ปลิโพธฺจ, ฉินฺทิตฺวาน ยถารหํ.

๙๑๖.

อาวาสํ โคจรํ ภสฺสํ, ปุคฺคลํ โภชนํ ตถา;

วชฺเชนฺโตตุมสปฺปายํ, อิริยาปถมตฺตโน.

๙๑๗.

เสวนฺโต สตฺต สปฺปาเย, เต เอวาติ ปธานวา;

ภาวนูปายสมฺปนฺโน, วูปกฏฺโ รโหคโต.

๙๑๘.

กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

ปริยุฏฺานนิพฺพินฺโท, โสเธยฺยชฺฌาสยํ กถํ.

๙๑๙.

อปฺปสฺสาทา มหาทุกฺขา, กามา หิ กฏุกปฺผลา;

ทุสฺสํหารา ทุรารกฺขา, พหฺวาทีนวสณฺิตา.

๙๒๐.

อฏฺิกา ขชฺชมานาว, วิฆาตาย ปภิชฺชิตา;

คยฺหนฺตตฺตวธาเยเต, มํสเปสีว ปกฺขิภิ.

๙๒๑.

ปฏิวาเต ติณุกฺกาว, ปริคฺคาหกทาหิโน;

องฺคารกาสุสงฺกาสา, สพฺพงฺคปริตาสกา.

๙๒๒.

สุปิเน ปริภุตฺตาว, นาลํ กสฺสจิ ติตฺติยา;

น ตุ กสฺสจิ อจฺจนฺตา, อลงฺการาว ยาจิตา.

๙๒๓.

ฉชฺชนฺตา ผลรุกฺขาว, ปฏิปนฺนปภฺชิโน;

อสิสูนูปมา นิจฺจ-มธิโกฏฺเฏนฺติ ปาณิโน.

๙๒๔.

สตฺติสูลูปมา ทฬฺหํ, ตณฺหาสลฺลานุเวธิโน;

โฆรานตฺถวิสากิณฺณา, กณฺหสปฺปสิรูปมา.

๙๒๕.

สพฺพาสวปริกฺลิฏฺา, สพฺพาสํกฺเลสวตฺถุกา;

คมฺมา จ จปลา นีจา, ปุถุชฺชนมมายิตา.

๙๒๖.

พหุสาธารณา เจเต, สปตฺตชนปตฺถิตา;

มโหปทฺทวุปยฏฺา, พหฺวายาสา ภยาวหา.

๙๒๗.

มหารมฺภสมารทฺธา, ขิปฺปาการวิธํสิโน;

โสกสลฺลํ ปเวเสนฺตา, วิคจฺฉนฺติ สุเว สุเว.

๙๒๘.

นาลํ กสฺสจิ ตาณาย, นาลมสฺสาสนาย จ;

อวิสาสนิยาวสฺสํ, กิตวา มารกึกรา.

๙๒๙.

สตฺตานมุปฆาตาย, มธุราการนิมฺมิตา;

รกฺขสี วิย สนฺตาน-มาวิสนฺติ มโนหรา.

๙๓๐.

อาวิฏฺา เยหิ ทุมฺเมธา, พฺยสนาหิตสมฺภวา;

วิปลฺลาสปราภูตา, พฺยาปชฺชนฺตา วิหฺเร.

๙๓๑.

เจโตสงฺกปฺปรจิตา, นนฺทิราโคปเสวนา;

มธุลิตฺตาสิธาราว, พฺยาปาเรโนปเสวิตา.

๙๓๒.

มโนรมสุภาการา, ปิยรูโปปลมฺภิโน;

มิตฺตมุขํ สปตฺตาว, วฺจยนฺติ มหาชนํ.

๙๓๓.

วฺจิตา เยหิ ทุมฺเมธา, สพฺพสมฺปตฺติธํสิตา;

เขมมคฺคา ปริพฺภฏฺา, ธาเรนฺติ วธมตฺตโน.

๙๓๔.

วิรูปรูปากาเรน, นิมฺมเถนฺตา ปโลภิโน;

อภาวิตานํ พาลานํ, มานสํ นิหนนฺติเม.

๙๓๕.

ยตฺถ ราคสลฺลวิทฺธา, สลฺเลเนว วเน มิคา;

ตตฺถ ตตฺถานุธาวนฺตา, วิปฺผนฺทนฺติ นิรนฺตรํ.

๙๓๖.

มมํกาเรน วุฑฺฒนฺตา, โฆรมาสีวิสํ ยถา;

วิสฺสฏฺา โภคธมฺเมสุ, อสฺสาเทนฺติ อวิทฺทสุ.

๙๓๗.

อนยพฺยสนาเยเต, วสี กุพฺพนฺติ ปาณิโน;

วิจิตฺตาการสณฺานา, ปิสาจนครํ ยถา.

๙๓๘.

อนตฺถาวหิตา พาลา, วาคุรํ นาวพุชฺฌเร;

ตตฺเถว ปฏิวมนฺติ, ยถา หฺนฺติ มุจฺฉิตา.

๙๓๙.

สีฆวาหี มโหโฆยํ, กฺเลสวฏฺฏํ มหพฺภโย;

สกณฺฏกฺจ คหนํ, ปงฺโกว ทุรติกฺกโม.

๙๔๐.

เจโตสํโมหนฏฺานํ, ปมาทปฏิสนฺธิตํ;

โอหาริ สิถิลํ เจตํ, ทุปฺปมุฺจฺจ พนฺธนํ.

๙๔๑.

ชาลํว วิตฺถตํ โลเก,

มารปาโส สโมฑฺฑิโต;

ปฺชรํ จารโก เจโส,

สตฺตานมนยาวโห.

๙๔๒.

ยตฺถานุราคสมฺพทฺธา, ปลิคุณฺิตสายิโน;

มกฺกฏาเลปพทฺธาว, นิตฺถุนนฺติ วิฆาติโน.

๙๔๓.

พฬิสํวามิสจฺฉนฺนํ, สวิสํ วิย โภชนํ;

มิคลุทฺทนิวาโปว, วินาสาย สโมฑฺฑิตา.

๙๔๔.

มีนกา วงฺกคิทฺธาว, เย คิลิตฺวา ปุถุชฺชนา;

โฆรํ มจฺจุมุขํ ปตฺวา, โสจนฺตาปายภาคิโน.

๙๔๕.

ปาปกฺเขตฺตมิทํ านํ, มิจฺฉาโลภนิเสวนํ;

ทุจฺจรีตงฺกุราโรหํ, อปายผลปูรณํ.

๙๔๖.

อชฺโฌสิตา ปเนตฺถ จ, โลภมุจฺฉาวิทาหิโน;

โกธูปนาหชลิตา, อิสฺสามจฺเฉรธูปิตา.

๙๔๗.

สารมฺภายุธสนฺนทฺธา, วิปฺผุรนฺตา มโนรถา;

อาพนฺธิจฺฉา มหากจฺฉา, นฺติ โลกวิปตฺติยา.

๙๔๘.

อวชฺชํ นตฺถิ เอเตส-มกตฺตพฺพํ น วิชฺชติ;

สมฺมุฏฺสจฺจตา เตสุ, น ปติฏฺาติ สาธุตา.

๙๔๙.

ปโรปฆาตาภิรตา, ทยาธมฺมปรมฺมุขา;

สพฺพสตฺเตสฺววิสฺสาสี, สพฺพตฺถ ปริสงฺกิตา.

๙๕๐.

ภยสนฺตาสพหุลา, สพฺพานตฺถานุสาริโน;

สาเธนฺตา จตุราปายํ, ปาปกมฺมปุรกฺขกา.

๙๕๑.

มหาสงฺกฏุปพฺยุฬฺหา, ปลิโพธปริปฺผุฏา;

หฺนฺติ ทุกฺขธมฺเมหิ, กาเม พาลา ภเวปเร.

๙๕๒.

ตโต มจฺจุนิราสงฺกา, ขิฑฺฑารติวิโมหิตา;

กิมฺปกฺกมิว ภกฺขนฺตา, รมฺมการวิโรธิโน.

๙๕๓.

คามสูกรโปตาว, กามาสุจิปริปฺลุตา;

จมรีกตกมฺมนฺตา, อสฺมึ โลเก ปโลภิตา.

๙๕๔.

ขชฺชมานา กิเลเสหิ, กิมีหิว นิรนฺตรํ;

ปริหานึ ปนฺาย, ปริวาเรนฺติ มุจฺฉิตา.

๙๕๕.

ตโต ชราหิ สนฺตตฺตํ, โยพฺพนฺโจปมุยฺหติ;

กามา จ ปริหายนฺติ, ชีวิตฺโจปรุชฺฌติ.

๙๕๖.

ปรํ ปมาทาภิวฏฺา, ปาปกฺเลสมโหทกา;

ตโต ตณฺหานที ปูรา, ปาเปตาปายสาครํ.

๙๕๗.

อิธโลกปริจฺจตฺตา, ปรโลกตฺถธํสิตา;

คงฺคากุณปกากาว, เสนฺติ โสกปรายณา.

๙๕๘.

อิจฺจตฺตตฺถํ ปรตฺถฺจ, สตฺตา กามนิพนฺธนา;

วิทฺธํเสตฺวา วินสฺสนฺติ, อิธ เจว ปรตฺถ จ.

๙๕๙.

อิติ สาทีนวา กามา, โฆรา สาลสิลูปมา;

ยตฺถ พาลา วิสีทนฺติ, นตฺถิ สงฺโค วิชานตํ.

๙๖๐.

อิตฺถํ กามภยฏฺฏานํ, สิกฺขตฺตยมนุตฺตรํ;

สมาจิกฺขิ วิโมกฺขาย, เนกฺขมฺมมิติ จกฺขุมา.

๙๖๑.

สพฺพาสววิฆาตาย, ปฏิปตฺติ อนุตฺตรา;

อนฺตทฺวยมนาคมฺม, มชฺฌิมายํ ปกาสิตา.

๙๖๒.

สพฺพทุกฺขสมุคฺฆาตี, วิสุทฺธิ ปรมุตฺตมา;

วิชฺชาจรณสมฺปตฺติ, สพฺพสมฺปตฺติสาธิกา.

๙๖๓.

ปุฺกฺเขตฺตมิทํ านํ, ตโปกมฺมนิเสวนํ;

สทฺธาสีลงฺกุราโรหํ, สมฺปตฺติผลปูรณํ.

๙๖๔.

กฺเลสจารกโมกฺขาย, ทฺวารเมตมนุตฺตรํ;

มโหฆุตฺตรณํ กุลฺลํ, โสตฺถิ ปาริมปาปกํ.

๙๖๕.

ปาปโจรวิฆาตาย, เขมมคฺโค อนุตฺตโร;

อกณฺฏโก อคหโน, อุชุ สพฺภิ ปเวทิโต.

๙๖๖.

มหาพนฺธนโมกฺขาย,

อพฺภุโต ชินโฆสิโต;

ปลิโพธปริจฺจาโค,

อพฺโภกาโส อเลปโน.

๙๖๗.

สงฺคปงฺกสมุตฺตาโร, คนฺถานํ วินิเวนํ;

ตณฺหาทาสพฺยนิตฺถาโร, เสริภาโว สุขาวโห.

๙๖๘.

สพฺพโยควิสํโยโค, สพฺพโสกนิรุนฺธโน;

สพฺพาลยวิสงฺขาโร, สพฺพทุกฺขวินิคฺคโม.

๙๖๙.

มารปาสสมุจฺเฉที, ปตฺตเมตมนุตฺตรํ;

โมหนฺธการวิทฺธํสี, วิชฺชาโลกวิโรจโน.

๙๗๐.

อพฺยาปชฺชมิทํ าน-มภยํ นิรุปทฺทวํ;

ตโปกมฺมานโมกาโส, มารจกฺขุวิโมหโน.

๙๗๑.

สพฺพสนฺตาปหรณมิทํ สีตํว จนฺทนํ;

นิมฺมลํ ธมฺมสลิลํ, สํกฺเลสมลโสธนํ.

๙๗๒.

สํสารเสตุ สุหตา, โพธิปกฺขิยปตฺถตา;

โสกสลฺลสมุทฺธารี, ยนฺตํ สุกตโยชิตํ.

๙๗๓.

จิตฺตาตงฺกสมุทฺธํสี, ปริโภคสุโขสธํ;

โลกามิสานํ วมนํ, เจโตโทสวิเรจนํ.

๙๗๔.

อจฺจนฺตติตฺติการณมีเรนฺติ ธมฺมโภชนํ;

ปิปาสหรณํ ปานํ, วิมุตฺติรสเปสลํ.

๙๗๕.

วณฺณกิตฺติสุคนฺธาย, คุณมาลา สุคนฺถิตา;

ปาปโกปีนวสนํ, หิโรตฺตปฺปวิจิตฺติตํ.

๙๗๖.

อจฺจนฺตปริสุทฺโธ จ, สทฺธมฺมรตนาวลิ;

อริยานมลงฺกาโร, อนุปายิ สิริงฺกโร.

๙๗๗.

จินฺตานํ ทุนฺนิมิตฺตานมิทํ สนฺติกรํ ปรํ;

วิปตฺติปฏิฆาตาย, ปริตฺตมิทมุตฺตมํ.

๙๗๘.

อนฺตรายวินาสาย, มงฺคลํ ชินเทสิตํ;

มิจฺฉาคาหวิโมกฺขาย, โสตฺถิ สมฺพุทฺธภาสิตา.

๙๗๙.

อนิวตฺติ จ ปจฺจกฺขมาเวนิกมภาริยํ;

อมโตสธมจฺจนฺตมชรามรสาธนํ.

๙๘๐.

ยเมตํ สมธิฏฺาย, สมฺโพธิตฺตยมุตฺตมํ;

ปปฺโปนฺติ สพฺพสมฺปตฺติคุณปารมิปูริตํ.

๙๘๑.

สพฺพาการวโรเปต-เมตํ เนกฺขมฺมสมฺมตํ;

สีลคมฺภีรปริกฺขํ, ธุตงฺโคทิตโตรณํ.

๙๘๒.

สมาธิวีถิวิตฺถินฺนํ, สติปาการโคปุรํ;

สทฺธาสมิทฺธิสมฺผุลฺลํ, ปฺาปาสาทโสภิตํ.

๙๘๓.

สมฺมาชีวธชํ รมฺมํ, หิโรตฺตปฺปปฏิจฺฉทํ;

วิมุตฺตามตสมฺโภคํ, เวเนยฺยชนเสวิตํ.

๙๘๔.

อเภชฺชํ ปาปเวรีหิ, ปุรํ สุคตมาปิตํ;

อนีติมนุปสคฺคํ, ปฏิปนฺนา มเหสโย.

๙๘๕.

ปรมสฺสาสสมฺปตฺตา, ปริปุณฺณมโนรถา;

สพฺพสงฺคมติกฺกมฺม, นิกฺขนฺตา อกุโต ภยา.

๙๘๖.

สมฺมทตฺถมภิฺาย, มจฺจุเธยฺยปหายิโน;

สพฺพทุกฺโขฆนิตฺติณฺณา, ปารํ คจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา.

๙๘๗.

อิติ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มเหสิคณเสวิตํ;

เนกฺขมฺมํ กามนิกฺขนฺตํ, สทฺธมฺมปถมุตฺตมํ.

๙๘๘.

วิราเธนฺติ ปราภูตา, มุจฺฉิตา เยน ทุชฺชนา;

ตํ ปาปสมุทาจารํ, ปริยุฏฺานมพฺรวุํ.

๙๘๙.

เจโตนีวรณํ เจตํ, ปฺาจกฺขุนิโรธนํ;

สีโลปฆาตกรณํ, จิตฺตวิกฺเขปสงฺคโม.

๙๙๐.

อยสานํ ปทฏฺานํ, คุณเตชวินาสนํ;

สพฺพสมฺปตฺติทหนํ, จตุราปายสาธกํ.

๙๙๑.

สพฺพาสวมโลเปโต, สพฺโพปกฺเลสสฺจโย;

ปาปยกฺขสโม เจโส, โทสาสีวิสสงฺคโม.

๙๙๒.

ปมาทปถมกฺกนฺตํ, อมิตฺตคณสงฺคมํ;

มหพฺภยสมุฏฺานํ, มหาพฺยสนสงฺกรํ.

๙๙๓.

อปายทุกฺขมารุฬฺหํ, อหิตาวหิตํ ปทํ;

สพฺพานตฺถกรํ โฆรํ, สพฺพทุกฺขวิธายกํ.

๙๙๔.

ธิรตฺถุ ปาปธมฺมานํ, สพฺพกลฺยาณหายินํ;

ลทฺธาปิ ขณสมฺปตฺติ, ทุลฺลภา เยหิ นาสิตา.

๙๙๕.

เตสํ หิ สมุทาจาโร, ทุลฺลภํ พุทฺธสาสนํ;

สมุทฺธํเสติ อสนิ, ยถา รตนปพฺพตํ.

๙๙๖.

สทฺธมฺมธนโจรา เต, เนกฺขมฺมปติพนฺธกา;

ปฏิปตฺตึ วิลุมฺปนฺตา, ปลิพุนฺธนฺติ ปาณิโน.

๙๙๗.

วิสฺสาสิวธกาเปเต, วิสฺสฏฺาวสฺสฆาติโน;

เยหิ พาลาหตา เสนฺติ, นิสฺสเยชินสาสเน.

๙๙๘.

เตปิ วาเสนฺติ ทุมฺเมธา, นิสฺสงฺกา โมหปารุตา;

อนฺโตมนสิ อุจฺฉงฺเก, โฆรมาสีวิสํ ยถา.

๙๙๙.

อตฺตโน จ วินาสาย, นิสฺสฏํ กฺเลสปฺชเร;

จินนฺตา นาวพุชฺฌนฺติ, วิปตฺติปถยายิโน.

๑๐๐๐.

หลาหลํว ขาทนฺตา, อาลิงฺคนฺตาว ปาปกํ;

อวสฺสมุปหฺนฺติ, ปาปธมฺโมปลาฬิโน.

๑๐๐๑.

ปาปจินฺตา ปริพฺยุฬฺหา, วิตกฺกมถิตา ชนา;

โลกทฺวยาปิ ธํเสนฺติ, อตฺถทฺวยวินาสิโน.

๑๐๐๒.

โกธูปนาหิ วิคจฺฉา, อิสฺสามจฺเฉรทูสิตา;

มกฺขี ปลาสี สารมฺภี, อปฺปติสฺสา อคารวา.

๑๐๐๓.

มานาติมานพหุลา, มุธามุขรจณฺฑิกา;

อุทฺธตา จ ปมตฺตา จ, ทพฺพิตา เกตุคาหิโน.

๑๐๐๔.

เจโตขิลขิลภูตา, วินิพนฺธานุเวิตา;

มโหโฆ วิย สสฺสานิ, วินาเสนฺติ ตโปคุณํ.

๑๐๐๕.

วิสยสฺสาทวิกฺขิตฺตา, วิกิณฺณา ปากตินฺทฺริยา;

มุฏฺสฺสตี กุสีตา จ, ชีวนฺติ โมฆชีวิตํ.

๑๐๐๖.

มหคฺฆสา พาหุลิกา, ทุปฺปฺา กายทฬฺหิกา;

คนฺถนีวรณาพทฺธา, อิจฺฉาโลภวสีกตา.

๑๐๐๗.

มลคฺคหิตสนฺตานา, ติรจฺฉานกถารตา;

วินโยปสมาเปตา, วิสมาจารโคจรา.

๑๐๐๘.

ทุพฺภรตา จ ทุปฺโปสา, สุกุมารสุขาลยา;

อสนฺตุฏฺา มหิจฺฉา จ, โลลุปฺปาจารลกฺขิตา.

๑๐๐๙.

ทุคฺคนฺเธเนว สุนขา, อามคนฺเธน มุจฺฉิตา;

ตตฺถ ตตฺถาภิธาวนฺตา, น ปติฏฺนฺติ สาสเน.

๑๐๑๐.

นิลฺลชฺชา วีตสารชฺชา, โลกธมฺเมสุ มุจฺฉิตา;

ปาปิจฺฉา กุหนจฺฉนฺนา, มิจฺฉาชีวปโลภิตา.

๑๐๑๑.

สา ปคพฺภา มายาวี, อนฺโตปูติ อวสฺสุตา;

สงฺกสฺสรสมาจารา, กสมฺพุ สิถิลา ชฬา.

๑๐๑๒.

สิงฺคารจปลาจิตฺตา, ปูติกายานุราคิโน;

สีทนฺตา ปลิมาปนฺนา, น วิรุฬฺหนฺติ สาสเน.

๑๐๑๓.

ปาปปุคฺคลสํสฏฺา, ปาปทิฏฺิปราคตา;

อสทฺธา ธมฺมนิจฺฉินฺนา, ทุฏฺา ทุพฺพจนิฏฺุรา.

๑๐๑๔.

สามฺํ ปริธํเสนฺตา, ทูเสนฺตา ชินสาสนํ;

อติกฺกมฺม ชิโนวาทํ, พาลา ทุคฺคติภาคิโน.

๑๐๑๕.

กามคิทฺธา ทุราจารา, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;

ขชฺชนฺตา กทฺทมีภูตา, ชินสาสนกณฺฏกา.

๑๐๑๖.

หิตาหิตมชานนฺตา, อนุโรธวิโรธิโน;

เจโตปหตสนฺตานา, วิปลฺลาสปลมฺภิตา.

๑๐๑๗.

วิปนฺนากุลกมฺมนฺตา, ปาปการี ปราชิตา;

โสจนฺติ ทีฆมทฺธานํ, อปายมฺหิ สมปฺปิตา.

๑๐๑๘.

อิตฺถํ หิตสมุจฺเฉที, กุมคฺโคยํ รชาปโถ;

ปาปธมฺมปฺปวตฺตีติ, วิทิตฺวา ปุน ปณฺฑิโต.

๑๐๑๙.

ปริยุฏฺานสํกฺเลสํ, วิปฺผรนฺตํ วิสารโท;

ปฏิสงฺขาย รุนฺเธยฺย, มนฺเตเนว มหาวิสํ.

๑๐๒๐.

ขิปฺปมาทิตฺตเจโลว, ปาปปาวกมุฏฺิตํ;

ภาวนาชลเสเกน, นิพฺพาเปยฺย นิรนฺตรํ.

๑๐๒๑.

อปฺปมาเทน เมธาวี, นเคเนว มหานทึ;

ปาโปฆํ ปฏิพนฺธนฺโต, ปิทเหยฺย ขเณ ขเณ.

๑๐๒๒.

สภยํ วิย กนฺตารํ, โฆรมาสีวิสํ ยถา;

ปปาตมิว คมฺภีรํ, มิฬฺหํ วิย จ ปณฺฑิโต.

๑๐๒๓.

ปหาย ปริยุฏฺานํ, เนกฺขมฺมมธิมุจฺจติ;

กลฺยาณมิตฺโต วชฺเชสุ, ภยทสฺสาวิ สุพฺพโต.

๑๐๒๔.

กามราควิสํยุตฺโต, โภคธนนิราลโย;

อิจฺฉาโลภวินิมุตฺโต, อมโม อปริคฺคโห.

๑๐๒๕.

โสรโต สขิโล สณฺโห, เมตฺตายนฺโต ทยาปโร;

อนาหฏมโน ธีโร, สนฺตจิตฺโต ขมาปโร.

๑๐๒๖.

หิเตสี สพฺพปาณีนํ,

อิสฺสามจฺเฉรมุจฺจิโต;

โกโธปนาหพฺยาปาท

วิโรโธปสเม รโต.

๑๐๒๗.

อโนลีนมโน โยคี, นิจฺจารทฺธปรกฺกโม;

สุสมาหิตสงฺกปฺโป, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล.

๑๐๒๘.

โอกปฺเปนฺโต วิมุจฺจนฺโต, ปฺวา ปฏิปตฺติยํ;

ปิหยนฺโต มมายนฺโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ.

๑๐๒๙.

อิติ นีวรณาเปโต, าณาโลกชุตินฺธโร;

ปูเชติ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, สทฺธมฺมปฏิปตฺติยา.

๑๐๓๐.

หิโรตฺตปฺปคุโณเปโต,

กลฺยาณาจารโคจโร;

มกฺขปฺปลาสรหิโต,

สปฺปติสฺโส สคารโว.

๑๐๓๑.

อชฺชวาจารจาริตฺโต, มายาสาเยฺยนิสฺสโฏ;

ถมฺภสารมฺภนิสฺสงฺโค, มทฺทวาจารเปสโล.

๑๐๓๒.

มานาติมานวิมุโข, สทฺธมฺมครุสาทโร;

ปรปฺปมาทนิมฺมทฺที, สํเวคพหุโล สทา.

๑๐๓๓.

โวทาตจิตฺตสงฺกปฺโป, ปาปิจฺฉามลวชฺชิโต;

มิจฺฉาทิฏฺิมติกฺกนฺโต, สทฺธมฺเมสุ ปติฏฺิโต.

๑๐๓๔.

เจโตขิลสมุจฺเฉที, วินิพนฺธวิเวโก;

มานสํ สมฺปหํเสติ, สํกิเลสวิมุตฺติยา.

๑๐๓๕.

ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ, สนฺโต อปฺปิจฺฉตารโต;

อริยาวํสาลงฺกาโร, สุปฺโปโส สุภโร สุขี.

๑๐๓๖.

สลฺเลขวุตฺติ ธุตวา, ปาปาปจยตปฺปโร;

ปาสาทิกสมาจาโร, ปสาทพหุโล มุนิ.

๑๐๓๗.

อนุทฺธโต อจปโล,

ทนฺโต คุตฺโต ยตินฺทฺริโย;

เจโตสมาธิครุโก,

สมฺปชาโน สตียุโต.

๑๐๓๘.

อุสฺสาหชาโต สทฺธมฺเม, ฉนฺทชาโต นิรนฺตรํ;

สาตจฺจการี สฺวากาโร, ปฏิปตฺติปรายโณ.

๑๐๓๙.

เจโตกาฬกาปคโต, ภาวนารสมุตฺตมํ;

รงฺคํ นิทฺโธตวตฺถํว, สาธุกํ ปฏิคณฺหติ.

๑๐๔๐.

อิติ สมฺปาทิตากาโร, ปริสุทฺธมโนรโถ;

นิราทีนวสฺจาโร, โสตฺถิปตฺโต นิรงฺคโณ.

๑๐๔๑.

ปาปคาหวินิมุตฺโต, ราหุมุตฺโตว จนฺทิมา;

คุณรํสิปริกฺขิตฺโต, โสเภติ ชินสาสนํ.

๑๐๔๒.

อิจฺจาโลภมโทสฺจ, โมหาภาวมถาปรํ;

เนกฺขมฺมํ ปวิเวกฺจ, ตถา นิสฺสรณํ พุโธ.

๑๐๔๓.

สมารพฺภ วิโสเธนฺโต, อชฺฌาสยมเสสโต;

ธีโร สมฺปฏิปาเทติ, ภาวนาสุขมุตฺตมํ.

๑๐๔๔.

ตโต ปณีตาธิมุตฺติ, ปลิโพธวินิสฺสโฏ;

ปริปนฺถวินิมุตฺโต, วิคตาวรณาลโย.

๑๐๔๕.

ภาวนานินฺนสนฺตาโน, กลฺลจิตฺโต วิสารโท;

กสิณาทิกมารพฺภ, ภาเวยฺย สมถํ กถํ.

๑๐๔๖.

ปถวีกสิณํ ตาว, วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ;

กตฺวานารุณวณฺณาย, มตฺติกาย สุมณฺฑลํ.

๑๐๔๗.

ยุคมตฺเต เปตฺวาน, าเน สุขนิสินฺนโก;

ปถวีติ สมฺาย, กตฺวาโภคํ ตุ ภาวเย.

๑๐๔๘.

อกเตปิ ขลาทิมฺหิ, อกิจฺเฉเนว มณฺฑเล;

นิมิตฺตํ ชายติจฺจาหุ, ปุพฺพโยควโต ปน.

๑๐๔๙.

อาโปมณฺฑลมุคฺคณฺเห, ภาชนาทิคเต ชเล;

เตชมฺหิ เตโชกสิณํ, ปฏจฺฉิทฺทาทิสํคเต.

๑๐๕๐.

สสฺสคฺคาทิมฺหิ กมฺมนฺเต, วาโยกสิณมณฺฑลํ;

ปฏิภาคสมาจาโร, ผุฏฺฏฺาเนว ชายติ.

๑๐๕๑.

นีลาทิกสิณํ วตฺเถ, ปุปฺเผ วา วณฺณธาตุยํ;

อากาสมณฺฑลํ ภิตฺติ-ฉิทฺทาทิมฺหิ อุปฏฺิตํ.

๑๐๕๒.

ฉิทฺทปฺปวิฏฺมาโลกํ, อุคฺคณฺเหยฺย ปติฏฺิตํ;

สูริยาโลกาทิเภทํ, ภูมิยํ วาถ ภิตฺติยํ.

๑๐๕๓.

ทสธา กสิเณสฺเววํ, ยตฺถ กตฺถจิ โยคิโน;

ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส, อุคฺคโห นาม ชายติ.

๑๐๕๔.

จิตฺตสฺสุปฏฺิเต ตสฺมึ, ปสฺสนฺตสฺเสว จกฺขุนา;

อุคฺคหมฺหิ นิมิตฺตมฺหิ, ปฏิปาเทยฺย ภาวนํ.

๑๐๕๕.

วิกฺเขปํ วินิวาเรนฺโต, ปริปนฺเถ วิราชยํ;

นิมิตฺตาภิมุเขเนว, มานสํ ปฏิปาทเย.

๑๐๕๖.

อาเสวนฺตสฺส ตสฺเสวํ, จิตฺตํ โหติ สมาหิตํ;

สํกฺเลสา สนฺนิสีทนฺติ, ปฏิภาโค จ ชายติ.

๑๐๕๗.

ตตฺถ ปณฺณตฺติสงฺขาเต, นิมิตฺเต ภาวนามเย;

ตเถว ปฏิภาคมฺหิ, ตโต ยุฺเชยฺย ภาวนํ.

๑๐๕๘.

ตตฺถาธิมุตฺโต สติมา, นิมิตฺตวิธิโกวิโท;

อินฺทฺริยานิ สมาเนนฺโต, สปฺปายมุปลกฺขยํ.

๑๐๕๙.

นิคฺคยฺห อุทฺธตํ จิตฺตํ, ปคฺคยฺห ลีนมานสํ;

อูหตํ สมฺปหํเสนฺโต, อุเปกฺขนฺโต สมาหิตํ.

๑๐๖๐.

เรณุมฺหิ อุปฺปลทเล, สุตฺเต นาวาย นาฬิยา;

ยถา มธุกราทีนํ, ปวตฺติ สมฺม วณฺณิตา.

๑๐๖๑.

จิตฺตปวตฺติอาการํ, สาธุกํ ลกฺขยํ พุโธ;

ตถา สเมนากาเรน, ปหิตตฺโต ปรกฺกเม.

๑๐๖๒.

สมปฺปวตฺตมาการํ, สลฺลกฺเขตฺวา นิรนฺตรํ;

ปทหนฺตสฺส ตสฺเสวํ, อปฺปนา นาม ชายติ.

๑๐๖๓.

ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตุ, วฑฺเฒยฺย กสิณํ ปุน;

อุปจารภูมิยํ วา, อปฺปนายํ ว กตฺถจิ.

๑๐๖๔.

เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิ-วเสเนว ยถากฺกมํ;

ผรนฺโต มนสาเยว, นิปุโณ ยาวทิจฺฉกํ.

๑๐๖๕.

ตตฺเถวํ ปมชฺฌานํ, ปตฺวาน ปคุณํ ตโต;

กตฺวา จิณฺณวสีภูตา, ตมฺหา วุฏฺาย ปณฺฑิโต.

๑๐๖๖.

วิตกฺกาทิกถูลงฺคํ, ปหานาย ยถากฺกมํ;

ตเถว ปฏิปชฺชนฺโต, ปปฺโปติ ทุติยาทโย.

๑๐๖๗.

ทสธา กสิณาเนวํ, ภาเวตฺวา ปน โยคิโน;

จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ, กตฺวา วิกฺเขปนิสฺสฏา.

๑๐๖๘.

สุปกฺขาลิตุปกฺเลสา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

ปวิเวกรสสฺสาทํ, อนุโภนฺติ ยถาสุขํ.

๑๐๖๙.

อสุภํ ปน ภาเวนฺโต, นิมิตฺตํ ยตฺถ กตฺถจิ;

อุทฺธุมาตาทิเภทมฺหิ, อุคฺคณฺเหยฺยาสุเภ กถํ?

๑๐๗๐.

เอกาหาทิมติกฺกนฺตํ, อุทฺธุมาตกมีริตํ;

วิคตจฺฉวิ พีภจฺฉํ, นีลาการํ วินีลกํ.

๑๐๗๑.

วิกิณฺณปุพฺพกุธิตํ, ปริภินฺนํ วิปุพฺพกํ;

วิจฺเฉทิตงฺคปจฺจงฺคํ, วิจฺฉิทฺทกํ กเฬวรํ.

๑๐๗๒.

วิวิธาการปาเณหิ, ขชฺชมานํ วิขาทิตํ;

วินาสิตงฺคปจฺจงฺคํ, วิกฺขิตฺตนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๐๗๓.

ปาทาทิภงฺควิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตกํ มตํ;

โลหิตํ โลหิตากิณฺณํ, ปุฬวํ กิมิสงฺกุลํ.

๑๐๗๔.

อฏฺิสงฺขลิกามตฺตํ, อฏฺิกนฺติ จ สพฺพถา;

สณฺานาการเภเทน, ทสธาสุภเทสนา.

๑๐๗๕.

ตตฺเถวํ ทสธา เภเท, นิชฺชีวกุณปาสุเภ;

อุชฺฌิเต ภูมิภาคสฺมึ, มตกาเย กเฬวเร.

๑๐๗๖.

ลพฺภมานกมาการํ, โอโลเกตฺวา สลกฺขณํ;

อุคฺคเหตฺวาน จิตฺเตน, ตํตํนาเมน ภาวเย.

๑๐๗๗.

ปฏิกูลฺจ เชคุจฺฉํ, ทุคฺคนฺธฺจ วิรูปกํ;

หรายิตมชฺฺจ, หีฬิตํ วิกฺขิตาสิวํ.

๑๐๗๘.

อิจฺเจวมสุภากาเร,

กตฺวาโภคํ ตุ โยคิโน;

ภาเวนฺตสฺสุปจาโร จ,

ปฏิภาโค จ ชายติ.

๑๐๗๙.

ปฏิภาคนิมิตฺตํ ตุ, อุปจาเรน เสวโต;

อปฺเปติ ปมชฺฌาน-เมตฺเถวํ สมเถ นโย.

๑๐๘๐.

วินา สทฺธมฺมํ ปนิทํ, สรีรํ พาลนนฺทิตํ;

วิปตฺติปริโยสานํ, อวสฺสํ เภทคามิกํ.

๑๐๘๑.

ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;

ชีวมานฺจ นิชฺชีวเมว ธมฺมปรายณํ.

๑๐๘๒.

สภาโว โสปิ เทหสฺส,

สพฺพสฺสาปิ จ สพฺพถา;

วิจิตพฺพา ธิเรนาปิ,

เอสายํ นิยตา คติ.

๑๐๘๓.

อนิจฺจํ ขยธมฺมฺจ, ทุกฺขเมว ภยาวหํ;

อนตฺตา จ ปราภูตา, วิพฺภิชฺชติ ขเณ ขเณ.

๑๐๘๔.

วินาสมานสฺสาการํ, ตตฺเถวํ ปน ปสฺสโต;

วิปสฺสนาภาวนาติ, ตมีเรนฺติ ตถาคตา.

๑๐๘๕.

ภาวนํ ทุวิธมฺเปตํ, ภาเวนฺติ ปุน ปณฺฑิตา;

ชีวมาเนปิ กายมฺหิ, ตํตทาการสมฺภเว.

๑๐๘๖.

ชีวมาโนปิ กาโยยํ,

กุณโปว สภาวโต;

ตมลงฺการปฏิจฺฉนฺโน,

พาลานํ น ปกาสติ.

๑๐๘๗.

พหิ มฏฺมุปฏฺาติ, อนฺโต กุณปปูริตํ;

อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, นวทฺวารมลสฺสวํ.

๑๐๘๘.

สรีรํ นิจฺจทุคฺคนฺธํ, นานากิมิสมากุลํ;

ตจมํสปฏิจฺฉนฺนํ, อฏฺิปฺชรสณฺิตํ.

๑๐๘๙.

วจฺจกูปมิทํ นาม, ทฺวตฺตึสาสุจิปูริตํ;

นรานุกฺการภูมีว, เนกวสฺสคโณจิตา.

๑๐๙๐.

สุสานคมโนสานํ, พหุสาธารณาสุภํ;

คณฺฑภูตํ สลฺลภูตํ, พหุทุกฺขนิพนฺธนํ.

๑๐๙๑.

นานาพฺยาธิสมากิณฺณํ, นาโนปทฺทวสํกุลํ;

นานานตฺถสโมธานํ, นานาสํกฺเลสวตฺถุกํ.

๑๐๙๒.

โปสิตมฺปิ จิรํ กาลํ, มมํการมมายิตํ;

ลหุทุชฺชนมิตฺโตว, ปีฬิตํ สมฺปทุสฺสติ.

๑๐๙๓.

ปริหายติ นิสฺสารํ, ชรตาปิ ตํ โยพฺพนํ;

มจฺจุภชฺชิตมจฺจนฺต-มเสสํ ปริภิชฺชติ.

๑๐๙๔.

ตถาปิ ชาลสนฺตาโน, พหุสมฺภารสงฺขโต;

วตฺถาลงฺการสฺฉนฺโน, มาลาคนฺธาทิโสภิโต.

๑๐๙๕.

สวิฺตฺติวิกาเรหิ, วิจิตฺตาการมณฺฑิโต;

กาโย ลีฬวิลาเสหิ, ปลมฺเภติ มหาชนํ.

๑๐๙๖.

วฺจิตา เยน ทุมฺเมธา, กามกฺเลสมลีมยา;

ปูเรนฺติ จตุราปายํ, มารเธยฺยานุสาริโน.

๑๐๙๗.

เอวมาทีนวํ ตฺวา, ปูติกาเย วิจกฺขณา;

อสุภาทิกมาการ-มารพฺภ ฉนฺทุปฏฺหุํ.

๑๐๙๘.

ยสฺมึ ปตนฺติ กุณเป วิปรีตสฺา,

สํกฺเลสปาปวสคา วิสมํ จรนฺตา;

ตํ ปสฺสเถตมสุภมฺปิ วินาสธมฺมํ,

อิจฺเจวมาห สุคโต ทสธา วิภาคํ.

๑๐๙๙.

สตฺถารา กสิณฺจ ยํ ทสวิธํ วิกฺเขปวิกฺขมฺภนํ,

กามกฺเลสวินาสนํ ทสวิธํ ยฺจาสุภํ ภาสิตํ;

ทิพฺพพฺรหฺมสุขาวหํ สมปทํ วิชฺโชทยํ โยคินา,

กมฺมฏฺานมลํ ตมุตฺตมคุเณนาเสวิตํ เสวิตุํ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท กสิณาสุภวิภาโค นาม

อฏฺโม ปริจฺเฉโท.

๙. นวโม ปริจฺเฉโท

ทสานุสฺสติวิภาโค

๑๑๐๐.

สทฺธาปพฺพชิโต โยคี, ภาเวนฺโตนุสฺสตึ ปน;

ทสานุสฺสติเภเทสุ, ภาเวยฺยฺตรํ กถํ.

๑๑๐๑.

อรหํ สุคโต โลเก, ภควา โลกปารคู;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน, วิมุตฺติปรินายโก.

๑๑๐๒.

เชฏฺโ สมฺมาภิสมฺพุทฺโธ, เสฏฺโ ปุริสสารถี;

สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, พุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล.

๑๑๐๓.

สพฺพโลกหิโต พนฺธุ, สมตฺตรตนาลโย;

สตฺตานมนุกมฺปาย, ชาโต นาโถ สิวํกโร.

๑๑๐๔.

จกฺขุมา ติตฺถกุสโล, ธมฺมสฺสามี ตถาคโต;

มจฺจุเธยฺยวิโมกฺขาย, ปฏิปาทยิ ปาณิโน.

๑๑๐๕.

สตฺถวาโห มหาโยคฺโค, มคฺคามคฺคยุธนฺธโร;

สิริสตฺถมธิคฺคยฺห, วิจริตฺถ มหาปถํ,

๑๑๐๖.

อโนโม อสโม ธีโร,

โลกหีตปรกฺกโม;

สพฺพาการวโรเปโต,

อจฺเฉรพฺภุตปุคฺคโล.

๑๑๐๗.

อตฺถภูโต ธมฺมภูโต,

พฺรหฺมภูโต มหายโส;

าณาโลกปริจฺฉินฺน-

เยฺยาเสสปริคฺคโห.

๑๑๐๘.

อานุภาววสิปฺปตฺโต, อาสภณฺฑานนิจฺจโล;

มหนฺตมริยาโทยมนนฺตคติโคจโร.

๑๑๐๙.

สพฺพา ภิฺาพลปฺปตฺโต, เวสารชฺชวิสารโท;

สพฺพสมฺปตฺตินิฏฺาโน, คุณปารมิปูรโก.

๑๑๑๐.

อปฺปเมยฺโย มหานาโค, มหาวีโร มหามุนิ;

มเหสี มหิตาจาโร, มหามโห มหิทฺธิโก.

๑๑๑๑.

สพฺพตฺถสิทฺธิสฺจาโร, มเหสีคณปูชิโต;

ราชาธิราชมหิโต, เทวพฺรหฺมาภิวนฺทิโต.

๑๑๑๒.

อภิภูย ตโย โลเก, อาทิจฺโจว นภนฺตเร;

วิโรจติ มหาเตโช, อนฺธกาเร ปภงฺกโร.

๑๑๑๓.

พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺโต, เกตุมาลาหลงฺกโต;

ทฺวตฺตึสลกฺขณาสีติอนุพฺยฺชนโสภิโต.

๑๑๑๔.

ฉพฺพณฺณรํสิลลิโต, รตนคฺฆิยสนฺนิโภ;

สมิทฺธิรูปโสภคฺโค, ทสฺสเนยฺยํว ปิณฺฑิตํ.

๑๑๑๕.

ผุลฺลํ ปทุมสณฺฑํว, กปฺปรุกฺโขวลงฺกโต;

นภํว ตารกากิณฺณํ, อุตฺตโม ปฏิทิสฺสติ.

๑๑๑๖.

สตฺถุกปฺปมหาวีรปุตฺเตหิ ปริวาริโต;

สพฺพโลกมหิทฺธาย, ธมฺมราชา สยํวสี.

๑๑๑๗.

นิทฺโธตมลจนฺโทว, นกฺขตฺตปริวาริโต;

ขตฺตสงฺฆปริพฺยุฬฺโห, จกฺกวตฺตีว โสภติ.

๑๑๑๘.

อิจฺจานนฺตคุณากิณฺณมเสสมลนิสฺสฏํ;

สพฺพสมฺปตฺติทาตารํ, วิปตฺติวินิพนฺธกํ.

๑๑๑๙.

ทยาปรมโหรตฺตํ, ภควนฺตมนุสฺสรํ;

ภาเวติ ปฺวา โยคี, พุทฺธานุสฺสติภาวนํ.

๑๑๒๐.

สฺวาขาโต เตน สทฺธมฺโม, สมฺพุทฺเธน สตีมตา;

ปจฺจตฺตปฏิเวเธน, ปสฺสิตพฺโพ ยถารหํ.

๑๑๒๑.

ตณฺหาทลิทฺทนาสาย, มโนรถสมิทฺธิยา;

กาลนฺตรมนาคมฺม, ปจฺจกฺขผลทายโก.

๑๑๒๒.

อุปนิสฺสยวนฺตานํ, ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ ทสฺสิโย;

ปจฺจตฺตเมว วิฺูหิ, เวทิตพฺโพ สภาวโต.

๑๑๒๓.

สพฺพาสวสมุคฺฆาตี, สุทฺโธ โสวตฺถิโก สิโว;

ปิหิตาปายกุมฺมคฺโค, มคฺโค นิพฺพานปตฺติยา.

๑๑๒๔.

กฺเลสสํกฏทุคฺคมฺหา, ทุกฺขกฺขนฺธมหพฺภยา;

เขมนฺตภูมึ นิยฺยาติ, อจฺจนฺตมนุปทฺทวํ.

๑๑๒๕.

ปุฺติตฺถมิทํ นาม, มงฺคลฺจ สิวงฺกรํ;

หิโตทยสุขาธาน-มมตาหารมุตฺตมํ.

๑๑๒๖.

อวิชฺชาปฏลุทฺธารวิชฺชาเนตฺโตสธํ วรํ;

ปฺาธารมิทํ สตฺถํ, กฺเลสคณฺฑปฺปเภทกํ.

๑๑๒๗.

จตุโรฆนิมุคฺคานํ, เสตุพนฺโธ สมุคฺคโต;

ภวจารกรุทฺธานํ, มหาทฺวาโร อปารุโต.

๑๑๒๘.

โสโกปายาสวิทฺธานํ, ปริเทวสมงฺคินํ;

สลฺลนีหรโณปาโย, อจฺจนฺตสุขมีริโต.

๑๑๒๙.

พฺยสโนปทฺทวาเปโต, สํกฺเลสมลนิสฺสโฏ;

อุชุสมฺมตฺตนิยโต, ปฏิปตฺติวิสุทฺธิยา.

๑๑๓๐.

สุทฺธสีลปริกฺขาโร, สมาธิมยปฺชโร;

สมฺมาสงฺกปฺปจกฺกงฺโค, สมฺมาวายามวาหโน.

๑๑๓๑.

สติสารถิสํยุตฺโต, สมฺมาทิฏฺิปุเรชโว;

เอส ธมฺมรโถ ยาติ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา.

๑๑๓๒.

วิปตฺติปฏิพาหาย, สพฺพสมฺปตฺติสิทฺธิยา;

สพฺพขนฺธวิโมกฺขาย, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา.

๑๑๓๓.

หิเตสี สพฺพปาณีนํ, ทยาปนฺโน มหามุนิ;

ธมฺมาโลกํ ปกาเสสิ, จกฺขุมนฺตานมุตฺตโม.

๑๑๓๔.

ยํ ธมฺมํ สมฺมทฺาย, เขมมคฺคปฺปติฏฺิตา;

ปาปกาปคตา ธีรา, ปสฺสทฺธิทรถาสยา.

๑๑๓๕.

ภวโยคา วินิมุตฺตา, ปหีนภยเภรวา;

อจฺจนฺตสุขเมเธนฺติ, โสตฺถิปตฺตา มเหสโย.

๑๑๓๖.

ตเมวมุตฺตมํ ธมฺมํ, จินฺเตนฺโต ปน ปณฺฑิโต;

ภาเวตีติ ปกาเสนฺติ, ธมฺมานุสฺสติภาวนํ.

๑๑๓๗.

จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;

เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.

๑๑๓๘.

ปลาปาปคโต สุทฺโธ, ปฏิปตฺติปติฏฺิโต;

ปริคฺคหิตสทฺธมฺโม, สมิทฺธิคุณโสภิโต.

๑๑๓๙.

ปหีนาปายคมโน, ปาปกฺเลสวินิสฺสโฏ;

ปริปนฺถสมุจฺเฉที, ภวจารกเภทโก.

๑๑๔๐.

อุตฺตมทมถปฺปตฺโต, สุวินีโต มเหสินา;

วิชฺชาวิมุตฺติโวทาโต, อาชานียปเถ ิโต.

๑๑๔๑.

สุคโตรสิ สมฺภูโต, สุจิธมฺมสิรินฺธโร;

ปฏิปาทิตสมฺปตฺโต, ธมฺมสาสนเสวิโต.

๑๑๔๒.

ภยเภรวนิสฺสงฺโค, ชินเตชานุปาลิโต;

โมเนยฺยปถสฺจาโร, สุคโตวาทภาชโน.

๑๑๔๓.

อปฺปมาทปริตฺตาโณ, สีลาลงฺการภูสิโต;

เจโตสมาธิสนฺนทฺโธ, ปฺายุธสมุชฺชโล.

๑๑๔๔.

อุชุมคฺคมธิฏฺาย, มารกายปฺปทาลโน;

อปราชิตสงฺคาโม, ลลิโตทาตวิกฺกโม.

๑๑๔๕.

มจฺจุเธยฺยมติกฺกนฺโต, โพธิธมฺมปฺปติฏฺิโต;

ฉฬาภิฺาพลปฺปตฺโต, สมาราธิตสาสโน.

๑๑๔๖.

อนุโพธิมนุปฺปตฺโต, ปภินฺนปฏิสมฺภิโท;

สามฺปารมิปฺปตฺโต, โตเสติ ชินมานสํ.

๑๑๔๗.

เนกาการวรูเปโต, นานาสมฺปตฺติผุลฺลิโต;

วิปตฺติปถนิตฺติณฺโณ, อภิพุทฺธิปรายโณ.

๑๑๔๘.

อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย,

ทกฺขิเณยฺโย สุทุลฺลโภ;

สเทวกสฺส โลกสฺส,

ปุฺกฺเขตฺตมนุตฺตรํ.

๑๑๔๙.

ยตฺถ สุทฺธิมฺหิ นิทฺโทเส, สทฺธาพีชํ ปติฏฺิตํ;

อจฺจนฺตํ ปริปาเจติ, สมฺปตฺติผลมุตฺตมํ.

๑๑๕๐.

ยํ ผลํ ปริภุฺชนฺตา, วิมุตฺติรสเสวนํ;

อจฺจนฺตสุขิตา ธีรา, ภวนฺติ อชรามรา.

๑๑๕๑.

ตํ ผลํ ปตฺถยนฺเตน, สงฺฆานุสฺสติภาวนา;

ภาเวตพฺพา ปนิจฺเจวมิติ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา.

๑๑๕๒.

ปฺจสีลํ ทสสีลํ, ปาติโมกฺขมุโปสถํ;

จาตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ.

๑๑๕๓.

เอวเมเตสุ ยํ กิฺจิ, สมาทาย รโหคโต;

ตมานิสํสํ คุณโต, ผลโต จ วิจินฺตเย.

๑๑๕๔.

อาทิ เจตํ ปติฏฺา จ, มุขํ ปมุขมุตฺตมํ;

มูลํ กุสลธมฺมานํ, ปภวํ ปฏิปตฺติยา.

๑๑๕๕.

สาสโนตรณทฺวารํ, ติตฺถํ สทฺธมฺมวาปิยา;

ปาริสุทฺธิปทฏฺานํ, มคฺโค เขมนฺตปาปโก.

๑๑๕๖.

สาธุ สิกฺขาสมาทานํ, พาหุสจฺจวิภูสนํ;

อริยาจารจาริตฺต-มวณฺณมลวชฺชนํ.

๑๑๕๗.

กุลปุตฺตอลงฺกาโร, ปาปชลฺลปวาหนํ;

อนปายิ สุคนฺธฺจ, มหาปุริสเสวิตํ.

๑๑๕๘.

ปจฺฉานุตาปหรณํ, ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ;

เนกฺขมฺมภาวโนเปตํ, ปพฺพชฺชาเวสโสภนํ.

๑๑๕๙.

โสปานํ สคฺคโลกสฺส, ทฬฺหาปายวิธานกํ;

อนุปทฺทวสมฺปตฺติ, สมตฺถคุณสูทนี.

๑๑๖๐.

กฺเลสปฺชรวิจฺเฉทิ, วิปตฺติปถวารณํ;

โสตฺถิกมฺมสมุฏฺานํ, อสาธารณมงฺคลํ.

๑๑๖๑.

‘‘สุลทฺธา วต เม ลทฺธา, สทฺธา สุคตสาสเน;

สีลํ เม ยสฺส กลฺยาณํ, ปริสุทฺธมขณฺฑิตํ.

๑๑๖๒.

‘‘ทุลฺลโภ วต เม ลทฺโธ,

มหาลาโภ อนปฺปโก;

โยหมกฺขลิตาจาโร,

อุปฆาตวิวชฺชิโต.

๑๑๖๓.

‘‘ธมฺมงฺกุริตสนฺตาโน, มูลชาโตสฺมิ สาสเน;

อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, ปิหิตา สภยา ทิสา.

๑๑๖๔.

‘‘อวฺจา วต เม ชาติ, อารทฺธา ขณสมฺปทา;

ปติฏฺิโตมฺหิ สทฺธมฺเม, สผลํ มม ชีวิตํ’’.

๑๑๖๕.

อิตฺถํ นานปฺปกาเรน, จินฺเตนฺโต คุณมตฺตโน;

สีลกฺขนฺธสฺส ภาเวติ, สีลานุสฺสติภาวนํ.

๑๑๖๖.

สทฺธาย สีลวนฺเตสุ, ทตฺวา ทานํ ยถารหํ;

นิทฺโธตมลมจฺเฉโร, วิวิตฺโต ตมนุสฺสเร.

๑๑๖๗.

ทานํ นิธานมนุคํ, อสาธารณมุตฺตมํ;

อวินาสสุขาธานํ, อจฺจนฺตํ สพฺพกามทํ.

๑๑๖๘.

โกปทาโหปสมนํ, มจฺเฉรมลโสธนํ;

ปมาทนิทฺทาวุฏฺานํ, โลภปาสวิโมจนํ.

๑๑๖๙.

เจโตวิการทมนํ, มิจฺฉามคฺคนิวารณํ;

วิตฺติลาภสุขสฺสาโท, วิภโวทยมงฺคลํ.

๑๑๗๐.

สทฺธาทิคุณโวทานํ, อชฺฌาสยวิกาสนํ;

สตาจารปริกฺขาโร, ตนุเจโตวิภูสนํ.

๑๑๗๑.

อปฺปมฺาปทฏฺานํ, อปฺปเมยฺเยน วณฺณิตํ;

มหาปุริสจาริตฺตํ, สปทานํ มเหสินา.

๑๑๗๒.

ธมฺมาธิคตโภคานํ, สาราทานมนุตฺตรํ;

มหตฺตาธิคมูปายํ, โลกสนฺตติการณํ.

๑๑๗๓.

อตฺถการี จ สมฺมาหํ, ปริจฺจาคสมายุโต;

อตฺตโน จ ปเรสฺจ, หิตาย ปฏิปนฺนกา.

๑๑๗๔.

อุชุมทฺทวจิตฺโตสฺมิ, กาลุสฺสิยวินิสฺสโฏ;

ปาปสํกฺเลสวิมุโข, ปาณภูตานุกมฺปโก.

๑๑๗๕.

สีลวนฺตปติฏฺโสฺมิ, กปณานํ ปรายโณ;

พุทฺธสาสนุปฏฺาโก, าติมิตฺโตปชีวิโก.

๑๑๗๖.

ทานโวสฺสคฺคสมฺมุโข,

สํวิภาครโต สุขี;

กปฺปรุกฺโขว ผลิโต,

ชาโต โลกาภิวฑฺฒิยา.

๑๑๗๗.

ปิหิตาปายมคฺโคสฺมิ, มคฺคทฺวารมปารุตํ;

สมฺปตฺตา สพฺพสมฺปตฺติ, ทลิทฺทสฺส มนาปิกํ.

๑๑๗๘.

‘‘สํสารทฺธานปาเถยฺยํ, สพฺพทุกฺขวิโนทนํ;

สุพนฺธํ มม สพฺพตฺถ, คหิโต จ กฏคฺคโห’’.

๑๑๗๙.

เอวํ ทานคุณํ นานปฺปกาเรน วิจินฺตยํ;

ภาเวติ ทายโกโยคี, จาคานุสฺสติภาวนํ.

๑๑๘๐.

สทฺธํ สีลํ สุตํ จาคํ, ปฺํ ปณฺฑิตชาติโก;

สมฺปาทยิตฺวา สทฺธมฺเม, เทวตาโย อนุสฺสเร.

๑๑๘๑.

จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;

ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.

๑๑๘๒.

ตทุตฺตริฺจ เย เทวา, ทิพฺพกายมธิฏฺิตา;

เตปิ สทฺธาทิธมฺเมสุ, จิรกาลํ ปติฏฺิตา.

๑๑๘๓.

สุสมาหิตสงฺกปฺปา, ทานสีลธุรนฺธรา;

ธมฺมมคฺคมธิฏฺาย, หิโรตฺตปฺปปุรกฺขตา.

๑๑๘๔.

ตํ โลกมุปปนฺนาเส, สสฺสิรีกํ ปรายณํ;

อิทฺธิมนฺโต ชุติมนฺโต, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน.

๑๑๘๕.

ทิพฺพสมฺปตฺติสมฺปตฺตา, นานาโภคสมปฺปิตา;

ปาเลนฺโต ทีฆมทฺธานํ, อนุโภนฺติ มหาสุขํ.

๑๑๘๖.

เต สพฺเพปิ จ มยฺหมฺปิ, วิชฺชนฺติ อนุปายิโน;

สทฺธาทิกุสลา ธมฺมา, เทวธมฺมาติ วิสฺสุตา.

๑๑๘๗.

สทฺธมฺมคุณสมฺปตฺติ-ทาตา มงฺคลนายิกา;

ทุลฺลภาปิ จ เม ลทฺธา, สทฺธา สุคตสาสเน.

๑๑๘๘.

วชฺโชปวาทรหิโต, ปาปกมฺมปรมฺมุโข;

ปริสุทฺธสมาจาโร, ปสนฺนามลเจตโน.

๑๑๘๙.

นิจฺจโมหิตโสโตสฺมิ,

ตถาคตสุภาสิเต;

สุตภาชนภูโต จ,

สติมา สุสมาหิโต.

๑๑๙๐.

มจฺเฉรมลนิตฺติณฺโณ, โลภกฺขนฺธวิมุจฺจิโต;

โอปานภูโต โลกสฺมึ, วิสฺสฏฺสุขยาจโน.

๑๑๙๑.

วตฺถุตฺตยมหตฺเต จ, หิตาหิตวินิจฺฉเย;

ปฺา วตฺถุสภาเว จ, ติขิณา มม วตฺตติ.

๑๑๙๒.

สมาราธิตสทฺธมฺโม, กตปุฺมหุสฺสโว;

เทวธมฺมสมิทฺโธสฺมิ, กลฺยาณจริตากโร.

๑๑๙๓.

เทวตาหิ สมาโนหํ, คุณาลงฺการภูสิโต;

หตฺถปตฺตา จ เทวิทฺธิ, นิปฺผนฺนา ทิพฺพสมฺปทา.

๑๑๙๔.

เทวสามฺมิจฺเจวํ, จินฺเตนฺโต คุณมตฺตโน;

ภาเวติ คุณสมฺปนฺโน, เทวตานุสฺสตึ ปรํ.

๑๑๙๕.

ชาติธมฺมา ชราพฺยาธิโสโกปายาสภฺชิเต;

อนิจฺเจ ทุกฺเขนตฺเต จ, นิพฺพินฺโนปธิสมฺภเว.

๑๑๙๖.

วิราโค จ นิโรโธ จ, จาโค มุตฺติ อนาลโย;

โยยมาทานนิสฺสคฺโค, นิพฺพานมิติ วุจฺจติ.

๑๑๙๗.

อุปสนฺตมิทํ านมิติ จินฺเตติ ปณฺฑิโต;

อนุปาทานสํกฺลิฏฺมสงฺขารมนาสวํ.

๑๑๙๘.

อปฺปมาณํ ปณีตฺจ, สิวํ ปรมมจฺจุตํ;

อนนฺตคุณมจฺจนฺต-มวิการมนามยํ.

๑๑๙๙.

เขมํ ตํ ปาริมตีร-มหายนกรํ ปรํ;

ตาณํ เลณฺจ ทีปฺจ, ปติฏฺานํ ปรายณํ.

๑๒๐๐.

วฏฺฏานุพนฺธวิจฺเฉโท, ภวตณฺหาวิโสสนํ;

สพฺพูปธิสมุคฺฆาโต, ทุกฺขนิพฺพาปนํ สุขํ.

๑๒๐๑.

สพฺพปาปวินาโสยํ, สพฺพกฺเลสวิโสธนํ;

โสโกปายาสสนฺตาปภยเภรวโมจนํ.

๑๒๐๒.

ปลิโพธสมุจฺเฉโท, ปปฺจวินิเวนํ;

สพฺพสงฺขารสมโถ, สพฺพโลกวินิสฺสโฏ.

๑๒๐๓.

ปาริสุทฺธิกรา ธาตุ, ภวนิสฺสรณํ ปทํ;

อุตฺตมาริยสมฺปตฺติ, อโนมมมตํ ปทํ.

๑๒๐๔.

สพฺพถา ภทฺทมตุลํ, นิพฺพานมิติ ปสฺสโต;

อุปสมานุสฺสตีติ, ภาวนายํ ปวุจฺจติ.

๑๒๐๕.

สตฺตานุสฺสติมิจฺเจวํ, ภาเวนฺโต ปน ปณฺฑิโต;

ปาโมชฺชพหุโล โหติ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน.

๑๒๐๖.

ปฏิปสฺสทฺธทรถ-มุปจารสมาธินา;

สมาธิยติ จิตฺตฺจ, ปริสุทฺธมนามยํ.

๑๒๐๗.

ภาวนามยเมตฺจ, กตฺวา ปุฺมนปฺปกํ;

วาสนาคติสมฺปตฺติ-โภคภาคีติ วุจฺจติ.

๑๒๐๘.

อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน, ปตฺวา นิพฺเพธมุตฺตมํ;

ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขคฺคึ, นิพฺพาเปติ อนาสโว.

๑๒๐๙.

โลกปฺปวตฺติ จินฺเตตฺวา, มรณานุสฺสตึ ปน;

ภาเวยฺย สกมจฺจนฺตํ, จินฺเตนฺโต มรณํ กถํ.

๑๒๑๐.

อนิมิตฺตมนฺาตํ, มจฺจานมิธ ชีวิตํ;

กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ.

๑๒๑๑.

อปฺโปทกมฺหิ มจฺเฉว, พนฺธมาเน รุทมฺมุเข;

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน.

๑๒๑๒.

ปุรกฺขตฺวาว มรณํ, ชายนฺติ ปฏิสนฺธิยํ;

ชาตา ปุน มริสฺสนฺติ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน.

๑๒๑๓.

ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มานโว;

อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ.

๑๒๑๔.

สตฺตา มรนฺติ คพฺเภปิ, ชายมานา จ ทารกา;

กุมารา โยพฺพนปฺปตฺตา, พลปฺปตฺตา มหตฺตรา.

๑๒๑๕.

อถาวสฺสํ มรนฺเตว, ชิณฺณา ทณฺฑปรายณา;

สูรา ปุฺพลตฺถามา, นานาพฺยาธินิปีฬิตา.

๑๒๑๖.

อชฺช สุเวติ มรณํ, ปริเยสติ ปาณิโน;

เสนา ยุทฺธปยาตาว, สพฺเพ มจฺจุภยากุลา.

๑๒๑๗.

สตฺตารตนลงฺการา, จตุริทฺธิสมุคฺคตา;

จกฺกวตฺตี มหาเตชา, ราชมณฺฑลโสภิโน.

๑๒๑๘.

กปฺปุฏฺานมหาวาตา, ปาติตาว มหาสิลา;

ปตนฺติ มจฺจุวิกฺขิตฺตา, ปโร เจตาน มานวา.

๑๒๑๙.

เยปิ ทีฆายุกา เทวา, วณฺณวนฺตา มหิทฺธิกา;

อานุภาวพลปฺปตฺตา, มหาโภคสุเขธิโน.

๑๒๒๐.

เตปิ มจฺจุสมุทฺธตฺตา, ภวนฺติ ภยสํกุลา;

เวรมฺภกฺขิตฺตปกฺขีว, มาทิเสสุ กถาว กา.

๑๒๒๑.

อจฺจนฺตรายพหุโล, มรณาหิตสมฺภโว;

นิจฺจํ จกฺกสมารุฬฺโห, โลโกยํ ปริวตฺตติ.

๑๒๒๒.

เอตฺถนฺตเร มรณสฺส, เวมชฺเฌ มม วตฺตโต;

อสฺสาเสปิ อวิสฺสฏฺเ, ชีวิกา เจ กถาว กา.

๑๒๒๓.

อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, ขณมตฺตมฺปิ ชีวิตํ;

นิสฺสิโตปทฺทวฏฺาเน, มหาพฺยสนปีฬิเต.

๑๒๒๔.

อทฺธุวํ ชีวิตํ นิจฺจ-มจฺจนฺตํ มรณํ มม;

สภาโว มรณนฺเตว, วิเสโส ปน ชีวิตํ.

๑๒๒๕.

อตฺถมารพฺภ คจฺฉนฺโต, อาทิจฺโจว นภนฺตเร;

มรณายาภิธาวนฺโต, วิหายามิ สุเว สุเว.

๑๒๒๖.

วชฺฌปฺปตฺโต มหาโจโร,

นิยฺยาตาฆาตนํ ยถา;

มรณาย ปยาโตหํ,

ตเถวมนิวตฺติโย.

๑๒๒๗.

อมฺพุโชว วงฺกฆสฺโต, ตาณเลณวิวชฺชิโต;

นิจฺจํ มจฺจุวสํ ยนฺโต, วิสฺสฏฺโ กิมหํ จเร.

๑๒๒๘.

โก เม หาโส กิมานนฺโท,

กิมหํ โมหปารุโต;

มทปฺปมาทวิกฺขิตฺโต,

วิจรามิ นิรงฺกุโส?

๑๒๒๙.

หนฺทาหมารภิสฺสามิ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน;

อาตาปี ปหิตตฺโต จ, หิโรตฺตปฺปสมาหิโต.

๑๒๓๐.

ปฏิปตฺติปโร หุตฺวา, ปาปธมฺมนิรงฺกโต;

นิพฺพาปยามิ อจฺจนฺตํ, สพฺพทุกฺขหุตาวหํ.

๑๒๓๑.

อิตฺถํ ปนตฺตโน โยคี, มรณํ ปฏิจินฺตยํ;

มรณานุสฺสตึ นาม, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.

๑๒๓๒.

ตเทตํ ปน ภาเวตฺวา, อุปจารสมาหิโต;

นิพฺเพทพหุโล โหติ, อปฺปมาทธุรนฺธโร.

๑๒๓๓.

มิจฺฉาธมฺมํ วิราเชตฺวา, นนฺทิราคนิราลโย;

สพฺพาสวปริกฺขีโณ, ปปฺโปติ อมตํ ปทํ.

๑๒๓๔.

คเหตฺวา ปน เมธาวี, ทฺวตฺตึสาการภาวนํ;

กเรยฺย ตาว ปจฺฉา เว, อนุปุพฺพมภิณฺหโส.

๑๒๓๕.

เกสา โลมา นขา ทนฺตา, ตโจ มํสํ นหารุ จ;

อฏฺิ จ มิฺช วกฺกํ จ, หทยํ ยกนํ ตถา.

๑๒๓๖.

กิโลมํ ปิหก ปปฺผาสํ, อนฺตํ คุณมุทริยํ;

มตฺถลุงฺคํ กรีสฺจ, ปิตฺตํ เสมฺหมถาปรํ.

๑๒๓๗.

ปุพฺโพ จ โลหิตํ เสโท,

เมโท อสฺสุ วสาถ วา;

เขโฬ สิงฺฆาณิกา เจว,

ลสิกา มุตฺตมิจฺจปิ.

๑๒๓๘.

ฆนพนฺธสุภาการ-วิปลฺลาสานุสารินํ;

ยถาภูตาวโพธาย, วิภตฺตาว มเหสินา.

๑๒๓๙.

กาเย พาตฺตึส โกฏฺาสา,

กุณปาว สมุสฺสิตา;

สารคยฺหูปคาเปตา,

ธิกฺกตา ธีรหีฬิตา.

๑๒๔๐.

อสุภาว ปฏิกฺกูลา, เชคุจฺฉา สุจิวชฺชิตา;

นินฺทิตา จกฺขุมนฺเตหิ, อนฺธพาโลปลาฬิตา.

๑๒๔๑.

วิจิตฺตฉวิสฺฉนฺนา, ตจภตฺตสโมหิตา;

ปริสฺสวปริกฺลิฏฺา, กุถิตา ปูติคนฺธิตา.

๑๒๔๒.

โธวิยนฺตาปิ สตตํ, อชหนฺตา มลสฺสวํ;

สุคนฺธานุวิลิตฺตาปิ, ทุคฺคนฺธปริณามิโน.

๑๒๔๓.

อหํการมมตฺเตน, วิสฺสฏฺสุขสงฺคหา;

สงฺฆาฏฆนสมฺพทฺธา, สมฺโมเหนฺติ มหาชนํ.

๑๒๔๔.

ฉนฺทราคสมูเปตา, ยตฺถ มุฬฺหา ปุถุชฺชนา;

เสวนฺติ วิสมํ โฆรํ, จตุราปายภาคิโน.

๑๒๔๕.

ตตฺถ จิตฺตํ วิราเชตุํ, ปฏิปนฺโน ยถากฺกมํ;

เจโตวิภาวนตฺถาย, โกฏฺาเสสุ วิจกฺขโณ.

๑๒๔๖.

วจสา มนสา เจว, ยถาวุตฺตานุสารโต;

อนุโลมปฏิโลมํ, สชฺฌายิตฺวา ตโต ปรํ.

๑๒๔๗.

วณฺณสณฺานทิสโต, ววตฺถเปยฺย ปณฺฑิโต;

ตโตกาสปริจฺเฉทา, ปจฺเจกํ ตุ ยถากฺกมํ.

๑๒๔๘.

วณฺณสณฺานคนฺธา จ,

อาสโยกาสโต ตโต;

วิภาเวยฺยาสุภาการ-

เมเกกสฺมึ ตุ ปฺจธา.

๑๒๔๙.

ทสธาโภคมิจฺเจวํ, กตฺวา ภาวยโต ปน;

สนฺติภูตา ปกาเสนฺติ, รถจกฺการสาทิสา.

๑๒๕๐.

หิตฺวา อปฺปคุเณ ตตฺถ, คณฺหํ สุปฺปคุณํ พุโธ;

อปฺปนํ ปฏิภาคฺจ, ปปฺโปเตเกกวตฺถุสุ.

๑๒๕๑.

อสุภาการมารพฺภ, ภาวนา เจ ปวตฺตติ;

กมฺมฏฺานํ ปฏิกฺกูลํ, ปมชฺฌานิกํ สิยา.

๑๒๕๒.

นีลาทิวณฺณมารพฺภ, ปฏิภาโค ยทา ตทา;

นีลาทิกสิณํ หุตฺวา, ปฺจกชฺฌานิกํ ภเว.

๑๒๕๓.

ลกฺขณาการมารพฺภ, จินฺตนา เจ ปวตฺตติ;

วิปสฺสนากมฺมฏฺาน-มิติ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา.

๑๒๕๔.

ติธา ปเภทมิจฺเจวํ, ภาเวนฺโต ปุน พุทฺธิมา;

กายคตาสตึ นาม, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.

๑๒๕๕.

โสยมชฺฌตฺตํ นิพฺพินฺโน, พหิทฺธา จ นิราลโย;

อุพฺเพคพหุโล โยคี, ปมาทมติวตฺตติ.

๑๒๕๖.

กามพนฺธวินิมุตฺโต, ปาปา เมธาวิ นิสฺสโฏ;

สจฺฉิกตฺวาน สามฺํ, อมตํ ปริภุฺชติ.

๑๒๕๗.

อานาปานสฺสตึ นาม, สมฺมาสมฺพุทฺธวณฺณิตํ;

กมฺมฏฺานาธิราชานํ, ภาเวนฺโต ปน ปณฺฑิโต.

๑๒๕๘.

อปฺปนฺโจปจารฺจ, สมถฺจ วิปสฺสนํ;

โลกุตฺตรํ โลกิยฺจ, สุเขเนวาธิคจฺฉติ.

๑๒๕๙.

สุขุมา นิปุณา ติกฺขา, ปริปกฺกา พเล ิตา;

โพธิปกฺขิยธมฺมา จ, โวทายนฺติ วิเสสโต.

๑๒๖๐.

กมฺมฏฺาเน ตถา เหตฺถ, คณนา อนุพนฺธนา;

ผุสนา ปนา เจว, สลฺลกฺขณวิวฏฺฏนา.

๑๒๖๑.

ปาริสุทฺธิ ตโต ปจฺฉา, เตสฺจ ปฏิปสฺสนา;

อิจฺเจวมฏฺธา เภทา, มาติกายํ ปกาสิตา.

๑๒๖๒.

วิภตฺตา สติปฏฺาน-วสา โสฬสธา ตโต;

อานาปานปฺปเภเทน, ภินฺนา ทฺวตฺตึสธา ปุน.

๑๒๖๓.

ตเมว ปริยาทาย, สมถฺจ วิปสฺสนํ;

มหตฺตเวปุลฺลคตํ, ภาเวยฺย สติมา กถํ.

๑๒๖๔.

อานาปานํ ปริคฺคยฺห, ปวิวิตฺโต รโหคโต;

คเณยฺย ปมํ ตาว, นิสินฺโน สุขมาสเน.

๑๒๖๕.

ปฺจนฺนํ น เปตพฺพํ, เหฏฺา น ทสโตปริ;

เนตพฺพมนุปุพฺเพน, คเณตพฺพมขณฺฑิตํ.

๑๒๖๖.

อนฺโต พหิ จ วิกฺเขป-มกตฺวาน ปุนปฺปุนํ;

ผุฏฺฏฺานมฺหิ สติมา, อนุพนฺเธยฺย มานสํ.

๑๒๖๗.

นาสิกคฺโคตฺตโรฏฺเ จ, กตฺวาโภคํ ตโตปรํ;

สตตสฺสาสสมฺผสฺสํ, อาวชฺชนฺตสฺส โยคิโน.

๑๒๖๘.

ปุถุลํ วาถ ทีฆํ วา, มณฺฑลํ วาถ วิตฺถตํ;

ตารกาทิสมาการํ, นิมิตฺตํ ตตฺถ ชายติ.

๑๒๖๙.

จิตฺตํ สมาหิตํ โหติ, อุปจารสมาธินา;

อุปกฺเลสา ปหิยฺยนฺติ, ปฏิภาเค สมุฏฺิเต.

๑๒๗๐.

นิมิตฺเต ปยํ จิตฺตํ, ตโต ปาเปติ อปฺปนํ;

ปฺจชฺฌานวเสนายํ, สมเถ ภาวนานโย.

๑๒๗๑.

อารภิตฺวาภินิเวส-มานาปาเน ปุนาปโร;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ตโต ตทนุสารโต.

๑๒๗๒.

ภูมิธมฺเม ยถาภูตํ, วิปสฺสิตฺวา วิสารโท;

อปฺเปตานุตฺตรชฺฌาน-มยํ สุทฺธิวิปสฺสนา.

๑๒๗๓.

อานาปานสมาปตฺตึ, กตฺวา ปาทกมุตฺตรํ;

ภาเวนฺตสฺส วเสนาหุ, นยํ โสฬสธา กถํ.

๑๒๗๔.

ทีฆมสฺสาสปสฺสาสา, รสฺสํ วาถ ตถา ทฺวยํ;

สติมา มติสมฺปนฺโน, ปมํ ปริคณฺหติ.

๑๒๗๕.

อาทิมชฺฌาวสานํ ตุ, กโรนฺโต วิทิตํ ตถา;

สมาหิโต สพฺพกาย-ปฏิสํเวทิ สิกฺขติ.

๑๒๗๖.

ตโต เต เอว สงฺขาเร, ปสฺสมฺเภนฺโตปรูปริ;

วุตฺโต ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ สิกฺขตีติ จ.

๑๒๗๗.

อานาปานสติจฺเจวํ, กายสงฺขารนิสฺสิตา;

กายานุปสฺสนา นาม, จตุธาปิ จ ภาสิตา.

๑๒๗๘.

สมฺปยุตฺเตน าเณน, ปีติมาลมฺพเณน จ;

วิปสฺสนาย สมเถ, กุพฺพนฺโต ปากฏํ สุขํ.

๑๒๗๙.

เวทนาสฺาสงฺขาเต, จิตฺตสงฺขารเก ตถา;

ปีตาทิปฏิสํเวที, สิกฺขตีติ ปวุจฺจติ.

๑๒๘๐.

ถูเล เต เอว สงฺขาเร, สเมตุํ ปริภาวยํ;

วุตฺโต ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตํ, สงฺขารํ สิกฺขตี’’ติ จ.

๑๒๘๑.

ตสฺสา ตํตํมุเขเนตฺถ, สมฺปชฺชนวิเสสโต;

เวทนานุปสฺสนาย, จตุธา สมุทีริตา.

๑๒๘๒.

อปฺเปนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต, พุชฺฌนฺโต จ ปกาสิตํ;

กโรนฺโต มานสํ จิตฺต-ปฏิสํเวทิ สิกฺขติ.

๑๒๘๓.

ตเมวาภิปฺปโมเทนฺโต, สปฺปีติกสมาธินา;

‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ, สิกฺขตี’’ติ ปวุจฺจติ.

๑๒๘๔.

อปฺปนาโยปจาเรน, ตเมวาถ สมาทหํ;

โยคี ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ, สิกฺขตี’’ติ ปกาสิโต.

๑๒๘๕.

ปจฺจนีเกหิ วิกฺขมฺภ-สมุจฺเฉเทหิ โมจยํ;

ตถา ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ, สิกฺขตี’’ติปิ ภาสิโต.

๑๒๘๖.

อานาปานํ ปเภทาย, กมฺมฏฺานํ ยถารหํ;

จิตฺตานุปสฺสนา นาม, ปวตฺตายํ จตุพฺพิธา.

๑๒๘๗.

วิปสฺสนายนิจฺจานุ-คตตฺตา หิ วิเสสโต;

วิปสฺสนฺโต อนิจฺจานุ-ปสฺสี สิกฺขติ ปณฺฑิโต.

๑๒๘๘.

ตโต วิราคานุปสฺสี, นิพฺพินฺทิตฺวา วิราชยํ;

ตถา นิโรธานุปสฺสี, ภูมิธมฺเม นิโรธยํ.

๑๒๘๙.

ปกฺขนฺทนปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคโต ปน;

ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี, สิกฺขตีติ ปวุจฺจติ.

๑๒๙๐.

อานาปานมุเขเนว, ภูมิธมฺมวิปสฺสนา;

ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ภาสิเตวํ จตุพฺพิธา.

๑๒๙๑.

อิติ โสฬสธาการํ, สิกฺขตฺตยปติฏฺิตํ;

จตุพฺพิธมฺปิ ปูเรติ, สติปฏฺานภาวนํ.

๑๒๙๒.

ปริคฺคยฺห สติฺเจว-มุสฺสาหนฺโต วิปสฺสนํ;

ทฺวตฺตึสาการเภเทหิ, สโตการีติ วุจฺจติ.

๑๒๙๓.

อิตฺถฺจ คณนาทีหิ, ภาเวตฺวา สมถํ ตโต;

วิปสฺสนาธิวจนํ, กตฺวา สลฺลกฺขณํ ปุน.

๑๒๙๔.

ปตฺวา วิวฏฺฏนามคฺคํ, ปาริสุทฺธิผเล ิโต;

ปจฺจเวกฺขณสงฺขาตํ, ปปฺโปติ สติปสฺสนํ.

๑๒๙๕.

อานาปานสติจฺเจวมเสสํ ปริปูริตา;

สาการํ สปฺปเภทฺจ, ภาวิตาติ ปวุจฺจติ.

๑๒๙๖.

อานาปานสมาธิเมตมตุลํ พุทฺธาปทานุตฺตมํ,

ปาปกฺเลสรโชหรํ สุขมุขํ ทุกฺขคฺคินิพฺพาปนํ;

ภาเวตฺวา สติสมฺปชฺวิปุลา วิกฺเขปวิทฺธํสกา,

ปปฺโปนฺตุตฺตรมุตฺตมามตปทํ โพธิตฺตยพฺยาปกํ.

๑๒๙๗.

พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆํ ปุถุนนมหิตํ สุทฺธสีลํ สุทานํ,

ธมฺมฏฺา เทวตาโยปสมถ มรณํ กายมานฺจปานํ;

ปฺตฺตารพฺภยายํ สติสมวหิตา โพธิมคฺโคทยาย,

สายํ สทฺธมฺมเนตฺตี สหิตสิวคุณา เสวิตพฺพาทเรน.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ทสานุสฺสติวิภาโค นาม

นวโม ปริจฺเฉโท.

๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท

เสสกมฺมฏฺานวิภาโค

๑๒๙๘.

พฺยาปาทาทีนวํ ทิสฺวา, เขมภาวฺจ ขนฺติยํ;

อปฺปมฺา ตุ ภาเวนฺโต, วิเนยฺย ปฏิฆํ กถํ.

๑๒๙๙.

เจโตสนฺตาปโน โกโธ,

สมฺปสาทวิโกปโน;

วิรูปพีภจฺฉกโร,

มุขวณฺณปฺปธํสโน.

๑๓๐๐.

สีลกาลุสฺสิยุปฺปาโท, จิตฺตวิกฺเขปสมฺภโว;

ปฺาปชฺโชตวิทฺธํสี, ปฏิปตฺติวิพนฺธโก.

๑๓๐๑.

อปาเยกายโน มคฺโค, ปาปกณฺฏกพนฺธโก;

ธมฺมมคฺคสมุจฺเฉที, มคฺคทฺวารปิธานโก.

๑๓๐๒.

ยโสวณฺณวิสงฺขาโร, คุณมูลปฺปภฺชโก;

ทุกฺขธมฺมสโมธาโน, พฺยสโนปทฺทวากโร.

๑๓๐๓.

ทุนฺนิมิตฺตมิทํ ชาตํ, สพฺพสมฺปตฺติธํสนํ;

ธูมเกตุสมุปฺปาโท, สพฺพโลกวินาสโก.

๑๓๐๔.

สพฺพกลฺยาณธมฺมานํ, อวมงฺคลมุฏฺิตํ;

หิตารมฺภสมุคฺฆาตี, อนฺตรายสมาคโม.

๑๓๐๕.

สพฺพาการปฏิกฺกูลํ, สพฺพวิทฺเทสการณํ;

วิปตฺติมุขมุปฺปนฺนํ, อมิตฺตชนปตฺถิตํ.

๑๓๐๖.

สปตฺตกรณํ โฆรํ, สพฺพานตฺถวิธายกํ;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.

๑๓๐๗.

ขุรธารํ ลิหนฺตาว, คิลนฺตาว หุตาสนํ;

ติตฺตลาพุํว ขาทนฺตา, คณฺหนฺตาทิตฺตมายุธํ.

๑๓๐๘.

พฺยาปาทมตฺตสมฺภว-มตฺตฆฺาย เกวลํ;

อุปลาเฬนฺติ ทุมฺเมธา, โฆรมาสีวิสํ ยถา.

๑๓๐๙.

โทสเตเชน รุกฺโขว, สุสิรารุฬฺหปาวโก;

อนฺโตนุทยฺหมานาปิ, วิปฺผนฺทนฺติ วิฆาติโน.

๑๓๑๐.

นาวพุชฺฌนฺติ ทุมฺเมธา, เจโตสงฺกปฺปวายุนา;

อุกฺกามุขามิวาทิตฺต-มุชฺชลนฺตา ปุนปฺปุนํ.

๑๓๑๑.

ภยมคฺคสมารุฬฺหา, เขมมคฺควิโรธิโน;

พฺยาปนฺนา กิพฺพิสากิณฺณา, อตฺถทฺวยวิโรธิโน.

๑๓๑๒.

อนาถา สลฺลกาวิทฺธา, วิสฏฺฏา อนุโสจิโน;

อนฺธา วิย มิคารฺเ, ภมนฺติ หตจกฺขุกา.

๑๓๑๓.

อสํวิหิตกมฺมนฺตา, พาลา โกธวสานุคา;

ขิปฺปํ ลกฺขึ ปริจฺจตฺตา, ยโสโภเคหิ ธํสเร.

๑๓๑๔.

ทุปฺปฏิปฺปาทิตารมฺภา, โกธสงฺโขภโมหิตา;

ธมฺมามตรสสฺสาทํ, น วินฺทนฺติ อวิทฺทสุ.

๑๓๑๕.

พหฺวาทีนวมิจฺเจว-มนฺโต พฺยาธิมิวุฏฺิตํ;

ชาตานลมิวุจฺฉงฺเค, อชฺฌุเปกฺขนฺติ ทุชฺชนา.

๑๓๑๖.

โจทยมานา ทุกฺเขหิ, กฺเลสาจิณฺณมลีมหา;

ปาปกมฺเมหิ ปูเรนฺตา, เสนฺติ มจฺจุปเถ จิรํ.

๑๓๑๗.

ตเมวํ ปฏิสงฺขาย, ปฏิฆํ ปน โยนิโส;

วาฬมิคํว ธาวนฺตํ, อาวิสนฺตํว รกฺขสํ.

๑๓๑๘.

ปาวกํว ปริพฺยุฬฺหํ, ภายมานสฺส โยคิโน;

โสตฺถิภาวาย เขมนฺต-มุปฺตฺตํ มเหสินา.

๑๓๑๙.

มาตา กลฺยาณธมฺมานํ, ขมา นาม มหิทฺธิกา;

สมปฺปวตฺติ สตฺเตสุ, สพฺพสมฺปตฺติสาธิกา.

๑๓๒๐.

โกธานลชลาเสโก,

โสโกปายาสนาสนํ;

อาฆาตสลฺลนิทฺธารี,

อุปนาหวิโมจนํ.

๑๓๒๑.

วณฺณกิตฺติสมุฏฺานํ, คุณมูลาภิเสวนํ;

อปารุตมุขํเวต-มตฺถทฺวยสมิทฺธิยา.

๑๓๒๒.

วิฆาตปริยาทาน-มาสวานมเสสโต;

ปฏิปสฺสมฺภนํ เจโต-ปีติกรณจนฺทนํ.

๑๓๒๓.

สพฺพทุกฺขสมุคฺฆาติ, สุขุปฏฺานมุตฺตมํ;

พฺยสโนทยวิจฺเฉโท, ภยเภรวนิคฺคโม.

๑๓๒๔.

เจโตปสาทสนฺธาโน, ปาสาทิกผลาวโห;

ปวโร โพธิสมฺภาโร, นรานรนิเสวิโต.

๑๓๒๕.

ปาปกนฺตารนิตฺถาโร, จตุราปายโรธโก;

ทฺวาราวาปุรณฺเจตํ, เทวโลกูปปตฺติยา.

๑๓๒๖.

ปฺาสีลสมาธานํ, ปฏิปตฺติวิโสธโน;

ปิยงฺกโร โสมฺมภาโว, ทุลฺลโภ พหุปตฺถิโต.

๑๓๒๗.

กฺเลสสงฺโขภวิกฺเขป-วิปฺผนฺทปฏิพนฺธนํ;

ติติกฺขาคุณมกฺขาต-มารกฺขวิธิมตฺตโน.

๑๓๒๘.

วิหึสารติสารมฺภ-ปฏิโรธวิโมจนํ;

เวริกิพฺพิสวิทฺธํสี, โลกานุคฺคหการณํ.

๑๓๒๙.

ธมฺมปชฺโชตกรณํ, สํโยคมลโสธนํ;

สมฺโมหติมิรุทฺธาริ, สมฺปตฺติปฏิปาทนํ.

๑๓๓๐.

อิจฺจตฺตตฺถํ ปรตฺถฺจ, สมฺปาเทตฺวา ขมาปโร;

สาเธติ สพฺพสมฺปตฺติ-มิธ เจว ปรตฺถ จ.

๑๓๓๑.

ติติกฺขาคุณสมฺปนฺโน, ปาณภูตานุกมฺปโก;

อนากุลิตกมฺมนฺโต, โสรโต สขิโล สุจิ.

๑๓๓๒.

นิวาโต สมิตาจาโร, สุภโค ปิยทสฺสโน;

ปฏิสงฺขาพลปฺปตฺโต, ธิติมา มติปาฏโว.

๑๓๓๓.

อกฺโขโภ อธิวาเสนฺโต,

สพฺพานตฺเถ ปริสฺสเย;

ภีมสงฺคามาวจโร,

หตฺถินาโคว โสภติ.

๑๓๓๔.

อิตฺถํ สมนฺตโต ภทฺทํ, ติติกฺขํ ปจฺจเวกฺขโต;

ปสฺสมฺเภติ สมุฏฺาย, ขมา พฺยาปาทสมฺภมํ.

๑๓๓๕.

ทิพฺโพสธมิวาตงฺกํ, เมฆชฺชวํ หุตาสนํ;

ขิปฺปมนฺตรธาเปติ, ติติกฺขา โกธมตฺตโน.

๑๓๓๖.

ตโตเนกคุโณเปตํ, เนกโทสปฺปภฺชนํ;

ขนฺติธมฺมมธิฏฺาย, ปสนฺนธีรมานโส.

๑๓๓๗.

ภาเวยฺย ปมํ ตาว, เมตฺตาภาวนมุตฺตมํ;

อตฺตานมุปมํ กตฺวา, สตฺเตสุ หิตวุฑฺฒิยา.

๑๓๓๘.

สพฺเพ สตฺตา จ ปาณา จ, ภูตา ชีวา จ ปุคฺคลา;

อพฺยาปชฺชา ตถาเวรา, อนีฆา จ สุเขธิโน.

๑๓๓๙.

วิชฺชาสมฺปตฺติโภเคหิ, ปวฑฺฒนฺตุ ยสสฺสิโน;

ปริวารพลปฺปตฺตา, ภโยปทฺทววชฺชิตา.

๑๓๔๐.

สขิลา สุขสมฺภาสา, อฺมฺาวิโรธิโน;

โมทนฺตุ สุหิตา สพฺเพ, มา กิฺจิ ปาปมาคมา.

๑๓๔๑.

สทฺธาปาโมชฺชพหุลา, ทานสีลมหุสฺสวา;

คุณภูสิตสนฺตานา, อายุํ ปาเลนฺตนามยํ.

๑๓๔๒.

สมฺมาทิฏฺึ ปุโรธาย, สทฺธมฺมปฏิปตฺติยา;

อาราเธนฺตุ หิโตปาย-มจฺจนฺตํ สุขสาธนํ.

๑๓๔๓.

อิติ นานปฺปกาเรน, สตฺเตสุ หิตมานสํ;

มาตาว ปิยปุตฺตมฺหิ, ปวตฺเตยฺย นิรนฺตรํ.

๑๓๔๔.

สิเนหํ ปริวชฺเชนฺโต, พฺยาปาทฺจ วินาสยํ;

ปริสุทฺเธน จิตฺเตน, หิตกาโมว เกวลํ.

๑๓๔๕.

เมตฺตาย มิตฺเต มชฺฌตฺเต, เวริเก จ ยถากฺกมํ;

กโรนฺโต สีมสมฺเภทํ, อตฺตนิ จ สมํ ผเร.

๑๓๔๖.

อาเสวนฺตสฺส ตสฺเสวํ, หิตาโภคสมาหิตํ;

สตฺตปฺตฺติมารพฺภ, สมาธิยติ มานสํ.

๑๓๔๗.

ตโต อนีโฆ เอกคฺโค, อุปสนฺตมโนรโถ;

ฌานตฺติกํ จตุกฺกํ วา, เมตฺตาเจโตวิมุตฺติยา.

๑๓๔๘.

ภูมิเทสทิสาสตฺต-เภทภินฺเนสุ โอธิโส;

ยถาสมฺภวมปฺเปติ, สพฺพสตฺเตสฺวโนธิโส.

๑๓๔๙.

ตเทวเมกสตฺตมฺหิ, ปริจฺเฉทนิยามโต;

พหุเกสุ จ สตฺเตสุ, สพฺเพสุ จ ปวตฺตติ.

๑๓๕๐.

ตถาเสวิตสนฺตาโน,

เมตฺตาเจโตวิมุตฺติยา;

กรุณาภาวนาโยค-

มารเภยฺย ตโต ปรํ.

๑๓๕๑.

สตฺตานํ ทุกฺขิตาการ-มาวชฺชิตฺวาน โยนิโส;

‘‘อโห ทุกฺขา วิมุจฺจนฺตุ, สพฺเพ สตฺตา’’ติ จินฺตยํ.

๑๓๕๒.

กถํ มาณวโกยฺจ, ภยเภรวกมฺปิโต;

พฺยสโนปทฺทวาวิทฺโธ, วิปฺผนฺทติ วิฆาตวา.

๑๓๕๓.

ตถา เหเต วิโมสาย, ปฏิปนฺนา วิโรธิโน;

สพฺยาปชฺชา วิหฺนฺติ, เจโตทุกฺขสมปฺปิตา.

๑๓๕๔.

อถฺเ ปริเทวนฺติ, วิปตฺติวินิปาติกา;

ปธุปายิกสงฺกปฺปา, โสโกปายาสภาคิโน.

๑๓๕๕.

อถาปเร ปราภูตา, กามกฺเลสวสีกตา;

โมหนฺธการปกฺขนฺตา, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.

๑๓๕๖.

เต ตตฺถ กฏุกํ โฆรมนุโภนฺตา สกํ ผลํ;

ทุกฺขสูลสมาวิทฺธา, พาหา ปคฺคยฺห กนฺทเร.

๑๓๕๗.

ทีฆรตฺตาธิมุตฺตาย, เทวโลกสมิทฺธิยา;

เทวกายา วิหายนฺติ, อกามา ปริวตฺติโน.

๑๓๕๘.

จิรกาลํ ชลิตฺวาน, สูริโยว นภนฺตเร;

พฺรหฺมาโนปิ ปตนฺเตว, พฺรหฺมโลกาปรายณา.

๑๓๕๙.

ขนฺธปฺจกมิจฺเจวํ, ทุกฺขาคารํ สมุพฺพหํ;

นานาคตีสุ วิกฺขิตฺตํ, ปาณชาตํ วิหฺติ.

๑๓๖๐.

อนาถมนยาปนฺนํ, ปริหานิภยากุลํ;

วาตมณฺฑลิกกฺขิตฺตปกฺขีว ปริวตฺตติ.

๑๓๖๑.

อิติ ทิสฺวาน สุตฺวา วา, สมฺภาเวตฺวาน วา ปุน;

ทุกฺขาปคมมิจฺฉนฺโต, ทุกฺขาปคม ปตฺถยํ.

๑๓๖๒.

สุขิเตสุ จ เมธาวี, ทุกฺขาการมนุสฺสรํ;

ปวตฺเตยฺย ทยาปนฺโน, กรุณาภาวนปฺปนํ.

๑๓๖๓.

‘‘อโห สตฺตา วิมุจฺจนฺตุ, ทุกฺขธมฺเมหิ สพฺพถา;

สาธุ สเมนฺตุปายาสา, โสกา จ ปริเทวนา.

๑๓๖๔.

‘‘ขียนฺตุ ปาปธมฺมา จ, ปสฺสมฺเภนฺตามยา ตถา;

สํกฺเลสา ปลิโพธา จ, สมุจฺฉิชฺชนฺตุ ปาณินํ.

๑๓๖๕.

‘‘พฺยาปาทา จ วิหายนฺตุ, วินิวตฺตนฺตุปทฺทวา;

พฺยสนานิ วินสฺสนฺตุ, วิคจฺฉนฺตุ วิปตฺติโย.

๑๓๖๖.

‘‘วิเหสา จ วิฆาตา จ, ขียนฺตุ ภยเภรวา;

ปฏิกฺกมนฺตุ วิสฺสฏฺา, โสตฺถึ ปสฺสนฺตุ ปาณิโน’’.

๑๓๖๗.

อิจฺเจวมนุกมฺปนฺโต, สพฺพสตฺเตปิ สพฺพถา;

สพฺพทุกฺขสมุคฺฆาตํ, ปตฺเถนฺโต กรุณายติ.

๑๓๖๘.

โสกุปฺปตฺตํ นิวาเรนฺโต, วิหึสํ ทูรโต หรํ;

เมตฺตายมิว ปาเปติ, กรุณาฌานมปฺปนํ.

๑๓๖๙.

กรุณานนฺตรํ โยคี, ภาเวยฺย มุทิตํ ตโต;

สตฺตานํ สุขิตาการมาวชฺเชตฺวาน โยนิโส.

๑๓๗๐.

กถํ จิราย พฺรหฺมาโน, มหาเตชา มหิทฺธิกา;

ปีติภกฺขา สุภฏฺายี, ปโมทนฺติ นิรามยา.

๑๓๗๑.

เทวกายา มหาโภคา,

มเหสกฺขา ยสสฺสิโน;

อจฺฉราปริวาเรหิ,

ปริจาเรนฺติ นนฺทเน.

๑๓๗๒.

ราชาภิเสกสมฺปตฺตา, ฉตฺตจามรภูสิตา;

อาธิปฺปจฺจมธิฏฺาย, สุขิตา ราชโภคิโน.

๑๓๗๓.

ยโถปฏฺิตโภเคหิ, ตทฺเปิ จ ปาณิโน;

ยถากามิตนิปฺผนฺนา, โมทนฺติ สุขปีติกา.

๑๓๗๔.

จตุราปายิกา สตฺตา, ปาปกมฺมปริกฺขยา;

ตโต จุตาภินนฺทนฺติ, สุขฏฺาเน ปติฏฺิตา.

๑๓๗๕.

สพฺพาลยสมุคฺฆาตํ, ปตฺวา โลกุตฺตรํ ปทํ;

ปฏิปสฺสทฺธทรถา, สุขํ โมทนฺตนปฺปกํ.

๑๓๗๖.

อิติ ทิสฺวาน สุตฺวา วา, สมฺภาเวตฺวา ปุนปฺปุนํ;

สตฺตานมธิวาเสนฺโต, สุขาการํ ปโมทติ.

๑๓๗๗.

‘‘อโห สาธุ อโห สุฏฺุ,

โมทนฺติ วต ปาณิโน;

อโห สุลทฺธํ สตฺตานํ,

สมิทฺธิมภิปตฺถิตํ.

๑๓๗๘.

‘‘ปสนฺนมุขวณฺณา จ, ปริปุณฺณมโนรถา;

ปีติปาโมชฺชพหุลา, จิรํ ชีวนฺตุนามยา.

๑๓๗๙.

‘‘ภยมคฺคมติกฺกนฺตา, ทุกฺขสงฺฆาฏนิสฺสฏา;

เขมมคฺคมนุปฺปตฺตา, ปีติสมฺปตฺติผุลฺลิตา.

๑๓๘๐.

‘‘สมคฺคา สุหิตา เจเต, ปฏิสนฺธานเปสลา;

สมฺปตฺติมภิเวเทนฺติ, กลฺยาณคุณภูสิตา’’.

๑๓๘๑.

อิติ สมฺมา ปิหายนฺโต, สุขาธิคมสมฺปทํ;

สตฺตานมภิโรเจนฺโต, มุทิตาย สมํ ผรํ.

๑๓๘๒.

หิตฺวา ปลาสาภิสงฺคํ, อิสฺสารตินิรงฺกโต;

เมตฺตายมิว ปาเปติ, มุทิตาฌานมปฺปนํ.

๑๓๘๓.

มุทิตํ ปน ภาเวตฺวา, ภาเวยฺยุเปกฺขมุตฺตมํ;

วิโรธานุนยํ หิตฺวา, หุตฺวา มชฺฌตฺตมานโส.

๑๓๘๔.

สภาวภูต โลกสฺส,

ลาภาลาภํ ยสายสํ;

นินฺทาปสํสํ ปสฺสนฺโต,

สุขํ ทุกฺขฺจ เกวลํ.

๑๓๘๕.

กถํ กมฺมสฺสกตตฺตายํ โลกานุปริวตฺตติ;

โลกธมฺเม ปราภูโต, อตฺตาเธยฺยวิวชฺชิโต.

๑๓๘๖.

กึ นามตฺถิ สมตฺเถตฺถ, ปวตฺเตตุํ ยถารุจิ;

กสฺส วา รุจิยา โหนฺติ, สุขิตา วาถ ทุกฺขิตา.

๑๓๘๗.

ยถาปจฺจยสมฺภูตา, สุขทุกฺขา หิ ปาณิโน;

น สกฺกา ปริวตฺเตตุํ, อฺเน ปุน เกนจิ.

๑๓๘๘.

มิจฺฉามคฺคมธิฏฺาย, วิปชฺชนฺติ จ มานวา;

สมฺมามคฺคํ ปุโรธาย, สมฺปชฺชนฺติ ปุนตฺตนา.

๑๓๘๙.

ตตฺถ กายวเสเนเต, ปริวตฺตนฺติ อฺถา;

ยถารุจิตกมฺมนฺตา, ปจฺเจกวสวตฺติโน.

๑๓๙๐.

นิรตฺถกวิเหสายํ, มฺเ โลกวิจารณา;

สนฺตเมตํ ปณีตฺจ, ยทิทํ ตตฺรุเปกฺขนํ.

๑๓๙๑.

อหํ โก นาม เก เจเต, กิมฏฺานพุธนฺตโร;

ปเรสุปริ เปกฺขนฺโต, วิหฺามีติ อตฺตโน.

๑๓๙๒.

สุขิตา โหนฺตุ วา มา วา, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ วา น วา;

สมิทฺธา วา ทลิทฺทา วา, กา มเมตฺถ วิจารณา.

๑๓๙๓.

อตฺตานํ ปริหารนฺตุ, ยถากามํ ตุ ปาณิโน;

ปลิโพโธ ปปฺโจ วา, พฺยาปาโท วา น เม ตหึ.

๑๓๙๔.

อิติ สงฺขายุเปกฺขนฺโต, หิตกาโมปิ ปาณินํ;

อปกฺขปาตุเปกฺขาย, สมํ ผรติ โยนิโส.

๑๓๙๕.

อฺาณุเปกฺขา นิกฺขนฺโต, อนุโรธํ วิราชิย;

เมตฺตายมิว ปาเปติ, ปฺจมชฺฌานมปฺปนํ.

๑๓๙๖.

อปฺปมฺา จตสฺเสว-มาจิกฺขิ วทตํ วโร;

มหาปุริสโธรยฺโห, หิตกาโม มหามุนิ.

๑๓๙๗.

น ลิงฺควิสภาคมฺหิ, อาทิกมฺมิกโยคินา;

ภาเวตพฺพา มตสตฺเต, เมตฺตเมว น สพฺพถา.

๑๓๙๘.

ปตฺตพฺพสมฺปทาการํ, ทุกฺขาการฺจ ปาณิสุ;

อาวชฺชํ มุทิตาการมนตฺตาธีนตํ ตถา.

๑๓๙๙.

อตฺตนิ ทุคฺคเต มิตฺเต, มชฺฌตฺเตติ ยถากฺกมํ;

ปมํ ภาวนาโยคมารภิตฺวา ตโต ปรํ.

๑๔๐๐.

อตฺตนิ มิตฺเต มชฺฌตฺเต, เวริเกติ จตูสุปิ;

กโรนฺโต สีมสมฺเภทํ, สพฺพตฺถ สมมานโส.

๑๔๐๑.

ภูมิกาทิปฺปเภเทหิ, ปริจฺฉิชฺโชธิโส ตถา;

อปริจฺฉิชฺช วา เจตา, ภาเวตพฺพาติ ภาสิตา.

๑๔๐๒.

อสงฺโขติตสนฺตานา, ตาหิ ภูตานุกมฺปกา;

วิหรนฺตุตฺตมา พฺรหฺมวิหาราติ ตโต มตา.

๑๔๐๓.

อปฺปมาณาลมฺพณตฺตา, ตถา สุปฺปฏิปตฺติยา;

สตฺเตสุ อปฺปมาณตฺตา, อปฺปมฺาติ สมฺมตา.

๑๔๐๔.

อสมฺปตฺตหิตา สตฺตา, ทุกฺขิตา ลทฺธสมฺปทา;

กมฺมสฺสกาติ จินฺเตตฺวา, ตโต เตสุ ยถากฺกมํ.

๑๔๐๕.

‘‘สมฺปตฺตีหิ สมิชฺฌนฺตุ,

ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ ปาณิโน;

อโห สตฺตา สุขปฺปตฺตา,

โหนฺตุ สตฺตา ยถา ตถา’’.

๑๔๐๖.

อิจฺจาภิวุทฺธิมิจฺฉนฺโต, ทุกฺขาปคมนํ ตถา;

สมิทฺเธ อนุโมทนฺโต, อุเปกฺขนฺโต จ ปีณิเต.

๑๔๐๗.

มาตาว ทหเร ปุตฺเต, คิลาเน โยพฺพเน ิเต;

สกิจฺจปสุเต เจว, จตุธา สมฺปวตฺตติ.

๑๔๐๘.

อิตฺถํ จตุธา สตฺเตสุ, สมฺมา จิตฺตปวตฺตนา;

สพฺพถาปิ จตุทฺธาว, ตโต วุตฺตา มเหสินา.

๑๔๐๙.

อิจฺเจตา ปน ภาเวนฺโต, ปสนฺนมุขมานโส;

สุขํ สุปติ สุตฺโตปิ, ปาปํ กิฺจิ น ปสฺสติ.

๑๔๑๐.

ปฏิพุชฺฌตนุตฺราโส, ชาคโรว ปโมทติ;

เจตโส จ สมาธานํ, ขิปฺปเมวาธิคจฺฉติ.

๑๔๑๑.

ปริสฺสยา ปหียนฺติ, วิคจฺฉนฺติ จุปทฺทวา;

เทวตาปิ จ รกฺขนฺติ, อมุยฺหนฺตํ อนากุลํ.

๑๔๑๒.

ผุลฺลํว กมลํ กาเล, จนฺทํว วิมลํ ชโน;

โสมฺมโกมลธมฺเมหิ, ปิยจกฺขูหิ ปสฺสติ.

๑๔๑๓.

อสํหีโร อสํกุปฺโป, สพฺพาวตฺถาสุ ปณฺฑิโต;

สมํ ปวตฺติตารมฺโภ, โลกเมโสนุคณฺหติ.

๑๔๑๔.

ขณมตฺโตปจาเรกา, ปวตฺเตกมฺหิ ปุคฺคเล;

อปฺปมาณา ผลิตฺเวว, วณฺณยนฺติ มเหสิโน.

๑๔๑๕.

ปเคว สพฺพสตฺเตสุ, อปฺปนาปตฺตภาวนา;

จตสฺโสปิ สมีภูตา, วสีภูตา นิรนฺตรํ.

๑๔๑๖.

ปุฺธาราภิสนฺทนฺตา, ปริปูเรนฺติ ปณฺฑิตํ;

อปฺปเมยฺยมโหโฆว, สาครํ วีจิมาลินํ.

๑๔๑๗.

อปฺปมฺามยานํ หิ, ปุฺานํ โสฬสึ กลํ;

สพฺโพปธิกปุฺานิ, นาคฺฆนฺตีติ ปกาสิตํ.

๑๔๑๘.

อวฺฌา ตสฺส ปพฺพชฺชา, ยสฺส เหตาสุ คารโว;

สุขุโมทคฺยพหุโล, ติสฺโส สิกฺขา สุสิกฺขติ.

๑๔๑๙.

อโมฆํ รฏฺปิณฺฑฺจ, ภุฺชเตโส วิเสสโต;

ตมฺปิ มหปฺผลํ โหติ, สทฺธาเทยฺยํ ปติฏฺิตํ.

๑๔๒๐.

สทฺธาทิกุสลา ธมฺมา, ปวฑฺฒนฺติ อขณฺฑิตา;

สมฺพุทฺธิจริยานฺจ, มหตฺตํ ตสฺส ปากฏํ.

๑๔๒๑.

อกิจฺฉปฏิเวธาย, ปาทกชฺฌานมุตฺตมํ;

อุชุ เจกายโน มคฺโค, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.

๑๔๒๒.

วาสนาภาคิยา เจตา, โพธิสมฺภารกูลิกา;

โสวคฺคิกา สุขาหารา, โลการกฺขา นิรุตฺตรา.

๑๔๒๓.

อปฺปเมยฺยานิสํเสวํ, อปฺปเมยฺยคุโณทยา;

อปฺปมฺา ตโต ตาสุ, น ปมชฺเชยฺย ปณฺฑิโต.

๑๔๒๔.

ปฏิกฺกูลํ ปนาหาเร, ภาเวนฺโต สฺมุตฺตมํ;

กพฬีการมาหาร-มนฺนปานาทิสงฺคหํ.

๑๔๒๕.

อสิตํ ขายิตํ ปีตํ, สายิตฺจ รโหคโต;

ปฏิกฺกูลนฺติ จินฺเตยฺย, คมนาทิวสา กถํ.

๑๔๒๖.

ตโปวนมิทํ หิตฺวา, รมณียมนากุลํ;

อาหารเหตุ คนฺตพฺโพ, คาโม คามชนากุโล.

๑๔๒๗.

ตตฺถาสุจิปริกฺลิฏฺเ, ทุชฺชนาวารสงฺกเร;

ทีนเมสยตุตฺติฏฺํ, เคเห เคเห ตุ โภชนํ.

๑๔๒๘.

ตํ เขฬมลสํกฺลิฏฺํ, ชิวฺหคฺคปริวตฺติตํ;

ทนฺตจุณฺณิตสมฺภินฺนํ, วณฺณคนฺธํ วิลิสฺสติ.

๑๔๒๙.

ปิตฺตเสมฺหปริพฺยุฬฺหํ, ปุพฺพโลหิตมิสฺสิตํ;

ปวิสนฺตํ ปฏิกฺกูลํ, เชคุจฺฉํ ธิกฺกตาสิวํ.

๑๔๓๐.

กุจฺฉิยํ กุณปากิณฺเณ, ทุคฺคนฺธปริภาวิเต;

สุวานวมถาการํ, วนฺตํว สฺวานโทณิยํ.

๑๔๓๑.

ตตฺตจนฺทนิกายํว, นานากิมิสมากุเล;

ตตฺถ พุพฺพุฬกจฺฉนฺนํ, กุถิตํ ปริปจฺจติ.

๑๔๓๒.

สํปจฺจนฺตํ ปเนตฺจ, สภาวฺจ วิเสวิตํ;

วฑฺเฒติ เกสโลมาทึ, นานากุณปสฺจยํ.

๑๔๓๓.

วิปจฺจนฺตมโถเปตมเนโกปทฺทวาวหํ;

กุฏฺคณฺฑกิลาสาทิมหาพฺยาธิสโตทยํ.

๑๔๓๔.

ปูติภูตฺจ ตํ ปกฺก-มเนกทฺวารสฺจิตํ;

เมทปิณฺฑํว กุถิตํ, ปริสฺสวติ สนฺตตํ.

๑๔๓๕.

เยน ปูติคโต กาโย, นิจฺจํ ทุคฺคนฺธวายิโก;

โธวิยนฺโตปิ สตตํ, สุจิภาวํ น คจฺฉติ.

๑๔๓๖.

กุจฺฉิโต โสยมาหาโร,

กายาสุจินิเสวโน;

นิสฺสนฺทมลนิฏฺาโน,

อุปกฺเลสผลาวโห.

๑๔๓๗.

กามราคสมุฏฺานํ, โรคชาตินิพนฺธนํ;

มทปฺปมาทาธิฏฺานํ, ปาปกมฺมมหาปโถ.

๑๔๓๘.

อหิโตทยมคฺโคยํ, ภยเภรวสมฺภโว;

พฺยสนาคมนทฺวารํ, อปายาวหิตํ มุขํ.

๑๔๓๙.

จรนฺตตฺตสมตฺตาว, ยตฺโถทริยมุจฺฉิตา;

กฺลิฏฺกมฺมานิ ทุมฺเมธา, กโรนฺตา ทุกฺขภาคิโน.

๑๔๔๐.

ตตฺถ จิตฺตวิราคาย, กึ ปกฺกผลสนฺนิเภ;

รสสฺสาทปิยากาเร, โฆราทีนวสฺจิเต.

๑๔๔๑.

ภาเวนฺตสฺส ปฏิกฺกูล-สฺเมวํ วิภาวิโน;

อุปจารปถํ ปตฺวา, จิตฺตํ โหติ สมาหิตํ.

๑๔๔๒.

โสยํ ปสฺสมฺภิตาหาร-

วิสโท โส วิจกฺขโณ;

มทปฺปมาทนิกฺขนฺโต,

รสสฺสาทนิราลโย.

๑๔๔๓.

ลิมฺเปนฺโต วิย เภสชฺช-มกฺขรพฺภฺชโก ยถา;

ปุตฺตมํสํว ขาทนฺโต, อาหารํ ปริภุฺชติ.

๑๔๔๔.

อริยวํสานุปชาโต,

อปฺปิจฺฉาทิคุโณทิโต;

กามชาลํ ปทาเลตฺวา,

โสตฺถึ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต.

๑๔๔๕.

จตุธาตุววตฺถานํ, ภาเวนฺโต ปน ปฺจธา;

ธาตุโย ปริคณฺเหยฺย, จตสฺโสปิ สภาวโต.

๑๔๔๖.

สงฺเขเปน จ วิตฺถารา, สมฺภารา จ สลกฺขณา;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, จตุธา วิภเช กถํ.

๑๔๔๗.

ยํ กิฺจิ เกสโลมาทิ, กกฺขฬตฺตํ ปวุจฺจติ;

อชฺฌตฺตํ ปถวีธาตุ, พหิทฺธา ตุ ตโตปรา.

๑๔๔๘.

ยูสภูตนฺติ ยํ กิฺจิ,

อาโปว ปริปาจกํ;

เตโช วาโยติ คณฺเหยฺย,

วิตฺถมฺภกมเสสโต.

๑๔๔๙.

วิตฺถารโตปิ สมฺภารา, เกสโลมาทิ วีสติ;

ปถวีธาตุ ปิตฺตาทิ, ทฺวาทสาโปติ ภาวเย.

๑๔๕๐.

เตเชน เยน กาโยยํ, สนฺตปฺปติ ชิรียติ;

ปริทยฺหติ สมฺมา จ, ปจฺจนฺติ อสิตาทโย.

๑๔๕๑.

ตเทตํ จตุโกฏฺาสํ, กายสมฺภวมตฺตโน;

เตโชธาตูติ คณฺเหยฺย, วาโยธาตูติจาปรํ.

๑๔๕๒.

อุทฺธฺจาโธคมาวาตา, กุจฺฉิโกฏฺาสยา ตถา;

องฺคมงฺคานุสารี จ, ฉธานาปานมิจฺจปิ.

๑๔๕๓.

ตํ ตํ ลกฺขณมารพฺภ, นิทฺธาเรตฺวา สลกฺขณํ;

ปริคณฺเหยฺย สพฺพตฺถ, จตุธา ธาตุสงฺคหํ.

๑๔๕๔.

อิจฺเจวํ จตุโกฏฺาโส,

ธาตุมตฺโต กเฬวโร;

นิจฺเจตโน จ นิสฺสตฺโต,

นิสฺสาโร ปรโภชโน.

๑๔๕๕.

ริตฺโต ตุจฺโฉ จ สุฺโ จ,

วิวิตฺโต จ ปวชฺชิโต;

อตฺตา วา อตฺตนียํ วา,

นตฺเถเวตฺถ กถฺจิปิ.

๑๔๕๖.

เกวลํ เจตนาวิทฺโธ, กาโยยํ ปริวตฺตติ;

กมฺปิโต ยาย ยนฺตํว, สาธิปฺปาโยว ขายติ.

๑๔๕๗.

อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครํ.

๑๔๕๘.

วิปรีตํ ปปฺเจนฺตา, พหุธา โมหปารุตา;

ยตฺถ มิจฺฉาวิปลฺลาสปราภูตา ปุถุชฺชนา.

๑๔๕๙.

สํสารทฺธานกนฺตารํ, จตุราปายสงฺกรํ;

พฺยสเนกายโนปายํ, นาติวตฺตนฺติ ทุชฺชนา.

๑๔๖๐.

โสยเมวํ จตุทฺธาติ,

ธาตุเภเทน ปสฺสโต;

ตสฺโสปจาริโก นาม,

สมโถ โหติ เจตสิ.

๑๔๖๑.

อิตฺถํ ธาตุววตฺถานํ, กตฺวา ตทนุสารโต;

อุปาทารูปธมฺเม จ, นามธมฺเม จ สพฺพถา.

๑๔๖๒.

ภูมิภูเต ปริคฺคยฺห, ปสฺสนฺโต ปจฺจยฏฺิตึ;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, วิปสฺสนฺโตทยพฺพยํ.

๑๔๖๓.

ยถาภูตมภิฺาย, นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชติ;

วิราคา จ วิมุจฺจิตฺวา, ปารคูติ ปวุจฺจติ.

๑๔๖๔.

อารุปฺปํ ปน ภาเวนฺโต, กมฺมฏฺานมนาวิลํ;

จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ, ปตฺวา กสิณมณฺฑเล.

๑๔๖๕.

ปริจิณฺณวสีภูตา, ฌานา วุฏฺาย ปฺจมา;

จินฺเตติ ทณฺฑาทานาทิรูปโทสมภิณฺหโส.

๑๔๖๖.

นิพฺพินฺทนฺโต ตโต รูเป, ตทากาเร จ โคจเร;

ตทาลมฺพณธมฺเม จ, ปตฺเถนฺโต สมติกฺกมํ.

๑๔๖๗.

ปตฺถริตฺวาน ยํ กิฺจิ, อากาสกสิณํ วินา;

อุคฺฆาเฏติ ตเมวาถ, กสิณํ ธิติมา สโต.

๑๔๖๘.

ตํ มนสิ กโรติ, นาวชฺชติ น เปกฺขติ;

จินฺตาโภควินิมุตฺโต, กสิณํ ปติ สพฺพถา.

๑๔๖๙.

ตทปฺปายสมฺาตมากาสํ ปติ มานสํ;

สาธุกํ ปฏิปาเทติ, โยนิโส ปฏิจินฺตยํ.

๑๔๗๐.

ตสฺสาวชฺชนสมฺปนฺนํ, อุปายปฏิปาทิตํ;

กสิณาปคมากาสํ, จินฺตนารพฺภ วตฺตติ.

๑๔๗๑.

อิตฺถมนฺตรธาเปตฺวา, กสิณํ ตุ ตโต ปรํ;

สพฺพาวนฺตมนนฺตรํ, ผรตากาสโคจรํ.

๑๔๗๒.

ตตฺถ วุตฺตนเยเนว, ภาเวนฺตสฺโสปจารโต;

ปมารุปฺปมปฺเปติ, อากาสานนฺตโคจเร.

๑๔๗๓.

ตโต ตมฺหา วสีภูตา, วุฏฺหิตฺวา วิจินฺตยํ;

‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิก’’นฺติ ตํ.

๑๔๗๔.

นิกนฺตึ ปริยาทาย, ตมฺหา อากาสโคจรา;

อปฺเปตุํ ทุติยารุปฺป-มติสนฺตนฺติ คจฺฉติ.

๑๔๗๕.

ปมารุปฺปวิฺาณ-มนนฺตํ ผรโต ตโต;

ทุติยารุปฺปมปฺเปติ, วิฺาณานนฺตโคจเร.

๑๔๗๖.

ปมารุปฺปวิฺาณ-มภาเวนฺโต ตโต ปรํ;

อปฺเปติ ตติยารุปฺป-มากิฺจฺมฺหิ โคจเร.

๑๔๗๗.

ตโต จ ตติยารุปฺปํ, ‘‘สนฺตเมต’’นฺติ ปสฺสโต;

จตุตฺถารุปฺปมปฺเปติ, ตติยารุปฺปโคจเร.

๑๔๗๘.

คูถมฺหิ มณฺฑเป ลคฺโค, เอโก ตนฺนิสฺสิโตปโร;

เอโก พหิ อนิสฺสาย, ตํ ตํ นิสฺสาย จาปโร.

๑๔๗๙.

ิโต จตูหิ เอเตหิ, ปุริเสหิ ยถากฺกมํ;

สมานตาย าตพฺพา, จตสฺโสปิ วิภาวินา.

๑๔๘๐.

อิจฺจาลมฺพณเภเทหิ, จตุธารุปฺปภาวนา;

องฺคเภทํ ปเนตาสํ, น กเถนฺติ ตถาปิ จ.

๑๔๘๑.

สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, อุทฺธมุทฺธํ ยถากฺกมํ;

จาตุมหาราชิกาทิทิพฺพสมฺปตฺติโย ยถา.

๑๔๘๒.

อาเนฺชมิติ ภาเวตฺวา, สมาปตฺตึ จตุพฺพิธํ;

สุสมาหิตสงฺกปฺโป, สมฺปนฺนาจลมานโส.

๑๔๘๓.

วิปสฺสนฺโต ยถาภูตํ, สจฺฉิกตฺวา ผลุตฺตมํ;

อุภโตภาควิมุตฺโต, อรหาติ ปวุจฺจติ.

๑๔๘๔.

กมฺมฏฺานวิธึ ตฺวา, จตฺตาลีสวิธํ ตโต;

อภิฺาโยปิ วิฺเยฺยา, สมเถ ภาวนานเย.

๑๔๘๕.

อิทฺธิวิธา ทิพฺพโสตา, เจโตปริยชานนา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขุ ตถาปรา.

๑๔๘๖.

เจโตสมาธินิสฺสฏฺา, ปฺจาภิฺา ปกาสิตา;

รูปาวจรธมฺมาว, ปฺจมชฺฌานภูมิกา.

๑๔๘๗.

พหุภาวาทิธิฏฺานํ, โกมาราทิวิกุพฺพนา;

มโนมยาภินิมฺมานมิจฺเจวํ ติวิธิทฺธิโย.

๑๔๘๘.

ทิพฺเพ จ มานุเส สทฺเท,

ตถา ทูเร จ สนฺติเก;

สุณนฺติ ยาย สา ทิพฺพา,

โสตธาตูติ ภาสิตา.

๑๔๘๙.

เจโตปริยาณนฺติ, ปรปุคฺคลเจตโส;

สราควีตราคาทิปริจฺเฉทกมีริตํ.

๑๔๙๐.

ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธานุสฺสรเณ าณมีริตํ;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณ นาเมน ตาทินา.

๑๔๙๑.

จวมาเน จ ชายนฺเต, สตฺเต รูปมรูปกํ;

ตถา มานุสกํ รูปํ, ถูลํ สุขุม สนฺติกํ.

๑๔๙๒.

ทูเร ปกาสํ ฉนฺนฺจ, เยน ปสฺสนฺติ โยคิโน;

จุตูปปาตาณํ ตํ, ทิพฺพจกฺขูติ วุจฺจติ.

๑๔๙๓.

อนาคตํสาณฺจ, ยถากมฺมุปคํ ตถา;

ตนฺนิสฺสิตตฺตา คจฺฉนฺติ, ทิพฺพจกฺขุมฺหิ สงฺคหํ.

๑๔๙๔.

อิติ ปฺจวิธํ ปตฺตุมภิฺํ ปน ปณฺฑิโต;

กตฺวาน ปฺจมชฺฌาเน, ปฺจธา วสิตํ จิทํ.

๑๔๙๕.

ตถา สมาหิเต จิตฺเต, ปริสุทฺเธ นิรงฺคเณ;

มุทุภูเต กมฺมนิเย, อาเนฺชมฺหิ ปติฏฺิเต.

๑๔๙๖.

อภิฺาปาทกชฺฌานา, ตโต วุฏฺาย ปฺจมา;

อภิฺาปริกมฺมาย, นินฺนาเมยฺยาถ มานสํ.

๑๔๙๗.

อธิฏฺเยฺยาทิกํ ตํ ตมาวชฺชิตฺวา ยถารหํ;

ปริกมฺมํ กริตฺวาน, สมาปชฺเชยฺย ปาทกํ.

๑๔๙๘.

ปุนเทว จ วุฏฺาย, ปริกมฺมํ ยถา ปุเร;

กโรนฺตสฺส ปนปฺเปติ, อภิฺาเณน ปฺจมํ.

๑๔๙๙.

อธิฏฺนฺตํ วิกุพฺพนฺตํ, นิมฺมินนฺตํ ยถารหํ;

สทฺเท สุณนฺตํ สตฺตานํ, ปริชานฺจ มานสํ.

๑๕๐๐.

สรํ ปุพฺเพนิวาสฺจ, ปสฺสํ สุคติทุคฺคตึ;

ยถากมฺมํ วิปากฺจ, ปชานนฺตมนาคตํ.

๑๕๐๑.

ยถาสมฺภวมิจฺเจวมุปายกุสโล มุนิ;

อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน, อภิฺมธิคจฺฉติ.

๑๕๐๒.

ปตฺตาภิฺโ มหาโยคี, ปริโยทาตมานโส;

ปริปกฺเกน าเณน, วิปสฺสิตฺวา ติลกฺขณํ.

๑๕๐๓.

ลทฺธาสวกฺขยํ าณํ, ฉธาภิฺมนุตฺตรํ;

มหาขีณาสโว นาม, ฉฬภิฺโ ปวุจฺจติ.

๑๕๐๔.

จตฺตาลีสวิธํ ปนิตฺถมมโลเจโตมลกฺขาลนํ,

กมฺมฏฺานนยํ ยมาห สุคโต สมฺมา สมาธานกํ;

สํขิตฺตํ กถิตํ ตเมตฺถ สกลํ สาภิฺเมตฺตาวตา,

กตฺตพฺพา มุนิเนตฺถ สาธุมตินา สมฺภาวนา สพฺพถา.

๑๕๐๕.

วรคุณคณภูสิตานุสิฏฺํ,

อิติ สมถมิมํ ตุ ภาวยิตฺวา;

ปรมมนุปมํ ภชนฺติ ธีรา,

หิตสุขมุขมุตฺตมานุพุทฺธํ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท เสสกมฺมฏฺานวิภาโค นาม

ทสโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ นามรูปปริจฺเฉเท สพฺพถาปิ

สมถภาวนาวิภาโค.

๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

วิปสฺสนาวิภาโค

๑๕๐๖.

ทฺวิธา สมุฏฺานธุรา, ติวิธา ภูมิโย มตา;

ติวิธาภินิเวสา จ, สรีรํ ตุ จตุพฺพิธํ.

๑๕๐๗.

ติวิธา ภาวนา ตตฺถ, สงฺขาเรสุ ยถารหํ;

ทุวิธาการมารพฺภ, นิชฺฌายติ ติลกฺขณํ.

๑๕๐๘.

อฏฺารสาการภินฺนา, ทสาวตฺถา วิภาวิตา;

ติธา วิภาคา สาเธติ, วิโมกฺขตฺตยมุตฺตมํ.

๑๕๐๙.

จตุสจฺจปฏิเวธา, สตฺตฏฺาริยปุคฺคลา;

กฺเลสหานี ยถาโยคํ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.

๑๕๑๐.

ติวิธา จ สมาปตฺติ, นิโรธา จ ตถาปรา;

นิสฺสนฺทผลมิจฺจาหุ, ตสฺสา สาสนโกวิทา.

๑๕๑๑.

วิปสฺสนาภาวนาย-มิติ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา;

ตมิทานิ ปวกฺขามิ, ยถานุกฺกมโต กถํ.

๑๕๑๒.

ภูมิธมฺเม ปริคฺคยฺห, วิจินนฺตสฺส โยคิโน;

สติยา สมถา วาถ, สมุฏฺาติ วิปสฺสนา.

๑๕๑๓.

สภาวปฏิเวเธ จ, สทฺธมฺมปฏิปตฺติยํ;

ปฺาสทฺธาทฺวยํ ตสฺสา, ธุรมาหุ ธุรนฺธรา.

๑๕๑๔.

เตภูมกสภาวานํ, สปฺปจฺจยปริคฺคโห;

าตปริฺา นามายํ, ภูมีติ ปมา มตา.

๑๕๑๕.

กลาปโต สมฺมสนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

ปริฺาตีรณา นาม, ทุติยา ภูมิ ภาสิตา.

๑๕๑๖.

ปหานปริฺา ภูมิ, ตติยาหุ ตโตปรํ;

ภงฺคาทิาณมิจฺเจวํ, ติวิธา ภูมิโย มตา.

๑๕๑๗.

ขณสนฺตติอทฺธาน-วเสเนตฺถ สมีริตา;

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ติวิธาภินิเวสนา.

๑๕๑๘.

ทิฏฺิกงฺขาวิตรณา, มคฺคามคฺคปฏิปฺปทา;

วิสุทฺธิโย จตสฺโสปิ, สรีรนฺติ นิทสฺสิตา.

๑๕๑๙.

สลกฺขณววตฺถานํ, ปจฺจยาการนิจฺฉโย;

กุมฺมคฺคปริหาโร จ, ติลกฺขณวิปสฺสนา.

๑๕๒๐.

อิติ ลกฺขณภินฺนตฺตา, ลพฺภนฺเตกกฺขเณปิ จ;

เทสิตา เหตุภูเตน, กเมเนวํ วิสุทฺธิโย.

๑๕๒๑.

สีลพฺพิสุทฺธิอาทีนํ, ตถา สาว ปรมฺปรา;

จิตฺตพฺพิสุทฺธิอาทีนมตฺถายาติ ปกาสิตา.

๑๕๒๒.

ทิสฺสมานสภาวานํ, ปสฺสนฺโต ปจฺจยฏฺิติ;

ปริปนฺถวิมุตฺโต หิ, ปฏิปาเทติ ภาวนํ.

๑๕๒๓.

ตถาปิ จ วิเสเสน, ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน;

ตตฺถ ตตฺถ วิภูตตฺตา, านโต เภทิตา กถํ.

๑๕๒๔.

รูปปุพฺพงฺคมํ วาถ, นามปุพฺพงฺคมํ ตถา;

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, ยถาปากฏธมฺมโต.

๑๕๒๕.

นามรูปาทิเภเทน, ภูมิธมฺมปริคฺคโห;

วุตฺตา ทิฏฺิวิสุทฺธีติ, อตฺตทิฏฺิปฺปหานโต.

๑๕๒๖.

อาหจฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนา, ตถา ตพฺภาวภาวิโน;

ปวตฺตนฺตีติ สงฺขาเร, ปสฺสโต ปน โยนิโส.

๑๕๒๗.

ปจฺจยคฺคาหินี ปฺา, นามรูปปฺปวตฺติยา;

กงฺขา ตรนฺติ ตายาติ, กงฺขาวิตรณา มตา.

๑๕๒๘.

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต;

สงฺขิปิตฺวา กลาเปน, สมฺมสียนฺติ สงฺขตา.

๑๕๒๙.

อุปฺปาทวยภาโวปิ, ลกฺขณตฺตยสาธโก;

ปจฺจยาการมารพฺภ, ลกฺขียติ วิเสสโต.

๑๕๓๐.

ตสฺมา สมฺมสนาณํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

กงฺขาวิตรณายํ ตุ, สงฺคยฺหติ วิสุทฺธิยํ.

๑๕๓๑.

ตตฺถ สํกฺเลสวิกฺเขปํ, กุมฺมคฺคํ ปริวชฺชโต;

มคฺคามคฺควิสุทฺธีติ, าณทสฺสนมีริตํ.

๑๕๓๒.

ตโต กเถนฺติ อกฺลิฏฺมุทยพฺพยทสฺสนํ;

อาทึ กตฺวา ปฏิปทาาณทสฺสนสุทฺธิยํ.

๑๕๓๓.

ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน, ยถาวตฺถุววตฺถิเต;

ปหาตุมีหมานานํ, นิยฺยานปฏิปตฺติโต.

๑๕๓๔.

อุปกฺเลสวิสุทฺโธ หิ, ปุนเทโวทยพฺพยํ;

อธิฏฺหิตฺวา ภงฺคาทิ-าเณหิ ปฏิปชฺชติ.

๑๕๓๕.

ตถา จาภินวุปฺปนฺเน, ภิชฺชมาเน วิปสฺสโต;

สํเวคกฑฺฒิตํ าณํ, ภงฺคาทิมนุติฏฺติ.

๑๕๓๖.

ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตา หิ, สํกฺเลสาปายสมฺภวา;

ปฏิปตฺติวิสุทฺธีติ, น สงฺคยฺหติ ภาวนา.

๑๕๓๗.

สมฺปาเทนฺโต ปนิจฺเจตา, จตสฺโสปิ วิสุทฺธิโย;

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ภาเวยฺย ติวิธา กถํ.

๑๕๓๘.

ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา, ชาตานนฺตรเภทิโน;

อนิจฺจา จ ปภงฺคู จ, ปลุชฺชนฺติ จวนฺติ จ.

๑๕๓๙.

อทฺธุวา จ อสารา จ, วิภวา จ วินาสิโน;

สงฺขตา วิปริณาม-ธมฺมา อิตฺตรกาลิกา.

๑๕๔๐.

ขยธมฺมา วยธมฺมา, ลหุกาลปฺปวตฺติโน;

ตาวกาลิกธมฺมา จ, ปริตฺตฏฺิติกา ตถา.

๑๕๔๑.

ขณตฺตยปริจฺฉินฺนา, ปุพฺพาปรวิจิตฺตกา;

ปุรกฺขตา นิโรธสฺส, สสฺสตา น กุทาจนํ.

๑๕๔๒.

ชายนฺติ ปริหานาย, น ตุ ชายนฺติ วุทฺธิยา;

ชิยฺยมานาว ติฏฺนฺติ, ชิณฺณา ภงฺคปรายณา.

๑๕๔๓.

อหุตฺวาเยวุปฺปชฺชนฺติ, น กุโตจิปิ อาคตา;

หุตฺวา อนฺตรธายนฺติ, น ตุ กตฺถจิ สฺจิตา.

๑๕๔๔.

ตํ ตํ ปจฺจยสามคฺคิ-มตฺตลาภาย นิสฺสิตา;

นิโรธธมฺมา ชายนฺติ, ชาตา พฺยนฺติ ภวนฺติ เต.

๑๕๔๕.

ยถา นที ปพฺพเตยฺยา, ยถา ทีปสิขา ตถา;

สีฆสีฆํ ปวตฺตนฺตา, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จ.

๑๕๔๖.

ชาตา ชาตา นิรุชฺฌนฺติ, อฺเ อฺเ ตุ ชายเร;

อวีจิ อนุสมฺพนฺธา, น ชานนฺติ วิเสสโต.

๑๕๔๗.

อิติ นานปฺปกาเรน, วิปสฺสนฺโต วิจกฺขโณ;

อนิจฺจภาวนํ ธีโร, ปริปาเจติ สาธุกํ.

๑๕๔๘.

ทุกฺขา จ ทุกฺขวตฺถู จ, อภิณฺหปริปีฬิตา;

โรคา คณฺฑา จ สลฺลา จ, อฆโต จ อุปทฺทวา.

๑๕๔๙.

ภโยปสคฺคาฆมูลา,

สาสวาทีนวีติตา;

อเลณาสรณาตาณา,

วธกา มารกามิสา.

๑๕๕๐.

ชาติธมฺมา ชราพฺยาธิ-

โสโกปายาสภาคิโน;

ปริเทวสภาวา จ,

สํกฺเลสา ทุกฺขภาคิโน.

๑๕๕๑.

เชคุจฺฉา ปฏิกูลา จ, พีภจฺฉา จ วิรูปิโน;

อชฺา จปลา หีนา, ทุคฺคนฺธา พาลเสวิตา.

๑๕๕๒.

โสกนฺตริกตานิจฺจํ, ตณฺหาย กฑฺฒิตา ภุสํ;

กปณา ทุคฺคตา ทีนา, วิปนฺนา จ วิฆาติโน.

๑๕๕๓.

อตฺตลาภํ คเวสนฺติ, ตํตํปจฺจยนิสฺสิตา;

ทุกฺขาธิฏฺานมจฺจนฺตํ, ชาตา ปุน วิหฺเร.

๑๕๕๔.

อคฺคิกูเป นิมุคฺคาว, กฺเลสสนฺตาปภาคิโน;

โอวิทฺธา วิย สตฺตีหิ, สงฺขารา นิจฺจทุกฺขิตา.

๑๕๕๕.

ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยนฺตา จ ขเณ ขเณ;

ปสุกา วิย นิจฺจมฺมา, หฺนฺติ เสริกาตุรา.

๑๕๕๖.

ติลานิ ติลยนฺเตว, อุจฺฉุยนฺเตว อุจฺฉุโย;

อุทยพฺพยาวสฺสํ เต, ปีฬยนฺติ อภิณฺหโส.

๑๕๕๗.

มโนรมนวาการา, วิปลฺลาสปริกฺขตา;

อิริยาปถสฺฉนฺนา, โนปติฏฺนฺติ ทุกฺขโต.

๑๕๕๘.

สงฺขาเรสุ ปเนเตสุ, เวทนาสฺสาทโรธิโน;

สาว สนฺทุลสมฺพทฺธา, สมฺโมหปริวาริตา.

๑๕๕๙.

‘‘อทุํ ทุกฺขมิทํ ทุกฺข’’-มิติ สํสารจาริโน;

ทุกฺขเหตุมชานนฺตา, สมฺภมนฺติ อวิทฺทสุ.

๑๕๖๐.

สุขาการมปสฺสนฺตา, ทุกฺขภารนิปีฬิตา;

ปตฺเถนฺติ ทุกฺขเมวฺํ, พาลา พฺยสนภาคิโน.

๑๕๖๑.

จวนฺตา อุปปชฺชนฺตา, รุกฺขสาขํว มกฺกโฏ;

ทุกฺขเมกํ วิมุจฺจนฺติ, ตโต คณฺหนฺติ จาปรํ.

๑๕๖๒.

เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ, ตณฺหาสลฺลสมปฺปิตา;

ทิฏฺิปาสสมุเปตา, มานตฺถมฺภานุสายิโน.

๑๕๖๓.

ตมาการํ ปนิจฺเจวํ, วิปสฺสนฺโต วิสารโท;

ทุกฺขานุปสฺสนํ นาม, ปริปาเจติ ภาวนํ.

๑๕๖๔.

ธมฺมฏฺิตินิยามา หิ, ขนฺธายตนธาตุโย;

อนตฺตาสสฺสตนฺตา จ, อีหาโภควิวชฺชิตา.

๑๕๖๕.

ปโยชนมธิฏฺาย, น ตุ พฺยาปารยนฺติ จ;

ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา, ชเนตุํ วาถ ชายิตุํ.

๑๕๖๖.

ตถาปิ เหตุสามคฺคิ-สมฺภเว สมฺภวนฺติ เต;

ตพฺภาวภาวิภาเวน, อฺมฺปวตฺติตา.

๑๕๖๗.

อชายิตุํ น สกฺโกนฺติ, สติ ปจฺจยสมฺภเว;

ปจฺจยานมลาเภ ตุ, น ชายนฺติ กุทาจนํ.

๑๕๖๘.

น กิฺเจตฺถ อเปกฺขิตฺวา, สมคฺคา โหนฺติ ปจฺจยา;

น ชเนตุํ น สกฺโกนฺติ, สมคฺคา จ กุทาจนํ.

๑๕๖๙.

ยถาปจฺจยลาเภน, ปวตฺตนฺติ ยถา ตถา;

รกฺขิตา วา วิธาตา วา, นตฺถิ อสฺสามิกา ตถา.

๑๕๗๐.

‘‘อหํ มม’’นฺติ คณฺหนฺตา, ปริณาเมนฺติ อฺถา;

วิสฺสสนฺตา หรนฺเตเต, ปราภูตา ปลมฺภิโน.

๑๕๗๑.

ริตฺตา ตุจฺฉา จ สุฺา จ, วิวิตฺตา สารวชฺชิตา;

สลกฺขณปริจฺฉินฺนา, ธมฺมา นตฺเถตฺถ ปุคฺคโล.

๑๕๗๒.

ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยมานา จ สงฺขตา;

วิวสา ปริวตฺตนฺติ, วโส เตสํ น กตฺถจิ.

๑๕๗๓.

น เตสุ กสฺสจิสฺเสรํ, น เตสฺจตฺถิ กตฺถจิ;

น จตฺตนีติ สงฺขารา, อาธิปจฺจวิวชฺชิตา.

๑๕๗๔.

กทลีปตฺตวฏฺฏีว, อฺมฺปติฏฺิตา;

สหชาตคฺฆนีภูตา, โนปฏฺนฺติ อนตฺตโต.

๑๕๗๕.

อรูปนิสฺสิตํ รูปํ, อรูปํ รูปนิสฺสิตํ;

ชจฺจนฺธปีสปฺปีว, อฺมฺววตฺถิตํ.

๑๕๗๖.

ยนฺตสุตฺเตน ยนฺตํว, กายยนฺตํ ปวตฺตติ;

นามาวกฑฺฒิตํ ตตฺถ, นตฺถิ อตฺตา สยํวสี.

๑๕๗๗.

เจโตวิปฺผารนิปฺผนฺนา, วาโยธาตุสมุฏฺิตา;

อิริยาปถวิฺตฺติวิการา ปาลกา มตา.

๑๕๗๘.

โอวิทฺธเวทนาสลฺลวิการปริณามโต;

พาลานํ จิตฺตนิปฺผนฺนา, อตฺตาติ ปริกปฺปนา.

๑๕๗๙.

สุทฺธสงฺขารปุฺโชยํ, เนตฺถ สตฺโตปลพฺภติ;

ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม, ทุกฺขกฺขนฺโธว ชายติ.

๑๕๘๐.

เอวมาทิปฺปกาเรหิ, วิปสฺสนฺโต อนตฺตโต;

อนตฺตภาวนํ นาม, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.

๑๕๘๑.

ภาเวนฺโต ติวิธมฺเปตํ, นิชฺฌายติ ติลกฺขณํ;

นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ, สมารพฺภ ยถากฺกมํ.

๑๕๘๒.

อตฺตลาภนิมิตฺตฺจ, ตํตํปจฺจยนิสฺสิตา;

ตพฺภาวภาวิภาเวน, ลกฺขียนฺติ นิมิตฺตโต.

๑๕๘๓.

ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยมานา จ สงฺขตา;

ตํ ตํ ภาวมติกฺกมฺม, ปวตฺตนฺติ ขเณ ขเณ.

๑๕๘๔.

เหตุนิสฺสยนากาโร, นิมิตฺตนฺติ ตโต มโต;

ปวตฺตํ วตฺตนากาโร, ขณสนฺตติอทฺธโต.

๑๕๘๕.

อปุพฺพาภินวุปฺปตฺติ, อุปฺปาโทติ ปกาสิโต;

ปุพฺพาปริยสนฺธานํ, ปฏิสนฺธีติ ภาสิตา.

๑๕๘๖.

อายูหนฺตีติ วุจฺจนฺติ, ตทตฺถํ ปน วาวฏา;

อิจฺจาทิปริยาเยหิ, พหฺวาการาปิ สงฺขตา.

๑๕๘๗.

นิมิตฺเต จ ปวตฺเต จ, วตฺถุโต ยนฺติ สงฺคหํ;

ตํ ทฺวยาการมารพฺภ, ปติฏฺาติ ติลกฺขณํ.

๑๕๘๘.

ปจฺจยาธีนธมฺมานํ, อุปฺปาทวยลกฺขิตา;

อนิจฺจตานิมิตฺตฏฺา, ปวตฺเตสุ น ปากฏา.

๑๕๘๙.

ปุพฺพาปรวิจิตฺตานมสมตฺถานมตฺตนิ;

สนฺนิสฺสเยน นิปฺผนฺโน, ภาวทุพฺพลฺยสาธโก.

๑๕๙๐.

เหตุสงฺขาตภาโว หิ, สงฺขารานมนิจฺจตา;

ปวตฺตมานา ทสฺเสติ, ตํ สภาวํ ปนตฺตโน.

๑๕๙๑.

นิจฺจา ธุวา เจ สงฺขารา, กสฺมา เปกฺขนฺติ ปจฺจเย;

อหุตฺวา ยทิ นิสฺสาย, ชาตา กา ตตฺถ นิจฺจตา;

๑๕๙๒.

อตฺตลาภํ ลภิตฺวาน, เหตุสามคฺคิลาภโต;

ยาเปสฺสนฺติ ตมฺตฺร, กถํ นามตฺตทุพฺพลา.

๑๕๙๓.

ปจฺจเย อนเปกฺขิตฺวา, ยทิ นตฺถิ สมตฺถตา;

อตฺตลาภูปลาภาย, กึ สมตฺถานุปาลเน;

๑๕๙๔.

ชนกา ปจฺจยานฺหิ, ตทายูหนโต ปรํ;

ปริหาริตุมารทฺธา, ชิยา ขิตฺตสโร ยถา.

๑๕๙๕.

อจฺจีว วฏฺฏินิกฺขนฺตา, เมฆมุตฺตาว วิชฺชุตา;

ปจฺจยุทฺธฏวิสฺสฏฺา, ธมฺมา ภงฺคปรายณา.

๑๕๙๖.

ตสฺมา นิมิตฺตมาการํ, ปสฺสนฺโต ส วิปสฺสโก;

‘‘วินสฺสนฺติ อวสฺส’’นฺติ, สทฺทหนฺโต วิมุจฺจติ.

๑๕๙๗.

อนิจฺจโต ตถา เหวํ, วิปสฺสนฺตสฺส โยคิโน;

สทฺธาวิโมกฺข พาหุลฺยํ, ภวตีติ ปกาสิตํ.

๑๕๙๘.

อิติ สงฺขารธมฺเมสุ, นิมิตฺตาการนิจฺฉิตํ;

อนิจฺจลกฺขณํ ธีโร, นิชฺฌายติ นิยามโต.

๑๕๙๙.

พาธกตฺตภยาการา, ปวตฺเต ทุกฺขิตา วิย;

ปวตฺตมานา ปีเฬนฺติ, สงฺขารา จ ภยาวหา.

๑๖๐๐.

อุปฺปาทาภินวาการํ, อติกฺกมฺม ตโต ปรํ;

ชราชจฺจริตา หุตฺวา, ภฺชมานา กถํ สุขา.

๑๖๐๑.

ตสฺมา ปวตฺตมาการํ, นิชฺฌายนฺโต นิรนฺตรํ;

สงฺขาเร ทุกฺขโต ทิสฺวา, หิตฺวาน ปณิธึ ตหึ.

๑๖๐๒.

ตทายูหนนิสฺสงฺโค, ปสฺสทฺธทรโถ สุขี;

สมาธิพหุโล โยคี, วูปสนฺโตติ วุจฺจติ.

๑๖๐๓.

พฺยาปารวสิตาการํ, สงฺขารานํ วิปสฺสโต;

นิมิตฺเต จ ปวตฺเต จ, อุปฏฺาติ อนตฺตโต.

๑๖๐๔.

อนตฺตาธีนนิปฺผนฺนา, วสาตีตปฺปวตฺติโน;

ภาวทุพฺพลฺยนิสฺสารา, กถมตฺตา ภวิสฺสเร.

๑๖๐๕.

ตเมวํ ปฏิวิชฺฌนฺโต, มฺตานตฺตลกฺขณํ;

วิปสฺสนารสสฺสาที, สํเวคพหุโล ภเว.

๑๖๐๖.

อิจฺจาหจฺจ ปวตฺตานํ, ลกฺขณานํ สภาวโต;

ววตฺถิโต ตตฺถ ตตฺถ, ตํตํลกฺขณนิจฺฉโย.

๑๖๐๗.

ตถาปิปากฏฏฺาเน, เหตุภูเต จ โยนิโส;

ววตฺถเปติ สงฺขาย, ลกฺขณานิ วิจกฺขโณ.

๑๖๐๘.

อุปฺปาทวยภาเวน, ทิสฺสมานา หิ สงฺขตา;

ปุพฺพาปรวิเวเกน, ทสฺเสนฺติ ตทนิจฺจตํ.

๑๖๐๙.

ตถา จ วิปริณามํ, วิปสฺสนฺโต วิสารโท;

นิมิตฺตผลนิปฺผนฺนํ, ตมตฺถมธิมุจฺจติ.

๑๖๑๐.

ทุกฺขปฺปวตฺติเหตุตฺตา, นิมิตฺตมปิ ปณฺฑิโต;

ภยาวหนิยาเมน, พาธกนฺเตว ปสฺสติ.

๑๖๑๑.

ตถา หิ ปจฺจยารพฺภ, สงฺขารา นิสฺสยนฺติ เจ;

ตโตวสฺสํ ภวิสฺสนฺติ, มหพฺภยสโมหิตา.

๑๖๑๒.

นิโรธธมฺมา ชายนฺติ, สลฺลวิทฺธาว ทุกฺขิตา;

ชราตุรา วิปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตาว วิฆาติโน.

๑๖๑๓.

เตเนวานิจฺจโต ทิฏฺา, ทุกฺขภาเวน ขายเร;

สงฺขตตฺตา สภาโว หิ, ทุกฺขาย ปริวตฺตติ.

๑๖๑๔.

อนิจฺจา ปุน สงฺขารา, ทุกฺขาติ จ ววตฺถิตา;

อนตฺตตฺตนิยาเมน, นิทสฺเสนฺติ สลกฺขณํ.

๑๖๑๕.

กถํ อตฺตปราธีนา, ปจฺจยุปฺปนฺนภงฺคุรา;

วิปตฺตินิยตา วาถ, พาธมานา ภยาวหา.

๑๖๑๖.

อาหจฺจาการเภเทน, ติวิธา หิ วิปสฺสนา;

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, อยเมตฺถ วินิจฺฉโย.

๑๖๑๗.

ติธาภูตา ปนิจฺเจตา, ปหานาการเภทิตา;

มหาวิปสฺสนา นาม, อฏฺารสวิธา กถํ.

๑๖๑๘.

เหตุสามคฺคินิปฺผนฺนมนิจฺจนฺติ ติลกฺขณํ;

อนิจฺจตํ วิปสฺสนฺโต, นิจฺจสฺํ วิมุฺจติ.

๑๖๑๙.

อนิจฺจตายาธิฏฺานนิมิตฺตํ ปน ปสฺสโต;

อนิมิตฺเต วิมุจฺจนฺตี, อนิมิตฺตานุปสฺสนา.

๑๖๒๐.

นิรุชฺฌมานธมฺมานํ, พฺยนฺติภาวํ วิปสฺสโต;

สมุทยํ ปชหนฺตี, นิโรธาอนุปสฺสนา.

๑๖๒๑.

สิถิลา ชาตุ นิสฺสารา, ทุพฺพลา ลหุฆาติโน;

ขยธมฺมาติ สงฺขาย, ฆนสฺํ วิมุฺจติ.

๑๖๒๒.

อตฺตลาภมติกฺกมฺม, วยนฺตีติ วิจินฺตยํ;

ชหตายูหนํ ตตฺถ, ปุตฺเต สูติปชา วิย.

๑๖๒๓.

อนวตฺติตภาวานํ, อฺถตฺตํ วิปสฺสโต;

วิการปริณาเมสุ, ธุวสฺา วิรชฺชติ.

๑๖๒๔.

อาลมฺพฺจ ตทาลมฺพ-าณภงฺคฺจ ภาวยํ;

สาราทานาภินิเวสํ, อธิปฺาย มุจฺจติ.

๑๖๒๕.

อิจฺจานิจฺจานิมิตฺตา จ, นิโรธา จ ขยา วยา;

วิปรีณามาธิสฺา, ธมฺมานุปสฺสนาติ จ.

๑๖๒๖.

สตฺตานุปสฺสนาเภทมนิจฺจาการทสฺสนํ;

นิจฺจสฺาทิภงฺคาย, ปริทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.

๑๖๒๗.

ตํ ตมาการมารพฺภ, ตถา พาหุลฺยวุตฺติโต;

ตํลกฺขณานุคตา จ, เภทา ตสฺเสว สตฺตธา.

๑๖๒๘.

สุขสฺํ นิสฺสชฺชนฺตี, วุตฺตา ทุกฺขานุปสฺสนา;

นิพฺพินฺนา นิพฺพิทาาณํ, วิราคา ราควชฺชิตา.

๑๖๒๙.

ชาตาปฺปณิหิตา นาม, มุฺจนฺตี ปณิธึ ตถา;

นิราลยาภินิเวสา, อาทีนวานุปสฺสนา.

๑๖๓๐.

ปฺจานุปสฺสนาเภทํ, ตทิทํ ทุกฺขทสฺสนํ;

สุขสฺาทิภงฺคาย, ปวตฺตนฺติ ปกาสิตํ.

๑๖๓๑.

อนตฺตโต วิปสฺสนฺโต, อตฺตสฺา วิมุจฺจติ;

ชหตตฺตาภินิเวสํ, ฌายนฺโต ปุน สุฺโต.

๑๖๓๒.

ทฺวยานุปสฺสนาเภทมนตฺตาการทสฺสนํ;

อตฺตสฺาภินิเวสํ, วิโมกฺขาย วิภาวิตุํ.

๑๖๓๓.

ปฏินิสฺสคฺคโต ทิสฺวา, สงฺขาเรสุ ติลกฺขณํ;

ชหนฺโต สงฺขตาทานํ, ปกฺขนฺทติ อสงฺขเต.

๑๖๓๔.

ยถาภูเตน าเณน, วิปสฺสนฺโต วิมุจฺจติ;

สมฺโมหาภินิเวสมฺหา, อวิปลฺลตฺถทสฺสโน.

๑๖๓๕.

โมหตาโภควิมุตฺตา, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา;

ชหนฺตปฺปฏิสงฺขํ ตุ, ปฏิสงฺขาย ลกฺขณํ.

๑๖๓๖.

ทิฏฺิสงฺขาตโทสตฺตา, วิภาเวนฺโต วิวฏฺฏโต;

สํโยคาภินิเวสมฺหา, ปฏิลีโน วิมุจฺจติ.

๑๖๓๗.

มุจฺจีตุกมฺยตาาณํ, ปฏินิสฺสคฺคสมฺมตํ;

ยถา ภูตํ ตถา าณํ, ปจฺจยาการนิสฺสิตํ.

๑๖๓๘.

สงฺขารุเปกฺขาาณํ ตุ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา;

วุฏฺานคามินี นาม, วิวฏฺฏนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๖๓๙.

จตสฺโสปิ ปนิจฺเจตา, อาทานาทิปฺปภฺชิตา;

ลกฺขณตฺตยมาหจฺจ, ปวตฺตนฺติ ยถา ตถา.

๑๖๔๐.

นิมิตฺตมารพฺภ ตถา ปวตฺตํ,

ติลกฺขณํ ฌายติ ยาย โยคี;

ตมิตฺถมฏฺารสเภทภินฺนํ,

วิปสฺสนาภาวนมาหุ ธีรา.

๑๖๔๑.

วิปสฺสนานยมิมมุตฺตมํ สุภํ,

นิทสฺสิตํ ชินวจนานุสารโต;

วิภาวยํ มนสิ หิตาวหํ ปรํ,

นิรามยํ ปทมนุปาปุณิสฺสติ.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท วิปสฺสนาวิภาโค นาม

เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

ทสาวตฺถาวิภาโค

๑๖๔๒.

อิจฺจฏฺารสธา ภินฺนา, ปฏิปกฺขปฺปหานโต;

ลกฺขณาการเภเทน, ติวิธาปิ จ ภาวนา.

๑๖๔๓.

กลาปโต สมฺมสนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

ภงฺเค าณํ ภเย าณํ, าณมาทีนเวปิ จ.

๑๖๔๔.

ตเถว นิพฺพิทาาณํ, าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา;

ปฏิสงฺขา จ สงฺขารุ-เปกฺขาาณานุโลมกํ.

๑๖๔๕.

อิจฺจาวตฺถาปเภเทน, ทสธาปิ วิภาวิตา;

สภาคตฺถวิเสเสน, ติธา สงฺคหิตา ปุน.

๑๖๔๖.

ยถาภูตํ นาม าณตฺตยํ สมฺมสนาทิกํ;

ภยาทิาณํ ติวิธํ, นิพฺพิทาติ ปวุจฺจติ.

๑๖๔๗.

ตถา มุจฺจิตุกามาทิ, วิราโคว จตุพฺพิธํ;

ลกฺขณตฺตยนิชฺฌานวเสน ปุน วุฏฺิตา.

๑๖๔๘.

สุฺตฺจานิมิตฺตฺจ, ตถาปฺปณิหิตนฺติ จ;

สาเธติ มคฺคสงฺขาตํ, วิโมกฺขตฺตยมุตฺตมํ.

๑๖๔๙.

อิติ ภาเวตุกามสฺส, วิภาเวติ ยถากฺกมํ;

ทสาวตฺถาวิภาเคน, สมาทาย ยถา กถํ.

๑๖๕๐.

วิสุทฺโธ ปมํ ตาว, สาธุ สีลวิสุทฺธิยา;

อุปจารปฺปนายฺจ, ตฺวา จิตฺตวิสุทฺธิยํ.

๑๖๕๑.

สปฺปจฺจยํ ปริคฺคยฺห, นามรูปํ สภาวโต;

ทิฏฺิกงฺขาวิตรณํ, ปตฺวา สุทฺธึ ตโต ปรํ.

๑๖๕๒.

อตีตานาคเต ขนฺเธ, ปจฺจุปฺปนฺเน จ สาสเว;

กลาปโต สมฺมสิตฺวา, สมฺมเสยฺย ติลกฺขณํ.

๑๖๕๓.

อาทานนิกฺเขปนโต,

วโยวุทฺธตฺถคามิโต;

อาหารโตปิ อุตุโต,

กมฺมโต จาปิ จิตฺตโต.

๑๖๕๔.

ธมฺมตารูปโต จาปิ, รูปสตฺตกโต นเย;

กลาปโต ยมกโต, ขณิกา ปฏิปาฏิโต.

๑๖๕๕.

ทิฏฺิมุคฺฆาฏยนฺโต จ, มานมุคฺฆาฏยํ ตถา;

นิกนฺติปริยาทาโน, นามสตฺตกโต นเย.

๑๖๕๖.

นิจฺจา เจ น นิรุชฺเฌยฺยุํ, น พาเธยฺยุํ สุขา ยทิ;

วเส วตฺเตยฺยุมตฺตา เจ, ตทภาวา น ตาทิสา.

๑๖๕๗.

สมฺภวนฺติ หิ สงฺขารา, สติ ปจฺจยสมฺภเว;

ตโต ปจฺจยนิปฺผนฺนา, อวสฺสํ เภทคามิโน.

๑๖๕๘.

ตทนิจฺจา ขยฏฺเน, ทุกฺขา นาม ภยฏฺโต;

อนตฺตาสารกฏฺเน, สงฺขาราติ วิภาวยํ.

๑๖๕๙.

กาเลน สมฺมเส รูปํ, นามํ กาเลน สมฺมเส;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, สมาสพฺยาสโต ตโต.

๑๖๖๐.

ยโถปฏฺิตเภเทน, สมฺมสนฺโต สมูหโต;

กลาปโต สมฺมสนมิติ ภาเวติ ปณฺฑิโต.

๑๖๖๑.

ตสฺเสวํ สมฺมสนฺตสฺส, กมฺมฺํ โหติ มานสํ;

สูปฏฺนฺติ จ สงฺขารา, โวทายติ จ ภาวนา.

๑๖๖๒.

ตโต ปรํ วิปสฺสนฺโต, ปริคฺคณฺหาติ ปณฺฑิโต;

ปจฺจุปฺปนฺนสภาวานํ, ขนฺธานมุทยพฺพยํ.

๑๖๖๓.

ตณฺหาสมฺโมหกมฺเมหิ,

ขนฺธปฺจกสภาโว;

รูปมาหารโต โหติ,

ผสฺสโต เวทนาทโย.

๑๖๖๔.

วิฺาณํ นามรูปมฺหา, สมฺโภตีติ จ ปสฺสโต;

ตสฺส ปจฺจยโต โหติ, ขนฺเธสุทยทสฺสนํ.

๑๖๖๕.

ตณฺหาทีนํ นิโรธา จ,

นิโรโธ โหติ ปสฺสโต;

ตถา วีสติธา โหติ,

ตตฺเถว วยทสฺสนํ.

๑๖๖๖.

นิพฺพตฺติวิปริณามลกฺขณํ ปน ปสฺสโต;

ขณโต ทสธา เนสมุทยพฺพยทสฺสนํ.

๑๖๖๗.

อิตฺถํ ปฺาสธา เภโท,

ขนฺธานมุทยพฺพโย;

อายตนาทิเภโทปิ,

โยเชตพฺโพ ยถารหํ.

๑๖๖๘.

ตเทวมนุปสฺสนฺโต, ขนฺธายตนธาตุโย;

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, ภาเวติ พหุธา พุโธ.

๑๖๖๙.

ภาวนาปสุตสฺเสวํ, ปสฺสโต โพธิปกฺขิยา;

ปาตุภูตา ปวตฺตนฺติ, วิเสเสน วิสารทา.

๑๖๗๐.

สลกฺขณปริจฺฉินฺเน, ติลกฺขณววตฺถิเต;

ฉนฺโท สาสวสงฺขาเร, สารทํ ปริเยสติ.

๑๖๗๑.

ตตฺถ ปุพฺพงฺคมํ หุตฺวา, สํปกฺขนฺทติ มานสํ;

สงฺกปฺโปภินิโรเปติ, อาหรนฺโต ปุนปฺปุนํ.

๑๖๗๒.

ยถาวตฺถุสภาเวน, ตโต สทฺธาธิมุจฺจติ;

สติ สูปฏฺิตา โหติ, ปริคฺคยฺห สภาวโต.

๑๖๗๓.

ปฺา สมฺปฏิวิชฺฌนฺตี, สมาหจฺจ วิปสฺสติ;

ปคฺคเหตฺวาน วายาโม, ปฏิปาเทติ ภาวนํ.

๑๖๗๔.

ตโต ปีติมโน โหติ, นิปฺผาทิตมโนรโถ;

ปาโมชฺชพหุโล หุตฺวา, ปสฺสทฺธทรโถ ปน.

๑๖๗๕.

วิกฺเขปุทฺธจฺจนิตฺติณฺโณ, สมาธิยติ นิจฺจโล;

อุเปกฺขา ภาวนาวีถึ, อธิฏฺาติ ตโต ปรํ.

๑๖๗๖.

อารุฬฺหโยคฺคาจริโย, อาชานียรโถ วิย;

วาตาภาเว ปทีโปว, ปสนฺเนกมุขฏฺิตา.

๑๖๗๗.

สุขุมา นิปุณาการา, ขุรธาราคตา วิย;

คณฺหนฺตี ภาวนาคพฺภํ, ปวฑฺฒติ วิปสฺสนา.

๑๖๗๘.

สมฺปตฺตปฏิเวธสฺส,

ตสฺเสวํ ตํ วิปสฺสโต;

ชายเตโก อุปกฺเลโส,

ทโสปกฺเลสวตฺถุกา.

๑๖๗๙.

โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, อธิโมกฺโข จ ปคฺคโห;

สุขํ าณมุปฏฺานมุเปกฺขา จ นิกนฺติ จ.

๑๖๘๐.

ชาเตสฺเวเตสุ ยํ กิฺจิ, อุฬารํ ชาตวิมฺหโย;

ทิสฺวา วิปสฺสนามคฺคา, โวกฺกมิตฺวา ตโต ปรํ.

๑๖๘๑.

ตมหํการวิกฺขิตฺโต, อสฺสาเทนฺโต มมายติ;

โหตาธิมานิโก วาถ, มฺนฺโต ตมนุตฺตรํ.

๑๖๘๒.

สิยา เจวมุปกฺลิฏฺา, ปติตา วาถ ภาวนา;

ตตฺเถวํ ปฏิสงฺขาย, ปฏิวิชฺฌติ ปณฺฑิโต.

๑๖๘๓.

น ตณฺหาทิฏฺิมาเนหิ, ปริโยคาหเหตุโต;

ลกฺขณาลมฺพณตฺตา จ, โลกิยายํ วิปสฺสนา.

๑๖๘๔.

ทิฏฺิมานนิกนฺตี จ, กุมฺมคฺคา ปริปนฺถกา;

มคฺโค วิสุทฺธิยา นาม, วิสุทฺธา จ วิปสฺสนา.

๑๖๘๕.

สารถีว รถํ ภนฺตมิติ สงฺขาย สาธุกํ;

ปวิฏฺมคฺคํ วิกฺขิตฺตํ, สมฺปาเทติ ยถา ปุเร.

๑๖๘๖.

อิตฺถํ มคฺเค อมคฺเค จ, ยาถาวปฏิเวธกํ;

มคฺคามคฺควิสุทฺธีติ, าณทสฺสนมีริตํ.

๑๖๘๗.

เจโตปวตฺตนาการมิติ สลฺลกฺขยํ พุโธ;

สาธุกํ ปฏิวิชฺฌนฺโต, สุขุมํ นิปุณํ ตโต.

๑๖๘๘.

ปริปนฺเถ วิโมเจตฺวา, โพเธตฺวา โพธิปกฺขิเย;

ภาวนํ ปฏิปาเทนฺโต, ปุนเทโวทยพฺพยํ.

๑๖๘๙.

สมธิฏฺาย เมธาวี, วิปสฺสติ ติลกฺขณํ;

อุทยพฺพยาณนฺติ, ตมีเรนฺติ ตโต ปรํ.

๑๖๙๐.

สงฺขารานํ วิภูตตฺตา, สาการานํ วิเสสโต;

ติลกฺขณานํ ทิฏฺตฺตา, สงฺขาเรสุ สภาวโต.

๑๖๙๑.

ปริปนฺถา วิมุตฺตสฺส, มคฺคามคฺควิสุทฺธิยา;

ยถาวีถิปฺปวตฺตสฺส, ปฏิปตฺติวิสุทฺธิยา.

๑๖๙๒.

อินฺทฺริยานํ สุติกฺขตฺตา, ปริปกฺกา วิปสฺสนา;

อุทยมฺหา วิมุจฺจิตฺวา, ภงฺเค าติ ยถา กถํ.

๑๖๙๓.

อุปฺปาโท ปจฺจยายตฺโต, ธมฺมานมิติ นิจฺฉิเต;

นิโรธานุคตา ชาติ, สิทฺธาวสฺสํ นิยามโต.

๑๖๙๔.

ตโตทยาว ปฏฺาย, อตฺถาย สูริโย วิย;

วินาสาย ปวตฺตนฺตา, วยนฺเตวาติ เปกฺขติ.

๑๖๙๕.

อุทยาโภคโมหาย, วยนฺติจฺเจว สพฺพถา;

เภทสฺสภาวมารพฺภ, ธมฺเมสุ สติ ติฏฺติ.

๑๖๙๖.

อตีตา จ นิรุทฺธาว, นิรุชฺฌิสฺสนฺตินาคตา;

นิรุชฺฌนฺเตว วตฺตนฺตา, อิจฺเจวมนุปสฺสโต.

๑๖๙๗.

นิชฺฌโรว คิรคฺคมฺหิ, วาริโวณตโปกฺขเร;

ปทีโป วิย ฌายนฺโต, อารคฺเคริว สาสโป.

๑๖๙๘.

อาตเป วิย อุสฺสาโว, ปริสฺสาเว ชลํ วิย;

มทฺทิตํ เผณปิณฺฑํว, โลณปิณฺฑมิโวทเก.

๑๖๙๙.

อุทเก ทณฺฑราชีว, วิชฺชุตาว วลาหเก;

ชลํ ตตฺตกปาเลว, สลิเล วิย พุพฺพุฬํ.

๑๗๐๐.

วาตพฺภาหตตูลํว, ตีรํ ปตฺตาว วีจิโย;

ผลํ พนฺธนมุตฺตํว, ติณานีว หุตาวเห.

๑๗๐๑.

ชายนฺตาปิ จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยนฺตา จ นิรนฺตรํ;

นิโรธายาภิธาวนฺตา, ภงฺคาภิมุขปาติโน.

๑๗๐๒.

วิคจฺฉนฺตาว ทิสฺสนฺติ, ขียนฺตนฺตรธายิโน;

วิทฺธํสยนฺตา สงฺขารา, ปตนฺตา จ วินาสิโน.

๑๗๐๓.

ภงฺคาณํ ตมกฺขาตํ, เยน าเณน ปสฺสโต;

อนิจฺจนฺตานุธาวนฺติ, ติวิธาปิ วิปสฺสนา.

๑๗๐๔.

อุทยพฺพยภงฺเคสุ, ปากฏา หิ อนิจฺจตา;

ภยาทีนวนิพฺเพเท, ทุกฺขตานตฺตตา ตโต.

๑๗๐๕.

อิตฺถํ ภงฺคมธิฏฺาย, ปสฺสนฺตสฺส ติลกฺขณํ;

สงฺขารา สภยา หุตฺวา, สมุปฏฺนฺติ โยคิโน.

๑๗๐๖.

วาฬมิคานุพทฺธาว, นิมฺมุชฺชนฺตา วิยณฺณเว;

อมนุสฺสคหิตาว, ปริกฺขิตฺตาว เวริหิ.

๑๗๐๗.

กณฺหสปฺปสมาลีฬฺหา, จณฺฑหตฺถิสมุฏฺิตา;

ปปาตาวาฏปกฺขนฺตา, ปตนฺตาว หุตาวเห.

๑๗๐๘.

วชฺฌปฺปตฺตา มหาโจรา, ฉิชฺชนฺตา วิย สีสโต;

สูลมาโรปิยนฺตาว, ปพฺพเตโนตฺถฏา วิย.

๑๗๐๙.

ชาติสงฺกฏปกฺขนฺตา, ชราพฺยาธินิปีฬิตา;

มรณาสนิสมฺมทฺทา, มหาพฺยสนภาคิโน.

๑๗๑๐.

มจฺจุนพฺภาหตา นิจฺจํ, ทุกฺขภารสโมตฺถฏา;

โสโกปายาสนิสฺสนฺทา, ปริเทวปรายณา.

๑๗๑๑.

ตณฺหาทิฏฺิมมตฺเตน, สตฺตา เอตฺถาธิมุจฺฉิตา;

พทฺธา ภเยน พทฺธาว, มุตฺตาว ภยมุตฺตกา.

๑๗๑๒.

อิติ สงฺขารธมฺเมสุ, ภยุปฺปตฺติมุทิกฺขโต;

ภยาณนฺติ ภาสนฺติ, ภยมุตฺตา มเหสโย.

๑๗๑๓.

สภยา ปุน สงฺขารา, สนฺทิสฺสนฺติ สมนฺตโต;

อหิตาวหิตานิจฺจมาทีนวํ นิรนฺตรํ.

๑๗๑๔.

คูถกูปํว กุถิตํ, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก;

สรกฺขสํว สลิลํ, สวิสํ วิย โภชนํ.

๑๗๑๕.

วนํ วาฬมิคากิณฺณํ, มคฺโค โจรมหพฺภโย;

ภิชฺชมานา มหานาวา, ผลนฺตา อสนี ยถา.

๑๗๑๖.

อาวุธากุลสนฺนทฺธา, ยุทฺธภูมิปติฏฺิตา;

สงฺคตาว มหาเสนา, โฆรานตฺถนิยามิตา.

๑๗๑๗.

รถํ จกฺกสมารุฬฺหํ, วุยฺหนฺตํ วฬวามุขํ;

กปฺปุฏฺานมหารมฺภํ, กปฺโป ปตฺตนฺตโร ยถา.

๑๗๑๘.

ตถา โลกา ตโยเปเต,

มโหปทฺทวสงฺกุลา;

ฑยฺหนฺเตกาทสคฺคีหิ,

ปริปฺผนฺทปรายณา.

๑๗๑๙.

มหารฺมิวาทิตฺตํ, ภวโยนิคติฏฺิติ-

สตฺตาวาสา สมีภูตา, ชลิตงฺคารกาสุกา.

๑๗๒๐.

อาสีวิสา มหาภูตา, วธกา ขนฺธปฺจกา;

จกฺขาทโย สุฺา คามา, โคจรา คามฆาตกา.

๑๗๒๑.

อิจฺจานยสมากิณฺณํ, ภวสาครมณฺฑลํ;

เลณํ ตาณํ ปติฏฺา วา, สรณํ วา น วิชฺชติ.

๑๗๒๒.

เอตฺถาภิโรธิโน พาลา, วงฺกฆสฺตาว มีนกา;

มหาสกฏุปพฺพุฬฺหา, มหพฺภยปติฏฺิตา.

๑๗๒๓.

ชายมานาว ชิยฺยนฺตา, นานาพฺยสนปีฬิตา;

วิปตฺตาวฏฺฏปติตา, มรณาพทฺธนิจฺฉยา.

๑๗๒๔.

โมหนฺธการปิหิตา, จตุโรฆสโมตฺถฏา;

วิตุนฺนา ทุกฺขสลฺเลน, วิหฺนฺติ วิฆาติโน.

๑๗๒๕.

อิตฺถฺจ วิสปุปฺผํว, นานานตฺถผลาวหํ;

ทุกฺขานุพนฺธสมฺพาธํ, อาพาธํว สมุฏฺิตํ.

๑๗๒๖.

อาสีวิสํว กุปิตํ, โฆรํ ภยนิพนฺธนํ;

อสิสูนํว สารมฺภํ, ทุกฺขายูหนกํ ปทํ.

๑๗๒๗.

สวิทาหปริปฺผนฺทปกฺกพนฺธมิโวทกํ;

อุปฺปาทฺจ ปวตฺตฺจ, นิมิตฺตายูหนํ ตถา.

๑๗๒๘.

ปฏิสนฺธิฺจ ปสฺสนฺตํ, าณมาทีนวํ มตํ;

เตภูมเกสุ เตนายมวุทฺธึ ปฏิวิชฺฌติ.

๑๗๒๙.

ภยเภรวปกฺขนฺเต, พหฺวาทีนวปจฺจเย;

สงฺขาเร สมเวกฺขนฺโต, นิพฺพินฺทติ นิราลโย.

๑๗๓๐.

วิสํ ชีวิตุกาโมว, เวริเก วิย ภีรุโก;

สุปณฺณํ นาคราชาว, โจรํ วิย มหทฺธโน.

๑๗๓๑.

ทุกฺขานุสยสมฺพาเธ, พาธมาเน วิภาวยํ;

สํเวเชติ นิรานนฺเท, ปริปนฺถภยากุเล.

๑๗๓๒.

สุทฺโธ มุตฺตกรีสํว, สุหิโต วมิตํ วิย;

สุวิลิตฺโตว ทุคฺคนฺธํ, สุนฺหาโต องฺคณํ วิย.

๑๗๓๓.

ราคโทสปริกฺลิฏฺเ, จตุราสวปูติเก;

หีนโลกามิสาสาเร, สํกฺเลสวิสทูสิเต.

๑๗๓๔.

สงฺขาเรปิ ชิคุจฺฉนฺโต, นาภินนฺทติ ปณฺฑิโต;

ตสฺเสตํ นนฺทินิสฺสฏฺํ, นิพฺพิทาาณมพฺรวุํ.

๑๗๓๕.

สภยาทีนเว ทิสฺวา, สงฺขาเร ปุน ปณฺฑิโต;

นิพฺพินฺทนฺโต ตโต เตหิ, ปริมุจฺจิตุมิจฺฉติ.

๑๗๓๖.

มีนาว กุมีเน พทฺธา, ปฺชเร วิย ปกฺขิโน;

โจโร จารกพทฺโธว, เปฬายนฺโตว ปนฺนโค.

๑๗๓๗.

ปงฺเก สนฺโน มหานาโค, จนฺโท ราหุมุขํ คโต;

มิโค ยถา ปาสคโต, ตถา สํสารจารเก.

๑๗๓๘.

อวิชฺชาปริโยนทฺเธ, ขนฺธปฺจกสนฺถเร;

ทิฏฺิชาลปฏิจฺฉนฺเน, วิปลฺลาสปริกฺขิเต.

๑๗๓๙.

ปฺจนีวรณาพทฺเธ, มานตฺถมฺภสมุสฺสเย;

อิจฺฉาปปาตคมฺภีเร, วิปตฺติวินิปาตเน.

๑๗๔๐.

ชราพฺยาธิสมุปฺปาเท, ธูมเกตุปปตฺติเก;

โกธูปนาหทหเน, โสโกปายาสธูปิเต.

๑๗๔๑.

มทปฺปมาทาวโรเธ, ภวตณฺหาวกฑฺฒเน;

วิปฺปโยคสมุตฺตาเส, นิจฺจาปายภยากุเล.

๑๗๔๒.

ฉาลมฺพาภิหเต นิจฺจํ, ผสฺสทฺวาราธิกุฏฺฏเน;

สฺเจตนาการณิเก, เวทนากมฺมการเณ.

๑๗๔๓.

อนตฺถาลาปนิคฺโฆเส, กฺเลสรกฺขสลาลิเต;

มรณารมฺภนิฏฺาเน, พทฺโธ มุตฺตึ คเวสติ.

๑๗๔๔.

อคฺคึ วิย จ สมฺผุฏฺ-มสุจึ คหิตํ วิย;

เปตํ ขาทิตุกามํว, วิกฺกนฺเตนฺตมิวาวุธํ.

๑๗๔๕.

มหาพฺยสนุปสฺสฏฺเ, สงฺขาเร โมตฺตุมิจฺฉโต;

มุจฺจิตุกมฺยตาาณมุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๗๔๖.

ทุชฺชเห ปลิพชฺฌนฺเต, คนฺถานุสยสงฺคเม;

ตณฺหุปาทานคหเณ, นนฺทิราคานุพนฺธเน.

๑๗๔๗.

ทิฏฺิมานมทตฺถทฺเธ, โลภปาสนิรนฺตเร;

สํโยชนมหาทุคฺเค, จิรกาลปฺปปฺจิเต.

๑๗๔๘.

สงฺขาเร มุฺจตจฺจนฺตํ, อาวิชฺฌิตฺวาว ปนฺนคํ;

ลกฺขณานุปนิชฺฌาย, สุขุมํ ปน โยนิโส.

๑๗๔๙.

มชฺฌตฺตคหโณ ตสฺมา, นิรเปกฺขวิมุตฺติยา;

วคฺคุลีวาผลํ รุกฺขํ, วีมํสติ วิเสสโต.

๑๗๕๐.

วิหตํ วิย กปฺปาสํ, วิหนนฺโต ปุนปฺปุนํ;

คนฺธํ วิย จ ปิเสนฺโต, ปิสิตํเยว สาธุกํ.

๑๗๕๑.

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, สติมา สุสมาหิโต;

อาหจฺจ ปฏิวิชฺฌนฺโต, ลกฺขณานิ วิปสฺสติ.

๑๗๕๒.

วิปสฺสนฺตสฺส ตสฺเสวํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา-

าณมิจฺจาหุ นิปุณํ, วิจินนฺตํ วิสารทา.

๑๗๕๓.

อิติ สมฺมา วิปสฺสนฺโต, สจฺฉิกตฺวา ติลกฺขณํ;

ยถาภูตสภาเวน, ตตฺเถวมนุปสฺสติ.

๑๗๕๔.

อนิจฺจา วต สงฺขารา, นิจฺจาติ คหิตา ปุเร;

ทุกฺขาว สุขโต ทิฏฺา, อนตฺตาว ปนตฺตโต.

๑๗๕๕.

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตา จ, สงฺขตา ปุน สพฺพถา;

อลพฺภเนยฺยธมฺมา จ, ตเถวากามการิยา.

๑๗๕๖.

ธาตุมตฺตา ปราธีนา, อตฺตาเธยฺยวิวชฺชิตา;

มจฺจุเธยฺยวสานีตา, อุปธิหตโคจรา.

๑๗๕๗.

อหํ มมนฺติ โวหาโร, ปโร วาถ ปรสฺส วา;

อตฺตา วา อตฺตนียํ วา, วตฺถุโต นตฺถิ กตฺถจิ.

๑๗๕๘.

ยถาปิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ.

๑๗๕๙.

ตตฺถ กปฺเปนฺติ อตฺตานํ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจนํ.

๑๗๖๐.

สุขิโต ทุกฺขิโต วาถ, ปุคฺคโล นาม กตฺถจิ;

วตฺถุโต นตฺถิ สพฺพตฺถ, สงฺขารา ตํสภาวิโน.

๑๗๖๑.

ชายมานา จ ชิยฺยนฺตา, มิยฺยมานา จ สงฺขตา;

อตฺตาว ทุกฺขิตา เหเต, น ตุ ทุกฺขาย กสฺสจิ.

๑๗๖๒.

ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;

นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ.

๑๗๖๓.

เอตฺถ คยฺหูปคํ นตฺถิ, ปลาเสตํ ปปฺจิตํ;

นิรุทฺธสฺส สมายูหา, นิรตฺถกสมุพฺภวา.

๑๗๖๔.

อนิจฺจา โหนฺตุ สงฺขารา, ทุกฺขิตา วา มเมตฺถ กึ;

อนตฺตา วาติ? สงฺขารุเปกฺขาาณํ ปวตฺตติ.

๑๗๖๕.

อิติ ทิสฺวา ยถาภูตํ, ยาว ภงฺคา ตโต ปรํ;

คณฺหนฺตี ภาวนาคพฺภํ, ปริปกฺกา วิปสฺสนา.

๑๗๖๖.

อวสฺสํ ภงฺคนิฏฺาเน, ภยาทีนวนิจฺฉิเต;

นิพฺพินฺทิตฺวา วิรชฺชนฺโต, ปฏิสงฺขายุเปกฺขติ.

๑๗๖๗.

ตตฺถ มุตฺตกรีสํว, เขฬปิณฺฑํว อุชฺฌิตํ;

วิสฺสฏฺปรปุตฺตํว, วิสฺสฏฺภริยํ วิย.

๑๗๖๘.

ปวตฺตฺจ นิมิตฺตฺจ, ปฏิสงฺขายุเปกฺขโต;

สพฺพสงฺขารธมฺเมสุ, คติโยนิภเวสุ วา.

๑๗๖๙.

วาริ โปกฺขรปตฺเตว, สูจิกคฺเคว สาสโป;

ขิตฺตํ กุกฺกุฏปตฺตํว, ททฺทุลํว หุตาวเห.

๑๗๗๐.

น ปสารียตี จิตฺตํ, น ตุ สชฺชติ พชฺฌติ;

อาลยา ปติลียนฺติ, ปริวตฺตติ วฏฺฏโต.

๑๗๗๑.

สีตํ ฆมฺมาภิตตฺโตว,

ฉาตชฺฌตฺโตว โภชนํ;

ปิปาสิโตว ปานียํ,

พฺยาธิโตว มโหสธํ.

๑๗๗๒.

ภีโต เขมนฺตภูมึว, ทุคฺคโตว มหานิธึ;

อฺชสํ มคฺคมุฬฺโหว, ทีปํ วิย จ อณฺณเว.

๑๗๗๓.

อชรามรมจฺจนฺตํ, อสงฺขารมนาสวํ;

สพฺพทุกฺขกฺขยํ านํ, นิพฺพานมภิกงฺขติ.

๑๗๗๔.

วุฏฺานคามินี จายํ, สิขปฺปตฺตา วิปสฺสนา;

สกุณี ตีรทสฺสีว, สานุโลมา ปวตฺตติ.

๑๗๗๕.

อปฺปวตฺตมนิมิตฺตํ, ปสฺสนฺโต ปน สนฺตโต;

ปกฺขีว นิปฺผลํ รุกฺขํ, หิตฺวา วุฏฺาติ สงฺขตา.

๑๗๗๖.

อุปจารสมาธีติ, กามาวจรภาวนา;

มุตฺโตยํ โลกิโย มคฺโค, ปุพฺพภาควิปสฺสนา.

๑๗๗๗.

ปริปกฺกา กเมเนวํ, ปริภาวิตภาวนา;

ปริจฺจชนฺตี สงฺขาเร, ปกฺขนฺทนฺตี อสงฺขเต.

๑๗๗๘.

ชเนตานุตฺตรํ มคฺค-มาเสวนวิเสสโต;

กฏฺสงฺฆฏฺฏนา ชาตา, อจฺจิธูมาว ภาสุรํ.

๑๗๗๙.

อุคฺคจฺฉติ ยถาทิจฺโจ, ปุรกฺขตฺวารุณํ ตถา;

วิปสฺสนํ ปุรกฺขตฺวา, มคฺคธมฺโม ปวตฺตติ.

๑๗๘๐.

ตถา ปวตฺตมาโน จ, นิพฺพานปทโคจโร;

วิโมกฺขตฺตยนาเมน, ยถารหมเสสโต.

๑๗๘๑.

กฺเลสทูสิตสนฺตาเน, อภิหนฺตฺวา วิคจฺฉติ;

เอกจิตฺตกฺขณุปฺปาโท, อสนี วิย ปพฺพตํ.

๑๗๘๒.

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, อปฺปนานยมีรเย;

ปาทกชฺฌานเภเทน, ฌานงฺคนิยโม ภเว.

๑๗๘๓.

ปริกมฺโมปจารานุ-โลมสงฺขาตโคจรา;

ยํ กิฺจิ ลกฺขณาการํ, วิปสฺสนฺตา ปวตฺตเร.

๑๗๘๔.

ตโต โคตฺรภุ นิพฺพาน-มาลมฺพิตฺวาน ชายติ;

พหิทฺธา ขนฺธโต ตสฺมา, วุฏฺานนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๗๘๕.

ตโต มคฺโค กิเลสมฺหา, วิมุจฺจนฺโต ปวตฺตติ;

วุฏฺานํ อุภโต ตสฺมา, ขนฺธโต จ กิเลสโต.

๑๗๘๖.

ทฺเว ตถา ตีณิ วา โหนฺติ, ผลานิ จ ตโต ปรํ;

ภวงฺคปาโต ตํ เฉตฺวา, ชายเต ปจฺจเวกฺขณา.

๑๗๘๗.

มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต;

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา.

๑๗๘๘.

ภาเวตฺวา ปมํ มคฺค-มิตฺถมาทิผเล ิโต;

ตโต ปรํ ปริคฺคยฺห, นามรูปํ ยถา ปุเร.

๑๗๘๙.

กเมน จ วิปสฺสนฺโต, ปุนเทว ยถารหํ;

ยถานุกฺกมมปฺเปติ, สกทาคามิอาทโย.

๑๗๙๐.

อิตฺถํ วิภตฺตปริปากวิภาวนายํ,

พุทฺธานุพุทฺธปริภาวิตภาวนายํ;

ปจฺจุทฺธเรติ ภวสาครปารคามี,

มคฺโค มเหสิ คุณสาครปารคามี.

๑๗๙๑.

อิจฺเจตํ ทสวิธ ภาวนาวิภาคํ,

ภาเวตฺวา ปรมหิตาวหํ กเมน;

ปปฺโปนฺติ ปทมชรามรํ จิราย,

สํกฺเลสํ สกลมวสฺสชนฺติ ธีรา.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท ทสาวตฺถาวิภาโค นาม

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.

๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท

นิสฺสนฺทผลวิภาโค

๑๗๙๒.

วิปสฺสนาย นิสฺสนฺทมิติ วุตฺตมิโต ปรํ;

สจฺจานํ ปฏิเวธาทึ, ปวกฺขามิ ยถากฺกมํ.

๑๗๙๓.

ปริฺา จ ปหานฺจ, สจฺฉิกิริยา จ ภาวนา;

อิติ ทุกฺขาทิสจฺเจสุ, กิจฺจมาหุ จตุพฺพิธํ.

๑๗๙๔.

ตํ สพฺพํ มคฺคกาลมฺหิ, กริสฺสติ ตโต ปรํ;

ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตฺตา, กตํ โหติ ผเล กถํ.

๑๗๙๕.

ฉินฺนตาโล ผลสฺเสว, ฉินฺนานุสยมูลกา;

ขนฺธา นาลมธิฏฺานํ, วิปลฺลาสปวตฺติยา.

๑๗๙๖.

อจฺจนฺตปฏิปกฺขตฺตา, จตุมคฺคปวตฺติยา;

ปรํ กฺเลสา น ชายนฺติ, ทฑฺฒพีชงฺกุรํ ยถา.

๑๗๙๗.

นิยฺยานฏฺวิเสเสน, อฺมฺสฺส ปจฺจโย;

มคฺโคว มคฺคํ ภาเวติ, ชายมาโนถ วา ปุน.

๑๗๙๘.

มคฺคปฺปวตฺติสนฺตาเน, ภาวนาติ ปวุจฺจติ;

วตฺตมาเนน ตํ กิจฺจํ, นิปฺผาทิตมเสสโต.

๑๗๙๙.

อิติ ตีณิปิ สจฺจานิ, กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ;

นิพฺพานํ สจฺฉิกุพฺพนฺโต, มคฺโค เอกกฺขเณ สห.

๑๘๐๐.

กิจฺจปฺปวตฺติโต เจตฺถ, ปฏิเวโธติ วุจฺจติ;

ตฺจ สาเธติ มคฺโคยํ, นิยฺยนฺโต สนฺติโคจโร.

๑๘๐๑.

ปริจฺจชิตฺวา สงฺขาเร, มคฺคสฺสารพฺภ นิพฺพุตึ,

นิยฺยานเมว สจฺเจสุ, กิจฺจสาธนมีริตํ.

๑๘๐๒.

มคฺโค เอว หิ นิยฺยาติ, เสสา ตสฺโสปการกา;

อปฺเปนฺตา ฌานธมฺมา จ, พุชฺฌนฺตา โพธิปกฺขิยา.

๑๘๐๓.

ตสฺมา ตสฺเสว วุฏฺานํ, ปกาเสนฺติ วิเสสโต;

ขนฺเธหิ จ กิเลเสหิ, วิโมกฺขตฺตยโต กถํ.

๑๘๐๔.

กตฺวานาภินิเวสํ ตุ, ยตฺถ ตตฺถ ยถา ตถา;

ภูมิธมฺมํ ปริคฺคยฺห, วิปสฺสิตฺวา ตโต ปรํ.

๑๘๐๕.

ยโต กุโตจิ วุฏฺานํ, ยทิ โหติ อนิจฺจโต;

หุตฺวาธิโมกฺขพหุโล, สทฺธินฺทฺริยวิเสสโต.

๑๘๐๖.

อนิมิตฺตวิโมกฺเขน, นิยฺยนฺโต สตฺตปุคฺคโล;

สทฺธานุสารี ปเม, มชฺเฌ สทฺธาวิมุตฺตโก.

๑๘๐๗.

อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตติ, ตมีเรนฺติ ตถาคตา;

สงฺขาเร ทุกฺขโต ทิสฺวา, วุฏฺหนฺโต ส ปุคฺคโล.

๑๘๐๘.

ปสฺสทฺธิพหุโล หุตฺวา, สมาธินฺทฺริยลาภโต;

ตเถวาปฺปณิหิเตน, นิยฺยนฺโต ติวิโธ ภเว.

๑๘๐๙.

อนตฺตโต วุฏฺหิตฺวา, เวทพาหุลฺยโยคโต;

สุฺเตนาถ นิยฺยนฺโต, ปฺินฺทฺริยวิเสสโต.

๑๘๑๐.

ธมฺมานุสารี ปเม, ทิฏฺิปฺปตฺโต ตโต ปรํ;

อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตติ, ตมฺปิ ทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.

๑๘๑๑.

อาเนฺชปาทกชฺฌาน-นามกายวิเสสโต;

สจฺฉิกตฺวาน นิพฺพานํ, มชฺเฌ ฉ กายสกฺขิโน.

๑๘๑๒.

อรูปโต จ มคฺเคน, อาเนฺเชน จ รูปโต;

วิมุตฺโต อุภโตภาค-วิมุตฺโต อรหา ภเว.

๑๘๑๓.

ติวิโมกฺขมุขีภูตา, อิติ วุฏฺานสาธิกา;

สตฺตปุคฺคลเภทฺจ, สมฺปาเทติ วิปสฺสนา.

๑๘๑๔.

อธิมุจฺจติ สทฺธา จ, ยถาวตฺถุสภาวโต;

เยฺยธมฺเมสุ สพฺพตฺถ, ปฺา จ ปฏิวิชฺฌติ.

๑๘๑๕.

ตสฺมา สทฺธา จ ปฺา จ, วตฺถุนิจฺฉยลกฺขณา;

วตฺถุปฺปติฏฺิตา จายํ, ติลกฺขณวิปสฺสนา.

๑๘๑๖.

ตสฺมา สทฺธาธุโร โยคี, ทิสฺโวฬาริกลกฺขณํ;

ตโต ปรมนตฺตาติ, สุขุเม อธิมุจฺจติ.

๑๘๑๗.

ตสฺเสวมธิมุตฺตสฺส, สทฺธา วา ปน เกวลา;

สมาธินฺทฺริยาธิกา จ, วุฏฺานฆฏิกา ภเว.

๑๘๑๘.

ถูลลกฺขณโมหาย, ปฺาธุเร วิปสฺสโต;

ธมฺมสภาวมาหจฺจ, สุขุมํ ปฏิวิชฺฌติ.

๑๘๑๙.

ตสฺมา สทฺธาธุรสฺเสว, วุฏฺานทฺวยมาทิโต;

อนฺเต สทฺธานุคตสฺส, ปฺา สุปริปูรติ.

๑๘๒๐.

ปฺาธุรสฺส เสสนฺติ, เกจิ อาจริยา ปน;

ธุรสํสนฺทนํ นาม, วุฏฺาเนสุ วิภาวยุํ.

๑๘๒๑.

สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ,

โกลํโกโล ตถาปโร;

เอกพีชีติ ติวิโธ,

โสตาปนฺโน ปวุจฺจติ.

๑๘๒๒.

สกึเทว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวา ปุน ปุคฺคโล;

สกทาคามินาเมน, ทุติโยปิ ปกาสิโต.

๑๘๒๓.

อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจาปโร ตถา;

อสงฺขารํ สสงฺขารํ, อุทฺธํโสโตติ ปฺจธา.

๑๘๒๔.

อนาคามี จ ตติโย, จตุตฺโถ อรหาติ จ;

อิตฺถํ ผลฏฺา จตฺตาโร, มคฺคฏฺา จ ตโตปเร.

๑๘๒๕.

ภาวนาปริยาเยน, ปฏิเวธานุรูปโต;

จตฺตาโร จ ยุคา โหนฺติ, อฏฺ จาริยปุคฺคลา.

๑๘๒๖.

ทิฏฺิกงฺขา ปหียนฺติ, อาทิมคฺเคน สพฺพถา;

อปายคมนียมฺปิ, ปาปมฺํ ปหียติ.

๑๘๒๗.

สกทาคามิมคฺเคน, ขียนฺโตฬาริกา ตถา;

อนาคามิกมคฺเคน, กามโทสาว สพฺพถา.

๑๘๒๘.

อรหตฺเตน สพฺเพปิ, กฺเลสา ขียนฺติ สพฺพถา;

กฺเลสหานิ ยถาโยค-มิติ เยฺยา วิภาวินา.

๑๘๒๙.

ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺติยํ;

ปฏิภาเน จ ภาสนฺติ, าณํ เภทคตํ พุธา.

๑๘๓๐.

เหตุปฺผลฺจ นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ ตถาปโร;

ปากากฺริยาติ ปฺเจเต, อตฺถนาเมน ภาสิตา.

๑๘๓๑.

เหตุ จาริยมคฺโค จ, ภาสิตฺจ ตถาปรํ;

กุสลากุสลฺเจติ, ปฺจ ธมฺโม ปกาสิโต.

๑๘๓๒.

ตตฺเถวํ ทสธา เภเท, อตฺถธมฺเม ยถารหํ;

โย โวหาโร สภาเวน, สา นิรุตฺตีติ สมฺมตา.

๑๘๓๓.

ตํตํโคจรกิจฺจาทิ-เภทภินฺนํ ตหึ ตหึ;

ปวตฺตมานํ ยํ าณํ, ปฏิภานํ ตมีริตํ.

๑๘๓๔.

ปุพฺพโยโค พาหุสฺสจฺจํ,

เทสภาสา ตถาคโม;

ปริปุจฺฉา จาธิคโม,

นิสฺสโย มิตฺตสมฺปทา.

๑๘๓๕.

อิจฺจูปนิสฺสยํ ลทฺธา, ภิชฺชติ ปฏิสมฺภิทา;

อเสกฺขภูมิยํ วาถ, เสกฺขภูมิยเมว วา.

๑๘๓๖.

สรสฺสโต อาคมโต, ตถาลมฺพณโตปิ จ;

นามุปฺปตฺตึ ปกาเสนฺติ, ผลสฺส ติวิธํ พุธา.

๑๘๓๗.

ติธา ตโต สมาปตฺติ, โสตาปตฺติผลาทิกา;

สุฺตา จานิมิตฺตา จ, ตถาปฺปณิหิตาติ จ.

๑๘๓๘.

ตฺจ วุตฺตนเยเนว, สมาปชฺชิตุมิจฺฉโต;

วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาเร, ผลมปฺเปติ อตฺตโน.

๑๘๓๙.

นิโรธํ ตุ สมาปตฺตึ, รูปารูปสฺส ลาภโก;

สมาปชฺชตานาคามี, อรหา จ ยถา ตถา.

๑๘๔๐.

รูปารูปสมาปตฺตึ, สมาปชฺช ยถากฺกมํ;

วุฏฺหิตฺวา วิปสฺสนฺโต, ตตฺถ ตตฺเถว สงฺขเต.

๑๘๔๑.

ยุคนนฺธํ ปวตฺเตตฺวา, สมถฺจ วิปสฺสนํ;

ยาวากิฺจฺายตน-มิตฺถํ ปตฺวา ตโต ปรํ.

๑๘๔๒.

อธิฏฺเยฺยมธิฏฺาย, กตฺวาโภคํ ยถารหํ;

มคฺคารูปสมาปตฺตึ, สมาปชฺชติ ปณฺฑิโต.

๑๘๔๓.

ตโต นิโรธํ ผุสติ, จิตฺตุปฺปาททฺวยา ปรํ;

ตสฺเสวํ มนสาภาโว, นิโรโธติ ปวุจฺจติ.

๑๘๔๔.

ผลจิตฺตสมุปฺปาทา, วุฏฺานํ ตสฺส ทีปิตํ;

ตโต ภวงฺคํ เฉตฺวาน, ปจฺจเวกฺขติ พุทฺธิมา.

๑๘๔๕.

อิจฺจาเนกคุณาธารํ, ปฺาภาวนมุตฺตมํ;

ภาเวยฺย มติมา โยคี, ปตฺเถนฺโต หิตมตฺตโน.

๑๘๔๖.

อิตฺถํ สุสมฺปาทิตสีลจิตฺต-

ปฺาวิสุทฺธี ปฏิปาทยนฺตา;

ปตฺวาน สมฺโพธิมเปตโสกา,

ปาเลนฺติ โสตฺถึ ปรมํ จิราย.

๑๘๔๗.

เต ปตฺติปตฺตา ปรมปฺปตีตา,

ปกฺขาลิตกฺเลสมลา มเหสี;

อจฺจนฺตโวทาตคุโณทิตตฺตา,

โลกสฺส โหนฺตุตฺตมทกฺขิเณยฺยา.

อิติ นามรูปปริจฺเฉเท นิสฺสนฺทผลวิภาโค นาม

เตรสโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ วิปสฺสนาวิภาโค.

นิคมนกถา

๑๘๔๘.

เอตฺตาวตา ปฏิฺาโต, ปวกฺขามีติ อาทิโต;

นามรูปปริจฺเฉโท, ปรินิฏฺาปิโต มยา.

๑๘๔๙.

เตรเสว ปริจฺเฉทา, วิภตฺตา สตฺต สาธิกา;

นามรูปปริจฺเฉเท, ภาณวารา ปกาสิตา.

๑๘๕๐.

อภิธมฺมปรมตฺถา, สมโถ จ วิปสฺสนา;

วิสุํ วิสุํ วิภตฺตาติ, วิภาเคตฺถ ติธา มตา.

๑๘๕๑.

โสยํ วิชฺชาวิโมกฺขา จ, หทเยสุ วิภาวินํ;

วลฺลภตฺตมธิฏฺาย, สาสเนตฺถ คเวสินํ.

๑๘๕๒.

มโนคตตมุทฺธํสี, รวิรํสีว ปณฺฑิโต;

ทสฺเสตุ จิรมาโลกํ, สทฺธมฺมรตนาลเย.

๑๘๕๓.

ปณฺฑิจฺจํ ปรมตฺเถสุ, ปาฏวํ ปฏิปตฺติยํ;

ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขูน-มิตฺถํ สุคตสาสเน.

๑๘๕๔.

นามรูปปริจฺเฉท-มสํกิณฺณมนากุลํ;

กุพฺพตา หิตกาเมน, สุกเตน กเตน เม.

๑๘๕๕.

มหาเมรุนิภํ เคหํ, มหาเจติยภูสิตํ;

มหาวิหารมารุฬฺห-มหาโพธิมหุสฺสวํ.

๑๘๕๖.

อลงฺกาตุํ ปโหนฺตาลํ, จิรกาลํ ตโปธนา;

ลงฺกาทีปสฺสลงฺการํ, กลงฺกาปคตาลยํ.

๑๘๕๗.

นามรูปปริจฺเฉโท,

อนฺตรายํ วินา ยถา;

นิฏฺิโตยํ ตถา โลเก,

นิฏฺนฺตชฺฌาสยา สุภา.

อิติ อนุรุทฺธาจริเยน วิรจิตํ

นามรูปปริจฺเฉทปกรณํ นิฏฺิตํ.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ปรมตฺถวินิจฺฉโย

คนฺถารมฺภกถา

.

วนฺทิตฺวา วนฺทเนยฺยานํ, อุตฺตมํ รตนตฺตยํ;

ปวกฺขามิ สมาเสน, ปรมตฺถวินิจฺฉยํ.

ปโม ปริจฺเฉโท

๑. จิตฺตวิภาโค

๑. สรูปสงฺคหกถา

.

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานนฺติ นิรุตฺตโร;

จตุธา เทสยี ธมฺเม, จตุสจฺจปฺปกาสโน.

.

จิตฺตเมกูนนวุติวิธํ ตตฺถ วิภาวเย;

เอกนวุติวิธํ วา, เอกวีสสตมฺปิ วา.

.

ทฺเวปฺาส สรูเปน, ธมฺมา เจตสิกา มตา;

จิตฺตุปฺปาทวสา ภินฺนา, สมฺปโยคานุสารโต.

.

อฏฺวีสวิธํ รูปํ, ภูโตปาทายเภทโต;

ทุวิธํ รูปรูปํ ตุ, อฏฺารสวิธํ ภเว.

.

นิพฺพานํ ปน ทีเปนฺติ, อสงฺขตมนุตฺตรํ;

อตฺถนามวสา ทฺเวธา, ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ.

.

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, วิภาคํ ตุ ยถากฺกมํ;

จตุธา ปรมตฺถานํ, ทฺวิธา ปฺตฺติยา กถํ.

.

กุสลาทิวิภาเคน, ตตฺถ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ;

ตถา ภูมิวิภาเคน, กามภูมาทิโต กถํ.

.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

าเณน สมฺปยุตฺตฺจ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.

๑๐.

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปุนฏฺธา;

กามาวจรกุสลํ, กาเม สุคติสาธกํ.

๑๑.

ตกฺกจารปีติสุข-จิตฺตสฺเสกคฺคตายุตํ;

ปมชฺฌานกุสลํ, ปฺจงฺคิกมุทาหฏํ.

๑๒.

วิตกฺกหีนํ ทุติยํ, ฌานํ ตุ จตุรงฺคิกํ;

วิจารหีนํ ตติยํ, ฌานํ ปน ติวงฺคิกํ.

๑๓.

ปีติหีนํ จตุตฺถฺจ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ;

ปฺจมฺจ ปกาเสนฺติ, อุภยมฺปิ ทุวงฺคิกํ.

๑๔.

เอวํ ฌานงฺคเภเทน, จิตฺตํ ปฺจวิธํ ภเว;

รูปาวจรกุสลํ, รูปภูมิปวตฺตกํ.

๑๕.

อากาสานฺจายตนํ, กุสลํ ปมํ ภเว;

วิฺาณฺจายตนนฺติ, ทุติยํ ตติยํ ตถา.

๑๖.

อากิฺจฺายตนํ ตุ, จตุตฺถํ ปน มานสํ;

เนวสฺานาสฺาย-ตนฺเจติ จตุพฺพิธํ.

๑๗.

อารุปฺปกุสลํ นาม, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ;

ทุวงฺคิกมิทํ สพฺพํ, อารุปฺปภวสาธกํ.

๑๘.

โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปมานุตฺตรํ ตถา;

สกทาคามิ อนาคามิ, อรหตฺตนฺติ สพฺพถา.

๑๙.

จตุธา มคฺคเภเทน, ฌานเภเทน ปฺจธา;

วีสตาปริยาปนฺนกุสลํ ทฺวยมิสฺสิตํ.

๒๐.

อิตฺถํ ภูมิวิภาเคน, กุสลํ ตุ จตุพฺพิธํ;

เอกวีสาปิ พาวีสํ, สตฺตตึสวิธมฺปิ วา.

๒๑.

โสมนสฺสสหคตํ, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ, วิปฺปยุตฺตนฺติ เภทิตํ.

๒๒.

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ปุนฏฺธา;

โลภมูลํ ปกาเสนฺติ, โลภโมหทฺวิเหตุกํ.

๒๓.

โทมนสฺสสหคตํ, ปฏิเฆน สมายุตํ;

อสงฺขารํ สสงฺขารมิติ ภินฺนํ ทฺวิธา ปน.

๒๔.

โทสมูลํ ปกาเสนฺติ, โทสโมหทฺวิเหตุกํ;

วิจิกิจฺฉาสหคตํ, อุทฺธจฺจสหิตนฺติ จ.

๒๕.

อุเปกฺขาเวทนายุตฺตํ, โมมูหํ ทุวิธํ ปน;

โมหมูลํ ปกาเสนฺติ, โมเหเนเวกเหตุกํ.

๒๖.

ทฺวาทสากุสลา นาม, จตุราปายสาธกา;

เอเต สุคติยฺจาปิ, วิปตฺติผลทายกา.

๒๗.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวิฺาณนามกา;

ปฺจวิฺาณยุคฬา, ยุคฬํ สมฺปฏิจฺฉนํ.

๒๘.

สนฺตีรณทฺวยฺเจว, อุเปกฺขาสหิตํ ตถา;

ปุฺาปุฺวเสเนว, วิปากา ทุวิธา ิตา.

๒๙.

อุเปกฺขาสหิตา ตตฺถ, มานสา ทฺวาทเสริตา;

กายวิฺาณยุคฬํ, สุขทุกฺขยุตํ กมา.

๓๐.

โสมนสฺสสหคตํ, ยํ สนฺตีรณมานสํ;

ตํ ปุฺปากเมวาหุ, ปาปปากํ น วิชฺชติ.

๓๑.

ปฺจทฺวารมโนทฺวาร-วเสน ทุวิธํ ปน;

อุเปกฺขาเวทนายุตฺตํ, กฺริยาวชฺชนนามกํ.

๓๒.

โสมนสฺสสหคตํ, หสิตุปฺปาทมานสํ;

กฺริยาชวนมิจฺเจวํ, ติวิธาเหตุกกฺริยา.

๓๓.

อฏฺเว ปุฺปากานิ, ปาปปากานิ สตฺตธา;

กฺริยจิตฺตานิ ตีณีติ, อฏฺารส อเหตุกา.

๓๔.

สปุฺเหิ สมานา จ, มหาปากมหากฺริยา;

มหคฺคตกฺริยา ปากา, ผลจิตฺตานิ จ กมา.

๓๕.

อิตฺถเมกูนนวุติ-วิธํ จิตฺตํ ภเว ตถา;

เอกนวุติวิธํ วา, เอกวีสสตมฺปิ วา.

๓๖.

ตกฺกจารปีติสุขจิตฺตสฺเสกคฺคตายุตํ;

โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปมชฺฌานิกํ มตํ.

๓๗.

ทุติยํ ตกฺกโต หีนํ, ตติยํ ตุ วิจารโต;

จตุตฺถํ ปีติโต หีนํ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.

๓๘.

ปฺจมนฺติ จ ปฺเจเต, ปมานุตฺตรา มตา;

ทิฏฺิกงฺขาสีลพฺพตปรามาสปฺปหายิโน.

๓๙.

ตเถว สกทาคามิมคฺคจิตฺตฺจ ปฺจธา;

ราคโทสโมหตฺตยตนุตฺตกรมีริตํ.

๔๐.

กามโทสสมุคฺฆาตกรํ นิรวเสสโต;

ตติยานุตฺตรฺจาปิ, กุสลํ ปฺจธา ตถา.

๔๑.

รูปราคารูปราคมานุทฺธจฺจาปิ จาปรา;

อวิชฺชา เจติ ปฺจุทฺธํภาคิยานมเสสโต.

๔๒.

สํโยชนานํ เสสานํ, สมุคฺฆาตกรํ ปรํ;

จตุตฺถานุตฺตรํ มคฺคจิตฺตํ ปฺจวิธนฺติ จ.

๔๓.

จตฺตาริ ปฺจกาเนว, มคฺเคสุ จ ผเลสุ จ;

เสสานิ เจกาสีตีติ, เอกวีสสตํ ภเว.

๔๔.

โลกุตฺตรานํ อฏฺนฺนํ, อิจฺเจวํ ปฺจธา ปุน;

ฌานงฺคมคฺคโพชฺฌงฺค-วิภาคาย ยถารหํ.

๔๕.

ปาทกชฺฌานมามฏฺฌานํ อชฺฌาสโย ตถา;

วุฏฺานคามินี เจว, นิยาเมติ วิปสฺสนาติ.

อิติ จิตฺตวิภาเค สรูปสงฺคหกถา นิฏฺิตา.

ปโม ปริจฺเฉโท.

ทุติโย ปริจฺเฉโท

๒. ปกิณฺณกกถา

๔๖.

กุสลาเนกวีเสว, ทฺวาทสากุสลานิ จ;

ฉตฺตึสติ วิปากานิ, กฺริยาจิตฺตานิ วีสติ.

๔๗.

กาเมสุ จตุปฺาส, รูเปสุ ทส ปฺจ จ;

ทฺวาทสารุปฺปจิตฺตานิ, อฏฺานุตฺตรมานสา.

๔๘.

กาเม เตวีส ปากานิ, ปุฺาปุฺานิ วีสติ;

เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.

๔๙.

ปุฺปากกฺริยาเภทา, ตโย รูเปสุ ปฺจกา;

อารุปฺเปติ จตุกฺกานิ, สตฺตวีส มหคฺคตา.

๕๐.

จตุมคฺคผลานํ ตุ, วเสนฏฺปิ ฌานโต;

ทโสภยมฺปิ มิสฺเสตฺวา, ตาลีสานุตฺตรา สิยุํ.

๕๑.

ปุฺปากกฺริยาปาปา, สนฺติ กาเม มหคฺคเต;

ปาปํ นตฺถิ กฺริยาปาปา, น วิชฺชนฺติ อนุตฺตเร.

๕๒.

ปาปาเหตุกมุตฺตานิ, อนวชฺชานิ สพฺพถา;

เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, ปุฺปากกฺริยาวสา.

๕๓.

กมฺมจิตฺตานิ เตตฺตึส, ปุฺาปุฺานิ สพฺพถา;

ฉตฺตึส เตสํ ปากานิ, กฺริยา วีส น โจภยํ.

๕๔.

จกฺขุวิฺาณธาตาทิ, ปฺจวิฺาณนามกา;

ปฺจทฺวาราวชฺชนฺจ, ทุวิธํ สมฺปฏิจฺฉนํ.

๕๕.

มโนธาตุตฺตยํ นาม, ฉสตฺตติ ตโต ปเร;

มโนวิฺาณธาตูติ, สตฺตธา ธาตุเภทโต.

๕๖.

มโนวิฺาณธาตุฺจ, มโนธาตุตฺตยํ ตถา;

กตฺวา มโนวิฺาณนฺติ, ฉ วิฺาณา ปกิตฺติตา.

๕๗.

อาวชฺชนํ ทสฺสนฺจ, สวนํ ฆายนํ ตถา;

สายนํ ผุสนฺเจว, สมฺปฏิจฺฉนตีรณํ.

๕๘.

โวฏฺพฺพนฺจ ชวนํ, ตทารมฺมณนามกํ;

ภวงฺคํ จุติ สนฺธีติ, จิตฺตํ จุทฺทสธา ิตํ.

๕๙.

อาวชฺชนาทโย ทฺเว ทฺเว, ยุคา สตฺต ยถากฺกมํ;

ตีณิ ตีรณจิตฺตานิ, เอกํ โวฏฺพฺพนํ มตํ.

๖๐.

กุสลากุสลา สพฺเพ, ผลา จาวชฺชนํ วินา;

กฺริยา จ ปฺจปฺาส, ชวนนฺติ ปวุจฺจเร.

๖๑.

สนฺตีรณมหาปากา, ตทารมฺมณนามกา;

เอกาทส ปวตฺตนฺติ, ชวนารมฺมเณ ยโต.

๖๒.

มหคฺคตมหาปากา, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

จุติสนฺธิภวงฺคานิ, จิตฺตาเนกูนวีสติ.

๖๓.

ชวนาวชฺชนาทีนิ, โวฏฺพฺพสุขตีรณา;

มหคฺคตมหาปากา, อุเปกฺขาตีรณาติ จ.

๖๔.

อฏฺสฏฺิ ตถา ทฺเว จ, นวฏฺ ทฺเว ยถากฺกมํ;

เอกทฺวิติจตุปฺปฺจกิจฺจฏฺานานิ นิทฺทิเส.

๖๕.

รูปปากา มหาปากา, มโนธาตุ จ ตีรณํ;

รูปํ ชเนนฺติ เอกูนวีสติ เนตรทฺวยํ.

๖๖.

อภิฺาวชฺชิตา สพฺเพ, อปฺปนาชวนา ปน;

รูปํ ชเนนฺติ ฉพฺพีส, ปณาเมนฺติริยาปถํ.

๖๗.

อภิฺาทฺวยโวฏฺพฺพปริตฺตชวนา ปน;

ทฺวตฺตึส รูปวิฺตฺติอิริยาปถสาธกา.

๖๘.

ปฺจวิฺาณมารุปฺป-วิปากา สพฺพสนฺธิโย;

จุติ ขีณาสวสฺเสติ, โสฬเสเต น กิฺจิปิ.

๖๙.

รูปํ ชเนนฺติ จิตฺตานิ, สตฺตสตฺตติ สพฺพถา;

อฏฺปฺาส จิตฺตานิ, ปณาเมนฺติริยาปถํ.

๗๐.

ทฺวตฺตึส จตุวิฺตฺตึ, สมุฏฺาเปนฺติ มานสา;

น ชเนนฺติ ตสฺสมฺเปกํ, ยถาวุตฺตานิ โสฬส.

๗๑.

โสมนสฺสสหคตา, ปริตฺตชวนา ปน;

หสนมฺปิ ชเนนฺตีติ, จตุกิจฺจานิ เตรส.

๗๒.

สพฺพมฺปิ ปฺจโวกาเร, กิจฺจเมตํ ปกาสิตํ;

อารุปฺเป ปน สพฺพมฺปิ, รูปายตฺตํ น วิชฺชติ.

๗๓.

อสฺีนํ ตุ สพฺพานิ, จิตฺตาเนว น ลพฺภเร;

รูปกฺขนฺโธว เตสํ ตุ, อตฺตภาโวติ วุจฺจติ.

๗๔.

ปาณาติปาตเถยฺยาทิวเสโนปจิตํ ปน;

อุทฺธจฺจรหิตาปุฺํ, จตุราปายภูมิยํ.

๗๕.

ทตฺวา สนฺธึ ปวตฺเต ตุ, ปฺจโวการภูมิยํ;

อุทฺธจฺจสหิตฺจาปิ, สตฺต ปากานิ ปจฺจติ.

๗๖.

ทานสีลาทิเภเทน, ปวตฺตํ กุสลํ ปน;

กาเม มานสมุกฺกฏฺํ, จตุกฺกํ ตุ ติเหตุกํ.

๗๗.

ทตฺวา ติเหตุกํ สนฺธึ, กาเม สุคติยํ ปน;

โสฬส ปุฺปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจติ.

๗๘.

ติเหตุโกมกํ ปุฺํ, อุกฺกฏฺฺจ ทฺวิเหตุกํ;

ทตฺวา ทฺวิเหตุกํ สนฺธึ, กาเม สุคติยํ ตถา.

๗๙.

ปวตฺเต ปน าเณน, สมฺปยุตฺตํ วิวชฺชิย;

ทฺวาทส ปุฺปากานิ, วิปจฺจติ ยถารหํ.

๘๐.

ทฺวิเหตุโกมกํ ปุฺํ, ปฏิสนฺธิมเหตุกํ;

เทติ มานุสเก เจว, วินิปาตาสุเร ตถา.

๘๑.

อฏฺาเหตุกปากานิ, ปวตฺเต ตุ วิปจฺจเร;

จตฺตาริปิ จตุกฺกานิ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๘๒.

ภาวนามยปุฺํ ตุ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;

ยถาภูมินิยาเมน, เทติ ปากํ ยถาสกํ.

๘๓.

กฏตฺตารูปปากานิ, ปฺจโวการภูมิยํ;

อารุปฺปานุตฺตเร ปากํ, ตถา รูปมสฺิสุ.

๘๔.

ปุฺาปุฺานิ กมฺมานิ, เตตฺตึสาปิ จ ยพฺพถา;

สฺชเนนฺติ ยถาโยคํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

อิติ จิตฺตวิภาเค ปกิณฺณกกถา นิฏฺิตา.

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

ตติโย ปริจฺเฉโท

๓. วีถิสงฺคหกถา

๘๕.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายายตน ปฺจธา;

ปสาทา หทยฺเจติ, ฉ วตฺถูนิ วินิทฺทิเส.

๘๖.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายทฺวารา จ ปฺจธา;

มโนทฺวารํ ภวงฺคนฺติ, ฉ ทฺวารา จิตฺตวีถิยา.

๘๗.

รูปสทฺทคนฺธรส-โผฏฺพฺพา ปฺจ โคจรา;

ธมฺมารมฺมณปฺตฺติ, ฉ ทฺวารารมฺมณกฺกมา.

๘๘.

นิมิตฺตคติกมฺมานิ, กมฺมเมวาถ โคจรา;

ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ, จุติยา จ ยถารหํ.

๘๙.

มรณาสนฺนสตฺตสฺส, ยโถปฏฺิตโคจรํ;

ฉทฺวาเรสุ ตมารพฺภ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร.

๙๐.

เอกจิตฺตกฺขณา โหติ, ยาวชีวํ ตโต ปรํ;

ภวงฺคํ ปริโยสาเน, จุติ เจกกฺขณา ภเว.

๙๑.

ทุเหตาเหตุจุติยา, กามาวจรสนฺธิโย;

ติเหตุกามจุติยา, สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย.

๙๒.

รูปาวจรจุติยา, สเหตุปฏิสนฺธิโย;

อารุปฺปโตปริ กาเม, ตตฺถ วาปิ ติเหตุกา.

๙๓.

ปฏิสนฺธิ ภวงฺคฺจ, เอกเมเวกชาติยํ;

จุติ จารมฺมณฺจสฺส, เอวเมว ยถารหํ.

๙๔.

รูปาทารมฺมเณ จกฺขุ-ปฺปสาทาทิมฺหิ ฆฏฺฏิเต;

มชฺเฌ ภวงฺคํ ฉินฺทิตฺวา, วีถิ นาม ปวตฺตติ.

๙๕.

อาวชฺชปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนตีรณา;

โวฏฺพฺพกามชวนตทารมฺมณนามกา.

๙๖.

สตฺเตว านสงฺเขปา, ปฺจทฺวาริกมานสา;

จตุปฺาส สพฺเพปิ, วิตฺถาเรน สรูปโต.

๙๗.

อาวชฺชสพฺพชวนตทารมฺมณนามกา;

สตฺตสฏฺิ สรูเปน, มโนทฺวาริกมานสา.

๙๘.

อิฏฺเ อารมฺมเณ โหนฺติ, ปุฺปากานิ สพฺพถา;

อนิฏฺเ ปาปปากานิ, นิยโมยํ ปกาสิโต.

๙๙.

ตตฺถาปิ อติอิฏฺมฺหิ, ตทารมฺมณตีรณํ;

โสมนสฺสยุตํ อิฏฺมชฺฌตฺตมฺหิ อุเปกฺขิตํ.

๑๐๐.

โคจเรติปริตฺตมฺหิ, อติอปฺปายุเก ปน;

ภวงฺคเมว จลติ, โมฆวาโรติ โส กโต.

๑๐๑.

โวฏฺพฺพนํ ปริตฺตมฺหิ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตติ;

ตโต ภวงฺคปาโตว, โสปิ โมโฆติ วุจฺจติ.

๑๐๒.

ชวนฺจ มหนฺตมฺหิ, ชวิตฺวาน ตโต ปรํ;

น สมฺโภติ ตทาลมฺพํ, โสปิ โมโฆติ วุจฺจติ.

๑๐๓.

โคจเรติมหนฺตมฺหิ, อติทีฆายุเก ปน;

สมฺโภติ จ ตทาลมฺพํ, สมฺปุณฺโณติ ปวุจฺจติ.

๑๐๔.

โคจเรติมหนฺตมฺหิ, ตทารมฺมณสมฺภโว;

ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, วิภูเต ปน โคจเร.

๑๐๕.

กามาวจรสตฺตานํ, กามาวจรโคจเร;

ปริตฺตชวเนสฺเวว, ตทารมฺมณมุทฺทิเส.

๑๐๖.

นาติติกฺเข นาติสีเฆ, นาติเตชุสฺสเท ชเว;

สมมนฺทปฺปวตฺตมฺหิ, ตทารมฺมณมิจฺฉิตํ.

๑๐๗.

สุโขเปตํ ตทาลมฺพํ, อุเปกฺขากฺริยโต ปรํ;

น โหตุเปกฺขาสหิตํ, สุขิตกฺริยโต ตถา.

๑๐๘.

น โหติ โทมนสฺสมฺหา, โสมนสฺสิกมานสํ;

ตทารมฺมณมฺฺจ, ภวงฺคํ จุติ วา ตถา.

๑๐๙.

รชฺชนาทิวเสเนตฺถ, ชวนากุสลํ ภเว;

กุสลํ ปน สมฺโภติ, สทฺธาปฺาทิสมฺภเว.

๑๑๐.

ตเทว วีตราคานํ, กฺริยา นาม ปวุจฺจติ;

อวิปากตมาปนฺนํ, วฏฺฏมูลปริกฺขยา.

๑๑๑.

อปฺปนาชวนํ เสสํ, มหคฺคตมนุตฺตรํ;

ฉพฺพีสติ ยถาโยคํ, อปฺปนาวีถิยํ ภเว.

๑๑๒.

ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส, กสิณาทิกโคจเร;

สุสมาหิตจิตฺตสฺส, อุปจารสมาธินา.

๑๑๓.

ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุโต ปรํ;

ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.

๑๑๔.

ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปุฺติเหตุโต;

ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.

๑๑๕.

ตตฺราปิ สุขิตชวํ, สุขิตทฺวยโต ปรํ;

อุเปกฺขิตมฺหา สมฺโภติ, อุเปกฺเขกคฺคตายุตํ.

๑๑๖.

ปฺจ วาเร ฉ วา สตฺต, ปริตฺตชวนํ ภเว;

สกึ ทฺเว วา ตทาลมฺพํ, สกิมาวชฺชนาทโย.

๑๑๗.

อปฺปนาชวนฺเจกํ, ปมุปฺปตฺติยํ ปน;

ตโต ปรํ วสีภูตํ, อโหรตฺตํ ปวตฺตติ.

๑๑๘.

สกึ ทฺเว วา นิโรธสฺส, สมาปตฺติกฺขเณ ปน;

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, ตโต จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.

๑๑๙.

นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส, อุปริฏฺผลทฺวยํ;

ปฺจาภิฺา ตถา มคฺคา, เอกจิตฺตกฺขณา มตา.

๑๒๐.

ผลเมกทฺวยํ ตถา, ติสฺโส วา มคฺควีถิยํ;

สมาปตฺติกฺขเณ ตมฺปิ, อโหรตฺตํ ปวตฺตติ.

๑๒๑.

ปฺจทฺวาเร น ลพฺภนฺติ, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

วีถิมุตฺตมโนธาตุ, ปฺจ จิตฺตานิ อนฺติเม.

๑๒๒.

ปริตฺตาเนว สพฺพานิ, ปฺจทฺวาเรสุ สมฺภวา;

มโนทฺวารมฺหิ โวฏฺพฺพ-ตทาลมฺพชวา สิยุํ.

๑๒๓.

ฆานชิวฺหากายวีถิ, ตทารมฺมณเมว จ;

รูเป นตฺถิ ตถารูเป, จกฺขุโสตาปิ วีถิโย.

๑๒๔.

สพฺพาปิ วีถิโย กาเม,

รูเป ติสฺโส ปกาสิตา;

เอกา วีถิ ปนารูเป,

นตฺถาสฺีสุ กาจิปิ.

๑๒๕.

สตฺตาปิ วีถิจิตฺตานิ, กาเม รูเป ฉ สมฺภวา;

อรูเป ทฺเว มโนทฺวารา-วชฺชนํ ชวนนฺติ จาติ.

อิติ จิตฺตวิภาเค วีถิสงฺคหกถา นิฏฺิตา.

ตติโย ปริจฺเฉโท.

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

๔. วีถิปริกมฺมกถา

๑๒๖.

ปมาวชฺชนํ ปฺจ-ทสนฺนํ ปรโต ภเว;

ทุติยาวชฺชนํ โหติ, เอกวีสติโต ปรํ.

๑๒๗.

เอกมฺหา ปฺจวิฺาณํ, ปฺจมฺหา สมฺปฏิจฺฉนํ;

สุขสนฺตีรณํ โหติ, ปฺจวีสติโต ปรํ.

๑๒๘.

สตฺตตึสติโต โหติ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

โวฏฺพฺพนสรูปานํ, ทฺวินฺนํ กามชวา ปรํ.

๑๒๙.

มคฺคาภิฺา ปรํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณนฺนํ โลกิยปฺปนา;

ผลา จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ, อุปริฏฺผลทฺวยํ.

๑๓๐.

ภวนฺติ จตฺตาลีสมฺหา, สุขปากา ทฺวิเหตุกา;

ตเถกจตฺตาลีสมฺหา, อุเปกฺขาย สมายุตา.

๑๓๑.

โหนฺติ สตฺตติโต กาเม, สุขปากา ติเหตุกา;

ทฺวาสตฺตติมฺหา ชายนฺติ, อุเปกฺขาสหิตา ปน.

๑๓๒.

เอกูนสฏฺิโต รูป-ปากา ปากา อรูปิโน;

กมาฏฺจตฺตาลีสมฺหา, ตเถกทฺวิติหีนโต.

๑๓๓.

ปุพฺพสงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณตฺวา วิจกฺขโณ;

ปรสงฺคหสงฺขฺยาทึ, วิภาเวยฺย วิสารโท.

๑๓๔.

ปฺจทฺวาราวชฺชนโต, ทส จิตฺตานิ ทีปเย;

เสสาวชฺชนโต ปฺจจตฺตาลีสนฺติ ภาสิตํ.

๑๓๕.

ปฺจวิฺาณโต ปาปวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา;

ปรเมกํ ทฺวยํ ปุฺวิปากา สมฺปฏิจฺฉนา.

๑๓๖.

สนฺตีรณา ทฺวิเหตุมฺหา, ปากา ทฺวาทส ชายเร;

ติเหตุกามปากมฺหา, เอกวีสติ ลพฺภเร.

๑๓๗.

รูปาวจรปากมฺหา, ปรเมกูนวีสติ;

นวฏฺารูปปากมฺหา, สตฺต ฉาปิ ยถากฺกมํ.

๑๓๘.

ปฏิฆมฺหา ตุ สตฺเตว, สิตมฺหา เตรเสริตา;

ปาปปุฺทฺวิเหตุมฺหา, เอกวีสติ ภาวเย.

๑๓๙.

ทฺวิเหตุกามกฺริยโต, อฏฺารส อุเปกฺขกา;

สตฺตรส สุโขเปตา, วิภาเวยฺย วิจกฺขโณ.

๑๔๐.

กามปุฺติเหตุมฺหา, เตตฺตึเสว อุเปกฺขกา;

เตปฺาส สุโขเปตา, ภวนฺตีติ ปกาสิตํ.

๑๔๑.

ติเหตุกามกฺริยโต, จตุวีสติเปกฺขกา;

สุขิตมฺหา ตุ ทีเปยฺย, ปฺจวีสติ ปณฺฑิโต.

๑๔๒.

ทสรูปชวมฺเหกา-ทสทฺวาทส เตรส;

ยถากฺกมํ ปฺจทส, อารุปฺปา ปริทีปเย.

๑๔๓.

ผลมฺหา จุทฺทเสวาหุ, มคฺคมฺหา ตุ สกํ ผลํ;

ปรํ สงฺคหมิจฺเจวํ, วิคเณยฺย วิสารโท.

๑๔๔.

ปุพฺพาปรสโมธาน-มิติ ตฺวา ตโต ปรํ;

วตฺถุวีถิสโมธานํ, ยถาสมฺภวมุทฺทิเส.

๑๔๕.

ปฺจ วตฺถูนิ นิสฺสาย, กมโต ปฺจมานสา;

เตตฺตึส ปน นิสฺสาย, หทยํ มานสา สิยุํ.

๑๔๖.

กามปากมโนธาตุ-หสิตุปฺปาทมานสา;

โทสมูลานิ มคฺโค จ, รูปชฺฌานาว สพฺพถา.

๑๔๗.

ทสาวเสสาปุฺานิ, กามปุฺมหากฺริยา;

โวฏฺพฺพารูปชวนํ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ.

๑๔๘.

ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, ปฺจโวการภูมิยํ;

นิสฺสาย หทยํ โหนฺติ, อรูเป นิสฺสยํ วินา.

๑๔๙.

อารุปฺปปากา จตฺตาโร, อนิสฺสาเยติ สพฺพถา;

วิตฺถาเรนฏฺธา ภินฺนํ, สงฺเขปา ติวิธํ ภเว.

๑๕๐.

เตจตฺตาลีส นิสฺสาย, อนิสฺสาย จตุพฺพิธํ;

นิสฺสิตานิสฺสิตา เสสา, ทฺเวจตฺตาลีส มานสา.

๑๕๑.

ปฺจ จิตฺตปฺปนา โหนฺติ, กเมเนเกกวีถิยํ;

มโนธาตุตฺติกํ นาม, ปฺจทฺวาริกมีริตํ.

๑๕๒.

สุขตีรณโวฏฺพฺพ-ปริตฺตชวนา ปน;

เอกตึสาปิ ชายนฺเต, ฉสุ วีถีสุ สมฺภวา.

๑๕๓.

มหาปากา ปนฏฺาปิ, อุเปกฺขาตีรณทฺวยํ;

ฉสุ ทฺวาเรสุ ชายนฺติ, ทส มุตฺตา จ วีถิยา.

๑๕๔.

จุติสนฺธิภวงฺคานํ, วสา ปากา มหคฺคตา;

นว วีถิวิมุตฺตาติ, ทสธา วีถิสงฺคโห.

๑๕๕.

เอกทฺวาริกจิตฺตานิ, ปฺจฉทฺวาริกา ตถา;

ฉทฺวาริกวิมุตฺตา จ, วิมุตฺตาติ จ สพฺพถา.

๑๕๖.

ฉตฺตึส ตเยกตึส, ทส เจว นเวติ จ;

ตฺวา วีถิสโมธานํ, โคจรฺจ สมุทฺทิเส.

๑๕๗.

กมโต ปฺจวิฺาณา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

อภิฺาวชฺชิตา สพฺพา, ปฺจตาลีส มานสา.

๑๕๘.

ยถาสมฺภวโต โหนฺติ, รูปาเทเกกโคจรา;

ปฺจโคจรมีเรนฺติ, มโนธาตุตฺติกํ ปน.

๑๕๙.

สนฺตีรณมหาปากา, ปริตฺตชวนานิ จ;

โวฏฺพฺพนมภิฺา จ, เตจตฺตาลีส สมฺภวา.

๑๖๐.

ฉารมฺมเณสุ โหนฺตีติ, อฏฺธา ติวิธา ปุน;

เอการมฺมณจิตฺตานิ, ปฺจฉารมฺมณานิ จ.

๑๖๑.

สงฺเขปา มานสา ปฺจ-จตฺตาลีส ตโย ตถา;

เตจตฺตาลีส เจเวติ, สตฺตธาปิ สิยุํ กถํ.

๑๖๒.

กามปากมโนธาตุ-หสิตุปฺปาทมานสา;

ปฺจวีส ยถาโยคํ, ปริตฺตารมฺมณา มตา.

๑๖๓.

กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปมานสํ;

ตสฺเสว นตฺถิภาวํ ตุ, ตติยารุปฺปกํ ตถา.

๑๖๔.

อาลมฺพิตฺวา ปวตฺตนฺติ, อารุปฺปา กมโต ตโต;

ทุติยฺจ จตุตฺถฺจ, ฉ มหคฺคตโคจรา.

๑๖๕.

อปฺปมาณสมฺา เต, นิพฺพาเน ปน โคจเร;

อฏฺ โลกุตฺตรา ธมฺมา, นิยเมน ววตฺถิตา.

๑๖๖.

กสิณาสุภโกฏฺาเส,

อานาปาเน จ โยคิโน;

ปฏิภาคนิมิตฺตมฺหิ,

อปฺปมฺานุยุฺชโต.

๑๖๗.

สตฺตปณฺณตฺติยฺเจว, รูปชฺฌานํ ปวตฺตติ;

ยถาวุตฺตนิมิตฺตมฺหิ, เสสมารุปฺปกนฺติ จ.

๑๖๘.

อภิฺาวชฺชิตา เอกวีส มหคฺคตา สพฺพา;

สพฺเพ ปณฺณตฺติสงฺขาเต, นวตฺตพฺเพ ปวตฺตเร.

๑๖๙.

ชายนฺตากุสลา าณวิปฺปยุตฺตชวา ตถา;

อปฺปมาณํ วินา วีส, ปริตฺตาทีสุ ตีสุปิ.

๑๗๐.

ติเหตุกามปุฺานิ, ปุฺาภิฺา จ ปฺจิเม;

จตูสุปิ ปวตฺตนฺติ, อรหตฺตทฺวยํ วินา.

๑๗๑.

กฺริยาภิฺา จ โวฏฺพฺพํ, กฺริยากาเม ติเหตุกา;

ฉ สพฺพตฺถาปิ โหนฺตีติ, สตฺตธา มานสา ิตา.

๑๗๒.

เอกติจฺจตุโกฏฺาสโคจรา ติวิธา ปน;

สมสฏฺิ ตถา วีส, กเมเนกาทเสติ จ.

๑๗๓.

ปฺจทฺวาเรสุ ปฺจาปิ, ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจรา;

เตกาลิกา นวตฺตพฺพา, มโนทฺวาเร ยถารหํ.

๑๗๔.

อชฺฌตฺตา จ พหิทฺธา จ, ปฺจทฺวาเรสุ โคจรา;

มโนทฺวาเร นวตฺตพฺโพ, นตฺถิภาโวปิ ลพฺภติ.

๑๗๕.

ปฺจทฺวาเรสุ ปฺจนฺน-เมกเมโก จ โคจโร;

ฉาปิ อารมฺมณา โหนฺติ, มโนทฺวารมฺหิ สพฺพถา.

๑๗๖.

ปฺจทฺวาเรสุ คหิตํ, ตทฺมฺปิ จ โคจรํ;

มโนทฺวาเร ววตฺถานํ, คจฺฉตีติ หิ เทสิตํ.

๑๗๗.

อตีตา วตฺตมานา จ, สมฺภวา กามสนฺธิยา;

ฉทฺวารคหิตา โหนฺติ, ติวิธา เตปิ โคจรา.

๑๗๘.

กมฺมนิมิตฺตเมเวกํ, มโนทฺวาเร อุปฏฺิตํ;

นวตฺตพฺพมตีตฺจ, ธมฺมารมฺมณสงฺคหํ.

๑๗๙.

อาลมฺพิตฺวา ยถาโยคํ, ปฏิสนฺธิมหคฺคตา;

อนฺเต จุติ ภเว มชฺเฌ, ภวงฺคมฺปิ ปวตฺตตีติ.

อิติ จิตฺตวิภาเค วีถิปริกมฺมกถา นิฏฺิตา.

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

ปฺจโม ปริจฺเฉโท

๕. ภูมิปุคฺคลกถา

๑๘๐.

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ภูมิปุคฺคลเภทโต;

จิตฺตานํ ปน สพฺเพสํ, กมโต สงฺคหํ กถํ.

๑๘๑.

นิรยฺจ ติรจฺฉานโยนิ เปตาสุรา ตถา;

จตุราปายภูมีติ, กาเม ทุคฺคติโย มตา.

๑๘๒.

จาตุมหาราชิกา จ, ตาวตึสา จ ยามกา;

ตุสิตา เจว นิมฺมานรติโน วสวตฺติโน.

๑๘๓.

ฉเฬเต เทวโลกา จ, มานวาติ จ สตฺตธา;

กามสุคติโย เจกาทสธา กามภูมิโย.

๑๘๔.

พฺรหฺมานํ ปาริสชฺชา จ, ตถา พฺรหฺมปุโรหิตา;

มหาพฺรหฺมา จ ติวิธา, ปมชฺฌานภูมิโย.

๑๘๕.

ปริตฺตาภาปฺปมาณาภา, ตเถวาภสฺสราติ จ;

ทุติยชฺฌานภูมิ จ, ติวิธาว ปกาสิตา.

๑๘๖.

ปริตฺตสุภาปฺปมาณาสุภา จ สุภกิณฺหกา;

ติวิธาปิ ปวุจฺจนฺติ, ตติยชฺฌานภูมิโย.

๑๘๗.

เวหปฺผลา อสฺี จ, สุทฺธาวาสา จ ปฺจธา;

อิจฺเจตา ปน สตฺตาปิ, จตุตฺถชฺฌานภูมิโย.

๑๘๘.

อวิหา จ อตปฺปา จ, สุทสฺสา จ สุทสฺสิโน;

อกนิฏฺาติ ปฺเจเต, สุทฺธาวาสา ปกาสิตา.

๑๘๙.

อิติ โสฬสธา ภินฺนา, พฺรหฺมโลกา ปวุจฺจเร;

รูปิพฺรหฺมานมาวาสา, รูปาวจรภูมิโย.

๑๙๐.

อากาสานฺจายตนนามาทีหิ ปกาสิตา;

อรูปิพฺรหฺมโลกา จ, จตุธารูปภูมิโย.

๑๙๑.

โสตาปนฺนาทิเภเทน, จตุธานุตฺตรา มตา;

ปฺจตึส ปนิจฺเจวํ, สพฺพถาปิ จ ภูมิโย.

๑๙๒.

ชายนฺติ จตุราปาเย, ปาปปากาย สนฺธิยา;

กามาวจรเทเวสุ, มหาปาเกหิ ชายเร.

๑๙๓.

อเหตุกา ปุฺปากาเหตุเกน ตุ ชายเร;

ภุมฺมเทวมนุสฺเสสุ, มหาปาเกหิ เจตเร.

๑๙๔.

วิปากํ ปมชฺฌานํ, ปมชฺฌานภูมิยํ;

ทุติยํ ตติยฺเจว, ทุติยชฺฌานภูมิยํ.

๑๙๕.

ตติยมฺหิ จตุตฺถํ ตุ, จตุตฺถมฺหิ จ ปฺจมํ;

อารุปฺปา จ กเมเนว, อารุปฺเป โหนฺติ สนฺธิโย.

๑๙๖.

กายวาจามโนทฺวาเร, กมฺมํ ปาณวธาทิกํ;

กตฺวา ปาปกจิตฺเตหิ, ชายนฺตาปายภูมิยํ.

๑๙๗.

กายวาจามโนทฺวาเร, ทานํ สีลฺจ ภาวนํ;

กามปุฺเหิ กตฺวาน, กามสุคติยํ สิยุํ.

๑๙๘.

ปริตฺตํ มชฺฌิมํ ฌานํ, ปณีตฺจ ยถากฺกมํ;

ภาเวตฺวา ติวิธา โหนฺติ, ตีสุ ภูมีสุ โยคิโน.

๑๙๙.

เวหปฺผเลสุ ชายนฺติ, ภาเวตฺวา ปฺจมํ ตถา;

สฺาวิราคตฺเจว, ภาเวตฺวาสฺิภูมิยํ.

๒๐๐.

สุทฺธาวาเสสุ ชายนฺติ, อนาคามิกปุคฺคลา;

อารุปฺปานิ จ ภาเวตฺวา, อรูเปสุ ยถากฺกมํ.

๒๐๑.

โลกุตฺตรํ ตุ ภาเวตฺวา, ยถาสกมนนฺตรํ;

สมาปตฺติกฺขเณ เจว, อปฺเปติ ผลมานสํ.

๒๐๒.

อปายมฺหา จุตา สตฺตา, กามธาตุมฺหิ ชายเร;

สพฺพฏฺาเนสุ ชายนฺติ, กามสุคติโต จุตา.

๒๐๓.

จุตา ชายนฺติ รูปมฺหา, สพฺพตฺถาปายวชฺชิเต;

กามสุคติยํ โหนฺติ, อรูปาสฺโต จุตา.

๒๐๔.

ตถารูปจุตา โหนฺติ, ตตฺเถโวปริเมว จ;

วฏฺฏมูลสมุจฺเฉทา, นิพฺพายนฺติ อนาสวา.

๒๐๕.

สุทฺธาวาเสสฺวนาคามิ-ปุคฺคลาโวปปชฺชเร;

กามธาตุมฺหิ ชายนฺติ, อนาคามิวิวชฺชิตา.

๒๐๖.

เหฏฺุปปตฺติพฺรหฺมานํ, อริยานํ น กตฺถจิ;

อสฺสตฺตาปาเยสุ, นตฺเถวาริยปุคฺคลา.

๒๐๗.

เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;

น ปุนาฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา.

๒๐๘.

ฉสุ เทเวสฺวนาคามี, วีตราคา น ติฏฺเร;

น จิรฏฺายิโน ตตฺถ, โลกิยาปิ จ โยคิโน.

๒๐๙.

คิหิลิงฺเค น ติฏฺนฺติ, มนุสฺเสสุ อนาสวา;

ปพฺพชฺชายฺจ ภุมฺเม จ, พฺรหฺมตฺเตปิ จ ติฏฺเร.

๒๑๐.

ยานิ ปฺาส วสฺสานิ,

มนุสฺสานํ ส ปิณฺฑิโต;

เอโก รตฺติทิโว เตน,

มาเสโก ตึส รตฺติโย.

๒๑๑.

ทฺวาทสมาสิโย วสฺโส, เตน ปฺจสตํ ภเว;

จาตุมหาราชิกานํ, ปมาณมิทมายุโน.

๒๑๒.

ตํ นวุติวสฺสสต-สหสฺสํ ปน ปิณฺฑิตํ;

คณนาย มนุสฺสานํ, จตุภาคูปรูปริ.

๒๑๓.

ยํ มนุสฺสวสฺสสตํ, ตเทโก ทิวโส กโต;

เตน วสฺสสหสฺสายุ, ตาวตึเสสุ เทสิโต.

๒๑๔.

โกฏิตฺตยํ สฏฺิสตสหสฺสฺจาธิกํ ภเว;

คณนาย มนุสฺสานํ, ตาวตึเสสุ ปิณฺฑิตํ.

๒๑๕.

อายุปฺปมาณมิจฺเจวํ, เทวานมุปรูปริ;

ทฺวิกฺขตฺตุํ ทฺวิคุณํ กตฺวา, จตุภาคมุทาหฏํ.

๒๑๖.

คณนาย มนุสฺสานํ, ตตฺถ จุทฺทส โกฏิโย;

จตฺตาลีสสตสหสฺสาธิกา ยามภูมิยํ.

๒๑๗.

ตุสิตานํ ปกาเสนฺติ, สตฺตปฺาส โกฏิโย;

สฏฺิสตสหสฺสานิ, วสฺสานิ อธิกานิ จ.

๒๑๘.

นิมฺมานรติเทวานํ, ทฺวิสตํ ตึส โกฏิโย;

จตฺตาลีสวสฺสสตสหสฺสานิ จ สพฺพถา.

๒๑๙.

นวโกฏิสตฺเจกวีสติวสฺสโกฏิโย;

สฏฺิวสฺสสตสหสฺสาธิกา วสวตฺติสุ.

๒๒๐.

กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, อุปฑฺฒฺจ ยถากฺกมํ;

กปฺเปโก ทฺเว จ จตฺตาโร, อฏฺ กปฺปา จ โสฬส.

๒๒๑.

ทฺวตฺตึส จตุสฏฺี จ, นวสุ พฺรหฺมภูมิสุ;

เวหปฺผลา อสฺี จ, ปฺจกปฺปสตายุกา.

๒๒๒.

กปฺปสหสฺสํ ทฺเว จตฺตาริ, อฏฺ โสฬส จกฺกมา;

สหสฺสานิ จ กปฺปานํ, สุทฺธาวาสานมุทฺทิเส.

๒๒๓.

วีสกปฺปสหสฺสานิ, จตฺตาลีสฺจ สฏฺิ จ;

จตุราสีติสหสฺสา, กปฺปา จารุปฺปเก กมา.

๒๒๔.

อายุปฺปมาณนิยโม, นตฺถิ ภุมฺเม จ มานเว;

วสฺสานํ คณนา นตฺถิ, จตุราปายภูมิยํ.

๒๒๕.

ปุถุชฺชนาริยา เจติ, ทุวิธา โหนฺติ ปุคฺคลา;

ติเหตุกาทิเภเทน, ติวิธา จ ปุถุชฺชนา.

๒๒๖.

มคฺคฏฺา จ ผลฏฺา จ,

อฏฺเวาริยปุคฺคลา;

อาทิโต สตฺต เสกฺขา จ,

อเสกฺโข จารหาปโร.

๒๒๗.

อเหตุกาว ลพฺภนฺติ, สตฺตา ทุคฺคติยํ ปน;

ติเหตุกาว ลพฺภนฺติ, รูปารูเป สจิตฺตกา.

๒๒๘.

กามาวจรเทเวสุ, อเหตุกวิวชฺชิตา;

วินิปาตาสุเร เจว, มานเว จ ตโยปิ จ.

๒๒๙.

อริยา นาม ลพฺภนฺติ, อสฺาปายวชฺชิเต;

ปุถุชฺชนา ตุ ลพฺภนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.

๒๓๐.

สุทฺธาวาสมปายฺจ, หิตฺวาสฺิภวํ ติธา;

โสตาปนฺนาทโย ทฺเวปิ, เสสฏฺาเนสุ ลพฺภเร.

๒๓๑.

อิติ สพฺพปฺปเภเทน, ภูมิปุคฺคลสงฺคหํ;

ตฺวา วิฺู วิภาเวยฺย, ตตฺถ จิตฺตานิ สมฺภวาติ.

อิติ จิตฺตวิภาเค ภูมิปุคฺคลกถา นิฏฺิตา.

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท

๖. ภูมิปุคฺคลจิตฺตปฺปวตฺติกถา

๒๓๒.

กามสุคติยํ โหนฺติ, มหาปากา ยถารหํ;

มหคฺคตวิปากา จ, ยถาสนฺธิววตฺถิตา.

๒๓๓.

โวฏฺพฺพกามปุฺานิ, วิยุตฺตานิ จ ทิฏฺิยา;

อุทฺธจฺจสหิตฺเจติ, โหนฺติ สพฺพตฺถ จุทฺทส.

๒๓๔.

สนฺตีรณมโนธาตุ-จกฺขุโสตมนา ปน;

ทส จิตฺตานิ ชายนฺติ, สพฺพตฺถารูปวชฺชิเต.

๒๓๕.

ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา, วิจิกิจฺฉายุตา ตถา;

ปฺจ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.

๒๓๖.

โทสมูลทฺวยฺเจว, ฆานาทิตฺตยมานสา;

อฏฺ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, มหคฺคตวิวชฺชิเต.

๒๓๗.

จตุตฺถารุปฺปชวนํ, อนาคามิผลาทโย;

มหากฺริยา จ ชายนฺติ, เตรสาปายวชฺชิเต.

๒๓๘.

เหฏฺารุปฺปชวา ทฺเว ทฺเว, ฉาปายุปริวชฺชิเต;

สิตรูปชวา โหนฺติ, อรูปาปายวชฺชิเต.

๒๓๙.

โสตาปตฺติผลาทีนิ, สุทฺธาปายวิวชฺชิเต;

ปมานุตฺตรํ สุทฺธา-ปายารูปวิวชฺชิเต.

๒๔๐.

อวตฺถาภูมิภูตตฺตา, น คยฺหนฺติ อนุตฺตรา;

เอกโวการภูมิ จ, รูปมตฺตา น คยฺหติ.

๒๔๑.

สภุมฺมา สพฺพภุมฺมา จ, เอกทฺวิตฺตยวชฺชิตา;

ตถารูปสุทฺธาวาส-พฺรหฺมาปายวสาติ จ.

๒๔๒.

มานสา ปฺจ โกฏฺาสา, สตฺตรส จตุทฺทส;

ฉตฺตึสเตกวีสา จ, เอกฺเจว ยถากฺกมํ.

๒๔๓.

อฏฺารสาปิ โหนฺเตเต, นวธาปิ ปุเนกธา;

จตุธา ติวิธา เจว, เอกธาติ จ เภทโต.

๒๔๔.

เตรสาปิ จ โกฏฺาสา, ภวนฺเตกติภูมกา;

ฉสตฺเตกาทสสตฺต-รสภูมกมานสา.

๒๔๕.

เอกทฺวยติจตุกฺกปฺจกาธิกวีสชา;

ฉพฺพีสตึสชา เจติ, ยถานุกฺกมโต ภเว.

๒๔๖.

จตฺตาริ ปุน จตฺตาริ, เอกมฏฺฏฺ เจกกํ;

จตฺตาเรกาทส ทฺเว ทฺเว, สตฺต เตวีส จุทฺทส.

๒๔๗.

กฺริยาชวมหาปากา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

ทฺเวปฺาส น ลพฺภนฺติ, จตุราปายภูมิยํ.

๒๔๘.

กามาวจรเทเวสุ, ฉสุ ภุมฺเม จ มานเว;

กามสุคติยํ นตฺถิ, นว ปากา มหคฺคตา.

๒๔๙.

โทสมูลมหาปากา, ฆานาทิตฺตยมานสา;

นตฺถารูปวิปากา จ, วีสตี รูปภูมิยํ.

๒๕๐.

กงฺขาทิฏฺิยุตา ปฺจารูปปากา จตุพฺพิธา;

ปฺจาโทนุตฺตรา เจว, สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร.

๒๕๑.

อาทาวชฺชนมคฺคา จ, ปฏิฆารูปมานสา;

กามปากา สิตารูเป, เตจตฺตาลีส นตฺถิ เต.

๒๕๒.

สตฺตตึส ปริตฺตา จ, ลพฺภนฺตาปายภูมิยํ;

มานสาสีติ ลพฺภนฺติ, กามสุคติยํ ปน.

๒๕๓.

เอกูนสตฺตติ รูเป, สุทฺเธ ปฺาส ปฺจ จ;

ฉจตฺตาลีส อารุปฺเป, นตฺถาสฺีสุ กิฺจิปิ.

๒๕๔.

อิตฺถเมกทฺวิติจตุปฺจภุมฺมานิ โสฬส;

ทส ปฺจทเสวาถ, จตุตฺตึส จตุทฺทส.

๒๕๕.

อปายาเหตุกานํ ตุ, มหาปากกฺริยาชเว;

หิตฺวา เสสปริตฺตานิ, จิตฺตานิ ปน ลพฺภเร.

๒๕๖.

ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ, เสสานํ กามมานสา;

ลพฺภนฺติ ปน หิตฺวาน, าณปากกฺริยาชเว.

๒๕๗.

ติเหตุกานํ สตฺตานํ, ตตฺถ ตตฺถูปปตฺติยํ;

ตตฺถ ตตฺถูปปนฺนานํ, ลพฺภมานานิ ลพฺภเร.

๒๕๘.

ติเหตุกานํ สพฺเพปิ, มานสาปายปาณินํ;

สตฺตตึสาวเสสานํ, เอกตาลีส นิทฺทิเส.

๒๕๙.

ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, น สนฺติ ชวนกฺริยา;

น สนฺติ วีตราคานํ, ปุฺาปุฺานิ สพฺพถา.

๒๖๐.

กงฺขาทิฏฺิยุตา ปฺจ, เสกฺขานํ นตฺถิ มานสา;

โทสมูลทฺวยฺจาปิ, นตฺถานาคามิโน ปน.

๒๖๑.

ววตฺถิตาริเยสฺเวว, ยถาสกมนุตฺตรา;

มคฺคฏฺานํ สโก มคฺโค, นตฺถฺํ กิฺจิ สพฺพถา.

๒๖๒.

ปุถุชฺชนานํ ทฺวินฺนมฺปิ, ผลฏฺานํ ยถากฺกมํ;

ตติยสฺส ผลฏฺสฺส, จตุตฺถสฺส จ สมฺภวา.

๒๖๓.

เตสฏฺิ เจว จิตฺตานิ, ลพฺภนฺเตกูนสฏฺิ จ;

สตฺตปฺาส จิตฺตานิ, เตปฺาส จ สพฺพถา.

๒๖๔.

จตุปฺาส ปฺาส, ปฺาสทฺวยหีนกา;

กาเมสุ เตสํ สมฺโภนฺติ, จตุตาลีส จกฺกมา.

๒๖๕.

เตจตฺตาลีส เจกูนจตฺตาลีส ยถากฺกมํ;

ภวนฺเตกูนตาลีส, ปฺจตฺตึส จ รูปิสุ.

๒๖๖.

สตฺตวีส จ เตวีส, เตวีส จ ยถากฺกมํ;

อารุปฺเปสุปิ ลพฺภนฺติ, เตสมฏฺารเสว จ.

๒๖๗.

ปุถุชฺชนา จ จตฺตาโร, อปายาเหตุกาทโย;

อริยา เจว อฏฺาติ, ทฺวาทสนฺนํ วสา สิยุํ.

๒๖๘.

ฉพฺพิธา จิตฺตโกฏฺาสา, เอกปุคฺคลิกา ตถา;

จตุปฺจฉสตฺตฏฺ-ปุคฺคลฏฺาติ จกฺกมา.

๒๖๙.

ฉพฺพีส จุทฺทเสวาถ, เตรส ทฺเว จ มานสา;

ทส สตฺตาธิกา เจว, ปุน สตฺตาธิกา ทสาติ.

อิติ จิตฺตวิภาเค ภูมิปุคฺคลจิตฺตปฺปวตฺติกถา นิฏฺิตา.

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

สตฺตโม ปริจฺเฉโท

๗. ภูมิปุคฺคลสมฺภวกถา

๒๗๐.

ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ, น สมฺปชฺชติ อปฺปนา;

อรหตฺตฺจ นตฺถีติ, นตฺเถว ชวนกฺริยา.

๒๗๑.

าณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา;

ทฺวิเหตุกตทาลมฺพํ, สิยา สุคติยํ น วา.

๒๗๒.

ติเหตุกานํ สตฺตานํ, สมถฺจ วิปสฺสนํ;

ภาเวนฺตานํ ปวตฺตนฺติ, ฉพฺพีสติปิ อปฺปนา.

๒๗๓.

อรหนฺตาน สตฺตานํ, ภวนฺติ ชวนกฺริยา;

ยถาภูมินิยาเมน, าณปากา จ ลพฺภเร.

๒๗๔.

วชฺฌา ปมมคฺเคน, กงฺขาทิฏฺิยุตา ปน;

ปฏิฆํ ตติเยเนว, กมฺมมนฺเตน สาสวํ.

๒๗๕.

ตสฺมา เตสํ น วตฺตนฺติ, ตานิ จิตฺตานิ สพฺพถา;

มคฺคฏฺานํ ตุ มคฺโคว, นาฺํ สมฺโภติ กิฺจิปิ.

๒๗๖.

อเหตุกวิปากานิ, ลพฺภมานาย วีถิยา;

สพฺพถาปิ จ สพฺเพสํ, สมฺภวนฺติ ยถารหํ.

๒๗๗.

ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร, ธุวมาวชฺชนทฺวยํ;

ปริตฺตปุฺาปุฺานิ, ลพฺภนฺติ ลหุวุตฺติโต.

๒๗๘.

กฺริยาชวนมปฺปนา, นตฺถาปาเยสุ การณํ;

นตฺถิ สเหตุกา ปากา, ทุคฺคตตฺตา หิ สนฺธิยา.

๒๗๙.

พฺรหฺมานํ ปฏิฆํ นตฺถิ, ฌานวิกฺขมฺภิตํ ตถา;

เหฏฺาฌานํ วิรตฺตตฺตา, น ภาเวนฺติ อรูปิโน.

๒๘๐.

ปุพฺเพว ทิฏฺสจฺจาว, อริยารูปภูมกา;

ตสฺมาทิมคฺโค นตฺเถตฺถ, กายาภาวา สิตํ ตถา.

๒๘๑.

สุทฺธาวาสาปิ ปตฺตาว, เหฏฺานุตฺตรปฺจกํ;

สตฺตปาปปหีนา จ, ตสฺมา นตฺเถตฺถ ตานิ จ.

๒๘๒.

ปฺจทฺวาริกจิตฺตานิ, ทฺวาราภาเว น วิชฺชเร;

สเหตุกวิปากา จ, ยถาภูมิววตฺถิตา.

๒๘๓.

สมฺภวาสมฺภวฺเจวํ, ตฺวา ปุคฺคลภูมิสุ;

ลพฺภมานวสา ตตฺถ, จิตฺตสงฺคหมุทฺทิเส.

๒๘๔.

กุสลาทิปฺปเภทา จ, ตถา ภูมาทิเภทโต;

วตฺถุทฺวารารมฺมณโต, ภูมิปุคฺคลโตปิ จ.

๒๘๕.

วิภาโค โย สมุทฺทิฏฺโ,

จิตฺตานฺจ ตุ สมฺภวา;

เยฺโย เจตสิกานฺจ,

สมฺปโยคานุสารโตติ.

อิติ จิตฺตวิภาเค ภูมิปุคฺคลสมฺภวกถา นิฏฺิตา.

สตฺตโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ จิตฺตวิภาโค.

อฏฺโม ปริจฺเฉโท

๒. เจตสิกวิภาโค

๘. เจตสิกสมฺปโยคกถา

๒๘๖.

อิติ จิตฺตวิธึ ตฺวา, ทฺเวปฺาส วิภาวินา;

เยฺยา เจตสิ สมฺภูตา, ธมฺมา เจตสิกา กถํ.

๒๘๗.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตเนกคฺคตา ตถา;

ชีวิตํ มนสิกาโร, สตฺต สาธารณา อิเม.

๒๘๘.

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ จ วีริยํ ตถา;

ฉนฺโท จ อธิโมกฺโข จ, ฉ ปกิณฺณกนามกา.

๒๘๙.

ปุฺาปุฺเสุ ปาเกสุ, กฺริยาสุ จ ยถารหํ;

มานเสสุ ปวตฺตนฺติ, วิปฺปกิณฺณา ปกิณฺณกา.

๒๙๐.

สทฺธา สตินฺทฺริยฺเจว, หิโรตฺตปฺปพลทฺวยํ;

อโลโภ จ อโทโส จ, ปฺา มชฺฌตฺตตาปิ จ.

๒๙๑.

อฏฺเเต อุตฺตมา นาม, ธมฺมา อุตฺตมสาธนา;

นิวชฺชาติ ปวุจฺจนฺติ, ยุคฬา ฉ ตโตปเร.

๒๙๒.

ปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ, ลหุตา มุทุตา ตถา;

กมฺมฺตา จ ปาคุฺ-ตา จ อุชุกตาติ จ.

๒๙๓.

อปฺปมฺาทฺวยํ นาม, กรุณามุทิตา สิยุํ;

สมฺมาวาจา จ กมฺมนฺตา-ชีวา จ วิรติตฺตยํ.

๒๙๔.

ปฺจวีส ปนิจฺเจเต, อนวชฺชา ยถารหํ;

ปาปาเหตุกมุตฺเตสุ, อนวชฺเชสุ ชายเร.

๒๙๕.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

ถินมิทฺธฺจ อุทฺธจฺจํ,

กุกฺกุจฺจฺจ ตถา ทส.

๒๙๖.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, อิสฺสา มจฺฉริยนฺติ จ;

โหนฺติ จุทฺทส สาวชฺชา, สาวชฺเชสฺเวว สมฺภวา.

๒๙๗.

ทฺเวปฺาส จตุทฺเธวํ, ธมฺมา เจตสิกา ิตา;

เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, สมฺปโยคฺจ สงฺคหํ.

๒๙๘.

สตฺต สาธารณา สพฺพ-จิตฺตสาธารณา ตโต;

จิตฺเตน สทฺธิ อฏฺนฺนํ, วิปฺปโยโค น กตฺถจิ.

๒๙๙.

วิตกฺโก ปฺจวิฺาณํ, ทุติยาทิวิวชฺชิเต;

วิจาโรปิ จ ตตฺเถว, ตติยาทิวิวชฺชิเต.

๓๐๐.

โสมนสฺสยุเต ปีติ-จตุตฺถชฺฌานวชฺชิเต;

วีริยํ ปมาวชฺช-วิปากาเหตุวชฺชิเต.

๓๐๑.

ฉนฺโท สมฺโภติ สพฺพตฺถ, โมมูหาเหตุวชฺชิเต;

อธิโมกฺโข วิจิกิจฺฉา-ปฺจวิฺาณวชฺชิเต.

๓๐๒.

ฉสฏฺิ ปฺจปฺาส, สตฺตติ เจว โสฬส;

วีสเตกาทเสวาถ, ปกิณฺณกวิวชฺชิตา.

๓๐๓.

มานสา ปฺจปฺาส, สวิตกฺกา ฉสฏฺิ จ;

สวิจาเรกปฺาส, สปฺปีติกมนา ตถา.

๓๐๔.

เตสตฺตติ สวีริยา, สฉนฺเทกูนสตฺตติ;

สาธิโมกฺขา ปวุจฺจนฺติ, อฏฺสตฺตติ มานสา.

๓๐๕.

ปฺาปฺปมฺาวิรตี, หิตฺวา เอกูนสฏฺิสุ;

ปาปาเหตุกมุตฺเตสุ, สทฺธาเทกูนวีสติ.

๓๐๖.

ทฺวิเหตุกาเหตุปาปวชฺชิเตสุ สมาสโต;

ปฺา ตุ ชายเต สตฺตจตฺตาลีเสสุ สพฺพถา.

๓๐๗.

มหากฺริยากามปุฺ-รูปชฺฌาเนสุ ชายเร;

อปฺปมฺาฏฺวีเสสุ, หิตฺวา ฌานํ ตุ ปฺจมํ.

๓๐๘.

โลกุตฺตเรสุ สพฺพตฺถ, สเหว วิรติตฺตยํ;

กามปุฺเสุ สมฺโภติ, ยถาสมฺภวโต วิสุํ.

๓๐๙.

วิรตีอปฺปมฺาสุ, ปฺจสฺวปิ ยถารหํ;

กทาจิเทว สมฺโภติ, เอเกโกว น เจกโต.

๓๑๐.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โมหอุทฺธจฺจเมว จ;

ปาปสาธารณา นาม, จตฺตาโร ปาปสมฺภวา.

๓๑๑.

โลโภ จ โลภมูเลสุ, ทิฏฺิยุตฺเตสุ ทิฏฺิ จ;

มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, ทิฏฺิมานา น เจกโต.

๓๑๒.

โทสมูเลสุ โทโส จ, อิสฺสา มจฺฉริยํ ตถา;

กุกฺกุจฺจมิติ จตฺตาโร, วิจิกิจฺฉา ตุ กงฺขิเต.

๓๑๓.

สเหว ถินมิทฺธํ ตุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ;

อิติ จุทฺทส สาวชฺชา, สาวชฺเชสฺเวว นิจฺฉิตา.

๓๑๔.

มาโน จ ถินมิทฺธฺจ, สห วาถ วิสุํ น วา;

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, อฺมฺํ วิสุํ น วาติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค เจตสิกสมฺปโยคกถา นิฏฺิตา.

อฏฺโม ปริจฺเฉโท.

นวโม ปริจฺเฉโท

๙. เจตสิกสงฺคหกถา

๓๑๕.

สตฺต สาธารณา เจว, ฉ ธมฺมา จ ปกิณฺณกา;

สทฺธาทิ ปฺจวีเสติ, อฏฺตึส สมิสฺสิตา.

๓๑๖.

กามาวจรปุฺเสุ, ลพฺภนฺติ ปมทฺวเย;

สตฺตตึเสว ทุติเย, ปฺามตฺตวิวชฺชิตา.

๓๑๗.

ตติเย จ ยถาวุตฺตา, ปีติมตฺตวิวชฺชิตา;

ฉตฺตึเสว จตุตฺถมฺหิ, ปฺาปีติทฺวยํ วินา.

๓๑๘.

มหากฺริยาสุ ยุชฺชนฺติ, หิตฺวา วิรติโย ตถา;

ปฺจตึส จตุตฺตึสทฺวยํ เตตฺตึสกํ กมา.

๓๑๙.

เปตฺวา อปฺปมฺา จ, มหาปาเกสุ โยชิตา;

เตตฺตึสา เจว ทฺวตฺตึสทฺวเยกตฺตึสกํ กมา.

๓๒๐.

อปฺปมฺา คเหตฺวาน, หิตฺวา วิรติโย ตถา;

ปฺจตึเสว ปเม, รูปาวจรมานเส.

๓๒๑.

วิตกฺกํ ทุติเย หิตฺวา, วิจารฺจ ตโต ปรํ;

จตุตฺเถ ปน ปีติฺจ, อปฺปมฺฺจ ปฺจเม.

๓๒๒.

ยถาวุตฺตปการาว, จตุตฺตึส ยถากฺกมํ;

เตตฺตึส เจว ทฺวตฺตึส, สมตึสฺจ ลพฺภเร.

๓๒๓.

ปฺจเมน สมานา จ, เปตฺวารุปฺปมานสา;

ภูมารมฺมณเภทฺจ, องฺคานฺจ ปณีตตํ.

๓๒๔.

อปฺปมฺา เปตฺวาน, คเหตฺวา วิรติตฺตยํ;

ฉตฺตึสานุตฺตเร โหนฺติ, ปมชฺฌานมานเส.

๓๒๕.

วิตกฺกํ ทุติเย หิตฺวา, วิจารฺจ ตโต ปรํ;

ปีตึ หิตฺวา จตุตฺเถ จ, ปฺจเมปิ จ สพฺพถา.

๓๒๖.

ยถาวุตฺตปฺปการาว, ปฺจตึส ยถากฺกมํ;

จตุตฺตึสฺจ เตตฺตึส, ตถา เตตฺตึส จาปเร.

๓๒๗.

เอวํ พาวีสธา เภโท, อนวชฺเชสุ สงฺคโห;

เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ, อฏฺตึสานมีริโต.

๓๒๘.

วิรตี อปฺปมฺา จ, คเหตฺวา ปน สพฺพโส;

เอกเมกํ คเหตฺวา จ, ปจฺจกฺขาย จ สพฺพถา.

๓๒๙.

กาเมสุ สตฺตธา ปุฺเ, จตุธา จ กฺริเย ตถา;

รูปชฺฌานจตุกฺเก จ, กตฺตพฺโพยมฺปิ สงฺคโห.

๓๓๐.

อิมินา ปนุปาเยน, สมสตฺตติ เภทโต;

อนวชฺเชสุ วิฺเยฺโย, จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺคโห.

๓๓๑.

อิติ สพฺพปฺปกาเรน, อนวชฺชวินิจฺฉยํ;

ตฺวา โยเชยฺย เมธาวี, สาวชฺเชสุ จ สงฺคหํ.

๓๓๒.

สตฺต สาธารณา เจว, ฉ ธมฺมา จ ปกิณฺณกา;

จตฺตาโร ปาปสามฺา, ธมฺมา สตฺตรเสวิเม.

๓๓๓.

เอกูนวีสาสงฺขาเร, ปเม โลภทิฏฺิยา;

ทุติเย โลภมาเนน, ยถาวุตฺตา จ ตตฺตกา.

๓๓๔.

อฏฺารส วินา ปีตึ, ตติเย โลภทิฏฺิยา;

จตุตฺเถปิ วินา ปีตึ, โลภมาเนน ตตฺตกา.

๓๓๕.

ปฏิเฆ จ วินา ปีตึ, อสงฺขาเร ตเถว เต;

ลพฺภนฺติ โทสกุกฺกุจฺจ-มจฺฉริยาหิ วีสติ.

๓๓๖.

อสงฺขาเรสุ วุตฺตา จ, สสงฺขาเรสุ ปฺจธา;

ถินมิทฺเธเนกวีส, วีส ทฺเววีสติกฺกมา.

๓๓๗.

ฉนฺทํ ปีติฺจ อุทฺธจฺเจ, หิตฺวา ปฺจทเสว เต;

หิตฺวา วิโมกฺขํ กงฺขฺจ, คเหตฺวา กงฺขิเต ตถา.

๓๓๘.

สตฺตวีสติธมฺมานํ, อิติ ทฺวาทส สงฺคหา;

ทฺวาทสาปุฺจิตฺเตสุ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

๓๓๙.

หิตฺวา ฉานิยเต ธมฺเม, คเหตฺวา จ ยถารหํ;

จตุตฺตึสาปิ วิฺเยฺยา, สงฺคหา ตตฺถ วิฺุนา.

๓๔๐.

ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, ตฺวา สงฺคหมุตฺตรํ;

เยฺยาเหตุกจิตฺเตสุ, สงฺคหํ กมโต กถํ?

๓๔๑.

สตฺต สาธารณา ฉนฺทวชฺชิตา จ ปกิณฺณกา;

หสิตุปฺปาทจิตฺตมฺหิ, ทฺวาทเสว ปกาสิตา.

๓๔๒.

โวฏฺพฺเพ จ วินา ปีตึ, วีริยํ สุขตีรเณ;

เอกาทส ยถาวุตฺตา, ธมฺมา ทฺวีสุปิ เทสิตา.

๓๔๓.

มโนธาตุตฺติเก เจว, อุเปกฺขาตีรณทฺวเย;

ทส โหนฺติ ยถาวุตฺตา, หิตฺวา วีริยปีติโย.

๓๔๔.

สตฺต สาธารณา เอว, ปฺจวิฺาณสมฺภวา;

อิจฺจาเหตุกจิตฺเตสุ, ปฺจธา สงฺคโห ิโต.

๓๔๕.

อิติ เจตสิเก ธมฺเม, จิตฺเตสุ คณิเต ปุน;

จิตฺเตน สห สงฺคยฺห, คเณยฺยาปิ จ ปณฺฑิโต.

๓๔๖.

อฏฺตึสาติ เย วุตฺตา, จิตฺเตน สห เต ปุน;

เอกูนจตฺตาลีเสติ, สพฺพตฺเถกาธิกํ นเย.

๓๔๗.

พาวีเสวํ ทส ทฺเว จ, ปฺจ เจติ ยถารหํ;

สงฺคหา สมฺปยุตฺตานํ, ตาลีเสกูนกา กถา.

๓๔๘.

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ ปฺา ตถา ปน;

อปฺปมฺา วิรตีติ, นว ธมฺมา ยถารหํ.

๓๔๙.

คเหตพฺพาปเนตพฺพา, ภวนฺติ อนวชฺชเก;

ปริวตฺเตติ สพฺพตฺถ, เวทนา ตุ ยถารหํ.

๓๕๐.

ฉนฺทาธิโมกฺขวีริยา, สทฺธาเทกูนวีสติ;

ผสฺสาทโย ฉเฬวาติ, น จลนฺตฏฺวีสติ.

๓๕๑.

เตรเสว ตุ สาวชฺเช, ฉเฬวาเหตุมานเส;

น จลนฺติ ทส อฺเ, จุทฺทสา ฉ จ สมฺภวาติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค เจตสิกสงฺคหกถา นิฏฺิตา.

นวโม ปริจฺเฉโท.

ทสโม ปริจฺเฉโท

๑๐. ปเภทกถา

๓๕๒.

เอกุปฺปาทา นิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา;

สหคตา สหชาตา, สํสฏฺา สหวุตฺติโน.

๓๕๓.

เตปฺาส ปนิจฺเจเต, สมฺปยุตฺตา ยถารหํ;

จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อฏฺารสวิธาปิ จ.

๓๕๔.

เอกธา ฉพฺพิธา เจว, จตุธา สตฺตธา ิตา;

จิตฺตุปฺปาทปเภเทน, ภินฺทิตพฺพา วิภาวินา.

๓๕๕.

อฏฺ ธมฺมาวินิพฺโภคา, ภินฺนาสีติ นวุตฺตรา;

สตฺตสตํ ทส ทฺเว จ, สพฺเพ โหนฺติ สมิสฺสิตา.

๓๕๖.

สนฺตีรณมโนธาตุ, สิตโวฏฺพฺพนา ตถา;

อปุฺา กามปุฺา จ, มหาปากา มหากฺริยา.

๓๕๗.

ปมชฺฌานธมฺมา จ, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

ปฺจปฺาส สพฺเพปิ, วิตกฺกา โหนฺติ เภทิตา.

๓๕๘.

วิจาราปิ จ เตเยว, ทุติยชฺฌานนามกา;

เอกาทสาปเร เจติ, ฉสฏฺิ ปริทีปิตา.

๓๕๙.

อปุฺา กามปุฺา จ, มหาปากา มหากฺริยา;

จตุกฺกา เจว จตฺตาโร, สิตฺจ สุขตีรณํ.

๓๖๐.

ปมาทิติกชฺฌานา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

อิจฺเจวเมกปฺาส, ปีติโย โหนฺติ สพฺพถา.

๓๖๑.

สิตโวฏฺพฺพนา ทฺเว จ, สาวชฺชา จานวชฺชกา;

ภินฺนเมวํ ตุ วีริยํ, เตสตฺตติวิธํ ภเว.

๓๖๒.

สาวชฺชา จานวชฺชา จ, โมมูหทฺวยวชฺชิตา;

ฉนฺทา ภวนฺติ สพฺเพปิ, สฏฺิเภทา นวุตฺตรา.

๓๖๓.

สนฺตีรณมโนธาตุ, สิตโวฏฺพฺพนา ตถา;

สาวชฺชา จานวชฺชา จ, วิจิกิจฺฉาวิวชฺชิตา.

๓๖๔.

อธิโมกฺขา ปนิจฺเจวํ, อฏฺสตฺตติ เภทิตา;

ติสตํ นวุติ ทฺเว จ, ภินฺนา โหนฺติ ปกิณฺณกา.

๓๖๕.

เอกูนสฏฺิ วา โหนฺติ, สทฺธาเทกูนวีสติ;

สหสฺสฺจ สตฺเจกํ, เอกวีสฺจ สพฺพถา.

๓๖๖.

าเณน สมฺปยุตฺตา จ, กาเม ทฺวาทสธาปเร;

ปฺจตึสาติ ปฺาปิ, สตฺตตาลีสธา กถา.

๓๖๗.

รูปชฺฌานจตุกฺกา จ, กามปุฺา มหากฺริยา;

อฏฺวีสปฺปมฺเวํ, ฉปฺปฺาส ภวนฺติ จ.

๓๖๘.

อนุตฺตรา กามปุฺา, ติสฺโส วิรติโย ปน;

โหนฺติ โสฬสธา ภินฺนา, อฏฺตาลีส ปิณฺฑิตา.

๓๖๙.

ปฺจวีสานวชฺเชวํ, สมฺปยุตฺตา จตุพฺพิธา;

สหสฺสทฺวิสตฺเจว, ทฺวิ จ สตฺตติ เภทโต.

๓๗๐.

จตฺตาโร ปาปสามฺา, ภินฺนา ทฺวาทสธา ปน;

อฏฺตาลีสธา โหนฺติ, เต สพฺเพ ปริปิณฺฑิตา.

๓๗๑.

โลโภ ปนฏฺธา ภินฺโน, ถินมิทฺธฺจ ปฺจธา;

จตุธา ทิฏฺิมาโน จ, จตุธา ทิฏฺิโย วิสุํ.

๓๗๒.

ทฺวิธา โทสาทิจตฺตาโร, วิจิกิจฺเฉกธาติ จ;

สาวชฺชา สตฺตธา วุตฺตา, ภินฺนาสีติ ติกุตฺตรา.

๓๗๓.

อิจฺจฏฺารสธา วุตฺตา, เตปฺาสาปิ เภทโต;

ทฺวิสหสฺสฺจ ตุ สตํ, ภวนฺเตกูนสฏฺิ จ.

๓๗๔.

วิตกฺกวิจารปีติสุโขเปกฺขาสุ ปฺจสุ;

ภินฺทิตฺวา ฌานเภเทน, คเหตพฺพา อนุตฺตรา.

๓๗๕.

อฺตฺร ปน สพฺพตฺถ, นตฺถิ เภทปฺปโยชนํ;

อฏฺเว กสฺมา คยฺหนฺติ, อเภเทนาติ ลกฺขเย.

๓๗๖.

ปมาทิจตุชฺฌานา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

อิจฺเจกเมกทสธา, จตุตาลีส ปิณฺฑิตา.

๓๗๗.

เตวีส ปฺจมา เจติ, สตฺตสฏฺิ สมิสฺสิตา;

อปฺปนา ตตฺถ สพฺพาปิ, อฏฺปฺาส ทีปิตา.

๓๗๘.

ปฺจตึเสว สงฺเขปา, โลกุตฺตรมหคฺคตา;

อปฺปนา ตตฺถ สพฺพาปิ, ฉพฺพีสติ ปกาสิตา.

๓๗๙.

อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, เจโตปริยนามกา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปฺจธา.

๓๘๐.

อภิฺาาณมีเรนฺติ, รูปาวจรปฺจมา;

กุสลฺจ กฺริยา เจติ, เภทิตํ ทุวิธมฺปิ จ.

๓๘๑.

ตํ ทฺวยมฺปิ สมฺมิสฺเสตฺวา, ปฺจาภิฺา จ โลกิยา;

อาสวกฺขยาณฺจ, ฉฬภิฺา ปวุจฺจเร.

๓๘๒.

โลกิยา จ ทสาภิฺา, ภินฺทิตฺวา กุสลกฺริยา;

สตฺตสตฺตติ ฌานานิ, อฏฺสฏฺิ ปนปฺปนา.

๓๘๓.

สตฺตสตฺตติ จิตฺตานิ, จตุปฺาส สพฺพถา;

ปจิตานิ จ จิตฺตานิ, เอกตึสสตํ สิยุนฺติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ปเภทกถา นิฏฺิตา.

ทสโม ปริจฺเฉโท.

เอกาทสโม ปริจฺเฉโท

๑๑. ราสิสรูปกถา

๓๘๔.

สพฺพํ สภาวสามฺ-วิเสเสน ยถารหํ;

คตราสิวเสนาถ, อฏฺารสวิธํ กถํ.

๓๘๕.

ผสฺสปฺจกราสี จ, ฌานินฺทฺริยมถาปเร;

มคฺคพลเหตุกมฺม-ปถโลกิยราสโย.

๓๘๖.

นิรวชฺชา ฉ ปสฺสทฺธิ-อาทิกา จ สตีมตา;

ยุคนนฺธา จ สมถา, ตถา เยวาปนาติ จ.

๓๘๗.

ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา จิตฺตเมว จ;

ผสฺสปฺจกราสีติ, ปฺจ ธมฺมา ปกาสิตา.

๓๘๘.

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, ปีติ เจกคฺคตา ตถา;

สุขํ ทุกฺขมุเปกฺขาติ, สตฺต ฌานงฺคนามกา.

๓๘๙.

สทฺธินฺทฺริยฺจ วีริยํ, สติ เจว สมาธิ จ;

ปฺา จตุพฺพิธา วุตฺตา, มโน ปฺจาปิ เวทนา.

๓๙๐.

ชีวิตินฺทฺริยเมกนฺติ, จกฺขาทีนิ จ สตฺตธา;

พาวีสตินฺทฺริยา นาม, ธมฺมา โสฬส เทสิตา.

๓๙๑.

อาทิมคฺเค อนฺาต-ฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ภเว;

มชฺเฌ อฺินฺทฺริยํ อนฺเต, อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ จ.

๓๙๒.

ปฺานุตฺตรจิตฺเตสุ, โหนฺติ ตีณินฺทฺริยานิปิ;

ติเหตุเกสุ เสเสสุ, เอกํ ปฺินฺทฺริยํ มตํ.

๓๙๓.

สุขํ ทุกฺขินฺทฺริยฺเจว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ตถา;

โทมนสฺสมุเปกฺขาติ, ปฺจธา เวทนา กถา.

๓๙๔.

รูปารูปวสา ทฺเวธา, ชีวิตินฺทฺริยเมกกํ;

จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายิตฺถิปุริสินฺทฺริยา.

๓๙๕.

ตตฺถ ชีวิตรูปฺจ, อฏฺเตฺถ น ตุ คยฺหเร;

ตสฺมา นามินฺทฺริยาเนว, ทสปฺจ วินิทฺทิเส.

๓๙๖.

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;

สมฺมาสติ สมาธิ จ, มิจฺฉาทิฏฺิ จ ธมฺมโต.

๓๙๗.

มคฺคงฺคานิ นเวตานิ, ทฺวาทสาปิ ยโต ทฺวิธา;

สมฺมามิจฺฉาติ สงฺกปฺโป, วายาโม จ สมาธิ จ.

๓๙๘.

โลกปาลทุกฺเจว, หิโรตฺตปฺปมถาปรํ;

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, ทุกํ โลกวินาสกํ.

๓๙๙.

ปฺจ สทฺธาทโย เจติ, พลธมฺมา นเวริตา;

กณฺหสุกฺกวเสนาปิ, ปฏิปกฺเข อกมฺปิยา.

๔๐๐.

ฉ เหตู เหตุราสิมฺหิ,

โลภาโลภาทิกา ติกา;

โมมูเห กงฺขิตุทฺธจฺจา,

ตตฺถ วุตฺตาติ อฏฺธา.

๔๐๑.

มิจฺฉาทิฏฺิ อภิชฺฌา จ, พฺยาปาโท วิรติตฺตยํ;

สมฺมาทิฏฺินภิชฺฌา จ, อพฺยาปาโท จ เจตนา.

๔๐๒.

ทส กมฺมปถาเนตฺถ, วุตฺตา วิรติเจตนา;

โลกปาลวินาสาติ, วุตฺตา โลกทุกา ทฺวิธา.

๔๐๓.

ปสฺสทฺธิอาทิยุคฬา, นิรวชฺชา ฉ ราสโย;

สติ จ สมฺปชฺฺจ, อุปการทุกํ ภเว.

๔๐๔.

ยุคนนฺธทุกํ นาม, สมโถ จ วิปสฺสนา;

ปคฺคโห จ อวิกฺเขโป, สมถทฺทุกมีริตํ.

๔๐๕.

เย สรูเปน นิทฺทิฏฺา, จิตฺตุปฺปาเทสุ ตาทินา;

เต เปตฺวาวเสสา ตุ, เยวาปนกนามกา.

๔๐๖.

ฉนฺโท จ อธิโมกฺโข จ, ตตฺรมชฺฌตฺตตา ตถา;

อุทฺธจฺจํ มนสิกาโร, ปฺจาปณฺณกนามกา.

๔๐๗.

มาโน จ ถินมิทฺธฺจ, อิสฺสา มจฺฉริยํ ตถา;

กุกฺกุจฺจมปฺปมฺา จ, ติสฺโส วิรติโยปิ จ.

๔๐๘.

เอเต อนิยตา นาม, เอกาทส ยถารหํ;

ตโต จ เสสา สพฺเพปิ, นิยตาติ ปกิตฺติตา.

๔๐๙.

เกจิ ราสึ น ภชนฺติ, เกจิ จานิยตา ยโต;

ตสฺมา เยวาปนาเตว, ธมฺมา โสฬส เทสิตา.

๔๑๐.

สตฺตตึสาวเสสา ตุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;

สรูเปเนว นิทฺทิฏฺา, จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพถา.

๔๑๑.

เทสิตานุตฺตรุทฺธจฺเจ, นามโต วิรตุทฺธวา;

ตถานุตฺตรจิตฺเตสุ, นิยตํ วิรติตฺตยํ.

๔๑๒.

จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา จ,

หิโรตฺตปฺปพลทฺวยํ;

อโลโภ จ อโทโส จ,

โลโภ โทโส จ ทิฏฺิ จ.

๔๑๓.

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ,

อุทฺธจฺจํ วิรติตฺตยํ;

โสฬเสเต ยถาโยคํ,

ทฺวีสุ าเนสุ เทสิตา.

๔๑๔.

เวทนา ตีสุ วีริยํ, สติ จ จตุราสิกา;

สมาธิ ฉสุ ปฺา จ, สตฺตฏฺาเนสุ ทีปิตา.

๔๑๕.

เอกวีส ปนิจฺเจเต, สวิภตฺติกนามกา;

เสสา ทฺวตฺตึสติ ธมฺมา, สพฺเพปิ อวิภตฺติกาติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสรูปกถา นิฏฺิตา.

เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท

๑๒. ราสิวินิจฺฉยกถา

๔๑๖.

ตตฺถ วิฺาณกายา ฉ, สตฺต วิฺาณธาตุโย;

ผสฺสา จกฺขาทิสมฺผสฺสา, ฉพฺพิธา สตฺตธาปิ จ.

๔๑๗.

จกฺขุสมฺผสฺสชาทีหิ, เภเทหิ ปน เวทนา;

สฺา จ เจตนา เจว, ภินฺนา ฉธา จ สตฺตธา.

๔๑๘.

จิตฺตุปฺปาเทสุ ธมฺมา จ, ขนฺธายตนธาตุโย;

อาหารา จ ยถาโยคํ, ผสฺสปฺจกราสิยํ.

๔๑๙.

สพฺเพ สงฺคหิตา โหนฺติ, ตสฺมา นามปริคฺคโห;

มูลราสิ จ โส สพฺพ-สงฺคโหติ ปวุจฺจติ.

๔๒๐.

ฌานราสิมฺหิ ปฺเจว, ธมฺมา สตฺตปฺปเภทโต;

อินฺทฺริยานิ จ พาวีส, ธมฺมโต ปน โสฬส.

๔๒๑.

นว มคฺคงฺคธมฺมา จ, ภินฺนา ทฺวาทสธาปิ เต;

ฉเฬว เหตุโย ตตฺถ, เทสิตา กงฺขิตุทฺธวา.

๔๒๒.

ทส กมฺมปถา ธมฺมา, ฉเฬว ปน เทสิตา;

เสสาว ทสธมฺเมหิ, สมานา จตุราสโย.

๔๒๓.

ปฺา ทสวิธา ตตฺถ, เวทนา นวธา ิตา;

สมาธิ สตฺตธา โหติ, วีริยํ ปน ปฺจธา.

๔๒๔.

สติ ภินฺนา จตุธาว, วิตกฺโก ติวิโธ มโต;

ทฺวิธา จิตฺตาทโย โหนฺติ, ทสปฺเจว สมฺภวา.

๔๒๕.

เสสา ทฺวตฺตึส สพฺเพปิ, ธมฺมา เอเกกธาปิ จ;

หิตฺวา รูปินฺทฺริยาเนเต, วิภาคา อฏฺธา กถํ.

๔๒๖.

ผสฺโส จ เจตนา สฺา, วิจาโร ปีติ ชีวิตํ;

นิรวชฺชา ฉ ยุคฬา, สาวชฺชโมหกงฺขิตา.

๔๒๗.

เยวาปนกธมฺมา จ, วิรตุทฺธจฺจวชฺชิตา;

ทฺวาทสา เจติ สพฺเพปิ, ทฺวตฺตึสเกกธา ตถา.

๔๒๘.

จิตฺตํ มนินฺทฺริยํ จิตฺตํ, สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ พลํ;

พเลสุ โลกิยา วุตฺตา, โลกิเย จ ทุกทฺวเย.

๔๒๙.

โลภาโลภาทิกา ทฺเว ทฺเว,

จตฺตาโร เหตุราสิยํ;

มิจฺฉาทิฏฺิ จ มคฺคงฺเค,

ปฺจกมฺมปเถปิ เต.

๔๓๐.

เยวาปนกราสิมฺหิ, เทสิตา วิรตุทฺธวา;

มคฺคเหตูสุ เจเวติ, ทฺวิธา ปฺจทส ิตา.

๔๓๑.

วิตกฺโก ฌานมคฺเคสุ, ติวิธา นวธา ปน;

เวทนา มูลราสิมฺหิ, ตถา ฌานินฺทฺริเยสุ จ.

๔๓๒.

อินฺทฺริยมคฺคราสิมฺหิ, พลปิฏฺิทุกตฺติเก;

จตุธา สติ ตตฺเถว, วีริยมฺปิ จ ปฺจธา.

๔๓๓.

สมาธิ สตฺตธา วุตฺโต, ฌานงฺเคสุ จ ตตฺถ จ;

ตตฺเถว ทสธา ปฺา, เหตุกมฺมปเถสุ จ.

๔๓๔.

ทสนวสตฺตปฺจจตุติทฺเวกธา ิตา;

ฉเฬกกา ปฺจทส, ทฺวตฺตึส จ ยถากฺกมํ.

๔๓๕.

อฏฺ วิภาคสงฺเขปา, ปทานิ ทสธา สิยุํ;

เตปฺาเสว ธมฺมา จ, อฏฺารส จ ราสโย.

๔๓๖.

อิติ ธมฺมววตฺถาเน, ธมฺมสงฺคณิยํ ปน;

จิตฺตุปฺปาทปริจฺเฉเท, อุทฺเทสนยสงฺคโห.

๔๓๗.

ปทานิ จตุราสีติ, เทสิตานิ สรูปโต;

เยวาปนกนาเมน, โสฬเสว ยถารหํ.

๔๓๘.

ตตฺถานิยตนามานิ, ปทาเนกาทเสว ตุ;

วุตฺตาเนกูนนวุติ, นิยตาเนว สมฺภวา.

๔๓๙.

อสมฺภินฺนปทาเนตฺถ, เตปฺาเสว สพฺพถา;

จิตฺตเจตสิกานํ ตุ, วเสน ปริทีปเย.

๔๔๐.

วิภาคปทธมฺมานํ, วเสเนวํ ปกาสิโต;

จิตฺตเจตสิกานํ ตุ, กมโต ราสินิจฺฉโยติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิวินิจฺฉยกถา นิฏฺิตา.

ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.

เตรสโม ปริจฺเฉโท

๑๓. ราสิโยคกถา

๔๔๑.

อิติ ราสิวีถึ ตฺวา, ลพฺภมานวสา พุโธ;

เตสเมวาถ โยคมฺปิ, จิตฺตุปฺปาเทสุ ทีปเย.

๔๔๒.

กามาวจรกุสลสฺส, ปมทฺวยมานเส;

สพฺเพปิ ราสโย โหนฺติ, ยถาสมฺภวโต กถํ.

๔๔๓.

ผสฺสปฺจกราสี จ, ฌานปฺจกราสิ จ;

อินฺทฺริยฏฺกราสี จ, มคฺคปฺจกราสิ จ.

๔๔๔.

พลสตฺตกราสี จ, เหตุกมฺมปถตฺติกา;

ทสาวเสสา ราสี จ, โลกปาลทุกาทโย.

๔๔๕.

เยวาปนกนวกํ, นิยตุทฺธจฺจวชฺชิตา;

อปฺปมฺาทฺวยฺเจว, ติสฺโส วิรติโยติ จ.

๔๔๖.

อิติ สตฺตรเสเวเต, เทสิตา จ สรูปโต;

เยวาปนกราสี จ, ลพฺภนฺติฏฺารสาปิ จ.

๔๔๗.

ฉปฺปฺาส ปทาเนตฺถ, เทสิตานิ สรูปโต;

ธมฺมา ปน สมตึส, ตตฺถ โหนฺติ สรูปโต.

๔๔๘.

ตานิ เยวาปนเกหิ, ปฺจสฏฺิ ปทานิ จ;

ธมฺมา เจกูนตาลีส, ภวนฺติ ปน สมฺภวา.

๔๔๙.

ตตฺถ ทฺวาทส ธมฺมา จ, เทสิตา สวิภตฺติกา;

อวเสสา ตุ สพฺเพปิ, อวิภตฺติกนามกา.

๔๕๐.

เอกทฺวิ จ ติจตุกฺก-ฉสตฺตฏฺานิกา ปน;

สตฺตวีส จ สตฺเตโก, ทฺเวเกโก จ ยถากฺกมํ.

๔๕๑.

นิยตา ตุ จตุตฺตึส, ธมฺมาว สหวุตฺติโต;

ยถาสมฺภววุตฺติโต, ปฺจธา นิยตา กถา.

๔๕๒.

ตตฺถ จานิยเต สพฺเพ, คเหตฺวา จ ปหาย จ;

ปจฺเจกฺจ คเหตฺวาปิ, สตฺตธา โยชนกฺกโม.

๔๕๓.

สกิเมกูนตาลีส, จตุตฺตึส ยถากฺกมํ;

ปฺจกฺขตฺตุฺจ โยเชยฺย, ปฺจตึสาติ ปณฺฑิโต.

๔๕๔.

ราสโย จ ปทานีธ, ธมฺมนฺตรวิภตฺติโย;

สรูปเยวาปนเก, นิยตานิยเต ยถา.

๔๕๕.

โยชนานยเภทฺจ, คณนาสงฺคหฏฺิติ;

ลพฺภมานานุมาเนน, สลฺลกฺเขนฺโต ตหึ ตหึ.

๔๕๖.

าณํ าณวิยุตฺตมฺหิ, หิตฺวา ปีตึ อุเปกฺขิเต;

เวทนา ปริวตฺเตนฺโต, กามปุฺเ จ เสสเก.

๔๕๗.

มหากฺริเย จ โยเชยฺย, ปหาย วิรติตฺตยํ;

อปฺปมฺา จ หิตฺวาถ, มหาปาเก จ โยชเย.

๔๕๘.

ตกฺกาทึ กมโต หิตฺวา, สพฺพตฺถ วิรติตฺตยํ;

ปฺจเม อปฺปมฺาย, หิตฺวา รูเป จ โยชเย.

๔๕๙.

หิตฺวาปฺปมฺา โยชเย, ยถาฌานมนุตฺตเร;

โลกุตฺตรินฺทฺริยฺเจว, คเหตฺวา วิรติตฺตยํ.

๔๖๐.

ฌานานิ จตุตาลีส, สุขยุตฺตานิ วตฺตเร;

อุเปกฺขิตานิ เตวีส, ปฺจมชฺฌาเน จ สพฺพถา.

๔๖๑.

อปฺปมฺาวิรติโย, กามปุฺเสุ ลพฺภเร;

อปฺปมฺา รูปชฺฌาน-จตุกฺเก จ มหากฺริเย.

๔๖๒.

โลกุตฺตเรสุ สพฺพตฺถ, สมฺโภติ วิรติตฺตยํ;

นตฺถิทฺวยมฺปิ อารุปฺเป, มหาปาเก จ ปฺจเม.

๔๖๓.

วิตกฺกาทิตฺตยํ ปฺา, ปฺจ จานิยตา จลา;

หานิพุทฺธิวสา เสสา, น จลนฺติ กุทาจนํ.

๔๖๔.

พาวีสติวิโธ เจตฺถ, สงฺคโห อนวชฺชเก;

ทฺวยทฺวยวสา เจว, ฌานปฺจกโตปิ จ.

๔๖๕.

อิติ ตฺวานวชฺเชสุ, ราสิสงฺคห สมฺภวํ;

สาวชฺเชสุปิ วิฺเยฺยา, วิฺุนา ราสโย กถํ.

๔๖๖.

โลภมูเลสุ ปเม, ผสฺสปฺจกราสิ จ;

ฌานปฺจกราสี จ, ตเถวินฺทฺริยปฺจกํ.

๔๖๗.

มคฺคพลจตุกฺกฺจ, เหตุกมฺมปถทุกา;

โลกนาสกราสี จ, สมโถ สมถทฺทุกา.

๔๖๘.

ตตฺรมชฺฌตฺตตํ หิตฺวา, เยวาปนกนามกา;

จตฺตาโร เจติ ลพฺภนฺติ, ตตฺเถกาทส ราสโย.

๔๖๙.

ทฺวตฺตึเสว ปทาเนตฺถ, เทสิตานิ สรูปโต;

ตานิ เยวาปนเกหิ, ฉตฺตึเสว ภวนฺติ จ.

๔๗๐.

อสมฺภินฺนปทาเนตฺถ, สมวีสติ สมฺภวา;

สวิภตฺติกนามา จ, นว ธมฺมา ปกาสิตา.

๔๗๑.

เอกทฺวยติจตุกฺก-ฉฏฺานนิยตา ปน;

เอกาทส ฉเฬกา จ, กเมเนโก ปุเนกโก.

๔๗๒.

นตฺเถวานิยตา เหตฺถ, เยวาปนกนามกา;

โยชนานยเภโท จ, ตสฺมา ตตฺถ น วิชฺชติ.

๔๗๓.

มาโน จ ถินมิทฺธฺจ, อิสฺสา มจฺฉริยํ ตถา;

กุกฺกุจฺจมิติ สาวชฺเช, ฉเฬวานิยตา มตา.

๔๗๔.

มาโน ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, สสงฺขาเรสุ ปฺจสุ;

ถินมิทฺธํ ตโย เสสา, ปฏิฆทฺวยโยคิโน.

๔๗๕.

อิจฺเจวมฏฺ สาวชฺชา, อนวชฺชฏฺวีสติ;

ฉตฺตึส มานสา สพฺเพ, โหนฺตานิยตโยคิโน.

๔๗๖.

เตหิ ยุตฺตา ยถาโยคํ, เอกทฺวิตฺตยปฺจหิ;

ทฺเว ทฺวาวีสํ ตโย เจว, นว จาถ ยถากฺกมํ.

๔๗๗.

อิติ วุตฺตานุสาเรน, ลพฺภมานวสา ปน;

ตทฺเสุปิ โยเชยฺย, สาวชฺเชสุ ยถากฺกมํ.

๔๗๘.

โลภมูเลสุ โลภฺจ, โทสฺจ ปฏิฆทฺวเย;

โมหมูเล กงฺขุทฺธจฺจํ, คเหตฺวา เหตุราสิยํ.

๔๗๙.

ทิฏฺึ ทิฏฺิวิยุตฺตมฺหิ, หิตฺวา ปีติมุเปกฺขิเต;

เวทนํ ปริวตฺเตนฺโต, โทสมูเล จ ปณฺฑิโต.

๔๘๐.

ตถา กมฺมปถํ ทิฏฺึ,

ปีตึ ฉนฺทฺจ โมมุเห;

กงฺขิเต อธิโมกฺขฺจ,

หิตฺวา โยเชยฺย ราสโย.

๔๘๑.

จิตฺตสฺส ิตึ ปตฺตาสุ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา ปน;

กงฺขิเต ปริหีนาว, อินฺทฺริยาทีสุ ปฺจสุ.

๔๘๒.

อิติ ทฺวาทสธา ตฺวา, สาวชฺเชสุปิ สงฺคหํ;

อเหตุเกปิ วิฺเยฺยา, ยถาสมฺภวโต กถํ.

๔๘๓.

อฏฺารสาเหตุเกสุ, ปฺจวิฺาณมานเส;

ผสฺสปฺจกราสี จ, ฌานฏฺานทุกํ ตถา.

๔๘๔.

อินฺทฺริยตฺติกราสี จ, เยวาปนกนามโก;

เอโก มนสิกาโรติ, จตฺตาโร ราสโย สิยุํ.

๔๘๕.

อสมฺภินฺนา ปนฏฺเว, ทฺเว ตตฺถ สวิภตฺติกา;

เอกทฺวยติกฏฺานา, ฉเฬโก จ ปุเนกโก.

๔๘๖.

มโนธาตุตฺติกาเหตุ-ปฏิสนฺธิยุเค ปน;

วิตกฺโก จ วิจาโร จ, อธิกา ฌานราสิยํ.

๔๘๗.

สุขสนฺตีรเณ ปีติ, ทุติยาวชฺชเน ปน;

วีริยฺจ สมาธิฺจ, ลพฺภตินฺทฺริยราสิยํ.

๔๘๘.

อธิกา หสิเต โหนฺติ, ปีติ จ วีริยาทโย;

เยวาปนาธิโมกฺโข จ, ปฺจวิฺาณวชฺชิเต.

๔๘๙.

อิจฺจานวชฺเช พาวีส,

สาวชฺเช ทฺวาทสาปเร;

โยคา เหตุมฺหิ ปฺเจเต,

ตาลีเสกูนกา กถาติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิโยคกถา นิฏฺิตา.

เตรสโม ปริจฺเฉโท.

จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท

๑๔. ราสิสมฺภวกถา

๔๙๐.

นเวว เยวาปนกา, อฏฺารส จ ราสโย;

นวภึสติสมฺภินฺนา, ทส ทฺเว สวิภตฺติกา.

๔๙๑.

เอกทฺวยติจตุฉสตฺตฏฺานานวชฺชเก;

สตฺตวีสติ สตฺเตโก, ทฺวยเมโก ปุเนกโก.

๔๙๒.

ทเสว เยวาปนกา, เอกาทส จ ราสโย;

อฏฺวีสติสมฺภินฺนา, ทเสว สวิภตฺติกา.

๔๙๓.

เอกทฺวยติจตุกฺกฉฏฺานนิยตา ปน;

อฏฺารส จ สตฺเตโก, เอโก เจโกว ปาปเก.

๔๙๔.

ทฺเว เยวาปนกา โหนฺติ, ราสโย จ จตุพฺพิธา;

เตรเสตฺถ อสมฺภินฺนา, ตโยว สวิภตฺติกา.

๔๙๕.

เอกทฺวยติกฏฺานา, ทส ทฺเวโก อเหตุเก;

อิจฺจานวชฺชา สาวชฺชา-เหตุเก โยคนิจฺฉโย.

๔๙๖.

สตฺตาปิ นตฺถิ สาวชฺเช, นิรวชฺเช ปกาสโก;

อเหตุเก จ มคฺคาทิราสโย นตฺถิ จุทฺทส.

๔๙๗.

อนวชฺชา ตุ สาวชฺเช, สาวชฺชกานวชฺชเก;

จิตฺตุปฺปาทมฺหิ นตฺเถว, นตฺโถภยมเหตุเก.

๔๙๘.

สาวชฺชา ปน สาวชฺเช, อนวชฺชานวชฺชเก;

คเหตพฺพา ตุ สพฺพตฺถ, สาธารณา ปกิณฺณกา.

๔๙๙.

ฌานปฺจกจิตฺเตสุ, สตฺตสฏฺิสุ นิทฺทิเส;

ฌานงฺคโยคเภเทน, ราสิเภทํ ตหึ ตหึ.

๕๐๐.

จตุฉกฺกานวชฺเชสุ, าณปีติกตํ ตถา;

จตุวีส ปริตฺเตสุ, จตุธา เภทมุทฺทิเส.

๕๐๑.

สราควีตราคานํ, อปฺปมฺาปวตฺติยํ;

กรุณามุทิตา โหนฺติ, กามปุฺมหากฺริเย.

๕๐๒.

อุปจารปฺปนาปตฺตา, สุขิตา สตฺตโคจรา;

ตสฺมา น ปฺจมารุปฺเป, มหาปาเก อนุตฺตเร.

๕๐๓.

โสตาปติตุเปกฺขาสุ, ปริกมฺมาทิสมฺภเว;

ฌานานํ ตุลฺยปากตฺตา, ตปฺปาเกสุ จ ลพฺภเร.

๕๐๔.

วิรตี จ สราคานํ, วีติกฺกมนสมฺภวา;

สมฺปตฺเต จ สมาทาเน, กามปุฺเสุ ลพฺภเร.

๕๐๕.

ตํตํทฺวาริกทุสฺสิลฺย-เจตนุจฺเฉทกิจฺจโต;

มคฺเค จ ตุลฺยปากตฺตา, ผเล จ นิยตา สิยุํ.

๕๐๖.

ปวตฺตาการวิสยภินฺนา ปฺจาปิ สมฺภวา;

โลกิเย ลพฺภมานาปิ, วิสุํ เจว สิยุํ น วา.

๕๐๗.

ปาปา ลพฺภนฺติ ปาเปสุ, สตฺต ฉกฺเกกกา กมา;

สรูปเยโวภยกา, นิยตฏฺ ฉเฬตเร.

๕๐๘.

สาธารณา จ สพฺพตฺถ, ยถาวุตฺตา ปกิณฺณกา;

ตตฺถ เจกคฺคตา นตฺถิ, อินฺทฺริยาทีสุ กงฺขิเต.

๕๐๙.

ฉนฺทาธิโมกฺขา เยวาปิ, วีเสกาทสวชฺชิเต;

อุทฺธจฺจเมกาทสสุ, มชฺฌตฺตมนวชฺชเก.

๕๑๐.

สพฺพตฺถ มนสิกาโร, ติทฺเวกทฺวิติกาปเร;

อฏฺฏฺวีสจตูสุ, ปฺจทฺวีสุ ยถากฺกมํ.

๕๑๑.

สมุทายวเสเนตฺถ, อุทฺธจฺจวิรติตฺตยํ;

สวิภตฺติกมฺตฺถ, อวิภตฺติกเมว ตํ.

๕๑๒.

จิตฺตุปฺปาเทสุ เตเนตํ, วิภตฺติอวิภตฺติกํ;

อิติ สาธุ สลฺลกฺเขยฺย, สมฺภวาสมฺภวํ พุโธติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสมฺภวกถา นิฏฺิตา.

จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท

๑๕. ราสิสงฺคหกถา

๕๑๓.

เตตฺตึส เจว ทฺวตฺตึส, เอกตึส จ ตึส จ;

เอกทฺวตฺตึสหีนา จ, ตึส ธมฺมานวชฺชเก.

๕๑๔.

ทส ธมฺมา ตุ สาวชฺเช, ฉปฺจจตุราธิกา;

เอกาทส ทส นว, สตฺตธาเหตุเก ปน.

๕๑๕.

อิตฺถํ จุทฺทสธา ภินฺนา, โกฏฺาสา ตุ สรูปโต;

วิภตฺตา เตหิ ยุตฺตา จ, จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํ.

๕๑๖.

ติกฏฺกา ปฺจวีส, ทส ปฺจาธิกา นว;

อฏฺารเสติ สตฺเตเต, อนวชฺชา ตเถตเร.

๕๑๗.

ทฺเว จตฺตาโร ฉเฬกํ ทฺเว,

ปฺจาถ ทสธาปเร;

สาวชฺชาเหตุกา เจติ,

โกฏฺาสา โหนฺติ จุทฺทส.

๕๑๘.

นว จาปิ ฉ จตฺตาโร, จตุปฺจฉสตฺตกา;

นว ทฺเว ทฺเว ตเถโก จ, เยวาปนกสงฺคหา.

๕๑๙.

เตหิ ยุตฺตา ปนฏฺาถ, วีเสกตึส มานสา;

ทฺเว ทฺเว ทฺเว ตีณิ เจกํ ทฺเว, อฏฺ ทส ยถากฺกมํ.

๕๒๐.

สตฺตตึสกโต ยาว, เอกตึสานวชฺชเก;

ติกฏฺกาทิเก สตฺต, ิตา นิยตสงฺคหา.

๕๒๑.

ปาเปสุ วีส เจกูน-วีสฏฺารส โสฬส;

จตุธา ทฺวีสุ จตูสุ, จตูสุ ทฺวีสุ จฏฺิตา.

๕๒๒.

เอกทฺวิปฺจทสสุ, จ ทฺวิธาเหตุเกสุ จ;

ติกทฺเวกาธิกา ธมฺมา, ทสฏฺ จ ยถากฺกมํ.

๕๒๓.

ปฺจทฺเวกทฺวิภิปฺจ, โกฏฺาสา นิยตา ิตา;

เตหิ ยุตฺตา ปนฏฺาถ, วีส ทฺเว ทฺเว ติเกกกา.

๕๒๔.

ปุพฺพาปรทฺวยาปุฺเ, กามปาเก อเหตุเก;

ปฺจมานุตฺตรารุปฺเป, นตฺถานิยตสมฺภโว.

๕๒๕.

ฉตฺตึสมานเสสฺเวว, ลพฺภนฺตานิยตา น วา;

เตปฺาสาวเสสา ตุ, สพฺเพ นิยตโยคิโน.

๕๒๖.

นิยตานิยเต กตฺวา, ลพฺภนฺโตภยถา ตถา;

สรูปเยโวภยกา, ติวิเธวํ ตุ สงฺคหา.

๕๒๗.

เยฺยา วุตฺตานุสาเรน, เตหิ ยุตฺตาว มานสา;

ตโต ปุน วิภาเวยฺย, สพฺพสงฺคาหิกํ นยํ.

๕๒๘.

เอกูนตาลีสกโต, ยาเวกตฺตึสกา ิตา;

นวธา อนวชฺเชสุ, เตหิ ยุตฺตา จ มานสา.

๕๒๙.

ทฺเว จตฺตาโร ทเสวาถ, ติกปฺจาธิกา ทส;

เตวีส กมโต สตฺต, ทฺเว จ ปฺจทสาปเร.

๕๓๐.

ทฺเว จ ทฺเว ติกทฺเว ทฺเวกา, สาวชฺเชสุ จ โสฬส;

เอกูนวีส วีสาถ, วีเสกทฺวิตยาธิกา.

๕๓๑.

อเหตุเก ปนฏฺาถ, ทเสกทฺวิตยาธิกา;

ทสปฺจ ทฺวิเกกาติ, ภวนฺเตกูนวีสติ.

๕๓๒.

ลพฺภมานานุสาเรน, ธมฺมานํ ปน สงฺคโห;

สกฺกา วุตฺตนเยเนว, วิฺาตุํ ปน วิฺุนาติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ราสิสงฺคหกถา นิฏฺิตา.

ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.

โสฬสโม ปริจฺเฉโท

๑๖. จิตฺตุปฺปาทกถา

๕๓๓.

จิตฺตุปฺปาเทสุ ธมฺมานํ, อิติ ตฺวา วินิจฺฉยํ;

จิตฺตุปฺปาทานเมวาถ, าตพฺโพ เภทสงฺคโห.

๕๓๔.

เวทนาหารโต เจว, เหตาธิปติโต ตถา;

ฌานินฺทฺริยมคฺคพลา, เยวาปนปถาทิโต.

๕๓๕.

ตตฺถ สุขา จ ทุกฺขา จ, อทุกฺขมสุขาติ จ;

ติสฺโส จ เวทนา วุตฺตา, สมฺโภคตฺถวิเสสโต.

๕๓๖.

สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ, โทมนสฺสมถาปรํ;

อุเปกฺขินฺทฺริยมิจฺเจวํ, ปฺจินฺทฺริยวิภาคโต.

๕๓๗.

กายวิฺาณยุคเฬ, สุขทุกฺขา หิ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ น.

๕๓๘.

อฺตฺถ ปน สพฺพตฺถ, สุขา ทุกฺขา จ เวทนา;

โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ, อิติ นามํ ลภนฺติ จ.

๕๓๙.

อทุกฺขิ อสุโขเปกฺขา, มชฺฌตฺตาติ จ เวทนา;

ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ, ตทฺเสุ ปกาสิตา.

๕๔๐.

สุขทุกฺขินฺทฺริยยุตฺตํ, กายวิฺาณกทฺวยํ;

โทมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตํ, ปฏิฆทฺวยมานสํ.

๕๔๑.

อฏฺารส ปริตฺตานิ, จตุกฺกชฺฌานมาทิโต;

โสมนสฺสินฺทฺริยยุตฺตา, ทฺวาสฏฺิวิธ มานสา.

๕๔๒.

ทฺวตฺตึส จ ปริตฺตานิ, เตวีส ฌานปฺจมา;

โหนฺติเปกฺขินฺทฺริยยุตฺตา, ปฺจปฺาส มานสา.

๕๔๓.

สุขยุตฺตา ตุ เตสฏฺิ, ทุกฺขยุตฺตา ตโย ตหึ;

อทุกฺขมสุขยุตฺตา, ปฺจปฺาสุเปกฺขกา.

๕๔๔.

โอชฏฺมกรูปฺจ, เวทนํ สนฺธิมานสํ;

นามรูปฺจ กมโต, อาหรนฺตีติ เทสิตา.

๕๔๕.

อาหารา กพฬีกาโร, ผสฺโส สฺเจตนา ตถา;

วิฺาณฺเจติ จตฺตาโร, อุปตฺถมฺภา จ สมฺภวา.

๕๔๖.

จิตฺตุปฺปาเทสุ สพฺพตฺถ,

อาหารารูปิโน ตโย;

กพฬีกาโร อาหาโร,

กาเม กายานุปาลโก.

๕๔๗.

อโลโภ จ อโทโส จ,

อโมโห จ ตถาปโร;

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เหตู ธมฺมา ฉ เทสิตา.

๕๔๘.

กุสลากุสลา เหตู, ตโย อพฺยากตาติ จ;

นวทฺวาทสธา ตตฺถ, วิปากกฺริยเภทโต.

๕๔๙.

ทส ปฺจาธิกา โหนฺติ, ภูมิเภทา ตโต ตหึ;

ปุฺปากกฺริยาเภทา, ตาลีส จตุนูนกา.

๕๕๐.

สนฺตีรณมโนธาตุ-ปฺจวิฺาณมานเส;

โวฏฺพฺพเน จ หสิเต, เหตุ นาม น วิชฺชติ.

๕๕๑.

โลภมูเลสุ โลโภ จ,

โมโห จ ปฏิฆทฺวเย;

โทโส โมโห จ ลพฺภนฺติ,

โมโห เอโกว โมมุเห.

๕๕๒.

าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ,

อโลภาทิทฺวยํ ภเว;

ตโต เสเสสุ สพฺพตฺถ,

อโลภาทิตโยปิ จ.

๕๕๓.

ติเหตุกา สตฺตจตฺตา-ลีส โหนฺติ ทฺวิเหตุกา;

พาวีส ทฺเวกเหตุกา, อฏฺารส อเหตุกา.

๕๕๔.

ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ, วีมํสาติ จตุพฺพิธา;

สหชาตาธิปา ธมฺมา, วุตฺตาธิปตโย สิยุํ.

๕๕๕.

ยมาลมฺพํ ครุํ กตฺวา, นามธมฺมา ปวตฺตเร;

อารมฺมณาธิปนาเมน, ตทาลมฺพณมีริตํ.

๕๕๖.

ติเหตุกชเวสฺเวโก, จตูสุปิ ยถารหํ;

ทฺวิเหตุเกสุ สมฺโภติ, วีมํสาธิปตึ วินา.

๕๕๗.

อนุตฺตเร กามปุฺเ, ติเหตุกมหากฺริเย;

โลภมูเล จ สาวชฺเช, ลพฺภตาลมฺพณาธิโป.

๕๕๘.

ตตฺถ จานิยตา กาเม, ลพฺภมานาปิ ลพฺภเร;

มหคฺคตานุตฺตเรสุ, นิยตาว ยถารหํ.

๕๕๙.

กฺริยาทฺวิเหตุปฏิเฆ,

นตฺเถวาลมฺพณาธิโป;

โมมูหาเหตุเก ปาเก,

โลกิเย จ น โกจิปิ.

๕๖๐.

อุภยาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;

อุภยานิยตาธิปฺปา, สหชานิยตาธิปา.

๕๖๑.

อุภยวิปฺปยุตฺตา จ, ปฺจธา ตตฺถ มานสา;

อฏฺฏฺารส วีสํ ฉ, สตฺตตึส ยถากฺกมํ.

๕๖๒.

ปฺจาธิปติโยคา จ, จตุราธิปโยคิโน;

ติวิธาธิปยุตฺตา จ, วิมุตฺตาปิ จ สพฺพถา.

๕๖๓.

โสฬสาถ สมตฺตึส, ฉเฬวาถ ยถากฺกมํ;

สตฺตตึสติวิธาติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเส.

๕๖๔.

วีมํสาธิปยุตฺตา จ, สหชาธิปโยคิโน;

อาลมฺพาธิปยุตฺตา จ, วิปฺปมุตฺตาปิ สพฺพถา.

๕๖๕.

จตุตฺตึส ทฺวิปฺาส, อฏฺวีส ยถากฺกมํ;

สตฺตตึสติ เจเวติ, จตุเธวมฺปิ นิทฺทิเส.

๕๖๖.

สหชาธิปลทฺธา ตุ, ทฺเวปฺาเสว สพฺพถา;

อาลมฺพาธิปลทฺธา จ, อุภยาธิปลาภิโน.

๕๖๗.

อฏฺวีเสว สพฺเพปิ, ทฺเวปฺาเสว สาธิปา;

เสสา นิราธิปา สพฺเพ, สตฺตตึสาปิ สพฺพถา.

๕๖๘.

เวทนาทิวเสเนวํ, ตฺวา เภทํ จตุพฺพิธํ;

ฌานินฺทฺริยมคฺคพล-วเสนาปิ วิภาวเย.

๕๖๙.

วิตกฺกเหฏฺิมํ ฌานํ, มโนปรํ มนินฺทฺริยํ;

เหตุปรฺจ มคฺคงฺคํ, พลํ วีริยปจฺฉิมํ.

๕๗๐.

อวิตกฺเก ปกติยา, ตสฺมา ฌานํ น วิชฺชติ;

อเหตุเก จ มคฺคงฺคํ, พลฺจาวีริเย ยถา.

๕๗๑.

อฏฺ รูปินฺทฺริยาเนตฺถ, อคยฺหนฺเตว สพฺพถา;

มคฺคินฺทฺริยพลฏฺเสุ, สมาธิ จ น กงฺขิเต.

๕๗๒.

กามปุฺเสฺวนิยตา, วิรตีปิ อนุทฺธตา;

ปฺานุตฺตรจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยตฺตยภาชิตา.

๕๗๓.

เสสา วุตฺตานุสาเรน, ลพฺภมานชฺฌานาทิกา;

เตหิ ยุตฺตา จ วิฺเยฺยา, จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํ.

๕๗๔.

โสมนสฺสยุตฺตา กาเม, โลกุตฺตรมหคฺคเต;

ปมชฺฌานจิตฺตา จ, ปฺจฌานงฺคิกา มตา.

๕๗๕.

ทุกฺขุเปกฺขายุตฺตา กาเม, ปฺจวิฺาณวชฺชิตา;

ทุติยชฺฌานจิตฺตา จ, จตุฌานงฺคิกา สิยุํ.

๕๗๖.

ฌานงฺคตฺตยสํยุตฺตา, ตติยชฺฌานมานสา;

จตุตฺถปฺจมารุปฺปา, ฌานงฺคทฺวยโยคิโน.

๕๗๗.

ปฺจวิฺาณยุคเฬ, ฌานงฺคํ นตฺถิ กิฺจิปิ;

อิตฺถํ ฌานานํ เภเทน, ปฺจธา มานสา ิตา.

๕๗๘.

เอกูนตึสติ สตฺต-ตึส เจกาทสาปเร;

จตุตฺตึส ทเสวาถ, คณิกา ตุ ยถากฺกมํ.

๕๗๙.

โลกุตฺตเรสุ สพฺเพสุ, อินฺทฺริยานิ นวุจฺจเร;

ติเหตุเกสุ สพฺเพสุ, โลกิเยสุ ปนฏฺธา.

๕๘๐.

าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, สตฺตธาว สมุทฺธเร;

สิตโวฏฺพฺพนา ปุฺเ, ปฺจธาว ปกาสเย.

๕๘๑.

วิจิกิจฺฉาสหคเต, จตุธาว วินิทฺทิเส;

ตีณินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เสสาเหตุกมานเส.

๕๘๒.

อฏฺ เจกูนตาลีส, ทฺวาทส วาถ เตรส;

เอกฺจ โสฬส เจติ, ฉพฺพิธา ตตฺถ สงฺคโห.

๕๘๓.

ปมานุตฺตรํ ฌานํ, อฏฺมคฺคงฺคิกํ มตํ;

สตฺตมคฺคงฺคิกํ นาม, เสสํ ฌานมนุตฺตรํ.

๕๘๔.

โลกิยํ ปมํ ฌานํ, ตถา กาเม ติเหตุกํ;

ปฺจมคฺคงฺคิกา นาม, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๕๘๕.

เสสํ มหคฺคตํ ฌานํ, สมฺปยุตฺตา จ ทิฏฺิยา;

าเณน วิปฺปยุตฺตา จ, จตุมคฺคงฺคิกา มตา.

๕๘๖.

โทสมูลทฺวยฺเจว, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;

ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตา จ, มคฺคงฺคตฺตยโยคิโน.

๕๘๗.

วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต, วุตฺโต มคฺโค ทุวงฺคิโก;

อมคฺคาเหตุโก เจติ, สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห.

๕๘๘.

อฏฺ ทฺวตฺตึสติ เจว, ทส ปฺจาธิกาปเร;

ตาลีส กมโต สตฺต, เอกฺจฏฺทสาปเร.

๕๘๙.

พลานิ ปน สตฺเตว, สพฺพตฺถาปิ ติเหตุเก;

าเณน วิปฺปยุตฺเตสุ, ฉ พลานิ สมุทฺทิเส.

๕๙๐.

จตุธากุสเล โหนฺติ, ติวิธา กงฺขิเต ปน;

ทฺวิพลํ สิตโวฏฺพฺพํ, อพลํ เสสมีริตํ.

๕๙๑.

ฉพฺพิโธ สงฺคโห ตตฺถ, สตฺตตาลีสถาปเร;

ทฺวาทเสกาทเสกํ ทฺเว, โสฬเสติ ยถากฺกมํ.

๕๙๒.

อิตฺถํ ปฺจ ฉ สตฺต ฉ-โกฏฺาสา กมโต ิตา;

จตุวีสติ สพฺเพปิ, ฌานงฺคาทิวสา กถา.

อิติ เจตสิกวิภาเค จิตฺตุปฺปาทกถา นิฏฺิตา.

โสฬสโม ปริจฺเฉโท.

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท

๑๗. ทิฏฺิสงฺคหกถา

๕๙๓.

เยวาปนกนาเมน, ธมฺมา ฉนฺทาทโย ตถา;

ขนฺธาทโย จ โกฏฺาสา, อุทฺทิฏฺา หิ ยถารหํ.

๕๙๔.

ตตฺถ ฉนฺทาทโย ธมฺมา, วิภตฺตาว ยถารหํ;

ขนฺธาทิราสโย วาปิ, วิฺเยฺยา ทานิ สมฺภวา.

๕๙๕.

เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;

สฺา จ สฺากฺขนฺโธติ, ฉพฺพิธาปิ ปกาสิตา.

๕๙๖.

สงฺขารกฺขนฺธนาเมน, เสสา เจตสิกา มตา;

วุตฺตา วิฺาณกายา ฉ, วิฺาณกฺขนฺธนามโต.

๕๙๗.

รูปกฺขนฺโธ ปุเนโกว, สมฺปยุตฺตาวิโยคิโน;

อรูปิโน จ จตฺตาโร, ปฺจกฺขนฺธา ปวุจฺจเร.

๕๙๘.

มนายตนนามํ ตุ, จิตฺตเมว ตถาปรา;

จกฺขุวิฺาณธาตาทิสตฺตวิฺาณธาตุโย.

๕๙๙.

สพฺเพ เจตสิกา ธมฺมา, ธมฺมายตนสงฺคหา;

ธมฺมธาตูติ จ วุตฺตา, ทฺวิปฺาสาปิ สพฺพถา.

๖๐๐.

สุขุมานิ จ รูปานิ, นิพฺพานฺเจตฺถ คยฺหเร;

โอฬาริกานิ รูปานิ, ทสายตนธาตุโย.

๖๐๑.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายายตนนามกา;

รูปสทฺทคนฺธรส-โผฏฺพฺพายตนานิ จ.

๖๐๒.

ทฺวาทสายตนา สพฺเพ, โหนฺตฏฺารสธาตุโย;

ขนฺธา เปตฺวา นิพฺพานํ, นตฺถิ ปณฺณตฺติ ตีสุปิ.

๖๐๓.

อาหาราทิ จ โกฏฺาสา, ปุพฺเพ วุตฺตนยาว เต;

อิติ มิสฺสกสงฺเขโป, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.

๖๐๔.

ทฺวาทสากุสเลสฺเวว, จุทฺทสาปิ ววตฺถิตา;

เย สาวชฺชาว เตสมฺปิ, สงฺคโห ทานิ นิยฺยเต.

๖๐๕.

กามาสโว ภวาสโว, ทิฏฺาวิชฺชาสวาติ จ;

จตฺตาโร อาสวา วุตฺตา, ตโย ธมฺมา สรูปโต.

๖๐๖.

อาสวา อาสวฏฺเน,

โอฆา วุยฺหนโต ตถา;

โยเชนฺตีติ จ โยคาติ,

เต จตฺตาโร จ เทสิตา.

๖๐๗.

กามพฺภโว จ ปฏิโฆ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

สีลพฺพตปรามาโส, ภวราโค ตถาปโร.

๖๐๘.

อิสฺสา มจฺฉริยาวิชฺชา, อิติ สํโยชนา ทส;

อฏฺ ธมฺมา สรูเปน, อภิธมฺเม ปกาสิตา.

๖๐๙.

อิสฺสามจฺฉริยํ หิตฺวา, กตฺวา มานุทฺธวํ ตหึ;

ภินฺทิตฺวา ภวราคฺจ, รูปารูปวสา ทฺวิธา.

๖๑๐.

ปฺโจรมฺภาคิยา เจว, ปฺจุทฺธมฺภาคิยาติ จ;

ทส สํโยชนา วุตฺตา, สุตฺเต สตฺต สรูปโต.

๖๑๑.

คนฺถา ธมฺมา จ จตฺตาโร, ตโย ธมฺมา สรูปโต;

อภิชฺฌากายคนฺโถ จ, พฺยาปาโท จ ปวุจฺจติ.

๖๑๒.

สีลพฺพตปรามาโส, กายคนฺโถ ตถาปโร;

อิทํสจฺจาภินิเวโส, อิติ ทิฏฺิ วิเภทิโต.

๖๑๓.

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธมถาปรํ;

ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, กงฺขาวิชฺชาติ อฏฺิเม.

๖๑๔.

ธมฺมา นิวรณา นาม, ฉธา จ ปน เทสิตา;

มิจฺฉาทิฏฺิ ปเนกาว, ปรามาโสติ วุจฺจติ.

๖๑๕.

อุปาทานานิ จตฺตาริ, กามุปาทาทินามกา;

ทิฏฺิสีลพฺพตํ อตฺต-วาทุปาทานเมว จ.

๖๑๖.

โลภทิฏฺิวสา ทฺเวว, ติวิธา ทิฏฺิ เทสิตา;

ทิฏฺิ สีลพฺพตมตฺต-วาโท เจติ มเหสินา.

๖๑๗.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

ถินมุทฺธจฺจเมวาถ,

โลกนาสยุคํ ตถา.

๖๑๘.

อิตฺถํ กิเลสวตฺถูนิ, กิเลสาติ ปกาสิตา;

ทเสเต ตุ สมานาว, ปรโต จ สรูปโต.

๖๑๙.

กามราโค จ ปฏิโฆ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย;

ภวราโค อวิชฺชาติ, ฉ สตฺตานุสยา มตา.

๖๒๐. คาหาปลิโพธา จ, ปปฺจา เจว มฺนา.

ตณฺหา มาโน จ ทิฏฺิ จ, ทิฏฺิ ตณฺหา จ นิสฺสยา.

๖๒๑.

ปรามาเสกโก ทฺเวว, นิสฺสยา มฺนา ตโย;

อาสโวฆโยคคนฺถา, อุปาทานา จ ทุพฺพิธา.

๖๒๒.

อฏฺ นีวรณา วุตฺตา, สตฺตธานุสยา กถา;

สํโยชนา กิเลสา จ, ทเสว ปรโต ิตา.

๖๒๓.

เอกทฺวิติฉสตฺตฏฺทสกา ตุ ยถารหํ;

ธมฺมา สรูปโต โหนฺติ, ยถาวุตฺเตสุ ราสิสุ.

๖๒๔.

กามราคภวราคา, กามาสวภวาสวา;

รูปราคารูปราค, อิติ โลโภ วิเภทิโต.

๖๒๕.

อิทํสจฺจาภินิเวโส, ทิฏฺิ สีลพฺพตํ ตถา;

อตฺตวาโท ปรามาโส, อิติ ทิฏฺิ ปวุจฺจติ.

๖๒๖.

ทิฏฺิ ปฺจทสวิธา, โลภฏฺารสธา ตหึ;

เสสา สปรราสีหิ, สมานา ทฺวาทสฏฺิตา.

๖๒๗.

เอกาทสสมุฏฺาเน, ทิฏฺิโลภา ววตฺถิตา;

อวิชฺชา สตฺตสุ วุตฺตา, ปฏิโฆ ปน ปฺจสุ.

๖๒๘.

มาโน จ วิจิกิจฺฉา จ, จตุฏฺาเนสุ อุทฺธโฏ;

ตีสุ ทฺวีสุ จ ถีนนฺติ, อฏฺเเต สวิภตฺติกา.

๖๒๙.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจมิทฺธโลกวินาสกา;

ฉาวิภตฺติกธมฺมาติ, อสมฺภินฺนา จตุทฺทส.

๖๓๐.

รูปราคารูปราค-กามาสวภวาสวา;

โหนฺติ ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ, ปุพฺเพ วุตฺตนยา ปน.

๖๓๑.

อิติ สาวชฺชสงฺเขปํ, ตฺวา ปุน วิจกฺขโณ;

โพธิปกฺขิยธมฺมานํ, สงฺคหมฺปิ วิภาวเย.

๖๓๒.

เยสุ สฺาจิตฺตทิฏฺิ-วิปลฺลาสา ยถากฺกมํ;

สุภํ สุขํ นิจฺจมตฺตา, อิติ ทฺวาทสธา ิตา.

๖๓๓.

ตตฺถ กาเย เวทนาสุ, จิตฺเต ธมฺเมสุ จกฺกมา;

อสุภํ ทุกฺขมนิจฺจมนตฺตาติ อุปฏฺิตา.

๖๓๔.

ยถาวุตฺตวิปลฺลาสปหานาย ยถารหํ;

ภินฺนา วิสยกิจฺจานํ, วเสน ปน สมฺภวา.

๖๓๕.

จตฺตาโร สติปฏฺานา, กายานุปสฺสนาทโย;

อิติ วุตฺตา ปเนกาว, สมฺมาสติ มเหสินา.

๖๓๖.

อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนปาปปหานานุปฺปนฺนาย จ;

อนุปฺปนฺนุปฺปนฺเนหิ วา, นิพฺพตฺติ อภิวุทฺธิยา.

๖๓๗.

ปทหนฺตสฺส วายาโม, กิจฺจาโภควิภาคโต;

สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร, อิติ วุตฺตา มเหสินา.

๖๓๘.

ฉนฺโท จ วีริยํ จิตฺตํ, วีมํสาติ จ ตาทินา;

จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, วิภตฺตา จตุราธิปา.

๖๓๙.

สทฺธินฺทฺริยฺจ วีริยํ, สติ เจว สมาธิ จ;

ปฺินฺทฺริยฺจ ปฺเจว, โพธิปกฺขิยสงฺคเห.

๖๔๐.

อินฺทฺริยานินฺทฺริยฏฺเน, พลฏฺเน พลานิ จ;

อิติ ภินฺนา วิภตฺตา จ, ทุวิธาปิ มเหสินา.

๖๔๑.

สตี จ ธมฺมวิจโย, ตถา วีริยปีติโย;

ปสฺสทฺธิ จ สมาธิ จ, อุเปกฺขาติ จ ตาทินา.

๖๔๒.

เทสิตา สตฺต โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตสฺส สภาวโต;

กายจิตฺตวสา ภินฺนํ, กตฺวา ปสฺสทฺธิเมกกํ.

๖๔๓.

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ;

สมฺมาสติ สมาธี จ, มคฺโค อฏฺงฺคิโก มโต.

๖๔๔.

อิติ สตฺเตว สงฺเขปา, สตฺตตึส ปเภทโต;

เอกํ กตฺวาน ปสฺสทฺธึ, อสมฺภินฺนา จตุทฺทส.

๖๔๕.

นวธา วีริยํ วุตฺตํ, ฉสุ ราสีสุ ปฺจสุ;

อฏฺธา สติ เสสา ตุ, สมานปทราสิกา.

๖๔๖.

ปฺจสฺเวว ตุ ปฺา จ, สมาธิ จตุราสิโก;

สทฺธา ทฺวีสุ วิภตฺตาติ, ปฺเจเต สวิภตฺติกา.

๖๔๗.

นวา วิภตฺติกา เสสา, ฉนฺโท จิตฺตมถาปรํ;

ปีติ ปสฺสทฺธิเปกฺขา จ, สงฺกปฺโป วิรติตฺตยํ.

๖๔๘.

อิติ วุตฺตนยา สพฺเพ, โพธิปกฺขิยสงฺคหา;

โลกุตฺตเรสุ สมฺโภนฺติ, สพฺพถาปิ ยถารหํ.

๖๔๙.

ปุพฺพภาเค ยถาโยคํ, โลกิเยสุ จ ลพฺภเร;

นิพฺเพทภาวนากาเล, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.

๖๕๐.

อิติ มิสฺสกสาวชฺชา, โพธิปกฺขิยสงฺคหา;

เยวาปนกราสิมฺหิ, ยถาสมฺภวโต ิตา.

๖๕๑.

กมฺมปถา ตุ สมฺโภนฺติ, ปุฺาปุฺเสุ สพฺพถา;

อปถา จ สุจริตา, ตถา ทุจฺจริตาปิ จ.

๖๕๒.

ตตฺถ กมฺมปถฏฺาเน, อนภิชฺฌาทโย ปน;

อุปจาเรน วุจฺจนฺติ, วิปาเกสุ กฺริเยสุ วาติ.

อิติ เจตสิกวิภาเค ทิฏฺิสงฺคหกถา นิฏฺิตา.

สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ เจตสิกวิภาโค.

อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท

๓. รูปวิภาโค

๑๘. สรูปกถา

๖๕๓.

เตปฺาส ปนิจฺเจวํ, นามธมฺมา ปกาสิตา;

อฏฺวีสวิธํ ทานิ, รูปํ นาม กถียติ.

๖๕๔.

ปถวาโป จ เตโช จ, วาโย เจติ จตุพฺพิโธ;

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา, กาโยติ ปน ปฺจ จ.

๖๕๕.

รูปสทฺทคนฺธรสา, จตฺตาโร จ อถาปรํ;

อิตฺถิปุมฺภาวยุคฬํ, ชีวิตํ หทยมฺปิ จ.

๖๕๖.

กายวิฺตฺติ เจวาถ, วจีวิฺตฺติ จ ทฺวยํ;

อากาสธาตุ รูปสฺส, ลหุตา มุทุตา ตสฺส.

๖๕๗.

กมฺมฺตา อุปจโย, สนฺตติ ชรตา ปน;

อนิจฺจตา จ กพฬีการาหาโรติ สพฺพถา.

๖๕๘.

อฏฺวีสวิธํ โหติ, รูปเมตํ สรูปโต;

ตสฺส ลกฺขณเภเทน, สภาวฺจ วิภาวเย.

๖๕๙.

สนฺธารณํ ตุ ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา;

อาพนฺธนมาโปธาตุ, อาปคฺฆรณลกฺขณา.

๖๖๐.

ปริปาจนตา เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา;

สมุทีรณตา วาโยธาตุ วิตฺถมฺภลกฺขณา.

๖๖๑.

สพฺพตฺถาวินิภุตฺตาปิ, อสมฺมิสฺสกลกฺขณา;

ตํตํภาวสมุสฺสนฺนสมฺภาเรสุปลกฺขิตา.

๖๖๒.

อฺมฺเนุปตฺถทฺธา, เสสรูปสฺส นิสฺสยา;

จตุเธวํ กลาเปสุ, มหาภูตา ปวตฺตเร.

๖๖๓.

จกฺขุ สมฺภารจกฺขุมฺหิ, สตฺตกฺขิปฏโลจิเต;

กณฺหมณฺฑลมชฺฌมฺหิ, ปสาโทติ ปวุจฺจติ.

๖๖๔.

เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ อนุปสฺสติ;

ปริตฺตํ สุขุมฺเจตํ, อูกาสิรสมูปมํ.

๖๖๕.

โสตํ โสตพิลสฺสนฺโต,

ตมฺพโลมาจิเต ตถา;

องฺคุลิเวธนากาเร,

ปสาโทติ ปกาสิโต.

๖๖๖.

อนฺโต อชปทฏฺาเน, ฆานํ ฆานพิเล ิตํ;

ชิวฺหา ชิวฺหาย มชฺฌมฺหิ, อุปฺปลาการสนฺนิเภ.

๖๖๗.

อิจฺเจวํ ปน จตฺตาโร, ตํตํเทสววตฺถิตา;

กายปฺปสาโทปาทินฺเน, สพฺพเกติ ยถากฺกมํ.

๖๖๘.

รูปาทฺยาภิฆาตารหภูตานํ วา ยถารหํ;

ทฏฺุกามนิทานาทิกมฺมภูตานเมว วา.

๖๖๙.

ปสาทลกฺขณา ภูตรูปานํ ภูตนิสฺสิตา;

กปฺปาสปฏลสฺเนหสนฺนิภาติ จ วณฺณิตา.

๖๗๐.

ปฺจาปิ ชีวิตารกฺขา, รูปาทิปริวาริตา;

ธีตราว กุมาราว, กลาปนฺตรวุตฺติโน.

๖๗๑.

รูปํ นิภาโส ภูตานํ, สทฺโท นิคฺโฆสนํ ตถา;

คนฺโธ จ คนฺธนํ ตตฺถ, รโส จ รสนียตา.

๖๗๒.

ภูตตฺตยฺจ โผฏฺพฺพํ, อาโปธาตุวิวชฺชิตํ;

สทฺโท อนิยโต ตตฺถ, ตทฺเ สหวุตฺติโน.

๖๗๓.

จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณา ตุ ยถากฺกมํ;

ปฺเจว ปฺจวิฺาณวีถิยา วิสยา มตา.

๖๗๔.

อิตฺถินฺทฺริยํ ปนิตฺถิตฺตํ, อิตฺถิภาโวติ เทสิโต;

ปุริสตฺตํ ตถาภาโว, ปุริสินฺทฺริย นามโก.

๖๗๕.

ตํ ทฺวยํ ปนุปาทินฺเน, กาเย สพฺพตฺถ ลพฺภติ;

กลาปนฺตรภินฺนฺจ, ภินฺนสนฺตานวตฺติ จ.

๖๗๖.

รูปานํ กมฺมชาตานํ, อนุปาลนลกฺขณํ;

ชีวิตินฺทฺริยรูปนฺติ, อายุ นาม ปวุจฺจติ.

๖๗๗.

มโนธาตุยา จ ตถา, มโนวิฺาณธาตุยา;

นิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุรูปํ หทยนิสฺสิตํ.

๖๗๘.

มชฺเฌ หทยโกสมฺหิ, อฑฺฒปฺปสตโลหิเต;

ภูตรูปมุปาทาย, จกฺขาทิ วิย วตฺตติ.

๖๗๙.

อากาสธาตุ รูปานํ, ปริจฺเฉทกลกฺขณา;

ตํตํรูปกลาปานํ, ปริยนฺโตติ วุจฺจติ.

๖๘๐.

จิตฺตํ สหชรูปานํ, กายสฺส คมนาทิสุ;

สนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ตุ ปจฺจโย.

๖๘๑.

วาโยธาตุวิกาโรยํ, กายวิฺตฺตินามโก;

วาโยธาตาธิกานํ ตุ, ภูตานมิติ เกจนา.

๖๘๒.

ตถา จิตฺตสมุฏฺิโน, วจีโฆสปฺปวตฺติยํ;

อุปาทินฺนรูปกายฆฏฺฏนสฺส ตุ ปจฺจโย.

๖๘๓.

ปถวีธาตุวิกาโรยํ, วจีวิฺตฺตินามโก;

ปถวีธาตาธิกานํ ตุ, ภูตานมิติ เกจนา.

๖๘๔.

ทฺเวปิ กายวจีกมฺมทฺวารภูตา ยถากฺกมํ;

เต ปน ฆฏฺฏนาเหตุ-วิการาการลกฺขณา.

๖๘๕.

วิฺาเปตีติ กาเยน, วาจาย จ วิจินฺติตํ;

สยฺจ วิฺายตีติ, วิฺตฺตีติ ปกิตฺติตา.

๖๘๖.

ลหุตา ปน รูปานํ, อทนฺธาการลกฺขณา;

มุทุตาปิ จ รูปานํ, มทฺทวาการลกฺขณา.

๖๘๗.

กมฺมฺตา จ รูปานํ, โยคฺคตาการลกฺขณา;

คารวถทฺธตา โยคฺคปฏิปกฺขา ยถากฺกมํ.

๖๘๘.

สปฺปายมุตุมาหารํ, ลภิตฺวา จิตฺตสมฺปทํ;

ลหู มุทุ จ กมฺมฺํ, ยทา รูปํ ปวตฺตติ.

๖๘๙.

ตถาปวตฺตรูปสฺส, ปวตฺตาการเภทิตํ;

ลหุตาทิตฺตยมฺเปตํ, สหวุตฺติ ตทา ภเว.

๖๙๐.

สปฺปายํ ปฏิเวธาย, ปฏิปตฺตุปการิตา;

สาการา รูปสมฺปตฺติ, ปฺตฺตาว มเหสินา.

๖๙๑.

รูปสฺโสปจโย นาม, รูปสฺสาจยลกฺขโณ;

ปวตฺติลกฺขณา รูปสนฺตตีติ ปกาสิตา.

๖๙๒.

รูปมาจยรูเปน, ชายติจฺจุปรูปริ;

เปกฺขโตปจยาการา, ชาติ คยฺหติ โยคิโน.

๖๙๓.

อนุปฺปพนฺธากาเรน, ชายตีติ สเปกฺขโต;

ตทายํ สนฺตตาการา, ชาติ คยฺหติ ตสฺส ตุ.

๖๙๔.

เอวมาโภคเภเทน, ชาติรูปํ ทฺวิธา กตํ;

อตฺตูปลทฺธิภาเวน, ชายนฺตํ วาถ เกวลํ.

๖๙๕.

รูปํ วิวิตฺโตกาสสฺส, ปูรกฏฺเน จียติ;

อภาวา ปุนภาวาย, ปวตฺตํ สนฺตตีติ จ.

๖๙๖.

เอวมาการเภทาว, สพฺพาการวรากโร;

ชาติรูปํ ทฺวิธากาสิ, ชาติรูปวิโรจโน.

๖๙๗.

ชรตา นวตาหายา, รูปานํ ปากลกฺขณา;

อนิจฺจตนฺติ มปฺปตฺติ, ปริภิชฺชนลกฺขณา.

๖๙๘.

อิติ ลกฺขณรูปํ ตุ, ติวิธํ ภินฺนกาลิกํ;

สภาวรูปธมฺเมสุ, ตํตํกาโลปลกฺขิตํ.

๖๙๙.

เยน ลกฺขียติ รูปํ, ภินฺนาการํ ขเณ ขเณ;

วิปสฺสนานยตฺถาย, ตมิจฺจาห ตถาคโต.

๗๐๐.

กพฬีกาโร อาหาโร,

ยาเปตพฺโพชลกฺขโณ;

อาหาโร เสนฺทฺริยชาโต,

รูปกายานุปาลโก.

๗๐๑.

อิจฺเจวํ สปริจฺเฉทา, สวิการา สลกฺขณา;

อกิจฺจปฏิเวธาย, ทยาปนฺเนน ตาทินา.

๗๐๒.

ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ, เทสิตาติ ปกาสิตา;

รูปธมฺมา สรูเปน, อฏฺวีสติ สพฺพถา.

๗๐๓.

กตฺวาน ชาติเมกํ ตุ, ตตฺโถปจยสนฺตตึ;

สตฺตวีสติ รูปานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส.

๗๐๔.

ภูตตฺตยํ ตุ โผฏฺพฺพํ, กตฺวา ฉพฺพีสธาปิ จ;

อุภยํ ชาติโผฏฺพฺพํ, คเหตฺวา ปฺจวีสติ.

๗๐๕.

รูปธมฺมานมิจฺเจวํ, วิภาเวยฺย วิสารโท;

สรูปํ นามสงฺเขปํ, สภาวฺจ สลกฺขณนฺติ.

อิติ รูปวิภาเค สรูปกถา นิฏฺิตา.

อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.

เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท

๑๙. ปเภทกถา

๗๐๖.

อฏฺวีสวิธมฺเปตํ, รูปํ ทานิ ยถารหํ;

ภูตรูปาทิเภเทหิ, วิภเชยฺย วิจกฺขโณ.

๗๐๗.

ปถวาทิกมิทนฺติ, ภูตรูปํ จตุพฺพิธํ;

อุปาทารูปมฺํ ตุ, จตุวีสติวิธํ ภเว.

๗๐๘.

ปฺจวิธมฺปิ จกฺขาทิรูปมชฺฌตฺติกํ มตํ;

เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติ.

๗๐๙.

รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา สตฺต ปฺจธา;

ปฺจปฺปสาทวิสยา, ปฺจารมฺมณนามกา.

๗๑๐.

เอกวีสติวิธํ เสสํ, ธมฺมารมฺมณสงฺคหํ;

มโนวิฺาณวิฺเยฺยํ, มโนทฺวารสฺส โคจรํ.

๗๑๑.

ปสาทา วิสยา เจว, ปฺจกา ทฺเวปิ สมฺภวา;

ทฺวาทสาปิ สรูเปน, ทสายตนธาตุโย.

๗๑๒.

ยเททํ ปน สพฺพมฺปิ, รูปํ สปฺปฏิฆํ มตํ;

ตเทโวฬาริกํ นาม, สนฺติเกติ ปวุจฺจติ.

๗๑๓.

เสสมปฺปฏิฆํ นาม, ธมฺมายตนธาตุ จ;

สุขุมฺเจว รูปฺจ, รูปํ โสฬสธา ิตํ.

๗๑๔.

ฉพฺพิธา วตฺถุรูปํ ตุ, ปสาทหทยมฺปิ จ;

อวตฺถุรูปํ เสสํ ตุ, ทฺวาวีสติวิธํ ภเว.

๗๑๕.

ปสาทา เจว วิฺตฺติ, ทฺวารรูปํ ตุ สตฺตธา;

เสสํ อทฺวารรูปํ ตุ, เอกวีสวิธมฺปิ จ.

๗๑๖.

ปสาทา ภาวยุคฬํ, ชีวิตฺเจติ อฏฺธา;

อินฺทฺริยรูปมฺํ ตุ, วีสธานินฺทฺริยํ สิยา.

๗๑๗.

วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา, ภูตรูปนฺติ อฏฺธา;

อวินิพฺโภคมิตรํ, วินิพฺโภคํ ตุ วีสธา.

๗๑๘.

อวินิพฺโภครูปานิ, สทฺทวตฺถินฺทฺริยานิ จ;

นิปฺผนฺนํ อฏฺารสธา, รูปรูปนฺติ เวทิตํ.

๗๑๙.

ปริจฺเฉโท ปนากาโส, วิฺตฺติลหุตาทโย;

วิการา ลกฺขณา เจว, รูปสฺสุปจยาทโย.

๗๒๐.

ทสธาปิ อนิปฺผนฺนํ, นตฺเถตํ ปรมตฺถโต;

รูปสฺเสตนฺติ กตฺวาน, รูปมิจฺเจว วุจฺจติ.

๗๒๑.

รูปายตนเมเวกํ, สนิทสฺสนมีริตํ;

อนิทสฺสนมฺํ ตุ, สตฺตวีสติวิธมฺปิ จ.

๗๒๒.

กมฺมชํ ปนุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกาปรํ;

ติวิธํ จิตฺตชฺเจว, อุตุชาหารชนฺติ จ.

๗๒๓.

จกฺขุสมฺผสฺสวตฺถูติ, จกฺขุธาตุ ปกิตฺติตา;

น วตฺถุ ตสฺส เสสํ ตุ, สตฺตวีสติวิธํ ภเว.

๗๒๔.

โสตสมฺผสฺสวตฺถาทิ-วสา จ ทุวิธา ตถา;

ติวิธา จ วิภาเวยฺย, ยถาสมฺภวโต กถํ.

๗๒๕.

สนิทสฺสนรูปฺจ, วณฺโณ สปฺปฏิฆมฺปิ จ;

อนิทสฺสนมฺํ ตุ, ถูลํ สปฺปฏิฆํ ภเว.

๗๒๖.

อนิทสฺสนรูปฺจ, เสสมปฺปฏิฆมฺปิ จ;

โสฬสาติ จ สพฺพมฺปิ, รูปํ ติวิธมุทฺทิเส.

๗๒๗.

อปตฺตคาหกํ นาม, จกฺขุโสตทฺวยํ ปน;

สมฺปตฺตคาหกํ นาม, ฆานาทิตฺตยมีริตํ.

๗๒๘.

อคาหกมโต เสสํ, เตวีสติวิธํ ภเว;

กิฺจิ สารมฺมณํ นาม, น คยฺหตีติ สพฺพถา.

๗๒๙.

อุปาทา อชฺฌตฺติกํ รูปํ, อุปาทา พาหิรํ ตถา;

โนปาทา พาหิรฺเจติ, เอวมฺปิ ติวิธํ ภเว.

๗๓๐.

อชฺฌตฺติกมุปาทินฺนํ, พาหิรฺจ ตถาปรํ;

อนุปาทินฺนกฺเจติ, เอวมาทิวสาปิ จ.

๗๓๑.

ทิฏฺํ รูปํ สุตํ สทฺโท, คนฺธาทิ ติวิธํ มุตํ;

วิฺาตมฺวิฺเยฺยํ, มนสาติ จตุพฺพิธํ.

๗๓๒.

รูปรูปํ ปริจฺเฉโท, วิกาโร ลกฺขณํ กมา;

อฏฺารเสกกํ ปฺจ, จตุกฺกนฺติ จ ตํ ตถา.

๗๓๓.

ทฺวารฺจ โหติ วตฺถุ จ, น วตฺถุ ทฺวารเมว ตุ;

น ทฺวารํ วตฺถุเมวาถ, โนภยนฺติ จ นิทฺทิเส.

๗๓๔.

อุปาทา อนุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนกํ ตถา;

โนปาทา ทุวิธฺเจติ, จตุทฺเธวมฺปิ เทสิตํ.

๗๓๕.

สปฺปฏิคฺฆมุปาทา จ, รูปมปฺปฏิฆํ ตถา;

โนปาทา ทุวิธฺเจติ, จตุทฺธา เอวมาทิโต.

๗๓๖.

เอกาทเสกชรูปํ, หทยินฺทฺริยนวกํ;

กมฺมชํ จิตฺตชฺเจว, ตถา วิฺตฺติกํ ทฺวยํ.

๗๓๗.

สทฺโท จิตฺโตตุโช ตสฺมา, รูปเมกํ ทฺวิชํ มตํ;

จิตฺโตตาหารสมฺภูตํ, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ.

๗๓๘.

นวากาสาวินิพฺโภคา, กมฺมาทิจตุสมฺภวา;

อถ ลกฺขณรูปนฺติ, รูปเมวํ ตุ ปฺจธา.

๗๓๙.

นวากาสาวินิพฺโภคา, นว วตฺถินฺทฺริยานิ จ;

อฏฺารสวิธํ รูปํ, กมฺมชํ โหติ ปิณฺฑิตํ.

๗๔๐.

สทฺทากาสาวินิพฺโภคา, วิฺตฺติลหุตาทโย;

ปฺจทสวิธํ รูปํ, จิตฺตสมฺภวมุทฺทิเส.

๗๔๑.

สทฺทากาสาวินิพฺโภคา, ลหุตาทิตฺตยนฺติ จ;

อุตุสมฺภวมีเรนฺติ, รูปํ เตรสธา ิตํ.

๗๔๒.

ปริจฺเฉทาวินิพฺโภคา, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ;

เอวมาหารชํ นาม, รูปํ ทฺวาทสธา ิตํ.

๗๔๓.

ชาติ ชรา จ มรณํ, น กุโตจิปิ ชายติ;

เอวมฺปิ ปฺจธา โหติ, รูปชาติวิภาคโต.

๗๔๔.

ปฺจวีสติวิธํ กมฺมํ, กามรูปววตฺถิตํ;

ชเนติ กมฺมชํ รูปํ, กามรูปภวทฺวเย.

๗๔๕.

ปฺจวิฺาณมารุปฺป-วิปากา สพฺพสนฺธิโย;

จุติ ขีณาสวสฺเสติ, โสฬเสเต วิวชฺชเย.

๗๔๖.

ปฺจสตฺตติ เสสานิ, จิตฺตานิมานิ สมฺภวา;

ชเนนฺติ จิตฺตชํ รูปํ, ปฺจโวการภูมิยํ.

๗๔๗.

ชเนภิ อุตุชํ รูปํ, เตโชธาตุ ภวทฺวเย;

กามภูมิยโมชา ตุ, ชเนตาหารชํ ตถา.

๗๔๘.

กมฺมํ ชเนติ รูปานิ, อตฺตชานิ ขเณ ขเณ;

จิตฺตมุปฺปาทกาลมฺหิ, อุปฺปาทานนฺตรํ ปรํ.

๗๔๙.

อุตุสมฺภวมีเรนฺติ, รูปํ เตรสธา ิตํ;

ปริจฺเฉทาวินิพฺโภคา, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จ.

๗๕๐.

สนฺธิยมฺปิ กมฺมชํ ตุ, ปวตฺเตปิ จ สมฺภวา;

ชเนติ รูปํ เสสานิ, ปวตฺเต, น ตุ สนฺธิยํ.

๗๕๑.

อินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเน, กมฺมาทิ ติวิธมฺปิ จ;

ชเนติ รูปํ มตเก, พาหิเร ตุ ยถารหํ.

๗๕๒.

อิติ กมฺมาทโย รูปํ, ชเนนฺติ จ ยถาสกํ;

เสสานมฺปิ จ รูปานํ, ปจฺจยา โหนฺติ สมฺภวา.

๗๕๓.

อิติ รูปวิภาคฺจ, ชาติเภทฺจ สมฺภวา;

ชนกาทิปฺปเภทฺจ, รูปานํ ตตฺถ ทีปเยติ.

อิติ รูปวิภาเค ปเภทกถา นิฏฺิตา.

เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.

วีสติโม ปริจฺเฉโท

๒๐. กลาปกถา

๗๕๔.

อิติ วุตฺตปฺปกาเรน, สพฺพํ รูปมฺปิ ปิณฺฑิตํ;

สหวุตฺตินิยาเมน, เอกวีสวิธํ กถํ.

๗๕๕.

กมฺมํ จิตฺโตตุกาหารสมุฏฺานา ยถากฺกมํ;

นว ฉ จตุโร ทฺเว จ, กลาปา เอกวีสติ.

๗๕๖.

ชีวิตฺจาวินิพฺโภค-รูปานิ จ ยถากฺกมํ;

จกฺขาทิเกหิ โยเชตฺวา, ทสกา อฏฺ ทีปิตา.

๗๕๗.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกา จ จตุพฺพิธา;

กายิตฺถิปุมฺภาววตฺถุทสกา จ ตถาปเร.

๗๕๘.

ชีวิเตนาวินิพฺโภครูปานิ นวกนฺติ จ;

นเวเต กมฺมชา นาม, กลาปา สมุทีริตา.

๗๕๙.

อวินิพฺโภครูปานิ, สุทฺธฏฺกมถาปรํ;

กายวิฺตฺตินวกํ, กายวิฺตฺติยา สห.

๗๖๐.

วจีวิฺตฺติทสกํ, สทฺเทน สหวุตฺติโต;

ลหุตาเทกาทสกํ, ติณฺณนฺนํ สห สมฺภวา.

๗๖๑.

กายวิฺตฺติลหุตาทีหิ ทฺวาทสกํ ภเว;

วจีวิฺตฺติลหุตาทีหิ เตรสกํ ตถา.

๗๖๒.

อิติ จิตฺตสมุฏฺานา, กลาปา ปกาสิตา;

รูปาการวิการมฺปิ, สงฺคเหตฺวา ยถารหํ.

๗๖๓.

สุทฺธฏฺกํ ตุ ปมํ, สทฺเทน นวกํ ภเว;

ลหุตาเทกาทสกํ, ลหุตาทีหิ ตีหิปิ.

๗๖๔.

สทฺเทน ลหุตาทีหิ, ตถา ทฺวาทสกนฺติ จ;

กลาปา อุตุสมฺภูตา, จตุธาว ปกิตฺติตา.

๗๖๕.

สุทฺธฏฺกฺจ ปมํ, อาหารชมถาปรํ;

ลหุตาเทกาทสกํ, อิติ ทฺเว โอชชา มตา.

๗๖๖.

กลาปานํ ปริจฺเฉทลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;

น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.

๗๖๗.

ตตฺถ เจกูนนวุติ, เตสฏฺิ จ ยถากฺกมํ;

ตาลีเสกูนวีสา จ, กลาปงฺคานิ ตานิ จ.

๗๖๘.

ลกฺขณากาสรูปานิ, กลาเปสุ ตหึ ตหึ;

ปฺจ ปฺเจติ รูปานิ, ติสตํ โสฬสาธิกํ.

๗๖๙.

อคหีตคฺคหเณน, อฏฺวีสวิธานิปิ;

รูปโกฏฺาสนาเมน, ปฺจวีสติ ภาวเย.

๗๗๐.

ภูตตฺตยํ ตุ โผฏฺพฺพํ, กตฺวาปจยสนฺตตึ;

ชาติเมกฺจ กตฺวา วา, วินาถ หทยํ ตหึ.

๗๗๑.

ธมฺมสงฺคณิยํ เหตํ, รูปกณฺเฑ สรูปโต;

วตฺถุรูปํ น นิทฺทิฏฺํ, ปฏฺาเน เทสิตํ ตุ ตํ.

๗๗๒.

ทฺเว สทฺทนวกา เจว,

ตโย สุทฺธฏฺกาปิ จ;

ทฺเว ทฺเว จิตฺโตตุสมฺภูตา,

เอโก อาหารโชติ จ.

๗๗๓.

เตสมุฏฺานิกา ปฺจ, กมฺมชานิ นเวติ จ;

รูปรูปวเสเนเต, กลาปา จุทฺทเสริตา.

๗๗๔.

ทสเกสฺเวว สงฺคยฺห, ชีวิตนวกํ ตหึ;

ภาวทฺทสกเมกํ วา, กตฺวา วตฺถุํ วินา ตถา.

๗๗๕.

สทฺทา จิตฺโตตุชา ทฺเวว, เตสมุฏฺานิกา ตโย;

สุทฺธฏฺกา จ สตฺเตว, กมฺมชา ทสกานิ จ.

๗๗๖.

ฉนฺนวูติวิธํ ตตฺถ, รูปํ ภาสนฺติ ปณฺฑิตา;

อคหีตคฺคหเณน, อฏฺารสวิธํ ภเว.

๗๗๗.

เตสเมว กลาปานํ, สตฺตกจฺฉกฺกปฺจกา;

จตุกฺกา จ ติกทฺวิกา, เอกกา จ ยถารหํ.

๗๗๘.

ทฺเว สตฺต นว ฉ ตโย, ตโยปิ จ ยถากฺกมํ;

จตฺตาโรติ จตุตฺตึส, สหวุตฺติกราสโย.

๗๗๙.

จกฺขุโสตฆานชิวฺหา-กายวตฺถุวสา สิยุํ;

อิตฺถิปุมฺภาวทสกสหิตา สตฺตกา ทฺวิธา.

๗๘๐.

จกฺขุโสตฆานหีนา, ปจฺเจกํ ทฺเว สภาวกา;

อภาวโต ภาวหีโน, อิตฺถํ ฉกฺกาปิ สตฺตธา.

๗๘๑.

จกฺขุโสตวิหีนา จ,

จกฺขุฆานวิหีนกา;

โสตฆานวิหีนา จ,

สภาวา ทฺเว ตโย ตโย.

๗๘๒.

จกฺขาเทเกกโต หีนา,

ติวิธาปิ อภาวโต;

อิจฺเจวํ ปฺจกา นาม,

นวกา ราสโย สิยุํ.

๗๘๓.

จกฺขาทิตฺตยหีนาว, เอกโต ทฺเว สภาวกา;

จกฺขาทิตฺตยโต ทฺวีหิ, ตโย หีนา อภาวกา.

๗๘๔.

รูปโลเก จกฺขุโสต-วตฺถุชีวิตนวกา;

จตฺตาโรว กลาปาติ, จตุกฺกา ฉ ยถารหํ.

๗๘๕.

ชิวฺหากายวตฺถุวสา,

อภาโว ทฺเว สภาวกา;

กายภาววตฺถุวสา,

อิติ โหนฺติ ตโย ติกา.

๗๘๖.

กายวตฺถุวเสเนโก, ทฺเว จ จิตฺโตตุสมฺภวา;

สทฺทนวกฏฺกาติ, ทุกาติวิธา สิยุํ.

๗๘๗.

ชีวิตนวกฺเจกํ, เตสมุฏฺานิกานิ จ;

สุทฺธฏฺกานิ ตีณีติ, จตฺตาโร เอกกา สิยุํ.

๗๘๘.

จตุตฺตึส ปนิจฺเจเต, สนฺธิยฺจ ปวตฺติยํ;

รูปรูปกลาปานํ, ราสโย โหนฺติ สมฺภวา.

๗๘๙.

สตฺตติ สฏฺิมิจฺเจวมาทินา จ ยถารหํ;

กลาปราสิรูปานิ, ตตฺถ ตตฺถ วิภาวเย.

๗๙๐.

โสฬส ปฺจทเสติอาทิเภทวสาปิ จ;

อคหีตคฺคหเณน, ตตฺถ ตตฺถ วินิทฺทิเส.

๗๙๑.

จตุจตฺตาลีสสตํ, กลาปา โหนฺติ ปิณฺฑิตา;

ฉพฺพีส ตตฺถ รูปานิ, สหสฺสฺจ จตุสฺสตํ.

๗๙๒.

อิจฺจาปายจตุกฺเก จ, กาเม สุคติสตฺตเก;

รูเป จ ปฺจทสเก, อสฺาปายภูมิยํ.

๗๙๓.

จตุโกฏฺาสิเกสฺเวว, สตฺตวีสวิเธสุปิ;

ชาติฏฺาเนสุ สตฺตานํ, สนฺธิยฺจ ปวตฺติยํ.

๗๙๔.

อินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเน, ตถานินฺทฺริยกมฺหิ จ;

พหิสงฺขารสนฺตาเน, มตกาเย จ สมฺภวา.

๗๙๕.

ลพฺภมานกลาปา จ, กลาปานฺจ ราสโย;

ตตฺถ วิตฺถารสงฺเขปา, รูปานํ คณนาปิ จ.

๗๙๖.

เอตฺถ รูปา อวุตฺตา หิ, ยถาวุตฺตานุสารโต;

วิตฺถาเรตฺวาน วิฺเยฺยา, สพฺพถาปิ จ วิฺุนาติ.

อิติ รูปวิภาเค กลาปกถา นิฏฺิตา.

วีสติโม ปริจฺเฉโท.

เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท

๒๑. อุปฺปตฺติกถา

๗๙๗.

อฏฺวีสติ รูปานิ, กลาปา เจกวีสติ;

วุตฺตา เจตฺตาวตา เตสํ, อุปฺปาโท ทานิ นิยฺยเต.

๗๙๘.

อณฺฑชา ชลาพุชา จ, สํเสทโชปปาติกา;

อิจฺจุปฺปตฺติปเภเทน, จตสฺโส โยนิโย มตา.

๗๙๙.

ภุมฺมวชฺเชสุ เทเวสุ,

เปเต นิชฺฌามตณฺหิเก;

นิรเยสุ จ สมฺโภติ,

โยเนกาโวปปาติกา.

๘๐๐.

ภุมฺมเทเว มนุสฺเสสุ,

ติรจฺฉานาสุเร ตถา;

เปเตสุ จาวเสเสสุ,

จตสฺโสปิ จ โยนิโย.

๘๐๑.

ตตฺถณฺฑชา ชลาพุชา, คพฺภเสยฺยสมุคฺคโม;

สํเสทโชปปาติกา, โอปปาติกนามกา.

๘๐๒.

ตตฺถ สมฺปุณฺณายตโน, คพฺภเสยฺยสมุคฺคโม;

อภาโว ทฺเว สภาวา จ, อิตฺถิปุมฺภาวมิสฺสิตา.

๘๐๓.

ปริปุณฺณาปริปุณฺโณ, โอปปาติกนามโก;

อภาโว ทฺเว สภาวา จ, จตุราปายภูมิยํ.

๘๐๔.

สมฺปุณฺณายตโนเวโส,

กาเม สุคติยํ ปน;

อาทิกปฺเป อภาโว จ,

ทฺเว สภาวา ตโต ปรํ.

๘๐๕.

อปริปุณฺณายตโน, อภาโว จ มหคฺคเต;

อิจฺเจวํ ทสธา โหนฺติ, สพฺพา สนฺธิสมุคฺคมา.

๘๐๖.

ตตฺเถว ทสธา ภินฺเน, อตฺตภาวสมุคฺคเม;

สนฺธิยฺจ ปวตฺเต จ, รูปุปฺปตฺตึ วิภาวเย.

๘๐๗.

ตตฺถาภาวกสตฺตานํ, คพฺภเสยฺยสมุคฺคเม;

กายวตฺถุวสา ทฺเวว, ทสกา โหนฺติ กมฺมชา.

๘๐๘.

รูปสนฺตติสีสานิ, ทฺเว จ รูปานิ วีสติ;

อคหีตคฺคหเณน, ตตฺเถกาทส นิทฺทิเส.

๘๐๙.

ตโต ปรํ ปวตฺติมฺหิ, วฑฺฒมานสฺส ชนฺตุโน;

จกฺขุทสกาทโย จ, จตฺตาโร โหนฺติ สมฺภวา.

๘๑๐.

อิจฺจาภาวกสตฺตานํ, ฉเฬวุตฺตมโกฏิยา;

เหฏฺิมโกฏิยา ทฺเวว, คพฺภเสยฺยสมุคฺคเม.

๘๑๑.

จกฺขุโสตฆานวสา, ตตฺถ ติทฺเวกหีนกา;

เอโก ตโย ตโย เจว, สิยุํติจตุปฺจกา.

๘๑๒.

โอปปาติกสงฺขาเต, อภาวกสมุคฺคเม;

ชิวฺหากายวตฺถุวสา, ตโย เหฏฺิมโกฏิยา.

๘๑๓.

อุตฺตมโกฏิยา โหนฺติ, ฉเฬโวภินฺนมนฺตเร;

จตุกฺกปฺจกา ตตฺถ, ทฺเวกหีนา ตโย ตโย.

๘๑๔.

ฉกฺกาทโย อภาวานํ,

อิจฺเจวํ ปฺจสงฺคหา;

เอโก ตโย ตโย เจโก,

เอโกติ จ ยถากฺกมํ.

๘๑๕.

สภาวกานํ ทฺวินฺนมฺปิ, ทุวิธา สตฺตกาทโย;

ภาวาทิกา ยถาวุตฺตา, นวธา นวธา สิยุํ.

๘๑๖.

สตฺเตวุตฺตมโต เหฏฺา, ติจตุกฺกา ตทนฺตเร;

จตุกฺกปฺจกจฺฉกฺกา, ปฺจฉกฺกาปิ จ ทฺวิธา.

๘๑๗.

ติณฺณนฺนมฺปิ วเสเนว, สตฺตกจฺฉกฺกปฺจกา;

จตุกฺกติกทุกฺกา จ, ฉ โกฏฺาสา ยถารหํ.

๘๑๘.

ทฺเว สตฺต จ นว ปฺจ, ตโย เจโก ยถากฺกมํ;

รูปสนฺตติสีสานํ, ราสโย สตฺตวีสติ.

๘๑๙.

กมฺมชาตา ยถาโยคํ, ปวตฺตนฺติ ขเณ ขเณ;

กามาวจรสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๘๒๐.

ตตฺถ สนฺตติสีสานิ, รูปานิ จ ยถารหํ;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, สพฺพตฺถาปิ วินิทฺทิเส.

๘๒๑.

สีตุณฺโหตุสมฺาตา,

เตโชธาตุ ิติกฺขเณ;

ภูตา สนฺธิกฺขเณ รูปํ,

ชเนติ อุตุชฏฺกํ.

๘๒๒.

ปฏิสนฺธิมติกฺกมฺม, จิตฺตํ จิตฺตชมฏฺกํ;

ภวงฺคาทิมุปาทาย, ชเนตุปฺปตฺติยํ ปน.

๘๒๓.

ภุตฺตาหาโร ิติปฺปตฺโต, มาตรา จ สยมฺปิ จ;

สรีรานุคโต หุตฺวา, ชเนตาหารชฏฺกํ.

๘๒๔.

อิติ สุทฺธฏฺกานิ จ, เตสมุฏฺานิกาปเร;

สทฺทวิฺตฺติลหุตา, สมฺภเว สมฺภวนฺติ จ.

๘๒๕.

อิตฺถํ จตุสมุฏฺานา, กลาปา กามภูมิยํ;

ยาวชีวํ ปวตฺตนฺติ, ทีปชาลาว สนฺตติ.

๘๒๖.

จกฺขุโสตวตฺถุวสา, ทสกา จ ตโย ปรํ;

ชีวิตนวกฺเจว, รูปาวจรภูมิยํ.

๘๒๗.

โหนฺติ สนฺธิปวตฺตีสุ, จตฺตาโร กมฺมชา สทา;

ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว, ปวตฺเต อุตุจิตฺตชา.

๘๒๘.

ชีวิตนวกฺเจกํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;

ปวตฺเต อุตุชฺเจติ, ทฺเวธาสฺีนมุทฺทิเส.

๘๒๙.

อิจฺจุปฺปตฺติกมํ ตฺวา, วิภาเวยฺย ตโต ปรํ;

กลาปานฺจ รูปานํ, สมฺภวาสมฺภวมฺปิ จ.

๘๓๐.

อินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเน, สพฺเพ สมฺโภนฺติ สมฺภวา;

กลาปา เจว รูปานิ, ตถา สนฺตติราสโย.

๘๓๑.

พหิทฺธา มตกาเย จ, โนปลพฺภนฺติ กมฺมชา;

จิตฺโตชชา กลาปา จ, อุตุชา ลหุตาทโย.

๘๓๒.

ตถา สุทฺธฏฺกสทฺท-นวกฺโจตุ สพฺพถา;

กลาปา ตตฺถ ลพฺภนฺติ, ทฺเว จ รูปานิ อุทฺทิเส.

๘๓๓.

เตสมุฏฺานิกา สพฺเพ, กลาปา นตฺถิ สนฺธิยํ;

อุปฺปาทกาเล สพฺพตฺถ, ชรตานิจฺจตาปิ จ.

๘๓๔.

กลาปา กมฺมชา สนฺติ, ชาติรูปฺจ สนฺธิยํ;

รูปานิ จ กลาปา จ, สพฺเพปิ จ ปวตฺติยํ.

๘๓๕.

สนฺติ สพฺพานิ รูปานิ, กาเมสุ จตุสมฺภวา;

ชีวิตนวกํ หิตฺวา, กลาปา โหนฺติ วีสติ.

๘๓๖.

ทสเกสฺเวว คหิตํ, วิสุํ กาเม น ลพฺภติ;

ชีวิตนวกํ นาม, รูปโลเก วิสุํ สิยา.

๘๓๗.

อาหารชกลาปา จ, ภาวา ทฺเว จาทิกปฺปิเก;

อาทิกาเล น ลพฺภนฺติ, ปจฺฉา ลพฺภนฺติ เกจิปิ.

๘๓๘.

ฆานชิวฺหากายภาว-ทสกา รูปภูมิยํ;

อาหารชกลาปา จ, น ลพฺภนฺเตว สพฺพถา.

๘๓๙.

จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทา, กลาปา จิตฺตชาปิ จ;

อสฺิภูมิยํ ปุพฺเพ, วุตฺตาปิ จ น ลพฺภเร.

๘๔๐.

กลาปา สตฺต รูปานิ, ปฺจ รูเปสฺวสฺิสุ;

นตฺเถกาทส รูปานิ, กลาเปกูนวีสติ.

๘๔๑.

ตสฺมา เตวีส รูปานิ, กลาปา ปน จุทฺทส;

เตสมุฏฺานิกา สนฺติ, รูปาวจรภูมิยํ.

๘๔๒.

สตฺตรเสว รูปานิ, กลาปา ทฺเว ทฺวิสมฺภวา;

อสฺีนํ ตุ สมฺโภนฺติ, นตฺถารูเปสุ กิฺจิปิ.

๘๔๓.

อุปฺปตฺติกฺกมมิจฺเจวํ, สมฺภวาสมฺภวมฺปิ จ;

กลาปานฺจ รูปานํ, ยถาโยคํ วิภาวเยติ.

อิติ รูปวิภาเค อุปฺปตฺติกถา นิฏฺิตา.

เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.

ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท

๒๒. ปกิณฺณกกถา

๘๔๔.

อิตฺถํ รูปานมุปฺปตฺตึ, ทีเปตฺวา ทานิ วุจฺจติ;

ปวตฺติโกสลฺลตฺถาย, ตตฺเถเวตํ ปกิณฺณกํ.

๘๔๕.

ทุวิธา สนฺธิโย ตตฺถ, มิสฺสามิสฺสวิภาคโต;

ติวิธาปิ เจกจตุ-ปฺจโวการเภทโต.

๘๔๖.

รูปมตฺตา อสฺีนํ, นามาภาวา อมิสฺสิตา;

นามมตฺตา อรูปีนํ, รูปาภาวาติ จ ทฺวิธา.

๘๔๗.

กามาวจริกา เจว, รูปาวจริกาติ จ;

ทุวิธา มิสฺสิตา เจติ, ภวนฺติ จ จตุพฺพิธา.

๘๔๘.

เอกจฺจตุโวการา จ, อมิสฺสา ปฺจ สนฺธิโย;

ฉพฺพีสติวิธา มิสฺสา, ปฺจโวการสนฺธิโย.

๘๔๙.

อิตฺถํ ภูมิปฺปเภเทน, เอกตึสวิธาปิ จ;

สนฺตติราสิเภเทน, สิยุํ ตึสวิธา กถํ.

๘๕๐.

รูปสนฺตติสีสานํ,

ราสโย สตฺตวีสติ;

วุตฺตา กาเม วสา เตสํ,

สตฺตกา กามสนฺธิโย.

๘๕๑.

เวทนาสฺาสงฺขาร-วิฺาณกฺขนฺธสงฺคหา;

สพฺพตฺถาปิ จตสฺโสว, นามสนฺตติโย สิยุํ.

๘๕๒.

อิจฺจุภินฺนํ วสา โหนฺติ, ตตฺเถกาทสกาทโย;

สนฺตติราสโย ปุพฺเพ, วิภตฺตา สตฺตกาทโย.

๘๕๓.

เอกาทสกทสก-นวฏฺสตฺตกา สิยุํ;

ฉกฺเกน สทฺธึ วิฺเยฺยา, ตสฺมา ตตฺถ ฉ สงฺคหา.

๘๕๔.

อฏฺ สนฺตติโย โหนฺติ, รูปโลเกน มิสฺสิตา;

อฏฺโก ราสิ ตตฺเถโก, ตสฺมา สนฺตติ วุจฺจติ.

๘๕๕.

ชีวิตนวโก ตฺเวโก, อสฺี ปฏิสนฺธิยํ;

อรูปีนํ จตสฺโสปิ, นามสนฺตติโย สิยุํ.

๘๕๖.

อิจฺเจกกจตุกฺกานํ, วเสน ทฺเว อมิสฺสิตา;

อฏฺวีสฺจ มิสฺสาติ, ตึเสว โหนฺติ สนฺธิโย.

๘๕๗.

เอกุปฺปาทนิโรธา จ, อมิสฺสา ตตฺถ ราสโย;

มิสฺสิตานํ วิภาโคยํ, ยถาโยคํ กถียติ.

๘๕๘.

อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ, วสา ตีณิ ขณานิปิ;

สมานาเนว นามานํ, เอกจิตฺตกฺขณํ มตํ.

๘๕๙.

ตุลฺยมุปฺปาทภงฺคานํ, รูปานมฺปิ ขณทฺวยํ;

เอกูนปฺาสมตฺตํ, ิติกฺขณมุทีริตํ.

๘๖๐.

นามรูปานมุปฺปาโท, ภงฺโคปิ หิ สโม มโต;

ทนฺธํ หิ วตฺติกํ รูปํ, นามํ ตุ ลหุวตฺติกํ.

๘๖๑.

ตถา หิ รูเป ติฏฺนฺเต, จิตฺตุปฺปาทา ตุ โสฬส;

อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตฺวา, ภิชฺชนฺติ จ ลหุํ ลหุํ.

๘๖๒.

ตสฺมา หิ เอกปฺาส-ขณรูปกฺขณํ ตถา;

สตฺตรสจิตฺตกฺขณํ, ติขณนฺติ จ วุจฺจติ.

๘๖๓.

จิตฺตกฺขณํ หิ ติณฺณนฺนํ, ตตฺถ วิฺตฺติกทฺวยํ;

ลกฺขณตฺตยรูปํ ตุ, สลกฺขณววตฺถิตํ.

๘๖๔.

ตสฺมา หิตฺวา ทฺวยฺเจตํ, พาวีสติวิธมฺปิ จ;

รูปํ นาม จตุกฺกฺจ, สลกฺขณนิยามิตํ.

๘๖๕.

เอกุปฺปาทนิโรธา จ, ตตฺถ ตุลฺยกฺขณา มตา;

อตุลฺยกฺขณธมฺมานํ, สิยา เภทํ ยถารหํ.

๘๖๖.

ปฏิสนฺธิกฺขเณ ชาตํ, ตสฺมา รูปํ ตโต ปรํ;

สตฺตรสมจิตฺตสฺส, ภงฺเคน สห ภิชฺชติ.

๘๖๗.

ตสฺส ิติกฺขเณ ชาตํ, รูปมฺปิ จ ตโต ปรํ;

อฏฺารสมจิตฺตสฺส, อุปฺปาเท ปน ภิชฺชติ.

๘๖๘.

ตสฺส ภงฺคกฺขเณ ชาตํ, รูปมฺปิ จ ตโต ปรํ;

อฏฺารสมจิตฺตสฺส, ิติกาเลสุ ภิชฺชติ.

๘๖๙.

ตถา ทุติยจิตฺตสฺส, อุปฺปาทมฺหิ สมุฏฺิตํ;

อฏฺารสมจิตฺตสฺส, ภงฺเคน สห ภิชฺชติ.

๘๗๐.

อิติ วุตฺตนิยาเมน, สชาติกฺขณโต ปรํ;

ตฺวา เอกูนปฺาส, ขณานิ ปุน ภิชฺชติ.

๘๗๑.

ตสฺมา เอกูนปฺาส, กลาปา สห วตฺตเร;

เอโก ชายติ เอโก จ, ภิชฺชตีติ จ สพฺพถา.

๘๗๒.

เอกสนฺตติสมฺพนฺธา, กลาปา สห กมฺมชา;

ยถานุปุพฺพฆฏิตา, เอกปฺาส ลพฺภเร.

๘๗๓.

สตฺตวีส ปนิจฺเจวํ, กาเม ทฺเว รูปภูมิยํ;

รูปสนฺตติสีสานํ, ราสโย สตฺตกาทโย.

๘๗๔.

เอกูนตึส สพฺเพปิ, กมฺมชาตา ยถารหํ;

เอกปฺาส ฆฏิกา, ปวตฺตนฺติ ขเณ ขเณ.

๘๗๕.

ตตฺถ สนฺธิกฺขเณ ชาตํ, สตฺตรสมเจตโส;

อุปฺปาเท ภิชฺชติจฺเจวํ, วุตฺโต อฏฺกถานโย.

๘๗๖.

ตํ นยํ ปฏิพาหิตฺวา, จิตฺเตน สห ภิชฺชติ;

จิตฺเตน สห ชาตนฺติ, วุตฺตมาจริเยน หิ.

๘๗๗.

อานาปานตกฺกจารา, เอกุปฺปาทนิโรธกา;

วุตฺตา หิ ยมเก กายวจีสงฺขารนามกา.

๘๗๘.

จิตฺตุปฺปาทกฺขเณ ชาตา, อุตุ ตสฺส ิติกฺขเณ;

รูปํ ชเนติ ตตฺถาปิ, อุตุ ภงฺคกฺขเณปิ จ.

๘๗๙.

อนุปุพฺพกฺกเมเนวํ, ชาตํ รูปํ ตถาปรํ;

อฏฺารสมอุปฺปาทฏฺิติอาทีสุ ภิชฺชติ.

๘๘๐.

อิตฺถํ กลาปา ฆฏิตา, อุตุชาหารชาปิ จ;

เอกสนฺตติสมฺพนฺธา, เอกปฺาส ลพฺภเร.

๘๘๑.

กลาปา จิตฺตชา ยสฺมา, อุปฺปาทกฺขณสมฺภูตา;

ฆฏิกา สห ลพฺภนฺติ, ตสฺมา สตฺตรเสว เต.

๘๘๒.

สพฺเพปิ รูปชนกา, จิตฺตุปฺปาเท ยถาสกํ;

ชเนนฺติ ิติภงฺเคสุ, น ชเนนฺตีติ เกจนา.

๘๘๓.

กุสลาพฺยากตาทีนํ, เอกุปฺปาทนิโรธตา;

ธมฺมานํ ยมเก วุตฺตา, อิติ ปาฬิ วทนฺติ จ.

๘๘๔.

กุสลาทิกสมฺพนฺธา, ตตฺถ ตตฺถ หิ เทสิตา;

อิติ วตฺวา ปุเร วุตฺตํ, อิจฺฉนฺตาจริยา นยํ.

๘๘๕.

อิจฺเจวํ จตุสมฺภูตา, รูปสนฺตติราสโย;

รูปานิ จ กลาปา จ, เอกาพทฺธา ยถารหํ.

๘๘๖.

สุตฺตปวตฺตมตฺตานํ, สมฺพุทฺธานมฺปิ ปาณินํ;

ยาว มรณกาลาปิ, ปวตฺตนฺติ นิรนฺตรํ.

๘๘๗.

อายุกฺขยา จ มรณํ, ตถา กมฺมกฺขยา สิยา;

อุภินฺนํ วา ขยา จาถ, อุปจฺเฉทกกมฺมุนา.

๘๘๘.

จตุธาปิ มรนฺตสฺส, ตสฺเสวํ ตุ ยถารหํ;

สตฺตรสจิตฺตกฺขณมตฺตเสสมฺหิ ชีวิเต.

๘๘๙.

อุปริจฺจุติจิตฺตสฺส, สตฺตรสมเจตโส;

ิติกาลมุปาทาย, น ตุ ชายติ กมฺมชํ.

๘๙๐.

ตสฺสุปฺปาทกฺขเณ ชาตํ,

รูปฺจ จุติยา สห;

ภิชฺชตีติ มโต นาม,

ตโต โหติ ส ปุคฺคโล.

๘๙๑.

จิตฺตชาหารชฺจาปิ, น ชายติ ตโต ปรํ;

อุตุสมฺภวรูปํ ตุ, อวสิสฺสติ วา น วา.

๘๙๒.

ตโต วุตฺตนเยเนว, มตสตฺโต ยถารหํ;

มิสฺสามิสฺสาหิ สนฺธีหิ, ปุนเทโวปปชฺชติ.

๘๙๓.

ตโต วุตฺตนเยเนว, เอกูนตึส กมฺมชา;

เตสมุฏฺานิกา ปฺจ, จตุตฺตึส สมิสฺสิตา.

๘๙๔.

กลาปา ราสโย โหนฺติ, สตฺตวีสติภูมิสุ;

อิติ สพฺพปกาเรน, รูปธมฺมา ปกาสิตาติ.

อิติ รูปวิภาเค ปกิณฺณกกถา นิฏฺิตา.

ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ รูปวิภาโค.

เตวีสติโม ปริจฺเฉโท

๔. นิพฺพานวิภาโค

๒๓. มูลวิสุทฺธิกถา

๘๙๕.

อิตฺถํ จิตฺตํ เจตสิกํ, รูปฺเจวาติ สงฺขตา;

วุตฺตา อสงฺขตํ ทานิ, นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจติ.

๘๙๖.

สีลวิสุทฺธิ อาทิมฺหิ, ตโต จิตฺตวิสุทฺธิ จ;

ทิฏฺิวิสุทฺธินามา จ, กงฺขาวิตรณาปิ จ.

๘๙๗.

ตโต ปรํ มคฺคามคฺค-าณทสฺสนนามิกา;

ตถา ปฏิปทาาณ-ทสฺสนา าณทสฺสนํ.

๘๙๘.

อิจฺจานุกฺกมโต วุตฺตา, สตฺต โหนฺติ วิสุทฺธิโย;

สตฺตมานุตฺตรา ตตฺถ, ปุพฺพภาคา ฉ โลกิยา.

๘๙๙.

สํวโร ปาติโมกฺโข จ, ตเถวินฺทฺริยสํวโร;

อาชีวปาริสุทฺธิ จ, สีลํ ปจฺจยนิสฺสิตํ.

๙๐๐.

อิติ สีลวิสุทฺธีติ, สุทฺธเมตํ ปวุจฺจติ;

จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ธุตงฺคปริวาริตํ.

๙๐๑.

กสิณานิ ทสาสุภา, ทสานุสฺสติโย ปน;

อปฺปมฺา จ สฺา จ, ววตฺถารุปฺปกาติ จ.

๙๐๒.

สมถกฺกมฺมฏฺานานิ, ตาลีสฏฺกถานเย;

ปาฬิยํ ตุ วิภตฺตานิ, อฏฺตึสาติ วณฺณิตํ.

๙๐๓.

ปถวาโป จ เตโช จ,

วาโย นีลฺจ ปีตกํ;

โลหิโตทาตมากาสํ,

อาโลกกสิณนฺติ จ.

๙๐๔.

กสิณานิ ทเสตานิ, วุตฺตานฏฺกถานเย;

อฏฺเว ปาฬิยํ หิตฺวา, อนฺเต ตุ กสิณทฺวยํ.

๙๐๕.

อุทฺธุมาตํ วินีลฺจ, วิปุพฺพกํ วิขายิตํ;

วิจฺฉิทฺทกฺจ วิกฺขิตฺตํ, หตวิกฺขิตฺตโลหิตํ.

๙๐๖.

ปุฬวกํ อฏฺิกฺเจติ, อสุภา ทส เทสิตา;

รูปกายวิภาคาย, ทสกายวิปตฺติยา.

๙๐๗.

พุทฺเธ ธมฺเม จ สงฺเฆ จ, สีเล จาเค จ อตฺตนา;

เทวโตปสมายฺจ, สตฺตานุสฺสติโย กมา.

๙๐๘.

มรณสฺสติ นาเมกา, ตถา กายคตาสติ;

อานาปานสฺสติจฺเจวํ, ทสานุสฺสติโย มตา.

๙๐๙.

เมตฺตา กรุณา มุทิตา, อุเปกฺขาติ จตุพฺพิธา;

วุตฺตา พฺรหฺมวิหารา จ, อปฺปมฺาติ ตาทินา.

๙๑๐.

เอกาหาเร ปฏิกฺกูล-สฺา นาเมกเมว ตุ;

จตุธาตุววตฺถานํ, จตุธาตุปริคฺคโห.

๙๑๑.

อากาสานฺจายตนํ, วิฺาณฺจมถาปรํ;

อากิฺจฺํ ตถา เนว-สฺานาสฺนามกํ.

๙๑๒.

อิจฺจานุกฺกมโต วุตฺตา, อรูปชฺฌานิกา ปน;

อรูปกมฺมฏฺานานิ, จตฺตาโรปิ ปกิตฺติตา.

๙๑๓.

กสิณาสุภโกฏฺาเส, อานาปาเน จ สพฺพถา;

ทิสฺวา สุตฺวา ผุสิตฺวา วา, ปริกมฺมํ ตุ กุพฺพโต.

๙๑๔.

อุคฺคโห นาม สมฺโภติ, นิมิตฺตํ ตตฺถ ยุฺชโต;

ปฏิภาโค ตมารพฺภ, ตตฺถ วตฺตติ อปฺปนา.

๙๑๕.

สาธุ สตฺตา สุขี โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ ปาณิโน;

อโห สตฺตา สุขปฺปตฺตา, โหนฺตุ ยทิจฺฉกาติ จ.

๙๑๖.

อุทฺทิสฺส วา อโนทิสฺส, ยุฺชโต สตฺตโคจเร;

อปฺปมฺา ปนปฺเปนฺติ, อนุปุพฺเพน วตฺติกา.

๙๑๗.

กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, ปมารุปฺปมานเส;

ตสฺเสว นตฺถิภาเว จ, ตติยารุปฺปเกติ จ.

๙๑๘.

ยุฺชนฺตสฺส ปเนเตสุ, โคจเรสุ จตูสุปิ;

อปฺเปนฺติ อนุปุพฺเพน, อารุปฺปาปิ จตุพฺพิธา.

๙๑๙.

อานาปานฺจ กสิณํ, ปฺจกชฺฌานิกํ ตหึ;

ปมชฺฌานิกา วุตฺตา, โกฏฺาสาสุภภาวนา.

๙๒๐.

สุขิตชฺฌานิกา ติสฺโส, อปฺปมฺา จ เหฏฺิมา;

อุเปกฺขารุปฺปกา ปฺจ, อุเปกฺขาฌานิกาติ จ.

๙๒๑.

เอกา ทเสกา ทส จ, ตโย ปฺเจติ สพฺพถา;

ปริกมฺมวสา ตึส, ฉ โกฏฺาสา ยถากฺกมํ.

๙๒๒.

ปฺจกาทิสุโขเปกฺขา, ฌานเภทา จตุพฺพิธา;

เอกจฺจตุปฺจฌาน-วเสน ติวิธา สิยุํ.

๙๒๓.

รูปารูปวสา ทฺเว จ, อปฺปนาโต ปุเนกธา;

อิจฺเจวมปฺปนา กมฺม-ฏฺานเภทา สมิสฺสิตา.

๙๒๔.

ทฺเว จ สฺาววตฺถานา, อฏฺานุสฺสติโยติ จ;

เสสา ทส ปวุจฺจนฺติ, อุปจารสมาธิกา.

๙๒๕.

ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุโต ปรํ;

ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา, ชวนํ โหติ อปฺปนา.

๙๒๖.

อปฺปนาชวนํ สพฺพํ, โลกุตฺตรมหคฺคตํ;

ติเหตุกปริตฺตานิ, ปุริมานิ ยถารหํ.

๙๒๗.

อาวชฺชนา จ วสิตา, ตํสมาปชฺชนา ตถา;

อธิฏฺานา จ วุฏฺานา, ปจฺจเวกฺขณ ปฺจมา.

๙๒๘.

วสิตาหิ วสีภูตา, อิติ กตฺวาน ปฺจหิ;

ภาเวนฺตสฺส ปนปฺเปนฺติ, อุปรูปริ อปฺปนา.

๙๒๙.

ยุฺชนฺตสฺส ตุ วุฏฺาย, กสิณชฺฌานปฺจมา;

ปฺจาภิฺา หิ อปฺเปนฺติ, รูปสทฺทาทิโคจเร.

๙๓๐.

โลกุตฺตรา ปนปฺเปนฺติ, สพฺเพ นิพฺพานโคจเร;

อนิจฺจทุกฺขานตฺตาติ, ภูมิธมฺเม วิปสฺสโต.

๙๓๑.

ตตฺถ จ ปาทกชฺฌานํ, สมฺมฏฺชฺฌานเมว วา;

อชฺฌาสโย จ วุฏฺาน-คามินี จ วิปสฺสนา.

๙๓๒.

มคฺคานํ ฌานเภทาย, ยถาโยคํ นิยามตา;

ยถาสกํ ผลานํ ตุ, มคฺคา โหนฺติ นิยามตา.

๙๓๓.

มคฺคานนฺตรเมวาถ, ภูมิธมฺเม วิปสฺสโต;

ผลสมาปตฺติยมฺปิ, อปฺเปติ ผลมานสํ.

๙๓๔.

อนุปุพฺพสมาปตฺตึ, สมาปชฺชิสฺส วุฏฺิโต;

ฌานธมฺเม วิปสฺสิตฺวา, ตตฺถ ตตฺเถว ปณฺฑิโต.

๙๓๕.

จตุตฺถารุปฺปมปฺเปตฺวา, เอกทฺวิชวนาปรํ;

นิโรธํ นาม ผุสติ, สมาปตฺติมจิตฺตกํ.

๙๓๖.

อรหา วา อนาคามี, ปฺจโวการภูมิยํ;

ยถาสกํ ผลุปฺปาโท, วุฏฺานนฺติ ตโต มโต.

๙๓๗.

อปฺปนาปริโยสาเน, สิยา สพฺพตฺถ สมฺภวา;

ภวงฺคปาโต ตํ เฉตฺวา, ชายเต ปจฺจเวกฺขณา.

๙๓๘.

อิติ วุตฺตานุสาเรน, อปฺปนานยสงฺคหํ;

ยถาโยคํ วิภาเวยฺย, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขโณ.

๙๓๙.

จิตฺตวิสุทฺธิ นามายํ, จิตฺตสํกฺเลสโสธโน;

อุปจารปฺปนาเภโท, สมโถ ปุพฺพภาคิโยติ.

อิติ นิพฺพานวิภาเค มูลวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.

เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.

จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท

๒๔. ปริคฺคหวิสุทฺธิกถา

๙๔๐.

สีลจิตฺตวิสุทฺธีหิ, ยถาวุตฺตาหิ มณฺฑิโต;

ปโยคาสยสมฺปนฺโน, นิพฺพานาภิรโต ตโต.

๙๔๑.

ขนฺธายตนธาตาทิปฺปเภเทหิ ยถารหํ;

ลกฺขณปจฺจุปฏฺาน-ปทฏฺานวิภาคโต.

๙๔๒.

ปริคฺคเหตฺวา สงฺขาเร, นามรูปํ ยถากถํ;

ววตฺถเปนฺโต ตตฺเถวมนุปสฺสติ ปฺวา.

๙๔๓.

นามรูปมิทํ สุทฺธํ, อตฺตภาโวติ วุจฺจติ;

นตฺเถตฺถ โกจิ อตฺตา วา, สตฺโต ชีโว จ ปุคฺคโล.

๙๔๔.

ยถาปิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ.

๙๔๕.

ขนฺธายตนธาตูนํ, ยถาโยคมนุกฺกโม;

อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตนฺโต, สํสาโรติ ปวุจฺจติ.

๙๔๖.

อิติ นานปฺปกาเรน, เตภูมกปริคฺคโห;

ภูมิธมฺมววตฺถานํ, สุทฺธสงฺขารทสฺสนํ.

๙๔๗.

อตฺตทิฏฺิปหาเนน, ทิฏฺิสํกฺเลสโสธนํ;

ทิฏฺิวิสุทฺธิ นามาติ, าณเมตํ ปวุจฺจติ.

๙๔๘.

ปริคฺคหิตสงฺขาโร, นามรูปมปตฺถิยา;

ตโต ปรํ ยถาโยคํ, ปริคฺคณฺหติ ปจฺจเย.

๙๔๙.

ทุกฺขสมุทโย ตตฺถ, ตณฺหา สํสารนายิกา;

สโมธาเนติ สงฺขาเร, ตตฺถ ตตฺถุปปตฺติยา.

๙๕๐.

ตณฺหาสมฺภวเมเวตํ, ตสฺมา ทุกฺขํ ปวุจฺจติ;

ตทปฺปวตฺติ นิพฺพานํ, มคฺโค ตํปาปโกติ จ.

๙๕๑.

จตุสจฺจววตฺถาน-มุเขเนวมฺปิ ปจฺจเย;

ปริคฺคณฺหนฺติ เอกจฺเจ, สงฺขารานมถาปเร.

๙๕๒.

อาโลกากาสวายาปปถวิฺจุปนิสฺสยํ;

ภวงฺคปริณามฺจ, ลภิตฺวาว ยถารหํ.

๙๕๓.

ฉ วตฺถูนิ จ นิสฺสาย, ฉ ทฺวารารมฺมณานิ จ;

ปฏิจฺจ มนสิการํ, ปวตฺตนฺติ อรูปิโน.

๙๕๔.

ยถาสกสมุฏฺานํ, วิภาเคหิ จ รูปิโน;

ปวตฺตนฺติ เอกจฺเจติ, ปริคฺคณฺหนฺติ ปจฺจเย.

๙๕๕.

อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, สงฺขารา ตุ ตโต ตถา;

วิฺาณํ นามรูปฺจ, สฬายตนนามกํ.

๙๕๖.

ผสฺโส จ เวทนา ตณฺหา, อุปาทานํ ภโว ตโต;

ชาติ ชรา มรณฺจ, ปวตฺตติ ยถารหํ.

๙๕๗.

ตโต โสโก ปริเทโว, ทุกฺขฺเจว ตถาปรํ;

โทมนสฺสมุปายาโส, สมฺโภติ จ ยถารหํ.

๙๕๘.

เอตสฺส เกวลสฺเสวํ, ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมฺภโว;

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทว, นตฺถฺโ โกจิ การโก.

๙๕๙.

ตตฺถาวิชฺชาทโย ทฺเวปิ, อทฺธาตีโต อนาคโต;

ชาตาทโยปเร อฏฺ, ปจฺจุปฺปนฺโนติ วณฺณิโต.

๙๖๐.

ปุฺาปุฺาเนฺชวสา, สงฺขารา ติวิธา ตถา;

ภเวกเทโส กมฺมฺจ, กมฺมวฏฺฏนฺติ วุจฺจติ.

๙๖๑.

อวิชฺชาตณฺหุปาทานา, กฺเลสวฏฺฏมถาปเร;

วิปากวฏฺฏํ สตฺตาปิ, อุปปตฺติภโวปิ จ.

๙๖๒.

อวิชฺชาสงฺขารานํ ตุ, คหเณ คหิตาว เต;

ตณฺหุปาทานภวาติ, อตีเต ปฺจ เหตโว.

๙๖๓.

ตณฺหุปาทานภวานํ, คหเณ คหิตาว เต;

อวิชฺชา สงฺขารา เจติ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ปฺจเก.

๙๖๔.

วิฺาณาทิสรูเปน, ทสฺสิตํ ผลปฺจกํ;

ตถา ตเทว ชาตาทิ-นาเมนานาคตนฺติ จ.

๙๖๕.

อตีเต เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;

อิทานิ เหตโว ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกํ.

๙๖๖.

เหตุผลํ ผลเหตุ, ปุน เหตุผลานิ จ;

ติสนฺธิ จตุสงฺเขปํ, วีสตาการมพฺรวุํ.

๙๖๗.

อตฺถธมฺมปฏิเวธ-เทสนานํ ยถารหํ;

คมฺภีรตฺตา จตุนฺนมฺปิ, จตุคมฺภีรตา มตา.

๙๖๘.

เอกตฺตนานตฺตนยา, อพฺยาปารนโยปโร;

ตเถวํธมฺมตา เจติ, นยา วุตฺตา จตุพฺพิธา.

๙๖๙.

ชรามรณโสกาทิ-ปีฬิตานมภิณฺหโส;

อาสวานํ สมุปฺปาทา, อวิชฺชา จ ปวตฺตติ.

๙๗๐.

อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ, สงฺขาราปิ ยถา ปุเร;

พทฺธาวิจฺเฉทมิจฺเจวํ, ภวจกฺกมนาทิกํ.

๙๗๑.

ตณฺหาวิชฺชานาภิกํ ตํ, ชรามรณเนมิกํ;

เสสาการาทิฆฏิกํ, ติภวารถโยชิตํ.

๙๗๒.

ติอทฺธฺจ ติวฏฺฏฺจ, ติสนฺธิฆฏิกํ ตถา;

จตุสงฺเขปคมฺภีรนยมณฺฑิตเทสนํ.

๙๗๓.

วีสตาการวิภาคํ, ทฺวาทสาการสงฺคหํ;

ธมฺมฏฺิตีติ ทีเปนฺติ, อิทปฺปจฺจยตํ พุธา.

๙๗๔.

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทยํ, ปจฺจยาการนามโต;

สงฺเขปโต จ วิตฺถารา, วิวิธาการเภทโต.

๙๗๕.

ชเนติ ปจฺจยุปฺปนฺเน, อวิชฺชาทิปวตฺติยา;

อวิชฺชาทินิโรเธน, นิโรเธติ จ สพฺพถา.

๙๗๖.

ปจฺจยปฺปจฺจยุปฺปนฺน-วเสเนว ปวตฺตติ;

สํสาโรยนฺติ เอกจฺเจ, ปริคฺคณฺหนฺติ ปจฺจเย.

๙๗๗.

สมนฺตปฏฺานมหาปกรณวิภาคโต;

เอกจฺเจ ปริคฺคณฺหนฺติ, จตุวีสติ ปจฺจเย.

๙๗๘.

อิติ นานปฺปกาเรน, ปจฺจยานํ ปริคฺคโห;

สปฺปจฺจยนามรูปํ, ววตฺถานนฺติ เวทิตํ.

๙๗๙.

อิทปฺปจฺจยตาาณํ, ปจฺจยาการทสฺสนํ;

ธมฺมฏฺิติ ยถาภูตาณทสฺสนนามกํ.

๙๘๐.

กาลตฺตยวิภาเคสุ, กงฺขาสํกฺเลสโสธนํ;

กงฺขาวิตรณา นาม, วิสุทฺธีติ ปวุจฺจตีติ.

อิติ นิพฺพานวิภาเค ปริคฺคหวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.

จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.

ปฺจวีสติโม ปริจฺเฉโท

๒๕. วิปสฺสนาวุทฺธิกถา

๙๘๑.

สีลจิตฺตทิฏฺิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย;

ปตฺวา กลาปโต ตาว, สมฺมเสยฺย ตโต ปรํ.

๙๘๒.

กลาปโต สมฺมสนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

ภงฺคาณํ ภยาณํ, ตถาทีนวนิพฺพิทา.

๙๘๓.

มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา;

สงฺขารุเปกฺขานุโลมมิจฺจานุกฺกมโต ิตา.

๙๘๔.

วิปสฺสนาติ จกฺขาตา, ทสาณปรมฺปรา;

ลกฺขณตฺตยมาหจฺจ, สงฺขาเรสุ ปวตฺตติ.

๙๘๕.

ตสฺมา กลาปโต ตาว, สมฺมเสยฺย ติลกฺขณํ;

สมฺมสิตฺวา อตีตาทิขนฺธายตนธาตุโย.

๙๘๖.

อนิจฺจา เต ขยฏฺเน, ขนฺธา ทุกฺขา ภยฏฺโต;

อนตฺตา อสารกฏฺเน, อิจฺจาภิณฺหํ วิจินฺตยํ.

๙๘๗.

ตสฺเสวํ สมฺมสนฺตสฺส, อุปฏฺาติ ติลกฺขณํ;

สงฺขาเรสุ ตโต โยคี, ขณสนฺตติอทฺธโต.

๙๘๘.

ปจฺจุปฺปนฺนาน ธมฺมานํ, อุทยฺจ วยํ ตถา;

ปฺาสาการเภเทหิ, อนุปสฺสติ ตตฺถ หิ.

๙๘๙.

อวิชฺชาตณฺหากมฺมานํ, อุทยา จ นิโรธโต;

สมุทยา นิโรธา จ, ปฺจนฺนํ ทสฺสิตา ตถา.

๙๙๐.

รูปสฺสาหารโต ติณฺณํ, ผสฺสโต นามรูปโต;

วิฺาณสฺเสติ สพฺเพปิ, จตฺตาลีส สมิสฺสิตา.

๙๙๑.

นิพฺพตฺติลกฺขณํ ภงฺค-

ลกฺขณฺเจตฺถ ปสฺสโต;

ขณโตทยโต เจติ,

สมปฺาส โหนฺติ เต.

๙๙๒.

อิติ ขนฺธมุเขเนเต, วิภตฺตา อุทยพฺพยา;

อายตนฺนาทิเภเทหิ, โยเชตพฺพา ยถารหํ.

๙๙๓.

อุทยฺจ วยฺเจวํ, ปสฺสโต ตสฺส โยคิโน;

วิภูตา โหนฺติ สงฺขารา, สมุฏฺาติ ติลกฺขณํ.

๙๙๔.

โพธิปกฺขิยธมฺมา จ,

เต ปสฺสนฺติ วิเสสโต;

ตโต ชายนฺตุปกฺเลสา,

ทโสปกฺเลสวตฺถุกา.

๙๙๕.

โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, อธิโมกฺโข จ ปคฺคโห;

สุขํ าณมุปฏฺานํ, อุเปกฺขา จ นิกนฺติ จ.

๙๙๖.

ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาหวเสน ติวิเธปิ เต;

อสฺสาเทนฺโต อุนฺนมนฺโต, มมายนฺโต กิลิสฺสติ.

๙๙๗.

มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, ปตฺโตสฺมีติ อโกวิโท;

เวกฺขพุชฺฌาติ มฺนฺโต, ปปฺโปติ อธิมานิโก.

๙๙๘.

มคฺคาทโย น โหนฺเตเต,

ตณฺหาคาหาทิวตฺถุโต;

ตณฺหามานทิฏฺิโย จุปกฺเลสา ปริปนฺถกา.

๙๙๙.

โปราณเมว ขนฺธานํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

ติลกฺขณารมฺมณโต, มคฺโค นิพฺพานปจฺจโย.

๑๐๐๐.

อิติ มคฺคํ อมคฺคฺจ, วิโสเธนฺตสฺส สิชฺฌติ;

วิสุทฺธิมคฺคามคฺคาณทสฺสนนามิกา.

๑๐๐๑.

ตถาปรา วิสุทฺธีนํ, อุทยพฺพยทสฺสนํ;

อาทึ กตฺวา ปฏิปทาาณทสฺสนนามิกา.

๑๐๐๒.

ปจฺฉา สํกฺเลสวิกฺเขปวิสุทฺธนฺตํ ยถา ปุเร;

ปฏิปชฺชติ เมธาวี, อุทยพฺพยทสฺสนํ.

๑๐๐๓.

อิติ โขทยพฺพยานุปสฺสนาาณวีถิยํ;

สิกฺขนฺตสฺสาจิเรเนว, ปริปกฺกา วิปสฺสนา.

๑๐๐๔.

ปหาโยทยโวหารํ, วยเมวาธิมุจฺจโต;

อุปฺปาทาโภคโมหาย, ภงฺคเมวานุติฏฺติ.

๑๐๐๕.

ตโต นิชฺฌรธาราว, คงฺคาวาโรทกํ วิย;

ภิชฺชมานติณานิว, ปฏิปชฺชา สิขา วิย.

๑๐๐๖.

ปตนฺเต จ วยนฺเต จ, ภิชฺชนฺติจฺเจว สงฺขเต;

ปสฺสโต ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาาณมีริตํ.

๑๐๐๗.

ตโต ภยานุปสฺสนา, สภยาติ วิปสฺสโต;

อาทีนวานุปสฺสนา-าณํ อาทีนวาติ จ.

๑๐๐๘.

นิพฺพิทานุปสฺสนา จ, นิพฺพินฺทนฺตสฺส โยคิโน;

มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ, ตโต มุจฺจิตุมิจฺฉโต.

๑๐๐๙.

นิจฺจา เจ น นิรุชฺเฌยฺย, น พาเธยฺย สุขา ยทิ;

วเส วตฺเตยฺย อตฺตา เจ, ตทภาวา น เต ตถา.

๑๐๑๐.

สุฏฺุ มุจฺจิตุมิจฺเจวํ, ปฏิปจฺจกฺขโต ตโต;

ปฏิสงฺขานุปสฺสนา-าณํ ชาตนฺติ วุจฺจติ.

๑๐๑๑.

สาธุกํ ปฏิสงฺขาย, สงฺขาเรสุ ติลกฺขณํ;

สุปริฺาตสงฺขาเร, ตเถว ปฏิปสฺสติ.

๑๐๑๒.

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตา จ, สงฺขาราว น จาปโร;

อตฺตา วา อตฺตนียํ วา, นาหํ น ตุ มมาติ จ.

๑๐๑๓.

ตโตว ตตฺถ มชฺฌตฺโต, นนฺทิราควินิสฺสโฏ;

อตฺตตฺตนิยภาเวน, สงฺขาเรสฺวชฺฌุเปกฺขติ.

๑๐๑๔.

สงฺขารุเปกฺขาสงฺขาตํ, าณํ ตสฺส อิตีริตํ;

ตโต วุฏฺานฆฏิตํ, อนุโลมนฺติ วุจฺจติ.

๑๐๑๕.

สุปริฺาตสงฺขาเร, สุสมฺมฏฺติลกฺขเณ;

อุเปกฺขนฺตสฺส ตสฺเสว, สิขาปตฺตา วิปสฺสนา.

๑๐๑๖.

สงฺขารธมฺเม อารพฺภ, ตาว กาลํ ปวตฺตติ;

ตีรทสฺสีว สกุโณ, ยาว ปารํ น ปสฺสติ.

๑๐๑๗.

ยทา ปสฺสติ นิพฺพานํ, วุฏฺานคหิตา ตทา;

วุฏฺานคามินี นาม, สานุโลมา ปวุจฺจติ.

๑๐๑๘.

อิติ ทฺวีหิ วิสุทฺธีหิ, วิสุทฺธาย วิปสฺสโต;

วิปสฺสนาปฏิปทํ, ปูเรตีติ ปวุจฺจตีติ.

อิติ นิพฺพานวิภาเค วิปสฺสนาวุทฺธิกถา นิฏฺิตา.

ปฺจวีสติโม ปริจฺเฉโท.

ฉพฺพิสติโม ปริจฺเฉโท

๒๖. วุฏฺานวิสุทฺธิกถา

๑๐๑๙.

ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส, สิขาปตฺตา วิปสฺสนา;

วุฏฺานคามินี นาม, ยทา โหติ ตทา ปน.

๑๐๒๐.

ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุโต ปรํ;

มคฺโค ตโต ผลํ โหติ, ภวงฺคา ปจฺจเวกฺขณา.

๑๐๒๑.

ปริกมฺโมปจารานุโลมสงฺขาตโคจรา;

มคฺคสฺสาวชฺชนํ หุตฺวา, นิพฺพาเน โหติ โคตฺรภุ.

๑๐๒๒.

จตุตฺถํ ปฺจมํ วาถ, ฉฏฺํ วาปิ ยถารหํ;

อปฺเปติ มคฺคชวนํ, นิพฺพาเน สกิเมว ตํ.

๑๐๒๓.

ตโต ผลานิ ตีณิ ทฺเว, เอกํ วาถ ยถากฺกมํ;

มคฺคาวเสสนิโรธมคฺควุฏฺานวีถิยํ.

๑๐๒๔.

ตโต ภวงฺคปาโตว,

ตํ เฉตฺวา ปจฺจเวกฺขณา;

ติสฺโส ปฺจวิธา โหนฺติ,

ยถาโยคํ ตถา หิ จ.

๑๐๒๕.

มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, อวสฺสํ ปจฺจเวกฺขติ;

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา.

๑๐๒๖.

ตโต จ ปุน สงฺขาเร, วิปสฺสนฺโต ยถา ปุเร;

อปฺเปติ อนุปุพฺเพน, เสสมคฺคผลานิ จ.

๑๐๒๗.

ตตฺถ วุจฺจนฺติ นิพฺพาน-ผลมคฺควิปสฺสนา;

สุฺตา จานิมิตฺตา จ, ตถาปณิหิตานิ จ.

๑๐๒๘.

สุฺตาวิปสฺสนาทินาเมน หิ วิปสฺสติ;

วิโมกฺขมุขภูตาติ, ติวิธา ภาชิตา ตถา.

๑๐๒๙.

สุฺตาทิกนาเมน, วิโมกฺขา ติวิธา มตา;

นิพฺพานผลมคฺคา จ, สมาปตฺติสมาธโย.

๑๐๓๐.

ตตฺเถว ปมภูมึ, ปตฺโต อริยปุคฺคโล;

สตฺตกฺขตฺตุปรโม โส, โสตาปนฺโนติ วุจฺจติ.

๑๐๓๑.

ปตฺโต ทุติยภูมิฺจ, สกทาคามินามโก;

สกิเมว อิมํ โลกํ, อาคนฺตฺวา โหติ มานุสํ.

๑๐๓๒.

ปตฺโต ตติยภูมิฺจ, อนาคามีติ วุจฺจติ;

พฺรหฺมโลกา อนาคนฺตฺวา, อิธกาโมปปตฺติยา.

๑๐๓๓.

ปตฺโต จตุตฺถภูมิฺจ, อรหา อคฺคปุคฺคโล;

ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขคฺคึ, นิพฺพาเปตีติ วุจฺจติ.

๑๐๓๔.

อิติ มคฺคผลฏฺานํ, วสา อริยปุคฺคลา;

ทฺวิธาปิ จตุธา ยุคฺคา, อฏฺ โหนฺติ วิภาคโต.

๑๐๓๕.

อุภโตภาควิมุตฺต-

วิภาคาทิวสา ปน;

วิภตฺตา โหนฺติ สตฺเตเต,

ยถาโยคํ ตถา หิ จ.

๑๐๓๖.

สทฺธาธุรสฺสานิจฺจโต, วุฏฺานํ ทุกฺขโตปิ จ;

ปฺาธุรสฺสานตฺตโต, อิติ ทีเปนฺติ ปณฺฑิตา.

๑๐๓๗.

สทฺธานุสาริ อาทิมฺหิ, มชฺเฌ สทฺธาวิมุตฺตโก;

อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตว, ตสฺมา สทฺธาธุโร สิยา.

๑๐๓๘.

ธมฺมานุสาริ อาทิมฺหิ, ทิฏฺิปฺปตฺโต ตโตปริ;

อนฺเต ปฺาวิมุตฺโตว, โหติ ปฺาธุโรปิ จ.

๑๐๓๙.

สมถยานิกา เจว, รูปานุตฺตรปาทกา;

วิปสฺสนายานิกา จ, สพฺเพ สุกฺขวิปสฺสกา.

๑๐๔๐.

ธุรวุฏฺานเภเทน, โหนฺติ ปฺเจว สพฺพถา;

อารุปฺปปาทกา จาปิ, อาทิมฺหิ ทุวิธา ตถา.

๑๐๔๑.

ฉสุ าเนสุ มชฺฌเก, กายสกฺขีติ ภาชิตา;

อุภโตภาควิมุตฺโต, อรหตฺเต ปติฏฺิโต.

๑๐๔๒.

อิตฺถํ วุตฺตยานธุร-วุฏฺานานํ วิภาคโต;

มคฺคปฺผลภูมิโย จ, สตฺตฏฺาริยปุคฺคลา.

๑๐๔๓.

ตตฺถ จานุตฺตราณํ, สจฺจานํ ปฏิเวธกํ;

สมุจฺเฉทปฺปหาเนน, กฺเลสานุสยโสธนํ.

๑๐๔๔.

จตุมคฺควิภาเคน, วุฏฺานนฺติ ปกิตฺติตํ;

าณทสฺสนวิสุทฺธิ, นาม โหติ ตถาปิ จ.

๑๐๔๕.

มคฺโค จ ปริชานาติ, ทุกฺขํ เตภูมกํ ตถา;

ยถาโยคํ ปชหติ, ตณฺหาสมุทยมฺปิ จ.

๑๐๔๖.

นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคสจฺจมนุตฺตรํ;

ภาวนาวีถิโมติณฺโณ, ภาเวตีติ ปวุจฺจติ.

๑๐๔๗.

ทิฏฺิคฺคตวิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตมเสสโต;

อปายคมนียฺจ, ราคโทสาทิกตฺตยํ.

๑๐๔๘.

ตเทกฏฺเ กิเลเส จ, สหชาตปฺปหานโต;

ปชหาติ โสตาปตฺติ-มคฺโค ปมภูมิโก.

๑๐๔๙.

ตเทกฏฺเ ปชหติ, ราคโทสาทิเกปิ จ;

ถูเล ตุ สกทาคามิ-มคฺโค ทุติยภูมิโก.

๑๐๕๐.

ปชหาติ อนาคามิ-มคฺโค นิรวเสสโต;

กามราคพฺยาปาเท จ, ตเทกฏฺเ จ สมฺภวา.

๑๐๕๑.

รูปารูปราคมานุ-ทฺธจฺจาวิชฺชาติ ปฺจกํ;

อคฺคมคฺโค ปชหติ, กฺเลเส เสเส จ สพฺพถา.

๑๐๕๒.

อิติ สจฺจปฏิเวธํ, กฺเลสกฺขยผลาวหํ;

มคฺคาณํ ปกาเสนฺติ, วิสุทฺธึ สตฺตมํ พุธา.

๑๐๕๓.

ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, สพฺพถาย วิสุทฺธิยา;

สตฺตมายานุปตฺตพฺพํ, นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจติ.

๑๐๕๔.

กฺเลสกฺขยกรํ ตาณํ, สํสาราติกฺกมํ ปรํ;

ปาริมํ ตีรมภยํ, สพฺพสงฺขารนิสฺสฏํ.

๑๐๕๕.

เตนมฺมทนิมฺมทนํ, ปิปาสวินยาทินา;

กฺเลสสํสารสงฺขาร-ปฏิปกฺขนิทสฺสิตํ.

๑๐๕๖.

อชรามรมจฺจนฺต-มนุปฺปาทมสงฺขตํ;

อนุตฺตรมสงฺขารํ, อนนฺตมตุลฺจ ตํ.

๑๐๕๗.

ปรมตฺถมโนปมฺมํ, สนฺติ อปฺปฏิมํ สุขํ;

นิโรธสจฺจ นิพฺพานํ, เอกนฺตํ อมตํ ปทํ.

๑๐๕๘.

โสปาทิเสสนิพฺพาน-ธาตุ เจว ตถาปรา;

อนุปาทิเสสา เจติ, ทุวิธา ปริยายโต.

๑๐๕๙.

สุฺตํ จานิมิตฺตฺจ, ตถาปณิหิตนฺติ จ;

อตฺตาทิคาหาภาเวน, ติวิธาปิ จ ภาชิตํ.

๑๐๖๐.

กฺเลสสํสารสงฺขาร-ปจฺจนีกวิภาคโต;

ภวกฺขยาทิเภเทหิ, พหุธาปิ ปวุจฺจติ.

๑๐๖๑.

ตเทวมจฺจุตํ ธมฺมํ, โลกุตฺตรมกาลิกํ;

วานาภาวา วานาตีโต, ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ ปกิตฺติตํ.

อิติ นิพฺพานวิภาเค วุฏฺานวิสุทฺธิกถา นิฏฺิตา.

ฉพฺพีสติโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ นิพฺพานวิภาโค.

สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท

๕. ปฺตฺติวิภาโค

๒๗. ปเภทกถา

๑๐๖๒.

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมฺปิ จ ภาชิตํ;

ตสฺมา ทานิ ยถาโยคํ, ปฺตฺติปิ ปวุจฺจติ.

๑๐๖๓.

สา จายํ อตฺถปฺตฺติ-นามปฺตฺติเภทโต;

ทุวิธา โหติ ปฺตฺติ, อตฺถปฺตฺติ ตตฺถ จ.

๑๐๖๔.

สตฺตสมฺภารสณฺาน-สงฺฆาฏปริณามโต;

วิกปฺปุปฏฺานาการโวหาราภินิเวสโต.

๑๐๖๕.

ตถา ปวตฺตสงฺเกตสิทฺธา อตฺถา ปกปฺปิตา;

ปฺาปียนฺติ นามาติ, ปฺตฺตีติ ปกิตฺติตา.

๑๐๖๖.

อตฺถา หิ ปรมตฺถตฺถา, ปฺตฺตตฺถาติ จ ทฺวิธา;

ตตฺถ จ ปรมตฺถตฺถา, สจฺจิกฏฺา สลกฺขณา.

๑๐๖๗.

ปฺตฺตตฺถา สจฺจิกฏฺสลกฺขณสภาวโต;

อฺถา คหิตา ตํตมุปาทาย ปกปฺปิตา.

๑๐๖๘.

ตสฺมา อุปาทาปฺตฺติ, อตฺถปฺตฺตินามกา;

ปฺเปตพฺพนามาว, ปฺตฺตตฺถาว สพฺพถา.

๑๐๖๙.

ปรมตฺถา ยถาวุตฺตา, จิตฺตเจตสิกาทโย;

ปฺตฺตา อิตฺถิปุริสมฺจปีปฏาทโย.

๑๐๗๐.

เยน วุจฺจติ ตํ นามํ, ปฺเปตีติ วุจฺจติ;

ปฺตฺตีติ จ สา นามปฺตฺตีติ ตโต มตา.

๑๐๗๑.

สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ, โวหาโรติ จ ภาชิตา;

จตุธา ปฺเปตพฺพปฺตฺตีติ หิ วณฺณิตา.

๑๐๗๒.

ตโต นามํ นามกมฺมํ, นามเธยฺยํ อถาปรํ;

นิรุตฺติ พฺยฺชนมภิลาโปติ ปน ภาชิตา.

๑๐๗๓.

นามปฺตฺติ นามาติ, ปฺตฺติ ทุวิธา กตา;

สพฺเพว ธมฺมา ปฺตฺติปถาติ ปน ภาชิตา.

๑๐๗๔.

ปรมตฺถปฺตฺตตฺถา, ทุวิธา โหนฺติ ตตฺถ จ;

ปฺตฺติปถาว โหนฺติ, ปรมตฺถา สลกฺขณา.

๑๐๗๕.

ปฺตฺตตฺถา ปฺตฺติ จ, ปฺเปตพฺพมตฺตโต;

ปฺตฺติปถา จ นามปฺตฺติปถภาวโต.

๑๐๗๖.

นามมฺปิ ปฺาเปตพฺพเมว กิฺจาปิ เกนจิ;

นามเมวมฺเปตํ ตตฺถ, ปฺตฺติจฺเจว วณฺณิตํ.

๑๐๗๗.

ปฺเปตพฺพธมฺมา จ, เตสํ ปฺาปิตาปิ จ;

อิจฺฉิตพฺพาปิ ปฺตฺติปถา ปฺตฺตินานตา.

๑๐๗๘.

อิติ วุตฺตานุสาเรน, วุตฺตํ อฏฺกถานเย;

นยํ คเหตฺวา เอตฺถาปิ, ปฺตฺติ ทุวิธา กตา.

๑๐๗๙.

ตสฺมิมฺปิ ปรมตฺถา จ, สจฺจิกฏฺสลกฺขณา;

อตฺถา ปฺตฺติมตฺตา จ, อตฺถปฺตฺตินามกา.

๑๐๘๐.

เตสํ ปฺาปิกา เจว, นามปฺตฺตินามิกา;

อิจฺเจวํ วณฺณนามคฺเค, เยฺยตฺตา ติวิธา กตา.

๑๐๘๑.

ปรมตฺถสจฺจํ นาม, ปรมตฺถาว ตตฺถ จ;

สจฺจิกฏฺสภาวตฺตา, อวิสํวาทกา หิ เต.

๑๐๘๒.

สมฺมุติสจฺจํ ปฺตฺติทฺวยํ โวหารวุตฺติยา;

โลกสมฺาธิปฺปายาวิสํวาทกภาวโต.

๑๐๘๓.

อิติ สจฺจทฺวยมฺเปตํ, อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม;

เตนาปิ นามสํวิฺู, โวหเรยฺยุภยมฺปิ วา.

อิติ ปฺตฺติวิภาเค ปเภทกถา นิฏฺิตา.

สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท.

อฏฺวีสติโม ปริจฺเฉโท

๒๘. อตฺถปฺตฺติกถา

๑๐๘๔.

ตตฺถ จ ปุพฺพาปริย-ปวตฺตกฺขนฺธสมฺมตา;

วิฺตฺตินฺทฺริยวิปฺผาร-วิเสโสปนิพนฺธนา.

๑๐๘๕.

เทวยกฺขมนุสฺสาทิ-นานาเภทา สลกฺขิกา;

สตฺตปฺตฺติ นามายํ, สฺวายํ สตฺโตติ สมฺมโต.

๑๐๘๖.

วฏฺฏตฺตยมุปาทาย,

ขนฺธายตนวุตฺติยา;

การโก เวทโก วายํ,

สนฺธาวติ ภเว ภเว.

๑๐๘๗.

ตสฺมา สํสารมาปนฺโน, สตฺโต นาม ส ปุคฺคโล;

อหมตฺตาปรา อิตฺถี, ปุริโสติ จ กปฺปิโต.

๑๐๘๘.

สฺวายํ ขนฺธาทิโต สตฺโต, อฺโติ จ น วุจฺจติ;

ขนฺธาทิวินิมุตฺตสฺส, สตฺตสฺเสว อภาวโต.

๑๐๘๙.

ขนฺธา ขนฺธานเมวายํ, สตฺโตติ จ น วุจฺจติ;

ขนฺธโวหารโต ตสฺส, อฺโวหารสมฺภวา.

๑๐๙๐.

อิจฺเจวํ ขนฺธนานตฺเต-กตฺตมุตฺโตปิ อตฺถโต;

ตพฺพิเสสาวจริต-โวหาโร จ ตุ ทิสฺสติ.

๑๐๙๑.

เตนายํ ปุคฺคโล สตฺโต, ชายติชฺชิยฺยตีติ จ;

มียตีติ จ ตสฺสายํ, สํสาโรติ ปวุจฺจติ.

๑๐๙๒.

มโต ชาโต จ น สฺเวว, ขนฺธเภโทปจารโต;

นาปโร สฺเวว สนฺตานเภทาภาโวปจารโต.

๑๐๙๓.

นานตฺเตกตฺตมิจฺเจวํ, ปุคฺคลสฺโสปจารโต;

อุจฺเฉทสสฺสตตฺตํ วา, ตสฺมา โนเปติ ปุคฺคโล.

๑๐๙๔.

อิจฺจายํ ปุคฺคโล นาม, สตฺโต สํสารการโก;

ขนฺธาทิกมุปาทาย, ปฺตฺโตติ ปวุจฺจติ.

๑๐๙๕.

ตสฺมา ปุคฺคลสงฺขาตา, สํสาโรปนิพนฺธนา;

สตฺตปฺตฺติ นามาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

๑๐๙๖.

อชฺฌตฺติกา จ เกสาทิโกฏฺาสา พาหิเรสุ จ;

ภูมิปพฺพตปาสาณติณรุกฺขลตาทิกา.

๑๐๙๗.

ภูตสมฺภารนิพฺพตฺติวิภาคปริกปฺปิตา;

ตมุปาทาย สมฺภารปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ.

๑๐๙๘.

ภูตสมฺภารสณฺานวิภาคปริกปฺปิตา;

สณฺานปฺตฺติ นาม, ถมฺภกุมฺภาทิกา มตา.

๑๐๙๙.

ภูตสมฺภารสงฺฆาตวิเสสปริกปฺปิตา;

สงฺฆาตปฺตฺติ นาม, รถเคหาทิกา มตา.

๑๑๐๐.

ภูตสมฺภารวิเสสปริณามปกปฺปิตา;

ปริณามปฺตฺตีติ, ทธิภตฺตาทิกา มตา.

๑๑๐๑.

อิตฺถมชฺฌตฺตพหิทฺธา, ธมฺมา สมฺภารสมฺภูตา;

สนฺตานวุตฺติ สงฺเกตสิทฺธา ปฺตฺติ ปฺจธา.

๑๑๐๒.

ตถา ตถา สมุปฺปนฺนวิกปฺปาโภคสมฺมตา;

วิกปฺปปฺตฺติ นาม, กาลากาสทิสาทิกา.

๑๑๐๓.

ตํ ตํ นิมิตฺตมาคมฺม, ตโตปฏฺานกปฺปิตา;

อุปฏฺานปฺตฺตีติ, ปฏิภาคาทิกา มตา.

๑๑๐๔.

วิเสสาการมตฺตาปิ, อตฺถนฺตรปกปฺปิตา;

อาการปฺตฺติ นาม, วิฺตฺติลหุตาทิกา.

๑๑๐๕.

ตํ ตํ การณมาคมฺม, ตถา โวหารกปฺปิตา;

โวหารปฺตฺติ นาม, กถินาปตฺติอาทิกา.

๑๑๐๖.

พาโล โย โส จ เม อตฺตา,

โส ภวิสฺสามิ มํ จ ตุ;

นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติ-

อาทิกา ปน สพฺพถา.

๑๑๐๗.

ตพฺโพหารนิมิตฺตานํ, อภาเวปิ ปวตฺติโต;

อภินิเวสปฺตฺติ, นาม ติตฺถิยกปฺปิตา.

๑๑๐๘.

อิจฺเจวํ โลกสาสนติตฺถายตนกปฺปิตา;

สนฺตานมุตฺตสงฺเกตสิทฺธา อตฺถาปิ ปฺจธา.

๑๑๐๙.

สงฺกานวุตฺติสนฺตานมุตฺตเภทวสา ทฺวิธา;

อตฺถปฺตฺติ นามายํ, ทสธา ปริทีปิตา.

๑๑๑๐.

อิติ วุตฺตปฺปกาเรสุ, ปฺตฺตตฺเถสุ ปณฺฑิตา;

ปฺตฺติมตฺตํ สนฺธาย, โวหรนฺติ ยถากถํ.

๑๑๑๑.

ตทฺเ ปน พาลา จ, ติตฺถิยาปิ อโกวิทา;

ปฺตฺติมติธาวิตฺวา, คณฺหนฺติ ปรมตฺถโต.

๑๑๑๒.

เต ตถา คหิตาการา, อฺาณคหิตา ชนา;

มิจฺฉตฺตาภินิวิฏฺา จ, วฑฺฒนฺติ ภวพนฺธนํ.

๑๑๑๓.

ทุวิเธสุปิ อตฺเถสุ, ตสฺมา ปณฺฑิตชาติโก;

ปรมตฺถปฺตฺตีสุ, วิภาคมิติ ลกฺขเยติ.

อิติ ปฺตฺติวิภาเค อตฺถปฺตฺติกถา นิฏฺิตา.

อฏฺวีสติโม ปริจฺเฉโท.

เอกูนตึสติโม ปริจฺเฉโท

๒๙. นามปฺตฺติกถา

๑๑๑๔.

นามโวหารสงฺเกตการโณปนิพนฺธนา;

ยถาวุตฺตตฺถสทฺทานํ, อนฺตรา จินฺตนา คตา.

๑๑๑๕.

นามปฺตฺติ นามายํ, อตฺถสทฺทวินิสฺสฏา;

ตํทฺวยาพทฺธสงฺเกตเยฺยากาโรปลกฺขิตา.

๑๑๑๖.

ยา คยฺหติ นามโฆสโคจรุปฺปนฺนวีถิยา;

ปวตฺตานนฺตรุปฺปนฺน-มโนทฺวาริกวีถิยา.

๑๑๑๗.

มฺจปีาทิสทฺทํ หิ, โสตวิฺาณวีถิยา;

สุตฺวา ตเมว จินฺเตตฺวา, มโนทฺวาริกวีถิยา.

๑๑๑๘.

ตโต สงฺเกตนิปฺผนฺนํ, นามํ จินฺตาย คยฺหติ;

นามปฺตฺติอตฺถา ตุ, ตโต คยฺหนฺติ สมฺภวา.

๑๑๑๙.

สทฺทนามตฺถปฺตฺติปรมตฺถวเสน หิ;

จตุธา ติวิธา วาถ, จินฺตนา ตตฺถ อิจฺฉิตา.

๑๑๒๐.

อิตฺถมฏฺกถามคฺคํ, วณฺเณนฺเตน หิ ทสฺสิโต;

นโย อาจริเยเนติ, วิภาโคยํ ปกาสิโต.

๑๑๒๑.

นตฺถฺา กาจิ วิฺตฺติ, วิการสหิโต ปน;

สทฺโทว นามปฺตฺติ, อิจฺเจกจฺเจหิ วณฺณิตํ.

๑๑๒๒.

ตเทตํ นามปฺตฺติภาเวเนกวิธมฺปิ จ;

เนรุตฺติกยาทิจฺฉกวสา นามํ ทฺวิธา ภเว.

๑๑๒๓.

สฺาสุ ธาตุรูปานิ, ปจฺจยฺจ ตโต ปรํ;

กตฺวา วณฺณาคมาทิฺจ, สทฺทลกฺขณสาธิตํ.

๑๑๒๔.

เนรุตฺติกมุทีเรนฺติ, นามํ ยาทิจฺฉกํ ปทํ;

ยทิจฺฉาย กตมตฺตํ, พฺยฺชนตฺถวิวชฺชิตํ.

๑๑๒๕.

ติวิธมฺปิ ตทนฺวตฺถกาทิมฺโจปจาริมํ;

นิพฺพจนตฺถสาเปกฺขํ, ตตฺถานฺวตฺถมุทีริตํ.

๑๑๒๖.

ยทิจฺฉากตสงฺเกตํ, กาทิมฺโจปจาริมํ;

อตมฺภูตสฺส ตพฺภาวโวหาโรติ ปวุจฺจติ.

๑๑๒๗.

ตถา สามฺนามฺจ, คุณนามฺจ กิตฺติมํ;

โอปปาติกมิจฺเจวํ, นามํ โหติ จตุพฺพิธํ.

๑๑๒๘.

มหาชนสมฺมตฺจ, อนฺวตฺถฺเจว ตาทิสํ;

ตีณิ นามานิ จนฺทาทินามํ ตตฺโถปปาติกํ.

๑๑๒๙.

ยาทิจฺฉกมาวตฺถิกํ, เนมิตฺตกมถาปรํ;

ลิงฺคิกํ รุฬฺหิกฺเจติ, นามํ ปฺจวิธํ ภเว.

๑๑๓๐.

ยาทิจฺฉกํ ยถาวุฑฺฒํ, วจฺฉทมฺมาทิกํ ปน;

อาวตฺถิกํ เนมิตฺตกํ, สีลวาปฺวาทิกํ.

๑๑๓๑.

ลิงฺคิกํ ทิฏฺลิงฺคํ ตุ, ทณฺฑีฉตฺตีติอาทิกํ;

รุฬฺหิกํ เลสมตฺเตน, รุฬฺหํ โคมหึสาทิกํ.

๑๑๓๒.

วิชฺชมานาวิชฺชมาน-ปฺตฺโตภยมิสฺสิตา;

วิภตฺตา นามปฺตฺติ, ฉพฺพิธา โหติ ตตฺถ หิ.

๑๑๓๓.

วิชฺชมานปฺตฺตีติ, วิชฺชมานตฺถทีปิตา;

วุจฺจติ ขนฺธายตน-ธาตุปฺจินฺทฺริยาทิกา.

๑๑๓๔.

อวิชฺชมานปฺตฺติ-นามิกา ปรมตฺถโต;

อวิชฺชมานมฺจาทิ, อตฺถปฺตฺติทีปิตา.

๑๑๓๕.

วิชฺชมาเนน อวิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;

เตวิชฺโช ฉฬภิฺโ จ, สีลวา ปฺวาปิ จ.

๑๑๓๖.

อวิชฺชมาเนน วิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;

อิตฺถิรูปํ อิตฺถิสทฺโท, อิตฺถิจิตฺตนฺติอาทิกา.

๑๑๓๗.

วิชฺชมาเนน ตุ วิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;

จกฺขุวิฺาณํ จ จกฺขุ-สมฺผสฺโส เจวมาทิกา.

๑๑๓๘.

อวิชฺชมาเนนาวิชฺช-มานปฺตฺตินามิกา;

ขตฺติยปุตฺโต พฺราหฺมณ-ปุตฺโต อิจฺเจวมาทิกา.

๑๑๓๙.

อิติ วุตฺตานุสาเรน, นามปฺตฺติยา พุโธ;

สรูปํ วิสยฺเจว, วิภาคฺจ วิภาวเย.

๑๑๔๐.

อิจฺเจวํ ปรมตฺถา จ, ยถาวุตฺตา จตุพฺพิธา;

ปฺตฺติ ทุวิธา เจติ, เยฺยตฺถา ฉพฺพิธา มตาติ.

อิติ ปฺตฺติวิภาเค นามปฺตฺติกถา นิฏฺิตา.

เอกูนตึสติโม ปริจฺเฉโท.

นิฏฺิโต จ สพฺพถาปิ ปฺตฺติวิภาโค.

นิคมนกถา

๑๑๔๑.

เสฏฺเ กฺจิวเร รฏฺเ, กาเวรินคเร วเร;

กุเล สฺชาตภูเตน, พหุสฺสุเตน าณินา.

๑๑๔๒.

อนุรุทฺเธน เถเรน, อนิรุทฺธยสสฺสินา;

ตมฺพรฏฺเ วสนฺเตน, นคเร ตฺชนามเก.

๑๑๔๓.

ตตฺถ สงฺฆวิสิฏฺเน, ยาจิเตน อนากุลํ;

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ.

๑๑๔๔.

ปรมตฺถํ ปกาเสนฺตํ, ปรมตฺถวินิจฺฉยํ;

ปกรณํ กตํ เตน, ปรมตฺถตฺถเวทินาติ.

อิติ อนุรุทฺธาจริเยน รจิโต

ปรมตฺถวินิจฺฉโย นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สจฺจสงฺเขโป

คนฺถารมฺภกถา

.

นมสฺสิตฺวา ติโลกคฺคํ, เยฺยสาครปารคุํ;

ภวาภาวกรํ ธมฺมํ, คณฺจ คุณสาครํ.

.

นิสฺสาย ปุพฺพาจริยมตํ อตฺถาวิโรธินํ;

วกฺขามิ สจฺจสงฺเขปํ, หิตํ การกโยคินํ.

๑. ปโม ปริจฺเฉโท

รูปสงฺเขโป

.

สจฺจานิ ปรมตฺถฺจ, สมฺมุติฺจาติ ทฺเว ตหึ;

ถทฺธภาวาทินา เยฺยํ, สจฺจํ ตํ ปรมตฺถกํ.

.

สนฺนิเวสวิเสสาทิเยฺยํ สมฺมุติ ตํ ทฺวยํ;

ภาวสงฺเกตสิทฺธีนํ, ตถตฺตา สจฺจมีริตํ.

.

ปรมตฺโถ สนิพฺพานปฺจกฺขนฺเธตฺถ ราสิโต;

ขนฺธตฺโถ จ สมาเสตฺวา, วุตฺโตตีตาทิเภทนํ.

.

เวทนาทีสุเปกสฺมึ, ขนฺธสทฺโท ตุ รุฬฺหิยา;

สมุทฺทาเทกเทเส ตุ, สมุทฺทาทิรโว ยถา.

.

ตตฺถ สีตาทิรุปฺปตฺตา, รูปํ ภฺวาปานลานิลํ;

ภูตํ กถินทวตาปจนีรณภาวกํ.

.

จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย ปภา รโว;

คนฺโธ รโสชา อิตฺถี จ, ปุมา วตฺถุ จ ชีวิตํ.

.

ขํ ชาติ ชรตา ภงฺโค, รูปสฺส ลหุตา ตถา;

มุทุกมฺมฺตา กายวจีวิฺตฺติ ภูติกํ.

๑๐.

จกฺขาที ทฏฺุกามาทิเหตุกมฺมชภูติกา;

ปสาทา รูปสทฺทาที, จกฺขุาณาทิโคจรา.

๑๑.

โอชา หิ ยาปนา อิตฺถิปุมลิงฺคาทิเหตุกํ;

ภาวทฺวยํ ตุ กายํว, พฺยาปิ โน สหวุตฺติกํ.

๑๒.

นิสฺสยํ วตฺถุ ธาตูนํ, ทฺวินฺนํ กมฺมชปาลนํ;

ชีวิตํ อุปฺปลาทีนํ, อุทกํว ิติกฺขเณ.

๑๓.

ขํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ชาติอาทิตฺตยํ ปน;

รูปนิพฺพตฺติ ปาโก จ, เภโท เจว ยถากฺกมํ.

๑๔.

ลหุตาทิตฺตยํ ตํ หิ, รูปานํ กมโต สิยา;

อทนฺธถทฺธตา จาปิ, กายกมฺมานุกูลตา.

๑๕.

อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตชสฺสานิลสฺส หิ;

วิกาโร กายวิฺตฺติ, รูปตฺถมฺภาทิการณํ.

๑๖.

วจีเภทกจิตฺเตน, ภูตภูมิวิการตา;

วจีวิฺตฺตุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺเสว การณํ.

๑๗.

รูปมพฺยากตํ สพฺพํ, วิปฺปยุตฺตมเหตุกํ;

อนาลมฺพํ ปริตฺตาทิ, อิติ เอกวิธํ นเย.

๑๘.

อชฺฌตฺติกานิ จกฺขาที, ปฺเจเตว ปสาทกา;

วตฺถุนา วตฺถุ ตาเนว, ทฺวารา วิฺตฺติภี สห.

๑๙.

เสสํ พาวีสติ เจกวีส วีสติ พาหิรํ;

อปฺปสาทมวตฺถุํ จ, อทฺวารฺจ ยถากฺกมํ.

๒๐.

ปสาทา ปฺจ ภาวายุ, อินฺทฺริยนินฺทฺริเยตรํ;

วินาปํ อาทิโต ยาว, รสา ถูลํ น เจตรํ.

๒๑.

อฏฺกํ อวินิพฺโภคํ, วณฺณคนฺธรโสชกํ;

ภูตํ ตํ ตุ วินิพฺโภคมิตรนฺติ วินิทฺทิเส.

๒๒.

อฏฺารสาทิโต รูปา, นิปฺผนฺนํ ตุ น เจตรํ;

โผฏฺพฺพมาปวชฺชํ ตุ, ภูตํ กาเม น เจตรํ.

๒๓.

เสกฺขสปฺปฏิฆาเสกฺขปฏิฆํ ทฺวยวชฺชิตํ;

วณฺณํ ตทิตรํ ถูลํ, สุขุมฺเจติ ตํ ติธา.

๒๔.

กมฺมชากมฺมชํเนวกมฺมากมฺมชโต ติธา;

จิตฺโตชอุตุชาทีนํ, วเสนาปิ ติธา ตถา.

๒๕.

ทิฏฺํ สุตํ มุตฺจาปิ, วิฺาตํ วต เจตสา;

เอกเมกฺจ ปฺจาปิ, วีสติ จ กมา สิยุํ.

๒๖.

หทยํ วตฺถุ วิฺตฺติ, ทฺวารํ จกฺขาทิปฺจกํ;

วตฺถุ ทฺวารฺจ เสสานิ, วตฺถุ ทฺวารฺจ โน สิยา.

๒๗.

นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ ขํ, ปริจฺเฉโทถ ลกฺขณํ;

ชาติอาทิตฺตยํ รูปํ, วิกาโร ลหุตาทิกํ.

๒๘.

ยถา สงฺขตธมฺมานํ, ลกฺขณํ สงฺขตํ ตถา;

ปริจฺเฉทาทิกํ รูปํ, ตชฺชาติมนติกฺกมา.

๒๙.

กมฺมจิตฺตานลาหารปจฺจยานํ วเสนิธ;

เยฺยา ปวตฺติ รูปสฺส, ปิณฺฑานฺจ วสา กถํ.

๓๐.

กมฺมชํ เสนฺทฺริยํ วตฺถุ, วิฺตฺติ จิตฺตชา รโว;

จิตฺตคฺคิโช ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตานลนฺนชํ.

๓๑.

อฏฺกํ ชาติ จากาโส, จตุชา ชรตา ขยํ;

กุโตจิ เนว ชาตํ ตปฺปากเภทํ หิ ตํ ทฺวยํ.

๓๒.

ชาติยาปิ น ชาตตฺตํ, กุโตจิฏฺกถานยา;

ลกฺขณาภาวโต ตสฺสา, สติ ตสฺมึ น นิฏฺิติ.

๓๓.

กมฺมจิตฺตานลนฺเนหิ, ปิณฺฑา นว จ สตฺต จ;

จตฺตาโร ทฺเว จ วิฺเยฺยา, สชีเว ทฺเว อชีวเก.

๓๔.

อฏฺกํ ชีวิเตนายุนวกํ ภาววตฺถุนา;

จกฺขาที ปฺจ ทสกา, กลาปา นว กมฺมชา.

๓๕.

สุทฺธฏฺวิฺตฺติยุตฺตนวโกปิ จ ทสโก;

สุทฺธสทฺเทน นวโก, ลหุตาทิทเสกโก.

๓๖.

วิฺตฺติลหุตาทีหิ, ปุน ทฺวาทส เตรส;

จิตฺตชา อิติ วิฺเยฺยา, กลาปา สตฺต วา ฉ วา.

๓๗.

สุทฺธฏฺํ สทฺทนวกํ, ลหุตาทิทเสกกํ;

สทฺเทนลหุตาทีหิ, จตุโรตุชกณฺณิกา.

๓๘.

สุทฺธฏฺลหุตาทีหิ, อนฺนชา ทฺเวติเม นว;

สตฺต จตฺตาริ ทฺเว เจติ, กลาปา วีสตี ทฺวิภิ.

๓๙.

ตยฏฺกา จ จตฺตาโร, นวกา ทสกา นว;

ตโย ทฺเวโก จ เอเกน, ทส ทฺวีหิ จ ตีหิ จ.

๔๐.

จตุนฺนมฺปิ จ ธาตูนํ, อธิกํสวเสนิธ;

รูปเภโทถ วิฺเยฺโย, กมฺมจิตฺตานลนฺนโช.

๔๑.

เกสาทิมตฺถลุงฺคนฺตา, ปถวํสาติ วีสติ;

ปิตฺตาทิมุตฺตกนฺตา เต, ชลํสา ทฺวาทสีริตา.

๔๒.

เยน สนฺตปฺปนํ เยน, ชีรณํ ทหนํ ตถา;

เยนสิตาทิปาโกติ, จตุรํสานลาธิกา.

๔๓.

อุทฺธาโธคมกุจฺฉิฏฺา, โกฏฺาเสยฺยงฺคสาริ จ;

อสฺสาโสติ จ วิฺเยฺยา, ฉฬํสา วายุนิสฺสิตา.

๔๔.

ปุพฺพมุตฺตกรีสฺจุทริยํ จตุโรตุชา;

กมฺมา ปาจคฺคิ จิตฺตมฺหา-สฺสาโสติ ฉปิ เอกชา.

๔๕.

เสทสิงฺฆานิกสฺสุ จ, เขโฬ จิตฺโตตุสมฺภวา;

ทฺวิชา ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา, เสสา เอว จตุพฺภวา.

๔๖.

เอกเชสฺวาทิจตูสุ, อุตุชา จตุรฏฺกา;

ชีวีตนวโก ปาเจสฺสาเส จิตฺตภวฏฺโก.

๔๗.

ทฺวิเชสุ มนเตเชหิ, ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ปนฏฺกา;

เสสเตชานิลํเสสุ, เอเกกมฺหิ ตโย ตโย.

๔๘.

อฏฺโกชมนคฺคีหิ, โหนฺติ อฏฺสุ กมฺมโต;

อฏฺายุนวกา เอวํ, อิเม อฏฺ จตุพฺภวา.

๔๙.

จตุวีเสสุ เสเสสุ, จตุเชสุฏฺกา ตโย;

เอเกกมฺหิ จ วิฺเยฺยา, ปิณฺฑา จิตฺตานลนฺนชา.

๕๐.

กมฺมชา กายภาววฺหา, ทสกาปิ สิยุํ ตหึ;

จตุวีเสสุ อํเสสุ, เอเกกมฺหิ ทุเว ทุเว.

๕๑.

ปฺจาปิ จกฺขุโสตาที, ปเทสทสกา ปุน;

นวกา สทฺทสงฺขาตา, ทฺเวติจฺเจวํ กลาปโต.

๕๒.

เตปฺาส ทเสกฺจ, นวุตฺตรสตานิ จ;

ทสกา นวกา เจว, อฏฺกา จ สิยุํ กมา.

๕๓.

เสกปฺจสตํ กาเย, สหสฺสํ ตํ ปวตฺตติ;

ปริปุณฺณินฺทฺริเย รูปํ, นิปฺผนฺนํ ธาตุเภทโต.

๕๔.

จิตฺตุปฺปาเท สิยุํ รูป-เหตู กมฺมาทโย ปน;

ิติ น ปาเ จิตฺตสฺส, น ภงฺเค รูปสมฺภโว.

๕๕.

‘‘อฺถตฺตํ ิตสฺสา’’ติ, วุตฺตตฺตาว ิติกฺขณํ;

อตฺถีติ เจ ปพนฺเธน, ิติ ตตฺถ ปวุจฺจติ.

๕๖.

อถ วา ติกฺขเณ กมฺมํ, จิตฺตมตฺตุทยกฺขเณ;

อุตุโอชาตฺตโน าเน, รูปเหตู ภวนฺติ หิ.

๕๗.

เสยฺยสฺสาทิกฺขเณ กาย-

ภาววตฺถุวสา ตโย;

ทสกา โหนฺติภาวิสฺส,

วินา ภาวํ ทุเว สิยุํ.

๕๘.

ตโต ปรฺจ กมฺมคฺคิจิตฺตชา เต จ ปิณฺฑิกา;

อฏฺกา จ ทุเว ปุพฺเพ, วุตฺตวุตฺตกฺขเณ วเท.

๕๙.

กาเลนาหารชํ โหติ, จกฺขาทิทสกานิ จ;

จตุปจฺจยโต รูปํ, สมฺปิณฺเฑวํ ปวตฺตติ.

๖๐.

ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิฺตฺติลกฺขณํ;

สนฺตตามรณา รูปํ, ชราทิผลมาวหํ.

๖๑.

ภงฺคา สตฺตรสุปฺปาเท, ชายเต กมฺมชํ น ตํ;

ตทุทฺธํ ชายเต ตสฺมา, ตกฺขยา มรณํ ภเว.

๖๒.

อายุกมฺมุภเยสํ วา, ขเยน มรณํ ภเว;

อุปกฺกเมน วา เกสฺจุปจฺเฉทกกมฺมุนา.

๖๓.

โอปปาติกภาวิสฺส, ทสกา สตฺต กมฺมชา;

กาเม อาโท ภวนฺตคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเต.

๖๔.

อาทิกปฺปนรานฺจ, อปาเย อนฺธกสฺส จ;

พธิรสฺสาปิ อาโท ฉ, ปุพฺเพเวตรชา สิยุํ.

๖๕.

ตตฺเถวนฺธพธิรสฺส, ปฺจ โหนฺติ อภาวิโน;

ยุตฺติยา อิธ วิฺเยฺยา, ปฺจ วา จตุโรปิ วา.

๖๖.

จกฺขาทิตฺตยหีนสฺส, จตุโรว ภวนฺติติ;

วุตฺตํ อุปปริกฺขิตฺวา, คเหตพฺพํ วิชานตา.

๖๗.

รูเป ชีวิตฉกฺกฺจ, จกฺขาทิสตฺตกตฺตยํ;

ปฺจ ฉ อุตุจิตฺเตหิ, ปฺจ ฉาสฺินํ ภเว.

๖๘.

ปฺจธาตฺวาทินิยมา, ปาเ คนฺธรโสชนํ;

นุปฺปตฺติ ตตฺถ ภูตานํ, อโผฏฺพฺพปวตฺตินํ.

๖๙.

ถทฺธุณฺหีรณภาโวว, นตฺถิ ธาตฺวาทิกิจฺจโต;

อฺํ คนฺธาทีนํ เตสํ, ตกฺกิจฺเจโนปลทฺธิโต.

๗๐.

รูเป สปฺปฏิฆตฺตาทิ, ตตฺถ รุปฺปนตา วิย;

ฆฏฺฏนฺจ รวุปฺปาทสฺสฺตฺถสฺเสว เหตุตา.

๗๑.

อิจฺฉิตพฺพมิเมกนฺตเมวํ ปาาวิโรธโต;

อถ วา เตหิ วิฺเยฺยํ, ทสกํ นวกฏฺกํ.

๗๒.

สพฺพํ กามภเว รูปํ, รูเป เอกูนวีสติ;

อสฺีนํ ทส คนฺธรโสชาหิ จ พฺรหฺมุนํ.

อิติ สจฺจสงฺเขเป รูปสงฺเขโป นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท

ขนฺธตฺตยสงฺเขโป

๗๓.

เวทนานุภโว เตธา, สุขทุกฺขมุเปกฺขยา;

อิฏฺานิฏฺานุภวนมชฺฌานุภวลกฺขณา.

๗๔.

กายิกํ มานสํ ทุกฺขํ, สุโขเปกฺขา จ เวทนา;

เอกํ มานสเมเวติ, ปฺจธินฺทฺริยเภทโต.

๗๕.

ยถา ตถา วา สฺาณํ, สฺา สตินิพนฺธนํ;

ฉธา ฉทฺวารสมฺภูตผสฺสชานํ วเสน สา.

๗๖.

สงฺขารา เจตนา ผสฺโส,

มนกฺการายุ สณฺิติ;

ตกฺโก จาโร จ วายาโม,

ปีติ ฉนฺโทธิโมกฺขโก.

๗๗.

สทฺธา สติ หิโรตฺตปฺปํ, จาโค เมตฺตา มติ ปุน;

มชฺฌตฺตตา จ ปสฺสทฺธี, กายจิตฺตวสา ทุเว.

๗๘.

ลหุตา มุทุกมฺมฺปาคุฺมุชุตา ตถา;

ทยา มุทา มิจฺฉาวาจา, กมฺมนฺตาชีวสํวโร.

๗๙.

โลโภ โทโส จ โมโห จ, ทิฏฺิ อุทฺธจฺจเมว จ;

อหิรีกํ อโนตฺตปฺปํ, วิจิกิจฺฉิตเมว จ.

๘๐.

มาโน อิสฺสา จ มจฺเฉรํ, กุกฺกุจฺจํ ถินมิทฺธกํ;

อิติ เอเตว ปฺาส, สงฺขารกฺขนฺธสฺิตา.

๘๑.

พฺยาปาโร เจตนา ผสฺโส, ผุสนํ สรณํ ตหึ;

มนกฺกาโร ปาลนายุ, สมาธิ อวิสารตา.

๘๒.

อาโรปนานุมชฺชฏฺา, ตกฺกจารา ปนีหนา;

วีริยํ ปีนนา ปีติ, ฉนฺโท ตุ กตฺตุกามตา.

๘๓.

อธิโมกฺโข นิจฺฉโย สทฺธา,

ปสาโท สรณํ สติ;

หิรี ปาปชิคุจฺฉา หิ,

โอตฺตปฺปํ ตสฺส ภีรุตา.

๘๔.

อลคฺโค จ อจณฺฑิกฺกํ, จาโค เมตฺตา มติ ปน;

ยาถาวโพโธ มชฺฌตฺตํ, สมวาหิตลกฺขณํ.

๘๕.

ฉ ยุคานิ กายจิตฺตทรคารวถทฺธตา-

อกมฺมฺตฺตเคลฺกุฏิลานํ วิโนทนา.

๘๖.

ตานุทฺธตาทิถินาทิทิฏฺาทีนํ ยถากฺกมํ;

เสสกาทิอสทฺธาทิมายาทีนํ วิปกฺขิโน.

๘๗.

ทุกฺขาปนยนกามา, ทยา โมทา ปโมทนา;

วจีทุจฺจริตาทีนํ, วิราโม วิรติตฺตยํ.

๘๘.

โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เคธจณฺฑมนนฺธนา;

กเมน ทิฏฺิ ทุคฺคาโห,

อุทฺธจฺจํ ภนฺตตํ มตํ.

๘๙.

อหิรีกมลชฺชตฺตํ, อโนตฺตปฺปมตาสตา;

สํสโย วิจิกิจฺฉา หิ, มาโน อุนฺนติลกฺขโณ.

๙๐.

ปรสฺสกสมฺปตฺตีนํ,

อุสูยา จ นิคูหนา;

อิสฺสามจฺเฉรกา ตาโป,

กตากตสฺส โสจนา.

๙๑.

ถินํ จิตฺตสฺส สงฺโกโจ, อกมฺมฺตฺตตา ปน;

มิทฺธมิจฺเจวเมเตสํ, ลกฺขณฺจ นเย พุโธ.

๙๒.

เวทนาทิสมาธนฺตา, สตฺต สพฺพคสฺิตา;

ตกฺกาทิอธิโมกฺขนฺตา, ฉ ปกิณฺณกนามกา.

๙๓.

สทฺธาทโย วิรมนฺตา, อรณา ปฺจวีสติ;

โลภาทิมิทฺธกนฺตานิ, สรณานิ จตุทฺทส.

๙๔.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจโทสา กาเม ทยา มุทา;

กาเม รูเป จ เสสา ฉ-จตฺตาลีส ติธาตุชา.

๙๕.

ฉนฺทนิจฺฉยมชฺฌตฺตมนกฺการา สอุทฺธวา;

ทยาที ปฺจ มานาที, ฉ เยวาปน โสฬส.

๙๖.

ฉนฺทาที ปฺจ นิยตา, ตตฺเถกาทส เนตรา;

อหิรีกมโนตฺตปฺปํ, โลกนาสนกํ ทฺวยํ.

๙๗.

เอเต ทฺเว โมหุทฺธจฺจาติ, จตฺตาโร ปาปสพฺพคา;

โลกปาลทุกํ วุตฺตํ, หิริโอตฺตปฺปนามกํ.

๙๘.

อารมฺมณูปนิชฺฌานา, ฌานงฺคา ตกฺกจารกา;

ปีติ เอกคฺคตา เจติ, สตฺต วิตฺติตฺตเยน เว.

๙๙.

สทฺธา สติ มเตกคฺค-ธิติ โลกวินาสกา;

ปาลกา นว เจตานิ, พลานิ อวิกมฺปโต.

๑๐๐.

เอตฺถ สทฺธาทิปฺจายุ, กตฺวาตฺร จตุธา มตึ;

เวทนาหิ ทฺวิสตฺเตเต, อินฺทฺริยานาธิปจฺจโต.

๑๐๑.

มนรูปินฺทฺริเยเหเต, สพฺเพ อินฺทฺริยนามกา;

พาวีสติ ภวนฺตายุทฺวยํ กตฺเวกสงฺคหํ.

๑๐๒.

ทิฏฺีเหกคฺคตาตกฺกสตีวิรติโย ปถา;

อฏฺ นิยฺยานโต อาทิจตุโร ภิตฺวาน ทฺวาทส.

๑๐๓.

ผสฺโส จ เจตนา เจว,

ทฺเวเวตฺถาหารณตฺตโต;

อาหารา มนโวชาหิ,

ภวนฺติ จตุโรถวา.

๑๐๔.

เหตุ มูลฏฺโต ปาเป,

โลภาทิตฺตยมีริตํ;

กุสลาพฺยากเต จาปิ,

อโลภาทิตฺตยํ ตถา.

๑๐๕.

ทิฏฺิโลภทุสา กมฺมปถาปายสฺส มคฺคโต;

ตพฺพิปกฺขา สุคติยา, ตโยติ ฉ ปถีริตา.

๑๐๖.

ปสฺสทฺธาทิยุคานิ ฉ, วคฺคตฺตา ยุคฬานิ ตุ;

อุปการา สติ ธี จ, พหูปการภาวโต.

๑๐๗.

โอฆาหรณโต โยคา,

โยชเนนาภวคฺคโต;

สวเนนาสวา ทิฏฺิ-

โมเหเชตฺถ ทุธา ลุโภ.

๑๐๘.

ทฬฺหคฺคาเหน ทิฏฺเชา, อุปาทานํ ติธา ตหึ;

ทิฏฺิ โทเสน เต คนฺถา, คนฺถโต ทิฏฺิห ทฺวิธา.

๑๐๙.

ปฺจาวรณโต กาม-กงฺขาโทสุทฺธวํ ตโป;

ถินมิทฺธฺจ โมเหน, ฉ วา นีวรณานิถ.

๑๑๐.

กตฺวา ตาปุทฺธวํ เอกํ, ถินมิทฺธฺจ วุจฺจติ;

กิจฺจสฺสาหารโต เจว, วิปกฺขสฺส จ เลสโต.

๑๑๑.

ทิฏฺเชุทฺธวโทสนฺธ-

กงฺขาถินุณฺณตี ทส;

โลกนาสยุเคเนเต,

กิเลสา จิตฺตกฺเลสโต.

๑๑๒.

โลภโทสมูหมาน-ทิฏฺิกงฺขิสฺสมจฺฉรา;

สํโยชนานิ ทิฏฺเชา, ภิตฺวา พนฺธนโต ทุธา.

๑๑๓.

ตานิ โมหุทฺธวํมานกงฺขาโทเสชทิฏฺิโย;

ทุธาทิฏฺิ ติธา โลภํ, ภิตฺวา สุตฺเต ทสีริตา.

๑๑๔.

ทิฏฺิโลภมูหมานโทสกงฺขา ตหึ ทุธา;

กตฺวา โลภมิเม สตฺตานุสยา สมุทีริตา.

๑๑๕.

ทิฏฺิ เอว ปรามาโส, เยฺโย เอวํ สมาสโต;

อตฺโถ สงฺขารกฺขนฺธสฺส, วุตฺโต วุตฺตานุสารโต.

อิติ สจฺจสงฺเขเป ขนฺธตฺตยสงฺเขโป นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ตติโย ปริจฺเฉโท

จิตฺตปวตฺติปริทีปโน

๑๑๖.

จิตฺตํ วิสยคฺคาหํ ตํ, ปากาปากทโต ทุธา;

กุสลากุสลํ ปุพฺพํ, ปรมพฺยากตํ มตํ.

๑๑๗.

กุสลํ ตตฺถ กามาทิภูมิโต จตุธา สิยา;

อฏฺ ปฺจ จตฺตาริ จ, จตฺตาริ กมโต กถํ.

๑๑๘.

โสมนสฺสมติยุตฺตมสงฺขารมนเมกํ;

สสงฺขารมนฺเจกํ, ตถา หีนมติทฺวยํ.

๑๑๙.

ตโถเปกฺขามติยุตฺตํ, มติหีนนฺติ อฏฺธา;

กามาวจรปุฺเตฺถ, ภิชฺชเต เวทนาทิโต.

๑๒๐.

ทานํ สีลฺจ ภาวนา, ปตฺติทานานุโมทนา;

เวยฺยาวจฺจาปจายฺจ, เทสนา สุติ ทิฏฺิชุ.

๑๒๑.

เอเตสฺเวกมยํ หุตฺวา, วตฺถุํ นิสฺสาย วา น วา;

ทฺวารหีนาทิโยนีนํ, คติยาทิปฺปเภทวา.

๑๒๒.

ติกาลิกปริตฺตาทิโคจเรสฺเวกมาทิย;

อุเทติ กาลมุตฺตํ วา, มติหีนํ วินามลํ.

๑๒๓.

ฉโคจเรสุ รูปาทิปฺจกํ ปฺจ โคจรา;

เสสํ รูปมรูปฺจ, ปฺตฺติ ฉฏฺโคจโร.

๑๒๔.

าณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;

ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺเก ทุเว.

๑๒๕.

เตสุเยว นิหีนํ ตุ, ทตฺวา สนฺธึ ทุเหตุกํ;

เทติ ทฺวาทส ปาเก จ, ปวตฺเต ธียุตํ วินา.

๑๒๖.

เอวํ ธีหีนมุกฺกฏฺํ, สนฺธิยฺจ ปวตฺติยํ;

หีนํ ปนุภยตฺถาปิ, เหตุหีเนว ปจฺจติ.

๑๒๗.

กามสุคติยํเยว, ภวโภคททํ อิทํ;

รูปาปาเย ปวตฺเตว, ปจฺจเต อนุรูปโต.

๑๒๘.

วิตกฺกจารปีตีหิ, สุเขกคฺคยุตํ มนํ;

อาทิ จาราทิปีตาทิสุขาทีหิ ปรํ ตยํ.

๑๒๙.

อุเปกฺเขกคฺคตายนฺตมารุปฺปฺเจวมงฺคโต;

ปฺจธา รูปปุฺํ ตุ, โหตารมฺมณโต ปน.

๑๓๐.

อาทิสฺสาสุภมนฺตสฺสุ-

เปกฺขา เมตฺตาทโย ตโย;

อาโท จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ,

สสฺสาสกสิณานิ ตุ.

๑๓๑.

นภตมฺมนตสฺสุฺตจฺจิตฺตจตุโคจเร;

กเมนาติกฺกมารุปฺปปุฺํ โหติ จตุพฺพิธํ.

๑๓๒.

อมลํ สนฺติมารพฺภ, โหติ ตํ มคฺคโยคโต;

จตุธา ปาทกชฺฌานเภทโต ปุน วีสติ.

๑๓๓.

ทิฏฺิกงฺขานุทํ อาทิ, กามโทสตนูกรํ;

ปรํ ปรํ ตทุจฺเฉที, อนฺตํ เสสกนาสกํ.

๑๓๔.

เอวํ ภูมิตฺตยํ ปุฺํ, ภาวนามยเมตฺถ หิ;

ปมํ วตฺถุํ นิสฺสาย, ทุติยํ อุภเยนปิ.

๑๓๕.

ตติเย อาทิ นิสฺสาย,

เสสา นิสฺสาย วา น วา;

โหนฺติ อาทิทฺวยํ ตตฺถ,

สาเธติ สกภูภวํ.

๑๓๖.

สาเธตานุตฺตรํ สนฺตึ, อภิฺา ปนิเธว ตุ;

ฌานูทยผลตฺตา น, ผลทานาปิ สมฺภวา.

๑๓๗.

นาฺภูผลทํ กมฺมํ, รูปปากสฺส โคจโร;

สกมฺมโคจโรเยว, น จฺโยมสมฺภโว.

๑๓๘.

ปาปํ กามิกเมเวกํ, เหตุโต ตํ ทฺวิธา ปุน;

มูลโต ติวิธํ โลภ-โทสโมหวสา สิยา.

๑๓๙.

โสมนสฺสกุทิฏฺีหิ, ยุตฺตเมกมสงฺขรํ;

สสงฺขารมนฺเจกํ, หีนทิฏฺิทฺวยํ ตถา.

๑๔๐.

อุเปกฺขาทิฏฺิยุตฺตมฺปิ, ตถา ทิฏฺิวิยุตฺตกํ;

เวทนาทิฏฺิอาทีหิ, โลภมูเลวมฏฺธา.

๑๔๑.

สทุกฺขโทสาสงฺขารํ, อิตรํ โทสมูลกํ;

โมหมูลมฺปิ โสเปกฺขํ, กงฺขุทฺธจฺจยุตํ ทฺวิธา.

๑๔๒.

ตตฺถ โทสทฺวยํ วตฺถุํ, นิสฺสาเยวิตเร ปน;

นิสฺสาย วา น วา โหนฺติ, วธาทิสหิตา กถํ.

๑๔๓.

ผรุสฺสวธพฺยาปาทา, สโทเสน สโลภโต;

กุทิฏฺิเมถุนาภิชฺฌา, เสสา กมฺมปถา ทฺวิภิ.

๑๔๔.

สนฺธึ จตูสฺวปาเยสุ, เทติ สพฺพตฺถ วุตฺติยํ;

ปจฺจเต โคจรํ ตสฺส, สกลํ อมลํ วินา.

๑๔๕.

อพฺยากตํ ทฺวิธา ปาก-กฺริยา ตตฺถาทิ ภูมิโต;

จตุธา กามปาเกตฺถ, ปุฺปากาทิโต ทุธา.

๑๔๖.

ปุฺปากา ทฺวิธาเหตุ-สเหตูติ ทฺวิรฏฺกา;

อเหตู ปฺจ าณานิ, คหณํ ตีรณา อุโภ.

๑๔๗.

กายาณํ สุขี ตตฺถ, โสมนสฺสาทิ ตีรณํ;

โสเปกฺขานิ ฉ เสสานิ, สปุฺํว สเหตุกํ.

๑๔๘.

เกวลํ สนฺธิภวงฺค-ตทาลมฺพจุติพฺพสา;

ชายเต เสสเมตสฺส, ปุพฺเพ วุตฺตนยา นเย.

๑๔๙.

มนุสฺสวินิปาตีนํ, สนฺธาทิ อนฺตตีรณํ;

โหติ อฺเน กมฺเมน, สเหตุปิ อเหตุนํ.

๑๕๐.

ปาปชา ปุฺชาเหตุ-สมา ตีรํ วินาทิกํ;

สทุกฺขํ กายวิฺาณํ, อนิฏฺารมฺมณา อิเม.

๑๕๑.

เต สาตโคจรา เตสุ, ทฺวิฏฺานํ อาทิตีรณํ;

ปฺจฏฺานาปรา ทฺเว เต, ปริตฺตวิสยาขิลา.

๑๕๒.

สมฺปฏิจฺฉทฺวิปฺจนฺนํ, ปฺจ รูปาทโย ตหึ;

ปจฺจุปฺปนฺนาว เสสานํ, ปากานํ ฉ ติกาลิกา.

๑๕๓.

รูปารูปวิปากานํ, สพฺพโส สทิสํ วเท;

สกปุฺเน สนฺธาทิ-สกิจฺจตฺตยตํ วินา.

๑๕๔.

สมานุตฺตรปากาปิ, สกปุฺเน สพฺพโส;

หิตฺวา โมกฺขมุขํ ตํ หิ, ทฺวิธา มคฺเค ติธา ผเล.

๑๕๕.

กฺริยา ติธามลาภาวา,

ภูมิโต ตตฺถ กามิกา;

ทฺวิธา เหตุสเหตูติ,

ติธาเหตุ ตหึ กถํ.

๑๕๖.

อาวชฺชหสิตาวชฺชา, โสเปกฺขสุขุเปกฺขวา;

ปฺจฉกามาวจรา, สกลารมฺมณา จ เต.

๑๕๗.

สเหตุรูปรูปา จ, สกปฺํวารหโต;

วุตฺติยา น ผเล ปุปฺผํ, ยถา ฉินฺนลตา ผลํ.

๑๕๘.

อนาเสวนยาวชฺช-ทฺวยํ ปุถุชฺชนสฺส หิ;

น ผเล วตฺตมานมฺปิ, โมฆปุปฺผํ ผลํ ยถา.

๑๕๙.

ติสตฺต ทฺวิฉ ฉตฺตึส, จตุปฺจ ยถากฺกมํ;

ปุฺํ ปาปํ ผลํ กฺริยา, เอกูนนวุตีวิธํ.

๑๖๐.

สนฺธิ ภวงฺคมาวชฺชํ, ทสฺสนาทิกปฺจกํ;

คหตีรณโวฏฺพฺพ-ชวตคฺโคจรํ จุติ.

๑๖๑.

อิติ เอสํ ทฺวิสตฺตนฺนํ, กิจฺจวุตฺติวสาธุนา;

จิตฺตปฺปวตฺติ ฉทฺวาเร, สงฺเขปา วุจฺจเต กถํ.

๑๖๒.

กาเม สราคินํ กมฺม-นิมิตฺตาทิ จุติกฺขเณ;

ขายเต มนโสเยว, เสสานํ กมฺมโคจโร.

๑๖๓.

อุปฏฺิตํ ตมารพฺภ, ปฺจวารํ ชโว ภเว;

ตทาลมฺพํ ตโต ตมฺหา, จุติ โหติ ชเวหิ วา.

๑๖๔.

อวิชฺชาตณฺหาสงฺขาร-สหเชหิ อปายินํ;

วิสยาทีนวจฺฉาทิ-นมนกฺขิปเกหิ ตุ.

๑๖๕.

อปฺปหีเนหิ เสสานํ, ฉาทนํ นมนมฺปิ จ;

ขิปกา ปน สงฺขารา, กุสลาว ภวนฺติห.

๑๖๖.

กิจฺจตฺตเย กเต เอวํ, กมฺมทีปิตโคจเร;

ตชฺชํ วตฺถุํ สหุปฺปนฺนํ, นิสฺสาย วา น วา ตหึ.

๑๖๗.

ตชฺชา สนฺธิ สิยา หิตฺวา, อนฺตรตฺตํ ภวนฺตเร;

อนฺตรตฺตํ วินา ทูเร, ปฏิสนฺธิ กถํ ภเว.

๑๖๘.

อิเหว กมฺมตณฺหาทิ-เหตุโต ปุพฺพจิตฺตโต;

จิตฺตํ ทูเร สิยา ทีป-ปฏิโฆสาทิกํ ยถา.

๑๖๙.

นาสฺา จวมานสฺส, นิมิตฺตํ น จุตี จ ยํ;

อุทฺธํ สนฺธินิมิตฺตํ กึ, ปจฺจโยปิ กนนฺตโร.

๑๗๐.

ปุพฺพภเว จุติ ทานิ, กาเม ชายนสนฺธิยา;

อฺจิตฺตนฺตราภาวา, โหตานนฺตรการณํ.

๑๗๑.

ภวนฺตรกตํ กมฺมํ, ยโมกาสํ ลเภ ตโต;

โหติ สา สนฺธิ เตเนว, อุปฏฺาปิตโคจเร.

๑๗๒.

ยสฺมา จิตฺตวิราคตฺตํ, กาตุํ นาสกฺขิ สพฺพโส;

ตสฺมา สานุสยสฺเสว, ปุนุปฺปตฺติ สิยา ภเว.

๑๗๓.

ปฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเร;

ภวสนฺธานโต สนฺธิ, ภวงฺคํ ตํ ตทงฺคโต.

๑๗๔.

ตเมวนฺเต จุติ ตสฺมึ, โคจเร จวเนน ตุ;

เอกสนฺตติยา เอวํ, อุปฺปตฺติฏฺิติเภทกา.

๑๗๕.

อถฺารมฺมณาปาถ-คเต จิตฺตนฺตรสฺส หิ;

เหตุสงฺขฺยํ ภวงฺคสฺส, ทฺวิกฺขตฺตุํ จลนํ ภเว.

๑๗๖.

ฆฏฺฏิเต อฺวตฺถุมฺหิ, อฺนิสฺสิตกมฺปนํ;

เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท.

๑๗๗.

มโนธาตุกฺริยาวชฺชํ, ตโต โหติ สกึ ภเว;

ทสฺสนาทิ สกทฺวาร-โคจโร คหณํ ตโต.

๑๗๘.

สนฺตีรณํ ตโต ตมฺหา, โวฏฺพฺพฺจ สกึ ตโต;

สตฺตกฺขตฺตุํ ชโว กาเม, ตมฺหา ตทนุรูปโต.

๑๗๙.

ตทาลมฺพทฺวิกํ ตมฺหา, ภวงฺคํติมหนฺตริ;

ชวา มหนฺเต โวฏฺพฺพา, ปริตฺเต นิตเร มนํ.

๑๘๐.

โวฏฺพฺพสฺส ปริตฺเต ตุ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ชโว วิย;

วทนฺติ วุตฺตึ ตํ ปาเ, อนาเสวนโต น หิ.

๑๘๑.

นิยโมปิธ จิตฺตสฺส, กมฺมาทินิยโม วิย;

เยฺโย อมฺโพปมาทีหิ, ทสฺเสตฺวา ตํ สุทีปเย.

๑๘๒.

มโนทฺวาเรตราวชฺชํ, ภวงฺคมฺหา สิยา ตโต;

ชโวกาเม วิภูเต ตุ, กามวฺเห วิสเย ตโต.

๑๘๓.

กามีนํ ตุ ตทาลมฺพํ, ภวงฺคํ ตุ ตโต สิยา;

อวิภูเต ปริตฺเต จ, ภวงฺคํ ชวโต ภเว.

๑๘๔.

อวิภูเต วิภูเต จ, ปริตฺเต อปริตฺตเก;

ชวาเยว ภวงฺคํ ตุ, พฺรหฺมานํ จตุโคจเร.

๑๘๕.

มหคฺคตํ ปนารพฺภ, ชวิเต โทสสํยุเต;

วิรุทฺธตฺตา ภวงฺคํ น, กึ สิยา สุขสนฺธิโน.

๑๘๖.

อุเปกฺขาตีรณํ โหติ, ปริตฺเตนาวชฺชํ กถํ.

นิยโม น วินาวชฺชํ, มคฺคโต ผลสมฺภวา.

๑๘๗.

มหคฺคตามลา สพฺเพ, ชวา โคตฺรภุโต สิยุํ;

นิโรธา จ ผลุปฺปตฺติ, ภวงฺคํ ชวนาทิโต.

๑๘๘.

สเหตุสาสวา ปากา, ตีรณา ทฺเว จุเปกฺขกา;

อิเม สนฺธิ ภวงฺคา จ, จุติ เจกูนวีสติ.

๑๘๙.

ทฺเว ทฺเว อาวชฺชนาทีนิ, คหณนฺตานิ ตีณิ ตุ;

สนฺตีรณานิ เอกํว, โวฏฺพฺพมิตินามกํ.

๑๙๐.

อฏฺ กามมหาปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จ;

เอกาทส ภวนฺเตเต, ตทารมฺมณนามกา.

๑๙๑.

กุสลากุสลํ สพฺพํ, กฺริยา จาวชฺชวชฺชิตา;

ผลานิ ปฺจปฺาส, ชวนานิ ภวนฺติเม.

อิติ สจฺจสงฺเขเป จิตฺตปวตฺติปริทีปโน นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท

วิฺาณกฺขนฺธปกิณฺณกนยสงฺเขโป

๑๙๒.

เอกธาทินโยทานิ, ปฏุวฑฺฒาย โยคินํ;

วุจฺจเต วิสยคฺคาหา, สพฺพเมกวิธํ มนํ.

๑๙๓.

เอกาสีติ ติภูมฏฺํ, โลกิยํ สุตฺตรฺจ ตํ;

เสสํ โลกุตฺตรํ อฏฺ, อนุตฺตรฺจิตี ทฺวิธา.

๑๙๔.

โลกปากกฺริยาเหตู, เจกเหตูติ สตฺตหิ;

ตึส นาธิปติ สาธิ-ปติ เสสาติปี ทฺวิธา.

๑๙๕.

ฉนฺทจิตฺตีหวีมํสา-สฺเวเกน มติมา ยุตํ;

วินา วีมํสเมเกน, าณหีนมนํ ยุตํ.

๑๙๖.

ปริตฺตานปฺปมาณานิ, มหคฺคตมนานิติ;

ติธา ฉนว จฏฺ จ, ตินวา จ ยถากฺกมํ.

๑๙๗.

ทฺวิปฺจ จิตฺตํ วิฺาณํ, ติสฺโส หิ มโนธาตุโย;

ฉสตฺตติ มโนาณ-ธาตูติ ติวิธา ปุน.

๑๙๘.

เอการมฺมณจิตฺตานิ, อนภิฺํ มหคฺคตํ;

อมลํ ปฺจวิฺาณํ, นวปฺจ ภวนฺติเม.

๑๙๙.

ปฺจาลมฺพํ มโนธาตุ, สาภิฺํ กามธาตุชํ;

เสสํ ฉารมฺมณํ ตํ หิ, เตจตฺตาลีส สงฺขฺยโต.

๒๐๐.

กามปากทุสา จาทิ-มคฺโค จาทิกฺริยา ทุเว;

รูปา สพฺเพติรูเป น, เตจตฺตาลีส โหนฺติเม.

๒๐๑.

วินาว รูเปนารุปฺป-วิปากา จตุโร สิยุํ;

ทฺเวจตฺตาลีส เสสานิ, วตฺตนฺตุภยถาปิ จ.

๒๐๒.

จตุธาปิ อเหตฺเวกทฺวิเหตุกติเหตุโต;

อฏฺารส ทฺเว พาวีส, สตฺตจตฺตาลิสํ ภเว.

๒๐๓.

กาเม ชวา สโวฏฺพฺพา, อภิฺาทฺวยเมว จ;

รูปิริยาปถวิฺตฺติกราเม จตุรฏฺกา.

๒๐๔.

ฉพฺพีสติ ชวา เสสา, กรา รูปิริยาปเถ;

ทฺวิปฺจมนวชฺชานิ, กามรูปผลานิ จ.

๒๐๕.

อาทิกฺริยาติ เจกูน-วีส รูปกรา อิเม;

เสสา จุทฺทส ภินฺนาวจุติ สนฺธิ น ตีณิปิ.

๒๐๖.

เอกกิจฺจาทิโต ปฺจ-วิธา ตตฺเถกกิจฺจกา;

ทฺวิปฺจจิตฺตํ ชวนํ, มโนธาตุฏฺสฏฺิเม.

๒๐๗.

ทฺวิกิจฺจาทีนิ โวฏฺพฺพํ, สุขตีรํ มหคฺคเต;

ปากา กามมหาปากา, เสสา ตีรา ยถากฺกมํ.

๒๐๘.

ทสฺสนํ สวนํ ทิฏฺํ, สุตํ ฆายนกาทิกํ;

ตยํ มุตํ มโนธาตุตฺตยํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ.

๒๐๙.

ทิฏฺํ สุตํ มุตํ าตํ, สาภิฺํ เสสกามิกํ;

วิฺาตารมฺมณํ เสสเมวํ ฉพฺพิธมีรเย.

๒๑๐.

สตฺตธา สตฺตวิฺาณธาตูนํ ตุ วสา ภเว;

วุจฺจเตทานิ ตสฺเสว, อนนฺตรนยกฺกโม.

๒๑๑.

ปุฺเสฺวาทิทฺวยา กาเม, รูปปุฺมนนฺตกํ;

ตปฺปาทกุตฺตรานนฺตํ, ภวงฺคฺจาทิตีรณํ.

๒๑๒.

ทุติยนฺตทฺวยา ตีรํ, ภวงฺคํ ตติยทฺวยา;

เต อนนฺตามลํ ปุฺํ, มชฺฌตฺตฺจ มหคฺคตํ.

๒๑๓.

สพฺพวาเร สยฺเจติ, เตปฺาส ติสตฺต จ;

เตตฺตึส จ ภวนฺเตเต, รูเปสุ ปน ปุฺโต.

๒๑๔.

ตปฺปากา จ มติยุตฺต-กามปากา สยํ ทส;

อารุปฺปปุฺโต เต จ, สโก ปาโก สยํ ปุน.

๒๑๕.

อโธปากา จ อนฺตมฺหา, ตติยฺจ ผลนฺติเม;

ทเสกทฺวิติปฺจาหิ, มคฺคา เจกํ สกํ ผลํ.

๒๑๖.

โลภมูเลกเหตูหิ, อนฺตกามสุภา วิย;

สตฺต โทสทฺวยา กาม-ภวงฺคเปกฺขวา สยํ.

๒๑๗.

มหาปากติเหตูหิ, สาวชฺชา สพฺพสนฺธิโย;

กามจฺจุตีหิ เสสาหิ, สาวชฺชา กามสนฺธิโย.

๒๑๘.

กามจฺจุติ จ โวฏฺพฺพํ, สยฺจ สุขตีรโต;

ปฏิจฺฉา ตีรณานิ ทฺเว, อิตรา สกตีรณํ.

๒๑๙.

สกํ สกํ ปฏิจฺฉํ ตุ, วิฺาเณหิ ทฺวิปฺจหิ;

รูปปาเกหิ สาวชฺชา, สนฺธิโยเหตุวชฺชิตา.

๒๒๐.

อรูปปาเกสฺวาทิมฺหา, กามปากา ติเหตุกา;

อนฺตาวชฺชมฺปิ จารุปฺป-ปากา จ นว โหนฺติเม.

๒๒๑.

ทุติยาทีหิ เตเยว, อโธปากํ วินา วินา;

ผลา ติเหตุกา ปากา, สยฺเจติ จตุทฺทส.

๒๒๒.

ทฺวิปฺจาทิกฺริยา หาสา, สยฺจารุปฺปวชฺชิตา;

าณยุตฺตภวงฺคาติ, ทส โวฏฺพฺพโต ปน.

๒๒๓.

กาเม ชวา ภวงฺคา จ, กามรูเป สยมฺปิ วา;

นวปฺจ สเหตาทิ-กิริยทฺวยโต ปน.

๒๒๔.

สยํ ภวงฺคมติมา, รูเป สาตกฺริยาปิ จ;

ตปฺปาทกนฺติมฺเจติ, พาวีส ตติยา ปน.

๒๒๕.

เต จ ปากา สยฺจนฺเต, ผลํ มชฺฌา มหคฺคตา;

กฺริยาติ วีสติ โหนฺติ, เสสทฺวีหิ ทุเกหิ ตุ.

๒๒๖.

วุตฺตปากา สยฺเจติ, จุทฺทเสวํ กฺริยาชวา;

ตทารมฺมณํ มุฺจิตฺวา, ปฏฺานนยโต นเย.

๒๒๗.

อถ สาตกฺริยา สาตํ, เสสํ เสสกฺริยาปิ จ;

ตทาลมฺพํ ยถาโยคํ, วเท อฏฺกถานยา.

๒๒๘.

มหคฺคตา กฺริยา สพฺพา, สกปุฺสมา ตหึ;

อนฺตา ผลนฺติมํ โหติ, อยเมว วิเสสตา.

๒๒๙.

อิมสฺสานนฺตรา ธมฺมา, เอตฺตกาติ ปกาสิตา;

อิมํ ปเนตฺตเกหีติ, วุจฺจเตยํ นโยธุนา.

๒๓๐.

ทฺวีหิ กามชวา ตีหิ, รูปารูปา จตูหิ ตุ;

มคฺคา ฉหิ ผลาทิ ทฺเว, เสสา ทฺเว ปน สตฺตหิ.

๒๓๑.

เอกมฺหา ทส ปฺจหิ, ปฏิจฺฉา สุขตีรณํ;

กาเม โทสกฺริยาหีน-ชเวหิ คหโต สกา.

๒๓๒.

กาเม ชวา กฺริยาหีนา, ตทาลมฺพา สโวฏฺพฺพา;

สคหฺเจติ เตตฺตึสจิตฺเตหิ ปรตีรณา.

๒๓๓.

กามปุฺสุขีตีรกณฺหโวฏฺพฺพโต ทฺวยํ;

มหาปากนฺติมํ โหติ, อนารุปฺปจุตีหิ จ.

๒๓๔.

สตฺตตึส ปเนตานิ, เอตฺถ หิตฺวา ทุสทฺวยํ;

เอเตหิ ปฺจตึเสหิ, ชายเต ทุติยทฺวยํ.

๒๓๕.

สุขตีราทิ สตฺเตเต, กฺริยโต จาปิ สมฺภวา;

เยฺยา เสสานิ จตฺตาริ, ภวงฺเคน จ ลพฺภเร.

๒๓๖.

มคฺควชฺชา สโวฏฺพฺพสุขิตีรชวาขิลา;

จุตีติ นวกฏฺาหิ, ตติยทฺวยมาทิเส.

๒๓๗.

เอเตหิ โทสวชฺเชหิ, สตฺตตีหิตรทฺวยํ;

รูปปากา วินารุปฺปปากาเหตุทุเหตุเก.

๒๓๘.

เตเหเวกูนสฏฺีหิ, โหนฺติรุปฺปาทิกํ วินา;

หาสาวชฺเช ชเว รูเป, อฏฺฉกฺเกหิ เตหิ ตุ.

๒๓๙.

สาโธปาเกหิ เตเหว, ทุติยาทีนิ อตฺตนา;

อโธโธชวหีเนหิ, เอเกกูเนหิ ชายเร.

๒๔๐.

สุขตีรภวงฺคานิ, สยฺจาติ ติสตฺตหิ;

อนฺตาวชฺชํ อนารุปฺปภวงฺเคหิ ปเนตรํ.

๒๔๑.

วุตฺตานนฺตรสงฺขาโต, นโย ทานิ อเนกธา;

ปุคฺคลาทิปฺปเภทาปิ, ปวตฺติ ตสฺส วุจฺจเต.

๒๔๒.

ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺเต, ทิฏฺิกงฺขายุตานิ เว;

เสกฺขสฺเสวามลา สตฺต, อนนฺตานิตรสฺส ตุ.

๒๔๓.

อนฺตามลํ อนาวชฺชกฺริยา เจกูนวีสติ;

กุสลากุสลา เสสา, โหนฺติ เสกฺขปุถุชฺชเน.

๒๔๔.

อิตรานิ ปนาวชฺชทฺวยํ ปากา จ สาสวา;

ติณฺณนฺนมฺปิ สิยุํ เอวํ, ปฺจธา สตฺตเภทโต.

๒๔๕.

กาเม โสฬส ฆานาทิตฺตยํ โทสมหาผลา;

รูปารูเป สปาโกติ, ปฺจวีสติ เอกชา.

๒๔๖.

กามปากา จ เสสาทิมคฺโค อาทิกฺริยา ทุเว;

รูเป ชวาติ พาวีส, ทฺวิชา เสสา ติธาตุชา.

๒๔๗.

วิตฺถาโรปิ จ ภูมีสุ, เยฺโย กามสุภาสุภํ;

หาสวชฺชมเหตุฺจ, อปาเย สตฺตตึสิเม.

๒๔๘.

หิตฺวา มหคฺคเต ปาเก, อสีติ เสสกามิสุ;

จกฺขุโสตมโนธาตุ, ตีรณํ โวฏฺพฺพมฺปิ จ.

๒๔๙.

โทสหีนชวา โส โส, ปาโก รูเป อนาริเย;

ปฺจสฏฺิ ฉสฏฺี ตุ, ปริตฺตาภาทีสุ ตีสุ.

๒๕๐.

อาทิปฺจามลา กงฺขาทิฏฺิยุตฺเต วินา ตหึ;

เตเยว ปฺจปฺาส, ชายเร สุทฺธภูมิสุ.

๒๕๑.

อาทิมคฺคทุสาหาสรูปหีนชวา สโก;

ปาโก โวฏฺพฺพนฺจาติ, ติตาลีสํ สิยุํ นเภ.

๒๕๒.

อโธโธมนวชฺชา เต,

ปาโก เจว สโก สโก;

ทุติยาทีสุ ชายนฺเต,

ทฺเว ทฺเว อูนา ตโต ตโต.

๒๕๓.

อรูเปสฺเวกเมกสฺมึ, รูเปสฺวาทิตฺติเกปิ จ;

ติเก จ ตติเย เอกํ, ทฺเว โหนฺติ ทุติยตฺติเก.

๒๕๔.

อนฺติมํ รูปปากํ ตุ, ฉสุ เวหปฺผลาทิสุ;

กามสุคติยํเยว, มหาปากา ปวตฺตเร.

๒๕๕.

ฆายนาทิตฺตยํ กาเม, ปฏิฆทฺวยเมว จ;

สตฺตรเสสุ ปมํ, อมลํ มานวาทิสุ.

๒๕๖.

อริยาปายวชฺเชสุ, จตุโรทิปฺผลาทิกา;

อปายารุปฺปวชฺเชสุ, หาสรูปสุภกฺริยํ.

๒๕๗.

อปายุทฺธตฺตยํ หิตฺวา, โหตากาสสุภกฺริยํ;

ตถาปายุทฺธทฺเว หิตฺวา, วิฺาณกุสลกฺริยํ.

๒๕๘.

ภวคฺคาปายวชฺเชสุ, อากิฺจฺสุภกฺริยํ;

ทิฏฺิกงฺขายุตา สุทฺเธ, วินา สพฺพาสุ ภูมิสุ.

๒๕๙.

อมลานิ จ ตีณนฺเต,

ภวคฺเค จ สุภกฺริยา;

มหากฺริยา จ โหนฺเตเต,

เตรเสวานปายิสุ.

๒๖๐.

อนารุปฺเป มโนธาตุ, ทสฺสนํ สวตีรณํ;

กาเม อนิฏฺสํโยเค, พฺรหฺมานํ ปาปชํ ผลํ.

๒๖๑.

โวฏฺพฺพํ กามปุฺฺจ, ทิฏฺิหีนํ สอุทฺธวํ;

จุทฺทเสตานิ จิตฺตานิ, ชายเร ตึสภูมิสุ.

๒๖๒.

อินฺทฺริยานิ ทุเว อนฺตทฺวยวชฺเชสฺวเหตุสุ;

ตีณิ กงฺเขตราเหตุปาเป จตฺตาริ เตรส.

๒๖๓.

ฉ าณหีเน ตพฺพนฺตสาสเว สตฺต นิมฺมเล;

จตฺตาลีเส ปนฏฺเวํ, เยฺยมินฺทฺริยเภทโต.

๒๖๔.

ทฺเว พลานิ อเหตฺวนฺตทฺวเย ตีณิ ตุ สํสเย;

จตฺตาริตรปาเป ฉ, โหนฺติ เสสทุเหตุเก.

๒๖๕.

เอกูนาสีติจิตฺเตสุ, มติยุตฺเตสุ สตฺต ตุ;

อพลานิ หิ เสสานิ, วีริยนฺตํ พลํ ภเว.

๒๖๖.

อฌานงฺคานิ ทฺเวปฺจ, ตกฺกนฺตา หิ ตทงฺคตา;

ฌาเน ปีติวิรตฺเต ต-ปฺปาทเก อมเล ทุเว.

๒๖๗.

ตติเย สามเล ตีณิ, จตฺตาริ ทุติเย ตถา;

กาเม นิปฺปีติเก จาปิ, ปฺจงฺคานิ หิ เสสเก.

๒๖๘.

มคฺคา ทฺเว สํสเย ทิฏฺิหีนเสสาสุเภ ตโย;

ทุเหตุเกตเร สุทฺธชฺฌาเน จ ทุติยาทิเก.

๒๖๙.

จตฺตาโร ปฺจ ปมฌานกามติเหตุเก;

สตฺตามเล ทุติยาทิ-ฌานิเก อฏฺ เสสเก.

๒๗๐.

เหตฺวนฺตโต หิ มคฺคสฺส, อมคฺคงฺคมเหตุกํ;

ฉมคฺคงฺคยุตํ นตฺถิ, พเลหิปิ จ ปฺจหิ.

๒๗๑.

สุขิตีรตทาลมฺพํ, อิฏฺเ ปุฺชุเปกฺขวา;

อิฏฺมชฺเฌตรํ โหติ, ตพฺพิปกฺเข ตุ โคจเร.

๒๗๒.

โทสทฺวยา ตทาลมฺพํ, น สุขิกฺริยโต ปน;

สพฺพํ สุภาสุเภ นฏฺเ, ตทาลมฺพณวาจโต.

๒๗๓.

กฺริยโต วา ตทาลมฺพํ, โสเปกฺขาย สุขี น หิ;

อิตรา อิตรฺเจติ, อิทํ สุฏฺุปลกฺขเย.

๒๗๔.

สนฺธิทายกกมฺเมน, ตทาลมฺพปวตฺติยํ;

นิยามนํ ชวสฺสาห, กมฺมสฺเสวฺกมฺมโต.

๒๗๕.

จิตฺเต เจตสิกา ยสฺมึ,

เย วุตฺตา เต สมาสโต;

วุจฺจเร ทานิ ทฺเวปฺเจ,

สพฺพคา สตฺต ชายเร.

๒๗๖.

ตกฺกจาราธิโมกฺเขหิ, เตเยว ชายเร ทส;

ปฺจฏฺานมโนธาตุ-ปฺจเก สุขตีรเณ.

๒๗๗.

เอเต ปีตาธิกา หาเส, วายาเมน จ ทฺวาธิกา;

โวฏฺพฺพเนปิ เอเตว, ทเสกา ปีติวชฺชิตา.

๒๗๘.

ปาปสาธารณา เต จ, ติปฺจุทฺธจฺจสฺุเต;

กงฺขายุตฺเตปิ เอเตว, สกงฺขา หีนนิจฺฉยา.

๒๗๙.

กงฺขาวชฺชา ปเนเตว, สโทสจฺฉนฺทนิจฺฉยา;

สตฺตรส ทุเส โหนฺติ, สโลภนฺตทฺวเย ปน.

๒๘๐.

โทสวชฺชา สโลภา เต,

ตติยาทิทุเกสุ เต;

ทิฏฺิปีติทฺวยาธิกา,

ทฺวินเวกูนวีสติ.

๒๘๑.

ปีติจารปฺปนาวชฺชา, อาทิโต ยาว ตึสิเม;

อุปฺปชฺชนฺติ จตุตฺถาทิ-รูปารูปมเนสุ เว.

๒๘๒.

ปีติจารวิตกฺเกสุ,

เอเกน ทฺวิติติกฺกมา;

ตติยาทีสุ เตเยว,

ตึเสกทฺเวตโยธิกา.

๒๘๓.

เอเตวาทิทฺวเย กาเม, ทุติยาทิทุเกสุ หิ;

มตึ ปีตึ มติปฺปีตึ, หิตฺวา เต กมโต สิยุํ.

๒๘๔.

ฌาเน วุตฺตาว ตชฺฌานิกามเล วิรตาธิกา;

ตตฺเถตา นิยตา วิตฺตึ, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวา.

๒๘๕.

กามปุฺเสุ ปจฺเจกํ,

ชยนฺตานิยเตสุ หิ;

วิรตีโย ทยาโมทา,

กาเม สาตสุภกฺริเย.

๒๘๖.

มชฺฌตฺเตปิ วทนฺเตเก, สเหตุกสุภกฺริเย;

สุขชฺฌาเนปิ ปจฺเจกํ, โหนฺติเยว ทยามุทา.

๒๘๗.

ถินมิทฺธํ สสงฺขาเร, ทิฏฺิหีนทฺวเย ตหึ;

มาเนน วา ตโย เสสทิฏฺิหีเน วิเธกโก.

๒๘๘.

อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา, วิสุํ โทสยุตทฺวเย;

ตตฺถนฺตเก สิยุํ ถินมิทฺธเกน ตโยปิ วา.

๒๘๙.

เย วุตฺตา เอตฺตกา เอตฺถ, อิติ เจตสิกาขิลา;

ตตฺเถตฺตเกสฺวิทนฺเตวํ, วุจฺจเตยํ นโยธุนา.

๒๙๐.

เตสฏฺิยา สุขํ ทุกฺขํ, ตีสุเปกฺขาปิ เวทนา;

ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ, ภเว อินฺทฺริยโต ปน.

๒๙๑.

เอกตฺเถกตฺถ เจว ทฺเวสฏฺิยา ทฺวีสุ ปฺจหิ;

ปฺาสายาติ วิฺเยฺยํ, สุขาทินฺทฺริยปฺจกํ.

๒๙๒.

ทสุตฺตรสเต โหติ, นิจฺฉโย วีริยํ ตโต;

ปฺจหีเน ตโตกูเน, สมาธินฺทฺริยมาทิเส.

๒๙๓.

ฉนฺโท เอกสเตกูนวีส สทฺธาทโย ปน;

าณวชฺชา นวหีนสเต โหนฺติ มตี ปน.

๒๙๔.

เอกูนาสีติยา จาโร, ฉสฏฺีสุ ปนปฺปนา;

ปฺจปฺาสเก ปีติ, เอกปฺาสเก สิยา.

๒๙๕.

วิรตี ฉฏฺเก วีเส, กรุณามุทิตาถ วา;

อฏฺโสเปกฺขจิตฺเตน, อฏฺวีสติยา สิยุํ.

๒๙๖.

อหีริกมโนตฺตปฺปโมหุทฺธจฺจา ทฺวาทเสว;

โลโภ อฏฺสุ จิตฺเตสุ, ถินมิทฺธํ ตุ ปฺจสุ.

๒๙๗.

มาโน จตูสุ ทิฏฺิ จ, ตถา ทฺวีสุ มเนสุ หิ;

โทโส อิสฺสา จ มจฺเฉรํ, กุกฺกุจฺจฺจ ภวนฺติเม.

๒๙๘.

เอกสฺมึ วิมตี โหติ, เอวํ วุตฺตานุสารโต;

อปฺปวตฺตินโย จาปิ, สกฺกา าตุํ วิชานตา.

๒๙๙.

อสฺมึ ขนฺเธว วิฺเยฺโย, เวทนาทีสฺวยํ นโย;

เอกธาทิวิโธ ยุตฺติ-วสาเตนาวิโยคโต.

๓๐๐.

อุปมา เผณุปิณฺโฑ จ, พุพฺพุโฬ มิคตณฺหิกา;

กทลี มายา วิฺเยฺยา, ขนฺธานํ ตุ ยถากฺกมํ.

๓๐๑.

เตสํ วิมทฺทาสหนขณโสภปฺปโลภน-

นิสารวฺจกตฺเตหิ, สมานตฺตํ สมาหฏํ.

๓๐๒.

เต สาสวา อุปาทานกฺขนฺธา ขนฺธาวนาสวา;

ตตฺถาที ทุกฺขวตฺถุตฺตา, ทุกฺขา ภารา จ ขาทกา.

๓๐๓.

ขนฺธานิจฺจาทิธมฺมา เต, วธกา สภยา อิตี;

อสุขทฺธมฺมโต จิกฺขา, อุกฺขิตฺตาสิกรี ยถา.

อิติ สจฺจสงฺเขเป วิฺาณกฺขนฺธปกิณฺณกนยสงฺเขโป นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท

นิพฺพานปฺตฺติปริทีปโน

๓๐๔.

ราคาทีนํ ขยํ วุตฺตํ, นิพฺพานํ สนฺติลกฺขณํ;

สํสารทุกฺขสนฺตาปตตฺตสฺสาลํ สเมตเว.

๓๐๕.

ขยมตฺตํ น นิพฺพานํ, สคมฺภีราทิวาจโต;

อภาวสฺส หิ กุมฺมานํ, โลมสฺเสว น วาจตา.

๓๐๖.

ขโยติ วุจฺจเต มคฺโค, ตปฺปาปตฺตา อิทํ ขยํ;

อรหตฺตํ วิยุปฺปาท-วยาภาวา ธุวฺจ ตํ.

๓๐๗.

สงฺขตํ สมฺมุติฺจาปิ, าณมาลมฺพ เนว หิ;

ฉินฺเท มเล ตโต วตฺถุ, อิจฺฉิตพฺพมสงฺขตํ.

๓๐๘.

ปตฺตุกาเมน ตํ สนฺตึ, ฉพฺพิสุทฺธึ สมาทิย;

าณทสฺสนสุทฺธี ตุ, สาเธตพฺพา หิตตฺถินา.

๓๐๙.

เจตนาทิวิธา สีล-สุทฺธิ ตตฺถ จตุพฺพิธา;

โสปจารสมาธี ตุ, จิตฺตสุทฺธีติ วุจฺจเต.

๓๑๐.

สมฺปาเทตฺวาทิทฺเวสุทฺธึ, นมนา นามํ ตุ รุปฺป-

โต รูปํ นตฺถิ อตฺตาทิวตฺถูติ จ ววตฺถเป.

๓๑๑.

มณินฺธนาตเป อคฺคิ, อสนฺโตปิ สมาคเม;

ยถา โหติ ตถา จิตฺตํ, วตฺถาลมฺพาทิสงฺคเม.

๓๑๒.

ปงฺคุลนฺธา ยถา คนฺตุํ, ปจฺเจกมสมตฺถกา;

ยนฺติ ยุตฺตา ยถา เอวํ, นามรูปวฺหยา กฺริยา.

๓๑๓.

น นามรูปโต อฺโ, อตฺตาทิ อิติ ทสฺสนํ;

โสธนตฺตา หิ ทุทฺทิฏฺึ, ทิฏฺิสุทฺธีติ วุจฺจติ.

๓๑๔.

อวิชฺชาตณฺหุปาทาน-กมฺเมนาทิมฺหิ ตํ ทฺวยํ;

รูปํ กมฺมาทิโต นามํ, วตฺถาทีหิ ปวตฺติยํ.

๓๑๕.

สทา สพฺพตฺถ สพฺเพสํ, สทิสํ น ยโต ตโต;

นาเหตุนาฺโ อตฺตาทินิจฺจเหตูติ ปสฺสติ.

๓๑๖.

เอวํ ตีรยเต กงฺขา, ยาย ปฺาย ปจฺจเย;

ทิฏฺตฺตา สุทฺธิ สา กงฺขาตรณํ อิติ วุจฺจติ.

๓๑๗.

ปตฺตฺาตปริฺโ โส, อตฺรฏฺโ ยตเตยติ;

ตีรณวฺหปริฺาย, วิสุทฺธตฺถํ สทาทโร.

๓๑๘.

ติกาลาทิวสา ขนฺเธ, สมาเสตฺวา กลาปโต;

อนิจฺจา ทุกฺขานตฺตาติ, อาโท เอวํ วิปสฺสติ.

๓๑๙.

ขนฺธานิจฺจา ขยฏฺเน, ภยฏฺเน ทุขาว เต;

อนตฺตาสารกฏฺเน, อิติ ปสฺเส ปุนปฺปุนํ.

๓๒๐.

อากาเรหิ อนิจฺจาทิจตฺตาลีเสหิ สมฺมเส;

ลกฺขณานํ วิภูตตฺถํ, ขนฺธานํ ปน สพฺพโส.

๓๒๑.

เอวฺจาปิ อสิชฺฌนฺเต, นวธา นิสิตินฺทฺริโย;

สตฺตกทฺวยโต สมฺมา, รูปารูเป วิปสฺสเย.

๓๒๒.

รูปมาทานนิกฺเขปา, วโยวุทฺธตฺตคามิโต;

สมฺมเสวนฺนชาทีหิ, ธมฺมตารูปโตปิ จ.

๓๒๓.

นามํ กลาปยมโต, ขณโต กมโตปิ จ;

ทิฏฺิมานนิกนฺตีนํ, ปสฺเส อุคฺฆาฏนาทิโต.

๓๒๔.

อวิชฺชาตณฺหากมฺมนฺน-เหตุโต รูปํ อุพฺภเว;

วินาหารํ สผสฺเสหิ, เวทนาทิตฺตยํ ภเว.

๓๒๕.

เตหิเยว วินา ผสฺสํ,

นามรูปาธิเกหิ ตุ;

จิตฺตํ เหตุกฺขยา โส โส,

เวติ เว ตสฺส ตสฺส ตุ.

๓๒๖.

เหตุโตทยนาเสวํ, ขโณทยวเยนปิ;

อิติ ปฺาสากาเรหิ, ปสฺเส ปุนูทยพฺพยํ.

๓๒๗.

โยคิสฺเสวํ สมารทฺธอุทยพฺพยทสฺสิโน;

ปาตุโภนฺติ อุปกฺเลสา, สภาวา เหตุโตปิ จ.

๓๒๘.

เต โอภาสมตุสฺสาหปสฺสทฺธิสุขุเปกฺขนา;

สติ ปีตาธิโมกฺโข จ, นิกนฺติ จ ทสีริตา.

๓๒๙.

ตณฺหาทิฏฺุนฺนติคฺคาหวตฺถุโต ตึสธา เต จ;

ตทุปฺปนฺเน จเล พาโล, อมคฺเค มคฺคทสฺสโก.

๓๓๐.

วิปสฺสนา ปโถกฺกนฺตา, ตทาสิ มติมาธุนา;

น มคฺโค คาหวตฺถุตฺตา, เตสํ อิติ วิปสฺสติ.

๓๓๑.

อุปกฺเลเส อนิจฺจาทิ-วสเค โสทยพฺพเย;

ปสฺสโต วีถิโนกฺกนฺตทสฺสนํ วุจฺจเต ปโถ.

๓๓๒.

มคฺคามคฺเค ววตฺเถตฺวา, ยา ปฺา เอวมุฏฺิตา;

มคฺคามคฺคิกฺขสงฺขาตา, สุทฺธิ สา ปฺจมี ภเว.

๓๓๓.

ปหานวฺหปริฺาย, อาทิโต สุทฺธิสิทฺธิยา;

ตีรณวฺหปริฺาย, อนฺตโค ยตเตธุนา.

๓๓๔.

ชายเต นวาณี สา, วิสุทฺธิ กมโตทย-

พฺพยาที ฆฏมานสฺส, นว โหนฺติ ปเนตฺถ หิ.

๓๓๕.

สนฺตตีริยโต เจว, ฆเนนาปิ จ ฉนฺนโต;

ลกฺขณานิ น ขายนฺเต, สํกิลิฏฺา วิปสฺสนา.

๓๓๖.

ตโตตฺร สมฺมเส ภิยฺโย, ปุนเทวุทยพฺพยํ;

เตนานิจฺจาทิสมฺปสฺสํ, ปฏุตํ ปรมํ วเช.

๓๓๗.

อาวฏฺเฏตฺวา ยทุปฺปาทฏฺิติอาทีหิ ปสฺสโต;

ภงฺเคว ติฏฺเต าณํ, ตทา ภงฺคมตี สิยา.

๓๓๘.

เอวํ ปสฺสยโต ภงฺคํ, ติภโว ขายเต ยทา;

สีหาทิว ภยํ หุตฺวา, สิยา ลทฺธา ภยิกฺขณา.

๓๓๙.

สาทีนวา ปติฏฺนฺเต, ขนฺธาทิตฺตฆรํ วิย;

ยทา ตทา สิยา ลทฺธา, อาทีนวานุปสฺสนา.

๓๔๐.

สงฺขาราทีนวํ ทิสฺวา, รมเต น ภวาทิสุ;

มติ ยทา ตทา ลทฺธา, สิยา นิพฺพิทปสฺสนา.

๓๔๑.

าณํ มุจฺจิตุกามํ เต, สพฺพภูสงฺขเต ยทา;

ชาลาทีหิ จ มจฺฉาที, ตทา ลทฺธา จชฺชมติ.

๓๔๒.

สงฺขาเร อสุภานิจฺจทุกฺขโตนตฺตโต มติ;

ปสฺสนฺตี จตฺตุมุสฺสุกฺกา, ปฏิสงฺขานุปสฺสนา.

๓๔๓.

วุตฺตาตฺร ปฏุภาวาย, สพฺพาณปวตฺติยา;

มีนสฺาย สปฺปสฺส, คาหลุทฺทสโมปมา.

๓๔๔.

อตฺตตฺตนิยโต สุฺํ, ทฺวิธา ‘‘นาหํ กฺวจา’’ทินา;

จตุธา ฉพฺพิธา จาปิ, พหุธา ปสฺสโต ภุสํ.

๓๔๕.

อาวฏฺฏติคฺคิมาสชฺช,

นฺหารูว มติ สงฺขตํ;

จตฺตภริโย ยถา โทเส,

ตถา ตํ สมุเปกฺขเต.

๓๔๖.

ตาว สาทีนวานมฺปิ, ลกฺขเณ ติฏฺเต มติ;

น ปสฺเส ยาว สา ตีรํ, สามุทฺทสกุณี ยถา.

๓๔๗.

สงฺขารุเปกฺขาาณายํ, สิขาปตฺตา วิปสฺสนา;

วุฏฺานคามินีติ จ, สานุโลมาติ วุจฺจติ.

๓๔๘.

ปตฺวา โมกฺขมุขํ สตฺต, สาเธติริยปุคฺคเล;

ฌานงฺคาทิปฺปเภเท จ, ปาทกาทิวเสน สา.

๓๔๙.

อนิจฺจโต หิ วุฏฺานํ, ยทิ ยสฺสาสิ โยคิโน;

โสธิโมกฺขสฺส พาหุลฺลา, ติกฺขสทฺธินฺทฺริโย ภเว.

๓๕๐.

ทุกฺขโตนตฺตโต ตฺเจ, สิยา โหนฺติ กเมน เต;

ปสฺสทฺธิเวทพาหุลฺลา, ติกฺเขกคฺคมตินฺทฺริยา.

๓๕๑.

ปฺาธุรตฺตมุทฺทิฏฺํ, วุฏฺานํ ยทินตฺตโต;

สทฺธาธุรตฺตํ เสเสหิ, ตํ วิยาภินิเวสโต.

๓๕๒.

ทฺเว ติกฺขสทฺธสมถา, สิยุํ สทฺธานุสาริโน;

อาโท มชฺเฌสุ าเนสุ, ฉสุ สทฺธาวิมุตฺตกา.

๓๕๓.

อิตโร ธมฺมานุสารีโท, ทิฏฺิปฺปตฺโต อนนฺตเก;

ปฺามุตฺโตภยตฺถนฺเต, อฌานิฌานิกา จ เต.

๓๕๔.

ติกฺขสทฺธสฺส จนฺเตปิ, สทฺธามุตฺตตฺตมีริตํ;

วิสุทฺธิมคฺเค มชฺฌสฺส, กายสกฺขิตฺตมฏฺสุ.

๓๕๕.

วุตฺตํ โมกฺขกถายํ ยํ, ติกฺขปฺารหสฺส ตุ;

ทิฏฺิปตฺตตฺตํ เหตฺจ, ตฺจ นตฺถาภิธมฺมิเก.

๓๕๖.

เต สพฺเพ อฏฺโมกฺขานํ, ลาภี เจ ฉสุ มชฺฌสุ;

กายสกฺขี สิยุํ อนฺเต, อุภโตภาคมุตฺตกา.

๓๕๗.

อนุโลมานิ จตฺตาริ, ตีณิ ทฺเว วา ภวนฺติ หิ;

มคฺคสฺส วีถิยํ มนฺทมชฺฌติกฺขมติพฺพสา.

๓๕๘.

วิสุทฺธิมคฺเค จตฺตาริ, ปฏิสิทฺธานิ สพฺพถา;

เอวมฏฺสาลินิยา, วุตฺตตฺตา เอวมีริตํ.

๓๕๙.

ภวงฺคาสนฺนโทโสปิ, นปฺปนาย ถิรตฺตโต;

สุทฺธึ ปฏิปทาาณทสฺสเนวํ ลเภ ยติ.

๓๖๐.

อาวชฺชํ วิย มคฺคสฺส, ฉฏฺสตฺตมสุทฺธินํ;

อนฺตรา สนฺติมารพฺภ, เตหิ โคตฺรภุ ชายเต.

๓๖๑.

สํโยชนตฺตยจฺเฉที, มคฺโค อุปฺปชฺชเต ตโต;

ผลานิ เอกํ ทฺเว ตีณิ, ตโต วุตฺตมติกฺกมา.

๓๖๒.

ตถา ภาวยโต โหติ, ราคโทสตนูกรํ;

ทุติโย ตปฺผลํ ตมฺหา, สกทาคามิ ตปฺผลี.

๓๖๓.

เอวํ ภาวยโต ราคโทสนาสกรุพฺภเว;

ตติโย ตปฺผลํ ตมฺหา, ตปฺผลฏฺโนาคามิโก.

๓๖๔.

เอวํ ภาวยโต เสสโทสนาสกรุพฺภเว;

จตุตฺโถ ตปฺผลํ ตมฺหา, อรหา ตปฺผลฏฺโก.

๓๖๕.

กตกิจฺโจ ภวจฺเฉโท, ทกฺขิเณยฺโยปธิกฺขยา;

นิพฺพุตึ ยาติ ทีโปว, สพฺพทุกฺขนฺตสฺิตํ.

๓๖๖.

เอวํ สิทฺธา สิยา สุทฺธิ, าณทสฺสนสฺิตา;

วุตฺตํ เอตฺตาวตา สจฺจํ, ปรมตฺถํ สมาสโต.

๓๖๗.

สจฺจํ สมฺมุติ สตฺตาทิอวตฺถุ วุจฺจเต ยโต;

น ลพฺภาลาตจกฺกํว, ตํ หิ รูปาทโย วินา.

๓๖๘.

เตน เตน ปกาเรน, รูปาทึ น วิหาย ตุ;

ตถา ตถาภิธานฺจ, คาหฺจ วตฺตเต ตโต.

๓๖๙.

ลพฺภเต ปริกปฺเปน, ยโต ตํ น มุสา ตโต;

อวุตฺตาลมฺพมิจฺจาหุ, ปริตฺตาทีสฺววาจโต.

๓๗๐.

ปาปกลฺยาณมิตฺโตยํ, สตฺโตติ ขนฺธสนฺตติ;

เอกตฺเตน คเหตฺวาน, โวหรนฺตีธ ปณฺฑิตา.

๓๗๑.

ปถวาทิ วิเยโกปิ, ปุคฺคโล น ยโต ตโต;

กุทิฏฺิวตฺถุภาเวน, ปุคฺคลคฺคหณํ ภเว.

๓๗๒.

เอตํ วิสยโต กตฺวา, สงฺขาทีหิ ปเทหิ ตุ;

อวิชฺชมานปฺตฺติ, อิติ ตฺูหิ ภาสิตา.

๓๗๓.

ปฺตฺติ วิชฺชมานสฺส, รูปาทิวิสยตฺตโต;

กายํ ปฺตฺติ เจ สุฏฺุ, วทโต สุณ สจฺจโต.

๓๗๔.

สวิฺตฺติวิกาโร หิ, สทฺโท สจฺจทฺวยสฺส ตุ;

ปฺาปนตฺตา ปฺตฺติ, อิติ ตฺูหิ ภาสิตา.

๓๗๕.

ปจฺจุปฺปนฺนาทิอาลมฺพํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา-

าณสฺสาติ อิทฺเจวํ, สติ ยุชฺชติ นาฺถา.

๓๗๖.

สทฺทาภิเธยฺยสงฺขาทิ, อิติ เจ สพฺพวตฺถุนํ;

ปฺาเปตพฺพโต โหติ, ปฺตฺติปทสงฺคโห.

๓๗๗.

‘‘สพฺเพ ปฺตฺติธมฺมา’’ติ, เทเสตพฺพํ ตถา สติ;

อถ ปฺาปนสฺสาปิ, ปฺาเปตพฺพวตฺถุนํ.

๓๗๘.

วิภาคํ าปนตฺถํ หิ, ตถุทฺเทโส กโตติ เจ;

น กตฺตพฺพํ วิสุํ เตน, ปฺตฺติปถสงฺคหํ.

๓๗๙.

ปฺาปิยตฺตา จตูหิ, ปฺตฺตาทิปเทหิ สา;

ปเรหิ ปฺาปนตฺตา, อิติ อาจริยาพฺรวุํ.

๓๘๐.

รูปาทโย อุปาทาย, ปฺาเปตพฺพโต กิร;

อวิชฺชมาโนปาทายปฺตฺติ ปมา ตโต.

๓๘๑.

โสตวิฺาณสนฺตานานนฺตรํ ปตฺตชาตินา;

คหิตปุพฺพสงฺเกตมโนทฺวาริกเจตสา.

๓๘๒.

ปฺาเปนฺติ คหิตาย, ยาย สตฺตรถาทโย;

อิติ สา นามปฺตฺติ, ทุติยาติ จ กิตฺติตา.

๓๘๓.

สทฺทโต อฺนามาวโพเธนตฺถาวโพธนํ;

กิจฺฉสาธนโต ปุพฺพนโย เอว ปสํสิโย.

๓๘๔.

สา วิชฺชมานปฺตฺติ, ตถา อวิชฺชมานตา;

วิชฺชมาเนน จาวิชฺชมานา ตพฺพิปรีตกา.

๓๘๕.

อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานตพฺพิปรีตกา;

อิจฺเจตา ฉพฺพิธา ตาสุ, ปมา มติอาทิกา.

๓๘๖.

สตฺโต สทฺโธ นรุสฺสาโห,

เสนิโย มนเจตนา;

อิจฺเจวเมตา วิฺเยฺยา,

กมโต ทุติยาทิกา.

๓๘๗.

เอวํ ลกฺขณโต ตฺวา,

สจฺจทฺวยมสงฺกรํ;

กาตพฺโพ ปน โวหาโร,

วิฺูหิ น ยถา ตถาติ.

อิติ สจฺจสงฺเขเป นิพฺพานปฺตฺติปริทีปโน นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

สจฺจสงฺเขโป นิฏฺิโต.