📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

อภิธมฺมตฺถสงฺคโห

คนฺถารมฺภกถา

. สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ, สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ.

อภิวาทิย ภาสิสฺสํ, อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ.

จตุปรมตฺถธมฺโม

. ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา, จตุธา ปรมตฺถโต.

จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ สพฺพถา.

๑. จิตฺตปริจฺเฉโท

ภูมิเภทจิตฺตํ

. ตตฺถ จิตฺตํ ตาว จตุพฺพิธํ โหติ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺเจติ.

อกุสลจิตฺตํ

. ตตฺถ กตมํ กามาวจรํ? โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิมานิ อฏฺปิ โลภสหคตจิตฺตานิ นาม.

. โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิมานิ ทฺเวปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ นาม.

. อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตเมกนฺติ อิมานิ ทฺเวปิ โมมูหจิตฺตานิ นาม.

. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ สมตฺตานิ.

. อฏฺธา โลภมูลานิ, โทสมูลานิ จ ทฺวิธา.

โมหมูลานิ จ ทฺเวติ, ทฺวาทสากุสลา สิยุํ.

อเหตุกจิตฺตํ

. อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณจิตฺตฺเจติ อิมานิ สตฺตปิ อกุสลวิปากจิตฺตานิ นาม.

๑๐. อุเปกฺขาสหคตํ กุสลวิปากํ จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตํ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํ, โสมนสฺสสหคตํ สนฺตีรณจิตฺตํ, อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณจิตฺตฺเจติ อิมานิ อฏฺปิ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ นาม.

๑๑. อุเปกฺขาสหคตํ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ, ตถา มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ, โสมนสฺสสหคตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตฺเจติ อิมานิ ตีณิปิ อเหตุกกิริยจิตฺตานิ นาม.

๑๒. อิจฺเจว สพฺพถาปิ อฏฺารสาเหตุกจิตฺตานิ สมตฺตานิ.

๑๓. สตฺตากุสลปากานิ, ปุฺปากานิ อฏฺธา.

กฺริยจิตฺตานิ ตีณีติ, อฏฺารส อเหตุกา.

โสภนจิตฺตํ

๑๔. ปาปาเหตุกมุตฺตานิ, โสภนานีติ วุจฺจเร.

เอกูนสฏฺิ จิตฺตานิ, อเถกนวุตีปิ วา.

กามาวจรโสภนจิตฺตํ

๑๕. โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิมานิ อฏฺปิ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ นาม.

๑๖. โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิมานิ อฏฺปิ สเหตุกกามาวจรวิปากจิตฺตานิ นาม.

๑๗. โสมสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกํ, อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติ อิมานิ อฏฺปิ สเหตุกกามาวจรกิริยจิตฺตานิ นาม.

๑๘. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ จตุวีสติ สเหตุกกามาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานิ สมตฺตานิ.

๑๙. เวทนาาณสงฺขารเภเทน จตุวีสติ.

สเหตุกามาวจรปุฺปากกฺริยา มตา.

๒๐. กาเม เตวีส ปากานิ, ปุฺาปุฺานิ วีสติ.

เอกาทส กฺริยา เจติ, จตุปฺาส สพฺพถา.

รูปาวจรจิตฺตํ

๒๑. วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปมชฺฌานกุสลจิตฺตํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ทุติยชฺฌานกุสลจิตฺตํ, ปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ตติยชฺฌานกุสลจิตฺตํ, สุเขกคฺคตาสหิตํ จตุตฺถชฺฌานกุสลจิตฺตํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตํ ปฺจมชฺฌานกุสลจิตฺตฺเจติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรกุสลจิตฺตานิ นาม.

๒๒. วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปมชฺฌานวิปากจิตฺตํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ทุติยชฺฌานวิปากจิตฺตํ, ปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ตติยชฺฌานวิปากจิตฺตํ, สุเขกคฺคตาสหิตํ จตุตฺถชฺฌานวิปากจิตฺตํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตํ ปฺจมชฺฌานวิปากจิตฺตฺเจติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ นาม.

๒๓. วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปมชฺฌานกิริยจิตฺตํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ทุติยชฺฌานกิริยจิตฺตํ, ปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ตติยชฺฌานกิริยจิตฺตํ, สุเขกคฺคตาสหิตํ จตุตฺถชฺฌานกิริยจิตฺตํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตํ ปฺจมชฺฌานกิริยจิตฺตฺเจติ อิมานิ ปฺจปิ รูปาวจรกิริยจิตฺตานิ นาม.

๒๔. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ปนฺนรส รูปาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานิ สมตฺตานิ.

๒๕. ปฺจธา ฌานเภเทน, รูปาวจรมานสํ.

ปุฺปากกฺริยาเภทา, ตํ ปฺจทสธา ภเว.

อรูปาวจรจิตฺตํ

๒๖. อากาสานฺจายตนกุสลจิตฺตํ, วิฺาณฺจายตนกุสลจิตฺตํ, อากิฺจฺายตนกุสลจิตฺตํ, เนวสฺานาสฺายตนกุสลจิตฺตฺเจติ อิมานิ จตฺตาริปิ อรูปาวจรกุสลจิตฺตานิ นาม.

๒๗. อากาสานฺจายตนวิปากจิตฺตํ, วิฺาณฺจายตนวิปากจิตฺตํ, อากิฺจฺายตนวิปากจิตฺตํ, เนวสฺานาสฺายตนวิปากจิตฺตฺเจติ อิมานิ จตฺตาริปิ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ นาม.

๒๘. อากาสานฺจายตนกิริยจิตฺตํ, วิฺาณฺจายตนกิริยจิตฺตํ, อากิฺจฺายตนกิริยจิตฺตํ, เนวสฺานาสฺายตนกิริยจิตฺตฺเจติ อิมานิ จตฺตาริปิ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานิ นาม.

๒๙. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ทฺวาทส อรูปาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานิ สมตฺตานิ.

๓๐. อาลมฺพณปฺปเภเทน, จตุธารุปฺปมานสํ.

ปุฺปากกฺริยาเภทา, ปุน ทฺวาทสธา ิตํ.

โลกุตฺตรจิตฺตํ

๓๑. โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ, อนาคามิมคฺคจิตฺตํ, อรหตฺตมคฺคจิตฺตฺเจติ อิมานิ จตฺตาริปิ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตานิ นาม.

๓๒. โสตาปตฺติผลจิตฺตํ, สกทาคามิผลจิตฺตํ, อนาคามิผลจิตฺตํ, อรหตฺตผลจิตฺตฺเจติ อิมานิ จตฺตาริปิ โลกุตฺตรวิปากจิตฺตานิ นาม.

๓๓. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ อฏฺ โลกุตฺตรกุสลวิปากจิตฺตานิ สมตฺตานิ.

๓๔. จตุมคฺคปฺปเภเทน, จตุธา กุสลํ ตถา.

ปากํ ตสฺส ผลตฺตาติ, อฏฺธานุตฺตรํ มตํ.

จิตฺตคณนสงฺคโห

๓๕. ทฺวาทสากุสลาเนวํ, กุสลาเนกวีสติ.

ฉตฺตึเสว วิปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.

๓๖. จตุปฺาสธา กาเม, รูเป ปนฺนรสีรเย.

จิตฺตานิ ทฺวาทสารุปฺเป, อฏฺธานุตฺตเร ตถา.

๓๗. อิตฺถเมกูนนวุติปเภทํ ปน มานสํ.

เอกวีสสตํ วาถ, วิภชนฺติ วิจกฺขณา.

วิตฺถารคณนา

๓๘. กถเมกูนนวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ โหติ? วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ปมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ทุติยชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, ปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ ตติยชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, สุเขกคฺคตาสหิตํ จตุตฺถชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตํ ปฺจมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตฺเจติ อิมานิ ปฺจปิ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตานิ นาม.

๓๙. ตถา สกทาคามิมคฺคอนาคามิมคฺคอรหตฺตมคฺคจิตฺตฺเจติ สมวีสติ มคฺคจิตฺตานิ.

๔๐. ตถา ผลจิตฺตานิ เจติ สมจตฺตาลีส โลกุตฺตรจิตฺตานิ ภวนฺตีติ.

๔๑. ฌานงฺคโยคเภเทน, กตฺเวเกกนฺตุ ปฺจธา.

วุจฺจตานุตฺตรํ จิตฺตํ, จตฺตาลีสวิธนฺติ จ.

๔๒. ยถา จ รูปาวจรํ, คยฺหตานุตฺตรํ ตถา.

ปมาทิฌานเภเท, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม.

เอกาทสวิธํ ตสฺมา, ปมาทิกมีริตํ;

ฌานเมเกกมนฺเต ตุ, เตวีสติวิธํ ภเว.

๔๓. สตฺตตึสวิธํ ปุฺํ, ทฺวิปฺาสวิธํ ตถา.

ปากมิจฺจาหุ จิตฺตานิ, เอกวีสสตํ พุธา.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห จิตฺตสงฺคหวิภาโค นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. เจตสิกปริจฺเฉโท

สมฺปโยคลกฺขณํ

. เอกุปฺปาทนิโรธา จ, เอกาลมฺพณวตฺถุกา.

เจโตยุตฺตา ทฺวิปฺาส, ธมฺมา เจตสิกา มตา.

อฺสมานเจตสิกํ

. กถํ? ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตินฺทฺริยํ มนสิกาโร เจติ สตฺติเม เจตสิกา สพฺพจิตฺตสาธารณา นาม.

. วิตกฺโก วิจาโร อธิโมกฺโข วีริยํ ปีติ ฉนฺโท จาติ ฉ อิเม เจตสิกา ปกิณฺณกา นาม.

. เอวเมเต เตรส เจตสิกา อฺสมานาติ เวทิตพฺพา.

อกุสลเจตสิกํ

. โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ โลโภ ทิฏฺิ มาโน โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉา เจติ จุทฺทสิเม เจตสิกา อกุสลา นาม.

โสภนเจตสิกํ

. สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส ตตฺรมชฺฌตฺตตา กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคุฺตา จิตฺตปาคุฺตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตา เจติ เอกูนวีสติเม เจตสิกา โสภนสาธารณา นาม.

. สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว เจติ ติสฺโส วิรติโย นาม.

. กรุณา มุทิตา อปฺปมฺาโย นามาติ สพฺพถาปิ ปฺินฺทฺริเยน สทฺธึ ปฺจวีสติเม เจตสิกา โสภนาติ เวทิตพฺพา.

. เอตฺตาวตา จ –

เตรสฺสมานา จ, จุทฺทสากุสลา ตถา;

โสภนา ปฺจวีสาติ, ทฺวิปฺาส ปวุจฺจเร.

สมฺปโยคนโย

๑๐. เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ, ยถาโยคมิโต ปรํ.

จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ, สมฺปโยโค ปวุจฺจติ.

๑๑. สตฺต สพฺพตฺถ ยุชฺชนฺติ, ยถาโยคํ ปกิณฺณกา.

จุทฺทสากุสเลสฺเวว, โสภเนสฺเวว โสภนา.

อฺสมานเจตสิกสมฺปโยคนโย

๑๒. กถํ? สพฺพจิตฺตสาธารณา ตาว สตฺติเม เจตสิกา สพฺเพสุปิ เอกูนนวุติจิตฺตุปฺปาเทสุ ลพฺภนฺติ.

๑๓. ปกิณฺณเกสุ ปน วิตกฺโก ตาว ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ เจติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ.

๑๔. วิจาโร ปน เตสุ เจว เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ.

๑๕. อธิโมกฺโข ทฺวิปฺจวิฺาณวิจิกิจฺฉาสหคตวชฺชิตจิตฺเตสุ.

๑๖. วีริยํ ปฺจทฺวาราวชฺชนทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวชฺชิตจิตฺเตสุ.

๑๗. ปีติ โทมนสฺสุเปกฺขาสหคตกายวิฺาณจตุตฺถชฺฌานวชฺชิตจิตฺเตสุ.

๑๘. ฉนฺโท อเหตุกโมมูหวชฺชิตจิตฺเตสูติ.

๑๙. เต ปน จิตฺตุปฺปาทา ยถากฺกมํ –

ฉสฏฺิ ปฺจปฺาส, เอกาทส จ โสฬส;

สตฺตติ วีสติ เจว, ปกิณฺณกวิวชฺชิตา.

ปฺจปฺาส ฉสฏฺิฏฺสตฺตติ ติสตฺตติ;

เอกปฺาส เจกูนสตฺตติ สปกิณฺณกา.

อกุสลเจตสิกสมฺปโยคนโย

๒๐. อกุสเลสุ ปน โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจฺจาติ จตฺตาโรเม เจตสิกา สพฺพากุสลสาธารณา นาม, สพฺเพสุปิ ทฺวาทสา กุสเลสุ ลพฺภนฺติ.

๒๑. โลโภ อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺเตสฺเวว ลพฺภติ.

๒๒. ทิฏฺิ จตูสุ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺเตสุ.

๒๓. มาโน จตูสุ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺเตสุ.

๒๔. โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจฺจาติ ทฺวีสุ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ.

๒๕. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ.

๒๖. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเตเยวาติ.

๒๗. สพฺพาปุฺเสุ จตฺตาโร,

โลภมูเล ตโย คตา;

โทสมูเลสุ จตฺตาโร,

สสงฺขาเร ทฺวยํ ตถา.

วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉา-จิตฺเต จาติ จตุทฺทส;

ทฺวาทสากุเลสฺเวว, สมฺปยุชฺชนฺติ ปฺจธา.

โสภนเจตสิกสมฺปโยคนโย

๒๘. โสภเนสุ ปน โสภนสาธารณา ตาว เอกูนวีสติเม เจตสิกา สพฺเพสุปิ เอกูนสฏฺิโสภนจิตฺเตสุ สํวิชฺชนฺติ.

๒๙. วิรติโย ปน ติสฺโสปิ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สพฺพถาปิ นิยตา เอกโตว ลพฺภนฺติ, โลกิเยสุ ปน กามาวจรกุสเลสฺเวว กทาจิ สนฺทิสฺสนฺติ วิสุํ วิสุํ.

๓๐. อปฺปมฺาโย ปน ทฺวาทสสุ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตมหคฺคตจิตฺเตสุ เจว กามาวจรกุสเลสุ จ สเหตุกกามาวจรกิริยจิตฺเตสุ จาติ อฏฺวีสติจิตฺเตสฺเวว กทาจิ นานา หุตฺวา ชายนฺติ, อุเปกฺขาสหคเตสุ ปเนตฺถ กรุณามุทิตา น สนฺตีติ เกจิ วทนฺติ.

๓๑. ปฺา ปน ทฺวาทสสุ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว สพฺเพสุปิ ปฺจตึสมหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ สตฺตจตฺตาลีสจิตฺเตสุ สมฺปโยคํ คจฺฉตีติ.

๓๒. เอกูนวีสติ ธมฺมา, ชายนฺเตกูนสฏฺิสุ.

ตโย โสฬสจิตฺเตสุ, อฏฺวีสติยํ ทฺวยํ.

ปฺา ปกาสิตา, สตฺตจตฺตาลีสวิเธสุปิ;

สมฺปยุตฺตา จตุเธวํ, โสภเนสฺเวว โสภนา.

๓๓. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจ-วิรติกรุณาทโย.

นานา กทาจิ มาโน จ, ถิน มิทฺธํ ตถา สห.

๓๔. ยถาวุตฺตานุสาเรน, เสสา นิยตโยคิโน.

สงฺคหฺจ ปวกฺขามิ, เตสํ ทานิ ยถารหํ.

สงฺคหนโย

๓๕. ฉตฺตึสานุตฺตเร ธมฺมา, ปฺจตึส มหคฺคเต.

อฏฺตึสาปิ ลพฺภนฺติ, กามาวจรโสภเน.

สตฺตวีสติปุฺมฺหิ, ทฺวาทสาเหตุเกติ จ;

ยถาสมฺภวโยเคน, ปฺจธา ตตฺถ สงฺคโห.

โลกุตฺตรจิตฺตสงฺคหนโย

๓๖. กถํ? โลกุตฺตเรสุ ตาว อฏฺสุ ปมชฺฌานิกจิตฺเตสุ อฺสมานา เตรส เจตสิกา, อปฺปมฺาวชฺชิตา เตวีสติ โสภนเจตสิกา เจติ ฉตฺตึส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตถา ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวชฺชา, ตติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิจารวชฺชา, จตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิจารปีติวชฺชา, ปฺจมชฺฌานิกจิตฺเตสุปิ อุเปกฺขาสหคตา เต เอว สงฺคยฺหนฺตีติ สพฺพถาปิ อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ ปฺจกชฺฌานวเสน ปฺจธาว สงฺคโห โหตีติ.

๓๗. ฉตฺตึส ปฺจตึส จ, จตุตฺตึส ยถากฺกมํ.

เตตฺตึสทฺวยมิจฺเจวํ, ปฺจธานุตฺตเร ิตา.

มหคฺคตจิตฺตสงฺคหนโย

๓๘. มหคฺคเตสุ ปน ตีสุ ปมชฺฌานิกจิตฺเตสุ ตาว อฺสมานา เตรส เจตสิกา, วิรติตฺตยวชฺชิตา ทฺวาวีสติ โสภนเจตสิกา เจติ ปฺจตึส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, กรุณามุทิตา ปเนตฺถ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพา, ตถา ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวชฺชา, ตติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิจารวชฺชา, จตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิจารปีติวชฺชา, ปฺจมชฺฌานิกจิตฺเตสุ ปน ปนฺนรสสุ อปฺปมฺาโย น ลพฺภนฺตีติ สพฺพถาปิ สตฺตวีสติมหคฺคตจิตฺเตสุ ปฺจกชฺฌานวเสน ปฺจธาว สงฺคโห โหตีติ.

๓๙. ปฺจตึส จตุตฺตึส, เตตฺตึส จ ยถากฺกมํ.

พาตฺตึส เจว ตึเสติ, ปฺจธาว มหคฺคเต.

กามาวจรโสภนจิตฺตสงฺคหนโย

๔๐. กามาวจรโสภเนสุ ปน กุสเลสุ ตาว ปมทฺวเย อฺสมานา เตรส เจตสิกา, ปฺจวีสติ โสภนเจตสิกา เจติ อฏฺตึส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, อปฺปมฺาวิรติโย ปเนตฺถ ปฺจปิ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพา, ตถา ทุติยทฺวเย าณวชฺชิตา, ตติยทฺวเย าณสมฺปยุตฺตา ปีติวชฺชิตา, จตุตฺถทฺวเย าณปีติวชฺชิตา เต เอว สงฺคยฺหนฺติ. กิริยจิตฺเตสุปิ วิรติวชฺชิตา ตเถว จตูสุปิ ทุเกสุ จตุธาว สงฺคยฺหนฺติ. ตถา วิปาเกสุ จ อปฺปมฺาวิรติวชฺชิตา เต เอว สงฺคยฺหนฺตีติ สพฺพถาปิ จตุวีสติกามาวจรโสภนจิตฺเตสุ ทุกวเสน ทฺวาทสธาว สงฺคโห โหตีติ.

๔๑. อฏฺตึส สตฺตตึส, ทฺวยํ ฉตฺตึสกํ สุเภ.

ปฺจตึส จตุตฺตึส, ทฺวยํ เตตฺตึสกํ กฺริเย;

เตตฺตึส ปาเก พาตฺตึส, ทฺวเยกตึสกํ ภเว;

สเหตุกามาวจรปุฺ-ปากกฺริยามเน.

๔๒. นวิชฺชนฺเตตฺถ วิรตี, กฺริเยสุ จ มหคฺคเต.

อนุตฺตเร อปฺปมฺา, กามปาเก ทฺวยํ ตถา;

อนุตฺตเร ฌานธมฺมา, อปฺปมฺา จ มชฺฌิเม;

วิรตี าณปีตี จ, ปริตฺเตสุ วิเสสกา.

อกุสลจิตฺตสงฺคหนโย

๔๓. อกุสเลสุ ปน โลภมูเลสุ ตาว ปเม อสงฺขาริเก อฺสมานา เตรส เจตสิกา, อกุสลสาธารณา จตฺตาโร จาติ สตฺตรส โลภทิฏฺีหิ สทฺธึ เอกูนวีสติ ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ.

๔๔. ตเถว ทุติเย อสงฺขาริเก โลภมาเนน.

๔๕. ตติเย ตเถว ปีติวชฺชิตา โลภทิฏฺีหิ สห อฏฺารส.

๔๖. จตุตฺเถ ตเถว โลภมาเนน.

๔๗. ปฺจเม ปน ปฏิฆสมฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจฺจาติ จตูหิ สทฺธึ ปีติวชฺชิตา เต เอว วีสติ ธมฺมา สงฺคยฺหนฺติ, อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ปเนตฺถ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพานิ.

๔๘. สสงฺขาริกปฺจเกปิ ตเถว ถินมิทฺเธน วิเสเสตฺวา โยเชตพฺพา.

๔๙. ฉนฺทปีติวชฺชิตา ปน อฺสมานา เอกาทส, อกุสลสาธารณา จตฺตาโร จาติ ปนฺนรส ธมฺมา อุทฺธจฺจสหคเต สมฺปยุชฺชนฺติ.

๕๐. วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต จ อธิโมกฺขวิรหิตา วิจิกิจฺฉาสหคตา ตเถว ปนฺนรส ธมฺมา สมุปลพฺภนฺตีติ สพฺพถาปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ โยชิยมานาปิ คณนวเสน สตฺตธาว สงฺคหิตา ภวนฺตีติ.

๕๑. เอกูนวีสาฏฺารส, วีเสกวีส วีสติ.

ทฺวาวีส ปนฺนรเสติ, สตฺตธา กุสเลิตา.

๕๒. สาธารณา จ จตฺตาโร, สมานา จ ทสาปเร.

จุทฺทเสเต ปวุจฺจนฺติ, สพฺพากุสลโยคิโน.

อเหตุกจิตฺตสงฺคหนโย

๕๓. อเหตุเกสุ ปน หสนจิตฺเต ตาว ฉนฺทวชฺชิตา อฺสมานา ทฺวาทส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ.

๕๔. ตถา โวฏฺพฺพเน ฉนฺทปีติวชฺชิตา.

๕๕. สุขสนฺตีรเณ ฉนฺทวีริยวชฺชิตา.

๕๖. มโนธาตุตฺติกาเหตุกปฏิสนฺธิยุคเฬ ฉนฺทปีติวีริยวชฺชิตา.

๕๗. ทฺวิปฺจวิฺาเณ ปกิณฺณกวชฺชิตา เตเยว สงฺคยฺหนฺตีติ สพฺพถาปิ อฏฺารสสุ อเหตุเกสุ คณนวเสน จตุธาว สงฺคโห โหตีติ.

๕๘. ทฺวาทเสกาทส ทส, สตฺต จาติ จตุพฺพิโธ.

อฏฺารสาเหตุเกสุ, จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺคโห.

๕๙. อเหตุเกสุ สพฺพตฺถ, สตฺต เสสา ยถารหํ.

อิติ วิตฺถารโต วุตฺโต, เตตฺตึสวิธสงฺคโห.

๖๐. อิตฺถํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ, สมฺปโยคฺจ สงฺคหํ.

ตฺวา เภทํ ยถาโยคํ, จิตฺเตน สมมุทฺทิเส.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห เจตสิกสงฺคหวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ปกิณฺณกปริจฺเฉโท

. สมฺปยุตฺตา ยถาโยคํ, เตปฺาส สภาวโต.

จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เตสํ ทานิ ยถารหํ.

. เวทนาเหตุโต กิจฺจทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต.

จิตฺตุปฺปาทวเสเนว, สงฺคโห นาม นียเต.

เวทนาสงฺคโห

. ตตฺถ เวทนาสงฺคเห ตาว ติวิธา เวทนา สุขํ ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขา เจติ, สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติ จ เภเทน ปน ปฺจธา โหติ.

. ตตฺถ สุขสหคตํ กุสลวิปากํ กายวิฺาณเมกเมว, ตถา ทุกฺขสหคตํ อกุสลวิปากํ.

. โสมนสฺสสหคตจิตฺตานิ ปน โลภมูลานิ จตฺตาริ, ทฺวาทส กามาวจรโสภนานิ, สุขสนฺตีรณหสนานิ จ ทฺเวติ อฏฺารส กามาวจรโสมนสฺสสหคตจิตฺตานิ เจว ปมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานสงฺขาตานิ จตุจตฺตาลีส มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานิ เจติ ทฺวาสฏฺิวิธานิ ภวนฺติ.

. โทมนสฺสสหคตจิตฺตานิ ปน ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตาเนว.

. เสสานิ สพฺพานิปิ ปฺจปฺาส อุเปกฺขาสหคตจิตฺตาเนวาติ.

. สุขํ ทุกฺขมุเปกฺขาติ, ติวิธา ตตฺถ เวทนา.

โสมนสฺสํ โทมนสฺสมิติเภเทน ปฺจธา.

. สุขเมกตฺถ ทุกฺขฺจ, โทมนสฺสํ ทฺวเย ิตํ.

ทฺวาสฏฺีสุ โสมนสฺสํ, ปฺจปฺาสเกตรา.

เหตุสงฺคโห

๑๐. เหตุสงฺคเห เหตู นาม โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโห จาติ ฉพฺพิธา ภวนฺติ.

๑๑. ตตฺถ ปฺจทฺวาราวชฺชนทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนหสนวเสน อเหตุกจิตฺตานิ นาม.

๑๒. เสสานิ สพฺพานิปิ เอกสตฺตติ จิตฺตานิ สเหตุกาเนว.

๑๓. ตตฺถาปิ ทฺเว โมมูหจิตฺตานิ เอกเหตุกานิ.

๑๔. เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ เจว าณวิปฺปยุตฺตานิ ทฺวาทส กามาวจรโสภนานิ เจติ ทฺวาวีสติ ทฺวิเหตุกจิตฺตานิ.

๑๕. ทฺวาทส าณสมฺปยุตฺตกามาวจรโสภนานิ เจว ปฺจตึส มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานิ เจติ สตฺตจตฺตาลีส ติเหตุกจิตฺตานีติ.

๑๖. โลโภ โทโส จ โมโห จ,

เหตู อกุสลา ตโย;

อโลภาโทสาโมโห จ,

กุสลาพฺยากตา ตถา.

๑๗. อเหตุกาฏฺารเสกเหตุกา ทฺเว ทฺวาวีสติ.

ทฺวิเหตุกา มตา สตฺตจตฺตาลีสติเหตุกา.

กิจฺจสงฺคโห

๑๘. กิจฺจสงฺคเห กิจฺจานิ นาม ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณจุติวเสน จุทฺทสวิธานิ ภวนฺติ.

๑๙. ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนปฺจวิฺาณานาทิวเสน ปน เตสํ ทสธา านเภโท เวทิตพฺโพ.

๒๐. ตตฺถ ทฺเว อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิ เจว อฏฺ มหาวิปากานิ จ นว รูปารูปวิปากานิ เจติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ นาม.

๒๑. อาวชฺชนกิจฺจานิ ปน ทฺเว.

๒๒. ตถา ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนกิจฺจานิ จ.

๒๓. ตีณิ สนฺตีรณกิจฺจานิ.

๒๔. มโนทฺวาราวชฺชนเมว ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาเธติ.

๒๕. อาวชฺชนทฺวยวชฺชิตานิ กุสลากุสลผลกิริยจิตฺตานิ ปฺจปฺาส ชวนกิจฺจานิ.

๒๖. อฏฺ มหาวิปากานิ เจว สนฺตีรณตฺตยฺเจติ เอกาทส ตทารมฺมณกิจฺจานิ.

๒๗. เตสุ ปน ทฺเว อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณจิตฺตานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณสนฺตีรณวเสน ปฺจกิจฺจานิ นาม.

๒๘. มหาวิปากานิ อฏฺ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน จตุกิจฺจานิ นาม.

๒๙. มหคฺคตวิปากานิ นว ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ติกิจฺจานิ นาม.

๓๐. โสมนสฺสสนฺตีรณํ สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ทุกิจฺจํ.

๓๑. ตถา โวฏฺพฺพนํ โวฏฺพฺพนาวชฺชนวเสน.

๓๒. เสสานิ ปน สพฺพานิปิ ชวนมโนธาตุตฺติกทฺวิปฺจวิฺาณานิ ยถาสมฺภวเมกกิจฺจานีติ.

๓๓. ปฏิสนฺธาทโย นาม, กิจฺจเภเทน จุทฺทส.

ทสธา านเภเทน, จิตฺตุปฺปาทา ปกาสิตา.

๓๔. อฏฺสฏฺิ ตถา ทฺเว จ, นวาฏฺ ทฺเว ยถากฺกมํ.

เอกทฺวิติจตุปฺจกิจฺจานานิ นิทฺทิเส.

ทฺวารสงฺคโห

๓๕. ทฺวารสงฺคเห ทฺวารานิ นาม จกฺขุทฺวารํ โสตทฺวารํ ฆานทฺวารํ ชิวฺหาทฺวารํ กายทฺวารํ มโนทฺวารฺเจติ ฉพฺพิธานิ ภวนฺติ.

๓๖. ตตฺถ จกฺขุเมว จกฺขุทฺวารํ.

๓๗. ตถา โสตาทโย โสตทฺวาราทีนิ.

๓๘. มโนทฺวารํ ปน ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจติ.

๓๙. ตตฺถ ปฺจทฺวาราวชฺชนจกฺขุวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนกามาวจรชวนตทารมฺมณวเสน ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ จกฺขุทฺวาเร ยถารหํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา ปฺจทฺวาราวชฺชนโสตวิฺาณาทิวเสน โสตทฺวาราทีสุปิ ฉจตฺตาลีเสว ภวนฺตีติ สพฺพถาปิ ปฺจทฺวาเร จตุปฺาส จิตฺตานิ กามาวจราเนว.

๔๐. มโนทฺวาเร ปน มโนทฺวาราวชฺชนปฺจปฺาสชวนตทารมฺมณวเสน สตฺตสฏฺิ จิตฺตานิ ภวนฺติ.

๔๑. เอกูนวีสติ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ทฺวารวิมุตฺตานิ.

๔๒. เตสุ ปน ปฺจวิฺาณานิ เจว มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ เจติ ฉตฺตึส ยถารหเมกทฺวาริกจิตฺตานิ นาม.

๔๓. มโนธาตุตฺติกํ ปน ปฺจทฺวาริกํ.

๔๔. สุขสนฺตีรณโวฏฺพฺพนกามาวจรชวนานิ ฉทฺวาริกจิตฺตานิ.

๔๕. อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณมหาวิปากานิ ฉทฺวาริกานิ เจว ทฺวารวิมุตฺตานิ จ.

๔๖. มหคฺคตวิปากานิ ทฺวารวิมุตฺตาเนวาติ.

๔๗. เอกทฺวาริกจิตฺตานิ, ปฺจฉทฺวาริกานิ จ.

ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ, วิมุตฺตานิ จ สพฺพถา.

ฉตฺตึสติ ตถา ตีณิ, เอกตึส ยถากฺกมํ;

ทสธา นวธา เจติ, ปฺจธา ปริทีปเย.

อาลมฺพณสงฺคโห

๔๘. อาลมฺพณสงฺคเห อารมฺมณานิ นาม รูปารมฺมณํ สทฺทารมฺมณํ คนฺธารมฺมณํ รสารมฺมณํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ ธมฺมารมฺมณฺเจติ ฉพฺพิธานิ ภวนฺติ.

๔๙. ตตฺถ รูปเมว รูปารมฺมณํ, ตถา สทฺทาทโย สทฺทารมฺมณาทีนิ.

๕๐. ธมฺมารมฺมณํ ปน ปสาทสุขุมรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานปฺตฺติวเสน ฉธา สงฺคยฺหติ.

๕๑. ตตฺถ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานํ สพฺเพสมฺปิ รูปเมว อารมฺมณํ, ตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ. ตถา โสตทฺวาริกจิตฺตาทีนมฺปิ สทฺทาทีนิ, ตานิ จ ปจฺจุปฺปนฺนานิเยว.

๕๒. มโนทฺวาริกจิตฺตานํ ปน ฉพฺพิธมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ อนาคตํ กาลวิมุตฺตฺจ ยถารหมารมฺมณํ โหติ.

๕๓. ทฺวารวิมุตฺตานฺจ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติสงฺขาตานํ ฉพฺพิธมฺปิ ยถาสมฺภวํ เยภุยฺเยน ภวนฺตเร ฉทฺวารคฺคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติภูตํ วา กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสมฺมตํ อารมฺมณํ โหติ.

๕๔. เตสุ จกฺขุวิฺาณาทีนิ ยถากฺกมํ รูปาทิเอเกการมฺมณาเนว.

๕๕. มโนธาตุตฺติกํ ปน รูปาทิปฺจารมฺมณํ.

๕๖. เสสานิ กามาวจรวิปากานิ หสนจิตฺตฺเจติ สพฺพถาปิ กามาวจรารมฺมณาเนว.

๕๗. อกุสลานิ เจว าณวิปฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ เจติ โลกุตฺตรวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ.

๕๘. าณสมฺปยุตฺตกามาวจรกุสลานิ เจว ปฺจมชฺฌานสงฺขาตํ อภิฺากุสลฺเจติ อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ.

๕๙. าณสมฺปยุตฺตกามาวจรกิริยานิ เจว กิริยาภิฺาโวฏฺพฺพนฺเจติ สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ.

๖๐. อารุปฺเปสุ ทุติยจตุตฺถานิ มหคฺคตารมฺมณานิ.

๖๑. เสสานิ มหคฺคตจิตฺตานิ สพฺพานิปิ ปฺตฺตารมฺมณานิ.

๖๒. โลกุตฺตรจิตฺตานิ นิพฺพานารมฺมณานีติ.

๖๓. ปฺจวีส ปริตฺตมฺหิ, ฉ จิตฺตานิ มหคฺคเต.

เอกวีสติ โวหาเร, อฏฺ นิพฺพานโคจเร.

วีสานุตฺตรมุตฺตมฺหิ, อคฺคมคฺคผลุชฺฌิเต;

ปฺจ สพฺพตฺถ ฉจฺเจติ, สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห.

วตฺถุสงฺคโห

๖๔. วตฺถุสงฺคเห วตฺถูนิ นาม จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายหทยวตฺถุ เจติ ฉพฺพิธานิ ภวนฺติ.

๖๕. ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺติ.

๖๖. รูปโลเก ปน ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ.

๖๗. อรูปโลเก ปน สพฺพานิปิ น สํวิชฺชนฺติ.

๖๘. ตตฺถ ปฺจวิฺาณธาตุโย ยถากฺกมํ เอกนฺเตน ปฺจ ปสาทวตฺถูนิ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ.

๖๙. ปฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนสงฺขาตา ปน มโนธาตุ จ หทยํ นิสฺสิตาเยว ปวตฺตนฺติ.

๗๐. อวเสสา ปน มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตา จ สนฺตีรณมหาวิปากปฏิฆทฺวยปมมคฺคหสนรูปาวจรวเสน หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ.

๗๑. อวเสสา กุสลากุสลกิริยานุตฺตรวเสน ปน นิสฺสาย วา อนิสฺสาย วา.

๗๒. อารุปฺปวิปากวเสน หทยํ อนิสฺสาเยวาติ.

๗๓. ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา กาเม, สตฺต รูเป จตุพฺพิธา.

ติวตฺถุํ นิสฺสิตารุปฺเป, ธาตฺเวกา นิสฺสิตา มตา.

๗๔. เตจตฺตาลีส นิสฺสาย, ทฺเวจตฺตาลีส ชายเร.

นิสฺสาย จ อนิสฺสาย, ปาการุปฺปา อนิสฺสิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ปกิณฺณกสงฺคหวิภาโค นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. วีถิปริจฺเฉโท

. จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวํ, กตฺวาสงฺคหมุตฺตรํ.

ภูมิปุคฺคลเภเทน, ปุพฺพาปรนิยามิตํ.

ปวตฺติสงฺคหํ นาม, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ;

ปวกฺขามิ สมาเสน, ยถาสมฺภวโต กถํ.

.. วีถิมุตฺตานํ ปน กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตวเสน ติวิธา โหติ วิสยปฺปวตฺติ.

. ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว.

วิฺาณฉกฺกํ

. จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณฺเจติ ฉ วิฺาณานิ.

วีถิฉกฺกํ

. ฉ วีถิโย ปน จกฺขุทฺวารวีถิ โสตทฺวารวีถิ ฆานทฺวารวีถิ ชิวฺหาทฺวารวีถิ กายทฺวารวีถิ มโนทฺวารวีถิ เจติ ทฺวารวเสน วา, จกฺขุวิฺาณวีถิ โสตวิฺาณวีถิ ฆานวิฺาณวีถิ ชิวฺหาวิฺาณวีถิ กายวิฺาณวีถิ มโนวิฺาณวีถิ เจติ วิฺาณวเสน วา ทฺวารปฺปวตฺตา จิตฺตปฺปวตฺติโย โยเชตพฺพา.

วีถิเภโท

. อติมหนฺตํ มหนฺตํ ปริตฺตํ อติปริตฺตฺเจติ ปฺจทฺวาเร มโนทฺวาเร ปน วิภูตมวิภูตฺเจติ ฉธา วิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.

ปฺจทฺวารวีถิ

. กถํ? อุปฺปาทิติภงฺควเสน ขณตฺตยํ เอกจิตฺตกฺขณํ นาม.

. ตานิ ปน สตฺตรส จิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายู.

๑๐. เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ วา พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิ วา ิติปฺปตฺตาเนว ปฺจารมฺมณานิ ปฺจทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. ตสฺมา ยทิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตกํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถมาคจฺฉติ, ตโต ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต ภวงฺคโสตํ โวจฺฉินฺทิตฺวา ตเมว รูปารมฺมณํ อาวชฺชนฺตํ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต ตสฺสานนฺตรํ ตเมว รูปํ ปสฺสนฺตํ จกฺขุวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนฺตํ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํ, สนฺตีรยมานํ สนฺตีรณจิตฺตํ, ววตฺถเปนฺตํ โวฏฺพฺพนจิตฺตฺเจติ ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตโต ปรํ เอกูนตึส กามาวจรชวเนสุ ยํกิฺจิ ลทฺธปจฺจยํ เยภุยฺเยน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวติ, ชวนานุพนฺธานิ จ ทฺเว ตทารมฺมณปากานิ ยถารหํ ปวตฺตนฺติ, ตโต ปรํ ภวงฺคปาโต.

๑๑. เอตฺตาวตา จุทฺทส วีถิจิตฺตุปฺปาทา, ทฺเว ภวงฺคจลนานิ, ปุพฺเพวาตีตกเมกจิตฺตกฺขณนฺติ กตฺวา สตฺตรส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรนฺติ, ตโต ปรํ นิรุชฺฌติ, อารมฺมณเมตํ อติมหนฺตํ นาม โคจรํ.

๑๒. ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปน อปฺปโหนฺตาตีตกมาปาถมาคตํ อารมฺมณํ มหนฺตํ นาม, ตตฺถ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหติ, นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโท.

๑๓. ยาว ชวนุปฺปาทาปิ อปฺปโหนฺตาตีตกมาปาถมาคตํ อารมฺมณํ ปริตฺตํ นาม, ตตฺถ ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนเมว ปวตฺตติ, ตโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหติ.

๑๔. ยาว โวฏฺพฺพนุปฺปาทา จ ปน อปฺปโหนฺตาตีตกมาปาถมาคตํ นิโรธาสนฺนมารมฺมณํ อติปริตฺตํ นาม, ตตฺถ ภวงฺคจลนเมว โหติ, นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท.

๑๕. อิจฺเจวํ จกฺขุทฺวาเร, ตถา โสตทฺวาราทีสุ เจติ สพฺพถาปิ ปฺจทฺวาเร ตทารมฺมณชวนโวฏฺพฺพนโมฆวารสงฺขาตานํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺติ จตุธา เวทิตพฺพา.

๑๖. วีถิจิตฺตานิ สตฺเตว, จิตฺตุปฺปาทา จตุทฺทส.

จตุปฺาส วิตฺถารา, ปฺจทฺวาเร ยถารหํ.

อยเมตฺถ ปฺจทฺวาเร วีถิจิตฺตปฺปวตฺตินโย.

มโนทฺวารวีถิ ปริตฺตชวนวาโร

๑๗. มโนทฺวาเร ปน ยทิ วิภูตมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตโต ปรํ ภวงฺคจลนมโนทฺวาราวชฺชนชวนาวสาเน ตทารมฺมณปากานิ ปวตฺตนฺติ, ตโต ปรํ ภวงฺคปาโต.

๑๘. อวิภูเต ปนารมฺมเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหติ, นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ.

๑๙. วีถิจิตฺตานิ ตีเณว, จิตฺตุปฺปาทา ทเสริตา.

วิตฺถาเรน ปเนตฺเถก-จตฺตาลีส วิภาวเย;

อยเมตฺถ ปริตฺตชวนวาโร.

อปฺปนาชวนวาโร

๒๐. อปฺปนาชวนวาเร ปน วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ, ตถา ตทารมฺมณุปฺปาโท จ.

๒๑. ตตฺถ หิ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานมฏฺนฺนํ อฺตรสฺมึ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน จตุกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุเมว วา ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธานนฺตรเมว ยถารหํ จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ ยถาภินีหารวเสน ยํ กิฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรติ, ตโต ปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหติ.

๒๒. ตตฺถ โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรํ อปฺปนาปิ โสมนสฺสสหคตาว ปาฏิกงฺขิตพฺพา, อุเปกฺขาสหคตชวนานนฺตรํ อุเปกฺขาสหคตาว, ตตฺถาปิ กุสลชวนานนฺตรํ กุสลชวนฺเจว เหฏฺิมฺจ ผลตฺตยมปฺเปติ, กิริยชวนานนฺตรํ กิริยชวนํ อรหตฺตผลฺจาติ.

๒๓. ทฺวตฺตึส สุขปุฺมฺหา, ทฺวาทโสเปกฺขกา ปรํ,

สุขิตกฺริยโต อฏฺ, ฉ สมฺโภนฺติ อุเปกฺขกา.

๒๔. ปุถุชฺชนาน เสกฺขานํ, กามปุฺติเหตุโต.

ติเหตุกามกฺริยโต, วีตราคานมปฺปนา.

อยเมตฺถ มโนทฺวาเร วีถิจิตฺตปฺปวตฺตินโย.

ตทารมฺมณนิยโม

๒๕. สพฺพตฺถาปิ ปเนตฺถ อนิฏฺเ อารมฺมเณ อกุสลวิปากาเนว ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานิ.

๒๖. อิฏฺเ กุสลวิปากานิ.

๒๗. อติอิฏฺเ ปน โสมนสฺสสหคตาเนว สนฺตีรณตทารมฺมณานิ, ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน โสมนสฺสสหคตาเนว ตทารมฺมณานิ ภวนฺติ, อุเปกฺขาสหคตกิริยชวนาวสาเน จ อุเปกฺขาสหคตาเนว โหนฺติ.

๒๘. โทมนสฺสสหคตชวนาวสาเน จ ปน ตทารมฺมณานิเจว ภวงฺคานิ จ อุเปกฺขาสหคตาเนว ภวนฺติ, ตสฺมา ยทิ โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส โทมนสฺสสหคตชวนาวสาเน ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถิ, ตทา ยํ กิฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณมารพฺภ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชติ, ตมนนฺตริตฺวา ภวงฺคปาโตว โหตีติ วทนฺติ อาจริยา.

๒๙. ตถา กามาวจรชวนาวสาเน กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺตีติ.

๓๐. กาเม ชวนสตฺตาลมฺพณานํ นิยเม สติ.

วิภูเตติมหนฺเต จ, ตทารมฺมณมีริตํ.

อยเมตฺถ ตทารมฺมณนิยโม.

ชวนนิยโม

๓๑. ชวเนสุ จ ปริตฺตชวนวีถิยํ กามาวจรชวนานิ สตฺตกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุเมว วา ชวนฺติ.

๓๒. มนฺทปฺปวตฺติยํ ปน มรณกาลาทีสุ ปฺจวารเมว.

๓๓. ภควโต ปน ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ ลหุกปฺปวตฺติยํ จตฺตาริปฺจ วา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺตีติปิ วทนฺติ.

๓๔. อาทิกมฺมิกสฺส ปน ปมกปฺปนายํ มหคฺคตชวนานิอภิฺาชวนานิ จ สพฺพทาปิ เอกวารเมว ชวนฺติ, ตโต ปรํ ภวงฺคปาโต.

๓๕. จตฺตาโร ปน มคฺคุปฺปาทา เอกจิตฺตกฺขณิกา, ตโต ปรํ ทฺเว ตีณิ ผลจิตฺตานิ ยถารหํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปรํ ภวงฺคปาโต.

๓๖. นิโรธสมาปตฺติกาเล ทฺวิกฺขตฺตุํ จตุตฺถารุปฺปชวนํ ชวติ, ตโต ปรํ นิโรธํ ผุสติ.

๓๗. วุฏฺานกาเล จ อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา ยถารหเมกวารํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ภวงฺคปาโตว โหติ.

๓๘. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยํ ภวงฺคโสโต วิย วีถินิยโม นตฺถีติ กตฺวา พหูนิปิ ลพฺภนฺตีติ.

๓๙. สตฺตกฺขตฺตุํ ปริตฺตานิ, มคฺคาภิฺา สกึ มตา.

อวเสสานิ ลพฺภนฺติ, ชวนานิ พหูนิปิ.

อยเมตฺถ ชวนนิยโม.

ปุคฺคลเภโท

๔๐. ทุเหตุกานมเหตุกานฺจ ปเนตฺถ กิริยชวนานิ เจว อปฺปนาชวนานิ จ ลพฺภนฺติ.

๔๑. ตถา าณสมฺปยุตฺตวิปากานิ จ สุคติยํ.

๔๒. ทุคฺคติยํ ปน าณวิปฺปยุตฺตานิ จ มหาวิปากานิ น ลพฺภนฺติ.

๔๓. ติเหตุเกสุ จ ขีณาสวานํ กุสลากุสลชวนานิ น ลพฺภนฺติ.

๔๔. ตถา เสกฺขปุถุชฺชนานํ กิริยชวนานิ.

๔๕. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาชวนานิ จ เสกฺขานํ.

๔๖. อนาคามิปุคฺคลานํ ปน ปฏิฆชวนานิ จ น ลพฺภนฺติ.

๔๗. โลกุตฺตรชวนานิ จ ยถารหํ อริยานเมว สมุปฺปชฺชนฺตีติ.

๔๘. อเสกฺขานํ จตุจตฺตาลีส เสกฺขานมุทฺทิเส.

ฉปฺปฺาสาวเสสานํ, จตุปฺาส สมฺภวา.

อยเมตฺถ ปุคฺคลเภโท.

ภูมิวิภาโค

๔๙. กามาวจรภูมิยํ ปเนตานิ สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ ยถารหมุปลพฺภนฺติ.

๕๐. รูปาวจรภูมิยํ ปฏิฆชวนตทารมฺมณวชฺชิตานิ.

๕๑. อรูปาวจรภูมิยํ ปมมคฺครูปาวจรหสนเหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตานิ จ ลพฺภนฺติ.

๕๒. สพฺพตฺถาปิ จ ตํตํปสาทรหิตานํ ตํตํทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ น ลพฺภนฺเตว.

๕๓. อสฺสตฺตานํ ปน สพฺพถาปิ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺเถวาติ.

๕๔. อสีติ วีถิจิตฺตานิ, กาเม รูเป ยถารหํ.

จตุสฏฺิ ตถารูเป, ทฺเวจตฺตาลีส ลพฺภเร.

อยเมตฺถ ภูมิวิภาโค.

๕๕. อิจฺเจวํ ฉทฺวาริกจิตฺตปฺปวตฺติ ยถาสมฺภวํ ภวงฺคนฺตริตา ยาวตายุกมพฺโพจฺฉินฺนา ปวตฺตติ.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห วีถิสงฺคหวิภาโค นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. วีถิมุตฺตปริจฺเฉโท

. วีถิจิตฺตวเสเนวํ, ปวตฺติยมุทีริโต.

ปวตฺติสงฺคโห นาม, สนฺธิยํ ทานิ วุจฺจติ.

. จตสฺโส ภูมิโย, จตุพฺพิธา ปฏิสนฺธิ, จตฺตาริ กมฺมานิ, จตุธา มรณุปฺปตฺติ เจติ วีถิมุตฺตสงฺคเห จตฺตาริ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ.

ภูมิจตุกฺกํ

. ตตฺถ อปายภูมิ กามสุคติภูมิ รูปาวจรภูมิ อรูปาวจรภูมิ เจติ จตสฺโส ภูมิโย นาม.

. ตาสุ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโย เจติ อปายภูมิ จตุพฺพิธา โหติ.

. มนุสฺสา จาตุมหาราชิกา ตาวตึสา ยามา ตุสิตา นิมฺมานรติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เจติ กามสุคติภูมิ สตฺตวิธา โหติ.

. สา ปนายเมกาทสวิธาปิ กามาวจรภูมิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.

. พฺรหฺมปาริสชฺชา พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมา เจติ ปมชฺฌานภูมิ.

. ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา อาภสฺสรา เจติ ทุติยชฺฌานภูมิ.

. ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหา เจติ ตติยชฺฌานภูมิ.

๑๐. เวหปฺผลา อสฺสตฺตา สุทฺธาวาสา เจติ จตุตฺถชฺฌานภูมีติ รูปาวจรภูมิ โสฬสวิธา โหติ.

๑๑. อวิหา อตปฺปา สุทสฺสา สุทสฺสี อกนิฏฺา เจติ สุทฺธาวาสภูมิ ปฺจวิธา โหติ.

๑๒. อากาสานฺจายตนภูมิ วิฺาณฺจายตนภูมิ อากิฺจฺายตนภูมิ เนวสฺานาสฺายตนภูมิ เจติ อรูปภูมิ จตุพฺพิธา โหติ.

๑๓. ปุถุชฺชนา น ลพฺภนฺติ, สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา.

โสตาปนฺนา จ สกทาคามิโน จาปิ ปุคฺคลา.

๑๔. อริยา โนปลพฺภนฺติ, อสฺาปายภูมิสุ.

เสสฏฺาเนสุ ลพฺภนฺติ, อริยานริยาปิ จ.

อิทเมตฺถ ภูมิจตุกฺกํ.

ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ

๑๕. อปายปฏิสนฺธิ กามสุคติปฏิสนฺธิ รูปาวจรปฏิสนฺธิ อรูปาวจรปฏิสนฺธิ เจติ จตุพฺพิธา ปฏิสนฺธิ นาม.

๑๖. ตตฺถ อกุสลวิปาโกเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อปายภูมิยํ โอกฺกนฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา ตโต ปรํ ภวงฺคํ ปริโยสาเน จวนํ หุตฺวา โวจฺฉิชฺชติ, อยเมกาปายปฏิสนฺธิ นาม.

๑๗. กุสลวิปาโกเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ ปน กามสุคติยํ มนุสฺสานฺเจว ชจฺจนฺธาทีนํ ภุมฺมสฺสิตานฺจ วินิปาติกาสุรานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตติ.

๑๘. มหาวิปากานิ ปน อฏฺ สพฺพตฺถาปิ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ.

๑๙. อิมา นว กามสุคติปฏิสนฺธิโย นาม.

๒๐. สา ปนายํ ทสวิธาปิ กามาวจรปฏิสนฺธิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.

๒๑. เตสุ จตุนฺนํ อปายานํ มนุสฺสานํ วินิปาติกาสุรานฺจ อายุปฺปมาณคณนาย นิยโม นตฺถิ.

๒๒. จาตุมหาราชิกานํ ปน เทวานํ ทิพฺพานิ ปฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ, มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสปฺปมาณํ โหติ, ตโต จตุคฺคุณํ ตาวตึสานํ, ตโต จตุคฺคุณํ ยามานํ, ตโต จตุคฺคุณํ ตุสิตานํ, ตโต จตุคฺคุณํ นิมฺมานรตีนํ, ตโต จตุคฺคุณํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ.

๒๓. นวสตฺเจกวีส-วสฺสานํ โกฏิโย ตถา.

วสฺสสตสหสฺสานิ, สฏฺิ จ วสวตฺติสุ.

๒๔. ปมชฺฌานวิปากํ ปมชฺฌานภูมิยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตติ.

๒๕. ตถา ทุติยชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานวิปากฺจ ทุติยชฺฌานภูมิยํ.

๒๖. จตุตฺถชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานภูมิยํ.

๒๗. ปฺจมชฺฌานวิปากํ จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ.

๒๘. อสฺสตฺตานํ ปน รูปเมว ปฏิสนฺธิ โหติ. ตถา ตโต ปรํ ปวตฺติยํ จวนกาเล จ รูปเมว ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติ, อิมา ฉ รูปาวจรปฏิสนฺธิโย นาม.

๒๙. เตสุ พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํ.

๓๐. พฺรหฺมปุโรหิตานํ อุปฑฺฒกปฺโป.

๓๑. มหาพฺรหฺมานํ เอโก กปฺโป.

๓๒. ปริตฺตาภานํ ทฺเว กปฺปานิ.

๓๓. อปฺปมาณาภานํ จตฺตาริกปฺปานิ.

๓๔. อาภสฺสรานํ อฏฺ กปฺปานิ.

๓๕. ปริตฺตสุภานํ โสฬส กปฺปานิ.

๓๖. อปฺปมาณสุภานํ ทฺวตฺตึส กปฺปานิ.

๓๗. สุภกิณฺหานํ จตุสฏฺิ กปฺปานิ.

๓๘. เวหปฺผลานํ อสฺสตฺตานฺจ ปฺจกปฺปสตานิ.

๓๙. อวิหานํ กปฺปสหสฺสานิ.

๔๐. อตปฺปานํ ทฺเว กปฺปสหสฺสานิ.

๔๑. สุทสฺสานํ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ.

๔๒. สุทสฺสีนํ อฏฺ กปฺปสหสฺสานิ.

๔๓. อกนิฏฺานํ โสฬส กปฺปสหสฺสานิ.

๔๔. ปมารุปฺปาทิวิปากานิ ปมารุปฺปาทิภูมีสุ ยถากฺกมํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนฺติ. อิมา จตสฺโส อรูปปฏิสนฺธิโย นาม.

๔๕. เตสุ ปน อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ.

๔๖. วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ จตฺตาลีสกปฺปสหสฺสานิ.

๔๗. อากิฺจฺายตนูปคานํ เทวานํ สฏฺิกปฺปสหสฺสานิ.

๔๘. เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ.

๔๙. ปฏิสนฺธิ ภวงฺคฺจ, ตถา จวนมานสํ.

เอกเมว ตเถเวกวิสยฺเจกชาติยํ.

อิทเมตฺถ ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ.

กมฺมจตุกฺกํ

๕๐. ชนกํ อุปตฺถมฺภกํ อุปปีฬกํ อุปฆาตกฺเจติ กิจฺจวเสน.

๕๑. ครุกํ อาสนฺนํ อาจิณฺณํ กฏตฺตากมฺมฺเจติ ปากทานปริยาเยน.

๕๒. ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปราปริยเวทนียํ อโหสิกมฺมฺเจติ ปากกาลวเสน จตฺตาริ กมฺมานิ นาม.

๕๓. ตถา อกุสลํ กามาวจรกุสลํ รูปาวจรกุสลํ อรูปาวจรกุสลฺเจติ ปากานวเสน.

๕๔. ตตฺถ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมฺเจติ กมฺมทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.

๕๕. กถํ? ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร เจติ กายวิฺตฺติสงฺขาเต กายทฺวาเร พาหุลฺลวุตฺติโต กายกมฺมํ นาม.

๕๖. มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป เจติ วจีวิฺตฺติสงฺขาเต วจีทฺวาเร พาหุลฺลวุตฺติโต วจีกมฺมํ นาม.

๕๗. อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ เจติ อฺตฺราปิ วิฺตฺติยา มนสฺมึเยว พาหุลฺลวุตฺติโต มโนกมฺมํ นาม.

๕๘. เตสุ ปาณาติปาโต ผรุสวาจา พฺยาปาโท จ โทสมูเลน ชายนฺติ.

๕๙. กาเมสุมิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา มิจฺฉาทิฏฺิ จ โลภมูเลน.

๖๐. เสสานิ จตฺตาริปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺติ.

๖๑. จิตฺตุปฺปาทวเสน ปเนตํ อกุสลํ สพฺพถาปิ ทฺวาทสวิธํ โหติ.

๖๒. กามาวจรกุสลมฺปิ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตํ วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมฺเจติ กมฺมทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.

๖๓. ตถา ทานสีลภาวนาวเสน.

๖๔. จิตฺตุปฺปาทวเสน ปเนตํ อฏฺวิธํ โหติ.

๖๕. ทานสีลภาวนาปจายนเวยฺยาวจฺจปตฺติทานปตฺตานุโมทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนา ทิฏฺิชุกมฺมวเสน ทสวิธํ โหติ.

๖๖. ตํ ปเนตํ วีสติวิธมฺปิ กามาวจรกมฺมมิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.

๖๗. รูปาวจรกุสลํ ปน มโนกมฺมเมว, ตฺจ ภาวนามยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ, ฌานงฺคเภเทน ปฺจวิธํ โหติ.

๖๘. ตถา อรูปาวจรกุสลฺจ มโนกมฺมํ, ตมฺปิ ภาวนามยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ. อารมฺมณเภเทน จตุพฺพิธํ โหติ.

๖๙. เอตฺถากุสลกมฺมมุทฺธจฺจรหิตํ อปายภูมิยํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ปวตฺติยํ ปน สพฺพมฺปิ ทฺวาทสวิธํ สตฺตากุสลปากานิ สพฺพตฺถาปิ กามโลเก รูปโลเก จ ยถารหํ วิปจฺจติ.

๗๐. กามาวจรกุสลมฺปิ กามสุคติยเมว ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ตถา ปวตฺติยฺจ มหาวิปากานิ, อเหตุกวิปากานิ ปน อฏฺปิ สพฺพตฺถาปิ กามโลเก รูปโลเก จ ยถารหํ วิปจฺจติ.

๗๑. ตตฺถาปิ ติเหตุกมุกฺกฏฺํ กุสลํ ติเหตุกํ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬส วิปากานิ วิปจฺจติ.

๗๒. ติเหตุกโมมกํ ทฺวิเหตุกมุกฺกฏฺฺจ กุสลํ ทฺวิเหตุกํ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต ติเหตุกรหิตานิ ทฺวาทส วิปากานิ วิปจฺจติ.

๗๓. ทฺวิเหตุกโมมกํ ปน กุสลํ อเหตุกเมว ปฏิสนฺธึ เทติ, ปวตฺเต จ อเหตุกวิปากาเนว วิปจฺจติ.

๗๔. อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจติ.

สสงฺขารมสงฺขาร-วิปากานีติ เกจน.

เตสํ ทฺวาทส ปากานิ, ทสาฏฺ จ ยถากฺกมํ;

ยถาวุตฺตานุสาเรน ยถาสมฺภวมุทฺทิเส.

๗๕. รูปาวจรกุสลํ ปน ปมชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ อุปฺปชฺชติ.

๗๖. ตเทว มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ.

๗๗. ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺเมสุ.

๗๘. ตถา ทุติยชฺฌานํ ตติยชฺฌานฺจ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตาเภสุ.

๗๙. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณาเภสุ.

๘๐. ปณีตํ ภาเวตฺวา อาภสฺสเรสุ.

๘๑. จตุตฺถชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ปริตฺตสุเภสุ.

๘๒. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อปฺปมาณสุเภสุ.

๘๓. ปณีตํ ภาเวตฺวา สุภกิณฺเหสุ.

๘๔. ปฺจมชฺฌานํ ภาเวตฺวา เวหปฺผเลสุ.

๘๕. ตเทว สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา อสฺสตฺเตสุ.

๘๖. อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺติ.

๘๗. อรูปาวจรกุสลฺจ ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ.

๘๘. อิตฺถํ มหคฺคตํ ปุฺํ, ยถาภูมิววตฺถิตํ.

ชเนติ สทิสํ ปากํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

อิทเมตฺถ กมฺมจตุกฺกํ.

จุติปฏิสนฺธิกฺกโม

๘๙. อายุกฺขเยน กมฺมกฺขเยน อุภยกฺขเยน อุปจฺเฉทกกมฺมุนา เจติ จตุธา มรณุปฺปตฺติ นาม.

๙๐. ตถา จ มรนฺตานํ ปน มรณกาเล ยถารหํ อภิมุขีภูตํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ วา, ตํกมฺมกรณกาเล รูปาทิกมุปลทฺธปุพฺพมุปกรณภูตฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา, อนนฺตรมุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพมุปโภคภูตฺจ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาติ, ตโต ปรํ ตเมว ตโถปฏฺิตํ อารมฺมณํ อารพฺภ วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ ปริสุทฺธํ อุปกฺกิลิฏฺํ วา อุปลภิตพฺพภวานุรูปํ ตตฺโถณตํว จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตติ พาหุลฺเลน, ตเมว วา ปน ชนกภูตํ กมฺมํ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหติ.

๙๑. ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ตสฺส วีถิจิตฺตาวสาเน ภวงฺคกฺขเย วา จวนวเสน ปจฺจุปฺปนฺนภวปริโยสานภูตํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตสฺมึ นิรุทฺธาวสาเน ตสฺสานนฺตรเมว ตถาคหิตํ อารมฺมณํ อารพฺภ สวตฺถุกํ อวตฺถุกเมว วา ยถารหํ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺเตน ตณฺหานุสยมูลเกน สงฺขาเรน ชนิยมานํ สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานํ สหชาตานมธิฏฺานภาเวน ปุพฺพงฺคมภูตํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสํ อุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ ภวนฺตเร.

๙๒. มรณาสนฺนวีถิยํ ปเนตฺถ มนฺทปฺปวตฺตานิ ปฺเจว ชวนานิ ปาฏิกงฺขิตพฺพานิ, ตสฺมา ยทิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ ธรนฺเตสฺเวว มรณํ โหติ, ตทา ปฏิสนฺธิภวงฺคานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา ลพฺภตีติ กตฺวา กามาวจรปฏิสนฺธิยา ฉทฺวารคฺคหิตํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตารมฺมณํ อุปลพฺภติ, กมฺมํ ปน อตีตเมว, ตฺจ มโนทฺวารคฺคหิตํ, ตานิ ปน สพฺพานิปิ ปริตฺตธมฺมภูตาเนวารมฺมณานิ.

๙๓. รูปาวจรปฏิสนฺธิยา ปน ปฺตฺติภูตํ กมฺมนิมิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ.

๙๔. ตถา อรูปปฏิสนฺธิยา จ มหคฺคตภูตํ ปฺตฺติภูตฺจ กมฺมนิมิตฺตเมว ยถารหมารมฺมณํ โหติ.

๙๕. อสฺสตฺตานํ ปน ชีวิตนวกเมว ปฏิสนฺธิภาเวน ปติฏฺาติ, ตสฺมา เต รูปปฏิสนฺธิกา นาม.

๙๖. อรูปา อรูปปฏิสนฺธิกา.

๙๗. เสสา รูปารูปปฏิสนฺธิกา.

๙๘. อารุปฺปจุติยา โหนฺติ, เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา.

ปรมารุปฺปสนฺธี จ, ตถา กามติเหตุกา.

รูปาวจรจุติยา, อเหตุรหิตา สิยุํ;

สพฺพา กามติเหตุมฺหา, กาเมสฺเวว ปเนตรา.

อยเมตฺถ จุติปฏิสนฺธิกฺกโม.

๙๙. อิจฺเจวํ คหิตปฏิสนฺธิกานํ ปน ปฏิสนฺธินิโรธานนฺตรโต ปภุติ ตเมวารมฺมณมารพฺภ ตเทว จิตฺตํ ยาว จุติจิตฺตุปฺปาทา อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ภวสฺส องฺคภาเวน ภวงฺคสนฺตติสงฺขาตํ มานสํ อพฺโพจฺฉินฺนํ นทีโสโต วิย ปวตฺตติ.

๑๐๐. ปริโยสาเน จ จวนวเสน จุติจิตฺตํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ.

๑๐๑. ตโต ปรฺจ ปฏิสนฺธาทโย รถจกฺกมิว ยถากฺกมํ เอว ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺติ.

๑๐๒. ปฏิสนฺธิภวงฺควีถิโย, จุติเจห ตถา ภวนฺตเร.

ปุน สนฺธิ ภวงฺคมิจฺจยํ, ปริวตฺตติ จิตฺตสนฺตติ.

ปฏิสงฺขายปเนตมทฺธุวํ, อธิคนฺตฺวา ปทมจฺจุตํ พุธา;

สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา, สมเมสฺสนฺติ จิราย สุพฺพตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห วีถิมุตฺตสงฺคหวิภาโค นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

๖. รูปปริจฺเฉโท

. เอตฺตาวตา วิภตฺตา หิ, สปฺปเภทปฺปวตฺติกา.

จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, รูปํ ทานิ ปวุจฺจติ.

. สมุทฺเทสา วิภาคา จ, สมุฏฺานา กลาปโต.

ปวตฺติกฺกมโต เจติ, ปฺจธา ตตฺถ สงฺคโห.

รูปสมุทฺเทโส

. จตฺตาริ มหาภูตานิ, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ ทุวิธมฺเปตํ รูปํ เอกาทสวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ.

. กถํ? ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ ภูตรูปํ นาม.

. จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย ปสาทรูปํ นาม.

. รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อาโปธาตุวิวชฺชิตํ ภูตตฺตยสงฺขาตํ โผฏฺพฺพํ โคจรรูปํ นาม.

. อิตฺถตฺตํ ปุริสตฺตํ ภาวรูปํ นาม.

. หทยวตฺถุ หทยรูปํ นาม.

. ชีวิตินฺทฺริยํ ชีวิตรูปํ นาม.

๑๐. กพฬีกาโร อาหาโร อาหารรูปํ นาม.

๑๑. อิติ จ อฏฺารสวิธมฺเปตํ รูปํ สภาวรูปํ สลกฺขณรูปํ นิปฺผนฺนรูปํ รูปรูปํ สมฺมสนรูปนฺติ จ สงฺคหํ คจฺฉติ.

๑๒. อากาสธาตุ ปริจฺเฉทรูปํ นาม.

๑๓. กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ วิฺตฺติรูปํ นาม.

๑๔. รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตา วิฺตฺติทฺวยํ วิการรูปํ นาม.

๑๕. รูปสฺส อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา ลกฺขณรูปํ นาม.

๑๖. ชาติรูปเมว ปเนตฺถ อุปจยสนฺตตินาเมน ปวุจฺจตีติ เอกาทสวิธมฺเปตํ รูปํ อฏฺวีสติวิธํ โหติ สรูปวเสน.

๑๗. กถํ –

ภูตปฺปสาทวิสยา, ภาโว หทยมิจฺจปิ;

ชีวิตาหารรูเปหิ, อฏฺารสวิธํ ตถา.

ปริจฺเฉโท จ วิฺตฺติ, วิกาโร ลกฺขณนฺติ จ;

อนิปฺผนฺนา ทส เจติ, อฏฺวีสวิธํ ภเว.

อยเมตฺถ รูปสมุทฺเทโส.

รูปวิภาโค

๑๘. สพฺพฺจ ปเนตํ รูปํ อเหตุกํ สปฺปจฺจยํ สาสวํ สงฺขตํ โลกิยํ กามาวจรํ อนารมฺมณํ อปฺปหาตพฺพเมวาติ เอกวิธมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิราทิวเสน พหุธา เภทํ คจฺฉติ.

๑๙. กถํ? ปสาทสงฺขาตํ ปฺจวิธมฺปิ อชฺฌตฺติกรูปํ นาม, อิตรํ พาหิรรูปํ.

๒๐. ปสาทหทยสงฺขาตํ ฉพฺพิธมฺปิ วตฺถุรูปํ นาม, อิตรํ อวตฺถุรูปํ.

๒๑. ปสาทวิฺตฺติสงฺขาตํ สตฺตวิธมฺปิ ทฺวารรูปํ นาม, อิตรํ อทฺวารรูปํ.

๒๒. ปสาทภาวชีวิตสงฺขาตํ อฏฺวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ นาม, อิตรํ อนินฺทฺริยรูปํ.

๒๓. ปสาทวิสยสงฺขาตํ ทฺวาทสวิธมฺปิ โอฬาริกรูปํ สนฺติเกรูปํ, สปฺปฏิฆรูปฺจ, อิตรํ สุขุมรูปํ ทูเรรูปํ อปฺปฏิฆรูปฺจ.

๒๔. กมฺมชํ อุปาทินฺนรูปํ, อิตรํ อนุปาทินฺนรูปํ.

๒๕. รูปายตนํ สนิทสฺสนรูปํ, อิตรํ อนิทสฺสนรูปํ.

๒๖. จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตวเสน, ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตวเสนาติ ปฺจวิธมฺปิ โคจรคฺคาหิกรูปํ, อิตรํ อโคจรคฺคาหิกรูปํ.

๒๗. วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ภูตจตุกฺกฺเจติ อฏฺวิธมฺปิ อวินิพฺโภครูปํ, อิตรํ วินิพฺโภครูปํ.

๒๘. อิจฺเจวมฏฺวีสติ-วิธมฺปิ จ วิจกฺขณา.

อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, วิภชนฺติ ยถารหํ.

อยเมตฺถ รูปวิภาโค.

รูปสมุฏฺานนโย

๒๙. กมฺมํ จิตฺตํ อุตุ อาหาโร เจติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺานานิ นาม.

๓๐. ตตฺถ กามาวจรํ รูปาวจรฺเจติ ปฺจวีสติวิธมฺปิ กุสลากุสลกมฺมมภิสงฺขตํ อชฺฌตฺติกสนฺตาเน กมฺมสมุฏฺานรูปํ ปฏิสนฺธิมุปาทาย ขเณ ขเณ สมุฏฺาเปติ.

๓๑. อรูปวิปากทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตํ ปฺจสตฺตติวิธมฺปิ จิตฺตํ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ปมภวงฺคมุปาทาย ชายนฺตเมว สมุฏฺาเปติ.

๓๒. ตตฺถ อปฺปนาชวนํ อิริยาปถมฺปิ สนฺนาเมติ.

๓๓. โวฏฺพฺพนกามาวจรชวนาภิฺา ปน วิฺตฺติมฺปิ สมุฏฺาเปนฺติ.

๓๔. โสมนสฺสชวนานิ ปเนตฺถ เตรส หสนมฺปิ ชเนนฺติ.

๓๕. สีตุณฺโหตุสมฺาตา เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตาว อุตุสมุฏฺานรูปํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ ยถารหํ สมุฏฺาเปติ.

๓๖. โอชาสงฺขาโต อาหาโร อาหารสมุฏฺานรูปํ อชฺโฌหรณกาเล านปฺปตฺโตว สมุฏฺาเปติ.

๓๗. ตตฺถ หทยอินฺทฺริยรูปานิ กมฺมชาเนว.

๓๘. วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว.

๓๙. สทฺโท จิตฺโตตุโช.

๔๐. ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภติ.

๔๑. อวินิพฺโภครูปานิ เจว อากาสธาตุ จ. จตูหิ สมฺภูตานิ.

๔๒. ลกฺขณรูปานิ น กุโตจิ ชายนฺติ.

๔๓. อฏฺารส ปนฺนรส, เตรส ทฺวาทสาติ จ.

กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-ชานิ โหนฺติ ยถากฺกมํ.

๔๔. ชายมานาทิรูปานํ, สภาวตฺตา หิ เกวลํ.

ลกฺขณานิ น ชายนฺติ, เกหิจีติ ปกาสิตํ.

อยเมตฺถ รูปสมุฏฺานนโย.

กลาปโยชนา

๔๕. เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกนิสฺสยา สหวุตฺติโน เอกวีสติ รูปกลาปา นาม.

๔๖. ตตฺถ ชีวิตํ อวินิพฺโภครูปฺจ จกฺขุนา สห จกฺขุทสกนฺติ ปวุจฺจติ. ตถา โสตาทีหิ สทฺธึ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกํ กายทสกํ อิตฺถิภาวทสกํ ปุมฺภาวทสกํ วตฺถุทสกฺเจติ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. อวินิพฺโภครูปเมว ชีวิเตน สห ชีวิตนวกนฺติ ปวุจฺจติ. อิเม นว กมฺมสมุฏฺานกลาปา.

๔๗. อวินิพฺโภครูปํ ปน สุทฺธฏฺกํ, ตเทว กายวิฺตฺติยา สห กายวิฺตฺตินวกํ, วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ สห วจีวิฺตฺติทสกํ, ลหุตาทีหิ สทฺธึ ลหุตาเทกาทสกํ, กายวิฺตฺติลหุตาทิทฺวาทสกํ, วจีวิฺตฺติสทฺทลหุตาทิเตรสกฺเจติ ฉ จิตฺตสมุฏฺานกลาปา.

๔๘. สุทฺธฏฺกํ สทฺทนวกํ ลหุตาเทกาทสกํ สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกฺเจติ จตฺตาโร อุตุสมุฏฺานกลาปา.

๔๙. สุทฺธฏฺกํ ลหุตาเทกาทสกฺเจติ ทฺเวอาหารสมุฏฺานกลาปา.

๕๐. ตตฺถ สุทฺธฏฺกํ สทฺทนวกฺเจติ ทฺเว อุตุสมุฏฺานกลาปา พหิทฺธาปิ ลพฺภนฺติ, อวเสสา ปน สพฺเพปิ อชฺฌตฺติกเมวาติ.

๕๑. กมฺมจิตฺโตตุกาหาร-สมุฏฺานา ยถากฺกมํ.

นว ฉ จตุโร ทฺเวติ, กลาปา เอกวีสติ.

กลาปานํ ปริจฺเฉท-ลกฺขณตฺตา วิจกฺขณา;

น กลาปงฺคมิจฺจาหุ, อากาสํ ลกฺขณานิ จ.

อยเมตฺถ กลาปโยชนา.

รูปปวตฺติกฺกโม

๕๒. สพฺพานิปิ ปเนตานิ รูปานิ กามโลเก ยถารหํ อนูนานิ ปวตฺติยํ อุปลพฺภนฺติ.

๕๓. ปฏิสนฺธิยํ ปน สํเสทชานฺเจว โอปปาติกานฺจ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายภาววตฺถุทสกสงฺขาตานิ สตฺต ทสกานิ ปาตุภวนฺติ อุกฺกฏฺวเสน, โอมกวเสน ปน จกฺขุโสตฆานภาวทสกานิ กทาจิปิ น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน กลาปหานิ เวทิตพฺพา.

๕๔. คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ ปน กายภาววตฺถุทสกสงฺขาตานิ ตีณิ ทสกานิ ปาตุภวนฺติ, ตตฺถาปิ ภาวทสกํ กทาจิ น ลพฺภติ, ตโต ปรํ ปวตฺติกาเล กเมน จกฺขุทสกาทีนิ จ ปาตุภวนฺติ.

๕๕. อิจฺเจวํ ปฏิสนฺธิมุปาทาย กมฺมสมุฏฺานา, ทุติยจิตฺตมุปาทาย จิตฺตสมุฏฺานา, ิติกาลมุปาทาย อุตุสมุฏฺานา, โอชาผรณมุปาทาย อาหารสมุฏฺานา เจติ จตุสมุฏฺานรูปกลาปสนฺตติ กามโลเก ทีปชาลา วิย, นทีโสโต วิย จ ยาวตายุกมพฺโพจฺฉินฺนา ปวตฺตติ.

๕๖. มรณกาเล ปน จุติจิตฺโตปริสตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติกาลมุปาทาย กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเรตรมุปฺปนฺนานิ จ กมฺมชรูปานิ จุติจิตฺตสมกาลเมว ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตโต ปรํ จิตฺตชาหารชรูปฺจ โวจฺฉิชฺชติ, ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺานรูปปรมฺปรา ยาว มตกเฬวรสงฺขาตา ปวตฺตนฺติ.

๕๗. อิจฺเจวํ มตสตฺตานํ, ปุนเทว ภวนฺตเร.

ปฏิสนฺธิมุปาทาย, ตถา รูปํ ปวตฺตติ.

๕๘. รูปโลเก ปน ฆานชิวฺหากายภาวทสกานิ จ อาหารชกลาปานิ จ น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปฏิสนฺธิกาเล จกฺขุโสตวตฺถุวเสน ตีณิ ทสกานิ ชีวิตนวกฺเจติ จตฺตาโร กมฺมสมุฏฺานกลาปา, ปวตฺติยํ จิตฺโตตุสมุฏฺานา จ ลพฺภนฺติ.

๕๙. อสฺสตฺตานํ ปน จกฺขุโสตวตฺถุสทฺทาปิ น ลพฺภนฺติ, ตถา สพฺพานิปิ จิตฺตชรูปานิ, ตสฺมา เตสํ ปฏิสนฺธิกาเล ชีวิตนวกเมว, ปวตฺติยฺจ สทฺทวชฺชิตํ อุตุสมุฏฺานรูปํ อติริจฺฉติ.

๖๐. อิจฺเจวํ กามรูปาสฺีสงฺขาเตสุ ตีสุ าเนสุ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ทุวิธา รูปปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.

๖๑. อฏฺวีสติ กาเมสุ, โหนฺติ เตวีส รูปิสุ.

สตฺตรเสว สฺีนํ, อรูเป นตฺถิ กิฺจิปิ.

สทฺโท วิกาโร ชรตา, มรณฺโจปปตฺติยํ;

น ลพฺภนฺติ ปวตฺเต ตุ, น กิฺจิปิ น ลพฺภติ.

อยเมตฺถ รูปปวตฺติกฺกโม.

นิพฺพานเภโท

๖๒. นิพฺพานํ ปน โลกุตฺตรสงฺขาตํ จตุมคฺคาเณน สจฺฉิกาตพฺพํ มคฺคผลานมารมฺมณภูตํ วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจติ.

๖๓. ตเทตํ สภาวโต เอกวิธมฺปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจติ ทุวิธํ โหติ การณปริยาเยน.

๖๔. ตถา สุฺตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺเจติ ติวิธํ โหติ อาการเภเทน.

๖๕. ปทมจฺจุตมจฺจนฺตํ, อสงฺขตมนุตฺตรํ.

นิพฺพานมิติ ภาสนฺติ, วานมุตฺตา มเหสโย.

อิติ จิตฺตํ เจตสิกํ, รูปํ นิพฺพานมิจฺจปิ;

ปรมตฺถํ ปกาเสนฺติ, จตุธาว ตถาคตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห รูปสงฺคหวิภาโค นาม

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

๗. สมุจฺจยปริจฺเฉโท

. ทฺวาสตฺตติวิธา วุตฺตา, วตฺถุธมฺมา สลกฺขณา.

เตสํ ทานิ ยถาโยคํ, ปวกฺขามิ สมุจฺจยํ.

. อกุสลสงฺคโห มิสฺสกสงฺคโห โพธิปกฺขิยสงฺคโห สพฺพสงฺคโห เจติ สมุจฺจยสงฺคโห จตุพฺพิโธ เวทิตพฺโพ.

อกุสลสงฺคโห

. กถํ? อกุสลสงฺคเห ตาว จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว.

. จตฺตาโร โอฆา – กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโโฆ อวิชฺโชโฆ.

. จตฺตาโร โยคา – กามโยโค ภวโยโค ทิฏฺิโยโค อวิชฺชาโยโค.

. จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ.

. จตฺตาโร อุปาทานา – กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ.

. ฉ นีวรณานิ – กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ.

. สตฺต อนุสยา – กามราคานุสโย ภวราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อวิชฺชานุสโย.

๑๐. ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ รูปราคสํโยชนํ อรูปราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ มานสํโยชนํ ทิฏฺิสํโยชนํ สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ อุทฺธจฺจสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชนํ สุตฺตนฺเต.

๑๑. อปรานิปิ ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ ภวราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ มานสํโยชนํ ทิฏฺิสํโยชนํ สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ อิสฺสาสํโยชนํ มจฺฉริยสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชนํ อภิธมฺเม (วิภ. ๙๖๙).

๑๒. ทส กิเลสา – โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ.

๑๓. อาสวาทีสุ ปเนตฺถ กามภวนาเมน ตพฺพตฺถุกา ตณฺหา อธิปฺเปตา, สีลพฺพตปรามาโส อิทํสจฺจาภินิเวโส อตฺตวาทุปาโท จ ตถาปวตฺตํ ทิฏฺิคตเมว ปวุจฺจติ.

๑๔. อาสโวฆา จ โยคา จ,

ตโย คนฺถา จ วตฺถุโต;

อุปาทานา ทุเว วุตฺตา,

อฏฺ นีวรณา สิยุํ.

ฉเฬวานุสยา โหนฺติ, นว สํโยชนา มตา;

กิเลสา ทส วุตฺโตยํ, นวธา ปาปสงฺคโห.

มิสฺสกสงฺคโห

๑๕. มิสฺสกสงฺคเห ฉ เหตู – โลโภ โทโส โมโห อโลโภ อโทโส อโมโห.

๑๖. สตฺต ฌานงฺคานิ – วิตกฺโก วิจาโร ปีติ เอกคฺคตา โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขา.

๑๗. ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธิ.

๑๘. พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ.

๑๙. นว พลานิ – สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปฺาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลํ.

๒๐. จตฺตาโร อธิปตี – ฉนฺทาธิปติ วีริยาธิปติ จิตฺตาธิปติ วีมํสาธิปติ.

๒๑. จตฺตาโร อาหารา – กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ.

๒๒. อินฺทฺริเยสุ ปเนตฺถ โสตาปตฺติมคฺคาณํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ.

๒๓. อรหตฺตผลาณํ อฺาตาวินฺทฺริยํ.

๒๔. มชฺเฌ ฉ าณานิ อฺินฺทฺริยานีติ ปวุจฺจนฺติ.

๒๕. ชีวิตินฺทฺริยฺจ รูปารูปวเสน ทุวิธํ โหติ.

๒๖. ปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิ, อวีริเยสุ พลานิ, อเหตุเกสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺติ.

๒๗. ตถา วิจิกิจฺฉาจิตฺเต เอกคฺคตา มคฺคินฺทฺริยพลภาวํ น คจฺฉติ.

๒๘. ทฺวิเหตุกติเหตุกชวเนสฺเวว ยถาสมฺภวํ อธิปติ เอโกว ลพฺภตีติ.

๒๙. ฉ เหตู ปฺจ ฌานงฺคา, มคฺคงฺคา นว วตฺถุโต.

โสฬสินฺทฺริยธมฺมา จ, พลธมฺมา นเวริตา.

จตฺตาโรธิปติ วุตฺตา, ตถาหาราติ สตฺตธา;

กุสลาทิสมากิณฺโณ, วุตฺโตมิสฺสกสงฺคโห.

โพธิปกฺขิยสงฺคโห

๓๐. โพธิปกฺขิยสงฺคเห จตฺตาโร สติปฏฺานา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ.

๓๑. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ปหานาย วายาโม, อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อนุปฺปาทาย วายาโม, อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย วายาโม, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ภิยฺโยภาวาย วายาโม.

๓๒. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยิทฺธิปาโท จิตฺติทฺธิปาโท วีมํสิทฺธิปาโท.

๓๓. ปฺจินฺทฺริยานิ – สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ.

๓๔. ปฺจ พลานิ – สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปฺาพลํ.

๓๕. สตฺต โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.

๓๖. อฏฺ มคฺคงฺคานิ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ.

๓๗. เอตฺถ ปน จตฺตาโร สติปฏฺานาติ สมฺมาสติ เอกาว ปวุจฺจติ.

๓๘. ตถา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ จ สมฺมาวายาโม.

๓๙. ฉนฺโท จิตฺตมุเปกฺขา จ, สทฺธาปสฺสทฺธิปีติโย.

สมฺมาทิฏฺิ จ สงฺกปฺโป, วายาโม วิรติตฺตยํ.

สมฺมาสติ สมาธีติ, จุทฺทเสเต สภาวโต;

สตฺตตึสปฺปเภเทน, สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห.

๔๐. สงฺกปฺปปสฺสทฺธิ จ ปีตุเปกฺขา,

ฉนฺโท จ จิตฺตํ วิรติตฺตยฺจ;

นเวกานา วิริยํ นวฏฺ,

สตี สมาธี จตุ ปฺจ ปฺา;

สทฺธา ทุานุตฺตมสตฺตตึส-

ธมฺมานเมโส ปวโร วิภาโค.

๔๑. สพฺเพ โลกุตฺตเร โหนฺติ, น วา สงฺกปฺปปีติโย.

โลกิเยปิ ยถาโยคํ, ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ.

สพฺพสงฺคโห

๔๒. สพฺพสงฺคเห ปฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ.

๔๓. ปฺจุปาทานกฺขนฺธา – รูปุปาทานกฺขนฺโธ เวทนุปาทานกฺขนฺโธ สฺุปาทานกฺขนฺโธ สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ.

๔๔. ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ มนายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ ธมฺมายตนํ.

๔๕. อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวฺหาธาตุ กายธาตุ รูปธาตุ สทฺทธาตุ คนฺธธาตุ รสธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ โสตวิฺาณธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ กายวิฺาณธาตุ มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตุ.

๔๖. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

๔๗. เอตฺถ ปน เจตสิกสุขุมรูปนิพฺพานวเสน เอกูนสตฺตติ ธมฺมา ธมฺมายตนธมฺมธาตูติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.

๔๘. มนายตนเมว สตฺตวิฺาณธาตุวเสน ภิชฺชติ.

๔๙. รูปฺจ เวทนา สฺา, เสสเจตสิกา ตถา.

วิฺาณมิติ ปฺเจเต, ปฺจกฺขนฺธาติ ภาสิตา.

๕๐. ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ, ตถา เตภูมกา มตา.

เภทาภาเวน นิพฺพานํ, ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ.

๕๑. ทฺวารารมฺมณเภเทน, ภวนฺตายตนานิ จ.

ทฺวาราลมฺพตทุปฺปนฺน-ปริยาเยน ธาตุโย.

๕๒. ทุกฺขํ เตภูมกํ วฏฺฏํ, ตณฺหา สมุทโย ภเว.

นิโรโธ นาม นิพฺพานํ, มคฺโค โลกุตฺตโร มโต.

๕๓. มคฺคยุตฺตา ผลา เจว, จตุสจฺจวินิสฺสฏา.

อิติ ปฺจปฺปเภเทน, ปวุตฺโต สพฺพสงฺคโห.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห สมุจฺจยสงฺคหวิภาโค นาม

สตฺตโม ปริจฺเฉโท.

๘. ปจฺจยปริจฺเฉโท

. เยสํ สงฺขตธมฺมานํ, เย ธมฺมา ปจฺจยา ยถา.

ตํ วิภาคมิเหทานิ, ปวกฺขามิ ยถารหํ.

. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย ปฏฺานนโย เจติ ปจฺจยสงฺคโห ทุวิโธ เวทิตพฺโพ.

. ตตฺถ ตพฺภาวภาวีภาวาการมตฺโตปลกฺขิโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย, ปฏฺานนโย ปน อาหจฺจปจฺจยฏฺิติมารพฺภ ปวุจฺจติ, อุภยํ ปน โวมิสฺเสตฺวา ปปฺเจนฺติ อาจริยา.

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย

. ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ อยเมตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย.

. ตตฺถ ตโย อทฺธา ทฺวาทสงฺคานิ วีสตาการา ติสนฺธิ จตุสงฺเขปา ตีณิ วฏฺฏานิ ทฺเว มูลานิ จ เวทิตพฺพานิ.

. กถํ? อวิชฺชาสงฺขารา อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณํ อนาคโต อทฺธา, มชฺเฌ อฏฺ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ ตโย อทฺธา.

. อวิชฺชา สงฺขารา วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ตณฺหา อุปาทานํ ภโว ชาติ ชรามรณนฺติ ทฺวาทสงฺคานิ.

. โสกาทิวจนํ ปเนตฺถ นิสฺสนฺทผลนิทสฺสนํ.

. อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณน ปเนตฺถ ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา ภวนฺติ, ตถา ตณฺหุปาทานภวคฺคหเณน จ อวิชฺชาสงฺขารา, ชาติชรามรณคฺคหเณน จ วิฺาณาทิผลปฺจกเมว คหิตนฺติ กตฺวา –

๑๐. อตีเต เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ.

อิทานิ เหตโว ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกนฺติ;

วีสตาการา ติสนฺธิ, จตุสงฺเขปา จ ภวนฺติ.

๑๑. อวิชฺชาตณฺหุปาทานา จ กิเลสวฏฺฏํ, กมฺมภวสงฺขาโต ภเวกเทโส สงฺขารา จ กมฺมวฏฺฏํ, อุปปตฺติภวสงฺขาโต ภเวกเทโส อวเสสา จ วิปากวฏฺฏนฺติ ตีณิ วฏฺฏานิ.

๑๒. อวิชฺชาตณฺหาวเสน ทฺเว มูลานิ จ เวทิตพฺพานิ.

๑๓. เตสเมว จ มูลานํ, นิโรเธน นิรุชฺฌติ.

ชรามรณมุจฺฉาย, ปีฬิตานมภิณฺหโส;

อาสวานํ สมุปฺปาทา, อวิชฺชา จ ปวตฺตติ.

วฏฺฏมาพนฺธมิจฺเจวํ, เตภูมกมนาทิกํ;

ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ, ปฏฺเปสิ มหามุนิ.

ปฏฺานนโย

๑๔. เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตปจฺจโย อาเสวนปจฺจโย กมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย อาหารปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย อวิคตปจฺจโยติ อยเมตฺถ ปฏฺานนโย.

๑๕. ฉธา นามํ ตุ นามสฺส, ปฺจธา นามรูปินํ.

เอกธา ปุน รูปสฺส, รูปํ นามสฺส เจกธา.

ปฺตฺตินามรูปานิ, นามสฺส ทุวิธา ทฺวยํ;

ทฺวยสฺส นวธา เจติ, ฉพฺพิธา ปจฺจยา กถํ.

๑๖. อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตวเสน, ปุริมานิ ชวนานิ ปจฺฉิมานํ ชวนานํ อาเสวนวเสน, สหชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺํ สมฺปยุตฺตวเสเนติ จ ฉธา นามํ นามสฺส ปจฺจโย โหติ.

๑๗. เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคานิ สหชาตานํ นามรูปานํ เหตาทิวเสน, สหชาตา เจตนา สหชาตานํ นามรูปานํ, นานากฺขณิกา เจตนา กมฺมาภินิพฺพตฺตานํ นามรูปานํ กมฺมวเสน, วิปากกฺขนฺธา อฺมฺํ สหชาตานํ รูปานํ วิปากวเสเนติ ปฺจธา นามํ นามรูปานํ ปจฺจโย โหติ.

๑๘. ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตวเสเนติ เอกธาว นามํ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ.

๑๙. ฉ วตฺถูนิ ปวตฺติยํ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ ปฺจารมฺมณานิ จ ปฺจวิฺาณวีถิยา ปุเรชาตวเสเนติ เอกธาว รูปํ นามสฺส ปจฺจโย โหติ.

๒๐. อารมฺมณวเสน อุปนิสฺสยวเสเนติ จ ทุวิธา ปฺตฺตินามรูปานิ นามสฺเสว ปจฺจยา โหนฺติ.

๒๑. ตตฺถ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธํ โหติ อารมฺมณํ.

๒๒. อุปนิสฺสโย ปน ติวิโธ โหติ – อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย เจติ.

๒๓. ตตฺถ อารมฺมณเมว ครุกตํ อารมฺมณูปนิสฺสโย.

๒๔. อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อนนฺตรูปนิสฺสโย.

๒๕. ราคาทโย ปน ธมฺมา สทฺธาทโย จ สุขํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล โภชนํ อุตุเสนาสนฺจ ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ กุสลาทิธมฺมานํ, กมฺมํ วิปากานนฺติ จ พหุธา โหติ ปกตูปนิสฺสโย.

๒๖. อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสเนติ ยถารหํ นวธา นามรูปานิ นามรูปานํ ปจฺจยา ภวนฺติ.

๒๗. ตตฺถ ครุกตมารมฺมณํ อารมฺมณาธิปติวเสน นามานํ, สหชาตาธิปติ จตุพฺพิโธปิ สหชาตวเสน สหชาตานํ นามรูปานนฺติ จ ทุวิโธ โหติ อธิปติปจฺจโย.

๒๘. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺํ สหชาตรูปานฺจ, มหาภูตา อฺมฺํ อุปาทารูปานฺจ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อฺมฺนฺติ จ ติวิโธ โหติ สหชาตปจฺจโย.

๒๙. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺํ, มหาภูตา อฺมฺํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อฺมฺนฺติ จ ติวิโธ โหติ อฺมฺปจฺจโย.

๓๐. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺํ สหชาตรูปานฺจ, มหาภูตา อฺมฺํ อุปาทารูปานฺจ, ฉ วตฺถูนิ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนนฺติ จ ติวิโธ โหติ นิสฺสยปจฺจโย.

๓๑. กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส, อรูปิโน อาหารา สหชาตานํ นามรูปานนฺติ จ ทุวิโธ โหติ อาหารปจฺจโย.

๓๒. ปฺจ ปสาทา ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ อุปาทินฺนรูปานํ, อรูปิโน อินฺทฺริยา สหชาตานํ นามรูปานนฺติ จ ติวิโธ โหติ อินฺทฺริยปจฺจโย.

๓๓. โอกฺกนฺติกฺขเณ วตฺถุ วิปากานํ, จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สหชาตรูปานํ สหชาตวเสน, ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตวเสน ฉ วตฺถูนิ ปวตฺติยํ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ ปุเรชาตวเสเนติ จ ติวิโธ โหติ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย.

๓๔. สหชาตํ ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตฺจ สพฺพถา.

กพฬีกาโร อาหาโร, รูปชีวิตมิจฺจยนฺติ. –

ปฺจวิโธ โหติ อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จ.

๓๕. อารมฺมณูปนิสฺสยกมฺมตฺถิปจฺจเยสุ จ สพฺเพปิ ปจฺจยา สโมธานํ คจฺฉนฺติ.

๓๖. สหชาตรูปนฺติ ปเนตฺถ สพฺพตฺถาปิ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานฺจ วเสน ทุวิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.

๓๗. อิติ เตกาลิกา ธมฺมา, กาลมุตฺตา จ สมฺภวา.

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, สงฺขตาสงฺขตา ตถา;

ปฺตฺตินามรูปานํ, วเสน ติวิธา ิตา;

ปจฺจยา นาม ปฏฺาเน, จตุวีสติ สพฺพถา.

๓๘. ตตฺถ รูปธมฺมา รูปกฺขนฺโธว, จิตฺตเจตสิกสงฺขาตา จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, นิพฺพานฺเจติ ปฺจวิธมฺปิ อรูปนฺติ จ นามนฺติ จ ปวุจฺจติ.

ปฺตฺติเภโท

๓๙. ตโต อวเสสา ปฺตฺติ ปน ปฺาปิยตฺตา ปฺตฺติ, ปฺาปนโต ปฺตฺตีติ จ ทุวิธา โหติ.

๔๐. กถํ? ตํตํภูตวิปริณามาการมุปาทาย ตถา ตถา ปฺตฺตา ภูมิปพฺพตาทิกา, สมฺภารสนฺนิเวสาการมุปาทาย เคหรถสกฏาทิกา, ขนฺธปฺจกมุปาทาย ปุริสปุคฺคลาทิกา, จนฺทาวฏฺฏนาทิกมุปาทาย ทิสากาลาทิกา, อสมฺผุฏฺาการมุปาทาย กูปคุหาทิกา, ตํตํภูตนิมิตฺตํ ภาวนาวิเสสฺจ อุปาทาย กสิณนิมิตฺตาทิกา เจติ เอวมาทิปฺปเภทา ปน ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปิ อตฺถจฺฉายากาเรน จิตฺตุปฺปาทานมารมฺมณภูตา ตํ ตํ อุปาทาย อุปนิธาย การณํ กตฺวา ตถา ตถา ปริกปฺปิยมานา สงฺขายติ สมฺายติ โวหรียติ ปฺาปียตีติ ปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ. อยํ ปฺตฺติ ปฺาปิยตฺตา ปฺตฺติ นาม.

๔๑. ปฺาปนโต ปฺตฺติ ปน นามนามกมฺมาทินาเมน ปริทีปิตา, สา วิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ, อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ เจติ ฉพฺพิธา โหติ.

๔๒. ตตฺถ ยทา ปน ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ รูปเวทนาทึ เอตาย ปฺาเปนฺติ, ตทายํ วิชฺชมานปฺตฺติ. ยทา ปน ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ ภูมิปพฺพตาทึ เอตาย ปฺาเปนฺติ, ตทายํ อวิชฺชมานปฺตฺตีติ ปวุจฺจติ. อุภินฺนํ ปน โวมิสฺสกวเสน เสสา ยถากฺกมํ ฉฬภิฺโ, อิตฺถิสทฺโท, จกฺขุวิฺาณํ, ราชปุตฺโตติ จ เวทิตพฺพา.

๔๓. วจีโฆสานุสาเรน, โสตวิฺาณวีถิยา.

ปวตฺถานนฺตรุปฺปนฺน-มโนทฺวารสฺส โคจรา.

อตฺถา ยสฺสานุสาเรน, วิฺายนฺติ ตโต ปรํ;

สายํ ปฺตฺติ วิฺเยฺยา, โลกสงฺเกตนิมฺมิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ปจฺจยสงฺคหวิภาโค นาม

อฏฺโม ปริจฺเฉโท.

๙. กมฺมฏฺานปริจฺเฉโท

. สมถวิปสฺสนานํ, ภาวนานมิโต ปรํ.

กมฺมฏฺานํ ปวกฺขามิ, ทุวิธมฺปิ ยถากฺกมํ.

สมถกมฺมฏฺานํ

. ตตฺถ สมถสงฺคเห ตาว ทส กสิณานิ, ทส อสุภา, ทส อนุสฺสติโย, จตสฺโส อปฺปมฺาโย, เอกา สฺา, เอกํ ววตฺถานํ, จตฺตาโร อารุปฺปา เจติ สตฺตวิเธน สมถกมฺมฏฺานสงฺคโห.

จริตเภโท

. ราคจริตา โทสจริตา โมหจริตา สทฺธาจริตา พุทฺธิจริตา วิตกฺกจริตา เจติ ฉพฺพิเธน จริตสงฺคโห.

ภาวนาเภโท

. ปริกมฺมภาวนา อุปจารภาวนา อปฺปนาภาวนา เจติ ติสฺโส ภาวนา.

นิมิตฺตเภโท

. ปริกมฺมนิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตฺเจติ ตีณิ นิมิตฺตานิ จ เวทิตพฺพานิ.

. กถํ? ปถวีกสิณํ อาโปกสิณํ เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณํ อากาสกสิณํ อาโลกกสิณฺเจติ อิมานิ ทส กสิณานิ นาม.

. อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺิกฺเจติ อิเม ทส อสุภา นาม.

. พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ เจติ อิมา ทส อนุสฺสติโย นาม.

. เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขา เจติ อิมา จตสฺโส อปฺปมฺาโย นาม, พฺรหฺมวิหาโรติ จ ปวุจฺจติ.

๑๐. อาหาเรปฏิกูลสฺา เอกา สฺา นาม.

๑๑. จตุธาตุววตฺถานํ เอกํ ววตฺถานํ นาม.

๑๒. อากาสานฺจายตนาทโย จตฺตาโร อารุปฺปา นามาติ สพฺพถาปิ สมถนิทฺเทเส จตฺตาลีส กมฺมฏฺานานิ ภวนฺติ.

สปฺปายเภโท

๑๓. จริตาสุ ปน ทส อสุภา กายคตาสติสงฺขาตา โกฏฺาสภาวนา จ ราคจริตสฺส สปฺปายา.

๑๔. จตสฺโส อปฺปมฺาโย นีลาทีนิ จ จตฺตาริ กสิณานิ โทสจริตสฺส.

๑๕. อานาปานํ โมหจริตสฺส วิตกฺกจริตสฺส จ,

๑๖. พุทฺธานุสฺสติอาทโย ฉ สทฺธาจริตสฺส.

๑๗. มรณอุปสมสฺาววตฺถานานิ พุทฺธิจริตสฺส.

๑๘. เสสานิ ปน สพฺพานิปิ กมฺมฏฺานานิ สพฺเพสมฺปิ สปฺปายานิ, ตตฺถาปิ กสิเณสุ ปุถุลํ โมหจริตสฺส, ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺเสวาติ.

อยเมตฺถ สปฺปายเภโท.

ภาวนาเภโท

๑๙. ภาวนาสุ สพฺพตฺถาปิ ปริกมฺมภาวนา ลพฺภเตว, พุทฺธานุสฺสติอาทีสุ อฏฺสุ สฺาววตฺถาเนสุ จาติ ทสสุกมฺมฏฺาเนสุ อุปจารภาวนาว สมฺปชฺชติ, นตฺถิ อปฺปนา.

๒๐. เสเสสุ ปน สมตึสกมฺมฏฺาเนสุ อปฺปนาภาวนาปิ สมฺปชฺชติ.

๒๑. ตตฺถาปิ ทส กสิณานิ อานาปานฺจ ปฺจกชฺฌานิกานิ.

๒๒. ทส อสุภา กายคตาสติ จ ปมชฺฌานิกา.

๒๓. เมตฺตาทโย ตโย จตุกฺกชฺฌานิกา.

๒๔. อุเปกฺขา ปฺจมชฺฌานิกาติ ฉพฺพีสติ รูปาวจรชฺฌานิกานิ กมฺมฏฺานานิ.

๒๕. จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อารุปฺปชฺฌานิกาติ.

อยเมตฺถ ภาวนาเภโท.

โคจรเภโท

๒๖. นิมิตฺเตสุ ปน ปริกมฺมนิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตฺจ สพฺพตฺถาปิ ยถารหํ ปริยาเยน ลพฺภนฺเตว.

๒๗. ปฏิภาคนิมิตฺตํ ปน กสิณาสุภโกฏฺาสอานาปาเนสฺเวว ลพฺภติ, ตตฺถ หิ ปฏิภาคนิมิตฺตมารพฺภ อุปจารสมาธิ อปฺปนาสมาธิ จ ปวตฺตนฺติ.

๒๘. กถํ? อาทิกมฺมิกสฺส หิ ปถวีมณฺฑลาทีสุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ตมารมฺมณํ ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ ปวุจฺจติ, สา จ ภาวนา ปริกมฺมภาวนา นาม.

๒๙. ยทา ปน ตํ นิมิตฺตํ จิตฺเตน สมุคฺคหิตํ โหติ, จกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺเสว มโนทฺวารสฺส อาปาถมาคตํ, ตทา ตเมวารมฺมณํ อุคฺคหนิมิตฺตํ นาม, สา จ ภาวนา สมาธิยติ.

๓๐. ตถา สมาหิตสฺส ปเนตสฺส ตโต ปรํ ตสฺมึ อุคฺคหนิมิตฺเต ปริกมฺมสมาธินา ภาวนมนุยุฺชนฺตสฺส ยทา ตปฺปฏิภาคํ วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตํ ปฺตฺติสงฺขาตํ ภาวนามยมารมฺมณํ จิตฺเต สนฺนิสนฺนํ สมปฺปิตํ โหติ, ตทา ตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจติ.

๓๑. ตโต ปฏฺาย ปริปนฺถวิปฺปหีนา กามาวจรสมาธิสงฺขาตา อุปจารภาวนา นิปฺผนฺนา นาม โหติ.

๓๒. ตโต ปรํ ตเมว ปริภาคนิมิตฺตํ อุปจารสมาธินา สมาเสวนฺตสฺส รูปาวจรปมชฺฌานมปฺเปติ.

๓๓. ตโต ปรํ ตเมว ปมชฺฌานํ อาวชฺชนํ สมาปชฺชนํ อธิฏฺานํ วุฏฺานํ ปจฺจเวกฺขณา เจติ อิมาหิ ปฺจหิ วสิตาหิ วสีภูตํ กตฺวา วิตกฺกาทิกโมฬาริกงฺคํ ปหานาย วิจาราทิสุขุมงฺคุปตฺติยา ปทหโต ยถากฺกมํ ทุติยชฺฌานาทโย ยถารหมปฺเปนฺติ.

๓๔. อิจฺเจวํ ปถวีกสิณาทีสุ ทฺวาวีสติกมฺมฏฺาเนสุ ปฏิภาคนิมิตฺตมุปลพฺภติ.

๓๕. อวเสเสสุ ปน อปฺปมฺา สตฺตปฺตฺติยํ ปวตฺตนฺติ.

๓๖. อากาสวชฺชิตกสิเณสุ ปน ยํ กิฺจิ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา ลทฺธมากาสํ อนนฺตวเสน ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ปมารุปฺปมปฺเปติ.

๓๗. ตเมว ปมารุปฺปวิฺาณํ อนนฺตวเสน ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ทุติยารุปฺปมปฺเปติ.

๓๘. ตเมว ปมารุปฺปวิฺาณาภาวํ ปน ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ตติยารุปฺปมปฺเปติ.

๓๙. ตติยารุปฺปํ ‘‘สนฺตเมตํ, ปณีตเมต’’นฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส จตุตฺถารุปฺปมปฺเปติ.

๔๐. อวเสเสสุ จ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ พุทฺธคุณาทิกมารมฺมณมารพฺภ ปริกมฺมํ กตฺวา ตสฺมึ นิมิตฺเต สาธุกมุคฺคหิเต ตตฺเถว ปริกมฺมฺจ สมาธิยติ, อุปจาโร จ สมฺปชฺชติ.

๔๑. อภิฺาวเสน ปวตฺตมานํ ปน รูปาวจรปฺจมชฺฌานํ อภิฺาปาทกปฺจมชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา อธิฏฺเยฺยาทิกมาวชฺเชตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ยถารหมปฺเปติ.

๔๒. อภิฺา จ นาม –

อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, ปรจิตฺตวิชานนา;

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปฺจธา.

อยเมตฺถ โคจรเภโท.

นิฏฺิโต จ สมถกมฺมฏฺานนโย.

วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ

วิสุทฺธิเภโท

๔๓. วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน ปน สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ ทิฏฺิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธิ เจติ สตฺตวิเธน วิสุทฺธิสงฺคโห.

๔๔. อนิจฺจลกฺขณํ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตลกฺขณฺเจติ ตีณิ ลกฺขณานิ.

๔๕. อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา เจติ ติสฺโส อนุปสฺสนา.

๔๖. สมฺมสนาณํ อุทยพฺพยาณํ ภงฺคาณํ ภยาณํ อาทีนวาณํ นิพฺพิทาาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ ปฏิสงฺขาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อนุโลมาณฺเจติ ทส วิปสฺสนาาณานิ.

๔๗. สุฺโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข เจติ ตโย วิโมกฺขา.

๔๘. สุฺตานุปสฺสนา อนิมิตฺตานุปสฺสนา อปฺปณิหิตานุปสฺสานา เจติ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ จ เวทิตพฺพานิ.

๔๙. กถํ? ปาติโมกฺขสํวรสีลํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลฺเจติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ สีลวิสุทฺธิ นาม.

๕๐. อุปจารสมาธิ อปฺปนาสมาธิ เจติ ทุวิโธปิ สมาธิ จิตฺตวิสุทฺธิ นาม.

๕๑. ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวเสน นามรูป ปริคฺคโห ทิฏฺิวิสุทฺธิ นาม.

๕๒. เตสเมว จ นามรูปานํ ปจฺจยปริคฺคโห กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ นาม.

๕๓. ตโต ปรํ ปน ตถาปริคฺคหิเตสุ สปฺปจฺจเยสุ เตภูมกสงฺขาเรสุ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ ขนฺธาทินยมารพฺภ กลาปวเสน สงฺขิปิตฺวา ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนา’’ติ อทฺธานวเสน สนฺตติวเสน ขณวเสน วา สมฺมสนาเณน ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺส เตสฺเวว ปจฺจยวเสน ขณวเสน จ อุทยพฺพยาเณน อุทยพฺพยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส จ –

‘‘โอภาโส ปีติ ปสฺสทฺธิ, อธิโมกฺโข จ ปคฺคโห;

สุขํ าณมุปฏฺานมุเปกฺขา จ นิกนฺติ เจ’’ติ. –

โอภาสาทิวิปสฺสนุปกฺกิเลสปริปนฺถปริคฺคหวเสน มคฺคามคฺคลกฺขณววตฺถานํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.

๕๔. ตถา ปริปนฺถวิมุตฺตสฺส ปน ตสฺส อุทยพฺพยาณโต ปฏฺาย ยา วานุโลมา ติลกฺขณํ วิปสฺสนาปรมฺปราย ปฏิปชฺชนฺตสฺส นว วิปสฺสนาาณานิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.

๕๕. ตสฺเสวํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส ปน วิปสฺสนาปริปากมาคมฺม ‘‘อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคํ โวจฺฉิชฺชิตฺวา อุปฺปนฺนมโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ ทฺเว ตีณิ วิปสฺสนาจิตฺตานิ ยํ กิฺจิ อนิจฺจาทิลกฺขณมารพฺภ ปริกมฺโมปจารานุโลมนาเมน ปวตฺตนฺติ.

๕๖. ยา สิขาปฺปตฺตา, สา สานุโลมา สงฺขารุเปกฺขา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติ จ ปวุจฺจติ.

๕๗. ตโต ปรํ โคตฺรภุจิตฺตํ นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา ปุถุชฺชนโคตฺตมภิภวนฺตํ, อริยโคตฺตมภิสมฺโภนฺตฺจ ปวตฺตติ.

๕๘. ตสฺสานนฺตรเมว มคฺโค ทุกฺขสจฺจํ ปริชานนฺโต สมุทยสจฺจํ ปชหนฺโต, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกโรนฺโต, มคฺคสจฺจํ ภาวนาวเสน อปฺปนาวีถิโมตรติ.

๕๙. ตโต ปรํ ทฺเว ตีณิ ผลจิตฺตานิ ปวตฺติตฺวา ภวงฺคปาโตว โหติ, ปุน ภวงฺคํ โวจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณาณานิ ปวตฺตนฺติ.

๖๐. มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต.

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วาน วา.

ฉพฺพิสุทฺธิกเมเนวํ, ภาเวตพฺโพ จตุพฺพิโธ;

าณทสฺสนวิสุทฺธิ, นาม มคฺโค ปวุจฺจติ.

อยเมตฺถ วิสุทฺธิเภโท.

วิโมกฺขเภโท

๖๑. ตตฺถ อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตาภินิเวสํ มุฺจนฺตี สุฺตานุปสฺสนา นาม วิโมกฺขมุขํ โหติ.

๖๒. อนิจฺจานุปสฺสนา วิปลฺลาสนิมิตฺตํ มุฺจนฺตี อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม.

๖๓. ทุกฺขานุปสฺสนา ตณฺหาปณิธึ มุฺจนฺตี อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม.

๖๔. ตสฺมา ยทิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อนตฺตโต วิปสฺสติ, สุฺโต วิโมกฺโข นาม โหติ มคฺโค.

๖๕. ยทิ อนิจฺจโต วิปสฺสติ, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข นาม.

๖๖. ยทิ ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข นามาติ จ มคฺโค วิปสฺสนาคมนวเสน ตีณิ นามานิ ลภติ, ตถา ผลฺจ มคฺคาคมนวเสน มคฺควีถิยํ.

๖๗. ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ยถาวุตฺตนเยน วิปสฺสนฺตานํ ยถาสกผลมุปฺปชฺชมานมฺปิ วิปสฺสนาคมนวเสเนว สุฺตาทิวิโมกฺโขติ จ ปวุจฺจติ, อารมฺมณวเสน ปน สรสวเสน จ นามตฺตยํ สพฺพตฺถ สพฺเพสมฺปิ สมเมว จ.

อยเมตฺถ วิโมกฺขเภโท.

ปุคฺคลเภโท

๖๘. เอตฺถ ปน โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวตฺวา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาปหาเนน ปหีนาปายคมโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม โสตาปนฺโน นาม โหติ.

๖๙. สกทาคามิมคฺคํ ภาเวตฺวา ราคโทสโมหานํ ตนุกรตฺตา สกทาคามี นาม โหติ สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา.

๗๐. อนาคามิมคฺคํ ภาเวตฺวา กามราคพฺยาปาทานมนวเสสปฺปหาเนน อนาคามี นาม โหติ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ.

๗๑. อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตฺวา อนวเสสกิเลสปฺปหาเนน อรหา นาม โหติ ขีณาสโว โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโยติ.

อยเมตฺถ ปุคฺคลเภโท.

สมาปตฺติเภโท

๗๒. ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปเนตฺถ สพฺเพสมฺปิ ยถาสกผลวเสน สาธารณาว.

๗๓. นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ปน อนาคามีนฺเจว อรหนฺตานฺจ ลพฺภติ, ตตฺถ ยถากฺกมํ ปมชฺฌานาทิมหคฺคตสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ คเต สงฺขารธมฺเม ตตฺถ ตตฺเถว วิปสฺสนฺโต ยาว อากิฺจฺายตนํ คนฺตฺวา ตโต ปรํ อธิฏฺเยฺยาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชติ, ตสฺส ทฺวินฺนํ อปฺปนาชวนานํ ปรโต โวจฺฉิชฺชติ จิตฺตสนฺตติ, ตโต นิโรธสมาปนฺโน นาม โหติ.

๗๔. วุฏฺานกาเล ปน อนาคามิโน อนาคามิผลจิตฺตํ, อรหโต อรหตฺตผลจิตฺตํ เอกวารเมว ปวตฺติตฺวา ภวงฺคปาโต โหติ, ตโต ปรํ ปจฺจเวกฺขณาณํ ปวตฺตติ.

อยเมตฺถ สมาปตฺติเภโท.

นิฏฺิโต จ วิปสฺสนากมฺมฏฺานนโย.

อุยฺโยชนํ

๗๕. ภาเวตพฺพํ ปนิจฺเจวํ, ภาวนาทฺวยมุตฺตมํ.

ปฏิปตฺติรสสฺสาทํ, ปตฺถยนฺเตน สาสเนติ.

อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห กมฺมฏฺานสงฺคหวิภาโค นาม

นวโม ปริจฺเฉโท.

นิคมนํ

(ก) จาริตฺตโสภิตวิสาลกุโลทเยน,

สทฺธาภิวุฑฺฒปริสุทฺธคุโณทเยน;

นมฺปวฺหเยน ปณิธาย ปรานุกมฺปํ,

ยํ ปตฺถิตํ ปกรณํ ปรินิฏฺิตํ ตํ.

(ข) ปุฺเน เตน วิปุเลน ตุ มูลโสมํ;

ธฺาธิวาสมุทิโตทิตมายุกนฺตํ;

ปฺาวทาตคุณโสภิตลชฺชิภิกฺขู,

มฺนฺตุ ปุฺวิภโวทยมงฺคลาย.

อิติ อนุรุทฺธาจริเยน รจิตํ

อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ นาม ปกรณํ.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.

อภิธมฺมตฺถวิภาวินีฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

(ก) วิสุทฺธกรุณาาณํ, พุทฺธํ สมฺพุทฺธปูชิตํ;

ธมฺมํ สทฺธมฺมสมฺภูตํ, นตฺวา สํฆํ นิรงฺคณํ.

(ข) สาริปุตฺตํ มหาเถรํ, ปริยตฺติวิสารทํ;

วนฺทิตฺวา สิรสา ธีรํ, ครุํ คารวภาชนํ.

(ค) วณฺณยิสฺสํ สมาเสน, อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ;

อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, ปรํ ปีติวิวฑฺฒนํ.

(ฆ) โปราเณหิ อเนกาปิ, กตา ยา ปน วณฺณนา;

น ตาหิ สกฺกา สพฺพตฺถ, อตฺโถ วิฺาตเว อิธ.

(ง) ตสฺมา ลีนปทาเนตฺถ, สาธิปฺปายมหาปยํ;

วิภาเวนฺโต สมาเสน, รจยิสฺสามิ วณฺณนนฺติ.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

. ปรมวิจิตฺตนยสมนฺนาคตํ สกสมยสมยนฺตรคหนวิคฺคาหณสมตฺถํ สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนํ ปกรณมิทมารภนฺโตยมาจริโย ปมํ ตาว รตนตฺตยปณามาภิเธยฺย กรณปฺปการปกรณาภิธานปโยชนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺตฺยาทิมาห.

เอตฺถ หิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธ…เป… อภิวาทิยา’’ติ อิมินา รตนตฺตยปณาโม วุตฺโต, อภิธมฺมตฺถสงฺคห’’นฺติ เอเตน อภิเธยฺยกรณปฺปการปกรณาภิธานานิ อภิธมฺมตฺถานํ อิธ สงฺคเหตพฺพภาวทสฺสเนน เตสํ อิมินา สมุทิเตน ปฏิปาเทตพฺพภาวทีปนโต, เอกตฺถ สงฺคยฺห กถนาการทีปนโต, อตฺถานุคตสมฺาปริทีปนโต จ. ปโยชนํ ปน สงฺคหปเทน สามตฺถิยโต ทสฺสิตเมว อภิธมฺมตฺถานํ เอกตฺถ สงฺคเห สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน เตสํ สรูปาวโพธสฺส, ตมฺมูลิกาย จ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสิทฺธิยา อนายาเสน สํสิชฺฌนโต.

ตตฺถ รตนตฺตยปณามปฺปโยชนํ ตาว พหุธา ปปฺเจนฺติ อาจริยา, วิเสสโต ปน อนฺตรายนิวารณํ ปจฺจาสีสนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ สงฺคหกาเรหิ ‘‘ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา). รตนตฺตยปณาโม หิ อตฺถโต ปณามกิริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา, สา จ วนฺทเนยฺยวนฺทกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส อนุพลปฺปทานวเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ตนฺนิทานานํ ยถาธิปฺเปตสิทฺธิวิพนฺธกานํ โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺตึ สาเธติ. ตสฺมา ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถารทฺธปกรณสฺส อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถฺเจว โสตูนฺจ วนฺทนาปุพฺพงฺคมาย ปฏิปตฺติยา อนนฺตราเยน อุคฺคหณธารณาทิสํสิชฺฌนตฺถฺจ. อภิเธยฺยกถนํ ปน วิทิตาภิเธยฺยสฺเสว คนฺถสฺส วิฺูหิ อุคฺคหณาทิวเสน ปฏิปชฺชิตพฺพภาวโต. กรณปฺปการปฺปโยชนสนฺทสฺสนานิ จ โสตุชนสมุสฺสาหชนนตฺถํ. อภิธานกถนํ ปน โวหารสุขตฺถนฺติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ. อยํ ปน อวยวตฺโถ – สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ อตุลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อภิวาทิย อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ ภาสิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ.

ตตฺถ สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺเม อภิสมฺพุทฺโธติ สมฺมา สมฺพุทฺโธ, ภควา. โส หิ สงฺขตาสงฺขตเภทํ สกลมฺปิ ธมฺมชาตํ ยาถาวสรสลกฺขณปฏิเวธวเสน สมฺมา สยํ วิจิโตปจิตปารมิตาสมฺภูเตน สยมฺภูาเณน สามํ พุชฺฌิ อฺาสิ. ยถาห ‘‘สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; ธ. ป. ๓๕๓), อถ วา พุธธาตุสฺส ชาครณวิกสนตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต สมฺมา สามฺจ ปฏิพุทฺโธ อนฺปฏิโพธิโต หุตฺวา สยเมว สวาสนสมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตํ วิคโต, ทินกรกิรณสมาคเมน ปรมรุจิรสิริโสภคฺคปฺปตฺติยา วิกสิตมิว ปทุมํ อคฺคมคฺคาณสมาคเมน อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพฺุตฺาณปฺปตฺติยา สมฺมา สยเมว วิกสิโต วิกาสมนุปฺปตฺโตตฺยตฺโถ. ยถาวุตฺตวจนตฺถโยเคปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสทฺทสฺส ภควติ สมฺาวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อตุล’’นฺติ อิมินา วิเสเสติ. ตุลาย สมฺมิโต ตุลฺโย, โสเยว ตุโล ยการโลปวเสน. อถ วา สมฺมิตตฺเถ อการปจฺจยวเสน ตุลาย สมฺมิโต ตุโล, น ตุโล อตุโล, สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ อสทิโส, นตฺถิ เอตสฺส วา ตุโล สทิโสติ อตุโล สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลภาวโต. ยถาห ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา…เป… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐).

เอตฺตาวตา จ เหตุผลสตฺตูปการสมฺปทาวเสน ตีหากาเรหิ ภควโต โถมนา กตา โหติ. ตตฺถ เหตุสมฺปทา นาม มหากรุณาสมาโยโค โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ. ผลสมฺปทา ปน าณปหานอานุภาวรูปกายสมฺปทาวเสน จตุพฺพิธา. ตตฺถ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิาณานิ าณสมฺปทา. สวาสนสกลสํกิเลสานมจฺจนฺตมนุปฺปาทธมฺมตาปาทนํ ปหานสมฺปทา. ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน อาธิปจฺจํ อานุภาวสมฺปทา. สกลโลกนยนาภิเสกภูตา ปน ลกฺขณานุพฺยฺชนปฺปฏิมณฺฑิตา อตฺตภาวสมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา นาม. สตฺตูปกาโร ปน อาสยปโยควเสน ทุวิโธ. ตตฺถ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา, อปริปากคตินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปริปากกาลาคมนฺจ อาสโย นาม. ตทฺสตฺตานํ ปน ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส ยานตฺตยมุเขน สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนา ปโยโค นาม.

ตตฺถ ปุริมา ทฺเว ผลสมฺปทา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ อิมินา ทสฺสิตา, อิตรา ปน ทฺเว, ตถา สตฺตูปการสมฺปทา จ ‘‘อตุล’’นฺติ เอเตน, ตทุปายภูตา ปน เหตุสมฺปทา ทฺวีหิปิ สามตฺถิยโต ทสฺสิตา ตถาวิธเหตุพฺยติเรเกน ตทุภยสมฺปตฺตีนมสมฺภวโต, อเหตุกตฺเต จ สพฺพตฺถ ตาสํ สมฺภวปฺปสงฺคโต.

ตเทวํ ติวิธาวตฺถาสงฺคหิตโถมนาปุพฺพงฺคมํ พุทฺธรตนํ วนฺทิตฺวา อิทานิ เสสรตนานมฺปิ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘สสทฺธมฺมคณุตฺตม’’นฺติ. คุณีภูตานมฺปิ หิ ธมฺมสํฆานํ อภิวาเทตพฺพภาโว สหโยเคน วิฺายติ ยถา ‘‘สปุตฺตทาโร อาคโตติ ปุตฺตทารสฺสาปิ อาคมน’’นฺติ.

ตตฺถ อตฺตานํ ธาเรนฺเต จตูสุ อปาเยสุ, วฏฺฏทุกฺเขสุ จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม, จตุมคฺคผลนิพฺพานวเสน นววิโธ, ปริยตฺติยา สห ทสวิโธ วา ธมฺโม. ธารณฺจ ปเนตสฺส อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ, ตํ อริยมคฺคสฺส กิเลสสมุจฺเฉทกภาวโต, นิพฺพานสฺส จ อารมฺมณภาเวน ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตาย นิปฺปริยายโต ลพฺภติ, ผลสฺส ปน กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน มคฺคานุกูลปฺปวตฺติโต, ปริยตฺติยา จ ตทธิคมเหตุตายาติ อุภินฺนมฺปิ ปริยายโตติ ทฏฺพฺพํ. สตํ สปฺปุริสานํ อริยปุคฺคลานํ, สนฺโต วา สํวิชฺชมาโน น ติตฺถิยปริกปฺปิโต อตฺตา วิย ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโน สนฺโต วา ปสตฺโถ สฺวากฺขาตตาทิคุณโยคโต น พาหิรกธมฺโม วิย เอกนฺตนินฺทิโต ธมฺโมติ สทฺธมฺโม, คโณ จ โส อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหภาวโต อุตฺตโม จ สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุณวิเสสโยคโต, คณานํ, คเณสุ วา เทวมนุสฺสาทิ สมูเหสุ อุตฺตโม ยถาวุตฺตคุณวเสนาติ คณุตฺตโม, สห สทฺธมฺเมน, คณุตฺตเมน จาติ สสทฺธมฺมคณุตฺตโม, ตํ สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ.

อภิวาทิยาติ วิเสสโต วนฺทิตฺวา, ภยลาภกุลาจาราทิวิรเหน สกฺกจฺจํ อาทเรน กายวจีมโนทฺวาเรหิ วนฺทิตฺวาตฺยตฺโถ. ภาสิสฺสนฺติ กเถสฺสามิ. นิพฺพตฺติตปรมตฺถภาเวน อภิ วิสิฏฺา ธมฺมา เอตฺถาติอาทินา อภิธมฺโม, ธมฺมสงฺคณีอาทิสตฺตปกรณํ อภิธมฺมปิฏกํ, ตตฺถ วุตฺตา อตฺถา อภิธมฺมตฺถา, เต สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ.

ปรมตฺถธมฺมวณฺณนา

. เอวํ ตาว ยถาธิปฺเปตปฺปโยชนนิมิตฺตํ รตนตฺตยปณามาทิกํ วิธาย อิทานิ เยสํ อภิธมฺมตฺถานํ สงฺคหณวเสน อิทํ ปกรณํ ปฏฺปียติ, เต ตาว สงฺเขปโต อุทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ วุตฺตา’’ตฺยาทิ. ตตฺถ ตสฺมึ อภิธมฺเม สพฺพถา กุสลาทิวเสน, ขนฺธาทิวเสน จ วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา ปรมตฺถโต สมฺมุตึ เปตฺวา นิพฺพตฺติตปรมตฺถวเสน จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธ, เจตสิกํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ภูตุปาทายเภทภินฺโน รูปกฺขนฺโธ, นิพฺพานํ มคฺคผลานมารมฺมณภูโต อสงฺขตธมฺโมติ เอวํ จตุธา จตูหากาเรหิ ิตาติ โยชนา. ตตฺถ ปรโม อุตฺตโม อวิปรีโต อตฺโถ, ปรมสฺส วา อุตฺตมสฺส าณสฺส อตฺโถ โคจโรติ ปรมตฺโถ.

จินฺเตตีติ จิตฺตํ, อารมฺมณํ วิชานาตีติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘วิสยวิชานนลกฺขณํ จิตฺต’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ ธมฺมุเทสวารผสฺสปฺจมกราสิวณฺณนา). สติปิ หิ นิสฺสยสมนนฺตราทิปจฺจเยน วินา อารมฺมเณน จิตฺตมุปฺปชฺชตีติ ตสฺส ตํลกฺขณตา วุตฺตา, เอเตน นิรารมฺมณวาทิมตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. จินฺเตนฺติ วา เอเตน กรณภูเตน สมฺปยุตฺตธมฺมาติ จิตฺตํ. อถ วา จินฺตนมตฺตํ จิตฺตํ. ยถาปจฺจยํ หิ ปวตฺติมตฺตเมว ยทิทํ สภาวธมฺโม นาม. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพสมฺปิ ปรมตฺถธมฺมานํ ภาวสาธนเมว นิปฺปริยายโต ลพฺภติ, กตฺตุกรณวเสน ปน นิพฺพจนํ ปริยายกถาติ ทฏฺพฺพํ. สกสกกิจฺเจสุ หิ ธมฺมานํ อตฺตปฺปธานตาสมาโรปเนน กตฺตุภาโว จ, ตทนุกูลภาเวน สหชาตธมฺมสมูเห กตฺตุภาวสมาโรปเนน ปฏิปาเทตพฺพธมฺมสฺส กรณตฺตฺจ ปริยายโตว ลพฺภติ, ตถานิทสฺสนํ ปน ธมฺมสภาววินิมุตฺตสฺส กตฺตาทิโน อภาวปริทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. วิจิตฺตกรณาทิโตปิ จิตฺตสทฺทตฺถํ ปปฺเจนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺคโห –

‘‘วิจิตฺตกรณา จิตฺตํ, อตฺตโน จิตฺตตาย วา;

จิตํ กมฺมกิเลเสหิ, จิตํ ตายติ วา ตถา;

จิโนติ อตฺตสนฺตานํ, วิจิตฺตารมฺมณนฺติ จา’’ติ.

เจตสิ ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ. น หิ ตํ จิตฺเตน วินา อารมฺมณคฺคหณสมตฺถํ อสติ จิตฺเต สพฺเพน สพฺพํ อนุปฺปชฺชนโต, จิตฺตํ ปน เกนจิ เจตสิเกน วินาปิ อารมฺมเณ ปวตฺตตีติ ตํ เจตสิกเมว จิตฺตายตฺตวุตฺติกํ นาม. เตนาห ภควา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑-๒), เอเตน สุขาทีนํ อเจตนตฺตนิจฺจตฺตาทโย วิปฺปฏิปตฺติโยปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. เจตสิ นิยุตฺตํ วา เจตสิกํ.

รุปฺปตีติ รูปํ, สีตุณฺหาทิวิโรธิปจฺจเยหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ วา อตฺโถ. เตนาห ภควา ‘‘สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ตฺยาทิ (สํ. นิ. ๓.๗๙), รุปฺปนฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติเยว. ยทิ เอวํ อรูปธมฺมานมฺปิ รูปโวหาโร อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ สีตาทิคฺคหณสามตฺถิยโต วิภูตตรสฺเสว รุปฺปนสฺสาธิปฺเปตตฺตา. อิตรถา หิ ‘‘รุปฺปตี’’ติ อวิเสสวจเนเนว ปริยตฺตนฺติ กึ สีตาทิคฺคหเณน, ตํ ปน สีตาทินา ผุฏฺสฺส รุปฺปนํ วิภูตตรํ, ตสฺมา ตเทเวตฺถาธิปฺเปตนฺติ าปนตฺถํ สีตาทิคฺคหณํ กตํ. ยทิ เอวํ กถํ พฺรหฺมโลเก รูปโวหาโร, น หิ ตตฺถ อุปฆาตกา สีตาทโย อตฺถีติ? กิฺจาปิ อุปฆาตกา นตฺถิ, อนุคฺคาหกา ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตํวเสเนตฺถ รุปฺปนํ สมฺภวตีติ, อถ วา ตํสภาวานติวตฺตนโต ตตฺถ รูปโวหาโรติ อลมติปฺปปฺเจน.

ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพนโต วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตํ, นิพฺพาติ วา เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพานํ.

๑. จิตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา

ภูมิเภทจิตฺตวณฺณนา

. อิทานิ ยสฺมา วิภาควนฺตานํ ธมฺมานํ สภาววิภาวนํ วิภาเคน วินา น โหติ, ตสฺมา ยถาอุทฺทิฏฺานํ อภิธมฺมตฺถานํ อุทฺเทสกฺกเมน วิภาคํ ทสฺเสตุํ จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิวเสน วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตุมารภนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ตาวา’’ตฺยาทิ. ตาว-สทฺโท ปมนฺติ เอตสฺสตฺเถ. ยถาอุทฺทิฏฺเสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุ ปมํ จิตฺตํ นิทฺทิสียตีติ อยฺเหตฺถตฺโถ. จตฺตาโร วิธา ปการา อสฺสาติ จตุพฺพิธํ. ยสฺมา ปเนเต จตุภุมฺมกา ธมฺมา อนุปุพฺพปณีตา, ตสฺมา หีนุกฺกฏฺุกฺกฏฺตรตมานุกฺกเมน เตสํ นิทฺเทโส กโต. ตตฺถ กาเมตีติ กาโม, กามตณฺหา, สา เอตฺถ อวจรติ อารมฺมณกรณวเสนาติ กามาวจรํ. กามียตีติ วา กาโม, เอกาทสวิโธ กามภโว, ตสฺมึ เยภุยฺเยน อวจรตีติ กามาวจรํ. เยภุยฺเยน จรณสฺส หิ อธิปฺเปตตฺตา รูปารูปภเวสุ ปวตฺตสฺสาปิ อิมสฺส กามาวจรภาโว อุปปนฺโน โหติ. กามภโวเยว วา กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจโร, ตตฺถ ปวตฺตมฺปิ จิตฺตํ นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน กามาวจรํ ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ตฺยาทีสุ วิยาติ อลมติวิสารณิยา กถาย. โหติ เจตฺถ –

‘‘กาโมวจรตีตฺเยตฺถ, กาเมวจรตีติ วา;

านูปจารโต วาปิ, ตํ กามาวจรํ ภเว’’ติ.

รูปารูปาวจเรสุปิ เอเสว นโย ยถารหํ ทฏฺพฺโพ. อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตโลกโต อุตฺตรติ อนาสวภาเวนาติ โลกุตฺตรํ, มคฺคจิตฺตํ. ผลจิตฺตํ ปน ตโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํ. อุภยมฺปิ วา สห นิพฺพาเนน โลกโต อุตฺตรํ อธิกํ ยถาวุตฺตคุณวเสเนวาติ โลกุตฺตรํ.

ภูมิเภทจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

อกุสลจิตฺตวณฺณนา

. อิเมสุ ปน จตูสุ จิตฺเตสุ กามาวจรจิตฺตสฺส กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุพฺพิธภาเวปิ ปาปาเหตุกวชฺชานํ เอกูนสฏฺิยา, เอกนวุติยา วา จิตฺตานํ โสภนนาเมน โวหารกรณตฺถํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานิ ‘โสภนานี’ติ วุจฺจเร’’ติ เอวํ วกฺขมานนยสฺส อนุรูปโต ปาปาเหตุเกเยว ปมํ ทสฺเสนฺโต, เตสุ จ ภเวสุ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทานเมว สมฺภวโต เตเยว ปมํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ทฺวิเหตุกภาวสามฺเน โทมนสฺสสหคเต, ตทนนฺตรํ เอกเหตุเก จ ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทินา โลภมูลํ ตาว เวทนาทิฏฺิสงฺขารเภเทน อฏฺธา วิภชิตฺวา ทสฺเสติ.

ตตฺถ สุนฺทรํ มโน, ตํ วา เอตสฺส อตฺถีติ สุมโน, จิตฺตํ, ตํสมงฺคิปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว ตสฺมึ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติเหตุตายาติ โสมนสฺสํ, มานสิกสุขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, เตน สหคตํ เอกุปฺปาทาทิวเสน สํสฏฺํ, เตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตนฺติ วา โสมนสฺสสหคตํ. มิจฺฉา ปสฺสตีติ ทิฏฺิ. สามฺวจนสฺสปิ หิ อตฺถปฺปกรณาทินา วิเสสวิสยตา โหตีติ อิธ มิจฺฉาทสฺสนเมว ‘‘ทิฏฺี’’ติ วุจฺจติ. ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ ‘‘สงฺขารคตํ ถามคต’’นฺตฺยาทีสุ วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตา. ทฺวาสฏฺิยา วา ทิฏฺีสุ คตํ อนฺโตคตํ, ทิฏฺิยา วา คมนมตฺตํ น เอตฺถ คนฺตพฺโพ อตฺตาทิโก โกจิ อตฺถีติ ทิฏฺิคตํ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ปวตฺโต อตฺตตฺตนิยาทิอภินิเวโส, เตน สมํ เอกุปฺปาทาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ. สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ, สงฺขรียติ วา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโร, ตตฺถ ตตฺถ กิจฺเจ สํสีทมานสฺส จิตฺตสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปวตฺตปุพฺพปฺปโยโค, โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเน เจว ปรสนฺตาเน จ ปวตฺตตีติ ตนฺนิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาวสงฺขาโต วิเสโสวิธ สงฺขาโร, โส ยสฺส นตฺถิ ตํ อสงฺขารํ, ตเทว อสงฺขาริกํ. สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริกํ. ตถา จ วทนฺติ –

‘‘ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภวี;

สงฺขาโร ตํวเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตา’’ติ.

อถ วา ‘‘สสงฺขาริกํ อสงฺขาริก’’นฺติ เจตํ เกวลํ สงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตสฺส สหปฺปวตฺติสพฺภาวาภาวโตติ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิทมตฺถิตาย ตํวเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ตฺยาทีสุ วิย สห-สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต. ตพฺพิปรีตํ ปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริกํ. ทิฏฺิคเตน วิปฺปยุตฺตํ วิสํสฏฺนฺติ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ. อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวติ เวทยมานาปิ มชฺฌตฺตาการสณฺิติยาติ อุเปกฺขา. สุขทุกฺขานํ วา อุเปตา ยุตฺตา อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา. สุขทุกฺขาวิโรธิตาย เหสา เตสํ อนนฺตรมฺปิ ปวตฺตติ. อุเปกฺขาสหคตนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว.

กสฺมา ปเนตฺถ อฺเสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติ? โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณภาวโต. ผสฺสาทโย หิ เกจิ สพฺพจิตฺตสาธารณา, เกจิ กุสลาทิสาธารณา, โมหาทโย จ สพฺพากุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุํ, โสมนสฺสาทโย ปน กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ ปากโฏว ตํวเสน จิตฺตสฺส วิเสโส. กสฺมา ปเนเต กตฺถจิ โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ? การณสฺส สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวโต. กึ ปน เนสํ การณนฺติ? วุจฺจเตสภาวโต, ปริกปฺปโต วา หิ อิฏฺารมฺมณํ, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรสภาวตา จ อิธ โสมนสฺสสฺส การณํ, อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณํ, อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกตา, คมฺภีรสภาวตา จ อุเปกฺขาย, ทิฏฺิวิปนฺนปุคฺคลเสวนา, สสฺสตุจฺเฉทาสยตา จ ทิฏฺิยา, พลวอุตุโภชนาทโย ปน ปจฺจยา อสงฺขาริกภาวสฺสาติ. ตสฺมา อตฺตโน อนุรูปการณวเสน เนสํ อุปฺปชฺชนโต กตฺถจิ จิตฺเตเยว สมฺภโวติ สกฺกา เอเตหิ จิตฺตสฺส วิเสโส ปฺาเปตุนฺติ. เอวฺจ กตฺวา เนสํ สติปิ โมหเหตุกภาเว โลภสหคตภาโวว นิคมเน วุตฺโต.

อิเมสํ ปน อฏฺนฺนมฺปิ อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ตฺยาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภุฺชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปมํ อกุสลจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา ปน มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม, อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. อฏฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน วกฺขมานนเยน อกุสลกมฺมปเถสุ เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถานุรูปโต ปวตฺติเภทํ กาลเทสสนฺตานารมฺมณาทิเภเทน อเนกวิธตมฺปิ สงฺคณฺหาติ.

. ทุฏฺุ มโน, ตํ วา เอตสฺสาติ ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, มานสิกทุกฺขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, เตน สหคตนฺติ โทมนสฺสสหคตํ. อารมฺมเณ ปฏิหฺตีติ ปฏิโฆ, โทโส. จณฺฑิกฺกสภาวตาย เหส อารมฺมณํ ปฏิหนนฺโต วิย ปวตฺตติ. โทมนสฺสสหคตสฺส เวทนาวเสน อเภเทปิ อสาธารณธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว ปน อุภินฺนํ เอกนฺตสหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. โทมนสฺสฺเจตฺถ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขโณ เวทนากฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโม, ปฏิโฆ จณฺฑิกฺกสภาโว สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ อยเมเตสํ วิเสโส. เอตฺถ จ ยํ กิฺจิ อนิฏฺารมฺมณํ, นววิธอาฆาตวตฺถูนิ จ โทมนสฺสสฺส การณํ, ปฏิฆสฺส การณฺจาติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวินฺนํ ปน เนสํ จิตฺตานํ ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ นิคมเน ปิ-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน ทฏฺพฺโพ.

. สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา. อถ วา จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา าณปฺปฏิกาโร อิมิสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, ตาย สมฺปยุตฺตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ. อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสลสาธารณภาเวปิ อิธ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว เตน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา ธมฺมุทฺเทสปาฬิยํ เสสากุสเลสุ อุทฺธจฺจํ เยวาปนกวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ สรูเปเนว เทสิตํ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘สพฺพากุสลยุตฺตมฺปิ, อุทฺธจฺจํ อนฺตมานเส;

พลวํ อิติ ตํเยว, วุตฺตมุทฺธจฺจโยคโต.

‘‘เตเนว หิ มุนินฺเทน, เยวาปนกนามโต;

วตฺวา เสเสสุ เอตฺเถว, ตํ สรูเปน เทสิต’’นฺติ.

อิมานิ ปน ทฺเว จิตฺตานิ มูลนฺตรวิรหโต อติสมฺมูฬฺหตาย, สํสปฺปนวิกฺขิปนวเสน ปวตฺตวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมาโยเคน จฺจลตาย จ สพฺพตฺถาปิ รชฺชนทุสฺสนรหิตานิ อุเปกฺขาสหคตาเนว ปวตฺตนฺติ, ตโตเยว จ สภาวติกฺขตาย อุสฺสาเหตพฺพตาย อภาวโต สงฺขารเภโทปิ เนสํ นตฺถิ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘มูฬฺหตฺตา เจว สํสปฺป-วิกฺเขปา เจกเหตุกํ;

โสเปกฺขํ สพฺพทา โน จ, ภินฺนํ สงฺขารเภทโต.

‘‘น หิ ตสฺส สภาเวน, ติกฺขตุสฺสาหนียตา;

อตฺถิ สํสปฺปมานสฺส, วิกฺขิปนฺตสฺส สพฺพทา’’ติ.

โมเหน มุยฺหนฺติ อติสเยน มุยฺหนฺติ มูลนฺตรวิรหโตติ โมมูหานิ.

. อิจฺเจวนฺตฺยาทิ ยถาวุตฺตานํ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานํ นิคมนํ. ตตฺถ อิติ-สทฺโท วจนวจนียสมุทายนิทสฺสนตฺโถ. เอวํ-สทฺโท วจนวจนียปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺโถ. นิปาตสมุทาโย วา เอส วจนวจนียนิคมนารมฺเภ. อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน สพฺพถาปิ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิสมฺปโยคาทินา ปฏิฆสมฺปโยคาทินา วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยเคนาติ สพฺเพนาปิ สมฺปโยคาทิอากาเรน ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สมตฺตานิ ปรินิฏฺิตานิ, สงฺคเหตฺวา วา อตฺตานิ คหิตานิ, วุตฺตานีตฺยตฺโถ. ตตฺถ กุสลปฏิปกฺขานิ อกุสลานิ มิตฺตปฺปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย, ปฏิปกฺขภาโว จ กุสลากุสลานํ ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพ.

. อฏฺธาตฺยาทิ สงฺคหคาถา. โลโภ จ โส สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน มูลสทิสตฺตา มูลฺจ, กํ เอเตสนฺติ โลภมูลานิ จิตฺตานิ เวทนาทิเภทโต อฏฺธา สิยุํ. ตถา โทสมูลานิ สงฺขารเภทโต ทฺวิธา. โมหมูลานิ สุทฺโธ โมโหเยว มูลเมเตสนฺติ โมหมูลสงฺขาตานิ สมฺปโยคเภทโต ทฺเว จาติ อกุสลา ทฺวาทส สิยุนฺตฺยตฺโถ.

อกุสลจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

อเหตุกจิตฺตวณฺณนา

. เอวํ มูลเภทโต ติวิธมฺปิ อกุสลํ สมฺปโยคาทิเภทโต ทฺวาทสธา วิภชิตฺวา อิทานิ อเหตุกจิตฺตานิ นิทฺทิสนฺโต เตสํ อกุสลวิปากาทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว จกฺขาทินิสฺสยสมฺปฏิจฺฉนาทิกิจฺจเภเทน สตฺตธา วิภชิตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณ’’นฺตฺยาทิมาห. ตตฺถ จกฺขติ วิฺาณาธิฏฺิตํ หุตฺวา สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุ. อถ วา จกฺขติ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุ. จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยฺชนํ จกฺขตี’’ตฺยาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถ โหติ. เตนาห ภควา – ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิ. ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทารามํ สทฺทรตํ สทฺทสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิวจนโต (ม. นิ. ๒.๒๐๙) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทนํ อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺเชยฺยาติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตา, นิรุฬฺโห เหส จกฺขุ-สทฺโท ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปฺปสาทลกฺขเณ จกฺขุปฺปสาเทเยว มยูราทิสทฺทา วิย สกุณวิเสสาทีสุ, จกฺขุนา สหวุตฺติยา ปน ภมุกฏฺิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑปิ ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติ. อฏฺกถายํ ปน อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตีติ จกฺขู’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๑๐) วุตฺตํ. จกฺขุสฺมึ วิฺาณํ ตนฺนิสฺสิตตฺถาติ จกฺขุวิฺาณํ. ตถา เหตํ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๓๑; วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๔) วุตฺตํ.

เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ ยถารหํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตภาวํ อติทิสติ. วิฺาณาธิฏฺิตํ หุตฺวา สุณาตีติ โสตํ. ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํ. ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายติ ตสฺมึ นินฺนตายาติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยน. กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ อาโย ปวตฺติฏฺานนฺติ กาโย. กายินฺทฺริยฺหิ โผฏฺพฺพคฺคหณสภาวตฺตา ตทสฺสาทวสปฺปวตฺตานํ, ตมฺมูลกานฺจ ปาปธมฺมานํ วิเสสการณนฺติ เตสํ ปวตฺติฏฺานํ วิย คยฺหติ. สสมฺภารกาโย วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย. ตํสหจริตตฺตา ปน ปสาทกาโยปิ ตถา วุจฺจติ. ทุ กุจฺฉิตํ หุตฺวา ขนติ กายิกสุขํ, ทุกฺขมนฺติ วา ทุกฺขํ. ทุกฺกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติปิ อปเร. ปฺจวิฺาณคฺคหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉติ ตทาการปฺปวตฺติยาติ สมฺปฏิจฺฉนํ. สมฺมา ตีเรติ ยถาสมฺปฏิจฺฉิตํ รูปาทิอารมฺมณํ วีมํสตีติ สนฺตีรณํ. อฺมฺวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. เอวฺจ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺานานมฺปิ กฏตฺตารูปานํ นตฺถิ วิปากโวหาโร. อกุสลสฺส วิปากจิตฺตานิ อกุสลวิปากจิตฺตานิ.

๑๐. สุขยติ กายจิตฺตํ, สุฏฺุ วา ขนติ กายจิตฺตาพาธํ, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ วา สุขํ. ‘‘สุกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ สุข’’นฺติ อปเร. กสฺมา ปน ยถา อกุสลวิปากสนฺตีรณํ เอกเมว วุตฺตํ, เอวมวตฺวา กุสลวิปากสนฺตีรณํ ทฺวิธา วุตฺตนฺติ? อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภทสมฺภวโต. ยทิ เอวํ ตตฺถาปิ อนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภเทน ภวิตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ อนิฏฺารมฺมเณ อุปฺปชฺชิตพฺพสฺสปิ โทมนสฺสสฺส ปฏิเฆน วินา อนุปฺปชฺชนโต, ปฏิฆสฺส จ เอกนฺตากุสลสภาวสฺส อพฺยากเตสุ อสมฺภวโต. น หิ ภินฺนชาติโก ธมฺโม ภินฺนชาติเกสุ อุปลพฺภติ, ตสฺมา อตฺตนา สมานโยคกฺขมสฺส อสมฺภวโต อกุสลวิปาเกสุ โทมนสฺสํ น สมฺภวตีติ ตสฺส ตํสหคตตา น วุตฺตา. อถ วา ยถา โกจิ พลวตา โปถิยมาโน ทุพฺพลปุริโส ตสฺส ปฏิปฺปหริตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺมึ อุเปกฺขโกว โหติ, เอวเมว อกุสลวิปากานํ ปริทุพฺพลภาวโต อนิฏฺารมฺมเณปิ โทมนสฺสุปฺปาโท นตฺถีติ สนฺตีรณํ อุเปกฺขาสหคตเมว.

จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปน จตฺตาริ อุภยวิปากานิปิ วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนาย ทุพฺพลภาวโต อนิฏฺเ อิฏฺเปิ จ อารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตาเนว. เตสฺหิ จตุนฺนมฺปิ วตฺถุภูตานิ จกฺขาทีนิ อุปาทารูปาเนว, ตถา อารมฺมณภูตานิปิ รูปาทีนิ, อุปาทารูปเกน จ อุปาทารูปกสฺส สงฺฆฏฺฏนํ อติทุพฺพลํ ปิจุปิณฺฑเกน ปิจุปิณฺฑกสฺส ผุสนํ วิย, ตสฺมา ตานิ สพฺพถาปิ อุเปกฺขาสหคตาเนว. กายวิฺาณสฺส ปน โผฏฺพฺพสงฺขาตภูตตฺตยเมว อารมฺมณนฺติ ตํ กายปฺปสาเท สงฺฆฏฺฏิตมฺปิ ตํ อติกฺกมิตฺวา ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหฺติ. ภูตรูเปหิ จ ภูตรูปานํ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํ อธิกรณิมตฺถเก ปิจุปิณฺฑกํ เปตฺวา กูเฏน ปหฏกาเล กูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมิตฺวา อธิกรณิคฺคหณํ วิย, ตสฺมา วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนาย พลวภาวโต กายวิฺาณํ อนิฏฺเ ทุกฺขสหคตํ, อิฏฺเ สุขสหคตนฺติ. สมฺปฏิจฺฉนยุคฬฺหํ ปน อตฺตนา อสมานนิสฺสยานํ จกฺขุวิฺาณาทีนมนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ สมานนิสฺสยโต อลทฺธานนฺตรปจฺจยตาย สภาคูปตฺถมฺภรหิโต วิย ปุริโส นาติพลวํ สพฺพถาปิ วิสยรสมนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ สพฺพถาปิ อุเปกฺขาสหคตเมว. วุตฺตวิปริยายโต กุสลวิปากสนฺตีรณํ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ สุโขเปกฺขาสหคตนฺติ. ยทิ เอวํ อาวชฺชนทฺวยสฺส อุเปกฺขาสมฺปโยคํ กสฺมา วกฺขติ, นนุ ตมฺปิ สมานนิสฺสยานนฺตรํ ปวตฺตตีติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ปุริมํ ปุพฺเพ เกนจิ อคฺคหิเตเยว อารมฺมเณ เอกวารเมว ปวตฺตติ, ปจฺฉิมมฺปิ วิสทิสจิตฺตสนฺตานปราวตฺตนวเสน พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขนฺติ น สพฺพถาปิ วิสยรสมนุภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา มชฺฌตฺตเวทนาสมฺปยุตฺตเมวาติ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘วตฺถาลมฺพสภาวานํ, ภูติกานฺหิ ฆฏฺฏนํ;

ทุพฺพลํ อิติ จกฺขาทิ-จตุจิตฺตมุเปกฺขกํ.

‘‘กายนิสฺสยโผฏฺพฺพ-ภูตานํ ฆฏฺฏนาย ตุ;

พลวตฺตา น วิฺาณํ, กายิก มชฺฌเวทนํ.

‘‘สมานนิสฺสโย ยสฺมา, นตฺถานนฺตรปจฺจโย;

ตสฺมา ทุพฺพลมาลมฺเพ, โสเปกฺขํ สมฺปฏิจฺฉน’’นฺติ.

กุสลสฺส วิปากานิ, สมฺปยุตฺตเหตุวิรหโต อเหตุกจิตฺตานิ จาติ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิ. นิพฺพตฺตกเหตุวเสน นิปฺผนฺนานิปิ เหตานิ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว อเหตุกโวหารํ ลภนฺติ, อิตรถา มหาวิปาเกหิ อิเมสํ นานตฺตาสมฺภวโต. กึ ปเนตฺถ การณํ ยถา อิเธวํ อกุสลวิปากนิคมเน อเหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ? พฺยภิจาราภาวโต. สติ หิ สมฺภเว, พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยา. อกุสลวิปากานํ ปน โลภาทิสาวชฺชธมฺมวิปากภาเวน ตพฺพิธุเรหิ, อโลภาทีหิ สมฺปโยคาโยคโต, สยํ อพฺยากตนิรวชฺชสภาวานํ โลภาทิอกุสลธมฺมสมฺปโยควิโรธโต จ นตฺถิ กทาจิปิ สเหตุกตาย สมฺภโวติ อเหตุกภาวาพฺยภิจารโต น ตานิ อเหตุกสทฺเทน วิเสสิตพฺพานิ.

๑๑. อิทานิ อเหตุกาธิกาเร อเหตุกกิริยจิตฺตานิปิ กิจฺจเภเทน ติธา ทสฺเสตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. จกฺขาทิปฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตมารมฺมณํ อาวชฺเชติ ตตฺถ อาโภคํ กโรติ, จิตฺตสนฺตานํ วา ภวงฺควเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา วีถิจิตฺตภาวาย ปริณาเมตีติ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ, กิริยาเหตุกมโนธาตุจิตฺตํ. อาวชฺชนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโต. ตสฺมึ ทิฏฺสุตมุตาทิวเสน อาปาถมาคตมารมฺมณํ อาวชฺเชติ, วุตฺตนเยน วา จิตฺตสนฺตานํ ปริณาเมตีติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุอุเปกฺขาสหคตจิตฺตํ. อิทเมว จ ปฺจทฺวาเร ยถาสนฺตีริตํ อารมฺมณํ ววตฺถเปตีติ โวฏฺพฺพนนฺติ จ วุจฺจติ. หสิตํ อุปฺปาเทตีติ หสิตุปฺปาทํ, ขีณาสวานํ อโนฬาริการมฺมเณสุ ปหฏฺาการมตฺตเหตุกํ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตจิตฺตํ.

๑๒. สพฺพถาปีติ อกุสลวิปากกุสลวิปากกิริยเภเทน. อฏฺารสาติ คณนปริจฺเฉโท. อเหตุกจิตฺตานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ.

อเหตุกจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

โสภนจิตฺตวณฺณนา

๑๔. เอวํ ทฺวาทสากุสลอเหตุกาฏฺารสวเสน สมตึส จิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตพฺพินิมุตฺตานํ โสภนโวหารํ เปตุํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อตฺตนา อธิสยิตสฺส อปายาทิทุกฺขสฺส ปาปนโต ปาเปหิ, เหตุสมฺปโยคาภาวโต อเหตุเกหิ จ มุตฺตานิ จตุวีสติกามาวจรปฺจตึสมหคฺคตโลกุตฺตรวเสน เอกูนสฏฺิปริมาณานิ, อถ วา อฏฺ โลกุตฺตรานิ ฌานงฺคโยคเภเทน ปจฺเจกํ ปฺจธา กตฺวา เอกนวุติปิ จิตฺตานิ โสภนคุณาวหนโต, อโลภาทิอนวชฺชเหตุสมฺปโยคโต จ โสภนานีติ วุจฺจเร กถียนฺติ.

กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา

๑๕. อิทานิ โสภเนสุ กามาวจรานเมว ปมํ อุทฺทิฏฺตฺตา เตสุปิ อพฺยากตานํ กุสลปุพฺพกตฺตา ปมํ กามาวจรกุสลํ, ตโต ตพฺพิปากํ, ตทนนฺตรํ ตเทกภูมิปริยาปนฺนํ กิริยจิตฺตฺจ ปจฺเจกํ เวทนาาณสงฺขารเภเทน อฏฺธา ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ าณํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอตฺถ จ พลวสทฺธาย ทสฺสนสมฺปตฺติยา ปจฺจยปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติยาติ เอวมาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, ปฺาสํวตฺตนิกกมฺมโต, อพฺยาปชฺชโลกูปปตฺติโต, อินฺทฺริยปริปากโต, กิเลสทูรีภาวโต จ าณสมฺปยุตฺตตา, ตพฺพิปริยาเยน อุเปกฺขาสหคตตา เจว าณวิปฺปยุตฺตตา จ, อาวาสสปฺปายาทิวเสน กายจิตฺตานํ กลฺลภาวโต, ปุพฺเพ ทานาทีสุ กตปริจยตาทีหิ จ อสงฺขาริกตา, ตพฺพิปริยาเยน สสงฺขาริกตา จ เวทิตพฺพา.

ตตฺถ ยทา ปน โย เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา มุตฺตจาคตาทิวเสน อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปุฺานิ กโรติ, ตทาสฺส จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ โหติ. ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺตุฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวาปิ อมุตฺตจาคตาทิวเสน สํสีทมาโน ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขาริกํ โหติ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา กิฺจิเทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา เตสํ ตติยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน ‘‘เทถ, วนฺทถา’’ติ าตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ, อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. อฏฺปีติ ปิ-สทฺเทน ทสปุฺกิริยาทิวเสน อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติ. ตถา หิ วทนฺติ –

‘‘กเมน ปุฺวตฺถูหิ, โคจราธิปตีหิ จ;

กมฺมหีนาทิโต เจว, คเณยฺย นยโกวิโท’’ติ.

อิมานิ หิ อฏฺ จิตฺตานิ ทสปุฺกิริยวตฺถุวเสน ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ทส ทสาติ กตฺวา อสีติ จิตฺตานิ โหนฺติ, ตานิ จ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ฉคฺคุณิตานิ สาสีติกานิ จตฺตาริ สตานิ โหนฺติ, อธิปติเภเทน ปน าณวิปฺปยุตฺตานํ จตฺตาลีสาธิกทฺวิสตปริมาณานํ วีมํสาธิปติสมฺปโยคาภาวโต ตานิ ติณฺณํ อธิปตีนํ วเสน ติคุณิตานิ วีสาธิกานิ สตฺตสตานิ, ตถา าณสมฺปยุตฺตานิ จ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วเสน จตุคฺคุณิตานิ สสฏฺิกานิ นว สตานีติ เอวํ อธิปติวเสน สหสฺสํ สาสีติกานิ จ ฉ สตานิ โหนฺติ, ตานิ กายวจีมโนกมฺมสงฺขาตกมฺมตฺติกวเสน ติคุณิตานิ จตฺตาลีสาธิกานิ ปฺจ สหสฺสานิ โหนฺติ, ตานิ จ หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติคุณิตานิ วีสสตาธิกปนฺนรสสหสฺสานิ โหนฺติ. ยํ ปน วุตฺตํ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน

‘‘สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;

กามาวจรปุฺานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส’’ติ.

ตํ อธิปติวเสน คณนปริหานึ อนาทิยิตฺวา โสตปติตวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, กาลเทสาทิเภเทน ปน เนสํ เภโท อปฺปเมยฺโยว.

กุจฺฉิเต (ธ. ส. อฏฺ. ๑) ปาปธมฺเม สลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺติ อปคเมนฺตีติ วา กุสลานิ. อถ วา กุจฺฉิตากาเรน สนฺตาเน สยนโต ปวตฺตนโต กุสสงฺขาเต ปาปธมฺเม ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิ. อถ วา กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สานโต ตนุกรณโต โอสานกรณโต วา กุสสงฺขาเตน าเณน, สทฺธาทิธมฺมชาเตน วา ลาตพฺพานิ สหชาตอุปนิสฺสยภาเวน ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพานีติ กุสลานิ, ตาเนว ยถาวุตฺตตฺเถน กามาวจรานิ กุสลจิตฺตานิ จาติ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ.

๑๖. ยถา ปเนตานิ ปุฺกิริยวเสน, กมฺมทฺวารวเสน, กมฺมวเสน, อธิปติวเสน จ ปวตฺตนฺติ, เนวํ วิปากานิ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโต, วิฺตฺติสมุฏฺาปนาภาวโต, อวิปากสภาวโต, ฉนฺทาทีนิ ปุรกฺขตฺวา อปฺปวตฺติโต จ, ตสฺมา ตํวเสน ปริหาเปตฺวา ยถารหํ คณนเภโท โยเชตพฺโพ. อิมานิปิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน ยถากฺกมํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหิตานิ. ปฏิสนฺธาทิวสปฺปวตฺติยํ กมฺมสฺส พลวาพลวภาวโต, ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ เยภุยฺเยน ชวนานุรูปโต, กทาจิ ตตฺถาปิ กมฺมานุรูปโต จ าณสมฺปยุตฺตานิ, าณวิปฺปยุตฺตานิ จ โหนฺติ. ยถาปโยคํ วินา สปฺปโยคฺจ ยถาอุปฏฺิเตหิ กมฺมาทิปจฺจเยหิ อุตุโภชนาทิสปฺปายาสปฺปายวเสน อสงฺขาริกสสงฺขาริกานิ.

๑๗. กิริยจิตฺตานมฺปิ กุสเล วุตฺตนเยน ยถารหํ โสมนสฺสสหคตาทิตา เวทิตพฺพา.

๑๘. สเหตุกกามาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุกคฺคหณํ วิปากกิริยาเปกฺขํ วิเสสนํ กุสลสฺส เอกนฺตสเหตุกตฺตา. โหติ หิ ยถาลาภโยชนา, ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปี’’ตฺยาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๔๙) วิย สกฺขรกถลสฺส จรณาโยคโต มจฺฉคุมฺพาเปกฺขาย จรณกิริยา โยชียตีติ.

๑๙. สเหตุกามาวจรปุฺปากกิริยา เวทนาาณสงฺขารเภเทน ปจฺเจกํ เวทนาเภทโต ทุวิธตฺตา, าณเภทโต จตุพฺพิธตฺตา, สงฺขารเภทโต อฏฺวิธตฺตา จ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุวีสติ มตาติ โยชนา. นนุ จ เวทนาเภโท ตาว ยุตฺโต ตาสํ ภินฺนสภาวตฺตา. าณสงฺขารเภโท ปน กถนฺติ? าณสงฺขารานํ ภาวาภาวกโตปิ เภโท าณสงฺขารกโตว ยถา วสฺสกโต สุภิกฺโข ทุพฺภิกฺโขติ, ตสฺมา าณสงฺขารกโต เภโท าณสงฺขารเภโทติ น เอตฺถ โกจิ วิโรโธติ.

๒๐. อิทานิ สพฺพานิปิ กามาวจรจิตฺตานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กาเม เตวีสา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. กาเม ภเว สตฺต อกุสลวิปากานิ, สเหตุกาเหตุกานิ โสฬส กุสลวิปากานีติ เอวํ เตวีสติ วิปากานิ ทฺวาทส อกุสลานิ, อฏฺ กุสลานีติ ปุฺาปุฺานิ วีสติ อเหตุกา ติสฺโส สเหตุกา อฏฺาติ เอกาทส กิริยา จาติ สพฺพถาปิ กุสลากุสลวิปากกิริยานํ อนฺโตคธเภเทน จตุปฺาเสว กาลเทสสนฺตานาทิเภเทน อเนกวิธภาเวปีตฺยตฺโถ.

กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

รูปาวจรจิตฺตวณฺณนา

๒๑. อิทานิ ตทนนฺตรุทฺทิฏฺสฺส รูปาวจรสฺส นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโตติ ตสฺส ฌานงฺคโยคเภเทน ปฺจธา วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺก…เป… สหิต’’นฺตฺยาทิมาห. วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ เอกคฺคตา จาติ อิเมหิ สหิตํ วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํ. ตตฺถ อารมฺมณํ วิตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, โส สหชาตานํ อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ, ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ สมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ. ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหตีติ? ตมฺปิ วิตกฺกพเลเนว อภินิโรหติ. ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อภินิโรหติ. ปริจโยติ เจตฺถ สวิตกฺกจิตฺตสฺส สนฺตาเน อภิณฺหปฺปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตา จิตฺตภาวนา. อปิ เจตฺถ ปฺจวิฺาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนพเลน, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺิมภาวนาพเลน อภิโรหนฺติ.

อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร. โส อารณนุมชฺชนลกฺขโณ. ตถา เหส ‘‘อนุสนฺธานตา’’ติ (ธ. ส. ๘) นิทฺทิฏฺโ. เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเน, ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเน จ ปมฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสฺจรณํ วิจาโร. วิปฺผารวาเจตฺถ วิตกฺโก จิตฺตสฺส ปริปฺผนฺทนภูโต, อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส สกุณสฺส ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตสา ภมรสฺส, สนฺตวุตฺติ วิจาโร จิตฺตสฺส นาติปริปฺผนฺทนภูโต, อากาเส อุปฺปติตสฺส สกุณสฺส ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปทุมสฺส อุปริภาเค ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส.

ปินยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปติ, วฑฺเฒตีติ วา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา, อารมฺมณํ กลฺลโต คหณลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม สุขยตีติ สุขํ, ตํ อิฏฺานุภวนลกฺขณํ สุโภชนรสสฺสาทโก ราชา วิย. ตตฺถ อารมฺมณปฺปฏิลาเภ ปีติยา วิเสโส ปากโฏ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสเน วิย, ยถาลทฺธสฺส อนุภวเน สุขสฺส วิเสโส ปากโฏ ยถาทิฏฺอุทกสฺส ปานาทีสุ วิยาติ. นานารมฺมณวิกฺเขปาภาเวน เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อิมสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, สมาธิ. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ. ตสฺส หิ วเสน สสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ โหติ.

ปมฺจ เทสนากฺกมโต เจว อุปฺปตฺติกฺกมโต จ อาทิภูตตฺตา ตํ ฌานฺจ อารมฺมณูปนิชฺฌานโต, ปจฺจนีกฌาปนโต จาติ ปมชฺฌานํ, วิตกฺกาทิปฺจกํ. ฌานงฺคสมุทาเย เยว หิ ฌานโวหาโร เนมิอาทิองฺคสมุทาเย รถโวหาโร วิย, ตถา หิ วุตฺตํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๖๙). ปมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ ปมชฺฌานกุสลจิตฺตํ.

กสฺมา ปน อฺเสุ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ อิเมเยว ปฺจ ฌานงฺควเสน วุตฺตาติ? วุจฺจเต – อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ. วิตกฺโก หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ. วิจาโร อนุปฺปพนฺเธติ, ปีติ จสฺส ปีนนํ, สุขฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ, อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ อภินิโรปนานุปฺปพนฺธนปีนนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา สมาธานกิจฺเจน อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตี เอกตฺตารมฺมเณ สมํ, สมฺมา จ อาธิยติ. อินฺทฺริยสมตาวเสน สมํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน ลีนุทฺธจฺจาภาเวน สมฺมา จ เปตีติ เอวเมเต สเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ อาเวณิกํ. กามจฺฉนฺทาทิปฏิปกฺขภาเว ปน สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข ราคปฺปณิธิยา อุชุปจฺจนีกภาวโต. กามจฺฉนฺทวเสน หิ นานารมฺมเณหิ ปโลภิตสฺส ปริพฺภมนฺตสฺส จิตฺตสฺส สมาธานํ เอกคฺคตาย โหติ. ปีติ พฺยาปาทสฺส ปาโมชฺชสภาวตฺตา. วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส โยนิโส สงฺกปฺปนวเสน สวิปฺผารปฺปวตฺติโต สุขํ อวูปสมานุตาปสภาวสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส วูปสนฺตสีตลสภาวตฺตา. วิจาโร วิจิกิจฺฉาย อารมฺมเณ อนุมชฺชนวเสน ปฺาปติรูปสภาวตฺตา. เอวํ อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ อิเมเยว ปฺจ ฌานงฺคภาเวน ววตฺถิตาติ. ยถาหุ –

‘‘อุปนิชฺฌานกิจฺจตฺตา, กามาทิปฏิปกฺขโต;

สนฺเตสุปิ จ อฺเสุ, ปฺเจว ฌานสฺิตา’’ติ.

อุเปกฺขา ปเนตฺต สนฺตวุตฺติสภาวตฺตา สุเขว อนฺโตคธาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาหุ –

‘‘อุเปกฺขา สนฺตวุตฺติตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒; วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔);

ปหานงฺคาทิวเสน ปนสฺส วิเสโส อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ, ตถา อรูปาวจรโลกุตฺตเรสุปิ ลพฺภมานกวิเสโส. อเถตฺถ กามาวจรกุสเลสุ วิย สงฺขารเภโท กสฺมา น คหิโต. อิทมฺปิ หิ เกวลํ สมถานุโยควเสน ปฏิลทฺธํ สสงฺขาริกํ, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธํ อสงฺขาริกนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? นยิทเมวํ มคฺคาธิคมวเสนสตฺติโต ปฏิลทฺธสฺสาปิ อปรภาเค ปริกมฺมวเสเนว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต ‘‘อสงฺขาริก’’นฺติปิ, อธิกาเรน จ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺขาเรเนว อนุปฺปชฺชนโต ‘‘สสงฺขาริก’’นฺติปิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ. อถ วา ปุพฺพาภิสงฺขารวเสเนว อุปฺปชฺชมานสฺส น กทาจิ อสงฺขาริกภาโว สมฺภวตีติ ‘‘อสงฺขาริก’’นฺติ จ พฺยภิจาราภาวโต ‘‘สสงฺขาริก’’นฺติ จ น วุตฺตนฺติ.

ปิ-สทฺเทน เจตฺถ จตุกฺกปฺจกนยวเสน สุทฺธิกนวโก, ตฺจ ทุกฺขปฺปฏิปทาทนฺธาภิฺาทุกฺขปฺปฏิปทาขิปฺปาภิฺาสุขปฺปฏิปทาทนฺธาภิฺาสุขปฺปฏิปทาขิปฺปาภิฺาวเสน ปฏิปทาจตุกฺเกน โยเชตฺวา เทสิตตฺตา จตฺตาโร นวกา, ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ อารมฺมณจตุกฺเกน โยชิตตฺตา จตฺตาโร นวกา, ‘‘ทุกฺขปฺปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ทุกฺขปฺปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺตฺยาทินา อารมฺมณปฺปฏิปทามิสฺสกนยวเสน โสฬส นวกาติ ปฺจวีสติ นวกาติ เอวมาทิเภทํ สงฺคณฺหาติ.

๒๒. ฌานวิเสเสน นิพฺพตฺติตวิปาโก เอกนฺตโต ตํตํฌานสทิโสวาติ วิปากํ ฌานสทิสเมว วิภตฺตํ. อิมเมว หิ อตฺถํ ทีเปตุํ ภควตา วิปากนิทฺเทเสปิ กุสลํ อุทฺทิสิตฺวาว ตทนนฺตรํ มหคฺคตโลกุตฺตรวิปากา วิภตฺตา.

๒๕. รูปาวจรมานสํ ฌานเภเทน ปฺจหิ จตูหิ ตีหิ ทฺวีหิ ปุน ทฺวีหิ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทน ปฺจธา ปฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกํ ปุน ทุวงฺคิกนฺติ ปฺจวิธํ โหติ อวิเสเสน, ปุน ตํ ปุฺปากกิริยานํ ปจฺเจกํ ปฺจนฺนํ ปฺจนฺนํ เภทา ปฺจทสธา ภเวตฺยตฺโถ.

รูปาวจรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

อรูปาวจรจิตฺตวณฺณนา

๒๖. อิทานิ อรูปาวจรํ อารมฺมณเภเทน จตุธา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อากาสานฺจายตนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปฺปาทาทิอนฺตรหิตตาย นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสฺจ ตํ อนนฺตฺจาติ อากาสานนฺตํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส. ‘‘อนนฺตากาส’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘อคฺยาหิโต’’ตฺยาทีสุ วิย วิเสสนสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘อากาสานนฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ สกตฺเถ ภาวปจฺจยวเสน. อากาสานฺจเมว อายตนํ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส อธิฏฺานฏฺเน เทวานํ เทวายตนํ วิยาติ อากาสานฺจายตนํ. ตสฺมึ อปฺปนาปฺปตฺตํ ปมารุปฺปชฺฌานมฺปิ อิธ ‘‘อากาสานฺจายตน’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ปถวีกสิณารมฺมณํ ฌานํ ‘‘ปถวีกสิณ’’นฺติ. อถ วา อากาสานฺจํ อายตนํ อสฺสาติ อากาสานฺจายตนํ, ฌานํ, เตน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ อากาสานฺจายตนกุสลจิตฺตํ.

วิฺาณเมว อนนฺตํ วิฺาณานนฺตํ, ปมารุปฺปวิฺาณํ. ตฺหิ อุปฺปาทาทิอนฺตวนฺตมฺปิ อนนฺตากาเส ปวตฺตนโต อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตาย ภาวนาย อุปฺปาทาทิอนฺตํ อคฺคเหตฺวา อนนฺตโต ผรณวเสน ปวตฺตนโต จ ‘‘อนนฺต’’นฺติ วุจฺจติ. วิฺาณานนฺตเมว วิฺาณฺจํ อาการสฺส รสฺสตฺตํ, น-การสฺส โลปฺจ กตฺวา. ทุติยารุปฺปวิฺาเณน วา อฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิฺาณฺจํ, ตเทว อายตนํ ทุติยารุปฺปสฺส อธิฏฺานตฺตาติ วิฺาณฺจายตนํ. เสสํ ปุริมสมํ.

นาสฺส ปมารุปฺปสฺส กิฺจนํ อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ อตฺถีติ อกิฺจนํ, ตสฺส ภาโว อากิฺจฺํ, ปมารุปฺปวิฺาณาภาโว. ตเทว อายตนนฺตฺยาทิ ปุริมสทิสํ.

โอฬาริกาย สฺาย อภาวโต, สุขุมาย จ สฺาย อตฺถิตาย เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส สฺา อตฺถิ, นาปิ อสฺํ อวิชฺชมานสฺนฺติ เนวสฺานาสฺํ, จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํ. ทีฆํ กตฺวา ปน ‘‘เนวสฺานาสฺ’’นฺติ วุตฺตํ. เนวสฺานาสฺเมว อายตนํ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. อถ วา สฺาว วิปสฺสนาย โคจรภาวํ คนฺตฺวา นิพฺเพทชนนสงฺขาตสฺส ปฏุสฺากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสฺา จ อุณฺโหทเก เตโชธาตุ วิย สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา น อสฺาติ เนวสฺานาสฺา, สา เอว อายตนํ อิมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส นิสฺสยาทิภาวโตติ เนวสฺานาสฺายตนํ. สฺาวเสน เจตฺถ ฌานูปลกฺขณํ นิทสฺสนมตฺตํ. เวทนาทโยปิ หิ ตสฺมึ ฌาเน เนวเวทนานาเวทนาทิกาเยวาติ. เนวสฺานาสฺายตเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ เนวสฺานาสฺายตนกุสลจิตฺตํ. ปิ-สทฺเทน เจตฺถ อารมฺมณปฺปฏิปทามิสฺสกนยวเสน โสฬสกฺขตฺตุกเทสนํ (ธ. ส. ๒๖๕-๒๖๘), อฺมฺปิ จ ปาฬิยํ อาคตนยเภทํ สงฺคณฺหาติ.

๓๐. อารมฺมณานํ อติกฺกมิตพฺพานํ, กสิณากาสวิฺาณตทภาวสงฺขาตานํ อาลมฺพิตพฺพานฺจ อากาสาทิจตุนฺนํ โคจรานํ ปเภเทน อารุปฺปมานสํ จตุพฺพิธํ โหติ. ตฺหิ ยถากฺกมํ ปฺจมชฺฌานารมฺมณํ กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมฺม ตทุคฺฆาเฏน ลทฺธํ อากาสมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตตฺถ ปวตฺตํ วิฺาณมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตทภาวภูตํ อกิฺจนภาวมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตตฺถ ปวตฺตํ ตติยารุปฺปวิฺาณมาลมฺพิตฺวา ปวตฺตติ, น ปน รูปาวจรกุสลํ วิย ปุริมปุริมองฺคาติกฺกมวเสน ปุริมปุริมสฺสาปิ อารมฺมณํ คเหตฺวา. เตนาหุ อาจริยา –

‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;

องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน’’ติ; (ธ. ส. อฏฺ. ๒๖๘);

อรูปาวจรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

โสภนจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

โลกุตฺตรจิตฺตวณฺณนา

๓๑. อิทานิ โลกุตฺตรกุสลํ จตุมคฺคโยคโต, ผลฺจ ตทนุรูปปฺปวตฺติยา จตุธา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคจิตฺต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. นิพฺพานํ ปติสวนโต อุปคมนโต, นิพฺพานมหาสมุทฺทนินฺนตาย โสตสทิสตฺตา วา ‘‘โสโต’’ติ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส อาปตฺติ อาทิโต ปชฺชนํ ปาปุณนํ ปมสมนฺนาคโม โสตาปตฺติ อา-อุปสคฺคสฺส อาทิกมฺมนิ ปวตฺตนโต. นิพฺพานํ มคฺเคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ วา มคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ, โสตาปตฺติยา ลทฺธํ มคฺคจิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ. อถ วา อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติ, ปุคฺคโล, ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ.

สกึ เอกวารํ ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ ปฺจสุ สกทาคามีสุ ปฺจมโก อิธาธิปฺเปโต. โส หิ อิโต คนฺตฺวา ปุน สกึ อิธ อาคจฺฉตีติ. ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. กิฺจาปิ มคฺคสมงฺคิโน ตถาคมนาสมฺภวโต ผลฏฺโเยว สกทาคามี นาม, ตสฺส ปน การณภูโต ปุริมุปฺปนฺโน มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ผลฏฺเน วิเสเสตฺวา วุจฺจติ ‘‘สกทาคามิมคฺโค’’ติ. เอวํ อนาคามิมคฺโคติ. สกทาคามิมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ.

ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ กามธาตุํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํ. อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวน ปูชาวิเสสํ อรหตีติ อรหา, อถ วา กิเลสสงฺขาตา อรโย, สํสารจกฺกสฺส วา อรา กิเลสา หตา อเนนาติ อรหา, ปาปกรเณ รหาภาวโต วา อรหา, อฏฺมโก อริยปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, จตุตฺถผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺส อาคมนภูโต มคฺโค อรหตฺตมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํ.

ปิ-สทฺเทน เอเกกสฺส มคฺคสฺส นยสหสฺสวเสน จตุนฺนํ จตุสหสฺสเภทํ สจฺจวิภงฺเค (วิภ. ๒๐๖; วิภ. อฏฺ. ๒๐๖-๒๑๔) อาคตํ สฏฺิสหสฺสเภทํ นยํ เหฏฺา วุตฺตนเยน อเนกวิธตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถายํ นยสหสฺสมตฺตปริทีปนา, กถํ? โสตาปตฺติมคฺโค ตาว ฌานนาเมน ปฏิปทาเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ สุฺโต อปฺปณิหิโตติ ทฺวิธา วิภตฺโต, ปุน ปฏิปทาจตุกฺเกน โยเชตฺวา ปจฺเจกํ จตุธา วิภตฺโตติ เอวํ ฌานนาเมน ทสธา วิภตฺโต. ตถา มคฺคสติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคสจฺจสมถธมฺมขนฺธอายตนธาตุอาหารผสฺสเวทนาสฺาเจตนาจิตฺตนาเมหิปิ ปจฺเจกํ ทสทสากาเรหิ วิภตฺโต ตถา ตถา พุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ วเสน. ตสฺมา ฌานวเสน ทสมคฺคาทีนํ เอกูนวีสติยา วเสน ทส ทสาติ วีสติยา าเนสุ ทฺเว นยสตานิ โหนฺติ. ปุน ตานิ จตูหิ อธิปตีหิ โยเชตฺวา ปจฺเจกํ จตุธา วิภตฺตานีติ เอวํ อธิปตีหิ อมิสฺเสตฺวา ทฺเว สตานิ, มิสฺเสตฺวา อฏฺ สตานีติ โสตาปตฺติมคฺเค นยสหสฺสํ โหติ, ตถา สกทาคามิมคฺคาทีสุปิ.

๓๒. โสตาปตฺติยา ลทฺธํ, โสตาปตฺติสฺส วา ผลจิตฺตํ วิปากภูตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติผลจิตฺตํ. อรหตฺตฺจ ตํ ผลจิตฺตฺจาติ อรหตฺตผลจิตฺตํ.

๓๔. จตุมคฺคปฺปเภเทนาติ อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวตรตมเภเทน ภินฺนสามตฺถิยตาย สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสานํ นิรวเสสปฺปหานํ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาปาทนํ เตสเมว นิรวเสสปฺปหานํ รูปารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานนฺติ เอวํ สํโยชนปฺปหานวเสน จตุพฺพิธานํ โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ อฏฺงฺคิกมคฺคานํ สมฺปโยคเภเทน จตุมคฺคสงฺขาตํ โลกุตฺตรกุสลํ จตุธา โหติ, วิปากํ ปน ตสฺเสว กุสลสฺส ผลตฺตา ตทนุรูปโต ตถา จตุธาติ เอวํ อนุตฺตรํ อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน อนุตฺตรสงฺขาตํ โลกุตฺตรํ จิตฺตํ อฏฺธา มตนฺติ โยชนา.

กิริยานุตฺตรสฺส ปน อสมฺภวโต ทฺวาทสวิธตา น วุตฺตา. กสฺมา ปน ตสฺส อสมฺภโวติ? มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. ยทิ หิ มคฺคจิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตทุปฺปตฺติยา กิริยภาโว สกฺกา วตฺตุํ. ตํ ปน กิเลสสมุจฺเฉทกวเสเนว อุปลภิตพฺพโต เอกวารปฺปวตฺเตเนว จ เตน อสนิสมฺปาเตน วิย ตรุอาทีนํ สมูลวิทฺธํสนสฺส ตํตํกิเลสานํ อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติยา สาธิตตฺตา ปุน อุปฺปชฺชมาเนปิ กาตพฺพาภาวโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถฺจ ผลสมาปตฺติยา เอว นิพฺพานารมฺมณวเสน ปวตฺตนโต น กทาจิ เสกฺขานํ อเสกฺขานํ วา อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา นตฺถิ สพฺพถาปิ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตนฺติ.

โลกุตฺตรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา

๓๕. ‘‘ทฺวาทสากุสลาเนว’’นฺตฺยาทิ ยถาวุตฺตานํ จตุภูมิกจิตฺตานํ คณนสงฺคโห.

๓๖. เอวํ ชาติวเสน สงฺคหํ ทสฺเสตฺวา ปุน ภูมิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุปฺาสธา กาเม’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. กาเม ภเว จิตฺตานิ จตุปฺาสธา อีรเย, รูเป ภเว ปนฺนรส อีรเย, อารุปฺเป ภเว ทฺวาทส อีรเย, อนุตฺตเร ปน นววิเธ ธมฺมสมุทาเย จิตฺตานิ อฏฺธา อีรเย, กเถยฺยาตฺยตฺโถ. เอตฺถ จ กามตณฺหาทิวิสยภาเวน กามภวาทิปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ สกสกภูมิโต อฺตฺถ ปวตฺตมานานิปิ กามภวาทีสุ จิตฺตานีติ วุตฺตานิ, ยถา มนุสฺสิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโตปิ ติรจฺฉานคโต ติรจฺฉานโยนิปริยาปนฺนตฺตา ติรจฺฉาเนสฺเวว สงฺคยฺหติ. กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ ‘‘รุกฺเข สาขา’’ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานิ. อถ วา ‘‘กาเม, รูเป’’ติ จ อุตฺตรปทโลปนิทฺเทโส. อรูเป ภวานิ อารุปฺปานิ. นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตรํ จิตฺตนฺติ อนุตฺตรานีติ อุปโยคพหุวจนวเสน กาเม กามาวจรานิ จิตฺตานิ จตุปฺาสธา อีรเย, รูเป รูปาวจรานิ จิตฺตานิ ปนฺนรส อีรเย, อารุปฺเป อารุปฺปานิ จิตฺตานิ ทฺวาทส อีรเย. อนุตฺตเร โลกุตฺตรานิ จิตฺตานิ อฏฺธา อีรเยติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ.

๓๗. อิตฺถํ ยถาวุตฺเตน ชาติเภทภินฺนจตุภูมิกจิตฺตเภทวเสน เอกูนนวุติปฺปเภทํ กตฺวา มานสํ จิตฺตํ วิจกฺขณา วิเสเสน อตฺถจกฺขณสภาวา ปณฺฑิตา วิภชนฺติ. อถ วา เอกวีสสตํ เอกุตฺตรวีสาธิกํ สตํ วิภชนฺติ.

จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

วิตฺถารคณนวณฺณนา

๓๘. ฌานงฺควเสน ปมชฺฌานสทิสตฺตา ปมชฺฌานฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตฺเจติ ปมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ. ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ, หิ อฺตรวเสน ตํตํฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปมชฺฌานาทิโวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปฺจธา วิภชนฺติ. เตนาห ‘‘ฌานงฺคโยคเภเทนา’’ตฺยาทิ, ตตฺถ ปมชฺฌานาทีสุ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตา, ตํ ปาทกชฺฌานํ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺานภาวโต. ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํ. ‘‘อโห วต เม ปมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อฺตรสทิโส จตุรงฺคาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นาม.

ตตฺถ เยน ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปมชฺฌานาทีสุ ตํตํปาทกชฺฌานสทิโส โหติ. สเจ ปน วิปสฺสนาปาทกํ กิฺจิ ฌานํ นตฺถิ, เกวลํ ปมชฺฌานาทีสุ อฺตรํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติ. ยทา ปน ยํ กิฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อฺตรํ สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตทา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ทฺวีสุ อฺตรสทิโส โหติ. สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต วุฏฺาย อุปรูปริฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหติ. อุปรูปริฌานโต ปน วุฏฺาย เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหติ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต หิ อุปรูปริฌานํ พลวตรนฺติ. เวทนานิยโม ปน สพฺพตฺถาปิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนานิยเมน โหติ. ตถา สุกฺขวิปสฺสกสฺส สกลชฺฌานงฺคนิยโม. ตสฺส หิ ปาทกชฺฌานาทีนํ อภาเวน เตสํ วเสน นิยมาภาวโต วิปสฺสนานิยเมน ปฺจงฺคิโกว มคฺโค โหตีติ. อปิจ สมาปตฺติลาภิโนปิ ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ วิปสฺสนานิยเมเนว ปฺจงฺคิโกว โหตีติ อยเมตฺถ อฏฺกถาทิโต อุทฺธโฏ วินิจฺฉยสาโร. เถรวาททสฺสนาทิวสปฺปวตฺโต ปน ปปฺโจ อฏฺกถาทีสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถาปิ วิตฺถารนโย ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ. คนฺถภีรุกชนานุคฺคหตฺถํ ปเนตฺถ สงฺเขปกถา อธิปฺเปตา.

๔๒. ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปมาทิปฺจวิธฌานเภเทน คยฺหติ ‘‘ปมชฺฌาน’’นฺตฺยาทินา วุจฺจติ, ตถา อนุตฺตรมฺปิ จิตฺตํ ‘‘ปมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺต’’นฺตฺยาทินา คยฺหติ. อารุปฺปฺจาปิ อุเปกฺเขกคฺคตาโยเคน องฺคสมตาย ปฺจมชฺฌาเน คยฺหติ, ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตีตฺยตฺโถ. อถ วา รูปาวจรํ จิตฺตํ อนุตฺตรฺจ ปมาทิฌานเภเท ‘‘ปมชฺฌานกุสลจิตฺตํ, ปมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺตฺยาทินา ยถา คยฺหติ, ตถา อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม ฌาเน คยฺหตีติ โยชนา. อาจริยสฺสาปิ หิ อยเมว โยชนา อธิปฺเปตาติ ทิสฺสติ นามรูปปริจฺเฉเท อุชุกเมว ตถา วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –

‘‘รูปาวจรจิตฺตานิ, คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;

ปมาทิฌานเภเท, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม’’ติ. (นาม. ปริ. ๒๔);

ตสฺมาติ ยสฺมา รูปาวจรํ วิย อนุตฺตรมฺปิ ปมาทิฌานเภเท คยฺหติ, อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม คยฺหติ, ยสฺมา วา ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปฺจธา กตฺวา อนุตฺตรํ จิตฺตํ จตฺตาลีสวิธนฺติ วุจฺจติ, รูปาวจรโลกุตฺตรานิ วิย จ ปมาทิฌานเภเท, ตถา อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเม คยฺหติ, ตสฺมา ปมาทิกเมเกกํ ฌานํ โลกิยํ ติวิธํ, โลกุตฺตรํ อฏฺวิธนฺติ เอกาทสวิธํ. อนฺเต ตุ ฌานํ เตวีสติวิธํ ติวิธรูปาวจรทฺวาทสวิธอรูปาวจรอฏฺโลกุตฺตรวเสนาตฺยตฺโถ.

๔๓. ปาทกชฺฌานาทิวเสน คณนวุฑฺฒิ กุสลวิปาเกสฺเวว สมฺภวตีติ เตสเมว คณนํ เอกวีสสตคณนาย องฺคภาเวน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตตึสา’’ตฺยาทิ.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

จิตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. เจตสิกปริจฺเฉทวณฺณนา

สมฺปโยคลกฺขณวณฺณนา

. เอวํ ตาว จิตฺตํ ภูมิชาติสมฺปโยคสงฺขารฌานารมฺมณมคฺคเภเทน ยถารหํ วิภชิตฺวา อิทานิ เจตสิกวิภาคสฺส อนุปฺปตฺตตฺตา ปมํ ตาว จตุพฺพิธสมฺปโยคลกฺขณสนฺทสฺสนวเสน เจตสิกลกฺขณํ เปตฺวา, ตทนนฺตรํ อฺสมานอกุสลโสภนวเสน ตีหิ ราสีหิ เจตสิกธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา, เตสํ โสฬสหากาเรหิ สมฺปโยคํ, เตตฺตึสวิเธน สงฺคหฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาทนิโรธา จา’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. จิตฺเตน สห เอกโต อุปฺปาโท จ นิโรโธ จ เยสํ เต เอกุปฺปาทนิโรธา. เอกํ อาลมฺพณฺจ วตฺถุ จ เยสํ เต เอกาลมฺพณวตฺถุกา. เอวํ จตูหิ ลกฺขเณหิ เจโตยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา ทฺวิปฺาส ลกฺขณา ธารณโต ธมฺมา นิยตโยคิโน, อนิยตโยคิโน จ เจตสิกา มตา.

ตตฺถ ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตา, ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธคฺคหณํ. เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิฺตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นิวาเรตุํ, ตถา ‘‘เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํ. เย เอวํ ติวิธลกฺขณา, เต นิยมโต เอกวตฺถุเยวาติทสฺสนตฺถํ เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติ อลมติปฺปปฺเจน.

สมฺปโยคลกฺขณวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฺสมานเจตสิกวณฺณนา

. กถนฺติ สรูปสมฺปโยคาการานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ผุสตีติ ผสฺโส (ธ. ส. อฏฺ. ๑ ธมฺมุเทสวารผสฺสปฺจมกราสิวณฺณนา), สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ. อยฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ, สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลขาทกาทีนํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปาทาทิ วิย ทฏฺพฺพา. เวทยติ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา. อารมฺมณรสานุภวนฺหิ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺเตเนว รสํ อนุภวนฺติ, เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย เวทนาว อนุภวติ. ตถา เหสา ‘‘สุโภชนรสานุภวนกราชา วิยา’’ติ วุตฺตา. สุขาทิวเสน ปนสฺสา เภทํ สยเมว วกฺขติ. นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สฺชานาติ สฺํ กตฺวา ชานาตีติ สฺา, สา สฺชานนลกฺขณา. สา หิ อุปฺปชฺชมานา ทารุอาทีสุ วฑฺฒกิอาทีนํ สฺาณกรณํ วิย ปจฺฉา สฺชานนสฺส การณภูตํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ. นิมิตฺตการิกาย ตาเวตํ ยุชฺชติ, นิมิตฺเตน สฺชานนฺติยา ปน กถนฺติ? สาปิ ปุน อปราย สฺาย สฺชานนสฺส นิมิตฺตํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชตีติ น เอตฺถ โกจิ อสมฺภโว.

เจเตติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหติ, สงฺขตาภิสงฺขรเณ วา พฺยาปารมาปชฺชตีติ เจตนา. ตถา หิ อยเมว อภิสงฺขรเณ ปธานตฺตา วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙) วตฺวา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ตฺยาทินา (วิภ. ๒๑) นิทฺทิฏฺา. สา เจตยิตลกฺขณา, เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกาติ ทฏฺพฺพํ. เอกคฺคตาวิตกฺกวิจารปีตีนํ สรูปวิภาวนํ เหฏฺา อาคตเมว.

ชีวนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว สหชาตานุปาลเน อาธิปจฺจโยเคน อินฺทฺริยนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ อนุปาลนลกฺขณํ อุปฺปลาทิอนุปาลกํ อุทกํ วิย. กรณํ กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร, โส เจตโส อารมฺมเณ สมนฺนาหารลกฺขโณ. วิตกฺโก หิ สหชาตธมฺมานํ อารมฺมเณ อภินิโรปนสภาวตฺตา เต ตตฺถ ปกฺขิปนฺโต วิย โหติ, เจตนา อตฺตนา อารมฺมณคฺคหเณน ยถารุฬฺเห ธมฺเมปิ ตตฺถ ตตฺถ นิโยเชนฺตี พลนายโก วิย โหติ, มนสิกาโร เต อารมฺมณาภิมุขํ ปโยชนโต อาชานียานํ ปโยชนกสารถิ วิยาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ธมฺมานฺหิ ตํ ตํ ยาถาวสรสลกฺขณํ สภาวโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา ภควตา เต เต ธมฺมา วิภตฺตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา อิเม ธมฺมา’’ติ โอกปฺเปตฺวา อุคฺคหณปริปุจฺฉาทิวเสน เตสํ สภาวสมธิคมาย โยโค กรณีโย, น ปน ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ สมฺโมโห อาปชฺชิตพฺโพติ อยเมตฺถ อาจริยานํ อนุสาสนี. สพฺเพสมฺปิ เอกูนนวุติจิตฺตานํ สาธารณา นิยมโต เตสุ อุปฺปชฺชนโตติ สพฺพจิตฺตสาธารณา นาม.

. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข, โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ. วีรานํ ภาโว, กมฺมํ, วิธินา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, อุสฺสาโห, โส สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนลกฺขโณ. วีริยวเสน หิ เตสํ โอลีนวุตฺติตา น โหติ. เอวฺจ กตฺวา อิมสฺส วิตกฺกาทีหิ วิเสโส สุปากโฏ โหติ. ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตา, โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ. ตถา เหส ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิยา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ เยวาปนกวณฺณนา) วุจฺจติ. ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกว ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโส วิย. โสภเนสุ ตทิตเรสุ จ ปกาเรน กิณฺณา วิปฺปกิณฺณาติ ปกิณฺณกา.

. โสภนาเปกฺขาย อิตเร, อิตราเปกฺขาย โสภนา จ อฺเ นาม, เตสํ สมานา น อุทฺธจฺจสทฺธาทโย วิย อกุสลาทิสภาวาเยวาติ อฺสมานา.

อฺสมานเจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

อกุสลเจตสิกวณฺณนา

. เอวํ ตาว สพฺพจิตฺตสาธารณวเสน, ปกิณฺณกวเสน จ โสภเนตรสภาเว เตรส ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ เหฏฺา จิตฺตวิภาเค นิทฺทิฏฺานุกฺกเมน อกุสลธมฺมปริยาปนฺเน ปมํ, ตโต โสภนธมฺมปริยาปนฺเน จ ทสฺเสตุํ ‘‘โมโห’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อเหตุกา ปน อาเวณิกธมฺมา นตฺถีติ น เต วิสุํ วุตฺตา. อารมฺมเณ มุยฺหตีติ โมโห, อฺาณํ, โส อารมฺมณสภาวจฺฉาทนลกฺขโณ. อารมฺมณคฺคหณวสปฺปวตฺโตปิ เหส ตสฺส ยถาสภาวปฺปฏิจฺฉาทนากอาเรเนว ปวตฺตติ. น หิรียติ น ลชฺชตีติ อหิริโก, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วา. อหิริกสฺส ภาโว อหิริกฺกํ, ตเทว อหิริกํ. น โอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. ตตฺถ คูถโต คามสูกโร วิย กายทุจฺจริตาทิโต อชิคุจฺฉนลกฺขณํ อหิริกํ, อคฺคิโต สลโภ วิย ตโต อนุตฺตาสลกฺขณํ อโนตฺตปฺปํ. เตนาหุ โปราณา –

‘‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก, ปาปา คูถาว สูกโร;

น ภายติ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกา’’ติ.

อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ, ตํ จิตฺตสฺส อวูปสมลกฺขณํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย. ลุพฺภตีติ โลโภ, โส อารมฺมเณ อภิสงฺคลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย. จิตฺตสฺส อาลมฺพิตุกามตามตฺตํ ฉนฺโท, โลโภ ตตฺถ อภิคิชฺฌนนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ มิจฺฉาภินิเวสลกฺขณา ทิฏฺิ. าณฺหิ อารมฺมณํ ยถาสภาวโต ชานาติ, ทิฏฺิ ยถาสภาวํ วิชหิตฺวา อยาถาวโต คณฺหาตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ตฺยาทินา มฺตีติ มาโน, โส อุณฺณติลกฺขโณ. ตถา เหส ‘‘เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๐๐) วุตฺโต. ทุสฺสตีติ โทโส, โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, อิสฺสตีติ อิสฺสา, สา ปรสมฺปตฺติอุสูยนลกฺขณา. มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ, ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อฺเสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตู’’ติ ปวตฺตํ วา มจฺฉริยํ, ตํ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ. กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กตากตทุจฺจริตสุจริตํ. อกตมฺปิ หิ กุกต’’นฺติ โวหรนฺติ ‘‘ยํ มยา อกตํ. ตํ กุกต’’นฺติ. อิธ ปน กตากตํ อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิปฺปฏิสารจิตฺตุปฺปาโท กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ, ตํ กตากตทุจฺจริตสุจริตานุโสจนลกฺขณํ. ถินนํ ถินํ, อนุสฺสาหนาวสํสีทนวเสน สํหตภาโว. มิทฺธนํ มิทฺธํ, วิคตสามตฺถิยตา, อสตฺติวิฆาโต วา, ตตฺถ ถินํ จิตฺตสฺส อกมฺมฺตาลกฺขณํ, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ตถา หิ ปาฬิยํ (ธ. ส. ๑๑๖๒-๑๑๖๓) ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา’’ตฺยาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโต. นนุ จ ‘‘กายสฺสา’’ติ วจนโต รูปกายสฺสปิ อกมฺมฺตา มิทฺธนฺติ ตสฺส รูปภาโวปิ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺถ อาจริเยหิ อานีตการณวเสเนวสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ตถา หิ มิทฺธวาทิมตปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ เตสํ วาทนิกฺเขปปุพฺพกํ อฏฺกถาทีสุ พหุธา วิตฺถาเรนฺติ อาจริยา. อยํ ปเนตฺถ สงฺคโห –

‘‘เกจิ มิทฺธมฺปิ รูปนฺติ, วทนฺเตตํ น ยุชฺชติ;

ปหาตพฺเพสุ วุตฺตตฺตา, กามจฺฉนฺทาทโย วิย.

‘‘ปหาตพฺเพสุ อกฺขาต-เมตํ นีวรเณสุ หิ;

รูปนฺตุ น ปหาตพฺพ-มกฺขาตํ ทสฺสนาทินา.

‘‘‘น ตุมฺหํ ภิกฺขเว รูปํ, ปชเหถา’ติ ปาโต;

ปเหยฺยภาวเลโสปิ, ยตฺถ รูปสฺส ทิสฺสติ.

‘‘ตตฺถ ตพฺพิสยจฺฉนฺท-ราคหานิ ปกาสิตา;

วุตฺตฺหิ ตตฺถ โย ฉนฺท-ราคกฺเขโปติอาทิกํ.

‘‘รูปารูเปสุ มิทฺเธสุ, อรูปํ ตตฺถ เทสิตํ;

อิติ เจ นตฺถิ ตํ ตตฺถ, อวิเสเสน ปาโต.

‘‘สกฺกา หิ อนุมาตุํ ยํ, มิทฺธํ รูปนฺติ จินฺติตํ;

ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธ-ภาวโต อิตรํ วิย.

‘‘สมฺปโยคาภิธานา จ, น ตํ รูปนฺติ นิจฺฉโย;

อรูปีนฺหิ ขนฺธานํ, สมฺปโยโค ปวุจฺจติ.

‘‘ตถารุปฺเป สมุปฺปตฺติ, ปาโต นตฺถิ รูปตา;

นิทฺทา ขีณาสวานนฺตุ, กายเคลฺโต สิยา’’ติ.

อกุสลเจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

โสภนเจตสิกวณฺณนา

. สทฺทหตีติ สทฺธา, พุทฺธาทีสุ ปสาโท, สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปสาทนลกฺขณา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. สรณํ สติ, อสมฺโมโส, สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สารณลกฺขณา. หิรียติ กายทุจฺจริตาทีหิ ชิคุจฺฉตีติ หิรี, สา ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา. โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ตํ ปาปโต อุตฺตาสลกฺขณํ. อตฺตคารววเสน ปาปโต ชิคุจฺฉนโต กุลวธู วิย หิรี, ปรคารววเสน ปาปโต อุตฺตาสนโต เวสิยา วิย โอตฺตปฺปํ. โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภ, โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อลคฺคตาลกฺขโณ มุตฺตภิกฺขุ วิย. โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโส, โส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ อนุกูลมิตฺโต วิย. เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา, สา จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนลกฺขณา สมปฺปวตฺตานํ อสฺสานํ อชฺฌุเปกฺขโก สารถิ วิย.

กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปฺปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ. อุโภปิ เจตา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา. กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตา. ตถา จิตฺตลหุตา. ตา กายจิตฺตครุภาววูปสมลกฺขณา. กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตา. ตถา จิตฺตมุทุตา. ตา กายจิตฺตถทฺธภาววูปสมลกฺขณา. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว กมฺมฺตา, กายสฺส กมฺมฺตา กายกมฺมฺตา. ตถา จิตฺตกมฺมฺตา. ตา กายจิตฺตอกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา. ปคุณสฺส ภาโว ปาคุฺํ, ตเทว ปาคุฺตา, กายสฺส ปาคุฺตา กายปาคุฺตา. ตถา จิตฺตปาคุฺตา. ตา กายจิตฺตานํ เคลฺวูปสมลกฺขณา. กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. ตถา จิตฺตุชุกตา. ตา กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา. ยถากฺกมํ ปเนตา กายจิตฺตานํ สารมฺภาทิกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺานา, กาโยติ เจตฺถ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส คหณํ. ยสฺมา เจเต ทฺเว ทฺเว ธมฺมาว เอกโต หุตฺวา ยถาสกํ ปฏิปกฺขธมฺเม หนนฺติ, ตสฺมา อิเธว ทุวิธตา วุตฺตา, น สมาธิอาทีสุ. อปิจ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตสฺเสว ปสฺสทฺธาทิภาโว โหติ, กายปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกายสฺสปิ ตํสมุฏฺานปณีตรูปผรณวเสนาติ ตทตฺถสนฺทสฺสนตฺถฺเจตฺถ ทุวิธตา วุตฺตา. โสภนานํ สพฺเพสมฺปิ สาธารณา นิยเมน เตสุ อุปฺปชฺชนโตติ โสภนสาธารณา.

. สมฺมา วทนฺติ เอตายาติ สมฺมาวาจา, วจีทุจฺจริตวิรติ. สา จตุพฺพิธา มุสาวาทา เวรมณิ, ปิสุณวาจา เวรมณิ, ผรุสวาจา เวรมณิ, สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ. กมฺมเมว กมฺมนฺโต สุตฺตนฺตวนนฺตาทโย วิย. สมฺมา ปวตฺโต กมฺมนฺโต สมฺมากมฺมนฺโต, กายทุจฺจริตวิรติ. สา ติวิธา ปาณาติปาตา เวรมณิ, อทินฺนาทานา เวรมณิ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ. สมฺมา อาชีวนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาชีววิรติ. โส ปน อาชีวเหตุกกายวจีทุจฺจริตโต วิรมณวเสน สตฺตวิโธ, กุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิรมณวเสน พหุวิโธ วา. ติวิธาปิ ปเนตา ปจฺเจกํ สมฺปตฺตสมาทานสมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธา วิรติโย นาม ยถาวุตฺตทุจฺจริเตหิ วิรมณโต.

. กโรติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยเขทํ ชเนติ, กิรติ วา วิกฺขิปติ ปรทุกฺขํ, กิณาติ วา ตํ หึสติ, กิริยติ วา ทุกฺขิเตสุ ปสาริยตีติ กรุณา, สา ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา. ตาย หิ ปรทุกฺขํ อปนียตุ วา, มา วา, ตทากาเรเนว สา ปวตฺตติ. โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตา, สา ปรสมฺปตฺติอนุโมทนลกฺขณา, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมาณา, ตา เอว อปฺปมฺา. นนุ จ ‘‘จตสฺโส อปฺปมฺา’’ติ วกฺขติ, กสฺมา ปเนตฺถ ทฺเวเยว วุตฺตาติ? อโทสตตฺรมชฺฌตฺตตาหิ เมตฺตุเปกฺขานํ คหิตตฺตา. อโทโสเยว หิ สตฺเตสุ หิตชฺฌาสยวสปฺปวตฺโต เมตฺตา นาม. ตตฺรมชฺฌตฺตตาเยว เตสุ ปฏิฆานุนยวูปสมปฺปวตฺตา อุเปกฺขา นาม. เตนาหุ โปราณา –

‘‘อพฺยาปาเทน เมตฺตา หิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ;

อุเปกฺขา คหิตา ยสฺมา, ตสฺมา น คหิตา อุโภ’’ติ. (อภิธ. ๗๐);

ปกาเรน ชานาติ อนิจฺจาทิวเสน อวพุชฺฌตีติ ปฺา, สา เอว ยถาสภาวาวโพธเน อาธิปจฺจโยคโต อินฺทฺริยนฺติ ปฺินฺทฺริยํ. อถ สฺาวิฺาณปฺานํ กึ นานากรณนฺติ? สฺา ตาว นีลาทิวเสน สฺชานนมตฺตํ กโรติ, ลกฺขณปฺปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติ. วิฺาณํ ลกฺขณปฺปฏิเวธมฺปิ สาเธติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. ปฺา ปน ติวิธมฺปิ กโรติ, พาลคามิกเหรฺิกานํ กหาปณาวโพธนเมตฺถ นิทสฺสนนฺติ. าณวิปฺปยุตฺตสฺาย เจตฺถ อาการคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชนกาเล วิฺาณํ อพฺโพหาริกํ, เสสกาเล พลวํ. าณสมฺปยุตฺตา ปน อุโภปิ ตทนุคติกา โหนฺติ. สพฺพถาปิ ปฺจวีสตีติ สมฺพนฺโธ.

. ‘‘เตรสฺสมานา’’ตฺยาทิ ตีหิ ราสีหิ วุตฺตานํ สงฺคโห.

โสภนเจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมฺปโยคนยวณฺณนา

๑๐. จิตฺเตน สห อวิยุตฺตา จิตฺตาวิยุตฺตา, เจตสิกาติ วุตฺตํ โหติ. อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท, จิตฺตเมว อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท. อฺตฺถ ปน สสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ จิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติ ‘‘อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ อุปฺปาโท, ธมฺมสมูโห, จิตฺตฺจ ตํ อุปฺปาโท จาติ จิตฺตุปฺปาโท’’ติ กตฺวา. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ปุลฺลิงฺคํ กตฺถจิ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ. เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค อิโต ปรํ ยถาโยคํ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ.

อฺสมานเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา

๑๓. สภาเวน อวิตกฺกตฺตา ทฺวิปฺจวิฺาณานิ วชฺชิตานิ เอเตหิ, เตหิ วา เอตานิ วชฺชิตานีติ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตานิ, จตุจตฺตาลีส กามาวจรจิตฺตานิ. เตสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จ วิตกฺโก ชายติ เสสานํ ภาวนาพเลน อวิตกฺกตฺตาติ อธิปฺปาโย.

๑๔. เตสุ เจว ปฺจปฺาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ, เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ วิจาโร ชายติ.

๑๕. ทฺวิปฺจวิฺาเณหิ, วิจิกิจฺฉาสหคเตน จาติ เอกาทสหิ วชฺชิเตสุ อฏฺสตฺตติจิตฺเตสุ อธิโมกฺโข ชายติ.

๑๖. ปฺจทฺวาราวชฺชเนน, ทฺวิปฺจวิฺาเณหิ, สมฺปฏิจฺฉนทฺวเยน, สนฺตีรณตฺตเยน จาติ โสฬสหิ วชฺชิเตสุ เตสตฺตติยา จิตฺเตสุ วีริยํ ชายติ.

๑๗. โทมนสฺสสหคเตหิทฺวีหิ, อุเปกฺขาสหคเตหิ ปฺจปฺาสจิตฺเตหิ, กายวิฺาณทฺวเยน, เอกาทสหิ จตุตฺถชฺฌาเนหิ จาติ สตฺตติจิตฺเตหิ วชฺชิเตสุ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ปีติ ชายติ.

๑๘. อเหตุเกหิ อฏฺารสหิ, โมมูเหหิ ทฺวีหิ จาติ วีสติยา จิตฺเตหิ วชฺชิเตสุ เอกูนสตฺตติจิตฺเตสุ ฉนฺโท ชายติ.

๑๙. เต ปนาติ ปกิณฺณกวิวชฺชิตา ตํสหคตา จ. ยถากฺกมนฺติ วิตกฺกาทิฉปกิณฺณกวชฺชิตตํสหิตกมานุรูปโต. ‘‘ฉสฏฺิ ปฺจปฺาสา’’ตฺยาทิ เอกวีสสตคณนวเสน, เอกูนนวุติคณนวเสน จ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.

อฺสมานเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

อกุสลเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา

๒๐. ‘‘สพฺพากุสลสาธารณา’’ติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ ‘‘สพฺเพสุปี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. โย หิ โกจิ ปาณาติปาตาทีสุ ปฏิปชฺชติ, โส สพฺโพปิ โมเหน ตตฺถ อนาทีนวทสฺสาวี อหิริเกน ตโต อชิคุจฺฉนฺโต, อโนตฺตปฺเปน อโนตฺตปฺปนฺโต, อุทฺธจฺเจน อวูปสนฺโต จ โหติ, ตสฺมา เต สพฺพากุสเลสุ อุปลพฺภนฺติ.

๒๑. โลภสหคตจิตฺเตสฺเววาติ เอว-กาโร อธิการตฺถายปิ โหตีติ ‘‘ทิฏฺิสหคตจิตฺเตสู’’ติอาทีสุปิ อวธารณํ ทฏฺพฺพํ. สกฺกายาทีสุ หิ อภินิวิสนฺตสฺส ตตฺถ มมายนสมฺภวโต ทิฏฺิ โลภสหคตจิตฺเตสฺเวว ลพฺภติ. มาโนปิ อหํมานวเสน ปวตฺตนโต ทิฏฺิสทิโสว ปวตฺตตีติ ทิฏฺิยา สห เอกจิตฺตุปฺปาเทน ปวตฺตติ เกสรสีโห วิย อปเรน ตถาวิเธน สห เอกคุหายํ, น จาปิ โทสมูลาทีสุ อุปฺปชฺชติ อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสยภาเวน เอกนฺตโลภปทฏฺานตฺตาติ โส ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสฺเวว ลพฺภติ.

๒๔. ตถา ปรสมฺปตฺตึ อุสูยนฺตสฺส, อตฺตสมฺปตฺติยา จ ปเรหิ สาธารณภาวํ อนิจฺฉนฺตสฺส, กตากตทุจฺจริตสุจริเต อนุโสจนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิหนนวเสเนว ปวตฺตนโต อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ปฏิฆจิตฺเตสฺเวว.

๒๕. อกมฺมฺตาปกติกสฺส ตถา สภาวติกฺเขสุ อสงฺขาริเกสุ ปวตฺตนาโยคโต ถินมิทฺธํ สสงฺขาริเกสฺเวว ลพฺภติ.

๒๗. สพฺพาปุฺเสฺเวว จตฺตาโร เจตสิกา คตา, โลภมูเลเยว ยถาสมฺภวํ ตโย คตา, โทสมูเลสฺเวว ทฺวีสุ จตฺตาโร คตา, ตถา สสงฺขาเรเยว ทฺวยนฺติ โยชนา. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาจิตฺเต จาติ -สทฺโท อวธารเณ. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาจิตฺเตเยวาติ สมฺพนฺโธ.

อกุสลเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

โสภนเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา

๒๙. โลกุตฺตรจิตฺเตสุ ปาทกชฺฌานาทิวเสน กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา, น ปน วิรตีนํ อภาโว มคฺคสฺส กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺเฉทวเสน, ผลสฺส จ ตทนุกูลวเสน ปวตฺตนโตติ วุตฺตํ ‘‘วิรติโย ปนา’’ตฺยาทิ. สพฺพถาปีติ สพฺเพหิปิ ตํตํทุจฺจริตทุราชีวานํ วิธมนวสปฺปวตฺเตหิ อากาเรหิ. น หิ เอตาสํ โลกิเยสุ วิย โลกุตฺตเรสุปิ มุสาวาทาทีนํ วิสุํ วิสุํ ปหานวเสน ปวตฺติ โหติ สพฺเพสเมว ทุจฺจริตทุราชีวานํ เตน เตน มคฺเคน เกสฺจิ สพฺพโส, เกสฺจิ อปายคมนียาทิอวตฺถาย ปหานวเสน เอกกฺขเณ สมุจฺฉินฺทนโต. นนุ จายมตฺโถ ‘‘เอกโตวา’’ติ อิมินาว สิทฺโธติ? ตํ น, ติสฺสนฺนํ เอกโตวุตฺติปริทีปนมตฺเตน จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตาทีนํ ปฏิปกฺขาการปฺปวตฺติยา อทีปิตตฺตา. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวาว ‘‘‘สพฺพถาปี’ติ อิทํ อติริตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตตฺถ เตสํ อฺาณเมว การณํ. ‘‘นิยตา’’ติ อิมินาปิ โลกิเยสุ วิย กทาจิ สมฺภวํ นิวาเรติ. ตถา เหตา โลกิเยสุ เยวาปนกวเสน เทสิตา, อิธ ปน สรูเปเนว. กามาวจรกุสเลสฺเววาติ อวธารเณน กามาวจรวิปากกิริเยสุ มหคฺคเตสุ จ สมฺภวํ นิวาเรติ. ตถา เจว อุปริ วกฺขติ. กทาจีติ มุสาวาทาทิเอเกกทุจฺจริเตหิ ปฏิวิรมณกาเล. กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตาปิ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสงฺขาตานํ อตฺตโน อารมฺมณานํ สมฺภวาเปกฺขตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘วิสุํ วิสุ’’นฺติ.

๓๐. อปฺปนาปฺปตฺตานํ อปฺปมฺานํ น กทาจิ โสมนสฺสรหิตา ปวตฺติ อตฺถีติ ‘‘ปฺจม…เป… จิตฺเตสุ จา’’ติ วุตฺตํ. วินีวรณาทิตาย มหตฺตํ คตานิ, มหนฺเตหิ วา ฌายีหิ คตานิ ปตฺตานีติ มหคฺคตานิ. นานา หุตฺวาติ ภินฺนารมฺมณตฺตา อตฺตโน อารมฺมณภูตานํ ทุกฺขิตสุขิตสตฺตานํ อาปาถคมนาเปกฺขตาย วิสุํ วิสุํ หุตฺวา. เอตฺถาติ อิเมสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ, กรุณามุทิตาภาวนากาเล อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ ปริจยวเสน อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิปิ ปริกมฺมํ โหติ, ยถา ตํ ปคุณคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส กทาจิ อฺวิหิตสฺสปิ สชฺฌายนํ, ยถา จ ปคุณวิปสฺสนาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส กทาจิ ปริจยพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ สมฺมสนนฺติ อุเปกฺขาสหคตกามาวจเรสุ กรุณามุทิตานํ อสมฺภววาโท เกจิวาโท กโต. อปฺปนาวีถิยํ ปน ตาสํ เอกนฺตโต โสมนสฺสสหคเตสฺเวว สมฺภโว ทฏฺพฺโพ ภินฺนชาติกสฺส วิย ภินฺนเวทนสฺสปิ อาเสวนปจฺจยาภาวโต.

๓๒. ตโย โสฬสจิตฺเตสูติ สมฺมาวาจาทโย ตโย ธมฺมา อฏฺโลกุตฺตรกามาวจรกุสลวเสน โสฬสจิตฺเตสุ ชายนฺติ.

๓๓. เอวํ นิยตานิยตสมฺปโยควเสน วุตฺเตสุ อนิยตธมฺเม เอกโต ทสฺเสตฺวา เสสานํ นิยตภาวํ ทีเปตุํ ‘‘อิสฺสามจฺเฉรา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจวิรติกรุณาทโย นานา กทาจิ ชายนฺติ, มาโน จ กทาจิ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ตฺยาทิวสปฺปวตฺติยํ ชายติ. ถินมิทฺธํ ตถา กทาจิ อกมฺมฺตาวสปฺปวตฺติยํ สห อฺมฺํ อวิปฺปโยคิวเสน ชายตีติ โยชนา. อถ วา มาโน จาติ เอตฺถ -สทฺทํ ‘‘สหา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตฺวา ถินมิทฺธํ ตถา กทาจิ สห จ สสงฺขาริกปฏิเฆ, ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตสสงฺขาริเกสุ จ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺเจหิ, มาเนน จ สทฺธึ, กทาจิ ตทิตรสสงฺขาริกจิตฺตสมฺปโยคกาเล, ตํสมฺปโยคกาเลปิ วา นานา จ ชายตีติ โยชนา ทฏฺพฺพา. อปเร ปน อาจริยา ‘‘มาโน จ ถินมิทฺธฺจ ตถา กทาจิ นานา กทาจิ สห จ ชายตี’’ติ เอตฺตกเมว โยเชสุํ.

๓๔. เสสาติ ยถาวุตฺเตหิ เอกาทสหิ อนิยเตหิ อิตเร เอกจตฺตาลีส. เกจิ ปน ‘‘ยถาวุตฺเตหิ อนิยตเยวาปนเกหิ เสสา นิยตเยวาปนกา’’ติ วณฺเณนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, อิธ เยวาปนกนาเมน เกสฺจิ อนุทฺธฏตฺตา. เกวลฺเหตฺถ นิยตานิยตวเสน จิตฺตุปฺปาเทสุ ยถารหํ ลพฺภมานเจตสิกมตฺตสนฺทสฺสนํ อาจริเยน กตํ, น เยวาปนกนาเมน เกจิ อุทฺธฏาติ.

เอวํ ตาว ‘‘ผสฺสาทีสุ อยํ ธมฺโม เอตฺตเกสุ จิตฺเตสุ อุปลพฺภตี’’ติ จิตฺตปริจฺเฉทวเสน สมฺปโยคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘อิมสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท เอตฺตกา เจตสิกา’’ติ เจตสิกราสิปริจฺเฉทวเสน สงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺคหฺจา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.

โสภนเจตสิกสมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมฺปโยคนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺคหนยวณฺณนา

๓๕. ‘‘ฉตฺตึสา’’ตฺยาทิ ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ ลพฺภมานกธมฺมวเสน คณนสงฺคโห.

๓๖. ปมชฺฌาเน นิยุตฺตานิ จิตฺตานิ, ตํ วา เอเตสํ อตฺถีติ ปมชฺฌานิกจิตฺตานิ. อปฺปมฺานํ สตฺตารมฺมณตฺตา, โลกุตฺตรานฺจ นิพฺพานารมฺมณตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปมฺาวชฺชิตา’’ติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อฺสมานา, อปฺปมฺาวชฺชิตา โสภนเจตสิกา จ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อากฑฺฒติ. อุเปกฺขาสหคตาติ วิตกฺกวิจารปีติสุขวชฺชา สุขฏฺานํ ปวิฏฺอุเปกฺขาย สหคตา. ปฺจกชฺฌานวเสนาติ วิตกฺกวิจาเร วิสุํ วิสุํ อติกฺกมิตฺวา ภาเวนฺตสฺส นาติติกฺขาณสฺส วเสน เทสิตสฺส ฌานปฺจกสฺส วเสน. เต ปน เอกโต อติกฺกมิตฺวา ภาเวนฺตสฺส ติกฺขาณสฺส วเสน เทสิตจตุกฺกชฺฌานวเสน ทุติยชฺฌานิเกสุ วิตกฺกวิจารวชฺชิตานํ สมฺภวโต จตุธา เอว สงฺคโห โหตีติ อธิปฺปาโย.

๓๗. เตตฺตึสทฺวยํ จตุตฺถปฺจมชฺฌานจิตฺเตสุ.

มหคฺคตจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา

๓๘. ตีสูติ กุสลวิปากกิริยวเสน ติวิเธสุ สีลวิสุทฺธิวเสน สุวิโสธิตกายวจีปโยคสฺส เกวลํ จิตฺตสมาธานมตฺเตน มหคฺคตชฺฌานานิ ปวตฺตนฺติ, น ปน กายวจีกมฺมานํ วิโสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสนาติ วุตฺตํ ‘‘วิรติวชฺชิตา’’ติ. ปจฺเจกเมวาติ วิสุํ วิสุํเยว. ปนฺนรสสูติ รูปาวจรวเสน ตีสุ, อารุปฺปวเสน ทฺวาทสสูติ ปนฺนรสสุ. อปฺปมฺาโย น ลพฺภนฺตีติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมว.

มหคฺคตจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

กามาวจรโสภนจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา

๔๐. ปจฺเจกเมวาติ เอเกกาเยว. อปฺปมฺานํ หิ สตฺตารมฺมณตฺตา, วิรตีนฺจ วีตกฺกมิตพฺพวตฺถุวิสยตฺตา นตฺถิ ตาสํ เอกจิตฺตุปฺปาเท สมฺภโวติ โลกิยวิรตีนํ เอกนฺตกุสลสภาวตฺตา นตฺถิ อพฺยากเตสุ สมฺภโวติ วุตฺตํ ‘‘วิรติวชฺชิตา’’ติ. เตนาห ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ (วิภ. ๗๑๕). อิตรถา สทฺธาสติอาทโย วิย ‘‘สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา’’ติ วเทยฺย. ผลสฺส ปน มคฺคปฏิพิมฺพภูตตฺตา, ทุจฺจริตทุราชีวานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต จ น โลกุตฺตรวิรตีนํ เอกนฺตกุสลตา ยุตฺตาติ ตาสํ ตตฺถ อคฺคหณํ. กามาวจรวิปากานมฺปิ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา, อปฺปมฺานฺจ สตฺตารมฺมณตฺตา, วิรตีนมฺปิ เอกนฺตกุสลตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปมฺาวิรติวชฺชิตา’’ติ.

นนุ จ ปฺตฺตาทิอารมฺมณมฺปิ กามาวจรกุสลํ โหตีติ ตสฺส วิปาเกนปิ กุสลสทิสารมฺมเณน ภวิตพฺพํ ยถา ตํ มหคฺคตโลกุตฺตรวิปาเกหีติ? นยิทเมวํ, กามตณฺหาธีนสฺส ผลภูตตฺตา. ยถา หิ ทาสิยา ปุตฺโต มาตรา อิจฺฉิตํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต สามิเกเนว อิจฺฉิติจฺฉิตํ กโรติ, เอวํ กามตณฺหายตฺตตาย ทาสิสทิสสฺส กามาวจรกมฺมสฺส วิปากภูตํ จิตฺตํ เตน คหิตารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา กามตณฺหารมฺมณเมว คณฺหาตีติ. ทฺวาทสธาติ กุสลวิปากกิริยเภเทสุ ปจฺเจกํ จตฺตาโร จตฺตาโร ทุกาติ กตฺวา ตีสุ ทฺวาทสธา.

๔๒. อิทานิ อิเมสุ ปมชฺฌานิกาทีหิ ทุติยชฺฌานิกาทีนํ เภทกรธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตเร ฌานธมฺมา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อนุตฺตเร จิตฺเต วิตกฺกวิจารปีติสุขวเสน ฌานธมฺมา วิเสสกา เภทกา. มชฺฌิเม มหคฺคเต อปฺปมฺา, ฌานธมฺมา จ. ปริตฺเตสุ กามาวจเรสุ วิรตี, าณปีตี จ อปฺปมฺา จ วิเสสกา, ตตฺถ วิรตี กุสเลหิ วิปากกิริยานํ วิเสสกา, อปฺปมฺา กุสลกิริเยหิ วิปากานํ, าณปีตี ปน ตีสุ ปมยุคฬาทีหิ ทุติยยุคฬาทีนนฺติ ทฏฺพฺพํ.

กามาวจรโสภนจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

อกุสลจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา

๔๔. ทุติเย อสงฺขาริเกติ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก โลภมาเนน ตเถว อฺสมานา, อกุสลสาธารณา จ เอกูนวีสติ ธมฺมาติ สมฺพนฺโธ.

๔๕. ตติเยติ อุเปกฺขาสหคตทิฏฺิสมฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก.

๔๖. จตุตฺเถติ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเต อสงฺขาริเก.

๔๗. อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ปเนตฺถ ปจฺเจกเมว โยเชตพฺพานิ ภินฺนารมฺมณตฺตาเยวาติ อธิปฺปาโย.

๕๐. อธิโมกฺขสฺส นิจฺฉยาการปฺปวตฺติโต ทฺเวฬฺหกสภาเว วิจิกิจฺฉาจิตฺเต สมฺภโว นตฺถีติ ‘‘อธิโมกฺขวิรหิตา’’ติ วุตฺตํ.

๕๑. เอกูนวีสติ ปมทุติยอสงฺขาริเกสุ, อฏฺารส ตติยจตุตฺถอสงฺขาริเกสุ, วีส ปฺจเม อสงฺขาริเก, เอกวีส ปมทุติยสสงฺขาริเกสุ, วีสติ ตติยจตุตฺถสสงฺขาริเกสุ, ทฺวาวีส ปฺจเม สสงฺขาริเก, ปนฺนรส โมมูหทฺวเยติ เอวํ อกุสเล สตฺตธา ิตาติ โยชนา.

๕๒. สาธารณาติ อกุสลานํ สพฺเพสเมว สาธารณภูตา จตฺตาโร สมานา จ ฉนฺทปีติอธิโมกฺขวชฺชิตา อฺสมานา อปเร ทสาติ เอเต จุทฺทส ธมฺมา สพฺพากุสลโยคิโนติ ปวุจฺจนฺตีติ โยชนา.

อกุสลจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

อเหตุกจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา

๕๔. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อฺสมาเน ปจฺจามสติ.

๕๖. มโนวิฺาณธาตุยา วิย วิสิฏฺมนนกิจฺจาโยคโต มนนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุ. อเหตุกปฏิสนฺธิยุคเฬติ อุเปกฺขาสนฺตีรณทฺวเย.

๕๘. ทฺวาทส หสนจิตฺเต, เอกาทส โวฏฺพฺพนสุขสนฺตีรเณสุ, ทส มโนธาตุตฺติกาเหตุกปฏิสนฺธิยุคฬวเสน ปฺจสุ, สตฺต ทฺวิปฺจวิฺาเณสูติ อฏฺารสาเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺคโห จตุพฺพิโธ โหตีติ โยชนา.

๕๙. เตตฺตึสวิธสงฺคโหติ อนุตฺตเร ปฺจ, ตถา มหคฺคเต, กามาวจรโสภเน ทฺวาทส, อกุสเล สตฺต, อเหตุเก จตฺตาโรติ เตตฺตึสวิธสงฺคโห.

๖๐. อิตฺถํ ยถาวุตฺตนเยน จิตฺตาวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ จิตฺตปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ สมฺปโยคฺจ เจตสิกราสิปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ สงฺคหฺจ ตฺวา ยถาโยคํ จิตฺเตน สมํ เภทํ อุทฺทิเส ‘‘สพฺพจิตฺตสาธารณา ตาว สตฺต เอกูนนวุติจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต ปจฺเจกํ เอกูนนวุติวิธา, ปกิณฺณเกสุ วิตกฺโก ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต ปฺจปฺาสวิโธ’’ตฺยาทินา กเถยฺยาติ อตฺโถ.

อเหตุกจิตฺตสงฺคหนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

เจตสิกปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ปกิณฺณกปริจฺเฉทวณฺณนา

. อิทานิ ยถาวุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ เวทนาทิวิภาคโต, ตํตํเวทนาทิเภทภินฺนจิตฺตุปฺปาทวิภาคโต จ ปกิณฺณกสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปยุตฺตา ยถาโยค’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ. ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สภาวโต อตฺตโน อตฺตโน สภาววเสน เอกูนนวุติวิธมฺปิ จิตฺตํ อารมฺมณวิชานนสภาวสามฺเน เอกวิธํ, สพฺพจิตฺตสาธารโณ ผสฺโส ผุสนสภาเวน เอกวิโธตฺยาทินา เตปฺาส โหนฺติ.

. อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ ยถารหํ เวทนา…เป… วตฺถุโต สงฺคโห นาม เวทนาสงฺคหาทินามโก ปกิณฺณกสงฺคโห จิตฺตุปฺปาทวเสเนว ตํตํเวทนาทิเภทภินฺนจิตฺตุปฺปาทานํ วเสเนว น กตฺถจิ ตํวิรเหน นียเต อุปนียเต, อาหรียตีตฺยตฺโถ.

เวทนาสงฺคหวณฺณนา

. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สงฺคเหสุ. สุขาทิเวทนานํ, ตํสหคตจิตฺตุปฺปาทานฺจ วิภาควเสน สงฺคโห เวทนาสงฺคโห. ทุกฺขโต, สุขโต จ อฺา อทุกฺขมสุขา -การาคมวเสน. นนุ จ ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๖๗) วจนโต ทฺเว เอว เวทนาติ? สจฺจํ, ตํ ปน อนวชฺชปกฺขิกํ อทุกฺขมสุขํ สุขเวทนายํ, สาวชฺชปกฺขิกฺจ ทุกฺขเวทนายํ สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ. ยมฺปิ กตฺถจิ สุตฺเต ‘‘ยํ กิฺจิ เวทยิตมิทเมตฺถ ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙) วจนํ, ตํ สงฺขารทุกฺขตาย สพฺพเวทนานํ ทุกฺขสภาวตฺตา วุตฺตํ. ยถาห – ‘‘สงฺขารานิจฺจตํ, อานนฺท, มยา สนฺธาย ภาสิตํ สงฺขารวิปริณามตฺจ ยํ กิฺจิเวทยิตมิทเมตฺถ ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙; อิติวุ. อฏฺ. ๕๒). ตสฺมา ติสฺโสเยว เวทนาติ ทฏฺพฺพา. เตนาห ภควา – ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา จา’’ติ (อิติวุ. ๕๒-๕๓; สํ. นิ. ๔.๒๔๙-๒๕๑). เอวํ ติวิธาปิ ปเนตา อินฺทฺริยเทสนายํ ‘‘สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริย’’นฺติ (วิภ. ๒๑๙) ปฺจธา เทสิตาติ ตํวเสนเปตฺถ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุขํ ทุกฺข’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. กายิกมานสิกสาตาสาตเภทโต หิ สุขํ ทุกฺขฺจ ปจฺเจกํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา ‘‘สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ (วิภ. ๒๑๙) เทสิตา, อุเปกฺขา ปน เภทาภาวโต อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ เอกธาว. ยถา หิ สุขทุกฺขานิ อฺถา กายสฺส อนุคฺคหมุปฆาตฺจ กโรนฺติ, อฺถา มนโส, เนวํ อุเปกฺขา, ตสฺมา สา เอกธาว เทสิตา, เตนาหุ โปราณา –

‘‘กายิกํ มานสํ ทุกฺขํ, สุขฺโจเปกฺขเวทนา;

เอกํ มานสเมเวติ, ปฺจธินฺทฺริยเภทโต’’ติ. (ส. ส. ๗๔);

ตตฺถ อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ. อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ. สภาวโต, ปริกปฺปโต วา อิฏฺานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ. ตถา อนิฏฺานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ. มชฺฌตฺตานุภวนลกฺขณา อุเปกฺขา.

. จตุจตฺตาลีส ปจฺเจกํ โลกิยโลกุตฺตรเภเทน เอกาทสวิธตฺตา.

. เสสานีติ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสสหคเตหิ อวเสสานิ อกุสลโต ฉ, อเหตุกโต จุทฺทส, กามาวจรโสภนโต ทฺวาทส, ปฺจมชฺฌานิกานิ เตวีสาติ สพฺพานิปิ ปฺจปฺาส.

เวทนาสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

เหตุสงฺคหวณฺณนา

๑๐. โลภาทิเหตูนํ วิภาควเสน, ตํสมฺปยุตฺตวเสน จ สงฺคโห เหตุสงฺคโห. เหตโว นาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เหตุภาโว ปน เนสํ สมฺปยุตฺตานํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนสงฺขาโต มูลภาโว. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ, น อเหตุกา วิย ชลตเล เสวาลสทิสา. เอวฺจ กตฺวา เอเต มูลสทิสตาย ‘‘มูลานี’’ติ จ วุจฺจนฺติ. อปเร ปน ‘‘กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุภาโว’’ติ วทนฺติ, เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสาธโน อฺโ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยา. อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูหจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสลภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยา. อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยา, เอวํ สติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโตว กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ น สิยา. ยทิ จ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว น สิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนน. กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโสอโยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺโธ. ยถาห – ‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ตฺยาทิ (อ. นิ. ๑.๖๗), อพฺยากตานํ ปน อพฺยากตภาโว นิรนุสยสนฺตานปฺปฏิพทฺโธ กมฺมปฺปฏิพทฺโธ อวิปากภาวปฺปฏิพทฺโธ จาติ ทฏฺพฺพํ.

๑๖. อิทานิ เหตูนํ ชาติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโภ โทโส จา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.

เหตุสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

กิจฺจสงฺคหวณฺณนา

๑๘. ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน, ตํกิจฺจวนฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห. ภวโต ภวสฺส ปฏิสนฺธานํ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ. อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน ภวสฺส องฺคภาโว ภวงฺคกิจฺจํ. อาวชฺชนกิจฺจาทีนิ เหฏฺา วุตฺตวจนตฺถานุสาเรน ยถารหํ โยเชตพฺพานิ. อารมฺมเณ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ, เอกกฺขตฺตุํ วา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจํ. ตํตํชวนคฺคหิตารมฺมณสฺส อารมฺมณกรณํ ตทารมฺมณกิจฺจํ. นิพฺพตฺตภวโต ปริคฬฺหนํ จุติกิจฺจํ.

๑๙. อิมานิ ปน กิจฺจานิ านวเสน ปากฏานิ โหนฺตีติ ตํ ทานิ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิานํ. กามํ ปฏิสนฺธิวินิมุตฺตํ านํ นาม นตฺถิ, สุขคฺคหณตฺถํ ปน ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺตฺยาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ. ทสฺสนาทีนํ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ านํ ปฺจวิฺาณานํ. อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนานาทีนํ สงฺคโห.

ตตฺถ จุติภวงฺคานํ อนฺตรา ปฏิสนฺธิานํ. ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ, ชวนาวชฺชนานํ, ตทารมฺมณาวชฺชนานํ, โวฏฺพฺพนาวชฺชนานํ, กทาจิ ชวนจุตีนํ, ตทารมฺมณจุตีนฺจ อนฺตรา ภวงฺคานํ. ภวงฺคปฺจวิฺาณานํ, ภวงฺคชวนานฺจ อนฺตรา อาวชฺชนานํ. ปฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนานมนฺตรา ปฺจวิฺาณานํ. ปฺจวิฺาณสนฺตีรณานมนฺตรา สมฺปฏิจฺฉนานํ. สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺพฺพนานมนฺตรา สนฺตีรณานํ. สนฺตีรณชวนานํ, สนฺตีรณภวงฺคานฺจ อนฺตรา โวฏฺพฺพนานํ. โวฏฺพฺพนตทารมฺมณานํ, โวฏฺพฺพนภวงฺคานํ, โวฏฺพฺพนจุตีนํ, มโนทฺวาราวชฺชนตทารมฺมณานํ, มโนทฺวาราวชฺชนภวงฺคานํ, มโนทฺวาราวชฺชนจุตีนฺจ อนฺตรา ชวนานํ. ชวนภวงฺคานํ, ชวนจุตีนฺจ อนฺตรา ตทารมฺมณานํ. ชวนปฏิสนฺธีนํ, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ, ภวงฺคปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตรา จุติานํ นาม.

๒๐. ทฺเว อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิ สุขสนฺตีรณสฺส ปฏิสนฺธิวสปฺปวตฺติภาวาภาวโตติอธิปฺปาโย. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุเปกฺขาสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น เหตุปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๔.๑๓.๑๗๙) เอวมาคตสฺส อุเปกฺขาสหคตปทสฺส วิภงฺเค ‘‘อเหตุกํ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติ (ปฏฺา. ๔.๑๓.๑๗๙) เอวํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิจฺจนโย อุทฺธโฏ, ปีติสหคตสุขสหคตปทวิภงฺเค ปน ‘‘อเหตุกํ ปีติสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจตโย ขนฺธา…เป… ทฺเว ขนฺธา. อเหตุกํ สุขสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา …เป… เอโก ขนฺโธ’’ติ (ปฏฺา. ๔.๑๓.๑๔๔, ๑๖๗) ปวตฺติวเสเนว อุทฺธโฏ, น ปน ‘‘อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ตฺยาทินา ปฏิสนฺธิวเสน, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ น ตสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ อตฺถิ. ยตฺถ ปน ลพฺภมานสฺสปิ กสฺสจิ อวจนํ, ตตฺถ การณํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.

๒๕. มโนทฺวาราวชฺชนสฺส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานสฺสปิ นตฺถิ ชวนกิจฺจํ ตสฺส อารมฺมณรสานุภวนาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยวชฺชิตานี’’ติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ชวนฏฺาเน ตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา). อิตรถา ‘‘ชวนํ หุตฺวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. กุสลากุสลผลกิริยจิตฺตานีติ เอกวีสติ โลกิยโลกุตฺตรกุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ, จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, อฏฺารส เตภูมกกิริยจิตฺตานิ. เอกจิตฺตกฺขณิกมฺปิ หิ โลกุตฺตรมคฺคาทิกํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นาม, ยถา เอเกกโคจรวิสยมฺปิ สพฺพฺุตฺาณํ สกลวิสยาวโพธนสามตฺถิยโยคโต น กทาจิ ตํนามํ วิชหตีติ.

๒๗. เอวํ กิจฺจเภเทน วุตฺตาเนว ยถาสกํ ลพฺภมานกิจฺจคณนวเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เตสุ ปนา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.

๓๓. ปฏิสนฺธาทโย จิตฺตุปฺปาทา นามกิจฺจเภเทน ปฏิสนฺธาทีนํ นามานํ, กิจฺจานฺจ เภเทน, อถ วา ปฏิสนฺธาทโย นาม ตนฺนามกา จิตฺตุปฺปาทา ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ เภเทน จุทฺทส, านเภเทน ปฏิสนฺธาทีนํเยว านานํ เภเทน ทสธา ปกาสิตาติ โยชนา. เอกกิจฺจานทฺวิกิจฺจานติกิจฺจานจตุกิจฺจานปฺจกิจฺจานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺสฏฺิ, ตถา ทฺเว จ นว จ อฏฺ จ ทฺเว จาติ นิทฺทิเสติ สมฺพนฺโธ.

กิจฺจสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทฺวารสงฺคหวณฺณนา

๓๕. ทฺวารานํ, ทฺวารปฺปวตฺตจิตฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห. อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารานิ วิยาติ ทฺวารานิ.

๓๖. จกฺขุเมวาติ ปสาทจกฺขุเมว.

๓๗. อาวชฺชนาทีนํ มนานํ, มโนเยว วา ทฺวารนฺติ มโนทฺวารํ. ภวงฺคนฺติ อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคํ. เตนาหุ โปราณา –

‘‘สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตี’’ติ;

๓๙. ตตฺถาติ เตสุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ จกฺขุทฺวาเร ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ ยถารหมุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจทฺวาราวชฺชนเมกํ, จกฺขุวิฺาณาทีนิ อุภยวิปากวเสน สตฺต, โวฏฺพฺพนเมกํ, กามาวจรชวนานิ จ กุสลากุสลนิราวชฺชนกิริยวเสน เอกูนตึส, ตทารมฺมณานิ จ อคฺคหิตคฺคหเณน อฏฺเวาติ ฉจตฺตาลีส. ยถารหนฺติ อิฏฺาทิอารมฺมเณ โยนิโสอโยนิโสมนสิการนิรนุสยสนฺตานาทีนํ อนุรูปวเสน. สพฺพถาปีติ อาวชฺชนาทิตทารมฺมณปริโยสาเนน สพฺเพนปิ ปกาเรน กามาวจราเนวาติ โยชนา. สพฺพถาปิ จตุปฺาส จิตฺตานีติ วา สมฺพนฺโธ. สพฺพถาปิ ตํตํทฺวาริกวเสน ิตานิ อคฺคหิตคฺคหเณน จกฺขุทฺวาริเกสุ ฉจตฺตาลีสจิตฺเตสุ โสตวิฺาณาทีนํ จตุนฺนํ ยุคฬานํ ปกฺเขเปน จตุปฺาสปีตฺยตฺโถ.

๔๑. จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปฺปวตฺตนโต, มโนทฺวารสงฺขาตภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคฺคหณวเสน อปฺปวตฺติโต จ ปฏิสนฺธาทิวเสน ปวตฺตานิ เอกูนวีสติ ทฺวารวิมุตฺตานิ.

๔๒. ทฺวิปฺจวิฺาณานิ สกสกทฺวาเร, ฉพฺพีสติ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ มโนทฺวาเรเยว อุปฺปชฺชนโต ฉตฺตึส จิตฺตานิ ยถารหํ สกสกทฺวารานุรูปํ เอกทฺวาริกจิตฺตานิ.

๔๕. ปฺจทฺวาเรสุ สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร จ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตนโต ฉทฺวาริกานิ เจว ปฏิสนฺธาทิวสปฺปวตฺติยา ทฺวารวิมุตฺตานิ จ.

๔๗. ปฺจทฺวาริกานิ จ ฉทฺวาริกานิ จ ปฺจฉทฺวาริกานิ. ฉทฺวาริกานิ จ ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิ จาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ. อถ วา ฉทฺวาริกานิ จ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ จาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานีติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺพฺโพ.

ทฺวารสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา

๔๘. อารมฺมณานํ สรูปโต, วิภาคโต, ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อาลมฺพณสงฺคโห. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปยติ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ รูปํ, ตเทว ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิ วิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ, ตานิ วา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณนฺติ รูปารมฺมณํ. สทฺทียตีติ สทฺโท, โสเยว อารมฺมณนฺติ สทฺทารมฺมณํ. คนฺธยติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุฺํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ คนฺโธ, โสเยว อารมฺมณํ คนฺธารมฺมณํ. รสนฺติ ตํ สตฺตา อสฺสาเทนฺตีติ รโส, โสเยว อารมฺมณํ รสารมฺมณํ. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ, ตเทว อารมฺมณํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ. ธมฺโมเยว อารมฺมณํ ธมฺมารมฺมณํ.

๔๙. ตตฺถาติ เตสุ รูปาทิอารมฺมเณสุ, รูปเมวาติ วณฺณายตนสงฺขาตํ รูปเมว. สทฺทาทโยติ สทฺทายตนาทิสงฺขาตา สทฺทาทโย, อาโปธาตุวชฺชิตภูตตฺตยสงฺขาตํ โผฏฺพฺพายตนฺจ.

๕๐. ปฺจารมฺมณปสาทานิ เปตฺวา เสสานิ โสฬส สุขุมรูปานิ.

๕๑. ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วตฺตมานํ.

๕๒. ฉพฺพิธมฺปีติ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธมฺปิ. วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ, ปฺตฺติ จ กาลวิมุตฺตํ นาม. ยถารหนฺติ กามาวจรชวนอภิฺาเสสมหคฺคตาทิชวนานํ อนุรูปโต. กามาวจรชวนานฺหิ หสิตุปฺปาทวชฺชานํ ฉพฺพิธมฺปิ ติกาลิกํ, กาลวิมุตฺตฺจ อารมฺมณํ โหติ. หสิตุปฺปาทสฺส ติกาลิกเมว. ตถา หิสฺส เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตํ วกฺขติ. ทิพฺพจกฺขาทิวสปฺปวตฺตสฺส ปน อภิฺาชวนสฺส ยถารหํ ฉพฺพิธมฺปิ ติกาลิกํ, กาลวิมุตฺตฺจ อารมฺมณํ โหติ. วิภาโค ปเนตฺถ นวมปริจฺเฉเท อาวิ ภวิสฺสติ. เสสานํ ปน กาลวิมุตฺตํ, อตีตฺจ ยถารหมารมฺมณํ โหติ.

๕๓. ทฺวาร…เป… สงฺขาตานํ ฉพฺพิธมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคฺคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉติ, น จ ปฺจทฺวาริกชวนานํ วิย เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนํ, นาปิ มโนทฺวาริกชวนานํ วิย ติกาลิกเมว, อวิเสเสน กาลวิมุตฺตํ วา, นาปิ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธิโวหารวินิมุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ…เป… สมฺมต’’นฺติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํภูมิกปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ ตํตํทฺวารคฺคหิตาทิวเสน สมฺภวานุรูปโต. กามาวจรานฺหิ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ตาว รูปาทิปฺจารมฺมณํ ฉทฺวารคฺคหิตํ ยถารหํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตฺจ กมฺมนิมิตฺตสมฺมตมารมฺมณํ โหติ, ตถา จุติจิตฺตสฺส อตีตเมว. ธมฺมารมฺมณํ ปน เตสํ ติณฺณนฺนมฺปิ มโนทฺวารคฺคหิตเมว อตีตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตสมฺมตํ, ตถา รูปารมฺมณํ เอกเมว มโนทฺวารคฺคหิตํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนํ คตินิมิตฺตสมฺมตนฺติ เอวํ กามาวจรปฏิสนฺธาทีนํ ยถาสมฺภวํ ฉทฺวารคฺคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตฺจ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสมฺมตมารมฺมณํ โหติ.

มหคฺคตปฏิสนฺธาทีสุ ปน รูปาวจรานํ, ปมตติยารุปฺปานฺจ ธมฺมารมฺมณเมว มโนทฺวารคฺคหิตํ ปฺตฺติภูตํ กมฺมนิมิตฺตสมฺมตํ, ตถา ทุติยจตุตฺถารุปฺปานํ อตีตเมวาติ เอวํ มหคฺคตปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนํ มโนทฺวารคฺคหิตํ ปฺตฺติภูตํ, อตีตํ วา กมฺมนิมิตฺตสมฺมตเมว อารมฺมณํ โหติ.

เยภุยฺเยน ภวนฺตเร ฉทฺวารคฺคหิตนฺติ พาหุลฺเลน อตีตานนฺตรภเว มรณาสนฺนปฺปวตฺตฉทฺวาริกชวเนหิ คหิตํ. อสฺีภวโต จุตานฺหิ ปฏิสนฺธิวิสยสฺส อนนฺตราตีตภเว น เกนจิ ทฺวาเรน คหณํ อตฺถีติ ตเทเวตฺถ เยภุยฺยคฺคหเณน พฺยภิจาริตํ. เกวลฺหิ กมฺมพเลเนว เตสํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกมารมฺมณํ อุปฏฺาติ. ตถา หิ สจฺจสงฺเขเป อสฺีภวโต จุตสฺส ปฏิสนฺธินิมิตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา –

‘‘ภวนฺตรกตํ กมฺมํ, ยโมกาสํ ลเภ ตโต;

โหติ สา สนฺธิ เตเนว, อุปฏฺาปิตโคจเร’’ติ. (ส. ส. ๑๗๑) –

เกวลํ กมฺมพเลเนว ปฏิสนฺธิโคจรสฺส อุปฏฺานํ วุตฺตํ. อิตรถา หิ ชวนคฺคหิตสฺสปิ อารมฺมณสฺส กมฺมพเลเนว อุปฏฺาปิยมานตฺตา ‘‘เตเนวา’’ติ สาวธารณวจนสฺส อธิปฺปายสุฺตา อาปชฺเชยฺยาติ. นนุ จ เตสมฺปิ ปฏิสนฺธิโคจโร กมฺมภเว เกนจิ ทฺวาเรน ชวนคฺคหิโต สมฺภวตีติ? สจฺจํ สมฺภวติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตสมฺมโต, คตินิมิตฺตสมฺมโต ปน สพฺเพสมฺปิ มรณกาเลเยว อุปฏฺาตีติ กุโต ตสฺส กมฺมภเว คหณสมฺภโว. อปิเจตฺถ มรณาสนฺนปวตฺตชวเนหิ คหิตเมว สนฺธาย ‘‘ฉทฺวารคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวฺจ กตฺวา อาจริเยน อิมสฺมึเยว อธิกาเร ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘มรณาสนฺนสตฺตสฺส, ยโถปฏฺิตโคจรํ;

ฉทฺวาเรสุ ตมารพฺภ, ปฏิสนฺธิ ภวนฺตเร’’ติ. (ปรม. วิ. ๘๙);

‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺตฺยาทินา อนาคตสฺส ปฏิสนฺธิโคจรภาวํ นิวาเรติ. น หิ ตํ อตีตกมฺมกมฺมนิมิตฺตานิ วิย อนุภูตํ, นาปิ ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ วิย อาปาถคตฺจ โหตีติ, กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนฺจ สรูปํ สยเมว วกฺขติ.

๕๔. เตสูติ รูปาทิปจฺจุปฺปนฺนาทิกมฺมาทิอารมฺมเณสุ วิฺาเณสุ. รูปาทีสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ รูปาทิเอเกการมฺมณานิ.

๕๕. รูปาทิกํ ปฺจวิธมฺปิ อารมฺมณเมตสฺสาติ รูปาทิปฺจารมฺมณํ.

๕๖. เสสานีติ ทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉเนหิ อวเสสานิ เอกาทส กามาวจรวิปากานิ. สพฺพถาปิ กามาวจรารมฺมณานีติ สพฺเพนปิ ฉทฺวาริกทฺวารวิมุตฺตฉฬารมฺมณวสปฺปวตฺตากาเรน นิพฺพตฺตานิปิ เอกนฺตกามาวจรสภาวฉฬารมฺมณโคจรานิ. เอตฺถ หิ วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปฺจารมฺมเณ, ปฏิสนฺธาทิวเสน ฉฬารมฺมณสงฺขาเต กามาวจรารมฺมเณเยว ปวตฺตนฺติ.

หสนจิตฺตมฺปิ ปธานสารุปฺปฏฺานํ ทิสฺวา ตุสฺสนฺตสฺส รูปารมฺมเณ, ภณฺฑภาชนฏฺาเน มหาสทฺทํ สุตฺวา ‘‘เอวรูปา โลลุปฺปตณฺหา เม ปหีนา’’ติ ตุสฺสนฺตสฺส สทฺทารมฺมเณ, คนฺธาทีหิ เจติยปูชนกาเล ตุสฺสนฺตสฺส คนฺธารมฺมเณ, รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ สพฺรหฺมจารีหิ ภาเชตฺวา ปริภุฺชนกาเล ตุสฺสนฺตสฺส รสารมฺมเณ, อาภิสมาจาริกวตฺตปริปูรณกาเล ตุสฺสนฺตสฺส โผฏฺพฺพารมฺมเณ, ปุพฺเพนิวาสาณาทีหิ คหิตกามาวจรธมฺมํ อารพฺภ ตุสฺสนฺตสฺส ธมฺมารมฺมเณติ เอวํ ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสฺเวว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ.

๕๗. ทฺวาทสากุสลอฏฺาณวิปฺปยุตฺตชวนวเสน วีสติ จิตฺตานิ อตฺตโน ชฬภาวโต โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกนฺตีติ นววิธโลกุตฺตรธมฺเม วชฺเชตฺวา เตภูมกานิ, ปฺตฺติฺจ อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อกุสลานิ เจวา’’ตฺยาทิ. อิเมสุ หิ อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ปริตฺตธมฺเม อารพฺภ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล กามาวจรารมฺมณา, เตเนวากาเรน สตฺตวีสติ มหคฺคตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ มหคฺคตารมฺมณา, สมฺมุติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ ปฺตฺตารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาปิ เตเยว ธมฺเม อารพฺภ เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตา จ ทุสฺสนวิปฺปฏิสารวเสน, วิจิกิจฺฉาสหคโต อนิฏฺงฺคมนวเสน, อุทฺธจฺจสหคโต วิกฺขิปนวเสน, อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตปฺตฺตารมฺมโณ, กุสลโต จตฺตาโร, กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ ปริตฺตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล กามาวจรารมฺมณา, อติปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณา, กสิณนิมิตฺตาทีสุ ปริกมฺมาทิกาเล ปฺตฺตารมฺมณาติ ทฏฺพฺพํ.

๕๘. อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเนสฺเวว ปวตฺตนโต. เสกฺขาปิ หิ เปตฺวา โลกิยจิตฺตํ อรหโต มคฺคผลสงฺขาตํ ปาฏิปุคฺคลิกจิตฺตํ ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ อนธิคตตฺตา, ตถา ปุถุชฺชนาทโยปิ โสตาปนฺนาทีนํ, เสกฺขานํ ปน อตฺตโน อตฺตโน มคฺคผลปจฺจเวกฺขเณสุ ปรสนฺตานคตมคฺคผลารมฺมณาย อภิฺาย ปริกมฺมกาเล, อภิฺาจิตฺเตเนว มคฺคผลานํ ปริจฺฉินฺทนกาเล จ อตฺตโน อตฺตโน สมานานํ, เหฏฺิมานฺจ มคฺคผลธมฺเม อารพฺภ กุสลชวนานํ ปวตฺติ อตฺถีติ อรหตฺตมคฺคผลสฺเสว ปฏิกฺเขโป กโต. กามาวจรมหคฺคตปฺตฺตินิพฺพานานิ ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนสงฺขารสมฺมสนกสิณปริกมฺมาทีสุ ตํตทารมฺมณิกาภิฺานํ ปริกมฺมกาเล, โคตฺรภุโวทานกาเล, ทิพฺพจกฺขาทีหิ รูปวิชานนาทิกาเล จ กุสลชวนานํ โคจรภาวํ คจฺฉนฺติ.

๕๙. สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานีติ กามาวจรมหคฺคตสพฺพโลกุตฺตรปฺตฺติวเสน สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ, น ปน อกุสลาทโย วิย สปฺปเทสสพฺพารมฺมณานีตฺยตฺโถ. กิริยชวนานฺหิ สพฺพฺุตฺาณาทิวสปฺปวตฺติยํ, โวฏฺพฺพนสฺส จ ตํตํปุเรจาริกวสปฺปวตฺติยํ น จ กิฺจิ อโคจรํ นาม อตฺถิ.

๖๐. ปมตติยารุปฺปารมฺมณตฺตา อารุปฺเปสุ ทุติยจตุตฺถานิ มหคฺคตารมฺมณานิ.

๖๑. เสสานิ…เป… ปฺตฺตารมฺมณานีติ ปนฺนรส รูปาวจรานิ, ปมตติยารุปฺปานิ จาติ เอกวีสติ กสิณาทิปฺตฺตีสุ ปวตฺตนโต ปฺตฺตารมฺมณานิ.

๖๓. เตวีสติกามาวจรวิปากปฺจทฺวาราวชฺชนหสนวเสน ปฺจวีสติ จิตฺตานิ ปริตฺถมฺหิ กามาวจรารมฺมเณ เยว ภวนฺติ. กามาวจรฺหิ มหคฺคตาทโย อุปาทาย มนฺทานุภาวตาย ปริสมนฺตโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ วิยาติ ปริตฺตํ. ‘‘ฉ จิตฺตานิ มหคฺคเตเยวา’’ตฺยาทินา สพฺพตฺถ สาวธารณโยชนา ทฏฺพฺพา.

อาลมฺพณสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

วตฺถุสงฺคหวณฺณนา

๖๔. วตฺถุวิภาคโต, ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสน จ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห. วสนฺติ เอเตสุ จิตฺตเจตสิกา ตนฺนิสฺสยตฺตาติ วตฺถูนิ.

๖๕. ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺติ ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส ตตฺเถว อุปลพฺภนโต. ปิ-สทฺเทน ปน อนฺธพธิราทิวเสน เกสฺจิ อสมฺภวํ ทีเปติ.

๖๖. ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ พฺรหฺมานํ กามวิราคภาวนาวเสน คนฺธรสโผฏฺพฺเพสุ วิรตฺตตาย ตพฺพิสยปฺปสาเทสุปิ วิราคสภาวโต. พุทฺธทสฺสนธมฺมสฺสวนาทิอตฺถํ ปน จกฺขุโสเตสุ อวิรตฺตภาวโต จกฺขาทิทฺวยํ ตตฺถ อุปลพฺภติ.

๖๗. อรูปโลเก สพฺพานิปิ ฉ วตฺถูนิ น สํวิชฺชนฺติ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาพเลน ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ รูปปฺปวตฺติยา อภาวโต.

๖๘. ปฺจวิฺาณาเนว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธาตุโยติ ปฺจวิฺาณธาตุโย.

๖๙. มนนมตฺตา ธาตุ มโนธาตุ.

๗๐. มโนเยว วิสิฏฺวิชานนกิจฺจโยคโต วิฺาณํ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธาตุ จาติ มโนวิฺาณธาตุ. มนโส วิฺาณธาตูติ วา มโนวิฺาณธาตุ. สา หิ มนโตเยว อนนฺตรปจฺจยโต สมฺภูยมนโสเยว อนนฺตรปจฺจยภูตาติ มนโส สมฺพนฺธินี โหติ. สนฺตีรณตฺตยสฺส, อฏฺมหาวิปากานํ, ปฏิฆทฺวยสฺส, ปมมคฺคสฺส, หสิตุปฺปาทสฺส, ปนฺนรสรูปาวจรานฺจ วเสน ปวตฺตา ยถาวุตฺตมโนธาตุปฺจวิฺาณธาตูหิ อวเสสา มโนวิฺาณธาตุ สงฺขาตา จ ตึส ธมฺมา น เกวลํ มโนธาตุเยว, ตถา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

สนฺตีรณมหาวิปากานิ หิ เอกาทส ทฺวาราภาวโต, กิจฺจาภาวโต จ อารุปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ. ปฏิฆสฺส อนีวรณาวตฺถสฺส อภาวโต ตํสหคตํ จิตฺตทฺวยํ รูปโลเกปิ นตฺถิ, ปเคว อารุปฺเป. ปมมคฺโคปิ ปรโตโฆสปจฺจยาภาเว สาวกานํ อนุปฺปชฺชนโต, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานฺจ มนุสฺสโลกโต อฺตฺถ อนิพฺพตฺตนโต, หสนจิตฺตฺจ กายาภาวโต, รูปาวจรานิ อรูปีนํ รูปวิราคภาวนาวเสน ตทารมฺมเณสุ ฌาเนสุปิ วิรตฺตภาวโต อรูปภเว น อุปฺปชฺชนฺตีติ สพฺพานิปิ เอตานิ เตตฺตึส จิตฺตานิ หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ.

๗๑. ปฺจรูปาวจรกุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทส โลกิยกุสลานิ, ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทส อกุสลานิ, ปฺจทฺวาราวชฺชนหสนรูปาวจรกิริเยหิ อวเสสานิ เตรส กิริยจิตฺตานิ, ปมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺต อนุตฺตรานิ จาติ อิเมสํ วเสน ทฺเวจตฺตาลีสวิธา มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตา ธมฺมา ปฺจโวการภววเสน หทยํ นิสฺสาย วา, จตุโวการภววเสน อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺติ.

๗๓. กาเม ภเว ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺต วิฺาณธาตุโย, รูเป ภเว ติวตฺถุํ นิสฺสิตา ฆานวิฺาณาทิตฺตยวชฺชิตา จตุพฺพิธา วิฺาณธาตุโย, อารุปฺเป ภเว อนิสฺสิตา เอกา มโนวิฺาณธาตุ มตาติ โยชนา.

๗๔. กามาวจรวิปากปฺจทฺวาราวชฺชนปฏิฆทฺวยหสนวเสน สตฺตวีสติ กามาวจรานิ, ปนฺนรส รูปาวจรานิ, ปมมคฺโคติ เตจตฺตาลีส นิสฺสาเยว ชายเร, ตโตเยว อวเสสา อารุปฺปวิปากวชฺชิตา ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสาย จ อนิสฺสาย จ ชายเร, ปาการุปฺปา จตฺตาโร อนิสฺสิตาเยวาติ สมฺพนฺโธ.

วตฺถุสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

ปกิณฺณกปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา

. อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน จิตฺตุปฺปาทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตมํ ปเภทสงฺคหํ กตฺวา ปุน กามาวจราทีนํ ติณฺณํ ภูมีนํ, ทฺวิเหตุกาทิปุคฺคลานฺจ เภเทน ลกฺขิตํ ‘‘อิทํ เอตฺตเกหิ ปรํ, อิมสฺส อนนฺตรํ เอตฺตกานิ จิตฺตานี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรจิตฺเตหิ นิยามิตํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺติสงฺคหํ นาม ตนฺนามกํ สงฺคหํ ยถาสมฺภวโต สมาเสน ปวกฺขามีติ โยชนา.

. วตฺถุทฺวารารมฺมณสงฺคหา เหฏฺา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตา.

. วิสยานํ ทฺวาเรสุ, วิสเยสุ จ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺติ.

. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ฉกฺเกสุ.

วีถิฉกฺกวณฺณนา

. ‘‘จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตา วีถิ จิตฺตปรมฺปรา จกฺขุทฺวารวีถี’’ตฺยาทินา ทฺวารวเสน, ‘‘จกฺขุวิฺาณสมฺพนฺธินี วีถิ เตน สห เอการมฺมณเอกทฺวาริกตาย สหจรณภาวโต จกฺขุวิฺาณวีถี’’ตฺยาทินา วิฺาณวเสน วา วีถีนํ นาม โยชนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุทฺวารวีถี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ.

วีถิฉกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.

วีถิเภทวณฺณนา

. ‘‘อติมหนฺต’’นฺตฺยาทีสุ เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา อาปาถาคตํ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกํ อติมหนฺตํ นาม. ทฺวิติจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา ปนฺนรสจุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกํ มหนฺตํ นาม. จตุจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว นวจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา เตรสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว อฏฺจิตฺตกฺขณายุตํ ปริตฺตํ นาม. ทสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว ปนฺนรสจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา สตฺตจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว ทฺวิจิตฺตกฺขณายุกํ อติปริตฺตํ นาม. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาตีตานี’’ตฺยาทิ. วิภูตํ ปากฏํ. อวิภูตํ อปากฏํ.

วีถิเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจทฺวารวีถิวณฺณนา

. กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานนฺติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อุปฺปาทิตี’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อตฺตปฏิลาโภ. ภฺชนํ ภงฺโค, สรูปวินาโส. อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภงฺคาภิมุขปฺปวตฺติ ิติ นาม. เกจิ ปน จิตฺตสฺส ิติกฺขณํ ปฏิเสเธนฺติ. อยฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – จิตฺตยมเก (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑, ๑๐๒) ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอวมาทิปทานํ วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจา’’ตฺยาทินา (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑, ๑๐๒) ภงฺคุปฺปาทาว กถิตา, น ิติกฺขโณ. ยทิ จ จิตฺตสฺส ิติกฺขโณปิ อตฺถิ, ‘‘ิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. อถ มตํ ‘‘อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ (อ. นิ. ๓.๔๗) สุตฺตนฺตปาโต ิติกฺขโณ อตฺถี’’ติ, ตตฺถปิ เอกสฺมึ ธมฺเม อฺถตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ปฺาณวจนโต จ ปพนฺธิติเยว อธิปฺเปตา, น จ ขณิติ, น จ อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถิ, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ. ตตฺถ วุจฺจเต ยเถว หิ เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทภงฺคานํ อฺโ อุปฺปาทกฺขโณ, อฺโ ภงฺคกฺขโณติ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา. อิตรถา หิ ‘‘อฺโเยว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อฺโ นิรุชฺฌตี’’ติ อาปชฺเชยฺย, เอวเมว อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา, สา ิติ นาม. ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรธโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตา. อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต, สุตฺเต จ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปพนฺธสฺส ปฺตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิฺาตุํ. อุปสคฺคสฺส จ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ‘‘ปฺายตี’’ติ เอตสฺส วิฺายตีติ อตฺโถ. ตสฺมา น เอตฺตาวตา จิตฺตสฺส ิติกฺขโณ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺโตติ สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปฺปาทิติภงฺควเสนา’’ติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘เอเกกสฺส อุปฺปาทิติภงฺควเสน ตโย ตโย ขณา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา).

. อรูปํ ลหุปริณามํ, รูปํ ครุปริณามํ คาหกคาเหตพฺพภาวสฺส ตํตํขณวเสน อุปฺปชฺชนโตติ อาห ‘‘ตานี’’ตฺยาทิ. ตานีติ ตาทิสานิ. สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ วิย ขณานิ สตฺตรสจิตฺตกฺขณานิ, ตานิ จิตฺตกฺขณานิ สตฺตรสาติ วา สมฺพนฺโธ. วิสุํ วิสุํ ปน เอกปฺาส จิตฺตกฺขณานิ โหนฺติ. รูปธมฺมานนฺติ วิฺตฺติลกฺขณรูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํ. วิฺตฺติทฺวยฺหิ เอกจิตฺตกฺขณายุกํ. ตถา หิ ตํ จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ วุตฺตํ. ลกฺขณรูเปสุ จ ชาติ เจว อนิจฺจตา จ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สมานายุกา, ชรตา ปน เอกูนปฺาสจิตฺตกฺขณายุกา. เอวฺจ กตฺวา วทนฺติ –

‘‘ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิฺตฺติลกฺขณ’’นฺติ (ส. ส. ๖๐);

เกจิ (วิภ. มูลฏี. ๒๐) ปน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺกถายํ ‘เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, อถาวเสสปฺจจิตฺตกฺขณายุเก’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๒๓; วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) วจนโต โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายู. อุปฺปชฺชมานเมว หิ รูปํ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทมสารํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ตฺยาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา) อฏฺกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตา. ยตฺถ ปน โสฬสจิตฺตกฺขณาเนว ปฺายนฺติ, ตตฺถ จิตฺตปฺปวตฺติยา ปจฺจยภาวโยคฺยกฺขณวเสน นโย นีโต. เหฏฺิมโกฏิยา หิ เอกจิตฺตกฺขณมฺปิ อติกฺกนฺตสฺเสว รูปสฺส อาปาถาคมนสามตฺถิยนฺติ อลมติวิตฺถาเรน.

๑๐. เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ, ตํ อตีตํ เอเตสํ, เอตานิ วา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ. อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ รูปสทฺทารมฺมณานิ สกสกฏฺาเน ตฺวาว โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เสสานิ ปน ฆานาทินิสฺสเยสุ อลฺลีนาเนว วิฺาณุปฺปตฺติการณานีติ เอเกกกลาปคตานิปิ. เอเกกกลาปคตาปิ หิ ปสาทา วิฺาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติ, เต ปน ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธึ อุปฺปนฺนา. ‘‘อาวชฺชเนน สทฺธึ อุปฺปนฺนา’’ติ อปเร.

ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเตติ วิสทิสวิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวสงฺขาตภวงฺคจลนวเสน ปุริมคฺคหิตารมฺมณสฺมึเยว ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค ปวตฺเต. ปฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวตฺถานวเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานา สหสา อโนจฺฉิชฺชิตฺวา ยถา เวเคน ธาวนฺโต าตุกาโมปิ ปุริโส เอกทฺวิปทวาเร อติกฺกมิตฺวาว ติฏฺติ, เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวาว โอจฺฉิชฺชติ. ตตฺถ ปมจิตฺตํ ภวงฺคสนฺตตึ จาเลนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตีติ ภวงฺคจลนํ, ทุติยํ ตสฺส โอจฺฉิชฺชนากาเรน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคุปจฺเฉโทติ โวหรนฺติ. อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต’’ติ.

นนุ จ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสิตสฺเสว จลนํ ยุตฺตํ, กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ? สนฺตติวเสน เอกาพทฺธตฺตา. ยถา หิ เภริยา เอกสฺมึ ตเล ิตสกฺขราย มกฺขิกาย นิสินฺนาย อปรสฺมึ ตเล ทณฺฑาทินา ปหเฏ อนุกฺกเมน เภริจมฺมวรตฺตาทีนํ จลเนน สกฺขราย จลิตาย มกฺขิกาย อุปฺปติตฺวา คมนํ โหติ, เอวเมว รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํสมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทยวตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนากาเรน ปวตฺติ โหติ. วุตฺตฺจ –

‘‘ฆฏฺฏิเต อฺวตฺถุมฺหิ, อฺนิสฺสิตกมฺปนํ;

เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท’’ติ. (ส. ส. ๑๗๖);

ภวงฺคโสตนฺติ ภวงฺคปฺปวาหํ. อาวชฺชนฺตนฺติ ‘‘กึ นาเมต’’นฺติ วทนฺตํ วิย อาโภคํ กุรุมานํ. ปสฺสนฺตนฺติ ปจฺจกฺขโต เปกฺขนฺตํ. นนุ จ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; อ. นิ. ๓.๖๒; วิภ. ๕๑๗) วจนโต จกฺขุนฺทฺริยเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเทติ, น วิฺาณนฺติ? นยิทเมวํ, รูปสฺส อนฺธภาเวน รูปทสฺสเน อสมตฺถภาวโต. ยทิ จ ตํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา สติ อฺวิฺาณสมงฺคิโนปิ รูปทสฺสนปฺปสงฺโค สิยา. ยทิ เอวํ วิฺาณสฺส ตํ กิจฺจํ สาเธติ, วิฺาณสฺส อปฺปฏิพนฺธตฺตา อนฺตริตรูปสฺสปิ ทสฺสนํ สิยา. โหตุ อนฺตริตสฺสปิ ทสฺสนํ, ยสฺส ผลิกาทิติโรหิตสฺส อาโลกปฏิพนฺโธ นตฺถิ, ยสฺส ปน กุฏฺฏาทิอนฺตริตสฺส อโลกปฏิพนฺโธ อตฺถิ. ตตฺถ ปจฺจยาภาวโต วิฺาณํ นุปฺปชฺชตีติ น ตสฺส จกฺขุวิฺาเณน คหณํ โหติ. ‘‘จกฺขุนา’’ติ ปเนตฺถ เตน ทฺวาเรน กรณภูเตนาติ อธิปฺปาโย. อถ วา นิสฺสิตกิริยา นิสฺสยปฺปฏิพทฺธา วุตฺตา ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ.

สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ ตเมว รูปํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ วิย. สนฺตีรยมานนฺติ ตเมว รูปํ วีมํสนฺตํ วิย. ววตฺถเปนฺตนฺติ ตเมว รูปํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขนฺตํ วิย. โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธ ปจฺจโย เอเตนาติ ลทฺธปจฺจยํ. ยํ กิฺจิ ชวนนฺติ สมฺพนฺโธ. มุจฺฉามรณาสนฺนกาเลสุ จ ฉปฺปฺจปิ ชวนานิ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ. ชวนานุพนฺธานีติ ปฏิโสตคามินาวํ นทีโสโต วิย กิฺจิ กาลํ ชวนํ อนุคตานิ. ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณเมเตสนฺติ ตทารมฺมณานิ ‘‘พฺรหฺมสฺสโร’’ตฺยาทีสุ วิย มชฺเฌปทโลปวเสน, ตทารมฺมณานิ จ ตานิ ปากานิ จาติ ตทารมฺมณปากานิ. ยถารหนฺติ อารมฺมณชวนสตฺตานุรูปํ. ตถา ปวตฺตึ ปน สยเมว ปกาสยิสฺสติ, ภวงฺคปาโตติ วีถิจิตฺตวเสน อปฺปวตฺติตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺคปาโต วิย, ภวงฺควเสน อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติยา สุขคฺคหณตฺถํ อมฺโพปมาทิกํ อาหรนฺติ, ตตฺริทํ อมฺโพปมามตฺตํ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) – เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล สสีสํ ปารุปิตฺวา นิทฺทายนฺโต อาสนฺเน ปติตสฺส เอกสฺส อมฺพผลสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สีสโต วตฺถํ อปเนตฺวา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา ทิสฺวา จ ตํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปกฺกภาวํ ตฺวา ปริภุฺชิตฺวา มุขคตํ สห เสมฺเหน อชฺโฌหริตฺวา ปุน ตตฺเถว นิทฺทายติ. ตตฺถ ปุริสสฺส นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคกาโล, ผลสฺส ปติตกาโล วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ตสฺส สทฺเทน ปพุทฺธกาโล วิย อาวชฺชนกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิฺาณปฺปวตฺติกาโล, คหิตกาโล วิย สมฺปฏิจฺฉนกาโล, มทฺทนกาโล วิย สนฺตีรณกาโล, อุปสิงฺฆนกาโล วิย โวฏฺพฺพนกาโล, ปริโภคกาโล วิย ชวนกาโล, มุขคตํ สห เสมฺเหน อชฺโฌหรณกาโล วิย ตทารมฺมณกาโล, ปุน นิทฺทายนกาโล วิย ปุน ภวงฺคกาโล.

อิมาย จ อุปมาย กึ ทีปิตํ โหติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, อาวชฺชนสฺส วิสยาภุชนเมว, จกฺขุวิฺาณสฺส ทสฺสนมตฺตเมว, สมฺปฏิจฺฉนาทีนฺจ ปฏิคฺคณฺหนาทิมตฺตเมว, ชวนสฺเสว ปน อารมฺมณรสานุภวนํ, ตทารมฺมณสฺส จ เตน อนุภูตสฺเสว อนุภวนนฺติ เอวํ กิจฺจวเสน ธมฺมานํ อฺมฺํ อสํกิณฺณตา ทีปิตา โหติ. เอวํ ปวตฺตมานํ ปน จิตฺตํ ‘‘อาวชฺชนํ นาม หุตฺวา ภวงฺคานนฺตรํ โหติ, ตฺวํ ทสฺสนาทีสุ อฺตรํ หุตฺวา อาวชฺชนานนฺตร’’นฺตฺยาทินา นิยุฺชเก การเก อสติปิ อุตุพีชนิยามาทิ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) วิย จิตฺตนิยามวเสเนว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ.

๑๑. เอตฺตาวตา สตฺตรส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

๑๒. อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตํ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ จุทฺทสจิตฺตกฺขณายุเก ตาว อารมฺมณสฺส นิรุทฺธตฺตาว ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติ. น หิ เอกวีถิยํ เกสุจิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ กานิจิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ. ปนฺนรสจิตฺตกฺขณายุเกสุปิ ชวนุปฺปตฺติโต ปรํ เอกเมว จิตฺตกฺขณํ อวสิฏฺนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต นตฺถิ ทุติยตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺตีติ ปมมฺปิ นุปฺปชฺชติ. ทฺวิกฺขตฺตุเมว หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ สพฺพวาเรสุ ‘‘ตทารมฺมณานิ ทฺเว’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ทฺวินฺนเมว จิตฺตวารานํ อาคตตฺตา. ยํ ปน ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘สกึ ทฺเว วา ตทาลมฺพํ, สกิมาวชฺชนาทโย’’ติ (ปรม. วิ. ๑๑๖), ตํ มชฺฌิมภาณกมตานุสาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา ปน มชฺฌิมภาณกานํ วาโท เหฏฺา วุตฺตปาฬิยา อสํสนฺทนโต สมฺโมหวิโนทนียํ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ปฏิกฺขิตฺโตว, ตสฺมา อาจริเยนปิ อตฺตนา อนธิปฺเปตตฺตาเยว อิธ เจว นามรูปปริจฺเฉเท จ สกึ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ น วุตฺตา.

๑๓. โวฏฺพฺพนุปฺปาทโต ปรํ ฉจิตฺตกฺขณาวสิฏฺายุกมฺปิ อารมฺมณํ อปฺปายุกภาเวน ปริทุพฺพลตฺตา ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติ. ชวนฺหิ อุปฺปชฺชมานํ นิยเมน สตฺตจิตฺตกฺขณายุเกเยว อุปฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ. เหตุมฺหิ จายํ ตฺวาปจฺจโย, ชวนสฺสปิ อนุปฺปตฺติยาติ อตฺโถ. อิตรถา หิ อปรกาลกิริยาย สมานกตฺตุกตา น ลพฺภตีติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา. เกจิ ปน ‘‘ติกฺขตฺตุ’นฺติ อิทํ วจนสิลิฏฺตามตฺตปฺปโยชน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เตสํ อภินิเวสมตฺตํ. น หิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนเมว ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺเตปิ วจนสฺส อสิลิฏฺภาโว อตฺถิ, น จ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา พาธกํ กิฺจิ วจนํ อฏฺกถาทีสุ อตฺถิ. เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สีหฬสํวณฺณนาการาปิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’อิจฺเจว วณฺเณนฺติ. โวฏฺพฺพนเมว ปริวตฺตตีติ โวฏฺพฺพนเมว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชติ. ตํ ปน อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิฺาณาทีสุ ตฺวา จิตฺตปฺปวตฺติยา นิวตฺตนํ นตฺถิ.

อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘‘อาวชฺชนา กุสลากุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) อาวชฺชนาย กุสลากุสลานํ อนนฺตรปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา โวฏฺพฺพนาวชฺชนานฺจ อตฺถนฺตราภาวโต สติ อุปฺปตฺติยํ โวฏฺพฺพนํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ปวตฺเตยฺย, โน อฺถาติ มุจฺฉากาลาทีสุ มนฺทีภูตเวคตาย ชวนปาริปูริยา ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตพฺพํ, น โวฏฺพฺพนสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาติ ทีเปติ. กิฺจาปิ เอวํ ทีเปติ, ติเหตุกวิปากานิ ปน อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตาเนว. ขีณาสวานํ จุติวเสน ปวตฺตานิ น กสฺสจิ อนนฺตรปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตีติ ตานิ วิย โวฏฺพฺพนมฺปิ ปจฺจยเวกลฺลโต กุสลากุสลาทีนํ อนนฺตรปจฺจโย น โหตีติ น น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา อฏฺกถาสุ อาคตนเยเนเวตฺถ ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตนฺติ.

๑๔. นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท อุปริมโกฏิยา สตฺตจิตฺตกฺขณายุกสฺสปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต วีถิจิตฺตานํ อุปฺปาโท นตฺถิ, ภวงฺคปาโตว โหตีติ อธิปฺปาโย. ภวงฺคจลนเมวาติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท’’ติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘นตฺถิ ภวงฺคุปจฺเฉโท’’ติ อวธารณผลํ ทสฺเสนฺติ, ตํ ปน วีถิจิตฺตุปฺปาทาภาววจเนเนว สิทฺธํ. สติ หิ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคํ อุปจฺฉิชฺชติ. ภวงฺคุปจฺเฉทนาเมน ปน เหฏฺาปิ วิสุํ อวุตฺตตฺตา อิธ อวิเสเสน วุตฺตํ.

๑๕. สพฺพโส วีถิจิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ปจฺฉิมวาโรวิธโมฆวารวเสน วุตฺโต, อฺตฺถ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) ปน ทุติยตติยวาราปิ ตทารมฺมณชวเนหิ สุฺตฺตา ‘‘โมฆวารา’’ติ วุตฺตา. อารมฺมณภูตาติ วิสยภูตา, ปจฺจยภูตา จ. ปจฺจโยปิ หิ ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณ’’นฺตฺยาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) วิย. เตเนเวตฺถ โมฆวารสฺสปิ อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺตีติ สิทฺธํ. อติปริตฺตารมฺมณฺหิ โมฆวารปฺาปนสฺส ปจฺจโย โหติ. อิตรถา หิ ภวงฺคจลนสฺส สกสกโคจเรเยว ปวตฺตนโต ปจฺฉิมวารสฺส อติปริตฺตารมฺมเณ ปวตฺติ นตฺถีติ ‘‘จตุนฺนํ วารานํ อารมฺมณภูตา’’ติ วจนํ ทุรุปปาทนํ สิยาติ.

๑๖. ปฺจทฺวาเร ยถารหํ ตํตํทฺวารานุรูปํ, ตํตํปจฺจยานุรูปํ, ตํตํอารมฺมณาทิอนุรูปฺจ อุปฺปชฺชมานานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชนทสฺสนาทิสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณวเสน อวิเสสโต สตฺเตว โหนฺติ. จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานจิตฺตานิเยว วา จตุทฺทส อาวชฺชนาทิปฺจกสตฺตชวนตทารมฺมณทฺวยวเสน. วิตฺถารา ปน จตุปฺาส สพฺเพสเมว กามาวจรานํ ยถาสมฺภวํ ตตฺถ อุปฺปชฺชนโต,

เอตฺถาติ วิสยปฺปวตฺติสงฺคเห.

ปฺจทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺิตา.

มโนทฺวารวีถิ

ปริตฺตชวนวารวณฺณนา

๑๗. มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อตีตานาคตมฺปิ อารมฺมณํ โหตีติ เตสํ อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานํ กาตุํ น สกฺกาติ วิภูตาวิภูตวเสเนเวตํ นิยเมตุํ ‘‘ยทิ วิภูตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ.

๑๙. เอตฺถาติ มโนทฺวาเร. เอกจตฺตาลีส ปฺจทฺวาราเวณิกานํ ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุตฺตยวเสน เตรสจิตฺตานํ ตตฺถ อปฺปวตฺตนโต.

ปริตฺตชวนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา

๒๐. วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ อารมฺมณสฺส วิภูตกาเลเยว อปฺปนาสมฺภวโต.

๒๑. ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ ยํ กิฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธ. ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเทติ โยชนา. ปมจิตฺตฺหิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกภูตตฺตา ปริกมฺมํ. ทุติยํ สมีปจาริตฺตา อุปจารํ. นาจฺจาสนฺโนปิ หิ นาติทูรปฺปวตฺติ สมีปจารี นาม โหติ, อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ วา อุปจารํ. ตติยํ ปุพฺพภาเค ปริกมฺมานํ, อุปริอปฺปนาย จ อนุกูลตฺตา อนุโลมํ. จตุตฺถํ ปริตฺตโคตฺตสฺส, ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส จ อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส, โลกุตฺตรโคตฺตสฺส จ ภาวนโต วฑฺฒนโต โคตฺรภุ, อิมานิ จตฺตาริ นามานิ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ อนวเสสโต ลพฺภนฺติ, ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ ปน อุปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมเนว ลพฺภนฺติ. อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๘๐๔) ปน ปุริมานํ ติณฺณํ, ทฺวินฺนํ วา อวิเสเสนปิ ปริกมฺมาทินามํ วุตฺตํ, จตุกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุเมว วา ปฺจมํ, จตุตฺถํ วา อุปฺปชฺชิตพฺพอปฺปนานุรูปโตติ อธิปฺปาโย. ปริกมฺมาทินามานํ อนวเสสโต ลพฺภมานวารทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุกฺขตฺตุ’’นฺติ อาทิโต วุตฺตํ, คณนปฏิปาฏิวเสน ปน ‘‘ปฺจมํ วา’’ติ โอสาเน วุตฺตํ.

ยถารหนฺติ ขิปฺปาภิฺทนฺธาภิฺานุรูปํ. ขิปฺปาภิฺสฺส หิ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตกามาวจรชวนานนฺตรํ จตุตฺถํ อปฺปนาจิตฺตมุปฺปชฺชติ. ทนฺธาภิฺสฺส จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวนานนฺตรํ ปฺจมํ อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ยสฺมา ปน อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, ลทฺธาเสวนมฺปิ จ ฉฏฺํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา จตุตฺถโต โอรํ, ปฺจมโต ปรํ วา อปฺปนา น โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ยถาภินีหารวเสนาติ รูปารูปโลกุตฺตรมคฺคผลานุรูปสมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตาภินีหรณานุรูปโต, อปฺปนาย วีถิ อปฺปนาวีถิ. ‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา โอติณฺณอปฺปนาโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหติ, น มคฺคานนฺตรํ ผลจิตฺตํ, สมาปตฺติวีถิยฺจ ฌานผลจิตฺตานิ ปุนปฺปุนนฺติ คณฺเหยฺยุนฺติ ปุน ‘‘อปฺปนาวสาเน’’ติ วุตฺตํ. นิกายนฺตริยา กิร โลกิยปฺปนาสุ ปมกปฺปนาโต ปรํ สตฺตมชวนปูรณตฺถํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ กามาวจรชวนานมฺปิ ปวตฺตึ วณฺเณนฺตีติ เตสํ มตินิเสธนตฺถํ ‘‘ภวงฺคปาโตวา’’ติ สาวธารณํ วุตฺตํ.

๒๒. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ, เตสุ จ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ. ตตฺถาติ วา ตสฺมึ อปฺปนาวาเร. โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรนฺติ โสมนสฺสสหคตานํ จตุนฺนํ กุสลกิริยชวนานํ อนนฺตรํ. โสมนสฺสสหคตาวาติ จตุกฺกชฺฌานสฺส, สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคผลสฺส จ วเสน โสมนสฺสสหคตาว, น ปน อุเปกฺขาสหคตา ภินฺนเวทนานํ อฺมฺํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา. ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ ปสํสิตพฺพา, อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาปีติ ตสฺมึ เอกเวทนชวนวาเรปิ. กุสลชวนานนฺตรนฺติ จตุพฺพิธาณสมฺปยุตฺตกุสลชวนานนฺตรํ กุสลชวนมปฺเปติ, น กิริยชวนํ ภินฺนสนฺตาเน นิพฺพตฺตนโต. เหฏฺิมฺจ ผลตฺตยมปฺเปติ สมาปตฺติวีถิยนฺตฺยธิปฺปาโย.

๒๓. สุขปุฺมฺหา โสมนสฺสสหคตติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ อคฺคผลวิปากกิริยวชฺชิตโลกิยโลกุตฺตรจตุกฺกชฺฌานชวนวเสน ทฺวตฺตึส, อุเปกฺขกา ติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ ตเถว ปฺจมชฺฌานานิ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ติเหตุกทฺวยโต ปรํ กิริยชฺฌานจตุกฺกสฺส, อคฺคผลจตุกฺกสฺส จ วเสน อฏฺ, อุเปกฺขกา ติเหตุกทฺวยโต ปรํ อุเปกฺขาสหคตรูปารูปกิริยปฺจกสฺส, อคฺคผลสฺส จ วเสน อปฺปนา สมฺโภนฺติ.

๒๔. เอตฺถาติ วีถิสงฺคหาธิกาเร.

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

มโนทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา

๒๕. สพฺพตฺถาปีติ ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรปิ.

๒๖. อิฏฺเติ อิฏฺมชฺฌตฺเต. อติอิฏฺารมฺมณฺหิ วิสุํ วกฺขติ. กุสลวิปากานิ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธ. อิฏฺมชฺฌตฺเต สนฺตีรณตทารมฺมณานิ อุเปกฺขาสหคตาเนวาติ อาห ‘‘อติอิฏฺเ ปน โสมนสฺสสหคตาเนวา’’ติ. วิปากสฺส หิ กมฺมานุภาวโต ปวตฺตมานสฺส อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิพฺพิกปฺปตาย ปกปฺเปตฺวา คหณาภาวโต ยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหติ, กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเปิ อิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺาการโต, อนิฏฺเปิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหติ. ตถา หิ อสฺสทฺธาทีนํ พุทฺธาทีสุ อติอิฏฺารมฺมเณสุปิ อุเปกฺขาชวนํ โหติ, ติตฺถิยาทีนฺจ โทมนสฺสชวนํ, คมฺภีรปกติกาทีนฺจ ปฏิกฺกูลารมฺมเณ อุเปกฺขาชวนํ, สุนขาทีนฺจ ตตฺถ โสมนสฺสชวนํ, ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺตานิ ปน วิปากานิ ยถาวตฺถุกาเนว. อปิจ อสุจิทสฺสเน สุมนายมานานํ สุนขาทีนนฺติ. จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปน อติอิฏฺานิฏฺเสุ ปวตฺตมานานมฺปิ อุเปกฺขาสหคตภาเว การณํ เหฏฺา กถิตเมว.

๒๗. ตตฺถาปีติ ตทารมฺมเณสุปิ. โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเนติ สเหตุกาเหตุกสุขสหคตกิริยปฺจกาวสาเน. ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กิริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทิ. เกจิ ปน อาจริยา ‘‘ปฏฺาเน (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๙๘) กุสลากุสลานเมวานนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺตนฺติ นตฺถิ กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณุปฺปาโท’’ติ วทนฺติ. ตตฺถ วุจฺจเต – ยทิ อพฺยากตานนฺตรมฺปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย. ปริตฺตารมฺมเณ โวฏฺพฺพนานนฺตรมฺปิ ตสฺส ปวตฺตึ มฺเยฺยุนฺติ กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น วุตฺตํ, น ปน อลพฺภนโต. ลพฺภมานสฺสปิ หิ เกนจิ อธิปฺปาเยน กตฺถจิ อวจนํ ทิสฺสติ, ยถา ตํ ธมฺมสงฺคเห ลพฺภมานมฺปิ หทยวตฺถุ เทสนาเภทปริหารตฺถํ น วุตฺตนฺติ.

๒๘. โทมนสฺส…เป… อุเปกฺขาสหคตาเนว ภวนฺติ, น โสมนสฺสสหคตานิ อฺมฺํ วิรุทฺธสภาวตฺตา. เตเนว หิ ปฏฺาเน โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ, ตทนนฺตรฺจ โทมนสฺสํ อนุทฺธฏํ. ตถา หิ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๒.๔๕) สุขทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน สมานเวทนาสมฺปยุตฺตานํ อทุกฺขมสุขเวทนาย สมฺปยุตฺตกานฺจ อนนฺตรปจฺจยภาเวน ทฺวีสุ ทฺวีสุ วาเรสุ วุตฺตา, อทุกฺขมสุขเวทนาย สมฺปยุตฺตกา ปน สมานเวทนาสมฺปยุตฺตานํ, อิตรเวทนาทฺวยสมฺปยุตฺตานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตีสุ วาเรสูติ เอวํ เวทนาตฺติเก สตฺเตว อนนฺตรปจฺจยวารา วุตฺตา. ยทิ จ โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ, โสมนสฺสานนฺตรํ วา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺเชยฺย, สุขทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตานมฺปิ อฺมฺํ อนนฺตรปจฺจยวเสน ทฺเว วาเร วฑฺเฒตฺวา นว วารา วตฺตพฺพา สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตา. ตสฺมา น เตสํ ตทนนฺตรํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ. เอตฺถ จ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทินา อยมฺปิ นิยโม อนุฺาโต –

‘‘ปริตฺตกุสลาโทส-ปาปสาตกฺริยาชวา;

ปฺจสฺเวกํ ตทาลมฺพํ, สุขิเตสุ ยถารหํ.

‘‘ปาปากามสุภา เจว, โสเปกฺขา จ กฺริยาชวา;

โสเปกฺเขสุ ตทาลมฺพํ, ฉสฺเวกมนุรูปโต’’ติ.

อยฺหิ ชวเนน ตทารมฺมณนิยโม อพฺยภิจารี. ‘‘าณสมฺปยุตฺตชวนโต าณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺโต ปน อเนกนฺติโก. เยภุยฺเยน หิ อกุสลชวเนสุ ปริจิตสฺส กทาจิ กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ, กุสลชวเนสุ วา ปริจิตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํ ปวตฺตปริจเยน ติเหตุกชวนโตปิ ปรํ อเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, ตถา กุสลานนฺตรํ ปวตฺตปริจเยน อกุสลชวนโต ปรํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปิ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกกมฺมโต ปน อฺกมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตถา จ วุตฺตํ ปฏฺาเน ‘‘อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๙๘).

ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสชวนาวสาเน อุเปกฺขาสหคตาเนว โหนฺติ. ตสฺมา โทมนสฺสสหคตชวนาวสาเน อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสา’ติ อิมินาว ภวงฺคปาตาภาโว ทีปิโตว โหติ โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสาภาวโตติ ตํ อวตฺวา ตทารมฺมณาภาวเมว ปริกปฺเปนฺโต อาห ‘‘ยทิ ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถี’’ติ. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ติตฺถิยาทิโน พุทฺธาทิอติอิฏฺารมฺมเณ ปิ ปฏิหตจิตฺตสฺส โทมนสฺสชวเน ชวิเต วุตฺตนเยน โสมนสฺสตทารมฺมณสฺส อติอิฏฺารมฺมเณ จ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณสฺส อนุปฺปชฺชนโต, เกนจิ วา อสปฺปาเยน ปริหีนโลกิยชฺฌานํ อารพฺภ ‘‘ปณีตธมฺโม เม นฏฺโ’’ติ วิปฺปฏิสารํ ชเนนฺตสฺส โทมนสฺสชวเน สติ อกามาวจรารมฺมเณ ตทารมฺมณาภาวโต ยทิ ตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺติสมฺภโว นตฺถีติ อธิปฺปาโย.

ปริจิตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ปริจิตํ, ตสฺมึ ภเว เยภุยฺเยน คหิตปุพฺพํ. อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชติ นิราวชฺชนมฺปิ. ยถา ตํ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ผลจิตฺตนฺตฺยธิปฺปาโย. ยถาหุ –

‘‘นิราวชฺชํ กถํ จิตฺตํ, โหติ เนตฺหิ สมฺมตํ;

นิยโม น วินาวชฺชํ, นิโรธา ผลทสฺสนา’’ติ.

เกน ปน กิจฺเจน อิทํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ? ตทารมฺมณกิจฺเจน ตาว น ปวตฺตติ ชวนารมฺมณสฺส อคฺคหณโต, นาปิ สนฺตีรณกิจฺเจน ยถาสมฺปฏิจฺฉิตสฺส สนฺตีรณวเสน อปฺปวตฺตนโต, ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาริเสสโต ปน ภวสฺส องฺคภาวโต ภวงฺคกิจฺเจนาติ ยุตฺตํ สิยา. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ (ธ. ส. อนุฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตว. ยํ ปน ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ธมฺมโต, อารมฺมณโต จ สมานตํ วกฺขติ, ตํ เยภุยฺยโตติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อิทเมกํ านํ วชฺเชตฺวา ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ วิสทิสตา อตฺถิ. ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อตฺตโน อนนฺตรํ อพฺยวหิตํ กตฺวา, ตทนนฺตรนฺตฺยตฺโถ.

๒๙. กามาวจร…เป… อิจฺฉนฺตีติ เอตฺถ กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ กามตณฺหานิทานกมฺมนิพฺพตฺตตฺตา. น หิ ตํ กามตณฺหาเหตุเกน กมฺมุนา ชนิตํ อตํสภาวสฺส รูปารูปาวจรโลกุตฺตรชวนสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ. กึการณา? อชนกตฺตา, ชนกสมานตฺตาภาวโต จ. ยถา หิ เคหโต พหิ นิกฺขมิตุกาโม พาลโก ชนกํ, ตํสทิสํ วา องฺคุลิยํ คเหตฺวา นิกฺขมติ, นาฺํ ราชปุริสาทึ, เอวํ ภวงฺควิสยโต อฺตฺถ ปวตฺตมานํ ตทารมฺมณํ ชนกํ กามาวจรกุสลากุสลํ, ตํสทิสํ วา กามาวจรกิริยชวนํ อนุพนฺธติ, น ปน ตสฺส วิสทิสานิ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ. ตถา กามาวจรสตฺตานเมว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ, น พฺรหฺมานํ ตทารมฺมณูปนิสฺสยสฺส กามาวจรปฏิสนฺธิพีชสฺสาภาวโต. ตถา กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ อิจฺฉนฺติ. น อิตเรสุ อปริจิตตฺตา. ยถา หิ โส พาลโก ชนกํ, ตํสทิสํ วา อนุคจฺฉนฺโตปิ อรฺาทิอปริจิตฏฺานํ คจฺฉนฺตํ อนนุพนฺธิตฺวา ปมุขงฺคณาทิมฺหิ ปริจิตฏฺาเนเยว อนุพนฺธติ, เอวมิทมฺปิ รูปาวจราทิอปริจิตารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺตนฺตํ นานุพนฺธติ. อปิจ กามตณฺหายตฺตกมฺมชนิตตฺตาปิ เอตํ กามตณฺหารมฺมเณสุ ปริตฺตธมฺเมสฺเวว ปวตฺตตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ชนกํ ตํสมานํ วา, ชวนํ อนุพนฺธติ;

น ตุ อฺํ ตทาลมฺพํ, พาลทารกลีลยา.

‘‘พีชสฺสาภาวโต นตฺถิ, พฺรหฺมานมฺปิ อิมสฺส หิ;

ปฏิสนฺธิมโน พีชํ, กามาวจรสฺิตํ.

‘‘าเน ปริจิเตเยว, ตํ อิทํ พาลโก วิย;

อนุยาตีติ นาฺตฺถ, โหติ ตณฺหาวเสน วา’’ติ.

นนุ จ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิพีชาภาวโต’’ติ วุตฺตํ, ตถา จ จกฺขุวิฺาณาทีนมฺปิ อภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อินฺทฺริยปฺปวตฺติอานุภาวโต, ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมโต จ.

ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา นิฏฺิตา.

ชวนนิยมวณฺณนา

๓๒. มนฺทปฺปวตฺติยนฺติ มรณาสนฺนกาเล วตฺถุทุพฺพลตาย มนฺทีภูตเวคตฺตา มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺติยํ. มรณกาลาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มุจฺฉากาลํ สงฺคณฺหาติ.

๓๓. ภควโต…เป… วทนฺตีติ ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ อุทกกฺขนฺธอคฺคิกฺขนฺธปฺปวตฺตนาทิอตฺถํ วิสุํ วิสุํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ฌานธมฺเม วิสุํ วิสุํ อาวชฺเชนฺตสฺส อาวชฺชนวสิตาย มตฺถกปฺปตฺติยา อาวชฺชนตปฺปโรว จิตฺตาภินีหาโร โหตีติ ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ จตฺตาริ, ปฺจวา ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๘) อฏฺกถาจริยา. ‘‘ภควโต’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ อฺเสมฺปิ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อจฺจายิกกาเล อปริปุณฺณชวนานํ ปวตฺตนโต. ตถา จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อยฺจ มตฺถกปฺปตฺตา วสิตา ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล อฺเสํ วา เอวรูเป กาเล’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๘). ‘‘จตฺตาริ ปฺจ วา’’ติ จ ปเนตํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยวเสน คเหตพฺพนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (วิสุทฺธิ. มหา. ๑.๗๘) วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต จตฺตาริ, อฺเสํ ปฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ.

๓๔. อาทิกมฺมิกสฺสาติ อาทิโต กตโยคกมฺมสฺส. ปมํ นิพฺพตฺตา อปฺปนา ปมกปฺปนา. อภิฺาชวนานมฺปิ ‘‘ปมกปฺปนายา’’ติ อธิกาโร สิยาติ อาห ‘‘สพฺพทาปี’’ติ, ปมุปฺปตฺติกาเล, จิณฺณวสีกาเล จ ปฺจาภิฺาชวนานิ เอกวารเมว ชวนฺตีตฺยตฺโถ.

๓๕. มคฺคาเยว อุปฺปชฺชนโต มคฺคุปฺปาทา. ยถารหนฺติ ปฺจมํ วา จตุตฺถํ วา อุปฺปนฺนมคฺคานุรูปํ. สตฺตชวนปรมตฺตา หิ เอกาวชฺชนวีถิยา จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีติ ผลจิตฺตานิ, ปฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว วา โหนฺติ.

๓๖. นิโรธสมาปตฺติกาเลติ นิโรธสฺส ปุพฺพภาเค. จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ กุสลกิริยานํ อฺตรํ เนวสฺานาสฺายตนชวนํ. อนาคามิขีณาสวาเยว นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺติ, น โสตาปนฺนสกทามิโนติ วุตฺตํ ‘‘อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา’’ติ. วิภตฺติวิปลฺลาโส เจตฺถ ทฏฺพฺโพ ‘‘อนาคามิผเล วา อรหตฺตผเล วา’’ติ. เตนาห ‘‘นิรุทฺเธ’’ติ. ยถารหนฺติ ตํตํปุคฺคลานุรูปํ.

๓๘. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ สกลายปิ ฌานสมาปตฺติวีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยฺจ.

๓๙. ปริตฺตานิ ชวนานิ สตฺตกฺขตฺตุํ มตานิ อุกฺกํสโกฏิยา. มคฺคาภิฺา ปน สกึ เอกวารเมว มตา. อวเสสานิ อภิฺามคฺควชฺชิตานิ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ พหูนิปิ ลพฺภนฺติ สมาปตฺติวีถิยํ อโหรตฺตมฺปิ ปวตฺตนโต. อปิ-สทฺเทน โลกิยชฺฌานานิ ปมกปฺปนายํ, อนฺติมผลทฺวยฺจ นิโรธานนฺตรํ เอกวารํ, ผลจิตฺตานิ มคฺคานนฺตรํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปีติ สมฺปิณฺเฑติ.

ชวนนิยมวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปุคฺคลเภทวณฺณนา

๔๐. อิทานิ ทุเหตุกาเหตุกาปายิกาเหตุกติเหตุกวเสน จตุพฺพิธานํ ปุถุชฺชนานํ, มคฺคฏฺผลฏฺวเสน อฏฺวิธานํ อริยานนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปฺปชฺชนกวีถิจิตฺตปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ปมํ ตาว เตสํ วชฺชิตพฺพจิตฺตานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุเหตุกานมเหตุกานฺจา’’ตฺยาทิ. ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตาโลภาโทสวเสน ทฺเว เหตู อิเมสนฺติ ทฺวิเหตุกา. ตาทิสานํ เหตูนํ อภาวโต อเหตุกา. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อปฺปนาชวนานิ น ลพฺภนฺติ วิปากาวรณสพฺภาวโต. ทฺวิเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิ หิ ‘‘วิปากาวรณ’’นฺติ วุจฺจติ. อปฺปนาชวนาภาวโตเยว อรหตฺตํ นตฺถีติ กิริยชวนานิ น ลพฺภนฺติ.

๔๑. ‘‘สเหตุกํ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒) ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาโต อเหตุกานมฺปิ นานากมฺเมน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวติ, ทฺวิเหตุกานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. มูลสนฺธิยา ปน ชฬภาวโต อุภินฺนมฺปิ นตฺถิ ติเหตุกตทารมฺมณนฺติ อาห ‘‘ตถา าณสมฺปยุตฺตวิปากานิ จา’’ติ. อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ วตฺวา อิธ าณสมฺปยุตฺตวิปากาภาววจนสฺส ปริหาสวเสน ‘‘โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ปริหาสวเสน วุตฺตมฺปิ อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวาว วิชานนตฺถํ วุตฺตวจนํ วิย ิตํ. ตถา หิ อาจริเยเนเวตฺถ การณํ ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –

‘‘าณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา’’ติ; (ปรม. วิ. ๒๗๑);

อปเร ปน ‘‘ยถา อเหตุกานํ สเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปี’’ติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตานุโรเธน จ อิธาปิ าณสมฺปยุตฺตวิปากปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺติ. ตตฺถ ปน ปมาณปาาภาวโต อาจริเยน อุภินฺนมฺปิ สาธารณวเสน าณสมฺปยุตฺตวิปากาภาเว การณํ วตฺวา สมกเมว จิตฺตปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา เตสํ วจนํ วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อเหตุกาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘สุคติย’’นฺติ วจนํ, ตํ ปน อตฺถโต อนุฺาตทฺวิเหตุกวิปากานํ ตตฺเถว สมฺภวทสฺสนปรํ. เตนาห ‘‘ทุคฺคติยํ ปนา’’ตฺยาทิ.

๔๓. ติเหตุเกสูติ ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตาโลภาโทสาโมหวเสน ติเหตุเกสุ ปุถุชฺชาทีสู นววิธปุคฺคเลสุ.

๔๕. ทิฏฺี…เป… เสกฺขานนฺติ สิกฺขาย อปริปูรการิตาย สิกฺขนสีลตาย ‘‘เสกฺขา’’ติ ลทฺธนามานํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปุคฺคลานํ ปมมคฺเคเนว สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํสหคตชวนานิ เจว -สทฺเทน อากฑฺฒิตานิ ขีณาสวาเวณิกานิ กิริยชวนานิ จ น ลพฺภนฺติ.

๔๖. ปฏิฆชวนานิ จาติ โทมนสฺสชวนานิ เจว ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตกิริยชวนานิ จ.

๔๗. โลกุตฺตร…เป… สมุปฺปชฺชนฺตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ เอกจิตฺตกฺขณิกภาเวน ปุคฺคลนฺตเรสุ อสมฺภวโต, เหฏฺิมเหฏฺิมานฺจ อุปรูปริสมาปตฺติยา อนธิคตตฺตา, อุปรูปริปุคฺคลานฺจ อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรเธน ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนานํ โสตาปนฺนาทีหิ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา จ อฏฺปิ โลกุตฺตรชวนานิ ยถาสกํ มคฺคผลฏฺานํ อริยานเมว สมุปฺปชฺชนฺติ.

๔๘. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ยถาปฏิกฺขิตฺตชวนานิ วชฺเชตฺวา ปาริเสสโต ลพฺภมานชวนานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อเสกฺขาน’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ติวิธสิกฺขาย ปริปูรการิภาวโต อเสกฺขานํ ขีณาสวานํ เตตฺตึสวิธกุสลากุสลสฺส, เหฏฺิมผลตฺตยสฺส, วีถิมุตฺตานฺจ นวมหคฺคตวิปากานํ วเสน ปฺจจตฺตาลีสวชฺชิตานิ เสสานิ เตวีสติกอามาวจรวิปากวีสติกิริยอรหตฺตผลวเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาลาภํ กามภเว ิตานํ วเสน อุทฺทิเส.

เสกฺขานํ อฏฺารสกิริยชวนทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสหคตปฺจกอคฺคผลมหคฺคตวิปากวเสน เตตฺตึส วชฺเชตฺวา เตวีสติกามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยเอกวีสติกุสลสตฺตากุสลเหฏฺิมผลตฺตยวเสน ฉปฺปฺาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส อวิเสสโต. วิเสสโต ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนํ เอกปฺาส, อนาคามีนํ เอกูนปฺาส, อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ อฏฺารสกิริยชวนสพฺพโลกุตฺตรมหคฺคตวิปากวเสน ปฺจตึส วชฺเชตฺวา อวเสสานิ กามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยโลกิยกุสลากุสลวเสน จตุปฺาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวโต อุทฺทิเส อวิเสสโต. วิเสสโต ปน ติเหตุกานํ จตุปฺาเสว ลพฺภนฺติ, ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตวิปากอปฺปนาชวนวชฺชิตานิ เอกจตฺตาลีส, อาปายิกานํ ตาเนว ทฺวิเหตุกวิปากวชฺชิตานิ สตฺตตึส วีถิจิตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.

ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตปฺปวตฺติเภโท ปุคฺคลเภโท.

ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภูมิวิภาควณฺณนา

๔๙. สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ, สพฺเพสฺจ ปุคฺคลานํ ตตฺถ สมฺภวโต. ยถารหนฺติ ตํตํภวานุรูปํ, ตํตํปุคฺคลานุรูปฺจ.

๕๒. ตฺยาทินา ฆานวิฺาณาทีนมฺปิ ปฏิกฺเขโป เหสฺสตีติ รูปาวจรภูมิยํ ปฏิฆชวนตทารมฺมณาเนว ปฏิกฺขิตฺตานิ. สพฺพตฺถาปีติ กามภเว, รูปภเว, อรูปภเว จ.

๕๔. กามภเว ยถารหํ วีถิมุตฺตวชฺชานิ อสีติ วีถิจิตฺตานิ, รูปภเว ปฏิฆทฺวยอฏฺตทารมฺมณฆานาทิวิฺาณฉกฺกวีถิมุตฺตกวเสน ปฺจวีสติ วชฺเชตฺวา เสสานิ อาวชฺชนทฺวยนวอเหตุกวิปากเตปฺาสชวนวเสน จตุสฏฺิ, อรูเป ภเว เตวีสติกามาวจรวิปากปมมคฺคปฺจทสรูปาวจรปฏิฆทฺวยอารุปฺปวิปากกิริยมโนธาตุหสนวเสน สตฺตจตฺตาลีส วชฺเชตฺวา เสสานิ ฉพฺพีสติ ปริตฺตชวนอฏฺอารุปฺปชวนสตฺตโลกุตฺตรชวนมโนทฺวาราวชฺชนวเสน ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ ลพฺภเร อุปลพฺภนฺติ.

เกจิ ปน ‘‘รูปภเว อนิฏฺารมฺมณาภาวโต อิธาคตานํเยว พฺรหฺมานํ อกุสลวิปากสมฺภโวติ ตานิ ปริหาเปตฺวา ปฺจปริตฺตวิปาเกหิ สทฺธึ รูปภเว สฏฺิเยว วีถิจิตฺตานี’’ติ วทนฺติ. อิธ ปน ตตฺถ ตฺวาปิ อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อนิฏฺารมฺมณสฺส อสมฺภโว น สกฺกา วตฺตุนฺติ เตหิ สทฺธึเยว ตตฺถ จตุสฏฺิ วุตฺตานิ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ธมฺมานุสารณิยํ ‘‘ยทา พฺรหฺมาโน กามาวจรํ อนิฏฺารมฺมณํ อาลมฺพนฺติ, ตทา ตํ สุคติยมฺปิ อกุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณมโนธาตุสนฺตีรณานํ อุปฺปตฺติ สมฺภวตี’’ติ.

ภูมิวเสน วิภาโค ภูมิวิภาโค.

ภูมิวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๕. ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํทฺวาเรสุ, ตํตํภเวสุ วา สมฺภวานุรูปโต. ยาวตายุกนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํ ภวนิกนฺติวเสน ปวตฺตมโนทฺวาริกจิตฺตวีถิโต ปฏฺาย จุติจิตฺตาวสานํ, ตโต ปุพฺเพ ปวตฺตภวงฺคาวสานํ วา อพฺโพจฺฉินฺนา อสติ นิโรธสมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. วีถิมุตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา

. เอตฺตาวตา วีถิสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิมุตฺตสงฺคหํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘วีถิจิตฺตวเสเนว’’นฺตฺยาทิ. เอวํ ยถาวุตฺตนเยน วีถิจิตฺตวเสน ปวตฺติยํ ปฏิสนฺธิโต อปรภาเค จุติปริโยสานํ ปวตฺติสงฺคโห นาม สงฺคโห อุทีริโต, อิทานิ ตทนนฺตรํ สนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกาเล, ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเล จ ปวตฺติสงฺคโห วุจฺจตีติ โยชนา.

ภูมิจตุกฺกวณฺณนา

. ปุฺสมฺมตา อยา เยภุยฺเยน อปคโตติ อปาโย, โสเยว ภูมิ ภวนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ อปายภูมิ. อเนกวิธสมฺปตฺติอธิฏฺานตาย โสภนา คนฺตพฺพโต อุปปชฺชิตพฺพโต คตีติ สุคติ, กามตณฺหาสหจริตา สุคติ กามสุคติ, สาเยว ภูมีติ กามสุคติภูมิ. เอวํ เสเสสุปิ.

. อยโต สุขโต นิคฺคโตติ นิรโย. ติโร อฺจิตาติ ติรจฺฉานา, เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ. ยวนฺติ ตาย สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา วิย โหนฺตีติ โยนิ. สา ปน อตฺถโต ขนฺธานํ ปวตฺติวิเสโส. ปกฏฺเน สุขโต อิตา คตาติ เปตา, นิชฺฌามตณฺหิกาทิเภทานํ เปตานํ วิสโย เปตฺติวิสโย. เอตฺถ ปน ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยคฺคหเณน ขนฺธานํเยว คหณํ เตสํ ตาทิสสฺส ปริจฺฉินฺโนกาสสฺส อภาวโต. ยตฺถ วา เต อรฺปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส านสฺส วเสน โอกาโสปิ คเหตพฺโพ. น สุรนฺติ อิสฺสริยกีฬาทีหิ น ทิพฺพนฺตีติ อสุรา, เปตาสุรา. อิตเร ปน น สุรา สุรปฺปฏิปกฺขาติ อสุรา, อิธ จ เปตาสุรานเมว คหณํ อิตเรสํ ตาวตึเสสุ คหณสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ อาจริเยน –

‘‘ตาวตึเสสุ เทเวสุ, เวปจิตฺตาสุรา คตา’’ติ; (นาม. ปริ. ๔๓๘);

. สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุเณหิ อุกฺกฏฺมนตาย มโน อุสฺสนฺนํ เอเตสนฺติ มนุสฺสา. ตถา หิ ปรมสติเนปกฺกาทิปฺปตฺตา พุทฺธาทโยปิ มนุสฺสภูตาเยว. ชมฺพุทีปวาสิโน เจตฺถ นิปฺปริยายโต มนุสฺสา. เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ. โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อาทิขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปุตฺตาติ มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ. มนุสฺสานํ นิวาสภูตา ภูมิ อิธ มนุสฺสา. เอวํ เสเสสุปิ.

จตูสุ มหาราเชสุ ภตฺติ เอเตสํ, จตุนฺนํ วา มหาราชานํ นิวาสฏฺานภูเต จาตุมหาราเช ภวาติ จาตุมหาราชิกา. มาเฆน มาณเวน สทฺธึ เตตฺตึส สหปุฺการิโน เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ ตํสหจริตฏฺานํ เตตฺตึสํ, ตเทว ตาวตึสํ, ตํนิวาโส เอเตสนฺติ ตาวตึสาติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ สหสฺสํ ตาวตึสาน’’นฺติ (อ. นิ. ๓.๘๑) วจนโต เสสจกฺกวาเฬสุปิ ฉกามาวจรเทวโลกา อตฺถิ, ตสฺมา นามมตฺตเมว เอตํ ตสฺส เทวโลกสฺสาติ คเหตพฺพํ. ทุกฺขโต ยาตา อปยาตาติ ยามา. อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา ตุสํ ปีตึ อิตา คตาติ ตุสิตา. นิมฺมาเน รติ เอเตสนฺติ นิมฺมานรติโน. ปรนิมฺมิเตสุ โภเคสุ อตฺตโน วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน.

. มหาพฺรหฺมานํ ปริจาริกตฺตา เตสํ ปริสติ ภวาติ พฺรหฺมปาริสชฺชา. เตสํ ปุโรหิตฏฺาเน ิตตฺตา พฺรหฺมปุโรหิตา. เตหิ เตหิ ฌานาทีหิ คุณวิเสเสหิ พฺรูหิตา ปริวุทฺธาติ พฺรหฺมาโน, วณฺณวนฺตตาย เจว ทีฆายุกตาทีหิ จ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีหิ มหนฺตา พฺรหฺมาโนติ มหาพฺรหฺมาโน. ตโยเปเต ปณีตรตนปภาวภาสิตสมานตลวาสิโน.

. อุปริเมหิ ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภา. อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภา. วลาหกโต วิชฺชุ วิย อิโต จิโต จ อาภา สรติ นิสฺสรติ เอเตสํ สปฺปีติกชฺฌานนิพฺพตฺตกฺขนฺธสนฺตานตฺตาติ อาภสฺสรา. ทณฺฑทีปิกาย วา อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ นิสฺสรตีติ อาภสฺสรา. ยถาวุตฺตาย วา ปภาย อาภาสนสีลาติ อาภสฺสรา. เอเตปิ ตโย ปณีตรตนปภาวภาสิเตกตลวาสิโน.

. สุภาติ เอกคฺฆนา อจลา สรีราภา วุจฺจติ, สา อุปริพฺรหฺเมหิ ปริตฺตา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภา. อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภา. ปภาสมุทยสงฺขาเตหิ สุเภหิ กิณฺณา อากิณฺณาติ สุภกิณฺหา. ‘‘สุภากิณฺณา’’ติ จ วตฺตพฺเพ อา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ, อนฺติมณ-การสฺส จ ห-การํ กตฺวา ‘‘สุภกิณฺหา’’ติ วุตฺตํ. เอเตปิ ปณีตรตนปภาวภาสิเตกตลวาสิโน.

๑๐. ฌานปฺปภาวนิพฺพตฺตํ วิปุลํ ผลเมเตสนฺติ เวหปฺผลา. สฺาวิราคภาวนานิพฺพตฺตรูปสนฺตติมตฺตตฺตา นตฺถิ สฺา, ตํมุเขน วุตฺตาวเสสา อรูปกฺขนฺธา จ เอเตสนฺติ อสฺา. เตเยว สตฺตาติ อสฺสตฺตา. เอเตปิ ปณีตรตนปภาวภาสิเตกตลวาสิโน. สุทฺธานํ อนาคามิอรหนฺตานเมว อาวาสาติ สุทฺธาวาสา. อนุนยปฏิฆาภาวโต วา สุทฺโธ อาวาโส เอเตสนฺติ สุทฺธาวาสา, เตสํ นิวาสภูมิปิ สุทฺธาวาสา.

๑๑. อิเมสุ ปน ปมตลวาสิโน อปฺปเกน กาเลน อตฺตโน านํ น วิชหนฺตีติ อวิหา. ทุติยตลวาสิโน น เกนจิ ตปฺปนฺตีติ อตปฺปา. ตติยตลวาสิโน ปรมสุนฺทรรูปตฺตา สุเขน ทิสฺสนฺตีติ สุทสฺสา. จตุตฺถตลวาสิโน สุปริสุทฺธทสฺสนตฺตา สุเขน ปสฺสนฺตีติ สุทสฺสิโน. ปฺจมตลวาสิโน ปน อุกฺกฏฺสมฺปตฺติกตฺตา นตฺถิ เอเตสํ กนิฏฺภาโวติ อกนิฏฺา.

๑๒. อากาสานฺจายตเน ปวตฺตา ปมารุปฺปวิปากภูตจตุกฺขนฺธา เอว, เตหิ ปริจฺฉินฺนโอกาโส วา อากาสานฺจายตนภูมิ. เอวํ เสเสสุปิ.

๑๓. ปุถุชฺชนา, โสตาปนฺนา จ สกทาคามิโน จาปิ ปุคฺคลา สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปุถุชฺชนาทีนฺจ ปฏิกฺเขเปน อนาคามิอรหนฺตานเมว ตตฺถ ลาโภ วุตฺโต โหติ.

๑๔. เสสฏฺาเนสูติ สุทฺธาวาสอปายอสฺิวชฺชิเตสุ เสสฏฺาเนสุ อริยา, อนริยาปิ จ ลพฺภนฺติ.

ภูมิจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฏิสนฺธิจตุกฺกวณฺณนา

๑๖. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ.

๑๗. ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ. กิฺจาปิ ชาติกฺขเณ อณฺฑชชลาพุชา สพฺเพปิ อจกฺขุกาว. ตถาปิ จกฺขาทิอุปฺปชฺชนารหกาเลปิ จกฺขุปฺปตฺติวิพนฺธกกมฺมปฺปฏิพาหิตสามตฺถิเยน ทินฺนปฏิสนฺธินา, อิตเรนปิ วา กมฺเมน อนุปฺปาเทตพฺพจกฺขุโก สตฺโต ชจฺจนฺโธ นาม. อปเร ปน ‘‘ชจฺจนฺโธติ ปสูติยํเยว อนฺโธ, มาตุกุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ, เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ. ชจฺจนฺธาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน ชจฺจพธิรชจฺจมูคชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกนปุํสกมมฺมาทีนํ สงฺคโห. อปเร ปน ‘‘เอกจฺเจ อเหตุกปฏิสนฺธิกา อวิกลินฺทฺริยา หุตฺวา โถกํ วิจารณปกติกา โหนฺติ, ตาทิสานมฺปิ อาทิสทฺเทน สงฺคโห’’ติ วทนฺติ. ภุมฺมเทเว สิตา นิสฺสิตา ตคฺคติกตฺตาติ ภุมฺมสฺสิตา. สุขสมุสฺสยโต วินิปาตาติ วินิปาติกา.

๑๘. สพฺพตฺถาปิ กามสุคติยนฺติ เทวมนุสฺสวเสน สตฺตวิธายปิ กามสุคติยํ.

๒๑. เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ, อปายาทีสุ วา. อายุปฺปมาณคณนาย นิยโม นตฺถิ เกสฺจิ จิรายุกตฺตา, เกสฺจิ จิรตรายุกตฺตา จ. ตถาจาหุ –

‘‘อาปายิกมนุสฺสายุ-

ปริจฺเฉโท น วิชฺชติ;

ตถา หิ กาโล มนฺธาตา,

ยกฺขา เกจิ จิรายุโน’’ติ. –

อปาเยสุ หิ กมฺมเมว ปมาณํ, ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ ยาว กมฺมํ นขียติ. ตาว จวนาภาวโต, ตถา ภุมฺมเทวานํ. เตสุปิ หิ นิพฺพตฺตา เกจิ สตฺตาหาทิกาลํ ติฏฺนฺติ, เกจิ กปฺปมตฺตมฺปิ, ตถา มนุสฺสานมฺปิ กทาจิ เตสมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยายุกตฺตา กทาจิ ทสวสฺสายุกตฺตา. ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวติ, อปฺปํ วา ภิยฺโย (ที. นิ. ๒.๗; สํ. นิ. ๑.๑๔๕; อ. นิ. ๗.๗๔), ทุติยํ วสฺสสตํ น ปาปุณาตี’’ติ อิทํ ปน อชฺชตนกาลิเก สนฺธาย วุตฺตํ.

๒๒. ทิพฺพานิ ปฺจวสฺสสตานีติ มนุสฺสานํ ปฺาส วสฺสานิ เอกทินํ, ตทนุรูปโต มาสสํวจฺฉเร ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทิพฺพปฺปมาณานิ ปฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยานิ ปฺาส วสฺสานิ, มนุสฺสานํ ทิโน ตหึ;

ตึสรตฺติทิโว มาโส, มาสา ทฺวาทส สํวจฺฉรํ;

เตน สํวจฺฉเรนายุ, ทิพฺพํ ปฺจสตํ มต’’นฺติ.

มนุสฺสคณนายาติ มนุสฺสานํ สํวจฺฉรคณนาย. ตโต จตุคฺคุณนฺติ จาตุมหาราชิกานํ ปฺาสมานุสฺสกวสฺสปริมิตํ ทิวสํ, ทิพฺพานิ จ ปฺจวสฺสสตานิ ทิคุณํ กตฺวา ทิพฺพวสฺสสหสฺสานิ ตาวตึสานํ สมฺภวตีติ เอวํ ทิวสสํวจฺฉรทิคุณวเสน จตุคฺคุณํ, ตํ ปน ทิพฺพคณนาย วสฺสสหสฺสํ, มนุสฺสคณนาย สฏฺิวสฺสสตสหสฺสาธิกติโกฏิปฺปมาณํ โหติ. ตโต จตุคฺคุณํ ยามานนฺติ ตาวตึสานมายุปฺปมาณโต วุตฺตนเยน จตุคฺคุณํ, ทิพฺพคณนาย ทฺวิสหสฺสํ, มนุสฺสคณนาย จตฺตาลีสวสฺสสตสหสฺสาธิกา จุทฺทส วสฺสโกฏิโย โหนฺติ. ตโต จตุคฺคุณํ ตุสิตานนฺติ ทิพฺพานิ จตฺตาริ วสฺสสหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย สฏฺิวสฺสสตสหสฺสาธิกา สตฺตปฺาส วสฺสโกฏิโย. ตโต จตุคฺคุณํ นิมฺมานรตีนนฺติ ทิพฺพานิ อฏฺวสฺสสหสฺสานิ, มนุสฺสคณนาย ทฺเว วสฺสโกฏิสตานิ จตฺตาลีสวสฺสสตสหสฺสาธิกา ตึส วสฺสโกฏิโย จ. ตโต จตุคฺคุณํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนนฺติ ทิพฺพานิ โสฬส วสฺสสหสฺสานิ.

๒๓. มนุสฺสคณนํ ปน สยเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวสตฺจา’’ตฺยาทิ. วสฺสานํ สมฺพนฺธิ นวสตํ เอกวีส โกฏิโย, ตถา สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ วสวตฺตีสุ อายุปฺปมาณนฺติ สมฺพนฺโธ.

๒๕. ทุติยชฺฌานภูมิยนฺติ จตุกฺกนยวเสน วุตฺตํ. ตโต ปรํ ปวตฺติยํ, จวนกาเล จ ตถารูปเมว ภวงฺคจุติวเสน ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌตีติ โยชนา.

๒๙. เตสูติ ตาหิ คหิตปฏิสนฺธิเกสุ พฺรหฺเมสุ. กปฺปสฺสาติ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปสฺส. น หิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ ติณฺณํ มหากปฺปวเสน อายุปริจฺเฉโท สมฺภวติ เอกกปฺเปปิ เตสํ อวินาสาภาเวน ปริปุณฺณกปฺเป อสมฺภวโต. ตถา เหส (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๙) โลโก สตฺตวาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ, อฏฺเม วาเร อุทเกน, ปุน สตฺตวาเรสุ อคฺคินา, อฏฺเม วาเร อุทเกนาติ เอวํ อฏฺสุ อฏฺเกสุ ปริปุณฺเณสุ ปจฺฉิเม วาเร วาเตน วินสฺสติ. ตตฺถ ปมชฺฌานตลํ อุปาทาย อคฺคินา, ทุติยตติยชฺฌานตลํ อุปาทาย อุทเกน, จตุตฺถชฺฌานตลํ อุปาทาย วาเตน วินสฺสติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สตฺต สตฺตคฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;

จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวโร สิยา.

‘‘อคฺคินาภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภกิณฺหโต;

เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติ. –

ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปมชฺฌานตลานํ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาวโต สกลกปฺเป เตสํ สมฺภโว นตฺถีติ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน เตสํ อายุปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ. ทุติยชฺฌานาทิตลโต ปฏฺาย ปน ปริปุณฺณสฺส มหากปฺปสฺส วเสน, น อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน. อสงฺขฺเยยฺยกปฺโปติ จ โยชนายามวิตฺถารโต เสตสาสปราสิโต วสฺสสตวสฺสสตจฺจเยน เอเกกพีชสฺส หรเณน สาสปราสิโน ปริกฺขเยปิ อกฺขยสภาวสฺส มหากปฺปสฺส จตุตฺถภาโค. โส ปน สตฺถโรคทุพฺภิกฺขานํ อฺตรสํวฏฺเฏน พหูสุ วินาสมุปคเตสุ อวสิฏฺสตฺตสนฺตานปฺปวตฺตกุสลกมฺมานุภาเวน ทสวสฺสโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน อสงฺขฺเยยฺยายุกปฺปมาเณสุ สตฺเตสุ ปุน อสทฺธมฺมสมาทานวเสน กเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุเกสุ ชาเตสุ โรคาทีนํ อฺตรสํวฏฺเฏน สตฺตานํ วินาสปฺปตฺติยาว ‘‘อยเมโก อนฺตรกปฺโป’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺนสฺส อนฺตรกปฺปสฺส วเสน จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปปฺปมาโณ โหติ, ‘‘วีสติอนฺตรกปฺปปฺปมาโณ’’ติ จ วทนฺติ.

๔๕. อากาสานฺจายตนํ อุปคจฺฉนฺตีติ อากาสานฺจายตนูปคา.

๔๙. เอกเมวาติ ภูมิโต, ชาติโต, สมฺปยุตฺตธมฺมโต, สงฺขารโต จ สมานเมว. เอกชาติยนฺติ เอกสฺมึ ภเว.

ปฏิสนฺธิจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.

กมฺมจตุกฺกวณฺณนา

๕๐. อิทานิ กมฺมจตุกฺกํ จตูหากาเรหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ชนก’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ, ชนยตีติ ชนกํ. อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํ. อุปคนฺตฺวา ปีเฬตีติ อุปปีฬกํ. อุปคนฺตฺวา ฆาเตตีติ อุปฆาตกํ.

ตตฺถ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺตกา กุสลากุสลเจตนา ชนกํ นาม. สยํ วิปากํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ กมฺมนฺตรสฺส จิรตรวิปากนิพฺพตฺตเน ปจฺจยภูตํ, วิปากสฺเสว วา สุขทุกฺขภูตสฺส วิจฺเฉทปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกสามตฺถิยานุรูปํ จิรตรปฺปวตฺติปจฺจยภูตํ กุสลากุสลกมฺมํ อุปตฺถมฺภกํ นาม. กมฺมนฺตรชนิตวิปากสฺส พฺยาธิธาตุสมตาทินิมิตฺตวิพาธเนน จิรตรปฺปวตฺติวินิพนฺธกํ ยํ กิฺจิ กมฺมํ อุปปีฬกํ นาม. ทุพฺพลสฺส ปน กมฺมสฺส ชนกสามตฺถิยํ อุปหจฺจ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปาทเนน ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยํ วิปากนิพฺพตฺตกกมฺมํ อุปฆาตกํ นาม.

ชนโกปฆาตกานฺหิ อยํ วิเสโส – ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติ, อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺกถาสุ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๘๗; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๓๔) สนฺนิฏฺานํ. อปเร ปน อาจริยา ‘‘อุปปีฬกกมฺมํ พหฺวาพาธตาทิปจฺจโยปสํหาเรน กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนฺตรนฺตรา วิพาธติ. อุปฆาตกํ ปน ตํ สพฺพโส อุปจฺฉินฺทิตฺวา อฺสฺส โอกาสํ เทติ, น ปน สยํ วิปากนิพฺพตฺตกํ. เอวฺหิ ชนกโต อิมสฺส วิเสโส สุปากโฏ’’ติ วทนฺติ. กิจฺจวเสนาติ ชนนอุปตฺถมฺภนอุปปีฬนอุปจฺเฉทนกิจฺจวเสน.

๕๑. ครุกนฺติ มหาสาวชฺชํ, มหานุภาวฺจ อฺเน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยกมฺมํ. อาสนฺนนฺติ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, ตทา กตฺจ. อาจิณฺณนฺติ อภิณฺหโส กตํ, เอกวารํ กตฺวาปิ วา อภิณฺหโส สมาเสวิตํ. กฏตฺตากมฺมนฺติ ครุกาทิภาวํ อสมฺปตฺตํ กตมตฺตโตเยว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพกมฺมํ.

ตตฺถ กุสลํ วา โหตุ อกุสลํ วา, ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ อกุสลปกฺเข มาตุฆาตกาทิกมฺมํ, กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ วา, ตเทว ปมํ วิปจฺจติ สติปิ อาสนฺนาทิกมฺเม ปริตฺตํ อุทกํ โอตฺถริตฺวา คจฺฉนฺโต มโหโฆ วิย. ตถา หิ ตํ ‘‘ครุก’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ อสติ ทูราสนฺเนสุ ยํ อาสนฺนํ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, ตเทว ปมํ วิปจฺจติ, อาสนฺนกาเล กเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺมิมฺปิ อสติ อาจิณฺณานาจิณฺเณสุ จ ยํ อาจิณฺณํ สุสีลฺยํ วา, ทุสฺสีลฺยํ วา, ตเทว ปมํ วิปจฺจติ. กฏตฺตากมฺมํ ปน ลทฺธาเสวนํ ปุริมานํ อภาเวน ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒตีติ ครุกํ สพฺพปมํ วิปจฺจติ. ครุเก อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อาจิณฺณํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ กฏตฺตากมฺมํ. เตนาห ‘‘ปากทานปริยาเยนา’’ติ, วิปากทานานุกฺกเมนาตฺยตฺโถ. อภิธมฺมาวตาราทีสุ ปน อาสนฺนโต อาจิณฺณํ ปมํ วิปจฺจนฺตํ กตฺวา วุตฺตํ. ยถา ปน โคคณปริปุณฺณสฺส วชสฺส ทฺวาเร วิวเฏ อปรภาเค ทมฺมควพลวคเวสุ สนฺเตสุปิ โย วชทฺวารสฺส อาสนฺโน โหติ, อนฺตมโส ทุพฺพลชรคฺคโวปิ, โสเยว ปมตรํ นิกฺขมติ, เอวํ ครุกโต อฺเสุ กุสลากุสเลสุ สนฺเตสุปิ มรณกาลสฺส อาสนฺนตฺตา อาสนฺนเมว ปมํ วิปากํ เทตีติ อิธ ตํ ปมํ วุตฺตํ.

๕๒. ทิฏฺธมฺโม ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพํ วิปากานุภวนวเสนาติ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ. ทิฏฺธมฺมโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพํ อุปปชฺชเวทนียํ. อปเร อปเร ทิฏฺธมฺมโต อฺสฺมึ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียํ. อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, อตฺถิ, ภวิสฺสติ จาติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํ อโหสิกมฺมํ.

ตตฺถ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวปฺปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ปมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียํ นาม. สา หิ วุตฺตปฺปกาเรน พลวชนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการานุปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ อเหตุกผลํ เทติ. อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา สนฺนิฏฺาปกเจตนาภูตา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียํ นาม. สา จ ปฏิสนฺธึ ทตฺวาว ปวตฺติวิปากํ เทติ. ปฏิสนฺธิยา ปน อทินฺนาย ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถิ. จุติ อนนฺตรฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโส. ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทตีติ อาจริยา. ยถาวุตฺตกอารณวิรหโต ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิภาวํ อสมฺปตฺตา อาทิปริโยสานเจตนานํ มชฺเฌ ปวตฺตา ปฺจ เจตนา วิปากทานสภาวสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา ยทา กทาจิ โอกาสลาเภ สติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากํ อภินิปฺผาเทนฺตี อปราปริยเวทนิยํ นาม. สกสกกาลาตีตํ ปน ปุริมกมฺมทฺวยํ, ตติยมฺปิ จ สํสารปฺปวตฺติยา โวจฺฉินฺนาย อโหสิกมฺมํ นาม.

ปากกาลวเสนาติ ปจฺจุปฺปนฺเน, ตทนนฺตเร, ยทา กทาจีติ เอวํ ปุริมานํ ติณฺณํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน, อิตรสฺส ตํกาลาภาววเสน จ. อโหสิกมฺมสฺส หิ กาลาติกฺกมโตว ตํ โวหาโร.

๕๓. ปากานวเสนาติ ปฏิสนฺธิยา วิปจฺจนภูมิวเสน.

๕๔. อิทานิ อกุสลาทิกมฺมานํ กายกมฺมทฺวาราทิวเสน ปวตฺตึ, ตํนิทฺเทสมุเขน จ เตสํ ปาณาติปาตาทิวเสน ทสวิธาทิเภทฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ อกุสล’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ. กายทฺวาเร ปวตฺตํ กมฺมํ กายกมฺมํ. เอวํ วจีกมฺมาทีนิ.

๕๕. ปาณสฺส สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา อตีว ปาตนํ ปาณาติปาโต. กายวาจาหิ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ. เมถุนวีติกฺกมสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉา จรณํ กาเมสุ มิจฺฉาจาโร.

ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. ปรภณฺเฑ ตถาสฺิโน ตทาทายกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. อสทฺธมฺมเสวนวเสน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคนฺตพฺพฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร นาม. สุราปานมฺปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ รสสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉาจารภาวโต. กายวิฺตฺติสงฺขาเต กายทฺวาเรติ กาเยน อธิปฺปายวิฺาปนโต, สยฺจ กาเยน วิฺเยฺยตฺตา กายวิฺตฺติสงฺขาเต อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตชวาโยธาตฺวาธิกกลาปสฺส วิการภูเต สนฺถมฺภนาทีนํ สหการีการณภูเต โจปนกายภาวโต, กมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต จ กายทฺวารสงฺขาเต กมฺมทฺวาเร.

กิฺจาปิ หิ ตํตํกมฺมสหคตจิตฺตุปฺปาเทเนว สา วิฺตฺติ ชนียติ. ตถาปิ ตสฺสา ตถา ปวตฺตมานาย ตํสมุฏฺาปกกมฺมสฺส กายกมฺมาทิโวหาโร โหตีติ สา ตสฺเสว ปวตฺติมุขภาเวน วตฺตุํ ลพฺภติ. ‘‘กายทฺวาเร วุตฺติโต’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ‘‘ยทิ เอวํ กมฺมทฺวารววตฺถานํ น สิยา. กายทฺวาเร หิ ปวตฺตํ ‘กายกมฺม’นฺติ วุจฺจติ, กายกมฺมสฺส จ ปวตฺติมุขภูตํ ‘กายทฺวาร’นฺติ. ปาณาติปาตาทิกํ ปน วาจาย อาณาเปนฺตสฺส กายกมฺมํ วจีทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ น สิยา, ตถา มุสาวาทาทึ กายวิกาเรน กโรนฺตสฺส วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานมฺปิ น สิยา’’ติ อยํ โจทนา ปจฺจุปฏฺเยฺยาติ พาหุลฺลวุตฺติยา ววตฺถานํ ทสฺเสตุํ ‘‘พาหุลฺลวุตฺติโต’’ติ วุตฺตํ. กายกมฺมฺหิ กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตติ, อปฺปํ วจีทฺวาเร, ตสฺมา กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตนโต กายกมฺมภาโว สิทฺโธ วนจรกาทีนํ วนจรกาทิภาโว วิย. ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ, น อิตรานิ, ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺตนโต กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิยาติ นตฺถิ กมฺมทฺวารววตฺถาเน โกจิ วิพนฺโธติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย.

๕๖. มุสาติ อภูตํ วตฺถุ, ตํ ตจฺฉโต วทนฺติ เอเตนาติ มุสาวาโท. ปิสติ สามคฺคึ สฺจุณฺเณติ วิกฺขิปติ, ปิยภาวํ สุฺํ กโรตีติ วา ปิสุณา. อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, กกโจ วิย ขรสมฺผสฺสาติ วา ผรุสา. สํ สุขํ, หิตฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสตีติ สมฺผํ, อตฺตโน, ปเรสฺจ อนุปการํ ยํ กิฺจิ, ตํ ปลปติ เอเตนาติ สมฺผปฺปลาโป.

ตตฺถ อภูตํ วตฺถุํ ภูตโต ปรํ วิฺาเปตุกามสฺส ตถา วิฺาปนปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ปรสฺส อตฺถเภทกโรว กมฺมปโถ โหติ, อิตโร กมฺมเมว. ปเรสํ เภทกามตาย, อตฺตปฺปิยกามตาย วา ปรเภทกรวจีปโยคสมุฏฺาปิกา สํกิลิฏฺเจตนา ปิสุณวาจา, สาปิ ทฺวีสุ ภินฺเนสุเยว กมฺมปโถ. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกรวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา. น หิ จิตฺตสณฺหตาย สติ ผรุสวาจา นาม โหติ. สีตาหรณาทิอนตฺถวิฺาปนปฺปโยคสมุฏฺาปิกา สํกิลิฏฺเจตนา สมฺผปฺปลาโป, โส ปน ปเรหิ ตสฺมึ อนตฺเถ คหิเตเยว กมฺมปโถ. วจีวิฺตฺติสงฺขาเต วจีทฺวาเรติ วาจาย อธิปฺปายํ วิฺาเปติ, สยฺจ วาจาย วิฺายตีติ วจีวิฺตฺติสงฺขาเต วจีเภทกรปฺปโยคสมุฏฺาปกจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตฺวาธิกกลาปสฺส วิการภูเต โจปนวาจาภาวโต, กมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต จ วจีทฺวารสงฺขาเต กมฺมทฺวาเร. พาหุลฺลวุตฺติโตติ อิทํ วุตฺตนยเมว.

๕๗. ปรสมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายติ โลภวเสน จินฺเตตีติ อภิชฺฌา. พฺยาปชฺชติ หิตสุขํ เอเตนาติ พฺยาปาโท. มิจฺฉา วิปรีตโต ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ.

ตตฺถ ‘‘อโห วต อิทํ มม สิยา’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนํ อภิชฺฌา, สา ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน นามเนเนว กมฺมปโถ โหติ. ‘‘อโห วตายํ สตฺโต วินสฺเสยฺยา’’ติ เอวํ มโนปโทโส พฺยาปาโท. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนํ มิจฺฉาทิฏฺิ. เอตฺถ ปน นตฺถิกอเหตุกอกิริยทิฏฺีหิเยว กมฺมปถเภโท. อิเมสํ ปน องฺคาทิววตฺถานวเสน ปปฺโจ ตตฺถ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๘; ธ. ส. อฏฺ. ๑ อกุสลกมฺมปถกถา; ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๒) อาคตนเยน ทฏฺพฺโพ. อฺตฺราปิ วิฺตฺติยาติ กายวจีวิฺตฺตึ วินาปิ, ตํ อสมุฏฺาเปตฺวาปีตฺยตฺโถ. วิฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตฺถ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาว โหนฺติ.

๕๘. โทสมูเลน ชายนฺตีติ สหชาตาทิปจฺจเยน โทสสงฺขาตมูเลน, โทสมูลกจิตฺเตน วา ชายนฺติ, น โลภมูลาทีหิ. หสมานาปิ หิ ราชาโน โทสจิตฺเตเนว ปาณวธํ อาณาเปนฺติ, ตถา ผรุสวาจาพฺยาปาเทสุปิ ยถารหํ ทฏฺพฺพํ. มิจฺฉาทสฺสนสฺส อภินิวิสิตพฺพวตฺถูสุ โลภปุพฺพงฺคมเมว อภินิวิสนโต อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ จ โลภมูเลนา’’ติ. เสสานิ จตฺตาริปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺตีติ โย ตาว อภิมตํ วตฺถุํ, อนภิมตํ วา อตฺตพนฺธุปริตฺตาณาทิปฺปโยชนํ สนฺธาย หรติ, ตสฺส อทินฺนาทานํ โลภมูเลน โหติ. เวรนิยฺยาตนตฺถํ หรนฺตสฺส โทสมูเลน. นีติปากปฺปมาณโต ทุฏฺนิคฺคหณตฺถํ ปรสนฺตกํ หรนฺตานํ ราชูนํ, พฺราหฺมณานฺจ ‘‘สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนํ, เตสํ ปน สพฺพทุพฺพลภาเวน อฺเ ปริภุฺชนฺติ, อตฺตสนฺตกเมว พฺราหฺมณา ปริภุฺชนฺตี’’ตฺยาทีนิ วตฺวา สกสฺาย เอวํ ยํ กิฺจิ หรนฺตานํ, กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนฺจ โมหมูเลน. เอวํ มุสาวาทาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.

๖๓. ฉสุ อารมฺมเณสุ ติวิธกมฺมวเสน อุปฺปชฺชมานมฺเปตํ ติวิธนิยเมน อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ตถา ทานสีลภาวนาวเสนา’’ติ. ทสธา นิทฺทิสิยมานานํ หิ ทฺวินฺนํ, ปุน ทฺวินฺนํ, ติณฺณฺจ ยถากฺกมํ ทานาทีสุ ตีสฺเวว สงฺคโห. การณํ ปเนตฺถ ปรโต วกฺขาม. ฉฬารมฺมเณสุ ปน ติวิธกมฺมทฺวาเรสุ จ เนสํ ปวตฺติโยชนา อฏฺกถาทีสุ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๕๖-๑๕๙) อาคตนเยน คเหตพฺพา.

๖๕. ทียติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนา. เอวํ เสเสสุปิ. สีลตีติ สีลํ, กายวจีกมฺมานิ สมาทหติ, สมฺมา เปตีตฺยตฺโถ, สีลยติ วา อุปธาเรตีติ สีลํ, อุปธารณํ ปเนตฺถ กุสลานํ อธิฏฺานภาโว. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ตฺยาทิ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒). ภาเวติ กุสเล ธมฺเม อาเสวติ วฑฺเฒติ เอตายาติ ภาวนา. อปจายติ ปูชาวเสน สามีจึ กโรติ เอเตนาติ อปจายนํ. ตํตํกิจฺจกรเณ พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํ. อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตา ปตฺติ ทียติ เอเตนาติ ปตฺติทานํ. ปตฺตึ อนุโมทติ เอตายาติ ปตฺตานุโมทนา. ธมฺมํ สุณนฺติ เอเตนาติ ธมฺมสฺสวนํ. ธมฺมํ เทเสนฺติ เอตายาติ ธมฺมเทสนา. ทิฏฺิยา อุชุกรณํ ทิฏฺิชุกมฺมํ.

ตตฺถ สานุสยสนฺตานวโต ปเรสํ ปูชานุคฺคหกามตาย อตฺตโน วิชฺชมานวตฺถุปริจฺจชนวสปฺปวตฺตเจตนา ทานํ นาม, ทานวตฺถุปริเยสนวเสน, ทินฺนสฺส โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรณวเสน จ ปวตฺตา ปุพฺพปจฺฉาภาคเจตนา เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ ทฏฺพฺพํ. นิจฺจสีลาทิวเสน ปฺจ, อฏฺ, ทส วา สีลานิ สมาทิยนฺตสฺส, ปริปูเรนฺตสฺส, อสมาทิยิตฺวาปิ สมฺปตฺตกายวจีทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, อุปสมฺปทมาฬเก สํวรํ สมาทิยนฺตสฺส, จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปริปูเรนฺตสฺส จ ปวตฺตเจตนา สีลํ นาม. จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ, ขนฺธาทีสุ จ ภูมีสุ ปริกมฺมสมฺมสนวสปฺปวตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺตา โคตฺรภุปริโยสานเจตนา ภาวนา นาม, นิรวชฺชวิชฺชาทิปริยาปุณนเจตนาปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉติ.

วยสา, คุเณหิ จ เชฏฺานํ จีวราทีสุ ปจฺจาสารหิเตน อสํกิลิฏฺชฺฌาสเยน ปจฺจุฏฺานอาสนาภินีหาราทิวิธินา พหุมานกรณเจตนา อปจายนํ นาม. เตสเมว, คิลานานฺจ ยถาวุตฺตชฺฌาสเยน ตํตํกิจฺจกรณเจตนา เวยฺยาวจฺจํ นาม. อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตสฺส ปุฺสฺส ปเรหิ สาธารณภาวํ ปจฺจาสีสนเจตนา ปตฺติทานํ นาม. ปเรหิ ทินฺนสฺส, อทินฺนสฺสปิ วา ปุฺสฺส มจฺเฉรมลวินิสฺสเฏน จิตฺเตน อพฺภานุโมทนเจตนา ปตฺตานุโมทนา นาม. เอวมิมํ ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต ‘‘โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสสฺส ภาคี ภวิสฺสามิ, พหุสฺสุโต วา หุตฺวา ปเรสํ ธมฺมเทสนาทีหิ อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน, ปเรสํ วา หิตผรณวสปฺปวตฺเตน อสํกิลิฏฺชฺฌาสเยน หิตูปเทสสวนเจตนา ธมฺมสฺสวนํ นาม, นิรวชฺชวิชฺชาทิสวนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขตาย โยนิโส มนสิ กโรโต หิตูปเทสเจตนา ธมฺมเทสนา นาม, นิรวชฺชวิชฺชาทิอุปทิสนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉติ. ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตสมฺมาทสฺสนวเสน ทิฏฺิยา อุชุกรณํ ทิฏฺิชุกมฺมํ นาม.

ยทิ เอวํ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ทิฏฺิชุกมฺมปุฺกิริยภาโว น ลพฺภตีติ? โน น ลพฺภติ ปุริมปจฺฉิมเจตนานมฺปิ ตํตํปุฺกิริยาสฺเวว สงฺคณฺหนโต. กิฺจาปิ หิ อุชุกรณเวลายํ าณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ โหติ, ปุริมปจฺฉาภาเค ปน าณวิปฺปยุตฺตมฺปิ สมฺภวตีติ ตสฺสปิ ทิฏฺิชุกมฺมภาโว อุปปชฺชตีติ อลมติปฺปปฺเจน.

อิเมสุ ปน ทสสุ ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตํสภาวตฺตา. ทานมฺปิ หิ อิสฺสามจฺเฉรานํ ปฏิปกฺขํ, เอเตปิ. ตสฺมา สมานปฺปฏิปกฺขตาย เอกลกฺขณตฺตา เต ทานมยปุฺกิริยวตฺถุมฺหิ สงฺคยฺหนฺติ. อปจายนเวยฺยาวจฺจาสีลมยปุฺเว สงฺคยฺหนฺติ จาริตฺตสีลภาวโต. เทสนาสวนทิฏฺิชุกา ปน กุสลธมฺมาเสวนภาวโต ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ (ที. นิ. ฏี. ๓.๓๐๕) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘เทเสนฺโต, สุณนฺโต จ เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌ ปฏิวิชฺฌ เทเสติ, สุณาติ จ, ตานิ จ เทสนาสวนานิ ปฏิเวธเมวาหรนฺตีติ เทสนาสวนาภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติ. ธมฺมทานสภาวโต เทสนา ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉตีติปิ สกฺกา วตฺตุํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. ๓๕๔). ตถา ทิฏฺิชุกมฺมํ สพฺพตฺถาปิ สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณตฺตา. ทานาทีสุ หิ ยํ กิฺจิ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา วิโสธิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ, เอวฺจ กตฺวา ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕; ธ. ส. อฏฺ. ๑๕๖-๑๕๙ ปุฺากิริยวตฺถาทิกถา) ‘‘ทิฏฺิชุกมฺมํ สพฺเพสํ นิยมลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ ทานสีลภาวนาวเสน ตีสุ อิตเรสํ สงฺคณฺหนโต สงฺเขปโต ติวิธเมว ปุฺกิริยวตฺถุ โหตีติ ทฏฺพฺพํ, ตถา เจว อาจริเยน เหฏฺา ทสฺสิตํ.

๖๗. มโนกมฺมเมว วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตาภาเวน กายทฺวาราทีสุ อปฺปวตฺตนโต. ตฺจ รูปาวจรกุสลํ ภาวนามยํ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโต. อปฺปนาปฺปตฺตํ ปุพฺพภาคปฺปวตฺตานํ กามาวจรภาวโต. ฌานงฺคเภเทนาติ ปฏิปทาทิเภทโต อเนกวิธตฺเตปิ องฺคาติกฺกมวเสน นิพฺพตฺตชฺฌานงฺคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ.

๖๘. อารมฺมณเภเทนาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, อากาสวิสยํ มโน, ตทภาโว, ตทาลมฺพํ วิฺาณนฺติ จตุพฺพิธนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ อารมฺมณานํ เภเทน.

๖๙. เอตฺถาติ อิเมสุ ปากฏฺานวเสน จตุพฺพิเธสุ กมฺเมสุ. อุทฺธจฺจรหิตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนารหิตํ เอกาทสวิธํ อกุสลกมฺมํ. กึ ปเนตฺถ การณํ อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลมฺปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, อธิโมกฺขสมฺปโยเคน ตโต พลวนฺตมฺปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ? ปฏิสนฺธิทานสภาวาภาวโต. พลวํ อากฑฺฒติ, ทุพฺพลํ นากฑฺฒตีติ หิ อยํ วิจารณา ปฏิสนฺธิทานสภาเวสุเยว. ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิทานสภาโวเยว นตฺถิ, น ตสฺส พลวภาโว ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน การณํ.

กถํ ปเนตํ วิฺาตพฺพํ อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปฏิสนฺธิทานสภาโว นตฺถีติ? ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ อนาคตตฺตา. ติวิธา หิ อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ. ตตฺถ ทิฏฺิสหคตวิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา นาม ปมํ นิพฺพานทสฺสนวเสน ‘‘ทสฺสน’’นฺติ ลทฺธนาเมน โสตาปตฺติมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตา. อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท ภาวนาย ปหาตพฺโพ นาม อคฺคมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตา. อุปริมคฺคตฺตยฺหิ ปมมคฺเคน ทิฏฺนิพฺพาเน ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ปน สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา เตสํ อปายนิพฺพตฺตกาวตฺถาย ปมมคฺเคน, เสสพหลาพหลาวตฺถาย อุปริมคฺเคหิ ปหียมานตฺตา. ตตฺถ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพมฺปิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพสามฺเน อิธ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพ’’นฺติ โวหรนฺติ.

ยทิ จ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธึ ทเทยฺย, ตทา อกุสลปฏิสนฺธิยา สุคติยํ อสมฺภวโต อปาเยสฺเวว ทเทยฺย. อปายคมนียฺจ อวสฺสํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สิยา. อิตรถา อปายคมนียสฺส อปฺปหีนตฺตา เสกฺขานํ อปายุปฺปตฺติ อาปชฺชติ, น จ ปเนตํ ยุตฺตํ ‘‘จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต (ขุ. ปา. ๖.๑๑; สุ. นิ. ๒๓๔), อวินิปาตธมฺโม’’ติ (ปารา. ๒๑; สํ. นิ. ๕.๙๙๘) อาทิวจเนหิ สห วิรุชฺฌนโต. สติ จ ปเนตสฺส ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาเว ‘‘สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ปเนตํ วุตฺตนฺติ. อถ สิยา ‘‘อปายคามินิโย ราโค โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ กิเลสา’’ติ เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ วุตฺตตฺตา อุทฺธจฺจสหคตเจตนาย ตตฺถ สงฺคโห สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตํ น, ตสฺส เอกนฺตโต ภาวนาย ปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. ๑๔๐๖), ตสฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อวจนํ อิมสฺส ปฏิสนฺธิทานาภาวํ สาเธติ. นนุ จ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค

‘‘ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๓๐-๗๓๑) –

เอวํ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วิปาโกปิ อุทฺธโฏติ กถมสฺส ปฏิสนฺธิทานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ? นายํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย อุทฺธโฏ. อถ โข ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย. ปฏฺาเน ปน –

‘‘สหชาตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ, กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๘๙) –

ทสฺสเนน ปหาตพฺพเจตนาย เอว สหชาตนานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวํ อุทฺธริตฺวา ‘‘สหชาตา ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๘๙) ภาวนาย ปหาตพฺพเจตนาย สหชาตกมฺมปจฺจยภาโวว อุทฺธโฏ, น ปน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว, น จ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํ อตฺถิ, ตสฺมา นตฺถิ ตสฺส สพฺพถาปิ ปฏิสนฺธิทานนฺติ. ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อุทฺธจฺจเจตนา อุภยวิปากมฺปิ น เทติ ปฏฺาเน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค อุทฺธจฺจสหคตานมฺปิ ปวตฺติวิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา, ปฏฺาเน จ ปฏิสนฺธิวิปากภาวเมว สนฺธาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา. ยทิ หิ ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วุจฺเจยฺย, ตทา ปฏิสนฺธิวิปากมฺปิสฺส มฺเยฺยุนฺติ ลพฺภมานสฺสปิ ปวตฺติวิปากสฺส วเสน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโต, ตสฺมา น สกฺกา ตสฺส ปวตฺติวิปากํ นิวาเรตุํ. เตนาห ‘‘ปวตฺติยํ ปนา’’ตฺยาทิ. อาจริยพุทฺธมิตฺตาทโย ปน อตฺถิ อุทฺธจฺจสหคตํ ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ. อตฺถิ น ภาวนาย ปหาตพฺพมฺปิ, เตสุ ภาวนาย ปหาตพฺพํ เสกฺขสนฺตานปฺปวตฺตํ, อิตรํ ปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตํ, ผลทานฺจ ปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตสฺเสว น อิตรสฺสาติ เอวํ อุทฺธจฺจสหคตํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา เอกสฺส อุภยวิปากทานํ, เอกสฺส สพฺพถาปิ วิปากาภาวํ วณฺเณนฺติ. โย ปเนตฺถ เตสํ วินิจฺฉโย, ยฺจ ตสฺส นิรากรณํ, ยฺจ สพฺพถาปิ วิปากาภาววาทีนํ มตปฏิกฺเขปนํ อิธ อวุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปรมตฺถมฺชูสาทีสุ, วิเสสโต จ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.

สพฺพตฺถาปิ กามโลเกติ สุคติทุคฺคติวเสน สพฺพสฺมิมฺปิ กามโลเก. ยถารหนฺติ ทฺวารารมฺมณานุรูปํ. อปาเยสุปิ ยํ นาคสุปณฺณาทีนํ มหาสมฺปตฺติวิสยํ วิปากวิฺาณํ, ยฺจ นิรยวาสีนํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรทสฺสนาทีสุ อุปฺปชฺชติ วิปากวิฺาณํ, ตํ กุสลกมฺมสฺเสว ผลํ. น หิ อกุสลสฺส อิฏฺวิปาโก สมฺภวติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ อกุสลสฺส กมฺมสฺส อิฏฺโ กนฺโต วิปาโก สํวิชฺชตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๓๑; อ. นิ. ๑.๒๘๔-๒๘๖; วิภ. ๘๐๙), ตสฺมา กุสลกมฺมํ อปาเยสุปิ อเหตุกวิปากานิ ชเนติ. อฺภูมิกสฺส จ กมฺมสฺส อฺภูมิกวิปากาภาวโต กามวิราคภาวนาย กามตณฺหาวิสยวิฺาณุปฺปาทนาโยคโต เอกนฺตสทิสวิปากตฺตา จ มหคฺคตานุตฺตรกุสลานํ รูปาวจรกมฺเมน อเหตุกวิปากุปฺปตฺติยา อภาวโต รูปโลเกปิ ยถารหํ รูปาทิวิสยานิ ตานิ อภินิปฺผาเทตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพตฺถาปิ กามโลเก’’ตฺยาทิ.

๗๑. เอวํ ปน วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ โสฬสกทฺวาทสกอฏฺกวเสน ติธา วิปจฺจตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถาปิ’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาปีติ เอวํ วิปจฺจมาเนปิ กุสลกมฺเม. อุกฺกฏฺนฺติ กุสลปริวารลาภโต, ปจฺฉา อาเสวนปฺปวตฺติยา วา วิสิฏฺํ. ยฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกาเล ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺเตหิ กุสลกมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา อาเสวนลาเภน สมุทาจิณฺณํ. ตํ อุกฺกฏฺํ. ยํ ปน กรณกาเล อกุสลกมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา ‘‘ทุกฺกฏเมตํ มยา’’ติ วิปฺปฏิสารุปฺปาทเนน ปริภาวิตํ, ตํ โอมกนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ปฏิสนฺธินฺติ เอกเมว ปฏิสนฺธึ. น หิ เอเกน กมฺเมน อเนกาสุ ชาตีสุ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปวตฺติวิปาโก ปน ชาติสเตปิ ชาติสหสฺเสปิ โหติ. ยถาห ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙). ยสฺมา ปเนตฺถ าณํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตสฺส โมหสฺส, สพฺพากุสลสฺเสว วา ปฏิปกฺขํ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตํ กมฺมํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติปจฺจยํ น โหตีติ ติเหตุกํ อติทุพฺพลมฺปิ สมานํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิเมว อากฑฺฒติ, นาเหตุกํ. ทุเหตุกฺจ กมฺมํ าณสมฺปโยคาภาวโต าณผลุปฺปาทเน อสมตฺถํ, ยถา ตํ อโลภสมฺปโยคาภาวโต อโลภผลุปฺปาทเน อสมตฺถํ อกุสลกมฺมนฺติ ตํ อติอุกฺกฏฺมฺปิ สมานํ ทุเหตุกเมว ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, น ติเหตุกนฺติ วุตฺตํ ‘‘ติเหตุกโมมกํ ทุเหตุกมุกฺกฏฺฺจา’’ตฺยาทิ.

เอตฺถ สิยา – ยถา ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๑) กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ติณฺณํ, นิกนฺติกฺขเณ ทฺวินฺนํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ติณฺณฺจ เหตูนํ วเสน อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา าณสมฺปยุตฺตูปปตฺติ, ตถา ‘‘คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๓) ชวนกฺขเณ ทฺวินฺนํ, นิกนฺติกฺขเณ ทฺวินฺนํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺวินฺนฺจ เหตูนํ วเสน ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา าณวิปฺปยุตฺตูปปตฺติ วุตฺตา, เอวํ ‘‘คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา อวุตฺตตฺตา นตฺถิ ติเหตุกสฺส ทุเหตุกปฏิสนฺธิอากฑฺฒนนฺติ? นยิทเมวํ ทุเหตุโกมกกมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิย ติเหตุโกมกกมฺเมน สามตฺถิยานุรูปโต ทุเหตุกปฏิสนฺธิยาว ทาตพฺพตฺตา, กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสตฺถํ ปน มหาเถเรน สาวเสโส ปาโ กโต. อิตรถา ‘‘จตุนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา’’ติ วจนาภาวโต ทุเหตุกกมฺเมน อเหตุกูปปตฺติยาปิอภาโว อาปชฺชติ, ตสฺมา ยถา สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิราทิวิปตฺติยา อเหตุกูปปตฺตึ วชฺเชตฺวา คติสมฺปตฺติยา สเหตุกูปปตฺติทสฺสนตฺถํ ทุเหตุกูปปตฺติ เอว อุทฺธฏา, น อเหตุกูปปตฺติ, เอวํ กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสนตฺถํ ติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกูปปตฺติ เอว อุทฺธฏา, น ทุเหตุกูปปตฺติ, น ปน อลพฺภนโตติ ทฏฺพฺพํ.

๗๔. เอวํ เอกาย เจตนาย โสฬส วิปากานิ เอตฺเถว ทฺวาทสกมคฺโค อเหตุกฏฺกมฺปีติ ปวตฺตสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาทสฺส วเสน วิปากปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอกาย เจตนาย ทฺวาทส วิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโค อเหตุกฏฺกมฺปีติ อาคตสฺส โมรวาปีวาสีมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาทสฺสปิ วเสน ทสฺเสตุํ อสงฺขารํ สสงฺขารวิปากานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ยถา มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ จลติ, เอวํ อสงฺขารกุสลสฺส อสงฺขารวิปาโกว โหติ, น สสงฺขาโรติ เอวํ อาคมนโตว สงฺขารเภโทติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน วิปากสฺส สงฺขารเภโท ปจฺจยวเสน อิจฺฉิโต, น กมฺมวเสน, ตสฺมา เอส เกจิวาโท กโต.

เตสนฺติ เตสํ เอวํวาทีนํ. ยถากฺกมนฺติ ติเหตุกุกฺกฏฺาทีนํ อนุกฺกเมน. ทฺวาทส วิปากานีติ ติเหตุกุกฺกฏฺอสงฺขาริกสสงฺขาริกกมฺมสฺส วเสน ยถากฺกมํ สสงฺขาริกจตุกฺกวชฺชิตานิ, อสงฺขาริกจตุกฺกวชฺชิตานิ จ ทฺวาทส วิปากานิ, ตถา ติเหตุโกมกสฺส, ทุเหตุกุกฺกฏฺสฺส จ กมฺมสฺส วเสน ทุเหตุกสสงฺขารทฺวยวชฺชิตานิ, ทุเหตุกาสงฺขารทฺวยวชฺชิตานิ จ ทส วิปากานิ, ทุเหตุโกมกสฺส วเสน ทุเหตุกทฺวยวชฺชิตานิ จ อฏฺ วิปากานิ ยถาวุตฺตสฺส ‘‘ติเหตุกมุกฺกฏฺ’’นฺตฺยาทินา วุตฺตนยสฺส อนุสาเรน อนุสฺสรเณน ยถาสมฺภวํ ตสฺส ตสฺส สมฺภวานุรูปโต อุทฺทิเส.

๗๕. ปริโต อตฺตํ ขณฺฑิตํ วิย อปฺปานุภาวนฺติ ปริตฺตํ. ปกฏฺภาวํ นีตนฺติ ปณีตํ, อุภินฺนํ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํ. ตตฺถ ‘‘ปฏิลทฺธมตฺตํ อนาเสวิตํ ปริตฺต’’นฺติ อวิเสสโตว อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘นาติสุภาวิตํ อปริปุณฺณวสีภาวํ มชฺฌิมํ. อติวิย สุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณวสีภาวํ ปณีต’’นฺติ. อาจริเยน ปเนตฺถ ปริตฺตมฺปิ อีสกํ ลทฺธาเสวนเมวาธิปฺเปตนฺติ ทิสฺสติ. ตถา หาเนน นามรูปปริจฺเฉเท

‘‘สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;

อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจตี’’ติ. (นาม. ปริ. ๔๗๔);

สมานภูมิกโตว อาเสวนลาเภน พลวภาวโต มหคฺคตธมฺมานํ วิปากทานํ วตฺวา ตทภาวโต อภิฺาย อวิปจฺจนํ วุตฺตํ. หีเนหิ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสาหิ นิพฺพตฺติตํ วา ปริตฺตํ. มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ มชฺฌิมํ. ปณีเตหิ ปณีตนฺติ อลมติปฺปปฺเจน.

๘๔. ปฺจมชฺฌานํ ภาเวตฺวาติ อภิฺาภาวํ อสมฺปตฺตํ ปฺจมชฺฌานํ ติวิธมฺปิ ภาเวตฺวา. อภิฺาภาวปฺปตฺตสฺส ปน อวิปากภาโว ‘‘อลทฺธา ตาทิส’’นฺตฺยาทินา (นาม. ปริ. ๔๗๔) อาจริเยน สาธิโต. มูลฏีกาการาทโย ปน อฺถาปิ ตํ สาเธนฺติ. ตํ ปน สงฺเขปโต, ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถารโต จ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยํ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺพํ. สฺาวิราคํ ภาเวตฺวาติ ‘‘สฺา โรโค, สฺา คณฺโฑ’’ตฺยาทินา, ‘‘ธี จิตฺตํ ธิพฺพตํ จิตฺต’’นฺตฺยาทินา วา นเยน อรูปปฺปวตฺติยา อาทีนวทสฺสเนน ตทภาเว จ ปณีตภาวสนฺนิฏฺาเนน วาโยกสิเณ เกสฺจิ มเตน ปริจฺฉินฺนากาสกสิเณ วา ภาวนาพเลน เตน ปฏิลภิตพฺพภาเว อรูปสฺส อนิพฺพตฺติสภาวาปาทนวเสน อรูปวิราคภาวนํ ภาเวตฺวา อฺสตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ กมฺมกิริยวาทิโน ติตฺถิยา เอวาตฺยธิปฺปาโย. เต ปน เยน อิริยาปเถน อิธ มรนฺติ. เตเนว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.

๘๖. อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ อนาคามิโนเยว อริยา ปุถุชฺชนาทิกาเล, ปจฺฉาปิ วา ปฺจมชฺฌานํ ติวิธมฺปิ ภาเวตฺวา สทฺธาทิอินฺทฺริยเวมตฺตตานุกฺกเมน ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺติ.

๘๗. ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา ยถากฺกมํ อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนา ยถากฺกมนฺติ จ ปมารุปฺปาทิอนุกฺกเมน. สพฺพมฺปิ เจตํ ตสฺส ตสฺเสว ฌานสฺส อาเวณิกภูมิวเสน วุตฺตํ. นิกนฺติยา ปน สติ ปุถุชฺชนาทโย ยถาลทฺธชฺฌานสฺส ภูมิภูเตสุ สุทฺธาวาสวชฺชิเตสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติ, ตถา กามภเวปิ กามาวจรกมฺมพเลน. ‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’ติ (อ. นิ. ๘.๓๕) หิ วุตฺตํ. อนาคามิโน ปน กามราคสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตา กามภเวสุ นิกนฺตึ น อุปฺปาเทนฺตีติ กามโลกวชฺชิเต ยถาลทฺธชฺฌานภูมิภูเต ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺติ. สุทฺธาวาเสสุ หิ อนาคามิโนเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ นิยโม อตฺถิ. เต ปน อฺตฺถ น นิพฺพตฺตนฺตีติ นิยโม นตฺถิ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อาจริเยน

‘‘สุทฺธาวาเสสฺวนาคามิ-ปุคฺคลาโวปปชฺชเร;

กามธาตุมฺหิ ชายนฺติ, อนาคามิวิวชฺชิตา’’ติ. (ปรม. วิ. ๒๐๕);

สุกฺขวิปสฺสกาปิ ปเนเต มรณกาเล เอกนฺเตเนว สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตนฺติ สมาธิมฺหิ ปริปูรการีภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อิตฺถิโยปิ ปน อริยา วา อนริยา วา อฏฺสมาปตฺติลาภินิโย พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ อฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๘๐๙; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๗๙ อาทโย; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๓๐) วุตฺตํ. อปิเจตฺถ เวหปฺผลอกนิฏฺจตุตฺถารุปฺปภวานํ เสฏฺภวภาวโต ตตฺถ นิพฺพตฺตา อริยา อฺตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อวเสเสสุ อุปรูปริ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตา เหฏฺิมเหฏฺิเมสุ. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน

‘‘เวหปฺผเล อกนิฏฺเ, ภวคฺเค จ ปติฏฺิตา;

น ปุนาฺตฺถ ชายนฺติ, สพฺเพ อริยปุคฺคลา;

พฺรหฺมโลกคตา เหฏฺา, อริยา โนปปชฺชเร’’ติ. (นาม. ปริ. ๔๕๒-๔๕๓);

กมฺมจตุกฺกวณฺณนา นิฏฺิตา.

จุติปฏิสนฺธิกฺกมวณฺณนา

๘๙. ‘‘อายุกฺขเยนา’’ตฺยาทีสุ สติปิ กมฺมานุภาเว ตํตํคตีสุ ยถาปริจฺฉินฺนสฺส อายุโน ปริกฺขเยน มรณํ อายุกฺขยมรณํ. สติปิ ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺฉินฺนายุเสเส คติกาลาทิปจฺจยสามคฺคิยฺจ ตํตํภวสาธกสฺส กมฺมุโน ปรินิฏฺิตวิปากตฺตา มรณํ กมฺมกฺขยมรณํ. อายุกมฺมานํ สมกเมว ปริกฺขีณตฺตา มรณํ อุภยกฺขยมรณํ. สติปิ ตสฺมึ ทุวิเม ปุริมภวสิทฺธสฺส กสฺสจิ อุปจฺเฉทกกมฺมุโน พเลน สตฺถหรณาทีหิ อุปกฺกเมหิ อุปจฺฉิชฺชมานสนฺตานานํ, คุณมหนฺเตสุ วา กเตน เกนจิ อุปกฺกเมน อายูหิตอุปจฺเฉทกกมฺมุนา ปฏิพาหิตสามตฺถิยสฺส กมฺมสฺส ตํตํอตฺตภาวปฺปวตฺตเน อสมตฺถภาวโต ทุสิมารกลาพุราชาทีนํ วิย ตงฺขเณเยว านาจาวนวเสน ปวตฺตมรณํ อุปจฺเฉทกมรณํ นาม. อิทํ ปน เนรยิกานํ อุตฺตรกุรุวาสีนํ เกสฺจิ เทวานฺจ น โหติ. เตนาหุ –

‘‘อุปกฺกเมน วา เกสฺจุปจฺเฉทกกมฺมุนา’’ติ. (ส. ส. ๖๒);

มรณสฺส อุปฺปตฺติ ปวตฺติ มรณุปฺปตฺติ.

๙๐. มรณกาเลติ มรณาสนฺนกาเล. ยถารหนฺติ ตํตํคตีสุ อุปฺปชฺชนกสตฺตานุรูปํ, กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ, น กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทโย. อุปลทฺธปุพฺพนฺติ เจติยทสฺสนาทิวเสน ปุพฺเพ อุปลทฺธํ. อุปกรณภูตนฺติ ปุปฺผาทิวเสน อุปกรณภูตํ. อุปลภิตพฺพนฺติ อนุภวิตพฺพํ. อุปโภคภูตนฺติ อจฺฉราวิมานกปฺปรุกฺขนิรยคฺคิอาทิกํ อุปภุฺชิตพฺพํ. อจฺฉราวิมานกปฺปรุกฺขมาตุกุจฺฉิอาทิคตํ หิ รูปายตนํ สุคตินิมิตฺตํ. นิรยคฺคินิรยปาลาทิคตํ ทุคฺคตินิมิตฺตํ. คติยา นิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ.

กมฺมพเลนาติ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกสฺส กุสลากุสลกมฺมสฺส อานุภาเวน. ฉนฺนํ ทฺวารานนฺติ วกฺขมานนเยน ยถาสมฺภวํ ฉนฺนํ อุปปตฺติทฺวารานํ, ยทิ กุสลกมฺมํ วิปจฺจติ, ตทา ปริสุทฺธํ กุสลจิตฺตํ ปวตฺตติ, อถ อกุสลกมฺมํ, ตทา อุปกฺกิลิฏฺํ อกุสลจิตฺตนฺติ อาห ‘‘วิปจฺจมานก…เป… กิลิฏฺํ วา’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, อนุพฺยฺชนสฺสาทคธิตํ วา, ตสฺมึ เจ สมเย กาลํ กโรติ, านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ อุปปชฺเชยฺย นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๕). ตตฺโถณตํ วาติ ตสฺมึ อุปปชฺชิตพฺพภเว โอณตํ วิย, ตตฺโถณตํ เอวาติ วา ปทจฺเฉโท. ‘‘พาหุลฺเลนา’’ติ เอตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘เยภุยฺเยน ภวนฺตเร’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺโพ. อถ วา ‘‘ยถารห’’นฺติ อิมินาว โส สกฺกา สงฺคเหตุนฺติ ‘‘พาหุลฺเลนา’’ติ อิมินา สหสา โอจฺฉิชฺชมานชีวิตานํ สณิกํ มรนฺตานํ วิย น อภิกฺขณเมวาติ ทีปิตนฺติ วิฺายติ. อภินวกรณวเสนาติ ตงฺขเณ กริยมานํ วิย อตฺตานํ อภินวกรณวเสน.

๙๑. ปจฺจาสนฺนมรณสฺสาติ เอกวีถิปฺปมาณายุกวเสน, ตโต วา กิฺจิ อธิกายุกวเสน สมาสนฺนมรณสฺส. วีถิจิตฺตาวสาเนติ ตทารมฺมณปริโยสานานํ, ชวนปริโยสานานํ วา วีถิจิตฺตานํ อวสาเน. ตตฺถ ‘‘กามภวโต จวิตฺวา ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ ตทารมฺมณปริโยสานานิ, เสสานํ ชวนปริโยสานานี’’ติ ธมฺมานุสารณิยํ วุตฺตํ. ภวงฺคกฺขเยวาติ ยทิ เอกชวนวีถิโต อธิกตรายุเสโส สิยา, ตทา ภวงฺคาวสาเน วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. อถ เอกจิตฺตกฺขณายุเสโส สิยา, ตทา วีถิจิตฺตาวสาเน, ตฺจ อตีตกมฺมาทิวิสยเมว. ‘‘ตสฺสานนฺตรเมวา’’ติ อิมินา อนฺตราภววาทิมตํ ปฏิกฺขิปติ.

ยถารหนฺติ กมฺมกรณกาลสฺส, วิปากทานกาลสฺส จ อนุรูปวเสน. อถ วา วิปจฺจมานกกมฺมานุรูปํ อนุสยวเสน, ชวนสหชาตวเสน วา ปวตฺติอนุรูปโตตฺยตฺโถ. นนุ จ ‘‘อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺเตนา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ชวนสหชาตานฺจ กถํ อนุสยภาโวติ? นายํ โทโส อนุสยสทิสตาย ตาสมฺปิ อนุสยโวหารภาวโต. อิตรถา อกุสลกมฺมสหชาตานํ ภวตณฺหาสหชาตานํ วา จุติอาสนฺนชวนสหชาตานฺจ สงฺคโห น สิยา. อวิชฺชาว อปฺปหีนฏฺเน อนุสยนโต ปวตฺตนโต อนุสโย, เตน ปริกฺขิตฺเตน ปริวาริเตน. ตณฺหานุสโยว มูลํ ปธานํ สหการีการณภูตํ อิมสฺสาติ ตณฺหานุสยมูลโก. สงฺขาเรนาติ กุสลากุสลกมฺเมน กมฺมสหชาตผสฺสาทิธมฺมสมุทาเยน จุติอาสนฺนชวนสหชาเตน วา, เตน ชนิยมานํ. อวิชฺชาย หิ ปฏิจฺฉนฺนาทีนววิสเย ตณฺหา นาเมติ, ขิปนกสงฺขารสมฺมตา ยถาวุตฺตสงฺขารา ขิปนฺติ, ยถาหุ –

‘‘อวิชฺชาตณฺหาสงฺขาร-สหเชหิ อปายินํ;

วิสยาทีนวจฺฉาทินมนกฺขิปเกหิ ตุ.

‘‘อปฺปหีเนหิ เสสานํ, ฉาทนํ นมนมฺปิ จ;

ขิปกา ปน สงฺขารา, กุสลาว ภวนฺติหา’’ติ. (ส. ส. ๑๖๔-๑๖๕);

สมฺปยุตฺเตหิ ปริคฺคยฺหมานนฺติ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตหิ ผสฺสาทีหิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตปจฺจยาทินา ปริวาเรตฺวา คยฺหมานํ, สหชาตานมธิฏฺานภาเวน ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ อตฺตนา สหชาตานํ ปติฏฺานภาเวน ปธานภูตํ. ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑-๒) หิ วุตฺตํ. ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสนาติ ปุริมภวนฺตรสฺส, ปจฺฉิมภวนฺตรสฺส จ อฺมฺํ เอกาพทฺธํ วิย ปฏิสนฺทหนวเสน อุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ, น อิโต คนฺตฺวาตฺยธิปฺปาโย. น หิ ปุริมภวปริยาปนฺโน โกจิ ธมฺโม ภวนฺตรํ สงฺกมติ, นาปิ ปุริมภวปริยาปนฺนเหตูหิ วินา อุปฺปชฺชติ ปฏิโฆสปทีปมุทฺทา วิยาติ อลมติปฺปปฺเจน.

๙๒. มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺตานิ มนฺทปฺปวตฺตานิ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ มโนทฺวาเร คตินิมิตฺตวเสน, ปฺจทฺวาเร กมฺมนิมิตฺตวเสนาตฺยธิปฺปาโย. ปฏิสนฺธิภวงฺคานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา ลพฺภตีติ มโนทฺวาเร ตาว ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนํ ภวงฺคานฺจ, ปฺจทฺวาเร ปน ปฏิสนฺธิยาว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณภาโว ลพฺภติ. ตถา หิ กสฺสจิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ คตินิมิตฺตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย จิตฺตวีถิยา อนนฺตรํ จุติจิตฺเต อุปฺปนฺเน ตทนนฺตรํ ปฺจจิตฺตกฺขณายุเก อารมฺมเณ ปวตฺตาย ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนํ ภวงฺคานํ, ปฺจทฺวาเร จ าตกาทีหิ อุปฏฺาปิเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ วณฺณาทิเก อารพฺภ ยถารหํ ปวตฺตาย จิตฺตวีถิยา จุติจิตฺตสฺส จ อนนฺตรํ เอกจิตฺตกฺขณายุเก อารมฺมเณ ปวตฺตาย ปฏิสนฺธิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ ปวตฺติ อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค(วิสุทฺธิ. ๒.๖๒๐ อาทโย) วิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) วา สงฺขารปจฺจยาวิฺาณปทวณฺณนายํ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺโพ. ฉทฺวารคฺคหิตนฺติ กมฺมนิมิตฺตํ ฉทฺวารคฺคหิตํ, คตินิมิตฺตํ ฉฏฺทฺวารคฺคหิตนฺติ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. อปเร ปน อวิเสสโต วณฺเณนฺติ. สจฺจสงฺเขเปปิ เตเนวาธิปฺปาเยน อิทํ วุตฺตํ –

‘‘ปฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเร’’ติ; (ส. ส. ๑๗๓);

อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๒๔-๖๒๕; วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ปน ‘‘คตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตทารมฺมณาย จ ปฺจทฺวาริกปฏิสนฺธิยา อทสฺสิตตฺตา, มูลฏีกาทีสุ จ ‘‘กมฺมพเลน อุปฏฺาปิตํ วณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส วิย ทิพฺพจกฺขุสฺส วิย จ มโนทฺวาเรเยว โคจรภาวํ คจฺฉตี’’ติ (วิสุทฺธิ. มหา. ๒.๖๒๓) นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เตสํ วจนํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ อาจริยา. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจา’’ติ เอตฺถ คตินิมิตฺตํ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ยุชฺชติ, กมฺมนิมิตฺตํ ปน ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสฺเสว นิมิตฺตภูตํ อธิปฺเปตนฺติ กถํ ตสฺส จุติอาสนฺนชวเนหิ คหิตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภาโว สมฺภวติ. น หิ ตเทว อารมฺมณุปฏฺาปกํ, ตเทว ปฏิสนฺธิชนกํ ภเวยฺย อุปจิตภาวาภาวโต อนสฺสาทิตตฺตา จ. ‘‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑) หิ วจนโต ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนเมว กมฺมํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๒) จ นิกนฺติกฺขเณ ทฺวินฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาปิ สเหตุกปฏิสนฺธิยา วุตฺตตฺตากตูปจิตมฺปิ กมฺมํ ตณฺหาย อสฺสาทิตเมว วิปากํ อภินิปฺผาเทติ, ตทา จ ปฏิสนฺธิยา สมานวีถิยํ วิย ปวตฺตมานานิ จุติอาสนฺนชวนานิ กถํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนานิ สิยุํ, กถฺจ ตานิ ตทา กณฺหาย ปรามฏฺานิ. อปิจ ปจฺจุปฺปนฺนํ กมฺมนิมิตฺตํ จุติอาสนฺนปฺปวตฺตานํ ปฺจทฺวาริกชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. ‘‘ปฺจทฺวาริกกมฺมฺจ ปฏิสนฺธินิมิตฺตกํ น โหติ ปริทุพฺพลภาวโต’’ติ อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๒๐; วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) วุตฺตนฺติ สจฺจเมตํ. าตกาทีหิ อุปฏฺาปิเตสุ ปน ปุปฺผาทีสุ สนฺนิหิเตสฺเวว มรณสมฺภวโต ตตฺถ วณฺณาทิกํ อารพฺภ จุติอาสนฺนวีถิโต ปุริมภาคปฺปวตฺตานํ ปฏิสนฺธิชนนสมตฺถานํ มโนทฺวาริกชวนานํ อารมฺมณภูเตน สห สมานตฺตา ตเทกสนฺตติปติตํ จุติอาสนฺนชวนคฺคหิตมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณาทิกํ กมฺมนิมิตฺตภาเวน วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อานนฺทาจริเยน ‘‘ปฺจทฺวาเร จ อาปาถมาคจฺฉนฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ กมฺมนิมิตฺตํ อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณสนฺตติยํ อุปฺปนฺนํ, ตํสทิสฺจ ทฏฺพฺพ’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๒๒๗; วิสุทฺธิ. มหา. ๒.๖๒๓).

๙๔. ยถารหนฺติ ทุติยจตุตฺถปมตติยานํ ปฏิสนฺธีนํ อนุรูปโต.

๙๘. อารุปฺปจุติยา ปรํ เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตา อารุปฺปปฏิสนฺธิโย โหนฺติ อุปรูปริอรูปีนํ เหฏฺิมเหฏฺิมกมฺมสฺส อนายูหนโต, อุปจารชฺฌานสฺส ปน พลวภาวโต ตสฺส วิปากภูตา กามติเหตุกา ปฏิสนฺธิโย โหนฺติ. รูปาวจรจุติยา ปรํ อเหตุกรหิตา อุปจารชฺฌานานุภาเวเนว ทุเหตุกติเหตุกปฏิสนฺธิโย สิยุํ, กามติเหตุมฺหา จุติโต ปรํ สพฺพา เอว กามรูปารูปภวปริยาปนฺนา ยถารหํ อเหตุกาทิปฏิสนฺธิโย สิยุํ. อิตโร ทุเหตุกาเหตุกจุติโต ปรํ กาเมสฺเวว ภเวสุ ติเหตุกาทิปฏิสนฺธิโย สิยุํ.

จุติปฏิสนฺธิกฺกมวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙๙. ปฏิสนฺธิยา นิโรธสฺส อนนฺตรโต ปฏิสนฺธินิโรธานนฺตรโต. ตเทว จิตฺตนฺติ ตํสทิสตาย ตพฺโพหารปฺปวตฺตตฺตา ตเทว จิตฺตํ ยถา ‘‘ตานิเยว โอสธานี’’ติ. อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเทติ อนฺตรนฺตรา วีถิจิตฺตานํ อุปฺปาเท อสติ, จุติจิตฺตํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ ตเทว จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๑๐๑. ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺติ ยาว วฏฺฏมูลสมุจฺเฉทาตฺยธิปฺปาโย.

๑๐๒. ยถา อิห ภเวปฏิสนฺธิ เจว ภวงฺคฺจ วีถิโย จ จุติ จ, ตถา ปุน ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิภวงฺคนฺติ เอวมาทิกา อยํ จิตฺตสนฺตติ ปริวตฺตตีติ โยชนา. เกจิ ปน อิมสฺมึ ปริจฺเฉเท วีถิมุตฺตสงฺคหสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ปฏิสนฺธิภวงฺคจุตีนเมว อิธ คหณํ ยุตฺตนฺตฺยาธิปฺปาเยน ‘‘ปฏิสนฺธิภวงฺควีถิโย’’ติ อิมสฺส ปฏิสนฺธิภวงฺคปฺปวาหาติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปวตฺติสงฺคหทสฺสนาวสาเน ตตฺถ สงฺคหิตานํ สพฺเพสเมว นิคมนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เอวฺหิ สติ ‘‘ปฏิสงฺขาย ปเนตมทฺธุว’’นฺติ เอตฺถ สพฺเพสเมว เอต-สทฺเทน ปรามสนํ สุฏฺุ อุปปนฺนํ โหติ. เอตํ ยถาวุตฺตํ วฏฺฏปวตฺตํ อทฺธุวํ อนิจฺจํ ปโลกธมฺมํ ปฏิสงฺขาย ปจฺจเวกฺขิตฺวา พุธา ปณฺฑิตา จิราย จิรกาลํ สุพฺพตา หุตฺวา อจฺจุตํ ธุวํ อจวนธมฺมํ ปทํ นิพฺพานํ อธิคนฺตฺวา มคฺคผลาเณน สจฺฉิกตฺวา ตโตเยว สุฏฺุ สมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา สมํ นิรุปธิเสสนิพฺพานธาตุํ เอสฺสนฺติ ปาปุณิสฺสนฺติ.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

วีถิมุตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. รูปปริจฺเฉทวณฺณนา

. เอวํ ตาว จิตฺตเจตสิกวเสน ทุวิธํ อภิธมฺมตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปํ, ตทนนฺตรฺจ นิพฺพานํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ตฺยาทิ. สปฺปเภทปฺปวตฺติกา อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ตีหิ ปริจฺเฉเทหิ วุตฺตปฺปเภทวนฺโต, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺวีหิ ปริจฺเฉเทหิ วุตฺตปฺปวตฺติวนฺโต จ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เอตฺตาวตา ปฺจหิ ปริจฺเฉเทหิ วิภตฺตา หิ ยสฺมา, อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนา.

. อิทานิ ยถาปฏิฺาตรูปวิภาคตฺถํ มาติกํ เปตุํ ‘‘สมุทฺเทสา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ สมุทฺเทโส. เอกวิธาทิวเสน วิภชนํ วิภาโค, สมุฏฺาติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมุฏฺานํ, กมฺมาทโย รูปชนกปจฺจยา. จกฺขุทสกาทโย กลาปา. ปวตฺติกฺกมโต เจติ ภวกาลสตฺตเภเทน รูปานํ อุปฺปตฺติกฺกมโต.

รูปสมุทฺเทสวณฺณนา

. อุปาทินฺนานุปาทินฺนสนฺตาเนสุ สสมฺภารธาตุวเสน มหนฺตา หุตฺวา ภูตา ปาตุภูตาติ มหาภูตา (ธ. ส. อฏฺ. ๕๘๔). อถวา อเนกวิธอพฺภุตวิเสสทสฺสเนน, อเนกาภูตทสฺสเนน วา มหนฺตานิ อพฺภุตานิ, อภูตานิ วา เอเตสูติ มหาภูตา, มายาการาทโย. เตหิ สมานา สยํ อนีลาทิสภาวาเนว นีลาทิอุปาทายรูปทสฺสนาทิโตติ มหาภูตา. มนาปวณฺณสณฺานาทีหิ วา สตฺตานํ วฺจิกา ยกฺขินิอาทโย วิย มนาปอิตฺถิปุริสรูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตา. วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;

วฺจกตฺตา อภูเตน, ‘มหาภูตา’ติ สมฺมตา’’ติ. (อภิธ. ๖๒๖);

อถ วา มหนฺตปาตุภาวโต มหนฺตานิ ภวนฺติ เอเตสุ อุปาทารูปานิ, ภูตานิ จาติ มหาภูตานิ. มหาภูเต อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํ. ยทิ เอวํ ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโต มหาภูตา’’ตฺยาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๑.๕๓) เอเกกมหาภูตา เสสมหาภูตานํ นิสฺสยา โหนฺตีติ เตสมฺปิ อุปาทายรูปตาปสงฺโคติ? นยิทเมวํ อุปาทาเยว ปวตฺตรูปานํ ตํสมฺาสิทฺธิโต. ยฺหิ มหาภูเต อุปาทิยติ, สยฺจ อฺเหิ อุปาทียติ. น ตํ อุปาทายรูปํ. ยํ ปน อุปาทียเตว, น เกนจิ อุปาทียติ, ตเทว อุปาทายรูปนฺติ นตฺถิ ภูตานํ ตพฺโพหารปฺปสงฺโค. อปิจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ อุปาทายรูปลกฺขณนฺติ นตฺถิ ตโย อุปาทาย ปวตฺตานํ อุปาทายรูปตาติ.

. ปถนฏฺเน ปถวี, ตรุปพฺพตาทีนํ ปกติปถวี วิย สหชาตรูปานํ ปติฏฺานภาเวน ปกฺขายติ, อุปฏฺาตีติ วุตฺตํ โหติ, ปถวี เอว ธาตุ สลกฺขณธารณาทิโต นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน สรีรเสลาวยวธาตุสทิสตฺตา จาติ ปถวีธาตุ. อาเปติ สหชาตรูปานิ ปตฺถรติ, อาปายติ วา พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อาโป. เตเชติ ปริปาเจติ, นิเสติ วา ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาเปตีติ เตโช. วายติ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาตํ ปาเปตีติ วาโย. จตสฺโสปิ ปเนตา ยถากฺกมํ กถินตฺตทวตฺตอุณฺหตฺตวิตฺถมฺภนตฺตลกฺขณาติ ทฏฺพฺพํ.

. จกฺขาทีนํ วจนตฺโถ เหฏฺา กถิโตว. ปสาทรูปํ นาม จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสนฺนภาวเหตุกตฺตา. ตํ ปน ยถากฺกมํ ทฏฺุกามตาโสตุกามตาฆายิตุกามตาสายิตุกามตาผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ. ตตฺถ จกฺขุ ตาว มชฺเฌ กณฺหมณฺฑลสฺส อูกาสิรปฺปมาเณ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติปเทเส เตลมิว ปิจุปฏลานิ สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ วิย ขตฺติยกุมาโร สนฺธารณพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ วณฺณาทีหิ ปริวาริตํ ยถาโยคํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สเธนฺตํ ปวตฺตติ, อิตรํ ‘‘สสมฺภารจกฺขู’’ติ วุจฺจติ. เอวํ โสตาทโยปิ ยถากฺกมํ โสตพิลพฺภนฺตเร องฺคุลิเวธนาการํ อุปจิตตนุตมฺพโลมํ, นาสิกพฺภนฺตเร อชปทสณฺานํ, ชิวฺหามชฺเฌ อุปฺปลทลคฺคสณฺานํ ปเทสํ อภิพฺยาเปตฺวา ปวตฺตนฺติ, อิตรํ ปน เปตฺวา กมฺมชเตชสฺส ปติฏฺานฏฺานํ เกสคฺคโลมคฺคนขคฺคสุกฺขจมฺมานิ จ อวเสสํ สกลสรีรํ ผริตฺวา ปวตฺตติ. เอวํ สนฺเตปิ อิตเรหิ ตสฺส สงฺกโร น โหติ ภินฺนนิสฺสยลกฺขณตฺตา. เอกนิสฺสยานิปิ หิ รูปรสาทีนิ ลกฺขณเภทโต อสํกิณฺณาติ กึ ปน ภินฺนนิสฺสยา ปสาทา.

. อาโปธาตุยา สุขุมภาเวน ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อาโปธาตุ วิวชฺชิตํ ภูตตฺตยสงฺขาต’’นฺติ. กิฺจาปิ หิ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา ปน เตโชเยว. มนฺเท หิ อุณฺหตฺเต สีตพุทฺธิ สีตตาสงฺขาตสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโต. ตยิทํ สีตพุทฺธิยา อนวฏฺิตภาวโต วิฺายติ ปาราปาเร วิย. ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ตฺวา ฉายํ ปวิฏฺานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว จิรกาลํ ิตานํ อุณฺหพุทฺธิ. ยทิ จ อาโปธาตุ สีตตา สิยา, อุณฺหภาเวน สห เอกสฺมึ กลาเป อุปลพฺเภยฺย, น เจวํ อุปลพฺภติ, ตสฺมา วิฺายติ ‘‘น อาโปธาตุ สีตตา’’ติ. เย ปน ‘‘ทวตา อาโปธาตุ, สา จ ผุสิตฺวา คยฺหตี’’ติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ทวตา นาม ผุสิตฺวา คยฺหตีติ อิทํ อายสฺมนฺตานํ อภิมานมตฺตํ สณฺาเน วิยา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘ทวตาสหวุตฺตีนิ, ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;

ทวตํ สมฺผุสามีติ, โลโกยมภิมฺติ.

‘‘ภูเต ผุสิตฺวา สณฺานํ, มนสา คณฺหโต ยถา;

ปจฺจกฺขโต ผุสามีติ, วิฺเยฺยา ทวตา ตถา’’ติ.

โคจรรูปํ นาม ปฺจวิฺาณวิสยภาวโต. คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอตฺถาติ โคจรนฺติ หิ อารมฺมณสฺเสตํ นามํ. ตํ ปเนตํ ปฺจวิธมฺปิ ยถากฺกมํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ โคจรภาวลกฺขณํ, จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณํ วา.

. อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๓๒). ปุริสสฺส ภาโว ปุริสตฺตํ. ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปเหตุภาวลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ, ปุริสลิงฺคาทิเหตุภาวลกฺขณํ ปุริสตฺตํ. ตตฺถ อิตฺถีนํ องฺคชาตํ อิตฺถิลิงฺคํ. สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํ ‘‘อิตฺถี’’ติ สฺชานนสฺส ปจฺจยภาวโต. อวิสทานคมนนิสชฺชาทิ อิตฺถิกุตฺตํ. อิตฺถิสณฺานํ อิตฺถากปฺโป. ปุริสลิงฺคาทีนิปิ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺพานิ. อฏฺกถายํ ปน อฺถา อิตฺถิลิงฺคาทีนิ วณฺณิตานิ. ตํ ปน เอวํ สงฺคเหตฺวา วทนฺติ –

‘‘ลิงฺคํ หตฺถาทิสณฺานํ, นิมิตฺตํ มิหิตาทิกํ;

กุตฺตํ สุปฺปาทินา กีฬา, อากปฺโป คมนาทิก’’นฺติ.

ภาวรูปํ นาม ภวติ เอเตน อิตฺถาทิอภิธานํ, พุทฺธิ จาติ กตฺวา. ตํ ปเนตํ กายินฺทฺริยํ วิย สกลสรีรํ ผริตฺวา ติฏฺติ.

. หทยเมว มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยตฺตา วตฺถุ จาติ หทยวตฺถุ. ตถา หิ ตํ ธาตุทฺวยนิสฺสยภาวลกฺขณํ, ตฺจ หทยโกสพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตติ. รูปกณฺเฑ อวุตฺตสฺสปิ ปเนตสฺส อาคมโต, ยุตฺติโต จ อตฺถิภาโว ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ, ตํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ ‘‘ยํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๘) เอวมาคตํ ปฏฺานวจนํ อาคโม. ยุตฺติ ปเนวํ ทฏฺพฺพา –

‘‘นิปฺผนฺนภูติกาธารา, ทฺเว ธาตู กามรูปินํ;

รูปานุพนฺธวุตฺติตฺตา, จกฺขุวิฺาณาทโย วิย.

‘‘จกฺขาทินิสฺสิตาเนตา, ตสฺสฺาธารภาวโต;

นาปิ รูปาทิเก เตสํ, พหิทฺธาปิ ปวตฺติโต.

‘‘น จาปิ ชีวิตํ ตสฺส, กิจฺจนฺตรนิยุตฺติโต;

น จ ภาวทฺวยํ ตสฺมึ, อสนฺเตปิ ปวตฺติโต.

‘‘ตสฺมา ตทฺํ วตฺถุ ตํ, ภูติกนฺติ วิชานิยํ;

วตฺถาลมฺพทุกานนฺตุ, เทสนาเภทโต อิทํ;

ธมฺมสงฺคณิปาสฺมึ, น อกฺขาตํ มเหสินา’’ติ.

. ชีวนฺติ เตนาติ ชีวิตํ, ตเทว กมฺมชรูปปริปาลเน อาธิปจฺจโยคโต อินฺทฺริยนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตถา เหตํ กมฺมชรูปปริปาลนลกฺขณํ. ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺายีนมฺปิ หิ สหชาตานํ ปวตฺติเหตุภาเวเนว อนุปาลกํ. น หิ เตสํ กมฺมํเยว ิติการณํ โหติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย กมฺมสฺส ตงฺขณาภาวโต. อิทํ ปน สห ปาจนคฺคินา อนวเสสอุปาทินฺนกายํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ.

๑๐. กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ กพฬีกาโร อาหาโร, อิทฺจ สวตฺถุกํ กตฺวา อาหารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนเหตุภูตา ปน องฺคมงฺคานุสารี รสหรสงฺขาตา อชฺโฌหริตพฺพาหารสิเนหภูตา โอชา อิธ อาหารรูปํ นาม. ตถา เหตํ เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนเหตุภาวลกฺขณํ, โอชฏฺมกรูปาหรณลกฺขณํ วา.

๑๑. กกฺขฬตฺตาทินา อตฺตโน อตฺตโน สภาเวน อุปลพฺภนโต สภาวรูปํ นาม. อุปฺปาทาทีหิ, อนิจฺจตาทีหิ วา ลกฺขเณหิ สหิตนฺติ สลกฺขณํ. ปริจฺเฉทาทิภาวํ วินา อตฺตโน สภาเวเนว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผนฺนตฺตา นิปฺผรูปํ นาม. รุปฺปนสภาโว รูปํ, เตน ยุตฺตมฺปิ รูปํ, ยถา ‘‘อริสโส, นีลุปฺปล’’นฺติ, สฺวายํ รูป-สทฺโท รุฬฺหิยา อตํสภาเวปิ ปวตฺตตีติ อปเรน รูป-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘รูปรูป’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ. ปริจฺเฉทาทิภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว อุปลพฺภนโต ลกฺขณตฺตยาโรปเนน สมฺมสิตุํ อรหตฺตา สมฺมสนรูปํ.

๑๒. น กสฺสตีติ อกาโส. อกาโสเยว อากาโส, นิชฺชีวฏฺเน ธาตุ จาติ อากาสธาตุ. จกฺขุทสกาทิเอเกกกลาปคตรูปานํ กลาปนฺตเรหิ อสํกิณฺณภาวาปาทนวเสน ปริจฺเฉทกํ, เตหิ วา ปริจฺฉิชฺชมานํ, เตสํ ปริจฺเฉทมตฺตํ วา รูปํ ปริจฺเฉทรูปํ. ตฺหิ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺตํ วิย โหติ. วิชฺชมาเนปิ จ กลาปนฺตรภูเตหิ กลาปนฺตรภูตานํ สมฺผุฏฺภาเว ตํตํรูปวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโส. เยสฺจ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ สยํ อสมฺผุฏฺโเยว. อฺถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ รูปานํ พฺยาปีภาวาปตฺติโต. อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺตา. เตนาห ภควา ‘‘อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๗).

๑๓. จลมานกาเยน อธิปฺปายํ วิฺาเปติ, สยฺจ เตน วิฺายตีติ กายวิฺตฺติ. สวิฺาณกสทฺทสงฺขาตวาจาย อธิปฺปายํ วิฺาเปติ, สยฺจ ตาย วิฺายตีติ วจีวิฺตฺติ. ตตฺถ อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา สหชาตรูปสนฺถมฺภนสนฺธารณจลิเตสุ สหการีการณภูโต ผนฺทมานกายผนฺทนตํเหตุกวาโยธาตุวินิมุตฺโต มหนฺตํ ปาสาณํ อุกฺขิปนฺตสฺส สพฺพถาเมน คหณกาเล อุสฺสาหนวิกาโร วิย รูปกายสฺส ปริผนฺทนปจฺจยภาเวน อุปลพฺภมาโน วิกาโร กายวิฺตฺติ. สา หิ ผนฺทมานกาเยน อธิปฺปายํ วิฺาเปติ. น หิ วิฺตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ ‘‘อิทเมส กาเรตี’’ติ อธิปฺปายคฺคหณํ ทิฏฺนฺติ. หตฺถจลนาทีสุ จ ผนฺทมานกายคฺคหณานนฺตรํ อวิฺายมานนฺตเรหิ มโนทฺวารชวเนหิ คยฺหมานตฺตา สยฺจ กาเยน วิฺายติ.

กถํ ปน วิฺตฺติวเสน หตฺถจลนาทโย โหนฺตีติ? วุจฺจเต – เอกาวชฺชนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ สตฺตมชวนสมุฏฺานวาโยธาตุ วิฺตฺติวิการสหิตาว ปมชวนาทิสมุฏฺานาหิ วาโยธาตูหิ ลทฺโธปตฺถมฺภา เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ จิตฺตชํ, ปุริมชวนาทิสมฺภูตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรา ตสฺส อุปการาย โหนฺตีติ. ยถา หิ สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกเฏ สตฺตมยุคยุตฺตาเยว โคณา เหฏฺา ฉสุ ยุเคสุ ยุตฺตโคเณหิ ลทฺธูปตฺถมฺภา สกฏํ จาเลนฺติ, ปมยุคาทิยุตฺตา ปน อุปตฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตเมว สาเธนฺตา เตสํ อุปการาย โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.

เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว เจตฺถ จลนํ อุปฺปนฺนเทสโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ธมฺมานํ สงฺกมนาภาวโต. อิตรถา เนสํ อพฺยาปารกตา, ขณิกตา จ น สิยา. เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโวติ จ ยถา อตฺตนา สหชรูปานิ เหฏฺิมชวนสมุฏฺิตรูเปหิ ปติฏฺิตฏฺานโต อฺตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ เตหิ สห ตตฺถ อุปฺปตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ, เอตฺถ ปน จิตฺตเช จลิเต ตํสมฺพนฺเธน อิตรมฺปิ จลติ นทีโสเต ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑํ วิย. ตถา จลยิตุํ อสกฺโกนฺติ โยปิ ปมชวนาทิสมุฏฺานวาโยธาตุโย วิฺตฺติวิการสหิตาเยว เยน ทิสาภาเคน อยํ อภิกฺกมาทีนิ ปวตฺเตตุกาโม, ตทภิมุขภาววิการสมฺภวโต. เอวฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสปิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตํ วกฺขติ. วจีเภทกรจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุยา อกฺขรุปฺปตฺติฏฺานคตอุปาทินฺนรูเปหิ สห ฆฏฺฏนปจฺจยภูโต เอโก วิกาโร วจีวิฺตฺติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กายวิฺตฺติยํ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺพํ.

อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘ผนฺทมานกายคฺคหณานนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตร’’นฺติ โยเชตพฺพํ. อิธ จ สนฺถมฺภนาทีนํ อภาวโต สตฺตมชวนสมุฏฺิตาตฺยาทินโย น ลพฺภติ. ฆฏฺฏเนน หิ สทฺธึเยว สทฺโท อุปฺปชฺชติ. ฆฏฺฏนฺจ ปมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตว. เอตฺถ จ ยถา อุสฺสาเปตฺวา พทฺธโคสีสตาลปณฺณาทิรูปานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิฺายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจาริตปฺปการํ สฺาณํ คเหตฺวา อุทกคฺคหณํ โหติ, เอวํ วิปฺผนฺทมานสมุจฺจาริยมานกายสทฺเท คเหตฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิฺายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธูปนิสฺสยาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหตีติ อยํ ทฺวินฺนํ สาธารณา อุปมา.

๑๔. ลหุภาโว ลหุตา. มุทุภาโว มุทุตา. กมฺมฺภาโว กมฺมฺตา. ยถากฺกมฺเจตา อโรคิโน วิย รูปานํ อครุตา สุปริมทฺทิตจมฺมสฺส วิย อกถินตา สุธนฺตสุวณฺณสฺส วิย สรีรกิริยานํ อนุกูลภาโวติ ทฏฺพฺพํ. อฺมฺํ อวิชหนฺตสฺสปิ หิ ลหุตาทิตฺตยสฺส ตํตํวิการาธิกรูเปหิ นานตฺตํ วุจฺจติ, ทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน หิ รูปวิกาโร ลหุตา. ถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน มุทุตา. สรีรกิริยานํ อนนุกูลภาวกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน กมฺมฺตาติ.

๑๕. อุปจยนํ อุปจโย, ปมจโยตฺยตฺโถ ‘‘อุปฺตฺต’’นฺตฺยาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปมตฺถโชตนโต. สนฺตาโน สนฺตติ, ปพนฺโธตฺยตฺโถ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว จกฺขาทิทสกานํ อุปฺปตฺติ, เอตฺถนฺตเร รูปุปฺปาโท อุปจโย นาม. ตโต ปรํ สนฺตติ นาม. ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺายีนํ รูปานํ นิโรธาภิมุขภาววเสน ชีรณํ ชรา, สาเยว ชรตา, นิจฺจธุวภาเวน น อิจฺจํ อนุปคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา, รูปปริเภโท. ลกฺขณรูปํ นาม ธมฺมานํ ตํตํอวตฺถาวเสน ลกฺขณเหตุตฺตา.

๑๖. ชาติรูปเมวาติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย รูปานํ ขเณ ขเณ อุปฺปตฺติภาวโต ชาติสงฺขาตํ รูปุปฺปตฺติภาเวน จตุสนฺตติรูปปฺปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา รูปสมฺมตฺจ ชาติรูปเมว อุปจยสนฺตติภาเวน ปวุจฺจติ ปมุปรินิจฺจตฺตสงฺขาตปฺปวตฺติอาการเภทโต เวเนยฺยวเสน ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๒) วิภชิตฺวา วุตฺตตฺตา. เอวฺจ กตฺวา ตาสํ นิทฺเทเส อตฺถโต อเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๑-๖๔๒) วุตฺตํ. เอกาทสวิธมฺปีติ สภาคสงฺคหวเสน เอกาทสปฺปการมฺปิ.

๑๗. จตฺตาโร ภูตา, ปฺจ ปสาทา, จตฺตาโร วิสยา, ทุวิโธ ภาโว, หทยรูปมิจฺจปิ อิทํ ชีวิตาหารรูเปหิ ทฺวีหิ สห อฏฺารสวิธํ, ตถา ปริจฺเฉโท จ ทุวิธา วิฺตฺติ, ติวิโธ วิกาโร, จตุพฺพิธํ ลกฺขณนฺติ รูปานํ ปริจฺเฉทวิการาทิภาวํ วินา วิสุํ ปจฺจเยหิ อนิพฺพตฺตตฺตา อิเม อนิปฺผนฺนา ทส เจติ อฏฺวีสติวิธํ ภเว.

รูปสมุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

รูปวิภาควณฺณนา

๑๘. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺรูปานํ เอกวิธาทินยทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพฺจ ปเนต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. สมฺปยุตฺตสฺส อโลภาทิเหตุโน อภาวา อเหตุกํ. ยถาสกํ ปจฺจยวนฺตตาย สปฺปจฺจยํ. อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ กามาสวาทีหิ สหิตตฺตา สาสวํ. ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตฺตา สงฺขตํ. อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเต โลเก นิยุตฺตตาย โลกิยํ. กามตณฺหาย อวจริตตฺตา กามาวจรํ. อรูปธมฺมานํ วิย กสฺสจิ อารมฺมณสฺส อคฺคหณโต นาสฺส อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณํ. ตทงฺคาทิวเสน ปหาตพฺพตาภาวโต อปฺปหาตพฺพํ. อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อพฺยากต’’นฺตฺยาทิกํ สพฺพํ เอกวิธนยํ สงฺคณฺหาติ.

๑๙. อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺตภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตา. กามํ อฺเปิ หิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ, รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกํเยว อชฺฌตฺติกํ. อถ วา ‘‘ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺกลิงฺครูปโม ภวิสฺสสี’’ติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการตฺตา จกฺขาทีเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกานิ นาม. อตฺตสงฺขาตํ วา จิตฺตํ อธิกิจฺจ ตสฺส ทฺวารภาเวน ปวตฺตตีติ อชฺฌตฺตํ, ตเทว อชฺฌตฺติกํ. ตโต พหิภูตตฺตา อิตรํ เตวีสติวิธํ พาหิรรูปํ.

๒๐. อิตรํ พาวีสติวิธํ อวตฺถุรูปํ.

๒๒. อฏฺวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ ปฺจวิฺาเณสุ ลิงฺคาทีสุ สหชรูปปริปาลเน จ อาธิปจฺจโยคโต. ปสาทรูปสฺส หิ ปฺจวิธสฺส จกฺขุวิฺาณาทีสุ อาธิปจฺจํ อตฺตโน ปฏุมนฺทาทิภาเวน เตสมฺปิ ปฏุมนฺทาทิภาวาปาทนโต. ภาวทฺวยสฺสาปิ อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อาธิปจฺจํ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานานมฺปิ เตสํ เยภุยฺเยน สภาวกสนฺตาเนเยว ตํตทากาเรน อุปฺปชฺชนโต, น ปน อินฺทฺริยปจฺจยภาวโต. ชีวิตสฺส จ กมฺมชปริปาลเน อาธิปจฺจํ เตสํ ยถาสกํ ขณฏฺานสฺส ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺธตฺตา. สยฺจ อตฺตนา ปิตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นาวิโก วิย.

๒๓. วิสยวิสยิภาวปฺปตฺติวเสน ถูลตฺตา โอฬาริกรูปํ. ตโตเยว คหณสฺส สุกรตฺตา สนฺติเกรูปํ อาสนฺนรูปํ นาม. โย สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานฺจ ปฏิมุขภาโว อฺมฺปตนํ, โส ปฏิโฆ วิยาติ ปฏิโฆ. ยถา หิ ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ, เอวํ อฺมฺํ ปฏิมุขภาเว สติ อรูปสภาวตฺตา ทุพฺพลสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ โหติ. ปฏิโฆ ยสฺส อตฺถิ ตํ สปฺปฏิฆํ. ตตฺถ สยํ สมฺปตฺติ โผฏฺพฺพสฺส, นิสฺสยวเสน สมฺปตฺติ ฆานชิวฺหากายคนฺธรสานํ, อุภยถาปิ อสมฺปตฺติ จกฺขุโสตรูปสทฺทานนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรํ โสฬสวิธํ โอฬาริกตาทิสภาวาภาวโต สุขุมรูปาทิกํ.

๒๔. กมฺมโต ชาตํ อฏฺารสวิธํ อุปาทินฺนรูปํ ตณฺหาทิฏฺีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวน อาทินฺนตฺตา คหิตตฺตา. อิตรํ อคฺคหิตคฺคหเณนทสวิธํ อนุปาทินฺนรูปํ.

๒๕. ทฏฺพฺพภาวสงฺขาเตน นิทสฺสเนน สห วตฺตตีติ สนิทสฺสนํ. จกฺขุวิฺาณโคจรภาโว หิ นิทสฺสนนฺติ วุจฺจติ ตสฺส จ รูปายตนโต อนฺตฺเตปิ อฺเหิ ธมฺเมหิ ตํ วิเสเสตุํ อฺํ วิย กตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสนนฺติ. ธมฺมภาวสามฺเน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อฺโ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโต. เอวฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหติ.

๒๖. อสมฺปตฺตวเสนาติ อตฺตานํ อสมฺปตฺตสฺส โคจรสฺส วเสน, อตฺตนา วิสยปฺปเทสํ วา อสมฺปตฺตวเสน. จกฺขุโสตานิ หิ รูปสทฺเทหิ อสมฺปตฺตานิ, สยํ วา ตานิ อสมฺปตฺตาเนว อารมฺมณํ คณฺหนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘จกฺขุโสตํ ปเนเตสุ, โหตาสมฺปตฺตคาหกํ;

วิฺาณุปฺปตฺติเหตุตฺตา, สนฺตราธิกโคจเร.

‘‘ตถา หิ ทูรเทสฏฺํ, ผลิกาทิติโรหิตํ;

มหนฺตฺจ นคาทีนํ, วณฺณํ จกฺขุ อุทิกฺขติ.

‘‘อากาสาทิคโต กุจฺฉิ-จมฺมานนฺตริโกปิ จ;

มหนฺโต จ ฆณฺฏาทีนํ, สทฺโท โสตสฺส โคจโร.

‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ;

อธิฏฺานวิธาเนปิ, ตสฺส โส โคจโร สิยา.

‘‘ภูตปฺปพนฺธโต โส เจ, ยาติ อินฺทฺริยสนฺนิธึ;

กมฺมจิตฺโตชสมฺภูโต, วณฺโณ สทฺโท จ จิตฺตโช.

‘‘น เตสํ โคจรา โหนฺติ, น หิ สมฺโภนฺติ เต พหิ;

วุตฺตา จ อวิเสเสน, ปาเ ตํวิสยาว เต.

‘‘ยทิ เจตํ ทฺวยํ อตฺตสมีปํเยว คณฺหติ;

อกฺขิวณฺณํ ตถา มูลํ, ปสฺเสยฺย ภมุกสฺส จ.

‘‘ทิสาเทสววตฺถานํ, สทฺทสฺส น ภเวยฺย จ;

สิยา จ สรเวธิสฺส, สกณฺเณ สรปาตน’’นฺติ.

โคจรคฺคาหิกรูปํ วิฺาณาธิฏฺิตํ หุตฺวา ตํตํโคจรคฺคหณสภาวตฺตา. อิตรํ เตวีสติวิธํ อโคจรคฺคาหิกรูปํ โคจรคฺคหณาภาวโต.

๒๗. วณฺณิตพฺโพ ทฏฺพฺโพติ วณฺโณ. อตฺตโน อุทยานนฺตรํ รูปํ ชเนตีติ โอชา. อวินิพฺโภครูปํ กตฺถจิปิ อฺมฺํ วินิภุฺชนสฺส วิสุํ วิสุํ ปวตฺติยา อภาวโต. รูปโลเก คนฺธาทีนํ อภาววาทิมตมฺปิ หิ ตตฺถ ตตฺถ (วิภ. มูลฏี. ๒๒๗; วิภ. อนุฏี. ๒๒๗) อาจริเยหิ ปฏิกฺขิตฺตเมว.

๒๘. อิจฺเจวนฺติ เอตฺถปิ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน อิธ อนาคตมฺปิ สพฺพํ ทุกติกาทิเภทํ สงฺคณฺหาติ.

รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.

รูปสมุฏฺานนยวณฺณนา

๒๙. กานิ ปน ตานิ กมฺมาทีนิ, กถํ, กตฺถ, กทา จ รูปสมุฏฺานานีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิ. ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทาย. ขเณ ขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ, นิรนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ. อปเร ปน จิตฺตสฺส ิติกฺขณํ (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา), ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทํ (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปฏิเสเธนฺติ. ตตฺถ กิฺจาปิ ิติกฺขณาภาเว เตสํ อุปปตฺติ เจว ตตฺถ วตฺตพฺพฺจ เหฏฺา กถิตเมว, อิธาปิ ปน ภงฺคกฺขเณ รูปุปฺปาทาภาเว อุปปตฺติยา ตตฺถ วตฺตพฺเพน จ สห สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา วุจฺจติ –

‘‘อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานนฺติ, วิภงฺเค เอวมาทินํ;

ภงฺคกฺขณสฺมึ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมานกํ.

‘‘อุปฺปชฺชมานมุปฺปาเท, อุปฺปนฺนฺจาติอาทินา;

ภงฺคุปฺปาทาว อกฺขาตา, น จิตฺตสฺส ิติกฺขโณ.

‘‘‘อุปฺปาโท จ วโย เจว, อฺถตฺตํ ิตสฺส จ;

ปฺายตี’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗) วุตฺตตฺตา, ิติ อตฺถีติ เจ มตํ.

‘‘อฺถตฺตสฺส เอกสฺมึ, ธมฺเม อนุปลทฺธิโต;

ปฺาณวจนา เจว, ปพนฺธฏฺิติ ตตฺถปิ.

‘‘วุตฺตา ตสฺมา น จิตฺตสฺส, ิติ ทิสฺสติ ปาฬิยํ;

อภิธมฺเม อภาโวปิ, นิเสโธเยว สพฺพถา.

‘‘ยทา สมุทโย ยสฺส, นิรุชฺฌติ ตทาสฺส กึ;

ทุกฺขมุปฺปชฺชตีตฺเยตฺถ, ปฺเห โนติ นิเสธโต.

‘‘รูปุปฺปาโท น ภงฺคสฺมึ, ตสฺมา สพฺเพปิ ปจฺจยา;

อุปฺปาเทเยว จิตฺตสฺส, รูปเหตูติ เกจน.

‘‘วุจฺจเต ตตฺถ เอกสฺมึ, ธมฺเมเยว ยถา มตา;

อุปฺปาทาวตฺถโต ภินฺนา, ภงฺคาวตฺถา ตเถว ตุ.

‘‘ภงฺคสฺสาภิมุขาวตฺถา, อิจฺฉิตพฺพา อยํ ิติ;

นยทสฺสนโต เอสา, วิภงฺเค น ตุ เทสิตา.

‘‘ลกฺขณํ สงฺขตสฺเสว, วตฺตุมุปฺปาทอาทินํ;

เทสิตตฺตา น ตตฺถาปิ, ปพนฺธสฺส ิตีริตา.

‘‘อุปสคฺคสฺส ธาตูนมตฺเถเยว ปวตฺติโต;

ปฺายตีติ เจตสฺส, อตฺโถ วิฺายเต อิติ.

‘‘ภงฺเค รูปสฺส นุปฺปาโท, จิตฺตชานํ วเสน วา;

อารุปฺปํวาภิสนฺธาย, ภาสิโต ยมกสฺส หิ.

‘‘สภาโวยํ ยถาลาภ-โยชนาติ ตโต นหิ;

น จิตฺตฏฺิติ ภงฺเค จ, น รูปสฺส อสมฺภโว’’ติ.

๓๑. รูปวิราคภาวนานิพฺพตฺตตฺตา เหตุโน ตพฺพิธุรตาย, อโนกาสตาย จ อรูปวิปากา, รูปชนเน วิเสสปจฺจเยหิ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคาภาวโต ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จาติ จุทฺทส จิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อารุปฺปวิปากทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิต’’นฺติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ปน จุติจิตฺตฺจ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสว อนฺโตคธตฺตา จิตฺตนฺตรํ น โหตีติ น ตสฺส วชฺชนํ กตํ. กิฺจาปิ น กตํ, ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตํ, ปน อาหาราทีหิ จ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, อตฺตโน จ อาคนฺตุกตาย กมฺมชรูเปหิ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ านํ คเหตฺวา ิตตฺตา จ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปสมุฏฺาปกํ น โหติ. จุติจิตฺเต ปน อฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๓๖; วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา) ตาว ‘‘วูปสนฺตวฏฺฏมูลสฺมึ สนฺตาเน สาติสยํ สนฺตวุตฺติตาย ขีณาสวสฺเสว จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๖๓๖) วุตฺตํ. อานนฺทาจริยาทโย ปน ‘‘สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตี’’ติ วทนฺติ. วินิจฺฉโย ปน เนสํ สงฺเขปโต มูลฏีกาทีสุ, วิตฺถารโต จ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยํ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺโพ. ปมภวงฺคมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรนิพฺพตฺตปมภวงฺคโต ปฏฺาย. ชายนฺตเมว สมุฏฺาเปติ, น ปน ิตํ, ภิชฺชมานํ วา อนนฺตราทิปจฺจยลาเภน อุปฺปาทกฺขเณเยว ชนกสามตฺถิยโยคโต.

๓๒. อิริยาย กายิกกิริยาย ปวตฺติปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิ, อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติ. ตมฺปิ สนฺธาเรติ ยถาปวตฺตํ อุปตฺถมฺเภติ. ยถา หิ วีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ, น เอวเมเตสุ ทฺวตฺตึสวิเธสุ, วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติยา ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสุ. ตทา ปน องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺติ.

๓๓. วิฺตฺติมฺปิ สมุฏฺาเปนฺติ, น เกวลํ รูปิริยาปถาเนว. อวิเสสวจเนปิ ปเนตฺถ มโนทฺวารปฺปวตฺตาเนว โวฏฺพฺพนชวนานิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกานิ, ตถา หาสชนกานิ จ ปฺจทฺวารปฺปวตฺตานํ ปริทุพฺพลภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. กามฺเจตฺถ รูปวินิมุตฺโต อิริยาปโถ, วิฺตฺติ วา นตฺถิ, ตถาปิ น สพฺพํ รูปสมุฏฺาปกํ จิตฺตํ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ, วิฺตฺติวิการชนกฺจ โหติ. ยํ ปน จิตฺตํ วิฺตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ อิริยาปถสฺส วิฺตฺติยา สห อวินาภาวโต. อิริยาปถูปตฺถมฺภกฺจ รูปชนกนฺติ อิมสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ รูปโต อิริยาปถวิฺตฺตีนํ วิสุํ คหณํ.

๓๔. เตรสาติ กุสลโต จตฺตาริ, อกุสลโต จตฺตาริ, กิริยโต ปฺจาติ เตรส. เตสุ หิ ปุถุชฺชนา อฏฺหิ กุสลากุสเลหิ หสนฺติ, เสกฺขา ทิฏฺิสหคตวชฺชิเตหิ, อเสกฺขา ปน ปฺจหิ กิริยจิตฺเตหิ, ตตฺถาปิ พุทฺธา จตูหิ สเหตุกกิริยจิตฺเตเหว หสนฺติ, น อเหตุเกน ‘‘อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตาณํ ปตฺวา อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตี’’ติ วจนโต (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). น หิ วิจารณปฺารหิตสฺส หสิตุปฺปาทสฺส พุทฺธานํ ปวตฺติ ยุตฺตาติ วทนฺติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปน ปวตฺติยมานมฺปิ เตสํ สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสสพฺพฺุตฺาณานํ อนุวตฺตกตฺตา าณานุปริวตฺติเยวาติ. เอวฺจ กตฺวา อฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๖๘) ‘‘เตสํ าณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา น ตสฺส พุทฺธานํ ปวตฺติ สกฺกา นิวาเรตุํ.

๓๕. ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยูปตฺถมฺภลาเภน ิติกฺขเณเยว อุตุโอชานํ พลวภาโวติ วุตฺตํ ‘‘เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตา’’ตฺยาทิ.

๓๗. ตตฺถ หทยอินฺทฺริยรูปานิ นว กมฺมโตเยว ชาตตฺตา กมฺมชาเนว. ยฺหิ ชาตํ, ชายติ, ชายิสฺสติ จ, ตํ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ทุทฺธนฺติ.

๔๐. ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตา ลหุตาทิตฺตยํ กมฺมชํ น โหติ, อิตรถา สพฺพทาภาวีหิ ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภตี’’ติ.

๔๓. เอกนฺตกมฺมชานิ นว, จตุเชสุ กมฺมชานิ นวาติ อฏฺารส กมฺมชานิ, ปฺจวิการรูปสทฺทอวินิพฺโภครูปอากาสวเสน ปนฺนรส จิตฺตชานิ, สทฺโท, ลหุตาทิตฺตยํ, อวินิพฺโภคากาสรูปานิ นวาติ เตรส อุตุชานิ, ลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคากาสวเสน ทฺวาทส อาหารชานิ.

๔๔. เกวลํ ชายมานาทิรูปานํ ชายมานปริปจฺจมานภิชฺชมานรูปานํ สภาวตฺตา สภาวมตฺตํ วินา อตฺตโน ชาติอาทิลกฺขณาภาวโต ลกฺขณานิ เกหิจิ ปจฺจเยหิ น ชายนฺตีติ ปกาสิตํ. อุปฺปาทาทิยุตฺตานฺหิ จกฺขาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺติ, น เอวํ ชาติอาทีนํ. ยทิ เตสมฺปิ ชาติอาทีนิ สิยุํ, เอวํ อนวตฺถานเมว อาปชฺเชยฺย. ยํ ปน ‘‘รูปายตนํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโร. อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา’’ตฺยาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๐๑) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนุฺาตํ, ตมฺปิ รูปชนกปจฺจยานํ รูปุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ ปจฺจยภาวูปคมนกฺขเณ ชายมานธมฺมวิการภาเวน อุปลพฺภมานตํ สนฺธายาติ ทฏฺพฺพํ. ยมฺปิ ‘‘ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วจนํ (สํ. นิ. ๒.๒๐), ตตฺถาปิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ลกฺขณภาวโตติ อยเมตฺถาภิสนฺธิ. เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปาเ กุโตจิ ชาตตฺตํ, ชาติยา ปริยายโต;

สงฺขตานํ สภาวตฺตา, ตีสุ สงฺขตโตทิตา’’ติ.

รูปสมุฏฺานนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

กลาปโยชนาวณฺณนา

๔๕. ยสฺมา ปเนตานิ รูปานิ กมฺมาทิโต อุปฺปชฺชมานานิปิ น เอเกกํ สมุฏฺหนฺติ, อถ โข ปิณฺฑโตว. ตสฺมา ปิณฺฑานํ คณนปริจฺเฉทํ, สรูปฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. สหวุตฺติโนติ วิสุํ วิสุํ กลาปคตรูปวเสน สหวุตฺติโน, น สพฺพกลาปานํ อฺมฺํ สหุปฺปตฺติวเสน.

๔๖. ทส ปริมาณา อสฺสาติ ทสกํ, สมุทายสฺเสตํ นามํ, จกฺขุนา อุปลกฺขิตํ, ตปฺปธานํ วา ทสกํ จกฺขุทสกํ. เอวํ เสเสสุปิ.

๔๗. วจีวิฺตฺติคฺคหเณน สทฺโทปิ สงฺคหิโต โหติ ตสฺสา ตทวินาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วจีวิฺตฺติทสก’’นฺติ.

๕๐. กึ ปเนเต เอกวีสติ กลาปา สพฺเพปิ สพฺพตฺถ โหนฺติ, อุทาหุ เกจิ กตฺถจีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิ.

กลาปโยชนาวณฺณนา นิฏฺิตา.

รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา

๕๒. อิทานิ เนสํ สมฺภววเสน, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน, โยนิวเสน จ ปวตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานิปิ ปเนตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโต.

๕๓. กมลกุหรคพฺภมลาทิสํเสทฏฺาเนสุ ชาตา สํเสทชา. อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกา, อุกฺกํสคติปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺอุปปาโต คหิโต ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กฺา ทาตพฺพา’’ติ. สตฺต ทสกานิ ปาตุภวนฺติ ปริปุณฺณายตนภาเวน อุปลพฺภนโต. กทาจิ น ลพฺภนฺติ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจาฆานนปุํสกอาทิกปฺปิกานํ วเสน. ตตฺถ สุคติยํ มหานุภาเวน กมฺมุนา นิพฺพตฺตมานานํ โอปปาติกานํ อินฺทฺริยเวกลฺลาโยคโต จกฺขุโสตฆานาลาโภ สํเสทชานํ, ภาวาลาโภ ปมกปฺปิกโอปปาติกานํ วเสนปิ. ทุคฺคติยํ ปน จกฺขุโสตภาวาลาโภ ทฺวินฺนมฺปิ วเสน, ฆานาลาโภ สํเสทชานเมว วเสน, น โอปปาติกานํ วเสนาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ อปรานิปิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺตา’’ติ (วิภ. ๑๐๐๗) วจนโต ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส โอปปาติกสฺส สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ วุตฺตานิ. อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชิตานิ ทส, ตถา พธิรสฺส โสตายตนวชฺชิตานิ, อนฺธพธิรสฺส ตทุภยวชฺชิตานิ นว, คพฺภเสยฺยกสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหาสทฺทายตนวชฺชิตานิสตฺตายตนานิ วุตฺตานิ. ยทิ ปน อฆานโกปิ โอปปาติโก สิยา, อนฺธพธิราฆานกานํ วเสน ติกฺขตฺตุํ ทส, อนฺธพธิรอนฺธาฆานกพธิราฆานกานํ วเสน ติกฺขตฺตุํ นว, อนฺธพธิราฆานกสฺส วเสน จ อฏฺ อายตนานิ วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตานิ. ตสฺมา นตฺถิ โอปปาติกสฺส ฆานเวกลฺลนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ ยมกฏฺกถายํ ‘‘อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺายตนานีติ วเทยฺยา’’ติ (ยม. อฏฺ. อายตนยมก. ๑๘-๒๑).

สํเสทชานํ ปน ฆานาภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ’’ตฺยาทิปาฬิยา (วิภ. ๑๐๐๗) โอปปาติกโยนิเมว สนฺธาย, สตฺตายตนคฺคหณสฺส จ อฺเสํ อสมฺภวโต คพฺภเสยฺยกเมว สนฺธาย วุตฺตตฺตา. ยํ ปน ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ อฏฺกถาวจนํ, ตมฺปิ ปริปุณฺณายตนํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหวเสน วุตฺตํ. อปเร ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ สหจาริตา วุตฺตาติ อชิวฺหสฺส อสมฺภวโต อฆานกสฺสปิ อภาวเมว วณฺเณนฺติ, ตตฺถาปิ ยถา จกฺขุโสตานิ รูปภเว ฆานชิวฺหาหิ วินา ปวตฺตนฺติ, น เอวํ ฆานชิวฺหา อฺมฺํ วินา ปวตฺตนฺติ ทฺวินฺนมฺปิ รูปภเว อนุปฺปชฺชนโตติ เอวํ วิสุํ วิสุํ กามภเว อปฺปวตฺติวเสน เตสํ สหจาริตา วุตฺตาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ.

๕๔. คพฺเภ มาตุกุจฺฉิยํ เสนฺตีติ คพฺภเสยฺยกา, เตเยว รูปาทีสุ สตฺตตาย สตฺตาติ คพฺภเสยฺยกสตฺตา. เอเต อณฺฑชชลาพุชา. ตีณิ ทสกานิ ปาตุภวนฺติ, ยานิ ‘‘กลลรูป’’นฺติ วุจฺจนฺติ, ปริปิณฺฑิตานิ จ ตานิ ชาติอุณฺณาย เอกสฺส อํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺตานิ อจฺฉานิ วิปฺปสนฺนานิ. กทาจิ น ลพฺภติ อภาวกสตฺตานํ วเสน. ตโต ปรนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํ. ปวตฺติกาเลติ สตฺตเม สตฺตาเห, ฏีกาการมเตน เอกาทสเม สตฺตาเห วา. กเมนาติ จกฺขุทสกปาตุภาวโต สตฺตาหาติกฺกเมน โสตทสกํ, ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ฆานทสกํ, ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ชิวฺหาทสกนฺติ เอวํ อนุกฺกเมน. อฏฺกถายมฺปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตว.

๕๕. ิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกาลํ. ปฏิสนฺธิจิตฺตสหชาตา หิ อุตุ านปฺปตฺตา ตสฺส ิติกฺขเณ สุทฺธฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, ตทา อุปฺปนฺนา ภงฺคกฺขเณตฺยาทินา อนุกฺกเมน อุตุ รูปํ ชเนติ. โอชาผรณมุปาทายาติ คพฺภเสยฺยกสฺส มาตุ อชฺโฌหฏาหารโต สํเสทโชปปาติกานฺจ มุขคตเสมฺหาทิโต โอชาย รสหรณีอนุสาเรน สรีเร ผรณกาลโต ปฏฺาย.

๕๖. จุติจิตฺตํ อุปริมํ เอตสฺสาติ จุติจิตฺโตปริ. กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ ตทุปฺปตฺติยํ มรณาภาวโต. กมฺมชรูปวิจฺเฉเท หิ ‘‘มโต’’ติ วุจฺจติ. ยถาห –

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕ โถกํ วิสทิสํ);

ปุเรตรนฺติ สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ. ตโตปรํ จิตฺตชาหารชรูปฺจ โวจฺฉิชฺชตีติ อชีวกสนฺตาเน เตสํ อุปฺปตฺติยา อภาวโต ยถานิพฺพตฺตํ จิตฺตชํ, อาหารชฺจ ตโต ปรํ กิฺจิ กาลํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติ. อปเร ปน อาจริยา ‘‘จิตฺตชรูปํ จุติจิตฺตโต ปุเรตรเมว โวจฺฉิชฺชตี’’ติ วณฺเณนฺติ.

๕๘. รูปโลเก ฆานชิวฺหากายานํ อภาเว การณํ วุตฺตเมว. ภาวทฺวยํ ปน พหลกามราคูปนิสฺสยตฺตา พฺรหฺมานฺจ ตทภาวโต ตตฺถ น ปวตฺตติ. อาหารชกลาปานิ จ น ลพฺภนฺติ อชฺโฌหฏาหาราภาเวน สรีรคตสฺสปิ อาหารสฺส รูปสมุฏฺาปนาภาวโต. พาหิรฺหิ อุตุํ, อาหารฺจ อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุตุอาหารา รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ. ชีวิตนวกนฺติ กายาภาวโต กายทสกฏฺานิยํ ชีวิตนวกํ.

๕๙. อติริจฺฉติ เสสพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ อุปลภิตพฺพรูปโต อวสิฏฺํ โหติ, มรณกาเล ปน พฺรหฺมานํ สรีรนิกฺเขปาภาวโต สพฺเพสมฺปิ ติสมุฏฺานานิ, ทฺวิสมุฏฺานานิ จ สเหว นิรุชฺฌนฺติ.

๖๑. รูเปสุ เตวีสติ ฆานชิวฺหากายภาวทฺวยวเสน ปฺจนฺนํ อภาวโต. เกจิ ปน ‘‘ลหุตาทิตฺตยมฺปิ เตสุ นตฺถิ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโต’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ. น หิ วูปสเมตพฺพาเปกฺขา ตพฺพิโรธิธมฺมปฺปวตฺติ ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺเตสุ ลหุตาทีนํ อภาวปฺปสงฺคโต. ‘‘สทฺโท วิกาโร’’ตฺยาทิ สพฺเพสมฺปิ สาธารณวเสน วุตฺตํ.

รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิพฺพานเภทวณฺณนา

๖๒. เอตฺตาวตา จิตฺตเจตสิกรูปานิ วิภาคโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นิพฺพานํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘นิพฺพานํ ปนา’’ตฺยาทิ. ‘‘จตุมคฺคาเณน สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ อิมินา นิพฺพานสฺส ตํตํอริยปุคฺคลานํ ปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติ. ‘‘มคฺคผลานมารมฺมณภูต’’นฺติ อิมินา กลฺยาณปุถุชฺชนานํ อนุมานสิทฺธตํ. สงฺขตธมฺมารมฺมณฺหิ, ปฺตฺตารมฺมณํ วา าณํ กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสมฺภเน อสมตฺถํ, อตฺถิ จ โลเก กิเลสสมุจฺเฉทาทิ. ตสฺมา อตฺถิ สงฺขตสมฺมุติธมฺมวิปรีโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรานํ มคฺคผลานํ อารมฺมณภูโต นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโมติ สิทฺธํ. ปจฺจกฺขานุมานสิทฺธตาสนฺทสฺสเนน จ อภาวมตฺตํ นิพฺพานนฺติ วิปฺปฏิปนฺนานํ วาทํ นิเสเธตีติ อลมติปฺปปฺเจน. ขนฺธาทิเภเท เตภูมกธมฺเม เหฏฺุปริยวเสน วินนโต สํสิพฺพนโต วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา วิสยาติกฺกมวเสน อตีตตฺตา.

๖๓. สภาวโตติ อตฺตโน สนฺติลกฺขเณน. อุปาทียติ กามุปาทาทีหีติ อุปาทิ, ปฺจกฺขนฺธสฺเสตํ อธิวจนํ, อุปาทิเยว เสโส กิเลเสหีติ อุปาทิเสโส, เตน สห วตฺตตีติ สอุปาทิเสสา, สา เอว นิพฺพานธาตูติ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ. การณปริยาเยนาติ สอุปาทิเสสาทิวเสน ปฺาปเน การณภูตสฺส อุปาทิเสส ภาวาภาวสฺส เลเสน.

๖๔. อารมฺมณโต, สมฺปโยคโต จ ราคโทสโมเหหิ สุฺตฺตา สุฺํ, สุฺเมว สุฺตํ, ตถา ราคาทินิมิตฺตรหิตตฺตา อนิมิตฺตํ. ราคาทิปณิธิรหิตตฺตา อปฺปณิหิตํ. สพฺพสงฺขาเรหิ วา สุฺตฺตา สุฺตํ. สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตํ. ตณฺหาปณิธิยา อภาวโต อปฺปณิหิตํ.

๖๕. จวนาภาวโต อจฺจุตํ. อนฺตสฺส ปริโยสานสฺส อติกฺกนฺตตฺตา อจฺจนฺตํ. ปจฺจเยหิ อสงฺขตตฺตา อสงฺขตํ. อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส อภาวโต, สหธมฺเมน วตฺตพฺพสฺส อุตฺตรสฺส วา อภาวโต อนุตฺตรํ. วานโต ตณฺหาโต มุตฺตตฺตา สพฺพโส อปคตตฺตา วานมุตฺตา. มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสนฺติ คเวสนฺตีติ มเหสโย. ‘‘อิติ จิตฺต’’นฺตฺยาทิ ฉหิ ปริจฺเฉเทหิ วิภตฺตานํ จิตฺตาทีนํ นิคมนํ.

นิพฺพานเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

รูปปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. สมุจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา

. สลกฺขณา จินฺตนาทิสลกฺขณา จิตฺตเจตสิกนิปฺผนฺนรูปนิพฺพานวเสน ทฺวาสตฺตติปเภทา วตฺถุธมฺมา สภาวธมฺมา วุตฺตา, อิทานิ เตสํ ยถาโยคํ สภาวธมฺมานํ เอเกกสมุจฺจยวเสน โยคานุรูปโต อกุสลสงฺคหาทิเภทํ สมุจฺจยํ ราสึ ปวกฺขามีติ โยชนา.

. อกุสลานเมว สภาคธมฺมวเสน สงฺคโห อกุสลสงฺคโห. กุสลาทิวเสน มิสฺสกานํ สงฺคโห มิสฺสกสงฺคโห, สจฺจาภิสมฺโพธิสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส ปกฺเข ภวานํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ สติปฏฺานาทิเภทานํ สภาควตฺถุวเสน สงฺคโห โพธิปกฺขิยสงฺคโห. ขนฺธาทิวเสน สพฺเพสํ สงฺคโห สพฺพสงฺคโห.

อกุสลสงฺคหวณฺณนา

. ปุพฺพโกฏิยา อปฺายนโต จิรปาริวาสิยฏฺเน, วณโต วา วิสฺสนฺทมานยูสา วิย จกฺขาทิโต วิสเยสุ วิสฺสนฺทนโต อาสวา. อถ วา ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวา. อวธิอตฺโถ เจตฺถ อา-กาโร, อวธิ จ มริยาทาภิวิธิวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ‘‘อาปาฏลิปุตฺตํ วุฏฺโ เทโว’’ตฺยาทีสุ วิย กิริยํ พหิ กตฺวา ปวตฺโต มริยาโท. ‘‘อาภวคฺคํ สทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ตฺยาทีสุ วิย กิริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺโต อภิวิธิ. อิธ ปน อภิวิธิมฺหิ ทฏฺพฺโพ. ตถา เหเต นิพฺพตฺติฏฺานภูเต จ ภวคฺเค, โคตฺรภุมฺหิ จ อารมฺมณภูเต ปวตฺตนฺติ. วิชฺชมาเนสุ จ อฺเสุ อาภวคฺคํ, อาโคตฺรภุฺจ สวนฺเตสุ มานาทีสุ อตฺตตฺตนิยคฺคหณวเสน อภิพฺยาปนโต มทกรณฏฺเน อาสวสทิสตาย จ เอเตเยว อาสวภาเวน นิรุฬฺหาติ ทฏฺพฺพํ. กาโมเยว อาสโว กามาสโว, กามราโค. รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภวาสโว. ฌานนิกนฺติสสฺสตทิฏฺิสหคโต จ ราโค เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. ตตฺถ ปโม อุปปตฺติภเวสุ ราโค, ทุติโย กมฺมภเว, ตติโย ภวทิฏฺิสหคโต. ทฺวาสฏฺิวิธา ทิฏฺิ ทิฏฺาสโว. ทุกฺขาทีสุ จตูสุ สจฺเจสุ, ปุพฺพนฺเต, อปรนฺเต, ปุพฺพาปรนฺเต, ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ จาติ อฏฺสุ าเนสุ อฺาณํ อวิชฺชาสโว.

. โอตฺถริตฺวา หรณโต, โอหนนโต วา เหฏฺา กตฺวา หนนโต โอสีทาปนโต ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ ชลปฺปวาโห, เอเต จ สตฺเต โอตฺถริตฺวา หนนฺตา วฏฺฏสฺมึ สตฺเต โอสีทาเปนฺตา วิย โหนฺตีติ โอฆสทิสตาย โอฆา, อาสวาเยว ปเนตฺถ ยถาวุตฺตฏฺเน ‘‘โอฆา’’ติ จ วุจฺจนฺติ.

. วฏฺฏสฺมึ, ภวยนฺตเก วา สตฺเต กมฺมวิปาเกน ภวนฺตราทีหิ, ทุกฺเขน วา สตฺเต โยเชนฺตีติ โยคา, เหฏฺา วุตฺตธมฺมาว.

. นามกาเยน รูปกายํ, ปจฺจุปฺปนฺนกาเยน วา อนาคตกายํ คนฺเถนฺติ ทุปฺปมุฺจํ เวเนฺตีติ กายคนฺถา. โคสีลาทินา สีเลน, วเตน, ตทุภเยน จ สุทฺธีติ เอวํ ปรโต อสภาวโต อามสนํ ปรามาโส. ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ อภินิวิสนํ ทฬฺหคฺคาโห อิทํ สจฺจาภินิเวโส.

. มณฺฑูกํ ปนฺนโค วิย ภุสํ ทฬฺหํ อารมฺมณํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิ. กาโมเยว อุปาทานํ, กาเม อุปาทิยตีติ วา กามุปาทานํ. ‘‘อิมินา เม สีลวตาทินา สํสารสุทฺธี’’ติ เอวํ สีลวตาทีนํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํ. วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ขนฺเธหิ พฺยติริตฺตาพฺยติริตฺตวเสน วีสติ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน วาโท อตฺตวาโท. โสเยว อุปาทานนฺติ อตฺตวาทุปาทานํ.

. ฌานาทิวเสน อุปฺปชฺชนกกุสลจิตฺตํ นิเสเธนฺติ ตถา ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺตีติ นีวรณานิ, ปฺาจกฺขุโน วา อาวรณฏฺเน นีวรณา. ปฺจสุ กามคุเณสุ อธิมตฺตราคสงฺขาโต กาโมเยว ฉนฺทนฏฺเน ฉนฺโท จาติ กามจฺฉนฺโท. โสเยว นีวรณนฺติ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ เอเตน จิตฺตนฺติ พฺยาปาโท, ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ตฺยาทินยปฺปวตฺตนววิธอาฆาตวตฺถุปทฏฺานตาย นววิโธ, อฏฺานโกเปน สห ทสวิโธ วา โทโส, โสเยว นีวรณนฺติ พฺยาปาทนีวรณํ. ถินมิทฺธเมว นีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ. ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ. กสฺมา ปเนเต ภินฺนธมฺมา ทฺเว ทฺเว เอกนีวรณภาเวน วุตฺตาติ? กิจฺจาหารปฏิปกฺขานํ สมานภาวโต. ถินมิทฺธานฺหิ จิตฺตุปฺปาทสฺส ลยาปาทนกิจฺจํ สมานํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ อวูปสนฺตภาวการณํ. ตถา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ตนฺทีวิชมฺภิตา อาหาโร, เหตูตฺยตฺโถ, ปจฺฉิมานํ าติพฺยสนาทิวิตกฺกนํ. ปุริมานฺจ ทฺวินฺนํ วีริยํ ปฏิปกฺขภูตํ, ปจฺฉิมานํ สมโถติ, เตนาหุ โปราณา –

‘‘กิจฺจาหารวิปกฺขานํ, เอกตฺตา เอกเมตฺถ หิ;

กตมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินมิทฺธฺจ ตาทินา.

‘‘ลีนตาสนฺตตา กิจฺจํ, ตนฺที าติวิตกฺกนํ;

เหตุ วีริยสมถา, อิเม เตสํ วิโรธิโน’’ติ.

. อปฺปหีนฏฺเน อนุ อนุ สนฺตาเน เสนฺตีติ อนุสยา, อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีตฺยตฺโถ. อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปชฺชนารหา สนฺตาเน อนุ อนุ สยิตา วิย โหนฺตีติ ตทวตฺถา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ. เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคตา กิเลสา, อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติ. น หิ กาลเภเทน ธมฺมานํ สภาวเภโท อตฺถิ, ยทิ อปฺปหีนฏฺเน อนุสยา, นนุ สพฺเพปิ กิเลสา อปฺปหีนา อนุสยา ภเวยฺยุนฺติ? น มยํ อปฺปหีนตามตฺเตน ‘‘อนุสยา’’ติ วทาม, อถ โข อปฺปหีนฏฺเน ถามคตา กิเลสา อนุสยาติ. ถามคมนฺจ อนฺสาธารโณ กามราคาทีนเมว อาเวณิโก สภาโวติ อลํ วิวาเทน. กามราโคเยว อนุสโย กามราคานุสโย.

๑๐. สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิ.

๑๒. จิตฺตํ กิลิสฺสติ อุปตปฺปติ, พาธียติ วา เอเตหีติ กิเลสา.

๑๓. กามภวนาเมนาติ กามภวสงฺขาตานํ อารมฺมณานํ นาเมน. ตถาปวตฺตนฺติ สีลพฺพตาทีนํ ปรโต อามสนาทิวเสน ปวตฺตํ.

๑๔. อาสวา จ โอฆา จ โยคา จ คนฺถา จ วตฺถุโต ธมฺมโต วุตฺตนเยน ตโย. ตถา อุปาทานา ทุเว วุตฺตา ตณฺหาทิฏฺิวเสน. นีวรณา อฏฺ สิยุํ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ วิสุํ คหณโต. อนุสยา ฉเฬว โหนฺติ กามราคภวราคานุสยานํ ตณฺหาสภาเวน เอกโต คหิตตฺตา. นว สํโยชนา มตา อุภยตฺถ วุตฺตานํ ตณฺหาสภาวานํ, ทิฏฺิสภาวานฺจ เอเกกํ สงฺคหิตตฺตา. กิเลสา ปน สุตฺตนฺตวเสน, อภิธมฺมวเสนปิ ทส. อิติ เอวํ ปาปานํ อกุสลานํ สงฺคโห นวธา วุตฺโต. เอตฺถ จ –

นวาฏฺสงฺคหา โลภ-ทิฏฺิโย สตฺตสงฺคหา;

อวิชฺชา ปฏิโฆ ปฺจ-สงฺคโห จตุสงฺคหา;

กงฺขา ติสงฺคหา มานุทฺธจฺจา ถินํ ทฺวิสงฺคหํ.

กุกฺกุจฺจมิทฺธาหิริกา-โนตฺตปฺปิสฺสา นิคูหนา;

เอกสงฺคหิตา ปาปา, อิจฺเจวํ นวสงฺคหา.

อกุสลสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

มิสฺสกสงฺคหวณฺณนา

๑๕. เหตูสุ วตฺตพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว.

๑๖. อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา จินฺตนสงฺขาเตน อุปนิชฺฌายนฏฺเน ยถารหํ ปจฺจนีกธมฺมฌาปนฏฺเน จ ฌานานิ จ ตานิ องฺคานิ จ สมุทิตานํ อวยวภาเวน องฺคียนฺติ ายนฺตีติ ฌานงฺคานิ. อวยววินิมุตฺตสฺส จ สมุทายสฺส อภาเวปิ เสนงฺครถงฺคาทโย วิย วิสุํ วิสุํ องฺคภาเวน วุจฺจนฺติ เอกโต หุตฺวา ฌานภาเวน. โทมนสฺสฺเจตฺถ อกุสลฌานงฺคํ, เสสานิ กุสลากุสลาพฺยากตฌานงฺคานิ.

๑๗. สุคติทุคฺคตีนํ, นิพฺพานสฺส จ อภิมุขํ ปาปนโต มคฺคา, เตสํ ปถภูตานิ องฺคานิ, มคฺคสฺส วา อฏฺงฺคิกสฺส องฺคานิ มคฺคงฺคานิ. สมฺมา อวิปรีตโต ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺิ. สา ปน ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทิวเสน ทสวิธา, ปริฺาทิกิจฺจวเสน จตุพฺพิธา วา. สมฺมา สงฺกปฺเปนฺติ เอเตนาติ สมฺมาสงฺกปฺโป. โส เนกฺขมฺมสงฺกปฺปอพฺยาปาทสงฺกปฺปอวิหึสาสงฺกปฺปวเสน ติวิโธ. สมฺมาวาจาทโย เหฏฺา วิภาวิตาว. สมฺมา วายมนฺติ เอเตนาติ สมฺมาวายาโม. สมฺมา สรนฺติ เอตายาติ สมฺมาสติ. อิเมสํ ปน เภทํ อุปริ วกฺขติ. สมฺมา สามฺจ อาธียติ เอเตน จิตฺตนฺติ สมฺมาสมาธิ, ปมชฺฌานาทิวเสน ปฺจวิธา เอกคฺคตา. มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย ทุคฺคติมคฺคตฺตา มคฺคงฺคานิ.

๑๘. ทสฺสนาทีสุ จกฺขุวิฺาณาทีหิ, เยภุยฺเยน ตํสหิตสนฺตานปฺปวตฺติยํ ลิงฺคาทีหิ, ชีวเน ชีวนฺเตหิ กมฺมชรูปสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, มนเน ชานเน สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, สุขิตาทิภาเว สุขิตาทีหิ สหชาเตหิ, สทฺทหนาทีสุ สทฺทหนาทิวสปฺปวตฺเตหิ เตเหว, ‘‘อนฺาตํ สฺสามี’’ติ ปวตฺติยํ ตถาปวตฺเตหิ สหชาเตหิ, อาชานเน อฺภาวิภาเว จ อาชานนาทิวสปฺปวตฺเตหิ สหชาเตหิ อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตา ธมฺมา อิสฺสรฏฺเน อินฺทฺริยานิ นามาติ อาห ‘‘จกฺขุนฺทฺริย’’นฺตฺยาทิ. อฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๒๑๙; วิสุทฺธิ. ๒.๕๒๕) ปน อปเรปิ อินฺทลิงฺคฏฺาทโย อินฺทฺริยฏฺา วุตฺตา. ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปวเสน ทุวิธํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร อนฺาตํ อมตํ ปทํ, จตุสจฺจธมฺมเมว วา สฺสามี’’ติ เอวมชฺฌาสเยน ปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. อาชานาติ ปมมคฺเคน ทิฏฺมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานาติ อินฺทฺริยฺจาติ อฺินฺทฺริยํ. อฺาตาวิโน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตสฺส อรหโต อินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ธมฺมสรูปวิภาวนตฺถฺเจตฺถ ปฺินฺทฺริยคฺคหณํ, ปุคฺคลชฺฌาสยกิจฺจวิเสสวิภาวนตฺถํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ คหณํ.

เอตฺถ จ สตฺตปฺตฺติยา วิเสสนิสฺสยตฺตา อชฺฌตฺติกายตนานิ อาทิโต วุตฺตานิ, มนินฺทฺริยํ ปน อชฺฌตฺติกายตนภาวสามฺเน เอตฺเถว วตฺตพฺพมฺปิ อรูปินฺทฺริเยหิ สห เอกโต ทสฺสนตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยานนฺตรํ วุตฺตํ, สายํ ปฺตฺติ อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ ภาวทฺวยํ, ตยิเม อุปาทินฺนธมฺมา อิมสฺส วเสน ติฏฺนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต ปรํ ชีวิตินฺทฺริยํ, สตฺตสฺิโต ธมฺมปุฺโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต เวทนาปฺจกํ, ตาหิ ปน วิสุทฺธิกามานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทิปฺจกํ, สมฺภูตโวทานสมฺภารา จ อิเมหิ วิสุชฺฌนฺตีติ วิสุทฺธิปฺปตฺตา, นิฏฺิตกิจฺจา จ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ตีณิ วุตฺตานิ. เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อฺเสํ อคฺคหณนฺติ อิทเมเตสํ อนุกฺกเมน เทสนาย การณนฺติ อลมติปฺปปฺเจน.

๑๙. อสทฺธิยโกสชฺชปมาทอุทฺธจฺจอวิชฺชาอหิริกอโนตฺตปฺปสงฺขาเตหิ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเน, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน จ สทฺธาทีนิ สตฺต พลานิ, อหิริกาโนตฺตปฺปทฺวยํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวเนว.

๒๐. อตฺตาธีนปฺปวตฺตีนํ ปติภูตา ธมฺมา อธิปตี. ‘‘ฉนฺทวโต กึนาม น สิชฺฌตี’’ตฺยาทิกํ หิ ปุพฺพาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺเต ฉนฺทาทโย ธุรภูตา สยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม สาธยมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เต จ เตสํ วเสน ปวตฺตนฺติ, เตน เต อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน ปวตฺตนฺติ. อฺเสํ อธิปติธมฺมานํ อธิปติภาวนิวารณวเสน อิสฺสริยํ อธิปติตา. สนฺเตสุปิ อินฺทฺริยนฺตเรสุ เกวลํ ทสฺสนาทีสุ จกฺขุวิฺาณาทีหิ อนุวตฺตาปนมตฺตํ อินฺทฺริยตาติ อยํ อธิปติอินฺทฺริยานํ วิเสโส.

๒๑. โอชฏฺมกรูปาทโย อาหรนฺตีติ อาหารา. กพฬีการาหาโร หิ โอชฏฺมกรูปํ อาหรติ, ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา, มโนสฺเจตนาหารสงฺขาตํ กุสลากุสลกมฺมํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธึ. วิฺาณาหารสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ สหชาตนามรูเปอาหรติ, กิฺจาปิ สกสกปจฺจยุปฺปนฺเน อาหรนฺตา อฺเปิ อตฺถิ. อชฺฌตฺติกสนฺตติยา ปน วิเสสปจฺจยตฺตา อิเมเยว จตฺตาโร ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตา.

กพฬีการาหารภกฺขานฺหิ สตฺตานํ รูปกายสฺส กพฬีการาหาโร วิเสสปจฺจโย กมฺมาทิชนิตสฺสปิ ตสฺส กพฬีการาหารูปตฺถมฺภพเลเนว ทสวสฺสาทิปฺปวตฺติสมฺภวโต. ตถา เหส ‘‘ธาติ วิย กุมารสฺส, อุปตฺถมฺภนกยนฺตํ วิย เคหสฺสา’’ติ วุตฺโต. ผสฺโสปิ สุขาทิวตฺถุภูตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโตเยว สุขาทิเวทนาปวตฺตเนน สตฺตานํ ิติยา ปจฺจโย โหติ. มโนสฺเจตนา กุสลากุสลกมฺมวเสน อายูหมานาเยว ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ิติยา ปจฺจโย โหติ. วิฺาณํ วิชานนฺตเมว นามรูปปฺปวตฺตเนน สตฺตานํ ิติยา ปจฺจโย โหตีติ เอวเมเตเยว อชฺฌตฺตสนฺตานสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตา, ผสฺสาทีนํ ทุติยาทิภาโว เทสนากฺกมโต, น อุปฺปตฺติกฺกมโต.

๒๖. ปฺจวิฺาณานํ วิตกฺกวิรเหน อารมฺมเณสุ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ วิชฺชมานานิปิ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานิ อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต ฌานงฺคภาเวน น อุทฺธฏานิ. ‘‘วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุตฺติกสนฺตีรณตฺติกวเสน โสฬสจิตฺเตสุ วีริยาภาวโต ตตฺถ วิชฺชมาโนปิ สมาธิ พลภาวํ น คจฺฉติ. ‘‘วีริยปจฺฉิมกํ พล’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ตถา อฏฺารสาเหตุเกสุ เหตุวิรหโต มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺติ. ‘‘เหตุปจฺฉิมกํ มคฺคงฺค’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๓๘) หิ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ มนสิ นิธายาห ‘‘ทฺวิปฺจวิฺาเณสู’’ตฺยาทิ. ฌานงฺคานิ น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

๒๗. อธิโมกฺขวิรหโต วิจิกิจฺฉาจิตฺเต เอกคฺคตา จิตฺตฏฺิติมตฺตํ, น ปน มิจฺฉาสมาธิสมาธินฺทฺริยสมาธิพลโวหารํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘ตถา วิจิกิจฺฉาจิตฺเต’’ตฺยาทิ.

๒๘. ทฺวิเหตุกติเหตุกคฺคหเณน เอกเหตุเกสุ อธิปตีนํ อภาวํ ทสฺเสติ. ชวเนสฺเววาติ อวธารณํ โลกิยวิปาเกสุ อธิปตีนํ อสมฺภวทสฺสนตฺถํ. น หิ เต ฉนฺทาทีนิ ปุรกฺขตฺวา ปวตฺตนฺติ. วีมํสาธิปติโน ทฺวิเหตุกชวเนสุ อสมฺภวโต จิตฺตาภิสงฺขารูปนิสฺสยสฺส จ สมฺภวานุรูปโต ลพฺภมานตํ สนฺธายาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติ. เอโกว ลพฺภติ, อิตรถา อธิปติภาวาโยคโต, เตเนว หิ ภควตา ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๑) เหตุปจฺจยนิทฺเทเส วิย ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺตฺยาทินา อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๓) เอเกกาธิปติวเสเนว อธิปติปจฺจโย อุทฺธโฏ.

๒๙. วตฺถุโต ธมฺมวเสน เหตุธมฺมา ฉ, ฌานงฺคานิ ปฺจ โสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขานํ เวทนาวเสน เอกโต คหิตตฺตา, มคฺคงฺคา นว มิจฺฉาสงฺกปฺปวายามสมาธีนํ วิตกฺกวีริยจิตฺเตกคฺคตาสภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปาทีหิ เอกโต คหิตตฺตา. อินฺทฺริยธมฺมา โสฬส ปฺจนฺนํ เวทนินฺทฺริยานํ เวทนาสามฺเน, ติณฺณํ โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ ปฺินฺทฺริยสฺส จ าณสามฺเน เอกโต คหิตตฺตา, รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานฺจ วิสุํ คหิตตฺตา, พลธมฺมา ปน ยถาวุตฺตนเยเนว นว อีริตา, อธิปติธมฺมา จตฺตาโร วุตฺตา, อาหารา ตถา จตฺตาโร วุตฺตาติ กุสลาทีหิ ตีหิ สมากิณฺโณ ตโตเยว มิสฺสกสงฺคโห เอวํนามโก สงฺคโห สตฺตธา วุตฺโต. เอตฺถ จ –

ปฺจสงฺคหิตา ปฺา, วายาเมกคฺคตา ปน;

จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหา.

สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;

เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺวีสติ ภาสิตา.

มิสฺสกสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา

๓๐. ปฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อสุภคฺคหณาทิวเสน อนุปวิสิตฺวา กายาทิอารมฺมเณ ปวตฺตตีตฺยตฺโถ, สติเยว ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ตํ ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน, สุภสุขนิจฺจอตฺตสฺาวิปลฺลาสปฺปหานวเสน จ จตุพฺพิธนฺติ วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ. กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, สรีรํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ วา สมูโห กาโย, ตสฺส อนุปสฺสนา ปริกมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน จ สรณํ กายานุปสฺสนา. ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตานํ เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนา. ตถา สราคมหคฺคตาทิวเสน สมฺปโยคภูมิเภเทน ภินฺนสฺเสว จิตฺตสฺส อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา. สฺาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา.

๓๑. สมฺมา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, วายาโม. โส จ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิโธติ อาห ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ตฺยาทิ. อสุภมนสิการกมฺมฏฺานานุยุฺชนาทิวเสน วายมนํ วายาโม. ภิยฺโยภาวายาติ อภิวุทฺธิยา.

๓๒. อิชฺฌติ อธิฏฺานาทิกํ เอตายาหิ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธาณํ อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ฉนฺโทเยว อิทฺธิปาโท ฉนฺทิทฺธิปาโท.

๓๕. พุชฺฌตีติ โพธิ, อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺาย โยคาวจโร. ยาย วา โส สติอาทิกาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌติ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาโต วา วุฏฺาติ, กิเลสสงฺโกจาภาวโต วา มคฺคผลปฺปตฺติยา วิกสติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธิ, ตสฺส โพธิสฺส, ตสฺสา วา โพธิยา องฺคภูตา การณภูตาติ โพชฺฌงฺคา, เต ปน ธมฺมวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ตฺยาทิ. สติเยว สุนฺทโร โพชฺฌงฺโค, สุนฺทรสฺส วา โพธิสฺส, สุนฺทราย วา โพธิยา องฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ธมฺเม วิจินาติ อุปปริกฺขตีติ ธมฺมวิจโย, วิปสฺสนาปฺา. อุเปกฺขาติ อิธ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา.

๔๐. ‘‘สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโห’’ติ วตฺวาน ปุน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกปฺปปสฺสทฺธิ จา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วีริยํ นวฏฺานํ สมฺมปฺปธานจตุกฺกวีริยิทฺธิปาทวีริยินฺทฺริยวีริยพลสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาวายามวเสน นวกิจฺจตฺตา, สติ อฏฺฏฺานา สติปฏฺานจตุกฺกสตินฺทฺริยสติพลสติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาสติวเสน อฏฺกิจฺจตฺตา. สมาธิ จตุฏฺาโน สมาธินฺทฺริยสมาธิพลสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาสมาธิวเสน จตุกิจฺจตฺตา, ปฺา ปฺจฏฺานา วีมํสิทฺธิปาทปฺินฺทฺริยปฺาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาทิฏฺิวเสน ปฺจกิจฺจตฺตา, สทฺธา ทฺวิฏฺานา สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลวเสน ทฺวิกิจฺจตฺตา. เอโส อุตฺตมานํ โพธิปกฺขิยภาเวน วิสิฏฺานํ สตฺตตึส ธมฺมานํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโค.

๔๑. โลกุตฺตเร อฏฺวิเธปิ สพฺเพ สตฺตตึส ธมฺมา โหนฺติ, สงฺกปฺปปีติโย น วา โหนฺติ, ทุติยชฺฌานิเก สงฺกปฺปสฺส, จตุตฺถปฺจมชฺฌานิเก ปีติยา จ อสมฺภวโต น โหนฺติ วา, โลกิเยปิ จิตฺเต สีลวิสุทฺธาทิ ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ ยถาโยคํ ตํตํกิจฺจสฺส อนุรูปวเสน เกจิ กตฺถจิ วิสุํ วิสุํ โหนฺติ, กตฺถจิ น วา โหนฺติ.

โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

สพฺพสงฺคหวณฺณนา

๔๒. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทภินฺนา เต เต สภาคธมฺมา เอกชฺฌํ ราสฏฺเน ขนฺธา. เตนาห ภควา – ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ (วิภ. ๒), เต ปเนเต ขนฺธา ภาชนโภชนพฺยฺชนภตฺตการกภุฺชกวิกปฺปวเสน ปฺเจว วุตฺตาติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ. รูปฺหิ เวทนานิสฺสยตฺตา ภาชนฏฺานิยํ, เวทนา ภุฺชิตพฺพตฺตา โภชนฏฺานิยา, สฺา เวทนาสฺสาทลาภเหตุตฺตา พฺยฺชนฏฺานิยา, สงฺขารา อภิสงฺขรณโต ภตฺตการกฏฺานิยา, วิฺาณํ อุปภุฺชกตฺตา ภุฺชกฏฺานิยํ. เอตฺตาวตา จ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ ปฺเจว วุตฺตา. เทสนากฺกเมปิ อิทเมว การณํ ยตฺถ ภุฺชติ, ยฺจ ภุฺชติ, เยน จ ภุฺชติ, โย จ โภชโก, โย จ ภุฺชิตา, เตสํ อนุกฺกเมน ทสฺเสตุกามตฺตา.

๔๓. อุปาทานานํ โคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, เต ปน อุปาทานวิสยภาเวน คหิตา รูปาทโย ปฺเจวาติ วุตฺตํ ‘‘รูปุปาทานกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ. สพฺพสภาคธมฺมสงฺคหตฺถํ หิ สาสวา, อนาสวาปิ ธมฺมา อวิเสสโต ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติ เทสิตา. วิปสฺสนาภูมิสนฺทสฺสนตฺถํ ปน สาสวาว ‘‘อุปาทานกฺขนฺธา’’ติ. ยถา ปเนตฺถ เวทนาทโย สาสวา, อนาสวา จ, น เอวํ รูปํ, เอกนฺตกามาวจรตฺตา. สภาคราสิวเสน ปน ตํ ขนฺเธสุ เทสิตํ, อุปาทานิยภาเวน, ปน ราสิวเสน จ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ ทฏฺพฺพํ.

๔๔. อายตนฺติ เอตฺถ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา เตน เตน กิจฺเจน ฆฏฺเฏนฺติ วายมนฺติ, อายภูเต วา เต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อายตํ วา สํสารทุกฺขํ นยนฺติ ปวตฺเตนฺติ, จกฺขุวิฺาณาทีนํ การณภูตานีติ วา อายตนานิ. อปิจ โลเก นิวาสอากรสโมสรณสฺชาติฏฺานํ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา เอเตปิ ตํตํทฺวาริกานํ, ตํตทารมฺมณานฺจ จกฺขุวิฺาณาทีนํ นิวาสฏฺานตาย, เตสเมว อากิณฺณภาเวน ปวตฺตานํ อากรฏฺานตาย, ทฺวารารมฺมณโต สโมสรนฺตานํ สโมสรณฏฺานตาย, ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺตานํ สฺชาติฏฺานตาย จ อายตนานิ. ตานิ ปน ทฺวารภูตานิ อชฺฌตฺติกายตนานิ ฉ, อารมฺมณภูตานิ จ พาหิรายตนานิ ฉาติ ทฺวาทสวิธานีติ อาห ‘‘จกฺขายตน’’นฺตฺยาทิ. จกฺขุ จ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ. เอวํ เสเสสุปิ.

เอตฺถ อชฺฌตฺติกายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆารมฺมณตฺตา จกฺขายตนํ วิภูตนฺติ ตํ ปมํ วุตฺตํ, ตทนนฺตรํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆารมฺมณานิ อิตรานิ, ตตฺถาปิ อสมฺปตฺตคฺคาหกสามฺเน จกฺขายตนานนฺตรํ โสตายตนํ วุตฺตํ, อิตเรสุ สีฆตรํ อารมฺมณคฺคหณสมตฺถตฺตา ฆานายตนํ ปมํ วุตฺตํ. ปุรโต ปิตมตฺตสฺส หิ โภชนาทิกสฺส คนฺโธ วาตานุสาเรน ฆาเน ปฏิหฺติ, ตทนนฺตรํ ปน ปเทสวุตฺติสามฺเน ชิวฺหายตนํ วุตฺตํ, ตโต สพฺพฏฺานิกํ กายายตนํ, ตโต ปฺจนฺนมฺปิ โคจรคฺคหณสมตฺถํ มนายตนํ, ยถาวุตฺตานํ ปน อนุกฺกเมน เตสํ เตสํ อารมฺมณานิ รูปายตนาทีนิ วุตฺตานิ.

๔๕. อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. อถ วา ยถาสมฺภวํ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ, ภารหาเรหิ วิย จ ภาโร สตฺเตหิ ธียนฺติ ธาริยนฺติ, อวสวตฺตนโต ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, สตฺเตหิ จ สํสารทุกฺขํ อนุวิธียติ เอตาหิ, ตถาวิหิตฺจ เอตาสฺเวว มียติ ปิยติ, รสโสณิตาทิสรีราวยวธาตุโย วิย, หริตาลมโนสิลาทิเสลาวยวธาตุโย วิย จ เยฺยาวยวภูตา จาติ ธาตุโย. ยถาหุ –

‘‘วิทหติ วิธานฺจ, ธียเต จ วิธียเต;

เอตาย ธียเต เอตฺถ, อิติ วา ธาตุสมฺมตา;

สรีรเสลาวยว-ธาตุโย วิย ธาตุโย’’ติ.

ตา ปน มนายตนํ สตฺตวิฺาณธาตุวเสน สตฺตธา ภินฺทิตฺวา อวเสเสหิ เอกาทสายตเนหิ สห อฏฺารสธาตู วุตฺตาติ อาห ‘‘จกฺขุธาตู’’ตฺยาทิ. กมการณํ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺพํ.

๔๖. อริยกรตฺตา อริยานิ, ตจฺฉภาวโต สจฺจานีติ อริยสจฺจานิ. อิมานิ หิ จตฺตาโร ปฏิปนฺนเก, จตฺตาโร ผลฏฺเติ อฏฺอริยปุคฺคเล สาเธนฺติ อสติ สจฺจปฺปฏิเวเธ เตสํ อริยภาวานุปคมนโต, สติ จ ตสฺมึ เอกนฺเตน ตพฺภาวูปคมนโต จ. ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคานเมว ปน ยถากฺกมํ พาธกตฺตํ ปภวตฺตํ นิสฺสรณตฺตํ นิยฺยานิกตฺตํ, นาฺเสํ, พาธกาทิภาโวเยว จ ทุกฺขาทีนํ, น อพาธกาทิภาโว, ตสฺมา อฺตฺถาภาวตตฺถพฺยาปิตาสงฺขาเตน ลกฺขเณน เอตานิ ตจฺฉานิ. เตนาหุ โปราณา –

‘‘โพธานุรูปํ จตฺตาโร, ฉินฺทนฺเต จตุโร มเล;

ขีณโทเส จ จตฺตาโร, สาเธนฺตาริยปุคฺคเล.

‘‘อฺตฺถ พาธกตฺตาทิ, น หิ เอเตหิ ลพฺภติ;

นาพาธกตฺตเมเตสํ, ตจฺฉาเนตานิเวตโต’’ติ.

อริยานํ วา สจฺจานิ เตหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตฺตา, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สจฺจานิ เตน เทสิตตฺตาติ อริยสจฺจานิ. ตานิ ปน สํกิลิฏฺาสํกิลิฏฺผลเหตุวเสน จตุพฺพิธานีติ อาห ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ตฺยาทิ. ตตฺถ กุจฺฉิตตฺตา, ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขํ. กมฺมาทิปจฺจยสนฺนิฏฺาเน ทุกฺขุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย สมุทโย สมุเทติ เอตสฺมา ทุกฺขนฺติ กตฺวา, ทุกฺขสฺส สมุทโย ทุกฺขสมุทโย. ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ทุกฺขนิโรโธ. ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, ปฏิปชฺชนฺติ จ ตํ เอตายาติ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา.

๔๗. เจตสิกานํ, โสฬสสุขุมรูปานํ, นิพฺพานสฺส จ วเสน เอกูนสตฺตติ ธมฺมา อายตเนสุ ธมฺมายตนํ, ธาตูสุ ธมฺมธาตูติ จ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.

๔๙. เสสา เจตสิกาติ เวทนาสฺาหิ เสสา ปฺาส เจตสิกา. กสฺมา ปน เวทนาสฺา วิสุํ กตาติ? วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทตทุปกรณภาวโต. เตภูมกธมฺเมสุ หิ อสฺสาทวสปฺปวตฺตา เวทนา, อสุเภ สุภาทิสฺาวิปลฺลาสวเสน จ ตสฺสา ตทาการปฺปวตฺตีติ ตทุปกรณภูตา สฺา, ตสฺมา สํสารสฺส ปธานเหตุตาย เอตา วินิภุชฺชิตฺวา เทสิตาติ. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน –

‘‘วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทํ, ตทสฺสาทุปเสวนํ;

วินิภุชฺช นิทสฺเสตุํ, ขนฺธทฺวยมุทาหฏ’’นฺติ. (นาม. ปริ. ๖๔๙);

๕๐. นนุ จ อายตนธาตูสุ นิพฺพานํ สงฺคหิตํ, ขนฺเธสุ กสฺมา น สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘เภทาภาเวนา’’ตฺยาทิ. อตีตาทิเภทภินฺนานฺหิ ราสฏฺเน ขนฺธโวหาโรติ นิพฺพานํ เภทาภาวโต ขนฺธสงฺคหโต นิสฺสฏํ, วินิมุตฺตนฺตฺยตฺโถ.

๕๑. ฉนฺนํ ทฺวารานํ, ฉนฺนํ อารมฺมณานฺจ เภเทน อายตนานิ ทฺวาทส ภวนฺติ, ฉนฺนํ ทฺวารานํ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ ตทุภยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนานํ ตตฺตกานเมว วิฺาณานํ ปริยาเยน กเมน ธาตุโย อฏฺารส ภวนฺติ.

๕๒. ติสฺโส ภูมิโย อิมสฺสาติ ติภูมํ, ติภูมํเยว เตภูมกํ. วตฺตติ เอตฺถ กมฺมํ, ตพฺพิปาโก จาติ วฏฺฏํ. ตณฺหาติ กามตณฺหาทิวเสน ติวิธา, ปุน ฉฬารมฺมณวเสน อฏฺารสวิธา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตุปฺาสวิธา, อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน อฏฺสตปฺปเภทา ตณฺหา. กสฺมา ปน อฺเสุปิ ทุกฺขเหตูสุ สนฺเตสุ ตณฺหาเยว สมุทโยติ วุตฺตาติ? ปธานการณตฺตา. กมฺมวิจิตฺตตาเหตุภาเวน, หิ กมฺมสหายภาวูปคมเนน จ ทุกฺขวิจิตฺตตาการณตฺตา ตณฺหา ทุกฺขสฺส วิเสสการณนฺติ. มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานาเมน วุตฺโต มคฺโค โลกุตฺตโร มโตติ มคฺโคติ ปุน มคฺคคฺคหณํ โยเชตพฺพํ.

๕๓. มคฺคยุตฺตา อฏฺงฺคิกวินิมุตฺตา เสสา มคฺคสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย ผลฺเจว สสมฺปยุตฺตนฺติ เอเต จตูหิ สจฺเจหิ วินิสฺสฏา วินิคฺคตา นิปฺปริยายโต, ปริยายโต ปน อฺาตาวินฺทฺริยนิทฺเทเสปิ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติ (ธ. ส. ๕๕๕) วุตฺตตฺตา ผลธมฺเมสุ สมฺมาทิฏฺาทีนํ มคฺคสจฺเจ, อิตเรสฺจ มคฺคผลสมฺปยุตฺตานํ สงฺขารทุกฺขสามฺเน ทุกฺขสจฺเจ สงฺคโห สกฺกา กาตุํ. เอวฺหิ สติ สจฺจเทสนายปิ สพฺพสงฺคาหิกตา อุปปนฺนา โหติ. กสฺมา ปเนเต ขนฺธาทโย พหู ธมฺมา วุตฺตาติ? ภควตาปิ ตเถว เทสิตตฺตา. ภควตาปิ กสฺมา ตถา เทสิตาติ? ติวิธสตฺตานุคฺคหสฺส อธิปฺเปตตฺตา. นามรูปตทุภยสมฺมุฬฺหวเสน หิ ติกฺขนาภิติกฺขมุทินฺทฺริยวเสน, สงฺขิตฺตมชฺฌิมวิตฺถารรุจิวเสน จ ติวิธา สตฺตา. เตสุ นามสมฺมุฬฺหานํ ขนฺธคฺคหณํ นามสฺส ตตฺถ จตุธา วิภตฺตตฺตา, รูปสมฺมุฬฺหานํ อายตนคฺคหณํ รูปสฺส ตตฺถ อฑฺเฒกาทสธา วิภตฺตตฺตา, อุภยมุฬฺหานํ ธาตุคฺคหณํ อุภเยสมฺปิ ตตฺถ วิตฺถารโต วิภตฺตตฺตา, ตถา ติกฺขินฺทฺริยานํ, สงฺขิตฺตรุจิกานฺจ ขนฺธาคฺคหณนฺตฺยาทิ โยเชตพฺพํ. ตํ ปเนตํ ติวิธมฺปิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวเสน ทิฏฺเมว อุปการาวหํ. โน อฺถาติ สจฺจคฺคหณนฺติ ทฏฺพฺพํ.

สพฺพสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

สมุจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ปจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา

. อิทานิ ยถาวุตฺตนามรูปธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏฺานนยวเสน ปจฺจเย ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ. เยสํ ปจฺจเยหิ สงฺขตตฺตา สงฺขตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ เย ปจฺจยธมฺมา ยถา เยนากาเรน ปจฺจยา ิติยา, อุปฺปตฺติยา จ อุปการกา, ตํ วิภาคํ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ, เตสํ ปจฺจยานํ, ตสฺส จ ปจฺจยาการสฺส ปเภทํ อิห อิมสฺมึ สมุจฺจยสงฺคหานนฺตเร าเน ยถารหํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม สติ ตํตํปจฺจยานํ ตํตํปจฺจยภาวาการานุรูปํ อิทานิ ปวกฺขามีติ โยชนา.

. ตตฺถ ปจฺจยสามคฺคึ ปฏิจฺจ สมํ คนฺตฺวา ผลานํ อุปฺปาโท เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺจยากาโร. นานปฺปการานิ านานิ ปจฺจยา เอตฺถาตฺยาทินา ปฏฺานํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานมหาปกรณํ, ตตฺถ เทสิตนโย ปฏฺานนโย.

. ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ นเยสุ. ตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส ภาเวน ภวนสีลสฺส ภาโว ตพฺภาวภาวีภาโว, โสเยว อาการมตฺตํ, เตน อุปลกฺขิโต ตพฺภาวภาวีภาวาการมตฺโตปลกฺขิโต. เอเตเนว ตทภาวาภาวาการมตฺโตปลกฺขิตตาปิ อตฺถโต ทสฺสิตา โหติ. อนฺวยพฺยติเรกวเสน หิ ปจฺจยลกฺขณํ ทสฺเสตพฺพํ. เตนาห ภควา – ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทมุปฺปชฺชติ. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๔, ๔๐๖; สํ. นิ. ๒.๒๑; อุทา. ๑, ๒). ปฏิจฺจ ผลํ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย. ติฏฺติ ผลํ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ิติ, อาหจฺจ วิเสเสตฺวา ปวตฺตา ปจฺจยสงฺขาตา ิติ อาหจฺจปจฺจยฏฺิติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย หิ ตพฺภาวภาวีภาวาการมตฺตํ อุปาทาย ปวตฺตตฺตา เหตาทิปจฺจยนิยมวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา อวิเสสโตว ปวตฺตติ, อยํ ปน เหตาทิตํตํปจฺจยานํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมนฺตรสฺส ตํตํปจฺจยภาวสามตฺถิยาการวิเสสํ อุปาทาย วิเสเสตฺวา ปวตฺโตติ อาหจฺจปจฺจยฏฺิติมารพฺภ ปวุจฺจตีติ. เกจิ ปน ‘‘อาหจฺจ กณฺตาลุอาทีสุ ปหริตฺวา วุตฺตา ิติ อาหจฺจปจฺจยฏฺิตี’’ติ วณฺเณนฺติ. ตํ ปน สวนมตฺเตเนว เตสํ อวหสิตพฺพวจนตํ ปกาเสติ. น หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย, อฺโ วา โกจิ นโย กณฺตาลุอาทีสุ อนาหจฺจ เทเสตุํ สกฺกาติ. โวมิสฺเสตฺวาติ ปฏฺานนยมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทเยว ปกฺขิปิตฺวา ตพฺภาวภาวีภาเวน เหตาทิปจฺจยวเสน จ มิสฺเสตฺวา อาจริยา สงฺคหการาทโย ปปฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, มยํ ปน วิสุํ วิสุํเยว ทสฺสยิสฺสามาตฺยธิปฺปาโย.

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยวณฺณนา

. น วิชานาตีติ อวิชฺชา, อวินฺทิยํ วา กายทุจฺจริตาทึ วินฺทติ ปฏิลภติ, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทึ น วินฺทติ, เวทิตพฺพํ วา จตุสจฺจาทิกํ น วิทิตํ กโรติ, อวิชฺชมาเน วา ชวาเปติ, วิชฺชมาเน วา น ชวาเปตีติ อวิชฺชา, จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปุพฺพนฺตาทีสุ จตูสุ อฺาณสฺเสตํ นามํ. อวิชฺชา เอว ปจฺจโย อวิชฺชาปจฺจโย. ตโต อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา, กุสลากุสลกมฺมานิ. เต ติวิธา ปุฺาภิสงฺขาโร อปุฺาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโรติ. ตตฺถกามรูปาวจรา เตรส กุสลเจตนา ปุฺาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุฺาภิสงฺขาโร, จตสฺโส อารุปฺปเจตนา อาเนฺชาภิสงฺขาโรติ เอวเมตา เอกูนตึส เจตนา สงฺขารา นาม. ปฏิสนฺธิวเสน เอกูนวีสติวิธํ, ปวตฺติวเสน ทฺวตฺตึสวิธํ วิปากจิตฺตํ วิฺาณํ นาม. นามฺจ รูปฺจ นามรูปํ. ตตฺถ นามํ อิธ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน ภูตุปาทายเภทโต ทุวิธํ กมฺมสมุฏฺานรูปํ, ตทุภยมฺปิ อิธ ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นามรูปปจฺจยาติ เอตฺถ นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ สรูเปกเสโส เวทิตพฺโพ. จกฺขาทีนิ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, เกสฺจิ มเตน รูปาทีนิ ฉ พาหิรายตนานิปิ วา อายตนํ นาม. ฉ อายตนานิ จ ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนํ. จกฺขุสมฺผสฺสาทิวเสน ฉทฺวาริโก ผสฺโส ผสฺโส นาม. สุขทุกฺขุเปกฺขาวเสน ติวิธา เวทนา.

กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ ติวิธา ตณฺหา. ฉฬารมฺมณาทิวเสน ปน อฏฺสตปฺปเภทา โหนฺติ กามุปาทานาทิวเสน จตฺตาริ อุปาทานานิ. เอตฺถ จ ทุพฺพลา ตณฺหา ตณฺหา นาม, พลวตี อุปาทานํ. อสมฺปตฺตวิสยปตฺถนา วา ตณฺหา ตมสิ โจรานํ หตฺถปฺปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ โจรานํ หตฺถปฺปตฺตสฺส คหณํ วิย. อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหา, สนฺโตสปฺปฏิปกฺขํ อุปาทานํ. ปริเยสนทุกฺขมูลํ ตณฺหา, อารกฺขทุกฺขมูลํ อุปาทานนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. กมฺมภโว อุปปตฺติภโวติ ทุวิโธ ภโว. ตตฺถ ปโม ภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ ภโว, โส กามาวจรกุสลากุสลาทิวเสน เอกูนตึสวิโธ. ทุติโย ปน ภวตีติ ภโว, โส กามภวาทิวเสน นววิโธ. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ เจตฺถ อุปปตฺติภโวปิ อธิปฺเปโต. ภวปจฺจยา ชาตีติ กมฺมภโวว. โส หิ ชาติยา ปจฺจโย โหติ, น อิตโร. โส หิ ปมาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธสภาโว ชาติเยว, น จ ตเทว ตสฺส การณํ ยุตฺตํ. เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตํตํคติอาทีสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ชาติ. ตถานิพฺพตฺตสฺส จ อตฺตภาวสฺส ปุราณภาโว ชรา. เอตสฺเสว เอกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปริโยสานํ มรณํ. าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส จิตฺตสนฺตาโป โสโก. ตสฺเสว วจีปลาโป ปริเทโว. กายิกทุกฺขเวทนา ทุกฺขํ. มานสิกทุกฺขเวทนา โทมนสฺสํ. าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต ภุโส อายาโส อุปายาโส.

เอตฺถ จ สติปิ วตฺถารมฺมณาทิเก ปจฺจยนฺตเร อวิชฺชาทิเอเกกปจฺจยคฺคหณํ ปธานภาวโต, ปากฏภาวโต จาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ อวิชฺชานุสยิเตเยว สนฺตาเน สงฺขารานํ วิปากธมฺมภาเวน ปวตฺตนโต อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขาราสมฺภวนฺติ, วิฺาณฺจ สงฺขารชนิตํ หุตฺวา ภวนฺตเร ปติฏฺาติ. น หิ ชนกาภาเว ตสฺสุปฺปตฺติ สิยา, ตสฺมา สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ. นามรูปฺจ ปุพฺพงฺคมาธิฏฺานภูตวิฺาณุปตฺถทฺธํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ปติฏฺหตีติ วิฺาณปจฺจยานามรูปํ, สฬายตนฺจ นามรูปนิสฺสยเมว ฉพฺพิธผสฺสสฺส ทฺวารภาเวน ยถารหํ ปวตฺตติ, โน อฺถาติ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ. ผสฺโส จ สฬายตนสมฺภเวเยว อารมฺมณํ ผุสติ. น หิ ทฺวาราภาเว ตสฺสุปฺปตฺติ สิยาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส. อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตฺจ อารมฺมณํ ผุสนฺโตเยว เวทนํ เวทยติ, โน อฺถาติ ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เวทนีเยสุ จ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน เวทนาเหตุกา ตณฺหา สมุฏฺาตีติ เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตณฺหาสิเนหปิปาสิตาเยว จ อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อุปาทาย ทฬฺหภาวาย สํวตฺตนฺติ. ตณฺหาย หิ รูปาทีนิ อสฺสาเทตฺวา อสฺสาเทตฺวา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตีติ ตณฺหา กามุปาทานสฺส ปจฺจโย. ตถา รูปาทิเภเทคธิโต ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินา มิจฺฉาทสฺสนํ สํสารโต มุจฺจิตุกาโม อสุทฺธิมคฺเค สุทฺธิมคฺคปรามาสํ ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยคาหภูตํ อตฺตวาททสฺสนทฺวยฺจ คณฺหาติ, ตสฺมา ทิฏฺุปาทาทีนมฺปิ ปจฺจโยติ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ. ยถารหํ สมฺปโยคานุสยวเสน อุปาทานปติฏฺิตาเยว สตฺตา กมฺมายูหนาย สํวตฺตนฺตีติ อุปาทานํ ภวสฺส ปจฺจโย. อุปปตฺติภวสงฺขาตา จ ชาติ กมฺมภวเหตุกาเยว. พีชโต องฺกุโร วิย ตตฺถ ตตฺถ สมุปลพฺภตีติ ภโว ชาติยา ปจฺจโย นาม. สติ จ ชาติยา เอว ชรามรณสมฺภโว. น หิ อชาตานํ ชรามรณสมฺภโว โหตีติ ชาติ ชรามรณานํ ปจฺจโยติ เอวเมเตสํ ตพฺภาวภาวีภาโว ทฏฺพฺโพ.

เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตีติ ยถาวุตฺเตน ปจฺจยปรมฺปรวิธินา, น ปน อิสฺสรนิมฺมานาทีหิ เอตสฺส วฏฺฏสงฺขาตสฺส เกวลสฺส สุขาทีหิ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วา ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ทุกฺขราสิสฺส น สุขสุภาทีนํ สมุทโย นิพฺพตฺติ โหติ. เอตฺถ อิมสฺมึ ปจฺจยสงฺคหาธิกาเร.

. อตติ สตตํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อทฺธา, กาโล.

. อวิชฺชาสงฺขารา อตีโต อทฺธา อตีตภวปริยาปนฺนเหตูนเมเวตฺถ อธิปฺเปตตฺตา, อทฺธาคฺคหเณน จ อวิชฺชาทีนํ ธมฺมานเมว คหณํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ กาลสฺส อนุปลพฺภนโต. นิรุทฺธานุปฺปาทา เอว หิ ธมฺมา อตีตานาคตกาลวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนา จ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน โวหรียนฺติ. ชาติชรามรณํ อนาคโต อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺนเหตุโต อนาคเต นิพฺพตฺตนโต. มชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา อตีตเหตุโต อิธ นิพฺพตฺตนกผลสภาวตฺตา, อนาคตผลสฺส อิธ เหตุสภาวตฺตา จ มชฺเฌ วิฺาณาทีนิ อฏฺงฺคานิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา.

. นนุ โสกปริเทวาทโยปิ องฺคภาเวน วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘โสกาทิวจน’’นฺตฺยาทิ. โสกาทิวจนํ ชาติยา นิสฺสนฺทสฺส อมุขฺยผลมตฺตสฺส นิทสฺสนํ, น ปน วิสุํ องฺคทสฺสนนฺตฺยตฺโถ.

. ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺตีติ กิเลสภาวสามฺโต อวิชฺชาคฺคหเณน ตณฺหุปาทานานิ, กมฺมภวสามฺโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโว คหิโต. ตถา ตณฺหุปาทานภวคฺคหเณน จ อวิชฺชาสงฺขารา คหิตาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน เตสํ คหเณน เตสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนานํ ชาติชราภงฺคาว ชาติชรามรณนฺติ จ วุตฺตาติ อาห ‘‘ชาติชรามรณคฺคหเณนา’’ตฺยาทิ.

๑๐. อตีเต เหตโว ปฺจาติ สรูปโต วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ อวิชฺชาสงฺขารานํ, สงฺคหวเสน คหิตานํ ติณฺณํ ตณฺหุปาทานภวานฺจ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนผลสฺส ปจฺจยา อตีตภเว นิพฺพตฺตา เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกนฺติ อตีตเหตุปจฺจยา อิธ ปจฺจุปฺปนฺเน นิพฺพตฺตํ วิฺาณาทิผลปฺจกํ. อิทานิ เหตโว ปฺจาติ สรูปโต วุตฺตานํ ตณฺหาทีนํ ติณฺณํ, สงฺคหโต ลทฺธานํ อวิชฺชาสงฺขารานํ ทฺวินฺนฺจ วเสน อายตึ ผลสฺส ปจฺจยา อิทานิ เหตโว ปฺจ. อายตึ ผลปฺจกนฺติ ชาติชรามรณคฺคหเณน วุตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนเหตุปจฺจยา อนาคเต นิพฺพตฺตนกวิฺาณาทิผลปฺจกนฺติ เอวํ วีสติ อตีตาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อากิริยนฺตีติ อาการา.

อตีตเหตูนํ, อิทานิ ผลปฺจกสฺส จ อนฺตรา เอโก สนฺธิ, อิทานิ ผลปฺจกสฺส, อิทานิ เหตูนฺจ อนฺตรา เอโก, อิทานิ เหตูนํ, อายตึ ผลสฺส จ อนฺตรา เอโกติ เอวํ ติสนฺธิ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สงฺขารวิฺาณานมนฺตรา เอโก, เวทนาตณฺหานมนฺตรา เอโก, ภวชาตีนมนฺตรา เอโก สนฺธี’’ติ. เอตฺถ หิ เหตุโตผลสฺส อวิจฺเฉทปฺปวตฺติภาวโต เหตุผลสมฺพนฺธภูโต ปโม สนฺธิ, ตถา ตติโย, ทุติโย ปน ผลโต เหตุโน อวิจฺเฉทปฺปวตฺติภาวโต ผลเหตุสมฺพนฺธภูโต. ผลภูโตปิ หิ ธมฺโม อฺสฺส เหตุสภาวสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโยติ. สงฺขิปียนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย, วิฺาณาทโย จาติ สงฺเขโป, อตีตเหตุ, เอตรหิ วิปาโก, เอตรหิ เหตุ อายตึ วิปาโกติ จตฺตาโร สงฺเขปาติ จตุสงฺเขปา.

๑๑. กมฺมภวสงฺขาโต ภเวกเทโสติ เอตฺถ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา ภโว นาม, ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพา. อวเสสา จาติ วิฺาณาทิปฺจกชาติชรามรณวเสน สตฺตวิธา ปจฺจุปฺปนฺนผลวเสน วุตฺตธมฺมา. อุปปตฺติภวสงฺขาโต ภเวกเทโสติ ปน อนาคตปริยาปนฺนา เวทิตพฺพา. ภว-สทฺเทน กมฺมภวสฺสปิ วุจฺจมานตฺตา ภเวกเทส-สทฺโท วุตฺโต.

๑๒. ปุพฺพนฺตสฺส อวิชฺชา มูลํ. อปรนฺตสฺส ตณฺหา มูลนฺติ อาห อวิชฺชาตณฺหาวเสน ทฺเว มูลานี’’ติ.

๑๓. เตสเมว อวิชฺชาตณฺหาสงฺขาตานํ วฏฺฏมูลานํ นิโรเธน อนุปฺปาทธมฺมตาปตฺติยา สจฺจปฺปฏิเวธโต สิทฺธาย อปฺปวตฺติยา วฏฺฏํ นิรุชฺฌติ. อภิณฺหโส อภิกฺขณํ ชรามรณสงฺขาตาย มุจฺฉาย ปีฬิตานํ สตฺตานํ โสกาทิสมปฺปิตานํ กามาสวาทิอาสวานํ สมุปฺปาทโต ปุน อวิชฺชา จ ปวตฺตติ. ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) หิ วุตฺตํ. เอเตน อวิชฺชายปิ ปจฺจโย ทสฺสิโต โหติ, อิตรถา ปฏิจฺจสมุปฺปาทจกฺกํ อพทฺธํ สิยาติ. อิจฺเจวํ วุตฺตนเยน อาพทฺธํ อวิจฺฉินฺนํ อนาทิกํ อาทิรหิตํ ติภูมกปริยาปนฺนตฺตา เตภูมกํ กิเลสกมฺมวิปากวเสน ติวฏฺฏภูตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ปฏฺเปสิ ปฺเปสิ มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ.

ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฏฺานนยวณฺณนา

๑๔. เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยํ วิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏฺานนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เหตุปจฺจโย’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิโนติ ปติฏฺาติ เอเตนาติ เหตุ. อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท อิธ ปติฏฺตฺโถติ ทฏฺพฺโพ. หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ ปวตฺตติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ อาปชฺชตีติ เหตุ. เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย. เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. มูลฏฺเน เหตุ, อุปการฏฺเน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย. โส ปน ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ, ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อุภยตฺถ สมฺปยุตฺตานํ นามธมฺมานฺจ รุกฺขสฺส มูลานิ วิย สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนสงฺขาตมูลฏฺเน อุปการกา ฉ ธมฺมาติ ทฏฺพฺพํ.

อาลมฺพียติ ทุพฺพเลน วิย ทณฺฑาทิกํ จิตฺตเจตสิเกหิ คยฺหตีติ อารมฺมณํ. จิตฺตเจตสิกา หิ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺตนฺติ, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจโย นาม. น หิ โส ธมฺโม อตฺถิ, โย จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณปจฺจยภาวํ น คจฺเฉยฺย. อตฺตาธีนปฺปวตฺตีนํ ปติภูโต ปจฺจโย อธิปติปจฺจโย.

น วิชฺชติ ปจฺจยุปฺปนฺเนน สห อนฺตรํ เอตสฺส ปจฺจยสฺสาติ อนนฺตรปจฺจโย. สณฺานาภาเวน สุฏฺุ อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย. อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทชนนสมตฺโถ ปุริมปุริมนิรุทฺโธ ธมฺโม ‘‘อนนฺตรปจฺจโย’’, ‘‘สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ จ วุจฺจติ. พฺยฺชนมตฺเตเนว หิ เนสํ วิเสโส. อตฺถโต ปน อุภยมฺปิ สมนนฺตรนิรุทฺธสฺเสวาธิวจนํ. น หิ เตสํ อตฺถโต เภโท อุปลพฺภติ. ยํ ปน เกจิ วทนฺติ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทีหิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วิรุชฺฌติ. เนวสฺานาสฺายตนํ หิ สตฺตาหาทิกาลํ นิรุทฺธํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจโย, ตสฺมา อภินิเวสํ อกตฺวา พฺยฺชนมตฺตโตเวตฺถ นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโต. ปุพฺพธมฺมนิโรธสฺส หิ ปจฺฉาชาตธมฺมุปฺปาทนสฺส จ อนฺตราภาเวน อุปฺปาทนสมตฺถตาย นิโรโธ อนนฺตรปจฺจยตา, ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ, อิทํ เหฏฺา, อิทํ สมนฺตโต’’ติ อตฺตนา เอกตฺตํ อุปเนตฺวา วิย สุฏฺุ อนนฺตรภาเวน อุปฺปาเทตุํ สมตฺถํ หุตฺวา นิโรโธ สมนนฺตรปจฺจยตาติ เอวํ พฺยฺชนมตฺตโตว เภโท. นิโรธปจฺจยสฺสปิ หิ เนวสฺานาสฺายตนสฺส อสฺุปฺปตฺติยา ปุริมสฺส จ จุติจิตฺตสฺส กาลนฺตเรปิ อุปฺปชฺชนฺตานํ ผลปฏิสนฺธีนํ อนฺตรา สมานชาติเยน อรูปธมฺเมน พฺยวธานาภาวโต ภินฺนชาติกานฺจ รูปธมฺมานํ พฺยวธานกรเณ อสมตฺถตาย นิรนฺตรุปฺปาทเน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา วิย อุปฺปาทเน จ สมตฺถตา อตฺถีติ เตสมฺปิ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยตา ลพฺภติ, ตสฺมา ธมฺมโต อวิเสเสปิ ตถา ตถา พุชฺฌนกานํ เวเนยฺยานํ วเสน อุปสคฺคตฺถวิเสสมตฺตโตว เภโท ปจฺเจตพฺโพติ.

อตฺตโน อนุปฺปตฺติยา สหุปฺปนฺนานมฺปิ อนุปฺปตฺติโต ปกาสสฺส ปทีโป วิย สหุปฺปนฺนานํ สหุปฺปาทภาเวน ปจฺจโย สหชาตปจฺจโย, อรูปิโน จตุกฺขนฺธา, จตฺตาโร มหาภูตา, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา จ ธมฺมา.

อฺมฺํ อุปตฺถมฺภยมานํ ติทณฺฑํ วิย อตฺตโน อุปการกธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกภาเวน ปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย. อฺมฺตาวเสเนว จ อุปการกตา อฺมฺปจฺจยตา, น สหชาตมตฺเตนาติ อยเมเตสํ ทฺวินฺนํ วิเสโส. ตถา หิ สหชาตปจฺจยภาวีเยว โกจิ อฺมฺปจฺจโย น โหติ จิตฺตชรูปานํ สหชาตปจฺจยภาวิโน นามสฺส อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจยภาวีนํ มหาภูตานฺจ อฺมฺปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา. ยทิ หิ สหชาตภาเวเนว อตฺตโน อุปการกานํ อุปการกตา อฺมฺปจฺจยตา สิยา, ตทา สหชาตอฺมฺปจฺจเยหิ สมาเนหิ ภวิตพฺพนฺติ.

จิตฺตกมฺมสฺส ปโฏ วิย สหชาตนามรูปานํ นิสฺสยภูตา จตุกฺขนฺธา, ตรุปพฺพตาทีนํ ปถวี วิย อาธารณโตเยว สหชาตรูปสตฺตวิฺาณธาตูนํ ยถากฺกมํ นิสฺสยา ภูตรูปํ, วตฺถุ จาติ อิเม นิสฺสยปจฺจโย นาม นิสฺสียติ นิสฺสิตเกหีติ กตฺวา, พลวภาเวน นิสฺสโย ปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย อุป-สทฺทสฺส อติสยโชตกตฺตา, ตสฺส ปน เภทํ วกฺขติ.

ฉ วตฺถูนิ, ฉ อารมฺมณานิ จาติ อิเม ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตมานภาเวน อุปการโก ปุเรชาตปจฺจโย. ปจฺฉาชาตปจฺจเย อสติ สนฺตานฏฺิติเหตุภาวํ อาคจฺฉนฺตสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปจฺฉาชาตปจฺจโย. โส คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิย ทฏฺพฺโพ.

ปุริมปุริมปริจิตคนฺโถ วิย อุตฺตรอุตฺตรคนฺถสฺส กุสลาทิภาเวน อตฺตสทิสสฺส ปคุณพลวภาววิสิฏฺอตฺตสมานชาติยตาคาหณํ อาเสวนํ, เตน ปจฺจยา สชาติยธมฺมานํ สชาติยธมฺมาว อาเสวนปจฺจโย. ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติเกหิ อาเสวนปคุเณน ปคุณพลวภาววิสิฏฺํ กุสลาทิภาวสงฺขาตํ อตฺตโน คตึ คาหาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น จ สยํ ตโต คณฺหนฺติ, เต ปน อนนฺตราตีตานิ โลกิยกุสลากุสลานิ เจว อนาวชฺชนกิริยชวนานิ จาติ ทฏฺพฺพํ. จิตฺตปฺปโยคสงฺขาตกิริยาภาเวน สหชาตานํ นานากฺขณิกานํ วิปากานํ, กฏตฺตารูปานฺจ อุปการิกา เจตนา กมฺมปจฺจโย.

อตฺตโน นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน สหชาตนามรูปานํ นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการกา วิปากจิตฺตเจตสิกา วิปากปจฺจโย. เต หิ ปโยเคน อสาเธตพฺพตาย กมฺมสฺส กฏตฺตา นิปฺผชฺชมานมตฺตโต นิรุสฺสาหสนฺตภาวา โหนฺติ, น กิเลสวูปสมสนฺตภาวา. ตถา สนฺตภาวโตเยว หิ ภวงฺคาทโย ทุพฺพิฺเยฺยา. อภินิปาตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณมตฺตา ปน วิปากา ทุพฺพิฺเยฺยาว. ชวนปฺปวตฺติยาว เนสํ รูปาทิคฺคหิตตา วิฺายติ.

รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย. สติปิ หิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกตฺตเมว อาหารสฺส ปธานกิจฺจํ. ชนยนฺโตปิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺเภนฺโต ว ชเนตีติ อุปตฺถมฺภกภาโว ว อาหารภาโว. เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมหิ อตฺตานํ อนุวตฺตาปนสงฺขาตาธิปติยฏฺเน ปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโย.

อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน อุปคนฺตฺวา อารมฺมณนิชฺฌานกา วิตกฺกาทโย ฌานปจฺจโย. สุคติโต ปุฺโต, ทุคฺคหิโต ปาปโต วา นิยฺยานฏฺเน อุปการกา สมฺมาทิฏฺาทโย มคฺคปจฺจโย.

ปรมตฺถโต ภินฺนาปิ เอกีภาวคตา วิย เอกุปฺปาทาทิภาวสงฺขาตสมฺปโยคลกฺขเณน อุปการกา นามธมฺมา ว สมฺปยุตฺตปจฺจโย. อฺมฺสมฺพนฺธตาย ยุตฺตาปิ สมานา วิปฺปยุตฺตภาเวน วิสํสฏฺตาย นานตฺตุปคมเนน อุปการกา วตฺถุจิตฺตเจตสิกา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย.

ปจฺจุปฺปนฺนสภาวสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกา ‘‘สหชาตํ ปุเรชาต’’นฺตฺยาทินา วกฺขมานธมฺมา อตฺถิปจฺจโย. สติปิ หิ ชนกตฺเต ิติยํเยว สาติสโย อตฺถิปจฺจยานํ พฺยาปาโรติ อุปตฺถมฺภกตาว เตสํ คหิตา. เอกสฺมึ ผสฺสาทิสมุทาเย ปวตฺตมาเน ทุติยสฺส อภาวโต อตฺตโน ิติยา โอกาสํ อลภนฺตานํ อนนฺตรมุปฺปชฺชมานกจิตฺตเจตสิกานํ โอกาสทานวเสน อุปการกา อนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา นตฺถิปจฺจโย.

อตฺตโน สภาวาวิคมเนน อปฺปวตฺตมานานํ วิคตภาเวน อุปการกาเยว ธมฺมา วิคตปจฺจโย. นิโรธานุปคมนวเสน อุปการกา อตฺถิปจฺจยา ว อวิคตปจฺจโย. สสภาวตามตฺเตน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา, นิโรธานุปคมนวเสน อุปการกตา อวิคตปจฺจยตาติ ปจฺจยตาวิเสโส เนสํ ธมฺมาวิเสเสปิ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมานฺหิ สมตฺถตาวิเสสํ สพฺพากาเรน ตฺวา ภควตา จตุวีสติปจฺจยา เทสิตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา เอเต ธมฺมา’’ติ สุตมยาณํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺตาภาวนามยาเณหิ ตทภิสมยาย โยโค กรณีโย. อวิเสเสปิ หิ ธมฺมสามคฺคิยสฺส ตถา ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลานํ วเสน เหฏฺา วุตฺโตปิ ปจฺจโย ปุน ปการนฺเตน วุจฺจติ อเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุวิปฺปยุตฺตทุกํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.

๑๕. นามํ จตุกฺขนฺธสงฺขาตํ นามํ ตาทิสสฺเสว นามสฺส ฉธา ฉหากาเรหิ ปจฺจโย โหติ, ตเทว นามรูปีนํ สมุทิตานํ ปฺจธา ปจฺจโย โหติ, รูปสฺส ปุน ภูตุปาทายเภทสฺส เอกธา ปจฺจโย โหติ, รูปฺจ นามสฺส เอกธา ปจฺจโย, ปฺตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทฺวิธา ทฺวิปฺปการา ปจฺจยา โหนฺติ, ทฺวยํ ปน นามรูปทฺวยํ สมุทิตํ ทฺวยสฺส ตาทิสสฺเสว นามรูปทฺวยสฺส นวธา ปจฺจโย เจติ เอวํ ปจฺจยา ฉพฺพิธา ิตา.

๑๖. วิปากพฺยากตํ กมฺมวเสน วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมเวคกฺขิตฺตปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานํ อตฺตโน สภาวํ คาเหตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อฺํ ปวตฺเตติ, น จ ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ. ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒๒๑) วจนโต จ อเหตุกกิริเยสุ หสิตุปฺปาทสฺเสว อาเสวนตาอุทฺธรเณน อาวชฺชนทฺวยํ อาเสวนปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา ชวนาเนว อาเสวนปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘ปุริมานิ ชวนานี’’ตฺยาทิ. อวิเสสวจเนเปตฺถ โลกิยกุสลากุสลาพฺยากตชวนาเนว ทฏฺพฺพานิ โลกุตฺตรชวนานํ อาเสวนภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา.

เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ปฏฺานฏฺกถายํ (ปฏฺา. อฏฺ. ๑.๑๒) ‘‘โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นาม นตฺถี’’ติ. ตตฺถ หิ กุสลํ ภินฺนชาติกสฺส ปุเรจรตฺตา น เตน อาเสวนคุณํ คณฺหาเปติ, ผลจิตฺตานิ จ ชวนวเสน อุปฺปชฺชมานานิปิ วิปากาพฺยากเต วุตฺตนเยน อาเสวนํ น คณฺหนฺติ, น จ อฺํ คาหาเปนฺติ. ยมฺปิ ‘‘อาเสวนวินิมุตฺตํ ชวนํ นตฺถี’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, ตมฺปิ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ วิฺายติ. อิตรถา อาจริยสฺส อสมเปกฺขิตาภิธายกตฺตปฺปสงฺโค สิยา. มคฺโค ปน โคตฺรภุโต อาเสวนํ น คณฺหาตีติ นตฺถิ ภูมิอาทิวเสน นานาชาติตาย อนธิปฺเปตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ปฏฺาเน ‘‘โคตฺรภุ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, โวทานํ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๖). เอกุปฺปาทาทิจตุพฺพิธสมฺปโยคลกฺขณาภาวโต สหุปฺปนฺนานมฺปิ รูปธมฺมานํ สมฺปยุตฺตปจฺจยตา นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺ’’นฺติ.

๑๗. เหตุฌานงฺคมคฺคงฺคานิ สหชาตานํ นาม รูปานนฺติ ตโยเปเต ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ, อุภยตฺถ สหชาตานํ นามานฺจ เหตาทิปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. ‘‘สหชาตรูปนฺติ หิ สพฺพตฺถ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานาน’’นฺติ วกฺขติ. สหชาตา เจตนาติ อนฺตมโส จกฺขุวิฺาณาทีหิปิ สหชาตเจตนา. สหชาตานํ นาม รูปานนฺติ สพฺพาปิ เจตนา นามานํ, ปฏิสนฺธิสหคตา เจตนา กมฺมสมุฏฺานรูปานํ, ปวตฺติยํ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสหคตา เจตนา จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ. นานากฺขณิกา เจตนาติ วิปากกฺขณโต นานากฺขเณ อตีตภวาทีสุ นิพฺพตฺตา กุสลากุสลเจตนา. นามรูปานนฺติ อุภยตฺถาปิ นามรูปานํ. วิปากกฺขนฺธาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณาทิกา วิปากา อรูปกฺขนฺธา. กมฺมสมุฏฺานมฺปิ หิ รูปํ วิปากโวหารํ น ลภติ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ กมฺมสทิเสสุ อรูปธมฺเมสฺเวว วิปาก-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา.

๑๘. ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสาติ ปจฺจยธมฺมโต ปุเร อุปฺปนฺนสฺส อิมสฺส รูปกายสฺส. กถํ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปุเร นิพฺพตฺติยํ ปจฺฉาชาตสฺส ปจฺจยตาติ? นนุ วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉาชาตปจฺจเย อสติ สนฺตานฏฺิติเหตุกภาวํ อาคจฺฉนฺตสฺสา’’ติ, ตสฺมา สนฺตานปฺปวตฺตสฺส เหตุภาวุปตฺถมฺภเน อิมสฺส พฺยาปาโรติ น โกจิ วิโรโธ.

๑๙. ปฏิสนฺธิยํ จกฺขาทิวตฺถูนํ อสมฺภวโต, สติ จ สมฺภเว ตํตํวิฺาณานํ ปจฺจยภาวานุปคมนโต, หทยวตฺถุโน จ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สหุปฺปนฺนสฺส ปุเรชาตกตาภาวโต วุตฺตํ ‘‘ฉวตฺถูนิ ปวตฺติย’’นฺติ. ‘‘ปฺจารมฺมณานิ ปฺจวิฺาณวีถิยา’’ติ จ อิทํ อารมฺมณปุเรชาตนิทฺเทเส อาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฺหาวาเร ปน ‘‘เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔) อวิเสเสน ปจฺจุปฺปนฺนจกฺขาทีนมฺปิ คหิตตฺตา ธมฺมารมฺมณมฺปิ อารมฺมณปุเรชาตํ มโนวิฺาณวีถิยา ลพฺภติ. อตฺถโต เหตํ สิทฺธํ, ยํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมารมฺมณํ คเหตฺวา มโนทฺวาริกวีถิ ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส อารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติ.

๒๒. ปกติยา เอว ปจฺจยนฺตรรหิเตน อตฺตโน สภาเวเนว อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. อารมฺมณานนฺตเรหิ อสํมิสฺโส ปุถเคว โกจิ อุปนิสฺสโยติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ปกโตติ เจตฺถ ป-กาโร อุปสคฺโค, โส อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน สนฺตาเน นิปฺผาทิตภาวํ, อาเสวิตภาวฺจ ทีเปติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺโน ราคาทิ, สทฺธาทิ, อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ ปกตูปนิสฺสโย. ตถา เจว นิทฺทิสติ.

๒๓. ครุกตนฺติ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขิตํ. ตถา หิ ‘‘ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขตี’’ตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๓) ทานสีลอุโปสถกมฺมปุพฺเพกตสุจิณฺณฌานโคตฺรภุโวทานมคฺคาทีนิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณวเสน อสฺส นิทฺเทโส ปวตฺโต.

๒๔. ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) นเยน อนนฺตรปจฺจเยน สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวา อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนนฺตรนิรุทฺธา’’ตฺยาทิ. เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย, พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจโยติ อยเมเตสํ วิเสโส.

๒๕. ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ ราคาทโย…เป… เสนาสนฺจาติ โยชนา. ราคาทโย หิ อชฺฌตฺตํ นิปฺผาทิตา, ปุคฺคลาทโย พหิทฺธา เสวิตา. ตถา หิ วุตฺตํ อาจริเยน –

‘‘ราคสทฺธาทโย ธมฺมา, อชฺฌตฺตมนุวาสิตา;

สตฺตสงฺขารธมฺมา จ, พหิทฺโธปนิเสวิตา’’ติ. (นาม. ปริ. ๘๒๗);

อถ วา อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ กุสลาทิธมฺมานนฺติ ยถาิตวเสเนว โยชนา อตฺตโน หิ ราคาทโย จ อตฺตโน กุสลาทิธมฺมานํ กลฺยาณมิตฺตสฺส สทฺธาทิเก นิสฺสาย กุสลํ กโรนฺตานํ ปเรสฺจ นิสฺสยา โหนฺติ.

ตตฺถ กามราคาทโย นิสฺสาย กามภวาทีสุ นิพฺพตฺตนตฺถํ, ราคาทิวูปสมตฺถฺจ ทานสีลอุโปสถชฺฌานาภิฺาวิปสฺสนามคฺคภาวนา, ราคาทิเหตุกา จ อุปรูปริราคาทโย โหนฺตีติ ยถารหํ ทฏฺพฺพํ. ยํ ยฺหิ นิสฺสาย ยสฺส ยสฺส สมฺภโว, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺส ปกตูปนิสฺสโย โหติ. ปจฺจยมหาปเทโส เหส, ยทิทํ ‘‘อุปนิสฺสยปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. ตถา จาห ‘‘พหุธา โหติ ปกตูปนิสฺสโย’’ติ. สทฺธาทโยติ สีลสุตจาคปฺา. อตฺตโน สทฺธาทิกฺหิ อุปนิสฺสาย อตฺตโน ทานสีลาทโย, ตถา กลฺยาณมิตฺตานํ สทฺธาทโย อุปนิสฺสาย ปเรสฺจ ทานสีลาทโย โหนฺตีติ ปากฏเมตํ. สุขํ ทุกฺขนฺติ กายิกํ สุขํ ทุกฺขํ. ปุคฺคโลติ กลฺยาณมิตฺตาทิปุคฺคโล. โภชนนฺติ สปฺปายาทิโภชนํ, อุตุปิ ตาทิโสว.

๒๗. ‘‘อธิปติ…เป… ปจฺจยา โหนฺตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตุํ ‘‘ตตฺถ ครุกตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ครุกตมารมฺมณนฺติ ปจฺจเวกฺขณอสฺสาทาทินา ครุกตํ อารมฺมณํ. ตฺหิ ฌานมคฺคผลวิปสฺสนานิพฺพานาทิเภทํ ปจฺจเวกฺขณอสฺสาทาทิมคฺคผลาทิธมฺเม อตฺตาธีเน กโรตีติ อารมฺมณาธิปติ นาม. ครุกาตพฺพตามตฺเตน อารมฺมณาธิปติ. ครุกโตปิ พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ อยเมเตสํ วิเสโส. สหชาตา…เป… นามรูปานนฺติ ฉนฺทจิตฺตวีริยวีมํสานํ, วเสน จตุพฺพิโธปิ สหชาตาธิปติ ยถารหํ สหชาตนามรูปานํ ปวตฺติยํเยว สหชาตาธิปติวเสน ปจฺจโย.

๒๘. รูปธมฺมสฺส อรูปธมฺมํ ปติ สหชาตปจฺจยตา ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุวเสน วุตฺตาติ อาห ‘‘วตฺถุวิปากา อฺมฺ’’นฺติ –

๓๐. ยสฺมา ปน อฺมฺุปตฺถมฺภนวเสเนว อฺมฺปจฺจยตา, น สหชาตมตฺตโตติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อฺมฺปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺ’’นฺติ. ตถา อุปาทารูปานิ จ ภูตรูปานํ อฺมฺปจฺจยา น โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘มหาภูตา อฺมฺ’’นฺติ.

๓๑. นนุ จ ‘‘อรูปิโน อาหารา สหชาตานํ นามรูปาน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวฺจ สติ อสฺีนํ สหชาตาหารสฺส อสมฺภวโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ กถมิทํ นียตีติ? วุจฺจเต – มโนสฺเจตนาหารวสปฺปวตฺตสฺส กมฺมสฺส, ตํสหคตานมฺปิ วา เสสาหารานํ กมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยตฺตปริยายํ คเหตฺวา สพฺพสตฺตานํ อาหารฏฺิติกตา วุตฺตา, น อาหารปจฺจยภาวโตติ.

๓๒. ‘‘ปฺจ ปสาทา’’ตฺยาทีสุ นนุ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยา น คหิตาติ? สจฺจํ น คหิตา. ยทิปิ เตสํ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียตา อตฺถิ, สา ปน น ปจฺจยภาวโต. ยถา หิ ชีวิตาหารา เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตสํ อนุปาลกา อุปตฺถมฺภกา อตฺถิ, อวิคตปจฺจยภูตา จ โหนฺติ, น เอวํ อิตฺถิปุริสภาวา ลิงฺคาทีนํ เกนจิ อุปกาเรน อุปการา โหนฺติ. เกวลํ ปน ยถาสเกเหว กมฺมาทิปจฺจเยหิ ปวตฺตมานํ ลิงฺคาทีนํ ยถา อิตฺถาทิคฺคหณสฺส ปจฺจยภาโว โหติ, ตโต อฺเนากาเรน ตํ-สหิตสนฺตาเน อปฺปวตฺติโต ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียตา, อินฺทฺริยตา จ เนสํ วุจฺจติ, ตสฺมา น เตสํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว วุตฺโต.

๓๓. เยสํ นามานํ จกฺขาทีนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตานํ วิย ปวตฺตานํ, เยสฺจ รูปานํ นามสนฺนิสฺสเยเนว อุปฺปชฺชมานานํ สมฺปโยคาสงฺกา โหติ, เตสเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา. รูปานํ ปน รูเปหิ สาสงฺกา นตฺถิ. วตฺถุสนฺนิสฺสเยเนว ชายนฺตานํ วิสยภาวมตฺตํ อารมฺมณนฺติ เตนาปิ เตสํ สมฺปโยคาสงฺกา นตฺถีติ เยสํ สมฺปโยคาสงฺกา อตฺถิ, เตสเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตาปิ วุตฺตาติ อาห ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ วตฺถู’’ตฺยาทิ.

๓๔. สพฺพถา สพฺพากาเรน ยถารหํ นามวเสน วุตฺตํ ติวิธํ สหชาตํ, ทุวิธํ ปุเรชาตํ, เอกวิธํ ปจฺฉาชาตฺจ ปจฺจยชาตํ, อาหาเรสุ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ อยํ ปฺจวิโธปิ อตฺถิปจฺจโย, อวิคตปจฺจโย จ โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺตา อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกานเมว อตฺถิภาเวน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยภาโวติ นตฺถิ นิพฺพานสฺส สพฺพทา ภาวิโน อตฺถิปจฺจยตา, อวิคตปจฺจยตา จ. อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธ, วิคตภาโวปการกตาวิรุทฺโธ จ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาทิกาติ น ตสฺส ตปฺปจฺจยตฺตปฺปสงฺโค. รูปชีวิตินฺทฺริยฺเจตฺถ โอชา วิย ิติกฺขเณว อุปการกตฺตา สหชาตปจฺจเยสุ น คยฺหตีติ วิสุํ วุตฺตํ.

๓๕. อิทานิ สพฺเพปิ ปจฺจยา สงฺเขปโตปิ จตุธาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณู…เป… คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ โส โกจิ ปจฺจโย อตฺถิ, โย จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณภาวํ น คจฺเฉยฺย, สกสกปจฺจยุปฺปนฺนสฺส จ อุปนิสฺสยภาวํ น คจฺฉติ, กมฺมเหตุกตฺตา จ โลกปฺปวตฺติยา ผลเหตูปจารวเสน สพฺเพปิ กมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺติ, เต จ ปรมตฺถโต โลกสมฺมุติวเสน จ วิชฺชมานาเยวาติ สพฺเพปิ จตูสุ สโมธานํ คจฺฉนฺติ.

๓๖. อิทานิ ยํ วุตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สหชาตรูป’’นฺติ, ตํ สพฺพํ น อวิเสสโต ทฏฺพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาตรูป’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิยฺหิ จิตฺตสมุฏฺานรูปาภาวโต ปวตฺติยํ กมฺมสมุฏฺานานฺจ จิตฺตเจตสิเกหิ สหุปฺปตฺตินิยมาภาวโต สหชาตรูปนฺติ สพฺพตฺถาปิ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสงฺขาตกมฺมชรูปานฺจ วเสน ทุวิธํ โหติ. กมฺมสฺส กตตฺตา นิพฺพตฺตมานานิ รูปานิ กฏตฺตารูปานิ.

๓๗. อิติ เอวํ วุตฺตนเยน สมฺภวา ยถาสมฺภวํ เตกาลิกา อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตวเสน ปฺจนฺนํ อตีตกาลิกานํ, กมฺมปจฺจยสฺส อตีตวตฺตมานวเสน ทฺวิกาลิกสฺส, อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยานํ ติกาลิกานํ, อิตเรสํ ปนฺนรสนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานฺจ วเสน กาลตฺตยวนฺโต, นิพฺพานปฺตฺติวเสน กาลวิมุตฺตา จ, จกฺขาทิราคาทิสทฺธาทิวเสน อชฺฌตฺติกา จ, ปุคฺคลอุตุโภชนาทิวเสน ตโต พหิทฺธา จ, ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน สงฺขตา จ, กถา ตปฺปฏิปกฺขภาเวน อสงฺขตา จ ธมฺมา ปฺตฺตินามรูปานํ วเสน สงฺเขปโต ติวิธา ิตา สพฺพถา ปฏฺาเน อนนฺตนยสมนฺตปฏฺาเน ปกรเณ จตุวีสติสงฺขาตา ปจฺจยา นามาติ โยชนา.

๓๘. ตตฺถาติ เตสุ ปฺตฺตินามรูเปสุ.

ปฏฺานนยวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺตฺติเภทวณฺณนา

๓๙. วจนียวาจกเภทา ทุวิธา ปฺตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฺาปิยตฺตา’’ตฺยาทิ. ปฺาปิยตฺตาติ เตน เตน ปกาเรน าเปตพฺพตฺตา, อิมินา รูปาทิธมฺมานํ สมูหสนฺตานาทิอวตฺถาวิเสสาทิเภทา สมฺมุติสจฺจภูตา อุปาทาปฺตฺติสงฺขาตา อตฺถปฺตฺติ วุตฺตา. สา หิ นามปฺตฺติยา ปฺาปียติ. ปฺาปนโตติ ปกาเรหิ อตฺถปฺตฺติยา าปนโต. อิมินา หิ ปฺาเปตีติ ‘‘ปฺตฺตี’’ติ ลทฺธนามานํ อตฺถานํ อภิธานสงฺขาตา นามปฺตฺติ วุตฺตา.

๔๐. ภูตปริณามาการมุปาทายาติ ปถวาทิกานํ มหาภูตานํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํ ปตฺถฏสงฺคหตาทิอากาเรน ปริณามาการํ ปริณตภาวสงฺขาตํ อาการํ อุปาทาย นิสฺสยํ กตฺวา. ตถา ตถาติ ภูมาทิวเสน. ภูมิปพฺพตาทิกาติ ภูมิปพฺพตรุกฺขาทิกา สนฺตานปฺตฺติ. สมฺภารสนฺนิเวสาการนฺติ ทารุมตฺติกาตนฺตาทีนํ สมฺภารานํ อุปกรณานํ สนฺนิเวสาการํ รจนาทิวิสิฏฺตํตํสณฺานาทิอาการํ. รถสกฏาทิกาติ รถสกฏคามฆฏปฏาทิกา สมูหปฺตฺติ. จนฺทาวฏฺฏนาทิกนฺติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตานํ สิเนรุํ ปทกฺขิณวเสน อุทยาทิอาวฏฺฏนาการํ. ทิสากาลาทิกาติ ปุรตฺถิมทิสาทิกา ทิสาปฺตฺติ, ปุพฺพณฺหาทิกา กาลปฺตฺติ, มาโสตุเวสาขมาสาทิกา ตํตํนามวิสิฏฺา มาสาทิปฺตฺติ จ. อสมฺผุฏฺาการนฺติ ตํตํรูปกลาเปหิ อสมฺผุฏฺํ สุสิราทิอาการํ. กูปคุหาทิกา ติ กูปคุหฉิทฺทาทิกา อากาสปฺตฺติ. ตํตํภูตนิมิตฺตนฺติ ปถวีกสิณาทิตํตํภูตนิมิตฺตํ. ภาวนาวิเสสนฺติ ปริกมฺมาทิเภทํ ภาวนาย ปพนฺธวิเสสํ. กสิณนิมิตฺตาทิกาติ กสิณาสุภนิมิตฺตาทิเภทา โยคีนํ อุปฏฺิตา อุคฺคหปฏิภาคาทิเภทา นิมิตฺตปฺตฺติ. เอวมาทิปฺปเภทาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสนิโรธกสิณาทิเภทา จ. อตฺถจฺฉายากาเรนาติ ปรมตฺถธมฺมสฺส ฉายากาเรน ปฏิภาคากาเรน.

๔๑. นามนามกมฺมาทินาเมนาติ นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ อิเมหิ ฉหิ นาเมหิ. ตตฺถ อตฺเถสุ นมตีติ นามํ. ตํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน ทุวิธํ, สามฺคุณกิริยายทิจฺฉาวเสน จตุพฺพิธํ. นามเมว นามกมฺมํ. ตถา นามเธยฺยํ. อกฺขรทฺวาเรน อตฺถํ นีหริตฺวา อุตฺติ กถนํ นิรุตฺติ, อตฺถํ พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ. อภิลปตีติ อภิลาโป, สทฺทคตอกฺขรสนฺนิเวสกฺกโม. สา ปนายํ นามปฺตฺติ วิชฺชมานอวิชฺชมานตทุภยสํโยควเสน ฉพฺพิธา โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชฺชมานปฺตฺตี’’ตฺยาทิ วุตฺตํ, เอตาย ปฺาเปนฺตีติ ‘‘รูปเวทนา’’ตฺยาทินา ปกาเสนฺติ.

๔๒. อุภินฺนนฺติ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ ทฺวินฺนํ. ปฺจาภิฺา, อาสวกฺขยาณนฺติ ฉ อภิฺา อสฺสาติ ฉฬภิฺโ. เอตฺถ จ อภิฺานํ วิชฺชมานตฺตา, ตปฺปฏิลาภิโน ปุคฺคลสฺส อวิชฺชมานตฺตา จ อยํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตถา อิตฺถิยา อวิชฺชมานตฺตา, สทฺทสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อิตฺถิสทฺโทติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. ปสาทจกฺขุโน, ตนฺนิสฺสิตวิฺาณสฺส จ วิชฺชมานตฺตา จกฺขุวิฺาณนฺติ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติ. รฺโ จ ปุตฺตสฺส จ สมฺมุติสจฺจภูตตฺตา ราชปุตฺโตติ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ.

๔๓. วจีโฆสานุสาเรนาติ ภูมิปพฺพตรูปเวทนาทิวจีมยสทฺทสฺส อนุสาเรน อนุคมเนน อนุสฺสรเณน อารมฺมณกรเณน ปวตฺตาย โสตวิฺาณวีถิยา ปวตฺติโต อนนฺตรํ อุปฺปนฺนสฺส มโนทฺวารสฺส นามจินฺตนาการปฺปวตฺตสฺส มโนทฺวาริกวิฺาณสนฺตานสฺส ‘‘อิทมีทิสสฺส อตฺถสฺส นาม’’นฺติ ปุพฺเพเยว คหิตสงฺเกโตปนิสฺสยสฺส โคจรา อารมฺมณภูตา ตโต นามคฺคหณโต ปรํ ยสฺสา สมฺมุติปรมตฺถวิสยาย นามปฺตฺติยา อนุสาเรน อนุคมเนน อตฺถา สมฺมุติปรมตฺถเภทา วิฺายนฺติ, สายํ ภูมิปพฺพตรูปเวทนาทิกา ปฺาเปตพฺพตฺถปฺาปิกา โลกสงฺเกเตน นิมฺมิตา โลกโวหาเรน สิทฺธา, มโนทฺวารคฺคหิตา อกฺขราวลิภูตา ปฺตฺติ วิฺเยฺยา ปฺาปนโต ปฺตฺติสงฺขาตา นามปฺตฺตีติ วิฺเยฺยา.

เอตฺถ จ โสตวิฺาณวีถิยา อนนฺตรภาวินึ มโนทฺวาริกวีถิมฺปิ โสตวิฺาณวีถิคฺคหเณเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘โสตวิฺาณวีถิยา’’ติ วุตฺตํ. ฆฏาทิสทฺทฺหิ สุณนฺตสฺส เอกเมกํ สทฺทํ อารพฺภ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณวเสน ทฺเว ทฺเว ชวนวารา, พุทฺธิยา คหิตนามปณฺณตฺติภูตํ อกฺขราวลิมารพฺภ เอโกติ เอวํ โสตวิฺาณวีถิยา อนนฺตราย อตีตสทฺทารมฺมณาย ชวนวีถิยา อนนฺตรํ นามปฺตฺติยา คหณํ, ตโต ปรํ อตฺถาวโพโธติ อาจริยา.

ปฺตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย

ปจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. กมฺมฏฺานปริจฺเฉทวณฺณนา

. อิโต ปจฺจยนิทฺเทสโต ปรํ นีวรณานํ สมนฏฺเน สมถสงฺขาตานํ, อนิจฺจาทิวิวิธาการโต ทสฺสนฏฺเน วิปสฺสนาสงฺขาตานฺจ ทฺวินฺนํ ภาวนานํ ทุวิธมฺปิ กมฺมฏฺานํ ทุวิธภาวนากมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย กมฺมฏฺานภูตมารมฺมณํ อุตฺตรุตฺตรโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตาย กมฺมฏฺานภูตํ ภาวนาวีถิฺจ ยถากฺกมํ สมถวิปสฺสนานุกฺกเมน ปวกฺขามีติ โยชนา.

สมถกมฺมฏฺานํ

จริตเภทวณฺณนา

. ราโค ว จริตา ปกตีติ ราคจริตา. เอวํ โทสจริตาทโยปิ. จริตสงฺคโหติ มูลจริตวเสน ปุคฺคลสงฺคโห, สํสคฺควเสน ปน เตสฏฺิ จริตา โหนฺติ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ราคาทิเก ติเก สตฺต, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก;

เอกทฺวิติกมูลมฺหิ, มิสฺสโต สตฺตสตฺตก’’นฺติ.

เอตฺถ หิ ราคจริตา โทสจริตา โมหจริตา ราคโทสจริตา ราคโมหจริตา โทสโมหจริตา ราคโทสโมหจริตาติ เอวํ ราคาทิเก ติเก สตฺตกเมกํ. ตถา สทฺธาจริตา พุทฺธิจริตา วิตกฺกจริตา สทฺธาพุทฺธิจริตา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริตา พุทฺธิวิตกฺกจริตา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริตาติ สทฺธาทิเกปิ ติเก เอกนฺติ เอวํ ทฺเว ติเก อมิสฺเสตฺวา จุทฺทส จริตา โหนฺติ. ราคาทิติเก ปน เอกทฺวิติกมูลวเสน สทฺธาทิติเกน สห โยชิเต ราคสทฺธาจริตา ราคพุทฺธิจริตา ราควิตกฺกจริตา ราคสทฺธาพุทฺธิจริตา ราคสทฺธาวิตกฺกจริตา ราคพุทฺธิวิตกฺกจริตา ราคสทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริตาติ ราคมูลนเย เอกํ สตฺตกํ, ตถา ‘‘โทสสทฺธาจริตา โทสพุทฺธิจริตา โทสวิตกฺกจริตา’’ตฺยาทินา โทสมูลนเยปิ เอกํ, ‘‘โมหสทฺธาจริตา’’ตฺยาทินา โมหมูลนเยปิ เอกนฺติ เอวํ เอกมูลนเย สตฺตกตฺตยํ โหติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ทฺวิมูลกนเยปิ ‘‘ราคโทสสทฺธาจริตา ราคโทสพุทฺธิจริตา ราคโทสวิตกฺกจริตา’’ตฺยาทินา สตฺตกตฺตยํ. ติมูลกนเย ปน ‘‘ราคโทสโมหสทฺธาจริตา’’ตฺยาทินา เอกํ สตฺตกนฺติ เอวํ มิสฺสโต สตฺตสตฺตกวเสน เอกูนปฺาส จริตา โหนฺติ. อิติ อิมา เอกูนปฺาส, ปุริมา จ จุทฺทสาติ เตสฏฺิ จริตา ทฏฺพฺพา. เกจิ ปน ทิฏฺิยา สทฺธึ ‘‘จตุสฏฺี’’ติ วณฺเณนฺติ.

จริตเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภาวนาเภทวณฺณนา

. ภาวนาย ปฏิสงฺขารกมฺมภูตา, อาทิกมฺมภูตา วา ปุพฺพภาคภาวนา ปริกมฺมภาวนา นาม. นีวรณวิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย โคตฺรภูปริโยสานา กามาวจรภาวนา อุปจารภาวนา นาม. อปฺปนาย สมีปจาริตฺตา คามูปจาราทโย วิย. มหคฺคตภาวปฺปตฺตา อปฺปนาภาวนา นาม อปฺปนาสงฺขาตวิตกฺกปมุขตฺตา. สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ อารมฺมเณ อปฺเปนฺโต วิย ปวตฺตตีติ วิตกฺโก อปฺปนา. ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. ๗) นิทฺทิฏฺโ. ตปฺปมุขตาวเสน ปน สพฺเพปิ มหคฺคตานุตฺตรฌานธมฺมา ‘‘อปฺปนา’’ติ วุจฺจนฺติ.

ภาวนาเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิมิตฺตเภทวณฺณนา

. ปริกมฺมสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณตฺตาติ ปริกมฺมนิมิตฺตํ, กสิณมณฺฑลาทิ. ตเทว จกฺขุนา ทิฏฺํ วิย มนสา อุคฺคเหตพฺพํ นิมิตฺตํ, อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ. ตปฺปฏิภาคํ วณฺณาทิกสิณโทสรหิตํ นิมิตฺตํ อุปจารปฺปนานํ อารมฺมณตฺตาติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ.

. ปถวีเยว กสิณํ เอกเทเส อฏฺตฺวา อนนฺตสฺส ผริตพฺพตาย สกลฏฺเนาติ ปถวีกสิณํ, กสิณมณฺฑลํ. ปฏิภาคนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณฺจ ฌานํ ‘ปถวีกสิณ’นฺติ วุจฺจติ. ตถา อาโปกสิณาทีสุปิ. ตตฺถ ปถวาทีนิ จตฺตาริ ภูตกสิณานิ. นีลาทีนิ จตฺตาริ วณฺณกสิณานิ, ปริจฺฉินฺนากาโส อากาสกสิณํ, จนฺทาทิอาโลโก อาโลกกสิณนฺติ ทฏฺพฺพํ.

. อุทฺธํ ธุมาตํ สูนํ ฉวสรีรํ อุทฺธุมาตํ, ตเทว กุจฺฉิตฏฺเนอุทฺธุมาตกํ. เอวํ เสเสสุปิ. เสตรตฺตาทินา วิมิสฺสิตํ เยภุยฺเยน นีลวณฺณํ ฉวสรีรํ วินีลกํ วิเสสโต นีลกนฺติ กตฺวา. วิสฺสวนฺตปุพฺพกํ วิปุพฺพกํ. มชฺเฌ ทฺวิธา ฉินฺนํ วิจฺฉิทฺทกํ. โสณสิงฺคาลาทีหิ วิวิธากาเรน ขายิตํ วิกฺขายิตกํ. โสณสิงฺคาลาทีหิ วิวิเธนากาเรน ขณฺฑิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ขิตฺตํ วิกฺขิตฺตกํ. กากปทาทิอากาเรน สตฺเถน หนิตฺวา วิวิธํ ขิตฺตํ หตวิกฺขิตฺตกํ. โลหิตปคฺฆรณกํ โลหิตกํ. กิมิกุลปคฺฆรณกํ ปุฬวกํ. อนฺตมโส เอกมฺปิ อฏฺิ อฏฺิกํ.

. อนุ อนุ สรณํ อนุสฺสติ, อรหตาทิพุทฺธคุณารมฺมณา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ. สุปฺปฏิปนฺนตาทิสํฆคุณารมฺมณา อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ. อขณฺฑตาทินา สุปริสุทฺธสฺส อตฺตโน สีลคุณสฺส อนุสฺสรณํ สีลานุสฺสติ. วิคตมลมจฺเฉรตาทิวเสน อตฺตโน จาคานุสฺสรณํ จาคานุสฺสติ. ‘‘เยหิ สทฺธาทีหิ สมนฺนาคตา เทวา เทวตฺตํ คตา, ตาทิสา คุณา มยิ สนฺตี’’ติ เอวํ เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณานุสฺสรณํ เทวตานุสฺสติ. สพฺพทุกฺขูปสมภูตสฺส นิพฺพานสฺส คุณานุสฺสรณํ อุปสมานุสฺสติ. ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทภูตสฺส มรณสฺส อนุสฺสรณํ มรณานุสฺสติ. เกสาทิกายโกฏฺาเส คตา ปวตฺตา สติ กายคตาสติ. อานฺจ อปานฺจ อานาปานํ, อสฺสาสปสฺสาสา, ตทารมฺมณา สติ อานาปานสฺสติ.

. มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา, มิตฺเตสุ ภวาติ วา เมตฺตา, สา สตฺตานํ หิตสุขูปสํหรณลกฺขณา. ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา กรุณา. ปรสมฺปตฺติปโมทลกฺขณา มุทิตา. อิฏฺานิฏฺเสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา. อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมฺา. อุตฺตมวิหารภาวโต, อุตฺตมานํ วา วิหารภาวโต พฺรหฺมวิหาโร.

๑๐. คมนปริเยสนปริโภคาทิปจฺจเวกฺขณวเสน กพฬีการาหาเร ปฏิกูลนฺติ ปวตฺตา สฺา อาหาเร ปฏิกูลสฺา.

๑๑. ปถวีธาตุอาทีนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สลกฺขณโต เกสาทิสสมฺภาราทิโต จ ววตฺถานํ จตุธาตุววตฺถานํ.

๑๒. อรูเป อารมฺมเณ ปวตฺตา อารุปฺปา.

นิมิตฺตเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

สปฺปายเภทวณฺณนา

๑๓. อิทานิ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส จริตานุกูลกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘จริตาสุ ปนา’’ตฺยาทิมาห. ราโค ว จริตํ ปกติ เอตสฺสาติ ราคจริโต, ราคพหุโล ปุคฺคโล, ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต อสุภกมฺมฏฺานํ ตสฺส สปฺปายํ. อานาปานํ โมหจริตสฺส, วิตกฺกจริตสฺส จ สปฺปายํ พุทฺธิวิสยภาเวน โมหปฺปฏิปกฺขตฺตา, วิตกฺกสนฺธาวนสฺส นิวารกตฺตา จ. ฉ พุทฺธานุสฺสติอาทโย สทฺธาจริตสฺส สปฺปายา สทฺธาวุทฺธิเหตุภาวโต.

๑๗. มรณอุปสมสฺาววตฺถานานิ พุทฺธิจริตสฺส สปฺปายานิ คมฺภีรภาวโต พุทฺธิยา เอว วิสยตฺตา.

๑๘. เสสานีติ จตุพฺพิธภูตกสิณอากาสอาโลกกสิณอารุปฺปจตุกฺกวเสน ทสวิธานิ. ตตฺถาปีติ เตสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ. ปุถุลํ โมหจริตสฺส สปฺปายํ สมฺพาเธ โอกาเส จิตฺตสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย สมฺมุยฺหนโต. ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺส สปฺปายํ มหนฺตารมฺมณสฺส วิตกฺกสนฺธาวนปจฺจยตฺตา. อุชุวิปจฺจนีกโต เจว อติสปฺปายตาย เจตํ วุตฺตํ. ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการิกา กสิณาทิภาวนา นาม นตฺถิ.

สปฺปายเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภาวนาเภทวณฺณนา

๑๙. สพฺพตฺถาปีติ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุปิ นตฺถิ อปฺปนา, พุทฺธคุณาทีนํ ปรมตฺถภาวโต, อเนกวิธตฺตา, เอกสฺสปิ คมฺภีรภาวโต จ. พุทฺธานุสฺสติอาทีสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ อปฺปนาวเสน สมาธิสฺส ปติฏฺาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อปฺปนาภาวํ อปฺปตฺวา สมาธิ อุปจารภาเวน ปติฏฺาติ. โลกุตฺตรสมาธิ, ปน ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ จ สภาวธมฺเมปิ ภาวนาวิเสสวเสน อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสน หิ โลกุตฺตโร อปฺปนํ ปาปุณาติ. อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาวเสน อารุปฺปสมาธิ. อปฺปนาปฺปตฺตสฺเสว หิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิโน อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ โหติ.

๒๑. ปฺจปิ ฌานานิ เอเตสมตฺถิ, ตตฺถ นิยุตฺตานีติ วา ปฺจกชฺฌานิกานิ.

๒๒. อสุภภาวนาย ปฏิกูลารมฺมณตฺตา จณฺฑโสตาย นทิยา อริตฺตพเลน นาวา วิย วิตกฺกพเลเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ อสุภกมฺมฏฺาเน อวิตกฺกชฺฌานาสมฺภวโต ‘‘ปมชฺฌานิกา’’ติ วุตฺตํ.

๒๓. เมตฺตากรุณามุทิตานํ โทมนสฺสสหคตพฺยาปาทวิหึสานภิรตีนํ ปหายกตฺตา โทมนสฺสปฺปฏิปกฺเขน โสมนสฺเสเนว สหคตตา ยุตฺตาติ ‘‘เมตฺตาทโย ตโย จตุกฺกชฺฌานิกา’’ติ วุตฺตา.

๒๔. ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ, ลทฺธสุขสมฺปตฺติโต มา วิคจฺฉนฺตู’’ติ เมตฺตาทิวสปฺปวตฺตพฺยาปารตฺตยํ ปหาย กมฺมสฺสกตาทสฺสเนน สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตภาวนานิพฺพตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย พลวตรตฺตา อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส สุขสหคตาสมฺภวโต ‘‘อุเปกฺขา ปฺจมชฺฌานิกา’’ติ วุตฺตา.

ภาวนาเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

โคจรเภทวณฺณนา

๒๖. ยถารหนฺติ ตํตํอารมฺมณานุรูปโต. กสฺสจิ อารมฺมณสฺส อปริพฺยตฺตตาย ‘‘ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํ.

๒๗. กสิณาสุภโกฏฺาสานาปานสฺสตีสฺเวว หิ ปริพฺยตฺตนิมิตฺตสมฺภโวติ.

๒๘. ปถวีมณฺฑลาทีสุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ อาทิมฺหิ ตาว จตุปาริสุทฺธิสีลํ วิโสเธตฺวา ทสวิธํ ปลิโพธํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปิยครุภาวนียาทิคุณสมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อฏฺารสวิธํ อนนุรูปวิหารํ ปหาย ปฺจงฺคสมนฺนาคเต อนุรูปวิหาเร วิหรนฺตสฺส เกสนขหรณาทิขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา กสิณมณฺฑลาทีนิ ปุรโต กตฺวา อานาปานโกฏฺาสาทีสุ จิตฺตํ เปตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘ปถวี ปถวี’’ตฺยาทินา ตํตํภาวนานุกฺกเมน ปถวีกสิณาทีสุ ตํตทารมฺมเณสุ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ภาวนา วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๑.๕๔ อาทโย) คเหตพฺพา. ทุวิธมฺปิ หิ ภาวนาวิธานํ อิธ อาจริเยน อติสงฺเขปโต วุตฺตํ, ตทตฺถทสฺสนตฺถฺจ วิตฺถารนเย อาหริยมาเน อติปฺปปฺโจ สิยาติ มยมฺปิ ตํ น วิตฺถาเรสฺสาม. ยทา ปน ตํ นิมิตฺตํ จิตฺเตน สมุคฺคหิตนฺติ เอวํ ปวตฺตานุปุพฺพภาวนาวเสน ยทา ตํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ จิตฺเตน สมฺมา อุคฺคหิตํ โหติ. มโนทฺวารสฺส อาปาถมาคตนฺติ จกฺขุํ นิมฺมีเลตฺวา, อฺตฺถ คนฺตฺวา วา มนสิ กโรนฺตสฺส กสิณมณฺฑลสทิสเมว หุตฺวา มโนทฺวาริกชวนานํ อาปาถํ อาคตํ โหติ.

๒๙. สมาธิยตีติ วิเสสโต จิตฺเตกคฺคตาปตฺติยา สมาหิตา โหติ.

๓๐. จิตฺตสมาธานวเสน ปุคฺคโลปิ สมาหิโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘ตถา สมาหิตสฺสา’’ติ. ตปฺปฏิภาคนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตสทิสํ, ตโตเยว หิ ตํ ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตํ ปน อุคฺคหนิมิตฺตโต อติปริสุทฺธํ โหติ. วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตนฺติ ปรมตฺถธมฺมโต วิมุตฺตํ, วตฺถุธมฺมโต วา กสิณมณฺฑลคตกสิณโทสโต วินิมุตฺตํ. ภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา ภาวนามยํ. สมปฺปิตนฺติ สุฏฺุ อปฺปิตํ.

๓๑. ตโต ปฏฺายาติ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย.

๓๓. ปฺจสุ ฌานงฺเคสุ เอเกการมฺมเณ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตุปฺจชวนกติปยภวงฺคโต ปรํ อคนฺตฺวา อปราปรํ ฌานงฺคาวชฺชนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม. สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ กติปยภวงฺคโต ปรํ อคนฺตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺถตา สมาปชฺชนวสิตา นาม. เสตุ วิย สีฆโสตาย นทิยา โอฆํ ภวงฺคเวคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา ภวงฺคปาตโต รกฺขณโยคฺยตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ยถา ปริจฺฉินฺนกาลํ อนติกฺกมิตฺวา ฌานโต วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นาม. อถ วา ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อุทฺธํ คนฺตุํ อทตฺวา ปนสมตฺถตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อนฺโต อวุฏฺหิตฺวา ยถากาลวเสเนว วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นามาติ อลมติปฺปปฺเจน. ปจฺจเวกฺขณวสิตา ปน อาวชฺชนวสิตาย เอว สิทฺธา. อาวชฺชนานนฺตรชวนาเนว หิ ปจฺจเวกฺขณชวนานิ นาม. วิตกฺกาทิโอฬาริกงฺคํ ปหานายาติ ทุติยชฺฌานาทีหิ วิตกฺกาทิโอฬาริกงฺคานํ ฌานกฺขเณ อนุปฺปาทาย. ปทหโตติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. ตสฺส ปน อุปจารภาวนา นิปฺผนฺนา นาม โหติ วิตกฺกาทีสุ นิกนฺติวิกฺขมฺภนโต ปฏฺายาติ ทฏฺพฺพํ. ยถารหนฺติ ตํตํฌานิกกสิณาทิอารมฺมณานุรูปํ.

๓๖. อากาสกสิณสฺส อุคฺฆาเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อากาสวชฺชิเตสู’’ติ. กสิณนฺติ กสิณปฏิภาคนิมิตฺตํ. อุคฺฆาเฏตฺวาติ อมนสิการวเสน อุทฺธริตฺวา. อนนฺตวเสน ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ ‘‘อนนฺตํ อากาสํ, อนนฺตํ อากาส’’นฺติ อากาสํ อารพฺภ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส, น ปน เกวลํ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ. เอวํ วิฺาณฺจายตเนปิ. ‘‘อนนฺต’’นฺติ อวตฺวาปิ ‘‘อากาโส อากาโส (วิสุทฺธิ. ๑.๒๗๖), วิฺาณํ วิฺาณ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๘๑) มนสิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อาจริยา.

๓๙. ‘‘สนฺตเมตํ, ปณีตเมต’’นฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ อภาวมตฺตารมฺมณตาย ‘‘เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีต’’นฺติ ภาเวนฺตสฺส.

๔๐. อวเสเสสุ จาติ กสิณาทีหิ สห อปฺปนาวหกมฺมฏฺานโต อวเสเสสุ พุทฺธานุสฺสติอาทีสุ อฏฺสุ, สฺาววตฺถาเนสุ จาติ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ. ปริกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ตฺยาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๔) วุตฺตวิธาเนน ปริกมฺมํ กตฺวา. สาธุกมุคฺคหิเตติ พุทฺธาทิคุณนินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาวเสน สุฏฺุ อุคฺคหิเต. ปริกมฺมฺจ สมาธิยตีติ ปริกมฺมภาวนา สมาหิตา นิปฺผชฺชติ. อุปจาโร จ สมฺปชฺชตีติ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภนฺโต อุปจารสมาธิ จ อุปฺปชฺชติ.

๔๑. อภิฺาวเสน ปวตฺตมานนฺติ อภิวิเสสโต ชานนฏฺเน อภิฺาสงฺขาตํ อิทฺธิวิธาทิปฺจโลกิยาภิฺาวเสน ปวตฺตมานํ, อภิฺาปาทกปฺจมชฺฌานา วุฏฺหิตฺวาติ กสิณานุโลมาทีหิ จุทฺทสหากาเรหิ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๕) จิตฺตํ ปริทเมตฺวา อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อุเปกฺเขกคฺคตาโยคโต อนุรูปตฺตา จ รูปาวจรปฺจมชฺฌานเมว อภิฺานํ ปาทกํ ปติฏฺาภูตํ ปถวาทิกสิณารมฺมณํ ปฺจมชฺฌานํ, ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย. อธิฏฺเยฺยาทิกมาวชฺเชตฺวาติ อิทฺธิวิธาณสฺส ปริกมฺมกาเล อธิฏฺาตพฺพํ วิกุพฺพนียํ สตาทิกํ โกมารรูปาทิกํ, ทิพฺพโสตสฺส ปริกมฺมกาเล ถูลสุขุมเภทํ สทฺทํ, เจโตปริยาณสฺส ปริกมฺมกาเล ปรสฺส หทยงฺคตวณฺณทสฺสเนน สราคาทิเภทํ จิตฺตํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ปริกมฺมสมเย ปุริมภเวสุ จุติจิตฺตาทิเภทํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธํ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปริกมฺมสมเย โอภาสผริตฏฺานคตํ รูปํ วา อาวชฺเชตฺวา.

ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ตฺยาทินา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. รูปาทีสูติ ปริกมฺมวิสยภูเตสุ รูปปาทกชฺฌานสทฺทปรจิตฺตปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธาทิเภเทสุ อารมฺมเณสุ. เอตฺถ หิ อิทฺธิวิธาณสฺส ตาว ปาทกชฺฌานํ, กาโย, รูปาทิอธิฏฺาเน รูปาทีนิ จาติ ฉ อารมฺมณานิ. ตตฺถ ปาทกชฺฌานํ อตีตเมว, กาโย ปจฺจุปฺปนฺโน, อิตรํ ปจฺจุปฺปนฺนมนาคตํ วา. ทิพฺพโสตสฺส ปน สทฺโทเยว, โส จ โข ปจฺจุปฺปนฺโน. ปรจิตฺตวิชานนาย ปน อตีเต สตฺตทิวเสสุ, อนาคเต สตฺตทิวเสสุ จ ปวตฺตํ ปริตฺตาทีสุ ยํ กิฺจิ ติกาลิกํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ โหตีติ มหาอฏฺกถาจริยา (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖; ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔).

สงฺคหการา ปน ‘‘จตฺตาโรปิ ขนฺธา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔) วทนฺติ, กถํ ปนสฺสา ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตา, นนุ จ อาวชฺชนาย คหิตเมว อิทฺธิจิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติ, อาวชฺชนาย จ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา นิรุชฺฌมานาย ตํสมกาลเมว ปรสฺส จิตฺตมฺปิ นิรุชฺฌตีติ อาวชฺชนชวนานํ กาลวเสน เอการมฺมณตา น สิยา, มคฺคผลวีถิโต อฺตฺถ อาวชฺชนชวนานํ กถฺจ นานารมฺมณตา น อธิปฺเปตาติ? อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖; ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔) ตาว สนฺตติอทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา โยชิตา. อานนฺทาจริโย (ธ. ส. มูลฏี. ๑๔๓๔ โถก วิสทิสํ) ปน ภณติ ‘‘ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ปจฺจุปฺปนฺนาทิวิภาคํ อกตฺวา เกวลํ ‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามิ’จฺเจว ปริกมฺมํ กตฺวา ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อวิเสเสเนว จิตฺตํ อาวชฺเชตฺวา ติณฺณํ, จตุนฺนํ วา ปริกมฺมานํ อนนฺตรํ เจโตปริยาเณน ปรสฺส จิตฺตํ ปฏิวิชฺฌติ รูปํ วิย ทิพฺพจกฺขุนา. ปจฺฉา กามาวจรจิตฺเตน สราคาทิววตฺถานมฺปิ กโรติ นีลาทิววตฺถานํ วิย. ตานิ จ สพฺพานิ อภิมุขีภูตจิตฺตารมฺมณาเนว, อนิฏฺเ จ าเน นานารมฺมณตาโทโส นตฺถิ อภินฺนาการปฺปวตฺติโต’’ติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธา, ขนฺธปฺปฏิพทฺธานิ จ นามโคตฺตานิ, นิพฺพานฺจ อารมฺมณํ โหติ, ทิพฺพจกฺขุสฺส ปน รูปเมว ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อยเมเตสํ อารมฺมณวิภาโค. ยถารหมปฺเปตีติ ตํตํปริกมฺมานุรูปโต อปฺเปติ.

๔๒. อิทานิ อารมฺมณานํ เภเทน อภิฺาเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทฺธิวิธา’’ตฺยาทิมาห. อธิฏฺานาทิ อิทฺธิปฺปเภโท เอติสฺสาติ อิทฺธิวิธา. ทิพฺพานํ โสตสทิสตาย, ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตาย จ ทิพฺพฺจ ตํ โสตฺจาติ ทิพฺพโสตํ. ปเรสํ จิตฺตํ วิฺายติ เอตายาติ ปรจิตฺตวิชานนา. อตฺตโน สนฺตาเน นิวุตฺถวเสน เจว โคจรนิวาสวเสน จ ปุพฺเพ อตีตภเวสุ ขนฺธาทีนํ อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. วุตฺตนเยน ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ. ‘จุตูปปาตาณ’นฺติ ปน ทิพฺพจกฺขุเมว วุจฺจติ. ยถากมฺมูปคาณอนาคตํสาณานิปิ ทิพฺพจกฺขุวเสเนว อิชฺฌนฺติ. น หิ เตสํ วิสุํ ปริกมฺมํ อตฺถิ. ตตฺถ อนาคตํสาณสฺส ตาว อนาคเต สตฺตทิวสโต ปรํ ปวตฺตนกํ จิตฺตเจตสิกํ ทุติยทิวสโต ปฏฺาย ปวตฺตนกฺจ ยํ กิฺจิ อารมฺมณํ โหติ. ตฺหิ สวิสเย สพฺพฺุตฺาณคติกนฺติ. ยถา กมฺมูปคาณสฺส ปน กุสลากุสลสงฺขาตา เจตนา, จตฺตาโรปิ วา ขนฺธา อารมฺมณนฺติ ทฏฺพฺพํ.

โคจรวเสน เภโท โคจรเภโท.

โคจรเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมถกมฺมฏฺานวณฺณนา นิฏฺิตา.

วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ

วิสุทฺธิเภทวณฺณนา

๔๓. อนิจฺจาทิวเสน วิวิธากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปฺา. ตสฺสา กมฺมฏฺานํ, สาเยว วา กมฺมฏฺานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ตสฺมึ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน สตฺตวิเธน วิสุทฺธิสงฺคโหติ สมฺพนฺโธ.

๔๔. อนิจฺจตาเยว ลกฺขณํ ลกฺขิตพฺพํ, ลกฺขียติ อเนนาติ วา อนิจฺจลกฺขณํ. อุทยวยปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขภาโว ว ลกฺขณนฺติ ทุกฺขลกฺขณํ. ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาโว อนตฺตตา, ตเทว ลกฺขณนฺติ อนตฺตลกฺขณํ.

๔๕. ติณฺณํ ลกฺขณานํ อนุ อนุ ปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา.

๔๖. ขนฺธาทีนํ กลาปโต สมฺมสนวสปฺปวตฺตํ าณํ สมฺมสนาณํ. อุปฺปาทภงฺคานุปสฺสนาวสปฺปวตฺตาณํ อุทยพฺพยาณํ. อุทยํ มุจฺจิตฺวา วเย ปวตฺตํ าณํ ภงฺคาณํ. สงฺขารานํ ภยโต อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตํ าณํ ภยาณํ, ทิฏฺภยานํ อาทีนวโต เปกฺขณวเสน ปวตฺตํ าณํ อาทีนวาณํ, ทิฏฺาทีนเวสุ นิพฺพินฺทนวสปฺปวตฺตํ าณํ นิพฺพิทาาณํ. นิพฺพินฺทิตฺวา สงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกมฺยตาวเสน ปวตฺตํ าณํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ. มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปฏิปาทนตฺถํ ปุน สงฺขารานํ ปริคฺคหวสปฺปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขาาณํ. ปฏิสงฺขาตธมฺเมสุ ภยนนฺทีวิวชฺชนวเสน อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ าณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ปุริมานํ นวนฺนํ กิจฺจนิปฺผตฺติยา, อุปริ จ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุกูลํ าณํ อนุโลมาณํ.

๔๗. อตฺตสุฺตาย สุฺโต. สํโยชนาทีหิ วิมุจฺจนฏฺเน วิโมกฺโข. นิจฺจนิมิตฺตาทิโน อภาวโต อนิมิตฺโต. ปณิหิตสฺส ตณฺหาปณิธิสฺส อภาวโต อปฺปณิหิโต.

๔๙. โย นํ ปาติ, ตํ โมกฺเขติ อปายาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํ, ตเทว กายทุจฺจริตาทีหิ สํวรณโต สํวโร, สมาธาโนปธารณฏฺเน สีลฺจาติ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ. มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ รูปาทีสุ สํวรณวเสน ปวตฺตํ สีลํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ. มิจฺฉาชีว วิวชฺชเนน อาชีวสฺส ปริสุทฺธิวสปฺปวตฺตํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ. ปจฺจเย สนฺนิสฺสิตํ เตสํ อิทมตฺถิกตาย ปจฺจเวกฺขณสีลํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ. จตุพฺพิธตฺตา เทสนาสํวรปริเยฏฺิปจฺจเวกฺขณวเสน, ปริสุทฺธตฺตา จ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นาม.

๕๐. จิตฺตวิสุทฺธิ นาม จิตฺตสฺส วินีวรณภาวาปาทนวเสน วิโสธนโต, จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺตฺตา, วิสุทฺธตฺตา จาติ วา กตฺวา.

๕๑. ‘‘ธมฺมานํ สามฺสภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส, อุปฏฺานากาโร, ผลฺจ ปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ เอวํ วุตฺตานํ ลกฺขณาทีนํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, กกฺขฬลกฺขณา ปถวี’’ตฺยาทินา วิตฺถารโต, ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺตฺยาทินา สงฺเขปโต จ ปริคฺคโห ปจฺจตฺตลกฺขณาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช คหณํ ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ ทิฏฺิวิสุทฺธิ นาม ‘‘นามรูปโต อตฺตา นตฺถี’’ติ ทสฺสนโต ทิฏฺิ จ อตฺตทิฏฺิมลวิโสธนโต วิสุทฺธิ จาติ กตฺวา.

๕๒. ปจฺจยปริคฺคโหติ นามฺจ รูปฺจ ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานกมฺมเหตุวเสน นิพฺพตฺตติ. ปวตฺติยฺจ รูปํ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารปจฺจยวเสน, นามฺจ จกฺขุรูปาทินิสฺสยารมฺมณาทิปจฺจยวเสน, วิเสสโต จ โยนิโสมนสิการาทิจตุจกฺกสมฺปตฺติยา กุสลํ, ตพฺพิปริยาเยน อกุสลํ, กุสลากุสลวเสน วิปาโก ภวงฺคาทิวเสน อาวชฺชนํ, ขีณาสวสนฺตานวเสน กิริยชวนํ, อาวชฺชนฺจ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ สาธารณาสาธารณวเสน ตีสุ อทฺธาสุ นามรูปปฺปวตฺติยา ปจฺจกฺขาทิสิทฺธสฺส กมฺมาทิปจฺจยสฺส ปริคฺคณฺหนํ สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ นาม ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺตฺยาทิกาย (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) โสฬสวิธาย, ‘‘สตฺถริกงฺขตี’’ตฺยาทิกาย (ธ. ส. ๑๑๒๓;