📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-ปุราณฏีกา
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๘. ตตฺถ ¶ ¶ เตสุ จตุพฺพิเธสุ ปรมตฺเถสุ, ชาตินิทฺธารณํ. จิตฺตนฺติ จิตฺตํ นาม. วิชานาตีติ วิชานนํ, วิสยานํ วิชานนํ วิสยวิชานนํ. จิตฺตสรูปปริทีปนมิทํ วจนํ. ตสฺส ปน จิตฺตสฺส โก วจนตฺโถ โก สทฺทตฺโถ. วุจฺจเต อาจริเยน. สพฺพสงฺคาหกวเสน สพฺเพสํ จิตฺตานํ สงฺคาหกนยวเสน. อารมฺมณํ จินฺเตติ ชานาตีติ จิตฺตํ, ตทา สพฺพํ จิตฺตํ อธิปฺเปตํ. ชวนวีถิวเสน อตฺตสนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ตทา กุสลากุสลมหากิริยาจิตฺตํ อธิปฺเปตํ. อฺเสํ ชวนานํ อคฺคหณํ กามาวจรชวนานิ เอว เยภุยฺยวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนฺตีติ าปนตฺถํ.
๙. วิจิตฺตํ ¶ กรณํ ยสฺส ตํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺส ภาโว วิจิตฺตกรณา. ‘‘อิมสฺส รูปสฺส อุทฺธํ อิทํ โหตุ, เหฏฺา อิทํ โหตุ, อุภยปสฺเส อิท’’นฺติ จินฺเตตฺวา ยถาจินฺติเตน กเมน เสสจิตฺตรูปนิปฺผาทนํ โหติ, เอวํ ยํ กิฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติ. เอวํ วิจิตฺตกรณตาย จิตฺตํ. ตทา กรณตาย จิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตํ. อิทํ ตทฺธิตปทํ. วา อยํ อฺโ นโย ¶ . ตํ อตฺตโน จิตฺตตาย อฺเทว สราคํ จิตฺตํ, อฺํ สโทสํ, อฺํ สโมหํ. อฺํ กามาวจรํ, อฺํ รูปาวจราทิเภทํ. อฺํ รูปารมฺมณํ, อฺํ สทฺทาทิอารมฺมณํ. รูปารมฺมเณสุปิ อฺํ นีลารมฺมณํ, อฺํ ปีตาทิอารมฺมณํ. สทฺทาทิอารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. สพฺเพสุปิ เตสุ อฺํ หีนํ, อฺํ มชฺฌิมํ, อฺํ ปณีตํ. หีนาทีสุปิ อฺํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อฺํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีมํสาธิปเตยฺยํ, ตสฺมา ยสฺส อิเมสํ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน อตฺตโน จิตฺตตาย จิตฺตํ. จิตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จิตฺตํ. ตทา สพฺพํ จิตฺตํ. ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ วิจิตฺเต จิตฺตสฺส กมฺมํ จิตฺตกมฺมํ, จิตฺตกมฺมเมว จิตฺตกมฺมกํ, จิตฺตกมฺมเก วิจิตฺเต อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร จิตฺตสมฺมุติ จิตฺตสทฺโท วิฺาเณ จิตฺเต วิฺุนา ทฏฺพฺโพ.
ตํ ปน สพฺพสงฺคาหกวเสน จินฺเตตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํ. สารมฺมณโต สารมฺมณภาเวน เอกวิธํ. สวิปากาวิปากโต สวิปากาวิปากวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ตสฺมึ ทุวิเธ จิตฺเต สวิปากํ นาม จิตฺตํ กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถ. กุสลชาติ อกุสลชาติ อพฺยากตชาตีติ ชาติเภทโต ติวิธํ.
ตตฺถ ตสฺมึ วจเน ‘‘กุสล’’นฺติ เอตสฺส สทฺทสฺส ปน โก วจนตฺโถ.
๑๐. กุจฺฉิตานํ สลนโต ปาปกานํ ธมฺมานํ กมฺปนโต วิทฺธํสนโต. กุจฺฉิเตนากาเรน สยนฺตีติ กุสา, กุสานํ อกุสลสงฺขาตานํ ลวเนน ฉินฺทนโต. กุจฺฉิเต สาติ ตนุํ กโรตีติ กุสํ, กุเสน าเณน ลาตพฺพตฺตา คเหตพฺพตฺตา. วา อยํ อฺโ นโย.
๑๑. กุสลสทฺโทยํ ¶ อยํ กุสลสทฺโท เฉเก อตฺเถ อาโรคฺยตฺเถ อนวชฺชตฺเถ อิฏฺวิปาเก อตฺเถปิ ทิฏฺโ อมฺเหหิ. อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร อนวชฺชาทิเก อตฺเถ ทิฏฺโ. อาทิ-สทฺเทน อาโรคฺยตฺถอิฏฺวิปากตฺถา ¶ คเหตพฺพา. ทิฏฺโ ยสฺมา, ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ. นตฺถิ อวชฺชํ กิเลสาวชฺชํ กิเลสโทโส กิเลสทรโถ เอตสฺสาติ อนวชฺชํ, กมฺเมน วิปจฺจียเตติ วิปาโก, อิฏฺานิฏฺาทิอารมฺมณานุภวนวเสน, อตฺตโน สภาเวน จ อิฏฺโ วิปาโก เอตสฺสาติ อิฏฺวิปากํ, อนวชฺชเมว อิฏฺวิปากํ, ตํ ลกฺขียติ อเนน อวิฺาตํ ลกฺขิตพฺพํ กุสลนฺติ ลกฺขณํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ. อนวชฺชอิฏฺวิปากเมว กุสลํ. นนุ กถํ สยเมว อตฺตโน ลกฺขณํ ภเวยฺยาติ โจทนา ภเวยฺย วิฺาตาวิฺาตสทฺทตฺถภาเวน ลกฺขณลกฺขิตพฺพภาวยุตฺติโต. กุสลสทฺทตฺถวเสน หิ อวิฺาตํ อปากฏํ กุสลํ ลกฺขิตพฺพํ โหติ. อนวชฺชอิฏฺวิปากสทฺทตฺถวเสน วิฺาตํ ปากฏํ กุสลํ ลกฺขณํ โหติ. อกุสลวิทฺธํสนรสํ อกุสลานํ วิทฺธํสนํ อกุสลวิทฺธํสนํ, ตํ รโส กิจฺจเมตสฺสาติ อกุสลวิทฺธํสนรสํ, อกุสลวิทฺธํสนกิจฺจํ. โวทานภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ โวทานปจฺจุปฏฺานํ, โวทานอุปฏฺานาการํ โวทานคยฺหาการํ. วา อยํ อฺโ นโย. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณเมว กุสลํ, วชฺชปฏิปกฺขลกฺขณํ กุสลนฺติ อตฺโถ. โวทานภาวรสํ โวทานภาวสมฺปตฺติกํ. อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ อิฏฺวิปากผลํ. โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ ปทฺจ ตํ านฺจาติ ปทฏฺานํ, อุโภ การณตฺถาธิวจนํ, ตสฺมา อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทโส สิยา, โยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ เอตสฺสาติ โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณํ ¶ อกุสลํ. ตทุภยวิปรีตํ เตหิ อุภเยหิ กุสลากุสเลหิ วิปรีตํ อวิปากลกฺขณํ เอตสฺสาติ ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ อพฺยากตํ. วา อยํ อฺโ นโย. อวิปาการหํ วิปากสฺส อนนุจฺฉวิกํ.
สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ สวตฺถุกํ หทยวตฺถุกํ, อวตฺถุกํ หทยวตฺถุวิรหิตํ.
๑๒. อุทฺทานโต สงฺเขปวเสน กิเลสวตฺถุวเสน ทุเว กามา โหนฺติ. ฉนฺทราโคว กิเลโส, เตภูมเก ปวตฺตํ วฏฺฏสหิตํ วตฺถุ, วสติ กิเลโส เอตฺถาติ วตฺถุ.
๑๓. กิเลสกาโม วตฺถุํ กาเมติ อิจฺฉติ, วตฺถุ กิเลสกาเมน กามียติ อิจฺฉียตีติ กตฺตุการกกมฺมการกทฺวเย สาธนทฺวเย เอส เอโส ทุวิโธปิ กาโม สิชฺฌติ.
๑๔-๕. โส ¶ อยํ ทุวิโธปิ กาโม ยสฺมึ ปเทเส สมฺปตฺตีนํ วเสน อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา โส ปน ปเทโส จตุปายานํ ฉนฺนํ เทวานํ มนุสฺสานํ วเสน เอว เอกาทสวิโธ โหติ.
๑๖. กาโมวจรตีติ เอตฺถ เอตสฺมึ เอกาทสวิเธ ปเทเส กาโม อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา โส ปเทโส อสฺส กามสฺส อเนน กาเมน อภิลกฺขิตตฺตา กามาวจรสฺิโต. อภิลกฺขิตสทฺทปฺปโยเค ตติยตฺเถ ‘‘อสฺสา’’ติ ฉฏฺี โหตีติ สทฺทสตฺถวิทู ปนฺติ. สสตฺถาวจโร ปเทโส วิย สตฺเต สสนฺติ หึสนฺติ เตหีติ สตฺถา, สห สตฺเถหีติ สสตฺถา, สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ เอตฺถาติ สสตฺถาวจโร. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส ปเทโส วิชฺชมาเนสุปิ ¶ อฺเสุ ทฺวิปทจตุปฺปเทสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ รูปาวจราทีสุ ตตฺถ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ.
๑๗. ยถา รูปภโว อุตฺตรปทสฺส โลปํ กตฺวา รูปนฺติ วุตฺโต, เอวํ ตถา สฺวายํ โส อยํ เอโส กามาวจโร อุตฺตรปทสฺส โลปํ กตฺวา กาโม อิติ สฺิโต กาโม นาม อุทีริโต ปณฺฑิเตน กถิโต.
๑๘. ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ ตสฺมึ กามาวจเร สทา อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา กามาวจรํ อิติ เอวํ กามฆาตินา กามานํ วินาสเกน พุทฺเธน กถิตํ. กิฺจาปิ เอตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม เยภุยฺเยน อวจรณโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, ถลจรชลจรา ปาณิโน อถเล อชเล ิตาปิ ‘‘ถลจรชลจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติ, เอวํ อิทํ อฺตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามาวจรเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อารมฺมณกรณวเสน วา เอตฺถ กาโม อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามฺเจส รูปารูปาวจเรสุปิ อวจรติ, ยถา ปน วทตีติ วจฺโฉ, มหิยํ เสตีติ มหึโสติ วุตฺเต น ยตฺตกา วทนฺติ, มหิยํ วา เสนฺติ, สพฺเพสํ ตํ นามํ โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
๑๙. ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม กามภวสงฺขาเต กาเม ปฏิสนฺธึ อวจารยติ, อิติ ตสฺมา กามาวจรํ ¶ . อิติ เอวํ วา อยํ อฺโ นโย. ตตฺร ตสฺมึ กามาวจเร ปริยาปนฺนํ อนฺโตคธํ, อิติ ตสฺมา กามาวจรํ.
๒๐. อฏฺวิธํ จิตฺตํ กามาวจรสฺิตํ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ. ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปฺุกิริยา เอว เตสํ เตสํ ผลานิสํสานํ ¶ วตฺถูนิ การณานีติ ปฺุกิริยวตฺถูนิ, เตสํ วโส, เตน ปวตฺตติ.
๒๑. ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ เวยฺยาวจฺจํ ธมฺมเทสนา อนุโมทนา ทิฏฺิชุภาโว สํสุติ ธมฺมสฺสวนฺจ อปจาโย อปจายนํ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺุานิ เอว วตฺถูนิ ปฺุวตฺถูนิ, เตสํ ปเภโท ปฺุวตฺถุปฺปเภโท เยฺโย ปณฺฑิเตน ชานิตพฺโพ.
๒๒-๓. คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา สีลมเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ธมฺมเทสนา ธมฺมสฺสวนํ ทิฏฺิอุชุกา ภาวนามเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ทส ปฺุกิริยาปิ จ ตีณิ เอว สมฺโภนฺติ.
๒๔. สพฺพานุสฺสติปฺฺุจ ปสํสา สรณตฺตยํ รตนตฺตยคุณปสํสา จ เอเต ทิฏฺิชุกมฺมมฺหิ สงฺคยฺหนฺติ, ตสฺมึ สงฺคหปาปุเณ สํสโย สนฺเทโห นตฺถิ.
๒๕. ปุริมา เจตนา ตโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตา เจตนา, มฺุจเจตนา ปจฺจุปฺปนฺนา เจตนา, ปรเจตนา ปจฺฉากาเล ปวตฺตา เจตนา, ติสฺโสปิ เจตนา ทานมเย ปฺุเ โหนฺติ. เอวนฺติ ยถา ติสฺโสปิ เจตนา ทานมเย ปฺุเ โหนฺติ, เอวํ ตถา ทานมยปฺุโต เสเสสุปิ สีลมยภาวนามเยสุ ติสฺโส เจตนา ปณฺฑิโต ทีปเย กเถยฺย.
หิ สจฺจํ ยทา ปน โย ปุคฺคโล เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ อาคมฺม ปฏิจฺจ. ปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เทสกาลกลฺยาณมิตฺตาทโย คหิตา. อฺํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ อฺ-คฺคหเณน สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธิทิฏฺิตากุสลกิริยานิสํสทสฺสิตาโสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาทีนํ สงฺคโห. อตฺถิ ทินฺนํ ทานสฺส ผลํ อตฺถิ. อาทิ-สทฺเทน ¶ อตฺถิหุตาทโย คหิตา. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา. ปเรหิ อนุสฺสาหิโต อโจทิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ ¶ กโรติ. ทานาทีนีติ วจเนน เทยฺยธมฺมํ นิสฺสาย ปวตฺตทานเจตนา คเหตพฺพา. ตทา อสฺส ปุคฺคลสฺส. สงฺขรณํ สงฺขาโร, นตฺถิ สงฺขาโร เอตสฺสาติ อสงฺขาโร, ตํ เอว อสงฺขาริกํ, อปฺปโยคนฺติ อตฺโถ. วุตฺตนเยนาติ วุตฺตนโย นาม ‘‘เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติ’’นฺติ วจนํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร นาม อตฺตโน วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺส อธิวจนํ, ปรสฺส วา ปวตฺตปุพฺพปฺปโยคสฺส อธิวจนํ. อยมสฺส อธิปฺปาโย – ยทา โย ‘‘ทานาทีนิ กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ สมุปฺปาเทตฺวา นากาสิ, ปจฺฉา อตฺตโน ปุพฺพเจตนาย อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทา สสงฺขาริกํ โหติ, อตฺตโน ปุพฺพปฺปโยเคน สห ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติทสฺสเนน ปฏิปชฺชิตพฺพา สีลาทีหิ ปฏิปชฺชนฺติ ชานนฺติ คจฺฉนฺติ วา นิพฺพานํ เอตายาติ ปฏิปตฺติ, ตาย ทสฺสนํ ปฏิปตฺติทสฺสนํ, เตน. ชาโต ปริจโย เอเตสนฺติ ชาตปริจยา. สหสาติ เวเคน. จตูสุปิ วิกปฺเปสุ ทสฺเสยฺย.
๒๖. ทสปฺุกฺริยาทีนํ วเสน จ พหูนิปิ ภวนฺติ เอตานิ ปน จิตฺตานิ ทสปฺุกิริยาทีนํ วเสนปิ พหูนิปิ ภวนฺติ อิติ เอวํ ปกาสเย ภควา ปกาเสยฺย.
สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;
กามาวจรปฺุานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเสติ. –
กามาวจรปฺุานิ สตฺตรส สหสฺสานิ จ ทฺเว สตานิ จ อสีติ จ ภวนฺติ, อิติ วจนํ วินิทฺทิเส อาจริโย กเถยฺย.
ทสปฺุกฺริยาวตฺถุ, ฉทฺวาราธิปตีหิ จ;
กายาทีหิ จ ตีเหว, หีนาทีหิ จ ตีหิ ตุ.
ทฺวีสุ ¶ ภเวสุ กามภวรูปภเวสุ. ปฏิปทาทิเภทโต ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขาปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขาปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ. รูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ รูปาวจเร ปวตฺตสฺส ภาวนาปฺุสฺส วเสน ปวตฺตํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ รูปาวจเร อุปปตฺติยา ปฏิสนฺธิยา นิปฺผาทกํ โหติ.
สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ ¶ อรูปาวจรํ ยทา กามรูเป ชายติ, ตทา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายติ, อิติ ตสฺมา สวตฺถุกํ นาม ชาตํ. ยทา อรูเป ชายติ, ตทา หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายติ, อิติ ตสฺมา อวตฺถุกํ นาม ชาตํ.
อากาสานฺจายตนสฺส กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ อารมฺมณํ. วิฺาณฺจายตนสฺส ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺมึ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิฺาณํ จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ. อากิฺจฺายตนสฺส ตสฺส อปคโม ตสฺส อากาสานฺจายตนสฺส อปคโม อภาโว โวหาโร อารมฺมณํ โหติ. เนวสฺานาสฺายตนสฺส อากิฺจฺายตนํ อารมฺมณํ โหติ.
รูเป สฺา รูปสฺา. สฺาสีเสน จิตฺตมฺปิ คหิตํ. สมติกฺกมา กสิณุคฺฆาฏิมากาสสมติกฺกมเนน. ปฏิเฆ ทฺวารารมฺมณานํ สงฺฆฏฺฏเน ปวตฺตา สฺา ปฏิฆสฺา. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ อธิวจนํ. ตาสํ ปฏิฆสฺานํ ทฺวิปฺจวิฺาณานํ อตฺถงฺคมา อตฺถงฺคเมน. นานา อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตํ, อารมฺมณํ, นานตฺเต นานาสภาเว ปวตฺตา สฺา นานตฺตสฺา, นานา อตฺตา สภาโว เอติสฺสาติ วา นานตฺตา, สาเยว สฺา นานตฺตสฺา, กามาวจรสฺาติ อตฺโถ. ตาสํ นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อมนสิกาเรน.
นิยตานิยตวตฺถุกเภทโตติ ¶ โสตาปตฺติมคฺโค นิยตวตฺถุโก. กสฺมา? กามรูเปสุเยว หทยวตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต. อิตเร ปน ตโย มคฺคา อนิยตวตฺถุกา. กสฺมา? กามรูเปสุ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายนฺติ, อรูเป หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายนฺติ, ตสฺมา อนิยตวตฺถุกา. ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตสงฺขาเตหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ.
ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนา. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสาเยว สํโยชนา สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนา, เตสํ ปหานํ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนปฺปหานํ, ตํ กโรตีติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนปฺปหานกรํ, โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ. มาโนปิ เอกเทสโต อปายคามิโกเยว ปหิยฺยเต. โสตาปตฺติมคฺเคน นิสฺเสสโต น ปหิยฺยเต. เสสกิเลเสสุปิ ¶ เอเสว นโย. อุทฺธจฺจํ ปน เอกเทสโตปิ อปายคามิกมฺปิ น ปหิยฺยติ. สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ. โสตาปตฺติมคฺเคน นาสิตสํโยชนานํ ปหานํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? ปมมคฺคโต ทุติยมคฺคสฺส มหนฺตตฺตา ปมมคฺเคน นาสิตา สํโยชนา ทุติยมคฺเคน นาสิตาติ ปฺายติ, อิติ ยสฺมา, ตสฺมา น วุตฺตํ. ตติยจตุตฺถมคฺเคสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ เอตสฺมึ โลกุตฺตรจิตฺเต. เอเกกนฺติ วิจฺฉาวเสน วุตฺตํ. มคฺคานุรูปนฺติ วจนํ ปมมคฺคสฺส ปมผลฺจ อนุรูปนฺติ วิฺาปนตฺถํ.
๒๘. กาเม อฏฺเว กามาวจเร อฏฺ เอว จิตฺตานิ, รูเป รูปภเว ปฺจ จิตฺตานิ, อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ, อนุตฺตรานิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาริ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน กุสลานิ จิตฺตานิ เอกวีสติ โหนฺติ.
๒๙. กุสลากุสลาปคเตน ¶ สตา มุนินา กุสลโต, อกุสลโต จ อปคเตน สตา สติสมฺปนฺเนน กุสเล กุสเลน เฉเกน วสินา ปฺจวสีหิ สมนฺนาคเตน ยํ กุสลจิตฺตํ จตุภูมิคตํ จตูสุ ภูมีสุ ปวตฺตํ สกลํ สพฺพํ ลปิตํ กถิตํ, ตํ กุสลจิตฺตํ มยาปิ พุทฺธทตฺตาจริเยน ลปิตํ กถิตํ.
นิยตานิยตวตฺถุวเสนาติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตทฺวยํ กาเมเยว หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายติ, อฺภูมีสุ น ชายติ, ตสฺมา นิยตวตฺถุกํ โหติ. อิตรานิ ปน อกุสลานิ กามรูเปสุ อุปฺปชฺชนกาเล หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายนฺติ, อรูเป หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายนฺติ, ตสฺมา อนิยตวตฺถุกานิ, เตน. ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จาติ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธึ น ชเนติ. ยทิ ปฏิสนฺธึ ชเนยฺย, อปาเยสุเยว ชเนยฺย. กสฺมา? โสตาปตฺติมคฺเคน เอกเทสโต อปายคามิกมฺปิ น ชหิตํ, สพฺพํ น ชหิตนฺติ อตฺโถ. โสปิ มคฺโค อปายคามี น โหติ. อฺเ ปน กิเลสา เอกเทสวเสน อปายคามิกา ชหิตา, เตน ปมมคฺเคนาติ ตสฺมา น ชเนติ. เอกาทสวิธํ ปน ปฏิสนฺธึ ชเนติ, เตน.
ทิฏฺมงฺคลาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สุตมงฺคลาทีนิ คหิตานิ. สารโต อุตฺตมโต ปจฺเจติ สทฺทหติ. สภาวติกฺเขน สภาโว ติกฺโข เอตสฺสาติ สภาวติกฺขํ, เตน สภาวติกฺเขน.
อสฺส ¶ ปน ปฏิฆสมฺปยุตฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ อกุสลกมฺเมสุ ติกฺขปฺปวตฺติกาเล อสงฺขาริกสฺส อุปฺปตฺติ, มนฺทปฺปวตฺติกาเล สสงฺขาริกสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
ตสฺส โมมูหสฺส.
ทุกฺขวิเสสสฺส ทุกฺขนานตฺตสฺส.
๓๐. โลภมูลวเสน ¶ อฏฺ จิตฺตานิ, โทสมูลวสา ทุเว จิตฺตานิ, โมหมูลวเสน ทฺเว จิตฺตานิ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อกุสลานิ ทฺวาทสปฺปการานิ สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๓๑. ยํ ปาปมานสํ ยํ อกุสลจิตฺตํ ปาปาปาเปสุ ปาปอปาเปสุ กุสลากุสเลสุ อปาเปน อปฺปวตฺเตน ปาปาปาปปฺปหีเนน วุตฺตํ อีริตํ กถิตํ, ตํ ปาปมานสํ ตํ อกุสลจิตฺตํ มยา สมุทาหฏํ กถิตํ.
ยถา ปนสฺส ยถา ปน อสฺส วิปากสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ทานาทีนํ ทสปฺุกิริยวตฺถูนํ วเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, อิทํ วิปากจิตฺตํ ตถา น ปวตฺตติ. หิ สจฺจํ อิทํ วิปากํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุ กามาวจรธมฺมนฺโตคเธสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ กุสลสมฺปยุตฺตธมฺมโต อสฺส วิปากสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ นานตฺเต อสติปิ อิทํ วิปากํ อาทาสตลาทีสุ ธมฺมชาเตสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ. อยมสฺสาธิปฺปาโย – ยถา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ มุเข จลิเต จลติ, อจลิเต น จลติ, มุขสฺส การณํ วินา มุขนิมิตฺตสฺส วิย การณํ นตฺถิ, เอวํ กุสลการณา วิปากสฺส อฺํ การณํ นตฺถิ, นิรุสฺสาหํ วิปากํ.
๓๒. กามาวจรเทวานํ มนุสฺสานํ อิเม อฏฺ มหาวิปากา ทุเหตุกติเหตุกานํ กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานฺจ ปฏิสนฺธิโย ภวนฺติ.
๓๓-๔. ตโต ปรํ ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา พลวารมฺมเณ อติมหนฺตวิภูตารมฺมเณ ¶ ตทารมฺมณฺจ หุตฺวา ตโต ปรํ มรณกาลสฺมึ จุติ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ ¶ , เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จตูสุ าเนสุ วิปจฺจนฺติ วิปากภาเวน ชายนฺติ.
๓๕. สภูมิกุสเลเหว มหาปากา สมา วินา มหาปากา กมฺมทฺวารํ กมฺมการณํ วินา, กมฺมฺจ มหาปฺุานํ กิริยวตฺถุกํ วินา วชฺเชตฺวา สภูมิกุสเลเหว อตฺตโน ภูมิยํ ปวตฺเตหิ กุสเลหิ เอว สมา สทิสา. กมฺมทฺวารํ นาม กายวิฺตฺติกมฺมทฺวารํ, วจีวิฺตฺติกมฺมทฺวารํ, ภวงฺคสงฺขาตํ มโนทฺวารํ, อิติ ติวิธํ กมฺมทฺวารํ กมฺมการณํ. กมฺมํ นาม อฏฺกามาวจรกุสลเจตนา อิธ อธิปฺเปตา.
๓๖. ปากา กุสลวิปากา อวิฺตฺติชนตฺตา จ วิฺตฺติ จ วิฺตฺติ จ วิฺตฺติวิฺตฺติโยติ วตฺตพฺเพ สรูเปกเสสํ กตฺวา ‘‘วิฺตฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตา ชเนนฺตีติ วิฺตฺติชนา, น วิฺตฺติชนา อวิฺตฺติชนา, เตสํ ภาโว อวิฺตฺติชนตฺตํ. ตสฺมา อวิฺตฺติชนตฺตา กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติสงฺขาตานํ กมฺมทฺวารานํ อชนกตฺตา มโนทฺวารสงฺขาตสฺส กมฺมทฺวารสฺส วเสน จ อปฺปวตฺตนโต อวิปากสภาวโต จ อกมฺมภาวโต จ อปฺปวตฺตนโต เจว ปฺุกิริยวตฺถุวเสน อปฺปวตฺตนโต เจว ปฺุเหิ โน สมา อสทิสา.
๓๗-๙. ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ เตสเมกนฺตโต เตสํ วิปากานํ เอกนฺตโต ปริตฺตารมฺมณตฺตา กามาวจรารมฺมณตฺตา เตสุ วิปาเกสุ สตฺตปฺตฺติการมฺมณา กรุณามุทิตา กทาจิ กิสฺมิฺจิ กาเล น ชายนฺติ, ตถา เอวํ ติสฺโส ปน วิรติโย เอเตสุ วิปาเกสุ น ชายนฺติ, หิ กสฺมา การณา น ชายนฺติ, ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาติ กุสลา นามาติ สตฺถุนา วุตฺตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา น ชายนฺติ. ตถาธิปติโนเปตฺถ ตถา เอวเมว จตฺตาโร อธิปติโนปิ เอเตสุ วิปาเกสุ น สนฺติ. กสฺมา ¶ ? ฉนฺทาทีนิ ธมฺมชาตานิ ปุเรตรํ กตฺวา อนุปฺปชฺชนโต น สนฺติ, อิติ วจนํ วินิทฺทิเส อาจริโย กเถยฺย.
๔๐. อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปน ปฺุโต วิปาเกสุ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปฺุโต กุสลโต อาคมนวเสน เยฺยํ. ตตฺถ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มเตน มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตจลนํ วิย อสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาโร โหติ, สสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก สสงฺขาโร โหติ, เอวํ อาคมนวเสน เยฺยํ. ปจฺจยโต เจว เยฺยํ ตตฺถ เอกจฺจานํ ¶ อาจริยานํ มเตน พลวนฺเตหิ วิภูเตหิ ปจฺจเยหิ กมฺมาทีหิ อุปฺปนฺโน อสงฺขาโร ทุพฺพเลหิ สสงฺขาโรติ เอวํ ปจฺจยวเสน วิฺเยฺยํ ชานิตพฺพํ.
๔๑-๒. หีนาทีนํ ปฺุานํ วิปากตฺตา หีนาทโย วิปากา ปฺุวาทินา ชิเนน ปริทีปิตา ภวนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปวตฺตํ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ เอกนฺเตน สวตฺถุกํ กามโลกสฺมึ ชายเต, อฺตฺถ ปน อฺาสุ ภูมีสุ น ชายเต.
วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณนฺติ จกฺขุวิฺาณสฺส รูปเมว อารมฺมณํ, น สทฺทาทโย. เสสตฺตยํ ยทา จกฺขุวิฺาเณน คหิตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทาสฺส รูปํ อารมฺมณํ โหติ. ยทา โสตวิฺาเณน คหิตํ, ตทาสฺส สทฺโท อารมฺมโณ โหติ. ยทา ฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ คหิตานิ อารมฺมณานิ กโรนฺติ, ตทาสฺส คนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ โหนฺติ. มโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ยทา ตทารมฺมณํ โหติ, ตทา ฉอารมฺมณํ โหติ, เอวํ อนิยตารมฺมณํ โหติ.
รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคโม ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ เอตสฺสาติ อปคมปทฏฺานํ, ตาย อาวชฺชนํ ¶ กตฺวา ิตาย จกฺขุวิฺาเณน ทสฺสนกิจฺจํ กรียตีติ อตฺโถ. ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ สมฺปฏิจฺฉนภาเวน คยฺหาการํ. สนฺตีรณาทิรสา โสมนสฺสยุตฺตา มโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณตทารมฺมณรสา, อุเปกฺขายุตฺตา ปน สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา สนฺตีรณาทิภาเวน คยฺหาการํ.
๔๓. กามาวจรปฺุสฺส กามาวจรกุสลสฺส โสฬส วิปากา โหนฺติ. อิติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ วจนํ ติเหตุกปฺุสฺส อุกฺกฏฺสฺส วเสน อาจริโย ปริทีปเย. อยเมตฺถ อตฺโถ – ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีนํ วเสน อุกฺกฏฺติเหตุกกุสลํ กามสุคติยํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต อฏฺ อเหตุกกุสลวิปากานิ, อฏฺ มหากุสลวิปากานีติ โสฬส ปากานิ นิปฺผาเทติ.
๔๔. กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ วิปากจิตฺตํ กุสลานุคตํ กุสลํ อนุคตํ กตฺวา มหคฺคตกุสลจิตฺเตน สมานํ กตฺวา ภควตา ภาชิตํ เทสิตํ. กึ เกน การเณน? กามาวจรปฺุํว กามาวจรกุสลํ อิว อสมานผลํ นตฺถิ ยโต ยสฺมา การณา, ตสฺมา ¶ วิปากํ กุสลานุคตํ กตฺวา ภควตา ภาชิตํ เทสิตํ. กามาวจรปฺุํวาติ ยถา อฏฺวิเธสุ กามาวจรกุสเลสุ อุกฺกฏฺติเหตุกกุสลํ กามสุคติยํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬส กุสลวิปากานิ นิปฺผาเทติ, ติเหตุกโอมกฺจ ทุเหตุกอุกฺกฏฺฺจ กามสุคติยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต ติเหตุกวิรหิตานิ อเหตุกทุเหตุกสงฺขาตานิ วิปากานิ นิปฺผาเทติ, ทุเหตุกโอมกํ ปน กามสุคติยํ อเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต อฏฺ อเหตุกวิปากานิ นิปฺผาเทติ, เอวํ กามาวจรปฺุํ อสมานผลํว โหติ.
๔๕. คชาทีนํ ¶ ฉายา คชาทิสทิสา โหติ ยถา, เอวํ มหคฺคตวิปากํ สพฺพถา สพฺพปกาเรน อตฺตโน กุสเลเหว สมานํ โหติ.
๔๖-๗. กามาวจรปฺุํว นาปราปริยเวทนํ อิทํ มหคฺคตกุสลํ กามาวจรปฺุํว อปราปริยเวทนํ อปรสฺมึ ภเว ผลทายกํ น โหติ, ฌานา อปริหีนสฺส ภวคามิโน ปฏิสนฺธิคามิโน สตฺตสฺส กุสลานนฺตรํเยว ผลํ อุปฺปชฺชติ, อิติ จ าปนตฺถํ เอตสฺส มหคฺคตวิปากสฺส กุสลานุคตํ กุสลานุคมนํ ภควตา กตํ.
๔๘. เอตฺถ เอตสฺมึ มหคฺคตวิปาเก ปฏิปทากฺกโม เตสฺจ หีนาทีนํ เภทโต ฌานาคมนโต มหคฺคตกุสลฌานสฺส อาคมนวเสน วิภาวินา ปณฺฑิเตน เวทิตพฺโพ.
๔๙. เอตฺถ วิปาเก ฉนฺทาทิอธิปตีนํ อภาโว, อยเมว วิเสสโต กุสลโต อยํ เอว วิเสโส, เสสํ สพฺพปการํ อวิเสเสน กุสเลน สมํ มตํ กถิตํ ภควตา.
๕๐. สฺุตํ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ สฺุตํ อนตฺตา, อนิมิตฺตํ อนิจฺจํ, อปฺปณิหิตํ ทุกฺขํ อิติ เอตานิ ตีณิ นามานิ มคฺคสฺส อนนฺตเร จตุพฺพิธสฺส มคฺคสฺส อนนฺตเร จตุพฺพิเธ ผเล โหนฺติ.
๕๑. ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ มคฺคานนฺตเร ปวตฺตผลโต อฺสฺมึ กาเล วฬฺชนผเลสุ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนกาเลสุ เอตานิ ตีณิ นามานิ น ลพฺภนฺเต, ผเลหิ วิปสฺสนาวเสเนว อนตฺตอนิจฺจทุกฺขสงฺขาตานํ ¶ ติณฺณํ วิปสฺสนานํ วเสน เอว ตานิ ตีณิ นามานิ ลพฺภเร ผเลหิ ลพฺภนฺเต.
๕๒. โหนฺติ ¶ สาธิปตีเนว โลกุตฺตรผลานิ ตุ เอกนฺตโต สาธิปตีนิ เอว โหนฺติ, โลกุตฺตรผลานิ เปตฺวา อฺสฺมึ วิปาเก อธิปตี นตฺถิ.
๕๓. มคฺโค อตฺตโน มคฺคภาเวน มคฺโค นาม วุจฺจเต ภควตา. ผลํ มคฺคํ อุปาทาย อฏฺงฺคิกมคฺคํ นิสฺสยํ กตฺวา มคฺโค นาม อิติ วจนํ วุจฺจเต ภควตา.
๕๔. อิเม สตฺต อกุสลวิปากา. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ตสฺสทิสตฺตา โคจโร อารมฺมณนฺติ อตฺโถ, อนิฏฺโ จ อนิฏฺมชฺฌตฺโต จ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตา, เตเยว โคจโร อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจโร, ตสฺมึ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร วตฺตนฺติ. สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต เต อฏฺ อเหตุกกุสลวิปากา สุขาทิตฺตยยุตฺตา สุขโสมนสฺสอุเปกฺขาเวทนาหิ สหคตา. ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม อิเม สตฺต อเหตุกอกุสลวิปากา ทุกฺขุเปกฺขาเวทนาหิ สหคตา.
๕๕. เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ ปากสาสนปูชิโต สุคโต. กึ วิสิฏฺโ? ปากํ นาม อสุรํ, ตํ สาสติ, ปาเกน อตฺตโน ปฺุผเลน เทเว อนุสาสตีติ วา ปากสาสโน, โก โส? สกฺโก. เตน ปากสาสเนน ปูชิโต สวิปากาวิปาเกสุ กุสลวิปากกิริเยสุ กุสโล เฉโก เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปากํ จิตฺตํ ฉตฺตึสปฺปการํ อพฺรฺวิ อโวจ.
อนุฬาเรสูติ ขุทฺทเกสุ. ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา ฉฬารมฺมณวิชานนคยฺหาการา. สพฺพฺุตฺาณสฺส คติ วิย คติ เอติสฺสาติ สพฺพฺุตฺาณคติกา.
๕๖. โสมนสฺสยุตฺตานฏฺ ¶ , กุสลากุสลานิ จ โสมนสฺสยุตฺตานิ อฏฺ กุสลากุสลานิ จ, กฺริยโต ปน ปฺจ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน หาสจิตฺตานิ เตรส.
๕๗. ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ เอตฺถ เอเตสุ เตรสจิตฺเตสุ ปุถุชฺชนา ปน อฏฺหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ ¶ . เสขา สตฺต อริยา ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ. อเสขา ขีณาสวา ปฺจหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ.
กุสลานิ ปน รูปารูปกุสลานิ เสขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชนฺติ. อิมานิ รูปารูปกิริยานิ ขีณาสวานํ ภาวนาเยว กาโร ภาวนากาโร, ตสฺส วโส ภาวนาการวโส, เตน ปวตฺตานิ. ตานิ รูปารูปกุสลานิ ภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตานิ ภาวนากุสลวเสน ปวตฺตานิ. อิเมสํ รูปารูปกิริยานํ เตสฺจ รูปารูปกุสลานํ อยเมว วิเสโส.
๕๘-๙. ยา ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน ปุถุชฺชนกาลสฺมึ ปุถุชฺชนภาวฏฺิเตน โยคินา อภินิพฺพตฺติตา ยา รูปารูปสมาปตฺติ, สา รูปารูปสมาปตฺติ โส โยคี ขีณาสโว ภิกฺขุ หุตฺวา นํ รูปารูปสมาปตฺตึ ยาว ยตฺตกํ กาลํ น สมาปชฺชเต, ตาว ตตฺตเกน กาเลน ตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน กุสลา เอว รูปารูปกุสลา เอว โหติ. ขีณาสเวน สา รูปารูปสมาปตฺติ สเจ ยทิ สมาปนฺนา สมาปชฺชิตา, กฺริยา รูปารูปกิริยา โหติ.
๖๐. เอกาทสวิธํ กาเม กามาวจเร กิริยจิตฺตํ เอกาทสวิธํ, รูเป รูปาวจเร ปฺจ, อรูปิสุ จตฺตาริ อิติ สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
๖๑. โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ? มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา น วิชฺชติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – จตุมคฺคฏฺโ ¶ ขีณาสโว นาม น โหติ, มคฺคานนฺตรเมว ผลํ อุปฺปชฺชติ, มคฺโคปิ เอกจิตฺตกฺขณิโก ยทิ จิตฺตํ พหุจิตฺตกฺขณิกํ, ผลสมงฺคิโน ขีณาสวสฺสปิ มคฺคจิตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ สติ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตํ ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
๖๒. กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก กรณํ กฺริยํ, กฺริยํ นาม วินยปริยาเยน อกตฺตพฺพสฺส กรณํ, น กรณํ อกฺริยํ, อกฺริยํ นาม วินยปริยาเยน กตฺตพฺพสฺส อกรณํ, อาปชฺชนํ อาปตฺติ, กฺริยาย กรเณน อาปตฺติ กฺริยาปตฺติ, อกฺริยาย อกรเณน อาปตฺติ อกฺริยาปตฺติ, กฺริยาปตฺติ จ อกฺริยาปตฺติ จ กฺริยาปตฺยากฺริยาปตฺติโย, เอกสฺส อาปตฺติ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติโย’’ติ วุตฺตํ, ตาสํ วิภาโค กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาโค, เทเสตีติ เทสโก, ตสฺส เทสโก กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก. ณฺวุ-ตุ-ปจฺจเยสุ ปเรสุ กมฺมตฺเถ ฉฏฺี โหตีติ ¶ วทนฺติ. ชิโน กึ วิสิฏฺโ? กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต หิตสฺส สกฺริยาย รโต, อหิตสฺส อกฺริยาย รโต, ยํ กฺริยากฺริยํ, กฺริยํ นาม กฺริยจิตฺตํ, อกฺริยํ นาม กุสลากุสลวิปากจิตฺตํ อิจฺฉนฺติ เอเก. ตํ น. กสฺมา? กุสลาธิกาเร ‘‘กุสลํ มุนินา ลปิตํ’’ อกุสลาธิกาเร ‘‘ปาปมานสํ ปาปาปาเปสฺวปาเปน วุตฺตํ’’ วิปากาธิกาเร ‘‘ปากํ สุคโต อพฺรวี’’ติ วตฺวา ปุน กฺริยาธิกาเร ‘‘กุสลากุสลวิปากานิ อโวจา’’ติ วจนสฺส วตฺตพฺพาภาวโต. เตน วาสฺส กฺริยากฺริยํ เอตสฺสาติ กฺริยากฺริยํ, กฺริยากฺริยสภาวนฺติ อตฺโถ. อยเมว สารโต ปจฺเจตพฺโพ. ยํ กฺริยากฺริยํ จิตฺตํ กฺริยากฺริยาสภาวํ อโวจ เทเสสิ, ตํ กฺริยากฺริยํ กฺริยากฺริยสภาวํ มยา สมีริตํ, สมฺมา ปกาเรน อีริตํ กถิตํ.
๖๔. เอกูนนวุติ ¶ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา โลกุตฺตเร อฏฺ กตฺวา เอกูนนวุติ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา ตถาคเตน สมาสโต สงฺเขปโต นิทฺทิฏฺา.
๖๕. ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน อภิธมฺมปิฏเก ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, เตน อตฺโถ ปาฏวตฺโถ, โส เอเตสํ อตฺถีติ ปาฏวตฺถิโน, เฉกภาวตฺถิกา เย ภิกฺขู, เตหิ ภิกฺขูหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร อุคฺคเหตพฺโพ สิกฺขิตพฺโพ ปุนปฺปุนํ จินฺติตพฺโพ.
๖๖. เย ชนา ตสฺสงฺกาเสน ตํสนฺนิเภน อภิธมฺมาวตาเรน อภิธมฺมมโหทธึ มหาสาครสนฺนิภํ อภิธมฺมํ ตรนฺติ, เต อิมํ โลกํ ปรโลกฺจ ตรนฺติ. อิตีติ ปริสมาปเน.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๗. จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา ¶ , เย จ เจตสิกา มยา เย จ เจตสิกา จิตฺตานนฺตรํ มยา อุทฺทิฏฺา, อิโต ปรํ อิทานิ เตสํ เจตสิกานํ วิภาชนํ กริสฺสามิ อหํ.
อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา, อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาโค, ตสฺมึ ปุพฺพภาเค, กรุณาโต ปุพฺพภาเค กามาวจรจิตฺเตติ อตฺโถ. เอกา กรุณา อุปฺปชฺชติ. มุทิตาปุพฺพภาเค วา อปฺปนาปตฺตาย มุทิตาย ปุพฺพภาเค เอกา มุทิตา ¶ อุปฺปชฺชติ. อิมินา กามาวจรจิตฺเตน โยคี มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ ธมฺเมหิ วิรมติ. รมุ-ธาตุ กีฬายํ, วิ-สทฺโท วิรมณตฺโถ.
๖๘. อาทินา ปฺุจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา อาทินา ปฺุจิตฺเตน ปมมหากุสลจิตฺเตน สห นิยตา เตตฺตึส เจตสิกา ภควตา มตาติ, อถ วา กรุณามุทิตา อนิยตา เอเกน ธมฺเมน สห จตุตฺตึส ธมฺมา ภวนฺติ.
๖๙. กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา เอตฺถ เอเตสุ เยวาปนกธมฺเมสุ, นิทฺธารณํ, เมตฺตา จ อุเปกฺขา จ ธมฺมราเชน สตฺถุนา น อุทฺธฏา น วุตฺตา กสฺมา การณา.
๗๐. อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา, อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ คหิตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา อุโภเปตา ภควตา น คหิตา.
๗๑. กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา สพฺเพ เต เยวาปนา ธมฺมา เยวาปนนามกา ปาฬิยํ สรูเปน เอว. พนฺธติ สฺเนเหน เอตสฺมินฺติ พนฺธุ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ อาทิจฺจพนฺธุ, เตน อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน น จ อุทฺธฏา น เทสิตา.
๗๒. กสฺมา ¶ การณา? ยสฺมา อนิยตา เกจิ เยวาปนกา อนิยตา, ยสฺมา การณา ราสึ ทุกวคฺคาทิราสึ น ภชนฺติ น เสวนฺติ, ยสฺมา การณา เกจิ เยวาปนกา ทุพฺพลา, ตสฺมา ปาฬิยํ ภควตา น วุตฺตา.
๗๓. ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,
มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยฺจ;
ปฺุเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,
เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.
ฉนฺทาธิโมกฺโข ¶ มุทิตา มนสิกาโร มชฺฌตฺตตา กรุณา วิรติตฺตยฺจ ปฺุเสุกุสเลสุ นิยตา จตฺตาโร อนิยตา ปฺจ สพฺเพ เยวาปนา น จ เอว เตน มุนิวเรน วุตฺตา.
๗๔-๘๐. กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต เอตฺถ เอเตสุ เจตสิเกสุ, ชาตินิทฺธารณํ, ผสฺโสว ปมํ สมุทีริโต กถิโต. กสฺมา การณา? กิร มยา สุตํ, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปมํ อภินิปาตตฺตา ผสฺโส ปมํ สมุทีริโต, ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน ผสฺเสน อารมฺมณํ ผุสิตฺวา โยคิโน เวทนาย อารมฺมณํ เวทเย, สฺาย สฺชานาติ, เจตนาย อารมฺมณํ เจตเย. สหชาตานํ เจตสิกานํ ผสฺโสว อิธ อิมสฺมึ จิตฺเต มเหสินา ปมํ วุตฺโต. หิ กสฺมา การณา? ยสฺมา พลวปจฺจยตฺตา, ตสฺมา วุตฺโต. อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ ‘‘ปมาภินิปาตตฺตา’’ติ จ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ จ อิทํ สพฺพํ วจนํ อการณํ อเหตุกํ อยุตฺตํ, กสฺมา การณา? จิตฺตชานํ จิตฺเตหิ สหปฺปวตฺตานํ เจตสิกานํ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สมานุปฺปาทสมานนิโรธสมานาลมฺพณสมานวตฺถุกภาเวน ปวตฺติโต อการณํ อยุตฺตํ. อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ อยํ ธมฺโม ปมุปฺปนฺโน, อยํ ธมฺโม ปจฺฉากาเล อุปฺปนฺโน อิติ อิทํ วจนํ นตฺถิ. พลวปจฺจยตฺเตปิ การณํ น จ ทิสฺสติ. เทสนากฺกมโต เจว ปมํ สมุทีริโต อิจฺเจวํ อิติ เอวํ อิติ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ผสฺสสฺส ปมํ สมุทีริตตํ วิฺุนา วิภาวินา วิฺเยฺยํ, วิเสสโต วิเสเสน อฺถา น วิฺเยฺยํ. น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม ยสฺมา การณา อยํ ปุพฺพาปรกฺกโม วิฺุนา น จ ปริเยสิตพฺโพ น คเวสิตพฺโพ, ธมฺมา เอว วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วิชานตา ปณฺฑิเตน ปริเยสิตพฺพา.
อิฏฺาการานุภวนรสา ¶ ¶ อิฏฺารมฺมณานุภวนกิจฺจา สุโภชนรสํ อนุภวนฺโต ราชา วิย. เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา เจตสิกปสฺสทฺธิปทฏฺานา.
ปจฺจาภิฺาณกรณรสา ปฏิชานนกิจฺจา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว วฑฺฒกิโน สกึ สฺชานิตฺวาปิ ทารุหเรสุ สุตฺตสฺส ปฏิปสารณํ วิยาติ อธิปฺปาโย. ยถาคหิตนิมิตฺตวเสนาติ ยถาปวตฺติตนิมิตฺตสฺส วเสน. มนสิ อภินิเวสกรณํ คยฺหาการา.
อายูหนรสา ปวตฺตนกิจฺจสาธกา. มหาวฑฺฒกิอาทโย วิย ยถา มหาวฑฺฒกี สยมฺปิ ทารุํ ตจฺฉติ, ปเรปิ ทารุํ ตจฺฉาเปติ, เอวํ สยมฺปิ อารมฺมเณ สนฺทหติ, สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ อภิสนฺทหาเปติ.
อาหนนํ ภุโส หนนํ, ปริยาหนนํ สมนฺตา หนนํ, ตํ รโส เอตสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโส.
อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ อารมฺมณปริมทฺทนลกฺขโณ.
ปินยตีติ ปีติ, สหชาตธมฺเม อารมฺมเณ ปินยตีติ อตฺโถ. กายจิตฺตผรณรสา. อุทคฺคสฺส จิตฺตสฺส ภาโว โอทคฺยํ, ตํ ปจฺจุปฏฺานํ เอตสฺสาติ โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
สทฺทหนฺติ วตฺถุตฺตยํ สทฺทหนฺติ. อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺานา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา สทฺทหิตพฺพวตฺถุตฺตยาสนฺนการณา.
อรฺคตสุเทสโก วิย อรฺเ คโต มคฺคสุเทสโก วิย.
อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานนฺติ อวิคตานํ เจตสิกานํ. เตสนฺติ เตสํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ ¶ เจตสิกานํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ ¶ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตสํ ปาเลตพฺพานํ เจตสิกานํ ปวตฺตกฺขเณเยว ตํ ชีวิตํ เต ธมฺเม ปาเลตพฺเพ เจตสิเก อนุปาเลติ. อุทกํ วิยาติ ยถา อุทกํ อตฺตนิ อุปฺปลาทีนิ อนุปาเลติ, ตถา อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน สนฺเตปิ เตสํ อตฺถิกฺขเณเยว อนุปาเลติ, วิชฺชมานกฺขเณว อนุปาเลตีติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ, ธาติ วิย กุมารํ อฺาย ชนิตํ กุมารํ รกฺขนฺตี ธาติ วิย, ปรสฺส ปุตฺตํ องฺกาทินา ธาเรตีติ ธาติ. สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ อตฺตนา ปวตฺติเตหิ ธมฺเมหิ สมฺปวตฺตติ. นิยามโก วิย ยถา นิยามโก เอกนาวาย วุตฺเถหิ ชเนหิ สห ปวตฺตติ, ภงฺคโต อุทฺธํ ตํ ชีวิตํ น ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ อภาวา ปยิตพฺพานํ เจตสิกานฺจ อภาวา, ภงฺคกฺขเณ เจตสิเก น เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, วฏฺฏิสฺเนโห ขียมาโน ปทีปสิขํ น กโรติ ยถา.
โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโนติ มุทุภาวปจฺจุปฏฺาโน, สีตลภาวปจฺจุปฏฺาโน วา.
กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ อิเม ขนฺธา คหิตา.
นิมฺมทฺทนรสาติ นิมฺมทฺทนกิจฺจา. กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ อาทิคฺคหเณน กุกฺกุจฺจํ คเหตพฺพํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙. สพฺเพ ¶ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา เย สพฺเพ เจตสิกา อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน ¶ วุตฺตา, เต สพฺเพ เจตสิกา นามสามฺโต นามสมานภาเวน ทฺเวปฺาสภวนฺติ เต, อโนตฺตปฺปปริโยสานา ทฺวิปฺาส ภวนฺติ.
๙๐-๙๒. จตุปฺาสธา กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา กาเม กามาวจเร จตุปฺาส จิตฺตานิ อีริตา. รูเป รูปาวจเร ปฺจทส จิตฺตานิ อีริตา ภวนฺติ. ทฺวาทสารูเป อรูปาวจเร ทฺวาทส จิตฺตานิ ภวนฺติ. จตฺตาลีส มนาสวา โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีส ภวนฺติ, เอกวีสสตํ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต สงฺเขปโต เอกวีสสตํ โหติ. เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ อิโต ปรํ เอเตสุ มยา วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺตึ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย อหํ ปวกฺขามิ เทสิสฺสามิ.
๙๓. เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา มนกฺกาโร มนสิกาโร ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ เอเต อฏฺ เจตสิกา อวินิพฺโภคา อฺมฺโต อวิคตา เอกุปฺปาทา สมานุปฺปาทา สหกฺขยา สหวยา.
๙๔. ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ เอกคฺคตา มนกฺกาโร อิเม เจตสิกา สพฺพสาธารณา สพฺพจิตฺเตหิ สาธารณา, สพฺพจิตฺตานํ สาธารณา วา.
๙๕. วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต. จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ ¶ ภควตา สมุทีริโต. วิจาโร ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺเตสุ เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จ เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ.
๙๖. เอกปฺาสจิตฺเตสุ, ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ ปีติโทมนสฺสุเปกฺขาสหคตกายวิฺาณจตุตฺถชฺฌานวชฺชิเตสุ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ชายติ. สุขํ โทมนสฺสทุกฺขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ เตสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. อุเปกฺขา โสมนสฺสสุขทุกฺขสหคตวชฺชิเตสุ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ ชายติ. ทุกฺขํ อกุสลวิปากกายวิฺาณปฏิฆสหคเตสุ ตีสุ จิตฺเตสุ ชายติ.
๙๗. โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน โทมนสฺสทุกฺขสุขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ ¶ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ อกุสลวิปาเก กายวิฺาเณ ชายติ. ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ ตถา เอกสฺมึ ปฺุปาเก กายวิฺาเณ โหติ.
๙๘. ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก ชิโน ปฺจทฺวาราวชฺชนทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวชฺชิเต ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต วีริยํ อาห กเถสิ. จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรฺวิ วิจิกิจฺฉาสหคตทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณปฺจทฺวาราวชฺชนวชฺชิเต จตุตฺตรสเต จิตฺเต สมาธินฺทฺริยํ อโวจ.
๙๙. สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก สพฺพานิ อฏฺารส อเหตุกจิตฺตานิ เอกเหตุกจิตฺตทฺวยฺจ เปตฺวา เสสสฺมึ เอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺทสฺส อุปฺปตฺตึ อุทฺทิเส ปณฺฑิโต กเถยฺย.
๑๐๐. เปตฺวา ¶ ทส วิฺาเณ จกฺขุวิฺาณาทิเก ทส วิฺาเณ จ วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จิตฺตํ เปตฺวา เสสสฺมึ ทสุตฺตรสเต จิตฺเต อธิโมกฺโข ภควตา อุทีริโต.
๑๐๑-๒. สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส ตตฺรมชฺฌตฺตํ ฉ ยุคฬา จ อิติ อิเม เอกูนวีสติ ธมฺมา นิยตา หุตฺวา เอกนวุติยา จิตฺเต ชายนฺติ. เอกูนวีสติ ธมฺมา อเหตุเกสุ อฏฺารสสุ อปฺุเสุ ทฺวาทสสุ อกุสเลสุ น ชายเร น ชายนฺติ.
๑๐๓. เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา ปฺา ทฺวาทสอกุสลอฏฺารสอเหตุกมหากุสลาณวิปฺปยุตฺตมหาวิปากาณวิปฺปยุตฺตมหากิริยาาณวิปฺปยุตฺตวชฺชิเต เอกูนาสีติยา จิตฺเต ชายติ. อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ กรุณามุทิตา อฏฺสุ มหากุสเลสุ, อฏฺสุ มหากิริยาสุ, รูปาวจรปฺจมชฺฌานวชฺชิเตสุ ทฺวาทสรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺวีสติยา จิตฺเตสุ สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๑๐๔. กามาวจรปฺุเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ กามาวจรมหากุสเลสุ จิตฺเตสุ สพฺเพสุ โลกุตฺตเรสุ จาติ สห อฏฺเก จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต วิรติตฺตยํ โหติ.
๑๐๕. สทฺธา ¶ สติ หิโรตฺตปฺปํ อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ ยุคฬานิ ฉ จ มชฺฌตฺตํ กรุณามุทิตาปิ จ.
๑๐๖. ตถา ติสฺโส วิรติโย สพฺเพ เต ปฺจวีสติ ธมฺมา มหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตอพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตาติ กุสเลน สพฺเพสุเยว ธมฺเมสุ เฉเกน วิชิตงฺคเณน ปกาสิตา.
๑๐๗. อหิรีกํ ¶ อโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา นิยตา หุตฺวา ทฺวาทสาปฺุจิตฺเตสุเยว ทฺวาทสอกุสลจิตฺเตสุเยว ชายเร ชายนฺติ.
๑๐๘-๙. โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย วิจิกิจฺฉา มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ เอเต ธมฺมา อกุสลา อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน มเหสินา วิชิตงฺคณวิคตมเลน วุตฺตา.
๑๑๐. โลโภ อฏฺสุ โลภมูเลสุ จิตฺเตสุ ภควตา นิทฺทิฏฺโ ทสฺสิโต. ทิฏฺิ จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ วุตฺตา. มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ คาหูปวาทปฺปภินฺทเนน วุตฺโต. โทโส ทฺวีสุ เอว ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ มุนินฺเทน วุตฺโต.
๑๑๑. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา ทฺวีสุ โทสมูเลสุ จิตฺเตสุ ชายนฺติ, โน สห สห โน ชายนฺติ, เอเกโกว ชายนฺตีติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ วิจิกิจฺฉา ปน เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ชายติ. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริกอกุสลจิตฺเตสุ ชายติ.
๑๑๒-๓. ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ วีริยํ สมาธิ จ ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ มนสิกาโร จ จุทฺทส ธมฺมา กุสลา จ กุสลเจตสิกา จ โหนฺติ. อกุสลา เจว อกุสลเจตสิกา เจว อพฺยากตาปิ จ อพฺยากตเจตสิกา จ โหนฺติ.
๑๑๔. เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ จตูสุ โสมนสฺสสหคตากุสเลสุ, ทฺวาทสสุ โสมนสฺสสหคตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยจิตฺเตสุ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทจิตฺเตสุ ¶ ¶ , ตีสุ รูปปมชฺฌานจิตฺเตสุ, อฏฺสุ โลกุตฺตรปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ เอกูนตึสจิตฺเตสุ ปฺจงฺคิกํ ปฺจาวยวฌานยุตฺตํ ฌานํ สุคเตน มตํ. อุเปกฺขาสหคตานิ จตฺตาริ โลภมูลานิ จ ทฺเว โทสมูลานิ จ ทฺเว โมหมูลานิ จ มโนธาตุตฺติกฺจ อุเปกฺขาสหคตา ติสฺโส อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย จ ทฺวาทสุเปกฺขาสหคตานิ มหากุสลมหาวิปากกิริยจิตฺตานิ ตีณิ รูปทุติยชฺฌานจิตฺตานิ อฏฺ โลกุตฺตรทุติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ สตฺตตึส จิตฺตานิ จตุฌานงฺคยุตฺตานิ จตุฌานาวยวยุตฺตานิ อิติ เอวํ นิทฺทิเส กเถยฺย.
๑๑๕. เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ ตีณิ รูปาวจรตติยชฺฌานจิตฺตานิ, อฏฺโลกุตฺตรตติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ ติวงฺคิกํ ติอวยวฌานยุตฺตํ, ฉ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปฺจมชฺฌานจิตฺตานิ, ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตานิ, โสฬส โลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานปฺจมชฺฌานจิตฺตานิ จาติ จตุตึสวิธํ จิตฺตํ ทุวงฺคิกํ ทฺวิอวยวฌานยุตฺตํ อุทีริตํ ชิเนน อีริตํ.
๑๑๖. สภาเวนาวิตกฺเกสุ, ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร สภาเวน ปกติยา อวิตกฺเกสุ วิตกฺกวิรหิเตสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิ ฌานาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – อฺตฺถ วิตกฺโก ฌานจิตฺเตน วิปฺปหีโน ภาสิโต, อิเมสุ ปน เนว ฌานจิตฺเตน ปหีนา, ปกติยา วิตกฺกวิรหิตานิ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร น เทเสยฺย.
๑๑๗. พุโธ ชิโน ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ มโนธาตุตฺติเก จ ตีสุ สนฺตีรเณสุ จาติ โสฬสจิตฺเตสุ ตีณินฺทฺริยานิ ¶ วเท กเถยฺย. เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉายุตฺตจิตฺตวชฺชิเตสุ หสิตุปฺปาเท เจว โวฏฺพฺพนจิตฺเต จาติ เตรสสุ จิตฺเตสุ ปฺจ อินฺทฺริยานิ พุโธ ภควา อุทฺธเร อุทฺธเรยฺย.
๑๑๘. สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรฺวิ ชิโน พุทฺโธ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสจิตฺเตสุ สตฺต อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ กเถสิ, เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ ชิโน าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ¶ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ, ปฺจทสสุ รูเปสุ, ทฺวาทสสุ อรูเปสุ จาติ เอเกนูเนสุ จตฺตาลีสมเนสุ อฏฺเว อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ.
๑๑๙. จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ นวกํ อินฺทฺริยนวกํ นายโก อพฺรฺวิ กเถสิ. เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺเตสุ อินฺทฺริยโยโค วิภาวินา วิเสเสน ปฺํ ภาเวตุํ ปกาเสตุํ สีลเมตสฺสาติ วิภาวี, เตน เวทิตพฺโพ.
๑๒๐. อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ อฏฺารส อเหตุกา นตฺถิ มคฺโค เอเตสูติ อมคฺคงฺคานิ นาม, ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิปิ น สํวิชฺชนฺติ.
๑๒๑. เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ เอกํ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ ทุมคฺคาวยวํ, จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตากุสลจิตฺเตสุ จ ทฺวีสุ ปฏิฆยุตฺเตสุ จ อุทฺธจฺจยุตฺเตสุ จาติ สตฺตสุ จิตฺเตสุ จ ติมคฺคงฺคานิ ติมคฺคาวยวานิ โหนฺติ. จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ ¶ , มคฺโค โส จตุรงฺคิโก จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตากุสเลสุ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ จ รูปาวจรทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ รูปาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ อรูปาวจเรสุ จาติ จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ จตุรงฺคิโก มคฺโค จตุราวยโว มคฺโค โหติ.
๑๒๒. ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ, ตีสุ รูปปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ ปฺจงฺคิโก ปฺจาวยโว มคฺโค ภควตา มโต. ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ โลกุตฺตรทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโก สตฺตาวยโว โหติ.
๑๒๓. มคฺโค อฏฺสุ จิตฺเตสุ มคฺคผลวเสน อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ มคฺโค อฏฺงฺคิโก อฏฺาวยโว โหติ. อิติ ปริสมาปเน. ตุ ปทปูรเณ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ธีโร อุทฺธเรยฺย, เทเสยฺยาติ อตฺโถ.
๑๒๔. พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ หสิตุปฺปาทโวฏฺพฺพนสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ จิตฺเตสุ ทฺเว พลานิ โหนฺติ ¶ . เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉายุตฺเต ตีณิ พลานิ ธีโร ทีปเย ปกาเสยฺย. วิจิกิจฺฉายุตฺตโต เสเสสุ เอกาทสสุ อกุสเลสุ จตฺตาริ พลานิ โหนฺติ. ฉ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ ฉ พลานิ โหนฺตีติ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺย.
๑๒๕. เอกูนาสีติยา ¶ สตฺต าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ กามาวจรจิตฺเตสุ, สตฺตวีสติยา มหคฺคตจิตฺเตสุ, จตฺตาลีสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติยา จิตฺเตสุ สตฺต พลานิ โหนฺติ. โสฬเสวาพลานิ ตุ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ โสฬส เอว จิตฺตานิ อพลานิ พลวิรหิตานิ โหนฺติ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตํ สพลํ พเลน สหคตํ อพลมฺปิ จ พลวิรหิตฺจาปิ จิตฺตํ วิฺเยฺยํ ธีเรน วิชานิตพฺพํ.
๑๒๖. ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ, จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ ชายนฺติ, มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา อสํสฏฺํ อุทฺธริตฺวา เตสุ จิตฺเตสุ สพฺพานิปิ ตานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ สมาเสน สงฺเขเปน มยา พุทฺธทตฺตาจริเยน วุตฺตานิ กถิตานิ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา
อิโต ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.
อหํ อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ เอกวิธาทิกํ นยํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ พุทฺธิยา วุทฺธิตฺถาย ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิ.
๑๒๘. สพฺพเมกวิธํ ¶ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต สพฺพํ จิตฺตํ วิชานนสภาวโต เอกวิธํ, ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ อเหตุกสเหตุกโต อิทํ จิตฺตํ ทุวิธํ ภเวยฺย.
๑๒๙. ปฺุาปฺุวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ หิ สจฺจํ กาเม กามาวจเร กุสลากุสลวิปากา ทส ปฺจ จ กิริยา ติสฺโส อิติ สพฺเพ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา.
๑๓๐. อเหตุกโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสา เอกสตฺตติ จิตฺตุปฺปาทา สเหตุกาติ สเหตุกา นามาติ มเหสินา ตาทินา อวิปรีตสภาเวน เหตุวาทินา ปจฺจยวาทินา นิทฺทิฏฺา.
๑๓๑. สวตฺถุกาวตฺถุกโต สวตฺถุกอวตฺถุกวเสน ตถา อุภยวเสน สวตฺถุกวเสน, อวตฺถุกวเสน จ สพฺพํ วุตฺตปฺปกาเรน จ มานสํ ติวิธํ โหติ.
๑๓๒-๔. สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ จิตฺตุปฺปาทา อาทิมคฺโค ปมมคฺโค หสิตุปฺปาโท มโนธาตุกิริยาปิ จ โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ เตจตฺตาลีส มานสา วินา วตฺถุํ วตฺถุํ วชฺเชตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา นาม. อรูปาวจรวิปากา จ เอกนฺเตน ¶ อวตฺถุกา, มยา วุตฺตโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุภยถา สวตฺถุกาวตฺถุกวเสน สิยุํ.
๑๓๕. เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ จิตฺตํ ฉฬารมฺมณกฺเจติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรนาปิ ติวิธํ จิตฺตํ สิยา.
๑๓๖-๘. วิฺาณานิ จ ทฺเว ปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ อภิฺามานสํ เปตฺวา สพฺพํ มหคฺคตฺเจวาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตุปฺปาทา ปน เอเกการมฺมณา วิฺเยฺยา ธีเรน. ตตฺถ ¶ จิตฺเต มโนธาตุตฺตยํ ปฺจารมฺมณํ อีริตํ ภควตา. มยา วุตฺตจิตฺตโต เสสานิ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ ฉฬารมฺมณิกานิ มตานิ สตฺถุนา, ตถา เอวํ จิตฺตํ กุสลากุสลาทิโต ติวิธํ. อาทิ-สทฺเทน อพฺยากตํ คเหตพฺพํ.
๑๓๙. อเหตุกํ จิตฺตํ เอกเหตุกฺจ จิตฺตํ ทฺวิเหตุกฺจ จิตฺตํ ติเหตุกฺจ จิตฺตนฺติ เอวํ อิมินา ปกาเรน จิตฺตํ จตุพฺพิธํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ.
๑๔๐-๒. เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ จิตฺตํ เอกเหตุกํ เอวํ อุทีริตํ ภควตา. กาเม กามาวจเร ปฺุวิปากกฺริยโต กุสลวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา อกุสลา จ ทสธา จาติ พาวีสติ จิตฺตุปฺปาทา ทุเหตุกา. กาเม กามาวจเร ปฺุวิปากกฺริยโต ปฺุวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา. สพฺพํ มหคฺคตฺเจว อปฺปมาณํ โลกุตฺตรจิตฺตฺจ ติเหตุกํ.
๑๔๓-๕๐. รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโตติ รูปอิริยาปถวิฺตฺติชนกวเสน รูปอิริยาปถชนกวเสน จ รูปชนกวเสน จ ติกิจฺจาชนกวเสน จาติอาทีหิ ปกาเรหิ สพฺพํ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ตสฺมึ จิตฺเต ทฺวาทสากุสลา, กามธาตุยา กุสลา, ตถา กาเม ทส กิริยา, อภิฺามานสํ ทฺวยํ, อิเม พาตฺตึส มานสา รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิฺตฺตึ ชนยนฺติ. กุสลา มหคฺคตมานสา กิริยา จ มหคฺคตมานสา, อฏฺ อนาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ ¶ กปฺเปนฺติ. โจปนํ น ปาเปนฺติ วิฺตฺตึ น ชนยนฺตีติ อตฺโถ. อิเม จิตฺตุปฺปาทา ทุกิจฺจนิยตา ¶ , ทส วิฺาเณ เปตฺวา ทฺวีสุ ภูมีสุ วิปากา มโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาวิปากรูปวิปากานํ วเสน อฏฺารส ปากา มโนธาตุ กิริยา เจวาติ อิมานิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ, ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา ปมํ ‘‘ทส วิฺาเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตา. อรูปีสุ วิปากา จ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ อรหโต จุติจิตฺตฺจ อิเม โสฬส มานสา ติกิจฺจานิ น กโรนฺติ.
๑๕๑. เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปฺปเภทโต เอกกิจฺจทฺวิกิจฺจติกิจฺจจตุกิจฺจปฺจกิจฺจเภเทน ปฺจธา จิตฺตํ ปฺจปการํ จิตฺตํ ปฺจนิมฺมลโลจโน พุทฺโธ อกฺขาสิ กเถสิ.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.
๑๕๓. สพฺเพว ปฺจปฺาส จิตฺตุปฺปาทา ชวนฏฺานโตเยว ชวนกิจฺจวเสเนว เอกฏฺาเน เอกกิจฺเจ นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา ตณฺหามานทิฏฺิวิรหิเตน สตฺถุนา นิยามิตา กถิตา.
๑๕๔. ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา จิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเน สวเน ตถา ฆายเน สายนฏฺาเน ผุสเน ปฏิปาฏิยา สตฺถุนา นิยามิตา.
๑๕๕. มโนธาตุตฺติกํ อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน, เอเต อฏฺสฏฺิ จิตฺตุปฺปาทา เอกฏฺานิกตํ เอกกิจฺจภาวํ คตา ปตฺตา ภวนฺติ.
๑๕๖-๘. จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม อุทีริตํ ภควตา, โสมนสฺสยุตํ จิตฺตํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา. ฉทฺวาเร ตทาลมฺพณฺจ พลวารมฺมเณ อติมหนฺตารมฺมเณ สติ สิยา ¶ , ตถา โวฏฺพฺพนํ ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนํ โหติ. มโนทฺวาเรสุ ปน สพฺเพสํ อารมฺมณานํ อาวชฺชนํ โหติ, อิทํ จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม โหติ.
๑๕๙. ปฏิสนฺธิยา านโต ปฏิสนฺธิยา กิจฺจวเสน ภวงฺคสฺส านโต ภวงฺคสฺส กิจฺจวเสน จุติยา านโต ¶ จุติยา กิจฺจวเสน เต มหคฺคตวิปากา นว ติฏฺานิกา ติกิจฺจาติ มุนินา มตา.
๑๖๐-๓. อฏฺ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน ตทารมฺมณโต เจว ตทารมฺมณวเสน จ เอว จุติฏฺานวเสน จ อฏฺ จิตฺตานิ จตุฏฺานิกจิตฺตานิ โหนฺติ, อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, กุสลากุสลปาโกเปกฺขาสหคตทฺวยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ ภเว, ฉทฺวาริเกสุปิ พลวารมฺมเณ สติ ตทารมฺมณตา สิยา. ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ านวเสน จ จุติฏฺานวเสน จ อิทํ จิตฺตทฺวยํ ปฺจฏฺานิกจิตฺตํ นามาติ อุทีริตํ มุนินา.
๑๖๔. ปฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, อฏฺกํ ปน จตุกิจฺจํ, นวกํ ติกิจฺจํ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา ทฺวิกิจฺจา, อิเมสํ อิเมหิ จิตฺตุปฺปาเทหิ เสสํ เอกกํ กิจฺจํ.
ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
๑๖๖. ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ ตํ จิตฺตํ ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺาณานํ ปเภทโต ฉพฺพิธํ โหติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ สตฺตนฺนํ วเสน จิตฺตํ สตฺตธา โหติ.
๑๖๗. เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต ฉฬารมฺมณโต เจว ฉฬารมฺมณจิตฺตวเสน มโน จิตฺตํ อฏฺวิธํ โหติ.
๑๖๘. ตตฺถ ¶ ตสฺมึ จิตฺเต ทฺเวปฺจวิฺาณา เอเกกโคจรา โหนฺติ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทาทิโคจรา.
๑๖๙. ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ สพฺพํ มหคฺคตํ, สพฺพํ โลกุตฺตรฺจ อิติ อิทํ จิตฺตํ เอเกการมฺมณํ ภเว.
๑๗๐. อิทํ ¶ ฉกฺกํ เอเกการมฺมณํ วิภาวินา เยฺยํ, มโนธาตุตฺตยํ ปฺจารมฺมณิกํ นาม ภเว.
๑๗๑. กามาวจรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ ตถา เอเกกํ สพฺพานิ อภิฺานิ จ ฉฬารมฺมณิกานีติ ฉฬารมฺมณิกานิ นาม ปณฺฑิเตน วิฺเยฺยานิ.
๑๗๒. สตฺตวิฺาณธาตูสุ ปจฺฉิมํ มโนวิฺาณธาตฺุจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติธา กตฺวา นววิธํ จิตฺตํ โหติ.
๑๗๓. มโนวิฺาณธาตุยา เภโท ปฺุาปฺุวเสเนว วิปากกิริยเภทโต ฉสตฺตติวิโธ โหติ.
๑๗๔. มโนธาตุํ วิปากกิริยเภทโต ทฺวิธา กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวธา จิตฺเตหิ มานสํ ทสธา โหติ.
๑๗๕. ปจฺฉิมํ ธาตุทฺวยํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ, มโนธาตุํ กุสลวิปากอกุสลวิปากกิริยาวเสน ติธา กตฺวา, มโนวิฺาณธาตฺุจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติวิธา กตฺวา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ สห จิตฺตํ เอกาทสวิธํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ปณฺฑิโต ปริทีปเย.
๑๗๖. มโนวิฺาณธาตุมฺปิ กุสลากุสลาทิโต กุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา วิภชิตฺวาน ตํ ¶ จิตฺตํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ สห ติปฺปการาย มโนธาตุยา จ สห ทฺวาทสธาปิ ธีโร วเท.
๑๗๗-๙. จิตฺตํ จุทฺทสฏฺานเภเทน จุทฺทสธา ภเว, ปฏิสนฺธิยา วเสน จ ภวงฺควเสน จ จุติยา วเสน จ อาวชฺชนสฺส วเสน จ ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ กิจฺจานํ วเสน จ สมฺปฏิจฺฉนเจตโส วเสน จ สนฺตีรณสฺส วเสน จ โวฏฺพฺพนชวนานํ วเสน จ, ยถา เอวํ ตทารมฺมณจิตฺตสฺส วเสน ¶ จาติ เอวํ อิมินา ปกาเรน านเภทโต กิจฺจเภเทน จุทฺทสธา จิตฺตํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ธีโร ปริทีปเย ปริทีเปยฺย.
๑๘๐. ภูมิปุคฺคลนานตฺตวเสน ภูมินานตฺตวเสน, ปุคฺคลนานตฺตวเสน จ จิตฺตานํ ปวตฺติโต อิทํ จิตฺตํ พหุธา โหติ, อิติ วจนฺจ ธีโร วิภาวเย ปกาเสยฺย.
๑๘๑. อิธ อิมสฺมึ สาสเน โย ภิกฺขุ มติมา อิมสฺมึ เอกวิธาทินเย กุสโล เฉโก โหติ, อภิธมฺเม ปวตฺตา อตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถคตา หตฺถปวิฏฺา อามลกา วิย สุทฺธมณิกา วิย โหนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;
จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
อหํ ¶ อิโต ปรํ พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ มติวทฺธิกรํ นยํ ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิ. จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺตึ ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติฺจ ปวกฺขามิ.
๑๘๓. เทวา ¶ เจว มนุสฺสา จ, ติสฺโส จ อปายภูมิโย โหนฺติ, คติโย ปฺจ เตสํ เทวมนุสฺสติรจฺฉานเปตนิรยคตีนํ วเสน ปฺจ คติโย นิทฺทิฏฺา สตฺถุนา ทสฺสิตา ภควตา. ตโย ภวา ปน กามรูปารูปภววเสน ตโย สตฺถุนา นิทฺทิฏฺา ทสฺสิตา.
๑๘๔-๕. ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา ตตฺถ เตสุ ตีสุ ภเวสุ ตึส เอว ภูมิโย โหนฺติ, ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ตึส เอว โหนฺติ, เอตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ วเสน เอกูนวีสติ โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา เอสา ปฏิสนฺธิ จ นาม ทุวิธา ทฺวิปฺปการา สมุทีริตา สตฺถุนา กถิตา.
๑๘๖. อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ, สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ จ อิติ ทุวิธา ปฏิสนฺธิ โหติ, อสฺิพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิ อจิตฺตกา รูปปฏิสนฺธิ โหติ. เสสา รูปปฏิสนฺธิโต เสสา สจิตฺตกา สจิตฺตกปฏิสนฺธิ เยฺยา ปณฺฑิเตน ชานิตพฺพา. สา ปน สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ เอกูนวีสติ โหติ.
๑๘๗. ปฏิสนฺธิวเสเนว สจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน เอว วีสติ ปุคฺคลา โหนฺติ. อิธ อิมสฺมึ จิตฺตาธิกาเร จิตฺตาธิการตฺตา อจิตฺตกปฏิสนฺธิ รูปปฏิสนฺธิ น จ อุทฺธฏา น จ กถิตา มยา.
๑๘๘. อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ อเหตุกทฺวิเหตุกติเหตุกา อิติ ติวิธา ติปฺปการา ปุคฺคลา ¶ สิยุํ ภเวยฺยุํ. อริยา ปน ปุคฺคลา อฏฺ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺเพ ปุคฺคลา เอกาทส อีริตา กถิตา ภควตา.
๑๘๙. ภูมีสุ ตึสภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ เอเตสํ ปน สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปเภทโต ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติฺจ คณฺหโต คณฺหนฺตสฺส มม วจนํ นิโพธถ, ตุมฺเห ชานาถ สุณาถ.
๑๙๐. ตีสุ ภูมีสุ กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? เม มยฺหํ วท ตานิ จิตฺตานิ ตฺวํ กเถหิ, สพฺพาสุ ภูมีสุ จุทฺทส เอว จิตฺตานิ. ตํ ยถา –
โวฏฺพฺพํ ¶ กามปฺฺุจ, วิยุตฺตานิ จ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจว, โหนฺติ สพฺพตฺถ จุทฺทส.
๑๙๑. สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ วีสติ จิตฺตานิ กาเมเยว ภเว สทา สพฺพสฺมึ กาเล สิยุํ ภเวยฺยุนฺติ. ตํ ยถา –
กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
ตถา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ ปากา อปฺุชา.
ฆานาทิวิฺาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิตฺตยํ. ปากา อปฺุชา อกุสลโต ชาตา อเหตุกา สตฺต วิปากา. ปฺจ รูปภเวเยว ปฺจ จิตฺตานิ รูปภเวเยว ภวนฺติ. จตฺตาเรว อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ อรูปีสุเยว โหนฺติ. ตํ ยถา –
รูเปว รูปปากา วารุปฺปปากา อรูปิสุ;
นว มหคฺคตา ปากา, รูปารูเปว ชายเร.
๑๙๒. กามรูปภเวสฺเวว อฏฺารส จิตฺตานิ ภวนฺติ.
ตํ ¶ ยถา –
ปฺุรูปานิ ปฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ.
ปฺุปากํ หสิตุปฺปาทมโนธาตุกฺริยาปิ จ;
อฏฺารสาทิมคฺเคน, ปฺจ รูปกฺริยาปิ จ;
กามรูปภเวสฺเวว, เอตาเนว สทา สิยุํ.
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ ¶ , อปฺุานิ ทเสว จ;
มหาปฺุานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพนกฺริยานิ จ.
ปฺุารุปฺปานิ จตฺตาริ, อารุปฺปกิริยานิ จ;
กนิฏฺมคฺควชฺชานิ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ;
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.
๑๙๓. เปตฺวา ปน สพฺเพสํ, จตสฺโสปายภูมิโย จตสฺโส อปายภูมิโย เปตฺวา วชฺเชตฺวา อปายโต เสสานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ฉพฺพีสภูมีสุ เตรส เอว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
จตุตฺถารูปาวจรํ, อนาคามิผลาทโย;
มหากฺริยา จ ชายนฺติ, เตรสาปายวชฺชิตา.
อนาคามิผลาทโยติ อาทิ-สทฺเทน หิ อรหตฺตผลานิ คหิตานิ.
๑๙๔. อปรานิ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย จตสฺโส อรูปภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ อปรานิ ฉ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มโนธาตุกฺริยฺเจว ¶ , ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
เฉว จิตฺตานิ ชายนฺติ, ตถา อุปริวชฺชิเต.
๑๙๕. สุทฺธาวาสิกเทวานํ, เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย ปฺจ ภูมิโย เปตฺวา ปฺจวีสติภูมีสุ ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตานํ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;
ปฺจ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.
อปรานิ ¶ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.
จตสฺโสปายภูมิโย เนวสฺานาสฺฺจ เปตฺวาเยว ปฺจวีสติภูมีสุ อปรานิ ทุเว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย;
เสสาสุ ตติยารุปฺปชวนํ ชายติ ทฺวยํ.
๑๙๗. ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ จตสฺโสปายภูมิโย อากิฺจฺฺจ เนวสฺฺจ เปตฺวา เสสาสุ จตุวีสติภูมีสุ ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
จตุตฺถตติยารุปฺปํ, เปตฺวาปายภูมิโย;
เสสาสุ ทุติยารุปฺป-ชวนํ ชายติ ทฺวยํ.
๑๙๘. อปายภูมิโย หิตฺวา จตสฺโส อปายภูมิโย ติสฺโส อุปริ อรูปภูมิโย หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา เสสาสุ เตวีสติภูมีสุ ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
อปายภูมิโย ¶ หิตฺวา, ติสฺโสจารุปฺปภูมิโย;
เสสาสุ ปมารุปฺปํ, ชวนทฺวยํ ชายติ.
๑๙๙. อรูเป จ อปาเย จ อฏฺ ภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ พาวีสติภูมีสุ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ โหติ. ตํ ยถา –
สพฺพํ รูปฺจ วิปากํ, เปตฺวา สิตมานสํ;
เอกาทเสว ชายติ, อปายารูปวชฺชิเต.
๒๐๐. สุทฺธาวาเส ¶ อปาเย จ นว ภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ เอกวีสาสุ ภูมีสุ นิจฺจมฺปิ จตฺตาโร เอว มานสา โหนฺติ. ตํ ยถา –
โสตาปตฺติผลฺเจว, สกทาคามิผลมฺปิ จ;
สกทาคามิมคฺโค จ, เปตฺวาปายสุทฺธเก;
อนาคามิมคฺโค เจว, เอกวีสาสุ โหนฺติ หิ.
๒๐๑. เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ สุทฺธาวาสอปายารุปฺปภูมิโย เปตฺวา อวเสสาสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ เอกํ จิตฺตํ ชายติ. ตํ ยถา –
สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;
อาทิมคฺโค เอโก โหติ, สตฺตรสสุ ภูมิสุ.
ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;
เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา. –
เอกูนวีสติภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ เอกาทสสุ ภูมีสุ ทฺวาทส จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยาปฺุปากา สตฺต จ ปฺุชํ;
ฆานาทิตฺตยํ เสสาสุ, หิตฺวา สพฺพา มหคฺคตา.
๒๐๓. กามาวจรเทวานํ ¶ วเสน จ มนุสฺสานํ วเสน จ สตฺตสุ กามาวจรภูมีสุ อฏฺ จิตฺตานิ สพฺพทา ชายนฺติ. ตํ ยถา –
กาเม เทวมนุสฺสานํ, มหาปากานิ ชายเร;
สทา สตฺตสุ เอตานิ, หิตฺวา เตวีส ภูมิโย.
๒๐๔. ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ เอโก ปฺจมชฺฌานวิปาโก เวหปฺผลาทีสุ ฉสุ ภูมีสุ ชายติ. จตฺตาริ ปน รูปวิปากจิตฺตานิ ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – เอโก ปมรูปวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก ทุติยรูปวิปาโก, เอโก ตติยรูปวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก จตุตฺถรูปวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ.
๒๐๕. จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ อรูปาวจรวิปากานํ วเสน จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ เอเกกภูมีสุ เอเกกาสุ ภูมีสุ โหนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพาสุ ภูมีสุ จิตฺตุปฺปาทํ ปริทีปเย ปณฺฑิโต กเถยฺย.
๒๐๖-๗. กุสลากุสลา กาเม กาเม วีสติ กุสลากุสลา, เตสํ ปากา อเหตุกา เตสํ กุสลากุสลานํ อเหตุกา ปฺจทส วิปากา อาวชฺชนทฺวยฺจ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สตฺตตึส มานสา นรกาทีสุ จตูสุ อปาเยสุปิ ชายเร. อวเสสานิ ทฺวิปฺาส จิตฺตานิ กทาจิปิ กิสฺมิฺจิ กาเลปิ นุปฺปชฺชนฺติ. ตํ ยถา –
ปฺจทสานิ ¶ รูเป ตุ, อรูเป ทฺวาทสีริตา;
อฏฺ โลกุตฺตราเนว, กามปากา สเหตุกา.
อฏฺ มหากฺริยา เจว, หสิตุปฺปาทมานสํ;
ทฺวิปฺาสานิ จิตฺตานิ, อปาเยสุ น ชายเร.
๒๐๘. กาเม เทวมนุสฺสานํ กามาวจเร เทวมนุสฺสานํ มหคฺคตา นว ปากา เนว ชายนฺติ, อสีติ หทยา มานสา สทา ชายนฺติ. ตํ ยถา –
ทฺวาทสากุสลาเนว, กุสลาเนกวีสติ;
สตฺตวีสติ ปากา จ, มหคฺคตวิวชฺชิตา.
กาเม ¶ เทวมนุสฺสานํ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;
โหนฺติ อสีติ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
๒๐๙-๑๒. กาเม กามาวจเร อฏฺ มหาวิปากา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ ตถา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ กุสลวิปากํ อปฺุชา สตฺต ปากา. นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ อรูปปากา จ จตฺตาโร รูปาวจรภูมิยํ นตฺถิ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – รูปาวจรภูมิยํ อฏฺ มหาวิปากา กามสุคติสตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิปากจิตฺตตฺตา น โหนฺติ, ฌาเนน วิกฺขมฺภิตตฺตา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ นตฺถิ, ฆานชิวฺหากายปสาทวิรหิตตฺตา กุสลวิปากํ ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ, อนิฏฺารมฺมณานํ อภาวโต สตฺต อกุสลวิปากา จ นตฺถิ, อรูปปากา จ นตฺถิ. กสฺมา? อรูปานํ วิปากจิตฺตตฺตา. อิเมหิ สห จิตฺเตหิ อิเมหิ จตุวีสติจิตฺเตหิ สห ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค จ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลานิ จ จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา วิจิกิจฺฉาสํยุตฺตมฺปิ จ จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา จ สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร น ลพฺภนฺติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ อสาธารณตฺตา สุทฺโธ จ อาวาโส, อถ วา ¶ โฆราติกฺกมฏฺิตตฺตา อนาคามิปุคฺคลา สุทฺธา นาม, จตุโรฆติณฺณตฺตา ขีณาสวา สุทฺธา นาม, เตสํ สุทฺธานํ ทฺวินฺนํ อุตฺตมสตฺตานํ อาวาโสติปิ สุทฺธาวาโส, ตสฺมึ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สุทฺธาวาเส ปน โสตาปตฺติมคฺคโสตาปตฺติผลสกทาคามิมคฺคสกทาคามิผลอนาคามิมคฺคา น วิชฺชนฺติ. กสฺมาติ เจ? อนาคามิผลฏฺานํเยว ตสฺมึ อุปฺปชฺชนโต จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา จ วิจิกิจฺฉายุตฺตฺจ ปฺจ อกุสลจิตฺตานํ โสตาปนฺเนน วินาสิตตฺตา, อิติ ตสฺมา การณา น ชายนฺติ. จตฺตาโร เหฏฺิมวิปากา เหฏฺิมานํ รูปพฺรหฺมานํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิ. เสสานิ เอกปฺาส จิตฺตานิ สุทฺธาวาเส ปน ลพฺภนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺ จ, รูปปฺุานิ ปฺจ วา.
อรูปกุสลาเนว, มคฺโค ขีณาสวสฺส จ;
จกฺขุโสตมโนธาตุ, ปฺุชา ตีรณา ทุเว.
ปฺจมชฺฌานปาโก ¶ จ, อนาคามิผลาทโย;
สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
รูปาวจริกา สพฺเพ สพฺพานิ รูปาวจรานิ ปฺจทส จิตฺตานิ, กามธาตุยา สพฺเพ เตวีสติ วิปากา.
๒๑๓. โทมนสฺสาทิมคฺโค จ โทมนสฺสทฺวยฺจ อาทิมคฺโค จ โสตาปตฺติมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา ปฺจทฺวาราวชฺชนหสิตุปฺปาทานิ กิริยานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ อรูปภูมิยํ นตฺถิ. ปฺจ รูปาวจรวิปากา รูปีนํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิ. รูปชวนานิ เหฏฺิมฌานานํ วิรตฺตตฺตา นตฺถิ. จกฺขุโสตวิฺาณานิ ปฺุชานิ ปสาทรหิตตฺตา นตฺถิ. ฆานาทิวิฺาณานิ ปกติยาเยว นตฺถิ. กุสลวิปากา มโนธาตุ จกฺขาทิคฺคหิตปฺจารมฺมณตฺตา อรูปานํ ธมฺมารมฺมณตฺตา นตฺถิ, อสติ จกฺขาทิวิฺาเณ สา จ ปฺุชา มโนธาตุ ¶ ตาย จ อสติยา จกฺขาทิวิฺาณมฺปิ นตฺถิเยว. กิริยามโนธาตุปิ ปฺจารมฺมณตฺตาเยว นตฺถิ, หสิตุปฺปาโทปิ รูปกายาภาวา สิตสฺสาภาวา นตฺถิ, ปุพฺเพว ทิฏฺสจฺจา อริยา รูปภูมิกา, ตสฺมา อาทิมคฺโคปิ นตฺถิ.
๒๑๔. เอวํ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิวเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย ธีโร กเถยฺย. ตถา เอวํ เอกาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ ธีโร วิภาวเย กเถยฺย.
กุสลากุสลา กาเม,
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสาติ. –
อยํ วุตฺตตฺถา.
๒๑๖. เอวํ จตูสฺวปายภูมีสุ มนุสฺสภูมิยฺจาติ ปฺจภูมีสุ อเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺเต ¶ อุปฺปชฺชนฺติ. ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ อวเสสานิ ทฺเวปฺาส จิตฺตานิ กทาจิปิ น ชายนฺติ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สรูปโต วุตฺตาเนว.
๒๑๗. อเหตุกสฺส สตฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺเตหิ สตฺตตึสจิตฺเตหิ สห ทุเหตุกา, จตุมหาวิปากา จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกกํ ทุเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ.
๒๑๘-๒๓. สพฺเพ มหคฺคตา เจว สพฺเพ สตฺตวีสติวิธา มหคฺคตา เจว สพฺเพปิ จ อนาสวา สพฺเพ อฏฺ โลกุตฺตรา เจว จตฺตาโร ติเหตุกวิปากา จ กาเม หสิตุปฺปาโท สเหตุกมหากิริยา จาติ นว กฺริยาปิ เจติ จตฺตาลีสํ ตถา อฏฺ จ ทุเหตุโน สตฺตสฺส น ชายนฺติ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย ¶ – ทุเหตุโน รูปารูปสมาปตฺติยา อสมตฺถตาย สตฺตวีส มหคฺคตา น ชายนฺติ, มคฺคผลํ อธิคนฺตุํ อสมตฺถตาย อฏฺ โลกุตฺตรา น ชายนฺติ, ติเหตุกวิปากา ติเหตุกานํ สตฺตานํ วิปากจิตฺตตฺตา น ชายนฺติ, นว กิริยานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชมานตฺตา น ชายนฺตีติ. กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน ปุถุชฺชนสฺส จตุปฺาส มานสา ชายนฺติ. กตมานิ ตานิ? ทุเหตุกสฺส วุตฺตานิ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกฺจ กามธาตุยํ จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตวิปากา รูปารูเปสุ นว ปฺุานิ จาติ จตุปฺาส มานสา ชายนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส ติเหตุโน กามสตฺตสฺส ปฺจตึส จิตฺตานิ น ชายเร น ชายนฺติ. ตํ ยถา –
อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺารส กฺริยาปิ จ;
นว มหคฺคตา ปากา, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.
กามปุถุชฺชนสฺเสว, ติเหตุปฏิสนฺธิโน;
ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ จาติ สตฺตสุ ภูมีสุ ชาตสฺส โสตาปนฺนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส ปฺาส จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺย. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา ¶ วิปฺปยุตฺตานิ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจว, กามปฺุานิ อฏฺ จ.
นว มหคฺคตปฺุานิ, อาวชฺชนทฺวยมฺปิ จ;
สพฺเพ กามวิปากา จ, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ.
อสฺส โสตาปนฺนสฺส นวตึเสว จิตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ทีปเย เทเสยฺย. ตํ ยถา –
อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺารส กฺริยาปิ จ;
นว มหคฺคตา ปากา, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ.
ทิฏฺิยา ¶ สมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;
นวตึส น ชายนฺติ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.
๒๒๔. ปมํ ผลํ เปตฺวา โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วุตฺตานิ จิตฺตานิ อตฺตโน สกทาคามิโน ผเลน สกทาคามิผเลน สห สกทาคามิปุคฺคลสฺส สิยุํ.
๒๒๕. โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ ทุติยฺจ ผลํ สกทาคามิผลฺจ หิตฺวา อตฺตโน อนาคามิผเลน สห โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส วุตฺตานิ ยานิ อฏฺจตฺตาลีส จิตฺตานิ อตฺถิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส.
๒๒๖. กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ, กาเม อรหโต ปน กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? จตฺตาริ จ จตฺตารีสฺจ จิตฺตานิ กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต สิยุํ ภเวยฺยุํ. ตํ ยถา –
เตวีส กามปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;
อรหตฺตผเลเนว, กาเม อรหโต สิยุํ.
๒๒๗. มคฺคฏฺานํ ¶ จตุนฺนมฺปิ เตสํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ มคฺคจิตฺตํ สิยา ภเวยฺย. เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต หิ สจฺจํ ตํ มยา วุตฺตํ วจนํ. เต มคฺคา เอกจิตฺตกฺขณา.
๒๒๘. ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ ตีสุ เอว ปมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ปฺจตึส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส อุจฺจาเรยฺย. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, นว ปฺุา มหคฺคตา.
จกฺขุโสตทฺวยํ ¶ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
อาวชฺชนทฺวยฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
ปมชฺฌานปาโก จ, ปฺจตึเสว ชายเร.
๒๒๙-๒๓๔. ฆานาทีสุ ปสาเทสุ ปวตฺตํ กุสลวิปากํ วิฺาณตฺตยํ สตฺต อปฺุชา ปากา อฏฺ มหาปากา ตถา อุปริฌานภูมีสุ ชาตา ปากา อารุปฺปา จตฺตาโร วิปากาปิ จ โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาวชฺชนทฺวยวชฺชา อฏฺารส กฺริยา เจว อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ เอตานิ จตุปฺาส จิตฺตานิ ปมชฺฌานภูมีสุ ตีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส น จ ลพฺภเร น ลพฺภนฺติ. ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ อปฺุปฺจกํ หิตฺวา ตตฺถ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส พฺรหฺมุโน ปมผเลน สห เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร ชายนฺติ. สกทาคามิโน ตตฺถ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส สกทาคามิโน พฺรหฺมุโน เตสุ จิตฺเตสุ ปมํ ผลํ เปตฺวา สกทาคามิผลํ ปกฺขิปิตฺวา เอกตึเสว จิตฺตานิ ชายเร. อนาคามิสฺส ตตฺเถว ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ เอว ชาตสฺส อนาคามิสฺส ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห เอกตึเสว จิตฺตานิ ชายนฺติ.
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
๒๓๖-๗. อรหตฺตผลํ ¶ ปมชฺฌานโต สมฺภโว ปาโก สตฺตวีสติ จิตฺตานิ อรหนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ชายเร. ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปาเกน สห ฉตฺตึส จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ ¶ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, นว ปฺุมหคฺคตา.
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
อาวชฺชนทฺวยฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
ทุติยชฺฌานปาเกน, ตติยชฺฌานปากโต;
ฉตฺตึเสว จ จิตฺตานิ, ทุติยชฺฌานเทหิโน.
๒๓๘-๒๔๑. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปฺุปฺจกํ อตฺตโน ผเลน สห พาตฺตึส จิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส ชายนฺติ. โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ ปมํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห พาตฺตึส จิตฺตานิ, สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อนาคามิผเลน สห พาตฺตึเสว จิตฺตานิ อสฺส อนาคามิโน ภวนฺติ. อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต อตฺตโน ผเลน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต ปาเกหิ สห อฏฺวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
อรหตฺตผลํ ปาโก, ทุติยชฺฌานสมฺภโว;
ตติยชฺฌานปาโก จ, อฏฺวีสติ มานสา.
๒๔๒-๖. ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมีสุ จตุตฺถชฺฌานวิปาเกน สห ปฺจตึเสว จิตฺตานิ ¶ ชายนฺติ. โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเรตตฺถ ตาสุ ตีสุ ปริตฺตกสุภาทีนํ ภูมีสุ โสตาปนฺนสฺส จ เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร. ยถา เอวํ สกทาคามิโน เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร. ตถา อนาคามิโน เอกตึส ชายเร. ตตฺเถว ¶ ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ, ตถา เอวํ เวหปฺผเล เวหปฺผลภูมิยํ ชาตานํ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ ปฺจนฺนํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ มานสา โหนฺติ. ปฺจสุ สุทฺธาวาสิกภูมีสุ ชาตสฺส อนาคามิโน สตฺตสฺส เอกตึเสว จิตฺตานิ โหนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปริทีปเย เทเสยฺย. ตตฺเถว ตาสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ เอว ชาตสฺส อรหโต สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน รูปีสุ ปฺจทสสุ รูปิภูมีสุ ชาตานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตานิ วิภาวินา ธีเรน วิฺเยฺยานิ ชานิตพฺพานิ.
๒๔๗. จตุวีสติ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ ปมอารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส จตุวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, อารุปฺปกุสลานิ จ;
ปมารุปฺปปาโก จ, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
๒๔๘-๒๕๑. โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถว, เปตฺวาปฺุปฺจกํตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ เอว โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺุปฺจกํ หิตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา ตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ สกทาคามิโน, อนาคามิโนปิ จ ปุคฺคลสฺส ปุพฺพํ ปุพฺพํ ผลํ วินา วชฺเชตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ขีณาสวสฺส ตตฺเถว ตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ทส ปฺจ มานสา จ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, จตฺวารุปฺปกฺริยานิ จ;
อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
ทุติยารุปฺปภูมิยํ ¶ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เตวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ ¶ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ตโย;
ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน วตฺวา กเถตฺวา ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย เทเสยฺย. เอตฺถ เอติสฺสํ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตานํ ติณฺณนฺนํ เสกฺขานมฺปิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ตโย.
ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
สกสกผเลเนว, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
๒๕๒. จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส กิริยจิตฺตานิ ทฺวาทส เอโก ปาโก อรหตฺตผลฺจาติ จุทฺทเสว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, กฺริยารูปูปรี ตโย;
โวฏฺพฺพฺจ สโก ปาโก, อรหตฺตผลมฺปิ จ.
๒๕๓. ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส พาวีสติ จิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ทุเว;
ตติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
๒๕๔-๕. อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อฏฺารส เอว จิตฺตานิ ชายเร. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา ¶ ¶ วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
มหาปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ทุเว.
อฏฺารเสว ปาเกน, โสตาปตฺติผเลน จ;
โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร.
สกทาคามิโน ปมํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน ตานิ อฏฺารส จิตฺตานิ โหนฺติ. สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน สห อฏฺารส จิตฺตานิ เอว อนาคามิสฺส ชายเร.
๒๕๖. เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส เตรเสว จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, กฺริยารูปูปรี ทุเว;
อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
๒๕๗. เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ จตุตฺถอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เอกวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ อิทํ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
จตุตฺถารุปฺปปฺฺุจ, สปาเกเนกวีสติ.
๒๕๘-๒๖๐. โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส, สตฺตรส จิตฺตานิ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺเว, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ;
จตุตฺถารุปฺปปฺฺุจ, สปาโก โวฏฺพฺพมฺปิ จ.
สกทาคามิโน ¶ ปมํ ผลํ เปตฺวา ตานิ เอว จิตฺตานิ สผเลน โหนฺติ. สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ¶ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน สตฺตรส มานสา อนาคามิสฺส โหนฺติ. ทฺวาทเสว ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส อรหนฺตสฺส ทฺวาทส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
จตุตฺถฺจ กฺริยารูปํ, ปาโก อรหโต ผลํ.
อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตปฺปวตฺตึ วิทู ธีโร วิภาวเย.
๒๖๑-๒. เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ ชาตา อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติ. อุทฺธํ อุทฺธํ ภาเค ชาตานํ อรูปีนํ พฺรหฺมานํ เหฏฺิมา เหฏฺิมา อารุปฺปา เหฏฺาภาเค ชาตา อรูปาวจรา ปน เนว ชายนฺติ. กสฺมา การณาติ? กิร มยา สุตํ, เหฏฺิมฌาเนสุ ทิฏฺาทีนวโต ทิฏฺโทสภาวโต เนว ชายนฺติ.
๒๖๓-๕. เปตฺวา ปมํ มคฺคํ โสตาปตฺติมคฺคํ เปตฺวา กุสลานุตฺตรา ตโย ตโย อนุตฺตรา กุสลา ตโย มคฺคา, กามาวจรปฺุานิ อฏฺ, ตถา ทส อปฺุานิ จิตฺตานิ, อรูปปฺุานิ จตฺตาริ. สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา สพฺพานิ โลกุตฺตรผลานิ, ปมารุปฺปปาโก จ นว กามกิริยาปิ จ, อรูปาปิ สพฺพา กิริยา, เอตานิ ปน เตจตฺตาลีส มานสา ปมารุปฺปภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๖๖-๗. สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก, สพฺโพ ปนฺนรสวิโธ มหคฺคโต รูโป จิตฺตุปฺปาโท, มโนธาตุ กิริยามโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาทิมคฺโค จ ตถา อุปริ ชาตา ตโย อรูปปากา จาติ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ เอตฺถ เอติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ นตฺถิ.
๒๖๘-๙. วุตฺเตสุ ¶ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ กุสลปากกิริยาวเสน ปมารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา อตฺตโน ปาโก จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ¶ ชายนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เสสทฺวเย ปมทุติยารุปฺปโต เสสอากิฺจฺายตนเนวสฺานาสฺายตนภูมิทฺวเย เหฏฺิมเหฏฺิมํ กุสลวิปากกิริยาวเสน เหฏฺาภาเค ชาตํ อรูปตฺตยํ หิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปากา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน เยฺยา ชานิตพฺพา.
๒๗๐-๓. จตฺตาโร จ อนาสวา, วิปากา จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, สพฺเพ สพฺพานิ จ จตูสุ อารุปฺปภูมีสุ โหนฺติ. โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน สห กาเม อฏฺ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยาปิ จาติ เตรส เอว กิริยา ปมารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ชายนฺติ. ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมารุปฺปกิริยํ หิตฺวา ทฺวาทส เอว กิริยา โหนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมทุติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา เอกาทส กิริยา โหนฺติ. จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมทุติยตติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา ทเสว กิริยา เยฺยา ชานิตพฺพา.
อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;
อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.
อาวชฺชนทฺวยํ เปตฺวา สพฺพา กิริยา, อรหตฺตผลฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ อรหโต ปน โหนฺติ. อาวชฺชนทฺวยํ กิฺจาปิ ขีณาสวสฺส โหนฺติ, เอวมฺปิ อฺเสํ ปุถุชฺชนเสกฺขานมฺปิ โหนฺติเยว. เอกูนวีสติ จิตฺตานิ ขีณาสวสฺส เอว โหนฺติ, น อฺเสนฺติ าปนตฺถํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
๒๗๕-๖. จตุนฺนํ ¶ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานฺจ ติเหตุกปุถุชฺชเน จ เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา – จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา มหาวิปากานิ, นว รูปารูปปากา จ อิเม เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ.
๒๗๗-๙. จตุนฺนํ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานฺจ ทุเหตุกปุถุชฺชเน จ าณปริหีนานิ จตฺตาริ วิปากานิ เอว ชายเร. ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ อริยคตานํ สตฺตนฺนํ ปุคฺคลานํ ¶ สตฺตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา – ทุเว ปฺจวิฺาณานิ, มโนธาตุตฺตยสนฺตีรณานิ, โวฏฺพฺพนฺจ อิเม สตฺตรส เอว โหนฺติ.
๒๘๐-๕. เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ มหคฺคตานิ เอว กุสลานิ โหนฺติ. ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ, อาทิโต ติณฺณํ อริยานํ เหฏฺา อริยานํ เตรเสว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส. อฏฺเว กามปฺุานิ, อปฺุโต อกุสลวเสน ทิฏฺิหีนา จตฺตาโร จิตฺตุปฺปาทาปิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตฺจาติ เตรส จิตฺตานิ โหนฺติ. เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ โสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ สพฺพปุถุชฺชเน อเหตุกทุเหตุกติเหตุกปุถุชฺชเน โทมนสฺสยุตฺตํ ทฺวยเมว จิตฺตํ ชายเต. ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ ปฺจ เอว ชายเร. ตํ ยถา –
จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ.
เตสํ จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ เอกเมว มคฺคจิตฺตํ ภเว ภเวยฺย. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย จิตฺตปฺปวตฺตึ ปกาสเย.
๒๘๖-๙. มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ. ภเวสุ สพฺพภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ จิตฺตปฺปวตฺติ ภิกฺขูนํ ¶ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย เฉกภาวาย มยา ปกาสิตา. เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิปุคฺคลเภทโต อิทํ สพฺพํ จิตฺตํ พหุธาปิ จ พหุปฺปการมฺปิ จ โหติ. อิติ คหณํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ. สกฺกา วุตฺตานุสาเรน มยา วุตฺตสฺส อนุสาเรน เภโท จิตฺตเภโท วิภาวินา าตุํ วิชานิตุํ สกฺกา. คนฺถวิตฺถารภีเตน มยา อิทํ จิตฺตปฺปวตฺติทีปกวจนํ สํขิตฺตํ, ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา วิภาวินา คเหตพฺพํ.
๒๙๐. อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ, วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ อิมฺจ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ สุสารํ สุนฺทรสารภูตํ วรํ สตฺตอนฺธการสทิเส โมเห ปทีปํ ปชฺโชตปฺปทีปํ ¶ โย นโร สาธุกํ จินฺเตติ วาเจติปิ, ตํ นรํ ราคโทสา จิรํ จิรกาลํ โนปยนฺติ น อุปคจฺฉนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาควณฺณนา
เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.
อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ อหํ เอเตสํ ปน จิตฺตานํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามิ. หิ กสฺมา? เตน วินา ตํ อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา จิตฺตานํ สมฺภโว นตฺถิ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา ทสฺสยิสฺสามิ.
รูปํ ¶ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.
ฉฬารมฺมเณสุ เฉกา ปณฺฑิตา อารมฺมณํ ฉธา ฉปฺปการํ อาหุ กเถสุํ.
๒๙๓. ตตฺถ ภูเต อุปาทาย. ตตฺถ เตสุ อารมฺมเณสุ ภูเต อุปาทาย ภูเต ปฏิจฺจ วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต ¶ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสงฺขาเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺิโต นิพฺพตฺโต นิทสฺสเนน สห ปวตฺโต ปฏิเฆน สห ปวตฺโต รูปารมฺมณสฺิโต.
๒๙๔. ทุวิโธปิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว สทฺโท ทุวิโธปิ มุนินา สมุทฺทิฏฺโ จิตฺโตตุสมฺภโว, สวิฺาณกสทฺโทว จิตฺตสมุฏฺิโต โหติ. กถํ? วจีเภทกจิตฺเตน ภูตาย ชาตาย ภูมิยา ปถวีธาตุยา วิการตา ปถวีลกฺขณภาวโต อติถทฺธลกฺขณตา วิการตา นาม. สา วจีวิฺตฺติ วิฺายตีติ วิฺตฺติยา อุปาทิณฺณฆฏฺฏนสฺส กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนสฺส การณํ จิตฺตชปถวีธาตุยา กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนฺจ สทฺโท จ อปุพฺพํ อจริมํ โหติ.
๒๙๕. อวิฺาณกสทฺโท โย โส อวิฺาณกสทฺโท อุตุสมุฏฺิโต โหติ. อยํ ทุวิโธปิ สทฺโท สทฺทารมฺมณตํ คโต สทฺทารมฺมณภาวํ ปตฺโต.
๒๙๖. ธรียตีติ คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ชเนหิ ธรียเตติ คนฺโธ. คมุ สปฺป คติมฺหิ, ธร ธารเณ. สูจนโต อตฺตโน สาธารณสฺส ปุปฺผาทิโน วตฺถุสฺส ปกาสนโตปิ วา คนฺโธ นาม. คนฺธ สูจเน. อยํ คนฺโธ จตูหิ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺาโน. คนฺธารมฺมณสมฺมโต.
๒๙๗. รสมานา ¶ รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต ชนา รสมานา ยํ ธมฺมชาตํ รสนฺติ อนุภวนฺติ, อิติ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา รโส อิติ รโส นาม ปณฺฑิเตหิ ปริกิตฺติโต, โส รโส จตุสมฺภูโต รสารมฺมณนามโก.
๒๙๘. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ ชเนหิ ผุสียตีติ ตสฺมา โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว. ตํ โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.
๒๙๙. สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ รูปาทิปฺจกํ หิตฺวา สพฺพํ นามฺจ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานนามฺจ รูปฺจ ปฺจปสาทสุขุมรูปฺจ ลกฺขณานิ จ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ จ ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.
๓๐๐. ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ กามาวจรภูมิยํ ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ. ตีณิ รูปาวจเร รูปสทฺทธมฺมารมฺมณวเสน ลพฺภนฺติ. อรูเป ปน เอเกกํ ธมฺมารมฺมณํ ลพฺภติ.
๓๐๑-๓. ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย เย รูปาทโย ปฺจ วิสยา ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ปฺจารมฺมณานํ ขณสฺส ปริตฺตตฺตา มนฺทตฺตา เตสํ อปฺปายุกตฺตา วตฺถุปริตฺตตฺตา ปฺจารมฺมณานํ อติขุทฺทกวตฺถุกตฺตา อาปาถํ ปฺจทฺวาเรสุ ปากฏภาวํ น วชนฺติ, ปฺจปสาเทสุ ฆฏฺฏนกิจฺจํ น สาเธนฺติ, เต รูปาทโย ปฺจ วิสยา ธมฺมารมฺมณํ โหนฺติ. อิติ เยสํ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มตํ โหติ. กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว เต เอวํ วาทิโน เอกจฺเจ อาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา, มยา ปฏิเสธิตพฺพา. กสฺมา? จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณสฺส โคจรภูตํ สทฺทํ น ปฏิอนุโภติ, โสตวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภูตํ ¶ รูปํ น ปฏิอนุโภติ. อิติ อฺมฺสฺส โคจรํ เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ เตสํ ปฺจนฺนํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วิฺาณานํ ตฺจ โคจรํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุสงฺขาตํ ชวนํ ปน ปจฺจนุโภติ. อิติ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. รูปาทโย ปน วิสยา รูปาทิปฺจารมฺมณานิ เอว โหนฺติ.
๓๐๔-๖. ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา ตานิ รูปาทีนิ เอว โคจรา ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ อนาปาถคตานํ เอว ปากฏภาวํ อปฺปตฺตาเนว. อิติปิ วจนํ วุตฺตํ น ยุชฺชติ. ยํ ธมฺมชาตํ รูปารมฺมณํ ภวนฺตํ, ตํ ธมฺมชาตํ กถํ เกน ปกาเรน ธมฺมารมฺมณํ ภเวยฺย? เอวํ สติ รูปารมฺมณสฺส ธมฺมารมฺมณตฺเต สติ เอเตสํ รูปารมฺมณธมฺมารมฺมณานํ นิยโมปิ กถํ ภเว เกน ปกาเรน ภเวยฺย? สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ เอตํ สพฺพํ อารมฺมณํ ฉพฺพิธํ ฉปฺปการํ ภควตา สมุทีริตํ. ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ วเสน พหุปฺปกาเรหิ มตํ.
๓๐๗. สพฺโพ กามวิปาโก จ สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก จ กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ มโนธาตุหสิตุปฺปาทวเสน กิริยาเหตุทฺวยมฺปิ จาติ ปฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา เอกนฺตกามาวจรารมฺมณา สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๓๐๘-๑๐. อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน ทฺวิปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ปฏิปาฏิยา อนุกฺกเมน โคจรา โหนฺติ. รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ มโนธาตุตฺตยสฺส ปน สพฺพํ ¶ รูปาทิปฺจกํ อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ เตรสนฺนํ ปน จิตฺตานํ รูปกฺขนฺโธว โคจโร อารมฺมณํ โหติ. นารูปํ นามํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. น จ ปฺตฺตึ ปฺตฺตึ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. นาตีตํ อตีตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ ¶ . น จนาคตํ อนาคตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ เอว. หิ สจฺจํ วตฺตมาโน โคจโร เอเตสํ ทฺวิปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จาติ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ ตํ อารมฺมณํ วตฺตมานํ เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ เอว.
๓๑๑. เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ เอตานิ เตรส จิตฺตานิ กามธาตุยํ ชายนฺติ, รูปาวจเร ปฺุชานิ จกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนานิ, กิริยามโนธาตุ จาติ จตฺตาริ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อรูปิสุ อรูปภูมีสุ เนว กิฺจิปิ เอกมฺปิ จิตฺตํ เนว ชายติ.
๓๑๒-๓. มหาปากานมฏฺนฺนํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากานํ ปวตฺติยํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจานํ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา. สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ ปวตฺติยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณตฺตยกิจฺจสฺส, ฉทฺวาเรสุ ตทาลมฺพณกิจฺจสฺส จ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา. รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา หสิตุปฺปาทสฺส รูปาทโย ฉ ปริตฺตา โคจรา โหนฺติ. ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ เย โคจรา ปจฺจุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา เย โคจรา ติกาลิกา ตีสุ กาเลสุ นิยุตฺตา.
๓๑๔-๕. ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ นิยตํ นิยตารมฺมณํ โหติ, ตํ ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ ปุพฺเพ อตฺตนา อธิคตอากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนกุสลารมฺมณํ, เตสุ ทฺเว ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากา ‘‘ยสฺส ยสฺส กุสลฌานสฺส ยํ ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลสฺส อารมฺมณํ เอว เตสํ วิปากานํ อารมฺมณํ โหติ. นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต อฏฺานาสวจิตฺตานํ อปฺปมาโณว นิพฺพานํ เอว โคจรํ อารมฺมณํ โหติ ¶ . หิ กสฺมา การณา? นิพฺพานารมฺมณตฺตา, น อฺโต อารมฺมณโต.
๓๑๖-๓๒๐. จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปฺุโต กามาวจรกุสลวเสน จตฺตาโร าณหีนา จ กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร าณหีนา จ ทฺวาทสากุสลานิ จ เต ปริตฺตารมฺมณา เจว มหคฺคตโคจรา จ, เต น วตฺตพฺพา จ โหนฺติ. กสฺมา? ปฺตฺตารมฺมณตฺตา ¶ . จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต กุสลวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา จ ตถา อภิฺาทฺวยฺจ กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ เอกาทสนฺนํ เอเตสํ จิตฺตานํ โคจโร ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน ติวิโธ โหติ. อิเม เอกาทส น วตฺตพฺพาปิ โหนฺติ. กสฺมา? ปฺตฺตารมฺมณตฺตา. ยานิ วุตฺตาวเสสานิ วุตฺตโต จิตฺตโต เสสานิ ยานิ จิตฺตานิ, ตานิ น วตฺตพฺพารมฺมณานีติ วิภาวินา วิฺเยฺยานิ.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺตอตีตารมฺมณํ สิยา.
๓๒๒-๖. วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ ทฺวินฺนํ ปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ โคจรา รูปาทโย ปฺจ ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาว, อฏฺ กามมหาวิปากา ตทารมฺมณกิจฺจวเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโคจรา, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณา, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณา. โสมนสฺสสนฺตีรณํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ. เสสสนฺตีรณทฺวยํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ¶ , ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณํ. หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ชวนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตโคจรํ. อิติ เอเต ทฺวาทส มานสา ปน สิยาตีตารมฺมณา อตีตารมฺมณา สิยุํ. ปจฺจุปฺปนฺนานาคตโคจรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา อนาคตารมฺมณา สิยุํ. กาเม วีสติ กุสลากุสลา กฺริยโต กิริยวเสน กาเม นว มานสา, โวฏฺพฺพํ โวฏฺพฺพนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อาวชฺชนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณํ. มหากิริยมานสา ชวนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณา, สนฺเต ปฺตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทฺเว อภิฺามานสาปิ อภิฺากิจฺจวเสน อตีตาทิโคจรา สิยุํ. อิเม มานสา ปฺตฺติกาเลปิ สนฺเต นวตฺตพฺพา ภวนฺติ. รูปารูปภเวสุ มยา วุตฺตโต เสสานิ สพฺพานิ จิตฺตานิ อตีตารมฺมณาทินา อตีตารมฺมณาทิวเสน ปณฺฑิเตน น วตฺตพฺพานิ น กถิตพฺพานิ โหนฺติ เอว, ปฺตฺตารมฺมณานิ เอว โหนฺตีติ อตฺโถ.
๓๒๗. กามโต ¶ จ กฺริยา ปฺจ กามาวจรวเสน ปฺจ กิริยา, รูปโต รูปาวจรวเสน ปฺจมี กฺริยา อภิฺาจิตฺตํ, เอเตสํ ฉนฺนํ จิตฺตานํ นตฺถิ กิฺจิ เอกมฺปิ อโคจรํ อนารมฺมณํ, สพฺพารมฺมณนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจมี กฺริยา’’ติ วจนํ อภิฺาจิตฺตวเสน วุตฺตํ. สุทฺธฌานสฺส ปฺจมรูปกิริยสฺส ปฺตฺตารมฺมณํ เอวาติ เวทิตพฺพํ.
๓๒๘. นิพฺพานฺจ จตุพฺพิธํ ผลํ, มคฺคํ รูปฺจ อรูปํ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามฺจ โคจรํ กาตุํ ยานิ จิตฺตานิ สกฺโกนฺติ, ตานิ จิตฺตานิ เม วท, อาจริย, ตานิ มยฺหํ กเถหิ.
๓๒๙-๓๐. จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต ปฺุวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต ตถา กิริยวเสน ¶ จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, ทฺเว อภิฺามานสา, กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จาติ เอกาทส จิตฺตานิ นิพฺพานฺจ ผลฺจ มคฺคฺจ รูปฺจ อรูปํ นามฺจ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ.
๓๓๑-๔. จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ ยานิ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, ตานิ กติ จิตฺตานิ เม วท ตานิ มยฺหํ ตฺวํ กเถหิ. สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ, โภ ภทฺทมุข, ตฺวํ มยฺหํ วจนํ สุโณหิ, สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ ฉ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กิริยา จ โวฏฺพฺพนมฺปิ จ กิริยาภิฺามโน จาติ ฉ จ จิตฺตานิ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. ปฺุโต ปฺุวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, ปฺุโต ปฺุวเสน อภิฺาจิตฺตฺจ อรหตฺตผลํ มคฺคํ โคจรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ.
๓๓๕-๘. อรหโต ขีณาสวสฺส มคฺคจิตฺตํ ผลมานสํ วา ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา วิชานิตุํ น สกฺโกนฺติ. กสฺมา การณา? ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส มานสํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน สกทาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, สกทาคามี อนาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, อนาคามี อรหนฺตสฺส มานสํ น ชานาติ. เหฏฺิโม เหฏฺิโม ปุคฺคโล อุปรูปริ ิตสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ เนว ชานาติ, อุปรูปริ ิโต ปุคฺคโลปิ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ ชานาติ.
๓๓๙-๓๔๒. โย ¶ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ อารมฺมณํ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา อิโต ปรํ ปวกฺขามิ. กุสลารมฺมณํ กาเม กาเม อฏฺวิธํ กุสลํ อฏฺวิธสฺส กามาวจรกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ. กถํ ¶ ? ปุพฺเพว กตํ อฏฺวิธํ มหากุสลํ ปจฺฉา โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา โสมนสฺสสหคตาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตาณสมฺปยุตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตาณวิปฺปยุตฺตทฺวเยน วา อนุสฺสรณกอาลาทีสุ ตสฺส อฏฺวิธสฺส กุสลสฺส ชวนกิจฺจวเสน อารมฺมณํ โหติ, วิปฺปฏิสารกาลาทีสุ ทฺวาทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, กุสลสฺส อภิฺามานสสฺส จ กิริยสฺส อภิฺามานสสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, เอกาทสวิธสฺส กามาวจรวิปากสฺส ตทารมฺมณวเสน อารมฺมณํ โหติ. ตถา กามกฺริยสฺสาติ ชวนกิจฺจวเสน หสนสฺส อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺพฺพนสฺส ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺย. รูปาวจรปฺุานิ ปฺจ ตโต ฉราสิโต กามวิปากํ วชฺเชตฺวา ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณานิ โหนฺติ. ตทา โลภมูลโมหมูลวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธฌานานํ อนุสฺสรณกาเล ตสฺส ทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ติเหตุกปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ฌานารมฺมณํ โทมนสฺสยุตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปฏิฆทฺวยสฺส อารมฺมณํ โหติ. กามกฺริยสฺสาติ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ กิริยามโนธาตุหสนานิ วชฺเชตฺวา อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺพฺพนสฺส, ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๓. อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ มหากุสลสฺส จ อภิฺากิจฺจวเสน ปฺจมรูปกุสลสฺส จ ทุติยจตุตฺถอรูปกุสลสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺสาปิ โวฏฺพฺพนสฺส มหากิริยสฺส จ อภิฺากิจฺจวเสน ปฺจมรูปกิริยสฺส จ ทุติยจตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ ปมารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ¶ ภวิตพฺพํ, จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ ตติยารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, เอวฺจ สติ กถํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกุสลฺจ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหตีติ เจ วตฺตพฺพํ, ยทา ปุถุชฺชนโยคี วา เสกฺโข วา โยคี รูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา อากาสานฺจายตนสงฺขาตํ ปมารุปฺปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วีตราโค หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา ปุถุชฺชนเสกฺขกาเล อตฺตนา อนธิคตํ ทุติยํ อรูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, ตทา ขีณาสวกาเล ¶ สมาปชฺชิตํ ทุติยํ อรูปกิริยํ ปมารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ.
ยทา โยคี รูปสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกุสลํ ตติยารุปฺปกุสลฺจ สมาปชฺชิตฺวา ขีณาสโว หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา อตฺตนา อนธิคตํ จตุตฺถํ อรูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, ตทา จตุตฺถารุปฺปกิริยา ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ โหติ, ปจฺฉา ขีณาสวกาเล สมาปชฺชิตา รูปารูปสมาปตฺติโย โหนฺติ. ยถา โหติ, ตถา เอว อกุสลสฺสปิ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๔-๗. อรูปาวจรปากานนฺติ ชาตินิทฺธารณํ, จตุตฺถทุติยานํ อรูปปากานมฺปิ อารมฺมณํ โหติ, ‘‘จตุตฺถทุติยาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ติยานํ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘จตุตฺถทู’’ติ วุตฺตํ, ตทา ทฺวินฺนํ อรูปปากานํ ปมารุปฺปตติยารุปฺปชวนานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, ‘‘ยสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลานํ อารมฺมณภูตานิ ¶ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนานิ เตสํ ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากานํ อารมฺมณานิ โหนฺติ, เอวํ อรูปกุสลํ อิเมสํ อฏฺราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนปฺุมฺปิ จตุพฺพิธโลกุตฺตรกุสลมฺปิ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส จ กฺริยสฺส โวฏฺพฺพนสฺส, าณสมฺปยุตฺตโต กิริยสฺส จ รูปโต รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สทา โหติ, อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เสกฺขานํ าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, โวฏฺพฺพนสฺส, ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ติวิธํ โลกุตฺตรปฺุํ อารมฺมณํ โหติ. ขีณาสวสฺส โวฏฺพฺพนสฺส, าณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อรหตฺตปฺุํ อารมฺมณํ โหติ. ยถา ตถา เอว สพฺพํ อกุสลํ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต ปน รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ยถา ตถา เอว สพฺพสฺส อกุสลสฺส จ กามาวจรวิปากานํ ตทารมฺมณกิจฺจวเสน เอกาทสนฺนฺจาติ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ ภควตา อีริตํ.
๓๔๘-๓๕๒. วิปาการมฺมณํ ¶ กาเม สพฺพํ วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ กามาวจรวเสนปิ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ กามาวจรปากานํ กามาวจรวิปากานํ เอกาทสนฺนฺจ ตเถว อกุสลสฺส จ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. รูเป วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส ¶ , กฺริยสฺส จ โวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส จ อปฺุสฺส จาติ ปฺจนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติ, อรูปาวจรปาเกสุ อยํ นโย ภควตา มโต. วฏฺเฏ น ปริยาปนฺนา นปฺปวิฏฺาติ อปริยาปนฺนา, เตสํ ปุคฺคลานํ ปากาปิ กามโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ โวฏฺพฺพนาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ รูปโตปิ รูปาวจรวเสนปิ กุสลสฺส ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอวํ อารมฺมณํ โหตีติ. เอตฺถายมธิปฺปาโย อปริยาปนฺนปฺุเ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๓๕๓-๖. กาเม อิทํ สพฺพกิริยจิตฺตํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอกาทสกามาวจรปากสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. ยํ กฺริยามานสํ รูเป รูปาวจเร ยํ กิริยามานสํ, กามปากํ ตโต วินา ตโต ราสิโต กามปากํ วินา วชฺเชตฺวา ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. กามาวจรโต กามาวจรวเสน กิริยสฺส โวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, หสนํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา รูปกิริยํ อารมฺมณํ น กโรติ. กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป อรูปกิริยาจิตฺตํ ปน เตสํ ปฺจนฺนํ เอว จ ราสีนํ อารุปฺปกฺริยสฺสาปิ ปมารุปฺปกิริยํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกิริยํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิติ ฉนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติเยว.
รูปํ ¶ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;
กามาวจรปฺุสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ;
อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ.
ทฺวิจกฺขุวิฺาณมโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาปากสฺส ¶ จ กามกิริยสฺส จาติ เอกาทสวิธสฺส กามกิริยสฺส จ ฉนฺนํ เอเตสํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๕๙-๓๖๐. นิพฺพานารมฺมณํ กามรูปาวจรโต กามรูปาวจรวเสน เสกฺขานํ าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ กามรูปกิริยสฺส จ ขีณาสวานํ โวฏฺพฺพนาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ ปฺจมรูปกิริยสฺส จ อุภยสฺสาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติ. อปริยาปนฺนโต เจว โลกุตฺตรวเสน จ เอว ผลสฺส, กุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๖๑-๒. นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน เตภูมกสฺส ปฺุสฺส มหากุสลสฺส, สุทฺธฌานสฺส ปฺจวิธสฺส รูปกุสลสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปกุสลสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ รูปารูปวิปากสฺส สพฺพสฺส รูปวิปากสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปวิปากสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺส จ หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส สพฺพสฺส รูปกิริยสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปกิริยสฺส จาติ นวนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๖๓-๔. รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทารมฺมณาทิโคจรา, ตโย มโนธาตุสงฺขาตา จิตฺตุปฺปาทา ปฺจารมฺมณิกา นาม มตา ภควตา. อิธ อิมสฺมึ กามาวจราธิกาเร ¶ เอกจตฺตาลีเสว จิตฺตุปฺปาทา ฉฬารมฺมณิกา มตา. อยํ กามาวจรจิตฺตานํ อารมฺมณกฺกโม.
๓๖๕-๙. ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา อิเม สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา ธมฺมารมฺมณโคจรา โหนฺติ. ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ. ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส ปมารุปฺปกุสลารมฺมณภาเว การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปมารุปฺปปาโกยํ, ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ น โหติ. หิ กสฺมา? เตสํ ทุติยารุปฺปกุสลวิปากกิริยานํ ปมารุปฺปกุสลารมฺมณตฺตา. ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปมํ กิริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส ปฺุสฺส อารมฺมณํ น โหติ. ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส อารมฺมณํ น ¶ โหติ. รูปารูปภเวสุ หิ ขีณาสวา วิปากจิตฺตานิ จุติวเสน สกสกกุสลานํ อารมฺมณํ กโรนฺติ. ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตานํ อารมฺมณุปฺปตฺติ วิภาวินา ธีเรน เยฺยา.
๓๗๐-๓. ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการํ กุสลํ กุสลสฺส ทุติยารุปฺปกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺย. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา ติปฺปการํ โหติ. อิติ วจนํ มเหสินา วุตฺตํ. กฺริยสฺสาปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺสาปิ ปมารุปฺปกิริยา อารมฺมณํ โหติ. กุสลมฺปิ ปมารุปฺปกุสลมฺปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ. กุสลํ ¶ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ โหติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ. ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ จตุตฺถารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ตํ อารมฺมณํ โหติ. เอวเมว ยถา ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ. ยถา ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ติธา สิยา.
๓๗๔. ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภ ปฏิจฺจ เย เย จิตฺตุปฺปาทา ชายนฺติ, โส โส โคจโร เตสฺจ เตสฺจ จิตฺตุปฺปาทานํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๗๕. โย ปน นโร อิมสฺส อภิธมฺมาวตารสฺส กิร ปารํ ทุตฺตรํ อิธ อิมสฺมึ โลเก อุตฺตรติ, โส นโร อภิธมฺมมหณฺณเว ปารํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ อุตฺตรติ เอว.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อารมฺมณวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
อนนฺตาเณน ¶ นิรงฺคเณน,
คุเณสินา การุณิเกน เตน;
วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,
วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.
เยน ¶ ชิเนน อนนฺตาเณน นิกฺกิเลเสน คุเณสินา การุณิเกน เตน ชิเนน วุตฺเต วิปากสฺมึ มติปาฏวตฺถํ มติเฉกภาวตฺถาย วิปากจิตฺตปฺปภวํ มยา ภณมานํ วิปากจิตฺตปฺปวตฺตึ ตุมฺเห สุณาถ.
๓๗๗. เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ภควตา ทสฺสิตา, กมฺมานิ ตีสุ ทฺวาเรสุ ทิสฺสเร, วิปากา ฉสุ ทฺวาเรสุ ทิสฺสนฺติ.
๓๗๘-๙. กุสลํ กามโลกสฺมึ กามโลกมฺหิ กุสลํ ปวตฺเต, ปฏิสนฺธิยฺจ ตํตํปจฺจยมาคมฺม ตํตํปจฺจยํ ปฏิจฺจ. โส โส ปจฺจโย ตํตํปจฺจโย, ‘‘ตตปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหีตาคมวเสน ‘‘ตํตํปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. วิจฺฉากมฺมธารยสมาโสยํ. วิวิธํ ผลํ ททาติ. เอกาย เจตนาย เอกา ปฏิสนฺธิ ภควตา ปกาสิตา. นานากมฺเมหิ นานา ปฏิสนฺธิโย จ ภวนฺติ.
๓๘๐-๑. ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ ติเหตุกํ ยํ กมฺมํ ปน กามาวจรสฺิตํ ติเหตุกํ วิปากํ ทุเหตฺุจ วิปากํ อเหตฺุจ วิปากํ เทติ. ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ ทุเหตุกํ ยํ กมฺมํ ปน, ตํ กมฺมํ ติเหตุกํ วิปากํ น เทติ, อตฺตโน วิปากํ ทุเหตฺุจ อเหตฺุจ เทติ.
๓๘๒-๓. ติเหตุเกน ¶ กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา โหติ, ทุเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ โหเตว, อเหตุกา ปฏิสนฺธิ เนว โหติ, อุกฺกฏฺติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกา ปฏิสนฺธิ, โอมกติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ อธิปฺปาโย. ทุเหตุเกน กมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, อเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ โหเตว, ติเหตุกา ปฏิสนฺธิ เนว โหติ. อุกฺกฏฺทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, โอมกทุเหตุกกมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ อธิปฺปาโย.
๓๘๔. อสงฺขารกมฺมํ ¶ อสงฺขารวิปากํ เทติ, สสงฺขารวิปากมฺปิ เทติ, สสงฺขารกมฺมํ สสงฺขารผลํ, ตถา อสงฺขารผลํ เทติ.
๓๘๕. เอกาย เจตนาเยตฺถ เอตฺถ เอตาสุ เจตนาสุ เอกาย กุสลาย เจตนาย โสฬสวิธา วิปากจิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ชิโน ปกาสเย.
๓๘๖-๙๒. เวทนาปริวตฺตนํ อารมฺมเณน โหเตว, ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ ชวเนน นิยามิตํ, โสมนสฺสยุตฺเต กุสเล ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสยุตฺตเมว โหตีติ อตฺโถ. อุเปกฺขายุตฺตกุสเลปิ เอเสว นโย. กามาวจรจิตฺเตน กุสเลนาทินา ปเมน กุสเลน ตุลฺเยน วิปากจิตฺเตน. ตติยาวิเสสนํ. เยน สตฺเตน คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ ยทิ, อิฏฺเ พลวารมฺมเณ มนาเป อติมหนฺตารมฺมเณ ตสฺส สตฺตสฺส จกฺขุสฺส จกฺขุปสาทสฺส อาปาถํ ปากฏภาวํ อาคเต สติ มโนธาตุยา ตาย ภวงฺคสฺมึ อาวฏฺฏิเต ภวงฺคโสเต ฉินฺทิเต สติ จกฺขุวิฺาณกาทีสุ วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ ปมํ กุสลํ กามมานสํ ชวนํ หุตฺวา ชายเต. สตฺตกฺขตฺตุวารานิ ชวิตฺวาน ปเม มหากุสเล คเต ตเทว ตํ เอว อิฏฺํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว ปมมหากุสเลน สทิสํ ตทารมฺมณวิปากจิตฺตํ. สนฺธิยา ตุลฺยโต ปฏิสนฺธิยา ตุลฺยภาเวน มูลภวงฺคนฺติ มูลภวงฺคํ นาม ภควตา ปวุจฺจเต. ตฺจ ตทารมฺมณจิตฺตํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสยุตฺตํ สนฺตีรณํ ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ เอตฺถ เอตสฺมึ วีถิจิตฺเต คณนูปคจิตฺตานิ คณนํ อุปคตานิ จิตฺตานิ จตฺตาริ เอว ภวนฺติ.
๓๙๓-๔. ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ยทา ยสฺมึ กาเล ตสฺเสว โสมนสฺสติเหตุโน ปุคฺคลสฺส ทุติยํ ¶ กุสลํ จิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตสฺมึ กาเล เตน ชวเนน ตุลฺยวิปากํ ตทารมฺมณํ. ตสฺส สนฺธิยา อสมานตฺตา ตสฺส ตทารมฺมณจิตฺตสฺส สนฺธิยา อสมานตฺตา ¶ ทฺเว นามานิ อสฺส วิปากจิตฺตสฺส อเนน วิปากจิตฺเตน ลพฺภเร ลพฺภนฺติ, ‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ นามํ ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ นามํ อิติ ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺติ.
๓๙๕-๖. ยทา ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ตติยํ ปฺุํ ชวนํ โหติ, ตทา เตน ชวเนน สทิสํ ตติยํ ปากํ ตทารมฺมณิกํ สิยา. อิทํ วิปากจิตฺตํ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ อาคนฺตุภวงฺคํ นาม ภควตา วุจฺจเต, ปุริมานิ จ ปฺจ วิปากจิตฺตานิ อิมินา ปน ตติยวิปาเกน ปน สทฺธึ ฉ จิตฺตานิ โหนฺติ.
๓๙๗-๘. ยทา จตุตฺถํ กุสลํ ชวนํ โหติ, ตทา เตน ชวเนน ตุลฺยํ จตุตฺถวิปากํ ตทารมฺมณภาวํ วเช คจฺเฉยฺย. จตุตฺถวิปากํ อาคนฺตุกภวงฺคํ ตทารมฺมณนามกํ โหติ, ปุริมานิ ฉ ปากานิ อิมินา สห จตุตฺถปาเกน สตฺต จิตฺตานิ โหนฺติ.
๓๙๙-๔๐๓. ยทา ยสฺมึ กาเล ตสฺมึ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน ตถา อาปาถํ อาคจฺฉติ จ, ตทา วุตฺตนเยน อาวชฺชนทสฺสนสมฺปฏิจฺฉนจิตฺเตสุ ชาเตสุ อิธ อิมสฺมึ มชฺฌตฺตารมฺมเณ อารมฺมณวเสน เวทนา ปริวตฺตติ, ตสฺมา อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ มโน โหติ. อุเปกฺขาสหคเตสุ เอว จตูสุปิ ชวเนสุ ชวิเตสุ เตหิ ชวเนหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานิ ชายเร. อจฺจนฺตํ เอกนฺเตน เวทนาย อุเปกฺขาเวทนาย ปุริเมหิ โสมนสฺสสหคเตหิ จิตฺเตหิ อสมานตฺตา จตฺตาริ จิตฺตานิ นามโต ปิฏฺิภวงฺคานิ นาม โหนฺติ, ปิฏฺิภวงฺคานิ โสมนสฺสวิปากานํ ปจฺฉาภาเค ภวงฺคานีติ อตฺโถ. อิมานิ ¶ อุเปกฺขาสหคตานิ ปฺจ วิปากานิ ปุริเมหิ สตฺตหิ วิปาเกหิ สทฺธึ ทฺวาทส วิปากานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส.
๔๐๔-๖. ยถา จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส วิปากานิ โหนฺติ, ตถา เอวํ โสตาทีสุ ทฺวาเรสุปิ ทฺวาทส ปากานิ โหนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, อิเม มยา วุตฺตา วิปากา สมสฏฺิ ภวนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต สมสฏฺิ วิปากานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ. คหิตาคฺคหเณเนตฺถ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส ปากา, โสตวิฺาณกาทีนิ จตฺตาริ จาติ โสฬส ปากานิ โหนฺติ.
๔๐๗-๑๑. เอเกน ¶ ติเหตุกกุสเลน อสงฺขาริเกน กมฺเมน อายูหิเต ยถา, เอวเมว สสงฺขารติเหตุกกุสเลนาปิ อสงฺขารสสงฺขารอุเปกฺขาสหคเตหิปิ กุสเลหิ กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต เตสํ ติณฺณํ กุสลานํ วิปาเกหิ ตีหิปิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา เอเสว นโย ปณฺฑิเตน ชานิตพฺโพ. อิธ อิมสฺมึ อุเปกฺขาสหคตทฺวเย อิฏฺมชฺฌตฺตโคจรสฺส วเสน วิปากจิตฺตปฺปวตฺตึ ปมํ ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตพฺพาถ ปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ อถ ปจฺฉา มยา วุตฺตจิตฺตปฺปวตฺติโต ปจฺฉากาเล ปน อิธ อิมสฺมึ อิฏฺโคจเร เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา ปณฺฑิเตน ทสฺเสตพฺพา. คหิตาคฺคหเณเนตฺถ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน โสฬส ปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ปุพฺเพ กาเล มยา วุตฺตนเยเนว สพฺพํ วจนํ อเสสโต อเสสภาเวน ปณฺฑิเตน เยฺยํ.
๔๑๒-๔. ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา ภวติ, อิติ อยํ วาโร เอตฺตาวตา เอตฺตเกน วจเนน มยา ¶ วุตฺโต. เอกํ กมฺมํ เอกสฺมึ ภเว เอกํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ตโต ปฏิสนฺธิโต อปรํ อฺํ ทุติยํ ปฏิสนฺธึ น ชเนติ, ปวตฺติยํ อเนกานิ วิปากานิ สฺชเนติ. หิ สจฺจํ ‘‘เอกํ กมฺม’’นฺติอาทิกํ วจนํ. เอกสฺมา พีชา เอกโต พีชโต เอกํ องฺกุรํ ชายติ, อสฺส พีชสฺส พหูนิ ผลานิ เหตุปฺปวตฺติโต สลิลาทิเหตุปฺปตฺติยา โหนฺติ.
๔๑๕-๒๑. ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา โหติ, อิติ วจนํ อยํ วาโร อนุปุพฺเพน อนุปฏิปาฏิยา อาคโต. อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร ทุเหตุเกน ปฺุเน โสมนสฺสยุตฺเตน อสงฺขาริเกน จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต ปน ทุเหตุเกน โสมนสฺสยุตฺตกุสเลน ตุลฺเยน ปาเกน เยน สตฺเตน คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ, อิฏฺเ อารมฺมเณ ตสฺส สตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคเต โสมนสฺสยุตฺเต าณหีเน กุสลมานเส ตสฺมึ ทุเหตุเก สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน คเต ตํ เอว อารมฺมณํ กตฺวา ตทนนฺตรํ ตสฺส ชวนสฺส อนนฺตรํ ตํสริกฺขกํ เตน ชวเนน สทิสํ เอกนฺตํ อสงฺขาริกมานสํ ชายติ. ตนฺติ ตํ จิตฺตํ มูลภวงฺคนฺติ มูลภวงฺคํ นาม ตทารมฺมณมิจฺจปิ ตทารมฺมณํ นาม อุภยมฺปิ นามํ ตสฺเสว นามํ ตสฺส จิตฺตสฺส เอว นามํ. อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน ภควตา ปริทีปิตํ. ทุเหตุเก สสงฺขาเร กุสเล ชวเน ชวิเตปิ จ ตํสมํ เตน จิตฺเตน สทิสํ อาคนฺตุกสงฺขาตํ ตทารมฺมณมานสํ โหติ.
๔๒๒-๙. ตเถว จ ตถา เอว จ อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร ทุเหตูนํ ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ ชวนานํ ¶ อนนฺตรํ ตาทิสานิ เตหิ ชวเนหิ สทิสานิ ทฺเว ตทารมฺมณมานสานิ ชายนฺเต, เตสํ ตทารมฺมณมานสานํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ นามํ, ‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ จ นามํ โหติ. สนฺตีรณทฺวยฺเจว ทสฺสนํ ¶ สมฺปฏิจฺฉนํ อิมานิ ทฺเว ภวงฺคานิ จาติ อฏฺ วิปากา จกฺขุทฺวาเร โหนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺจสุ ทฺวาเรสุปิ จ อฏฺ อฏฺ วิปาเก กตฺวา ปวตฺติยํ จตฺตาลีส วิปากานิ ภวนฺติ. คหิตาคฺคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร อฏฺ จ วิปากา โสตฆานาทินา วิปาเกน สทฺธึ ทฺวาทส เอว วิปากานิ ภวนฺติ. เอกาย เจตนาเยวํ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต ปน สติ ทฺวาทเสว วิปากานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ วิชิตกุสลยุทฺธสงฺคาเมน ปกาสิตํ เทสิตํ. ทุเหตุกตฺตเยนาปิ, เสเสน สทิเสน ตุ มยา วุตฺตโต ทุเหตุโต เสเสน ทุเหตุกตฺตเยนาปิ สทิเสน ปาเกน อาทินฺนสนฺธิโน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส เอวํ นโย มโต กถิโต นิรงฺคเณน. ทุเหตุเกน กมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหติ. อิติ อยํ วาโร จ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน วจเนน มยา วุตฺโต.
๔๓๐-๘. ทุเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหติ, อิติ อยํ วาโร อนุปุพฺเพน ปฏิปาฏิยา อาคโต. เตสุ จตูสุปิ ทุเหตุเกสุ กุสเลสุ จิตฺเตสุ อฺตเรเนว เหตุเกน กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต สติ ตสฺเสว ทุเหตุกสฺส กุสลชวนสฺส ปากภูตาย อุเปกฺขาสหคตาเหตุกาย มโนวิฺาณธาตุยา อาทินฺนปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส สา ปฏิสนฺธิ กมฺมสทิสา นาม น วตฺตพฺพา ปณฺฑิเตหิ. หิ สจฺจํ ‘‘ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา’’ติอาทิกํ วจนํ. กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา โหติ. ตสฺส เทหิโน สตฺตสฺส วุฑฺฒิมุเปตสฺส วุฑฺฒึ อุปคตสฺส จกฺขุทฺวาเร ปน อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร อาปาถมาคเต สติ ทุเหตุกานํ จตุนฺนํ ปฺุานํ ยสฺส กสฺสจิ ¶ ชวนสฺส อวสานมฺหิ อิทํ อเหตุกํ มโน ตทารมฺมณภาเวน ชายติ. เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน สํสโย สนฺเทโห นตฺถิ, ตํ อเหตุกจิตฺตํ มูลภวงฺคฺจ ตทารมฺมณเมว จ โหติ. จกฺขุวิฺาณกาทีสุปิ วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ อุเปกฺขาสหคตํเยว สนฺตีรณมฺปิ จ โหติ. เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคฺคหเณนิธ เตสุ ทฺวีสุ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺเจสุ วิปาเกสุ เอกํ สนฺตีรณกิจฺจํ ตทารมฺมณกิจฺจํ ตํ จิตฺตํ เปตฺวา คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน อิธ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ คณนูปคจิตฺตานิ ตีณิเยว ภวนฺติ.
๔๓๙-๔๑. อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต ตทา สนฺตีรณฺเจว โสมนสฺสยุตฺตํเยว ¶ โหติ, ตทารมฺมณมานสฺจ โสมนสฺสยุตฺตํเยว โหติ, เตสุ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺเจสุ วิปาเกสุ เอเกกํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตทารมฺมณกิจฺจํ วา จิตฺตํ คเหตฺวา ปุริมานิ จ ตีณิ จตฺตาริ เอว วิปากานิ ภวนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺจสุ ทฺวาเรสุปิ จตฺตาริ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติ ปวตฺติยํ วิปากานิ วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ.
๔๔๒-๘. จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคฺคหเณนิธ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร ปน จตฺตาริ วิปากานิ อิธ อิมสฺมึ อิฏฺารมฺมเณ โสตฆานาทินา วิปาเกน สทฺธึ อเหตุกํ อฏฺกํ โหติ เอว. อเหตุกปฏิสนฺธิสฺส สตฺตสฺส ทุเหตุกํ, ติเหตุกํ วา ตทารมฺมณํ น ภเว น ภเวยฺย, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ติเหตุกํ ตทารมฺมณํ น ภเว. ชาตา สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ สุคติยํ เยน ปาเกน ปฏิสนฺธิ ชาตา, เตน วิปาเกน ตุลฺยมฺปิ, หีนํ วา เตสํ ตทารมฺมณํ ภเวยฺย. มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ สุคติยํ อเหตุกฏฺกฺจ มนุสฺสโลกฺจ สนฺธาย ปฏิจฺจ การณํ ¶ กตฺวา มยา วุตฺตํ. จตูสุปิ อปาเยสุ ปน อเปโต อโย ปติฏฺา เอเตหีติ อปาโย, เตสุ. ปวตฺเต อเหตุกํ อฏฺกํ อาปายิเกหิ ลพฺภติ. เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ ถิโร ถิรการธมฺโม ยสฺมึ อตฺถีติ เถโร, ทุติยอคฺคสาวกภูโต อิทฺธิมา โมคฺคลฺลานตฺเถโร เนรยิกานํ นิรเย ชาตานํ สตฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ, ‘‘อุจฺฉงฺเค มํ นิสีทิตฺวา’’ติอาทีสุ วิย เทวํ วสฺสาเปตีติ อตฺโถ. คนฺธํ วายฺุจ มาเปติ ยทา, ตทา ปน เตสํ เนรยิกานํ สตฺตานํ เตหิ เนรยิกสตฺเตหิ เถรํ ทิสฺวา, ธมฺมฺจ สุตฺวา, คนฺธฺจ ฆายิตฺวา ชลํ อุทกฺจ ปิวตํ ปิวนฺตานํ มุทุํ วายฺุจ เตหิ ผุสตํ ผุสนฺตานํ เตสํ เนรยิกสตฺตานํ จกฺขุวิฺาณกาทีนิ ปฺจปิ ปฺุชานิ เอว กุสลวิปากานิ เอว สนฺตีรณทฺวยํ ปฺุชํ เอว กุสลวิปากํ เอว ปฺุชา เอว เอกา มโนธาตุ อิติ อฏฺกํ โหติ.
๔๔๙-๕๐. อยํ ตาว กถา ‘‘จกฺขุวิฺาณกาทีนิ ปฺุชาเนวา’’ติอาทิกา อยํ กถา อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร กามาวจเร ปฺุานํ ชวนานํ วเสน มยา วุตฺตา. ตทารมฺมณเจตโส ตทารมฺมณจิตฺตสฺส ยํ นิยมตฺตํ ‘‘ตทารมฺมณมานสํ ชวเนน นิยามิต’’นฺติอาทิวจเนน มยา วุตฺตํ, ตํ นิยมตฺตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตํ. โสมนสฺสยุตฺเต กามาวจรกุสเล ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสยุตฺตเมว โหติ, อุเปกฺขายุตฺเต กามาวจรกุสเล ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ อุเปกฺขายุตฺตเมว ¶ โหติ, เนตํ อกุสเล อุเปกฺขายุตฺเต วิจิกิจฺฉาทิเก อกุสเล ชวเน ปน ชวิเต โสมนสฺสยุตฺตมฺปิ ตทารมฺมณํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อิติปิ วจนํ อาจริเยน ทีปิตํ.
๔๕๑-๗. อิธ อิมสฺมึ อธิปฺปาเย อกุสลจิตฺเตสุ โสมนสฺสยุตฺเตสุ จตูสุปิ อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ จิตฺเตสุ ¶ ชวิเตสุ โสมนสฺสยุตฺตา อเหตุมโนวิฺาณธาตุ ตทนนฺตรํ เตสํ อกุสลชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณภาเวน ชายติ. อุเปกฺขายุตฺเตสุ ฉสุ อกุสลจิตฺเตสุ อิฏฺมชฺฌตฺเต โคจเร ชวิเตสุ ปฺุชา อุเปกฺขาสหคตา อเหตุมโนวิฺาณธาตุ เอว ตทนนฺตรํ วา เตสํ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ อกุสลชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณภาเวน ชายติ. อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ พุทฺธรูปาทิอิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ กงฺขโต ‘‘พุทฺโธ นุ โข, โน พุทฺโธ’’ติ กงฺขนฺตสฺส สตฺตสฺส อุทฺธตสฺส วา สตฺตสฺส ตทารมฺมณมานสํ โสมนสฺสยุตฺตํ อเหตุกํ วิปากํ โหติ ปิฏฺิภวงฺคํ. โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน โสมนสฺสยุตฺตา เอว ปฺจ ตทารมฺมณมานสา ปณฺฑิเตน คเวสิตพฺพา. อุเปกฺขาสหคเต จิตฺเต ชวเน ปน ชวิเต สติ อุเปกฺขาสหคตา ฉ จ ตทารมฺมณมานสา ปณฺฑิเตน คเวสิตพฺพา.
๔๕๘-๖๓. ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส วิปฺปฏิสาริโน ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ โหติ. ตสฺส โทมนสฺสสฺส อนนฺตรํ กึ มานสํ ชายเต, ตฺวํ โทมนสฺสยุตฺตชวนสฺส อนนฺตรมานสํ พฺรูหิ กเถหิ. ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ โทมนสฺสสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา ปฏฺานปฺปกรเณ ภควตา นิวาริตา, อสฺส โสมนสฺสสฺส วา อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ปฏฺาเน ปฏฺานปฺปกรเณ ปฏิสิทฺธา ภควตา นิวาริตา. มหคฺคตํ ปนารพฺภ มหคฺคตํ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ จ ตทารมฺมณมานสํ ตตฺเถว ตสฺมึ ปฏฺาเน เอว ปฏิสิทฺธํ ภควตา นิวาริตํ. ตสฺมา การณา ภวงฺคปาโต วา ตทารมฺมณเมว วา น โหติ. กึ นุ กาตพฺพํ เตสํ ภวงฺคตทารมฺมณานํ อภาเว การณํ ยํ กาตพฺพํ, อมฺเหหิ ตํ ¶ การณํ กึ นุ ปุจฺฉาม, ตํ ตทตฺถํ อาภิธมฺมิกภาเวน อาภิธมฺมิก ตํ การณํ วท วทาหิ. อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิฺาณธาตุ ปฺุาปฺุวิปากา ตทารมฺมณิกา สิยา ภเวยฺย.
๔๖๔-๗. อิมสฺส ตทารมฺมณสฺส อาวชฺชนํ กึ นตฺถิ? ตํ ตทารมฺมณมานสํ กถํ เกน ปกาเรน ชายเต? ภวงฺคอาวชฺชนานํ จิตฺตานํ กึ อาวชฺชนมตฺตํ? มคฺคสฺส อนนฺตรสฺส จ ผลสฺสาปิ กึ อาวชฺชนํ นตฺถิ? นิโรธา จ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ผลจิตฺตสฺส วาติ ¶ มยา สุตํ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อาวชฺชนํ นตฺถิ. วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหตุ ชายตุ มานสํ จิตฺตํ อาวชฺชเนน วินา อาวชฺชนํ วชฺเชตฺวา โหตุ ชายตุ, กิมสฺสารมฺมณํ อสฺส ตทารมฺมณมานสสฺส กึ อารมฺมณํ, ปณฺฑิต, ตฺวํ อารมฺมณํ ยทิ ชานาสิ, ตํ อารมฺมณํ พฺรูหิ มยฺหํ กเถหิ. วินา อารมฺมเณเนตํ เอตํ มานสํ อารมฺมเณน วินา อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา น ชายติ. หิ สจฺจํ ‘‘วินา อารมฺมเณเนต’’นฺติอาทิกํ วจนํ, ตทารมฺมณมานสํ ยทา โทมนสฺสยุตฺตํ ชวนํ มหคฺคตารมฺมณํ ชวติ, ตทา ตสฺมึเยว ชวนจิตฺตกฺขเณ ปริตฺเตสุ กามาวจรารมฺมเณสุ ยํ กิฺจิ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ ปฏิจฺจ ชายติ.
๔๖๘-๗๓. อุตุพีชนิยาโม จ อุตุนิยาโม พีชนิยาโม จ กมฺมธมฺมนิยามตา จ กมฺมนิยามตา จ สีลาทิปารมีธมฺมนิยามตา จ จิตฺตสฺส นิยาโม จาติ ปฺจ นิยามตา ปณฺฑิเตน เยฺยา. ตตฺถ เตสุ ปฺจสุ นิยาเมสุ สพฺเพสํ ปน รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรน ผลปุปฺผาทิธารณํ อุตุ, อยํ อุตุนิยามตา. เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว เตสํ เตสํ พีชานํ ปน เตหิ เตหิ พีเชหิ ตุลฺยานมฺปิ สสฺสานํ ผลานํ อุปฺปตฺติ, อยํ พีชนิยามตา ¶ . มตฺถเก นาฬิเกรสฺส นาฬิเกรผลสฺส มตฺถเก ฉิทฺทตฺตํ ฉิทฺทภาโว, อยํ พีชโช พีชโต ชาโต นิยาโม. ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกฺจ วิปากํ ทุเหตุกฺจ วิปากํ อเหตุกฺจ วิปากํ ยโต ยํ กมฺมํ เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา. โพธิสตฺตสฺส ชาติยํ ชินงฺกุรสฺส ชาติกฺขเณ เมทนีกมฺปนาทิกํ อเนกวิเสสตฺตํ, อยํ สีลาทิปารมีธมฺมนิยามตา. เตน โคจเรน ปสาทสฺมึ ฆฏฺฏิเต สติ อิธ อิมสฺมึ จิตฺตวีถิยํ อาวชฺชนาทีนํ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ, อยํ จิตฺตนิยามตา.
๔๗๔. โย ปุคฺคโล ธีโร ธีรสมฺปนฺโน คุณสมฺปนฺโน วิกฺขิตฺตปาโป โมหนฺธการาปคมํ อนฺธการมนิสฺสาย อวิชฺชานิสฺสรณํ ยทิจฺเฉ สเจ อิจฺเฉยฺย, โส ธีโร อิมํ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ อนฺธชฺชนานํ อนฺธสทิสพาลชนานํ หทยนฺธการํ วิทฺธํสนํ อนฺธการสนฺนิสฺสิตสฺส ยสฺส หทยสฺส วิทฺธํสนกรํ ชลนฺตํ ทีปํ ชลมานํ ทีปํ. ปยตฺโตติ ปกาเรน ยตติ วีริยํ กโรตีติ ปยตฺโต, สตตํ สพฺพทา สิกฺเขถ สชฺฌายนธารณจินฺตนวเสน สิกฺเขยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา
อิทานิ ¶ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.
อิทานิ ปน กาเล เอเตสํ ติเหตุกทฺวิเหตุกอเหตุกานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปกิณฺณกํ มานสํ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย ¶ ภิกฺขูนํ เฉกภาวตฺถาย มยา กถียเต อุจฺจเต.
๔๗๖-๘๕. ปนฺถมกฺกฏโก อุณฺณนาภิ ปนฺถมกฺกฏโก นาม ปฺจสุ ทิสาสุ ตสฺส สุตฺตํ ปสาเรตฺวา ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ. ปมาย ทิสาเยตฺถ เอตฺถ เอตาสุ ทิสาสุ ปมาย ทิสาย ปสาริเต สุตฺเต ปาณเกน ปฏงฺเคน วา มกฺขิกาย วา ฆฏฺฏิเต สติ สา อุณฺณนาภิ กิฺจิ จลิตฺวา ผนฺทนํ กตฺวา นิปนฺนฏฺานโต สุตฺตานุสาเรน สุตฺตํ อนุสาเรตฺวา ตสฺส ปาณกสฺส ยูสํ ยูสสงฺขาตํ โสณิตํ ปิวติ. ปุนาคนฺตฺวา ตตฺเถว ตสฺมึ ชาลมชฺเฌเยว ยถาสุขํ นิปชฺชติ, ยถา ปมาย ทิสาย จลนาทิกํ กิริยํ กโรติ, เอวเมว ทุติยาทีสุ จตูสุ ทิสาสุ จลนาทิกํ กิริยํ กโรติ, เอวํ ปฺจสุ ทิสาสุ สุตฺตํ วิย ปฺจ ปสาทา ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพา, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย จ จิตฺตํ ปน ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ. ปาณกาทีหิ ขุทฺทกติรจฺฉาเนหิ ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย อารมฺมเณ ปน ปสาทานํ สงฺฆฏฺฏนา ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพา. ชาลมชฺเฌ นิปนฺนาย อุณฺณนาภิยา ตํ จลนํ วิย ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ ปสาทฆฏฺฏนํ, กึ ตํ? อารมฺมณํ. ตตฺถ ติสฺสํ วีถิยํ ปสาทฆฏฺฏนํ อารมฺมณํ คเหตฺวา มโนธาตุกิริยาจิตฺตํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตีติ ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ ภควตา. ตสฺส ปนฺถมกฺกฏกสฺส สุตฺตานุสารํว สุตฺตํ อนุคมนํ วิย วีถิจิตฺตปฺปวตฺตนํ ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ. สีเส ปน วิชฺฌิตฺวา อสฺส มกฺกฏสฺส ยูสปานํ วิย ชวนสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมเณสุ ปวตฺตนํ ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ. ปุน อาคนฺตฺวา สุตฺตชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ ยถา วตฺถุํเยว หทยวตฺถุํ เอว นิสฺสาย จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ.
๔๘๖-๙๓. อิทํ ¶ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ อิทํ โอปมฺมํ กํ อตฺถํ ทีเปติ ปกาเสติ? ปมํ ปสาเท อารมฺมเณน ¶ ฆฏฺฏิเต สติ ปสาทวตฺถุโต ปสาโท วตฺถุ นิสฺสโย เอตสฺสาติ ปสาทวตฺถุ, จิตฺตํ, ตโต ปสาทวตฺถุโต, ปมํ เอว วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ ภวงฺคสงฺขาตํ มโน ชายติ, อิติปิ อตฺโถ เตน โอปมฺเมน ทีปิโต. เอเกการมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน ปน อาปาถํ อาคจฺฉติ, อยมตฺโถปิ เตน โอปมฺเมน ทีปิโต ‘‘ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสู’’ติ, เอกํ รูปารมฺมณํ เอกสฺมึเยว ขเณ จกฺขุทฺวาเร, มโนทฺวาเร จาติ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย เยฺโย. รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ ฆฏฺเฏตฺวา ตงฺขเณ ปน ตสฺส ขเณ ปน ตถา มโนทฺวาเร ปน อาปาถํ อาคจฺฉติ, ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. น สํสโย เอตสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ. ยถา ขโค ยถา สกุโณ. หิ สจฺจํ มยา วุตฺตํ วจนํ. รุกฺขคฺเค รุกฺขโกฏิยํ นิลียนฺโตว สาขิโน สาขํ ฆฏฺเฏติ, ตสฺส ฉายา ภูมิยํ ปถวิยํ ผรติ ปฏิหฺติ. อิธาติ นิปาโต. สาขาย สกุเณน ฆฏฺฏนํ ภูมิยํ ฉายาผรณาปิ จ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขณสฺมึเยว ชายเร ชายนฺติ. เอวเมว ปน รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ, ตเถว อตฺถโต อตฺถวเสน ภวงฺคจลนสฺสาปิ ปจฺจยตฺเตน ปจฺจยภาเวน มโนทฺวาเร อาปาถํ อาคมนํ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหติ.
๔๙๔-๗. ตโต ปรํ ภวงฺคโสตํ ฉินฺทิตฺวา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุปสาเท ยถากฺกมํ อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมุปฺปนฺเน, สมฺปฏิจฺฉเน สมุปฺปนฺเน, สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตถา โวฏฺพฺพเน จ สมุปฺปนฺเน กุสลํ ชวนจิตฺตํ ชวติ, ตถา อกุสลเมว จิตฺตํ ชวติ. โสตทฺวาราทีสุปิ สทฺทาทีนํ อารมฺมณานํ ฆฏฺฏเน เอเสว นโย อวิเสเสน วิฺุนา วิฺเยฺโย. เอตสฺส อตฺถสฺส ทีปเน โทวาริโกปมาทีนิ วจนานิ ¶ อุทฺธริตฺวา ตโต ปกรณโต นีหริตฺวา เอตฺถ เอตสฺมึ วีถิยาธิกาเร วิฺุนา ทสฺเสตพฺพานิ.
๔๙๘-๙. อสมฺเภเทน จกฺขุสฺสาติ ตสฺสาปิ จกฺขุ อสมฺภินฺนํ โหติ. ชีวิตา นิรุทฺธมฺปิ ปิตฺเตน วา เสมฺเหน วา รุหิเรน วา ปลิพุทฺธํ จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ สมฺภินฺนํ นาม, สกฺโกนฺตํ อสมฺภินฺนํ นาม โหติ. เตน จกฺขุปสาทสฺส อสมฺภินฺเนน รูปาปาถคมเนน อาโลกสนฺนิสฺสเยนาปิ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺตเนน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สํ เอกโต อินฺติ ปวตฺตนฺตีติ ¶ สเมตา, สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ, ตํ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ วิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สห ชายเต.
๕๐๐-๑. อสมฺเภเทน โสตสฺส โสตปสาทสฺส อสมฺภินฺเนน สทฺทาปาถคเมน จ สทฺทสฺส อาปาถคมเนน จ. อากาสนิสฺสเยนาปิ ปิหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิฺาณํ นุปฺปชฺชติ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ โสตวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๒-๓. อสมฺเภเทน ฆานสฺส ฆานปสาทสฺส อสมฺภินฺเนน คนฺธาปาถคเมน จ คนฺธสฺส อาปาถคมเนน จ. วาโยสนฺนิสฺสเยนาปีติ ฆานพิลมฺหิ ปวิสนฺเตน วายุนาติ อตฺโถ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ ¶ อาคเตหิ ตํ ฆานวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๔-๕. อสมฺเภเทน ชิวฺหาย ชิวฺหาย อสมฺภินฺเนน รสาปาถคเมน จ รสสฺส อาปาถคมเนน จ. อาโปสนฺนิสฺสเยนาปีติ ชิวฺหาเตมนํ อาปํ ลทฺธา จ อุปฺปชฺชติ, เตน วินา สุกฺขขาทนีเย ชิวฺหาย สายิเตปิ ชิวฺหาวิฺาณํ นุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ ชิวฺหาวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๖-๗. กายปสาทสฺส อสมฺเภเทน โผฏฺพฺพสฺส อาปาถคมเนน จ. ปถวีนิสฺสเยนาปีติ เตน วินา กายทฺวารมฺปีติ พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกํ กายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหฺติ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ กายวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๘-๙. อสมฺเภทา ¶ มนสฺสาปีติ มนนฺติ ภวงฺคจิตฺตํ. ตํ นิรุทฺธมฺปิ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทตมคตเมว วตฺตมานมฺปิ สมฺภินฺนํ นาม โหติ. อาวชฺชนสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อสมฺภินฺนํ นาม. มนสฺส อสมฺเภเทน ธมฺมสฺส อาปาถคมเนน จ วตฺถุสนฺนิสฺสเยน หทยวตฺถุสนฺนิสฺสเยน. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา มโนทฺวาราวชฺชเนน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ ¶ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ มโนวิฺาณํ ตํ มโนวิฺาณสงฺขาตํ ชวนจิตฺตํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายเต.
๕๑๐-๑๑. มโน ภวงฺคจิตฺตํ นาม วิภาวินา เวทิตพฺพํ. อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ อาวชฺชนกิริยาจิตฺตทฺวยํ สมนกฺกาโร นาม วิภาวินา สฺิตํ. วตฺถุสนฺนิสฺสเยน อิติ อยํ ปาโ สพฺพตฺถ สพฺเพสุ ภเวสุ น คจฺฉติ. ปฺจหิ ขนฺเธหิ โวกาโร โวกิณฺโณติ ปฺจโวกาโร, ปฺจโวการภวํ สนฺธาย การณํ กตฺวา ‘‘วตฺถุสนฺนิสฺสเยนา’’ติ อยํ ปาโ ปน กถิโต มยา, ปฺจโวการภโว นาม กามรูปภโว, อรูปภโว จตุโวการภโว นาม, อสฺีภโว เอกโวการภโว นาม. อยํ ปาโ จตุโวการอรูปภวํ สนฺธาย น กถิโตติ อตฺโถ. วตฺถุสฺส รูปตฺตา อรูปภเว กถํ วตฺถุสนฺนิสฺสโย ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๕๑๒-๔. ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ โหนฺติ, กามาวจเรสุ ทส, รูเปสุ ปฺจ, อรูปีสุ จตฺตาริ, สพฺพานิ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ เอกูนวีสติ โหนฺติ. กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนา. กมฺมนิมิตฺตํ นาม รูปานิ ปฺจารมฺมณานิ ปฺตฺติ จ มหคฺคตจิตฺตฺจ. ตถา คตินิมิตฺตกํ นาม กปฺปรุกฺขาทโย, อกุสลปกฺเข รูปาทิอารมฺมณภูตา โลหกุมฺภาทโย จ. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เตสํ ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานํ อารมฺมณํ ติวิธํ ภควตา อุทีริตํ. กามาวจรสนฺธีนํ ปริตฺตารมฺมณํ กามาวจรารมฺมณํ ภควตา มตํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปาทิปฺจารมฺมณํ, คตินิมิตฺตํ ปฺจารมฺมณฺจ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โหติ. อตีตํ วา กมฺมํ กุสลากุสลเจตนา อตีตาเยว, น ปจฺจุปฺปนฺนา. อนาคตํ อารมฺมณํ นตฺถิ.
๕๑๕-๒๖. อฏฺเว จ มหาวิปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ ตทารมฺมณสฺิตํ. เอกาทสวิเธ จิตฺเต ¶ ตทารมฺมณสฺิเต ปฺุวิปากานิ กุสลวิปากา ทส ¶ โหนฺติ, อปฺุชํ อกุสลวิปากํ ปน เอกํ โหติ. มหาวิปากา รูปารูปภวทฺวเย น ชายนฺติ, กามรูปภเว สนฺตีรณตฺตยํ โหติ. ยานิ ตทารมฺมณจิตฺตานิ สตฺถุนา ชิเนน วุตฺตานิ, เตสุ ตทารมฺมณจิตฺเตสุ เอกมฺปิ ตทารมฺมณจิตฺตํ รูปารูปภวทฺวเย ตทารมฺมณํ หุตฺวา กทาจิปิ นปฺปวตฺตติ. กสฺมา การณา? ตตฺถ ตสฺมึ รูปารูปภวทฺวเย ‘‘ตทารมฺมณํ น โหตี’’ติ วจนํ โจทโก ภเวยฺย, พีชสฺสาภาวโต ปน น โหตีติ ปริหาโร. อกามาวจรารมฺมเณ อกามาวจรธมฺเม อิทํ ตทารมฺมณมานสํ เนว อนุพนฺธติ. หิ กสฺมา การณา? ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ เอกนฺเตน อวสฺสํ ตทารมฺมณมานสสฺส กามาวจรารมฺมณตฺตา จ ตถา อปริจิตตฺตา จ สพฺพทา นานุพนฺธติ. ตฺหิ ยถา ปิตรํ วา ปิตุสทิสํ วา าตึ อนุพนฺธนฺโตปิ ตรุณทารโก ฆรทฺวารนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส อนุพนฺธติ, น อรฺํ วา ยุทฺธภูมึ วา คจฺฉติ, เอวํ กามาวจเร ธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺมมารพฺภ ปวตฺตมาเน ธมฺเม นานุพนฺธติ. ยสฺมา จสฺส สพฺโพ กามาวจรปาโก จ กิริยามโนธาตุ กิริยาอเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ เอวํ อจฺจนฺตํ ปริตฺตเมว อารมฺมณํ วุตฺตํ, ตสฺมา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตรารมฺมเณ กามาวจรธมฺเมปิ นานุพนฺธตีติ เวทิตพฺพํ.
๕๒๗-๓๒. กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ ‘‘ชนกํ เตน ตุลฺย’’นฺติอาทิเกน เตน, ยุตฺติยา วาโท ยุตฺติวาโท, ‘‘ชนกํ เตน ตุลฺย’’นฺติอาทิกาย ยุตฺติกถาย กึ ปโยชนํ วุตฺตํ? อฏฺกถาสุ หิ สจฺจํ ‘‘กึ เตน ยุตฺติวาเทนา’’ติ วจนํ, ‘‘อตฺถกถาสู’’ติ วตฺตพฺเพ สมาเส หิ ตฺถ-สฺส ฏฺ-การํ กตฺวา ‘‘อฏฺกถาสู’’ติ วุตฺตํ ¶ . กามาวจเร ธมฺเม ปฏิจฺจ ตทารมฺมณภาวทีปกํ วจนํ อาจริเยน วุตฺตํ. ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรนปิ ตทารมฺมณจิตฺตานิ นามโคตฺตํ ปนารพฺภ ติสฺสาทิกํ นามปฺตฺตึ ปฏิจฺจ กจฺจายนโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิกํ โคตฺตปฺตฺตึ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ จ ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ. ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา ยทา มยา วุตฺตาย ปฺตฺติยา เสสปฺตฺตึ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ วา ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน, ตถา ทุกฺขอนิจฺจอนตฺตลกฺขณารมฺมณิกาย วิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน. ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ มิจฺฉตฺเต มิจฺฉาสภาเว ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทิวเสน นิยตานิ จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตชวนานิ มิจฺฉตฺตนิยตานิ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน, โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ¶ ชวเน คเตปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน. ตถา มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเตปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน, ปฏิสมฺภิทาาณํ อารพฺภ ชวเน ชวิเตปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน. มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ ชวนานํ อนนฺตรํ อนุปุพฺพโต ตทารมฺมณจิตฺตานิ ภวนฺติ.
๕๓๓-๔. มโนทฺวาเร อารมฺมณฆฏฺฏนา น วิชฺชติ. ภวงฺคโต เจตโส วีถิจิตฺตสฺส วุฏฺานํ กถํ เกน ปกาเรน โหติ? มโนทฺวาเรปิ ฆฏฺฏนาย วินา ฆฏฺฏนํ วชฺเชตฺวา อาปาถํ อาคจฺฉนฺเตว ยสฺมา การณา, ตสฺมา วีถิจิตฺตานํ สมฺภโว โหติ.
๕๓๕-๖. ทฺวาทสาปฺุจิตฺตานํ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตานํ วิปากา สตฺตสตฺตติ ปาปปากา ทฺวาทสปาปจิตฺตานํ วิปากา ¶ จตุราสีติ ปวตฺติยํ โหนฺติ. เอกสฺส โสมนสฺสยุตฺตทิฏฺิสมฺปยุตฺตากุสลสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, สมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขายุตฺตสนฺตีรณานิ จาติ สตฺต อกุสลปากา โหนฺติ. ตถา เสสานํ เอกาทสนฺนํ อกุสลานมฺปิ สตฺต วิปากา โหนฺติ. เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ อุทฺธจฺจมานสํ หิตฺวา เอกาทสวิธานํ ปฏิสนฺธิโย เอกาทสวิธา เจว ภวนฺติ.
๕๓๗-๘. กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ ยํ อาวชฺชนทฺวยํ ชวนํ น จ โหติ, ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กรณมตฺตตฺตา กิริยามตฺตตฺตา วาตปุปฺผสมํ วาตปุปฺเผน สทิสํ มตํ ภควตา. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ขีณาสเว อุปฺปนฺนกาเล วา ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กิริยจิตฺตํ ภวิตุํ ยุตฺตํ. สพฺเพสุ ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปนฺนกาเล กถํ กิริยา โหตีติ เจ? กรณมตฺตตฺตา อผลทายกํ วาตปุปฺผํ วิย อผลทายกํ กิริยจิตฺตํ ภวิตุํ ยุตฺติหาโร กิริยา ปน โหติ. ยํ สพฺพํ กิริยจิตฺตํ กิจฺจสาธนโต ชวนกิจฺจสาธนวเสน ชวนตฺตํ ชวนภาวํ ปตฺตํ ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ อผลํ โหติ ยถา, เอวํ ฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามูลสฺส วีตราคสฺส ตํ สพฺพํ กิริยจิตฺตํ อผลํ วิปากวิรหิตํ สิยา ภเวยฺย.
๕๓๙-๔๐. ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เอตสฺมา ธมฺมโต ผลํ เอติ ปวตฺตติ ตสฺมา ปจฺจโย, โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ิติยา อุปฺปตฺติยาปิ อุปกาโร ¶ นาม โหติ, โส ธมฺโม ตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโยติ ปจฺจโย นาม ปณฺฑิเตน ปวุจฺจเต. สมฺภโว ปภโว เหตุ การณํ ปจฺจโย มโต ภควตา. อิทํ วจนํ อฺตฺถ ทีปนวจนํ.
๕๔๑. โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก โย โลภาทิ ปน ธมฺโม มูลภาเวน ผลธมฺมสฺส ¶ อุปการโก, โส โลภาทิธมฺโม ผลธมฺมสฺส เหตูติ เหตุ นาม วิภาวินา วิฺาตพฺโพ.
๕๔๒. โลโภ โทโส จ โมโห จ ตถา อโลภาทโย ตโย เหตู, เต ฉ เอว เหตุโย โหนฺติ, ชาติโต ชาติวเสน กุสลชาติอกุสลชาติอพฺยากตชาติวเสน นวธา นวหิ โกฏฺาเสหิ สิยุํ.
๕๔๓-๔. ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก โย ธมฺโม กุสลาทีนํ ธมฺมานํ กุสลาทิตฺตสาธโก กุสลาทิภาวสาธโก, โส ธมฺโม มูลฏฺโ นาม. เอวํ วจนํ เอเก เอกจฺเจ อาจริยา วทนฺติ. เอวํ สนฺเต กุสลากุสลาทีนํ ธมฺมานํ กุสลาทิตฺตสาธกวเสน มูลฏฺเ สนฺเต ตํสมุฏฺานรูปีสุ เตหิ จิตฺเตหิ สมุฏฺานรูเปสุ เตหิ จิตฺเตหิ สมุฏฺิเตสุ จิตฺตชรูเปสุ เหตูนํ โลภาทิเหตูนํ เหตุปจฺจยตา กทาจิปิ เนว สมฺปชฺชติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยทิ จิตฺเตสุ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺเตสุ เต โลภาทโยปิ จิตฺตานํ สมฺปยุตฺตจิตฺตานํ เอกุปฺปาทตฺตา จ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติเยว. ตทา เตสํ มเต เตสํ จิตฺตชรูปานํ กุสลาทิตฺตํ สิยา. น จ กทาจิ รูปานิ กุสลาทินามกานิ ทิสฺสนฺติ ยสฺมา, ตสฺมา จิตฺตชรูปานํ กุสลาทิภาวาปนตฺถํ เตสํ จิตฺตชรูปานํ เต โลภาทโย เหตุปจฺจยา น โหนฺติ, อิติ วจนํ วตฺตพฺพํ สิยา. เอวฺจ สติ จิตฺตชรูปานิ นาม กทาจิปิ วิยุตฺตานิ จรนฺติ, ตสฺมา กุสลาทิตฺตสาธโก มูลฏฺโ น โหติ.
๕๔๕-๖. หิ สจฺจํ ‘‘เอวํ สนฺเต ตุ เหตูน’’นฺติอาทิกํ วจนํ. เต โลภาทโย เหตู เตสํ รูปานํ กุสลาทิตํ กุสลาทิภาวํ น สาเธนฺติ น นิปฺผาเทนฺติ. เต เหตู เตสํ ¶ ปน รูปานํ ปจฺจยา น จ น โหนฺติเยว, ตสฺมา การณา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ กุสลาทิตฺตสาธโก โย ธมฺโม, โส ธมฺโม มูลฏฺโติ มูลสภาโว นาม สมยฺุนา สมยวิชานนสีเลน วิฺุนา คนฺตพฺโพ ชานิตพฺโพ.
๕๔๗. สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส ¶ , สาธเนนุปการโก สุปฺปติฏฺิตภาวํ สาธเนน อุปการโก โย อตฺโถ, โส อตฺโถ เหตูนํ โลภาทีนํ มูลฏฺโ มูลสภาโว อิติ จ คหณํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ.
๕๔๘-๙. กุสลากุสลา เหตู กุสลา เหตู, อกุสลา เหตู, กฺริยาเหตู สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน สพฺเพ กิริยาเหตุโย จ สมฺปยุตฺตานํ ปฺจโวการภูมิยํ สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อฺมฺปจฺจยภาเวน เหตุปจฺจยตํ ยาตา คตา. ตํสมุฏฺานานํ จิตฺตชรูปานฺจ เหตุปจฺจยตํ ยาตา คตา, เอเต เหตู จตุโวการภูมิยํ สมฺปยุตฺตานํ เอว ธมฺมานํ เหตุปจฺจยตํ ยาตา คตา.
๕๕๐-๑. กาเม วิปากเหตูปิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ กฏตฺตารูปชาตานํ กมฺมชรูปานํ เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทกฺขเณเยว กมฺมชรูปานํ อุปฺปาโท โหติ, ยสฺมา การณา ปวตฺติยํ จิตฺตชานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจยตํ คตา.
๕๕๒-๕. รูเป วิปากเหตู กามาวจรภูมิยํ เหตุโย วิย เหตุปจฺจยา โหนฺติ, ปฺจโวกาเร โลกุตฺตรวิปากเหตโว จิตฺตชานํ รูปานฺจ สมฺปยุตฺตานฺจ ปฺจโวการภูมิยํ เหตุปจฺจยา โหนฺติ. จตุโวกาเร โลกุตฺตรวิปากชา เหตโว สมฺปยุตฺตานํ เอว จตุโวการภูมิยํ เหตุปจฺจยา ภวนฺติ. อิตเร จตุโวกาเร อรูปภเว วิปากชา เหตโว สมฺปยุตฺตานํ เอว สภูมิยํ อตฺตโน ¶ ภูมิยํ อรูปภูมิยํ เหตุปจฺจยา โหนฺติ. เหตุตฺโถ เหตูนํ อตฺโถ เหตุโย เจว เหตุปจฺจโย เจว เหตุปจฺจยสมฺภโว เหตุปจฺจยุปฺปตฺติ, เอวเมว เอวํ อิมินา ปกาเรน. สฺชาโต สุขเหตุ ยสฺสาติ สฺชาตสุขเหตุ, เตน วิฺเยฺโย.
๕๕๖-๘. ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ วีมํสา จาติ จตุธาธิปตี โลกาธิปตินา สตฺถุนา วุตฺตา. ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติกาลสฺมึ โย ฉนฺโท, โส ฉนฺทาธิปติ นาม, ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา สมาธิกรณจิตฺตสฺส เอเสว นโย เสเสสุปิ จ ตีสุ มยา วุตฺตโต ฉนฺทาธิปติโต เสเสสุปิ จ อธิปตีสุ. โย ธมฺโม เชฏฺฏฺเน อุปการโก, โส ธมฺโม อธิปตีติ อธิปติ นาม ภควตา นิทฺทิฏฺโ.
สุมติมติวิโพธนํ ¶ วิจิตฺตํ,
กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;
อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,
ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.
โย โย ชโน อิมํ อภิธมฺมาวตารํ สุมติมติวิโพธนํ สุมตีนํ สุนฺทรมตีนํ ปณฺฑิตานํ มติยา วิโพธนกรํ วิจิตฺตํ กุมตีนํ กุจฺฉิตมตีนํ พาลานํ มติอินฺธเน ปธานํ ปาวกํ อติมธุรกรํ อเวทิ ชานิ, โส โส ชโน สกลํ ชินวจนํ อเวทิ ชานิ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.
๙. นวโม ปริจฺเฉโท
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
พาตฺตึสปากจิตฺตานิ ¶ , โลกิกาเนว ยานิ หิ;
เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ยานิ โลกิกานิ เอว พาตฺตึส ปากจิตฺตานิ โหนฺติ, เอเตสํ ปากจิตฺตานํ ปฺุาปฺุาทิสงฺขารา ภวาทีสุ โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถา เยน ปกาเรน ปจฺจยา โหนฺติ เอว, อิเมสํ วิปากจิตฺตานํ เตปิ สงฺขารา ภวาทีสุ โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ตถา เตน ปกาเรน วิภาวินา ปณฺฑิเตน วิฺาตพฺพา. ตโย ภวา จตสฺโส จ โยนิโย กามภวรูปภวอรูปภววเสน ตโย ภวา, อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน จตสฺโส จ โยนิโย, นิรยคติติรจฺฉานคติเปตคติมนุสฺสคติเทวคติวเสน ¶ คติปฺจกํ, สนฺธิสฺาย ปฏิสนฺธิสฺาย นานตฺตา นานาภาวโต, กายสฺสาปิ จ รูปกายสฺสาปิ จ นานตฺตา นานาภาวโต กามสุคติโย, นานา อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตา, นานตฺโต รูปกาโย เอเตสนฺติ นานตฺตกายา, นานา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตา, นานตฺตาเยว สฺา นานตฺตสฺา, สา เอเตสํ อตฺถีติ นานตฺตสฺี นาม, ปมชฺฌานภูมิ จ จตุราปายภูมิโย จ นานตฺตกายเอกตฺตสฺี นาม, ทุติยชฺฌานภูมิ เอกตฺตกายนานตฺตสฺี นาม, ตติยชฺฌานภูมิเวหปฺผลภูมิสุทฺธาวาสภูมิโย เอกตฺตกายเอกตฺตสฺี นาม, เหฏฺา ิตา รูเปหิ สทฺธึ สตฺตวิฺาณฏฺิติโย, ติฏฺนฺติ วิฺาณานิ เอตฺถาติ ิติโย, วิฺาณานํ ิติโย วิฺาณฏฺิติโย, วิฺาณสฺส อภาวโต อสฺีภูมิ น คยฺหเต, จตุตฺถารุปฺปภูมิ จ ¶ ปฏุวิฺาณาภาวโต น คยฺหเต. สตฺตาวาสวเสน อสฺีภูมึ, จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ ปน คเหตฺวา เต สตฺตาวาสา นว เอว โหนฺติ.
๕๖๓-๘. กาเม ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา อฏฺ เจตนา ปูเรนฺติ อตฺตโน การกํ ปูเรนฺติ จ, อชฺฌาสยํ ปุชฺชฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปฺุานิ, อภิสงฺขโรนฺติ วิปากํ, กมฺมชรูปฺจาติ อภิสงฺขารา, ปฺุานิ เอว อภิสงฺขารา ปฺุาภิสงฺขารา, เตเยว สฺิตา ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา, กาเม ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา อฏฺ เจตนา. นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ อุเปกฺขายุตฺตาเหตุกมหาวิปากวเสน นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ กามสุคติยํ ปน นานา วตฺตมานเจตนาขณโต ปรํ ขณํ เอตสฺสาติ นานาขณํ, ตํ เอว นานกฺขณิกํ, ตเมว กมฺมํ นานกฺขณิกกมฺมํ, วตฺตมานเจตนาโต ปรา อตีตเจตนาติ อตฺโถ. พลวา นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย, พลวตฺโถ เจตฺถ อุป-สทฺโท, พลวปจฺจโยติ อตฺโถ, นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยวเสน พลวปจฺจยวเสน จาติ อตฺโถ. ทฺเวธา ทฺวีหิ ปกาเรหิ เตสํ ปฏิสนฺธิยํ ปจฺจยา ภวนฺติ, ตา อฏฺ กามาวจรมหากุสลเจตนา อุเปกฺขาสหิตาเหตุมโนวิฺาณธาตุยา วินา อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิฺาณธาตุํ วชฺเชตฺวา ปริตฺตปากานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนโสมนสฺสยุตฺตาเหตุกกุสลวิปากานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺติยํ ปจฺจยา โหนฺติ. ตาเยว เจตนา ตา เอว อฏฺ กามาวจรมหากุสลเจตนา รูปภเว ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ กุสลวิปากจิตฺตานํ จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนโสมนสฺสยุตฺตอุเปกฺขายุตฺตสนฺตีรณานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺติยํ ปจฺจยา โหนฺติ. อฏฺนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา อฏฺนฺนํ ปริตฺตานํ กุสลวิปากานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนานํ, ทฺวินฺนํ ¶ สนฺตีรณานฺจ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ¶ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน ปจฺจยา น โหนฺติ. วุตฺตปฺปการาว กาเม สุคติยํ ยถาวุตฺตปฺปการาว อฏฺ กามาวจรมหากุสลเจตนา กามสุคติยํ ตถา โสฬสนฺนํ กุสลวิปากานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ สตฺตนฺนํ กุสลวิปากานํ ปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นวนฺนํ กุสลวิปากจิตฺตานํ ปจฺจยา โหนฺติ.
๕๖๙-๗๔. รูเป ปฺุาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติมาปฺุสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา อิเม อปฺุาภิสงฺขารา, อิมา กุสลปฏิปกฺขา อุทฺธจฺจวชฺชา เอกาทส เจตนา กามทุคฺคติยํ เอกสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. ทฺวาทส อกุสลเจตนา ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ เอว ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนานํ อกุสลวิปากานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา โน โหนฺติ. สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อกุสลวิปากานิ สตฺตนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานํ ปจฺจยา ภวนฺติ. กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ ทฺวาทสากุสลเจตนา กาเม สุคติยํ ตเถว จ เตสํ สตฺตนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา น โหนฺติ. วิฺาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา ตาเยว ทฺวาทสากุสลเจตนา รูปภเว เตสํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณสงฺขาตานํ วิฺาณานํ ตถา ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ ปจฺจยา น โหนฺติ. โส จ กามภเวนิฏฺรูปาทิอุปลทฺธิยํ โส จ อปฺุาภิสงฺขาโร กามภเว อนิฏฺรูปาทิอุปลทฺธิยํ อมนาปรูปาทีนิ อารมฺมณานิ อุปลทฺธิยํ เตสํ จตุนฺนํ อปฺุชานํ วิฺาณานํ ปจฺจโย โหติ. หิ สจฺจํ ‘‘โส จ กามภเวนิฏฺ-รูปาทิอุปลทฺธิย’’นฺติอาทิกํ วจนํ. อนิฏฺรูปาทโย นาม วิสยา พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร น วิชฺชนฺติ.
๕๗๕-๖. ตเถวาเนฺชสงฺขาโร น อิฺชติ น ผนฺทติ น จลตีติ อาเนฺชํ, อาเนฺชฺจ ตํ สงฺขาโร จาติ อาเนฺชสงฺขาโร, ตถา เอว อาเนฺชสงฺขาโร อรูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจโย โหติ. ภเวสฺเวเต ภเวสุ เอเต วุตฺตปฺปการา ปจฺจยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถา จ เยน เยน จ ปกาเรน ¶ นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, เตน ปจฺจยา ตถา เตน เตน ปกาเรน วิภาวินา วิชานนฺเตน ปณฺฑิเตน เยฺยา.
๕๗๗. เอเสว จ นโย เยฺโย, โยนิอาทีสุ โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ เอเสว จ นโย ภเวสุ มยา วุตฺโต เอว นโย ปณฺฑิเตน เยฺโย. ตตฺริทํ ตตฺร ภเวสุ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺตํ อิทํ วจนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อุปายมตฺตทีปนํ โหติ.
๕๗๘-๘๑. อวิเสเสน ปฺุาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ กามปฺุาภิสงฺขารวเสน, รูปปฺุาภิสงฺขารวเสน จ ปฺุาภิสงฺขาโร อวิเสเสน สมานภาเวน ทฺวีสุ ภเวสุ กามรูปภเวสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา โส สงฺขาโร สพฺพปากํ ชเนติ นิพฺพตฺเตติ. ตถา จตูสุ วิฺเยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ ทฺวิภเวสุ ปฺุาภิสงฺขาโร วิย ตถา จตูสุ อณฺฑชาทีสุ โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. ‘‘อณฺฑชาทีสู’’ติ ¶ วจนํ ปทุมปจฺเจกพุทฺธานํ มนุสฺสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. พหุเทวมนุสฺสานํ วเสน ทฺวีสุ คตีสุ เอว จ ตถา โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. ตถา นานตฺตกายาทิ-วิฺาณานํ ิตีสุปิ นานตฺตกายนานตฺตสฺีนานตฺตกอายเอกตฺตสฺี เอกตฺตกายนานตฺตสฺี เอกตฺตกายเอกตฺตสฺีนํ วเสน จตูสุ วิฺาณฏฺิตีสุ โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. นานตฺตกายนานตฺตสฺีนานตฺตกายเอกตฺตสฺีเอกตฺตกายนานตฺตสฺีเอกตฺตกายเอกตฺตสฺีนํ วเสน วุตฺตปฺปการสฺมึ จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส ตถา โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺุาภิสงฺขาโร ภวาทีสุ ภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ยถารหํ โสฬสนฺนํ กามกุสลปากานํ, ปฺจนฺนํ รูปปากานฺจาติ เอกวีสติปากานํ ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ.
๕๘๒-๓. กาเม อปฺุสงฺขาโร กามภเว อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน อณฺฑชาทีสุ โยนีสุ นิรยคติเปตคติติรจฺฉานคติวเสน ตีสุ คตีสุ นานตฺตกายเอกตฺตสฺีวเสน เอกิสฺสา วิฺาณฏฺิติยา นานตฺตกายเอกตฺตสฺีวเสน จ เอกสฺมึ ปน สตฺตาวาเส ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ โส อปฺุาภิสงฺขาโร ปจฺจโย โหติ.
๕๘๔-๖. ตเถวาเนฺชสงฺขาโร ¶ ตถา เอว อาเนฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว เอกสฺมึ อรูปภเว เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา เจว เอกิสฺสา เทวคติยาปิ จ อากาสานฺจายตนภูมิ วิฺาณฺจายตนภูมิ อากิฺจฺายตนภูมิวเสน ตีสุ เอว จิตฺตฏฺิตีสุ จตุนฺนํ อรูปภูมีนํ วเสน จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส จตุนฺนํ อรูปปากจิตฺตานํ ทฺเวธา ¶ นานกฺขณิกกมฺโมปนิสฺสยปจฺจเยหิ โส อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนวํ ภวาทีสุ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน ภวาทีสุ ยถา เย สงฺขารา เอสํ ปากจิตฺตานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เต สงฺขารา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน วิชานิตพฺพา.
๕๘๗-๙๐. น รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ รูปธมฺมานํ, จิตฺตเจตสิกสงฺขาตานํ นามธมฺมานฺจ สงฺกนฺติ ปน สงฺกมนํ ปน น วิชฺชติ. สงฺกนฺติภาเว อสติ อตีตภวโต อิธ อิมสฺมึ ภเว รูปธมฺมานํ สงฺกมนภาเว อสติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ กถํ เกน ปกาเรน สิยา ภเวยฺย? นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ อิมสฺมึ ภเว จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ สงฺกมนํ นตฺถิ, ตโต อตีตภวโต อตีตํ เหตุํ วินา วชฺเชตฺวา อิธ อิมสฺมึ ภเว จิตฺตสฺส ปาตุภาโว น วิชฺชติ. สุลทฺธปจฺจยํ รูปารูปมตฺตํ สุฏฺุ ลทฺธปจฺจยํ รูปนามมตฺตํ ชายติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ รูปารูปมตฺตํ รูปนามมตฺตํ ชายติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ รูปารูปมตฺตํ ภวนฺตรํ อฺภวํ ปฏิสนฺธึ อุเปติ อุปคจฺฉติ. อิติ วจนํ สมฺาย โลกิยโวหาเรน ปวุจฺจเต, สตฺโต วา นตฺถิ, สตฺโต ชีโวติ เววจนํ, อตฺตา วาปิ น วิชฺชติ.
๕๙๑-๙. ตสฺสิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน ตสฺส สตฺตสฺส อิทํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ สุทุพฺพุธํ อติทุพฺพิชานํ ปากฏํ กตฺวา อหํ ทสฺสยิสฺสามิ, ตเมตํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ สาธุ สาธุกํ นิโพธถ, สาธุ สาธุกํ มนสิ กโรถ, วิวิเธสุ อารมฺมเณสุ โลภวเสน จิตฺตํ อนาเมตฺวา วชิรมฺชูสาย อนคฺฆมณิรตนํ ปกฺขิปนฺโต วิย จิตฺเต เปตฺวาติ อตฺโถ. อตีตสฺมึ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิอิโต ¶ ภวโต อตีตสฺมึ ภเว อาสนฺนมรณสฺส ตสฺส สรีรสฺมึ อาตเป ปกฺขิตฺตํ หริตํ ตาลปณฺณํ วิย สุสฺสมาเน สติ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก อินฺทฺริเย นฏฺเ หทยวตฺถุมตฺตสฺมึ ิเต กายปฺปสาทิเก วิฺาเณ ตสฺมึ ขเณ วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํ. ‘‘จิตฺต’’นฺติ วจนํ ภวงฺคมโนทฺวาราวชฺชนชวนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพานุเสวิตนฺติ ¶ อิโต กาลา ปุพฺพกาเล เตน ปน อนุเสวิตํ อนุจิณฺณํ ปฺุํ กมฺมํ วา อปฺุํ เอว วา กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมผเลน ทฺวาเรสุ ปจฺจุปฏฺิตํ อาลมฺพิตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนชวนวเสน เสวิตจิตฺตํ ปวตฺตติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปวตฺตมานํ ตํ วิฺาณํ ตํ ชวนจิตฺตํ ลทฺธปจฺจยํ ลทฺธารมฺมณปจฺจยํ. อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนเว วิสเยติ อกุสลชวเน ชวิเต ตสฺส ชวนสฺส อวิชฺชาย อปฺปฏิจฺฉนฺนโทเส ตสฺมึ กมฺมาทิเก อารมฺมเณ กุสลชวเน ชวิเต ตโต จิตฺตวีถิโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตาย อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนโทเส ตสฺมึ กมฺมาทิเก อารมฺมเณ. ตณฺหาติ อกุสลชวเนน สหโช โลโภ, อกุสลชวเน วา ชวิเต ตโต วีถิจิตฺตโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต โลโภ ตณฺหา. นเมตีติ อฺํ อารมฺมณํ อคฺคาหาเปตฺวา ทฬฺหคฺคาหวเสน ตํ เอว กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ อารมฺมณํ คณฺหาเปตีติ อตฺโถ. สหชา สงฺขารา ปน ตสฺส จิตฺตสฺส สหชา เอกโต ชาตา เจตนา ปน ตสฺมึ เยวารมฺมเณ ขิปนฺติ ปวตฺตนฺติ. อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเว เอกสนฺตติวสา ปวตฺตาย ตณฺหาย นมียมานํ ตํ วิฺาณํ โอริมา ตีรมฺหา รชฺชุกํ อาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกโม ปุริโส วิย เอตํ ปุริมํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุํ ชหติ ฉฑฺเฑติ, จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌตีติ อตฺโถ. อปรํ กมฺมสมฺภูตํ นิสฺสยํ อปรํ อฺกมฺมโต สมฺภูตํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุํ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวาปิ วา อารมฺมณาทีหิ ¶ ปจฺจเยหิ ตํ ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสํ ปวตฺตติ. ‘‘ลภิตฺวา’’ติ วจนํ กามรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อลภิตฺวา’’ติ วจนํ อรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ ปุริมํ ‘‘ชหตี’’ติ วจเนน วุตฺตฺเจว จิตฺตํ, จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ ‘‘อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ ปวตฺตตี’’ติ วจเนน วุตฺตฺเจว จิตฺตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพํ.
๖๐๐-๖. ตเทตํ ตํ เอตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปุริมา ภวโต อิธ อิมสฺมึ ปจฺฉิมภเว นาปิ อาคตํ, กมฺมาทิฺจ เหตุํ วินา วชฺเชตฺวา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปาตุภูตํ น เจว ตํ เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน เอตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ปุริมา ภวโต อิธ อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเว อนาคมเน อตีตภวเหตูหิ อตีตภเว กมฺมาทิปจฺจเยหิ เอตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส สมฺภเว. ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา เอตฺถ เอตสฺมึ ตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อตีตภวโต อนาคมเน อตีตภเว เหตูหิ สมฺภเว ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทิอตฺถนิทสฺสนา อุปมา ภวนฺติ. อฺตฺร อฺสฺมึ ปฏิโฆสาทีนํ อตฺถานํ ปวตฺติฏฺาเน อาคนฺตฺวา สทฺทาทิเหตุกา สทฺทาทโย ปจฺจยา โหนฺติ ยถา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมึ าเน ชเนหิ ปวตฺตาปิตา สทฺททีปมุทฺทาทโย อตฺถา ¶ ปพฺพตนฺตราทีสุ อฺเสุ าเนสุ ปวตฺตานํ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทีนํ อตฺถานํ เหตุกา โหนฺติ. เตสุ สทฺทาทีสุ ปจฺจเยสุ สนฺเตสุ เย เต ปฏิโฆสาทโย โหนฺติ, อสนฺเตสุ น โหนฺติ ยถา, เอวเมว จ วิฺาณํ อตีตภวโต ปจฺจุปฺปนฺนภววิฺาณวเสน ปวตฺตํ วิฺาณํ วิภาวินา เวทิตพฺพํ. สนฺตานพนฺธโต สนฺตานพนฺธวเสน เอกตา อตีตภวปจฺจุปฺปนฺนภววิฺาณวเสน ปวตฺตสฺส วิฺาณสฺส เอกีภาโว นตฺถิ, นานตาปิ ตสฺส วิฺาณสฺส นานาภาโวปิ ปจฺเจกภาโว อปิ. สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺเตน ตสฺส ¶ วิฺาณสฺส เอกตา เอกีภาโว สิยา ภเวยฺย, ขีรสภาวโต ปคฺฆรณสภาวโต ขีรโต สมฺภูตํ ฆนสภาวํ กทาจิปิ กิสฺมิฺจิปิ กาเล น ภเวยฺย, สพฺพทา ปคฺฆรณสภาวขีรเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อถาปิ อปโร นโยปิ สา เอกนฺตนานตา ตสฺส วิฺาณสฺส โส เอกนฺตนานาภาโว ยทิ ภเวยฺย, ขีรสามิโก โส ปุคฺคโล ทธิสามิ น ภเวยฺย. ขีรกาเล ขีรสฺส อิสฺสรภูโต สามิโก ปคฺฆรณสภาวํ ชหิตฺวา ทธิสฺส อุปฺปชฺชมานกาเล ตสฺส ทธิสฺส อิสฺสโร น ภเวยฺย, ตโต ขีรสามิโก อฺโ ปุคฺคโล ตสฺส ทธิสฺส อนิสฺสโร อสามิโก ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ยสฺมา การณา เอตฺถ เอตสฺมึ ปฏิสนฺธิกฺกมวินิจฺฉเย เอกนฺตเอกตาปิ วา เอกนฺตนานตาปิ วา สมยฺุนา วิฺุนา น เจว อุปคนฺตพฺพา.
๖๐๗-๑๐. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อสงฺกนฺติปาตุภาเว สงฺกนฺติปาตุภาวรหิเต ภเว สติ อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธาทิสมตา อภิสมฺภูตา เย ขนฺธา โหนฺติ, เอเตสํ อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว นิรุทฺธตฺตา อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว ชเนหิ กตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส ผลเหตุโน ผลสฺส ปจฺจยภูตสฺส ปรตฺถ ปรสฺมึ โลเก อาคมโต เจว เอวํ อฺสฺส สตฺตสฺส อฺโต กมฺมโต หิ ตโต สตฺตโต อฺเน สตฺเตน กตโต อฺโต เจว กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา ภเวยฺย, ‘‘อฺสฺส สตฺตสฺสา’’ติ วจเนน ติตฺถิยสตฺตสฺสปิ กมฺมํ อฺสฺส จ ผลํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ, ตสฺมา การณา เอตํ สพฺพํ เอว จ ตุมฺเหหิ วุตฺตวิธานํ น สุนฺทรํ. เอตฺถาหาติ เอตสฺมึ าเน ตฺวา โจทโก อาห – นนุ เอวํ ‘‘อสงฺกนฺติปาตุภาเว ภเว สตี’’ติอาทิกํ วจนํ นิยตีติ? วุจฺจเต – สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ เอกสฺมึ ¶ สนฺตาเน ปวตฺตมานํ ยํ เอตํ ผลํ อฺสฺส สตฺตสฺส น โหติ, อฺโต กมฺมโต น จ โหติ, พีชานํ อภิสงฺขาโร เอตสฺสตฺถสฺส ‘‘เอกสฺมึ สนฺตาเน’’ติอาทิกสฺส เอตสฺส อตฺถสฺส สาธโก นิปฺผาทโก โหติ.
๖๑๑-๕. เอกสฺมึ ¶ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน อฺสฺส สตฺตสฺสาปิ วา น โหติ, ตํ ผลํ อฺโต กมฺมโต น โหติ. พีชานํ อภิสงฺขาโร เอตสฺสตฺถสฺส ‘‘เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิกสฺส เอตสฺส อตฺถสฺส สาธโก นิปฺผาทโก โหติ, พีชานํ อภิสงฺขาเร มธุอาทินา วตฺถุนา ชเนหิ กเต ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน ปมํ ลทฺธปจฺจโย ปมํ ลทฺธมธุอาทิปจฺจโย ตสฺส พีชสฺส ผลํ กาลนฺตเร มธุอาทินา พีชาภิสงฺขรณโต อฺสฺมึ กาเล มธุโร โหติ. หิ สจฺจํ ‘‘พีชานํ อภิสงฺขาเร’’ติอาทิกํ วจนํ. ตานิ หิ ตานิ เอว ปมํ มธุอาทินา ชเนหิ โรปิตานิ พีชานิ อภิสงฺขรณโต กาลนฺตเร มธุรภาวํ ผลมฺปิ วา ผลฏฺํ วา น ปาปุณนฺติ. เอวํ อิมินา ปกาเรน อิทํ มยา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิกํ วจนํ ปณฺฑิเตน เยฺยํ. อปิ จ อปโร นโย. พาลกาเล ตรุณกาเล เตน ตรุเณน ปยุตฺเตน วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา กมฺเมนาปิ ตสฺส วุทฺธกาลสฺมึ ผลทานสีเลน อยํ ‘‘เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิโก อตฺโถ ปณฺฑิเตน ทีเปตพฺโพ.
๖๑๖-๒๐. โจทโก ปุนาห – เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน กมฺเม สนฺเตปิ สํวิชฺชมาเนปิ ตํ กมฺมํ เอตสฺมึเยว ขเณ วิชฺชมานมฺปิ วา ผลสฺส ปจฺจโย โหติ. อถ วาวิชฺชมานกํ ปจฺจโย น ภเวยฺย. เอตสฺมึเยว ขเณ อวิชฺชมานกํ กมฺมํ วา ผลสฺส ปจฺจโย โหติ. สเจ ยทิ วิชฺชมานํ ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน ¶ ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขเณ ตสฺส กมฺมสฺส วิชฺชมานกาเล ปน เหตุนา กมฺเมเนว สทฺธึ ปาเกน ภวิตพฺพํ. อถ วา อปโร นโย. วิชฺชมานํ นิรุทฺธํ กมฺมํ วิปากสฺส ปจฺจโย ยทิ ภเวยฺย, ปวตฺติกฺขณโต ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ วา กาเล, ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขณโต ปจฺฉา วา อวิชฺชมานกาเลติ อตฺโถ. นิจฺจผลํ สิยาติ สพฺพทา กมฺมปจฺจยวิรหิตํ ผลํ สิยาติ อตฺโถ. อาจริเยน วุจฺจเต – ‘‘โลภํ, ภิกฺขเว, ปชหถ, โสตาปตฺติปฏิลาภาย อหเมว ปาฏิโภโค’’ติอาทีสุ ปาเสุ ปาฏิโภโค วิย กมฺมํ ทฏฺพฺพํ. โสตาปตฺติผลํ วิย กมฺมโต สมฺภูตํ ผลํ ทฏฺพฺพํ. กฏตฺตาเยว ชเนหิ กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อสฺส วิชฺชมานตฺตํ น จ โหติ, ตสฺส อวิชฺชมานสฺส กมฺมสฺส วิชฺชมานตา วา น จ เนว โหติ.
๖๒๑. อภิธมฺมาวตาโรยํ อภิธมฺมาวตาโร อยํ ปรมตฺถปฺปกาสโน ภูตตฺถทีปโน โสตูนํ ปุคฺคลานํ ¶ ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน ปณฺฑิเตหิ วิวิเธสุ อารมฺมเณสุ จิตฺตํ อนาเมตฺวา สกฺกจฺเจน มนสิกาเรน โสตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวโม ปริจฺเฉโท.
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาควณฺณนา
๖๒๒. วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ ยํ รูปํ จิตฺตเจตสิกานํ อนนฺตรํ อาทิมฺหิ ปกรณาทิมฺหิ ‘‘จิตฺตํ เจตสิกํ ¶ รูป’’นฺติอาทินา วจเนน อาจริเยน วุตฺตํ, อิโต ปรํ อิทานิ ตสฺส รูปสฺส วิภาวนํ สมาเสน สงฺเขเปน กริสฺสํ.
๖๒๓. ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ รุปฺปติ สีตาทินา วิรุทฺธปจฺจเยน วิการมาปชฺชติ. ตถา รูปยตีติ รูปํ ยํ ธมฺมชาตํ วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ อชฺฌาสยํ ปกาเสติ, อิติ ตสฺมา รูปํ, กึ ตํ? วณฺณายตนํ. รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรฺวิ ภควา รูปารูปภวอตีโต สุรูโป รูปํ อพฺรฺวิ กเถสิ.
๖๒๕-๖. มหาภูเตนาติ มหนฺโต ภูโต อุปฺปตฺติ เอตสฺสาติ มหาภูโต, เตน. วฺจกตฺตา มหาภูตสมาติ วา.
๖๓๐. นิรุปาทานมานโสติ อุปาทานวิรหิตจิตฺโต.
๖๓๓. ตสฺส ¶ สมฺปตฺตีติ ตสฺส กิจฺจสฺส สมฺปตฺติ.
๖๓๔. อุปพฺรูหนรสาติ วฑฺฒนกิจฺจา.
๖๓๗. อาสยานุสเย าณนฺติ เอตฺถ อาสโย นาม
สสฺสตุจฺเฉททิฏฺี จ, ขนฺตี สจฺจานุโลมิกํ;
ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสทฺทิตํ.
อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, อนฺโต โข, กจฺจาน, อตฺถิ อิติ อยํ เอโก อนฺโต โกฏฺาโส, อยํ สสฺสตทิฏฺิ. นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต, อยํ อุจฺเฉททิฏฺิ. ขนฺตี สจฺจานุโลมิกนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมิกาณํ, สงฺขารุเปกฺขาาณนฺติ อตฺโถ. ยถาภูตฺจ ยํ าณนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ าณํ. เอตํ อาสยสทฺทิตนฺติ ¶ เอตํ อาสยํ อิติ กถิตํ. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อาสเย าณํ นาม. อนุสโย นาม ทิฏฺานุสยาทโย อนุสยา สตฺต. อินฺทฺริยานํ ปโรปเรติ ปเร อธิกภาเวน โอปเร จ ติกฺขานุภาเวน อยํ สตฺโต ติกฺขสทฺธินฺทฺริโย มุทุสทฺธินฺทฺริโย หีนสทฺธินฺทฺริโยติ อตฺโถ. สมาธินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ สตฺตานํ อินฺทฺริยานํ ปรโอปเร าณํ.
๖๓๘. สพฺพฺุตา าณนฺติ ติเหตุกกามาวจรกฺริยาจตุกฺกํ คเหตพฺพํ.
๖๔๑. อกฺขิกูเฏหิ มตฺถลุงฺเคน ปริจฺฉินฺโน อนฺตโต.
๖๔๕. ภาวสมฺภวสณฺานาติ อิตฺถิปุมสมฺภวภูตวณฺณายตนํ.
๖๔๗. เอเต ทส จตุสมุฏฺานา สมฺภารา จตูหิ ปจฺจเยหิ จตฺตาลีส ภวนฺติ.
๖๕๘. อุพฺพิอธิกานํ ¶ ปถวีอธิกานํ.
๖๖๐-๒. วิเสเส สตีติ นิสฺสยภูตานํ จตุนฺนํ วิเสเส สติ, สพฺพโส สพฺเพสํ วิเสสปริกปฺปนํ ปหาย เอว กมฺมวิเสเสน ปสาทานํ วิเสสตา เยฺยา.
๖๖๓. สทฺทียตีติ อุจฺจารียเต. รสนฺตีติ อสฺสาเทนฺติ.
๖๖๘. ปรโตติ ปมกปฺปโต อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํ ภาวทฺวยํ สมุฏฺาตีติ วิฺเยฺยํ. ‘‘ปวตฺเตปิ สมุฏฺายา’’ติอาทิกํ โสณกุมาราทโย สนฺธาย วุตฺตํ.
๖๗๒. น ตํ พฺยฺชนการณนฺติ ตํ อินฺทฺริยทฺวยํ พฺยฺชนสฺส การณํ น สิยา. ตสฺสาติ พฺยฺชนสฺส.
๖๗๔. อุพฺพาหนนฺติ ¶ นีหรณํ.
๖๗๖-๗. อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ ยํ กมฺมชํ อคฺคึ หรติ, เกวลํ เอกํ หุตฺวา ตํ อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ ชีวิตํ ปน ปาเลตุํ น จ สกฺโกติ. เอกโต ชีวิตํ ปาเลตฺุจ สกฺโกนฺติ.
กาเยน รูปกาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ ภาโว กายคฺคหณานุสาเรน กายคฺคหณสฺส อนุจินฺตเนน คหิตาย วาโยธาตุวิการสงฺขาตาย เอตาย ธมฺมชาติยา ปณฺฑิเตหิ วิฺายเต. อิติปิ ตสฺมา กายวิฺตฺติ.
๖๘๑. เอกาวชฺชนวีถิยํ เหฏฺา ฉหิ จิตฺเตหิ วาโยธาตุสมุฏฺิตํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา.
๖๘๔. สห สทฺเทน วาติ สทฺเทน สเหว.
๖๙๐-๑. เอตาสํ ปน ลหุตาทีนํ ติสฺสนฺนํ ปวตฺติยํ นิทสฺสนํ กมโต อาโรคฺยํ ลหุตา ¶ , มทฺทิตํ ธมฺมํ มุทุตา, ธนฺตเหมํ กมฺมฺตา โหติ. ลหุตาทิตฺตยํ ปน กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, อาหาราทิตฺตยํเยว ลหุตาทิตฺตยํ กโรติ ยสฺมา, ตโต ตํ ติชํ นาม.
๖๙๓. วุตฺตมาการนานตฺตาติ เอตฺถ อาการนานตฺตา นาม อาจยาการอนุพนฺธตาการวเสน วุตฺตํ. เวเนยฺยานํ วเสน วาติ เอเก เวเนยฺยา อาจยวเสน ชาติรูปํ ชานนฺติ, เอเก อนุพนฺธตาวเสน ชานนฺติ. อิติ เวเนยฺยานํ ชานนวเสน ชาติรูปํ ทฺวิธา วุตฺตํ.
๖๙๔. สภาวานปคเม อตฺตโน สภาวสฺส อนปคเม สติ.
เต ¶ มิทฺธรูปวาทาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. กถํ? อทฺธา มุนิสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวาติ โย ตฺวํ อทฺธา เอกนฺเตน มุนิ อสิ สมฺพุทฺโธ อสิ นีวรณา ธมฺมา ตว ตุยฺหํ นตฺถิ, อิติ วจเน สเจ มิทฺธํ นีวรณํ รูเป ปวิฏฺํ สิยา. ภควตา รูปกายสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘‘นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ วจนํ วตฺตพฺพํ สิยา. ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน สห นีวรณฺเจว โหติ, นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ โหติ. อิติ สมฺปยุตฺตวจนโต สมฺปยุตฺตสฺส รูปสฺส อภาวโต ตมฺปิ น วตฺตพฺพํ สิยา. น ปุเรชาตปจฺจยาติ อฺมฺปจฺจยาติ อตฺโถ. สเจ ถินมิทฺธํ รูปํ สิยา, กถํ อรูเปปิ อฺมฺํ สิยา, น สิยาติ อตฺโถ. อรูเปปิ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุปฺปชฺชติ. อิติ วจเนน จ น มิทฺธรูปํ สิยา, อรูเป กถํ สิยาติ อตฺโถ. อรูปเมว มิทฺธํ อิติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา. อรูเปปิ เอตสฺส มิทฺธสฺส อุปฺปตฺติยา สาธกวจนโต นิฏฺํ เอตฺถ จ อวคนฺตพฺพํ ‘‘อรูป’’นฺติ วิฺุนา.
๗๐๕-๖. กมฺเมน วีสติ รูปาติ อฏฺินฺทฺริยวตฺถุอฏฺาวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา กมฺมชา. เจตสา วิฺตฺติทฺวยสทฺทลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา จิตฺตชา. อุตุนา สทฺทลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา อุตุชา. อาหารโต ลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา อาหารชา.
๗๐๗-๑๗. ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปีติ ตานิ ชรตาอนิจฺจตารูปา ยทิ ชาเยยฺยุํ, เอวํ สนฺเต ตุ เตสํ ชรตาอนิจฺจตา เภทา สิยุํ. หิ สจฺจํ วจนํ ปาโก น ปจฺจติ, เภโท วา น ¶ จ ภิชฺชติ ยสฺมา, ตสฺมา เตสํ ปากเภทา สิยุนฺติ, ตํ วจนํ นตฺถิ. เอตํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชาตสฺส นิปฺผนฺนรูปสฺส ปากเภทตฺตา น ชายติ. สิยา กสฺสจิ พุทฺเธตฺถาติ เอตฺถ ชรตาอนิจฺจตาวินิจฺฉยาธิกาเร กสฺสจิ ชนสฺส พุทฺธิ าณํ ยทิ สิยา, ‘‘รูปสฺสูปจโย’’ติ วจเนน ‘‘ชาติ ¶ ชายตี’’ติ วจนํ ทีปิตํ ยถา, เอวํ ตถา ปาโกปิ ปจฺจตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ, เอวํ พุทฺธิ สิยา. ชาติ น เจว ชายเต. อิติ อิมินา ปกาเรน วิภาวินา เยฺยา. ชาติ ชายมานสฺส นิปฺผนฺนรูปสฺส นิพฺพตฺติ นาม ปกาสิตา. ตตฺถ ยสฺส สิยา ตตฺถ วจเน ยสฺส ชนสฺส พุทฺธิ สิยา. เยสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ชาติ อตฺถิ, สา ชาติ อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ เตสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ปจฺจยฏฺเน ลทฺธโวหารํ กมฺมชาทิกํ โวหารํ ลภเตว ยถา, ตถา เตสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ เต ปากเภทา อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ นาม ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ ลภนฺติ, อิติ พุทฺธิ สิยา. ตสฺส ชนสฺส เอวํ วตฺตพฺพํ – อิทํ สนฺตตูปจยทฺวยํ กมฺมาทิสมฺภวํ โหติ ยถา, เอวํ ปากเภทา ตํ กมฺมาทิสมฺภวโวหารํ กทาจิปิ น ลภนฺติ. หิ สจฺจํ วจนํ กสฺมา การณา ชนกานํ กมฺมาทิปจฺจยานํ อานุภาวสงฺขาเต ขณุปฺปาเท เตสํ ปากเภทานํ อภาวโต น ลภนฺติ. วุตฺตปฺปกาเรน ขณุปฺปาเท ชาติปรมฺปราภาวโต สา ชาติ ลพฺภเต, ตสฺมา การณา ชาติ เอว อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ ปจฺจยตฺตโวหารํ ลภติ, อิตรํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ปน น ลภติ. ตํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชิยฺยติ อิติ ภิชฺชติ อิติ วา น วตฺตพฺพํ โหติ. กสฺมา? กมฺมาทิปจฺจยานํ อานุภาวกฺขเณ ตสฺส ชรตาอนิจฺจตาทฺวยสฺส ปจฺจยานํ อภาวโต.
๗๑๘-๒๓. อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ ชรามรณํ อนิจฺจสงฺขาตํ อิติปิ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชายติ, เอวํ อิติ ตฺวํ เจ มฺสิ, เอวํ ‘‘ชายติ เอวา’’ติ วจนํ ภควตา น วตฺตพฺพํ. หิ กสฺมา การณา? ‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณมิจฺจปี’’ติวุตฺตภาวาทินา อาการเทสนาปริยาเยน เลเสน ภควตา อนิจฺจานํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ชรามรณสงฺขาตํ สภาวโต ชรามรณํ อนิจฺจํ สงฺขตฺจาปิ ¶ จิตฺตชานํ วิการตฺตา วิฺตฺติโย ‘‘จิตฺตชา’’ติ วุตฺตา วิย, ตถา เอวํ ภควตา วุตฺตํ. ยทิ เอวํ อตฺเถ สติ เอตํ รุปฺปนลกฺขณตฺตยํ อชาตตฺตา จ สพฺพถา สพฺพากาเรน ขํปุปฺผํว นตฺถิ, อสงฺขตํ นิพฺพานํ วิย นิจฺจํวาติ จ โจทโก วเทยฺย, นตฺถิ นิจฺจนฺติ อิทํ อุภยวจนํ โน ภควตา วตฺตพฺพํ. กสฺมา? นิสฺสยธมฺมานํ อายตฺตภาเวน ปวตฺติโต ปถวิยาทีนํ นิสฺสยานํ ภาเว สติ ตสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวโต, ตสฺมา ขํปุปฺผํว ตํ ลกฺขณตฺตยํ น นตฺถิ, อตฺถีติ อตฺโถ. ปถวีอาทีนํ ¶ อภาเว ตํ ลกฺขณตฺตยํ น จ ลพฺภติ ยสฺมา, ตสฺมา นิพฺพานํ วิย, ตถา นิจฺจํ น.
๗๒๔-๕. ปริจฺเฉทาทโย อนิปฺผนฺนา. เตสเมว จ รูปานํ เตสเมว นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ วิการตฺตา นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา เสสวเสน วุตฺตานํ ปเภทกโตติ ทสฺสนโต. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,
โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;
หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,
สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.
โย ภิกฺขุ อภิธมฺเม ปิฏเก ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ สภาวํ คนฺตุํ ปาปุณิตุํ อิจฺเฉยฺย, เตน จ ภิกฺขุนา หิตตฺถินา สกฺกจฺจํ อาทเรน สมฺมา ตีรณจินฺตนสชฺฌายเนหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร สิกฺขิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๙. ภวาภวํ ¶ วินนโตติ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ ภวํ สิพฺพนโต. สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคติ สพฺเพหิ สงฺขารูปธิกิเลสูปธิขนฺธูปธีหิ ปฏินิสฺสชฺชนํ. อจฺจุติรสํ อจุติสมฺปตฺติกํ. นิพฺพานํ ปุฏฺเนาติ สุคเตน นิพฺพานํ ปุฏฺเน สาริปุตฺตตฺเถเรน. อุภินฺนํ สุตฺตานนฺติ ธมฺมเสนาปติวุตฺตานํ ¶ ทฺวินฺนํ สุตฺตานนฺติ อตฺโถ. ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตาติ ขยสฺส พลวการณตฺตา. ปุถูนํ ธมฺมานํ อปฺปมตฺตกฺขเณ ราคาทิกฺขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํ. กิฺจ ภิยฺโย กึ อุตฺตริ การณฺจ อตฺถีติ อตฺโถ. ราคาทีนํ สงฺขตตฺตา เตสํ สงฺขตานํ นิพฺพานํ สงฺขตลกฺขณํ ภเวยฺย. กึ ปเนตฺถาติ เอเตสุ ขเณสุ กึ ปน ขเณ ตฺวํ วเทสิ. ขีเณสฺเววาติ ภวาทีสุ ขีเณสุ เอว. นิรุตฺตโรติ นิปฺผนฺนหาโร.
๗๗๑. อสฺสทฺโธติ พาหิรสทฺธาย วิรหิโต. วนฺตาโสติ วนฺตา วมิตา อาสา ตณฺหา เยนาติ วนฺตาโส.
นิสฺสรณิยาติ นิสฺสรเณ นิยุตฺตา. ยทิทํ เนกฺขมฺมํ ยํ อิทํ กามานํ เอตํ นิสฺสรณํ นิโรโธ, ตสฺส กิฺจิภูตสฺส สงฺขตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมชาตสฺส นิโรโธ นิสฺสรณนฺติ, เอวํ อิมินา ปกาเรน วุตฺตสฺส ตสฺส นิสฺสรณนามกสฺส อภาวปฺปตฺติโทสโต นิสฺสรณนามกานํ ปมชฺฌานอากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย. อตฺถิ นิสฺสรณนฺติ อตฺถิ นิพฺพานํ. อุปฺปาทาทีนนฺติ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ. ปปฺจาภาวโตติ ตณฺหามานทิฏฺีนํ อภาวโต.
๗๗๔. อพฺยาปชฺฌนฺติ นิทุกฺขํ. อกฺขรนฺติ อขรํ.
๗๗๗. สทฺธาพุทฺธิกรํ ¶ ตถาคตมเต ชินวจเน สมฺโมหวิทฺธํสนํ ปฺาสมฺภวํ ปฺาการณํ สมฺปสาทนกรํ. อตฺถพฺยฺชนสาลินนฺติ อตฺถพฺยฺชนสารวนฺตํ สุมธุรํ สารฺุ ชินสาสนสารฺู วิมฺหาปนํ อจฺเฉรกรํ อิมํ เอวํ วุตฺตปฺปการํ อภิธมฺมาวตารํ โย ชานาติ, โส ชโน คมฺภีเร นิปุเณ นิปุณาณโคจเร อภิธมฺมปิฏเก ปทํ นิฏฺํ อุตฺตมสนฺนิฏฺานํ ยาติ ปาปุณาติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
ปฺตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
สงฺขายตีติ ¶ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถ. กินฺติ กึ อิติ กถียติ. ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ กถียติ.
ตชฺชาปฺตฺตีติ ตสฺส จกฺขุโสตาทิกสฺส อนุรูปวเสน ชาตา ปฺตฺตีติ อตฺโถ.
เอกสฺสวาติ เอกสฺส นามธมฺมสฺส ‘‘อจฺโฉ’’ติ นามํ คเหตฺวา พหูนํ นามธมฺมานํ ‘‘อจฺโฉ’’ติ นามํ คเหตฺวา. สมูหเมวาติ นามธมฺมานํ สมูหํ เอว.
คหิโต ปุพฺเพ สงฺเกโต เอเตนาติ คหิตปุพฺพสงฺเกตํ. กึ ตํ? มโนทฺวาราวชฺชนชวนวิฺาณํ. เตน คหิตาย ปฺตฺติยา วิฺายติ ‘‘สตฺตา’’ติ ‘‘กมฺมชา’’ติ กถียติ.
อิตฺถี ¶ จ ปุริโส จ อิตฺถิปุริสา, เต อาทโย เยสํ เต อิตฺถิปุริสาทโย, เตสํ.
๗๗๘. ตติยา โกฏีติ ตติโย โกฏฺาโส.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปฺตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธวณฺณนา
เวทกสฺสาติ ¶ สุขทุกฺขเวทกสฺส. ตทายตฺตวุตฺตีนนฺติ เตสํ อายตฺตา ปฏิพทฺธา เยสํ วิปากานํ เต ตทายตฺตวุตฺติโน, เตสํ. อตฺร อิมสฺมึ าเน อาจริเยน ปริหาโร วุจฺจเต. กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธติ ตตฺถ ตสฺมึ อฺสฺส อตฺตการกสฺส อภาเวปิ สตฺตุสงฺขาตสฺส อตฺตโน ภาเวปิ อยํ ตว อนุโรโธ อนุนโย กุโต เกน การเณน อิธ อิมสฺมึ อสติ กตฺตริ กุสลาทีนํ อตฺถิภาเว กมฺมวิโรโธ กุโต เกน การเณน. อถาปีติ อปโร นโยปิ. กิฺเจตฺถาติ เอตฺถ เอติสฺสํ โจทนายํ กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, อวสิฏฺํ ตาว พฺรูหิ, อปริสมตฺตา เต โจทนา. ตสฺสาติ อตฺตโน. การกเวทกตฺตาภาโวติ การกเวทกตฺตสฺส อภาโว สิยา.
อถ น ภวตีติ อตฺตโน อนาเส เจตนาปิ อนาโส ยทิ น ภวติ. ปฏิฺา หีนาติ ‘‘เจตนาย อนฺโ อตฺตา’’ติ ปฏิฺา หีนา. วุตฺตปฺปการโตติ ‘‘อตฺตโน อนาเส เจตนาย นาโส น ภวติ’’อิติ วุตฺตปฺปการโต ¶ . วิปรีตนฺติ ‘‘อตฺตโน อนาเส เจตนาย อนาโส’’อิติ วิปรีตคฺคหณํ สิยา. อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ, อถ ปน เอวํ น ภวตีติ อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ, เอวํ คหณํ ปน น ภวติ. อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช ปริจฺจชาหิ ‘‘เจตนาย อนฺโ อตฺตา’’ติ. ปฏิฺา หีนา ยสฺส โส ปฏิฺาหีโน.
อุภินฺนํ เจตนตฺตานํ เอกเทสตา เอกเทสภาโว นตฺถิ. เอวฺจ สตีติ เอวํ อุภินฺนํ เอกเทสสฺส อภาเว สติ โก โทโส อิติ ตฺวํ เจ วเทยฺยาสิ. ยํ ปน ตยา วุตฺตํ ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ ยํ วจนํ ปน ตยา วุตฺตํ, ตํ วจนํ อยุตฺตํ, นานุรูปนฺติ อตฺโถ. ตว ปฏิฺา หีนาติ ‘‘เอกเทเส วตฺตมานานํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณโต อฺตฺต’’นฺติ ปฏิฺา หีนา.
เอวฺจ สตีติ เอตํ เจตนาย อฺภาเว สติ โก โทโส อิติ เจ ภวํ วเทยฺย. ‘‘อเจตโน ¶ อตฺตา’’ติ วจนํ, ปุพฺเพ วุตฺตโทสโตติ ‘‘ปาการตรุปาสาณติณสทิโส สิยา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต.
๗๘๐. อตฺถิ สตฺโตปปาติโกติ โอปปาติกา สตฺตา อตฺถิ.
๗๘๑. ภาราทานนฺติ ภารคฺคหณํ. ภารนิกฺเขปนนฺติ ภาโรโรปนํ.
๗๘๓. เอกสฺส ปุคฺคลสฺส อฏฺิสฺจโย อฏฺิสมูโห เอเกน กปฺเปน ปพฺพตสโม ราสิ สิยา.
๗๘๕. โภ มาร, ตฺวํ สตฺโต อิติ ปจฺเจสิ, กํ สทฺทหสิ, ‘‘สตฺโต’’ติ คหณํ เต ตว ทิฏฺิคตํ, สุทฺธสงฺขารปฺุโช อยํ, อิธ โลเก สตฺโต น อุปลพฺภติ.
๗๘๗. โย ¶ ภิกฺขุ อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ สตตมฺปิ จินฺเตติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปรมา ปฺา เวปุลํ วิปุลภาวํ คจฺฉติ.
๗๘๘. โย ภิกฺขุ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ อติมติกรํ อุตฺตมํ อภิฺาณกรํ วิมติวินาสกรํ กงฺขจฺเฉทกรํ ปิยกฺกรํ เปมกรํ สทา ปติ, สุณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน มติ อิธ สาสเน ิเต วิกสติ ปฏิผุลฺลติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
การกปฏิเวธวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๗๘๙-๙๓. หิตานยนฺติ ¶ หิตาวหํ. มานสฺจ สุคตนฺติ สุฏฺุ ปวตฺตมานสฺจ. มธุรา อตฺถวณฺณนา เอตสฺสาติ มธุรตฺถวณฺณนํ. อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนนฺติ มนุสฺสานํ โลกิยธมฺมโต อุตฺตริภูตาณทสฺสนโลกุตฺตรํ. สงฺกสฺสรสมาจาเรติ สงฺกาย กงฺขาย สริตพฺพสมาจาเร. อจฺฉิทฺทํ อกฺขณฺฑํ อกมฺมาสํ. อตฺถกาเมนาติ อตฺตโน หิตกาเมน.
๗๙๗. ทุวิธลกฺขณํ จาริตฺตวาริตฺตลกฺขณํ.
๘๐๕. เตสํ จริตานํ โวมิสฺสกนยา.
๘๐๗. สวณฺณกสิณาติ นีลปีตโอทาตโลหิตวณฺณกสิณา.
๘๐๘. ตํ ¶ เอกกํ อานาปานํ อสฺสาสปสฺสาโส.
๘๐๙-๑๐. มรณูปสมายุตฺตา สตีติ มรณานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ. อาหารนิสฺสิตสฺาติ อาหาเร ปฏิกูลสฺา. ธาตุววตฺถานนฺติ จตุธาตุววตฺถานํ.
๘๑๑-๒. อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตาติ ยํ กมฺมฏฺานํ สทฺธาจริตสฺส อนุกูลํ, ตเมว ปฺาจริตสฺส อนุกูลนฺติ อธิปฺปาโย. อิทํ สพฺพํ ปน วจนํ เอกนฺตวิปจฺจนีกภาวโต เอกนฺตปฏิปกฺขภาวโต อติสปฺปายโต วุตฺตํ, อิติ วิภาวินา เยฺยํ.
๘๓๕. วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ วิปสฺสนาสมฺปตฺติสุขานํ ภวสมฺปตฺติสุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.
๘๓๘. สมฺมฏฺานํ ¶ มโนภุโนติ มโนภุหทโย ตสฺส หทยสฺส สมฺมฏฺานํ.
๘๔๔. ปตฺตุกาเมน ธีมตา กสิณํ กตฺตพฺพํ.
๘๔๕. สํหาริมนฺติ อิโต จิโต จ หริตพฺพกสิณํ. ตตฺรฏฺกนฺติ ตสฺมึ าเน ิตํ อิโต จิโต จ อนาหริตพฺพํ กสิณํ.
๘๔๙. วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตาติ นิพฺพานํ อิจฺฉนฺเตน วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏํ กาตุํ ตํ กสิณํ วฏฺฏติ.
๘๕๑-๒. หตฺถปาสปฺปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลาติ ตโต กสิณมณฺฑลโต หตฺถปาสปฺปมาณสฺมึ ปเทเส วิทตฺถิจตุรงฺคุเล อุจฺเจ. ปริมุขํ สตินฺติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ.
๘๕๓-๔. เนกฺขมฺมนฺติ ฌานํ. เขมโต ทฏฺุํ ทิสฺวา อหํ อิมาย ปฏิปตฺติยา อทฺธา เอกนฺเตน ปวิเวกสุขสฺส นิพฺพานสุขสฺส ภาคี อสฺสํ ภเวยฺยํ.
๘๕๖. โส ¶ กสิณสฺส วณฺโณ เตน โยคินา น เปกฺขิตพฺโพ, กสิณสฺส ลกฺขณํ น เปกฺขิตพฺพํ อุสฺสทสฺส วเสน วณฺณํ อมฺุจิตฺวา.
๘๖๐. เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน เอกคฺคเจตโส เอกคฺคจิตฺตสฺส โยคิโน นิมีเลตฺวา อาวชฺชนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน กมฺมฏฺานํ โหติ อุมฺมีลิเต กาเลปิ, ตถา เตน ปกาเรน ตํ กมฺมฏฺานํ อาปาถํ ยาติ เจ ยทิ อาคจฺฉติ, อุคฺคหเมว อุคฺคหนิมิตฺตํ.
๘๖๔. ปาทานํ โธวเน ปปฺจปริหารตฺถํ. เอกตลิกาติ เอกตลมตฺตา.
๘๖๖. สมนฺนาหริตพฺพนฺติ ¶ กมฺมฏฺานํ สุมเนน อาหริตพฺพํ, มนสิกาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตกฺกาหฏนฺติ วิตกฺเกน อาหฏํ ผุสิตํ กเร กเรยฺย.
๘๗๑-๔. อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส. ปุริมสฺสาติ อุคฺคหนิมิตฺตสฺส. โก ปน อยํ วิเสโส? ถวิกา นีหริตํ อาทาสมณฺฑลํ มชฺชิตํ วิย. โตยเท กาฬเมเฆ เสตพลากา วิย. ตทา ตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. ตโต อุคฺคหนิมิตฺตโต. ตนฺติ ตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. สณฺานวนฺตฺจ วณฺณวนฺตฺจ น จ อุปฏฺาการมตฺตํ. ปฺชนฺติ ปฺาย ชาตํ.
๘๗๗-๘. อุปจารกฺขเณ ตสฺสาติ ตสฺส สมาธิโน อุปจารกฺขเณ. นีวรณปฺปหาเนน สมาธิโน ปฏิลาภกฺขเณ ปน องฺคานํ วิตกฺกาทีนํ ปาตุภาเวน อิติ ทฺวีหิ อากาเรหิ.
๘๗๙. ทฺวินฺนํ ¶ สมาธีนนฺติ อุปจารปฺปนาสมาธีนํ.
๘๘๒. จกฺกวตฺติยคพฺโภว รตนํ วิย อสฺส อเนน สุทุลฺลภํ.
๘๙๑-๒. สมตํ วีริยสฺเสวาติ วีริยสมภาวํ. ลยํ ลีนภาวํ อีสกมฺปิ ยนฺตํ คจฺฉนฺตํ มานสํ อาวชฺชนจิตฺตํ.
๘๙๕-๙. ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช อุจฺฉินฺทิตฺวา ตเทว ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา โยคิโน มโนทฺวารมฺหิ ชายติ. ตโตติ อาวชฺชนโต ตตฺเรวารมฺมเณ ตสฺมึ ปถวีกสิณสงฺขาเต อารมฺมเณ ตสฺส โยคิโน ชวนานิ จตฺตาริ วา ปฺจ วา ชายนฺเต. อวสาเน เอกํ ชวนมานสํ รูปาวจริกํ โหติ, ตสฺมึ รูปาวจริเก วิตกฺกาทโย องฺคา. อฺเหิ อฺเสํ จิตฺตานํ อฺเหิ วิตกฺกาทีหิ พลวตรา โหนฺติ. ตานิ อปฺปนาภาวํ อปฺปตฺตานิ อปฺปนาเจตโส ¶ ปริกมฺโมปจารโต ปริกมฺมภาวโต ปริกมฺมานีติ วุจฺจนฺเต, อุปจารภาวโต อุปจารานีติ จ วุจฺจนฺเต. ตานิ ชวนานิ อปฺปนายานุโลมตฺตา อนุโลมานิ เอว จ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ อนุโลมเกสุ ยํ สพฺพนฺติมํ ชวนํ, ตํ โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.
๙๐๑. โคตฺรภุ ทิฏฺนฺติ โคตฺรภุ นาม อุทฺทิฏฺํ.
๙๐๔-๕. ปุริเมหิ ชวเนหิ ยํ อาเสวนํ, ตํ พลวปจฺจยํ ลทฺธา ลภิตฺวา ฉฏฺํ ชวนํ, สตฺตมํ วา ชวนํ อปฺเปติ. อิติ วจนํ ปวุจฺจติ, เอตฺถ วาเท โคทตฺโต นาม อาภิธมฺมิโก อาจริโย อาห. ฉินฺนตเฏ มุขํ ยสฺส ฉินฺนตฏมุโข.
๙๐๘. ปจฺจเวกฺขณา ¶ เหตุ ยสฺส อาวชฺชนสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ.
๙๑๑-๒. กามจฺฉนฺทสฺส นานาวิสเย ปลุทฺธสฺส. เจตโส เอกสฺมึ วิสเย สมาธาเนน สมาธิ.
๙๑๕. สยฺจ อติสนฺตโต สุขํ อวูปสนฺตสภาวสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยสฺส ปฏิปกฺขโต วุตฺตํ.
๙๑๗. ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตนฺติ ปฺจนีวรณวิปฺปยุตฺตํ. ปฺจงฺคสํยุตนฺติ วิตกฺกาทีหิ ยุตฺตํ.
๙๒๐-๑. เวปุลฺลนฺติ กมฺมฏฺานสฺส วิปุลภาวํ. ตฺจ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปจารํ วิจาเรตฺวา วฑฺเฒตุํ วฏฺฏติ.
๙๒๘-๓๑. ปมาทโยคิโนติ ปมาทวเสน โยคิสมฺปนฺนสฺส กามสหคตา สฺามนกฺการา มนสิการา เจ จรนฺติ, ตสฺส โยคิโน ตํ ฌานํ หานภาคิยํ โหติ. สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา ตสฺมึ ปมชฺฌาเน ตทนุธมฺมตา ตสฺส ปมชฺฌานสฺส อนุรูปา สติ นิกนฺติ สนฺตา สํวิชฺชมานา สนฺติฏฺเต สนฺติฏฺติ, ตํ ฌานํ มนฺทสฺส โยคิโน ิติภาคิยํ โหติ, ิตึ ภชติ. วิเสสภาคิยํ โหติ, วิเสสํ ทุติยาทิภาวนํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ. นิพฺพิทาสํยุตา ¶ สฺา, มนกฺการาติ นิพฺพิทาวิปสฺสนาสํยุตฺตา สฺามนกฺการา. นิพฺเพธภาคิยนฺติ โลกุตฺตรภาคิยํ, โลกุตฺตรมคฺคภาคิยนฺติ อตฺโถ.
๙๓๓. อยํ สมาปตฺติ อาสนฺนากุสลารโย อาสนฺนากุสลาริกา ยสฺมา ตกฺกจารานํ ถูลตฺตา จ, ตสฺมา การณา อยํ สมาปตฺติ องฺคทุพฺพลา.
๙๓๕. นิกนฺตินฺติ ตณฺหํ. ปริยาทายาติ โสสาเปตฺวา.
๙๓๖. วิธินาติ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตวิธินา. สตสฺสาติ สติสมฺปนฺนสฺส.
๙๓๘. นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จาติ ตเมว ปมนิมิตฺตํ ‘‘ปถวี ปถวี’’อิติ เอวํ มนสา กโรนฺตสฺส.
๙๔๓. สมฺปสาทนนฺติ สทฺธา. มชฺฌตฺตนฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตตา.
๙๔๔. ทุวงฺคหีนนฺติ วิตกฺกวิจารหีนํ.
๙๔๘. ปีติ นาม เจตโส จิตฺตสฺส อุปฺปิลาปนํ อุปฺปิลาปิตตฺตํ ยโต ยสฺมา การณา.
๙๖๑-๒. อาสนฺนปีติโทสาติ ปีติเยว โทสา. เอตฺถ เอตสฺมึ ตติยชฺฌาเน ยเทว ยํ เอว สุขํ อิติ เอวํ สุขํ เจตโส อาโภโค มนสิกาโร. เอวํ อิมินา ปกาเรน สุขสฺส ถูลตฺตา อยํ สมาปตฺติ องฺคทุพฺพลา โหติ.
๙๗๔-๕. สุขํ อุเปกฺขาย อาเสวนํ ปน น โหติ ยสฺมา อุเปกฺขาย อาเสวนํ ปน น โหติ, ยสฺมา อุเปกฺขาสหคตานิ ชวนานิ ชวนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขาสหคตํ สมุทีริตํ.
๙๗๖. ทุติยชฺฌานํ ทฺวิธา ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ ิตํ.
๙๗๙. อยํ ¶ อภิธมฺมาวตาโร สุมธุรวรตรวจโน กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ, อตินิสิตวิสโท พุทฺธิปฺปจาโร ยสฺส โส อตินิสิตวิสทพุทฺธิปฺปจาโร, โส เตน ชเนน เวทนีโย ชานิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๙๘๒-๓. รูเป ¶ โข วิชฺชมานสฺมินฺติ รูปกาเย วิชฺชมาเน ทณฺฑาทานาทโย ทณฺฑคฺคหณาทโย. อิติ รูเป รูปกาเย อาทีนวํ ทิสฺวา.
๙๘๔. สูกราภิหโตว สาติ สูกรํ อนุพนฺธิโต สา สุนโข วิย.
๙๘๘-๙๙๐. ผุฏฺโกาสฺจ เตน ตนฺติ เตน จิตฺเตน ผุฏฺํ ตโมกาสํ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’อิติ จ มนสา กโรนฺโต เอว อุคฺฆาเฏติ. อิติ วจนํ วุจฺจเต, อยมฺโ นโย, ‘‘อากาโส’’ อิติ มนสา กโรนฺโต ตํ กสิณํ น สํเวลฺเลติ.
๙๙๘. รูปาวจรชฺฌานเมว ปจฺจตฺถิกํ รูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกํ.
๑๐๐๔. อากาสผุฏวิฺาเณติ ¶ ผุฏเมว วิฺาณํ ผุฏวิฺาณํ, ตสฺมึ อากาสารมฺมเณ ผุฏวิฺาเณ.
๑๐๐๕-๖. อยํ อากาโส อนนฺโต อิติ เอวํ ตํ อากาสเมว ผริตฺวา ปวตฺตํ วิฺาณํ วิฺาณฺจ อิติ วจนํ วุจฺจเต. วิฺาณํ อนนฺตํ นาม น โหติ, อนนฺตารมฺมณตฺตา ‘‘วิฺาณํ อนนฺต’’นฺติ วุจฺจเต, ตํ วิฺาณํ มนกฺการวเสน อปิ อนนฺตํ ปริทีปิตํ.
๑๐๑๐. ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาโว ตสฺส เอว ปมารุปฺปสฺส สฺุโต สฺุภาวโต.
๑๐๑๓. สติ ¶ ติฏฺติ ภิยฺโย พลวา สติ ติฏฺติ.
๑๐๑๗-๘. ทุติยารุปฺปจกฺขุนาติ จกฺขุนา ทุติยารุปฺปํ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา อากาเรน ปริกมฺมวเสน มนกฺกาเร. ตสฺสาปคมมตฺตฺจ ตสฺส ปมารุปฺปสฺส อปคมมตฺตฺจ.
๑๐๒๙. ยา นาม อยํ สมาปตฺติ อภาวมตฺตมฺปิ โคจรํ กตฺวา สฺสติ, อยํ สมาปตฺติ วต เอกนฺเตน อโห สนฺตาติ ปทิสฺสติ.
๑๐๓๓. ยาย สฺาย เนวสฺี, นาสฺี จ โหติ, เกวลํ เอกนฺเตน อถ โข สา สฺา เอทิสี น โหติ.
๑๐๓๕-๗. ปฏุสฺาย กิจฺจสฺส เนว กรณโต อยํ สมาปตฺติ ‘‘เนวสฺา’’ติ นิทฺทิฏฺาติ จตุตฺถอารุปฺปโต สมฺภวา ปวตฺตา เตโชธาตุ สุโขทเก ทหนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ ยถา, สา สงฺขารธมฺมานํ อวเสสตฺตา.
๑๐๔๐. ปาสาทตลฺจ ¶ สาฏิกา จ.
๑๐๔๑. โย ปน ภิกฺขุ อิมํ รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ สารตรํ ชานาติ, โส รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติปุเรกฺโข เสกฺโข ภวํ กามภวํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา รูปารูปํ ยาติ ปาปุณาติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา
๑๐๔๕. สตาติ ¶ สติสมฺปนฺเนน. อนุโยคนฺติ วีริยํ.
๑๐๔๗. โยคาวจรภิกฺขุนา นิพฺพตฺติตาสุ อภิฺาสุ อสฺส โยคาวจรสฺส ภิกฺขุโน สมาธิภาวนา นิฏฺํ ปริโยสานํ คตา สิยา.
๑๐๕๐. ทนฺเตติ ทนฺเต ิเต. อจเลติ อจเล ิเต.
๑๐๕๒-๔. อภิฺาย ปาทกํ การณํ อภิฺาปาทกํ โยคี สตํ วาปิ สหสฺสํ วาปิ ยทิ สเจ อิจฺฉติ, อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต อภิฺาปาทกฌานโต วุฏฺาย วุฏฺหิตฺวา ‘‘สตํ โหมิ, สตํ โหมิ’’ อิติ เอวํ กามาวจรปริกมฺมมานสํ กตฺวา อภิฺาย ปาทกํ การณภูตํ ฌานํ ปุนาธิฏฺาติ ปุน อาปชฺชิตฺวา ตโต ฌานโต วุฏฺาย ปุน อธิฏฺาติ ¶ , สหาธิฏฺาเนน เจตสา อธิฏฺานสงฺขาเตน จตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน สห โส โยคี สตํ โหติ. อิทฺธิวิธาณํ.
๑๐๖๗-๘. เอโส อธิคตาภิฺโ โยคี ปาทการมฺมเณน จตุตฺถชฺฌานสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาเตน อารมฺมเณน ผุฏฺเ โอกาเส คเต ปวตฺเต ปน สทฺเท สุณาติ. ทิพฺพโสตาณํ.
๑๐๖๙. ปรสฺส จิตฺตํ ปริยติ ปริจฺฉิชฺชตีติ เจโตปริยํ, ตเมว มานสํ เจโตปริยมานสํ.
๑๐๗๐. หทยํ ปน นิสฺสายาติ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตมานโลหิตํ, หทยโกเส ปวตฺตํ รุหิรนฺติ อตฺโถ.
๑๐๗๕. กามาวจรจิตฺตฺจาติ ¶ กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรจิตฺตฺจ. รูปารูเปสุ รูปภวารูปภเวสุ สตฺตานํ มานสฺจ. กึ ภูตํ? สราคาทิปฺปเภทกํ มานสํ สพฺพํ เจโตปริยาณํ ชานาติ. เจโตปริยาณํ.
๑๐๗๗-๘๒. นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมาติ สพฺเพสํ อิริยาปถานํ ปจฺฉา ชาตา นิสชฺชา ภิกฺขุนา อาวชฺชิตพฺพา. ตโต ปภุติ ตโต สพฺพปจฺฉิมโต นิสชฺชาโต ปภุติ ตํ สพฺพํ ปจฺฉิมนิสชฺชํ อาทึ กตฺวา ปฏิโลมกฺกมา ปฏิโลมกฺกเมน สพฺพํ อตฺตนา กตํ อาวชฺชิตพฺพํ. อสฺมึ ภเว ยาว ยตฺตกํ กาลํ สนฺธิ ปฏิสนฺธิ โหติ, ตาว ตตฺตกํ กาลํ กตํ กิริยํ เตน ภิกฺขุนา อาวชฺชิตพฺพํ. ปุริมสฺมึ ภเวปิ จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ นามรูปฺจ สาธุกํ อาวชฺชิตพฺพํ. จุติกฺขเณ นิพฺพตฺเต ตสฺมึ นามรูเป เอวํ ภิกฺขุนา อาวชฺชิตพฺเพ ยทา ตเทว ตเมว นามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติกฺขเณ มโนทฺวาเร มนกฺกาโร มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.
๑๐๘๖-๙๖. อภิฺาปาทกํ กสิณารมฺมณํ ฌานํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อิเมสุ ตีสุ กสิเณสุ กตปฺุเหิ. ตสฺมา ตมิตรํ วาปีติ อาโลกกสิณํ วา อิตรํ วาปิ กสิณทฺวยํ ยถากฺกมํ ¶ อุปฺปาเทตฺวา อุปจารภูมิยํเยว ตฺวา ตํ อาโลกกสิณํ เปตพฺพํ. อปฺปนํ ปณฺฑิโต น อุปฺปาเทยฺย, สเจ อุปฺปาเทติ, ตํ อาโลกกสิณํ ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํ ปาทกชฺฌานสฺส อารมฺมณํ โหติ. วฑฺฒิตสฺส ฌานสฺส อนฺโตคธํ รูปํ เตน โยคินา ปสฺสิตพฺพํ ภเว ภเวยฺย. ตํ รูปํ ปสฺสโต ปสฺสนฺตสฺส ตสฺส โยคิโน ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมติ, ตาวเท ตสฺมึเยว ขเณ อาโลโกปิ ตสฺส โยคิโน อาโลโกปิ ขิปฺปํ อนฺตรธายติ. ตสฺมึ อาโลเก อนฺตรหิเต ¶ รูปคตํ รูปํ น ทิสฺสติ. ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา ปสฺสโต รูปทสฺสนํ โหติ.
๑๑๐๐-๑. ตํจิตฺตสํยุตนฺติ เตน จตุตฺถชฺฌาเนน ยุตฺตํ จิตฺตํ. อนาคตํสาณสฺส ปริกมฺมํ, ยถากมฺมูปคสฺส าณสฺส จ ปริกมฺมํ. ทิพฺพจกฺขุาณํ.
๑๑๐๓. โย ภิกฺขุ อิธ อิมสฺมึ สาสเน อิมํ ปน คนฺถํ สุณาติ, จิตฺเต กโรติ จ, โส ภิกฺขุ อเนน ตเรน อิมินา คนฺเถน ตริตฺวา อภิธมฺมมหณฺณวปารํ ยาติ ปาปุณาติ, ชานาตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๐๔. อนาคตํสาณฺจาติ น อาคโต อนาคโต, น ตาว สมฺปตฺโตติ อตฺโถ, อนาคเต อํสา โกฏฺาสา เตสํ าณํ อนาคตํสาณํ. ยํ ยํ กมฺมํ ยถากมฺมํ, ตํ อุปคจฺฉติ ชานาตีติ ยถากมฺมุปคํ, วิปากเจตนาชานนกาณํ.
๑๑๐๗-๙. ตตฺถ ¶ เตสุ อารมฺมณตฺติเกสุ. จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวาติ ตํ กายํ จิตฺตํ สนฺนิสฺสิตํ กริตฺวา ตเมว กายจิตฺตเจตสิกวเสน มหคฺคเต จิตฺตสฺมึ สมาโรเปติ าณํ อิทฺธิวิธาณํ, ตโต กายารมฺมณโต กายสฺส ปริตฺตตฺตา กามาวจรตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ าณํ สิยา.
๑๑๑๐-๓. ทิสฺสมาเนน ¶ กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว โย โยคี ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม ยทา ภเวยฺย, โส โยคี ตทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา รูปกาเย สนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ กายวเสน กาเย อาโรเปติ, ตทา ฌานารมฺมณโต ตํ าณํ มหคฺคตโคจรํ โหติ, ยํ าณํ ยทา อนาคตฺจ ธมฺมชาตํ, อตีตฺจ ธมฺมชาตํ วิสยํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา ตํ าณํ อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทา อนาคตารมฺมณํ อารมฺมณกรณกาเล อนาคตโคจรํ โหติ. ทิสฺสมาเนน กาเยน ตสฺส ภิกฺขุโน คมเน ปน สติ ตสฺส โยคิโน าณสฺส โคจโร ปจฺจุปฺปนฺโน นาม โหติ, อิติ วินิทฺทิเส.
๑๑๑๔. กายํ จิตฺตสฺส วเสน จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตํ กายสฺส วเสน กาเย อาโรเปติ, อิติ ปริณามนกาลสฺมึ ตสฺส โยคิโน าณํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา. สมฺปวตฺตติ สตฺตสูติ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอนาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณสงฺขาเตสุ สตฺตสุ อารมฺมเณสุ สมฺปวตฺตติ.
๑๑๒๐. ชานเน มชฺฌิมานนฺติ มหคฺคตานํ ชานเน.
๑๑๒๒. เอตสฺส เจโตปริยาณสฺส มคฺคารมฺมณตา ปริยาเยน เอว มตา าตา.
๑๑๒๖-๗. ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณาทิกํ.
ตตฺถ เตสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณาทิกํ ติกฺขณสมฺปตฺตํ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคกฺขณสมฺปตฺตํ ขณาทิกํ ขณาเยว ตํ ขณาวยวํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนนฺติ เอกจิตฺตทฺวิจิตฺตวีถิวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถ.
๑๑๓๑-๒. เยน ¶ ¶ อาวชฺชนจิตฺเตน ธมฺเม อาวชฺชติ, เยน เจตสา ชานาติ, เตสํ ทฺวินฺนํ อาวชฺชนชวนจิตฺตานํ สหฏฺานสฺส อภาวา ตํ ‘‘ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิกํ ‘‘เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ’’อิติ ปริโยสานํ วจนํ น ยุชฺชติ. อาวชฺชนชวนานํ นานารมฺมณภาวํ ปตฺติโต อาปชฺชนโต จ น ยุชฺชติ. อนิฏฺเ ปน าเน เตสํ อาวชฺชนชวนานํ เอการมฺมณภาเว อนิจฺฉิเต ตสฺมึ าเน น ยุชฺชติ, อฺสฺมึ ปน าเน มคฺควีถิยํ อาวชฺชนปริกมฺมชวนานํ กสิณาทิกํ อารมฺมณํ โหติ, โคตฺรภุโลกุตฺตรจิตฺตานฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ โหติ, เอตฺถ อารมฺมณชวนานํ เอการมฺมณตา อนิจฺฉตา.
๑๑๓๔-๔๑. ‘‘เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิม’’นฺติ วตฺวา ปุน อฺเน ปริยาเยน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทสฺเสตุํ อิทํ อทฺธาขฺยํ อทฺธานาม ปจฺจุปฺปนฺนํ ชวนวารโต ทีเปตพฺพํ. อิติ วจนํ นิทฺทิฏฺํ. ยทา อิทฺธิมา โยคี ปรสฺส จิตฺตํ าตุํ อาวชฺชติ, ตสฺส อาวชฺชนมโน ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา เตน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ ตสฺส โยคิโน จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ชายนฺติ. เอเตสํ จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ ชวนานํ ยํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํ. อิทฺธิจิตฺตโต เสสานิ กามาวจรจิตฺตานิ. เอเตสํ กามาวจเร อิทฺธิชวนานํ ตเทว จ ปรจิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ ยสฺมา, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิ ชวนานิ เอการมฺมณตํ ยนฺติ, เตสํ ชวนานํ นานารมฺมณตา อทฺธาวสา น ภเวยฺย, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณโต เตสํ ชวนานํ เอการมฺมณภาเวปิ อิทฺธิมานสเมว จ ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ. อิตรานิ กามาวจรานิ ปน จิตฺตานิ ปรสฺส จิตฺตํ น ชานนฺติ. ยถา จกฺขุทฺวาเร ตุ วิฺาณนฺติ จกฺขุวิฺาณํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา อิตรํ จิตฺตํ น ปสฺสติ.
๑๑๖๑. อนาคตํสาณสฺสาติ ¶ อนาคตํสาณสฺส อนาคตํ ธมฺมํ อโคจรํ, โคจรํ น โหติเยวาติ อตฺโถ.
๑๑๖๙. วิวิธตฺถานิ วณฺณปทานิ ยสฺมึ โส วิวิธตฺถวณฺณปโท, ตํ มธุรตฺถมตินีหรํ อุตฺตมํ โสตุชนสฺส หทยํ ปีติกรํ สเจตโน โก นาม มนุโช น สุเณยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อภิฺารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๗๕. ยา ¶ สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปนาติ สา สฺา นีลาทิวเสน สฺชานนมตฺตํว กโรติ. ลกฺขณปฺปฏิเวธนฺติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิพุชฺฌนํ.
๑๑๗๗. ตํ วิฺาณํ อุสฺสกฺกิตฺวา อุทฺธํ สกฺกํ กตฺวา สตฺเต มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ.
๑๑๗๘-๙. สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ สภาวปฏิเวธนํ อวิปรีตวเสน ปฏิพุชฺฌนํ ปฺาย ลกฺขณํ.
๑๑๘๐. สมาธิ อาสนฺนการณํ เอตายาติ สมาธาสนฺนการณา.
๑๑๘๑. ลกฺขเณเนกธาติ สพฺพธมฺมํ ปฏิพุชฺฌนลกฺขเณน ปฺาว เอกธา วุตฺตา.
๑๑๘๓. ภูริปฺเนาติ ¶ ภูเต อตฺเถ อวิปรีเต อตฺเถ รมตีติ ภูริ, ภูริ ปฺา เอตสฺสาติ ภูริปฺโ, เตน.
๑๑๘๖-๙๑. ตีสุ อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ จ าเณสุ อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ ชาเตสุ าเณสุ จ าณํ. ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ผลํ ธมฺมชาตํ. ภาสิตตฺโถติ ปาฬิยา อตฺโถ. เอเต ปฺจ ธมฺมา อตฺถสฺิตา อตฺถนามกา. ผลนิพฺพตฺตโก เหตูติ ชนนโก ปจฺจโย. ภาสิตนฺติ ปาฬิ. ธมฺมสฺิตาติ ธมฺมนามกา. สภาวนิรุตฺตีติ อวิปรีตโวหาโร. ปริยตฺตีติ สิกฺขนํ. สวนาธิคเมหิ ปุพฺพโยเคน ปุพฺเพ ปวตฺตนาย.
๑๑๙๒. ภูมิภูเตสูติ วิปสฺสนาย ภูมิภูเตสุ.
๑๑๙๔. ชนนาทิโตติ ¶ ชาติอาทิโต ภีเตน ปฺา ภาเวตพฺพา.
๑๒๐๓. เอกาสีติยา จิตฺเตนาติ โลกุตฺตรจิตฺตวชฺชิเตน วิปสฺสนาภูมิภูเตน เอกาสีติยา จิตฺเตน.
๑๒๐๘. สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถนฺติ สตฺโตติ สมฺโมหสฺส วินาสิตตฺถํ.
๑๒๑๑. นิรีหกนฺติ อีหวิรหิตํ พฺยาปารวิรหิตํ, ทารุรชฺชุสมาโยเค.
๑๒๑๕. อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยาติ อฺมฺปจฺจยการณา.
๑๒๒๕. อนฺตทฺวยนฺติ กามสุขลฺลิกานุโยคอตฺตกิลมถานุโยคทฺวยํ. ภาวเยติ ทิฏฺิวิสุทฺธึ วฑฺเฒยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.
๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๓๑. อิจฺเจวมาทิพาตฺตึสโกฏฺาสานํ ¶ ปจฺจยสฺส เหตุปจฺจเย ตาว โยคี มนสา ปริคฺคณฺหาติ.
๑๒๓๓. เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ พีชํ องฺกุรสฺส เหตุชนกํ, ปถวาทโย องฺกุรสฺส ปจฺจยา.
๑๒๓๔. ปฺจ ¶ ธมฺมาติ อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมาหารา เหตุปจฺจยา ธมฺมา.
๑๒๓๕. กมฺมํ ปุตฺตสฺส ชนโก ปิตา วิย นามรูปสฺส ชนกํ.
๑๒๔๐. ยา สาติ ยา สา กงฺขา. ปุพฺพนฺเต ปุพฺพโกฏฺาเส.
๑๒๔๑. สพฺพถา สพฺพโกฏฺาสโต อนวเสสาว ตสฺส โยคิโน สา กงฺขา ปหิยฺยติ นาสียเต.
๑๒๔๓. อตฺถสาธิกาติ กุสลปกฺเข ทานาทิอตฺถสาธิกา, อกุสลปกฺเข ปาณาติปาตาทิอตฺถสาธิกา.
ตํ วิปากนฺติ อุปฆาตกกมฺมสฺส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ. เอวํ เอโก โยคี กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.
๑๒๔๖. เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสนาติ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน อิทํ นามรูปํ เกวลํ เอกนฺเตน ปวตฺตติ, อิติ สมฺมา อวิปรีตากาเรน สํ อนุปสฺสติ.
๑๒๔๗. ปากปฺปวตฺติโต ¶ อุทฺธํ ปากปฏิเวทกํ น ปสฺสติ น ชานิยเต.
๑๒๕๐-๑. อปฺปวตฺติ นาม น ทิสฺสติ, อุปปนฺนํ ทิสฺสติ. ติตฺถิยา เอตมตฺถํ อนฺาย อชานิตฺวา อสยํวสี สตฺตสฺนฺติ ‘‘สตฺโต’’ติ สฺํ คเหตฺวาน สสฺสตอุจฺเฉททสฺสิโน อฺมฺํ วิโรธิโน หุตฺวา ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ.
๑๒๕๔. อุโภติ อุโภ กมฺมวิปากา อฺมฺโต สฺุา. น จ กมฺมํ วินา ผลนฺติ กมฺมํ วินา ผลํ น จ โหติ.
๑๒๕๕. สมฺภาเรหีติ ¶ สูริยาทิสมฺภาเรหิ.
๑๒๕๘. เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เหตุนา จ สมฺภารปจฺจเยหิ จ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๖๔. ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสาติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส นามรูปธมฺมสฺส.
๑๒๖๖-๘. อุปฺปชฺชโต อุปฺปชฺชนฺตสฺส นามรูปธมฺมสฺส ราสิโต นิจยโต อาคมนฺจ นตฺถิ. ทิสาคมนนฺติ ทิสาย คมนํ ¶ . นิรุทฺธสฺสาปิ นามรูปธมฺมสฺส เอกสฺมึ าเน นิจโยติ จ นตฺถิ.
๑๒๗๐-๑. อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ. ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหานิโรธา รูปนิโรโธ. กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมนิโรธา รูปนิโรโธ. อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ. ธมฺเมติ สงฺขารธมฺเม.
๑๒๘๐. สมฺปตฺตปฏิเวธสฺสาติ สมฺปตฺตโลกุตฺตรสงฺขาตมคฺคผลสฺส โสตาปนฺนาทิปุคฺคลสฺส. วิปฺปฏิปนฺนสฺสาติ ปฏิปตฺติยํ อปฺปฏิปนฺนสฺส, วิรุทฺธวเสน ปฏิปนฺนสฺส วา.
๑๒๘๖. กายจิตฺตานีติ ¶ กายาติ เวทนาสฺาสงฺขารา. จิตฺตนฺติ วิฺาณํ.
๑๒๙๐. ยโต ยโต ปจฺจยาทิโต. ยํ อมตํ นิพฺพานํ วิชานตํ วิชานนฺตานํ ปีติปาโมชฺชํ, เตหิ ลภิตพฺพํ อมตํ, อมตํ วิย ปีติปาโมชฺชํ วา.
๑๒๙๓. อปฺปตฺเตติ อตฺตนิ มคฺคผลสฺมึ อปฺปตฺเต. ปตฺตสฺีติ มคฺคผเล อหํ ปตฺโต อสฺมิ อิติ สฺิโต โหติ.
๑๒๙๗. สารเวทิโนติ สารชานนสีลา. ตนฺติ ตํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ. อิทํ าณํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนนฺติ มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ นาม.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๙๙. อุปลฺเลสวิมุตฺตํ ¶ สุวิสทํ าณนฺติ อฏฺวิธาณํ สนฺธายาห.
๑๓๐๒. สจฺจานุโลมาณนฺติ อยเมว ปวุจฺจติ.
๑๓๐๖. อยํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนา เอว สจฺจานุโลมาณํ นาม ปวุจฺจติ.
๑๓๐๙. ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุ-เปกฺขาคตนเยนาติ ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาสงฺขาเตน าเณน กตนเยน.
๑๓๑๔-๖. โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ¶ , อุทฺธฺจ อนุโลมโตติ อุทฺธํ วตฺตมานานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุโลมโต, อิทํ อนุโลมาณํ วุฏฺานคามินิยา ปริโยสานํ นาม ภาสิตํ มเหสินา กถิตํ. สจฺจานุโลมาณํ อาหจฺจ อุปฺปนฺนา, สพฺพปฺปกาเรน โคตฺรภุปริโยสานํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๒. ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๑๙-๒๒. อาวชฺชนสฺส หิตํ อาวชฺชนิยํ, ตํ านํ เอตสฺสาติ อาวชฺชนิยานํ, โคตฺรภูติ อตฺโถ. ตํ โคตฺรภุจิตฺตํ ¶ มคฺคจิตฺตสฺส อาวชฺชนิยานตฺตา. ปฏิปทาาณทสฺสนํ กุทาจนํ น จ ภชติ, ตเถว าณทสฺสนวิสุทฺธึ กุทาจนํ น ภชเตว. อุภินฺนํ าณานํ อนฺตรา เอกํ อพฺโพหาริกํ โวหาเร นิยุตฺตนฺติ โวหาริกํ, น โวหาริกํ อพฺโพหาริกํ. วิปสฺสนาย โสตสฺมึ วิปสฺสนาย โสเต ปติตตฺตา วิปสฺสนา นาม โวหริตพฺพา. ตโต นิพฺพานโต.
๑๓๒๕. สูรํ ติกฺขํ วิปสฺสนนฺติ โคตฺรภุจิตฺตํ สนฺธายาห.
๑๓๒๖-๙. วิสงฺขารนฺติ สงฺขาเรหิ วิคตํ. ปมาวชฺชนฺเจวาติ ปมาวชฺชนํ วิย. ปมาโภคตาปิ จาติ ปมมนสิการา วิย. มคฺคสฺส อนนฺตราทีหิ ปจฺจเยหิ. ตสฺสาติ มคฺคสฺส. สิขาปตฺตาย ตาย วิปสฺสนาย มุทฺธมฺหิ มตฺถเก. อนาวตฺตนฺติ อนิวตฺตํ.
๑๓๓๐-๓. เอเกน ¶ อาวชฺชเนน เอกิสฺสาเยว วีถิยา. อนุโลมโคตฺรภุเจตสนฺติ อนุโลมโคตฺรภุจิตฺตานํ นานารมฺมณตา วุตฺตา. ตํ โคตฺรภุจิตฺตํ อนาวชฺชนมฺปิ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา. สฺํ ทตฺวา วิยาติ ‘‘อหํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรมิ, ตฺวมฺปิ ตเมวารมฺมณํ กโรหิ’’ อิติ สฺํ ทตฺวา วิยาติ อธิปฺปาโย. สฺิตนฺติ สฺํ. กทาจิปิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ มคฺโค เอส เอโส มคฺโค ปุพฺเพ อนิพฺพิทฺธปุพฺโพ.
๑๓๓๘. อเนเกสํ อานิสํสานํ ทายเกน อาทิมคฺเคน สํยุตฺตํ. ปมมคฺคาณํ.
๑๓๔๑. เอกสฺสาเสวนํ ¶ นตฺถิ เอกสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อาเสวนปจฺจโย นตฺถิ, ตสฺมา การณา ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา อนุโลมกา. เตหีติ จิตฺตุปฺปาเทหิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธา ลภิตฺวา ตติยํ จิตฺตํ โคตฺรภุ โหติ.
๑๓๔๕-๗. มคฺคเปกฺขนเหตุ ยสฺส อาวชฺชนมนโส, ตํ มคฺคเปกฺขนเหตุกํ. ตสฺมึ นิรุทฺเธติ ตสฺมึ อาวชฺชนจิตฺเต นิรุทฺเธ มคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณสฺิตานิ สตฺต ชวนานิ ปฏิปาฏิยา ชายนฺเต. ปจฺจเวกฺขณาณานิ เอกูนวีสติ โหนฺติ.
๑๓๕๑. ตโต ตทา วิปสฺสนาวีถึ โอตรติ. ทุติยมคฺคาณํ.
๑๓๖๑. มูลฆาตนฺติ มูลฆาตนํ. ตติยมคฺคาณํ.
๑๓๖๓. อนาวตฺติสภาวโตติ อนิวตฺตโต. จตุตฺถมคฺคาณํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท
กิเลสปหานนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๗๕. อิธ ¶ ปน อิมสฺมึ ปนาธิกาเร การณูปจาเรน ลาภาทิการณสฺส โวหาเรน, ลาโภ อาทิ วตฺถุ ยสฺส อนุนยสฺสาติ ลาภาทิวตฺถุโก, ตสฺส.
สุขุมาติ กามราคปฏิฆา สุขุมา.
๑๓๗๖. เยน ¶ เยน ปมมคฺคาทิาเณน โย โย สํโยชนาทิโก ปหาตพฺโพ ธมฺโม ฆาตํ วินาสํ ยาติ, โส โส ธมฺโม เตน เตน อเสเสน าเณน เอวํ สาธุ มยา สนฺทสฺสิโต.
๑๓๘๓. ปริฺาภิสมเยนาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานเนน. ทุกฺขํ อภิสเมตีติ ทุกฺขํ ปฏิวิชฺฌติ.
๑๓๙๔. โย โยคี อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ วเนตพฺพํ วิทิตฺวา ชานิตฺวา เว เอกนฺเตน สุขสํหิตํ หิตํ อุเปติ, จิตฺตสฺส ตมํ อนุตฺตมํ หีนํ วิธูย วินาเสตฺวา อวิคฺคหกมฺปทํ ปทํ อวิคฺคหกํ สรีรรหิตํ ปทํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ าตพฺพํ ปทํ นิพฺพานํ อุเปติ ปาปุณาติ จ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
กิเลสปหานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๙๕. รูปํ ¶ รูปสฺสาติ รูปํ รูปสฺส. อรูปสฺส นามสฺส.
๑๓๙๖. มิสฺสกสฺสาติ นามรูปมิสฺสกสฺสาติ อตฺโถ.
๑๓๙๙. เอโกติ ¶ กมฺมปจฺจโย. ทฺเวกาลิโกติ อตีตปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน ทฺวีสุ กาเลสุ นิยุตฺโต. ทสฺสิโตติ ภควตา เทสิโต.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิคมนกถาวณฺณนา
๑๔๐๑. สุมติมติวิจารโพธโนติ สุมตีนํ สุนฺทรปฺานํ กวีนํ มติยา วิจารสฺส โพธโน. วิมติวิโมหวินาสโนติ วิมตีนํ พาลานํ วิโมหสฺส วินาสโน. กุมติมติมหาตโมนาโสติ กุมตีนํ พาลานํ มหาตมสนฺนิภาย มติยา นาสโก. ปฏุมติภาสกโรติ ปฏูนํ ปณฺฑิตานํ ติกฺขปฺาย โอภาสกโร.
๑๔๐๒. สุมตินามโก ภิกฺขุ อสมานโต อสทิสาย ปูชาย มม อายาจิโต ยโต ยสฺมา ¶ การณา, ตโต ตสฺมา การณา อยํ อภิธมฺมาวตาโร. ปทาโต ปทาติ โกฏฺาสโต โกฏฺาสโต. หิตวิภาวนา ภาวนาติ หิตปฺปกาสนาย ภาวนาย มยา รจิโต. อถ วา อหํ สุมตินา ภิกฺขุนา อสมานโต มานโต อายาจิโต ยโต ยสฺมา, ตโต ตสฺมา.
๑๔๐๕. ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ คติโยติ พฺยปฺปถานํ วจนานํ อตฺถคนฺถยุตฺติวเสน ติวิธา คติโย.
๑๔๐๖. นิกายนฺตรลทฺธีหีติ อฺสฺมึ นิกาเย ลทฺธีหิ. วาจนามคฺคนิสฺสิโตติ วจนปฺปพนฺธนิสฺสิโต.
๑๔๑๐. อสํกิณฺณกุลากุเลติ ¶ อสมฺมิสฺสกุเลหิ อากิณฺเณ. สุปสนฺนสิโตทเกติ มธุรสีโตทเก.
๑๔๑๒. เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเตติ รชตปพฺพตมตฺถกนิเภหิ ปาสาเทหิ อลงฺกเต.
๑๔๑๓. วิวิธาการจารุปาการโคปุเรติ วิวิธสณฺานมนฺุปาการทฺวารโกฏฺเก.
๑๔๑๔. สลฺเลขาติ สลฺเลขวุตฺติ. สาขลฺเยติ สขิลภาเว. สตาติ สติสมฺปนฺเนน.
๑๔๑๕. วสฺสวลาหกา เทวาติ วสฺสวลาหกภูตา เทวา อมรา.
นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมาวตารปุราณฏีกา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-อภินวฏีกา
(ปโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
(ก) วิสุทฺธกรุณาาณํ ¶ ¶ , พุทฺธํ สมฺพุทฺธปูชิตํ;
ธมฺมํ สทฺธมฺมสมฺภูตํ, วนฺเท สํฆํ นิรงฺคณํ.
(ข) สาริปุตฺตํ มหาเถรํ, ปริยตฺติวิสารทํ;
นมามิ สนฺตวุตฺตึ เม, คุรุํ คารวภาชนํ.
(ค) วนฺทนฺเตน มยา เอวํ,
ยา ลทฺธา ปฺุสมฺปทา;
หิตฺวา ตสฺสานุภาเวน,
อนฺตราเย อเสสโต.
(ฆ) มหาวิหารวาสีนํ ¶ , เถรานํ ถิรสีลินํ;
วํสาลงฺการภูเตน, ภูตานุคฺคหการินา.
(ง) เถเรน พุทฺธทตฺเตน, รจิตํ ยํ มโนรมํ;
ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, โอตารุปายภาวโต.
(จ) อภิธมฺมาวตาโรติ, ลทฺธนาเมน วิสฺสุตํ;
นานานิปุณคมฺภีรนยํ ปกรณุตฺตมํ.
(ฉ) อตฺถสํวณฺณนํ ตสฺส, อารภิสฺสํ ยถาพลํ;
ปาโมชฺชชนนตฺถาย, อาภิธมฺมิกภิกฺขุนนฺติ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
๑. ปรมนิปุณวิจิตฺตนยสมนฺนาคตํ ¶ สกสมยสมยนฺตรคหนวิคฺคาหณสมตฺถํ สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนํ ปกรณมิทมารภนฺโตยมาจริโย ปมํ ตาว รตนตฺตยปฺปณามกรเณน อนฺตรายนิวารณฺเจว ปฺาปาฏวฺจ ปตฺเถติ. รตนตฺตยปฺปณาโม หิ อตฺถโต ปณามกิริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา. สา จ วนฺทเนยฺยวนฺทกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส อนุพลปฺปทานวเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ตนฺนิทานานํ ยถาธิปฺเปตสิทฺธิวิพนฺธกานํ โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺตึ สาเธติ, ราคาทิมลวิกฺขาลเนน จ จิตฺตสนฺตานํ ปริโสเธตฺวา ตนฺนิสฺสิตาย ปฺาย ยถาธิปฺเปตสิทฺธิสมฺปาทกํ ติกฺขวิสทภาวมาวหติ. กิฺจิ อาจิณฺณเมตํ ปณฺฑิตานํ, ยทิทํ คนฺถสมารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามกรณํ, ตสฺมา สปฺปุริสาจารานุรกฺขณตฺถฺจ อาทิมฺหิ รตนตฺตยวนฺทนา อารทฺธาติ เอวมาทินา อฺานิปิ พหูนิ ปโยชนานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ. ตานิ ปน ตตฺถ ตตฺถ พหุธา วิตฺถาริตานีติ ตํ ปปฺจปริสฺสมํ เปตฺวา ยถานุปฺปตฺตเมว ตาว วณฺณยิสฺสาม.
เอตฺถ จ รตนตฺตยปฺปณามํ กตฺตุกาโม ตถาคตมูลกตฺตา เสสรตนานํ ปมํ ตาว ตถาคตสฺส ¶ โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘อนนฺตกรุณาปฺ’’นฺติอาทิ. โถมนาปุพฺพงฺคเมน หิ ปณาเมน สตฺถุ คุณาติสยโยโค, ตโต จสฺส อนุตฺตรวนฺทนียภาโว, เตน จ อตฺตโน วนฺทนาย เขตฺตงฺคตภาโว, เขตฺตงฺคตาย จ วนฺทนาย ยถาธิปฺเปตนิปฺผตฺติยา เหตุภาโว จ ทสฺสิโต โหติ.
ตตฺถ ¶ วนฺทิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโส. ตสฺส ปน โอสานคาถายํ ‘‘ปวกฺขามี’’ติ อิมินา อปรกาลกิริยาวจเนน สห สมฺพนฺโธ. พุทฺธนฺติ วนฺทนกิริยาย กมฺมนิทฺเทโส. ‘‘อนนฺตกรุณาปฺ’’นฺติอาทิกํ ปน ตพฺพิเสสนํ. ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติ วา กรุณา. อถ วา กโรตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ ชนยตีติ อตฺโถ. กิณาตีติ วา กรุณา, ปรสฺส ทุกฺขํ ปจฺจยเวกลฺลกรณโต หึสตีติ อตฺโถ. ปชานาตีติ ปฺา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. กรุณา จ ปฺา จ กรุณาปฺา, นตฺถิ เอตาสํ อนฺโตติ อนนฺตา, อนนฺตา กรุณาปฺา เอตสฺสาติ อนนฺตกรุณาปฺโ, ตํ อนนฺตกรุณาปฺํ.
เอตฺถ จ อุปฺปาทวยนฺตตาวเสน เจว สนฺตติปริโยสานวเสน จ สติปิ ภควโต กรุณาปฺานํ สปริยนฺตภาเว อนนฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต อนนฺตตา เวทิตพฺพา. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ สพฺพสตฺตานํ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺตา อนฺสาธารณา มหากรุณา กฺจิ สตฺตํ อวชฺเชตฺวา สพฺเพสุ สตฺเตสุ นิรวเสเสน ปวตฺตติ, ตถา สพฺพธมฺมสภาวโพธนสมตฺถา สพฺพฺุตฺาณสงฺขาตา ปฺาปิ สกลเยฺยธมฺเมสุ อนวเสสโต ปวตฺตติ, ตสฺมา อนนฺตารมฺมณปฺปวตฺตกรุณาาณวนฺตตาย อนนฺตกรุณาปฺโ ภควา. กรุณาปฺาคฺคหเณน เจตฺถ ภควโต สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ. ตถา หิ กรุณาคฺคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต สกลโลกิยคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา, ปฺาคฺคหเณน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานมคฺคาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติ.
อปิจ ¶ สพฺพพุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ, ปฺา ปริโยสานํ. มหากรุณาสฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถาย กตาภินีหาโร อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิยา อธิคเมน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิลภิ. อิติ ¶ สกลพุทฺธคุณานํ ตนฺนิทานภาวโต กรุณา สพฺพพุทฺธคุณานมาทิ, สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานสฺส ปน มคฺคาณสฺส ปฏิลภนโต อุตฺตริกรณียาภาวโต ปฺา ปริโยสานํ. อาทิปริโยสานทสฺสเนน จ สกลพุทฺธคุณา นยโต ทสฺสิตา โหนฺติ. นยคฺคาโห เอว หิ สพฺพพุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย, อิตรถา ตาทิสสฺส สพฺพฺุพุทฺธสฺสปิ วจนปถาตีตํ ตถาคตคุณํ อนุปทํ วณฺเณนฺโต โก นาม ปริโยสานมาหริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ.
เอวํ กรุณาปฺามุเขน สงฺเขปโต สกลพุทฺธคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวาปิ ปุน อตฺตโน พุทฺธคุณสํกิตฺตเน อติตฺตาภาเวน เจว ปเรสฺจ ปสาทพาหุลฺลชนนตฺถํ ตทนฺโตคเธปิ วิสิฏฺคุเณ ปธานภาเวน นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ตถาคต’’นฺติ ตถา อาคตตาทีหิ อฏฺหิ การเณหิ ตถาคตํ. วุตฺตฺเหตํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๒ นิทานกถา; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) –
‘‘อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต, ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโต’’ติ.
‘‘กถํ ¶ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, กึ วุตฺตํ โหติ? มนุสฺสตฺตาทิอฏฺงฺคสมนฺนาคเตน เยน อภินีหาเรน เต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว จ อภินีหาเรน อยมฺปิ ภควา อาคโต, ยถา จ เต ภควนฺโต สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปฺจมหาปริจฺจาคาทีนิ สมฺปาเทตฺวา อาคตา, ยถา จ เต สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโตติ เอวํ ตาว ตถา อาคโต’’ติ ตถาคโต. (๑)
‘‘กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ยถา วา เต สมถวิปสฺสนามคฺเคหิ ตํ ตํ อกุสลปกฺขํ วิธมิตฺวา คตา, ตถา อยมฺปิ ภควา คโต, เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
‘‘กถํ ¶ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ยสฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ยํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, ตฺเจส ตถลกฺขณํ อาคโต ยาถาวโต อธิคโต, ตสฺมา ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต คมนตฺถานํ พุชฺฌนตฺถสมฺภวโต. ตถา หิ วทนฺติ ‘เย คติอตฺถา, เต พุชฺฌนตฺถา. เย พุชฺฌนตฺถา, เต คติอตฺถา’ติ. (๓)
‘‘กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ยสฺมา ‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมต’นฺติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) ‘อวิชฺชาย สงฺขารานํ ¶ ปจฺจยฏฺโ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนฺโถ’ติอาทิวจนโต จ ตถธมฺมสงฺขาเต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาเท ยาถาวโต อาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
‘‘กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยสฺมา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ ฉทฺวารคฺคหิเต อารมฺมเณ อวิปรีตเมว ปสฺสติ ชานาติ, ตฺวา จ ปเนวํ ‘กตมํ ตํ รูปายตนํ, ยํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายา’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๑๖ อาทโย) ตถเมส อวิปรีตํ วิภชติ ทสฺเสติ, ตสฺมา ตถํ อาคจฺฉติ ปสฺสติ ชานาติ, ตํ วา อาคมยติ ทสฺเสตีติ ตถาคโตติ เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. (๕)
‘‘กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยสฺมา เอส อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ราคมทาทินิมฺมถนวเสน เอกสทิสเมว ธมฺมํ ตถํ อวิตถํ ภาสติ, ตสฺมา ตถํ คทติ, ตโถ อวิปรีโต อาคโทวจนเมตสฺสาติ วา ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ วุตฺโตติ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. (๖)
‘‘กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควา หิ ‘ยถา วาที ตถา การี’ติ (อ. นิ. ๔.๒๓; จูฬนิ. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๓) วจนโต อตฺตโน วาจาย อนุรูปเมว กโรติ, ตสฺมา ยถา วาจา, ตถา กาโยปิ คโต ปวตฺโต อิมสฺสาติ ตถาคโตติ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
‘‘กถํ ¶ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? ยสฺมา ปเนส อนุปมาย สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปทาย ¶ สมนฺนาคตตฺตา สเทวกํ โลกํ อภิภุยฺย ปวตฺตติ, ตสฺมา อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ.
ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิยาติ อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปฺุุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป สพฺพปรปฺปวาทิโน, สเทวกฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโต อคโท เอตสฺสาติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ทีฆาคมสํวณฺณนาทีสุ คเหตพฺโพ. อาห เจตฺถ –
‘‘ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย,
สพฺพฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา;
ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,
ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๒ นิทานกถา);
‘‘ปหาย กามาทิมเล ยถา คตา,
สมาธิาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;
มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,
ตถา คโต เตน ตถาคโต มโต.
‘‘ตถฺจ ธาตฺวายตนาทิลกฺขณํ,
สภาวสามฺวิภาคเภทโต;
สยมฺภุาเณน ชิโนยมาคโต,
ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว.
‘‘ตถานิ ¶ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,
ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;
อนฺเยฺเยน ¶ ยโต วิภาวิตา,
ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโต.
‘‘อนนฺตเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,
ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;
วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโน.
‘‘ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,
กโรติ วาจายนุโลมมตฺตโน;
คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,
ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๓๘; ที. นิ. ฏี. ๑.๗);
เกนจิ คุเณน อตฺตโน วิสิฏฺสฺส กสฺสจิ อภาวโต นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร. ภควโต หิ อวีจิโต ปฏฺาย ยาว ภวคฺคํ ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ น โกจิ เกนจิ คุเณน สมสโมปิ อตฺถิ, กุโต ปน อุตฺตริตโร. ยถาห –
‘‘รูเป สีเล สมาธิมฺหิ, ปฺาย จ อสาทิโส;
วิมุตฺติยา สมสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน’’ติ.
วินฺทิตฺวาติ ตีหิ วนฺทนาหิ ตนฺนินฺนตาทิวเสน นมสฺสิตฺวา. กายวจีมโนทฺวารวเสน หิ ติสฺโส วนฺทนา. ยถาห ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา กาเยน วนฺทติ, วจสา วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติ. ตตฺถ พุทฺธาทิคุณารมฺมณา กามาวจรกุสลกิริยานมฺตรา เจตนา กายวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา กายทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา กายวนฺทนาติ วุจฺจติ, สาเยว วจีวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา วจีทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา วจีวนฺทนาติ, อุภยวิฺตฺติโย ปน อสมุฏฺาเปตฺวา เกวลํ ¶ มโนทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา มโนวนฺทนาติ. สิรสาติ อุตฺตมงฺเคน กรณภูเตน. อพุชฺฌิ, โพเธตีติ วา พุทฺโธ. อยฺหิ จตุสจฺจธมฺเม สยมฺปิ อพุชฺฌิ, ปเรปิ โพเธติ ¶ , ตสฺมา พุชฺฌนโพธนฏฺเน ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๒). อถ วา พุธ-สทฺทสฺส ชาครณวิกสนตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต อพุชฺฌิ สวาสนสมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตํ วิคโต, พุทฺธิยา วิกสิตวาติ วา พุทฺโธ. ภควา หิ วตฺถุสภาวทสฺสนวิพนฺธิกาย อวิชฺชาสงฺขาตาย นิทฺทาย อริยมคฺคาเณน สห วาสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตา ตโต อจฺจนฺตํ วิคโต. ปรมรุจิรสิริโสภคฺคสมาคเมน วิกสิตมิว ปทุมํ อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพฺุตฺาณสมาคเมน วิกสิโต วิกาสมนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ชาครณวิกสนตฺถวเสนปิ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุจฺจติ.
เอตฺตาวตา จ ทฺวีหิ อากาเรหิ ภควโต โถมนา กตา โหติ อตฺตหิตสมฺปตฺติโต, ปรหิตปฏิปตฺติโต จ. ตาสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ อนาวรณาณาธิคโม สวาสนสกลสํกิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานํ อนุปาทิเสสนิพฺพานาธิคโม จ, ปรหิตปฏิปตฺติ ปน อาสยปฺปโยควเสน ทุวิธํ ปรหิตสมีหนํ. ตตฺถ ธมฺมเทสนาย อภาชเนสุ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อปริปากคตินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปริปากกาลาคมนฺจ อาสโย นาม. ตทฺสตฺตานํ ปน ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส ยานตฺตยมุเขน สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนา ปโยโค นาม. ทุวิธาสุ ปเนตาสุ ปรหิตปฏิปตฺตีสุ, ติวิธาสุ จ อตฺตหิตสมฺปตฺตีสุ อนนฺตกรุณา-วจเนน, ตถา อาคตฏฺเน จ ตถาคต-สทฺเทน อาสยวเสน ปรหิตปฏิปตฺติ ทสฺสิตา, โพธนฏฺเน พุทฺธ-สทฺเทน, ตถทสฺสนฏฺเน ¶ จ ตถาคตฏฺเน จ ตถาคตสทฺเทน ปโยควเสน, อนนฺตปฺา-วจเนน, าณคติทีปเกน ตถาคต-สทฺเทน, พุชฺฌนชาครณวิกสนฏฺเน จ พุทฺธ-สทฺเทน ติวิธาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อนุตฺตรวจเนน จ อตฺตหิตปรหิตสมฺปตฺติ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.
อปิจ เหตุผลสตฺตูปการสมฺปทาวเสน ตีหากาเรหิปิ ภควโต โถมนา ปวตฺตตีติ ตํวเสนเปตฺถ โถมนา ทฏฺพฺพา. ตตฺถ เหตุสมฺปทา นาม มหากรุณาสมาโยโค, โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ ตมฺมูลกตฺตา สกลพุทฺธคุณานํ. ผลสมฺปทา ปน จตุพฺพิธา าณสมฺปทา, ปหานสมฺปทา, อานุภาวสมฺปทา, รูปกายสมฺปทา จาติ. ตาสุ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณํ, ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิาณานิ าณสมฺปทา นาม. อคฺคมคฺคภาวนาย สพฺพกิเลสานํ สห วาสนาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ ¶ ปหานสมฺปทา. อจินฺเตยฺยาปริมิตานํ สพฺพโลกหิตานํ นิปฺผาทเน, สเทวกโลกาภิภวเน จ อาธิปจฺจํ อานุภาวสมฺปทา. สกลโลกนยนาภิเสกภูตา ปน ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตา อตฺตภาวสมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา นาม. สตฺตูปกาโร เหฏฺา วุตฺตปรหิตปฏิปตฺติวเสเนว เวทิตพฺโพ. อิมาสุ ปน อนนฺตกรุณา-วจเนน, ตถา อาคตฏฺเน จ ตถาคต-สทฺเทน เหตุสมฺปทา ทสฺสิตา. ผลสมฺปทาสุ าณสมฺปทา เจว ปหานสมฺปทา จ อนนฺตปฺา-วจเนน, อภิสมยปริทีปเกน ตถาคตสทฺเทน, พุชฺฌนชาครณวิกสนฏฺเน, จ พุทฺธ-สทฺเทน ทสฺสิตา, อานุภาวสมฺปทาปิ อภิภวนฏฺเน ตถาคต-สทฺเทน, อนุตฺตร-วจเนน จ วิภาวิตา, รูปกายสมฺปทา ปน รูปคฺคปฺปตฺติทีปเกน อนุตฺตร-สทฺเทน ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ ¶ พุทฺธรตนสฺส โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ เสสรตนานมฺปิ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จา’’ติ. ภควโต โถมเนน จ สฺวากฺขาตตาทโย ธมฺมคุณา, สุปฺปฏิปนฺนตาทโย สงฺฆคุณา จ ทสฺสิตา โหนฺติ ตปฺปภวสฺส อนฺถาภาวโตติ น เตสํ วิสุํ โถมนา กตา. อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ปุคฺคเล ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จ อปายทุกฺเขสุ เจว วฏฺฏทุกฺเขสุ จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม, โส จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, จตุนฺนฺจ สามฺผลานํ, นิพฺพานสฺส, ปริยตฺติธมฺมสฺส จ วเสน ทสวิโธ. วุตฺตฺเหตํ ฉตฺตวิมาเน –
‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ,
ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ;
มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ,
ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี’’ติ. (วิ. ว. ๘๘๗);
เอตฺถ หิ กามราคาทิเภโท สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ เอเตนาติ ‘‘ราควิราโค’’ติ มคฺโค กถิโต. เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ‘‘อเนชมโสก’’นฺติ ผลํ กถิตํ. เกนจิ ปจฺจเยน อสงฺขตตฺตา ‘‘ธมฺมมสงฺขต’’นฺติ นิพฺพานํ วุตฺตํ. อวิโรธทีปนโต ปน อตฺถพฺยฺชนสฺส สมฺปนฺนตาย, ปกฏฺคุณวิภาวนโต สุฏฺุ วิภชิตตฺตา จ ‘‘อปฺปฏิกูล’’นฺติอาทินา สพฺโพปิ ปริยตฺติธมฺโม กถิโต. ตตฺถ อริยมคฺคนิพฺพานานิ นิปฺปริยาเยเนว อปายาทิโต ธารณโต ธมฺโม, ผลปริยตฺติโย ¶ ปน ปริยาเยน. ตถา เหตฺถ ธารณํ นาม อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ. อิติ อริยมคฺคสฺส กิเลสสมุจฺเฉทกตาย, นิพฺพานสฺส จ อาลมฺพณภาเวน ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายปิ อุภินฺนมฺปิ ¶ นิปฺปริยายโต ลพฺภติ. อิตเรสุ ปน อริยผลสฺส มคฺเคน สมุจฺฉินฺนกิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตาย, มคฺคานุกูลปฺปวตฺติโต ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ตทธิคมเหตุตายาติ อุภินฺนมฺปิ ปริยายโตว ลพฺภตีติ.
อตฺตหิตปรหิตํ สาเธนฺตีติ สาธู, เตสํ คโณ สมุทาโยติ สาธุคโณ, สาธุ จายํ คโณ จาติ วา สาธุคโณ, สาธุโน วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อายตฺโต คโณ ตสฺส โอรสปุตฺตภาวโตติ สาธุคโณ. โส ปน จตุนฺนํ อริยมคฺคสมงฺคีนํ, จตุนฺนฺจ ผลสมงฺคีนํ วเสน อฏฺวิโธ อริยสงฺโฆ, ตํ สาธุคณํ. ปิจาติ นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโต, ติณฺณํ รตนานํ วนฺทนกิริยาย สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เกจิ ‘‘คโณ’’ติ อิธ ปกรณโตว อริยคณปุคฺคโลว ลพฺภตีติ สาธูติ ภาวนปุํสกวเสน ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา สห โยเชนฺติ, ตทา ปน สาธูติ ภยลาภาทิวิรเหน สกฺกจฺจํ อาทรนฺติ อตฺโถ.
๒. เอวํ ปกรณารมฺเภ ยถาธิปฺเปตํ รตนตฺตยปฺปณามํ กตฺวา อิทานิ ยตฺถ ปาฏวตฺถาย อิทํ ปกรณํ ปฏฺปียติ, ตํ สทฺธึ เทสกเทสปฏิคฺคาหกสมฺปตฺตีหิ วิภาเวตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑุกมฺพลนามายา’’ติอาทิ. ตตฺถ เทวราชสฺส ปณฺฑุกมฺพลนามาย สิลาย วิมเล สีตเล ตเล นิสินฺโน อตุลวิกฺกโม เทวเทเวหิ ปูชิโต เทวเทโว เทวปุรกฺขโต เทวานํ เทวโลกสฺมึ ยํ ธมฺมํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปณฺฑุกมฺพลสริกฺขวณฺณตาย ‘‘ปณฺฑุกมฺพล’’นฺติ นามํ สมฺา เอติสฺสาติ ปณฺฑุกมฺพลนามา. สา หิ สกฺกสฺส ตาทิสปฺุานุภาเวน นิพฺพตฺตา ปณฺฑุกมฺพลชยสุมนปุปฺผสมาเนน วณฺเณน สพฺพกาลํ วิโรจติ ¶ , ปมาณโต ปน สฏฺิโยชนายามา, ปฺาสโยชนวิตฺถารา, ปนฺนรสโยชนุพฺเพธา จ โหติ. สิลายาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. ตุลาย สมฺมิโต ตุลฺโย, น ตุลฺโย อตุลฺโย, อตุลฺโย วิกฺกโม พลํ เอตสฺสาติ อตุลฺยวิกฺกโม. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ ปรมปารมิตานุภาวสํสิทฺเธน หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ พเลหิ สมปฺปมาเณน กายพเลน, อปฺปมาเณน จ าณพเลน น กสฺสจิ เทวพฺรหฺมาทีสุ อฺตรสฺส พลตุลนาย อุปเนตพฺพํ อตฺถิ ¶ . อถ วา อนฺสาธารณตฺตา อตุลฺโย ปรกฺกมสงฺขาโต อปริมาณคุณวิเสสาวเหน อนฺสาธารเณน สมฺมปฺปธาเนน สมนฺนาคตตฺตา วา อตุลฺโย สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วิกฺกโม อิมสฺสาติ อตุลฺยวิกฺกโม. ‘‘อตุลฺยวิกฺกโม’’ติ จ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ย-การโลปํ กตฺวา ‘‘อตุลวิกฺกโม’’ติ วุตฺตํ. อถ วา สมฺมิตตฺเถ อ-การปจฺจยสฺสาปิ สมฺภวโต อตุโล วิกฺกโม อสฺสาติ ‘‘อตุลวิกฺกโม’’ติ วุตฺตํ.
ทิพฺพนฺตีติ เทวา, ปฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน พาหิรพฺภนฺตริเก ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยธนาทิสกฺการทานคฺคหณํ, ตํตํอตฺถานุสาสนฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ, ปฺุาณานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชเตนฺติ, ยถาธิปฺเปตฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติ, ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน จ สกฺโกนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา เทวนียา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ ‘‘สรณํ ปรายณ’’นฺติ คมนียา, อภิตฺถวนียา โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวา, เต ติวิธา – สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ. ตตฺถ สมฺมุติเทวา นาม มหาสมฺมตาทโย ขตฺติยา. อุปปตฺติเทวา นาม ¶ จาตุมหาราชิเก อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม ขีณาสวา. อิธ ปน อุปปตฺติเทวา ทฏฺพฺพา. โน จ โข เตปิ อวิเสเสน, เปตฺวา ปน ยามาทิเก จาตุมหาราชิกตาวตึสวาสิโนว อธิปฺเปตา. เตสํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รฺชนโต ราชา, เทวานํ ราชา อิสฺสโร เทวราชา, ตสฺส เทวราชสฺส, ‘‘สกฺกสฺส เทวรฺโ’’ติ อธิปฺปาโย. น หิ อฺเสํ เทวโลเกสุ นิสินฺโน ภควา อภิธมฺมปิฏกํ เทเสสีติ.
๓. ยนฺติ อนิยมนิทฺเทโส, ตสฺส ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํ. ยถาวุตฺตานํ ติณฺณมฺปิ เทวานํ อุตฺตโม เทโว เตหิ สพฺเพหิ อธิกตรํ กีฬนาทิโยคโตติ เทวเทโว, ภควา. โส หิ นิรติสยาย อภิฺากีฬาย อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สปรสนฺตานสิทฺธาย ปฺจวิธมารวิชยิจฺฉานิพฺพตฺติยา จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทิสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน, ยถาปราธยถานุโลมยถาธมฺมานุสาสนสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน ปรมาย ปฺาย จ สรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา อนุปมาย าณสรีรคติยา มารวิชยสพฺพฺุตฺาณปรหิตนิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน วา โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ คมนียโต, อภิตฺถวนียโต, ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ เตหิ คุเณหิ อภิภุยฺย ิโตติ สพฺพเทเวหิ ปูชนียตโร เทโว ¶ , วิสุทฺธิเทวภาวสงฺขาตสฺส วา สพฺพฺุคุณาลงฺการสฺส อธิคตตฺตา อฺเสฺจ เทวานํ อติสเยน เทโวติ เทวเทโว. เทวานนฺติ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬาธิวาสีนํ มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ. วิสุทฺธิเทวานมฺเปตฺถ คหณนฺติ วทนฺติ. เต ปน อุปปตฺติเทเวสฺเวว สงฺคหิตา มนุสฺสอรหนฺตานํ ตตฺถ อภาวโต ¶ . เทวเทเวหีติ วิสุทฺธิเทเวหิ. วิสุทฺธิเทวา หิ วุตฺตนเยน อิตรเทเวหิ สาติสยํ กีฬนาทิโยคโต อิธ ‘‘เทวเทวา’’ติ อธิปฺเปตา, เตหิ. ปูชิโตติ ปูชิตพฺโพ, ปูชิตุํ อรโหติ อตฺโถ. เอเตน วิสุทฺธิเทเวสุปิ ภควโต อคฺคปุคฺคลตํ ทีเปติ. เทเสสีติ มธุรกรวีกสทฺทสทิสํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ปกาเสสิ. เทวโลกสฺมินฺติ ตาวตึสเทวโลเก. สภาวสามฺลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโม, กุสลาทิเภโท อภิธมฺโม, อิธ ปน ตปฺปกาสกํ อภิธมฺมปิฏกํ ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปิฏกุตฺตเม’’ติ. เทวปุรกฺขโตติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิทิพฺพพฺรหฺเมหิ ปุรกฺขโต, ปริวาริโตติ อตฺโถ.
นนุ จ ‘‘เทวาน’’นฺติ วจเนเนว เทวปุรกฺขตภาโว สิทฺโธติ กึ ‘‘เทวปุรกฺขโต’’ติ วจเนน? นายํ โทโส. ภควา หิ กทาจิ จูฬปนฺถกตฺเถราทีนํ วิย ปรมฺมุเขปิ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา สตฺตานํ สมฺมุเข นิสินฺนํ วิย ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ เทเสติ, กทาจิปิ ปารายนิกพฺราหฺมณาทีนํ วิย สมฺมุเขปิ นิสีทิตฺวา อฺเหิ จ ปริวุโต อฺเสมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ, อิธ ปน น ตถา, เทเวหิเยว ปริวุโต เทวานํ เทเสตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เทวปุรกฺขโต’’ติปิ วตฺตพฺพเมวาติ.
๔. เอวเมตสฺมึ ปกรเณ คารวชนนตฺถํ เตน สมฺปาเทตพฺพปาฏววิสยํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสกาทิสมฺปตฺตีหิ สห วิภาเวตฺวา อิทานิ ยถาธิปฺเปตปกรณารมฺภปโยชนาภิธานาภิเธยฺยโสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานิ จ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปาฏวตฺถายา’’ติ อิมินา ปกรณารมฺภปโยชนํ วุตฺตํ. ‘‘อภิธมฺมาวตาร’’นฺติ อิมินา อภิธานาภิเธยฺยานิ. ‘‘มธุร’’นฺติอาทีหิ ปกรณํ วิเสเสติ. ‘‘สมาเสนา’’ติ จ อิมินา โสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานีติ ¶ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อห’’นฺติ กตฺตุภูตํ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ตถา หิ โย ปโร น โหติ, โส นิยกชฺฌตฺตสงฺขาโต อตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจติ.
ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ตํเยว อตฺโถ ปโยชนฏฺเนาติ ปาฏวตฺโถ, ตทตฺถาย. ตํ สนฺธาย วิวิธนยคฺคหณสมตฺถสฺส ¶ สุตมยาณสฺส อุปฺปาทนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺติ, ภินฺทนฺติ วา ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขู, เตสํ. ปิฏกฺจ ตํ อุตฺตมฺจาติ ปิฏกุตฺตมํ, ตสฺมึ ปิฏกุตฺตเม, อภิธมฺมปิฏเกติ อธิปฺปาโย. ตฺหิ ปริยตฺติภาชนตฺถโต ปิฏกํ, ตีสุ ปิฏเกสุ วิสิฏฺภาวโต อุตฺตมฺจาติ ปิฏกุตฺตมํ. ตตฺถ ปริยตฺติภาชนตฺถโตติ ปริยตฺติอตฺเถน เจว ภาชนตฺเถน จ. ตถา หิ ‘‘มา ปิฏกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๖๖) ปริยตฺติ ปิฏกนฺติ วุจฺจติ. ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฏก’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๘; อ. นิ. ๓.๗๐) ยํ กิฺจิ ภาชนมฺปิ. ตสฺมา อิทมฺปิ ปริยาปุณิตพฺพฏฺเน ปริยตฺติ, อภิธมฺมตฺถานมาธารณตฺเถน ภาชนฺจาติ ปริยตฺติภาชนตฺถโต ปิฏกนฺติ วุจฺจติ. เตเนวาหุ –
‘‘ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู,
ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโต อาหุ;
เตน สโมธาเนตฺวา,
ตโยปิ วินยาทโย เยฺยา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา);
วิสิฏฺภาโว ปนสฺส โลกโวหารมติกฺกมฺม ยถาสภาววเสน เทสนโต, วิสิฏฺธมฺมกฺขนฺธวิภาวนโต จ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล ภิกฺขู’’ติอาทิกํ โลกโวหารมติกฺกมฺม ‘‘ขนฺธธาตุอายตน’’นฺติอาทินา ยถาธมฺมวเสเนว พาหุลฺลเทสนา ปวตฺตา, น อิตเรสุ วิย ¶ ยถาวุตฺตโวหารวเสน, ยโต อิทํ ยถาธมฺมสาสนนฺติ วุจฺจติ. สพฺพสงฺขตธมฺมวิสิฏฺโ เจตฺถ ปฺากฺขนฺโธ วิเสสโต วิภาวิโต, ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปิฏกานํ พุทฺธวจนภาเวปิ ยถาสภาวานติกฺกมเทสนาทิโต อิทเมว ตีสุ ปิฏเกสุ วิสิฏฺนฺติ ยุตฺตํ. อปิจ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสภาวโต จสฺส วิสิฏฺภาโว เวทิตพฺโพ. อภิธมฺเม หิ นิปฺปเทสโต ขนฺธายตนาทิธมฺมานํ วิภตฺตตฺตา อิตรทฺวยโต อติเรกตรา, วิสิฏฺา จ ปาฬิ โหติ, ตสฺมา อติเรกสฺส, วิสิฏฺสฺส จ ปาฬิธมฺมสฺส วเสน อิทเมว ตีสุ ปิฏเกสุ อุตฺตมนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยถาวุตฺตวิสิฏฺภาวโยคโตเยว เจตํ ‘‘อภิธมฺมปิฏก’’นฺติ วุจฺจติ อภิ-สทฺทสฺส วิสิฏฺภาวโชตนโต ¶ . อปิจ วุฑฺฒิมนฺตาทิธมฺมานํ เอตฺถ วุตฺตตฺตา เจตํ อภิธมฺมปิฏกํ. ยถาหุ โปราณา –
‘‘ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต, สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา;
วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา, อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา);
ตถา เหตฺถ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๖๐ อาทโย) วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตา, ‘‘รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) นเยน อารมฺมณาทีหิ ลกฺขิตพฺพตฺตา สลกฺขณาปิ ‘‘เสกฺขา ธมฺมา อเสกฺขา ธมฺมา, โลกุตฺตรา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน ปูชิตา ปูชารหาปิ ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) นเยน สภาวปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนาปิ ‘‘มหคฺคตา ธมฺมา อปฺปมาณา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๒, ทุกมาติกา ๙๙), อนุตฺตรา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน อธิกา วิสิฏฺาปิ ธมฺมา วุตฺตา, ตสฺมา อภิ-สทฺทสฺส วุฑฺฒิอาทิอตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต ‘‘วุฑฺฒิมนฺโต ธมฺมา เอตฺถา’’ติอาทินา นิพฺพจเนน อิทํ ปิฏกํ ¶ ‘‘อภิธมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. อภิธมฺมํ โอตรนฺติ อเนนาติ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํ. อิมินา ปนสฺส อตฺถานุคตมภิธานํ ทสฺเสติ. ตุ-สทฺโท ปทปูรเณ. อาจริเยน หิ คาถาปทปูรณตฺถํ เยภุยฺเยน ตตฺถ ตตฺถ นิปาตา วุจฺจนฺติ. ยตฺถ ปน เนสํ ปโยชนวิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺเถว ตมตฺถํ วกฺขาม. มธุรนฺติ นิปฺปริยายโต มธุร-สทฺโทยํ ชิวฺหาวิฺเยฺเย รสวิเสเส วตฺตติ, อิธ ปน อิฏฺภาวสามฺเน อตฺถพฺยฺชนสมฺปตฺติ มธุรสทฺเทน วุตฺตา. ภวติ หิ ตํสทิสสฺส ตํ-สทฺเทนาภิธานํ ยถา ‘‘อคฺคิมาณโว’’ติ. เตน ปน มธุเรน โยคโต อิทมฺปิ มธุรํ ยถา นีลคุณโยคโต นีลุปฺปลนฺติ. นิปุณคมฺภีราย พฺยฺชนสมฺปตฺติยา เจว อตฺถสมฺปตฺติยา จ อภิธมฺมวิสยํ มตึ วฑฺเฒตีติ มติวฑฺฒนํ. อถ วา พฺยฺชนสมฺปตฺติยา ‘‘มธุร’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺถสมฺปตฺติยา ‘‘มติวฑฺฒน’’นฺติ.
๕. ตาฬนฺติ กฺุจิกํ, กฺุจิกาสทิสนฺติ อตฺโถ. มุยฺหนฺติ เตนาติ โมโห, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ, โมโหเยว อภิธมฺมมหาปุรํ ปวิสนฺตานํ ปเวสนนิวารณตฺตา กวาฏภูโตติ ¶ โมหกวาฏํ, ตสฺส. วิฆาเฏติ, วิฆาฏียติ อเนนาติ วา วิฆาฏนํ. นนุ จ อวิชฺชากวาฏํ ปฺาย อุคฺฆาฏียติ. สา หิ ตสฺสา อุชุวิปจฺจนีกภูตาติ? สจฺจํ, อิทมฺปิ ตสฺสา การณภาเวน ‘‘โมหกวาฏวิฆาฏนกร’’นฺติ วุตฺตํ. การณการณมฺปิ หิ การณวเสน วุจฺจติ ยถา ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ, ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธ’’นฺติ.
๖. สุทุตฺตรนฺติ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธสงฺขาตจตุคมฺภีรภาวปฏิสํยุตฺตตาย มนฺทพุทฺธีหิ ตริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อติทุตฺตรํ, เตเนว เจทํ มโหทธิสมานตฺตา ‘‘มโหทธี’’ติ วุตฺตํ. มหณฺณโวปิ หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร น สกฺกา อฺตฺร สิเนรุปพฺพตราชโต เกนจิ ปติฏฺํ ลทฺธุํ, เอวมิทมฺปิ จตุคมฺภีรตาปฏิสํยุตฺตํ อฺตฺร ตถาคตา ¶ น เกนจิ ปติฏฺํ ลทฺธุํ สกฺกาติ. ตรนฺตานนฺติ อตฺถคฺคหณวเสน อุตฺตริตุกามานํ. เอตฺถ จ ‘‘ตรํวา’’ติ อธิการวเสน วตฺตพฺพํ, วกฺขมานํ วา อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตรนฺตานนฺติ ปรตีรสมฺปาปุณนตฺถํ อุตฺตรนฺตานํ. ตรํวาติ อุฬุมฺปํ วิย, ตํสมานนฺติ อตฺโถ. มกรา นาม มจฺฉชาติกา, เตสํ อากโร นิวาสภูมีติ มกรากโร, ตํ.
๗. อภิธมฺเม นิยุตฺตา อาภิธมฺมิกา, เตสํ. หตฺถสารํ วิยาติ หตฺถสารํ. ยถา หิ มนุสฺสานํ พหูสุ รตนาทีสุ วิชฺชมาเนสุปิ อาปทาสุ จ สุขปริโภคตฺถํ หตฺเถ กยิรมานํ สารรตนาทิกํ ‘‘หตฺถสาร’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ สติปิ มหนฺเต อภิธมฺมปิฏเก ตสฺส สพฺพโส วิตฺติณฺณตาย ปริหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตทตฺถสารสมฺปิณฺฑนวเสน กยิรมานํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ สุขปริหรณตฺถาย สมฺปชฺชตีติ หตฺถสารสทิสตฺตา ‘‘หตฺถสาร’’นฺติ วุตฺตํ. ปวกฺขามีติ ปกาเรน กเถสฺสามิ, อนาคตวจนฺเจตํ, วตฺตมานสมีปตฺตา วา อนาคเต วตฺตมานูปจารโต วตฺตมานวจนํ, ปฏิฺานนฺตรเมว วกฺขตีติ. อตฺถวเสน ปกาเรน กเถนฺโตปิ สทฺทวเสน สงฺขิปิตฺวา กเถสฺสามีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมาเสนา’’ติ. สมสนํ สํขิปนํ สมาโส, เตน สมาเสน, น พฺยาสวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา จ ปโยชนาภิธานาภิเธยฺยโสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา โสตุชนสมุสฺสาหนํ นาม เตสํ สกฺกจฺจสวเน นิยฺุชนํ, ตสฺมา เต ตตฺถ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติ. สกฺกจฺจสวนปฏิพทฺธา หิ สมฺมาปฏิปตฺตีติ. ตตฺถ ตนฺติ ตํ มยา วกฺขมานํ อภิธมฺมาวตารํ สุณาถ นิสามยถ. สมาหิตา สมฺมา อาหิตา, อวิกฺขิตฺตจิตฺตาติ อตฺโถ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทโส
กามาวจรกุสลวณฺณนา
๘. เอวํ ¶ ¶ ตาว รตนตฺตยปฺปณามาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถารทฺธปฺปกรณสฺส อตฺถสรีรภูตมภิธมฺมํ สงฺเขปโต อุทฺทิสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตํ เจตสิก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ จิตฺตสทฺทสฺส ตาว วจนตฺถํ สยเมว อนนฺตรํ วิปฺเจติ. ‘‘เจตสิก’’นฺติอาทีสุ ปน อวิปฺปโยคีภาเวน เจตสิ จิตฺเต นิยุตฺตํ, ตตฺถ วา ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสตํ อธิวจนํ. รุปฺปติ, รูปียตีติ วา รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ อตฺโถ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ, จตุวีสติอุปาทารูปานฺจ วเสน อฏฺวีสติวิธสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสตํ อธิวจนํ. ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, น วิชฺชติ สา เอตฺถ, ตโต วา นิกฺขนฺตํ เอตนฺติ นิพฺพานํ, อมตํ อสงฺขตํ วตฺถุ. อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน. นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตริตโรติ นิรุตฺตโร. อถ วา จตุเวสารชฺชวิหารตฺตา นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรํ ปจฺจนีกวจนนฺติ นิรุตฺตโร. าณปฺปหานอนฺตรายนิยฺยานิเกสุ หิ สเทวเก โลเก น โกจิ สตฺถุ สหธมฺมิกํ อุตฺตรํ วจนํ กเถตุํ สมตฺโถ อตฺถีติ. ตตฺร ภควา อุตฺราสาภาวโต วิสารโทว โหติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, สาริปุตฺต, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, สาริปุตฺต, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ.
‘‘ขีณาสวสฺส ¶ เต ปฏิชานโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณาติ ตตฺร วต มํ…เป… วิหรามิ.
‘‘เย ¶ จ โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ ตตฺร วต มํ…เป… วิหรามิ.
‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ ตตฺร วต มํ…เป… วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๐).
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปกาเสตีติ จตุสจฺจปฺปกาสโน. ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน หิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห, ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๓). ตตฺถ เตภูมกา ธมฺมา อเนกุปทฺทวาธิฏฺานตาย ธุวสุภาทิวิรเหน, กุจฺฉิตตุจฺฉฏฺเน จ ทุกฺขํ นาม. กมฺมาทิวิเสสปจฺจยสมวาเย ทุกฺขุปฺปตฺติการณภาเวน ตณฺหา สมุทโย นาม ‘‘สเมจฺจ อุเทติ ทุกฺขํ อิมสฺมา’’ติ กตฺวา. ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํ. ตํ ปน ทุกฺขนิโรธํ อาลมฺพณกรณวเสน คมนโต ปาปุณนโต, ตทธิคมาย ปฏิปทาภาวโต จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ โลกุตฺตรมคฺโค วุจฺจติ. สจฺจฏฺโ ปน เตสํ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาวโต เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) วิตฺถาโร. เอตฺถ ปน จตุนฺนํ อริยผลานํ, อริยมคฺคสมฺปยุตฺตานฺจ สจฺจวินิสฺสฏภาเวปิ อิธ มคฺคนิพฺพานปฺปกาสนตาวจเนเนว ตปฺปกาสนตฺถมฺปิ วุตฺตํ โหติ, อนาสวภาเวน ¶ เอกลกฺขณตฺตา ตํตํเหตุกวิสยภาวโต จาติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ จ ‘‘นิรุตฺตโร จตุสจฺจปฺปกาสโน’’ติ อิเมหิ ภควโต จิตฺตาทิจตุพฺพิธธมฺมเทสนานุกูลคุณวิเสสํ ทสฺเสติ อตถาวิธสฺส ตํเทสนาสามตฺถิยาโยคโต. อถ วา ‘‘นิรุตฺตโร’’ติ วจเนน จตุพฺพิธธมฺมสฺส อนฺถตฺตํ ทีเปติ. ‘‘จตุสจฺจปฺปกาสโน’’ติ ปน อิมินา เย เต ธมฺมา ภควตา วิเนยฺยปริปาจนตฺถํ เทสิตา, น เต อิธ อธิปฺเปตา. เย ปน ปริปาจิเตหิ เตหิ อภิสเมตพฺพวเสน ทุกฺขาทโย จตุพฺพิธา วุตฺตา, เตเยว อุทฺทิสิตพฺพตฺเถน อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ สงฺเขปโต จตฺตาโร ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺถาย โหตีติ ยถาอุทฺทิฏฺธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ จิตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จิตฺตาทีสุ ธมฺเมสุ. วิสยวิชานนํ จิตฺตนฺติ ยํ วิสยสงฺขาตสฺส อารมฺมณสฺส วิชานนํ อุปลทฺธิ, ตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ. อิมินา ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณปฏิพทฺธวุตฺติตํ, อนิจฺจตํ, อการกตฺจ ทีเปติ. ‘‘วิสยวิชานน’’นฺติ หิ อารมฺมเณน จิตฺตํ อุปลกฺเขนฺโต ตสฺส ตทายตฺตวุตฺติตํ, ตํทีปเนน จ ตทภิมุขกาเลเยว อุปฺปตฺติทีปนโต อนิจฺจภาวฺจ ทีเปติ. ภาวนิทฺเทเสน ปน วิชานนมตฺตทีปนโต อการกภาวํ. ยถาปจฺจยฺหิ ปวตฺติมตฺตเมเวตํ, ยทิทํ สภาวธมฺโม นามาติ. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพสมฺปิ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํ ภาวสาธนเมว นิปฺปริยายโต ลพฺภติ. ยํ ปน ‘‘จินฺเตตีติ จิตฺตํ, เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร’’ติอาทินา กตฺตุกรณวเสน นิพฺพจนํ วุจฺจติ, ตํ ปริยายกถนนฺติ เวทิตพฺพํ. สกสกกิจฺเจสุ หิ ธมฺมานํ อตฺตปฺปธานตาสมาโรปเนน กตฺตุภาโว, ตทนุกูลภาเวน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมูเห กตฺตุภาวสมาโรปเนน กรณตฺตฺจ ปริยายโตว ¶ ลพฺภตีติ. ตถา นิทสฺสนํ ปน ธมฺมสภาวโต อฺสฺส กตฺตาทิโน อภาวปริทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘วิสยวิชานน’’นฺติ จ เอเตน จิตฺตสฺส อารมฺมณูปลทฺธิลกฺขณตา วุตฺตาติ อิทานิสฺส รสาทีนิ วุจฺจนฺติ. ปุพฺพงฺคมรสฺหิ จิตฺตํ สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ นามรูปปทฏฺานํ. ทฺวารํ ปตฺวา ตทารมฺมณฺหิ วิภาวนฏฺเน จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ. ตถา หิ จกฺขุทฺวาเรน ทฏฺพฺพํ รูปารมฺมณํ จิตฺเตเนว ชานาติ…เป… มโนทฺวาเรน วิฺาตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํ จิตฺเตเนว ชานาติ. ยถา หิ นครคุตฺติโก นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสีทิตฺวา ‘‘อยํ เนวาสิโก, อยํ อาคนฺตุโก’’ติ อาคตาคตํ ชนํ อุปธาเรติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมา ทฺวารํ ปตฺวา ตทารมฺมณํ วิภาวนฏฺเน ปุเรจาริกนฺติ ปุพฺพงฺคมรสํ. ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมํ ปุริมํ นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺทหมานมิว อุปฏฺาติ, คหณภาวํ คจฺฉตีติ สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ. ปฺจโวกาเร ปนสฺส นิยมโต นามรูปํ, จตุโวการภเว นามเมว ปทฏฺานนฺติ นามรูปปทฏฺานฺจ โหติ. นานตฺตํ ปน ลกฺขณาทีนํ อุปริ วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพํ. วกฺขติ หิ รูปปริจฺเฉเท –
‘‘สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;
กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.
‘‘ผลํ ¶ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;
อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิต’’นฺติ. (อภิธ. ๖๓๓-๖๓๔);
ยตฺถ ยตฺถ ปน ลกฺขณาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ อิมินาว นเยน เตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
วจนตฺถวิชานเนน วิทิตจิตฺตสามฺสฺส อุตฺตริ จิตฺตวิภาโค วุจฺจมาโน โสเภยฺยาติ วจนตฺถวิชานนเมว ตาว ¶ อาทิมฺหิ ยุตฺตตรนฺติ ตํ ตาว กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ ‘‘ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ’’ติ. ปฺจวิธา หิ ปุจฺฉา – (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๔๔๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตตฺถ ยํ อฺาตํ อทิฏฺํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ปฺหากรณํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา นาม. ยํ ปน าตํ ทิฏฺํ, ตสฺส อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหากรณํ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา นาม. ปกติยา ปน สํสยปกฺขนฺทนสฺส อตฺตโน สํสยสมุคฺฆาฏนตฺถํ ปฺหากรณํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นาม. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ? อนิจฺจํ, ภนฺเต. ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๙; มหาว. ๒๑) อนุมติคฺคหณตฺถํ ปฺหากรณํ อนุมติปุจฺฉา นาม. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๓; สํ. นิ. ๕.๔๐๒-๔๐๔) ปน ตํตํธมฺมานํ เทสนาธิปฺปาเยน ปฺหากรณํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นาม.
ตาสุ ปุริมา ติสฺโส อาจริยานํ น สมฺภวนฺติ. น หิ เต คนฺถกรณตฺถาย อารภิตฺวา อิทานิ อทิฏฺํ โชเตนฺติ, ทิฏฺํ สํสนฺเทนฺติ, สํสยํ วา ปกฺขนฺทนฺติ ตพฺพิโสธนปุพฺพกเมว คนฺถกรเณ อภินิเวสนโต. อิตรา ปน ทฺเว สมฺภวนฺติ. ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อปิจ โจทนํ สมุฏฺาเปนฺตา อาจริยา อฺํ โจทกํ ปริกปฺเปตฺวา ตสฺส วจนวเสน สมุฏฺาเปนฺตีติ ตํวเสเนตฺถ อทิฏฺโชตนาวิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาปิ ลพฺภนฺเตวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ตสฺส จิตฺต-สทฺทสฺส. จิตฺเต หิ อธิคเต ตสฺส วาจโก สทฺโทปิ สหจริยโต อธิคโตว โหตีติ ตสฺส อิธ ต-สทฺเทน ปริคฺคโห. เกจิ ปน ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺสา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ‘‘ตสฺส ¶ โก วจนตฺโถ’’ติ อิมินา น สเมติ. น หิ จิตฺตสฺส ‘‘โก วจนตฺโถ’’ติ ปุจฺฉา สมฺภวตีติ.
อิทานิ ¶ ยถาปุจฺฉิตมตฺถํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘วุจฺจเต’’ติ ตาว ปฏิฺํ กตฺวา ‘‘สพฺพสงฺคาหกวเสนา’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนมารทฺธํ. ตตฺถ สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ เหฏฺิมนฺตโต จกฺขุวิฺาณาทโย อุปาทาย สพฺเพสํ อารมฺมณวิชานนสภาวตฺตา เตสํ สพฺเพสเมว สงฺคาหกวเสน, น ปน วกฺขมานนิพฺพจเนสุ วิย ยถาลาภวเสนาติ อตฺโถ. จินฺเตตีติ วิชานาติ. จินฺเตนฺติ เตน โคจรนฺติ วา จิตฺตํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กตฺตุตาสมาโรปเนน หิสฺส กรณภาโว ลพฺภติ. สพฺพสงฺคาหกวเสน ตาว อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาลาภวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา หิ จิตฺต-สทฺทสฺส ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ. ยสฺส ปน จิตฺตสฺส ยถาวุตฺตอตฺถวิเสโส น ลพฺภติ, ตํ รุฬฺหีวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา กิลฺชาทีหิ กตมฺปิ ตาลปณฺเณหิ กตสริกฺขกตาย รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘ตาลวณฺฏ’’นฺตฺเวว วุจฺจตีติ. อตฺตสนฺตานนฺติ สกสนฺตานํ, ชวนสนฺตานนฺติ อตฺโถ. อตฺต-สทฺทสฺส หิ ปรปจฺจนีกวจนตฺตา อตฺตโน สนฺตาโนติ สทิสวเสน อุปฺปชฺชมาโน ชวนสนฺตาโน วุจฺจติ. ตํ จิโนติ ราสึ กโรตีติ อยมตฺโถ สาเสวนกานํ ชวนจิตฺตานํ วเสน ทฏฺพฺโพ. ตานิ หิ ปุเรชาตานิ ปจฺฉาชาตานํ อาเสวนปจฺจยา หุตฺวา อตฺตโน ชวนสนฺตานสฺส ปคุณพลวภาวกรเณน ตํ จินนฺติ นาม. วา-สทฺโท อสพฺพสงฺคาหกตฺถวิกปฺปเน. ปิ-สทฺโท กิริยาสมฺปิณฺฑนตฺเถ. อถ วา ‘‘สพฺพสงฺคาหกวเสนา’’ติ อิมสฺส อิธาปิ สมฺพนฺโธ โหตีติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตนฺติ คยฺหมาเน อตฺตสนฺตานนฺติ วิฺาณวจนสฺส อตฺต-สทฺทสฺส สกตฺถวุตฺติตฺตาเยว ตํวเสน จิตฺตสนฺตานนฺติ อตฺโถ. อนนฺตราทิปจฺจยวเสน หิ จิตฺตสนฺตานสฺส อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติกรณโต สพฺพเมว จิตฺตชาตํ จิตฺตสนฺตานํ จิโนติ นาม. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ¶ วา-สทฺโท กิริยาวิกปฺปนตฺโถ. ปิ-สทฺโท ‘‘จิตฺต’’นฺติ อิมสฺส อากฑฺฒนตฺโถติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมปกฺเข ปน จิตฺตนฺติ อธิการโตว คเหตพฺพํ.
๙. วิจิตฺตํ กโรติ, วิจิตฺตสฺส วา กรณนฺติ วิจิตฺตกรณํ, ตโต วิจิตฺตกรณา, วิจิตฺตจิตฺตกมฺมาทีนํ กรณโตติ อตฺโถ. โลกสฺมิฺหิ ยํ กิฺจิ จิตฺตกมฺมาทิเภทํ วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว จินฺเตตฺวา กรียตีติ. เตนาห ภควา – ‘‘ทิฏฺํ โว, ภิกฺขเว ¶ , จรณํ นาม จิตฺตนฺติ? เอวํ, ภนฺเต. ตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติต’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๐๐). สฺวายมตฺโถ สวิฺตฺติกานํ พาตฺตึสจิตฺตานมุปลพฺภติ. สาสวกุสลากุสลํ วา วิจิตฺตคติอาทิกรณโต วา วิจิตฺตกรณฏฺเน จิตฺตํ. นนุ จ วิจิตฺตคติอาทโย กมฺมวเสน นิปฺผชฺชนฺติ. ยถาห –
‘‘กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ คติยา นานากรณํ ปฺายติ อปทา ทฺวิปทา จตุปฺปทา พหุปฺปทา รูปิโน อรูปิโน สฺิโน อสฺิโน เนวสฺีนาสฺิโน, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อุปปตฺติยา นานากรณํ ปฺายติ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา สุคตทุคฺคตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อตฺตภาเว นานากรณํ ปฺายติ สุวณฺณทุพฺพณฺณตา สุชาตทุชฺชาตตา สุสณฺิตทุสฺสณฺิตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ โลกธมฺเม นานากรณํ ปฺายติ ลาภาลาเภ ยสายเส นินฺทาปสํสายํ สุขทุกฺเข’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑).
ตสฺมา กมฺมเภทนิพฺพตฺตตฺตา คติอาทีนํ จิตฺตตา. กมฺมนฺติ จ เจตสิกธมฺมภูตา เจตนา, อภิชฺฌาทโย จ วุจฺจนฺติ, น จิตฺตนฺติ. กถํ จิตฺตสฺส วิจิตฺตคติอาทิกรณนฺติ? วุจฺจเต ¶ – กมฺมสฺส จิตฺตสนฺนิสฺสิตตฺตา ตนฺนิปฺผาทิตมฺปิ จิตฺเตเนว กตํ โหติ, ยถา ราชโยเธน ปราชิโต สตฺตุรฺา ชิโตติ วุจฺจติ. วิจิตฺตํ กรณมสฺสาติ วา วิจิตฺตกรณํ. ตโต เอกฏฺานิกวชฺชิตฺหิ จิตฺตํ ปจฺเจกํ ปฏิสนฺธาทิวิจิตฺตกิริยวนฺตตาย, สพฺพเมว วา จิตฺตํ อาวชฺชนาทิอฺมฺวิสทิสกิริยวนฺตตาย วิจิตฺตกรณํ ยุตฺตนฺติ. สพฺพวิกปฺเปสุปิ ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทโลโป จิตฺตปริยาเยน จ วิจิตฺต-สทฺเทน วา วิคฺคโห วิ-สทฺทโลโป วา ทฏฺพฺโพ. อถ วา ‘‘วิจิตฺตกรณา’’ติ อิทํ จิตฺตวิจิตฺตภาวสฺส าปกเหตุนิทสฺสนํ. เตน ยสฺมา อิทํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺมา ตสฺส วิจิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ สยมฺปิ ตเถว วิจิตฺตนฺติ วิฺาตพฺพนฺติ เอวํ กรณวิจิตฺตตาย วิจิตฺตตฺตา จิตฺตนฺติ อตฺโถ. เปตฺวา ตํ กรณวิจิตฺตตาย วิจิตฺตภาวํ อตฺตโน เอว ชาติภูมิสมฺปโยคาทิวเสน วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺตตาย วา’’ติ. ตตฺถ ยสฺมา อฺเทว กุสลํ, อฺํ อกุสลํ, อฺํ อพฺยากตํ, อฺํ กามาวจรํ, อฺํ รูปาวจราทิเภทํ, อฺํ สราคํ, อฺํ วีตราคํ, อฺํ สโทสํ, อฺํ วีตโทสํ, อฺํ สโมหํ, อฺํ วีตโมหํ, อฺํ รูปารมฺมณํ, อฺํ สทฺทาทิอารมฺมณํ, รูปารมฺมเณสุ จ อฺํ นีลารมฺมณํ, อฺํ ¶ ปีตาทิอารมฺมณํ. เอวํ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ. สพฺเพสุ เจว เตสุ อฺํ หีนํ, อฺํ มชฺฌิมํ, อฺํ ปณีตํ, หีนาทีสุ จ อฺํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อฺํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ เอวมาทินา ชาติภูมิสมฺปยุตฺตอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตอธิปติอาทีนํ วเสน วิจิตฺตมเนกปฺปการํ, ตสฺมา อิมาย อตฺตวิจิตฺตตาย วา จิตฺตนฺติ วุจฺจตีติ.
กามฺเจตฺถ เอกเมว จิตฺตํ เอวํ วิจิตฺตํ นาม น โหติ, วิจิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิฺจิ เอกมฺปิ วิจิตฺตตาย ¶ จิตฺตนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ สมุทายโวหาเรน อวยวสฺสาปิ โวหริยมานตฺตา ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทีนเมกเทสา ทิฏฺา ปพฺพตาทโย ทิฏฺาติ, ยถา จ เอเกกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เวทนาทโย ราสฏฺเน ขนฺธโวหาเรน ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ’’ติอาทินา วุจฺจนฺติ. อปิเจตฺถ วิปากวิฺาณํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, ตํ กิเลสสหาเยน กมฺมุนา ผลภาเวน นิพฺพตฺติตํ เตหิ จิตํ นาม โหติ. โหตุ ตาวิทํ โลกิยวิปากํ สนฺธาย, โลกุตฺตรํ ปน ปตฺวา กถนฺติ? วุจฺจเต – ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป… ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา อริยมคฺคเจตนายปิ อวิชฺชูปนิสฺสยภาวสฺส ปกาสิตตฺตา โลกุตฺตรกุสลสฺสาปิ อนุสยา อุปนิสฺสยา โหนฺตีติ ตนฺนิพฺพตฺติตสฺส วิปากสฺส กมฺมกิเลสสฺจิตตาปริยาโย ลพฺภตีติ. จิตํ ตายตีติ วา จิตฺตํ. กมฺมาทิสฺจิโตปิ หิ อตฺตภาโว วิฺาณูปรเม มโตติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปฺปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕);
โส ปนายํ จิตฺต-สทฺโท กิฺจาปิ อเนกตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘จิตฺโต จ คหปตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๒.๑๓๓; ๔.๑๗๖) ปฺตฺติยํ อาคโต. ‘‘สพฺโพ โลโก ปรจิตฺเตน อจิตฺโต’’ติอาทีสุ วิฺาเณ. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เอวํ จิตฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๑๐๐) วิจิตฺเต, นานปฺปกาเรติ อตฺโถ. ‘‘จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺมเก. อิธ ปน จตุพฺพิธธมฺเม นิทฺเทสโต ปกรณวเสน ยถาวุตฺตวจนตฺถยุตฺโต วิฺาณวจโนว ทฏฺพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺตฺติยมฺปี’’ติอาทิ ¶ . ปฺาปียติ เอตายาติ ¶ ปฺตฺติ, ตสฺสํ นามปฺตฺติยนฺติ อตฺโถ. จิตฺโตติ หิ เอกสฺส คหปติโน นามํ. ปิ-สทฺโท วกฺขมานสมฺปิณฺฑนตฺโถ. วิฺาเณติ สวิปากาวิปากเภเท จิตฺเต. ตฺหิ วิชานนฏฺเน ‘‘วิฺาณ’’นฺติ วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, วิฺาณํ, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจตี’’ติ. จิตฺตสมฺมุตีติ จิตฺตโวหาโร. ทฏฺพฺพาติ วิฺาตพฺพา. อิธาติ อิมสฺมึ จตุพฺพิธธมฺมนิทฺเทสฏฺาเน. วิฺุนาติ วิชานตา, อาภิธมฺมิเกนาติ อตฺโถ.
วิภาควนฺตานํ ธมฺมานํ สภาววิภาวนํ วิภาเคน วินา น โหตีติ จิตฺตสฺส วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สารมฺมณโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อาลมฺพนฺติ ตํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ อารมฺมณํ, ปจฺจโย, โคจโร จ. ตถา หิ ‘‘ลภติ มาโร อารมฺมณํ, ลภติ มาโร โอตาร’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) ปจฺจโย ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๙) โคจโร. อิธ ปน อุภยมฺปิ วฏฺฏติ สพฺพสฺเสว จิตฺตสฺส สปฺปจฺจยสโคจรตฺตา. สห อารมฺมเณน วตฺตติ ตทวินาภาวโตติ สารมฺมณํ. ภาวปฺปธานนิทฺเทสวเสน เจตฺถ สารมฺมณภาโว สารมฺมณ-สทฺเทน วุตฺโต ยถา ‘‘อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ (ขุ. ปา. ๖.๓). จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๘๕) รตนอตฺตตฺตนิยาทิภาโว รตนาทีหิ สทฺเทหีติ, ตโต สารมฺมณภาวโตติ อตฺโถ. เอวมฺตฺถาปิ ยถานุรูปํ ทฏฺพฺพํ. เอกวิธนฺติ เอกปฺปการํ, เอกโกฏฺาสนฺติ อตฺโถ.
สวิปากาวิปากโตติ วิปากุปฺปาทนสภาวสฺส วิชฺชมานาวิชฺชมานภาวโต. วิปาก-สทฺโท หิ ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปวตฺตติ. กตฺถจิ วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ, กตฺถจิ วิปากุปฺปาทนสภาเว ¶ . ตถา เหส ‘‘วิปากา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๓) วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ ปวตฺตติ. ‘‘วิปากธมฺมธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๓) วิปากุปฺปาทนสภาเว. อิธ ปน วิปากุปฺปาทนสภาโว ทฏฺพฺโพ. อิตรถา หิ อภิฺากุสลาทีนํ สวิปาก-ปเท อสงฺคหิตภาวาปตฺติ สิยา. ตถา หิ ยทิ วิปกฺกภาวมาปนฺนา เอว ธมฺมา อิธ คหิตา สิยุํ, เต ยสฺส สนฺติ, ตํ สวิปากมิตรมวิปากนฺติ อภิฺากุสลสฺส เจว กทาจิ อวิปากสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิกมฺมสฺส ภาวนายปหาตพฺพากุสลสฺส จ วิปากุปฺปตฺติยา อภาวโต อวิปาก-ปทสงฺคโห สิยา, เอวฺจ ¶ สติ ‘‘อวิปากํ อพฺยากต’’นฺติ วกฺขมานตฺตา เนสํ อพฺยากตภาโว อาปชฺชติ, น เจตมิฏฺํ กุสลากุสลนิทฺเทเสเยว เตสํ นิทฺเทสโต. วิปากุปฺปาทนสภาเว ปน คหิเต ตํสภาโว นาม อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชมานตณฺหานุสยสฺมึ สนฺตาเน สพฺยาปารปฺปวตฺติ เอวาติ ตสฺสา เตสุปิ อตฺถิตาย อสติปิ วิปากุปฺปาทเน สวิปาก-ปทสงฺคโห สิทฺโธติ น โกจิ อิฏฺวิฆาโต อาปชฺชติ. เยน ปน การเณน อภิฺากุสลาทิกมวิปากํ, โย เจตฺถ วตฺตพฺโพ วินิจฺฉโย, ตํ สพฺพํ ตสฺส ตสฺส อาคตฏฺาเนเยว ทสฺสยิสฺสาม.
กตมํ ปเนตฺถ สวิปากํ, กตมมวิปากนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ สวิปาก’’นฺติอาทิ. อพฺยากตนฺติ วิปากกิริยาวเสน ทุวิธมพฺยากตํ. เตสุ วิปากจิตฺตํ ตาว อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหตฺตา วิปากุปฺปาทเน อสมตฺถํ. กิริยจิตฺเตสุ จ ยเทตํ ขีณาสวสนฺตาเนเยว นิยตมฏฺารสวิธํ วิฺาณํ, ตํ อุปจฺฉินฺนภวมูลาย สนฺตติยํ ปวตฺตตีติ สมุจฺฉินฺนมูลาย ลตาย ปุปฺผํ ¶ วิย ผลทายี น โหติ. อาวชฺชนทฺวยํ ปน อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน ปวตฺตมานํ อนาเสวนภาเวน ทุพฺพลตฺตา โมฆปุปฺผมิว พีชภาเว อสมตฺถํ อผลเมว. อิติ สพฺพเมตํ อพฺยากตํ วิปาการหตาภาวโต อวิปากนฺติ วุตฺตํ ‘‘อวิปากํ อพฺยากต’’นฺติ. ชายนฺติ เอตฺถ อสทิสาปิ สทิสาการาติ ชาติ, สมานากาโร, กุสลากุสลาพฺยากตานํ ชาติ กุสลากุสลาพฺยากตชาติ, ตสฺสา เภทโต ติวิธํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตนฺติ. วจนตฺถปุจฺฉาย ปโยชนํ วุตฺตเมว.
๑๐. ‘‘กุจฺฉิตาน’’นฺติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ กุจฺฉิตานนฺติ นินฺทิตานํ, อสุจิ วิย นาคริเกหิ วิฺูหิ ครหิตพฺพานํ ปาปธมฺมานนฺติ อตฺโถ. สลนโตติ หึสนโต, อปนยนโต วา. กุสลฺหิ ยถานุรูปํ ตทงฺคาทิวเสน อกุสลธมฺเม ปชหนฺตํ เต หึสติ, อปนยตีติ วา วุจฺจติ. อถ วา สลนโต สํวรณโต, ปิทหนโตติ อตฺโถ. กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลปฺปวตฺตินิวารเณน, อปฺปวตฺติธมฺมตาปาทเนน จ มนจฺฉฏฺเสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา ปิหิตา โหนฺติ. กุสานนฺติ ราคาทิอสุจิสมฺปโยเคน นานาวิธทุกฺขเหตุตาย จ กุจฺฉิเตนากาเรน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา, ปาปธมฺมา. อถ วา กุจฺฉิตานํ ปาณาติปาตาทีนํ สาวชฺชธมฺมานํ สานโต นิสานโต เตชนโต กุสา, โทสโลภาทโย. โทสาทีนฺหิ วเสน เจตนาย ติกฺขภาวปฺปตฺติยา ปาณาติปาตาทีนํ มหาสาวชฺชตาติ. เตสํ ลวเนน ฉินฺทเนน ยถานุรูปํ ปชหเนนาติ อตฺโถ. กุเสนาติ กุจฺฉิตานํ สานโต ตนุกรณโต, โอสานกรณโต ¶ วา ‘‘กุสา’’ติ ลทฺธนาเมน าเณน. ลาตพฺพตฺตาติ อาทาตพฺพตฺตา, สหชาตอุปนิสฺสยภาเวน สนฺตาเน ปวตฺเตตพฺพตฺตา. าณฺหิ ติเหตุกกุสลํ สหชาตภาเวน ¶ เจว อุปนิสฺสยภาเวน จ, ทุเหตุกกุสลํ อุปนิสฺสยภาเวเนว สนฺตาเน ปวตฺเตติ. เอวฺจ กตฺวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺโ กุสลฏฺโติ สพฺพกุสลานํ สาธารณวเสน อตฺโถ วุจฺจติ. อถ วา กุเสนาติ ชาติสทฺทตาย เอกวจนนิทฺเทโส, กุเสหีติ ปน อตฺโถ. ปฺุกิริยาวเสน หิ ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘กุสานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตหิ ลาตพฺพตฺตา วุตฺตนเยน ปวตฺเตตพฺพตฺตา. อปิเจตฺถ –
‘‘กุโส วิย ลุนาตีติ, กุสา วิย ลุนาติ วา;
กุสลํ กุํ สเลตีติ, ลุนาติ กุสมิจฺจปี’’ติ.
ตตฺถ ยถา กุโส คหิโต อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทมฺปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, เสยฺยถาปิ – ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, อุปฺปนฺนานํ…เป… ปหานายา’’ติ อาคตํ สมฺมปฺปธานํ. ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํ. กุสา วิย ลุนาตีติ เอตฺถ ‘‘กุ’’อิติ ภูมิ วุจฺจติ, ธมฺมานํ อธิฏฺานภาเวน ตํสทิสตาย อิธ รูปารูปกฺขนฺโธ วุตฺโต. อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส ตสฺส เอตรหิ, อายติฺจ อนุทหนโต วินาสนโต กุํ สายนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต วิย อตฺตโน นิสฺสยํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปาปนโตติ. วุตฺตนเยน ปน ‘‘กุ’’นฺติ ลทฺธนามสฺส รูปารูปกฺขนฺธสฺส สลนโต อปนยนโต กุํ สเลตีติ กุสลํ. กุสํ ลุนาตีติ ปน กุจฺฉิตา เอตฺถ สยนฺตีติ กุโส, กาโย, ตํ ลุนาติ ยถาวุตฺตวเสเนวาติ กุสลํ.
๑๑. อิทานิ ¶ กุสล-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารทสฺสนตฺถมาห ‘‘เฉเก กุสล-สทฺโทย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ (ม. นิ. ๒.๘๗), กุสลานจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๙๔) เฉเก ทิฏฺโ, เฉกปริยาโย ปวีณตฺโถติ อตฺโถ. ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙) อาโรคฺเย. ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร ¶ อนวชฺโช’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๖๑) จ ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๕) จ เอวมาทีสุ อนวชฺเช. ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ วฑฺฒติ (ที. นิ. ๓.๘๐), กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑) จ อาทีสุ อิฏฺวิปาเก. อนวชฺชาทิเกติ อนวชฺชอิฏฺวิปาเก, ‘‘อนวชฺชาทิเก’’ติ จ อตฺตนา วกฺขมานลกฺขณสฺส อนุรูปตฺตา วุตฺตํ, น ปน อาโรคฺยตฺถสฺส อสมฺภวโต. กิเลสโรคสฺส หิ อภาวโต กุสลํ อาโรคฺยํ โหติ.
วชฺชา ราคาทโย, เต ยสฺส น สนฺติ, ตํ อนวชฺชํ, อิฏฺโ วิปาโก จตุกฺขนฺธสงฺขาโต ยสฺส, ตํ อิฏฺวิปากํ, อิฏฺวิปากตา จสฺส ตํสภาววนฺตตาย ทฏฺพฺพา, น ตสฺส อวสฺสํ อิฏฺวิปากสมฺภวโตเยว, ลกฺขียติ อเนนาติ ลกฺขณํ, อนวชฺชฺจ ตํ อิฏฺวิปากฺจาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากํ. ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ.
นนุ จ กุสลเมว อนวชฺชอิฏฺวิปากํ, วุตฺตนิยาเมน ปน อนวชฺชอิฏฺวิปากโต อฺํ กุสลํ สิยา. น หิ สยเมว อตฺตโน ลกฺขณนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? นายํ โทโส ปริฺาตาปริฺาตวจนตฺถภาวเภเท ¶ เอกสฺสาปิ ลกฺขิตพฺพลกฺขณภาวปริกปฺปนโต. ‘‘อนวชฺชอิฏฺวิปาก’’นฺติ หิ ปริฺาตวจนตฺถํ. ‘‘กุสล’’นฺติ อปริฺาตวจนตฺถํ. เอวฺจ เยน สภาเวน ปริฺาตวจนตฺถสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ โหติ, เยน จ อปริฺาตวจนตฺถสฺส, เตสํ ปริฺาตาปริฺาตวจนตฺถสภาวานํ เภเทน ตํสมงฺคิสฺส กุสลสฺส เอกสฺสาปิ เภโท ปริกปฺปียติ ยถา ‘‘ปุเร ภวํ ปฏุ อาสิ, ปฏุตโร เอตรหี’’ติ คุณเภเทน, วตฺถุเภเทน จ ปริกปฺปียติ, ตสฺมา ปริฺาตวจนตฺถภาเวน ลกฺขณํ, อปริฺาตวจนตฺถภาเวน ลกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ ปริกปฺปิตเภเท ปริคฺคยฺหมาเน น โกจิ โทโส อาปชฺชติ.
อถ วา ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากฺจ ตํ ลกฺขณฺจาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ, ยํ อนวชฺชอิฏฺวิปากํ หุตฺวา ลกฺขียติ, ตํ กุสลนฺติ อตฺโถ. อถ วา อนวชฺช-สทฺเทน อนวชฺชภาโว วุตฺโต, อิฏฺวิปากสทฺเทน อิฏฺวิปากภาโว, ตสฺมา อนวชฺโช จ อิฏฺวิปาโก จ อนวชฺชอิฏฺวิปากํ, ตํ ลกฺขณเมตสฺสาติ กรณตฺเถ, กมฺมตฺเถ วา ลกฺขณ-สทฺเทน อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณนฺติ อนวชฺชอิฏฺวิปากสภาววนฺตํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากภาเวน ¶ ลกฺขิตพฺพํ วาติ อตฺโถ. กึ ปเนตฺถ การณํ ปททฺวยปริคฺคเหน, นนุ เอเกเนว ปเทน อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ สิยา. กิฺจาปิ หิ ‘‘อนวชฺชลกฺขณ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑๔๕) วิย วชฺชรหิตตฺตา อพฺยากตสฺสาปิ ปสงฺโค สิยาติ อิฏฺวิปาก-ปทํ วตฺตพฺพเมว, ‘‘อิฏฺวิปากลกฺขณ’’นฺติ ปน วุตฺเต อิตรํ น วตฺตพฺพํ อพฺยากตสฺส วิปาการหภาเวน อิฏฺวิปากตาปสงฺคภาวโต? สจฺจเมตํ, อนวชฺช-ปเทน กุสลสฺส ปวตฺติสุขตํ, อิฏฺวิปาก-ปเทน จ วิปากสุขตํ ทสฺเสตุํ ¶ ปททฺวยํ วุตฺตํ. อนวชฺชปทฺหิ อตฺตโน ปวตฺติสภาววเสน ลกฺขณวจนํ, อิตรํ กาลนฺตเร วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสนาติ. อถ วา กุสลสฺส อตฺถวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ปุริมปทํ วุตฺตํ, ปริสุทฺธวิปากตํ ทสฺเสตุํ ปจฺฉิมํ. ปุริมํ วา กุสลสฺส อกุสลสภาวโต นิวตฺตนํ, ปจฺฉิมํ อพฺยากตสภาวโตติ อลมติปปฺเจน. เอตฺถ จ ‘‘อนวชฺช…เป… ลกฺขณ’’นฺติ วจเนน กุสลสฺส สามฺลกฺขณํ วุตฺตํ อนวชฺชอิฏฺวิปากสภาวสฺส กุสลชาติยา สาธารณตฺตา. อกุสลาทีนมสาธารณภาเวน สภาวลกฺขณํ วาติ ทฏฺพฺพํ.
อกุสลวิทฺธํสนรสนฺติ ยถานุรูปํ อกุสลปฺปชหนกิจฺจํ. กุสลฺหิ ปริตฺตมหคฺคตโลกุตฺตรเภทภินฺนํ ยถากฺกมํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อกุสลปกฺขํ ปชหติ. อถ ตทงฺคาทิปฺปหานานํ กึ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ทานาทิปฺุกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส มจฺเฉราทิอกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ, ตํ ทีปาโลเกน อนฺธการวิทฺธํสนํ วิย ทฏฺพฺพํ, กามาวจรกุสลานํ ปริตฺตานุภาวตาย เตหิ อตฺตโน ิติกฺขเณ วิทฺธํสิตานมกุสลานํ ตทปคเม สติ ปุน อาคเมน โวตฺถรณโต. เตสํ เตสํ นีวรณธมฺมานํ วิกฺขมฺภนสงฺขาตํ ปวตฺตินิวารณวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตํ ฆฏปฺปหาเรน ชลตเล เสวาลวิยูหนํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ พลวตา ฆฏปฺปหาเรน ทูรีกตํ เสวาลํ ตสฺมึ อปนีเตปิ ตํปหารเวเคน สหสา น โอตฺถรติ, เอวเมว อุปจารปฺปนาเภเทน ฌาเนน วิกฺขมฺภิตา กามจฺฉนฺทาทโย ตทปฺปวตฺติกาเลปิ ตสฺส พเลน สหสา น โอตฺถรนฺตีติ. อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนสงฺขาตํ สมฺมา อุจฺเฉทวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ตํ ปน อสนิสมฺปาเตน รุกฺขาทีนํ สมูลวิทฺธํสนํ วิย ทฏฺพฺพํ. น หิ อริยมคฺเคน ¶ สมุจฺฉินฺนกิเลสา อนุสยมตฺตเกนาปิ สนฺตาเน ปวตฺตนฺติ. ยถา ปน เอกวารปฺปวตฺเตนปิ อินฺทคฺคินา สห มูเลหิ วิทฺธํสิตา รุกฺขาทโย น ปุน วิรุหนฺติ, เอวเมวํ เอกจิตฺตกฺขณิเกนปิ ¶ เตน อตฺตโน อุปฺปาทมตฺเตเนว อนุสยมตฺตฏฺายิโนปิ กิเลสา สพฺเพน สพฺพํ วิทฺธํสิตาเยว โหนฺติ.
โวทานํ วิสุทฺธิ, สํกิเลสมลวิมุตฺตีติ อตฺโถ, ตถา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺานมสฺสาติ โวทานปจฺจุปฏฺานํ, ปริสุทฺธากาเรน โยคิโน าณสฺส อุปฏฺาตีติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ กุสลสฺส วชฺชรหิตอิฏฺวิปากสภาเวหิ ลกฺขณํ, กิจฺจอุปฏฺานาการวเสน จ รสปจฺจุปฏฺานานิ วตฺวา ปุน วชฺชปฏิปกฺขภาววเสน จ ลกฺขณํ, สมฺปตฺติผลวเสน จ รสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘วชฺชปฏิปกฺขตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วชฺชานํ ปฏิปกฺขภาโว วชฺชปฏิปกฺขตฺตํ, ตโต. เอเตน ‘‘อนวชฺชลกฺขณ’’นฺติ เอตฺถ อ-กาโร ปฏิปกฺขตฺโถติ ทสฺเสติ, เตน ปนสฺส อพฺยากตโต นิวตฺตนํ กตํ. อิตรถา หิ นาสฺส วชฺชํ, วชฺชโต อฺํ วา อนวชฺชนฺติ อพฺยากตสฺสาปิ ตํลกฺขณตาปสงฺโค สิยา. ‘‘วชฺชปฏิปกฺขตฺตา’’ติ ปน วุตฺเต ยสฺมา กุสลากุสลานเมว ปหายกปฺปหาตพฺพภาเวน อาโลกนฺธการานํ วิย อฺมฺํ อุชุวิปจฺจนีกภาโว, ตสฺมา กุสลเมว วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ, น อฺนฺติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. โวทานภาวรสนฺติ โวทานภาวสมฺปตฺติกํ, กิเลสมเลหิ อสํกิลิฏฺภาเวน สมฺปชฺชนกนฺติ อตฺโถ. ปจฺจุปฏฺาปียติ อุปนียติ การเณน, อตฺตโน วา การณํ ปฏิจฺจ, ตปฺปฏิพทฺธภาเวน ปฏิมุขํ วา อุปฏฺาตีติ ปจฺจุปฏฺานํ, อิฏฺโ วิปาโก ปจฺจุปฏฺานมสฺสาติ อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ.
อสติ ¶ โยนิโสมนสิกาเร กุสลสฺส อนุปฺปชฺชนโต, สติ จ ตสฺมึ อุปฺปชฺชนโต ตสฺส โส อาสนฺนการณนฺติ อาห ‘‘โยนิโสมนสิการปทฏฺาน’’นฺติ. ตตฺถ โยนิโส ปเถน อุปาเยน มนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร, อตฺถโต ปน สานุสยสนฺตานวโต ฉนฺนํ ทฺวารานมาปาถคเตสฺวารมฺมเณสุ ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติยา กุสลธมฺมานํ ปจฺจยภาเวน ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปนฺนมาวชฺชนํ โยนิโสมนสิกาโร นาม. วุตฺตปฏิปกฺขวเสน อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทฏฺพฺโพ. ยํ ปน นิรนุสยสนฺตานสมงฺคิสฺส กิริยจิตฺตานํ ปจฺจยภาเวน อุปฺปนฺนํ, ตํ เปตฺวา นิรวชฺชธมฺมํ สาวชฺชธมฺมสฺส กสฺสจิ ปจฺจยภาวานุปคมนโต โยนิโสมนสิการปกฺขํ วา ภเชยฺย. ขีณาสวสนฺตานคตตฺตา โยนิโสอโยนิโสภาวมนเปกฺขิตฺวา อาปาถคตารมฺมเณสุ อุปฺปตฺติมตฺตํ ¶ วินา น กสฺสจิ กุสลากุสลภาวสฺส ปจฺจโย โหตีติ ตทุภยวเสน นวตฺตพฺพตฺตา อพฺยากตมนสิกาโรติ วา สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ.
สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชา ราคาทโย, เต ยสฺส สนฺติ, ตํ สาวชฺชํ, อนิฏฺโ วิปาโก ยสฺส, ตํ อนิฏฺวิปาก’’นฺติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน ปฏิปกฺขโยชนา ทฏฺพฺพา. รสาทิโต ปเนตํ อนตฺถชนนรสํ, สํกิเลสปจฺจุปฏฺานํ. อถ วา คารยฺหภาวโต สาวชฺชลกฺขณเมว, สํกิเลสภาวรสํ, อนิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. วจนตฺถโต ปน น กุสลนฺติ อกุสลํ, กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถ. ปฏิปกฺขตฺเถ หิ อยํ อกาโร, น ปน อฺตฺเถ, นาปิ อภาเว. อิตรถา หิ ติกํ น สิยา, ทุกํ, จตุกฺกํ วา อาปชฺเชยฺย. ตถา หิ ยทิ กุสลโต อฺมกุสลํ สิยา ¶ , ตทา อพฺยากตสฺสาปิ ตโต อฺภาเวน อกุสล-สทฺทสงฺคโหติ กุสลากุสลชาติเภทโต ทุวิธนฺติ ทุกํ วตฺตพฺพํ. ยทิ จ กุสลาภาโว อกุสลํ, เตน น กาจิ ชาติ คยฺหตีติ กุสลาพฺยากตชาติเภทโต ทุกเมว วตฺตพฺพํ. อถ สิยา ‘‘อภาโวปิ วิสุํ คเหตพฺโพ’’ติ, เอวํ สติ ตสฺส ชาติยา อภาวโต ชาติ-สทฺเทน สห สมฺพนฺโธ น สิยา. วิชฺชมานสฺส หิ ชาติ นาม โหติ. ยเถว วา กุสลสฺส อภาโว, เอวํ อพฺยากตสฺสาปิ อภาโว อตฺถีติ อนพฺยากตชาติปิ วตฺตพฺพาติ จตุกฺกํ อาปชฺเชยฺย. น เจตมิฏฺํ กุสลาทิวเสน ติวิธชาติยา เอว อิจฺฉิตตฺตา, ปาฬิยฺจ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ ติกวเสเนว วุตฺตตฺตา ‘‘กุสลปฏิปกฺข’’นฺติ ปน วุจฺจมาเน มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย, โลภปฏิปกฺโข อโลโภ วิย จ ยํ ธมฺมชาตํ กุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ ตสฺส วเสน ติกํ อุปปนฺนํ โหติ, อุชุวิปจฺจนีกตา จสฺส สาวชฺชานิฏฺวิปากตฺตา, เตน ปหาตพฺพภาวโต จ เวทิตพฺพา, น ปน กุสลวินาสนโต. น หิ อกุสเลน กุสลํ ปหียติ, มหาพลตฺตา ปน กุสลเมว ตํ ปชหติ. กุสลฺหิ มหาพลํ, อกุสลํ ทุพฺพลํ. เตเนวาห ‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา’’ติ (สุ. นิ. ๗๗๖), ตสฺมา กุสลเมว ยถาวุตฺตนเยน อกุสลสฺส ปหายกํ, นากุสลํ อิตรสฺสาติ เวทิตพฺพํ.
ตทุภย…เป… อพฺยากตนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ กุสลํ วิย น อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ, นาปิ อกุสลํ วิย สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณํ, อถ โข อวิปากตฺตา ¶ ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ, ตํ อพฺยากตนฺติ อตฺโถ. นนุ จ ‘‘ตทุภยวิปรีตลกฺขณ’’นฺติ วุตฺเต สุขทุกฺขเวทนานํ วิปรีตา อุเปกฺขาเวทนา ¶ วิย อิฏฺานิฏฺวิปากานํ วิปรีโต อฺโ โกจิ วิปาโก ยสฺส อตฺถิ, ตํ อพฺยากตนฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ตถา อสมฺภวโต. ยถา หิ อาโลกนฺธการานํ วิปรีโต อฺโ โกจิ นตฺถิ, เอวมิฏฺานิฏฺวิปากานํ วิปรีโต น โกจิ วิปาโก อตฺถีติ. อถ วา ตํ-สทฺโท อิธ อิฏฺานิฏฺวิปากนิรเปกฺขํ กุสลากุสลมตฺตเมว ปจฺจามสตีติ กุสลากุสลานํ สวิปากตฺตา ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ, ตํ อวิปากลกฺขณนฺติ อตฺโถติ อลเมตฺถ อนุโยเคน. กุสลากุสลภาเวน น พฺยากตนฺติ อพฺยากตํ. กุสลากุสลฺหิ วตฺวา อพฺยากตสฺส วุตฺตตฺตา กุสลากุสลภาเวเนว อวุตฺตตฺตาติ วิฺายติ, น ปการนฺตเรน. ตถา อวจนฺจ ตสฺส ตทุภยวิปรีตลกฺขณตฺตาเยว, น ปน อวตฺตพฺพตฺตามตฺเตนาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา วิ-สทฺโท วิโรธิวจโน. อา-สทฺโท อภิมุขภาวปฺปกาสโน, ตสฺมา อตฺตโน ปจฺจเยหิ อฺมฺํ วิโรธาภิมุขตํ กตํ ลกฺขณวิโรธโต ปหายกปฺปหาตพฺพภาวโต วาติ พฺยากตํ, กุสลากุสลํ. ตโต อฺํ อพฺยากตํ. ตฺหิ ลกฺขณโต อฺมฺํ กุสลากุสลํ วิย น ตสฺส วิรุทฺธํ. น หิ อวิปากตํ อนิฏฺวิปากตา วิย, อิฏฺวิปากตาย อิฏฺวิปากตา วิย จ อนิฏฺวิปากตาย อิฏฺานิฏฺวิปากตาหิ วิรุชฺฌติ, น จาปิ อพฺยากตํ กุสลากุสเลสุ กิฺจิ ปชหติ, น จ เกนจิ ปหาตพฺพนฺติ. ‘‘ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากต’’นฺติ วิฺายมาเน อโหสิ กมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ อิมินา ติเกน สงฺคหิตสฺส คติอุปธิกาลปฺปโยควิปตฺตีหิ อวิปากสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิกมฺมสฺส ภาวนายปหาตพฺพสฺส อกุสลสฺส จ อภิฺากุสลสฺส จ วิปากุปฺปาทนาภาวโต ‘‘สิยา นุ โข อพฺยากตภาโว วา’’ติ กทาจิ โกจิ จินฺเตยฺยาติ ตนฺนิวารณตฺถมาห ‘‘อวิปาการหํ วา’’ติ, วิปากํ ¶ ทาตุํ นารหติ ตตฺถ สามตฺถิยาภาวโตติ อวิปาการหํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทิฏฺธมฺมเวทนียาทโย ตาว ปจฺจยเวกลฺลาทีหิ การเณหิ อวิปากา, สเจ ปเนเต ตพฺพิทูรา อสฺสุ, ตทา วิปากทาเน สมตฺถตาย วิปาการหาเยว, ตํ ปน น ตถา, อถ โข เยน เกนจิ อากาเรน วิปากทาเน อสมตฺถตาเยว วิปาการหํ น โหติ, ตํ อพฺยากตํ นามาติ.
อิทานิ เอวํ ติกวเสน นิทฺทิฏฺเสุ กุสลาทีสุ ปมํ ตาว กุสลจิตฺตํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ กุสลจิตฺต’’นฺติอาทินา ตสฺส คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. เอกวีสติวิธนฺติ อฏฺ กามาวจรานิ ¶ , ปฺจ รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานิ, จตฺตาริ โลกุตฺตรานีติ เอวํ สงฺเขปโต เอกวีสติวิธํ. ภูมิโต จตุพฺพิธนฺติ กามรูปารูปโลกุตฺตรภูมิสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ภูมีนํ วเสน ตตฺถ ปวตฺตมานํ จิตฺตมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, านํ, อวตฺถา จ. อวตฺถาปิ หิ อวตฺถวนฺตานํ ปวตฺติฏฺานํ วิย คยฺหติ. เอวฺหิ เนสํ สุขคฺคหณํ โหติ. อวตฺถาติ เจตฺถ ธมฺมานํ กามตณฺหาทีหิ ปริจฺฉินฺนาปริจฺฉินฺนภาโว. ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส ภูมิโย อุภยวเสน เวทิตพฺพา, อิตรา อวตฺถาวเสเนว. น หิ โลกุตฺตรธมฺมานํ กามภวาทิโต อฺํ านมุปลพฺภตีติ.
อฺตฺถ ปวตฺตมานสฺสาปิ วกฺขมานนเยน กามภูมิปริยาปนฺนตฺตา ภูมิโต เอกวิธนฺติ. สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ จกฺขาทีนิ ปฺจ, หทยฺจาติ ฉ วตฺถูนิ. กุสลสฺส ปน จกฺขาทินิสฺสิตตฺตาภาวโต หทยวตฺถุ อิธ วตฺถูติ อธิปฺเปตํ. เตน สหิตํ เอกนฺเตน ตนฺนิสฺสิตปฺปวตฺติโตติ สวตฺถุกํ, กามรูปธาตุยํ ปวตฺตมานวิฺาณํ. ตตฺถ หิ อรูปสฺส รูปปฏิพนฺธปฺปวตฺติ, อรูปธาตุยํ ปน รูปาภาวโต วตฺถุวิรหิตเมว ปวตฺตตีติ ตตฺถ ปวตฺตมานํ ¶ อวตฺถุกํ. หีน…เป… ติวิธนฺติ เอตฺถ ปจฺจยโต, ผลโต จ มชฺฌิมปณีเตหิ นิหีนํ, เตสํ วา คุเณหิ ปริหีนนฺติ หีนํ, อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํ, อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํ. ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตหิ ปณีตํ. ฉนฺทาทีนํ ปน หีนาทิภาโว อธิมุตฺติวเสน ทฏฺพฺโพ. หีนาธิมุตฺติวเสน หิ เนสํ หีนตา, ปณีตาธิมุตฺติวเสน ปณีตตา, ตทุภยเวมชฺฌวเสน มชฺฌิมตา. ยสกามตาย วา กตํ กุสลํ หีนํ, ปฺุผลกามตาย มชฺฌิมํ, ‘‘ปฺุํ นาเมตํ สาธูหิ กตฺตพฺพเมวา’’ติ เอวํ อริยภาวํ นิสฺสาย กตํ ปณีตํ. ‘‘อหมสฺมิ ทานปติ, อิเม ปนฺเ ทานทาสาทโย’’ติอาทินา อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ปวตฺติตํ วา หีนํ, ตถา อนุปกฺกิลิฏฺํ มชฺฌิมํ, มคฺคผลปทฏฺานํ ปณีตํ. ภวโภคสมฺปตฺตินิมิตฺตํ วา กตํ หีนํ, สาวกปจฺเจกโพธิปารมิตาวเสน อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย กตํ มชฺฌิมํ, สมฺมาสมฺโพธิปารมิตาวเสน สพฺเพสํ วิโมกฺขตฺถาย กตํ ปณีตนฺติ.
โสมนสฺสุ…เป… เภทโตติ เภท-สทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘โสมนสฺสุเปกฺขาเภทโต าณเภทโต ปโยคเภทโต’’ติ. ตตฺถ ปโยคเภทโตติ สงฺขารเภทโตติ อตฺโถ. นนุ จ โสมนสฺสุเปกฺขาเภโท ¶ ตาว ยุตฺโต เตสํ ภินฺนสภาวตฺตา. าณปฺปโยคเภโท ปน กถนฺติ? วุจฺจเต – าณปฺปโยคกโต เภโท าณปฺปโยคเภโท เตสํ ภาวาภาวมุปาทาย ปวตฺตตฺตา. อิทานิ ตเมว โสมนสฺสุเปกฺขาทิเภทํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถ.
โสภนํ ¶ มโน, โสภนํ วา มโน เอตสฺสาติ สุมโน, ตสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, มานสิกสุขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, โสมนสฺเสน อุปฺปาทโต ยาว นิโรธา สหคตํ ปวตฺตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อถ วา โสมนสฺเสน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตนฺติ โสมนสฺสสหคตํ. ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ าณํ, เตน สมํ เอกุปฺปาทาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ าณสมฺปยุตฺตํ. นาสฺส สงฺขาโร อตฺถีติ อสงฺขารํ, อสงฺขารเมว อสงฺขาริกํ. สห สงฺขาเรน ปวตฺตมานํ สสงฺขารํ, ตเทว สสงฺขาริกํ. สงฺขาโรติ เจตฺถ อตฺตโน, ปรสฺส วา ปุพฺพปฺปโยโค ‘‘สงฺขโรติ ติกฺขภาวสงฺขาเตน มณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ, สงฺขรียติ วา สชฺชียติ จิตฺตํ เอเตนา’’ติ กตฺวา. ตตฺถ ทานาทิปฺุกรณกาเล มจฺเฉรมลถินมิทฺธาทีหิ อุปกฺกิเลเสหิ สํสีทมาเน จิตฺเต อุปกฺกิเลสวูปสมวเสน, จิตฺตสฺส จ อุสฺสาหชนนวเสน ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺโต สมฺมาวายาโม อตฺตโน ปโยโค นาม. กุสลกรเณ นิรุสฺสาหสฺส ปน ‘‘อมฺโภ, สปฺปุริส, กุสลกรณํ นาม ปณฺฑิเตหิ อาเสวิตมคฺโค, ตตฺถ ตยาปิ ปฏิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺข, ตฺหิ เต อตฺถาย หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติอาทินา กุสลกรณตฺถาย อุสฺสาหชนนวเสน ปเรสํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตา อาณตฺติ ปรปฺปโยโค นาม. เตสุ ปน ปุริโม ปุพฺพภาคปฺปวตฺตจิตฺตสนฺตาเน, ปจฺฉิโม ปเรสํ จิตฺตสนฺตาเนเยว สมฺภวตีติ ตนฺนิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาวสงฺขาโต วิเสโส อิธ อุปจารโต สงฺขาโรติ เวทิตพฺโพ. เตนาหุ อาจริยา –
‘‘ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภวี;
สงฺขาโร อิติ สงฺขาร-สภาวฺูหิ กิตฺติโต’’ติ.
อถ ¶ วา ‘‘สสงฺขาริกมสงฺขาริก’’นฺติ จ เอตํ เกวลํ สงฺขารสฺส ภาวาภาวมตฺตาเปกฺขาย วุตฺตํ, น ตสฺส สหปฺปวตฺติสพฺภาวาภาวโตติ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิทมตฺถิตาย ตํวเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ สห-สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต ¶ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิย. ตพฺพิปรีตํ ปน ตทภาวโต ยถาวุตฺตวเสเนว อสงฺขาริกํ. อถ วา สงฺขรณํ, สงฺขรียติ วา เอเตน อาคนฺตุกสมฺภูเตน จิตฺตสํสีทนสภาวาปนยนวเสเนว สชฺชียติ, สงฺขโรติ วา ตํ ยถาวุตฺตวเสเนวาติ สงฺขาโรติ อุชุกเมว ปุพฺพปฺปโยคชนิโต ติกฺขภาโว วุจฺจติ, ตทภาวโต อสงฺขาริกํ, สภาวติกฺขนฺติ อตฺโถ. ตํสหคตาย สสงฺขาริกํ, อถ วา มจฺเฉรมลาทีหิ สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, จิตฺตสฺส สํสีทนสภาโว, โส ยสฺส นตฺถีติ อสงฺขาริกํ, อิตรํ สสงฺขาริกํ. ปณีตอุตุโภชนาทิโก วา พลวปจฺจโย สงฺขาโร ‘‘สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาเวน, สงฺขรียติ วา ตํ เอเตนา’’ติ กตฺวา. อ-การสฺส วุฑฺฒตฺถวุตฺติตาย วุฑฺฒิปฺปตฺโต สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาริกํ, พลวปจฺจยวนฺตนฺติ อตฺโถ. วุฑฺฒิปริทีปเกน ปน อ-กาเรน อวิเสสิตตฺตา สสงฺขาริกํ สปฺปจฺจยํ ทุพฺพลปจฺจยนฺติ อธิปฺปาโย. าเณน วิปฺปยุตฺตํ วิรหิตนฺติ าณวิปฺปยุตฺตํ.
อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา, เวทิยมานาปิ อารมฺมณํ อชฺฌุเปกฺขติ, มชฺฌตฺตาการสณฺิติยาติ อตฺโถ. อถ วา อิฏฺเ, อนิฏฺเ จ อารมฺมเณ ปกฺขปาตาภาเวน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวตีติ อุเปกฺขา. อถ วา อุเปตา สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา. อวิรุทฺธตฺตาเยว เหสา เตสํ อนนฺตรมฺปิ ปวตฺตติ. สุขทุกฺขเวทนา ปน วิสุํ วิสุํ วิรุทฺธสภาวตฺตา นาฺมฺํ อนนฺตรํ ปวตฺตนฺติ ¶ . เตเนว หิ ปฏฺาเน โสมนสฺสสฺส อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสสฺส อนนฺตรํ โสมนสฺสสฺส จ อุปฺปตฺติ ปฏิสิทฺธา. อยฺจ อตฺโถ โลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนายปิ ลพฺภติ, ปุริมา ปน ทฺเว น ตถา. น หิ โลภสหคตาทีนํ มชฺฌตฺตากาเรน อชฺฌุเปกฺขนํ, อุปปตฺติโต อิกฺขนํ วา อตฺถีติ. อุเปกฺขาสหคตนฺติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
นนุ จ อฺเปิ ผสฺสาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา อตฺถีติ โสมนสฺสาทีนํ วเสเนว ปน อฏฺวิธตา กสฺมา คหิตาติ? เภทกรภาวโต. ผสฺสาทีนฺหิ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา, สทฺธาทีนฺจ สพฺพกุสลสาธารณตฺตา น เตหิ จิตฺตสฺส วิภาโค, โสมนสฺสาทโย ปน กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ ปากโฏว เตหิ จิตฺตสฺส วิภาโคติ. กสฺมา ปเนเต กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ? การณสฺส สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวโต. กึ ปน เนสํ การณนฺติ? วุจฺจเต – ตตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว ตาว อารมฺมณวเสน โหติ. อิฏฺารมฺมณสฺมิฺหิ ¶ โสมนสฺสสหคตจิตฺตมุปฺปชฺชติ. นนุ จ อิฏฺารมฺมณํ โลภสฺส วตฺถุ รชฺชนียตฺตาติ กถํ ตตฺถ กุสลํ อุปฺปชฺชตีติ? นยิทเมกนฺติกํ อิฏฺเปิ อารมฺมเณ นิยมิตาทิวเสน กุสลสฺส อุปฺปชฺชนโต. ยสฺส หิ ‘‘กุสลเมว มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ กุสลกรเณเยว จิตฺตํ นิยมิตํ โหติ, อกุสลปฺปวตฺติโตว นิวตฺเตตฺวา กุสลกรเณเยว ปริณามิตํ, อภิณฺหกรเณน จ กุสลํ สมุทาจิณฺณํ, ปฏิรูปเทสวาสสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยปุพฺเพกตปฺุตาสงฺขาตจตุจกฺกูปนิสฺสยวเสน, โยนิโส จ อาโภโค ปวตฺตติ, ตสฺส อิฏฺเปิ อารมฺมเณ อโลภสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตมุปฺปชฺชติ, น โลภสมฺปยุตฺตํ. โหติ เจตฺถ –
‘‘นิยามปริณาเมหิ ¶ , สมุทาจิณฺณตาย จ;
าณปุพฺพงฺคมาโภคา, อิฏฺเปิ กุสลํ สิยา’’ติ.
อปิจ สทฺธาพหุลตาทีหิ จ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตตา เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธานํ, หิ มิจฺฉาทิฏฺิกานฺจ เอกนฺตมิฏฺารมฺมณภูตํ ตถาคตรูปมฺปิ ทิสฺวา โสมนสฺสํ น อุปฺปชฺชติ. เย จ กุสลปฺปวตฺติยํ อานิสํสํ น ปสฺสนฺติ, เตสํ ปเรหิ อุสฺสาหิตานํ กุสลํ กโรนฺตานมฺปิ โสมนสฺสํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สทฺธาพหุลตา วิสุทฺธิทิฏฺิตา อานิสํสทสฺสาวิตาติ อิเมหิปิ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตตา โหติ.
อปิจ เย เต เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ. เสยฺยถิทํ – พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนํ สินิทฺธปุคฺคลเสวนา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิปิ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. พุทฺธาทิคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺส หิ ยาว อุปจารุปฺปาทา สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชติ. ตถา ทีฆรตฺตํ อกฺขณฺฑตาทิวเสน อตฺตนา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คิหิโน ทสสีลํ ปฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา ‘‘เอวํนาม ทานํ อทาสิ’’นฺติ อตฺตโนจาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คิหิโนปิ ตถารูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวา เทวตฺตํ คตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตกิเลเส สฏฺิปิ ¶ สตฺตติปิ วสฺสานิ อสมุทาจรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห มยฺหํ กิเลสา น สมุทาจรนฺตี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส, เจติยทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสุจิตลูขภาเวน พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ¶ ปริวชฺชนฺตสฺส, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล ปฏิเสวนฺตสฺส, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, านนิสชฺชาทีสุปิ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ ตนฺนินฺนตาทิวเสน ปวตฺเตนฺตสฺส เยภุยฺเยน ปีติ อุปฺปชฺชติ. ปีติยา จ โสมนสฺเสน สห อวินาภาวโต ตทุปฺปตฺติยา ตสฺสาปิ อุปฺปตฺติ นิยตาติ เอวํ ปีติการณานิปิ โสมนสฺสการณานีติ ทฏฺพฺพานิ. กิฺจ – อคมฺภีรปกติตา, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา โหติ. โย หิ อคมฺภีรปกติโก โหติ, อปฺปมตฺตเกปิ หิโตปกรเณ ตุสฺสติ, โย จ โสมนสฺสปฏิสนฺธิโก อปฺปสนฺเนสุ อารมฺมเณสุปิ อปฺปฏิกฺกูลทสฺสาวี, ตสฺส เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยถาวุตฺตานํ ปน โสมนสฺสการณานมภาเวน มชฺฌตฺตารมฺมณตาย จ อุเปกฺขาสหคตตา เวทิตพฺพา.
าณสมฺปยุตฺตสฺส ปน กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ การเณหิ โหติ. โย หิ ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน ธมฺมํ เทเสติ หีนุกฺกฏฺาทีนิ จ นฬการมุทฺทาคณนาทีนิ สิปฺปายตนานิ, วฑฺฒกีกสิวาณิชฺชาทีนิ จ กมฺมายตนานิ, วิสหรณาทีนิ จ วิชฺชายตนานีติ เอวํ นิรวชฺชสิปฺปายตนาทีนิ สิกฺขาเปติ, สยํ วา สิกฺขติ, ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา ธมฺมํ กถาเปติ, ‘‘อายตึ ปฺวา ภวิสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปตฺวา นานปฺปการํ ปฺุกมฺมํ กโรติ, ตสฺเสวํ นานปฺปการํ ปฺาสํวตฺตนิกกมฺมํ สมฺปาเทนฺตสฺส ตํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตถา อพฺยาปชฺเช โลเก อุปฺปนฺนสฺส อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตสฺส ¶ ตตฺถ สุขิโน ธมฺมปทานิ ปิลวนฺติ, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท, อถ โส สตฺโต ขิปฺปเมว วิเสสภาคี โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๙๑).
ตถา ปฺาทสกํ สมฺปตฺตสฺส อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. เยน ปน สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, ตสฺส กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยถาห –
‘‘โยคา ¶ เว ชายเต ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๒).
อปิจ เย เต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ. เสยฺยถิทํ – ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิ การเณหิ าณสมฺปยุตฺตภาโว โหติ. ตถา หิ โย ปฺวนฺเต อุปสงฺกมฺม ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนาทีนํ ปริปุจฺฉาพหุโล โหติ, ตสฺส ตํวเสน อุปฺปนฺนํ สุตมยาณํ อาทึ กตฺวา อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ าณสหคตํ โหติ. เยน ปน นขเกสจีวรเสนาสนาทีนิ อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถูนิ ปุพฺเพ อวิสทานิ เฉทนมลหรณาทินา วิสทานิ กตานิ, ตสฺเสวํ วิสทวตฺถุกสฺส อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ วิสทํ าณํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. ยสฺส จ สทฺธินฺทฺริยาทีสุ อฺตรํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต ตานิ สกสกกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา โส ตสฺส โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาคตนเยน เตน เตน อากาเรน สมตฺตํ ปฏิปาเทติ, ตสฺเสวํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตํ ปฏิปาเทนฺตสฺส วิปสฺสนาาณาทีนํ วเสน ¶ จิตฺตํ าณสหคตํ โหติ. โย ปน ทุปฺปฺปุคฺคเล ปริวชฺเชติ, ปฺวนฺตปุคฺคเล วา ปยิรุปาสติ, ขนฺธาทีสุ โอคาฬฺหํ ภควโต คมฺภีราณจริยํ วา ปจฺจเวกฺขติ, านนิสชฺชาทีสุ ตทธิมุตฺตจิตฺโต วา วิหรติ, อิเมสมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. อปิจ พุทฺธาทิคุณานุสฺสรเณนปิ จิตฺตํ าณสหคตํ โหติ. ยถาห –
‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส…เป… น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตํ อารพฺภ. อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑).
เอวํ พุทฺธานุสฺสติอาทโยปิ ราคาทิมลวิโสธเนน าณุปฺปตฺติเหตุกาเยวาติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจ ¶ – ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา าณุปฺปตฺติการณํ. ปฏิสนฺธิปฺา หิ อาทิโต ปฏฺาย ภวงฺคสนฺตติวเสน พหุลํ ปวตฺตมานา สนฺตานปริภาวเนน าณุปฺปตฺติยา สวิเสสอุปนิสฺสโย โหติ. อสงฺขาริกตฺตํ ปน สปฺปายอุตุโภชนอาวาสาทิปจฺจเยหิ โหตีติ. โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘อิฏฺารมฺมณตา สทฺธาพาหุลฺยํ ทิฏฺิสุทฺธิ จ;
ผลทสฺสาวิตา เจว, ปีติโพชฺฌงฺคเหตุโย.
‘‘เอกาทส ¶ ตถา ธมฺมา, อคมฺภีรสภาวตา;
โสมนสฺสยุตฺตา สนฺธิ, อิจฺเจเต สุขเหตุโย.
‘‘อภาโว สุขเหตูนํ, มชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ จ;
อุเปกฺขุปฺปตฺติเหตุ จ, เอวํ เยฺยา วิภาวินา.
‘‘กมฺมูปปตฺติโต เจว, ตถา อินฺทฺริยปากโต;
กิเลสูปสมา ธมฺม-วิจยสฺส จ เหตุหิ.
‘‘สตฺตธมฺเมหิ พุทฺธาทิ-คุณานุสฺสรเณน จ;
สปฺปฺสนฺธิโต เจว, จิตฺตํ าณยุตํ สิยา.
‘‘อุตุโภชนอาวาส-สปฺปายาทีหิ เหตุหิ;
อสงฺขาริกภาโวปิ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา’’ติ.
เอวํ เวทนาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรจิตฺตํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อิทํ…เป… นามา’’ติ.
๑๒. เยน ปนตฺเถน อิทํ ‘‘กามาวจร’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺทานโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อุทฺทานโตติ อุทฺเทสโต, สงฺเขปโตติ อตฺโถ. กิฺจาปิ อวสิฏฺกิเลสาทโย วิย กิเลสกาโมปิ อสฺสาเทตพฺพตาย วตฺถุกาเม สงฺคหิโต าณํ วิย เยฺเยติ ¶ สงฺเขปโต เอโกเยว กาโม สิยา, ตถาปิ กิเลสกาโม วตฺถุกามภาวํ คจฺฉนฺโต กามนียฏฺเน คจฺฉติ, น กามนวเสน. กามนวเสน จ ปน กิเลสกาโมว โหติ, น ปน วตฺถุกาโมติ อาห ‘‘กฺเลสวตฺถุวสา’’ติอาทิ. โก ปเนตฺถ วตฺถุกาโม, โก กิเลสกาโมติ โจทนํ มนสิ นิธาย ‘‘ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติ (มหานิ. ๑) เอวํ นิทฺเทสปาฬิยํ อาคตา นิทฺทิฏฺา ¶ กามตณฺหาว อิธ กิเลสกาโม. วตฺถุกาโมติ จ ‘‘มนาปิกา รูปา…เป… มนาปิกา โผฏฺพฺพา…เป… สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา…เป… สพฺเพปิ รูปาวจรา…เป… สพฺเพปิ อรูปาวจรา…เป… กามา’’ติ (มหานิ. ๑) ตตฺเถว นิทฺทิฏฺา สวิฺาณาวิฺาณปฺปเภทา เตภูมกธมฺมาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิเลโส…เป… วฏฺฏก’’นฺติ. ‘‘ฉนฺทราโควา’’ติ อวธารเณน กิเลสภาเวน นิรุฬฺเหสุ โลภโทสโมหาทีสุ ทสสุ โทสโมหาทโย นว กิเลเส ปฏิกฺขิปติ. กามรูปารูปตณฺหาย วตฺถุ ปติฏฺานํ, การณภูตนฺติ วา วตฺถุ.
๑๓. กถํ ปน กิเลสกาโม นาม, กถฺจ วตฺถุกาโมติ อาห ‘‘กิเลสกาโม’’ติอาทิ. กาเมตีติ วตฺถุกามํ ปตฺเถติ. กามียตีติ กิเลสกาเมน ปตฺถียติ. อิติ-สทฺโท ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถ. จ-สทฺโท เอว-การตฺเถ, เตน ยสฺมา กิเลสกาโม กาเมตีติ กาโม, วตฺถุกาโม จ กามียตีติ, ตสฺมา เอว กิเลสกาโม, วตฺถุกาโม จาติ ทุวิโธปิ เอส กาโม การกทฺวเย กตฺตริ, กมฺมนิ จ สิชฺฌติ, กตฺตุภาวํ, กมฺมภาวฺจ ปจฺจนุโภตีติ อตฺโถ. อถ วา ทุวิโธติ ทฺวินฺนํ กามานํ วาจกโต ทุวิโธ. ‘‘กาโม’’ติ อยํ สทฺโท การกทฺวเย สิชฺฌติ ยถาวุตฺตการกยุคเฬ นิปฺผชฺชติ, กตฺตริ, กมฺมนิ จ ‘‘กาโม’’ติ ปทสมฺภโว โหตีติ อตฺโถ. โว-กาโร ปน นิปาตมตฺตํ ‘‘เอวํ โว กาลามา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๖๖) วิย. อถ วา โวการกทฺวเยติ ขนฺธทฺวเยติ อตฺโถ. กิเลสกาโม หิ สงฺขารสภาวตฺตา สงฺขารกฺขนฺเธ, วตฺถุกาโม จ วกฺขมานนเยน ปฺจกามคุณภูโต รูปสภาวตฺตา รูปกฺขนฺเธติ เอวํ ทุวิโธเปส กาโม ขนฺธทฺวเย สิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ, อนฺโตภาวํ คจฺฉตีติ.
๑๔. สมฺปชฺชนานิ ¶ สมฺปตฺติโย, ตาสํ วเสน วิสยวิสยีภาเวน อฺมฺํ สโมสรณวเสน, สมฺปาปุณนวเสนาติ อตฺโถ. อิมินา ปน อิทํ ทีเปติ – ยตฺถ ทุวิโธปิ กาโม วิสยวิสยีภาเวน สหิโต ปวตฺตติ, โสเยว เอกาทสวิโธ ปเทโส กามาวจรสฺิโต ¶ . ยตฺถ ปน รูปารูปธาตุยํ เกวลํ วตฺถุกาโมว ปวตฺตติ, น โส ปเทโส กามาวจโร นามาติ. นนุ จ ทุวิโธปิ สหิโต รูปารูปธาตูสุ ปวตฺตติ, รูปารูปาวจรธมฺมานํ วตฺถุกามตฺตา, ตทารมฺมณภูตานฺจ รูปารูปตณฺหานํ ตํโยเคน กิเลสกามภาวสิทฺธิโตติ? นยิทเมวํ โอรมฺภาคิยภูตสฺส พหลกิเลสสฺเสว กามราคสฺส อิธ กิเลสกามภาเวน อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘อุทฺทานโต ทุเว กามา’’ติ สพฺเพ กาเม อุทฺทิสิตฺวาปิ หิ ‘‘ปเทโส จตุปายาน’’นฺติอาทินา วิสยนิยมเนน ‘‘ทุวิโธปิ อย’’นฺติ เอตฺถ กาเมกเทสภูโต นีวรณาวตฺถาย กถิโต กามราโค กิเลสกามภาเวน, ตพฺพตฺถุกาเยว ธมฺมา วตฺถุกามภาเวน คหิตา, น รูปารูปตณฺหา, ตพฺพตฺถุกธมฺมา จาติ าปียติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ วกฺขมานา สสตฺถาวจรูปมา อุปปนฺนา โหติ, ยถาวุตฺตานเมว กามานํ อิธ อธิปฺเปตตฺตา รูปารูปธาตูสุ วิมานกปฺปรุกฺขวตฺถาลงฺการปริตฺตกุสลาทิเภเทสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปวตฺโต ฉนฺทราโค กิเลสกาโม นาม น โหติ, น จ ตพฺพตฺถุภูตํ วิมานกปฺปรุกฺขาทิปริตฺตธมฺมชาตํ วตฺถุกาโม นามาติ สิทฺธํ. เตเนวาห ‘‘กาโม วา กามสฺา วา พฺรหฺมโลเก น วิชฺชตี’’ติ. กามาวจรสตฺตสนฺตานคตตณฺหาย วิสยภาเว สติ ปน ตํโยเคน รูปารูปธาตูสุปิ ปวตฺตมาโน ปริตฺตธมฺโม วตฺถุกาโมเยวาติ เวทิตพฺพํ. อถ วา นิทฺเทเส อาคตนเยน นิรวเสโส กิเลสกาโม กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหานิโรธตณฺหาปเภโท อิธ ปวตฺตติ. วตฺถุกาเมสุปิ ¶ อปฺปกํ รูปารูปวิปากมตฺตํ เปตฺวา สพฺโพเยว อิธ ปวตฺตตีติ อนวเสสปฺปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘กาโมยํ ทุวิโธปิ จา’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, เตสุ ปน พหลกิเลสกามภูโต พหลกามราโค จ ตพฺพตฺถุกา ปฺจ กามคุณา จ อิธ คหิตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สมฺปตฺตีนํ วเสนา’’ติ วุตฺตํ. สมฺปชฺชนวเสน, สมิชฺฌนวเสนาติ อตฺโถ. อวจรตีติ ปวตฺตติ. อิติ-สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ทุวิโธปิ อยํ กาโม อวจรติ, ตสฺมา กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจรสฺิโตติ อตฺโถ.
๑๕. สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปฺุสมฺมตา อยา เยภุยฺเยน อเปตาติ อปายา. นิรยาทิวเสน จตฺตาโร อปายา จตุปายา. ฉนฺนนฺติ จาตุมหาราชิกตาวตึสยามาตุสิตานิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติสงฺขาตานํ ฉนฺนํ เทวโลกานํ. เมรุปาทวาสิโน ปน อสุรา ตาวตึเสสุเยว สงฺคยฺหนฺตีติ น เตหิ สทฺธึ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ. มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺคุณจิตฺตตายาติ อตฺโถ, เต ปน นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสิโน เวทิตพฺพา. ยถาห –
‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑).
เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’อิจฺเจว ปฺายึสุ. โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวเนว ‘‘มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ ¶ . เอกาทสวิโธติ จตุราปาเยสุ ติรจฺฉานเปตฺติวิสยานํ วิสุํ ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาเวปิ ยตฺถ เต อรฺสมุทฺทปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส านสฺส คหิตตฺตา เอกาทสวิโธ.
๑๖. นนุ เจตฺถ อฺเสมฺปิ ธมฺมานํ ปวตฺติสมฺภวโต กามสฺเสว อวจรณวเสน กถํ นามลาโภติ อาห ‘‘อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ อสฺสาติ อิมสฺส ทุวิธสฺส กามสฺส. อภิลกฺขิตตฺตาติ เอกาทสวิเธ ปเทเส ปากฏตฺตา. อถ วา อสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมา อเนน ทุวิเธน กาเมน เอกาทสวิธสฺส ปเทสสฺส อภิลกฺขิตตฺตา, ปฺาปิตตฺตาติ อตฺโถ. อถ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนวเสน อสฺส เอกาทสวิธสฺส ปเทสสฺส เตน ทุวิเธน อภิลกฺขิตตฺตาติ อตฺโถ. สห สตฺเถหีติ สสตฺถา, ยตฺถ เต อวจรนฺติ, โส สสตฺถาวจโร, ปเทโส. โส วิย. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ ทฺวิปทจตุปฺปทาทีสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ ตตฺถ ปากฏตฺตา, เตหิ วา อภิลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ตฺเวว ปฺายติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ รูปาวจราทีสุ อวจรนฺเตสุ อภิลกฺขณวเสน อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว สฺิโตติ. เอส นโย รูปารูปาวจเรสุ.
๑๗-๘. นนุ จ จิตฺตํ กามาวจรนฺติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺตนเยน ปน ปเทสสฺส คหิตตฺตา กถํ ตตฺถ อวจรนฺตํ กามาวจรํ นามาติ อาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ. โส อยํ กามาวจโร ‘‘กาโม’’ติ สฺิโตติ สมฺพนฺโธ. รูปภโว รูปนฺติ ยถา รูปภโว รูปํ. อวุตฺโตปิ หิ ยถาสทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิฏฺานโต ลพฺภติ. ยถา ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ ‘‘รูปภวูปปตฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ รูปภโว ¶ ‘‘รูป’’นฺติ สฺิโตติ อยเมตฺถ อตฺโถ. กถํ ปเนส เอวํ สฺิโตติ อาห ‘‘อุตฺตรสฺสา’’ติอาทิ. อถ วา ยถา อุตฺตรสฺส ปทสฺส โลปํ กตฺวา ¶ อุทีริโต เอส รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติ สฺิโต, เอวํ สฺวายํ กามาวจโร กาโมติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ กาเมติ ตสฺมึ อุตฺตรปทโลปวเสน กามสฺิเต ปเทเส. อิทนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ. อธิการวเสน ปน ตสฺส คหเณปิ สพฺเพสเมว ปริตฺตจิตฺตานมยมตฺโถ ลพฺภติ สพฺเพสมฺปิ กาเม อวจรณโต. สทาติ สพฺพกาลํ, พาหุลฺเยนาติ อธิปฺปาโย. อิมินา ปน อิทํ ทีเปติ – ยถา สงฺคาเม เยภุยฺเยน อวจรนฺโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม หตฺถี อฺตฺถ อวจรนฺโตปิ พาหุลฺลปฺปวตฺติวเสน ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว ปฺายติ, เอวมิทํ อฺตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามโลเก พาหุลฺลวุตฺติโต ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว วุตฺตนฺติ. เตน ปน นนุ เจตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรณโต รูปาวจราทินามมฺปิ ลเภยฺยาติ อิทํ โจทนํ ปริหรติ. โหติ เจตฺถ –
‘‘กาเมวจรตีตฺเยตํ, กามาวจรสฺิตํ;
เสเส อวจรนฺตมฺปิ, สงฺคามาวจโร ยถา’’ติ.
อิติ-สทฺโท เหตุมฺหิ. จ-สทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย. เตน ยสฺมา อุตฺตรปทโลเปน กามาวจโร ‘‘กาโม’’ติ สฺิโต, ยสฺมา จ ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ สทา อวจรติ, ตสฺมา ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว กถิตํ, น ปน กามาวจราวจรํ, นาปิ รูปารูปาวจรนฺติ วาติ อธิปฺปาโย. กามฆาตินาติ เทสนาาเณน วิเนยฺยสนฺตานคตสฺส กิเลสกามสฺส หนนสีเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน.
๑๙. ปฏิสนฺธึ ¶ …เป… อวจารยตีติ วาติ อถ วา ยสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺนมฺปิ กาเม ภเวเยว ปฏิสนฺธึ อวจารยติ, ตสฺมา อิทํ กาเม อวจารยตีติ ‘‘กามาวจร’’นฺติ กถิตํ จา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ อุตฺตรปทโลปวเสน ปทสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินาปิ อุตฺตรปทโลปํ กามาวจร-สทฺทสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺราติ ตสฺมึ กามภเว. ปริยาปนฺนนฺติ อนฺโตคธํ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย –
‘‘กตเม ธมฺมา กามาวจรา? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา ¶ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. อิเม ธมฺมา กามาวจรา’’ติ (ธ. ส. ๑๒๘๗) –
วุตฺตตฺตา ยถา มนุสฺสิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโตปิ ติรจฺฉานคติโก ติรจฺฉานโยนิยเมว ปริยาปนฺนตฺตา ‘‘ติรจฺฉาโน’’ตฺเวว วุจฺจติ, เอวมิทํ รูปารูปภเวสุ อุปฺปนฺนมฺปิ กามภวปริยาปนฺนตฺตา ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว กถิตนฺติ. ตปฺปริยาปนฺนตา จสฺส อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสนินฺนาย กามตณฺหาย วิสยภาวโตติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน นิกฺเขปกณฺเฑปิ ‘‘‘เอตฺถาวจรา’ติ วจนํ อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสาย กามตณฺหาย วิสยภาวํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ปทสมฺภโว ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – กามตณฺหา กาโม, โส เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสน อวจรตีติ กามาวจรนฺติ. นนุ เจตฺถ กตมา กามตณฺหา, ยา กามาวจรธมฺมารมฺมณา ตณฺหา. กตเม กามาวจรธมฺมา, เย กามตณฺหาวิสยาติ เอวํ อิตรีตรนิสฺสยตาโทโส อาปชฺชตีติ ¶ ? นาปชฺชติ, อวีจิอาทิเอกาทโสกาสนินฺนตาย ยํกิฺจิ ตณฺหํ กามตณฺหาภาเวน คเหตฺวา ตํสภาวาย ตณฺหาย วิสยภาเวน กามาวจรธมฺมานํ อุปลกฺเขตพฺพภาวโต. อถ วา กิเลสวตฺถุวเสน ทุวิโธปิ กาโม ยถารหํ สหชาตวเสน เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจรํ, อารมฺมณกรณวเสน วา ทุวิเธปิ กาเม เอตํ อวจรตีติ กามาวจรํ. อถ วา มฺจนิสฺสิตเกสุ อุกฺกุฏฺึ กโรนฺเตสุ นิสฺสยนิสฺสิตานํ อเภทสฺส พุทฺธิยา คหิตตฺตา นิสฺสิตเกสุ นิสฺสยูปจารวเสน ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมตมฺปิ กามาวจรภเว ปวตฺตนวเสน ตนฺนิสฺสิตตฺตา นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กามาวจร’’นฺติ วุจฺจติ. โหติ เจตฺถ –
‘‘กาโมวจรตีตฺเยตฺถ, กาเมวจรตีติ วา;
านูปจารโต วาปิ, ตํ กามาวจรํ ภเว’’ติ.
๒๐. ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนโต, อตฺตสนฺตานํ ปุนนโต จ ปฺุานิ, กตฺตพฺพตาย กิริยา, เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุตาย วตฺถูนิ จาติ ปฺุกิริยวตฺถูนิ. คณนโต ทสปริมาณตฺตา ทส จ ตานิ ปฺุกิริยวตฺถูนิ จาติ ทส ปฺุกิริยวตฺถูนิ, เตสํ วเสนาติ ทสปฺุกฺริยวตฺถุวเสน, ทสปฺุกิริยวตฺถุภาเวน ตํมยํ หุตฺวาติ อตฺโถ. เอว-กาเรน ปน รูปารูปโลกุตฺตรํ ¶ วิย น เกวลํ ภาวนาวเสเนวาติ ทสฺเสติ. อถ วา ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปวตฺตติ, น ปน ปเรหิ ปริกปฺปิตปรปสํสาทิปฺุกิริยวตฺถุวเสนาติ เอว-สทฺเทน อวธารณํ. ยโต วกฺขติ ‘‘สพฺพานุสฺสติปฺฺุจา’’ติอาทิ.
๒๑. กานิ ปน ตานิ ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ, เยสํ วเสน อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ วุตฺตนฺติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธาย ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ สีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนา. อิธ ปน จิตฺตาธิการวเสน ตํสมฺปยุตฺตํ คเหตพฺพํ. ตถา ‘‘สีลา’’ทีสุปิ. สีลตีติ สีลํ, กายวจีกมฺมานิ สมาทหตีติ อตฺโถ. สุสิลฺยวเสน หิ กายกมฺมาทีนิ อวิปฺปกิณฺณานิ สมฺปติ, อายติฺจ หิตสุขาวหานิ สมฺมา ปิตานิ สมาหิตานิ โหนฺติ, สีลยติ อุปธาเรตีติ วา สีลํ. อุปธารณํ ปเนตฺถ กุสลานํ อธิฏฺานภาโว. ภาเวติ กุสลธมฺเม อาเสวติ วฑฺเฒติ เอตายาติ ภาวนา. อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺนา ปตฺติ ทิยฺยติ เอเตนาติ ปตฺติทานํ. ตํตํกิจฺจกรเณ พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํ. เทเสติ เอตายาติ เทสนา. ปตฺตึ อนุโมทติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมโท. ปุพฺพปทโลเปน ปน ‘‘อนุโมโท’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺิยา อุชุภาโว ทิฏฺิชุตฺตํ, สมฺมาทิฏฺิยา อุชุกรณนฺติ อตฺโถ. อตฺตโน, ปรสฺส วา หิตชฺฌาสยวเสน สมฺมา สุณนฺติ เอตายาติ สํสุติ. ปูชาวเสน อปจายติ สามีจึ กโรติ เอเตนาติ อปจาโย. ปฺุกิริยวตฺถูนํ ปเภโท ปฺุกิริยวตฺถุปฺปเภโท. มชฺฌปทโลปวเสน ปน ‘‘ปฺุวตฺถุปฺปเภโท’’ติ วุตฺตํ ยถา อาชฺยุตฺโต รโถ ‘‘อาชฺรโถ’’ติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทวิจาโร.
อยํ ปน วินิจฺฉโย – ตตฺถ เสขปุถุชฺชนานํ ปรํ อุทฺทิสฺส ปูชานุคฺคหกามตาย อตฺตโน วิชฺชมานวตฺถุปริจฺจชนวเสน ปวตฺตา เจตนา ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. ขีณาสวานมฺปิ ตถา ปวตฺตา ทานเมว, สา ปน ปฺุกิริยา นาม น โหตีติ น อิธ อธิปฺเปตา. ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนโต, หิ อตฺตสนฺตานํ ปุนนโต จ ปฺุํ, น จ ขีณาสวสนฺตาเน ปวตฺตา ผลนิพฺพตฺติกา โหติ, น จ ตํ ปุนาติ วิสุทฺธสนฺตานปฺปวตฺตตฺตาติ. เอวํ เสเสสุปิ.
ยา ปน นิจฺจสีลอุโปสถสีลาทิวเสน ปฺจสีลํ อฏฺสีลํ ทสสีลํ สมาทิยนฺตสฺส, อสมาทิยนฺตสฺสปิ กุลจาริตฺตวเสน ¶ สมฺปตฺตกายทุจฺจริตาทีหิ วิรมนฺตสฺส, อุปสมฺปทมาฬเก สํวรํ สมาทิยนฺตสฺส, ปาติโมกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส, อาปาถคตวิสเยสุ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ถเกนฺตสฺส ¶ , จีวราทิเก จ ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, กุหนาทิวตฺถุโต อาชีวํ ปริโสเธนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา, อยํ สีลมยปฺุกิริยวตฺถุนาม. เอตฺถาห – ‘‘ทานํ นาเมตํ มยฺหํ กุลวํโส กุลจาริตฺต’’นฺติ เอวํ จาริตฺตสีเล ตฺวา เทนฺตสฺส ปวตฺตา ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ กึ, อุทาหุ สีลมยนฺติ? สีลมยเมว จาริตฺตสีลภาวโต. เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตาปิ เหสา ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อปรภาเค เจตนาย จ ตถา ปวตฺตตฺตา สีลมยเมว ปฺุกิริยวตฺถุ, น ทานมยํ. ปูชานุคฺคหกามตาย หิ ทินฺนํ ทานมยนฺติ.
‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปน จกฺขาทิเก ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส ปวตฺตา โคตฺรภุโวทานปริโยสานา วิปสฺสนาเจตนา, กสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ อปฺปนํ อปฺปตฺตา โคตฺรภุปริโยสานา ปริกมฺมเจตนา จาติ อยํ ภาวนามยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ภาวนาเยว, สา ปน น กามาวจราติ อิธ น คหิตา. นิรวชฺชวิชฺชายตนกมฺมายตนสิปฺปายตนานํ สิกฺขนเจตนาปิ ภาวนามเยเยว สโมธานํ คจฺฉตีติ อาจริยา. ยา เจตฺถ เทยฺยธมฺมํ ขยโต วยโต สมฺมสิตฺวา ททโต ปวตฺตา, สาปิ ปุพฺเพ วิย อุภยภาเค เจตนานํ ตถา ปวตฺตตฺตา ภาวนามยปฺุกิริยวตฺถุเยวาติ เวทิตพฺพํ.
ทานาทิกํ ยํ กิฺจิ สุจริตกมฺมํ กตฺวา ‘‘อสุกสฺส จ นาม ปตฺติ โหตุ, สพฺพสตฺตานํ วา โหตู’’ติ เอวํ อตฺตนา กตสฺส ปเรหิ สาธารณภาวํ ปจฺจาสีสนวเสน ปวตฺตา ปตฺติทานมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. กึ ปเนวํ ปตฺตึ ททโต ปฺุกฺขโย โหตีติ? น โหติ, ยถา ปน เอกํ ทีปํ ชาเลตฺวา ตโต ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺตสฺส ปมทีโป ขีโณติ ¶ น วตฺตพฺโพ, ปุริมาโลเกน ปน สทฺธึ ปจฺฉิมาโลกสฺส เอกีภาเว อติมหาว โหติ, เอวเมว ปตฺตึ ททโต ปริหานิ นาม น โหติ, วุฑฺฒิเยว ปน โหตีติ ทฏฺพฺพา. กถํ ปเนสา ทินฺนา นาม โหตีติ? ‘‘อิทํ เม ปฺุกมฺมํ สพฺพสตฺตานํ, อสุกสฺส วา ปริณมตู’’ติ เอวํ ปุพฺพภาเค, ปจฺฉาปิ วา วจีเภทํ กโรนฺเตน มนสา เอว วา จินฺเตนฺเตน ทินฺนา นาม โหติ. เกจิ ปน ‘‘ยํ มยา กตํ สุจริตํ, ตสฺส ผลํ ‘ทมฺมี’ติ วุตฺเตปิ ปตฺติ ทินฺนาว โหตี’’ติ วทนฺติ. กุสลกมฺมาธิการตฺตา ปน ปเรหิ จ กมฺมสฺเสว อนุโมทิตพฺพตฺตา กมฺมเมว ทาตพฺพํ, อนุโมเทนฺเตนปิ กมฺมเมว อนุโมทิตพฺพนฺติ อิทเมตฺถ อาจริยานํ สนฺนิฏฺานํ.
จีวราทีสุ ¶ ปจฺจาสารหิตสฺส อสํกิลิฏฺเน อชฺฌาสเยน สมณพฺราหฺมณานํ วตฺตปฏิวตฺตกรณวเสน, คิลานุปฏฺานวเสน จ ปวตฺตา เวยฺยาวจฺจมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม.
อามิสกิฺจกฺขาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส อตฺตโน ปคุณํ ธมฺมํ วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา เทเสนฺตสฺส, ตเถว นิรวชฺชวิชฺชายตนาทิกํ อุปทิสนฺตสฺส จ ปวตฺตา เทสนามยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. ปเรหิ กตํ ยํ กิฺจิ สุจริตกมฺมํ ทินฺนมทินฺนมฺปิ วา อิสฺสามจฺเฉรมลํ ปหาย ‘‘สาธุ สุฏฺู’’ติ อนุโมทนฺตสฺส ปวตฺตา อนุโมทนปฺุกิริยวตฺถุ นาม, ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา กมฺมสฺสกตาาณวเสน ทิฏฺึ อุชุํ กโรนฺตสฺส ปวตฺตา ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยวตฺถุ นาม. ยทิ เอวํ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยตา น ลพฺภตีติ? โน น ลพฺภติ ปุริมปจฺฉิมเจตนานมฺปิ ตํตํปฺุกิริยาสฺเวว สงฺคณฺหนโต. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘ปุริมา มฺุจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;
โหติ ทานมยํ ปฺุํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย’’ติ.
ตสฺมา ¶ กิฺจาปิ อุชุกรณเวลายํ าณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ โหติ, ปุริมปจฺฉาภาเค ปน าณวิปฺปยุตฺตมฺปิ โหตีติ ตสฺสาปิ ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยภาโว อุปฺปชฺชติ.
อปเร ปนาหุ – วิฺาณปฺาณวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺิ, จิตฺตํ ปฺา จ. ทิฏฺิยา อุชุภาโว ทิฏฺิชุตฺตํ. กึ ตํ? กุสลฺจ วิฺาณํ กมฺมสฺสกตาาณาทิ จ สมฺมาทสฺสนํ. ตตฺถ กุสลวิฺาเณน าณุปฺปาเทปิ อตฺตโน สุจริตานุสฺสรณปรคุณปสํสาสรณคมนานํ สงฺคโห, กมฺมสฺสกตาาเณน กมฺมปถสมฺมาทิฏฺิยาติ. ทานาทิสมฺปยุตฺตํ ปน าณํ ทานาทีสฺเวว อนฺโตคธนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอวมิมํ ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสํ อธิคมิสฺสามิ, พหุสฺสุโต วา หุตฺวา ปเร ธมฺมเทสนาย อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน, ปเรสํ วา วิมุตฺตายตนสีเสน สทฺธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตา สวนมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. นิรวชฺชวิชฺชายตนาทิสวนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. ปูชารเห, ครุฏฺานิเย, มหลฺลเก จ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺหนฺตสฺส ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณมคฺคทานอภิวาทนอฺชลิกมฺมกรณอาสนปุปฺผคนฺธาทิอภิหารํ กโรนฺตสฺส จ ปวตฺตา พหุมานเจตนา อปจิติสหคตปฺุกิริยวตฺถุ ¶ นาม. เวยฺยาวจฺจาปจายนานฺหิ อยํ วิเสโส – วยสา, คุเณน จ เชฏฺานํ, คิลานานฺจ ตํตํกิจฺจกรณํ เวยฺยาวจฺจํ, สามีจิกิริยา อปจายนนฺติ.
๒๒-๓. เอวํ อฏฺกถาย อาคตนเยน ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺเต อาคตนเยน ทานํ สีลํ ภาวนาติ ตีณิเยว ทสฺเสตุํ เตสุ อิตเรสมฺปิ สงฺคหํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘คจฺฉนฺติ สงฺคห’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตํสภาวตฺตา. ทานมฺปิ หิ อิสฺสามจฺเฉรานํ ปฏิปกฺขํ, เอเตปิ, ตสฺมา สมานปฏิปกฺขตาย ¶ ทาเนน สห เอกลกฺขณตฺตา เอเต ทานมยปฺุกิริยวตฺถุมฺหิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เวยฺยาวจฺจาปจายนา สีลมเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ จาริตฺตสีลสภาวตฺตา. เทสนาสวนทิฏฺิอุชุกา ปน กุสลธมฺมาเสวนโต ภาวนโต ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เกจิ ปน ‘‘เทเสนฺโต, สุณนฺโต จ เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌ เทเสติ, สุณาติ จ, ตานิ จ เทสนาสวนานิ ปฏิเวธเมว อาหรนฺตีติ เทสนาสวนํ ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ วทนฺติ. ธมฺมทานภาวโต ‘‘เทสนา ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติปิ สกฺกา วตฺตุํ. ตถา ทิฏฺิชุกมฺมํ สพฺพตฺถาปิ สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณตฺตาติ. ทานาทีสุ หิ ยํ กิฺจิ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยาว วิโสธิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ. เอวฺจ กตฺวา ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘ทิฏฺิชุกมฺมํ ปน สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕) วุตฺตํ. มหาสํฆิยา ปน อภยคิริวาสิโน จ ทิฏฺิชุกมฺมํ วิสุํ ปฺุกิริยภาเวน น คณฺหนฺติ. ตถา หิ เต ทานํ สีลํ ภาวนา สํสุติ เทสนานุสฺสติโมทนํ เวยฺยาวจฺจปูชาสรณปฺปตฺติปสํสา จาติ อตฺตนา กตปฺุานุสฺสรณํ พุทฺธาทีสุ สรณคมนํ ปรคุณปสํสาติ อิมานิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา ทิฏฺิชุกมฺมํ อคฺคเหตฺวา ทฺวาทส ปฺุกิริยวตฺถูนิ ปฺาเปนฺติ. ปุน ตีเณวาติ ปมํ ทสาปิ สมานา ปุน สงฺเขปโต ตีเณว สมฺโภนฺติ.
๒๔. อิทานิ ปเรหิ นิทฺทิสิยมานานํ ปฺุานุสฺสรณาทีนํ อตฺตนา นิทฺทิฏฺเสฺเวว สโมธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานุสฺสติปฺฺุจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพสฺเสว อตฺตนา กตสุจริตสฺส อนุสฺสรณํ สพฺพานุสฺสติปฺุํ นาม. ปสํสาติ ปเรหิ กตาย ปฺุกิริยาย, สมฺมาปฏิปตฺติยา จ วิปฺปสนฺนจิตฺเตน ¶ ปสํสนํ, สนฺตุสฺสนนฺติ อตฺโถ. สรณตฺตยนฺติ เอตฺถ สรนฺติ หึสนฺตีติ สรณานิ, พุทฺธาทีนิ ตีณิ รตนานิ. ตานิ หิ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุคฺคติปริกฺกิเลสํ หึสนฺติ วินาเสนฺติ. ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, ตีหิ อวยเวหิ ¶ ยุตฺตสมุทายสฺเสตํ อธิวจนํ, สรณานํ ตยํ สรณตฺตยํ, ตีณิ สรณานีติ วุตฺตํ โหติ. น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถีติ. อิธ ปน สรณตฺตยคฺคหเณน อุปจารโต, อุตฺตรปทโลปโต วา สรณคมนํ อธิปฺเปตํ. น หิ สรณตฺตยํ ปฺุกิริยวตฺถุ นาม โหติ. อตฺถโต ปเนตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สํโฆ’’ติอาทินา พุทฺธาทีสุ ปสาทปฏิลาภวเสน ปวตฺตา เจตนา ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ สงฺคหํ ยนฺติ ตํวเสเนว เตสํ อิชฺฌโต. น หิ วิปรีตทิฏฺิกสฺส อิมานิ ตีณิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา เต เอกนฺเตน ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยวตฺถุสฺมึ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, น วิสุํ ปฺุกิริยภาเวน คเหตพฺพาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘นตฺถิ สํสโย’’ติ. ทิฏฺิชุกมฺมสฺส ภาวนามยสงฺคเหปิ สงฺเขปนเยน ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติ, วิตฺถารนเยน ปน ‘‘กตฺถ นุ โข’’ติ สํสโย สิยาติ อิเมสํ ภาวนามยสงฺคโห น วุตฺโต. ทิฏฺิชุกมฺมสฺส วา สพฺเพสํ มหปฺผลภาวนิยามกตฺเตน มูลภูตตฺตา ตสฺส ปธานภาวํ ทสฺเสตุํ วิสุํ ตตฺถ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘สงฺคณฺหนฺโต สงฺคณฺหาติ, คณฺหนฺโต ‘มฺุจตี’ติ วจนโต สรณคมนสฺส สีลสมาทาเน วิย คหณํ สมฺภวตีติ สีลมเย สงฺคยฺหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘สรณคมนํ ปณิปาตภาวโต อปจิติสหคเต สงฺคยฺหตี’’ติ เกจิ.
๒๕. อิทานิ ยถาวุตฺตปฺุกิริยวตฺถูนํ ปุริมปจฺฉิมภาควเสน ปวตฺตมานาปิ เจตนา ตตฺถ ตตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมา มฺุจนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริมาติ ทานตฺถาย เทยฺยธมฺมํ ธมฺเมน สเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส, อุปฺปนฺนํ ‘‘ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส, ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสนฺตสฺส จ ยาว วตฺถุโน ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺเถ วิสฺสชฺชนํ, ปริณามนํ วา, ตาว ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา. ปฏิคฺคาหกสฺส ปน หตฺเถ วิสฺสชฺชนเจตนา, ปริณามนเจตนา วา มฺุจนเจตนา นาม. สาเยว นิคฺคหีตโลเปน ‘‘มุจนา’’ติ วุตฺตา. ‘‘มฺุจนา’’อิติเยว วา ปาโ. ปราติ อตฺตนา วิสฺสฏฺวตฺถุมฺหิ อาลยํ อกตฺวา ‘‘สาธุ สุฏฺุ อคฺคํ ทานํ เม ทินฺน’’นฺติ โสมนสฺสจิตฺเตน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อปรภาคเจตนา. ติสฺโสปิ เจตนาติ อิติ อยฺจ ปุริมา เจตนา, อยฺจ มฺุจนเจตนา, อยฺจ อปรเจตนาติ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทานมยํ ปฺุํ โหติ, ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ปฺุ’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โหตี’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ เสเสสุปิ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอวํ เสเสสุ ทีปเย’’ติ. เสเสสูติ สีลาทีสุ ปฺุกิริยวตฺถูสุ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘สีลํ ‘รกฺขิสฺสามี’ติ จินฺเตนฺตสฺส, ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ปวตฺตา ปุริมเจตนา, สีลํ ¶ สมาทิยนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, สีลํ ปริปูเรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา มชฺฌิมเจตนา, ‘ปูริตํ เม’ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อปรเจตนาติ เอวํ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต หุตฺวา สีลมยปฺุกิริยวตฺถุ นามา’’ติอาทินา ทีปเย, ปกาเสยฺยาติ อตฺโถ. นนุ จ อตฺตนา กตปฺุานุสฺสรณเจตนา ทิฏฺิชุกมฺมสงฺคหิตา, อยฺจ อปรเจตนา สาเยวาติ กถมสฺสา ตตฺถ สงฺคโหติ? นายํ โทโส, วิสยเภเทน อุภินฺนมฺปิ วิเสสสพฺภาวโต. ปฺุานุสฺสรณฺหิ อตฺตนา กตปฺุวิสยเมว. อยํ ปน ตพฺพตฺถุวิสยาติ ปากโฏเยว ทฺวินฺนํ วิเสโสติ.
เอตฺตาวตา ¶ จ ยํ วุตฺตํ ‘‘ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปวตฺตตี’’ติ, ตตฺถ ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ สรูปโต, สงฺคหโต จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตถาปวตฺตมานสฺส จสฺส ปาเฏกฺกํ ปวตฺตาการวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อยนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํ. ทาตพฺโพ ธมฺโม เทยฺยธมฺโม, อนฺนาทิทสวิธํ วตฺถุ. วุตฺตฺหิ –
‘‘อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ, มาลาคนฺธวิเลปนํ;
เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, ทานวตฺถู ทสาวิเม’’ติ.
ปฏิคฺคาหโก อาทิ เยสํ เทสกาลมิตฺตาทีนํ เต ปฏิคฺคาหกาทโย, เทยฺยธมฺมสฺส, ปฏิคฺคาหกาทีนฺจ สมฺปตฺติ สมฺปนฺนตา เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติ. ตตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส ปณีตมนาปภาโว ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนภาโว เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติ. ปฏิคฺคาหกานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาโว ปฏิคฺคาหกสมฺปตฺติ. ทุลฺลภอนฺนปานาทิโก เทโส เทสสมฺปตฺติ. ตาทิโสว กาโล กาลสมฺปตฺติ. ทุลฺลภอนฺนปานาทิเก หิ เทเส, กาเล วา ทินฺนํ อชฺฌาสยสฺส พลวตาย มหปฺผลํ, โสมนสฺสเหตุกฺจ โหติ, ตสฺมา เต ทานสฺส สมฺปตฺติวเสน วุตฺตา. มิตฺตสมฺปตฺติ ปน กลฺยาณมิตฺตภาโว. กลฺยาณมิตฺตฺหิ นิสฺสาย ทานาทีสุ จิตฺตํ โอทคฺยปฺปตฺตํ โหติ. ปริจาริกสมฺปตฺติ ปน อนาณตฺติยาปิ ตํตํกิจฺจสมฺปาทเน อปฺปมตฺตสฺส ปริจาริกชนสฺส ปฏิลาโภ. อฺํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธิทิฏฺิตาทิเภทํ อฺํ โสมนสฺสการณํ วา. อาคมฺมาติ อุปาคมฺม, ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. หฏฺปหฏฺโติ โสมนสฺสวเสน หฏฺโ เจว ปหฏฺโ จ. อุภเยนปิ อธิกโสมนสฺสํ วุตฺตํ. อตฺถิ…เป… ปวตฺตนฺติ ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก ¶ สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา ¶ สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๔๑) เอวํ ปวตฺตํ ทสวิธํ สมฺมาทิฏฺิวตฺถุวเสน เจว ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยาทีนํ วเสน จ ปวตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน หิ น เกวลํ นวนฺนํเยว สมฺมาทิฏฺิวตฺถูนํ คหณํ, อถ โข ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานมฺปิ สงฺคโห. สมฺมา าเยน ปวตฺตา ทิฏฺิ, ปสตฺถา วา ทิฏฺีติ สมฺมาทิฏฺิ, ตํ. ปุรกฺขตฺวาติ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. ตฺจ โข สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑-๒) วิย สมฺปโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
อนุสฺสาหิโตติ โลภมจฺฉริยาทิวเสน ปฺุกิริยาย สงฺโกจํ อนาปชฺชนโต อตฺตนา, ปเรน วา เกนจิ อนุสฺสาหิโต หุตฺวา. สภาวโต หิ ปฺุปฺปวตฺติทสฺสนมิทํ. ปเรหีติ ปน ปรปากฏุสฺสาหทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ปมนฺติ เทสนากฺกเมน, อิธ นิทฺทิฏฺกฺกเมน วา ปมํ. มหากุสลจิตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตตาทิองฺคปาริปูริยา มหนฺตํ กุสลจิตฺตํ. อถ วา ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต มหนฺตํ ปูชิตํ กุสลจิตฺตนฺติ มหากุสลจิตฺตํ. สพฺเพสมฺปิ หิ สพฺพฺุโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมสฺส ติเหตุกโสมนสฺสมยสฺส อสงฺขาริกจิตฺตสฺส วิปาโกติ วุตฺตํ. เอตฺถ ‘‘เทยฺยธมฺม…เป… หฏฺปหฏฺโ’’ติ เอตฺตาวตา อิมสฺส โสมนสฺสสหคตภาวมาห, ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา’’ติ าณสมฺปยุตฺตภาวํ, ‘‘อนุสฺสาหิโต’’ติ ปน อิมินา อสงฺขาริกภาวนฺติ ทฏฺพฺพํ.
วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสการณํ อาคมฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน. อุสฺสาหิโตติ เทยฺยธมฺเม สาเปกฺขาทิตาย, สีลสมฺปทาทีสุ อนธิมุตฺตตาทีหิ จ ปฺุกิริยาย สงฺโกจาปชฺชนโต อตฺตนา, ปเรน วา เกนจิ อุสฺสาหิโต. ปเรหีติ ¶ ปน วุตฺตนยเมว. กโรติ ทานาทีนิ ปฺุานีติ สมฺพนฺโธ. ตเมวาติ โสมนสฺสสหคตาทินา ตํสทิสตาย วุตฺตํ. โหติ หิ ตํสทิเสปิ ตํโวหาโร ยถา จ ‘‘สาเยว ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี’’ติ. เอตฺถ ปน ‘‘อุสฺสาหิโต’’ติ อิมินา สสงฺขาริกตํ ทสฺเสติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิมสฺมึ ปนตฺเถติ อิมสฺมึ สสงฺขาริกสทฺทาภิเธยฺเย, อุสฺสาหิตพฺพจิตฺตสงฺขาเต อตฺเถ ตํวิสเยติ อตฺโถ. ปุพฺพปฺปโยคสฺสาติ ปฺุกิริยาย สงฺโกเจ ชายมาเน ตโต วิเวเจตฺวา สมุสฺสาหนวเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตปฺปโยคสฺส. ปุพฺพ-คฺคหณํ ปเนตฺถ ตถาปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน ¶ โส ปโยโค โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺส ปุพฺพกาลิกตายาติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
ปฏิปตฺติทสฺสเนนาติ ภิกฺขู ทิสฺวา เทยฺยธมฺมปริจฺจชนวนฺทนาทิปฏิปตฺติทสฺสเนน. พลนฺติ อนนฺตีติ พาลา, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตเนว ชีวนฺติ, น ปฺาชีวิเตนาติ อธิปฺปาโย. พาลาเยว พาลกา. เต ปน อิธ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา อภาเวน อสฺชาตพุทฺธิโน ทารกา. ปากฏวเสน เจตฺถ พาลก-คฺคหณํ. สหสา กรณาทิกาเล ปน อิตเรสมฺปิ าณวิปฺปยุตฺตํ โหตีติ. โสมนสฺสํ ชาตํ เอเตสนฺติ โสมนสฺสชาตา, ชาตโสมนสฺสาติ อตฺโถ. สหสาติ สีฆํ สีฆํ ทาตุกามตาย อุปฺปตฺติสมกาลเมว.
เอตฺถ จ ‘‘ปฏิปตฺติทสฺสเนนา’’ติ อิมินา ปเรสํ ปโยคาภาวมาห, ‘‘ชาตปริจยา’’ติ อตฺตโน ปโยคาภาวํ. อุภเยนาปิ อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ทีเปติ. ‘‘พาลกา, สหสา’’ติ จ อิเมหิ าณวิปฺปยุตฺตภาวมาห, ‘‘ภิกฺขู…เป… ชาตา’’ติ โสมนสฺสสหคตภาวํ. อถ วา ‘‘ปฏิปตฺติ…เป… ปริจยา’’ติ อิมินา อสงฺขาริกภาวสฺส ‘‘พาลกา ภิกฺขู…เป… ชาตา’’ติ ¶ จ อิเมหิ าณวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคตภาวสฺส จ ทีปิตตฺตา ‘‘สหสา’’ติ วจเนน ยถาวุตฺตเมว าณวิปฺปยุตฺตอสงฺขาริกภาวํ ปกาเสติ. เอวํ สติ ปฏิโลมโต โสมนสฺสสหคตาทิภาโว ทสฺสิโต โหติ. อนุโลมโต ปน ‘‘โสมนสฺสชาตา’’ติ อิมินา โสมนสฺสสหคตภาวํ, สหสา-คฺคหเณน าณวิปฺปยุตฺตาสงฺขาริกภาวํ ทีเปติ. ‘‘ปฏิปตฺติ…เป… ทิสฺวา’’ติ เอตฺตาวตา ปน โสมนสฺสสหคตาทิภาวสฺส การณํ วุตฺตนฺติ. เตติ เต าตกา, เต พาลกาติ วา อตฺโถ. ‘‘โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. มชฺฌตฺตารมฺมณํ ตถารูเป เจโตภิสงฺขาราทโยปิ หิ อุเปกฺขาสหคตตาย การณเมวาติ. จิตฺตสฺส โสมนสฺสาภาเว ปุคฺคลสฺสปิ โสมนสฺสรหิตตา โหตีติ ‘‘จตูสุปิ…เป… โหนฺตี’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตํ, โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ ปฺุํ กโรนฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํ.
อิเมสุ ปน อฏฺสุ วิฺาเณสุ โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, าณวิปฺปยุตฺตโต าณสมฺปยุตฺตํ, สสงฺขาริกโต อสงฺขาริกํ สทิสํ พลวตรํ. วิสทิสํ ปน เวทนาาณปฺปโยควเสน พลวํ, ทุพฺพลฺจ โหติ. โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกโต หิ อุเปกฺขาสหคตติเหตุกสสงฺขาริกํ ¶ พลวตรํ, อุเปกฺขาสหคตทุเหตุกอสงฺขาริกโต โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกํ พลวตรํ. อิติ จตุตฺถจิตฺตโต ตติยจิตฺตํ พลวตรํ, ตโต อฏฺมจิตฺตํ, ตโต สตฺตมจิตฺตํ, ตโต ทุติยจิตฺตํ, ตโต ปมจิตฺตํ, ตโต ฉฏฺจิตฺตํ, ตโต ปฺจมจิตฺตนฺติ เอวมิเมสํ พลวพลวตรภาโว เวทิตพฺโพ.
๒๖. เอวํ ¶ ปาฬิยํ อาคตนเยน เวทนาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธตํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อฏฺกถายํ อาคตปฺุกิริยาทีนํ วเสนปิ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทส ปฺุกฺริยาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน ฉนฺนํ อารมฺมณานํ, จตุนฺนํ อธิปตีนํ, ติณฺณํ กมฺมานํ, หีนาทิเภทสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตเนวาหุ –
‘‘กเมน ปฺุวตฺถูหิ, โคจราธิปตีหิ จ;
กมฺมหีนาทิโต จาปิ, คเณยฺย นยโกวิโท’’ติ.
๒๗. อิทานิ ตถาปวตฺตมานสฺส ตสฺส โย โย เตสํ เตสํ วเสน ลพฺภมาโน คณนปริจฺเฉโท, ตํ สมฺปิณฺฑิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตรส สหสฺสานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺเถวํ คณนา เวทิตพฺพา – อิมานิ ตาว อฏฺ วิฺาณานิ ทสนฺนํ ปฺุกิริยวตฺถูนํ วเสน ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ทส ทสาติ กตฺวา อสีติ จิตฺตานิ โหนฺติ, ตานิ จ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต ฉคฺคุณิตานิ สาสีติกานิ จตฺตาริ สตานิ โหนฺติ, ตานิ จตุนฺนํ อธิปตีนํ สหโยควเสน จตุคฺคุณิตานิ สหสฺสํ, วีสาธิกานิ จ นว สตานิ โหนฺติ, ตานิ จ กายวจีมโนสงฺขาตานํ ติณฺณํ กมฺมานํ วเสน ติคุณิตานิ สสฏฺิสตฺตสตาธิกานิ ปฺจ สหสฺสานิ โหนฺติ, ตานิ จ หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติคุณิตานิ สาสีติกทฺวิสตาธิกานิ สตฺตรส สหสฺสานิ โหนฺตีติ. นนุ จ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตานํ วีมํสาธิปติสหโยคาภาวโต อธิปติวเสน สหสฺสํ, สาสีติกานิ จ ฉ สตานิ โหนฺตีติ ตานิ กมฺมาทีนํ วเสน สมฺปิณฺฑิตานิ วีสสตาธิกานิ ปนฺนรส สหสฺสานิ ภวนฺตีติ? สจฺจเมตํ, โสตปติตวเสน ปน ตํ อนาทิยิตฺวา อธิปติคณนา คหิตาติ น ตสฺส วเสน คณนหานิ กตาติ ทฏฺพฺพํ.
นนุ ¶ จ ‘‘สวิปากํ กุสล’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน กถํ, กุหึ, กึ ผลตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ. ยสฺมา ติเหตุกํ กุสลํ ติเหตุกํ วา ทุเหตุกํ วา ปฏิสนฺธึ เทติ ¶ , นาเหตุกํ ปฏิสนฺธึ เทติ. ยทา จ ติเหตุกํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ตทา ปวตฺเต โสฬส วิปากานิ อภินิปฺผาเทติ. ยทา ทฺวิเหตุกํ, ตทา ทฺวาทส. ทุเหตุกํ ปน ทุเหตุกมเหตุกฺจ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, น ติเหตุกํ. ยทา จ ทุเหตุกํ ชเนติ, ตทา ปวตฺติยํ ทฺวาทส. ยทา อเหตุกํ, ตทา อฏฺ. เย ปน อาคมนโต วิปากสฺส สงฺขารเภทมิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน ติเหตุกํ ทฺวาทส, ทส วา วิปจฺจติ, ทุเหตุกํ ทส, อฏฺ วา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ. นานาวิธสมฺปตฺติฏฺานภาวโต โสภนา, คนฺตพฺพโต คติ จาติ สุคติ, กามาวจรภโวว สุคติ กามาวจรสุคติ. ตสฺสํ กามาวจรสุคติยํ. ภวโภคสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ จ ภวตีติ ภโว, อุปปตฺติภวสงฺขาตานํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปานเมตํ คหณํ, ภฺุชิตพฺพโต โภโค, ปวตฺติยํ ปฏิลภิตพฺพสมฺปตฺติ, ภโวติ วา ปฏิสนฺธิ, โภโค เสสวิปากกฏตฺตารูเปหิ สห ปวตฺติยํ ปฏิลภิตพฺพา สมฺปตฺติ, ภโว จ โภโค จ ภวโภโค, เตเยว สมฺปนฺนภาวโต สมฺปตฺติ, เตสํ วา สมฺปตฺติ ภวโภคสมฺปตฺติ, ตํ อภินิปฺผาเทติ, ชนกวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จ สาเธตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ภวโภคสมฺปตฺตีนํ นิรวเสสโต ลพฺภมานฏฺานํ สนฺธาย ‘‘กามาวจรสุคติย’’นฺติ วุตฺตํ. สเหตุกวิปากวชฺชํ ปน ปวตฺติวิปากกฏตฺตารูปสภาวํ ภวสมฺปตฺตึ, เอกจฺจโภคสมฺปตฺติฺจ, โภคสมฺปทเมว วา อวิเสเสน สุคติยํ ทุคฺคติยมฺปิ อภินิปฺผาเทติเยว. นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ หิสฺส เทวสมฺปตฺติสทิสํ มนฺุํ โภคชาตํ, ตพฺพิสยานิ จ วิปากจิตฺตานิ, สุวณฺณตาสุสฺสรตาทิ จ ตํ สพฺพํ กามาวจรกุสลสฺเสว ผลํ. น หิ อกุสลสฺส อิฏฺผลํ อตฺถิ. วุตฺตฺเหตํ ¶ – ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ อกุสลสฺส อิฏฺโ กนฺโต วิปาโก สํวิชฺชตี’’ติ.
กามาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
รูปาวจรกุสลวณฺณนา
อิทานิ ยสฺมา กามาวจรกุสลานนฺตรํ อุทฺทิฏฺสฺส รูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิตเรสู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิตเรสูติ ยถาวุตฺตกามาวจรกุสลโต อิตเรสุ, รูปาวจราทีสูติ อตฺโถ. สวตฺถุกโต เอกวิธํ เอกนฺเตน วตฺถุสนฺนิสฺสิตตฺตา ¶ . น หิ อรูปธาตุยํ รูปาวจรธมฺมา ลพฺภนฺติ รูปวิราคภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา ปุน รูปาวจรชฺฌานสมาปตฺติยา อภาวโต.
หีนมชฺฌิมปณีตเภทโตติ เอตฺถ ปุพฺเพ วิย อธิปตีนํ หีนาทิภาเวหิ ฌานสฺส หีนาทิภาโว โยเชตพฺโพ. อถ วา ปฏิลทฺธมตฺตมนาเสวิตํ หีนํ ปริทุพฺพลภาวโต, นาติสุภาวิตํ อปริปุณฺณวสิภาวํ มชฺฌิมํ, อติวิย สุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณวสิภาวํ ปณีตํ. ตถา อุฬารปฺุผลกามตาวเสน ปวตฺติตํ หีนํ, โลกิยาภิฺตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิเวกกามตาย อริยภาเว ิเตน ปวตฺติตํ ปณีตํ. อตฺตหิตาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปรหิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติตํ หีนํ, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติตํ ปณีตํ.
ปฏิปทาทิเภทโตติ ทุกฺขปฏิปทาทนฺธาภิฺาทีนํ ปฏิปทาภิฺานํ เภเทน. ปฏิปทาวจเนเนว วา ตทวินาภาวโต อภิฺาปิ ลพฺภติ. ตถา เหตฺถ ปฏิปทาจตุกฺกนฺติ โวหรนฺตีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน อธิปติอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, ตสฺมา ปฏิปทาทิเภทโตติ ปฏิปทาเภทโต, อธิปติเภทโต, อารมฺมณเภทโต, หานภาคิยาทิเภทโตติ อตฺโถ. ตตฺถ ปฏิปทาเภทโต ตาว ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺนฺติ เอวํ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา อสฺสาติ ทุกฺขปฏิปทํ. ทนฺธา อภิฺา อสฺสาติ ทนฺธาภิฺํ. เอส นโย ‘‘ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺ’’นฺติอาทีสุปิ.
ตตฺถ อปฺปหีนนีวรณสฺส, อวิกฺขมฺภิตฌานนิกนฺติกสฺส จ าณกิจฺจสฺส อปริพฺยตฺตตาย ปรินิฏฺิตสกลปุพฺพกิจฺจสฺส ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ วา ‘‘อาโป อาโป’’ติ วา เอวํ ปวตฺตปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารุปฺปตฺติยา นีวรณปฺปหานํ, นิกนฺติวิกฺขมฺภนฺจ โหติ, ตาว ปวตฺตา ปุพฺพภาคภาวนา ปฏิปทา นาม ‘‘ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายา’’ติ กตฺวา. ปหีนนีวรณสฺส, ปน วิกฺขมฺภิตฌานนิกนฺติกสฺส จ าณกิจฺจสฺส ปริพฺยตฺตภาวโต อุปจารชฺฌานํ อาทึ กตฺวา ยาว อปฺปนาย อุปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา ปฺา ปุพฺพภาคปฺาย วิสิฏฺภาวโต อภิฺา นาม, ตสฺมา โย อาทิโต กิเลเส ฌานนิกนฺติฺจ ¶ วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, วิกฺขมฺภิตกิเลสฌานนิกนฺติ จ อปฺปนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทํ, ทนฺธาภิฺฺจ ฌานํ โหติ. โย ปน สสงฺขาเรน กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา น จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทํ, ขิปฺปาภิฺฺจ. โย กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อปฺปนาปริวาสํ ปน จิรายติ, ตสฺส สุขปฏิปทํ, ทนฺธาภิฺํ. โย ปน สุเขเนว กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา ¶ สีฆเมว อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตสฺส สุขปฏิปทํ, ขิปฺปาภิฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
โส ปนายํ ปฏิปทาภิฺานํ เภโท กิเลสินฺทฺริยาธิการวเสน เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ราคาทโย กิเลสา ติพฺพา โหนฺติ, สทฺธาปฺจมกานิ จ อินฺทฺริยานิ มุทูนิ. โย จ สมถวิปสฺสนาสุ อกตาธิกาโร, ตสฺส ปวตฺตฌานํ ทุกฺขปฏิปทํ, ทนฺธาภิฺฺจ โหติ. ตสฺส หิ กิเลสสมุทาจารติพฺพตาย นีวรณวิกฺขมฺภนสฺส กิจฺเฉน กสิเรน สมิชฺฌนโต ปฏิปทา ทุกฺขา อสุขา, ตสฺเสว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตาย อภิฺาปิ ทนฺธา มนฺทา อสีฆปฺปวตฺตินี โหติ. ภวนฺตเร วา สมเถ อกตาธิการตฺตา ปฏิปทา ทุกฺขา, วิปสฺสนาย อกตาธิการตฺตา อภิฺาปิ ทนฺธา. โย ปน วุตฺตวิปรีโต โหติ, ตสฺส กิเลสานํ อติพฺพสมุทาจารตาย, อินฺทฺริยานฺจ ติขีณตาย สมถวิปสฺสนาสุ กตาธิการตาย ยถากฺกมํ สุขปฏิปทา, ขิปฺปาภิฺา จ โหติ. ภวนฺตเร กตปริจยสฺส หิ ยถา ปคุณํ กตฺวา วิสฺสฏฺคนฺโถ อปฺปมตฺตเกน ปโยเคน สุปฺปวตฺติ วาจุคฺคโต จ โหติ, เอวํ ภาวนา อปฺปกสิเรเนว อิชฺฌตีติ. สฺวายํ อกโต, กโต จ อธิกาโร สมถนิสฺสิโต ปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิปฺปธานตฺตา ปฏิปทาย. วิปสฺสนานิสฺสิโต อภิฺาย าณปฺปธานตฺตา อปฺปนายาติ ทฏฺพฺพํ.
โย ปน ติพฺพกิเลโส ติกฺขินฺทฺริโย วิปสฺสนายเมว วา กตาธิกาโร โหติ, ตสฺส วุตฺตนเยน ทุกฺขา ปฏิปทา, ขิปฺปา ปน อภิฺา โหติ, ตพฺพิปรีตสฺส สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺาติ. ตสฺมา กิเลสานํ ติพฺพมนฺทภาวโต, อินฺทฺริยานํ ติขิณมุทุภาวโต, ปุพฺพปริจยสฺส จ สมฺภวาสมฺภววเสนาติ เอวํ กิเลสินฺทฺริยาธิการวเสน อิมาสํ เภโท เวทิตพฺโพ.
อปิจ ¶ ยานิ ปรโต สปฺปายาสปฺปายานิ, ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนิ ปุพฺพกิจฺจานิ, อปฺปนาโกสลฺลานิ ¶ จ อาคมิสฺสนฺติ, เตสุ โย อุปจาราธิคมโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อสปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา, ทนฺธา จ อภิฺา โหติ. อุภยตฺถ สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา, ขิปฺปา จ อภิฺา. โย ปน ตโต ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา, ขิปฺปา อภิฺา. ตพฺพิปรีตสฺส สุขา ปฏิปทา, ทนฺธา อภิฺา จ เวทิตพฺพา.
ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทตฺวา ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส สปริปนฺถตาย ทุกฺขา ปฏิปทา, วิปริยาเยน อปริปนฺถตาย สุขา. อปฺปนาโกสลฺลานิ อสมฺปาเทนฺตสฺส าณสฺส อวิสทตาย ทนฺธา อภิฺา โหติ, สมฺปาเทนฺตสฺส วิปริยายโต ขิปฺปา อภิฺาติ. กิฺจ – ตณฺหาวิชฺชาติภวนวเสน เอตาสํ เภโท เวทิตพฺโพ. ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ตสฺสา สมาธิสฺส อุชุปฏิปกฺขตฺตา สมถปฏิปทาย ปริปนฺถกภาวโต, อนภิภูตสฺส ตทภาวโต สุขา. อวิชฺชาภิภูตสฺส จ ตสฺสา ปฺาย อุชุปฏิปกฺขภาวโต ทนฺธา อภิฺา, อิตรสฺส ขิปฺปา อภิฺาติ. โส ปนายํ ปฏิปทาเภโท เกวลํ สมถภาวนาวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส ปน นตฺถิ ทุกฺขปฏิปทาทิเภโท. เกจิ ปน มคฺควเสเนว ตสฺส ปฏิปทาทิเภทํ วณฺเณนฺติ ‘‘มคฺคสฺส หิ ทุกฺขปฏิปทาทิภาเว ตสฺมึ ทุกฺขปฏิปทาทิก’’นฺติ.
อธิปติเภทาทีสุ ปน ฉนฺทาธิปเตยฺยํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ วีริยาธิปเตยฺยํ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ เอวํ อธิปติเภทโต, ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ ¶ , อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ เอวํ อารมฺมณเภทโต, หานภาคิยํ ิติภาคิยํ วิเสสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยนฺติ เอวํ หานภาคิยาทิเภทโต จ จตุพฺพิธตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ‘‘ฉนฺทวโต เจ ฌานํ นิพฺพตฺติสฺสติ, มยฺหมฺปิ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ เอวํ ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ. เอส นโย ‘‘จิตฺตาธิปเตยฺยา’’ทีสุปิ. อปฺปคุณํ ปน อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ ปริตฺตํ, สุปฺปสราวมตฺเตสุ อวฑฺฒิตารมฺมเณสุ นิพฺพตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ. วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน ยถากฺกมํ อปฺปมาณารมฺมณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. หานภาคิยาทิวิเสสํ สยเมว วกฺขติ.
ฌานงฺคโยคเภทโตติ กตฺถจิ ปฺจ ฌานงฺคานิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ทฺเว ¶ , กตฺถจิ อปรานิ ทฺเวติ เอวํ ฌานงฺคานํ สมฺปโยคเภทโต. นนุ เจตฺถ กามาวจรกุสเล วิย สงฺขารเภโท กสฺมา น คหิโต. อิทมฺปิ หิ เกวลํ สมถานุโยควเสน ปฏิลทฺธํ สสงฺขารํ, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธมสงฺขารํ, ตสฺมา ‘‘ฌานงฺคสงฺขารโยคเภทโต ทสวิธ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ, มคฺคาธิคมวเสน สตฺติโต ปฏิลทฺธสฺสาปิ อปรภาเค ปริกมฺมวเสเนว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต ‘‘อสงฺขาร’’นฺติปิ วตฺตุํ น สกฺกา, อธิกาเรน จ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺขาเรเนว อนุปฺปชฺชนโต ‘‘สสงฺขาร’’นฺติปิ วตฺตุํ น สกฺกาติ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธตา จ วุตฺตาติ.
กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิมานิ ปฺจ นีวรณานิ วิปฺปหีนานิ เอตสฺสาติ กามจฺฉนฺท…เป… วิปฺปหีนํ. ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ เอตฺถ อาหิต-สทฺทสฺส วิย วิปฺปหีน-สทฺทสฺเสตฺถ ปรวจนํ ทฏฺพฺพํ. กามจฺฉนฺทาทีหิ วา วิปฺปหีนํ วิสํยุตฺตํ เตสํ ปหายกภาเวนาติ กามจฺฉนฺท…เป… วิปฺปหีนํ. ตตฺถ กาเมตีติ กาโม, ฉนฺทนฏฺเน ฉนฺโท จาติ ¶ กามจฺฉนฺโท, พหลกามราคสฺเสตํ อธิวจนํ. พฺยาปาทาทีนมตฺถํ วกฺขติ. ยสฺมา กามจฺฉนฺทาทีสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตานิสฺส ปหานงฺคานีติ เวทิตพฺพานิ. นนุ อฺเปิ อกุสลา ธมฺมา อิมินา ฌาเนน ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ปฺเจว ปหานงฺควเสน วุตฺตานีติ? วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา. กามจฺฉนฺทวเสน หิ นานาวิสยปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ. กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา นานาวิสยสมุปพฺยูฬฺหาย กามธาตุยา ปหานปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, พฺยาปาเทน จ อารมฺมเณ ปฏิหฺมานํ น สมาหิตํ ปวตฺตติ, ถินมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมฺํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ, วิจิกิจฺฉาอุปหตํ ฌานาธิคมปฏิปทํ นาโรหติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ โข, น นุ โข, ปถวี ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิกาเรน ‘‘ฌานํ สิยา นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา วิจิกิจฺฉนฺตสฺส ฌานาธิคมปฏิปทาย อสํสิชฺฌนโต. ยโต วกฺขติ –
‘‘ภาคี อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;
ปวิเวกสุขสฺสาติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตม’’นฺติ.
ตสฺมา ¶ สมาธิอาทีนํ อุชุวิปจฺจนีกภาเวน วิเสเสน ฌานาธิคมสฺส อนฺตรายกรณโต เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ. โหติ เจตฺถ –
‘‘ปจฺจนีกา ยโต ปฺจ, สมาธาทีนเมตฺถ หิ;
ฌานนฺตรายิกา ตสฺมา, ปหานงฺเค นิยามิตา’’ติ.
เอวมิทํ ปหานงฺควเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺควเสน ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺก…เป… สมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิตกฺกาทโย วจนตฺถลกฺขณาทิวเสน อุปริ อาคมิสฺสนฺติ. ยสฺมา ปน อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ, เตนสฺส อิมานิ สมฺปโยคงฺคานีติ เวทิตพฺพานิ, ตสฺมา น เอเตหิ ¶ สมนฺนาคตํ อฺเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ยถา ปน เนมิอาทิองฺคสมุทาเย รถาทิโวหาโร โหติ, เอวํ ฌานงฺคสมุทาเย ฌานโวหาโร. วุตฺตมฺปิ เหตํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๖๙). กสฺมา ปน อฺเสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ อิมานิเยว ปฺจ ฌานงฺควเสน วุตฺตานีติ? วุจฺจเต – อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ. วิตกฺโก หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุพนฺธติ. เอวํ ฌานาธิคมสฺส วิเสสปจฺจยภูเตหิ เตหิ อวิกฺเขปาย สมาทหิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมุฏฺานา ปีติ ปีณนํ, สุขฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ. อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา สมาธานกิจฺเจน อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตี เอกตฺตารมฺมเณ สมํ, สมฺมา จ อาธิยติ, อินฺทฺริยสมตาวเสน สมํ, ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน ลีนุทฺธจฺจาภาเวน สมฺมา จ เปตีติ เอวเมเตสเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ อาเวณิกํ. กามจฺฉนฺทาทิปฏิปกฺขภาเวน ปน สยเมว วกฺขติ. เอวํ อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ อิเมเยว ปฺจ ฌานงฺคภาเวน ววตฺถิตาติ. ยถาหุ –
‘‘อุปนิชฺฌานกิจฺจตฺตา, กามาทิปฏิปกฺขโต;
สนฺเตสุปิ จ อฺเสุ, ปฺเจว ฌานสฺิตา’’ติ.
เทสนากฺกมโต, มหคฺคตธมฺเมสุ ปมํ อธิคนฺตพฺพโต จ ปมํ, ปมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติปิ ¶ ปมนฺติ วทนฺติ. ตํ ปน น เอกนฺตลกฺขณํ ฌานปฏิโลมาทิวเสน สมาปชฺชเน อสมฺภวโต.
ปุริมปจฺฉิมจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชมานสฺสาปิ อปฺปนากฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต วิตกฺโก วิปฺปหีโน เอตสฺส, ตโต วา เอตํ วิปฺปหีนนฺติ ¶ วิตกฺกวิปฺปหีนํ. ภาวนาย หิ ปหีนตฺตา วิตกฺโก ฌานกฺขเณ นุปฺปชฺชติ. อสํกิลิฏฺสภาวตฺตา ปน อุปจารภาวนาย จ ตํ ปหาตุํ อสมตฺถภาวโต ปุริมภาเค, ปจฺฉาภาเค จ อปจฺจนีกจิตฺตปฺปวตฺติโต อุปฺปชฺชติเยวาติ.
นนุ จ ‘‘อสํกิลิฏฺสภาวตฺตา’’ติ วุตฺตํ, อถ กถํ ฌาเนน เอส ปหียติ? น หิ กุสเลหิ อสํกิลิฏฺธมฺมสฺส ปหานํ อตฺถิ ราคาทิสํกิลิฏฺานํ ปาปธมฺมานเมตสฺส อุชุปฏิปกฺขภาวโตติ? วุจฺจเต – อสํกิลิฏฺสภาวสฺสาปิ เอตสฺส โอฬาริกตาย ทุพฺพลภาวโต ฌานกฺขเณ อนุปฺปตฺติสภาวาปาทนตฺถํ ตตฺถ นิกนฺติวิกฺขมฺภนวเสน ทุติยชฺฌานภาวนา โหตีติ ตสฺสา พเลน ตํ ฌานกฺขเณ อนุปฺปชฺชนฺตํ นิกนฺติวิกฺขมฺภนวเสน วา วิกฺขมฺภิตํ ปหีนํ นาม โหติ. ยทิ เอวํ อุปจาเรนปิ นิกนฺติ วิกฺขมฺภียตีติ ตตฺถปิสฺส ปหานํ สิยา, ยถา ปมชฺฌานสฺส อุปจาเร นีวรณานีติ? นยิทเมวํ, นีวรณปฺปหานสฺส วิย วิตกฺการมฺมณิกนิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส อุปจาเรน สาติสยํ อนิปฺผชฺชนโต. สาติสยฺหิ ตตฺถ นิกนฺติปฺปหานํ อปฺปนาย เอว โหติ, ตสฺมา ยทโวจุมฺหา ‘‘อุปจารภาวนาย จ ตํ ปหาตุํ อสมตฺถภาวโต’’ติ, ตํ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘วิจารวิปฺปหีน’’นฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ทุติยชฺฌาเนเยว ปหีนสฺส วิตกฺกสฺส อิธ อปฺปวตฺติมตฺตทสฺสนตฺถํ ‘‘วิตกฺกวิจารวิปฺปหีน’’นฺติ วิตกฺก-คฺคหณํ กตํ. เอวํ ‘‘วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีน’’นฺติอาทีสุปิ.
ยถาสมฺภวนฺติ ปถวีกสิณาทีสุ ยํ ยํ อารมฺมณํ ยสฺส ยสฺส สมฺภวติ, ตทนติกฺกมโต. กสิณานาปาเนสุ หิ ปฺเจว ฌานานิ ปวตฺตนฺติ, อสุภกายคตาสตีสุ ปมชฺฌานํ, อนุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเรสุ ปฺจมชฺฌานวชฺชานิ, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร ปฺจมชฺฌานนฺติ.
ปถวีกสิณาทีสูติ ¶ ¶ เอตฺถ อาทิ-คฺคหเณน เกวลํ อาโปกสิณาทีนเมว, อถ โข อสุภาทีนมฺปิ อปฺปนาวหกมฺมฏฺานานํ สงฺคโหติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ อภิภายตนวิโมกฺขฌานานิ ปวตฺตาการมตฺตโต ภินฺนานิ, อารมฺมณโต ปน กสิณายตนาเนว โหนฺตีติ กสิณายตนฌาเนเหว ตานิ สงฺคหิตานิ. ‘‘ยถาสมฺภวํ…เป… อเนกวิธ’’นฺติ วา วจเนน รูปาวจรชฺฌาเน สพฺโพปิ ลพฺภมานกเภโท สงฺคหิโตติ อภิภายตนวิโมกฺขฌานานิ วิสุํ น วุตฺตานิ, ตานิ ปน สรูปโต เอวํ เวทิตพฺพานิ.
ตตฺถ าณุตฺตรสฺส โยคาวจรสฺส ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ‘‘น เมตฺถ อปฺปนานิพฺพตฺตเน ภาโร’’ติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺตุปฺปตฺติโต อุทฺธํ ทุติยตติยวีถิยํ, จตุตฺถปฺจมวีถิยํ วา ปฏิลทฺธํ ฌานํ อภิภายตนํ นาม. ตฺหิ อารมฺมณํ อภิภวตีติ อภิภู, โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺานตาย, มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย วา อายตนนฺติ อภิภายตนํ, อภิภวิตพฺพํ วา อภิภู, อาลมฺพณํ, ตํ อายตนมสฺสาติ อภิภายตนํ. อถ วา อาลมฺพณาภิภวนโตเยว อภิภู, ปริกมฺมํ, าณํ วา, ตํ อายตนํ การณมสฺสาติ อภิภายตนํ. ปริกมฺมํ, าณํ วา อาลมฺพณํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตมานํ อุปจารุปฺปตฺติโต ปฺจมวีถิมนติกฺกมิตฺวา อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ. ปฺจมวีถิโต ปรํ นิพฺพตฺตํ ปน อภิภวิตุกามตาย นิพฺพตฺติตมฺปิ อภิภายตนํ นาม น โหติ. สามฺคติยา ปน กสิณายตนเมว โหติ. อิมเมว หิ สีฆตรปฺปวตฺตึ สนฺธาย อฏฺกถายํ ‘‘ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๐๔) วุตฺตํ. นนุ จ อฏฺกถายํ ยถารุตวเสเนว อตฺโถ กสฺมา น คยฺหติ. ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๐๔) หิ วุตฺตตฺตา นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สหุปฺปนฺนํ ฌานมภิภายตนนฺติ ¶ วิฺายตีติ? นยิทเมวํ, นิมิตฺตุปฺปาเทน สห อปฺปนาย อสมฺภวโต. นิมิตฺตุปฺปาโทติ หิ อิธ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ ตทารมฺมณสฺส วา อุปจารชฺฌานสฺส, กึ ตาว ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สห อปฺปนาย นิพฺพตฺติ อุปจารชฺฌาเน อสติ ตสฺสา อสมฺภวโต, นาปิ อุปจารชฺฌาเนน สห เอกวีถิยํ นิพฺพตฺติ ตสฺสา อุปจารภาวนาปพนฺธเสวิตพฺพภาเวน ตทา อสมฺภวโต, ตสฺมา นาติจิรายนปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ สมีปิมฺหิ สมีปการียูปจาเรน อฏฺกถายํ ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยทิ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต นาติจิรปฺปวตฺตมภิภายตนํ, กถํ ตสฺส ทนฺธาภิฺาขิปฺปาภิฺาเภโท ปาฬิยํ วุตฺโตติ? วุจฺจเต – จตุตฺถปฺจมชวนวีถิยํ อุปฺปนฺนํ จิรกาลนิพฺพตฺติตาย ทนฺธาภิฺํ, ทุติยตติยวีถิยํ ¶ อุปฺปนฺนํ ตพฺพิปรีตลกฺขณตาย ขิปฺปาภิฺนฺติ. เกจิ ปน ‘‘อภิภายตนํ นาม วสิภาวปฺปตฺตเมว, เนตร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วสิภาวปฺปตฺติยา นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ทูรตรภาเวน ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตี’’ติ อฏฺกถาวจเนน สห วิรุชฺฌนโต.
อปิจ วสิภาวปฺปตฺตํ ฌานํ อภิภวนการณนิรเปกฺขํ วสิภาวพเลเนว สกฺกจฺจํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ น ตํ อภิภายตนํ นาม โหติ, ตสฺมา อปฺปตฺตวสิภาวา ปมุปฺปนฺนาเยว อภิภายตนนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ยทิ เอวํ กถํ ‘‘อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติ (ธ. ส. ๒๑๒-๒๑๓) อภิภายตนเทสนายํ วุตฺตํ. วสิภาวปฺปตฺตฺหิ ฌานํ อปฺปมาณนฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ อุปฺปนฺนมตฺตตฺตา ปริตฺตเมวาติ? นายํ โทโส. ปมํ อภิภายตนวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานํ ปจฺฉา วสิภาวปฺปตฺตมฺปิ อภิภายตนนามเมว ลภตีติ วสิภาวปฺปตฺตมภิภายตนํ อปฺปมาณํ, อิตรํ ปริตฺตํ.
อถ ¶ วา วสิภาวปฺปตฺตํ อปฺปมาณนฺติ อุกฺกํสคติปริคฺคหวเสน วุจฺจติ. ตํ ปน ยํ พลวตรํ, ตํ อปฺปมาณนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส อุปลกฺขณํ กตฺวา วทนฺติ. พลวภาวนิพนฺธนํ อปฺปมาณตฺตํ. พลวภาโว จ ปมอปฺปนาวารโต ปจฺฉิมปจฺฉิมอปฺปนาวารานํ พลวตาย อวสิตาปตฺเตปิ ฌาเน สมฺภวตีติ พลวนฺตํ อปฺปมาณํ, อิตรํ ปริตฺตนฺติ เอวํ อวสิตาปตฺเตปิ ฌาเน อปฺปมาณาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อถ วา อปฺปนาย พลวภาโว นาม อุปจารสฺส พลวตาย สติ โหติ. อุปจารฺจ ตํ พลวํ, ยํ สหสา อปฺปนํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกุเณยฺย, ตสฺมา ขิปฺปาภิฺานํ ทฺวินฺนํ อภิภายตนฌานานํ อุปจารวีถิยา อนนฺตรํ ทุติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ อุปจารชฺฌานสฺส พลวตาย สยมฺปิ พลวตรนฺติ อปฺปมาณํ นาม โหติ. ทุติยวีถิมติกฺกมิตฺวา ตติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ตทิตรสภาวตาย ปริตฺตํ. ตถา ทนฺธาภิฺานํ จตุตฺถวีถิยํ อุปฺปนฺนํ อปฺปมาณํ. ปฺจมวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ปริตฺตนฺติ. อถ วา ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปนาวีถิยํ ปฺจมํ อุปฺปชฺชนกอปฺปนาโต จตุตฺถํ อุปฺปชฺชมานาย พลวภาโวติ ตํวเสนาเปตฺถ ปริตฺตอปฺปมาณตา เวทิตพฺพา.
ตํ ปเนตํ คณนโต อฏฺวิธํ โหติ. ยถาห –
‘‘อชฺฌตฺตํ ¶ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามิ. นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ, ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามิ. ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ. โลหิตานิ โลหิตวณฺณานิ โลหิตนิทสฺสนานิ ¶ โลหิตนิภาสานิ. โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๓; ๓.๓๓๘; ม. นิ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. ๑.๔๒๗-๔๓๔; ๘.๖๕).
ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺเตสุ เกสาทีสุ ปริกมฺมอปฺปนาสฺาวิรหิโต. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺสุ กสิเณสุ, จตูสุ ภูตกสิเณสุ เอว วา กตปริกมฺมกตาย ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ตานิ พหิทฺธา อฏฺ, จตฺตาริ วา กสิณรูปานิ ปสฺสติ. ปริตฺตานีติ อมหนฺตานิ. อภิภุยฺยาติ ยถา มหคฺฆโส สมฺปนฺนคหณิโก ปุริโส กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กึ เอตฺถ ภฺุชิตพฺพํ ภตฺตํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺพํ เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว าณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทาโณ ‘‘กึ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ ปริกมฺเมน, าเณน วา อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. เหฏฺา วุตฺตนเยน สีฆํ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ. ‘‘ชานามิ ปสฺสามี’’ติ อิมินา ปนสฺส ปุพฺพาโภโค กถิโต, ตทาคมนโต จ อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตาภิสงฺขาโร. อิตรถา อเนน อาโภคมตฺเต กถิเต เตน สาธิตพฺพํ ฌานํ น วุตฺตํ โหติ, อภิภายตนเทสนาวายํ ฌานวิสยาติ. อาคมฏฺกถาสุ ปน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตมภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺตมาโภคํ สนฺธาย –
‘‘อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต. โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติย’’นฺติ ¶ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๖๕) วุตฺตํ.
ทุติเย ¶ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานิ. ปริสุทฺธานิ หิ นีลาทีนิ สุวณฺณานิ, อปริสุทฺธานิ ทุพฺพณฺณานีติ อิธ อธิปฺเปตานิ.
ตติเย อปฺปมาณานีติ วุทฺธิปฺปมาณานิ วิปุลานิ ขลมณฺฑลาทีนิ. วฑฺฒนวเสน ปเนตฺถ อปฺปมาณตา น คหิตา กสิณวฑฺฒนสฺส อิธ อสมฺภวโต. กสิณสฺส หิ ทฺเว วฑฺฒนภูมิโย อุปจารภูมิ, อปฺปนาภูมิ วา. ตตฺถ น ตาว อิธ อุปจารภูมิยํ วฑฺฒนํ สมฺภวติ. นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สมกาลํ วิย อุปฺปชฺชมาเน ฌาเน กุโต ตสฺส โอกาโสติ, นาปิ อปฺปนาภูมิยํ. วฑฺฒิตสฺส ปมุปฺปนฺนฌานารมฺมณตา น ยุชฺชติ, ตสฺมา สภาวมหนฺตาเนว อาลมฺพณานิ อิธ อปฺปมาณานีติ อธิปฺเปตานิ. เกจิ ปน ‘‘วฑฺฒิตวเสเนว อปฺปมาณานีติ คเหตฺวา ปมํ อภิภวนิจฺฉาย อภาเวน วฑฺเฒตฺวา ปจฺฉา อภิภวนิจฺฉาย สติ อภิภวนากาเรน ปวตฺโต ตสฺมึ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อปฺปนํ ปฏิลภิตฺวา วฑฺฒิตนิมิตฺเตสุ อิทํ อภิภายตนํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
จตุตฺเถ อภิภุยฺยาติ อภิภวิตฺวา. ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘‘‘อฺโปิ โหตุ, อฺโปิ โหตู’ติ กึ เอส มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ น ตํ มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว าณุตฺตโร วิสทาโณ ปุคฺคโล ‘‘‘กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณ’นฺติ มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร’’ติ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. วุตฺตนเยเนว อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ.
ปฺจเม นีลานิ…เป… นีลนิภาสานีติ เอตานิ ปริยายนามานีติ ตตฺถ ‘‘นีลานี’’ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. เอตฺตเกเยว ปน วุตฺเต ตํโยคโต ตพฺโพหาเรน คุณยุตฺเตปิ ปสงฺโค สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ ‘‘นีลวณฺณานี’’ติ วณฺณวเสน วุตฺตํ. เอวมฺปิ หิ พหุพฺพีหิวเสน คุโณปิ ปสงฺโค โหตีติ ‘‘นีลนิทสฺสนานี’’ติ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ ¶ . นิทสฺสิตพฺพฺหิ นิทสฺสนํ, จกฺขุนา ทฏฺพฺพํ รูปํ. ตโต เสตาทินิวารณตฺถํ นีล-สทฺเทน สห สมาโส กโตติ อปฺายมานจีวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสมานานีติ ¶ วุตฺตํ โหติ. ‘‘นีลนิภาสานี’’ติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เตสํ สุวิสุทฺธตฺตํ ทสฺเสติ. ‘ปีตานี’’ติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺสุ เจเตสุ ปุริมํ อภิภวนากาเรน วณฺณาโภครหิตานิ อฏฺปิ กสิณานิ ปริตฺตานิ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตติยํ ตถา อปฺปมาณานิ. ทุติยจตุตฺถานิเยว ทฺเว วณฺณาโภคสหิตานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ, น ปน วณฺณกสิณวเสน อุปฺปนฺนํ ตสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา.
ปฺจมาทีนิ ปน เตสุ กตาธิกาเร สนฺธาย สุวิสุทฺธวณฺณวเสเนว เทสิตานิ. น หิ เตสํ อภิภวนสฺส ปริตฺตตา, อปฺปมาณตา วา การณํ, อถ โข สุวิสุทฺธนีลาทิภาโว. ตตฺถ หิ เต กตาธิการาติ. นนุ จ อาคมฏฺกถาสุ ‘‘สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตอปฺปมาณวเสเนว อิมานิ อภิภายตนานิ เทสิตานี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๖๕) วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน อาคเม อภิภายตนานํ อฺถา อาคตตฺตา วุตฺตํ. ตตฺถ หิ –
‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๓; ๓.๓๓๘; ม. นิ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. ๑.๔๒๗-๔๓๔; ๘.๖๕) –
เอวํ จตฺตาริเยว อภิภายตนานิ อาคตานิ, ตสฺมา ตทฏฺกถาสุ วณฺณาโภเค วิชฺชมาเน อวิชฺชมาเนปิ ปริตฺตอปฺปมาณตาวเสเนว ¶ อิเมสํ เทสิตภาโว วุตฺโต. ปริตฺตอปฺปมาณตา หิ อิเมสุ จตูสุ อภิภวนสฺส การณํ วณฺณาโภเค วิชฺชมาเน อวิชฺชมาเนปีติ. นนุ จ สพฺพตฺถ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วจนโต วณฺณาโภคสหิตานิเยว ตตฺถ คหิตานีติ? ตํ น, วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ สพฺพานิ ปริตฺตานิ เอกโต กตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วุตฺตานิ, ตถา ‘‘อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ. ยทิ เอวํ กถํ วิสิฏฺานํ วณฺณาโภครหิตานํ, สหิตานฺจ เอกชฺฌํ มนสิกาโร, น เอกชฺฌํ, วิสุํเยว เตสํ มนสิกาโร. ยทิ เอวํ วิสุํ กถเมกตฺตนฺติ? ปริตฺตภาวสามฺโต. ยทิ เอวํ สุวณฺณทุพฺพณฺณ-คฺคหณมติริจฺจติ ¶ อวสิฏฺโติ? นาติริจฺจติ ปริยายเทสนาภาวโต. อตฺถิ หิ เอส ปริยาโย, ยทิทํ วณฺณาโภคชนิตาชนิตํ วิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปริตฺตภาวสามฺเน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺวา ปุน ตทนฺโตคธเมว ปเภทํ วิเนยฺยวเสน ทสฺเสตุํ ตานิ จ กทาจิ วณฺณวเสน อาวชฺชิตานิ โหนฺติ, ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตาย วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ วิสุํ มนสิ กตฺวา อุภยตฺถาปิ วณฺณาโภครหิตปริตฺตาภิภวเน, ตํสหิตปริตฺตาภิภวเน จ ปริตฺตาภิภวนสามฺํ คเหตฺวา เอกตฺตํ กตนฺติ. อภิธมฺเม ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ วิสุํ วุตฺตานิ. อตฺถิ หิ อุภยตฺถาภิภวนวิเสโสติ. โหตุ ตาว, เอวํ สุตฺตาภิธมฺมปาวิเสสโต อฏฺกถาย ปาเภเท ปน โก อธิปฺปาโยติ? วุจฺจเต – สุตฺตนฺเต หิ ปมวิโมกฺขํ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา ปมทุติยอภิภายตนานิ วุตฺตานิ, ปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขานมฺปิ อภิภวนปริยาโย วิชฺชตีติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี’’ติ อภิภายตนทฺวยํ วุตฺตํ.
ตติยจตุตฺถอภิภายตเนสุ ¶ ทุติยวิโมกฺโข, วณฺณาภิภายตเนสุ ตติยวิโมกฺโข จ อภิภวนปฺปวตฺติโต สงฺคหิโต, อิธ ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขาภิภายตนานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วิโมกฺเข วชฺเชตฺวา อภิภายตนานิ กถิตานิ. สพฺพานิ จ วิโมกฺขกิจฺจานิ วิโมกฺขเทสนาย วุตฺตานิ, ตเทตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี’’ติ สุตฺเต อาคตสฺส อภิภายตนทฺวยสฺส อภิธมฺเม อวจนโต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนฺจ สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต ววตฺถานํ กตนฺติ วิฺายติ. อวสฺสฺเจตํ เอว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, น สมฺปฏิจฺฉนฺเตหิ สุตฺตาภิธมฺมปาเภเท อฺํ การณํ วตฺตพฺพํ. อถ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, นนุ อฏฺกถายเมว ‘‘กสฺมา ปน ยถา สุตฺตนฺเต ‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานี’ติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ อวตฺวา อิธ จตูสุปิ อภิภายตเนสุ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺิตาว วุตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ การณํ วุตฺตนฺติ? น ตํ ตสฺส การณวจนํ, อถ โข กตฺถจิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปานิ ปสฺสตี’’ติ อวตฺวา สพฺพตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ, ตสฺส จ การณวจนํ. เตเนว หิ ตตฺถ วา อิธ วา ‘‘พหิทฺธา รูปานิเยว อภิภวิตพฺพานี’’ติ ตตฺเถว วุตฺตํ, อนภิภวนียตา จ อชฺฌตฺตรูปานํ พหิทฺธา รูปานิ วิย อวิภูตตฺตา. น หิ สุฏฺุ วิภูตภาวมนฺตเรน าณุตฺตรานํ อารมฺมณาภิภวนํ สมฺภวตีติ. นนุ จ อฏฺกถายํ ปาทฺวยวิเสสสฺส เทสนาวิลาโส การณภาเวน วุตฺโตติ? สจฺจํ วุตฺโต, โส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสเนว เวทิตพฺโพ ¶ . เทสนาวิลาโส หิ นาม วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิชฺชมานสฺเสว ปริยายสฺส วิภาวนํ, น ยสฺส กสฺสจีติ. เอวํ ตาว อภิภายตนํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ วิโมกฺโขติ ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตาวสปฺปวตฺตชวนวีถิสมนนฺตรเมว ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺองฺคปจฺจงฺคสฺส วิย ทารกสฺส อารมฺมเณ นิราสงฺกเมว หุตฺวา ปมกปฺปนา วิย จ ลหุํ อวุฏฺหิตฺวา อนฺตมโส จตุปฺจจิตฺตกฺขณโต อโนสกฺกิตฺวา อารมฺมเณ อภิรติวเสน ปวตฺตสฺส วสิภาวปฺปตฺตสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตฺหิ กสิณายตนวเสน วา อภิภายตนวเสน วา อุปฺปนฺนํ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา, อารมฺมเณ อธิมุตฺตตาย จ ‘‘วิโมกฺโข’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺกถายํ –
‘‘เกนฏฺเน ปน วิโมกฺโข เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเน. โก อยํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺุ อธิมุจฺจนฏฺโ’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๔๘).
ยทิ วสิภาวปฺปตฺตเมว วิโมกฺโข, กถมสฺส อารมฺมณจตุกฺเก ปริตฺตตา ปาฬิยํ วุตฺตา. อวสิตาปตฺตฺหิ ฌานํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจตีติ? นายํ โทโส, ปริปุณฺณวสิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย อปริปุณฺณวสิภาวปฺปตฺตสฺส ปริตฺตภาเวน ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตา, ตสฺมา วสิภาวปฺปตฺตเมว ฌานํ วิโมกฺโข นาม, น อิตรํ. อิตรํ ปน ยทิ กสิณายตนวเสน อุปฺปนฺนํ, กสิณายตนํ. อถ อภิภายตนวเสน, อภิภายตนเมวาติ. เกจิ ปน ‘‘ปมอปฺปนาโต ปจฺฉิมปจฺฉิมาย ปฏิปกฺขโต สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา กสิณายตนวเสน, อภิภายตนวเสน จ อุปฺปนฺนํ ปมกปฺปนํ เปตฺวา เสสํ วิโมกฺโขเยวา’’ติ วทนฺติ.
ตํ ปเนตํ คณนโต ติวิธํ. ยถาห –
‘‘รูปี ¶ รูปานิ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๔; ๓.๓๓๙; ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙).
ตตฺถ ¶ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี. รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อชฺฌตฺตํ นรูปสฺี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. ‘‘สุภ’’นฺติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ ‘‘สุภ’’นฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา ‘‘สุภ’’นฺติ อธิมุจฺจนวเสน ปมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺชิตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยาทีนิ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตาติ. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน ‘‘อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๒) พฺรหฺมวิหารวเสน สุภวิโมกฺโข วุตฺโต. ธมฺมสงฺคณิยํ ปน พฺรหฺมวิหารานํ วิสุํเยว อาคตตฺตา ตํ นยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สุนีลกาทิวเสเนว สุภวิโมกฺโข อฏฺกถายํ อนฺุาโตติ อิธาปิ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ววตฺถานํ กตนฺติ เอวํ ตาว วิโมกฺขฌานํ เวทิตพฺพํ.
ยถานุรูปนฺติ หีนาทิอนุรูปํ. ปมชฺฌานฺหิ หีนํ กปฺปสฺส ตติยภาคายุเก พฺรหฺมปาริสชฺเช อุปปตฺตึ นิปฺผาเทติ, มชฺฌิมํ อุปฑฺฒกปฺปายุเก พฺรหฺมปุโรหิเต, ปณีตํ เอกกปฺปายุเก มหาพฺรหฺเม. ตถา ทุติยชฺฌานํ, ตติยชฺฌานฺจ หีนํ ทฺวิกปฺปายุเก ปริตฺตาเภ, มชฺฌิมํ จตุกปฺปายุเก อปฺปมาณาเภ, ปณีตํ อฏฺกปฺปายุเก อาภสฺสเร. จตุตฺถชฺฌานํ หีนํ ¶ โสฬสกปฺปายุเก ปริตฺตาสุเภ, มชฺฌิมํ ทฺวตฺตึสกปฺปายุเก อปฺปมาณสุเภ, ปณีตํ จตุสฏฺิกปฺปายุเก สุภกิณฺเห. ปฺจมชฺฌานํ ปน ติวิธมฺปิ ปฺจกปฺปสตายุเก เวหปฺผเล อุปปตฺตึ นิปฺผาเทติ, ตเทว ติตฺถิเยหิ สฺาวิราควเสน ภาวิตํ ปฺจกปฺปสตายุเกเยว อสฺสตฺเต. อนาคามีหิ ปน ปุถุชฺชนาทิกาเล ปจฺฉาปิ ภาวิตํ สทฺธาทิอินฺทฺริยาธิมุตฺตตานุกฺกเมน ยถากฺกมํ สหสฺสทฺวิสหสฺสจตุสหสฺสอฏฺสหสฺสโสฬสสหสฺสกปฺปายุเกสุ อวิหาอตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีอกนิฏฺนามเกสุ ปฺจสุทฺธาวาเสสุ อุปปตฺตึ นิปฺผาเทตีติ เอวเมตํ ยถานุรูปํ โสฬสรูปาวจรพฺรหฺมโลกูปปตฺตินิปฺผาทกนฺติ อาห ‘‘ยถานุรูปํ…เป… โหตี’’ติ.
ยสฺมา ปน รูปภเวปิ ปวตฺติยํ ลภิตพฺพา อุปโภคสมฺปตฺติ กามาวจรสฺเสว ผลํ, ตสฺมา ¶ อิธ ‘‘ภวโภคสมฺปตฺตึ นิปฺผาเทตี’’ติ อวตฺวา อุปปตฺตินิปฺผาทนเมว วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ทุติยชฺฌานภูมึ อุปาทาย สพฺพตฺถ ปริปุณฺณสฺส มหากปฺปสฺส วเสน ปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ, ปมชฺฌานภูมิยํ ปน อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน. น หิ ตตฺถ อิตรวเสน ปริจฺเฉโท สมฺภวติ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาเวน มหากปฺปสฺส จตุตฺถภาเคเยว ตสฺส สณฺหนโต.
รูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อรูปาวจรกุสลวณฺณนา
อิทานิ อรูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโตติ ตนฺนิทฺเทสตฺถมาห ‘‘เสเสสุ ปนา’’ติอาทิ. อากาสกสิณวชฺชิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ กสิณสฺส อุคฺฆาฏนโต ลทฺธมากาสํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ. ตตฺถ ปวตฺตํ วิฺาณนฺติ อากาสานฺจายตนมาห. ตฺหิ ทุติยารุปฺปสฺส ¶ อารมฺมณํ โหติ. สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, รูปนิมิตฺตทณฺฑาทานสมฺภวทสฺสนาทินา สพฺเพน รูปธมฺเมสุ, ปถวีกสิณาทิรูปนิมิตฺเตสุ ตทารมฺมณชฺฌาเนสุ จ โทสทสฺสนากาเรน, เตสุ เอว วา รูปนิมิตฺเตสุ นิกนฺติปฺปหานอสมาปชฺชิตุกามตาทินา อากาเรนาติ อตฺโถ. อถ วา สพฺพโสติ สพฺพาสํ, กุสลาทิเภเทน อนวเสสานนฺติ อตฺโถ. รูปสฺานนฺติ สฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานฺเจว ตทารมฺมณานฺจ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย. ตทารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ ปุริมปทโลเปน ‘‘เทเวน ทตฺโตติ, พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา อิธ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตสฺา รูปสฺาติ คหิตา, สฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานเมตํ อธิวจนํ. ‘‘รูป’’นฺติ สฺา อสฺสาติ รูปสฺํ, รูปนามวนฺตนฺติ อตฺโถ. ตํคหิเตน ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ นามนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘รูปสฺาน’’นฺติ หิ สรูเปกเสสวเสน นิทฺเทโส กโต. สมติกฺกมาติ วิราคา, นิโรธา จ. กึ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสฺานํ, เอเตสฺจ ปถวีกสิณาทิวเสน นวนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสฺานํ อนวเสสานํ สพฺพากาเรน จ, เตสุ เอว วา นิกนฺติปฺปหานอสมาปชฺชิตุกามตาทินา อากาเรน ¶ วิราคา, นิโรธา จ ชิคุจฺฉนโต เจว ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภนโต จ นิพฺพตฺตํ อากาสานฺจายตนสฺาย สหคตํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ. น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสฺเน ตํ นิพฺพตฺเตตุนฺติ.
น เกวลํ เอตาสํเยว สมติกฺกมนโต อิทํ นิพฺพตฺตํ, อถ โข ปฏิฆสฺาทีนมตฺถงฺคมาทิโตปีติ อาห ‘‘ปฏิฆสฺาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนฺจ อารมฺมณานํ ¶ ปฏิฆาเตน อฺมฺสโมธานสงฺขาเตน ปฏิหนเนน อุปฺปนฺนา สฺา ปฏิฆสฺา, รูปสฺาทิทฺวิปฺจสฺานเมตํ อธิวจนํ. ยถาห –
‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิฆสฺา? รูปสฺา สทฺทสฺา คนฺธสฺา รสสฺา โผฏฺพฺพสฺา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสฺาโย’’ติ (วิภ. ๖๐๓).
ตาสํ กุสลากุสลวิปากภูตานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา อปฺปวตฺติกรเณนาติ วุตฺตํ โหติ. นนุ จ เอตา รูปาวจรชฺฌานสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ. น หิ ปมชฺฌานาทิสมาปนฺนกาเล ปฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, ยถา ปน ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ เอตฺถ ปสํสาวเสน อฺตฺถ ปหีนานมฺปิ สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน, ‘‘สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหานา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิมคฺคํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ เอตฺถ ปมมคฺเคเยว ปหีนานํ สกฺกายทิฏฺาทีนํ ทุติยมคฺเค จ วจนํ, เอวเมว อิมสฺมึ ฌาเน ปฏิปชฺชนกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา กิฺจาปิ ตา รูปาวจรสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, น ปน ปหีนตฺตา น สนฺติ. กิฺจรหิ ปจฺจยาภาเวน. น หิ รูปาวจรภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, รูปายตฺตา เอว ตาสํ ปวตฺตีติ. อรูปภาวนา ปน รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘ตา เอตฺถ ปหีนา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตถา หิ เอตาสํ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว ‘‘ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ วุตฺโต ภควตา. อิธ จ ปหีนตฺตา เอว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนฺชาภิสงฺขารวจนาทีหิ, ‘‘เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป ¶ อรูปา’’ติอาทินา จ อาเนฺชตา, สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา.
นานตฺตสฺานนฺติ ¶ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ, นานตฺตานํ วา สฺานํ, วุตฺตาวเสสานํ จตุจตฺตาลีสกามาวจรสฺานนฺติ อตฺโถ. เอตา เอว หิ –
‘‘ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิฺาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสฺาโย’’ติ (วิภ. ๖๐๔) –
เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตา. ตา ปน ยสฺมา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว อารมฺมเณ ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา จ อฏฺ กามาวจรกุสลสฺา, ทฺวาทส อกุสลสฺา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสฺา, ทฺเว อกุสลวิปากสฺา, เอกาทส กามาวจรกิริยสฺาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสปฺปเภทา นานาสภาวา, อฺมฺํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสฺา’’ติ วุจฺจนฺติ. อมนสิการาติ สพฺพโส อนาวชฺชนา อสมนฺนาหารา อปจฺจเวกฺขณเหตุ ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคจิตฺตสฺส อนฺโต อกรณา เปตฺวา กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ นานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อสงฺขรณโตติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา หิ นานตฺตสฺามนสิการเหตูนํ รูปธมฺมานํ สมติกฺกโมปิ วุตฺโต, รูปชฺฌาเน ปน ตทภาวโต ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ น วุตฺตํ. อถ สมติกฺกมาทีนํ กึ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ยสฺมา รูปสฺา, ปฏิฆสฺา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺติตภเวปิ น วิชฺชนฺติ, อรูปสฺาย ภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ รูปสฺาปฏิฆสฺานํ ยาว อตฺตโน ¶ วิปากุปฺปตฺติ, ตาว อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิยมานตฺตา, ปเคว ปน อิมํ ฌานํ สมาปนฺนกาเล, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกมา, อตฺถงฺคมา’’ติ อุภยถาปิ ตาสํ อภาโวเยว ทสฺสิโต. นานตฺตสฺาสุ ปน ยา ตสฺมึ ภเว น อุปฺปชฺชนฺติ เอกนฺตรูปนิสฺสิตตฺตา, ตา อโนกาสตาย น อุปฺปชฺชนฺติ, น อรูปภาวนาย นิวาริตตฺตา, อนิวาริตตฺตา จ กาจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ อมนสิกาโร อนาวชฺชนํ อปจฺจเวกฺขณํ ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺโต อกรณํ อปฺปเวสนํ วุตฺตํ. ตตฺร ปวตฺตมานานมฺปิ หิ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ตาสํ อมนสิกาโรเยว อิตรถา ฌานสมาปตฺติยา อภาวโต. อิติ สงฺเขปโต ‘‘รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ อิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานํ ปหานํ, อมนสิกาโร จ วุตฺโต, ตีหิ ปเนเตหิ สมาธิสฺส ถิรภาโว กถิโตติ.
อากาสานฺจายตนสฺาสหคตนฺติ ¶ เอตฺถ ปน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อนนฺตํ อากาสํ อากาสานนฺตํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, อนนฺตตา ปน อุปฺปาทวยนฺตาภาวโต อนนฺตมนสิการวเสน วา เวทิตพฺพา. น หิ เอตสฺส อุปฺปาทนฺโต, วยนฺโต วา ปฺายติ อสภาวธมฺมตฺตา. สภาวธมฺโม หิ อหุตฺวา สมฺภวนโต, หุตฺวา จ วินสฺสนโต อุปฺปาทวยนฺตปริจฺฉินฺโน, เนตโร. น จ ปเนตํ มนสิ กโรนฺโต โยคาวจโร ตสฺส ปริจฺเฉทสงฺขาตมนฺตํ คณฺหาติ, อถ โข รูปวิเวกมตฺตสฺเสว คหเณน อนนฺตผรณากาเรเนว มนสิการํ ปวตฺเตติ, ตสฺมา อุปฺปาทวยนฺตวิรหโต มนสิการวเสน วา เอตมนนฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อนนฺตากาส’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ อนนฺต-สทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘อากาสานนฺต’’นฺติ วุจฺจติ. อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ ¶ สํโยคปรสฺส ต-การสฺส จ-การํ กตฺวา, ตเทว อายตนํ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส อารมฺมณภาวโต อธิฏฺานฏฺเน เทวายตนํ วิยาติ อากาสานฺจายตนํ, ตสฺมึ อปฺปนาปตฺตา สฺา อากาสานฺจายตนสฺา, ตาย สหคตํ วิฺาณํ อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ. อถ วา อากาสานฺจํ อายตนมสฺสา สสมฺปยุตฺตธมฺมาย สฺายาติ อากาสานฺจายตนา, สาเยว สฺา, ตาย ฌานํ สหคตนฺติ อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ.
วิฺาณ…เป… สหคตนฺติ ยเทตํ ปมารุปฺปวิฺาณํ, ตํสภาวธมฺมตฺตา อุปฺปาทาทิอนฺตวนฺตมฺปิ อารมฺมณกรณวเสน อนนฺตากาเส ผรณโต อตฺตานํ อารพฺภ อนฺตสฺส อคฺคหณวเสน ปวตฺตมนสิการโต วา อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณานนฺตํ, ‘‘วิฺาณานฺจ’’นฺติ วตฺตพฺเพ วิฺาณฺจ-สทฺโท ตทตฺเถ นิรูฬฺโห อา-การ น-การโลโปติ วา กตฺวา ‘‘วิฺาณฺจ’’มิจฺเจว วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ –
‘‘วิฺาณานนฺตมิจฺเจวํ, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยา’’ติ.
อถ วา ทุติยารุปฺปวิฺาเณน อฺจิตพฺพํ อารมฺมณวเสน ปาปุณิตพฺพนฺติ วิฺาณฺจํ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อากิฺจฺา…เป… สหคตนฺติ นาสฺส ปมารุปฺปวิฺาณสฺส กิฺจนนฺติ อกิฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. สติ หิ ภงฺคมตฺเตปิ ตสฺส สกิฺจนตา ¶ สิยา. อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ, อากาสานฺจายตนวิฺาณาภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เนวสฺา…เป… สหคตนฺติ เหฏฺิมฌาเนสุ วิย โอฬาริกาย สฺาย อภาวโต เนวสฺส สฺา อตฺถีติ เนวสฺํ, สุขุมาย จ สฺาย อตฺถิตาย นาสฺส สฺา นตฺถีติ ¶ นาสฺํ, เนวสฺฺจ ตํ นาสฺฺเจติ เนวสฺานาสฺํ, จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํ. ยทิ เอวํ ‘‘เนวสฺนาสฺ’’นฺติ วตฺตพฺพํ? สจฺจเมตํ. วจนโสภนตฺถํ ปน ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. อถ วา เนวสฺส สฺา นาสฺาติ เอวํ เอกชฺฌํ พหุพฺพีหิสมาสวเสน ‘‘เนวสฺานาสฺ’’นฺติ วุตฺตํ. เนวสฺานาสฺฺจ ตํ อายตนฺจ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตาติ เนวสฺานาสฺายตนํ, เตน สมฺปยุตฺตํ สฺาสหคตํ เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ. อถ วา สฺาเยว ปฏุสฺากิจฺจกรเณ อสมตฺถตาย เนวสฺา, อุณฺโหทเก เตโชธาตุ วิย สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา นาสฺาติ เนวสฺานาสฺา, สา เอว เสสธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, อธิฏฺานฏฺเน ธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย เอว วา อายตนนฺติ เนวสฺานาสฺายตนํ, เนวสฺานาสฺายตนภูตาย สฺาย สหคตนฺติ เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ.
ยถานุรูปํ…เป… นิปฺผาทกนฺติ ‘‘ปมารุปฺปภูมิยา ปมํ, ทุติยารุปฺปภูมิยา ทุติย’’นฺติอาทินา อตฺตโน อนุรูปวเสน จตูสุ อรูปภูมีสุ อุปปตฺติสาธกํ. ตาสุ ปน ปมา วีสติสหสฺสกปฺปายุกา โหติ, ทุติยา จตฺตาลีสสหสฺสกปฺปายุกา, ตติยา สฏฺิสหสฺสกปฺปายุกา, จตุตฺถา ปน จตุราสีติสหสฺสกปฺปายุกาติ เวทิตพฺพํ.
อรูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา
เอวํ ติวิธมฺปิ โลกิยกุสลํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรกุสลํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘อิตรํ ¶ ปนา’’ติอาทิ. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน ¶ โลโก, โส ติวิโธ – สงฺขารโลโก สตฺตโลโก ภาชนโลโกติ. ตโต อิทํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ. จตฺตาโรปิ หิ มคฺคา อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตสงฺขารโลกโต อุตฺตรนฺติ อนาสวภาเวน. สตฺตโลเกสุ จ โสตาปตฺติมคฺโค อนริยโลกโต อุตฺตรติ, สกทาคามิมคฺโค โสตาปนฺนโลกโต, อนาคามิมคฺโค สกทาคามิโลกโต, อรหตฺตมคฺโค อนาคามิโลกโต อุตฺตรติ. ภาชนโลเกสุ ปน ปมมคฺโค อปายโลกโต อุตฺตรติ, สกทาคามิมคฺโค กามโลเกกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สกลกามโลกโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปโลกโต อุตฺตรติ. อิติ จตุพฺพิธมฺปิ มคฺคจิตฺตํ ติวิธโลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ, กุจฺฉิตสลนาทิโต ปน กุสลํ, จินฺตนาทิโต จิตฺตฺจาติ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ. ผลํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณตฺตา โลกุตฺตรํ, อุภยมฺปิ วา สห นิพฺพาเนน อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตโลกโต อุตฺตรํ วิสิฏฺตรนฺติ โลกุตฺตรํ. ยถาห ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐).
นิยตานิยตวตฺถุกเภทโตติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปรโตโฆสปจฺจเยน วินา อนุปฺปชฺชนโต อรูปภเว สมฺภโว นตฺถีติ ตํ นิยตวตฺถุกํ, อิตรํ ปน สตฺตวิธมฺปิ ปรโตโฆสํ วินาปิ วิปสฺสนาพเลเนว นิปฺผชฺชนโต ตตฺถาปิ สมฺภวตีติ อนิยตวตฺถุกํ.
ตีหิ…เป… ติวิธนฺติ โลกุตฺตรวิโมกฺขานํ ทฺวารภาวโต วิโมกฺขมุขสงฺขาตาหิ สฺุตานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาหิ ปตฺตพฺพโต อิทํ โลกุตฺตรกุสลํ ติวิธํ สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ. กตเม ปน ¶ เต โลกุตฺตรวิโมกฺขาติ? นว โลกุตฺตรธมฺมา. ยถาห ‘‘จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อยํ อนาสโว วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๓). อิมานิ หิ สํกิเลสธมฺเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺขา นาม. ตานิ ปน ปจฺเจกํ สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ ติวิธานิ. ยถาห ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, วิโมกฺขา – สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙). อิธ ปน กุสลาธิการตฺตา จตุมคฺคสงฺขาตาเยว โลกุตฺตรธมฺมา อธิปฺเปตา.
สฺุตาทินามลาโภ จ เนสํ อาคมนโต, สคุณโต, อารมฺมณโต จ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ¶ อาคจฺฉติ มคฺโค, ผลฺจ เอเตนาติ อาคมนํ. ตฺหิ ทุวิธํ มคฺคาคมนํ, ผลาคมนฺจ. เตสุ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา มคฺคาคมนํ, อริยมคฺโค ผลาคมนํ. ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺาเน มคฺคาคมนํ คเหตพฺพํ, ผลสฺส อาคตฏฺาเน ผลาคมนํ. อิธ ปน มคฺคสฺส อาคตตฺตา มคฺคาคมนํ คหิตนฺติ. ตโต อาคมนโต. สคุณโตติ สภาวโต. อารมฺมณโตติ อารมฺมณธมฺมโต.
โย หิ สพฺพสงฺขารานํ อนตฺตลกฺขณปฏิเวธวสปฺปวตฺตาย อนตฺตานุปสฺสนาย วเสน มคฺคํ ปฏิลภติ, ตสฺส สา อนุปสฺสนา อสฺุตฺตกรานํ อตฺตาภินิเวสปจฺจยานํ ทิฏฺเกฏฺกิเลสานํ วิกฺขมฺภิตภาเวน เตภูมกธมฺมานํ อตฺตสฺุตาย ยาถาวโต คหณโต สฺุตานุปสฺสนา นาม โหติ. ตาย ปน ปฏิลทฺธมคฺโค สฺุตาย อาคตตฺตา สฺุโต นาม. เตนาห ‘‘อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สฺุตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๗).
โย ¶ ปน สพฺพสงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณปฏิเวธวสปฺปวตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย มคฺคํ ปฏิลภติ, ตสฺส สา อนุปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตาทิคาหกรานํ กิเลสานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา ธุวภาวูปฏฺานสงฺขาตนิจฺจนิมิตฺตาทิโน อคฺคหณโต อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม. ตาย ปน ลทฺธมคฺโค อนิมิตฺตาย อาคตตฺตา อนิมิตฺโต นาม. เตนาห ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๗).
โย ปน สพฺพสงฺขารานํ ทุกฺขลกฺขณปฏิเวธวสปฺปวตฺตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน มคฺคํ ปฏิลภติ, ตสฺส สา อนุปสฺสนา ตณฺหาปณิธานสฺส วิกฺขมฺภเนน ปณิธิวิรหิตตฺตา อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม. ตาย ปน ลทฺธมคฺโค อปฺปณิหิตาย อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต นาม. เตนาห ‘‘ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตี’’ติ. อยํ ตาวสฺส อาคมนวเสน นามลาโภ.
อตฺตโน ปน ราคาทีหิ สฺุตตฺตา, นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิตตฺตา, ตณฺหาปณิธิอภาวโต จ สคุณโต, ราคาทิสฺุสฺเสว, นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิตสฺส, ปณิธิวิปฺปมุตฺตสฺส จ นิพฺพานสฺส อารมฺมณกรณโต อารมฺมณโต จ สฺุตาทิวิโมกฺโข นาม โหตีติ เอวมสฺส สคุณารมฺมเณหิ นามลาโภ ทฏฺพฺโพ. โส จ โข สุตฺตนฺตปริยาเยเนว, โน อภิธมฺมปริยาเยน. สุตฺตนฺตกถา หิ ปริยายเทสนา, อิตรา นิปฺปริยายเทสนา, ตสฺมา สคุณารมฺมณโต นามสฺส สพฺพสาธารณภาเวน ¶ อววตฺถานกรตฺตา ปริยายภาวโต สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ลาโภ, อาคมนโต ปน อภิธมฺมปริยาเยนปิ ววตฺถานกรภาเวน นิปฺปริยายตฺตา. เตเนว หิ อาจริเยน ‘‘ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธ’’นฺติ วิโมกฺขมุขเมว ธุรํ กตฺวา วุตฺตํ, น ‘‘สฺุตาทินามโต ติวิธ’’นฺติ. อนิมิตฺตนามํ ปเนตฺถ ¶ อาคมนโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ลพฺภติ อภิธมฺเม มคฺคํ ปติ อนิมิตฺตนามสฺส อนุทฺธตตฺตา. อนุทฺธฏตฺตํ ปน น อนุทฺธริตพฺพตามตฺเตน, อถ โข นิปฺปริยายโต ตสฺส มคฺเค อลพฺภนโต. กิฺจาปิ หิ อยํ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏนฺตี ปวตฺตติ, สงฺขารนิมิตฺตสฺส ปน อนิสฺสชฺชนโต น นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ ลภติ. ยํ ปเนตํ สุตฺเต –
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ. (สุ. นิ. ๓๔๔) –
มคฺคสฺส อนิมิตฺตภาววจนํ, ตํ ยถาวุตฺตปริยายวเสน ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อภิธมฺเม ปน ยา สยมฺปิ นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ น ลภติ, สา กถํ มคฺคสฺส ตํ ทเทยฺยาติ มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ น อุทฺธฏํ. ยทิ เอวํ สฺุตนาเมนปิ อิทํ สมานํ. อนตฺตานุปสฺสนาปิ หิ กิฺจาปิ ปุคฺคลสฺุตํ คณฺหาติ, ธมฺมสฺุตํ ปน น คณฺหาตีติ สยํ นิปฺปริยาเยน สฺุตานุปสฺสนา นาม น โหตีติ สฺุตนามมฺปิ มคฺคสฺส น ทเทยฺย. อถ ปุคฺคลสฺุตาคฺคหณมตฺเตน สยํ สฺุตานุปสฺสนา หุตฺวา มคฺคสฺส ตํ ทเทยฺย, อนิจฺจานุปสฺสนาปิ สงฺขารนิมิตฺตสฺส คหเณปิ นิจฺจนิมิตฺตาทิอุคฺฆาฏนโต สยํ อนิมิตฺตานุปสฺสนา หุตฺวา มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทเทยฺยาติ? น อิทเมวํ, นิจฺจาทินิมิตฺตุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺตภาวสฺส นิปฺปริยาเยน มคฺเค อลพฺภนโต นิจฺจาทินิมิตฺตุคฺฆาฏนสฺสปิ ปริยายภาวโต. นนุ อิทมฺปิ สพฺพตฺถ สมานํ. สฺุตอปฺปณิหิตภาโวปิ หิ นิปฺปริยาเยน อมคฺเค น ลพฺภติ ปุคฺคลสฺุตคฺคหณสฺส, ปณิธิโสสนสฺส จ อุชุกํ มคฺเคเนว นิปฺผชฺชนโต, ตสฺมา สฺุตานุปสฺสนาปิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาปิ ปริยาเยเนว ตํ ตํ นามํ ลภนฺตีติ มคฺคสฺส นิปฺปริยายโต นามํ น เทนฺตีติ? น, ตโต ¶ ลทฺธอริยมคฺคสฺส นิปฺปริยายโต สมฺปยุตฺตธมฺมวเสเนว สฺุตอปฺปณิหิตนามสมฺภวโต. กถํ? เปตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ สรภงฺคสตฺถาราทิกาเลปิ ทุพฺพิชานียภาเวน สุขุมสฺส อนตฺตลกฺขณสฺส ปฺาย เอว โคจรภาวโต อนตฺตานุปสฺสนาย อนุปสฺสนโต ¶ มคฺคกฺขเณ ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๑).
ตฺจ ปน สยํ อตฺตาภินิเวสสมุคฺฆาฏนโต, อริยมคฺคปริยาปนฺนตฺตา จ นิปฺปริยายโตว สฺุตนามํ ลภติ. ทุกฺขานุปสฺสนาย สมาธิวิปจฺจนีกสฺส ปณิธิสงฺขาตราคสฺส โสสนโต ตสฺสา วเสน อนุปสฺสนฺตสฺส มคฺคกฺขเณ สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ. ตฺจ ปน สยํ ปณิธิโสสนโต, อริยมคฺคปริยาปนฺนตฺตา จ นิปฺปริยายโตว อปฺปณิหิตนามํ ลภติ. สพฺพสงฺขารานํ ปน อนิจฺจภาวํ อาคมนโต สุตฺวา ปจฺฉา สยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสโต ‘‘อนิจฺจเมว วต โส ภควา ‘อนิจฺจ’นฺติ อาหา’’ติ ภควติ สทฺธาพาหุลฺลปฏิลาภโต อนิจฺจานุปสฺสนาย มนสิกโรโต มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ. ตํ ปน สยํ สงฺขารนิมิตฺตโต วุฏฺหนฺตมฺปิ อริยมคฺคปริยาปนฺนํ น โหตีติ นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ น ลภติ, ตสฺมา ยถา กายกมฺมาธิกํ จิตฺตํ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สฺุตสงฺขาตปฺินฺทฺริยาธิมตฺโต มคฺโค สฺุตนามํ ลภติ, อปฺปณิหิตสงฺขาตสมาธินฺทฺริยาธิมตฺโต อปฺปณิหิตนามํ, สทฺธินฺทฺริยาธิมตฺโต ปน สทฺธาย อนิมิตฺตนามาลาภโต สยมฺปิ ตํ น ลภติ. ยทิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน สฺุตาทินามาลาโภ, อถ กถํ ‘‘อาคมนโต’’ติ ¶ วุตฺตํ? สจฺจํ, อาคมนโต อธิมตฺตสฺส ปน อินฺทฺริยสฺส วเสน ลทฺธนามมฺปิ อาคมนโตว ลทฺธํ โหติ.
อถ วา อภิธมฺมปริยาเยนปิ สฺุตภาโว นาม ปุคฺคลสฺุตาเยวาติ ปุคฺคลสฺุตคฺคาหิตาย อนตฺตานุปสฺสนาย สฺุตนามํ นิปฺปริยายโตว ลพฺภติ. ปณิธิ นาม ราคาทิกา เอวาติ ราคาทิโสสิตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย อปฺปณิหิตนามมฺปิ นิปฺปริยายโตว ลพฺภติ.
นิมิตฺตนฺติ ปน เปตฺวา สุตฺตนฺตปริยายํ อภิธมฺมปริยาเยน สงฺขารนิมิตฺตํ โหตีติ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหิตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิมิตฺตนามํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภติ, ตสฺมา นิปฺปริยายโต สฺุตอปฺปณิหิตนามิกานํ อนตฺตทุกฺขานุปสฺสนานํ วเสน ปฏิลทฺธมคฺโค อาคมนโต สฺุตอปฺปณิหิตนามํ ลภติ, อนิมิตฺตนามํ ปน ปริยายโตว ลภติ. เตน วุตฺตํ ¶ – ‘‘อนิมิตฺตนามํ ปเนตฺถ อาคมนโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ลพฺภติ อภิธมฺเม มคฺคํ ปติ อนิมิตฺตนามสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติ. อิติ อิเมสํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ ปเวสนทฺวารภาวโต สฺุตานุปสฺสนาทินามิกา อนตฺตานุปสฺสนาทิกา ติสฺโส อนุกฺกเมน พลวภาวํ ปตฺวา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาภูตา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ เวทิตพฺพานิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตีณิ โข ปนิมานิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติ, สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตาย อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพสงฺขาเรสุ มโนสมุตฺเตชนตาย อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพธมฺเม ปรโต สมนุปสฺสนตาย สฺุตาย จ ธาตุยา ¶ จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, อิมานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๙).
เอตฺถ หิ ปริจฺเฉทปริวฏุมโตติ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ. อนิจฺจานุปสฺสนา หิ ‘‘อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คตึ สมนฺเนสมานา วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตีติ ปริวฏุมโต ปริยนฺตโต สมนุปสฺสติ. สมนุปสฺสนตายาติ สมฺมเทว อนุปสฺสนตาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตาย. ทุกฺขานุปสฺสเนน หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํวิชฺชติ. ปรโต สมนุปสฺสนตายาติ ‘‘นาหํ, น มม’’นฺติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตาย. อิติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ ติณฺณํ วเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนว จ ตทนนฺตเร ปฺหาวิสฺสชฺชเน –
‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุโต สงฺขารา อุปฏฺหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๙) –
วุตฺตํ. นนุ เจตฺถ อภิธมฺมาวตารสฺส ภาสมานตฺตา อภิธมฺมปริยาเยเนว วิโมกฺขมุขานิ จ ววตฺถเปตุํ ยุตฺตนฺติ? สจฺจํ, อนิจฺจานุปสฺสนายปิ ปน มคฺควุฏฺานํ โหตีติ ปกาสนตฺถํ สุตฺตนฺตปริยาเยนปิ ¶ เอกํ ววตฺถานํ กตํ, ตถา วุฏฺิโต ปน มคฺโค อภิธมฺมปริยาเยน สุทฺธิกปฏิปทายเมว สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ.
จตุมคฺคโยคเภทโตติ โสตาปตฺติอาทีหิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปโยคปฺปเภทโต. อริยมคฺคานํ ปน สมฺมาทิฏฺาทิอฏฺงฺคสภาวตฺตา, เตสฺจ สพฺพโลกุตฺตเร อตฺถิตาย ¶ ภงฺควเสน อเภเทปิ อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวตรตมภาเวน สจฺฉิกิริยาวิเสสโต กิเลสานํ ปหานเภโท โหตีติ ตํวเสน จตุพฺพิธตา ทฏฺพฺพา. เตเนวาห ‘‘สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉา’’ติอาทิ. สติ วิชฺชมาเน ปฺจกฺขนฺธสงฺขาเต กาเย ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, สยํ วา ตตฺถ สติ ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยาภินิเวสวเสน ปวตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. สา ปน เอเกกสฺมึ ขนฺเธ จตุธา อภินิเวสนวเสน วีสติวิธา โหติ. ตถา หิ โกจิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ‘‘ยํ รูปํ, โส อตฺตา, โย อตฺตา, ตํ รูปํ, ยถา ทีปสฺส วณฺโณเยว อจฺจิ, อจฺจิเยว วณฺโณ’’ติ. รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, ฉายาวนฺตํ วิย รุกฺขํ. อตฺตนิ วา รูปํ, ปุปฺเผ วิย คนฺธํ. รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, สมุคฺเค วิย มณิ. เอวํ เวทนาทีสุปิ ‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ โย ปฺจวิโธ อพฺยติริตฺตอตฺตาภินิเวโส, สา อุจฺเฉททิฏฺิ. โย ปน ปนฺนรสวิโธ พฺยติริตฺตอตฺตาภินิเวโส, สา สสฺสตทิฏฺีติ เวทิตพฺพํ.
สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, ติกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วา วิคตา จิกิจฺฉา าณปติกาโร อิมิสฺสาติ วิจิกิจฺฉา. สา ปน –
‘‘สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ธมฺเม, สงฺเฆ, สิกฺขาย, ปุพฺพนฺเต, อปรนฺเต, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๐๘ โถกํ. วิสทิสํ) –
เอวํ พุทฺธาทีสุ กงฺขาวเสน อฏฺวตฺถุกา,
‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กึ นุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ ¶ , กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธานํ ¶ , น นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธานํ, เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) –
เอวํ ปุพฺพนฺตาทโย อารพฺภ ปวตฺติวเสน โสฬสวตฺถุกา จ นิทฺทิฏฺา.
ตตฺถ สตฺถริ กงฺขนฺโต ตสฺส รูปกายธมฺมกายานํ วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขนฺโต ตสฺส สฺวากฺขาตทฺวากฺขาตภาเว กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขนฺโต ตสฺส สุปฺปฏิปนฺนวิปฺปฏิปนฺนตาทิภาเว กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขนฺโต ตสฺสา สุปฺตฺตทุปฺปฺตฺตภาวํ กงฺขติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขนฺโต สสฺสตาการํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ, อปรนฺเต กงฺขนฺโต สสฺสตาการํ, อุจฺเฉทาการฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน อุปฺปตฺตึ, อนุปฺปตฺติฺจ กงฺขติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตโน อตฺถิภาวํ, นตฺถิภาวฺจ กงฺขติ. ปจฺจุปฺปนฺโน หิ อทฺธา ปุพฺพภาคาปรภาคโกฏฺาสวนฺตตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ วุจฺจติ, ยุตฺตํ ปน ตํ อารพฺภ กงฺขาชนนนฺติ? ยุตฺตํ, อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตา. อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโน. ตสฺมา โส ยํ กิฺจิ กงฺขติเยว. เตเนว จ โสฬสวตฺถุกวิจิกิจฺฉานิทฺเทเส ‘‘เอตรหิ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาจริยา ปน ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ อตีตานาคเต เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตทุภยมารพฺภ ¶ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขตี’’ติปิ วทนฺติ. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขนฺโต ปน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ, สงฺขาราทีนฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุเหตุสมุปฺปนฺนภาวสฺส สพฺภาวาสพฺภาวํ กงฺขตีติ เอวํ ตาว อฏฺวตฺถุกกงฺขาย ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
โสฬสวตฺถุกา ปน ‘‘อโหสึ นุ โข…เป… น นุ โข อโหสิ’’นฺติ กงฺขนฺโต วุตฺตนเยเนว อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานาวิชฺชมานตํ กงฺขติ. กึ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสึ, พฺราหฺมณาทีสุ คหฏฺาทีสุ เทวาทีสุ อฺตโร นุ โข’’ติ กงฺขติ. กถํ นุ โขติ สณฺานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสึ, รสฺสโอทาตกาฬาทีนฺจ อฺตโร’’ติ กงฺขติ. อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย ‘‘เกน ¶ นุ โข ปกาเรน อโหสิ’’นฺติ นิพฺพตฺตนาการโต กงฺขตีติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสึ…เป… เทโว หุตฺวา นุ โข มนุสฺโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตโน อปราปรํ ปวตฺตึ กงฺขติ. ภวิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานาวิชฺชมานตํ กงฺขติ. ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว. อหํ นุ โขสฺมิ, น นุ โขสฺมีติ อิทานิ อตฺตโน อตฺถิภาวํ, นตฺถิภาวฺจ กงฺขติ. ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว. กึ นุ โขสฺมีติ ขตฺติยาทิโกว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยาทิภาวํ กงฺขติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. กถํ นุ โขสฺมีติ ‘‘อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตสฺส ทีฆาทิภาวํ กงฺขติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อตฺตโน สรีรสณฺานํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ. กุโต อาคโต, กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคตคตฏฺานานิ กงฺขตีติ เวทิตพฺพํ.
สีลฺจ ¶ วตฺจ สีลพฺพตํ, ตตฺถ โคสีลาทิอสุทฺธิมคฺโค สมาทานวเสน สีลํ, อวีติกฺกมวเสน วตํ. อุภยถาปิ วา สีลํ, ตโปกมฺมภาเวน คหิตตฺตา วตํ. ควาทิปกติภาวโต อตฺตโน วา ควาทิภาวาธิฏฺานํ สีลํ, ‘‘คจฺฉนฺโต ภกฺเขติ, ติฏฺนฺโต มุตฺเตตี’’ติอาทินา ควาทิกิริยาย กรณํ วตํ. ตํตํอกิจฺจสมฺมสโต วา นิวตฺติ สีลํ, ตํสมาทานวโต เวสโภชนกิจฺจจรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วตํ. สภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อามสนํ คหณนฺติ ปรามาโส, สีลพฺพตสฺส ปรามาโส สีลพฺพตปรามาโส. อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน สุทฺธีติ เอวํ อสุทฺธิมคฺเค ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปวตฺตสฺส มิจฺฉาภินิเวสสฺเสตํ อธิวจนํ. สกฺกายทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ สีลพฺพตปรามาโส จาติ สกฺกาย…เป… ปรามาโส, เตเยว กมฺมวิปาเกสุ, วฏฺฏสฺมึ วา สตฺเต สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิ, เตสํ ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทีหิ ตทงฺควเสน ปหีนานํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานํ กโรตีติ สกฺกา…เป…ปฺปหานกรํ.
นิพฺพานํ ปติ สวนโต สนฺทนโต โสโต วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิกมคฺโค, ตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, นิพฺพานํ มคฺคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ วา มคฺโค, โสตาปตฺติ เอว มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อถ วา โสตํ อาทิโต ปชฺชติ อธิคจฺฉตีติ โสตาปตฺติ, ปโม อริยปุคฺคโล, ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค, สมฺมาทิฏฺิอาทีนิ อฏฺงฺคานิ, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ.
รชฺชติ ¶ อภิสชฺชตีติ ราโค, โส อิธ ปฺจกามวิสยา, กามภววิสยา จ ตณฺหา. ทุสฺสตีติ โทโส, ทสวิธอาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน ¶ พฺยาปาโท. มุยฺหตีติ โมโห, ทุกฺขาทีสุ อฏฺสุ อฺาณํ. เอเตสํ กิเลสานํ ตนุตฺตํ ตนุภาวํ กโรตีติ ราค…เป… ตนุตฺตกรํ. ตตฺถ ทฺวีหิ การเณหิ ตนุตฺตํ อภิณฺหานุปฺปตฺติโต, ปริยุฏฺานมนฺทตาย จาติ. สกทาคามิสฺส หิ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ วิรฬาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อุปฺปชฺชนฺตาปิ มทฺทนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา นุปฺปชฺชนฺติ. ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกตนุกา อุปฺปชฺชนฺติ. เกจิ ปน สกทาคามิสฺส กิเลสา จิเรน อุปฺปชฺชนฺตาปิ พหลาว อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา หิสฺส ปุตฺตธีตโร ทิสฺสนฺตีติ วทนฺติ. ตํ อการณํ, วตฺถุปฏิเสวเนน วินาปิ คพฺภคฺคหณสพฺภาวโต, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ทฺวีหิ การเณหิ เนสํ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ. กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺส ตนุภาโว วุตฺโต, นนุ ตติยมคฺควชฺฌานเมว อิมินา ตนุตฺตกรณํ วตฺตพฺพํ, อิตรถา เหฏฺา ตีหิปิ มคฺเคหิ อุปริมคฺควชฺฌกิเลสานํ พหลาพหลาวตฺถาย ปหียมานตฺตา อิธ สพฺเพสเมว อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ตนุภาโว วตฺตพฺโพ, เตเนว จ ปาฬิยมฺปิ ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย ทุติยาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติ วุตฺตนฺติ. สจฺจเมตํ, สุตฺเต ปน อุปริมคฺควชฺฌานํ ตนุภาวปริยายํ คเหตฺวา ‘‘ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหตี’’ติ เหตุตฺตยตนุภาวสฺส อาคตตฺตา อิธาปิ ตทนุโลเมน วุตฺตํ. ‘‘กามราคพฺยาปาทาน’’มิจฺเจว วา ปาโ. ตถา หิ เอตฺเถว อุปริ ทุติยมคฺคาณนิทฺเทเส ‘‘พฺยาปาทกามราคานํ, ตนุภาวํ ตุ สาธย’’นฺติ (อภิธ. ๑๓๕๓) วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิวเสน สกิเทว อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. กิฺจาปิ หิ มคฺคฏฺสฺส ปฏิสนฺธิวเสน อาคมนาสมฺภวโต ¶ ผลฏฺโเยว สกทาคามี นาม โหติ, ตสฺส ปน อาคมนภูโต มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ตทายตฺตภาวูปนยเนน สกทาคามิมคฺโคติ วุจฺจติ, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ.
ปฺจสุ กามคุเณสุ, กามภเว จ ราโค กามราโค. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตนฺติ พฺยาปาโท. ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ กามธาตุํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี. รูปภเว ฉนฺทราโค รูปราโค. อรูปภเว ฉนฺทราโค อรูปราโค. มาโน อิธ อรหตฺตาธิคมํ ปฏิจฺจ อุณฺณติมตฺตํ. อุทฺธจฺจมฺปิ ‘‘โก เม ภาโร กิเลสสมุจฺเฉทเน’’ติ เอวมาการปฺปวตฺตํ จิตฺตสฺส อวูปสมมตฺตํ. อวิชฺชาปิ อสุเข สุขสฺาวิปลฺลาโส. อารกตฺตา กิเลเสหิ, มิจฺฉาปฏิปนฺเนหิ วา, ราคาทิอรีนํ, สํสารจกฺกสฺส อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, รโหปิ ปาปากรเณน ปาปกรเณ ¶ รหสฺส อภาวา, รหิตพฺพโต ชหิตพฺพโต ‘‘รหา’’ติ ลทฺธนามานํ วา ปาปธมฺมานํ อภาวโต, สาธูหิ อรหิตพฺพโต อปริจฺจชิตพฺพโต, รหสงฺขาตสฺส วา คมนสฺส สํสาเร อภาวโต อรหา, อฏฺโม อริยปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, อคฺคผลสฺเสตํ อธิวจนํ. ตฺหิ ‘‘อรหา’’ติ อภิธานสฺส, พุทฺธิยา จ ปวตฺตินิพนฺธนตฺตา อรหโต ภาโวติ กตฺวา ‘‘อรหตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส อาคมนภูโต มคฺโค อรหตฺตมคฺโค, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํ.
ฌานงฺคโยคเภทโตติ รูปาวจรํ วิย ปฺจหิ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภทโต. กถํ ปนสฺส เภโทติ? เอตฺถ ตาว อฏฺกถาวาโท, ตโย จ เถรวาทาติ จตฺตาโร วาทา โหนฺติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ตาว ‘‘สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนามคฺคสฺส ฌานงฺคํ นิยเมตี’’ติ วุตฺตํ. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปน ‘‘มคฺคาสนฺนวิปสฺสนาย ¶ ปทฏฺานภูตํ ปาทกชฺฌานํ นิยเมตี’’ติ อาห. โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถโร ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺติ. ยฺหิ ฌานํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, ตํสทิโสว โหตี’’ติ อาห. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปน ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมติ, ‘อโห วต ปฺจงฺคิกํ, จตุรงฺคิกํ วา มคฺคํ ปาปุเณยฺย’นฺติอาทินา ยถา ยถาสฺส อชฺฌาสโย โหติ, ตถา ตถา มคฺโค โหตี’’ติ อาห.
ยสฺมา ปน อฏฺกถาวาโท ปมาณํ, ตโย จ เถรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา, ตสฺมา จตฺตาโรปิ วาทา อฺมฺํ อปฺปฏิพาหนวเสน เอวํ เวทิตพฺพา. กถํ? กามาวจรธมฺเม ตาว สมฺมสิตฺวา สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ วิปสฺสนานิยาเมน ปมชฺฌานิกาว โหนฺติ. สเจ ปน กิฺจิ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส วเสน องฺคปริณาโม โหตีติ ตํตํฌานสทิโส โหติ. ยสฺมา ปเนตฺถ กามาวจรกฺขนฺเธ อารพฺภ ปวตฺตา วิปสฺสนา กามาวจรธมฺเมสุ จ มหคฺคตธมฺเมสุ วิย ภาวนาวิเสสโต ฌานงฺควิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺโต ทุติยตฺเถรวาโท อิมํ วาทํ น ปวิสติ. ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สเจ ปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, สมฺมสิตชฺฌานนิยาเมน ตํตํฌานิโก โหติ. สเจ ปมชฺฌานโต วุฏฺาย ทุติยาทิฌาเน สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิโต, ปุคฺคลชฺฌาสยนิยาเมน ทฺวีสุ อฺตรชฺฌานสทิโส โหติ. สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, ตทา กถนฺติ? เอตฺถ ตาว เกจิ ‘‘นานาวชฺชนวีถิยเมว นิวตฺตมานปาทกชฺฌานโต เอกาวชฺชนวีถิยํ ¶ โคตฺรภุภาวํ ปตฺวา นิวตฺตมานาย วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธาเยว ¶ พลวนฺโต, ตสฺมา สมฺมสิตกฺขนฺธนิยาเมน ตํสทิโส มคฺโค โหตี’’ติ วทนฺติ. เอวฺจ สติ ‘‘ปาทกชฺฌานนิยาเมน โหตี’’ติ เอวํ ปวตฺโต ปมตฺเถรวาโท ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย กามาวจรกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคเมว สนฺธาย ติฏฺตีติ.
อปเร ปน ‘‘ปาทกชฺฌานํ มคฺคสฺส มูลการณวเสน ปจฺจโย โหติ อาสนฺนการณวเสนปิ, สมฺมสิตกฺขนฺธา ปน มูลการณวเสเนว ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา สมฺมสิตกฺขนฺธโต ปาทกชฺฌานเมว พลวตรนฺติ ปาทกชฺฌานสทิโส มคฺโค โหตี’’ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต ปน ‘‘สมฺมสิตกฺขนฺธนิยาเมนา’’ติ เอวํ ปวตฺโต ทุติยตฺเถรวาโท สมาปตฺตึ ปาทกํ อกตฺวา เกวลํ ฌานธมฺเมเยว สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคเมว สนฺธาย ติฏฺติ. ยสฺมา ปน เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานํ พลปฺปตฺตํ โหติ, ตสฺมา เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต วุฏฺาย อุปรูปริฌานธมฺเม วิปสฺสโต อุปฺปนฺนมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานวเสน ตํตํฌานิโก โหติ. อุปรูปริฌานโต ปน วุฏฺาย เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหตีติ อิทเมตฺถ สารตรํ. เอวฺหิ สติ ทฺวินฺนมฺปิ เถรานํ วาทา นิปฺปเทสวิสยา สมผลา โหนฺติ.
ตติยตฺเถรวาโท เจตฺถ ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว น อิชฺฌติ. ตีสุปิ วาเทสุ เปตฺวา เสสฌานงฺคปริณามํ เวทนาปริณาโม วิปสฺสนานิยาเมเนว โหติ. ตโยปิ เถรวาทา วิปสฺสนานิยาเมน วินา น โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ เวทนาปิ ฌานงฺคเมว, ตสฺมา ตายปิ ปาทกชฺฌานนิยาเมเนว ภวิตพฺพนฺติ? ตํ น, เวทนายปิ ปาทกชฺฌานนิยาเมน ปริณาเม สติ วิปสฺสนานิยามํ อนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานนิยาเมเนว มคฺคกฺขเณ ¶ เสสฌานงฺคานิ ปริณามฏฺาเนเยว เวทนายปิ ปริณาโม ภเวยฺย, ตถา ปน อหุตฺวา เอกาวชฺชนวีถิยา อาทิโตว ปริณามนโต มคฺควุฏฺานวีถิยา อาสนฺนตรปฺปวตฺตาย วิปสฺสนาย วเสน เวทนานิยาโม โหติ.
อถ วา ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานานํ สมฺภเว เตสุ อนุปฺปนฺนา เวทนา วิปสฺสนาย น โหตีติ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานนิยาเมน ปริณมตีติปิ น สกฺกา วตฺตุํ. เอตฺถ สิยา – ยตฺถ ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ, ตตฺถ ตํ นิยเมติ. ยตฺถ ปน ติกจตุกฺกปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, ตสฺมึ ¶ อรูปภเว กึ นิยเมตีติ? ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ. โย หิ ภิกฺขุ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อรูปภเว นิพฺพตฺโต ปมชฺฌานิกาย โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา วุฏฺาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุปริ ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส ตานิ ปมชฺฌานิกาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานิกาทีสุปิ เอเสว นโย. อรูเปปิ หิ โลกุตฺตรํ ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ เอวเมตฺถ เอเกกสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺส ฌานงฺคโยคเภโท เวทิตพฺโพติ.
มคฺคา…เป… นิปฺผาเทตีติ เตภูมกกุสลํ วิย ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ อวิปจฺจวนฺตมฺปิ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปสฺส ผลสฺส นิปฺผาทเนน ตํตํผลปฺปตฺเต โสตาปนฺโน สกทาคามี อนาคามี อรหาติ สามฺโต จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทตีติ. วิเสสโต ปน สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิเก อเนเกปิ โสตาปนฺนาทโย นิปฺผาเทติ.
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุภูมกกุสลวณฺณนา
๒๘. เอวํ ¶ จตุภูมกกุสลจิตฺตํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘กาเม อฏฺเวา’’ติอาทิ. ตตฺถ กาเมติ กามภเว. ตถา ‘‘รูเป’’ติอาทีสุ.
๒๙. กุสลากุสลาปคเตนาติ กุสลากุสลกมฺมโต อปคเตน. อคฺคมคฺคสฺส หิ อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย อรหโต สพฺพานิ กุสลากุสลกมฺมานิ ปหีนานิ นาม โหนฺติ ปจฺจยเวกลฺเลน ปฏิสนฺธิทาเน อสมตฺถภาวโต. ยโต จ อริยมคฺคาณํ ‘‘กมฺมกฺขยกร’’นฺติ วุจฺจติ. อถ วา อเหตุอปจฺจยวิสุชฺฌนสฺส อภาวโต กิเลสสมุจฺเฉทเกน มคฺคกุสเลน อกุสเลหิ อปคเตน. กุสเล กุสเลนาติ กุจฺฉิตานํ สลนาทีหิ ¶ กุสลสงฺขาตาย ปฏิปตฺติยํ เทสนุปฺปาทนาทีสุ เฉเกน. มุนินาติ อุภยโลกมุนนเกน อคฺคผลาเณน, สพฺพฺุตฺาเณน วา สมนฺนาคตตฺตา มุนินา. เตนาห –
‘‘โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ.
วสินาติ ฉฬภิฺตาย ปรเมน จิตฺตวสิภาเวน สมนฺนาคตตฺตา, ฌานาทีสุ ปฺจวิธวสิสพฺภาวโต จ วสิภูเตน วสิภาวูปคตินฺทฺริเยน.
จตุภูมกกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลวณฺณนา
เอตฺตาวตา จ ยํ ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตํ กุสลํ, ตํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรุทฺทิฏฺํ อกุสลํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘อกุสลํ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘ภูมิโต เอกวิธ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กามาวจรเมวา’’ติ. นิกายนฺตริกา ปน รูปารูปาวจรมฺปิ อกุสลํ อิจฺฉนฺตีติ เตสํ ¶ มตินิเสธนตฺถํ อวธารณํ กตํ. มหคฺคตภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺตมฺปิ เหตํ ตตฺถ รูปธาตุยํ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตมฺปิ เอกนฺเตน กามาวจรเมวาติ. กุโต ปเนส นิยโมติ? กามตณฺหาวิสยภาวโต. กามตณฺหาวิสยตา หิ กามาวจรภาวสฺส การณํ ยถา รูปารูปตณฺหาวิสยตา รูปารูปภาวสฺส. เอกํเสน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิตรถา พฺยาปิตลกฺขณํ น สิยา. ยทิ หิ อาลมฺพิตพฺพธมฺมวเสน ภูมิววตฺถานํ กเรยฺย, เอวํ สติ อนารมฺมณานํ สงฺคโห น สิยา. อถ วิปากทานวเสน, เอวมฺปิ อวิปากานํ สงฺคโห น สิยา, ตสฺมา อาลมฺพณธมฺมวเสเนว ปริยาปนฺนานํ สา กาตพฺพา. อปริยาปนฺนานํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณตาย โลกุตฺตรตา, อุตฺตริตราภาวโต อนุตฺตรตา จ เวทิตพฺพาติ.
โทมนสฺสสฺส อนีวรณาวตฺถาย อภาเวน ตํสหคตจิตฺตุปฺปาโท กามภูมิยํเยว ปวตฺตตีติ โส ¶ นิยตวตฺถุโก, อิตเร อรูปภูมิยมฺปิ ปวตฺตนโต อนิยตวตฺถุกาติ อาห ‘‘นิยตา…เป… ทุวิธ’’นฺติ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตานํ โมเหกเหตุกตฺตา, อิตเรสมฺปิ โลภโมหโทสโมหวเสน ทฺวิเหตุกตฺตา อาห ‘‘เอกเหตุกทุเหตุกโต’’ติ. อาทิโต เอกาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตานํ ปฏิสนฺธิชนนโต, อุทฺธจฺจสหคตสฺส ตทภาวโต อาห ‘‘ปฏิสนฺธิชนกาชนกโต’’ติ. อุทฺธจฺจสหคตฺหิ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒติ. ยโต วกฺขติ –
‘‘เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;
เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย’’ติ. (อภิธ. ๕๓๖);
เยน ปน การเณน ตํ ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒติ, ตํ ปฏิสนฺธิวินิจฺฉยกถาหิ อิมิสฺสา คาถาย วณฺณนาปเทเสเยว วกฺขาม ¶ . ตีหิ เวทนาหีติ สุขทุกฺโขเปกฺขาสงฺขาตาหิ ตีหิ เวทนาหิ. ยถาห – ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๔๙). ยํ ปน กตฺถจิ สุตฺเต ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๖๗) วจนํ, ตํ กุสลปกฺขิกํ อุเปกฺขํ สุเข, อกุสลปกฺขิกฺจ ทุกฺเข ปกฺขิปิตฺวา ปริยาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สุปฺปติฏฺิตภาวการณตฺตา มูลมิวาติ มูลํ, โลโภ มูลํ เอตสฺสาติ โลภมูลํ. กิฺจาปิ หิ โมโหปิ โลภมูเลสุ อตฺถิ, โส ปน สพฺพากุสลสาธารณตฺตา ววตฺถานกโร น โหตีติ อสาธารณธมฺมวเสน ‘‘โลภมูล’’นฺตฺเวว วุตฺตํ ยถา ‘‘เภริสทฺโท ยวงฺกุโร’’ติ. ตถา ‘‘โทสมูล’’นฺติ เอตฺถาปิ. มูลนฺตรวิรหโต โมโห เอว มูลํ อิมสฺส, นาฺนฺติ โมหมูลํ.
มิจฺฉาวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺิ, ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ ยถา ‘‘อากาสคตํ ถามคต’’นฺติ. อถ วา วิปริเยสคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา คตเมว, น เอตฺถ คนฺตพฺพวตฺถุ ตถาสภาวนฺติ ทิฏฺิคตํ, ทฺวาสฏฺิยา วา ทิฏฺีสุ อนฺโตคธนฺติ ทิฏฺิคตํ, เตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ.
‘‘ยทา หี’’ติอาทิ โลภมูลจิตฺตานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํ. มิจฺฉาทิฏฺินฺติ อุจฺเฉททิฏฺิอาทึ มิจฺฉาทิฏฺึ. ตาย หิ วิปลฺลตฺตจิตฺตา ตาว โกธวิสโย, ยาว อินฺทฺริยโคจโรติ ¶ ปรโลกํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ คณฺหนฺติ. อาทิ-สทฺเทน –
‘‘เอส ปนฺโถวิตโถ เทวยาเน,
เยน ยนฺติ ปุตฺตวนฺโต วิโสกา;
ตํ ปสฺสนฺติ ปสโว ปกฺขิโน จ,
เตน เต มาตริปิ มิถุนํ จรนฺตี’’ติ. –
อาทินา ¶ นเยน ปุตฺตมุขทสฺสนํ สคฺคโมกฺขมคฺโคติ เอวมาทิกํ มิจฺฉาทิฏฺึ สงฺคณฺหาติ. กาเม วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ. เตน ‘‘พฺราหฺมณานํ สุวณฺณหรณเมว อทินฺนาทาเน สาวชฺชํ, อิตรํ อนวชฺชํ, คุรูนํ, คุนฺนํ, อตฺตโน ชีวิตสฺส, วิวาหสฺส จ อตฺถาย มุสาวาโท อนวชฺโช, อิตโร สาวชฺโช, คุรุอาทีนํ อตฺถาย เปสฺุกรณํ อนวชฺชํ, อิตรํ สาวชฺชํ, ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิกถา ปาปวูปสมาย โหตี’’ติ เอวมาทิเก มิจฺฉาคาเห สงฺคณฺหาติ. ทิฏฺมงฺคลาทีนีติ ทิฏฺสุตมุตมงฺคลานิ. สารโต ปจฺเจตีติ วุฑฺฒิยา ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน อคฺคเหตฺวา ‘‘อิทเมว วุฑฺฒิการณ’’นฺติ เอวํ สารวเสน คณฺหาติ. สภาวติกฺเขเนวาติ โลภสฺส, มิจฺฉาภินิเวสสฺส วา วเสน สรเสเนว ติขิเณน กุรุเรน. มนฺเทนาติ ทนฺเธน อติขิเณน. ตาทิสํ ปน อตฺตโน, ปรสฺส วา สมุสฺสาหเนน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมุสฺสาหิเตนา’’ติ. ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรตีติ วา-สทฺเทน ตถาปวตฺตนกมุสาวาทาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. กามานํ วาติ อนุภุยฺยมานานํ กามคุณานํ. วา-สทฺเทน ปรสนฺตกสฺส อยถาธิปฺเปตตาย ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ คหณาทิกํ สงฺคณฺหาติ.
สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน เภทาภาวโต โทสมูลํ อสงฺขาริกสสงฺขาริกเภทโต ทุวิธํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ? อสาธารณธมฺเมหิ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ. ปาณสฺส อตีว, อติกฺกมิตฺวา วา ปาตนํ ปาณาติปาโต. อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสฺุผรุสสมฺผปฺปลาปพฺยาปาเท สงฺคณฺหาติ. ทสอกุสลกมฺมปเถสุ หิ กาเมสุมิจฺฉาจารอภิชฺฌามิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตา ตโยว กมฺมปถา อิมินา น สิชฺฌนฺติ. สภาวติกฺขํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ จิตฺตํ อสงฺขารเมว โหติ, อิตรํ สสงฺขารนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล’’ติ. มนฺทํ ¶ ปน หุตฺวา ปวตฺตมานํ เอกํเสน สสงฺขารเมวาติ น สกฺกาว ¶ วิฺาตุํ. ยํ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปวตฺตติ, ตํ มนฺทเมว โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โมหมูลํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรหโต อติมูฬฺหํ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต จฺจลฺจาติ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ, น ตสฺส กทาจิปิ สภาวติกฺขตา อตฺถิ. อารมฺมเณ หิ สํสปฺปนวเสน, วิกฺขิปนวเสน จ ปวตฺตมานสฺส จิตฺตทฺวยสฺส กึ ตาทิเส กิจฺเจ สภาวติกฺขตาย, อุสฺสาเหตพฺพตาย วา ภวิตพฺพํ, ตสฺมา น ตตฺถ สงฺขารเภโท อตฺถิ. นนุ จ อุทฺธจฺจํ สพฺพากุสลสาธารณํ, กสฺมา ปน เอตเมว เตน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคต’’นฺติ. วิเสสโต พลวภาวโต. อิทฺหิ เอตสฺมึ จิตฺเต พลวํ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว เตน วิเสสิตพฺพํ. เตเนว หิ ปาฬิยํ เสสากุสเลสุ อุทฺธจฺจํ เยวาปนกวเสน อาคตํ, อิธ ปน สรูปโตเยว นิทฺทิฏฺํ. เอวํ อสาธารณปฺปธานธมฺมวเสน โมหมูลํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ ทุวิธํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อสนฺนิฏฺานํ สํสโย, วิกฺเขโป อวูปสโม, ภนฺตตาติ อตฺโถ. ตตฺถ วิจิกิจฺฉาสหคตสฺส อสนฺนิฏฺานกาเล, อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิกฺเขปกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ยถานุรูปนฺติ ปฏิสนฺธิชนกาชนกสฺส, กมฺมปถภาวปฺปตฺตาปตฺตสฺส จ อนุรูปโต. อถ วา ยถานุรูปนฺติ โย ยสฺส เหตุ, ตทนุรูปโต. เยภุยฺเยน หิ โลภมูลเกน ขุปฺปิปาสาทินิรนฺตรเปตวิสเย อุปฺปชฺชนฺติ, โทสมูลเกน โทโส วิย จณฺฑชาตตาย ตํสริกฺขเก นิรเย, โมหมูลเกน นิจฺจสมฺมูฬฺหาย ติรจฺฉานโยนิยํ, ตสฺมา โลภาทิเหตุอนุรูปโต ตตฺถ ตตฺถ อปาเย อุปปตฺตึ นิปฺผาเทตีติ อาห ‘‘ยถานุรูปํ…เป… อุปปตฺติยา’’ติ ¶ . อกุสลวิปากานํ ทุกฺขปฺปธานตาย ‘‘ทุกฺขวิเสสสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
๓๑. อปาเปน อลามเกน ปาปาปาปปฺปหีเนน ปาปาปาเปสุ มานเสสุ ยํ ปาปมานสํ วุตฺตํ, ปาปาปาเปสุ ปุคฺคเลสุ อปาเปน ปาปาปาปปฺปหีเนน ยํ ปาปมานสํ วุตฺตนฺติ วา สมฺพนฺโธ. อถ วา ปาปาปาเปสุ มานเสสุ ปาเปน ปาปมานเสน ปาปวเสน ปาปาปาปปฺปหีเนน ยํ ปาปมานสํ วุตฺตนฺติ โยชนา. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – อสมฺมาสมฺพุทฺเธน ตาว ธมฺมสภาวสฺส ทุพฺพิชานียตฺตา กุสลมฺปิ อกุสลโต, อกุสลมฺปิ กุสลโต วุจฺเจยฺย, ภควโต ปน สห วาสนาหิ ¶ วิทฺธํสิตากุสลสฺส กมฺมกฺขยกราเณน ปจฺจยเวกลฺลโต วิทฺธํสิตกุสลกมฺมสฺส จ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต เอกนฺเตเนว อกุสลเทสนา อกุสลธมฺมวเสเนวาติ.
อกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อพฺยากตวณฺณนา
อฺมฺวิสิฏฺานํ กุสลากุสลานํ ปากนฺติ วิปากํ, วิปกฺกภาวมาปนฺนานมรูปธมฺมานเมตมธิวจนํ. ยถา หิ โลเก สาลิพีชาทีนํ ผลานิ ตํสทิสานิ นิพฺพตฺตานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺติ, น มูลงฺกุรปตฺตทณฺฑนฬาทีนิ, เอวํ กุสลากุสลานํ ผลานิ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ ตํสทิสานิ วิปกฺกภาวมาปนฺนานีติ วิปากนิรุตฺตึ ลภนฺติ, น ปน กมฺมาภินิพฺพตฺตาปิ รูปธมฺมา กมฺมวิสทิสตฺตา. วิปากเมว จิตฺตํ วิปากจิตฺตํ. กรณมตฺตํ กิริยา ผลทานาสมฺภวโต. เยน ปน การเณน ตสฺส ผลทานํ น สมฺภวติ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. กิริยา ¶ เอว จิตฺตํ กิริยจิตฺตํ. วิปากสฺส กามาวจราทิภาโว กุสเล วุตฺตนเยน ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺโพ. อโลภาทิสมฺปยุตฺตเหตูหิ สห วตฺตนโต สเหตุกํ. ตทภาวโต อเหตุกํ. นิพฺพตฺตกเหตุวเสน สิชฺฌมานมฺปิ เหตํ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว ‘‘สเหตุกมเหตุก’’นฺติ วุจฺจติ, อิตรถา ววตฺถานาภาวโต.
สกกุสลํ วิยาติ อตฺตโน ชนกํ กามาวจรกุสลํ วิย. ชนกชนิตพฺพสมฺพนฺธวเสน หิ ตํ ตํ กุสลํ ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส สกํ นามํ โหติ.
‘‘สกกุสลํ วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปวตฺตาการอารมฺมณาทิโต จสฺส ตํสทิสตา อาปชฺเชยฺยาติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. ฉสุ อารมฺมเณสูติ ปริตฺตาทิอตีตาทิอชฺฌตฺตาทิเภเทสุ ฉสุ รูปาทิอารมฺมเณสุ. ภวนฺตรปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธิ. อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน ภวสฺส องฺคนฺติ ภวงฺคํ. นิพฺพตฺติตภวโต ปริคฺตาย จุติเหตุตาย จุติ. ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสูติ กามาวจรธมฺมปริยาปนฺเนสุ. กามาวจรธมฺมา หิ กิเลสวิกฺขมฺภนาทีสุ ¶ อสมตฺถภาเวน ปริตฺตานุภาวตาย, โอฬาริกาหิ วา กามตณฺหาทีหิ ปริโต คหิตตฺตา ‘‘ปริตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิปากสฺส สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหณาภาวโต กมฺมานุรูปเมว ปวตฺตตีติ ปริตฺตกมฺมวิปาโก ปริตฺตารมฺมเณเยว ปวตฺติตุมรหติ, น มหคฺคตอปฺปมาณารมฺมเณติ วุตฺตํ ‘‘ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสู’’ติ. ยทิ เอวํ มหคฺคตวิปาโกปิ มหคฺคตารมฺมเณเยว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, สฺายตฺตารมฺมณสฺส สมาธิปฺปธานสฺส กมฺมสฺส อปฺปนาปตฺตสฺส ตาทิเสเนว วิปาเกน ภวิตพฺพตฺตา. วณฺณลกฺขณาทิกฺหิ อคฺคเหตฺวา โลกสฺานุโรเธเนว คหิเต ปถวาทิเก ปริกมฺมสฺาย สมุปฺปาทิตํ ¶ ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตมารมฺมณํ สฺาวสํ สฺายตฺตํ โหติ, ตสฺมา ตทารมฺมณสฺส สมาธิปฺปธานสฺส อปฺปนาปตฺตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน สมาธิปฺปธานอปฺปนาปตฺเตหิ วิย สฺายตฺตารมฺมณตาย นิพฺพิเสเสเนว ภวิตพฺพํ. ปริตฺตวิปาโก ปน มหคฺคตอปฺปมาณปฺตฺตารมฺมณกมฺมนิพฺพตฺโตปิ โหติ, โส ปรโต อาคมิสฺสติ.
มุขนิมิตฺตํ วิยาติ มุขํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนนิมิตฺตํ วิย. ยถา หิ ตํ นิรีหํ อปรํ มุขนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ, อฺํ วา กิฺจิ อตฺตโน พเลน กาตุํ น สกฺโกติ, เอวเมตมฺปิ วิปากุปฺปาทนาทีสุ น อุสฺสหติ. เตนาห ‘‘นิรุสฺสาห’’นฺติ. อุสฺสาโหติ เจตฺถ อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานานุสยสฺมึ สนฺตาเน วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาสงฺขาโต, อาเสวนปจฺจยภาวสงฺขาโต, วิฺตฺติชนกตาสงฺขาโต จ พฺยาปาโร. โส วิปาเก นตฺถิ กมฺมเวคุกฺขิตฺตตฺตา ปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานสฺส ตสฺส เอกนฺเตน ทุพฺพลภาวโตติ ตํ นิรุสฺสาหํ.
วิปจฺจนฏฺานนฺติ วิปจฺจนวเสน ปวตฺตนฏฺานํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน จตุกิจฺจานเมเตสํ ปวตฺติโอกาโสติ อตฺโถ. ตตฺถ จุติภวงฺคานํ อนฺตราฬํ ปฏิสนฺธิกิจฺจานํ านํ, ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ, ตทารมฺมณาวชฺชนานํ, ชวนาวชฺชนานํ, โวฏฺพฺพนาวชฺชนานฺจ อนฺตราฬํ ภวงฺคกิจฺจานํ านํ, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ, ชวนปฏิสนฺธีนํ, ภวงฺคปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตราฬํ จุติกิจฺจานํ านํ, ชวนภวงฺคานํ อนฺตราฬํ ตทารมฺมณกิจฺจานํ านนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา ปเนตํ านํ ธมฺมานํ ตํตํกิจฺจวเสน ปากฏํ โหติ, ตสฺมา านํ เวทิตพฺพนฺติ านํ อุทฺธริตฺวา ปากฏกิจฺจวเสเนว ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. อถ วา กิจฺจมฺปิ กิจฺจวนฺตานํ ปวตฺติฏฺานภาเวน คยฺหตีติ านนฺติปิ กิจฺจเมว อุทฺธฏนฺติ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๓๒. อณฺฑชชลาพุชโยนิสมฺภวานํ ¶ มนุสฺสานํ, วินิปาติกาสุรานฺจ อเหตุกปฏิสนฺธิยาปิ สพฺภาวโต อาห ‘‘ทุเหตุกติเหตูน’’นฺติ. ปฏิสนฺธิวิฺาณสมฺปยุตฺตา ทฺเว อโลภาทโย เหตู เยสํ เต ทุเหตุกา. เอส นโย ติเหตุเกสุปิ. ตตฺถ ทุเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ, ติเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ ปฏิสนฺธิโย โหนฺติ, ตถา ภวงฺคจุติโยปิ. เยน เยน หิ จิตฺเตน ปฏิสนฺธิ โหติ, ตํ ตเทว ภวงฺคจุติวเสนปิ ปวตฺตติ. ตทารมฺมณํ ปน อวิเสเสน ทฏฺพฺพํ ทุเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณสฺส อิจฺฉิตตฺตา. นนุ เจตํ อสมเปกฺขิตาภิธานํ อาจริเยเนว อิมสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘อเหตุปฏิสนฺธิสฺส, น ตทารมฺม