📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-ปุราณฏีกา
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๘. ตตฺถ ¶ ¶ เตสุ จตุพฺพิเธสุ ปรมตฺเถสุ, ชาตินิทฺธารณํ. จิตฺตนฺติ จิตฺตํ นาม. วิชานาตีติ วิชานนํ, วิสยานํ วิชานนํ วิสยวิชานนํ. จิตฺตสรูปปริทีปนมิทํ วจนํ. ตสฺส ปน จิตฺตสฺส โก วจนตฺโถ โก สทฺทตฺโถ. วุจฺจเต อาจริเยน. สพฺพสงฺคาหกวเสน สพฺเพสํ จิตฺตานํ สงฺคาหกนยวเสน. อารมฺมณํ จินฺเตติ ชานาตีติ จิตฺตํ, ตทา สพฺพํ จิตฺตํ อธิปฺเปตํ. ชวนวีถิวเสน อตฺตสนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ตทา กุสลากุสลมหากิริยาจิตฺตํ อธิปฺเปตํ. อฺเสํ ชวนานํ อคฺคหณํ กามาวจรชวนานิ เอว เยภุยฺยวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนฺตีติ าปนตฺถํ.
๙. วิจิตฺตํ ¶ กรณํ ยสฺส ตํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺส ภาโว วิจิตฺตกรณา. ‘‘อิมสฺส รูปสฺส อุทฺธํ อิทํ โหตุ, เหฏฺา อิทํ โหตุ, อุภยปสฺเส อิท’’นฺติ จินฺเตตฺวา ยถาจินฺติเตน กเมน เสสจิตฺตรูปนิปฺผาทนํ โหติ, เอวํ ยํ กิฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติ. เอวํ วิจิตฺตกรณตาย จิตฺตํ. ตทา กรณตาย จิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตํ. อิทํ ตทฺธิตปทํ. วา อยํ อฺโ นโย ¶ . ตํ อตฺตโน จิตฺตตาย อฺเทว สราคํ จิตฺตํ, อฺํ สโทสํ, อฺํ สโมหํ. อฺํ กามาวจรํ, อฺํ รูปาวจราทิเภทํ. อฺํ รูปารมฺมณํ, อฺํ สทฺทาทิอารมฺมณํ. รูปารมฺมเณสุปิ อฺํ นีลารมฺมณํ, อฺํ ปีตาทิอารมฺมณํ. สทฺทาทิอารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. สพฺเพสุปิ เตสุ อฺํ หีนํ, อฺํ มชฺฌิมํ, อฺํ ปณีตํ. หีนาทีสุปิ อฺํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อฺํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีมํสาธิปเตยฺยํ, ตสฺมา ยสฺส อิเมสํ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน อตฺตโน จิตฺตตาย จิตฺตํ. จิตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จิตฺตํ. ตทา สพฺพํ จิตฺตํ. ปฺตฺติยมฺปิ วิฺาเณ วิจิตฺเต จิตฺตสฺส กมฺมํ จิตฺตกมฺมํ, จิตฺตกมฺมเมว จิตฺตกมฺมกํ, จิตฺตกมฺมเก วิจิตฺเต อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร จิตฺตสมฺมุติ จิตฺตสทฺโท วิฺาเณ จิตฺเต วิฺุนา ทฏฺพฺโพ.
ตํ ปน สพฺพสงฺคาหกวเสน จินฺเตตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํ. สารมฺมณโต สารมฺมณภาเวน เอกวิธํ. สวิปากาวิปากโต สวิปากาวิปากวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ตสฺมึ ทุวิเธ จิตฺเต สวิปากํ นาม จิตฺตํ กุสลากุสลํ, อวิปากํ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถ. กุสลชาติ อกุสลชาติ อพฺยากตชาตีติ ชาติเภทโต ติวิธํ.
ตตฺถ ตสฺมึ วจเน ‘‘กุสล’’นฺติ เอตสฺส สทฺทสฺส ปน โก วจนตฺโถ.
๑๐. กุจฺฉิตานํ สลนโต ปาปกานํ ธมฺมานํ กมฺปนโต วิทฺธํสนโต. กุจฺฉิเตนากาเรน สยนฺตีติ กุสา, กุสานํ อกุสลสงฺขาตานํ ลวเนน ฉินฺทนโต. กุจฺฉิเต สาติ ตนุํ กโรตีติ กุสํ, กุเสน าเณน ลาตพฺพตฺตา คเหตพฺพตฺตา. วา อยํ อฺโ นโย.
๑๑. กุสลสทฺโทยํ ¶ อยํ กุสลสทฺโท เฉเก อตฺเถ อาโรคฺยตฺเถ อนวชฺชตฺเถ อิฏฺวิปาเก อตฺเถปิ ทิฏฺโ อมฺเหหิ. อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร อนวชฺชาทิเก อตฺเถ ทิฏฺโ. อาทิ-สทฺเทน อาโรคฺยตฺถอิฏฺวิปากตฺถา ¶ คเหตพฺพา. ทิฏฺโ ยสฺมา, ตสฺมา อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ กุสลํ. นตฺถิ อวชฺชํ กิเลสาวชฺชํ กิเลสโทโส กิเลสทรโถ เอตสฺสาติ อนวชฺชํ, กมฺเมน วิปจฺจียเตติ วิปาโก, อิฏฺานิฏฺาทิอารมฺมณานุภวนวเสน, อตฺตโน สภาเวน จ อิฏฺโ วิปาโก เอตสฺสาติ อิฏฺวิปากํ, อนวชฺชเมว อิฏฺวิปากํ, ตํ ลกฺขียติ อเนน อวิฺาตํ ลกฺขิตพฺพํ กุสลนฺติ ลกฺขณํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ. อนวชฺชอิฏฺวิปากเมว กุสลํ. นนุ กถํ สยเมว อตฺตโน ลกฺขณํ ภเวยฺยาติ โจทนา ภเวยฺย วิฺาตาวิฺาตสทฺทตฺถภาเวน ลกฺขณลกฺขิตพฺพภาวยุตฺติโต. กุสลสทฺทตฺถวเสน หิ อวิฺาตํ อปากฏํ กุสลํ ลกฺขิตพฺพํ โหติ. อนวชฺชอิฏฺวิปากสทฺทตฺถวเสน วิฺาตํ ปากฏํ กุสลํ ลกฺขณํ โหติ. อกุสลวิทฺธํสนรสํ อกุสลานํ วิทฺธํสนํ อกุสลวิทฺธํสนํ, ตํ รโส กิจฺจเมตสฺสาติ อกุสลวิทฺธํสนรสํ, อกุสลวิทฺธํสนกิจฺจํ. โวทานภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ โวทานปจฺจุปฏฺานํ, โวทานอุปฏฺานาการํ โวทานคยฺหาการํ. วา อยํ อฺโ นโย. วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณเมว กุสลํ, วชฺชปฏิปกฺขลกฺขณํ กุสลนฺติ อตฺโถ. โวทานภาวรสํ โวทานภาวสมฺปตฺติกํ. อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ อิฏฺวิปากผลํ. โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ ปทฺจ ตํ านฺจาติ ปทฏฺานํ, อุโภ การณตฺถาธิวจนํ, ตสฺมา อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ, อิตรถา ปุนรุตฺติโทโส สิยา, โยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ เอตสฺสาติ โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณํ ¶ อกุสลํ. ตทุภยวิปรีตํ เตหิ อุภเยหิ กุสลากุสเลหิ วิปรีตํ อวิปากลกฺขณํ เอตสฺสาติ ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ อพฺยากตํ. วา อยํ อฺโ นโย. อวิปาการหํ วิปากสฺส อนนุจฺฉวิกํ.
สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ สวตฺถุกํ หทยวตฺถุกํ, อวตฺถุกํ หทยวตฺถุวิรหิตํ.
๑๒. อุทฺทานโต สงฺเขปวเสน กิเลสวตฺถุวเสน ทุเว กามา โหนฺติ. ฉนฺทราโคว กิเลโส, เตภูมเก ปวตฺตํ วฏฺฏสหิตํ วตฺถุ, วสติ กิเลโส เอตฺถาติ วตฺถุ.
๑๓. กิเลสกาโม วตฺถุํ กาเมติ อิจฺฉติ, วตฺถุ กิเลสกาเมน กามียติ อิจฺฉียตีติ กตฺตุการกกมฺมการกทฺวเย สาธนทฺวเย เอส เอโส ทุวิโธปิ กาโม สิชฺฌติ.
๑๔-๕. โส ¶ อยํ ทุวิโธปิ กาโม ยสฺมึ ปเทเส สมฺปตฺตีนํ วเสน อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา โส ปน ปเทโส จตุปายานํ ฉนฺนํ เทวานํ มนุสฺสานํ วเสน เอว เอกาทสวิโธ โหติ.
๑๖. กาโมวจรตีติ เอตฺถ เอตสฺมึ เอกาทสวิเธ ปเทเส กาโม อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา โส ปเทโส อสฺส กามสฺส อเนน กาเมน อภิลกฺขิตตฺตา กามาวจรสฺิโต. อภิลกฺขิตสทฺทปฺปโยเค ตติยตฺเถ ‘‘อสฺสา’’ติ ฉฏฺี โหตีติ สทฺทสตฺถวิทู ปนฺติ. สสตฺถาวจโร ปเทโส วิย สตฺเต สสนฺติ หึสนฺติ เตหีติ สตฺถา, สห สตฺเถหีติ สสตฺถา, สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ เอตฺถาติ สสตฺถาวจโร. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส ปเทโส วิชฺชมาเนสุปิ ¶ อฺเสุ ทฺวิปทจตุปฺปเทสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ รูปาวจราทีสุ ตตฺถ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ.
๑๗. ยถา รูปภโว อุตฺตรปทสฺส โลปํ กตฺวา รูปนฺติ วุตฺโต, เอวํ ตถา สฺวายํ โส อยํ เอโส กามาวจโร อุตฺตรปทสฺส โลปํ กตฺวา กาโม อิติ สฺิโต กาโม นาม อุทีริโต ปณฺฑิเตน กถิโต.
๑๘. ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ ตสฺมึ กามาวจเร สทา อวจรติ, อิติ ตสฺมา การณา กามาวจรํ อิติ เอวํ กามฆาตินา กามานํ วินาสเกน พุทฺเธน กถิตํ. กิฺจาปิ เอตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม เยภุยฺเยน อวจรณโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว วุจฺจติ, ถลจรชลจรา ปาณิโน อถเล อชเล ิตาปิ ‘‘ถลจรชลจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติ, เอวํ อิทํ อฺตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามาวจรเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อารมฺมณกรณวเสน วา เอตฺถ กาโม อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามฺเจส รูปารูปาวจเรสุปิ อวจรติ, ยถา ปน วทตีติ วจฺโฉ, มหิยํ เสตีติ มหึโสติ วุตฺเต น ยตฺตกา วทนฺติ, มหิยํ วา เสนฺติ, สพฺเพสํ ตํ นามํ โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
๑๙. ปฏิสนฺธึ ภเว กาเม กามภวสงฺขาเต กาเม ปฏิสนฺธึ อวจารยติ, อิติ ตสฺมา กามาวจรํ ¶ . อิติ เอวํ วา อยํ อฺโ นโย. ตตฺร ตสฺมึ กามาวจเร ปริยาปนฺนํ อนฺโตคธํ, อิติ ตสฺมา กามาวจรํ.
๒๐. อฏฺวิธํ จิตฺตํ กามาวจรสฺิตํ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ. ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปฺุกิริยา เอว เตสํ เตสํ ผลานิสํสานํ ¶ วตฺถูนิ การณานีติ ปฺุกิริยวตฺถูนิ, เตสํ วโส, เตน ปวตฺตติ.
๒๑. ทานํ สีลํ ภาวนา ปตฺติทานํ เวยฺยาวจฺจํ ธมฺมเทสนา อนุโมทนา ทิฏฺิชุภาโว สํสุติ ธมฺมสฺสวนฺจ อปจาโย อปจายนํ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺุานิ เอว วตฺถูนิ ปฺุวตฺถูนิ, เตสํ ปเภโท ปฺุวตฺถุปฺปเภโท เยฺโย ปณฺฑิเตน ชานิตพฺโพ.
๒๒-๓. คจฺฉนฺติ สงฺคหํ ทาเน ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เวยฺยาวจฺจาปจายนา สีลมเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ธมฺมเทสนา ธมฺมสฺสวนํ ทิฏฺิอุชุกา ภาวนามเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ทส ปฺุกิริยาปิ จ ตีณิ เอว สมฺโภนฺติ.
๒๔. สพฺพานุสฺสติปฺฺุจ ปสํสา สรณตฺตยํ รตนตฺตยคุณปสํสา จ เอเต ทิฏฺิชุกมฺมมฺหิ สงฺคยฺหนฺติ, ตสฺมึ สงฺคหปาปุเณ สํสโย สนฺเทโห นตฺถิ.
๒๕. ปุริมา เจตนา ตโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตา เจตนา, มฺุจเจตนา ปจฺจุปฺปนฺนา เจตนา, ปรเจตนา ปจฺฉากาเล ปวตฺตา เจตนา, ติสฺโสปิ เจตนา ทานมเย ปฺุเ โหนฺติ. เอวนฺติ ยถา ติสฺโสปิ เจตนา ทานมเย ปฺุเ โหนฺติ, เอวํ ตถา ทานมยปฺุโต เสเสสุปิ สีลมยภาวนามเยสุ ติสฺโส เจตนา ปณฺฑิโต ทีปเย กเถยฺย.
หิ สจฺจํ ยทา ปน โย ปุคฺคโล เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ อาคมฺม ปฏิจฺจ. ปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เทสกาลกลฺยาณมิตฺตาทโย คหิตา. อฺํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ อฺ-คฺคหเณน สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธิทิฏฺิตากุสลกิริยานิสํสทสฺสิตาโสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาทีนํ สงฺคโห. อตฺถิ ทินฺนํ ทานสฺส ผลํ อตฺถิ. อาทิ-สทฺเทน ¶ อตฺถิหุตาทโย คหิตา. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา. ปเรหิ อนุสฺสาหิโต อโจทิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ ¶ กโรติ. ทานาทีนีติ วจเนน เทยฺยธมฺมํ นิสฺสาย ปวตฺตทานเจตนา คเหตพฺพา. ตทา อสฺส ปุคฺคลสฺส. สงฺขรณํ สงฺขาโร, นตฺถิ สงฺขาโร เอตสฺสาติ อสงฺขาโร, ตํ เอว อสงฺขาริกํ, อปฺปโยคนฺติ อตฺโถ. วุตฺตนเยนาติ วุตฺตนโย นาม ‘‘เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติ’’นฺติ วจนํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร นาม อตฺตโน วา ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺส อธิวจนํ, ปรสฺส วา ปวตฺตปุพฺพปฺปโยคสฺส อธิวจนํ. อยมสฺส อธิปฺปาโย – ยทา โย ‘‘ทานาทีนิ กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ สมุปฺปาเทตฺวา นากาสิ, ปจฺฉา อตฺตโน ปุพฺพเจตนาย อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทา สสงฺขาริกํ โหติ, อตฺตโน ปุพฺพปฺปโยเคน สห ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติทสฺสเนน ปฏิปชฺชิตพฺพา สีลาทีหิ ปฏิปชฺชนฺติ ชานนฺติ คจฺฉนฺติ วา นิพฺพานํ เอตายาติ ปฏิปตฺติ, ตาย ทสฺสนํ ปฏิปตฺติทสฺสนํ, เตน. ชาโต ปริจโย เอเตสนฺติ ชาตปริจยา. สหสาติ เวเคน. จตูสุปิ วิกปฺเปสุ ทสฺเสยฺย.
๒๖. ทสปฺุกฺริยาทีนํ วเสน จ พหูนิปิ ภวนฺติ เอตานิ ปน จิตฺตานิ ทสปฺุกิริยาทีนํ วเสนปิ พหูนิปิ ภวนฺติ อิติ เอวํ ปกาสเย ภควา ปกาเสยฺย.
สตฺตรส สหสฺสานิ, ทฺเว สตานิ อสีติ จ;
กามาวจรปฺุานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเสติ. –
กามาวจรปฺุานิ สตฺตรส สหสฺสานิ จ ทฺเว สตานิ จ อสีติ จ ภวนฺติ, อิติ วจนํ วินิทฺทิเส อาจริโย กเถยฺย.
ทสปฺุกฺริยาวตฺถุ, ฉทฺวาราธิปตีหิ จ;
กายาทีหิ จ ตีเหว, หีนาทีหิ จ ตีหิ ตุ.
ทฺวีสุ ¶ ภเวสุ กามภวรูปภเวสุ. ปฏิปทาทิเภทโต ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขาปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขาปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขาปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ. รูปาวจรภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตํ รูปาวจเร ปวตฺตสฺส ภาวนาปฺุสฺส วเสน ปวตฺตํ รูปาวจรูปปตฺตินิปฺผาทกํ รูปาวจเร อุปปตฺติยา ปฏิสนฺธิยา นิปฺผาทกํ โหติ.
สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ ¶ อรูปาวจรํ ยทา กามรูเป ชายติ, ตทา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายติ, อิติ ตสฺมา สวตฺถุกํ นาม ชาตํ. ยทา อรูเป ชายติ, ตทา หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายติ, อิติ ตสฺมา อวตฺถุกํ นาม ชาตํ.
อากาสานฺจายตนสฺส กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ อารมฺมณํ. วิฺาณฺจายตนสฺส ตตฺถ ปวตฺตวิฺาณํ, ตสฺมึ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิฺาณํ จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ. อากิฺจฺายตนสฺส ตสฺส อปคโม ตสฺส อากาสานฺจายตนสฺส อปคโม อภาโว โวหาโร อารมฺมณํ โหติ. เนวสฺานาสฺายตนสฺส อากิฺจฺายตนํ อารมฺมณํ โหติ.
รูเป สฺา รูปสฺา. สฺาสีเสน จิตฺตมฺปิ คหิตํ. สมติกฺกมา กสิณุคฺฆาฏิมากาสสมติกฺกมเนน. ปฏิเฆ ทฺวารารมฺมณานํ สงฺฆฏฺฏเน ปวตฺตา สฺา ปฏิฆสฺา. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ อธิวจนํ. ตาสํ ปฏิฆสฺานํ ทฺวิปฺจวิฺาณานํ อตฺถงฺคมา อตฺถงฺคเมน. นานา อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตํ, อารมฺมณํ, นานตฺเต นานาสภาเว ปวตฺตา สฺา นานตฺตสฺา, นานา อตฺตา สภาโว เอติสฺสาติ วา นานตฺตา, สาเยว สฺา นานตฺตสฺา, กามาวจรสฺาติ อตฺโถ. ตาสํ นานตฺตสฺานํ อมนสิการา อมนสิกาเรน.
นิยตานิยตวตฺถุกเภทโตติ ¶ โสตาปตฺติมคฺโค นิยตวตฺถุโก. กสฺมา? กามรูเปสุเยว หทยวตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต. อิตเร ปน ตโย มคฺคา อนิยตวตฺถุกา. กสฺมา? กามรูเปสุ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายนฺติ, อรูเป หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายนฺติ, ตสฺมา อนิยตวตฺถุกา. ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตสงฺขาเตหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ.
ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนา. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสาเยว สํโยชนา สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนา, เตสํ ปหานํ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนปฺปหานํ, ตํ กโรตีติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสสํโยชนปฺปหานกรํ, โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ. มาโนปิ เอกเทสโต อปายคามิโกเยว ปหิยฺยเต. โสตาปตฺติมคฺเคน นิสฺเสสโต น ปหิยฺยเต. เสสกิเลเสสุปิ ¶ เอเสว นโย. อุทฺธจฺจํ ปน เอกเทสโตปิ อปายคามิกมฺปิ น ปหิยฺยติ. สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตกรํ. โสตาปตฺติมคฺเคน นาสิตสํโยชนานํ ปหานํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? ปมมคฺคโต ทุติยมคฺคสฺส มหนฺตตฺตา ปมมคฺเคน นาสิตา สํโยชนา ทุติยมคฺเคน นาสิตาติ ปฺายติ, อิติ ยสฺมา, ตสฺมา น วุตฺตํ. ตติยจตุตฺถมคฺเคสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ เอตสฺมึ โลกุตฺตรจิตฺเต. เอเกกนฺติ วิจฺฉาวเสน วุตฺตํ. มคฺคานุรูปนฺติ วจนํ ปมมคฺคสฺส ปมผลฺจ อนุรูปนฺติ วิฺาปนตฺถํ.
๒๘. กาเม อฏฺเว กามาวจเร อฏฺ เอว จิตฺตานิ, รูเป รูปภเว ปฺจ จิตฺตานิ, อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ, อนุตฺตรานิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาริ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน กุสลานิ จิตฺตานิ เอกวีสติ โหนฺติ.
๒๙. กุสลากุสลาปคเตน ¶ สตา มุนินา กุสลโต, อกุสลโต จ อปคเตน สตา สติสมฺปนฺเนน กุสเล กุสเลน เฉเกน วสินา ปฺจวสีหิ สมนฺนาคเตน ยํ กุสลจิตฺตํ จตุภูมิคตํ จตูสุ ภูมีสุ ปวตฺตํ สกลํ สพฺพํ ลปิตํ กถิตํ, ตํ กุสลจิตฺตํ มยาปิ พุทฺธทตฺตาจริเยน ลปิตํ กถิตํ.
นิยตานิยตวตฺถุวเสนาติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตทฺวยํ กาเมเยว หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายติ, อฺภูมีสุ น ชายติ, ตสฺมา นิยตวตฺถุกํ โหติ. อิตรานิ ปน อกุสลานิ กามรูเปสุ อุปฺปชฺชนกาเล หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ชายนฺติ, อรูเป หทยวตฺถุํ อนิสฺสาย ชายนฺติ, ตสฺมา อนิยตวตฺถุกานิ, เตน. ปฏิสนฺธิชนกาชนกวเสน จาติ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธึ น ชเนติ. ยทิ ปฏิสนฺธึ ชเนยฺย, อปาเยสุเยว ชเนยฺย. กสฺมา? โสตาปตฺติมคฺเคน เอกเทสโต อปายคามิกมฺปิ น ชหิตํ, สพฺพํ น ชหิตนฺติ อตฺโถ. โสปิ มคฺโค อปายคามี น โหติ. อฺเ ปน กิเลสา เอกเทสวเสน อปายคามิกา ชหิตา, เตน ปมมคฺเคนาติ ตสฺมา น ชเนติ. เอกาทสวิธํ ปน ปฏิสนฺธึ ชเนติ, เตน.
ทิฏฺมงฺคลาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สุตมงฺคลาทีนิ คหิตานิ. สารโต อุตฺตมโต ปจฺเจติ สทฺทหติ. สภาวติกฺเขน สภาโว ติกฺโข เอตสฺสาติ สภาวติกฺขํ, เตน สภาวติกฺเขน.
อสฺส ¶ ปน ปฏิฆสมฺปยุตฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ อกุสลกมฺเมสุ ติกฺขปฺปวตฺติกาเล อสงฺขาริกสฺส อุปฺปตฺติ, มนฺทปฺปวตฺติกาเล สสงฺขาริกสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
ตสฺส โมมูหสฺส.
ทุกฺขวิเสสสฺส ทุกฺขนานตฺตสฺส.
๓๐. โลภมูลวเสน ¶ อฏฺ จิตฺตานิ, โทสมูลวสา ทุเว จิตฺตานิ, โมหมูลวเสน ทฺเว จิตฺตานิ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อกุสลานิ ทฺวาทสปฺปการานิ สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๓๑. ยํ ปาปมานสํ ยํ อกุสลจิตฺตํ ปาปาปาเปสุ ปาปอปาเปสุ กุสลากุสเลสุ อปาเปน อปฺปวตฺเตน ปาปาปาปปฺปหีเนน วุตฺตํ อีริตํ กถิตํ, ตํ ปาปมานสํ ตํ อกุสลจิตฺตํ มยา สมุทาหฏํ กถิตํ.
ยถา ปนสฺส ยถา ปน อสฺส วิปากสฺส กุสลํ ทานาทิวเสน ทานาทีนํ ทสปฺุกิริยวตฺถูนํ วเสน ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, อิทํ วิปากจิตฺตํ ตถา น ปวตฺตติ. หิ สจฺจํ อิทํ วิปากํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุ กามาวจรธมฺมนฺโตคเธสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ กุสลสมฺปยุตฺตธมฺมโต อสฺส วิปากสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ นานตฺเต อสติปิ อิทํ วิปากํ อาทาสตลาทีสุ ธมฺมชาเตสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ. อยมสฺสาธิปฺปาโย – ยถา อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ มุเข จลิเต จลติ, อจลิเต น จลติ, มุขสฺส การณํ วินา มุขนิมิตฺตสฺส วิย การณํ นตฺถิ, เอวํ กุสลการณา วิปากสฺส อฺํ การณํ นตฺถิ, นิรุสฺสาหํ วิปากํ.
๓๒. กามาวจรเทวานํ มนุสฺสานํ อิเม อฏฺ มหาวิปากา ทุเหตุกติเหตุกานํ กามาวจรเทวานํ, มนุสฺสานฺจ ปฏิสนฺธิโย ภวนฺติ.
๓๓-๔. ตโต ปรํ ปวตฺติยํ ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา พลวารมฺมเณ อติมหนฺตวิภูตารมฺมเณ ¶ ตทารมฺมณฺจ หุตฺวา ตโต ปรํ มรณกาลสฺมึ จุติ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ ¶ , เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จตูสุ าเนสุ วิปจฺจนฺติ วิปากภาเวน ชายนฺติ.
๓๕. สภูมิกุสเลเหว มหาปากา สมา วินา มหาปากา กมฺมทฺวารํ กมฺมการณํ วินา, กมฺมฺจ มหาปฺุานํ กิริยวตฺถุกํ วินา วชฺเชตฺวา สภูมิกุสเลเหว อตฺตโน ภูมิยํ ปวตฺเตหิ กุสเลหิ เอว สมา สทิสา. กมฺมทฺวารํ นาม กายวิฺตฺติกมฺมทฺวารํ, วจีวิฺตฺติกมฺมทฺวารํ, ภวงฺคสงฺขาตํ มโนทฺวารํ, อิติ ติวิธํ กมฺมทฺวารํ กมฺมการณํ. กมฺมํ นาม อฏฺกามาวจรกุสลเจตนา อิธ อธิปฺเปตา.
๓๖. ปากา กุสลวิปากา อวิฺตฺติชนตฺตา จ วิฺตฺติ จ วิฺตฺติ จ วิฺตฺติวิฺตฺติโยติ วตฺตพฺเพ สรูเปกเสสํ กตฺวา ‘‘วิฺตฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตา ชเนนฺตีติ วิฺตฺติชนา, น วิฺตฺติชนา อวิฺตฺติชนา, เตสํ ภาโว อวิฺตฺติชนตฺตํ. ตสฺมา อวิฺตฺติชนตฺตา กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺติสงฺขาตานํ กมฺมทฺวารานํ อชนกตฺตา มโนทฺวารสงฺขาตสฺส กมฺมทฺวารสฺส วเสน จ อปฺปวตฺตนโต อวิปากสภาวโต จ อกมฺมภาวโต จ อปฺปวตฺตนโต เจว ปฺุกิริยวตฺถุวเสน อปฺปวตฺตนโต เจว ปฺุเหิ โน สมา อสทิสา.
๓๗-๙. ปริตฺตารมฺมณตฺตา หิ เตสเมกนฺตโต เตสํ วิปากานํ เอกนฺตโต ปริตฺตารมฺมณตฺตา กามาวจรารมฺมณตฺตา เตสุ วิปาเกสุ สตฺตปฺตฺติการมฺมณา กรุณามุทิตา กทาจิ กิสฺมิฺจิ กาเล น ชายนฺติ, ตถา เอวํ ติสฺโส ปน วิรติโย เอเตสุ วิปาเกสุ น ชายนฺติ, หิ กสฺมา การณา น ชายนฺติ, ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาติ กุสลา นามาติ สตฺถุนา วุตฺตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา น ชายนฺติ. ตถาธิปติโนเปตฺถ ตถา เอวเมว จตฺตาโร อธิปติโนปิ เอเตสุ วิปาเกสุ น สนฺติ. กสฺมา ¶ ? ฉนฺทาทีนิ ธมฺมชาตานิ ปุเรตรํ กตฺวา อนุปฺปชฺชนโต น สนฺติ, อิติ วจนํ วินิทฺทิเส อาจริโย กเถยฺย.
๔๐. อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปน ปฺุโต วิปาเกสุ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปฺุโต กุสลโต อาคมนวเสน เยฺยํ. ตตฺถ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มเตน มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตจลนํ วิย อสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาโร โหติ, สสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก สสงฺขาโร โหติ, เอวํ อาคมนวเสน เยฺยํ. ปจฺจยโต เจว เยฺยํ ตตฺถ เอกจฺจานํ ¶ อาจริยานํ มเตน พลวนฺเตหิ วิภูเตหิ ปจฺจเยหิ กมฺมาทีหิ อุปฺปนฺโน อสงฺขาโร ทุพฺพเลหิ สสงฺขาโรติ เอวํ ปจฺจยวเสน วิฺเยฺยํ ชานิตพฺพํ.
๔๑-๒. หีนาทีนํ ปฺุานํ วิปากตฺตา หีนาทโย วิปากา ปฺุวาทินา ชิเนน ปริทีปิตา ภวนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ปวตฺตํ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ เอกนฺเตน สวตฺถุกํ กามโลกสฺมึ ชายเต, อฺตฺถ ปน อฺาสุ ภูมีสุ น ชายเต.
วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณนฺติ จกฺขุวิฺาณสฺส รูปเมว อารมฺมณํ, น สทฺทาทโย. เสสตฺตยํ ยทา จกฺขุวิฺาเณน คหิตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทาสฺส รูปํ อารมฺมณํ โหติ. ยทา โสตวิฺาเณน คหิตํ, ตทาสฺส สทฺโท อารมฺมโณ โหติ. ยทา ฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ คหิตานิ อารมฺมณานิ กโรนฺติ, ตทาสฺส คนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ โหนฺติ. มโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ยทา ตทารมฺมณํ โหติ, ตทา ฉอารมฺมณํ โหติ, เอวํ อนิยตารมฺมณํ โหติ.
รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคโม ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ เอตสฺสาติ อปคมปทฏฺานํ, ตาย อาวชฺชนํ ¶ กตฺวา ิตาย จกฺขุวิฺาเณน ทสฺสนกิจฺจํ กรียตีติ อตฺโถ. ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ สมฺปฏิจฺฉนภาเวน คยฺหาการํ. สนฺตีรณาทิรสา โสมนสฺสยุตฺตา มโนวิฺาณธาตุสนฺตีรณตทารมฺมณรสา, อุเปกฺขายุตฺตา ปน สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา สนฺตีรณาทิภาเวน คยฺหาการํ.
๔๓. กามาวจรปฺุสฺส กามาวจรกุสลสฺส โสฬส วิปากา โหนฺติ. อิติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ วจนํ ติเหตุกปฺุสฺส อุกฺกฏฺสฺส วเสน อาจริโย ปริทีปเย. อยเมตฺถ อตฺโถ – ฉนฺทาธิปเตยฺยาทีนํ วเสน อุกฺกฏฺติเหตุกกุสลํ กามสุคติยํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต อฏฺ อเหตุกกุสลวิปากานิ, อฏฺ มหากุสลวิปากานีติ โสฬส ปากานิ นิปฺผาเทติ.
๔๔. กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิตํ กึ มหคฺคตํ วิปากจิตฺตํ กุสลานุคตํ กุสลํ อนุคตํ กตฺวา มหคฺคตกุสลจิตฺเตน สมานํ กตฺวา ภควตา ภาชิตํ เทสิตํ. กึ เกน การเณน? กามาวจรปฺุํว กามาวจรกุสลํ อิว อสมานผลํ นตฺถิ ยโต ยสฺมา การณา, ตสฺมา ¶ วิปากํ กุสลานุคตํ กตฺวา ภควตา ภาชิตํ เทสิตํ. กามาวจรปฺุํวาติ ยถา อฏฺวิเธสุ กามาวจรกุสเลสุ อุกฺกฏฺติเหตุกกุสลํ กามสุคติยํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬส กุสลวิปากานิ นิปฺผาเทติ, ติเหตุกโอมกฺจ ทุเหตุกอุกฺกฏฺฺจ กามสุคติยํ ทุเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต ติเหตุกวิรหิตานิ อเหตุกทุเหตุกสงฺขาตานิ วิปากานิ นิปฺผาเทติ, ทุเหตุกโอมกํ ปน กามสุคติยํ อเหตุกปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต อฏฺ อเหตุกวิปากานิ นิปฺผาเทติ, เอวํ กามาวจรปฺุํ อสมานผลํว โหติ.
๔๕. คชาทีนํ ¶ ฉายา คชาทิสทิสา โหติ ยถา, เอวํ มหคฺคตวิปากํ สพฺพถา สพฺพปกาเรน อตฺตโน กุสเลเหว สมานํ โหติ.
๔๖-๗. กามาวจรปฺุํว นาปราปริยเวทนํ อิทํ มหคฺคตกุสลํ กามาวจรปฺุํว อปราปริยเวทนํ อปรสฺมึ ภเว ผลทายกํ น โหติ, ฌานา อปริหีนสฺส ภวคามิโน ปฏิสนฺธิคามิโน สตฺตสฺส กุสลานนฺตรํเยว ผลํ อุปฺปชฺชติ, อิติ จ าปนตฺถํ เอตสฺส มหคฺคตวิปากสฺส กุสลานุคตํ กุสลานุคมนํ ภควตา กตํ.
๔๘. เอตฺถ เอตสฺมึ มหคฺคตวิปาเก ปฏิปทากฺกโม เตสฺจ หีนาทีนํ เภทโต ฌานาคมนโต มหคฺคตกุสลฌานสฺส อาคมนวเสน วิภาวินา ปณฺฑิเตน เวทิตพฺโพ.
๔๙. เอตฺถ วิปาเก ฉนฺทาทิอธิปตีนํ อภาโว, อยเมว วิเสสโต กุสลโต อยํ เอว วิเสโส, เสสํ สพฺพปการํ อวิเสเสน กุสเลน สมํ มตํ กถิตํ ภควตา.
๕๐. สฺุตํ อนิมิตฺตนฺติ, ตถาปณิหิตนฺติปิ สฺุตํ อนตฺตา, อนิมิตฺตํ อนิจฺจํ, อปฺปณิหิตํ ทุกฺขํ อิติ เอตานิ ตีณิ นามานิ มคฺคสฺส อนนฺตเร จตุพฺพิธสฺส มคฺคสฺส อนนฺตเร จตุพฺพิเธ ผเล โหนฺติ.
๕๑. ลพฺภนฺติ ปรภาคสฺมึ มคฺคานนฺตเร ปวตฺตผลโต อฺสฺมึ กาเล วฬฺชนผเลสุ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนกาเลสุ เอตานิ ตีณิ นามานิ น ลพฺภนฺเต, ผเลหิ วิปสฺสนาวเสเนว อนตฺตอนิจฺจทุกฺขสงฺขาตานํ ¶ ติณฺณํ วิปสฺสนานํ วเสน เอว ตานิ ตีณิ นามานิ ลพฺภเร ผเลหิ ลพฺภนฺเต.
๕๒. โหนฺติ ¶ สาธิปตีเนว โลกุตฺตรผลานิ ตุ เอกนฺตโต สาธิปตีนิ เอว โหนฺติ, โลกุตฺตรผลานิ เปตฺวา อฺสฺมึ วิปาเก อธิปตี นตฺถิ.
๕๓. มคฺโค อตฺตโน มคฺคภาเวน มคฺโค นาม วุจฺจเต ภควตา. ผลํ มคฺคํ อุปาทาย อฏฺงฺคิกมคฺคํ นิสฺสยํ กตฺวา มคฺโค นาม อิติ วจนํ วุจฺจเต ภควตา.
๕๔. อิเม สตฺต อกุสลวิปากา. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ตสฺสทิสตฺตา โคจโร อารมฺมณนฺติ อตฺโถ, อนิฏฺโ จ อนิฏฺมชฺฌตฺโต จ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตา, เตเยว โคจโร อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจโร, ตสฺมึ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร วตฺตเร วตฺตนฺติ. สุขาทิตฺตยยุตฺตา เต เต อฏฺ อเหตุกกุสลวิปากา สุขาทิตฺตยยุตฺตา สุขโสมนสฺสอุเปกฺขาเวทนาหิ สหคตา. ทุกฺขุเปกฺขายุตา อิเม อิเม สตฺต อเหตุกอกุสลวิปากา ทุกฺขุเปกฺขาเวทนาหิ สหคตา.
๕๕. เอวํ ฉตฺตึสธา ปากํ ปากสาสนปูชิโต สุคโต. กึ วิสิฏฺโ? ปากํ นาม อสุรํ, ตํ สาสติ, ปาเกน อตฺตโน ปฺุผเลน เทเว อนุสาสตีติ วา ปากสาสโน, โก โส? สกฺโก. เตน ปากสาสเนน ปูชิโต สวิปากาวิปาเกสุ กุสลวิปากกิริเยสุ กุสโล เฉโก เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปากํ จิตฺตํ ฉตฺตึสปฺปการํ อพฺรฺวิ อโวจ.
อนุฬาเรสูติ ขุทฺทเกสุ. ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา ฉฬารมฺมณวิชานนคยฺหาการา. สพฺพฺุตฺาณสฺส คติ วิย คติ เอติสฺสาติ สพฺพฺุตฺาณคติกา.
๕๖. โสมนสฺสยุตฺตานฏฺ ¶ , กุสลากุสลานิ จ โสมนสฺสยุตฺตานิ อฏฺ กุสลากุสลานิ จ, กฺริยโต ปน ปฺจ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน หาสจิตฺตานิ เตรส.
๕๗. ปุถุชฺชนา หสนฺเตตฺถ เอตฺถ เอเตสุ เตรสจิตฺเตสุ ปุถุชฺชนา ปน อฏฺหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ ¶ . เสขา สตฺต อริยา ฉหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ. อเสขา ขีณาสวา ปฺจหิ จิตฺเตหิ หสนฺติ.
กุสลานิ ปน รูปารูปกุสลานิ เสขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชนฺติ. อิมานิ รูปารูปกิริยานิ ขีณาสวานํ ภาวนาเยว กาโร ภาวนากาโร, ตสฺส วโส ภาวนาการวโส, เตน ปวตฺตานิ. ตานิ รูปารูปกุสลานิ ภาวนาปฺุวสปฺปวตฺตานิ ภาวนากุสลวเสน ปวตฺตานิ. อิเมสํ รูปารูปกิริยานํ เตสฺจ รูปารูปกุสลานํ อยเมว วิเสโส.
๕๘-๙. ยา ปุถุชฺชนกาลสฺมึ, อภินิพฺพตฺติตา ปน ปุถุชฺชนกาลสฺมึ ปุถุชฺชนภาวฏฺิเตน โยคินา อภินิพฺพตฺติตา ยา รูปารูปสมาปตฺติ, สา รูปารูปสมาปตฺติ โส โยคี ขีณาสโว ภิกฺขุ หุตฺวา นํ รูปารูปสมาปตฺตึ ยาว ยตฺตกํ กาลํ น สมาปชฺชเต, ตาว ตตฺตเกน กาเลน ตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน กุสลา เอว รูปารูปกุสลา เอว โหติ. ขีณาสเวน สา รูปารูปสมาปตฺติ สเจ ยทิ สมาปนฺนา สมาปชฺชิตา, กฺริยา รูปารูปกิริยา โหติ.
๖๐. เอกาทสวิธํ กาเม กามาวจเร กิริยจิตฺตํ เอกาทสวิธํ, รูเป รูปาวจเร ปฺจ, อรูปิสุ จตฺตาริ อิติ สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
๖๑. โลกุตฺตรกฺริยจิตฺตํ, ปน กสฺมา น วิชฺชติ? มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา น วิชฺชติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – จตุมคฺคฏฺโ ¶ ขีณาสโว นาม น โหติ, มคฺคานนฺตรเมว ผลํ อุปฺปชฺชติ, มคฺโคปิ เอกจิตฺตกฺขณิโก ยทิ จิตฺตํ พหุจิตฺตกฺขณิกํ, ผลสมงฺคิโน ขีณาสวสฺสปิ มคฺคจิตฺตํ ภเวยฺย, เอวํ สติ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตํ ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
๖๒. กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก กรณํ กฺริยํ, กฺริยํ นาม วินยปริยาเยน อกตฺตพฺพสฺส กรณํ, น กรณํ อกฺริยํ, อกฺริยํ นาม วินยปริยาเยน กตฺตพฺพสฺส อกรณํ, อาปชฺชนํ อาปตฺติ, กฺริยาย กรเณน อาปตฺติ กฺริยาปตฺติ, อกฺริยาย อกรเณน อาปตฺติ อกฺริยาปตฺติ, กฺริยาปตฺติ จ อกฺริยาปตฺติ จ กฺริยาปตฺยากฺริยาปตฺติโย, เอกสฺส อาปตฺติ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติโย’’ติ วุตฺตํ, ตาสํ วิภาโค กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาโค, เทเสตีติ เทสโก, ตสฺส เทสโก กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก. ณฺวุ-ตุ-ปจฺจเยสุ ปเรสุ กมฺมตฺเถ ฉฏฺี โหตีติ ¶ วทนฺติ. ชิโน กึ วิสิฏฺโ? กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก หิตาหิตานํ สกฺริยากฺริยารโต หิตสฺส สกฺริยาย รโต, อหิตสฺส อกฺริยาย รโต, ยํ กฺริยากฺริยํ, กฺริยํ นาม กฺริยจิตฺตํ, อกฺริยํ นาม กุสลากุสลวิปากจิตฺตํ อิจฺฉนฺติ เอเก. ตํ น. กสฺมา? กุสลาธิกาเร ‘‘กุสลํ มุนินา ลปิตํ’’ อกุสลาธิกาเร ‘‘ปาปมานสํ ปาปาปาเปสฺวปาเปน วุตฺตํ’’ วิปากาธิกาเร ‘‘ปากํ สุคโต อพฺรวี’’ติ วตฺวา ปุน กฺริยาธิกาเร ‘‘กุสลากุสลวิปากานิ อโวจา’’ติ วจนสฺส วตฺตพฺพาภาวโต. เตน วาสฺส กฺริยากฺริยํ เอตสฺสาติ กฺริยากฺริยํ, กฺริยากฺริยสภาวนฺติ อตฺโถ. อยเมว สารโต ปจฺเจตพฺโพ. ยํ กฺริยากฺริยํ จิตฺตํ กฺริยากฺริยาสภาวํ อโวจ เทเสสิ, ตํ กฺริยากฺริยํ กฺริยากฺริยสภาวํ มยา สมีริตํ, สมฺมา ปกาเรน อีริตํ กถิตํ.
๖๔. เอกูนนวุติ ¶ สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา โลกุตฺตเร อฏฺ กตฺวา เอกูนนวุติ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา มเหสินา ตถาคเตน สมาสโต สงฺเขปโต นิทฺทิฏฺา.
๖๕. ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, เย ภิกฺขู ปาฏวตฺถิโน อภิธมฺมปิฏเก ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, เตน อตฺโถ ปาฏวตฺโถ, โส เอเตสํ อตฺถีติ ปาฏวตฺถิโน, เฉกภาวตฺถิกา เย ภิกฺขู, เตหิ ภิกฺขูหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร อุคฺคเหตพฺโพ สิกฺขิตพฺโพ ปุนปฺปุนํ จินฺติตพฺโพ.
๖๖. เย ชนา ตสฺสงฺกาเสน ตํสนฺนิเภน อภิธมฺมาวตาเรน อภิธมฺมมโหทธึ มหาสาครสนฺนิภํ อภิธมฺมํ ตรนฺติ, เต อิมํ โลกํ ปรโลกฺจ ตรนฺติ. อิตีติ ปริสมาปเน.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปโม ปริจฺเฉโท.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๗. จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา ¶ , เย จ เจตสิกา มยา เย จ เจตสิกา จิตฺตานนฺตรํ มยา อุทฺทิฏฺา, อิโต ปรํ อิทานิ เตสํ เจตสิกานํ วิภาชนํ กริสฺสามิ อหํ.
อิเมสุ ปน กรุณามุทิตาวเสน ภาวนากาเล กรุณาปุพฺพภาโค วา, อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาโค, ตสฺมึ ปุพฺพภาเค, กรุณาโต ปุพฺพภาเค กามาวจรจิตฺเตติ อตฺโถ. เอกา กรุณา อุปฺปชฺชติ. มุทิตาปุพฺพภาเค วา อปฺปนาปตฺตาย มุทิตาย ปุพฺพภาเค เอกา มุทิตา ¶ อุปฺปชฺชติ. อิมินา กามาวจรจิตฺเตน โยคี มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหิ ธมฺเมหิ วิรมติ. รมุ-ธาตุ กีฬายํ, วิ-สทฺโท วิรมณตฺโถ.
๖๘. อาทินา ปฺุจิตฺเตน, เตตฺตึส นิยตา มตา อาทินา ปฺุจิตฺเตน ปมมหากุสลจิตฺเตน สห นิยตา เตตฺตึส เจตสิกา ภควตา มตาติ, อถ วา กรุณามุทิตา อนิยตา เอเกน ธมฺเมน สห จตุตฺตึส ธมฺมา ภวนฺติ.
๖๙. กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตา จ, อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏา เอตฺถ เอเตสุ เยวาปนกธมฺเมสุ, นิทฺธารณํ, เมตฺตา จ อุเปกฺขา จ ธมฺมราเชน สตฺถุนา น อุทฺธฏา น วุตฺตา กสฺมา การณา.
๗๐. อพฺยาปาเทน เมตฺตาปิ อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา, อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาย จ คหิตา ยสฺมา การณา, ตสฺมา อุโภเปตา ภควตา น คหิตา.
๗๑. กสฺมา เยวาปนา ธมฺมา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา สพฺเพ เต เยวาปนา ธมฺมา เยวาปนนามกา ปาฬิยํ สรูเปน เอว. พนฺธติ สฺเนเหน เอตสฺมินฺติ พนฺธุ, อาทิจฺจสฺส พนฺธุ อาทิจฺจพนฺธุ, เตน อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน น จ อุทฺธฏา น เทสิตา.
๗๒. กสฺมา ¶ การณา? ยสฺมา อนิยตา เกจิ เยวาปนกา อนิยตา, ยสฺมา การณา ราสึ ทุกวคฺคาทิราสึ น ภชนฺติ น เสวนฺติ, ยสฺมา การณา เกจิ เยวาปนกา ทุพฺพลา, ตสฺมา ปาฬิยํ ภควตา น วุตฺตา.
๗๓. ฉนฺทาธิโมกฺขมุทิตา มนสิ จ กาโร,
มชฺฌตฺตตา จ กรุณา วิรติตฺตยฺจ;
ปฺุเสุ เตน นิยตานิยตา จ สพฺเพ,
เยวาปนา มุนิวเรน น เจว วุตฺตา.
ฉนฺทาธิโมกฺโข ¶ มุทิตา มนสิกาโร มชฺฌตฺตตา กรุณา วิรติตฺตยฺจ ปฺุเสุกุสเลสุ นิยตา จตฺตาโร อนิยตา ปฺจ สพฺเพ เยวาปนา น จ เอว เตน มุนิวเรน วุตฺตา.
๗๔-๘๐. กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว, ปมํ สมุทีริโต เอตฺถ เอเตสุ เจตสิเกสุ, ชาตินิทฺธารณํ, ผสฺโสว ปมํ สมุทีริโต กถิโต. กสฺมา การณา? กิร มยา สุตํ, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปมํ อภินิปาตตฺตา ผสฺโส ปมํ สมุทีริโต, ผุสิตฺวา ปน ผสฺเสน ผสฺเสน อารมฺมณํ ผุสิตฺวา โยคิโน เวทนาย อารมฺมณํ เวทเย, สฺาย สฺชานาติ, เจตนาย อารมฺมณํ เจตเย. สหชาตานํ เจตสิกานํ ผสฺโสว อิธ อิมสฺมึ จิตฺเต มเหสินา ปมํ วุตฺโต. หิ กสฺมา การณา? ยสฺมา พลวปจฺจยตฺตา, ตสฺมา วุตฺโต. อการณมิทํ สพฺพํ, จิตฺตานํ ตุ สเหว จ ‘‘ปมาภินิปาตตฺตา’’ติ จ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ จ อิทํ สพฺพํ วจนํ อการณํ อเหตุกํ อยุตฺตํ, กสฺมา การณา? จิตฺตชานํ จิตฺเตหิ สหปฺปวตฺตานํ เจตสิกานํ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สมานุปฺปาทสมานนิโรธสมานาลมฺพณสมานวตฺถุกภาเวน ปวตฺติโต อการณํ อยุตฺตํ. อยํ ตุ ปมุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉาติ นตฺถิทํ อยํ ธมฺโม ปมุปฺปนฺโน, อยํ ธมฺโม ปจฺฉากาเล อุปฺปนฺโน อิติ อิทํ วจนํ นตฺถิ. พลวปจฺจยตฺเตปิ การณํ น จ ทิสฺสติ. เทสนากฺกมโต เจว ปมํ สมุทีริโต อิจฺเจวํ อิติ เอวํ อิติ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ผสฺสสฺส ปมํ สมุทีริตตํ วิฺุนา วิภาวินา วิฺเยฺยํ, วิเสสโต วิเสเสน อฺถา น วิฺเยฺยํ. น จ ปริเยสิตพฺโพยํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรกฺกโม ยสฺมา การณา อยํ ปุพฺพาปรกฺกโม วิฺุนา น จ ปริเยสิตพฺโพ น คเวสิตพฺโพ, ธมฺมา เอว วจนตฺถลกฺขณาทีหิ วิชานตา ปณฺฑิเตน ปริเยสิตพฺพา.
อิฏฺาการานุภวนรสา ¶ ¶ อิฏฺารมฺมณานุภวนกิจฺจา สุโภชนรสํ อนุภวนฺโต ราชา วิย. เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา เจตสิกปสฺสทฺธิปทฏฺานา.
ปจฺจาภิฺาณกรณรสา ปฏิชานนกิจฺจา วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิว วฑฺฒกิโน สกึ สฺชานิตฺวาปิ ทารุหเรสุ สุตฺตสฺส ปฏิปสารณํ วิยาติ อธิปฺปาโย. ยถาคหิตนิมิตฺตวเสนาติ ยถาปวตฺติตนิมิตฺตสฺส วเสน. มนสิ อภินิเวสกรณํ คยฺหาการา.
อายูหนรสา ปวตฺตนกิจฺจสาธกา. มหาวฑฺฒกิอาทโย วิย ยถา มหาวฑฺฒกี สยมฺปิ ทารุํ ตจฺฉติ, ปเรปิ ทารุํ ตจฺฉาเปติ, เอวํ สยมฺปิ อารมฺมเณ สนฺทหติ, สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ อภิสนฺทหาเปติ.
อาหนนํ ภุโส หนนํ, ปริยาหนนํ สมนฺตา หนนํ, ตํ รโส เอตสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโส.
อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ อารมฺมณปริมทฺทนลกฺขโณ.
ปินยตีติ ปีติ, สหชาตธมฺเม อารมฺมเณ ปินยตีติ อตฺโถ. กายจิตฺตผรณรสา. อุทคฺคสฺส จิตฺตสฺส ภาโว โอทคฺยํ, ตํ ปจฺจุปฏฺานํ เอตสฺสาติ โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
สทฺทหนฺติ วตฺถุตฺตยํ สทฺทหนฺติ. อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺานา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา สทฺทหิตพฺพวตฺถุตฺตยาสนฺนการณา.
อรฺคตสุเทสโก วิย อรฺเ คโต มคฺคสุเทสโก วิย.
อตฺตนา อวินิพฺภุตฺตานํ ธมฺมานนฺติ อวิคตานํ เจตสิกานํ. เตสนฺติ เตสํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ. สนฺเตปิ จ เตสํ ¶ เจตสิกานํ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ ¶ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตสํ ปาเลตพฺพานํ เจตสิกานํ ปวตฺตกฺขเณเยว ตํ ชีวิตํ เต ธมฺเม ปาเลตพฺเพ เจตสิเก อนุปาเลติ. อุทกํ วิยาติ ยถา อุทกํ อตฺตนิ อุปฺปลาทีนิ อนุปาเลติ, ตถา อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน สนฺเตปิ เตสํ อตฺถิกฺขเณเยว อนุปาเลติ, วิชฺชมานกฺขเณว อนุปาเลตีติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม อนุปาเลติ, ธาติ วิย กุมารํ อฺาย ชนิตํ กุมารํ รกฺขนฺตี ธาติ วิย, ปรสฺส ปุตฺตํ องฺกาทินา ธาเรตีติ ธาติ. สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ อตฺตนา ปวตฺติเตหิ ธมฺเมหิ สมฺปวตฺตติ. นิยามโก วิย ยถา นิยามโก เอกนาวาย วุตฺเถหิ ชเนหิ สห ปวตฺตติ, ภงฺคโต อุทฺธํ ตํ ชีวิตํ น ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ อภาวา ปยิตพฺพานํ เจตสิกานฺจ อภาวา, ภงฺคกฺขเณ เจตสิเก น เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, วฏฺฏิสฺเนโห ขียมาโน ปทีปสิขํ น กโรติ ยถา.
โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโนติ มุทุภาวปจฺจุปฏฺาโน, สีตลภาวปจฺจุปฏฺาโน วา.
กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ อิเม ขนฺธา คหิตา.
นิมฺมทฺทนรสาติ นิมฺมทฺทนกิจฺจา. กายจิตฺตานํ อวูปสมตาอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ อาทิคฺคหเณน กุกฺกุจฺจํ คเหตพฺพํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติโย ปริจฺเฉโท.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙. สพฺเพ ¶ เจตสิกา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา เย สพฺเพ เจตสิกา อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน ¶ วุตฺตา, เต สพฺเพ เจตสิกา นามสามฺโต นามสมานภาเวน ทฺเวปฺาสภวนฺติ เต, อโนตฺตปฺปปริโยสานา ทฺวิปฺาส ภวนฺติ.
๙๐-๙๒. จตุปฺาสธา กาเม, รูเป ปฺจทเสริตา กาเม กามาวจเร จตุปฺาส จิตฺตานิ อีริตา. รูเป รูปาวจเร ปฺจทส จิตฺตานิ อีริตา ภวนฺติ. ทฺวาทสารูเป อรูปาวจเร ทฺวาทส จิตฺตานิ ภวนฺติ. จตฺตาลีส มนาสวา โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีส ภวนฺติ, เอกวีสสตํ สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา สมาสโต สงฺเขปโต เอกวีสสตํ โหติ. เอเตสุ เตสมุปฺปตฺตึ อิโต ปรํ เอเตสุ มยา วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺตึ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย อหํ ปวกฺขามิ เทสิสฺสามิ.
๙๓. เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา มนกฺกาโร มนสิกาโร ชีวิตํ ผสฺสปฺจกํ เอเต อฏฺ เจตสิกา อวินิพฺโภคา อฺมฺโต อวิคตา เอกุปฺปาทา สมานุปฺปาทา สหกฺขยา สหวยา.
๙๔. ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตินฺทฺริยํ เอกคฺคตา มนกฺกาโร อิเม เจตสิกา สพฺพสาธารณา สพฺพจิตฺเตหิ สาธารณา, สพฺพจิตฺตานํ สาธารณา วา.
๙๕. วิตกฺโก ปฺจปฺาส-จิตฺเตสุ สมุทีริโต. จาโร ฉสฏฺิจิตฺเตสุ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ ¶ ภควตา สมุทีริโต. วิจาโร ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺเตสุ เอกาทสสุ ปมชฺฌานจิตฺเตสุ จ เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ.
๙๖. เอกปฺาสจิตฺเตสุ, ปีติ เตสฏฺิยา สุขํ ปีติโทมนสฺสุเปกฺขาสหคตกายวิฺาณจตุตฺถชฺฌานวชฺชิเตสุ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ชายติ. สุขํ โทมนสฺสทุกฺขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ เตสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. อุเปกฺขา โสมนสฺสสุขทุกฺขสหคตวชฺชิเตสุ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ ชายติ. ทุกฺขํ อกุสลวิปากกายวิฺาณปฏิฆสหคเตสุ ตีสุ จิตฺเตสุ ชายติ.
๙๗. โหติ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปน โทมนสฺสทุกฺขสุขุเปกฺขาสหคตวชฺชิเตสุ ¶ ทฺวาสฏฺิจิตฺเตสุ ชายติ. ทุกฺขินฺทฺริยํ ปเนกสฺมึ อกุสลวิปาเก กายวิฺาเณ ชายติ. ตเถกมฺหิ สุขินฺทฺริยํ ตถา เอกสฺมึ ปฺุปาเก กายวิฺาเณ โหติ.
๙๘. ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต, วีริยํ อาห นายโก ชิโน ปฺจทฺวาราวชฺชนทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวชฺชิเต ปฺจุตฺตรสเต จิตฺเต วีริยํ อาห กเถสิ. จตุตฺตรสเต จิตฺเต, สมาธินฺทฺริยมพฺรฺวิ วิจิกิจฺฉาสหคตทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณปฺจทฺวาราวชฺชนวชฺชิเต จตุตฺตรสเต จิตฺเต สมาธินฺทฺริยํ อโวจ.
๙๙. สพฺพาเหตุกจิตฺตานิ, เปตฺวา เจกเหตุเก สพฺพานิ อฏฺารส อเหตุกจิตฺตานิ เอกเหตุกจิตฺตทฺวยฺจ เปตฺวา เสสสฺมึ เอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺทสฺส อุปฺปตฺตึ อุทฺทิเส ปณฺฑิโต กเถยฺย.
๑๐๐. เปตฺวา ¶ ทส วิฺาเณ จกฺขุวิฺาณาทิเก ทส วิฺาเณ จ วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จิตฺตํ เปตฺวา เสสสฺมึ ทสุตฺตรสเต จิตฺเต อธิโมกฺโข ภควตา อุทีริโต.
๑๐๑-๒. สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส ตตฺรมชฺฌตฺตํ ฉ ยุคฬา จ อิติ อิเม เอกูนวีสติ ธมฺมา นิยตา หุตฺวา เอกนวุติยา จิตฺเต ชายนฺติ. เอกูนวีสติ ธมฺมา อเหตุเกสุ อฏฺารสสุ อปฺุเสุ ทฺวาทสสุ อกุสเลสุ น ชายเร น ชายนฺติ.
๑๐๓. เอกูนาสีติยา จิตฺเต, ปฺา ชายติ สพฺพทา ปฺา ทฺวาทสอกุสลอฏฺารสอเหตุกมหากุสลาณวิปฺปยุตฺตมหาวิปากาณวิปฺปยุตฺตมหากิริยาาณวิปฺปยุตฺตวชฺชิเต เอกูนาสีติยา จิตฺเต ชายติ. อฏฺวีสติยา จิตฺเต, กรุณามุทิตา สิยุํ กรุณามุทิตา อฏฺสุ มหากุสเลสุ, อฏฺสุ มหากิริยาสุ, รูปาวจรปฺจมชฺฌานวชฺชิเตสุ ทฺวาทสรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺวีสติยา จิตฺเตสุ สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๑๐๔. กามาวจรปฺุเสุ, สพฺพโลกุตฺตเรสุ จ กามาวจรมหากุสเลสุ จิตฺเตสุ สพฺเพสุ โลกุตฺตเรสุ จาติ สห อฏฺเก จตฺตาลีสวิเธ จิตฺเต วิรติตฺตยํ โหติ.
๑๐๕. สทฺธา ¶ สติ หิโรตฺตปฺปํ อโลภาทิตฺตยมฺปิ จ ยุคฬานิ ฉ จ มชฺฌตฺตํ กรุณามุทิตาปิ จ.
๑๐๖. ตถา ติสฺโส วิรติโย สพฺเพ เต ปฺจวีสติ ธมฺมา มหากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตอพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตาติ กุสเลน สพฺเพสุเยว ธมฺเมสุ เฉเกน วิชิตงฺคเณน ปกาสิตา.
๑๐๗. อหิรีกํ ¶ อโนตฺตปฺปํ, โมโห อุทฺธจฺจเมว จาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา นิยตา หุตฺวา ทฺวาทสาปฺุจิตฺเตสุเยว ทฺวาทสอกุสลจิตฺเตสุเยว ชายเร ชายนฺติ.
๑๐๘-๙. โลโภ โทโส จ โมโห จ, มาโน ทิฏฺิ จ สํสโย วิจิกิจฺฉา มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มจฺฉริยมฺปิ จ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อิสฺสา จ โทมนสฺสกํ เอเต ธมฺมา อกุสลา อกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอกนฺเตน มเหสินา วิชิตงฺคณวิคตมเลน วุตฺตา.
๑๑๐. โลโภ อฏฺสุ โลภมูเลสุ จิตฺเตสุ ภควตา นิทฺทิฏฺโ ทสฺสิโต. ทิฏฺิ จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ วุตฺตา. มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ คาหูปวาทปฺปภินฺทเนน วุตฺโต. โทโส ทฺวีสุ เอว ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ มุนินฺเทน วุตฺโต.
๑๑๑. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจา ทฺวีสุ โทสมูเลสุ จิตฺเตสุ ชายนฺติ, โน สห สห โน ชายนฺติ, เอเกโกว ชายนฺตีติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉา ปเนกสฺมึ วิจิกิจฺฉา ปน เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ชายติ. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริกอกุสลจิตฺเตสุ ชายติ.
๑๑๒-๓. ผสฺโส จ เวทนา สฺา, เจตนา ชีวิตํ มโน วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ วีริยํ สมาธิ จ ฉนฺโท เจวาธิโมกฺโข จ มนสิกาโร จ จุทฺทส ธมฺมา กุสลา จ กุสลเจตสิกา จ โหนฺติ. อกุสลา เจว อกุสลเจตสิกา เจว อพฺยากตาปิ จ อพฺยากตเจตสิกา จ โหนฺติ.
๑๑๔. เอกูนตึสจิตฺเตสุ, ฌานํ ปฺจงฺคิกํ มตํ จตูสุ โสมนสฺสสหคตากุสเลสุ, ทฺวาทสสุ โสมนสฺสสหคตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยจิตฺเตสุ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทจิตฺเตสุ ¶ ¶ , ตีสุ รูปปมชฺฌานจิตฺเตสุ, อฏฺสุ โลกุตฺตรปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ เอกูนตึสจิตฺเตสุ ปฺจงฺคิกํ ปฺจาวยวฌานยุตฺตํ ฌานํ สุคเตน มตํ. อุเปกฺขาสหคตานิ จตฺตาริ โลภมูลานิ จ ทฺเว โทสมูลานิ จ ทฺเว โมหมูลานิ จ มโนธาตุตฺติกฺจ อุเปกฺขาสหคตา ติสฺโส อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย จ ทฺวาทสุเปกฺขาสหคตานิ มหากุสลมหาวิปากกิริยจิตฺตานิ ตีณิ รูปทุติยชฺฌานจิตฺตานิ อฏฺ โลกุตฺตรทุติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ สตฺตตึส จิตฺตานิ จตุฌานงฺคยุตฺตานิ จตุฌานาวยวยุตฺตานิ อิติ เอวํ นิทฺทิเส กเถยฺย.
๑๑๕. เอกาทสวิธํ จิตฺตํ, ติวงฺคิกมุทีริตํ ตีณิ รูปาวจรตติยชฺฌานจิตฺตานิ, อฏฺโลกุตฺตรตติยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ ติวงฺคิกํ ติอวยวฌานยุตฺตํ, ฉ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปฺจมชฺฌานจิตฺตานิ, ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตานิ, โสฬส โลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานปฺจมชฺฌานจิตฺตานิ จาติ จตุตึสวิธํ จิตฺตํ ทุวงฺคิกํ ทฺวิอวยวฌานยุตฺตํ อุทีริตํ ชิเนน อีริตํ.
๑๑๖. สภาเวนาวิตกฺเกสุ, ฌานงฺคานิ น อุทฺธเร สภาเวน ปกติยา อวิตกฺเกสุ วิตกฺกวิรหิเตสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิ ฌานาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – อฺตฺถ วิตกฺโก ฌานจิตฺเตน วิปฺปหีโน ภาสิโต, อิเมสุ ปน เนว ฌานจิตฺเตน ปหีนา, ปกติยา วิตกฺกวิรหิตานิ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ชิโน น อุทฺธเร น เทเสยฺย.
๑๑๗. พุโธ ชิโน ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ มโนธาตุตฺติเก จ ตีสุ สนฺตีรเณสุ จาติ โสฬสจิตฺเตสุ ตีณินฺทฺริยานิ ¶ วเท กเถยฺย. เอกสฺมึ ปน จตฺตาริ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ โหนฺติ, เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉายุตฺตจิตฺตวชฺชิเตสุ หสิตุปฺปาเท เจว โวฏฺพฺพนจิตฺเต จาติ เตรสสุ จิตฺเตสุ ปฺจ อินฺทฺริยานิ พุโธ ภควา อุทฺธเร อุทฺธเรยฺย.
๑๑๘. สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสุ, อินฺทฺริยานิ ชิโนพฺรฺวิ ชิโน พุทฺโธ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสจิตฺเตสุ สตฺต อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ กเถสิ, เอเกนูเนสุ อฏฺเว, จตฺตาลีสมเนสุ จ ชิโน าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ¶ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ, ปฺจทสสุ รูเปสุ, ทฺวาทสสุ อรูเปสุ จาติ เอเกนูเนสุ จตฺตาลีสมเนสุ อฏฺเว อินฺทฺริยานิ อพฺรฺวิ.
๑๑๙. จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ นวกํ อินฺทฺริยนวกํ นายโก อพฺรฺวิ กเถสิ. เอวํ อินฺทฺริยโยโคปิ, เวทิตพฺโพ วิภาวินา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺเตสุ อินฺทฺริยโยโค วิภาวินา วิเสเสน ปฺํ ภาเวตุํ ปกาเสตุํ สีลเมตสฺสาติ วิภาวี, เตน เวทิตพฺโพ.
๑๒๐. อมคฺคงฺคานิ นาเมตฺถ, อฏฺารส อเหตุกา เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ อฏฺารส อเหตุกา นตฺถิ มคฺโค เอเตสูติ อมคฺคงฺคานิ นาม, ฌานงฺคานิ น วิชฺชนฺติ, วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิปิ น สํวิชฺชนฺติ.
๑๒๑. เอกํ จิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ เอกํ วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตํ ทุมคฺคงฺคํ ทุมคฺคาวยวํ, จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตากุสลจิตฺเตสุ จ ทฺวีสุ ปฏิฆยุตฺเตสุ จ อุทฺธจฺจยุตฺเตสุ จาติ สตฺตสุ จิตฺเตสุ จ ติมคฺคงฺคานิ ติมคฺคาวยวานิ โหนฺติ. จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ ¶ , มคฺโค โส จตุรงฺคิโก จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตากุสเลสุ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ จ รูปาวจรทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ รูปาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ อรูปาวจเรสุ จาติ จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ จตุรงฺคิโก มคฺโค จตุราวยโว มคฺโค โหติ.
๑๒๒. ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ, มคฺโค ปฺจงฺคิโก มโต าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ, ตีสุ รูปปมชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ ปฺจทฺทสสุ จิตฺเตสุ ปฺจงฺคิโก ปฺจาวยโว มคฺโค ภควตา มโต. ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ จ โลกุตฺตรทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานสงฺขาเตสุ ทฺวตฺตึสจิตฺเตสุ มคฺโค สตฺตงฺคิโก สตฺตาวยโว โหติ.
๑๒๓. มคฺโค อฏฺสุ จิตฺเตสุ มคฺคผลวเสน อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ มคฺโค อฏฺงฺคิโก อฏฺาวยโว โหติ. อิติ ปริสมาปเน. ตุ ปทปูรเณ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคาวยวานิ ธีโร อุทฺธเรยฺย, เทเสยฺยาติ อตฺโถ.
๑๒๔. พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสุ หสิตุปฺปาทโวฏฺพฺพนสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ จิตฺเตสุ ทฺเว พลานิ โหนฺติ ¶ . เอกสฺมึ ตีณิ ทีปเย เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉายุตฺเต ตีณิ พลานิ ธีโร ทีปเย ปกาเสยฺย. วิจิกิจฺฉายุตฺตโต เสเสสุ เอกาทสสุ อกุสเลสุ จตฺตาริ พลานิ โหนฺติ. ฉ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ จิตฺเตสุ ฉ พลานิ โหนฺตีติ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺย.
๑๒๕. เอกูนาสีติยา ¶ สตฺต าณสมฺปยุตฺตมหากุสลมหาวิปากมหากิริยาสงฺขาเตสุ ทฺวาทสสุ กามาวจรจิตฺเตสุ, สตฺตวีสติยา มหคฺคตจิตฺเตสุ, จตฺตาลีสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติยา จิตฺเตสุ สตฺต พลานิ โหนฺติ. โสฬเสวาพลานิ ตุ ทฺวิปฺจวิฺาณานิ จ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ โสฬส เอว จิตฺตานิ อพลานิ พลวิรหิตานิ โหนฺติ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตํ สพลํ พเลน สหคตํ อพลมฺปิ จ พลวิรหิตฺจาปิ จิตฺตํ วิฺเยฺยํ ธีเรน วิชานิตพฺพํ.
๑๒๖. ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ, จิตฺเตสุ ชายนฺติ หิ เยสุ ยานิ เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ ชายนฺติ, มยา สมาเสน สมุทฺธริตฺวา อสํสฏฺํ อุทฺธริตฺวา เตสุ จิตฺเตสุ สพฺพานิปิ ตานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลอินฺทฺริยานิ สมาเสน สงฺเขเปน มยา พุทฺธทตฺตาจริเยน วุตฺตานิ กถิตานิ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติโย ปริจฺเฉโท.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา
อิโต ¶ ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยา.
อหํ อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ เอกวิธาทิกํ นยํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ พุทฺธิยา วุทฺธิตฺถาย ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิ.
๑๒๘. สพฺพเมกวิธํ ¶ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต สพฺพํ จิตฺตํ วิชานนสภาวโต เอกวิธํ, ทุวิธฺจ ภเว จิตฺตํ อเหตุกสเหตุกโต อิทํ จิตฺตํ ทุวิธํ ภเวยฺย.
๑๒๙. ปฺุาปฺุวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปฺจ จ หิ สจฺจํ กาเม กามาวจเร กุสลากุสลวิปากา ทส ปฺจ จ กิริยา ติสฺโส อิติ สพฺเพ อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา.
๑๓๐. อเหตุกโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสา เอกสตฺตติ จิตฺตุปฺปาทา สเหตุกาติ สเหตุกา นามาติ มเหสินา ตาทินา อวิปรีตสภาเวน เหตุวาทินา ปจฺจยวาทินา นิทฺทิฏฺา.
๑๓๑. สวตฺถุกาวตฺถุกโต สวตฺถุกอวตฺถุกวเสน ตถา อุภยวเสน สวตฺถุกวเสน, อวตฺถุกวเสน จ สพฺพํ วุตฺตปฺปกาเรน จ มานสํ ติวิธํ โหติ.
๑๓๒-๔. สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปฺจทสาปิ จ จิตฺตุปฺปาทา อาทิมคฺโค ปมมคฺโค หสิตุปฺปาโท มโนธาตุกิริยาปิ จ โทมนสฺสทฺวยฺจาปิ เตจตฺตาลีส มานสา วินา วตฺถุํ วตฺถุํ วชฺเชตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา นาม. อรูปาวจรวิปากา จ เอกนฺเตน ¶ อวตฺถุกา, มยา วุตฺตโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุภยถา สวตฺถุกาวตฺถุกวเสน สิยุํ.
๑๓๕. เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปฺจารมฺมณเมว จ จิตฺตํ ฉฬารมฺมณกฺเจติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรนาปิ ติวิธํ จิตฺตํ สิยา.
๑๓๖-๘. วิฺาณานิ จ ทฺเว ปฺจ, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ อภิฺามานสํ เปตฺวา สพฺพํ มหคฺคตฺเจวาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตุปฺปาทา ปน เอเกการมฺมณา วิฺเยฺยา ธีเรน. ตตฺถ ¶ จิตฺเต มโนธาตุตฺตยํ ปฺจารมฺมณํ อีริตํ ภควตา. มยา วุตฺตจิตฺตโต เสสานิ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ ฉฬารมฺมณิกานิ มตานิ สตฺถุนา, ตถา เอวํ จิตฺตํ กุสลากุสลาทิโต ติวิธํ. อาทิ-สทฺเทน อพฺยากตํ คเหตพฺพํ.
๑๓๙. อเหตุกํ จิตฺตํ เอกเหตุกฺจ จิตฺตํ ทฺวิเหตุกฺจ จิตฺตํ ติเหตุกฺจ จิตฺตนฺติ เอวํ อิมินา ปกาเรน จิตฺตํ จตุพฺพิธํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ.
๑๔๐-๒. เหฏฺา มยาปิ นิทฺทิฏฺา อฏฺารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ จิตฺตํ เอกเหตุกํ เอวํ อุทีริตํ ภควตา. กาเม กามาวจเร ปฺุวิปากกฺริยโต กุสลวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา อกุสลา จ ทสธา จาติ พาวีสติ จิตฺตุปฺปาทา ทุเหตุกา. กาเม กามาวจเร ปฺุวิปากกฺริยโต ปฺุวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา. สพฺพํ มหคฺคตฺเจว อปฺปมาณํ โลกุตฺตรจิตฺตฺจ ติเหตุกํ.
๑๔๓-๕๐. รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโตติ รูปอิริยาปถวิฺตฺติชนกวเสน รูปอิริยาปถชนกวเสน จ รูปชนกวเสน จ ติกิจฺจาชนกวเสน จาติอาทีหิ ปกาเรหิ สพฺพํ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ตสฺมึ จิตฺเต ทฺวาทสากุสลา, กามธาตุยา กุสลา, ตถา กาเม ทส กิริยา, อภิฺามานสํ ทฺวยํ, อิเม พาตฺตึส มานสา รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิฺตฺตึ ชนยนฺติ. กุสลา มหคฺคตมานสา กิริยา จ มหคฺคตมานสา, อฏฺ อนาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ ¶ กปฺเปนฺติ. โจปนํ น ปาเปนฺติ วิฺตฺตึ น ชนยนฺตีติ อตฺโถ. อิเม จิตฺตุปฺปาทา ทุกิจฺจนิยตา ¶ , ทส วิฺาเณ เปตฺวา ทฺวีสุ ภูมีสุ วิปากา มโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาวิปากรูปวิปากานํ วเสน อฏฺารส ปากา มโนธาตุ กิริยา เจวาติ อิมานิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ, ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา ปมํ ‘‘ทส วิฺาเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตา. อรูปีสุ วิปากา จ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ อรหโต จุติจิตฺตฺจ อิเม โสฬส มานสา ติกิจฺจานิ น กโรนฺติ.
๑๕๑. เอกทฺวิติจตุฏฺาน-ปฺจฏฺานปฺปเภทโต เอกกิจฺจทฺวิกิจฺจติกิจฺจจตุกิจฺจปฺจกิจฺจเภเทน ปฺจธา จิตฺตํ ปฺจปการํ จิตฺตํ ปฺจนิมฺมลโลจโน พุทฺโธ อกฺขาสิ กเถสิ.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสา.
๑๕๓. สพฺเพว ปฺจปฺาส จิตฺตุปฺปาทา ชวนฏฺานโตเยว ชวนกิจฺจวเสเนว เอกฏฺาเน เอกกิจฺเจ นิปฺปปฺเจน สตฺถุนา ตณฺหามานทิฏฺิวิรหิเตน สตฺถุนา นิยามิตา กถิตา.
๑๕๔. ปุน ทฺเวปฺจวิฺาณา จิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเน สวเน ตถา ฆายเน สายนฏฺาเน ผุสเน ปฏิปาฏิยา สตฺถุนา นิยามิตา.
๑๕๕. มโนธาตุตฺติกํ อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน, เอเต อฏฺสฏฺิ จิตฺตุปฺปาทา เอกฏฺานิกตํ เอกกิจฺจภาวํ คตา ปตฺตา ภวนฺติ.
๑๕๖-๘. จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม อุทีริตํ ภควตา, โสมนสฺสยุตํ จิตฺตํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา. ฉทฺวาเร ตทาลมฺพณฺจ พลวารมฺมเณ อติมหนฺตารมฺมเณ สติ สิยา ¶ , ตถา โวฏฺพฺพนํ ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนํ โหติ. มโนทฺวาเรสุ ปน สพฺเพสํ อารมฺมณานํ อาวชฺชนํ โหติ, อิทํ จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺานิกํ นาม โหติ.
๑๕๙. ปฏิสนฺธิยา านโต ปฏิสนฺธิยา กิจฺจวเสน ภวงฺคสฺส านโต ภวงฺคสฺส กิจฺจวเสน จุติยา านโต ¶ จุติยา กิจฺจวเสน เต มหคฺคตวิปากา นว ติฏฺานิกา ติกิจฺจาติ มุนินา มตา.
๑๖๐-๓. อฏฺ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน ตทารมฺมณโต เจว ตทารมฺมณวเสน จ เอว จุติฏฺานวเสน จ อฏฺ จิตฺตานิ จตุฏฺานิกจิตฺตานิ โหนฺติ, อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, กุสลากุสลปาโกเปกฺขาสหคตทฺวยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ ภเว, ฉทฺวาริเกสุปิ พลวารมฺมเณ สติ ตทารมฺมณตา สิยา. ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ านวเสน จ จุติฏฺานวเสน จ อิทํ จิตฺตทฺวยํ ปฺจฏฺานิกจิตฺตํ นามาติ อุทีริตํ มุนินา.
๑๖๔. ปฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, อฏฺกํ ปน จตุกิจฺจํ, นวกํ ติกิจฺจํ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา ทฺวิกิจฺจา, อิเมสํ อิเมหิ จิตฺตุปฺปาเทหิ เสสํ เอกกํ กิจฺจํ.
ภวงฺคาวชฺชนฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
๑๖๖. ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ ตํ จิตฺตํ ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนวิฺาณานํ ปเภทโต ฉพฺพิธํ โหติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ สตฺตนฺนํ วเสน จิตฺตํ สตฺตธา โหติ.
๑๖๗. เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปฺจารมฺมณเภทโต ฉฬารมฺมณโต เจว ฉฬารมฺมณจิตฺตวเสน มโน จิตฺตํ อฏฺวิธํ โหติ.
๑๖๘. ตตฺถ ¶ ตสฺมึ จิตฺเต ทฺเวปฺจวิฺาณา เอเกกโคจรา โหนฺติ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทาทิโคจรา.
๑๖๙. ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตํ สพฺพํ มหคฺคตํ, สพฺพํ โลกุตฺตรฺจ อิติ อิทํ จิตฺตํ เอเกการมฺมณํ ภเว.
๑๗๐. อิทํ ¶ ฉกฺกํ เอเกการมฺมณํ วิภาวินา เยฺยํ, มโนธาตุตฺตยํ ปฺจารมฺมณิกํ นาม ภเว.
๑๗๑. กามาวจรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ ตถา เอเกกํ สพฺพานิ อภิฺานิ จ ฉฬารมฺมณิกานีติ ฉฬารมฺมณิกานิ นาม ปณฺฑิเตน วิฺเยฺยานิ.
๑๗๒. สตฺตวิฺาณธาตูสุ ปจฺฉิมํ มโนวิฺาณธาตฺุจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติธา กตฺวา นววิธํ จิตฺตํ โหติ.
๑๗๓. มโนวิฺาณธาตุยา เภโท ปฺุาปฺุวเสเนว วิปากกิริยเภทโต ฉสตฺตติวิโธ โหติ.
๑๗๔. มโนธาตุํ วิปากกิริยเภทโต ทฺวิธา กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวธา จิตฺเตหิ มานสํ ทสธา โหติ.
๑๗๕. ปจฺฉิมํ ธาตุทฺวยํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยํ, มโนธาตุํ กุสลวิปากอกุสลวิปากกิริยาวเสน ติธา กตฺวา, มโนวิฺาณธาตฺุจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติวิธา กตฺวา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ สห จิตฺตํ เอกาทสวิธํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ปณฺฑิโต ปริทีปเย.
๑๗๖. มโนวิฺาณธาตุมฺปิ กุสลากุสลาทิโต กุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา วิภชิตฺวาน ตํ ¶ จิตฺตํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณหิ สห ติปฺปการาย มโนธาตุยา จ สห ทฺวาทสธาปิ ธีโร วเท.
๑๗๗-๙. จิตฺตํ จุทฺทสฏฺานเภเทน จุทฺทสธา ภเว, ปฏิสนฺธิยา วเสน จ ภวงฺควเสน จ จุติยา วเสน จ อาวชฺชนสฺส วเสน จ ปฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ กิจฺจานํ วเสน จ สมฺปฏิจฺฉนเจตโส วเสน จ สนฺตีรณสฺส วเสน จ โวฏฺพฺพนชวนานํ วเสน จ, ยถา เอวํ ตทารมฺมณจิตฺตสฺส วเสน ¶ จาติ เอวํ อิมินา ปกาเรน านเภทโต กิจฺจเภเทน จุทฺทสธา จิตฺตํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ธีโร ปริทีปเย ปริทีเปยฺย.
๑๘๐. ภูมิปุคฺคลนานตฺตวเสน ภูมินานตฺตวเสน, ปุคฺคลนานตฺตวเสน จ จิตฺตานํ ปวตฺติโต อิทํ จิตฺตํ พหุธา โหติ, อิติ วจนฺจ ธีโร วิภาวเย ปกาเสยฺย.
๑๘๑. อิธ อิมสฺมึ สาสเน โย ภิกฺขุ มติมา อิมสฺมึ เอกวิธาทินเย กุสโล เฉโก โหติ, อภิธมฺเม ปวตฺตา อตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถคตา หตฺถปวิฏฺา อามลกา วิย สุทฺธมณิกา วิย โหนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ;
จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน จ.
อหํ ¶ อิโต ปรํ พุทฺธิวุทฺธิกรํ นยํ มติวทฺธิกรํ นยํ ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิ. จิตฺตานํ ภูมิสุปฺปตฺตึ ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ, ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติฺจ ปวกฺขามิ.
๑๘๓. เทวา ¶ เจว มนุสฺสา จ, ติสฺโส จ อปายภูมิโย โหนฺติ, คติโย ปฺจ เตสํ เทวมนุสฺสติรจฺฉานเปตนิรยคตีนํ วเสน ปฺจ คติโย นิทฺทิฏฺา สตฺถุนา ทสฺสิตา ภควตา. ตโย ภวา ปน กามรูปารูปภววเสน ตโย สตฺถุนา นิทฺทิฏฺา ทสฺสิตา.
๑๘๔-๕. ภูมิโย ตตฺถ ตึเสว, ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลา ตตฺถ เตสุ ตีสุ ภเวสุ ตึส เอว ภูมิโย โหนฺติ, ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ตึส เอว โหนฺติ, เอตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา สพฺเพ จ ปน ปุคฺคลา ปฏิสนฺธิกจิตฺตานํ วเสน เอกูนวีสติ โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ จ นาเมสา เอสา ปฏิสนฺธิ จ นาม ทุวิธา ทฺวิปฺปการา สมุทีริตา สตฺถุนา กถิตา.
๑๘๖. อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ, สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ จ อิติ ทุวิธา ปฏิสนฺธิ โหติ, อสฺิพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิ อจิตฺตกา รูปปฏิสนฺธิ โหติ. เสสา รูปปฏิสนฺธิโต เสสา สจิตฺตกา สจิตฺตกปฏิสนฺธิ เยฺยา ปณฺฑิเตน ชานิตพฺพา. สา ปน สจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ เอกูนวีสติ โหติ.
๑๘๗. ปฏิสนฺธิวเสเนว สจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน เอว วีสติ ปุคฺคลา โหนฺติ. อิธ อิมสฺมึ จิตฺตาธิกาเร จิตฺตาธิการตฺตา อจิตฺตกปฏิสนฺธิ รูปปฏิสนฺธิ น จ อุทฺธฏา น จ กถิตา มยา.
๑๘๘. อเหตุทฺวิติเหตูติ, ปุคฺคลา ติวิธา สิยุํ อเหตุกทฺวิเหตุกติเหตุกา อิติ ติวิธา ติปฺปการา ปุคฺคลา ¶ สิยุํ ภเวยฺยุํ. อริยา ปน ปุคฺคลา อฏฺ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺเพ ปุคฺคลา เอกาทส อีริตา กถิตา ภควตา.
๑๘๙. ภูมีสุ ตึสภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ เอเตสํ ปน สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปเภทโต ภูมีสุ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติฺจ คณฺหโต คณฺหนฺตสฺส มม วจนํ นิโพธถ, ตุมฺเห ชานาถ สุณาถ.
๑๙๐. ตีสุ ภูมีสุ กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? เม มยฺหํ วท ตานิ จิตฺตานิ ตฺวํ กเถหิ, สพฺพาสุ ภูมีสุ จุทฺทส เอว จิตฺตานิ. ตํ ยถา –
โวฏฺพฺพํ ¶ กามปฺฺุจ, วิยุตฺตานิ จ ทิฏฺิยา;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจว, โหนฺติ สพฺพตฺถ จุทฺทส.
๑๙๑. สทา วีสติ จิตฺตานิ, กาเมเยว ภเว สิยุํ วีสติ จิตฺตานิ กาเมเยว ภเว สทา สพฺพสฺมึ กาเล สิยุํ ภเวยฺยุนฺติ. ตํ ยถา –
กาเม อฏฺ มหาปากา, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
ตถา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ ปากา อปฺุชา.
ฆานาทิวิฺาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิตฺตยํ. ปากา อปฺุชา อกุสลโต ชาตา อเหตุกา สตฺต วิปากา. ปฺจ รูปภเวเยว ปฺจ จิตฺตานิ รูปภเวเยว ภวนฺติ. จตฺตาเรว อรูปิสุ จตฺตาริ จิตฺตานิ อรูปีสุเยว โหนฺติ. ตํ ยถา –
รูเปว รูปปากา วารุปฺปปากา อรูปิสุ;
นว มหคฺคตา ปากา, รูปารูเปว ชายเร.
๑๙๒. กามรูปภเวสฺเวว อฏฺารส จิตฺตานิ ภวนฺติ.
ตํ ¶ ยถา –
ปฺุรูปานิ ปฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ.
ปฺุปากํ หสิตุปฺปาทมโนธาตุกฺริยาปิ จ;
อฏฺารสาทิมคฺเคน, ปฺจ รูปกฺริยาปิ จ;
กามรูปภเวสฺเวว, เอตาเนว สทา สิยุํ.
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ ¶ , อปฺุานิ ทเสว จ;
มหาปฺุานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพนกฺริยานิ จ.
ปฺุารุปฺปานิ จตฺตาริ, อารุปฺปกิริยานิ จ;
กนิฏฺมคฺควชฺชานิ, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ;
ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ, โหนฺติ ตีสุ ภเวสุปิ.
๑๙๓. เปตฺวา ปน สพฺเพสํ, จตสฺโสปายภูมิโย จตสฺโส อปายภูมิโย เปตฺวา วชฺเชตฺวา อปายโต เสสานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ฉพฺพีสภูมีสุ เตรส เอว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
จตุตฺถารูปาวจรํ, อนาคามิผลาทโย;
มหากฺริยา จ ชายนฺติ, เตรสาปายวชฺชิตา.
อนาคามิผลาทโยติ อาทิ-สทฺเทน หิ อรหตฺตผลานิ คหิตานิ.
๑๙๔. อปรานิ จตสฺโสปิ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย จตสฺโส อรูปภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ อปรานิ ฉ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มโนธาตุกฺริยฺเจว ¶ , ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
เฉว จิตฺตานิ ชายนฺติ, ตถา อุปริวชฺชิเต.
๑๙๕. สุทฺธาวาสิกเทวานํ, เปตฺวา ปฺจ ภูมิโย ปฺจ ภูมิโย เปตฺวา ปฺจวีสติภูมีสุ ปฺจ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตานํ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;
ปฺจ สพฺพตฺถ ชายนฺติ, สุทฺธาวาสวิวชฺชิเต.
อปรานิ ¶ ทุเว โหนฺติ, ปฺจวีสติภูมิสุ;
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย.
จตสฺโสปายภูมิโย เนวสฺานาสฺฺจ เปตฺวาเยว ปฺจวีสติภูมีสุ อปรานิ ทุเว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
เปตฺวา เนวสฺฺจ, จตสฺโสปายภูมิโย;
เสสาสุ ตติยารุปฺปชวนํ ชายติ ทฺวยํ.
๑๙๗. ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ, จตุวีสติภูมิสุ จตสฺโสปายภูมิโย อากิฺจฺฺจ เนวสฺฺจ เปตฺวา เสสาสุ จตุวีสติภูมีสุ ทฺเวปิ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
จตุตฺถตติยารุปฺปํ, เปตฺวาปายภูมิโย;
เสสาสุ ทุติยารุปฺป-ชวนํ ชายติ ทฺวยํ.
๑๙๘. อปายภูมิโย หิตฺวา จตสฺโส อปายภูมิโย ติสฺโส อุปริ อรูปภูมิโย หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา เสสาสุ เตวีสติภูมีสุ ทฺเวเยว ปน จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
อปายภูมิโย ¶ หิตฺวา, ติสฺโสจารุปฺปภูมิโย;
เสสาสุ ปมารุปฺปํ, ชวนทฺวยํ ชายติ.
๑๙๙. อรูเป จ อปาเย จ อฏฺ ภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ พาวีสติภูมีสุ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ โหติ. ตํ ยถา –
สพฺพํ รูปฺจ วิปากํ, เปตฺวา สิตมานสํ;
เอกาทเสว ชายติ, อปายารูปวชฺชิเต.
๒๐๐. สุทฺธาวาเส ¶ อปาเย จ นว ภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ เอกวีสาสุ ภูมีสุ นิจฺจมฺปิ จตฺตาโร เอว มานสา โหนฺติ. ตํ ยถา –
โสตาปตฺติผลฺเจว, สกทาคามิผลมฺปิ จ;
สกทาคามิมคฺโค จ, เปตฺวาปายสุทฺธเก;
อนาคามิมคฺโค เจว, เอกวีสาสุ โหนฺติ หิ.
๒๐๑. เอกํ สตฺตรสสฺเวว, จิตฺตํ ชายติ ภูมิสุ สุทฺธาวาสอปายารุปฺปภูมิโย เปตฺวา อวเสสาสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ เอกํ จิตฺตํ ชายติ. ตํ ยถา –
สุทฺธาวาเส อปาเย จ, เปตฺวารุปฺปภูมิโย;
อาทิมคฺโค เอโก โหติ, สตฺตรสสุ ภูมิสุ.
ทฺวาทเสว ตุ ชายนฺเต, เอกาทสสุ ภูมิสุ;
เปตฺวา ปน สพฺพาปิ, ภูมิโย หิ มหคฺคตา. –
เอกูนวีสติภูมิโย เปตฺวา เสสาสุ เอกาทสสุ ภูมีสุ ทฺวาทส จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยาปฺุปากา สตฺต จ ปฺุชํ;
ฆานาทิตฺตยํ เสสาสุ, หิตฺวา สพฺพา มหคฺคตา.
๒๐๓. กามาวจรเทวานํ ¶ วเสน จ มนุสฺสานํ วเสน จ สตฺตสุ กามาวจรภูมีสุ อฏฺ จิตฺตานิ สพฺพทา ชายนฺติ. ตํ ยถา –
กาเม เทวมนุสฺสานํ, มหาปากานิ ชายเร;
สทา สตฺตสุ เอตานิ, หิตฺวา เตวีส ภูมิโย.
๒๐๔. ปฺจมชฺฌานปาเกโก ¶ , ชายเต ฉสุ ภูมิสุ เอโก ปฺจมชฺฌานวิปาโก เวหปฺผลาทีสุ ฉสุ ภูมีสุ ชายติ. จตฺตาริ ปน รูปวิปากจิตฺตานิ ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – เอโก ปมรูปวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก ทุติยรูปวิปาโก, เอโก ตติยรูปวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, เอโก จตุตฺถรูปวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหานํ ตีสุ ภูมีสุ ชายติ.
๒๐๕. จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอเกกภูมิสุ อรูปาวจรวิปากานํ วเสน จตฺตาริ ปน จิตฺตานิ เอเกกภูมีสุ เอเกกาสุ ภูมีสุ โหนฺติ, อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพาสุ ภูมีสุ จิตฺตุปฺปาทํ ปริทีปเย ปณฺฑิโต กเถยฺย.
๒๐๖-๗. กุสลากุสลา กาเม กาเม วีสติ กุสลากุสลา, เตสํ ปากา อเหตุกา เตสํ กุสลากุสลานํ อเหตุกา ปฺจทส วิปากา อาวชฺชนทฺวยฺจ อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน สตฺตตึส มานสา นรกาทีสุ จตูสุ อปาเยสุปิ ชายเร. อวเสสานิ ทฺวิปฺาส จิตฺตานิ กทาจิปิ กิสฺมิฺจิ กาเลปิ นุปฺปชฺชนฺติ. ตํ ยถา –
ปฺจทสานิ ¶ รูเป ตุ, อรูเป ทฺวาทสีริตา;
อฏฺ โลกุตฺตราเนว, กามปากา สเหตุกา.
อฏฺ มหากฺริยา เจว, หสิตุปฺปาทมานสํ;
ทฺวิปฺาสานิ จิตฺตานิ, อปาเยสุ น ชายเร.
๒๐๘. กาเม เทวมนุสฺสานํ กามาวจเร เทวมนุสฺสานํ มหคฺคตา นว ปากา เนว ชายนฺติ, อสีติ หทยา มานสา สทา ชายนฺติ. ตํ ยถา –
ทฺวาทสากุสลาเนว, กุสลาเนกวีสติ;
สตฺตวีสติ ปากา จ, มหคฺคตวิวชฺชิตา.
กาเม ¶ เทวมนุสฺสานํ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;
โหนฺติ อสีติ จิตฺตานิ, วิฺเยฺยานิ วิภาวินา.
๒๐๙-๑๒. กาเม กามาวจเร อฏฺ มหาวิปากา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ ตถา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ กุสลวิปากํ อปฺุชา สตฺต ปากา. นตฺถิ อารุปฺปปากา จ, รูปาวจรภูมิยํ อรูปปากา จ จตฺตาโร รูปาวจรภูมิยํ นตฺถิ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – รูปาวจรภูมิยํ อฏฺ มหาวิปากา กามสุคติสตฺตานํ ทฺวินฺนํ วิปากจิตฺตตฺตา น โหนฺติ, ฌาเนน วิกฺขมฺภิตตฺตา โทมนสฺสทฺวยมฺปิ นตฺถิ, ฆานชิวฺหากายปสาทวิรหิตตฺตา กุสลวิปากํ ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ, อนิฏฺารมฺมณานํ อภาวโต สตฺต อกุสลวิปากา จ นตฺถิ, อรูปปากา จ นตฺถิ. กสฺมา? อรูปานํ วิปากจิตฺตตฺตา. อิเมหิ สห จิตฺเตหิ อิเมหิ จตุวีสติจิตฺเตหิ สห ตโย มคฺคา ผลทฺวยํ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค จ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลานิ จ จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา วิจิกิจฺฉาสํยุตฺตมฺปิ จ จตฺตาโร เหฏฺิมา ปากา จ สุทฺธาวาเส น ลพฺภเร น ลพฺภนฺติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ อสาธารณตฺตา สุทฺโธ จ อาวาโส, อถ วา ¶ โฆราติกฺกมฏฺิตตฺตา อนาคามิปุคฺคลา สุทฺธา นาม, จตุโรฆติณฺณตฺตา ขีณาสวา สุทฺธา นาม, เตสํ สุทฺธานํ ทฺวินฺนํ อุตฺตมสตฺตานํ อาวาโสติปิ สุทฺธาวาโส, ตสฺมึ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สุทฺธาวาเส ปน โสตาปตฺติมคฺคโสตาปตฺติผลสกทาคามิมคฺคสกทาคามิผลอนาคามิมคฺคา น วิชฺชนฺติ. กสฺมาติ เจ? อนาคามิผลฏฺานํเยว ตสฺมึ อุปฺปชฺชนโต จตฺตาโร ทิฏฺิสํยุตฺตา จ วิจิกิจฺฉายุตฺตฺจ ปฺจ อกุสลจิตฺตานํ โสตาปนฺเนน วินาสิตตฺตา, อิติ ตสฺมา การณา น ชายนฺติ. จตฺตาโร เหฏฺิมวิปากา เหฏฺิมานํ รูปพฺรหฺมานํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิ. เสสานิ เอกปฺาส จิตฺตานิ สุทฺธาวาเส ปน ลพฺภนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺ จ, รูปปฺุานิ ปฺจ วา.
อรูปกุสลาเนว, มคฺโค ขีณาสวสฺส จ;
จกฺขุโสตมโนธาตุ, ปฺุชา ตีรณา ทุเว.
ปฺจมชฺฌานปาโก ¶ จ, อนาคามิผลาทโย;
สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
รูปาวจริกา สพฺเพ สพฺพานิ รูปาวจรานิ ปฺจทส จิตฺตานิ, กามธาตุยา สพฺเพ เตวีสติ วิปากา.
๒๑๓. โทมนสฺสาทิมคฺโค จ โทมนสฺสทฺวยฺจ อาทิมคฺโค จ โสตาปตฺติมคฺโค จ, กฺริยา จ ทฺเว อเหตุกา ปฺจทฺวาราวชฺชนหสิตุปฺปาทานิ กิริยานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ อรูปภูมิยํ นตฺถิ. ปฺจ รูปาวจรวิปากา รูปีนํ วิปากจิตฺตตฺตา นตฺถิ. รูปชวนานิ เหฏฺิมฌานานํ วิรตฺตตฺตา นตฺถิ. จกฺขุโสตวิฺาณานิ ปฺุชานิ ปสาทรหิตตฺตา นตฺถิ. ฆานาทิวิฺาณานิ ปกติยาเยว นตฺถิ. กุสลวิปากา มโนธาตุ จกฺขาทิคฺคหิตปฺจารมฺมณตฺตา อรูปานํ ธมฺมารมฺมณตฺตา นตฺถิ, อสติ จกฺขาทิวิฺาเณ สา จ ปฺุชา มโนธาตุ ¶ ตาย จ อสติยา จกฺขาทิวิฺาณมฺปิ นตฺถิเยว. กิริยามโนธาตุปิ ปฺจารมฺมณตฺตาเยว นตฺถิ, หสิตุปฺปาโทปิ รูปกายาภาวา สิตสฺสาภาวา นตฺถิ, ปุพฺเพว ทิฏฺสจฺจา อริยา รูปภูมิกา, ตสฺมา อาทิมคฺโคปิ นตฺถิ.
๒๑๔. เอวํ ภูมิวเสเนว, จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิวเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเย ธีโร กเถยฺย. ตถา เอวํ เอกาทสนฺนํ ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ ธีโร วิภาวเย กเถยฺย.
กุสลากุสลา กาเม,
เตสํ ปากา อเหตุกา;
อาวชฺชนทฺวยฺจาติ,
สตฺตตึเสว มานสาติ. –
อยํ วุตฺตตฺถา.
๒๑๖. เอวํ จตูสฺวปายภูมีสุ มนุสฺสภูมิยฺจาติ ปฺจภูมีสุ อเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺเต ¶ อุปฺปชฺชนฺติ. ทฺเวปฺาสาวเสสานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ อวเสสานิ ทฺเวปฺาส จิตฺตานิ กทาจิปิ น ชายนฺติ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สรูปโต วุตฺตาเนว.
๒๑๗. อเหตุกสฺส สตฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺเตหิ สตฺตตึสจิตฺเตหิ สห ทุเหตุกา, จตุมหาวิปากา จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกกํ ทุเหตุกสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ.
๒๑๘-๒๓. สพฺเพ มหคฺคตา เจว สพฺเพ สตฺตวีสติวิธา มหคฺคตา เจว สพฺเพปิ จ อนาสวา สพฺเพ อฏฺ โลกุตฺตรา เจว จตฺตาโร ติเหตุกวิปากา จ กาเม หสิตุปฺปาโท สเหตุกมหากิริยา จาติ นว กฺริยาปิ เจติ จตฺตาลีสํ ตถา อฏฺ จ ทุเหตุโน สตฺตสฺส น ชายนฺติ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย ¶ – ทุเหตุโน รูปารูปสมาปตฺติยา อสมตฺถตาย สตฺตวีส มหคฺคตา น ชายนฺติ, มคฺคผลํ อธิคนฺตุํ อสมตฺถตาย อฏฺ โลกุตฺตรา น ชายนฺติ, ติเหตุกวิปากา ติเหตุกานํ สตฺตานํ วิปากจิตฺตตฺตา น ชายนฺติ, นว กิริยานิ ขีณาสวานํเยว อุปฺปชฺชมานตฺตา น ชายนฺตีติ. กามาวจรสตฺตสฺส, ติเหตุปฏิสนฺธิโน ปุถุชฺชนสฺส จตุปฺาส มานสา ชายนฺติ. กตมานิ ตานิ? ทุเหตุกสฺส วุตฺตานิ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ตถา เอกฺจ กามธาตุยํ จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตวิปากา รูปารูเปสุ นว ปฺุานิ จาติ จตุปฺาส มานสา ชายนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส ติเหตุโน กามสตฺตสฺส ปฺจตึส จิตฺตานิ น ชายเร น ชายนฺติ. ตํ ยถา –
อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺารส กฺริยาปิ จ;
นว มหคฺคตา ปากา, อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ.
กามปุถุชฺชนสฺเสว, ติเหตุปฏิสนฺธิโน;
ปฺจตึเสว จิตฺตานิ, น ชายนฺติ กทาจิปิ.
ฉเทเวสุ มนุสฺเสสุ จาติ สตฺตสุ ภูมีสุ ชาตสฺส โสตาปนฺนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส ปฺาส จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส กเถยฺย. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา ¶ วิปฺปยุตฺตานิ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ;
อุทฺธจฺจสหิตฺเจว, กามปฺุานิ อฏฺ จ.
นว มหคฺคตปฺุานิ, อาวชฺชนทฺวยมฺปิ จ;
สพฺเพ กามวิปากา จ, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ.
อสฺส โสตาปนฺนสฺส นวตึเสว จิตฺตานิ น อุปฺปชฺชนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ทีปเย เทเสยฺย. ตํ ยถา –
อาวชฺชนทฺวยํ หิตฺวา, อฏฺารส กฺริยาปิ จ;
นว มหคฺคตา ปากา, สตฺต โลกุตฺตรานิ จ.
ทิฏฺิยา ¶ สมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตํ ตถา;
นวตึส น ชายนฺติ, โสตาปนฺนสฺส เทหิโน.
๒๒๔. ปมํ ผลํ เปตฺวา โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส วุตฺตานิ จิตฺตานิ อตฺตโน สกทาคามิโน ผเลน สกทาคามิผเลน สห สกทาคามิปุคฺคลสฺส สิยุํ.
๒๒๕. โสตาปนฺนสฺส วุตฺตานิ, เปตฺวา ปฏิฆทฺวยํ ทุติยฺจ ผลํ สกทาคามิผลฺจ หิตฺวา อตฺตโน อนาคามิผเลน สห โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส วุตฺตานิ ยานิ อฏฺจตฺตาลีส จิตฺตานิ อตฺถิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส.
๒๒๖. กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ, กาเม อรหโต ปน กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส กติ จิตฺตานิ ชายนฺติ? จตฺตาริ จ จตฺตารีสฺจ จิตฺตานิ กาเม สตฺตสุ กามภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต สิยุํ ภเวยฺยุํ. ตํ ยถา –
เตวีส กามปากานิ, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ;
อรหตฺตผเลเนว, กาเม อรหโต สิยุํ.
๒๒๗. มคฺคฏฺานํ ¶ จตุนฺนมฺปิ เตสํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ มคฺคจิตฺตํ สิยา ภเวยฺย. เอกจิตฺตกฺขณา หิ เต หิ สจฺจํ ตํ มยา วุตฺตํ วจนํ. เต มคฺคา เอกจิตฺตกฺขณา.
๒๒๘. ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว, ปมชฺฌานภูมิสุ ตีสุ เอว ปมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ปฺจตึส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส อุจฺจาเรยฺย. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, นว ปฺุา มหคฺคตา.
จกฺขุโสตทฺวยํ ¶ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
อาวชฺชนทฺวยฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
ปมชฺฌานปาโก จ, ปฺจตึเสว ชายเร.
๒๒๙-๒๓๔. ฆานาทีสุ ปสาเทสุ ปวตฺตํ กุสลวิปากํ วิฺาณตฺตยํ สตฺต อปฺุชา ปากา อฏฺ มหาปากา ตถา อุปริฌานภูมีสุ ชาตา ปากา อารุปฺปา จตฺตาโร วิปากาปิ จ โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาวชฺชนทฺวยวชฺชา อฏฺารส กฺริยา เจว อฏฺ โลกุตฺตรานิ จ เอตานิ จตุปฺาส จิตฺตานิ ปมชฺฌานภูมีสุ ตีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส เทหิโน สตฺตสฺส น จ ลพฺภเร น ลพฺภนฺติ. ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ อปฺุปฺจกํ หิตฺวา ตตฺถ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ นิพฺพตฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส พฺรหฺมุโน ปมผเลน สห เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร ชายนฺติ. สกทาคามิโน ตตฺถ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส สกทาคามิโน พฺรหฺมุโน เตสุ จิตฺเตสุ ปมํ ผลํ เปตฺวา สกทาคามิผลํ ปกฺขิปิตฺวา เอกตึเสว จิตฺตานิ ชายเร. อนาคามิสฺส ตตฺเถว ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ เอว ชาตสฺส อนาคามิสฺส ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห เอกตึเสว จิตฺตานิ ชายนฺติ.
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
๒๓๖-๗. อรหตฺตผลํ ¶ ปมชฺฌานโต สมฺภโว ปาโก สตฺตวีสติ จิตฺตานิ อรหนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ชายเร. ปุถุชฺชนสฺส ตีสฺเวว ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส พฺรหฺมุโน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปาเกน สห ฉตฺตึส จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ ¶ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, นว ปฺุมหคฺคตา.
จกฺขุโสตทฺวยํ ปฺุปากํ สนฺตีรณทฺวยํ;
อาวชฺชนทฺวยฺเจว, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ.
ทุติยชฺฌานปาเกน, ตติยชฺฌานปากโต;
ฉตฺตึเสว จ จิตฺตานิ, ทุติยชฺฌานเทหิโน.
๒๓๘-๒๔๑. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ, หิตฺวา วาปฺุปฺจกํ อตฺตโน ผเลน สห พาตฺตึส จิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส ชายนฺติ. โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ, เปตฺวา ปมํ ผลํ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ ปมํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผลจิตฺเตน สห พาตฺตึส จิตฺตานิ, สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อนาคามิผเลน สห พาตฺตึเสว จิตฺตานิ อสฺส อนาคามิโน ภวนฺติ. อรหนฺตสฺส ตีสฺเวว, อฏฺวีสติ อตฺตโน ตีสุ เอว ทุติยชฺฌานภูมีสุ ชาตสฺส อรหโต อตฺตโน ผเลน ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต ปาเกหิ สห อฏฺวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
วิฺาณํ จกฺขุโสตานํ, ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณทฺวยฺเจว, กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.
อรหตฺตผลํ ปาโก, ทุติยชฺฌานสมฺภโว;
ตติยชฺฌานปาโก จ, อฏฺวีสติ มานสา.
๒๔๒-๖. ปริตฺตกสุภาทีนํ, เทวานํ ตีสุ ภูมีสุ จตุตฺถชฺฌานวิปาเกน สห ปฺจตึเสว จิตฺตานิ ¶ ชายนฺติ. โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถก-ตึส จิตฺตานิ ชายเรตตฺถ ตาสุ ตีสุ ปริตฺตกสุภาทีนํ ภูมีสุ โสตาปนฺนสฺส จ เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร. ยถา เอวํ สกทาคามิโน เอกตึส จิตฺตานิ ชายเร. ตถา อนาคามิโน เอกตึส ชายเร. ตตฺเถว ¶ ตาสุ ตีสุ ภูมีสุ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ, ตถา เอวํ เวหปฺผเล เวหปฺผลภูมิยํ ชาตานํ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ ปฺจนฺนํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ มานสา โหนฺติ. ปฺจสุ สุทฺธาวาสิกภูมีสุ ชาตสฺส อนาคามิโน สตฺตสฺส เอกตึเสว จิตฺตานิ โหนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปริทีปเย เทเสยฺย. ตตฺเถว ตาสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ เอว ชาตสฺส อรหโต สตฺตวีสติ มานสา โหนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน รูปีสุ ปฺจทสสุ รูปิภูมีสุ ชาตานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ จิตฺตานิ วิภาวินา ธีเรน วิฺเยฺยานิ ชานิตพฺพานิ.
๒๔๗. จตุวีสติ จิตฺตานิ, ปมารุปฺปภูมิยํ ปมอารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส จตุวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, อารุปฺปกุสลานิ จ;
ปมารุปฺปปาโก จ, กฺริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ.
๒๔๘-๒๕๑. โสตาปนฺนสฺส ตตฺเถว, เปตฺวาปฺุปฺจกํตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ เอว โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺุปฺจกํ หิตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา ตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ สกทาคามิโน, อนาคามิโนปิ จ ปุคฺคลสฺส ปุพฺพํ ปุพฺพํ ผลํ วินา วชฺเชตฺวา อตฺตโน ผเลน สห วีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. ขีณาสวสฺส ตตฺเถว ตตฺถ ติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ เอว ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ทส ปฺจ มานสา จ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, จตฺวารุปฺปกฺริยานิ จ;
อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
ทุติยารุปฺปภูมิยํ ¶ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เตวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ ¶ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ตโย;
ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน วตฺวา กเถตฺวา ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย เทเสยฺย. เอตฺถ เอติสฺสํ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตานํ ติณฺณนฺนํ เสกฺขานมฺปิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ตโย.
ทุติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
สกสกผเลเนว, จิตฺตาเนกูนวีสติ.
๒๕๒. จุทฺทเสว ตุ จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส กิริยจิตฺตานิ ทฺวาทส เอโก ปาโก อรหตฺตผลฺจาติ จุทฺทเสว จิตฺตานิ โหนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, กฺริยารูปูปรี ตโย;
โวฏฺพฺพฺจ สโก ปาโก, อรหตฺตผลมฺปิ จ.
๒๕๓. ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส พาวีสติ จิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ทุเว;
ตติยารุปฺปปาโก จ, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
๒๕๔-๕. อฏฺารเสว จิตฺตานิ, โสตาปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อฏฺารส เอว จิตฺตานิ ชายเร. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา ¶ ¶ วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
มหาปฺุานิ อฏฺเว, ปฺุารูปูปรี ทุเว.
อฏฺารเสว ปาเกน, โสตาปตฺติผเลน จ;
โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ, โสตาปนฺนสฺส ชายเร.
สกทาคามิโน ปมํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน ตานิ อฏฺารส จิตฺตานิ โหนฺติ. สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน สห อฏฺารส จิตฺตานิ เอว อนาคามิสฺส ชายเร.
๒๕๖. เตรเสว จ จิตฺตานิ, ตติยารุปฺปภูมิยํ ตติยอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส เตรเสว จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, กฺริยารูปูปรี ทุเว;
อรหตฺตผลํ ปาโก, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ.
๒๕๗. เอกวีสติ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ จตุตฺถอรูปภูมิยํ ชาตสฺส ปุถุชฺชนสฺส สตฺตสฺส เอกวีสติ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อิติ อิทํ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส. ตํ ยถา –
โทมนสฺสทฺวยํ หิตฺวา, อปฺุานิ ทเสว จ;
กามปฺุานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
จตุตฺถารุปฺปปฺฺุจ, สปาเกเนกวีสติ.
๒๕๘-๒๖๐. โสตาปนฺนสฺส สตฺตสฺส, สตฺตรส จิตฺตานิ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา –
ทิฏฺิยา วิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหิตํ ตถา;
กามปฺุานิ อฏฺเว, โสตาปตฺติผลมฺปิ จ;
จตุตฺถารุปฺปปฺฺุจ, สปาโก โวฏฺพฺพมฺปิ จ.
สกทาคามิโน ¶ ปมํ ผลํ เปตฺวา ตานิ เอว จิตฺตานิ สผเลน โหนฺติ. สกทาคามิโน วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ ทุติยํ ¶ ผลํ เปตฺวา อตฺตโน ผเลน สตฺตรส มานสา อนาคามิสฺส โหนฺติ. ทฺวาทเสว ตุ จิตฺตานิ, จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส อรหนฺตสฺส ทฺวาทส เอว จิตฺตานิ ชายนฺติ. ตํ ยถา –
มหากฺริยานิ อฏฺเว, โวฏฺพฺพฺจาปิ มานสํ;
จตุตฺถฺจ กฺริยารูปํ, ปาโก อรหโต ผลํ.
อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปุคฺคลานํ วเสน ภูมีสุ จิตฺตปฺปวตฺตึ วิทู ธีโร วิภาวเย.
๒๖๑-๒. เหฏฺิมานํ อรูปีนํ, พฺรหฺมานํ อุปรูปริ ชาตา อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติ. อุทฺธํ อุทฺธํ ภาเค ชาตานํ อรูปีนํ พฺรหฺมานํ เหฏฺิมา เหฏฺิมา อารุปฺปา เหฏฺาภาเค ชาตา อรูปาวจรา ปน เนว ชายนฺติ. กสฺมา การณาติ? กิร มยา สุตํ, เหฏฺิมฌาเนสุ ทิฏฺาทีนวโต ทิฏฺโทสภาวโต เนว ชายนฺติ.
๒๖๓-๕. เปตฺวา ปมํ มคฺคํ โสตาปตฺติมคฺคํ เปตฺวา กุสลานุตฺตรา ตโย ตโย อนุตฺตรา กุสลา ตโย มคฺคา, กามาวจรปฺุานิ อฏฺ, ตถา ทส อปฺุานิ จิตฺตานิ, อรูปปฺุานิ จตฺตาริ. สพฺเพ ปากา อนุตฺตรา สพฺพานิ โลกุตฺตรผลานิ, ปมารุปฺปปาโก จ นว กามกิริยาปิ จ, อรูปาปิ สพฺพา กิริยา, เอตานิ ปน เตจตฺตาลีส มานสา ปมารุปฺปภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๖๖-๗. สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก, สพฺโพ ปนฺนรสวิโธ มหคฺคโต รูโป จิตฺตุปฺปาโท, มโนธาตุ กิริยามโนธาตุ, โทมนสฺสทฺวยมฺปิ จ อาทิมคฺโค จ ตถา อุปริ ชาตา ตโย อรูปปากา จาติ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ เอตฺถ เอติสฺสํ ปมารุปฺปภูมิยํ นตฺถิ.
๒๖๘-๙. วุตฺเตสุ ¶ ปน จิตฺเตสุ, ปมารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ จิตฺเตสุ กุสลปากกิริยาวเสน ปมารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา อตฺตโน ปาโก จาติ จตฺตาลีส จิตฺตานิ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ¶ ชายนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เสสทฺวเย ปมทุติยารุปฺปโต เสสอากิฺจฺายตนเนวสฺานาสฺายตนภูมิทฺวเย เหฏฺิมเหฏฺิมํ กุสลวิปากกิริยาวเสน เหฏฺาภาเค ชาตํ อรูปตฺตยํ หิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปากา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน เยฺยา ชานิตพฺพา.
๒๗๐-๓. จตฺตาโร จ อนาสวา, วิปากา จตฺตาริ โลกุตฺตรผลจิตฺตานิ, สพฺเพ สพฺพานิ จ จตูสุ อารุปฺปภูมีสุ โหนฺติ. โวฏฺพฺพเนน จิตฺเตน สห กาเม อฏฺ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยาปิ จาติ เตรส เอว กิริยา ปมารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ชายนฺติ. ทุติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมารุปฺปกิริยํ หิตฺวา ทฺวาทส เอว กิริยา โหนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมทุติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา เอกาทส กิริยา โหนฺติ. จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ชาตสฺส ขีณาสวสฺส ปมทุติยตติยารุปฺปกิริยานิ หิตฺวา ทเสว กิริยา เยฺยา ชานิตพฺพา.
อรหโต ปน จิตฺตานิ, โหนฺติ เอกูนวีสติ;
อรหตฺตํ กฺริยา สพฺพา, เปตฺวาวชฺชนทฺวยํ.
อาวชฺชนทฺวยํ เปตฺวา สพฺพา กิริยา, อรหตฺตผลฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ อรหโต ปน โหนฺติ. อาวชฺชนทฺวยํ กิฺจาปิ ขีณาสวสฺส โหนฺติ, เอวมฺปิ อฺเสํ ปุถุชฺชนเสกฺขานมฺปิ โหนฺติเยว. เอกูนวีสติ จิตฺตานิ ขีณาสวสฺส เอว โหนฺติ, น อฺเสนฺติ าปนตฺถํ ‘‘อาวชฺชนทฺวยํ เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
๒๗๕-๖. จตุนฺนํ ¶ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานฺจ ติเหตุกปุถุชฺชเน จ เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร ปกาสเย. ตํ ยถา – จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา มหาวิปากานิ, นว รูปารูปปากา จ อิเม เตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ.
๒๗๗-๙. จตุนฺนํ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานฺจ ทุเหตุกปุถุชฺชเน จ าณปริหีนานิ จตฺตาริ วิปากานิ เอว ชายเร. ปุถุชฺชนานํ ติณฺณมฺปิ, จตุนฺนํ อริยเทหินํ อริยคตานํ สตฺตนฺนํ ปุคฺคลานํ ¶ สตฺตรเสว จิตฺตานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา – ทุเว ปฺจวิฺาณานิ, มโนธาตุตฺตยสนฺตีรณานิ, โวฏฺพฺพนฺจ อิเม สตฺตรส เอว โหนฺติ.
๒๘๐-๕. เหฏฺา ติณฺณํ ผลฏฺานํ, ติเหตุกปุถุชฺชเน จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ มหคฺคตานิ เอว กุสลานิ โหนฺติ. ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ, อาทิโต ติณฺณํ อริยานํ เหฏฺา อริยานํ เตรเสว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส. อฏฺเว กามปฺุานิ, อปฺุโต อกุสลวเสน ทิฏฺิหีนา จตฺตาโร จิตฺตุปฺปาทาปิ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตฺจาติ เตรส จิตฺตานิ โหนฺติ. เหฏฺา ทฺวินฺนํ ผลฏฺานํ โสตาปนฺนสกทาคามิปุคฺคลานํ สพฺพปุถุชฺชเน อเหตุกทุเหตุกติเหตุกปุถุชฺชเน โทมนสฺสยุตฺตํ ทฺวยเมว จิตฺตํ ชายเต. ติณฺณํ ปุถุชฺชนานฺจ ปฺจ เอว ชายเร. ตํ ยถา –
จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉายุตมฺปิ จ;
มคฺคฏฺานํ จตุนฺนมฺปิ, มคฺคจิตฺตํ สกํ สกํ.
เตสํ จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ปุคฺคลานํ สกํ สกํ เอกเมว มคฺคจิตฺตํ ภเว ภเวยฺย. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ธีโร ปณฺฑิโต วิภาวเย จิตฺตปฺปวตฺตึ ปกาสเย.
๒๘๖-๙. มยา ภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ. ภเวสุ สพฺพภเวสุ จิตฺตานํ, ปุคฺคลานํ วเสน จ จิตฺตปฺปวตฺติ ภิกฺขูนํ ¶ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย เฉกภาวาย มยา ปกาสิตา. เอวํ สพฺพมิทํ จิตฺตํ, ภูมิปุคฺคลเภทโต เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ภูมิปุคฺคลเภทโต อิทํ สพฺพํ จิตฺตํ พหุธาปิ จ พหุปฺปการมฺปิ จ โหติ. อิติ คหณํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ. สกฺกา วุตฺตานุสาเรน มยา วุตฺตสฺส อนุสาเรน เภโท จิตฺตเภโท วิภาวินา าตุํ วิชานิตุํ สกฺกา. คนฺถวิตฺถารภีเตน มยา อิทํ จิตฺตปฺปวตฺติทีปกวจนํ สํขิตฺตํ, ปุพฺพาปรํ วิโลเกตฺวา, จินฺเตตฺวา จ ปุนปฺปุนํ อตฺถํ อุปปริกฺขิตฺวา วิภาวินา คเหตพฺพํ.
๒๙๐. อิมฺจาภิธมฺมาวตารํ สุสารํ, วรํ สตฺตโมหนฺธการปฺปทีปํ อิมฺจ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ สุสารํ สุนฺทรสารภูตํ วรํ สตฺตอนฺธการสทิเส โมเห ปทีปํ ปชฺโชตปฺปทีปํ ¶ โย นโร สาธุกํ จินฺเตติ วาเจติปิ, ตํ นรํ ราคโทสา จิรํ จิรกาลํ โนปยนฺติ น อุปคจฺฉนฺติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจโม ปริจฺเฉโท.
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาควณฺณนา
เอเตสํ ปน จิตฺตานํ, อารมฺมณมิโต ปรํ;
ทสฺสยิสฺสามหํ เตน, วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว.
อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ อหํ เอเตสํ ปน จิตฺตานํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามิ. หิ กสฺมา? เตน วินา ตํ อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา จิตฺตานํ สมฺภโว นตฺถิ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา ทสฺสยิสฺสามิ.
รูปํ ¶ สทฺทํ คนฺธํ รสํ, โผฏฺพฺพํ ธมฺมเมว จ;
ฉธา อารมฺมณํ อาหุ, ฉฬารมฺมณโกวิทา.
ฉฬารมฺมเณสุ เฉกา ปณฺฑิตา อารมฺมณํ ฉธา ฉปฺปการํ อาหุ กเถสุํ.
๒๙๓. ตตฺถ ภูเต อุปาทาย. ตตฺถ เตสุ อารมฺมเณสุ ภูเต อุปาทาย ภูเต ปฏิจฺจ วณฺโณ จตุสมุฏฺิโต ¶ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสงฺขาเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺิโต นิพฺพตฺโต นิทสฺสเนน สห ปวตฺโต ปฏิเฆน สห ปวตฺโต รูปารมฺมณสฺิโต.
๒๙๔. ทุวิโธปิ สมุทฺทิฏฺโ, สทฺโท จิตฺโตตุสมฺภโว สทฺโท ทุวิโธปิ มุนินา สมุทฺทิฏฺโ จิตฺโตตุสมฺภโว, สวิฺาณกสทฺโทว จิตฺตสมุฏฺิโต โหติ. กถํ? วจีเภทกจิตฺเตน ภูตาย ชาตาย ภูมิยา ปถวีธาตุยา วิการตา ปถวีลกฺขณภาวโต อติถทฺธลกฺขณตา วิการตา นาม. สา วจีวิฺตฺติ วิฺายตีติ วิฺตฺติยา อุปาทิณฺณฆฏฺฏนสฺส กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนสฺส การณํ จิตฺตชปถวีธาตุยา กมฺมชปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนฺจ สทฺโท จ อปุพฺพํ อจริมํ โหติ.
๒๙๕. อวิฺาณกสทฺโท โย โส อวิฺาณกสทฺโท อุตุสมุฏฺิโต โหติ. อยํ ทุวิโธปิ สทฺโท สทฺทารมฺมณตํ คโต สทฺทารมฺมณภาวํ ปตฺโต.
๒๙๖. ธรียตีติ คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต ชเนหิ ธรียเตติ คนฺโธ. คมุ สปฺป คติมฺหิ, ธร ธารเณ. สูจนโต อตฺตโน สาธารณสฺส ปุปฺผาทิโน วตฺถุสฺส ปกาสนโตปิ วา คนฺโธ นาม. คนฺธ สูจเน. อยํ คนฺโธ จตูหิ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺาโน. คนฺธารมฺมณสมฺมโต.
๒๙๗. รสมานา ¶ รสนฺตีติ, รโสติ ปริกิตฺติโต ชนา รสมานา ยํ ธมฺมชาตํ รสนฺติ อนุภวนฺติ, อิติ ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา รโส อิติ รโส นาม ปณฺฑิเตหิ ปริกิตฺติโต, โส รโส จตุสมฺภูโต รสารมฺมณนามโก.
๒๙๘. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ ชเนหิ ผุสียตีติ ตสฺมา โผฏฺพฺพํ, ปถวีเตชวายโว. ตํ โผฏฺพฺพํ จตุสมฺภูตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ มตํ.
๒๙๙. สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ, หิตฺวา รูปาทิปฺจกํ รูปาทิปฺจกํ หิตฺวา สพฺพํ นามฺจ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานนามฺจ รูปฺจ ปฺจปสาทสุขุมรูปฺจ ลกฺขณานิ จ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตลกฺขณานิ จ ปฺตฺติ จ ธมฺมารมฺมณสฺิตํ.
๓๐๐. ฉารมฺมณานิ ¶ ลพฺภนฺติ, กามาวจรภูมิยํ กามาวจรภูมิยํ ฉารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ. ตีณิ รูปาวจเร รูปสทฺทธมฺมารมฺมณวเสน ลพฺภนฺติ. อรูเป ปน เอเกกํ ธมฺมารมฺมณํ ลพฺภติ.
๓๐๑-๓. ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา, อาปาถํ น วชนฺติ เย เย รูปาทโย ปฺจ วิสยา ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา ปฺจารมฺมณานํ ขณสฺส ปริตฺตตฺตา มนฺทตฺตา เตสํ อปฺปายุกตฺตา วตฺถุปริตฺตตฺตา ปฺจารมฺมณานํ อติขุทฺทกวตฺถุกตฺตา อาปาถํ ปฺจทฺวาเรสุ ปากฏภาวํ น วชนฺติ, ปฺจปสาเทสุ ฆฏฺฏนกิจฺจํ น สาเธนฺติ, เต รูปาทโย ปฺจ วิสยา ธมฺมารมฺมณํ โหนฺติ. อิติ เยสํ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มตํ โหติ. กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาว เต เอวํ วาทิโน เอกจฺเจ อาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา, มยา ปฏิเสธิตพฺพา. กสฺมา? จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณสฺส โคจรภูตํ สทฺทํ น ปฏิอนุโภติ, โสตวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภูตํ ¶ รูปํ น ปฏิอนุโภติ. อิติ อฺมฺสฺส โคจรํ เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ เตสํ ปฺจนฺนํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วิฺาณานํ ตฺจ โคจรํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุสงฺขาตํ ชวนํ ปน ปจฺจนุโภติ. อิติ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. รูปาทโย ปน วิสยา รูปาทิปฺจารมฺมณานิ เอว โหนฺติ.
๓๐๔-๖. ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ, รูปาทีเนว โคจรา ตานิ รูปาทีนิ เอว โคจรา ทิพฺพจกฺขาทิาณานํ อนาปาถคตานํ เอว ปากฏภาวํ อปฺปตฺตาเนว. อิติปิ วจนํ วุตฺตํ น ยุชฺชติ. ยํ ธมฺมชาตํ รูปารมฺมณํ ภวนฺตํ, ตํ ธมฺมชาตํ กถํ เกน ปกาเรน ธมฺมารมฺมณํ ภเวยฺย? เอวํ สติ รูปารมฺมณสฺส ธมฺมารมฺมณตฺเต สติ เอเตสํ รูปารมฺมณธมฺมารมฺมณานํ นิยโมปิ กถํ ภเว เกน ปกาเรน ภเวยฺย? สพฺพํ อารมฺมณํ เอตํ เอตํ สพฺพํ อารมฺมณํ ฉพฺพิธํ ฉปฺปการํ ภควตา สมุทีริตํ. ตํ ปริตฺตตฺติกาทีนํ วเสน พหุปฺปกาเรหิ มตํ.
๓๐๗. สพฺโพ กามวิปาโก จ สพฺโพ เตวีสติกามวิปาโก จ กฺริยาเหตุทฺวยมฺปิ จ มโนธาตุหสิตุปฺปาทวเสน กิริยาเหตุทฺวยมฺปิ จาติ ปฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา เอกนฺตกามาวจรารมฺมณา สิยุํ ภเวยฺยุํ.
๓๐๘-๑๐. อิฏฺาทิเภทา ปฺเจว, รูปสทฺทาทโย ปน ทฺวิปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ปฏิปาฏิยา อนุกฺกเมน โคจรา โหนฺติ. รูปาทิปฺจกํ สพฺพํ, มโนธาตุตฺตยสฺส ตุ มโนธาตุตฺตยสฺส ปน สพฺพํ ¶ รูปาทิปฺจกํ อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ เตรสนฺนํ ปน จิตฺตานํ รูปกฺขนฺโธว โคจโร อารมฺมณํ โหติ. นารูปํ นามํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. น จ ปฺตฺตึ ปฺตฺตึ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. นาตีตํ อตีตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ ¶ . น จนาคตํ อนาคตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ เอว. หิ สจฺจํ วตฺตมาโน โคจโร เอเตสํ ทฺวิปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จาติ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ ตํ อารมฺมณํ วตฺตมานํ เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ เอว.
๓๑๑. เตรเสตานิ จิตฺตานิ, ชายนฺเต กามธาตุยํ เอตานิ เตรส จิตฺตานิ กามธาตุยํ ชายนฺติ, รูปาวจเร ปฺุชานิ จกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนานิ, กิริยามโนธาตุ จาติ จตฺตาริ จิตฺตานิ ชายนฺติ. อรูปิสุ อรูปภูมีสุ เนว กิฺจิปิ เอกมฺปิ จิตฺตํ เนว ชายติ.
๓๑๒-๓. มหาปากานมฏฺนฺนํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากานํ ปวตฺติยํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจานํ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา. สนฺตีรณตฺตยสฺสปิ ปวตฺติยํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณตฺตยกิจฺจสฺส, ฉทฺวาเรสุ ตทาลมฺพณกิจฺจสฺส จ รูปาทิฉปริตฺตานิ โคจรา. รูปาทโย ปริตฺตา ฉ, หสิตุปฺปาทโคจรา หสิตุปฺปาทสฺส รูปาทโย ฉ ปริตฺตา โคจรา โหนฺติ. ปฺจทฺวาเร ปฏุปฺปนฺนา ปฺจสุ ทฺวาเรสุ เย โคจรา ปจฺจุปฺปนฺนา, มโนทฺวาเร ติกาลิกา เย โคจรา ติกาลิกา ตีสุ กาเลสุ นิยุตฺตา.
๓๑๔-๕. ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ นิยตํ นิยตารมฺมณํ โหติ, ตํ ฉพฺพิธํ จิตฺตํ มหคฺคตโคจรํ ปุพฺเพ อตฺตนา อธิคตอากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนกุสลารมฺมณํ, เตสุ ทฺเว ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากา ‘‘ยสฺส ยสฺส กุสลฌานสฺส ยํ ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลสฺส อารมฺมณํ เอว เตสํ วิปากานํ อารมฺมณํ โหติ. นิพฺพานารมฺมณตฺตา หิ, เอกนฺเตน อนฺโต อฏฺานาสวจิตฺตานํ อปฺปมาโณว นิพฺพานํ เอว โคจรํ อารมฺมณํ โหติ ¶ . หิ กสฺมา การณา? นิพฺพานารมฺมณตฺตา, น อฺโต อารมฺมณโต.
๓๑๖-๓๒๐. จตฺตาโร าณหีนา จ, กามาวจรปฺุโต กามาวจรกุสลวเสน จตฺตาโร าณหีนา จ กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร าณหีนา จ ทฺวาทสากุสลานิ จ เต ปริตฺตารมฺมณา เจว มหคฺคตโคจรา จ, เต น วตฺตพฺพา จ โหนฺติ. กสฺมา? ปฺตฺตารมฺมณตฺตา ¶ . จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต กุสลวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต กิริยวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา จ ตถา อภิฺาทฺวยฺจ กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จ เอกาทสนฺนํ เอเตสํ จิตฺตานํ โคจโร ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน ติวิโธ โหติ. อิเม เอกาทส น วตฺตพฺพาปิ โหนฺติ. กสฺมา? ปฺตฺตารมฺมณตฺตา. ยานิ วุตฺตาวเสสานิ วุตฺตโต จิตฺตโต เสสานิ ยานิ จิตฺตานิ, ตานิ น วตฺตพฺพารมฺมณานีติ วิภาวินา วิฺเยฺยานิ.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจ, จตุตฺถารุปฺปมานสํ;
ฉพฺพิธํ ปน เอกนฺตอตีตารมฺมณํ สิยา.
๓๒๒-๖. วิฺาณานํ ทฺวิปฺจนฺนํ ทฺวินฺนํ ปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ โคจรา รูปาทโย ปฺจ ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาว, อฏฺ กามมหาวิปากา ตทารมฺมณกิจฺจวเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโคจรา, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณา, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณา. โสมนสฺสสนฺตีรณํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ. เสสสนฺตีรณทฺวยํ สนฺตีรณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ¶ , ตทารมฺมณกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานาคตาตีตารมฺมณํ, จุติกิจฺจวเสน อตีตารมฺมณํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณํ. หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ชวนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตโคจรํ. อิติ เอเต ทฺวาทส มานสา ปน สิยาตีตารมฺมณา อตีตารมฺมณา สิยุํ. ปจฺจุปฺปนฺนานาคตโคจรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา อนาคตารมฺมณา สิยุํ. กาเม วีสติ กุสลากุสลา กฺริยโต กิริยวเสน กาเม นว มานสา, โวฏฺพฺพํ โวฏฺพฺพนกิจฺจวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อาวชฺชนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณํ. มหากิริยมานสา ชวนกิจฺจวเสน ติกาลารมฺมณา, สนฺเต ปฺตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทฺเว อภิฺามานสาปิ อภิฺากิจฺจวเสน อตีตาทิโคจรา สิยุํ. อิเม มานสา ปฺตฺติกาเลปิ สนฺเต นวตฺตพฺพา ภวนฺติ. รูปารูปภเวสุ มยา วุตฺตโต เสสานิ สพฺพานิ จิตฺตานิ อตีตารมฺมณาทินา อตีตารมฺมณาทิวเสน ปณฺฑิเตน น วตฺตพฺพานิ น กถิตพฺพานิ โหนฺติ เอว, ปฺตฺตารมฺมณานิ เอว โหนฺตีติ อตฺโถ.
๓๒๗. กามโต ¶ จ กฺริยา ปฺจ กามาวจรวเสน ปฺจ กิริยา, รูปโต รูปาวจรวเสน ปฺจมี กฺริยา อภิฺาจิตฺตํ, เอเตสํ ฉนฺนํ จิตฺตานํ นตฺถิ กิฺจิ เอกมฺปิ อโคจรํ อนารมฺมณํ, สพฺพารมฺมณนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจมี กฺริยา’’ติ วจนํ อภิฺาจิตฺตวเสน วุตฺตํ. สุทฺธฌานสฺส ปฺจมรูปกิริยสฺส ปฺตฺตารมฺมณํ เอวาติ เวทิตพฺพํ.
๓๒๘. นิพฺพานฺจ จตุพฺพิธํ ผลํ, มคฺคํ รูปฺจ อรูปํ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามฺจ โคจรํ กาตุํ ยานิ จิตฺตานิ สกฺโกนฺติ, ตานิ จิตฺตานิ เม วท, อาจริย, ตานิ มยฺหํ กเถหิ.
๓๒๙-๓๐. จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, ปฺุโต ปฺุวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, กฺริยโต ตถา กิริยวเสน ¶ จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, ทฺเว อภิฺามานสา, กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ จาติ เอกาทส จิตฺตานิ นิพฺพานฺจ ผลฺจ มคฺคฺจ รูปฺจ อรูปํ นามฺจ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ.
๓๓๑-๔. จิตฺเตสุ ปน สพฺเพสุ ยานิ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, ตานิ กติ จิตฺตานิ เม วท ตานิ มยฺหํ ตฺวํ กเถหิ. สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ, ฉ จ จิตฺตานิ เม สุณ, โภ ภทฺทมุข, ตฺวํ มยฺหํ วจนํ สุโณหิ, สพฺเพสุ ปน จิตฺเตสุ ฉ จิตฺตานิ อรหตฺตผลํ อรหตฺตมคฺคํ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. จตฺตาโร าณสํยุตฺตา, กิริยา จ โวฏฺพฺพนมฺปิ จ กิริยาภิฺามโน จาติ ฉ จ จิตฺตานิ โคจรํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. ปฺุโต ปฺุวเสน จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตา, ปฺุโต ปฺุวเสน อภิฺาจิตฺตฺจ อรหตฺตผลํ มคฺคํ โคจรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ.
๓๓๕-๘. อรหโต ขีณาสวสฺส มคฺคจิตฺตํ ผลมานสํ วา ปุถุชฺชนา วา เสกฺขา วา วิชานิตุํ น สกฺโกนฺติ. กสฺมา การณา? ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส มานสํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน สกทาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, สกทาคามี อนาคามิสฺส มานสํ น ชานาติ, อนาคามี อรหนฺตสฺส มานสํ น ชานาติ. เหฏฺิโม เหฏฺิโม ปุคฺคโล อุปรูปริ ิตสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ เนว ชานาติ, อุปรูปริ ิโต ปุคฺคโลปิ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส ปุคฺคลสฺส มานสํ ชานาติ.
๓๓๙-๓๔๒. โย ¶ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ อารมฺมณํ เอกํ เอกํ อุทฺธริตฺวา อิโต ปรํ ปวกฺขามิ. กุสลารมฺมณํ กาเม กาเม อฏฺวิธํ กุสลํ อฏฺวิธสฺส กามาวจรกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ. กถํ ¶ ? ปุพฺเพว กตํ อฏฺวิธํ มหากุสลํ ปจฺฉา โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา โสมนสฺสสหคตาณวิปฺปยุตฺตจิตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตาณสมฺปยุตฺตทฺวเยน วา อุเปกฺขาสหคตาณวิปฺปยุตฺตทฺวเยน วา อนุสฺสรณกอาลาทีสุ ตสฺส อฏฺวิธสฺส กุสลสฺส ชวนกิจฺจวเสน อารมฺมณํ โหติ, วิปฺปฏิสารกาลาทีสุ ทฺวาทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, กุสลสฺส อภิฺามานสสฺส จ กิริยสฺส อภิฺามานสสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, เอกาทสวิธสฺส กามาวจรวิปากสฺส ตทารมฺมณวเสน อารมฺมณํ โหติ. ตถา กามกฺริยสฺสาติ ชวนกิจฺจวเสน หสนสฺส อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺพฺพนสฺส ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺย. รูปาวจรปฺุานิ ปฺจ ตโต ฉราสิโต กามวิปากํ วชฺเชตฺวา ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณานิ โหนฺติ. ตทา โลภมูลโมหมูลวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธฌานานํ อนุสฺสรณกาเล ตสฺส ทสวิธสฺส อกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ติเหตุกปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ฌานารมฺมณํ โทมนสฺสยุตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปฏิฆทฺวยสฺส อารมฺมณํ โหติ. กามกฺริยสฺสาติ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ กิริยามโนธาตุหสนานิ วชฺเชตฺวา อาวชฺชนกิจฺจวเสน โวฏฺพฺพนสฺส, ชวนกิจฺจวเสน มหากิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๓. อารุปฺปกุสลฺจาปิ, เตภูมกุสลสฺส จ มหากุสลสฺส จ อภิฺากิจฺจวเสน ปฺจมรูปกุสลสฺส จ ทุติยจตุตฺถอรูปกุสลสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺสาปิ โวฏฺพฺพนสฺส มหากิริยสฺส จ อภิฺากิจฺจวเสน ปฺจมรูปกิริยสฺส จ ทุติยจตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ ปมารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ¶ ภวิตพฺพํ, จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส จ ตติยารุปฺปกิริยาย อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, เอวฺจ สติ กถํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกุสลฺจ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหตีติ เจ วตฺตพฺพํ, ยทา ปุถุชฺชนโยคี วา เสกฺโข วา โยคี รูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา อากาสานฺจายตนสงฺขาตํ ปมารุปฺปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วีตราโค หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา ปุถุชฺชนเสกฺขกาเล อตฺตนา อนธิคตํ ทุติยํ อรูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, ตทา ขีณาสวกาเล ¶ สมาปชฺชิตํ ทุติยํ อรูปกิริยํ ปมารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ.
ยทา โยคี รูปสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปกุสลํ ตติยารุปฺปกุสลฺจ สมาปชฺชิตฺวา ขีณาสโว หุตฺวา อตฺตนา อธิคตา สมาปตฺติโย คเหตฺวา อตฺตนา อนธิคตํ จตุตฺถํ อรูปสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ, ตทา จตุตฺถารุปฺปกิริยา ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ กโรติ, เอวํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส ตติยารุปฺปกุสลํ อารมฺมณํ โหติ, ปจฺฉา ขีณาสวกาเล สมาปชฺชิตา รูปารูปสมาปตฺติโย โหนฺติ. ยถา โหติ, ตถา เอว อกุสลสฺสปิ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๔-๗. อรูปาวจรปากานนฺติ ชาตินิทฺธารณํ, จตุตฺถทุติยานํ อรูปปากานมฺปิ อารมฺมณํ โหติ, ‘‘จตุตฺถทุติยาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ติยานํ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘จตุตฺถทู’’ติ วุตฺตํ, ตทา ทฺวินฺนํ อรูปปากานํ ปมารุปฺปตติยารุปฺปชวนานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, ‘‘ยสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส ยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วจนโต สกสกกุสลานํ อารมฺมณภูตานิ ¶ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนานิ เตสํ ทุติยจตุตฺถารุปฺปปากานํ อารมฺมณานิ โหนฺติ, เอวํ อรูปกุสลํ อิเมสํ อฏฺราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. อปริยาปนฺนปฺุมฺปิ จตุพฺพิธโลกุตฺตรกุสลมฺปิ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส จ กฺริยสฺส โวฏฺพฺพนสฺส, าณสมฺปยุตฺตโต กิริยสฺส จ รูปโต รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ สทา โหติ, อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เสกฺขานํ าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, โวฏฺพฺพนสฺส, ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ ติวิธํ โลกุตฺตรปฺุํ อารมฺมณํ โหติ. ขีณาสวสฺส โวฏฺพฺพนสฺส, าณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อรหตฺตปฺุํ อารมฺมณํ โหติ. ยถา ตถา เอว สพฺพํ อกุสลํ กามาวจรโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต ปน รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ยถา ตถา เอว สพฺพสฺส อกุสลสฺส จ กามาวจรวิปากานํ ตทารมฺมณกิจฺจวเสน เอกาทสนฺนฺจาติ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ ภควตา อีริตํ.
๓๔๘-๓๕๒. วิปาการมฺมณํ ¶ กาเม สพฺพํ วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ กามาวจรวเสนปิ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ กามาวจรปากานํ กามาวจรวิปากานํ เอกาทสนฺนฺจ ตเถว อกุสลสฺส จ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. รูเป วิปาการมฺมณํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส ¶ , กฺริยสฺส จ โวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส จ อปฺุสฺส จาติ ปฺจนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติ, อรูปาวจรปาเกสุ อยํ นโย ภควตา มโต. วฏฺเฏ น ปริยาปนฺนา นปฺปวิฏฺาติ อปริยาปนฺนา, เตสํ ปุคฺคลานํ ปากาปิ กามโต กามาวจรวเสน กุสลสฺส าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ โวฏฺพฺพนาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ รูปโตปิ รูปาวจรวเสนปิ กุสลสฺส ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอวํ อารมฺมณํ โหตีติ. เอตฺถายมธิปฺปาโย อปริยาปนฺนปฺุเ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๓๕๓-๖. กาเม อิทํ สพฺพกิริยจิตฺตํ กามาวจรโตปิ จ กามาวจรวเสนปิ จ กุสลสฺส มหากุสลสฺส, กฺริยสฺส จ หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส จ รูปาวจรโต เจว รูปาวจรวเสน จ เอว กุสลสฺส ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส, กฺริยสฺส จ ปฺจมสฺส รูปกิริยสฺส จ เอกาทสกามาวจรปากสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. ยํ กฺริยามานสํ รูเป รูปาวจเร ยํ กิริยามานสํ, กามปากํ ตโต วินา ตโต ราสิโต กามปากํ วินา วชฺเชตฺวา ปฺจนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ. กามาวจรโต กามาวจรวเสน กิริยสฺส โวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, หสนํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา รูปกิริยํ อารมฺมณํ น กโรติ. กฺริยาจิตฺตํ ปนารุปฺเป อรูปกิริยาจิตฺตํ ปน เตสํ ปฺจนฺนํ เอว จ ราสีนํ อารุปฺปกฺริยสฺสาปิ ปมารุปฺปกิริยํ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตติยารุปฺปกิริยํ จตุตฺถารุปฺปกิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิติ ฉนฺนํ ราสีนํ โคจโร โหติเยว.
รูปํ ¶ จตุสมุฏฺานํ, รูปารมฺมณสฺิตํ;
กามาวจรปฺุสฺส, ตเถว กุสลสฺส จ;
อภิฺาทฺวยจิตฺตสฺส, กามปากกฺริยสฺส จ.
ทฺวิจกฺขุวิฺาณมโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาปากสฺส ¶ จ กามกิริยสฺส จาติ เอกาทสวิธสฺส กามกิริยสฺส จ ฉนฺนํ เอเตสํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๕๙-๓๖๐. นิพฺพานารมฺมณํ กามรูปาวจรโต กามรูปาวจรวเสน เสกฺขานํ าณสมฺปยุตฺตมหากุสลสฺส, รูปาวจรวเสน ปฺจมสฺส รูปกุสลสฺส จ กามรูปกิริยสฺส จ ขีณาสวานํ โวฏฺพฺพนาณสมฺปยุตฺตมหากิริยสฺส จ ปฺจมรูปกิริยสฺส จ อุภยสฺสาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติ. อปริยาปนฺนโต เจว โลกุตฺตรวเสน จ เอว ผลสฺส, กุสลสฺส จ เอเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๖๑-๒. นานปฺปการกํ สพฺพํ, ปฺตฺตารมฺมณํ ปน เตภูมกสฺส ปฺุสฺส มหากุสลสฺส, สุทฺธฌานสฺส ปฺจวิธสฺส รูปกุสลสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปกุสลสฺส จ ตเถว อกุสลสฺส จ รูปารูปวิปากสฺส สพฺพสฺส รูปวิปากสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปวิปากสฺส จ เตภูมกกฺริยสฺส จ หสนโวฏฺพฺพนมหากิริยสฺส สพฺพสฺส รูปกิริยสฺส, ปมารุปฺปตติยารุปฺปกิริยสฺส จาติ นวนฺนํ ปน ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๖๓-๔. รูปารมฺมณิกา ทฺเว ตุ ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว สทฺทาทิโคจรา ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทารมฺมณาทิโคจรา, ตโย มโนธาตุสงฺขาตา จิตฺตุปฺปาทา ปฺจารมฺมณิกา นาม มตา ภควตา. อิธ อิมสฺมึ กามาวจราธิกาเร ¶ เอกจตฺตาลีเสว จิตฺตุปฺปาทา ฉฬารมฺมณิกา มตา. อยํ กามาวจรจิตฺตานํ อารมฺมณกฺกโม.
๓๖๕-๙. ปฺจาภิฺา วิวชฺเชตฺวา, รูปารูปา อนาสวา อิเม สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา ธมฺมารมฺมณโคจรา โหนฺติ. ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ อารมฺมณํ โหติ, ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ. ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส ปมารุปฺปกุสลารมฺมณภาเว การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปมารุปฺปปาโกยํ, ทุติยารุปฺปเจตโส กุสลสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส จ อารมฺมณํ น โหติ. หิ กสฺมา? เตสํ ทุติยารุปฺปกุสลวิปากกิริยานํ ปมารุปฺปกุสลารมฺมณตฺตา. ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปมํ กิริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส ปฺุสฺส อารมฺมณํ น โหติ. ทุติยารุปฺปเจตโส วิปากสฺส อารมฺมณํ น ¶ โหติ. รูปารูปภเวสุ หิ ขีณาสวา วิปากจิตฺตานิ จุติวเสน สกสกกุสลานํ อารมฺมณํ กโรนฺติ. ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺตํ ปน ทุติยารุปฺปเจตโส กิริยสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตานํ อารมฺมณุปฺปตฺติ วิภาวินา ธีเรน เยฺยา.
๓๗๐-๓. ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส, อรูปารมฺมณํ ทฺวิธา ทฺวิปฺปการํ กุสลํ กุสลสฺส ทุติยารุปฺปกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ สิยา ภเวยฺย. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุสฺส, ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา ติปฺปการํ โหติ. อิติ วจนํ มเหสินา วุตฺตํ. กฺริยสฺสาปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺสาปิ ปมารุปฺปกิริยา อารมฺมณํ โหติ. กุสลมฺปิ ปมารุปฺปกุสลมฺปิ ทุติยารุปฺปกิริยสฺส จ อารมฺมณํ โหติ. กุสลํ ¶ ปมารุปฺปกุสลํ ทุติยารุปฺปวิปากสฺส อารมฺมณํ โหติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ. ตติยารุปฺปจิตฺตมฺปิ จตุตฺถารุปฺปเจตโส กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, จตุตฺถารุปฺปเจตโส วิปากสฺส จ ตํ อารมฺมณํ โหติ. เอวเมว ยถา ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ทฺวิธา โหติ. ยถา ปมารุปฺปมานสํ อารมฺมณํ ติธา โหติ, เอวเมว ตถา ตติยารุปฺปจิตฺตํ อารมฺมณํ ติธา สิยา.
๓๗๔. ยํ ยํ ปน อิธารพฺภ อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภ ปฏิจฺจ เย เย จิตฺตุปฺปาทา ชายนฺติ, โส โส โคจโร เตสฺจ เตสฺจ จิตฺตุปฺปาทานํ อารมฺมณปจฺจโย โหติ.
๓๗๕. โย ปน นโร อิมสฺส อภิธมฺมาวตารสฺส กิร ปารํ ทุตฺตรํ อิธ อิมสฺมึ โลเก อุตฺตรติ, โส นโร อภิธมฺมมหณฺณเว ปารํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ อุตฺตรติ เอว.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อารมฺมณวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
อนนฺตาเณน ¶ นิรงฺคเณน,
คุเณสินา การุณิเกน เตน;
วุตฺเต วิปาเก มติปาฏวตฺถํ,
วิปากจิตฺตปฺปภวํ สุณาถ.
เยน ¶ ชิเนน อนนฺตาเณน นิกฺกิเลเสน คุเณสินา การุณิเกน เตน ชิเนน วุตฺเต วิปากสฺมึ มติปาฏวตฺถํ มติเฉกภาวตฺถาย วิปากจิตฺตปฺปภวํ มยา ภณมานํ วิปากจิตฺตปฺปวตฺตึ ตุมฺเห สุณาถ.
๓๗๗. เอกูนตึส กมฺมานิ, ปากา ทฺวตฺตึส ภควตา ทสฺสิตา, กมฺมานิ ตีสุ ทฺวาเรสุ ทิสฺสเร, วิปากา ฉสุ ทฺวาเรสุ ทิสฺสนฺติ.
๓๗๘-๙. กุสลํ กามโลกสฺมึ กามโลกมฺหิ กุสลํ ปวตฺเต, ปฏิสนฺธิยฺจ ตํตํปจฺจยมาคมฺม ตํตํปจฺจยํ ปฏิจฺจ. โส โส ปจฺจโย ตํตํปจฺจโย, ‘‘ตตปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหีตาคมวเสน ‘‘ตํตํปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. วิจฺฉากมฺมธารยสมาโสยํ. วิวิธํ ผลํ ททาติ. เอกาย เจตนาย เอกา ปฏิสนฺธิ ภควตา ปกาสิตา. นานากมฺเมหิ นานา ปฏิสนฺธิโย จ ภวนฺติ.
๓๘๐-๑. ติเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ ติเหตุกํ ยํ กมฺมํ ปน กามาวจรสฺิตํ ติเหตุกํ วิปากํ ทุเหตฺุจ วิปากํ อเหตฺุจ วิปากํ เทติ. ทุเหตุกํ ตุ ยํ กมฺมํ ทุเหตุกํ ยํ กมฺมํ ปน, ตํ กมฺมํ ติเหตุกํ วิปากํ น เทติ, อตฺตโน วิปากํ ทุเหตฺุจ อเหตฺุจ เทติ.
๓๘๒-๓. ติเหตุเกน ¶ กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา โหติ, ทุเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ โหเตว, อเหตุกา ปฏิสนฺธิ เนว โหติ, อุกฺกฏฺติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกา ปฏิสนฺธิ, โอมกติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ อธิปฺปาโย. ทุเหตุเกน กมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, อเหตุกาปิ ปฏิสนฺธิ โหเตว, ติเหตุกา ปฏิสนฺธิ เนว โหติ. อุกฺกฏฺทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, โอมกทุเหตุกกมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ อธิปฺปาโย.
๓๘๔. อสงฺขารกมฺมํ ¶ อสงฺขารวิปากํ เทติ, สสงฺขารวิปากมฺปิ เทติ, สสงฺขารกมฺมํ สสงฺขารผลํ, ตถา อสงฺขารผลํ เทติ.
๓๘๕. เอกาย เจตนาเยตฺถ เอตฺถ เอตาสุ เจตนาสุ เอกาย กุสลาย เจตนาย โสฬสวิธา วิปากจิตฺตานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ชิโน ปกาสเย.
๓๘๖-๙๒. เวทนาปริวตฺตนํ อารมฺมเณน โหเตว, ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ ชวเนน นิยามิตํ, โสมนสฺสยุตฺเต กุสเล ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสยุตฺตเมว โหตีติ อตฺโถ. อุเปกฺขายุตฺตกุสเลปิ เอเสว นโย. กามาวจรจิตฺเตน กุสเลนาทินา ปเมน กุสเลน ตุลฺเยน วิปากจิตฺเตน. ตติยาวิเสสนํ. เยน สตฺเตน คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ ยทิ, อิฏฺเ พลวารมฺมเณ มนาเป อติมหนฺตารมฺมเณ ตสฺส สตฺตสฺส จกฺขุสฺส จกฺขุปสาทสฺส อาปาถํ ปากฏภาวํ อาคเต สติ มโนธาตุยา ตาย ภวงฺคสฺมึ อาวฏฺฏิเต ภวงฺคโสเต ฉินฺทิเต สติ จกฺขุวิฺาณกาทีสุ วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ ปมํ กุสลํ กามมานสํ ชวนํ หุตฺวา ชายเต. สตฺตกฺขตฺตุวารานิ ชวิตฺวาน ปเม มหากุสเล คเต ตเทว ตํ เอว อิฏฺํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว ปมมหากุสเลน สทิสํ ตทารมฺมณวิปากจิตฺตํ. สนฺธิยา ตุลฺยโต ปฏิสนฺธิยา ตุลฺยภาเวน มูลภวงฺคนฺติ มูลภวงฺคํ นาม ภควตา ปวุจฺจเต. ตฺจ ตทารมฺมณจิตฺตํ สนฺตีรณํ โสมนสฺสยุตฺตํ สนฺตีรณํ ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ เอตฺถ เอตสฺมึ วีถิจิตฺเต คณนูปคจิตฺตานิ คณนํ อุปคตานิ จิตฺตานิ จตฺตาริ เอว ภวนฺติ.
๓๙๓-๔. ยทา หิ ทุติยํ จิตฺตํ, กุสลํ ชวนํ ยทา ยสฺมึ กาเล ตสฺเสว โสมนสฺสติเหตุโน ปุคฺคลสฺส ทุติยํ ¶ กุสลํ จิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตสฺมึ กาเล เตน ชวเนน ตุลฺยวิปากํ ตทารมฺมณํ. ตสฺส สนฺธิยา อสมานตฺตา ตสฺส ตทารมฺมณจิตฺตสฺส สนฺธิยา อสมานตฺตา ¶ ทฺเว นามานิ อสฺส วิปากจิตฺตสฺส อเนน วิปากจิตฺเตน ลพฺภเร ลพฺภนฺติ, ‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ นามํ ‘‘ตทารมฺมณก’’นฺติ จ นามํ อิติ ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺติ.
๓๙๕-๖. ยทา ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ตติยํ ปฺุํ ชวนํ โหติ, ตทา เตน ชวเนน สทิสํ ตติยํ ปากํ ตทารมฺมณิกํ สิยา. อิทํ วิปากจิตฺตํ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ อาคนฺตุภวงฺคํ นาม ภควตา วุจฺจเต, ปุริมานิ จ ปฺจ วิปากจิตฺตานิ อิมินา ปน ตติยวิปาเกน ปน สทฺธึ ฉ จิตฺตานิ โหนฺติ.
๓๙๗-๘. ยทา จตุตฺถํ กุสลํ ชวนํ โหติ, ตทา เตน ชวเนน ตุลฺยํ จตุตฺถวิปากํ ตทารมฺมณภาวํ วเช คจฺเฉยฺย. จตุตฺถวิปากํ อาคนฺตุกภวงฺคํ ตทารมฺมณนามกํ โหติ, ปุริมานิ ฉ ปากานิ อิมินา สห จตุตฺถปาเกน สตฺต จิตฺตานิ โหนฺติ.
๓๙๙-๔๐๓. ยทา ยสฺมึ กาเล ตสฺมึ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณํ ปน ตถา อาปาถํ อาคจฺฉติ จ, ตทา วุตฺตนเยน อาวชฺชนทสฺสนสมฺปฏิจฺฉนจิตฺเตสุ ชาเตสุ อิธ อิมสฺมึ มชฺฌตฺตารมฺมเณ อารมฺมณวเสน เวทนา ปริวตฺตติ, ตสฺมา อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ มโน โหติ. อุเปกฺขาสหคเตสุ เอว จตูสุปิ ชวเนสุ ชวิเตสุ เตหิ ชวเนหิ ตุลฺยานิ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานิ ชายเร. อจฺจนฺตํ เอกนฺเตน เวทนาย อุเปกฺขาเวทนาย ปุริเมหิ โสมนสฺสสหคเตหิ จิตฺเตหิ อสมานตฺตา จตฺตาริ จิตฺตานิ นามโต ปิฏฺิภวงฺคานิ นาม โหนฺติ, ปิฏฺิภวงฺคานิ โสมนสฺสวิปากานํ ปจฺฉาภาเค ภวงฺคานีติ อตฺโถ. อิมานิ ¶ อุเปกฺขาสหคตานิ ปฺจ วิปากานิ ปุริเมหิ สตฺตหิ วิปาเกหิ สทฺธึ ทฺวาทส วิปากานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร วินิทฺทิเส.
๔๐๔-๖. ยถา จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส วิปากานิ โหนฺติ, ตถา เอวํ โสตาทีสุ ทฺวาเรสุปิ ทฺวาทส ปากานิ โหนฺติ. อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, อิเม มยา วุตฺตา วิปากา สมสฏฺิ ภวนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต สมสฏฺิ วิปากานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ. คหิตาคฺคหเณเนตฺถ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส ปากา, โสตวิฺาณกาทีนิ จตฺตาริ จาติ โสฬส ปากานิ โหนฺติ.
๔๐๗-๑๑. เอเกน ¶ ติเหตุกกุสเลน อสงฺขาริเกน กมฺเมน อายูหิเต ยถา, เอวเมว สสงฺขารติเหตุกกุสเลนาปิ อสงฺขารสสงฺขารอุเปกฺขาสหคเตหิปิ กุสเลหิ กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต เตสํ ติณฺณํ กุสลานํ วิปาเกหิ ตีหิปิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา เอเสว นโย ปณฺฑิเตน ชานิตพฺโพ. อิธ อิมสฺมึ อุเปกฺขาสหคตทฺวเย อิฏฺมชฺฌตฺตโคจรสฺส วเสน วิปากจิตฺตปฺปวตฺตึ ปมํ ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตพฺพาถ ปจฺฉา ตุ, อิฏฺสฺมึ โคจเร อิธ อถ ปจฺฉา มยา วุตฺตจิตฺตปฺปวตฺติโต ปจฺฉากาเล ปน อิธ อิมสฺมึ อิฏฺโคจเร เอเกกสฺมึ ปน ทฺวาทส ทฺวาทส ปากา ปณฺฑิเตน ทสฺเสตพฺพา. คหิตาคฺคหเณเนตฺถ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน โสฬส ปากจิตฺตานิ โหนฺติ. ปุพฺเพ กาเล มยา วุตฺตนเยเนว สพฺพํ วจนํ อเสสโต อเสสภาเวน ปณฺฑิเตน เยฺยํ.
๔๑๒-๔. ติเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา ภวติ, อิติ อยํ วาโร เอตฺตาวตา เอตฺตเกน วจเนน มยา ¶ วุตฺโต. เอกํ กมฺมํ เอกสฺมึ ภเว เอกํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ตโต ปฏิสนฺธิโต อปรํ อฺํ ทุติยํ ปฏิสนฺธึ น ชเนติ, ปวตฺติยํ อเนกานิ วิปากานิ สฺชเนติ. หิ สจฺจํ ‘‘เอกํ กมฺม’’นฺติอาทิกํ วจนํ. เอกสฺมา พีชา เอกโต พีชโต เอกํ องฺกุรํ ชายติ, อสฺส พีชสฺส พหูนิ ผลานิ เหตุปฺปวตฺติโต สลิลาทิเหตุปฺปตฺติยา โหนฺติ.
๔๑๕-๒๑. ทุเหตุเกน กมฺเมน, ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกา โหติ, อิติ วจนํ อยํ วาโร อนุปุพฺเพน อนุปฏิปาฏิยา อาคโต. อิธ อิมสฺมึ อธิกาเร ทุเหตุเกน ปฺุเน โสมนสฺสยุตฺเตน อสงฺขาริเกน จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต ปน ทุเหตุเกน โสมนสฺสยุตฺตกุสเลน ตุลฺเยน ปาเกน เยน สตฺเตน คหิตา ปฏิสนฺธิ เจ, อิฏฺเ อารมฺมเณ ตสฺส สตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคเต โสมนสฺสยุตฺเต าณหีเน กุสลมานเส ตสฺมึ ทุเหตุเก สตฺตกฺขตฺตุํ ชวิตฺวาน คเต ตํ เอว อารมฺมณํ กตฺวา ตทนนฺตรํ ตสฺส ชวนสฺส อนนฺตรํ ตํสริกฺขกํ เตน ชวเนน สทิสํ เอกนฺตํ อสงฺขาริกมานสํ ชายติ. ตนฺติ ตํ จิตฺตํ มูลภวงฺคนฺติ มูลภวงฺคํ นาม ตทารมฺมณมิจฺจปิ ตทารมฺมณํ นาม อุภยมฺปิ นามํ ตสฺเสว นามํ ตสฺส จิตฺตสฺส เอว นามํ. อิติ เอวํ อิมินา ปกาเรน ภควตา ปริทีปิตํ. ทุเหตุเก สสงฺขาเร กุสเล ชวเน ชวิเตปิ จ ตํสมํ เตน จิตฺเตน สทิสํ อาคนฺตุกสงฺขาตํ ตทารมฺมณมานสํ โหติ.
๔๒๒-๙. ตเถว จ ตถา เอว จ อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร ทุเหตูนํ ทฺวินฺนํ อุเปกฺขายุตฺตานํ ชวนานํ ¶ อนนฺตรํ ตาทิสานิ เตหิ ชวเนหิ สทิสานิ ทฺเว ตทารมฺมณมานสานิ ชายนฺเต, เตสํ ตทารมฺมณมานสานํ ‘‘ปิฏฺิภวงฺค’’นฺติ นามํ, ‘‘อาคนฺตุกภวงฺค’’นฺติ จ นามํ โหติ. สนฺตีรณทฺวยฺเจว ทสฺสนํ ¶ สมฺปฏิจฺฉนํ อิมานิ ทฺเว ภวงฺคานิ จาติ อฏฺ วิปากา จกฺขุทฺวาเร โหนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺจสุ ทฺวาเรสุปิ จ อฏฺ อฏฺ วิปาเก กตฺวา ปวตฺติยํ จตฺตาลีส วิปากานิ ภวนฺติ. คหิตาคฺคหเณเนตฺถ, จกฺขุทฺวาเร ปนฏฺ จ เอตฺถ เอเตสุ วิปาเกสุ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร อฏฺ จ วิปากา โสตฆานาทินา วิปาเกน สทฺธึ ทฺวาทส เอว วิปากานิ ภวนฺติ. เอกาย เจตนาเยวํ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต ปน สติ ทฺวาทเสว วิปากานิ ภวนฺติ. อิติ วจนํ วิชิตกุสลยุทฺธสงฺคาเมน ปกาสิตํ เทสิตํ. ทุเหตุกตฺตเยนาปิ, เสเสน สทิเสน ตุ มยา วุตฺตโต ทุเหตุโต เสเสน ทุเหตุกตฺตเยนาปิ สทิเสน ปาเกน อาทินฺนสนฺธิโน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส เอวํ นโย มโต กถิโต นิรงฺคเณน. ทุเหตุเกน กมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหติ. อิติ อยํ วาโร จ เอตฺตาวตา เอตฺตเกน วจเนน มยา วุตฺโต.
๔๓๐-๘. ทุเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหติ, อิติ อยํ วาโร อนุปุพฺเพน ปฏิปาฏิยา อาคโต. เตสุ จตูสุปิ ทุเหตุเกสุ กุสเลสุ จิตฺเตสุ อฺตเรเนว เหตุเกน กมฺเม อายูหิเต ปวตฺติเต สติ ตสฺเสว ทุเหตุกสฺส กุสลชวนสฺส ปากภูตาย อุเปกฺขาสหคตาเหตุกาย มโนวิฺาณธาตุยา อาทินฺนปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส สา ปฏิสนฺธิ กมฺมสทิสา นาม น วตฺตพฺพา ปณฺฑิเตหิ. หิ สจฺจํ ‘‘ปฏิสนฺธิ น วตฺตพฺพา’’ติอาทิกํ วจนํ. กมฺมํ ทุเหตุกํ โหติ, ปฏิสนฺธิ อเหตุกา โหติ. ตสฺส เทหิโน สตฺตสฺส วุฑฺฒิมุเปตสฺส วุฑฺฒึ อุปคตสฺส จกฺขุทฺวาเร ปน อิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร อาปาถมาคเต สติ ทุเหตุกานํ จตุนฺนํ ปฺุานํ ยสฺส กสฺสจิ ¶ ชวนสฺส อวสานมฺหิ อิทํ อเหตุกํ มโน ตทารมฺมณภาเวน ชายติ. เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน สํสโย สนฺเทโห นตฺถิ, ตํ อเหตุกจิตฺตํ มูลภวงฺคฺจ ตทารมฺมณเมว จ โหติ. จกฺขุวิฺาณกาทีสุปิ วีถิจิตฺเตสุ ชาเตสุ อุเปกฺขาสหคตํเยว สนฺตีรณมฺปิ จ โหติ. เตสุ เอกํ เปตฺวาน, คหิตาคฺคหเณนิธ เตสุ ทฺวีสุ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺเจสุ วิปาเกสุ เอกํ สนฺตีรณกิจฺจํ ตทารมฺมณกิจฺจํ ตํ จิตฺตํ เปตฺวา คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน อิธ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ คณนูปคจิตฺตานิ ตีณิเยว ภวนฺติ.
๔๓๙-๔๑. อิฏฺเ อารมฺมเณ จกฺขุ-ทฺวาเร อาปาถมาคเต ตทา สนฺตีรณฺเจว โสมนสฺสยุตฺตํเยว ¶ โหติ, ตทารมฺมณมานสฺจ โสมนสฺสยุตฺตํเยว โหติ, เตสุ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺเจสุ วิปาเกสุ เอเกกํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตทารมฺมณกิจฺจํ วา จิตฺตํ คเหตฺวา ปุริมานิ จ ตีณิ จตฺตาริ เอว วิปากานิ ภวนฺติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺจสุ ทฺวาเรสุปิ จตฺตาริ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติ ปวตฺติยํ วิปากานิ วีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ.
๔๔๒-๘. จกฺขุทฺวาเร ตุ จตฺตาริ, คหิตาคฺคหเณนิธ คหิตานํ วิปากานํ อคฺคหเณน จกฺขุทฺวาเร ปน จตฺตาริ วิปากานิ อิธ อิมสฺมึ อิฏฺารมฺมเณ โสตฆานาทินา วิปาเกน สทฺธึ อเหตุกํ อฏฺกํ โหติ เอว. อเหตุกปฏิสนฺธิสฺส สตฺตสฺส ทุเหตุกํ, ติเหตุกํ วา ตทารมฺมณํ น ภเว น ภเวยฺย, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ติเหตุกํ ตทารมฺมณํ น ภเว. ชาตา สุคติยํ เยน, ปาเกน ปฏิสนฺธิ ตุ สุคติยํ เยน ปาเกน ปฏิสนฺธิ ชาตา, เตน วิปาเกน ตุลฺยมฺปิ, หีนํ วา เตสํ ตทารมฺมณํ ภเวยฺย. มนุสฺสโลกํ สนฺธาย, วุตฺตฺจาเหตุกฏฺกํ สุคติยํ อเหตุกฏฺกฺจ มนุสฺสโลกฺจ สนฺธาย ปฏิจฺจ การณํ ¶ กตฺวา มยา วุตฺตํ. จตูสุปิ อปาเยสุ ปน อเปโต อโย ปติฏฺา เอเตหีติ อปาโย, เตสุ. ปวตฺเต อเหตุกํ อฏฺกํ อาปายิเกหิ ลพฺภติ. เถโร เนรยิกานํ ตุ, ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ ถิโร ถิรการธมฺโม ยสฺมึ อตฺถีติ เถโร, ทุติยอคฺคสาวกภูโต อิทฺธิมา โมคฺคลฺลานตฺเถโร เนรยิกานํ นิรเย ชาตานํ สตฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ วสฺสติ, ‘‘อุจฺฉงฺเค มํ นิสีทิตฺวา’’ติอาทีสุ วิย เทวํ วสฺสาเปตีติ อตฺโถ. คนฺธํ วายฺุจ มาเปติ ยทา, ตทา ปน เตสํ เนรยิกานํ สตฺตานํ เตหิ เนรยิกสตฺเตหิ เถรํ ทิสฺวา, ธมฺมฺจ สุตฺวา, คนฺธฺจ ฆายิตฺวา ชลํ อุทกฺจ ปิวตํ ปิวนฺตานํ มุทุํ วายฺุจ เตหิ ผุสตํ ผุสนฺตานํ เตสํ เนรยิกสตฺตานํ จกฺขุวิฺาณกาทีนิ ปฺจปิ ปฺุชานิ เอว กุสลวิปากานิ เอว สนฺตีรณทฺวยํ ปฺุชํ เอว กุสลวิปากํ เอว ปฺุชา เอว เอกา มโนธาตุ อิติ อฏฺกํ โหติ.
๔๔๙-๕๐. อยํ ตาว กถา ‘‘จกฺขุวิฺาณกาทีนิ ปฺุชาเนวา’’ติอาทิกา อยํ กถา อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตโคจเร กามาวจเร ปฺุานํ ชวนานํ วเสน มยา วุตฺตา. ตทารมฺมณเจตโส ตทารมฺมณจิตฺตสฺส ยํ นิยมตฺตํ ‘‘ตทารมฺมณมานสํ ชวเนน นิยามิต’’นฺติอาทิวจเนน มยา วุตฺตํ, ตํ นิยมตฺตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตํ. โสมนสฺสยุตฺเต กามาวจรกุสเล ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสยุตฺตเมว โหติ, อุเปกฺขายุตฺเต กามาวจรกุสเล ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ อุเปกฺขายุตฺตเมว ¶ โหติ, เนตํ อกุสเล อุเปกฺขายุตฺเต วิจิกิจฺฉาทิเก อกุสเล ชวเน ปน ชวิเต โสมนสฺสยุตฺตมฺปิ ตทารมฺมณํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อิติปิ วจนํ อาจริเยน ทีปิตํ.
๔๕๑-๗. อิธ อิมสฺมึ อธิปฺปาเย อกุสลจิตฺเตสุ โสมนสฺสยุตฺเตสุ จตูสุปิ อิฏฺเ อารมฺมเณ เตสุ จิตฺเตสุ ¶ ชวิเตสุ โสมนสฺสยุตฺตา อเหตุมโนวิฺาณธาตุ ตทนนฺตรํ เตสํ อกุสลชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณภาเวน ชายติ. อุเปกฺขายุตฺเตสุ ฉสุ อกุสลจิตฺเตสุ อิฏฺมชฺฌตฺเต โคจเร ชวิเตสุ ปฺุชา อุเปกฺขาสหคตา อเหตุมโนวิฺาณธาตุ เอว ตทนนฺตรํ วา เตสํ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ อกุสลชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณภาเวน ชายติ. อิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ พุทฺธรูปาทิอิฏฺารมฺมณโยคสฺมึ กงฺขโต ‘‘พุทฺโธ นุ โข, โน พุทฺโธ’’ติ กงฺขนฺตสฺส สตฺตสฺส อุทฺธตสฺส วา สตฺตสฺส ตทารมฺมณมานสํ โสมนสฺสยุตฺตํ อเหตุกํ วิปากํ โหติ ปิฏฺิภวงฺคํ. โสมนสฺสยุเต จิตฺเต, ชวเน ชวิเต ปน โสมนสฺสยุตฺตา เอว ปฺจ ตทารมฺมณมานสา ปณฺฑิเตน คเวสิตพฺพา. อุเปกฺขาสหคเต จิตฺเต ชวเน ปน ชวิเต สติ อุเปกฺขาสหคตา ฉ จ ตทารมฺมณมานสา ปณฺฑิเตน คเวสิตพฺพา.
๔๕๘-๖๓. ติเหตุโสมนสฺเสน, อาทินฺนปฏิสนฺธิโน สตฺตสฺส ฌานโต ปริหีนสฺส วิปฺปฏิสาริโน ตํ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โทมนสฺสยุตฺตํ จิตฺตํ โหติ. ตสฺส โทมนสฺสสฺส อนนฺตรํ กึ มานสํ ชายเต, ตฺวํ โทมนสฺสยุตฺตชวนสฺส อนนฺตรมานสํ พฺรูหิ กเถหิ. ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา หิ โทมนสฺสสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา ปฏฺานปฺปกรเณ ภควตา นิวาริตา, อสฺส โสมนสฺสสฺส วา อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ปฏฺาเน ปฏฺานปฺปกรเณ ปฏิสิทฺธา ภควตา นิวาริตา. มหคฺคตํ ปนารพฺภ มหคฺคตํ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ จ ตทารมฺมณมานสํ ตตฺเถว ตสฺมึ ปฏฺาเน เอว ปฏิสิทฺธํ ภควตา นิวาริตํ. ตสฺมา การณา ภวงฺคปาโต วา ตทารมฺมณเมว วา น โหติ. กึ นุ กาตพฺพํ เตสํ ภวงฺคตทารมฺมณานํ อภาเว การณํ ยํ กาตพฺพํ, อมฺเหหิ ตํ ¶ การณํ กึ นุ ปุจฺฉาม, ตํ ตทตฺถํ อาภิธมฺมิกภาเวน อาภิธมฺมิก ตํ การณํ วท วทาหิ. อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิฺาณธาตุ ปฺุาปฺุวิปากา ตทารมฺมณิกา สิยา ภเวยฺย.
๔๖๔-๗. อิมสฺส ตทารมฺมณสฺส อาวชฺชนํ กึ นตฺถิ? ตํ ตทารมฺมณมานสํ กถํ เกน ปกาเรน ชายเต? ภวงฺคอาวชฺชนานํ จิตฺตานํ กึ อาวชฺชนมตฺตํ? มคฺคสฺส อนนฺตรสฺส จ ผลสฺสาปิ กึ อาวชฺชนํ นตฺถิ? นิโรธา จ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ผลจิตฺตสฺส วาติ ¶ มยา สุตํ, เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อาวชฺชนํ นตฺถิ. วินา อาวชฺชเนนาปิ, โหตุ ชายตุ มานสํ จิตฺตํ อาวชฺชเนน วินา อาวชฺชนํ วชฺเชตฺวา โหตุ ชายตุ, กิมสฺสารมฺมณํ อสฺส ตทารมฺมณมานสสฺส กึ อารมฺมณํ, ปณฺฑิต, ตฺวํ อารมฺมณํ ยทิ ชานาสิ, ตํ อารมฺมณํ พฺรูหิ มยฺหํ กเถหิ. วินา อารมฺมเณเนตํ เอตํ มานสํ อารมฺมเณน วินา อารมฺมณํ วชฺเชตฺวา น ชายติ. หิ สจฺจํ ‘‘วินา อารมฺมเณเนต’’นฺติอาทิกํ วจนํ, ตทารมฺมณมานสํ ยทา โทมนสฺสยุตฺตํ ชวนํ มหคฺคตารมฺมณํ ชวติ, ตทา ตสฺมึเยว ชวนจิตฺตกฺขเณ ปริตฺเตสุ กามาวจรารมฺมเณสุ ยํ กิฺจิ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ ปฏิจฺจ ชายติ.
๔๖๘-๗๓. อุตุพีชนิยาโม จ อุตุนิยาโม พีชนิยาโม จ กมฺมธมฺมนิยามตา จ กมฺมนิยามตา จ สีลาทิปารมีธมฺมนิยามตา จ จิตฺตสฺส นิยาโม จาติ ปฺจ นิยามตา ปณฺฑิเตน เยฺยา. ตตฺถ เตสุ ปฺจสุ นิยาเมสุ สพฺเพสํ ปน รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรน ผลปุปฺผาทิธารณํ อุตุ, อยํ อุตุนิยามตา. เตสํ เตสํ ตุ พีชานํ, ตํตํตุลฺยผลุพฺภโว เตสํ เตสํ พีชานํ ปน เตหิ เตหิ พีเชหิ ตุลฺยานมฺปิ สสฺสานํ ผลานํ อุปฺปตฺติ, อยํ พีชนิยามตา ¶ . มตฺถเก นาฬิเกรสฺส นาฬิเกรผลสฺส มตฺถเก ฉิทฺทตฺตํ ฉิทฺทภาโว, อยํ พีชโช พีชโต ชาโต นิยาโม. ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกฺจ วิปากํ ทุเหตุกฺจ วิปากํ อเหตุกฺจ วิปากํ ยโต ยํ กมฺมํ เทติ, อยํ กมฺมนิยามตา. โพธิสตฺตสฺส ชาติยํ ชินงฺกุรสฺส ชาติกฺขเณ เมทนีกมฺปนาทิกํ อเนกวิเสสตฺตํ, อยํ สีลาทิปารมีธมฺมนิยามตา. เตน โคจเรน ปสาทสฺมึ ฆฏฺฏิเต สติ อิธ อิมสฺมึ จิตฺตวีถิยํ อาวชฺชนาทีนํ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ, อยํ จิตฺตนิยามตา.
๔๗๔. โย ปุคฺคโล ธีโร ธีรสมฺปนฺโน คุณสมฺปนฺโน วิกฺขิตฺตปาโป โมหนฺธการาปคมํ อนฺธการมนิสฺสาย อวิชฺชานิสฺสรณํ ยทิจฺเฉ สเจ อิจฺเฉยฺย, โส ธีโร อิมํ อภิธมฺมาวตารปฺปกรณํ อนฺธชฺชนานํ อนฺธสทิสพาลชนานํ หทยนฺธการํ วิทฺธํสนํ อนฺธการสนฺนิสฺสิตสฺส ยสฺส หทยสฺส วิทฺธํสนกรํ ชลนฺตํ ทีปํ ชลมานํ ทีปํ. ปยตฺโตติ ปกาเรน ยตติ วีริยํ กโรตีติ ปยตฺโต, สตตํ สพฺพทา สิกฺเขถ สชฺฌายนธารณจินฺตนวเสน สิกฺเขยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตโม ปริจฺเฉโท.
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา
อิทานิ ¶ ปน สพฺเพสํ, เอเตสํ มานสํ มยา;
ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, กถียติ ปกิณฺณกํ.
อิทานิ ปน กาเล เอเตสํ ติเหตุกทฺวิเหตุกอเหตุกานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปกิณฺณกํ มานสํ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย ¶ ภิกฺขูนํ เฉกภาวตฺถาย มยา กถียเต อุจฺจเต.
๔๗๖-๘๕. ปนฺถมกฺกฏโก อุณฺณนาภิ ปนฺถมกฺกฏโก นาม ปฺจสุ ทิสาสุ ตสฺส สุตฺตํ ปสาเรตฺวา ชาลมชฺเฌ นิปชฺชติ. ปมาย ทิสาเยตฺถ เอตฺถ เอตาสุ ทิสาสุ ปมาย ทิสาย ปสาริเต สุตฺเต ปาณเกน ปฏงฺเคน วา มกฺขิกาย วา ฆฏฺฏิเต สติ สา อุณฺณนาภิ กิฺจิ จลิตฺวา ผนฺทนํ กตฺวา นิปนฺนฏฺานโต สุตฺตานุสาเรน สุตฺตํ อนุสาเรตฺวา ตสฺส ปาณกสฺส ยูสํ ยูสสงฺขาตํ โสณิตํ ปิวติ. ปุนาคนฺตฺวา ตตฺเถว ตสฺมึ ชาลมชฺเฌเยว ยถาสุขํ นิปชฺชติ, ยถา ปมาย ทิสาย จลนาทิกํ กิริยํ กโรติ, เอวเมว ทุติยาทีสุ จตูสุ ทิสาสุ จลนาทิกํ กิริยํ กโรติ, เอวํ ปฺจสุ ทิสาสุ สุตฺตํ วิย ปฺจ ปสาทา ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพา, มชฺเฌ มกฺกฏโก วิย จ จิตฺตํ ปน ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ. ปาณกาทีหิ ขุทฺทกติรจฺฉาเนหิ ตสฺส สงฺฆฏฺฏนา วิย อารมฺมเณ ปน ปสาทานํ สงฺฆฏฺฏนา ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพา. ชาลมชฺเฌ นิปนฺนาย อุณฺณนาภิยา ตํ จลนํ วิย ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ ปสาทฆฏฺฏนํ, กึ ตํ? อารมฺมณํ. ตตฺถ ติสฺสํ วีถิยํ ปสาทฆฏฺฏนํ อารมฺมณํ คเหตฺวา มโนธาตุกิริยาจิตฺตํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตีติ ภวงฺคาวฏฺฏนํ มตํ ภควตา. ตสฺส ปนฺถมกฺกฏกสฺส สุตฺตานุสารํว สุตฺตํ อนุคมนํ วิย วีถิจิตฺตปฺปวตฺตนํ ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ. สีเส ปน วิชฺฌิตฺวา อสฺส มกฺกฏสฺส ยูสปานํ วิย ชวนสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมเณสุ ปวตฺตนํ ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ. ปุน อาคนฺตฺวา สุตฺตชาลมชฺเฌ นิปชฺชนํ ยถา วตฺถุํเยว หทยวตฺถุํ เอว นิสฺสาย จิตฺตสฺส ปริวตฺตนํ ปณฺฑิเตน ทฏฺพฺพํ.
๔๘๖-๙๓. อิทํ ¶ ตุ ปน โอปมฺมํ, อตฺถํ ทีเปติ กึ ตุ หิ อิทํ โอปมฺมํ กํ อตฺถํ ทีเปติ ปกาเสติ? ปมํ ปสาเท อารมฺมเณน ¶ ฆฏฺฏิเต สติ ปสาทวตฺถุโต ปสาโท วตฺถุ นิสฺสโย เอตสฺสาติ ปสาทวตฺถุ, จิตฺตํ, ตโต ปสาทวตฺถุโต, ปมํ เอว วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ ภวงฺคสงฺขาตํ มโน ชายติ, อิติปิ อตฺโถ เตน โอปมฺเมน ทีปิโต. เอเกการมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน ปน อาปาถํ อาคจฺฉติ, อยมตฺโถปิ เตน โอปมฺเมน ทีปิโต ‘‘ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสู’’ติ, เอกํ รูปารมฺมณํ เอกสฺมึเยว ขเณ จกฺขุทฺวาเร, มโนทฺวาเร จาติ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย เยฺโย. รูปํ จกฺขุปสาทมฺหิ ฆฏฺเฏตฺวา ตงฺขเณ ปน ตสฺส ขเณ ปน ตถา มโนทฺวาเร ปน อาปาถํ อาคจฺฉติ, ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. น สํสโย เอตสฺมึ วจเน สํสโย นตฺถิ. ยถา ขโค ยถา สกุโณ. หิ สจฺจํ มยา วุตฺตํ วจนํ. รุกฺขคฺเค รุกฺขโกฏิยํ นิลียนฺโตว สาขิโน สาขํ ฆฏฺเฏติ, ตสฺส ฉายา ภูมิยํ ปถวิยํ ผรติ ปฏิหฺติ. อิธาติ นิปาโต. สาขาย สกุเณน ฆฏฺฏนํ ภูมิยํ ฉายาผรณาปิ จ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขณสฺมึเยว ชายเร ชายนฺติ. เอวเมว ปน รูปสฺส, ปสาทสฺส จ ฆฏฺฏนํ, ตเถว อตฺถโต อตฺถวเสน ภวงฺคจลนสฺสาปิ ปจฺจยตฺเตน ปจฺจยภาเวน มโนทฺวาเร อาปาถํ อาคมนํ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหติ.
๔๙๔-๗. ตโต ปรํ ภวงฺคโสตํ ฉินฺทิตฺวา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุปสาเท ยถากฺกมํ อาวชฺชเน สมุปฺปนฺเน, ทสฺสเน สมุปฺปนฺเน, สมฺปฏิจฺฉเน สมุปฺปนฺเน, สนฺตีรเณ สมุปฺปนฺเน, ตถา โวฏฺพฺพเน จ สมุปฺปนฺเน กุสลํ ชวนจิตฺตํ ชวติ, ตถา อกุสลเมว จิตฺตํ ชวติ. โสตทฺวาราทีสุปิ สทฺทาทีนํ อารมฺมณานํ ฆฏฺฏเน เอเสว นโย อวิเสเสน วิฺุนา วิฺเยฺโย. เอตสฺส อตฺถสฺส ทีปเน โทวาริโกปมาทีนิ วจนานิ ¶ อุทฺธริตฺวา ตโต ปกรณโต นีหริตฺวา เอตฺถ เอตสฺมึ วีถิยาธิกาเร วิฺุนา ทสฺเสตพฺพานิ.
๔๙๘-๙. อสมฺเภเทน จกฺขุสฺสาติ ตสฺสาปิ จกฺขุ อสมฺภินฺนํ โหติ. ชีวิตา นิรุทฺธมฺปิ ปิตฺเตน วา เสมฺเหน วา รุหิเรน วา ปลิพุทฺธํ จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ สมฺภินฺนํ นาม, สกฺโกนฺตํ อสมฺภินฺนํ นาม โหติ. เตน จกฺขุปสาทสฺส อสมฺภินฺเนน รูปาปาถคมเนน อาโลกสนฺนิสฺสเยนาปิ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺตเนน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สํ เอกโต อินฺติ ปวตฺตนฺตีติ ¶ สเมตา, สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ, ตํ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ วิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ เจตสิเกหิ สห ชายเต.
๕๐๐-๑. อสมฺเภเทน โสตสฺส โสตปสาทสฺส อสมฺภินฺเนน สทฺทาปาถคเมน จ สทฺทสฺส อาปาถคมเนน จ. อากาสนิสฺสเยนาปิ ปิหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิฺาณํ นุปฺปชฺชติ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ โสตวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๒-๓. อสมฺเภเทน ฆานสฺส ฆานปสาทสฺส อสมฺภินฺเนน คนฺธาปาถคเมน จ คนฺธสฺส อาปาถคมเนน จ. วาโยสนฺนิสฺสเยนาปีติ ฆานพิลมฺหิ ปวิสนฺเตน วายุนาติ อตฺโถ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ ¶ อาคเตหิ ตํ ฆานวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๔-๕. อสมฺเภเทน ชิวฺหาย ชิวฺหาย อสมฺภินฺเนน รสาปาถคเมน จ รสสฺส อาปาถคมเนน จ. อาโปสนฺนิสฺสเยนาปีติ ชิวฺหาเตมนํ อาปํ ลทฺธา จ อุปฺปชฺชติ, เตน วินา สุกฺขขาทนีเย ชิวฺหาย สายิเตปิ ชิวฺหาวิฺาณํ นุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ ชิวฺหาวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๖-๗. กายปสาทสฺส อสมฺเภเทน โผฏฺพฺพสฺส อาปาถคมเนน จ. ปถวีนิสฺสเยนาปีติ เตน วินา กายทฺวารมฺปีติ พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกํ กายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหฺติ. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา ปฺจทฺวาราวชฺชนปจฺจเยน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ กายวิฺาณํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายติ.
๕๐๘-๙. อสมฺเภทา ¶ มนสฺสาปีติ มนนฺติ ภวงฺคจิตฺตํ. ตํ นิรุทฺธมฺปิ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทตมคตเมว วตฺตมานมฺปิ สมฺภินฺนํ นาม โหติ. อาวชฺชนสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อสมฺภินฺนํ นาม. มนสฺส อสมฺเภเทน ธมฺมสฺส อาปาถคมเนน จ วตฺถุสนฺนิสฺสเยน หทยวตฺถุสนฺนิสฺสเยน. เตน ติวิเธน ปจฺจเยน. สมนกฺการเหตุนา มโนทฺวาราวชฺชเนน สห ปวตฺเตน. เอเตหิ ปน จตูหิ ปจฺจเยหิ สเมเตหิ สหคเตหิ สมาคมํ ¶ เอกีภาวํ อาคเตหิ ตํ มโนวิฺาณํ ตํ มโนวิฺาณสงฺขาตํ ชวนจิตฺตํ สมฺปยุตฺเตหิ สห ชายเต.
๕๑๐-๑๑. มโน ภวงฺคจิตฺตํ นาม วิภาวินา เวทิตพฺพํ. อาวชฺชนกฺริยาจิตฺตํ อาวชฺชนกิริยาจิตฺตทฺวยํ สมนกฺกาโร นาม วิภาวินา สฺิตํ. วตฺถุสนฺนิสฺสเยน อิติ อยํ ปาโ สพฺพตฺถ สพฺเพสุ ภเวสุ น คจฺฉติ. ปฺจหิ ขนฺเธหิ โวกาโร โวกิณฺโณติ ปฺจโวกาโร, ปฺจโวการภวํ สนฺธาย การณํ กตฺวา ‘‘วตฺถุสนฺนิสฺสเยนา’’ติ อยํ ปาโ ปน กถิโต มยา, ปฺจโวการภโว นาม กามรูปภโว, อรูปภโว จตุโวการภโว นาม, อสฺีภโว เอกโวการภโว นาม. อยํ ปาโ จตุโวการอรูปภวํ สนฺธาย น กถิโตติ อตฺโถ. วตฺถุสฺส รูปตฺตา อรูปภเว กถํ วตฺถุสนฺนิสฺสโย ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๕๑๒-๔. ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานิ, สพฺพาเนกูนวีสติ โหนฺติ, กามาวจเรสุ ทส, รูเปสุ ปฺจ, อรูปีสุ จตฺตาริ, สพฺพานิ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ เอกูนวีสติ โหนฺติ. กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนา. กมฺมนิมิตฺตํ นาม รูปานิ ปฺจารมฺมณานิ ปฺตฺติ จ มหคฺคตจิตฺตฺจ. ตถา คตินิมิตฺตกํ นาม กปฺปรุกฺขาทโย, อกุสลปกฺเข รูปาทิอารมฺมณภูตา โลหกุมฺภาทโย จ. อิติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน เตสํ ปฏิสนฺธาทิจิตฺตานํ อารมฺมณํ ติวิธํ ภควตา อุทีริตํ. กามาวจรสนฺธีนํ ปริตฺตารมฺมณํ กามาวจรารมฺมณํ ภควตา มตํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปาทิปฺจารมฺมณํ, คตินิมิตฺตํ ปฺจารมฺมณฺจ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โหติ. อตีตํ วา กมฺมํ กุสลากุสลเจตนา อตีตาเยว, น ปจฺจุปฺปนฺนา. อนาคตํ อารมฺมณํ นตฺถิ.
๕๑๕-๒๖. อฏฺเว จ มหาวิปากา, ตีณิ สนฺตีรณานิ จาติ เอกาทสวิธํ จิตฺตํ ตทารมฺมณสฺิตํ. เอกาทสวิเธ จิตฺเต ¶ ตทารมฺมณสฺิเต ปฺุวิปากานิ กุสลวิปากา ทส ¶ โหนฺติ, อปฺุชํ อกุสลวิปากํ ปน เอกํ โหติ. มหาวิปากา รูปารูปภวทฺวเย น ชายนฺติ, กามรูปภเว สนฺตีรณตฺตยํ โหติ. ยานิ ตทารมฺมณจิตฺตานิ สตฺถุนา ชิเนน วุตฺตานิ, เตสุ ตทารมฺมณจิตฺเตสุ เอกมฺปิ ตทารมฺมณจิตฺตํ รูปารูปภวทฺวเย ตทารมฺมณํ หุตฺวา กทาจิปิ นปฺปวตฺตติ. กสฺมา การณา? ตตฺถ ตสฺมึ รูปารูปภวทฺวเย ‘‘ตทารมฺมณํ น โหตี’’ติ วจนํ โจทโก ภเวยฺย, พีชสฺสาภาวโต ปน น โหตีติ ปริหาโร. อกามาวจรารมฺมเณ อกามาวจรธมฺเม อิทํ ตทารมฺมณมานสํ เนว อนุพนฺธติ. หิ กสฺมา การณา? ปริตฺตารมฺมณตฺตา จ เอกนฺเตน อวสฺสํ ตทารมฺมณมานสสฺส กามาวจรารมฺมณตฺตา จ ตถา อปริจิตตฺตา จ สพฺพทา นานุพนฺธติ. ตฺหิ ยถา ปิตรํ วา ปิตุสทิสํ วา าตึ อนุพนฺธนฺโตปิ ตรุณทารโก ฆรทฺวารนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส อนุพนฺธติ, น อรฺํ วา ยุทฺธภูมึ วา คจฺฉติ, เอวํ กามาวจเร ธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺมมารพฺภ ปวตฺตมาเน ธมฺเม นานุพนฺธติ. ยสฺมา จสฺส สพฺโพ กามาวจรปาโก จ กิริยามโนธาตุ กิริยาอเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ เอวํ อจฺจนฺตํ ปริตฺตเมว อารมฺมณํ วุตฺตํ, ตสฺมา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตรารมฺมเณ กามาวจรธมฺเมปิ นานุพนฺธตีติ เวทิตพฺพํ.
๕๒๗-๓๒. กึ เตน ยุตฺติวาเทน, วุตฺตํ อฏฺกถาสุ หิ ‘‘ชนกํ เตน ตุลฺย’’นฺติอาทิเกน เตน, ยุตฺติยา วาโท ยุตฺติวาโท, ‘‘ชนกํ เตน ตุลฺย’’นฺติอาทิกาย ยุตฺติกถาย กึ ปโยชนํ วุตฺตํ? อฏฺกถาสุ หิ สจฺจํ ‘‘กึ เตน ยุตฺติวาเทนา’’ติ วจนํ, ‘‘อตฺถกถาสู’’ติ วตฺตพฺเพ สมาเส หิ ตฺถ-สฺส ฏฺ-การํ กตฺวา ‘‘อฏฺกถาสู’’ติ วุตฺตํ ¶ . กามาวจเร ธมฺเม ปฏิจฺจ ตทารมฺมณภาวทีปกํ วจนํ อาจริเยน วุตฺตํ. ตทารมฺมณจิตฺตานิ, เอกาทสปิ สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรนปิ ตทารมฺมณจิตฺตานิ นามโคตฺตํ ปนารพฺภ ติสฺสาทิกํ นามปฺตฺตึ ปฏิจฺจ กจฺจายนโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิกํ โคตฺตปฺตฺตึ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ จ ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ, รูปารูปภเวสุ วา ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺติ. ยทา ปฺตฺติมารพฺภ, ชวเน ชวิเตปิ วา ยทา มยา วุตฺตาย ปฺตฺติยา เสสปฺตฺตึ ปฏิจฺจ ชวเน ชวิเตปิ วา ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน, ตถา ทุกฺขอนิจฺจอนตฺตลกฺขณารมฺมณิกาย วิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน. ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ มิจฺฉตฺเต มิจฺฉาสภาเว ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทิวเสน นิยตานิ จตฺตาริ ทิฏฺิยุตฺตชวนานิ มิจฺฉตฺตนิยตานิ, มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน, โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ¶ ชวเน คเตปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน. ตถา มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ชวเน ชวิเตปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน, ปฏิสมฺภิทาาณํ อารพฺภ ชวเน ชวิเตปิ ตทารมฺมณํ น ลพฺภเต อาจริเยน. มโนทฺวาเรปิ สพฺเพสํ ชวนานํ อนนฺตรํ อนุปุพฺพโต ตทารมฺมณจิตฺตานิ ภวนฺติ.
๕๓๓-๔. มโนทฺวาเร อารมฺมณฆฏฺฏนา น วิชฺชติ. ภวงฺคโต เจตโส วีถิจิตฺตสฺส วุฏฺานํ กถํ เกน ปกาเรน โหติ? มโนทฺวาเรปิ ฆฏฺฏนาย วินา ฆฏฺฏนํ วชฺเชตฺวา อาปาถํ อาคจฺฉนฺเตว ยสฺมา การณา, ตสฺมา วีถิจิตฺตานํ สมฺภโว โหติ.
๕๓๕-๖. ทฺวาทสาปฺุจิตฺตานํ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตานํ วิปากา สตฺตสตฺตติ ปาปปากา ทฺวาทสปาปจิตฺตานํ วิปากา ¶ จตุราสีติ ปวตฺติยํ โหนฺติ. เอกสฺส โสมนสฺสยุตฺตทิฏฺิสมฺปยุตฺตากุสลสฺส จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, สมฺปฏิจฺฉนํ, อุเปกฺขายุตฺตสนฺตีรณานิ จาติ สตฺต อกุสลปากา โหนฺติ. ตถา เสสานํ เอกาทสนฺนํ อกุสลานมฺปิ สตฺต วิปากา โหนฺติ. เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ อุทฺธจฺจมานสํ หิตฺวา เอกาทสวิธานํ ปฏิสนฺธิโย เอกาทสวิธา เจว ภวนฺติ.
๕๓๗-๘. กฺริยจิตฺเตสุ สพฺเพสุ ยํ อาวชฺชนทฺวยํ ชวนํ น จ โหติ, ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กรณมตฺตตฺตา กิริยามตฺตตฺตา วาตปุปฺผสมํ วาตปุปฺเผน สทิสํ มตํ ภควตา. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ขีณาสเว อุปฺปนฺนกาเล วา ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กิริยจิตฺตํ ภวิตุํ ยุตฺตํ. สพฺเพสุ ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปนฺนกาเล กถํ กิริยา โหตีติ เจ? กรณมตฺตตฺตา อผลทายกํ วาตปุปฺผํ วิย อผลทายกํ กิริยจิตฺตํ ภวิตุํ ยุตฺติหาโร กิริยา ปน โหติ. ยํ สพฺพํ กิริยจิตฺตํ กิจฺจสาธนโต ชวนกิจฺจสาธนวเสน ชวนตฺตํ ชวนภาวํ ปตฺตํ ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ อผลํ โหติ ยถา, เอวํ ฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามูลสฺส วีตราคสฺส ตํ สพฺพํ กิริยจิตฺตํ อผลํ วิปากวิรหิตํ สิยา ภเวยฺย.
๕๓๙-๔๐. ปฏิจฺจ ปน เอตสฺมา, ผลเมตีติ ปจฺจโย เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เอตสฺมา ธมฺมโต ผลํ เอติ ปวตฺตติ ตสฺมา ปจฺจโย, โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ิติยา อุปฺปตฺติยาปิ อุปกาโร ¶ นาม โหติ, โส ธมฺโม ตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโยติ ปจฺจโย นาม ปณฺฑิเตน ปวุจฺจเต. สมฺภโว ปภโว เหตุ การณํ ปจฺจโย มโต ภควตา. อิทํ วจนํ อฺตฺถ ทีปนวจนํ.
๕๔๑. โลภาทิ ปน โย ธมฺโม, มูลฏฺเนุปการโก โย โลภาทิ ปน ธมฺโม มูลภาเวน ผลธมฺมสฺส ¶ อุปการโก, โส โลภาทิธมฺโม ผลธมฺมสฺส เหตูติ เหตุ นาม วิภาวินา วิฺาตพฺโพ.
๕๔๒. โลโภ โทโส จ โมโห จ ตถา อโลภาทโย ตโย เหตู, เต ฉ เอว เหตุโย โหนฺติ, ชาติโต ชาติวเสน กุสลชาติอกุสลชาติอพฺยากตชาติวเสน นวธา นวหิ โกฏฺาเสหิ สิยุํ.
๕๔๓-๔. ธมฺมานํ กุสลาทีนํ, กุสลาทิตฺตสาธโก โย ธมฺโม กุสลาทีนํ ธมฺมานํ กุสลาทิตฺตสาธโก กุสลาทิภาวสาธโก, โส ธมฺโม มูลฏฺโ นาม. เอวํ วจนํ เอเก เอกจฺเจ อาจริยา วทนฺติ. เอวํ สนฺเต กุสลากุสลาทีนํ ธมฺมานํ กุสลาทิตฺตสาธกวเสน มูลฏฺเ สนฺเต ตํสมุฏฺานรูปีสุ เตหิ จิตฺเตหิ สมุฏฺานรูเปสุ เตหิ จิตฺเตหิ สมุฏฺิเตสุ จิตฺตชรูเปสุ เหตูนํ โลภาทิเหตูนํ เหตุปจฺจยตา กทาจิปิ เนว สมฺปชฺชติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยทิ จิตฺเตสุ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺเตสุ เต โลภาทโยปิ จิตฺตานํ สมฺปยุตฺตจิตฺตานํ เอกุปฺปาทตฺตา จ รูปานิ สมุฏฺาเปนฺติเยว. ตทา เตสํ มเต เตสํ จิตฺตชรูปานํ กุสลาทิตฺตํ สิยา. น จ กทาจิ รูปานิ กุสลาทินามกานิ ทิสฺสนฺติ ยสฺมา, ตสฺมา จิตฺตชรูปานํ กุสลาทิภาวาปนตฺถํ เตสํ จิตฺตชรูปานํ เต โลภาทโย เหตุปจฺจยา น โหนฺติ, อิติ วจนํ วตฺตพฺพํ สิยา. เอวฺจ สติ จิตฺตชรูปานิ นาม กทาจิปิ วิยุตฺตานิ จรนฺติ, ตสฺมา กุสลาทิตฺตสาธโก มูลฏฺโ น โหติ.
๕๔๕-๖. หิ สจฺจํ ‘‘เอวํ สนฺเต ตุ เหตูน’’นฺติอาทิกํ วจนํ. เต โลภาทโย เหตู เตสํ รูปานํ กุสลาทิตํ กุสลาทิภาวํ น สาเธนฺติ น นิปฺผาเทนฺติ. เต เหตู เตสํ ¶ ปน รูปานํ ปจฺจยา น จ น โหนฺติเยว, ตสฺมา การณา กุสลาทีนํ ธมฺมานํ กุสลาทิตฺตสาธโก โย ธมฺโม, โส ธมฺโม มูลฏฺโติ มูลสภาโว นาม สมยฺุนา สมยวิชานนสีเลน วิฺุนา คนฺตพฺโพ ชานิตพฺโพ.
๕๔๗. สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส ¶ , สาธเนนุปการโก สุปฺปติฏฺิตภาวํ สาธเนน อุปการโก โย อตฺโถ, โส อตฺโถ เหตูนํ โลภาทีนํ มูลฏฺโ มูลสภาโว อิติ จ คหณํ วิภาวินา วิฺาตพฺพํ.
๕๔๘-๙. กุสลากุสลา เหตู กุสลา เหตู, อกุสลา เหตู, กฺริยาเหตู สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน สพฺเพ กิริยาเหตุโย จ สมฺปยุตฺตานํ ปฺจโวการภูมิยํ สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อฺมฺปจฺจยภาเวน เหตุปจฺจยตํ ยาตา คตา. ตํสมุฏฺานานํ จิตฺตชรูปานฺจ เหตุปจฺจยตํ ยาตา คตา, เอเต เหตู จตุโวการภูมิยํ สมฺปยุตฺตานํ เอว ธมฺมานํ เหตุปจฺจยตํ ยาตา คตา.
๕๕๐-๑. กาเม วิปากเหตูปิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ กฏตฺตารูปชาตานํ กมฺมชรูปานํ เหตุปจฺจยตํ ยาตา, ตสฺมา ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทกฺขเณเยว กมฺมชรูปานํ อุปฺปาโท โหติ, ยสฺมา การณา ปวตฺติยํ จิตฺตชานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจยตํ คตา.
๕๕๒-๕. รูเป วิปากเหตู กามาวจรภูมิยํ เหตุโย วิย เหตุปจฺจยา โหนฺติ, ปฺจโวกาเร โลกุตฺตรวิปากเหตโว จิตฺตชานํ รูปานฺจ สมฺปยุตฺตานฺจ ปฺจโวการภูมิยํ เหตุปจฺจยา โหนฺติ. จตุโวกาเร โลกุตฺตรวิปากชา เหตโว สมฺปยุตฺตานํ เอว จตุโวการภูมิยํ เหตุปจฺจยา ภวนฺติ. อิตเร จตุโวกาเร อรูปภเว วิปากชา เหตโว สมฺปยุตฺตานํ เอว สภูมิยํ อตฺตโน ¶ ภูมิยํ อรูปภูมิยํ เหตุปจฺจยา โหนฺติ. เหตุตฺโถ เหตูนํ อตฺโถ เหตุโย เจว เหตุปจฺจโย เจว เหตุปจฺจยสมฺภโว เหตุปจฺจยุปฺปตฺติ, เอวเมว เอวํ อิมินา ปกาเรน. สฺชาโต สุขเหตุ ยสฺสาติ สฺชาตสุขเหตุ, เตน วิฺเยฺโย.
๕๕๖-๘. ฉนฺโท จิตฺตฺจ วีริยํ วีมํสา จาติ จตุธาธิปตี โลกาธิปตินา สตฺถุนา วุตฺตา. ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติกาลสฺมึ โย ฉนฺโท, โส ฉนฺทาธิปติ นาม, ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา สมาธิกรณจิตฺตสฺส เอเสว นโย เสเสสุปิ จ ตีสุ มยา วุตฺตโต ฉนฺทาธิปติโต เสเสสุปิ จ อธิปตีสุ. โย ธมฺโม เชฏฺฏฺเน อุปการโก, โส ธมฺโม อธิปตีติ อธิปติ นาม ภควตา นิทฺทิฏฺโ.
สุมติมติวิโพธนํ ¶ วิจิตฺตํ,
กุมติมตินฺธนปาวกํ ปธานํ;
อิมมติมธุรํ อเวทิ โย โย,
ชินวจนํ สกลํ อเวทิ โส โส.
โย โย ชโน อิมํ อภิธมฺมาวตารํ สุมติมติวิโพธนํ สุมตีนํ สุนฺทรมตีนํ ปณฺฑิตานํ มติยา วิโพธนกรํ วิจิตฺตํ กุมตีนํ กุจฺฉิตมตีนํ พาลานํ มติอินฺธเน ปธานํ ปาวกํ อติมธุรกรํ อเวทิ ชานิ, โส โส ชโน สกลํ ชินวจนํ อเวทิ ชานิ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺโม ปริจฺเฉโท.
๙. นวโม ปริจฺเฉโท
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
พาตฺตึสปากจิตฺตานิ ¶ , โลกิกาเนว ยานิ หิ;
เอเตสํ ปากจิตฺตานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ.
ยานิ โลกิกานิ เอว พาตฺตึส ปากจิตฺตานิ โหนฺติ, เอเตสํ ปากจิตฺตานํ ปฺุาปฺุาทิสงฺขารา ภวาทีสุ โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถา เยน ปกาเรน ปจฺจยา โหนฺติ เอว, อิเมสํ วิปากจิตฺตานํ เตปิ สงฺขารา ภวาทีสุ โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ตถา เตน ปกาเรน วิภาวินา ปณฺฑิเตน วิฺาตพฺพา. ตโย ภวา จตสฺโส จ โยนิโย กามภวรูปภวอรูปภววเสน ตโย ภวา, อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน จตสฺโส จ โยนิโย, นิรยคติติรจฺฉานคติเปตคติมนุสฺสคติเทวคติวเสน ¶ คติปฺจกํ, สนฺธิสฺาย ปฏิสนฺธิสฺาย นานตฺตา นานาภาวโต, กายสฺสาปิ จ รูปกายสฺสาปิ จ นานตฺตา นานาภาวโต กามสุคติโย, นานา อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตา, นานตฺโต รูปกาโย เอเตสนฺติ นานตฺตกายา, นานา สภาโว เอตสฺสาติ นานตฺตา, นานตฺตาเยว สฺา นานตฺตสฺา, สา เอเตสํ อตฺถีติ นานตฺตสฺี นาม, ปมชฺฌานภูมิ จ จตุราปายภูมิโย จ นานตฺตกายเอกตฺตสฺี นาม, ทุติยชฺฌานภูมิ เอกตฺตกายนานตฺตสฺี นาม, ตติยชฺฌานภูมิเวหปฺผลภูมิสุทฺธาวาสภูมิโย เอกตฺตกายเอกตฺตสฺี นาม, เหฏฺา ิตา รูเปหิ สทฺธึ สตฺตวิฺาณฏฺิติโย, ติฏฺนฺติ วิฺาณานิ เอตฺถาติ ิติโย, วิฺาณานํ ิติโย วิฺาณฏฺิติโย, วิฺาณสฺส อภาวโต อสฺีภูมิ น คยฺหเต, จตุตฺถารุปฺปภูมิ จ ¶ ปฏุวิฺาณาภาวโต น คยฺหเต. สตฺตาวาสวเสน อสฺีภูมึ, จตุตฺถารุปฺปภูมิฺจ ปน คเหตฺวา เต สตฺตาวาสา นว เอว โหนฺติ.
๕๖๓-๘. กาเม ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา อฏฺ เจตนา ปูเรนฺติ อตฺตโน การกํ ปูเรนฺติ จ, อชฺฌาสยํ ปุชฺชฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปฺุานิ, อภิสงฺขโรนฺติ วิปากํ, กมฺมชรูปฺจาติ อภิสงฺขารา, ปฺุานิ เอว อภิสงฺขารา ปฺุาภิสงฺขารา, เตเยว สฺิตา ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา, กาเม ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา อฏฺ เจตนา. นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ อุเปกฺขายุตฺตาเหตุกมหาวิปากวเสน นวนฺนํ ปากจิตฺตานํ กามสุคติยํ ปน นานา วตฺตมานเจตนาขณโต ปรํ ขณํ เอตสฺสาติ นานาขณํ, ตํ เอว นานกฺขณิกํ, ตเมว กมฺมํ นานกฺขณิกกมฺมํ, วตฺตมานเจตนาโต ปรา อตีตเจตนาติ อตฺโถ. พลวา นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย, พลวตฺโถ เจตฺถ อุป-สทฺโท, พลวปจฺจโยติ อตฺโถ, นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยวเสน พลวปจฺจยวเสน จาติ อตฺโถ. ทฺเวธา ทฺวีหิ ปกาเรหิ เตสํ ปฏิสนฺธิยํ ปจฺจยา ภวนฺติ, ตา อฏฺ กามาวจรมหากุสลเจตนา อุเปกฺขาสหิตาเหตุมโนวิฺาณธาตุยา วินา อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิฺาณธาตุํ วชฺเชตฺวา ปริตฺตปากานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนโสมนสฺสยุตฺตาเหตุกกุสลวิปากานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺติยํ ปจฺจยา โหนฺติ. ตาเยว เจตนา ตา เอว อฏฺ กามาวจรมหากุสลเจตนา รูปภเว ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ กุสลวิปากจิตฺตานํ จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนโสมนสฺสยุตฺตอุเปกฺขายุตฺตสนฺตีรณานํ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺติยํ ปจฺจยา โหนฺติ. อฏฺนฺนํ ตุ ปริตฺตานํ, กาเม ทุคฺคติยํ ตถา อฏฺนฺนํ ปริตฺตานํ กุสลวิปากานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนานํ, ทฺวินฺนํ ¶ สนฺตีรณานฺจ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ¶ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน ปจฺจยา น โหนฺติ. วุตฺตปฺปการาว กาเม สุคติยํ ยถาวุตฺตปฺปการาว อฏฺ กามาวจรมหากุสลเจตนา กามสุคติยํ ตถา โสฬสนฺนํ กุสลวิปากานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ทฺเวธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ สตฺตนฺนํ กุสลวิปากานํ ปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นวนฺนํ กุสลวิปากจิตฺตานํ ปจฺจยา โหนฺติ.
๕๖๙-๗๔. รูเป ปฺุาภิสงฺขารา, รูปาวจรภูมิยํ ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานํ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติมาปฺุสงฺขารา, กาเม ทุคฺคติยํ ทฺวิธา อิเม อปฺุาภิสงฺขารา, อิมา กุสลปฏิปกฺขา อุทฺธจฺจวชฺชา เอกาทส เจตนา กามทุคฺคติยํ เอกสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. ทฺวาทส อกุสลเจตนา ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ เอว ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนานํ อกุสลวิปากานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา โน โหนฺติ. สตฺตนฺนมฺปิ ภวนฺเตว ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อกุสลวิปากานิ สตฺตนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานํ ปจฺจยา ภวนฺติ. กาเม สุคติยํ เตสํ, สตฺตนฺนมฺปิ ตเถว จ ทฺวาทสากุสลเจตนา กาเม สุคติยํ ตเถว จ เตสํ สตฺตนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจยา น โหนฺติ. วิฺาณานํ จตุนฺนมฺปิ, เตสํ รูปภเว ตถา ตาเยว ทฺวาทสากุสลเจตนา รูปภเว เตสํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ จกฺขุโสตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณสงฺขาตานํ วิฺาณานํ ตถา ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ, ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ ปจฺจยา น โหนฺติ. โส จ กามภเวนิฏฺรูปาทิอุปลทฺธิยํ โส จ อปฺุาภิสงฺขาโร กามภเว อนิฏฺรูปาทิอุปลทฺธิยํ อมนาปรูปาทีนิ อารมฺมณานิ อุปลทฺธิยํ เตสํ จตุนฺนํ อปฺุชานํ วิฺาณานํ ปจฺจโย โหติ. หิ สจฺจํ ‘‘โส จ กามภเวนิฏฺ-รูปาทิอุปลทฺธิย’’นฺติอาทิกํ วจนํ. อนิฏฺรูปาทโย นาม วิสยา พฺรหฺมโลเก น วิชฺชเร น วิชฺชนฺติ.
๕๗๕-๖. ตเถวาเนฺชสงฺขาโร น อิฺชติ น ผนฺทติ น จลตีติ อาเนฺชํ, อาเนฺชฺจ ตํ สงฺขาโร จาติ อาเนฺชสงฺขาโร, ตถา เอว อาเนฺชสงฺขาโร อรูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ ปากจิตฺตานํ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปจฺจโย โหติ. ภเวสฺเวเต ภเวสุ เอเต วุตฺตปฺปการา ปจฺจยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถา จ เยน เยน จ ปกาเรน ¶ นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, เตน ปจฺจยา ตถา เตน เตน ปกาเรน วิภาวินา วิชานนฺเตน ปณฺฑิเตน เยฺยา.
๕๗๗. เอเสว จ นโย เยฺโย, โยนิอาทีสุ โยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ เอเสว จ นโย ภเวสุ มยา วุตฺโต เอว นโย ปณฺฑิเตน เยฺโย. ตตฺริทํ ตตฺร ภเวสุ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺตํ อิทํ วจนํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ อุปายมตฺตทีปนํ โหติ.
๕๗๘-๘๑. อวิเสเสน ปฺุาภิ-สงฺขาโร ทฺวิภเวสุปิ กามปฺุาภิสงฺขารวเสน, รูปปฺุาภิสงฺขารวเสน จ ปฺุาภิสงฺขาโร อวิเสเสน สมานภาเวน ทฺวีสุ ภเวสุ กามรูปภเวสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา โส สงฺขาโร สพฺพปากํ ชเนติ นิพฺพตฺเตติ. ตถา จตูสุ วิฺเยฺโย, อณฺฑชาทีสุ โยนิสุ ทฺวิภเวสุ ปฺุาภิสงฺขาโร วิย ตถา จตูสุ อณฺฑชาทีสุ โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. ‘‘อณฺฑชาทีสู’’ติ ¶ วจนํ ปทุมปจฺเจกพุทฺธานํ มนุสฺสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. พหุเทวมนุสฺสานํ วเสน ทฺวีสุ คตีสุ เอว จ ตถา โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. ตถา นานตฺตกายาทิ-วิฺาณานํ ิตีสุปิ นานตฺตกายนานตฺตสฺีนานตฺตกอายเอกตฺตสฺี เอกตฺตกายนานตฺตสฺี เอกตฺตกายเอกตฺตสฺีนํ วเสน จตูสุ วิฺาณฏฺิตีสุ โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. นานตฺตกายนานตฺตสฺีนานตฺตกายเอกตฺตสฺีเอกตฺตกายนานตฺตสฺีเอกตฺตกายเอกตฺตสฺีนํ วเสน วุตฺตปฺปการสฺมึ จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส ตถา โส ปฺุาภิสงฺขาโร ปณฺฑิเตน เยฺโย. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฺุาภิสงฺขาโร ภวาทีสุ ภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ยถารหํ โสฬสนฺนํ กามกุสลปากานํ, ปฺจนฺนํ รูปปากานฺจาติ เอกวีสติปากานํ ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ.
๕๘๒-๓. กาเม อปฺุสงฺขาโร กามภเว อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกโยนิวเสน อณฺฑชาทีสุ โยนีสุ นิรยคติเปตคติติรจฺฉานคติวเสน ตีสุ คตีสุ นานตฺตกายเอกตฺตสฺีวเสน เอกิสฺสา วิฺาณฏฺิติยา นานตฺตกายเอกตฺตสฺีวเสน จ เอกสฺมึ ปน สตฺตาวาเส ทฺวิธา นานกฺขณิกกมฺมูปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปวตฺเต ปวตฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ โส อปฺุาภิสงฺขาโร ปจฺจโย โหติ.
๕๘๔-๖. ตเถวาเนฺชสงฺขาโร ¶ ตถา เอว อาเนฺชสงฺขาโร, เอการูปภเว เอกสฺมึ อรูปภเว เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา เจว เอกิสฺสา เทวคติยาปิ จ อากาสานฺจายตนภูมิ วิฺาณฺจายตนภูมิ อากิฺจฺายตนภูมิวเสน ตีสุ เอว จิตฺตฏฺิตีสุ จตุนฺนํ อรูปภูมีนํ วเสน จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส จตุนฺนํ อรูปปากจิตฺตานํ ทฺเวธา ¶ นานกฺขณิกกมฺโมปนิสฺสยปจฺจเยหิ โส อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนวํ ภวาทีสุ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน ภวาทีสุ ยถา เย สงฺขารา เอสํ ปากจิตฺตานํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา เต สงฺขารา เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปณฺฑิเตน วิชานิตพฺพา.
๕๘๗-๙๐. น รูปารูปธมฺมานํ, สงฺกนฺติ ปน วิชฺชติ รูปธมฺมานํ, จิตฺตเจตสิกสงฺขาตานํ นามธมฺมานฺจ สงฺกนฺติ ปน สงฺกมนํ ปน น วิชฺชติ. สงฺกนฺติภาเว อสติ อตีตภวโต อิธ อิมสฺมึ ภเว รูปธมฺมานํ สงฺกมนภาเว อสติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ กถํ เกน ปกาเรน สิยา ภเวยฺย? นตฺถิ จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ, อตีตภวโต อิธ อิมสฺมึ ภเว จิตฺตสฺส สงฺกนฺติ สงฺกมนํ นตฺถิ, ตโต อตีตภวโต อตีตํ เหตุํ วินา วชฺเชตฺวา อิธ อิมสฺมึ ภเว จิตฺตสฺส ปาตุภาโว น วิชฺชติ. สุลทฺธปจฺจยํ รูปารูปมตฺตํ สุฏฺุ ลทฺธปจฺจยํ รูปนามมตฺตํ ชายติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ รูปารูปมตฺตํ รูปนามมตฺตํ ชายติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ รูปารูปมตฺตํ ภวนฺตรํ อฺภวํ ปฏิสนฺธึ อุเปติ อุปคจฺฉติ. อิติ วจนํ สมฺาย โลกิยโวหาเรน ปวุจฺจเต, สตฺโต วา นตฺถิ, สตฺโต ชีโวติ เววจนํ, อตฺตา วาปิ น วิชฺชติ.
๕๙๑-๙. ตสฺสิทํ ปากฏํ กตฺวา, ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปน ตสฺส สตฺตสฺส อิทํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ สุทุพฺพุธํ อติทุพฺพิชานํ ปากฏํ กตฺวา อหํ ทสฺสยิสฺสามิ, ตเมตํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ สาธุ สาธุกํ นิโพธถ, สาธุ สาธุกํ มนสิ กโรถ, วิวิเธสุ อารมฺมเณสุ โลภวเสน จิตฺตํ อนาเมตฺวา วชิรมฺชูสาย อนคฺฆมณิรตนํ ปกฺขิปนฺโต วิย จิตฺเต เปตฺวาติ อตฺโถ. อตีตสฺมึ ภเว ตสฺส, อาสนฺนมรณสฺส หิอิโต ¶ ภวโต อตีตสฺมึ ภเว อาสนฺนมรณสฺส ตสฺส สรีรสฺมึ อาตเป ปกฺขิตฺตํ หริตํ ตาลปณฺณํ วิย สุสฺสมาเน สติ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก อินฺทฺริเย นฏฺเ หทยวตฺถุมตฺตสฺมึ ิเต กายปฺปสาทิเก วิฺาเณ ตสฺมึ ขเณ วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํ. ‘‘จิตฺต’’นฺติ วจนํ ภวงฺคมโนทฺวาราวชฺชนชวนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพานุเสวิตนฺติ ¶ อิโต กาลา ปุพฺพกาเล เตน ปน อนุเสวิตํ อนุจิณฺณํ ปฺุํ กมฺมํ วา อปฺุํ เอว วา กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา กมฺมผเลน ทฺวาเรสุ ปจฺจุปฏฺิตํ อาลมฺพิตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนชวนวเสน เสวิตจิตฺตํ ปวตฺตติ. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน ปวตฺตมานํ ตํ วิฺาณํ ตํ ชวนจิตฺตํ ลทฺธปจฺจยํ ลทฺธารมฺมณปจฺจยํ. อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนเว วิสเยติ อกุสลชวเน ชวิเต ตสฺส ชวนสฺส อวิชฺชาย อปฺปฏิจฺฉนฺนโทเส ตสฺมึ กมฺมาทิเก อารมฺมเณ กุสลชวเน ชวิเต ตโต จิตฺตวีถิโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตาย อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนโทเส ตสฺมึ กมฺมาทิเก อารมฺมเณ. ตณฺหาติ อกุสลชวเนน สหโช โลโภ, อกุสลชวเน วา ชวิเต ตโต วีถิจิตฺตโต ปุพฺพภาเค ปวตฺโต โลโภ ตณฺหา. นเมตีติ อฺํ อารมฺมณํ อคฺคาหาเปตฺวา ทฬฺหคฺคาหวเสน ตํ เอว กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ อารมฺมณํ คณฺหาเปตีติ อตฺโถ. สหชา สงฺขารา ปน ตสฺส จิตฺตสฺส สหชา เอกโต ชาตา เจตนา ปน ตสฺมึ เยวารมฺมเณ ขิปนฺติ ปวตฺตนฺติ. อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเว เอกสนฺตติวสา ปวตฺตาย ตณฺหาย นมียมานํ ตํ วิฺาณํ โอริมา ตีรมฺหา รชฺชุกํ อาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกโม ปุริโส วิย เอตํ ปุริมํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุํ ชหติ ฉฑฺเฑติ, จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌตีติ อตฺโถ. อปรํ กมฺมสมฺภูตํ นิสฺสยํ อปรํ อฺกมฺมโต สมฺภูตํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุํ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวาปิ วา อารมฺมณาทีหิ ¶ ปจฺจเยหิ ตํ ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ มานสํ ปวตฺตติ. ‘‘ลภิตฺวา’’ติ วจนํ กามรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อลภิตฺวา’’ติ วจนํ อรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ เอเตสุ จิตฺเตสุ ปุริมํ ‘‘ชหตี’’ติ วจเนน วุตฺตฺเจว จิตฺตํ, จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ ‘‘อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ ปวตฺตตี’’ติ วจเนน วุตฺตฺเจว จิตฺตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพํ.
๖๐๐-๖. ตเทตํ ตํ เอตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปุริมา ภวโต อิธ อิมสฺมึ ปจฺฉิมภเว นาปิ อาคตํ, กมฺมาทิฺจ เหตุํ วินา วชฺเชตฺวา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปาตุภูตํ น เจว ตํ เอตฺถ เอตสฺมึ วจเน เอตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ปุริมา ภวโต อิธ อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเว อนาคมเน อตีตภวเหตูหิ อตีตภเว กมฺมาทิปจฺจเยหิ เอตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส สมฺภเว. ปฏิโฆสทีปมุทฺทาที, ภวนฺเตตฺถ นิทสฺสนา เอตฺถ เอตสฺมึ ตสฺส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อตีตภวโต อนาคมเน อตีตภเว เหตูหิ สมฺภเว ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทิอตฺถนิทสฺสนา อุปมา ภวนฺติ. อฺตฺร อฺสฺมึ ปฏิโฆสาทีนํ อตฺถานํ ปวตฺติฏฺาเน อาคนฺตฺวา สทฺทาทิเหตุกา สทฺทาทโย ปจฺจยา โหนฺติ ยถา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมึ าเน ชเนหิ ปวตฺตาปิตา สทฺททีปมุทฺทาทโย อตฺถา ¶ ปพฺพตนฺตราทีสุ อฺเสุ าเนสุ ปวตฺตานํ ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทีนํ อตฺถานํ เหตุกา โหนฺติ. เตสุ สทฺทาทีสุ ปจฺจเยสุ สนฺเตสุ เย เต ปฏิโฆสาทโย โหนฺติ, อสนฺเตสุ น โหนฺติ ยถา, เอวเมว จ วิฺาณํ อตีตภวโต ปจฺจุปฺปนฺนภววิฺาณวเสน ปวตฺตํ วิฺาณํ วิภาวินา เวทิตพฺพํ. สนฺตานพนฺธโต สนฺตานพนฺธวเสน เอกตา อตีตภวปจฺจุปฺปนฺนภววิฺาณวเสน ปวตฺตสฺส วิฺาณสฺส เอกีภาโว นตฺถิ, นานตาปิ ตสฺส วิฺาณสฺส นานาภาโวปิ ปจฺเจกภาโว อปิ. สติ สนฺตานพนฺเธ ตุ, เอกนฺเตเนกตา สิยา สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺเตน ตสฺส ¶ วิฺาณสฺส เอกตา เอกีภาโว สิยา ภเวยฺย, ขีรสภาวโต ปคฺฆรณสภาวโต ขีรโต สมฺภูตํ ฆนสภาวํ กทาจิปิ กิสฺมิฺจิปิ กาเล น ภเวยฺย, สพฺพทา ปคฺฆรณสภาวขีรเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อถาปิ อปโร นโยปิ สา เอกนฺตนานตา ตสฺส วิฺาณสฺส โส เอกนฺตนานาภาโว ยทิ ภเวยฺย, ขีรสามิโก โส ปุคฺคโล ทธิสามิ น ภเวยฺย. ขีรกาเล ขีรสฺส อิสฺสรภูโต สามิโก ปคฺฆรณสภาวํ ชหิตฺวา ทธิสฺส อุปฺปชฺชมานกาเล ตสฺส ทธิสฺส อิสฺสโร น ภเวยฺย, ตโต ขีรสามิโก อฺโ ปุคฺคโล ตสฺส ทธิสฺส อนิสฺสโร อสามิโก ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ยสฺมา การณา เอตฺถ เอตสฺมึ ปฏิสนฺธิกฺกมวินิจฺฉเย เอกนฺตเอกตาปิ วา เอกนฺตนานตาปิ วา สมยฺุนา วิฺุนา น เจว อุปคนฺตพฺพา.
๖๐๗-๑๐. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อสงฺกนฺติปาตุภาเว สงฺกนฺติปาตุภาวรหิเต ภเว สติ อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธาทิสมตา อภิสมฺภูตา เย ขนฺธา โหนฺติ, เอเตสํ อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว นิรุทฺธตฺตา อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว ชเนหิ กตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส ผลเหตุโน ผลสฺส ปจฺจยภูตสฺส ปรตฺถ ปรสฺมึ โลเก อาคมโต เจว เอวํ อฺสฺส สตฺตสฺส อฺโต กมฺมโต หิ ตโต สตฺตโต อฺเน สตฺเตน กตโต อฺโต เจว กมฺมโต ตํ ผลํ สิยา ภเวยฺย, ‘‘อฺสฺส สตฺตสฺสา’’ติ วจเนน ติตฺถิยสตฺตสฺสปิ กมฺมํ อฺสฺส จ ผลํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ, ตสฺมา การณา เอตํ สพฺพํ เอว จ ตุมฺเหหิ วุตฺตวิธานํ น สุนฺทรํ. เอตฺถาหาติ เอตสฺมึ าเน ตฺวา โจทโก อาห – นนุ เอวํ ‘‘อสงฺกนฺติปาตุภาเว ภเว สตี’’ติอาทิกํ วจนํ นิยตีติ? วุจฺจเต – สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ เอกสฺมึ ¶ สนฺตาเน ปวตฺตมานํ ยํ เอตํ ผลํ อฺสฺส สตฺตสฺส น โหติ, อฺโต กมฺมโต น จ โหติ, พีชานํ อภิสงฺขาโร เอตสฺสตฺถสฺส ‘‘เอกสฺมึ สนฺตาเน’’ติอาทิกสฺส เอตสฺส อตฺถสฺส สาธโก นิปฺผาทโก โหติ.
๖๑๑-๕. เอกสฺมึ ¶ ปน สนฺตาเน, วตฺตมานํ ผลํ ปน อฺสฺส สตฺตสฺสาปิ วา น โหติ, ตํ ผลํ อฺโต กมฺมโต น โหติ. พีชานํ อภิสงฺขาโร เอตสฺสตฺถสฺส ‘‘เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิกสฺส เอตสฺส อตฺถสฺส สาธโก นิปฺผาทโก โหติ, พีชานํ อภิสงฺขาเร มธุอาทินา วตฺถุนา ชเนหิ กเต ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน ปมํ ลทฺธปจฺจโย ปมํ ลทฺธมธุอาทิปจฺจโย ตสฺส พีชสฺส ผลํ กาลนฺตเร มธุอาทินา พีชาภิสงฺขรณโต อฺสฺมึ กาเล มธุโร โหติ. หิ สจฺจํ ‘‘พีชานํ อภิสงฺขาเร’’ติอาทิกํ วจนํ. ตานิ หิ ตานิ เอว ปมํ มธุอาทินา ชเนหิ โรปิตานิ พีชานิ อภิสงฺขรณโต กาลนฺตเร มธุรภาวํ ผลมฺปิ วา ผลฏฺํ วา น ปาปุณนฺติ. เอวํ อิมินา ปกาเรน อิทํ มยา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิกํ วจนํ ปณฺฑิเตน เยฺยํ. อปิ จ อปโร นโย. พาลกาเล ตรุณกาเล เตน ตรุเณน ปยุตฺเตน วิชฺชาสิปฺโปสธาทินา กมฺเมนาปิ ตสฺส วุทฺธกาลสฺมึ ผลทานสีเลน อยํ ‘‘เอกสฺมึ ปน สนฺตาเน’’ติอาทิโก อตฺโถ ปณฺฑิเตน ทีเปตพฺโพ.
๖๑๖-๒๐. โจทโก ปุนาห – เอวํ สนฺเตปิ ตํ กมฺมํ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน กมฺเม สนฺเตปิ สํวิชฺชมาเนปิ ตํ กมฺมํ เอตสฺมึเยว ขเณ วิชฺชมานมฺปิ วา ผลสฺส ปจฺจโย โหติ. อถ วาวิชฺชมานกํ ปจฺจโย น ภเวยฺย. เอตสฺมึเยว ขเณ อวิชฺชมานกํ กมฺมํ วา ผลสฺส ปจฺจโย โหติ. สเจ ยทิ วิชฺชมานํ ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, ตปฺปวตฺติกฺขเณ ปน ¶ ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขเณ ตสฺส กมฺมสฺส วิชฺชมานกาเล ปน เหตุนา กมฺเมเนว สทฺธึ ปาเกน ภวิตพฺพํ. อถ วา อปโร นโย. วิชฺชมานํ นิรุทฺธํ กมฺมํ วิปากสฺส ปจฺจโย ยทิ ภเวยฺย, ปวตฺติกฺขณโต ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ วา กาเล, ตสฺส กมฺมสฺส ปวตฺติกฺขณโต ปจฺฉา วา อวิชฺชมานกาเลติ อตฺโถ. นิจฺจผลํ สิยาติ สพฺพทา กมฺมปจฺจยวิรหิตํ ผลํ สิยาติ อตฺโถ. อาจริเยน วุจฺจเต – ‘‘โลภํ, ภิกฺขเว, ปชหถ, โสตาปตฺติปฏิลาภาย อหเมว ปาฏิโภโค’’ติอาทีสุ ปาเสุ ปาฏิโภโค วิย กมฺมํ ทฏฺพฺพํ. โสตาปตฺติผลํ วิย กมฺมโต สมฺภูตํ ผลํ ทฏฺพฺพํ. กฏตฺตาเยว ชเนหิ กฏตฺตาเยว ตํ กมฺมํ ผลสฺส ปจฺจโย โหติ, อสฺส วิชฺชมานตฺตํ น จ โหติ, ตสฺส อวิชฺชมานสฺส กมฺมสฺส วิชฺชมานตา วา น จ เนว โหติ.
๖๒๑. อภิธมฺมาวตาโรยํ อภิธมฺมาวตาโร อยํ ปรมตฺถปฺปกาสโน ภูตตฺถทีปโน โสตูนํ ปุคฺคลานํ ¶ ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโน ปณฺฑิเตหิ วิวิเธสุ อารมฺมเณสุ จิตฺตํ อนาเมตฺวา สกฺกจฺเจน มนสิกาเรน โสตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวโม ปริจฺเฉโท.
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาควณฺณนา
๖๒๒. วุตฺตมาทิมฺหิ ยํ รูปํ, จิตฺตชานมนนฺตรํ ยํ รูปํ จิตฺตเจตสิกานํ อนนฺตรํ อาทิมฺหิ ปกรณาทิมฺหิ ‘‘จิตฺตํ เจตสิกํ ¶ รูป’’นฺติอาทินา วจเนน อาจริเยน วุตฺตํ, อิโต ปรํ อิทานิ ตสฺส รูปสฺส วิภาวนํ สมาเสน สงฺเขเปน กริสฺสํ.
๖๒๓. ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ รุปฺปติ สีตาทินา วิรุทฺธปจฺจเยน วิการมาปชฺชติ. ตถา รูปยตีติ รูปํ ยํ ธมฺมชาตํ วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ อชฺฌาสยํ ปกาเสติ, อิติ ตสฺมา รูปํ, กึ ตํ? วณฺณายตนํ. รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรฺวิ ภควา รูปารูปภวอตีโต สุรูโป รูปํ อพฺรฺวิ กเถสิ.
๖๒๕-๖. มหาภูเตนาติ มหนฺโต ภูโต อุปฺปตฺติ เอตสฺสาติ มหาภูโต, เตน. วฺจกตฺตา มหาภูตสมาติ วา.
๖๓๐. นิรุปาทานมานโสติ อุปาทานวิรหิตจิตฺโต.
๖๓๓. ตสฺส ¶ สมฺปตฺตีติ ตสฺส กิจฺจสฺส สมฺปตฺติ.
๖๓๔. อุปพฺรูหนรสาติ วฑฺฒนกิจฺจา.
๖๓๗. อาสยานุสเย าณนฺติ เอตฺถ อาสโย นาม
สสฺสตุจฺเฉททิฏฺี จ, ขนฺตี สจฺจานุโลมิกํ;
ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสทฺทิตํ.
อตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, อนฺโต โข, กจฺจาน, อตฺถิ อิติ อยํ เอโก อนฺโต โกฏฺาโส, อยํ สสฺสตทิฏฺิ. นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต, อยํ อุจฺเฉททิฏฺิ. ขนฺตี สจฺจานุโลมิกนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมิกาณํ, สงฺขารุเปกฺขาาณนฺติ อตฺโถ. ยถาภูตฺจ ยํ าณนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ าณํ. เอตํ อาสยสทฺทิตนฺติ ¶ เอตํ อาสยํ อิติ กถิตํ. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อาสเย าณํ นาม. อนุสโย นาม ทิฏฺานุสยาทโย อนุสยา สตฺต. อินฺทฺริยานํ ปโรปเรติ ปเร อธิกภาเวน โอปเร จ ติกฺขานุภาเวน อยํ สตฺโต ติกฺขสทฺธินฺทฺริโย มุทุสทฺธินฺทฺริโย หีนสทฺธินฺทฺริโยติ อตฺโถ. สมาธินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ สตฺตานํ อินฺทฺริยานํ ปรโอปเร าณํ.
๖๓๘. สพฺพฺุตา าณนฺติ ติเหตุกกามาวจรกฺริยาจตุกฺกํ คเหตพฺพํ.
๖๔๑. อกฺขิกูเฏหิ มตฺถลุงฺเคน ปริจฺฉินฺโน อนฺตโต.
๖๔๕. ภาวสมฺภวสณฺานาติ อิตฺถิปุมสมฺภวภูตวณฺณายตนํ.
๖๔๗. เอเต ทส จตุสมุฏฺานา สมฺภารา จตูหิ ปจฺจเยหิ จตฺตาลีส ภวนฺติ.
๖๕๘. อุพฺพิอธิกานํ ¶ ปถวีอธิกานํ.
๖๖๐-๒. วิเสเส สตีติ นิสฺสยภูตานํ จตุนฺนํ วิเสเส สติ, สพฺพโส สพฺเพสํ วิเสสปริกปฺปนํ ปหาย เอว กมฺมวิเสเสน ปสาทานํ วิเสสตา เยฺยา.
๖๖๓. สทฺทียตีติ อุจฺจารียเต. รสนฺตีติ อสฺสาเทนฺติ.
๖๖๘. ปรโตติ ปมกปฺปโต อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํ ภาวทฺวยํ สมุฏฺาตีติ วิฺเยฺยํ. ‘‘ปวตฺเตปิ สมุฏฺายา’’ติอาทิกํ โสณกุมาราทโย สนฺธาย วุตฺตํ.
๖๗๒. น ตํ พฺยฺชนการณนฺติ ตํ อินฺทฺริยทฺวยํ พฺยฺชนสฺส การณํ น สิยา. ตสฺสาติ พฺยฺชนสฺส.
๖๗๔. อุพฺพาหนนฺติ ¶ นีหรณํ.
๖๗๖-๗. อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ ยํ กมฺมชํ อคฺคึ หรติ, เกวลํ เอกํ หุตฺวา ตํ อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ ชีวิตํ ปน ปาเลตุํ น จ สกฺโกติ. เอกโต ชีวิตํ ปาเลตฺุจ สกฺโกนฺติ.
กาเยน รูปกาเยน อตฺตโน ภาวํ วิฺาเปนฺตานํ ภาโว กายคฺคหณานุสาเรน กายคฺคหณสฺส อนุจินฺตเนน คหิตาย วาโยธาตุวิการสงฺขาตาย เอตาย ธมฺมชาติยา ปณฺฑิเตหิ วิฺายเต. อิติปิ ตสฺมา กายวิฺตฺติ.
๖๘๑. เอกาวชฺชนวีถิยํ เหฏฺา ฉหิ จิตฺเตหิ วาโยธาตุสมุฏฺิตํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา.
๖๘๔. สห สทฺเทน วาติ สทฺเทน สเหว.
๖๙๐-๑. เอตาสํ ปน ลหุตาทีนํ ติสฺสนฺนํ ปวตฺติยํ นิทสฺสนํ กมโต อาโรคฺยํ ลหุตา ¶ , มทฺทิตํ ธมฺมํ มุทุตา, ธนฺตเหมํ กมฺมฺตา โหติ. ลหุตาทิตฺตยํ ปน กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, อาหาราทิตฺตยํเยว ลหุตาทิตฺตยํ กโรติ ยสฺมา, ตโต ตํ ติชํ นาม.
๖๙๓. วุตฺตมาการนานตฺตาติ เอตฺถ อาการนานตฺตา นาม อาจยาการอนุพนฺธตาการวเสน วุตฺตํ. เวเนยฺยานํ วเสน วาติ เอเก เวเนยฺยา อาจยวเสน ชาติรูปํ ชานนฺติ, เอเก อนุพนฺธตาวเสน ชานนฺติ. อิติ เวเนยฺยานํ ชานนวเสน ชาติรูปํ ทฺวิธา วุตฺตํ.
๖๙๔. สภาวานปคเม อตฺตโน สภาวสฺส อนปคเม สติ.
เต ¶ มิทฺธรูปวาทาจริยา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. กถํ? อทฺธา มุนิสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวาติ โย ตฺวํ อทฺธา เอกนฺเตน มุนิ อสิ สมฺพุทฺโธ อสิ นีวรณา ธมฺมา ตว ตุยฺหํ นตฺถิ, อิติ วจเน สเจ มิทฺธํ นีวรณํ รูเป ปวิฏฺํ สิยา. ภควตา รูปกายสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘‘นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ วจนํ วตฺตพฺพํ สิยา. ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน สห นีวรณฺเจว โหติ, นีวรณสมฺปยุตฺตฺจ โหติ. อิติ สมฺปยุตฺตวจนโต สมฺปยุตฺตสฺส รูปสฺส อภาวโต ตมฺปิ น วตฺตพฺพํ สิยา. น ปุเรชาตปจฺจยาติ อฺมฺปจฺจยาติ อตฺโถ. สเจ ถินมิทฺธํ รูปํ สิยา, กถํ อรูเปปิ อฺมฺํ สิยา, น สิยาติ อตฺโถ. อรูเปปิ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุปฺปชฺชติ. อิติ วจเนน จ น มิทฺธรูปํ สิยา, อรูเป กถํ สิยาติ อตฺโถ. อรูปเมว มิทฺธํ อิติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา. อรูเปปิ เอตสฺส มิทฺธสฺส อุปฺปตฺติยา สาธกวจนโต นิฏฺํ เอตฺถ จ อวคนฺตพฺพํ ‘‘อรูป’’นฺติ วิฺุนา.
๗๐๕-๖. กมฺเมน วีสติ รูปาติ อฏฺินฺทฺริยวตฺถุอฏฺาวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา กมฺมชา. เจตสา วิฺตฺติทฺวยสทฺทลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา จิตฺตชา. อุตุนา สทฺทลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา อุตุชา. อาหารโต ลหุตาทิตฺตยอวินิพฺโภคสนฺตตูปจยากาสา อาหารชา.
๗๐๗-๑๗. ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปีติ ตานิ ชรตาอนิจฺจตารูปา ยทิ ชาเยยฺยุํ, เอวํ สนฺเต ตุ เตสํ ชรตาอนิจฺจตา เภทา สิยุํ. หิ สจฺจํ วจนํ ปาโก น ปจฺจติ, เภโท วา น ¶ จ ภิชฺชติ ยสฺมา, ตสฺมา เตสํ ปากเภทา สิยุนฺติ, ตํ วจนํ นตฺถิ. เอตํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชาตสฺส นิปฺผนฺนรูปสฺส ปากเภทตฺตา น ชายติ. สิยา กสฺสจิ พุทฺเธตฺถาติ เอตฺถ ชรตาอนิจฺจตาวินิจฺฉยาธิกาเร กสฺสจิ ชนสฺส พุทฺธิ าณํ ยทิ สิยา, ‘‘รูปสฺสูปจโย’’ติ วจเนน ‘‘ชาติ ¶ ชายตี’’ติ วจนํ ทีปิตํ ยถา, เอวํ ตถา ปาโกปิ ปจฺจตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุ, เอวํ พุทฺธิ สิยา. ชาติ น เจว ชายเต. อิติ อิมินา ปกาเรน วิภาวินา เยฺยา. ชาติ ชายมานสฺส นิปฺผนฺนรูปสฺส นิพฺพตฺติ นาม ปกาสิตา. ตตฺถ ยสฺส สิยา ตตฺถ วจเน ยสฺส ชนสฺส พุทฺธิ สิยา. เยสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ชาติ อตฺถิ, สา ชาติ อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ เตสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ปจฺจยฏฺเน ลทฺธโวหารํ กมฺมชาทิกํ โวหารํ ลภเตว ยถา, ตถา เตสํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ เต ปากเภทา อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ นาม ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ ลภนฺติ, อิติ พุทฺธิ สิยา. ตสฺส ชนสฺส เอวํ วตฺตพฺพํ – อิทํ สนฺตตูปจยทฺวยํ กมฺมาทิสมฺภวํ โหติ ยถา, เอวํ ปากเภทา ตํ กมฺมาทิสมฺภวโวหารํ กทาจิปิ น ลภนฺติ. หิ สจฺจํ วจนํ กสฺมา การณา ชนกานํ กมฺมาทิปจฺจยานํ อานุภาวสงฺขาเต ขณุปฺปาเท เตสํ ปากเภทานํ อภาวโต น ลภนฺติ. วุตฺตปฺปกาเรน ขณุปฺปาเท ชาติปรมฺปราภาวโต สา ชาติ ลพฺภเต, ตสฺมา การณา ชาติ เอว อภินิพฺพตฺติสมฺมุตึ ปจฺจยตฺตโวหารํ ลภติ, อิตรํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ปน น ลภติ. ตํ ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชิยฺยติ อิติ ภิชฺชติ อิติ วา น วตฺตพฺพํ โหติ. กสฺมา? กมฺมาทิปจฺจยานํ อานุภาวกฺขเณ ตสฺส ชรตาอนิจฺจตาทฺวยสฺส ปจฺจยานํ อภาวโต.
๗๑๘-๒๓. อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ ชรามรณํ อนิจฺจสงฺขาตํ อิติปิ วจนสฺส ภควตา วุตฺตตฺตา ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ ชายติ, เอวํ อิติ ตฺวํ เจ มฺสิ, เอวํ ‘‘ชายติ เอวา’’ติ วจนํ ภควตา น วตฺตพฺพํ. หิ กสฺมา การณา? ‘‘อนิจฺจํ สงฺขตฺเจตํ, ชรามรณมิจฺจปี’’ติวุตฺตภาวาทินา อาการเทสนาปริยาเยน เลเสน ภควตา อนิจฺจานํ นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ ชรามรณสงฺขาตํ สภาวโต ชรามรณํ อนิจฺจํ สงฺขตฺจาปิ ¶ จิตฺตชานํ วิการตฺตา วิฺตฺติโย ‘‘จิตฺตชา’’ติ วุตฺตา วิย, ตถา เอวํ ภควตา วุตฺตํ. ยทิ เอวํ อตฺเถ สติ เอตํ รุปฺปนลกฺขณตฺตยํ อชาตตฺตา จ สพฺพถา สพฺพากาเรน ขํปุปฺผํว นตฺถิ, อสงฺขตํ นิพฺพานํ วิย นิจฺจํวาติ จ โจทโก วเทยฺย, นตฺถิ นิจฺจนฺติ อิทํ อุภยวจนํ โน ภควตา วตฺตพฺพํ. กสฺมา? นิสฺสยธมฺมานํ อายตฺตภาเวน ปวตฺติโต ปถวิยาทีนํ นิสฺสยานํ ภาเว สติ ตสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวโต, ตสฺมา ขํปุปฺผํว ตํ ลกฺขณตฺตยํ น นตฺถิ, อตฺถีติ อตฺโถ. ปถวีอาทีนํ ¶ อภาเว ตํ ลกฺขณตฺตยํ น จ ลพฺภติ ยสฺมา, ตสฺมา นิพฺพานํ วิย, ตถา นิจฺจํ น.
๗๒๔-๕. ปริจฺเฉทาทโย อนิปฺผนฺนา. เตสเมว จ รูปานํ เตสเมว นิปฺผนฺนรูปธมฺมานํ วิการตฺตา นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา เสสวเสน วุตฺตานํ ปเภทกโตติ ทสฺสนโต. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,
โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;
หิตตฺถินา เตน จ ภิกฺขุนายํ,
สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพ.
โย ภิกฺขุ อภิธมฺเม ปิฏเก ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ สภาวํ คนฺตุํ ปาปุณิตุํ อิจฺเฉยฺย, เตน จ ภิกฺขุนา หิตตฺถินา สกฺกจฺจํ อาทเรน สมฺมา ตีรณจินฺตนสชฺฌายเนหิ อยํ อภิธมฺมาวตาโร สิกฺขิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๙. ภวาภวํ ¶ วินนโตติ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ ภวํ สิพฺพนโต. สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคติ สพฺเพหิ สงฺขารูปธิกิเลสูปธิขนฺธูปธีหิ ปฏินิสฺสชฺชนํ. อจฺจุติรสํ อจุติสมฺปตฺติกํ. นิพฺพานํ ปุฏฺเนาติ สุคเตน นิพฺพานํ ปุฏฺเน สาริปุตฺตตฺเถเรน. อุภินฺนํ สุตฺตานนฺติ ธมฺมเสนาปติวุตฺตานํ ¶ ทฺวินฺนํ สุตฺตานนฺติ อตฺโถ. ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตาติ ขยสฺส พลวการณตฺตา. ปุถูนํ ธมฺมานํ อปฺปมตฺตกฺขเณ ราคาทิกฺขยมตฺตํ นิพฺพานํ ภเวยฺย. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา สมธิคตนิพฺพานา สจฺฉิกตนิโรธา ภเวยฺยุํ. กิฺจ ภิยฺโย กึ อุตฺตริ การณฺจ อตฺถีติ อตฺโถ. ราคาทีนํ สงฺขตตฺตา เตสํ สงฺขตานํ นิพฺพานํ สงฺขตลกฺขณํ ภเวยฺย. กึ ปเนตฺถาติ เอเตสุ ขเณสุ กึ ปน ขเณ ตฺวํ วเทสิ. ขีเณสฺเววาติ ภวาทีสุ ขีเณสุ เอว. นิรุตฺตโรติ นิปฺผนฺนหาโร.
๗๗๑. อสฺสทฺโธติ พาหิรสทฺธาย วิรหิโต. วนฺตาโสติ วนฺตา วมิตา อาสา ตณฺหา เยนาติ วนฺตาโส.
นิสฺสรณิยาติ นิสฺสรเณ นิยุตฺตา. ยทิทํ เนกฺขมฺมํ ยํ อิทํ กามานํ เอตํ นิสฺสรณํ นิโรโธ, ตสฺส กิฺจิภูตสฺส สงฺขตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมชาตสฺส นิโรโธ นิสฺสรณนฺติ, เอวํ อิมินา ปกาเรน วุตฺตสฺส ตสฺส นิสฺสรณนามกสฺส อภาวปฺปตฺติโทสโต นิสฺสรณนามกานํ ปมชฺฌานอากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโว ภเวยฺย. อตฺถิ นิสฺสรณนฺติ อตฺถิ นิพฺพานํ. อุปฺปาทาทีนนฺติ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคานํ. ปปฺจาภาวโตติ ตณฺหามานทิฏฺีนํ อภาวโต.
๗๗๔. อพฺยาปชฺฌนฺติ นิทุกฺขํ. อกฺขรนฺติ อขรํ.
๗๗๗. สทฺธาพุทฺธิกรํ ¶ ตถาคตมเต ชินวจเน สมฺโมหวิทฺธํสนํ ปฺาสมฺภวํ ปฺาการณํ สมฺปสาทนกรํ. อตฺถพฺยฺชนสาลินนฺติ อตฺถพฺยฺชนสารวนฺตํ สุมธุรํ สารฺุ ชินสาสนสารฺู วิมฺหาปนํ อจฺเฉรกรํ อิมํ เอวํ วุตฺตปฺปการํ อภิธมฺมาวตารํ โย ชานาติ, โส ชโน คมฺภีเร นิปุเณ นิปุณาณโคจเร อภิธมฺมปิฏเก ปทํ นิฏฺํ อุตฺตมสนฺนิฏฺานํ ยาติ ปาปุณาติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
ปฺตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
สงฺขายตีติ ¶ สงฺขา, กถียตีติ อตฺโถ. กินฺติ กึ อิติ กถียติ. ‘‘อห’’นฺติ ‘‘มม’’นฺติ กถียติ.
ตชฺชาปฺตฺตีติ ตสฺส จกฺขุโสตาทิกสฺส อนุรูปวเสน ชาตา ปฺตฺตีติ อตฺโถ.
เอกสฺสวาติ เอกสฺส นามธมฺมสฺส ‘‘อจฺโฉ’’ติ นามํ คเหตฺวา พหูนํ นามธมฺมานํ ‘‘อจฺโฉ’’ติ นามํ คเหตฺวา. สมูหเมวาติ นามธมฺมานํ สมูหํ เอว.
คหิโต ปุพฺเพ สงฺเกโต เอเตนาติ คหิตปุพฺพสงฺเกตํ. กึ ตํ? มโนทฺวาราวชฺชนชวนวิฺาณํ. เตน คหิตาย ปฺตฺติยา วิฺายติ ‘‘สตฺตา’’ติ ‘‘กมฺมชา’’ติ กถียติ.
อิตฺถี ¶ จ ปุริโส จ อิตฺถิปุริสา, เต อาทโย เยสํ เต อิตฺถิปุริสาทโย, เตสํ.
๗๗๘. ตติยา โกฏีติ ตติโย โกฏฺาโส.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปฺตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธวณฺณนา
เวทกสฺสาติ ¶ สุขทุกฺขเวทกสฺส. ตทายตฺตวุตฺตีนนฺติ เตสํ อายตฺตา ปฏิพทฺธา เยสํ วิปากานํ เต ตทายตฺตวุตฺติโน, เตสํ. อตฺร อิมสฺมึ าเน อาจริเยน ปริหาโร วุจฺจเต. กุโตยํ ตว ตตฺถานุโรโธติ ตตฺถ ตสฺมึ อฺสฺส อตฺตการกสฺส อภาเวปิ สตฺตุสงฺขาตสฺส อตฺตโน ภาเวปิ อยํ ตว อนุโรโธ อนุนโย กุโต เกน การเณน อิธ อิมสฺมึ อสติ กตฺตริ กุสลาทีนํ อตฺถิภาเว กมฺมวิโรโธ กุโต เกน การเณน. อถาปีติ อปโร นโยปิ. กิฺเจตฺถาติ เอตฺถ เอติสฺสํ โจทนายํ กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, อวสิฏฺํ ตาว พฺรูหิ, อปริสมตฺตา เต โจทนา. ตสฺสาติ อตฺตโน. การกเวทกตฺตาภาโวติ การกเวทกตฺตสฺส อภาโว สิยา.
อถ น ภวตีติ อตฺตโน อนาเส เจตนาปิ อนาโส ยทิ น ภวติ. ปฏิฺา หีนาติ ‘‘เจตนาย อนฺโ อตฺตา’’ติ ปฏิฺา หีนา. วุตฺตปฺปการโตติ ‘‘อตฺตโน อนาเส เจตนาย นาโส น ภวติ’’อิติ วุตฺตปฺปการโต ¶ . วิปรีตนฺติ ‘‘อตฺตโน อนาเส เจตนาย อนาโส’’อิติ วิปรีตคฺคหณํ สิยา. อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ, อถ ปน เอวํ น ภวตีติ อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ, เอวํ คหณํ ปน น ภวติ. อนฺตฺตปกฺขํ ปริจฺจช ปริจฺจชาหิ ‘‘เจตนาย อนฺโ อตฺตา’’ติ. ปฏิฺา หีนา ยสฺส โส ปฏิฺาหีโน.
อุภินฺนํ เจตนตฺตานํ เอกเทสตา เอกเทสภาโว นตฺถิ. เอวฺจ สตีติ เอวํ อุภินฺนํ เอกเทสสฺส อภาเว สติ โก โทโส อิติ ตฺวํ เจ วเทยฺยาสิ. ยํ ปน ตยา วุตฺตํ ยถา รูปรสคนฺธาทีนํ เอกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อฺตฺตนฺติ ยํ วจนํ ปน ตยา วุตฺตํ, ตํ วจนํ อยุตฺตํ, นานุรูปนฺติ อตฺโถ. ตว ปฏิฺา หีนาติ ‘‘เอกเทเส วตฺตมานานํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณโต อฺตฺต’’นฺติ ปฏิฺา หีนา.
เอวฺจ สตีติ เอตํ เจตนาย อฺภาเว สติ โก โทโส อิติ เจ ภวํ วเทยฺย. ‘‘อเจตโน ¶ อตฺตา’’ติ วจนํ, ปุพฺเพ วุตฺตโทสโตติ ‘‘ปาการตรุปาสาณติณสทิโส สิยา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตโทสโต.
๗๘๐. อตฺถิ สตฺโตปปาติโกติ โอปปาติกา สตฺตา อตฺถิ.
๗๘๑. ภาราทานนฺติ ภารคฺคหณํ. ภารนิกฺเขปนนฺติ ภาโรโรปนํ.
๗๘๓. เอกสฺส ปุคฺคลสฺส อฏฺิสฺจโย อฏฺิสมูโห เอเกน กปฺเปน ปพฺพตสโม ราสิ สิยา.
๗๘๕. โภ มาร, ตฺวํ สตฺโต อิติ ปจฺเจสิ, กํ สทฺทหสิ, ‘‘สตฺโต’’ติ คหณํ เต ตว ทิฏฺิคตํ, สุทฺธสงฺขารปฺุโช อยํ, อิธ โลเก สตฺโต น อุปลพฺภติ.
๗๘๗. โย ¶ ภิกฺขุ อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ สตตมฺปิ จินฺเตติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปรมา ปฺา เวปุลํ วิปุลภาวํ คจฺฉติ.
๗๘๘. โย ภิกฺขุ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ อติมติกรํ อุตฺตมํ อภิฺาณกรํ วิมติวินาสกรํ กงฺขจฺเฉทกรํ ปิยกฺกรํ เปมกรํ สทา ปติ, สุณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน มติ อิธ สาสเน ิเต วิกสติ ปฏิผุลฺลติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
การกปฏิเวธวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๗๘๙-๙๓. หิตานยนฺติ ¶ หิตาวหํ. มานสฺจ สุคตนฺติ สุฏฺุ ปวตฺตมานสฺจ. มธุรา อตฺถวณฺณนา เอตสฺสาติ มธุรตฺถวณฺณนํ. อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต าณทสฺสนนฺติ มนุสฺสานํ โลกิยธมฺมโต อุตฺตริภูตาณทสฺสนโลกุตฺตรํ. สงฺกสฺสรสมาจาเรติ สงฺกาย กงฺขาย สริตพฺพสมาจาเร. อจฺฉิทฺทํ อกฺขณฺฑํ อกมฺมาสํ. อตฺถกาเมนาติ อตฺตโน หิตกาเมน.
๗๙๗. ทุวิธลกฺขณํ จาริตฺตวาริตฺตลกฺขณํ.
๘๐๕. เตสํ จริตานํ โวมิสฺสกนยา.
๘๐๗. สวณฺณกสิณาติ นีลปีตโอทาตโลหิตวณฺณกสิณา.
๘๐๘. ตํ ¶ เอกกํ อานาปานํ อสฺสาสปสฺสาโส.
๘๐๙-๑๐. มรณูปสมายุตฺตา สตีติ มรณานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ. อาหารนิสฺสิตสฺาติ อาหาเร ปฏิกูลสฺา. ธาตุววตฺถานนฺติ จตุธาตุววตฺถานํ.
๘๑๑-๒. อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตาติ ยํ กมฺมฏฺานํ สทฺธาจริตสฺส อนุกูลํ, ตเมว ปฺาจริตสฺส อนุกูลนฺติ อธิปฺปาโย. อิทํ สพฺพํ ปน วจนํ เอกนฺตวิปจฺจนีกภาวโต เอกนฺตปฏิปกฺขภาวโต อติสปฺปายโต วุตฺตํ, อิติ วิภาวินา เยฺยํ.
๘๓๕. วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ วิปสฺสนาสมฺปตฺติสุขานํ ภวสมฺปตฺติสุขานํ ปจฺจยา สิยุํ.
๘๓๘. สมฺมฏฺานํ ¶ มโนภุโนติ มโนภุหทโย ตสฺส หทยสฺส สมฺมฏฺานํ.
๘๔๔. ปตฺตุกาเมน ธีมตา กสิณํ กตฺตพฺพํ.
๘๔๕. สํหาริมนฺติ อิโต จิโต จ หริตพฺพกสิณํ. ตตฺรฏฺกนฺติ ตสฺมึ าเน ิตํ อิโต จิโต จ อนาหริตพฺพํ กสิณํ.
๘๔๙. วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตาติ นิพฺพานํ อิจฺฉนฺเตน วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏํ กาตุํ ตํ กสิณํ วฏฺฏติ.
๘๕๑-๒. หตฺถปาสปฺปมาณสฺมึ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลาติ ตโต กสิณมณฺฑลโต หตฺถปาสปฺปมาณสฺมึ ปเทเส วิทตฺถิจตุรงฺคุเล อุจฺเจ. ปริมุขํ สตินฺติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ.
๘๕๓-๔. เนกฺขมฺมนฺติ ฌานํ. เขมโต ทฏฺุํ ทิสฺวา อหํ อิมาย ปฏิปตฺติยา อทฺธา เอกนฺเตน ปวิเวกสุขสฺส นิพฺพานสุขสฺส ภาคี อสฺสํ ภเวยฺยํ.
๘๕๖. โส ¶ กสิณสฺส วณฺโณ เตน โยคินา น เปกฺขิตพฺโพ, กสิณสฺส ลกฺขณํ น เปกฺขิตพฺพํ อุสฺสทสฺส วเสน วณฺณํ อมฺุจิตฺวา.
๘๖๐. เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน เอกคฺคเจตโส เอกคฺคจิตฺตสฺส โยคิโน นิมีเลตฺวา อาวชฺชนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน กมฺมฏฺานํ โหติ อุมฺมีลิเต กาเลปิ, ตถา เตน ปกาเรน ตํ กมฺมฏฺานํ อาปาถํ ยาติ เจ ยทิ อาคจฺฉติ, อุคฺคหเมว อุคฺคหนิมิตฺตํ.
๘๖๔. ปาทานํ โธวเน ปปฺจปริหารตฺถํ. เอกตลิกาติ เอกตลมตฺตา.
๘๖๖. สมนฺนาหริตพฺพนฺติ ¶ กมฺมฏฺานํ สุมเนน อาหริตพฺพํ, มนสิกาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตกฺกาหฏนฺติ วิตกฺเกน อาหฏํ ผุสิตํ กเร กเรยฺย.
๘๗๑-๔. อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส. ปุริมสฺสาติ อุคฺคหนิมิตฺตสฺส. โก ปน อยํ วิเสโส? ถวิกา นีหริตํ อาทาสมณฺฑลํ มชฺชิตํ วิย. โตยเท กาฬเมเฆ เสตพลากา วิย. ตทา ตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. ตโต อุคฺคหนิมิตฺตโต. ตนฺติ ตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. สณฺานวนฺตฺจ วณฺณวนฺตฺจ น จ อุปฏฺาการมตฺตํ. ปฺชนฺติ ปฺาย ชาตํ.
๘๗๗-๘. อุปจารกฺขเณ ตสฺสาติ ตสฺส สมาธิโน อุปจารกฺขเณ. นีวรณปฺปหาเนน สมาธิโน ปฏิลาภกฺขเณ ปน องฺคานํ วิตกฺกาทีนํ ปาตุภาเวน อิติ ทฺวีหิ อากาเรหิ.
๘๗๙. ทฺวินฺนํ ¶ สมาธีนนฺติ อุปจารปฺปนาสมาธีนํ.
๘๘๒. จกฺกวตฺติยคพฺโภว รตนํ วิย อสฺส อเนน สุทุลฺลภํ.
๘๙๑-๒. สมตํ วีริยสฺเสวาติ วีริยสมภาวํ. ลยํ ลีนภาวํ อีสกมฺปิ ยนฺตํ คจฺฉนฺตํ มานสํ อาวชฺชนจิตฺตํ.
๘๙๕-๙. ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช อุจฺฉินฺทิตฺวา ตเทว ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา โยคิโน มโนทฺวารมฺหิ ชายติ. ตโตติ อาวชฺชนโต ตตฺเรวารมฺมเณ ตสฺมึ ปถวีกสิณสงฺขาเต อารมฺมเณ ตสฺส โยคิโน ชวนานิ จตฺตาริ วา ปฺจ วา ชายนฺเต. อวสาเน เอกํ ชวนมานสํ รูปาวจริกํ โหติ, ตสฺมึ รูปาวจริเก วิตกฺกาทโย องฺคา. อฺเหิ อฺเสํ จิตฺตานํ อฺเหิ วิตกฺกาทีหิ พลวตรา โหนฺติ. ตานิ อปฺปนาภาวํ อปฺปตฺตานิ อปฺปนาเจตโส ¶ ปริกมฺโมปจารโต ปริกมฺมภาวโต ปริกมฺมานีติ วุจฺจนฺเต, อุปจารภาวโต อุปจารานีติ จ วุจฺจนฺเต. ตานิ ชวนานิ อปฺปนายานุโลมตฺตา อนุโลมานิ เอว จ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ อนุโลมเกสุ ยํ สพฺพนฺติมํ ชวนํ, ตํ โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ.
๙๐๑. โคตฺรภุ ทิฏฺนฺติ โคตฺรภุ นาม อุทฺทิฏฺํ.
๙๐๔-๕. ปุริเมหิ ชวเนหิ ยํ อาเสวนํ, ตํ พลวปจฺจยํ ลทฺธา ลภิตฺวา ฉฏฺํ ชวนํ, สตฺตมํ วา ชวนํ อปฺเปติ. อิติ วจนํ ปวุจฺจติ, เอตฺถ วาเท โคทตฺโต นาม อาภิธมฺมิโก อาจริโย อาห. ฉินฺนตเฏ มุขํ ยสฺส ฉินฺนตฏมุโข.
๙๐๘. ปจฺจเวกฺขณา ¶ เหตุ ยสฺส อาวชฺชนสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ.
๙๑๑-๒. กามจฺฉนฺทสฺส นานาวิสเย ปลุทฺธสฺส. เจตโส เอกสฺมึ วิสเย สมาธาเนน สมาธิ.
๙๑๕. สยฺจ อติสนฺตโต สุขํ อวูปสนฺตสภาวสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยสฺส ปฏิปกฺขโต วุตฺตํ.
๙๑๗. ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตนฺติ ปฺจนีวรณวิปฺปยุตฺตํ. ปฺจงฺคสํยุตนฺติ วิตกฺกาทีหิ ยุตฺตํ.
๙๒๐-๑. เวปุลฺลนฺติ กมฺมฏฺานสฺส วิปุลภาวํ. ตฺจ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปจารํ วิจาเรตฺวา วฑฺเฒตุํ วฏฺฏติ.
๙๒๘-๓๑. ปมาทโยคิโนติ ปมาทวเสน โยคิสมฺปนฺนสฺส กามสหคตา สฺามนกฺการา มนสิการา เจ จรนฺติ, ตสฺส โยคิโน ตํ ฌานํ หานภาคิยํ โหติ. สติ สนฺติฏฺเต ตสฺมึ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา ตสฺมึ ปมชฺฌาเน ตทนุธมฺมตา ตสฺส ปมชฺฌานสฺส อนุรูปา สติ นิกนฺติ สนฺตา สํวิชฺชมานา สนฺติฏฺเต สนฺติฏฺติ, ตํ ฌานํ มนฺทสฺส โยคิโน ิติภาคิยํ โหติ, ิตึ ภชติ. วิเสสภาคิยํ โหติ, วิเสสํ ทุติยาทิภาวนํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ. นิพฺพิทาสํยุตา ¶ สฺา, มนกฺการาติ นิพฺพิทาวิปสฺสนาสํยุตฺตา สฺามนกฺการา. นิพฺเพธภาคิยนฺติ โลกุตฺตรภาคิยํ, โลกุตฺตรมคฺคภาคิยนฺติ อตฺโถ.
๙๓๓. อยํ สมาปตฺติ อาสนฺนากุสลารโย อาสนฺนากุสลาริกา ยสฺมา ตกฺกจารานํ ถูลตฺตา จ, ตสฺมา การณา อยํ สมาปตฺติ องฺคทุพฺพลา.
๙๓๕. นิกนฺตินฺติ ตณฺหํ. ปริยาทายาติ โสสาเปตฺวา.
๙๓๖. วิธินาติ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตวิธินา. สตสฺสาติ สติสมฺปนฺนสฺส.
๙๓๘. นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จาติ ตเมว ปมนิมิตฺตํ ‘‘ปถวี ปถวี’’อิติ เอวํ มนสา กโรนฺตสฺส.
๙๔๓. สมฺปสาทนนฺติ สทฺธา. มชฺฌตฺตนฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตตา.
๙๔๔. ทุวงฺคหีนนฺติ วิตกฺกวิจารหีนํ.
๙๔๘. ปีติ นาม เจตโส จิตฺตสฺส อุปฺปิลาปนํ อุปฺปิลาปิตตฺตํ ยโต ยสฺมา การณา.
๙๖๑-๒. อาสนฺนปีติโทสาติ ปีติเยว โทสา. เอตฺถ เอตสฺมึ ตติยชฺฌาเน ยเทว ยํ เอว สุขํ อิติ เอวํ สุขํ เจตโส อาโภโค มนสิกาโร. เอวํ อิมินา ปกาเรน สุขสฺส ถูลตฺตา อยํ สมาปตฺติ องฺคทุพฺพลา โหติ.
๙๗๔-๕. สุขํ อุเปกฺขาย อาเสวนํ ปน น โหติ ยสฺมา อุเปกฺขาย อาเสวนํ ปน น โหติ, ยสฺมา อุเปกฺขาสหคตานิ ชวนานิ ชวนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขาสหคตํ สมุทีริตํ.
๙๗๖. ทุติยชฺฌานํ ทฺวิธา ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ ิตํ.
๙๗๙. อยํ ¶ อภิธมฺมาวตาโร สุมธุรวรตรวจโน กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ, อตินิสิตวิสโท พุทฺธิปฺปจาโร ยสฺส โส อตินิสิตวิสทพุทฺธิปฺปจาโร, โส เตน ชเนน เวทนีโย ชานิตพฺโพ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๙๘๒-๓. รูเป ¶ โข วิชฺชมานสฺมินฺติ รูปกาเย วิชฺชมาเน ทณฺฑาทานาทโย ทณฺฑคฺคหณาทโย. อิติ รูเป รูปกาเย อาทีนวํ ทิสฺวา.
๙๘๔. สูกราภิหโตว สาติ สูกรํ อนุพนฺธิโต สา สุนโข วิย.
๙๘๘-๙๙๐. ผุฏฺโกาสฺจ เตน ตนฺติ เตน จิตฺเตน ผุฏฺํ ตโมกาสํ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’อิติ จ มนสา กโรนฺโต เอว อุคฺฆาเฏติ. อิติ วจนํ วุจฺจเต, อยมฺโ นโย, ‘‘อากาโส’’ อิติ มนสา กโรนฺโต ตํ กสิณํ น สํเวลฺเลติ.
๙๙๘. รูปาวจรชฺฌานเมว ปจฺจตฺถิกํ รูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกํ.
๑๐๐๔. อากาสผุฏวิฺาเณติ ¶ ผุฏเมว วิฺาณํ ผุฏวิฺาณํ, ตสฺมึ อากาสารมฺมเณ ผุฏวิฺาเณ.
๑๐๐๕-๖. อยํ อากาโส อนนฺโต อิติ เอวํ ตํ อากาสเมว ผริตฺวา ปวตฺตํ วิฺาณํ วิฺาณฺจ อิติ วจนํ วุจฺจเต. วิฺาณํ อนนฺตํ นาม น โหติ, อนนฺตารมฺมณตฺตา ‘‘วิฺาณํ อนนฺต’’นฺติ วุจฺจเต, ตํ วิฺาณํ มนกฺการวเสน อปิ อนนฺตํ ปริทีปิตํ.
๑๐๑๐. ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาโว ตสฺส เอว ปมารุปฺปสฺส สฺุโต สฺุภาวโต.
๑๐๑๓. สติ ¶ ติฏฺติ ภิยฺโย พลวา สติ ติฏฺติ.
๑๐๑๗-๘. ทุติยารุปฺปจกฺขุนาติ จกฺขุนา ทุติยารุปฺปํ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา อากาเรน ปริกมฺมวเสน มนกฺกาเร. ตสฺสาปคมมตฺตฺจ ตสฺส ปมารุปฺปสฺส อปคมมตฺตฺจ.
๑๐๒๙. ยา นาม อยํ สมาปตฺติ อภาวมตฺตมฺปิ โคจรํ กตฺวา สฺสติ, อยํ สมาปตฺติ วต เอกนฺเตน อโห สนฺตาติ ปทิสฺสติ.
๑๐๓๓. ยาย สฺาย เนวสฺี, นาสฺี จ โหติ, เกวลํ เอกนฺเตน อถ โข สา สฺา เอทิสี น โหติ.
๑๐๓๕-๗. ปฏุสฺาย กิจฺจสฺส เนว กรณโต อยํ สมาปตฺติ ‘‘เนวสฺา’’ติ นิทฺทิฏฺาติ จตุตฺถอารุปฺปโต สมฺภวา ปวตฺตา เตโชธาตุ สุโขทเก ทหนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ ยถา, สา สงฺขารธมฺมานํ อวเสสตฺตา.
๑๐๔๐. ปาสาทตลฺจ ¶ สาฏิกา จ.
๑๐๔๑. โย ปน ภิกฺขุ อิมํ รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติวิธานํ สารตรํ ชานาติ, โส รูปารูปชฺฌานสมาปตฺติปุเรกฺโข เสกฺโข ภวํ กามภวํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา รูปารูปํ ยาติ ปาปุณาติ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา
๑๐๔๕. สตาติ ¶ สติสมฺปนฺเนน. อนุโยคนฺติ วีริยํ.
๑๐๔๗. โยคาวจรภิกฺขุนา นิพฺพตฺติตาสุ อภิฺาสุ อสฺส โยคาวจรสฺส ภิกฺขุโน สมาธิภาวนา นิฏฺํ ปริโยสานํ คตา สิยา.
๑๐๕๐. ทนฺเตติ ทนฺเต ิเต. อจเลติ อจเล ิเต.
๑๐๕๒-๔. อภิฺาย ปาทกํ การณํ อภิฺาปาทกํ โยคี สตํ วาปิ สหสฺสํ วาปิ ยทิ สเจ อิจฺฉติ, อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต อภิฺาปาทกฌานโต วุฏฺาย วุฏฺหิตฺวา ‘‘สตํ โหมิ, สตํ โหมิ’’ อิติ เอวํ กามาวจรปริกมฺมมานสํ กตฺวา อภิฺาย ปาทกํ การณภูตํ ฌานํ ปุนาธิฏฺาติ ปุน อาปชฺชิตฺวา ตโต ฌานโต วุฏฺาย ปุน อธิฏฺาติ ¶ , สหาธิฏฺาเนน เจตสา อธิฏฺานสงฺขาเตน จตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน สห โส โยคี สตํ โหติ. อิทฺธิวิธาณํ.
๑๐๖๗-๘. เอโส อธิคตาภิฺโ โยคี ปาทการมฺมเณน จตุตฺถชฺฌานสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาเตน อารมฺมเณน ผุฏฺเ โอกาเส คเต ปวตฺเต ปน สทฺเท สุณาติ. ทิพฺพโสตาณํ.
๑๐๖๙. ปรสฺส จิตฺตํ ปริยติ ปริจฺฉิชฺชตีติ เจโตปริยํ, ตเมว มานสํ เจโตปริยมานสํ.
๑๐๗๐. หทยํ ปน นิสฺสายาติ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตมานโลหิตํ, หทยโกเส ปวตฺตํ รุหิรนฺติ อตฺโถ.
๑๐๗๕. กามาวจรจิตฺตฺจาติ ¶ กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรจิตฺตฺจ. รูปารูเปสุ รูปภวารูปภเวสุ สตฺตานํ มานสฺจ. กึ ภูตํ? สราคาทิปฺปเภทกํ มานสํ สพฺพํ เจโตปริยาณํ ชานาติ. เจโตปริยาณํ.
๑๐๗๗-๘๒. นิสชฺชา สพฺพปจฺฉิมาติ สพฺเพสํ อิริยาปถานํ ปจฺฉา ชาตา นิสชฺชา ภิกฺขุนา อาวชฺชิตพฺพา. ตโต ปภุติ ตโต สพฺพปจฺฉิมโต นิสชฺชาโต ปภุติ ตํ สพฺพํ ปจฺฉิมนิสชฺชํ อาทึ กตฺวา ปฏิโลมกฺกมา ปฏิโลมกฺกเมน สพฺพํ อตฺตนา กตํ อาวชฺชิตพฺพํ. อสฺมึ ภเว ยาว ยตฺตกํ กาลํ สนฺธิ ปฏิสนฺธิ โหติ, ตาว ตตฺตกํ กาลํ กตํ กิริยํ เตน ภิกฺขุนา อาวชฺชิตพฺพํ. ปุริมสฺมึ ภเวปิ จุติกฺขเณปิ นิพฺพตฺตํ นามรูปฺจ สาธุกํ อาวชฺชิตพฺพํ. จุติกฺขเณ นิพฺพตฺเต ตสฺมึ นามรูเป เอวํ ภิกฺขุนา อาวชฺชิตพฺเพ ยทา ตเทว ตเมว นามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติกฺขเณ มโนทฺวาเร มนกฺกาโร มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.
๑๐๘๖-๙๖. อภิฺาปาทกํ กสิณารมฺมณํ ฌานํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อิเมสุ ตีสุ กสิเณสุ กตปฺุเหิ. ตสฺมา ตมิตรํ วาปีติ อาโลกกสิณํ วา อิตรํ วาปิ กสิณทฺวยํ ยถากฺกมํ ¶ อุปฺปาเทตฺวา อุปจารภูมิยํเยว ตฺวา ตํ อาโลกกสิณํ เปตพฺพํ. อปฺปนํ ปณฺฑิโต น อุปฺปาเทยฺย, สเจ อุปฺปาเทติ, ตํ อาโลกกสิณํ ปาทกชฺฌานนิสฺสิตํ ปาทกชฺฌานสฺส อารมฺมณํ โหติ. วฑฺฒิตสฺส ฌานสฺส อนฺโตคธํ รูปํ เตน โยคินา ปสฺสิตพฺพํ ภเว ภเวยฺย. ตํ รูปํ ปสฺสโต ปสฺสนฺตสฺส ตสฺส โยคิโน ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมติ, ตาวเท ตสฺมึเยว ขเณ อาโลโกปิ ตสฺส โยคิโน อาโลโกปิ ขิปฺปํ อนฺตรธายติ. ตสฺมึ อาโลเก อนฺตรหิเต ¶ รูปคตํ รูปํ น ทิสฺสติ. ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา ปสฺสโต รูปทสฺสนํ โหติ.
๑๑๐๐-๑. ตํจิตฺตสํยุตนฺติ เตน จตุตฺถชฺฌาเนน ยุตฺตํ จิตฺตํ. อนาคตํสาณสฺส ปริกมฺมํ, ยถากมฺมูปคสฺส าณสฺส จ ปริกมฺมํ. ทิพฺพจกฺขุาณํ.
๑๑๐๓. โย ภิกฺขุ อิธ อิมสฺมึ สาสเน อิมํ ปน คนฺถํ สุณาติ, จิตฺเต กโรติ จ, โส ภิกฺขุ อเนน ตเรน อิมินา คนฺเถน ตริตฺวา อภิธมฺมมหณฺณวปารํ ยาติ ปาปุณาติ, ชานาตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๐๔. อนาคตํสาณฺจาติ น อาคโต อนาคโต, น ตาว สมฺปตฺโตติ อตฺโถ, อนาคเต อํสา โกฏฺาสา เตสํ าณํ อนาคตํสาณํ. ยํ ยํ กมฺมํ ยถากมฺมํ, ตํ อุปคจฺฉติ ชานาตีติ ยถากมฺมุปคํ, วิปากเจตนาชานนกาณํ.
๑๑๐๗-๙. ตตฺถ ¶ เตสุ อารมฺมณตฺติเกสุ. จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวาติ ตํ กายํ จิตฺตํ สนฺนิสฺสิตํ กริตฺวา ตเมว กายจิตฺตเจตสิกวเสน มหคฺคเต จิตฺตสฺมึ สมาโรเปติ าณํ อิทฺธิวิธาณํ, ตโต กายารมฺมณโต กายสฺส ปริตฺตตฺตา กามาวจรตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ าณํ สิยา.
๑๑๑๐-๓. ทิสฺสมาเนน ¶ กาเยน, คนฺตุกาโม ยทา ภเว โย โยคี ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม ยทา ภเวยฺย, โส โยคี ตทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา รูปกาเย สนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ กายวเสน กาเย อาโรเปติ, ตทา ฌานารมฺมณโต ตํ าณํ มหคฺคตโคจรํ โหติ, ยํ าณํ ยทา อนาคตฺจ ธมฺมชาตํ, อตีตฺจ ธมฺมชาตํ วิสยํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา ตํ าณํ อตีตารมฺมณํ โหติ, ตทา อนาคตารมฺมณํ อารมฺมณกรณกาเล อนาคตโคจรํ โหติ. ทิสฺสมาเนน กาเยน ตสฺส ภิกฺขุโน คมเน ปน สติ ตสฺส โยคิโน าณสฺส โคจโร ปจฺจุปฺปนฺโน นาม โหติ, อิติ วินิทฺทิเส.
๑๑๑๔. กายํ จิตฺตสฺส วเสน จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตํ กายสฺส วเสน กาเย อาโรเปติ, อิติ ปริณามนกาลสฺมึ ตสฺส โยคิโน าณํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา. สมฺปวตฺตติ สตฺตสูติ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอนาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณสงฺขาเตสุ สตฺตสุ อารมฺมเณสุ สมฺปวตฺตติ.
๑๑๒๐. ชานเน มชฺฌิมานนฺติ มหคฺคตานํ ชานเน.
๑๑๒๒. เอตสฺส เจโตปริยาณสฺส มคฺคารมฺมณตา ปริยาเยน เอว มตา าตา.
๑๑๒๖-๗. ตตฺถ ติกฺขณสมฺปตฺตํ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณาทิกํ.
ตตฺถ เตสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณาทิกํ ติกฺขณสมฺปตฺตํ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคกฺขณสมฺปตฺตํ ขณาทิกํ ขณาเยว ตํ ขณาวยวํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนนฺติ เอกจิตฺตทฺวิจิตฺตวีถิวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิมนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถ.
๑๑๓๑-๒. เยน ¶ ¶ อาวชฺชนจิตฺเตน ธมฺเม อาวชฺชติ, เยน เจตสา ชานาติ, เตสํ ทฺวินฺนํ อาวชฺชนชวนจิตฺตานํ สหฏฺานสฺส อภาวา ตํ ‘‘ขณาทิกตฺตยํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิกํ ‘‘เอกสฺส จิตฺตเมเกน, อวสฺสํ ปน วิชฺฌติ’’อิติ ปริโยสานํ วจนํ น ยุชฺชติ. อาวชฺชนชวนานํ นานารมฺมณภาวํ ปตฺติโต อาปชฺชนโต จ น ยุชฺชติ. อนิฏฺเ ปน าเน เตสํ อาวชฺชนชวนานํ เอการมฺมณภาเว อนิจฺฉิเต ตสฺมึ าเน น ยุชฺชติ, อฺสฺมึ ปน าเน มคฺควีถิยํ อาวชฺชนปริกมฺมชวนานํ กสิณาทิกํ อารมฺมณํ โหติ, โคตฺรภุโลกุตฺตรจิตฺตานฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ โหติ, เอตฺถ อารมฺมณชวนานํ เอการมฺมณตา อนิจฺฉตา.
๑๑๓๔-๔๑. ‘‘เอกพฺภวปริจฺฉินฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺฉิม’’นฺติ วตฺวา ปุน อฺเน ปริยาเยน ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทสฺเสตุํ อิทํ อทฺธาขฺยํ อทฺธานาม ปจฺจุปฺปนฺนํ ชวนวารโต ทีเปตพฺพํ. อิติ วจนํ นิทฺทิฏฺํ. ยทา อิทฺธิมา โยคี ปรสฺส จิตฺตํ าตุํ อาวชฺชติ, ตสฺส อาวชฺชนมโน ปจฺจุปฺปนฺนขณวฺหยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา เตน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ ตสฺส โยคิโน จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ชายนฺติ. เอเตสํ จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ ชวนานํ ยํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ อิทฺธิจิตฺตมุทีริตํ. อิทฺธิจิตฺตโต เสสานิ กามาวจรจิตฺตานิ. เอเตสํ กามาวจเร อิทฺธิชวนานํ ตเทว จ ปรจิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ ยสฺมา, ตสฺมา สพฺพานิ ตานิ ชวนานิ เอการมฺมณตํ ยนฺติ, เตสํ ชวนานํ นานารมฺมณตา อทฺธาวสา น ภเวยฺย, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณโต เตสํ ชวนานํ เอการมฺมณภาเวปิ อิทฺธิมานสเมว จ ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ. อิตรานิ กามาวจรานิ ปน จิตฺตานิ ปรสฺส จิตฺตํ น ชานนฺติ. ยถา จกฺขุทฺวาเร ตุ วิฺาณนฺติ จกฺขุวิฺาณํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา อิตรํ จิตฺตํ น ปสฺสติ.
๑๑๖๑. อนาคตํสาณสฺสาติ ¶ อนาคตํสาณสฺส อนาคตํ ธมฺมํ อโคจรํ, โคจรํ น โหติเยวาติ อตฺโถ.
๑๑๖๙. วิวิธตฺถานิ วณฺณปทานิ ยสฺมึ โส วิวิธตฺถวณฺณปโท, ตํ มธุรตฺถมตินีหรํ อุตฺตมํ โสตุชนสฺส หทยํ ปีติกรํ สเจตโน โก นาม มนุโช น สุเณยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
อภิฺารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๗๕. ยา ¶ สฺชานนมตฺตํว, สฺา นีลาทิโต ปนาติ สา สฺา นีลาทิวเสน สฺชานนมตฺตํว กโรติ. ลกฺขณปฺปฏิเวธนฺติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิพุชฺฌนํ.
๑๑๗๗. ตํ วิฺาณํ อุสฺสกฺกิตฺวา อุทฺธํ สกฺกํ กตฺวา สตฺเต มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ.
๑๑๗๘-๙. สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ สภาวปฏิเวธนํ อวิปรีตวเสน ปฏิพุชฺฌนํ ปฺาย ลกฺขณํ.
๑๑๘๐. สมาธิ อาสนฺนการณํ เอตายาติ สมาธาสนฺนการณา.
๑๑๘๑. ลกฺขเณเนกธาติ สพฺพธมฺมํ ปฏิพุชฺฌนลกฺขเณน ปฺาว เอกธา วุตฺตา.
๑๑๘๓. ภูริปฺเนาติ ¶ ภูเต อตฺเถ อวิปรีเต อตฺเถ รมตีติ ภูริ, ภูริ ปฺา เอตสฺสาติ ภูริปฺโ, เตน.
๑๑๘๖-๙๑. ตีสุ อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ จ าเณสุ อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ ชาเตสุ าเณสุ จ าณํ. ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ผลํ ธมฺมชาตํ. ภาสิตตฺโถติ ปาฬิยา อตฺโถ. เอเต ปฺจ ธมฺมา อตฺถสฺิตา อตฺถนามกา. ผลนิพฺพตฺตโก เหตูติ ชนนโก ปจฺจโย. ภาสิตนฺติ ปาฬิ. ธมฺมสฺิตาติ ธมฺมนามกา. สภาวนิรุตฺตีติ อวิปรีตโวหาโร. ปริยตฺตีติ สิกฺขนํ. สวนาธิคเมหิ ปุพฺพโยเคน ปุพฺเพ ปวตฺตนาย.
๑๑๙๒. ภูมิภูเตสูติ วิปสฺสนาย ภูมิภูเตสุ.
๑๑๙๔. ชนนาทิโตติ ¶ ชาติอาทิโต ภีเตน ปฺา ภาเวตพฺพา.
๑๒๐๓. เอกาสีติยา จิตฺเตนาติ โลกุตฺตรจิตฺตวชฺชิเตน วิปสฺสนาภูมิภูเตน เอกาสีติยา จิตฺเตน.
๑๒๐๘. สตฺตสมฺโมหฆาตตฺถนฺติ สตฺโตติ สมฺโมหสฺส วินาสิตตฺถํ.
๑๒๑๑. นิรีหกนฺติ อีหวิรหิตํ พฺยาปารวิรหิตํ, ทารุรชฺชุสมาโยเค.
๑๒๑๕. อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยาติ อฺมฺปจฺจยการณา.
๑๒๒๕. อนฺตทฺวยนฺติ กามสุขลฺลิกานุโยคอตฺตกิลมถานุโยคทฺวยํ. ภาวเยติ ทิฏฺิวิสุทฺธึ วฑฺเฒยฺย.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.
๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๓๑. อิจฺเจวมาทิพาตฺตึสโกฏฺาสานํ ¶ ปจฺจยสฺส เหตุปจฺจเย ตาว โยคี มนสา ปริคฺคณฺหาติ.
๑๒๓๓. เหตฺวงฺกุรสฺส พีชํ ตุ พีชํ องฺกุรสฺส เหตุชนกํ, ปถวาทโย องฺกุรสฺส ปจฺจยา.
๑๒๓๔. ปฺจ ¶ ธมฺมาติ อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมาหารา เหตุปจฺจยา ธมฺมา.
๑๒๓๕. กมฺมํ ปุตฺตสฺส ชนโก ปิตา วิย นามรูปสฺส ชนกํ.
๑๒๔๐. ยา สาติ ยา สา กงฺขา. ปุพฺพนฺเต ปุพฺพโกฏฺาเส.
๑๒๔๑. สพฺพถา สพฺพโกฏฺาสโต อนวเสสาว ตสฺส โยคิโน สา กงฺขา ปหิยฺยติ นาสียเต.
๑๒๔๓. อตฺถสาธิกาติ กุสลปกฺเข ทานาทิอตฺถสาธิกา, อกุสลปกฺเข ปาณาติปาตาทิอตฺถสาธิกา.
ตํ วิปากนฺติ อุปฆาตกกมฺมสฺส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ. เอวํ เอโก โยคี กมฺมวิปากวเสน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ.
๑๒๔๖. เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสนาติ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน อิทํ นามรูปํ เกวลํ เอกนฺเตน ปวตฺตติ, อิติ สมฺมา อวิปรีตากาเรน สํ อนุปสฺสติ.
๑๒๔๗. ปากปฺปวตฺติโต ¶ อุทฺธํ ปากปฏิเวทกํ น ปสฺสติ น ชานิยเต.
๑๒๕๐-๑. อปฺปวตฺติ นาม น ทิสฺสติ, อุปปนฺนํ ทิสฺสติ. ติตฺถิยา เอตมตฺถํ อนฺาย อชานิตฺวา อสยํวสี สตฺตสฺนฺติ ‘‘สตฺโต’’ติ สฺํ คเหตฺวาน สสฺสตอุจฺเฉททสฺสิโน อฺมฺํ วิโรธิโน หุตฺวา ทฺวาสฏฺิทิฏฺึ คณฺหนฺติ.
๑๒๕๔. อุโภติ อุโภ กมฺมวิปากา อฺมฺโต สฺุา. น จ กมฺมํ วินา ผลนฺติ กมฺมํ วินา ผลํ น จ โหติ.
๑๒๕๕. สมฺภาเรหีติ ¶ สูริยาทิสมฺภาเรหิ.
๑๒๕๘. เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เหตุนา จ สมฺภารปจฺจเยหิ จ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๖๔. ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสาติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส นามรูปธมฺมสฺส.
๑๒๖๖-๘. อุปฺปชฺชโต อุปฺปชฺชนฺตสฺส นามรูปธมฺมสฺส ราสิโต นิจยโต อาคมนฺจ นตฺถิ. ทิสาคมนนฺติ ทิสาย คมนํ ¶ . นิรุทฺธสฺสาปิ นามรูปธมฺมสฺส เอกสฺมึ าเน นิจโยติ จ นตฺถิ.
๑๒๗๐-๑. อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ. ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหานิโรธา รูปนิโรโธ. กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมนิโรธา รูปนิโรโธ. อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ. ธมฺเมติ สงฺขารธมฺเม.
๑๒๘๐. สมฺปตฺตปฏิเวธสฺสาติ สมฺปตฺตโลกุตฺตรสงฺขาตมคฺคผลสฺส โสตาปนฺนาทิปุคฺคลสฺส. วิปฺปฏิปนฺนสฺสาติ ปฏิปตฺติยํ อปฺปฏิปนฺนสฺส, วิรุทฺธวเสน ปฏิปนฺนสฺส วา.
๑๒๘๖. กายจิตฺตานีติ ¶ กายาติ เวทนาสฺาสงฺขารา. จิตฺตนฺติ วิฺาณํ.
๑๒๙๐. ยโต ยโต ปจฺจยาทิโต. ยํ อมตํ นิพฺพานํ วิชานตํ วิชานนฺตานํ ปีติปาโมชฺชํ, เตหิ ลภิตพฺพํ อมตํ, อมตํ วิย ปีติปาโมชฺชํ วา.
๑๒๙๓. อปฺปตฺเตติ อตฺตนิ มคฺคผลสฺมึ อปฺปตฺเต. ปตฺตสฺีติ มคฺคผเล อหํ ปตฺโต อสฺมิ อิติ สฺิโต โหติ.
๑๒๙๗. สารเวทิโนติ สารชานนสีลา. ตนฺติ ตํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ. อิทํ าณํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนนฺติ มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ นาม.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๙๙. อุปลฺเลสวิมุตฺตํ ¶ สุวิสทํ าณนฺติ อฏฺวิธาณํ สนฺธายาห.
๑๓๐๒. สจฺจานุโลมาณนฺติ อยเมว ปวุจฺจติ.
๑๓๐๖. อยํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนา เอว สจฺจานุโลมาณํ นาม ปวุจฺจติ.
๑๓๐๙. ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุ-เปกฺขาคตนเยนาติ ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาสงฺขาเตน าเณน กตนเยน.
๑๓๑๔-๖. โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ¶ , อุทฺธฺจ อนุโลมโตติ อุทฺธํ วตฺตมานานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุโลมโต, อิทํ อนุโลมาณํ วุฏฺานคามินิยา ปริโยสานํ นาม ภาสิตํ มเหสินา กถิตํ. สจฺจานุโลมาณํ อาหจฺจ อุปฺปนฺนา, สพฺพปฺปกาเรน โคตฺรภุปริโยสานํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๒. ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๑๙-๒๒. อาวชฺชนสฺส หิตํ อาวชฺชนิยํ, ตํ านํ เอตสฺสาติ อาวชฺชนิยานํ, โคตฺรภูติ อตฺโถ. ตํ โคตฺรภุจิตฺตํ ¶ มคฺคจิตฺตสฺส อาวชฺชนิยานตฺตา. ปฏิปทาาณทสฺสนํ กุทาจนํ น จ ภชติ, ตเถว าณทสฺสนวิสุทฺธึ กุทาจนํ น ภชเตว. อุภินฺนํ าณานํ อนฺตรา เอกํ อพฺโพหาริกํ โวหาเร นิยุตฺตนฺติ โวหาริกํ, น โวหาริกํ อพฺโพหาริกํ. วิปสฺสนาย โสตสฺมึ วิปสฺสนาย โสเต ปติตตฺตา วิปสฺสนา นาม โวหริตพฺพา. ตโต นิพฺพานโต.
๑๓๒๕. สูรํ ติกฺขํ วิปสฺสนนฺติ โคตฺรภุจิตฺตํ สนฺธายาห.
๑๓๒๖-๙. วิสงฺขารนฺติ สงฺขาเรหิ วิคตํ. ปมาวชฺชนฺเจวาติ ปมาวชฺชนํ วิย. ปมาโภคตาปิ จาติ ปมมนสิการา วิย. มคฺคสฺส อนนฺตราทีหิ ปจฺจเยหิ. ตสฺสาติ มคฺคสฺส. สิขาปตฺตาย ตาย วิปสฺสนาย มุทฺธมฺหิ มตฺถเก. อนาวตฺตนฺติ อนิวตฺตํ.
๑๓๓๐-๓. เอเกน ¶ อาวชฺชเนน เอกิสฺสาเยว วีถิยา. อนุโลมโคตฺรภุเจตสนฺติ อนุโลมโคตฺรภุจิตฺตานํ นานารมฺมณตา วุตฺตา. ตํ โคตฺรภุจิตฺตํ อนาวชฺชนมฺปิ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา. สฺํ ทตฺวา วิยาติ ‘‘อหํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรมิ, ตฺวมฺปิ ตเมวารมฺมณํ กโรหิ’’ อิติ สฺํ ทตฺวา วิยาติ อธิปฺปาโย. สฺิตนฺติ สฺํ. กทาจิปิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ มคฺโค เอส เอโส มคฺโค ปุพฺเพ อนิพฺพิทฺธปุพฺโพ.
๑๓๓๘. อเนเกสํ อานิสํสานํ ทายเกน อาทิมคฺเคน สํยุตฺตํ. ปมมคฺคาณํ.
๑๓๔๑. เอกสฺสาเสวนํ ¶ นตฺถิ เอกสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อาเสวนปจฺจโย นตฺถิ, ตสฺมา การณา ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา อนุโลมกา. เตหีติ จิตฺตุปฺปาเทหิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธา ลภิตฺวา ตติยํ จิตฺตํ โคตฺรภุ โหติ.
๑๓๔๕-๗. มคฺคเปกฺขนเหตุ ยสฺส อาวชฺชนมนโส, ตํ มคฺคเปกฺขนเหตุกํ. ตสฺมึ นิรุทฺเธติ ตสฺมึ อาวชฺชนจิตฺเต นิรุทฺเธ มคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณสฺิตานิ สตฺต ชวนานิ ปฏิปาฏิยา ชายนฺเต. ปจฺจเวกฺขณาณานิ เอกูนวีสติ โหนฺติ.
๑๓๕๑. ตโต ตทา วิปสฺสนาวีถึ โอตรติ. ทุติยมคฺคาณํ.
๑๓๖๑. มูลฆาตนฺติ มูลฆาตนํ. ตติยมคฺคาณํ.
๑๓๖๓. อนาวตฺติสภาวโตติ อนิวตฺตโต. จตุตฺถมคฺคาณํ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท
กิเลสปหานนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๗๕. อิธ ¶ ปน อิมสฺมึ ปนาธิกาเร การณูปจาเรน ลาภาทิการณสฺส โวหาเรน, ลาโภ อาทิ วตฺถุ ยสฺส อนุนยสฺสาติ ลาภาทิวตฺถุโก, ตสฺส.
สุขุมาติ กามราคปฏิฆา สุขุมา.
๑๓๗๖. เยน ¶ เยน ปมมคฺคาทิาเณน โย โย สํโยชนาทิโก ปหาตพฺโพ ธมฺโม ฆาตํ วินาสํ ยาติ, โส โส ธมฺโม เตน เตน อเสเสน าเณน เอวํ สาธุ มยา สนฺทสฺสิโต.
๑๓๘๓. ปริฺาภิสมเยนาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานเนน. ทุกฺขํ อภิสเมตีติ ทุกฺขํ ปฏิวิชฺฌติ.
๑๓๙๔. โย โยคี อิมํ วิทิตฺวา หิตภาวนํ วนํ วเนตพฺพํ วิทิตฺวา ชานิตฺวา เว เอกนฺเตน สุขสํหิตํ หิตํ อุเปติ, จิตฺตสฺส ตมํ อนุตฺตมํ หีนํ วิธูย วินาเสตฺวา อวิคฺคหกมฺปทํ ปทํ อวิคฺคหกํ สรีรรหิตํ ปทํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ าตพฺพํ ปทํ นิพฺพานํ อุเปติ ปาปุณาติ จ.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
กิเลสปหานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๙๕. รูปํ ¶ รูปสฺสาติ รูปํ รูปสฺส. อรูปสฺส นามสฺส.
๑๓๙๖. มิสฺสกสฺสาติ นามรูปมิสฺสกสฺสาติ อตฺโถ.
๑๓๙๙. เอโกติ ¶ กมฺมปจฺจโย. ทฺเวกาลิโกติ อตีตปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน ทฺวีสุ กาเลสุ นิยุตฺโต. ทสฺสิโตติ ภควตา เทสิโต.
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
นิคมนกถาวณฺณนา
๑๔๐๑. สุมติมติวิจารโพธโนติ สุมตีนํ สุนฺทรปฺานํ กวีนํ มติยา วิจารสฺส โพธโน. วิมติวิโมหวินาสโนติ วิมตีนํ พาลานํ วิโมหสฺส วินาสโน. กุมติมติมหาตโมนาโสติ กุมตีนํ พาลานํ มหาตมสนฺนิภาย มติยา นาสโก. ปฏุมติภาสกโรติ ปฏูนํ ปณฺฑิตานํ ติกฺขปฺาย โอภาสกโร.
๑๔๐๒. สุมตินามโก ภิกฺขุ อสมานโต อสทิสาย ปูชาย มม อายาจิโต ยโต ยสฺมา ¶ การณา, ตโต ตสฺมา การณา อยํ อภิธมฺมาวตาโร. ปทาโต ปทาติ โกฏฺาสโต โกฏฺาสโต. หิตวิภาวนา ภาวนาติ หิตปฺปกาสนาย ภาวนาย มยา รจิโต. อถ วา อหํ สุมตินา ภิกฺขุนา อสมานโต มานโต อายาจิโต ยโต ยสฺมา, ตโต ตสฺมา.
๑๔๐๕. ติวิธา พฺยปฺปถานฺหิ คติโยติ พฺยปฺปถานํ วจนานํ อตฺถคนฺถยุตฺติวเสน ติวิธา คติโย.
๑๔๐๖. นิกายนฺตรลทฺธีหีติ อฺสฺมึ นิกาเย ลทฺธีหิ. วาจนามคฺคนิสฺสิโตติ วจนปฺปพนฺธนิสฺสิโต.
๑๔๑๐. อสํกิณฺณกุลากุเลติ ¶ อสมฺมิสฺสกุเลหิ อากิณฺเณ. สุปสนฺนสิโตทเกติ มธุรสีโตทเก.
๑๔๑๒. เกลาสสิขราการปาสาทปฏิมณฺฑิเตติ รชตปพฺพตมตฺถกนิเภหิ ปาสาเทหิ อลงฺกเต.
๑๔๑๓. วิวิธาการจารุปาการโคปุเรติ วิวิธสณฺานมนฺุปาการทฺวารโกฏฺเก.
๑๔๑๔. สลฺเลขาติ สลฺเลขวุตฺติ. สาขลฺเยติ สขิลภาเว. สตาติ สติสมฺปนฺเนน.
๑๔๑๕. วสฺสวลาหกา เทวาติ วสฺสวลาหกภูตา เทวา อมรา.
นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมาวตารปุราณฏีกา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-อภินวฏีกา
(ปโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
(ก) วิสุทฺธกรุณาาณํ ¶ ¶ , พุทฺธํ สมฺพุทฺธปูชิตํ;
ธมฺมํ สทฺธมฺมสมฺภูตํ, วนฺเท สํฆํ นิรงฺคณํ.
(ข) สาริปุตฺตํ มหาเถรํ, ปริยตฺติวิสารทํ;
นมามิ สนฺตวุตฺตึ เม, คุรุํ คารวภาชนํ.
(ค) วนฺทนฺเตน มยา เอวํ,
ยา ลทฺธา ปฺุสมฺปทา;
หิตฺวา ตสฺสานุภาเวน,
อนฺตราเย อเสสโต.
(ฆ) มหาวิหารวาสีนํ ¶ , เถรานํ ถิรสีลินํ;
วํสาลงฺการภูเตน, ภูตานุคฺคหการินา.
(ง) เถเรน พุทฺธทตฺเตน, รจิตํ ยํ มโนรมํ;
ปิฏเก อภิธมฺมสฺมึ, โอตารุปายภาวโต.
(จ) อภิธมฺมาวตาโรติ, ลทฺธนาเมน วิสฺสุตํ;
นานานิปุณคมฺภีรนยํ ปกรณุตฺตมํ.
(ฉ) อตฺถสํวณฺณนํ ตสฺส, อารภิสฺสํ ยถาพลํ;
ปาโมชฺชชนนตฺถาย, อาภิธมฺมิกภิกฺขุนนฺติ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
๑. ปรมนิปุณวิจิตฺตนยสมนฺนาคตํ ¶ สกสมยสมยนฺตรคหนวิคฺคาหณสมตฺถํ สุวิมลวิปุลปฺาเวยฺยตฺติยชนนํ ปกรณมิทมารภนฺโตยมาจริโย ปมํ ตาว รตนตฺตยปฺปณามกรเณน อนฺตรายนิวารณฺเจว ปฺาปาฏวฺจ ปตฺเถติ. รตนตฺตยปฺปณาโม หิ อตฺถโต ปณามกิริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา. สา จ วนฺทเนยฺยวนฺทกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส อนุพลปฺปทานวเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ตนฺนิทานานํ ยถาธิปฺเปตสิทฺธิวิพนฺธกานํ โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺตึ สาเธติ, ราคาทิมลวิกฺขาลเนน จ จิตฺตสนฺตานํ ปริโสเธตฺวา ตนฺนิสฺสิตาย ปฺาย ยถาธิปฺเปตสิทฺธิสมฺปาทกํ ติกฺขวิสทภาวมาวหติ. กิฺจิ อาจิณฺณเมตํ ปณฺฑิตานํ, ยทิทํ คนฺถสมารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามกรณํ, ตสฺมา สปฺปุริสาจารานุรกฺขณตฺถฺจ อาทิมฺหิ รตนตฺตยวนฺทนา อารทฺธาติ เอวมาทินา อฺานิปิ พหูนิ ปโยชนานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ. ตานิ ปน ตตฺถ ตตฺถ พหุธา วิตฺถาริตานีติ ตํ ปปฺจปริสฺสมํ เปตฺวา ยถานุปฺปตฺตเมว ตาว วณฺณยิสฺสาม.
เอตฺถ จ รตนตฺตยปฺปณามํ กตฺตุกาโม ตถาคตมูลกตฺตา เสสรตนานํ ปมํ ตาว ตถาคตสฺส ¶ โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘อนนฺตกรุณาปฺ’’นฺติอาทิ. โถมนาปุพฺพงฺคเมน หิ ปณาเมน สตฺถุ คุณาติสยโยโค, ตโต จสฺส อนุตฺตรวนฺทนียภาโว, เตน จ อตฺตโน วนฺทนาย เขตฺตงฺคตภาโว, เขตฺตงฺคตาย จ วนฺทนาย ยถาธิปฺเปตนิปฺผตฺติยา เหตุภาโว จ ทสฺสิโต โหติ.
ตตฺถ ¶ วนฺทิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโส. ตสฺส ปน โอสานคาถายํ ‘‘ปวกฺขามี’’ติ อิมินา อปรกาลกิริยาวจเนน สห สมฺพนฺโธ. พุทฺธนฺติ วนฺทนกิริยาย กมฺมนิทฺเทโส. ‘‘อนนฺตกรุณาปฺ’’นฺติอาทิกํ ปน ตพฺพิเสสนํ. ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติ วา กรุณา. อถ วา กโรตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ ชนยตีติ อตฺโถ. กิณาตีติ วา กรุณา, ปรสฺส ทุกฺขํ ปจฺจยเวกลฺลกรณโต หึสตีติ อตฺโถ. ปชานาตีติ ปฺา, ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. กรุณา จ ปฺา จ กรุณาปฺา, นตฺถิ เอตาสํ อนฺโตติ อนนฺตา, อนนฺตา กรุณาปฺา เอตสฺสาติ อนนฺตกรุณาปฺโ, ตํ อนนฺตกรุณาปฺํ.
เอตฺถ จ อุปฺปาทวยนฺตตาวเสน เจว สนฺตติปริโยสานวเสน จ สติปิ ภควโต กรุณาปฺานํ สปริยนฺตภาเว อนนฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต อนนฺตตา เวทิตพฺพา. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ สพฺพสตฺตานํ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺตา อนฺสาธารณา มหากรุณา กฺจิ สตฺตํ อวชฺเชตฺวา สพฺเพสุ สตฺเตสุ นิรวเสเสน ปวตฺตติ, ตถา สพฺพธมฺมสภาวโพธนสมตฺถา สพฺพฺุตฺาณสงฺขาตา ปฺาปิ สกลเยฺยธมฺเมสุ อนวเสสโต ปวตฺตติ, ตสฺมา อนนฺตารมฺมณปฺปวตฺตกรุณาาณวนฺตตาย อนนฺตกรุณาปฺโ ภควา. กรุณาปฺาคฺคหเณน เจตฺถ ภควโต สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ. ตถา หิ กรุณาคฺคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต สกลโลกิยคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา, ปฺาคฺคหเณน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานมคฺคาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตาติ.
อปิจ ¶ สพฺพพุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ, ปฺา ปริโยสานํ. มหากรุณาสฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถาย กตาภินีหาโร อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิยา อธิคเมน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิลภิ. อิติ ¶ สกลพุทฺธคุณานํ ตนฺนิทานภาวโต กรุณา สพฺพพุทฺธคุณานมาทิ, สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานสฺส ปน มคฺคาณสฺส ปฏิลภนโต อุตฺตริกรณียาภาวโต ปฺา ปริโยสานํ. อาทิปริโยสานทสฺสเนน จ สกลพุทฺธคุณา นยโต ทสฺสิตา โหนฺติ. นยคฺคาโห เอว หิ สพฺพพุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย, อิตรถา ตาทิสสฺส สพฺพฺุพุทฺธสฺสปิ วจนปถาตีตํ ตถาคตคุณํ อนุปทํ วณฺเณนฺโต โก นาม ปริโยสานมาหริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ.
เอวํ กรุณาปฺามุเขน สงฺเขปโต สกลพุทฺธคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวาปิ ปุน อตฺตโน พุทฺธคุณสํกิตฺตเน อติตฺตาภาเวน เจว ปเรสฺจ ปสาทพาหุลฺลชนนตฺถํ ตทนฺโตคเธปิ วิสิฏฺคุเณ ปธานภาเวน นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ตถาคต’’นฺติ ตถา อาคตตาทีหิ อฏฺหิ การเณหิ ตถาคตํ. วุตฺตฺเหตํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๒ นิทานกถา; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) –
‘‘อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต, ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโต’’ติ.
‘‘กถํ ¶ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, กึ วุตฺตํ โหติ? มนุสฺสตฺตาทิอฏฺงฺคสมนฺนาคเตน เยน อภินีหาเรน เต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว จ อภินีหาเรน อยมฺปิ ภควา อาคโต, ยถา จ เต ภควนฺโต สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปฺจมหาปริจฺจาคาทีนิ สมฺปาเทตฺวา อาคตา, ยถา จ เต สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโตติ เอวํ ตาว ตถา อาคโต’’ติ ตถาคโต. (๑)
‘‘กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ยถา วา เต สมถวิปสฺสนามคฺเคหิ ตํ ตํ อกุสลปกฺขํ วิธมิตฺวา คตา, ตถา อยมฺปิ ภควา คโต, เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
‘‘กถํ ¶ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ยสฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ยํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, ตฺเจส ตถลกฺขณํ อาคโต ยาถาวโต อธิคโต, ตสฺมา ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต คมนตฺถานํ พุชฺฌนตฺถสมฺภวโต. ตถา หิ วทนฺติ ‘เย คติอตฺถา, เต พุชฺฌนตฺถา. เย พุชฺฌนตฺถา, เต คติอตฺถา’ติ. (๓)
‘‘กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ยสฺมา ‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมต’นฺติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) ‘อวิชฺชาย สงฺขารานํ ¶ ปจฺจยฏฺโ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนฺโถ’ติอาทิวจนโต จ ตถธมฺมสงฺขาเต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาเท ยาถาวโต อาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
‘‘กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยสฺมา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ ฉทฺวารคฺคหิเต อารมฺมเณ อวิปรีตเมว ปสฺสติ ชานาติ, ตฺวา จ ปเนวํ ‘กตมํ ตํ รูปายตนํ, ยํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายา’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๑๖ อาทโย) ตถเมส อวิปรีตํ วิภชติ ทสฺเสติ, ตสฺมา ตถํ อาคจฺฉติ ปสฺสติ ชานาติ, ตํ วา อาคมยติ ทสฺเสตีติ ตถาคโตติ เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. (๕)
‘‘กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยสฺมา เอส อภิสมฺโพธิโต ยาว ปรินิพฺพานา ราคมทาทินิมฺมถนวเสน เอกสทิสเมว ธมฺมํ ตถํ อวิตถํ ภาสติ, ตสฺมา ตถํ คทติ, ตโถ อวิปรีโต อาคโทวจนเมตสฺสาติ วา ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ วุตฺโตติ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. (๖)
‘‘กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควา หิ ‘ยถา วาที ตถา การี’ติ (อ. นิ. ๔.๒๓; จูฬนิ. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๓) วจนโต อตฺตโน วาจาย อนุรูปเมว กโรติ, ตสฺมา ยถา วาจา, ตถา กาโยปิ คโต ปวตฺโต อิมสฺสาติ ตถาคโตติ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
‘‘กถํ ¶ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? ยสฺมา ปเนส อนุปมาย สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปทาย ¶ สมนฺนาคตตฺตา สเทวกํ โลกํ อภิภุยฺย ปวตฺตติ, ตสฺมา อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ.
ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิยาติ อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปฺุุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป สพฺพปรปฺปวาทิโน, สเทวกฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโต อคโท เอตสฺสาติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ทีฆาคมสํวณฺณนาทีสุ คเหตพฺโพ. อาห เจตฺถ –
‘‘ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย,
สพฺพฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา;
ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,
ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๒ นิทานกถา);
‘‘ปหาย กามาทิมเล ยถา คตา,
สมาธิาเณหิ วิปสฺสิอาทโย;
มเหสิโน สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,
ตถา คโต เตน ตถาคโต มโต.
‘‘ตถฺจ ธาตฺวายตนาทิลกฺขณํ,
สภาวสามฺวิภาคเภทโต;
สยมฺภุาเณน ชิโนยมาคโต,
ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว.
‘‘ตถานิ ¶ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,
ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;
อนฺเยฺเยน ¶ ยโต วิภาวิตา,
ยาถาวโต เตน ชิโน ตถาคโต.
‘‘อนนฺตเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,
ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;
วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโน.
‘‘ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,
กโรติ วาจายนุโลมมตฺตโน;
คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,
ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๓๘; ที. นิ. ฏี. ๑.๗);
เกนจิ คุเณน อตฺตโน วิสิฏฺสฺส กสฺสจิ อภาวโต นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร. ภควโต หิ อวีจิโต ปฏฺาย ยาว ภวคฺคํ ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ น โกจิ เกนจิ คุเณน สมสโมปิ อตฺถิ, กุโต ปน อุตฺตริตโร. ยถาห –
‘‘รูเป สีเล สมาธิมฺหิ, ปฺาย จ อสาทิโส;
วิมุตฺติยา สมสโม, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน’’ติ.
วินฺทิตฺวาติ ตีหิ วนฺทนาหิ ตนฺนินฺนตาทิวเสน นมสฺสิตฺวา. กายวจีมโนทฺวารวเสน หิ ติสฺโส วนฺทนา. ยถาห ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา กาเยน วนฺทติ, วจสา วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติ. ตตฺถ พุทฺธาทิคุณารมฺมณา กามาวจรกุสลกิริยานมฺตรา เจตนา กายวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา กายทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา กายวนฺทนาติ วุจฺจติ, สาเยว วจีวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา วจีทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา วจีวนฺทนาติ, อุภยวิฺตฺติโย ปน อสมุฏฺาเปตฺวา เกวลํ ¶ มโนทฺวารปฺปวตฺติวเสน อุปฺปนฺนา มโนวนฺทนาติ. สิรสาติ อุตฺตมงฺเคน กรณภูเตน. อพุชฺฌิ, โพเธตีติ วา พุทฺโธ. อยฺหิ จตุสจฺจธมฺเม สยมฺปิ อพุชฺฌิ, ปเรปิ โพเธติ ¶ , ตสฺมา พุชฺฌนโพธนฏฺเน ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๒). อถ วา พุธ-สทฺทสฺส ชาครณวิกสนตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต อพุชฺฌิ สวาสนสมฺโมหนิทฺทาย อจฺจนฺตํ วิคโต, พุทฺธิยา วิกสิตวาติ วา พุทฺโธ. ภควา หิ วตฺถุสภาวทสฺสนวิพนฺธิกาย อวิชฺชาสงฺขาตาย นิทฺทาย อริยมคฺคาเณน สห วาสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตา ตโต อจฺจนฺตํ วิคโต. ปรมรุจิรสิริโสภคฺคสมาคเมน วิกสิตมิว ปทุมํ อปริมิตคุณคณาลงฺกตสพฺพฺุตฺาณสมาคเมน วิกสิโต วิกาสมนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ชาครณวิกสนตฺถวเสนปิ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุจฺจติ.
เอตฺตาวตา จ ทฺวีหิ อากาเรหิ ภควโต โถมนา กตา โหติ อตฺตหิตสมฺปตฺติโต, ปรหิตปฏิปตฺติโต จ. ตาสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ อนาวรณาณาธิคโม สวาสนสกลสํกิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานํ อนุปาทิเสสนิพฺพานาธิคโม จ, ปรหิตปฏิปตฺติ ปน อาสยปฺปโยควเสน ทุวิธํ ปรหิตสมีหนํ. ตตฺถ ธมฺมเทสนาย อภาชเนสุ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อปริปากคตินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปริปากกาลาคมนฺจ อาสโย นาม. ตทฺสตฺตานํ ปน ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส ยานตฺตยมุเขน สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนา ปโยโค นาม. ทุวิธาสุ ปเนตาสุ ปรหิตปฏิปตฺตีสุ, ติวิธาสุ จ อตฺตหิตสมฺปตฺตีสุ อนนฺตกรุณา-วจเนน, ตถา อาคตฏฺเน จ ตถาคต-สทฺเทน อาสยวเสน ปรหิตปฏิปตฺติ ทสฺสิตา, โพธนฏฺเน พุทฺธ-สทฺเทน, ตถทสฺสนฏฺเน ¶ จ ตถาคตฏฺเน จ ตถาคตสทฺเทน ปโยควเสน, อนนฺตปฺา-วจเนน, าณคติทีปเกน ตถาคต-สทฺเทน, พุชฺฌนชาครณวิกสนฏฺเน จ พุทฺธ-สทฺเทน ติวิธาปิ อตฺตหิตสมฺปตฺติ, อนุตฺตรวจเนน จ อตฺตหิตปรหิตสมฺปตฺติ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.
อปิจ เหตุผลสตฺตูปการสมฺปทาวเสน ตีหากาเรหิปิ ภควโต โถมนา ปวตฺตตีติ ตํวเสนเปตฺถ โถมนา ทฏฺพฺพา. ตตฺถ เหตุสมฺปทา นาม มหากรุณาสมาโยโค, โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ ตมฺมูลกตฺตา สกลพุทฺธคุณานํ. ผลสมฺปทา ปน จตุพฺพิธา าณสมฺปทา, ปหานสมฺปทา, อานุภาวสมฺปทา, รูปกายสมฺปทา จาติ. ตาสุ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณํ, ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิาณานิ าณสมฺปทา นาม. อคฺคมคฺคภาวนาย สพฺพกิเลสานํ สห วาสนาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนํ ¶ ปหานสมฺปทา. อจินฺเตยฺยาปริมิตานํ สพฺพโลกหิตานํ นิปฺผาทเน, สเทวกโลกาภิภวเน จ อาธิปจฺจํ อานุภาวสมฺปทา. สกลโลกนยนาภิเสกภูตา ปน ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตา อตฺตภาวสมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา นาม. สตฺตูปกาโร เหฏฺา วุตฺตปรหิตปฏิปตฺติวเสเนว เวทิตพฺโพ. อิมาสุ ปน อนนฺตกรุณา-วจเนน, ตถา อาคตฏฺเน จ ตถาคต-สทฺเทน เหตุสมฺปทา ทสฺสิตา. ผลสมฺปทาสุ าณสมฺปทา เจว ปหานสมฺปทา จ อนนฺตปฺา-วจเนน, อภิสมยปริทีปเกน ตถาคตสทฺเทน, พุชฺฌนชาครณวิกสนฏฺเน, จ พุทฺธ-สทฺเทน ทสฺสิตา, อานุภาวสมฺปทาปิ อภิภวนฏฺเน ตถาคต-สทฺเทน, อนุตฺตร-วจเนน จ วิภาวิตา, รูปกายสมฺปทา ปน รูปคฺคปฺปตฺติทีปเกน อนุตฺตร-สทฺเทน ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ ¶ พุทฺธรตนสฺส โถมนาปุพฺพงฺคมํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ เสสรตนานมฺปิ ปณามมารภนฺโต อาห ‘‘ธมฺมํ สาธุคณมฺปิ จา’’ติ. ภควโต โถมเนน จ สฺวากฺขาตตาทโย ธมฺมคุณา, สุปฺปฏิปนฺนตาทโย สงฺฆคุณา จ ทสฺสิตา โหนฺติ ตปฺปภวสฺส อนฺถาภาวโตติ น เตสํ วิสุํ โถมนา กตา. อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ปุคฺคเล ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จ อปายทุกฺเขสุ เจว วฏฺฏทุกฺเขสุ จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม, โส จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, จตุนฺนฺจ สามฺผลานํ, นิพฺพานสฺส, ปริยตฺติธมฺมสฺส จ วเสน ทสวิโธ. วุตฺตฺเหตํ ฉตฺตวิมาเน –
‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ,
ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ;
มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ,
ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี’’ติ. (วิ. ว. ๘๘๗);
เอตฺถ หิ กามราคาทิเภโท สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ เอเตนาติ ‘‘ราควิราโค’’ติ มคฺโค กถิโต. เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย, อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยํ สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ‘‘อเนชมโสก’’นฺติ ผลํ กถิตํ. เกนจิ ปจฺจเยน อสงฺขตตฺตา ‘‘ธมฺมมสงฺขต’’นฺติ นิพฺพานํ วุตฺตํ. อวิโรธทีปนโต ปน อตฺถพฺยฺชนสฺส สมฺปนฺนตาย, ปกฏฺคุณวิภาวนโต สุฏฺุ วิภชิตตฺตา จ ‘‘อปฺปฏิกูล’’นฺติอาทินา สพฺโพปิ ปริยตฺติธมฺโม กถิโต. ตตฺถ อริยมคฺคนิพฺพานานิ นิปฺปริยาเยเนว อปายาทิโต ธารณโต ธมฺโม, ผลปริยตฺติโย ¶ ปน ปริยาเยน. ตถา เหตฺถ ธารณํ นาม อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ. อิติ อริยมคฺคสฺส กิเลสสมุจฺเฉทกตาย, นิพฺพานสฺส จ อาลมฺพณภาเวน ตสฺส ตทตฺถสิทฺธิเหตุตายปิ อุภินฺนมฺปิ ¶ นิปฺปริยายโต ลพฺภติ. อิตเรสุ ปน อริยผลสฺส มคฺเคน สมุจฺฉินฺนกิเลสานํ ปฏิปสฺสทฺธกิจฺจตาย, มคฺคานุกูลปฺปวตฺติโต ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ตทธิคมเหตุตายาติ อุภินฺนมฺปิ ปริยายโตว ลพฺภตีติ.
อตฺตหิตปรหิตํ สาเธนฺตีติ สาธู, เตสํ คโณ สมุทาโยติ สาธุคโณ, สาธุ จายํ คโณ จาติ วา สาธุคโณ, สาธุโน วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อายตฺโต คโณ ตสฺส โอรสปุตฺตภาวโตติ สาธุคโณ. โส ปน จตุนฺนํ อริยมคฺคสมงฺคีนํ, จตุนฺนฺจ ผลสมงฺคีนํ วเสน อฏฺวิโธ อริยสงฺโฆ, ตํ สาธุคณํ. ปิจาติ นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโต, ติณฺณํ รตนานํ วนฺทนกิริยาย สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เกจิ ‘‘คโณ’’ติ อิธ ปกรณโตว อริยคณปุคฺคโลว ลพฺภตีติ สาธูติ ภาวนปุํสกวเสน ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา สห โยเชนฺติ, ตทา ปน สาธูติ ภยลาภาทิวิรเหน สกฺกจฺจํ อาทรนฺติ อตฺโถ.
๒. เอวํ ปกรณารมฺเภ ยถาธิปฺเปตํ รตนตฺตยปฺปณามํ กตฺวา อิทานิ ยตฺถ ปาฏวตฺถาย อิทํ ปกรณํ ปฏฺปียติ, ตํ สทฺธึ เทสกเทสปฏิคฺคาหกสมฺปตฺตีหิ วิภาเวตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑุกมฺพลนามายา’’ติอาทิ. ตตฺถ เทวราชสฺส ปณฺฑุกมฺพลนามาย สิลาย วิมเล สีตเล ตเล นิสินฺโน อตุลวิกฺกโม เทวเทเวหิ ปูชิโต เทวเทโว เทวปุรกฺขโต เทวานํ เทวโลกสฺมึ ยํ ธมฺมํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ปณฺฑุกมฺพลสริกฺขวณฺณตาย ‘‘ปณฺฑุกมฺพล’’นฺติ นามํ สมฺา เอติสฺสาติ ปณฺฑุกมฺพลนามา. สา หิ สกฺกสฺส ตาทิสปฺุานุภาเวน นิพฺพตฺตา ปณฺฑุกมฺพลชยสุมนปุปฺผสมาเนน วณฺเณน สพฺพกาลํ วิโรจติ ¶ , ปมาณโต ปน สฏฺิโยชนายามา, ปฺาสโยชนวิตฺถารา, ปนฺนรสโยชนุพฺเพธา จ โหติ. สิลายาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. ตุลาย สมฺมิโต ตุลฺโย, น ตุลฺโย อตุลฺโย, อตุลฺโย วิกฺกโม พลํ เอตสฺสาติ อตุลฺยวิกฺกโม. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ ปรมปารมิตานุภาวสํสิทฺเธน หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ พเลหิ สมปฺปมาเณน กายพเลน, อปฺปมาเณน จ าณพเลน น กสฺสจิ เทวพฺรหฺมาทีสุ อฺตรสฺส พลตุลนาย อุปเนตพฺพํ อตฺถิ ¶ . อถ วา อนฺสาธารณตฺตา อตุลฺโย ปรกฺกมสงฺขาโต อปริมาณคุณวิเสสาวเหน อนฺสาธารเณน สมฺมปฺปธาเนน สมนฺนาคตตฺตา วา อตุลฺโย สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วิกฺกโม อิมสฺสาติ อตุลฺยวิกฺกโม. ‘‘อตุลฺยวิกฺกโม’’ติ จ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ย-การโลปํ กตฺวา ‘‘อตุลวิกฺกโม’’ติ วุตฺตํ. อถ วา สมฺมิตตฺเถ อ-การปจฺจยสฺสาปิ สมฺภวโต อตุโล วิกฺกโม อสฺสาติ ‘‘อตุลวิกฺกโม’’ติ วุตฺตํ.
ทิพฺพนฺตีติ เทวา, ปฺจกามคุณาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน พาหิรพฺภนฺตริเก ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยธนาทิสกฺการทานคฺคหณํ, ตํตํอตฺถานุสาสนฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ, ปฺุาณานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชเตนฺติ, ยถาธิปฺเปตฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติ, ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน จ สกฺโกนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา เทวนียา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ ‘‘สรณํ ปรายณ’’นฺติ คมนียา, อภิตฺถวนียา โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวา, เต ติวิธา – สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ. ตตฺถ สมฺมุติเทวา นาม มหาสมฺมตาทโย ขตฺติยา. อุปปตฺติเทวา นาม ¶ จาตุมหาราชิเก อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม ขีณาสวา. อิธ ปน อุปปตฺติเทวา ทฏฺพฺพา. โน จ โข เตปิ อวิเสเสน, เปตฺวา ปน ยามาทิเก จาตุมหาราชิกตาวตึสวาสิโนว อธิปฺเปตา. เตสํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รฺชนโต ราชา, เทวานํ ราชา อิสฺสโร เทวราชา, ตสฺส เทวราชสฺส, ‘‘สกฺกสฺส เทวรฺโ’’ติ อธิปฺปาโย. น หิ อฺเสํ เทวโลเกสุ นิสินฺโน ภควา อภิธมฺมปิฏกํ เทเสสีติ.
๓. ยนฺติ อนิยมนิทฺเทโส, ตสฺส ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํ. ยถาวุตฺตานํ ติณฺณมฺปิ เทวานํ อุตฺตโม เทโว เตหิ สพฺเพหิ อธิกตรํ กีฬนาทิโยคโตติ เทวเทโว, ภควา. โส หิ นิรติสยาย อภิฺากีฬาย อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สปรสนฺตานสิทฺธาย ปฺจวิธมารวิชยิจฺฉานิพฺพตฺติยา จิตฺติสฺสริยสตฺตธนาทิสมฺมาปฏิปตฺติอเวจฺจปฺปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน, ยถาปราธยถานุโลมยถาธมฺมานุสาสนสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน ปรมาย ปฺาย จ สรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา อนุปมาย าณสรีรคติยา มารวิชยสพฺพฺุตฺาณปรหิตนิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน วา โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ คมนียโต, อภิตฺถวนียโต, ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ เตหิ คุเณหิ อภิภุยฺย ิโตติ สพฺพเทเวหิ ปูชนียตโร เทโว ¶ , วิสุทฺธิเทวภาวสงฺขาตสฺส วา สพฺพฺุคุณาลงฺการสฺส อธิคตตฺตา อฺเสฺจ เทวานํ อติสเยน เทโวติ เทวเทโว. เทวานนฺติ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬาธิวาสีนํ มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ. วิสุทฺธิเทวานมฺเปตฺถ คหณนฺติ วทนฺติ. เต ปน อุปปตฺติเทเวสฺเวว สงฺคหิตา มนุสฺสอรหนฺตานํ ตตฺถ อภาวโต ¶ . เทวเทเวหีติ วิสุทฺธิเทเวหิ. วิสุทฺธิเทวา หิ วุตฺตนเยน อิตรเทเวหิ สาติสยํ กีฬนาทิโยคโต อิธ ‘‘เทวเทวา’’ติ อธิปฺเปตา, เตหิ. ปูชิโตติ ปูชิตพฺโพ, ปูชิตุํ อรโหติ อตฺโถ. เอเตน วิสุทฺธิเทเวสุปิ ภควโต อคฺคปุคฺคลตํ ทีเปติ. เทเสสีติ มธุรกรวีกสทฺทสทิสํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ปกาเสสิ. เทวโลกสฺมินฺติ ตาวตึสเทวโลเก. สภาวสามฺลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโม, กุสลาทิเภโท อภิธมฺโม, อิธ ปน ตปฺปกาสกํ อภิธมฺมปิฏกํ ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปิฏกุตฺตเม’’ติ. เทวปุรกฺขโตติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิทิพฺพพฺรหฺเมหิ ปุรกฺขโต, ปริวาริโตติ อตฺโถ.
นนุ จ ‘‘เทวาน’’นฺติ วจเนเนว เทวปุรกฺขตภาโว สิทฺโธติ กึ ‘‘เทวปุรกฺขโต’’ติ วจเนน? นายํ โทโส. ภควา หิ กทาจิ จูฬปนฺถกตฺเถราทีนํ วิย ปรมฺมุเขปิ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา สตฺตานํ สมฺมุเข นิสินฺนํ วิย ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ เทเสติ, กทาจิปิ ปารายนิกพฺราหฺมณาทีนํ วิย สมฺมุเขปิ นิสีทิตฺวา อฺเหิ จ ปริวุโต อฺเสมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ, อิธ ปน น ตถา, เทเวหิเยว ปริวุโต เทวานํ เทเสตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เทวปุรกฺขโต’’ติปิ วตฺตพฺพเมวาติ.
๔. เอวเมตสฺมึ ปกรเณ คารวชนนตฺถํ เตน สมฺปาเทตพฺพปาฏววิสยํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสกาทิสมฺปตฺตีหิ สห วิภาเวตฺวา อิทานิ ยถาธิปฺเปตปกรณารมฺภปโยชนาภิธานาภิเธยฺยโสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานิ จ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปาฏวตฺถายา’’ติ อิมินา ปกรณารมฺภปโยชนํ วุตฺตํ. ‘‘อภิธมฺมาวตาร’’นฺติ อิมินา อภิธานาภิเธยฺยานิ. ‘‘มธุร’’นฺติอาทีหิ ปกรณํ วิเสเสติ. ‘‘สมาเสนา’’ติ จ อิมินา โสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานีติ ¶ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อห’’นฺติ กตฺตุภูตํ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ตถา หิ โย ปโร น โหติ, โส นิยกชฺฌตฺตสงฺขาโต อตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุจฺจติ.
ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ตํเยว อตฺโถ ปโยชนฏฺเนาติ ปาฏวตฺโถ, ตทตฺถาย. ตํ สนฺธาย วิวิธนยคฺคหณสมตฺถสฺส ¶ สุตมยาณสฺส อุปฺปาทนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺติ, ภินฺทนฺติ วา ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขู, เตสํ. ปิฏกฺจ ตํ อุตฺตมฺจาติ ปิฏกุตฺตมํ, ตสฺมึ ปิฏกุตฺตเม, อภิธมฺมปิฏเกติ อธิปฺปาโย. ตฺหิ ปริยตฺติภาชนตฺถโต ปิฏกํ, ตีสุ ปิฏเกสุ วิสิฏฺภาวโต อุตฺตมฺจาติ ปิฏกุตฺตมํ. ตตฺถ ปริยตฺติภาชนตฺถโตติ ปริยตฺติอตฺเถน เจว ภาชนตฺเถน จ. ตถา หิ ‘‘มา ปิฏกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๖๖) ปริยตฺติ ปิฏกนฺติ วุจฺจติ. ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฏก’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๘; อ. นิ. ๓.๗๐) ยํ กิฺจิ ภาชนมฺปิ. ตสฺมา อิทมฺปิ ปริยาปุณิตพฺพฏฺเน ปริยตฺติ, อภิธมฺมตฺถานมาธารณตฺเถน ภาชนฺจาติ ปริยตฺติภาชนตฺถโต ปิฏกนฺติ วุจฺจติ. เตเนวาหุ –
‘‘ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู,
ปริยตฺติพฺภาชนตฺถโต อาหุ;
เตน สโมธาเนตฺวา,
ตโยปิ วินยาทโย เยฺยา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา);
วิสิฏฺภาโว ปนสฺส โลกโวหารมติกฺกมฺม ยถาสภาววเสน เทสนโต, วิสิฏฺธมฺมกฺขนฺธวิภาวนโต จ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล ภิกฺขู’’ติอาทิกํ โลกโวหารมติกฺกมฺม ‘‘ขนฺธธาตุอายตน’’นฺติอาทินา ยถาธมฺมวเสเนว พาหุลฺลเทสนา ปวตฺตา, น อิตเรสุ วิย ¶ ยถาวุตฺตโวหารวเสน, ยโต อิทํ ยถาธมฺมสาสนนฺติ วุจฺจติ. สพฺพสงฺขตธมฺมวิสิฏฺโ เจตฺถ ปฺากฺขนฺโธ วิเสสโต วิภาวิโต, ตสฺมา ติณฺณมฺปิ ปิฏกานํ พุทฺธวจนภาเวปิ ยถาสภาวานติกฺกมเทสนาทิโต อิทเมว ตีสุ ปิฏเกสุ วิสิฏฺนฺติ ยุตฺตํ. อปิจ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสภาวโต จสฺส วิสิฏฺภาโว เวทิตพฺโพ. อภิธมฺเม หิ นิปฺปเทสโต ขนฺธายตนาทิธมฺมานํ วิภตฺตตฺตา อิตรทฺวยโต อติเรกตรา, วิสิฏฺา จ ปาฬิ โหติ, ตสฺมา อติเรกสฺส, วิสิฏฺสฺส จ ปาฬิธมฺมสฺส วเสน อิทเมว ตีสุ ปิฏเกสุ อุตฺตมนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยถาวุตฺตวิสิฏฺภาวโยคโตเยว เจตํ ‘‘อภิธมฺมปิฏก’’นฺติ วุจฺจติ อภิ-สทฺทสฺส วิสิฏฺภาวโชตนโต ¶ . อปิจ วุฑฺฒิมนฺตาทิธมฺมานํ เอตฺถ วุตฺตตฺตา เจตํ อภิธมฺมปิฏกํ. ยถาหุ โปราณา –
‘‘ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต, สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา;
วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา, อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา);
ตถา เหตฺถ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๖๐ อาทโย) วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตา, ‘‘รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) นเยน อารมฺมณาทีหิ ลกฺขิตพฺพตฺตา สลกฺขณาปิ ‘‘เสกฺขา ธมฺมา อเสกฺขา ธมฺมา, โลกุตฺตรา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน ปูชิตา ปูชารหาปิ ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) นเยน สภาวปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนาปิ ‘‘มหคฺคตา ธมฺมา อปฺปมาณา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๒, ทุกมาติกา ๙๙), อนุตฺตรา ธมฺมา’’ติอาทินา นเยน อธิกา วิสิฏฺาปิ ธมฺมา วุตฺตา, ตสฺมา อภิ-สทฺทสฺส วุฑฺฒิอาทิอตฺเถสุปิ ปวตฺตนโต ‘‘วุฑฺฒิมนฺโต ธมฺมา เอตฺถา’’ติอาทินา นิพฺพจเนน อิทํ ปิฏกํ ¶ ‘‘อภิธมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. อภิธมฺมํ โอตรนฺติ อเนนาติ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํ. อิมินา ปนสฺส อตฺถานุคตมภิธานํ ทสฺเสติ. ตุ-สทฺโท ปทปูรเณ. อาจริเยน หิ คาถาปทปูรณตฺถํ เยภุยฺเยน ตตฺถ ตตฺถ นิปาตา วุจฺจนฺติ. ยตฺถ ปน เนสํ ปโยชนวิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺเถว ตมตฺถํ วกฺขาม. มธุรนฺติ นิปฺปริยายโต มธุร-สทฺโทยํ ชิวฺหาวิฺเยฺเย รสวิเสเส วตฺตติ, อิธ ปน อิฏฺภาวสามฺเน อตฺถพฺยฺชนสมฺปตฺติ มธุรสทฺเทน วุตฺตา. ภวติ หิ ตํสทิสสฺส ตํ-สทฺเทนาภิธานํ ยถา ‘‘อคฺคิมาณโว’’ติ. เตน ปน มธุเรน โยคโต อิทมฺปิ มธุรํ ยถา นีลคุณโยคโต นีลุปฺปลนฺติ. นิปุณคมฺภีราย พฺยฺชนสมฺปตฺติยา เจว อตฺถสมฺปตฺติยา จ อภิธมฺมวิสยํ มตึ วฑฺเฒตีติ มติวฑฺฒนํ. อถ วา พฺยฺชนสมฺปตฺติยา ‘‘มธุร’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺถสมฺปตฺติยา ‘‘มติวฑฺฒน’’นฺติ.
๕. ตาฬนฺติ กฺุจิกํ, กฺุจิกาสทิสนฺติ อตฺโถ. มุยฺหนฺติ เตนาติ โมโห, อวิชฺชาเยตํ อธิวจนํ, โมโหเยว อภิธมฺมมหาปุรํ ปวิสนฺตานํ ปเวสนนิวารณตฺตา กวาฏภูโตติ ¶ โมหกวาฏํ, ตสฺส. วิฆาเฏติ, วิฆาฏียติ อเนนาติ วา วิฆาฏนํ. นนุ จ อวิชฺชากวาฏํ ปฺาย อุคฺฆาฏียติ. สา หิ ตสฺสา อุชุวิปจฺจนีกภูตาติ? สจฺจํ, อิทมฺปิ ตสฺสา การณภาเวน ‘‘โมหกวาฏวิฆาฏนกร’’นฺติ วุตฺตํ. การณการณมฺปิ หิ การณวเสน วุจฺจติ ยถา ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ, ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธ’’นฺติ.
๖. สุทุตฺตรนฺติ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธสงฺขาตจตุคมฺภีรภาวปฏิสํยุตฺตตาย มนฺทพุทฺธีหิ ตริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อติทุตฺตรํ, เตเนว เจทํ มโหทธิสมานตฺตา ‘‘มโหทธี’’ติ วุตฺตํ. มหณฺณโวปิ หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร น สกฺกา อฺตฺร สิเนรุปพฺพตราชโต เกนจิ ปติฏฺํ ลทฺธุํ, เอวมิทมฺปิ จตุคมฺภีรตาปฏิสํยุตฺตํ อฺตฺร ตถาคตา ¶ น เกนจิ ปติฏฺํ ลทฺธุํ สกฺกาติ. ตรนฺตานนฺติ อตฺถคฺคหณวเสน อุตฺตริตุกามานํ. เอตฺถ จ ‘‘ตรํวา’’ติ อธิการวเสน วตฺตพฺพํ, วกฺขมานํ วา อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตรนฺตานนฺติ ปรตีรสมฺปาปุณนตฺถํ อุตฺตรนฺตานํ. ตรํวาติ อุฬุมฺปํ วิย, ตํสมานนฺติ อตฺโถ. มกรา นาม มจฺฉชาติกา, เตสํ อากโร นิวาสภูมีติ มกรากโร, ตํ.
๗. อภิธมฺเม นิยุตฺตา อาภิธมฺมิกา, เตสํ. หตฺถสารํ วิยาติ หตฺถสารํ. ยถา หิ มนุสฺสานํ พหูสุ รตนาทีสุ วิชฺชมาเนสุปิ อาปทาสุ จ สุขปริโภคตฺถํ หตฺเถ กยิรมานํ สารรตนาทิกํ ‘‘หตฺถสาร’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ สติปิ มหนฺเต อภิธมฺมปิฏเก ตสฺส สพฺพโส วิตฺติณฺณตาย ปริหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตทตฺถสารสมฺปิณฺฑนวเสน กยิรมานํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ สุขปริหรณตฺถาย สมฺปชฺชตีติ หตฺถสารสทิสตฺตา ‘‘หตฺถสาร’’นฺติ วุตฺตํ. ปวกฺขามีติ ปกาเรน กเถสฺสามิ, อนาคตวจนฺเจตํ, วตฺตมานสมีปตฺตา วา อนาคเต วตฺตมานูปจารโต วตฺตมานวจนํ, ปฏิฺานนฺตรเมว วกฺขตีติ. อตฺถวเสน ปกาเรน กเถนฺโตปิ สทฺทวเสน สงฺขิปิตฺวา กเถสฺสามีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมาเสนา’’ติ. สมสนํ สํขิปนํ สมาโส, เตน สมาเสน, น พฺยาสวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา จ ปโยชนาภิธานาภิเธยฺยโสตุชนสมุสฺสาหนกรณปฺปการานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา โสตุชนสมุสฺสาหนํ นาม เตสํ สกฺกจฺจสวเน นิยฺุชนํ, ตสฺมา เต ตตฺถ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติ. สกฺกจฺจสวนปฏิพทฺธา หิ สมฺมาปฏิปตฺตีติ. ตตฺถ ตนฺติ ตํ มยา วกฺขมานํ อภิธมฺมาวตารํ สุณาถ นิสามยถ. สมาหิตา สมฺมา อาหิตา, อวิกฺขิตฺตจิตฺตาติ อตฺโถ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ปโม ปริจฺเฉโท
จิตฺตนิทฺเทโส
กามาวจรกุสลวณฺณนา
๘. เอวํ ¶ ¶ ตาว รตนตฺตยปฺปณามาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถารทฺธปฺปกรณสฺส อตฺถสรีรภูตมภิธมฺมํ สงฺเขปโต อุทฺทิสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตํ เจตสิก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ จิตฺตสทฺทสฺส ตาว วจนตฺถํ สยเมว อนนฺตรํ วิปฺเจติ. ‘‘เจตสิก’’นฺติอาทีสุ ปน อวิปฺปโยคีภาเวน เจตสิ จิตฺเต นิยุตฺตํ, ตตฺถ วา ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสตํ อธิวจนํ. รุปฺปติ, รูปียตีติ วา รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ อตฺโถ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ, จตุวีสติอุปาทารูปานฺจ วเสน อฏฺวีสติวิธสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสตํ อธิวจนํ. ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพนโต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, น วิชฺชติ สา เอตฺถ, ตโต วา นิกฺขนฺตํ เอตนฺติ นิพฺพานํ, อมตํ อสงฺขตํ วตฺถุ. อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน. นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตริตโรติ นิรุตฺตโร. อถ วา จตุเวสารชฺชวิหารตฺตา นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรํ ปจฺจนีกวจนนฺติ นิรุตฺตโร. าณปฺปหานอนฺตรายนิยฺยานิเกสุ หิ สเทวเก โลเก น โกจิ สตฺถุ สหธมฺมิกํ อุตฺตรํ วจนํ กเถตุํ สมตฺโถ อตฺถีติ. ตตฺร ภควา อุตฺราสาภาวโต วิสารโทว โหติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, สาริปุตฺต, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, สาริปุตฺต, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ.
‘‘ขีณาสวสฺส ¶ เต ปฏิชานโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณาติ ตตฺร วต มํ…เป… วิหรามิ.
‘‘เย ¶ จ โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ ตตฺร วต มํ…เป… วิหรามิ.
‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ ตตฺร วต มํ…เป… วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๐).
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปกาเสตีติ จตุสจฺจปฺปกาสโน. ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน หิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห, ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๓). ตตฺถ เตภูมกา ธมฺมา อเนกุปทฺทวาธิฏฺานตาย ธุวสุภาทิวิรเหน, กุจฺฉิตตุจฺฉฏฺเน จ ทุกฺขํ นาม. กมฺมาทิวิเสสปจฺจยสมวาเย ทุกฺขุปฺปตฺติการณภาเวน ตณฺหา สมุทโย นาม ‘‘สเมจฺจ อุเทติ ทุกฺขํ อิมสฺมา’’ติ กตฺวา. ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํ. ตํ ปน ทุกฺขนิโรธํ อาลมฺพณกรณวเสน คมนโต ปาปุณนโต, ตทธิคมาย ปฏิปทาภาวโต จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ โลกุตฺตรมคฺโค วุจฺจติ. สจฺจฏฺโ ปน เตสํ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาวโต เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) วิตฺถาโร. เอตฺถ ปน จตุนฺนํ อริยผลานํ, อริยมคฺคสมฺปยุตฺตานฺจ สจฺจวินิสฺสฏภาเวปิ อิธ มคฺคนิพฺพานปฺปกาสนตาวจเนเนว ตปฺปกาสนตฺถมฺปิ วุตฺตํ โหติ, อนาสวภาเวน ¶ เอกลกฺขณตฺตา ตํตํเหตุกวิสยภาวโต จาติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ จ ‘‘นิรุตฺตโร จตุสจฺจปฺปกาสโน’’ติ อิเมหิ ภควโต จิตฺตาทิจตุพฺพิธธมฺมเทสนานุกูลคุณวิเสสํ ทสฺเสติ อตถาวิธสฺส ตํเทสนาสามตฺถิยาโยคโต. อถ วา ‘‘นิรุตฺตโร’’ติ วจเนน จตุพฺพิธธมฺมสฺส อนฺถตฺตํ ทีเปติ. ‘‘จตุสจฺจปฺปกาสโน’’ติ ปน อิมินา เย เต ธมฺมา ภควตา วิเนยฺยปริปาจนตฺถํ เทสิตา, น เต อิธ อธิปฺเปตา. เย ปน ปริปาจิเตหิ เตหิ อภิสเมตพฺพวเสน ทุกฺขาทโย จตุพฺพิธา วุตฺตา, เตเยว อุทฺทิสิตพฺพตฺเถน อธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ สงฺเขปโต จตฺตาโร ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ อุทฺเทโส นาม นิทฺเทสตฺถาย โหตีติ ยถาอุทฺทิฏฺธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ จิตฺต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จิตฺตาทีสุ ธมฺเมสุ. วิสยวิชานนํ จิตฺตนฺติ ยํ วิสยสงฺขาตสฺส อารมฺมณสฺส วิชานนํ อุปลทฺธิ, ตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ. อิมินา ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณปฏิพทฺธวุตฺติตํ, อนิจฺจตํ, อการกตฺจ ทีเปติ. ‘‘วิสยวิชานน’’นฺติ หิ อารมฺมเณน จิตฺตํ อุปลกฺเขนฺโต ตสฺส ตทายตฺตวุตฺติตํ, ตํทีปเนน จ ตทภิมุขกาเลเยว อุปฺปตฺติทีปนโต อนิจฺจภาวฺจ ทีเปติ. ภาวนิทฺเทเสน ปน วิชานนมตฺตทีปนโต อการกภาวํ. ยถาปจฺจยฺหิ ปวตฺติมตฺตเมเวตํ, ยทิทํ สภาวธมฺโม นามาติ. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพสมฺปิ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํ ภาวสาธนเมว นิปฺปริยายโต ลพฺภติ. ยํ ปน ‘‘จินฺเตตีติ จิตฺตํ, เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร’’ติอาทินา กตฺตุกรณวเสน นิพฺพจนํ วุจฺจติ, ตํ ปริยายกถนนฺติ เวทิตพฺพํ. สกสกกิจฺเจสุ หิ ธมฺมานํ อตฺตปฺปธานตาสมาโรปเนน กตฺตุภาโว, ตทนุกูลภาเวน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมูเห กตฺตุภาวสมาโรปเนน กรณตฺตฺจ ปริยายโตว ¶ ลพฺภตีติ. ตถา นิทสฺสนํ ปน ธมฺมสภาวโต อฺสฺส กตฺตาทิโน อภาวปริทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘วิสยวิชานน’’นฺติ จ เอเตน จิตฺตสฺส อารมฺมณูปลทฺธิลกฺขณตา วุตฺตาติ อิทานิสฺส รสาทีนิ วุจฺจนฺติ. ปุพฺพงฺคมรสฺหิ จิตฺตํ สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ นามรูปปทฏฺานํ. ทฺวารํ ปตฺวา ตทารมฺมณฺหิ วิภาวนฏฺเน จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ. ตถา หิ จกฺขุทฺวาเรน ทฏฺพฺพํ รูปารมฺมณํ จิตฺเตเนว ชานาติ…เป… มโนทฺวาเรน วิฺาตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํ จิตฺเตเนว ชานาติ. ยถา หิ นครคุตฺติโก นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสีทิตฺวา ‘‘อยํ เนวาสิโก, อยํ อาคนฺตุโก’’ติ อาคตาคตํ ชนํ อุปธาเรติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมา ทฺวารํ ปตฺวา ตทารมฺมณํ วิภาวนฏฺเน ปุเรจาริกนฺติ ปุพฺพงฺคมรสํ. ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมํ ปุริมํ นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺทหมานมิว อุปฏฺาติ, คหณภาวํ คจฺฉตีติ สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ. ปฺจโวกาเร ปนสฺส นิยมโต นามรูปํ, จตุโวการภเว นามเมว ปทฏฺานนฺติ นามรูปปทฏฺานฺจ โหติ. นานตฺตํ ปน ลกฺขณาทีนํ อุปริ วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพํ. วกฺขติ หิ รูปปริจฺเฉเท –
‘‘สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;
กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโต.
‘‘ผลํ ¶ วา ปจฺจุปฏฺานํ, อุปฏฺานนโยปิ วา;
อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺานสฺิต’’นฺติ. (อภิธ. ๖๓๓-๖๓๔);
ยตฺถ ยตฺถ ปน ลกฺขณาทีนิ วุจฺจนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ อิมินาว นเยน เตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
วจนตฺถวิชานเนน วิทิตจิตฺตสามฺสฺส อุตฺตริ จิตฺตวิภาโค วุจฺจมาโน โสเภยฺยาติ วจนตฺถวิชานนเมว ตาว ¶ อาทิมฺหิ ยุตฺตตรนฺติ ตํ ตาว กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ ‘‘ตสฺส ปน โก วจนตฺโถ’’ติ. ปฺจวิธา หิ ปุจฺฉา – (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๔๔๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๗๐) อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตตฺถ ยํ อฺาตํ อทิฏฺํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ปฺหากรณํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา นาม. ยํ ปน าตํ ทิฏฺํ, ตสฺส อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหากรณํ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา นาม. ปกติยา ปน สํสยปกฺขนฺทนสฺส อตฺตโน สํสยสมุคฺฆาฏนตฺถํ ปฺหากรณํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นาม. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ? อนิจฺจํ, ภนฺเต. ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๙; มหาว. ๒๑) อนุมติคฺคหณตฺถํ ปฺหากรณํ อนุมติปุจฺฉา นาม. ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๓; สํ. นิ. ๕.๔๐๒-๔๐๔) ปน ตํตํธมฺมานํ เทสนาธิปฺปาเยน ปฺหากรณํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นาม.
ตาสุ ปุริมา ติสฺโส อาจริยานํ น สมฺภวนฺติ. น หิ เต คนฺถกรณตฺถาย อารภิตฺวา อิทานิ อทิฏฺํ โชเตนฺติ, ทิฏฺํ สํสนฺเทนฺติ, สํสยํ วา ปกฺขนฺทนฺติ ตพฺพิโสธนปุพฺพกเมว คนฺถกรเณ อภินิเวสนโต. อิตรา ปน ทฺเว สมฺภวนฺติ. ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อปิจ โจทนํ สมุฏฺาเปนฺตา อาจริยา อฺํ โจทกํ ปริกปฺเปตฺวา ตสฺส วจนวเสน สมุฏฺาเปนฺตีติ ตํวเสเนตฺถ อทิฏฺโชตนาวิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาปิ ลพฺภนฺเตวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ตสฺส จิตฺต-สทฺทสฺส. จิตฺเต หิ อธิคเต ตสฺส วาจโก สทฺโทปิ สหจริยโต อธิคโตว โหตีติ ตสฺส อิธ ต-สทฺเทน ปริคฺคโห. เกจิ ปน ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺสา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ‘‘ตสฺส ¶ โก วจนตฺโถ’’ติ อิมินา น สเมติ. น หิ จิตฺตสฺส ‘‘โก วจนตฺโถ’’ติ ปุจฺฉา สมฺภวตีติ.
อิทานิ ¶ ยถาปุจฺฉิตมตฺถํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘วุจฺจเต’’ติ ตาว ปฏิฺํ กตฺวา ‘‘สพฺพสงฺคาหกวเสนา’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนมารทฺธํ. ตตฺถ สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ เหฏฺิมนฺตโต จกฺขุวิฺาณาทโย อุปาทาย สพฺเพสํ อารมฺมณวิชานนสภาวตฺตา เตสํ สพฺเพสเมว สงฺคาหกวเสน, น ปน วกฺขมานนิพฺพจเนสุ วิย ยถาลาภวเสนาติ อตฺโถ. จินฺเตตีติ วิชานาติ. จินฺเตนฺติ เตน โคจรนฺติ วา จิตฺตํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กตฺตุตาสมาโรปเนน หิสฺส กรณภาโว ลพฺภติ. สพฺพสงฺคาหกวเสน ตาว อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาลาภวเสนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตสนฺตานํ วา จิโนตีติปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา หิ จิตฺต-สทฺทสฺส ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ. ยสฺส ปน จิตฺตสฺส ยถาวุตฺตอตฺถวิเสโส น ลพฺภติ, ตํ รุฬฺหีวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา กิลฺชาทีหิ กตมฺปิ ตาลปณฺเณหิ กตสริกฺขกตาย รุฬฺหีสทฺเทน ‘‘ตาลวณฺฏ’’นฺตฺเวว วุจฺจตีติ. อตฺตสนฺตานนฺติ สกสนฺตานํ, ชวนสนฺตานนฺติ อตฺโถ. อตฺต-สทฺทสฺส หิ ปรปจฺจนีกวจนตฺตา อตฺตโน สนฺตาโนติ สทิสวเสน อุปฺปชฺชมาโน ชวนสนฺตาโน วุจฺจติ. ตํ จิโนติ ราสึ กโรตีติ อยมตฺโถ สาเสวนกานํ ชวนจิตฺตานํ วเสน ทฏฺพฺโพ. ตานิ หิ ปุเรชาตานิ ปจฺฉาชาตานํ อาเสวนปจฺจยา หุตฺวา อตฺตโน ชวนสนฺตานสฺส ปคุณพลวภาวกรเณน ตํ จินนฺติ นาม. วา-สทฺโท อสพฺพสงฺคาหกตฺถวิกปฺปเน. ปิ-สทฺโท กิริยาสมฺปิณฺฑนตฺเถ. อถ วา ‘‘สพฺพสงฺคาหกวเสนา’’ติ อิมสฺส อิธาปิ สมฺพนฺโธ โหตีติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตนฺติ คยฺหมาเน อตฺตสนฺตานนฺติ วิฺาณวจนสฺส อตฺต-สทฺทสฺส สกตฺถวุตฺติตฺตาเยว ตํวเสน จิตฺตสนฺตานนฺติ อตฺโถ. อนนฺตราทิปจฺจยวเสน หิ จิตฺตสนฺตานสฺส อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติกรณโต สพฺพเมว จิตฺตชาตํ จิตฺตสนฺตานํ จิโนติ นาม. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ¶ วา-สทฺโท กิริยาวิกปฺปนตฺโถ. ปิ-สทฺโท ‘‘จิตฺต’’นฺติ อิมสฺส อากฑฺฒนตฺโถติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมปกฺเข ปน จิตฺตนฺติ อธิการโตว คเหตพฺพํ.
๙. วิจิตฺตํ กโรติ, วิจิตฺตสฺส วา กรณนฺติ วิจิตฺตกรณํ, ตโต วิจิตฺตกรณา, วิจิตฺตจิตฺตกมฺมาทีนํ กรณโตติ อตฺโถ. โลกสฺมิฺหิ ยํ กิฺจิ จิตฺตกมฺมาทิเภทํ วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว จินฺเตตฺวา กรียตีติ. เตนาห ภควา – ‘‘ทิฏฺํ โว, ภิกฺขเว ¶ , จรณํ นาม จิตฺตนฺติ? เอวํ, ภนฺเต. ตมฺปิ โข, ภิกฺขเว, จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติต’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๐๐). สฺวายมตฺโถ สวิฺตฺติกานํ พาตฺตึสจิตฺตานมุปลพฺภติ. สาสวกุสลากุสลํ วา วิจิตฺตคติอาทิกรณโต วา วิจิตฺตกรณฏฺเน จิตฺตํ. นนุ จ วิจิตฺตคติอาทโย กมฺมวเสน นิปฺผชฺชนฺติ. ยถาห –
‘‘กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ คติยา นานากรณํ ปฺายติ อปทา ทฺวิปทา จตุปฺปทา พหุปฺปทา รูปิโน อรูปิโน สฺิโน อสฺิโน เนวสฺีนาสฺิโน, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อุปปตฺติยา นานากรณํ ปฺายติ อุจฺจนีจตา หีนปณีตตา สุคตทุคฺคตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อตฺตภาเว นานากรณํ ปฺายติ สุวณฺณทุพฺพณฺณตา สุชาตทุชฺชาตตา สุสณฺิตทุสฺสณฺิตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ โลกธมฺเม นานากรณํ ปฺายติ ลาภาลาเภ ยสายเส นินฺทาปสํสายํ สุขทุกฺเข’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑).
ตสฺมา กมฺมเภทนิพฺพตฺตตฺตา คติอาทีนํ จิตฺตตา. กมฺมนฺติ จ เจตสิกธมฺมภูตา เจตนา, อภิชฺฌาทโย จ วุจฺจนฺติ, น จิตฺตนฺติ. กถํ จิตฺตสฺส วิจิตฺตคติอาทิกรณนฺติ? วุจฺจเต ¶ – กมฺมสฺส จิตฺตสนฺนิสฺสิตตฺตา ตนฺนิปฺผาทิตมฺปิ จิตฺเตเนว กตํ โหติ, ยถา ราชโยเธน ปราชิโต สตฺตุรฺา ชิโตติ วุจฺจติ. วิจิตฺตํ กรณมสฺสาติ วา วิจิตฺตกรณํ. ตโต เอกฏฺานิกวชฺชิตฺหิ จิตฺตํ ปจฺเจกํ ปฏิสนฺธาทิวิจิตฺตกิริยวนฺตตาย, สพฺพเมว วา จิตฺตํ อาวชฺชนาทิอฺมฺวิสทิสกิริยวนฺตตาย วิจิตฺตกรณํ ยุตฺตนฺติ. สพฺพวิกปฺเปสุปิ ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทโลโป จิตฺตปริยาเยน จ วิจิตฺต-สทฺเทน วา วิคฺคโห วิ-สทฺทโลโป วา ทฏฺพฺโพ. อถ วา ‘‘วิจิตฺตกรณา’’ติ อิทํ จิตฺตวิจิตฺตภาวสฺส าปกเหตุนิทสฺสนํ. เตน ยสฺมา อิทํ วิจิตฺตกรณํ, ตสฺมา ตสฺส วิจิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ สยมฺปิ ตเถว วิจิตฺตนฺติ วิฺาตพฺพนฺติ เอวํ กรณวิจิตฺตตาย วิจิตฺตตฺตา จิตฺตนฺติ อตฺโถ. เปตฺวา ตํ กรณวิจิตฺตตาย วิจิตฺตภาวํ อตฺตโน เอว ชาติภูมิสมฺปโยคาทิวเสน วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺตตาย วา’’ติ. ตตฺถ ยสฺมา อฺเทว กุสลํ, อฺํ อกุสลํ, อฺํ อพฺยากตํ, อฺํ กามาวจรํ, อฺํ รูปาวจราทิเภทํ, อฺํ สราคํ, อฺํ วีตราคํ, อฺํ สโทสํ, อฺํ วีตโทสํ, อฺํ สโมหํ, อฺํ วีตโมหํ, อฺํ รูปารมฺมณํ, อฺํ สทฺทาทิอารมฺมณํ, รูปารมฺมเณสุ จ อฺํ นีลารมฺมณํ, อฺํ ¶ ปีตาทิอารมฺมณํ. เอวํ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ. สพฺเพสุ เจว เตสุ อฺํ หีนํ, อฺํ มชฺฌิมํ, อฺํ ปณีตํ, หีนาทีสุ จ อฺํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อฺํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีริยาธิปเตยฺยํ, อฺํ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ เอวมาทินา ชาติภูมิสมฺปยุตฺตอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตอธิปติอาทีนํ วเสน วิจิตฺตมเนกปฺปการํ, ตสฺมา อิมาย อตฺตวิจิตฺตตาย วา จิตฺตนฺติ วุจฺจตีติ.
กามฺเจตฺถ เอกเมว จิตฺตํ เอวํ วิจิตฺตํ นาม น โหติ, วิจิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิฺจิ เอกมฺปิ วิจิตฺตตาย ¶ จิตฺตนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ สมุทายโวหาเรน อวยวสฺสาปิ โวหริยมานตฺตา ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทีนเมกเทสา ทิฏฺา ปพฺพตาทโย ทิฏฺาติ, ยถา จ เอเกกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เวทนาทโย ราสฏฺเน ขนฺธโวหาเรน ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ’’ติอาทินา วุจฺจนฺติ. อปิเจตฺถ วิปากวิฺาณํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, ตํ กิเลสสหาเยน กมฺมุนา ผลภาเวน นิพฺพตฺติตํ เตหิ จิตํ นาม โหติ. โหตุ ตาวิทํ โลกิยวิปากํ สนฺธาย, โลกุตฺตรํ ปน ปตฺวา กถนฺติ? วุจฺจเต – ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป… ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา อริยมคฺคเจตนายปิ อวิชฺชูปนิสฺสยภาวสฺส ปกาสิตตฺตา โลกุตฺตรกุสลสฺสาปิ อนุสยา อุปนิสฺสยา โหนฺตีติ ตนฺนิพฺพตฺติตสฺส วิปากสฺส กมฺมกิเลสสฺจิตตาปริยาโย ลพฺภตีติ. จิตํ ตายตีติ วา จิตฺตํ. กมฺมาทิสฺจิโตปิ หิ อตฺตภาโว วิฺาณูปรเม มโตติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปฺปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕);
โส ปนายํ จิตฺต-สทฺโท กิฺจาปิ อเนกตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘จิตฺโต จ คหปตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๒.๑๓๓; ๔.๑๗๖) ปฺตฺติยํ อาคโต. ‘‘สพฺโพ โลโก ปรจิตฺเตน อจิตฺโต’’ติอาทีสุ วิฺาเณ. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เอวํ จิตฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๑๐๐) วิจิตฺเต, นานปฺปกาเรติ อตฺโถ. ‘‘จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺมเก. อิธ ปน จตุพฺพิธธมฺเม นิทฺเทสโต ปกรณวเสน ยถาวุตฺตวจนตฺถยุตฺโต วิฺาณวจโนว ทฏฺพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺตฺติยมฺปี’’ติอาทิ ¶ . ปฺาปียติ เอตายาติ ¶ ปฺตฺติ, ตสฺสํ นามปฺตฺติยนฺติ อตฺโถ. จิตฺโตติ หิ เอกสฺส คหปติโน นามํ. ปิ-สทฺโท วกฺขมานสมฺปิณฺฑนตฺโถ. วิฺาเณติ สวิปากาวิปากเภเท จิตฺเต. ตฺหิ วิชานนฏฺเน ‘‘วิฺาณ’’นฺติ วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘วิชานาตีติ โข, ภิกฺขเว, วิฺาณํ, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจตี’’ติ. จิตฺตสมฺมุตีติ จิตฺตโวหาโร. ทฏฺพฺพาติ วิฺาตพฺพา. อิธาติ อิมสฺมึ จตุพฺพิธธมฺมนิทฺเทสฏฺาเน. วิฺุนาติ วิชานตา, อาภิธมฺมิเกนาติ อตฺโถ.
วิภาควนฺตานํ ธมฺมานํ สภาววิภาวนํ วิภาเคน วินา น โหตีติ จิตฺตสฺส วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สารมฺมณโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อาลมฺพนฺติ ตํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ อารมฺมณํ, ปจฺจโย, โคจโร จ. ตถา หิ ‘‘ลภติ มาโร อารมฺมณํ, ลภติ มาโร โอตาร’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) ปจฺจโย ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๙) โคจโร. อิธ ปน อุภยมฺปิ วฏฺฏติ สพฺพสฺเสว จิตฺตสฺส สปฺปจฺจยสโคจรตฺตา. สห อารมฺมเณน วตฺตติ ตทวินาภาวโตติ สารมฺมณํ. ภาวปฺปธานนิทฺเทสวเสน เจตฺถ สารมฺมณภาโว สารมฺมณ-สทฺเทน วุตฺโต ยถา ‘‘อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ (ขุ. ปา. ๖.๓). จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๘๕) รตนอตฺตตฺตนิยาทิภาโว รตนาทีหิ สทฺเทหีติ, ตโต สารมฺมณภาวโตติ อตฺโถ. เอวมฺตฺถาปิ ยถานุรูปํ ทฏฺพฺพํ. เอกวิธนฺติ เอกปฺปการํ, เอกโกฏฺาสนฺติ อตฺโถ.
สวิปากาวิปากโตติ วิปากุปฺปาทนสภาวสฺส วิชฺชมานาวิชฺชมานภาวโต. วิปาก-สทฺโท หิ ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปวตฺตติ. กตฺถจิ วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ, กตฺถจิ วิปากุปฺปาทนสภาเว ¶ . ตถา เหส ‘‘วิปากา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๓) วิปกฺกภาวมาปนฺเนสุ อรูปธมฺเมสุ ปวตฺตติ. ‘‘วิปากธมฺมธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๓) วิปากุปฺปาทนสภาเว. อิธ ปน วิปากุปฺปาทนสภาโว ทฏฺพฺโพ. อิตรถา หิ อภิฺากุสลาทีนํ สวิปาก-ปเท อสงฺคหิตภาวาปตฺติ สิยา. ตถา หิ ยทิ วิปกฺกภาวมาปนฺนา เอว ธมฺมา อิธ คหิตา สิยุํ, เต ยสฺส สนฺติ, ตํ สวิปากมิตรมวิปากนฺติ อภิฺากุสลสฺส เจว กทาจิ อวิปากสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิกมฺมสฺส ภาวนายปหาตพฺพากุสลสฺส จ วิปากุปฺปตฺติยา อภาวโต อวิปาก-ปทสงฺคโห สิยา, เอวฺจ ¶ สติ ‘‘อวิปากํ อพฺยากต’’นฺติ วกฺขมานตฺตา เนสํ อพฺยากตภาโว อาปชฺชติ, น เจตมิฏฺํ กุสลากุสลนิทฺเทเสเยว เตสํ นิทฺเทสโต. วิปากุปฺปาทนสภาเว ปน คหิเต ตํสภาโว นาม อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชมานตณฺหานุสยสฺมึ สนฺตาเน สพฺยาปารปฺปวตฺติ เอวาติ ตสฺสา เตสุปิ อตฺถิตาย อสติปิ วิปากุปฺปาทเน สวิปาก-ปทสงฺคโห สิทฺโธติ น โกจิ อิฏฺวิฆาโต อาปชฺชติ. เยน ปน การเณน อภิฺากุสลาทิกมวิปากํ, โย เจตฺถ วตฺตพฺโพ วินิจฺฉโย, ตํ สพฺพํ ตสฺส ตสฺส อาคตฏฺาเนเยว ทสฺสยิสฺสาม.
กตมํ ปเนตฺถ สวิปากํ, กตมมวิปากนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ สวิปาก’’นฺติอาทิ. อพฺยากตนฺติ วิปากกิริยาวเสน ทุวิธมพฺยากตํ. เตสุ วิปากจิตฺตํ ตาว อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหตฺตา วิปากุปฺปาทเน อสมตฺถํ. กิริยจิตฺเตสุ จ ยเทตํ ขีณาสวสนฺตาเนเยว นิยตมฏฺารสวิธํ วิฺาณํ, ตํ อุปจฺฉินฺนภวมูลาย สนฺตติยํ ปวตฺตตีติ สมุจฺฉินฺนมูลาย ลตาย ปุปฺผํ ¶ วิย ผลทายี น โหติ. อาวชฺชนทฺวยํ ปน อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน ปวตฺตมานํ อนาเสวนภาเวน ทุพฺพลตฺตา โมฆปุปฺผมิว พีชภาเว อสมตฺถํ อผลเมว. อิติ สพฺพเมตํ อพฺยากตํ วิปาการหตาภาวโต อวิปากนฺติ วุตฺตํ ‘‘อวิปากํ อพฺยากต’’นฺติ. ชายนฺติ เอตฺถ อสทิสาปิ สทิสาการาติ ชาติ, สมานากาโร, กุสลากุสลาพฺยากตานํ ชาติ กุสลากุสลาพฺยากตชาติ, ตสฺสา เภทโต ติวิธํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตนฺติ. วจนตฺถปุจฺฉาย ปโยชนํ วุตฺตเมว.
๑๐. ‘‘กุจฺฉิตาน’’นฺติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ กุจฺฉิตานนฺติ นินฺทิตานํ, อสุจิ วิย นาคริเกหิ วิฺูหิ ครหิตพฺพานํ ปาปธมฺมานนฺติ อตฺโถ. สลนโตติ หึสนโต, อปนยนโต วา. กุสลฺหิ ยถานุรูปํ ตทงฺคาทิวเสน อกุสลธมฺเม ปชหนฺตํ เต หึสติ, อปนยตีติ วา วุจฺจติ. อถ วา สลนโต สํวรณโต, ปิทหนโตติ อตฺโถ. กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลปฺปวตฺตินิวารเณน, อปฺปวตฺติธมฺมตาปาทเนน จ มนจฺฉฏฺเสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา ปิหิตา โหนฺติ. กุสานนฺติ ราคาทิอสุจิสมฺปโยเคน นานาวิธทุกฺขเหตุตาย จ กุจฺฉิเตนากาเรน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา, ปาปธมฺมา. อถ วา กุจฺฉิตานํ ปาณาติปาตาทีนํ สาวชฺชธมฺมานํ สานโต นิสานโต เตชนโต กุสา, โทสโลภาทโย. โทสาทีนฺหิ วเสน เจตนาย ติกฺขภาวปฺปตฺติยา ปาณาติปาตาทีนํ มหาสาวชฺชตาติ. เตสํ ลวเนน ฉินฺทเนน ยถานุรูปํ ปชหเนนาติ อตฺโถ. กุเสนาติ กุจฺฉิตานํ สานโต ตนุกรณโต, โอสานกรณโต ¶ วา ‘‘กุสา’’ติ ลทฺธนาเมน าเณน. ลาตพฺพตฺตาติ อาทาตพฺพตฺตา, สหชาตอุปนิสฺสยภาเวน สนฺตาเน ปวตฺเตตพฺพตฺตา. าณฺหิ ติเหตุกกุสลํ สหชาตภาเวน ¶ เจว อุปนิสฺสยภาเวน จ, ทุเหตุกกุสลํ อุปนิสฺสยภาเวเนว สนฺตาเน ปวตฺเตติ. เอวฺจ กตฺวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺโ กุสลฏฺโติ สพฺพกุสลานํ สาธารณวเสน อตฺโถ วุจฺจติ. อถ วา กุเสนาติ ชาติสทฺทตาย เอกวจนนิทฺเทโส, กุเสหีติ ปน อตฺโถ. ปฺุกิริยาวเสน หิ ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘กุสานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตหิ ลาตพฺพตฺตา วุตฺตนเยน ปวตฺเตตพฺพตฺตา. อปิเจตฺถ –
‘‘กุโส วิย ลุนาตีติ, กุสา วิย ลุนาติ วา;
กุสลํ กุํ สเลตีติ, ลุนาติ กุสมิจฺจปี’’ติ.
ตตฺถ ยถา กุโส คหิโต อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทมฺปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, เสยฺยถาปิ – ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, อุปฺปนฺนานํ…เป… ปหานายา’’ติ อาคตํ สมฺมปฺปธานํ. ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํ. กุสา วิย ลุนาตีติ เอตฺถ ‘‘กุ’’อิติ ภูมิ วุจฺจติ, ธมฺมานํ อธิฏฺานภาเวน ตํสทิสตาย อิธ รูปารูปกฺขนฺโธ วุตฺโต. อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส ตสฺส เอตรหิ, อายติฺจ อนุทหนโต วินาสนโต กุํ สายนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต วิย อตฺตโน นิสฺสยํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปาปนโตติ. วุตฺตนเยน ปน ‘‘กุ’’นฺติ ลทฺธนามสฺส รูปารูปกฺขนฺธสฺส สลนโต อปนยนโต กุํ สเลตีติ กุสลํ. กุสํ ลุนาตีติ ปน กุจฺฉิตา เอตฺถ สยนฺตีติ กุโส, กาโย, ตํ ลุนาติ ยถาวุตฺตวเสเนวาติ กุสลํ.
๑๑. อิทานิ ¶ กุสล-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารทสฺสนตฺถมาห ‘‘เฉเก กุสล-สทฺโทย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ (ม. นิ. ๒.๘๗), กุสลานจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๙๔) เฉเก ทิฏฺโ, เฉกปริยาโย ปวีณตฺโถติ อตฺโถ. ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙) อาโรคฺเย. ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร ¶ อนวชฺโช’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๖๑) จ ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๕) จ เอวมาทีสุ อนวชฺเช. ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ วฑฺฒติ (ที. นิ. ๓.๘๐), กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑) จ อาทีสุ อิฏฺวิปาเก. อนวชฺชาทิเกติ อนวชฺชอิฏฺวิปาเก, ‘‘อนวชฺชาทิเก’’ติ จ อตฺตนา วกฺขมานลกฺขณสฺส อนุรูปตฺตา วุตฺตํ, น ปน อาโรคฺยตฺถสฺส อสมฺภวโต. กิเลสโรคสฺส หิ อภาวโต กุสลํ อาโรคฺยํ โหติ.
วชฺชา ราคาทโย, เต ยสฺส น สนฺติ, ตํ อนวชฺชํ, อิฏฺโ วิปาโก จตุกฺขนฺธสงฺขาโต ยสฺส, ตํ อิฏฺวิปากํ, อิฏฺวิปากตา จสฺส ตํสภาววนฺตตาย ทฏฺพฺพา, น ตสฺส อวสฺสํ อิฏฺวิปากสมฺภวโตเยว, ลกฺขียติ อเนนาติ ลกฺขณํ, อนวชฺชฺจ ตํ อิฏฺวิปากฺจาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากํ. ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ.
นนุ จ กุสลเมว อนวชฺชอิฏฺวิปากํ, วุตฺตนิยาเมน ปน อนวชฺชอิฏฺวิปากโต อฺํ กุสลํ สิยา. น หิ สยเมว อตฺตโน ลกฺขณนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? นายํ โทโส ปริฺาตาปริฺาตวจนตฺถภาวเภเท ¶ เอกสฺสาปิ ลกฺขิตพฺพลกฺขณภาวปริกปฺปนโต. ‘‘อนวชฺชอิฏฺวิปาก’’นฺติ หิ ปริฺาตวจนตฺถํ. ‘‘กุสล’’นฺติ อปริฺาตวจนตฺถํ. เอวฺจ เยน สภาเวน ปริฺาตวจนตฺถสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ โหติ, เยน จ อปริฺาตวจนตฺถสฺส, เตสํ ปริฺาตาปริฺาตวจนตฺถสภาวานํ เภเทน ตํสมงฺคิสฺส กุสลสฺส เอกสฺสาปิ เภโท ปริกปฺปียติ ยถา ‘‘ปุเร ภวํ ปฏุ อาสิ, ปฏุตโร เอตรหี’’ติ คุณเภเทน, วตฺถุเภเทน จ ปริกปฺปียติ, ตสฺมา ปริฺาตวจนตฺถภาเวน ลกฺขณํ, อปริฺาตวจนตฺถภาเวน ลกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ ปริกปฺปิตเภเท ปริคฺคยฺหมาเน น โกจิ โทโส อาปชฺชติ.
อถ วา ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากฺจ ตํ ลกฺขณฺจาติ อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ, ยํ อนวชฺชอิฏฺวิปากํ หุตฺวา ลกฺขียติ, ตํ กุสลนฺติ อตฺโถ. อถ วา อนวชฺช-สทฺเทน อนวชฺชภาโว วุตฺโต, อิฏฺวิปากสทฺเทน อิฏฺวิปากภาโว, ตสฺมา อนวชฺโช จ อิฏฺวิปาโก จ อนวชฺชอิฏฺวิปากํ, ตํ ลกฺขณเมตสฺสาติ กรณตฺเถ, กมฺมตฺเถ วา ลกฺขณ-สทฺเทน อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณนฺติ อนวชฺชอิฏฺวิปากสภาววนฺตํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากภาเวน ¶ ลกฺขิตพฺพํ วาติ อตฺโถ. กึ ปเนตฺถ การณํ ปททฺวยปริคฺคเหน, นนุ เอเกเนว ปเทน อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ สิยา. กิฺจาปิ หิ ‘‘อนวชฺชลกฺขณ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑๔๕) วิย วชฺชรหิตตฺตา อพฺยากตสฺสาปิ ปสงฺโค สิยาติ อิฏฺวิปาก-ปทํ วตฺตพฺพเมว, ‘‘อิฏฺวิปากลกฺขณ’’นฺติ ปน วุตฺเต อิตรํ น วตฺตพฺพํ อพฺยากตสฺส วิปาการหภาเวน อิฏฺวิปากตาปสงฺคภาวโต? สจฺจเมตํ, อนวชฺช-ปเทน กุสลสฺส ปวตฺติสุขตํ, อิฏฺวิปาก-ปเทน จ วิปากสุขตํ ทสฺเสตุํ ¶ ปททฺวยํ วุตฺตํ. อนวชฺชปทฺหิ อตฺตโน ปวตฺติสภาววเสน ลกฺขณวจนํ, อิตรํ กาลนฺตเร วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสนาติ. อถ วา กุสลสฺส อตฺถวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ปุริมปทํ วุตฺตํ, ปริสุทฺธวิปากตํ ทสฺเสตุํ ปจฺฉิมํ. ปุริมํ วา กุสลสฺส อกุสลสภาวโต นิวตฺตนํ, ปจฺฉิมํ อพฺยากตสภาวโตติ อลมติปปฺเจน. เอตฺถ จ ‘‘อนวชฺช…เป… ลกฺขณ’’นฺติ วจเนน กุสลสฺส สามฺลกฺขณํ วุตฺตํ อนวชฺชอิฏฺวิปากสภาวสฺส กุสลชาติยา สาธารณตฺตา. อกุสลาทีนมสาธารณภาเวน สภาวลกฺขณํ วาติ ทฏฺพฺพํ.
อกุสลวิทฺธํสนรสนฺติ ยถานุรูปํ อกุสลปฺปชหนกิจฺจํ. กุสลฺหิ ปริตฺตมหคฺคตโลกุตฺตรเภทภินฺนํ ยถากฺกมํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อกุสลปกฺขํ ปชหติ. อถ ตทงฺคาทิปฺปหานานํ กึ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ทานาทิปฺุกิริยวตฺถุคเตน เตน เตน กุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส มจฺเฉราทิอกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ, ตํ ทีปาโลเกน อนฺธการวิทฺธํสนํ วิย ทฏฺพฺพํ, กามาวจรกุสลานํ ปริตฺตานุภาวตาย เตหิ อตฺตโน ิติกฺขเณ วิทฺธํสิตานมกุสลานํ ตทปคเม สติ ปุน อาคเมน โวตฺถรณโต. เตสํ เตสํ นีวรณธมฺมานํ วิกฺขมฺภนสงฺขาตํ ปวตฺตินิวารณวเสน ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตํ ฆฏปฺปหาเรน ชลตเล เสวาลวิยูหนํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ พลวตา ฆฏปฺปหาเรน ทูรีกตํ เสวาลํ ตสฺมึ อปนีเตปิ ตํปหารเวเคน สหสา น โอตฺถรติ, เอวเมว อุปจารปฺปนาเภเทน ฌาเนน วิกฺขมฺภิตา กามจฺฉนฺทาทโย ตทปฺปวตฺติกาเลปิ ตสฺส พเลน สหสา น โอตฺถรนฺตีติ. อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนสงฺขาตํ สมฺมา อุจฺเฉทวเสน ปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ตํ ปน อสนิสมฺปาเตน รุกฺขาทีนํ สมูลวิทฺธํสนํ วิย ทฏฺพฺพํ. น หิ อริยมคฺเคน ¶ สมุจฺฉินฺนกิเลสา อนุสยมตฺตเกนาปิ สนฺตาเน ปวตฺตนฺติ. ยถา ปน เอกวารปฺปวตฺเตนปิ อินฺทคฺคินา สห มูเลหิ วิทฺธํสิตา รุกฺขาทโย น ปุน วิรุหนฺติ, เอวเมวํ เอกจิตฺตกฺขณิเกนปิ ¶ เตน อตฺตโน อุปฺปาทมตฺเตเนว อนุสยมตฺตฏฺายิโนปิ กิเลสา สพฺเพน สพฺพํ วิทฺธํสิตาเยว โหนฺติ.
โวทานํ วิสุทฺธิ, สํกิเลสมลวิมุตฺตีติ อตฺโถ, ตถา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺานมสฺสาติ โวทานปจฺจุปฏฺานํ, ปริสุทฺธากาเรน โยคิโน าณสฺส อุปฏฺาตีติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ กุสลสฺส วชฺชรหิตอิฏฺวิปากสภาเวหิ ลกฺขณํ, กิจฺจอุปฏฺานาการวเสน จ รสปจฺจุปฏฺานานิ วตฺวา ปุน วชฺชปฏิปกฺขภาววเสน จ ลกฺขณํ, สมฺปตฺติผลวเสน จ รสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘วชฺชปฏิปกฺขตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วชฺชานํ ปฏิปกฺขภาโว วชฺชปฏิปกฺขตฺตํ, ตโต. เอเตน ‘‘อนวชฺชลกฺขณ’’นฺติ เอตฺถ อ-กาโร ปฏิปกฺขตฺโถติ ทสฺเสติ, เตน ปนสฺส อพฺยากตโต นิวตฺตนํ กตํ. อิตรถา หิ นาสฺส วชฺชํ, วชฺชโต อฺํ วา อนวชฺชนฺติ อพฺยากตสฺสาปิ ตํลกฺขณตาปสงฺโค สิยา. ‘‘วชฺชปฏิปกฺขตฺตา’’ติ ปน วุตฺเต ยสฺมา กุสลากุสลานเมว ปหายกปฺปหาตพฺพภาเวน อาโลกนฺธการานํ วิย อฺมฺํ อุชุวิปจฺจนีกภาโว, ตสฺมา กุสลเมว วชฺชปฏิปกฺขตฺตา อนวชฺชลกฺขณํ, น อฺนฺติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. โวทานภาวรสนฺติ โวทานภาวสมฺปตฺติกํ, กิเลสมเลหิ อสํกิลิฏฺภาเวน สมฺปชฺชนกนฺติ อตฺโถ. ปจฺจุปฏฺาปียติ อุปนียติ การเณน, อตฺตโน วา การณํ ปฏิจฺจ, ตปฺปฏิพทฺธภาเวน ปฏิมุขํ วา อุปฏฺาตีติ ปจฺจุปฏฺานํ, อิฏฺโ วิปาโก ปจฺจุปฏฺานมสฺสาติ อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ.
อสติ ¶ โยนิโสมนสิกาเร กุสลสฺส อนุปฺปชฺชนโต, สติ จ ตสฺมึ อุปฺปชฺชนโต ตสฺส โส อาสนฺนการณนฺติ อาห ‘‘โยนิโสมนสิการปทฏฺาน’’นฺติ. ตตฺถ โยนิโส ปเถน อุปาเยน มนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร, อตฺถโต ปน สานุสยสนฺตานวโต ฉนฺนํ ทฺวารานมาปาถคเตสฺวารมฺมเณสุ ปติรูปเทสวาสาทิสมฺปตฺติยา กุสลธมฺมานํ ปจฺจยภาเวน ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปนฺนมาวชฺชนํ โยนิโสมนสิกาโร นาม. วุตฺตปฏิปกฺขวเสน อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทฏฺพฺโพ. ยํ ปน นิรนุสยสนฺตานสมงฺคิสฺส กิริยจิตฺตานํ ปจฺจยภาเวน อุปฺปนฺนํ, ตํ เปตฺวา นิรวชฺชธมฺมํ สาวชฺชธมฺมสฺส กสฺสจิ ปจฺจยภาวานุปคมนโต โยนิโสมนสิการปกฺขํ วา ภเชยฺย. ขีณาสวสนฺตานคตตฺตา โยนิโสอโยนิโสภาวมนเปกฺขิตฺวา อาปาถคตารมฺมเณสุ อุปฺปตฺติมตฺตํ ¶ วินา น กสฺสจิ กุสลากุสลภาวสฺส ปจฺจโย โหตีติ ตทุภยวเสน นวตฺตพฺพตฺตา อพฺยากตมนสิกาโรติ วา สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ.
สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณมกุสลนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชา ราคาทโย, เต ยสฺส สนฺติ, ตํ สาวชฺชํ, อนิฏฺโ วิปาโก ยสฺส, ตํ อนิฏฺวิปาก’’นฺติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน ปฏิปกฺขโยชนา ทฏฺพฺพา. รสาทิโต ปเนตํ อนตฺถชนนรสํ, สํกิเลสปจฺจุปฏฺานํ. อถ วา คารยฺหภาวโต สาวชฺชลกฺขณเมว, สํกิเลสภาวรสํ, อนิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. วจนตฺถโต ปน น กุสลนฺติ อกุสลํ, กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถ. ปฏิปกฺขตฺเถ หิ อยํ อกาโร, น ปน อฺตฺเถ, นาปิ อภาเว. อิตรถา หิ ติกํ น สิยา, ทุกํ, จตุกฺกํ วา อาปชฺเชยฺย. ตถา หิ ยทิ กุสลโต อฺมกุสลํ สิยา ¶ , ตทา อพฺยากตสฺสาปิ ตโต อฺภาเวน อกุสล-สทฺทสงฺคโหติ กุสลากุสลชาติเภทโต ทุวิธนฺติ ทุกํ วตฺตพฺพํ. ยทิ จ กุสลาภาโว อกุสลํ, เตน น กาจิ ชาติ คยฺหตีติ กุสลาพฺยากตชาติเภทโต ทุกเมว วตฺตพฺพํ. อถ สิยา ‘‘อภาโวปิ วิสุํ คเหตพฺโพ’’ติ, เอวํ สติ ตสฺส ชาติยา อภาวโต ชาติ-สทฺเทน สห สมฺพนฺโธ น สิยา. วิชฺชมานสฺส หิ ชาติ นาม โหติ. ยเถว วา กุสลสฺส อภาโว, เอวํ อพฺยากตสฺสาปิ อภาโว อตฺถีติ อนพฺยากตชาติปิ วตฺตพฺพาติ จตุกฺกํ อาปชฺเชยฺย. น เจตมิฏฺํ กุสลาทิวเสน ติวิธชาติยา เอว อิจฺฉิตตฺตา, ปาฬิยฺจ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ ติกวเสเนว วุตฺตตฺตา ‘‘กุสลปฏิปกฺข’’นฺติ ปน วุจฺจมาเน มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย, โลภปฏิปกฺโข อโลโภ วิย จ ยํ ธมฺมชาตํ กุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ ตสฺส วเสน ติกํ อุปปนฺนํ โหติ, อุชุวิปจฺจนีกตา จสฺส สาวชฺชานิฏฺวิปากตฺตา, เตน ปหาตพฺพภาวโต จ เวทิตพฺพา, น ปน กุสลวินาสนโต. น หิ อกุสเลน กุสลํ ปหียติ, มหาพลตฺตา ปน กุสลเมว ตํ ปชหติ. กุสลฺหิ มหาพลํ, อกุสลํ ทุพฺพลํ. เตเนวาห ‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา’’ติ (สุ. นิ. ๗๗๖), ตสฺมา กุสลเมว ยถาวุตฺตนเยน อกุสลสฺส ปหายกํ, นากุสลํ อิตรสฺสาติ เวทิตพฺพํ.
ตทุภย…เป… อพฺยากตนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ กุสลํ วิย น อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขณํ, นาปิ อกุสลํ วิย สาวชฺชานิฏฺวิปากลกฺขณํ, อถ โข อวิปากตฺตา ¶ ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ, ตํ อพฺยากตนฺติ อตฺโถ. นนุ จ ‘‘ตทุภยวิปรีตลกฺขณ’’นฺติ วุตฺเต สุขทุกฺขเวทนานํ วิปรีตา อุเปกฺขาเวทนา ¶ วิย อิฏฺานิฏฺวิปากานํ วิปรีโต อฺโ โกจิ วิปาโก ยสฺส อตฺถิ, ตํ อพฺยากตนฺติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ตถา อสมฺภวโต. ยถา หิ อาโลกนฺธการานํ วิปรีโต อฺโ โกจิ นตฺถิ, เอวมิฏฺานิฏฺวิปากานํ วิปรีโต น โกจิ วิปาโก อตฺถีติ. อถ วา ตํ-สทฺโท อิธ อิฏฺานิฏฺวิปากนิรเปกฺขํ กุสลากุสลมตฺตเมว ปจฺจามสตีติ กุสลากุสลานํ สวิปากตฺตา ตทุภยวิปรีตลกฺขณํ, ตํ อวิปากลกฺขณนฺติ อตฺโถติ อลเมตฺถ อนุโยเคน. กุสลากุสลภาเวน น พฺยากตนฺติ อพฺยากตํ. กุสลากุสลฺหิ วตฺวา อพฺยากตสฺส วุตฺตตฺตา กุสลากุสลภาเวเนว อวุตฺตตฺตาติ วิฺายติ, น ปการนฺตเรน. ตถา อวจนฺจ ตสฺส ตทุภยวิปรีตลกฺขณตฺตาเยว, น ปน อวตฺตพฺพตฺตามตฺเตนาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา วิ-สทฺโท วิโรธิวจโน. อา-สทฺโท อภิมุขภาวปฺปกาสโน, ตสฺมา อตฺตโน ปจฺจเยหิ อฺมฺํ วิโรธาภิมุขตํ กตํ ลกฺขณวิโรธโต ปหายกปฺปหาตพฺพภาวโต วาติ พฺยากตํ, กุสลากุสลํ. ตโต อฺํ อพฺยากตํ. ตฺหิ ลกฺขณโต อฺมฺํ กุสลากุสลํ วิย น ตสฺส วิรุทฺธํ. น หิ อวิปากตํ อนิฏฺวิปากตา วิย, อิฏฺวิปากตาย อิฏฺวิปากตา วิย จ อนิฏฺวิปากตาย อิฏฺานิฏฺวิปากตาหิ วิรุชฺฌติ, น จาปิ อพฺยากตํ กุสลากุสเลสุ กิฺจิ ปชหติ, น จ เกนจิ ปหาตพฺพนฺติ. ‘‘ตทุภยวิปรีตลกฺขณมพฺยากต’’นฺติ วิฺายมาเน อโหสิ กมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ อิมินา ติเกน สงฺคหิตสฺส คติอุปธิกาลปฺปโยควิปตฺตีหิ อวิปากสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิกมฺมสฺส ภาวนายปหาตพฺพสฺส อกุสลสฺส จ อภิฺากุสลสฺส จ วิปากุปฺปาทนาภาวโต ‘‘สิยา นุ โข อพฺยากตภาโว วา’’ติ กทาจิ โกจิ จินฺเตยฺยาติ ตนฺนิวารณตฺถมาห ‘‘อวิปาการหํ วา’’ติ, วิปากํ ¶ ทาตุํ นารหติ ตตฺถ สามตฺถิยาภาวโตติ อวิปาการหํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทิฏฺธมฺมเวทนียาทโย ตาว ปจฺจยเวกลฺลาทีหิ การเณหิ อวิปากา, สเจ ปเนเต ตพฺพิทูรา อสฺสุ, ตทา วิปากทาเน สมตฺถตาย วิปาการหาเยว, ตํ ปน น ตถา, อถ โข เยน เกนจิ อากาเรน วิปากทาเน อสมตฺถตาเยว วิปาการหํ น โหติ, ตํ อพฺยากตํ นามาติ.
อิทานิ เอวํ ติกวเสน นิทฺทิฏฺเสุ กุสลาทีสุ ปมํ ตาว กุสลจิตฺตํ วิภชนฺโต ‘‘ตตฺถ กุสลจิตฺต’’นฺติอาทินา ตสฺส คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. เอกวีสติวิธนฺติ อฏฺ กามาวจรานิ ¶ , ปฺจ รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานิ, จตฺตาริ โลกุตฺตรานีติ เอวํ สงฺเขปโต เอกวีสติวิธํ. ภูมิโต จตุพฺพิธนฺติ กามรูปารูปโลกุตฺตรภูมิสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ภูมีนํ วเสน ตตฺถ ปวตฺตมานํ จิตฺตมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, านํ, อวตฺถา จ. อวตฺถาปิ หิ อวตฺถวนฺตานํ ปวตฺติฏฺานํ วิย คยฺหติ. เอวฺหิ เนสํ สุขคฺคหณํ โหติ. อวตฺถาติ เจตฺถ ธมฺมานํ กามตณฺหาทีหิ ปริจฺฉินฺนาปริจฺฉินฺนภาโว. ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส ภูมิโย อุภยวเสน เวทิตพฺพา, อิตรา อวตฺถาวเสเนว. น หิ โลกุตฺตรธมฺมานํ กามภวาทิโต อฺํ านมุปลพฺภตีติ.
อฺตฺถ ปวตฺตมานสฺสาปิ วกฺขมานนเยน กามภูมิปริยาปนฺนตฺตา ภูมิโต เอกวิธนฺติ. สวตฺถุกาวตฺถุกเภทโตติ จกฺขาทีนิ ปฺจ, หทยฺจาติ ฉ วตฺถูนิ. กุสลสฺส ปน จกฺขาทินิสฺสิตตฺตาภาวโต หทยวตฺถุ อิธ วตฺถูติ อธิปฺเปตํ. เตน สหิตํ เอกนฺเตน ตนฺนิสฺสิตปฺปวตฺติโตติ สวตฺถุกํ, กามรูปธาตุยํ ปวตฺตมานวิฺาณํ. ตตฺถ หิ อรูปสฺส รูปปฏิพนฺธปฺปวตฺติ, อรูปธาตุยํ ปน รูปาภาวโต วตฺถุวิรหิตเมว ปวตฺตตีติ ตตฺถ ปวตฺตมานํ ¶ อวตฺถุกํ. หีน…เป… ติวิธนฺติ เอตฺถ ปจฺจยโต, ผลโต จ มชฺฌิมปณีเตหิ นิหีนํ, เตสํ วา คุเณหิ ปริหีนนฺติ หีนํ, อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํ, อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํ. ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตหิ ปณีตํ. ฉนฺทาทีนํ ปน หีนาทิภาโว อธิมุตฺติวเสน ทฏฺพฺโพ. หีนาธิมุตฺติวเสน หิ เนสํ หีนตา, ปณีตาธิมุตฺติวเสน ปณีตตา, ตทุภยเวมชฺฌวเสน มชฺฌิมตา. ยสกามตาย วา กตํ กุสลํ หีนํ, ปฺุผลกามตาย มชฺฌิมํ, ‘‘ปฺุํ นาเมตํ สาธูหิ กตฺตพฺพเมวา’’ติ เอวํ อริยภาวํ นิสฺสาย กตํ ปณีตํ. ‘‘อหมสฺมิ ทานปติ, อิเม ปนฺเ ทานทาสาทโย’’ติอาทินา อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาหิ อุปกฺกิลิฏฺํ ปวตฺติตํ วา หีนํ, ตถา อนุปกฺกิลิฏฺํ มชฺฌิมํ, มคฺคผลปทฏฺานํ ปณีตํ. ภวโภคสมฺปตฺตินิมิตฺตํ วา กตํ หีนํ, สาวกปจฺเจกโพธิปารมิตาวเสน อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย กตํ มชฺฌิมํ, สมฺมาสมฺโพธิปารมิตาวเสน สพฺเพสํ วิโมกฺขตฺถาย กตํ ปณีตนฺติ.
โสมนสฺสุ…เป… เภทโตติ เภท-สทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘โสมนสฺสุเปกฺขาเภทโต าณเภทโต ปโยคเภทโต’’ติ. ตตฺถ ปโยคเภทโตติ สงฺขารเภทโตติ อตฺโถ. นนุ จ โสมนสฺสุเปกฺขาเภโท ¶ ตาว ยุตฺโต เตสํ ภินฺนสภาวตฺตา. าณปฺปโยคเภโท ปน กถนฺติ? วุจฺจเต – าณปฺปโยคกโต เภโท าณปฺปโยคเภโท เตสํ ภาวาภาวมุปาทาย ปวตฺตตฺตา. อิทานิ ตเมว โสมนสฺสุเปกฺขาทิเภทํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถ.
โสภนํ ¶ มโน, โสภนํ วา มโน เอตสฺสาติ สุมโน, ตสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, มานสิกสุขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, โสมนสฺเสน อุปฺปาทโต ยาว นิโรธา สหคตํ ปวตฺตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อถ วา โสมนสฺเสน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตนฺติ โสมนสฺสสหคตํ. ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ าณํ, เตน สมํ เอกุปฺปาทาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ าณสมฺปยุตฺตํ. นาสฺส สงฺขาโร อตฺถีติ อสงฺขารํ, อสงฺขารเมว อสงฺขาริกํ. สห สงฺขาเรน ปวตฺตมานํ สสงฺขารํ, ตเทว สสงฺขาริกํ. สงฺขาโรติ เจตฺถ อตฺตโน, ปรสฺส วา ปุพฺพปฺปโยโค ‘‘สงฺขโรติ ติกฺขภาวสงฺขาเตน มณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ, สงฺขรียติ วา สชฺชียติ จิตฺตํ เอเตนา’’ติ กตฺวา. ตตฺถ ทานาทิปฺุกรณกาเล มจฺเฉรมลถินมิทฺธาทีหิ อุปกฺกิเลเสหิ สํสีทมาเน จิตฺเต อุปกฺกิเลสวูปสมวเสน, จิตฺตสฺส จ อุสฺสาหชนนวเสน ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺโต สมฺมาวายาโม อตฺตโน ปโยโค นาม. กุสลกรเณ นิรุสฺสาหสฺส ปน ‘‘อมฺโภ, สปฺปุริส, กุสลกรณํ นาม ปณฺฑิเตหิ อาเสวิตมคฺโค, ตตฺถ ตยาปิ ปฏิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺข, ตฺหิ เต อตฺถาย หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติอาทินา กุสลกรณตฺถาย อุสฺสาหชนนวเสน ปเรสํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตา อาณตฺติ ปรปฺปโยโค นาม. เตสุ ปน ปุริโม ปุพฺพภาคปฺปวตฺตจิตฺตสนฺตาเน, ปจฺฉิโม ปเรสํ จิตฺตสนฺตาเนเยว สมฺภวตีติ ตนฺนิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาวสงฺขาโต วิเสโส อิธ อุปจารโต สงฺขาโรติ เวทิตพฺโพ. เตนาหุ อาจริยา –
‘‘ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภวี;
สงฺขาโร อิติ สงฺขาร-สภาวฺูหิ กิตฺติโต’’ติ.
อถ ¶ วา ‘‘สสงฺขาริกมสงฺขาริก’’นฺติ จ เอตํ เกวลํ สงฺขารสฺส ภาวาภาวมตฺตาเปกฺขาย วุตฺตํ, น ตสฺส สหปฺปวตฺติสพฺภาวาภาวโตติ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิทมตฺถิตาย ตํวเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ สห-สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต ¶ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ วิย. ตพฺพิปรีตํ ปน ตทภาวโต ยถาวุตฺตวเสเนว อสงฺขาริกํ. อถ วา สงฺขรณํ, สงฺขรียติ วา เอเตน อาคนฺตุกสมฺภูเตน จิตฺตสํสีทนสภาวาปนยนวเสเนว สชฺชียติ, สงฺขโรติ วา ตํ ยถาวุตฺตวเสเนวาติ สงฺขาโรติ อุชุกเมว ปุพฺพปฺปโยคชนิโต ติกฺขภาโว วุจฺจติ, ตทภาวโต อสงฺขาริกํ, สภาวติกฺขนฺติ อตฺโถ. ตํสหคตาย สสงฺขาริกํ, อถ วา มจฺเฉรมลาทีหิ สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, จิตฺตสฺส สํสีทนสภาโว, โส ยสฺส นตฺถีติ อสงฺขาริกํ, อิตรํ สสงฺขาริกํ. ปณีตอุตุโภชนาทิโก วา พลวปจฺจโย สงฺขาโร ‘‘สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาเวน, สงฺขรียติ วา ตํ เอเตนา’’ติ กตฺวา. อ-การสฺส วุฑฺฒตฺถวุตฺติตาย วุฑฺฒิปฺปตฺโต สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาริกํ, พลวปจฺจยวนฺตนฺติ อตฺโถ. วุฑฺฒิปริทีปเกน ปน อ-กาเรน อวิเสสิตตฺตา สสงฺขาริกํ สปฺปจฺจยํ ทุพฺพลปจฺจยนฺติ อธิปฺปาโย. าเณน วิปฺปยุตฺตํ วิรหิตนฺติ าณวิปฺปยุตฺตํ.
อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา, เวทิยมานาปิ อารมฺมณํ อชฺฌุเปกฺขติ, มชฺฌตฺตาการสณฺิติยาติ อตฺโถ. อถ วา อิฏฺเ, อนิฏฺเ จ อารมฺมเณ ปกฺขปาตาภาเวน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวตีติ อุเปกฺขา. อถ วา อุเปตา สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา. อวิรุทฺธตฺตาเยว เหสา เตสํ อนนฺตรมฺปิ ปวตฺตติ. สุขทุกฺขเวทนา ปน วิสุํ วิสุํ วิรุทฺธสภาวตฺตา นาฺมฺํ อนนฺตรํ ปวตฺตนฺติ ¶ . เตเนว หิ ปฏฺาเน โสมนสฺสสฺส อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสสฺส อนนฺตรํ โสมนสฺสสฺส จ อุปฺปตฺติ ปฏิสิทฺธา. อยฺจ อตฺโถ โลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนายปิ ลพฺภติ, ปุริมา ปน ทฺเว น ตถา. น หิ โลภสหคตาทีนํ มชฺฌตฺตากาเรน อชฺฌุเปกฺขนํ, อุปปตฺติโต อิกฺขนํ วา อตฺถีติ. อุเปกฺขาสหคตนฺติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
นนุ จ อฺเปิ ผสฺสาทโย สมฺปยุตฺตธมฺมา อตฺถีติ โสมนสฺสาทีนํ วเสเนว ปน อฏฺวิธตา กสฺมา คหิตาติ? เภทกรภาวโต. ผสฺสาทีนฺหิ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา, สทฺธาทีนฺจ สพฺพกุสลสาธารณตฺตา น เตหิ จิตฺตสฺส วิภาโค, โสมนสฺสาทโย ปน กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ ปากโฏว เตหิ จิตฺตสฺส วิภาโคติ. กสฺมา ปเนเต กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ? การณสฺส สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวโต. กึ ปน เนสํ การณนฺติ? วุจฺจเต – ตตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว ตาว อารมฺมณวเสน โหติ. อิฏฺารมฺมณสฺมิฺหิ ¶ โสมนสฺสสหคตจิตฺตมุปฺปชฺชติ. นนุ จ อิฏฺารมฺมณํ โลภสฺส วตฺถุ รชฺชนียตฺตาติ กถํ ตตฺถ กุสลํ อุปฺปชฺชตีติ? นยิทเมกนฺติกํ อิฏฺเปิ อารมฺมเณ นิยมิตาทิวเสน กุสลสฺส อุปฺปชฺชนโต. ยสฺส หิ ‘‘กุสลเมว มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ กุสลกรเณเยว จิตฺตํ นิยมิตํ โหติ, อกุสลปฺปวตฺติโตว นิวตฺเตตฺวา กุสลกรเณเยว ปริณามิตํ, อภิณฺหกรเณน จ กุสลํ สมุทาจิณฺณํ, ปฏิรูปเทสวาสสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยปุพฺเพกตปฺุตาสงฺขาตจตุจกฺกูปนิสฺสยวเสน, โยนิโส จ อาโภโค ปวตฺตติ, ตสฺส อิฏฺเปิ อารมฺมเณ อโลภสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตมุปฺปชฺชติ, น โลภสมฺปยุตฺตํ. โหติ เจตฺถ –
‘‘นิยามปริณาเมหิ ¶ , สมุทาจิณฺณตาย จ;
าณปุพฺพงฺคมาโภคา, อิฏฺเปิ กุสลํ สิยา’’ติ.
อปิจ สทฺธาพหุลตาทีหิ จ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตตา เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธานํ, หิ มิจฺฉาทิฏฺิกานฺจ เอกนฺตมิฏฺารมฺมณภูตํ ตถาคตรูปมฺปิ ทิสฺวา โสมนสฺสํ น อุปฺปชฺชติ. เย จ กุสลปฺปวตฺติยํ อานิสํสํ น ปสฺสนฺติ, เตสํ ปเรหิ อุสฺสาหิตานํ กุสลํ กโรนฺตานมฺปิ โสมนสฺสํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สทฺธาพหุลตา วิสุทฺธิทิฏฺิตา อานิสํสทสฺสาวิตาติ อิเมหิปิ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตตา โหติ.
อปิจ เย เต เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ. เสยฺยถิทํ – พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนํ สินิทฺธปุคฺคลเสวนา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิปิ การเณหิ จิตฺตสฺส โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. พุทฺธาทิคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺส หิ ยาว อุปจารุปฺปาทา สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชติ. ตถา ทีฆรตฺตํ อกฺขณฺฑตาทิวเสน อตฺตนา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คิหิโน ทสสีลํ ปฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา ‘‘เอวํนาม ทานํ อทาสิ’’นฺติ อตฺตโนจาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คิหิโนปิ ตถารูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวา เทวตฺตํ คตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภิตกิเลเส สฏฺิปิ ¶ สตฺตติปิ วสฺสานิ อสมุทาจรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห มยฺหํ กิเลสา น สมุทาจรนฺตี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส, เจติยทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสุจิตลูขภาเวน พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ¶ ปริวชฺชนฺตสฺส, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล ปฏิเสวนฺตสฺส, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, านนิสชฺชาทีสุปิ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ ตนฺนินฺนตาทิวเสน ปวตฺเตนฺตสฺส เยภุยฺเยน ปีติ อุปฺปชฺชติ. ปีติยา จ โสมนสฺเสน สห อวินาภาวโต ตทุปฺปตฺติยา ตสฺสาปิ อุปฺปตฺติ นิยตาติ เอวํ ปีติการณานิปิ โสมนสฺสการณานีติ ทฏฺพฺพานิ. กิฺจ – อคมฺภีรปกติตา, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา โหติ. โย หิ อคมฺภีรปกติโก โหติ, อปฺปมตฺตเกปิ หิโตปกรเณ ตุสฺสติ, โย จ โสมนสฺสปฏิสนฺธิโก อปฺปสนฺเนสุ อารมฺมเณสุปิ อปฺปฏิกฺกูลทสฺสาวี, ตสฺส เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยถาวุตฺตานํ ปน โสมนสฺสการณานมภาเวน มชฺฌตฺตารมฺมณตาย จ อุเปกฺขาสหคตตา เวทิตพฺพา.
าณสมฺปยุตฺตสฺส ปน กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ การเณหิ โหติ. โย หิ ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน ธมฺมํ เทเสติ หีนุกฺกฏฺาทีนิ จ นฬการมุทฺทาคณนาทีนิ สิปฺปายตนานิ, วฑฺฒกีกสิวาณิชฺชาทีนิ จ กมฺมายตนานิ, วิสหรณาทีนิ จ วิชฺชายตนานีติ เอวํ นิรวชฺชสิปฺปายตนาทีนิ สิกฺขาเปติ, สยํ วา สิกฺขติ, ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา ธมฺมํ กถาเปติ, ‘‘อายตึ ปฺวา ภวิสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปตฺวา นานปฺปการํ ปฺุกมฺมํ กโรติ, ตสฺเสวํ นานปฺปการํ ปฺาสํวตฺตนิกกมฺมํ สมฺปาเทนฺตสฺส ตํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตถา อพฺยาปชฺเช โลเก อุปฺปนฺนสฺส อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตสฺส ¶ ตตฺถ สุขิโน ธมฺมปทานิ ปิลวนฺติ, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท, อถ โส สตฺโต ขิปฺปเมว วิเสสภาคี โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๙๑).
ตถา ปฺาทสกํ สมฺปตฺตสฺส อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. เยน ปน สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, ตสฺส กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยถาห –
‘‘โยคา ¶ เว ชายเต ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๒).
อปิจ เย เต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ. เสยฺยถิทํ – ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิ การเณหิ าณสมฺปยุตฺตภาโว โหติ. ตถา หิ โย ปฺวนฺเต อุปสงฺกมฺม ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนาทีนํ ปริปุจฺฉาพหุโล โหติ, ตสฺส ตํวเสน อุปฺปนฺนํ สุตมยาณํ อาทึ กตฺวา อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ าณสหคตํ โหติ. เยน ปน นขเกสจีวรเสนาสนาทีนิ อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถูนิ ปุพฺเพ อวิสทานิ เฉทนมลหรณาทินา วิสทานิ กตานิ, ตสฺเสวํ วิสทวตฺถุกสฺส อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ วิสทํ าณํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. ยสฺส จ สทฺธินฺทฺริยาทีสุ อฺตรํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต ตานิ สกสกกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา โส ตสฺส โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาคตนเยน เตน เตน อากาเรน สมตฺตํ ปฏิปาเทติ, ตสฺเสวํ อินฺทฺริยานํ สมตฺตํ ปฏิปาเทนฺตสฺส วิปสฺสนาาณาทีนํ วเสน ¶ จิตฺตํ าณสหคตํ โหติ. โย ปน ทุปฺปฺปุคฺคเล ปริวชฺเชติ, ปฺวนฺตปุคฺคเล วา ปยิรุปาสติ, ขนฺธาทีสุ โอคาฬฺหํ ภควโต คมฺภีราณจริยํ วา ปจฺจเวกฺขติ, านนิสชฺชาทีสุ ตทธิมุตฺตจิตฺโต วา วิหรติ, อิเมสมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. อปิจ พุทฺธาทิคุณานุสฺสรเณนปิ จิตฺตํ าณสหคตํ โหติ. ยถาห –
‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส…เป… น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, อุชุคตเมวสฺส ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ ตถาคตํ อารพฺภ. อุชุคตจิตฺโต โข ปน, มหานาม, อริยสาวโก ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชํ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑).
เอวํ พุทฺธานุสฺสติอาทโยปิ ราคาทิมลวิโสธเนน าณุปฺปตฺติเหตุกาเยวาติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจ ¶ – ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา าณุปฺปตฺติการณํ. ปฏิสนฺธิปฺา หิ อาทิโต ปฏฺาย ภวงฺคสนฺตติวเสน พหุลํ ปวตฺตมานา สนฺตานปริภาวเนน าณุปฺปตฺติยา สวิเสสอุปนิสฺสโย โหติ. อสงฺขาริกตฺตํ ปน สปฺปายอุตุโภชนอาวาสาทิปจฺจเยหิ โหตีติ. โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘อิฏฺารมฺมณตา สทฺธาพาหุลฺยํ ทิฏฺิสุทฺธิ จ;
ผลทสฺสาวิตา เจว, ปีติโพชฺฌงฺคเหตุโย.
‘‘เอกาทส ¶ ตถา ธมฺมา, อคมฺภีรสภาวตา;
โสมนสฺสยุตฺตา สนฺธิ, อิจฺเจเต สุขเหตุโย.
‘‘อภาโว สุขเหตูนํ, มชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ จ;
อุเปกฺขุปฺปตฺติเหตุ จ, เอวํ เยฺยา วิภาวินา.
‘‘กมฺมูปปตฺติโต เจว, ตถา อินฺทฺริยปากโต;
กิเลสูปสมา ธมฺม-วิจยสฺส จ เหตุหิ.
‘‘สตฺตธมฺเมหิ พุทฺธาทิ-คุณานุสฺสรเณน จ;
สปฺปฺสนฺธิโต เจว, จิตฺตํ าณยุตํ สิยา.
‘‘อุตุโภชนอาวาส-สปฺปายาทีหิ เหตุหิ;
อสงฺขาริกภาโวปิ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา’’ติ.
เอวํ เวทนาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรจิตฺตํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘อิทํ…เป… นามา’’ติ.
๑๒. เยน ปนตฺเถน อิทํ ‘‘กามาวจร’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺทานโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อุทฺทานโตติ อุทฺเทสโต, สงฺเขปโตติ อตฺโถ. กิฺจาปิ อวสิฏฺกิเลสาทโย วิย กิเลสกาโมปิ อสฺสาเทตพฺพตาย วตฺถุกาเม สงฺคหิโต าณํ วิย เยฺเยติ ¶ สงฺเขปโต เอโกเยว กาโม สิยา, ตถาปิ กิเลสกาโม วตฺถุกามภาวํ คจฺฉนฺโต กามนียฏฺเน คจฺฉติ, น กามนวเสน. กามนวเสน จ ปน กิเลสกาโมว โหติ, น ปน วตฺถุกาโมติ อาห ‘‘กฺเลสวตฺถุวสา’’ติอาทิ. โก ปเนตฺถ วตฺถุกาโม, โก กิเลสกาโมติ โจทนํ มนสิ นิธาย ‘‘ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติ (มหานิ. ๑) เอวํ นิทฺเทสปาฬิยํ อาคตา นิทฺทิฏฺา ¶ กามตณฺหาว อิธ กิเลสกาโม. วตฺถุกาโมติ จ ‘‘มนาปิกา รูปา…เป… มนาปิกา โผฏฺพฺพา…เป… สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา…เป… สพฺเพปิ รูปาวจรา…เป… สพฺเพปิ อรูปาวจรา…เป… กามา’’ติ (มหานิ. ๑) ตตฺเถว นิทฺทิฏฺา สวิฺาณาวิฺาณปฺปเภทา เตภูมกธมฺมาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิเลโส…เป… วฏฺฏก’’นฺติ. ‘‘ฉนฺทราโควา’’ติ อวธารเณน กิเลสภาเวน นิรุฬฺเหสุ โลภโทสโมหาทีสุ ทสสุ โทสโมหาทโย นว กิเลเส ปฏิกฺขิปติ. กามรูปารูปตณฺหาย วตฺถุ ปติฏฺานํ, การณภูตนฺติ วา วตฺถุ.
๑๓. กถํ ปน กิเลสกาโม นาม, กถฺจ วตฺถุกาโมติ อาห ‘‘กิเลสกาโม’’ติอาทิ. กาเมตีติ วตฺถุกามํ ปตฺเถติ. กามียตีติ กิเลสกาเมน ปตฺถียติ. อิติ-สทฺโท ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถ. จ-สทฺโท เอว-การตฺเถ, เตน ยสฺมา กิเลสกาโม กาเมตีติ กาโม, วตฺถุกาโม จ กามียตีติ, ตสฺมา เอว กิเลสกาโม, วตฺถุกาโม จาติ ทุวิโธปิ เอส กาโม การกทฺวเย กตฺตริ, กมฺมนิ จ สิชฺฌติ, กตฺตุภาวํ, กมฺมภาวฺจ ปจฺจนุโภตีติ อตฺโถ. อถ วา ทุวิโธติ ทฺวินฺนํ กามานํ วาจกโต ทุวิโธ. ‘‘กาโม’’ติ อยํ สทฺโท การกทฺวเย สิชฺฌติ ยถาวุตฺตการกยุคเฬ นิปฺผชฺชติ, กตฺตริ, กมฺมนิ จ ‘‘กาโม’’ติ ปทสมฺภโว โหตีติ อตฺโถ. โว-กาโร ปน นิปาตมตฺตํ ‘‘เอวํ โว กาลามา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๖๖) วิย. อถ วา โวการกทฺวเยติ ขนฺธทฺวเยติ อตฺโถ. กิเลสกาโม หิ สงฺขารสภาวตฺตา สงฺขารกฺขนฺเธ, วตฺถุกาโม จ วกฺขมานนเยน ปฺจกามคุณภูโต รูปสภาวตฺตา รูปกฺขนฺเธติ เอวํ ทุวิโธเปส กาโม ขนฺธทฺวเย สิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ, อนฺโตภาวํ คจฺฉตีติ.
๑๔. สมฺปชฺชนานิ ¶ สมฺปตฺติโย, ตาสํ วเสน วิสยวิสยีภาเวน อฺมฺํ สโมสรณวเสน, สมฺปาปุณนวเสนาติ อตฺโถ. อิมินา ปน อิทํ ทีเปติ – ยตฺถ ทุวิโธปิ กาโม วิสยวิสยีภาเวน สหิโต ปวตฺตติ, โสเยว เอกาทสวิโธ ปเทโส กามาวจรสฺิโต ¶ . ยตฺถ ปน รูปารูปธาตุยํ เกวลํ วตฺถุกาโมว ปวตฺตติ, น โส ปเทโส กามาวจโร นามาติ. นนุ จ ทุวิโธปิ สหิโต รูปารูปธาตูสุ ปวตฺตติ, รูปารูปาวจรธมฺมานํ วตฺถุกามตฺตา, ตทารมฺมณภูตานฺจ รูปารูปตณฺหานํ ตํโยเคน กิเลสกามภาวสิทฺธิโตติ? นยิทเมวํ โอรมฺภาคิยภูตสฺส พหลกิเลสสฺเสว กามราคสฺส อิธ กิเลสกามภาเวน อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘อุทฺทานโต ทุเว กามา’’ติ สพฺเพ กาเม อุทฺทิสิตฺวาปิ หิ ‘‘ปเทโส จตุปายาน’’นฺติอาทินา วิสยนิยมเนน ‘‘ทุวิโธปิ อย’’นฺติ เอตฺถ กาเมกเทสภูโต นีวรณาวตฺถาย กถิโต กามราโค กิเลสกามภาเวน, ตพฺพตฺถุกาเยว ธมฺมา วตฺถุกามภาเวน คหิตา, น รูปารูปตณฺหา, ตพฺพตฺถุกธมฺมา จาติ าปียติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ วกฺขมานา สสตฺถาวจรูปมา อุปปนฺนา โหติ, ยถาวุตฺตานเมว กามานํ อิธ อธิปฺเปตตฺตา รูปารูปธาตูสุ วิมานกปฺปรุกฺขวตฺถาลงฺการปริตฺตกุสลาทิเภเทสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปวตฺโต ฉนฺทราโค กิเลสกาโม นาม น โหติ, น จ ตพฺพตฺถุภูตํ วิมานกปฺปรุกฺขาทิปริตฺตธมฺมชาตํ วตฺถุกาโม นามาติ สิทฺธํ. เตเนวาห ‘‘กาโม วา กามสฺา วา พฺรหฺมโลเก น วิชฺชตี’’ติ. กามาวจรสตฺตสนฺตานคตตณฺหาย วิสยภาเว สติ ปน ตํโยเคน รูปารูปธาตูสุปิ ปวตฺตมาโน ปริตฺตธมฺโม วตฺถุกาโมเยวาติ เวทิตพฺพํ. อถ วา นิทฺเทเส อาคตนเยน นิรวเสโส กิเลสกาโม กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหานิโรธตณฺหาปเภโท อิธ ปวตฺตติ. วตฺถุกาเมสุปิ ¶ อปฺปกํ รูปารูปวิปากมตฺตํ เปตฺวา สพฺโพเยว อิธ ปวตฺตตีติ อนวเสสปฺปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘กาโมยํ ทุวิโธปิ จา’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, เตสุ ปน พหลกิเลสกามภูโต พหลกามราโค จ ตพฺพตฺถุกา ปฺจ กามคุณา จ อิธ คหิตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สมฺปตฺตีนํ วเสนา’’ติ วุตฺตํ. สมฺปชฺชนวเสน, สมิชฺฌนวเสนาติ อตฺโถ. อวจรตีติ ปวตฺตติ. อิติ-สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ทุวิโธปิ อยํ กาโม อวจรติ, ตสฺมา กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจรสฺิโตติ อตฺโถ.
๑๕. สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปฺุสมฺมตา อยา เยภุยฺเยน อเปตาติ อปายา. นิรยาทิวเสน จตฺตาโร อปายา จตุปายา. ฉนฺนนฺติ จาตุมหาราชิกตาวตึสยามาตุสิตานิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติสงฺขาตานํ ฉนฺนํ เทวโลกานํ. เมรุปาทวาสิโน ปน อสุรา ตาวตึเสสุเยว สงฺคยฺหนฺตีติ น เตหิ สทฺธึ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ. มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺคุณจิตฺตตายาติ อตฺโถ, เต ปน นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสิโน เวทิตพฺพา. ยถาห –
‘‘ตีหิ ¶ , ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑).
เตหิ ปน สมานรูปาทิตาย สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’อิจฺเจว ปฺายึสุ. โลกิยา ปน มนุโน อปจฺจภาเวเนว ‘‘มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ ¶ . เอกาทสวิโธติ จตุราปาเยสุ ติรจฺฉานเปตฺติวิสยานํ วิสุํ ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาเวปิ ยตฺถ เต อรฺสมุทฺทปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส านสฺส คหิตตฺตา เอกาทสวิโธ.
๑๖. นนุ เจตฺถ อฺเสมฺปิ ธมฺมานํ ปวตฺติสมฺภวโต กามสฺเสว อวจรณวเสน กถํ นามลาโภติ อาห ‘‘อสฺสาภิลกฺขิตตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ อสฺสาติ อิมสฺส ทุวิธสฺส กามสฺส. อภิลกฺขิตตฺตาติ เอกาทสวิเธ ปเทเส ปากฏตฺตา. อถ วา อสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมา อเนน ทุวิเธน กาเมน เอกาทสวิธสฺส ปเทสสฺส อภิลกฺขิตตฺตา, ปฺาปิตตฺตาติ อตฺโถ. อถ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนวเสน อสฺส เอกาทสวิธสฺส ปเทสสฺส เตน ทุวิเธน อภิลกฺขิตตฺตาติ อตฺโถ. สห สตฺเถหีติ สสตฺถา, ยตฺถ เต อวจรนฺติ, โส สสตฺถาวจโร, ปเทโส. โส วิย. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถา ปุริสา อวจรนฺติ, โส วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ ทฺวิปทจตุปฺปทาทีสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ ตตฺถ ปากฏตฺตา, เตหิ วา อภิลกฺขิตตฺตา ‘‘สสตฺถาวจโร’’ตฺเวว ปฺายติ, เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ รูปาวจราทีสุ อวจรนฺเตสุ อภิลกฺขณวเสน อยํ ปเทโส ‘‘กามาวจโร’’ตฺเวว สฺิโตติ. เอส นโย รูปารูปาวจเรสุ.
๑๗-๘. นนุ จ จิตฺตํ กามาวจรนฺติ วุตฺตํ, ยถาวุตฺตนเยน ปน ปเทสสฺส คหิตตฺตา กถํ ตตฺถ อวจรนฺตํ กามาวจรํ นามาติ อาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิ. โส อยํ กามาวจโร ‘‘กาโม’’ติ สฺิโตติ สมฺพนฺโธ. รูปภโว รูปนฺติ ยถา รูปภโว รูปํ. อวุตฺโตปิ หิ ยถาสทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิฏฺานโต ลพฺภติ. ยถา ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ ‘‘รูปภวูปปตฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ รูปภโว ¶ ‘‘รูป’’นฺติ สฺิโตติ อยเมตฺถ อตฺโถ. กถํ ปเนส เอวํ สฺิโตติ อาห ‘‘อุตฺตรสฺสา’’ติอาทิ. อถ วา ยถา อุตฺตรสฺส ปทสฺส โลปํ กตฺวา ¶ อุทีริโต เอส รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติ สฺิโต, เอวํ สฺวายํ กามาวจโร กาโมติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ กาเมติ ตสฺมึ อุตฺตรปทโลปวเสน กามสฺิเต ปเทเส. อิทนฺติ อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ. อธิการวเสน ปน ตสฺส คหเณปิ สพฺเพสเมว ปริตฺตจิตฺตานมยมตฺโถ ลพฺภติ สพฺเพสมฺปิ กาเม อวจรณโต. สทาติ สพฺพกาลํ, พาหุลฺเยนาติ อธิปฺปาโย. อิมินา ปน อิทํ ทีเปติ – ยถา สงฺคาเม เยภุยฺเยน อวจรนฺโต ‘‘สงฺคามาวจโร’’ติ ลทฺธนาโม หตฺถี อฺตฺถ อวจรนฺโตปิ พาหุลฺลปฺปวตฺติวเสน ‘‘สงฺคามาวจโร’’ตฺเวว ปฺายติ, เอวมิทํ อฺตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามโลเก พาหุลฺลวุตฺติโต ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว วุตฺตนฺติ. เตน ปน นนุ เจตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรณโต รูปาวจราทินามมฺปิ ลเภยฺยาติ อิทํ โจทนํ ปริหรติ. โหติ เจตฺถ –
‘‘กาเมวจรตีตฺเยตํ, กามาวจรสฺิตํ;
เสเส อวจรนฺตมฺปิ, สงฺคามาวจโร ยถา’’ติ.
อิติ-สทฺโท เหตุมฺหิ. จ-สทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย. เตน ยสฺมา อุตฺตรปทโลเปน กามาวจโร ‘‘กาโม’’ติ สฺิโต, ยสฺมา จ ตสฺมึ กาเม อิทํ จิตฺตํ สทา อวจรติ, ตสฺมา ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว กถิตํ, น ปน กามาวจราวจรํ, นาปิ รูปารูปาวจรนฺติ วาติ อธิปฺปาโย. กามฆาตินาติ เทสนาาเณน วิเนยฺยสนฺตานคตสฺส กิเลสกามสฺส หนนสีเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน.
๑๙. ปฏิสนฺธึ ¶ …เป… อวจารยตีติ วาติ อถ วา ยสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺนมฺปิ กาเม ภเวเยว ปฏิสนฺธึ อวจารยติ, ตสฺมา อิทํ กาเม อวจารยตีติ ‘‘กามาวจร’’นฺติ กถิตํ จา-สทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ อุตฺตรปทโลปวเสน ปทสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินาปิ อุตฺตรปทโลปํ กามาวจร-สทฺทสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาปนฺนนฺติ ตตฺร วา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺราติ ตสฺมึ กามภเว. ปริยาปนฺนนฺติ อนฺโตคธํ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย –
‘‘กตเม ธมฺมา กามาวจรา? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา ¶ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. อิเม ธมฺมา กามาวจรา’’ติ (ธ. ส. ๑๒๘๗) –
วุตฺตตฺตา ยถา มนุสฺสิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโตปิ ติรจฺฉานคติโก ติรจฺฉานโยนิยเมว ปริยาปนฺนตฺตา ‘‘ติรจฺฉาโน’’ตฺเวว วุจฺจติ, เอวมิทํ รูปารูปภเวสุ อุปฺปนฺนมฺปิ กามภวปริยาปนฺนตฺตา ‘‘กามาวจร’’มิจฺเจว กถิตนฺติ. ตปฺปริยาปนฺนตา จสฺส อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสนินฺนาย กามตณฺหาย วิสยภาวโตติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน นิกฺเขปกณฺเฑปิ ‘‘‘เอตฺถาวจรา’ติ วจนํ อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสาย กามตณฺหาย วิสยภาวํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ปทสมฺภโว ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – กามตณฺหา กาโม, โส เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสน อวจรตีติ กามาวจรนฺติ. นนุ เจตฺถ กตมา กามตณฺหา, ยา กามาวจรธมฺมารมฺมณา ตณฺหา. กตเม กามาวจรธมฺมา, เย กามตณฺหาวิสยาติ เอวํ อิตรีตรนิสฺสยตาโทโส อาปชฺชตีติ ¶ ? นาปชฺชติ, อวีจิอาทิเอกาทโสกาสนินฺนตาย ยํกิฺจิ ตณฺหํ กามตณฺหาภาเวน คเหตฺวา ตํสภาวาย ตณฺหาย วิสยภาเวน กามาวจรธมฺมานํ อุปลกฺเขตพฺพภาวโต. อถ วา กิเลสวตฺถุวเสน ทุวิโธปิ กาโม ยถารหํ สหชาตวเสน เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจรํ, อารมฺมณกรณวเสน วา ทุวิเธปิ กาเม เอตํ อวจรตีติ กามาวจรํ. อถ วา มฺจนิสฺสิตเกสุ อุกฺกุฏฺึ กโรนฺเตสุ นิสฺสยนิสฺสิตานํ อเภทสฺส พุทฺธิยา คหิตตฺตา นิสฺสิตเกสุ นิสฺสยูปจารวเสน ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมตมฺปิ กามาวจรภเว ปวตฺตนวเสน ตนฺนิสฺสิตตฺตา นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กามาวจร’’นฺติ วุจฺจติ. โหติ เจตฺถ –
‘‘กาโมวจรตีตฺเยตฺถ, กาเมวจรตีติ วา;
านูปจารโต วาปิ, ตํ กามาวจรํ ภเว’’ติ.
๒๐. ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนโต, อตฺตสนฺตานํ ปุนนโต จ ปฺุานิ, กตฺตพฺพตาย กิริยา, เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุตาย วตฺถูนิ จาติ ปฺุกิริยวตฺถูนิ. คณนโต ทสปริมาณตฺตา ทส จ ตานิ ปฺุกิริยวตฺถูนิ จาติ ทส ปฺุกิริยวตฺถูนิ, เตสํ วเสนาติ ทสปฺุกฺริยวตฺถุวเสน, ทสปฺุกิริยวตฺถุภาเวน ตํมยํ หุตฺวาติ อตฺโถ. เอว-กาเรน ปน รูปารูปโลกุตฺตรํ ¶ วิย น เกวลํ ภาวนาวเสเนวาติ ทสฺเสติ. อถ วา ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปวตฺตติ, น ปน ปเรหิ ปริกปฺปิตปรปสํสาทิปฺุกิริยวตฺถุวเสนาติ เอว-สทฺเทน อวธารณํ. ยโต วกฺขติ ‘‘สพฺพานุสฺสติปฺฺุจา’’ติอาทิ.
๒๑. กานิ ปน ตานิ ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ, เยสํ วเสน อิทํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ วุตฺตนฺติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธาย ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ สีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํ, ปริจฺจาคเจตนา. อิธ ปน จิตฺตาธิการวเสน ตํสมฺปยุตฺตํ คเหตพฺพํ. ตถา ‘‘สีลา’’ทีสุปิ. สีลตีติ สีลํ, กายวจีกมฺมานิ สมาทหตีติ อตฺโถ. สุสิลฺยวเสน หิ กายกมฺมาทีนิ อวิปฺปกิณฺณานิ สมฺปติ, อายติฺจ หิตสุขาวหานิ สมฺมา ปิตานิ สมาหิตานิ โหนฺติ, สีลยติ อุปธาเรตีติ วา สีลํ. อุปธารณํ ปเนตฺถ กุสลานํ อธิฏฺานภาโว. ภาเวติ กุสลธมฺเม อาเสวติ วฑฺเฒติ เอตายาติ ภาวนา. อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺนา ปตฺติ ทิยฺยติ เอเตนาติ ปตฺติทานํ. ตํตํกิจฺจกรเณ พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํ. เทเสติ เอตายาติ เทสนา. ปตฺตึ อนุโมทติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมโท. ปุพฺพปทโลเปน ปน ‘‘อนุโมโท’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺิยา อุชุภาโว ทิฏฺิชุตฺตํ, สมฺมาทิฏฺิยา อุชุกรณนฺติ อตฺโถ. อตฺตโน, ปรสฺส วา หิตชฺฌาสยวเสน สมฺมา สุณนฺติ เอตายาติ สํสุติ. ปูชาวเสน อปจายติ สามีจึ กโรติ เอเตนาติ อปจาโย. ปฺุกิริยวตฺถูนํ ปเภโท ปฺุกิริยวตฺถุปฺปเภโท. มชฺฌปทโลปวเสน ปน ‘‘ปฺุวตฺถุปฺปเภโท’’ติ วุตฺตํ ยถา อาชฺยุตฺโต รโถ ‘‘อาชฺรโถ’’ติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทวิจาโร.
อยํ ปน วินิจฺฉโย – ตตฺถ เสขปุถุชฺชนานํ ปรํ อุทฺทิสฺส ปูชานุคฺคหกามตาย อตฺตโน วิชฺชมานวตฺถุปริจฺจชนวเสน ปวตฺตา เจตนา ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. ขีณาสวานมฺปิ ตถา ปวตฺตา ทานเมว, สา ปน ปฺุกิริยา นาม น โหตีติ น อิธ อธิปฺเปตา. ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนโต, หิ อตฺตสนฺตานํ ปุนนโต จ ปฺุํ, น จ ขีณาสวสนฺตาเน ปวตฺตา ผลนิพฺพตฺติกา โหติ, น จ ตํ ปุนาติ วิสุทฺธสนฺตานปฺปวตฺตตฺตาติ. เอวํ เสเสสุปิ.
ยา ปน นิจฺจสีลอุโปสถสีลาทิวเสน ปฺจสีลํ อฏฺสีลํ ทสสีลํ สมาทิยนฺตสฺส, อสมาทิยนฺตสฺสปิ กุลจาริตฺตวเสน ¶ สมฺปตฺตกายทุจฺจริตาทีหิ วิรมนฺตสฺส, อุปสมฺปทมาฬเก สํวรํ สมาทิยนฺตสฺส, ปาติโมกฺขํ ปริปูเรนฺตสฺส, อาปาถคตวิสเยสุ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ถเกนฺตสฺส ¶ , จีวราทิเก จ ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, กุหนาทิวตฺถุโต อาชีวํ ปริโสเธนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา, อยํ สีลมยปฺุกิริยวตฺถุนาม. เอตฺถาห – ‘‘ทานํ นาเมตํ มยฺหํ กุลวํโส กุลจาริตฺต’’นฺติ เอวํ จาริตฺตสีเล ตฺวา เทนฺตสฺส ปวตฺตา ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ กึ, อุทาหุ สีลมยนฺติ? สีลมยเมว จาริตฺตสีลภาวโต. เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตาปิ เหสา ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อปรภาเค เจตนาย จ ตถา ปวตฺตตฺตา สีลมยเมว ปฺุกิริยวตฺถุ, น ทานมยํ. ปูชานุคฺคหกามตาย หิ ทินฺนํ ทานมยนฺติ.
‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปน จกฺขาทิเก ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส ปวตฺตา โคตฺรภุโวทานปริโยสานา วิปสฺสนาเจตนา, กสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ อปฺปนํ อปฺปตฺตา โคตฺรภุปริโยสานา ปริกมฺมเจตนา จาติ อยํ ภาวนามยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ภาวนาเยว, สา ปน น กามาวจราติ อิธ น คหิตา. นิรวชฺชวิชฺชายตนกมฺมายตนสิปฺปายตนานํ สิกฺขนเจตนาปิ ภาวนามเยเยว สโมธานํ คจฺฉตีติ อาจริยา. ยา เจตฺถ เทยฺยธมฺมํ ขยโต วยโต สมฺมสิตฺวา ททโต ปวตฺตา, สาปิ ปุพฺเพ วิย อุภยภาเค เจตนานํ ตถา ปวตฺตตฺตา ภาวนามยปฺุกิริยวตฺถุเยวาติ เวทิตพฺพํ.
ทานาทิกํ ยํ กิฺจิ สุจริตกมฺมํ กตฺวา ‘‘อสุกสฺส จ นาม ปตฺติ โหตุ, สพฺพสตฺตานํ วา โหตู’’ติ เอวํ อตฺตนา กตสฺส ปเรหิ สาธารณภาวํ ปจฺจาสีสนวเสน ปวตฺตา ปตฺติทานมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. กึ ปเนวํ ปตฺตึ ททโต ปฺุกฺขโย โหตีติ? น โหติ, ยถา ปน เอกํ ทีปํ ชาเลตฺวา ตโต ทีปสหสฺสํ ชาเลนฺตสฺส ปมทีโป ขีโณติ ¶ น วตฺตพฺโพ, ปุริมาโลเกน ปน สทฺธึ ปจฺฉิมาโลกสฺส เอกีภาเว อติมหาว โหติ, เอวเมว ปตฺตึ ททโต ปริหานิ นาม น โหติ, วุฑฺฒิเยว ปน โหตีติ ทฏฺพฺพา. กถํ ปเนสา ทินฺนา นาม โหตีติ? ‘‘อิทํ เม ปฺุกมฺมํ สพฺพสตฺตานํ, อสุกสฺส วา ปริณมตู’’ติ เอวํ ปุพฺพภาเค, ปจฺฉาปิ วา วจีเภทํ กโรนฺเตน มนสา เอว วา จินฺเตนฺเตน ทินฺนา นาม โหติ. เกจิ ปน ‘‘ยํ มยา กตํ สุจริตํ, ตสฺส ผลํ ‘ทมฺมี’ติ วุตฺเตปิ ปตฺติ ทินฺนาว โหตี’’ติ วทนฺติ. กุสลกมฺมาธิการตฺตา ปน ปเรหิ จ กมฺมสฺเสว อนุโมทิตพฺพตฺตา กมฺมเมว ทาตพฺพํ, อนุโมเทนฺเตนปิ กมฺมเมว อนุโมทิตพฺพนฺติ อิทเมตฺถ อาจริยานํ สนฺนิฏฺานํ.
จีวราทีสุ ¶ ปจฺจาสารหิตสฺส อสํกิลิฏฺเน อชฺฌาสเยน สมณพฺราหฺมณานํ วตฺตปฏิวตฺตกรณวเสน, คิลานุปฏฺานวเสน จ ปวตฺตา เวยฺยาวจฺจมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม.
อามิสกิฺจกฺขาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส อตฺตโน ปคุณํ ธมฺมํ วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา เทเสนฺตสฺส, ตเถว นิรวชฺชวิชฺชายตนาทิกํ อุปทิสนฺตสฺส จ ปวตฺตา เทสนามยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. ปเรหิ กตํ ยํ กิฺจิ สุจริตกมฺมํ ทินฺนมทินฺนมฺปิ วา อิสฺสามจฺเฉรมลํ ปหาย ‘‘สาธุ สุฏฺู’’ติ อนุโมทนฺตสฺส ปวตฺตา อนุโมทนปฺุกิริยวตฺถุ นาม, ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา กมฺมสฺสกตาาณวเสน ทิฏฺึ อุชุํ กโรนฺตสฺส ปวตฺตา ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยวตฺถุ นาม. ยทิ เอวํ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยตา น ลพฺภตีติ? โน น ลพฺภติ ปุริมปจฺฉิมเจตนานมฺปิ ตํตํปฺุกิริยาสฺเวว สงฺคณฺหนโต. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘ปุริมา มฺุจนา เจว, ปรา ติสฺโสปิ เจตนา;
โหติ ทานมยํ ปฺุํ, เอวํ เสเสสุ ทีปเย’’ติ.
ตสฺมา ¶ กิฺจาปิ อุชุกรณเวลายํ าณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ โหติ, ปุริมปจฺฉาภาเค ปน าณวิปฺปยุตฺตมฺปิ โหตีติ ตสฺสาปิ ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยภาโว อุปฺปชฺชติ.
อปเร ปนาหุ – วิฺาณปฺาณวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺิ, จิตฺตํ ปฺา จ. ทิฏฺิยา อุชุภาโว ทิฏฺิชุตฺตํ. กึ ตํ? กุสลฺจ วิฺาณํ กมฺมสฺสกตาาณาทิ จ สมฺมาทสฺสนํ. ตตฺถ กุสลวิฺาเณน าณุปฺปาเทปิ อตฺตโน สุจริตานุสฺสรณปรคุณปสํสาสรณคมนานํ สงฺคโห, กมฺมสฺสกตาาเณน กมฺมปถสมฺมาทิฏฺิยาติ. ทานาทิสมฺปยุตฺตํ ปน าณํ ทานาทีสฺเวว อนฺโตคธนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอวมิมํ ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺโต โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสํ อธิคมิสฺสามิ, พหุสฺสุโต วา หุตฺวา ปเร ธมฺมเทสนาย อนุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน, ปเรสํ วา วิมุตฺตายตนสีเสน สทฺธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตา สวนมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม. นิรวชฺชวิชฺชายตนาทิสวนเจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. ปูชารเห, ครุฏฺานิเย, มหลฺลเก จ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺหนฺตสฺส ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณมคฺคทานอภิวาทนอฺชลิกมฺมกรณอาสนปุปฺผคนฺธาทิอภิหารํ กโรนฺตสฺส จ ปวตฺตา พหุมานเจตนา อปจิติสหคตปฺุกิริยวตฺถุ ¶ นาม. เวยฺยาวจฺจาปจายนานฺหิ อยํ วิเสโส – วยสา, คุเณน จ เชฏฺานํ, คิลานานฺจ ตํตํกิจฺจกรณํ เวยฺยาวจฺจํ, สามีจิกิริยา อปจายนนฺติ.
๒๒-๓. เอวํ อฏฺกถาย อาคตนเยน ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺเต อาคตนเยน ทานํ สีลํ ภาวนาติ ตีณิเยว ทสฺเสตุํ เตสุ อิตเรสมฺปิ สงฺคหํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘คจฺฉนฺติ สงฺคห’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนา ทาเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตํสภาวตฺตา. ทานมฺปิ หิ อิสฺสามจฺเฉรานํ ปฏิปกฺขํ, เอเตปิ, ตสฺมา สมานปฏิปกฺขตาย ¶ ทาเนน สห เอกลกฺขณตฺตา เอเต ทานมยปฺุกิริยวตฺถุมฺหิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เวยฺยาวจฺจาปจายนา สีลมเย ปฺุเ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ จาริตฺตสีลสภาวตฺตา. เทสนาสวนทิฏฺิอุชุกา ปน กุสลธมฺมาเสวนโต ภาวนโต ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เกจิ ปน ‘‘เทเสนฺโต, สุณนฺโต จ เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌ เทเสติ, สุณาติ จ, ตานิ จ เทสนาสวนานิ ปฏิเวธเมว อาหรนฺตีติ เทสนาสวนํ ภาวนามเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ วทนฺติ. ธมฺมทานภาวโต ‘‘เทสนา ทานมเย สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติปิ สกฺกา วตฺตุํ. ตถา ทิฏฺิชุกมฺมํ สพฺพตฺถาปิ สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณตฺตาติ. ทานาทีสุ หิ ยํ กิฺจิ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยาว วิโสธิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ. เอวฺจ กตฺวา ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘ทิฏฺิชุกมฺมํ ปน สพฺเพสํ นิยมนลกฺขณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕) วุตฺตํ. มหาสํฆิยา ปน อภยคิริวาสิโน จ ทิฏฺิชุกมฺมํ วิสุํ ปฺุกิริยภาเวน น คณฺหนฺติ. ตถา หิ เต ทานํ สีลํ ภาวนา สํสุติ เทสนานุสฺสติโมทนํ เวยฺยาวจฺจปูชาสรณปฺปตฺติปสํสา จาติ อตฺตนา กตปฺุานุสฺสรณํ พุทฺธาทีสุ สรณคมนํ ปรคุณปสํสาติ อิมานิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา ทิฏฺิชุกมฺมํ อคฺคเหตฺวา ทฺวาทส ปฺุกิริยวตฺถูนิ ปฺาเปนฺติ. ปุน ตีเณวาติ ปมํ ทสาปิ สมานา ปุน สงฺเขปโต ตีเณว สมฺโภนฺติ.
๒๔. อิทานิ ปเรหิ นิทฺทิสิยมานานํ ปฺุานุสฺสรณาทีนํ อตฺตนา นิทฺทิฏฺเสฺเวว สโมธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานุสฺสติปฺฺุจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพสฺเสว อตฺตนา กตสุจริตสฺส อนุสฺสรณํ สพฺพานุสฺสติปฺุํ นาม. ปสํสาติ ปเรหิ กตาย ปฺุกิริยาย, สมฺมาปฏิปตฺติยา จ วิปฺปสนฺนจิตฺเตน ¶ ปสํสนํ, สนฺตุสฺสนนฺติ อตฺโถ. สรณตฺตยนฺติ เอตฺถ สรนฺติ หึสนฺตีติ สรณานิ, พุทฺธาทีนิ ตีณิ รตนานิ. ตานิ หิ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุคฺคติปริกฺกิเลสํ หึสนฺติ วินาเสนฺติ. ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, ตีหิ อวยเวหิ ¶ ยุตฺตสมุทายสฺเสตํ อธิวจนํ, สรณานํ ตยํ สรณตฺตยํ, ตีณิ สรณานีติ วุตฺตํ โหติ. น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถีติ. อิธ ปน สรณตฺตยคฺคหเณน อุปจารโต, อุตฺตรปทโลปโต วา สรณคมนํ อธิปฺเปตํ. น หิ สรณตฺตยํ ปฺุกิริยวตฺถุ นาม โหติ. อตฺถโต ปเนตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สํโฆ’’ติอาทินา พุทฺธาทีสุ ปสาทปฏิลาภวเสน ปวตฺตา เจตนา ทิฏฺิชุกมฺมสฺมึ สงฺคหํ ยนฺติ ตํวเสเนว เตสํ อิชฺฌโต. น หิ วิปรีตทิฏฺิกสฺส อิมานิ ตีณิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา เต เอกนฺเตน ทิฏฺิชุกมฺมปฺุกิริยวตฺถุสฺมึ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, น วิสุํ ปฺุกิริยภาเวน คเหตพฺพาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘นตฺถิ สํสโย’’ติ. ทิฏฺิชุกมฺมสฺส ภาวนามยสงฺคเหปิ สงฺเขปนเยน ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติ, วิตฺถารนเยน ปน ‘‘กตฺถ นุ โข’’ติ สํสโย สิยาติ อิเมสํ ภาวนามยสงฺคโห น วุตฺโต. ทิฏฺิชุกมฺมสฺส วา สพฺเพสํ มหปฺผลภาวนิยามกตฺเตน มูลภูตตฺตา ตสฺส ปธานภาวํ ทสฺเสตุํ วิสุํ ตตฺถ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘สงฺคณฺหนฺโต สงฺคณฺหาติ, คณฺหนฺโต ‘มฺุจตี’ติ วจนโต สรณคมนสฺส สีลสมาทาเน วิย คหณํ สมฺภวตีติ สีลมเย สงฺคยฺหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘สรณคมนํ ปณิปาตภาวโต อปจิติสหคเต สงฺคยฺหตี’’ติ เกจิ.
๒๕. อิทานิ ยถาวุตฺตปฺุกิริยวตฺถูนํ ปุริมปจฺฉิมภาควเสน ปวตฺตมานาปิ เจตนา ตตฺถ ตตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมา มฺุจนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริมาติ ทานตฺถาย เทยฺยธมฺมํ ธมฺเมน สเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส, อุปฺปนฺนํ ‘‘ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส, ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสนฺตสฺส จ ยาว วตฺถุโน ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺเถ วิสฺสชฺชนํ, ปริณามนํ วา, ตาว ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา. ปฏิคฺคาหกสฺส ปน หตฺเถ วิสฺสชฺชนเจตนา, ปริณามนเจตนา วา มฺุจนเจตนา นาม. สาเยว นิคฺคหีตโลเปน ‘‘มุจนา’’ติ วุตฺตา. ‘‘มฺุจนา’’อิติเยว วา ปาโ. ปราติ อตฺตนา วิสฺสฏฺวตฺถุมฺหิ อาลยํ อกตฺวา ‘‘สาธุ สุฏฺุ อคฺคํ ทานํ เม ทินฺน’’นฺติ โสมนสฺสจิตฺเตน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อปรภาคเจตนา. ติสฺโสปิ เจตนาติ อิติ อยฺจ ปุริมา เจตนา, อยฺจ มฺุจนเจตนา, อยฺจ อปรเจตนาติ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทานมยํ ปฺุํ โหติ, ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ นาม โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ปฺุ’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โหตี’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ เสเสสุปิ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอวํ เสเสสุ ทีปเย’’ติ. เสเสสูติ สีลาทีสุ ปฺุกิริยวตฺถูสุ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘สีลํ ‘รกฺขิสฺสามี’ติ จินฺเตนฺตสฺส, ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ปวตฺตา ปุริมเจตนา, สีลํ ¶ สมาทิยนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส, สีลํ ปริปูเรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา มชฺฌิมเจตนา, ‘ปูริตํ เม’ติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อปรเจตนาติ เอวํ ติสฺโสปิ เจตนา เอกโต หุตฺวา สีลมยปฺุกิริยวตฺถุ นามา’’ติอาทินา ทีปเย, ปกาเสยฺยาติ อตฺโถ. นนุ จ อตฺตนา กตปฺุานุสฺสรณเจตนา ทิฏฺิชุกมฺมสงฺคหิตา, อยฺจ อปรเจตนา สาเยวาติ กถมสฺสา ตตฺถ สงฺคโหติ? นายํ โทโส, วิสยเภเทน อุภินฺนมฺปิ วิเสสสพฺภาวโต. ปฺุานุสฺสรณฺหิ อตฺตนา กตปฺุวิสยเมว. อยํ ปน ตพฺพตฺถุวิสยาติ ปากโฏเยว ทฺวินฺนํ วิเสโสติ.
เอตฺตาวตา ¶ จ ยํ วุตฺตํ ‘‘ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสเนว ปวตฺตตี’’ติ, ตตฺถ ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ สรูปโต, สงฺคหโต จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตถาปวตฺตมานสฺส จสฺส ปาเฏกฺกํ ปวตฺตาการวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อยนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํ. ทาตพฺโพ ธมฺโม เทยฺยธมฺโม, อนฺนาทิทสวิธํ วตฺถุ. วุตฺตฺหิ –
‘‘อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ, มาลาคนฺธวิเลปนํ;
เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, ทานวตฺถู ทสาวิเม’’ติ.
ปฏิคฺคาหโก อาทิ เยสํ เทสกาลมิตฺตาทีนํ เต ปฏิคฺคาหกาทโย, เทยฺยธมฺมสฺส, ปฏิคฺคาหกาทีนฺจ สมฺปตฺติ สมฺปนฺนตา เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติ. ตตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส ปณีตมนาปภาโว ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนภาโว เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติ. ปฏิคฺคาหกานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาโว ปฏิคฺคาหกสมฺปตฺติ. ทุลฺลภอนฺนปานาทิโก เทโส เทสสมฺปตฺติ. ตาทิโสว กาโล กาลสมฺปตฺติ. ทุลฺลภอนฺนปานาทิเก หิ เทเส, กาเล วา ทินฺนํ อชฺฌาสยสฺส พลวตาย มหปฺผลํ, โสมนสฺสเหตุกฺจ โหติ, ตสฺมา เต ทานสฺส สมฺปตฺติวเสน วุตฺตา. มิตฺตสมฺปตฺติ ปน กลฺยาณมิตฺตภาโว. กลฺยาณมิตฺตฺหิ นิสฺสาย ทานาทีสุ จิตฺตํ โอทคฺยปฺปตฺตํ โหติ. ปริจาริกสมฺปตฺติ ปน อนาณตฺติยาปิ ตํตํกิจฺจสมฺปาทเน อปฺปมตฺตสฺส ปริจาริกชนสฺส ปฏิลาโภ. อฺํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธิทิฏฺิตาทิเภทํ อฺํ โสมนสฺสการณํ วา. อาคมฺมาติ อุปาคมฺม, ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. หฏฺปหฏฺโติ โสมนสฺสวเสน หฏฺโ เจว ปหฏฺโ จ. อุภเยนปิ อธิกโสมนสฺสํ วุตฺตํ. อตฺถิ…เป… ปวตฺตนฺติ ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก ¶ สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา ¶ สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๔๑) เอวํ ปวตฺตํ ทสวิธํ สมฺมาทิฏฺิวตฺถุวเสน เจว ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยาทีนํ วเสน จ ปวตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน หิ น เกวลํ นวนฺนํเยว สมฺมาทิฏฺิวตฺถูนํ คหณํ, อถ โข ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยานมฺปิ สงฺคโห. สมฺมา าเยน ปวตฺตา ทิฏฺิ, ปสตฺถา วา ทิฏฺีติ สมฺมาทิฏฺิ, ตํ. ปุรกฺขตฺวาติ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. ตฺจ โข สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑-๒) วิย สมฺปโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
อนุสฺสาหิโตติ โลภมจฺฉริยาทิวเสน ปฺุกิริยาย สงฺโกจํ อนาปชฺชนโต อตฺตนา, ปเรน วา เกนจิ อนุสฺสาหิโต หุตฺวา. สภาวโต หิ ปฺุปฺปวตฺติทสฺสนมิทํ. ปเรหีติ ปน ปรปากฏุสฺสาหทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ปมนฺติ เทสนากฺกเมน, อิธ นิทฺทิฏฺกฺกเมน วา ปมํ. มหากุสลจิตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตตาทิองฺคปาริปูริยา มหนฺตํ กุสลจิตฺตํ. อถ วา ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต มหนฺตํ ปูชิตํ กุสลจิตฺตนฺติ มหากุสลจิตฺตํ. สพฺเพสมฺปิ หิ สพฺพฺุโพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมสฺส ติเหตุกโสมนสฺสมยสฺส อสงฺขาริกจิตฺตสฺส วิปาโกติ วุตฺตํ. เอตฺถ ‘‘เทยฺยธมฺม…เป… หฏฺปหฏฺโ’’ติ เอตฺตาวตา อิมสฺส โสมนสฺสสหคตภาวมาห, ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา’’ติ าณสมฺปยุตฺตภาวํ, ‘‘อนุสฺสาหิโต’’ติ ปน อิมินา อสงฺขาริกภาวนฺติ ทฏฺพฺพํ.
วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ, อฺํ วา โสมนสฺสการณํ อาคมฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน. อุสฺสาหิโตติ เทยฺยธมฺเม สาเปกฺขาทิตาย, สีลสมฺปทาทีสุ อนธิมุตฺตตาทีหิ จ ปฺุกิริยาย สงฺโกจาปชฺชนโต อตฺตนา, ปเรน วา เกนจิ อุสฺสาหิโต. ปเรหีติ ¶ ปน วุตฺตนยเมว. กโรติ ทานาทีนิ ปฺุานีติ สมฺพนฺโธ. ตเมวาติ โสมนสฺสสหคตาทินา ตํสทิสตาย วุตฺตํ. โหติ หิ ตํสทิเสปิ ตํโวหาโร ยถา จ ‘‘สาเยว ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี’’ติ. เอตฺถ ปน ‘‘อุสฺสาหิโต’’ติ อิมินา สสงฺขาริกตํ ทสฺเสติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิมสฺมึ ปนตฺเถติ อิมสฺมึ สสงฺขาริกสทฺทาภิเธยฺเย, อุสฺสาหิตพฺพจิตฺตสงฺขาเต อตฺเถ ตํวิสเยติ อตฺโถ. ปุพฺพปฺปโยคสฺสาติ ปฺุกิริยาย สงฺโกเจ ชายมาเน ตโต วิเวเจตฺวา สมุสฺสาหนวเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตปฺปโยคสฺส. ปุพฺพ-คฺคหณํ ปเนตฺถ ตถาปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน ¶ โส ปโยโค โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺส ปุพฺพกาลิกตายาติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
ปฏิปตฺติทสฺสเนนาติ ภิกฺขู ทิสฺวา เทยฺยธมฺมปริจฺจชนวนฺทนาทิปฏิปตฺติทสฺสเนน. พลนฺติ อนนฺตีติ พาลา, อสฺสาสิตปสฺสาสิตมตฺเตเนว ชีวนฺติ, น ปฺาชีวิเตนาติ อธิปฺปาโย. พาลาเยว พาลกา. เต ปน อิธ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา อภาเวน อสฺชาตพุทฺธิโน ทารกา. ปากฏวเสน เจตฺถ พาลก-คฺคหณํ. สหสา กรณาทิกาเล ปน อิตเรสมฺปิ าณวิปฺปยุตฺตํ โหตีติ. โสมนสฺสํ ชาตํ เอเตสนฺติ โสมนสฺสชาตา, ชาตโสมนสฺสาติ อตฺโถ. สหสาติ สีฆํ สีฆํ ทาตุกามตาย อุปฺปตฺติสมกาลเมว.
เอตฺถ จ ‘‘ปฏิปตฺติทสฺสเนนา’’ติ อิมินา ปเรสํ ปโยคาภาวมาห, ‘‘ชาตปริจยา’’ติ อตฺตโน ปโยคาภาวํ. อุภเยนาปิ อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ทีเปติ. ‘‘พาลกา, สหสา’’ติ จ อิเมหิ าณวิปฺปยุตฺตภาวมาห, ‘‘ภิกฺขู…เป… ชาตา’’ติ โสมนสฺสสหคตภาวํ. อถ วา ‘‘ปฏิปตฺติ…เป… ปริจยา’’ติ อิมินา อสงฺขาริกภาวสฺส ‘‘พาลกา ภิกฺขู…เป… ชาตา’’ติ ¶ จ อิเมหิ าณวิปฺปยุตฺตโสมนสฺสสหคตภาวสฺส จ ทีปิตตฺตา ‘‘สหสา’’ติ วจเนน ยถาวุตฺตเมว าณวิปฺปยุตฺตอสงฺขาริกภาวํ ปกาเสติ. เอวํ สติ ปฏิโลมโต โสมนสฺสสหคตาทิภาโว ทสฺสิโต โหติ. อนุโลมโต ปน ‘‘โสมนสฺสชาตา’’ติ อิมินา โสมนสฺสสหคตภาวํ, สหสา-คฺคหเณน าณวิปฺปยุตฺตาสงฺขาริกภาวํ ทีเปติ. ‘‘ปฏิปตฺติ…เป… ทิสฺวา’’ติ เอตฺตาวตา ปน โสมนสฺสสหคตาทิภาวสฺส การณํ วุตฺตนฺติ. เตติ เต าตกา, เต พาลกาติ วา อตฺโถ. ‘‘โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. มชฺฌตฺตารมฺมณํ ตถารูเป เจโตภิสงฺขาราทโยปิ หิ อุเปกฺขาสหคตตาย การณเมวาติ. จิตฺตสฺส โสมนสฺสาภาเว ปุคฺคลสฺสปิ โสมนสฺสรหิตตา โหตีติ ‘‘จตูสุปิ…เป… โหนฺตี’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ กตฺวา วุตฺตํ, โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ ปฺุํ กโรนฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํ.
อิเมสุ ปน อฏฺสุ วิฺาเณสุ โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, าณวิปฺปยุตฺตโต าณสมฺปยุตฺตํ, สสงฺขาริกโต อสงฺขาริกํ สทิสํ พลวตรํ. วิสทิสํ ปน เวทนาาณปฺปโยควเสน พลวํ, ทุพฺพลฺจ โหติ. โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกโต หิ อุเปกฺขาสหคตติเหตุกสสงฺขาริกํ ¶ พลวตรํ, อุเปกฺขาสหคตทุเหตุกอสงฺขาริกโต โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกํ พลวตรํ. อิติ จตุตฺถจิตฺตโต ตติยจิตฺตํ พลวตรํ, ตโต อฏฺมจิตฺตํ, ตโต สตฺตมจิตฺตํ, ตโต ทุติยจิตฺตํ, ตโต ปมจิตฺตํ, ตโต ฉฏฺจิตฺตํ, ตโต ปฺจมจิตฺตนฺติ เอวมิเมสํ พลวพลวตรภาโว เวทิตพฺโพ.
๒๖. เอวํ ¶ ปาฬิยํ อาคตนเยน เวทนาาณปฺปโยคเภทโต อฏฺวิธตํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อฏฺกถายํ อาคตปฺุกิริยาทีนํ วเสนปิ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทส ปฺุกฺริยาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน ฉนฺนํ อารมฺมณานํ, จตุนฺนํ อธิปตีนํ, ติณฺณํ กมฺมานํ, หีนาทิเภทสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตเนวาหุ –
‘‘กเมน ปฺุวตฺถูหิ, โคจราธิปตีหิ จ;
กมฺมหีนาทิโต จาปิ, คเณยฺย นยโกวิโท’’ติ.
๒๗. อิทานิ ตถาปวตฺตมานสฺส ตสฺส โย โย เตสํ เตสํ วเสน ลพฺภมาโน คณนปริจฺเฉโท, ตํ สมฺปิณฺฑิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตรส สหสฺสานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺเถวํ คณนา เวทิตพฺพา – อิมานิ ตาว อฏฺ วิฺาณานิ ทสนฺนํ ปฺุกิริยวตฺถูนํ วเสน ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ทส ทสาติ กตฺวา อสีติ จิตฺตานิ โหนฺติ, ตานิ จ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต ฉคฺคุณิตานิ สาสีติกานิ จตฺตาริ สตานิ โหนฺติ, ตานิ จตุนฺนํ อธิปตีนํ สหโยควเสน จตุคฺคุณิตานิ สหสฺสํ, วีสาธิกานิ จ นว สตานิ โหนฺติ, ตานิ จ กายวจีมโนสงฺขาตานํ ติณฺณํ กมฺมานํ วเสน ติคุณิตานิ สสฏฺิสตฺตสตาธิกานิ ปฺจ สหสฺสานิ โหนฺติ, ตานิ จ หีนมชฺฌิมปณีตเภทโต ติคุณิตานิ สาสีติกทฺวิสตาธิกานิ สตฺตรส สหสฺสานิ โหนฺตีติ. นนุ จ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตานํ วีมํสาธิปติสหโยคาภาวโต อธิปติวเสน สหสฺสํ, สาสีติกานิ จ ฉ สตานิ โหนฺตีติ ตานิ กมฺมาทีนํ วเสน สมฺปิณฺฑิตานิ วีสสตาธิกานิ ปนฺนรส สหสฺสานิ ภวนฺตีติ? สจฺจเมตํ, โสตปติตวเสน ปน ตํ อนาทิยิตฺวา อธิปติคณนา คหิตาติ น ตสฺส วเสน คณนหานิ กตาติ ทฏฺพฺพํ.
นนุ ¶ จ ‘‘สวิปากํ กุสล’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน กถํ, กุหึ, กึ ผลตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ. ยสฺมา ติเหตุกํ กุสลํ ติเหตุกํ วา ทุเหตุกํ วา ปฏิสนฺธึ เทติ ¶ , นาเหตุกํ ปฏิสนฺธึ เทติ. ยทา จ ติเหตุกํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, ตทา ปวตฺเต โสฬส วิปากานิ อภินิปฺผาเทติ. ยทา ทฺวิเหตุกํ, ตทา ทฺวาทส. ทุเหตุกํ ปน ทุเหตุกมเหตุกฺจ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, น ติเหตุกํ. ยทา จ ทุเหตุกํ ชเนติ, ตทา ปวตฺติยํ ทฺวาทส. ยทา อเหตุกํ, ตทา อฏฺ. เย ปน อาคมนโต วิปากสฺส สงฺขารเภทมิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน ติเหตุกํ ทฺวาทส, ทส วา วิปจฺจติ, ทุเหตุกํ ทส, อฏฺ วา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ. นานาวิธสมฺปตฺติฏฺานภาวโต โสภนา, คนฺตพฺพโต คติ จาติ สุคติ, กามาวจรภโวว สุคติ กามาวจรสุคติ. ตสฺสํ กามาวจรสุคติยํ. ภวโภคสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ จ ภวตีติ ภโว, อุปปตฺติภวสงฺขาตานํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปานเมตํ คหณํ, ภฺุชิตพฺพโต โภโค, ปวตฺติยํ ปฏิลภิตพฺพสมฺปตฺติ, ภโวติ วา ปฏิสนฺธิ, โภโค เสสวิปากกฏตฺตารูเปหิ สห ปวตฺติยํ ปฏิลภิตพฺพา สมฺปตฺติ, ภโว จ โภโค จ ภวโภโค, เตเยว สมฺปนฺนภาวโต สมฺปตฺติ, เตสํ วา สมฺปตฺติ ภวโภคสมฺปตฺติ, ตํ อภินิปฺผาเทติ, ชนกวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จ สาเธตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ภวโภคสมฺปตฺตีนํ นิรวเสสโต ลพฺภมานฏฺานํ สนฺธาย ‘‘กามาวจรสุคติย’’นฺติ วุตฺตํ. สเหตุกวิปากวชฺชํ ปน ปวตฺติวิปากกฏตฺตารูปสภาวํ ภวสมฺปตฺตึ, เอกจฺจโภคสมฺปตฺติฺจ, โภคสมฺปทเมว วา อวิเสเสน สุคติยํ ทุคฺคติยมฺปิ อภินิปฺผาเทติเยว. นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ หิสฺส เทวสมฺปตฺติสทิสํ มนฺุํ โภคชาตํ, ตพฺพิสยานิ จ วิปากจิตฺตานิ, สุวณฺณตาสุสฺสรตาทิ จ ตํ สพฺพํ กามาวจรกุสลสฺเสว ผลํ. น หิ อกุสลสฺส อิฏฺผลํ อตฺถิ. วุตฺตฺเหตํ ¶ – ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ อกุสลสฺส อิฏฺโ กนฺโต วิปาโก สํวิชฺชตี’’ติ.
กามาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
รูปาวจรกุสลวณฺณนา
อิทานิ ยสฺมา กามาวจรกุสลานนฺตรํ อุทฺทิฏฺสฺส รูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิตเรสู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิตเรสูติ ยถาวุตฺตกามาวจรกุสลโต อิตเรสุ, รูปาวจราทีสูติ อตฺโถ. สวตฺถุกโต เอกวิธํ เอกนฺเตน วตฺถุสนฺนิสฺสิตตฺตา ¶ . น หิ อรูปธาตุยํ รูปาวจรธมฺมา ลพฺภนฺติ รูปวิราคภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา ปุน รูปาวจรชฺฌานสมาปตฺติยา อภาวโต.
หีนมชฺฌิมปณีตเภทโตติ เอตฺถ ปุพฺเพ วิย อธิปตีนํ หีนาทิภาเวหิ ฌานสฺส หีนาทิภาโว โยเชตพฺโพ. อถ วา ปฏิลทฺธมตฺตมนาเสวิตํ หีนํ ปริทุพฺพลภาวโต, นาติสุภาวิตํ อปริปุณฺณวสิภาวํ มชฺฌิมํ, อติวิย สุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณวสิภาวํ ปณีตํ. ตถา อุฬารปฺุผลกามตาวเสน ปวตฺติตํ หีนํ, โลกิยาภิฺตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิเวกกามตาย อริยภาเว ิเตน ปวตฺติตํ ปณีตํ. อตฺตหิตาย วา ปวตฺติตํ หีนํ, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปรหิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติตํ หีนํ, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติตํ ปณีตํ.
ปฏิปทาทิเภทโตติ ทุกฺขปฏิปทาทนฺธาภิฺาทีนํ ปฏิปทาภิฺานํ เภเทน. ปฏิปทาวจเนเนว วา ตทวินาภาวโต อภิฺาปิ ลพฺภติ. ตถา เหตฺถ ปฏิปทาจตุกฺกนฺติ โวหรนฺตีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน อธิปติอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ, ตสฺมา ปฏิปทาทิเภทโตติ ปฏิปทาเภทโต, อธิปติเภทโต, อารมฺมณเภทโต, หานภาคิยาทิเภทโตติ อตฺโถ. ตตฺถ ปฏิปทาเภทโต ตาว ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺนฺติ เอวํ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา อสฺสาติ ทุกฺขปฏิปทํ. ทนฺธา อภิฺา อสฺสาติ ทนฺธาภิฺํ. เอส นโย ‘‘ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺ’’นฺติอาทีสุปิ.
ตตฺถ อปฺปหีนนีวรณสฺส, อวิกฺขมฺภิตฌานนิกนฺติกสฺส จ าณกิจฺจสฺส อปริพฺยตฺตตาย ปรินิฏฺิตสกลปุพฺพกิจฺจสฺส ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ วา ‘‘อาโป อาโป’’ติ วา เอวํ ปวตฺตปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารุปฺปตฺติยา นีวรณปฺปหานํ, นิกนฺติวิกฺขมฺภนฺจ โหติ, ตาว ปวตฺตา ปุพฺพภาคภาวนา ปฏิปทา นาม ‘‘ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายา’’ติ กตฺวา. ปหีนนีวรณสฺส, ปน วิกฺขมฺภิตฌานนิกนฺติกสฺส จ าณกิจฺจสฺส ปริพฺยตฺตภาวโต อุปจารชฺฌานํ อาทึ กตฺวา ยาว อปฺปนาย อุปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา ปฺา ปุพฺพภาคปฺาย วิสิฏฺภาวโต อภิฺา นาม, ตสฺมา โย อาทิโต กิเลเส ฌานนิกนฺติฺจ ¶ วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, วิกฺขมฺภิตกิเลสฌานนิกนฺติ จ อปฺปนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทํ, ทนฺธาภิฺฺจ ฌานํ โหติ. โย ปน สสงฺขาเรน กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา น จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทํ, ขิปฺปาภิฺฺจ. โย กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, อปฺปนาปริวาสํ ปน จิรายติ, ตสฺส สุขปฏิปทํ, ทนฺธาภิฺํ. โย ปน สุเขเนว กิเลสาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา ¶ สีฆเมว อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตสฺส สุขปฏิปทํ, ขิปฺปาภิฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
โส ปนายํ ปฏิปทาภิฺานํ เภโท กิเลสินฺทฺริยาธิการวเสน เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ราคาทโย กิเลสา ติพฺพา โหนฺติ, สทฺธาปฺจมกานิ จ อินฺทฺริยานิ มุทูนิ. โย จ สมถวิปสฺสนาสุ อกตาธิกาโร, ตสฺส ปวตฺตฌานํ ทุกฺขปฏิปทํ, ทนฺธาภิฺฺจ โหติ. ตสฺส หิ กิเลสสมุทาจารติพฺพตาย นีวรณวิกฺขมฺภนสฺส กิจฺเฉน กสิเรน สมิชฺฌนโต ปฏิปทา ทุกฺขา อสุขา, ตสฺเสว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ มุทุตาย อภิฺาปิ ทนฺธา มนฺทา อสีฆปฺปวตฺตินี โหติ. ภวนฺตเร วา สมเถ อกตาธิการตฺตา ปฏิปทา ทุกฺขา, วิปสฺสนาย อกตาธิการตฺตา อภิฺาปิ ทนฺธา. โย ปน วุตฺตวิปรีโต โหติ, ตสฺส กิเลสานํ อติพฺพสมุทาจารตาย, อินฺทฺริยานฺจ ติขีณตาย สมถวิปสฺสนาสุ กตาธิการตาย ยถากฺกมํ สุขปฏิปทา, ขิปฺปาภิฺา จ โหติ. ภวนฺตเร กตปริจยสฺส หิ ยถา ปคุณํ กตฺวา วิสฺสฏฺคนฺโถ อปฺปมตฺตเกน ปโยเคน สุปฺปวตฺติ วาจุคฺคโต จ โหติ, เอวํ ภาวนา อปฺปกสิเรเนว อิชฺฌตีติ. สฺวายํ อกโต, กโต จ อธิกาโร สมถนิสฺสิโต ปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิปฺปธานตฺตา ปฏิปทาย. วิปสฺสนานิสฺสิโต อภิฺาย าณปฺปธานตฺตา อปฺปนายาติ ทฏฺพฺพํ.
โย ปน ติพฺพกิเลโส ติกฺขินฺทฺริโย วิปสฺสนายเมว วา กตาธิกาโร โหติ, ตสฺส วุตฺตนเยน ทุกฺขา ปฏิปทา, ขิปฺปา ปน อภิฺา โหติ, ตพฺพิปรีตสฺส สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺาติ. ตสฺมา กิเลสานํ ติพฺพมนฺทภาวโต, อินฺทฺริยานํ ติขิณมุทุภาวโต, ปุพฺพปริจยสฺส จ สมฺภวาสมฺภววเสนาติ เอวํ กิเลสินฺทฺริยาธิการวเสน อิมาสํ เภโท เวทิตพฺโพ.
อปิจ ¶ ยานิ ปรโต สปฺปายาสปฺปายานิ, ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนิ ปุพฺพกิจฺจานิ, อปฺปนาโกสลฺลานิ ¶ จ อาคมิสฺสนฺติ, เตสุ โย อุปจาราธิคมโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อสปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา, ทนฺธา จ อภิฺา โหติ. อุภยตฺถ สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา, ขิปฺปา จ อภิฺา. โย ปน ตโต ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี โหติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา, ขิปฺปา อภิฺา. ตพฺพิปรีตสฺส สุขา ปฏิปทา, ทนฺธา อภิฺา จ เวทิตพฺพา.
ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทตฺวา ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส สปริปนฺถตาย ทุกฺขา ปฏิปทา, วิปริยาเยน อปริปนฺถตาย สุขา. อปฺปนาโกสลฺลานิ อสมฺปาเทนฺตสฺส าณสฺส อวิสทตาย ทนฺธา อภิฺา โหติ, สมฺปาเทนฺตสฺส วิปริยายโต ขิปฺปา อภิฺาติ. กิฺจ – ตณฺหาวิชฺชาติภวนวเสน เอตาสํ เภโท เวทิตพฺโพ. ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ตสฺสา สมาธิสฺส อุชุปฏิปกฺขตฺตา สมถปฏิปทาย ปริปนฺถกภาวโต, อนภิภูตสฺส ตทภาวโต สุขา. อวิชฺชาภิภูตสฺส จ ตสฺสา ปฺาย อุชุปฏิปกฺขภาวโต ทนฺธา อภิฺา, อิตรสฺส ขิปฺปา อภิฺาติ. โส ปนายํ ปฏิปทาเภโท เกวลํ สมถภาวนาวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส ปน นตฺถิ ทุกฺขปฏิปทาทิเภโท. เกจิ ปน มคฺควเสเนว ตสฺส ปฏิปทาทิเภทํ วณฺเณนฺติ ‘‘มคฺคสฺส หิ ทุกฺขปฏิปทาทิภาเว ตสฺมึ ทุกฺขปฏิปทาทิก’’นฺติ.
อธิปติเภทาทีสุ ปน ฉนฺทาธิปเตยฺยํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ วีริยาธิปเตยฺยํ วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ เอวํ อธิปติเภทโต, ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ ¶ , อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ เอวํ อารมฺมณเภทโต, หานภาคิยํ ิติภาคิยํ วิเสสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยนฺติ เอวํ หานภาคิยาทิเภทโต จ จตุพฺพิธตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ‘‘ฉนฺทวโต เจ ฌานํ นิพฺพตฺติสฺสติ, มยฺหมฺปิ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ เอวํ ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ. เอส นโย ‘‘จิตฺตาธิปเตยฺยา’’ทีสุปิ. อปฺปคุณํ ปน อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ ปริตฺตํ, สุปฺปสราวมตฺเตสุ อวฑฺฒิตารมฺมเณสุ นิพฺพตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ. วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน ยถากฺกมํ อปฺปมาณารมฺมณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. หานภาคิยาทิวิเสสํ สยเมว วกฺขติ.
ฌานงฺคโยคเภทโตติ กตฺถจิ ปฺจ ฌานงฺคานิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ทฺเว ¶ , กตฺถจิ อปรานิ ทฺเวติ เอวํ ฌานงฺคานํ สมฺปโยคเภทโต. นนุ เจตฺถ กามาวจรกุสเล วิย สงฺขารเภโท กสฺมา น คหิโต. อิทมฺปิ หิ เกวลํ สมถานุโยควเสน ปฏิลทฺธํ สสงฺขารํ, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธมสงฺขารํ, ตสฺมา ‘‘ฌานงฺคสงฺขารโยคเภทโต ทสวิธ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ, มคฺคาธิคมวเสน สตฺติโต ปฏิลทฺธสฺสาปิ อปรภาเค ปริกมฺมวเสเนว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต ‘‘อสงฺขาร’’นฺติปิ วตฺตุํ น สกฺกา, อธิกาเรน จ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺขาเรเนว อนุปฺปชฺชนโต ‘‘สสงฺขาร’’นฺติปิ วตฺตุํ น สกฺกาติ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธตา จ วุตฺตาติ.
กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิมานิ ปฺจ นีวรณานิ วิปฺปหีนานิ เอตสฺสาติ กามจฺฉนฺท…เป… วิปฺปหีนํ. ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ เอตฺถ อาหิต-สทฺทสฺส วิย วิปฺปหีน-สทฺทสฺเสตฺถ ปรวจนํ ทฏฺพฺพํ. กามจฺฉนฺทาทีหิ วา วิปฺปหีนํ วิสํยุตฺตํ เตสํ ปหายกภาเวนาติ กามจฺฉนฺท…เป… วิปฺปหีนํ. ตตฺถ กาเมตีติ กาโม, ฉนฺทนฏฺเน ฉนฺโท จาติ ¶ กามจฺฉนฺโท, พหลกามราคสฺเสตํ อธิวจนํ. พฺยาปาทาทีนมตฺถํ วกฺขติ. ยสฺมา กามจฺฉนฺทาทีสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตานิสฺส ปหานงฺคานีติ เวทิตพฺพานิ. นนุ อฺเปิ อกุสลา ธมฺมา อิมินา ฌาเนน ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ปฺเจว ปหานงฺควเสน วุตฺตานีติ? วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา. กามจฺฉนฺทวเสน หิ นานาวิสยปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ. กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา นานาวิสยสมุปพฺยูฬฺหาย กามธาตุยา ปหานปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, พฺยาปาเทน จ อารมฺมเณ ปฏิหฺมานํ น สมาหิตํ ปวตฺตติ, ถินมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมฺํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ, วิจิกิจฺฉาอุปหตํ ฌานาธิคมปฏิปทํ นาโรหติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ โข, น นุ โข, ปถวี ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิกาเรน ‘‘ฌานํ สิยา นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา วิจิกิจฺฉนฺตสฺส ฌานาธิคมปฏิปทาย อสํสิชฺฌนโต. ยโต วกฺขติ –
‘‘ภาคี อสฺสมหํ อทฺธา, อิมาย ปฏิปตฺติยา;
ปวิเวกสุขสฺสาติ, กตฺวา อุสฺสาหมุตฺตม’’นฺติ.
ตสฺมา ¶ สมาธิอาทีนํ อุชุวิปจฺจนีกภาเวน วิเสเสน ฌานาธิคมสฺส อนฺตรายกรณโต เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ. โหติ เจตฺถ –
‘‘ปจฺจนีกา ยโต ปฺจ, สมาธาทีนเมตฺถ หิ;
ฌานนฺตรายิกา ตสฺมา, ปหานงฺเค นิยามิตา’’ติ.
เอวมิทํ ปหานงฺควเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺควเสน ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺก…เป… สมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิตกฺกาทโย วจนตฺถลกฺขณาทิวเสน อุปริ อาคมิสฺสนฺติ. ยสฺมา ปน อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ, เตนสฺส อิมานิ สมฺปโยคงฺคานีติ เวทิตพฺพานิ, ตสฺมา น เอเตหิ ¶ สมนฺนาคตํ อฺเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ยถา ปน เนมิอาทิองฺคสมุทาเย รถาทิโวหาโร โหติ, เอวํ ฌานงฺคสมุทาเย ฌานโวหาโร. วุตฺตมฺปิ เหตํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๖๙). กสฺมา ปน อฺเสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ อิมานิเยว ปฺจ ฌานงฺควเสน วุตฺตานีติ? วุจฺจเต – อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ. วิตกฺโก หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุพนฺธติ. เอวํ ฌานาธิคมสฺส วิเสสปจฺจยภูเตหิ เตหิ อวิกฺเขปาย สมาทหิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมุฏฺานา ปีติ ปีณนํ, สุขฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ. อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา สมาธานกิจฺเจน อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺตี เอกตฺตารมฺมเณ สมํ, สมฺมา จ อาธิยติ, อินฺทฺริยสมตาวเสน สมํ, ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน ลีนุทฺธจฺจาภาเวน สมฺมา จ เปตีติ เอวเมเตสเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ อาเวณิกํ. กามจฺฉนฺทาทิปฏิปกฺขภาเวน ปน สยเมว วกฺขติ. เอวํ อุปนิชฺฌานกิจฺจวนฺตตาย, กามจฺฉนฺทาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาวโต จ อิเมเยว ปฺจ ฌานงฺคภาเวน ววตฺถิตาติ. ยถาหุ –
‘‘อุปนิชฺฌานกิจฺจตฺตา, กามาทิปฏิปกฺขโต;
สนฺเตสุปิ จ อฺเสุ, ปฺเจว ฌานสฺิตา’’ติ.
เทสนากฺกมโต, มหคฺคตธมฺเมสุ ปมํ อธิคนฺตพฺพโต จ ปมํ, ปมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติปิ ¶ ปมนฺติ วทนฺติ. ตํ ปน น เอกนฺตลกฺขณํ ฌานปฏิโลมาทิวเสน สมาปชฺชเน อสมฺภวโต.
ปุริมปจฺฉิมจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชมานสฺสาปิ อปฺปนากฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต วิตกฺโก วิปฺปหีโน เอตสฺส, ตโต วา เอตํ วิปฺปหีนนฺติ ¶ วิตกฺกวิปฺปหีนํ. ภาวนาย หิ ปหีนตฺตา วิตกฺโก ฌานกฺขเณ นุปฺปชฺชติ. อสํกิลิฏฺสภาวตฺตา ปน อุปจารภาวนาย จ ตํ ปหาตุํ อสมตฺถภาวโต ปุริมภาเค, ปจฺฉาภาเค จ อปจฺจนีกจิตฺตปฺปวตฺติโต อุปฺปชฺชติเยวาติ.
นนุ จ ‘‘อสํกิลิฏฺสภาวตฺตา’’ติ วุตฺตํ, อถ กถํ ฌาเนน เอส ปหียติ? น หิ กุสเลหิ อสํกิลิฏฺธมฺมสฺส ปหานํ อตฺถิ ราคาทิสํกิลิฏฺานํ ปาปธมฺมานเมตสฺส อุชุปฏิปกฺขภาวโตติ? วุจฺจเต – อสํกิลิฏฺสภาวสฺสาปิ เอตสฺส โอฬาริกตาย ทุพฺพลภาวโต ฌานกฺขเณ อนุปฺปตฺติสภาวาปาทนตฺถํ ตตฺถ นิกนฺติวิกฺขมฺภนวเสน ทุติยชฺฌานภาวนา โหตีติ ตสฺสา พเลน ตํ ฌานกฺขเณ อนุปฺปชฺชนฺตํ นิกนฺติวิกฺขมฺภนวเสน วา วิกฺขมฺภิตํ ปหีนํ นาม โหติ. ยทิ เอวํ อุปจาเรนปิ นิกนฺติ วิกฺขมฺภียตีติ ตตฺถปิสฺส ปหานํ สิยา, ยถา ปมชฺฌานสฺส อุปจาเร นีวรณานีติ? นยิทเมวํ, นีวรณปฺปหานสฺส วิย วิตกฺการมฺมณิกนิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส อุปจาเรน สาติสยํ อนิปฺผชฺชนโต. สาติสยฺหิ ตตฺถ นิกนฺติปฺปหานํ อปฺปนาย เอว โหติ, ตสฺมา ยทโวจุมฺหา ‘‘อุปจารภาวนาย จ ตํ ปหาตุํ อสมตฺถภาวโต’’ติ, ตํ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘วิจารวิปฺปหีน’’นฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ทุติยชฺฌาเนเยว ปหีนสฺส วิตกฺกสฺส อิธ อปฺปวตฺติมตฺตทสฺสนตฺถํ ‘‘วิตกฺกวิจารวิปฺปหีน’’นฺติ วิตกฺก-คฺคหณํ กตํ. เอวํ ‘‘วิตกฺกวิจารปีติวิปฺปหีน’’นฺติอาทีสุปิ.
ยถาสมฺภวนฺติ ปถวีกสิณาทีสุ ยํ ยํ อารมฺมณํ ยสฺส ยสฺส สมฺภวติ, ตทนติกฺกมโต. กสิณานาปาเนสุ หิ ปฺเจว ฌานานิ ปวตฺตนฺติ, อสุภกายคตาสตีสุ ปมชฺฌานํ, อนุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเรสุ ปฺจมชฺฌานวชฺชานิ, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร ปฺจมชฺฌานนฺติ.
ปถวีกสิณาทีสูติ ¶ ¶ เอตฺถ อาทิ-คฺคหเณน เกวลํ อาโปกสิณาทีนเมว, อถ โข อสุภาทีนมฺปิ อปฺปนาวหกมฺมฏฺานานํ สงฺคโหติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ อภิภายตนวิโมกฺขฌานานิ ปวตฺตาการมตฺตโต ภินฺนานิ, อารมฺมณโต ปน กสิณายตนาเนว โหนฺตีติ กสิณายตนฌาเนเหว ตานิ สงฺคหิตานิ. ‘‘ยถาสมฺภวํ…เป… อเนกวิธ’’นฺติ วา วจเนน รูปาวจรชฺฌาเน สพฺโพปิ ลพฺภมานกเภโท สงฺคหิโตติ อภิภายตนวิโมกฺขฌานานิ วิสุํ น วุตฺตานิ, ตานิ ปน สรูปโต เอวํ เวทิตพฺพานิ.
ตตฺถ าณุตฺตรสฺส โยคาวจรสฺส ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ‘‘น เมตฺถ อปฺปนานิพฺพตฺตเน ภาโร’’ติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺตุปฺปตฺติโต อุทฺธํ ทุติยตติยวีถิยํ, จตุตฺถปฺจมวีถิยํ วา ปฏิลทฺธํ ฌานํ อภิภายตนํ นาม. ตฺหิ อารมฺมณํ อภิภวตีติ อภิภู, โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺานตาย, มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย วา อายตนนฺติ อภิภายตนํ, อภิภวิตพฺพํ วา อภิภู, อาลมฺพณํ, ตํ อายตนมสฺสาติ อภิภายตนํ. อถ วา อาลมฺพณาภิภวนโตเยว อภิภู, ปริกมฺมํ, าณํ วา, ตํ อายตนํ การณมสฺสาติ อภิภายตนํ. ปริกมฺมํ, าณํ วา อาลมฺพณํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตมานํ อุปจารุปฺปตฺติโต ปฺจมวีถิมนติกฺกมิตฺวา อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ. ปฺจมวีถิโต ปรํ นิพฺพตฺตํ ปน อภิภวิตุกามตาย นิพฺพตฺติตมฺปิ อภิภายตนํ นาม น โหติ. สามฺคติยา ปน กสิณายตนเมว โหติ. อิมเมว หิ สีฆตรปฺปวตฺตึ สนฺธาย อฏฺกถายํ ‘‘ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๐๔) วุตฺตํ. นนุ จ อฏฺกถายํ ยถารุตวเสเนว อตฺโถ กสฺมา น คยฺหติ. ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๐๔) หิ วุตฺตตฺตา นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สหุปฺปนฺนํ ฌานมภิภายตนนฺติ ¶ วิฺายตีติ? นยิทเมวํ, นิมิตฺตุปฺปาเทน สห อปฺปนาย อสมฺภวโต. นิมิตฺตุปฺปาโทติ หิ อิธ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ ตทารมฺมณสฺส วา อุปจารชฺฌานสฺส, กึ ตาว ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สห อปฺปนาย นิพฺพตฺติ อุปจารชฺฌาเน อสติ ตสฺสา อสมฺภวโต, นาปิ อุปจารชฺฌาเนน สห เอกวีถิยํ นิพฺพตฺติ ตสฺสา อุปจารภาวนาปพนฺธเสวิตพฺพภาเวน ตทา อสมฺภวโต, ตสฺมา นาติจิรายนปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ สมีปิมฺหิ สมีปการียูปจาเรน อฏฺกถายํ ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยทิ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต นาติจิรปฺปวตฺตมภิภายตนํ, กถํ ตสฺส ทนฺธาภิฺาขิปฺปาภิฺาเภโท ปาฬิยํ วุตฺโตติ? วุจฺจเต – จตุตฺถปฺจมชวนวีถิยํ อุปฺปนฺนํ จิรกาลนิพฺพตฺติตาย ทนฺธาภิฺํ, ทุติยตติยวีถิยํ ¶ อุปฺปนฺนํ ตพฺพิปรีตลกฺขณตาย ขิปฺปาภิฺนฺติ. เกจิ ปน ‘‘อภิภายตนํ นาม วสิภาวปฺปตฺตเมว, เนตร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วสิภาวปฺปตฺติยา นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ทูรตรภาเวน ‘‘สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตี’’ติ อฏฺกถาวจเนน สห วิรุชฺฌนโต.
อปิจ วสิภาวปฺปตฺตํ ฌานํ อภิภวนการณนิรเปกฺขํ วสิภาวพเลเนว สกฺกจฺจํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ น ตํ อภิภายตนํ นาม โหติ, ตสฺมา อปฺปตฺตวสิภาวา ปมุปฺปนฺนาเยว อภิภายตนนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ยทิ เอวํ กถํ ‘‘อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติ (ธ. ส. ๒๑๒-๒๑๓) อภิภายตนเทสนายํ วุตฺตํ. วสิภาวปฺปตฺตฺหิ ฌานํ อปฺปมาณนฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ อุปฺปนฺนมตฺตตฺตา ปริตฺตเมวาติ? นายํ โทโส. ปมํ อภิภายตนวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานํ ปจฺฉา วสิภาวปฺปตฺตมฺปิ อภิภายตนนามเมว ลภตีติ วสิภาวปฺปตฺตมภิภายตนํ อปฺปมาณํ, อิตรํ ปริตฺตํ.
อถ ¶ วา วสิภาวปฺปตฺตํ อปฺปมาณนฺติ อุกฺกํสคติปริคฺคหวเสน วุจฺจติ. ตํ ปน ยํ พลวตรํ, ตํ อปฺปมาณนฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส อุปลกฺขณํ กตฺวา วทนฺติ. พลวภาวนิพนฺธนํ อปฺปมาณตฺตํ. พลวภาโว จ ปมอปฺปนาวารโต ปจฺฉิมปจฺฉิมอปฺปนาวารานํ พลวตาย อวสิตาปตฺเตปิ ฌาเน สมฺภวตีติ พลวนฺตํ อปฺปมาณํ, อิตรํ ปริตฺตนฺติ เอวํ อวสิตาปตฺเตปิ ฌาเน อปฺปมาณาทิภาโว เวทิตพฺโพ. อถ วา อปฺปนาย พลวภาโว นาม อุปจารสฺส พลวตาย สติ โหติ. อุปจารฺจ ตํ พลวํ, ยํ สหสา อปฺปนํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกุเณยฺย, ตสฺมา ขิปฺปาภิฺานํ ทฺวินฺนํ อภิภายตนฌานานํ อุปจารวีถิยา อนนฺตรํ ทุติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ อุปจารชฺฌานสฺส พลวตาย สยมฺปิ พลวตรนฺติ อปฺปมาณํ นาม โหติ. ทุติยวีถิมติกฺกมิตฺวา ตติยวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ตทิตรสภาวตาย ปริตฺตํ. ตถา ทนฺธาภิฺานํ จตุตฺถวีถิยํ อุปฺปนฺนํ อปฺปมาณํ. ปฺจมวีถิยํ อุปฺปนฺนํ ปริตฺตนฺติ. อถ วา ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปนาวีถิยํ ปฺจมํ อุปฺปชฺชนกอปฺปนาโต จตุตฺถํ อุปฺปชฺชมานาย พลวภาโวติ ตํวเสนาเปตฺถ ปริตฺตอปฺปมาณตา เวทิตพฺพา.
ตํ ปเนตํ คณนโต อฏฺวิธํ โหติ. ยถาห –
‘‘อชฺฌตฺตํ ¶ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหติ. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามิ. นีลานิ นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ, ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามิ. ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ. โลหิตานิ โลหิตวณฺณานิ โลหิตนิทสฺสนานิ ¶ โลหิตนิภาสานิ. โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ, ‘ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี’ติ เอวํสฺี โหตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๓; ๓.๓๓๘; ม. นิ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. ๑.๔๒๗-๔๓๔; ๘.๖๕).
ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺเตสุ เกสาทีสุ ปริกมฺมอปฺปนาสฺาวิรหิโต. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺสุ กสิเณสุ, จตูสุ ภูตกสิเณสุ เอว วา กตปริกมฺมกตาย ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ตานิ พหิทฺธา อฏฺ, จตฺตาริ วา กสิณรูปานิ ปสฺสติ. ปริตฺตานีติ อมหนฺตานิ. อภิภุยฺยาติ ยถา มหคฺฆโส สมฺปนฺนคหณิโก ปุริโส กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กึ เอตฺถ ภฺุชิตพฺพํ ภตฺตํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺพํ เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว าณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทาโณ ‘‘กึ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ ปริกมฺเมน, าเณน วา อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. เหฏฺา วุตฺตนเยน สีฆํ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ. ‘‘ชานามิ ปสฺสามี’’ติ อิมินา ปนสฺส ปุพฺพาโภโค กถิโต, ตทาคมนโต จ อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตาภิสงฺขาโร. อิตรถา อเนน อาโภคมตฺเต กถิเต เตน สาธิตพฺพํ ฌานํ น วุตฺตํ โหติ, อภิภายตนเทสนาวายํ ฌานวิสยาติ. อาคมฏฺกถาสุ ปน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตมภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺตมาโภคํ สนฺธาย –
‘‘อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต. โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติย’’นฺติ ¶ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๖๕) วุตฺตํ.
ทุติเย ¶ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานิ. ปริสุทฺธานิ หิ นีลาทีนิ สุวณฺณานิ, อปริสุทฺธานิ ทุพฺพณฺณานีติ อิธ อธิปฺเปตานิ.
ตติเย อปฺปมาณานีติ วุทฺธิปฺปมาณานิ วิปุลานิ ขลมณฺฑลาทีนิ. วฑฺฒนวเสน ปเนตฺถ อปฺปมาณตา น คหิตา กสิณวฑฺฒนสฺส อิธ อสมฺภวโต. กสิณสฺส หิ ทฺเว วฑฺฒนภูมิโย อุปจารภูมิ, อปฺปนาภูมิ วา. ตตฺถ น ตาว อิธ อุปจารภูมิยํ วฑฺฒนํ สมฺภวติ. นิมิตฺตุปฺปตฺติยา สมกาลํ วิย อุปฺปชฺชมาเน ฌาเน กุโต ตสฺส โอกาโสติ, นาปิ อปฺปนาภูมิยํ. วฑฺฒิตสฺส ปมุปฺปนฺนฌานารมฺมณตา น ยุชฺชติ, ตสฺมา สภาวมหนฺตาเนว อาลมฺพณานิ อิธ อปฺปมาณานีติ อธิปฺเปตานิ. เกจิ ปน ‘‘วฑฺฒิตวเสเนว อปฺปมาณานีติ คเหตฺวา ปมํ อภิภวนิจฺฉาย อภาเวน วฑฺเฒตฺวา ปจฺฉา อภิภวนิจฺฉาย สติ อภิภวนากาเรน ปวตฺโต ตสฺมึ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อปฺปนํ ปฏิลภิตฺวา วฑฺฒิตนิมิตฺเตสุ อิทํ อภิภายตนํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
จตุตฺเถ อภิภุยฺยาติ อภิภวิตฺวา. ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘‘‘อฺโปิ โหตุ, อฺโปิ โหตู’ติ กึ เอส มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ น ตํ มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว าณุตฺตโร วิสทาโณ ปุคฺคโล ‘‘‘กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณ’นฺติ มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร’’ติ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. วุตฺตนเยเนว อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ.
ปฺจเม นีลานิ…เป… นีลนิภาสานีติ เอตานิ ปริยายนามานีติ ตตฺถ ‘‘นีลานี’’ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. เอตฺตเกเยว ปน วุตฺเต ตํโยคโต ตพฺโพหาเรน คุณยุตฺเตปิ ปสงฺโค สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ ‘‘นีลวณฺณานี’’ติ วณฺณวเสน วุตฺตํ. เอวมฺปิ หิ พหุพฺพีหิวเสน คุโณปิ ปสงฺโค โหตีติ ‘‘นีลนิทสฺสนานี’’ติ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ ¶ . นิทสฺสิตพฺพฺหิ นิทสฺสนํ, จกฺขุนา ทฏฺพฺพํ รูปํ. ตโต เสตาทินิวารณตฺถํ นีล-สทฺเทน สห สมาโส กโตติ อปฺายมานจีวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสมานานีติ ¶ วุตฺตํ โหติ. ‘‘นีลนิภาสานี’’ติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เตสํ สุวิสุทฺธตฺตํ ทสฺเสติ. ‘ปีตานี’’ติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺสุ เจเตสุ ปุริมํ อภิภวนากาเรน วณฺณาโภครหิตานิ อฏฺปิ กสิณานิ ปริตฺตานิ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตติยํ ตถา อปฺปมาณานิ. ทุติยจตุตฺถานิเยว ทฺเว วณฺณาโภคสหิตานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ, น ปน วณฺณกสิณวเสน อุปฺปนฺนํ ตสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา.
ปฺจมาทีนิ ปน เตสุ กตาธิกาเร สนฺธาย สุวิสุทฺธวณฺณวเสเนว เทสิตานิ. น หิ เตสํ อภิภวนสฺส ปริตฺตตา, อปฺปมาณตา วา การณํ, อถ โข สุวิสุทฺธนีลาทิภาโว. ตตฺถ หิ เต กตาธิการาติ. นนุ จ อาคมฏฺกถาสุ ‘‘สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตอปฺปมาณวเสเนว อิมานิ อภิภายตนานิ เทสิตานี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๖๕) วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน อาคเม อภิภายตนานํ อฺถา อาคตตฺตา วุตฺตํ. ตตฺถ หิ –
‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๓; ๓.๓๓๘; ม. นิ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. ๑.๔๒๗-๔๓๔; ๘.๖๕) –
เอวํ จตฺตาริเยว อภิภายตนานิ อาคตานิ, ตสฺมา ตทฏฺกถาสุ วณฺณาโภเค วิชฺชมาเน อวิชฺชมาเนปิ ปริตฺตอปฺปมาณตาวเสเนว ¶ อิเมสํ เทสิตภาโว วุตฺโต. ปริตฺตอปฺปมาณตา หิ อิเมสุ จตูสุ อภิภวนสฺส การณํ วณฺณาโภเค วิชฺชมาเน อวิชฺชมาเนปีติ. นนุ จ สพฺพตฺถ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วจนโต วณฺณาโภคสหิตานิเยว ตตฺถ คหิตานีติ? ตํ น, วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ สพฺพานิ ปริตฺตานิ เอกโต กตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วุตฺตานิ, ตถา ‘‘อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ. ยทิ เอวํ กถํ วิสิฏฺานํ วณฺณาโภครหิตานํ, สหิตานฺจ เอกชฺฌํ มนสิกาโร, น เอกชฺฌํ, วิสุํเยว เตสํ มนสิกาโร. ยทิ เอวํ วิสุํ กถเมกตฺตนฺติ? ปริตฺตภาวสามฺโต. ยทิ เอวํ สุวณฺณทุพฺพณฺณ-คฺคหณมติริจฺจติ ¶ อวสิฏฺโติ? นาติริจฺจติ ปริยายเทสนาภาวโต. อตฺถิ หิ เอส ปริยาโย, ยทิทํ วณฺณาโภคชนิตาชนิตํ วิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปริตฺตภาวสามฺเน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺวา ปุน ตทนฺโตคธเมว ปเภทํ วิเนยฺยวเสน ทสฺเสตุํ ตานิ จ กทาจิ วณฺณวเสน อาวชฺชิตานิ โหนฺติ, ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตาย วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ วิสุํ มนสิ กตฺวา อุภยตฺถาปิ วณฺณาโภครหิตปริตฺตาภิภวเน, ตํสหิตปริตฺตาภิภวเน จ ปริตฺตาภิภวนสามฺํ คเหตฺวา เอกตฺตํ กตนฺติ. อภิธมฺเม ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วณฺณาโภครหิตานิ, สหิตานิ จ วิสุํ วุตฺตานิ. อตฺถิ หิ อุภยตฺถาภิภวนวิเสโสติ. โหตุ ตาว, เอวํ สุตฺตาภิธมฺมปาวิเสสโต อฏฺกถาย ปาเภเท ปน โก อธิปฺปาโยติ? วุจฺจเต – สุตฺตนฺเต หิ ปมวิโมกฺขํ ทฺเวธา ภินฺทิตฺวา ปมทุติยอภิภายตนานิ วุตฺตานิ, ปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขานมฺปิ อภิภวนปริยาโย วิชฺชตีติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี’’ติ อภิภายตนทฺวยํ วุตฺตํ.
ตติยจตุตฺถอภิภายตเนสุ ¶ ทุติยวิโมกฺโข, วณฺณาภิภายตเนสุ ตติยวิโมกฺโข จ อภิภวนปฺปวตฺติโต สงฺคหิโต, อิธ ปน นิปฺปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขาภิภายตนานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วิโมกฺเข วชฺเชตฺวา อภิภายตนานิ กถิตานิ. สพฺพานิ จ วิโมกฺขกิจฺจานิ วิโมกฺขเทสนาย วุตฺตานิ, ตเทตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี’’ติ สุตฺเต อาคตสฺส อภิภายตนทฺวยสฺส อภิธมฺเม อวจนโต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนฺจ สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต ววตฺถานํ กตนฺติ วิฺายติ. อวสฺสฺเจตํ เอว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, น สมฺปฏิจฺฉนฺเตหิ สุตฺตาภิธมฺมปาเภเท อฺํ การณํ วตฺตพฺพํ. อถ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, นนุ อฏฺกถายเมว ‘‘กสฺมา ปน ยถา สุตฺตนฺเต ‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานี’ติอาทิ วุตฺตํ, เอวํ อวตฺวา อิธ จตูสุปิ อภิภายตเนสุ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺิตาว วุตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ การณํ วุตฺตนฺติ? น ตํ ตสฺส การณวจนํ, อถ โข กตฺถจิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปานิ ปสฺสตี’’ติ อวตฺวา สพฺพตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ, ตสฺส จ การณวจนํ. เตเนว หิ ตตฺถ วา อิธ วา ‘‘พหิทฺธา รูปานิเยว อภิภวิตพฺพานี’’ติ ตตฺเถว วุตฺตํ, อนภิภวนียตา จ อชฺฌตฺตรูปานํ พหิทฺธา รูปานิ วิย อวิภูตตฺตา. น หิ สุฏฺุ วิภูตภาวมนฺตเรน าณุตฺตรานํ อารมฺมณาภิภวนํ สมฺภวตีติ. นนุ จ อฏฺกถายํ ปาทฺวยวิเสสสฺส เทสนาวิลาโส การณภาเวน วุตฺโตติ? สจฺจํ วุตฺโต, โส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสเนว เวทิตพฺโพ ¶ . เทสนาวิลาโส หิ นาม วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิชฺชมานสฺเสว ปริยายสฺส วิภาวนํ, น ยสฺส กสฺสจีติ. เอวํ ตาว อภิภายตนํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ วิโมกฺโขติ ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตาวสปฺปวตฺตชวนวีถิสมนนฺตรเมว ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺองฺคปจฺจงฺคสฺส วิย ทารกสฺส อารมฺมเณ นิราสงฺกเมว หุตฺวา ปมกปฺปนา วิย จ ลหุํ อวุฏฺหิตฺวา อนฺตมโส จตุปฺจจิตฺตกฺขณโต อโนสกฺกิตฺวา อารมฺมเณ อภิรติวเสน ปวตฺตสฺส วสิภาวปฺปตฺตสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตฺหิ กสิณายตนวเสน วา อภิภายตนวเสน วา อุปฺปนฺนํ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา, อารมฺมเณ อธิมุตฺตตาย จ ‘‘วิโมกฺโข’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺกถายํ –
‘‘เกนฏฺเน ปน วิโมกฺโข เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเน. โก อยํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺุ อธิมุจฺจนฏฺโ’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๔๘).
ยทิ วสิภาวปฺปตฺตเมว วิโมกฺโข, กถมสฺส อารมฺมณจตุกฺเก ปริตฺตตา ปาฬิยํ วุตฺตา. อวสิตาปตฺตฺหิ ฌานํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจตีติ? นายํ โทโส, ปริปุณฺณวสิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย อปริปุณฺณวสิภาวปฺปตฺตสฺส ปริตฺตภาเวน ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตา, ตสฺมา วสิภาวปฺปตฺตเมว ฌานํ วิโมกฺโข นาม, น อิตรํ. อิตรํ ปน ยทิ กสิณายตนวเสน อุปฺปนฺนํ, กสิณายตนํ. อถ อภิภายตนวเสน, อภิภายตนเมวาติ. เกจิ ปน ‘‘ปมอปฺปนาโต ปจฺฉิมปจฺฉิมาย ปฏิปกฺขโต สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา กสิณายตนวเสน, อภิภายตนวเสน จ อุปฺปนฺนํ ปมกปฺปนํ เปตฺวา เสสํ วิโมกฺโขเยวา’’ติ วทนฺติ.
ตํ ปเนตํ คณนโต ติวิธํ. ยถาห –
‘‘รูปี ¶ รูปานิ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๔; ๓.๓๓๙; ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙).
ตตฺถ ¶ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี. รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อชฺฌตฺตํ นรูปสฺี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. ‘‘สุภ’’นฺติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ ‘‘สุภ’’นฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา ‘‘สุภ’’นฺติ อธิมุจฺจนวเสน ปมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺชิตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยาทีนิ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตาติ. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน ‘‘อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๒) พฺรหฺมวิหารวเสน สุภวิโมกฺโข วุตฺโต. ธมฺมสงฺคณิยํ ปน พฺรหฺมวิหารานํ วิสุํเยว อาคตตฺตา ตํ นยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สุนีลกาทิวเสเนว สุภวิโมกฺโข อฏฺกถายํ อนฺุาโตติ อิธาปิ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ววตฺถานํ กตนฺติ เอวํ ตาว วิโมกฺขฌานํ เวทิตพฺพํ.
ยถานุรูปนฺติ หีนาทิอนุรูปํ. ปมชฺฌานฺหิ หีนํ กปฺปสฺส ตติยภาคายุเก พฺรหฺมปาริสชฺเช อุปปตฺตึ นิปฺผาเทติ, มชฺฌิมํ อุปฑฺฒกปฺปายุเก พฺรหฺมปุโรหิเต, ปณีตํ เอกกปฺปายุเก มหาพฺรหฺเม. ตถา ทุติยชฺฌานํ, ตติยชฺฌานฺจ หีนํ ทฺวิกปฺปายุเก ปริตฺตาเภ, มชฺฌิมํ จตุกปฺปายุเก อปฺปมาณาเภ, ปณีตํ อฏฺกปฺปายุเก อาภสฺสเร. จตุตฺถชฺฌานํ หีนํ ¶ โสฬสกปฺปายุเก ปริตฺตาสุเภ, มชฺฌิมํ ทฺวตฺตึสกปฺปายุเก อปฺปมาณสุเภ, ปณีตํ จตุสฏฺิกปฺปายุเก สุภกิณฺเห. ปฺจมชฺฌานํ ปน ติวิธมฺปิ ปฺจกปฺปสตายุเก เวหปฺผเล อุปปตฺตึ นิปฺผาเทติ, ตเทว ติตฺถิเยหิ สฺาวิราควเสน ภาวิตํ ปฺจกปฺปสตายุเกเยว อสฺสตฺเต. อนาคามีหิ ปน ปุถุชฺชนาทิกาเล ปจฺฉาปิ ภาวิตํ สทฺธาทิอินฺทฺริยาธิมุตฺตตานุกฺกเมน ยถากฺกมํ สหสฺสทฺวิสหสฺสจตุสหสฺสอฏฺสหสฺสโสฬสสหสฺสกปฺปายุเกสุ อวิหาอตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีอกนิฏฺนามเกสุ ปฺจสุทฺธาวาเสสุ อุปปตฺตึ นิปฺผาเทตีติ เอวเมตํ ยถานุรูปํ โสฬสรูปาวจรพฺรหฺมโลกูปปตฺตินิปฺผาทกนฺติ อาห ‘‘ยถานุรูปํ…เป… โหตี’’ติ.
ยสฺมา ปน รูปภเวปิ ปวตฺติยํ ลภิตพฺพา อุปโภคสมฺปตฺติ กามาวจรสฺเสว ผลํ, ตสฺมา ¶ อิธ ‘‘ภวโภคสมฺปตฺตึ นิปฺผาเทตี’’ติ อวตฺวา อุปปตฺตินิปฺผาทนเมว วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ทุติยชฺฌานภูมึ อุปาทาย สพฺพตฺถ ปริปุณฺณสฺส มหากปฺปสฺส วเสน ปริจฺเฉโท ทฏฺพฺโพ, ปมชฺฌานภูมิยํ ปน อสงฺขฺเยยฺยกปฺปวเสน. น หิ ตตฺถ อิตรวเสน ปริจฺเฉโท สมฺภวติ เอกกปฺเปปิ อวินาสาภาเวน มหากปฺปสฺส จตุตฺถภาเคเยว ตสฺส สณฺหนโต.
รูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อรูปาวจรกุสลวณฺณนา
อิทานิ อรูปาวจรกุสลสฺส นิทฺเทสาวกาโส อนุปฺปตฺโตติ ตนฺนิทฺเทสตฺถมาห ‘‘เสเสสุ ปนา’’ติอาทิ. อากาสกสิณวชฺชิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ กสิณสฺส อุคฺฆาฏนโต ลทฺธมากาสํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ. ตตฺถ ปวตฺตํ วิฺาณนฺติ อากาสานฺจายตนมาห. ตฺหิ ทุติยารุปฺปสฺส ¶ อารมฺมณํ โหติ. สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, รูปนิมิตฺตทณฺฑาทานสมฺภวทสฺสนาทินา สพฺเพน รูปธมฺเมสุ, ปถวีกสิณาทิรูปนิมิตฺเตสุ ตทารมฺมณชฺฌาเนสุ จ โทสทสฺสนากาเรน, เตสุ เอว วา รูปนิมิตฺเตสุ นิกนฺติปฺปหานอสมาปชฺชิตุกามตาทินา อากาเรนาติ อตฺโถ. อถ วา สพฺพโสติ สพฺพาสํ, กุสลาทิเภเทน อนวเสสานนฺติ อตฺโถ. รูปสฺานนฺติ สฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานฺเจว ตทารมฺมณานฺจ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย. ตทารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ ปุริมปทโลเปน ‘‘เทเวน ทตฺโตติ, พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา อิธ รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตสฺา รูปสฺาติ คหิตา, สฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานเมตํ อธิวจนํ. ‘‘รูป’’นฺติ สฺา อสฺสาติ รูปสฺํ, รูปนามวนฺตนฺติ อตฺโถ. ตํคหิเตน ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ นามนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘รูปสฺาน’’นฺติ หิ สรูเปกเสสวเสน นิทฺเทโส กโต. สมติกฺกมาติ วิราคา, นิโรธา จ. กึ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสฺานํ, เอเตสฺจ ปถวีกสิณาทิวเสน นวนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสฺานํ อนวเสสานํ สพฺพากาเรน จ, เตสุ เอว วา นิกนฺติปฺปหานอสมาปชฺชิตุกามตาทินา อากาเรน ¶ วิราคา, นิโรธา จ ชิคุจฺฉนโต เจว ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภนโต จ นิพฺพตฺตํ อากาสานฺจายตนสฺาย สหคตํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ. น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสฺเน ตํ นิพฺพตฺเตตุนฺติ.
น เกวลํ เอตาสํเยว สมติกฺกมนโต อิทํ นิพฺพตฺตํ, อถ โข ปฏิฆสฺาทีนมตฺถงฺคมาทิโตปีติ อาห ‘‘ปฏิฆสฺาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนฺจ อารมฺมณานํ ¶ ปฏิฆาเตน อฺมฺสโมธานสงฺขาเตน ปฏิหนเนน อุปฺปนฺนา สฺา ปฏิฆสฺา, รูปสฺาทิทฺวิปฺจสฺานเมตํ อธิวจนํ. ยถาห –
‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิฆสฺา? รูปสฺา สทฺทสฺา คนฺธสฺา รสสฺา โผฏฺพฺพสฺา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสฺาโย’’ติ (วิภ. ๖๐๓).
ตาสํ กุสลากุสลวิปากภูตานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา อปฺปวตฺติกรเณนาติ วุตฺตํ โหติ. นนุ จ เอตา รูปาวจรชฺฌานสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ. น หิ ปมชฺฌานาทิสมาปนฺนกาเล ปฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, ยถา ปน ‘‘สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ เอตฺถ ปสํสาวเสน อฺตฺถ ปหีนานมฺปิ สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน, ‘‘สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหานา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิมคฺคํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ เอตฺถ ปมมคฺเคเยว ปหีนานํ สกฺกายทิฏฺาทีนํ ทุติยมคฺเค จ วจนํ, เอวเมว อิมสฺมึ ฌาเน ปฏิปชฺชนกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา กิฺจาปิ ตา รูปาวจรสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, น ปน ปหีนตฺตา น สนฺติ. กิฺจรหิ ปจฺจยาภาเวน. น หิ รูปาวจรภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, รูปายตฺตา เอว ตาสํ ปวตฺตีติ. อรูปภาวนา ปน รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘ตา เอตฺถ ปหีนา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตถา หิ เอตาสํ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว ‘‘ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ วุตฺโต ภควตา. อิธ จ ปหีนตฺตา เอว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนฺชาภิสงฺขารวจนาทีหิ, ‘‘เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป ¶ อรูปา’’ติอาทินา จ อาเนฺชตา, สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา.
นานตฺตสฺานนฺติ ¶ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ, นานตฺตานํ วา สฺานํ, วุตฺตาวเสสานํ จตุจตฺตาลีสกามาวจรสฺานนฺติ อตฺโถ. เอตา เอว หิ –
‘‘ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิฺาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสฺาโย’’ติ (วิภ. ๖๐๔) –
เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตา. ตา ปน ยสฺมา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว อารมฺมเณ ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา จ อฏฺ กามาวจรกุสลสฺา, ทฺวาทส อกุสลสฺา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสฺา, ทฺเว อกุสลวิปากสฺา, เอกาทส กามาวจรกิริยสฺาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสปฺปเภทา นานาสภาวา, อฺมฺํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสฺา’’ติ วุจฺจนฺติ. อมนสิการาติ สพฺพโส อนาวชฺชนา อสมนฺนาหารา อปจฺจเวกฺขณเหตุ ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคจิตฺตสฺส อนฺโต อกรณา เปตฺวา กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ นานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อสงฺขรณโตติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา หิ นานตฺตสฺามนสิการเหตูนํ รูปธมฺมานํ สมติกฺกโมปิ วุตฺโต, รูปชฺฌาเน ปน ตทภาวโต ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ น วุตฺตํ. อถ สมติกฺกมาทีนํ กึ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ยสฺมา รูปสฺา, ปฏิฆสฺา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺติตภเวปิ น วิชฺชนฺติ, อรูปสฺาย ภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ รูปสฺาปฏิฆสฺานํ ยาว อตฺตโน ¶ วิปากุปฺปตฺติ, ตาว อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิยมานตฺตา, ปเคว ปน อิมํ ฌานํ สมาปนฺนกาเล, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกมา, อตฺถงฺคมา’’ติ อุภยถาปิ ตาสํ อภาโวเยว ทสฺสิโต. นานตฺตสฺาสุ ปน ยา ตสฺมึ ภเว น อุปฺปชฺชนฺติ เอกนฺตรูปนิสฺสิตตฺตา, ตา อโนกาสตาย น อุปฺปชฺชนฺติ, น อรูปภาวนาย นิวาริตตฺตา, อนิวาริตตฺตา จ กาจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ อมนสิกาโร อนาวชฺชนํ อปจฺจเวกฺขณํ ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺโต อกรณํ อปฺปเวสนํ วุตฺตํ. ตตฺร ปวตฺตมานานมฺปิ หิ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ตาสํ อมนสิกาโรเยว อิตรถา ฌานสมาปตฺติยา อภาวโต. อิติ สงฺเขปโต ‘‘รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติ อิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานํ ปหานํ, อมนสิกาโร จ วุตฺโต, ตีหิ ปเนเตหิ สมาธิสฺส ถิรภาโว กถิโตติ.
อากาสานฺจายตนสฺาสหคตนฺติ ¶ เอตฺถ ปน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อนนฺตํ อากาสํ อากาสานนฺตํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, อนนฺตตา ปน อุปฺปาทวยนฺตาภาวโต อนนฺตมนสิการวเสน วา เวทิตพฺพา. น หิ เอตสฺส อุปฺปาทนฺโต, วยนฺโต วา ปฺายติ อสภาวธมฺมตฺตา. สภาวธมฺโม หิ อหุตฺวา สมฺภวนโต, หุตฺวา จ วินสฺสนโต อุปฺปาทวยนฺตปริจฺฉินฺโน, เนตโร. น จ ปเนตํ มนสิ กโรนฺโต โยคาวจโร ตสฺส ปริจฺเฉทสงฺขาตมนฺตํ คณฺหาติ, อถ โข รูปวิเวกมตฺตสฺเสว คหเณน อนนฺตผรณากาเรเนว มนสิการํ ปวตฺเตติ, ตสฺมา อุปฺปาทวยนฺตวิรหโต มนสิการวเสน วา เอตมนนฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อนนฺตากาส’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ อนนฺต-สทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘อากาสานนฺต’’นฺติ วุจฺจติ. อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ ¶ สํโยคปรสฺส ต-การสฺส จ-การํ กตฺวา, ตเทว อายตนํ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส อารมฺมณภาวโต อธิฏฺานฏฺเน เทวายตนํ วิยาติ อากาสานฺจายตนํ, ตสฺมึ อปฺปนาปตฺตา สฺา อากาสานฺจายตนสฺา, ตาย สหคตํ วิฺาณํ อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ. อถ วา อากาสานฺจํ อายตนมสฺสา สสมฺปยุตฺตธมฺมาย สฺายาติ อากาสานฺจายตนา, สาเยว สฺา, ตาย ฌานํ สหคตนฺติ อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ.
วิฺาณ…เป… สหคตนฺติ ยเทตํ ปมารุปฺปวิฺาณํ, ตํสภาวธมฺมตฺตา อุปฺปาทาทิอนฺตวนฺตมฺปิ อารมฺมณกรณวเสน อนนฺตากาเส ผรณโต อตฺตานํ อารพฺภ อนฺตสฺส อคฺคหณวเสน ปวตฺตมนสิการโต วา อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณานนฺตํ, ‘‘วิฺาณานฺจ’’นฺติ วตฺตพฺเพ วิฺาณฺจ-สทฺโท ตทตฺเถ นิรูฬฺโห อา-การ น-การโลโปติ วา กตฺวา ‘‘วิฺาณฺจ’’มิจฺเจว วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ –
‘‘วิฺาณานนฺตมิจฺเจวํ, วตฺตพฺพํ ปนิทํ สิยา’’ติ.
อถ วา ทุติยารุปฺปวิฺาเณน อฺจิตพฺพํ อารมฺมณวเสน ปาปุณิตพฺพนฺติ วิฺาณฺจํ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อากิฺจฺา…เป… สหคตนฺติ นาสฺส ปมารุปฺปวิฺาณสฺส กิฺจนนฺติ อกิฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. สติ หิ ภงฺคมตฺเตปิ ตสฺส สกิฺจนตา ¶ สิยา. อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ, อากาสานฺจายตนวิฺาณาภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เนวสฺา…เป… สหคตนฺติ เหฏฺิมฌาเนสุ วิย โอฬาริกาย สฺาย อภาวโต เนวสฺส สฺา อตฺถีติ เนวสฺํ, สุขุมาย จ สฺาย อตฺถิตาย นาสฺส สฺา นตฺถีติ ¶ นาสฺํ, เนวสฺฺจ ตํ นาสฺฺเจติ เนวสฺานาสฺํ, จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํ. ยทิ เอวํ ‘‘เนวสฺนาสฺ’’นฺติ วตฺตพฺพํ? สจฺจเมตํ. วจนโสภนตฺถํ ปน ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. อถ วา เนวสฺส สฺา นาสฺาติ เอวํ เอกชฺฌํ พหุพฺพีหิสมาสวเสน ‘‘เนวสฺานาสฺ’’นฺติ วุตฺตํ. เนวสฺานาสฺฺจ ตํ อายตนฺจ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตาติ เนวสฺานาสฺายตนํ, เตน สมฺปยุตฺตํ สฺาสหคตํ เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ. อถ วา สฺาเยว ปฏุสฺากิจฺจกรเณ อสมตฺถตาย เนวสฺา, อุณฺโหทเก เตโชธาตุ วิย สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา นาสฺาติ เนวสฺานาสฺา, สา เอว เสสธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจยตาย, อธิฏฺานฏฺเน ธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย เอว วา อายตนนฺติ เนวสฺานาสฺายตนํ, เนวสฺานาสฺายตนภูตาย สฺาย สหคตนฺติ เนวสฺานาสฺายตนสฺาสหคตํ.
ยถานุรูปํ…เป… นิปฺผาทกนฺติ ‘‘ปมารุปฺปภูมิยา ปมํ, ทุติยารุปฺปภูมิยา ทุติย’’นฺติอาทินา อตฺตโน อนุรูปวเสน จตูสุ อรูปภูมีสุ อุปปตฺติสาธกํ. ตาสุ ปน ปมา วีสติสหสฺสกปฺปายุกา โหติ, ทุติยา จตฺตาลีสสหสฺสกปฺปายุกา, ตติยา สฏฺิสหสฺสกปฺปายุกา, จตุตฺถา ปน จตุราสีติสหสฺสกปฺปายุกาติ เวทิตพฺพํ.
อรูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา
เอวํ ติวิธมฺปิ โลกิยกุสลํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรกุสลํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘อิตรํ ¶ ปนา’’ติอาทิ. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน ¶ โลโก, โส ติวิโธ – สงฺขารโลโก สตฺตโลโก ภาชนโลโกติ. ตโต อิทํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ. จตฺตาโรปิ หิ มคฺคา อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตสงฺขารโลกโต อุตฺตรนฺติ อนาสวภาเวน. สตฺตโลเกสุ จ โสตาปตฺติมคฺโค อนริยโลกโต อุตฺตรติ, สกทาคามิมคฺโค โสตาปนฺนโลกโต, อนาคามิมคฺโค สกทาคามิโลกโต, อรหตฺตมคฺโค อนาคามิโลกโต อุตฺตรติ. ภาชนโลเกสุ ปน ปมมคฺโค อปายโลกโต อุตฺตรติ, สกทาคามิมคฺโค กามโลเกกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สกลกามโลกโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปโลกโต อุตฺตรติ. อิติ จตุพฺพิธมฺปิ มคฺคจิตฺตํ ติวิธโลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ, กุจฺฉิตสลนาทิโต ปน กุสลํ, จินฺตนาทิโต จิตฺตฺจาติ โลกุตฺตรกุสลจิตฺตํ. ผลํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณตฺตา โลกุตฺตรํ, อุภยมฺปิ วา สห นิพฺพาเนน อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตโลกโต อุตฺตรํ วิสิฏฺตรนฺติ โลกุตฺตรํ. ยถาห ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐).
นิยตานิยตวตฺถุกเภทโตติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปรโตโฆสปจฺจเยน วินา อนุปฺปชฺชนโต อรูปภเว สมฺภโว นตฺถีติ ตํ นิยตวตฺถุกํ, อิตรํ ปน สตฺตวิธมฺปิ ปรโตโฆสํ วินาปิ วิปสฺสนาพเลเนว นิปฺผชฺชนโต ตตฺถาปิ สมฺภวตีติ อนิยตวตฺถุกํ.
ตีหิ…เป… ติวิธนฺติ โลกุตฺตรวิโมกฺขานํ ทฺวารภาวโต วิโมกฺขมุขสงฺขาตาหิ สฺุตานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาหิ ปตฺตพฺพโต อิทํ โลกุตฺตรกุสลํ ติวิธํ สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ. กตเม ปน ¶ เต โลกุตฺตรวิโมกฺขาติ? นว โลกุตฺตรธมฺมา. ยถาห ‘‘จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ, อยํ อนาสโว วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๓). อิมานิ หิ สํกิเลสธมฺเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺขา นาม. ตานิ ปน ปจฺเจกํ สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ ติวิธานิ. ยถาห ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, วิโมกฺขา – สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙). อิธ ปน กุสลาธิการตฺตา จตุมคฺคสงฺขาตาเยว โลกุตฺตรธมฺมา อธิปฺเปตา.
สฺุตาทินามลาโภ จ เนสํ อาคมนโต, สคุณโต, อารมฺมณโต จ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ¶ อาคจฺฉติ มคฺโค, ผลฺจ เอเตนาติ อาคมนํ. ตฺหิ ทุวิธํ มคฺคาคมนํ, ผลาคมนฺจ. เตสุ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา มคฺคาคมนํ, อริยมคฺโค ผลาคมนํ. ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺาเน มคฺคาคมนํ คเหตพฺพํ, ผลสฺส อาคตฏฺาเน ผลาคมนํ. อิธ ปน มคฺคสฺส อาคตตฺตา มคฺคาคมนํ คหิตนฺติ. ตโต อาคมนโต. สคุณโตติ สภาวโต. อารมฺมณโตติ อารมฺมณธมฺมโต.
โย หิ สพฺพสงฺขารานํ อนตฺตลกฺขณปฏิเวธวสปฺปวตฺตาย อนตฺตานุปสฺสนาย วเสน มคฺคํ ปฏิลภติ, ตสฺส สา อนุปสฺสนา อสฺุตฺตกรานํ อตฺตาภินิเวสปจฺจยานํ ทิฏฺเกฏฺกิเลสานํ วิกฺขมฺภิตภาเวน เตภูมกธมฺมานํ อตฺตสฺุตาย ยาถาวโต คหณโต สฺุตานุปสฺสนา นาม โหติ. ตาย ปน ปฏิลทฺธมคฺโค สฺุตาย อาคตตฺตา สฺุโต นาม. เตนาห ‘‘อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สฺุตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๗).
โย ¶ ปน สพฺพสงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณปฏิเวธวสปฺปวตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย มคฺคํ ปฏิลภติ, ตสฺส สา อนุปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตาทิคาหกรานํ กิเลสานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา ธุวภาวูปฏฺานสงฺขาตนิจฺจนิมิตฺตาทิโน อคฺคหณโต อนิมิตฺตานุปสฺสนา นาม. ตาย ปน ลทฺธมคฺโค อนิมิตฺตาย อาคตตฺตา อนิมิตฺโต นาม. เตนาห ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๗).
โย ปน สพฺพสงฺขารานํ ทุกฺขลกฺขณปฏิเวธวสปฺปวตฺตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน มคฺคํ ปฏิลภติ, ตสฺส สา อนุปสฺสนา ตณฺหาปณิธานสฺส วิกฺขมฺภเนน ปณิธิวิรหิตตฺตา อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม. ตาย ปน ลทฺธมคฺโค อปฺปณิหิตาย อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต นาม. เตนาห ‘‘ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตี’’ติ. อยํ ตาวสฺส อาคมนวเสน นามลาโภ.
อตฺตโน ปน ราคาทีหิ สฺุตตฺตา, นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิตตฺตา, ตณฺหาปณิธิอภาวโต จ สคุณโต, ราคาทิสฺุสฺเสว, นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิตสฺส, ปณิธิวิปฺปมุตฺตสฺส จ นิพฺพานสฺส อารมฺมณกรณโต อารมฺมณโต จ สฺุตาทิวิโมกฺโข นาม โหตีติ เอวมสฺส สคุณารมฺมเณหิ นามลาโภ ทฏฺพฺโพ. โส จ โข สุตฺตนฺตปริยาเยเนว, โน อภิธมฺมปริยาเยน. สุตฺตนฺตกถา หิ ปริยายเทสนา, อิตรา นิปฺปริยายเทสนา, ตสฺมา สคุณารมฺมณโต นามสฺส สพฺพสาธารณภาเวน ¶ อววตฺถานกรตฺตา ปริยายภาวโต สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ลาโภ, อาคมนโต ปน อภิธมฺมปริยาเยนปิ ววตฺถานกรภาเวน นิปฺปริยายตฺตา. เตเนว หิ อาจริเยน ‘‘ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปตฺตพฺพโต ติวิธ’’นฺติ วิโมกฺขมุขเมว ธุรํ กตฺวา วุตฺตํ, น ‘‘สฺุตาทินามโต ติวิธ’’นฺติ. อนิมิตฺตนามํ ปเนตฺถ ¶ อาคมนโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ลพฺภติ อภิธมฺเม มคฺคํ ปติ อนิมิตฺตนามสฺส อนุทฺธตตฺตา. อนุทฺธฏตฺตํ ปน น อนุทฺธริตพฺพตามตฺเตน, อถ โข นิปฺปริยายโต ตสฺส มคฺเค อลพฺภนโต. กิฺจาปิ หิ อยํ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏนฺตี ปวตฺตติ, สงฺขารนิมิตฺตสฺส ปน อนิสฺสชฺชนโต น นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ ลภติ. ยํ ปเนตํ สุตฺเต –
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ. (สุ. นิ. ๓๔๔) –
มคฺคสฺส อนิมิตฺตภาววจนํ, ตํ ยถาวุตฺตปริยายวเสน ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อภิธมฺเม ปน ยา สยมฺปิ นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ น ลภติ, สา กถํ มคฺคสฺส ตํ ทเทยฺยาติ มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ น อุทฺธฏํ. ยทิ เอวํ สฺุตนาเมนปิ อิทํ สมานํ. อนตฺตานุปสฺสนาปิ หิ กิฺจาปิ ปุคฺคลสฺุตํ คณฺหาติ, ธมฺมสฺุตํ ปน น คณฺหาตีติ สยํ นิปฺปริยาเยน สฺุตานุปสฺสนา นาม น โหตีติ สฺุตนามมฺปิ มคฺคสฺส น ทเทยฺย. อถ ปุคฺคลสฺุตาคฺคหณมตฺเตน สยํ สฺุตานุปสฺสนา หุตฺวา มคฺคสฺส ตํ ทเทยฺย, อนิจฺจานุปสฺสนาปิ สงฺขารนิมิตฺตสฺส คหเณปิ นิจฺจนิมิตฺตาทิอุคฺฆาฏนโต สยํ อนิมิตฺตานุปสฺสนา หุตฺวา มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทเทยฺยาติ? น อิทเมวํ, นิจฺจาทินิมิตฺตุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺตภาวสฺส นิปฺปริยาเยน มคฺเค อลพฺภนโต นิจฺจาทินิมิตฺตุคฺฆาฏนสฺสปิ ปริยายภาวโต. นนุ อิทมฺปิ สพฺพตฺถ สมานํ. สฺุตอปฺปณิหิตภาโวปิ หิ นิปฺปริยาเยน อมคฺเค น ลพฺภติ ปุคฺคลสฺุตคฺคหณสฺส, ปณิธิโสสนสฺส จ อุชุกํ มคฺเคเนว นิปฺผชฺชนโต, ตสฺมา สฺุตานุปสฺสนาปิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาปิ ปริยาเยเนว ตํ ตํ นามํ ลภนฺตีติ มคฺคสฺส นิปฺปริยายโต นามํ น เทนฺตีติ? น, ตโต ¶ ลทฺธอริยมคฺคสฺส นิปฺปริยายโต สมฺปยุตฺตธมฺมวเสเนว สฺุตอปฺปณิหิตนามสมฺภวโต. กถํ? เปตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ สรภงฺคสตฺถาราทิกาเลปิ ทุพฺพิชานียภาเวน สุขุมสฺส อนตฺตลกฺขณสฺส ปฺาย เอว โคจรภาวโต อนตฺตานุปสฺสนาย อนุปสฺสนโต ¶ มคฺคกฺขเณ ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๑).
ตฺจ ปน สยํ อตฺตาภินิเวสสมุคฺฆาฏนโต, อริยมคฺคปริยาปนฺนตฺตา จ นิปฺปริยายโตว สฺุตนามํ ลภติ. ทุกฺขานุปสฺสนาย สมาธิวิปจฺจนีกสฺส ปณิธิสงฺขาตราคสฺส โสสนโต ตสฺสา วเสน อนุปสฺสนฺตสฺส มคฺคกฺขเณ สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ. ตฺจ ปน สยํ ปณิธิโสสนโต, อริยมคฺคปริยาปนฺนตฺตา จ นิปฺปริยายโตว อปฺปณิหิตนามํ ลภติ. สพฺพสงฺขารานํ ปน อนิจฺจภาวํ อาคมนโต สุตฺวา ปจฺฉา สยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสโต ‘‘อนิจฺจเมว วต โส ภควา ‘อนิจฺจ’นฺติ อาหา’’ติ ภควติ สทฺธาพาหุลฺลปฏิลาภโต อนิจฺจานุปสฺสนาย มนสิกโรโต มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ. ตํ ปน สยํ สงฺขารนิมิตฺตโต วุฏฺหนฺตมฺปิ อริยมคฺคปริยาปนฺนํ น โหตีติ นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ น ลภติ, ตสฺมา ยถา กายกมฺมาธิกํ จิตฺตํ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สฺุตสงฺขาตปฺินฺทฺริยาธิมตฺโต มคฺโค สฺุตนามํ ลภติ, อปฺปณิหิตสงฺขาตสมาธินฺทฺริยาธิมตฺโต อปฺปณิหิตนามํ, สทฺธินฺทฺริยาธิมตฺโต ปน สทฺธาย อนิมิตฺตนามาลาภโต สยมฺปิ ตํ น ลภติ. ยทิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน สฺุตาทินามาลาโภ, อถ กถํ ‘‘อาคมนโต’’ติ ¶ วุตฺตํ? สจฺจํ, อาคมนโต อธิมตฺตสฺส ปน อินฺทฺริยสฺส วเสน ลทฺธนามมฺปิ อาคมนโตว ลทฺธํ โหติ.
อถ วา อภิธมฺมปริยาเยนปิ สฺุตภาโว นาม ปุคฺคลสฺุตาเยวาติ ปุคฺคลสฺุตคฺคาหิตาย อนตฺตานุปสฺสนาย สฺุตนามํ นิปฺปริยายโตว ลพฺภติ. ปณิธิ นาม ราคาทิกา เอวาติ ราคาทิโสสิตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย อปฺปณิหิตนามมฺปิ นิปฺปริยายโตว ลพฺภติ.
นิมิตฺตนฺติ ปน เปตฺวา สุตฺตนฺตปริยายํ อภิธมฺมปริยาเยน สงฺขารนิมิตฺตํ โหตีติ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหิตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิมิตฺตนามํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภติ, ตสฺมา นิปฺปริยายโต สฺุตอปฺปณิหิตนามิกานํ อนตฺตทุกฺขานุปสฺสนานํ วเสน ปฏิลทฺธมคฺโค อาคมนโต สฺุตอปฺปณิหิตนามํ ลภติ, อนิมิตฺตนามํ ปน ปริยายโตว ลภติ. เตน วุตฺตํ ¶ – ‘‘อนิมิตฺตนามํ ปเนตฺถ อาคมนโตปิ สุตฺตนฺตปริยาเยเนว ลพฺภติ อภิธมฺเม มคฺคํ ปติ อนิมิตฺตนามสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติ. อิติ อิเมสํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ ปเวสนทฺวารภาวโต สฺุตานุปสฺสนาทินามิกา อนตฺตานุปสฺสนาทิกา ติสฺโส อนุกฺกเมน พลวภาวํ ปตฺวา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาภูตา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ เวทิตพฺพานิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตีณิ โข ปนิมานิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติ, สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตาย อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพสงฺขาเรสุ มโนสมุตฺเตชนตาย อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพธมฺเม ปรโต สมนุปสฺสนตาย สฺุตาย จ ธาตุยา ¶ จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, อิมานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๙).
เอตฺถ หิ ปริจฺเฉทปริวฏุมโตติ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ. อนิจฺจานุปสฺสนา หิ ‘‘อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คตึ สมนฺเนสมานา วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตีติ ปริวฏุมโต ปริยนฺตโต สมนุปสฺสติ. สมนุปสฺสนตายาติ สมฺมเทว อนุปสฺสนตาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตาย. ทุกฺขานุปสฺสเนน หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํวิชฺชติ. ปรโต สมนุปสฺสนตายาติ ‘‘นาหํ, น มม’’นฺติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตาย. อิติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ ติณฺณํ วเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนว จ ตทนนฺตเร ปฺหาวิสฺสชฺชเน –
‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุโต สงฺขารา อุปฏฺหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๙) –
วุตฺตํ. นนุ เจตฺถ อภิธมฺมาวตารสฺส ภาสมานตฺตา อภิธมฺมปริยาเยเนว วิโมกฺขมุขานิ จ ววตฺถเปตุํ ยุตฺตนฺติ? สจฺจํ, อนิจฺจานุปสฺสนายปิ ปน มคฺควุฏฺานํ โหตีติ ปกาสนตฺถํ สุตฺตนฺตปริยาเยนปิ ¶ เอกํ ววตฺถานํ กตํ, ตถา วุฏฺิโต ปน มคฺโค อภิธมฺมปริยาเยน สุทฺธิกปฏิปทายเมว สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ.
จตุมคฺคโยคเภทโตติ โสตาปตฺติอาทีหิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปโยคปฺปเภทโต. อริยมคฺคานํ ปน สมฺมาทิฏฺาทิอฏฺงฺคสภาวตฺตา, เตสฺจ สพฺพโลกุตฺตเร อตฺถิตาย ¶ ภงฺควเสน อเภเทปิ อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวตรตมภาเวน สจฺฉิกิริยาวิเสสโต กิเลสานํ ปหานเภโท โหตีติ ตํวเสน จตุพฺพิธตา ทฏฺพฺพา. เตเนวาห ‘‘สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉา’’ติอาทิ. สติ วิชฺชมาเน ปฺจกฺขนฺธสงฺขาเต กาเย ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, สยํ วา ตตฺถ สติ ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยาภินิเวสวเสน ปวตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. สา ปน เอเกกสฺมึ ขนฺเธ จตุธา อภินิเวสนวเสน วีสติวิธา โหติ. ตถา หิ โกจิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ‘‘ยํ รูปํ, โส อตฺตา, โย อตฺตา, ตํ รูปํ, ยถา ทีปสฺส วณฺโณเยว อจฺจิ, อจฺจิเยว วณฺโณ’’ติ. รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, ฉายาวนฺตํ วิย รุกฺขํ. อตฺตนิ วา รูปํ, ปุปฺเผ วิย คนฺธํ. รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, สมุคฺเค วิย มณิ. เอวํ เวทนาทีสุปิ ‘‘เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ โย ปฺจวิโธ อพฺยติริตฺตอตฺตาภินิเวโส, สา อุจฺเฉททิฏฺิ. โย ปน ปนฺนรสวิโธ พฺยติริตฺตอตฺตาภินิเวโส, สา สสฺสตทิฏฺีติ เวทิตพฺพํ.
สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, ติกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วา วิคตา จิกิจฺฉา าณปติกาโร อิมิสฺสาติ วิจิกิจฺฉา. สา ปน –
‘‘สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ธมฺเม, สงฺเฆ, สิกฺขาย, ปุพฺพนฺเต, อปรนฺเต, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๐๘ โถกํ. วิสทิสํ) –
เอวํ พุทฺธาทีสุ กงฺขาวเสน อฏฺวตฺถุกา,
‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กึ นุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ ¶ , กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธานํ ¶ , น นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธานํ, เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) –
เอวํ ปุพฺพนฺตาทโย อารพฺภ ปวตฺติวเสน โสฬสวตฺถุกา จ นิทฺทิฏฺา.
ตตฺถ สตฺถริ กงฺขนฺโต ตสฺส รูปกายธมฺมกายานํ วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขนฺโต ตสฺส สฺวากฺขาตทฺวากฺขาตภาเว กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขนฺโต ตสฺส สุปฺปฏิปนฺนวิปฺปฏิปนฺนตาทิภาเว กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขนฺโต ตสฺสา สุปฺตฺตทุปฺปฺตฺตภาวํ กงฺขติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขนฺโต สสฺสตาการํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ, อปรนฺเต กงฺขนฺโต สสฺสตาการํ, อุจฺเฉทาการฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน อุปฺปตฺตึ, อนุปฺปตฺติฺจ กงฺขติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตโน อตฺถิภาวํ, นตฺถิภาวฺจ กงฺขติ. ปจฺจุปฺปนฺโน หิ อทฺธา ปุพฺพภาคาปรภาคโกฏฺาสวนฺตตาย ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโต’’ติ วุจฺจติ, ยุตฺตํ ปน ตํ อารพฺภ กงฺขาชนนนฺติ? ยุตฺตํ, อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตา. อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโน. ตสฺมา โส ยํ กิฺจิ กงฺขติเยว. เตเนว จ โสฬสวตฺถุกวิจิกิจฺฉานิทฺเทเส ‘‘เอตรหิ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาจริยา ปน ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ อตีตานาคเต เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตทุภยมารพฺภ ¶ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขตี’’ติปิ วทนฺติ. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขนฺโต ปน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ, สงฺขาราทีนฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุเหตุสมุปฺปนฺนภาวสฺส สพฺภาวาสพฺภาวํ กงฺขตีติ เอวํ ตาว อฏฺวตฺถุกกงฺขาย ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
โสฬสวตฺถุกา ปน ‘‘อโหสึ นุ โข…เป… น นุ โข อโหสิ’’นฺติ กงฺขนฺโต วุตฺตนเยเนว อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานาวิชฺชมานตํ กงฺขติ. กึ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสึ, พฺราหฺมณาทีสุ คหฏฺาทีสุ เทวาทีสุ อฺตโร นุ โข’’ติ กงฺขติ. กถํ นุ โขติ สณฺานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสึ, รสฺสโอทาตกาฬาทีนฺจ อฺตโร’’ติ กงฺขติ. อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย ‘‘เกน ¶ นุ โข ปกาเรน อโหสิ’’นฺติ นิพฺพตฺตนาการโต กงฺขตีติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสึ…เป… เทโว หุตฺวา นุ โข มนุสฺโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตโน อปราปรํ ปวตฺตึ กงฺขติ. ภวิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานาวิชฺชมานตํ กงฺขติ. ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว. อหํ นุ โขสฺมิ, น นุ โขสฺมีติ อิทานิ อตฺตโน อตฺถิภาวํ, นตฺถิภาวฺจ กงฺขติ. ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว. กึ นุ โขสฺมีติ ขตฺติยาทิโกว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยาทิภาวํ กงฺขติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. กถํ นุ โขสฺมีติ ‘‘อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตสฺส ทีฆาทิภาวํ กงฺขติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อตฺตโน สรีรสณฺานํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ. กุโต อาคโต, กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคตคตฏฺานานิ กงฺขตีติ เวทิตพฺพํ.
สีลฺจ ¶ วตฺจ สีลพฺพตํ, ตตฺถ โคสีลาทิอสุทฺธิมคฺโค สมาทานวเสน สีลํ, อวีติกฺกมวเสน วตํ. อุภยถาปิ วา สีลํ, ตโปกมฺมภาเวน คหิตตฺตา วตํ. ควาทิปกติภาวโต อตฺตโน วา ควาทิภาวาธิฏฺานํ สีลํ, ‘‘คจฺฉนฺโต ภกฺเขติ, ติฏฺนฺโต มุตฺเตตี’’ติอาทินา ควาทิกิริยาย กรณํ วตํ. ตํตํอกิจฺจสมฺมสโต วา นิวตฺติ สีลํ, ตํสมาทานวโต เวสโภชนกิจฺจจรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วตํ. สภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อามสนํ คหณนฺติ ปรามาโส, สีลพฺพตสฺส ปรามาโส สีลพฺพตปรามาโส. อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน สุทฺธีติ เอวํ อสุทฺธิมคฺเค ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปวตฺตสฺส มิจฺฉาภินิเวสสฺเสตํ อธิวจนํ. สกฺกายทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ สีลพฺพตปรามาโส จาติ สกฺกาย…เป… ปรามาโส, เตเยว กมฺมวิปาเกสุ, วฏฺฏสฺมึ วา สตฺเต สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิ, เตสํ ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทีหิ ตทงฺควเสน ปหีนานํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานํ กโรตีติ สกฺกา…เป…ปฺปหานกรํ.
นิพฺพานํ ปติ สวนโต สนฺทนโต โสโต วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิกมคฺโค, ตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, นิพฺพานํ มคฺคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ วา มคฺโค, โสตาปตฺติ เอว มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อถ วา โสตํ อาทิโต ปชฺชติ อธิคจฺฉตีติ โสตาปตฺติ, ปโม อริยปุคฺคโล, ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค, สมฺมาทิฏฺิอาทีนิ อฏฺงฺคานิ, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ.
รชฺชติ ¶ อภิสชฺชตีติ ราโค, โส อิธ ปฺจกามวิสยา, กามภววิสยา จ ตณฺหา. ทุสฺสตีติ โทโส, ทสวิธอาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน ¶ พฺยาปาโท. มุยฺหตีติ โมโห, ทุกฺขาทีสุ อฏฺสุ อฺาณํ. เอเตสํ กิเลสานํ ตนุตฺตํ ตนุภาวํ กโรตีติ ราค…เป… ตนุตฺตกรํ. ตตฺถ ทฺวีหิ การเณหิ ตนุตฺตํ อภิณฺหานุปฺปตฺติโต, ปริยุฏฺานมนฺทตาย จาติ. สกทาคามิสฺส หิ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ วิรฬาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อุปฺปชฺชนฺตาปิ มทฺทนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา นุปฺปชฺชนฺติ. ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกตนุกา อุปฺปชฺชนฺติ. เกจิ ปน สกทาคามิสฺส กิเลสา จิเรน อุปฺปชฺชนฺตาปิ พหลาว อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา หิสฺส ปุตฺตธีตโร ทิสฺสนฺตีติ วทนฺติ. ตํ อการณํ, วตฺถุปฏิเสวเนน วินาปิ คพฺภคฺคหณสพฺภาวโต, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ทฺวีหิ การเณหิ เนสํ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ. กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺส ตนุภาโว วุตฺโต, นนุ ตติยมคฺควชฺฌานเมว อิมินา ตนุตฺตกรณํ วตฺตพฺพํ, อิตรถา เหฏฺา ตีหิปิ มคฺเคหิ อุปริมคฺควชฺฌกิเลสานํ พหลาพหลาวตฺถาย ปหียมานตฺตา อิธ สพฺเพสเมว อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ตนุภาโว วตฺตพฺโพ, เตเนว จ ปาฬิยมฺปิ ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย ทุติยาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติ วุตฺตนฺติ. สจฺจเมตํ, สุตฺเต ปน อุปริมคฺควชฺฌานํ ตนุภาวปริยายํ คเหตฺวา ‘‘ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหตี’’ติ เหตุตฺตยตนุภาวสฺส อาคตตฺตา อิธาปิ ตทนุโลเมน วุตฺตํ. ‘‘กามราคพฺยาปาทาน’’มิจฺเจว วา ปาโ. ตถา หิ เอตฺเถว อุปริ ทุติยมคฺคาณนิทฺเทเส ‘‘พฺยาปาทกามราคานํ, ตนุภาวํ ตุ สาธย’’นฺติ (อภิธ. ๑๓๕๓) วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิวเสน สกิเทว อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. กิฺจาปิ หิ มคฺคฏฺสฺส ปฏิสนฺธิวเสน อาคมนาสมฺภวโต ¶ ผลฏฺโเยว สกทาคามี นาม โหติ, ตสฺส ปน อาคมนภูโต มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ตทายตฺตภาวูปนยเนน สกทาคามิมคฺโคติ วุจฺจติ, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สกทาคามิมคฺคจิตฺตํ.
ปฺจสุ กามคุเณสุ, กามภเว จ ราโค กามราโค. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตนฺติ พฺยาปาโท. ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ กามธาตุํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี. รูปภเว ฉนฺทราโค รูปราโค. อรูปภเว ฉนฺทราโค อรูปราโค. มาโน อิธ อรหตฺตาธิคมํ ปฏิจฺจ อุณฺณติมตฺตํ. อุทฺธจฺจมฺปิ ‘‘โก เม ภาโร กิเลสสมุจฺเฉทเน’’ติ เอวมาการปฺปวตฺตํ จิตฺตสฺส อวูปสมมตฺตํ. อวิชฺชาปิ อสุเข สุขสฺาวิปลฺลาโส. อารกตฺตา กิเลเสหิ, มิจฺฉาปฏิปนฺเนหิ วา, ราคาทิอรีนํ, สํสารจกฺกสฺส อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, รโหปิ ปาปากรเณน ปาปกรเณ ¶ รหสฺส อภาวา, รหิตพฺพโต ชหิตพฺพโต ‘‘รหา’’ติ ลทฺธนามานํ วา ปาปธมฺมานํ อภาวโต, สาธูหิ อรหิตพฺพโต อปริจฺจชิตพฺพโต, รหสงฺขาตสฺส วา คมนสฺส สํสาเร อภาวโต อรหา, อฏฺโม อริยปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, อคฺคผลสฺเสตํ อธิวจนํ. ตฺหิ ‘‘อรหา’’ติ อภิธานสฺส, พุทฺธิยา จ ปวตฺตินิพนฺธนตฺตา อรหโต ภาโวติ กตฺวา ‘‘อรหตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส อาคมนภูโต มคฺโค อรหตฺตมคฺโค, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํ.
ฌานงฺคโยคเภทโตติ รูปาวจรํ วิย ปฺจหิ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภทโต. กถํ ปนสฺส เภโทติ? เอตฺถ ตาว อฏฺกถาวาโท, ตโย จ เถรวาทาติ จตฺตาโร วาทา โหนฺติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ตาว ‘‘สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนามคฺคสฺส ฌานงฺคํ นิยเมตี’’ติ วุตฺตํ. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปน ‘‘มคฺคาสนฺนวิปสฺสนาย ¶ ปทฏฺานภูตํ ปาทกชฺฌานํ นิยเมตี’’ติ อาห. โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถโร ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺติ. ยฺหิ ฌานํ สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, ตํสทิโสว โหตี’’ติ อาห. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปน ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมติ, ‘อโห วต ปฺจงฺคิกํ, จตุรงฺคิกํ วา มคฺคํ ปาปุเณยฺย’นฺติอาทินา ยถา ยถาสฺส อชฺฌาสโย โหติ, ตถา ตถา มคฺโค โหตี’’ติ อาห.
ยสฺมา ปน อฏฺกถาวาโท ปมาณํ, ตโย จ เถรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา, ตสฺมา จตฺตาโรปิ วาทา อฺมฺํ อปฺปฏิพาหนวเสน เอวํ เวทิตพฺพา. กถํ? กามาวจรธมฺเม ตาว สมฺมสิตฺวา สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ วิปสฺสนานิยาเมน ปมชฺฌานิกาว โหนฺติ. สเจ ปน กิฺจิ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส วเสน องฺคปริณาโม โหตีติ ตํตํฌานสทิโส โหติ. ยสฺมา ปเนตฺถ กามาวจรกฺขนฺเธ อารพฺภ ปวตฺตา วิปสฺสนา กามาวจรธมฺเมสุ จ มหคฺคตธมฺเมสุ วิย ภาวนาวิเสสโต ฌานงฺควิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺโต ทุติยตฺเถรวาโท อิมํ วาทํ น ปวิสติ. ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สเจ ปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, สมฺมสิตชฺฌานนิยาเมน ตํตํฌานิโก โหติ. สเจ ปมชฺฌานโต วุฏฺาย ทุติยาทิฌาเน สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิโต, ปุคฺคลชฺฌาสยนิยาเมน ทฺวีสุ อฺตรชฺฌานสทิโส โหติ. สเจ ปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ, ตทา กถนฺติ? เอตฺถ ตาว เกจิ ‘‘นานาวชฺชนวีถิยเมว นิวตฺตมานปาทกชฺฌานโต เอกาวชฺชนวีถิยํ ¶ โคตฺรภุภาวํ ปตฺวา นิวตฺตมานาย วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธาเยว ¶ พลวนฺโต, ตสฺมา สมฺมสิตกฺขนฺธนิยาเมน ตํสทิโส มคฺโค โหตี’’ติ วทนฺติ. เอวฺจ สติ ‘‘ปาทกชฺฌานนิยาเมน โหตี’’ติ เอวํ ปวตฺโต ปมตฺเถรวาโท ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย กามาวจรกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคเมว สนฺธาย ติฏฺตีติ.
อปเร ปน ‘‘ปาทกชฺฌานํ มคฺคสฺส มูลการณวเสน ปจฺจโย โหติ อาสนฺนการณวเสนปิ, สมฺมสิตกฺขนฺธา ปน มูลการณวเสเนว ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา สมฺมสิตกฺขนฺธโต ปาทกชฺฌานเมว พลวตรนฺติ ปาทกชฺฌานสทิโส มคฺโค โหตี’’ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต ปน ‘‘สมฺมสิตกฺขนฺธนิยาเมนา’’ติ เอวํ ปวตฺโต ทุติยตฺเถรวาโท สมาปตฺตึ ปาทกํ อกตฺวา เกวลํ ฌานธมฺเมเยว สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคเมว สนฺธาย ติฏฺติ. ยสฺมา ปน เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานํ พลปฺปตฺตํ โหติ, ตสฺมา เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต วุฏฺาย อุปรูปริฌานธมฺเม วิปสฺสโต อุปฺปนฺนมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานวเสน ตํตํฌานิโก โหติ. อุปรูปริฌานโต ปน วุฏฺาย เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานสทิโส โหตีติ อิทเมตฺถ สารตรํ. เอวฺหิ สติ ทฺวินฺนมฺปิ เถรานํ วาทา นิปฺปเทสวิสยา สมผลา โหนฺติ.
ตติยตฺเถรวาโท เจตฺถ ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว น อิชฺฌติ. ตีสุปิ วาเทสุ เปตฺวา เสสฌานงฺคปริณามํ เวทนาปริณาโม วิปสฺสนานิยาเมเนว โหติ. ตโยปิ เถรวาทา วิปสฺสนานิยาเมน วินา น โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ เวทนาปิ ฌานงฺคเมว, ตสฺมา ตายปิ ปาทกชฺฌานนิยาเมเนว ภวิตพฺพนฺติ? ตํ น, เวทนายปิ ปาทกชฺฌานนิยาเมน ปริณาเม สติ วิปสฺสนานิยามํ อนเปกฺขิตฺวา ปาทกชฺฌานนิยาเมเนว มคฺคกฺขเณ ¶ เสสฌานงฺคานิ ปริณามฏฺาเนเยว เวทนายปิ ปริณาโม ภเวยฺย, ตถา ปน อหุตฺวา เอกาวชฺชนวีถิยา อาทิโตว ปริณามนโต มคฺควุฏฺานวีถิยา อาสนฺนตรปฺปวตฺตาย วิปสฺสนาย วเสน เวทนานิยาโม โหติ.
อถ วา ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานานํ สมฺภเว เตสุ อนุปฺปนฺนา เวทนา วิปสฺสนาย น โหตีติ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานนิยาเมน ปริณมตีติปิ น สกฺกา วตฺตุํ. เอตฺถ สิยา – ยตฺถ ตาว ปาทกชฺฌานํ อตฺถิ, ตตฺถ ตํ นิยเมติ. ยตฺถ ปน ติกจตุกฺกปาทกชฺฌานํ นตฺถิ, ตสฺมึ ¶ อรูปภเว กึ นิยเมตีติ? ตตฺถาปิ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ. โย หิ ภิกฺขุ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปตฺติมคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อรูปภเว นิพฺพตฺโต ปมชฺฌานิกาย โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา วุฏฺาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุปริ ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺส ตานิ ปมชฺฌานิกาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานิกาทีสุปิ เอเสว นโย. อรูเปปิ หิ โลกุตฺตรํ ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ เอวเมตฺถ เอเกกสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺส ฌานงฺคโยคเภโท เวทิตพฺโพติ.
มคฺคา…เป… นิปฺผาเทตีติ เตภูมกกุสลํ วิย ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ อวิปจฺจวนฺตมฺปิ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปสฺส ผลสฺส นิปฺผาทเนน ตํตํผลปฺปตฺเต โสตาปนฺโน สกทาคามี อนาคามี อรหาติ สามฺโต จตฺตาโร อริยปุคฺคเล อภินิปฺผาเทตีติ. วิเสสโต ปน สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิเก อเนเกปิ โสตาปนฺนาทโย นิปฺผาเทติ.
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุภูมกกุสลวณฺณนา
๒๘. เอวํ ¶ จตุภูมกกุสลจิตฺตํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘กาเม อฏฺเวา’’ติอาทิ. ตตฺถ กาเมติ กามภเว. ตถา ‘‘รูเป’’ติอาทีสุ.
๒๙. กุสลากุสลาปคเตนาติ กุสลากุสลกมฺมโต อปคเตน. อคฺคมคฺคสฺส หิ อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย อรหโต สพฺพานิ กุสลากุสลกมฺมานิ ปหีนานิ นาม โหนฺติ ปจฺจยเวกลฺเลน ปฏิสนฺธิทาเน อสมตฺถภาวโต. ยโต จ อริยมคฺคาณํ ‘‘กมฺมกฺขยกร’’นฺติ วุจฺจติ. อถ วา อเหตุอปจฺจยวิสุชฺฌนสฺส อภาวโต กิเลสสมุจฺเฉทเกน มคฺคกุสเลน อกุสเลหิ อปคเตน. กุสเล กุสเลนาติ กุจฺฉิตานํ สลนาทีหิ ¶ กุสลสงฺขาตาย ปฏิปตฺติยํ เทสนุปฺปาทนาทีสุ เฉเกน. มุนินาติ อุภยโลกมุนนเกน อคฺคผลาเณน, สพฺพฺุตฺาเณน วา สมนฺนาคตตฺตา มุนินา. เตนาห –
‘‘โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ.
วสินาติ ฉฬภิฺตาย ปรเมน จิตฺตวสิภาเวน สมนฺนาคตตฺตา, ฌานาทีสุ ปฺจวิธวสิสพฺภาวโต จ วสิภูเตน วสิภาวูปคตินฺทฺริเยน.
จตุภูมกกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลวณฺณนา
เอตฺตาวตา จ ยํ ‘‘กุสลากุสลาพฺยากตชาติเภทโต ติวิธ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตํ กุสลํ, ตํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรุทฺทิฏฺํ อกุสลํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘อกุสลํ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘ภูมิโต เอกวิธ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กามาวจรเมวา’’ติ. นิกายนฺตริกา ปน รูปารูปาวจรมฺปิ อกุสลํ อิจฺฉนฺตีติ เตสํ ¶ มตินิเสธนตฺถํ อวธารณํ กตํ. มหคฺคตภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺตมฺปิ เหตํ ตตฺถ รูปธาตุยํ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตมฺปิ เอกนฺเตน กามาวจรเมวาติ. กุโต ปเนส นิยโมติ? กามตณฺหาวิสยภาวโต. กามตณฺหาวิสยตา หิ กามาวจรภาวสฺส การณํ ยถา รูปารูปตณฺหาวิสยตา รูปารูปภาวสฺส. เอกํเสน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิตรถา พฺยาปิตลกฺขณํ น สิยา. ยทิ หิ อาลมฺพิตพฺพธมฺมวเสน ภูมิววตฺถานํ กเรยฺย, เอวํ สติ อนารมฺมณานํ สงฺคโห น สิยา. อถ วิปากทานวเสน, เอวมฺปิ อวิปากานํ สงฺคโห น สิยา, ตสฺมา อาลมฺพณธมฺมวเสเนว ปริยาปนฺนานํ สา กาตพฺพา. อปริยาปนฺนานํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณตาย โลกุตฺตรตา, อุตฺตริตราภาวโต อนุตฺตรตา จ เวทิตพฺพาติ.
โทมนสฺสสฺส อนีวรณาวตฺถาย อภาเวน ตํสหคตจิตฺตุปฺปาโท กามภูมิยํเยว ปวตฺตตีติ โส ¶ นิยตวตฺถุโก, อิตเร อรูปภูมิยมฺปิ ปวตฺตนโต อนิยตวตฺถุกาติ อาห ‘‘นิยตา…เป… ทุวิธ’’นฺติ. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตานํ โมเหกเหตุกตฺตา, อิตเรสมฺปิ โลภโมหโทสโมหวเสน ทฺวิเหตุกตฺตา อาห ‘‘เอกเหตุกทุเหตุกโต’’ติ. อาทิโต เอกาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตานํ ปฏิสนฺธิชนนโต, อุทฺธจฺจสหคตสฺส ตทภาวโต อาห ‘‘ปฏิสนฺธิชนกาชนกโต’’ติ. อุทฺธจฺจสหคตฺหิ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒติ. ยโต วกฺขติ –
‘‘เอกาทสวิธานํ ตุ, หิตฺวา อุทฺธจฺจมานสํ;
เอกาทสวิธา เจว, ภวนฺติ ปฏิสนฺธิโย’’ติ. (อภิธ. ๕๓๖);
เยน ปน การเณน ตํ ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒติ, ตํ ปฏิสนฺธิวินิจฺฉยกถาหิ อิมิสฺสา คาถาย วณฺณนาปเทเสเยว วกฺขาม ¶ . ตีหิ เวทนาหีติ สุขทุกฺโขเปกฺขาสงฺขาตาหิ ตีหิ เวทนาหิ. ยถาห – ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๔๙). ยํ ปน กตฺถจิ สุตฺเต ‘‘ทฺเวมา, ภิกฺขเว, เวทนา สุขา ทุกฺขา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๖๗) วจนํ, ตํ กุสลปกฺขิกํ อุเปกฺขํ สุเข, อกุสลปกฺขิกฺจ ทุกฺเข ปกฺขิปิตฺวา ปริยาเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สุปฺปติฏฺิตภาวการณตฺตา มูลมิวาติ มูลํ, โลโภ มูลํ เอตสฺสาติ โลภมูลํ. กิฺจาปิ หิ โมโหปิ โลภมูเลสุ อตฺถิ, โส ปน สพฺพากุสลสาธารณตฺตา ววตฺถานกโร น โหตีติ อสาธารณธมฺมวเสน ‘‘โลภมูล’’นฺตฺเวว วุตฺตํ ยถา ‘‘เภริสทฺโท ยวงฺกุโร’’ติ. ตถา ‘‘โทสมูล’’นฺติ เอตฺถาปิ. มูลนฺตรวิรหโต โมโห เอว มูลํ อิมสฺส, นาฺนฺติ โมหมูลํ.
มิจฺฉาวเสน ทสฺสนํ ทิฏฺิ, ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ ยถา ‘‘อากาสคตํ ถามคต’’นฺติ. อถ วา วิปริเยสคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา คตเมว, น เอตฺถ คนฺตพฺพวตฺถุ ตถาสภาวนฺติ ทิฏฺิคตํ, ทฺวาสฏฺิยา วา ทิฏฺีสุ อนฺโตคธนฺติ ทิฏฺิคตํ, เตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ.
‘‘ยทา หี’’ติอาทิ โลภมูลจิตฺตานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํ. มิจฺฉาทิฏฺินฺติ อุจฺเฉททิฏฺิอาทึ มิจฺฉาทิฏฺึ. ตาย หิ วิปลฺลตฺตจิตฺตา ตาว โกธวิสโย, ยาว อินฺทฺริยโคจโรติ ¶ ปรโลกํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ คณฺหนฺติ. อาทิ-สทฺเทน –
‘‘เอส ปนฺโถวิตโถ เทวยาเน,
เยน ยนฺติ ปุตฺตวนฺโต วิโสกา;
ตํ ปสฺสนฺติ ปสโว ปกฺขิโน จ,
เตน เต มาตริปิ มิถุนํ จรนฺตี’’ติ. –
อาทินา ¶ นเยน ปุตฺตมุขทสฺสนํ สคฺคโมกฺขมคฺโคติ เอวมาทิกํ มิจฺฉาทิฏฺึ สงฺคณฺหาติ. กาเม วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ. เตน ‘‘พฺราหฺมณานํ สุวณฺณหรณเมว อทินฺนาทาเน สาวชฺชํ, อิตรํ อนวชฺชํ, คุรูนํ, คุนฺนํ, อตฺตโน ชีวิตสฺส, วิวาหสฺส จ อตฺถาย มุสาวาโท อนวชฺโช, อิตโร สาวชฺโช, คุรุอาทีนํ อตฺถาย เปสฺุกรณํ อนวชฺชํ, อิตรํ สาวชฺชํ, ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิกถา ปาปวูปสมาย โหตี’’ติ เอวมาทิเก มิจฺฉาคาเห สงฺคณฺหาติ. ทิฏฺมงฺคลาทีนีติ ทิฏฺสุตมุตมงฺคลานิ. สารโต ปจฺเจตีติ วุฑฺฒิยา ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน อคฺคเหตฺวา ‘‘อิทเมว วุฑฺฒิการณ’’นฺติ เอวํ สารวเสน คณฺหาติ. สภาวติกฺเขเนวาติ โลภสฺส, มิจฺฉาภินิเวสสฺส วา วเสน สรเสเนว ติขิเณน กุรุเรน. มนฺเทนาติ ทนฺเธน อติขิเณน. ตาทิสํ ปน อตฺตโน, ปรสฺส วา สมุสฺสาหเนน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมุสฺสาหิเตนา’’ติ. ปรสฺส ภณฺฑํ วา หรตีติ วา-สทฺเทน ตถาปวตฺตนกมุสาวาทาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. กามานํ วาติ อนุภุยฺยมานานํ กามคุณานํ. วา-สทฺเทน ปรสนฺตกสฺส อยถาธิปฺเปตตาย ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ คหณาทิกํ สงฺคณฺหาติ.
สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน เภทาภาวโต โทสมูลํ อสงฺขาริกสสงฺขาริกเภทโต ทุวิธํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ? อสาธารณธมฺเมหิ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ. ปาณสฺส อตีว, อติกฺกมิตฺวา วา ปาตนํ ปาณาติปาโต. อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสฺุผรุสสมฺผปฺปลาปพฺยาปาเท สงฺคณฺหาติ. ทสอกุสลกมฺมปเถสุ หิ กาเมสุมิจฺฉาจารอภิชฺฌามิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตา ตโยว กมฺมปถา อิมินา น สิชฺฌนฺติ. สภาวติกฺขํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ จิตฺตํ อสงฺขารเมว โหติ, อิตรํ สสงฺขารนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล’’ติ. มนฺทํ ¶ ปน หุตฺวา ปวตฺตมานํ เอกํเสน สสงฺขารเมวาติ น สกฺกาว ¶ วิฺาตุํ. ยํ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปวตฺตติ, ตํ มนฺทเมว โหตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โมหมูลํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรหโต อติมูฬฺหํ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต จฺจลฺจาติ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ, น ตสฺส กทาจิปิ สภาวติกฺขตา อตฺถิ. อารมฺมเณ หิ สํสปฺปนวเสน, วิกฺขิปนวเสน จ ปวตฺตมานสฺส จิตฺตทฺวยสฺส กึ ตาทิเส กิจฺเจ สภาวติกฺขตาย, อุสฺสาเหตพฺพตาย วา ภวิตพฺพํ, ตสฺมา น ตตฺถ สงฺขารเภโท อตฺถิ. นนุ จ อุทฺธจฺจํ สพฺพากุสลสาธารณํ, กสฺมา ปน เอตเมว เตน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคต’’นฺติ. วิเสสโต พลวภาวโต. อิทฺหิ เอตสฺมึ จิตฺเต พลวํ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว เตน วิเสสิตพฺพํ. เตเนว หิ ปาฬิยํ เสสากุสเลสุ อุทฺธจฺจํ เยวาปนกวเสน อาคตํ, อิธ ปน สรูปโตเยว นิทฺทิฏฺํ. เอวํ อสาธารณปฺปธานธมฺมวเสน โมหมูลํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ ทุวิธํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อสนฺนิฏฺานํ สํสโย, วิกฺเขโป อวูปสโม, ภนฺตตาติ อตฺโถ. ตตฺถ วิจิกิจฺฉาสหคตสฺส อสนฺนิฏฺานกาเล, อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิกฺเขปกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ยถานุรูปนฺติ ปฏิสนฺธิชนกาชนกสฺส, กมฺมปถภาวปฺปตฺตาปตฺตสฺส จ อนุรูปโต. อถ วา ยถานุรูปนฺติ โย ยสฺส เหตุ, ตทนุรูปโต. เยภุยฺเยน หิ โลภมูลเกน ขุปฺปิปาสาทินิรนฺตรเปตวิสเย อุปฺปชฺชนฺติ, โทสมูลเกน โทโส วิย จณฺฑชาตตาย ตํสริกฺขเก นิรเย, โมหมูลเกน นิจฺจสมฺมูฬฺหาย ติรจฺฉานโยนิยํ, ตสฺมา โลภาทิเหตุอนุรูปโต ตตฺถ ตตฺถ อปาเย อุปปตฺตึ นิปฺผาเทตีติ อาห ‘‘ยถานุรูปํ…เป… อุปปตฺติยา’’ติ ¶ . อกุสลวิปากานํ ทุกฺขปฺปธานตาย ‘‘ทุกฺขวิเสสสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
๓๑. อปาเปน อลามเกน ปาปาปาปปฺปหีเนน ปาปาปาเปสุ มานเสสุ ยํ ปาปมานสํ วุตฺตํ, ปาปาปาเปสุ ปุคฺคเลสุ อปาเปน ปาปาปาปปฺปหีเนน ยํ ปาปมานสํ วุตฺตนฺติ วา สมฺพนฺโธ. อถ วา ปาปาปาเปสุ มานเสสุ ปาเปน ปาปมานเสน ปาปวเสน ปาปาปาปปฺปหีเนน ยํ ปาปมานสํ วุตฺตนฺติ โยชนา. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – อสมฺมาสมฺพุทฺเธน ตาว ธมฺมสภาวสฺส ทุพฺพิชานียตฺตา กุสลมฺปิ อกุสลโต, อกุสลมฺปิ กุสลโต วุจฺเจยฺย, ภควโต ปน สห วาสนาหิ ¶ วิทฺธํสิตากุสลสฺส กมฺมกฺขยกราเณน ปจฺจยเวกลฺลโต วิทฺธํสิตกุสลกมฺมสฺส จ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต เอกนฺเตเนว อกุสลเทสนา อกุสลธมฺมวเสเนวาติ.
อกุสลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อพฺยากตวณฺณนา
อฺมฺวิสิฏฺานํ กุสลากุสลานํ ปากนฺติ วิปากํ, วิปกฺกภาวมาปนฺนานมรูปธมฺมานเมตมธิวจนํ. ยถา หิ โลเก สาลิพีชาทีนํ ผลานิ ตํสทิสานิ นิพฺพตฺตานิ วิปกฺกานิ นาม โหนฺติ, วิปากนิรุตฺติฺจ ลภนฺติ, น มูลงฺกุรปตฺตทณฺฑนฬาทีนิ, เอวํ กุสลากุสลานํ ผลานิ อรูปธมฺมภาเวน, สารมฺมณภาเวน จ ตํสทิสานิ วิปกฺกภาวมาปนฺนานีติ วิปากนิรุตฺตึ ลภนฺติ, น ปน กมฺมาภินิพฺพตฺตาปิ รูปธมฺมา กมฺมวิสทิสตฺตา. วิปากเมว จิตฺตํ วิปากจิตฺตํ. กรณมตฺตํ กิริยา ผลทานาสมฺภวโต. เยน ปน การเณน ตสฺส ผลทานํ น สมฺภวติ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. กิริยา ¶ เอว จิตฺตํ กิริยจิตฺตํ. วิปากสฺส กามาวจราทิภาโว กุสเล วุตฺตนเยน ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺโพ. อโลภาทิสมฺปยุตฺตเหตูหิ สห วตฺตนโต สเหตุกํ. ตทภาวโต อเหตุกํ. นิพฺพตฺตกเหตุวเสน สิชฺฌมานมฺปิ เหตํ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว ‘‘สเหตุกมเหตุก’’นฺติ วุจฺจติ, อิตรถา ววตฺถานาภาวโต.
สกกุสลํ วิยาติ อตฺตโน ชนกํ กามาวจรกุสลํ วิย. ชนกชนิตพฺพสมฺพนฺธวเสน หิ ตํ ตํ กุสลํ ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส สกํ นามํ โหติ.
‘‘สกกุสลํ วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปวตฺตาการอารมฺมณาทิโต จสฺส ตํสทิสตา อาปชฺเชยฺยาติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. ฉสุ อารมฺมเณสูติ ปริตฺตาทิอตีตาทิอชฺฌตฺตาทิเภเทสุ ฉสุ รูปาทิอารมฺมเณสุ. ภวนฺตรปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธิ. อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน ภวสฺส องฺคนฺติ ภวงฺคํ. นิพฺพตฺติตภวโต ปริคฺตาย จุติเหตุตาย จุติ. ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสูติ กามาวจรธมฺมปริยาปนฺเนสุ. กามาวจรธมฺมา หิ กิเลสวิกฺขมฺภนาทีสุ ¶ อสมตฺถภาเวน ปริตฺตานุภาวตาย, โอฬาริกาหิ วา กามตณฺหาทีหิ ปริโต คหิตตฺตา ‘‘ปริตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิปากสฺส สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหณาภาวโต กมฺมานุรูปเมว ปวตฺตตีติ ปริตฺตกมฺมวิปาโก ปริตฺตารมฺมเณเยว ปวตฺติตุมรหติ, น มหคฺคตอปฺปมาณารมฺมเณติ วุตฺตํ ‘‘ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสู’’ติ. ยทิ เอวํ มหคฺคตวิปาโกปิ มหคฺคตารมฺมเณเยว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, สฺายตฺตารมฺมณสฺส สมาธิปฺปธานสฺส กมฺมสฺส อปฺปนาปตฺตสฺส ตาทิเสเนว วิปาเกน ภวิตพฺพตฺตา. วณฺณลกฺขณาทิกฺหิ อคฺคเหตฺวา โลกสฺานุโรเธเนว คหิเต ปถวาทิเก ปริกมฺมสฺาย สมุปฺปาทิตํ ¶ ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตมารมฺมณํ สฺาวสํ สฺายตฺตํ โหติ, ตสฺมา ตทารมฺมณสฺส สมาธิปฺปธานสฺส อปฺปนาปตฺตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน สมาธิปฺปธานอปฺปนาปตฺเตหิ วิย สฺายตฺตารมฺมณตาย นิพฺพิเสเสเนว ภวิตพฺพํ. ปริตฺตวิปาโก ปน มหคฺคตอปฺปมาณปฺตฺตารมฺมณกมฺมนิพฺพตฺโตปิ โหติ, โส ปรโต อาคมิสฺสติ.
มุขนิมิตฺตํ วิยาติ มุขํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนนิมิตฺตํ วิย. ยถา หิ ตํ นิรีหํ อปรํ มุขนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ, อฺํ วา กิฺจิ อตฺตโน พเลน กาตุํ น สกฺโกติ, เอวเมตมฺปิ วิปากุปฺปาทนาทีสุ น อุสฺสหติ. เตนาห ‘‘นิรุสฺสาห’’นฺติ. อุสฺสาโหติ เจตฺถ อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานานุสยสฺมึ สนฺตาเน วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาสงฺขาโต, อาเสวนปจฺจยภาวสงฺขาโต, วิฺตฺติชนกตาสงฺขาโต จ พฺยาปาโร. โส วิปาเก นตฺถิ กมฺมเวคุกฺขิตฺตตฺตา ปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานสฺส ตสฺส เอกนฺเตน ทุพฺพลภาวโตติ ตํ นิรุสฺสาหํ.
วิปจฺจนฏฺานนฺติ วิปจฺจนวเสน ปวตฺตนฏฺานํ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน จตุกิจฺจานเมเตสํ ปวตฺติโอกาโสติ อตฺโถ. ตตฺถ จุติภวงฺคานํ อนฺตราฬํ ปฏิสนฺธิกิจฺจานํ านํ, ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ, ตทารมฺมณาวชฺชนานํ, ชวนาวชฺชนานํ, โวฏฺพฺพนาวชฺชนานฺจ อนฺตราฬํ ภวงฺคกิจฺจานํ านํ, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ, ชวนปฏิสนฺธีนํ, ภวงฺคปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตราฬํ จุติกิจฺจานํ านํ, ชวนภวงฺคานํ อนฺตราฬํ ตทารมฺมณกิจฺจานํ านนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมา ปเนตํ านํ ธมฺมานํ ตํตํกิจฺจวเสน ปากฏํ โหติ, ตสฺมา านํ เวทิตพฺพนฺติ านํ อุทฺธริตฺวา ปากฏกิจฺจวเสเนว ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. อถ วา กิจฺจมฺปิ กิจฺจวนฺตานํ ปวตฺติฏฺานภาเวน คยฺหตีติ านนฺติปิ กิจฺจเมว อุทฺธฏนฺติ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๓๒. อณฺฑชชลาพุชโยนิสมฺภวานํ ¶ มนุสฺสานํ, วินิปาติกาสุรานฺจ อเหตุกปฏิสนฺธิยาปิ สพฺภาวโต อาห ‘‘ทุเหตุกติเหตูน’’นฺติ. ปฏิสนฺธิวิฺาณสมฺปยุตฺตา ทฺเว อโลภาทโย เหตู เยสํ เต ทุเหตุกา. เอส นโย ติเหตุเกสุปิ. ตตฺถ ทุเหตุกานํ าณวิปฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ, ติเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ ปฏิสนฺธิโย โหนฺติ, ตถา ภวงฺคจุติโยปิ. เยน เยน หิ จิตฺเตน ปฏิสนฺธิ โหติ, ตํ ตเทว ภวงฺคจุติวเสนปิ ปวตฺตติ. ตทารมฺมณํ ปน อวิเสเสน ทฏฺพฺพํ ทุเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณสฺส อิจฺฉิตตฺตา. นนุ เจตํ อสมเปกฺขิตาภิธานํ อาจริเยเนว อิมสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘อเหตุปฏิสนฺธิสฺส, น ตทารมฺมณํ ภเว;
ทุเหตุกํ ติเหตุํ วา, ทุเหตุปฏิสนฺธิโน’’ติ. (อภิธ. ๔๔๓);
นยิทมสมเปกฺขิตาภิธานํ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมํ สนฺธาย ตตฺถ ปฏิสิทฺธตฺตา. เยน หิ กมฺเมน ยา ปฏิสนฺธิ อาทินฺนา, น ตํ ตโต อธิกตรํ ตทารมฺมณํ ปวตฺเต อภินิปฺผาเทติ. ยํ ปน อฺมฺปิ กิฺจิ กมฺมํ ตทาลทฺธาวกาสํ สิยา, น ตํ ตตฺถ ตโต อธิกตรมฺปิ วิปากํ น นิพฺพตฺเตตีติ อตฺถิ. ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒) หิ ปฏฺานวจเนน อเหตุกสฺสาปิ นานากมฺเมน สุคติยํ สเหตุกตทารมฺมณมนฺุาตํ. เตนาหุ อาจริยา –
‘‘โหติ อฺเน กมฺเมน, สเหตุกํ อเหตุน’’นฺติ.
ยถา ¶ จ อเหตุกสฺส สเหตุกํ, เอวํ ทุเหตุกสฺส ติเหตุกมฺปิ อิจฺฉนฺติ. อาจริยโชติปาลตฺเถโร ปน ‘‘สเหตุก’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ อิจฺฉติ. วุตฺตฺหิ เตน ‘‘สเหตุก’’นฺติ อวิเสโสปเทเสน ทุเหตุกํ, ติเหตุกฺจ คเหตพฺพํ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘อเหตุกสฺสาปิ ติเหตุกตทารมฺมณมภิหิตํ, ยฺจรหิ อตฺถสมาเส อเหตุกานํ ติเหตุกผลานิ เทตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ? โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตาติ. อปเร ปน ‘‘มูลสนฺธิยา ชฬตฺตา ตสฺส ติเหตุกตทาลมฺพณํ น ลพฺภติเยวา’’ติ วทนฺติ.
๓๓-๔. ตโตติ ¶ ปฏิสนฺธิโต ปรํ, ทุติยจิตฺตโต ปฏฺาย. สติปิ อนฺตรนฺตรา วีถิจิตฺตุปฺปาเท ตทวสาเน อุปฺปชฺชมานสฺส ยาวตายุกํ อนิวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘ยาวตายุก’’นฺติ. พลวารมฺมเณติ อติมหนฺตวิภูตารมฺมเณ. ปฺจทฺวาเร หิ อติมหนฺตารมฺมเณ มโนทฺวาเร วิภูตารมฺมเณ ตทารมฺมณมุปฺปชฺชติ, น อฺเสุ. เอการมฺมณปฺปวตฺติยา ปฏิสนฺธาทีนํ ติณฺณมฺปิ เอกฏฺาเน ทสฺสนตฺถํ อุทฺเทเส ตทารมฺมณสฺส อวสานกรณํ, อิธ ปน ปวตฺติกฺกมวเสน จุติยา อวสานกรณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๕-๖. กมฺมทฺวารนฺติ กายวจีกมฺมทฺวารสฺส ชนกวเสน น ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ กาโยติ กายวิฺตฺติ. กมฺมนฺติ ตํสมุฏฺาปิกา เจตนา, กาเยน กตํ กมฺมํ กายกมฺมํ. กิฺจาปิ หิ กาโย กมฺมสฺส จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตถาปิ ตํสมุฏฺานสฺส ตสฺส สพฺภาเวเยว กายกมฺมาทิโวหาโรติ ตํ เตน กตนฺติ วุจฺจติ. กายกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานภูตํ ทฺวารํ กายกมฺมทฺวารํ. ยทิ เอวํ กมฺมทฺวารววตฺถานํ น สิยา ¶ . กายทฺวาเรน หิ สิทฺธํ กมฺมํ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. ตํ ปน ‘‘ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กายกมฺมทฺวาร) วจนโต วจีทฺวาเรปิ สิชฺฌตีติ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ น สิยา, ตถา วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ สิชฺฌตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานมฺปิ น สิยาติ? ตํ น, ตพฺพหุลวุตฺติยา เจว เยภุยฺเยน วุตฺติยา จ ววตฺถิตตฺตา. กายกมฺมฺหิ กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตติ, อปฺปํ วจีทฺวาเร, ตสฺมา กายทฺวาเร พหุลปฺปวตฺตนโต เอตสฺส กายกมฺมภาโว สิทฺโธ วนจรกาทีนํ วนจรกาทิภาโว วิย. ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ, น อิตรํ, ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺติโต อสฺส กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิยาติ เนตฺถ กมฺมทฺวารววตฺถาเน โกจิ วิพนฺโธติ. วจีกมฺมทฺวาเรปิ เอส ปพนฺโธ ยถาสมฺภวํ ทฏฺพฺโพ.
มโนกมฺมทฺวารํ ปน สยํ มโนเยว สมานํ อตฺตนา สหคตเจตนาอนภิชฺฌาทิกมฺมานํ ปวตฺติทฺวารภาเวน มโนทฺวารสงฺขํ ลภตีติ น ตํ จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติทฺวารวเสน คณฺหาติ. น หิ สยํ อตฺตโตว ปวตฺตติ. ยทิ ปน จิตฺตสมฺปยุตฺตา กมฺมทฺวารภาเวน อธิปฺเปตา, ตทา เตสํ กมฺมทฺวารภาโว มนสฺมึ น อุปจารียตีติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ จิตฺตาธิปติภาโว จิตฺเต วิยาติ จิตฺตํ ‘‘มโนกมฺมทฺวาร’’นฺติ วุจฺจติ. สภาวโต ปน กมฺมทฺวารํ นาม สมฺปยุตฺตธมฺมาเยวาติ จิตฺตํ ตโต ปวตฺตนโต มโนกมฺมทฺวารวเสน ปวตฺตติ. อนนฺตรปจฺจยภูตสฺส ปน มโนกมฺมทฺวารภาเว วตฺตพฺพเมว ¶ นตฺถิ. อิธ ปน ‘‘อวิฺตฺติชนตฺตา’’ติ วจเนน กายวจีกมฺมทฺวารวเสเนว อปฺปวตฺติยา สาธิตตฺตา มโนกมฺมทฺวารํ น คหิตเมว. น หิ ‘‘อวิฺตฺติชนตฺตา’’ติ การณํ มโนกมฺมทฺวารวเสนปิ อปฺปวตฺตึ สาเธติ. อถ วา ‘‘อวิปากสภาวโต’’ติ ¶ วจเนน มโนกมฺมทฺวารวเสนปิ อปฺปวตฺติ สาธิตา โหติ. ‘‘กมฺมทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ กมฺมคฺคหเนน นานกฺขณิกกมฺมสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺสาปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. อิติ อิเมสุ กายวจีกมฺมทฺวารสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ, มโนกมฺมทฺวาเรน สห ตีสุ เอว วา ยถา กุสลํ ปวตฺตติ, น เอวํ วิปาโก, ยถา จ กุสลํ กายวจีมโนกมฺมสฺส อายูหนวเสน ทานาทิปฺุกิริยวตฺถุวเสน ปวตฺตติ, น เอวมยํ. อยํ ปน เนว กายวจีกมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺตติ วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตาภาวโต, น กมฺมวเสน, มโนกมฺมทฺวารวเสนาปิ จ ปวตฺตติ วิปากุปฺปาทนภาวาภาวโต, น ปฺุกิริยวเสน ปวตฺตติ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมทฺวารฺจ…เป… โน สมา’’ติ วุตฺตํ. เอวนฺติ ทานาทิวเสน.
๓๗. ‘‘ปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติอาทิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน วิเสสทสฺสนํ. ยสฺมา เอเต ปริตฺตารมฺมณา, กรุณามุทิตา จ ปฺตฺตารมฺมณา สตฺตปฺตฺติยํ ปวตฺตนโต, ตสฺมา ทฺวินฺนมาลมฺพณานํ เอกจิตฺตสฺส วิสยภาวานนุคมนโต น เตสุ กรุณามุทิตา กทาจิปิ ชายนฺตีติ อยเมตฺถ ปมคาถาย อธิปฺปาโย.
๓๘. ทุติยคาถาย ปน หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อิมสฺส อตฺเถ. ยสฺมา ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลา’’ติ (วิภ. ๗๑๕) วุตฺตา, ตสฺมาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภควตา หิ สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลา’’ติ (วิภ. ๗๑๕) เอวํ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทีนํ ปฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ กุสลภาโว วุตฺโต, เต จ วิรติสภาวา เอว อาทิโต ติณฺณํ สิกฺขาปทานํ, ปจฺฉิมสฺส จ สมฺมากมฺมนฺเต, อิตรสฺส สมฺมาวาจายํ, ปฺจนฺนมฺปิ มิจฺฉาชีวเหตุกปฺจทุจฺจริตโต วิรมณวเสน ¶ ปวตฺตานํ สมฺมาอาชีเว จ อนฺโตภาวโต, ตสฺมา ตา เอกนฺตกุสลภูตานํ กทาจิ อพฺยากเต ลภนฺติ, อิตรถา สทฺธาสติอาทโย วิย ‘‘สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา’’ติ วุจฺเจยฺยุนฺติ. ยทิ เอวํ โลกุตฺตรผเลสุ อฏฺ, สตฺต วา มคฺคงฺคา น ลพฺภนฺตีติ? โน น ลพฺภนฺติ โลกิยวิรตีนเมว ตตฺถ เอกนฺตกุสลภาวสฺส วุตฺตตฺตา, โลกุตฺตรวิรติโย ปน ผลสฺส มคฺคปฏิพิมฺพภูตตฺตา มคฺคสทิสโต อฏฺงฺคิกตาย, สตฺตงฺคิกตาย ¶ จ ภวิตพฺพนฺติ น จ เอกนฺตกุสลภาเวน ววตฺถาเปตุํ ยุตฺตา. เอวฺจ กตฺวา อุปริ โลกุตฺตรผเลสุปิ อฏฺงฺคิกตาทิเภโท มคฺโค อุทฺธโฏติ.
๓๙. ‘‘ตถาธิปติโน’’ติอาทิ อธิปติวเสน วิเสสทสฺสนํ. สพฺเพสมฺปิ หิ เตภูมกกุสลานํ อฺโ อายูหนกาโล, อฺโ วิปจฺจนกาโล, ตสฺมา น ตานิ อตฺตโน วิปาเกหิ อธิปตึ คาหาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ น เต ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา ปวตฺตนฺติ. โลกุตฺตรกุสลานิ จ ปน อายูหนกาลสฺส, วิปจฺจนกาลสฺส จ อนฺตราภาวโต อตฺตโน ฉนฺทาทีนํ พลสฺส อวูปสนฺตกาเลเยว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ อนนฺตรปจฺจยา หุตฺวา วิปาเกหิ อธิปตึ คาหาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ โลกุตฺตรวิปากานํ อธิปติโยคํ วกฺขติ.
๔๐. ยสฺมา โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถเรน วิปากานํ อาคมนโต อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาโว อิจฺฉิโต, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถเรน ปจฺจยโต, ตสฺมา อุภินฺนมฺปิ มติทสฺสนตฺถมาห ‘‘อสงฺขารสสงฺขารวิธาน’’นฺติอาทิ. ปุริมตฺเถโร หิ ยถา มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ จลติ ¶ , เอวํ อสงฺขาริกสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาริโก, สสงฺขาริกสฺส วิปาโก สสงฺขาริโกติ อาห, ตสฺมา ตสฺส มติทสฺสนตฺถํ ‘‘อสงฺขาร…เป… ปฺุโต’’ติ วุตฺตํ. ทุติยตฺเถโร ปน อสงฺขาริกาทีสุ เยน เกนจิปิ จิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต อาสนฺนมรณสฺส อตฺตโน, ปเรสํ วา ปโยเคน วินา อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตปจฺจุปฏฺาเน ปฏิสนฺธิ อุปฺปชฺชมานา อสงฺขาริกา. ยสฺส กสฺสจิ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กมฺมาทิปจฺจุปฏฺาเน สสงฺขาริกา. ตถา ภวงฺคจุติโยปิ. ตทารมฺมณฺจ ปณีตาปณีตอุตุโภชนาทิปจฺจยวเสน, อนนฺตรนิรุทฺธกุสลากุสลสฺส วเสน วา อสงฺขารสสงฺขารนฺติ เอวํ ปจฺจยโต อสงฺขาริกาทิวิธานตมาห, ตสฺมา ตสฺส มติทสฺสนตฺถํ ‘‘เยฺยํ ปจฺจยโต เจวา’’ติ วุตฺตํ. อิทเมว จ ปน อาจริยา ปสํสนฺติ.
๔๑-๒. หีนาทีนํ วิปากตฺตาติ อธิปติโยคาภาเวปิ หีนมชฺฌิมปณีตานํ กุสลานํ วิปากตฺตา. เอเตน อาคมนโต หีนาทิภาวํ วิภาเวติ. วิเนยฺยสนฺตานคตกิเลสมลวิธมเนน ตสฺส ปุนนโต ปฺุโ วาโท วจีโฆโส เอตสฺส, วุตฺตนเยเนว ปฺุํ วทตีติ วา ปฺุวาที, เตน ปฺุวาทินา. ‘‘เอกนฺเตน สวตฺถุก’’นฺติ วุตฺเตปิ รูปโลเก ปวตฺติ อนิวาริตาติ อาห ‘‘กามโลกสฺมิ’’นฺติ ¶ . ‘‘น ปนฺตฺถ ชายเต’’ติ อิมินา ปน พฺยติเรกโต ลทฺธมตฺถํ ทสฺเสตีติ.
เอวํ ตาว สเหตุกวิปาเก นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อเหตุเก นิทฺทิสิตุํ ‘‘อเหตุกวิปากจิตฺตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กสฺมา ปน สเหตุกสฺส กมฺมสฺส อเหตุกวิปาโก โหตีติ? วุจฺจเต – จกฺขุวิฺาณาทีนํ ตาว ปฺจนฺนํ อารมฺมณาภินิปาตมตฺตตฺตา อโลภาทิสมฺปโยโค น สมฺภวติ, ตถา มนฺทตรกิจฺเจสุ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรเณสูติ ¶ เอวํ เหตูนํ อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต จ เนสํ อเหตุกตา ทฏฺพฺพา. อุเปกฺขาทิโยเค ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ ตาว จตุนฺนํ อิฏฺารมฺมเณปิ ปวตฺตมานานํ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนาย ทุพฺพลภาวโต อุเปกฺขาสหคตตา, กายวิฺาณสฺส จ ตาย พลวภาวโต สุขสหคตตา โหติ. สมฺปฏิจฺฉนํ ปน อารมฺมณฆฏฺฏนโยคฺยภาเวน โอฬาริกตฺตา, จตุจิตฺตกฺขณาตีตวเสน จิรชาตตฺตา จ ทุพฺพลมตฺตโน นิสฺสเยน สห อสมานชาติกฺจ จกฺขาทิวตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนหิ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ลทฺธานนฺตรปจฺจยตาย, อปุพฺพนิสฺสยตาย จ อารมฺมณรสสฺสาเท ทุพฺพลนฺติ อิฏฺาทีสุ อารมฺมเณสุ อุเปกฺขาสหคตเมว. สนฺตีรณํ ปน วุตฺตวิปรีตโต อิฏฺารมฺมเณ สุขสหคตํ, อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อุเปกฺขาสหคตนฺติ ทฏฺพฺพํ. มโนวิฺาณธาตุ วิย วิสิฏฺมนนกิจฺจาภาวโต มโนมตฺตา นิสฺสตฺตนิชฺชีวาทิอตฺเถหิ ธาตุ จาติ มโนธาตุ. สา หิ สติปิ วิฺาณภาเว มโนวิฺาณโต สมฺภวสฺส วิสิฏฺมนนกิจฺจสฺส อกรณโต มนนมตฺตาเยว โหติ. วุตฺตลกฺขณวิปรีตโต ปน มโน จ ตํ วิฺาณฺจาติ มโนวิฺาณํ, ตเทว ยถาวุตฺตฏฺเน ธาตูติ มโนวิฺาณธาตุ.
วิฺาณปฺจกํ นิยตารมฺมณํ ยถากฺกมํ รูปาทิเอเกกสฺเสว อารมฺมณกรณโต. เสสตฺตยมนิยตารมฺมณํ ปฺจารมฺมณิกฉฬารมฺมณิกภาวโต.
ทฏฺพฺพตาย ทิฏฺํ, รูปายตนํ. โสตพฺพตาย สุตํ, สทฺทายตนํ. มุนิตพฺพตาย มุตํ, สมฺปตฺตสฺเสว คเหตพฺพตายาติ อตฺโถ, คนฺธาทิตฺตยสฺเสตํ นามํ. จกฺขาทีหิ วินา เกวลํ มนสา เอว วิชานิตพฺพตาย วิฺาตํ, ธมฺมายตนํ. อนามฏฺกาลวิเสสวจนตฺตา จ เนสํ อตีตานาคตาปิ รูปาทโย ทิฏฺาทิสทฺเทหิ วุจฺจนฺติ. เตเนว หิ ¶ ‘‘ทฏฺพฺพตายา’’ติอาทินา กาลสามฺเน ¶ เนสํ นิพฺพจนํ วุตฺตํ. ทิฏฺํ อารมฺมณํ ยสฺส ตํ ทิฏฺารมฺมณํ. เอวํ สุตารมฺมณาทีสุ.
จกฺขุโต ปวตฺตนฺติ จกฺขุทฺวารโตว ปวตฺตํ สพฺพวากฺยานํ อวธารณผลตฺตา. เตน มโนธาตุอาทีนํ จกฺขุวิฺาณภาโว นิวาริโต โหติ เตสํ ทฺวารนฺตรโตปิ ปวตฺติสมฺภวโต. อถ วา ‘‘จกฺขุโต ปวตฺต’’นฺติ อิทํ สฺชาติปฺปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ, น สฺจรณปฺปวตฺตึ, ตสฺมา ยถา กุณฺฑมุขโต อุทกํ สฺจรณวเสน ปวตฺตติ, น เอวํ ปวตฺตมิธ คหิตํ. ยถา ปน จนฺทกนฺตปาสาณโต อุทกํ สฺชาติวเสน ปวตฺตติ, เอวํ ปวตฺตเมว จกฺขุโต ปวตฺตนฺติ คหิตํ. ยถา จ กึ? ยถา กุจฺฉิโต สมุฏฺิตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทิ มุขโต สนฺทนฺตมฺปิ ‘‘มุขสฺสโว’’ติ น วุจฺจติ, มุขโตเยว ปน สมุฏฺหิตฺวา ตโต สวนฺตํ เขฬํ ‘‘มุขสฺสโว’’ติ วุจฺจติ, เอวํ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยโต สมุฏฺหิตฺวา จกฺขุโต ปวตฺตมานํ จกฺขุวิฺาณํ นาม น โหติ. จกฺขุโตเยว ปน สมุฏฺหิตฺวา ตโต ปวตฺตมานํ จกฺขุวิฺาณํ นามาติ. โย ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา พฺยฺชนมตฺตสฺเสว อภินิวิสิตฺวา ตํทฺวารปฺปวตฺตานํ เสสานมฺปิ จกฺขุวิฺาณภาวํ มฺเยฺย, ตํ นิวาเรตุํ ปการนฺตเรนปิ วิคฺคหํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิต’’นฺติ. ยถา จกฺขุโต ปวตฺตํ, จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วา วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ, เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ ‘‘โสตโต ปวตฺตํ, โสตสฺมึ สนฺนิสฺสิตํ วา วิฺาณํ โสตวิฺาณ’’นฺติอาทินา โยชนํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘ตถา โสตวิฺาณาทีนี’’ติ.
จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ หุตฺวา รูปสฺส วิชานนลกฺขณเมตสฺสาติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตวจเนน ทิพฺพจกฺขาทิกํ อฺํ รูปารมฺมณํ วิฺาณํ นิวตฺเตติ ¶ . วิชานน-คฺคหเณน จกฺขุสนฺนิสฺสิเต ผสฺสาทิธมฺเม นิวตฺเตติ. จกฺขุรูป-คฺคหเณน นิสฺสยโต, อารมฺมณโต จ จิตฺตํ วิภาเวติ อุภยาธีนวุตฺติกตฺตา. ยทิ หิ จกฺขุ นาม น สิยา, อนฺธาปิ รูปํ ปสฺเสยฺยุํ, น จ ปสฺสนฺติ. ยทิ จ นีลาทิรูปํ นาม น สิยา, เทสาทินิยเมน น ภวิตพฺพํ, อตฺเถว จ นิยโม. เอกนฺตสารมฺมณตา จ จิตฺตสฺส วุตฺตาติ อารมฺมเณน วินา นีลาทิอาภาสํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ เอวํ ปวตฺโต วาโท มิจฺฉาวาโทติ คเหตพฺโพ. เตนาห ภควา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕; สํ. นิ. ๔.๖๐; กถา. ๔๖๕). เอตฺถ ¶ สิยา – กึ ปเนตํ จกฺขุ, รูปฺจ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหนฺตํ เอกเมว ปจฺจโย โหติ, อุทาหุ อเนกนฺติ? จกฺขุ ตาว เอกมฺปิ, รูปํ ปน อเนกเมว สงฺคตํ. กึ การณํ? ปจฺจยภาววิเสสโต. จกฺขุ หิ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ ตสฺมึ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโต. ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโยติ วุตฺตํ, สฺวายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมึ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ. รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณเยว อุปการกตฺตา, ตถาปิ อเนกเมว สงฺคตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโต. ยฺหิ ตํ อารมฺมณํ ตสฺส ยถา ตถา อุปลพฺภนียวเสเนว อารมฺมณปจฺจยภาโว, วิฺาณสฺส จ อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสน โหติ, นาปิ กติปยกลาปคตวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ. อมุเมว ¶ หิ วิเสสํ วิภาเวตุํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕; สํ. นิ. ๔.๖๐; กถา. ๔๖๕) ปาฬิยํ วจนเภโท กโตติ. เอวํ โสตวิฺาเณปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. ฆานวิฺาณาทีนํ ปน สมฺปตฺตคฺคาหตาย อตฺตโน นิสฺสเยน สห อลฺลีนสฺเสว คหณโต เอกกลาปคตมฺปิ คนฺธาทิกํ เตสํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติ.
รูปมตฺตารมฺมณรสนฺติ รูปายตนมตฺตสฺเสว อารมฺมณกรณรสํ. มตฺต-สทฺเทน ยถา อารมฺมณนฺตรํ นิวตฺเตติ, เอวํ รูปายตเนปิ ลพฺภมาเน เอกจฺเจ วิเสเส นิวตฺเตติ. น หิ จกฺขุวิฺาณํ วณฺณมตฺตโต อฺํ กิฺจิ นีลาทิวิเสสํ ตตฺถ คเหตุํ สกฺโกติ. เตนาห ภควา – ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กิฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติ. จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชมานํ รูปารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชนโต ตทภิมุขภาเวน คณฺหาตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ. อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ สมนนฺตรวิคตา อรูปธมฺมา ปวตฺติโอกาสทาเนน อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ อุปการกา, นิสฺสยารมฺมณา ธมฺมา วิย อาสนฺนการณาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมปทฏฺาน’’นฺติ. โสตวิฺาณาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กิริยามโนธาตุยา อารมฺมณเภทโต ภินฺนสภาวตฺตา อาห ‘‘กิริยามโนธาตูน’’นฺติ. จกฺขุวิฺาณาทีหิ คหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ ตทนนฺตรเมว อปริปตนฺตํ ¶ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ คณฺหนฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรส’’นฺติ. ตถาภาเวน สมฺปฏิจฺฉนภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ.
ฉสุ อารมฺมเณสุ กทาจิ ปฺจนฺนํ ชจฺจนฺธาทิวเสน ตโตปิ อูนานํ, พฺรหฺมโลเก จ ทฺวินฺนเมว วิชานนสภาวาปิ ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ¶ วุตฺตา ตํสภาวานติวตฺตนโต, ฉสฺเวว วา อิตเรสํ อารมฺมณานํ อนฺโตคธตฺตา. สนฺตีรณาทิรสาติ ยถาสมฺภวํ สนฺตีรณตทารมฺมณาทิกิจฺจา, สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจาติ อธิปฺปาโย. ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺานา’’ติ อิทํ อิมาสํ ทฺวินฺนํ มโนวิฺาณธาตูนํ อนิพทฺธฏฺานตาย นิพทฺธการณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วุตฺตนเยน ปน ‘‘ตํตํอนนฺตราตีตวิฺาณาปคมปทฏฺาน’’นฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. อเหตุกจิตฺตานํ วิสุํ วิสุํ ลกฺขณาทิกสฺส ทสฺสิตตฺตา ปริเสสโต สเหตุกจิตฺตานํ เอกสทิสเมว ลกฺขณาทิกนฺติ วิฺายติ. ตํ ปน เหฏฺา วิภาวิตเมว.
อิทานิ อิมาสํ อารมฺมณาทิโต เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ปมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณติ เอกนฺเตเนว อิฏฺารมฺมเณ, อติอิฏฺารมฺมเณติ อตฺโถ. ปฺจสุ าเนสูติ สเหตุกวิปากานํ วุตฺเตสุ จตูสุ, สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺพฺพนานํ อนฺตราฬสงฺขาตสนฺตีรณฏฺาเน จาติ ปฺจสุ าเนสุ, ปฺจสุ กิจฺเจสูติ วา อตฺโถ. กิฺจาปิ โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส โทมนสฺสชวนาวสาเน ตทารมฺมณสมฺภเว อสติ ยํ กิฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณมารพฺภ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณมุปฺปชฺชตีติ อิจฺฉิตํ, ตถา ปน อุปฺปชฺชมานสฺส กทาจิเยว สมฺภวโต เยภุยฺยปฺปวตฺตึ คเหตฺวา ฉ านานิ อวตฺวา ปฺเจว วุตฺตานิ. อถ วา ตํ อุปฺปชฺชมานํ ตทารมฺมณฏฺาเนเยว นิพฺพตฺตตีติ ตํวเสเนว ตสฺสาปิ านํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อจกฺขุสํวตฺตนิกกมฺมนิพฺพตฺตตาย ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ. กิฺจาปิ หิ ชาติกฺขเณ อณฺฑชชลาพุชานํ สพฺเพสมฺปิ จกฺขุ นตฺถิ, ยสฺส ภาวาภาวโต อนฺธานนฺธวิจารณา ภเวยฺย, ตถาปิ จกฺขุสฺส อุปฺปชฺชมานารหกาเลปิ จกฺขุวิปตฺติวิพนฺธเกน กมฺมุนา ปฏิหตสามตฺถิเยน ปฏิสนฺธิทายเกน ¶ อิตเรนาปิ วา กมฺเมน ตสฺส อนุปาทิยมานตฺตา สตฺโต ‘‘ชจฺจนฺโธ’’ติ วุจฺจติ. อถ วา ชจฺจนฺโธติ ปสูติยํเยว อนฺโธ, มาตุกุจฺฉิยํเยว อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิคตกาเลปิ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธํ โหติ, เอวํ ชาติพธิราทีสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. ชจฺจชโฬติ ชาติยา อฺาณโก ¶ . กิฺจาปิ ทุเหตุกปฏิสนฺธิโกปิ ชาติยํ อฺาณโก, ตสฺส ปน ปวตฺติยํ ปฺา สมฺภวตีติ วุตฺตนเยน เยภุยฺยโต ปวตฺติยมฺปิ ปฺายาสมฺภวโต ชจฺจชโฬ เวทิตพฺโพ. ชจฺจุมฺมตฺตโก สุราเมรยปานาทิอุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตนิกกมฺมปริภาวิเตน กมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิโก. ปณฺฑโกติ ปรทารคมนาทิกมฺมปริภาวิเตน กมฺมุนา คหิตปฏิสนฺธิโก. โส ปฺจวิโธ อาสิตฺตปณฺฑโก อุสูยปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโก โอปกฺกมิกปณฺฑโก นปุํสกปณฺฑโกติ. อิธ ปน โอปกฺกมิกปณฺฑกสฺส สเหตุกสฺสาปิ ภาวโต, นปุํสกสฺส จ วิสุํ คหณโต ตโย ปณฺฑกา อธิปฺเปตา. อาทิ-สทฺเทน ชาติมูคชาติปงฺคุลมมฺมนาทีนํ สงฺคโห. เกจิ ปน ‘‘เอกจฺเจ อเหตุกปฏิสนฺธิกา อวิกลินฺทฺริยา หุตฺวา โถกํ วิจารณปกติกาปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตาทิสานมฺปิ อิธ อาทิ-สทฺเทน สงฺคโห’’ติ วทนฺติ. เอตฺถ จ ชจฺจนฺธาทีนเมว อยํ ปฏิสนฺธีติ น คเหตพฺพา. ชจฺจนฺธาทโย ปน อิมินา ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตีติ คเหตพฺพํ.
๔๓. ติเหตุกปฺุสฺสาติ ติเหตุกสฺสปิ อุกฺกฏฺปฺุสฺส. ทุเหตุกมฺมสฺส ปน สพฺพถาปิ โสฬสนฺนํ วิปากานํ อสมฺภวโต ตปฺปฏิกฺเขปปรตฺตา เจตนาย ‘‘ติเหตุกปฺุสฺสา’’ติ อวิเสสโต วุตฺตํ.
กามาวจรวิปากวณฺณนา นิฏฺิตา.
รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา
มหคฺคตวิปากานํ ¶ ตํตํกุสลาคมนวเสเนว ฌานงฺคหานิ, น ปน ภาวนาวิเสเสนาติ เตสํ ปหานงฺคานิ อนุทฺธฏานิ. อุปปตฺติยนฺติ อุปปตฺติภเว.
อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๔๔. กุสลานุคตํ กตฺวาติ กุสลานุรูปํ กุสลสทิสํ กตฺวา. ยถา กามาวจรวิปากํ กุสลโต วิสทิสมฺปิ กตฺวา วิภตฺตํ, เอวมกตฺวา กุสลสทิสเมว กตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติ. อฏฺกถายํ ¶ ปน กุสลานนฺตรํ กตฺวา มหคฺคตวิปากานํ ภาชิตปาฬึ สนฺธาย ‘‘กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิต’’นฺติ วุตฺตํ. ปาฬิยฺหิ –
‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๔๓๑) –
กามาวจรวิปากํ วิภชิตฺวา มหคฺคตวิปากํ วิภชนฺเตน –
‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมึ สมเย รูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา, ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ…เป… อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. ๔๙๘).
เอวํ กุสลํ อุทฺทิสิตฺวา ตทนนฺตรํ กตฺวา มหคฺคตํ วิปากํ วิภตฺตํ, ตสฺมา ยถา กามาวจรวิปากํ, เอวํ อวิภชิตฺวา ¶ อิทํ กุสลานนฺตรํ กตฺวา วิภตฺตนฺติ อิมมตฺถํ โชเตตุํ อฏฺกถายํ ‘‘กุสลานุคตํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อิมินาปิ จ อาจริเยน ปริหารมุเขน วกฺขมานอตฺถวิเสสวจนิจฺฉาย ตตฺถ วุตฺตนเยเนว โจทนา กตา. เอวฺหิ สติ กุสลานนฺตรํเยว ผลํ อุปฺปชฺชตีติ าปนํ สุฏฺูปปนฺนํ โหตีติ อยเมตฺถ อมฺหากํ อาจริยสฺส มคฺโค.
มหคฺคตนฺติ มหคฺคตวิปากํ. ตฺหิ อิธ อธิคตํ. กามา…เป… ยโตติ ยสฺมา กามาวจรกุสลํ อสมานผลํ โหติ ติเหตุกสฺส ทุเหตุกาเหตุกวิปากานํ, ทุเหตุกสฺส จ อเหตุกวิปากานมฺปิ ชนนโต, น เอวมิทํ, อิทํ ปน เอกนฺเตเนว สทิสวิปากชนนโต สมานผลเมว, ตสฺมาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘กุสล’’นฺติ อวุตฺเตปิ กามาวจรปฺุํวาติ อุปมิตตฺตา อุปเมยฺยสฺสปิ กุสลภาโว วิฺายติ. กสฺมา ปเนตํ สทิสวิปากํ, น กามาวจรํ วิย วิสทิสวิปากมฺปีติ? วุจฺจเต – กามาวจรปฺฺุหิ อาจินนฺโต รูปตณฺหาทินานาวตฺถุกกามตณฺหูปนิสฺสยโต ¶ อาจินติ, ตสฺมา ตทูปนิสฺสยกุสลํ ตทนุรูปโต นานาวตฺถุกํ วิปากํ ชเนติ. มหคฺคตํ ปน อาจินนฺโต เอกวตฺถุกาเยว ภวตณฺหาย วเสน อาจินตีติ ตทนุรูปโต ตํ นานาวตฺถุํ อชเนตฺวา เอกวตฺถุเมว ชเนตีติ.
๔๕-๖. สพฺพถาติ ธมฺมโต อารมฺมณโต ปฏิปทาทิโต จ. ตถา หิ เย ผสฺสาทโย กุสเล จ ลพฺภนฺติ, เต วิปาเกปิ ลพฺภนฺติ, ยสฺมิฺจ อารมฺมเณ กุสลํ ปวตฺตติ, ตตฺเถว อิทํ วิปากมฺปิ. ยาว ปฏิปทาทโย กุสลสฺส ลพฺภนฺติ, ตาว อิมสฺส วิปากสฺสปีติ. กามํ ยสฺส กสฺสจิ ฉายา ตํตํวตฺถุสทิสาว, มหนฺตสฺส ปน กุสลวิปากสฺส มหนฺตาหิเยว อุปมาหิ ¶ ภวิตพฺพนฺติ ‘‘คชาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อปเร อปเร อตฺตภาเว ภวํ เวทนมสฺสาติ อปราปริยเวทนํ. ยทิ อปราปริยเวทนํ น โหติ, กถฺจรหิ อิมสฺส ผลุปฺปตฺตีติ อาห ‘‘ฌานา อปริหีนสฺสา’’ติอาทิ.
๔๗. กุสลานนฺตรนฺติ กุสลภวานนฺตรํ. ยสฺมิฺหิ ภเว ตํ กุสลํ กตํ, โส อิธ กุสล-สทฺเทน อุปจารโต คหิโต กมฺมานนฺตรํเยว ผลสฺส อสมฺภวโต. น หิ ตํ โลกุตฺตรกุสลํ วิย อนนฺตรผลนิปฺผาทกํ, อถ โข เอกจฺจกามาวจรกุสลํ วิย อปราปริยเวทนํ อหุตฺวา สติปิ อเนเกเยว กามาวจรกมฺเม มโหโฆ วิย ปริตฺตํ อุทกํ ตมชฺโฌตฺถริตฺวา อตฺตโนเยว วิปากทาเนน เอกนฺเตน อนนฺตรภเวเยว ผลํ นิพฺพตฺเตติ. นนุ จ อปริหีนชฺฌานสฺเสว กสฺสจิ นิกนฺติวเสน กามภเว ปฏิสนฺธิ โหติ. ตถา หิ ติสฺสมหาพฺรหฺมา อุปริพฺรหฺมโลกูปปตฺติยา ภาวิตมคฺโค ภิกฺขูหิ ยาจิโต ตโต จวิตฺวา โมคฺคลิพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสีติ วุตฺตนฺติ ตํ กถนฺติ? นิกนฺติพเลเนว ฌานํ ปริหายตีติ ตโต ปริหีนชฺฌาโน นิพฺพตฺตตีติ วทนฺติ. อปเร ปน อาจริยา ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ วตฺวา ‘‘สติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากํ ปฏิพาหนสมตฺถสฺเสว ปริตฺตกมฺมสฺส อภาเว ‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’ติ (อ. นิ. ๘.๓๕) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ. เอตสฺสาติ อิมสฺสตฺถสฺส าปนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๘-๙. เอวํ ¶ อวิเสเสน กุสลสทิสตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิปทากฺกโม ¶ เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา หิ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนฺตสฺส ตํ ฌานํ ตํปฏิปทเมว โหติ, เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อปริหีเน ตสฺส ตสฺส วิปาโก นิพฺพตฺตมาโน ตํตํปฏิปโทว ภวิตุํ อรหติ. ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิภาโว ปน ตสฺมึ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนํ อธิปติปจฺจยภาเวน โหติ, น อาคมนวเสน. ตถา หิ เอกเมว ฌานํ นานกฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยํ โหติ, ตสฺมา วิปากสฺส อาคมนวเสน ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิตา น คหิตา. เตนาห ‘‘อภาโวธิปตีน’’นฺติ. ตทภาวโตว สรสโต ตสฺส หีนาทิตา น สมฺภวตีติ สาปิ ฌานาคมนโตว วุตฺตา.
รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา
มคฺคจิตฺตสฺส วิย ผลจิตฺตสฺส มคฺคโยคโต เภทาภาเวน ‘‘จตุมคฺคโยคโต’’ติ อวตฺวา ‘‘จตุมคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตผลตฺตา’’ติ วุตฺตํ, จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปยุตฺตกุสลจิตฺตสฺส ผลตฺตา จตุพฺพิธสามฺผลสมฺปยุตฺตจิตฺตภาวโตติ อตฺโถ. โสตาปตฺติมคฺคสฺส ผลํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคผลจิตฺตํ. เอวํ เสเสสุ. มคฺควีถิยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา ผลสมาปตฺติยา อปริจฺฉินฺนปริมาณํ ปวตฺตมานมฺปิ ทฺวีสฺเวว าเนสุ ปวตฺติยา ทุวิธเมว โหตีติ อาห ‘‘มคฺควีถิผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺติโต ทุวิธ’’นฺติ.
๕๐-๑. มคฺคสฺสานนฺตเร ผเล ลพฺภนฺติ มคฺคาคมนโตติ อธิปฺปาโย. มคฺโค หิ อาคมนโต ‘‘สฺุโต’’ติ ลทฺธนาโม สคุณาลมฺพณวเสน อนิมิตฺตอปฺปณิหิตนามมฺปิ ลภตีติ ผลสฺส นามตฺตยมฺปิ เทติ, ตถา อาคมนโต อปฺปณิหิโต ¶ มคฺโค สคุณารมฺมณวเสน อนิมิตฺตสฺุตอปฺปณิหิตนามโกติ ผลสฺส นามตฺตยมฺปิ เทติ. เอวฺจ กตฺวา อภิธมฺเม เอเกกสฺส ผลสฺส ตีณิ ตีณิ นามานิ วุตฺตานิ. นนุ จ อภิธมฺเม ‘‘สคุณารมฺมณโต นามํ อนธิปฺเปต’’นฺติ วุตฺตํ? สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน นามลาภํ สนฺธาย, น นามทานํ. ตตฺถ หิ ววตฺถานกรตฺตาภาวโต ตถา อนธิปฺเปตํ, น อลพฺภนโต. อิธ ปน เอเกกสฺส ¶ ผลํ นามตฺตยมฺปิ ลภตีติ ววตฺถานปฺปโยชนาภาวโต สคุณารมฺมเณหิ ลทฺธนามทานสฺส อธิปฺเปตตฺตา ติวิธมฺปิ นามํ เทติ. เอกนฺเตน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา วิปสฺสนาปิ วิปสฺสโต ลทฺธนามมคฺคสฺส ตํ น ทเทยฺยาติ. ปรภาคสฺมินฺติ อปรภาเค. วฬฺชนผเลสูติ สมาปชฺชนวเสน อนุภวิตพฺพผเลสุ. ‘‘วฬฺชนผเลสุ นา’’ติ มคฺคาคมนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนาวเสเนวา’’ติอาทิ. วฬฺชนผลฺหิ วิสุํ วิปสฺสนาวเสเนว นิพฺพตฺตตีติ ตสฺส ตํวเสน นามลาโภ. ยทิ เอวํ มคฺคสฺส วิย อนิมิตฺตนามลาโภ น สิยา? ตํ น, ยถา มคฺคานนฺตรสฺส ผลสฺส วิย วฬฺชนกผลสมาปตฺติยาปิ มคฺคาคมนโต จ ฌานปฏิปทาเภโท โหติ, เอวํ อนิมิตฺตนามมฺปิ ลพฺภตีติ.
๕๒-๓. โหนฺติ สาธิปตีเนวาติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมว. มคฺคภาเวนาติ โสฬสหิ อากาเรหิ จตุสจฺจปฏิเวธกมคฺคภาเวน, กิเลสมารณวเสน คมนสงฺขาเตน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิตพฺพภาวสงฺขาเตน วา มคฺคภาเวน. ผลํ…เป… วุจฺจตีติ สยํ ผลภาวมฺปิ มคฺคสฺส ผลตฺตา, ตํสทิสตาย วา ตมุปาทาย มคฺโคติ วุจฺจติ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติอาทีสูติ อธิปฺปาโย.
โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกุสลวิปากวณฺณนา
ยถา ¶ อติอิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภทสมฺภวโต กุสลวิปากมโนวิฺาณธาตุ ทุวิธา โหติ โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตาติ, เอวํ อติอนิฏฺเ อนิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภโท นตฺถีติ อกุสลวิปากมโนวิฺาณธาตุ เอกวิธาวาติ ‘‘สตฺตากุสลวิปากานี’’ติ วุตฺตํ. สติ หิ ตตฺถ เวทนาเภเท อติอนิฏฺเ โทมนสฺเสน ภวิตพฺพํ, น จ ปฏิเฆน วินา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ. กายวิฺาณสฺส ทุกฺขสหคตา กุสลวิปาเก วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ อกุสลวิปาเกสุ ลพฺภมานทุกฺขํ ¶ วิย นาติกฏุกาปิ อุเปกฺขา เอกนฺตนิหีนสฺส อกุสลสฺส วิปากภาวโต ทุกฺขสภาวตฺตา หีนา เอว. น หิ อกุสลสฺส วิปาโก อทุกฺโข โหติ, อุเปกฺขาภาโว ปนสฺส พลวตา พาธิยมานสฺส ปฏิปหริตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ทุพฺพลปุริสสฺส เตน กริยมานพาธสฺส อุเปกฺขนา วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อิมานิ…เป… จิตฺตานีติ อิมานิ สตฺต เอเกกสฺส อกุสลสฺส วิปากจิตฺตานิ, น ปน กุสลวิปาเก วิย ติเหตุกาทิปฺุวิเสเสน. อุทฺธจฺจสหคตสฺสปิ หิ ปวตฺติยํ สตฺเตว วิปากา ลพฺภนฺติ. กสฺมา ปเนตฺถ ยถา กุสลวิปากํ สเหตุกมฺปิ อุทฺธฏํ, น เอวํ อกุสลวิปากนฺติ? เหตูนํ อสมฺภวโต. โลภาทีนฺหิ เอกนฺตสาวชฺชตาย อโยนิโสมนสิการเหตุกานํ นตฺถิ วิปากภาโว, อโลภาทีนมฺปิ เอกนฺตมนวชฺชสภาวานํ วา การณสฺส ตพฺพิทูรตาย นตฺเถว อกุสลวิปากภาโว. น หิ อโลภาทีนํ ปฏิปกฺขโลภาทโย เต อภินิปฺผาเทนฺติ, ตสฺมา อิทํ สพฺพถา สเหตุปฺปวตฺติยา อสมฺภวโต อเหตุกเมวาติ.
กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสูติ เอตฺถ อตีตภเว อายูหิตํ อปราปริยเวทนียํ, อุปปชฺชเวทนียํ วา กมฺมํ กมฺมํ นาม ¶ . กมฺมกรณกาเล เจตนาย คหิตมารมฺมณํ กมฺมนิมิตฺตํ นาม. อุปปชฺชิตพฺพภวปริยาปนฺโน นรกาทีสุ อคฺคิชาลาทิวณฺโณ คตินิมิตฺตํ นาม.
๕๔. อิเมติ อกุสลวิปากา. เตสํ อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตวิสเยสุ ปวตฺติวจเนน ตพฺพิปริยาเยน กุสลวิปากานํ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตวิสเยสุ ปวตฺติ อตฺถโต อาปนฺนาติ สา วิสุํ น วุตฺตา. สุขาทิตฺตยยุตฺตาติ สุขโสมนสฺสุเปกฺขายุตฺตา.
‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตวิปากานํ นิคมนํ.
อกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิปากจิตฺตวณฺณนา
๕๕. ปากสฺส ¶ อสุรกฺานํ คพฺภปริปากสฺส สาสนโต วินาสนโต, ปากสงฺขาตสฺส วา อสุรสฺส วินาสนโต ปากสาสโน วุจฺจติ สกฺโก เทวราชา, เตน ปูชิโต ปากสาสนปูชิโต. ปากํ วา ปริปกฺกํ สาสนเมเตสูติ ปากสาสนา, ขีณาสวา, เตหิ ปูชิโตติ ปากสาสนปูชิโต.
วิปากจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทานาทิวเสนาติ ปวตฺตาการมตฺตโต ทานาทิวเสน, น ปน ปฺุกิริยวตฺถุวเสน ขีณาสวสนฺตานคตสฺส ปฺุกิริยภาวาภาวโตติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
อาวชฺชตีติ อาวชฺชนํ, อาภฺุชติ โอโณเชติ ปริณาเมติ วาเรตีติ วา อตฺโถ. ตฺหิ อาปาถคตํ อารมฺมณํ ปมมาภฺุชติ, จกฺขุวิฺาณาทีนิ วีถิจิตฺตานิ อาปาถคตารมฺมณาภิมุขํ โอโณเชติ, จิตฺตสนฺตานํ วา ปุริมาการโต อฺถา ปริณาเมติ, อนุปฺปพนฺธโต ปวตฺตนกํ ภวงฺคจิตฺตสนฺตานํ ปรโต ปวตฺติตุํ อทตฺวา อาปาถคตํ ¶ วา อารมฺมณํ อฺตฺถ คนฺตุํ อทตฺวา วาเรติ. หสิตํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปาทียติ วา เอเตนาติ หสิตุปฺปาทํ, ตเทว จิตฺตนฺติ หสิตุปฺปาทจิตฺตํ. โวฏฺเปตีติ โวฏฺพฺพนํ. กสฺมา ปเนตฺถ อาวชฺชนโวฏฺพฺพนานิ อุเปกฺขาสหคตานิ, หสิตุปฺปาทฺจ โสมนสฺสสหคตนฺติ? วุจฺจเต – อาวชฺชนํ ตาว อปุพฺพารมฺมเณ สกิเทว จ ปวตฺตมานสนฺตติวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตนโต, ทุพฺพลภวงฺคปจฺจยํ วา สพฺพถา วิสยรสมนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ อุเปกฺขายุตฺตเมว โหติ. โวฏฺพฺพนฺจ วุตฺตวิปริยาเยน เวทนาเภทารหมฺปิ สมานํ วิปากปฺปพนฺธํ วิจฺฉินฺทิตฺวา วิสทิสจิตฺตปฺปพนฺธสฺส นิพฺพตฺตนโต สนฺตติปริณามเนเยว กิจฺจนฺตเร พฺยาวฏตฺตา วิปากํ วิย อารมฺมณรสสฺสาเท อสมตฺถเมวาติ สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมว. หสิตุปฺปาทํ ปน วุตฺตวิปรีตโต ปริหีนวิปลฺลาสานํ ขีณาสวานํ สนฺตาเน อิฏฺารมฺมเณเยว อุปฺปชฺชนโต สพฺพถา โสมนสฺสสหคตเมวาติ.
ลกฺขณาทิโต ปเนตาสุ ปุริมํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปุเรจรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณํ, อาวชฺชนรสํ ¶ , ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, ภวงฺควิจฺเฉทปทฏฺานํ. ทุติยํ ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณํ, อรหตํ อโนฬาริเกสุ วตฺถูสุ หสิตุปฺปาทรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺานํ. ตติยมฺปิ ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณํ, ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนรสํ, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานํ, อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุภวงฺคานํ อฺตราปคมปทฏฺานนฺติ.
ภวงฺคํ อาวฏฺฏยมานาติ ภวงฺคสนฺตานํ อาวฏฺฏยนฺตี วิย. สาธารณาติ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ สาธารณา. อสาธารณาติ อเสกฺขานํเยว อาเวณิกา. เตนาห ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ. ฉสุ ทฺวาเรสุ…เป… อารมฺมเณสูติ ¶ จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ, ปธานสารุปฺปฏฺานาทิคเตสุ ฉสุ รูปาทิอารมฺมเณสุ. ปธานสารุปฺปฺหิ านํ ทิสฺวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถาย ‘‘สารุปฺปมิทํ านํ มยา ลทฺธ’’นฺติ ตุสนฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมเณ, ภณฺฑภาชนฏฺาเน มหาสทฺทํ สุตฺวา ‘‘เอวรูปา โลลุปฺปตณฺหา เม ปหีนา’’ติ ตุสนฺตสฺส โสตทฺวาเร สทฺทารมฺมเณ, คนฺเธหิ วา ปุปฺเผหิ วา เจติยปูชนกาเล ‘‘เอวรูเปน วต สุคนฺเธน ภควนฺตํ ปูเชมี’’ติ ตุสนฺตสฺส ฆานทฺวาเร คนฺธารมฺมเณ, รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ สพฺรหฺมจารีหิ สห ภาเชตฺวา ปริภฺุชนกาเล ‘‘สารณียธมฺโม วต เม ปูริโต’’ติ ตุสนฺตสฺส ชิวฺหาทฺวาเร รสารมฺมเณ, อาภิสมาจาริกวตฺตปูรณกาเล ‘‘กาเยน วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรมี’’ติ ตุสนฺตสฺส กายทฺวาเร โผฏฺพฺพารมฺมเณติ เอวํ ปฺจทฺวาเรสุ ปฺจารมฺมเณสุ ปวตฺตติ.
มโนทฺวาเร ปน ยถาวุตฺเตสฺเวว ปฺจสุ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ ฆฏิการสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๒.๒๘๒ อาทโย) วิย ภควโต ปุพฺเพนิวาสาเณน ปริฺาเต อตีตารมฺมเณ, ‘‘อฏฺิสฺสโร นาม ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑๖ เทวทตฺตวตฺถุ) อาคตฏฺานาทีสุ วิย อนาคตํสาเณน ปริจฺฉินฺเน อนาคตารมฺมเณ จาติ เอวํ ฉสฺเววารมฺมเณสุ หสิตํ อุปฺปาเทตีติ เวทิตพฺพํ. นนุ จ อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตาทีสุ อปฺปฏิหตาณํ วตฺวา ‘‘อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺต’’นฺติ วจนโต วิจารณปฺารหิตาย เอตาย กถํ ภควโต อุปฺปตฺติ ยุชฺเชยฺยาติ? หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสสพฺพฺุตฺาณานํ อนุวตฺตกตฺตา าณานุปริวตฺติเยว, เอวํ ปน าณานุปริวตฺติภาเว สติ น โกจิ ปาฬิวิโรโธ. เอวฺจ กตฺวา อฏฺกถายํ ‘‘เตสํ าณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อวสฺสฺเจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา อฺสฺสาปิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกสฺส อเหตุกจิตฺตสฺส ภควโต อุปฺปตฺติ น ¶ ยุชฺเชยฺย. น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกสฺส ตํสมุฏฺิตาย วิฺตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาปชฺชนภาโว วิพนฺธตีติ. เอวฺจ กตฺวา ปฺจทฺวาเร อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสุปฺปาทนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, น หาสุปฺปาทนํ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อวิฺตฺติชนกตฺตา. มโนทฺวาเร ปน หาสุปฺปาทนํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ปฺจทฺวาเร ‘‘โสมนสฺสิโต โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๖๘) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, มโนทฺวาเร จ ‘‘หาสยมาน’’นฺติ. อิธ ปน ‘‘หสิตุปฺปาทกิจฺจา’’ติ อวิเสสวจนํ ปฺจทฺวาเร โสมนสฺสกรณวเสน ปวตฺตสฺสปิ มโนทฺวาเร หาสชนนสฺส ปจฺจยภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. หสิตุปฺปาทกิจฺจาติ หสิตสฺเสว อุปฺปาทนกิจฺจา. เตเนว หิ ตํ ‘‘หสิตุปฺปาท’’นฺติ วุจฺจติ, น ปน อฺเสํ หสิตุปฺปาทจิตฺตานํ อภาวโต. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กุสลโต จตูหี’’ติอาทิ.
ฉ อสาธารณาณานีติ อาสยานุสยาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยาณํ, ยมกปาฏิหาริยาณํ, มหากรุณาสมาปตฺติาณํ, สพฺพฺุตฺาณํ, อนาวรณาณนฺติ อิมานิ ฉ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณานิ าณานิ. นนุ จ สพฺพฺุตฺาณเมว อนาวรณาณํ, อิตรถา สพฺพฺุตานาวรณาณานํ อสพฺพฺุตสาวรณาณตา จ อาปชฺเชยฺย, ตถา หิ ยทิ สพฺพฺุตฺาณโต อฺมนาวรณาณํ สิยา, ตสฺส สาวรณตฺตา สาวรเณ จ วิสเย สภาวปฏิเวธาภาวโต สพฺพฺุภาวํ น สิชฺเฌยฺย, อนาวรณาณสฺส จ อสพฺพธมฺมารมฺมณภาเวน ยตฺถ ตํ น ปวตฺตติ, ตตฺถาวรณสมฺภวโต อนาวรณภาโวปิ น ¶ สิยาติ? สจฺจเมตํ, เอกเมว ตํ าณํ อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมวิสยตฺตา สพฺพฺุตฺาณํ, ตตฺถ จ อาวรณาภาวโต นิสฺสงฺควารมุปาทาย อนาวรณาณนฺติ เอวํ วิสยปวตฺติเภเทน อฺเหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ ทฺเวธา วุตฺตนฺติ. ยถาห –
‘‘สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพฺุตฺาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณาณ’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๙).
อิธ ตฺวาติ หสิตสฺส อุปฺปาทนโต หสิตสฺส อุปฺปาทนนฺติ วุตฺตจิตฺตสฺส อาคตฏฺาเน ตฺวา. ปริคฺคณฺหิตพฺพานีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิตพฺพานิ. กิฺจาปิ รูปาวจรกิริยานํ ฌานงฺคปฺปหานํ วิปาเก วิย อาคมนโต อหุตฺวา กุสเล วิย ภาวนาวิเสเสน ปวตฺตาการมตฺตํว ¶ โหติ, ปมชฺฌานสฺส ปน ปหานงฺคสมฺภวาภาวโต เอกสฺส วเสเนว นิทฺทิสิตุํ เสสานมฺปิ ปหานงฺคํ อวตฺวา สมฺปโยคงฺคเมว เตสุ ทสฺสิตนฺติ.
๕๗. ยสฺมา ปน ภาวนาวเสน ปวตฺตาการมตฺตํ วินา ภาวนาย กาตพฺพสฺส นีวรณปฺปหานาทิกิจฺจสฺส อภาวโต อุชุกํ ภาวนา นาม น โหติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนาการวสปฺปวตฺตานี’’ติ อาการ-คฺคหณํ กตนฺติ.
๕๘-๙. นนฺติ ตํ ยถาวุตฺตรูปารูปสมาปตฺตึ. สมาปนฺนา สเจ กฺริยาติ เอตฺถ กิฺจาปิ สา เอว สมาปตฺติ สมาปชฺชิตุํ น สกฺกา, นิรุทฺธานํ อนุปฺปนฺนโต, ปฏิลทฺธสมาปตฺติกสฺเสว สมาปชฺชิตุกามตาย สทฺธึเยว สมาปชฺชนโต, ปมชฺฌานาทิกเมว ปฏิลภิตฺวา ทุติยชฺฌานาทิกํ สมาปชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโต จ, ปุพฺเพ ปฏิลทฺธสมาปตฺติสทิสํ ปุน สมาปชฺชนโต ปุถุชฺชนกาลสฺมึ อภินิพฺพตฺติตสมาปตฺติสทิสา เอตฺถ สา เอว ตถา วุตฺตา.
๖๑. เอกจิตฺตกฺขณตฺตาติ ¶ เอกจิตฺตกฺขเณเยว ปวตฺตนโต. ยทิ หิ โส ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตทาสฺส อรหโต อุปฺปตฺติยา กิริยภาโว อิจฺฉิตพฺโพ สิยา. สกึเยว ปน ปวตฺตติ จตุสจฺจปฏิเวธกิจฺจสฺส เอกวาเรเนว ปรินิฏฺานโต, ตกฺกิจฺเจน จ วินา ตสฺส อนุปลพฺภนียตฺตา. เตนาห – ‘‘น ปารํ ทิคุณํ ยนฺตี’’ติ (สุ. นิ. ๗๑๙), ตสฺมา นตฺถิ โลกุตฺตรํ กิริยจิตฺตนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
๖๒. กฺริยา…เป… เทสโกติ ยา อาปตฺติโย กายวาจาหิ อกาตพฺพํ กตฺวา อาปชฺชติ, ตา กิริยา, ยา ปน อาปตฺติโย กายวาจาหิ กาตพฺพํ อกโรนฺโต อาปชฺชติ, ตา อกิริยา, กิริยา จ อกิริยา จาติ กิริยากิริยา, กิริยากิริยา จ ตา อาปชฺชิตพฺพโต อาปตฺติโย จาติ กิริยากิริยาปตฺติโย, ตาสํ วิภาคํ เทเสตีติ กิริยา…เป… เทสโก. อถ วา กิริยาฌานภูตา สมาปตฺติโย กิริยาปตฺติโย, กุสลภูตา ปน สมาปตฺติโย อกิริยาปตฺติโย, ตาสํ วิภาคํ เทเสตีติ กฺริยา…เป… เทสโก. ยํ กิริยากิริยํ จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปฺจนฺนํ มารานํ ชิตตฺตา ชิโน. หิตาหิตานนฺติ อตฺถานตฺถานํ. สาติ โส ชิโน. กฺริยากฺริยารโตติ สพฺพสตฺตานํ หิตสฺส กรเณ, อหิตสฺส จ อกรเณ นิรโต. อถ วา เอกนฺตมิฏฺวิปากตฺตา หิตาติ กุสลานเมตํ อธิวจนํ ¶ . ตปฺปฏิปกฺขตฺตา อหิตาติ อกุสลานเมตํ อธิวจนํ. ยถากฺกมํ เตสํ กิริยายํ, อกิริยายฺจ รโตติ หิตาหิตานํ…เป… รโต. อถ วา หิตาหิตาติ กุสลากุสลา เอว, เตสํ กิริยากิริยามตฺตมวิปากภาวํ กาตุํ อิจฺฉตีติ หิตาหิตานํ…เป… รโต. อถ วา หิตาหิตานํ ปุคฺคลานํ สกิริยากิริยาย อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสฺส อิธโลกปรโลกนิปฺผาทนสฺส ¶ กรเณ รโต อภิรโตติ หิตาหิตานํ…เป… รโต.
๖๔-๖. สพฺเพ โลกุตฺตเร อฏฺ กตฺวา เย เอกูนนวุติ จิตฺตุปฺปาทา วุตฺตา, ตานิ จิตฺตานิ มยา นิทฺทิฏฺานีติ สมฺพนฺโธ. ปาฏวํ อตฺเถนฺติ ปตฺเถนฺติ, ปาฏวสงฺขาโต วา อตฺโถ เอเตสนฺติ ปาฏวตฺถิโน. อุคฺคเหตพฺโพติ สวนปฏิปุจฺฉาวเสน อุคฺคหิตพฺโพ, อุคฺคณฺหิตฺวา ปน น เกวลํ อุคฺคหณมตฺเตเยว าตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จินฺเตตพฺโพ ปุนปฺปุน’’นฺติ, น หิ สกฺกา อุคฺคหณมตฺเตเนเวตฺถ สพฺพถา สนฺนิฏฺานํ คนฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. อภิธมฺมมโหทธินฺติ ธมฺมสงฺคณีอาทิสตฺตปฺปกรณวเสน ิตมภิธมฺมปิฏกมหณฺณวํ, ขนฺธายตนาทิวเสน ิตํ ปรมตฺถมหณฺณวํ วา. ตรนฺตีติ อตฺถคฺคหณวเสน อุตฺตรนฺติ, สุตมยาณมูลเกน วา ภาวนาาเณน โอตรนฺตีติ อตฺโถ. อิมํ โลกนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภวํ. ปรํ โลกนฺติ อนาคตภวํ. ตรนฺตีติ อติกฺกมนฺติ. อิธ โลกสฺมิฺหิ ฉนฺทราคปฺปหานวเสน อิมํ โลกํ ตรนฺติ, อายตึ ภวูปปาทกสฺส กมฺมสฺส กมฺมกฺขยกราเณน วินาสนโต ปรโลกํ ตรนฺติ, อนุปาทาปรินิพฺพานวเสน ปรินิพฺพายนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
จิตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๗. เอตฺตาวตา ¶ จ จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ นิพฺพานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺเสุ จตูสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ ตาว ชาติภูมิสมฺปโยคปฺปวตฺตาการาทิวเสน วิภาเคน นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺเ ¶ เจตสิกธมฺเม นิทฺทิสิตุํ ‘‘จิตฺตานนฺตรมุทฺทิฏฺา’’ติอาทิ อารทฺธํ. วิภาชนนฺติ ชาติภูมิอาทิวเสน วิภาคํ, เตสุ เตสุ จิตฺเตสุ ยถารหํ สมฺปโยควเสน วิสุํ วิสุํ ภาชนฺจ.
กตเม ปน เจตสิกา, เยสํ วิภาชนํ วุจฺจตีติ เต สห นิพฺพจเนน สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ เจตสิกลกฺขณทสฺสนํ. เตน เย จิตฺเตน สห สมฺปโยคลกฺขเณน ยุตฺตา, เตเยว เจตสิกาติ ทสฺเสติ. กึ ปน ตํ สมฺปโยคลกฺขณนฺติ? เอกุปฺปาทเอกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณสงฺขาตา ปการา. สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ หิ สมฺปยุตฺตา. ตตฺถ ยทิ เอกุปฺปาทตามตฺเตเนว จ สมฺปยุตฺตตา อธิปฺเปตา, สหุปฺปตฺติกานํ รูปารูปธมฺมานํ อฺมฺสมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธ-คฺคหณํ. เอวมฺปิ อวินิพฺโภครูปานํ อฺมฺสมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกวตฺถุก-คฺคหณํ. เอวมฺปิ ‘‘อวินิพฺโภครูเปสุ เอกํ มหาภูตํ เสสมหาภูโตปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจโย โหตีติ ตสฺมา ตานิ เอกวตฺถุกานีติ, จกฺขาทีนํ นิสฺสยภูตานิ วา ภูตานิ เอกํ วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ เอกวตฺถุกานี’’ติ กปฺเปนฺตสฺส เตสํ สมฺปยุตฺตตาปตฺติ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณ-คฺคหณํ.
ปฏิโลมโต วา ‘‘เอการมฺมณา’’ติ วุตฺเต เอกวีถิยํ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนาทีนํ, นานาวีถิยํ ปรสนฺตาเน จ เอกสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชมานานํ ภินฺนวตฺถุกานํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกวตฺถุก-คฺคหณํ. เอวมฺปิ มรณาสนฺนวีถิยํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณาทีนํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกนิโรธ-คฺคหณํ. กึ ปน นานุปฺปาทาปิ เอวํ ติวิธลกฺขณา โหนฺติ ¶ , อถ เอกุปฺปาทา เอวาติ วิจารณาย เอกุปฺปาทา ¶ เอว เอวํ ติวิธลกฺขณา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติ วุตฺตํ. อิติ อิเมหิ จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ เย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, เต เจตสิกา นามาติ เอวํ เจตสิกลกฺขณํ ปิตํ โหติ. กถํ ปเนเต เจตสิกา นามาติ อาห ‘‘จิตฺเต ภวา’’ติ. ‘‘เจตสิ ภวา เจตสิกา’’ติ วตฺตพฺเพ จิตฺต-สทฺทสฺสปิ เจโต-สทฺเทน สห สมานตฺถตาย อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺเต ภวา เจตสิกา’’ติ วุตฺตํ.
นิยตาติ นิยตุปฺปตฺติกา, กรุณามุทิตาทโย วิย กทาจิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ยทา ยทา ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ตทาว เตน อวินิภุตฺตา หุตฺวา ชายมานาติ อตฺโถ. สรูเปน อาคตาติ ฉนฺทาทโย วิย ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ เอวํ เยวาปนกวเสน อนาคนฺตฺวา ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) สรูเปเนว ปาฬิยํ อาคตา. เยวาปนาติ เอวํ เทสนา เอเตสนฺติ เยวาปนกา. เอกูนตึส ธมฺมาติ กิจฺจเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ อสมฺภินฺนธมฺมวเสเนว เอเกนูนา ตึส ธมฺมา. ปาฬิยํ ปน จิตฺเตน สห ตึส ธมฺเม คเหตฺวา เตสํ กิจฺจเภทโต คหเณน ฉปฺปฺาส ธมฺมา วุตฺตา. เสยฺยถิทนฺติ สรูปปุจฺฉา. ผสฺโส…เป… จิตฺตุชุกตาติ ยถาปุจฺฉิตานํ สรูปทสฺสนํ. อิติ-สทฺโท ปริสมาปเน, นิทสฺสเน วา. ปุน เตตฺตึส โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตตฺตึส โหนฺตีติ เตเยว เอกูนตึส ธมฺมาติ อธิปฺปาโย.
‘‘กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ. กรุณามุทิตาวเสนาติ ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย โคตฺรภุปริโยสานปฺปวตฺติตกรุณามุทิตาปริกมฺมวเสน. กรุณาปุพฺพภาโคติ กรุณาย ¶ ปุพฺพภาโค, ปริกมฺมปฺปนาวเสน ปวตฺตกรุณาภาวนาย อปฺปนาโกฏฺาสโต ปุริมโกฏฺาโส, ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย โคตฺรภุปริโยสานปฺปวตฺตปริกมฺมโกฏฺาโส หุตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ ‘‘มุทิตาปุพฺพภาโค’’ติ เอตฺถาปิ. ภาค-สทฺทสฺส ทฺรพฺยวุตฺติตาย ตปฺปุริสสฺส จ อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตาย ‘‘กรุณาปุพฺพภาโค’’ติอาทินา ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํ. เอต-สทฺทสฺส ปน คุณวุตฺติตาย คุณวิเสสวติ วตฺตมาโน ตสฺส ลิงฺควเสน ปริณมตีติ กรุณามุทิตาเปกฺขาย ‘‘เอตา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตนฺติ. น ปเนกโต อุปฺปชฺชนฺติ, กิฺจรหิ วิสุํ วิสุํเยวาติ อตฺโถ. เตเนว หิ ‘‘กรุณาปุพฺพภาโค วา มุทิตาปุพฺพภาโค วา’’ติ วิกปฺโป วุตฺโตติ. กสฺมา ปเนตา ทฺเว เอกโต นุปฺปชฺชนฺตีติ? ภินฺนารมฺมณตฺตา. กรุณา หิ ทุกฺขิตสตฺเต อารพฺภ เตสํ ทุกฺขาปนยนกามตาวเสน ปวตฺตติ, มุทิตา ¶ สุขิตสตฺเต อารพฺภ เตสํ สุขานุโมทนวเสน, ตสฺมา อุภินฺนมฺปิ ภินฺนวิสยตฺตา น เอกสฺมึ จิตฺเต อุปฺปตฺติ สมฺภวตีติ. มิจฺฉากมฺมนฺตาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มิจฺฉาวาจามิจฺฉาชีวานํ คหณํ. สมฺมากมฺมนฺตาทีนิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺมากมฺมนฺตสมฺมาวาจาสมฺมาอาชีวานิ ปริปูเรนฺติ. โก วิรตีติ ตีสุ เอกา วิรติ อุปฺปชฺชติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรนฺตี ปมา, สมฺมาวาจํ ปูเรนฺตี ทุติยา, สมฺมาอาชีวํ ปูเรนฺตี ตติยา วิรติ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. กรุณามุทิตาหิ สห น อุปฺปชฺชนฺติ ตาสํ ปฺตฺตารมฺมณตฺตา, วิรติยา จ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา. อฺมฺเน จ น อุปฺปชฺชนฺติ อฺมฺสฺสปิ ภินฺนวิสยตฺตา. มิจฺฉากมฺมนฺตาทีนฺหิ อารมฺมณาเนว ยถากฺกมํ สมฺมากมฺมนฺตาทีนํ อารมฺมณานิ ตโต วิรติภาวโต. เอเตสูติ อิเมสุ ปฺจสุ.
๖๘. วิรตีนมฺปิ ¶ สงฺคหณตฺถํ ‘‘กรุณามุทิตาทีสู’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อาทิ-สทฺทโลปวเสน ‘‘กรุณามุทิตาสู’’ติ วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอเกนา’’ติ, อิตรถา ‘‘เอกายา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ.
๖๙-๗๑. กึ ปเนตฺถ การณํ, จตูสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ทฺเว อิธ นิทฺทิฏฺา, น อิตราติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อุเปกฺขา จ น อุทฺธฏาติ สมฺพนฺโธ. นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ ชนํ รฺเชตีติ ธมฺมราชา. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ สเทวกํ โลกํ อนุสาสตีติ สตฺถา. อพฺยาปาเทน เมตฺตา คหิตา ตสฺเสว หิตาการปฺปวตฺติกาเล เมตฺตาภาวูปคมนโต. เตเนว เหส ‘‘เมตฺตา เมตฺตายนา’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺโ. ตตฺรมชฺฌตฺตตาย อุเปกฺขา คหิตา ตาเยว สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตาย อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารภาวโต. อาทิจฺเจน สห สมานโคตฺตตาย, อริยสาวกภาเวน วา ตสฺส ภควโต ปุตฺตตาย อาทิจฺโจ พนฺธุ อิมสฺส, อาทิจฺจสฺส วา พนฺธูติ อาทิจฺจพนฺธุ.
๗๒. ราสินฺติ ผสฺสปฺจกาทิสตฺตรสราสึ. ปมมหาจิตฺตุปฺปาทวเสน หิ –
‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, จิตฺตํ โหติ, วิตกฺโก โหติ, วิจาโร โหติ, ปีติ โหติ, สุขํ โหติ, จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหติ, สทฺธินฺทฺริยํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ โหติ, สตินฺทฺริยํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ¶ โหติ, มนินฺทฺริยํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ โหติ, สมฺมาทิฏฺิ โหติ, สมฺมาสงฺกปฺโป โหติ, สมฺมาวายาโม โหติ, สมฺมาสติ โหติ, สมฺมาสมาธิ โหติ, สทฺธาพลํ โหติ, วีริยพลํ โหติ, สติพลํ โหติ ¶ , สมาธิพลํ โหติ, ปฺาพลํ โหติ, หิริพลํ โหติ, โอตฺตปฺปพลํ โหติ, อโลโภ โหติ, อโทโส โหติ, อโมโห โหติ, อนภิชฺฌา โหติ, อพฺยาปาโท โหติ, สมฺมาทิฏฺิ โหติ, หิรี โหติ, โอตฺตปฺปํ โหติ, กายปสฺสทฺธิ โหติ, จิตฺตปสฺสทฺธิ โหติ, กายลหุตา โหติ, จิตฺตลหุตา โหติ, กายมุทุตา โหติ, จิตฺตมุทุตา โหติ, กายกมฺมฺตา โหติ, จิตฺตกมฺมฺตา โหติ, กายปาคฺุตา โหติ, จิตฺตปาคฺุตา โหติ, กายุชุกตา โหติ, จิตฺตุชุกตา โหติ, สติ โหติ, สมฺปชฺํ โหติ, สมโถ โหติ, วิปสฺสนา โหติ, ปคฺคาโห โหติ, อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) –
เอวํ ธมฺมุทฺธารํ กโรนฺเตน ภควตา ผสฺสาทโย ตึส ธมฺเม ฉปฺปฺาส กตฺวา ผสฺสปฺจกราสิ ฌานปฺจกราสิ อินฺทฺริยฏฺกราสิ มคฺคปฺจกราสิ พลสตฺตกราสิ เหตุตฺติกราสิ กมฺมปถติกราสิ โลกปาลทุกราสิ ฉยุคฬทุกราสิ อุปการทุกราสิ ยุคนนฺธทุกราสิ วีริยสมถทุกราสีติ สตฺตรสนฺนํ ราสีนํ วเสน วิภาโค กโต.
กถํ? เอเตสุปิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปฺจกํ ปตฺวา ‘‘จิตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘มนินฺทฺริย’’นฺติ. วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘วิตกฺโก โหตี’’ติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติ. สทฺธา อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, พลานิ ปตฺวา ‘‘สทฺธาพล’’นฺติ. หิรี พลานิ ปตฺวา ‘‘หิริพลํ โหตี’’ติ วุตฺตา, โลกปาลทุกํ ปตฺวา ‘‘หิรี’’ติ. โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย. อโลโภ มูลํ ปตฺวา ‘‘อโลโภ โหตี’’ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘อนภิชฺฌา’’ติ. อโทโส มูลํ ปตฺวา ¶ ‘‘อโทโส โหตี’’ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘อพฺยาปาโท’’ติ. อิเม สตฺต ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา. เวทนา ปน ผสฺสปฺจกํ ปตฺวา ‘‘เวทนา โหตี’’ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สุข’’นฺติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘โสมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ตีสุ าเนสุ วิภตฺโต. วีริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘วีริยินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาวายาโม’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘วีริยพล’’นฺติ, วีริยสมถํ ปตฺวา ‘‘ปคฺคาโห’’ติ. สติปิ อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สตินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสตี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘สติพล’’นฺติ, อุปการทุกํ ปตฺวา ‘‘สติ โหตี’’ติ ¶ . เอวํ อิเม ทฺเว ธมฺมา จตูสุ าเนสุ วิภตฺตา. สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา ‘‘จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตี’’ติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘สมาธินฺทฺริย’’นฺติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาสมาธี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘สมาธิพล’’นฺติ, ยุคนนฺธทุกํ ปตฺวา ‘‘สมโถ’’ติ, วีริยสมถํ ปตฺวา ‘‘อวิกฺเขโป โหตี’’ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ าเนสุ วิภตฺโต. ปฺา ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา ‘‘ปฺินฺทฺริยํ โหตี’’ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ, พลานิ ปตฺวา ‘‘ปฺาพล’’นฺติ, มูลานิ ปตฺวา ‘‘อโมโห’’ติ, กมฺมปถํ ปตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ, อุปการทุกํ ปตฺวา ‘‘สมฺปชฺ’’นฺติ, ยุคนนฺธทุกํ ปตฺวา ‘‘วิปสฺสนา’’ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม สตฺตสุ าเนสุ วิภตฺโตติ เอวเมเต ทฺวาทส ธมฺมา อินฺทฺริยาทิตํตํกิจฺจวนฺตตาย ทฺวิฏฺานิกาทิเภเทน สตฺตรสสุ ราสีสุ วิภตฺตา. อิตเร อฏฺารส กิจฺจวเสน เภทาภาวโต เอกฏฺานิกาเยวาติ อิเมสุ สตฺตรสสุ ราสีสุ เยวาปนกธมฺมา เอกราสิมฺปิ น ภชนฺติ ตํตํกิจฺจภาวโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ราสึ ภชนฺติ นา’’ติ.
นนุ เจเต กิฺจาปิ เสสราสโย น ภชนฺติ เตสํ สทิสกิจฺจสงฺคหวเสน ิตตฺตา. ผสฺสปฺจกราสิ ปน ขนฺธสงฺคหวเสเนว ¶ ปิโตติ เจตนาย วิย เนสํ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหโต ตตฺถ สมวโรโธ ยุตฺโตติ? ตํ น, ขนฺธสงฺคหวเสน ปิโตปิ หิ ผสฺสปฺจกราสิ สพฺพจิตฺตสาธารณธมฺเม สงฺคเหตฺวา ปิโตติ ฉนฺทาทีนํ ติณฺณํ ปกิณฺณกวเสน อุปฺปชฺชมานานํ สพฺพจิตฺตสาธารณตาย อภาวโต, มนสิการสฺส จ สติปิ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺเต นิปฺปริยายโต สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหาภาวโต น เอเตสํ ผสฺสปฺจกราสิภชนมฺปิ ยุตฺตนฺติ. กสฺมา ปน มนสิการสฺส นิปฺปริยายโต สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหาภาโวติ? วุจฺจเต – เปตฺวา เจตนํ เสสธมฺมานํ สกสกกิจฺเจสุปิ ปราธีนภาเวน ปวตฺตนโต อภิสงฺขรณลกฺขณํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภติ. ยทิ ลเภยฺย, จิตฺเตกคฺคตาชีวิตินฺทฺริยานํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา เวทนาวิฺาณานิ วิย ตานิ ผสฺสปฺจเก วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตา, ตสฺมา เปตฺวา เจตนํ เสสธมฺมานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นิปฺปริยายโต น ลพฺภตีติ น เตสํ นิปฺปริยายโต ขนฺธสงฺคโห ลพฺภติ. เจตนายเยว ปน สกิจฺจปรกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตนโต นิปฺปริยายโต อภิสงฺขรณลกฺขณสฺส อตฺถิตาย ขนฺธสงฺคโห ลพฺภตีติ. ยทิ เอวํ กถํ ผสฺโส ผสฺสปฺจเก วุตฺโตติ? ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา (วิภ. ๒๒๕), ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๔.๙๓) เวทนา สฺา เจตนา วิฺาณนฺติ อิเมสํ อรูปกฺขนฺธานํ อุทฺเทสฏฺาเน ตฺวา เตสํ ปจฺจยสฺสปิ อุทฺทิสิตุกามตาย ผสฺโส ตตฺถ วุตฺโต ¶ . ทุพฺพลาติ สกวิสเยปิ ปรายตฺตภาเวเนว ปวตฺตนโต ทุพฺพลา. อธิโมกฺโข หิ สมาธิสฺส ปริพฺยตฺตภาเว ปริพฺยตฺตภาวโต สมาธายตฺตวุตฺติ, มนสิกาโรปิ เจตนาย ปริพฺยตฺตภาวโต เจตนายตฺตวุตฺตีติ ปรายตฺตาว เต โหนฺติ.
๗๓. มนสี ¶ จ กาโรติ มนสิกาโร จ. มนสิการสทฺทสฺส หิ อตฺถมตฺตสนฺทสฺสนวเสน คาถาพนฺธสุขตฺถํ อสมาสนิทฺเทโส, ทีฆกรณํ, มชฺเฌ จ จ-สทฺทวจนนฺติ. เตน มุนิวเรนาติ สมฺพนฺโธ.
๗๔-๘๐. ปมาภินิปาตตฺตาติ อารมฺมเณ ผุสนวเสน ปมเมว อภินิปตนโต. สพฺเพปิ เจตสิกา จิตฺตายตฺตา จิตฺตกิริยภาเวน วุจฺจนฺตีติ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. กิราติ อรุจิสูจนํ. เอวํ มหาสํฆิกมตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิตฺถาเรตุํ ‘‘ผุสิตฺวา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มหาสํฆิกา หิ ‘‘ปมํ ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสติ, อถ เตน ผุฏฺํ ทุติยํ เวทนา เวทิยติ, เอวํ เอเตหิ ผุฏฺเวทิตํ ตติยํ สฺา สฺชานาติ, เตหิ ปน ผุฏฺเวทิตสฺาเต จตุตฺถํ เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺเม อภิสนฺทหตี’’ติอาทินา วทนฺติ. พลวปจฺจยตฺตาติ ยถา ปาสาทํ ปตฺวา ถมฺภา เสสทพฺพสมฺภารานํ พลวปจฺจยา, เอวเมส ยสฺมา เสสสมฺปยุตฺตานํ พลวปจฺจโย, ตสฺมาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ เหตุนิคมนํ.
สเหว จาติ จ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, โส ‘‘จิตฺตชาน’’นฺติ อิมสฺส อนนฺตรํ ทฏฺพฺโพ. กสฺมา? จิตฺตานํ, จิตฺตชานฺจ เอกุปฺปาทาทิภาเวน สเหว ปวตฺติโตติ เอวเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิทนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตวิธานํ, เอวํ ‘‘ปมาภินิปาตตฺตา’’ติ การณํ ปริหริตฺวา อิทานิ ‘‘พลวปจฺจยตฺตา’’ติ อิทํ ปริหรนฺโต อาห ‘‘พลว…เป… ทิสฺสตี’’ติ. จ-สทฺโท อวธารเณ, เนว ทิสฺสตีติ อตฺโถ. เสสธมฺมานมฺปิ หิ สหชาตปจฺจยภาวสฺส สาธารณตฺตา ตสฺเสว พลวปจฺจยภาเว น กิฺจิ การณํ ทิสฺสตีติ. ยทิ สพฺพมิทมการณํ, กถฺจรหิ ผสฺโส ปมํ วุตฺโตติ อาห ‘‘เทสนากฺกมโต’’ติอาทิ. ‘‘เวทนา โหติ, ผสฺโส ¶ โหติ, สฺา โหติ, ผสฺโส โหติ, เจตนา โหติ, ผสฺโส โหติ, จิตฺตํ โหติ, ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ, วิตกฺโก โหตี’’ติอาทีหิ อาหริตุมฺปิ วฏฺเฏยฺย, เทสนาวาเรน ปน ผสฺโสว ปมํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสธมฺเมสุปิ ปุพฺพาปรกฺกโม ¶ นาม น ปริเยสิตพฺโพ. วจนตฺถลกฺขณาทีหีติ วจนตฺถโต จ ลกฺขณาทิโต จ.
ผุสตีติ กตฺตุนิทฺเทโส. ตตฺถ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว, ผุสนฺติ เอเตน วาติ ผสฺโส. สมฺปยุตฺตธมฺมา หิ อารมฺมเณ ปวตฺตมานา ตํ ผุสนลกฺขเณน ผสฺเสน ผุสนฺตา วิย โหนฺติ, อารมฺมณผุสนมตฺตํ วา ผสฺโสติปิ สาธนตฺตยมฺปิ ยุชฺชเตว. ผุสนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ ผุสนลกฺขโณ, เวทนาย ปจฺจยภาวฏฺเน อารมฺมณผุสนลกฺขโณติ อตฺโถ. สํฆฏฺฏนรโสติ มโนทฺวาเร จิตฺตารมฺมณานํ สํฆฏฺฏนโต สํฆฏฺฏนกิจฺโจ. อยฺหิ อารมฺมเณ อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตมารมฺมณฺจ ฆฏฺเฏติ. ปฺจทฺวาเรสุ วา วตฺถารมฺมณสํฆฏฺฏเนน สมฺปชฺชตีติ สํฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโส ‘‘สํฆฏฺฏนรโส’’ติ วุตฺโต. ยถา ‘‘ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทีสุ ปาณิมฺหิ ฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สํฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺพฺโพ. ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕; สํ. นิ ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕) หิ วจนโต จกฺขุรูปวิฺาณาทีนํ ติณฺณํ สนฺนิปาตวเสน คเหตพฺพตาย อุปฏฺานโต สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส การณสฺส วเสน อุปฏฺานมสฺสาติ อุปฏฺานฏฺเน ปจฺจุปฏฺาเนน สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺานตา ¶ วุตฺตา. ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ (วิภ. ๒๒๕) วจนโต เวทนา ผลมสฺสาติ เวทนาปจฺจุปฏฺาโน. ตชฺชสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยเนว อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยฺหิ ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูปภูโต สมนฺนาหาโรติ ตชฺชสมนฺนาหารสงฺขาเตน อาวชฺชเนน เจว จกฺขาทิอินฺทฺริเยน จ ยถากฺกมํ อารมฺมณกรณตทภิมุขภาววเสน ปริกฺขเต อภิสงฺขาเต อาปาถคเตเยว วิสเย เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคโต วิสโย ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ อิมสฺสาติ อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน.
นนุ จายํ ธมฺโม เจตสิโก, สฺวายํ อรูปธมฺโม สมาโน กถํ ผุสนลกฺขโณ โหตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา ตสฺสา โสธนตฺถํ ‘‘อรูปธมฺโมปิ สมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตี’’ติ อิมินา อรูปสฺสาปิ สโต ตสฺส ธมฺมสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสติ. สา จ ตสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลํ อมฺพปกฺกาทึ ขาทนฺตํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปตฺติปรํ ¶ พาธิยมานํ ทิสฺวา ทยาลุกสฺส สรีรกมฺปนํ, รุกฺขสาขคฺเค ทุฏฺิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภูมิยํ ิตสฺส ปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, ปิสาจาทิภายิตพฺพํ ทิสฺวา อูรุปตฺถมฺโภติ เอวมาทิ วิย ทฏฺพฺพา. โสติ โส ยถาวุตฺตลกฺขณาทิโก ผสฺโส.
สุนฺทรนฺติ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา ปสตฺถํ. มโนติ วิฺาณํ. สุมนสฺส ภาโวติ สุมนสงฺขาตสฺส วิฺาณสฺส ภาโว. ยฺวายํ สทฺทปฺปวตฺตินิพนฺธโน อตฺโถ, โส โสมนสฺสํ. โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตตฺตา หิ สุมน-สทฺโท ตสฺมึ วิฺาเณ ปวตฺตติ. เวเทน อนุภวนากาเรน ¶ อยิตํ ปวตฺตํ เวทยิตํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ เวทยิตลกฺขณา. อิฏฺสฺส อิฏฺาการโตว อนุภวนํ กิจฺจมสฺสาติ อิฏฺาการานุภวนรสา. สา หิ สภาวโต อิฏฺมารมฺมณํ อิฏฺวเสน, อิตรฺจ อิฏฺากาเรเนว อนุภวติ, ตตฺถ อิฏฺาการานุภวนํ กุสลากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนาย ลพฺภติ ตสฺสา อนิฏฺสฺสปิ กปฺปนาวเสน อิฏฺากาเรน คหณโต, สภาวโต ปน อิฏฺานุภวนํ อพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตายปิ ลพฺภติ ตสฺสา วิปลฺลาสคฺคาหาภาวโต. ‘‘ราชา วิย สุโภชนรส’’นฺติ อิมินา อิมํ ทีเปติ – ผสฺสสฺส ผุสนมตฺตเมว โหติ, สฺาย สฺชานนมตฺตเมว, เจตนาย สฺเจตนามตฺตเมว, วิฺาณสฺส วิชานนมตฺตเมว, เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย สามิภาเวน เวทนาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ราชา วิย สูทกาเรน สมฺปาทิตสุโภชนรสนฺติ. อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขเวทนา. เตนาห ภควา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ. เจโตสนฺนิสฺสิตตฺตา เจตสิ ภโว อสฺสาโทติ เจตสิกอสฺสาโท, ตถา ปจฺจุปฏฺาตีติ เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตีติ อาห ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺานา’’ติ. อิทํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํ.
นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สฺชานนํ ตเมว สฺํ กตฺวา ชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สฺชานนลกฺขณา. ปจฺจาภิฺาณกรณรสาติ ปติ อภิฺายติ เอเตนาติ ปจฺจาภิฺาณํ, ตเทเวตนฺติ ปุน ปจฺจาภิฺาณนิมิตฺตํ สณฺานาทิโก อากาโร, ตสฺส กรณรโส กิจฺจมสฺสาติ ปจฺจาภิฺาณกรณรสา. สา หิ อุปฺปชฺชมานา ปจฺฉา สฺชานนสฺส การณภูตํ สณฺานาทิกํ อาการํ คเหตฺวา ¶ อุปฺปชฺชตีติ. อิทฺจ นิมิตฺตการิกาย นิมิตฺเตน สฺชานนฺติยา จ สพฺพาย สมานสฺาย โยเชตพฺพํ. นิมิตฺเตน สฺชานนฺตีปิ หิ ปุน อปราย สฺาย จ สฺชานนสฺส นิมิตฺตํ กโรตีติ. ตฺจ กุสลากุสลกิริยาชวนสฺํ ธุรํ ¶ กตฺวา เวทิตพฺพํ. ตํ ปเนตํ อภิฺาณกรณํ กถํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘วฑฺฒกิสฺส อภิฺาณกรณมิวา’’ติ. ยถา วฑฺฒกิสฺส ทารูสุ ‘‘อิทํ อุทฺธํ, อิทํ อโธ’’ติ เอวํ ปจฺฉา สฺชานนปจฺจยภูตสฺส สฺาณสฺส กรณํ, เอวมสฺสา ปุน สฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. หตฺถิทสฺสกอนฺโธ วิย ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ สฺาย ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณโต ยถา…เป… ปจฺจุปฏฺานา. เอเตน สฺาย อาการคฺคหณํ กตฺวา ิตสฺส ทิฏฺิอาทีนํ อุปฺปชฺชนโต อกุสลสฺาย อนุรูปวเสน ผลปจฺจุปฏฺานํ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา อภินิเวสกรณนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ สฺาภินิเวสมตฺตเมว, ตสฺมา อุปปริกฺขาภาเวน ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสากาเรน อุปฏฺานโต อาการปจฺจุปฏฺานํ วุตฺตํ. ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ‘‘ปุริสา’’ติ อุปฺปนฺนสฺา วิย อวิกปฺปสภาวตฺตา ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา. เอตฺถ จ าณวิปฺปยุตฺตสฺาย อาการคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชนกาเล จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ สฺานุคติกํ โหติ. าณสมฺปยุตฺเต จิตฺเต ปน สสมฺภารปถวิยา อนุคตา เสสธาตุโย วิย สฺาจิตฺตฺจ อพฺโพหาริกํ าณานุคติกํ โหติ.
อภิสนฺทหตีติ ปพนฺธติ ปวตฺเตติ, ‘‘คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วทนฺตี วิย สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ ปโยเชติ, สกสกกิจฺเจ จ ปฏฺเปตีติ อตฺโถ. เจตยิตลกฺขณาติ นิทฺโทกฺกนฺตสฺส ปพุทฺธกฺขเณ สมฺภมปฺปวตฺติ วิย เจตโส อุสฺสาหตาว ¶ ลกฺขณา. อถ วา ‘‘อภิสนฺทหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปโยชนลกฺขณาตฺเวว อตฺโถ. อายูหนรสาติ เจตสิกอิริยนรสา, ปโยครสาติ วุตฺตํ โหติ. กุสลากุสลกิริยาชวนสมฺปยุตฺตายเยว ปเนตํ ลพฺภติ. สํวิทหนปจฺจุปฏฺานาติ ‘‘ตฺวํ อิทํ กโรหี’’ติ วิจาเรนฺตี วิย โหตีติ วิจารณปจฺจุปฏฺานา. เอตาย หิ ปวตฺตมานาย สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ยถา สกิจฺจปสุตา โหนฺติ, เตเนว เหสา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา วุตฺตา. เชฏฺสิสฺโส ปเร สชฺฌายเน อุยฺโยเชนฺโต สยมฺปิ สชฺฌายติ. ตสฺมิฺหิ สชฺฌายิตุํ อารทฺเธ เสสสิสฺสาปิ สชฺฌายนฺติ. มหาวฑฺฒกิสฺมิมฺปิ วฑฺฒกิกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ อิตเรปิ กโรนฺติ เยวาติ อาห ‘‘เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน เชฏฺนฺเตวาสิกาทีนํ คหณํ.
ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ นตฺถิ กาจิ วสวตฺติตาติ วสวตฺติภาวนิวารณตฺถํ ‘‘วิตกฺกนํ วิตกฺโก’’ติ วุตฺตํ. อูหนํ อารมฺมณสฺส ปริกปฺปนํ, ตสฺมึ อภินิโรปนนฺติ วา วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา จิตฺตํ วิตกฺกพเลน อารมฺมณํ อภิรุฬฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อารมฺมเณ ¶ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ’’ติ. ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ, ตํสมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ. ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกจิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ, น หิ ทฺวิปฺจวิฺาณทุติยชฺฌานาทิเก วิตกฺโก อุปลพฺภติ, ยสฺส พเลน ตํ อารมฺมณํ อาโรหติ, ตสฺมา สภาวโต ภาวนาพเลน ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโก? สจฺจํ, ตมฺปิ วิตกฺกพเลน อาโรหติ. ยถา หิ โส ปุริโส ปริจเยน เตน วินาปิ นิราสงฺโก ราชเคหํ ปวิสติ, เอวํ ปริจเยน วิตกฺเกน วินาปิ อวิตกฺกจิตฺตํ ¶ อารมฺมณํ อาโรหติ. ปริจโยติ เจตฺถ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตจิตฺตภาวนาสงฺขาโต ปริจโย. วิตกฺกสฺส หิ สนฺตาเน อภิณฺหํ ปวตฺตสฺส วเสน จิตฺตสฺส อารมฺมณาภิโรหนํ จิรปริจิตํ, เตน ตํ จิตฺตํ กทาจิ วิตกฺเกน วินาปิ ตตฺถ วตฺตเตว. ยถา ตํ าณสหิตํ หุตฺวา สมฺมสนวเสน จิรปริจิตํ กทาจิ าณรหิตมฺปิ สมฺมสนวเสน ปวตฺตติ, ยถา วา กิเลสสหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ สพฺพโส กิเลสรหิตมฺปิ ปริจเยน กิเลสวาสนาวเสน ปวตฺตติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
อถ วา ทฺวิปฺจวิฺาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนสฺส พลวตาย, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺิมเหฏฺิมภาวนาย พลวตาย อารมฺมณํ อาโรหตีติ. อาทิโต, อภิมุขํ วา หนนํ ปหรณมตฺตํ อาหนนํ, ปริโต, ปริวตฺเตตฺวา วา หนนํ วิเสเสน ปหรณํ ปริยาหนนํ, ตํ กิจฺจมสฺสาติ อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อานยนํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อุปนยนํ, อากฑฺฒนํ วา, ตถา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺานมสฺสาติ อานยนปจฺจุปฏฺาโน.
เตนาติ เตน วิจาเรน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา จิตฺตํ อารมฺมเณ วิจรติ อนุวิจรติ, อวิจารจิตฺตสฺส ปน อวิตกฺกจิตฺเต วุตฺตานุสาเรน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. วิจรณํ อนุสฺจรณํ อนุปริคมนํ. สฺวายํ วิเสโส สนฺตานมฺหิ ลพฺภมาโน ชวนสนฺตาเน ปากโฏ โหตีติ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ. อารมฺมณสฺส อนุมชฺชนํ อนุมสนํ ปริมชฺชนมสฺส ลกฺขณนฺติ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ. ตถา หิ วิจาโร ปริมชฺชนหตฺโถ วิย, สํสรณหตฺโถ วิยาติ วุจฺจติ. ตตฺถาติ อารมฺมเณ. สหชาตานํ ¶ อนุโยชนํ อารมฺมเณ อนุวิจรณสงฺขาตอนุมชฺชนวเสน เวทิตพฺพํ. ธมฺมานฺหิ สภาววินิมุตฺตา กาจิ กิริยา นาม นตฺถิ. ตถาคเหตพฺพากาโร โพธเนยฺยชนานุโรเธน ปรมตฺถโต เอกสภาโวปิ สภาวธมฺโม ปริยายวจเนหิ ¶ วิสยสมาโรปิตรูเปหิ พหูหิ ปกาเรหิ ปกาสียติ. เอวฺหิ โส สุฏฺุ ปกาสิโต โหตีติ. อนุปพนฺธปจฺจุปฏฺาโนติ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิจฺฉินฺนสฺส วิย ปวตฺติปจฺจุปฏฺาโน. ตถา หิ โส อนุสนฺธานตาติ นิทฺทิฏฺโ.
เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเน ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเน ปมฆณฺฏาภิรโว วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสฺจรณํ วิจาโร. ยถา หิ ฆณฺฏาภิฆาตโช ปมาภิรโว อนุรวโต โอฬาริโก, ปุพฺพงฺคโม จ โหติ, เอวํ อารมฺมณาภิโรปนฏฺเน วิตกฺโก โอฬาริโก, ปุพฺพงฺคโม วิย จ โหติ. ตโต สุขุมฏฺเน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฏานุรโว วิย อนุปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก จิตฺตสฺส ปมุปฺปตฺติกาเล จิตฺตสฺส ปริปฺผนฺทนภูโต อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส สกุณสฺส ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร จิตฺตสฺส นาติปริปฺผนฺทนภาโว, อากาเส อุปฺปติตสฺส สกุณสฺส ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปทุมสฺส อุปริภาเค ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส. อาคมฏฺกถายํ ปน วิปริยาเยน อาคตํ. ตถา จ วุตฺตํ ทุกนิปาตฏฺกถายํ –
‘‘อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต ¶ วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร’’ติ.
ตมฺปิ อนุปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติ. ตถา หิ อุปจาเร, อปฺปนายํ วา สนฺตาเนน ปวตฺติยํ วิตกฺโก นิจฺจโล หุตฺวา อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย ปวตฺตติ, น ปมาภินิปาเต วิย ปากโฏ โหตีติ.
ปินยตีติ กายจิตฺตํ อปฺเปติ, วฑฺเฒติ วา. สมฺปิยายนลกฺขณาติ อารมฺมณํ กลฺลโต คหณลกฺขณา. ปีณนรสาติ กายจิตฺตานํ ปริพฺรูหนกิจฺจา. ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนรสา, อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสมุฏฺาเนหิ รูเปหิ สกลรูปกายพฺยาปนํ ¶ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. น หิ อฺถา อิมิสฺสา ผรณํ โหติ, ธมฺมานํ อพฺยาปารตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ สงฺกมนาภาวโต. อุทคฺคภาโว โอทคฺยํ.
เอกํ อารมฺมณํ อคฺคเมตสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, เยน ปน ธมฺเมน โยคโต ตํ เอกคฺคํ นาม โหติ, โส เอกคฺคภาโว. โส ปน จิตฺตสฺเสว โหติ, น ยสฺส กสฺสจีติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว’’ติ, นิวาเต ทีปสิขาย ิติ วิย จิตฺตสฺส ิตีติ วุตฺตํ โหติ. วิสารสฺส พฺยคฺคภาวสฺส ปฏิปกฺโข สภาโว อวิสาโร, น วิสาราภาวมตฺตํ, ตํ อิมสฺส ลกฺขณนฺติ อาห ‘‘อวิสารลกฺขโณ’’ติ. อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อวิกฺขิตฺตตา, อวิสาราวิกฺเขปานํ สมาธานภาวโต อตฺถโต วิเสสาภาเวปิ สมุเขน, สมฺปยุตฺตมุเขน จ อุภยํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวูปสมลกฺขณสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขตาย จิตฺตสฺส อุปสมนากาเรน ปจฺจุปฏฺาตีติ อุปสมปจฺจุปฏฺาโน. วิเสสโตติ เยภุยฺเยน. สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติ โส เยภุยฺเยน สุขปทฏฺาโน โหติ. อถ วา ¶ วิเสสโตติ อติสเยน. ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (อ. นิ. ๑๑.๑๑) วจนโต หิ สุขํ สมาธิสฺส วิเสสการณํ สุขวิรหิตสฺสปิ ตทุปนิสฺสเยเนว สมิชฺฌนโต.
สทฺทหนฺติ เอตายาติ กมฺมผลาทิสทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติ. ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถา ปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘สทฺทหตี’’ติ โวหรียติ. สทฺทหนํ สทฺเธยฺยวตฺถุโน ปตฺติยายนํ, ตํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สทฺทหนลกฺขณา. กาลุสิยมลํ วิธเมตฺวา สมฺปยุตฺตานํ, ปุคฺคลสฺเสว วา ปสาทํ อนาวิลภาวการณํ กิจฺจเมติสฺสาติ ปสาทนรสา. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘อุทกปฺปสาทกมณิ วิยา’’ติ. อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานาติ อนาวิลภาวปจฺจุปฏฺานา. รตนตฺตยํ กมฺมํ กมฺมผลฺจ สทฺเธยฺยวตฺถุ, ตํ อิมิสฺสา อาสนฺนการณนฺติ สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา. น หิ สทฺธาย อวตฺถุภูเตสุ ติตฺถิยาทีสุ สา อุปฺปชฺชติ. สา ปนายํ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺโถ วิย, สพฺพสมฺปตฺติสมฺปทาเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย จ ทฏฺพฺพา. ‘‘สทฺธาหตฺโถ, มหานาม, อริยสาวโก, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔), สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺี’’ติอาทิวจนฺเหตฺถ (สํ. นิ. ๑.๑๙๗; สุ. นิ. ๗๗) สาธกํ.
สรนฺติ ๒๓๗ เอตายาติ สรณกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติยา ปจฺจยตํ ทสฺเสติ. ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถา ปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘สรตี’’ติ โวหรียติ. อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ปนํ อสมฺมุฏฺตากรณํ อปิลาปนํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อปิลาปนลกฺขณา. สา หิ อารมฺมเณ ทฬฺหํ ¶ ปติฏฺิตตฺตา เอสิกา วิย วุจฺจติ. สมฺโมสปจฺจนีกกิจฺจํ อสมฺโมสรโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํ. ‘‘สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๐) วุตฺตตฺตา เจโตคุณรตนหารกานํ กิเลสโจรานํ นิวารณโต อาห ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺานา’’ติ. ตถา เหสา จกฺขุทฺวาราทิรกฺขนโต โทวาริโก วิยาติ วุจฺจติ. ปมํ สฺาย ถิรุปฺปนฺนภาเว ปจฺฉา สติยา ปติฏฺานภาวโต อาห ‘‘ถิรสฺาปทฏฺานา’’ติ. อถ สติสฺานํ กึ นานากรณนฺติ? สฺา ตาว ปมํ อคฺคหิตนิมิตฺตํ สฺชานาติ, คหิตนิมิตฺเต ปุน ปจฺจาภิฺาณปจฺจยนิมิตฺตํ กโรติ, ปมํ อคฺคหิเต ปน สฺากิจฺจํ อปฺปธานํ โหติ, สติ ปน ปมํ อคฺคหิตนิมิตฺตมฺปิ สรติ คหิตนิมิตฺตมฺปิ, คหิตนิมิตฺเต ปน สติกิจฺจํ คุณภูตํ โหตีติ อิทเมว ตาสํ นานตฺตํ.
วีรภาโวติ เยน วีริเยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโม. วีรานํ วา กมฺมนฺติ เยน กมฺเมน วีโร นาม โหติ, ตํ วีรานํ กมฺมํ นาม. วีริยํ ปนสฺส สาธกภาวโต ตถา วุตฺตํ. ธมฺมวินิมุตฺตํ วา กิฺจิ กมฺมํ นตฺถีติ วีริยเมว กมฺมภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิธินา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ. อุสฺสาโห ตํ ตํ กิจฺจํ สมารมฺโภ, ปรกฺกโม วา. อุปตฺถมฺภนํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ธารณํ อนุพลปฺปทานํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนภาวนิวารโก ธมฺโม, น สํสีทนาภาวมตฺตํ, อสํสีทนภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๑๓) วจนโต สํเวคปทฏฺานํ. สํเวโคติ เจตฺถ สํเวคมยํ าณํ. อสํเวคปุพฺพิกาย ปน กุสลกิริยาย วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ. ตตฺถ วีริยารมฺภวตฺถูนิ นาม –
‘‘มคฺโค ¶ คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโต. กมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, กมฺมํ กตํ. อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน โหติ, คิลานา วุฏฺิโต โหติ, อจิรวุฏฺิโต เคลฺา. คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ, ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ ลภติ…เป… ปาริปูริ’’นฺติ –
เอวํ ¶ วุตฺตานิ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณสหิตานิ อฏฺ วีริยารมฺภวตฺถูนิ, ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ. เอตฺถ จ วิตกฺโก สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณํ อาโรเปติ. เจตนา เต ตํตํกิจฺเจสุ นิโยเชติ. วีริยํ ปน เต สํสีทิตุํ อทตฺวา อุสฺสาเหตีติ อยํ วิตกฺกเจตนาวีริยานํ วิเสโส.
วิชานนลกฺขณาติ วิเสเสน ชานนลกฺขณา, ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณาติ อตฺโถ. วิสยสฺส อารมฺมณสฺส โอภาสนํ ปกาสนํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหนฺธการสฺส วิธมนโตติ วิสโยภาสนํ, ตํ กิจฺจมสฺสาติ วิสโยภาสนรสา. กตฺถจิ วิสเย อสมฺมุยฺหนากาเรน สมฺโมหปฏิปกฺขตาย วา ปจฺจุปฏฺานโต สมฺโมหาภาวสฺส ปจฺจุปฏฺานโต วา อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา.
อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ สหชาตธมฺมานํ อนุปาลนํ ชีวิตสฺส พฺยาปาโร, ตฺจ เตสํ ชีวนนฺติ ตํ ตสฺส การณภาวํ ปุรกฺขตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชีวนฺติ เตนา’’ติ. รูปารูปชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุรูปโต ลกฺขณาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนา อวินิภุตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สมฺปยุตฺตาน’’นฺติ หิ วุจฺจมาเน รูปธมฺมานํ สมฺปโยคาภาวโต รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺคโห น สิยา. ‘‘อวินิภุตฺตาน’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ยานิ ¶ อวินิพฺโภครูปานิ รูปชีวิตินฺทฺริเยน สทฺธึ อวินิภุตฺตานิ อวิสํสฏฺานิ. เย จ อรูปธมฺมา อรูปชีวิตินฺทฺริเยน สมฺปยุตฺตา, เตสํ สพฺเพสํ สงฺคโห โหตีติ. ปวตฺตนรสนฺติ อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา อนุปาลนโต อนฺตรา อนิวตฺตนสภาวสาธเนน เตสํ ปวตฺตนกิจฺจํ. เกจิ ปน ‘‘รูปชีวิตินฺทฺริยํ เตสํ ิติกฺขณโต ปฏฺาย, อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ปวตฺติยา ปจฺจโย’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ปฏฺาเน หิ ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ อินฺทฺริยปจฺจยํ กมฺมปจฺจยสทิส’’นฺติ อสฺสตฺตานํ อินฺทฺริยปจฺจโย กมฺมปจฺจยสทิสํ กตฺวา วุตฺโต, ตสฺมา รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อุปฺปาทโต ปฏฺาย ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคา ปนโต ปนปจฺจุปฏฺานํ. อนุปาลนวเสน ยาปยิตพฺพา ปวตฺเตตพฺพา ธมฺมา ปทฏฺานมสฺสาติ ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. ยทิ เอวํ เตสํ อนุปาลนาทิสาธกํ, กถํ เตสํ นิโรโธ โหติ. เอวฺหิ สพฺพกาลํ าตพฺพนฺติ อาห ‘‘สนฺเตปิ จา’’ติอาทิ. อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน ปวตฺตนรสาทิเมว สงฺคณฺหาติ. อตฺถิกฺขเณเยวาติ อตฺตนา อนุปาเลตพฺพานํ, อตฺตโน วา อตฺถิกฺขเณเยว. อุทกนฺติ ตฬากคตชลํ, ทณฺฑคตชลํ วา ¶ . ตตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส คหเณ อตฺตนา อนุปาเลตพฺพธมฺมานํ อตฺถิกฺขเณ อนุปาลนํ สาธิตํ โหติ, ทณฺฑคตชลสฺส ปน คหเณ อตฺตโน อตฺถิกฺขเณ อนุปาลนํ. อตฺตนา อนุปฺปาทิตธมฺเม กถํ ปาเลตีติ อาห ‘‘ธาติ วิย กุมาร’’นฺติ. ยทิ เสสธมฺมานํ ปวตฺติการเณน เกนจิ ภวิตพฺพํ, ชีวิตสฺส ปน กึ ปวตฺติการณนฺติ อาห ‘‘สยํ…เป… ปวตฺตตี’’ติ. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘นิยามโก วิยา’’ติ. โสปิ อตฺตนา ปวตฺติตนาวาสมฺพนฺเธน ปวตฺตติ. ยทิ ธมฺมานํ ปวตฺติ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ, ภงฺคโต อุทฺธมฺปิ กึ ปน ปวตฺเตตีติ อาห ‘‘น ภงฺคโต อุทฺธ’’นฺติ. กสฺมาติ อาห ‘‘อตฺตโน ¶ จ ปวตฺเตตพฺพานฺจ อภาวา’’ติ. ภงฺคกฺขเณ ปน กถนฺติ อาห ‘‘น ภงฺคกฺขเณ เปตี’’ติ.
ยสฺมา ปน โลภปฏิปกฺโข อโลโภ โหติ, เย ธมฺมา เตน สมฺปยุตฺตา, ตํสมงฺคิโน วา สตฺตา, เต น ลุพฺภนฺติ, สยมฺปิ กทาจิ น ลุพฺภเตว, อตฺถโต วา อลุพฺภนากาโร เอว จ โส โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น ลุพฺภนฺติ เตนา’’ติอาทิ. เอส นโย ‘‘น ทุสฺสนฺติ เตนา’’ติอาทีสุปิ. อลคฺคภาโว อารมฺมณํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตสฺสปิ ตตฺถ อนาสตฺตตา. เตนาห ‘‘กมลทเล ชลพินฺทุ วิยา’’ติ. อปริคฺคโห กสฺสจิ วตฺถุโน มมตฺตวเสน อสงฺคโห. มุตฺตภิกฺขุ วิยาติ ขีณาสวภิกฺขุ วิย. โส หิ มุตฺตราคตฺตา กตฺถจิ มมายนรหิโต โหติ. อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโว. เอวฺหิ ‘‘อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิยา’’ติ อุปมาย สเมติ. ยถา หิ ตสฺส ปุริสสฺส สติปิ กาเยน อลฺลียเน ภาโว อนลฺลีโน, เอวํ อโลโภปิ อารมฺมณกรณวเสน คหิเตปิ อารมฺมเณ อลคฺคภาเวน อนลฺลีนภาโว อนลฺลีนากาโรเยว ปวตฺตติ. เอวํสภาโว หิ โส ธมฺโมติ.
จณฺฑิกสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ, ผรุสภาโว, อตฺถโต ปน โกโปเยว, ตปฺปฏิปกฺโข อผรุสภาโว อจณฺฑิกฺกํ. อวิโรโธ อวิคฺคโห อปฺปฏิปกฺโข สภาโว. อาฆาตวินยนรโสติ เอตฺถ อาฆาโต นาม ปรสฺส อตฺตานํ, อตฺตโน ปรํ อุทฺทิสฺส, ปรสฺเสว จ ปรํ อุทฺทิสฺส ปวตฺโต อุปนาโห พลวโกโป. ตสฺส วินยนรโส อปนยนรโส. โสมฺมภาโว มชฺชนวเสน หิลาทนิยตา สีตลภาโว. เตนาห ‘‘ปุณฺณจนฺโท วิยา’’ติ.
กายทุจฺจรีตาทีหีติ ¶ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. หิรียติ ลชฺชนากาเรน ชิคุจฺฉิยติ. เตหิเยวาติ กายทุจฺจริตาทีหิเยว. โอตฺตปฺปตีติ อุพฺพิชฺชติ. หิรี ปาเป คูเถ วิย ปสฺสนฺตี ชิคุจฺฉตีติ ¶ อาห ‘‘ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี’’ติ. โอตฺตปฺปํ เต อุณฺหํ วิย ปสฺสนฺตํ ตโต อุตฺตสตีติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ. อุโภปิ ปาปานํ อกรณรสาติ ลชฺชนากาเรน ปาปานํ อกรณรสา หิรี, อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํ. ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานาติ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต สงฺโกจนากาเรน ปจฺจุปฏฺานา. อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานาติ อตฺตคารวปทฏฺานา หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺานตาย, อตฺตาธิปติตาย จ. ปรคารวปทฏฺานํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานตาย, โลกาธิปติตาย จ. อตฺตานฺหิ ครุํ กตฺวา หิริยา ปาปํ ปชหติ กุลวธู วิย. ปรํ ครุํ กตฺวา โอตฺตปฺเปน ปาปํ ปชหติ เวสิยา วิย. อชฺฌตฺตสมุฏฺานาทิตา จ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน เวทิตพฺพา, น ปน เตสํ กทาจิ อฺมฺวิโยคโต. น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ วา ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติ. หิริยา พลวภาเว ปน โอตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ โหติ, โอตฺตปฺปสฺส พลวภาเว หิรี อพฺโพหาริกา. อิเม จ ทฺเว ธมฺมา ‘‘โลกปาลา’’ติ วุจฺจนฺติ. ยถาห –
‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ. กตเม ทฺเว? หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ, อิเม โข, ภิกฺขเว, ทฺเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุํ, นยิธ ปฺาเยถ ‘มาตา’ติ วา ‘มาตุจฺฉา’ติ วา ‘มาตุลานี’ติ วา’’ติอาทิ (อ. นิ. ๒.๙).
ปสฺสมฺภนํ ทรถวูปสโม, กาย-สทฺโท สมูหวจโน. โส เจตฺถ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ. วตฺติจฺฉาวเสน หิ สทฺโท วิสิฏฺวุตฺติ โหตีติ อาห ‘‘กาโยติ เจตฺถา’’ติอาทิ. เวทนาทโยติ ¶ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธติ ตโย ขนฺธา. ตถา จ วุตฺตํ ตตฺถ ‘‘กตมา ตสฺมึ สมเย กายปสฺสทฺธิ โหติ, ยา ตสฺมึ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๐). ทรโถ สารมฺโภ โทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาทีนํ กิเลสานํ, ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. ตสฺส วูปสมํ ลกฺขณมสฺสาติ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา. กายจิตฺต…เป… รสาติ ยถาวุตฺตานเมว ปฏิปกฺขธมฺมานํ อภิภวนรสา. ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทนวิรหิโต สีติภาโว อปริปฺผนฺทนสีติภาโว. อวูปสโม ปริปฺผนฺทนํ อสนฺตวุตฺติตา. อุทฺธจฺจาทิกิเลสาติ อุทฺธจฺจปฺปธานา อุทฺธจฺจาธิกจิตฺตุปฺปาทสมฺปยุตฺตา กิเลสา. เตปิ หิ อุทฺธจฺจวเสน อวูปสมกรา. อุทฺธจฺจํ วา อาทึ กตฺวา สพฺเพเยว กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา. เอวํ เสเสสุปิ.
ครุภาโว ¶ ทนฺธตา, ถินมิทฺธาธิกานํ ตถา ปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตา อครุภาโว.
ถทฺธภาโว ถมฺโภ. ทิฏฺิมานาธิกานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ นามํ. ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโตเยว กตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปฏฺนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา.
กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, น กมฺมฺํ อกมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว อกมฺมฺภาโว, ทานสีลาทิปฺุกิริยาย อสมตฺถตา. อตฺถโต กามจฺฉนฺทาทิสํกิเลสธมฺมา, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา. อกมฺมฺภาวนิมฺมทฺทเนเนว สมฺปนฺนากาเรน อารมฺมณสฺส คหณํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติ. วุตฺตาวเสสา กามจฺฉนฺทาทโย, ตเทกฏฺา จ สํกิเลสธมฺมา เสสนีวรณาทโย. อิมา ปน ทฺเว วินิพนฺธนิมฺมทฺทเนน ¶ ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา.
เคลฺํ อสฺสทฺธิยาทโย, ตเทกฏฺา จ ปาปธมฺมา, ตปฺปฏิปกฺโข อเคลฺภาโว ลกฺขณํ เอตาสนฺติ อเคลฺภาวลกฺขณา. เคลฺนิมฺมทฺทเนเนว นตฺถิ เอตาสํ อาทีนโว โทโส อุปทฺทโว วา, น วา เอตา อาทีนํ กปณํ วนฺติ ปวตฺตนฺตีติ นิราทีนวา, เตนากาเรน ปจฺจุปฏฺนฺติ, ตํ วา สมฺปยุตฺเตสุ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา.
กายสมฺพนฺธี, จิตฺตสมฺพนฺธี จ อุชุภาโวติ ลกฺขิตพฺพตาย กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา. กายจิตฺตานํ นงฺคลสีสจนฺทโกฏิโคมุตฺตวงฺกตาสงฺขาตานํ กุฏิลภาวานํ อตฺถโต มายาสาเยฺยาทิภูตานํ นิมฺมทฺทนโต กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา. ตโตเยว สพฺพถาปิ อชิมฺหภาเวน ปจฺจุปฏฺนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา อชิมฺหตํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา.
นนุ จ กายปสฺสทฺธิอาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ เอเกกปฏิปกฺขตฺตา ทรถนิมฺมทฺทนาทิกิจฺจํ เอเกกเมว กโรติ. กสฺมา ปน ทฺเว ทฺเว ธมฺมา วุตฺตาติ? น โข ปเนวํ จินฺติตพฺพํ ภควตาปิ ตเถว เทสิตตฺตา. กสฺมา ปน ภควตา ตถา เทสิตา? สภาวธมฺมภาวโต. น หิ ภควตา ปุพฺเพ อวิชฺชมานา เอเต ธมฺมา เทสนาวเสน อุปฺปาทิตา, อถ ¶ โข สภาวโต วิชฺชมานาเยว สยมฺภุาเณน สมฺมา สจฺฉิกตฺวา ยถาสภาวา เทสิตา, ตสฺมา กถเมตฺถ ภควตา สภาวโต วิชฺชมานสฺส หาปนํ กาตุํ สกฺกา. สภาวโต วิชฺชมานตาย เจตฺถ ภควโต วจนเมว ปมาณํ. น หิ ภควา ยถาธมฺมสาสนาธิกาเร อยถาธมฺมํ กเถยฺยาติ, ยสฺส ปน วิชฺชมานสฺสาปิ อกถนํ, ตํ อฺเหตุกํ. น เจตฺถ ตาทิโส เหตุ อุปลพฺภติ, เยน อิเมสุ ¶ เอเกกธมฺมสฺส อกถนนฺติ. ยถา ปน ทฺวินฺนํ ปุริสานํ เอโกเยว เวริโก โหติ, ตสฺส เต ปุริสา โอตารํ ทิสฺวา เอกโต หุตฺวาว หนนฺติ, เอวเมว ทฺเว ทฺเว ธมฺมา เอกโต หุตฺวา เอกํ ปฏิปกฺขธมฺมํ หนนฺติ, ยถา จ ปเนเต วิสุํ ทิสฺวาปิ ตํ เวรึ หนนฺติ, น เอวเมเต ตํ วิสุํ หนนฺติ เตสํ อฺมฺํ อวินาภาวโตติ, ตสฺมา เอเต ปฏิปกฺขธมฺมานํ เอเกกภาเวปิ ทฺเว ทฺเวเยว วุตฺตาติ, อปิจ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธิ ลหุ มุทุ กมฺมฺํ ปคุณํ อุชฺุจ โหติ. กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปีติ ตทตฺถทสฺสนตฺถํ ภควตา เอตฺเถว ทุวิธตา วุตฺตา, น สมาธิอาทีสุ.
ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตา. ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๑) ปน ตณฺหาปิ ฉนฺโทติ วุจฺจติ. ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจน’’นฺติ. กตฺตุกมฺยตา วุจฺจติ กรณิจฺฉา. เจตสิกสฺส ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อารมฺมณสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ ฉนฺโท ‘‘กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ’’ติ วุตฺโต. เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน’’ติ จ. ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตาย. เตน เตสํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิยาติ วุจฺจติ. กถํ ปน ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตมานเจตนาสมฺปยุตฺโต ฉนฺโท อารมฺมเณน อตฺถิโก โหตีติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ’’ติ, ตสฺมา สงฺคามคตอิสฺสาสสฺส ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิกตา วิย ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ¶ ปวตฺตจฺฉนฺโทปิ วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยวาติ. สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโท นาม โหติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺานตฺตา. ตพฺพิปรีตโต ปน อกุสเลสุ อุปฺปนฺโน อกุสลจฺฉนฺโท.
อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสน. เตนาห ‘‘สนฺนิฏฺานลกฺขโณ’’ติ. ยถา ตถา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ ¶ , ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวโต, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺโขติ อยเมเตสํ วิเสโส. โวฏฺพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ปวตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติ. ยทิ เอวํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส ปจฺจยตาย ทฏฺพฺพํ, ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส ‘‘กริสฺสามิ, น กริสฺสามี’’ติ อนิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํ. เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺานลกฺขโณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโมเยว สนฺนิฏฺาตพฺพตฺตา สนฺนิฏฺเยฺยธมฺโม. โส ปทฏฺานมสฺสาติ สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน. อินฺทขิโลติ เอสิกาถมฺโภ วุจฺจติ.
เตสุ เตสุ ธมฺเมสูติ เยสุ ธมฺเมสุ สยํ อุปฺปนฺนา, เตสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุ. อนารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสีนภาโว ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติ วุจฺจติ. สมํ อวิสมํ วาหิตํ อตฺตนา ปวตฺติตสมฺปยุตฺตานํ วา ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺตนํ ลกฺขณเมติสฺสาติ สมวาหิตลกฺขณา. ตตฺถ สมํ หุตฺวา ปวตฺตนลกฺขณาติ อตฺเถ อปกฺขปติตภาโว วุตฺโต โหติ, อวิสมํ กตฺวา ปวตฺตนลกฺขณาติ อตฺเถ อูนาธิกตานิวารณํ ¶ . อุทาสีนภาเวน ปวตฺตมานาปิ หิ เอสา สมฺปยุตฺตธมฺเม สมํ กตฺวา ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺเตติ, ยถา ราชา ตุณฺหี นิสินฺโนปิ อธิกรณธมฺมฏฺเ ยถาสกกิจฺเจสุ สมํ อปฺปมตฺเต ปวตฺเตติ. อลีนานุทฺธตปฺปวตฺติปจฺจยานํ ธมฺมานํ อูนาธิกตาย ลีนุทฺธตภาวสฺส นิวารณกิจฺจาติ วุตฺตํ ‘‘อูนาธิกตานิวารณรสา’’ติ. ยทิ เอวํ กถํ สหชาตาธิปตีนํ อธิปติภาโว. อาธิปจฺจฺหิ เตสํ กิจฺจโต อธิกภาโวติ? นายํ โทโส. ตมฺปิ ตสฺส กิจฺจเมว, ยํ สหชาตธมฺมานํ อธิปติภาเว ปวตฺตาปนํ. ยถา หิ รงฺคมณฺฑลํ คโต นฏกาจริโย เต เต นฏเก ยถาสกํ อนุรูปํ ภูมิยํ โยเชติ, เอวเมสาปิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิปติภาเว ิเต อธิปติภาเว โยเชติ, อินฺทฺริยตฺเต ิเต อินฺทฺริยตฺเต, น ปน สกสกกิจฺจโต อูนตํ, อธิกตํ วา ปตฺตุํ เทตีติ. ‘‘อิทํ นิหีนกิจฺจํ โหตุ, อิทํ อติเรกกิจฺจ’’นฺติ เอวํ ปกฺขปาตวเสน วิย ปวตฺติ ปกฺขปาโต. ตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา. สา จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขเนน สมปฺปวตฺเตสุ อาชานีเยสุ สารถิ วิย ทฏฺพฺพา.
กิริยา กาโรติ การ-สทฺทสฺส ภาวสาธนตํ อาห. เตน กาโรติ นาฺํ, กิริยาเยวาติ ทีปิตํ ¶ โหติ. มนสฺมึ กาโรติ มนสิ อารมฺมณสฺส กรณํ. เยน หิ มโน อารมฺมเณ กรียติ อารมฺมเณนสฺส สํโยชนโต, ตโต เอว เตน อารมฺมณมฺปิ มนสิ กรียตีติ. มนสิกาโรติ เจตฺถ อลุตฺตสมาโส ทฏฺพฺโพ. ปุริมมนโตติ ภวงฺคมนโต. วิสทิสํ มนนฺติ วีถิชวนมนํ, ตํ กโรตีติ มนสิกาโร, มนสิการสามฺเน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติ. เอตฺถ ปน อุปโยคตฺถภุมฺมวจเน สมาโส ทฏฺพฺโพ. สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภิมุขํ สาเรนฺโต ปโยเชนฺโต วิย โหตีติ มนสิกาโร ¶ สารณลกฺขโณติ วุตฺโต. สํโยชนรโสติ ปโยชนรโส. วิตกฺโก สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ อภินิโรปนสภาวตฺตา อารมฺมเณ จิตฺตํ ปกฺขิปนฺโต วิย โหติ. เจตนา อตฺตโน อารมฺมณํ คณฺหนฺตี สมฺปยุตฺเตปิ สกสกกิจฺจํ กาเรตีติ อตฺตนา กรเณน พลํ นิโยเชนฺโต พลนายโก วิย โหติ. มนสิกาโร สมฺปยุตฺเต อารมฺมเณ ปโยเชตีติ อาชานียปฺปโยชนกสารถิ วิยาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโนติ อารมฺมเณ สํโยชนวเสน ตทภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน. เอตฺถ สติยา อปฺปมุสฺสนจฺฉนฺทตา วิสยาภิมุขปจฺจุปฏฺานตา, มนสิการสฺส ปน สํโยชนวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. อารมฺมณปฏิปาทกสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาวจนํ อิตรมนสิการานํ วิฺาณกฺขนฺธปริยาปนฺนตํ ทสฺเสติ. มหิสาสกา ปน ‘‘อาวชฺชนสฺส วิฺาณภาเว สพฺพฺุตฺาณสฺส สพฺพวิสยตา ปริหาเยยฺย, ตสฺมา ตํ ชวนสมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนเมวา’’ติ วทนฺติ. เตสฺหิ อยมธิปฺปาโย – ยทิ ตํ วิสุํ จิตฺตสภาวํ สิยา, ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตสฺส ตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานชวนานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา น ภเวยฺย, อฺทตฺถุ อตีตารมฺมณตาว สิยา, เอวฺจ สติ สพฺพฺุตฺาณสฺสาปิ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตาย อภาวโต อสพฺพวิสยตา อาปชฺเชยฺย, ยทคฺเคน จ ตํ อสพฺพวิสยํ, ตทคฺเคน สาวรณมฺปิ โหติ ยตฺถ น ปวตฺตติ, ตตฺถ อาวรณสมฺภวโต, ตสฺมาสฺส สกลโลกสิทฺโธ สพฺพฺุภาโว, อนาวรณภาโว จ ปริหาเยถ, ชวนสมฺปยุตฺตภาเว ปน สติ อาวชฺชนสฺส นายํ อิฏฺวิฆาโต อาปชฺชตีติ. ตยิทํ เตสมภินิเวสมตฺตํ ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ, อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วจเนน ตสฺสานนฺตรํ กุสลากุสลุปฺปตฺติยา ทีปิตตฺตา. สพฺพฺุตฺาณสฺส ปน ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ – อตีตาทิวเสน หิ วิภาคมกตฺวา ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปวตฺตสฺส อาวชฺชนํ สามฺเน ยํ กิฺจิ อภิมุขีภูตํ จิตฺตมาวชฺชติ, ตโต ชวนานิปิ อตฺตโน อตฺตโน ¶ อภิมุขีภูตํ จิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺติ, น เจตฺถ ชวนานํ ภินฺนารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา จิตฺตสามฺเน อารมฺมณสฺส อภินฺนตฺตา, ตสฺมา สพฺพฺุตฺาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตารมฺมณตํ ปฏิจฺจ น กาจิ วิเหสา อนุภวิตพฺพาติ. กึ วา เอเตน ยุตฺติวาเทน, นนุ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อจินฺเตยฺโย พุทฺธวิสโย’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗), ตสฺมา อปริมิตปฺุสมฺภาเรกผลสฺส อจินฺเตยฺยสภาวตฺตา อาวชฺชเนน วินาปิ วิสยคฺคหเณ วิพนฺธนาภาวโต ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺติ อปฺปฏิหตาเยวาติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อาวชฺชนํ อนาคตจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ชวนเมว ปน ปจฺจุปฺปนฺนมารมฺมณํ คณฺหาตี’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘อนาคตารมฺมณา อาวชฺชนา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาฬิ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ อปฺปมาณํ.
กโรตีติ กรุณา. กึ กโรติ, เกสํ กึ นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปน’’นฺติ. กมฺปนนฺติ จ ปเรสํ ทุกฺขํ ทิสฺวา ตสฺส อสหนากาเรน จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ, ตทิทํ สปฺปุริสานํเยว โหตีติ อาห ‘‘สาธูน’’นฺติ. สปฺปุริสา หิ อตฺตหิตปรหิตสาธเนน ‘‘สาธู’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘กิณาตี’’ติ อิมสฺส อตฺถมาห ‘‘วินาเสตี’’ติ, อทสฺสนํ คเมติ อปเนตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา’’ติ. ปเรสํ ทุกฺขสฺส อปนยนํ โหตุ วา, มา วา, โส ¶ ปรทุกฺขาปนยนากาโร, ตถาปวตฺติลกฺขณาติ ปร…เป… ลกฺขณา. อปเนตุกามตาย ปเรสํ ทุกฺขสฺส อสหนํ อนธิวาสนํ ปรทุกฺขาสหนํ. น วิหึสา อวิหึสา, สตฺตานํ อวิเหนํ, ตํ ปจฺจุปฏฺาเปติ, วิหึสาย วา ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจุปฏฺาตีติ อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา.
ปโมทนลกฺขณาติ ปรสมฺปตฺติยา ปโมทนลกฺขณา. อนิสฺสายนรสาติ อิสฺสายนสฺส อุสูยนสฺส ปฏิปกฺขภาวกิจฺจา. ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อรมณํ อรติ. สา อตฺถโต อิสฺสาธิกํ โทมนสฺสสหคตํ, ถินมิทฺธาธิกฺจ อุทฺธจฺจํ. ตตฺถ ปุริมํ ปรสมฺปตฺติวิสยํ, ทุติยํ ปนฺตเสนาสนาทิวิสยนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรติยา วิหนนากาเรน ปจฺจุปฏฺาติ, ตสฺสา วิฆาตํ วา วูปสมํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา. ‘‘อนิยเต อิจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา เจตสิกนฺตรภาเวน อิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติ.
กายทุจฺจริตโตติ วตฺถุวีติกฺกมสงฺขาตทุจฺจริตโต. กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ ปรปาณปรธนปรอิตฺถิอาทีนํ ¶ กายทุจฺจริตาทีนมาลมฺพณภูตานเมว วตฺถูนํ. อวีติกฺกมลกฺขณาติ อมทฺทนลกฺขณา. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนกิริยาปเทเสน กายทุจฺจริตาทิโตเยว สงฺโกจนกิริยา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ วิรติโย ทุจฺจริตวตฺถุโน อกิริยปจฺจุปฏฺานา ยุชฺชนฺติ, อถ โข ทุจฺจริตสฺเสว, วิรตีนฺจ โสรจฺจวเสน สงฺโกจนํ, อกิริยา จ หิโรตฺตปฺปานํ ชิคุจฺฉาทิวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส. สทฺธา…เป… ปทฏฺานาติ เอตฺถ สทฺธาทโย สพฺเพว ธมฺมา กายสุจริตาทีนํ ปทฏฺานาติ เอเก. อปเร ปน ‘‘กมฺมํ กมฺมผลํ สทฺทหนฺตสฺส กายทุจฺจริตาทิอกรณโต, หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส มุสาวาทาทิอกถนโต, อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺีสลฺเลขคุณสมนฺนาคตสฺส มิจฺฉาชีววิวชฺชนโต จ สทฺธาทโย ¶ ติณฺณํ ธมฺมานํ ยถากฺกเมน ปทฏฺานา’’ติ วทนฺติ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. อิมาสูติ อิมาสุ ตีสุ วิรตีสุ. เอเกกํ นิยตํ วิรติมิจฺฉนฺตีติ อฺํ เอกํ จตุตฺถนิยตวิรติมิจฺฉนฺติ. อถ วา นิทฺธารณตฺเถ ภุมฺมวเสน อิมาสํ อนฺตเร เอกํ นิยตํ วิรติมิจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อุภยถาปิ ปน เตสํ อิจฺฉา น ยุชฺชติ อปราย วิรติยา ธมฺมเสนาปตินาปิ อเทสิตตฺตา, วิสยสฺส จ สทา สนฺนิหิตตฺตาภาเวน นิยตาย เอว เอกิสฺสา อภาวโต. เตเนว หิ อภยคิริวาสิโนเยว จ เกจิ อิมาสํ ติวิธตฺตํ อนิยตตฺตเมว จ อิจฺฉนฺติ. วุตฺตฺหิ เตหิ –
‘‘กรุณามุทิตา สมฺมาวาจากมฺมนฺตอาชิวา;
เยภุยฺยโต อนิยตา, โหนฺติ โคจรเภทโต’’ติ. –
เอตฺถ ปน ‘‘เยภุยฺยโต’’ติ วจนํ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สพฺพทา เอกโตเยว จ ลพฺภมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ทุติยจิตฺเตน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา จิตฺตํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปีติ ทุติเย สสงฺขารา เอวาติ อาห ‘‘สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส’’ติ. ตถาติ ยถา ตติเย, ตถา จตุตฺเถปิ ปีติยา สุขปทฏฺานตฺตา. สุขสฺส เจตฺถ อภาวโต อาห ‘‘เปตฺวา ปีติ’’นฺติ. นนุ จ ‘‘กรุณามุทิตา อุเปกฺขาสหคเต น สมฺภวนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ยถา ปีติยา, เอวํ ตาสมฺปิ ปฏิกฺเขโป กาตพฺโพติ? น กาตพฺโพ, อปฺปนาปตฺติโต ปุพฺเพ กรุณามุทิตานํ อุเปกฺขาสหคตานมฺปิ สมฺภวโต. กรุณามุทิตาภาวนากาเล หิ อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตนาปิ ปริกมฺมํ โหติ, อปฺปนาวีถิยํ ปน โสมนสฺสสหคตจิตฺเตเนว เอกาวชฺชนวีถิยา ¶ เวทนาปริวตฺตนาภาวโต, ตสฺมา ปุพฺพภาควเสเนว กรุณามุทิตานมฺปิ ¶ อุเปกฺขาสหคเตสุ สมฺภโว โหตีติ อาจริยา. อปเร ปน สพฺพทาปิ ตาสํ อุเปกฺขาสหคเตสุ สมฺภวํ น อิจฺฉนฺติ. ‘‘อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อิทานิ วิเสสทสฺสนตฺถมาห ‘‘โสมนสฺสฏฺาเน จา’’ติอาทิ.
๘๑. กรุณามุทิตาทโยติ กรุณามุทิตา เจว วิรติตฺตยฺจ. เตนาห ‘‘ปฺจา’’ติ.
เอวํ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺเต ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘อวเสเสสุ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เปตฺวา วิรติตฺตยนฺติ วิรติตฺตยํ วชฺเชตฺวา. กสฺมา ปเนตฺถ วิรติตฺตยํ ปริจฺจตฺตนฺติ? วุจฺจเต – สุวิสุทฺธกายกมฺมาทิกสฺส จิตฺตสมาธานวเสน รูปารูปาวจรกุสลปฺปวตฺติ, น กายกมฺมาทีนํ โสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนวเสน. ตถา หิ นีวรณาทิธมฺมานํ อวตฺถตฺตยํ โหติ วีติกฺกมาวตฺถา ปริยุฏฺานาวตฺถา อนุสยาวตฺถาติ. ตตฺถ วีติกฺกมาวตฺถาย ปฏิปกฺขํ กามาวจรกุสลํ ปริยุฏฺานาวตฺถาย รูปารูปาวจรํ, อนุสยาวตฺถาย โลกุตฺตรกุสลํ. ทุจฺจริตทุราชีวานํ ปน เปตฺวา วีติกฺกมาวตฺถํ, อนุสยาวตฺถฺจ วีติกฺกมาวตฺถาย วิสุํ ปริยุฏฺานาวตฺถา น อุปลพฺภติ. ยสฺสา วิปจฺจนีกํ รูปารูปาวจรกุสลํ สิยา, ตสฺมา ตํ เนว กามาวจรกุสลํ วิย เตสํ วีติกฺกมาวตฺถํ โสเธติ, น จ โลกุตฺตรํ วิย อนุสยาวตฺถํ สมุจฺฉินฺทติ, ปฏิปสฺสมฺเภติ วา. สีลวิสุทฺธิยํ สีลโสธนวเสน กามาวจรกุสเลเนว วิคตวีติกฺกมสฺส ปริสุทฺธกายกมฺมาทิกสฺส โยคิโน จิตฺตสมาธานวเสน ปวตฺตตีติ มหคฺคตจิตฺตุปฺปาเท วิรตีนํ อสมฺภโวเยว. อิมเมว หิ อตฺถํ สาเธตุํ ‘‘วิรติโย ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. เตตฺตึส วา กรุณาทิฌานวเสน ปวตฺตนกาเล ¶ . ตโตติ ตโต ตติเย วุตฺตเจตสิกโต. กรุณามุทิตานํ อปฺปนาปตฺตานเมกนฺตโสมนสฺสสหคตตฺตา อาห ‘‘ปฺจเมน…เป… กรุณามุทิตาวชฺชา’’ติ.
รูปาวจรปฺจเม วุตฺตนเยนาติ ตึเสวาติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ รูปาวจรโต โก วิเสโสติ อาห ‘‘อรูปาวจรภาโวเวตฺถ วิเสโส’’ติ, ปฺจเม รูปสฺาภาวโต รูปาวจรภาโว, อิธ ปน รูปสฺาสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพตฺตา อรูปาวจรภาโวติ อยเมวสฺส ตโต วิเสโสติ อตฺโถ.
ปมชฺฌานิเกติ ¶ ปมชฺฌานวติ. มคฺคจิตฺเตติ จตุพฺพิเธปิ มคฺคาเณ. ทุติยชฺฌานิกาทิเภเทติ ทุติยตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานิเก. วุตฺตนเยนาติ ‘‘ทุติเยน วิตกฺกวชฺชา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. กึ อวิเสเสนาติ เจ, โนติ อาห ‘‘กรุณามุทิตาน’’นฺติอาทิ. มคฺคธมฺเมสุ ปาทกชฺฌานาทิวเสน กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา, น ปน วิรติวิรโห, กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺฉินฺนวเสเนว อริยมคฺคสฺส ปวตฺตนโตติ อาห ‘‘นิยตวิรติภาโว’’ติ. โลกุตฺตรภาโวติ ฉพฺพิสุทฺธิปรมฺปราย ปตฺตพฺพตฺตา โลกโต อุตฺตรณภาโว.
เอวํ กุสลเจตสิกานํ สมฺปโยควจนตฺถลกฺขณาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกุสลเจตสิกานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อกุสลา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ฉ เยวาปนกาติ กิฺจาปิ ปเม อนิยตเยวาปนกา น ลพฺภนฺติ, อกุสเลสุ ปน ลพฺภมานกเยวาปนธมฺเม เอกตฺถ ทสฺเสตุํ เตสมฺปิ อิเธว วจนํ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ ธมฺมานํ อุทฺเทสานนฺตรํ ‘‘เอวํ เยวาปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิจิกิจฺฉาสหคเต ฉนฺทาธิโมกฺขานํ, อุทฺธจฺจสหคเต ฉนฺทสฺส จ อภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปฏิปาฏิยา ทสสุ จิตฺเตสู’’ติ.
๘๒. นิทฺทิฏฺาติ ¶ นิสฺเสเสน ทสฺสิตา. หตา วิหตา วิทฺธสฺตา ปาปา อปายาทิทุกฺขปาปนโต ‘‘ปาปา’’ติ สงฺขาตา อกุสลธมฺมา เยน โส ภควา หตปาโป, เตน. ลาโภ อลาโภ, ยโส อยโส, นินฺทา ปสํสา, สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเมสุ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ อกมฺปนฏฺเน ตาทินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. โส หิ ลาภาทีสุ ยาทิโส, อลาภาทีสุปิ ตาทิโสเยวาติ ‘‘ตาที’’ติ วุจฺจติ.
น หิรียตีติ น ลชฺชติ. อหิริโกติ ปุคฺคโล ธมฺมสมูโห วา. ‘‘อหิริกฺก’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ก-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘อหิริก’’นฺติ วุตฺตํ. น โอตฺตปฺปนฺติ โอตฺตปฺปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ธมฺมมาห. อชิคุจฺฉนํ อหีฬนํ. อลชฺชนํ อวิลา. อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติ สภาววเสน วุตฺตํ, อลชฺชนลกฺขณนฺติ กุสลาพฺยากตสฺส สาธารณาย หิริยา ปฏิปกฺขวเสน. เตเหวาติ กายทุจฺจริตาทีหิ เอว. อสารชฺชนํ นิพฺภยตา. อนุตฺตาโส อสมฺภโม. รสาทีนิ หิริโอตฺตปฺเปสุ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน คเหตพฺพานีติ น ตานิ อิธ วุตฺตานิ. เตสุ หิ อลชฺชนากาเรน ปาปานํ กรณรสํ อหิริกํ. อนุตฺตาสากาเรน อโนตฺตปฺปํ ¶ . วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต อสงฺโกจนปจฺจุปฏฺานานิ. อตฺตนิ, ปเรสุ จ อคารวปทฏฺานานิ. คามสูกรสฺส วิย อสุจิโต กิเลสาสุจิโต อชิคุจฺฉนํ อหิริเกน โหติ. สลภสฺส วิย อคฺคิโต ปาปโต อนุตฺตาโส อโนตฺตปฺเปน โหติ. ยถาหุ โปราณา –
‘‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก, ปาปา คูถาว สูกโร;
น ภายติ อโนตฺตปฺโป, สลโภ วิย ปาวกา’’ติ.
เอตฺถ ¶ จ ยถา หิริยา พลวภาเว โอตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ โหติ, โอตฺตปฺปสฺส พลวภาเว หิรี อพฺโพหาริกา, เอวํ อหิริกสฺส พลวภาเว อโนตฺตปฺปํ อพฺโพหาริกํ, อโนตฺตปฺปสฺส พลวภาเว อหิริกํ อพฺโพหาริกํ โหตีติ เกจิ, ตํ น ยุชฺชติ. ยถา หิ อสุจินา อตฺตานํ มกฺเขนฺโต, สปฺปมุเข หตฺถํ ปเวเสนฺโต พาลทารโก ตตฺถ ปฏิกฺกูลภาวสฺส, อาทีนวสฺส จ อนุปปริกฺขนโต เนว ชิคุจฺฉติ, น จ อุตฺตสติ, เอวเมวํ ธมฺมสภาวสฺส อฺาณโต โมโห ปาปโต เนว ชิคุจฺฉติ, น อุตฺตสติ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเท อุภยมฺปิ พลวตรํ โหตีติ.
ลุพฺภนฺตีติ อภิคิชฺฌนฺติ, อลฺลียนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณติ เอตฺถ อารมฺมณคฺคหณํ นาม ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อวิสฺสชฺชนํ, น อารมฺมณกรณมตฺตํ. อภิสงฺโค อติสยวตาย อาสตฺติยา ทุมฺโมจนียภาโว. อปริจฺจาโค อวิชหนํ. เตลฺชนราโค วิยาติ โธวิตฺวาปิ ปริจฺจชิตุํ อสกฺกุเณยฺโย เตลมกฺขิตอฺชนราโค วิย. ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ วจนโต วุตฺตํ ‘‘อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน’’ติ. ตตฺถ อสฺสาทวเสน ทสฺสนํ อสฺสาททสฺสนํ. นนุ จ อสฺสาททสฺสนมฺปิ อตฺถโต โลโภเยวาติ กถํ สยํ อตฺตโน ปทฏฺานํ โหตีติ? สจฺจํ, ปมํ นาติพลวโลภวเสน อสฺสาททสฺสโน ปจฺฉา พลวโลโภ โหตีติ ตสฺส ตํปทฏฺานตา วุตฺตา. เตเนว จ ‘‘ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘อสฺสาโท นาม สุขเวทนา, อสฺสาททสฺสนนฺติ อสฺสาททิฏฺี’’ติ วทนฺติ. สุขเวทนาย วา การณภูตํ สุภนิมิตฺตํ อสฺสาโท นาม, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา ตโย วิปลฺลาสา อสฺสาททสฺสนํ นามาติ เกจิ.
มุยฺหนฺตีติ ¶ น พุชฺฌนฺติ. ธมฺมสภาวสฺส ยาถาวโต อทสฺสนํ จิตฺตสฺส อนฺธภาโว. อฺาณํ ¶ าณปฏิปกฺโข ธมฺโม. ตตฺถ ปุริมลกฺขณํ สภาววเสน วุตฺตํ, อิตรํ ปฏิปกฺขวเสน. อถ วา อฺาณลกฺขโณติ กิจฺจวเสน วุตฺตํ. โส หิ อสมฺปฏิเวธรโสติ วุตฺโต. ธมฺมสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถตา อสมฺปฏิเวโธ. อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโสติ ยถา อฺาณํ, โมหสมงฺคิปุคฺคโล วา อารมฺมณสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ลภติ, โมหสฺส ตถา ปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํ. เอตฺถ จ าณํ อารมฺมณํ ยถาสภาวโต ชานาติ, ทิฏฺิ ยถาสภาวํ วิชหิตฺวา อยาถาวโต คณฺหาติ, โมโห ปน น กถฺจิ วิชานาติ. ยทิ เอวํ อารมฺมณคฺคหณกาโล กถํ ตทา โส อารมฺมณํ ชานาเตวาติ? ตทาปิ น ชานาติ. ยถา ปน ผสฺสาทโย ผุสนาการาทิมตฺตวเสเนว อารมฺมณํ คณฺหนฺติ, น ชานนวเสน, เอวมยํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชมาโน ปฏิจฺฉาทนากาเรเนว คณฺหาติ, น ปน ชานนากาเรนาติ. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโร, ตถา ปจฺจุปฏฺาติ, ตํ วา ปจฺจุปฏฺาเปตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน.
มิจฺฉา ปสฺสนฺตีติ ธมฺมสภาวสฺส วิปรีตวเสน อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิวเสน ปสฺสนฺติ. อโยนิโส อภินิเวโส อุปฺปถาภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจาทิโต วา ปรปฺปจฺจยโต วา อามสนํ ปรามาโส, วิปรีตคฺคาหวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ อภินิเวสนํ มิจฺฉาภินิเวโส. อริยานํ อทสฺสนกามตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธมฺมอโสตุกามตาทึ สงฺคณฺหาติ.
ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํ. เตนาห ‘‘อุทฺธตภาโว’’ติ. อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนภาโว. วาตา…เป… ปฏากา วิยาติ ¶ ยถา ปฏากา โยตฺตพเลน ธชยฏฺึ อมฺุจนฺตีปิ วาตาภิฆาเตน เอตฺถ อวฏฺาตุํ น สกฺโกติ, เอวมิทมฺปิ อธิโมกฺขพเลน อารมฺมณํ อมฺุจนฺตมฺปิ อโยนิโสมนสิการพเลน อารมฺมเณ อจลํ อวฏฺาตุํ น สกฺโกตีติ วาตปฺปหาเรเนว จลธชปฏากา วิย อนวฏฺานกิจฺจํ. ภนฺตตฺตํ ปริพฺภมนากาโร. อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสลสาธารณตฺตา, อฺเสฺจ อกุสลสาธารณานํ วิสุํ ปทฏฺานสฺส ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อโยนิโส…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. เยนากาเรน วา มนสิกโรโต อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, เตนากาเรน มนสิกรณํ อิธ อโยนิโสมนสิกาโร. อถ วา อุทฺธจฺจนิมิตฺตสฺส อารมฺมณสฺส มนสิกรณํ อิธ อโยนิโสมนสิกาโร.
มฺตีติ ¶ อภิมฺติ, อหํการํ กโรตีติ อตฺโถ. เสยฺยาทิวเสน อุจฺจโต นมนํ อุณฺณติ. สมฺปคฺคหรโสติ อุณฺณติวเสเนว อตฺตโน, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สมฺปคฺคณฺหนกิจฺโจ, น วีริยํ วิย ตํตํกิจฺจสาธเนน. อภิภุสฺสหนวเสน หีนสฺส อตฺตานํ นีจํ กตฺวา คหณมฺปิ ปคฺคณฺหนวเสเนวาติ เวทิตพฺพํ. เกตุ…เป… ปจฺจุปฏฺาโนติ เอตฺถ เกตุ วุจฺจติ อจฺจุคฺคตธโช, อิธ ปน เกตุ วิยาติ เกตุ, อุฬารตมาทิภาโว, ตํ เกตุภาวสงฺขาตํ เกตุํ กมฺยตีติ เกตุกมฺยํ, ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตํ เกตุกมฺยํ, โส เกตุกมฺยตา. ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺตนโต มานสฺส ทิฏฺิสทิสี ปวตฺตตีติ ทิฏฺิมานา เอกจิตฺตุปฺปาเท น ปวตฺตนฺติ, ทฺเว เกสรสีหา วิย เอกคุหายํ, ตสฺมา มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเต สพฺพทา อนุปฺปชฺชมาโนปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเต นิยเมน อนุปฺปชฺชนโต ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน. มาโน ธมฺมสมูหคฺคหเณ พลวํ หุตฺวา อตฺตุกฺกํสนภาเวน ¶ ปวตฺตติ, ทิฏฺิ เอเกกธมฺมมฺปิ นิจฺจาทิอากาเรน คณฺหนฺตี ปวตฺตติ. อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสโย วา มาโน, อตฺตกิลมถานุโยคสนฺนิสฺสยา ทิฏฺีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อิสฺสตีติ อุสูยติ. ตตฺเถวาติ ปรสมฺปตฺตีสุเยว. อิสฺสาวเสน ปรสมฺปตฺตีสุ อตุสฺสนโต วุตฺตํ ‘‘อนภิรติรสา’’ติ. เตเนเวตํ วุจฺจติ –
‘‘อิสฺสานลสิขา เยสํ, หทเย ชลตีธ เต;
เนว วินฺทนฺติ ปาโมชฺชํ, สมฺพุทฺธาทีหิ เสวิต’’นฺติ.
มจฺฉรโยเคน มจฺฉรินิ ปวตฺตํ มจฺฉร-สทฺทํ คเหตฺวา อาห ‘‘มจฺฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติ. นิรุตฺตินเยน ปน ‘‘มา อิทํ อจฺฉริยํ อฺเสํ โหตุ, มยฺหํว โหตู’’ติ มจฺฉริยนฺติ โปราณา. นิคุหณํ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรสํ อทสฺสนํ. สงฺโกจนํ อตฺตสมฺปตฺตีนํ ปเรหิ สาธารณภาวกรณสฺส อรุจฺจนากาเรน ปฏิกุฏนํ. ‘‘มา อิทํ ปรสฺส โหตู’’ติ ปเรสุ ปฏิหนนวเสน อตฺตสนฺตกสฺส อารมฺมณกรณโต มจฺเฉรํ ปฏิฆจิตฺเตสฺเวว ลพฺภตีติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อฺตฺถ ปฏิหฺิตฺวา อฺารมฺมณภาวปฺปสงฺคโต. ปเรหิ สาธารณภาเว ปฏิหนนวเสน ปน ตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต มจฺเฉรํ ปฏิฆจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตํ. อตฺตสมฺปตฺตีติ อาวาสาทิสมฺปตฺติ.
กุจฺฉิตํ กตนฺติ เอตฺถ กตมฺปิ อกตมฺปิ ครหิตพฺพตฺตา กุจฺฉิตํ กตํ นาม โหติ. เอวฺหิ ¶ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตากตานุโสจนรส’’นฺติ. เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ สุจริตมฺปิ กุจฺฉิตํ กตํ นาม. สุจริตมฺปิ หิ ครหนฺตสฺส กุจฺฉิตํ กตนฺติ โหติ ¶ . ยถา ปน ปถวีกสิณารมฺมณํ ฌานํ ปถวีกสิณํ, เอวํ กุกตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํ ตํสหจริตตาย อิธ กุกตนฺติ คเหตพฺพํ. อถ วา กตากตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกวิปฺปฏิสารจิตฺตํเยว ครหิตพฺพโต ‘‘กุจฺฉิตํ กตํ กุกต’’นฺติ วุจฺจติ. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตํ จิตฺตํ กุกตํ นาม โหติ, โส ธมฺโม กุกฺกุจฺจํ. เตนาห ‘‘กุกตํ, ตสฺส ภาโว’’ติ. ปจฺฉา อนุตปฺปนํ วิเหนํ ปจฺฉานุตาโป. กตากตานุโสจนํ กตากตสฺส สุจริตทุจฺจริตสฺส อนุโสจนํ, ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา อนุตปฺปนํ, ‘‘อกตํ มยา ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺมํ, อิโต ทานิ ปฏฺาย กโรมี’’ติ ปวตฺตํ ปน กุสลปกฺขิกํ วีริยเมว, น กตากตานุโสจนํ, กตากตาการวิสิฏฺสฺส สุจริตทุจฺจริตสฺส อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโร. กตากตานุโสจนฺหิ อวฑฺฒิสมฺปาทนโต วิรูปํ ปฏิสรณํ, ตํ ปรายตฺตตาเหตุตาย ทาสพฺยํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคีปุคฺคโล. น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย กุสเล ปวตฺติตุํ สกฺโกติ. อถ วา กตากตกุสลากุสลานุโสจนวเสน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ตํ ทาสพฺยํ วิย โหติ.
อนุสฺสาหนาวสีทนวเสน สํหตภาโว ถินํ, เตน โยคโต จิตฺตํ ถินํ, ตสฺส ภาโว ถินตา. เตนาห ‘‘อนุสฺสาหสํหนนตา’’ติ. อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมฺตา มิทฺธํ. เตนาห ‘‘อสตฺติวิฆาโต’’ติ. ยสฺมา มิทฺธวเสเนว เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตา วิหตสามตฺถิยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มิทฺธตา มิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. น วิชฺชติ อุสฺสาโห อสฺสาติ อนุสฺสาหํ, ตพฺภาโวปิ อนุสฺสาหํ. อนุสฺสาหสงฺขาโต สํหนนภาโว อนุสฺสาหสํสีทนตา, กุสีตภาโวติ ¶ วุตฺตํ โหติ. อสตฺติวิฆาโตติ ยสฺมา ตํ มิทฺธํ อุปฺปชฺชมานเมว สตฺติวินาสวเสน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา นตฺถิ เอตสฺส สตฺตีติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตํ อสตฺติ, ตสฺส ภาโวปิ, อสตฺติเยว วิฆาโตติ อสตฺติวิฆาโต.
อนุสฺสาหนลกฺขณนฺติ อุสฺสาหปฏิปกฺขลกฺขณํ. วีริยสฺส วิโนทนํ เขปนํ วีริยวิโนทนํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนากาเรน ปจฺจุปฏฺาติ, เตสํ วา สํสีทนํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ ¶ สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. อกมฺมฺตาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กามํ ถินมฺปิ อกมฺมฺตาสภาวเมว, ตํ ปน จิตฺตสฺส อกมฺมฺํ, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมตฺถ วิเสโส. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา. กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๒) จ อาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโต. โอณหนํ วิฺาณทฺวารานํ ปิทหนํ, สมฺปยุตฺตานํ พนฺธนํ วา. ลีนตา ลีนากาโร, อารมฺมณคฺคหเณ สงฺโกโจ. ยสฺมา ถิเนน จิตฺตสฺเสว สํหนนํ โหติ, มิทฺเธน ปน เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสปิ, ตสฺมา ตํ ปจลายิกานิทฺทํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานนฺติปิ วฏฺฏติ. โปตฺถรูปปฏิจฺฉาทกปโฏ วิย อารมฺมณสภาวาวจฺฉาทโก โมโห. มุเข พนฺธปโฏ วิย สมฺปยุตฺตธมฺเม ปตฺถริตุํ อเทนฺตํ มิทฺธนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส.
เสสาติ อิธ ลกฺขณาทิวเสน วุตฺตาวเสสา ผสฺสาทโย. กุสเลสุ วุตฺตนเยนาติ ลกฺขณาทิโต วุตฺตนเยน. น โกจิ เอตฺถ วิเสโส อตฺถีติ เจ, โน นตฺถีติ อาห ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ, วิตกฺกาทีนํ ติณฺณํ ยถากฺกมํ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทินามมตฺตเมว วิเสโสติ อตฺโถ. เอกูนวีสตีติ ¶ เปตฺวา มานาทโย ฉ อนิยตเยวาปนเก เสสา สรูเปนาคตา ปนฺนรส ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโร นิยตเยวาปนกาติ อิเม เอเกน อูนา วีสติ เจตสิกา. อนิยตเยวาปนกานํ ปน อิธ อลภนฺตานมฺปิ เอตฺถ วจเน การณํ วุตฺตเมว.
ถินมิทฺธสฺส อนิยตภาโวติ ถินมิทฺธสฺส อนิยตสฺส อิธ อุปฺปชฺชนกภาวมาห, น ปน ปเม นิยตภาวํ ตตฺถ สพฺพโสว อนุปฺปชฺชนโต. น หิ สภาวติขิณํ จิตฺตํ ถินมิทฺธโยคี โหตีติ. ตติเย มานสฺส อนิยตสฺส สมฺภเวปิ นิยตธมฺเม สนฺธาย ‘‘อฏฺารสา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘มาโน ปเนตฺถ อนิยโต’’ติ. ทิฏฺิยา สห น อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ การณํ วุตฺตเมว. จตุตฺเถ อวเสสาติ อฏฺารเสว, ปฺจเม เปตฺวา ปีตึ ทิฏฺิยา สห อฏฺารเสว, ตถา ฉฏฺเปิ. สตฺตเม ปีติยา, ทิฏฺิยา จ อภาวโต สตฺตรส, ตถา อฏฺเมปิ.
เอเตปิ ตโยติ น เกวลํ กรุณามุทิตา เอว, เอเตปิ ตโย เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ อฺมฺํ วิสยเภทโตเยว. ตถา หิ อิสฺสา ปรสมฺปตฺติวิสยา, มจฺฉริยํ อตฺตสมฺปตฺติยา ปเรหิ ¶ สาธารณาภาววิสยํ, กุกฺกุจฺจํ กตากตวิสยนฺติ, ตสฺมา ยํ อภยคิริวาสิโน วทนฺติ ‘‘อิสฺสามจฺเฉรํ ยทิจฺฉาวเสน เอกโตปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ, น ตํ คเหตพฺพํ.
สภาวโต, ปริกปฺปนโต วา อนิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺาการํ วา อารมฺมณสฺส อนุภวนํ สมฺภฺุชนํ อนิฏฺารมฺมณานุภวนํ, ตํ ลกฺขณมสฺสาติ อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ. เตนาห ‘‘อนิฏฺาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อนิฏฺากาเรน อารมฺมณสฺส สมฺภฺุชนรสํ, ปจฺจานุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถ. ติตฺถิยาทีนฺหิ สภาวโต อิฏฺเ พุทฺธาทิอารมฺมเณปิ อนิฏฺาการโต คหณวเสน ¶ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสสฺส เอกนฺเตน กามธาตุยํเยว ปวตฺตนโต อาห ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺาน’’นฺติ. ตสฺส หิ อนีวรณาวตฺถาย อภาวโต รูปารูปธาตุยํ อสมฺภโว.
อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน อนิฏฺรูปสมุฏฺาปนวเสน วา วิรูปํ สปฺปนํ วิสปฺปนํ, อนิฏฺรูปสมุฏฺาปนวเสเนว วา วิสปฺปนํ สรีรกมฺปนํ, ตํ รโส กิจฺจํ, สมฺปตฺติ วา อสฺสาติ วิสปฺปนรโส, นิสฺสยสฺส หทยวตฺถุโน, สกลสฺเสว วา กายสฺส วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโต อาห ‘‘อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา’’ติ, วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโตติ จ มิลาตภาวาปาทนโตติ อตฺโถ. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘ทาวคฺคิ วิยา’’ติ. โส หิ วนฆเฏเยว อุปฺปนฺโน ตเมว ทหติ. ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโนติ อตฺตโน, ปรสฺส จ ทูสนากาเรน ปจฺจุปฏฺาโน. โส หิ ยสฺส สนฺตาเน อุปฺปนฺโน, ตํ เอกนฺเตน อนฺตมโส วิรูปภาวาปาทเนนปิ ทูเสติ, ปรํ ปน ทูเสตุ วา, มา วา หตฺเถน คหิตอสุจิ วิย. ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ นว อาฆาตวตฺถูนิ ปทฏฺานมสฺสาติ อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน. โส อุปโยคผลกาเลสุ อนิฏฺตฺตา วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ. อฏฺารส วาติ อิสฺสาทีสุ อนิยเตสุ เอเกน สทฺธึ อฏฺารส วา.
ปวตฺติฏฺิติมตฺตาติ เจตโส ปวตฺติสงฺขาตา ิติมตฺตา, มคฺคงฺคาทิภาวํ น คจฺฉติ อธิโมกฺขวิรหโตติ อตฺโถ. อถ วา ปวตฺติฏฺิติมตฺตาติ ขณฏฺิติมตฺตา. ‘‘นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิยา’’ติ หิ วุตฺตํ. จิตฺตฏฺิติ วิย สนฺตานฏฺิติยา ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถตฺตา นิจฺฉยาภาเวน อสณฺหนโต เจตโส ปวตฺติปจฺจยมตฺตตาย ปวตฺติฏฺิติมตฺตา ขณฏฺิติมตฺตา ปวตฺติปจฺจยมตฺตา ิติ ปวตฺติฏฺิตีติ กตฺวา. วิคตา จิกิจฺฉาติ นิสฺสกฺเก ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ปิสุณา ¶ วาจา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ ¶ วิย, วิคตา ติกิจฺฉายาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. ‘‘วิคตา จิกิจฺฉา’’ติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย เจตํ วุตฺตํ, น สพฺพถา จิกิจฺฉาย อภาวโต. ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติอาทินา สํสปฺปนวเสน เสติ, สมนฺตโต วา เสตีติ สํสโย. กมฺปนรสาติ จิตฺตสฺส กมฺปนกิจฺจา. อุทฺธจฺจฺหิ อตฺตนา คหิตากาเรเยว ตฺวา ภมตีติ เอการมฺมณสฺมึ เอว วิปฺผนฺทนวเสน ปวตฺตติ, วิจิกิจฺฉา ปน ยทิปิ เอกสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข’’ติ อฺํ คเหตพฺพาการํ อเปกฺขตีติ นานารมฺมเณ กมฺปนํ โหติ. อนิจฺฉยากาเรน ทฺเวฬฺหกากาเรน ปจฺจุปฏฺาติ, อนิจฺฉยํ วา ปจฺจุปฏฺาเปตีติ อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา.
อธิโมกฺขวิจิกิจฺฉานํ อฺมฺํ วิปรีตกิจฺจตาย อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาย อภาเวนา’’ติ. สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตา. สา หิ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส สมฺมา อาธานโต ‘‘สมาธี’’ติ วุจฺจติ. พลวา โหตีติ พลวมิตฺเตน ทินฺนปิฏฺิพโล ปุริโส วิย พลวา โหติ, พลาทิภาวํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.
สตฺตารมฺมณตฺตาติ สตฺตปฺตฺตารมฺมณตฺตา. นนุ ปฺตฺตารมฺมณาปิ วิปากา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กามาวจรวิปากานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติ. กุโต ปน วิรตีนํ กุสลตฺตเมวาติ จาริตนฺติ อาห ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาติ (วิภ. ๗๑๕) หิ วุตฺต’’นฺติ. ยทิ เอวํ โลกุตฺตรวิปาเกสุ วิรติโย น ลพฺภนฺตีติ? โน น ลพฺภนฺติ สิกฺขาปทวิภงฺเค โลกิยวิรติโยเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตา. เตน โลกิยวิปาเกสุเยว วิรติโย น สมฺภวนฺตีติ คเหตพฺพํ.
กายปสาทสนฺนิสฺสิตตฺตา ¶ กาเย ภโว สาตภาโว ลกฺขณมสฺสาติ กายิกสาตลกฺขณา. เจตสิกสุเข วุตฺตนเยน ปจฺจุปฏฺานาทโย เนตพฺพาติ อาห ‘‘เสสา วุตฺตนยา เอวา’’ติ.
๘๔-๖. นนุ จ อิฏฺเ อารมฺมเณ สุขเวทนา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเ ทุกฺขเวทนา, อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาเวทนา, จกฺขุวิฺาณาทโย จ กุสลวิปากา อิฏฺเ, อิฏฺมชฺฌตฺเต วา อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ยุตฺโต ตาว อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาเวทนาโยโค, น ปน อิฏฺารมฺมเณ, น จาปิ เอตํ สกฺกา วตฺตุํ ปริกปฺปนาวเสน อิฏฺารมฺมณมฺปิ อิฏฺมชฺฌตฺตโต คณฺหนฺติ ยถา ‘‘กมฺมวิฺาณ’’นฺติ วิปากานํ อวฺจนียภาวโต, ตสฺมา กถํ อิฏฺเ, อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อุปฺปชฺชมาเนสุ ¶ จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิฺาเณสุ อุเปกฺขาเวทนาเยว สมฺภวติ, น สุขเวทนา, ยโต เตสุ อุเปกฺขาเวทนา วุตฺตาติ อิมํ โจทนํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิฏฺารมฺมณโยคสฺมิ’’นฺติอาทึ วตฺวา ปุน ตสฺสา โสธนตฺถํ ‘‘อุปาทาย จ รูเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภูตรูปํ อุปาทาย นิสฺสาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํ. ‘‘อุปาทาย จ รูเปนา’’ติ ปน ‘‘มนสี จ กาโร’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยเมว. ‘‘อุปาทายกรูเปนา’’ติ วา ปาโ, จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุภูเตน จกฺขุปสาเทน, ตถา โสตวิฺาณาทีนํ วตฺถุภูเตน โสตปสาทาทินา จ อุปาทายรูเปนาติ อตฺโถ. อุปาทารูปเก ปนาติ ย-การโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย, ยถากฺกมํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อารมฺมณภูเต รูปสทฺทาทิเก อุปาทายรูเปติ อตฺโถ. สํฆฏฺฏนานิฆํสสฺสาติ สํฆฏฺฏนาสงฺขาตสฺส นิฆํสสฺส. สํฆฏฺฏนาเยว อฺมฺวิสยวิสยีภาวสฺส อนุรูปเทสุปฺปตฺติสงฺขาตนิฆํโส วิยาติ นิฆํโสติ วุจฺจติ. อถ วา สมฺปตฺตาสมฺปตฺตคฺคหณวเสน สํฆฏฺฏนาย นิฆํสสฺส จาติ อตฺโถ. จกฺขุรูปโสตสทฺทา หิ ¶ อฺมฺํ อสมฺปตฺตาเยว อนุรูปเทสุปฺปตฺติยา อฺมฺํ ฆฏฺฏนฺติ นาม. ตโต เตสํ วเสน ฆฏฺฏนาการภูโต อฺมฺาภิมุขภาโว ‘‘สํฆฏฺฏนา’’ติ วุตฺโต. ฆานคนฺธา, ปน ชิวฺหารสา จ อฺมฺํ สมฺปตฺตาเยว อาสนฺนตรเทเส อุปฺปนฺนา อฺมฺํ นิฆํเสนฺติ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ. ตโต เตสํ วเสน นิฆํโส วุตฺโตติ. ทุพฺพลตฺตาติ อธิกรณีมตฺถเก ปิจุปิณฺฑกํ เปตฺวา ปิจุปิณฺเฑเนว ปหตกาเล วิย ผุฏฺมตฺตภาเวน ทุพฺพลตฺตา. ทีปเยติ เอวํ สํฆฏฺฏนานิฆํสสฺส ทุพฺพลตฺตา เวทนา มชฺฌตฺตฏฺาเน ติฏฺตีติ อุเปกฺขาโยคํ ปกาเสยฺย. ยทิ เอวํ กายวิฺาเณปิ อิทํ สมานนฺติ, โนติ อาห ‘‘ปสาทํ ปนา’’ติอาทิ. ยถา หิ อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ เปตฺวา กูเฏน ปหรนฺตสฺส กูฏํ ปิจุปิณฺฑมติกฺกมฺม อธิกรณึ คณฺหาติ, เอวเมวํ กายทฺวาเร พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกกายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตํ อติกฺกมฺม ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหฺติ, นิฆํโส พลวา โหติ, ตสฺมา อิฏฺารมฺมเณ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตา สุขเวทนา โหติ, อนิฏฺารมฺมเณ ปน วุตฺตนเยน ทุกฺขเวทนาติ วุตฺตํ โหติ.
มโนธาตุนาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ธาตุ-สทฺโท อิธ อิตฺถิลิงฺเคเยว ทิสฺสติ, อิมินาเยว ปน อาจริยสฺส วจเนน ปุลฺลิงฺโค อตฺถีติ สิทฺธํ. เกจิ ปน ‘‘สกฺกฏโวหาเรน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. สมฺปยุตฺตา ทส ธมฺมาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาเวตฺถาติ เอตฺถ ว-กาโร ปทสนฺธิมตฺตกโร.
กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนาติ กิฺจาปิ สุขาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน อกุสลวิปากกายวิฺาณสฺส ¶ ทุกฺขเวทนาสมฺปโยโค วุตฺโต, อิธ ปนสฺสา ลกฺขณาทิทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘กายวิฺาเณ ทุกฺขเวทนา’’ติ อุปฺาโส กโต, รสาทโย ¶ ปนสฺส กุสลวิปาเก สุขเวทนาย วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพาติ อิธ น วุตฺตา. เสสาติ เสสเจตสิกา.
พลปฺปตฺโตติ เสสาเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺตสมาธิโต อยํ วีริยินฺทฺริยโยเคน พลวภาวปฺปตฺโต, น ปน พลราสิปฺปตฺโตติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ กสฺมา เจตสิกวิภาคนิทฺเทเส ‘‘พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ? ตตฺถ หิ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณยุคฬํ สนฺธาย ตถา วุตฺตํ. สพฺพํ เสสาเหตุกจิตฺเตสุ จิตฺเตกคฺคตาย วิภงฺเค –
‘‘กตมา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ? ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิตี’’ติ (ธ. ส. ๑๑) –
เอตฺตกเมว วตฺวา กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุสมฺปยุตฺตาย เอกคฺคตาย วิภงฺเค –
‘‘กตมา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ? ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพล’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑) –
พลปริโยสานํ กตฺวา วิภชิตตฺตา วีริยวิภงฺเค จ –
‘‘กตมํ ตสฺมึ สมเย วีริยินฺทฺริยํ โหติ? โย ตสฺมึ สมเย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. ๑๓) –
พลปริโยสานํ ¶ กตฺวา วิภชิตตฺตา วิภงฺควาเร อาคตํ สมาธิพลํ, วีริยพลฺจ สนฺธาย ‘‘พลานิ ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ, น ปน ธมฺมุทฺเทสวาเร พลราสิยํ อาคตพลํ สนฺธาย สพฺพาเหตุกจิตฺเตสุ ธมฺมุทฺเทสสฺส มคฺคราสิโต ปฏฺาย ปริหีนตฺตา.
๘๗. วิปากกิริยาหทเยหีติ ¶ วิปากกิริยจิตฺเตหิ. หทยํ มโน มานสํ จิตฺตนฺติ หิ ปริยายวจนํ. โสภนํ คตํ คมนมสฺสาติ สุคโต. ภควโต หิ วิเนยฺยชนูปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ, ตถา ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ธุตวิลมฺพิตาทิโทสรหิตํ อวหสิตราชหํสวสภวารณมิคราชคมนํ กายคมนํ, าณคมนฺจ นิมฺมลวิปุลกรุณาสติวีริยาทิคุณวิเสสสมงฺคีภูตมภินีหารโต ยาว มหาโพธึ อนวชฺชตาย โสภนเมวาติ. อถ วา สกลมฺปิ โลกํ ปริฺาภิสมยวเสน สยมฺภุาเณน ปริชานนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, ตถา โลกสมุทยํ ปหานาภิสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อตีโตติ สุคโต, โลกนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อธิคโตติ สุคโต, โลกนิโรธคามินิปฏิปทาสงฺขาตํ มคฺคํ ภาวนาภิสมยวเสน สมฺมา คโต ปตฺโตติ สุคโต. อถ วา สมฺมา คทตีติ สุคโต. ภควา หิ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ วิเนยฺยานํ ยถารหํ กาลยุตฺตเมว ธมฺมํ ภาสติ, ตสฺมา สมฺมา คทตีติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺโต. อถ วา สุนฺทรํ านํ สมฺมาสมฺโพธึ, นิพฺพานเมว วา คโตติ สุคโต, เตน สุคเตน.
๘๘. ‘‘อวคจฺฉตี’’ติอาทีสุ โย ภิกฺขุ อนูนํ อตฺถโต วา พฺยฺชนโต วา อนูนํ สุปริปุณฺณํ ตโตเยว ปรมํ ¶ วิสิฏฺํ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ นาม ปกรณํ อวคจฺฉติ อวพุชฺฌติ, สมฺมาอุคฺคหณธารณาทิสมฺปาทนวเสน โอคาหิตฺวา ชานาติ. อถ วา ปรมนยทีปนโต ปรมํ อิมํ ปกรณํ โย อนูนํ กตฺวา อวคจฺฉติ ชานาติ, ตสฺเสวํ อวคจฺฉโต ยถาสภาวํ มนนโต มติสงฺขาตา ปฺา ทุราสเท มํสจกฺขุนา ปรมาณุ วิย โลกิยาเณน ทุราสเท ทุราธิคนฺตพฺเพ อธิคนฺตุํ ทุกฺกรตเร, อติคมฺภีรฏฺาเน เปตฺวา สิเนรุปพฺพตราชานํ ราหุอาทีหิ มหากาเยหิปิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มหาสมุทฺเท วิย เปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ สาริปุตฺตาทีหิปิ มหาาเณหิ สาวเกหิ สพฺเพน สพฺพํ อชฺโฌคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยรูเป อภิธมฺมนเย วิชมฺภเต เหมนฺตสาลปนฺติ วิย ปตฺถรติ, อภิมุขาภิมุเขเยว ธมฺเม ปวตฺตตีติ วา อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
เจตสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติโย ปริจฺเฉโท
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา
๘๙. นามสามฺโตเยว ¶ ทฺเวปฺาสาติ ผสฺสาทินามสามฺเน ทฺวีหิ อธิกา ปณฺณาส โหนฺติ, สมฺปยุตฺตธมฺมเภทโต ปน เอกูนนวุติจิตฺตสมฺปยุตฺโต ผสฺโส เอกูนนวุติวิโธติ เอวมาทินา พหุวิธาปิ โหนฺตีติ อตฺโถ.
นนุ จ ผสฺสาทโย เหฏฺา ปาฬิกฺกเมน ทสฺสิตา, อิธ ปน กสฺมา น ตถา วุตฺตาติ? เอเกกสภาววนฺตานํ ตํตํสามฺาเปกฺขาย ¶ เอกสฺมึ าเน นิทฺทิสิตุกามตฺตา. ผสฺสาทโย หิ มนกฺการาวสานา เตรส กุสลากุสลาพฺยากตสามฺโต เอกโต วุตฺตา, มชฺฌตฺตาทโย มุทิตาวสานา ปฺจวีสติ กุสลาพฺยากตสามฺโต, โลภาทโย ปน อโนตฺตปฺปาวสานา อกุสลภาวสามฺโตติ เอวํ ตํตํสามฺาเปกฺขาย สมานสภาวา ธมฺมา เอกโต วุตฺตาติ.
๙๐. เอวํ ผสฺสาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ ‘‘เอตฺตเกสุ อยํ ธมฺโม สมุปลพฺภตี’’ติ จิตฺตุปฺปาเทสุ เตสํ ปโยคํ ทสฺเสตุํ ปมํ ตาว จิตฺตคณนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปฺาสธา’’ติอาทิ. กาเมติ กามาวจเรติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ‘‘รูเป อรูเป’’ติ เอตฺถาปิ. อาสววิสยตฺตาภาวโต น วิชฺชนฺติ เอเตสุ อาสวาติ อนาสวา.
๙๑-๒. สมาสโตติ วิตฺถาราเปกฺขาย วุตฺตํ, น อิโตปิ สมาสสฺส อภาวโต. อติสงฺเขปโต ปน เอกูนนวุติ จิตฺตุปฺปาทา โหนฺติ. เอเตสูติ อิเมสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ. เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺตึ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา จิตฺตเจตสิเกสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ. เอกกนฺติ เอเกกํ, คาถาพนฺธวเสน เอ-การโลโป.
๙๓. เจตสิกวิภาคํ วตฺตุกาโมปิ อวินิพฺโภคธมฺเม ทสฺเสตุํ จิตฺเตน สห เอกโต กตฺวา ¶ อาห ‘‘ผสฺสปฺจก’’นฺติ. เอกโต อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา, สห ขียนฺตีติ สหกฺขยา, เอกโต อุปฺปชฺชิตฺวา เอกโต นิรุชฺฌนกาติ อตฺโถ.
๙๔. สพฺเพสฺเวว เอกวีสสเตสุ จิตฺเตสุ สมุปลพฺภนโต สพฺพสาธารณา. กิฺจาปิ อนนฺตรคาถาย จิตฺเตน ¶ สห เอกุปฺปาทาทิภาวกถเนเนว อิเมสํ สพฺพสาธารณตา วุตฺตา, ตตฺถ ปน เอกุปฺปาทาทิมตฺตกถนเมว อิจฺฉิตํ, น สพฺพสาธารณตา. วุตฺโตปิ วายมตฺโถ ตตฺถ อปากฏตฺตา ปุน ปากฏํ กตฺวา อิธ วุตฺโตติ.
๙๕-๑๐๐. ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตจตุจตฺตาลีสกามาวจรจิตฺเตสุ, โลกิยโลกุตฺตรวเสน เอกาทสสุ ปมชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ วิตกฺกสฺส เทสิตตฺตา อาห ‘‘วิตกฺโก…เป… สมุทีริโต’’ติ. วิจาโร ปฺจปฺาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘จาโร…เป… ชายเต’’ติ.
เอกปฺาสจิตฺเตสุ ปีตีติ กายวิฺาณวชฺชิเตสุ อฏฺารสสุ โสมนสฺสสหคตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว จตุตฺถปฺจมชฺฌานวชฺชิตเตตฺตึสรูปชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ เอกปฺาสจิตฺเตสุ ปีติ ชายติ. เตสฏฺิยา สุขนฺติ เอกปณฺณาสสปฺปีติกจิตฺเตสุ เจว เอกาทสสุ จตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเตสุ, กุสลวิปากกายวิฺาเณ จาติ เตสฏฺิยา จิตฺเตสุ สุขํ ชายติ. เตสฏฺิสุขสหคตจิตฺตานิ เจว ตีณิ จ ทุกฺขสหคตานีติ ฉสฏฺิจิตฺเต วชฺเชตฺวา อวเสสปฺจปณฺณาสจิตฺเตสุ อุเปกฺขา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อุเปกฺขา ปฺจปฺาสจิตฺเตสู’’ติ. ทุกฺขํ ตีสูติ ทฺวีสุ ปฏิฆจิตฺเตสุ เจว อกุสลวิปากกายวิฺาเณ จาติ ตีสุ จิตฺเตสุ ทุกฺขํ ชายติ. โหติ…เป… โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ เตสฏฺิยา สุขสหคตจิตฺเตสุ เอกเมว กายวิฺาณํ อปเนตฺวา อวเสเสสุ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โหติ. อกุสลวิปากกายวิฺาณวเสน เอกเมว ทุกฺขินฺทฺริยสหคตํ, ตถา กุสลวิปากกายวิฺาณเมว สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขินฺทฺริยํ…เป… สุขินฺทฺริย’’นฺติ.
อเหตุกวิปากกิริยามโนธาตุวชฺชิเตสุ ¶ มชฺฌิมคณนาย ปฺจาธิกสตปริมิเตสุ กุสลากุสลวิปากกิริยาจิตฺเตสุ วีริยํ เทสิตนฺติ อาห ‘‘ปฺจุตฺตร…เป… อาหา’’ติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถสุ ¶ สตฺเต วิเนติ, วิคโต วา นายโก อิมสฺส, วิสิฏฺโ วา สพฺพโลกสฺส นายโก สามิ, วิเสเสน วา วิเนยฺยสตฺเต นิพฺพานปุรํ เนตีติ วินายโก. สมาธินฺทฺริยํ วิจิกิจฺฉาวชฺชิตวีริยสหคตจิตฺเตสุ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จตุตฺตรสเต’’ติอาทิ.
อฏฺารส อเหตุกจิตฺตานิ, ทฺเว เอกเหตุกจิตฺตานิ จ วชฺเชตฺวา อวเสสเอกุตฺตรสเต จิตฺเต ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาเหตุกจิตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทส วิฺาเณติ กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิคุณิเต จกฺขาทิเก ปฺจวิฺาเณ.
๑๐๒-๖. นิยตา น เยวาปนกา วิย กทาจีติ อตฺโถ. กถํ ปเนเต เอกนวุติยา จิตฺเตสฺเวว ชายนฺตีติ อาห ‘‘อเหตุเกสู’’ติอาทิ. เอกูนาสีติยาติ ทฺวาทส าณสมฺปยุตฺตกามาวจรานิ, ปฺจทส รูปาวจรานิ, ทฺวาทส อรูปาวจรานิ, สมจตฺตาลีส โลกุตฺตรจิตฺตานีติ เอวํ เอกูนาสีติยา ติเหตุกจิตฺเตสุ. อฏฺวีสติยา จิตฺเตติ โสฬสสุ กามาวจรกุสลมหากิริยาสุ, ทฺวาทสสุ จ โลกิยจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตสุ จาติ อฏฺวีสติจิตฺเตสุ. สาฏฺเก จตฺตาลีสวิเธติ อฏฺสหิเต จตฺตาลีสวิเธ, อฏฺจตฺตาลีสวิเธติ วุตฺตํ โหติ. ฉ ยุคฬานีติ กายปสฺสทฺธิจิตฺตปสฺสทฺธาทีนิ ฉ ยุคฬานิ. กุสลาพฺยากตา จาติ กุสลจิตฺตสมฺปโยคโต กุสลา, อพฺยากตจิตฺตสมฺปโยคโต อพฺยากตาติ กุสเลนปกาสนวิธาเนสุ เฉเกน สตฺถุนา ปกาสิตา เทสิตาติ อตฺโถ.
๑๐๘-๑๑๑. สํสโยติ ¶ วิจิกิจฺฉา. สา หิ สํเสติ สมนฺตโต เสติ, ‘‘เอวํ นุ โข, โน นุ โข’’ติ ปริสปฺปตีติ สํสโย. มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสติ คเวสตีติ มเหสี. เตน มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. อฏฺสูติ อฏฺโลภสหคตจิตฺเตสุ. จตูสูติ เตสฺเวว ทิฏฺิสหคตจิตฺเตสุ. ทิฏฺิวิยุตฺเตสุ จตูสูติ สมฺพนฺโธ. ทฺวีสฺเววาติ ทฺวีสุ โทสมูลกจิตฺเตสุ. ทฺวีสุ ชายนฺติ โน สหาติ โทสมูเลสฺเวว ทฺวีสุ ชายนฺติ, สห ปน น อุปฺปชฺชนฺติ, อุสูยนกาเล อิสฺสา, มจฺฉรณกาเล มจฺเฉรนฺติอาทินา นานา หุตฺวาว อุปฺปชฺชนฺติ. ปฺจสูติ ปฺจสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ.
๑๑๒. จิตฺตสฺส เจตสิกตฺตาภาเวปิ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ คณนฏฺานโต ‘‘มโน’’ติ จิตฺตมฺปิ วุตฺตํ.
๑๑๔-๕. เอตฺตาวตา ¶ เจตสิกวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเกกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ลพฺภมานราสีสุ องฺควิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกูนตึสจิตฺเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. นนุ จ ผสฺสปฺจมกราสิ สพฺพปมํ อาคตา, สา กสฺมา น วุตฺตาติ? สพฺพสาธารณภาวโต. น หิ โส จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิ, โย ผสฺสปฺจมกวินิมุตฺโตติ. เอกาทส ปมชฺฌานิกานิ โสมนสฺสสหคตานิ, ทฺวาทส สเหตุกกามาวจรานิ, ตถา จตฺตาริ อกุสลานิ, สุขสนฺตีรณหสิตุปฺปาทานิ ทฺเวติ เอกูนตึสจิตฺเตสุ ปฺจงฺคิกํ ฌานํ ปฺจกราสิสงฺขาตํ มตํ. จตุ…เป… นิทฺทิเสติ เอกาทส ทุติยชฺฌานิกานิ, กุสลวิปากกิริยาวเสน ทฺวาทส อุเปกฺขาสหคตสเหตุกกามาวจรานิ, อุเปกฺขาโทมนสฺสสหคตานิ อฏฺ อกุสลานิ, ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตอุเปกฺขาสหคตานิ ฉ อเหตุกจิตฺตานิ จาติ อิมานิ สตฺตตึส จิตฺตานิ ยถาโยคํ จตูหิ ฌานงฺเคหิ ยุตฺตานิ. เอตฺถ ¶ หิ เอกาทส ทุติยชฺฌานิกานิ วิจารปีติสุขสมาธีหิ สหคตานิ, อิตรานิ ยถาโยคํ อุเปกฺขาโทมนสฺเสสุ เอเกเกน วิตกฺกวิจารสมาธีหีติ จตูหิ สมฺปยุตฺตานิ.
เอกาทสวิธนฺติ เอกาทสวิธํ ตติยชฺฌานิกจิตฺตํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาโยคโต ติวงฺคิกมุทีริตํ. จตุตฺตึส…เป… มุทีริตนฺติ ทฺวาทส อรูปาวจรจิตฺตานิ, ทฺวาวีสติ จตุตฺถปฺจมชฺฌานิกานิ สาสวานาสวานีติ จตุตฺตึส จิตฺตานิ ยถาโยคํ อุเปกฺเขกคฺคตาโยคโต, สุเขกคฺคตาโยคโต จ ทุวงฺคิกมุทีริตํ. จตุตฺถชฺฌานิกานิ หิ เอกาทส สุเขกคฺคตาสหิตานิ, เสสานิ เตวีสติ อุเปกฺเขกคฺคตาสหิตานิ.
๑๑๖. สภาเวนาวิตกฺเกสูติ ทุติยชฺฌานาทโย วิย ภาวนาพเลน วินา สภาเวเนว อวิตกฺเกสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ. เตสุ หิ วิชฺชมานานิปิ เสสฌานงฺคานิ วิตกฺกวิรเหน อุปนิชฺฌานกิจฺเจสุ อสมตฺถานิ. เตเนว หิ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘วิตกฺกปจฺฉิมกฺหิ ฌานงฺคํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ภาวนาย อวิตกฺกภาวปฺปตฺตานิ ปน ภาวนาพเลเนว อุปนิชฺฌานกิจฺเจสุ ปฏุตรา, ตสฺมา สภาเวนาวิตกฺเกสุ ฌานงฺคานิ น อุทฺธเรยฺย. ‘‘น อุทฺธฏา’’ติ วา ปาโ, น อุทฺธฏานีติ อตฺโถ.
ยทิ เอวํ กสฺมา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ สรูเปเนว จิตฺเตกคฺคตา วุตฺตา, นนุ ตสฺสา วิตกฺกวิรเหน ฌานงฺคกิจฺเจ อสมตฺถตาย ราสิภชนาภาวโต เยวาปนกวเสน วจนํ ยุตฺตนฺติ ¶ ? วุจฺจเต – กุสลากุสเลสุ อวิชฺชมานธมฺมสฺส วิปาเกสุปิ อนุปลพฺภนโต ฌานงฺคกิจฺจสฺส อกรเณปิ กุสลากุสเลสุ เทสิตนิยาเมเนว สรูเปน อิธาปิ วุตฺตา. โหตุ ตาว เอตํ, ฌานราสิยํ เวทนา กสฺมา วุตฺตา. สา หิ สพฺพจิตฺตสาธารณภาวโต ¶ ผสฺสปฺจกราสิมฺหิ เจว, อุเปกฺขาทิอินฺทฺริยภาวโต อินฺทฺริยราสิมฺหิเยว วตฺตพฺพา, น อิตรตฺถ ตทภาวโตติ? สจฺจํ, เวทนา ปน สพฺพเวทนานํ สามฺสภาเวน ผสฺสปฺจเก อาคตเวทนา จ อปเรน วิเสสวจเนน ตตฺถ นิทฺทิฏฺา, น ตตฺถ อนฺโตกรณตฺถํ. เตเนว หิ ธมฺมสงฺคณิยํ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ สงฺคหวาเร ฌานงฺคราสิ น อุทฺธฏาติ รูปธาตุยํ ติณฺณํ มหาภูตานํ อปฺปฏิฆภาเวปิ กามธาตุยํ สปฺปฏิฆมหาภูเตหิ สมานภาวโต ตตฺถาปิ สปฺปฏิฆภาโว วิย ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ เวทนาจิตฺเตกคฺคตานํ วิตกฺกวิโยเคน ฌานกิจฺจากรเณปิ สวิตกฺกจิตฺเตสุ ฌานจิตฺตสมงฺคีเวทนาทีหิ สมานตฺตา ฌานงฺคภาเวน วจนํ นาม ยุตฺตํ. เตเนว จ นามรูปสมาเส ‘‘ผสฺสปฺจกราสิฌานทุกราสิอินฺทฺริยตฺติกราสี’’ติ วุตฺตนฺติ. อถ วา กึ เอตาย ยุตฺติจินฺตาย, ธมฺมสภาวเวทินา ตถาคเตน ธมฺมสภาวํ อวิรชฺฌิตฺวา เทสิตนฺติ น เอตฺถ อนุโยโค กาตพฺโพติ. อเหตุกจิตฺตานํ อารมฺมเณ สุปฺปติฏฺิตตาภาเวน อนิยฺยานิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพา…เป… น อุทฺธเร’’ติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายมฺปิ ‘‘เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค’’ติ.
๑๑๗. ตีณิ โสฬสจิตฺเตสูติ ปนฺนรสสุ อเหตุกวิปากจิตฺเตสุ เจว กิริยามโนธาตุมฺหิ จาติ โสฬสสุ จิตฺเตสุ. มนินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานเมกนฺติ ตีณินฺทฺริยานิ โหนฺติ. อิเมสุปิ กุสลวิปากกายวิฺาณธาตุยํ มนินฺทฺริยสุขินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยวเสน ตีณินฺทฺริยานิ, อกุสลวิปากกายวิฺาณธาตุยํ ทุกฺขินฺทฺริเยน สห ตีณิ, สุขสนฺตีรเณ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สห ตีณิ, อวเสสเตรสจิตฺเตสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สห ตีณีติ. เอตฺถ จิตฺตนฺติ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อธิปฺเปตตฺตา มนินฺทฺริยสฺสาปิ อาธารภาโว ยุชฺเชยฺย. อิตรถา หิ มนินฺทฺริยนฺติ ¶ จิตฺตสฺเสว คหเณ ตสฺส อตฺตโน จ อาธารภาโว น ยุชฺชตีติ. เอกสฺมึ ปน จตฺตารีติ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคเต วีริยินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยวเสน จตฺตาริ. ปฺจ เตรสสูติ เปตฺวา วิจิกิจฺฉาสหคตํ อวเสสานิ เอกาทส อกุสลจิตฺตานิ, กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยนฺติ เตรสสุ จิตฺเตสุ วีริยินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ, สมาธินฺทฺริยํ, เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานํ เอกนฺติ ปฺจินฺทฺริยานิ. เอตฺถ หิ ทฺวีสุ โทสมูเลสุ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยวเสน ¶ ปฺจ, ปฺจสุ โสมนสฺสสหคเตสุ ปุริมานิ จตฺตาริ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สทฺธึ ปฺจ, เสเสสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธึ ปฺจ โหนฺติ.
๑๑๘. สตฺต ทฺวาทสจิตฺเตสูติ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ สทฺธาสติสมาธิวีริยชีวิตมนินฺทฺริยานิ จ เวทนินฺทฺริเยสุ ลพฺภมานเมกนฺติ สตฺต อินฺทฺริยานิ. ตตฺถ หิ ฉสุ โสมนสฺสสหคเตสุ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ฉ โสมนสฺสินฺทฺริเยน สทฺธึ สตฺต, อิตเรสุ ฉสุ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธึ สตฺต โหนฺติ. เอเกนูเนสุ…เป… มเนสุ จาติ ทฺวาทส าณสมฺปยุตฺตานิ กามาวจรานิ, สตฺตวีสติ โลกิยชฺฌานจิตฺตานิ จาติ เอกูนจตฺตาลีสวิเธสุ โลกิยจิตฺเตสุ ปุริมานิ สตฺต, ปฺินฺทฺริยฺจาติ อฏฺเว อินฺทฺริยานิ. เอตฺถ หิ โสมนสฺสสหคเตสุ ฉสุ กามาวจเรสุ, ทฺวาทสสุ รูปาวจรจตุกฺกชฺฌาเนสุ จาติ อฏฺารสจิตฺเตสุ โสมนสฺสินฺทฺริเยน, เสเสสุ จ อุเปกฺขินฺทฺริเยน สทฺธึ โยเชตฺวา อฏฺินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
๑๑๙. จตฺตาลีสาย จิตฺเตสุ นวกนฺติ สมจตฺตาลีสวิเธสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ ปุริมานิ อฏฺอินฺทฺริยานิ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อิเมสุ ลพฺภมานเมกนฺติ อินฺทฺริยานํ นวกา. โสตาปตฺติมคฺเคสุ หิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ¶ ลพฺภติ. โสตาปตฺติผลโต ปฏฺาย อรหตฺตมคฺคปริโยสาเนสุ ตํ น ลพฺภติ. ตสฺส าเน อฺินฺทฺริยํ. อรหตฺตผเล ตมฺปิ น ลพฺภติ. ตสฺส าเน อฺาตาวินฺทฺริยํ ติฏฺตีติ. เอวนฺติ ฉหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ปฺจ, กตฺถจิ สตฺต, กตฺถจิ อฏฺ, กตฺถจิ นวินฺทฺริยานีติ เอวํ ฉหิ อากาเรหิ อินฺทฺริยโยโคปิ, น เกวลํ ฌานงฺคโยโคว, อถ โข อินฺทฺริเยหิ สห จิตฺตุปฺปาทานํ สมฺปโยโคปิ เวทิตพฺโพติ.
๑๒๐-๓. อิทานิ มคฺคงฺคสมฺปโยคํ ทสฺเสนฺโต ปมํ ตาว เยสุ จิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺติ, ตานิ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา มคฺคงฺคโยคจิตฺตุปฺปาเท ทสฺเสตุํ ‘‘อมคฺคงฺคานี’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ เอกวีสสตปฺปเภเท จิตฺตสฺมึ, อิมสฺมึ มคฺคงฺคาธิกาเร วา. วิฺาเณสุ ทฺวิปฺจสูติ สภาวาวิตกฺเกสุ จกฺขาทีสุ ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ. กิฺจาปิ เหฏฺา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคาภาโว, อเหตุเกสุ จ มคฺคงฺคาภาโว วุตฺโตว, อฌานงฺคานิ ปน ตตฺถ อธิการวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปสงฺคาคตวเสน. อมคฺคงฺคานิ ตตฺถ ปสงฺคาคตวเสน, อิธ อธิการวเสนาติ น โกจิ ปุนรุตฺติโทโส.
เอกนฺติ ¶ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ. ตฺหิ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามโยคโต ทฺเว มคฺคงฺคานิ เอตฺถาติ ทุมคฺคงฺคํ. ติมคฺคงฺคานิ สตฺตสูติ จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, ทฺเว โทสมูลานิ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตนฺติ สตฺตสุ มิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธิโยคโต ติมคฺคงฺคานิ. จตฺตาลีส…เป… จตุรงฺคิโกติ ทฺวาทส าณวิปฺปยุตฺตานิ, จตฺตาริ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตานิ, ปมชฺฌานิกวชฺชานิ จตุวีสติ มหคฺคตจิตฺตานีติ จตฺตาลีสจิตฺเตสุ โย มคฺโค ลพฺภติ, โส ยถาโยคํ สมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิโยคโต, มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปมิจฺฉาวายามมิจฺฉาสมาธิโยคโต, สมฺมาทิฏฺิสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิโยคโต ¶ จ จตุรงฺคิโก มโต. ตตฺถ าณวิปฺปยุตฺเตสุ ทฺวาทสสุ ปมานิ จตฺตาริ, ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ มชฺฌิมานิ, เสเสสุ ปจฺฉิมานิ ลพฺภนฺติ.
ปฺจทฺทสสุ…เป… ปฺจงฺคิโกติ ทฺวาทสสุ าณสมฺปยุตฺตกามาวจเรสุ เจว ตีสุ โลกิยปมชฺฌานิเกสุ จาติ ปนฺนรสสุ จิตฺเตสุ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปสมฺมาวายามสมฺมาสติสมฺมาสมาธิวเสน ปฺจงฺคิโก มคฺโค. นนุ จ สมฺมาวาจาทโย กามาวจเรสุ ลพฺภนฺตีติ? สจฺจํ ลพฺภนฺติ, ปาเ ปน อนาคตตฺตา อิธ ปริจฺจตฺตาติ. ทฺวตฺตึสจิตฺเตสูติ ปมชฺฌานิกวชฺเชสุ ทฺวตฺตึสโลกุตฺตรจิตฺเตสุ. สตฺตงฺคิโกติ อวิตกฺกตฺตา สมฺมาสงฺกปฺโป น ลพฺภตีติ ตํ ปริจฺจชิตฺวา อวเสสสตฺตมคฺคงฺควเสน สตฺตงฺคิโก วุตฺโต.
ยตฺถ ปน สมฺมาสงฺกปฺโป ลพฺภติ, ตตฺถ เตน สห อฏฺงฺคิโกติ อาห ‘‘มคฺโค อฏฺสู’’ติอาทิ. ตตฺถ อฏฺสุ จิตฺเตสูติ ปมชฺฌานิเกสุ อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ. เอวนฺติ ฉหิ มคฺคงฺเคหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ทฺเว มคฺคงฺคานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ปฺจ, กตฺถจิ สตฺต, กตฺถจิ อฏฺาติ เอวํ ฉหิ ปกาเรหิ.
๑๒๔-๖. อิทานิ พลสมฺปโยคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พลานิ ทฺเว’’ติอาทิ. ตตฺถ วีริยพลสมาธิพลวเสน ทฺเว พลานิ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวเย วิภงฺควาเร อาคตานิ วีริยพลสมาธิพลานิ ปจฺเจกํ ลพฺภนฺตีติ ‘‘ทฺเว ทฺวิจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํ. เอกสฺมึ ตีณีติ เอกสฺมึ วิจิกิจฺฉาสหคเต วีริยพลอหิริกพลอโนตฺตปฺปพลวเสน ตีณิ พลานิ. เอกาทสสุ จตฺตารีติ วิจิกิจฺฉาสหคตวชฺเชสุ เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ สมาธิพลฺเจว ปุพฺเพ ¶ วุตฺตานิ ตีณีติ จตฺตาริพลานิ. ฉ ทฺวาทสสูติ ทฺวาทสสุ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ สทฺธาวีริยสติสมาธิหิริโอตฺตปฺปวเสน ฉ พลานิ.
เอกูนาสีติยา ¶ สตฺตาติ ทฺวาทสสุ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรจิตฺเตสุ เจว สตฺตวีสติมหคฺคตจิตฺเตสุ จ จตฺตาลีสาย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ จาติ เอกูนาสีติวิเธสุ จิตฺเตสุ สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺาหิริโอตฺตปฺปวเสน สตฺต พลานิ. โสฬเสวาพลานีติ ปฺจทส อเหตุกวิปากานิ, กิริยามโนธาตุอาวชฺชนฺจาติ โสฬส พลวิปฺปโยคโต อพลจิตฺตานิ. เอวนฺติ ปฺจหิ พเลหิ สมฺปยุตฺตสฺส อภาวโต กตฺถจิ ทฺเว, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ฉ, กตฺถจิ สตฺตาติ ปฺจหิ อากาเรหิ สพลํ, อิเมสุ เอกสฺสาปิ อภาวโต อพลมฺปิ จ วิฺเยฺยํ, วิชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เหตุราสิอาทโย วินิจฺฉยภาวโต น วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เยสุ จิตฺเตสุ ยานิ ฌานงฺคมคฺคงฺคพลินฺทฺริยานิ ชายนฺตีติ สมฺพนฺโธ. คาถาพนฺธสุขตฺถํ อินฺทฺริยานํ โอสานกรณํ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
เจตสิกวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๘-๓๐. วิชานนสภาวโตติ อารมฺมณวิชานนสภาวตฺตา. นนุ จ เหฏฺา สารมฺมณโต เอกวิธภาโว วุตฺโตติ? สจฺจํ วุตฺโต, โส ปน เจตสิกานฺจ สาธารโณติ อิธ ตพฺพิวชฺชนตฺถํ วิชานนลกฺขณตาว วุตฺตา. สงฺเขปคณนวเสน จ สเหตุกานํ เอกสตฺตติวิธตา วุตฺตา. เหตุวาทินาติ กุสลากุสลาพฺยากตเหตูนํ พฺยากรณกุสเลน ¶ . อถ วา ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา ¶ , เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาหา’’ติ (อป. เถร ๑.๑.๒๘๖; มหาว. ๖๐) วจนโต ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ตํตํปจฺจยวาทินา.
๑๓๑-๔. สวตฺถุกาวตฺถุกโตติ เอกนฺเตน สพฺพวตฺถุนิสฺสิตภาวโต เจว ตทภาวโต จ. เกจิ ปน หทยวตฺถุวเสน สวตฺถุกาวตฺถุกตํ วณฺเณนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ สวตฺถุกนิทฺเทเส ‘‘สพฺโพ กามวิปาโก’’ติ ปสาทนิสฺสิตานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา. อุภยวเสนาติ สวตฺถุกาวตฺถุกวเสน. กานิจิ หิ จิตฺตานิ เอกนฺเตน สวตฺถุกานิ, กานิจิ อวตฺถุกาเนว, กานิจิ อุภยสภาวานิ. ตถา เจว นิทฺทิสติ ‘‘สพฺโพ กามวิปาโก จา’’ติอาทิ.
สพฺโพ กามวิปาโก จาติ สเหตุกาเหตุกภินฺโน สพฺโพ เตวีสติวิโธ กามาวจรวิปาโก จ. อาทิมคฺโคติ โสตาปตฺติมคฺโค. โส หิ สพฺพโลกุตฺตเรสุ อาทิโต อุปฺปชฺชนโต, อฏฺสุ อริยปุคฺคเลสุ อาทิปุคฺคลสฺส สมฺพนฺธีติ วา ‘‘อาทิมคฺโค’’ติ วุจฺจติ. วินา วตฺถุนฺติ สกสกวตฺถุํ วินา นุปฺปชฺชนฺติ. เตเนว เหตานิ อรูปภเว นุปฺปชฺชนฺติ ตตฺถ วตฺถูนํ อภาวโต. ‘‘นุปฺปชฺชนฺติ วินา วตฺถุ’’นฺติ จ อิทํ อนฺโตภาวิตการณตฺถํ กตฺวา วุตฺตํ. เตน ยสฺมา วตฺถุํ วินา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เอกนฺเตน สวตฺถุกาติ วุตฺตํ โหติ.
เอกนฺเตน อวตฺถุกา อรูปภเวเยว ปฏิสนฺธาทิวเสน ปวตฺตนโต. กถํ ปน รูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ อรูปํ ปวตฺตติ, กสฺมา น ปวตฺตติ ปฺจโวกาเรติ? ตถา อทสฺสนโต. ยทิ เอวํ กพฬีการาหาเรนปิ วินา รูปธาตุยํ รูเปน ปวตฺติตพฺพํ, กึ การณา? กามธาตุยํ ตถา อทสฺสนโต. อปิ ตุ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ปวตฺติการณํ ¶ รูเป อวิคตตณฺหํ, ตสฺส สห รูเปน ปวตฺติ. ยสฺส ปน นิพฺพตฺติการณํ รูเป วิคตตณฺหํ, ตสฺส วินา รูเปน ปวตฺติ การณสฺส ตํวิมุขตายาติ รูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ อรูปํ ปวตฺตติ. ทฺเวจตฺตาลีส เสสานีติ มโนทฺวาราวชฺชนํ กุสลกิริยาวเสน โสฬส กามาวจรานิ, ตเถว อฏฺ อรูปาวจรานิ, ปมมคฺควชฺชานิ สตฺต โลกุตฺตรานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตทสอกุสลานิ เจติ ทฺเวจตฺตาลีส วุตฺตาวเสสจิตฺตานิ.
๑๓๕-๗. รูปาทีสุ เอเกกเมว อารมฺมณํ อิมสฺสาติ เอเกการมฺมณํ. ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส อาปาถคตกาเล ตํตํวิชานนวเสน ปฺจปิ อารมฺมณานิ อิมสฺสาติ ปฺจารมฺมณํ. เอวมฺปีติ ¶ น เกวลํ สวตฺถุกาทิวเสเนว, อถ โข เอเกการมฺมณาทิโตปิ. อภิฺาวชฺชิตานํ สพฺพมหคฺคตานมฺปิ ธมฺมารมฺมณภาเวน เอการมฺมณตฺตา อาห ‘‘สพฺพํ มหคฺคต’’นฺติ. ปณฺณตฺตารมฺมณโต เอการมฺมณนฺติ เกจิ. ตํ อรูปาวจรทุติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปตฺวา น ยุชฺชติ เตสํ มหคฺคตารมฺมณตฺตา. อภิฺาทฺวยสฺส ฉฬารมฺมณิกภาเวน, ตสฺส จ รูปาวจรปฺจมชฺฌานโต อภินฺนตฺตา ตํ ปหาย ‘‘เตจตฺตาลีสา’’ติ วุตฺตํ.
๑๔๑. ปฺุวิปากกิริยโต กาเม ทฺวาทสาติ สมฺพนฺโธ. ธาติ นิปาตมตฺตํ. ปฺุวิปากกฺริยโตติ าณวิปฺปยุตฺตกุสลวิปากกิริยโต.
๑๔๓-๙. อิริยาย กายิกาย กิริยาย ปวตฺติปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิ. อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติ. กามฺเจตฺถ รูปวินิมุตฺโต อิริยาปโถ, วิฺตฺติ วา นตฺถิ, ตถาปิ สพฺพํ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตํ อิริยาปถุปตฺถมฺภกํ, วิฺตฺติวิการุปฺปาทนฺจ โหติ. ยํ ปน จิตฺตํ วิฺตฺติชนกํ ¶ , ตํ เอกํสโต อิตรทฺวยสฺส ชนกํ อวินาภาวโต, ตถา อิริยาปถุปตฺถมฺภกํ รูปสฺสาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปีริยาปถวิฺตฺติ-ชนกาชนกาทิโต’’ติ อิริยาปถวิฺตฺตีนํ วิสุํ คหณํ. ชนกาชนกาทิโตติ ติณฺณมฺปิ ชนกโต, กสฺสจิปิ อชนกโต, ทฺวินฺนํ เอกสฺส จ ชนกโต. กานิจิ หิ จิตฺตานิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิฺตฺตึ ชนยนฺติ. กานิจิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิฺตฺตึ น ชนยนฺติ. กานิจิ รูปเมว สมุฏฺาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ. กานิจิ ตีณิ น กโรนฺเตว. ตถา เจว ทสฺเสติ ‘‘ทฺวาทสากุสลา’’ติอาทิ. เอวฺจาปิ หิ ตํ จิตฺตนฺติ น เกวลํ อเหตุกาทิโตว, เอวํ รูปาทิชนกาทิโตปิ ตํ จตุพฺพิธํ. ‘‘เอวฺจาทิมฺหิ ต’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ตสฺส ปน อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ เอวฺจ จตุพฺพิธนฺติ อตฺถํ วทนฺติ. ตตฺถาติ เตสุ รูปชนกาทีสุ. ทส กิริยาติ มโนธาตุวชฺชา ทส กิริยา.
สมุฏฺาเปนฺติ รูปานีติ อตฺตโน อุปฺปาทกฺขเณเยว อตฺตนา ชเนตพฺพรูปานิ สมุฏฺาเปนฺติ. กปฺเปนฺตีติ สนฺนาเมนฺติ. ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ อุปตฺถมฺเภนฺติ. ยถา หิ อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนหิ วีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ, ปเวธนฺตา วิย โหนฺติ, น เอวํ ทฺวตฺตึสวิเธสุ วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติวิเธสุ ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสุ. ตทา ปน องฺคานิ ¶ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺติ. ชนยนฺติ จ วิฺตฺตินฺติ มโนทฺวาเร ปวตฺตา เอว วิฺตฺตึ ชนยนฺติ, น ปน ปฺจทฺวาเร ปวตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
ทฺวิปฺจวิฺาณานํ ฌานงฺคโยคาภาเวน รูปาชนกตฺตา อาห ‘‘ทฺเวปฺจวิฺาณา’’ติ. ฌานงฺคานิ หิ จิตฺเตน สห รูปสมุฏฺาปกานิ, เตสํ อนุพลปฺปทายกานิ มคฺคงฺคาทีนิ เตสุ ¶ วิชฺชมาเนสุ สวิเสสํ รูปปฺปวตฺติทสฺสนโต. อรูปวิปากา ปน รูปวิราคภาวนาย นิพฺพตฺตตฺตา เหตุโน ตํวิมุขตาย รูปํ น สมุฏฺาเปนฺตีติ อาห ‘‘วิปากา จ อรูปิสู’’ติ.
๑๕๐. สพฺเพสํ สนฺธิจิตฺตนฺติ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ. ตฺหิ วตฺถุทุพฺพลตาย, อปฺปติฏฺิตตาย, ปจฺจยเวกลฺลโต, อาคนฺตุกตาย จ รูปํ น สมุฏฺาเปติ. ตถา หิ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สหชาตํ วตฺถุ ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตํ, อาหาราทีหิ จ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลํ, ตสฺส จ ทุพฺพลตฺตา ตนฺนิสฺสิตวิฺาณมฺปิ ทุพฺพลนฺติ. ยถา จ ปปาเต ปติโต อฺสฺส นิสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ตมฺปิ ภินฺนสนฺตติยํ กมฺมกฺขิตฺตตาย ปปาเต ปติตํ วิย อปฺปติฏฺิตํ น รูปสมุฏฺาปเน อุสฺสหติ จ วตฺถุโน จ อตฺตนา สห อปจฺฉา อปุเร อุปฺปชฺชมานตฺตา ปุเรชาตปจฺจยสฺส อลาภโต. ยถา ปน อาคนฺตุโก ปุริโส อคตปุพฺพํ เทสํ คโต อฺเสํ ‘‘เอถ โภ อนฺโตคาเม โว อนฺนปานคนฺธมาลาทีนิ ทสฺสามี’’ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ อตฺตโน อวิสยตาย, อปฺปหุตาย จ, เอวเมวํ ปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ อาคนฺตุกนฺติ. เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาทีหิ การเณหิ รูปํ น สมุฏฺาเปติ. อปิจ อาหารินฺทฺริยาทิวเสน เยหากาเรหิ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ จิตฺตเจตสิกา ปจฺจยา โหนฺติ, เตหิ สพฺเพหิ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกา สมตึสกมฺมชรูปานํ ยถาโยคํ ปจฺจยา โหนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน –
‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๙).
ตสฺมา ¶ สมตึสกมฺมชรูปานิ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ านํ คเหตฺวา ิตานีติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตีติ เวทิตพฺพํ.
จุติจิตฺตฺจารหโตติ เอตฺถ ขีณาสวสฺส จุติจิตฺตํ อุปสนฺตวฏฺฏมูลสฺมึ สนฺตาเน สาติสยํ สนฺตวุตฺติตาย ¶ รูปํ น สมุฏฺาเปติ, อนาคามิอาทีนํ ตทภาวโตติ วทนฺติ. ฏีกากาโร ปน อานนฺทาจริโย ภณติ –
‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปาวจเร, อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ รูปาวจรํ, อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ, เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตีติ วจนโต อฺเสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตี’’ติ.
อาจริยสฺส หิ อยมธิปฺปาโย – ‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺสา’’ติ เอเตน อวิเสเสน กามาวจรสตฺตานํ จุติจิตฺตสฺส, ‘‘เย จ รูปาวจรํ…เป… นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ อิมินา กามภวโต จวิตฺวา รูปารูปภวูปปชฺชนกานํ กามาวจรจุติจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปาทกฺขณโต อุทฺธํ วจีสงฺขารสฺส นิโรธํ วตฺวา กายสงฺขารสฺส ตทภาววจนโต จุติจิตฺตสฺส กายสงฺขาราสมุฏฺาปนํ สิทฺธํ. ยทคฺเคน จ ตํ กายสงฺขารํ น สมุฏฺาเปติ, ตทคฺเคน ตํ เสสรูปมฺปิ น ชเนติ. น หิ รูปสมุฏฺาปกสฺส คพฺภคตตาทิวิพนฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปเน การณํ อตฺถิ. น จ ยุตฺตํ จุติโต อุทฺธํ จิตฺตสมุฏฺานฺจสฺส รูปํ ปวตฺตตีติ, นาปิ ‘‘จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตี’’ติ ปาฬิ อตฺถิ, น จาปิ วฏฺฏมูลานุปสโม จุติจิตฺตสฺส รูปุปฺปาทเน ¶ การณํ จุติจิตฺเตน น อุปฺปนฺนานมฺปิ ตโต ปุริมตเรหิ อุปฺปนฺนานํ วิย ภวนฺตเร อนุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตีติ. ยทิ กายสงฺขารสมุฏฺาปนเมว รูปชนนารหภาวํ สาเธติ, ตทา จตุตฺถชฺฌาเน กถนฺติ? นายํ โทโส, ตสฺส ภาวนาพเลน สาติสยํ สนฺตวุตฺติตาย กายสงฺขาราสมุฏฺาปเนปิ มรณาสนฺนจิตฺตานํ วิย ปริทุพฺพลตฺตาภาวโต รูปสมุฏฺาปเน วิพนฺโธ นตฺถีติ. กุโต ปน ปฏฺาย จิตฺตชรูปํ นุปฺปชฺชตีติ? ยโต ปฏฺาย กายสงฺขาเร นุปฺปชฺชติ. กทา จ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ? จุติโต ปุพฺเพ ทฺวตฺตึสมจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย นุปฺปชฺชติ, เตตฺตึสมจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ปจฺฉิมโสฬสกโต ปุเรตรเมว นิรุชฺฌตีติ วทนฺติ. ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๑๑๓) ปฺเห ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร จ น นิรุชฺฌติ, จิตฺตสงฺขาโร จ น นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ปจฺฉิมจิตฺตสฺเสว วชฺชิตตฺตา จุติโต ทุติยตติยจิตฺเตนาปิ สห นิรุชฺฌตีติ อปเร. ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ¶ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘ยสฺสา’’ติ กามาวจรจุติจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ จิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตสฺส อุปฺปาทโตปิ อุทฺธํ กายสงฺขาราภาววจเนน เหฏฺิมโกฏิยา จุติโต ตติยจิตฺเตเนว สห นิรุชฺฌติ. ทุติยจิตฺตํ น ปาปุณาตีติ เอเก.
๑๕๑-๗. เอกํ ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ านานิ อิมสฺสาติ เอกทฺวิติจตุฏฺานํ, เอกทฺวิติจตุฏฺานตฺตาติ อตฺโถ. านนฺติ จ อิธ กิจฺจมธิปฺเปตํ. ตฺหิ ติฏฺนฺติ เอตฺถ ธมฺมา อวฏฺิตา วิย โหนฺตีติ ‘‘าน’’นฺติ วุจฺจติ. มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขุาณจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุวเสน ปฺจ นิมฺมลานิ โลจนานิ อิมสฺสาติ ปฺจนิมฺมลโลจโน.
นิปฺปปฺเจนาติ ¶ ราคาทิปปฺจรหิเตน. ราคาทโย หิ สํสาเร ปปฺจนโต ‘‘ปปฺจา’’ติ วุจฺจนฺติ.
อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน าเน มโนธาตุตฺติกนฺติ สมฺพนฺโธ, กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนฏฺาเน, วิปากทฺวยํ สมฺปฏิจฺฉนฏฺาเนติ อตฺโถ.
‘‘โสมนสฺสยุตฺตสนฺตีรณํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตีรณ’’นฺติ อธิการโตว ลพฺภตีติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘โสมนสฺสยุต’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
พลวารมฺมเณ สตีติ ตทารมฺมณกิจฺจสฺส พลวารมฺมเณเยว ลพฺภนโต วุตฺตํ, น อิมสฺเสว อาเวณิกภาเวน สพฺเพสมฺปิ ตทารมฺมณานํ พลวารมฺมเณเยว อุปฺปชฺชนโต. โวฏฺพฺพนนฺติ กิริยามโนวิฺาณธาตุสงฺขาตํ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ จิตฺตํ.
๑๕๘-๙. สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ กามรูปารูปภวิกสตฺตานํ. อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – ปฺจทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ เกสฺจิเทว สตฺตานํ อรูปภเว สพฺพโส ปฺจทฺวาริกจิตฺตปฺปวตฺติยา, รูปภเว จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺติยา อภาวโต. มโนทฺวาเร อาวชฺชนกิจฺจํ ปน สพฺเพสเมว สจิตฺตกสตฺตานํ กโรตีติ. ทฺวิฏฺานิกํ นาม โหตีติ ยถาวุตฺตฏฺานทฺวยวนฺตตาย ทฺวิฏฺานิกจิตฺตํ นาม โหติ. เกจิ ปน ‘‘โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณํ กามสุคติยํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ ¶ , ตสฺมา ตํ ปฺจฏฺานิก’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปฏฺาเน ตถา อทีปิตตฺตา. ตตฺถ หิ –
‘‘อุเปกฺขาสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุเปกฺขาสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ (ปฏฺา. ๒.๗.๘) ‘‘อเหตุกํ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา ¶ , อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ อุเปกฺขาสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติ (ปฏฺา. ๒.๗.๘) –
เอวํ อุเปกฺขาสหคต-ปทสฺส ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ปฏิจฺจนโย อุทฺธโฏ. ปีติสหคตสุขสหคต-ปทานํ ปน –
‘‘ปีติสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปีติสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา. อเหตุกํ ปีติสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. สุขสหคตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขสหคโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา. อเหตุกํ สุขสหคตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา, ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา’’ติ (ปฏฺา. ๒.๗.๖) –
เอวํ ปวตฺติวเสเนว อุทฺธโฏ, น ‘‘อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ’’ติอาทินา ปฏิสนฺธิวเสน, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปตีติ น ตสฺส ปฏิสนฺธิทานํ อตฺถีติ ทฺวิฏฺานิกตาว วุตฺตาติ. เต มหคฺคตวิปากา นวาติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๒. ฉทฺวารา เอว ฉทฺวาริกา. อถ วา ฉทฺวาริเกสูติ ฉทฺวาริกจิตฺเตสูติ อตฺโถ.
๑๖๔-๖. ‘‘ปฺจกิจฺจ’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตานเมว นิคมนํ. เสสนฺติ อฏฺสฏฺิวิธํ จิตฺตํ. เอกกิจฺจโยคโต, เอกํ กิจฺจมสฺสาติ วา เอกํ, เอกเมว เอกกํ. สพฺพจิตฺตานํ กิจฺจวเสน นิทฺเทสฏฺาเนเยว กิจฺจานํ ปฏิปาฏิมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ภวงฺคาวชฺชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย จุติปริโยสานํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, จุติปฏิสนฺธีนํ ปน ปากฏตฺตา ¶ ตถา ¶ น วุตฺตํ. ภวสฺส หิ ปฏิสนฺธิ อาทิ, จุติ ปริโยสานนฺติ ปากฏเมว, ตสฺมา ปากฏฏฺานํ ปหาย อปากฏฏฺานโต ปฏฺาย ทสฺเสตุํ ภวงฺคเมว อาทิโต วุตฺตํ. ตทารมฺมณํ ปน กิฺจาปิ อปากฏํ, อถ โข อเนกนฺติกํ กิสฺมิฺจิ ภเว กตฺถจิ ชวนวีถิยํ อลพฺภนโตติ เอกนฺตลพฺภมานปริทีปนตฺถํ ตํ น วุตฺตํ. อถ วา ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ เยภุยฺเยน ภวงฺคนามํ ลพฺภตีติ ปุริมชวนวีถิยํ ตทารมฺมณํ ปจฺฉิมชวนวีถิยา อาวชฺชนสฺส ปุเรจรภูตํ ภวงฺค-คฺคหเณเนว สงฺคหิตนฺติ วิสุํ น วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ปฺจทฺวาเรสุ ปวตฺติวเสน ปฺจวิธตาย ทสฺสนตฺถํ ‘ภวงฺคาวชฺชน’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตตฺถ ปน อปฺปวตฺตมานานํ เกสฺจิ สพฺภาวโต ตํ น ยุชฺชติ, ฉทฺวารปฺปวตฺติวเสน ฉพฺพิธตฺตนยทสฺสนตฺถนฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยถา เจตฺถ ‘‘ภวงฺคาวชฺชน’’นฺติอาทินา จกฺขุทฺวาเร วุตฺตํ, เอวํ โสตทฺวาราทีสุปิ ทสฺสนาทึ อปเนตฺวา สวนาทึ ปกฺขิปิตฺวา กิจฺจปฺปวตฺติ โยเชตพฺพา. มโนทฺวาเร ปน –
‘‘ภวงฺคํ ปมํ โหติ, ตโต อาวชฺชนํ มตํ;
ทุติยํ ตมติกฺกมฺม, ชวนํ ตติยํ สิยา’’ติ. –
โยชนา ทฏฺพฺพา. ฉนฺนํ วิฺาณานนฺติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปฺจนฺนํ, มโนวิฺาณสฺส จ. สตฺตวิฺาณธาตูนนฺติ จกฺขุวิฺาณธาตาทีนํ ปฺจนฺนํ, มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุทฺวยสฺสาติ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ.
๑๖๙-๗๑. ปฺจาภิฺาวิวชฺชิตนฺติ –
‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสโต, ปรจิตฺตวิชานนา;
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปฺจธา’’ติ. –
เอวมาคตาหิ ปฺจหิ อภิฺาหิ ยุตฺเตน รูปาวจรปฺจมชฺฌานจิตฺเตน วชฺชิตํ. ทิพฺพโสตาทีนํ เอเกการมฺมณตฺเตปิ ปฺจนฺนมฺปิ อภิฺานํ เอกสฺเสว จิตฺตสฺส อวตฺถาเภทภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปฺจาภิฺาวิวชฺชิต’’นฺติ ¶ . เกจิ ปน ‘‘อิธ เอกนฺเตน ธมฺมารมฺมณิกจิตฺตานเมว วจนโต ¶ ปรจิตฺตวิชานนํ วชฺเชตฺวา อนาคตํสาเณน สห ปฺจาภิฺานํ ปฏิกฺเขโป’’ติ วทนฺติ.
ทฺวิปฺจวิฺาณานํ, มโนธาตุตฺตยสฺส จ ปริจฺจาเคน เอกจตฺตาลีส โหนฺตีติ อาห ‘‘จตฺตาลีสํ ตเถกก’’นฺติ. อภิฺานิ จาติ จ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, โส ‘‘จตฺตาลีสํ ตเถกก’’นฺติ อิมสฺสานนฺตรํ ทฏฺพฺโพ, เตน ปน อภิฺาจิตฺตทฺวยํ สงฺคณฺหาติ. อถ วา อภิฺา นาม เหฏฺา เอเกการมฺมณิเกสุ วุตฺตสฺส ปฺจมชฺฌานสฺเสว อวตฺถาวิเสโสติ อภิฺาจิตฺตานํ ฉฬารมฺมณิเกสุ อคฺคหณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๗๒-๓. ติธา กตฺวาติ ติธา กรณเหตุ. เหตฺวตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ยถา ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ. ‘‘ปฺุาปฺุวเสนา’’ติอาทินา ชาติภูมิเหตุเวทนาทิวเสน ยาว ฉสตฺตติวิโธ เภโท, ตาว มโนวิฺาณธาตุํ ภินฺทิตฺวา ตํวเสน จิตฺตวิภาคทสฺสนตฺถํ นยทานํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๗๕. ติธา กตฺวาติ ปมํ วิปากทฺวยกิริยาเภทโต, ทุติยํ กุสลากุสลาทิโตติ เอวํ ธาตุทฺวยํ ปจฺเจกํ ติธา กตฺวา.
๑๘๐. ภูมิ…เป… วิภาวเยติ ตึสภูมีนํ นานตฺตวเสน ปวตฺติโต ตึสวิธํ, ตตฺเถว ตึสปุคฺคลานํ นานตฺตวเสน ปวตฺติโต จ ตึสวิธนฺติอาทินา อิทํ ยถานิทฺทิฏฺจิตฺตํ พหุธา โหตีติ จ วิภาเวยฺยาติ อตฺโถ.
๑๘๑. อิธาติ ¶ อิมสฺมึ สาสเน. หตฺถคตามลกา วิย โหนฺตีติ ยถา หตฺถคตํ อามลกํ จกฺขุมโต สุปากฏํ โหติ, เอวมิมสฺส มติมโต ภิกฺขุโน อภิธมฺมปิฏกคตา อตฺถา สุปากฏา โหนฺติ, อาวชฺชิตาวชฺชิตกฺขเณ สุวิสทาว ปฺายนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจโม ปริจฺเฉโท
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
๑๘๒-๘. พุทฺธิยา ¶ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ กโรตีติ พุทฺธิวุทฺธิกรํ. ยสฺส ยสฺส นยสฺส กถนํ ปฏิฺาตํ, ตํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตานํ ภูมีสุปฺปตฺติ’’นฺติ. ตํ วตฺวา ภูมีนํ อาธารวเสน ปสงฺคาคตํ คติเภทํ, ภวเภทฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เทวา เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘จตสฺโสปายภูมิโย’’ติ วตฺวา อสุรคติยา เปตคติยํเยว สงฺคหิตตฺตา ‘‘คติโย ปฺจา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. มยํ ปน ‘‘ติสฺโสวาปายภูมิโย’’ติ ปาเน ภวิตพฺพนฺติ มฺาม. น หิ เอส อนากุลวจโน อาจริโย อีทิสํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วิย สมฺโมหชนกํ วจนํ ภาสติ. ปาฬิยมฺปิ หิ –
‘‘ปฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโย. กตมา ปฺจ? นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา’’ติ (อ. นิ. ๙.๖๘) –
เอวํ ¶ ติณฺณเมว อปายานํ วเสน วุตฺตํ. กามรูปารูปวเสน ตโย ภวา. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ภเวสุ. ตึเสวาติ จตสฺโส อปายภูมิโย, สตฺตวิธา กามสุคติภูมิ, โสฬส รูปีพฺรหฺมโลกา, จตสฺโส อรูปภูมิโยติ เอกตึสภูมีนมนฺตเร จิตฺตปฺปวตฺติอธิการตฺตา อสฺภูมึ อปเนตฺวา อวเสสา ตึเสว ภูมิโยติ อตฺโถ. ตาสุ ตึเสว ปุคฺคลาติ ตาสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา ปุคฺคลา ภูมิคณนวเสน ตึเสว โหนฺติ. ภูมิวเสน ตึสวิธาปิ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตคณนาย เอกูนวีสติ โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภูมีสฺเวตาสู’’ติอาทิ.
ปฏิสนฺธิกจิตฺตานนฺติ ทส กามาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, ปฺจ รูปาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรปฏิสนฺธิจิตฺตานีติ อิเมสํ เอกูนวีสติปฏิสนฺธิจิตฺตานํ วเสน. อสฺีนมจิตฺตกาติ อสฺสตฺตานํ อจิตฺตกา ปฏิสนฺธิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อสฺสตฺตา ¶ เทวา อเหตุกา อนาหารกา อผสฺสกา อเวทนกา อสฺกา อเจตนกา อจิตฺตกา ปาตุภวนฺตี’’ติ.
ยทิ ปฏิสนฺธิวเสน วีสติ ปุคฺคลา, กถํ ภูมิวเสน ตึสาติ วุตฺตา. เอกตึสาติ หิ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิธา’’ติอาทิ.
น วิชฺชติ เหตุ อิเมสนฺติ อเหตู, ทุเว, ตีณิ จ เหตู อิเมสนฺติ ทฺวิติเหตู, ปฏิสนฺธิวเสน อเหตุกา, ทุเหตุกา, ติเหตุกา จาติ อตฺโถ. ตตฺถ อเหตุกา อาปายิกา จ, เอกจฺเจ ภูมเทวา, มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจุมฺมตฺตกนปุํสกอุภโตพฺยฺชนกาทโย จ. วุตฺตาวเสสา กามสุคติวาสิโนว ทุเหตุกา. ติเหตุกา ปน กามสุคติวาสิโนว. อริยา ปน อฏฺาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคสมงฺคีนํ, จตุนฺนฺจ อริยผลสมงฺคีนํ วเสน อฏฺ อริยปุคฺคลา ¶ . นนุ จ อริยาปิ ติเหตุกาเยวาติ? สจฺจํ, จิตฺตุปฺปาทํ ปน ปตฺวา เตสํ วิเสสสพฺภาวโต วิสุํเยว อุทฺธฏาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๘๙-๙๒. ‘‘ภูมีสุปฺปตฺตึ ภณโต เม นิโพธถา’’ติ สุตฺวา โจทโก ‘‘ตึสภูมีสู’’ติอาทินา สพฺเพสํ ภูมีนํ สาธารณจิตฺตานิ ปุจฺฉติ, อิตโร ‘‘จุทฺทเสวา’’ติ วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ อฏฺ ปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตํ, มโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ จุทฺทเสว, น อูนานิ นาธิกานิ, สพฺพาสุ ตึสภูมีสุ โหนฺติ, สพฺพภูมีนํ สาธารณานีติ อตฺโถ.
สทา…เป… สิยุนฺติ ทฺเว โทสมูลานิ, กุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณทฺวยวชฺชิตานิ อฏฺารส กามาวจรวิปากจิตฺตานีติ วีสติ จิตฺตานิ สทา กาเมเยว ภเว สิยุํ, น กทาจิ อฺตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. นนุ จ พฺรหฺมูนมฺปิ อกุสลวิปากานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ? สจฺจํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ กามภเว อนิฏฺรูปาทโย อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ พฺรหฺมโลเก เตสํ อภาวโตติ กามภเวเยว นิยมิตานิ. รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ ปฺจ รูปาวจรภเวเยว สิยุํ, จตฺตาโร จ อรูปาวจรวิปากา อรูปีสูติ อาห ‘‘ปฺจ รูปภเว’’ติอาทิ.
กาม ¶ …เป… ภวนฺตีติ รูปาวจรกุสลกิริยจิตฺตานิ เจว กุสลวิปากานิ จ จกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิ โวฏฺพฺพนวชฺชานิ จ ทฺเว อเหตุกกิริยจิตฺตานิ ปมมคฺควิฺาณนฺติ อฏฺารส จิตฺตานิ กามรูปภเวเยว ภวนฺติ, น อรูปภเว. ตตฺถ หิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกนฺตตฺตา รูปาวจรกุสลกิริยา นุปฺปชฺชนฺติ. จกฺขุวิฺาณาทีนิ วตฺถุทฺวารวิรหโต, หสิตุปฺปาโท เอกนฺตวตฺถุนิสฺสยตฺตา, โสตาปตฺติมคฺโค ปรโตโฆสปจฺจยาเยว นิพฺพตฺตนโต ¶ น อุปฺปชฺชติ. ทฺเวจตฺตาลีสาติ อฏฺ ปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ อรูปกุสลานิ, ปมมคฺควชฺชานิ สตฺต โลกุตฺตรจิตฺตานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ จ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ปุพฺเพ วุตฺตอเหตุกกิริยาทฺวยวชฺชิตานิ นว กามาวจรกิริยจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรกิริยจิตฺตานีติ เอวํ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ โหนฺติ.
๑๙๓-๒๐๔. เอวํ ภววเสน จิตฺตุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาลวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปตฺวา ปนา’’ติอาทิ. สพฺพาสนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํ. อฏฺ มหากิริยา, อรหตฺตมคฺคผลจิตฺตานิ, อนาคามิผลํ, เนวสฺานาสฺายตนกุสลกิริยาติ เตรเสว จิตฺตานิ อปายรหิตาสุ ฉพฺพีสภูมีสุ โหนฺติ อปาเยสุ วิปากาวรณสพฺภาเว เอเตสํ อนุปฺปชฺชนโต. อปรานิ ฉ จิตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตานิ ปน รูปภวสาธารณานํ ปฺจปริตฺตวิปากานํ, กิริยมโนธาตุยา จ วเสน เวทิตพฺพานิ.
ปฺจ จิตฺตานีติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาวเสน ปฺจ จิตฺตานิ. ตานิ หิ ปฺจสุ สุทฺธาวาสภูมีสุ น ลพฺภนฺติ. ตตฺถ อนาคามิขีณาสวานเมว อธิวุตฺถตฺตา, เตสฺจ ปมมคฺเคเนว อิเมสํ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาทิตตฺตา.
อปรานิ ทุเวติ ตติยารุปฺปกุสลกิริยจิตฺตานิ. ตานิ หิ เนวสฺานาสฺายตเนสุ อติกฺกนฺตารมฺมณตฺตา, อปาเยสุ จ อเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา นุปฺปชฺชนฺติ. จตุวีสตีภูมิสุ ทฺเว จาติ วิฺาณฺจายตนกุสลกิริยาวเสน ทฺเว จิตฺตานิ. เตวีสภูมิสุ ทฺเวเยวาติ อากาสานฺจายตนกุสลกิริยจิตฺตานิ.
เอกาทสวิธนฺติ รูปาวจรกุสลกิริยา หสิตุปฺปาโทติ เอกาทส. โสตาปตฺติผลํ ยาว อนาคามิมคฺโค จตฺตาริ จ จิตฺตานิ สุทฺธาวาสอปายวชฺชาสุ เอกวีสติภูมีสุ ภวนฺติ. เอกํ ¶ ¶ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ สุทฺธาวาสอปายอรูปภูมิวชฺเชสุ สตฺตรสสุ ภูมีสุ ชายติ. ทฺเว โทสมูลานิ, กุสลวิปากฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, สตฺต อกุสลวิปากาติ ทฺวาทส จิตฺตานิ มหคฺคตภูมิวชฺชาสุ เอกาทสสุ กามภูมีสุ ชายนฺติ. อฏฺ มหาวิปากจิตฺตานิ กามาวจรเทวมนุสฺสวเสน สตฺตภูมีสุ ชายนฺติ. ฉสุ ภูมิสูติ เวหปฺผลสุทฺธาวาสสงฺขาตาสุ ฉสุ ปฺจมชฺฌานภูมีสุ.
จตฺตาริ…เป… ภูมิสูติ จตุตฺถชฺฌานวิปาโก ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหวเสน ตีสุ ภูมีสุ ชายติ, ทุติยชฺฌานวิปาโก, ตติยชฺฌานวิปาโก จ ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสรวเสน ตีสุ ภูมีสุ, ปมชฺฌานวิปาโก พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาวเสน ตีสุ ภูมีสุ โหตีติ เอวํ จตฺตาริ จิตฺตานิ เอเกกวเสน ตีสุ ตีสุ ภูมีสุ ชายนฺติ.
๒๐๖-๙. เอวํ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ เอตฺตกาสุ ภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ จิตฺตนิยมวเสน อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอตฺตกาสุ เอว ภูมีสุ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ภูมินิยมวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลากุสลา กาเม’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กาเม กุสลากุสลา วีสติ, เตสํ ปนฺนรส อเหตุกา ปากา, อาวชฺชนทฺวยฺจาติ สตฺตตึเสว มานสา นรกาทีสุ จตูสุปิ อปาเยสุ ชายเร. อวเสสานิ ปน สตฺตรส กามาวจรวิปากกิริยจิตฺตานิ, ปฺจตึส มหคฺคตโลกุตฺตรานีติ ทฺเวปฺาส มานสา กทาจิปิ เตสุ นุปฺปชฺชนฺติ อภูมิภาวโตติ อตฺโถ.
อสีติ หทยาติ วุตฺตาวเสสานิ อสีติ จิตฺตานิ. ฆานาทิวิฺาณตฺตยนฺติ กุสลวิปากฆานาทิวิฺาณตฺตยํ. ‘‘อปฺุชา ปากา’’ติ อกุสลวิปากานํ สพฺเพสเมว คหิตตฺตา ฆานาทิวิฺาณตฺตยํ อคฺคหิตวิเสสมฺปิ ปาริเสสาเยน กุสลวิปากเมว วิฺายติ.
๒๑๓. โทมนสฺสนฺติ ¶ โทมนสฺสสหคตํ. กฺริยา จ ทฺเวติ โวฏฺพฺพนวชฺชิตา ทฺเว อเหตุกกิริยา.
๒๑๔. ภูมิวเสเนวาติ ปุคฺคเล อนามสิตฺวา เกวลํ ภูมิวเสน. ปุคฺคลานํ วเสน จ ภูมิวเสน จ จิตฺตุปฺปตฺตึ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๖-๘. ปฺจภูมิสูติ ¶ จตุราปายมนุสฺสวเสน ปฺจภูมีสุ. อเหตุกานํ ปฏิสนฺธิสทิสตทารมฺมณวเสน ‘‘สตฺตตึเสวา’’ติ วุตฺตํ, อฺกมฺเมน ปน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณสฺสาปิ สมฺภวโต เอกจตฺตาลีส โหนฺติ. อาจริยโชติปาลตฺเถรสฺส อธิปฺปาเยน ติเหตุกวิปาเกหิปิ สทฺธึ ปฺจจตฺตาลีเสวาติ ทฏฺพฺพํ. อเหตุกสฺส วุตฺเตหีติ อเหตุกสตฺตสฺส วุตฺเตหิ สตฺตตึสมานเสหิ สห. นว กฺริยาติ อฏฺ มหากิริยา, หสิตุปฺปาโท จาติ อิมานิ อสาธารณกิริยจิตฺตานิ นว.
๒๒๐-๑. ‘‘จตุปฺาส มานสา’’ติ วตฺวา เตสํ สรูปโต ทสฺสนตฺถํ อาห ‘‘ทฺวิเหตุกสฺสา’’ติอาทิ. ปุน ‘‘จตุปฺาสา’’ติอาทิ ปน นิคมนํ.
๒๒๓-๔. ปฺาเสวสฺส จิตฺตานีติ ติเหตุกสฺส ปุถุชฺชนสฺส วุตฺตจตุปฺาสจิตฺเตสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสหคตวชฺชานิ เอกูนปฺาส, โสตาปตฺติผลนฺติ อิมานิ ปฺาเสว จิตฺตานิ อสฺส กามาวจรสฺส โสตาปนฺนเทหิโน ชายนฺเต. นวตึเสวาติ เอกูนจตฺตาลีสจิตฺตานิ. ปมํ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลํ.
๒๒๕-๘. ทุติยฺจ ผลํ หิตฺวาติ สกทาคามิผลํ หิตฺวา. จ-สทฺเทน โสตาปตฺติผลฺจ หิตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตโน ผเลน ¶ สห ยานิ อฏฺจตฺตาลีส จิตฺตานิ, ตานิ อนาคามิสฺส สตฺตสฺส ชายนฺติ. จตฺตาลีสฺจ จตฺตารีติ เตวีสติ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, วีสติ กิริยจิตฺตานิ, อรหตฺตผลฺจาติ จตุจตฺตาลีส จิตฺตานิ. สกํ สกนฺติ ‘‘โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ, สกทาคามิโน สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทินา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคจิตฺตํ. กสฺมา ปน เตสํ เอเกกเมว จิตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาหิ เต’’ติ. ปฺจตึเสวาติ สตฺตรส กามรูปารูปกุสลจิตฺตานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชานิ ทส อกุสลานิ, รูปภเว ลพฺภมานกานิ ปฺจ อเหตุกวิปากานิ, อาวชฺชนทฺวยํ, ปมชฺฌานวิปาโก จาติ ปฺจตึส จิตฺตานิ ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติ.
๒๓๒-๕. หิตฺวา จาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ปมผลสฺส คหณํ ทสฺเสติ. เตน อปฺุปฺจกํ หิตฺวา ปมํ ผลํ คเหตฺวา จาติ อตฺโถ. อปฺุปฺจกนฺติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตวเสน ¶ ปฺจ อกุสลจิตฺตานิ. ตตฺถาติ เตสุ โสตาปนฺนสฺส วุตฺเตสุ. ตตฺเถวาติ สกทาคามิสฺส วุตฺเตสุ. ปฺุชํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณทฺวยฺเจวาติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๗. เอวํ ปมชฺฌานภูมิยํ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิวเสน จิตฺตสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสเมว วเสน ทุติยชฺฌานภูมิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานวิปากานํ เอกสตฺตสฺเสว อสมฺภเวปิ ทุติยชฺฌานตเล นิพฺพตฺเต ปุถุชฺชนาทโย ปุถุชฺชนาทิภาวสามฺเน เอกโต คเหตฺวา ‘‘ทุติยชฺฌานตติยชฺฌานปากโต’’ติ วุตฺตํ.
๒๔๒. ปริตฺตสุภาทิโต ปฏฺาย ยาว อกนิฏฺา ตติยจตุตฺถชฺฌานภูมีสุ ปมชฺฌานภูมิยํ วุตฺตคณนาย จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘ปริตฺตกสุภาทีน’’นฺติอาทิ.
๒๔๗. จตุวีสติ ¶ จิตฺตานีติ อฏฺปริตฺตกุสลานิ, จตฺตาริ อรูปกุสลานิ, ปฏิฆทฺวยวชฺชิตานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ปมารุปฺปวิปาโก, มโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ จตุวีสติ จิตฺตานิ ปมารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติ.
๒๕๐-๓. ทส ปฺจาติ อฏฺ มหากิริยา, จตสฺโส อรูปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, ปมารุปฺปวิปาโก, อรหตฺตผลฺจาติ ปนฺนรส จิตฺตานิ ปมารุปฺปภูมิยํ อรหโต โหนฺติ.
เตวีสาติ ปมารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ จตุวีสติจิตฺเตสุ อากาสานฺจายตนกุสลวิปากวชฺชา พาวีสติ จ ทุติยารุปฺปวิปาโก จาติ เตวีสติ ทุติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส โหนฺติ. ตตฺเถว ติณฺณํ ผลฏฺเสขานํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อกุสลปฺจกวชฺชานิ อฏฺารส, ตํตํผลฺจาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ โหนฺติ.
กฺริยา ทฺวาทสาติ อฏฺ มหากิริยา, อากาสานฺจายตนวชฺชิตา ติสฺโส อรูปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนนฺติ ทฺวาทส กิริยจิตฺตานิ. ปาเกโกติ เอโก อรูปวิปาโก.
ทุติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ วิฺาณฺจายตนกุสลวิปากวชฺชานิ เอกวีสติ ¶ , อากิฺจฺายตนวิปาโก จาติ พาวีสติ จิตฺตานิ ตติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๕๔-๖๐. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อปฺุปฺจกวชฺชานิ สตฺตรส, ปมผลฺจาติ อฏฺารส ตติยารุปฺปภูมิยํ โสตาปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนฺติ. ตานีติ ตาเนว อฏฺารส จิตฺตานิ. ‘‘เปตฺวา ปมํ ผล’’นฺติ หิ วจนโต ทุติยผลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อยมตฺโถ อวุตฺตสิทฺโธ. น หิ สกทาคามิโน สกทาคามิผลฺจ นุปฺปชฺชติ ¶ . เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา ทุติยํ ผล’’นฺติ. เอตฺถาปิ อนาคามิผลํ ปกรณสิทฺธเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺ มหากิริยา, ทฺเว ตติยจตุตฺถารุปฺปกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, อากิฺจฺายตนวิปาโก, อรหตฺตผลนฺติ เตรส จิตฺตานิ ตติยารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ชายนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ ทฺวาวีสติจิตฺเตสุ อากิฺจฺายตนกุสลวิปากวชฺชาติ วีสติ, เนวสฺานาสฺายตนวิปาโกติ เอกวีสติ จิตฺตานิ จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ปุถุชฺชนสฺส ชายนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส วุตฺเตสุ อปฺุปฺจกวชฺชานิ โสฬส, โสตาปตฺติผลฺจาติ สตฺตรส ตตฺเถว โสตาปนฺนสฺส โหนฺติ. อฏฺ มหากิริยา, ทฺเว จ เนวสฺานาสฺายตนวิปากกิริยา, มโนทฺวาราวชฺชนํ, อรหตฺตผลฺจาติ ทฺวาทส จิตฺตานิ ตตฺเถว อรหโต อุปฺปชฺชนฺติ.
๒๖๑-๓. อรูปกุสลา เจว กิริยาปิ จ อุปฺปชฺชนฺติ, น ปน วิปากาติ อธิปฺปาโย. อุทฺธมุทฺธมรูปีนนฺติ วิฺาณฺจายตนาทีสุ อรูปีนํ. เหฏฺิมาติ วิฺาณฺจายตนิกานํ อากาสานฺจายตนกุสลวิปากา นุปฺปชฺชนฺติ, อากิฺจฺายตนิกานํ อากาสานฺจายตนวิฺาณฺจายตนกุสลวิปากาติ เอวมาทินา เหฏฺิมา เหฏฺิมา อรูปา นุปฺปชฺชนฺติ. กสฺมาติ อาห ‘‘ทิฏฺาทีนวโต กิรา’’ติ. กิราติ อนุสฺสุติยํ. ทิฏฺาทีนวโตติ อารมฺมเณ, ฌาเน จ ทิฏฺโทสตฺตา. กุสลานุตฺตราติ โลกุตฺตรกุสลา.
๒๖๖. สพฺโพ รูโป มหคฺคโตติ สพฺโพ รูปาวจรมหคฺคตจิตฺตุปฺปาโท. มโนธาตูติ กิริยามโนธาตุวิปากมโนธาตูนํ กามวิปาก-คฺคหเณน คหิตตฺตา.
๒๖๙-๗๓. เอวํ…เป… เหฏฺิมนฺติ ทุติยารุปฺปภูมิยํ วุตฺเตสุ ทุติยารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา อตฺตโน ปาเกน สห ตติยารุปฺปภูมิยํ ¶ เอกูนจตฺตาลีส จิตฺตานิ ตตฺถวุตฺเตสุ ตติยารุปฺปตฺตยํ เปตฺวา ¶ อตฺตโน ปาเกน สห สตฺตตึสาติ เอวํ เสสทฺวเยปิ เหฏฺิมเหฏฺิมํ หิตฺวา จิตฺตคณนา เยฺยา. อตฺตโน อตฺตโนติ ปมารุปฺปภูมิยํ ปมารุปฺปวิปาโก, ทุติยารุปฺปภูมิยํ ทุติยารุปฺปวิปาโกติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากา จตฺตาโร จ อนาสวา โลกุตฺตรวิปากาติ เอวํ จตูสุ อรูปภูมีสุ เอเกกาย ภูมิยา ปฺจ ปฺจ วิปากา ชายนฺติ. ยา กิริยา เตรเสว สิยุํ, ตา สพฺพปมารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ชายนฺเตติ สมฺพนฺโธ. ทุติยารุปฺปภูมิยํ ขีณาสวสฺส ปมารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ทฺวาทเสว กฺริยา โหนฺติ. ตติยารุปฺปภูมิยํ ทุติยารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา เอกาทส. จตุตฺถารุปฺปภูมิยํ ตติยารุปฺปกิริยจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ทเสว วิฺเยฺยา.
๒๗๔-๕. อิทานิ เกวลํ ปุคฺคลวเสน เตสเมว ปุคฺคลานํ อาเวณิกจิตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทินา อรหโตเยว อุปฺปชฺชนกจิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อนาคามิอาทีนํ ปาฏิปุคฺคลิกํ สกสกผลจิตฺตํ ปากฏเมวาติ สํขิตฺตํ. อรหโตติ ขีณาสวสฺส. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, อรหตฺตผลนฺติ อตฺโถ. ตฺหิ ‘‘อรีนํ หตตฺตา อรหา’’ติอาทินา อรหนฺต-สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตภาเวน ‘‘อรหตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ สาธารณจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุนฺนฺจ ผลฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๒๙๐. สุสารนฺติ อตฺถพฺยฺชนวเสน ปริจฺจชิตพฺพสฺส เผคฺคุสฺส อภาวโต สุฏฺุ สารํ, สพฺพโส สารนฺติ อตฺโถ. ปรนฺติ สุสารตฺตา เอว ปรํ. สตฺตานํ อิธโลกปรโลกหิตปฏิจฺฉาทกสฺส อวิชฺชนฺธการสฺส วิธมนโต โมหนฺธการปฺปทีปํ. จินฺเตตีติ อตฺถวเสน จินฺเตติ. วาเจตีติ พฺยฺชนวเสน ¶ สชฺฌายติ. ราคโทสานํ โมเหน สห อวินาภาวโต ตสฺส อนุปคมนํ อตฺถสิทฺธเมวาติ ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘นรํ…เป… โนปยนฺตี’’ติ ราคโทสานุปคมนเมว วุตฺตํ. ‘‘โมหนฺธการปฺปทีป’’นฺติ วา วจเนเนว โมหสฺส อนุปคโม วุตฺโต โหตีติ ราคโทสานเมว อนุปคมนํ วุตฺตํ. มูลภูตานํ ปน ติณฺณํ อนุปคมนวจเนน เสสกิเลสานมฺปิ อนุปคมนํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ภูมิปุคฺคลจิตฺตุปฺปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปโม ภาโค นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมาวตาร-อภินวฏีกา
(ทุติโย ภาโค)
๖. ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท
อารมฺมณวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา
๒๙๑-๓. เอเตสนฺติ ¶ ¶ ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ. นนุ จ ‘‘จิตฺตํ เจตสิก’’นฺติอาทินา จิตฺตาทีนิเยว อุทฺทิฏฺานีติ ตาเนว นิทฺทิสิตพฺพานิ, อารมฺมณํ ปน อปฺปกตํ, ตํ กสฺมา อิธ วุจฺจตีติ โจทนํ มนสิ กริตฺวา อาห ‘‘เตน วินา นตฺถิ หิ สมฺภโว’’ติ. ยสฺมา อารมฺมเณน วินา จิตฺตสมฺภโว นตฺถิ, น หิ อนารมฺมณํ จิตฺตํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ตยิทํ จิตฺตํ กํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติ อาสงฺกานิวารณตฺถํ อิโต ปรํ อารมฺมณํ ทสฺสยิสฺสามีติ อตฺโถ ¶ . กติวิธํ ปน ตํ อารมฺมณํ, กึ สรูปฺจาติ อาห ‘‘รูปํ สทฺท’’นฺติอาทิ. วจนตฺถํ ปน เนสํ สยเมว วกฺขติ. ฉฬารมฺมณโกวิทาติ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ พฺยากรณกุสลา พุทฺธาทโย.
ภูเตติ จตฺตาโร มหาภูเต. อุปาทายาติ นิสฺสาย. จตุสมุฏฺิโตติ กมฺมาทีหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺิโต. นิทสฺสิตพฺพํ นิทสฺสนํ. กึ ตํ? ทฏฺพฺพภาโว จกฺขุวิฺาณสฺส โคจรภาโว ¶ , สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสโน. ปฏิหฺติ, ปฏิหนนนฺติ วา ปฏิโฆ, เยน พฺยาปาราทิวิการปจฺจยนฺตรสหิเตสุ จกฺขาทีนํ นิสฺสเยสุ วิการุปฺปตฺติ, โส สยํ นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานฺจ ปฏิมุขภาโว อฺมฺปตนํ ปฏิโฆติ อตฺโถ. ตตฺถ สยํ สมฺปตฺตึ โผฏฺพฺพสฺส นิสฺสยวเสน สมฺปตฺติ คนฺธรสฆานชิวฺหากายานํ. อิตเรสํ อุภยถาปิ อสมฺปตฺติ, ตสฺมา อิธ อสมฺปตฺตานํ ปฏิมุขภาโว ‘‘ปฏิโฆ’’ติ วุจฺจติ. สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิโฆ, สนิทสฺสโน จ โส สปฺปฏิโฆ จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิโฆ. เอตฺถาห – ยสฺส ทฏฺพฺพภาโว อตฺถิ, โส สนิทสฺสโน, จกฺขุวิฺาณโคจรภาโวว ทฏฺพฺพภาโว. ตสฺส จ รูปายตนโต อนฺตฺตา กถํ สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสโนติ ยุชฺชตีติ? วุจฺจเต – อนฺตฺเตปิ ตสฺส อฺเหิ ธมฺเมหิ รูปายตนํ วิเสเสตุํ อฺํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสน’’นฺติ. ธมฺมสภาวสามฺเน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อฺํ วิย กตฺวา อุปจาริตุํ ยุตฺโต. เอวฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหติ. รูปารมฺมณสฺิโตติ อยํ เอวรูโป วณฺโณ รูปารมฺมณนฺติ สฺิโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จตฺตาโร มหาภูเต อุปาทาย เต อมฺุจิตฺวา ปวตฺตมาโน กมฺมสมุฏฺาโน จิตฺตสมุฏฺาโน อุตุสมุฏฺาโน อาหารสมุฏฺาโน จ นีลาทิวเสน ทิสฺสมาโน อินฺทฺริเยหิ ฆฏฺเฏนฺโต จ วณฺโณ รูปารมฺมณํ นามาติ.
๒๙๔-๗. จิตฺตฺจ อุตุ จ จิตฺโตตุ, เตหิ สมฺภวติ, เต วา สมฺภวา ปจฺจยา อิมสฺสาติ จิตฺโตตุสมฺภโว. สห วิฺตฺติสมุฏฺาปกวิฺาเณน ปวตฺโต สทฺโท สวิฺาณกสทฺโท, สวิฺาณกสทฺโท ปน น เกวลํ สวิฺาณกสนฺตานปฺปวตฺโตว กุจฺฉิสทฺทาทิวเสน ตสฺส อุตุสมุฏฺิตสฺสาปิ สมฺภวโต.
ธรียตีติ ¶ ¶ กลาปปรมฺปราย สนฺธารียติ. สูจนโตติ อตฺตโน วตฺถุสฺส สุปากฏกรณโต. คนฺโธ หิ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, อิทํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนปุปฺผผลาทีนิ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ.
รสมานาติ อสฺสาทวเสน ตุสฺสมานา. รสนฺตีติ อสนฺติ, อนุภวนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอวฺหิ ‘‘รสมานา นํ อสนฺตีติ รโส’’ติ นิรุตฺตินโย สุนฺทโร โหติ. อิตรถา ‘‘รสนฺติ อสฺสาเทนฺตี’’ติ วุจฺจมาเน ‘‘รสมานา’’ติ อิทํ นิรตฺถกเมว สิยา. อถ วา ‘‘รสมานา’’ติ อิโต ร-การํ, ‘‘รสนฺตี’’ติ อิโต ส-การฺจ คเหตฺวา ‘‘รโส’’ติ นิรุตฺตินโย ทฏฺพฺโพ.
๒๙๘. ผุสียตีติ ฆฏฺฏียติ. กึ ตํ โผฏฺพฺพํ นามาติ อาห ‘‘ปถวีเตชวายโว’’ติ. อิมินา ธาตุตฺตยเมว กายวิฺาณวิฺเยฺยภาวสงฺขาตโผฏฺพฺพํ นาม, น อฺนฺติ ทสฺเสติ. กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุ น คหิตา, นนุ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตุ เอวาติ? สจฺจํ คยฺหติ, น ปน อาโปธาตุ, กิฺจรหิ เตโชธาตุ เอว. มนฺเท หิ อุณฺหภาเว สีตวุทฺธิ, น สีตตา นาม โกจิ คุโณ อตฺถิ. เกวลํ ปน อุณฺหภาวสฺส มนฺทตาย สีตตาภิมาโน. กถํ ปเนตํ วิฺาตพฺพนฺติ เจ? สีตวุทฺธิยา อนวฏฺิตภาวโต ปาราปาเร วิย. ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ตฺวา ฉายํ ปวิฏฺานํ สีตวุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว ปถวีคพฺภโต อุฏฺิตานํ อุณฺหวุทฺธิ จ. กิฺจรหิ หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตฺตทสฺสนโต จ เตโชธาตุ เอว สีตตาติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ จ สีตตา อาโปธาตุ สิยา, เอกสฺมึ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธึ อุปลพฺเภยฺย ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อวินิพฺโภคปฺปวตฺติโต, น จ ปเนวํ อุปลพฺภติ, ตสฺมา ายติ ‘‘น อาโปธาตุ สีตตา’’ติ ¶ . อิทํ จตุมหาภูตานํ อวินิพฺโภควุตฺติตํ อิจฺฉนฺตานํ อุตฺตรํ, อนิจฺฉนฺตานมฺปิ ปน จตุนฺนํ มหาภูตานํ เอกสฺมึ กลาเป กิจฺจทสฺสเนน สภาควุตฺติตาย สาธิตาย อิทเมว อุตฺตรํ. เกจิ ปน ‘‘วาโยธาตุ สีตตา’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ อิทเมว อุตฺตรํ. ยทิ วาโยธาตุ สีตตา สิยา, เอกสฺมึ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธึ อุปลพฺเภยฺย, น จ ปเนวํ อุปลพฺภติ, ตสฺมา วิฺายติ ‘‘น วาโยธาตุ สีตตา’’ติ. เย ปน วทนฺติ ‘‘ทฺรวตา อาโปธาตุ, สา จ ผุสิตฺวา คยฺหตี’’ติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ทฺรวภาโวปิ นาม ผุสียตีติ อิทํ อายสฺมนฺตานํ อธิมานมตฺตํ สณฺาเน วิยา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘ทฺรวภาสหวุตฺตีนิ ¶ , ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;
ทฺรวตํ สมฺผุสามีติ, โลโกยมภิมฺติ.
‘‘ภูเต ผุสิตฺวา สณฺานํ, มนสา คยฺหเต ยถา;
ปจฺจกฺขโต ผุสามีติ, าตพฺพา ทฺรวตา ตถา’’ติ.
๒๙๙. สพฺพํ นามนฺติ สพฺพํ จิตฺตเจตสิกนิพฺพานสมฺมตํ นามํ. จิตฺตเจตสิกฺหิ อารมฺมณํ ปติ นมนโต นามํ. นิพฺพานํ ปน จิตฺตเจตสิกสฺส อตฺตานํ ปติ นามนโต นามํ. รูปนฺติ นิปฺผนฺนรูปํ. กึ อวิเสเสนาติ เจ, โนติ อาห ‘‘หิตฺวา รูปาทิปฺจก’’นฺติ. ลกฺขณานีติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ. ปฺตฺตีติ นามุปาทายวเสน ทุวิธา ปฺตฺติ.
๓๐๐. อิมานิ ปน ฉพฺพิธานิ อารมฺมณานิ สพฺพานิ สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ, อุทาหุ กตฺถจิ กานิจีติ อาห ‘‘ฉฬารมฺมณานี’’ติอาทิ. ตีณิ รูเปติ รูปาวจรภูมิยํ รูปสทฺทธมฺมวเสน ตีณิ อารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ. ฆานาทิตฺตยสฺส ปน ตตฺถ อภาวโต คนฺธารมฺมณาทีนิ ธมฺมารมฺมณโต วิสุํ น ลพฺภนฺติ. อรูปภเว ปน สพฺพโส รูปานํ อภาวโต เอกํ ธมฺมารมฺมณเมว ลพฺภติ, น อฺนฺติ อาห ‘‘อรูเป ธมฺมารมฺมณเมกก’’นฺติ ¶ . นนุ จ อรูปภวโต จวิตฺวา กามภเว นิพฺพตฺตนฺตานํ อรูปภเวเยว คตินิมิตฺตวเสน รูปารมฺมณํ อุปฏฺาตีติ? สจฺจํ อุปฏฺาติ, ตํ ปน กามภเวเยว อารมฺมณํ. อุปปชฺชิตพฺพภวสฺมิฺหิ วณฺโณ คตินิมิตฺตวเสน อุปฏฺาติ.
๓๐๑-๒. เอวํ ฉ อารมฺมณานิ สรูปโต, ปวตฺติปฺปเภทโต จ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อภยคิริวาสีนํ กิฺจิ วิปฺปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘ขณวตฺถุปริตฺตตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขณวตฺถุปริตฺตตฺตาติ ขณสฺส เจว วตฺถุโน จ ปริตฺตตฺตา. เย รูปาทโยติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ เยสํ อาจริยานํ ลทฺธิ. เยสนฺติ วา ธมฺมารมฺมเณน สห สมฺพนฺธีภาวโต, วุตฺตํ ววตฺถาปกตฺตา จ. เต หิ ธมฺมารมฺมณํ ววตฺถาเปนฺโต อตฺตนา สห ตํ สมฺพนฺเธนฺติ, ตสฺมา ธมฺมารมฺมเณน สห สมฺพนฺธีภาวาเปกฺขาย ‘‘เยส’’นฺติ สามิวจนนฺติ. อิมินา ปน อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย รูปาทโย ปฺจ อารมฺมณา สนฺตตฺตอโยคุเฬ ปติตชลพินฺทุ วิย ปริตฺตกฺขณิกา, ทิพฺพจกฺขุนา อสกฺกุเณยฺยคฺคหณา ปรมาณุ วิย ปริตฺตวตฺถุกา, ตโต จ สกสกวิฺาณานํ อาปาถํ ¶ น คจฺฉนฺติ, เกวลํ ปน มโนวิฺาณสฺเสว โคจรา, เต ธมฺมารมฺมณํ นามาติ เยสํ ลทฺธิ, เต เยสํ วา ธมฺมารมฺมณํ นามาติ. เอเตเนว จ อตีตานาคตภาเวน อติทูรอจฺจาสนฺนภาเวน, กุฏฺฏาทิอนฺตริตาภาเวน จ อาปาถํ อนาคจฺฉนฺตานมฺปิ รูปาทีนํ สงฺคโห กโต โหตีติ. เอวํลทฺธิกา ปน เต –
‘‘อิเมสํ โข, อาวุโส, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสฺสรณํ, มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๕) –
อิทํ ¶ สุตฺตํ อาหริตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฏิกฺขิปิตพฺพาวาติ น อนุวตฺติตพฺพา. อฺมฺ…เป… โภนฺตานนฺติ จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยสฺส โคจรํ น ปจฺจนุโภติ, ตถา ‘‘โสตินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยสฺสา’’ติอาทินา อฺมฺสฺส อารมฺมณํ เนว ปจฺจนุโภนฺตานํ นานุภวนฺตานํ น คณฺหนฺตานํ. เตสนฺติ เตสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ.
๓๐๓. ตฺจ โคจรํ มโน ปจฺจนุโภตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ รูปาทิปฺจวิธํ อารมฺมณํ จ-สทฺเทน ธมฺมารมฺมณฺจ มโน ปจฺจนุโภติ, จิตฺตํ อารมฺมณํ กโรตีติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ จกฺขาทีนมาปาถคตานิ วินา อวเสสา ธมฺมารมฺมณา โหนฺติ, ตทา ตํวิสยํ จิตฺตํ ปฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภนฺตํ นาม น โหติ, อตฺตโนเยว ปน วิสยํ ปจฺจนุโภนฺตํ นาม โหติ. เอวฺจ สติ มโนว เตสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตีติ ทุปฺปริหาริยํ ภเวยฺย, น จ ตํ สุตฺตวจนํ สกฺกา อติกฺกเมตุํ, ตสฺมา วุตฺตนเยน จกฺขาทีนํ อนาปาถคตาปิ มโนโคจรา รูปาทโย รูปาทิอารมฺมณาเนว โหนฺติ, น ธมฺมารมฺมณาติ. ยทิ รูปารมฺมณํ จิตฺตํ อตฺตโน วิสยํ นานุโภติ, ปรวิสยเมว อนุโภติ, กถํ ทสฺสนาทิกิจฺจํ น กโรติ? ตํตํกิจฺจานํ นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุโน อนิสฺสิตตฺตา. กถฺจรหิ ปฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภติ นาม? ทสฺสนาทิกิจฺจสฺส อกรเณปิ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ทิฏฺาทิอาการสฺเสว คหณโต ปฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภติ นาม. ยทิ หิ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ทิฏฺาทิอาการํ น คณฺหาติ, รูปาทีนํ นีลตฺตาทิวเสน ชานนํ มโนวิฺาณเมว กโรติ, น ปฺจวิฺาณานีติ ตถา ชานนเมว น โหติ. ตสฺส ปน อตฺถิตาเยเวตํ ¶ วิฺาตพฺพํ – อนาปาถคตรูปาทารมฺมณํ จิตฺตํ อตฺตโน วิสยํ น ปจฺจนุโภติ นาม. อถ โข ¶ ปฺจินฺทฺริยานํ วิสยเมว ปจฺจนุโภตีติ. อถ สิยา, น มยํ จิตฺตสฺส ปฺจินฺทฺริยวิสยานุภวนํ ปฏิกฺขิปาม, ตสฺส ปน อนุภวนํ ทสฺสนาทิกิจฺจวิรเหน ธมฺมารมฺมณวเสเนวาติ เจ? ตมฺปิ น, สุตฺเต ตถา อาคตฏฺานสฺส อภาวโต. ยทิ หิ จิตฺตํ ทสฺสนาทิกิจฺจวิรเหน ปฺจินฺทฺริยวิสยํ ธมฺมารมฺมณวเสเนว ปจฺจนุโภติ, ปฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุภวมานา มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุปิ ธมฺมารมฺมณาเยว สิยา, เอวฺจ สติ ‘‘ธมฺมายตนํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปฏฺาเน วตฺตพฺพํ สิยา, ตถา ปน อวตฺวา –
‘‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒),
‘‘รูปายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ มโนวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จ (ปฏฺา. ๑.๑.๒) –
วุตฺตตฺตา ปฺจินฺทฺริยานํ วิสยํ ปจฺจนุโภนฺตี มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุ ตํปฺจินฺทฺริยานํ วิสยวเสน ปจฺจนุโภติ, น ธมฺมายตนวเสนาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
๓๐๔-๕. เอวํ เอเกนากาเรน ปฏิกฺเขปวิธึ ทสฺเสตฺวา ปุน อปเรนปิ การเณน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขาที’’ติอาทิ. อาทิ-คฺคหเณน ทิพฺพโสตาณคฺคหณํ. อิติปิ น ยุชฺชตีติ น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺเตเนว การเณน, อถ โข อิมินาปิ การเณน น ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. ยทิปิ จกฺขาทีนํ อนาปาถคตรูปาทีนิ ธมฺมารมฺมณา นาม โหนฺติ, ตทา ¶ ทิพฺพจกฺขาทีนิ รูปาทิอารมฺมณานิ น สิยุํ เตสํ ปสาทวิสยานํ รูปสทฺทานํ ปริคฺคณฺหนโต, เอวฺจ สติ สุตฺเตสุ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตานํ ธมฺมารมฺมณตาว วตฺตพฺพา, น รูปาทิอารมฺมณตา, วุตฺตา จ สา, ตสฺมา จกฺขาทีนํ อวิสยา รูปาทโย รูปาทารมฺมณาเนว, น ธมฺมารมฺมณาติ. เตเนว จ ธมฺมสงฺคเหปิ –
‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ¶ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา คนฺธารมฺมณํ วา รสารมฺมณํ วา โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) –
วุตฺตํ. กิฺจ อนาปาถคตานํ ธมฺมารมฺมณตฺเต สพฺพฺุตฺาณํ รูปาทิอารมฺมณํ น โหตีติ อาปชฺชตีติ. เอวํ สตีติ ยทิ กทาจิ รูปาทิอารมฺมณํ หุตฺวา กทาจิ ธมฺมารมฺมณํ โหติ, กทาจิ ธมฺมารมฺมณํ หุตฺวา กทาจิ รูปาทิอารมฺมณํ โหติ, ตทา เตสํ รูปาทิอารมฺมณานํ นิยโมปิ กถํ ภเว ‘‘อิทํ รูปาทิอารมฺมณํ, อิทํ ธมฺมารมฺมณ’’นฺติ นิยโม น ภเวยฺย, อารมฺมณสงฺกโร ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๓๐๖. เอวํ ฉพฺพิธํ อารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส อนนฺตรเภทํ ปริตฺตารมฺมณาทิตฺติกวเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ อารมฺมณ’’นฺติอาทิ. ฉพฺพิธํ ปริตฺตตฺติกาทิกํ ตํ เอตํ สพฺพํ อารมฺมณนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริตฺตตฺติกาทีนนฺติ ปริตฺตารมฺมณตฺติกาทีนํ. ปริตฺตารมฺมณตฺติโก หิ อิธ ‘‘ปริตฺตตฺติโก’’ติ วุตฺโต มชฺฌปทโลปวเสน. อาทิ-คฺคหเณน มคฺคารมฺมณตฺติโก ¶ อตีตารมฺมณตฺติโก อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ อิเมสํ ติณฺณํ ติกานํ สงฺคโห. ตตฺถ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา ธมฺมา, มหคฺคตารมฺมณา ธมฺมา, อปฺปมาณารมฺมณา ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต ปริตฺตารมฺมณตฺติโก. อาทิปทวเสน ‘‘มคฺคารมฺมณา ธมฺมา, มคฺคเหตุกา ธมฺมา, มคฺคาธิปติโน ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต มคฺคารมฺมณตฺติโก. ‘‘อตีตารมฺมณา ธมฺมา, อนาคตารมฺมณา ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต อตีตารมฺมณตฺติโก. ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณา ธมฺมา, พหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา’’ติ เอวมาคโต อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ เวทิตพฺพํ.
๓๐๗-๙. กฺริยาเหตุทฺวยนฺติ อเหตุกกิริยทฺวยํ หสิตุปฺปาทมโนธาตุ อิตรสฺส มหคฺคตาทิอารมฺมณตาวเสนาปิ วกฺขมานตฺตา. ‘‘อิฏฺาทิเภทา’’ติอาทิ ปริตฺตารมฺมณภาววิภาวนํ. อิฏฺาทิเภทาติ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺตเภทา. ปฏิปาฏิยาติ ‘‘รูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส, สทฺโท โสตวิฺาณสฺสา’’ติอาทินา อนุกฺกมโต. รูปาทิ…เป… ตฺตยสฺส ตูติ กิริยามโนธาตุยา เจว กุสลากุสลวิปากวิภาควเสน ทฺวินฺนํ มโนธาตูนฺจ สพฺพํ รูปาทิปฺจกโคจรํ ¶ . ตา หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปุริมปจฺฉิมา หุตฺวา นิยตา รูปาทีเนว อารพฺภ ปวตฺตนฺติ.
๓๑๑. กามธาตุยนฺติ กามภเว. ตตฺถ หิ เนสํ สพฺเพสํ วตฺถารมฺมณานิ อุปลพฺภนฺติ. จตฺตารีติ เตสฺเวว กิริยามโนธาตุ, กุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณานิ, ตถา สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อิมานิ จตฺตาริ จิตฺตานิ. เสสานิ ปน วตฺถารมฺมณาภาเวน ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ. เนว กิฺจีติ วตฺถารมฺมณานํ สพฺพโส อภาวโต เอเตสุ กิฺจิ น ชายติ.
๓๑๒-๓. ‘‘มหาปากาน’’นฺติอาทิ ¶ ปมปริจฺเฉเท วุตฺตตฺถเมว. ปฏุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา.
๓๑๔. เอวํ ปริตฺตารมฺมเณ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มหคฺคตารมฺมเณ อปฺปมาณารมฺมเณ จ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทุติยารุปฺปจิตฺตํ ปมารุปฺปารมฺมณโต, จตุตฺถารุปฺปํ ตติยารุปฺปารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํ. ฉพฺพิธนฺติ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปจฺเจกํ ติวิธตาย ฉปฺปการํ.
๓๑๖-๒๐. าณํ ปริหีนํ เอเตสํ, าณโต ปริหีนาติ วา าณหีนา. ปริตฺตารมฺมณา…เป… โหนฺติ เตติ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสขปุถุชฺชนขีณาสวานํ กทาจิ นิรุสฺสุกฺกภาเวน อาทรากรณวเสน อกมฺมฺสรีรตาอฺวิหิตตาหิ วา อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ อติปคุณวิปสฺสนาย จ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตารมฺมณา. อติปคุณานํ ปมชฺฌานาทีนํ ปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณา. กสิณนิมิตฺตาทิปฺตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน นวตฺตพฺพา. อกุสเลสุ จตฺตาโร ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา จตุปฺาสกามาวจรธมฺมานํ, รูปสฺส จ ‘‘อตฺตา สตฺโต’’ติ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล ปริตฺตารมฺมณา. เตเนวากาเรน สตฺตวีสติมหคฺคตธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตกาเล มหคฺคตารมฺมณา. ปณฺณตฺติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนกาเล สิยา นวตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ เตเยว ธมฺเม อารพฺภ วินา ปรามาเสน อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตานิ โทมนสฺสวเสน ปวตฺติยํ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ ทฺเวฬฺหกภาเวน, อุทฺธจฺจสหคตํ วิกฺขิปนวเสน, อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณาติ เวทิตพฺพา. กฺริยโตปิ จ ตถาติ กิริยจิตฺตโตปิ าณสมฺปยุตฺตา ¶ จตฺตาโรติ อตฺโถ. กฺริยาโวฏฺพฺพนนฺติ ¶ สรูปกถนเมตํ, น ปน กุสลากุสลวิปากโวฏฺพฺพนสฺส วิชฺชมานตฺตา.
ติวิโธ โหติ โคจโรติ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน ติวิโธปิ โคจโร โหติ. กถํ? กุสลกิริยาวเสน อฏฺ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสขปุถุชฺชนขีณาสวานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนวิปสฺสนาทีสุ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตกาเล กามาวจรารมฺมณิกอภิฺาย ปริกมฺมานุโลมกาเล จ ปริตฺตารมฺมณา. ปมชฺฌานาทิปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณฌานาทีนํ ปริกมฺมกาเล มหคฺคตธมฺเม อารพฺภ สมฺมสนกาเล จ มหคฺคตารมฺมณา โหนฺติ. ยถาลาภํ โคตฺรภุโวทานกาเล ปน โลกุตฺตรํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณกาเล จ นิพฺพานารมฺมณาภิฺาย ปริกมฺมกาเล จ อปฺปมาณารมฺมณา. ปณฺณตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล ปณฺณตฺตารมฺมณิกฌานาภิฺานํ ปริกมฺมกาเล จ นวตฺตพฺพา. อภิฺาทฺวยสฺส ปริตฺตาทิอารมฺมณตํ สตฺตรสมปริจฺเฉเท วกฺขติ. กิริยาโวฏฺพฺพนมฺปิ ยถาวุตฺตธมฺมานํ ตํตํอารมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ปุเรจรํ หุตฺวา ตํ ตเทว อาวชฺชนฺตํ ปวตฺตตีติ ปริตฺตาทิอารมฺมณํ. ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติยํ ปริตฺตารมฺมณเมว.
วุตฺตาวเสสานีติ ยถาวุตฺเตหิ อวสิฏฺานิ ปนฺนรส รูปาวจรานิ ปมตติยานิ, ฉ อรูปาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานีติ เอกวีสติ จิตฺตานิ. นวตฺตพฺพารมฺมณานีติ ปริตฺตาทิวเสน นวตฺตพฺพสฺส กสิณาทินิมิตฺตสตฺตปฺตฺติอากาสวิฺาณาภาวสฺส อารมฺมณกรณโต นวตฺตพฺพารมฺมณานิ.
ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ สมตฺตํ.
๓๒๑-๒. เอวํ ¶ ปริตฺตารมฺมณตฺติกวเสน วิสยีวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อปฺปมาณารมฺมณนิทฺเทเสเนว มคฺคารมฺมณตฺติกสงฺคหิโตปิ วิสยีวิภาโค นิทฺทิฏฺโ โหติ, ตสฺมา ตํ ปหาย อตีตารมฺมณตฺติกวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ทุติยารุปฺปจิตฺตฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทุติยารุปฺปจิตฺตํ อตีตสฺส ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อารมฺมณกรณโต, จตุตฺถารุปฺปํ ตติยารุปฺปสฺส อารมฺมณกรณโต เอกนฺตอตีตารมฺมณํ. ปจฺจุปฺปนฺนาว โคจราติ รูปาทิมฺหิ ธรมาเนเยว ¶ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อุปฺปชฺชนโต. อนาคตารมฺมณํ ปน นิยตํ กิฺจิ นตฺถิ อนาคตํสาณสฺสปิ ปฺจมชฺฌานโต อภินฺนตฺตา.
๓๒๔-๖. สิยา…เป… นาคตโคจราติ อฏฺ ตาว มหาวิปากา เทวมนุสฺสานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺติยํ อตีตารมฺมณา. ภวงฺคจุติกาเลปิ เอเสว นโย. คตินิมิตฺตํ ปน กทาจิ กมฺมนิมิตฺตฺจ อารพฺภ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล, ตทนนฺตรํ ภวงฺคกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, ตถา ปฺจทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติยํ. มโนทฺวาเร ปน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานํ ชวนานํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. กุสลากุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตมโนวิฺาณธาตุทฺวเยปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ ตา ยถากฺกมํ มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ, อปาเยสุ จ สพฺเพสํ ปฏิสนฺธิ โหนฺติ. ปฺจทฺวาเร จ สนฺตีรณกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว โหนฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. โสมนสฺสสหคตา ปน ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน, ตทารมฺมณวเสน จ ปวตฺติกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, มโนทฺวาเร จ ตทารมฺมณกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ เวทิตพฺพา. หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ปน ¶ ขีณาสวานํ ปฺจทฺวาเร หฏฺปหฏฺาการํ กุรุมานานํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ, มโนทฺวาเร อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. ‘‘กุสลากุสลา’’ติอาทีสุ กุสเลสุ ตาว จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา เสขปุถุชฺชนานํ, อตีตาทิเภทานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ สมฺมสนกาเล, ปจฺจเวกฺขณกาเล, อตีตาทิอารมฺมณิกอภิฺานํ ปริกมฺมกาเล จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. ปฺตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขณกาเล, โคตฺรภุโวทานกาเล, ปฺตฺตินิพฺพานารมฺมณิกอภิฺานํ ปริกมฺมาทิกาเล จ นวตฺตพฺพารมฺมณา. ปฺตฺตินิพฺพานานิ หิ อิธ อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพานีติ ตทารมฺมณานิ อตีตารมฺมณาทิวเสน นวตฺตพฺพานิ. เตนาห ‘‘สนฺตปฺตฺติกาเลปี’’ติ, ยถาสมฺภวํ สนฺตสฺส นิพฺพานสฺส, ปฺตฺติยา จ อารมฺมณกรณกาเลติ อตฺโถ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘สนฺเต ปฺตฺติกาเลสู’’ติ ลิขนฺติ, โส อปาโ. ตสฺส ปน อปาภาวํ อชานนฺตา อตฺถหานิมฺปิ อสลฺลกฺเขตฺวา วจนวิปลฺลาสวเสน ปฺตฺติกาลสฺมึ สตีติ อตฺถํ ลิขนฺติ. าณวิปฺปยุตฺตานิปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เกวลฺหิ เตสํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ นตฺถิ. าณวิรเหน โลกุตฺตรธมฺมารมฺมเณ อสมตฺถภาวโตติ อยเมว วิเสโส.
อกุสเลสุ ¶ จตฺตาโร ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภทานํ เตภูมกธมฺมานํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามสนกาเล อตีตาทิอารมฺมณา. ตเถว ปฺตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ ตตฺถ ปรามาสคฺคหณํ นตฺถิ. ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ ทุสฺสนกาเล อตีตาทิอารมฺมณา, ปณฺณตฺตึ อารพฺภ ทุสฺสนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณา. วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา เตสุ ¶ ธมฺเมสุ อนิฏฺงฺคตภาเวน จ อวูปสมวิกฺเขปวเสน จ ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา. กิริยาสุ อฏฺ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทา กุสลจิตฺตุปฺปาทคติกา เอว. ตตฺถ หิ าณสมฺปยุตฺตา กุสเลสุ าณสมฺปยุตฺเตหิ, าณวิปฺปยุตฺตา าณวิปฺปยุตฺเตหิ สมานา. เกวลํ ปน เต เสขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชนฺติ, อิเม ขีณาสวานนฺติ อยเมเวตฺถ วิเสโส. กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ปน อุเปกฺขาสหคตา ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติยํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, มโนทฺวาเร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานฺเจว ปฺตฺตินิพฺพานารมฺมณานฺจ ชวนานํ ปุเรจาริกกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา. อภิฺาทฺวยสฺส อตีตาทิอารมฺมณตํ วกฺขติ. นวตฺตพฺพา…เป… อาทินาติ กสิณนิมิตฺตาทิปฺตฺตารมฺมณตฺตา อตีตารมฺมณาทินา นวตฺตพฺพา.
๓๒๗. กฺริยา ปฺจาติ าณสมฺปยุตฺตา จตสฺโส, อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตาติ อิมา ปฺจ กิริยา. รูปโต ปฺจมี กฺริยาติ รูปาวจรปฺจมชฺฌานสงฺขาตา กิริยาภิฺา จ. นตฺถิ กิฺจิ อโคจรนฺติ อตีตาทิเภเทสุ, กาลวิมุตฺเตสุ จ อโคจรํ นาม กิฺจิ นตฺถิ, สพฺพเมว เนสํ โคจรํ โหตีติ อตฺโถ.
อตีตารมฺมณตฺติกํ.
วุตฺตนยานุสาเรเนว อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกสงฺคหิโตปิ วิสยีวิภาโค สกฺกา วิฺาตุนฺติ โส วิสุํ น อุทฺธโฏ. สรูปโต ปเนส เอวํ เวทิตพฺโพ – วิฺาณฺจายตนํ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ อิเม ตาว กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉ จิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน สนฺตานสมฺพนฺธํ เหฏฺิมํ สมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตนโต อชฺฌตฺตารมฺมณา. รูปาวจรจตุกฺกชฺฌานานิ, ปมตติยารูปฺปานิ, โลกุตฺตรกุสลวิปากานิ จ นิยกชฺฌตฺตโต ¶ พหิภาเวน พหิทฺธาภูตานิ ปถวีกสิณาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต พหิทฺธารมฺมณานิ. สพฺเพว กามาวจรกุสลากุสลาพฺยากตา ¶ ธมฺมา รูปาวจรปฺจมชฺฌานฺจ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณานิ. ตตฺถ กามาวจรกุสลโต จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน ขนฺธาทีนิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ขนฺธาทิปจฺจเวกฺขเณ, ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ จ พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. าณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ เตสํ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ. อกุสลาปิ อตฺตโน ขนฺธาทีนํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสาทิกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว อนินฺทฺริยพทฺธรูปกสิณาทีสุ จ ตเถว ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทฺเวปฺจวิฺาณานิ, ติสฺโส จ มโนธาตุโยติ อิเม เตรส จิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา, โสมนสฺสสหคตํ สนฺตีรณํ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน อตฺตโน ปฺจรูปาทิธมฺเม มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน อฺเปิ อชฺฌตฺติเก กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ธมฺเมสุ ปวตฺตมานา พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณทฺวเยปิ เอเสว นโย.
เกวลํ ปน ตํ สุคติทุคฺคตีสุ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ กมฺมาทีสุ ปวตฺตติ. อฏฺ มหาวิปากานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตนโต อชฺฌตฺตาทิอาลมฺพณานิ. หสิตุปฺปาทมฺปิ อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปหฏฺาการกรณวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตํ ¶ พหิทฺธารมฺมณํ. มโนทฺวาเรปิ อตฺตโน กตกิริยปจฺจเวกฺขเณน หสิตุปฺปาทเน อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปเรสํ กตกิริยปจฺจเวกฺขเณน พหิทฺธารมฺมณํ, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ปน มโนทฺวาเร อาวชฺชนวเสน, ปฺจทฺวาเร จ โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณํ. อฏฺ มหากิริยา กุสลคติกาเยว. เกวลฺหิ ตา ขีณาสวานํ อุปฺปชฺชนฺติ, กุสลานิ เสขปุถุชฺชนานนฺติ เอตฺตกเมว นานตฺตํ. รูปาวจรปฺจมชฺฌานสฺส อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตํ วกฺขติ.
๓๒๙. ‘‘ผลํ, มคฺค’’นฺติ จ สามฺเน ปุจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘จตฺตาโร…เป… ปฺุโต’’ติ.
๓๓๒-๔. อรหตฺตมคฺคผลานิ ปน เต ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตถา กุสลาภิฺา จ ¶ . เตนาห ‘‘สพฺเพสุ ปนา’’ติอาทิ. โวฏฺพฺพนสฺส อาวชฺชนกิจฺจสมยํ สนฺธาย คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘โวฏฺพฺพนมฺปิ จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘จตฺตาโร…เป… ปฺุโต’’ติ อิทํ าณสมฺปยุตฺตสฺสาปิ เสขปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตสฺส อคฺคมคฺคผลชานเน อสมตฺถตาย นิทสฺสนมตฺตํ. กุสลาภิฺาจิตฺตมฺปิ ปน ตํ โคจรํ กาตุมสมตฺถเมว. เอวฺจ กตฺวา เหฏฺา ‘‘กฺริยาภิฺา มโนธาตู’’ติ วุตฺตํ.
๓๓๕-๘. กสฺมาติ การณปุจฺฉา. ‘‘อรหโต’’ติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. หิ-สทฺโท ‘‘ยสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถ. ยสฺมา ปุถุชฺชนา วา เสขา วา อรหโต มคฺคจิตฺตํ, ผลมานสฺจ ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อยฺจ เนสํ อสมตฺถตา อนธิคตตฺตา อนธิคเต จ วิสเย สพฺเพสมฺปิ โมโห อตฺเถวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุชฺชโน น ชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสตาปนฺนสฺส มานสนฺติ โสตาปนฺนสฺส ปาฏิปุคฺคลิกํ มคฺคผลสงฺขาตโลกุตฺตรมานสํ. เอวํ ‘‘สกทาคามิสฺส มานส’’นฺติอาทีสุปิ. โลกิยมานสํ ¶ ปน อรหนฺตสฺสาปิ ชานาติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อถ โข มาโร ปาปิมา ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺายา’’ติ. วุตฺตเมวตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหฏฺิโม เหฏฺิโม’’ติอาทิ. ยเถว เหฏฺิโม เหฏฺิโม ปุคฺคโล อุปรูปริ จิตฺตํ น ชานาติ, เอวํ อุปริโม อุปริโมปิ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส จิตฺตํ น ชานาตีติ เจ? โน น ชานาติ, โส ปน อตฺตนา อธิคตวิสยตฺตา ชานาติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิ. ยถา ‘‘อุปรูปรี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกํ เหฏฺิม-สทฺทํ จ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา ‘‘เหฏฺิมสฺส จ มานส’’นฺติ วุตฺตํ.
๓๓๙-๔๑. เอวมฺปิ วิสยีปธานวเสน วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสยปฺปธานวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. กุสลเมว อารมฺมณนฺติ กุสลารมฺมณํ. กาเมติ ปทํ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘กาเม กุสลารมฺมณํ กาเม กุสลากุสลสฺสา’’ติ. กิฺจาปิ หิ อกุสลสฺส เอกนฺตกามาวจรตฺตา น เอตสฺส วิเสสิตพฺพตา อตฺถิ, กุสลํ ปน วิเสสิตพฺพเมวาติ ตํ อเปกฺขาย ‘‘กาเม’’ติ อุปริปเทน สมฺพนฺธิตพฺพเมว. อถ วา อกุสลสหจริยโต กุสลมฺปิ กามาวจรเมว คยฺหตีติ ‘‘กาเม’’ติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ.
กามาวจรปากสฺสาติ ¶ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนานํ เอกนฺเตน รูปกฺขนฺธารมฺมณตฺตา ตทวเสสสฺส เอกาทสวิธสฺส กามาวจรวิปากสฺส. กามกฺริยสฺสาติ วุตฺตนเยเนว มโนธาตุวชฺชิตสฺส ทสวิธกามาวจรกิริยจิตฺตสฺส. เอเตสํ…เป… อารมฺมณํ สิยาติ เอตฺถ กุสลสฺส ตาว อตฺตนา กตสฺส ทานาทิกามาวจรกุสลสฺส ปสนฺนจิตฺเตน อนุสฺสรณกาเล, ตเถว ปเรหิ กตสฺส อนุโมทนกาเล, ตสฺเสว ทุวิธสฺสาปิ อนิจฺจตาทิวเสน ปจฺจเวกฺขณกาเล ¶ , เจโตปริยาณาทีนํ ปริตฺตกุสลารมฺมณิกอภิฺานํ ปริกมฺมาทิกาเล จ อารมฺมณํ โหติ. อกุสเลสุ จ จตุนฺนํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตานํ กามาวจรกุสลํ อารพฺภ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามสนกาเล, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานํ เกวลํ อสฺสาทนาทิกาเล จ ทฺวินฺนํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานํ อตฺตนา, ปเรหิ จ กตกุสลมารพฺภ วิปฺปฏิสารทุสฺสนกาเล, วิจิกิจฺฉาจิตฺตสฺส อสนฺนิฏฺานกาเล, อุทฺธจฺจสหคตสฺส อวูปสมวิกฺเขปกาเล จ อารมฺมณํ โหติ. อภิฺาจิตฺตทฺวเย กุสลสฺส เสขปุถุชฺชนานํ อตฺตนา, ปเรหิ วา กตกุสลสฺส อนุสฺสรณกาเล, ปรจิตฺตวิชานนกาเล, ‘‘อิมินา ปฺุกมฺเมน มนุสฺเสสุ, กามาวจรเทเวสุ จ นิพฺพตฺตตี’’ติ ชานนกาเล, ‘‘อนาคเต ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรมิ, กริสฺสตี’’ติ ชานนกาเล จ กิริยจิตฺตสฺสาปิ ขีณาสวานํ อตฺตนา, ปเรหิ วา กตกมฺมานุสฺสรณกาลาทีสุ อารมฺมณํ โหติ. กามาวจรวิปาเกสุ นวนฺนํ สุคติปฏิสนฺธีนํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตารมฺมณิกปฏิสนฺธิกาเล, สพฺเพสมฺปิ ตทารมฺมณานํ กามาวจรกุสลารมฺมณิกชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณกาเล จ อารมฺมณํ โหตีติ. ทสวิธกามาวจรกิริยาสุ จ อฏฺนฺนํ มหากิริยจิตฺตานํ ขีณาสวานํ กามาวจรกุสลปจฺจเวกฺขณสมฺมสนกาเล, ปริตฺตารมฺมณิกกิริยาภิฺานํ ปริกมฺมาทิกาเล, หสิตุปฺปาทสฺส ทานาทึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตุสฺสนกาเล, มโนทฺวาราวชฺชนสฺส ปน กามาวจรกุสลารมฺมณิกชวนานํ ปุเรจาริกกาเล จ อารมฺมณํ โหตีติ เอวํ กามาวจรกุสลํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๒. ตโตติ ยถาวุตฺตราสิโต. เตนาห ‘‘ปฺจนฺนํ ปน ราสีน’’นฺติ. เอตฺถ จ กิริยจิตฺเตสุ หสิตุปฺปาโท น สมฺภวติ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา. ตตฺถ กามาวจรกุสลสฺส ตาว ¶ เสขปุถุชฺชนานํ ฌานปจฺจเวกฺขณสมฺมสนกาเล, รูปาวจรกุสลารมฺมณิกอภิฺานํ ปริกมฺมาทิกาเล, อกุสลสฺส วุตฺตนเยน ปรามสนาทิกาเล, อภิฺาสุ กุสลาภิฺาย เสขปุถุชฺชนานํ อตฺตนา, ปเรหิ วา อตีตภเว อุปฺปาทิตฌานานุสฺสรณกาเล, ปเรสํ รูปาวจรจิตฺตปริจฺฉินฺทนกาเล, ‘‘อิมินา กมฺเมน อิมสฺมึ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล จ ‘‘อนาคเต ¶ ฌานํ ภาเวสฺสตี’’ติ วา ชานนกาเล, กิริยาภิฺาย จ ขีณาสวานํ ยถาวุตฺตวเสน ปวตฺติกาเล จ นววิธสฺส ปน กิริยจิตฺตสฺส ขีณาสวานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน รูปาวจรกุสลปจฺจเวกฺขณกาเลติ เอวํ รูปาวจรกุสลํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ โหติ.
๓๔๓-๗. อารุปฺปกุสลฺจาปิ อารมฺมณปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. เตภูมกกุสลสฺสาติ สพฺพสฺส กามาวจรกุสลสฺส, รูปาวจรกุสเลสุ กุสลาภิฺาย, อรูปาวจรกุสเลสุ ทุติยจตุตฺถกุสลสฺส จาติ อิมสฺส เตภูมกกุสลสฺส. เอส นโย ‘‘เตภูมกกฺริยสฺสา’’ติ เอตฺถาปิ. ‘‘จตุตฺถทูน’’นฺติ วา ‘‘จตุตฺถทุติยาน’’นฺติ วา วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วิภตฺติยา, สวิภตฺติสฺส วา ติย-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘จตุตฺถทู’’ติ วุตฺตํ. อิเมสํ…เป… ปจฺจโยติ กามาวจรกุสลสฺส, ตาว อภิฺากุสลสฺส จ รูปาวจรารมฺมเณสุ วุตฺตนเยน ทุติยจตุตฺถารุปฺปสฺส ปมตติยวเสนาติ เอวํ เตภูมกกุสลสฺส ตถา เสขปุถุชฺชนกาเล อตฺตโน สนฺตานคตสฺส, ปรสนฺตานคตสฺส วา อารุปฺปกุสลสฺส ปชานนกาเล กามาวจรรูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส เสขปุถุชฺชนกาเลเยว อตฺตนา นิพฺพตฺติตํ ปมตติยารุปฺปํ อารพฺภ ขีณาสวกาเล ทุติยจตุตฺถารุปฺปนิพฺพตฺตเน อรูปกิริยจิตฺตสฺสาติ เอวํ เตภูมกกิริยสฺส เหฏฺา ¶ วุตฺตนเยเนว อกุสลสฺส, จตุตฺถทุติยานฺจ อรูปาวจรวิปากานนฺติ เอวเมเตสํ อฏฺนฺนํ ราสีนํ อรูปกุสลมารมฺมณํ โหติ.
ปริจฺฉิชฺช คาหิกาย ตณฺหาย อาปนฺนนฺติ ปริยาปนฺนํ, เตภูมกธมฺมชาตํ, น ปริยาปนฺนนฺติ อปริยาปนฺนํ, ตเทว ปฺฺุจาติ อปริยาปนฺนปฺุํ. กามาวจรโตปิ กุสลสฺส กิริยสฺสาติ สมฺพนฺโธ. รูปโตติ รูปาวจรโต. จตุนฺนํ…เป… สทาติ เสขานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณิกกุสลาภิฺาย ปริกมฺมาทิกาเล าณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส, ขีณาสวานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณิกกิริยาภิฺาย จ ปริกมฺมกาเล าณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺตสฺส, เตสํ เตสํ ชวนานํ ปุเรจรวเสน ปวตฺติกาเล มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, เสขานํ อตฺตโน, ปเรสํ วา มคฺคชานนกาเล อภิฺาทฺวยสฺสาติ เอวเมเตสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อปริยาปนฺนกุสลมารมฺมณํ โหติ.
ตเถวากุสลํ…เป… อีริตนฺติ เสขานํ ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณกาเล, เสขปุถุชฺชนานํ อตฺตโน, ปเรสํ วา สนฺตานปฺปวตฺตากุสลสมฺมสนกาเล, อกุสลารมฺมณิกกุสลาภิฺาย ¶ ปริกมฺมาทิกาเล กามาวจรกุสลสฺส, อตฺตโน, ปเรสํ วา ปวตฺตอกุสลานุสฺสรณาทีสุ รูปาวจรกุสลสฺส, ขีณาสวานํ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณอฺสนฺตานคตอกุสลสมฺมสนาทิกาเล, ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขเณน ตุสฺสนกาเล, สพฺเพสมฺปิ ตํตํชวนานํ ปุเรจรกาเล จ กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส, กุสลาภิฺาย วุตฺตนเยน รูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส, ปรามาสอสฺสาทนาภินนฺทนาทิวเสน ปวตฺติยํ อกุสลสฺส, อุทฺธจฺจรหิตกมฺมารมฺมณวเสน อกุสลวิปากสนฺตีรณสฺส, กามาวจรชวนานํ อนุสฺสรณกาเล สพฺพมฺปิ ¶ เอกาทสตทารมฺมณวิปากสฺสาติ เอวํ กามาวจรวิปากานนฺติ เอวเมเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อกุสลมารมฺมณํ โหติ.
๓๔๘-๕๖. วิปาการมฺมณํ…เป… ปจฺจโยติ เสขปุถุชฺชนานํ วิปากสมฺมสนาทิกาเล กามาวจรกุสลสฺส, วิปากกฺขนฺธานุสฺสรณาทีสุ รูปาวจรกุสลสฺส, วุตฺตนเยเนว ขีณาสวานํ วิปากสมฺมสนาทิกาเล, ปุถุชฺชนกาเล อนิฏฺวิปากาภาวํ อารพฺภ ตุสฺสนกาเล, ยถาวุตฺตชวนานํ ปุเรจรกาเล กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส, กุสเลสุ วุตฺตนเยเนว รูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส, วิปากํ อารพฺภ ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ วิปาการมฺมณิกกมฺมุนา ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตสฺส กมฺมนิมิตฺตวเสน ปวตฺติยฺจ กามาวจรวิปากสฺส, อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสาทิวเสน ปวตฺติยํ อกุสลสฺสาติ เอวเมเตสํ ฉนฺนํ ราสีนํ กามาวจรวิปากมารมฺมณปจฺจโย โหตีติ. รูปาวจรวิปาการมฺมเณปิ อิมินาว นเยน โยชนา กาตพฺพา. เกวลฺหิ ตํ กามาวจรวิปากานํ กิริยจิตฺเตสุ จ หสิตุปฺปาทสฺสารมฺมณํ น โหตีติ อยเมตฺถ วิเสโส. โลกุตฺตรวิปากสฺส กามาวจรกุสลกิริยานมารมฺมณกฺกโม อปฺปมาณารมฺมณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส กามาวจรกุสลาทีนํ ฉนฺนํ ราสีนมารมฺมณกฺกโม กุสลารมฺมเณ วุตฺตสทิโสว. เกวลฺหิ เอตฺถ ยเทตํ ขีณาสวสนฺตานสฺเสว นิยตํ นววิธํ กิริยจิตฺตํ, ตํ ปรสนฺตานปฺปวตฺตกุสลากุสลสฺส, สสนฺตาเนว เสขปุถุชฺชนกาเล อนาคตารมฺมณิกอภิฺาย ปริกมฺมาทิวสปฺปวตฺตกุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ. วิปาเกสุ ¶ จ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติสงฺขาตานํ วิปากานํ กมฺมารมฺมณวเสน อารมฺมณํ น โหตีติ อยเมว วิเสโส.
รูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส ปฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณกฺกโม กุสลารมฺมเณ วุตฺตสทิโสว. วิเสโสปิ ¶ กามาวจรกิริยารมฺมเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อารุปฺปกิริยจิตฺตสฺสาปิ เตสํ ปฺจนฺนํ ราสีนํ โคจรภาโว วุตฺตสทิโสว. อารุปฺปกิริยสฺส ปน ปมตติยํ ทุติยจตุตฺถสฺเสว โคจโร โหติ.
๓๕๗-๘. เอวํ รูปนิพฺพานวชฺชิตมารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปารมฺมณํ, นิพฺพานารมฺมณฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ จตุสมุฏฺาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. รูปนฺติ อฏฺวีสติวิโธ ภูโตปาทายเภทภินฺโน รูปกฺขนฺโธ. กิฺจาปิ น สพฺพเมว รูปํ ปจฺเจกํ จตุสมุฏฺานํ, สมุทิโต ปน รูปกฺขนฺโธ จตูหิ เอว สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุสมุฏฺาน’’นฺติ. กามปากกิริยสฺสาติ กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรกิริยจิตฺตสฺส จ, ตตฺถ จ กามาวจรกุสลสฺส ตาว วณฺณทานาทิปฺุกิริยกาเล, วณฺณาทีนํ อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนกาเล, อภิฺาย ปริกมฺมาทิกาเล, อกุสลสฺส อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสาทิกาเล, อภิฺาทฺวยสฺส อิทฺธิวิธภูตสฺส สุวณฺณทุพฺพณฺณาทิรูปนิมฺมานกาเล, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติภูตสฺส ‘‘ปุริมภเว เอวํวณฺโณ อโหสิ’’นฺติอาทินา อนุสฺสรณกาเล, ทิพฺพจกฺขุภูตสฺส จวมานอุปปชฺชมานสตฺตานํ วณฺณทสฺสนกาเล, ทิพฺพโสตภูตสฺส สทฺทสวนกาเล, อนาคตํสาณภูตสฺส ‘‘อนาคเต เอวํวณฺโณ ภวิสฺสามี’’ติอาทินา ชานนกาเล, กามาวจรวิปาเกสุ ทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนทฺวยสฺส ยถาโยคํ รูปาทิวิชานนกาเล, สุขสนฺตีรณสฺส สนฺตีรณตทารมฺมณกาเล, อุเปกฺขาสนฺตีรณทฺวยสฺส สนฺตีรณตทารมฺมณกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตารมฺมณกาเล ¶ , สเหตุกวิปากสฺส กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตารมฺมณกาเล, ตทารมฺมณกาเล จ, กามาวจรกิริยาสุ ปน กุสเล วุตฺตนยานุสาเรน อฏฺมหากิริยจิตฺตสฺส, ‘‘เอวรูปํ วณฺณาทิมทาสิ’’นฺติ ตุสฺสนกาเล หสิตุปฺปาทสฺส, ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนกาเล มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, ปฺจทฺวาเร อาวชฺชนกาเล ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺส จ อารมฺมณํ โหตีติ เอวํ จตุสมุฏฺานิกํ รูปํ ฉนฺนํ ราสีนมารมฺมณํ โหติ.
๓๕๙-๖๐. นิพฺพานํ ปน โคตฺรภุโวทานกาเล, นิพฺพานารมฺมณิกอภิฺาย ปริกมฺมาทิกาเล จ กามาวจรติเหตุกกุสลสฺส, อตีตภเว สจฺฉิกตนิโรธานุสฺสรณกอาลาทีสุ รูปาวจรกุสลสฺส, วุตฺตนเยเนว กามรูปาวจรกิริยจิตฺตสฺส, มคฺคฏฺานํ ตทนนฺตรผลวฬฺชนผลกาเลสุ อปริยาปนฺนกุสลวิปากสฺส จาติ เอวํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณํ ¶ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานารมฺมณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อุภยสฺสาติ กามาวจรรูปาวจรวเสน ทุวิธสฺส.
๓๖๑-๒. นานปฺปการกนฺติ ทฺวาทสมปริจฺเฉเท วกฺขมานนเยน นานาวิธปฺปการํ. นวนฺนํ…เป… ปจฺจโยติ กามาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, หสิตุปฺปาทมโนธาตุวชฺชิตกามาวจรกิริยจิตฺตานฺเจว ทฺวินฺนํ อภิฺาจิตฺตานฺจ สพฺพาปิ ปฺตฺติ, รูปาวจรกุสลวิปากกิริยานํ กสิณนิมิตฺตาทิกา, ปมารุปฺปกุสลวิปากกิริยานํ อากาสปฺตฺติ, ตติยารุปฺปกุสลาทีนํ ติณฺณํ อภาวปฺตฺตีติ เอวํ ปฺตฺติ นวนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหตีติ.
๓๖๓-๕. เอวํ โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ เอเกกุทฺธารวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺเพ จตุภูมกจิตฺตุปฺปาเท ¶ ฉหิ อารมฺมเณหิ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารมฺมณิกา ทฺเว’’ติอาทิ คาถาตฺตยํ วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๓๖๖-๙. ‘‘ปมารุปฺปกุสล’’นฺติอาทิ ปน เหฏฺา วุตฺตนยมฺปิ อรูปาวจรารมฺมเณสุ อรูปาวจรธมฺมานํ เสขาเสขวเสน นานปฺปการโต ปวตฺติอาการํ ปกาเสตุํ วุตฺตํ. กุสลสฺสาติ เสขปุถุชฺชนานํ ทุติยารุปฺปกุสลสฺส. วิปากสฺส ปน ขีณาสวานํ ปวตฺตมานสฺสาปิ อารมฺมณํ โหติ ตสฺส ปุริมภเว กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตฺตา. อรูปภเว อติสนฺตภาเวน ปวตฺตมานํ ภวงฺคจิตฺตํ น ภาวนาย ปริสุทฺธํ อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘ปมารุปฺปปาโก’’ติอาทิ. ปมํ ตุ กิริยจิตฺตํ ปฺุสฺส ทุติยารุปฺปเจตโส อารมฺมณํ น โหติ, วิปากสฺส ทุติยารุปฺปเจตโส อารมฺมณํ น โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ขีณาสวกาเล กสฺสจิ กุสลสฺส อภาวโต ‘‘น ปฺุสฺสา’’ติ วุตฺตํ. อากาสานฺจายตนกิริยาสมงฺคิสฺส วิฺาณฺจายตนวิปากจิตฺตํ น ปวตฺตตีติ ‘‘น ปากสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ขีณาสวสฺส ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ, นิโรธสมาปชฺชนตฺถฺจ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส ปมารุปฺปกิริยจิตฺตํ ทุติยสฺส อารมฺมณํ โหตีติ อาห ‘‘ปมํ ตุ กฺริยาจิตฺต’’นฺติอาทิ.
๓๗๐-๓. ‘‘ทฺวิธา’’ติ จ วตฺวา ตเมว ทุวิธตํ, ติวิธตฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ กุสลสฺสา’’ติ, ‘‘กฺริยสฺสาปิ กฺริยา โหตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํ. ตํ วุตฺตนยเมว. เอวเมว ¶ …เป… สิยาติ ปมารุปฺปจิตฺเต วุตฺตนเยน เสขปุถุชฺชนานํ ทฺวิธา, ขีณาสวานฺจ ติธา อารมฺมณํ ภวตีติ อตฺโถ.
๓๗๔-๕. ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภาติ รูปารูปนิพฺพานปฺตฺตีสุ ยํ ยํ โคจรํ อารพฺภ. เย เยติ อรูปธมฺมา. โย ¶ นโรติ โย คหฏฺโ, ปพฺพชิโต วา มาณโว. กิราติ อนุมติยํ. ตสฺส ‘‘อุตฺตรเตวา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปารนฺติ อวสานํ. ตํ อิมสฺส ปรมนิปุณคมฺภีรนยสมงฺคิตาย ยาถาวโต โอตรนฺเตหิ อกสิเรน ตริตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุปฺปาปุเณยฺยนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ทุตฺตร’’นฺติ. อุตฺตรนฺติ อุตฺตมํ. อภิธมฺมาวตารสฺส หิ อุตฺตมตาย ตเทกเทสภูตปารมฺปิ อุตฺตมเมว โหติ. โสติ โส สมุตฺติณฺณาภิธมฺมาวตารปาโร นโร. อุตฺตรเตว, น ปน น สกฺโกติ ตํ อุตฺตริตุนฺติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
อารมฺมณวิภาคนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตโม ปริจฺเฉโท
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
๓๗๖. อนนฺตาเณนาติ อนนฺตารมฺมเณ ปวตฺตาเณน. นิรงฺคเณนาติ เอตฺถ ราคาทโย อกุสลา องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ องฺคณาติ วุจฺจนฺติ. ยถาห –
‘‘ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ, ปาปกานํ โข, อาวุโส, อกุสลานํ อิจฺฉาวจรานํ อธิวจนํ ยทิทํ องฺคณ’’นฺติ จ อาทิ (วิภ. ๙๒๔).
อตฺตโน ¶ สนฺตาเน สีลาทิคุเณ เอสี คเวสีติ คุเณสี, เตน คุเณสินา. กรุณายํ นิยุตฺโต, สา อสฺส อตฺถีติ วา การุณิโก, เตน การุณิเกน. เอตฺถ ¶ จ ‘‘อนนฺตาเณนา’’ติ อิมินา ภควโต สพฺพฺุภาวมาห, ‘‘นิรงฺคเณนา’’ติ ขีณาสวภาวํ, ‘‘คุเณสินา’’ติ ปุพฺพจริยํ, ‘‘การุณิเกนา’’ติ มหากรุณาสมงฺคิภาวํ. เอตฺตเกน ปน โถมเนน ภควโต วิปากเทสนาย นิยฺยานิกาทิภาวํ ทีเปติ. อสพฺพฺุนา หิ เทสิตํ อนิยฺยานิกํ โหติ, อขีณาสเวน เทสิตํ น ปากฏํ, อปฺุวตา เทสิตํ นปฺปติฏฺาติ, อการุณิเกน วุตฺตํ สุขทายกํ น โหติ. ภควโต ปน สพฺพฺุภาวโต เตน เทสิตํ นิยฺยานิกํ, ขีณาสวตฺตา ปากฏํ, ปฺุวนฺตตาย ปติฏฺาติ, มหากรุณาสมงฺคิตาย สุขทายกนฺติ. จิตฺตปฺปภวนฺติ วิปากจิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ.
๓๗๗-๘๖. อิทานิ วิปากกถาย มาติกาวเสน อฏฺกถาย ปิเต ทสปฺปกาเร ทสฺเสตุํ ‘‘เอกูนตึส กมฺมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถารทฺธาย วิปากกถาย มูลการณภาวโต ‘‘เอกูนตึส กมฺมานี’’ติ ปมํ กมฺมววตฺถานํ กตํ. กมฺเม ปน กถิเต วิปากกถาย อธิฏฺานภูตา วิปากาปิ กเถตพฺพาติ ‘‘ปากา ทฺวตฺตึส ทสฺสิตา’’ติ ทุติยํ วิปากววตฺถานํ กตํ. กมฺมวิปากานฺจ อทฺวาเรสุ อทิสฺสนโต ‘‘ตีสุ…เป… ทิสฺสเร’’ติ ตติยํ กมฺมทฺวารวิปากทฺวารา วุตฺตา. กมฺมวิปากานํ วจนปฺปสงฺเคเยว เอกสฺเสว กมฺมสฺส ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม อเนกผลนิปฺผาทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ…เป… วิวิธํ ผล’’นฺติ จตุตฺถํ กามาวจรกุสลสฺส ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ นานาผลนิปฺผาทนํ วุตฺตํ. เอวํ วุตฺเต ปน ปวตฺติปฏิสนฺธีนํ ลพฺภมานวิปากวเสน วุตฺตภาวํ อชานนฺตา –
‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ;
‘‘เอกํ ปุปฺผํ จชิตฺวาน, อสีติกปฺปโกฏิโย;
ทุคฺคตึ นาภิชานามี’’ติ. จ –
เอวมาทิวจนสฺส ¶ พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ คเหตฺวา ทินฺนปฏิสนฺธิกายปิ เจตนาย ปุน ปฏิสนฺธิทานํ มฺเยฺยุนฺติ ‘‘เอกาย…เป… ปกาสิตา’’ติ ปฺจมํ เอเกน กมฺเมน เอกิสฺสาเยว ปฏิสนฺธิยา นิพฺพตฺตนํ วุตฺตํ. เอกสฺมึ ภเว นานากมฺมสฺส วิปากปฺปวตฺตึ สุณนฺตา ‘‘ทิสฺวา กุมารํ สตปฺุลกฺขณ’’นฺติอาทิวจนสฺส อตฺถํ อชานนฺตา ‘‘นานากมฺเมน เอกาว ¶ ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ จินฺเตยฺยุนฺติ ‘‘นานา…เป… ปฏิสนฺธิโย’’ติ ฉฏฺํ นานากมฺมสฺส นานาปฏิสนฺธิทานํ วุตฺตํ. ตถา วิปจฺจนฺตสฺส จ เอกสฺส กมฺมสฺส โสฬส วิปากานิ ทฺวาทสมคฺโค อเหตุกฏฺกมฺปีติ อยํ วิปากวิภาโค เหตุเภทวเสน โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ติเหตุกํ…เป… น จ โหติ ติเหตุกา’’ติ สตฺตมํ อฏฺกถาย อาคตเหตุกิตฺตนํ ทสฺสิตํ. ตํ ปน เหตุกิตฺตนํ เอเกกสฺส กมฺมสฺส วิปากวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ. อิทานิ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส, โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส, ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺสาติ ติณฺณํ เถรานํ วาเทสุ ‘‘เอกาย เจตนาย ทฺวาทส วิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโค อเหตุกฏฺกมฺปี’’ติ อาคตสฺส ทุติยตฺเถรวาทสฺส, ‘‘เอกาย เจตนาย ทส วิปากานิ เอตฺเถว อเหตุกฏฺกมฺปี’’ติ อาคตสฺส ตติยตฺเถรสฺส วาทสฺส จ น สมฺมาปติฏฺิตตฺตา สุปฺปติฏฺิตสฺส ปมตฺเถรวาทสฺส วเสน ทสฺเสตุํ วิปาเกสุ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ปจฺจยพเลน โหติ, โน กมฺมพเลนาติ ทีปนตฺถํ อฏฺมํ, ‘‘อสงฺขารสสงฺขาร’’นฺติอาทินา กมฺเมน สห อสมานมฺปิ กตฺวา สงฺขารเภโท วุตฺโต. กมฺมสฺส โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาเวปิ อารมฺมณวเสเนว วิปากเวทนาย ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมเณน…เป… ปริวตฺตน’’นฺติ นวมํ อารมฺมเณน เวทนาปริวตฺตนํ วุตฺตํ. กมฺมวเสน เจว อารมฺมณวเสน จ อนิยตสฺส ตทารมฺมณสฺส ชวนวเสน นิยมทสฺสนตฺถํ ‘‘ตทารมฺมณ…เป… นิยามิต’’นฺติ ทสมํ ชวเนน ตทารมฺมณนิยโม วุตฺโตติ.
เอกูนตึส ¶ กมฺมานีติ กุสลากุสลวเสน วีสติ ปริตฺตานิ, นว มหคฺคตานีติ เอกูนตึส กมฺมานิ. ยสฺมา ปเนสา วฏฺฏวเสน วิปากกถา, ตสฺมา โลกุตฺตรกุสลํ วชฺเชตฺวา เอกูนตึเสว กมฺมานิ วุตฺตานิ. เอวํ ‘‘ปากา ทฺวตฺตึสา’’ติ เอตฺถาปิ เตวีสติ ปริตฺตา, นว มหคฺคตาติ ปากา ทฺวตฺตึส. ตีสุ ทฺวาเรสูติ กายวจีมโนทฺวารวเสน ตีสุ กมฺมทฺวาเรสุ. กมฺมทฺวารววตฺถานํ เหฏฺา สงฺเขปโต ทสฺสิตเมว. วิตฺถารโต ปเนตํ อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กายกมฺมทฺวาร), ตํสํวณฺณนาทิโต จ คเหตพฺพํ. กามํ กมฺมานิปิ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนฺติ, ปฺจทฺวารปฺปวตฺตานิ ปน อวิปากานิ, มโนทฺวารทฺวารตฺตยวเสน ภินฺนานํ วิปากทายกานเมว สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ตีสุ ทฺวาเรสู’’ติ วุตฺตํ. ฉสูติ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปฺจ, มโนทฺวารฺจาติ ฉสุ วิปากทฺวาเรสุ.
ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺมาติ กาลสมฺปทาทิกํ ตํ ตํ ปจฺจยมาคมฺม. เตนาหุ โปราณา –
‘‘กาโลปธิปฺปโยคานํ ¶ , คติยา จ ยถารหํ;
สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ, กมฺมมาคมฺม ปจฺจตี’’ติ.
อถ วา ตํ ตํ ปจฺจยนฺติ โสมนสฺสาทิเหตุภูตํ ตํ ตํ สหการิปจฺจยํ. วิวิธํ ผลนฺติ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตสเหตุกาเหตุกอสงฺขารสสงฺขารวเสน นานปฺปการผลํ. เอกาย เจตนายาติ อุปปชฺชเวทนียภูตาย, อปราปริยเวทนียภูตาย วา เอกาย เจตนาย. ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา ปน ปวตฺติวิปากเมว นิพฺพตฺเตติ, โน ปฏิสนฺธึ.
กิฺจาปิ ‘‘ติเหตุก’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ, อุกฺกฏฺเมว ปน ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากํ เทติ, ตถา ทุเหตุกมฺปิ ¶ อุกฺกฏฺเมว ทุเหตุกวิปากํ เทติ. โอมกํ ปน ติเหตุกกมฺมํ ทุเหตุกุกฺกฏฺสทิสํ, ทุเหตุกาเหตุกเมว วิปากํ เทติ. ตถา ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกเมว วิปากํ เทตีติ. อุกฺกฏฺโมกวิภาโค จ ปเนส กุสลากุสลปริวารลาภโต, อาเสวนวิปฺปฏิสารปฺปวตฺติยา วา ทฏฺพฺโพ. ยฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกาเล ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺเตหิ กุสลธมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา อาเสวนลาเภน สมุทาจิณฺณํ, ตํ อุกฺกฏฺํ. ยํ ปน กรณกาเล อกุสลธมฺเมหิ ปริวาริตํ, ปจฺฉา วา ‘‘ทุกฺกฏํ มยา’’ติ วิปฺปฏิสารุปฺปาทเนน ปริภาวิตํ, ตํ โอมกํ นาม โหติ.
อเถตฺถ ยถาวุตฺตวิธานํ กึ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ อวิเสเสน, อุทาหุ ปวตฺติวเสเนวาติ เจ? ปวตฺติวเสเนว, ปฏิสนฺธิยํ ปน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติเหตุเกนา’’ติอาทิ. เอตฺถาปิ ติเหตุกุกฺกฏฺกมฺเมเนว ติเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ, โอมเกน ปน ทุเหตุกุกฺกฏฺเน จ ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ, ทุเหตุโกมเกน ปน อเหตุกาวาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปเนตฺถ าณํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตสฺส โมหสฺส, สพฺพากุสลสฺส วา ปฏิปกฺขํ, ตสฺมา ตํสมฺปยุตฺตํ กมฺมํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติปจฺจยํ น โหตีติ ติเหตุกํ อติทุพฺพลมฺปิ สมานํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิเมว อากฑฺฒติ, นาเหตุกนฺติ อาห ‘‘น จ โหติ อเหตุกา’’ติ. ยสฺมา ปฏิสมฺภิทามคฺเค สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิราทิวิปตฺติยา อเหตุกูปปตฺตึ วชฺเชตฺวา คติสมฺปตฺติยา อเหตุกูปปตฺตึ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ, คติสมฺปตฺติยา ¶ าณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา ¶ โหนฺติ, เตน วุจฺจติ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๑-๒๓๒) –
เอวํ ชวนกฺขเณ ติณฺณํ เหตูนํ ปจฺจยา าณสมฺปยุตฺตวิปากุปฺปตฺติ วุตฺตา, น ปน ‘‘ชวนกฺขเณ ทฺวินฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา’’ติ, ตสฺมา ติเหตุกกมฺเมเนว ติเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ, น ทุเหตุเกนาติ อาห ‘‘ทุเหตุเกน…เป… น จ โหติ ติเหตุกา’’ติ. ยทิ หิ ทุเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ สิยา, ยถา ‘‘อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส วิภงฺโค กโต, เอวํ ‘‘คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา ตสฺมึ ขเณ…เป… สงฺขารา, นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมึ ขเณ…เป… สงฺขารา, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมึ ขเณ…เป… นามรูป’’นฺติ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา าณสมฺปยุตฺตูปปตฺตึ วตฺวา ตสฺส วิภงฺโค กาตพฺโพ สิยา, น จ ปเนวํ อตฺถิ, ตสฺมา วิฺายติ ‘‘ทุเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ น โหตี’’ติ.
ยทิ เอวํ –
‘‘คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ…เป… ¶ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา ตสฺมึ ขเณ…เป… สงฺขารา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมึ ขเณ…เป… สงฺขารา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตา ตสฺมึ ขเณ…เป… นามรูป’’นฺติ –
เอวํ ¶ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกูปปตฺตึ อุทฺธริตฺวา ‘‘คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมึ ขเณ…เป… สงฺขารา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมึ ขเณ…เป… สงฺขารา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตา ตสฺมึ ขเณ…เป… นามรูป’’นฺติ เอวํ ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิยาปิ อนุทฺธฏตฺตา สาปิ น โหตีติ เจ? โน น โหติ, ทุเหตุโกมกกมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิย ติเหตุโกมเกน ทุเหตุกปฏิสนฺธิยาว ทาตพฺพตฺตา, กมฺมสริกฺขกวิปากทสฺสนตฺถํ ปน มหาเถเรน ปาโ สาวเสโส กโต.
ยทิ เอวํ ปุริมวุตฺเตหิ อิทํ สมานํ กมฺมสริกฺขกตาภาวโตติ ทุเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ น อุทฺธฏา, น ปน อลพฺภนโตติ? ตํ น, อกุสลกมฺมสฺส อโลภสมฺปโยคาภาวโต, อโลภผลุปฺปาทเน วิย าณวิปฺปยุตฺตสฺส าณผลุปฺปาทเน อสมตฺถภาวโต. ปฺาพลสมฺปโยคโต หิ ตําณผลุปฺปาทเน สมตฺถํ โหติ.
เอตฺถาห – กึ ปเนตํ กมฺมเมว ปฏิสนฺธึ เทนฺตํ อตฺตนา สทิสเวทนเมว เทติ, อุทาหุ วิสทิสเวทนมฺปีติ? ทุเหตุโกมกเมว วิสทิสเวทนํ เทติ, อิตรํ ปน สทิสเวทนเมว ¶ . ตถา หิ ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺกถาย มหากมฺมวิภงฺคสุตฺเต สุขเวทนียาทิกมฺมวณฺณนาย –
‘‘กามาวจรกุสลโต โสมนสฺสสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, รูปาวจรกุสลโต จตุกฺกชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ สุขเวทนาย ชนนโต สุขเวทนียํ กมฺมํ นาม. กามาวจรฺเจตฺถ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน สุขํ ชเนติ, ปวตฺเต ปน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ อทุกฺขมสุขมฺปิ.
‘‘อกุสลเจตนา ปวตฺเต กายทฺวารปฺปวตฺตทุกฺขสฺส ชนนโต ทุกฺขเวทนียํ กมฺมํ นาม.
‘‘กามาวจรกุสลโต ปน อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, รูปาวจรกุสลโต จตุตฺถชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตติยเวทนาย ชนนโต อทุกฺขมสุขเวทนียํ ¶ กมฺมํ นาม. เอตฺถ จ ‘‘กามาวจรํ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน อทุกฺขมสุขํ ชเนติ, ปวตฺเต อิฏฺารมฺมเณ สุขมฺปี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๐) –
วุตฺตํ. นนุ จ ‘‘อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตน’’นฺติ วจนโต อารมฺมณวเสน เวทนานิยโม โหติ, น จ โสมนสฺสสหคตกมฺเมน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตสฺส อิฏฺารมฺมณเมว กมฺมนิมิตฺตาทิกมาปาถมาคจฺฉตีติ นิยโม อตฺถิ, อุเปกฺขาสหคตกมฺเมน วา อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา กถํ กมฺมวเสเนว เวทนานิยโมติ? วุจฺจเต – อิฏฺาทิอารมฺมณมฺปิ อาปาถมาคจฺฉนฺตํ กมฺมพเลเนว อาคจฺฉตีติ โสมนสฺสสหคตกมฺเมน ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ตสฺส พเลน อิฏฺารมฺมณมาปาถมาคจฺฉติ, อุเปกฺขาสหคตกมฺเมน ¶ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ น น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา กมฺมวเสน ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณนิยโม, อารมฺมณวเสน เวทนานิยโมติ. อปิจ ‘‘อารมฺมเณน โหเตว, เวทนาปริวตฺตน’’นฺติ อิทํ ตทารมฺมณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ น เตน ปฏิสนฺธิยา กมฺมสริกฺขกเวทนาภาโว ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา, ทุเหตุโกมกํ ปน โสมนสฺสสหคตมฺปิ อตฺตโน นิหีนตาย ทุเหตุกผลุปฺปาทเน อสมตฺถตฺตา, อเหตุกาย จ อตฺตนา สทิสเวทนาย ปฏิสนฺธิยา อสมฺภวโต อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิยา อนุรูปโต อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณมุปฏฺเปตฺวา ตทารมฺมณํ อุเปกฺขาสหคตเมว ปฏิสนฺธึ เทติ.
นนุ จ ‘‘ปจฺฉิมภวิกมหาโพธิสตฺตานํ เมตฺตาปุพฺพภาคํ โสมนสฺสกมฺมํ ปฏิสนฺธึ เทตี’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, มหาสิวตฺเถโร จ อุเปกฺขาสหคตาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ อิจฺฉติ. วุตฺตฺหิ เตน ‘‘โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, เตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ, เตน คหิตปฏิสนฺธิกา หิ มหชฺฌาสยา โหนฺติ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร วิยา’’ติ, ตสฺมา โสมนสฺสสหคตกุสลโต อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิปิ ลพฺภติ ยถา จ, เอวํ ตถา อุเปกฺขาสหคตโต โสมนสฺสสหคตาปีติ กถํ กมฺมสทิสเวทนา ปฏิสนฺธีติ? เอตฺถาปิ จ กมฺมมฺปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ เถรสฺส อธิปฺปาโย สิยาติ สกฺกา วตฺตุํ. อปิจายํ วาโท มหาอฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโตว. ตถา หิ วุตฺตํ สงฺคหกาเรหิ ‘‘อฏฺกถายํ ปน อยํ เถรสฺส มโนรโถ, นตฺถิ เอต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา สพฺพฺุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ, ตสฺมา เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตีติ ¶ วุตฺตนฺติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิตฺตวาทํ ¶ คเหตฺวา น สกฺกา อฏฺกถาวจนํ จาเลตุนฺติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมเวตํ กมฺมสทิสเวทนา ปฏิสนฺธีติ. อสมฺปฏิจฺฉนฺเตหิ วา อฏฺกถาย อธิปฺปาโย สาธุกํ กเถตพฺโพติ.
อสงฺขารนฺติ อสงฺขาริกกมฺมํ. อสงฺขารํ สสงฺขารมฺปิ ผลํ เทตีติ สมฺพนฺโธ.
อารมฺมเณนาติ อิฏฺาทิอารมฺมเณน. เวทนาปริวตฺตนนฺติ ตสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส อนุรูปโต โสมนสฺสาทิเวทนาย ปริวตฺตนํ, กุสลวิปากสนฺตีรณตทารมฺมณานิ สนฺธาย เจตํ วุตฺตํ. ตานิ หิ อิฏฺารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตานิ. อกุสลวิปากํ ปน สนฺตีรณตทารมฺมณํ อนิฏฺเ, อนิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตเมว. น หิ ตสฺส อารมฺมณวเสน เวทนาเภโท อตฺถิ, เหฏฺา วุตฺตนเยน ทฺวีสุปิ อุเปกฺขาสหคตเมว. ทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉเนสุ จ เปตฺวา กายวิฺาณทฺวยํ เสสานิ อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ เหฏฺา วุตฺตการณวเสเนว อุเปกฺขาสหคตานิ, ตถา กายวิฺาณํ อิฏฺาทีสุ สุขสหคตํ, อนิฏฺาทีสุ ทุกฺขสหคตนฺติ. ชวเนน นิยมิตํ อฏฺกถายนฺติ อธิปฺปาโย. เหตุนิยมนเมว เจตฺถ ชวนวเสน โหติ เวทนาเภทสฺส อารมฺมเณเนว, สงฺขารเภทสฺส จ ปจฺจยวเสเนว นิยมิตตฺตา. เอตฺถ จ อกุสลวิปากานํ วิภาคาภาวโต กุสลวิปากตทารมฺมณานเมว อารมฺมณชวนปจฺจยวเสน นิยมนํ โหติ. ตํ ปน สรูปโต เอวํ เวทิตพฺพํ – ติเหตุกุกฺกฏฺกมฺเมน หิ ตทารมฺมณํ ปวตฺตมานํ กมฺมวเสน นิยมาภาวโต สพฺเพสุปิ กุสลวิปากตทารมฺมเณสุ สมฺปตฺเตสุ อารมฺมณชวนปจฺจยวเสน, อารมฺมณชวนวเสเนว วา นิยตํ เอกเมว อุปฺปชฺชติ. กถํ? ตทารมฺมเณสุ หิ อารมฺมณวเสน เวทนานิยโม โหติ, ชวนวเสน เหตุนิยโม ¶ , ปจฺจยวเสน สงฺขารนิยโม. อเหตุเกสุ ปน สงฺขารเภทาภาวโต ปจฺจยวเสน นิยมนํ นตฺถิ. ตตฺถ อารมฺมเณน เวทนานิยมนํ เหฏฺา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ชวนวเสน เหตุนิยมเน ปน กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน ติเหตุกานิ ทุเหตุกานิ อเหตุกานีติ ตีณิ ชวนานิ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน ติเหตุกชวนานิ นาม กามาวจรกุสลกิริยาสุ าณสมฺปยุตฺตชวนานิ, ทุเหตุกชวนานิ นาม าณวิปฺปยุตฺตชวนานิ, อเหตุกานิ นาม อกุสลชวนานิ เจว กิริยาเหตุกชวนฺจ. อกุสลชวนานิปิ หิ กุสลกมฺมสริกฺขกเหตุวเสน อเหตุกานิ กุสลเหตูนํ เตสุ อภาวโต.
ตตฺถ ¶ กมฺมสฺส ชวนสทิสตทารมฺมณาภินิปฺผาทนสามตฺถิเย สติ ติเหตุกชวเน ชวิเต ติเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, ทุเหตุกชวเน ชวิเต ทุเหตุกตทารมฺมณํ, อเหตุกชวเน ชวิเต อเหตุกตทารมฺมณํ โหตีติ. เอวํ ชวนวเสน เหตุนิยมนํ ทฏฺพฺพํ. กถํ ปจฺจยวเสน สงฺขารนิยโมติ? กาลสมฺปทาทีนํ, อุตุสมฺปทาทีนฺจ ปจฺจยานํ พลวภาเว สติ อสงฺขาริกตทารมฺมณํ โหติ, ทุพฺพลภาเว สสงฺขาริกํ. อเหตุกตทารมฺมณสฺส ปน ปจฺจยวเสน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา ยทิ อิฏฺารมฺมณํ โหติ, ตทา อุเปกฺขาสหคตํ ตทารมฺมณํ ปฏิพาหิตฺวา โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณเมว โหติ. โสมนสฺสสหคตตทารมฺมเณสุปิ อนิยเมน อารมฺมณวเสน สพฺเพสุ สมฺปตฺเตสุ ชวนสฺส ติเหตุกภาเว ทุเหตุกาเหตุเก ปฏิพาหิตฺวา ติเหตุกเมว ตทารมฺมณํ โหติ. ติเหตุกตทารมฺมเณสุปิ อนิยเมน ชวนวเสน สพฺเพสุ สมฺปตฺเตสุ ปจฺจยสฺส พลวภาเว สติ สสงฺขาริกตทารมฺมณํ ปฏิพาหิตฺวา อสงฺขาริกเมว ¶ ตทารมฺมณํ โหติ. เอเตเนว นเยน เสสํ ตทารมฺมณมฺปิ ตํตํชวนานุรูปโต นิยมนํ ทฏฺพฺพํ.
อเหตุกตทารมฺมณํ ปน ปจฺจยํ อนเปกฺขิตฺวา อารมฺมณวเสน เจว ชวนวเสน จ นิยมนํ โหติ. อิทเมตฺถ เยภุยฺยปฺปวตฺติวเสน นิยมนํ. กทาจิ ปน อารมฺมณวเสน, ปจฺจยวเสน, ปริจิตวเสน จ ตทารมฺมณนิยโม โหติ. ตตฺถ อารมฺมณวเสน เจว ปจฺจยวเสน จ นิยมนํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ปริจิตวเสน ปน นิยมเน เยภุยฺเยน ติเหตุกกุสลปฺปวตฺติยา เตสุ ปริจิตสฺส กทาจิ ทุเหตุเก, อเหตุเก วา ชวเน ชวิเต ปริจยวเสน ติเหตุกตทารมฺมณเมว โหติ. เยภุยฺเยน จ ทุเหตุกชวนปฺปวตฺติยา ตตฺถ ปริจิตสฺส กทาจิ ติเหตุเก, อเหตุเก วา ชวเน ชวิเต ปริจยวเสน ทุเหตุกตทารมฺมณเมว โหติ. ตเถว อกุสเลสุ ปริจิตสฺส กทาจิ ติเหตุกทุเหตุเกสุปิ ชวเนสุ ชวิเตสุ ปริจยวเสน อเหตุกตทารมฺมณเมว โหตีติ. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน –
‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ, สเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ –
อวิเสเสน อกุสลชวนานนฺตรมฺปิ สเหตุกตทารมฺมณํ, ติเหตุกชวนานนฺตรฺจ อเหตุกตทารมฺมณํ วุตฺตํ. ติเหตุโกมเกน, ปน ทุเหตุกุกฺกฏฺเน จ กมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ ¶ ¶ กมฺมสฺส ติเหตุกวิปากทาเน อสมตฺถตาย ติเหตุกชวเนปิ ชวิเต ทุเหตุกตทารมฺมณเมว โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ทุเหตุโกมเกน ปน กมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ กมฺมสฺส สเหตุกตทารมฺมณนิพฺพตฺตเน อสมตฺถตาย สเหตุกชวเนปิ ชวิเต อเหตุกตทารมฺมณเมว โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
๓๘๗-๙๑. ตุลฺเยน ปากจิตฺเตนาติ โสมนสฺสสหคตาณสมฺปยุตฺตอสงฺขาริเกน มหาวิปากจิตฺเตน. พลวารมฺมเณติ อติมหนฺตารมฺมเณ. จตุพฺพิธฺหิ อารมฺมณํ อติมหนฺตํ มหนฺตํ ปริตฺตํ อติปริตฺตนฺติ. วุตฺตฺจ –
‘‘ตถา หิ วิสยํ อาหุ, จตุธา เอตฺถ ปณฺฑิตา;
มหนฺตาติมหนฺตโต, ปริตฺตาติปริตฺตโต’’ติ.
อติมหนฺตาทิภาโว จสฺส อาปาถคตกาเล อุปฺปชฺชนกจิตฺตกฺขณวเสน เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อาปาถคตกฺขณโต ปฏฺาย ยาว โสฬสจิตฺตกฺขณา, ตาว วิชฺชมานายุกอารมฺมณํ อติมหนฺตํ นาม. ปนฺนรสจุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกํ มหนฺตํ นาม. เตรสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย อฏฺจิตฺตกฺขณายุกํ ปริตฺตํ นาม. ตโต ปรํ อติปริตฺตํ นาม. ตตฺถ อติมหนฺตารมฺมเณ ตทารมฺมณปริโยสานานิ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. มหนฺเต ชวนปริโยสานานิ, นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโท. ปริตฺเต ชวนมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, สนฺตีรณานนฺตรํ โวฏฺพฺพนเมว ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตติ. อติปริตฺเต ภวงฺคจลนมตฺตเมว. กถํ? อติมหนฺเต หิ อารมฺมเณ ปฺจทฺวาเรสุ ยถานุรูปํ อฺตรสฺมึ ทฺวาเร อาปาถคเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตา ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชติ, โวจฺฉิชฺชมานา จ สหสา น โอจฺฉิชฺชติ. ยถา ปน เวเคน ธาวนฺโต ปุริโส อนฺตรา าตุกาโมปิ เอกทฺเวปทวาเร อติกฺกมิตฺวาว าตุํ สกฺโกติ, น ปน าตุกามตาย ¶ สทฺธึเยว, เอวเมว ทีปสิขา วิย, คงฺคาโสโต วิย, เวเคน ชวมานา ภวงฺคสนฺตติ อนฺตรา โอจฺฉิชฺชมานาปิ ปสาทฆฏฺฏนโต ปรํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวาว โอจฺฉิชฺชติ. ตตฺถ ปมจิตฺตํ ภวงฺคสนฺตติยา จลนากาเรน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคจลนํ นาม, ทุติยํ อุปจฺฉิชฺชนวเสน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคุปจฺเฉโท นาม. จลนฺเจตฺถ วิสทิสจิตฺตสฺส อุปนิสฺสยภาวคมนํ. วุตฺตฺจ –
‘‘อารมฺมณนฺตราปาเถ ¶ , ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิเต มโน;
จิตฺตนฺตรสฺส เหตุตฺตํ, ยานํ จลนมีริต’’นฺติ.
ยทิ เอวํ ทุติยสฺสปิ ตํ อตฺถีติ ตมฺปิ ภวงฺคจลนมิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ภวงฺคสฺส ปน อุปจฺฉิชฺชนวเสน ปวตฺติวิเสสํ คเหตฺวา ปุริมสฺส นามโต วิสทิสนามํ กาตุํ ‘‘ภวงฺคุปจฺเฉโท’’ติ วุจฺจตีติ. นนุ จ รูปาทีหิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปสาทนิสฺสิตสฺเสว จลนํ ยุตฺตํ, กถํ ปน หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตาย ภวงฺคสนฺตติยา จลนนฺติ? สนฺตติวเสน เอกาพทฺธตฺตา. ยถา หิ เภริยา เอกสฺมึ ตเล ิตสกฺขราย มกฺขิกาย นิปนฺนาย อปรสฺมึ ตเล ทณฺฑาทินา ปหเฏ อนุกฺกเมน เภริจมฺมวรตฺตาทีนํ จลเนน สกฺขราย จลิตาย มกฺขิกาย ปลายนํ โหติ, เอวเมว รูปาทิมฺหิ ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํสมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทยวตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนากาเรน ปวตฺติ โหติ. วุตฺตฺจ –
‘‘ฆฏฺฏิเต อฺวตฺถุมฺหิ, อฺนิสฺสิตกมฺปนํ;
เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท’’ติ. (ส. ส. ๑๗๖);
เอวํ ภวงฺคจลนภวงฺคุปจฺเฉเทสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ ‘‘กึ นาเมต’’นฺติ วทนฺตี วิย วีถิจิตฺตานิ อารมฺมณาภิมุขํ ปฏิปาเทนฺตี ¶ กิริยามโนธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺสานนฺตรํ ยถารหํ ทสฺสนาทิกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจวิฺาณธาตูสุ อฺตรา อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตาย คหิตเมวารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉมานา วิปากาเหตุกมโนธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตเทวารมฺมณํ สนฺตีรยมานา วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตเมวารมฺมณํ ววตฺถาปยมานา กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวเนสุ ยํ กิฺจิ ลทฺธปจฺจยํ ตเทวารมฺมณํ อารพฺภ ชวนํ หุตฺวา เยภุยฺเยน สตฺตกฺขตฺตุํ ชวติ, ตทนนฺตรํ เอกาทสตทารมฺมณจิตฺเตสุ อฺตรํ กมฺมํ อารมฺมณํ ชวนํ ปจฺจโย ปริจิตตาติ อิเมสํ อนุรูปวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคปาโต โหติ.
อิธ ตฺวา อิมิสฺสา จิตฺตปรมฺปราย สุขคฺคหณตฺถํ อมฺโพปมา เวทิตพฺพา. กถํ? เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขสฺส เหฏฺา สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺโน นิทฺทายติ, อเถกํ อมฺพปกฺกํ วณฺฏโต ¶ มุจฺจิตฺวา ตสฺส กณฺณสกฺขลึ ปฺุฉมานํ วิย ‘‘’’นฺติ ภูมิยํ ปตติ, โส ตสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สีสโต วตฺถํ อปเนตฺวา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, ตโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผลํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปกฺกภาวํ ตฺวา ปริภฺุชิตฺวา มุขคตํ สห เสมฺเหน อสฺสาเทตฺวา ปุน ตเถว นิทฺทายติ. ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส อมฺพรุกฺขมูเล นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคสมงฺคิกาโล, อมฺพปกฺกสฺส ปติตกาโล วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ปตนสทฺเทน ปพุทฺธกาโล วิย มโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิฺาณสฺส ทสฺสนกิจฺจํ สาธนกาโล, หตฺถํ ปสาเรตฺวา คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนกาโล, คเหตฺวา มทฺทิตกาโล ¶ วิย วิปากมโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีริตกาโล, อุปสิงฺฆิตกาโล วิย กิริยามโนวิฺาณธาตุยา ววตฺถาปิตกาโล, ปริภุตฺตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสอนุภวิตกาโล, มุขคตํ สห เสมฺเหน อสฺสาทิตกาโล วิย ตทารมฺมณสฺส ชวเนน อนุภูตารมฺมณอนุภวนกาโล, ปุน นิทฺทายนํ วิย ปุน ภวงฺคกาโลติ เอวเมตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
อยํ ปน อุปมา กึ ทีเปติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนเมว กิจฺจํ, ปฺจวิฺาณธาตูนํ ทสฺสนาทิกเมว กิจฺจํ, วิปากมโนวิฺาณธาตุยา สมฺปฏิจฺฉนเมว กิจฺจํ, วิปากมโนวิฺาณธาตุยา สนฺตีรณเมว กิจฺจํ, กิริยามโนวิฺาณธาตุยา ววตฺถาปนเมว กิจฺจํ, ชวนสฺเสว ปน อารมฺมณรสานุภวนํ ตทารมฺมณสฺส เอเตน อนุภูตสฺเสว อนุภวนนฺติ เอวํ กิจฺจวเสน ธมฺมานํ อฺมฺาสํกิณฺณตํ ทีเปติ, เอวํ ปวตฺตมานํ ปน จิตฺตํ ‘‘ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม โหหิ, ตฺวํ ทสฺสนาทีสุ อฺตรํ, ตฺวํ สมฺปฏิจฺฉนํ นามา’’ติอาทินา นิยฺุชเก การเก อสติปิ จิตฺตนิยามวเสเนว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. ตํ ปน จิตฺตนิยามํ สทฺธึ อุตุนิยามาทีหิ ปริจฺเฉทาวสาเน วกฺขติ. อยํ ตาว อติมหนฺตารมฺมเณ จิตฺตปฺปวตฺติวิภาวนา.
มหนฺตารมฺมเณ ปน ตทารมฺมณุปฺปาทสฺส อภาวโต ตสฺมึ อาปาถคเต วุตฺตนเยน ชวนปริโยสาเนสุ วีถิจิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคปาโตว โหติ, อารมฺมณสฺส ปน ปริกฺขีณายุกตฺตา เอกจิตฺตกฺขณิกปฺปมาเณปิ วา อายุมฺหิ สติ สมาสนฺนมรโณ วิย ปุริโส ทุพฺพลภาวโต ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติ. อปิจ ตทารมฺมณมุปฺปชฺชนฺตํ นิยมโต ทฺวิกฺขตฺตุเมว อุปฺปชฺชติ, น เอกวารํ. เอกจิตฺตกฺขณาวสิฏฺเ จ อารมฺมเณ เอกสฺมึ ตทารมฺมเณ อุปฺปนฺเนสุ ¶ ทุติยสฺส ¶ อุปฺปชฺชนกาเล ตสฺส นิรุทฺธตฺตา นุปฺปชฺชติ. น หิ ทฺวีสุ ตทารมฺมเณสุ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, เอกํ อตีตารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา ทุติยสฺส อนุปฺปตฺติยา ปมมฺปิ นุปฺปชฺชตีติ. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน สกิมฺปิ ตทารมฺมณสฺส ปวตฺติ วุตฺตา. ปรมตฺถวินิจฺฉเยปิ จ ตเมว วาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สกึ ทฺเว วา ตทาลมฺพ’’นฺติ (ปรม. วิ. ๑๑๖) วุตฺตํ. อภิธมฺมฏฺกถายํ ปน ‘‘จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ สพฺพวาเรสุ ทฺเว เอว จิตฺตวารานิ อาคตานี’’ติ วตฺวา ตํ น สมฺปฏิจฺฉิตํ, ตสฺมา มหนฺตารมฺมเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหติ, นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโท, อยฺจ ตทารมฺมเณหิ ตุจฺฉตาย ‘‘โมฆวาโร’’ติ วุจฺจติ.
ปริตฺตารมฺมเณ ชวนุปฺปาทสฺสปิ อภาวโต สนฺตีรณาวสาเนสุ วีถิจิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ตทนนฺตรํ โวฏฺพฺพนเมว อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺตติ, ตโต ภวงฺคปาโต โหติ. โวฏฺพฺพนํ ปน อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิฺาณาทิกํ ปตฺวา นิวตฺติสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ชวนํ ปน อารมฺมณสฺส อปฺปายุกภาเวน ปริทุพฺพลตฺตา นุปฺปชฺชติ. ตฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สตฺตจิตฺตกฺขณายุเกเยว อุปฺปชฺชติ, กติปยจิตฺตกฺขณายุเก ปน ปมชวนเมว นุปฺปชฺชติ. ตทนุปฺปตฺติยฺหิ อิตรานิปิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมเณ นตฺถิ ชวนุปฺปาโทติ อยํ ทุติโย โมฆวาโร อฏฺกถาย วุตฺโต. ฏีกากาโร ปน ตถา อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา อฺถา ทุติยโมฆวารํ ปกปฺเปติ. วุตฺตฺหิ เตน ตีสุ โมฆวาเรสุ ทุติยโมฆวาโร อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพ.
ยทิ หิ อนุโลเม เวทนาตฺติเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเว, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วุตฺตํ สิยา, โสปิ โมฆวาโร ลพฺเภยฺย. ยทิ จ โวฏฺพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย ¶ สิยา, กุสลากุสลานมฺปิ สิยา. น หิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธุํ ยุตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยภาวี ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย โหตีติ อวุตฺโต อตฺถิ. โวฏฺพฺพนสฺส ปน กุสลากุสลานํ อาเสวนปจฺจยภาโว น วุตฺโต. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นาเสวนปจฺจยา. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นาเสวนปจฺจยา’’ติ วจนโต ปฏิกฺขิตฺโตว. อถาปิ สิยา ‘‘อสมานเวทนานํ วเสเนวํ วุตฺต’’นฺติ, เอวมฺปิ ยถา ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ, อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา. ชาติเภทา น วุตฺตนฺติ เจ, ‘‘ภูมิภินฺนสฺส กามาวจรสฺส รูปาวจราทีนํ ¶ อาเสวนปจฺจยภาโว วิย ชาติภินฺนสฺสปิ ภเวยฺยา’’ติ วตฺตพฺโพ เอว สิยา, อภินฺนชาติกสฺส จ วเสน ยถา ‘‘อาวชฺชนา สเหตุกานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตุ วุตฺตํ, ตสฺมา เวทนาตฺติเกปิ สํขิตฺตาย คณนาย ‘‘อาเสวนปจฺจยา นมคฺเค เอกํ, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ เอวํ คณนาย นิทฺธาริยมานาย โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตาภาวา ยถาวุตฺตปฺปกาโร ทุติโย โมฆวาโร วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ. โวฏฺพฺพนํ ปน วีถิวิปากสนฺตติยา อาวฏฺฏนโต ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ. ตโต วิสทิสสฺส ชวนสฺส กรณโต มนสิกาโร จ. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ‘‘โวฏฺพฺพนํ กุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ น วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, ตสฺมา โวฏฺพฺพนโต จตุนฺนํ วา ปฺจนฺนํ วา ชวนานํ อารมฺมณปุเรชาตํ ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ รูปาทิอาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ¶ ภวิตุํ น สกฺโกติ, อยเมตสฺส สภาโวติ ชวนาปาริปูริยา ทุติโย โมฆวาโร ทสฺเสตุํ ยุตฺโต สิยาติ.
อยฺหิ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย – ยทิ โวฏฺพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ยถา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อาเสวนปจฺจยา นมคฺคปจฺจยา’’ติ อนุโลมปจฺจนิเย, ปจฺจนิยานุโลเม จ ‘‘สุขา…เป… นมคฺคปจฺจยา อาเสวนปจฺจยา’’ติ จ วุตฺตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตวเสน, เอวมฺปิ โวฏฺพฺพนวเสน ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปาโ สิยา. ตถา จ สติ วารทฺวยวเสน คณนาย ‘‘อาเสวนปจฺจยา นมคฺเค ทฺเว, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, ‘‘อาเสวนปจฺจยา นมคฺเค เอกํ, นมคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติจฺเจว วุตฺตํ. อปิจ ยทิ หิ โวฏฺพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ทุติยโมฆวาโร วิย ปุริมวาเรสุปิ สิยา. ตถา จ สติ อตฺตโน วิย กุสลากุสลานมฺปิ สิยา. น หิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธุํ ยุตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยภาวี ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย โหตีติ อวุตฺโต อตฺถิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา’’ติอาทินา อนวเสสโต วุตฺตตฺตา, โวฏฺพฺพนสฺส ปน อวุตฺโต ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนสฺส อภาวโต. น เกวลํ อวุตฺโตว, อถ โข ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ ผสฺสาทิกุสลากุสลธมฺเม ปฏิจฺจ สหชาตาทิปจฺจยวเสน กุสลากุสลสฺส อุปฺปตฺตึ ¶ วตฺวา ปมชวนสฺส โวฏฺพฺพนโต อาเสวนปจฺจยาลาภํ สนฺธาย ‘‘นาเสวนปจฺจยา’’ติ ปฏิกฺขิตฺโตว.
อถาเปตฺถ ¶ สโมธานํ สิยา, สมานเวทนานํ เอว อาเสวนปจฺจยภาวสฺส ทสฺสนโต โวฏฺพฺพเนน อสมานเวทนานํ กุสลากุสลานํ วเสนายํ ปฏิกฺเขโป กโตติ. เอวมฺปิ สติ ยถา ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สมานเวทนาวเสน ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา. อถ โวฏฺพฺพนสฺส กุสลากุสเลหิ ภินฺนชาติกตฺตา ตสฺส เตสํ อาเสวนปจฺจยภาโว น วุตฺโตติ เจ. ยถา ภูมิวเสน ภินฺนสฺส โคตฺรภุโวทานวเสน ิตสฺส กามาวจรสฺส รูปาวจราทีนํ อาเสวนภาโว ทิสฺสติ, เอวํ ชาติวเสน ภินฺนสฺส โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยภาเว น โกจิ วิพนฺโธ, อปิจ อภินฺนเวทนสฺส, อภินฺนชาติกสฺส จ อุเปกฺขาสหคตมหากิริยจิตฺตสฺส วเสน ยถา ‘‘อาวชฺชนา สเหตุกานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตุ วุตฺตํ, ตสฺมา เวทนาตฺติเกปิ โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตสฺส อภาวา โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนภาวทสฺสนวเสน วุตฺโต ทุติโย โมฆวาโร วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ. โวฏฺพฺพนาวชฺชนานํ ปน อนตฺถนฺตรภาวโต อาวชฺชนาย จ กุสลากุสลานํ อนนฺตรปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา สติ อุปฺปตฺติยํ โวฏฺพฺพนํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยาชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว วตฺเตยฺย, น ปน อฺถาติ มฺุฉามรณาสนฺนเวลาทีสุ ชวนาปาริปูริยา มนฺทีภูตเวคตาย อยํ ทสฺเสตพฺโพติ.
อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปเนตฺถ อิทํ วุตฺตํ – ‘‘ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ, ตํ ฉินฺนมูลรุกฺขปุปฺผํ วิยา’’ติ วกฺขมานตฺตา อนุปจฺฉินฺนภวมูลานํ ปวตฺตสฺส โวฏฺพฺพนสฺส กิริยภาโว น ¶ สิยา, วุตฺโต จ ‘‘ยสฺมึ สมเย มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา กิริยา เนวกุสลา, นากุสลา, น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา’’ติ, ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘ชวนฏฺาเน ตฺวา’’ติ วจนํ ชวนสฺส อุปฺปชฺชนฏฺาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา น ชวนภาเวนาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ‘‘อาเสวนํ ลภิตฺวา’’ติ จ ‘‘อาเสวนํ วิย อาเสวน’’นฺติ วุตฺเต น โกจิ วิโรโธติ. วิปฺผาริกสฺส ปน สโต ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติเยเวตฺถ อาเสวนสทิสตา. วิปฺผาริกตาย หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตฺจสฺส วุจฺจติ. วิปฺผาริกมฺปิ ชวนํ วิย อเนกกฺขตฺตุํ อปฺปวตฺติยา ทุพฺพลตฺตา น นิปฺปริยายโต อาเสวนปจฺจยภาเวน ปวตฺเตยฺยาติ น อิมสฺส ปาเ อาเสวนตฺตํ วุตฺตํ ¶ . อฏฺกถายํ ปน ปริยายโต วุตฺตํ, ยถา ผลจิตฺเตสุ มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนนฺติ. ยทิปิ ‘‘ชวนาปาริปูริยา…เป… ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ปน วุตฺตตฺตา จิตฺตปฺปวตฺติวเสน ปมโมฆวารโต เอตสฺส น โกจิ วิเสโสติ.
จกฺขุสฺสาปาถมาคเตติ จกฺขุทฺวารสฺส โยคฺยเทสาวฏฺานวเสน อาปาถมาคเต. ตายาติ มโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏเน ปากฏตาย กิริยามโนธาตุํ ปจฺจามสติ. อาวฏฺฏิเตติ สนฺตติวเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา นิวตฺติเต, ปริณามิเต วา. ชาเตสุ ชายเตติ สมฺพนฺโธ. คเตติ นิรุทฺเธ. ตเทวาติ ชวนานุภูตเมว อิฏฺารมฺมณํ. เตเนวาติ ชวนํ หุตฺวา นิรุทฺเธน เตน กามาวจรกุสลจิตฺเตน. ตทารมฺมณสฺิตนฺติ ชวนคฺคหิเตเยว อารมฺมเณ ปวตฺตนโต ‘‘พฺรหฺมสฺสโร’’ติอาทีสุ วิย ตสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณมสฺสาติ มชฺฌปทโลปวเสน ตทารมฺมณนฺติ สฺิตํ. ตุลฺยโตติ อารมฺมณโต วิสทิสภาเวปิ โสมนสฺสสหคตาทินา สทิสตฺตา. มูลสทิสํ ¶ ภวงฺคํ มูลภวงฺคํ. ตทารมฺมณมฺปิ ภวงฺคสภาวตฺตา ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒). เอตฺถ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺเต เอว ปวตฺติยํ ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจมาเน น ตสฺส เหตุวเสน เภโทติ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ. นาปิ เจตํ ‘‘สเหตุกํ จุตึ อเหตุกปฏิสนฺธิฺจ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ สกฺกา วิฺาตุํ. ภวสฺส องฺคภาวาภาวโต จุติจิตฺตสฺส ภวงฺคโวหาราลาภโตติ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ ตทารมฺมณํ วุตฺตนฺติ วิฺายติ. ‘‘ตทารมฺมณสฺิต’’นฺติ วตฺวา ‘‘มูลภวงฺคนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา นามทฺวยมฺปิ อิมสฺส ลพฺภตีติ ทีปิตํ โหติ.
๓๙๒. ตฺจาติ ตทารมฺมณฺจ. เอตฺถาติ อิเมสุ วีถิจิตฺเตสุ. คณนูปคจิตฺตานีติ วิปากคณนูปคจิตฺตานิ.
๓๙๔. อสมานตฺตาติ อสงฺขาริกภาเวน อสมานตฺตา.
๓๙๖. ปุริมานิ ปฺจ วิปากจิตฺตานิ อิมินา สทฺธึ ฉ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ เยภุยฺยโต อิฏฺารมฺมเณ โสมนสฺสปฺปวตฺติวเสน โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรเมว โสมนสฺสตทารมฺมณํ วุตฺตํ. ชวนสฺส ปน ปกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหณสพฺภาวโต, วิปากสฺส จ ตทภาวโต ¶ อิฏฺารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตชวเนสุปิ ชวิเตสุ โสมนสฺสสหคตเมว ตทารมฺมณํ โหติ.
๓๙๙-๔๐๓. ตสฺมึ ทฺวาเรติ ตสฺมึเยว จกฺขุทฺวาเร. เวทนา ปริวตฺตตีติ กมฺมสฺส โสมนสฺสสหคตภาเวปิ อารมฺมณสฺส ¶ อิฏฺมชฺฌตฺตตาย โสมนสฺสเวทนา ปริวตฺติตฺวา อุเปกฺขาเวทนา โหติ. อถ วา เหฏฺา วิปากเวทนาย โสมนสฺสภาเวปิ อิฏฺารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตภาเวน ตํวเสน เวทนา ปริวตฺตตีติ อตฺโถ.
ชวเนสุ ชวิเตสูติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ชวิเตสุ จตูสฺวปี’’ติ วา ปาโ. ชายเรติ ตทารมฺมณวเสน ชายนฺติ. เวทนายาติ เวทนาย กรณภูตาย. อสมานตฺตาติ ปฏิสนฺธิยา สห อสมานตฺตา. ปุริเมหีติ เหฏฺา วุตฺตตทารมฺมณจตุกฺกโต. อถ วา ‘‘ปุริเมหิ อสมานตฺตา’’ อิจฺเจว โยชนา. ปุริเมหิ สห อสมานภาเว วุตฺเต เตสํ สนฺธิยา สห อสมานภาโวปิ วุตฺโตว โหตีติ จตฺตาริ นามโต ปิฏฺิภวงฺคานิ จ โหนฺตีติ โยชนา. จ-สทฺเทน อาคนฺตุกภวงฺคานิ, ตทารมฺมณานิ จ โหนฺตีติ ทสฺเสติ. เอตฺถาปิ จ เยภุยฺเยน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตชวนสฺส อุปฺปชฺชนโต อุเปกฺขาสหคตชวนานนฺตรเมว อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณํ วุตฺตํ, เหฏฺา วุตฺตนเยน ปน อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณํ โหติ. าณสมฺปยุตฺตาทีสุ ชวิเตสุ าณวิปฺปยุตฺตตทารมฺมณานํ สมฺภโว เหฏฺา วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. กิฺจาปิ อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ ชวนวเสน วุตฺตํ, ตถาปิ อุตุโภชนาทิปจฺจยานํ ทุพฺพลภาเว ชวนสฺเสว อสงฺขาริกตฺตาภาวโต อสงฺขารชวนาวสาเน อสงฺขารเมว ตทารมฺมณํ โหติ, น สสงฺขารนฺติ นิยโม. ปจฺจยสฺส ปน พลวภาเว สติปิ ปเรสํ อุสฺสาหพเลน สสงฺขารสฺส ชวนสฺส สมฺภวโต สสงฺขารชวนาวสาเน สสงฺขารเมว ตทารมฺมณํ โหติ, สสงฺขาริกตฺตาภาวโต อสงฺขารชวนาวสาเน อสงฺขารเมวาติ นิยโม นตฺถีติ อสงฺขารชวนาวสาเน อสงฺขารมฺปิ สสงฺขารมฺปิ ตทารมฺมณํ โหติ, สสงฺขารชวนาวสาเน สสงฺขารมฺปิ อสงฺขารมฺปิ ตทารมฺมณํ โหติ.
ปฺจิมานีติ ¶ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ วุตฺตานิ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณาทีนิ ปฺจ วิปากานิ. ปุริเมหิ สตฺตหีติ อิฏฺารมฺมเณ วุตฺเตหิ จกฺขุวิฺาณาทีหิ สตฺตหิ วินิทฺทิเส จกฺขุทฺวารสฺมินฺติ อธิปฺปาโย.
๔๐๕-๖. เอกาย ¶ เจตนายาติ เอกาย ติเหตุกโสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกเจตนาย. เอวํ สมสฏฺิ วิปากานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา ปน จกฺขุทฺวาราทีสุ อนุปฺปชฺชิตฺวา โสตทฺวาราทีสุเยว อุปฺปชฺชมานา โสตวิฺาณาทโย วิย ปฺจสุ ทฺวาเรสุ อนุปฺปชฺชิตฺวา มโนทฺวาเรเยว อุปฺปชฺชมาโน กามาวจรวิปาโก นตฺถิ, ตสฺมา มโนทฺวาเร วิปากปฺปวตฺติ น วุตฺตา. อถ วา จกฺขุทฺวาเร คหิตานเมว มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ โสตทฺวาราทีสุปิ คหเณน ปฺจทฺวาเรสุ คหิตาย มโนวิฺาณธาตุยา มโนทฺวาเรปิ คหณนยทสฺสนํ กตํ โหติ, เอวํ สติ ฉสุ ทฺวาเรสุปิ สมสตฺตติ วิปากานิ โหนฺติ. อถ วา มโนทฺวาเร ลพฺภมานายปิ ปฺจทฺวารปฺปวตฺตาย มโนวิฺาณธาตุยา มโนทฺวาเร อคฺคหเณน โสตทฺวาราทีสุ ลพฺภมานานมฺปิ จกฺขุทฺวาเร คหิตมโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ โสตทฺวาราทีสุ อคฺคหณสฺส นยทสฺสนํ กตํ โหติ, เอวํ สติ ปฺจทฺวาเรสุ โสฬส วิปากานิ โหนฺติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘คหิตาคฺคหเณนา’’ติอาทิ.
๔๐๘-๙. ตีหิ วิปาเกหีติ เตหิ ตีหิ กุสลจิตฺเตหิ สมาเนหิ ตีหิ วิปาเกหิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยาติ สมฺพนฺโธ. อุเปกฺขาสหิตทฺวเยติ อุเปกฺขาสหคตปฏิสนฺธิยุคเฬ. อิธ ตฺวา นาฬิยนฺตูปมา เวทิตพฺพา. กถํ? อุจฺฉุปีฬนสมเย กิร เอกสฺมา คามา เอกาทส ยนฺตวาหา นิกฺขมิตฺวา เอกํ อุจฺฉุวาฏํ ทิสฺวา ตสฺส ปริปกฺกภาวํ ตฺวา อุจฺฉุสามิกํ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ยนฺตวาหา มย’’นฺติ อาโรเจสุํ. โส ‘‘อหํ ตุมฺเหเยว ปริเยสิสฺสามี’’ติ อุจฺฉุสาลํ คเหตฺวา อคมาสิ. เต ตตฺถ นาฬิยนฺตํ โยเชตฺวา ‘‘มยํ เอกาทส ชนา อปรมฺปิ เอกํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, วตฺตเนน คณฺหถา’’ติ อาหํสุ. อุจฺฉุสามิโก ‘‘อหเมว สหาโย ภวิสฺสามี’’ติ อุจฺฉุสาลํ ปูราเปตฺวา เตสํ สหาโย อโหสิ. เต อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจานิ กตฺวา ผาณิตปาจเกน อุจฺฉุรเส ปกฺเก คุเฬ พทฺเธ อุจฺฉุสามิเกน ตุลยิตฺวา ภาเคสุ ทินฺเนสุ อตฺตโน อตฺตโน ภาคํ อาทาย สาลํ สาลสามิกํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน อปราสุปิ จตูสุ สาลาสุ กมฺมํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. ตตฺถ ปฺจ ยนฺตสาลา วิย ปฺจ ปสาทา ทฏฺพฺพา, ปฺจ อุจฺฉุวาฏา วิย ปฺจ อารมฺมณานิ, เอกาทส วิจรณกยนฺตวาหา วิย เอกาทส วิปากจิตฺตานิ, ปฺจ อุจฺฉุสาลสามิโน วิย ปฺจ วิฺาณานิ, ปมกสาลาย สาลสามิเกน สทฺธึ ทฺวาทสนฺนํ ชนานํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ จกฺขุวิฺาเณน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโล, สาลสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉิตกาโล วิย จกฺขุวิฺาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ, ทุติยตติยจตุตฺถปฺจมสาลาย ¶ ทฺวาทสนฺนํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ กายวิฺาเณน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา กายทฺวาเร โผฏฺพฺพารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโล, สามิกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโล วิย กายวิฺาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ เวทิตพฺพํ.
๔๑๔. อสฺสาติ อิมสฺส พีชสฺส. เหตุปวตฺติโตติ ปจฺจยปฺปวตฺติโต.
๔๑๕. อิทานิ ¶ ติเหตุโกมกกมฺเมน คหิตทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส วิปากปฺปวตฺติ ทุเหตุกุกฺกฏฺเน คหิตทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส วิปากปฺปวตฺติยา สมานาติ ตํ เปตฺวา ทุเหตุกกมฺเมน คหิตทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺเสว วิปากปฺปวตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุเหตุเกน กมฺเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๔๑๘-๙. ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส กามาวจรติเหตุกชวนานํ สมฺภเวปิ กมฺมสริกฺขกาเนว ชวนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺส…เป… ทุเหตุเก’’ติ วุตฺตํ. ติเหตุกชวนาวสาเนปิ ปนสฺส ปฏิสนฺธิทายกกมฺมํ ติเหตุกวิปากทาเน อสมตฺถนฺติ ติเหตุกตทารมฺมณาภาวโต, ชวนสฺส จ กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน ทุเหตุกภาวโต ทุเหตุกตทารมฺมณเมว โหติ.
๔๒๔. อิมานิ จ ภวงฺคานีติ อิมานิ จตฺตาริ มูลาคนฺตุกปิฏฺิภวงฺคานิ. อฏฺ หีติ อฏฺเว.
๔๒๖. โสตฆานาทินาติ โสตฆานาทิวิฺาเณหิ. เอตฺถาปิ อมฺโพปมา ปากฏิกาว. ยนฺตวาโหปมาย ปเนตฺถ สตฺต ยนฺตวาหา เตหิ หตฺถยนฺเต นาม สชฺชิเต สาลสามิกํ อฏฺมํ กตฺวา วุตฺตนยานุสาเรเนว โยชนา เวทิตพฺพา.
๔๓๔-๖. วุทฺธิมุเปตสฺสาติ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สํวราสํวเร ปฏฺเปตุํ สมตฺถภาเวน วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส. กิฺจาปิ อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส กมฺมสริกฺขกชวนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ทุเหตูนํ…เป… วสานสฺมิ’’นฺติ วุตฺตํ. ติเหตุกชวนมฺปิ ปน เตสํ ชวติ, ชวนสฺส ทุเหตุกภาเวปิ ¶ กมฺมสฺส ทุเหตุกวิปากทาเน อสมตฺถตาย ‘‘อเหตุก…เป… ชายเต’’ติ วุตฺตํ.
๔๔๓-๘. ‘‘อเหตุปฏิสนฺธิสฺสา’’ติอาทีสุ ¶ อธิปฺปาโย เหฏฺา อาคโตว. อปาเยสุ ปฏิสนฺธิทายกกมฺเมน ปฏิสนฺธิโต หีนตทารมฺมณสฺส อนิปฺผนฺนโต ตสฺส ลพฺภมานฏฺานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สุคติย’’นฺติ วุตฺตํ, กามาวจรสุคติยนฺติ อตฺโถ. เตนาติ เตน ชาตปฏิสนฺธิวิปาเกน. ‘‘จตูสุ อปาเยสุ ลพฺภตี’’ติ วตฺวา ตสฺส วิสยทสฺสนตฺถํ ‘‘เถโร เนรยิกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เถโรติ นิรยจาริกาย ปากฏตฺตา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรมาห. นิรเย ภวา เนรยิกา. ธมฺมํ เทเสตีติ นิรเย ปทุมํ มาเปตฺวา ปทุมกณฺณิกาย นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสติ. วสฺสตีติ อนฺโตเหตฺวตฺถํ กตฺวา วุตฺตํ, วสฺสาเปตีติ อตฺโถ. เถรํ ทิสฺวาติ เถรสฺส ทสฺสนเหตุ. อิมินา อินฺทนีลปฏิมาวณฺณสฺส เถรสฺส อิฏฺารมฺมณภาเวน กุสลวิปากจกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา การณํ ทสฺเสติ. เอส นโย ‘‘ธมฺมํ สุตฺวา’’ติอาทีสุปิ. คนฺธนฺติ เตน มาปิตคนฺธํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จนฺทนวเน ทิวาวิหารํ นิสินฺนสฺส จีวรคนฺธ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) วุตฺตํ. ฆายตนฺติ ฆายนฺตานํ. สนฺตีรณทฺวยนฺติ อติอิฏฺมชฺฌตฺตสฺส คนฺธาทิโน วเสน สนฺตีรณทฺวยํ. กุสลวิปากานํ, อิฏฺารมฺมณสฺส จ นิรเย สมฺภวทีปเนน เสสาปายตฺตเยปิ สมฺภโว ทสฺสิโตว โหติ.
๔๕๐. นิยโมเยว นิยมตฺตํ, ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิ ชวเนน นิยามิตนฺติ วุตฺตนิยโมติ อตฺโถ. กุสลํ ปน สนฺธายาติ กุสลชวนํ สนฺธาย ทีปิตํ อฏฺกถายํ, กุสลสฺส วิย อกุสลสฺส สทิสวิปากาภาวโตติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ กุสลชวนานนฺตรํ สเหตุกตทารมฺมณสฺเสว วจนํ. ชวนสฺส กมฺมสริกฺขกเหตุวเสน สเหตุกตฺตา ชวนานุรูปโต วุตฺตํ. ปริจิตวเสน ปน อฺกมฺเมนาปิ ตํ อเหตุกตทารมฺมณํ ¶ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. น หิ ปฏิสนฺธิชนกเมว กมฺมํ ตทารมฺมณํ ชเนติ, อถ โข อฺกมฺมมฺปิ ปฏิสนฺธิทายกกมฺเมน นิพฺพตฺเตตพฺพตทารมฺมณโต วิสทิสมฺปิ นิพฺพตฺเตตีติ. อกุสลชวนานนฺตรฺจ อเหตุกตทารมฺมณมฺปิ ชวนสฺส กมฺมสริกฺขกเหตุกตฺตา ตทนุรูปโต วุตฺตํ. ยถาวุตฺตนเยน ปน สเหตุกตทารมฺมณมฺปิ น โหตีติ นตฺถิ.
๔๕๖-๗. เอตฺตาวตา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาเท โสฬส วิปากจิตฺตานิ สทฺธึ ทฺวาทสกมคฺเคน ¶ เจว อเหตุกฏฺเกน จ วิภาเวตฺวา โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเท วิเสสาภาวโต ตํ อนามสิตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท กุสลากุสลกิริยวเสน ปิณฺฑิตฺวา ทสฺสิตานํ ปิณฺฑชวนานํ วเสน ตทารมฺมณํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสยุเต จิตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสมนสฺส…เป… ชวิเตติ อิฏฺารมฺมเณ กุสลากุสลกิริยาพฺยากตวเสน โสมนสฺสยุเตสุ เตรสสุ ชวนจิตฺเตสุ ชวิเตสุ. คเวสิตพฺพา…เป… มานสาติ เหฏฺา วุตฺตนเยน โสมนสฺสสหคตานิ ปฺเจว ตทารมฺมณจิตฺตานิ คเวสิตพฺพานิ. อุเปกฺขา…เป… ชวิเตสูติ กุสลากุสลกิริยวเสน จุทฺทสสุ อุเปกฺขาสหคตชวนจิตฺเตสุ ชวิเตสุ. ฉ คเวสิตพฺพานีติ อุเปกฺขาสหคตานิ ฉ เอว คเวสิตพฺพานิ. ขีณาสวานํ ปหีนวิปลฺลาสตาย กิริยาชวนํ อิฏฺารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตํ น โหตีติ โสมนสฺสสหคตกิริยาชวเนสุ ชวิเตสุ โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณเมว โหติ. อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺาทีสุ จ โสมนสฺสภาวโต อุเปกฺขาสหคตกิริยาชวเนสุ ชวิเตสุ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณเมวาติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ. เสขปุถุชฺชนานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาสตาย อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ จ ¶ โสมนสฺสสหคตชวนํ อุปฺปชฺชตีติ โสมนสฺสสหคตชวนาวสาเน โสมนสฺสสหคตตทารมฺมณเมว โหติ, นตฺถิ อุเปกฺขาสหคตนฺติ นายํ นิยโม. อิฏฺารมฺมเณปิ วุตฺตนยานุสาเรน โยเชตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปริตฺตกุสลาโทส-ปาปสาตกฺริยาชวา;
ปฺจสฺเวกํ ตทาลมฺพํ, สุขิเตสุ ยถารหํ.
‘‘ปาปา กามสุภา เจว, โสเปกฺขา จ กฺริยาชวา;
โสเปกฺเขสุ ตทาลมฺพํ, ฉสฺเวกมนุรูปโต’’ติ.
๔๕๘-๖๒. ทุเหตุกาเหตุกานํ วิปากาวรเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ฌานุปฺปาโทเยว นตฺถีติ อาห ‘‘ติเหตุโสมนสฺเสนา’’ติ. ฌานโต ปริหีนสฺสาติ อุปฺปาทิตโลกิยชฺฌานโต ปริหีนสฺส. วิปฺปฏิสาริโนติ ‘‘มหนฺเตน วายาเมน อุปฺปาทิโต เม ปณีตธมฺโม นฏฺโ’’ติ อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสารวนฺตสฺส. กึ…เป… มานสนฺติ อยํ อนุมติปุจฺฉา, ตทารมฺมณมานสํ ชายเต กึ, น วาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ภวงฺคปาโต วา โหตุ ตทารมฺมณํ วา, โก เอตฺถ วิพนฺโธติ อาห ‘‘ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธา’’ติอาทิ. อวจนเมว ปฏิเสโธติ กตฺวา อาห ‘‘ปฏิสิทฺธา’’ติ ¶ . ยทิ โสมนสฺสานนฺตรํ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ วา อุปฺปชฺเชยฺย, ตทา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๑.๒.๔๕) วิย ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, ทุกฺขาย เวทนาย…เป… สุขาย เวทนาย…เป… ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถา คณนวาเร เอเกกเวทนาสมฺปยุตฺตสฺส อตฺตนา ¶ สมานเวทนาสมฺปยุตฺตสฺส, อิตรเวทนาทฺวยสมงฺคิสฺส จ ปจฺจยภาวํ สนฺธาย ‘‘อนนฺตเร นวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ปเนวํ ปาฬิ อาคตา. โทมนสฺสโสมนสฺสเวทนาย สมฺปยุตฺตานํ ปน อฺมฺอนนฺตรปจฺจยวเสน คณนทฺวยํ ปริหาเปตฺวา ‘‘อนนฺตเร สตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ ปฏิเสธสทิสํ อภาวสฺเสว ทีปนโตติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสิทฺธา’’ติ. อสฺส วา อนนฺตรํ โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ โสมนสฺสสฺส.
เอวํ ภวงฺคปาตาภาเว การณํ วตฺวา ปุน ตทารมฺมณาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหคฺคต’’นฺติอาทิ. ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติ ‘‘ปริตฺตารมฺมโณ ธมฺโม มหคฺคตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนาภาวโต ตตฺเถว ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธํ. กึ นุ กาตพฺพนฺติ กึ กาตพฺพํ. น หิ สกฺกา เอตฺตเกน ‘‘อจิตฺตโก’’ติ วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ มหคฺคตารมฺมณเมว โทมนสฺสชวนํ นิทสฺสนวเสน วุตฺตํ. อิฏฺารมฺมณภูเต ปน พุทฺธาทิอารมฺมเณปิ โทมนสฺสชวเน ชวิเต โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ตทารมฺมณสมฺภโว, ภวงฺคปาโต วา นตฺถิ.
๔๖๔-๕. อิฏฺารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณสฺส โทมนสฺสานนฺตรฺจ โสมนสฺสสฺส อภาวโต ‘‘อุเปกฺขาสหิตา เหตู’’ติอาทินา อาจริเยน วุตฺเต ปุน โจทโก อนุพนฺธนฺโต อาห ‘‘อาวชฺชนํ กิมสฺสา’’ติ. อาจริโย ปน กิเมตฺถ อาวชฺชนคเวสเนน, เตน วินาว อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ทีเปนฺโต อาห ‘‘นตฺถิ ต’’นฺติ. ปุน โจทโก อาวชฺชเนน วินา จิตฺตปฺปวตฺตึ อวิสหนฺโต อาห ‘‘ตํ ชายเต กถ’’นฺติ. เอวํ ปน วุตฺเต อาจริโย กิเมตฺถ อาวชฺชเนน, กิฺจ อาวชฺชเนน วินา จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถีติ อิทํ น เอกนฺติกนฺติ ทีเปตุํ นิราวชฺชนจิตฺตานํ สมฺภวํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ภวงฺคาวชฺชนาน’’นฺติอาทิ, ภวงฺคาวชฺชนานํ กึ อาวชฺชนํ, นนุ นตฺเถวาติ อธิปฺปาโย. นนุ จ ภวงฺคาวชฺชนานิ ตาว สกสกวิสเยสุ นินฺนตฺตา ¶ อาวชฺชเนน วินา อุปฺปตฺติยํ พหุลํ จิณฺณตฺตาว อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ปน กถํ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ อนุโยคํ สนฺธาย ปุน นิราวชฺชนจิตฺตานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มคฺคสฺสา’’ติอาทิ. มคฺคสฺส โลกุตฺตรมคฺคสฺส จิตฺตสฺส. อนนฺตรสฺส ผลสฺส จาติ มคฺคานนฺตรสฺส ผลสฺส จ อตฺถาย กึ อาวชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ นตฺถีติ ยถา เอเตสํ, เอวเมตสฺสาปิ นตฺถิ.
อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ อริยมคฺคจิตฺตํ, มคฺคานนฺตรานิ ผลานิ จ ปริกมฺมาวชฺชเนน สาวชฺชนานิ สมานานิ อสติปิ นิราวชฺชนุปฺปตฺติยํ นินฺนาทิภาเว อุปฺปตฺติยา นิทสฺสนมตฺตวเสน วุตฺตานีติ วณฺเณติ. อยํ หิสฺส อธิปฺปาโย – ยทิ หิ นิพฺพานารมฺมณาวชฺชนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตานิ สิยุํ, โคตฺรภุโวทานานิ ทสฺสิตพฺพานิ สิยุํ เตเหว เอเตสํ นิราวชฺชนตาสิทฺธิโต, ผลสมาปตฺติกาเล จ ‘‘ปริตฺตารมฺมณํ มหคฺคตารมฺมณํ อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต สมานารมฺมณาวชฺชนรหิตตฺตา มคฺคานนฺตรานิ ผลจิตฺตานีติ เอวํ สมาปตฺติผลจิตฺตานิ น วชฺเชตพฺพานิ สิยุํ, โคตฺรภุโวทานานิ ปน ยทิปิ นิพฺพาเน จิณฺณานิ, สมุทาจิตานิ จ น โหนฺติ, อารมฺมณนฺตเร จิณฺณสมุทาจิตาเนว. ผลสมาปตฺติจิตฺตานิ จ มคฺควีถิโต อุทฺธํ ตทตฺถํ ปริกมฺมสพฺภาวาติ เตสํ คหณํ น กตํ. อนุโลมานนฺตรฺจ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ จิณฺณสมุทาจิตํ, น เนวสฺานาสฺานนฺตรํ มคฺคานนฺตรสฺส วิย ตทตฺถํ ปริกมฺมาภาวาติ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺสา’’ติ ตฺจ นิทสฺสิตนฺติ.
๔๖๗. ‘‘กิมสฺสารมฺมณ’’นฺติ วตฺวา นิราวชฺชนภาวํ วิย อนารมฺมณภาวมฺปิ วเทยฺยาติ ตพฺภาวทสฺสเนน อตฺตโน วจนํ ¶ สาเธนฺโต อาห ‘‘วินา อารมฺมเณนา’’ติอาทิ. ยํ กิฺจีติ ยํ กิฺจิ ปริจิตปุพฺพํ อารมฺมณํ อารพฺภ. นนุ จ ตทารมฺมณิกํ สิยาติ วุตฺตํ, ตทารมฺมณฺจ ชวนารมฺมณเมว คณฺหาติ อิตรถา ตทารมฺมณภาวาโยคโตติ กถมสฺสา ปริตฺตารมฺมณนฺติ? สจฺจํ, กามาวจรวิปากจิตฺตานํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา นาสฺสา มหคฺคตารมฺมณภาโว ยุตฺโต, ‘‘ตทารมฺมณ’’นฺติ จ ตทารมฺมณฏฺาเน อุปฺปตฺตึ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺสา ตทารมฺมณกิจฺจสมฺภวโต. เกน จรหิ กิจฺเจนายํ อุปฺปชฺชตีติ? ตทารมฺมณกิจฺจํ ตาว ยถาวุตฺตการณโตว นตฺถิ, นาปิ สนฺตีรณกิจฺจํ ตถา อปฺปวตฺตนโต. ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ปาริเสสโต ปน ภวสฺส องฺคภาวโต ภวงฺคกิจฺจนฺติ ยุตฺตํ สิยา, ปฏิสนฺธิภูตเมว ¶ จิตฺตํ ภวงฺคนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุจฺจตีติ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนาปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตว.
๔๖๘-๗๓. อวิชฺชมาเน การเก กถํ กสฺสจิ นิราวชฺชนปฺปวตฺติกสฺส สาวชฺชนภาเวนาติ โจทนํ สนฺธาย จิตฺตนิยามนิพฺพตฺตเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตุพีชนิยาโม จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุตุพีชนิยาโม จาติ อุตุนิยาโม เจว พีชนิยาโม จ, อุตุสภาวนิยาโม พีชสภาวนิยาโมติ วุตฺตํ โหติ. กมฺมธมฺมานํ นิยาโม เอว กมฺมธมฺมนิยามตา. เอกปฺปหาเรนาติ ตํ ตํ อุตุสมยมนติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กาเล. ผลปุปฺผาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปลฺลวาทีนํ สงฺคโห. สพฺเพสนฺติ ตสฺมึ สมเย ผลาทินิพฺพตฺตนกานํ สพฺเพสํ. ตํตํตุลฺยผลุพฺภโวติ เตหิ เตหิ พีเชหิ สทิสานํ ผลานํ นิพฺพตฺติ, เตสํ เตสํ พีชานํ อนุรูปผลนิพฺพตฺตีติ อตฺโถ. ‘‘กุลตฺถคจฺฉสฺส อุตฺตรคฺคภาโว, ทกฺขิณวลฺลิยา ทกฺขิณรุกฺขปริหรณํ, สูริยาวตฺตปุปฺผานํ สูริยาภิมุขภาโว, มาลุวลตาย รุกฺขาภิมุขคมน’’นฺติ ¶ เอวมาทีนิปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติ. ฉิทฺทตฺตนฺติ ฉิทฺทวนฺตภาโว, ฉิทฺทํเยว วา. พีชโชติ พีชสมฺภโว นิยาโม. ยโต เทตีติ ยโต ยโต ปจฺจยภาวนิยามโต เทติ. อยนฺติ อยํ อตฺตโน อนุรูปสฺส, สทิสสฺส, วิสทิสสฺส จ ผลสฺส นิพฺพตฺตเน นิยาโม. อปิจ –
‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ,
น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;
น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส,
ยตฺถฏฺิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติ. (ธ. ป. ๑๒๗) –
อิมิสฺสา คาถาย อฏฺุปฺปตฺติยํ อาคตํ ติณกลาปสฺส คหิตอคฺคิโน อุฏฺหิตฺวา อากาเส คจฺฉโต กากสฺส คีวาย ปฏิมุจฺจนํ, นาวิกสฺส ภริยาย วาลุกฆฏํ กณฺเ พนฺธิตฺวา สมุทฺทุทเก ปกฺขิปนํ, ปพฺพตกูฏสฺส ปติตฺวา เลเณ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ ทฺวารปิทหนนฺติ ตํตํกมฺมสริกฺขกวิปากนิพฺพตฺตนมฺปิ กมฺมนิยาโมเยวาติ เวทิตพฺพํ. ชาติยนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ เจว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน จ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อภิสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีสุปิ เมทนีกมฺปนาทิกสฺส สมฺภวโต. โพธิสตฺตสฺสาติ ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตสฺส. เมทนีกมฺปนาทิกนฺติ ปถวีกมฺปนาทิกํ ทฺวตฺตึสปุพฺพนิมิตฺตํ. วิเสสตฺตมเนกมฺปีติ ปุพฺพนิมิตฺตโต ¶ อฺํ ตทา ปาตุภูตํ สพฺพํ อจฺฉริยํ. อุปฺปตฺตาวชฺชนาทีนนฺติ ‘‘ตฺวํ อาวชฺชนํ โหหิ, ตฺวํ ทสฺสน’’นฺติอาทินา นิยฺุชกสฺส อภาเวปิ ตํตํกิจฺจวเสน เตสํ เตสํ อุปฺปตฺติ.
๔๗๔. หทเย อนฺธกาโร วิยาติ หทยนฺธกาโร, สมฺโมโหติ อตฺโถ, ตสฺส วิทฺธํสนํ ปหานกรณนฺติ หทยนฺธการวิทฺธํสนํ. ปยุตฺโตติ อนุปาทาปรินิพฺพานํ อปฺปตฺวา ¶ อโนสกฺกมาเนน วีริเยน วีริยวา. โมหนฺธการาปคมนฺติ อรหตฺตมาห.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
วิปากจิตฺตปฺปวตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺโม ปริจฺเฉโท
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา
๔๗๕-๖. อิทานิ ยถาวุตฺตานํ สพฺเพสมฺปิ จิตฺตานํ ปากฏภาวตฺถํ –
‘‘สุตฺตํ โทวาริโก เจว,
คามิลฺโล อมฺพโคฬิโย;
ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปี จ,
อุปนิสฺสยมตฺถโส’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) –
อฏฺกถาย อาคตมาติกาย วเสน ปกิณฺณกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนสนฺติ จิตฺตานํ. ‘‘มานส’’นฺติปิ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ปนฺถมกฺกฏโกติ ปาณกปฏงฺคาทีนํ ¶ สฺจรณฏฺาเน ชาลํ ปสาเรตฺวา เตสํ มคฺครกฺขณโต ‘‘ปนฺถมกฺกฏโก’’ติ ลทฺธนาโม อุณฺณนาภิ. ทิสาสุ ปน ปฺจสูติ อุปเมตพฺพานํ ปฺจปสาทานํ วเสน วุตฺตํ. ตตฺถาติ มคฺเค, ตตฺถ ชาลมชฺเฌติ วา สมฺพนฺโธ. สุตฺตํ ปสาเรตฺวาติ ชาลพนฺธนมาห.
๔๗๘-๘๐. นฺติ รุธิรมาห. ทิสาสุ ทุติยาทีสุ สุตฺเต…เป… ฆฏฺฏิเตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปสาทา ปฺจ ทฏฺพฺพา’’ติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ ¶ . จิตฺตํ…เป… วิยาติ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตมานจิตฺตํ ชาลมชฺเฌ นิปนฺนมกฺกฏโก วิย ทฏฺพฺพํ.
๔๘๒-๕. ปสาทฆฏฺฏนนฺติ ปสาเท ฆฏฺฏิตํ. ภวงฺคาวฏฺฏนนฺติ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺตํ. ธมฺมโต อฺา กาจิ กิริยา นาม นตฺถีติ ธมฺมเมว จลเนน สห อุปเมติ. สุตฺตานุสารํวาติ สุตฺตานุสาเรน คมนํ วิย. ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนโต ตสฺส ปวตฺติ ยูสปาเนน สทฺธึ อุปเมตฺวา วุตฺตา. วตฺถุํเยวาติ ยถา ปุริมจิตฺตานิ หทยวตฺถุนิสฺสิตานิ ปสาทวตฺถุํ อนุคตานิ อฺารมฺมณานิ จ โหนฺติ, น เอวํ ภวงฺคํ. ตํ ปน วตฺถารมฺมณนฺตรรหิตํ เกวลํ หทยวตฺถุเมว นิสฺสาย ปวตฺตตีติ ทีเปติ. ปริวตฺตนนฺติ ปุน ภวงฺคภาเวน ปริวตฺตนํ. ภวงฺคาวชฺชนาทีนํ ธมฺมโต เภเทปิ สนฺตติวเสน เอกตฺตํ คเหตฺวา เอเกเนว มกฺกฏเกน อุปมาสํสนฺทนํ วุตฺตํ.
๔๘๖-๙๐. อุปมา เอว โอปมฺมํ. ตโต ปสาทวตฺถุโต จิตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ทีปิตํ อิมินา โอปมฺเมน. เอเกการมฺมณนฺติ รูปาทีสุ ปฺจสุ เอเกกํ อารมฺมณํ. สพฺพโสติ สพฺเพสุ จกฺขาทีสุ ยตฺถ กตฺถจีติ อตฺโถ. อิทานิ เอเกการมฺมณสฺส ทฺวีสุ ทฺวีสุ อาปาถคมนํ ปกาเสตุํ ‘‘รูปํ จกฺขุปสาทมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เข อากาเส คจฺฉตีติ ขโค, ปกฺขิ. สาขิโนติ รุกฺขสฺส.
๔๙๒-๓. รูปสฺสาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ตสฺส ปน ฆฏฺฏนํ, อาปาถคมนมฺปิ จาติ ทฺวีหิ สห สมฺพนฺโธ. ปสาทสฺสาติ กมฺมตฺเถ สามิวจนํ, อตฺถโต อาปาถคมนมฺปิ จาติ สมฺพนฺโธ. อารมฺมณวเสน, อาปาถํ อาคจฺฉนฺตสฺสปิ ปสาทฆฏฺฏเนน จ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจยภาเวน อาปาถํ วิย อุปคมนนฺติ อตฺโถ.
๔๙๔-๕. ตโตติ ¶ ภวงฺคจลนโต ปรํ, กุสลํ ชวนํ จิตฺตนฺติ กามาวจรกุสลชวนจิตฺตํ ¶ . อกุสลเมว วาติ วา-สทฺเทน กิริยาพฺยากตจิตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ สิยา – โก ปเนตํ ชวนํ กุสลตาย วา อกุสลตาย วา นิยเมตีติ? โยนิโสมนสิกาโร เจว อโยนิโสมนสิกาโร จ. ยสฺส หิ จตุจกฺกสมฺปทาวเสน โยนิโสมนสิกาโร ปวตฺตติ, อาวชฺชนํ, โวฏฺพฺพนฺจ โยนิโสว อาวฏฺเฏติ, ววตฺถาเปติ จ, ตสฺส อกุสลุปฺปตฺติ นตฺถิ. ยสฺส ปน วุตฺตวิปริยาเยน อโยนิโสมนสิกาโร จ โหติ, อาวชฺชนํ, โวฏฺพฺพนฺจ อโยนิโส จ อาวฏฺเฏติ, ววตฺถาเปติ จ, ตสฺส กุสลชวนุปฺปตฺติ นตฺถิ, ตสฺมา โยนิโสมนสิกาโร กุสลตาย, อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลตาย จ นิยเมตีติ ทฏฺพฺพํ. กิริยาชวนํ ปน อรหตฺตเมว นิยเมติ. เกจิ ปน ‘‘กิริยาชวนํ ปน มนสิกาโร จ นิยเมติ. ยถา หิ อาวชฺชนํ กุสลากุสลานํ วิสุํ วิสุํ ปจฺจโย โหติ, เอวํ กิริยาชวนสฺสาปี’’ติ วทนฺติ.
๔๙๗. โทวาริโกปมาทีนีติ เอตฺถ เอโก ราชา สยนคโต นิทฺทายติ, ตสฺส ปริจารโก ปาเท ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, พธิรโทวาริโก ทฺวาเร ิโต, ตโย ปฏิหารา สยนสฺส, ทฺวารสฺส จ มชฺเฌ ปฏิปาฏิยา ิตา. อเถโก ปจฺจนฺตวาสี มนุสฺโส ปณฺณาการํ อาทาย ทฺวารํ อาโกเฏสิ, พธิรโทวาริโก สทฺทํ น สุณาติ, ปาทปริมชฺชโก สฺํ อกาสิ, ตาย สฺาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ปสฺสิ, ปมปฏิหาโร ปณฺณาการํ คเหตฺวา ทุติยสฺส อทาสิ, ทุติโย ตติยสฺส, ตติโย รฺโ, ราชา ปริภฺุชิ. ตตฺถ ราชา วิย ชวนํ ทฏฺพฺพํ, ปาทปริมชฺชโก วิย อาวชฺชนํ, พธิรโทวาริโก วิย จกฺขุวิฺาณํ, ตโย ปฏิหารา ¶ วิย สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ, ปจฺจนฺตวาสิโน ปณฺณาการํ อาทาย ทฺวาราโกฏนํ วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนํ, ปาทปริมชฺชเกน สฺาย ทินฺนกาโล วิย กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, เตน ทินฺนสฺาย พธิรโทวาริกสฺส ทฺวารวิวรกาโล วิย จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมเณ ทสฺสนกิจฺจสาธนกาโล, ปมปฏิหาเรน ปณฺณาการสฺส คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโล, ปเมน ทุติยสฺส ทินฺนกาโล วิย วิปากมโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีริตกาโล, ทุติเยน ตติยสฺส ทินฺนกาโล วิย กิริยามโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโล, ตติเยน รฺโ ทินฺนกาโล วิย โวฏฺพฺพเนน ชวนสฺส นิยฺยาติตกาโล, รฺโ ปริโภคกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนกาโลติ อยํ โทวาริโกปมา.
‘‘อิทํ ¶ ปน โอปมฺมํ กึ ทีเปตี’’ติอาทิ อุจฺฉุยนฺตูปมาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. สมฺพหุลา คามทารกา อนฺตรวีถิยํ ปํสุํ กีฬนฺติ, ตตฺเถกสฺส หตฺเถ กหาปโณ ปฏิหฺิ. โส ‘‘มยฺหํ หตฺเถ ปฏิหตํ, กึ นุ โข เอต’’นฺติ อาห. อเถโก ‘‘ปณฺฑรํ เอต’’นฺติ อาห. อปโร สห ปํสุนา คาฬฺหํ คณฺหิ. อฺโ ‘‘ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอต’’นฺติ อาห. อปโร ‘‘กหาปโณ เอโส’’ติ อาห. อถ อาหริตฺวา มาตุ อทํสุ, สา กมฺเม อุปเนสิ. ตตฺถ สมฺพหุลานํ ทารกานํ อนฺตรวีถิยํ กีฬนฺตานํ สนฺนิสินฺนกาโล วิย จิตฺตปฺปวตฺติ ทฏฺพฺพา, กหาปณสฺส หตฺเถ ปฏิหตกาโล วิย อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโล, ‘‘กึ นุ โข เอต’’นฺติ วุตฺตกาโล วิย ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, ‘‘ปณฺฑรํ เอต’’นฺติ วุตฺตกาโล วิย จกฺขุวิฺาเณน ทสฺสนกิจฺจสฺส ¶ สาธิตกาโล, สห ปํสุนา คาฬฺหํ คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโล, ‘‘ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอต’’นฺติ วุตฺตกาโล วิย วิปากมโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีริตกาโล, ‘‘กหาปโณ เอโส’’ติ วุตฺตกาโล วิย กิริยามโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโล, มาตรา กมฺเม อุปนีตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนํ เวทิตพฺพนฺติ อยํ คามทารโกปมา.
อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? กิริยามโนธาตุ อทิสฺวาว ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, วิปากมโนธาตุ อทิสฺวาว สมฺปฏิจฺฉติ, วิปากมโนวิฺาณธาตุ อทิสฺวาว สนฺตีเรติ, กิริยามโนวิฺาณธาตุ อทิสฺวาว ววตฺถาเปติ, ชวนํ อทิสฺวาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ, เอกนฺเตน ปน จกฺขุวิฺาณเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทีเปติ. ชจฺจนฺธปีสปฺปีอุปมา อุปริ อาคมิสฺสติ.
๔๙๘-๕๐๙. เอตฺตกา อุปมา สงฺคเหตฺวา ‘‘โทวาริโกปมาทีนี’’ติ วตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยมตฺถโส’’ติ เอตฺถ อุปนิสฺสยภาวํ ปกาเสตุํ ‘‘อสมฺเภเทนา’’ติอาทิมาห. อสมฺเภเทนาติ อวินฏฺภาเวน, วาตปิตฺตาทีหิ อนุปหตภาเวน จ. วาตปิตฺตาทิอุปหตมฺปิ หิ จกฺขุวิฺาณสฺส ปจฺจยภาวานุปคมนโต สมฺภินฺนเมว นาม โหติ, ปฺจินฺทฺริยานํ อตฺถิกฺขเณเยว นิสฺสยภาวูปคมนโต ขณวเสน อสมฺเภโทปิ ยุชฺชติ. เอส นโย โสตปสาทาทีสุปิ. รูปาปาถคเมนาติ ทูเร ิตสฺส ผลิกาทีหิ อนฺตริตสฺส จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ โยคฺยเทเส อวฏฺิตวเสน รูปสฺส อาปาถคมเนน. เอวฺจ ¶ กตฺวา ทูเร ิตํ, ปรมฺมุเข ิตมฺปิ ทิพฺพจกฺขุสฺส อาปาถคตเมว ¶ นาม โหติ. อาโลกนิสฺสเยนาปีติ รูปาวภาสนสมตฺถอาโลกสงฺขาตนิสฺสเยน. อาโลเก สติ สมฺภโว เจตฺถ อาโลกนิสฺสยตา, น อาโลกสฺส นิสฺสยปจฺจยตฺตา. มนกฺกาโรว เหตุ มนกฺการเหตุ, เตน สห วตฺตตีติ สมนกฺการเหตุ. เตน อาโลกนิสฺสิตํ ทสฺเสติ. สเมเตหีติ สํยุตฺเตหิ เอกีภูเตหิ, น เอกสฺสปิ วิรเหนาติ อตฺโถ.
อากาสนิสฺสเยนาติ กณฺณจฺฉิทฺทสงฺขาตอากาสนิสฺสเยน. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘น หิ ปิหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิฺาณํ ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํ. พาหิรากาสมฺปิ ปน อิจฺฉิตเมว. ตถา หิ อวิวเร เคเห นิสีทิตฺวา วุจฺจมานานํ พหิ ิตา น สุณนฺติ. วาโยสนฺนิสฺสเยนาติ นาสิกจฺฉิทฺทํ ปวิสนวายุสนฺนิสฺสเยน. อาโปสนฺนิสฺสเยนาติ เขฬสงฺขาตอาโปสนฺนิสฺสเยน. ปถวีสนฺนิสฺสเยนาติ กายปสาทวตฺถุสฺส ปถวีธาตุสนฺนิสฺสเยน. มโนวิฺาณนฺติ ชวนมโนวิฺาณํ.
๕๑๐-๑๑. มโน…เป… เวทิตพฺพนฺติ ‘‘อสมฺเภทา มนสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ มโน ภวงฺคจิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ ปน จุติวเสน นิรุทฺธมฺปิ กิริยามยจิตฺตสฺส ปจฺจยภาวํ อนุปคนฺตฺวา เกวลํ ภวงฺคปฺปวตฺติวเสน มนฺทถามคตํ หุตฺวา ปวตฺตนมฺปิ สมฺภินฺนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. นายํ สพฺพตฺถ คจฺฉตีติ จตุโวกาเร อลพฺภนโต. เตนาห ‘‘ภวํ ตุ ปฺจโวการ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ โวกาโร เอตฺถาติ ปฺจโวกาโร. โหติ หิ ภินฺนาธิกรณมฺปิ อฺปทตฺถสมาโส ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติ. อถ วา ยถาปจฺจยํ ปฺจหิ ขนฺเธหิ โวกรียตีติ ปฺจโวกาโร. ‘‘อตฺถโต’’ติ เอวมาทิกํ ปทํ จกฺขาทีนิ ทสฺสนาทิกิจฺจานีติ เอตฺตกเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อฺํ กิฺจิ วิเสสนนฺติ น ตตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺโต.
๕๑๒-๔. สพฺพานีติ ¶ กามาวจราทิเภทํ อนามสิตฺวา สพฺพานิ. กมฺมนฺติ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกา อุปปชฺชเวทนียภูตา, อปราปริยเวทนียภูตา วา เจตนา. กมฺมนิมิตฺตนฺติ ยํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา อายูหนกาเล กมฺมํ อายูหติ, ตํ ทานูปกรณาทิกํ, ปาณฆาโตปกรณาทิกฺจ. คตินิมิตฺตนฺติ ภวนฺตรมุปปชฺชิตพฺพภวปริยาปนฺนวณฺณายตนํ, ตํ ปน สุคติยํ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตนฺตสฺส รตฺตกมฺพลสทิสมาตุกุจฺฉิวณฺณวเสน, เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺตสฺส อุยฺยานกปฺปรุกฺขวณฺณวเสน, ทุคฺคติยํ นิพฺพตฺตนฺตสฺส ¶ อคฺคิชาลาทิวณฺณวเสน, เปตติรจฺฉานโยนีสุ เปตติรจฺฉานานํ นิพทฺธสฺจรณฏฺานปริยาปนฺนตาวณฺณวเสน จ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ติวิธ’’นฺติ อิทํ ยถาสมฺภววเสน วุตฺตํ, รูปารูปสมฺพนฺธีนํ ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ โหติ. ตถา หิ มหคฺคตวิปากานิ เอกนฺเตน กมฺมสทิสารมฺมณานิ วุตฺตานิ.
ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วาติ ขณวเสน ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา. ตตฺถ คตินิมิตฺตํ เอกนฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนเมว, กมฺมนิมิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ วา, กมฺมํ ปน อตีตเมว. อนาคตารมฺมณํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตํ วิย อนาปาถคตตฺตา, อตีตกมฺมกมฺมนิมิตฺตํ วิย อนนุภูตตฺตา จ วิภูตํ หุตฺวา โนปติฏฺาตีติ อติสนฺตภาเวน ปวตฺตมานา ปฏิสนฺธิ ตํ อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ อนาคต’’นฺติ. มหคฺคตปฏิสนฺธีนํ เอกนฺเตน กมฺมสทิสารมฺมณภาเวน กมฺมสฺส วิย อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณตฺตา น ตาสํ วิสุํ อารมฺมณํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ ทุติยจตุตฺถารูปปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํ อิตราสํ นวตฺตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๕๑๗-๒๐. มหาวิปากานํ ปฏิสนฺธาทิจตุกิจฺจวเสเนว ปวตฺตนโต รูปารูปภเว ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ตํตํวิปากสฺเสว ปวตฺติโต, ตทารมฺมณสฺส จ อภาเวน ตตฺถ น ลพฺภตีติ อาห ‘‘มหาปากา…เป… ทฺวเย’’ติ. อนิฏฺรูปานํ ¶ พฺรหฺมโลเก อสมฺภเวปิ ตตฺถ ตฺวา อิธ อนิฏฺารมฺมณํ ปสฺสนฺตานํ อกุสลวิปากานิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ น วตฺตพฺพนฺติ รูปภเวปิ สนฺตีรณตฺตยํ วุตฺตํ. อภิธมฺมตฺถสงฺคหสจฺจสงฺเขปาทีสุปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน รูปโลเก อกุสลวิปากปฺปวตฺติ ทสฺสิตา. อปเร ปน ‘‘กามภเว สนฺตีรณตฺตยํ, รูปภเว สนฺตีรณทฺวยนฺติ ยถาลาภวเสน โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ.
กทาจิปีติ ปริตฺตารมฺมเณสุ ปริตฺตชวนานํ อุปฺปาเทปิ. ‘‘พีชสฺสาภาวโต’’ติ รูปารูปภวทฺวเย ตทารมฺมณาภาวสฺส การณํ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิพีช’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิเยว พีชภูตนฺติ ปฏิสนฺธิพีชํ. ตสฺสาติ ตทารมฺมณสฺส.
๕๒๑. ยทิ เอวํ จกฺขุวิฺาณาทีนมฺปิ กามาวจรปฏิสนฺธิพีชตฺตา ตตฺถ อภาโว อาปชฺชตีติ โจเทนฺโต อาห ‘‘จกฺขุวิฺาณาทีน’’นฺติอาทิ. อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภูตานํ จกฺขาทีนมินฺทฺริยานํ. ปวตฺตานุภาวโตติ เตสํ ตตฺถ อตฺถิตานุภาวโต ¶ . อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – จกฺขุโสตวิฺาณานํ วตฺถุภูตานิ จกฺขุโสตินฺทฺริยานิ ตตฺถ ปวตฺตนฺตีติ เตสํ ปวตฺติอานุภาวโต จกฺขุโสตวิฺาณานิ ปวตฺตนฺติ. สติ จ เตสํ ปวตฺติยํ วีถิจิตฺตุปฺปาโท นิยโตติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วิย สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานมฺปิ ตตฺถ สมฺภโว สิทฺโธติ.
๕๒๓-๔. อกามาวจรธมฺเมติ กามาวจรธมฺมโต อฺเ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม. นานุพนฺธตีติ นานุวตฺตติ. ชนกํ…เป… อนุพนฺธตีติ ยถา นาม เคหโต นิกฺขมิตฺวา พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก อตฺตโน ชนกํ ปิตรํ วา อฺํ วา ปิตุสทิสํ หิตกามํ าตึ องฺคุลิยํ คเหตฺวา อนุพนฺธติ, น อฺํ ราชปุริสาทึ, ตถา เอตมฺปิ ¶ ภวงฺคารมฺมณโต พหิ นิกฺขมิตุกามสภาคตาย อตฺตโน ชนกํ ปมกุสลาทิกํ สทิสํ วา ทุติยกุสลาทิกามาวจรชวนเมว อนุพนฺธติ, น อฺํ มหคฺคตํ โลกุตฺตรนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. กุสลากุสลาทินฺติ อาทิ-คฺคหเณน กิริยาพฺยากตํ สงฺคณฺหาติ. อานนฺทาจริโย ปน ปฏฺาเน ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๙๘) วิปากธมฺมธมฺมานเมวานนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. วิปฺผารวนฺตฺหิ ชวนํ นาวํ วิย นทีโสโต ภวงฺคํ อนุพนฺธติ, น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต สนฺตวุตฺตึ กิริยาชวนํ ปณฺณปุฏํ วิย นทีโสโตติ กิริยาชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น อิจฺฉติ, อาจริยโชติปาลตฺเถราทโย ปน ‘‘ลพฺภมานสฺสปิ เกนจิ อธิปฺปาเยน กตฺถจิ อวจนํ ทิสฺสติ, ยถา ตํ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส ลพฺภมาโนปิ อธิปติ น วุตฺโต, ตสฺมา ยทิ อพฺยากตานนฺตรมฺปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย, ตทา โวฏฺพฺพนานนฺตรมฺปิ ตสฺส ปวตฺตึ มฺเยฺยุนฺติ กิริยาชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ น วุตฺตํ, น ปน อลพฺภนโต. ยฺเจตฺถ ปณฺณปุฏํ นิทสฺสิตํ, ตํ นิทสฺสิตพฺเพน สมานํ น โหติ, นาวาปณฺณปุฏานฺหิ นทีโสตสฺส อาวฏฺฏนํ คติ จ วิสทิสีติ นาวายํ นทีโสตสฺส อนุพนฺธนํ, ปณฺณปุฏสฺส อนนุพนฺธนฺจ ยุชฺชติ, อิธ ปน กิริยาชวเนตรชวนานํ ภวงฺคโสตสฺส อาวฏฺฏนํ คติ จ สทิสีติ เอตสฺส อนนุพนฺธนํ, อิตรสฺส อนุพนฺธนฺจ น ยุชฺชติ, ตสฺมา วิจาเรตพฺพเมว ต’’นฺติ วทนฺติ.
๕๒๕-๖. ยถา เจตํ มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม นานุวตฺตติ, ตถา ยทา เอเต กามาวจรธมฺมาปิ มหคฺคตานุตฺตรธมฺมารมฺมณา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, ตทา เตปิ นานุพนฺธตีติ อาห ‘‘กามาวจรธมฺมาปี’’ติอาทิ. มหคฺคตา-คฺคหเณน เจตฺถ โลกุตฺตรานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เต จาปีติ ¶ จ-สทฺเทน ¶ โลกุตฺตรารมฺมณานํ คหณํ. กสฺมา นานุพนฺธตีติ อาห ‘‘ปริตฺตารมฺมณตฺตา’’ติอาทิ. ปริตฺตารมฺมณตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตนเยน กามาวจรวิปากานํ เอกนฺเตน ปริตฺตารมฺมณตฺตา. ตถาปริจิตตฺตาติ ยถา ชวนํ, เอวํ อปริจิตตฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ โส ปิตรํ, ปิตุสทิสํ วา กฺจิ อนุพนฺธนฺโต ตรุณทารโก ฆรทฺวารนฺตรวีถิจตุกฺกาทิมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส อนุคจฺฉติ, น อรฺํ วา รกฺขสภูมึ วา คจฺฉนฺตํ, เอวํ กามาวจรธมฺเม อนุพนฺธนฺตมฺปิ ปริตฺตมฺหิ ปริจิเตเยว เทเส ปวตฺตมาเน เต ธมฺเม อนุพนฺธติ, น มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนปิ.
๕๒๗-๓๒. อิทานิ กึ อิมาย ยุตฺติกถาย, อฏฺกถาปมาณโต เจตํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กึ เตนา’’ติอาทิ. ชวเนติ กามาวจรชวเน. ตทารมฺมณจิตฺตานิ ‘‘ตทารมฺมณ’’นฺติ ลทฺธนามานิ จิตฺตานิ ตทารมฺมณภาวํ น คณฺหนฺติ, ตทารมฺมณภาเวน น ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา นามโคตฺตํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ น คณฺหนฺติ น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. รูปารูปภเวสุ วาติ วา-สทฺเทน ‘‘ชวเน ชวิเตปิ ตทารมฺมณํ น คณฺหนฺตี’’ติ อากฑฺฒติ. ปณฺณตฺตึ อารพฺภาติ กามภเวปิ ปณฺณตฺตึ อารพฺภ. ลกฺขณารมฺมณายาติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยารมฺมณาย, พลววิปสฺสนายาติ อตฺโถ. ‘‘ตีณิ ลกฺขณานิ, ติสฺโส จ ปฺตฺติโย กุสลตฺติเก น ลพฺภนฺตี’’ติ อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา ติณฺณํ ลกฺขณานํ ธมฺมโต อภาเวน ตํ อารพฺภ ปวตฺตาย วิปสฺสนาย ตทารมฺมณานิ น ลพฺภนฺติ. ปฏฺาเน ปน ‘‘เสขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๖) วจนโต ขนฺธารมฺมณิกวิปสฺสนาย ตทารมฺมณํ ¶ ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. มิจฺฉตฺตนิยเตสูติ ‘‘กตเม ธมฺมา มิจฺฉตฺตนิยตา? จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา’’ติ (ธ. ส. ๑๔๒๖) เอวมาคเตสุ มิจฺฉาคาหวเสน ปวตฺเตสุ ธมฺเมสุ ชวนํ หุตฺวา ชวิเตสุ. กสฺมา ปน เตสุ ชวิเตสุ ตทารมฺมณํ น ลพฺภตีติ? กามาวจรวิปากานฺหิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ วิย ‘‘อตฺตา โอจฺฉิชฺชตี’’ติอาทินา อตฺตปริกปฺปนาวเสน อปฺปวตฺตนโต นิยตมิจฺฉาทิฏฺิวสปฺปวตฺเตสุ เตสุ ชวิเตสุ ตทนนฺตรํ ตทารมฺมณานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, อนิยตมิจฺฉาทิฏฺิวสปฺปวตฺเตสุ ปน ชวิเตสุ ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชตีติ นตฺถิ. อถ วา มิจฺฉตฺตนิยเตสูติ มิจฺฉาภาวนิยตสภาเวสุ ตํวิสเยสูติ อตฺโถ. มิจฺฉตฺตนิยตธมฺมานํ ธมฺมสภาวํ อคฺคเหตฺวา มิจฺฉตฺตนิยตสภาวสฺเสว คหณโต, ตสฺส จ วิปากานํ อวิภูตตฺตา มิจฺฉตฺตนิยตสภาเว อารพฺภ ¶ ตทารมฺมณา น ลพฺภนฺติ. ปิ-สทฺเทน สมฺมตฺตนิยเตสุปีติ สมฺปิณฺเฑติ, ‘‘โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภา’’ติ วา เอเตน สิทฺธตฺตา น เตสํ วิสุํ อุทฺธรณํ กตํ. อฏฺกถายํ ปน มิจฺฉตฺตนิยตสมฺมตฺตนิยตานํ อฺมฺปฏิปกฺขภาเวน พลวภาวโต ตทารมฺมณสฺส อวตฺถุภาวทสฺสนตฺถํ มิจฺฉตฺตนิยตานนฺตรํ สมฺมตฺตนิยตาปิ อุทฺธฏา. มิจฺฉตฺตนิยตสภาวสฺส วิย ปฏิสมฺภิทาสภาวสฺสปิ กามาวจรวิปากานํ อวิภูตภาเวน ปฏิสมฺภิทาาณานิ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณํ น ลพฺภตีติ อาห ‘‘ปฏิสมฺภิทาาณานี’’ติอาทิ. มโนทฺวาเรปีติ น เกวลํ ปฺจทฺวาเรสุเยว, อถ โข มโนทฺวาเรปิ. สพฺเพสนฺติ อเหตุกทุเหตุกาทีนํ สพฺเพสํ. อนุปุพฺพโตติ เหฏฺา วุตฺตอนุกฺกมโต.
๕๓๓. น วิชฺชตีติ มโนทฺวารสฺส อปฺปฏิฆภาเวน น วิชฺชติ. ภวงฺคโตติ ภวงฺคสนฺตานโต, ตสฺส อารมฺมณโต ¶ วา. วุฏฺานนฺติ ภวงฺคสนฺตาเน, ตสฺสารมฺมเณ วา สติ ตสฺส วุฏฺานํ.
๕๓๕-๖. สตฺต สตฺตาติ เอเกกสฺส สตฺต สตฺตาติ กตฺวา. ปาปปากาติ อกุสลวิปากา. ‘‘ทฺวาทสาปฺุจิตฺตาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ปาปปากา’’ติ วจนํ ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทีสุ วิย สฺาสทฺทวเสน วุตฺตํ. เอวํ ปวตฺติยํ อกุสลวิปากานํ ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกาทสวิธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อุทฺธจฺจเจตนาย ปวตฺติวิปากทานมตฺตํ วินา ปฏิสนฺธิทานาภาวโต อาห ‘‘หิตฺวา อุทฺธจฺจมานส’’นฺติ. กึ ปเนตฺถ การณํ, อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลมฺปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, อธิโมกฺขสภาวโต ตโต พลวตรมฺปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ? ปฏิสนฺธิทานสภาวาภาวโต. ‘‘พลวํ อากฑฺฒติ, ทุพฺพลํ นากฑฺฒตี’’ติ หิ อยํ วิจารณา ปฏิสนฺธิทานสภาเวสุเยว. ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิทานสภาโว เอว นตฺถิ, น ตสฺส พลวภาโว ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน การณนฺติ.
กถํ ปเนตํ วิฺาตพฺพํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปฏิสนฺธิทานสภาโว นตฺถี’’ติ? ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ อนาคตตฺตา. ติวิธา หิ อกุสลา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, ภาวนายปหาตพฺพา, สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพาติ. ตตฺถ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเนนปหาตพฺพา นาม. ยถาห ‘‘กตเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพา? จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ¶ วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. ๑๔๐๘). เต หิ ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ ลทฺธนาเมน โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปหาตพฺพตฺตา ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติ วุจฺจนฺติ. อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท ¶ ภาวนายปหาตพฺโพ นาม. ยถาห ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนายปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ. โส หิ อคฺคมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตา ‘‘ภาวนายปหาตพฺโพ’’ติ วุตฺโต. อุปริมคฺคตฺตยฺหิ ปมมคฺเคน ทิฏฺสฺมึเยว ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺปุพฺพํ กิฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ปน สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพา นาม. ยถาห ‘‘จตฺตาโร ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตา โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา. อิเม ธมฺมา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. ๑๔๐๙). เต หิ อปายนิพฺพตฺตกาวตฺถาย ปมมคฺเคน, เสสาวตฺถาย อุปริมคฺเคหิ ปหียมานตฺตา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนายปหาตพฺพา นาม. ตตฺถ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพมฺปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพสามฺเน อิธ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ตฺเวว โวหรนฺติ. ยทิ จ อุทฺธจฺจสหคตํ ปฏิสนฺธึ ทเทยฺย, ตทา อกุสลปฏิสนฺธิยา สุคติยํ อสมฺภวโต อปาเยสฺเวว ทเทยฺย, อปายคมนียฺจ เอกนฺเตน ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา, อิตรถา อปายคมนียสฺส อปฺปหีนตฺตา เสขานํ อปายุปฺปตฺติ อาปชฺชติ, น จ ปเนตํ ยุตฺตํ, ‘‘จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต (ขุ. ปา. ๖.๑๑; สุ. นิ. ๒๓๔), อวินิปาตธมฺโม’’ติอาทิวจเนหิ สห วิรุชฺฌนโต, สติ จ ปเนตสฺส ทสฺสเนนปหาตพฺพภาเว ‘‘สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ปเนตํ วุตฺตนฺติ. อถ สิยา ‘‘อปายคมนีโย ราโค โทโส โมโห ตเทกฏฺา จ กิเลสา’’ติ เอวํ ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ วุตฺตตฺตา อุทฺธจฺจสหคตสฺสาปิ ตตฺถ สงฺคโห สกฺกา กาตุนฺติ? ตํ น, ตสฺส นิยามโต ภาวนายปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตาติ ¶ ตสฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ อวจนเมว ปฏิสนฺธิทานาภาวํ สาเธตีติ.
นนุ จ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค –
‘‘ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ, รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๓๑) –
เอวํ ¶ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วิปาโกปิ อุทฺธโฏติ กถมสฺส ปฏิสนฺธิทานาภาโว สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ? น อิทํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย อุทฺธฏํ, อถ โข ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย. ปฏฺาเน ปน –
‘‘สหชาตา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานกฺขณิกา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๘๙) –
ทสฺสเนนปหาตพฺพเจตนาย เอว สหชาตนานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวํ อุทฺธริตฺวาว ‘‘สหชาตา ภาวนายปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ภาวนายปหาตพฺพเจตนาย สหชาตกมฺมปจฺจยภาโวว อุทฺธโฏ, น ปน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว. ตถา ปจฺจนียนเยปิ –
‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺโพ ธมฺโม เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาต… อุปนิสฺสย…เป… ปจฺฉาชาต… กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๙๘) –
ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺเสว ¶ กมฺมปจฺจยภาวํ อุทฺธริตฺวา –
‘‘ภาวนายปหาตพฺโพ ธมฺโม เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาต… อุปนิสฺสย… ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๙๙) –
ภาวนายปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส สหชาตาทิปจฺจยภาโวว วุตฺโต, น ปน กมฺมปจฺจยภาโว, น จ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํ อตฺถิ, ตสฺมา นตฺถิ ตสฺส สพฺพถาปิ ปฏิสนฺธิทานํ. ปวตฺติวิปากํ ปนสฺส น สกฺกา นิวาเรตุํ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค อุทฺธจฺจสหคตานมฺปิ วิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา, นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยสฺส จ ปฏิสนฺธิวิปากเมว สนฺธาย อนุทฺธฏตฺตา. เอวฺจ ปน กตฺวา ยเทเก อาจริยา วทนฺติ ‘‘อุทฺธจฺจเจตนา อุภยวิปากมฺปิ ¶ น เทติ ปฏฺาเน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติ, ตํ เตสํ อภินิเวสมตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
ยทิ จ เต วเทยฺยุํ – ยถา ‘‘วิปากธมฺมธมฺมา’’ติ เอตฺถ วิปาก-สทฺเทน วิปาการหตา วุจฺจติ, เอวํ อิธาปิ อุทฺธจฺจสหคตานํ วิปาการหตํ สนฺธาย ‘‘เตสํ วิปาเก าณ’’นฺติ วุตฺตํ. ยถา สทฺธินฺทฺริยวินิมุตฺตสฺส อธิมุจฺจนฏฺสฺส อภาเวปิ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมุจฺจนสตฺติวิเสสํ คเหตฺวา สทฺธินฺทฺริยธมฺโม อธิมุจฺจนฏฺโ อตฺโถติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ ธมฺมวินิมุตฺตสฺส วิปาการหภาวสฺส อภาเวปิ ธมฺมานเมว วิปาการหสามตฺถิยํ คเหตฺวา ตสฺส อตฺถิภาโว วุตฺโต. ยทิ จ เต ปวตฺติวิปากํ ทเทยฺยุํ, ยถา –
‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานกฺขณิกา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๒.๕๗) –
ปวตฺติวิปากสฺสปิ ¶ วเสน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจโย วุตฺโต, เอวเมตฺถาปิ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพ สิยา. น หิ ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถีติ ตสฺมา ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวเมว ทีเปติ. อปิจ ยทิ อุทฺธจฺจสหคตสฺส ปวตฺติวิปากทานํ อธิปฺเปตํ สิยา, ตทา ‘‘อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส น กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปฏิเสโธ น กาตพฺโพ สิยา. น หิ เปตฺวา อุทฺธจฺจํ อฺโ โกจิ อนุปาทินฺนุปาทานิโย ธมฺโม อุปาทินฺนุปาทานิยสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺโถ อตฺถีติ, ตยิทเมเตสํ อภิลาปมตฺตํ. ตถา หิ ยํ ตาว วุตฺตํ ‘‘วิปาการหภาวํ คเหตฺวา เตสํ วิปาเกติ วุตฺต’’นฺติ, ตเทว ตสฺส วิปากสพฺภาวํ ทีเปติ. น หิ วิปาการหภาเว สติ อภิฺาทีนํ วิย ตสฺส อวิปากตาย การณํ อตฺถีติ. ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยสฺส อวจนํ วิปากภาวํ ทีเปตี’’ติ, ตมฺปิ น สุนฺทรํ, ลพฺภมานสฺสาปิ กตฺถจิ เกนจิ อธิปฺปาเยน อวจนโต. ตถา หิ ธมฺมสงฺคณิยํ ลพฺภมานมฺปิ หทยวตฺถุ น วุตฺตํ. ตสฺมา ยทิ ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วุจฺเจยฺย, ตทา ปฏิสนฺธิวิปากทานมฺปิสฺส มฺเยฺยุนฺติ ลพฺภมานสฺสปิ ปวตฺติวิปากสฺส วเสน นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโตติ. ยํ ปน อนุปาทินฺนุปาทานิยสฺส อุปาทินฺนุปาทานิยํ ปติ กมฺมปจฺจยปฏิกฺเขปวจนํ, ตํ อภิฺากุสลาทิเก สนฺธายาติ น เอตฺตาวตา อุทฺธจฺจสหคตสฺส ¶ ปวตฺติวิปากทานํ สพฺพถาปิ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกาติ. ยมฺปิ อฏฺกถายํ ‘‘ยถา จ อภิฺาเจตนา, เอวมุทฺธจฺจเจตนาปิ ‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’นฺติ เอตฺถ อปเนตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ อุทฺธจฺจเจตนาย ตตฺถ นิทฺทิสิยมานาย ยถา อิตรา ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ทุวิธสฺสปิ วิปากวิฺาณสฺส ปจฺจโย, เอวมุทฺธจฺจเจตนาปีติ คณฺเหยฺยุนฺติ วุตฺตํ, น ตสฺส ปวตฺติวิปากาภาวโตติ.
อาจริยพุทฺธมิตฺตาทโย ¶ ปน อุทฺธจฺจสหคตํ ทฺวิธา วิภชิตฺวา เอกสฺส อุภยวิปากทานํ, เอกสฺส สพฺพถาปิ วิปากาภาวํ วณฺเณนฺติ. เตสฺหิ อยํ วินิจฺฉโย – อตฺถิ อุทฺธจฺจํ ภาวนายปหาตพฺพมฺปิ, อตฺถิ นภาวนายปหาตพฺพมฺปิ. เตสุ ภาวนายปหาตพฺพํ เสขสนฺตานปฺปวตฺตํ, อิตรํ ปุถุชฺชนสนฺตานปฺปวตฺตํ. ผลทานฺจ ปุถุชฺชนสนฺตาเน ปวตฺตสฺเสว, เนตรสฺส. ตถา หิ ทสฺสนภาวนานํ อภาเวปิ เยสํ ปุถุชฺชนานํ, เสขานฺจ ทสฺสนภาวนาหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ ตทุปฺปตฺติกาเล ตาหิ ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา อกุสลา ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา, ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. ปุถุชฺชนานํ ปน ภาวนาย อภาวโต ภาวนายปหาตพฺพจินฺตา นตฺถิ, เตน เตสํ ปวตฺตมานา เต ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยาปิ ‘‘ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ น วุจฺจนฺติ. ยทิ วุจฺเจยฺยุํ, ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกสฺจิ เกจิ กทาจิ อารมฺมณารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจยา ภเวยฺยุํ. สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนฺหิ เกสฺจิ สกฺกายทิฏฺาทโย เกจิ อตีตาทีสุ กิสฺมิฺจิ กาเล อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสเยหิ ปจฺจยา โหนฺตีติ นตฺถิ, น จ ปฏฺาเน ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา นตฺถิ ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานานมกุสลานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยาโย. ยทิ ตตฺถ อวจนเมว ปมาณํ, เอวํ สติ เสขสนฺตานปวตฺตานมฺปิ อกุสลานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยาโย นตฺถีติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เสขสนฺตานปฺปวตฺตานํ ภาวนาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา. เตเนว จ กิฺจิ กตฺวา เสขานํ ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ อกุสลานํ ปหีนภาเวน อสฺสาทนาภินนฺทนานํ วตฺถูนิ น โหนฺติ. ปหีนตาย เอว โสมนสฺสสฺส เหตุภูตา, อวิกฺเขปเหตุภูตา จ น โทมนสฺสํ, อุทฺธจฺจฺจ อุปฺปาเทนฺตีติ น เตสํ อารมฺมณารมฺมณาธิปติปกตูปนิสฺสยภาวํ ¶ คจฺฉนฺติ. น หิ ปหีนกิเลเส อุปนิสฺสาย อริยา ราคโทสวิกฺเขเป อุปฺปาเทนฺติ. วุตฺตฺจ ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ, น ปจฺเจติ, น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต, สกทาคามิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน…เป… สุคโต’’ติ. ปุถุชฺชนานํ ปน ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ¶ ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจยา น โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํ, ‘‘ทิฏฺึ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉํ อารพฺภ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๗) ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ อุทฺธจฺจารมฺมณภาวสฺส วุตฺตตฺตา. เอตฺถ หิ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุปิ ลพฺภมานเจตสิกํ อุทฺธจฺจํ. เอวฺจ กตฺวา อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘ทิฏฺึ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๕) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ, ตสฺมา เสขสนฺตานปฺปวตฺตานมกุสลานํ ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจยตฺตาภาวโต ปุถุชฺชนานํ สนฺตาเนว ทสฺสเนนปหาตพฺพานมกุสลานํ ปจฺจยา น โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ปฏฺาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ ภาวนายปหาตพฺพสฺส อารมฺมณารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยตฺตานุทฺธรณํ เสขสนฺตานปฺปวตฺตานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยายภาวํ สาเธติ, ปุถุชฺชนสนฺตาเนเยว นทสฺสเนนปหาตพฺพานมกุสลานํ ภาวนายปหาตพฺพปริยายภาวํ น สาเธติ, ตสฺมา ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพานํ อตีตาทิภาเวน นวตฺตพฺพตฺเตปิ ยาทิสานํ ตาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตา อาปาเทตพฺพา, เต ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานา ¶ ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ทสฺสนมคฺคาเปกฺขาย ตทปฺปวตฺติยมฺปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพา นาม. เสเขสุ ปวตฺตมานา ภาวนาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ตทปฺปวตฺติยมฺปิ ตทเปกฺขาย ภาวนายปหาตพฺพา นาม. ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยา ปน ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานา เหฏฺา วุตฺตนเยน เนวทสฺสเนนปหาตพฺพา นภาวนายปหาตพฺพา, เตสุ ภาวนายปหาตพฺพา สหายวิรหโต วิปากํ น ชเนนฺติ. ตถา หิ เตสํ ทสฺสเนนปหาตพฺพสงฺขาตํ สหการีการณํ สหายภูตํ นตฺถีติ ภาวนายปหาตพฺพเจตนาย นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโต. อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ ปน ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโตติ.
ยทิ เอวํ, อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ อกุสลานํ ‘‘เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อปฺปหาตพฺพสภาวานํ กุสลาทีนํ ‘‘เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา’’ติ วุตฺตตฺตา, อปฺปหาตพฺพวิรุทฺธสภาวตฺตา จ อกุสลานํ ¶ . ยทิ เอวํ เต อิมสฺมึ ติเก นวตฺตพฺพาติ วตฺตพฺพา อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติ, จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ทสฺสิตานํ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตตฺตา. ยถา หิ อุปฺปนฺนตฺติเก ธมฺมวเสน สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมานํ สงฺคหิตตฺตา กาลวเสน อสงฺคหิตาปิ อตีตา ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ น ¶ วุตฺตา จิตฺตุปฺปาทานุรูเปน สงฺคหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อภาวา, เอวํ อิธาปิ จิตฺตุปฺปาทภาเวน สงฺคหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อภาวา ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ น วุตฺตา. สพฺเพน สพฺพฺหิ ธมฺมวเสน อสงฺคหิตสฺส ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพตาปตฺติ. ยตฺถ หิ จิตฺตุปฺปาโท โกจิ นิโยคโต นวตฺตพฺโพ อตฺถิ, ตตฺถ เตสํ จตุตฺโถ โกฏฺาโส อตฺถีติ ยถาวุตฺตปเทสุ วิย ตตฺถาปิ ภินฺทิตฺวา ภาเชตพฺเพ จิตฺตุปฺปาเท ภินฺทิตฺวา ภาเชติ ‘‘สิยา นวตฺตพฺพาปริตฺตารมฺมณา’’ติอาทินา, ตทภาวา อุปฺปนฺนตฺติเก, อิธ จ ตถา น วุตฺตนฺติ.
อถ วา ยถา สปฺปฏิเฆหิ สมานสภาวตฺตา รูปธาตุยํ ‘‘ตโย มหาภูตา สปฺปฏิฆา’’ติ วุตฺตา, ยถาห ‘‘อสฺสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูต’’นฺติ, เอวํ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานา ภาวนายปหาตพฺพสมานสภาวา ‘‘ภาวนายปหาตพฺพา’’ติ วุจฺเจยฺยุนฺติ นตฺถิ นวตฺตพฺพตาปสงฺโค. เอวฺจ สติ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานาปิ ภาวนายปหาตพฺพา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย ปรภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโย, ราโค จ ราคทิฏฺีนํ อธิปติปจฺจโยติ อยมตฺโถ ลทฺโธ โหติ. เตเนว หิ –
‘‘ภาวนายปหาตพฺโพ ธมฺโม ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย, ปกตูปนิสฺสโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๘๔) –
อิมิสฺสา นิทฺเทเส ทสฺสเนนปหาตพฺพานํ อุปนิสฺสยปจฺจยภาวีธมฺเม นิทฺทิสนฺเตน ภควตา –
‘‘ปกตูปนิสฺสโย – ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ…เป… สงฺฆํ ภินฺทติ, ภาวนายปหาตพฺโพ ราโค โทโส โมโห มาโน ปตฺถนา ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺส ราคสฺส โทสสฺส โมหสฺส มานสฺส ทิฏฺิยา ปตฺถนาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย ¶ . สกภณฺเฑ ฉนฺทราโค ปรภณฺเฑ ฉนฺทราคสฺส อุป…เป… สกปริคฺคเห ฉนฺทราโค ปรปริคฺคเห ฉนฺทราคสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๘.๘๔) –
ปุถุชฺชนสนฺตาเน ¶ ปตฺถนาทโย นิทฺทิฏฺา.
เอวมฺปิ ยถา อโผฏฺพฺพตฺตา รูปธาตุยํ ตโย มหาภูตา น ปรมตฺถโต สปฺปฏิฆา, เอวํ อเปกฺขิตพฺพภาวนารหิตา ปุถุชฺชเนสุ ปวตฺตมานา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย ปน ปรมตฺถโต ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ภาวนายปหาตพฺพานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น วุตฺตา, น จ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตา. เย หิ ทสฺสเนนปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา, น เต ทสฺสนโต อุทฺธํ ปวตฺตนฺติ. ทสฺสเนนปหาตพฺพปจฺจยสฺสาปิ ปน อุทฺธจฺจสหคตสฺส สหายเวกลฺลมตฺตเมว ทสฺสเนน กตํ, น ตสฺส โกจิ ภาโว ทสฺสเนน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโตติ ตสฺส เอกนฺตภาวนายปหาตพฺพตา วุตฺตา, ตสฺมา อุทฺธจฺจภาเวน เอกสภาวสฺเสว ตสฺส สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ จ วิปากานุปฺปาทนวจนํ น วิรุชฺฌติ. ตยิทํ สพฺพเมเตสํ อาจริยานํ อโหปุริสิการมตฺตํ. กสฺมา? อุทฺธจฺจสหคตสฺส เอกนฺตภาวนายปหาตพฺพภาเวน วุตฺตตฺตา. เอวฺหิ วุตฺตํ ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนายปหาตพฺพา. อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. ๑๔๐๖). ยทิ จ อุทฺธจฺจสหคตํ นภาวนายปหาตพฺพํ อภวิสฺส, ยถา อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ (ธ. ส. ๑๔๓๓) วตฺวา วิภชฺช วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘‘นิโยคา ภาวนายปหาตพฺพา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจสหคโต สิยา ภาวนายปหาตพฺโพ สิยา นวตฺตพฺโพ ‘ทสฺสเนนปหาตพฺโพ’ติปิ ‘ภาวนายปหาตพฺโพ’ติปี’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา ¶ , น จ ตถา วุตฺตํ. ยา จ ‘‘ตมตฺถํ ปฏิปาเทนฺเตหิ ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ยุตฺติ วุตฺตา, สาปิ อยุตฺติ. กสฺมา? ทสฺสเนนปหาตพฺพารมฺมณานํ ราคทิฏฺิวิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจานํ เตน เตน ปหาตพฺพภาววเสน อิจฺฉิตตฺตา. ยฺจ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส อุทฺธจฺจสฺส อนุทฺธรณํ การณวเสน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ อฺตฺถาปิ สาวเสสปาานํ ทสฺสนโต. ตถา หิ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอเตสํ วิภงฺเค เจโตปริยาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ลพฺภมานมฺปิ เจโตปริยาณํ น คหิตํ. ยมฺปิ ภาวนายปหาตพฺพสฺส วิปากทานมฺหิ ทสฺสเนนปหาตพฺพสฺส สหายภาวูปคมนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ วิจาเรตพฺพํ – กึ อวิชฺชาทิ วิย ทานสีลาทีนํ อุปปตฺติยํเยว วิปากทานสามตฺถิยา านวเสน ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ สหการีการณํ โหติ, อุทาหุ กิเลโส วิย กมฺมสฺส ปฏิสนฺธิทานมฺหีติ ¶ ? กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปุริโม นโย, เสขสนฺตาเน ภาวนายปหาตพฺพสฺส อกิริยาภาโว อาปชฺชติ, ปหีนาวิชฺชามานตณฺหานุสยสฺมึ สนฺตาเน ทานาทิ วิย สหายเวกลฺเลน อวิปากสภาวตํ อาปนฺนตฺตา. อถ ทุติโย, ภาวนายปหาตพฺพตฺเตน อภิมตสฺสาปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพภาโว อาปชฺชติ, ปฏิสนฺธิทาเน สติ อปายคมนียสภาวานติวตฺตนโต, ตสฺมา อมฺเหหิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากทานํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, น เยสํ เกสฺจิ วจนํ. ปฏฺานานุสารีหิ ภวิตพฺพนฺติ.
๕๓๗-๘. ยนฺติ ยํ อาวชฺชนทฺวยํ. กรณมตฺตตฺตาติ กรณมตฺตเมว เปตฺวา ผลทานาภาวโต. วาตปุปฺผสมนฺติ โมฆปุปฺผสมํ, ยถา ตํ ปมสฺชาตํ อจฺฉินฺนมูเลปิ รุกฺเข ¶ นิพฺพตฺตํ ปุริเมหิ อทินฺนผลตฺตา ผลนิพฺพตฺตกํ น โหติ, เอวมิทํ อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน นิพฺพตฺตํ อนาเสวนภาเวน ผลทายกํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. ชวนตฺตํ ตุ สมฺปตฺตนฺติ อฏฺารสวิธํ ขีณาสวาเวณิกํ วิฺาณมาห. กิจฺจสาธนโตติ ภวตณฺหามูลสฺส อโวจฺฉินฺนภาเว สติ กุสลากุสลกมฺมกิจฺจสฺส สาธนโต, ทานาทิตํตํกิจฺจสาธนวเสน วา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ ฉินฺนมูลสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ ปุปฺผนมตฺตํ เปตฺวา อผลเมว โหติ, เอวเมตมฺปิ ตํตํกิจฺจสาธนมตฺตํ เปตฺวา สมุจฺฉินฺนภวตณฺหามูเล สนฺตาเน ปวตฺตนโต อผลเมวาติ.
๕๓๙-๔๐. ปฏิจฺจาติ เหตุธมฺมสฺส ปฏิมุขํ คนฺตฺวา ตํ อปจฺจกฺขาย. เอตีติ ปวตฺตติ, ติฏฺติ อุปฺปชฺชติ วาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอตี’’ติ หิ อิทํ อุปฺปตฺติฏฺิตีนํ สาธารณวเสน ปวตฺติปริทีปกํ. เตเนวาห ‘‘ิติยุปฺปตฺติยาปิ วา’’ติ. เอกจฺโจ หิ ปจฺจโย ิติยา เอว อุปการโก โหติ ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย, เอกจฺโจ อุปฺปตฺติยา เอว ยถา อนนฺตราทิโก, เอกจฺโจ อุภยสฺส ยถา เหตุอาทโย. เอวํ ปจฺจย-สทฺทสฺส วจนตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ธมฺโม’’ติอาทิ. โยติ เหตุธมฺโม. ยสฺสาติ ยสฺส ผลธมฺมสฺส. ิติยุปฺปตฺติยาปิ วาติ ิติตฺถํ, อุปฺปตฺติตฺถํ วา. ิติยาติ วา ิติกฺขเณ, อุปฺปตฺติยาติ อุปฺปาทกฺขเณ. ยสฺส ธมฺมสฺส อุปกาโร, ยสฺส ธมฺมสฺส ิติยุปฺปตฺติยาติ วา สมฺพนฺโธ. ‘‘อุปกาโร’’ติ อิมินา ธมฺเมน ธมฺมสตฺติอุปการกํ ทสฺเสติ. ‘‘สมฺภโว’’ติอาทิ ปจฺจยสฺเสว ปริยายทสฺสนํ. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว. ตถา ปภโว. หิโนติ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ เหตุ. อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูล-สทฺโท วิย ปติฏฺตฺโถ เวทิตพฺโพ ¶ . หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺเตน มูเลน ¶ วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ, วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชตีติ เหตุ. อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํ. ปจฺจโย มโตติ ปจฺจโยว ‘‘สมฺภโว’’ติอาทิโต มโต. อตฺถโต เอเต สมานา, พฺยฺชนมตฺตํเยว เนสํ นานตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๕๔๑-๕. เอวํ ปฏฺาเน อาคตสพฺพปจฺจยานํ สาธารณวเสน อตฺถํ วตฺวา อิธาธิปฺเปตสฺส เหตุปจฺจยสฺเสว สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลภาทิ ปน โย ธมฺโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. มูลฏฺเนาติ สมฺปยุตฺตานํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนสงฺขาตมูลฏฺเน. ฉเฬวาติ มูลฏฺเนูปการกภาวสฺส เตสเมว อาเวณิกภาเวน เอเต ฉเฬว. ชาติโตติ กุสลากุสลาพฺยากตชาติโต. นวธาติ ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู, ตโย อพฺยากตเหตูติ นวธา. ธมฺมานํ…เป… สาธโกติ ยถา สาลิวีหิพีชาทีนิ สาลิวีหิอาทิภาวสฺส สาธกานิ, มณิอาทิปภาวตฺถูนฺจ นีลาทิวณฺณานิ นีลาทิมณิปภาย สาธกานิ, เอวํ เหตุปจฺจโย ยถารหํ อตฺตโน สมฺปยุตฺตานํ กุสลาทิตฺตสาธโกติ กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมานํ ยถากฺกมํ กุสลากุสลาพฺยากตภาวสาธโก มูลฏฺโติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เอเก อาจริยาติ เรวตาจริยํ, ตสฺส สิสฺสานุสิสฺเส จ สนฺธายาห. อถ วา ครุมฺหิ พหุวจนมฺปิ ยุชฺชตีติ เรวตาจริยเมว สนฺธาย ‘‘เอเก อาจริยา’’ติ วุตฺตํ.
เอวํ สนฺเตติ ยทิ มูลฏฺโ กุสลาทิภาวสาธโก, เอวํ สติ. ยถา จิตฺตํ จิตฺตชรูปานํ ปจฺจโย โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปีติ อาห ‘‘ตํสมุฏฺานรูปิสู’’ติ, เหตุสมุฏฺานรูเปสูติ อตฺโถ. เนว สมฺปชฺชตีติ น สิชฺฌติ, ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติ วุตฺโต เหตุปจฺจยภาโว น สมฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถา กุสลากุสลา เหตู ตํสมุฏฺานรูปสฺส กุสลาทิภาวาย น ปริยตฺตา, เอวํ อพฺยากโตปิ เหตุ ตํสมุฏฺานสฺส รูปสฺส อพฺยากตภาวาย น ปริยตฺโต. สภาเวน หิ ตํ อพฺยากตนฺติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ยทิ กุสลาทิภาวํ น สาเธนฺติ, ปจฺจยาปิ น โหนฺตีติ วเทยฺยาติ อาห ‘‘น เตส’’นฺติอาทิ. ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑) วจนโต เต อโลภาทโย เตสํ รูปานํ ปจฺจยา น น โหนฺติ, ภวนฺเตวาติ อตฺโถ.
๕๔๖-๗. น ¶ คนฺตพฺโพติ น ปจฺเจตพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ กุสลาทิเหตุโย อตฺตโน วิย อตฺตเหตุกานํ ธมฺมานํ กุสลาทิภาวํ สาเธนฺติ, กุสลากุสลเหตุปจฺจยสมฺภูตา รูปธมฺมาปิ เต วิย กุสลาทโย สิยุํ, เหตุโย วา รูปานํ ปจฺจยา น สิยุํ, น จ ปเนตํ อุภยมฺปิ อตฺถิ, ตสฺมา กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโก มูลฏฺโติ น วิฺาตพฺพนฺติ. อปิจ ยทิ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, ตทา อพฺยากตภาโวปิ ตปฺปฏิพทฺโธ สิยา, อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว น สิชฺฌติ. ยทิ จ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, เหตูนมฺปิ กุสลาทิภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยา. อถ เตสมฺปิ เสสเหตุปฏิพทฺโธ, เอวมฺปิ โมมูหจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสลภาโว น สิชฺเฌยฺย. อถ ตสฺส โส อฺเหตุโก สิยา, เอวํ สติ เสสเหตูนมฺปิ ตํเหตุโกว สิยา. ยถา จ เสสเหตูนํ, เอวํ อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ตํเหตุโกว สิยา. อถ สิยา เหตูนํ สภาวโตว กุสลาทิภาโว, สมฺปยุตฺตานํ ปน ¶ เหตุปฏิพทฺโธติ, เอวํ สติ อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วา. ยทิ หิ โส สภาวโต กุสโล, ตํสภาวตฺตา อพฺยากโต น สิยา. อถ อพฺยากโต, ตํสภาวตฺตา กุสโล น สิยา อโลภสภาวสฺส อโทสตฺตาภาโว วิย. ยสฺมา ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา อุภยถา โหนฺเตสุ สทฺธาทีสุ สมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺธํ กุสลาทิภาวํ ปริเยสถ, น สภาวโต, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา อฺปฏิพทฺธา ปริเยสิตพฺพา, น สภาวโต. สา ปน ปริเยสิยมานา โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺธา โหตีติ เหตูสุ วิย เหตุสมฺปยุตฺตธมฺเมสุปิ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น เหตุปฏิพทฺโธติ. เตเนวาห –
‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑.๖๗).
สมยฺุนาติ อาภิธมฺมิกมตเวทินา. สุปฺปติฏฺิตภาวสฺส สาธเนนาติ อตฺตเหตุกานํ ธมฺมานํ สมฺมา ปติฏฺิตภาวสฺส ถิรภาวสฺส สาธเนน. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺิตา, อเหตุกา ติลพีชาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺิตาติ.
๕๔๘. สพฺพโสติ กามาวจราทิสพฺพภาเคน.
๕๕๐-๑. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ อภาวโต อตฺตนา สมฺปยุตฺตานํ, กฏตฺตารูปานเมว จ ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘อตฺตนา…เป… ชาตาน’’นฺติ. กมฺมสฺส กตตฺตา เอว จ อุปจิตตฺตา จ น อิสฺสราทิเหตุโน สมฺภูตานิ รูปานิ กฏตฺตารูปานิ, กมฺมสมุฏฺานรูปานีติ อตฺโถ ¶ , กฏตฺตารูปาเนว ชาตานิ ภูตานิ นิพฺพตฺตานีติ กฏตฺตารูปชาตานิ. ตเถวาติ ยถา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, เอวนฺติ อตฺโถ. จิตฺตชานฺจาติ จ-สทฺเทน ‘‘อตฺตนา สมฺปยุตฺตาน’’นฺติ อากฑฺฒติ.
๕๕๓. โลกุตฺตรวิปากานํ ปฏิสนฺธิวเสน อปฺปวตฺตนโต นตฺถิ กมฺมสมุฏฺานสฺส ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘จิตฺตชาน’’นฺติอาทิ.
๕๕๕. เหตุปจฺจยสมฺภโวติ เหตุปจฺจยสมฺภูตธมฺโม, เหตุปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ สมฺภวากาโร วา. สฺชาตสุขเหตุนาติ สฺชาตาเณน, สมฺปชฺเนาติ อตฺโถ. าณฺหิ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิวจนโต สุขํ เหตุ เอตสฺสาติ,
‘‘ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ,
โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;
อตฺถาภิสมยา ธีโร,
ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๙) –
อาทิวจนโต สุขสฺส เหตูติ วา ‘‘สุขเหตู’’ติ วุจฺจติ.
๕๕๖. โลกสฺส อธิปติ โลกาธิปติ, สกลโลกนายเกนาติ อตฺโถ. อตฺตาธีนานํ ปติโนติ อธิปตี. ฉนฺทํ ตุ เชฏฺกํ กตฺวาติ ‘‘ฉนฺทวโต กึ นาม น สิชฺฌตี’’ติอาทิกํ ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺโท เชฏฺกภูโต สมฺปยุตฺตธมฺเม วเส วตฺตมาโน หุตฺวา ปวตฺตติ, สมฺปยุตฺตธมฺมา จ ตสฺส วเส ปวตฺตนฺติ หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโตติ อาห ‘‘ฉนฺทํ ตุ เชฏฺกํ กตฺวา’’ติอาทิ. กตฺวา ธุรนฺติ สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ¶ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. ฉนฺทาธิปติ นาม โส วา จิตฺตุปฺปาโท ฉนฺทาธิปติ นาม ‘‘ฉนฺโท ¶ อธิปติ อิมสฺสา’’ติ กตฺวา. เอเสวาติ ‘‘จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา…เป… กาลสฺมึ จิตฺตาธิปติ นามา’’ติอาทินา ยถาวุตฺโตว นโย. เสเสสูติ จิตฺตาทีสุ. เอตฺถ จ ‘‘ฉนฺทํ…เป… กาลสฺมิ’’นฺติอาทินา กาลสฺส นิยมิตตฺตา จตฺตาโรเปเต เอกกฺขเณ อธิปตี น โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๓) จตุนฺนมฺปิ อธิปตีนํ ปจฺจยภาโว วิสุํ วิสุํเยว อุทฺธโฏ. ยทิ หิ เต เอกกฺขเณเยว อธิปติปจฺจยา สิยุํ, ตทา ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา อวิเสเสน วุตฺตํ มูลฏฺเน อุปการกภาวสฺส วิชฺชมาเนน ทฺวินฺนํ, ติณฺณมฺปิ เหตูนํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวูปคมนโต, เอวํ เอกกฺขเณเยว พหูนํ เชฏฺกภาเว สติ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเสปิ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา วตฺตพฺพํ สิยา. ยสฺมา ปน เอวํ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา จตฺตาโรว วิเสเสตฺวา วุตฺตา, ตสฺมา เอเกกธมฺโมเยว เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เชฏฺฏฺเนาติ ปมุขภาเวน.
โสภนา มติ, โสภนํ วา มตํ เอเตสํ อตฺถีติ สุมติโน, สมฺมาทิฏฺิกาติ อตฺโถ, เตสํ มตึ วิโพเธติ ปโพเธตีติ สุมติมติวิโพธนํ. กุจฺฉิตา มติ, กุจฺฉิตํ วา มตํ เอเตสนฺติ กุมติโน, มิจฺฉาทิฏฺิกา, เตสํ มติภูตา มติภาเวน ปริกปฺปิตตฺตาติ กุมติมติ, มิจฺฉาทิฏฺิ, สาเยว อินฺธนสทิสตาย อินฺธนํ ตสฺส ปาวกํ อคฺคิ วิยาติ กุมติ…เป… ปาวกํ. อติมธุรนฺติ นิปุณคมฺภีเรน อตฺถรเสน ¶ เจว สุวิมลสขิเลน พฺยฺชนรเสน จ มธุรํ. อเวทีติ โอคาเหตฺวา ชานาติ. โย โยติ เถรนวมชฺฌิเมสุ โย โกจิ. ชินวจนํ สกลํ อเวทีติ เตปิฏกสฺสปิ สกลชินวจนสฺส คหณสมตฺถตาปฏิลาเภน ตํ อวคจฺฉติ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวโม ปริจฺเฉโท
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๕๖๐-๑. วฏฺฏกถาย ¶ โลกุตฺตรวิปากานํ อลพฺภนโต ‘‘โลกิยาเนวา’’ติ วุตฺตํ. ปฺุาปฺุาทิสงฺขาราติ ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโรติ ตโย สงฺขารา. ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปฺุผลโต, ทุกฺขสํกิเลสโต จ โสเธติ, ปุชฺชํ ภวผลํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปฺุํ, อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณฏฺเน อภิสงฺขาโร จาติ ปฺุาภิสงฺขาโร, ปฺุปฏิปกฺขโต อปฺุํ, วุตฺตนเยน อภิสงฺขาโร จาติ อปฺุาภิสงฺขาโร. สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิฺชติ น กมฺปตีติ อาเนฺชํ, ตํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนฺชาภิสงฺขาโร. ตตฺถ ทานสีลาทิวเสน ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา รูปาวจรกุสลเจตนา จาติ เตรส เจตนา ปฺุาภิสงฺขาโร นาม. ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปฺุาภิสงฺขาโร นาม. ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนฺชาภิสงฺขาโร ¶ นาม. ภวาทีสุ ยถา ปจฺจยา, ตถา เยสฺจ วิปากานํ ปจฺจยา, เตปิ วิฺาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. เกจิ ปน ‘‘เตปีติ สงฺขารานํ คหณ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘เยส’’นฺติ อนิยมนิทฺเทสสฺส นิยมกวจนาภาวโต.
๕๖๒. กตเม ปน เต ภวาทโยติ อาห ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิ. ตตฺถ กามรูปารูปวเสน ตโย ภวา. สฺีภวอสฺีภวเนวสฺีนาสฺีภววเสน, ปน เอกโวการภวจตุโวการภวปฺจโวการภววเสน จ ตโย ภวา เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉนฺติ. จตสฺโส โยนิโยติ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกวเสน จตฺตาโร สตฺตนิกายา. ตตฺถ พีชกปาเล นิพฺพตฺโต สตฺตนิกาโย อณฺฑชโยนิ นาม. มาตุคพฺเภ ชลาพุเช นิพฺพตฺตสตฺตนิกาโย ชลาพุชโยนิ นาม. ปทุมคพฺภมานุสกคพฺภมลาทิสํเสทูปนิสฺสเยน อุปฺปชฺชนกสตฺตนิกาโย สํเสทชโยนิ นาม. กุโตจิ อนุปฺปชฺชิตฺวา เกวลํ ตตฺถ ตตฺถ ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโค หุตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตนิกาโย โอปปาติกโยนิ นาม. คติปฺจกํ เหฏฺา วิภาวิตเมว ¶ . ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส วตฺถุภูตา จ วิฺาณกฺขนฺธา ฉ วิฺาณฏฺิติโย นาม. ตา ปน นานตฺตกายาทิวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘วิฺาณฏฺิติโย สตฺตา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สตฺติมา, ภิกฺขเว, วิฺาณฏฺิติโย. กตมา สตฺต? สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน. เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา, อยํ ปมา วิฺาณฏฺิติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน. เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปมาภินิพฺพตฺตา, อยํ ทุติยา วิฺาณฏฺิติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา ¶ เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน. เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา, อยํ ตติยา วิฺาณฏฺิติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน. เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา, อยํ จตุตฺถี วิฺาณฏฺิติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนูปคา, อยํ ปฺจมี วิฺาณฏฺิติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนูปคา, อยํ ฉฏฺี วิฺาณฏฺิติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนูปคา, อยํ สตฺตมี วิฺาณฏฺิตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๓๒; อ. นิ. ๗.๔๔).
เอตฺถ หิ อปริมาณจกฺกวาฬวาสิโน มนุสฺสา กามาวจรเทวา ปุนพฺพสุมาตุปิยงฺกรมาตาทโย วินิปาติกาสุรา จ กุสลวิปากปฏิสนฺธิกา เวมานิกเปตา เจติ อิเม ทีฆรสฺสกิสถูลกาฬโอทาตาทิวณฺณสณฺานวเสน รูปกายสฺส, อเหตุทุเหตุติเหตุวเสน ปฏิสนฺธิสฺาย จ นานาภาวโต นานตฺตกายนานตฺตสฺิโน นาม, อยํ ปมา วิฺาณฏฺิติ. ปมชฺฌานตลวาสิโน ปน ตโย เทวา อุปรูปริวาสีนํ วณฺณาทิกมเปกฺขิตฺวา อตฺตโน วณฺณาทีนํ นิหีนตาย รูปกายสฺส นานาภาวโต, ปมชฺฌานวิปากวิฺาณวเสน สมานสฺิตาย จ นานตฺตกายเอกตฺตสฺิโน นาม, อยํ ทุติยา วิฺาณฏฺิติ, จตุราปายวาสิโนปิ วณฺณสณฺานวเสน รูปกายสฺส นานาสภาวตฺตา, อกุสลวิปากสฺาวเสน สฺาย เอกสภาวตฺตา จ ทุติยวิฺาณฏฺิติยํเยว สโมธานํ ¶ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ทุติยชฺฌานตลวาสิโน ตโย เทวา วณฺณสณฺานาทิวเสน สมานตฺตา รูปกายสฺส ¶ วิเสสาภาวโต ปฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานสฺาวเสน ปฏิสนฺธิสฺาย นานาภาวโต เอกตฺตกายนานตฺตสฺิโน นาม, อยํ ตติยา วิฺาณฏฺิติ. ตติยชฺฌานตลวาสิโน ปน ตโย เทวา รูปกายวเสน สมานตฺตา, ปฺจกนเย จตุตฺถชฺฌานวิปากสฺาวเสน ปฏิสนฺธิสฺาย จ เอกตฺตา เอกตฺตกายเอกตฺตสฺิโน นาม, อยํ จตุตฺถี วิฺาณฏฺิติ. เวหปฺผลวาสิโน เจว ปฺจ สุทฺธาวาสวาสิโน จ วณฺณสณฺานวเสน รูปกายสฺส, ปฺจมชฺฌานวิปากสฺาวเสน ปฏิสนฺธิสฺาย จ สมานตฺตา จตุตฺถวิฺาณฏฺิติเมว ภชนฺติ. อากาสานฺจายตนาทโย ติสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ปาฬิวเสเนว ปากฏา. อสฺสตฺตา ปน วิฺาณาภาเวน เนวสฺานาสฺายตนวาสิโน จ สฺาย วิย วิฺาณสฺส สุขุมภาเวเนว วิฺาณฏฺิตีสุ น คหิตา, สตฺตานํ นิวาสตาย ปน ‘‘สตฺตาวาสา’’ติ วุจฺจนฺติ. เอวฺจ กตฺวา เตหิ สตฺต วิฺาณฏฺิติโย สโมธาเนตฺวา นว สตฺตาวาสา วุตฺตา.
๕๖๓-๔. อิทานิ เอวํ วุตฺเตสุ ภวาทีสุ ทฺวตฺตึสวิปากานํ ติณฺณํ อภิสงฺขารานํ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาเม ปฺุาภิสงฺขารสฺิตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. นวนฺนํ ปากจิตฺตานนฺติ สเหตุกาเหตุกวเสน นวนฺนํ สุคติปฏิสนฺธิวิปากจิตฺตานํ. นานกฺขณิก…เป… ปจฺจเยหิ จาติ กุสลากุสลกมฺมสฺส อตีตสฺเสว อตฺตนา ชเนตพฺพวิปากานํ ปจฺจยภาวโต นานกฺขณิกกมฺมปจฺจเยน, เตสเมว พลวการณภาวโต อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ. วุตฺตฺหิ ตสฺส อุปนิสฺสยตฺตํ ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓). สพฺพตฺถ อุปนิสฺสยภาโว พลวกมฺมวเสน ¶ โยเชตพฺโพ. ทุพฺพลฺหิ กมฺมํ อุปนิสฺสโย น โหตีติ ปฏฺานวณฺณนายํ ทสฺสิตเมตํ.
๕๖๖-๘. ปฺจนฺนนฺติ กุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณทฺวยวเสน ปฺจนฺนํ. ทุคฺคติยํ กุสลวิปากปฏิสนฺธิยา อภาวโต อาห ‘‘น โหนฺติ ปฏิสนฺธิย’’นฺติ. เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ อสงฺกรวเสน ปจฺจยวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โหนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสฬสนฺนํ ปวตฺเต, ปฏิสนฺธิยํ นวนฺนนฺติ ยถาลาภวเสน โยเชตพฺพํ.
๕๖๙-๗๔. รูเป ปฺุาภิสงฺขาราติ อภิฺาวชฺชิตา ปฺจ รูปาวจรปฺุาภิสงฺขารา. กสฺมา ปน อภิฺาย ปริวชฺชนนฺติ? วิปากทานาภาวโต, ตฺจ โข ปนสฺสา วิปากสฺส อสมฺภวโต ¶ , น ปน วิปากุปฺปาทนสภาวาภาวโต. ยทิ หิ อภิฺาเจตนา วิปากํ อุปฺปาเทยฺย, อฺภูมิกกมฺมสฺส อฺภูมิกวิปากุปฺปาทนาโยคโต สภูมิกเมว อุปฺปาเทยฺย. ตํ ปน กึ นวตฺตพฺพารมฺมณํ วา อุปฺปาเทยฺย ปริตฺตาทิอารมฺมณํ วา? กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว นวตฺตพฺพารมฺมณํ อุปฺปาเทติ, ตํ น ยุตฺตํ รูปาวจรวิปากานํ เอกนฺเตน กมฺมสมานารมฺมณตาย ทสฺสิตตฺตา, อภิฺาเจตนาย จ สยํ ปริตฺตาทิอารมฺมณตฺตา. อถ ปริตฺตาทิอารมฺมณํ อุปฺปาเทติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ รูปาวจรวิปากานํ เอกนฺเตเนว นวตฺตพฺพารมฺมณภาวโต. ตถา หิ วุตฺตํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ –
‘‘รูปาวจรติกจตุกฺกชฺฌานา กุสลโต จ วิปากโต จ กิริยโต จ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก อากาสานฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ. อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพา ‘ปริตฺตารมฺมณา’ติปิ ‘มหคฺคตารมฺมณา’ติปิ ‘อปฺปมาณารมฺมณา’ติปี’’ติ (ธ. ส. ๑๔๒๒).
อปิจ ¶ สมาธิวิชฺชาสมฺภารภูตา อภิฺา สมาธิสฺส อานิสํสมตฺตํ สมาธิผลสทิสา. ตสฺส ตสฺส หิ อธิฏฺานวิกุพฺพนทิพฺพสทฺทสวนาทิกสฺส ยถิจฺฉิตสฺส กิจฺจสฺส นิปฺผาทนมตฺตผลา อภิฺาเจตนา. เตนาห ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิ (ปารา. ๑๒-๑๓) ตสฺมา สมาธิสฺส ผลสทิสา อภิฺาเจตนา น จ ผลํ เทติ, ทานสีลานิสํสภูโต ตสฺมึ ภเว ปจฺจยลาโภ วิย นตฺถิ ตสฺส วิปากุปฺปาทนนฺติ. เกจิ ปน ‘‘สมานภูมิกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานิ วิปากํ อุปฺปาเทนฺติ สมาปตฺติภาวโต, อภิฺา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อาคนฺตุกาเยวาติ ทุพฺพลา, ตสฺมา วิปากํ น เทตี’’ติ วทนฺติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อนุรุทฺธาจริเยน –
‘‘สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุํ, อภิฺา น วิปจฺจตี’’ติ. (นาม. ปริ. ๔๗๔);
ตยิทมการณํ, ปริตฺตฌานสฺส อวิเสเสน พฺรหฺมปาริสชฺชาทีสุ วิปากทานวจนโต. น หิ ปริตฺตํ ¶ ลทฺธาเสวนเมว ตตฺถ วิปากํ เทตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา สมานาเสวเน ลทฺเธเยว ฌานสฺส วิปากทานํ น สกฺกา วตฺตุํ. อปิจ ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิฺายปิ วสิภาวสพฺภาวา ตสฺสาปิ จ พลวภาโว อตฺเถวาติ วิปากํ อุปฺปาเทยฺย.
ปฺจนฺนํ ปากจิตฺตานนฺติ ปฺจนฺนํ รูปาวจรวิปากจิตฺตานํ. มาปฺุสงฺขาราติ อปฺุาภิสงฺขารา. ‘‘อิเม อปฺุสงฺขารา’’ติ วา ปทจฺเฉโท. เอกสฺสาติ เอกสฺส อกุสลวิปากสนฺตีรณสฺส. ฉนฺนนฺติ สนฺตีรณวชฺชานํ ฉนฺนํ อกุสลวิปากานํ. ปวตฺเต ปจฺจยา โหนฺติ อนิฏฺรูปาทิอาปาถาคเตติ อธิปฺปาโย. สุคติยํ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิยา อภาวโต อาห ‘‘น โหนฺติ ปฏิสนฺธิย’’นฺติ. จตุนฺนนฺติ ¶ อกุสลวิปากจกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณวเสน จตุนฺนํ. ตานิ ปน เอกนฺตโต อนิฏฺารมฺมณานิ. รูปภเว จ กถํ อนิฏฺารมฺมณสมาโยโคติ อาห ‘‘โส จา’’ติอาทิ. โสติ โส ปจฺจยภาโว. ‘‘กามภเว’’ติ อิทํ อนิฏฺรูปาทีนํ วิเสสนํ, น ปน ‘‘อุปลทฺธิย’’นฺติ อิมสฺส. เตนาห ‘‘อนิฏฺ…เป… น วิชฺชเร’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อุปลทฺธิยนฺติ อิมสฺเสว วิเสสนภาเวน คเหตฺวา พฺรหฺมูนํ กามภวํ อาคตกฺขเณ รูปาทิอุปลทฺธิย’’นฺติ วทนฺติ. อนิฏฺ…เป… น วิชฺชเร เอกนฺตสุขวตฺถุภูเต ตตฺถ โวกิณฺณสุขทุกฺขการณสฺส อภาวโต.
๕๗๖. ‘‘เอวํ ตาวา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตสฺเสวตฺถสฺส อปฺปนํ. ยถา จาติ จ-สทฺเทน ‘‘เยสฺจา’’ติ สงฺคณฺหาติ. ตถาติ เอตฺถาปิ ‘‘เต’’ติ สงฺคณฺหิตพฺพํ.
๕๗๗-๘๑. ยตฺถ วิตฺถารปฺปกาสนํ กตํ, ตโต ภวโต ปฏฺาย มุขมตฺตปฺปกาสนํ กาตุกาโม อาห ‘‘ตตฺริท’’นฺติอาทิ. ตตฺราติ เตสุ ภวาทีสุ. อิทนฺติ นิทสฺสิตพฺพภาเวน อาสนฺนปจฺจกฺขมาห. อาทิโต ปน ปฏฺายาติ ภวโต ปฏฺาย. อวิเสเสนาติ กามาวจรรูปาวจรวเสน วิเสสาภาเวน เตรส ปฺุาภิสงฺขารา. ทฺวิภเวสูติ กามรูปภเวสุ. เกสฺจิ มนุสฺสานํ, ภุมฺมเทวานฺจ อณฺฑชชลาพุชานมฺปิ สมฺภวโต ตทเปกฺขาย ‘‘จตูสุ…เป… โยนิสู’’ติ วุตฺตํ. นานตฺต…เป… ิตีสุปีติ อลุตฺตสมาสวเสน วุตฺตํ, นานตฺตกายนานตฺตสฺาทีสุ จตูสุ วิฺาณฏฺิตีสูติ อตฺโถ. วุตฺตปฺปการสฺมินฺติ นานตฺตกายาทิเก, ปฺุาภิสงฺขารสฺส ภวาทีสุ เอกวีสติวิปากานํ เอกาวตฺถาย ปจฺจโย อหุตฺวา ทุคฺคติปริยาปนฺเนสุ ภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธึ อทตฺวา ปวตฺเตเยว อฏฺนฺนํ ¶ วิปากานํ ปจฺจยภาวโต, กามาวจรสุคติปริยาปนฺเนสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต โสฬสนฺนํ วิปากานํ ¶ ปจฺจยภาวโต, รูปาวจรภูมิปริยาปนฺเนสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺเต ทสนฺนํ วิปากานํ ปจฺจยภาวโต วุตฺตํ ‘‘ยถารห’’นฺติ.
๕๘๒-๓. กาเม ภเว, รูเป ภเวติ สมฺพนฺโธ. ตีสุ คตีสูติ เทวมนุสฺสวชฺเชสุ ตีสุ คตีสุ. เอกิสฺสาติ นานตฺตกายเอกตฺตสฺีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิฺาณฏฺิติยา. เอกสฺมินฺติ นานตฺตกายเอกตฺตสฺีสงฺขาเตเยว เอกสฺมึ สตฺตาวาเส.
๕๘๔-๖. เอการูปภเวติ เอกสฺมึ อรูปภเว. เอกิสฺสา โยนิยาติ เอกิสฺสาเยว โอปปาติกโยนิยา. ตีสุ จิตฺตฏฺิตีสูติ อากาสานฺจายตนาทีสุ ตีสุ วิฺาณฏฺิตีสุ. สตฺตาวาเส จตุพฺพิเธติ อากาสานฺจายตนาทิเกเยว จตุพฺพิเธ สตฺตาวาเส. วิชานิตพฺพา…เป… ปจฺจยาติ สงฺขารา ยถา ปจฺจยา เยสฺจ ปจฺจยา, ตถา เตปิ วิฺาตพฺพาติ อตฺโถ.
๕๘๗-๙๐. นนุ จ สงฺขารานํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุปิ วิปากานํ ปจฺจยภาโว วุตฺโต. ตตฺถ ปฏิสนฺธิเยว ตาว น สกฺกา วิฺาตุํ. ยทิ หิ ปุริมภวโต ปฏิสนฺธิวิฺาณํ อิธาคจฺฉตีติ วุจฺเจยฺย, ตํ น ยุตฺตํ, รูปารูปธมฺมานํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ เทสนฺตรสงฺกมนาภาวโต. อถ อตีตภวนิพฺพตฺตสงฺขารโต น นิพฺพตฺตติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ อเหตุกโทสาปตฺติโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน โจเทนฺโต อาห ‘‘น รูปารูปธมฺมาน’’นฺติอาทิ. อาจริโย ตสฺสาธิปฺปายํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ สฺาเปตุกาโม อาห ‘‘นตฺถิ จิตฺตสฺสา’’ติอาทิ. ตโต เหตุํ วินาติ ตตฺถ เหตุํ วินา, อตีตภวนิพฺพตฺตกมฺมสงฺขารนิกนฺติอารมฺมณํ วินาติ อตฺโถ ¶ . สุลทฺธปจฺจยนฺติ อวิชฺชาทิสหการีการณสหิตสฺส สงฺขารสฺส วเสน สุฏฺุ อเวกลฺลโต ปฏิลทฺธปจฺจยํ. รูปารูปมตฺตนฺติ พาหิรกปริกปฺปิตสฺส อธิติฏฺนกสฺส สตฺตชีวาทิโน อภาวโต รูปารูปธมฺมมตฺตํ. เตนาห ‘‘น จ สตฺโต’’ติอาทิ. ภวนฺตร…เป… ปวุจฺจตีติ โวหารมตฺเตน ภวนฺตรมุเปตีติ ปวุจฺจติ. อตฺถโต ปน ปจฺจยสามคฺคิยา ภวนฺตรภาเวน อุปฺปชฺชนมตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
๕๙๑. อิทานิ ¶ ตํ ปฏิสนฺธิกฺกมํ ปากฏาย มนุสฺสปฏิสนฺธิยา วเสน ปกาเสตุํ สมารภนฺโต อาห ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิ. สุทุพฺพุธนฺติ อติทุพฺพิชานิยํ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ, ปจฺจยาการเมว จ;
ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา, เทเสตฺุจ สุทุกฺกรา’’ติ.
๕๙๒-๓. อาสนฺนมรณสฺสาติ ปรูปกฺกเมน วา อายุกฺขยาทิวเสน วา สมาสนฺนมรณสฺส. สุสฺสมาเนติ อนุกฺกเมน อุปสุสฺสมาเน. คพฺภเสยฺยกสฺส อายตนานํ อนุปุพฺพุปฺปตฺติ วิย นิโรโธปิ อนุปุพฺพโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นฏฺเ จกฺขุนฺทฺริยาทิเก’’ติ. เกจิ ปน ‘‘นานากมฺมสมุฏฺิเตสุ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ นฏฺเสู’’ติ วทนฺติ. ‘‘หทย…เป… เก’’ติ อิมินา เสสกาเย กายินฺทฺริยสฺส นิรุทฺธภาโว วุตฺโตติ เอกกมฺมสมุฏฺิตมฺปิ นสฺสเตวาติ อปเร. อานนฺทาจริโย ปน ‘‘ยมเก’’ ยสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส มนายตนํ นิรุชฺฌตีติ. อามนฺตา. ยสฺส วา ปน มนายตนํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌตีติ. สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานํ จวนฺตานํ เตสํ มนายตนํ นิรุชฺฌติ, โน จ เตสํ จกฺขายตนํ นิรุชฺฌติ. สจกฺขุกานํ จวนฺตานํ เตสํ มนายตนฺจ นิรุชฺฌติ, จกฺขายตนฺจ นิรุชฺฌตี’ติอาทินา (ยม. ๑.อายตนยมก.๑๒๐) จกฺขายตนาทีนํ ¶ จุติจิตฺเตน สห นิโรโธ วุตฺโตติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ จุติโต ปุพฺเพ น นสฺสนฺติ. อติมนฺทภาวูปคมนํ ปน สนฺธาย อฏฺกถาย ‘นิรุทฺเธสุ อินฺทฺริเยสู’ติ วุตฺตํ, น อนวเสสนิโรธํ สนฺธาย. ปฺจทฺวาริกชวนานนฺตรมฺปิ จุติ อฏฺกถายํ ทสฺสิตา’’ติ วทติ. หทยวตฺถุมตฺตสฺมินฺติ หทยวตฺถุปเทสมตฺเต. น หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย กายินฺทฺริยํ ปวตฺตติ.
๕๙๔-๗. วตฺถุสนฺนิสฺสิตนฺติ เสสินฺทฺริยานํ นิรุทฺธตฺตา วิฺาณสฺส นิสฺสยภาวูปคมนสามตฺถิยาโยเคน มนฺทภาวโต วา หทยวตฺถุมตฺตสนฺนิสฺสิตํ. จิตฺตนฺติ ตทา กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตชวนวิฺาณํ. ตํ ปน สุคติยํ นิพฺพตฺตมานสฺส กุสลํ โหติ, ทุคฺคติยํ นิพฺพตฺตมานสฺส อกุสลํ. เตนาห ภควา –
‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ อนุพฺยฺชนสฺสาทคธิตํ วา, ตสฺมึ เจ สมเย กาลํ กโรติ, านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ ¶ คตีนํ อฺตรํ คตึ อุปปชฺเชยฺย นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๒๓๕).
ยทิ เอวํ –
‘‘คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ, กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ¶ ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๒) –
นิกนฺติกฺขเณ เหตุทฺวยปจฺจยาปิ สุคติปฏิสนฺธิกสฺส กถํ ทสฺสิตาติ? นยิทํ มรณาสนฺนชวนสมฺปยุตฺตเหตุโย สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข กตกมฺมสฺส ตํ กมฺมํ อารพฺภ อสฺสาทวเสน ปวตฺตชวนสมฺปยุตฺตเหตุโย สนฺธาย. กตูปจิตมฺปิ หิ กมฺมํ ตณฺหาย อสฺสาทิตํ วิปากาภินิปฺผาทเน สมตฺถนฺติ. เกจิ ปน ‘‘กมฺมกรณกาเล อปฺปหีนาวตฺถาย สนฺตาเน อนุสยิตเหตุโย สนฺธาย นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตุโยติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ, เตสํ สหชาตปจฺจยตฺตาโยคโต. ปุพฺพานุเสวิตํ ปฺุํ วา อปฺุเมว วา กมฺมํ, กมฺมนิมิตฺตํ วา อาลมฺพิตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺพานุเสวิตนฺติ ปุพฺเพ อาเสวิตํ. ‘‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ หิ วุตฺตํ. ตณฺหาย อนุเสวิตภาวํ สนฺธาย วา ‘‘ปุพฺพานุเสวิต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อนุปุพฺพเสวิต’’นฺติปิ ปาํ วทนฺติ, ปฏิสนฺธิวเสน ปุพฺเพ อาเสวิตํ, ปุพฺเพ ทินฺนปฏิสนฺธิกนฺติ อตฺโถ. ทินฺนปฏิสนฺธิกมฺปิ ปน อปรชาตีสุ ปวตฺติวิปากํ น นิพฺพตฺเตตีติ นตฺถิ. ปฺุาปฺุคฺคหเณน ยถากมฺมํ สุคติทุคฺคติปฏิสนฺธีนํ อารมฺมณํ ทสฺเสติ. กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ วาติ วา-สทฺเทน คตินิมิตฺตํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ กมฺมํ, คตินิมิตฺตฺจ มโนทฺวาเรเยว อาปาถมาคจฺฉติ, กมฺมนิมิตฺตํ ปน ปฺจทฺวาเรปิ. เอวฺจ กตฺวา ปฺจทฺวารคฺคหิเตปิ อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิ โหติ. อปเร ปน คตินิมิตฺตมฺปิ ฉทฺวาเรสุ ลพฺภตีติ วณฺเณนฺติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ สจฺจสงฺเขเป –
‘‘ปฺจทฺวาเร ¶ สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเร’’ติ. (ส. ส. ๑๗๓).
อฏฺกถายํ ¶ ปน ‘‘คตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตทารมฺมณาย จ ปฺจทฺวาริกปฏิสนฺธิยา อทสฺสิตตฺตา, มูลฏีกาทีสุ จ ‘‘กมฺมพเลน อุปฏฺาปิตํ วณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส วิย, ทิพฺพจกฺขุกสฺส วิย จ มโนทฺวาเร เอว โคจรภาวํ คจฺฉตี’’ติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เตสํ วจนํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ อาจริยา. กมฺมนิมิตฺตฺจ ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปฺจทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตํ จุติกาลาสนฺเน กตกมฺมสฺส อารมฺมณสนฺตาเน อุปฺปนฺนํ ตํสทิสนฺติ ทฏฺพฺพํ, อิตรถา ตเทว ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณุปฏฺาปกํ ตเทว ปฏิสนฺธิชนกํ ภเวยฺย, น จ ปฏิสนฺธิยา อุปจารภูตานิ วิย, ‘‘เอตสฺมึ ตยา ปวตฺติตพฺพ’’นฺติ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ อนุปฺปเทนฺตานิ วิย จ ปวตฺตานิ จุติอาสนฺนชวนานิ ปฏิสนฺธิชนกานิ ภเวยฺยุํ. ‘‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ หิ วุตฺตํ. ตทา จ ปฏิสนฺธิยา เอกวีถิยํ วิย ปวตฺตมานานิ กถํ กตูปจิตานิ สิยุํ, อสฺสาทนภูตาย ตณฺหาย อปรามฏฺานิ กถํ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกานิ, น จ โลกิยานิ โลกุตฺตรานิ วิย สมานวีถิผลานิ โหนฺตีติ. ตํ วิฺาณนฺติ ตํ ชวนวิฺาณํ. เอกตฺตนเยน ปฏิสนฺธิวิฺาณฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. จุติปฏิสนฺธิตทาสนฺนวิฺาณานฺหิ สนฺตติวเสน วิฺาณนฺติ อุปนีเตกตฺตํ อิธ ตํ วิฺาณนฺติ อธิปฺเปตํ.
อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนเวติ อนุสยวเสน ปวตฺตาย ภวตณฺหาย, จิตฺตสมฺปยุตฺตาย วา อวิชฺชาย ฉาทิตทุกฺขาทีนเว. ตถาภูเต ปน กมฺมาทิวิสเย ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อารมฺมณภาเวน อุปฺปตฺติฏฺานภูเต. ตณฺหาย อปฺปหีนตฺตา เอว ปุริมุปฺปนฺนาย จ สนฺตติยา ตถาปริณตตฺตา ปฏิสนฺธิฏฺานาภิมุขํ วิฺาณํ นินฺนโปณปพฺภารํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ตณฺหา นเมตี’’ติ. สหชา ปน สงฺขาราติ จุติอาสนฺนชวนวิฺาณสหชาตเจตนา, สพฺเพปิ วา ผสฺสาทโย. ขิปนฺตีติ ขิปนฺตา วิย ตสฺมึ วิสเย ปฏิสนฺธิวเสน วิฺาณปติฏฺานสฺส ¶ เหตุภาเวน ปวตฺตนฺติ. ตนฺติ ตํ วิฺาณํ. ‘‘สนฺตติวสา’’ติ วทนฺโต ตเทว วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรติ, น อฺนฺติ อิมฺจ มิจฺฉาวาทํ ปฏิกฺขิปติ. สติ หิ นานตฺตนเย สนฺตติวเสน เอกตฺตนโย โหตีติ.
๕๙๙. อารมฺมณาทีหิ…เป… ปวตฺตตีติ อารมฺมณนิสฺสยปจฺจยาทีหิ ปวตฺตติ. กถํ ¶ ? อาสนฺนมรณสฺส หิ กมฺมพเลน มโนทฺวาเร อุปฏฺาปิตํ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนาทีนวํ กมฺมาทิวิสยํ อารพฺภ มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต มรณาสนฺนวีถิยา วตฺถุทุพฺพลภาเวน มนฺทปฺปวตฺติยา จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ตทารมฺมเณ สติ, อสติ วา ภวงฺควิสยมาลมฺพิตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ภวงฺคานนฺตรมฺปิ จุติ โหตีติ วทนฺติ. จุติจิตฺเต ปน นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทึ อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวนิมิตฺตํ สหชาตสงฺขาเรหิ กมฺมาทิอารมฺมเณ ขิปิยมานํ โอริมตีรรุกฺขวินิพนฺธํ รชฺชุํ อาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกามโก วิย ปุริมฺจ นิสฺสยํ ชหติ, อปรฺจ กมฺมสมุฏฺิตํ นิสฺสยํ อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ ปวตฺตติ. เอตฺถ จ โอริมตีรํ วิย ปุริมภโว ทฏฺพฺโพ, ตตฺถ ิตรุกฺโข วิย ปุริมภเว ปวตฺตมานกฺขนฺธา, รชฺชุ วิย กมฺมาทิอารมฺมณํ. เกจิ ปน ‘‘รชฺชุ วิย หทยวตฺถู’’ติ วทนฺติ, ‘‘รชฺชุ วิย ตณฺหา’’ติปิ อปเร. ปุริโส วิย วิฺาณํ, ตสฺส รชฺชุคฺคหณํ วิย ตณฺหาย อารมฺมณาภิมุขนมนํ, ปโยโค วิย ขิปนกสงฺขารา, มาติกา วิย จุติจิตฺตํ, ปรตีรํ วิย ปรโลโก.
๖๐๐. ยถา ปุริโส ปรตีเร ปติฏฺหมาโน ปรตีรรุกฺขวินิพนฺธํ กิฺจิ อสฺสาทยมาโน วา อนสฺสาทยมาโน วา เกวลํ ปถวิยํ สกพลปฺปโยเคเหว ปติฏฺาติ ¶ , เอวมิทมฺปิ ภวนฺตรตฺตภาววินิพนฺธหทยวตฺถุสงฺขาตํ นิสฺสยํ ปฺจโวการภเว อสฺสาทยมานํ วา จตุโวการภเว อนสฺสาทยมานํ วา เกวลํ อารมฺมณนิสฺสยสมฺปยุตฺตธมฺเมเหว ปวตฺตตีติ ตํ วิฺาณํ นาปิ อิธาคตํ อิมสฺมึเยว ภเว นิพฺพตฺตตฺตา. กมฺมาทินฺติ อตีตภวนิพฺพตฺตกมฺมาทึ. อาทิ-สทฺเทน ขิปนกสงฺขารานํ, นมนวเสน ปวตฺตตณฺหาย, กมฺมาทิวิสยาย อาทีนวปฏิจฺฉาทิกาย จ อวิชฺชาย, ทฬฺหคฺคาหาทิกรานํ อุปาทานาทีนฺจ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ กมฺมํ นาม อุปปชฺชเวทนียภูตํ, อปราปริยเวทนียภูตํ วา ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกกมฺมํ. ขิปนกสงฺขารา นาม จุติอาสนฺนชวนสหชาตสงฺขารา, ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสหคตสงฺขารา วา, ตโต ปุริมชวนสหคตสงฺขาราติ วา เกจิ. นมนวเสน ปวตฺตตณฺหา นาม อนุสยาวตฺถาย ปวตฺตตณฺหา. เอส นโย อาทีนวปฏิจฺฉาทกอวิชฺชายปิ. กมฺมาทิวิสยา ปุพฺเพ วุตฺตาเยว. ทฬฺหคฺคาหกรอุปาทานา นาม มณฺฑูกํ ปนฺนโค วิย อุปปตฺติภวสฺส ทฬฺหคฺคหณวเสน ปวตฺตา กามุปาทานาทโย.
๖๐๑-๕. สทฺทปฏิโฆสาทีนํ ¶ สติปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว สนฺตานพนฺโธ น ปากโฏติ เตสํ เอกตฺตนานตฺตภาวํ อนามสิตฺวา อนาคตมตีตเหตุสมุปฺปาทเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ อิมสฺมึ จุติปฏิสนฺธาธิกาเร. ปฏิโฆสทีปมุทฺทาทีติ อาทิ-สทฺเทน อาทาสตลคตมุขนิมิตฺตาทีนํ คหณํ. อฺตฺถ อคนฺตฺวาติ สทฺทาทิปจฺจยเทสํ อนุปคนฺตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สทฺทาทีนํ อุปฺปตฺติปเทสํ อนุปคนฺตฺวา ปฏิโฆโส สทฺทเหตุโก, ปทีโป ปทีปนฺตราทิเหตุโก, มุทฺทา ลฺฉนเหตุโก, มุขนิมิตฺตาทิกํ อาทาสาทิอภิมุขาทิเหตุกํ โหติ ตโต ปุพฺเพ อภาวา, เอวมิทมฺปิ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ น ¶ เหตุเทสํ คนฺตฺวา ตํเหตุกํ โหติ ตโต ปุพฺเพ อภาวา, ตสฺมา น อิทํ เหตุเทสโต ปุริมภวโต อิธาคตํ ปฏิโฆสาทโย วิย สทฺทาทิเทสโต, นาปิ ตโต เหตุํ วินา อุปฺปนฺนํ สทฺทาทีหิ วินา ปฏิโฆสาทโย วิยาติ. อถ วา อฺตฺร อคนฺตฺวาติ ปุพฺเพ ปจฺจยปเทเส สนฺนิหิตา หุตฺวา ตโต อฺตฺร คนฺตฺวา ตปฺปจฺจยา น โหนฺติ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อภาวา, นาปิ สทฺทาทิปจฺจยา น โหนฺติ, เอวํ อิทมฺปีติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. สนฺตานพนฺธโต นตฺถีติ สนฺตานปฺปพนฺธโต นตฺถิ เอกตา สนฺตาเนกตฺเตปิ อฺสฺเสว วิฺาณสฺส ปาตุภวนโต, นาปิ นานตา อปุพฺพานํ อปุพฺพานํ อุปฺปาเทปิ ปมุปฺปนฺนํ ธมฺมํ วินา ปจฺฉิมสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ปทีปสฺส วิย นานตา น สิยา. ขณิกาปิ หิ ปทีปชาลา สนฺตาเนกตฺตํ อุปาทาย สา เอวาติ วุจฺจติ, อตฺตกิจฺจฺจ สาเธติ. ‘‘สติ สนฺตานพนฺเธ’’ติอาทินา สนฺตานพนฺเธ เอกนฺตํ เอกตฺตาย จ นานตฺตาย จ อคฺคเหตพฺพตํ, คหเณ จ โทสํ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สนฺตานพนฺเธ สติ ยทิ เอกนฺเตน เอกตา สิยา, ขีรทธีนมฺปิ อนฺภาวโต, อตฺตโตเยว จ สยํ อนุปฺปชฺชนโต ขีรโต ทธิสมฺภูตํ น ภเวยฺย. อถาปิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตํ นานตา ภเวยฺย, ขีรทธีนมฺปิ นานตฺตา, อฺสฺส จ สามิภาวมตฺเตน อปรสฺส สามิภาวาโยคโต ขีรสามิ นโร ทธิสามิ น ภเวยฺย, น จ ปเนวํ โลเก ทิสฺสตีติ.
๖๐๖. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ โลกโวหารปริจฺเฉโท โหติ, ตสฺมา เอกนฺตํ เอกตา, นานตาปิ วา น เจว อุปคนฺตพฺพา. เอกตฺเต ปน อธิปฺเปเต ธมฺมโต อคฺคเหตฺวา สนฺตานโตว คเหตพฺพํ, นานตฺเต อธิปฺเปเต สนฺตานวเสน อคฺคเหตฺวา ธมฺมโตว คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ทิฏฺสนฺตานพนฺธสฺมึ ¶ , เอกฺตฺตวิจารเณ;
สภาคุปฺปตฺติเยกตฺต-มฺตฺตํ ขณเภทโต’’ติ.
เอตฺถ ¶ จ เอกนฺตํ เอกตาปฏิเสเธน ‘‘สยํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ อิมํ ทิฏฺึ นิวาเรติ, เอกนฺตํ นานตาปฏิเสเธน ‘‘ปรํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ.
๖๐๗-๙. นนุ น สุนฺทรํ, นนุ สิยาติ วา สมฺพนฺโธ. อสงฺกนฺติปาตุภาเวติ สงฺกนฺติปาตุภาวรหิเต, อสงฺกนฺติวเสน วา ปาตุภาเว, อสงฺกมิตฺวาว ปาตุภาเวติ อตฺโถ. ขนฺธาภิสมฺภวาติ อภิสมฺภูตกฺขนฺธา, อถ วา อภิสมฺภวติ กมฺมํ เอเตสูติ อภิสมฺภวา, ขนฺธา, เอวํ อภิสมฺภวา กมฺมาธิฏฺานภูตา ขนฺธาติ อตฺโถ. อิธ นิรุทฺธตฺตาติ ผลาธิฏฺานภูตํ ปรโลกํ อคนฺตฺวา อิเธว นิรุทฺธตฺตา. ปรตฺถาคมโตติ ปรโลกํ อคมนโต. ตสฺสาติ กมฺมสฺส. อฺสฺสาติ เยน ตํ กมฺมํ กตํ, ตโต อฺสฺส. อฺโตติ ยํ ตํ กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตโต อฺโต. เอตํ วิธานนฺติ อิธโลกโต ปรโลกํ คนฺตฺวา นตฺถิ, ตตฺถ ‘‘อฺเว ขนฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ อิทํ สพฺพํ ยถาวุตฺตวิธานํ.
๖๑๑-๔. ‘‘สนฺตาเน…เป… สาธโก’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘เอกสฺมึ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกสฺมึ สนฺตาเนติ ยสฺมึ ธมฺมปฺุเช กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตสฺเสว สนฺตาเนติ อตฺโถ. อฺสฺสาติปิ วา…เป… โหติ. ตตฺถ เอกนฺตํ เอกตฺตนานตฺตานํ ปฏิสิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโย. เอตสฺสตฺถสฺสาติ เหตุผลานํ อตฺถโต อฺตฺเตปิ เตเนว เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธตฺตา ตํ ผลํ อฺสฺส, อฺโตติ วา น วตฺตพฺพนฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส. พีชานนฺติ อมฺพมาตุลุงฺคพีชานํ. อภิสงฺขาโรติ มธุอาทิปริภาวนํ. มธุอาทินาติ ¶ มธุจตุมธุรอลตฺตกรสาทินา. ตสฺสาติ ตสฺส ปริภาวิตพีชสฺส. ปมํ ลทฺธปจฺจโยติ มธุรภาวูปคมนโต ปมเมว ลทฺธปจฺจโย. กาลนฺตเรติ ผลกาเล. เอวํ เยฺยมิทมฺปิ จาติ ยถา เอตํ, เอวํ อิทมฺปิ าตพฺพํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ อมฺพพีชาทีสุ มธุนา, จตุมธุเรน วา โยเชตฺวา โรปิเตสุ ผลรโส มธุโร โหติ, มาตุลุงฺคพีเช จ อลตฺตกรเสน รชิตฺวา โรปิเต อมฺพิลภณฺโฑ รตฺโต โหติ, น จ ตํ พีชํ อภิสงฺขรณํ วา ผลฏฺานํ ปาปุณาติ, เอวํ สนฺเตปิ กาลนฺตเร ผลวิเสโส น อฺพีชสนฺตาเน โหติ, น จ อฺสฺมึ พีเช อภิสงฺขารปจฺจยโต โหติ, เอวเมว เย อิธ โลเก นิพฺพตฺตกฺขนฺธา, เตสุ นิปฺผนฺนํ กมฺมํ วา ปรโลกํ น คจฺฉนฺติ. เอวมฺปิ กาลนฺตเร วิปากกฺขนฺธา อฺสฺมึ สนฺตาเน น นิพฺพตฺตนฺติ, น จ อฺกมฺมปจฺจยโต โหนฺตีติ.
เอตฺถ ¶ หิ อภิสงฺขตํ พีชํ วิย กมฺมํ วา สตฺโต, อภิสงฺขาโร วิย กมฺมํ, พีชสฺส องฺกุราทิปฺปพนฺโธ วิย สตฺตสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณาทิปฺปพนฺโธ. ตตฺถุปฺปนฺนสฺส มธุรรสสฺส อมฺพิลภณฺเฑ รตฺตสฺส จ ตสฺเสว พีชสฺส ตโต เอว จ อภิสงฺขารโต ภาโว วิย กมฺมการกสฺเสว สตฺตสฺส ตโต เอว จ อภิสงฺขรณโต ภาโว เวทิตพฺโพ.
๖๑๕. พาลกาเล…เป… ผลทายินาติ พาลสรีเร กตํ วิชฺชาปริยาปุณนํ, สิปฺปสิกฺขนํ, โอสธูปโยโค จ น วุฑฺฒสรีรํ คจฺฉติ, อถ จ ตนฺนิมิตฺตํ วิชฺชาปาฏวํ, สิปฺปชานนํ, อนามยตาทิ จ วุฑฺฒสรีเร โหนฺติ, น จ ตานิ อฺสฺส โหนฺติ ตํสนฺตติปริยาปนฺเน เอว สทิเส อุปฺปชฺชนโต. น จ ยถา ปยุตฺเตน วิชฺชาปริยาปุณนาทินา วินา ตานิ อฺโต โหนฺติ ตทภาเว อภาวโต, เอวํ อิธาปิ สนฺตาเน ยํ ผลํ, เอตํ นาฺสฺส, น จ อฺโตติ ¶ โยเชตพฺพํ. เอเตน จ สงฺขาราภาเว ผลาภาวเมว ทสฺเสติ, น อฺปจฺจยนิวารณํ กโรติ.
๖๑๖-๘. เอวํ สนฺเตปีติ อสงฺกนฺติปาตุภาเว. ตตฺถ จ ยถาวุตฺตโทสปริหรเณ สติ สิทฺเธปีติ อตฺโถ. วิชฺชมานนฺติ ปทีปสฺส วฏฺฏิกาสฺเนโห วิย วิชฺชมานํ อนิรุทฺธนฺติ อตฺโถ. อวิชฺชมานนฺติ วฏฺฏทุกฺขาภาวสฺส อรหโต จุติจิตฺตํ วิย อวิชฺชมานํ นิรุทฺธนฺติ อตฺโถ. ตปฺปวตฺติกฺขเณติ กมฺมสฺส ปวตฺตมานกฺขเณเยว. เตนาห ‘‘สทฺธิเมว จ เหตุนา’’ติ. อวิชฺชมานนฺติ ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ วิชฺชมานตํ อสมฺปตฺตํ. นิรุทฺธนฺติ ขณตฺตยํ ปตฺวา นิรุทฺธํ. เตนาห –
‘‘ปวตฺติกฺขณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิจฺจผลํ สิยา’’ติ.
ปุพฺเพติ กมฺมายูหนโต ปุพฺเพ. อวิชฺชมานตาสามฺเน เหตํ วุตฺตํ. ปจฺฉาติ วิปากปฺปวตฺติโต ปจฺฉา จ.
๖๑๙-๒๐. กฏตฺตาปจฺจโยติ กฏตฺตา เอว ปจฺจโย, น วิชฺชมานตาย อวิชฺชมานตาย วาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๓๑). ยทิ เอวํ อรหตา ¶ กตกมฺมมฺปิ กฏตฺตาปจฺจโย สิยาติ? นยิทเมวํ. ยถา หิ อจฺฉินฺนมูลสฺมึ รุกฺเข ปุปฺผิตํ พีชสมตฺถมฺปิ กุสุมํ มูเล ฉินฺนมตฺเต ผลทายกํ น โหติ, เอวํ อรหโตปิ กิเลสมูลสฺส อพฺโพจฺฉินฺนกาเล สนฺตาเน ปวตฺตมฺปิ กมฺมํ กิเลสมูลจฺฉินฺนมตฺเตเยว ผลทาเน อสมตฺถภาวํ อาปนฺนนฺติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘พาลชนชฺฌารุฬฺโห ¶ ,
ชาติรโถ กมฺมกิเลสจกฺโกยํ;
กิเลสจกฺกวิธมโน,
น ยาติ กมฺเมกจกฺเกปี’’ติ.
กฏตฺตา เจ ปจฺจโย, นิจฺจผลทายโก วิพนฺโธติ อาห ‘‘ปาฏิโภคาทิก’’นฺติอาทิ. ปาฏิโภคาทิกนฺติ มูลภาวูปคมนาทิกํ. อาทิ-คฺคหเณน ‘‘ปจฺฉา มูลํ ทสฺสามี’’ติ ภณฺฑคฺคหณํ, อิณคฺคหณฺจ สงฺคณฺหาติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ปาฏิโภคกิริยาทีนํ วิชฺชมานตา, อวิชฺชมานตา วา นิยฺยาตเน, ปฏิภณฺฑทาเน, อิณทาเน จ ปจฺจโย น โหติ, อถ โข กรณมตฺตํ, น จ ตํ นิยฺยาตนาทีนํ นิจฺจเมว ปจฺจโย โหติ นิยฺยาตนาทิมฺหิ กเต ปจฺจยตฺตาภาวโต, เอวเมว วิปากุปฺปาทเนปิ กมฺมสฺส วิชฺชมานตา, อวิชฺชมานตา วา ปจฺจโย น โหติ, อถ โข กรณมตฺตเมว, กรณมตฺเต จ สติ วิปกฺกวิปากานํ ปจฺจโย น โหตีติ.
๖๒๑. ปรมสฺส อุตฺตมสฺส อตฺถสฺส ปกาสนโต ปรมตฺถปฺปกาสโน. ปีติพุทฺธิวิวฑฺฒโนติ ปีติยา, าณสฺส จ, ปีติสหคตสฺส วา าณสฺส วิวฑฺฒโน.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ปฺุวิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาควณฺณนา
๖๒๒. อาทิมฺหีติ ¶ ¶ อุทฺเทสคาถายํ. อิทานีติ จิตฺตเจตสิกวิภาวนานนฺตรํ. วิภาวนนฺติ นิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน สรูปโต ปกาสนํ.
๖๒๓. รุปฺปตีติ สีตุณฺหาทีหิ วิการมาปชฺชติ, อาปาทียตีติ วา อตฺโถ. วิการาปตฺติ จ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิธาเน วิสทิสุปฺปตฺติเยว. น หิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ิตธมฺมานํ อฺเน เกนจิ วิการาปาทนํ สกฺกา กาตุํ, ตสฺมา ปุริมุปฺปนฺนรูปสนฺตติ วิย อหุตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ วิสภาคปจฺจยสมวาเยน วิสทิสุปฺปตฺติเยว อิธ ‘‘รุปฺปน’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา สงฺฆิยานํ วิปริณามวาโท ปจฺจกฺขโต โหติ. นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรา. วิภูตตรา เหตฺถ วิสทิสุปฺปตฺติ อธิปฺเปตา อุกฺกฏฺคติวเสน ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กฺา ทาตพฺพา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๘).
กุโต เอตํ วิฺายตีติ เจ? สีตาทิคฺคหณโต. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙).
เอตฺถ หิ สีตาทิคฺคหณํ สีตาทินา ผุฏฺสฺส รุปฺปนํ วิภูตตรํ, ตสฺมา ตเทเวตฺถ คหิตนฺติ าปนตฺถํ. อิตรถา รุปฺปตีติ สามฺวจเนเนว สิทฺเธ สีตาทิคฺคหณํ นิรตฺถกํ สิยาติ.
ยทิ ¶ ¶ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมฺา? น หิ ตตฺถ อุปฆาตโก สีตาทิผสฺสวิเสโส ลพฺภตีติ? สจฺจํ, ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต. อรุปฺปนสฺสาปิ หิ รุปฺปนสภาวานติวตฺตนโต รูปสมฺา โหติ. ยถา อทุทฺธมฺปิ ขีรํ ตํสภาวานติวตฺตนโต ‘‘ทุทฺธ’’นฺติ วุจฺจตีติ. อถ วา กิฺจาปิ ตตฺถ อุปฆาตโก สีตาทิผสฺสวิเสโส นตฺถิ, อนุคฺคาหโก ปน อตฺถิ. ตถา หิ พฺรหฺมานํ อุตุชรูปํ อตฺถิ, ตสฺมา อตฺเถว ตตฺถ รุปฺปนนฺติ น โกจิ ตตฺถ รูปสมฺาย วิพนฺโธติ.
รูปยตีติ วาติ สยํ วิชฺชมานเมว อตฺตโน สนฺตานํ วิการมาปาทยตีติ อตฺโถ. อิติ ปุริมวิคฺคเหน วิการุปฺปตฺติ ‘‘รุปฺปน’’นฺติ ทีปิตํ. อิมินา ปน วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิชฺชมานสฺเสว โย อตฺตโน สนฺตาเน วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ ทีปิตํ โหติ. อิมสฺมึ ปกฺเข อรูปสฺส รูปสมฺาปสงฺโค เอว นตฺถิ. นิรุทฺธเมว หิ ตํ อนนฺตราทิปจฺจเยหิ อรูปํ อุปฺปาเทติ, น วิชฺชมานนฺติ. ฆฏฺฏเน วิการาปตฺติยํ รูป-สทฺทสฺส รุฬฺหี, ตสฺมา อรูปธมฺมานํ ฆฏฺฏนาภาวโต น เตสุ รูปสมฺาติ เกจิ. ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเร, เตสํ มเตน กิฺจาปิ สปฺปฏิฆรูปานเมว รูปสมฺาปสงฺโค, อถ โข อวยวโวหาเรน สมุทาโยปิ โวหรียตีติ สพฺพเมว รูปํ รูปสมฺํ ลภติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘รูปยตีติ วณฺณายตนวเสน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตฺหิ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปยติ, หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ. ตยิทํ อุปริ วณฺณายตนนิทฺเทเส วิสุํเยว วุจฺจตีติ น ตสฺส อิธ สํวณฺณเน ปโยชนํ อตฺถิ. สุรูโปติ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ อลงฺกตตฺตา โสภนรูปกาโย, สภาวตฺโถ วา รูป-สทฺโท ‘‘ยํ โลเก ¶ ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๔) วิย, ตสฺมา สุรูโปติ โสภนสภาโว, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิอสาธารณคุณวิเสสสมาโยคทีปนโต สตฺถุ ธมฺมกายสมฺปตฺติยาปิ โสภนตา ทสฺสิตา โหติ.
๖๒๔. ภูโตปาทายเภทโตติ เอตฺถ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทารูปนฺติ ภูตํ. อถ วา มหาภูตาเยว อิธ ปุริมปทโลปวเสน ภูต-สทฺเทน วุตฺตา. เตนาห ‘‘จตุพฺพิธา มหาภูตา’’ติ. ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ อฺเหิ วา อุปาทิยตีติ อุปาทายํ. เอวฺจ กตฺวา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อฺมฺํ นิสฺสาย ปวตฺตมานานมฺปิ อุปาทายรูปตาปสงฺโค นตฺถิ. น หิ เต เกวลํ อฺมฺํ อุปาทิยนฺเตว, อถ โข สยํ อุปาทายรูเปหิ ¶ อุปาทิยนฺติ, ตสฺมา อุปาทาย-สทฺทคฺคหณสามตฺถิยโต น มหาภูตานํ อุปาทายรูปตาปสงฺโคติ. อถ วา ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ธ. ส. ๕๘๔) วจนโต จตุมหาภูตสนฺนิสฺสิตตาว อุปาทายรูปลกฺขณํ, น ภูตตฺตยาทิสนฺนิสฺสิตตาปีติ น เตสํ อุปาทายรูปตาติ. ภูตฺจ อุปาทายฺจ ภูโตปาทายํ, เตสํ วเสน เภทโตติ ภูโตปาทายเภทโต. ภูตสทฺทสฺส อุภยลิงฺคตฺตา อาห ‘‘มหาภูตา’’ติ. อุปาทาติ อุปาทายรูปานิ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย เอตฺถ ย-การโลโป ทฏฺพฺโพ.
๖๒๕. กตเม ปน จตฺตาโร มหาภูตา, กถฺจ เต มหาภูตสฺิตา, กานิ จ อุปาทายรูปานิ, กถฺจ ตานิ ‘‘อุปาทายรูปานี’’ติ วุจฺจนฺตีติ อิทํ โจทนํ หทเย กตฺวา กเมน โสเธนฺโต อาห ‘‘ปถวีธาตู’’ติอาทิ. จตฺตาโรเมติ ¶ จตฺตาโร อิเม. มหา จ โส ภูโต จาติ มหาภูโต, เตน มหาภูเตน สเทวเก โลเก มหนฺตภาเวน ปาตุภูเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ อตฺโถ. อถ วา –
‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ,
สพฺพาเนว สหตฺตนา;
โย จ กาลฆโส ภูโต,
ส ภูตปจนึ ปจี’’ติ. (ชา. ๑.๒.๑๙๐) –
อาทีสุ วิย ภูต-สทฺทสฺส สตฺเตสุ, ขีณาสเวสุ จ ปวตฺตนโต มหาภูเตนาติ มหตา สตฺเตน, มหาขีณาสเวนาติ วา อตฺโถ. ขีณาสโวปิ หิ ปริกฺขีณปฏิสนฺธิกตฺตา ภูโตเยว น ภวติ, น จ ภวิสฺสตีติ ภูโตติ วุจฺจติ.
๖๒๖. มหนฺตา ปาตุภูตาติ อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ อนุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ สสมฺภารธาตุวเสน มหนฺตา หุตฺวา ภูตา ชาตา นิพฺพตฺตาติ อตฺโถ. เตสํ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน –
‘‘ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;
เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธรา’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๕๘๔) –
อาทินา ¶ นเยน มหนฺตปาตุภูตตา วุตฺตา. อุปาทินฺนกสนฺตาเนปิ อเนกโยชนสติกมจฺฉกจฺฉปติคาวุตปฺปมาณเทวทานวาทิสรีรวเสน ทฏฺพฺพา. วุตฺตมฺปิ เหตํ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โยชนสติกาปิ อตฺตภาวา’’ติอาทิ (อ. นิ. ๘.๒๐; จูฬว. ๓๘๕; อุทา. ๔๕).
มหาภูตสมาติ ¶ อเนกพฺภุตวิเสสทสฺสเนน, อเนกภูตทสฺสเนน จ มหนฺตา ภูตา, มหนฺตานิ อพฺภุตานิ วา เอเตสูติ มหาภูตา, มายาการา, ยกฺขาทโย วา ชาติวเสเนว มหนฺตา ภูตาติ มหาภูตา, เตหิ เอเต สมาติ มหาภูตสมา. เอเต หิ ยถา มายาการา อมณึ เอว อุทกํ มณึ กตฺวา ทสฺเสนฺติ, อสุวณฺณํเยว เลฑฺฑุอาทิกํ สุวณฺณํ กตฺวา ทสฺเสนฺติ, ยถา จ สยํ เนว ยกฺขา น ปกฺขิโน สมานา ยกฺขาทิภาวมฺปิ ทสฺเสนฺติ, เอวเมวํ สยํ อนีลาเนว หุตฺวา นีลํ อุปาทายรูปํ ทสฺเสนฺติ, สยํ อปีตาเยว…เป… สยํ อโนทาตาเยว หุตฺวา โอทาตํ อุปาทายรูปํ ทสฺเสนฺตีติ มายาการมหาภูตสามฺโต มหาภูตา.
ยถา จ ยกฺขา มหาภูตา ยํ คณฺหนฺติ, เนวสฺส อนฺโตสรีเร านํ อุปลพฺภติ, น สรีรโต พหิ, น จ ตสฺส องฺคมงฺคํ นิสฺสาย น ติฏฺนฺติ. ยทิ หิ สรีรสฺส อนฺโต ิตา, สกลสรีเร พฺยาปนํ น สิยา. อถ พหิ ิตา, ยกฺขคฺคหิตเกน กตกุสลากุสลํ ยกฺขสฺส น สิยา. ยทิ จสฺส องฺคมงฺคํ นิสฺสาย น ิตา, ยกฺขคฺคหิตเก ปหเฏ ยกฺขสฺส ทุกฺขเวทนุปฺปตฺติ น สิยา, น จ สรีเร ราชิอุฏฺานํ ภเวยฺย. ยสฺมา ปเนตํ สพฺพํ อตฺถิ, ตสฺมา เต อนิทฺทิสิตพฺพฏฺานา, เอวเมเตปิ น อฺมฺสฺส อนฺโต น พหิ ิตา อุปลพฺภนฺติ, น จ อฺมฺํ นิสฺสาย น ติฏฺนฺติ. ยทิ หิ เต อฺมฺสฺส อนฺโต ิตา, น สกสกกิจฺจกรา สิยุํ อฺมฺํ อนุปเวสนโต. อถ อฺมฺโต พหิ ิตา, วินิพฺภุตฺตา สิยุํ, ตถา จ สติ อวินิพฺภุตฺตวาโท ปริหาเยยฺย, ตสฺมา อนิทฺทิสิตพฺพฏฺานาติ. ยกฺขมหาภูตสมานตาย มหาภูตสมา. อนิทฺทิสิตพฺพฏฺานาปิ เจเต ปติฏฺานาทินา ยถาสกกิจฺจวิเสเสน เสสานํ ติณฺณํ อุปการกา โหนฺตา สหชาตาทินา ¶ ปจฺจเยน ปจฺจโย หุตฺวา อฺมฺํ นิสฺสาเยว ติฏฺนฺติ.
วฺจกตฺตา อภูเตนาติ ยกฺขินีอาทโย วิย อภูเตน อตจฺเฉน มนาปวณฺณสณฺานาทินา สตฺตานํ วฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาติ สมฺมตา ¶ . ยถา หิ ยกฺขินีอาทโย มนาเปหิ กาฬสามาทิวณฺเณหิ, ปุถุลปีวรกิสาทิสณฺาเนหิ, หตฺถภมุอาทิวิกฺเขเปหิ จ อตฺตโน ภยานกภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺเต วฺเจนฺติ, อตฺตโน วสํ เนนฺติ, เอวเมเตปิ อิตฺถิปุริสาทีสุ มนาเปน ฉวิวณฺเณน, มนาเปน องฺคปจฺจงฺคสณฺาเนน, มนาเปน จ หตฺถปาทองฺคุลิภมุกวิกฺเขเปน อตฺตโน กกฺขฬตฺตาทิสรีรลกฺขณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พาลชนํ วฺเจนฺติ, อตฺตโน สภาวํ ทฏฺุํ น เทนฺตา ตํ อตฺตโน วสํ เนนฺติ.
๖๒๗-๓๐. จกฺขุโสตนฺติอาทีสุ รูปเมว รูปตา. หทยฺจ ตํ วตฺถุ จ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนนฺติ หทยวตฺถุ, หทยสฺส วา วิฺาณสฺส วตฺถูติ หทยวตฺถุ, ปุริมปทโลเปน ปน ‘‘วตฺถุ’’นฺติ วุตฺตํ. กพฬีกาโร อาหาโรเยว อาหารตา. กิฺจาปิ ธมฺมสงฺคณิยํ รูปนิทฺเทเส กพฬีกาโร อาหาโร โอสาเน อุทฺทิฏฺโ, อิธ ปน นิปฺผนฺนรูปานํ เอกฏฺาเน ทสฺสนตฺถํ หทยวตฺถุอนนฺตรํ อุทฺทิฏฺโติ. ลหุตา อาทิ ยาสํ มุทุตากมฺมฺตานนฺติ ลหุตาทโย, ตาสํ ตยํ ลหุตาทิตฺตยํ, ตตฺถ ลหุภาโว ลหุตา, ตถา มุทุตาปิ. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว กมฺมฺตา. ลหุตาทีนํ สยํ อนิปฺผนฺนตฺตา นิปฺผนฺนรูปวิการภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปสฺสา’’ติ วิเสสนํ กตํ. จตุวีสตีติ คณนปริจฺเฉโท, พลวรูปาทีนํ นิเสธนตฺโถ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ ¶ . นิสฺสายาติ นิสฺสาย เอว, น ปน นิสฺสยวเสนปิ. จตูหิ อุปาทาเนหิ นิมุตฺตตาย นิกฺขนฺตํ อุปาทานโต มานสํ เอตสฺสาติ นิรุปาทานมานโส.
๖๓๑-๒. ปตฺถฏตฺตาติ ปุถุตฺตา, เตน ปุถุภาวโต ปุถวี, ปุถวี เอว ปถวีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทีปิตา โหติ. อยํ ปน สมฺภารปถวิยา วเสน ยุชฺชติ. สา หิ ปุถุภูตา ปตฺถฏาติ. ลกฺขณปถวิยา วเสน ปน ปถนฏฺเน ปถวี, สหชรูปานํ ปติฏฺาภาเวน ปกฺขายติ อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ปุริโมปิ วา อตฺโถ ลกฺขณปถวิยา วเสน ลพฺภติ. วายนโตติ สมุทีรณโต, เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาฏสฺส ปาปนโตติ อตฺโถ. เตเชติ ปริปาเจติ, นิเสติ วา, ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาเปตีติ อตฺโถ. คาถาพนฺธวเสน เจตฺถ อิติ-สทฺทโลปโต ‘‘เตเชติ’’จฺเจว วุตฺตํ. เอวํ ‘‘อาเปตี’’ติ เอตฺถาปิ. ตสฺมา เตเชตีติ เตโช, อาเปตีติ อาโปติ วุตฺตํ โหติ. อาเปติ ปาลนาติ อนุปาเลตพฺพรูปปริโยสานํ อาเปติ ปตฺถรติ. ตถา เหตํ ‘‘อาพนฺธนกิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ. อาปียตีติ อาโป. โสสียติ ปิวียตีติ ¶ อตฺโถติ เกจิ. อยํ ปนตฺโถ สสมฺภาราเป ยุชฺชตีติ วทนฺติ, ลกฺขณาเปปิ ยุชฺชเตว. โสปิ หิ ผรุสปาจนวิโสสนากาเรน เสสภูตตฺตเยน ปียมาโน วิย ปวตฺตตีติ. อาปายตีติ วา อาโป, พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ตถา เหส ปริพฺรูหนรโส. เตสนฺติ ยถาวุตฺตานํ ภูโตปาทายเภทานํ รูปานํ. วกฺขามีติ กเถสฺสามิ. กึ การณาติ อาห ‘‘ลกฺขณาทีสู’’ติอาทิ. หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ลกฺขณาทีสุ าเตสุ ธมฺมา อาวิ ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปรโต อาวิภาวเหตูติ อตฺโถ.
๖๓๓-๔. กานิ ¶ ปน ตานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ นาม, เยสุ าเตสุ ธมฺมา อาวิ ภวิสฺสนฺตีติ อิมํ โจทนํ โสเธตุํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ สรูปโต กเถนฺโต อาห ‘‘สามฺํ วา’’ติอาทิ. สามฺํ สาธารโณ อนิจฺจาทิโก. สภาโว กกฺขฬาทิผุสนาทิโก อสาธารณภาโว. กิจฺจนฺติ สนฺธารณาทิกิจฺจํ. สมฺปตฺตีติ สมฺปนฺนภาโว. ‘‘สุรโส คนฺธพฺโพ’’ติอาทีสุ หิ คนฺธพฺพสมฺปตฺติยา รส-สทฺเทน วุจฺจมานตฺตา สมฺปตฺติ รโสติ. ผลนฺติ สหชาตนานกฺขณิกวเสน ิตํ ผลํ. อุปฏฺานนโยติ คเหตพฺพภาเวน าณสฺส อุปฏฺานากาโร. อาสนฺนการณนฺติ ปธานการณํ.
ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, กกฺขฬตฺตํ ลกฺขณเมติสฺสาติ กกฺขฬตฺตลกฺขณา. นนุ จ กกฺขฬตฺตเมว ปถวีธาตูติ? สจฺจเมตํ. ตถา หิ วิฺาตาวิฺาตสทฺทตฺถตาวเสน อสมฺภินฺเนปิ ธมฺเม กปฺปนาสิทฺเธน เภเทน เอวํ นิทฺเทโส กโต. เอวฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติ. อถ วา ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, กกฺขฬา หุตฺวา ลกฺขิยมานา ธาตุ กกฺขฬตฺตลกฺขณาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสาสุปิ เอเสว นโย. ปติฏฺานรสาติ สหชาตธมฺมานํ ปติฏฺานภาวกิจฺจา. อสหชาตานมฺปิ สนฺตติวเสน ปติฏฺานภาโว โหเตว. ตโต เอว เนสํ สมฺปฏิจฺฉนากาเรน าณสฺส ปจฺจุปฏฺาตีติ สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. อิมินา กิจฺจวเสเนเวตฺถ ‘‘ปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ ทสฺเสติ. ปทฏฺานํ ปเนตฺถ จตุนฺนมฺปิ เอกโต กตฺวา วกฺขติ.
ปคฺฆรณลกฺขณาติ ทฺรวตาภาวโต วิสฺสนฺทนลกฺขณา. พฺรูหนรสาติ สหชาตธมฺมานํ มิลาตภาวูปคมนํ อทตฺวา วฑฺฒนกิจฺจา. ตถา หิ สา เตสํ ปีณิตภาวํ ทสฺเสตีติ วุจฺจติ. สงฺคหปจฺจุปฏฺานาติ พาหิรกอุทกํ ¶ วิย นหานิยจุณฺณสฺส สหชาตธมฺมานํ วิปฺปกิริตุํ ¶ อทตฺวา สมฺปิณฺฑนวเสน สงฺคณฺหนปจฺจุปฏฺานา. ปริปาจนรสาติ ปริณตภาวกรณรสา. มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานาติ พาหิรคฺคิ วิย ชตุโลหาทีนํ สหชาตธมฺมานํ มุทุภาวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณาติ ปูรณลกฺขณา. สมุทีรณรสาติ กมฺปนรสา. อภินีหาโร ภูตตฺตยสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโว, นีหรณํ วา พีชโต องฺกุราทิกสฺส วิย. เอเกกา…เป… ตพฺพาติ ปถวีธาตุ อาปาทิภูตตฺตยปทฏฺานา, อาโปธาตุ ปถวีเตชาทิภูตตฺตยปทฏฺานาติ เอวํ เอเกกา ธาตุ อวสิฏฺภูตตฺตยปทฏฺานา.
อาโรหปริณาหวเสน หิ มชฺฌิเม อิมสฺมึ สรีเร ปริคฺคยฺหมานา ปรมาณุเภทสฺจุณฺณา สุขุมรชภูตา ปถวีธาตุ โทณมตฺตา สิยา. สา จ ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณาย อาโปธาตุยา ยถา น วิกิรติ, เอวํ อาพนฺธนวเสน สงฺคหิตา. ยถา ปน ปคฺฆรณสภาวาย อาโปธาตุยา วเสน กิลินฺนภาวํ ปิจฺฉลภาวํ นาปชฺชติ, เอวํ เตโชธาตุยา อนุปาลิตา. ยถา ปน ตสฺสา วเสน น วิกิรียติ, เอวํ วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา สงฺฆาตภาวํ ปาปิตา. เอวํ สุขุมรชภูตาปิ อาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ อาโปเตโชวาโยธาตูหิ ลทฺธปจฺจยา สิเนเหน เตมิตา, เตชสา ปริปกฺกา, วายุนา วิตฺถมฺภิตา ปิฏฺจุณฺณานิ วิย น อิโต จิโต จ วิกิรียติ วิทฺธํสียติ, อวิกิริยมานา อวิทฺธํสิยมานา นานปฺปการกํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิภาววิภาคํ อุปคจฺฉติ, อณุถูลทีฆรสฺสถิรกถินาทิภาวฺจ ปกาเสติ.
ยูสคตา อาพนฺธนาการภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺิตา เตชานุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา น คฬติ ¶ , น ปคฺฆรติ, น ปริสฺสวติ. เอวํ ตีหิ ธาตูหิ อนุปาลิตา อปคฺฆรมานา อปริสฺสวมานา ปิณฺฑิตภาวํ ทสฺเสติ. เอสา หิ อนุพฺรูหนรสา.
อสิตปีตาทิปริปาจิตา เจตฺถ อุสุมาการภูตา อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ ปถวีปติฏฺิตา อาโปสงฺคหิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติฺจสฺส อาวหติ. สา หิ ยถานุภุตฺตสฺส อาหารสฺส สมฺมา ปริณามเนน รสาทิสมฺปตฺติยา เหตุภาวํ คจฺฉนฺตี อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติฺจ อาวหติ. กมฺมูปนิสฺสยาย หิ จิตฺตปสาทเหตุกาย จ สรีเร วณฺณสมฺปทาย เตโชธาตุ วิเสสปจฺจโย, ปเคว อุตุอาหารสมุฏฺานาย รูปสมฺปตฺติยาติ. ตาย จ ปน ปริปาจิโต อยํ กาโย น ปูติภาวํ คจฺฉติ.
องฺคมงฺคานุสฏา ¶ เจตฺถ สมุทีรณวิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ ปถวีธาตุยา อตฺตนิ ปติฏฺาปียติ. ยถา สหชาตธมฺเมหิ วิสุํ น โหติ, เอวํ อาโปธาตุยา สงฺคยฺหติ. ยถา สหชาตธมฺมา น ปริสฺสวนฺติ, เอวํ เตโชธาตุยา อนุปาลียติ. สา เอวํ ตีหิ ธาตูหิ ยถารหํ อนุปาลิยมานา อิมํ กายํ วิตฺถมฺเภติ. ตาย ปน วิตฺถมฺภิโต อยํ กาโย น ปริปตติ, อุชุกํ ติฏฺติ, อิจฺเจวํ เอเกกาย ธาตุยา ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ วเสเนว ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘เอเกกา เจตฺถ เสสภูตตฺตยปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา’’ติ.
เอวํ ภูตรูปานํ สทฺธึ วจนตฺเถหิ ลกฺขณาทโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปาทายรูปานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขตี’’ติอาทิ. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิภาเวตีติ อตฺโถ’’ติ. จกฺขตีติ ปน วิฺาณาธิฏฺิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย, อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. อถ ¶ วา จกฺขตีติ วิฺาณาธิฏฺิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยฺชนํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย อสฺสาทตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘จกฺขุํ โข, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๐๙). วกฺขติ จ ‘‘รูเปสุ อาวิฺฉนรส’’นฺติ. ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทาราม’’นฺติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๒.๒๐๙) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทกภาโว อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ เอส จกฺขุ-สทฺโท โลจเนเยว ปทุมาทีสุ ปงฺกชาทิสทฺทา วิยาติ.
๖๓๕-๖. จกฺขุรูปสฺส นิทฺเทสปฺปกรเณปิ จกฺขุ-สทฺทสามฺโต อาคตํ สพฺพมฺปิ จกฺขุํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ จกฺขุนิทฺเทเส. ปฺามํสปฺปเภทโตติ ปฺาจกฺขุ มํสจกฺขูติ เอวํ ปฺามํสานํ วเสน ปเภทโต. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทุวิเธ จกฺขุมฺหิ. ปฺาเยว ปฺามยํ. นามโตติ นาเมหิ ปฺจวิธนฺติ สมฺพนฺโธ. กตเมหิ นาเมหีติ อาห ‘‘พุทฺธธมฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ พุทฺธธมฺมสมนฺเตหีติ พุทฺธจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ นาเมหิ. าณทิพฺเพหีติ าณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขูติ จ นาเมหิ. ยถานุกฺกมโตติ ยถาวุตฺตอนุกฺกมโต. นานตฺตนฺติ เภทํ. เมติ มยฺหํ สนฺติกา, มยฺหํ วจนโตติ วา อตฺโถ. นิโพธถ ชานาถ.
๖๓๗. ตตฺถ ¶ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๘๓) อาคตํ พุทฺธจกฺขุ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสยานุสเย’’ติอาทิ. ตตฺถ อาสยานุสเยติ สตฺตานํ อาสเย เจว อนุสเย จ, ตสฺมึ ปวตฺตนฺติ อตฺโถ ¶ . ตตฺถ อาคนฺตฺวา เสติ จิตฺตํ เอตฺถาติ อาสโย. พฺยคฺฆาสโย วิย. ยถา หิ พฺยคฺโฆ โคจรตฺถาย ปกฺกนฺโตปิ ปุน อาคนฺตฺวา วนคหเนเยว สยติ, เตเนว จ ตํ ตสฺส อาสโยติ วุจฺจติ, เอวํ อฺตฺถาปิ ปวตฺตํ จิตฺตํ อาคนฺตฺวา ยตฺถ สยติ, ตํ ตสฺส อาสโยติ เวทิตพฺพํ. โส ปน สสฺสตทสฺสนาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;
ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสฺิต’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. มหา. ๑.๑๓๖; ที. นิ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. ๑. ปมมหาสงฺคีติวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา)
อนุสยกถา อุปริ อาคมิสฺสติ. อินฺทฺริยานํ ปโรปเรติ สทฺธาปฺจมกานํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาเว. ติกฺขฺหิ อินฺทฺริยํ อุกฺกฏฺคตตฺตา ปรํ, มุทุ อปรํ อนุกฺกฏฺคตตฺตา. อิทํ ปน พุทฺธจกฺขุ ฉสุ อสาธารณาเณสุ ปุริมทฺวยนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๖๓๘. เหฏฺา…เป… สฺิตนฺติ ‘‘ตสฺมึเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ เอวํ วุตฺตํ เหฏฺา ตีสุ มคฺเคสุ าณํ ธมฺมจกฺขุนฺติ สฺิตํ. าณํ สพฺพฺุตา ปนาติ สพฺพฺุภาวสงฺขาตํ าณํ. ตฺหิ สพฺพฺูติ อภิธานสฺส, พุทฺธิยา จ ปวตฺตินิมิตฺตตาย สพฺพฺุภาโว นาม โหติ. เยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ ขนฺธาทิวเสน สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเน สมนฺตจกฺขุนฺติ เยฺยํ. เตเนวาห –
‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ,
อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ ¶ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ. (จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕);
๖๓๙. ยํ จกฺขุํ อุทปาทีติ อาคตนฺติ ยํ าณํ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ ¶ อุทปาที’’ติ (มหาว. ๑๕) เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเตสุ อาคตํ, จตูสุ สจฺเจสุ เตปริวฏฺฏวเสน ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ ปริฺาต’’นฺติ เอวมาทินา ทฺวาทสวิเธน อากาเรน ปวตฺตํ, อิทํ าณจกฺขุ. ยา ปน ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๘๔) อาคตา ปฺจมชฺฌานสงฺขาตอภิฺาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปฺา, อยํ ทิพฺพจกฺขูติ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิฺาจิตฺตชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ปมตติยาณานิ กามาวจรานิเยว. จตุตฺถมฺปิ ปน ปุริมทฺวยมิว กามาวจรนฺติ อานนฺทาจริเยน วุตฺตํ. าณจกฺขุํ สหอริยมคฺควิปสฺสนาาณนฺติปิ ยุชฺชตีติ อปเร. อคฺคมคฺเคน สห วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณาณนฺติ ปน ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ.
๖๔๐-๔. เอวํ ปฺาจกฺขุสฺส ปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุน มํสจกฺขุสฺสาปิ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘มํสจกฺขุปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สสมฺภารปสาทโตติ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วเสน สมฺภรียติ เอเตหีติ สมฺภารา, อวยวา. เต ปน อุปตฺถมฺภกภูตา จตุสมุฏฺานิกรูปสนฺตติโย ทฏฺพฺพา. สห สมฺภาเรหีติ สสมฺภารํ. สสมฺภารฺจ นาม มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. อกฺขิกูปฏฺินา เหฏฺาติ เหฏฺาคตอกฺขิกูปสฺส อฏฺินา ปริจฺฉินฺโนติ สมฺพนฺโธ. อุทฺธนฺติ อกฺขิกูปโต อุทฺธํ. อุภโต อกฺขิโกฏีหีติ อกฺขิกูปสฺส อุภยภาเค อกฺขิโกฏีหิ. มตฺถลุงฺเคน อนฺตโตติ อกฺขิกูปสฺส อพฺภนฺตเร ิเตน มตฺถลุงฺเคน. นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธติ นหารุรชฺชูหิ อนฺโต มตฺถลุงฺเคน สห อาพนฺโธ. สกโลปิ จ โลโกติ สกโลปิ พาลปุถุชฺชนโลโก. ยนฺติ ยํ มํสปิณฺฑํ. กมลสฺส ทลํ วิยาติ ปุถุลวิปุลนีลตาย นีลุปฺปลทลํ วิย. ชานาตีติ คณฺหาติ. จกฺขุ นาม น ตํ โหตีติ ตถา คยฺหมานํ ตํ จกฺขุ นาม น โหติ. กิฺจรหิ ตนฺติ อาห ¶ ‘‘วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจตี’’ติ. ตสฺสาติ ตสฺส ยถาธิปฺเปตสฺส ปรมตฺถจกฺขุโน. อิทํ ปนาติ นิคมนํ.
๖๔๕-๗. ตํ ¶ ปน สสมฺภารจกฺขุ เยหิ สมฺภาเรหิ สมฺภรียติ, เต สรูปโต, คณนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภาโวติ อิตฺถิยา อิตฺถิภาโว, ปุริสสฺส ปุมฺภาโวติ ลพฺภมานกภาโว. สมฺภโวติ อาโปธาตุเมว สมฺภวภูตมาห. สณฺานนฺติ จ เตน เตนากาเรน สนฺนิวิฏฺเสุ มหาภูเตสุ ตํตํสณฺานวเสน วิฺายมานํ วณฺณายตนมาห. อาโปธาตุวณฺณายตเนหิ จ อนตฺถนฺตรภูตานมฺปิ สมฺภวสณฺานานํ วิสุํ วจนํ ตถาภูตานํ, อตถาภูตานฺจ อาปาทีนํ ยถาวุตฺตมํสปิณฺเฑ วิชฺชมานตฺตา. อาโปธาตุวณฺณายตนานฺหิ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ อวตฺถาวิเสโส สมฺภโว สณฺานฺจาติ. ทเสเตติ จตสฺโส ธาตุโย, ตนฺนิสฺสิตา วณฺณาทโย จาติ อิเม ทส. จตุสมุฏฺานาติ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, จตุสมุฏฺานิกตฺตาติ วุตฺตํ โหติ.
๖๔๘. จกฺขุ…เป… ชีวิตเมว จาติ อิมานิ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺานานิ, ปุริมานิ จ จตุสมุฏฺานานีติ จตฺตาลีสฺจ จตฺตาริ จ รูปานิ ภวนฺติ, จตุจตฺตาลีส รูปานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.
๖๔๙-๕๒. อิเมสํ ปน รูปานํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ สงฺเขปโต จุทฺทสนฺนํ, วิตฺถารโต จตุจตฺตาลีสานฺจ รูปานํ วเสน. ปริปิณฺฑิตนฺติ สมนฺตโต ปิณฺฑิตํ. ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ, กณฺหมฺปิ โลหิตมฺปิ ปถวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, อิทํ ปน เสมฺหุสฺสทตฺตา เสตํ โหติ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา ¶ กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถินํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริฑยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา สมฺภมติ. อิทํ สมฺภารวนฺตตาย สมฺภารจกฺขูติ ปณฺฑิเตหิ พุทฺธาทีหิ ปกาสิตํ ปริทีปิตํ. เอตฺถ สิโตติ เอตํ สสมฺภารจกฺขุํ นิสฺสิโต ตทายตฺตภูโต. เตนาห ‘‘เอตฺถ ปฏิพทฺโธ’’ติ. จตุนฺนํ ปน ภูตานํ ปสาโทติ จตุนฺนํ ภูตานํ ปสนฺนตาสภาโว ปสาโท, ‘‘เสเตน มณฺฑเลนสฺสา’’ติ ปาโ ยุชฺชติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘เสเต ตุ มณฺฑเล ตสฺสา’’ติ ลิขนฺติ. กณฺหมณฺฑลมชฺเฌติ อิธาปิ ‘‘กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘จตุตฺถทู’’ติอาทีสุ วิย ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วิภตฺติโลปํ กตฺวา ‘‘กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ’’ติ วุตฺตํ. เอวฺหิ อตฺโถ จ โยชนา จ สุฏฺุ อุปปนฺนา โหนฺติ. อฏฺกถายมฺปิ หิ ‘‘เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๖) วุตฺตํ. อปเร ปน ยถาิตวเสเนว ปาํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพโส ปริกฺขิตฺตสฺส ตสฺส สสมฺภารสฺส ¶ จกฺขุโน มชฺเฌ เสตมณฺฑเล กณฺหมณฺฑเล มชฺเฌ’’ติ โยเชนฺติ. ทิฏฺมณฺฑเลติ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺมณฺฑเล.
๖๕๓-๕. สนฺธารณา…เป… หุตฺวานาติ สนฺธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ อตฺตนิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ หุตฺวา. อุตุจิตฺตาทินาติ ตีหิ สนฺตติสมุฏฺาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ. เอตฺถ จ กลาปนฺตรคตา อุตุอาหารา อธิปฺเปตาติ วทนฺติ. อายุนา กตปาลนนฺติ จตุธาตุนิสฺสิเตเนว ชีวิตินฺทฺริเยน รกฺขิยมานํ. ตถา เหตํ กมฺมชรูปปริปาลนลกฺขณํ. วณฺณคนฺธรสาทีหีติ อาทิ-คฺคหเณน โอชํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘วณฺณคนฺธรโสชาหี’’ติ ¶ วา ปาโ. วตฺถุทฺวารฺจ สาธยนฺติ ยถาโยคํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ. จกฺขุวิฺาณสฺส หิ นิสฺสยภาวโต วตฺถุภาวํ, ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารภาวฺจ สาเธติ. สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปน ตทารมฺมณาวสานานํ อฺนิสฺสิตตฺตา ทฺวารภาวเมว สาเธติ, น วตฺถุภาวํ. อูกาสิรสมาเนน ปมาเณนาติ อูกาสิรสมาเนน ปเทสปฺปมาเณน ลกฺขิตํ หุตฺวา อูกาสิรสมานปฺปมาเณ าเนติ วา อตฺโถ. ติฏฺตีติ สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ วิย ติฏฺติ. เอวฺจ กตฺวา จกฺขุสฺส อเนกกลาปคตตา สิทฺธา โหติ. อุปทฺทวานํ ปฏลนิรากรเณปิ หิ จกฺขุ วิชฺชเตวาติ. ยถา จ จกฺขุ, เอวมิมสฺส นิสฺสยภูตา จตสฺโส ธาตุโย, อายุวณฺณาทีนิ จ สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ิตาเนว อวินิพฺโภควุตฺติตฺตาติ คเหตพฺพํ.
๖๕๖. วุตฺตนฺติ ธมฺมเสนาปตินา วุตฺตํ. รูปานิ มนุปสฺสตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร ‘‘อฺมฺํ สมณมจโล’’ติอาทีสุ วิย. อถ วา มนูติ มจฺโจติ อตฺโถ. กิฺจาปิ จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, กิฺจรหิ ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณเมว. ตถา หิ ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสิตกิริยํ นิสฺสเย วิย กตฺวา โวหารสมฺภวโต ‘‘จกฺขุปสาเทน ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อาจริยโชติปาลตฺเถเรนาปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน อิทํ วุตฺตํ. อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ, กึ จกฺขุ รูปํ ปสฺสติ, อุทาหุ วิฺาณนฺติ, กิฺเจตฺถ – ยทิ จกฺขุ ปสฺเสยฺย, อฺวิฺาณสมงฺคิโนปิ จกฺขุ ปสฺเสยฺย. อถ วิฺาณํ, กุฏฺฏาทิอนฺตริตมฺปิ ปสฺเสยฺย ตสฺส อปฺปฏิฆาตตฺตา? นายํ โทโส. ยสฺส ‘‘จกฺขุ ปสฺสตี’’ติ มตํ, ตสฺสาปิ น สพฺพํ จกฺขุ ปสฺสติ, อถ โข วิฺาณาธิฏฺิตเมว. ยสฺส ปน วิฺาณํ ปสฺสตีติ ¶ มตํ, ตสฺสาปิ น สพฺพํ วิฺาณํ ¶ ปสฺสติ, อถ โข จกฺขุนิสฺสิตเมว, ตฺจ อนฺตริเต นุปฺปชฺชติ. ยตฺถ อาโลกสฺส กุฏฺฏาทีหิ วินิพนฺโธ, ยตฺถ ปน โส นตฺถิ ผลิกอพฺภปฏลาทิมฺหิ, ตตฺถ อนฺตริเตปิ อุปฺปชฺชติ เอว, ตสฺมา ตํ อนุปฺปนฺนตฺตา อนฺตริตํ น ปสฺสติ. อิทเมว จ สนฺนิฏฺานํ, ยํ โข จกฺขุวิฺาณํ ปสฺสตีติ. ตฺหิ ทสฺสนกิจฺจํ. ยทิ เอวํ กถํ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ. เตน ทฺวาเรน กรณภูเตนาติ อยเมตฺถ อภิสนฺธิ. อถ วา นิสฺสิตกิริยา นิสฺสยสฺส ปวุจฺจติ ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ. อูกาสิรสมูปมนฺติ อูกาสิรสมานูปมํ, อูกาสิรปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺจสฺส ปติฏฺาโนกาสวเสน วุตฺตํ, น ปน อตฺตโน ปมาณวเสน. ตฺหิ ปรมาณุปริยนฺเตน ปมาเณน อติสุขุมเมวาติ. อูกาสิรปฺปมาเณ ปน ปเทเส อิทํ ปวตฺตติ. น เกวลฺจ อิทเมว, สพฺพานิปิ สพฺพฏฺานิกรูปานิ ตตฺถ ปวตฺตนฺเตว. อิทฺจ ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺตํ ตํ ปเทสํ ปูเรตฺวา เอว นิพฺพตฺตติ. เอกูนปณฺณาสกลาปวเสน จ สเหว ปวตฺตติ, สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตฺตา รูปานํ, เอเกกสฺส จ จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ กมฺมชรูปานํ อุปฺปชฺชมานตฺตา.
๖๕๗. สุณาตีติ โสตนฺติ เอตฺถ กึ โสตํ สุณาติ, อุทาหุ วิฺาณนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. ตนุตมฺพโลมาจิเตติ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต สุขุเมหิ ตมฺพวณฺณโลเมหิ สฺจิเต. องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเสติ องฺคุลิมุทฺทิกาสณฺานมํสยุตฺเต ปเทเส. วุตฺตปฺปการาหีติ สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ. อายุนา ปริปาลิยมานนฺติ เอตฺถ วณฺณาทีหิ ปริวาริตนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ติฏฺตีติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ตํ ปเทสํ ปูเรตฺวา ติฏฺติ. เสสํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ฆายตีติ คนฺโธปาทานํ กโรติ. สายตีติ รสํ วินฺทติ. ชีวิตมวฺหายตีติ เอตฺถ รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตนิมิตฺตํ อชฺโฌหรณรโส ชีวิตํ, ตํ ¶ อวฺหายติ ตสฺมึ นินฺนตาย อวฺหายนฺตมิว โหติ. อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเสติ มชฺเฌ ฉินฺนสฺส อุปฺปลทลสฺส อคฺคภาคสณฺาเน ปเทเส. มลานนฺติ กิเลสาทิมลานฺเจว มลวิสยานฺจ สาสวธมฺมานํ อนุตฺตริยภาวํ คจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสโต สาสวปจฺจยตฺตา โสเยว เตสํ อาโยติ วุจฺจติ. เตน หิ โผฏฺพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติ. อถ วา กายินฺทฺริยวตฺถุกา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามราคาทิเหตุภาวโต วิเสสโต มลา, เตสมยํ อาโย เหตูติ กาโยติ วุตฺโต. อิมสฺมึ กาเยติ อิมสฺมึ สสมฺภารกาเย. โสปิ หิ กุจฺฉิตานํ เกสาทิมลานํ อายภาวโต กาโยติ วุจฺจติ. ยาวตา อุปาทินฺนกํ อตฺถีติ อิมินา เกสคฺคนขคฺคาทีสุ ¶ กายปสาทสฺส อภาวมาห. กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิยาติ อิมินาสฺส นิรนฺตรภาวํ. อิเม จ ปน จกฺขาทโย รูปาทิโคจรนินฺนตาย วมฺมิกอุทกอากาสคามสิวถิกาสงฺขาตโคจรนินฺนตาย อหิสุํสุมารปกฺขิกุกฺกุรสิคาลา วิย ทฏฺพฺพา. วิสมชฺฌาสยตาย หิ จกฺขุ วมฺมิกจฺฉิทฺทาภิรตสปฺโป วิย, พิลชฺฌาสยตาย โสตํ อุทกพิลาภิรตสุํสุมาโร วิย, อากาสชฺฌาสยตาย ฆานํ อชฏากาสาภิรตปกฺขิ วิย, คามชฺฌาสยตาย ชิวฺหา คามาภิรตกุกฺกุโร วิย, อุปาทินฺนกชฺฌาสยตาย กาโย อามกสุสานาภิรตสิคาโล วิยาติ. วิสมชฺฌาสยตายาติ จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตา. จกฺขุมโต วา ปุคฺคลสฺส อชฺฌาสยวเสน จกฺขุ วิสมชฺฌาสยํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
ทฏฺุ…เป… ลกฺขณนฺติ เอตฺถ ทฏฺุํ กาเมตีติ ทฏฺุกาโม ตสฺส ภาโว ทฏฺุกามตา, รูปตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. สา ¶ ปน อนาคเต จกฺขาทีสุ อาทีนวปฏิจฺฉาทิกาวิชฺชามูลปตฺถนาสภาวา ปากฏา อปากฏาติ ทุวิธา. ตตฺถ ยา อยํ ‘‘อีทิสํ อีทิสฺจ สุขุมตมวิสยคฺคหณสมตฺถํ จกฺขุ โหตู’’ติ เอวํ กมฺมายูหนโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา วา อุปฺปนฺนา ปากฏา. อินฺทฺริยวิเสสํ ปน อนามสิตฺวา อวิเสเสน ปริปุณฺณายตนภวสมฺปตฺตึ ปตฺเถตฺวา, อปตฺเถตฺวา วา ตตฺถ อวิคตตณฺหาวเสน กมฺมํ กโรนฺตสฺส อปฺปหีนภาเวน อนุสยิตา อปิ กมฺมสามตฺถิยวิจิตฺตเหตุภูตา อปากฏา. สา ทุวิธาปิ นิทานํ อุปนิสฺสโย ยสฺส ตํ ทฏฺุกามตานิทานํ, ตเทว กมฺมํ, ตํ สมุฏฺานเมเตสนฺติ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานานิ, เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺุกามตา…เป… ปสาโท, ตํ ลกฺขณมสฺส, ตถา หุตฺวา ลกฺขียตีติ วา ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปสาทลกฺขณํ.
เอตฺถ จ คพฺภเสยฺยกานํ ทินฺนปฏิสนฺธิกํ, อฺํ วา กมฺมํ จกฺขาทีนิ นิพฺพตฺเตติ. โอปปาติกานํ ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณว ปริปุณฺณายตนานํ นิพฺพตฺตมานานํ ปฏิสนฺธิชนกเมว กมฺมํ ปริปุณฺณสกลมตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ คเหตพฺพํ. กถํ ปน เอกกมฺมุนา นิพฺพตฺตมานานํ จกฺขาทีนํ วิเสโสติ? การณสฺส ภินฺนตฺตา. ตํตํภวปตฺถนาภูตา หิ ตณฺหา ตํตํภวปริยาปนฺนายตนาภิลาสตาย สยํ วิจิตฺตรูปา อุปนิสฺสยภาเวน ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมสฺสปิ วิจิตฺตเภทตํ วิทหติ. ยโต ตทาหิตวิเสสํ ตถาวิธสมตฺถตาโยเคน อเนกรูปาปนฺนํ วิย อเนกวิสิฏฺสภาวํ ผลํ นิพฺพตฺเตติ, น เจตฺถ สมตฺถตาสมตฺถตาสภาวโต อฺา ¶ เวทิตพฺพา. การณวิเสเสน อาหิตวิเสสสฺส วิสิฏฺผลนิปฺผาทนสมตฺถตาภาวโต เอกสฺเสว กมฺมสฺส โสฬสาทิวิปากนิพฺพตฺตนเหตุภาเวน จ อยมตฺโถ สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ. โลเกปิ เอกสฺเสว สาลิพีชสฺส ปริปุณฺณาปริปุณฺณตณฺฑุลผลนิพฺพตฺติเหตุตา ¶ ทิสฺสเตว. กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย, น จินฺติตพฺพเมเวตํ. ยโต กมฺมผลํ จกฺขาทีนิ, กมฺมวิปาโก จ สพฺพโส พุทฺธานํเยว าณสฺส วิสโย, น อฺเสํ อตกฺกาวจรตฺตา. เตเนว ภควตา ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย, น จินฺเตตพฺโพ, โย จินฺเตยฺย, อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติอาทีนวํ (อ. นิ. ๔.๗๗) ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํ.
รูเปสุ อาวิฺฉนรสนฺติ อาวิฺฉนํ ปุคฺคลสฺส, อาวชฺชนาทิวิฺาณสฺส วา ตนฺนินฺนภาวปฺปตฺติยา เหตุภาโว. อาธารภาวปจฺจุปฏฺานนฺติ นิสฺสยปจฺจยภาวโต. อาโลกาทิสนฺนิสฺสเยน กทาจิ อุปฺปชฺชมานานมฺปิ หิ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชนกาเล จกฺขุํ นิสฺสาย เอว อุปฺปชฺชตีติ. เอตฺถาห – จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติสมเย สมฺภวนฺเตสุ มนฺทามนฺทมชฺฌิมายุเกสุ เอกูนปณฺณาสจกฺขูสุ กตมํ จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวํ ปจฺจนุโภตีติ? วุจฺจเต –
‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ านปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยภวงฺคํ อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ อุปฺปนฺนํ านปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ตติยภวงฺคํ อุปฺปชฺชติ, อิมินา นเยน ยาวตายุกํ จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๐๐) –
มคฺคามคฺคาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ จกฺขุ รูเป ฆฏฺฏิตฺวา วิฺาณสฺส นิสฺสโย โหติ, ตสฺมา ทฺวีสุ ภวงฺคจลเนสุ ปุริมสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺคจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนนฺติ อยมตฺโถ อิธ สีหฬสํวณฺณนายํ, วิสุทฺธิมคฺคสฺส สีหฬสํวณฺณนายฺจ วุตฺโต.
ตฬากคามมูลวาสิทาานาคตฺเถเรน ปน ‘‘อาวชฺชเนน, ตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน วา สห อุปฺปนฺนํ จกฺขุ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ, ตํ ทุวุตฺตํ. เอวฺหิ สติ อฺสฺมึ ฆฏฺฏิเต อฺํ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสโย โหตีติ วุตฺตํ โหติ, เอวฺจ ภวงฺคจลนโต เหฏฺา ตติยจตุตฺเถหิ ยาว เตรสมจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนมฺปิ นิสฺสโย โหตีติ อาปชฺเชยฺย, น เจตํ วตฺตพฺพํ, ตติยจตุตฺถจิตฺตโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนํ เกสฺจิ วีถิจิตฺตานํ ทฺวารภาวํ น คจฺฉติ นิรุทฺธตฺตา ¶ , มโนทฺวารสฺส นิรุทฺธสฺเสว ทฺวารภาวสฺส ทสฺสนโต. ยทิ สิยา ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยภวงฺคํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาตีตเมว นิสฺสโยติ อธิปฺเปต’’นฺติ อิทมฺปิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตํ นิสฺสโยติ ยุชฺชตีติ, เอวํ สติ ‘‘ตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน วา’’ติ วจนํ ยุชฺเชยฺย, เตน หิ ‘‘จิตฺตกฺขณทฺวยาตีตมฺปิ นิสฺสโย’’ติ ปฏิฺาตํ สิยา, ตสฺมา นายํ เถรสฺส อธิปฺปาโยติ ทิสฺสติ. ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาติกฺกโม’’ติ จ อนตีเตกจิตฺตกฺขณสฺส ทุพฺพลตาย เอกจิตฺตกฺขณาติกฺกเมน ตสฺส พลวภาวทีปนตฺถํ วุจฺจติ, น ปน ทฺวิติจตุจิตฺตกฺขณาตีตานํ นิสฺสยภาวาภาวโต. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ จุติอาสนฺนานิ ตทุทฺธํ กมฺมชรูปสฺส อนุปฺปตฺติโต เอกสฺมึเยว หทยวตฺถุสฺมึ วตฺตนฺตี’’ติ, ตสฺมา ตํ เถรสฺส มโนรถเมวาติ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ.
สหชาเตสุ พหูสุ ปสาเทสุ กึ เอโก นิสฺสโย โหติ, อุทาหุ สพฺเพเยวาติ? นนุ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ เอกมฺปิ จกฺขุ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ, กตมํ ปน ตนฺติ? ยํ ตตฺถ วิสทํ หุตฺวา รูปาภิฆฏฺฏนารหํ. วิสุทฺธิมคฺคสีหฬสํวณฺณนายํ ปน ‘‘สพฺเพเยว นิสฺสยา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ ‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’นฺติ เอตฺถ ‘รูเป จา’ติ วจนํ วิย ‘จกฺขูนี’ติปิ พหุวจนํ กตฺตพฺพนฺติ ¶ อนุโยคํ กตฺวา ตํวิโสธนตฺถํ ‘สสมฺภารจกฺขุทฺวยนิสฺสิตํ ปสาททฺวยํ นิสฺสาย เอกเมว วิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ คณฺเหยฺยุ’นฺติ อิมํ วิปฺปฏิปตฺตึ นิรากโรนฺเตน ภควตา พหุวจนมกตฺวา ‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๒) วิย สามฺวเสน เอกวจนํ กต’’นฺติ วุตฺตํ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ตเทว สีหฬสํวณฺณนาวจนํ อนิจฺฉนฺเตน ‘‘เอกมฺปิ จกฺขุ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมว ปจฺจยภาววิเสสโต’’ติ วุตฺตํ. ตถา เจว อมฺเหหิปิ เหฏฺา วิภาวิตนฺติ. เยสํ ภูตานมยํ ปสาโท, เตเยว อิมสฺส อาสนฺนการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘ทฏฺุ…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. โสตปสาทาทีนมฺปิ ลกฺขณาทินิทฺเทเส วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ โยเชตพฺโพ.
๖๕๘. เกจีติ มหาสงฺฆิเยสุ เอกจฺเจ. จกฺขาทีสุ เตชาทิอธิกตา นาม ตนฺนิสฺสยภูตานํ ตทธิกตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตชาธิกาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เตชาธิกานนฺติ ปมาณวเสน จตุนฺนํ ธาตูนํ สมานภาเวปิ กิจฺจวเสน เตโชธาตุอธิกานํ. เอวํ เสเสสุปิ. อากาส ¶ …เป… เสสกาติ อากาสาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท โสตํ, วายุอธิกานํ ฆานํ, โตยาธิกานํ ชิวฺหา, โผฏฺพฺพสงฺขาตปถวาธิกานํ กาโยติ อตฺโถ.
๖๕๙. เอวํ ปน วทนฺตานํ กึ อุตฺตรนฺติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิ. สุตฺตํ อาหรถาติ น ตุมฺหากํ วจนมตฺเตเนว อยมตฺโถ สกฺกา สทฺธาตุํ, ตสฺส ปน ปริทีปกํ สุตฺตมาหรถ. สุตฺเต หิ อาหเฏ ตสฺส เนยฺยตฺถตํ นีตตฺถตํ วิจาเรตฺวา ยทิ ตสฺส วเสน อยมตฺโถ ปฺาเยถ ¶ , คณฺเหยฺยาม นนฺติ อธิปฺปาโย. สุตฺตเมว…เป… กิฺจิปีติ อิโต จิโต จ สุตฺตํ คเวสมานาปิ อทฺธา เอกนฺเตน กิฺจิปิ เอกคาถาปทมตฺตมฺปิ ตทตฺถปริทีปกํ สุตฺตํ น ทกฺขิสฺสนฺเตว เตปิฏเก พุทฺธวจเน ตาทิสสฺเสว สุตฺตนฺตสฺส อภาวโต.
๖๖๐. กิฺจาปิ สุตฺตนฺตวเสน อยมตฺโถ น ทิสฺสติ, ยุตฺติโต ปน ทิสฺสตีติ เจ, ตมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิเสเส สตี’’ติอาทิ. ภูตานฺหิ วิเสเส สติ ปสาโท กถํ ภเว, เนว ภเวยฺย, น จ ภเวยฺย, กึ การณนฺติ อาห ‘‘สมานานฺหิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโต’’ติ. ยสฺมา สมานานเมว ภูตานํ ปสาโท โปราเณหิ ปริทีปิโต, น วิสมานานํ. ปถวีธาตุอธิกกลาปสฺส หิ กกฺขฬตฺตา, อาโปธาตุอธิกกลาปสฺส วิสฺสนฺทนโต, เตโชธาตุอธิกกลาปสฺส ปริคฺคยฺหมานตฺตา, วาโยธาตุอธิกกลาปสฺส จ วิสฺสรณโต น เตสุ ปสาโท ปติฏฺาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา เตสํ กิจฺจโต สมานานํเยว ปสาโท อุปฺปชฺเชยฺย, น วิสมานานนฺติ.
๖๖๑-๒. ยทิ เอวํ กถํ ปสาทานํ วิเสสตาติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ยสฺมา วุตฺตปฺปกาเรน ปสาทวตฺถุกานํ ภูตานํ วิเสเสน น ภวิตพฺพํ, ตสฺมา เอเตสํ ปสาทนิสฺสยภูตานํ อิทมูนํ, อิทมธิกนฺติ เอตํ วิเสสปริกปฺปนํ สพฺพโส สพฺพากาเรน ปหาย เยฺยา กมฺมวิเสเสน ปสาทานํ วิเสสตา. ยถา อวิเสเสปิ ภูตานํ รูปานํ รสาทโย อฺมฺวิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขาทโยปิ ภูตวิเสสาภาเวปิ อฺมฺวิสทิสา โหนฺติ. โส ปนายํ วิสิฏฺภาโว กมฺมวิเสเสน วิฺาตพฺโพ. เอกมฺปิ หิ กมฺมํ ปฺจายตนิกตฺตภาวปตฺถนานิปฺผนฺนํ จกฺขาทิวิเสสเหตุตาย อฺมฺสฺส อสาธารณวิสิฏฺํ ¶ สามตฺถิยวิเสสโต. น หิ เยน วิเสเสน จกฺขุสฺส ปจฺจโย, เตเนว โสตสฺส โหติ อินฺทฺริยนฺตรภาวปฺปตฺติโต. ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหคฺคตา เจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ ¶ สพฺเพสํเยว กฏตฺตารูปานํ เอกา เจตนา กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิฺายติ. นานาเจตนาย หิ ตทา อินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ ปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺเมน กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺย, น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหตีติ สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตีติ. ‘‘น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตา’’ติ อิทํ นิคมนวเสน วุตฺตํ.
๖๖๓. เอวํ กมฺมวิเสสโต วิสิฏฺเสุ จ เอเตสุ อารมฺมณคฺคหเณปิ อยํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปฺปตฺตคาหกนฺติ อสมฺปตฺตคฺคาหกํ อตฺตโน นิสฺสเยน สห อนลฺลียนนิสฺสเย เอว รูปาทิวิสเย วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต. เกจิ ปน ตมฺปิ ‘‘สมฺปตฺตคฺคาหกเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ สานฺตเร อธิเก จ วิสเย วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต. ยทิ หิ จกฺขุโสตานิ สมฺปตฺตวิสยเมว คณฺหนฺติ, จกฺขุปสาทโต วิจฺฉินฺนเทเส ิเตสุ ตารกาทีสุ นิสฺสยวเสน จ ปมาณโต อธิเกสุ จนฺทมณฺฑลาทีสุ รูปายตเนสุ โสตปสาทโต จ วิจฺฉินฺนเทสสมฺภูเตสุ อุทรจมฺมสนฺธิจมฺมาทิอนฺตริเตสุ กุจฺฉิสทฺทสนฺธิสทฺทาทีสุ ปุถุเลสุ จ สมุทฺทสทฺทาทีสุ สทฺทายตเนสุ วิฺาณุปฺปตฺติ น สิยา สมฺปตฺตคฺคาหกานํ กายินฺทฺริยาทีนํ ตถา อทสฺสนโต.
เอตฺถ จ วเทยฺย – อธิฏฺานโต พหินฺทฺริยสฺส ปวตฺติ โหตีติ สมฺปตฺตวิสยเมว ยตฺตกํ วิสยํ, ตตฺตกํ วิสยํ คหณาการํ ผริตฺวา คณฺหาติ, ตสฺมา อสิทฺธเมตํ ‘‘สานฺตเร ¶ อธิเก จ วิสเย วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต’’ติ? ตํ น, อธิฏฺานโต พหิ อินฺทฺริยุปฺปตฺติยา เอว อภาวา. อธิฏฺานเทเส เอว หิ อินฺทฺริยํ ปวตฺตติ ตตฺถ กิจฺจาทิปฺปโยคทสฺสนโต. สติ จ เอตสฺส พหิ ปวตฺติยํ อธิฏฺาเน ปิหิเตปิ วิสยคฺคหณํ สิยา, ตสฺมา อธิฏฺานเทเส ิตานํเยว จกฺขุโสตานํ อสมฺปตฺตวิสยสฺเสว คหณโต นาสิทฺธเมตํ ‘‘สานฺตเร อธิเก จ วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต’’ติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘สพฺพโคจรโยเคปิ, ทิฏฺํ รูปรเวสุ ยํ;
วิจฺฉินฺนปุถุวิฺาณํ, สมฺปตฺตคฺคาหพาธก’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสํ จกฺขาทีนํ โคจเรน รูปาทินา โยเค เอกการิยสาธกตฺตา สมฺพนฺเธ ฆฏฺฏเน ¶ วา สมาเน สติ รูปรเวสุ รูปสทฺทายตเนสุ วิสยภูเตสุ จกฺขาทิโต ทูรภาเวน เจว เกนจิ อนนฺตริตภาเวน จ วิจฺฉินฺเนสุ ปมาณโต ปุถุเลสุ จ วิสเยสุ อุปฺปชฺชมานํ ยํ วิฺาณํ, ตํ จกฺขุโสตานํ สมฺปตฺตคฺคาหสฺส สมฺปตฺตคฺคหณสฺส พาธกนฺติ.
อปิจ ยทิ จกฺขุ สมฺปตฺตคฺคาหกํ สิยา, อตฺตโน มณฺฑเล ิตํ วณฺณมฺปิ ปสฺเสยฺย. ตถา อกฺขิปุเฏ อฺชนํ ปขุมมูเล อกฺขิวณฺณํ ปขุมมูเล ฆฏฺฏิยมานํ อฺชนสลากมฺปิ ปสฺเสยฺย, น จ ปเนตํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ตนฺนิสฺสเย เทเส ิตเมว วิสยํ คณฺหาติ. โสตายตนมฺปิ ยทิ สมฺปตฺตคฺคาหกํ อภวิสฺส, จิตฺตสมุฏฺานํ สทฺทายตนํ โสตวิฺาณสฺส กทาจิปิ อารมฺมณปจฺจโย น สิยา. น หิ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ. ปฏฺาเน จ ‘‘สทฺทายตนํ โสตวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒) อวิเสเสเนว สทฺทสฺส โสตวิฺาณารมฺมณภาโว วุตฺโต ¶ . กิฺจ ยทิ โสตํ สมฺปตฺตคฺคาหกํ สิยา, อตฺตโน วิสยปเทเสเยว คเหตพฺพโต คนฺธสฺส วิย สทฺทสฺสาปิ ทิสาเทสววตฺถานํ น สิยา. เอวฺจ สทฺทานุสาเรน กณฺฑํ ปาเตนฺตสฺส สทฺทเวธิโน อตฺตโน กณฺณพิเลเยว สรปาตนํ สิยา, ตสฺมา ยตฺถ อุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺเถว ิโต โสตปเถ อาปาถมาคจฺฉติ.
ยทิ เอวํ กถํ ทูเร ิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน สุยฺยนฺติ. อสมฺปตฺตคฺคาหกตฺเต หิ ทูราสนฺนเทสวตฺตีนํ สมกเมว สวเนน ภวิตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ ทูราสนฺนานํ ยถาปากเฏ สทฺเท คหณวิเสสโต. ยถา หิ ทูราสนฺนานํ วจนสทฺเท ยถาปากเฏว คหณวิเสสโต อกฺขรวิเสสนํ คหณํ, อคฺคหณฺจ โหติ, เอวํ รชกาทิสทฺเทปิ อาสนฺนสฺส อาทิโต ปภุติ ยาว อวสานา กเมน ปากฏีภูเต, ทูรสฺส จ อวสาเน, มชฺเฌ วา ปิณฺฑวเสน ปวตฺติปากฏีภูเต ยถาปากฏํ นิจฺฉยคฺคาหกานํ โสตวิฺาณวีถิยา ปรโต ปวตฺตานํ มโนทฺวาริกชวนานํ คหณวิเสสโต ลหุกํ สุโต, จิเรน สุโตติ อภิมาโน โหติ. โสตวิฺาณปฺปวตฺติ ปน อุภยตฺถ สมานา สทฺทสฺส อุปฺปนฺนเทเส ิตสฺส อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณเยว โสตาปาถคมนโต. ยทิ สทฺทสฺส ภูตปรมฺปราย สมนฺตโต ปวตฺติ นตฺถิ, กถํ ปฏิโฆสุปฺปตฺตีติ? ทูเร ิโตปิ สทฺโท อฺตฺถ ปฏิโฆสุปฺปตฺติยา, ภาชนาทิจลนสฺส จ ปจฺจโย โหติ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺสาติ ทฏฺพฺพํ.
เสสํ…เป… คาหกนฺติ ยํ ปน อวเสสํ ฆานชิวฺหากายสงฺขาตํ ปสาทตฺตยํ, ตํ สมฺปตฺตคฺคาหกํ ¶ โหติ นิสฺสยวเสน เจว สยฺจ อตฺตโน นิสฺสเย อลฺลีเนเยว วิสเย วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต. คนฺธรสานํ นิสฺสเยสุ ฆานชิวฺหานิสฺสเยหิ สห อลฺลีนาเยว คนฺธรสา วิฺายนฺติ ¶ . โผฏฺพฺพฺจ ภูตตฺตยรูปํ กายนิสฺสเยน อลฺลีนเมว วิฺายตีติ.
วณฺณวิการมาปชฺชมานนฺติ โทสาทีหิ การเณหิ อมนาปวณฺณสฺส อุปฺปตฺติวเสน วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ. หทยงฺคตภาวนฺติ จิตฺตคตํ อชฺฌาสยํ. ปกาเสตีติ รูปมิว ปกาสํ กโรติ, สวิคฺคหมิว ทสฺเสตีติ อตฺโถ. อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูป-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ตํ ปน รูปนฺติ สมฺพนฺโธ. จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา ปฏิหนนํ ลกฺขณเมตสฺสาติ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ. เอวํ โสตปฏิหนนลกฺขณนฺติอาทีสุปิ. ปฏิหนนฺเจตฺถ วิสยวิสยีนํ อฺมฺาภิมุขภาโว โยคฺยเทสาวฏฺานํ ปฏิฆาโต วิยาติ กตฺวา. ยถา ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ, เอวํ วิสยาภิมุขภาเว สติ วิสยิโน ตํสมฺพนฺธสฺส จ วตฺถุรูปสฺส, ตนฺนิสฺสิตสฺส จ ภวงฺคสฺส จลนํ โหติ. โส รูปสฺส จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา รูเป โหติ. เตนาห ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหฺิ วา, ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหฺิ วา’’ติ (ธ. ส. ๕๙๗) จ อาทิ. วิสยภาโว อารมฺมณปจฺจยตา. โคจรภาวปจฺจุปฏฺานนฺติ เอตฺถ อนฺถาภาโว วิสยตา, ตพฺพหุลตา โคจรภาโวติ อยํ วิสยโคจรานํ วิเสโส. สทฺทายตีติ อุทาหรียติ, สเกหิ วา ปจฺจเยหิ โสตวิฺเยฺยภาวํ อุปนียตีติ อตฺโถ. อตฺตานํ คนฺธยตีติ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธนฺติ วา อตฺตานํ ปกาเสติ. เตนาห ‘‘สูจยตี’’ติ.
๖๖๔. อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ. ยถา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปุริสสฺสปิ โหนฺติ, นยิทํ ตถา. อิทํ ปน นิยเมน อิตฺถิยา เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถินฺทฺริย’’นฺติ วุจฺจติ. เอวํ ปุริสินฺทฺริเยปิ. อิตฺถิยา ภาโว, อิตฺถีติ ภวติ เอเตน จิตฺตํ ¶ , อภิธานํ วาติ อิตฺถิภาโว. ปฏิสนฺธิสมุฏฺิโตติ ปฏิสนฺธิยํเยว สมุฏฺิโต, ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห เอกกฺขเณ สมุฏฺิโต. เอเตน เปตฺวา ลิงฺคปริวตฺตนํ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ วิย อิมสฺส อปาตุภาวมาห. ยฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทีติ ยํ ปเนตํ อินฺทฺริยผลภูตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ. อาทิ-คฺคหเณน อิตฺถินิมิตฺตอิตฺถิกุตฺตอิตฺถากปฺปานํ สงฺคโห. ตตฺถ วิสทอวิสทหตฺถปาทาทิตา สณฺานํ อิตฺถิลิงฺคํ. อิตฺถีนฺหิ หตฺถปาทคีวาอุรอาทิสณฺานํ น ปุริสานํ วิย โหติ. ตถา หิ ¶ ตาสํ เหฏฺิมกาโย วิสโท, อุปริมกาโย อวิสโท, หตฺถปาทา ขุทฺทกา, มุขํ ขุทฺทกํ, ถนมํสา อวิสทา, ตา นิมฺมสฺสุทาิกา. เกสพนฺธวตฺถคฺคหณฺจ อิตฺถินิมิตฺตํ. ทหรกาเลปิ สุปฺปกมุสลกาทีหิ กีฬา มกจิวาเกน สุตฺตกนฺตนนฺติ จ เอวมาทิ อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิกิริยาติ อตฺโถ. อวิสทฏฺานคมนาทิอากาโร อิตฺถากปฺโป. ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ ทิสฺวา มาตุคาโม วิย ติฏฺติ นิปชฺชติ นิสีทติ ขาทติ ภฺุชตีติ วทนฺติ. อิทํ ปน อิตฺถิลิงฺคาทิปริทีปนํ อกุสลนฺติ วตฺวา อฺถาปิ วณฺเณนฺติ อาจริยา. กถํ? โยนิปเทโส อิตฺถิลิงฺคํ, สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํ, อวิสทฏฺานคมนาทโย อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิสณฺานํ อิตฺถากปฺโปติ. เอตฺถ จ อธิปฺปาโย นาม ปุริสสฺมึ เมถุนตณฺหา. สา หิ ตาสํ นิจฺจํ พลวตรา ปวตฺตติ, อโต สาปิ อิตฺถีติ สฺชานนสฺส นิมิตฺตตาย ‘‘อิตฺถินิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. กิฺจาปิ อิตฺถีติ สฺาณสฺส นิมิตฺตตาย กุตฺตากปฺปานมฺปิ นิมิตฺเตเยว อนฺโตคธตา, ตถาปิ เตสํ วิสุํ คหณโต สราธิปฺปายา เอว นิมิตฺตภาเวน อธิปฺเปตา.
๖๖๕. กึ ปเนตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ อิตฺถินฺทฺริยํ วิย ปฏิสนฺธิสมุฏฺิตํ โหตีติ อาห ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจวา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ยถาสกํ กมฺมาทินา ปจฺจเยน สมุฏฺหนฺติ ¶ , เยภุยฺเยน ปน อิตฺถินฺทฺริยสหิเตเยว สนฺตาเน ตํตทาการา หุตฺวา สมฺภวนฺติ, อิตรตฺถ จ น ภวนฺตีติ เตสํ ตพฺภาวภาวิตํ อุปาทาย ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว ชายนฺตี’’ติ วุตฺตานิ. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘อิตฺถิ…เป… การณภาวปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ. อีทิเสเนว การณภาวสงฺขาเตน อธิปติภาเวน ตสฺส อินฺทฺริยตา วุตฺตา อินฺทฺริยสหิเต สนฺตาเน อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปปจฺจยานํ อฺถา อนุปฺปาทนโต, น ปน อินฺทฺริยาทิปจฺจยสมฺภวโต. ตถา เหตํ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย เอกกลาปคตานํ อาหาโร วิย กลาปนฺตรรูปานํ อุปตฺถมฺภกมนุปาลกํ วา น โหติ. เอวฺจ กตฺวา ชีวิตินฺทฺริยอาหารานํ วิย อิมสฺส อินฺทฺริยปจฺจยตา, อตฺถิอวิคตปจฺจยตา จ ปาฬิยํ น วุตฺตา. ยสฺมา ปจฺจยนฺตราธีนานิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ, ตสฺมา ยตฺถสฺส อาธิปจฺจํ, ตํสทิเสสุ มตจิตฺตกตรูเปสุปิ ตํสณฺานตา ทิสฺสติ. ยสฺมา ปเนเต อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ชายนฺตาปิ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิยํ น สมุฏฺหนฺติ, ปวตฺเตเยว สมุฏฺหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘ปวตฺเต…เป… ปฏิสนฺธิย’’นฺติ.
๖๖๖-๗. สํเสทชโอปปาติกานํ ปน กิฺจิ อิตฺถินฺทฺริเยน สห ปฏิสนฺธิยเมว นิพฺพตฺตติ. น จาติ จ-กาโร วจนียนฺตรสมุจฺจเย. ‘‘กิฺจา’’ติ อิมสฺส อตฺเถ ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา ¶ ลิงฺคาทิอากาเรสุ รูเปสุ รูปายตนํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, ตสฺมา อาห ‘‘อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิฺเยฺยา โหนฺตี’’ติ. ยสฺมา ปน ตโต อฺานิ ยถาโยคํ โสตวิฺเยฺยานิ เจว มโนวิฺเยฺยานิ จ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น วา’’ติ. ยถาวุตฺโต ปปฺโจ ปุริสินฺทฺริเยปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพติ อติเทสํ กโรนฺโต อาห ‘‘เอเสวา’’ติอาทิ. เสเสปีติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต อิโต เสเสสุ สพฺเพสุปีติ กทาจิ โกจิ จินฺเตยฺยาติ อาห ‘‘ปุริสินฺทฺริเย’’ติ ¶ . ปมกปฺปานนฺติ ปมกปฺปิกนรานํ. เตสฺหิ อาภสฺสรโลกโต จวิตฺวา อิธูปปนฺนานํ ทีฆสฺส กาลสฺส อจฺจเยน โอฬาริกํ อาหารํ อาหรตํ มุตฺตกรีเสสุ สฺชาเตสุ เตสํ นิกฺขมนตฺถาย วณมุขานิ ภิชฺชนฺติ, ปุริสสฺส ปุริสภาโว, อิตฺถิยา จ อิตฺถิภาโว ปาตุรโหสิ. ตถา หิ ปุริมตฺตภาเวสุ ปวตฺตอุปจารฌานานุภาเวน ยาว สตฺตสนฺตาเน กามราควิกฺขมฺภนเวโค น ปฏิปสฺสมฺภติ, น ตาว พลวกามราคูปนิสฺสยานิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ปาตุรเหสุํ. ยทา ปนสฺส วิจฺฉินฺนตาย พลวกามราโค ลทฺธาวสโร อโหสิ, ตทา ตทูปนิสฺสยานิ ตานิ สตฺตานํ สนฺตาเน สฺชายนฺติ.
๖๖๘. ปรโตติ ปมกปฺปโต อปรภาเค. ปวตฺเต…เป… ปริวตฺตตีติ ยถา ตํ โสเรยฺยกเสฏฺิปุตฺตสฺส วิยาติ อธิปฺปาโย. อปิ-สทฺเทน ปมปาราชิกายํ วินีตวตฺถุปาฬิยํ อาคตภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุนิยา วิย จ ปฏิสนฺธิยํ สมุฏฺิตสฺสปิ ปวตฺเต ปริวตฺตนํ ทีเปติ. ยถาห –
‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหติ. เตน โข ปน สมเยน อฺตริสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหตี’’ติ (ปารา. ๖๙).
ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิยํ ทฺวีสุ เอกมฺปิ น สมุฏฺิตํ, โส อภาวโก นาม, ตสฺส ปวตฺติยมฺปิ อินฺทฺริยุปฺปตฺติ น โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
๖๖๙. กึ ปเนตสฺส อุภยสฺสปิ นิพฺพตฺติยา, วินาสนสฺส จ การณํ, ยโต อิทํ สมุฏฺาติ, ปริวตฺตตีติ จ วุจฺจตีติ อิมํ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘มหตา ปาปกมฺเมนา’’ติอาทิ. ตตฺถ มหตาติ ปรทาริกกมฺมาทินา มหาพเลน. ปาปกมฺเมน ¶ อุปนิสฺสยภูเตน ¶ . มหตา กุสเลเนวาติ อิทํ สุคตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุคฺคติยํ ปน อุภยมฺปิ อกุสลกมฺเมเนว ชายติ.
๖๗๐. อินฺทฺริเย วินฏฺเ เอกนฺเตเนว ลิงฺคมฺปิ วินสฺสเตวาติ อาห ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสตี’’ติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ – อิเมสุ ทฺวีสุ ปุริสินฺทฺริยํ อุตฺตมํ, อิตฺถินฺทฺริยํ หีนํ, ปุริสินฺทฺริยสฺส อนฺตรธานํ มหนฺเตน อกุสเลน กมฺเมน โหติ, สมุฏฺานํ มหนฺเตน กุสลกมฺเมน, อิตฺถินฺทฺริยสฺส อนฺตรธานํ ทุพฺพลากุสเลน, สมุฏฺานมฺปิ ทุพฺพลกุสเลน, ทุคฺคติยํ ปน อุภยสฺสาปิ อนฺตรธานํ, สมุฏฺานฺจ อกุสเลเนว โหตีติ. ยทิ สุคติยํ อิตฺถินฺทฺริยมฺปิ กุสเลเนว นิพฺพตฺตติ, กถฺจรหิ ‘‘ปรทาริกกมฺมํ กตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา เตเนว ปาปกมฺเมน ปฺจสตกฺขตฺตุํ มนุสฺสโลเก อิตฺถี หุตฺวา นิพฺพตฺตตี’’ติอาทิวจนนฺติ? นายํ วิโรโธ นิสฺสนฺทผลวเสน วุตฺตตฺตา. ตถา หิ ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปุริสินฺทฺริยนิพฺพตฺตนารหมฺปิ กมฺมํ กทาจิ ปรทาริกาทินา พลวปาปกมฺเมน ปฏิพาหิตสามตฺถิยํ อสฺส, ตทา อตฺตโน ปุริสินฺทฺริยนิพฺพตฺตเน อสมตฺถตาย อิตฺถินฺทฺริยเมว นิพฺพตฺเตติ. ปวตฺติยํ ปน อตฺตโน พลวภาเวน อิตฺถินฺทฺริยูปนิสฺสยํ ปรทาริกมกุสลกมฺมํ ปฏิพาหิตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปุริสินฺทฺริยํ สมุฏฺาเปนฺตํ กทาจิ ลทฺธสามคฺคิตาสฺชาตพลวิเสเสน ปรทาริกาทินา กมฺเมน ปฏิพาหิตสามตฺถิยํ ภเวยฺย, ตทา อตฺตโน ทุพฺพลตาย ปุริสินฺทฺริยํ น นิพฺพตฺเตติ ¶ , อิตฺถินฺทฺริยเมว นิพฺพตฺเตติ. เอวํ ปรทาริกาทิกมฺมูปนิสฺสเยน อิตฺถินฺทฺริยสฺส นิพฺพตฺตนโต ตํ เตน นิพฺพตฺติตํ กตฺวา วุจฺจติ.
๖๗๑-๒. ยทา ปน ตํ กมฺมํ ปุน สามคฺคิปฏิลาภโต, ปริกฺขีณปาปกมฺมตาย วา พลวปฺปตฺตํ อภวิสฺส, ตทา ทินฺนเวธํ วิย รุกฺขํ ตทปคเม อตฺตโน พลานุรูปํ ปุริสินฺทฺริยํ นิพฺพตฺเตติ, อิตฺถินฺทฺริยํ ปน อตฺตโน การณาภาวโต นุปฺปชฺชติ. อุภยสฺส ปน นิพฺพตฺติยมฺปิ วิสทิสินฺทฺริยนิพฺพตฺตนโต ปุเร สตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติกาลมุปาทาย ตํตํสมุฏฺาปกกมฺมํ ตํ ตํ อินฺทฺริยํ น ชเนติ. สตฺตรสมจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนํ วิสทิสินฺทฺริยุปฺปตฺติโต ปุริมจิตฺเตน สห นิรุชฺฌติ. ยทิ หิ สตฺตรสมจิตฺตุปฺปาทโต ปรมฺปิ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรํ นุปฺปชฺชติ เอกสฺมึ สนฺตาเน ทฺวินฺนํ สหุปฺปตฺติยา อนิจฺฉิตตฺตา. เตเนว หิ ‘‘ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) อิมสฺมึ ปฺเห ‘‘โน’’ติ (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) ปฏิกฺเขโป กโตติ. เอวฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘อุภโตพฺยฺชนสฺสาปี’’ติอาทิ ¶ . เอกสฺมิฺจ นิรุทฺเธ ตปฺปฏิพทฺธานิ ลิงฺคาทีนิ กติปยทิวเสหิ นิรุชฺฌนฺติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ อิตรานิ อนุกฺกเมน ชายนฺตีติ อาจริยา. อิตฺถินิมิตฺตุปฺปาทกกมฺมโต, ปุริสนิมิตฺตุปฺปาทกกมฺมโต วาติ อุภโต ทุวิธํ พฺยฺชนมสฺสาติ อุภโตพฺยฺชโน. ตสฺสาปีติ ยสฺส ทุวิธํ พฺยฺชนมตฺถิ, ตสฺสาปิ เอกเมว อินฺทฺริยํ สิยา, กึ ปน อิตรสฺสาติ ทสฺเสติ.
นนุ จ ทุวิเธ พฺยฺชเน สติ อินฺทฺริยทฺวเยนาปิ ภวิตพฺพํ, พฺยฺชนฺหิ ตํ ตํ อินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ชายตีติ? สจฺจํ ชายติ, เอตฺถาปิ อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อิตฺถินิมิตฺตเมว ยาวชีวํ ปวตฺตติ, ปุริสอุภโตพฺยฺชนสฺส ปุริสินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปุริสนิมิตฺตเมว, อิตรํ ปน น ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยเหตุโต ชายติ. ตํ ปน เยน การเณน โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ อนุโยคํ กตฺวา ‘‘น จาภาโว’’ติอาทินา โสธนํ ตุ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตติ เอกสฺมึเยว อินฺทฺริเย สติ. อภาโว จาติ ยํ ปฏิจฺจ ชายติ, ตสฺส อภาวโต ปุริสอุภโตพฺยฺชนสฺส อิตฺถิพฺยฺชนาภาโว, อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนสฺส ปุริสพฺยฺชนาภาโวติ อตฺโถ ¶ . น จาภาโว สิยาติ เนว ทุติยพฺยฺชนสฺส อภาโว สิยา. น ตํ พฺยฺชนการณนฺติ ตํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยฺชนการณํ น โหติ. กสฺมา? สทา อภาวโต. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ คุฬฺหํ โหติ, ตถา อิตรสฺส อิตรํ. ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยฺชนทฺวยํ ติฏฺเยฺย, น ปน ติฏฺติ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘น ตสฺส ตํ พฺยฺชนการณ’’นฺติ. กิฺจรหิ การณนฺติ เจ? อาห ‘‘ตสฺสา…เป… การณ’’นฺติ. ตตฺถ กมฺมสหายนฺติ ปุริมภวสิทฺธสฺส อินฺทฺริยนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส สหายํ. ราคจิตฺตนฺติ อิตฺถิยา ปุริสสฺมึ, ปุริสสฺส อิตฺถิยํ วา อุปฺปนฺนํ เมถุนราคจิตฺตํ. ตสฺมิฺหิ อุปฺปนฺเน ตํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมึ ปฏิปฺปสฺสทฺเธ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ. ยสฺมา ปนิมสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยมฺปิ ปรํ อุทฺทิสฺส คพฺภํ คณฺหาติ, อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปรมฺปิ คณฺหาเปติ. โส หิ อิตฺถินฺทฺริยวนฺตตาย สยํ คณฺหาติ, ปเรสุ อุปกฺกมกรณโต ปรํ คณฺหาเปติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนโก ปเรสุ อุปกฺกมกรณโต ปรํ คพฺภํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน ปุริสินฺทฺริยวนฺตตาย คพฺภํ น คณฺหาติ.
ยสฺมา อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถิลิงฺคาทโย โหนฺติ, เตสุ จ สนฺเตสุ อิตฺถีติ ปกาโส โหติ, ตสฺมา ¶ ตํ ตสฺส ปกาสนการณนฺติ อาห ‘‘อิตฺถีติ ปกาสนรส’’นฺติ. ทุวิธมฺปิ ปเนตํ อินฺทฺริยํ กายปสาโท วิย สกลสรีรพฺยาปกเมว, น จสฺส กายปสาเทน สงฺกโร ลกฺขณเภทโต, นิสฺสยเภทโต จ.
๖๗๓. สหชรูปปริปาลนลกฺขณนฺติ ยถา อตฺตนา สหชาตรูปานิ ตีสุ ขเณสุ ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนุปาลนลกฺขณํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส เอกนฺตกมฺมชตฺตา สหชคฺคหเณเนว อนุปาเลตพฺพานมฺปิ ¶ กมฺมชภาโวว สิทฺโธติ กมฺมชคฺคหณํ น กตํ. ยถาสกํ ขณตฺตยมตฺตฏฺายีนมฺปิ กมฺมชรูปานํ ปวตฺติเหตุภาเวเนว ตํ อนุปาลกํ. เตนาห ‘‘เตสํ ปวตฺตนรส’’นฺติ. ปวตฺตนฺเจตฺถ วุตฺตนเยน เตสํ ยาปนํ ปนํ ิติเหตุกตา. น หิ กมฺมชานํ กมฺมเมว ิติเหตุ ภวิตุํ สกฺโกติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย. กึ การณํ? ตงฺขณาภาวโต. กมฺมฺหิ นิรุทฺธํ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต ตํสมุฏฺานรูปานิ มตปิติกา วิย ปุตฺตา จูฬปิตุอาทินิสฺสเยน อฺนิสฺสเยเนว ปวตฺตนฺติ, อฺฺจ เตสํ ยาปนสมตฺถํ นตฺถิ อฺตฺร ชีวิตินฺทฺริเยนาติ ตเทว เตสํ ปวตฺตนรสํ. อาหารชาทโย ปน ธรมานกปิติกา วิย ปุตฺตา อฺนิรเปกฺขา สกสกปจฺจยวเสเนว ปวตฺตนฺติ. อาหาราทโย หิ อตฺตโน อตฺถิกฺขเณเยว รูปานิ สมุฏฺาเปตฺวา เตสํ ิติปวตฺติยาว ติฏฺนฺติ, ตโต ตํสมุฏฺานานิ ชีวิตินฺทฺริยนิรเปกฺขานิ. เสสานิปิ ตํตํปจฺจยวเสเนว ติฏฺนฺตีติ น อฺํ ปนการณํ ปจฺจาสีสนฺติ. กมฺมสมุฏฺานมฺปิ เจตํ อุปฺปาทโต ปฏฺาเยว อนุปาลกํ. ยาเปตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานิ สหชาตภูตานิ ปทฏฺานเมตสฺสาติ ยาเปตพฺพภูตปทฏฺานํ.
๖๗๔. มโนวิฺาณธาตูติ เปตฺวา อรูปาวจรวิปากมโนวิฺาณธาตุํ อวเสสา มโนวิฺาณธาตุ. เตนาห ‘‘ปฺจโวกาเร’’ติ. ปฺจโวกาเร มโนธาตุ, มโนวิฺาณธาตุโย จ ยํ รูปํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจโวกาเรติ จ วิเสสนํ มโนวิฺาณธาตุวเสน กตํ, มโนธาตุ ปน จตุโวการภเว นตฺเถว. ปาฬิยํ อนาคตสฺสาปิ หทยวตฺถุโน อาคมโต, ยุตฺติโต จ อตฺถิภาโว วิฺาตพฺโพ. ตตฺถ อาคโม ตาว –
‘‘ยํ ¶ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๘) –
เอวมาทิ ¶ ปฏฺานวจนํ. ยุตฺติ ปน เอวํ เวทิตพฺพา – นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปฺจโวการภเว รูปปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา. ยํ ยฺหิ รูปปฏิพทฺธวุตฺติ, ตํ ตํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ทิสฺสติ ยถา จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตตฺถ น ตาว รูปายตนาทีนํ, โอชาย จ ตนฺนิสฺสยตา ยุชฺชติ อินฺทฺริยปฏิพทฺธโต พหิปิ เตสํ ปวตฺติทสฺสนโต, นาปิ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ ตทุภยวิรหิเต อภาวกสนฺตาเนปิ ธาตุทฺวยทสฺสนโต. ชีวิตินฺทฺริยสฺสาปิ สหชปริปาลนลกฺขณกิจฺจนฺตรํ วิชฺชตีติ น ตนฺนิสฺสยตา ยุชฺชติ. ตฺหิ กิจฺจนฺตเร ปสุตํ น อิมาสํ นิสฺสโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ปาริเสสโต เตสํ นิสฺสโย หทยวตฺถุ นาม อตฺถีติ วิฺาตพฺพํ. โหตุ ตาว ธาตุทฺวยนิสฺสโย วตฺถุ, อุปาทายรูปฺจ, ตํ ปเนตํ กมฺมสมุฏฺานํ ปฏินิยตกิจฺจํ หทยปฺปเทเส ิตเมกนฺติ ทฏฺพฺพํ. กถเมตํ วิฺายตีติ? วุจฺจเต – วตฺถุรูปภาวโต กมฺมสมุฏฺานํ จกฺขุ วิย. ยฺหิ วิฺาณสฺส วตฺถุภูตํ รูปํ, ตํ กมฺมสมุฏฺานํ ยถา จกฺขุปสาโท, ตโต เอว ปฏินิยตกิจฺจํ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา กิฺจิ จินฺเตนฺตสฺส หทยปฺปเทสสฺส ขิชฺชนโต ตตฺเถทํ ติฏฺตีติ วิฺายติ. ยถาหุ อาจริยา –
‘‘กมฺมชํ วตฺถุภาวา ตํ, จกฺขุํว นิยตกฺริยํ;
จินฺตาย จ อุโรเขทา, ตตฺร ติฏฺนฺติ วิชานิย’’นฺติ.
ยทิ ¶ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยภูตํ หทยวตฺถุ นาม อตฺถิ, กสฺมา ปเนตํ รูปกณฺเฑ น วุตฺตํ. น หิ ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ อตฺถีติ? โน นตฺถิ การณนฺตรสมฺภวโต. กึ ปน ตํ การณํ? เทสนาเภโท. ยถา หิ จกฺขุวิฺาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิฺาณํ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสิตํ ปฺจโวการภเวเยว ตนฺนิสฺสยตฺตา, เอกนฺเตน นิสฺสิตวเสเนว จ วตฺถุเทสนา ปวตฺตา. ‘‘อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ, อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส น วตฺถู’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๘๔) จกฺขุวิฺาณาทีหิ นิสฺสิเตหิ วิเสสิตตฺตา. ยมฺปิ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสยํ ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิฺาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุ น ตทนุคุณา อารมฺมณทุกาทโย สมฺภวนฺติ. น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ วตฺถารมฺมณทุกา ภินฺนคติกา สิยุํ, น เอกรสา เทสนา ภเวยฺย, เอกรสฺจ เทสนํ เทเสตุํ ตตฺถ ภควโต อชฺฌาสโย, ตสฺมา ตตฺถ หทยวตฺถุ ¶ น วุตฺตํ, น อลพฺภมานตฺตา. เอสา หิ ภควโต ปกติ, ยํ เอกรเสเนว เทสนํ เทเสตุํ ลพฺภมานสฺสาปิ กสฺสจิ อคฺคหณํ. ตถา หิ นิกฺเขปกณฺเฑปิ จิตฺตุปฺปาทวิภาเคน อวุจฺจมานตฺตา อวิตกฺกาวิจารปทวิสชฺชเน วิตกฺโก วิจาโร จาติ วตฺตุํ น สกฺกาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตปทวิสชฺชเน ลพฺภมาโนปิ วิตกฺโก น อุทฺธโฏ, อฺถา ‘‘วิตกฺโก จา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. นิสฺสยภาวโต อุปริ อาโรเปตฺวา วหนฺตํ วิย ปจฺจุปฏฺาตีติ อุพฺพาหนปจฺจุปฏฺานํ.
๖๗๕. จตูสุ อาหาเรสุ อิธ รูปาธิการโต กพฬีกาโร อาหาโร คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ. ตตฺถ กพฬํ กรียตีติ ¶ กพฬีกาโร. อาหรียตีติ อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถ. อิทฺจ สวตฺถุกํ กตฺวา อาหารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. กพฬีการาหารสฺส ปน โอชา อิธ อาหาโร นาม. เตนาห ‘‘ยาย โอชายา’’ติอาทิ. โส จ รูปาหรณสภาโว อุปตฺถมฺภนพลกโร องฺคมงฺคานุสารีรสาหรณภูโต ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส. พาหิราหารปจฺจยํ ปฏิลภิตฺวา เอว อชฺฌตฺติกาหาโร รูปํ อุปฺปาเทตีติ อยํ อชฺฌตฺติกาหารสฺส อุปนิสฺสยภาเวนาปิ รูปํ อาหรตีติ อาห ‘‘โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรตี’’ติ. โอชา อฏฺมี ยสฺส ตํ โอชฏฺมกํ. ยาย โอชายาติ อตฺตโน อุทยานนฺตรํ รูปชนนโต โอชาสงฺขาตาย โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุคตาย ยาย ผรณโอชาย. ยตฺถ ยตฺถาติ ยมฺหิ ยมฺหิ ชนปเท, นคราทีสุ จ. ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติ ตพฺพตฺถุกตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๖๗๖. กึ ปน วตฺถุโน กิจฺจํ, กึ โอชายาติ เจ? ปริสฺสยหรณํ วตฺถุสฺส กิจฺจํ, ปาลนํ โอชายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺนปานาทิก’’นฺติอาทิ. อคฺคึ หรติ กมฺมชนฺติ กมฺมชเตชํ คณฺหาติ. อนฺโตกุจฺฉิยฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมึ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺหิตฺวา อุทรปฏลสงฺขาตมุปาทินฺนรูปํ คณฺหาติ, ‘‘ฉาโตมฺหิ, อาหารํ เม เทถา’’ติ วทาเปติ, ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มฺุจิตฺวา อนุปาทินฺนกวตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ. ยถา หิ ฉายารกฺขโส ฉายาปวิฏฺํ ทิสฺวา คเหตฺวา เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน ภวเน โมทนฺโต ฉาตกาเล อาคนฺตฺวา สีเส ทํสติ, โส ทฏฺตฺตา วิรวติ, ตํ วิรวํ สุตฺวา สเจ อฺเปิ มนุสฺสา อาคจฺฉนฺติ, โส อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา สกภวเน โมทติ ¶ , เอวํ ยํ ยํ อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, ตํ ตํ กมฺมชเตโช คเหตฺวา ชีราเปตฺวา ปุน อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ตสฺมา อนฺนปานาทิกํ ¶ วตฺถุ อตฺตโน อุทรปฏลํ ปวิฏฺกาเล อุปาทินฺนกายํ คเหตฺวา ิตํ ตโต โมเจตฺวา อตฺตานํ คณฺหาปนวเสน ตํ อตฺตโน สนฺติกํ หรติ. เกวลนฺติ โอชาวิยุตฺตํ วตฺถุ ชีวิตํ กมฺมชภูตํ ตํ ปาเลตุํ น สกฺโกติ.
๖๗๗. โอชา…เป… ปาจกนฺติ โอชา ชีวิตํ ปาเลตุํ สกฺโกติ, กมฺมชํ เตชํ หริตุํ น สกฺโกติ อามาสยสฺส อปุณฺณโตติ อธิปฺปาโย. อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโนติ โอชฏฺมกรูปหรณวเสเนว อิมสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจุปฏฺาติ. กาเยนาติ รูปกาเยน. อตฺตโน ภาวนฺติ อตฺตโน อธิปฺปายํ. วิฺาเปนฺตานนฺติ ปเรสํ สฺาเปนฺตานํ. กายคฺคหณานุสาเรนาติ ผนฺทมานกายคตวณฺณสฺส คหณภูตานํ จกฺขุทฺวาริกชวนานนฺตรปฺปวตฺตานํ นิจฺฉยคฺคหณสงฺขาตานํ มโนทฺวาริกชวนานํ อนุสฺสรเณน เตสํ อนนฺตรนฺติ อตฺโถ. ปฺจทฺวาเร หิ รูปาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต ยถาปจฺจยํ กุสลากุสลชวเน อุปฺปชฺชิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺเณ มโนทฺวาริกชวนํ ตเทวารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ, ปุน ตสฺมึเยว ทฺวาเร วิสยํ ววตฺถาเปตฺวา ชวนํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตสฺมา จกฺขุทฺวาริกชวนานนฺตรปฺปวตฺตานํ ทฺวินฺนํ ชวนวารานมนนฺตรํ ตติยวาเร ปวตฺตาย มโนทฺวารชวนวีถิยา เอว คหิตาย เอตาย กรณภูตาย จตุตฺถวาเร มโนทฺวาเร ชวเนเนว ภาโว วิฺายติ. เอเตน วิฺตฺติ-สทฺทสฺส กรณสาธนตา วุตฺตา. สยํ วาติอาทินา ปน กมฺมสาธนตฺตมาห.
เอวํ วิฺตฺติ-สทฺทสฺส การกทฺวเย สมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาย-สทฺเทน สห กมฺมธารยสมาสํ ทสฺเสตุํ, ‘‘กาโย’’ติ โวหารสฺส วิฺตฺติยมฺปิ จ ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเยน ¶ สํวโร’’ติอาทิสุตฺตมาห. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตาติ วิปฺผนฺทมานกาเยน กรณภูเตน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุภาวโต กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺตีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – วิฺตฺติยา กายวิปฺผนฺทนสฺส เหตุภาวโต ตํเหตุกํ กายวิปฺผนฺทนสงฺขาตํ กายํ คเหตฺวา อธิปฺปายชานนโต วิฺตฺติ อธิปฺปายวิฺาปนสฺส การณภาเวน คยฺหตีติ กาเยน อธิปฺปายํ วิฺาเปตีติ. ตถา กายวิปฺผนฺทนํ คเหตฺวา ตสฺส การณเมตฺถ อตฺถีติ วิฺตฺติยา คยฺหมานตฺตา สยฺจ กาเยน วิฺายติ, ตสฺมา กาเยน วิฺตฺตีติปิ กายวิฺตฺตีติ.
๖๗๘. จิตฺตชานิลธาตุยาติ อภิกฺกมาทิปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา. อาการวิการตาติ ¶ อาการภูโต วิกาโร. กสฺส ปน สา อาการวิการตาติ? สามตฺถิยโต วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํ. กึ ตํ สามตฺถิยํ? จลนเหตุตา, จิตฺตชตา, อุปาทายรูปตา จ. อถ วา จิตฺตชานิลธาตุยา เอกา อาการวิการตาติ สมฺพนฺโธ. น เกวลฺหิ สามิวจนํ จลนสมฺพนฺธาเปกฺขาย เอว, อถ โข อาการวิการสมฺพนฺธาเปกฺขายปีติ.
ยทิ เอวํ, กถํ วิฺตฺติยา อุปาทายรูปตฺตํ. ‘‘จิตฺตชานิลธาตุยา’’ติ หิ วจเนน วาโยธาตุยาว อาการวิการตา วิฺตฺติ อาปชฺชติ, น จ เอกภูตนิสฺสิตํ อุปาทายรูปํ นาม อตฺถิ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ธ. ส. ๕๘๔) วจนโตติ? นายํ โทโส, จตุนฺนํ วิการตา จตูสุ เอกสฺสปิ โหติ จตุสาธารณธนํ วิย. อนิลธาตุอธิกกลาโป วา อิธ ‘‘อนิลธาตู’’ติ วุจฺจติ, ตทธิเก ตํโวหารโต ¶ ยถา สมฺภารธาตุยา อธิกภาเวน ปถวีโวหาโร, ตสฺมา วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํ เอกา อาการวิการตา กายวิฺตฺตีติ น โกจิ วิโรโธ. อธิกตา จสฺสา สามตฺถิยโต ทฏฺพฺพา, น ปมาณโต. อิตรถา หิ เตสํ อวินิพฺโภควุตฺติตา น ยุชฺเชยฺย. อธิกตา หิ อตฺตโน อธิกวเสน อิตเรหิ วินิพฺโภคปฺปวตฺติโต โหติ. สามตฺถิยาธิกฺจ การณานุการิตาย. การณฺหิ อภิกฺกมาทิปวตฺตกํ จิตฺตํ, ตํ จลนาธิปฺปายสภาวํ ตโต สมุฏฺิเต กลาเป อนุกโรนฺเต วาโยธาตุยา เอว อธิกตฺตํ ยุตฺตนฺติ. เกจิ ปน ‘‘วาโยธาตุยา เอว อาการวิการตา’’ติ คณฺหนฺติ, เตสํ มเตน อุปาทารูปตฺตํ ทุรูปปนฺนํ. น หิ เอกสฺส วิกาโร จตุนฺนํ อุปาทารูปนฺติ สกฺกา วตฺตุํ.
กีทิสี ปนายํ วิการตาติ อาห ‘‘สหชาตสฺส รูปสฺส จลเน เหตู’’ติ. ตตฺถ สหชาตสฺสาติ อตฺตนา สหชาตสฺส. ยสฺมา อุตุจิตฺตาหารชานํ จลนํ จิตฺตชรูปสมฺพนฺเธเนว โหติ, นทีโสตจลเนน ตตฺถ ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑาทีนํ วิย. วิฺตฺติวเสน ปน จิตฺตชานเมว จลนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สหชาตสฺสา’’ติ. รูปสฺสาติ รูปกายสฺส. จลเนติ สนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสงฺขาเต จลิตภาเว. สนฺถมฺภนาทิกมฺปิ หิ จลนาภิมุขตาย จลนนฺติ ยุชฺชติ. เหตูติ เหตุภูตา สหการีการณภูตา. เอตฺตาวตา จ กึ วุตฺตํ โหติ? กายวิฺตฺติ นาม เนว ผนฺทมานรูปกาโย, น จ ผนฺทมานา วาโยธาตุ, อถ โข มหนฺตํ ปาสาณํ อุกฺขิปนฺตสฺส สพฺพถาเมน คหณกาเล สรีรสฺส อุสฺสาหนวิกาโร วิย รูปกายสฺส ปริปฺผนฺทนปจฺจยภาเวน ลพฺภมาโน เอโก อาการวิกาโร กายวิฺตฺติ นามาติ วุตฺตํ โหติ.
นนุ ¶ ¶ จ ผนฺทมานวณฺณาทิวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ, ตสฺส วณฺณคฺคหณานนฺตรํ คหณํ โหตีติ กถเมตํ วิฺายตีติ? อธิปฺปายคฺคหณโต. น หิ วิฺตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ อธิปฺปายคฺคหณํ ทิฏฺํ, หตฺถจลนาทีสุ ปน ทิฏฺํ, ตสฺมา ผนฺทมานวณฺณาทิวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ อธิปฺปายสฺส วิฺาปโกติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ เอกนฺเตน. าปโก จ เหตุ สยํ คหิโตเยว อตฺตโน าเปตพฺพมตฺถํ าเปติ, น วิชฺชมานมตฺเตนาติ. าเปตพฺพวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิการคฺคหณมฺปิ อนุมานโต สิทฺธํ. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา,
สทฺทา เนวตฺถโพธกา;
น สตฺตามตฺตโต อตฺเถ,
เต อฺาตา ปกาสกา’’ติ.
ยทิ วิการคฺคหณเมว การณมธิปฺปายคฺคหณสฺส, กสฺมา อคฺคหิตสงฺเกตานํ อธิปฺปายคฺคหณํ น โหตีติ? น เกวลํ วิการคฺคหณเมว อธิปฺปายสฺส คหณสฺส การณํ, อถ โข ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคฺคหณฺจ อิมสฺส อุปนิสฺสโยติ ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ อรฺเ อุทกติตฺเถ อุสฺสาเปตฺวา ปิตโคสีสาทีนิ อุทกนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิฺายมานนฺตราย มโนทฺวารชวนวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจารีปการสฺาณาการํ คเหตฺวา ‘‘อุทกเมตฺถ อตฺถี’’ติ ชานนํ, เอวํ ผนฺทมานวณฺณํ คเหตฺวา ตทนนฺตปฺปวตฺตาย อวิฺายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมคฺคหิตสมฺพนฺธูปนิสฺสยสหิตาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหตีติ.
๖๘๑-๒. สหชรูปจลนสฺส วิฺตฺติวิการสหิตาย วาโยธาตุยา เหตุภาโว ยุตฺโต, กึ สพฺพา เอว วาโยธาตุ ¶ สหชรูปํ จาเลตีติ อิมํ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภํ, อุปตฺถมฺภกปจฺจยนฺติ อตฺโถ. เอกาวชฺชนวีถิยนฺติ มโนทฺวาริกชวนวีถึ สนฺธายาห ปฺจทฺวาริกวีถิยา วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตาภาวโต. เหฏฺาหิ ฉหิ จ จิตฺเตหีติ สตฺตสุ ชวเนสุ เหฏฺิเมหิ ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เกจิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘วาโยธาตุสมุฏฺิต’’นฺติ ปาํ ทิสฺวา อุปตฺถมฺภนฺติ ภาวสาธนวเสน คเหตฺวา เหฏฺา ฉหิ จิตฺเตหิ อุปฺปนฺนวาโยธาตุสมุฏฺิตํ ¶ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวาติ โยเชนฺติ. วิฺตฺติสหิตตฺตนาติ สยํ วิฺตฺติสหิตา อตฺตนา สหชาตํ จิตฺตชรูปํ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ, น อิตราติ อตฺโถ.
อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – ยถา นาม สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกเฏ สตฺตมยุคยุตฺตา เอว โคณา เหฏฺา ฉสุ ยุเคสุ ยุตฺตโคเณหิ ลทฺธุปตฺถมฺภา สกฏํ จาเลนฺติ, ปมยุคาทิยุตฺตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตเมว สาเธนฺตา เตสํ อุปตฺถมฺภกา โหนฺติ, เอวเมวํ สตฺตมชวนสมุฏฺิตา วาโยธาตุ เหฏฺา ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺิตวาโยธาตุโต ลทฺธุปตฺถมฺภา จิตฺตชรูปํ จาเลติ. ปมชวนาทิสมุฏฺิตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตํ สาเธนฺตา ตสฺส อุปตฺถมฺภกา โหนฺติ, เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว เจตฺถ จลนํ อุปฺปนฺนเทสโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ธมฺมานํ จลนาภาวโต, อิตรถา ธมฺมานํ อพฺยาปารตา, ขณิกตา จ น สิยา. กถํ ปนสฺส สหชรูปานํ เทสนฺตรุปฺปตฺติยา เหตุภาโวติ? ยถา อตฺตนา สหชรูปานิ เหฏฺิมชวนาทิสมุฏฺิตรูเปหิ ปติฏฺิตฏฺานโต อฺตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ เตหิ สห ตตฺถ อุปฺปตฺติเยวสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาโวติ ทฏฺพฺพํ.
อถ ¶ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิฺตฺติคฺคหณสฺส วุตฺตตฺตา วิฺตฺติสหิตาติ สตฺตมชวนสมุฏฺิตาย เอว จ วิเสสิตตฺตา จลนาการสหิตาเยว วาโยธาตุ วิการสหิตาติ? นยิทเมวํ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยิตุมสกฺโกนฺติโยปิ สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรเณน ปมชวนาทิสมุฏฺานวาโยธาตุโยปิ วิฺตฺติวิการสหิตา เอว. เยน ทิสาภาเคน คนฺตฺวา อภิกฺกมาทีนิ ปวตฺเตตุกาโม ตทภิมุขภาววิการสมฺภวโต. อธิปฺปายสหภาวินฺหิ วิการํ วิฺตฺติมาจิกฺขนฺติ. เตเนว หิ ภควตา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ กายวิฺตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา…เป… อพฺยากตจิตฺตสฺส วา อภิกฺกมนฺตสฺส วา…เป… ปสาเรนฺตสฺส วา กายสฺส ถมฺภนา สนฺถมฺภนา สนฺถมฺภิตตฺตํ วิฺตฺติ วิฺาปนา วิฺาปิตตฺตํ. อิทํ ตํ รูปํ กายวิฺตฺตี’’ติ (ธ. ส. ๗๒๐) สนฺถมฺภนสนฺธารณานมฺปิ ปจฺจยภาวากาโร กายวิฺตฺตีติ วุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสาปิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกตาวจนํ สุฏฺุ อุปปนฺนํ โหติ.
๖๘๓-๔. จิตฺตชาตาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน ปจฺจโย โย อาการวิกาโร, อยํ วจีวิฺตฺติ วิฺเยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ จิตฺตชาตายาติ วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานาย ¶ . อุปาทินฺนกฆฏฺฏเนติ อุปาทินฺนกกลาปสงฺขาตสฺส อกฺขรุปฺปตฺติฏฺานสฺส ฆฏฺฏนสฺิเต กิจฺเจ ฆฏฺฏนสฺสาติ อตฺโถ. ปจฺจโยติ ตสฺส สหการีการณภูโต. เอโก อาการวิกาโรติ ฆฏฺฏิยมานอุปาทินฺนรูปโต, ฆฏฺฏนฺติ ยา ปถวีธาตุโต จ วินิวฏฺโฏ ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนปจฺจยสภาวรูโป เอโก อาการวิการวิเสโสติ อตฺโถ. ปถวิธาตุยาติ สามิวจนํ ‘‘อุภยสมฺพนฺธาเปกฺข’’นฺติอาทิ กายวิฺตฺติยํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ ¶ คยฺหติ, เอวมิธ สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตรนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิทฺจ สนฺถมฺภนาทีนํ อภาเวน ฆฏฺฏเนน สทฺธึเยว สทฺทสฺส อุปฺปชฺชนโต ‘‘ลภิตฺวา ปนุปตฺถมฺภ’’นฺติอาทินโย น ลพฺภติ. ฆฏฺฏนฺหิ ปมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘สทฺทวสา’’ติ. อถ ฆฏฺฏนจลนานํ โก วิเสโสติ? ฆฏฺฏนํ ปจฺจยวิเสเสน ภูตกลาปานํ อฺมฺํ อาสนฺนตรุปฺปาทตา, จลนํ เอกสฺสาปิ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาติ อยเมเตสํ วิเสโส. โคสีสาทิอุปมาเปตฺถ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพา. สาวาติ สา เอว สหสทฺทา วิฺตฺติ. สกฺยกุลินฺทุนาติ สุปริสุทฺธคคนตลสฺส สกฺกราชกุลสฺส อวภาสกฏฺเน ตสฺส นิสากรภูเตน. อถ วา อินฺทติ ปรมิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุ. อินฺทุ-สทฺทสฺส อุตฺตมวาจกตฺตา สกฺกกุลุตฺตเมนาติ อตฺโถ.
๖๘๕. อถ วิฺตฺติ ตาว สหสทฺทาว, สทฺโท ปน จิตฺตโช อวิฺตฺติโก อตฺถีติ เจ? นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺโท น จิตฺตโช’’ติอาทิ. วิฺตฺติฆฏฺฏนนฺติ วิฺตฺติปจฺจยํ ปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนํ. ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนวาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. ยสฺมา ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว สทฺโท ชายติ, น เตน วินา, ตสฺมาติ อตฺโถ. อเนน จ เย วทนฺติ ‘‘วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิฺเยฺโยติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา จิตฺตสมุฏฺาโน วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท วิฺตฺติยา วินาปิ อุปฺปชฺชติ. ‘ยา ตาย วาจาย วิฺตฺติ วิฺาปนา’ติ (ธ. ส. ๖๓๖) หิ วจนโต อโสตวิฺเยฺเยน สทฺเทน สห วิฺตฺติ น อุปฺปชฺชติ, ตโตว จิตฺตโชปิ สทฺทนวโก อตฺถี’’ติ, เตสํ วาทํ ปฏิกฺขิปติ. มหาอฏฺกถาวาโทปิ หิ สทฺโทว โหติ, น โสตวิฺเยฺโยติ วิรุทฺธเมตนฺติ มฺมาเนหิ สงฺคหกาเรหิ ปฏิกฺขิตฺโตว. อานนฺทาจริโย ปน มหาอฏฺกถาวาทํ ¶ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวาว ตตฺถ อธิปฺปายํ วณฺเณติ. กถํ? ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกรวิตกฺกสมุฏฺิตํ วิฺตฺติสหชเมว สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุตฺเต, ปฏฺาเน จ โอฬาริกํ สทฺทํ สนฺธาย โสตวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว ¶ วุตฺโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสฺส อโสตวิฺเยฺยตา วุตฺตาติ.
๖๘๖-๗. วิฺาปนโตติ วจีโฆเสน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา. สยํ วิฺเยฺยโตติ คหณานุสาเรน วจีโฆเสน วา เหตุนา สยํ วิฺเยฺยตฺตา. ตสฺสาติ วิฺตฺติสทฺทสฺส. สมฺภโว การกทฺวเยติ วิฺาปยตีติ วิฺตฺติ, วิฺายตีติ วิฺตฺตีติ เอวํ เหตุมฺหิ, กมฺมนิ วา ตสฺส สมฺภโว นิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถ. กึ ปเนตํ วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตสมุฏฺานํ, อุทาหุ กมฺมาทิสมุฏฺานนฺติ อาห ‘‘น วิฺตฺติทฺวย’’นฺติอาทิ. อฏฺ รูปานิ วิยาติ สกสกกลาปคตอฏฺรูปานิ วิย, วิฺตฺติทฺวยสฺส เอกโต วุจฺจมานตฺตา กายวิฺตฺติสหชกลาเป สทฺโท น ลพฺภตีติ วจีวิฺตฺติกลาเป ลพฺภมานมฺปิ ตํ หิตฺวา ‘‘อฏฺ’’อิจฺเจว วุตฺตํ.
ยถาวุตฺตวิการคฺคหณมุเขน ‘‘อยํ อิทํ นาม กาตุกาโม’’ติ ตํสมงฺคิโน อธิปฺปาโย วิฺายตีติ อาห ‘‘อธิปฺปายปฺปกาสนรสา’’ติ. กายวิปฺผนฺทนเหตุภูตาย วาโยธาตุยา วิการตฺตา ตสฺสา กายวิปฺผนฺทนสฺส เหตุภาวากาเรน ปจฺจุปฏฺานนฺติ วุตฺตํ ‘‘กาย…เป… ปจฺจุปฏฺานา’’ติ. วาโยธาตุยา กิจฺจาธิกตาย อาห ‘‘จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา’’ติ. วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานาติ วุตฺตนเยเนว วจีโฆสสงฺขาตสฺส จิตฺตชสทฺทสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา.
เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ฆฏฺฏเน ปจฺจโยติ วุตฺตตฺตา ฆฏฺฏนานนฺตรํ สทฺทสฺส อุปฺปตฺติ โหตีติ คเหตฺวา จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุ อุปาทินฺนฆฏฺฏนมตฺตํ ¶ กโรติ, ฆฏฺฏิตกฺขเณ อุตุสมุฏฺาโนว สทฺโท อุปฺปชฺชติ, โส ปน จิตฺตปจฺจยตฺตา ปริยาเยน จิตฺตสมุฏฺาโนติ วุจฺจตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ มเตน จิตฺตชสทฺโทเยว น ลพฺภติ, ตสฺมา เอวํ อคฺคเหตฺวา อุทกตาปนกาเล อนฺโตอุทเกเยว อุปฺปชฺชนกสทฺโท วิย อุปาทินฺเน ฆฏฺเฏตฺวา อุปฺปชฺชมานจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุยา อุปฺปตฺติสมกาลเมว ตสฺมึ กลาเป นวมํ หุตฺวา อนฺโตเยว ภูติกสทฺโท อุปฺปชฺชตีติ คเหตพฺพํ, ตสฺมา จิตฺตสมุฏฺานสทฺโทปิ วจีวิฺตฺติวเสเนว อุปฺปชฺชติ, อจฺฉราปหรณาทิสทฺโท ปน วจีวิฺตฺติยา อภาวโต จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺาโนเยวาติ.
๖๘๘. วิคฺคหาภาวโต ¶ น กสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตีติ อกาโส, โสเยว อากาโสติ อาห ‘‘น กสฺสตีติ อากาโส’’ติ, โก ปเนโสติ อาห ‘‘รูปานํ วิวโร’’ติ, กณฺณจฺฉิทฺทาทิรูปานํ อนฺตรนฺติ อตฺโถ. อเนน อชฏากาสมาห. โย…เป… ปริจฺเฉโทติ ปน อิมินา อิธาธิปฺเปตมากาสํ, โส ปน รุฬฺหีวเสน อากาโสติ ปวุจฺจติ.
รูปานิ ปริจฺฉินฺทติ, สยํ วา เตหิ ปริจฺฉิชฺชติ, เตสํ วา ปริจฺเฉทมตฺตนฺติ รูปปริจฺเฉโท, ตํ ลกฺขณเมตสฺสาติ รูปปริจฺเฉทลกฺขโณ. อยฺหิ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺโต วิย โหติ. เตนาห ‘‘รูปปริยนฺตปฺปกาสนรโส’’ติ. ‘‘อยํ รูปานํ เหฏฺิโม ปริยนฺโต, อยํ อุปริโม’’ติ เอวํ วิภาวนกิจฺโจติ อตฺโถ. อตฺถโต ปน ยสฺมา รูปานํ ปริจฺเฉทมตฺตํ หุตฺวา คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปมริยาทปจฺจุปฏฺาโน’’ติ. เอตฺถาห – กึ ปเนส รูเป ปริจฺฉินฺทนฺโต จตุสมุฏฺานกลาปโต ปริจฺฉินฺทติ, อถ เอกสมุฏฺานพหุกลาปโต, อุทาหุ เอเกกสมุฏฺานเอเกกกลาปโต, เอเกกรูปโต วาติ? เอเกกสมุฏฺานเอเกกกลาปโตติ ทฏฺพฺพํ.
ยทิ ¶ หิ จตุสมุฏฺานกลาปโต, เอกสมุฏฺานพหุกลาปโต วา ปริจฺฉินฺทติ, เอวํ สติ สมฺผุฏฺภาวปจฺจุปฏฺาโน วา ปริจฺฉินฺเทยฺย, เอกกลาปคตรูปานํ วิย นานากลาปคตรูปานมฺปิ อวินิพฺโภควุตฺติตา วา อาปชฺเชยฺย. อถ วา เอเกกรูปโต ปริจฺฉินฺทติ, เอวํ สติ เอเกกกลาปคตรูปานมฺปิ นานากลาปคตรูปานํ วิย อฺมฺวินิพฺโภควุตฺติตาปสงฺโค สิยา, อุภยมฺปิ ปเนตํ อนิฏฺํ, ตสฺมา เอเกกสมุฏฺานเอเกกกลาปโต ปริจฺฉินฺทตีติ ทฏฺพฺพํ.
อสมฺผุฏฺภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วาติ อสมฺผุฏฺภาวปจฺจุปฏฺาโน วา ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺาโน วาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ยสฺมึ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตเหว อสมฺผุฏฺภาเวน ปจฺจุปฏฺานโต อสมฺผุฏฺภาวปจฺจุปฏฺาโน. กิฺจาปิ หิ กลาปนฺตรภูตา กลาปนฺตรภูเตหิ สมฺผุฏฺาว เอกฆนปิณฺฑภาเวน ปวตฺตตฺตา, ตถาปิ ธมฺมโต อฺมฺํ วิวิตฺตตฺตา อสํกิณฺณา เอว. เตสํ ยา วิวิตฺตตา อฺมฺํ อสํกิณฺณตา, อยํ ปริจฺเฉโท. ภูตนฺตเรหิ วิย เตหิ โส อสมฺผุฏฺโว, อิตรถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ ภูตานํ พฺยาปิภาวาปตฺติโต. อพฺยาปิภาโว หิ อสมฺผุฏฺตา. เตนาห ภควา อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๗).
อถ ¶ วา กลาปนฺตรภูตานํ อฺมฺํ อสํกิณฺณภาเวน ปจฺจุปฏฺานโต อสมฺผุฏฺตาปจฺจุปฏฺานภาโว วุตฺโต, กณฺณจฺฉิทฺทมุขวิวราทิวเสน ฉิทฺทวิวรภาวสฺส ปจฺจุปฏฺานโต ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานตา วุตฺตา. รูปปริจฺเฉเท หิ สติ ฉิทฺทวิวรภาโว โหติ. เยสํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ตตฺเถว เตสํ ¶ ปริจฺเฉทภาเวน ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺาโน’’ติ.
๖๘๙-๙๑. รูปสฺสลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเสติ รูปสฺสลหุตา รูปสฺสมุทุตา รูปสฺสกมฺมฺตาติ อิมสฺส รูปลหุตาทิตฺตยสฺส นิทฺเทเส สมฺปตฺเต อิทํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. เหฏฺา วุตฺตนเยเนวาติ อรูปสฺส ลหุตาทีสุ ‘‘กายลหุภาโว กายลหุตา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรเนว ‘‘รูปสฺส ลหุภาโว ลหุตา’’ติอาทินา รูปสมฺพนฺธีภาเวน รูปวิการาปิ วิฺาตพฺพา. รูปสฺส ลหุภาโว ลหุตา, สา รูปสฺส ครุภาววูปสมลกฺขณา, ครุภาวนิมฺมทฺทนรสา, อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา. รูปสฺส มุทุภาโว มุทุตา, สา รูปสฺส ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. รูปสฺส กมฺมฺภาโว กมฺมฺตา, สา รูปสฺส อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, อกมฺมฺภาวนิมฺมทฺทนรสา, สรีรกิริยาสุ อนุกูลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺรูปปทฏฺานาติ. อตฺโถ ปเนตฺถ ตตฺถ ตตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพ. อิมา ปน ติสฺโส รูปานํ วิการภาวโต ‘‘รูปวิการา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส…เป… วิภาวินา’’ติ วุตฺตํ.
ยถากฺกมํ ปเนตา รูปสฺส ทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺานา, ถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺานา, รูปานํ สรีรกิริยาสุ อนนุกูลภาวกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺานาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธาตุกฺโขโภติ วาตปิตฺตเสมฺหปโกโป, รสาทิธาตูนํ วา วิการาวตฺถา, ทฺวิธา วุตฺตาปิ อตฺถโต ปถวีธาตุอาทีนํเยว วิกาโรติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิปกฺขปจฺจยา สปฺปายอุตุอาหาราวิกฺขิตฺตจิตฺตตา, สา จ ตํตํวิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต วุตฺตา, อวิเสเสน ปน สพฺเพสํ ปจฺจยา, ตถา ¶ หิ เต กทาจิปิ อฺมฺํ น วิชหนฺติ. ตถา อวิชหนฺตานํ ปน ทุพฺพิชานียํ นานตฺตนฺติ ตํปกาสนตฺถํ ‘‘เอตาส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. กมโตว นิทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ. ลหุตาย หิ อโรคี นิทสฺสนํ, มุทุตาย มทฺทิตจมฺมํ, กมฺมฺตาย สุธนฺตสุวณฺณํ.
นนุ เจตฺถ อโรคิโน ตาว นิทสฺสนํ ยุตฺตํ ตสฺส อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานตฺตา, สุปริมทฺทิตจมฺมสุธนฺตสุวณฺณานํ ¶ ปน กถํ. น หิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตาเน ลหุตาทีนิ สมฺภวนฺติ ตถา ธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยาภาวโต? สจฺจํ, มุทุกมฺมฺสทิสรูปนิทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน ตตฺถ อิธาธิปฺเปตมุทุตากมฺมฺตาสภาวโต. ยทิ เอวํ, กถํ ตูลปิจุอาทีสุ ลหุภาวาทิกนฺติ? น ตตฺถ ปรมตฺถโต ลหุภาวาทิกํ อตฺถิ, ครุภาวาทิเหตูนํ ปน อภาวโต ตตฺถ ลหุภาวาทิโวหาโร.
กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ เอกนฺเตน ตาสํ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตา, อิตรถา สพฺพทาภาวินีหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพํ สิยาติ. อทนฺธตาลกฺขณาติ อครุภาวลกฺขณา. ครุภาวสฺส วิโนทนํ ขิปนํ อปนยนํ กิจฺจเมติสฺสาติ ครุภาววิโนทนรสา. กิฺจาปิ หิ อยํ รูปานํ ครุภาวํ วิโนเทตุํ น สกฺโกติ, ครุรูปปฏิปกฺขานํ ปน อทนฺธรูปานํ วิการตฺตา ‘‘ชาติ นํ อุปฺปาเทตี’’ติอาทีสุ วิย ปริยาเยน ครุภาวํ วิโนเทติ นาม. ตสฺสฺหิ วิชฺชมานายํ อุปฺปนฺนรูปานํ อครุภาโวเยวาติ. เอส นโย มุทุตากมฺมฺตาสุ. เจตสิกลหุตาทโย ปน อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ตํตํอกุสลธมฺมานํ วิทฺธํสกภาเวน ปวตฺตนฺตีติ วิการมตฺตภาวโต นิปฺปริยาเยเนว ตาสํ ตํกิจฺจตา ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. ลหุปริวตฺติตปจฺจุปฏฺานาติ อทนฺธสฺส อโรคีปุริสสฺส อปราปรํ สงฺกนฺติ ปริวตฺตนํ วิย อทนฺธปริวตฺตนํ หุตฺวา ปจฺจุปฏฺานาติ อตฺโถ. ยสฺส รูปสฺส ลหุตา, ตตฺเถว ¶ วิการภาเวน อุปลพฺภนโต ลหุรูปปทฏฺานา. เอวมิตราสุปิ. อถทฺธตาติ อกถินตา. อตฺตโน มุทุภาเวเนว สพฺพกิริยาสุ อวิรุทฺธา หุตฺวา ปจฺจุปฏฺาตีติ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา. มุทุ หิ กตฺถจิ น วิรุชฺฌติ. ตีสุปิ าเนสุ ปฏิปกฺขตฺเถ อ-กาโร. ทนฺธตาทิเหตูนํ ปฏิปกฺขสมุฏฺานตฺตา ลหุตาทีนนฺติ เกจิ. อปเร ปน สตฺตาปฏิเสเธติ วทนฺติ. สรีเรน กตฺตพฺพกิริยานํ อนุกูลตาสงฺขาโต กมฺมฺภาโว ลกฺขณเมติสฺสาติ สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา. อกมฺมฺํ ทุพฺพลํ นาม โหตีติ กมฺมฺตา อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา วุตฺตา.
๖๙๒. รูปานมาจโย โยติอาทีสุ โย นิปฺผนฺนรูปานํ อาทิโต จโย, ยถาปจฺจยํ ตโต ตโต อาคตสฺส วิย จโยติ วา อาจยสงฺขาโต รูปานํ ปมุปฺปาโท วฑฺฒิ จ, โส อุปจโยติ อุทฺเทเส วุตฺโต ‘‘อุปฺตฺตํ อุปสิตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปมูปริอตฺถทสฺสนโต. ยา ปน เตสํเยว รูปานํ อนุปฺปพนฺธตา อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติ, สา สนฺตตีติ ปวุจฺจติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ หิ รูปุปฺปตฺติอาทิจยภาวโต อาจโย นาม, ตโต ปรํ ยาว ¶ สตฺตรสมจิตฺตุปฺปาทา วฑฺฒิภาวโต อุปจโย นาม. ตทา หิ รูปสฺส กมฺมจิตฺตอุตูหิ จโยเยว, น หานิ. อถ วา ยาว อาหารสมุฏฺาน รูปุปฺปาโท, จกฺขาทิอุปฺปาโท วา, ตาว อุปจโย นาม, ตโต ปรํ ปน จุติปริโยสานํ สนฺตติ นาม. เอวฺจ กตฺวา –
‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๑-๖๔๒) –
เอวํ ¶ อุปจยสนฺตตีนํ อตฺถโต นานตฺตาภาวทีปนตฺถํ วุตฺตาย ปาฬิยา อฏฺกถายํ –
‘‘อาจโย นาม นิพฺพตฺติ, อุปจโย นาม วฑฺฒิ, สนฺตติ นาม ปวตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘นทีตีเร ขตกูปสฺมิฺหิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติ, ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๔๑; วิสุทฺธิ. ๒.๔๔๔) –
อุปมา วุตฺตา. ‘‘รูปานมาจโย’’ติ เจตฺถ พหุวจนนิทฺเทเสน อุปฺปาโท นาม อุปฺปชฺชมานานํ วิกาโร. วิการตฺเต จ สติ อตฺตโน วิการวนฺตธมฺมเภทภินฺนตฺตา เอกกฺขเณปิ อุปฺปชฺชมานานํ พหูนมฺปิ รูปานํ วิสุํ วิสุํเยว อุปฺปาทวิการภาโว, น ปิณฺฑสฺเสวาติ ทีปิตํ โหติ. น เกวลฺจ รูปานเมว อุปฺปตฺติ อีทิสี, อถ โข อรูปธมฺมานมฺปิ อุปฺปาโท รูปารูปธมฺมานํ ชรตา, อนิจฺจตา, รูปสฺส ลหุมุทุกมฺมฺตา จาติ ทฏฺพฺพํ.
๖๙๓. ชาติรูปนฺติ ทีปิตํ อฏฺกถาสุ อุภยสฺสปิ รูปุปฺปาทสภาวตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ, กสฺมา วิภชฺช วุตฺตํ? ภควตา ตเถว เทสิตตฺตา. ภควตาปิ กสฺมา ตถา เทสิตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตมาการนานตฺตา’’ติอาทิ. อาการนานตฺตํ เหฏฺา วิภาวิตเมว. อกฺขรสฺส ปมุปฺปตฺติ อุปจโย, ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติ สนฺตติ. เอวํ ติสมุฏฺานรูปานมฺปิ ทฏฺพฺพนฺติ เอวํ เตสํ อาการนานตฺตํ วณฺเณนฺติ. เวเนยฺยานํ วเสน วาติ ตทา กิร โสตูนํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, อยํ ชาติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ปภโว, สยํ ปน น กุโตจิ ชายติ, ยถา ตํ ‘‘ปกติวาทีนํ ปกตี’’ติ. เตสํ มิจฺฉาคาหํ วิธเมนฺโต ‘‘ชาติ นาม น อฺา, อุปจยสนฺตติวเสน ิตา รูปุปฺปตฺติเยว ¶ ปน ตถา วุจฺจติ, สา จ ยสฺส อุปฺปาโท ¶ , ตสฺส ปจฺจเยเหว ชาตปริยายํ ลพฺภตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทเสตีติ อาจริยา.
ปุพฺพนฺตโต ปุพฺพโกฏฺาสโต, อนาคตภาวโตติ อตฺโถ. อุปฺปชฺชมาเน รูปธมฺเม อุปฺปาโท อนาคตกฺขณโต อุมฺมุชฺชาเปนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชาปนรโส’’ติ. ‘‘อิเม รูปธมฺมา สมฺปฏิจฺฉถ เน’’ติ นิยฺยาเตนฺโต วิย คยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน’’ติ. ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺานตา อุปริ จโย อุปจโยติ อิมสฺส อตฺถสฺส วเสน เวทิตพฺพา. ยถา อุปฺปาทกฺขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ อาทิกมฺเม ตปฺปจฺจยวเสน, เอวํ อุปฺปาทกฺขณคตํ อุปจิตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺาโน’’ติ.
ปวตฺติลกฺขณาติ อนุปฺปพนฺธโต อุปฺปตฺติวเสน ปวตฺตมานรูปานํ ปวตฺตนนฺติ ลกฺขิตพฺพา. อนุปฺปพนฺธนรสาติ ปุพฺพาปรวเสน อนุปฺปพนฺธนกิจฺจา. อสติ หิ อุปฺปาเท ปุพฺพาปรวเสน อนุปฺปพนฺโธ น สิยา. อนุปฺปพนฺธรสตฺตาเยว อนุปจฺเฉทวเสน คเหตพฺพโต อาห ‘‘อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา’’ติ. ปุพฺพาปรวเสน ฆฏิตรูเปสุ อุปลพฺภนโต วุตฺตํ ‘‘อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา’’ติ.
๖๙๔. ชีรณนฺติ ชิณฺณภาโว, อภินวภาวหานีติ อตฺโถ.
ปากฏา รูปธมฺเมสุ ขณฺฑิจฺจาทิภาเวน ทนฺตาทีสุ วิการทสฺสนโต, อิตรา ตทภาวโต อปากฏา. กามํ รูปธมฺมานมฺปิ ขณิกชรา ปฏิจฺฉนฺนา เอว, ยา ‘‘อวีจิชรา’’ติ วา วุจฺจติ. อรูปธมฺมานํ ปน ชราย สุฏฺุ ปฏิจฺฉนฺนภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ปากฏา รูปธมฺเมสู’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํ. ขณฺฑิจฺจาทิวิกาโร ปน ขณิกชราย นตฺถิ. รูปปริปาโก รูปธมฺมานํ ชิณฺณตา, ชรํ ปตฺตสฺส ภงฺโค อวสฺสํภาวีติ วุตฺตํ ¶ ‘‘อุปนยนรสา’’ติ, ภงฺคูปนยนกิจฺจาติ อตฺโถ. สภาวานปคเมปีติกกฺขฬตฺตาทิสภาวานปคเมปิ, ิติกฺขเณ หิ ชรา นาม, น จ ตทา ธมฺมสภาวํ วิชหติ. นวภาโว อุปฺปาทาวตฺถา, ตสฺสา อปคมภาเวน คยฺหตีติ อาห ‘‘นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา’’ติ. วีหิปุราณภาโว วิยาติ วีหิภาวานปคเมปิ อภินวภาวาปคมนกโร วีหิปุราณภาโว วิย. วีหิปุราณภาโว สพฺพาวตฺถานิ อปเนติ, อยํ ปน เกวลํ อุปฺปาทาวตฺถเมว อปเนติ. ปริโต สพฺพโต ภิชฺชนนฺติ ลกฺขิตพฺพาติ ปริเภทลกฺขณา ¶ . นิจฺจํ นาม ธุวํ, รูปํ ปน ขณภงฺคิตาย น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา. สา ปน ิติปฺปตฺตรูปํ ิติยเมว วินาสนภาเวน สํสีเทนฺตี วิย โหตีติ สํสีทนรสา. ยสฺมา จ สา ภงฺคภาวโต ขยวยากาเรเนว คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขยวยภาวปจฺจุปฏฺานา’’ติ. อนุกฺกเมน วินาโส ขโย นาม, ทีปวฏฺฏิกาย สห เตลสฺส วิย สห นิโรโธ วโยติ วทนฺติ.
๖๙๖-๗. สโมธานโตติ ราสิโต. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. มิทฺธรูปสฺส วทนสีลา, มิทฺธวาโท วา เอเตสนฺติ มิทฺธวาทิโน. มิทฺธรูปํ นามาติ อุตุจิตฺตาหารวเสน ติสมุฏฺานํ มิทฺธํ นาม รูปํ. เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. กถํ ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ อาห ‘‘มุนีสี’’ติอาทิ. นตฺถิ นีวรณาติ โสตาปตฺติมคฺเคน วิจิกิจฺฉานีวรณสฺส, อนาคามิมคฺเคน กามจฺฉนฺทพฺยาปาทกุกฺกุจฺจนีวรณานํ, อรหตฺตมคฺเคน ถินมิทฺธนีวรณานฺจ ปหีนตฺตา. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ มิทฺธํ รูปํ สิยา, อปฺปหาตพฺพํ ภเวยฺย. รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย ปริฺเยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น สจฺฉิกาตพฺโพ. ‘‘กตเม ธมฺมา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา. จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ ¶ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปฺจ นิพฺพานฺจ, อิเม ธมฺมา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. ๑๔๐๗) วจเนน รูปธมฺมานํ ปหานาภาวโต. เอวฺจ สติ ตสฺส นีวรณภาโว วิรุชฺเฌยฺย นีวรณานํ ปหาตพฺพตฺตา. น หิ นีวรณานํ อปฺปหาตพฺพตฺเต –
‘‘ยา เม กงฺขา ปุเร อาสิ, ตํ เม อกฺขาสิ จกฺขุมา;
อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ. (สุ. นิ. ๕๔๖) –
นีวรณปฺปหาเนน ภควโต โถมนํ ยุชฺเชยฺย. ยทิ สิยา, ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถาติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๑.๒๔๗; สํ. นิ. ๓.๓๓-๓๔) รูปสฺส ปหาตพฺพตาปิ ปฺายตีติ? ตํ น, ตพฺพิสยฉนฺทราคปฺปหานสฺส ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตา. เตนาห ภควา ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราควินโย, ตํ ตตฺถ ปหาน’’นฺติ. น จ ปเนตํ น สกฺกา วตฺตุํ เอตฺถาปิ ‘‘ตพฺพิสยฉนฺทราคปฺปหานวเสเนว วุตฺต’’นฺติ สาธกวจนภาวโต, กามจฺฉนฺทาทีนํ ตตฺถ ปหานสฺส อนธิปฺเปตตฺตา จ, ตสฺมา ‘‘นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทิวจเนหิ วิรุชฺฌนโต น มิทฺธํ รูปนฺติ.
ยทิ ¶ ปน ปโร ทฬฺหมูฬฺหคฺคาหิตาย ตํวิสยฉนฺทราคปฺปหานวเสเนว นีวรณปฺปหานํ อธิปฺเปตนฺติ สกวาทํ โอฑฺเฑยฺย, ตสฺส ตนฺนิเสธนตฺถํ ปุน ถินมิทฺธนีวรณสฺส อวิชฺชานีวรเณน สห สมฺปโยควจนฺจ อาหรนฺโต อาห ‘‘ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติอาทิ. ถินมิทฺธนีวรณฺเจว อวิชฺชานีวรณฺจ นีวรเณน สมฺปยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. ๓) วจนโต อรูปธมฺมานเมว อฺมฺสฺส สมฺปโยโค ลพฺภติ, น รูปธมฺมานํ อฺมฺํ อรูเปน วา, ตสฺมา ยทิ มิทฺธํ รูปํ สิยา, น ตํ สมฺปโยควจนมรหตีติ. อถ สิยา – ยถาลาภวจนเมตฺถ สกฺกา ¶ วิฺาตุํ, ‘‘สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๔๙) วิย. ยถา หิ ‘‘สกฺขรกถลิกํ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปี’’ติอาทีสุ สกฺขรกถลิกสฺส จรณาโยคโต มจฺฉคุมฺพาเปกฺขาย จรณํ, อุภยาเปกฺขาย านนฺติ เอวํ ยถาลาโภ โยชียติ, เอวมิธาปิ ถินาเปกฺขาย สมฺปโยควจนํ, อุภยาเปกฺขาย นีวรณวจนนฺติ? ตมฺปิ น, รูปภาวสฺเสว อสิทฺธตฺตา. สิทฺเธ หิ รูปภาเว อสมฺภวโต ยถาลาภโยชนา ยุชฺเชยฺยาติ. เอตฺตเกเนว มิทฺธสฺส อรูปภาเว สิทฺเธปิ ยถา ทฺวิกฺขตฺตุํ พนฺธํ สุพนฺธํ โหติ, เอวมเนกสุตฺตสาธิตํ อปฺปธํสิยํ โหตีติ ปฏฺานปฺปกรเณ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ…เป… ปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อรูเป…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) วุตฺตํ อรูปภวุปฺปตฺติมฺปิ อาหรนฺโต อาห ‘‘มหาปกรณปฏฺาเน’’ติอาทิ. ฌานนิกนฺติอาทีนมฺปิ ธมฺมโต โลภาทิภาวโต กามจฺฉนฺทนีวรณาทีหิ อภินฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณ’’นฺติอาทิ.
เอตฺถ สิยา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, อาวรณา นีวรณา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๕๑) ถินมิทฺธสฺส นีวรณภาเวน เอกโต อาคตตฺตา อิธาปิ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติ เอกโต วุตฺตํ, ถินเมว จ ปน อรูปภเว อุปฺปชฺชติ ถินมิทฺธนฺติ? ตยิทมสารํ, กุกฺกุจฺจสฺส น คหิตตฺตา. ยทิ หิ เอกโต คหิตมตฺเตเนว อิธาปิ เอกโต คหณํ สิยา, กุกฺกุจฺจสฺสปิ ตตฺถ เอกโต วุตฺตสฺส อิธ คหณํ สมฺภเวยฺย, น จ ปเนวํ อตฺถิ อุทฺธจฺจนีวรณนฺตฺเวว วุตฺตตฺตา, ตสฺมา น ตสฺส อรูปภวุปฺปตฺตึ สกฺกา ปฏิพาหิตุนฺติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘เกวโล หายํ, ภิกฺขเว, อกุสลราสิ, ยทิทํ ปฺจ นีวรณา (อ. นิ. ๕.๕๒), อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย, วิคตถินมิทฺโธติ ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา ¶ วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา, เตน วุจฺจติ วิคตถินมิทฺโธติ, อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธมฺหา ¶ โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ วา’’ติ (วิภ. ๕๕๑) เอวมาทึ ปาฬึ สงฺคณฺหาติ.
ยทิปิ สิยา ทุวิธํ มิทฺธํ รูปํ, อรูปฺจ. ตตฺถ ยํ อรูปํ, ตํ นีวรเณสุ เทสิตํ, น รูปนฺติ? ตมฺปิ น, วิเสสวจนาภาวโต. น หิ วิเสเสตฺวา มิทฺธํ นีวรเณสุ เทสิตํ ‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, ถินํ, ตทปิ นีวรณํ, ยทปิ มิทฺธํ, ตทปิ นีวรณํ, ถินมิทฺธํ นีวรณนฺติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา, ตสฺมา มิทฺธสฺส ทุวิธตํ ปริกปฺเปตฺวาปิ น สกฺกา นีวรณภาวํ นิวตฺเตตุํ. สกฺกา หิ วตฺตุํ ยํ ตํ อรูปโต อฺํ มิทฺธํ ปริกปฺปิตํ, ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธสภาวตฺตา อิตรํ นีวรณํ วิยาติ. ยทิ มิทฺธสฺส รูปภาวํ น สมฺปฏิจฺฉถ, กถํ ภควโต นิทฺทา โหติ, นนุ มิทฺธสฺส ‘‘นิทฺทา ปจลายิกา’’ติอาทินา วิภงฺเค วุตฺตตฺตา นิทฺทาภาโว สิทฺโธติ? นยิทเมวํ, อิตฺถิลิงฺคาทีสุ วิย นิทฺทาเหตุโน มิทฺธสฺส นิทฺทาภาเวน วิภตฺตตฺตา. เอวมฺปิ นิทฺทาเหตุโน มิทฺธสฺส อภาวโต กถํ ภควโต นิทฺทาติ เจ? สา ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ อคฺคิเวสฺสน…เป… ทิวา สุปิตา’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๑.๓๘๗) น นิทฺทา ภควโต มิทฺเธน, อถ โข สรีรเคลฺเน, ตฺจ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๒; สํ. นิ. ๔.๒๔๓) วจนโต. น เจตฺถ เอวมวธารณํ ทฏฺพฺพํ ‘‘มิทฺธเมว นิทฺทาเหตู’’ติ, ตสฺมา อฺโปิ อตฺถิ นิทฺทาเหตุ. โก ปน โสติ? สรีรเคลฺํ, ตสฺมา น ภควโต นิทฺทา มิทฺธเหตุกาติ ทฏฺพฺพํ.
๖๙๘. วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวาติ วาโยธาตุอาทิโต วิสุํ วิสุํ นตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา. กถํ ปน โส ทสฺสิตพฺโพติ ¶ อาห ‘‘วาโยธาตุยา’’ติอาทิ. ตตฺถ กายพลํ นาม อตฺถโต วาโยธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโส ตสฺสา วิปฺผารภาวโต. ยโต พาลานํ พลนฺติ วทนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมวา’’ติ. สมฺภโว กามธาตุยํ เอกจฺจสตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากปจฺจโย อาโปธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโสติ อาห ‘‘อาโปธาตุยา สมฺภวรูป’’นฺติ. คหิตาย คหิตเมวาติ สมฺพนฺโธ. อุปจยสนฺตติวินิมุตฺโต รูปุปฺปาโท นตฺถิ, อุปฺปาทาวตฺถาย จ อฺา ชาติ นาม นตฺเถวาติ วุตฺตํ ‘‘อุปจยสนฺตตีหิ ชาติรูป’’นฺติ. กมฺมสมุฏฺานสฺสปิ โรคสฺส วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺโน ธาตุกฺโขโภ อาสนฺนการณํ ¶ , ปเคว อิตรสฺส. โส อตฺถโต รูปธมฺมานํ ปากาวตฺถา ิติภงฺคกฺขเณสุ เอว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิต’’นฺติ.
๖๙๙-๗๐๔. รูปานิ สมุฏฺหนฺติ ชายนฺติ เอเตหีติ รูปสมุฏฺานานิ. กานิ ปน ตานีติ อาห ‘‘อุตุจิตฺตาหารกมฺมานี’’ติ.
อาหาโร รูปเหตุโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปกฺขิปิตพฺโพ, กมฺมํ, อุตุ จ จิตฺตฺจ อาหาโรติ อิเม รูปเหตุโยติ. รูปเหตุโยติ จ รูปสฺส ชนกปจฺจยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอเตเหวา’’ติอาทิ. เอกเมกํเยว สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ เอกสมุฏฺานา. นนุ เอกโต เอว ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, รูปชนกปจฺจเยสุ เอกโตติ อยเมตฺถ อภิสนฺธิ. อฏฺินฺทฺริยานีติ จกฺขาทีนิ ปฺจ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ, ชีวิตฺจาติ อฏฺินฺทฺริยานิ. กายวจีวิฺตฺติวเสน วิฺตฺติทฺวยํ.
ทฺวีหีติ ¶ โกจิ จิตฺเตน, โกจิ อุตุนา จาติ เอวํ ทฺวีหิ. น หิ เอกสฺเสว ทฺเว เอกกฺขเณ ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ. อุตุอาหาร…เป… กตนฺติ เอเกกํ อุตุนา, อาหาเรน, จิตฺเตน จาติ ตีหิ กตํ. จตสฺโส จาปิ ธาตุโยติ จตฺตาริ มหาภูตานิ. ตานิ หิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธาตูติ วุจฺจนฺติ. กมฺมาทีหิ จตูหิ ภวนฺตีติ จตุพฺภวา. ทฺเวติ ชรตา อนิจฺจตา.
๗๐๕-๖. อิทานิ มิสฺสกสมุฏฺานานิปิ คเหตฺวา ตํตํปจฺจยชาตานํ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฏฺินฺทฺริยานิ วตฺถุ สุทฺธฏฺกํ สนฺตตฺยูปจยากาสาติ วีสติ กมฺมชา. วิฺตฺติทฺวยํ สทฺโท ลหุตาทิตฺตยํ สุทฺธฏฺกาทโย เอกาทสาติ สตฺตรส เจตสา ชายเร, จิตฺตชาติ อตฺโถ. สทฺโท ลหุตาทิตฺตยํ สุทฺธฏฺกาทโย เอกาทสาติ ทสปฺเจว ปนฺนรส อุตุนา ชายเร. ลหุตาทิตฺตยํ สุทฺธฏฺกาทโย เอกาทสาติ จุทฺทส อาหารโต. ชรตาอนิจฺจตาหิ เต อฏฺสฏฺิ จ โหนฺเตวาติ สมฺพนฺโธ.
๗๐๗-๘. ‘‘ชรตา…เป… สมุฏฺิตา’’ติ วตฺวา ปุน ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชาตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชาตสฺส ปากเภทตฺตาติ ชรตาย ชาตธมฺมสฺส ปากตฺตา, อนิจฺจตาย ¶ จ เภทตฺตาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ชรตาอนิจฺจตา นาม อุปฺปนฺนธมฺมสฺส โหนฺติ, โน อุปฺปชฺชมานสฺส. ยทิ หิ อุปฺปชฺชมานสฺส สิยุํ, ตทา ตาสมฺปิ ชายมานตฺตปริยาโย ยุชฺเชยฺย. อุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปน ชาติโต ปรํ อิมาสํ สมฺภวโต น ชายนฺตีติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ. ยทิ ปน โกจิ เตสมฺปิ ชาตภาเว โก วิโรโธติ ปฏิปชฺเชยฺย, ตสฺส ตํ ทุคฺคาหํ วิธเมนฺโต อาห ‘‘ชาเยยฺยุ’’นฺติอาทิ. โหนฺตุ นาม เตสมฺปิ ปากเภทา ¶ , ตทาปิ โก วิโรโธติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ปาโก น ปริปจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, เอเตน น ภิชฺชตีติ ทีปิตํ โหติ. ปกฺกสฺส หิ ภงฺโค นิยโต. เภโท วา น จ ภิชฺชตีติ เอตฺถาปิ ปากภาโวปิ วุตฺโตว. น หิ อปกฺกํ ภิชฺชตีติ, อฺถา อุปฺปาทภงฺคานํ อนฺตฺตปฺปสงฺคโต. นตฺถิ ตนฺติ ปากเภทานํ ปจฺจนํ ภิชฺชนํ นตฺถีติ วุตฺตเมวตฺถํ สงฺขิปิตฺวา อาห.
เอตฺตาวตา จ กึ วุตฺตํ โหติ? ยทิ ชรตาอนิจฺจตา เกนจิ ปจฺจเยน ชาเยยฺยุํ, ตทา อุปฺปนฺนสฺส นาม ชราย, ภงฺเคน จ ภวิตพฺพนฺติ เตสํ ชรตาอนิจฺจตาปิ สิยุํ, น จ ปเนตา อุปลพฺภนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา น ชรตา อฺชราย ชีรติ, ภิชฺชติ วา, น จ ภงฺโค อฺเน ภงฺเคน ภิชฺชติ, ชีรติ วา, อิตรถา สาปิ ชรา อปราย ชราย, ภงฺเคน จ ชีรติ, ภิชฺชติ, โส จ ภงฺโค อฺาย ชราย, อฺเน ภงฺเคน ชีรติ, ภิชฺชตีติ อนวฏฺานปฺปสงฺคโตติ วุตฺตํ โหติ.
๗๐๙-๑๐. ‘‘ชาตสฺสา’’ติอาทิ นิคมนํ. อถ วา อุตฺตริ วตฺตพฺพโจทนาย ผลปนํ. ‘‘สิยา กตฺถจี’’ติอาทิ ปรมตาสงฺกนํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘ชรตาอนิจฺจตาทฺวยํ น ปจฺจติ, น ภิชฺชติ วา’’ติ อธิกาเร. รูปสฺสูปจโยตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘รูปสฺส อุปจโย สนฺตตี’’ติ วจเนนาติ อตฺโถ. เอวํ ปาโกปิ ปจฺจตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตูติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา กมฺมาทีหิ อุปฺปชฺชนกรูปนิทฺเทเส ‘‘กตมํ ตํ รูปํ อุปาทินฺนํ? จกฺขายตนํ…เป… กายายตนํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ อตฺถิ รูปํ กมฺมสฺส กตตฺตา รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ อากาสธาตุ รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตติ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๕๒) อุปจยสนฺตตีนํ นิทฺทิฏฺตฺตา ชาติ ¶ ชายตีติ ทีปิตํ โหติ ตสฺสา อปรชาติยา อภาเวปิ. เอวํ ชราภงฺคานํ อปรชราภงฺคาภาเวปิ ชีรณํ, ภิชฺชนฺจ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ชาติยาปิ เภทนา ตทวตฺถาเยวาติ.
๗๑๑. ‘‘น ¶ เจวา’’ติอาทิ ยถาสงฺกิตปรมตสฺส ปฏิกฺขิปนํ. ยทิ ชายตีติ น วิฺาตพฺพํ, เอวฺจ สติ นิทฺเทเส กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชายมานสฺสา’’ติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อสติปิ ชาติยา ชายมานตฺเต ชายมานานํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติภาวโต ตสฺสา ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร อนุมโตติ ตตฺถ วุตฺตา, น ปน ปรมตฺถโต ชายมานตฺตา. ชายมานสฺส หิ อภินิพฺพตฺติมตฺตํ ชาติ, ตสฺมา อสิทฺเธน อสิทฺธสาธนเมตนฺติ.
๗๑๒-๗. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ปุนปิ ปรมตาสงฺกํ กตฺวา ปฏิกฺขิปติ. ตตฺถ เยสํ ธมฺมานํ ยา ชาติ, สา ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติฺจ ลภเตวาติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ ยถา ลภเตว, ตถา. ยํตํ-สทฺทา หิ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธา. เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจยา เอติสฺสาติ ตปฺปจฺจยา, ตสฺสา ภาโว ตปฺปจฺจยตฺตํ, ตปฺปจฺจยตฺเตน ปวตฺโต โวหาโร ตปฺปจฺจยตฺตโวหาโร, ตํ กมฺมปจฺจยภาวาทิโวหารนฺติ อตฺโถ. อภินิพฺพตฺติสมฺมุตินฺติ อภินิพฺพตฺตติ ชายตีติ เอวํ อภินิพฺพตฺติวเสน ปวตฺตสมฺมุตึ. กมฺมาทิสมฺภวนฺติ กมฺมาทิจตุปจฺจยสมุฏฺานํ. ชนกานํ ปจฺจยานํ อานุภาวกฺขณุปฺปาเท อภาวโตติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เย เต รูปานํ ชนกปจฺจยา, เตสํ ตทุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ โย โส ปจฺจยูปลกฺขณิโย กิจฺจานุภาวกฺขโณ, ตทา ชายมานานํ ธมฺมานํ วิการภาเวน ลพฺภมานตํ สนฺธาย วิเนยฺยปุคฺคลวเสน ชาติยา ปจฺจยโต ชาตตฺตํ อนฺุาตํ ตโต ปุเร ¶ , ปจฺฉา จ อนุปลพฺภมานตฺตา, เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชาติยา ปน ลพฺภตี’’ติ. ชราภงฺคานํ ปน ปจฺจยานุภาวกฺขณโต อุตฺตริ ิติภงฺคกฺขเณสุ ลพฺภมานตฺตา น เอวํ อนฺุาตุํ สกฺกาติ, ชาติยา ปน ลพฺภติ โส โวหาโรติ อธิปฺปาโย. ตปฺปจฺจยตฺตโวหารนฺติอาทิคาถาทฺวยํ นิคมนวเสน วุตฺตํ.
๗๑๘-๙. อถ กึ อิมาย คีวากณฺฑูยาย, นนุ วุตฺตํ ภควตา สุตฺตนฺเต ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐), ตสฺมา กถเมตํ วุจฺจติ, ชรตา อนิจฺจตา เจว น เกหิจิ สมุฏฺิตาติ โย วเทยฺย, ตสฺส วิตกฺกํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. กสฺมา น วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สา หิ ปริยายเทสนา’’ติ. ปริยายเทสนตฺตเมว วิภาเวตุํ ‘‘อนิจฺจาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตถา-สทฺเทน ‘‘สงฺขตาน’’นฺติ สงฺคณฺหาติ.
๗๒๐-๓. อนิจฺจํ ¶ สงฺขตฺจาติ จ-สทฺเทน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ สงฺคณฺหาติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อนิจฺจสงฺขตธมฺมานํ ชรามรณตฺตา เตสุ สนฺเตสุ โหติ, อสนฺเตสุ น โหติ. น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ, ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ตํ ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตโตเยว จ อนิจฺจ’’นฺติ ปริยาเยน สุตฺเต อาคตํ. ยถา วิฺตฺติอาทีนํ นิปฺปริยายโต จิตฺตสมุฏฺานตาภาเวปิ จิตฺตชานํ วิการตฺตา จิตฺตสมุฏฺานภาโวติ. วิฺตฺติโย วิยาติ จ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ ลหุตาทีนมฺปิ จิตฺตชาทิภาวสฺส ปริยาเยเนว อิจฺฉิตตฺตา. นิปฺปริยาเยน อฏฺารเสว นิปฺผนฺนรูปานิ กมฺมาทิสมุฏฺานานีติ. ตยนฺติ ชาติชราภงฺคสงฺขาตานํ ลกฺขณรูปตฺตยํ.
ขํปุปฺผํวาติ ¶ อากาสกุสุมํ วิย. ยถา อากาสกุสุมํ สพฺพโส อชาตตฺตา นตฺถิ, เอวมิทมฺปิ นตฺถีติ อตฺโถ. นิจฺจํ วาสงฺขตํ วิยาติ ยถา อสงฺขตํ นิพฺพานํ เกนจิ อสงฺขตตฺตา นิจฺจํ ธุวํ, เอวมิทมฺปิ เกนจิ อสงฺขตตฺตา นิจฺจํ สสฺสตํ วาติ อตฺโถ. โนภยํ ปนิทนฺติ อิทํ ปน อุภยมฺปิ ขํปุปฺผํ วิย โน นตฺถิ, น จ นิพฺพานํ วิย อสงฺขตํ วาติ อตฺโถ. นิสฺสยายตฺตวุตฺติโตติ ชายมานปริปจฺจมานภิชฺชมานานํ ชาติอาทิมตฺตภาเวน ชายมานาทินิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา. ตเมว นิสฺสยายตฺตวุตฺติตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ภาเว ปถวิยาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ปถวีอาทีนํ นิสฺสยานํ ภาเว ชาติอาทิตฺตยํ ปฺายติ, ตสฺมา โน นตฺถิ, ยสฺมา จ เตสํ อภาเว น ปฺายติ, ตสฺมา น นิจฺจนฺติ อิมเมว จ อภินิเวสํ นิเสเธตุํ ภควตา ชาติยา จตุชตฺตํ, ชรามรณสฺส จ อนิจฺจาทิปริยาโย วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.
๗๒๔-๕. นิปฺผนฺนานิ นามาติ ‘‘รูปสฺส ปริจฺเฉโท, รูปสฺส วิกาโร, รูปสฺส ลกฺขณ’’นฺติอาทินา ปริจฺเฉทาทิภาวํ อติกฺกมิตฺวา อตฺตโน กกฺขฬตฺตาทินา สภาเวน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพตฺตา, อปริยาเยเนว กมฺมาทิปจฺจเยหิ นิปฺผนฺนตฺตา วา นิปฺผนฺนานิ นาม. ตพฺพิปรีตโต อนิปฺผนฺนา.
เสสกา อนิปฺผนฺนาติ สุตฺวา ปโร อนิฏฺํ อาปาเทนฺโต อาห ‘‘ยทิ โหนฺตี’’ติอาทิ. ‘‘เตสเมวา’’ติอาทินา ปน ตํ ปฏิกฺขิปติ. กายวิกาโร กายวิฺตฺติ นาม, วจีวิกาโร วจีวิฺตฺติ นาม, ฉิทฺทํ วิวรํ อากาสธาตุ นาม, ลหุภาโว ลหุตา นาม, มุทุภาโว มุทุตา นาม ¶ , กมฺมฺภาโว กมฺมฺตา นาม, นิพฺพตฺติ อุปจโย นาม, ปวตฺติ สนฺตติ นาม, ชีรณากาโร ชรตา นาม, หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจตา นามาติ เอวํ เตสํเยว อฏฺารสนฺนํ นิปฺผนฺนรูปานํ ¶ วิการภูตตฺตา นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตา จ, เตสํเยว จ รูปานํ วิการตฺตา เต อสงฺขตา นาม กถํ ภเวยฺยุํ, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตาติ สมฺพนฺธํ กตฺวา ยทิ อนิปฺผนฺนรูปานํ นิสฺสยภูตา นิปฺผนฺนรูปา สงฺขตา, เตสํ ปน วิการภูตา กถํ อสงฺขตา นาม โหนฺตีติ อตฺถํ วณฺเณนฺติ. เตสํ อธิปฺปาเยน นิปฺผนฺนา เจวาติ ว-กาโร อาคมสิทฺโธติ ทฏฺพฺพํ.
๗๒๖-๗. อิตฺถิภาโว…เป… วณฺณิตาติ ผลปนํ. ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ โจทนา. ‘‘อฺํ ปนา’’ติอาทิ ปริหาโร. ตตฺถ จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชตีติ จกฺขุปสาเท กายปสาทภาวสฺส, กายปสาเท จกฺขุปสาทภาวสฺส สพฺภาวโต ปุริมสฺส โผฏฺพฺพาวภาสนํ, อิตรสฺส จ รูปาวภาสนํ โหตีติ จกฺขุกายปสาทานํ เอกีภาโว ภเวยฺยาติ อตฺโถ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. โสตกายปสาทาทีนมฺปิ หิ วุตฺตนเยน เอกตฺตํเยวาติ.
๗๒๘-๓๐. อฺํ ปน อฺสฺมึ น จตฺถีติ เปตฺวา อฺมฺาวินิพฺโภควเสน ปวตฺตึ อฺํ รูปํ อฺสฺมึ รูเป ปรมตฺถโต เนวตฺถิ ภินฺนนิสฺสยภาเวน กลาปนฺตรคตตฺตา. จกฺขุปสาโท หิ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺิตภูตนิสฺสิโต, กายปสาโท ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตนิสฺสิโต. อสงฺกรนฺติ อสํกิณฺณํ. ยทิ เอวํ, น สพฺพตฺถ กายายตนาทิกนฺติ? ตมฺปิ นตฺถิ ปรมตฺถโต. วินิพฺภุชิตฺวา หิ เนสํ นานากรณํ ปฺาเปตุํ น สกฺกา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺมฺาวินิพฺโภควเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺมฺา…เป… ปวตฺติโตติ อฺมฺํ สนฺตานโต อวินิพฺภุชฺชนวเสน อวิสํสฏฺวเสน ปวตฺตนโต. อวินิพฺโภครูปวเสนาติ ปน อตฺโถ น โหติ. น หิ จกฺขุกายปสาทานํ เอกกลาปคตอวินิพฺโภครูปา านนฺตรํ วตฺตุํ สกฺกาติ ¶ . ยถา รูปรสาทีนํ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อฺมฺพฺยาปิตา วุจฺจติ, น จ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิ. ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว รสคฺคหณํ คจฺเฉยฺย. เอวํ กายายตนาทีนมฺปิ ปรมตฺถโต น สพฺพตฺถ อตฺถิตา, ‘‘อิทํ เอตฺถ, อิทํ เอตฺถา’’ติ านนฺตรํ ปน สมยฺุนา เกนจิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ. อตฺถิ กายปสาโทตีติ อิติสทฺโท ‘‘ตสฺมา’’ติ อิมสฺส อตฺเถ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติ. เอวมุทีริตนฺติ สพฺพฏฺานิกนฺติ เอวมุทีริตํ.
๗๓๑-๒. ลกฺขณาทิวเสนาปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวเสนาปิ. ธชานํ ¶ …เป… คตาติ ปฺจวณฺณานํ นีลาทิปฺจวณฺณสุตฺตมยานํ เอกเมกสฺส วา เอเกกวณฺณวเสน ธชานํ ฉายา เตสํ อุปมตํ อุปมาภาวํ คตา สมฺปตฺตาติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘ฉายา อุปมา เอเตสนฺติ ฉายาอุปมา, ฉายาอุปมานํ ภาโว ฉายาอุปมตา, ตํ คตา เอเต ธมฺมา’’ติ วทนฺติ. ตํ ปน เตหิ ‘‘ฉายาอุปมตํ คตา’’ติ เอตฺถ พหุพฺพีหิวเสเนว รสฺสตฺตนฺติ มฺมาเนหิ วุตฺตํ ภเวยฺย. คาถาพนฺธตฺถํ ปน รสฺสตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘จตุตฺถทู’’ติอาทีสุ หิ วิภตฺติโลปมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาจริโย น อีทิเสสุ าเนสุ พฺยฺชเน อาทรํ ชเนติ. ยํ ปน ‘‘เตส’’นฺติ เหฏฺาปทํ, ‘‘ธมฺมาน’’นฺติ อุปริปทํ วา สมฺพนฺธิตุํ อนิจฺฉนฺเตหิ วุจฺจติ ตตฺถ ‘‘นานตฺตํ สมุปาคต’’นฺติ. ตํ เอตฺถ อกามาปิ สมฺพนฺธิตพฺพเมว. น หิ นานตฺตํ สมุปาคตํ เตสนฺติ นาเปกฺขตีติ. อถาปิ ตตฺถ ‘‘นานตฺตํ สมุปาคตา’’ติ ปาํ ปริกปฺเปยฺยุํ, โหตุ ตาว โปตฺถเกสุ อทิสฺสมานมฺปิ ปาํ ปริกปฺเปตฺวา เตสํ ตุฏฺิ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา ปฺจวณฺณานํ ธชานํ เอกโต กตฺวา อุสฺสาปิตานํ กิฺจาปิ ฉายา เอกาพทฺธา วิย โหติ, อฺมฺํ ปน อสมฺมิสฺสาว, เอวเมว อิเม สพฺพฏฺานิกรูปา ¶ กิฺจาปิ เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, ลกฺขณโต ปน อฺมฺํ ภินฺนสภาวา อสมฺมิสฺสาเยว. เอกกลาปฏฺาปิ หิ ลกฺขณโต ภินฺนสภาวา, กึ ปน นานากลาปฏฺาติ.
๗๓๓. อตฺตโน ปจฺจเยหิ โลเก นิยุตฺตํ, วิทิตนฺติ วา โลกิกํ, ตสฺส ภาโว โลกิกตฺตํ. หิโนติ ปติฏฺหติ สมฺปยุตฺตธมฺมราสิ เอเตนาติ เหตุ, มูลฏฺเน อุปการโก โลภาทิโก จ อโลภาทิโก จ, ตาทิโส เหตุ น โหตีติ นเหตุ. อตฺตโน ปจฺจเยหิ สงฺขตํ อภิสงฺขตนฺติ สงฺขตํ. อาภวคฺคา, อาโคตฺรภุ วา สวนฺตีติ อาสวา, สห อาสเวหีติ สาสวํ, อาสเวหิ อาลมฺพิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปจฺจยายตฺตวุตฺติโตติ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยาธีนปฺปวตฺติตาย สปฺปจฺจยตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. นิทสฺสนมตฺตเมตํ. กามาวจรตฺตา อเหตุกตฺตา เหตุวิปฺปยุตฺตตฺตา สํโยชนิยตฺตา คนฺถนิยตฺตา อุปาทานิยตฺตา โอฆนิยตฺตา โยคนิยตฺตา นีวรณิยตฺตา สํกิเลสิกตฺตา ปรามฏฺตฺตา อเจตสิกตฺตา จิตฺตวิปฺปยุตฺตตฺตา น รูปาวจรตฺตา น อรูปาวจรตฺตา น อปริยาปนฺนตฺตา อนิยฺยานิกตฺตา อนิจฺจตฺตาติ เอวมาทินาปิ การเณน เอกวิธเมวาติ.
๗๓๔-๘. เอวํ เอกวิธนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตทุวิธตาทินยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺติกพหิทฺธา’’ติอาทินา อชฺฌตฺติกทุกาทโย อารทฺธา. ตตฺถ อชฺฌตฺติกทุเก ตาว อาหิโต ¶ อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว, ตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตา, อินฺทฺริยพทฺธธมฺมา, เตสุ ภวานิ, อตฺตนิ วา ภวานิ อชฺฌตฺติกานิ. กามํ อฺเปิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ, รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทีเนว ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุจฺจนฺติ. อถ วา ‘‘ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺกลิงฺครูปโม ภวิสฺสสี’’ติ วทนฺตา ¶ วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการกานีติ ตาเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกนามํ ลภนฺติ. อินฺทฺริยานินฺทฺริยาติ อาธิปจฺจฏฺเน อินฺทฺริยานิ, เสสํ ตทภาวโต อนินฺทฺริยํ. ตตฺถ จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ จกฺขุวิฺาณาทีสุ อธิปเตยฺยํ เตสํ ปฏุมนฺทภาวาทิอนุวตฺตนโต, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยทฺวยสฺส อิตฺถิลิงฺคาทิเหตุภาเว, ชีวิตินฺทฺริยสฺส จ สหชรูปานุปาลเนติ ทฏฺพฺพํ. วิสยวิสยีภาวโต ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพตฺตา โอฬาริกํ, ตพฺพิปรีตตฺตา สุขุมํ. อุปาทินฺนนฺติ กมฺมุนา คหิตํ. กมฺมนิพฺพตฺตฺหิ ‘‘มเมตํ ผล’’นฺติ เตน กมฺมุนา คหิตํ วิย โหติ.
เอกาทส…เป… สปฺปฏิฆนฺติ จกฺขุวิฺาณาวิฺเยฺยตฺตา สนิทสฺสนตฺตาภาวโต อนิทสฺสนํ, อฺมฺํ ปตนวเสน ปน ปฏิฆสพฺภาวโต สปฺปฏิฆํ, อุภยปฏิกฺเขเปน อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตนฺติ เอตฺถ ยํ เอกนฺตโต กมฺมสมุฏฺานํ อฏฺินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จาติ นววิธํ รูปํ. ยฺจ เอกาทสวิเธ จตุสมุฏฺาเน กมฺมสมุฏฺานํ เอกาทสวิธเมว รูปนฺติ เอวํ วีสติวิธมฺปิ กมฺมโต อุปฺปชฺชนโต กมฺมชํ. ยฺหิ ชาตํ, ยฺจ ชายติ, ยฺจ ชายิสฺสติ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘ทุทฺธ’’นฺติ. กมฺมโต อฺํ อกมฺมํ, อกมฺมโต ชาตํ อกมฺมชํ. อฺตฺเถ หิ อยํ อ-กาโร. เตนาห ‘‘ตทฺปจฺจยาชาต’’นฺติ. กมฺมโต อฺปจฺจยโต ชาตํ, อุตุจิตฺตาหารชนฺติ อตฺโถ. จิตฺตชตฺติกาทีนิ วุตฺตานุสาเรน โยเชตุํ สกฺกาติ น ทสฺสิตานิ.
ทิฏฺจตุกฺเก ทฏฺพฺพนฺติ ทิฏฺํ. ยํ รูปายตนํ อทกฺขิ, ยฺจ ทกฺขิสฺสติ, ยฺจ ทกฺขติ, ยฺจ ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพํ ทิฏฺํ นาม ตํสภาวานติวตฺตนโต ยถา ‘‘อิฏฺ’’นฺติ. เอส นโย สุตาทีสุปิ. ทิฏฺํ นาม รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณวิฺเยฺยตฺตา. สุตํ นาม สทฺทายตนํ โสตวิฺาณวิฺเยฺยตฺตา. มุตํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนตฺตยํ มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโต ¶ , ปสาเทน สห สมฺพนฺธนโต วา. ตถา เหตํ สมฺปตฺตคฺคาหกวิสยํ วุตฺตํ. วิฺาตํ นาม อวเสสํ เกวลํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยตฺตา.
ทฺวารฺเจว ¶ วตฺถุ จาติ อตฺตนิสฺสิตานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ, อฺนิสฺสิตานํ สมฺปฏิจฺฉนาทีนฺจ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารฺเจว อตฺตนิสฺสิตานํ อาธารภาวโต วตฺถุ จ. ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถูติ เกวลํ กมฺมทฺวารภาวโต ทฺวารเมว, ตนฺนิสฺสิตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวโต น วตฺถุ. วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารนฺติ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยภาวโต วตฺถุเมว, จกฺขาทโย วิย สปรนิสฺสิตานํ ปวตฺติทฺวาราภาวโต น ทฺวารํ. เสสํ เอกวีสติวิธํ รูปํ วุตฺตวิปริยายโต เนว ทฺวารํ น วตฺถุ จ. จตุตฺถจตุกฺเกติ วตฺถุจตุกฺเก. ตติยปทนฺติ ‘‘วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริย’’นฺติ ปทํ.
๗๓๙-๔๐. ปุน ปฺจวิธนฺติ สมฺพนฺโธ. จตุชนฺติ ปกาสิตํ จตูหิเยว สมุฏฺานโต.
จกฺขุวิฺาณวิฺเยฺยํ รูปายตนํ เตน คเหตพฺพโต, น ปน จกฺขุวิฺาเณเนว วิฺเยฺยโต. ตถา เหตํ อาวชฺชนาทีหิ เจว มโนทฺวาริกชวเนหิ จ วิฺายตีติ. เอส นโย โสตวิฺเยฺยาทีสุปิ. มโนวิฺาณวิฺเยฺยํ ปน เกวลํ มโนวิฺาเณเนว วิฺาตพฺพํ. น หิ รูปาทิโต อฺตฺถ จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปวตฺตนฺติ.
ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโตติ ฉนฺนํ วตฺถูนํ, อวตฺถุสฺส จ เภทโต. มโนธาตุวิฺเยฺยํ รูปาทิปฺจกํ.
มนายตนสฺส อรูปตฺตา, ธมฺมายตนสฺส จ เอกเทสโต รูปตฺตา อาห ‘‘อายตนเภทโต เอกาทสวิธ’’นฺติ.
๗๔๓-๕. อรูปภเว ¶ รูปุปฺปตฺติยา อภาวโต, อสฺีภวสฺส จ รูปภวปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กามรูปภวทฺวเย’’ติ. ภุมฺมวชฺเชสูติ ภุมฺมเทวานํ วชฺชนํ โยนิวิภาคํ ปตฺวา เตสํ มนุสฺสสทิสตฺตา. ปุริมา ติสฺโสติ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโยนิโย. ตา หิ ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุ น ลพฺภนฺติ, ตาสฺจ ปฏิกฺเขเปน ปจฺฉิมา โอปปาติกโยนิ อนฺุาตาติ อตฺถโต อาปนฺนเมว โหตีติ. ตตฺถ นิรเยติ อุสฺสทานมฺปิ คหณโต อวีจิมหานิรเย กีฏปาณกานมฺปิ สรีรํ ปจฺฉา วฑฺฒนกํ หุตฺวาว นิพฺพตฺตติ, นิชฺฌามตณฺหิกเปตานํ นิจฺจาตุรตาย กามสฺส อภาวโต คพฺภคฺคหณํ น โหติ, ตสฺมา อณฺฑชชลาพุชโยนิโย ตตฺถ น ¶ สนฺติ, อาทิตฺตตฺตา กุจฺฉิยํ คพฺภํ น ปติฏฺาตีติ เกจิ. นิพฺพตฺตมานานฺจ ปาปกมฺมานุภาเวน มหาทุกฺขสฺส ปตฺตพฺพตาย มหนฺเตเนว สรีเรน ภวิตพฺพนฺติ สํเสทชโยนิปิ เตสํ น โหติ, อคฺคิชาลาย สนฺตปฺปมานสรีรตฺตา เตสํ นิพฺพตฺตกาเล อลฺลฏฺาเน ปุปฺผาทีสุ สมฺภวาภาวโต สํเสทชตา นตฺเถวาติปิ วทนฺติ. เตน เตสํ โอปปาติกาว โยนีติ อาห ‘‘นิชฺฌามตณฺหิเก’’ติ. อถ สํเสทชโอปปาติกโยนีนํ โก วิเสโสติ? สํเสทโช ตาว ขุทฺทกสรีโร หุตฺวา ปทุมคพฺภาทึ นิสฺสาย นิพฺพตฺโต กเมน วฑฺฒติ. อิตโร ปน ยตฺถ ยตฺถ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณสรีโรว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโค ปาตุรโหสิ.
เสเส คติตฺตเยติ เปตฺวา เทวคตึ, นิรยคติฺจ อวเสสมนุสฺสเปตติรจฺฉานสฺิเต คติตฺตเย. มนุสฺเสสุ หิ เกจิ อณฺฑชาปิ โหนฺติ กุนฺตปุตฺตทฺเวภาติกตฺเถรา วิย, เกจิ สํเสทชาปิ โหนฺติ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตโปกฺขรสาติพฺราหฺมณาทโย วิย, เกจิ โอปปาติกาปิ ¶ โหนฺติ อมฺพปาลิคณิกาทโย วิย. นิชฺฌามตณฺหิกาวเสสเปตา ปน สพฺพจตุปฺปทปกฺขิชาติทีฆชาติอาทโย สพฺเพปิ ติรจฺฉานา จ จตุโยนิกาวาติ.
๗๔๖-๗. คพฺเภ มาตุกุจฺฉิยํ เสตีติ คพฺภเสยฺยโก, โสเยว รูปาทีสุ สตฺตตาย คพฺภเสยฺยกสตฺโต. ตสฺส คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส. ตึส รูปานีติ กายภาววตฺถุทสกวเสน สมตึส กมฺมชรูปานิเยว. ตทา หิ เนว จิตฺตชรูปมตฺถิ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส รูปสมุฏฺาปกตฺตาภาวโต, นาปิ อุตุชํ ปุริมุปฺปนฺนอุตุโน อภาวา. อุตุ หิ านปฺปตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปติ, น จ อาหารชํ ตสฺมึ กาเย อชฺโฌหฏสฺส อภาวโต, ตสฺมา กมฺมสมุฏฺานานิเยว ตึส รูปานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ นิพฺพตฺตนฺติ, ยานี ‘‘กลลรูป’’นฺติ ปวุจฺจนฺติ, ปริปิณฺฑิตานิ จ ตานิ ชาติอุณฺณาย เอกสฺส อํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺตานิ อจฺฉานิ วิปฺปสนฺนานิ ปสนฺนเตลพินฺทุสมานานิ โหนฺติ. ยถาหุ –
‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ,
สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;
เอวํ วณฺณปฏิภาคํ,
กลลนฺติ ปวุจฺจตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๖);
สภาวสฺเสวาติ ¶ อวธารเณน อภาวกสฺส ภาวทสกาภาวโต ตึสรูปานํ อสมฺภวํ ทีเปติ. เตนาห ‘‘อภาว…เป… กายวตฺถุวเสน ตู’’ติ. อภาวคพฺภเสยฺยานนฺติ อิมินา อภาวโอปปาติกานํ น เอวนฺติ ทสฺเสตีติ เกจิ. ปุพฺเพ สภาวกคพฺภเสยฺยกสฺส ปน วตฺวา ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภาวคพฺภเสยฺยกสตฺตาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุพฺเพ คพฺภเสยฺยก-คฺคหเณน อณฺฑชานมฺปิ คหเณ อิธ ¶ วิสุํ วจนํ โคพลีพทฺทายวเสนาติ ทฏฺพฺพํ, น ปน เตสํ อภาวกภาวนิวตฺตนตฺถนฺติ. อิตรถา หิ วีสติรูปานํ วจนํ วิรุชฺฌติ. อภาวกภาโว ปเนตฺถ อณฺฑชานํ ปกรณโต ทฏฺพฺโพ. น หิ คพฺภเสยฺยก-สทฺเทน สมาสภูตํ อภาว-สทฺทํ อิธ อาเนตุํ สกฺกาติ.
๗๔๘. คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เตติ เอกสฺมึ กลาเป คหิตรูปานํ อปรกลาเป อคฺคหณวเสน สุทฺธฏฺกํ, ชีวิตํ, กายปสาโท, วตฺถุรูปนฺติ อภาวกสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอกาทส รูปานิ ภวนฺติ, สภาวกสฺส ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ เอเกน สห ทฺวาทส รูปานิ โหนฺติ. เอเสว จ นโยติ วุตฺเตสุ, วกฺขมาเนสุ จ ปฏิสนฺธิกฺขณิกกลาเปสุ อคฺคหิตคฺคหเณน รูปคฺคหเณ นโย เอเสว เยฺโย.
๗๔๙. นนุ จ ‘‘สพฺเพสุ ทสเกสู’’ติ วุตฺตํ, กถํ ปน เต ทสกา ชานิตพฺพาติ อาห ‘‘ชีวิเตนา’’ติอาทิ. สุทฺธกมฏฺกนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตนฺนิสฺสิตา จ วณฺณคนฺธรสโอชาติ อิทํ ชีวิตาทินา อสมฺมิสฺสํ สุทฺธฏฺกํ. อิมานิเยว หิ อฏฺ กตฺถจิ อวินิพฺโภควเสนปิ ปวตฺติโต อวินิพฺโภครูปานิ อวกํสโต เอโก กลาโปติ จ วุจฺจติ. อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนวเสน ทส รูปานิ อวินิพฺโภควุตฺติกานิ เอโก กลาโป’’ติ วตฺวา ปุน ตํสมตฺถนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ –
‘‘อวินิพฺโภควุตฺตีนิ, จตุชาเนกลกฺขณา;
นิปฺผนฺนานฏฺ วา เตสุ, หิตฺวาน กายลกฺขเณ’’ติ.
๗๕๐. กายทสกนฺติ กาโย ทสโม เอตฺถาติ กายทสกํ, อสาธารเณน วา กาเยน ลกฺขิตํ ทสกํ กายทสกํ. เอส นโย จกฺขุทสกาทีสุ. ปริยาปุฏํ าตํ, กถิตนฺติ วา อตฺโถ.
๗๕๒-๓. กามาวจรเทเวสุ ¶ ¶ สพฺพกาลํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ สตฺตติยา รูปานํ ลพฺภนโต วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ รูปานิ สตฺตตี’’ติ. น หิ เต กทาจิปิ วิกลินฺทฺริยา, อภาวกา วา โหนฺติ. ‘‘มนุสฺเสสุ โอปปาติกสตฺตาน’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อาทิกปฺปิกานํ ภาวทสกสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อภาวโต เตสํ สฏฺิ รูปานีติ เวทิตพฺพํ. ชีวิตนวกมฺปิ โอปปาติกานํ, สํเสทชานฺจ กามาวจรสตฺตานํ ปวตฺเตเยว โหติ ตสฺส ปาจกคฺคินา สหวุตฺติตฺตา, ตสฺส จ อชฺโฌหฏาหารสนฺนิสฺสเยน สมฺภวโต. สํเสทชานมฺปิ ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺคานํ นิพฺพตฺตนโต โอปปาติเกหิ วิเสโส นตฺถีติ เตสํ วิสุํ อคฺคหณํ. วิภงฺเคปิ หิ –
‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ นวายตนานิ, กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๐๙) –
อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘โอปปาติกสตฺตาน’’นฺติอาทินา โอปปาติก-คฺคหณเมว กตํ, น สํเสทช-คฺคหณํ. ตฺจ ปริปุณฺณายตนานํ สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคณฺหนโต. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ. ปธานาย วา โยนิยา สพฺพปริปุณฺณายตนโยนึ ทสฺเสตุํ ‘‘โอปปาติกสตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํ.
๗๕๔-๕. จกฺขุโสตวตฺถุวสาติ จกฺขุทสกโสตทสกวตฺถุทสกวสา. อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ ‘‘รูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สห จกฺขุโสตวตฺถุสตฺตกานํ ชีวิตฉกฺกสฺสาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน สตฺตวีสติ ¶ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ คนฺธรสาหารานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ตํ สมตฺเถนฺโต ‘‘ปาฬิยฺหิ ‘รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เปตฺวา อสฺสตฺตานํ เทวานํ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’ติ (วิภ. ๑๐๑๕) วุตฺตํ. ตถา ‘รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ นว ธาตุโย’ติ (วิภ. ๙๙๔) สพฺพสงฺคาหกวเสน ตตฺถ วิชฺชมานายตนธาตุโย ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. กถาวตฺถุมฺหิ จ ฆานายตนาทีนํ วิย คนฺธายตนาทีนฺจ ตตฺถ ภาโว ปฏิกฺขิตฺโต ‘อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’ติอาทินา (กถา. ๕๒๐). น จ อโผฏฺพฺพายตนานํ ปถวีธาตุอาทีนํ วิย อคนฺธรสายตนานํ คนฺธรสานํ ตตฺถ ภาโว สกฺกา วตฺตุํ ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตาวินิมุตฺตสฺส ปถวีอาทิสภาวสฺส วิย คนฺธรสายตนภาววินิมุตฺตสฺส คนฺธรสภาวสฺส ¶ อภาวา. ยทิ จ ฆานสมฺผสฺสาทีนํ การณภาโว นตฺถีติ ตานิ อายตนานีติ น วุจฺเจยฺยุํ, ธาตุสทฺโท ปน นิสฺสตฺตนิชฺชีววิภาวโกติ คนฺธธาตุรสธาตูติ อวจเน การณํ นตฺถิ. ธมฺมสภาโว จ เนสํ เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพ สภาวธารณาทิลกฺขณโต อฺสฺส อภาวา. ธมฺมานฺจ อายตนภาโว เอกนฺตโต ยมเก วุตฺโต ‘ธมฺโม อายตนนฺติ? อามนฺตา’ติ (ยม. ๑.อายตนยมก.๑๓), ตสฺมา เตสํ คนฺธรสายตนภาวาภาเวปิ โกจิ อายตนภาโว วตฺตพฺโพ. ยทิ จ โผฏฺพฺพภาวโต อฺโ ปถวีอาทิภาโว วิย คนฺธรสภาวโต อฺโ เตสํ โกจิ สภาโว สิยา, เตสํ ธมฺมายตนสงฺคโห. คนฺธรสภาเว, ปน อายตนภาเว จ สติ คนฺโธ จ โส อายตนฺจ คนฺธายตนํ, รโส จ โส อายตนฺจ รสายตนนฺติ อิทมาปนฺนเมวาติ คนฺธรสายตนภาโว จ น สกฺกา นิวาเรตุํ, ‘ตโย อาหารา’ติ ¶ (วิภ. ๑๐๑๕) วจนโต กพฬีการาหารสฺส ตตฺถ อภาโว วิฺายติ, ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา คนฺธรโสชา หิตฺวา รูปคณนา กาตพฺพา. เอวฺหิ ธมฺมตา น วิโลมตา โหตี’’ติ วทติ.
อาจริยโชติปาลธมฺมปาลตฺเถรา ปน ตํ ปฏิกฺขิปนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ เตหิ ‘‘รูปาวจรสตฺตานํ ฆานชิวฺหายตนาภาวโต วิชฺชมานาปิ คนฺธรสา อายตนกิจฺจํ น กโรนฺตี’’ติ, เต อนามสิตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ ‘‘ฉ อายตนานี’’ติ (วิภ. ๙๙๓-๙๙๔) จ อาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตโย อาหารา’’ติ จ อชฺโฌหริตพฺพสฺส อาหารสฺส อภาเวน โอชฏฺมกรูปสมุฏฺาปนสงฺขาตสฺส อาหารกิจฺจสฺส อกรณโต, น สพฺเพน สพฺพํ คนฺธรสานํ, โอชาย จ อภาวโต. อิติ วิสยิโน กิจฺจสฺส อภาเวน วิสโย กิจฺจภาวธมฺโม น วุตฺโต. ยสฺมิฺหิ ภเว วิสยี นตฺถิ, ตสฺมึ ตํเหตุโก นิปฺปริยาเยน วิสยสฺส อายตนภาโว นตฺถีติ วิชฺชมานสฺสาปิ อวจนํ, ยถา ตตฺเถว รูปภเว ปถวีเตโชวาโยธาตูนํ โผฏฺพฺพายตนภาเวน. ยสฺส ปน ยตฺถ วจนํ, ตสฺส ตตฺถ วิสยีสพฺภาวเหตุโก นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว วุตฺโต, ยถา ตตฺเถว รูปายตนสฺส. ยทิ วิสยีสพฺภาวเหตุโก วิสยสฺส นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว, กถมสฺสตฺตานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺติ. อสฺสตฺตานฺหิ จกฺขายตนํ นตฺถิ. อถ ตทภาเวน รูปายตนํ อฺเสํ อวิสโยติ? นายํ วิโรโธ. เยน อธิปฺปาเยน รูปธาตุยํ สฺีนํ คนฺธายตนาทีนํ อวจนํ, เตน น รูปายตนสฺสาปิ อวจนนฺติ อสฺีนํ เอกํ อายตนํ น วตฺตพฺพํ. ยถาสกฺหิ อินฺทฺริยโคจรภาวาเปกฺขาย เยสํ นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว อตฺถิ, เตสุ ¶ นิทฺทิสิยมาเนสุ ¶ ตทภาวโต รูปธาตุยํ สฺีนํ คนฺธาทิเก วิสุํ อายตนภาเวน อวตฺวา ธมฺมสภาวานติวตฺตนโต, มโนวิฺาณสฺส จ วิสยภาวูปคมนโต ธมฺมายตนนฺโตคเธ กตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตทตฺถฺหิ ธมฺมายตนนฺติ สามฺโต นามกรณํ ปิฏฺิวฏฺฏกานิ วา ตานิ กตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ วุตฺตํ. เยน จ ปน อธิปฺปาเยน อสฺีนํ รูปายตนํ วุตฺตํ, เตน สฺีนํ, อสฺีนมฺปิ คนฺธายตนาทีนํ วิสุํ คหณํ กาตพฺพนฺติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสฺสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๑๗) วุตฺตํ.
อสติปิ หิ ตตฺถ อตฺตโน อินฺทฺริเยสุ รูปสฺส วณฺณายตนสภาวาติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ รูปายตนนฺตฺเวว วุจฺจติ. อิมินา จ นยทสฺสเนน คนฺธาทีนิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา สฺีนํ อฏฺ อายตนานิ, อสฺีนํ ปฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา รูปโลเก ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปถวีอาทีนํ พฺรหฺมูนํ วจีโฆโส เอว จ น สิยา. น หิ ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสนมนฺตเรน สทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, น จ ผุสนสภาวานํ กตฺถจิ อผุสนสภาวตา สกฺกา วิฺาตุํ, โผฏฺพฺพายตนสฺส จ ภูตตฺตยสฺส อภาเว รูปภเว รูปายตนาทีนมฺปิ สมฺภโว เอว น สิยา, ตสฺมา ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตายปิ ปถวีอาทีนํ ตตฺถ กายินฺทฺริยาภาเวน เตสํ โผฏฺพฺพภาโว น วุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา รูปธาตุยํ เตสํ สปฺปฏิฆตาวจนฺจ สมตฺถิตํ โหติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อสฺสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว มหาภูตา’’ติอาทิ.
ปฏิโฆ จ นาม ภูตตฺตยสฺส กายปสาทํ ปติ ตนฺนิสฺสยภูตฆฏฺฏนํ ทฺวาเรน อภิมุขภาโว, อิธ ปน ตํสภาวตา, โส จ ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยภาโว ฆฏฺฏนาย ¶ อภาวโต นตฺถิ. ยทิ ตตฺถ อสติปิ วิสยิมฺหิ รูปายตนมฺปิ คเหตฺวา ‘‘ทฺเว อายตนานี’’ติ วุตฺตํ, อถ กสฺมา คนฺธายตนาทีนิ คเหตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ น วุตฺตนฺติ? นยทสฺสนวเสน เทสนา ปวตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อถ วา ตตฺถ รูปายตนสฺเสว วจนํ กทาจิ อฺภูมิกานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ สนฺธาย, น ปน อิตเรสํ อภาวโต, นาปิ ปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อายตนภาวาภาวโต.
อสฺีนฺหิ รูปายตนํ สมานตลวาสีนํ เวหปฺผลานํ, อุปริภูมิกานฺจ สุทฺธาวาสานํ ปสาทสฺส ¶ วิสยภาวํ คจฺฉติ, น ปน คนฺธรสาติ เตสํเยว ตตฺถ อวจนํ ยุตฺตํ. กถาวตฺถุมฺหิ จ นิปฺปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อตฺถิภาวํ ปริชานนฺตํ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโต. ยทิปิ เจตํ วจนํ ตตฺถ คนฺธายตนาทีนํ อภาววิภาวนํ น โหติ, อตฺถิภาวทีปนมฺปิ ปน อฺวจนํ นตฺเถวาติ? นยิทเมวํ อฏฺกถาสุ ตตฺถ เตสํ อตฺถิภาวสฺส นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตตฺตา. ยฺหิ อฏฺกถาวจนํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, ตํ ปาฬิ วิย ปมาณภูตํ อวิครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา อาคตตฺตา. ตตฺถ สิยา ‘‘ยํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ อฏฺกถาวจนํ, ตํ ปมาณํ, อิทํ ปน วิรุชฺฌตี’’ติ? นยิทเมวํ, ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา ปฏิปาทิตตฺตา. จกฺขาทีนํ อายตนานํ, ตนฺนิสฺสยานฺจ วิฺาณานํ สตฺตสฺุตาสนฺทสฺสนตฺถํ ภควโต ธาตุเทสนาติ อายตนภาเวน วุตฺตานํเยว ธาตุภาวทีปนโต ธาตุภาวสฺสาปิ เตสํ อวจนํ ยุชฺชติ เอว, ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา จกฺขุทสกาทิวเสน อิธ รูปคณนา กตาติ น เอตฺถ ธมฺมตาวิโลมนาสงฺกาย โอกาโสติ เวทิตพฺพนฺติ.
๗๕๖. ชจฺจนฺธพธิราติ ¶ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ทีฆกรณํ. น หิ ชจฺจนฺธพธิรอฆานรหิเต นปุํสเก วตฺถุกายชิวฺหาทสกวเสน อิธ ตึสาติ ยุชฺชติ, อิทฺจ ‘‘โอปปาติกสฺส ชจฺจนฺธพธิรฆานรหิเต นปุํสเก ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อฏฺกถาวาทํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อานนฺทาจริโย ปน ตํ ‘‘ปาฬิยา น สเมตี’’ติ วตฺวา ปฏิกฺขิปติ. ตถา จาห ‘‘เนตํ ปาฬิยา สเมตี’’ติ. น หิ ปาฬิยํ กามาวจรานํ สํเสทโชปปาติกานํ อฆานกานํ อุปฺปตฺติ วุตฺตา.
ธมฺมหทยวิภงฺเค หิ –
‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ นวายตนานิ, กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๐๙) –
วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ. ยทิ หิ อฆานกสฺสาปิ อุปปตฺติ สิยา, ติกฺขตฺตุํ ‘‘ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ติกฺขตฺตฺุจ ‘‘นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ, น เจตํ วุตฺตํ. ยมเก จ ฆานชิวฺหานํ สหปฺปวตฺติ วุตฺตาติ ตํ อุปปริกฺขิตฺวา ¶ คเหตพฺพนฺติ. อยฺเหตฺถ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย – ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยฺหิ ‘‘เอกาทสา’’ติ ปริปุณฺณายตนสฺส สทฺทายตนวชฺชานิ เอกาทสายตนานิ วุตฺตานิ, ‘‘กสฺสจิ ทสายตนานี’’ติ อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชานิ, ‘‘อปรานิ ทสายตนานี’’ติ พธิรสฺส โสตายตนวชฺชานิ, ‘‘นวายตนานี’’ติ อนฺธพธิรสฺส จกฺขุโสตวชฺชานิ, ‘‘สตฺตายตนานี’’ติ คพฺภเสยฺยกสฺส รูปคนฺธรสกายโผฏฺพฺพมนธมฺมายตนวเสน วุตฺตํ. ยทิ จกฺขุโสตฆานวิกโลปิ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส อฏฺเวายตนานิ ¶ วตฺตพฺพานิ สิยุํ, น จ วุตฺตํ ‘‘อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ, ตสฺมา นตฺเถว จกฺขุโสตฆานวิกโล. สติ อฆานกอุปปตฺติยํ ปุนปิ ‘‘กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ตถา จ สติ ยถา อนฺธพธิรสฺส วเสน ‘‘กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ เอกวารํ วุตฺตํ, เอวํ อนฺธาฆานกสฺส, พธิราฆานกสฺส จ วเสน ‘‘กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. กามภเว อชิวฺหสฺส สตฺตสฺสาภาวโต, ฆานชิวฺหายตนานํ สหปฺปวตฺติวจนโต จ ตตฺเถว กามธาตุยํ อฆานกสฺสาสมฺภโวติ.
โชติปาลตฺเถราทโย ปน ‘‘สํเสทชสฺส ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึสรูปานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, น โอปปาติกสฺส. ธมฺมหทยวิภงฺคปาฬิยฺจ ‘อุปปตฺติกฺขเณ’ติ วุตฺตตฺตา โอปปาติกสฺเสว วเสน นโย นีโต. ยมกฏฺกถายฺจ วุตฺตํ ‘กามธาตุยํ อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ วเทยฺยา’ติ, ยมฺปิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติอาทีนํ นิทฺเทเส ‘โอปปาติกานํ เปตาน’นฺติอาทินา โอปปาติก-คฺคหณเมว กตํ, น ปน สํเสทช-คฺคหณํ, ตํ ปริปุณฺณายตนานํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’ติ, ปธานาย วา โยนิยา สพฺพํ ปริปุณฺณายตนํ โยนึ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘โอปปาติกาน’นฺติ วุตฺตนฺติ จ, ตสฺมา น โกจิ ปาฬิวิโรโธ’’ติ วทนฺติ.
อปเร ปนาหุ – ‘‘กามธาตุยํ อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ ¶ วเทยฺยาติ อิทํ มนุสฺเสสุ สํเสทโชปปาติกานํ วเสน วุตฺตํ, เต ปริปุณฺณายตนาว ¶ . เกสฺจิ ปน อฆานกกีฏานํ อตฺถิภาวโต อปาเยสุ สํเสทโชปปาติเก สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ อานนฺทาจริยาทีนํ มเตน ปฏิกฺเขปารหเมวาติ.
๗๕๗-๘. อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส อนฺตเรติ ‘‘สตฺตตี’’ติ วุตฺตอุกฺกํสปริจฺเฉทสฺส, ‘‘ตึสา’’ติ วุตฺตอวกํสปริจฺเฉทสฺส จ มชฺเฌ. อนุรูปโต…เป… วิภาวินาติ ชาติอนฺธสฺส สฏฺิ รูปานิ จกฺขุทสกาภาวโต, ตถา พธิรสฺส โสตทสกาภาวโต, อนฺธพธิรสฺส ปน ปณฺณาส จกฺขุโสตทสกาภาวโตติอาทินา นเยน อฺมฺาเปกฺขาย ปริปุณฺณา ปริปุณฺณานํ รูปานํ ปาณีนํ วเสน รูปานํ สมุปฺปตฺติ วิฺาตพฺพาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมวาติ.
๗๕๙-๖๐. เอวํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิยํ รูปปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปวตฺติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตวีสติ รูปานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กามาวจรสตฺตสฺส หิ ปริปุณฺณายตนสฺส อสติ อนฺธพธิราทิปสาทวิฆาเต ยาว มรณจิตฺตสฺส เหฏฺา สตฺตรสมจิตฺตํ, ตาว สตฺตวีสติ รูปานิ ปวตฺตนฺติ. อปริปุณฺณายตนสฺส ปน ชจฺจนฺธาทิกสฺส เหฏฺา วุตฺตนเยน รูปานํ หายนวฑฺฒนานิ เวทิตพฺพานิ. นนุ อฏฺวีสติเยว รูปานิ กามภเว ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘อปฺปวตฺตนโต’’ติอาทิ.
ฆานํ…เป… น วิชฺชเรติ กามวิราคภาวนาวเสน คนฺธาทิคฺคาหเกสุ ปสาเทสุ วิรตฺตา โหนฺตีติ ฆานาทิตฺตยํ นตฺถิ. จกฺขุโสเตสุ ปน อนุตฺตรทสฺสนาทิอตฺถํ วิรตฺตา น โหนฺตีติ ตานิ เตสํ อุปฺปชฺชนฺติ. ภาวทฺวยํ กามราคูปนิสฺสยตฺตา น อุปฺปชฺชติ. เกจิ ปน ‘‘ลหุตาทิตฺตยมฺปิ รูปภเว ¶ นตฺถิ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโต. สติ หิ ตาทิเส ธาตุกฺโขเภ ตปฺปฏิปกฺเขหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ อการณํ. น หิ วูปสเมตพฺพปจฺจนีกาเปกฺโข ตพฺพิโรธิธมฺมุปฺปาโท. ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺตุปฺปาเทสุ กายลหุตาทีนํ อภาโว เอว สิยา, ตสฺมา ปฺเจว รูปานิ สฺีพฺรหฺมานํ น อุปฺปชฺชนฺติ, อวเสสานิ เตวีสติ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อสฺีพฺรหฺมานํ ปน ปฺจ ปสาทรูปานิ, ภาวทฺวยํ, หทยวตฺถุ, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยนฺติ เตรส รูปานิ วชฺเชตฺวา อวเสสานิ ปนฺนรส อุปฺปชฺชนฺติ.
๗๖๑. จตุสนฺตตีติ ¶ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน จตุสนฺตติรูปานิ. รูเป โหนฺติ ติสนฺตตีติ พฺรหฺมานํ อนาหารภาเวน อาหารชรูปานํ อภาวโต ติสฺโส สนฺตติโย. ทฺวิสนฺตตีติ จิตฺตชาหารชานํ อภาวโต ทฺเว สนฺตติโย. พหิทฺธา เอกสนฺตตีติ กมฺมชาทีนํ ติสฺสนฺนมฺปิ อภาวโต อุตุชสนฺตติเยว.
๗๖๒-๔. เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ รูปานํ คณนปริจฺเฉทํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ เนสํ อุปฺปตฺติกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ นิพฺพตฺตมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สพฺเพสนฺติ กามรูปภวิกานํ สพฺพสตฺตานํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปนาติ เอตฺถ ทสกตฺตยํ โหตีติ ปาเสโส. เตนาห ‘‘ยเถวา’’ติอาทิ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทสกตฺตยํ เหฏฺา วุตฺตมฺปิ ‘‘ตฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺสา’’ติอาทิกํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ปุน วุตฺตํ. จิตฺตสฺส ตีสุ ขเณสุ กมฺมชรูปานํ สมุปฺปตฺติโต อาห ‘‘ตเถวา’’ติอาทิ. ตึส ตึเสวาติ ตึส ตึเสว กมฺมชรูปานิ.
อานนฺทาจริโย ปน ‘‘จิตฺตสฺส ิติกฺขณเมว นตฺถิ, ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาโท นตฺถีติ จตุสมุฏฺานิกานิปิ รูปานิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว โหนฺตี’’ติ อาห. วุตฺตฺหิ เตน ¶ – โย เจตฺถ จิตฺตสฺส ิติกฺขโณ วุตฺโต, โส จ อตฺถิ นตฺถีติ วิจาเรตพฺโพ. จิตฺตยมเก หิ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ โน จ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติ. ตถา’’น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ภงฺคกฺขเณ น อุปฺปชฺชมานํ โน จ น อุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ จา’’ติ. เอวํ ‘‘น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมาน’’นฺติ เอเตสํ ปริปุณฺณวิสฺสชฺชเน ‘‘อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘ิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ, อติกฺกนฺตกาลวาเร จ ‘‘ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๓) วตฺวา ‘‘ิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ ิติกฺขณาภาวํ จิตฺตสฺส ทีเปติ. สุตฺเตปิ หิ ‘‘ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗) ตสฺเสว เอกสฺส อฺถตฺตาภาวโต ยสฺสา อฺถตฺตํ ปฺายติ, สา สนฺตติฏฺิตีติ น น สกฺกา วตฺตุํ. วิชฺชมานํ ตํขณทฺวยสมงฺคี ิตนฺติ. โย เจตฺถ จิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาโท วุตฺโต, โส จ วิจาเรตพฺโพ. กสฺมา? ‘‘ยสฺส วา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ (ยม. ๑.สจฺจยมก.๑๓๖) วุตฺตนฺติ, น ¶ จ จิตฺตสมุฏฺานรูปเมว สนฺธาย ปฏิกฺเขโป กโตติ สกฺกา วิฺาตุํ จิตฺตสมุฏฺานรูปาธิการสฺส อภาวาติ.
อาจริยสฺส หิ อยมธิปฺปาโย – อุปฺปนฺนอุปฺปชฺชมานวาราทีสุ ‘‘ิติกฺขเณ’’ติ อวจนํ ‘‘จิตฺตสฺส ิติกฺขณํ นาม นตฺถี’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. น หิ ยถาธมฺมสาสเน อภิธมฺเม ลพฺภมานสฺส อวจเน การณํ ทิสฺสติ. น เกวลํ อภิธมฺเม อวจนเมว จิตฺตสฺส ิติกฺขณภาวโชตกํ, อปิจ โข ‘‘ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ เอวมาคตา สุตฺตนฺตปาฬิปิ. อฺถตฺตํ นาม ปุพฺพาปรวิเสโส. อปิจ ยถา ภูโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, กึ ตถา ภูโตว ภิชฺชติ, อุทาหุ ¶ อฺถา ภูโต. ยทิ ตถา ภูโตว ภิชฺชติ, น ชรตาย สมฺภโว. อฺถา ภูโต, อฺโ เอว โสติ สพฺพถาปิ ิติกฺขณสฺส อภาโวเยว. ยทิ จ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ รูปํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ ทุกฺขสจฺจนฺติ กตฺวา ‘‘โน’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, วุตฺตฺจ, ตสฺมา วิฺายติ ‘‘จิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ รูปุปฺปาโท นตฺถี’’ติ.
อาจริยโชติปาลธมฺมปาลตฺเถรานํ ปเนตํ นกฺขมติ. เตหิ ‘‘เอกธมฺมาธารภาเวปิ อุปฺปาทนิโรธานํ อฺโ อุปฺปาทกฺขโณ, อฺโ นิโรธกฺขโณ. อุปฺปาทาวตฺถฺหิ อุปาทาย อุปฺปาทกฺขโณ, นิโรธาวตฺถํ อุปาทาย นิโรธกฺขโณ. อุปฺปาทาวตฺถาย จ ภินฺนา นิโรธาวตฺถาติ เอกสฺมึเยว จ สภาวธมฺเม ยถา อิจฺฉิตพฺพา, อฺถา อฺโเยว ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, อฺโ นิรุชฺฌตีติ อาปชฺเชยฺย, เอวํ นิโรธาวตฺถาย วิย นิโรธาภิมุขาวตฺถายปิ ภวิตพฺพํ, สา ิติ ชรตา จา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํ.
ยทิ เอวํ, กสฺมา ปาฬิยํ ิติกฺขโณ น วุตฺโตติ? วิเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน นยทสฺสนวเสน ปาฬิคตีติ เวทิตพฺพาติ. อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ วิเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ภินฺทิตฺวา เทสิโต. เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทิเทสนา เจตฺถ นิทสฺสิตพฺพา. ‘‘ยสฺส วา ปนา’’ติอาทิปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน จ อรูปโลกํ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ วา สนฺธาย ‘‘โน’’ติ สกฺกา วตฺตุํ. อยฺหิ ยมกเทสนาย ปกติ, ยทิทํ ยถาสมฺภวโยชนาติ. อถ วา ปจฺจาสตฺติาเยน ยํ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, เตน ยํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ จิตฺตเจตสิกตปฺปฏิพทฺธรูปสงฺขาตํ, ตสฺส ¶ ตทา อุปฺปตฺติ นตฺถีติ ‘‘โน’’ติ วิสฺสชฺชนํ, น สพฺพสฺส วจนโต, ตสฺมา น ¶ สกฺกา จิตฺตสฺส ิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทนํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ วทนฺติ.
อุตุชรูปานิ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขณโต ปฏฺาย อฏฺกนวกวเสน อุปฺปชฺชนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ หิ อุปฺปนฺนานํ กมฺมชรูปานํ อพฺภนฺตเร สหุปฺปาทเอกนิโรธเตโชธาตุ านํ ปตฺวา ตสฺส ิติกฺขเณ อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปติ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา เตโชธาตุ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา ปมภวงฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณติ เอวมาทินา อฏฺกํ, กทาจิ สทฺทปาตุภาวกาเล เตน สห สทฺทนวกฺจ อุปฺปชฺชติ. จิตฺตชรูปานิ จ ปฏิสนฺธิโต อนนฺตรํ ปมภวงฺคโต ปฏฺาย รูปชนกจิตฺตานํ อุปฺปาทกฺขเณ อฏฺกวเสน, สทฺทปาตุภาวาทิกาเล สทฺทนวกาทิวเสน จ ปวตฺตนฺติ. อาหารชานิ ปน เอกสฺส, ทฺวินฺนํ วา สตฺตาหานํ อติกฺกเมน นิพฺพตฺตนฺติ. นนุ จ อชฺโฌหฏาหารปจฺจเยน อาหาโร รูปํ สมุฏฺาเปติ, คพฺเภ สยนฺตสฺส จ กุโต อชฺโฌหรณาหาโรติ? สมาติโต. มาตรา หิ ภุตฺตํ กุจฺฉิคตสฺส สรีเร อพฺภฺชนํ วิย อาหารกิจฺจํ กโรติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ยฺจสฺส ภฺุชตี มาตา,
อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ,
มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๓๕);
ตสฺมา มาตรา อชฺโฌหฏาหาเรน อนุคฺคหิเต สรีเร อพฺภนฺตริกา โอชา ลทฺธปฺปจฺจยา รูปํ สมุฏฺาเปติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหาทสกา ปน ปฺจปสาทาวตฺถํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา สตฺตเม สตฺตาเห อุปฺปชฺชนฺติ, ‘‘เอกาทสเม สตฺตาเห’’ติ (ยม. มูลฏี. อายตนยมก ๒๒-๒๕๔) อานนฺทาจริโย อโวจ. อยเมตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ รูปปฺปวตฺตินโย.
โอปปาติกานมฺปิ ¶ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ กมฺมสมุฏฺานานิ สตฺตติ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตเถวสฺส ิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ จ สตฺตติ สตฺตตีติอาทินา วุตฺตนเยน อุกฺกํสาวกํสโต กามภวิกสตฺตานํ, รูปีพฺรหฺมานฺจ ยถาวุตฺตนเยเนว ยถานุรูปํ กมฺมสมุฏฺานานํ, อุตุสมุฏฺานานฺจ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อาหารชรูปํ ปน กามาวจรานํ สพฺพปมํ ¶ อตฺตโน มุขคตเขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อุปฺปชฺชติ. สฺีพฺรหฺมานํ ตํ สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ. อสฺีนฺจ จิตฺตชาหารชานิ นตฺเถวาติ อยํ วิเสโส. เอวํ อุปฺปชฺชมาเนสุ จ ปเนเตสุ รูเปสุ ยํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนจิตฺตํ อาทึ กตฺวา สตฺตรสมจิตฺตสฺส นิโรธกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌติ, ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อิมสฺส ิติกฺขเณ นิรุชฺฌตีติ เอวํ อุปฺปชฺชนฺตํ, นิรุชฺฌนฺตฺจ ยาว มรณจิตฺตสฺส เหฏฺา สตฺตรสมจิตฺตํ, ตาว ยถารหํ จตุสนฺตติอาทิวเสน ปวตฺตตีติ. อาสนฺนมรณสฺส ปน จุติโต สตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติกฺขณมาทึ กตฺวา กมฺมชรูปํ น สมุฏฺาติ. ยทิ สมุฏฺาติ, มรณํ น สิยา อนุปจฺฉินฺนตฺตา กมฺมชรูปานํ. กมฺมชรูปสมุจฺเฉเท หิ ‘‘มโต’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕);
สตฺตรสเมน สห อุปฺปนฺนฺจ ตํ จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌติ, อปรฺจ น อุปฺปชฺชติ. อายุกฺขยา, กมฺมกฺขยา, อุภยกฺขยา, อุปกฺกเมน วา กสฺสจีติ เอวํ กมฺมชรูปสฺเสว หิ มรณํ โหติ สติปิ อาหารเช, อฏฺกถามเตน จิตฺตเช จ. ตมฺปิ อปคตชีวสฺส น อุปฺปชฺชติ. อุตุชรูปํ ปน ปวตฺตติ เอว. ตถา สํเสทชานํ, โอปปาติกานํ ปน สรีรนิกฺเขปาภาวโต ตมฺปิ น ปวตฺตติ.
๗๖๕-๖. อุปฺปาทวยวนฺตตาย ¶ นิจฺโจ ธุโว น โหตีติ อนิจฺโจ, นิจฺจขณิกตาย วา น อิจฺโจ สสฺสตาทิวเสน อนุปคนฺตพฺโพติ อนิจฺโจ. อยฺหิ วินาโส ชนกปจฺจยโต อฺเหตุนิรเปกฺขตาย นิจฺจขณิโกว โหติ. ธุวสารวิรหิตตฺตา อทฺธุโว. อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา. อุทยวยปฏิปีฬเนน, ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขานํ ขนฺโธ สมูโหติ ทุกฺขกฺขนฺโธ. เอวํวิโธ ปน สุเขหิ อสมฺมิสฺโสเยวาติ อาห ‘‘เกวโล’’ติ. กสฺสจิปิ วา รูปสฺส สุขสภาวสฺส อภาวโต สกโลปิ ทุกฺขกฺขนฺโธติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขกฺขนฺโธ จ เกวโล’’ติ. ปจฺจยยาปนิยตาย จ โรคมูลตาย จ โรคโต. โส หิ ยถารหํ ปจฺจเยหิ ยาเปตพฺพตาย ยาปฺยโรโค วิยาติ โรคโต ทฏฺพฺโพ. ยาปฺยพฺยาธิ หิ โรโค, อิตโร อาพาโธ, มูลพฺยาธิ วิย เจส อนุพทฺธพฺยาธีนํ กิเลสโรคาทีนํ มูลภาวโต โรคโต ทฏฺพฺโพ. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย, กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย ¶ , อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. โส หิ ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตาติ ติวิธทุกฺขตาสงฺขาเตน รุชฺชเนน ยุตฺตตาย, ยถารหมารมฺมณวเสน จ สมนฺนาคมวเสน จ ราคาทิกิเลสาสุจิวิสฺสนฺทนโต, อหุตฺวา สมฺภวนโต, อุปฺปตฺติยา อุทฺธุมาตตฺตา ชราภงฺเคหิ จ ยถากฺกมํ ปริปกฺกปภินฺนภาวโต คณฺฑสทิโสติ คณฺฑโต ทฏฺพฺโพ. อวสวตฺตนตาย, อวิเธยฺยตาย จ ปรโต. ยถา หิ ปโร ปตนฺโต ปรสฺส วสํ น คจฺฉติ, เอวเมตํ สุภสุขาทิภาเวน วเส วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อวสวตฺตนโต ‘‘มา ชีรถ, มา มรถา’’ติอาทินา วิธาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อวิเธยฺยภาวโต ปรโต ทฏฺพฺพํ. พฺยาธิชรามรเณหิ ปลุชฺชนโต, อาพฺยาสนโต จ ปโลกโต. อิทํ พฺยาธิอาทีหิ ปกาเรหิ ¶ ภิชฺชนโต, วินสฺสนโต, เอเตหิ เอว วา อาพฺยาสนโต พฺยสนตฺถสฺส โลก-สทฺทสฺส ปวิสิฏฺสฺส อาพฺยาสนตฺถตาย ปโลกโต ทฏฺพฺพํ. ฉนฺทนฺติ รชฺชนวเสน ปวตฺตํ ฉนฺทํ.
๗๖๗. ธมฺมเสนาปตินาติ ธมฺมเสนาย ปติ นายโกติ ธมฺมเสนาปติ, สาริปุตฺตตฺเถโร, เตน. หิตสงฺขาโต อตฺโถ เอตสฺสาติ หิตตฺถิ, เตน. สกฺกจฺจาติ อุคฺคหณธารณาทีสุ อตนฺทิโต หุตฺวา.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสโม ปริจฺเฉโท
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา
๗๖๘-๙. อาทิโต ¶ รูปานนฺตรมุทฺทิฏฺํ ยํ นิพฺพานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส วิภาวนํ ยถาพลํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ.
ภวาภวนฺติ ภวโต ภวํ, ขุทฺทกํ, มหนฺตํ วา ภวํ. วินนโตติ สํสิพฺพนโต. ตณฺหา หิ สํสารนายิกภาเวน ภวโต ภวํ, สุคติทุคฺคติวเสน ขุทฺทกมหนฺตํ ภวํ วา อปราปรภาวาย สํสิพฺพติ, ตุนฺนกรณํ วิย กโรติ. นิกฺขนฺตตฺตาติ วิสํโยควเสน นิสฺสฏตฺตา. มรณปฏิปกฺขตาย, อมตสทิสตาย วา อมตํ. สพฺพทุกฺขนิสฺสฏตฺตา ปรมํ สุขํ. สพฺเพปิ สงฺขารา สมนฺติ อุปสมนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชนฺติ เอเตนาติ สพฺพสงฺขารสมโถ. ขนฺธูปธิอาทโย สพฺเพปิ อุปธี อุปทฺทวา ปฏินิสฺสชฺชียนฺติ เอเตนาติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค. ยสฺมา ตํ อาคมฺม กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา สพฺพโส ขยํ คจฺฉติ, วิรชฺชติ, นิรุชฺฌติ ¶ จ, ตสฺมา ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธติ จ วุจฺจติ. อปิจ รุชฺฌนฺติ เอตฺถ สตฺตา กิเลสนิคฬพนฺธาติ โรโธ, สํสารสฺเสตํ อธิวจนํ, ตโต นิกฺขนฺโตติ นิโรโธ.
๗๗๐. อธิคมาติ ตทนุรูปาย ปฏิปตฺติยา อริยมคฺเคน ปฏิวิชฺฌเนน.
ราคกฺขยาทิภาเวน สพฺพทุกฺขสนฺติยา ปจฺจยตาย, กิเลสสนฺตาปาภาเวน จ สนฺติลกฺขณํ. อจฺจุติรสนฺติ สภาวาปริจฺจชนโต อจวนสมฺปตฺติกํ. อสฺสาสกรณรสนฺติ อสฺสาสกรณกิจฺจํ. ตฺหิ ปานโภชนาทิสฺุเ สภยกนฺตาเร ปริพฺภมเนน ปริสฺสนฺตสฺส อทฺธิกปุริสสฺส อสฺสาสชนกภาเวน อุปฏฺิตํ วนนฺโตทกํ วิย สพฺพฺุพุทฺธานมฺปิ วจนปถาติกฺกนฺตมหาทุกฺขเภรเว สํสารกนฺตาเร ปริพฺภมเนน ปริสฺสนฺตสฺส ยถานุรูปํ ปฏิปตฺติมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส โยคาวจรสฺส อนาทิมติ สํสาเร สุปินนฺเตนปิ อทิฏฺปุพฺพตาย ทสฺสนสมกาลเมว ¶ ปรมสฺสาสํ ชเนติ. ขนฺธนิมิตฺตวิจิตฺตตาย อวิคฺคหํ หุตฺวา คยฺหตีติ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. สพฺพสงฺขตนิสฺสรณุปายภาวโต นิสฺสรณํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ.
เอวํ นิพฺพานสฺส ลกฺขณาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตณฺฑวาทิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปริหรนฺโต อาห ‘‘เอตฺถาหา’’ติอาทิ, น ปรมตฺถโต อตฺถิ อฺตฺร ปฺตฺติมตฺตโตติ อธิปฺปาโย. กุโต ปนายมภินิเวโสติ อาห ‘‘ติตฺถิยานํ…เป… นียโต’’ติ. ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยาติ สีลสมาธิปฺาสงฺขาตํ สมฺมาปฏิปตฺติยา. ยถา หิ เจโตาณลาภิโน เอว อริยา ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ ชานนฺติ, ตตฺถาปิ จ อรหา เอว สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติ, เอวํ ¶ นิพฺพานมฺปิ สีลาทิสมฺมาปฏิปตฺติภูเตน อุปาเยเนว อุปลพฺภตีติ ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ อริเยหิ อุปลพฺภนียโต. ยถา หิ ชจฺจนฺธเตมิริกาทีนํ อทสฺสเนน ‘‘สูริยาทโย นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพา จกฺขุมนฺตานํ โคจรภาเวน อตฺเถวาติ สิทฺธตฺตา, เอวเมตมฺปิ พาลปุถุชฺชนสฺส อทสฺสนมตฺเตน ‘‘นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. อริยานํ ปน ปฺาจกฺขุโน ปเทเสเนว อุปฏฺานโต เอกนฺเตน สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ ‘‘อตฺถิ นิพฺพาน’’นฺติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. อถ ราคาทีนํ ขยมตฺตเมว นิพฺพานนฺติ เจติ สมฺพนฺโธ. อายสฺมตา…เป… เถเรน ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ. ราคกฺขยาทิทีปกํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตํ น’’อิติ ปฏิกฺเขปํ กตฺวา เอกํเสน เจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ยถารุตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน พหุโทสา อาปชฺชนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตสฺสาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตํ ปุฏฺเน เตเนวายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนาติ อธิปฺปาโย. ตว มเตนาติ สาสนยุตฺตึ อวิจาเรตฺวา ปาฬิทสฺสนมตฺเตเนว วิปฺปลปโต ตวชฺฌาสเยน. น จ ปเนตํ ยุตฺตํ, ตถาปีติ อธิปฺปาโย. โลกุตฺตรผลจิตฺตสฺส ราคาทีนํ ขยมตฺตตาปชฺชนํ น ยุตฺตํ ตสฺส อคฺคผลสฺส จตุกฺขนฺธภาเวน ปาฬิยํ อาคตตฺตา. ตสฺมาติ ยุตฺตึ อวิจาเรตฺวา ปาฬิทสฺสนมตฺเตเนว โวหรนฺตสฺส อนิฏฺปฺปสงฺคโต. พฺยฺชนจฺฉายายาติ วิมทฺทาสหภูตาย สทฺทตฺถมตฺตจฺฉายาย. อุภินฺนนฺติ นิพฺพานวเสน, อรหตฺตวเสน จ อาคตานํ อุภินฺนํ สุตฺตานํ. อตฺโถติ อธิปฺปายตฺโถ.
โก ปน โส อตฺโถติ อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. ราคาทีนํ ขโยติ ราคาทีนํ อนุปฺปาทนิโรโธ. โส ธมฺโม อกฺขโยปิ สมาโน ราคาทีนํ ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา ขโยปจาเรน ‘‘ราคาทีนํ ขโย นิพฺพาน’’นฺติ วุตฺโต ¶ ‘‘ติปุสํ ชโร, คุโฬ เสมฺโห’’ติอาทีสุ ผลูปจาเรน ¶ วุตฺตํ วิยาติ สมฺพนฺโธ. กิเลสานํ อนุปฺปตฺตินิโรธกฺขยสฺส มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ อตฺถโต ‘‘ขยสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ขยสฺส อุปนิสฺสยตฺตา’’ติ. ขโยปจาเรนาติ อตฺตโน การิยภูตสฺส ขยสฺส อตฺตนิ อุปจาเรน ตสฺส นามวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ชรการณํ ติปุสํ ชโรติ วุตฺโต, เสมฺหการณํ คุโฬ เสมฺโหติ วุตฺโต. ขยนฺเตติ ราคาทีนํ ปริกฺขยาวสาเน. ขโยติ วา มคฺโค วุจฺจติ ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒) วิย, ตสฺส อนฺเต นิโรธาวสาเน อุปฺปนฺนตฺตา ขโยติ วุตฺตํ ผลูปจาเรน, สมีปูปจาเรน วา.
สพฺเพ พาลปุถุชฺชนาปีติ โสณสิคาลาทโย สพฺเพปิ พาลปุถุชฺชนา สมธิคต…เป… ภเวยฺยุํ ขณวเสน ราคาทีนํ ขยสฺส เตสมฺปิ อตฺถิตาย. ตถา จ สติ ปฏิปตฺติยา นิรตฺถกภาโว อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. ราคาทิกฺขยานํ พหุภาวโตติ ราคาทีนํ วิย เตสํ ขยานมฺปิ ตพฺพิการภาเวน พหุภาวโต. เอวฺหิ สติ ราคสฺส ขโย ราคกฺขโย, น โทสาทีนํ, ตถา โทสกฺขโยปีติ อฺโ ราคกฺขโย, อฺโ โทสกฺขโย, อฺโ โมหกฺขโยติ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ขยภูตานิ ตีณิ นิพฺพานานิ, จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขยภูตานิ จตฺตารีติอาทินา พหูนิ นิพฺพานานิ นาม โหนฺติ. อิทานิ อาทิ-สทฺทสงฺคหิเต โทเส ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขตลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗) วจนโต วยสงฺขาโต ขโย สงฺขตลกฺขณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สงฺขตลกฺขณฺจ นิพฺพานํ ภเวยฺยา’’ติ. ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) วจนโต อาห ‘‘สงฺขตปริยาปนฺน’’นฺติ ¶ . ยํ ปน สงฺขตปริยาปนฺนํ, ตํ อิตรสงฺขตธมฺโม วิย อนิจฺจํ โหติ ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ อาห ‘‘สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา อนิจฺจ’’นฺติ. ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๒๑) หิ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา จ กึ วุตฺตํ โหติ? ยทิ ภวโต มโนรถปริปูรณตฺถํ ขยํ นิพฺพานนฺติ วทาม, อสงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณตฺตา, สงฺขตปฏิปกฺขสฺส สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา สพฺพกาลิกภาเวน นิจฺจสฺส อนิจฺจตา, ตโต จ ปรมสุขสฺส ทุกฺขตา จ อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
เอตฺตาวตา ภงฺคกฺขยสฺส นิพฺพานโทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปฺปาทกฺขยสฺส ตพฺภาวํ นิเสเธตุํ ‘‘ยทิ ขโย นิพฺพานํ ภเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปมมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ าณํ โคตฺรภุ ¶ นาม. เสสมคฺคปุเรจรํ โวทานํ นาม. ผลสมาปตฺติปุเรจรํ อนุโลมํ นาม. ตํ ปน สงฺขารารมฺมณเมวาติ อิธ น คหิตํ. ภทฺรมุขาติ ปรสฺส อนุนยวจนํ. ‘‘ขียนฺตี’’ติ วตฺตมานนิทฺเทเสน อิทานิ ขียมานตํ ปุจฺฉติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อุปธาเรตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวา. ‘‘โคตฺรภุ…เป… มุขา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ราคาทีนํ ขยเมว วทามี’’ติ ตยา ทินฺนปฏิวจนสฺส อวิรุชฺฌนวเสน สติปุเรกฺขารํ กเถหีติ อธิปฺปาโย. โคตฺรภุจิตฺตาทีนํ โคตฺรภุโวทานมคฺคานํ. โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธสฺส อภาวโต อาห ‘‘ราคาทโย ขียิสฺสนฺตี’’ติ. ผลเมวาติ กิเลสานํ ขีณกาเล อุปฺปชฺชมานํ ผลจิตฺตเมว. อารมฺมณํ อปสฺสนฺโตติ โคตฺรภุอาทีนํ วตฺตพฺพารมฺมณํ อปสฺสนฺโต. อถ วา อิตเรสํ อารมฺมณภาเว สติ คเหตพฺพปจฺจยํ อปสฺสนฺโต.
‘‘อปิจา’’ติอาทิ ปริยายนฺตเรนปิ อนุปฺปาทนิโรธสฺส นิพฺพานภาวนิเสธนํ. ‘‘อุปฺปาทียตีติ อตฺโถ’’ติ ปน ¶ มคฺคสฺส อุปฺปตฺติยา กิเลสกฺขโยปิ อุปฺปาทิโต นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. น หิ อิตรถา ขยสฺส อุปฺปาโท นาม อตฺถิ. อถ วา ‘‘อทฺธา โส…เป… นิรุตฺตโร ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺตเกน คนฺเถน ขณนิโรธสฺส เจว อนุปฺปาทนิโรธสฺส จ นิพฺพานภาเว โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒) วิย มคฺคสฺสาปิ ขยปริยายตฺตา ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทิวจนมตฺเตเยว สมานภาเวน คหิเต มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานภาวปฺปสงฺคํ, ตถา จ สติ อนิฏฺาปตฺตึ สมฺภาเวนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. เอวฺหิ สติ ‘‘อุปฺปาทียตี’’ติ มคฺคเมว สนฺธาย ติฏฺติ. ยทิ มคฺคสฺส นิพฺพานภาวปฺปสงฺโค อิธ สมฺภาวิโต, เอวํ สติ โคตฺรภุสฺส มคฺคารมฺมณตาทิโทสา วตฺตพฺพาติ? สจฺจํ วตฺตพฺพา, เอตฺตเกนาปิ ปน ปรสฺส วจนปฏิพาหนํ สกฺกา กาตุนฺติ ปริหารนฺตรทสฺสเน พฺยาปาโร กโตติ. ยถานุรูปาย ปฏิปตฺติยาติ ฉวิสุทฺธิปรมฺปราสงฺขาตาย ยถานุโลมปฏิปตฺติยา.
๗๗๑. อสฺสทฺโธติ ปพุทฺธสทฺโธ, มคฺคาคตาย อจลสทฺธาย สมนฺนาคโต, มคฺคาคตสทฺธาย หิ สมนฺนาคโต อากาเส พุทฺธเวสํ มาเปตฺวาปิ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา’’ติ วทนฺตสฺส น สทฺทหติ เสยฺยถาปิ สูรมฺพฏฺโติ (อ. นิ. ๑.๒๕๕). อกตฺูติ อกตํ นิพฺพานํ ชานาตีติ อกตฺู. สนฺธิจฺเฉโทติ ภวสนฺธานกรสฺส ตณฺหาปาปสฺส ฉินฺทเนน ปุน ภวปฏิสนฺธิยาปิ ฉินฺนตาย ปฏิสนฺธึ เขเปตฺวา ิโต. หตาวกาโสติ ขีณปฏิสนฺธิกตฺตาเยว อายตึ กตฺถจิ โอกาสโลเก อทิสฺสมานตฺตา วิหตาวกาโส. วนฺตาโสติ กตฺถจิ อภิสงฺคาภาวโต ¶ ฉฑฺฑิตตณฺโหติ อตฺโถ. อุตฺตมโปริโสติ สเทวโลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย วิสิฏฺโ โปริโส.
ทุปฺปฏิวิทฺธาติ ¶ ปฏิวิชฺฌิตุํ, ปฏิลภิตฺุจ ทุกฺกรา. กามาทีนํ นิสฺสรณียตาย นิสฺสรณียา, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ, เอตํ กามานํ นิสฺสรณนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กามานํ นิสฺสรณนฺติ กาเมหิ นิคฺคมนํ, อถ วา นิสฺสรนฺติ นิคฺคจฺฉนฺติ เอตฺถ เอเตนาติ วา นิสฺสรณํ, กามานํ นิสฺสรณฏฺานํ, นิสฺสรณุปายนฺติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมนฺติ ปมชฺฌานํ. ตฺหิ กาเมหิ นิกฺขนฺตนฺติ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ อิธ คหิตํ, อฺตฺถ ปน ปพฺพชฺชาทโยปิ ‘‘เนกฺขมฺม’’นฺติ ปวุจฺจนฺติ. วุตฺตฺหิ –
‘‘ปพฺพชฺชา ปมํ ฌานํ, นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา;
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ‘เนกฺขมฺม’นฺติ ปวุจฺจเร’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๑๐๙; ที. นิ. ฏี. ๒.๓๖๐; อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๖๖; วิสุทฺธิ. มหา. ๑.๕๖; เนตฺติ. ฏี. ๗๖ มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา);
อรูปํ อากาสานฺจายตนํ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ, ขนฺธปฺจกนฺติ อตฺโถ. ‘‘ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสามี’’ติอาทีสุ ขนฺธปฺจกํ ‘‘ภูต’’นฺติ วุจฺจติ. อตฺตโน การณํ ปฏิจฺจ สมํ, สมฺมา จ อุปฺปนฺนนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. ปม…เป… ภเวยฺยาติ สงฺขตนิสฺสรณภาเวน วุตฺตสฺส นิพฺพานสฺส อภาวปฺปตฺติยา จ ตเทกโยคนิทฺทิฏฺานํ ยถากฺกมํ กามรูปนิสฺสรณานํ ปมชฺฌานากาสานฺจายตนานมฺปิ อภาโวเยว อาปชฺเชยฺย. อิทานิ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ อาคเมน ทสฺเสตุํ ‘‘น ตุ ขโย’’ติอาทิ วุตฺตํ.
‘‘อตฺถิ…เป… สุผุสิตนฺติ จา’’ติ นตฺถิ นิสฺสรณํ โลเก, กึ วิเวเกน กามาปีติ เอวํ มาเรน ปฏิพาหิเต. ‘‘อตฺถิ…เป… สุผุสิต’’นฺติ นิพฺพานํ ปติฏฺเปนฺเตน อาฬวกตฺเถเรน วุตฺตํ. สุผุสิตนฺติ สุฏฺุ ผุสิตํ, สจฺฉิกตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อชาตนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํ ¶ . การเณน วินา สยเมว จ น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํ. เอวํ อชาตตฺตา อภูตตฺตา เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ ¶ อกตํ. ชาตภูตกตภาโว จ นาม รูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตสภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ อสงฺขตนฺติ วุตฺตํ. ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, น ตถา สงฺขตํ, สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ. เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย สิยา นุ โข, เอเกเนว การเณน เอตํ กตนฺติ อาสงฺกาย น เกนจิ กตนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ อปจฺจยมฺปิ สมานํ สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูตนฺติ อาสงฺกาย ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํ. อยฺเจตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาตธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตํ.
อสงฺขตนฺตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน –
‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ. นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตี’’ติ (อุทา. ๗๓) –
เอวมาทิสุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ. เตนาห ‘‘อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสู’’ติ. ธมฺเมน สเทวกสฺส โลกสฺส สามี, ธมฺมสฺส วา ยถิจฺฉิตํ เทสนโต สามี อิสฺสโรติ ธมฺมสามี. ตถาคต-สทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา กถิโตว. สมฺมา สามํ สพฺพธมฺเม อภิสมฺพุทฺโธ, สมฺมา สยเมว สมฺโมหนิทฺทาวิคเมน ปฏิพุทฺโธ, พุทฺธิยา วิกสิตวาติ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
ปริตฺตตฺติเกติ ¶ ‘‘ปริตฺตา ธมฺมา, มหคฺคตา ธมฺมา, อปฺปมาณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๒) เอวํ ปริตฺตาทิธมฺมวเสน อาคเต ปริตฺตตฺติเก.
นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตาติ นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตปฺปสงฺคโต. เตนาห ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณปกฺขํ ภเชยฺยุ’’นฺติ. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาติ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานา, ปฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานา. กุสลกิริยานํ อภิฺาภาวปฺปตฺติยา ปริตฺตาทิเกปิ อารพฺภ ปวตฺตนโต ‘‘จตุตฺถสฺส ฌานสฺส วิปาโก’’ติ อาห. ตสฺมาติ ยถาวุตฺตยุตฺติโต เจว ปาฬิโต จ. กิฺจ ภิยฺโย ¶ – สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาาณํ, อปิจ อนุโลมภาวปฺปตฺตํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ น สกฺโกติ, ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปมชฺฌานาทิกุสลาณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน. อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ าณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคาณสฺส ตทุภยวิปรีตภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, ตฺจ นิพฺพานเมว. เตนาหุ โปราณา –
‘‘าณํ ยํ สงฺขตาลมฺพํ, ปฺตฺตาลมฺพเมว วา;
ปาเป หนฺติ น ตํ วตฺถุํ, ตทฺํ สมฺปฏิจฺฉิย’’นฺติ.
รูปสภาวาภาวโตติ เอเตน ยถา รูปธมฺมานํ รุปฺปนสภาโว, ปฏิฆาตวนฺตตา กลาปโต วุตฺติยา ปเทสสมฺพนฺโธ สภาโว, เอวํ นิพฺพานสฺส กตฺถจิ ปฏิฆาโต, สปฺปเทสตา จ นตฺถีติ ทสฺเสติ. น หิ นิพฺพานํ ‘‘อสุกทิสาย, อสุกปเทเส’’ติ วา นิทฺทิสียติ. ปปฺจาภาวโตติ ตณฺหามานทิฏฺิปปฺเจหิ สห อวฏฺานวเสน อภาวโต, เตสํ อภาวปจฺจยตาย จ. ตณฺหาทิฏฺิมานา ¶ หิ สํสาเร สตฺเต ปปฺเจนฺตีติ ปปฺจา นาม.
๗๗๒-๕. เอวํ นิพฺพานํ ยุตฺติโต, สุตฺตโต จ สาเธตฺวา อิทานิ ตสฺส ปริยายสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘อจฺจนฺตมนนฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สํสารปฺปวตฺติยา ปริโยสานภูตตฺตา อนฺตํ. อิมินา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ กถิตาติ วทนฺติ, โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุปิ วฏฺฏติ, อกตนฺติปิ ปนฺติ. โส เหฏฺา วุตฺตตฺโถว. สอุปฺปาทวยนฺตาภาเวน อนนฺตํ. กิเลสปริฬาหาภาเวน, กิเลสกฺโขภาภาเวน จ สนฺตํ. ปโลกิตาภาเวน อปโลกิตํ. อติตฺติกรภาเวน ปณีตํ. สพฺพทุกฺขหนนโต สรณํ. กิเลสโจเรหิ อนุปทฺทุตตฺตา นิพฺภยตาย เขมํ. สพฺพุปทฺทวนิวารณโต ตาณํ. ชาติอาทิทุกฺเขหิ อนุพนฺธสฺส อลฺลียิตุํ ยุตฺตฏฺานตาย เลณํ. ยถาปฏิปนฺนสฺส สนฺติทายกตฺเตน ปรํ ปติฏฺาภาวโต ปรายณํ.
สพฺพปีฬาวิมุตฺตตาย สิวํ. อุปนิสฺสยหีนานํ สพฺพฺุมุขโต สุตฺวาปิ เปตฺวา คุณวเสน สภาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ ทุกฺกรตาย นิปุณํ. อวิปรีตตาย สจฺจํ. สพฺพทุกฺขปริกฺขยกรตฺตา ทุกฺขกฺขยํ. เตชุสฺสทตาย สนฺตตฺตอโยคุเฬ มกฺขิกาหิ วิย จตูหิ ¶ อาสเวหิ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อนาสวํ. มหาการุณิกสฺสาปิ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกภาวาปาทเนน ปฏิวิชฺฌิตุํ ทุกฺกรตาย สุทุทฺทสํ. โลกุตฺตรธมฺเมสุปิ อสงฺขตคุเณน วิสิฏฺตาย ปรํ. สํสารมหาสมุทฺทสฺส ตีรภูตตฺตา ปารํ. มํสจกฺขุโน, ทิพฺพจกฺขุโน วา อโคจรตาย อนิทสฺสนํ. นิทสฺสนสงฺขาตาย อุปมาย อภาวโต วา อนิทสฺสนํ.
อวิปริณามธมฺมตฺตา ¶ ธุวํ. ตโตเยว ปรมปติฏฺาภาวโต ทีปํ. โรคาทิปีฬาภาวโต อพฺยาปชฺฌํ. ตโตเยว อนีติกํ. ตณฺหาลยาภาวโต อนาลยํ. สงฺขตาสงฺขเตสุ อสงฺขตโกฏฺาสภูตตฺตา, ปรมปติฏฺาภาวโต วา ปทํ. อวินาสภาเวน อจฺจุตํ. อกฺขรณโต อวินสฺสนโต อกฺขรํ.
สงฺขตนิสฺสฏตฺตา วิมุตฺติ. ภวพนฺธนวิมุตฺติเหตุตาย โมกฺขํ.
๗๗๖-๗. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. วิฺายาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ชานิตฺวา. อธิคมูปาโยติ ปฏิวิชฺฌนูปายภูตา ติสฺโส สิกฺขา. กาตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ.
สทฺธํ, พุทฺธิฺจ กโรติ วฑฺเฒตีติ สทฺธาพุทฺธิกรํ. ตถาคตมเตติ ติปิฏกพุทฺธวจเน, จตูสุ สจฺเจสุ วา. ปฺาย สมฺภูตํ, ปฺาย วา สมฺภโว เอตสฺสาติ ปฺาสมฺภวํ, ตเทว สมฺปสาทนํ พุทฺธาทีสุ อธิมุจฺจนํ, ตํ กโรตีติ ปฺาสมฺภวสมฺปสาทนกรํ. อตฺถพฺยฺชนสาลินนฺติ อติมธุเรหิ อตฺถพฺยฺชเนหิ สมนฺนาคตํ, อตฺถพฺยฺชนสารวนฺตนฺติ วา อตฺโถ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา. สารํ ชานนฺตีติ สารฺู, เต วิมฺหาเปตีติ สารฺุวิมฺหาปนํ. นิฏฺนฺติ ปริโยสานํ, สุตมยมูลกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อธิปฺปาโย.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
นิพฺพานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท
ปฺตฺตินิทฺเทสวณฺณนา
เอตฺถาติ ¶ ¶ ยถาอุทฺทิฏฺธมฺมานํ นิทฺเทสปริโยสาเน. เอตฺตกเมวาติ จิตฺตเจตสิกรูปนิพฺพานมตฺตเมว. ปฺาเปตพฺพโตติ ปรมตฺถธมฺมา วิย สกสกสภาววเสน อปฺายมานา หุตฺวา โลกสงฺเกตวเสน ปฺาปิยมานตฺตา. ปฺาปนโตติ ปรมตฺถวเสน วิชฺชมานาวิชฺชมานธมฺมานํ ปกาสนวเสน ปฺาปนโต. ตตฺถ ‘‘ปฺาเปตพฺพโต’’ติ อิมินา ปฺาปียติ ปกาเรน าปียตีติ ปฺตฺตีติ เอวํ กมฺมสาธนวเสน อตฺถปฺตฺติภูตา อุปาทาปฺตฺติ วุตฺตา. ‘‘ปฺาปนโต’’ติ อิมินา ปฺาเปติ ปกาเรน าเปตีติ ปฺตฺตีติ เอวํ กตฺตุสาธนวเสน ตสฺสา อภิธายกภูตา นามปฺตฺตีติ เวทิตพฺพํ. ปณฺณตฺติทุกนิทฺเทเส ‘‘สงฺขา…เป… โวหาโร’’ติ (ธ. ส. ๑๓๑๓-๑๓๑๔) จตูหิ ปเทหิ อุปาทาปฺตฺติ วุตฺตา. ‘‘นามํ…เป… อภิลาโป’’ติ (ธ. ส. ๑๓๑๓-๑๓๑๔) ฉหิ ปเทหิ นามปฺตฺติ กถิตาติ อาจริยานํ อิจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิ. เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ เหฏฺา อภิธมฺมมาติกาย วุตฺตานํ กุสลากุสลาทิธมฺมานํ. สงฺขาติ ‘‘อหํ มมา’’ติอาทินา สงฺขายมานตา. สมฺาติ สงฺเกตวเสน ายมานตา. ปฺตฺตีติ อสงฺกรวเสน อเนกธา วิภชิตฺวา ปฺาปิยมานตา. โวหาโรติ ปากฏํ กตฺวา วุจฺจมานตา, กถนวเสน อุปยุชฺชมานตา วา. อตฺถาภิมุขํ นมตีติ นามํ. ตํ ปน อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน ทุวิธํ, สามฺคุณกิตฺติมโอปปาติกนามวเสน จตุพฺพิธํ. นามกมฺมนฺติ นามกรณํ. นามเธยฺยนฺติ นามปนํ, นามเธยฺยนฺติ วา เสฏฺานํ นามํ. อกฺขรทฺวาเรน อตฺถํ นีหริตฺวา อุตฺติ กถนํ นิรุตฺติ. พฺยฺชนนฺติ ปากฏกรณํ. อภิลาโปติ อภิลาปนํ.
อหนฺติ ¶ รูปาทิวินิมุตฺตํ อหํการพุทฺธิวิสยภูตํ อตฺตโน ขนฺธสมูหสนฺตานมุปาทาย ปฺตฺตํ ตทฺานฺภาเวน อนิพฺพจนียํ อุปาทาปฺตฺตึ วทติ. เตนาห ‘‘อหนฺติ หี’’ติอาทิ. ‘‘อหนฺติ…เป… กตฺวา’’ติ อุปาทาปฺตฺติยา อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ยถาติอาทินา ตํ ปกาเสติ.
ยสฺมา ¶ ‘‘สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร’’ติ ‘‘เอวํ สงฺขา’’ติ อิมสฺเสว เววจนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทานิ ปฺาปนโต ปฺตฺติ’’นฺติอาทิ.
ตทนุรูปา ชาตาติ ตชฺชา, อวิชฺชมานปฺตฺติ วิย เกวลํ โลกสงฺเกตวเสเนว อหุตฺวา ธมฺมสภาวสฺส อนุรูปวเสน ปวตฺตา ปฺตฺตีติ อตฺโถ. นามปฺตฺติปิ วจนตฺถสงฺขาตการณํ อุปาทาย ปฏิจฺจ ปวตฺตนโต อุปาทาปฺตฺติโวหารํ ลภตีติ ตสฺสาปิ อุปาทาปฺตฺติปริยาโย วุตฺโต. คณฺิปทกาเรนาปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน อุปาทาปฺตฺตีติ อุปาทานวตี ปฺตฺติ การณวตึ การณภูตมตฺถมุปาทาย คเหตฺวา ตนฺนิสฺสเยน ปฺาปียติ, สพฺโพปิ ปฺตฺติเภโท อเนน ลกฺขเณน อุปาทาปฺตฺติเมว ภชติ. อนุปาทาย หิ ปฺตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ. อุปนิธาปฺตฺตีติ ปฏิปกฺขภูตํ เอกปฺตฺตึ อุปนิธาย อเปกฺขิตฺวา ปวตฺตา ปฺตฺติ. จกฺขุโสต-คฺคหเณน อชฺฌตฺติกายตนานิ ทสฺเสติ, รูปสทฺท-คฺคหเณน พาหิรายตนานิ. ปถวีเตโชวายุ-คฺคหเณน โผฏฺพฺพายตนํ ปเภทโต ทสฺเสติ. เอเตเนว ธมฺมายตเนปิ ลพฺภมานเภโท ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.
ยสฺมา ปถวาทิกา ปฺตฺติ สสมฺภารปถวิยํ เอกสฺส นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย ปฺาปียติ, ฆฏาทิกา จ ปฺตฺติ ธมฺมสมูเหสุ สพฺเพสเมว นามํ คเหตฺวา สมูหเมโวปาทาย ปฺาปียติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺส วา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ เอกสฺส นามํ คเหตฺวา สมูหมุปาทาย ปฺาปิยมานาย ปถวาทิวเสน ปากฏภาวโต ตํ เปตฺวา อิตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อยํ สมูหปฺตฺติ นาม สมูหสฺส ปฺาปนโต. ทิสากาสาทีสุ ทิสา-คฺคหเณน จนฺทสูริยาวตฺตนมุปาทาย ปฺาปิยมานํ ปุรตฺถิมาทิทิสาปฺตฺตึ ทสฺเสติ. อากาส-คฺคหเณน อสมฺผุฏฺธมฺเม อุปาทาย ปฺาปิยมานํ กูปคุหาทิอากาสปฺตฺตึ ทสฺเสติ. กาล-คฺคหเณน จนฺทาวตฺตนาทิกมุปาทาย ปฺาปิยมานํ ปุพฺพณฺหาทิกาลปฺตฺตึ ทสฺเสติ. นิมิตฺต-คฺคหเณน พหิทฺธา ปถวีมณฺฑลาทิกํ, อชฺฌตฺติกฺจ ภาวนาวิเสสํ อุปาทาย ปฺาปิยมานํ กสิณนิมิตฺตาทิกํ ทสฺเสติ. อภาว-คฺคหเณน ภาวนาพเลน อปฺปวตฺตนสภาวํ อากาสานฺจายตนฌานํ อุปาทาย ปวตฺตํ อากิฺจฺายตนฌานารมฺมณํ อภาวปฺตฺตึ ทสฺเสติ. นิโรธ-คฺคหเณน ภาวนาพเลน นิรุทฺธํ เนวสฺานาสฺายตนํ นิสฺสาย ปฺตฺตํ นิโรธปฺตฺตึ ทสฺเสติ. อาทิ-คฺคหเณน ขยาทิสภาวํ ตํ ตํ ธมฺมมุปาทาย ปฺาปิยมานํ อนิจฺจลกฺขณาทิกํ ¶ สงฺคณฺหาติ. สาปิ หิ ทิสากาสาทิกา วิย ธมฺมสมูหมุปาทาย อปฺตฺตภาวโต อสมูหปฺตฺติเยวาติ.
สาติ อยํ ทฺวิธา อุปาทาปฺตฺติ. ตชฺชาปฺตฺติ วจนตฺถํ อมฺุจิตฺวา ปวตฺติโต อุปาทาปฺตฺติยํเยว สงฺคยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิชฺชมานํ ปรมตฺถํ โชตยตี’’ติ. เอวฺจ กตฺวา อุปริ ‘‘ฉ ปฺตฺติโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. วิชฺชมานนฺติ สภาเวน อุปลพฺภมานํ. อวิชฺชมานนฺติ เปตฺวา โลกสงฺเกตํ สภาววเสน อนุปลพฺภมานํ. นามมตฺตนฺติ นามมตฺตวนฺตํ. โสตทฺวารชวนานนฺตรนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณาย โสตทฺวารชวนวีถิยา, ตทนุสารปฺปวตฺตาย อตีตสทฺทารมฺมณาย มโนทฺวารชวนวีถิยา จ อนนฺตรปฺปวตฺเตน ¶ . มโนทฺวารชวนวีถิปิ หิ โสตทฺวารชวนานนฺตรปฺปวตฺตา ตคฺคหเณเนว อิธ คหิตา. คหิตปุพฺพสงฺเกเตนาติ ‘‘อยํ อิมสฺส อตฺโถ, อิทมิมสฺส วาจก’’นฺติ เอวํ วจนวจนตฺถสมฺพนฺธคฺคหณวเสน คหิตปุพฺพภาวสงฺเกเตน. ยายาติ ยาย นามปฺตฺติยา กรณภูตาย. มโนทฺวารชวนวิฺาเณน กตฺตุภูเตน. มโนทฺวารชวนวิฺาเณน วา กรณภูเตน, ยาย นามปฺตฺติยา กตฺตุภูตายาติ อตฺโถ. ปฺาปียตีติ สมฺมุติปรมตฺถวเสน ปน ทุวิธํ อตฺถชาตํ ปฺาปียติ วิฺาปียตีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อตฺถา ยสฺสานุสาเรน, วิฺายนฺติ ตโต ปรํ;
สายํ ปฺตฺติ วิฺเยฺยา, โลกสงฺเกตนิมฺมิตา’’ติ.
กตรชวนวีถิยํ ปนายํ วิฺายตีติ? ‘‘ฆโฏ’’ติอาทิสทฺทํ สุณนฺตสฺส เอกเมกํ สทฺทํ อารพฺภ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณวเสน ทฺเว ทฺเว ชวนวารา โหนฺติ, ตโต สทฺทสมุทายมารพฺภ เอโก, ตโต นามปฺตฺติมารพฺภ เอโกติ เอวํ สทฺทสมุทายารมฺมณาย ชวนวีถิยา อนนฺตรํ นามปฺตฺติ ปากฏา โหติ, ตโต ปรํ อตฺถาวโพโธติ อาจริยา.
ยํ สนฺธาย ฉกฺกนโย วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตถา อวิชฺชมานานนฺติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานํ. เกนจิ อากาเรนาติ ปรมตฺถโต, โลกสงฺเกตโต วา เกนจิ ปกาเรน. อนุปลพฺภมานานํ ปฺจมสจฺจาทีนนฺติ อากาสาทิปฺจมสจฺจาทีนํ. อาทิ-คฺคหเณน อฏฺมโพชฺฌงฺคาทิเก สงฺคณฺหาติ. ปกติปุริสาทีนนฺติ สตฺวรชตมานํ สมานาวตฺถา ปกติองฺคุฏฺาทิปริมาโณ ¶ การโก เวทโก อตฺตา ปุริโสติอาทินา ปริกปฺปิตานํ ปกติปุริสาทีนํ. อาทิ-คฺคหเณน อากาสกุสุมาทึ สงฺคณฺหาติ. วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติ ปรมตฺถโต วิชฺชมานาหิ วิชฺชาทีหิ ¶ อวิชฺชมานสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตตฺตา. เสเสสุปิ อิมินาว นยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺเถวาติ อุปาทาปฺตฺติยเมว.
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๓๘๙) –
วจนโต มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติสมฺปตฺติทิพฺพสมฺปตฺตึ อุปนิธาย นิหีนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กปณํ…เป… นิธายา’’ติ. มานุสกนฺติ มนุสฺสโลเก ภวํ. ปรมตฺโถ จ วิชฺชตีติ ปาเสโส.
๗๗๘. ตติยา โกฏิ น วิชฺชติ อนุปลพฺภมานตฺตา. วุตฺตฺเหตํ มหาอฏฺกถายํ –
‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ โนปลพฺภตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๓๙-๔๔๓);
ปรวาเทสุ น กมฺปตีติ ปกติปุริสนฺตราทิวาทีนํ ปเรสํ ติตฺถิยานํ วาเทสุ สมฺปตฺเตสุ, นิมิตฺตภูเตสุ วา น กมฺปติ น ปเวธติ น จลตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ปฺตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธวณฺณนา
นิทฺทิฏฺาติ ¶ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิวเสน ทสฺสิตา. กุสลาทโยติ กุสลากุสลา. เอเตสํ ปน น นิทฺทิฏฺโติ สมฺพนฺโธ ¶ . ปุพฺเพ ‘‘การโก’’ติ วจนํ วิย ‘‘เวทโก’’ติ อวุตฺเตปิ ‘‘อตฺตา การโก เวทโก’’ติ อตฺตโน ลทฺธิตาย ‘‘ตสฺส หิ การกสฺส เวทกสฺสา’’ติ วุตฺตํ. กุสลากุสลานมภาโวปิ สิยา, อิตรถา อเหตุกโทสาปตฺติโตติ อธิปฺปาโย. เตสํ กุสลากุสลานํ อายตฺตา วุตฺติ เอเตสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติโน. เตสนฺติ กุสลากุสลาทีนํ. ตสฺมาติ การกาภาเว กุสลากุสลานํ, ตพฺพิปากานฺจ อภาวโต. นิรตฺถิกาติ เทเสตฺวาปิ โพเธตพฺพาภาวโต นิรตฺถิกา. ‘‘นายํ นิรตฺถิกา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สาตฺถิกา’’ติ วจนํ ปน ปรสฺส ทฬฺหคฺคาหตฺถํ. โลเกปิ หิ เอวํ โวหารํ โวหรนฺติ, เอวเมว ภวติ, นาฺถาติอาทิ. ตตฺถาติ การกาภาเวปิ อตฺตา อตฺถีติ คหเณ. อนุโรโธติ อนุกูลปกฺขปาโตติ อตฺโถ. อิธาติ การกาภาเวปิ กุสลาทโย อตฺถีติ คหเณ. วิโรโธติ ปฏิโฆ.
เอวํ การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ สพฺภาวํ ยุตฺติโต สาเธตฺวา อิทานิ โลกสิทฺเธน นิทสฺสเนน สาเธตุํ ‘‘อถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถาปีติ การกาภาเวปิ. ปถวิ-คฺคหเณน ปถโวชํ ทสฺเสติ. ตถา อาป-คฺคหเณน อาโปชํ. เตโชติ สีตุณฺหวเสน ทุวิธา เตโชธาตุ. อุตูติ เหมนฺตาทิอุตุ. อาทิ-คฺคหเณน พีชาทิเก สงฺคณฺหาติ. ชนกปจฺจโย เหตุ, อนุปาลนกปจฺจโย ปจฺจโย นามาติ อาห ‘‘เหตุปจฺจยสามคฺคิยา’’ติ. ‘‘ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, ปจฺจโย อนุปาลนโก’’ติ หิ วุตฺตํ.
เอวํ การกาภาเวปิ กุสลากุสลปฺปวตฺตึ สาเธตฺวา อิทานิ ปรปริกปฺปิตํ อตฺตานเมว ตาว ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘อถาปิ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. กามํ ปฺาปริพาหิรทิฏฺิยา เอว อตฺตา ปริกปฺปียติ, ปโร ปน ‘‘ปฺาย ปริกปฺเปมี’’ติ มฺตีติ ¶ ตสฺส ลทฺธิวเสน ‘‘ปฺาย ปริกปฺปิโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ อุปปริกฺขิสฺสาม ตาวาติ ติฏฺตุ ตาว เจสา การกาภาเวปิ กุสลาทีนํ ¶ ภาวาภาววิจารณา ปมํ ตเมว อตฺตานํ อุปปริกฺขิสฺสามาติ อตฺโถ. โทสเมตฺถ วตฺตุกาโม ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาเยน ปฏิฺํ อทตฺวาว ปุจฺฉนฺโต อาห ‘‘กิฺเจตฺถา’’ติ. สเจตโน วา อุทาหุ อเจตโน วาติ เอตฺถ โก โทโสติ อตฺโถ. อิตโร อุภยถาปิ โทโสเยว. ยฺหิ อเจตนํ อตฺตานํ, น ตํ การกํ, เวทกฺจ, ยถา ตํ ปาการตรุอาทโย. ‘‘อเจตโนวายํ อตฺตา’’ติ อนุมาเนน การกเวทกตฺตาภาวสิทฺธิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ อเจตโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺโติ อวินิพฺโภควเสน อนฺโ. อิตรถา ‘‘สเจตโน’’ติ วจนเมว น อุปปชฺเชยฺย. สหภาวี นาม อฺโ น โหตีติ. อตฺตโนปิ นาโส สิยาติ อวินิพฺโภควุตฺติรูเปสุ เอกสฺส นาเส อิตรสฺสาปิ วินาโส วิย. เจตนายปิ นาโส น ภวติ อวินิพฺโภครูเปสุ เอกสฺส อวินาเส อิตรสฺสาปิ อวินาโส วิยาติ อธิปฺปาโย.
‘‘เจตนาย อนฺตฺตา’’ติ การณํ วตฺวา ตเมว สมตฺเถตุํ ‘‘เจตนตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตโน อนาเส สติ เจตนายปิ วินาโส น ภวตี’’ติ สุตฺวาปิ ปรสฺส นิรุตฺตรภาโว, เจตนาย นาเส วิเสสการณาภาวโตติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อถ เจตนายเยวา’’ติอาทิ. อตฺตาว นสฺสตุ, ติฏฺตุ เจตนา. โก หิ วิเสสการณาภาเว อตฺตนิ อนุโรโธ, เจตนาย วิโรโธติ อธิปฺปาโย. ปฏิฺา หีนาติ ปุพฺเพ ทินฺนปฏิฺา ปริหีนา. อถ น ภวติ, ‘‘ปฏิฺา หีนา’’ติ ยทิ อตฺตโน วินาเส เจตนาย อวินาโส น ภวติ. เจตนตฺตานํ อนฺภาเวน เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ วินาสปฺปสงฺคโต ¶ อตฺตา น นสฺสตีติ ตว ปฏิฺา หีนา. วุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ วาติ ยถาวุตฺตปฺปการโต วิปรีตํ. เจตนาย วินาเสปิ อตฺตา น นสฺสติ, อตฺตโน ปน อวินาเสปิ เจตนา นสฺสตีติ เอวํ วา ตว อธิปฺปาโย สิยาติ อตฺโถ. อตฺตา นสฺสตุ, เจตนา ติฏฺตุ อฺภาเว อุภินฺนํ สมานโยคกฺขมตาย ภวิตพฺพโตติ อธิปฺปาโย. ปฏิฺาหีโน ภวสีติ เจตนาเยว นสฺสติ, อตฺตา น นสฺสติ ปฏิฺาย หีโน ภวสิ.
อิธาติ อฺตฺถ ปกฺเข. ลกฺขณกตนฺติ อฺมฺวิสทิเสหิ ภินฺนลกฺขเณหิ กตํ. เทสนฺตรกตนฺติ ภินฺนเทสกตํ. ชาโต เวทียติ ายตีติ ชาตเวโท, อคฺคิสฺเสตํ อธิวจนํ. ฑยฺหมาเนติ อุทฺธเน ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจมาเน. เอโก ปวตฺติปเทโส อิเมสนฺติ เอกเทสา, เตสํ ภาโวติ เอกเทสตฺตํ.
อวินิพฺโภคโตติ ลกฺขณโต เภเทปิ านวเสน อวินิพฺภุชฺชนโต อวิสํสฏฺตฺตา ‘‘เอกเทสตฺเต’’ติอิมสฺเสว ¶ เววจนวเสน ‘‘อวินิพฺโภคภาเวปี’’ติ วุตฺตํ. ตํ อยุตฺตนฺติ ตํ ‘‘อุภินฺนํ เอกเทสตา นตฺถี’’ติ อิมินา สห น ยุชฺชติ. ปฏิฺา หีนาติ ยทิ ปุพฺพปฏิฺา ปมาณํ, อยํ ปฏิฺา หีนา. ยทิ วา ปน อยํ ปมาณํ, อิตรา หีนาติ อตฺโถ. อถ วา เจตนาย อตฺตโน ปเทสวเสน นานตฺเต อตฺตโน อเจตนตฺตภาวปฺปตฺติโต ‘‘สเจตโน อตฺตา’’ติ เหฏฺา ตยา ทินฺนปฏิฺา ปริหีนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อเจตโน อตฺตาติ อตฺตา อเจตโนติ กตฺวา. ปุพฺเพ วุตฺตโทสโตติ ‘‘ยทิ อเจตโน สิยา’’ติอาทินา อาทิโต วุตฺตโทสโต. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ อุปปริกฺขิยมาเน วิมทฺทนสโห โหติ, ตสฺมา.
๗๗๙. ยทิ ¶ เอวนฺติ ยทิ ปรมตฺถโต กุสลากุสลานํ การโก, ตพฺพิปากานฺจ เวทโก นตฺถิ, เอวํ สนฺเต อถ กสฺมา ภควตา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
สนฺธาวตีติ สํสรติ. อตฺตนา กตกุสลากุสลกมฺมปจฺจยตฺตา วิปากภูตํ สุขทุกฺขมฺปิ อตฺตนา กตเมว นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ.
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๙) –
เอวํ วุตฺตขนฺธปฏิปาฏิอาทิวสปฺปวตฺตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปฏิปนฺโน. ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ อสฺส สํสาราปนฺนสฺส สตฺตสฺส ชาติอาทิทุกฺขํ มหพฺภยํ มหาภยสํวตฺตนกนฺติ อตฺโถ. โอปปาติโกติ อุปฺปชฺชมาโน.
๗๘๑. ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธาติ รูปาทโย ปฺจกฺขนฺธา ภารภูตา, สีเส นิกฺขิตฺตภารสทิสาติ วุตฺตํ โหติ. ภารหาโร จ ปุคฺคโล ตสฺส ปฺจกฺขนฺธภารสฺส หารโก. ภาราทานนฺติ ¶ ปฏิสนฺธิวเสน ปฺจกฺขนฺธภารคฺคหณํ. ภารนิกฺเขปนนฺติ ปุน อคฺคเหตพฺพตาปาทเนน อนุปาทาปรินิพฺพานวเสน ภารสฺส นิกฺขิปนํ.
๗๘๒. ยนฺติ กุสลากุสลกมฺมํ. สกนฺติ อายตฺตํ.
๗๘๓. เอกสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เอเกน กปฺเปนาติ เอกสฺมึ กปฺเป.
๗๘๔. อสฺสทฺโธติอาทิ เหฏฺา วุตฺตตฺถํ.
‘‘ตฺจ ¶ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโต’’ติ วตฺวา ตเทว ปติฏฺาเปตุํ ‘‘นนุ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กึ นุ สตฺโต’’ติ คาถา วชิราย เถริยา วุตฺตาปิ ภควโต อธิปฺปายวเสเนว วุตฺตตฺตา ภควตา วุตฺตา นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภควตา อิทมฺปิ วุตฺต’’นฺติ.
๗๘๕. กึ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสีติ รูปเวทนาทีสุ กึ นาม สตฺโต ปุคฺคโลติ คณฺหาสิ.
๗๘๖. องฺคสมฺภาราติ จกฺกาทิอวยวสมฺภาเรสุ, จกฺกาทิอวยวานํ สโมธาเนวาติ อตฺโถ. สทฺโทติ โวหาโร.
ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาโว ภควตา วุตฺโต, ตสฺมา. น วจนมตฺตเมว อาลมฺพิตพฺพํ อธิปฺปายํ ปหายาติ อตฺโถ. ทฬฺหมูฬฺโหว หุตฺวา คณฺหาตีติ ทฬฺหมูฬฺหคฺคาหี, การเณ ทสฺสิเตปิ อปริจฺจชนวเสน คหณํ ทฬฺหคฺคหณํ. การณสฺเสว ทฏฺุมสมตฺถตาวเสน คหณํ มูฬฺหคฺคหณํ. ตาทิเสน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น จ…เป… ภวิตพฺพ’’นฺติ. สุตฺตปทานนฺติ เนยฺยตฺถนีตตฺถวเสน อุภยถา ิตานํ สุตฺตนฺตานํ.
ทฺเว สจฺจานิ วุตฺตานิ ตถา ตถา วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. เยสฺหิ สมฺมุติเทสนาย วิเสสาธิคโม โหติ, เตสํ สมฺมุติสจฺจวเสน เทเสติ. เยสฺจ ปรมตฺถเทสนาย, เตสํ ปรมตฺถวเสน เทเสติ. เทสภาสากุสโล วิย อาจริโย ตํตํเทสวาสิมาณวานํ ตาย ตาย ภาสาย. สมฺมุติสจฺจํ ปรมตฺถสจฺจฺจาติ เอตฺถ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต ¶ อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว’’ติเอวมาทิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานมฺปิ โลเก กตสงฺเกตวเสน ตถตฺตา สมฺมุติสจฺจํ ¶ . ขนฺธธาตุอายตนานิ สติปฏฺานาติเอวมาทิ ปรมตฺถวเสเนว ตถตฺถา ปรมตฺถสจฺจํ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา –
‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณํ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๔๓๙-๔๔๓);
‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;
สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติ.
๗๘๗-๘. โย โส อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ สตตมฺปิ จินฺเตติ, ตสฺส ตโต สิทฺธา ปรมา ปฺา เวปุลฺลภาวํ คจฺฉติ. อธึ จิตฺตสนฺตาปํ นีหรติ อปเนตีติ อธินีหรํ. วิมติยา วิจิกิจฺฉาย, โมหสฺส วา วินาสํ กโรติ อุปนิสฺสยภาวโตติ วิมติวินาสกรํ. อตฺถพฺยฺชนสมฺปทาย มนวฑฺฒนโต ปิยกรํ. วิกสตีติ ทิพฺพติ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน, อภิธมฺเม วา.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
การกปฏิเวธวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๗๘๙. เอวํ ¶ ปรมตฺถสมฺมุติวเสน อุภยถาปิ สพฺพธมฺเม สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา เตสุ อุคฺคหณปริจฺเฉทาทิวเสน กตปริจเยน อตฺถกาเมน กุลปุตฺเตน เอกํสโต ภาวนาย อภิโยโค กาตพฺโพ, ตสฺมา ภาวนานยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘ภาวนานย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ภาวนานยนฺติ ¶ โลกิยโลกุตฺตรภาวนานยํ, กุสลธมฺมานํ วฑฺฒนกฺกมนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ หิตํ อานยติ อุปเนตีติ หิตานโย, ตํ หิตานยํ. มานยนฺติ มาเนนฺโต. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถหิ อนุสาสนโต สตฺตานํ สุขํ อาเนตีติ สุขานโย, ตํ สุขานยํ. ปรมํ พฺยากโรมิ, ปรมํ ภาวนานยนฺติ วา โยชนา.
๗๙๐. มนุสฺสานํ ธมฺมโต อุตฺตรํ าณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มนุสฺสานํ ธมฺมา นาม มนุสฺสานํ ปกติธมฺมภูตา ทส กุสลกมฺมปถา, ตโต อุตฺตรํ าณทสฺสนํ นาม มหคฺคตโลกุตฺตรธมฺมา. เต หิ ชานนฏฺเน าณํ, ปจฺจกฺขโต วิย ทสฺสนฏฺเน จ ทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตา. ‘‘อุตฺตริมนุสฺสาน’’นฺติ วา ยถาิตวเสเนว สมฺพนฺโธ. พาลมนุสฺสาทิโต อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจาติ อตฺโถ.
๗๙๑. สงฺกสฺสรสมาจาเรติอาทีหิ สีลวิสุทฺธิยา ปโยชนทสฺสนํ. ตตฺถ สงฺกาย สริตพฺโพ สมาจาโร อสฺสาติ สงฺกสฺสรสมาจาโร. ยํ กิฺจิ ลามกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺเตตพฺพาย สงฺกาย อตฺตโน วา ปเร ยํกิฺจิ มนฺเตนฺเต ทิสฺวา ‘‘มม อิทฺจิทฺจ อสารุปฺปํ ชานิตฺวา มนฺเตตี’’ติ เอวํ ปวตฺตสงฺกาย อุปคนฺตพฺพสมาจาโรติ อตฺโถ. ทุสฺสีเลติ เอตเทว วิภาเวตุํ ‘‘สีลวชฺชิเต’’ติ วุตฺตํ. ทุสฺสีเลติ วา ทูสิตสีเล ขณฺฑาทิภาวํ อุปคตสีเล. สีลวชฺชิเตติ สพฺเพน สพฺพํ สีลวิรหิเต. นตฺถิ ฌานนฺติ โลกิยชฺฌานมฺปิ ตาว นตฺถิ. กุโต มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโค กุโต, เกน การเณน โลกุตฺตรธมฺมานํ เหตุเยว วิชฺชตีติ อตฺโถ.
๗๙๒. จรนฺติ ¶ ¶ ตสฺมึ สีเล ปริปูรการิตาย ปวตฺตนฺตีติ จาริตฺตํ. วาริตํ ตายนฺติ รกฺขนฺติ เตน, วาริตโต วา อตฺตานํ ตายตีติ วาริตฺตํ. ยํ ภควตา ‘‘อิทํ กาตพฺพ’’นฺติ ปฺตฺติสิกฺขาปทปูรณํ, อิทํ จาริตฺตํ นาม. ยํ ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส อกรณํ วาริตฺตํ นาม. อจฺฉิทฺทนฺติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ มชฺเฌ สิกฺขาปทํ ภินฺนํ, ตสฺส สีลํ ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม โหติ, ตพฺพิปรีตํ อจฺฉิทฺทํ. ยสฺส อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา ภินฺนํ, ตสฺส ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ นาม โหติ, ตทฺํ อกฺขณฺฑํ. กมสฺส อาทรกรณวเสน อกฺขณฺฑนฺติ, กมวิลงฺฆนวเสน ‘‘อกฺขณฺฑมจฺฉิทฺท’’นฺติ วา ปาโ. อกมฺมาส-คฺคหเณน อสพลตฺตมฺปิ วุตฺตํ, สพลกมฺมาสานํ เภทสฺส อปฺปมตฺตกภาวโต. เอตฺตโก หิ เตสํ วิเสโส. ยสฺส ปฏิปาฏิยา ทฺเว ตีณิ สิกฺขาปทานิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺิยา, กุจฺฉิยา วา อุฏฺิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อฺตเรน สพลวณฺณา คาวี วิย สพลํ นาม โหติ. ยสฺส อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาควณฺณพินฺทุจิตฺรคาวี วิย กมฺมาสํ นาม โหติ. ยํ ปน ตถาวิธํ น โหติ, ตํ ‘‘อสพลํ อกมฺมาส’’นฺติ วุจฺจติ. อนินฺทิตนฺติ อิมินา ภุชิสฺสวิฺุปฺปสตฺถอปรามฏฺสมาธิสํวตฺตนิกภาเว สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ เอวํ ตณฺหาย อปรามฏฺํ ตณฺหาทาสพฺยโต โมจิตตฺตา ภุชิสฺสํ นาม. อทาสฺหิ โลเก ภุชิสฺโสติ วทนฺติ. ยถาวุตฺตคุณปาริปูริยา พุทฺธาทีหิ วิฺูหิ ปสํสิตพฺพนฺติ วิฺุปฺปสตฺถํ. ตณฺหาทิฏฺีหิ อปรามฏฺํ ิติภาคิยํ อปรามฏฺํ นาม. ฌานาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ วิเสสภาคิยํ สมาธิสํวตฺตนิกํ นาม.
๗๙๓-๗. วิเวกสุขนฺติ ¶ กายจิตฺตูปธิวิเวกสุขํ. กายวิเวกสุขมฺปิ หิ สมฺปนฺนสีลสฺเสว ทุสฺสีลสฺส สฺุาคาราทีสุ วสโตปิ เภรวารมฺมณาทิอาปาถคมเนน ทุกฺขสฺเสว วิเสสโต สมฺปชฺชนโต. อลงฺกาโร อนุตฺตโรติ เทวพฺรหฺมราชราชมหามตฺตาทีนํ มชฺเฌ อนฺสาธารณโสภาปฏิลาภเหตุตาย นิรุตฺตโร อลงฺการวิเสโส. รตนนฺติ จกฺกวตฺตีนํ จกฺกรตนาทิโตปิ สวิเสสํ รติชนนโต อนุตฺตรํ รตนํ. จกฺกรตนาทิกฺหิ วฏฺฏนิสฺสิตเมว รตึ ชเนติ, อิทํ ปน วิวฏฺฏนิสฺสิตมฺปิ ชเนตีติ วิเสสโต รติชนกํ โหติ. อิจฺฉิติจฺฉิตสฺส สมฺปตฺติวิเสสสฺส นิปฺผาทนโต จินฺตามณิสมนฺติ จินฺตามณิ. ยานนฺติ สํสารกนฺตารตรเณ ยานํ. สีตลนฺติ จิตฺตสีติภาวกรเณน สีตลํ. กิเลสมลโธวนนฺติ คงฺคายมุนาทีหิปิ ¶ ทุพฺพิโสธนียสฺส กิเลสกาลุสิยสฺส โธวนํ. คุณานํ มูลภูตนฺติ สพฺเพสมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรคุณานํ มูลภูตํ. ‘‘สีเล ปติฏฺาย (สํ. นิ. ๑.๒๓), โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙) จ อาทิวจนฺเหตฺถ นิทสฺสนํ. โทสานํ วีติกฺกมวตฺถุภูตสฺส พลสฺส วินาสนโต โทสานํ พลฆาติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํวิธานิสํสสมฺปนฺนํ สีลํ, ตสฺมา. ทุวิธลกฺขณนฺติ โอกฺขิตฺตจกฺขุอปฺปสทฺทาทิวเสน กายกมฺมาทีนํ อวิปฺปกิณฺณตาสาธนโต สมาธานลกฺขณํ, กุสลธมฺมานํ มูลภาวโต ปติฏฺานลกฺขณนฺติ เอวํ ทุวิธลกฺขณํ, จาริตฺตวาริตฺตวเสน วา ทุวิธสภาวนฺติ อตฺโถ. อตฺถานํ กาเมติ ตสฺส หิตาสีสนวเสนาติ อตฺถกาโม. ปิยํ สีลมสฺสาติ ปิยสีโล.
๗๙๘-๙. กาตพฺโพ ปลิโพธสฺสุปจฺเฉโทติ สมฺพนฺโธ. กติวิโธ ปนายํ ปลิโพโธ, กึ สรูโป จาติ อาห ‘‘ปลิโพธา ¶ ทสา’’ติอาทิ, ‘‘อาห มหาอฏฺกถาย’’นฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ อาวาโสติ เอกมฺปิ โอวรกํ อาทึ กตฺวา ยาว สกโลปิ สงฺฆาราโม, โส ตตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺตสฺส ปลิโพโธ, น อิตรสฺส. กุลนฺติ าติกุลํ วา อุปฏฺากกุลํ วา, ตํ เตหิ สํสฏฺวิหรโตว ปลิโพโธ. ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยา, เตปิ ตตฺถ สาเปกฺขสฺเสว ปลิโพธา. คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วา. โส อุทฺเทสปริปุจฺฉาทาเนน สมณธมฺมสฺส โอกาสาลาภิโน ปลิโพโธ. กมฺมนฺติ นวกมฺมํ, ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกิอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพถาปิ ปลิโพโธ. อทฺธานนฺติ มคฺคคมนจิตฺตสฺส ทุพฺพิโนทนียตาย ตํ สมณธมฺมสฺส ปลิโพโธ. าตีติ เอตฺถ กุล-คฺคหเณน าติกุลสฺสปิ คหิตตฺตา เอเกกา าติ อิธ คหิตาติ ทฏฺพฺพา. เย ปน วิหาเร อาจริยุปชฺฌายาทโย, ฆเร มาตาทโย, เต คิลานา ปลิโพธา. อาพาโธติ โย โกจิ โรโค, โส พาธยมาโน ปลิโพโธ. คนฺโถติ ปริยตฺติปริหรณํ, ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺเสว ปลิโพโธ. อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกอิทฺธิ. สา หิ ทุปฺปริหารา อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ, อยํ ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ, น สมาธิสฺส สมาธึ ปตฺวา ปฏิลภิตพฺพตฺตา. เตติ เต ปลิโพธา.
๘๐๐-๒. ปลิโพธสฺสุปจฺเฉทํ กตฺวาติ เอตฺถ ปโม ตตฺถ นิรเปกฺขจิตฺตตาย, ทุติโย อสํสคฺเคน, ตติโย ลาภสกฺการุปฺปตฺติฏฺานํ ปหาย อฺตฺถ คมเนน, จตุตฺโถ ยถารทฺธคนฺถสมาปเนน ¶ , อฺสฺส สงฺคาหเณน วา, ปฺจโม ยถารทฺธกมฺมสฺส นิฏฺาปเนน, สงฺฆาทีนํ นิยฺยาตเนน วา, ฉฏฺโ คนฺตฺวา กิจฺจตีรเณน, สตฺตโม อุปฏฺหิตฺวา ¶ าตีนํ ปากติกกรเณน, อฏฺโม เภสชฺชกรเณน, วีริยาธิฏฺาเนน วา, นวมทสมา ตตฺถ อพฺยาวฏตาย อุปจฺฉินฺทิตพฺพา. อุปสงฺกมิตพฺโพติ ยตฺถ โส วสติ, ตตฺถ อุปสงฺกมนวิธิฺเจว อุปสงฺกมนฺเตน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธานฺจ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อิโต ปรฺหิ คนฺถวิตฺถารปริหรณตฺถํ วิสุทฺธิมคฺเค อาคตวิตฺถารํ ปหาย ปทตฺถวณฺณนมตฺตํ กริสฺสาม. กมฺมฏฺานสฺสาติ เอตฺถ โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตาย, อุปรูปริภาวนากมฺมสฺส การณภาวโต จ กมฺมฏฺานํ. ตํ ปน สพฺพตฺถกปาริหาริยวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ เมตฺตา, มรณสฺสติ, อสุภสฺา จ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพโต อิจฺฉิตพฺพโต สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ นาม. จริยานุกูลํ ปน ยํ กิฺจิ กมฺมฏฺานํ นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา ปาริหาริยกมฺมฏฺานํ นาม. อิมํ ทุวิธํ กมฺมฏฺานํ โย เทติ, อยํ กมฺมฏฺานสฺส ทายโก, โสปิ อีทิโส ปริเยสิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิโย ครู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปิโยติ สีลสมฺปทาทีหิ สตฺตานํ ปิยายิตพฺโพ. ครูติ ตโตเยว ครุกาตพฺโพ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุํ กตฺวา ทฏฺพฺโพ. ภาวนีโยติ สมฺภาวนีโย. วตฺตาติ กิฺจิ อาลสิยมฺปิ ทิสฺวา โจเทตฺวา โอวาทวเสน วทนสีโล. วจนกฺขโมติ ปฏิปุจฺฉกฺขโม, ปฏิปุจฺฉิโต อสํหีโร หุตฺวา สมฺภาสนกฺขโมติ วุตฺตํ โหติ. คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตาติ ติรจฺฉานกถํ อกเถตฺวา ทสกถาวตฺถุปฏิสํยุตฺตํ คมฺภีรเมว กถํ กตฺตา. โน จฏฺาเน นิโยชโกติ อปฺปวตฺติตพฺพฏฺานภูเต อหิเต น นิโยชโก. เอวมาทิคุโณเปตนฺติ อาทิ-สทฺเทน สทฺธาสมฺปทาทิคุณโยคํ ทสฺเสติ. กาเลนาติ อตฺตโน, อาจริยสฺส จ สปฺปายกาเลน.
๘๐๓. วตฺตํ กตฺวาติ อาจริยสฺส นวกมหลฺลกภาวานุรูเปน ขนฺธเก อาคตํ อาจริยวตฺตํ กตฺวา. อิทานิ อาจริเยน ¶ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาปีติ กมฺมฏฺานทายเกนปิ. จริตํ ตฺวา ทาตพฺพนฺติ เจโตปริยาณลาภินา ตสฺส จิตฺตาจารํ, หทยโลหิตํ วา ปสฺสิตฺวา อิตเรน ‘‘ตฺวํ กึจริโตสิ, เก วา ปน เต ธมฺมา พหุลํ สมุทาจรนฺตี’’ติอาทินา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ตสฺส จริตํ ชานิตฺวา ตทนุรูเปน ทาตพฺพํ.
๘๐๔. อิริยาปถาทิโตปิ เกสฺจิ จริตํ ชานิตุํ สกฺกา, ตํ ปน น เอกนฺติกํ, ‘‘จริตํ ตฺวา’’ติ วุตฺตํ, กตมํ ปน ตํ, กติวิธา วาติ อาห ‘‘จริตํ ปนิทํ ราคโทสโมหวเสนา’’ติอาทิ ¶ . อุสฺสนฺนภาเวน สนฺตาเน จรตีติ จริตํ, อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ สนฺตาเน ปวตฺตนารหา ราคาทโย.
๘๐๕. โวมิสฺสกนยาติ สมฺปโยควเสน, เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน จ เนสํ สํสคฺคเภทา. จตุสฏฺิ ภวนฺตีติ –
‘‘ราคาทิเก ติเก สตฺต, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก;
เอกทฺวิติกมูลมฺหิ, มิสฺสโต สตฺตสตฺตก’’นฺติ –
เอวํ วุตฺเตหิ นวหิ สตฺตเกหิ ยถารหํ วิภชิยมานา เตสฏฺิ ทิฏฺิยา สทฺธึ จตุสฏฺิ ภวนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ อุปนนฺทตฺเถเรน –
‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, ราเคน ปฏิโฆปิ จ;
สทฺธึ ราเคน โมโห จ, โมโหปิ ปฏิเฆน จ.
‘‘ราคาทิตฺตยเมกนฺติ, สตฺต ราคาทิเก ติเก;
สทฺธา พุทฺธิ จ ตกฺโก จ, สทฺธึ สทฺธาย พุทฺธิ จ.
‘‘สทฺธาย ตกฺกนฺเจว, พุทฺธิยา ตกฺกนมฺปิ จ;
สทฺธาทิตฺตยเมกนฺติ, สตฺต สทฺธาทิเก ติเก.
‘‘ราคาทิกํ ¶ ติกฺเจก-เมกทฺวิติกเภทโต;
สทฺธาพุทฺธิวิตกฺเกหิ, ยถาโยคํ วิมิสฺสิย.
‘‘เอกมูเล ทฺวิมูเล จ, ปจฺเจกํ สตฺตกตฺตยํ;
ติมูเล สตฺตกฺเจกํ, เยฺยํ ตํ สตฺตสตฺตกํ.
‘‘สทฺธึ ¶ ราเคน สทฺธา จ, สทฺธึ เตเนว พุทฺธิ จ;
เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘ราคมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
สทฺธึ โทเสน สทฺธา จ, สทฺธึ เตเนว พุทฺธิ จ.
‘‘เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ;
สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ.
‘‘วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ;
โทสมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส.
‘‘สทฺธึ โมเหน สทฺธา จ, สทฺธึ เตเนว พุทฺธิ จ;
เตเนว ตกฺกนํ เตน, สทฺธาพุทฺธิ จ เตน จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตน, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
วิมิสฺเสตฺวาน เตเนว, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘โมหมูลนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
เอกมูเล นเย เจวํ, เยฺยํ ตํ สตฺตกตฺตยํ.
‘‘มิสฺเสตฺวา ราคโทเสหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;
เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ ¶ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘ราคโทสนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
มิสฺเสตฺวา ราคโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ.
‘‘เตหิ ¶ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ;
สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ.
‘‘เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ;
ราคโมหนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส.
‘‘มิสฺเสตฺวา โทสโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;
เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
เตหิ ทฺวีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘โทสโมหนเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
ทฺวิมูลมฺหิ นเย เจวํ, เยฺยํ ตํ สตฺตกตฺตยํ.
‘‘ราคปฺปฏิฆโมเหหิ, สทฺธา เตเหว พุทฺธิ จ;
เตหิ สงฺกปฺปนํ เตหิ, สทฺธาพุทฺธิ จ เตหิ จ.
‘‘สทฺธาสงฺกปฺปนํ เตหิ, พุทฺธิสงฺกปฺปนมฺปิ จ;
เตหิ ตีเหว มิสฺเสตฺวา, สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกนํ.
‘‘ติมูลมฺหิ นเย เจว-เมกํ สตฺตกมุทฺทิเส;
เอวํ เตสฏฺิ โหตีติ, วิฺเยฺยํ นวสตฺตกํ;
ทิฏฺิยาปิ จ โหเตว, จตุสฏฺีติ เกจนา’’ติ.
๘๐๖-๗. นนุ จ ‘‘จริตํ ตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กึจริตสฺส ปน กึ กมฺมฏฺานํ อนุกูลนฺติ ¶ อิมํ อนุโยคํ สนฺธาย ตํตํจริตานุกูลกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส คณนโต อปฺปนาวหโต ฌานปฺปเภทโต สมติกฺกมโต วฑฺฒนาวฑฺฒนโต อารมฺมณโต ภูมิโต คหณโต ปจฺจยโต เภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภา จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทส อสุภาติ อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺิกนฺติ อิเม ทส. ตถา กายคตาสติ จาติ อิเม ¶ เอกาทส ราควิกฺขมฺภนสฺส อุปายภาวโต ราคจริตสฺส อนุกูลา. อสุภ-คฺคหเณน เจตฺถ ตทารมฺมณสมาธิปุพฺพงฺคมํ กมฺมฏฺานํ คหิตํ. เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ ทฏฺพฺพํ. อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมฺา, เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานเมตํ อธิวจนํ. เต ปน สวณฺณกสิณา นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณนฺติ อิเมหิ จตูหิ วณฺณกสิเณหิ สหิตา อฏฺ โทสวิกฺขมฺภนุปายภาวโต, อปฺปฏิฆาตวิสยตฺตา จ โทสจริตสฺส อนุกูลา.
๘๐๘. ตํ…เป… ปเนกกนฺติ เอตฺถ เอกกนฺติ อิทํ อนุสฺสติอเปกฺขํ, อนุสฺสตีสุ เอกนฺติ อตฺโถ, น โมหจริตวิตกฺกจริตาเปกฺขํ เตสํ อฺสฺสาปิ อนุกูลสฺส ลพฺภนโต. ตํ ปน โมหจริตสฺส, วิตกฺกจริตสฺส จ คณนพเลน จิตฺตสฺส ปติฏฺานโต อนุกูลํ.
๘๐๙-๑๑. ปุริมา…เป… เทหิโนติ ‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสตี’’ติ อิทํ ปาฬิกฺกเมน ปุริมํ อนุสฺสติฉกฺกํ สทฺธาจริตสฺส อติสปฺปายวเสน อนุกูลํ. มรณูปสมายุตฺตา สตีติ มรเณ, อุปสเม จ ยุตฺตา สติ, มรณานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ จาติ วุตฺตํ โหติ. อาหารนิสฺสิตา สฺาติ อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺา. ธาตุววตฺถานนฺติ จตุธาตุววตฺถานํ. พุทฺธิปฺปกติชนฺตุโนติ พุทฺธิจริตสฺส สตฺตสฺส. เสสานิ กสิณานีติ โทสจริตสฺส อนุกูเลสุ วุตฺเตหิ จตูหิ วณฺณกสิเณหิ อวเสสานิ ปถวีอาโปเตโชวาโยอาโลกากาสกสิณานิ, เอวํ ปุริมานิ จตฺตาริ, อิมานิ ฉาติ ทส อิมสฺเสว อุชุวิปจฺจนีกา, อิมสฺส อสปฺปายนฺติ คเหตพฺพวิเสสสฺส อภาวโต ราคาทิสพฺพจริตานํ อนุกูลาติ วณฺณิตา.
๘๑๒. เอกนฺตวิปจฺจนีกภาวโตติ ¶ ราคจริตาทีนํ อสุภาทิกมฺมฏฺานสฺส อุชุวิปจฺจนีกตาย. อติสปฺปายโตติ สทฺธาจริตาทีนํ พุทฺธานุสฺสติอาทิกมฺมฏฺานสฺส อติสปฺปายโต. เอวํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน, อติสปฺปายวเสน จ อิทํ สพฺพํ วิสุํ วิสุํ เตสํ อนุกูลนฺติ ¶ วุตฺตํ, น ปน อิตรสฺส อนนุกูลภาวโต. น หิ ราคาทีนํ อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการิกา กุสลภาวนา นาม อตฺถิ. ตถา หิ เมฆิยสุตฺเต –
‘‘จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพา, อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานาย, เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานาย, อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทาย, อนิจฺจสฺา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาตายา’’ติ (อ. นิ. ๙.๓; อุทา. ๓๑) –
เอกสฺเสว จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ วุตฺตา. ตถา ราหุโลวาทสุตฺเตปิ ‘‘เมตฺตํ, ราหุล, ภาวนํ ภาเวหี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๑๒๐) สตฺต กมฺมฏฺานานิ วุตฺตานิ, น จายสฺมโต เมฆิยสฺส จตฺตาริปิ จริตานิ สนฺติ, นาปิ ราหุลตฺเถรสฺส สพฺพจริตานิ, ตสฺมา วจนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา สพฺพตฺถ อธิปฺปาโย ปริเยสิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.
๘๑๓-๔. กิฺจาปิ วุตฺตนเยน กมฺมฏฺานานํ คณนปริจฺเฉโทปิ สกฺกา าตุํ, สงฺกรตฺตา ปน สุเขน วิฺาตุํ น สกฺกาติ เตสํ สามฺโต, วิสุํ วิสุํ ชาติโต จ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺานานิ สพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตฺตาลีสาติ นิทฺทิเสติ ปาฬิโต, อฏฺกถาโต จ สโมธาเนตฺวา ‘‘สมจตฺตาลีสา’’ติ นิทฺทิเสยฺย. กถํ? กสิณานิ ทส…เป… สฺา จาหารตา อิติ. อสุภานุสฺสตี ทสาติ ทส-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘ทส อสุภา ¶ , ทส อนุสฺสตี’’ติ. ทส อสุภา เหฏฺา กถิตาว. ‘‘ปุริมานุสฺสติฉกฺก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตา ฉ, มรณานุสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโย. จตุธาตุววตฺถานนฺติ ปถวาทีนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถานํ. สฺา จาหารตาติ คาถาพนฺธวเสน ค-การสฺส โลปํ กตฺวา อาหารคตา สฺา ‘‘อาหารตา สฺา’’ติ วุตฺตา. อาหาโรเยว วา อาหารตา, ตคฺคตา จ สฺา อุปจารโต ‘‘อาหารตา’’ติ วุตฺตา, อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺาติ อตฺโถ.
๘๑๕-๖. กึ อิเมสุ สพฺเพสุเยว กมฺมฏฺาเนสุ ฌานํ นิพฺพตฺตตีติ? อาม, นิพฺพตฺตติ สพฺเพสฺเวว อุปจารชฺฌานํ, อปฺปนาฌานํ ปน เกสุจิ น นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา กานิจิ อุปจารเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, กานิจิ อปฺปนมฺปิ. กถํ ปเนตํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘เอเตสู’’ติอาทิ. อุปจารเมว ¶ อาวหนฺตีติ อุปจาราวหา ‘‘อเปกฺโข’’ติอาทีสุ วิย เหตฺถ อวธารณํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อานาปานสฺสตึ, กายคตาสติฺจ หิตฺวา เสสา พุทฺธานุสฺสติอาทโย อฏฺ อนุสฺสติโย, สฺา, ววตฺถานฺจาติ เอเต ทส นานปฺปการกตฺตา, คมฺภีรตฺตา, สภาวธมฺมตฺตา จ อสติ ภาวนาวิเสเส อุปจาราวหา วุตฺตา.
๘๑๗-๘. เอวํ อุปจารปฺปนาวหโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฌานปฺปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปนายาวเหสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุกฺกนยวเสน จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ เอเกกสฺเสว อารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. ปฺจกนยวเสน ปน ‘‘ปฺจกชฺฌานิกา’’ติ เวทิตพฺพา. ปมชฺฌานิกาติ ปมชฺฌานสฺเสว อารมฺมณภูตา, ปฏิกฺกูลภาวโต ปน อิตเรสํ อารมฺมณานิ น โหนฺติ. ปฏิกฺกูเลปิ หิ วิสเย วิตกฺกพเลน ปมชฺฌานํ อปฺเปติ จณฺฑโสตนทิยํ อริตฺตพเลน นาวา วิย. เสสานิ ปน ตทภาวโต น เตสุ อปฺเปนฺติ.
๘๑๙. ติกชฺฌานวหาติ ¶ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานวหา, ปฺจกนเยน ปน จตุกฺกชฺฌานวหา, เมตฺตากรุณามุทิตา หิ เมตฺตาทีนํ โสมนสฺสสหคตานเมว อารมฺมณตฺตา ปฺจมชฺฌานิกา น โหนฺติ. อปฺปนปฺปตฺตา หิ เมตฺตาทโย โสมนสฺเสน วินา นปฺปวตฺตนฺติ. จตุตฺโถปิ พฺรหฺมวิหาโรติ สมฺพนฺโธ. พฺรหฺมานํ อุตฺตมานํ วิหาโร, พฺรหฺมภูโต วา วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโร, โส อุเปกฺขาภาวนาวเสน จตุตฺถชฺฌานิโก. ตตฺถาปิ เมตฺตาทิวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานจตุกฺกสฺเสเวตํ อปฺเปติ, เนตรสฺส. กสฺมา? เมตฺตาทีนํ นิสฺสนฺทตฺตา. ยถา หิ กสิณานํ นิสฺสนฺทา อารุปฺปา, ยถา จ สมถวิปสฺสนานิสฺสนฺทา นิโรธสมาปตฺติ, เอวํ เมตฺตาทินิสฺสนฺทา อุเปกฺขา. อารุปฺปา จตุตฺถชฺฌานิกาติ องฺคสมตาวเสน อารุปฺปาปิ จตุตฺถชฺฌานสฺเสว ปเภทาติ กตฺวา วุตฺตํ.
๘๒๐. เอวํ ฌานเภทโต ทสฺเสตฺวา ปุน สมติกฺกมโต ทสฺเสตุํ ‘‘วเสนารมฺมณงฺคาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณสมติกฺกโม องฺคสมติกฺกโมติ อติกฺกมิตพฺพานํ อารมฺมณานํ, องฺคานฺจ วเสน สมติกฺกโม ทุวิโธ. กึ สพฺเพสฺเวว ทุวิโธ ลพฺภติ, โนติ อาห ‘‘โคจรา…เป… ติกฺกโม’’ติ. จตูสุ หิ อารุปฺเปสุ อารมฺมณสมติกฺกโมว โหติ อากาสกสิณวชฺชิเตสุ นวสุ อารมฺมเณสุ อฺตรํ สมติกฺกมิตฺวา ¶ อากาสานฺจายตนสฺส, อากาสานฺจายตนาทีนิ จ สมติกฺกมิตฺวา วิฺาณฺจายตนาทีนํ ปตฺตพฺพตฺตา, องฺคาติกฺกโม ปน อรูเป นตฺถิ จตุนฺนฺจาปิ องฺคานํ วเสน สมานตฺตา. รูเป ฌานงฺคติกฺกโมติ รูปาวจริกกมฺมฏฺาเนสุ วิตกฺกาทีนํ ฌานงฺคานํ อติกฺกโม, อิทฺจ ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํ. ปมชฺฌานิเกสุ ทุวิโธปิ สมติกฺกโม นตฺถิ, นีวรณสมติกฺกโม อิธ อฏฺนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ สาธารณตฺตา น คหิโต.
๘๒๑. เอวํ ¶ สมติกฺกมวเสน ทสฺเสตฺวา ปุน วฑฺฒนาวฑฺฒนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ทเสว กสิณานี’’ติอาทิมาห. อิเมสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ ทส กสิณาเนว วฑฺเฒตพฺพานิ. น จ…เป… อสุภาทโยติ เสสา อสุภาทโย ปน เนว วฑฺเฒตพฺพา. กสฺมา? ปริจฺฉินฺนากาเรเนว อุปฏฺานโต, อานิสํสาภาวโต จ. ตถา หิ ทส อสุภานิ, กายคตาสติ จ อตฺตโน ิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว อุปฏฺหนฺติ. วฑฺฒิเตสุปิ กุณปราสิ เอว อุปฏฺาตีติ น โกจิ อานิสํโส อตฺถิ. อวฑฺฒิเตสุปิ หิ เตสุ กามราควิกฺขมฺภนา โหติเยว. ยทิ เอวํ, อสุภชฺฌานานํ อปฺปมาณารมฺมณตาวจนํ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ. เอกจฺโจ หิ อุทฺธุมาตเก วา อฏฺิเก วา มหนฺเต นิมิตฺตํ คณฺหาติ, เอกจฺโจ อปฺปเกติ อิมินา ปริยาเยน เอกจฺจสฺส ปริตฺตารมฺมณชฺฌานํ โหติ, เอกจฺจสฺส อปฺปมาณารมฺมณํ. โย วา เอตํ อานิสํสาภาวํ อปสฺสนฺโต วฑฺเฒยฺย, ตสฺส วเสน อปฺปมาณารมฺมณตา วุตฺตา. อานาปานนิมิตฺตมฺปิ นาสิกคฺคมุขนิมิตฺตาทิปริจฺฉินฺนํ อุปฏฺาติ, วฑฺฒยโตปิ จ วาตราสิเยว วฑฺฒติ. ปิจุปิณฺฑาทิวเสน อุปฏฺหนฺตมฺปิ หิ นิมิตฺตํ วาตสงฺฆาฏมตฺตเมว, ตถา พฺรหฺมวิหารนิมิตฺตมฺปิ วฑฺเฒนฺตสฺส สตฺตราสิเยว วฑฺเฒยฺย, น จ เตน โกจิ อตฺโถ โหติ, ตสฺมา ตทุภยมฺปิ น วฑฺเฒตพฺพํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทิ (วิภ. ๖๖๓), ตมฺปิ ปริคฺคหวเสน วุตฺตํ, น นิมิตฺตวฑฺฒนวเสน. กิฺจิ พฺรหฺมวิหาเร ปฏิภาคนิมิตฺตเมว นตฺถิ, กิมยํ วฑฺเฒยฺย, อปฺปมาณารมฺมณตา ปเนตฺถ ปริคฺคหิตมตฺตวเสน เวทิตพฺพา. อารุปฺปารมฺมเณสุ อากาสํ กสิณุคฺฆาฏมตฺตตฺตา กสิณาปคมวเสเนว มนสิ กาตพฺพํ, ตโต ปรํ วฑฺฒยโต น กิฺจิ โหติ, วิฺาณํ สภาวธมฺมตฺตา น สกฺกา ¶ วฑฺเฒตุํ, ปริกมฺมเมว หิ วฑฺเฒตุํ สกฺกา, วิฺาณาปคโม ตสฺส อภาวมตฺตตฺตา, เนวสฺานาสฺายตนารมฺมณมฺปิ สภาวธมฺมตฺตาเยว น สกฺกา วฑฺเฒตุํ, ตสฺมา ตานิปิ น วฑฺเฒตพฺพานิ. อปฺปมาณารมฺมณตา อารุปฺปานํ วิปุลกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺติยา เวทิตพฺพา. พุทฺธานุสฺสติอาทโย จ อนิมิตฺตตฺตา น วฑฺเฒตพฺพา ¶ . ปฏิภาคนิมิตฺตฺหิ อยํ วฑฺเฒยฺย, ตฺจ เนสํ นตฺถิ, ตสฺมา อิเม อสุภาทโย ตึส กมฺมฏฺานานิ ปริจฺฉินฺโนกาสตฺตา, ปโยชนาภาวโต, อวฑฺฒนโต จ น วฑฺเฒตพฺพานิ.
๘๒๒-๓. เอวํ วฑฺฒนาวฑฺฒนโต ทสฺเสตฺวา ปุน อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทเสว กสิณานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ปฏิภาคนิมิตฺตานิ โหนฺติ อารมฺมณานีติ อิมานิ ทฺวาวีส ปฏิภาคนิมิตฺตภูตานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ. เสสาติ อวเสสา อฏฺารส เนว ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณา สิยุํ.
๘๒๔-๕. อิทานิ ภูมิโต ทสฺเสตุํ ‘‘อสุภานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เทเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ ตตฺถ อสุภานํ, ปฏิกฺกูลสฺส จ อาหารสฺส อภาวโต. ตจปฺจกมฺปิ หิ ตตฺถ ปวตฺตมานํ ทิพฺพานุภาเวน ปฏิกฺกูลากาเรน โนปฏฺาติ. อสฺสาสปสฺสาสานํ พฺรหฺมโลเก อภาวโต ‘‘อานาปานสฺสติ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ฌานานุภาวนิพฺพตฺตานฺหิ อตฺถสฺส อภาวโต นตฺถิ พฺรหฺมโลเก อสฺสาสปสฺสาสา.
๘๒๗. อิทานิ คหณโต ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จตุตฺถํ…เป… ทิฏฺเเนว คเหตพฺพาติ วาโยกสิณํ วชฺเชตฺวา เสสา นว กสิณา, ทส อสุภานีติ อิมานิ ¶ เอกูนวีสติ ทิฏฺเเนว วตฺถุนา กรณภูเตน คเหตพฺพานิ อุคฺคเหตพฺพานิ. ตถา จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ทิฏฺเน คเหตพฺพานิ, ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา นิมิตฺตํ เนสํ คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗).
๘๒๘-๓๑. สติยมฺปิ จ กายมฺหีติ กายคตาสติยมฺปิ. ทิฏฺเน ตจปฺจกนฺติ ตจปฺจกมตฺตเมว ทิฏฺเน คเหตพฺพํ. เสสเมตฺถ สุเตเนวาติ เอตฺถ กายคตาสติยํ เสสํ วกฺกปฺจกาทิ สุเตเนว คเหตพฺพํ. อิติ กายคตาสติ ทิฏฺสุเตน คเหตพฺพา. อุตฺตโรฏฺนาสิกคฺเคสุ ผุฏฺสฺส อสฺสาสปสฺสาสสฺส คเหตพฺพโต วุตฺตํ ‘‘อานาปานสฺสติ เอตฺถ, ผุฏฺเน ปริทีปิตา’’ติ. อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ จลมานวณฺณคฺคหณมุเขน, สรีรสมฺผสฺสวเสน จ วาตสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิณเมเวตฺถ, ทิฏฺผุฏฺเน คยฺหตี’’ติ. อาทิโตว คเหตพฺพา น โหนฺตีติอาทิกมฺมิเกน ภาวนารมฺภวเสน น ปฏฺเปตพฺพานิ, เหฏฺิเม ตโย พฺรหฺมวิหาเร, กสิเณสุ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานฺจ อนธิคนฺตฺวา สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา.
๘๓๒-๕. เอวํ ¶ คหณวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจยโต ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺาเนสุ เหเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺาเนสูติ เอตฺถ ยถารหํ อารมฺมณานํ, ฌานานฺจ คหณํ เวทิตพฺพํ. อากาสกสิณสฺส อุคฺฆาเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อากาสกสิณํ วินา’’ติ. เมตฺตาทิเอเกกสฺมึ พฺรหฺมวิหาเร ตีณิ ตีณิ ฌานานิ ปฏิลภิตฺวา ิตสฺเสว อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารวเสน ปฺจมชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโย พฺรหฺมวิหารา’’ติอาทิ. ทฺวินฺนํ เนวสฺานาสฺายตนชวนานํ สมนนฺตรา นิโรธํ ผุสตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถมารุปฺป’’นฺติอาทิ. วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติสุขานํ ¶ ปจฺจยาติ วิปสฺสนาย, ภวสมฺปตฺติยา, ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ.
๘๓๖-๙. เอวํ ปสงฺเคน อาคตํ กมฺมฏฺานวิภาคํ ทสฺเสตฺวา ปุน อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สนฺติเก วสนฺตสฺสาติ อาจริเยน สทฺธึ เอกเคเห, เอกวิหาเร วา วสนฺตสฺส. กเถตพฺพนฺติ ปวตฺตึ สุตฺวา สุตฺวา กเถตพฺพํ. อาคตสฺสาคตกฺขเณติ ส-กาโร ปทสนฺธิมตฺตกโร, อาคตาคตกฺขเณติ อตฺโถ. อถ วา อาคตสฺส อาคตกฺขเณ กเถตพฺพํ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ อาเมฑิตสามตฺถิยโตว ลพฺภติ. น หิ เอกวารเมว อาคตสฺส ตสฺมึ ขเณ กเถตพฺพํ, ตโต ปรํ น กเถตพฺพนฺติ ยุชฺชติ.
นาติสงฺเขปวิตฺถารนฺติ อติสํขิตฺตํ, อติวิตฺถารฺจ อกตฺวา ตสฺส สุเขน อุคฺคณฺหนปฺปมาณํ กเถตพฺพํ. สเจ ปน โส ปกติยาว อุคฺคหิตกมฺมฏฺาโน โหติ, สชฺฌายวเสน วา มนสิการวเสน วา กตปริจโย, ตสฺส เอกํ, ทฺเว วา นิสชฺชา อตฺตโน สมฺมุขาว สชฺฌายํ กาเรตฺวา ทาตพฺพํ. เอวํ อาจริเยน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตฺวา ปุน คหิตกมฺมฏฺาเนน เตน โยคินา อุตฺตริ กาตพฺพวิธานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตนปี’’ติอาทิ. สมฺมฏฺานนฺติ ยตฺถ ปหโฏ สมติ, ตํ สมฺมฏฺานํ, อิทํ สมฺมฏฺานํ วิยาติ สมฺมฏฺานํ. ยถา หิ สมฺมฏฺาเน คหิเต ปุคฺคลํ อตฺตโน เวรี อภิภวิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ กมฺมฏฺาเน คหิเต มโนภุสงฺขาโต กามราโค ตํสมงฺคิปุคฺคลํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน วเส กาตุํ น สกฺโกติ ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมฏฺานํ วิยาติ สมฺมฏฺาน’’นฺติ. มโน อภิภวตีติ มโนภู, ตสฺส มโนภุโน. อฏฺารสหิ…เป… วิวชฺชิเตติ –
‘‘มหาวาสํ ¶ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –
เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺารสหิ วิหารโทเสหิ สพฺพกาลวิยุตฺเต. อนุรูเปติ อิเมสุ อฏฺารสสุ โทเสสุ อฺตเรนปิ สมนฺนาคโต อนนุรูโป นาม, ตทภาเวน อตฺตโน โยคกมฺมสฺส อนุกูเล. มหาวิหาราทโย หิ โยคกมฺมสฺส อนุกูลา น โหนฺติ, ตสฺมา มหาวิหาเร ตาว วตฺตกรณาทินา ปลิโพโธ โหติ. ยตฺถ ปน สพฺพํ กตเมว, อวเสสาปิ สงฺฆฏฺฏนา นตฺถิ, เอวรูโป มหาวิหาโรปิ อนุรูโปว. นววิหาเร พหุํ นวกมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, ตสฺมา โส อสติ อฺสฺมึ อนุกูเล การเณ อนนุรูโป โหติ. ตถา ชิณฺณวิหาโรปิ พหุปฏิชคฺคิตพฺพตาย กมฺมฏฺานนฺตรายิโก. ปนฺถนิสฺสิตโก อาคนฺตุเกหิ รตฺตินฺทิวํ สโมกิณฺณตาย. ยตฺถ โสณฺฑี นาม ปาสาณโปกฺขรณี โหติ, โส โสณฺฑิวิหาโร. ตตฺถ พหู ปานียตฺถาย สโมสรนฺติ, ตถา ปณฺณปุปฺผผลวติ วิหาเร ตํตทตฺถาย. ปตฺถนีเย โลกสมฺมเต วิหาเร วิหรนฺตํ ‘‘อรหา’’ติ สมฺภาเวนฺตา พหู อาคจฺฉนฺติ. นครสนฺนิสฺสิเตปิ วิหาเร วิสภาคารมฺมณาปาถคมนาทีนิ โหนฺติ. ทารุสนฺนิสฺสิเต กฏฺหาริกาทีหิ ¶ อผาสุ โหติ. เขตฺตสนฺนิสฺสิเต วิหารมชฺเฌเยว ขลมณฺฑลกรณาทินา อผาสุ โหติ. วิสภาคปุคฺคลาธิวุตฺเถปิ กลหนิวารณาทีสุ เต อุปวทนฺติ. ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิเต อภิณฺหํ นาวาสตฺเถหิ อาคตมนุสฺเสหิ อผาสุ โหติ. ปจฺจนฺตนิสฺสิเต มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ อปฺปสนฺนา โหนฺติ. รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต ทฺวินฺนํ ราชูนํ กลเห สติ ทฺวินฺนํ วิชิเตสุ ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ภิกฺขุํ ‘‘อยํ จรปุริโส’’ติ คเหตฺวา พนฺธนาทิกํ ปาเปยฺยุํ, อสปฺปาเย อมนุสฺสาทิอุปทฺทวา โหนฺติ. กลฺยาณมิตฺตานธิวุตฺเถ อุปฺปนฺนกงฺขาย วิโนทเก อสติ มหาโทโสเยวาติ เอเตปิ วิหารา อนนุรูปา, ตสฺมา ตาทิเส วิหาเร ปริวชฺเชตฺวา วุตฺตโทสวิรหิเต อนุรูเป วิหาเร วิหาตพฺพํ.
ตสฺส ¶ ปน วิหารสฺส อนุรูปภาโว เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘คามโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. คามโตติ โคจรคามโต. นาติทูเรติ โคจรคามสฺส อฑฺฒคาวุตโต โอรภาคตาย น อติทูเร. นจฺจาสนฺเนติ ปจฺฉิเมน ปมาเณน โคจรคามโต ปฺจธนุสติกตาย น อติสนฺเน. อิมินา คมนาคมนสมฺปนฺนตํ ทสฺเสติ. โคจรคามสฺส ปน อุตฺตรทิสาย วา ทกฺขิณทิสาย วา นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ เสนาสนํ วิเสเสน คมนาคมนสมฺปนฺนํ โหติ, นาติทูรนจฺจาสนฺนตา เจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ. ปฺจงฺคสํยุเตติ ปน วุตฺตตฺตา นาติทูรนจฺจาสนฺนตาย สห ทิวา อปฺปกิณฺณตาทีนิ จตฺตาริ สโมธาเนตฺวา ปฺจงฺคสํยุตฺตตา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปกิณฺณํ รตฺตึ ¶ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปฺหํ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ; อิมสฺส โก อตฺโถติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑).
เอตฺถ จ นาติทูรนจฺจาสนฺนภาเวน คมนาคมนสมฺปนฺนตา ปมํ องฺคํ, ทิวา มหาชนสํกิณฺณตาภาเวน, รตฺติยํ ชนาลาปสทฺทาภาเวน, สพฺพทาปิ ชนสนฺนิปาตนิคฺโฆสาภาเวน อปฺปกิณฺณอปฺปสทฺทอปฺปนิคฺโฆสภาโว ทุติยํ, ฑํสมกสาทิปริสฺสยาภาโว ตติยํ, อปฺปกสิเรน จีวรปิณฺฑปาตาทิปจฺจยลาโภ จตุตฺถํ, พหุสฺสุตตาทิคุณสมนฺนาคตานํ เถรานํ วสนภาโว ปฺจมนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สํยุตฺเต สมนฺนาคเต วิหารสฺมึ วิหาตพฺพํ.
๘๔๐-๑. ปมํ วุตฺตอาวาสาทิมหาปลิโพเธ อุปาทาย ขุทฺทกปลิโพโธ, อิทานิ ตํ ปลิโพธํ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ตสฺส อุปจฺฉินฺทนาการํ อาวิ กาตุํ ‘‘ทีฆา เกสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส ปตฺโต สุฏฺุ ปจิตพฺโพติ โยชนา.
๘๔๒-๕. ปวิวิตฺเตติ ¶ ชนวิวิตฺเต โอกาเส. วชฺเชตฺวา…เป… โลหิตนฺติ อิเม จตฺตาโร กสิณโทสา, ตสฺมา ¶ เอวรูปา มตฺติกา วชฺเชตฺวา. สณฺหายาติ อปนีตติณมูลสกฺขรวาลุกาย สุมทฺทิตาย สุขุมาย. อรุณวณฺณายาติ อรุณนิภาย, อรุณวณฺณปฺปภายาติ อตฺโถ. พหิทฺธา วาปิ ตาทิเสติ พหิทฺธาปิ วิหารปจฺจนฺเต ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน. สํหาริมนฺติ สํหริตพฺพํ คเหตฺวา จรณโยคฺยํ. ตตฺรฏฺกนฺติ ยตฺถ กตํ, ตตฺเถว ติฏฺนกํ.
๘๔๗-๕๐. ปมาณโตติ วกฺขมานปฺปมาณโต. วฏฺฏํ อาโกเฏตฺวาติ ปริมณฺฑลํ กตฺวา อาโกเฏตฺวา. ตนฺติ ตํ จมฺมํ วา กฏสารํ วา ทุสฺสปฏฺฏํ วา. กณฺณิกนฺติ กณฺณิกาสทิสํ, ปริมณฺฑลโต ปทุมกณฺณิกาการนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘สม’’นฺติ. ‘‘กณฺณิกาสม’’นฺติ วา ปาโ. วิทตฺถิจตุรงฺคุลนฺติ จตุรงฺคุลาธิกวิทตฺถิปฺปมาณํ. เอตเทว หิ ปมาณํ สนฺธาย อฏฺกถายํ ‘‘สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๕๕) วุตฺตํ. วิวฏฺฏนฺติ นิพฺพานํ. กสิณปริกมฺมํ กโรนฺโตปิ หิ เอตฺตเกเยว อฏฺตฺวา นิพฺพานตฺถาเยว วายมติ. เภรีตลสมํ กตฺวาติ ปาณิกาย ฆํเสตฺวา นินฺนตุนฺนตฏฺานาภาเวน เภรีตลํ วิย สมํ กตฺวา. สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ านนฺติ ยสฺมึ าเน นิสีทิตฺวา ตํ กสิณํ โอโลเกติ, ตํ านํ สเจ อุกฺลาปํ โหติ, สมฺมชฺชิตฺวา. นฺหตฺวาติ สรีรทรถวิโนทนตฺถํ นฺหตฺวา.
๘๕๑-๒. ตมฺหา กสิณมณฺฑลา หตฺถปาสปฺปมาณสฺมึ ปเทเสติ ตมฺหา กสิณมณฺฑลสฺส, ปิตฏฺานมฺหา อฑฺฒเตยฺยหตฺถนฺตเร ปเทเส, กสิณมณฺฑลสฺส, ปีสฺส จ มชฺฌํ หตฺถปาสปฺปมาณํ กตฺวา ปฺตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วิทตฺถิจตุรงฺคุเล อุจฺเจติ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ หุตฺวา อุจฺเจ, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเกติ วุตฺตํ โหติ. ทูเร นิสินฺนสฺส หิ กสิณํ น ¶ อุปฏฺาติ, อาสนฺนตเร นิสินฺนสฺส หตฺถปาณิกาปทาทโย กสิณโทสา ปฺายนฺติ. อุจฺจตเร นิสินฺเนน จ คีวํ ปณาเมตฺวา โอโลเกตพฺพํ โหติ, นีจตเร ชณฺณุกานิ รุชฺชนฺติ, ตสฺมา หตฺถปาสปฺปมาเณ ปเทเส วิทตฺถิจตุรงฺคุลปาทเก ปีเ นิสีทิตพฺพํ. ยสฺมา จตูสุ อิริยาปเถสุ สยนํ โกสชฺชปกฺขิยํ, านจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิยานิ, นิสชฺชา ปน อลีนุทฺธจฺจปกฺขิยา, สนฺโต อิริยาปโถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิสีทิตฺวา’’ติ, สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ อตฺโถ. เยนากาเรน นิสีทนฺตสฺส นิสชฺชา สุขา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ. อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ เปตฺวา อฏฺารสปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวาติ อตฺโถ. เอวฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น โอณมนฺติ, อถสฺส ยา เตสํ โอณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ ¶ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปฺปนฺนาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ น ปริปตติ. ตโต จ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. อิทานิ อารมฺมณปริคฺคหุปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตฺวา ปริมุขํ สติ’’นฺติ, กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ เปตฺวาติ อตฺโถ. อภิ-สทฺเทน หิ สมานตฺโถ อิธ ปริ-สทฺโท, อถ วา สมีปตฺเถน ปริ-สทฺเทน มุขสฺส สมีเป สตึ กตฺวาติ อตฺโถ. ยถาห – ‘‘อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปฏฺิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ (วิภ. ๕๓๗). อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ, สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ ‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) วจนโต ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิย ปริ-สทฺโท ปริคฺคหฏฺโ, ‘‘สฺุตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย มุข-สทฺโท นิยฺยานฏฺโติ กตฺวา ปริคฺคหิตนิยฺยานสตึ กตฺวา สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ¶ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๕๓-๕. กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวาติ ‘‘กามา นาเมเต อฏฺิกงฺขลิกูปมา นิรสฺสาทฏฺเนา’’ติอาทินา วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ เนกฺขมฺมํ เขมโต ทิสฺวา กามนิสฺสรณํ สพฺพทุกฺขสมติกฺกมสฺส อุปายภูตํ เนกฺขมฺมนฺติ เอวํ เนกฺขมฺมสงฺขาตํ สอุปจารชฺฌานํ, นิพฺพานํ, วิปสฺสนํ, สพฺเพปิ วา กุสลธมฺเม เขมโต นิพฺภยโต ทิสฺวา, ตตฺถ ชาตาภิลาโส หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปรมํ…เป… รตนตฺตเยติ พุทฺธาทิรตนตฺตเย รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน พลวปีติปาโมชฺชํ ชนยิตฺวา. ภาคี…เป… มุตฺตมนฺติ ‘‘อหํ อิมาย สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวเกหิ ปฏิปนฺนาย เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยา จิตฺตวิเวกาทิปฺปวิเวกชสฺส สุขสฺส อทฺธา เอกนฺเตน ภาคี อสฺสํ, ลาภี ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปฏิปตฺติยํ อานิสํสทสฺสเนน ตพฺพิสยํ อุตฺตมํ มหนฺตํ อุสฺสาหํ กตฺวา. อากาเรน สเมเนวาติ อติอุมฺมีลิตอติมนฺทาโลจนานิ วชฺเชตฺวา นาติอุมฺมีลิตนาติมนฺทาโลจนสงฺขาเตน สเมน อาโลจนากาเรน. อติอุมฺมีลยโต หิ อติสุขุมํ, อวิภูตฺจ รูปคตํ อุปนิชฺฌายโต วิย จกฺขุ กิลมติ, อตฺตโน สภาววิภาวนโต จ มณฺฑลํ อติวิภูตํ โหติ, ตถา วณฺณโต, ลกฺขณโต วา อุปติฏฺเยฺย, เตนสฺส นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ. อติมนฺทํ อุมฺมีลยโต จ คชนิมีลเกน เปกฺขนฺตสฺส วิย รูปคตํ มณฺฑลํ อวิภูตํ โหติ. ทสฺสเน มนฺทพฺยาปารตาย โกสชฺชปาตโต จิตฺตฺจ ลีนํ โหติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ยถา นาม อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ คณฺหนฺโต น ตตฺถ ¶ อติคาฬฺหํ อุมฺมีลติ, น อติมนฺทํ, อถ โข สเมน อากาเรน คณฺหาติ, เอวเมว นาติอุมฺมีลนาทินา สเมน ¶ อากาเรน คณฺหนฺเตน ภาเวตพฺพนฺติ. นิมิตฺตํ คณฺหตาติ ปถวีกสิเณ จกฺขุนา คหิตํ นิมิตฺตํ มนสา คณฺหนฺเตน.
๘๕๖-๗. อิทานิ นิมิตฺตคฺคหโณปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํ. น วณฺโณ เปกฺขิตพฺโพ โสติ โย ตตฺถ ปถวีกสิเณ อรุณวณฺโณ, โส น จินฺเตตพฺโพ วณฺณวเสน มนสิกโรโต วณฺณกสิณภาวูปคมนโต. จกฺขุวิฺาเณน ปน คหิตคฺคหณํ น สกฺกา วาเรตุํ, เตเนเวตฺถ ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อวตฺวา ‘‘มนสานุเปกฺขิตา โหตี’’ติอาทีสุ วิย มนสา จินฺตนวเสน เปกฺขนคฺคหณํ กตํ. ทฏฺพฺพํ น จ ลกฺขณนฺติ ยํ ตตฺถ ปถวีธาตุยา ถทฺธลกฺขณํ น มนสิกาตพฺพํ ตสฺส มนสิกาเร ธาตุกมฺมฏฺานสฺส คหิตตฺตา. วณฺณํ ปน อมฺุจิตฺวาติ ทิสฺวา คเหตพฺพตฺตา ปน วณฺณํ อมฺุจิตฺวา. อุสฺสทสฺส วเสน หิ จิตฺตํ ปณฺณตฺติธมฺมสฺมินฺติ ปถวีธาตุยา สตฺติโต อธิกภาเวน สสมฺภารปถวิยา ‘‘ปถวี’’ติ โวหาโร, ตสฺมึ สสมฺภารปถวึ อุปาทาย ปฺตฺเต ปณฺณตฺติธมฺเม อาทาสตลคตมุขนิมิตฺเต วิย จิตฺตํ เปตฺวา. เอกคฺคมานโสติ ปุน นานารมฺมเณ จิตฺตํ อวิสาเรตฺวา เอกคฺคมานโส หุตฺวา. ปถวี ปถวิจฺเจวํ วตฺวาติ เอตฺถ ปมสมนฺนาหาเร กสฺสจิ วจีเภโทปิ สิยาติ วุตฺตนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร อาห.
๘๕๘. ยทิ โวหารมตฺเต จิตฺตํ เปตพฺพํ, นามนฺตรวเสน ปถวี มนสิกาตพฺพา ภเวยฺยาติ โหตุ, โก โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปถวี เมทนี’’ติอาทิ. อถ วา กึ ปถวีนาเมเยว วุตฺเต ภาวนา โหติ, อุทาหุ อฺสฺมิมฺปีติ อาห ‘‘ปถวี เมทนี’’ติอาทิ. เอกํ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏตีติ เอเตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อตฺตโน ปคุณตาย วา ปจุรตาย วา อาคจฺฉนฺตํ เอกํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. กิฺจาปิ ¶ เอวํ วฏฺฏติ, อปิจ ‘‘ปถวี’’ติ เอตเทว นามํ ปากฏํ, ตสฺมา ปากฏวเสเนว ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ ภาเวตพฺพนฺติ อาจริยา.
๘๕๙-๖๐. อุมฺมีลิตฺวา…เป… ตาว โสติ ยาว วกฺขมานากาเรน อุคฺคหนิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตาว กิฺจิ กาลํ จกฺขุํ อุมฺมีลิตฺวา นิมิตฺตคฺคหณวเสน ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ปุน กิฺจิ กาลํ จกฺขูนิ นิมีลิตฺวาติ เอวํ วารสตมฺปิ วารสหสฺสมฺปิ ตโต ภิยฺโยปิ ¶ อุมฺมีลิตฺวา โส โยคี อาวชฺเชยฺย, เยนากาเรน โอโลเกตฺวา คหิตํ, เตนากาเรน ตํ สมนฺนาหเรยฺยาติ อตฺโถ.
๘๖๑-๓. อาปาถํ ตุ ยาติ เจติ ยทิ มโนทฺวาริกชวนานํ โคจรภาวํ อุปคจฺฉติ, ตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ตทา อุปฺปนฺนนฺติ ปวุจฺจตีติ โยชนา. ยทิ อุคฺคหนิมิตฺเตปิ ปถวีมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ภาเวติ, ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติ น สิยา. สมีปฏฺเน จ น สกฺกา อโนโลเกตุนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิสีทิตพฺพํ โน เจว’’นฺติอาทิ. ยถาสุขํ นิสินฺเนน, ยถาสุขํ วา ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๖๔-๕. ปปฺจ…เป… โธวเนติ ปสฺสาวาทินา เกนจิ กรณีเยน นิสินฺนฏฺานโต อฺตฺถ คนฺตฺวา ปุน อาคมฺม นิสีทนฺเตน ปาทา โธวิตพฺพา โหนฺติ. อโธตปาเทน หิ เสนาสนํ อกฺกมโต อาปตฺติ โหติ, ขเณ ขเณ ปาทโธวเน จ ปปฺโจ โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปริหารตฺถํ ทฺเว อุปาหนาเยว อิจฺฉิตพฺพา. ตาว พหุตลิกา สทฺทมฺปิ ชเนยฺยุํ, สทฺโท จ ฌานกณฺฏโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอกตลิกา’’ติ. ตถา ‘‘ปริสฺสยวิโนทนตฺถํ กตฺตรทณฺโฑ จ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๕๗) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อสปฺปาเยน เกนจีติ วกฺขมาเนน อาวาสาทิอสปฺปาเยสุ เกนจิเทว อสปฺปาเยน ¶ . ตํ านนฺติ กสิณมณฺฑลสฺส ิตฏฺานํ. อาทาย ตํ ปุนาติ ยถาชาตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปุน คเหตฺวา, ปุน อุปฺปาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๖๖-๗. ปีเ สุขนิสินฺเนนาติ ปุน วสนฏฺานํ อาคนฺตฺวา วุตฺตนิยาเมน ปีเ สุขนิสินฺเนน. ภาเวตพฺพนฺติ ตํ นิมิตฺตํ มนสิการวเสน วฑฺเฒตพฺพํ. สมนฺนาหริตพฺพนฺติ สมฺมา อาวชฺชิตพฺพํ, สมฺมา วา อนุ อาหริตพฺพํ. ตกฺกาหตนฺติ ‘‘ตกฺกนโต ตกฺโก’’ติ เอวํ ลทฺธนาเมน ภาวนาจิตฺตสมฺปยุตฺเตน สมฺมาสงฺกปฺเปน อาหนนปริยาหนนกิจฺเจน อปราปรํ ปวตฺตเนน กมฺมฏฺานํ อาหตํ, ปริยาหตฺจ กาตพฺพํ, พลปฺปตฺตวิตกฺโก มนสิกาโร พหุลํ ปวตฺเตตพฺโพติ อตฺโถ.
๘๖๘-๗๐. ตํ อิจฺฉตีติ ตํ นิมิตฺตํ มนสิกาตุํ อิจฺฉติ. เอวํ กโรนฺตสฺสาติ เอวํ กมฺมฏฺานํ ตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส. ยถา ภาวนา ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหติ, เอวํ อนุยฺุชนฺตสฺส, เอวํ กโรโต ปน ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ ¶ , ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติ. ตโต จ เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธึ ตเทกฏฺเหิ ปาปธมฺเมหิ ทูรีภวนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วิกฺขมฺภนฺติ…เป… ปฺจ นีวรณานิปี’’ติ. สมาธิยติ…เป… โยคิโนติ ตสฺส โยคิโน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนอุปจารสมาธินา อุปจารชฺฌาเนน จิตฺตมฺปิ สมาธิยติ, ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ อุปฺปชฺชติ อุปจารชฺฌานสฺส เตน วินา อภาวโต.
๘๗๑-๔. อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส. ปุริมสฺสาติ อุคฺคหนิมิตฺตสฺส. ถวิกาติ อาทาสถวิกโต. พลากา วิย ¶ โตยเทติ เมฆสมีเป พลากา วิย. สา หิ เมฆสฺส นีลตฺตา สยํ อติปริสุทฺธา อุปฏฺาติ, ตทา ตํ อุปฏฺาตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อาทาสมณฺฑลูปมาทีหิ อุคฺคหนิมิตฺตโต ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส สุวิสุทฺธตํ, สณฺหสุขุมตฺจ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตโตธิกตร’’นฺติ. อุคฺคหนิมิตฺเต องฺคุลิปทปาณิกาปทาทโย กสิณโทสา ปฺายนฺติ, อิทํ ปน วุตฺตนเยน ตโตปิ สตคุณํ สหสฺสคุณํ สุวิสุทฺธํ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ตนุสณฺานวนฺตนฺติอาทิ อปรมตฺถสภาวตฺตา วุตฺตํ. ยทิ หิ ตํ เอทิสํ ภเวยฺย, จกฺขุวิฺเยฺยํ สิยา, โอฬาริกํ สมฺมสนูปคํ ติลกฺขณาหฏํ, น ปเนตํ ตาทิสนฺติ. ยทิ ปเนตํ น สณฺานาทิวนฺตํ, กถํ ฌานสฺส อารมฺมณภาโวติ อาห ‘‘อุปฏฺา…เป… มย’’นฺติ. ตตฺถ ปฺชนฺติ ภาวนามยํ ปฺาชนิตํ, ภาวนาปฺาย สฺชานนมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. น หิ อสภาวธมฺมสฺส กุโตจิสมุฏฺานํ อตฺถิ. เตนาห ‘‘ภาวนามยํ อุปฏฺานาการมตฺต’’นฺติ, เกวลํ สมาธิลาภิโน ภาวนาวิเสสชนิตํ ตมฺมยํ อุปฏฺานาการมตฺตเมว ภาวนาวิเสสานุภาเวน อุปฏฺาตีติ อตฺโถ.
๘๗๕-๘. วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาเนว น ปุน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ปฏิภาคนิมิตฺเต หิ อุปฺปชฺชมาเนเยว ตํวิสยํ อุปจารชฺฌานํ นีวรเณ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติ. กิเลสา สนฺนิสินฺนาวาติ อวเสสา ตเทกฏฺกิเลสา จ สมฺมเทว นิสินฺนา, อุปสนฺตาติ อตฺโถ. ‘‘อุปจารสมาธินา’’ติ วุตฺเต อิตโรปิ สมาธิ อตฺถีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาเรหิ ปน ทฺวีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวีหิ อากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว, ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ. อิทานิ ตานิ การณานิ สมาธิอวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารกฺขเณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุปจารกฺขเณติ อุปจารภูมิยํ ¶ อุปจาราวตฺถายํ ¶ . ตสฺส ปฏิลาเภติ ยทตฺถาย อยํ ปฏิปนฺโน, ตสฺส อปฺปนาสมาธิสฺส ปฏิลาเภ อธิคมาวตฺถายํ. กถํ อุปจารภูมิยํ สมาธิยติ, กถฺจ อปฺปนาภูมิยนฺติ อาห ‘‘นีวารณปฺปหาเนนา’’ติอาทิ. อุปจารกฺขเณ ยทิปิ ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ น โหนฺติ, เตสํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติ, ปฏิลาภภูมิยมฺปิ อปฺปนาปตฺตานํ ฌานงฺคานํ ปาตุภาเวน สมาธิยตีติ อตฺโถ.
๘๗๙-๘๐. องฺคานิ…เป… น จาติ อุปจารกฺขเณ องฺคานิ น จ ถามชาตานิ เนว ภาวนาพลปฺปตฺตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อปฺปนายาติ อปฺปนกฺขเณ. ตสฺมาติ ยสฺมา องฺคานิ ถามชาตานิ ชายเร, ตสฺมา. อปฺปนาจิตฺตํ ทิวสมฺปิ ปวตฺตตีติ ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา วุฏฺาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเยฺย, เอวเมวํ อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ฌานจิตฺตํ สกึ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนํ เกวลํ รตฺติมฺปิ ทิวสมฺปิ กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ‘‘อปฺปนาปตฺตํ ทิวสมฺปิ ปวตฺตตี’’ติ วทตา อุปจารกฺขเณ น ตถาติ ทสฺสิตํ โหติ. ตตฺถ หิ องฺคานํ อถามชาตตฺตา ยถา นาม ทหโร กุมาโร อุกฺขิปิตฺวา ปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ, เอวเมวํ จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, กาเลน ภวงฺคํ โอตรติ.
๘๘๑-๔. เตเนว ปลฺลงฺเกนาติ ยสฺมึ นิสินฺโน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อธิคจฺฉิ, เตเนว ปลฺลงฺเกน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ตํ นิมิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา. อุปจารภูมิยฺหิ นิมิตฺตวฑฺฒนํ ยุตฺตํ. จกฺกวตฺติยคพฺโภวาติ จกฺกวตฺติ ภวิตุํ ปฺุวา คพฺโภ วิย. ปริหานิ น วิชฺชตีติ ลทฺธูปจารชฺฌานสฺส ปริหานิ น วิชฺชติ. นิมิตฺเต หิ อปริหีเน ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเ ลทฺธชฺฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติตฺตา. เตนาห ‘‘อารกฺขเณ’’ติอาทิ.
๘๘๕. อาวาโสติ ¶ ยสฺมึ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺิตา จ สติ น อุปฏฺาติ, อสมาหิตฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโย อาวาโส, ตสฺมา ยสฺมึ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอเกกสฺมึ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถ จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, ตํ ปหาย ตพฺพิปรีเต วสิตพฺพํ. โคจโรติ โคจรคาโม, โส เสนาสนโต อติทูเร อจฺจาสนฺเน ปุพฺพทิสาย วา ปจฺฉิมทิสาย วา อสุลภภิกฺโข อสปฺปาโย. ภสฺสนฺติ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถาปริยาปนฺนา อสปฺปายกถา. สา หิสฺส ¶ นิมิตฺตนฺตรธานาย สํวตฺตติ. ปุคฺคโลติ ติรจฺฉานกถิโก, สีลาทิคุณวิรหิโต ปุคฺคโล, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ น สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรํ น โหติ, เอวรูโป. โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ. โภชนํ ปน กสฺสจิ อมฺพิลํ, กสฺสจิ มธุรํ อสปฺปายํ โหติ. อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโห. ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ น โหติ, ตํ โภชนํ โส จ อุตุ อสปฺปาโย. อิริยาปโถติ านจงฺกมนาทีสุ โย อิมสฺส อสมาหิตจิตฺตสฺส สมาธานาย, สมาหิตจิตฺตสฺส จ ถิรภาวาย น โหติ, อยํ อสปฺปาโย อิริยาปโถ, ตสฺมา ตมฺปิ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา วชฺเชตพฺพํ.
๘๘๖. สปฺปาเย สตฺต เสเวยฺยาติ วุตฺตวิปรีตวเสน สปฺปาเย อาวาสาทิเก สตฺต เสเวยฺย. ตตฺถ ภสฺสสปฺปายํ นาม ทสกถาวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ, ตมฺปิ มตฺตาย ภาสิตพฺพํ. เอวฺหิ ปฏิปชฺชโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สตฺต อสปฺปาเย วชฺเชตฺวา สตฺต สปฺปาเย เสวนวเสน ปฏิปชฺชนฺตสฺส นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺส.
๘๘๘-๙. เยน ¶ วินา อปฺปนาย กุสโล น โหติ, โส ทสวิโธ วิธิ, อปฺปนาโกสลฺลํ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา าณํ คนฺถวิตฺถารภเยน อิธ น ทสฺสิตํ, อตฺถิเกน ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๑.๖๐) คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, เอวฺหิ สมฺปาทยโต อปฺปนาโกสลฺลํ อปฺปนา สมฺปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ.
๘๙๐-๒. สาติ อปฺปนา. เอวฺหีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, ยสฺมา านเมตํ น วิชฺชติ, ตสฺมา จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนุทฺธตาทิวเสน ปวตฺติอาการํ สลฺลกฺขยํ อุปธาเรนฺโต สมตํ วีริยสฺเสว วีริยสฺส สมาธินา สมตํเยว โยชเยถ, กถํ ปน โยชเยถาติ อาห ‘‘อีสกมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺถ ลยนฺติ ลีนภาวํ, สงฺโกจนฺติ อตฺโถ. ยนฺตนฺติ คจฺฉนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว สมภาวายาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา สมเมว ปวตฺตเย’’ติ. ตํ มานสนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๙๔-๙. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน วีริยสมตาโยชนวเสน, ปฏิปนฺนภาวนามานสํ ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ปนวเสน นิมิตฺตาภิมุขํ ปฏิปาทยโต ตสฺส โยคิโน. สมิชฺฌิสฺสตีติ อุปฺปชฺชิสฺสติ ¶ . ปถวีกสิณนฺติ ปถวีติ ภาวนาวเสน อุปฏฺิตํ ตเทว ปฏิภาคนิมิตฺตํ. ชวนานีติ กามรูปาวจรชวนานิ. เตนาห ‘‘เอกํ ตุ รูปาวจริกํ ภเว’’ติ. อฺเหีติ ปากติเกหิ กามาวจรจิตฺเตหิ. พลวตราติ ภาวนาพเลน ปฏุตรภาวปฺปตฺติยา อจฺจนฺตพลวนฺโต. ปริกมฺโมปจารโตติ ปริกมฺมตฺตา, อุปจารตฺตา จ. ตตฺถ ปริกมฺมตฺตาติ ปฏิสงฺขรณตฺตา. อุปจารตฺตาติ ยถา คามาทีนํ อาสนฺนเทโส ‘‘คามูปจาโร, นครูปจาโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา สมีปจาริตฺตา. อุปจารานิ ¶ อปฺปนํ อุเปจฺจ จรนฺตีติ กตฺวา. อปฺปนายานุโลมตฺตาติ นานาวชฺชนวีถิยํ ปริกมฺมโตปิ ลหุกํ อปฺปนานิปฺผาทกวเสน, คุณวเสน วา อปฺปนาย อนุกูลตฺตา. เอตฺถาติ เอเตสุ ปริกมฺโมปจารานุโลมสฺิเตสุ. สพฺพนฺติมํ ตติยํ, จตุตฺถํ วา โคตฺรภูติ ปวุจฺจติ ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส ภาวนโต จ.
๙๐๐-๓. อวิเสเสน สพฺเพสํ สพฺพา สมฺาติ ปเม นเย คหิตาคหณํ โหตีติ อาห ‘‘คหิตาคหเณนา’’ติอาทิ. เอเกกสฺส คหิตนามํ อิตเรสํ อคฺคหณโต, เอเกกนามวเสน คหิตสฺส อิตรนามวเสน อคฺคหณโต วา นานาวชฺชนปริกมฺมเมว ปริกมฺมนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปมํ อุปจารํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตุตฺถํ ปฺจมํ วาติ วา-สทฺโท อนิยโม, โส ปน ขิปฺปาภิฺทนฺธาภิฺวเสน เวทิตพฺโพ. ขิปฺปาภิฺสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ, ทนฺธาภิฺสฺส ปฺจมํ. ตโต ปรนฺติ ปฺจมโต ปรํ. เตนาห ‘‘ฉฏฺเ วา’’ติอาทิ. กสฺมา น ชายตีติ อาห ‘‘อาสนฺนตฺตา ภวงฺคสฺสา’’ติ. จิตฺตนิยามวเสน หิ อุปฺปชฺชิตพฺเพสุ สตฺตสุ ชวเนสุ ฉฏฺสตฺตมชวนวารคฬนฏฺานภูตตฺตา ภวงฺคสฺส อาสนฺนํ ชวนํ ปตติ. ตาวเทติ ตาวเทว. ฉฏฺํ, สตฺตมํ วา ชวนํ ปตนฺตํ วิย โหติ ปริกฺขีณชวนตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๙๐๔-๖. อถ กิเมตํ วุจฺจติ ‘‘ฉฏฺเ สตฺตเม วาปิ อปฺปนา น ชายตี’’ติ? อาภิธมฺมิกโคทตฺตตฺเถโร หิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๒) อิมํ สุตฺตํ วตฺวา ยถา อลทฺธาเสวนํ ปมชวนํ โคตฺรภุํ น อุปฺปาเทติ, ลทฺธาเสวนํ ¶ ปน พลวภาวโต ทุติยํ, ตติยํ วา โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ, เอวํ ลทฺธาเสวนตาย พลวภาวโต ฉฏฺํ, สตฺตมมฺปิ วา อปฺเปตีติ ฉฏฺํ, สตฺตมมฺปิ วา อปฺปนา โหตีติ วทตี’’ติ อิมํ โจทนํ มนสิ นิธาย เถรสฺส ตํ มตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาวุตฺตมตเมว ปติฏฺาเปตุํ ‘‘ปุริเมหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปริยนฺเต ¶ าตุํ เนว สกฺโกตีติ ปปาเต เอว ปตตีติ อธิปฺปาโย. อปฺเปตุํ น สกฺโกตีติ ปติฏฺาตุํ อปฺปนาวเสน อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติ. น เจตฺถ ‘‘ปุริมา ปุริมา’’ติอาทิสุตฺตปทํ สาธกํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติกตฺตา. ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปมเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียา โหติ, ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺเจตนา อปราปริยเวทนียา, ตสฺมา ลทฺธาเสวเนปิ ฉฏฺสตฺตเม อปฺปนา น โหติ อาสนฺนภวงฺคตาย ทุพฺพลตฺตาติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยา โหติ? นายํ วิเสโส, อาเสวนปจฺจยลาเภน พลวปฺปตฺติยา, กิฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโต. กิริยาวตฺถา หิ อารมฺภมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธา. ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย สนฺนิฏฺาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ, น พลวภาเวนาติ อาจริยา.
๙๐๗. เอก…เป… ปนาติ อยํ อปฺปนา เอกจิตฺตกฺขณาเยว เอกวารเมว อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, น สมาปตฺติวีถิยํ วิย ยถิจฺฉกํ ปวตฺตติ. สตฺตสุ หิ าเนสุ กาลปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, ปมปฺปนายํ, โลกิยาภิฺาสุ, จตูสุ มคฺเคสุ, มคฺคานนฺตเร ผเล, รูปารูปภเวสุ ภวงฺคฏฺาเน นิโรธสฺส ปจฺจเย เนวสฺานาสฺายตเน นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ผลสมาปตฺติยนฺติ. เอเตสุ หิ กตฺถจิ อติอิตฺตรา, กตฺถจิ อปฺปมาณา จิตฺตกฺขณา โหนฺติ, กตฺถจิ สมฺปุณฺณชวนวีถิ ¶ อทฺธา ลพฺภติ. ตถา หิ มคฺคานนฺตรํ ผลํ ติณฺณํ อุปริ น โหติ, นิโรธสฺส ปจฺจโย เนวสฺานาสฺายตนํ ทฺวินฺนํ อุปริ น โหติ, รูปารูปภเวสุ ภวงฺคสฺส ปริมาณํ นตฺถิ, เสเสสุ ปน จตูสุ าเนสุ เอกเมว จิตฺตนฺติ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกาเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพา.
๙๐๘. ปจฺจเวกฺขณเหตุกนฺติ ปจฺจเวกฺขณเหตุํ กตฺวา. นนุ จ ปจฺจเวกฺขณํ อาวชฺชนาทีหิ, น ปน เตน อาวชฺชนาทิ, ตสฺมา กถํ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ โหตีติ ยุชฺชติ? นายํ โทโส ภวนกิริยาย ปจฺจเวกฺขณเหตุกตฺตา. น หิ อสติ ปจฺจเวกฺขเณ สา โหติ นิโรธสฺส ปจฺจยภูตฌานนฺตรมิว, สติ ปน ปจฺจเวกฺขเณ สา โหติ, ตสฺมา อนฺวยพฺยติเรกวเสน ลพฺภติ. ตสฺสา ปจฺจเวกฺขณเหตุกตาติ น น ยุชฺชติ ‘‘ปจฺจเวกฺขณเหตุก’’นฺติ วจนํ. ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ อาวชฺชนนฺติ วา สมฺพนฺโธ. อาวชฺชนฺหิ ปจฺจเวกฺขณาณานํ อนนฺตรปจฺจยภาเวน การณํ โหติ.
๙๑๑-๓. นานาวิสยลุทฺธสฺส ¶ , อิโต จิโต จ ภมนฺตสฺส เจตโสติ สมฺพนฺโธ. สมาธาเนวาติ สมาธานา เอว, สมาธานกรณโตติ อตฺโถ. ปาโมชฺชภาวโตติ ปาโมชฺเชน สมานโยคกฺขมตาย ตสฺสา ตพฺภาววุตฺติตฺตา. อถ วา พฺยาปาเทน ฆฏฺฏิยมานสฺส จิตฺตสฺส ปมุทิตภาวกรณโต ปีติเยว ‘‘ปาโมชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว, ตสฺมา ปาโมชฺชสภาวตฺตาติ อตฺโถ. สีตลตฺตสภาวโตติ พฺยาปาทคฺคินา สนฺตาปิยมานสฺส จิตฺตสฺส นิพฺพาปนวเสน สีตลตฺตสภาวตฺตา.
๙๑๔-๖. สวิปฺผาริกภาเวนาติ โยนิโส สงฺกปฺปวเสน กามวิตกฺกาทึ มทฺทิตฺวา ปวตฺตนโต สวิปฺผาริกสภาเวน. เนกฺขมฺมาทิปวตฺติโตติ เอตฺถ เนกฺขมฺม-คฺคหเณน พฺรหฺมวิหารวชฺชํ ¶ ปมชฺฌานํ คหิตํ. อาทิ-สทฺเทน ตีสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ ปมชฺฌานํ คหิตนฺติ วทนฺติ. อวูปสนฺตภาวสฺสาติ อุทฺธจฺจสฺส สรูปกถเนน ตํสหวตฺติโน อนุตาปสภาวสฺส กุกฺกุจฺจสฺสาปิ สรูปํ กถิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา สยฺเจวาติสนฺตโตติ อุทฺธจฺจปฏิปกฺขสภาววจเนน กุกฺกุจฺจปฏิปกฺโข ปีติภาโวปิ. เตนาห ‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยสฺสา’’ติ. มติยา อนุรูปตฺตาติ ปฺาย อนุรูปตฺตา. ตถา จ วุตฺตํ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ‘‘วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข อารมฺมเณ อนุมชฺชนวเสน ปฺาปติรูปกสภาวตฺตา’’ติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปีติยา อนุรูปตฺตา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, ตสฺส จ วิจาโร อนุมชฺชนสภาววนฺตตาย ปีติ วิย อารมฺมเณ อนิวตฺตนฺโต โอคาเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปีติยา อนุรูปตฺตา สนฺเทหสภาวตฺตา อารมฺมณํ อนชฺโฌคาเหตฺวา ปวตฺตมานาย วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโขติ อตฺถํ วทนฺติ.
๙๑๗. ติวิธกลฺยาณนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณตาสงฺขาตาหิ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทีหิ ติวิธกลฺยาณตาหิ ยุตฺตํ. ยถาห ‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘). ตตฺถ ปุพฺพภาคปฏิปทาวเสน ฌานสฺส ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม, สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติ. วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม. สา ปนายํ วิเสสโต ฌานสฺส ิติกฺขเณ ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติ. ตตฺถ ¶ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา สมฺปหํสนา ¶ นาม. สา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ.
อภยคิริวาสิโน ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๕) เอวํ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทิเก วณฺเณนฺติ, ตํ อยุตฺตํ. เอวฺหิ สติ อฌานธมฺเมหิ ฌานธมฺมสฺส คุณสํกิตฺตนํ นาม กตํ โหติ. น หิ ภูมนฺตรํ ภูมนฺตรปริยาปนฺนํ โหติ, อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติอาทีหิ อุเปกฺขานุพฺรูหนาทโย จ เวทิตพฺพา. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ภควตา ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺตรฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตฺจ าเณน สมฺปหํสิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘). เอตฺถ หิ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, เอกคฺคตาย จ สิขปฺปตฺติยา ตทนุคุณเอกตฺตคตํ สสมฺปยุตฺตมปฺปนาจิตฺตํ, ตสฺเสว ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนาทิ ปกฺขนฺตรํ วุจฺจติ.
ทสลกฺขณสํยุตนฺติ ‘‘อาทิมฺหิ ตีณิ ลกฺขณานิ, มชฺเฌ ตีณิ, ปริโยสาเน จตฺตารี’’ติ เอวํ ทสปริมาเณหิ อปฺปนาย ลกฺขิตพฺพภาเวน ลกฺขณสงฺขาเตหิ ปริปนฺถโต วิสุทฺธิฌานาทีหิ สํยุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ¶ ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ปมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ.
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ ¶ , เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ, ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ปมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ.
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา, ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ปมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘).
เอตฺถ จ โคตฺรภุจิตฺตสฺส นานาวชฺชนวีถิยํ อุปฺปชฺชนารหปริปนฺถโต วิสุชฺฌนโต ตทาคมนวเสน ฌานจิตฺตสฺส วิสุชฺฌนาการํ สนฺธาย ‘‘โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. โคตฺรภุจิตฺตสฺเสว ตถา วิสุทฺธตฺตา ¶ อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา เอกตฺตนเยน มชฺฌิมสมถนิมิตฺตสงฺขาตํ สมปฺปวตฺตํ อปฺปนาสมาธิปฏิปชฺชนํ สนฺธาย ‘‘วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ขีรสฺเสว ทธิภาวาภาเวปิ ตเทว ขีรํ ทธิสมฺปนฺนนฺติอาทีสุ วิย โคตฺรภุจิตฺตสฺส อปฺปนาภาวาภาเวปิ เอกสนฺตติปริณามูปคมนวเสน ตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตอนฺตทฺวยานุปคมเนน มชฺฌิมํ ปจฺจนีกวูปสมนโต ยถา สมถสงฺขาตํ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตภูตํ อปฺปนาสมาธึ ปฏิปชฺชติ นาม, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา ปน สมาหิตภาวูปคมเนน เอกตฺตนยวเสเนว ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ สนฺธาย ‘‘ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตี’’ติ วุตฺตํ. เอกตฺตนยฺหิ วินา โคตฺรภุสฺส อปฺปนาปกฺขนฺทนํ นตฺถิ. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการสฺส อิธ นิพฺพตฺติยา ฌานํ อุปฺปาทกฺขเณ ติวิธลกฺขณสมฺปนฺนํ นาม. ยถา หิ โลกิยวิปสฺสนาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา โลกุตฺตรมคฺโค ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสธเน พฺยาปารากรณโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขากิจฺจวเสน ปุคฺคลสฺส อชฺฌุเปกฺขนโต วุตฺตํ ‘‘วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ. อปฺปนาสมาธิภาวูปคมเนน สมถวิปฺปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารากรณโต วุตฺตํ ‘‘สมถปฏิปนฺนํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ.
เอวํ ¶ สมถปฏิปนฺนภาวโตเยว ปุพฺเพ ‘‘กถํ นุ โข กิเลสสํสคฺคํ ปชเหยฺย’’นฺติ ปฏิปนฺนสฺส อิทานิ สมถปฏิปตฺติยา ตสฺส ปหีนตฺตา ปาปมิตฺตสํสคฺคํ ปหาย เอกสฺส วิหรโต สปฺปุริสสฺส วิย เอกตฺเตน อุปฏฺิตสฺส ฌานจิตฺตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน พฺยาปารากรณํ สนฺธาย ‘‘เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน ฌานํ มชฺเฌ ติวิธลกฺขณสมฺปนฺนํ นาม โหติ. ปุพฺพภาคปฺปวตฺตปาริหาริยาเณน จิตฺตสฺส สํกิเลสโวทานกรธมฺเมสุ ¶ อาทีนวานิสํสํ ทิสฺวา ยถา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อฺมฺานติวตฺตนํ โหติ, ตถา ภาวนาย สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน อนุพฺรูหิเต จิตฺเต สมาธิปฺาสงฺขาตยุคนทฺธธมฺมานํ อฺมฺานติวตฺติยา ปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ. สทฺธาปฺจมกานํ อินฺทฺริยานํ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติวเสน เอกรสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ. เตสํ อนติวตฺตนสมฺปหํสนานํ อนุรูปวเสน อลีนํ อนุทฺธตํ หุตฺวา วีริยสฺส ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํ. ยา ปนสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, อุปฺปาทโต ปฏฺาย ิติปริโยสานานํ อาเสวนปจฺจยภาววเสน ปวตฺตากาโร, ตํ สนฺธาย ‘‘อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจวเสน ฌานปริโยสาเน จตูหิ ลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
๙๑๙-๒๐. วิโสเธตฺวาน ปาปเกติ ปาริปนฺถิเก ธมฺเม วิเสเสน โสเธตฺวา สยํ ปหานมตฺเต อฏฺตฺวา อติสยปฺปหานวเสน ปุน โสเธตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตภาวนเวปุลฺลนฺติ สมาธิภาวนาย วิปุลภาวํ. ยถา หิ ภาวนาวเสน นิมิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมสฺส ภาวนาวเสน วฑฺฒนมฺปิ, ตสฺมา เอกงฺคุลาทิวเสน นิมิตฺตํ วฑฺฒยนฺตสฺส ปุนปฺปุนํ พหุลีกาเรน ฌานภาวนาปิ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ, อภิฺาวเสน จ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตภาวนเวปุลฺลํ…เป… วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติ.
๙๒๑-๓. วฑฺฒนาภูมิโย ทฺเววาติ วฑฺฒนฏฺานานิ ทฺเวเยว. ทฺวีสุ าเนสุ อวสฺสํ เอกตฺตํ วฑฺเฒตพฺพนฺติ อาจริยา. ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺราติ ¶ วา ทฺวีสุ ภูมีสุ. กสิตพฺพํ…เป… ยถิจฺฉกนฺติ ยถา นาม กสฺสโก กสิตพฺพฏฺานํ นงฺคเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺเฉทพฺภนฺตรํ กสิตุํ ตํ านํ ปริจฺฉินฺทติ, เอวเมวํ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลติวงฺคุลจตุรงฺคุลมตฺตํ ¶ มนสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺเฉทํ วฑฺเฒตพฺพํ. ตโต วิทตฺถิรตนปฺปมุขปริเวณวิหารสีมานํ, คามนิคมชนปทรชฺชสมุทฺทสีมานฺจ ปริจฺเฉทวเสน วฑฺฒยนฺเตน จกฺกวาฬปริจฺเฉทํ กตฺวา วา ตโต วาปิ อุตฺตริ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถิจฺฉกํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติ. อปริจฺฉินฺทิตฺวา ปน น วฑฺเฒตพฺพํ. น หิ อปริจฺเฉเท ภาวนา ปวตฺตติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘สนฺตเก โน อนนฺตเก’’ติ. เอวํ วฑฺฒิตฺจ ตํ นิมิตฺตํ วฑฺฒิตวฑฺฒิตฏฺาเน ปถวิยา อุกฺกูลวิกูลนทีวิทุคฺคปพฺพตวิสเมสุ สงฺกุสตสมพฺภาหตํ อุสภจมฺมํ วิย โหติ.
๙๒๔-๖. ตสฺมึ ปน นิมิตฺเต ปตฺตปมชฺฌาเนน อาทิกมฺมิเกน อิทาเนว ทุติยชฺฌานาทิอธิคมาย อุสฺสาหํ อกตฺวา ตสฺมึเยว ปมชฺฌาเน ปฺจหากาเรหิ สุจิณฺณวสินา ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุจิณฺโณ วโส วสิภาโว เอเตนาติ สุจิณฺณวสินา, สุฏฺุ อาเสวิตวสินาติ อตฺโถ. กตมา ตา วสิโย, ยาสํ วเสนายํ ปฺจหากาเรหิ สุจิณฺณวสีติ อาห ‘‘อาวชฺชน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อาวชฺชนนฺติ น อาวชฺชนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ อาวชฺชนวสิตาย อธิปฺเปตตฺตา. อาวชฺชนาย ปน อุปฺปนฺนาย ชวเนหิปิ ภวิตพฺพํ. ตานิ จ โข อาวชฺชนกปฺปรตาย จิตฺตาภินีหารสฺส ยถาวชฺชิตวเสน โหนฺติ. อธิคเมน สมํ, สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส สมฺมา อาปชฺชนํ ปฏิปชฺชนํ สมาปตฺติ. อภิภุยฺย ปนํ, อธิฏฺานํ วิยาติ วา อธิฏฺานํ. วสิตาติ เอเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ยถารุจิ ปวตฺติโย ¶ , ยตฺถิจฺฉกํ, ยทิจฺฉกํ, ยาวติจฺฉกํ ปวตฺติตุํ สมตฺถภาโว.
ตตฺถ ปมชฺฌานโต วุฏฺาย ปมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปุน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปฺจสุ ฌานงฺเคสุ ปฏิปาฏิยา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สมตฺถภาโว, ตตฺถ อทนฺธายิตตฺตํ อาวชฺชนวสิตา นาม. สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺถตา สมาปชฺชนวสิตา นาม. อยฺจ มตฺถกปฺปตฺตา อาวชฺชนสมาปชฺชนา สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยกาลธมฺมเทสนาทีสุ ลพฺภติ. ธมฺมเสนาปติสฺส ยกฺเขน สีเส ปหารทานสมเย, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นนฺโทปนนฺททมนสมเย วา ลพฺภติ, อฺตฺถ ปน ตโต ทนฺธาเยว, เสตุ วิย สีฆโสตาย นทิยา โอฆํ ภวงฺคเวคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ¶ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา, ภวงฺคปาตโต รกฺขณโยคฺยตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อติกฺกมิตุํ อทตฺวา ฌานโต วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นาม.
อถ วา ยถาปริจฺฉินฺนกาลโต อุปริ คนฺตุํ อทตฺวา ปนสมตฺถตา อธิฏฺานวสิตา นาม. ปริจฺฉินฺนกาลโต อนฺโต อวุฏฺหิตฺวา ยถากาลวเสเนว วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตา นาม. อถ วา วุตฺตนเยเนว ปริจฺฉินฺนกาลโต อนูนํ กตฺวา สมาปตฺตึ เปตุํ สมตฺถตาว อธิฏฺานวสิตา นาม. กาลปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา วุฏฺิตสฺสปิ นิทฺทาลุกสฺส ปฏิพุชฺฌิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิทฺโทกฺกมนํ วิย วุฏฺิตสมาปตฺติเมว ปุนปฺปุนํ อสมาปชฺชิตฺวา วุฏฺานสมตฺถตา, ตตฺถ อาลยากรณโยคฺยตา จ วุฏฺานวสิตา นาม.
ปจฺจเวกฺขณวสิตา ¶ ปน อาวชฺชนวสิตาย เอว สงฺคหิตา. ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ เตสํ เตสํ ฌานงฺคานํ อาวชฺชนานนฺตรํ ปวตฺตานิ, ตสฺมา ยทคฺเคน อาวชฺชนวสิยา สิทฺธิ, ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสิตา สิทฺธาติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ฌานงฺคานํ อปากฏภาเวปิ เตสุ นิรนฺตรํ อาวชฺชนาย ปวตฺตนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, เตสํ ยถาสภาวปจฺจเวกฺขณวเสน ชวนปฺปวตฺตนสมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นาม. อถ วา สติปิ สตฺตนฺนํ ชวนานํ ปวตฺติยํ นิรนฺตรํ อาวชฺชนสมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, วสิตาพเลน สตฺตมชวนํ อปฺปตฺวา จตุปฺจชวเนเหว ปจฺจเวกฺขณสมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นาม. อถ วา าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิ ปจฺจเวกฺขิตุํ อสมตฺถภาเวปิ ‘‘ปจฺจเวกฺขิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนอาวชฺชนานนฺตรเมว ภวงฺเคสุ กาลํ อวีตินาเมตฺวา สีฆเมว อาวชฺชิตุํ สมตฺถตา อาวชฺชนวสิตา นาม, วสิตาพเลน, ปจฺจเวกฺขณพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ ปจฺจเวกฺขิตุํ สมตฺถตา ปจฺจเวกฺขณวสิตา นามาติ วทนฺติ. ยสฺมา ปเนตา ยถาวุตฺตนิยาเมน ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนาทินา สาเธตพฺพา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อาวชฺชิตฺวา’’ติอาทิ.
๙๒๗. อิเมสุ ปน อาทิกมฺมิเกน สมาปชฺชนพหุเลเนว ภวิตพฺพํ, น ปจฺจเวกฺขณพหุเลน. ปจฺจเวกฺขณพหุลสฺส หิ ฌานงฺคานิ ถูลานิ ทุพฺพลานิ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, อถสฺส ตานิ เอว อุปฏฺิตตฺตา อุปริ อุสฺสุกฺกนาย ปจฺจยตํ นาปชฺชนฺติ, โส อปฺปคุเณ ฌาเน อุสฺสุกฺกมาโน ปมชฺฌานาว ปริหายติ, น จ สกฺโกติ ทุติยํ อธิคนฺตุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปเม ¶ อวสิปฺปตฺเต’’ติอาทิ. อุภโต ภฏฺโติ ปุน ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อิเธกจฺโจ ¶ ภิกฺขุ พาโล อพฺยตฺโต อเขตฺตฺู อกุสโล วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, โส ตํ นิมิตฺตํ นาเสวติ, น ภาเวติ, น พหุลึ กโรติ, น สฺวาธิฏฺิตํ อธิฏฺาติ. ตสฺส เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, โส น สกฺโกติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ตสฺส เอวํ โหติ ‘ยํนูนาหํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ, โส น สกฺโกติ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุภโต ภฏฺโ อุภโต ปริหีโน’’ติ (อ. นิ. ๙.๓๕).
๙๒๘-๓๑. กามสฺสหคตา…เป… จรนฺตีติ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สฺา เจว มนสิการา จ สมุทาจรนฺติ. สฺาสีเสน เจตฺถ ตํสหคโต จิตฺตุปฺปาโท คหิโต, มนกฺการ-คฺคหเณน อาวชฺชนนฺติ ทฏฺพฺพํ. กามานุปกฺขนฺทานํ สฺามนสิการานํ วเสน หานํ ปริหานึ ภชตีติ หานภาคิยํ. เกจิ ปน ‘‘สํกิเลสนฺติ หานภาคิโย ธมฺโม’ติ (วิภ. ๘๒๘) วจนโต หานภาคิยา กามสฺาทิกาติ เตหิ ปริหาปิยมานํ ฌานมฺปิ การณูปจาเรน หานภาคิยํ นามา’’ติ วทนฺติ. ตทนุธมฺมตา สตีติ ตสฺเสว ฌานสฺส อนุธมฺมตา อารมฺมณวเสน ตทนุคตา สติปติรูปกา นิกนฺติ. อตกฺกสหิตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ ปตฺตุกามสฺส ตํ สนฺตโต, มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน ตํสหคตา. วิเสสภาคิยนฺติ วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺานตาย ตํ ภชตีติ ¶ วิเสสภาคิยํ. นิพฺพิทาสํยุตาติ วิปสฺสนารมฺมณา.
๙๓๒-๕. ปคุณโตติ วสิตปฺปตฺตโต. อาสนฺนากุสลาริกาติ นีวรณปฺปหานสฺส ตํปมตาย อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกา. ถูลํ นาม วิปุลมฺปิ เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียนฺติ อาห ‘‘ถูลตฺตา…เป… ทุพฺพลา’’ติ. ตโตติ ทุติยชฺฌานโต. ทุพฺพลานิ องฺคานิ อิมิสฺสาติ องฺคทุพฺพลา. สนฺตโต จินฺตยิตฺวาติ ปมชฺฌาเน วิย โอฬาริกงฺคานํ อภาวโต, สนฺตธมฺมสมงฺคิตาย ¶ จ สนฺตนฺติ เอวํ สนฺตวเสน มนสิ กตฺวา. กิฺจาปิ หิ เย ธมฺมา ทุติยชฺฌาเน ปีติสุขาทโย, เต ปมชฺฌาเนปิ สนฺติ, เตหิ ปน เต สนฺตตรา, ปณีตตรา จ โหนฺติ. นิกนฺตินฺติ นิกามนํ อเปกฺขนฺติ อตฺโถ. ปริยาทายาติ เขเปตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ.
๙๔๓-๔. สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนสงฺขาตาย สทฺธาย โยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, กสฺมา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตสฺมา สติปิ สทฺธาย ตํ สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน วิตกฺกวิจารกฺโขภาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, ตสฺมา พลวสทฺธาย สมนฺนาคตตฺตา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ. ตีณิ องฺคานิ อิมสฺสาติ ติวงฺคิกํ. เสสนฺติ ปีติอาทีนํ อฺเหิ พลวภาโว, ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ชวนานํ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุภาโว, ฉฏฺเ สตฺตเม วา อปฺปนายานุปฺปตฺติ เอกจิตฺตกฺขณตา, ตโต ภวงฺคปาโต, ปุน ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนํ, ตโต ฌานปจฺจเวกฺขณนฺติ อิทํ สพฺพํ ¶ วุตฺตาวเสสํ เหฏฺา ปมชฺฌาเน วุตฺตนเยเนว สมุปลกฺขิตพฺพํ.
๙๔๘-๙. ปิยโตติ กามยโต. อุปฺปิลาปนนฺติ กามฺจายํ ปริคฺคเหสุ อปริจฺจตฺตเปมสฺส อนาทีนวทสฺสิโน ตณฺหาสหคตาย ปีติยา ปวตฺติอากาโร, อิธ จ ทุติยชฺฌานปีติ อธิปฺเปตา, ตถาปิ สพฺพโส ปีติยํ อวิรตฺตสฺสาปิ อนุพนฺเธยฺยาติ อุปฺปิลาปนํ อิธ อาทีนววเสน วุตฺตํ. อถ วา ทุติยชฺฌานสฺเสว ตติยชฺฌานํ วิย อหุตฺวา อุปฺปิลาปนากาเรน ปวตฺติ อุปฺปิลาปนํ วิยาติ อุปฺปิลาปนนฺติ วุตฺตํ. ตติยํ สนฺตโต ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๙๕๗-๘. สติยา สมฺปชฺเน สมฺปนฺนนฺติ สรณลกฺขณาย สติยา, อสมฺโมหลกฺขเณน สมฺปชฺเน จ สมฺปนฺนํ. กามํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ สติสมฺปชฺํ อตฺถิ, น หิ มุฏฺสฺสติสฺส, อสมฺปชานโต จ อุปจารมตฺตมฺปิ สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา, เยภุยฺเยน ปน อวิปฺปโยคีภาเวน ปวตฺตมาเนสุ ปีติสุเขสุ ปีติสงฺขาตสฺส โอฬาริกงฺคสฺส ปหาเน สุขุมตาย อิธ สาติสโย สติสมฺปชฺพฺยาปาโรติ อิเธว สติสมฺปชฺสมฺปนฺนตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอกงฺคหีนนฺติ ¶ ปีติยา ปหีนภาเวน เอกงฺควิปฺปหีนํ. สา ปเนสา ทุติยชฺฌานสฺส วิตกฺกวิจารา วิย อปฺปนากฺขเณเยว ปหียติ. เตนสฺส สา ‘‘ปหานงฺค’’นฺติ วุจฺจติ.
๙๗๒. โสมนสฺสสฺส ปหีนตฺตา อาห ‘‘เอกงฺควิปฺปหีน’’นฺติ. ตฺจ ปน โสมนสฺสํ เอกวีถิยํ ปุริมชวเนสุเยว ปหียติ.
๙๗๔. ปุริมชฺฌาเนสุ ปริกมฺมาทิวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรชวนานํ เอกสทิสตฺตา อิธ ลพฺภมานํ กฺจิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาเสวนํ น โหตีติ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ¶ – ยสฺมา ปทนฺตรสงฺคหิตสฺส อตฺตโน สภาวคฺคาหาปนสงฺขาตอาเสวนปจฺจยตฺตาภาวโต สุขเวทนา อุเปกฺขาเวทนาย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย น โหติ, จตุตฺถชฺฌาเนว อุเปกฺขาเวทนาย ภวิตพฺพํ สาติสยํ สุขวิราคภาวนตฺตา, ตสฺมา อิธ อปฺปนาวีถิยํ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตชวเนเหว ภวิตพฺพนฺติ.
๙๗๖. เอวํ จตุกฺกนยวเสน ฌานปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฺจกนยมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ จตุกฺกนเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺวิธา ปน กตฺวานาติ วิตกฺกวิจารานํ วิสุํ วิสุํ ปหานงฺควเสน คณนโต ทฺวิธา กตฺวา. ทุติยํ ตติยํ กตนฺติ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารนฺติ เอวํ ทุติยชฺฌานฺเจว ตติยชฺฌานฺจ กตํ อภิธมฺเมติ อธิปฺปาโย. สุตฺตนฺเตสุ หิ ปฺจกนโย สรูปโต น คหิโต, กสฺมา ปน อภิธมฺเม คหิโตติ? ปุคฺคลชฺฌาสยโต, สนฺนิสินฺนเทวปริสาย หิ เยสํ ปมชฺฌาเน วิตกฺโก เอว โอฬาริกโต อุปฏฺาติ, อิตเร สนฺตโต, เตสํ จตุรงฺคิกํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ทุติยชฺฌานํ กตฺวา ปฺจกนเยน เทเสสิ. เยสํ วิตกฺกวิจารา โอฬาริกโต อุปฏฺิตา, ตโต เตสํ อวิตกฺกอวิจารํ ติวงฺคิกํ กตฺวา จตุกฺกนเยน เทเสสิ. เยสํ วิตกฺโกว โอฬาริกโต อุปฏฺาติ, เตหิ ตํ อติกฺกมิตฺวา จตุรงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกา. เยสํ วิตกฺกวิจารา, เตหิ ทฺเวปิ เอกโต อติกฺกมิตฺวา ติวงฺคิกํ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ สกฺกา.
๙๗๙. อตฺถพฺยฺชนวเสน สุฏฺุ มธุรํ, ตโตเยว วรตรํ วจนํ ยสฺส โสยํ สุมธุรวรตรวจโน. กํ นุ ชนํ เนว รฺชยติ, น หิ เอกมฺปิ น รฺชยติ. อตินิสิต ¶ …เป… นีโยยนฺติ ¶ อติติขิณพุทฺธิปฺปสาเทหิ ชเนหิ เวทนีโย อยํ คนฺโถ, ปริจฺเฉโทติ วา อธิปฺปาโย.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา
๙๘๐. เอวํ ปถวีกสิณวเสน จตุกฺกปฺจกชฺฌานานิ ทสฺเสตฺวา ยสฺมา เสสกสิณวเสน นิทฺทิสิยมาเน คนฺถคารโว โหติ, ตสฺมา ตํ สพฺพํ เปตฺวา อรูปาวจรํ วิภาเวตุํ ‘‘รูปารูป’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. รูปารูปมตีเตนาติ รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปุนานูปปตฺติวเสน รูปารูปภวํ อติกฺกนฺเตน, ปเคว กามาวจรภวํ. รูปารูปาทิเวทินาติ รูปารูปาทิภูมนฺตรเวทินา.
๙๘๒-๔. ยสฺมา อยํ อรูปาวจรสมาธิ นาม รูปวิราคภาวนา รูปวิราควเสเนว อภินิปฺผาเทตพฺพาว, ตสฺมา ตํ อุปฺปาเทตุกามสฺส รูเป วิรชฺชนาการํ, วิรตฺตมานเสน จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘รูเป โข’’ติอาทิ อารทฺธํ. ทณฺฑนฏฺเน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิ, ปรปีฬนาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ. อาทิ-สทฺเทน สตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสฺุาทีนํ, อทินฺนาทานาทีนฺจ คหณํ. จกฺขุโรคาทโยติ อาทิ-สทฺเทน โสตโรคาทีนํ. รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ กรชรูปาทิโอฬาริกรูเป ตนฺนิทานํ โทสํ ทิสฺวา. นิพฺพินฺทมานโสติ วิรตฺตมานโส. อรูปนฺติ อรูปาวจรภาวนํ. ตมฺหา กสิณรูปาติ ตมฺหา ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตา กสิณรูปา. นนุ จายํ รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ¶ สมติกฺกมตฺถาย ปฏิปชฺชติ ¶ , ปฏิภาคนิมิตฺตฺจ อรูปํ ปณฺณตฺติมตฺตตฺตาติ กถํ ตสฺมา นิพฺพิชฺชตีติ อนุโยคํ สนฺธาย โอปมฺมวเสน ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สูกราภิหโตว สา’’ติ. ยถา หิ วเน สูกเรน ปหตมตฺโต สุนโข ตโต ภีโต รูปทสฺสนเวลายํ ภตฺตปจนอุกฺขลึ ทูรโต ทิสฺวา สูกรปฏิภาคตาย ตสฺสํ สูกราสงฺกํ อุปฺปาเทตฺวา อุตฺรสฺโต ปลายเตว, เอวเมว รูเป นิพฺพินฺทมานโส ตํ อติกฺกมิตุกาโม ตปฺปฏิภาเค กสิณรูเปปิ นิพฺพิชฺชติ, สมติกฺกมิตุกาโมติ อธิปฺปาโย.
๙๘๕-๖. จตุตฺเถ ปน ฌานสฺมินฺติ เปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสุ ปถวีกสิณาทีสุ อฺตรสฺมึ ปฏิลทฺธจตุตฺถชฺฌาเน. เกจิ ปน อาโลกกสิณมฺปิ เปตฺวา อฏฺสูติ วทนฺติ. ตสฺส ปน ปเน การณํ น ทิสฺสติ. สุฏฺุ จิณฺโณ จริโต อติปฺปคุณิกโต อาวชฺชนาทิลกฺขโณ วสีภาโว เอเตนาติ สุจิณฺณวสี. กโรติ…เป… ยโตติ ยสฺมา อิทํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ มยา นิพฺพินฺทกสิณรูปํ อารมฺมณํ กโรติ. อาสนฺนโสมนสฺสฺจาติ ยโต ตติยชฺฌานสฺส อาสนฺนตาย อาสนฺนโสมนสฺสปจฺจตฺถิกฺจ. ถูลสนฺตวิโมกฺขโตติ สนฺตวิโมกฺขสงฺขาตอรูปชฺฌานโต เอตํ ยโต ถูลํ โอฬาริกํ. อรูปชฺฌานฺหิ เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปนฺติอาทีสุ ‘‘สนฺตวิโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, สนฺตตาสิทฺธิ จสฺส อนุสฺสติโต ทฏฺพฺพา.
๙๘๗-๙๑. จตุตฺเถติ จตุตฺถชฺฌาเน. ปมารุปฺปฺจ สนฺตโต ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ, สนฺตวเสน มนสิ กริตฺวาติ อตฺโถ. สนฺตโต มนสิกรเณเนว เจตฺถ ปณีตโต, สุขุมโต ¶ จ มนสิกาโร สิทฺโธว โหตีติ น เต วิสุํ คหิตา. ปตฺถริตฺวานาติ ปเคว วฑฺฒิตํ, ตทา วฑฺฒนวเสน วา ปตฺถริตฺวา. ปุพฺพกาลวเสน เจตํ วุตฺตํ. เตน นํ อุคฺฆาเฏตฺวา ปจฺฉา น วฑฺฒิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. น หิ ตํ ปจฺฉา วฑฺฒนตฺถาย วายมิยมานมฺปิ วฑฺฒตีติ. เตนาติ กสิณรูเปน.
อิทานิสฺส อุคฺฆาฏนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาโส อิติ วา’’ติอาทึ วตฺวา ปุน ตํ สมตฺเถตุํ ‘‘อุคฺฆาเฏนฺโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุทยวเสน, ปริจฺเฉทผรณวเสน จ อนฺตาภาวโต อนนฺโต. น สํเวลฺเลตีติ กฏสารกกิลฺชาทโย วิย น ปฏิสํหรติ. นาวชฺชนฺโต น เปกฺขนฺโตติ อนาวชฺชนฺโต อนเปกฺขนฺโต. อฺทตฺถุ เตน ผุฏฺโกาสํ วุตฺตนเยน มนสิกโรนฺโตเยวาติ อธิปฺปาโย ¶ . อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ กสิณรูปํ สพฺเพน สพฺพํ อมนสิกโรโต, เตน จ ผุฏฺโกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ มนสิกโรโต ยทา ตํ ภาวนานุภาเวน อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺาติ, ตทา โส กสิณํ อุคฺฆาเฏติ นามาติ.
๙๙๒-๕. เอวํ กสิณุคฺฆาฏนวเสน ปฏิลทฺเธ อากาสนิมิตฺเต ปุน ปฏิปชฺชนวิธึ, ยสฺสตฺถาย เยสํ ปฏิปชฺชติ, ตทตฺถสิทฺธฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ นิมิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อากาสสฺส อนิมิตฺตภาเวปิ นิมิตฺเตน ผุฏฺโกาสภาวโต ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺจ…เป… วิกฺขมฺภนฺตีติ นนุ รูปาวจรปมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตานิ, ตโต ปฏฺาย จ น เตสํ ปริยุฏฺานํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, ฌานโต ปริหาเยยฺยาติ? สจฺจเมตํ, อิมสฺส ปน ฌานสฺส วณฺณภณนวเสเนตํ วุตฺตํ ยถา อฺตฺถาปิ เหฏฺา ปหีนานํ อุปริ ปหานวจนนฺติ. เย ปน ‘‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ อกุสลานํ ปฏิปกฺขาติ กตฺวา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตหิ ทุติยชฺฌานูปจาราทีสุ นีวรณวิกฺขมฺภนาวจนสฺส ¶ การณํ วตฺตพฺพํ โหติ. ยมฺปิ เจเก วทนฺติ ‘‘สนฺเตว สุขุมานิ รูปาวจรอวิกฺขมฺภนียานิ, ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. น หิ มหคฺคตกุสเลสุ โลกุตฺตรกุสลํ วิย โอธิโส ปหานํ นาม อตฺถิ. โย ปน รูปาวจเรหิ อรูปานํ อุฬารผลตาทิวิเสโส, โส ภาวนาวิเสเสน สนฺตตรปฺปณีตตรภาเวน เตสุเยว ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อิธาปีติ น เกวลํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน, ‘‘เสสานิ กามาวจรานี’’ติอาทีสุ ปน อิธ ยํ วตฺตพฺพํ อวุตฺตํ, ตํ รูปาวจรชฺฌานนิทฺเทเส วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
๙๙๗-๑๐๐๑. ‘‘ปุน ภาเวตุกาเมนา’’ติ วุตฺเต ปมเมว ปมารุปฺปสฺส ภาวิตตฺตา กึ ภาเวตุกาเมนาติ อนุโยเค ‘‘ทุติยารุปฺปมานส’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘ทุติยารุปฺปมานสํ ภาเวตุกาเมนา’’ติ อิมินา อชฺฌาสเยน. น หิ ปมํ ทุติยารุปฺปํ ภาวิตนฺติ. รูปาวจรชฺฌานํ อนติกฺกมิตฺวา อนธิคนฺตพฺพโต ตํ มนสิการสมุทาจารสฺส หานภาคิยภาวาวหนโต รูปาวจรชฺฌานเมตสฺส ปจฺจตฺถิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อาสนฺน…เป… ปจฺจตฺถิกนฺติ จา’’ติ. วีถิปฏิปนฺนาย ภาวนาย อุปรูปริวิเสสาวหภาวโต, ปณีตภาวสิทฺธิโต จ ปมารุปฺปโต ทุติยารุปฺปํ สนฺตตรสภาวนฺติ อาห ‘‘ทุติยารุปฺป…เป… ปนา’’ติ. วกฺขติ หิ ‘‘สุปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธา’’ติ ¶ (อภิธ. ๑๐๔๐). วิฺาณมิจฺเจวํ มนสา กาตพฺพนฺติ วิฺาณํ วิฺาณํ อิจฺเจวํ มนสา กาตพฺพํ, เกวลํ อนนฺตํ อนนฺตนฺติ น มนสิ กาตพฺพํ. เตนาห ‘‘อนนฺตนฺติ…เป… มนสา นิธา’’ติ. อนนฺตํ วิฺาณํ อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ปน มนสิ กาตุํ วฏฺฏติ.
๑๐๐๒-๖. ตสฺมึ ¶ ปน นิมิตฺตสฺมินฺติ ตสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาณสงฺขาเต วิฺาณนิมิตฺเต. วิจาเรนฺตสฺส มานสนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตนฺตสฺส. อากาสผุฏวิฺาเณติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเต ปมารุปฺปวิฺาเณ อารมฺมณภูเต. อปฺเปตีติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติ. สภาวธมฺเมปิ อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาวิเสสภาวโต อิทํ อปฺปนาปตฺตํ โหติ จตุตฺถารุปฺปํ วิย. อปฺปนา…เป… นโยวาติ ทุติยารุปฺปชฺฌาเน ปุริมภาเค ตีณิ, จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ. จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา อารุปฺปมานสนฺติอาทินา อปฺปนานโย ปมารุปฺปชฺฌาเน วุตฺตนโยว. ผริตฺวา ปวตฺตวิฺาณนฺติ ปมารุปฺปวิฺาณํ วิฺาณฺจนฺติ วุจฺจตีติ รุฬฺหีสทฺทวเสน วุตฺตภาวเมว ปกาเสตุํ ‘‘วิฺาณา…เป… สิยา’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพ อนนฺตสฺส อากาสสฺส อารมฺมณกรณวเสน อนนฺตตาย ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติ. ปุน มนสิการวเสน วา อนนฺตตาย ตถา วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนกฺการวเสนาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุติยารุปฺปํ ภาเวนฺโต หิ ปมารุปฺปํ อนนฺตโต อนวเสสโต มนสิ กโรนฺโต อนนฺตนฺติ มนสิ กโรติ.
๑๐๑๐. ปมารุปฺปวิฺาณาภาโวติ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาโส วิย อากาสานฺจายตนํ ปหาย ตสฺส อภาโว มนสิ กาตพฺโพ. กสฺมา ปเนตฺถ ทุติยารุปฺปวิฺาณาภาวํ อมนสิกตฺวา ปมารุปฺปวิฺาณาภาโว มนสิ กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – ตยิทํ อารมฺมณาติกฺกมนวเสน ปตฺตพฺพํ, น ปน องฺคาติกฺกมนวเสน. ตถา จ สติ อารมฺมเณเยว สาติสยํ โทสทสฺสเนน ตํ สมติกฺกมิตพฺพํ, อารมฺมณฺจ ทุติยารุปฺปสฺส ปมารุปฺปเมว, ตสฺมา กสิเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ตพฺพิวิตฺตากาสสฺส วิย ปมารุปฺปวิฺาเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ¶ ตทภาวสฺเสว มนสิกรณํ ยุตฺตนฺติ. อภยคิริวาสิโน ปน ‘‘วิฺาณฺจายตนาภาโวเยว มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, เต ปน อิเมสํ อารมฺมณาติกฺกมนวเสน ปตฺตพฺพภาวํ อสลฺลกฺเขตฺวา กเถนฺติ. ยทิ สลฺลกฺเขนฺติ, อฺตฺถ โทสํ ทิสฺวา อฺสฺส สมติกฺกเม อติปฺปสงฺคโทสโต น มุจฺจนฺติ.
อถาปิ ¶ วเทยฺยุํ – ‘‘วิฺาณฺจายตนํ สโต สมาปชฺชติ, สโต สมาปชฺชิตฺวา สโต วุฏฺาติ, สโต วุฏฺหิตฺวา ตฺเว วิฺาณํ ภาเวตี’ติ วจนโต วิฺาณฺจายตนาภาโวเยว มนสิ กาตพฺโพ’’ติ, ตยิทํ ปาฬิอตฺถํ วิรุชฺฌิตฺวา คหณวเสน จินฺติตํ. น เหตฺถ ตฺเว วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อธิปฺเปตํ. ยทิ หิ ตํ อธิปฺเปตํ สิยา, วิฺาณฺจายตนนฺติ ตสฺส ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺตฺตา ตฺเวาติ วจเนเนว ปริยตฺตํ, กึ วิฺาณนฺติ วจเนน. อถ สรูปนิทฺเทสตฺถํ วิฺาณวจนํ, เอวํ สติ ตฺเว วิฺาณฺจายตนนฺติ วุตฺตํ สิยา, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วจเนน ยํ อารพฺภ วิฺาณฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสว อากาสานฺจายตนสฺส คหณํ, น อิตรสฺสาติ สุฏฺุ วุตฺตํ.
๑๐๑๑-๒. ปมารุปฺปวิฺาณาภาโวมนสิกาตพฺโพติ วตฺวา มนสิการวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อกตฺวา มนสาติ มนสา อารมฺมณํ อกตฺวา สพฺเพน สพฺพํ ตํ อจินฺเตตฺวา. ‘‘อากาสํ อากาส’’นฺติ มนสิ กโรนฺตสฺส กสิณวิวิตฺตากาสํ วิย ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ, ‘‘สฺุํ สฺุ’’นฺติ วา มนสิ กโรนฺตสฺส วิฺาณวิวิตฺตํ อภาวมตฺตเมว อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘นตฺถี’’ติอาทิ. วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ทฺวีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธิ โหตีติ ทสฺเสติ. อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ วา วา-สทฺโท, เตน ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ ¶ อิมสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อนิยโม ปเนตฺถ ติณฺณมฺปิ วิสุํ วิสุํ ปริยายภาวโตว สิทฺโธ. ปริยายสทฺทา หิ วิสุํ วิสุํเยว อตฺถํ สาเธนฺตา ปริยายาติ โลเก นิรุฬฺหา. ยถาหุ –
‘‘ปริยาเยเนว เต ยสฺมา, วทนฺตตฺถํ น สํหตา;
ปริยายตฺถํ ตโต สพฺพํ, ปริยาเยสุ ววตฺถิต’’นฺติ.
๑๐๑๓-๖. ตสฺมึ นิมิตฺเตติ ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺติการณภูเต นิมิตฺเต. สติ สนฺติฏฺตีติ อภาวนิมิตฺตารมฺมณา สติ สมฺมา สุปฺปติฏฺิตา หุตฺวา ติฏฺติ. สติสีเสน เจตฺถ อุปจารชฺฌานานุคุณานํ สทฺธาปฺจมานํ อินฺทฺริยานํ สกิจฺจโยคํ ทสฺเสติ. อุปจารชฺฌานํ ปน ‘‘ภิยฺโยปิ สมาธิยติ มานส’’นฺติ อิมินา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กสิณุคฺฆาฏิมา…เป… อภาวเกติ เอวํ ปวตฺตวิฺาณสฺส นตฺถิภาวสงฺขาเต วินาสาภาวเก น ปุเร อภาวาทิเก. อปฺปนานโย ปเนตฺถ ปถวีกสิเณ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อปฺปนาย นโย’’ติอาทิ.
๑๐๑๗-๙. เอวํ ¶ ยํ ตตฺถ อวสิฏฺํ, ตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากาสคตวิฺาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปริกมฺมมนกฺกาเร ตสฺมึ อนฺตรหิเตติ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ ปวตฺตปริกมฺมมนสิกาเร อมนสิกรเณน อสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาเณ อนฺตรหิเต, น ปน ขณภงฺควเสน, ฌานปริหานิวเสน วา อนฺตรหิเต. ขณภงฺควเสน หิ อนฺตรธานํ ขเณ ขเณ อุปลพฺภติ. ปริหานิวเสน จ อนฺตรธาเน ปุน ตํ อนุปฺปาเทตฺวา อุตฺตริ าณาธิคโมเยว นตฺถีติ. ตสฺสาปคมมตฺตํว ปสฺสนฺโต วสตีติ ตสฺส ปมารุปฺปสฺส อภาวมตฺตํ ปสฺสนฺโต โส โยคาวจโร วิหรติ. ยถา กถํ วิยาติ อาห ‘‘สนฺนิปาต’’นฺติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม โกจิ ปุริโส มณฺฑลมาฬาทีสุ ¶ กตฺถจิ เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา สนฺนิปาตกิจฺจาวสาเน อุฏฺาย ปกฺกนฺเตสุ ภิกฺขูสุ ปุน ตํ านํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต สฺุเมว ปสฺสติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพนฺติ. ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ อปคเตสุ ตํ านํ เตหิ สฺุเมว ปสฺสติ, น ปน เตสํ กุโตจิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิฺาณฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปมารุปฺปวิฺาณํ ทิสฺวา นตฺถีติ มนสิกาเรน ตสฺมึ อปคเต ตติยารุปฺปจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสติ, น ตสฺส อปคตการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติ.
๑๐๒๐-๔. จตุตฺถา…เป… น จ สนฺตนฺติ ยถา เนวสฺานาสฺายตนจิตฺตํ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสํ สนฺตํ, เอวมยํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ น จ สนฺตา ตทภาวโตติ อธิปฺปาโย. จ-สทฺโท ปเนตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ. เตน ‘‘สฺา โรโค, สฺา คณฺโฑ, สฺา สลฺลํ, เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ อิมสฺสปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. จตุตฺถํ สนฺตโตติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวเนว สวิเสสํ สนฺตตาย, อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขกสฺาวิรหโต จ สนฺตโต ทิสฺวา. ‘‘สนฺตํ สนฺตมิทํ จิตฺต’’นฺติ อิมินา ภาวนาการํ ทสฺเสติ. วิภงฺเคปิ หิ ตํเยว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ อยเมว ภาวนากาโร คหิโต. อปเร ปน ‘‘ปาฬิยํ อิมสฺส ภาวนากาโร น คหิโต’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ วทนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทิโต คเหตพฺพํ.
๑๐๒๗. ตติยารุปฺปสงฺขาตกฺขนฺเธสุ จ จตูสุปิ อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโย.
๑๐๒๙-๓๑. อภาวมตฺตมฺปีติ ¶ ¶ สฺุตมตฺตมฺปิ เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโย. สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตาย. น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปโต สนฺตตรา. โจทโก ยํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, น ตตฺถ อาทีนวทสฺสนํ ภเวยฺย. อสติ จ อาทีนวทสฺสเน น สมติกฺกโม เอว สิยาติ ‘‘สนฺตโต เจ มนกฺกาโร กถฺจ สมติกฺกโม’’ติ อาห. อิตโร ‘‘อนาปชฺชิตุกามตฺตา’’ติอาทินา ปริหารมาห. เตน อาทีนวทสฺสนมฺปิ อตฺเถวาติ ทสฺเสติ. ยสฺมิฺหิ ฌาเน อภิรติ, ตตฺถ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทิปฏิปตฺติยา ภวิตพฺพํ. สา ปนสฺส ตติยารุปฺเป สพฺพโสว นตฺถิ, เกวลํ สฺุภาวโต อารมฺมณกรณมตฺตเมว. ตถา เหส กิฺจาปิ ตํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, อถ ขฺวสฺส ‘‘อหเมตํ อาวชฺชิสฺสามิ, สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ อาโภโค สมนฺนาหาโร น โหติ. กสฺมา? อากิฺจฺายตนโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปณีตตรตาย. ยถา หิ ราชา มหตา ราชานุภาเวน นครวีถิยํ จรนฺโต ทนฺตการาทโย กมฺมกาเร เฉเก อเนกานิ ทนฺตวิกติอาทีนิ สิปฺปานิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห วต เร เฉกา อาจริยา, อีทิสานิ สิปฺปานิ กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสติ, น จสฺส เอวํ โหติ ‘‘อโห วตาหมฺปิ รชฺชํ ปหาย เอวรูโป สิปฺปิโก ภเวยฺย’’นฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? รชฺชสิริยา มหานิสํสตาย, โส เตสํ ชีวิตํ ติณายปิ อมฺมาโน เต สมติกฺกมิตฺวา คจฺฉติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
๑๐๓๒. สุขุมํ ปรนฺติ อุกฺกํสโต สุขุมํ, ปมชฺฌานูปจารโต ปฏฺาย หิ ตจฺเฉนฺติยา วิย ปวตฺตมานาย ภาวนาย ¶ อนุกฺกเมน สงฺขารา ตตฺถ อนฺติมโกฏฺาสตํ ปาปิตาติ. ยทิ เอวํ กถํ ภาวนา อตฺตโน กิจฺจํ สาเธติ, นนุ เจสา ตทวตฺถํ ปาปิตา อารมฺมณํ น สมฺมา อุปนิชฺฌายตีติ? นยิทเมว ทฏฺพฺพํ. ภาวนาพเลน สุขุมภาวํ ปาปิตาปิ เจสา อตฺตโน กิจฺเจ ทุพฺพลตฺตํ น ปาปิตา, อถ โข วิปฺผาริกตาภาวํ คมิตา, เตน ตถา สุขุมาปิ อตฺตโน กิจฺเจ น ทุพฺพลา เอวาติ น ตตฺถ ตสฺสา อสามตฺถิยํ โหติ.
๑๐๓๓-๔. ยาย สฺายาติ ยาทิสาย สฺาย สทฺทปฺปวตฺติเหตุภูตาย. โส เนวสฺานาสฺายตนสมงฺคี ปุคฺคโล. เนวสฺี จ นาสฺี โหติ เนวสฺานาสฺาสมงฺคี โหติ. น เกวลํ ตุ สฺาว เอทิสี สุขุมา เนวสฺานาสฺา โหติ, อถ โข ปน เวทนาทโยปิ สุขุมา, เวทนาปิ เนวเวทนานาเวทนา, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํนาจิตฺตํ, ผสฺโสปิ เนวผสฺโสนาผสฺโส ¶ . เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ. สฺาสีเสน ปน ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๓๒, ๓๔๑, ๓๕๗, ๓๕๙; อ. นิ. ๗.๔๔; ๙.๒๔) วิย. นนุ เจตฺถ ยทิ สฺา อตฺถิ, กถํ เนวสฺาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยทิ นตฺถิ, กถํ นาสฺาติ อนุโยคํ สนฺธาย อิมมตฺถํ อุปมาหิ สาเธตุํ ‘‘ปตฺตมกฺขนเตเลนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปตฺตมกฺขณเตเลนาติ อนฺโตวุตฺถตาย ยาคุยา สทฺธึ อกปฺปิยฏฺเน เตลํ อตฺถีติ, นาฬิปูราทีนํ วเสน นตฺถีติ จ วตฺตพฺเพน ปตฺเต มกฺขิตเตเลน. มคฺคสฺมึ อุทเกน จาติ อุปาหนเตมนมตฺตฏฺเน อุทกํ อตฺถีติ, นหานวเสน นตฺถีติ จ วตฺตพฺเพน มคฺคสฺมึ อุทเกน.
๑๐๓๕-๗. อยํ อตฺโถติ กิฺจิ วิเสสํ อุปาทาย สภาวโต อตฺถีติ วตฺตพฺพสฺเสว ธมฺมสฺส กิฺจิ วิเสสํ อุปาทาย ¶ นตฺถีติ วตฺตพฺพตาสงฺขาโต อยมตฺโถ. ปฏุสฺากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย หิ เนวสฺตา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน นาสฺตา จ โหติ. เตนาห ‘‘ปฏุสฺาย กิจฺจสฺสา’’ติอาทิ. อารมฺมณสฺชานนฺเจว วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนฺจ ปฏุสฺากิจฺจํ กถมยํ สฺาว สมานา สฺากิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห ‘‘ยถา ทหนกิจฺจ’’นฺติอาทิ. นฺหาตุกามสฺส อุณฺหสีตภาวํ อกตฺวา สุขชนนตาย สุโขทกํ, ตสฺมึ. เตโชธาตุ ยถา ทหนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวเมสา อติสนฺตารมฺมเณ ปวตฺตตฺตา อารมฺมณสฺชานนํ กาตุํ น สกฺโกติ, ปรมสุขุมตฺตํ คตาว. เตเนว เหสา อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสนาาเณน สุขคฺคยฺหา น โหตีติ เสสสมาปตฺตีสุ สฺา วิย วิปสฺสนาย วิสยภาวํ อุปคนฺตฺวา นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, อฺเสุ หิ ขนฺเธสุ อกตวิปสฺสนาภินิเวโส ภิกฺขุ เนวสฺานาสฺายตนกฺขนฺเธ สมฺมสิตฺวา นิพฺพิทํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อปิ อายสฺมา สาริปุตฺโต. ปกติวิปสฺสโก ปน สาริปุตฺตสทิโส ภิกฺขุ ขนฺธาทิมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมานํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ิโต สกฺกุเณยฺย ตพฺพิสยํ อุทยพฺพยาณํ อุปฺปาเทตุํ, โสปิ กลาปสมฺมสนวเสเนว, โน อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน. น หิ สาริปุตฺตสทิโส ภิกฺขุ จตุตฺถารุปฺปปริยาปนฺเนสุ ผสฺสาทิธมฺเมสุ วินิพฺภุชิตฺวา วิสุํ วิสุํ สรูปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสิตุํ สกฺโกติ. เกวลํ ปน อวินิพฺภุชฺช เอกโต คเหตฺวา กลาปโต สมูหโตเยว สมฺมสิตุํ สมตฺโถ โหติ, เอวํ สุขุมตฺเตเนสา วิชฺชติ.
๑๐๓๘-๔๐. รูปนฺติ ¶ กสิณรูปสงฺขาตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. อากาสนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ. วิฺาณนฺติ อากาเส ปวตฺตวิฺาณํ ¶ . ตทภาวกนฺติ ตสฺส อากาเส ปวตฺตวิฺาณสฺส อภาวกํ. กมโตติ ปมารุปฺปํ สมติกฺกมิตฺวา โหตีติอาทินา อนุกฺกมโต. อตฺตนา วุตฺตมตฺถํ อฏฺกถาวจนํ อาหริตฺวา สาเธนฺโต ‘‘อาห จา’’ติอาทิมาห. อิธาติ อิมาสุ จตูสุ อรูปสมาปตฺตีสุ. ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา สมาปตฺติโย หิ ปุริมาปุริมาหิ สมาปตฺตีหิ สุปณีตตรา สุฏฺุ ปณีตตรา, สุนฺทรปณีตตราติ วา อตฺโถ. ปาสาทตลสาฏิกาติ จตุภูมกปาสาทสฺส เหฏฺิมเหฏฺิมโต อุปรูปริ สวิเสสา ปฺจ กามคุณา, จตฺตาโร ปาสาทตลา จ ถูลสณฺหสณฺหตรสณฺหตมสุตฺเตหิ วิหิตา อายามวิตฺถารโต สมปฺปมาณา สาฏิกา จ.
๑๐๔๒. รูปารูปภวํ อภิภุยฺย นิพฺพานํ ยาติ, อถ วา นีวรเณ อภิภุยฺย รูปารูปภวํ ยาตีติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. โสฬสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา
๑๐๔๓-๗. ปรนฺติ วิสิฏฺํ กตฺวา, วิเสสโตติ อตฺโถ. จตุตฺถชฺฌานมตฺเตปีติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานมตฺเตปิ, นาวสฺสํ อรูปชฺฌาเนหีติ อธิปฺปาโย. อรูปาวจรชฺฌานํ อปฺปฏิลทฺโธปิ หิ กตาธิกาโร ภิกฺขุ อภิฺา สมฺปาเทตุํ สมตฺโถ โหติ. เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานคฺคหเณเนว เหฏฺา ตีณิ ฌานานิ คหิตานิ. เตสุ หิ อจิณฺณวสี จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตุมฺปิ น สกฺโกติ. อภิฺาสุ อนุโยคํ ¶ กาตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา ตตฺถ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิฺา ¶ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิฏฺงฺคตาติ อธิคตานิสํสตาย เจว ภาวนาสุขตาย จ นิฏฺํ นิปฺผตฺตึ คตา. สมาธิภาวนาย หิ โลกิยาภิฺา อุทยผลภาเวน ปากฏา. โส อภิฺาย จ สมาธินา จ สมนฺนาคโต สุเขเนว ปฺาภาวนํ สมฺปาเทสฺสติ.
๑๐๔๘-๙. ทิพฺพานีติอาทิ โลกิยาภิฺานํ สรูปโต อุทฺทิสนํ. ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานีติ ทิพฺพจกฺขุาณํ, ทิพฺพโสตาณฺจาติ ทสฺเสติ. อิทฺธีติ อิทฺธิวิธาณํ. อิมา ปน อภิฺาโย ปตฺตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา ยสฺมา โอทาตกสิณปริยนฺเตสุ อฏฺสุ กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานํ, ตพฺพเสน จ อรูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา วา น วา กสิณานุโลมตาทีหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ ทเมตพฺพํ. น หิ เอวํ อทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร ปฺจ อภิฺาโย นิปฺผาเทสฺสตีติ ตสฺมา ตํ จิตฺตปริทมนํ อวสฺสํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กสิณานุโลมตาทีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กสิณานุโลมตาทีหีติ กสิณานุโลมตา กสิณปฏิโลมตา กสิณานุโลมปฏิโลมตา ฌานานุโลมตา ฌานปฏิโลมตา ฌานานุโลมปฏิโลมตา ฌานุกฺกนฺติกตา กสิณุกฺกนฺติกตา ฌานกสิณุกฺกนฺติกตา องฺคสงฺกนฺติกตา อารมฺมณสงฺกนฺติกตา องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกตา องฺคววตฺถาปนตา อารมฺมณววตฺถาปนตาติ อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ.
ตตฺถ อฏฺสุ กสิเณสุ ปฏิปาฏิยา สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สมาปชฺชนํ, ตเถว อุปฺปฏิปาฏิยา, ปฏิปาฏิอุปฺปฏิปาฏิวเสน จ สมาปชฺชนนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน กสิณานุโลมตาทโย วุตฺตา. ปมชฺฌานโต ¶ ปฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนํ, อยํ ฌานานุโลมตา นาม. เตสํ ปฏิโลมโต ฌานปฏิโลมตา นาม. อนุโลมปฏิโลมโต ฌานอนุโลมปฏิโลมตา นาม.
ปถวีกสิเณ ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว ตติยํ สมาปชฺชติ, ตโต ตเทว อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตนํ, ตโต อากิฺจฺายตนนฺติ เอวํ กสิณํ อโนกฺกมิตฺวา ฌานสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ ฌานุกฺกนฺติกตา นาม. เอวํ อาโปกสิณาทิมูลิกาปิ โยชนา กาตพฺพา. ปถวีกสิเณ ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ตเทว เตโชกสิเณ, ตโต นีลกสิเณ, ตโต โลหิตกสิเณติ ฌานํ อนุกฺกมิตฺวา กสิณสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ กสิณุกฺกนฺติกตา นาม. ปถวีกสิเณ ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา, เตโชกสิเณ ตติยํ ¶ , นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตนํ, โลหิตกสิณโต อากิฺจฺายตนนฺติ อิมินา นเยน ฌานสฺส เจว กสิณสฺส จ อุกฺกมนํ ฌานกสิณุกฺกนฺติกตา นาม.
ปถวีกสิเณ ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว อิตเรสมฺปิ สมาปชฺชนํ องฺคสงฺกนฺติกตา นาม. สพฺพกสิเณสุ เอเกกสฺเสว สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติกตา นาม. ปถวีกสิเณ ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา, อาโปกสิเณ ทุติยํ, เตโชกสิเณ ตติยํ, วาโยกสิเณ จตุตฺถํ, นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตนํ, ปีตกสิณโต วิฺาณฺจายตนํ, โลหิตกสิณโต อากิฺจฺายตนํ, โอทาตกสิณโต เนวสฺานาสฺายตนนฺติ เอวํ องฺคานํ, อารมฺมณานฺจ สมติกฺกมนํ องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกตา นาม.
ปมชฺฌานํ นาม ปฺจงฺคิกนฺติ ววตฺถเปตฺวา ทุติยํ จตุรงฺคิกํ, ตติยํ ติวงฺคิกํ, จตุตฺถํ ทุวงฺคิกํ, อากาสานฺจายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนนฺติ ¶ เอวํ ฌานงฺคมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ องฺคววตฺถาปนํ นาม. ตถา ‘‘อิทํ ปถวีกสิณํ, อิทํ อาโปกสิณ’’นฺติอาทินา อารมฺมณมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ อารมฺมณววตฺถาปนํ นาม. องฺคารมฺมณววตฺถาปนมฺปิ เอเก อิจฺฉนฺตีติ. อฏฺกถาสุ ปน อนาคตตฺตา อทฺธา ตํ ภาวนาสุขํ น โหติ. อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตปริทมนํ กาตุํ อฏฺสมาปตฺติลาภีนํ สเตสุ, สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติ.
๑๐๕๐-๑. ทนฺเตติ จุทฺทสหิ อากาเรหิ ทนฺเต. สมาหิเตติ จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. สุทฺเธติ นีวรณทูรีภาเวน, ปจฺจนีกสมเนปิ อพฺยาวฏาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย สมฺปาทิตสติปาริสุทฺธิยา สพฺภาเวน วา สุปริสุทฺเธ. ปริโยทาเตติ สุธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน วิย ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรหวเสน ปริโยทาเตติ วุตฺตํ โหติ. อนงฺคเณติ ‘‘มาทิสสฺส สมาธิสมฺปนฺนสฺส อีทิเสน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ ‘‘อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสยฺยา’’ติอาทินยปฺปวตฺตานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณ. อนุปกฺกิเลเสติ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสนฏฺเน อุปกฺกิเลสสงฺขาตานํ ราคาทีนํ, ‘‘อภิชฺฌา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, พฺยาปาโท, โกโธ’’ติอาทินา อาคตานํ จิตฺตุปกฺกิเลสานํ วา วิคตตฺตา วิคตุปกฺกิเลเส. มุทุภูเตติ ปคุณภาวาปาทเนน ¶ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสิภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วสิภาวปฺปตฺตฺหิ จิตฺตํ สุปริมทฺทิตํ วิย จมฺมํ สุปริกมฺมกตา วิย จ ลาขา มุทูติ วุจฺจติ. กมฺมนีเยติ มุทุตฺตาเยว อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมกฺขเม, วิกุพฺพนาทิอิทฺธิกมฺมโยคฺเยติ วุตฺตํ โหติ. มุทุชาตฺหิ จิตฺตํ กมฺมกฺขมํ โหติ, สุธนฺตมิว สุวณฺณํ, อุภยมฺปิ ¶ เจตํ สุภาวิตตฺตาเยว โหติ. ยถาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทฺุจ โหติ กมฺมนิยฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๗). ิเตติ เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ นิจฺจลํ อวฏฺิเต, ภาวนาปาริปูริยา วา ปณีตภาวํ สมฺมสิตฺวา ิเต. อจเลติ ิตตฺตาเยว อกมฺเป, อาเนฺชปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. มุทุกมฺมฺภาเวหิ วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ิเต, สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อสฺสทฺธิยาทีหิ อกมฺปนโต อจเล.
อฏฺงฺคสมฺปนฺเนติ ิติอจลตานํ วิสุํ วิสุํ อคฺคหเณน สมาหิเตติ วิสุํ เอกงฺคํ กตฺวา. ตาสํ ปน วิสุํ วิสุํ คหเณ สุวิสุทฺธตาทีนํ สมาหิตจิตฺตสฺส องฺคภูตตฺตา สมาหิเตติ อิมํ องฺคภาเวน อคฺคเหตฺวา สุวิสุทฺธตาทีหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมฺปนฺนตา เวทิตพฺพา. อิทฺธิวิธายาติ อิทฺธิโกฏฺาสตฺถาย, อิทฺธิปฺปเภทาย วา. อตฺถโต ปน อิทฺธิวิธา นาม เอกสฺส พหุภาวาทิอเนกวิธานปจฺจยภูตํ อภิฺาาณํ. อภินีหรตีติ อภิฺาธิคมตฺถาย ปริกมฺมจิตฺตํ กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา อภิฺาภิมุขํ เปเสติ. อิทฺธิวิกุพฺพนนฺติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติ. ยฺหิ นิปฺผชฺชติ, ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติอาทิ; (สุ. นิ. ๗๗๒; มหานิ. ๑; เนตฺติ. ๕,๔๔);
อิทฺธิเยว วิกุพฺพนํ ปกติวณฺณวิชหนกิริยนฺติ อิทฺธิวิกุพฺพนํ, อิทํ อิทฺธีสุ วิกุพฺพนิทฺธิยา ปธานภาวโต วุตฺตํ, อิทฺธิ จ วิกุพฺพนฺจาติ วา อิทฺธิวิกุพฺพนํ. วิสุํ คหณมฺปิ วุตฺตการเณเนว ทฏฺพฺพํ.
๑๐๕๒-๔. ยถา ปน ตํ นิปฺผาเทตพฺพํ, ตํ วิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิฺาปาทกชฺฌาน’’นฺติอาทิ ¶ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อนุปุพฺเพน จตฺตาริ ¶ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺายา’’ติ เกจิ, ตํ อยุตฺตํ. ยทิจฺฉกํ สมาปชฺชนตฺถฺหิ จิตฺตปริทมนํ, จตุตฺถชฺฌานเมว จ อภิฺาปาทกํ, น อิตรานิ. สตํ…เป… มานสนฺติ สเจ สตํ อิจฺฉติ, ‘‘สตํ โหมิ, สตํ โหมี’’ติ, สเจ สหสฺสํ อิจฺฉติ, ‘‘สหสฺสํ โหมิ, สหสฺสํ โหมี’’ติ เอวํ ปริกมฺมมานสํ กตฺวา. ‘‘ปริกมฺมมานส’’นฺติ จ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา ปวตฺติตกามาวจรจิตฺตํ, ปาทกชฺฌานฺจ. อภิ…เป… ปุนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ อภิฺาปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ ปริกมฺมจิตฺตสฺส สมาธานตฺถํ, ปุน สมาปชฺชนํ อธิฏฺานจิตฺตสฺส พลคฺคาหตฺถํ. อธิฏฺาตีติ สตํ อาวชฺเชตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ, จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺาปนวเสน อธิฏฺานนฺติ ลทฺธนาเมน อภิฺาาเณน สนฺนิฏฺานํ กโรติ, สตํ นิปฺผาเทตีติ อตฺโถ. ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติ หิ สพฺพตฺถ อภิฺาาณํ วุจฺจติ.
๑๐๕๕-๗. นิมิตฺตารมฺมณนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณํ. ปริกมฺมมนาเนตฺถ สตารมฺมณิกานีติ เอตฺถ เอเตสุ ปริกมฺมาธิฏฺาเนสุ ปริกมฺมมานสานิ ‘‘สตํ โหมี’’ติ ปวตฺตานิ กามาวจรมานสานิ สตารมฺมณิกานิ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส วเสน สตารมฺมณิกานิ โหนฺติ ปจฺเจกํ ‘‘สตํ โหมี’’ติ ปวตฺตนโต. สหสฺสารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย. ตทาธิฏฺานจิตฺตมฺปีติ ตสฺส สตาทิกสฺส อธิฏฺานจิตฺตมฺปิ. สตารมฺมณิกตา จ ปน เนสํ วณฺณวเสน, โน สตฺตปฺตฺติวเสน. รูปฺหิ สตํ วา สหสฺสํ วา กตฺวา ทสฺเสตพฺพํ, น ปฺตฺติ. เอตฺถ จ ยทิ นีลวณฺณเมว สตํ อภินิปฺผาเทติ, วณฺณสฺส ตํตํสนฺตานวเสน นานตฺเตปิ นีลวเสน เอกตฺตา เอกเมกํ ปริกมฺมจิตฺตํ สพฺพํ นีลชาตํ อาลมฺพติ.
ยทิ ปน นานาวณฺณนานากิริยปริกมฺมจิตฺตานมฺปิ พหุภาโว โหติ, เอกเมกํ เอเกกวณฺณํ, เอเกกวณฺเณสุ จ นานากิริยํ ¶ อารมฺมณํ กโรติ. อธิฏฺานจิตฺตํ ปน วณฺณสามฺํ คเหตฺวาปิ ปริกมฺมารมฺมณํ นานาวณฺณวนฺตํ อภินิปฺผาเทติ อจินฺเตยฺยานุภาวตฺตา อิทฺธิวิสยสฺส. อปฺปนาจิตฺตํ วิยาติ วิย-คฺคหณํ อภิฺาจิตฺตสฺส, ฌานจิตฺตสฺส จ ปมุปฺปตฺติยํ สทิสภาวโต วุตฺตํ, น ตสฺส อปฺปนาภาวโต. เตเนว หิ ปุพฺเพ วุตฺตคฺคหเณน วิเสสิตนฺติ. จตุตฺถชฺฌานิกนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานวนฺตํ, เตน สมฺปยุตฺตํ. ยทิ เอวํ จตุตฺถชฺฌานสฺส, อิมสฺส จ โก วิเสโสติ อาห ‘‘ปริกมฺมวิเสโสวา’’ติ. น เหตฺถ ปริกมฺมวิเสสํ ¶ วินา อฺโ วิเสโส อตฺถิ. อปฺปนาย ปุพฺพภาคปฺปวตฺตานิปิ ตีณิ จตฺตาริ ชวนานิ คหิตคฺคหเณน, อคฺคหิตคฺคหเณน วา ปริกมฺโมปจารานุโลมานิ สพฺพปจฺฉิมํ โคตฺรภุนามกนฺติอาทิ เสสํ สมานเมว. เตนาห ‘‘เสสํ ปุพฺพสมํ อิธา’’ติ. อิทฺธิวิธาณวณฺณนา.
๑๐๕๘. ทิพฺพโสตนฺติ เทวตานํ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺเธหิ ทูเรปิ อารมฺมณคฺคหณสมตฺเถหิ ทิพฺพโสตปสาเทหิ สมานตฺตา, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา ทิพฺพํ, สวนฏฺเน โสตกิจฺจกรณโต, ตํสทิสตาย จ โสตํ. อิทนฺติ ยํ อุทฺเทเส ‘‘ทิพฺพานิ จกฺขุโสตานี’’ติ (อภิธ. ๑๐๔๘) ทิพฺพโสตํ อุทฺทิฏฺํ, ตํ อิทนฺติ อตฺโถ.
๑๐๕๙-๖๔. ปมํ โอฬาริกสทฺทํ อาวชฺเชตฺวา ปจฺฉา สุขุมสทฺทสฺส อาวชฺชิตพฺพโต อาห ‘‘มหนฺโต สุขุโมปิ จา’’ติ. ปริจยกรณตฺถฺหิ ปมํ อรฺเ สีหาทีนํ สทฺเท อาทึ กตฺวา สพฺเพ โอฬาริกโต ปฏฺาย ยถานุกฺกเมน สุขุมสทฺทา อาวชฺชิตพฺพา, ตถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ โอฬาริกานมฺปิ สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ ¶ กาตพฺพํ. ตสฺส เต สทฺทา ปกติจิตฺตสฺสปิ ปากฏา โหนฺติ, ปริกมฺมจิตฺตสฺส ปน อติวิย ปากฏา. ตสฺสาติ ตสฺส โยคิโน. สทฺทสฺส นิมิตฺตนฺติ โอฬาริกสฺส, สุขุมสฺส วา สทฺทสฺส ยถาวุตฺตํ อุปาทายุปาทาย ลพฺภมานโอฬาริกสุขุมาการํ. มนสิ กุพฺพโตติ ‘‘อิมิสฺสา ทิสาย อยํ สทฺโท โอฬาริโก, สุขุโม วา’’ติ เอวํ ปริกมฺมจิตฺเตน มนสิ กโรนฺตสฺส. สทฺเทสูติ เย ปริกมฺมจิตฺตสฺส วิสยภูตา โอฬาริกา, สุขุมา วา สทฺทา, เตสุ. อฺตรนฺติ ยตฺถ ปริกมฺมกรณวเสน อภิณฺหํ มนสิกาโร ปวตฺโต, ตํ เอกํ สทฺทํ. ยทิ อภิฺาจิตฺตมฺปิ ปริกมฺเมน คหิตเมว อารมฺมณํ กโรติ, โก ปน ตสฺส, อิมสฺส วา วิเสโสติ? วุจฺจเต – ปริกมฺมจิตฺตํ อสุตสฺส คหณโต สทฺทมตฺตํ คณฺหาติ, อภิฺาจิตฺตํ ปน อสุตมฺปิ คณฺหนฺตํ สวนากาเรน คหณโต อตฺถาวโพธสฺส ปจฺจยภาเวเนว คณฺหาตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. สุตโกวิทาติ ปริยตฺติยํ เฉกา.
๑๐๖๕-๖. ถามชาตนฺติ ชาตถามํ, ทฬฺหภาวปฺปตฺตนฺติ อตฺโถ. วฑฺเฒตพฺพํ ปาทกชฺฌานารมฺมณํ กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘เอตฺถนฺตรคต’’นฺติอาทิ. ปาทกชฺฌานสฺส หิ อารมฺมณภูตํ ¶ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘เอตฺตกํ านํ ผรตู’’ติ มนสิ กริตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺส กสิณนิมิตฺตํ ตตฺตกํ านํ ผริตฺวา ติฏฺติ. โส สมาปตฺติโต วุฏฺาย ปุน ปาทกชฺฌานํ อสมาปชฺชิตฺวาปิ อเนกปฺปเภเทปิ สทฺเท อาวชฺชติ สุภาวิตภาวนตฺตา. ตตฺถ อฺตรํ สทฺทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ โหติ. เอวํ ยตฺตกํ สทฺทํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ตตฺถ คตํ อาวชฺชิตฺวา อภิฺาาเณน ชานาติ. เยน ปน เอวํ กสิณนิมิตฺตํ อวฑฺฒิตํ, เตน ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตพฺพเมว. โส หิ ตํ านคตสทฺทํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวาว ตโต ¶ วุฏฺาย อภิฺาจิตฺเตน สุณาติ. ตโต เอว หิ ‘‘ปาทการมฺมเณน…เป… สุณาตีติ สาสงฺกํ วทตี’’ติ (วิสุทฺธิ. มหา. ๒.๔๐๐) วุตฺตํ. อิทฺธิวิธลาภี ปน เสสาภิฺลาภิโน วิย วิชฺชมานสทฺทาทิอารมฺมณมตฺตเมว อกตฺวา อาคนฺตุกรูปนิมฺมาปนโต สพฺพถาปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวาว ตํ นิปฺผาเทติ. เอกงฺคุลทฺวงฺคุล-คฺคหณฺเจตฺถ สุขุมสทฺทาเปกฺขาย กตํ.
๑๐๖๘. สุณนฺโตติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สวเนน วสิกตาภิฺโ หุตฺวา ยถาวชฺชิเต สุณนฺโต. ปาฏิเยกฺกมฺปีติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาเนปิ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ กตฺวา อุฏฺิเต สงฺขเภรีปณวาทิสทฺเท ปจฺเจกํ วตฺถุเภเทน ววตฺถาเปตุกามตาย สติ ‘‘อยํ สงฺขสทฺโท, อยํ เภรีสทฺโท, อยํ ปณวสทฺโท’’ติอาทินา ปจฺเจกํเยว ววตฺถาเปตุํ สกฺโกติเยวาติ. ทิพฺพโสตาณวณฺณนา.
๑๐๖๙-๗๓. เจโตปริยมานสนฺติ ปริยาตีติ ปริยํ, สราคาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช ชานาตีติ อตฺโถ. เยสฺหิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ โหตีติ. เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ, มนสิ ภวนฺติ มานสํ, าณํ, เจโตปริยฺจ ตํ มานสฺจาติ เจโตปริยมานสํ. ทิพฺพจกฺขุวเสเนวาติ ทิพฺพจกฺขุอุปนิสฺสเยเนว. ตฺหิ เอตสฺส อุปฺปาทเน ปริกมฺมํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อิทํ ทิพฺพจกฺขุวเสเนว ปวตฺตติ, ตสฺมา. ทิพฺเพน จกฺขุนาติ ทิพฺพสทิสตาทีหิ ‘‘ทิพฺพจกฺขู’’ติ ลทฺธโวหาเรน ทิพฺพจกฺขุาเณน ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. หทยนฺติ น หทยวตฺถุ, อถ โข หทยมํสเปสิ. ยํ พหิ กมลมกุฬสณฺานํ อนฺโต โกสาตกีผลสทิสนฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ นิสฺสาย อิทานิ ¶ วุจฺจมานํ โลหิตํ ติฏฺติ. หทยวตฺถุ ปน อิมํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตติ. โลหิตํ ทิสฺวาติ โลหิตสฺส วณฺณํ ทิสฺวา. ทิพฺพจกฺขุโนปิ หิ วณฺณเมว ทิสฺสติ. เตเนว ¶ หิ ตํ จกฺขุสทิสตฺตา ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติ. ปรสฺสาติ อฺสฺส. ยถา หิ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, เอวํ โย อตฺตา น โหติ, โส ปโร. กถํ ปน ทิพฺพจกฺขุนา โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน ปรจิตฺตํ วิฺเยฺยนฺติ อาห ‘‘โสมนสฺสยุเต’’ติอาทิ. โลหิตนฺติ รตฺตํ นิคฺโรธผลสมานวณฺณํ. กาฬกนฺติ ชมฺพุสทิสวณฺณํ. ติลเตลูปมนฺติ อเนน ปสนฺนภาวมาห.
กถํ ปน จิตฺเต โสมนสฺส สหคตาทิมฺหิ สติ กมฺมชสฺส โลหิตสฺส วิวิธวณฺณภาวาปตฺตีติ? กิฺจาปิ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตภูตานิ กมฺมชาเนว, ตํ ปน โลหิตํ กมฺมชเมวาติ นตฺถิ จตุสนฺตติรูปสฺสปิ ตตฺถ ลพฺภมานตฺตา. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺานํ, อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺานํ, อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺานนฺติ ปรสฺส หทยโลหิตวณฺณํ ปสฺสิตฺวา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๐๑) วุตฺตํ. เอวมฺปิ ยํ ตตฺถ อจิตฺตชํ, ตสฺส ยถาวุตฺตวณฺณเภเทน น ภวิตพฺพนฺติ? ภวิตพฺพํ เสสสนฺตติรูปานํ ตทนุวตฺตนโต. ยถา หิ คมนาทีสุ จิตฺตชรูปานิ อุตุชกมฺมชาหารชรูเปหิ อนุวตฺตียนฺติ, อฺถา กายสฺส เทสนฺตรปฺปตฺติเยว น สิยาติ, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปํ เสสสนฺตติรูเปหิ อนุวตฺตียติ, ปสาทโกธเวลาสุ จ จกฺขุสฺส วณฺณเภทาปตฺติเยว ตสฺสตฺถสฺส นิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมา โสมนสฺสาทิยุตฺตจิตฺตานุรูปํ อุปฺปนฺนจิตฺตสมุฏฺานรูปวเสน เสสติสมุฏฺานรูปานมฺปิ นานาวณฺณตา โหติเยวาติ สุฏฺุ วุตฺตํ ‘‘โลหิตํ โลหิตํ สิยา’’ติอาทิ. ทิสฺวา หทยโลหิตนฺติ ปมํ ตาว อนุมานาเณน ¶ โลหิตํ ทิสฺวา. กาตพฺพํ ถามตํ คตนฺติ อุปฺปาเทตฺวา ถามภาวํ คตํ กาตพฺพํ.
เจโตปริยาณฺหิ อุปฺปาเทตุกาเมน โยคินา ทิพฺพจกฺขุลาภินา เอว สตา เหฏฺา วุตฺตนเยน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยมํสเปสึ นิสฺสาย วตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน อิทานิ อิมสฺส จิตฺตํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘โทมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติ วา นยคฺคาหวเสน ววตฺถาเปตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ. กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตเถว ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ตสฺเสวํ ทิพฺเพน จกฺขุนา หทยโลหิตวณฺณทสฺสนาทิวิธินา ปฏิปชฺชนฺตสฺส ‘‘อิทานิ เจโตปริยาณํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ยํ ตทา ปวตฺตตีติ ววตฺถาปิตํ จิตฺตํ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ ตีณิ จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ ชวนฺติ. จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา อภิฺาจิตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ ¶ . ตตฺถ ยํ เตน อปฺปนาจิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ าณํ, อิทํ เจโตปริยาณํ. ตฺหิ ยตฺถ อเนน ปริกมฺมํ กตํ, ตํ ปรสฺส จิตฺตํ ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิภาเวนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ, รูปํ วิย จ ทิพฺพจกฺขุาณํ, สทฺทํ วิย จ ทิพฺพโสตาณํ. ตโต ปรํ ปน กามาวจรจิตฺเตหิ สราคาทิววตฺถาปนํ โหติ นีลาทิววตฺถาปนํ วิย.
๑๐๗๔-๕. เอวมธิคตสฺส ปน เจโตปริยาณสฺส ถามคมนวิธานมฺปิ อธิคมวิธานสทิสเมว, ตเทเวตฺถ อาจริเยน ทสฺสิตํ. เอวํ ถามคเตติอาทิ ถามคมนานิสํสทสฺสนํ. สพฺพเมวาติ อิทํ ‘‘กามาวจรจิตฺตํ, รูปารูเปสุ ¶ มานส’’นฺติ อุภยปเทนปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ, จตุปณฺณาสวิธํ กามาวจรจิตฺตํ, ปฺจทสรูปาวจรจิตฺตํ, ทฺวาทสอรูปาวจรจิตฺตนฺติ สพฺพเมว, ปจฺเจกํ สราคาทิปฺปเภทกํ วิชานาตีติ อตฺโถ. ปุถุชฺชนสฺส วเสนายํ อภิฺากถาติ โลกุตฺตรจิตฺตํ อิธ อนุทฺธฏํ. ตมฺปิ หิ อุปริโม, สทิโส วา อริโย เหฏฺิมสฺส, สทิสสฺส จ จิตฺตํ ชานาติ, เหฏฺิโม ปน อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ. ยถา เจตํ, เอวํ อรูปาวจรชฺฌาเน อกตาภินิเวโส ปุถุชฺชโน, เสโขปิ วา อรูปาวจรจิตฺตํ น ชานาติ. อฏฺสมาปตฺติกสฺส ปน วเสน อิธารูปาวจรจิตฺตสฺสาปิ ชานนํ วุตฺตํ. อรหา ปน อารุปฺเป อกตาภินิเวโสปิ ตปฺปฏิจฺฉาทกอวิชฺชาย วิหตตฺตา ตมฺปิ ชานาติเยว. เจโตปริยาณวณฺณนา.
๑๐๗๖-๗. ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวาสา นิวุตฺถา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา, สปรวิฺาเณหิ โคจราเสวนาย อาเสวิตา จ ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสา. ปรวิฺาณวิฺาตาปิ หิ ปุพฺเพ นิวสึสุ เอตฺถาติ ปุพฺเพนิวาสาติ วุจฺจนฺติ, เต ปน ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ พุทฺธานํเยว วิสยา, ปุพฺเพ นิวาเสสุ สรูปวิภาวกํ าณํ ปุพฺเพนิวาสาณํ. เตน. ตทนุสฺสตีติ เตสํ ปุพฺเพนิวาสานํ อนุสฺสติ. เหฏฺา ตีสุ ฌาเนสุ ยถารหํ ปีติสุเขหิ กายจิตฺตานํ สมฺปีณนาย จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตพฺพานีติ อาห ‘‘ฌานานิ ปนา’’ติอาทิ. อฺถา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวาเยวาติ วุตฺตํ สิยา. ยาย นิสชฺชาย นิสินฺนสฺส อนุสฺสรณารมฺโภ, สา อิธ สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชา.
๑๐๗๘-๘๐. ตโต ปภุติ…เป… กฺกมาติ ตสฺมึ ภเว ปุริมภวาทีสุ กตํ สพฺพมฺปิ สงฺคเหตฺวา สพฺพมาวชฺชิตพฺพนฺติอาทินา วิสุํ วิสุํ รตฺตินฺทิวาทิวเสน ทสฺเสติ. ทิวเส ¶ รตฺติยํ กตนฺติ สพฺพปจฺฉิมนิสชฺชาโต ปฏฺาย อาสนปฺาปนํ เสนาสนปฺปเวสนนฺติ ปฏิโลเมน ¶ สกลํ รตฺตินฺทิวํ กตกิจฺจํ อาวชฺชิตพฺพํ. กตมาวชฺชิตพฺพนฺติ ยํ เอตฺถนฺตเร กตกิจฺจํ, สพฺพํ ตํ ปฏิโลมกฺกเมเนว อาวชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอตฺตกํ ปน ปกติจิตฺตสฺสปิ ปากฏํ, ปริกมฺมจิตฺตสฺส ปน อติปากฏเมว. สเจ ปเนตฺถ กิฺจิ น ปากฏํ โหติ, ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อาวชฺชิตพฺพํ, เอตฺตเกน ทีเป ชลิเต วิย ปากฏํ โหติ. ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนฺหิ สตฺถกสฺส วิย นิสานสิลา สติปฺานํ นิสิตภาวาวหํ, ตสฺมา ตา ตํสมาปชฺชเนน ปรมเนปกฺกปฺปตฺตา โหนฺติ. ปุริมสฺมึ ภเวติ อิมมฺหา ภวา อนนฺตเร ปุริมสฺมึ ภเว.
๑๐๘๑. นิพฺพตฺตํ นามรูปฺจาติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตนามรูปํ. สาธุกนฺติ สุฏฺุ อปริหาเปตฺวา อาวชฺชิตพฺพํ. ปโหติ หิ อิมิสฺสา อภิฺาย กตาธิกาโร ภิกฺขุ ปมวาเรเนว ปฏิสนฺธึ อุคฺฆาเฏตฺวา จุติกฺขเณ นามรูปํ อารมฺมณํ กาตุํ, ตถา อสกฺโกนฺเตนาปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ปาทกชฺฌานเมว ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชิตพฺพํ, ตโต จ วุฏฺาย ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ. อาวชฺชนฺเตน จ ปน ปมํ รูปํ อาวชฺชิตฺวา ปจฺฉา นามํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ อาจริยา. อปเร ปน วิปริยาเยน วทนฺติ.
ตตฺถ ปจฺฉิมนิสชฺชาโต ปภุติ ยาว ปฏิสนฺธิโต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตาณํ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมารมฺมณาภาวโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ นาม น โหติ, ตํ ปน ปริกมฺมาณเมว. ยทา ปนสฺส ปฏิสนฺธึ อติกฺกมฺม จุติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ วุตฺตนเยน อปฺปนาจิตฺตํ ¶ อุปฺปชฺชติ, เตน สมฺปยุตฺตํ าณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ นาม. เตนาห ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ.
เอตฺถาห – กึ เอเกเนว อภิฺาจิตฺเตน จุติกฺขเณ ปวตฺตนามรูปํ สพฺพมฺปิ อารมฺมณํ กโรติ, อุทาหุ อฺเน อฺเนาติ. กิฺเจตฺถ ยทิ เอเกเนว, ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส วิย อนิรูปิตรูเปน ววตฺถานํ โหติ. ยทิ จ อฺเน อฺเน, วิสุํ วิสุํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนาทินา ภวิตพฺพนฺติ? อุภยถาปิ น โทโส. อิทฺธิวิสยสฺส หิ อจินฺเตยฺยตฺตา เอเกนปิ อภิฺาจิตฺเตน นามรูเป ปสฺสนฺโต นิรูปิตรูเปเนว ปสฺสติ, น อนิรูปิตรูเปเนว ปสฺสติ, อฺเนปิ วา ปมเมว ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สมาหิตจิตฺเตน ¶ กตปริกมฺมสฺส ปวตฺติตตฺตา ปุน สมาปชฺชนํ วินา อาวชฺชิตฺวา อารมฺมณํ กโรติเยวาติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณวณฺณนา.
๑๐๘๖-๘. ทิพฺพจกฺขุนาติ ทิพฺพสทิสตฺตา, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลภิตพฺพตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา มหาชุติกตาทีหิ วา ทิพฺพํ, รูปทสฺสนฏฺเน จกฺขุมิวาติ จกฺขุ. ยถา หิ มํสจกฺขุ วิฺาณาธิฏฺิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ปวตฺตติ, อิทํ ปน ตโต สาติสยํ จกฺขุกิจฺจการีติ ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, เตน ทิพฺพจกฺขุนา. กสิณารมฺมณนฺติ อฏฺนฺนมฺปิ กสิณานํ วเสน กสิณารมฺมณํ. อภินีหารกฺขมํ กตฺวาติ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน อฏฺงฺคสมฺปนฺนตากรเณน อภินีหารกฺขมํ ทิพฺพจกฺขุาณาภิมุขํ เปสนารหํ เปสนโยคฺยํ กตฺวา. ‘‘เตโช…เป… กสิณมฺปิ วา อาสนฺนํ กาตพฺพ’’นฺติ ปาเสโส. อาสนฺนํ กาตพฺพนฺติ ทิพฺพจกฺขุาณุปฺปตฺติยา สมีปภูตํ การณภูตํ กาตพฺพํ, ตตฺถ อุปจารชฺฌานํ ปคุณตรํ กตฺวา ¶ ตํ วฑฺเฒตฺวา อิจฺฉิตกฺขเณ อุปฏฺานโยคฺยํ กตฺวา เปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนวิสเย. เสฏฺนฺติ ปริทีปิตนฺติ อาโลกกสิณสฺเสว ปภาวิสฺสชฺชนสภาเวน อาโลกกรเณน อิตเรหิ วิสิฏฺตฺตา วิสิฏฺนฺติ ปริทีปิตํ.
๑๐๘๙-๙๐. อุปฺปาเทตฺวาติ ปมชฺฌานนิทฺเทเส วุตฺตนเยน อุปจารชฺฌานุปฺปาทเนน อุปฺปาเทตฺวา. อุปจารชฺฌานุปฺปตฺติยา หิ สทฺธึ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติ. ยสฺมา ปาทกชฺฌานํ วิชฺชมาเนเยว อาโลเก อปฺปนาวเสน ปวตฺติมตฺตํ วินา อตฺตโน พเลน อาโลกํ ผริตุํ น สกฺโกติ, นาปิ ยถาปตฺถฏํ ถาวรํ กาตุํ, ปริกมฺมํ ปน ตทุภยมฺปิ กาตุํ สมตฺถํ, ตสฺมา อุปจารภูมิยํเยว ตํ วฑฺเฒตพฺพนฺติ อาห ‘‘อุปจารภูมิย’’นฺติอาทิ. อุปจารภูมีติ เจตฺถ อาโลกสฺส ถาวรกรณวสปฺปวตฺตํ ปริกมฺมจิตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปนนฺติ ฌานวเสน อปฺปนํ. น หิ อกตปริกมฺมสฺส อภิฺาวเสน อปฺปนา สิชฺฌติ. เตนาห ‘‘ปาทกชฺฌานนิสฺสิต’’นฺติ. ปาทกชฺฌานนิสฺสิตนฺติ ปาทกชฺฌานารมฺมณํ โหติ, น ทิพฺพจกฺขุสฺส ปริกมฺมนิสฺสิตํ ปริกมฺมารมฺมณํ โหติ, ตถา จ สติ อาโลกวฑฺฒนาภาวโต รูปทสฺสนํ น สิยาติ อธิปฺปาโย.
๑๐๙๑-๓. อนฺโต…เป… ภเวติ อนฺโตคตเมว รูปคตํ ปสฺสิตพฺพํ ภเว, น พหิทฺธา วิกฺเขปุปฺปตฺติเหตุภาวโต ¶ ปสฺสิตพฺพํ ทิพฺพจกฺขุนาติ อธิปฺปาโย. น หิ อาโลเก ผริเตปิ มํสจกฺขุสฺส อาปาถํ โหติ. ปริกมฺมสฺส วาโร หิ อติกฺกมติ ตาวเทติ อิธ ปริกมฺมํ นาม ยถาวุตฺตกสิณารมฺมณํ อุปจารชฺฌานํ, ตํ รูปคตํ ปสฺสโต น ปวตฺตติ, กสิณาโลกวเสน จ รูปคตทสฺสนํ กสิณาโลโก จ ปริกมฺมวเสนาติ ตทุภยมฺปิ ปริกมฺมสฺส ¶ อปฺปวตฺติยา น โหติ. เตนาห ‘‘อาโลโกปี’’ติอาทิ. ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูปคตมฺปิ น จ ทิสฺสติ, รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมติ, ปริกมฺมปสุตสฺส กสิณารมฺมณาณํ โหตีติ รูปคตํ ทิสฺสติ, กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิ.
๑๐๙๔-๙. เอวํ อนุกฺกเมนาติ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อภิณฺหํ อาโลกผรเณน. อาโลโก ถามวาติ อาโลกคโต จิรฏฺายี สิยา, ตถา จ สติ ตตฺถ สุจิรมฺปิ รูปคตํ ปสฺสเตว. เตน วุตฺตํ ‘‘อาโลโก เอตฺถา’’ติอาทิ. สฺวายมตฺโถ ติณุกฺกูปมาย วิภาเวตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติณุกฺกายา’’ติอาทิ. เอโก กิร รตฺติยํ ติณุกฺกาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิ, ตสฺส สา ติณุกฺกา วิชฺฌายิ, อถสฺส สมวิสมานิ น ปฺายึสุ, โส ตํ ติณุกฺกํ ภูมิยํ ฆํสิตฺวา ปุน อุชฺชาเลสิ, สา ปชฺชลิตฺวา ปุริมาโลกโต มหนฺตรมาโลกํ อกาสิ, เอวํ ปุนปฺปุนํ วิชฺฌาตํ อุชฺชาลยโต กเมน สูริโย อุฏฺาสิ, สูริเย อุฏฺิเต ‘‘อุกฺกาย กมฺมํ นตฺถี’’ติ ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ อคมาสิ. ตตฺถ อุกฺกาโลโก วิย ปริกมฺมกาเล กสิณาโลโก, อุกฺกาย วิชฺฌาตาย สมวิสมานํ อทสฺสนํ วิย รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาราติกฺกเมน อาโลเก อนฺตรหิเต รูปคตานํ อทสฺสนํ, อุกฺกาย ฆํสนํ วิย ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ, อุกฺกาย ปุริมาโลกโต มหนฺตตราโลกกรณํ วิย ปุน ปริกมฺมํ กโรโต พลวตราโลกผรณํ, สูริยุฏฺานํ วิย ถามคตาโลกสฺส ยถาวฑฺฒิตปริจฺเฉทํ ผริตฺวา อวฏฺานํ, ติณุกฺกํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ คมนํ วิย ปทิตฺตาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ถามคเตนาโลเกน ทิวสมฺปิ รูปทสฺสนํ. เอตฺตาวตา จ ทิพฺพจกฺขุสฺส นานาวชฺชนปริกมฺมฺเจว ทิพฺพจกฺขุาณฺจ ทสฺสิตํ, น ตสฺส อุปฺปตฺติกฺกโมติ ¶ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทนกฺกโมปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว. ตานิ จตฺตาริ ปฺจ วาติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ. ‘‘ตีณิ จตฺตาริ วา ปนา’’ติ ปาโ.
๑๑๐๐. ตตฺถ อตฺถสาธกจิตฺตนฺติ ยทตฺถาเยส ปฏิปนฺโน, ตสฺส ตทตฺถสาธนโต อตฺถสาธกภูตํ ¶ จิตฺตํ. ตสฺมิฺหิ อุปฺปนฺเน มํสจกฺขุสฺส อนาปาถโยคฺยํ อนฺโตกุจฺฉิคตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํ เหฏฺาปถวีตลนิสฺสิตํ ติโรกุฏฺฏปพฺพตปาการคตํ ปรจกฺกวาฬคตนฺติ อิทํ รูปํ อาปาถํ อาคจฺฉติ, มํสจกฺขุนา ทิสฺสมานํ วิย โหติ. ตเทว เจตฺถ รูปํ สรูปโต วิภาวนสมตฺถํ จกฺขุวิฺาณํ วิย. น ปน อาวชฺชนปริกมฺมวเสน ปวตฺตานิ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ. ตานิ หิ อารมฺมณํ กโรนฺตานิปิ น ยาถาวโต ตํ วิภาเวตฺวา ปวตฺตนฺติ อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนาทิจิตฺตานิ วิยาติ.
๑๑๐๑-๒. นนุ จ อนาคตํสาณํ ยถากมฺมูปคาณนฺติ ทฺเว อภิฺาาณานิ อตฺถิ, กสฺมา ตานิ อิธ น ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘อนาคตํสาณสฺสา’’ติอาทิ. อิชฺฌนฺติ ทิพฺพจกฺขุนาติ วิสุํ ปริกมฺมสฺส อภาวโต ทิพฺพจกฺขุาณปฏิลาเภเนว ตสฺส ปริวารานิ หุตฺวา ปฏิลทฺธานิ โหนฺติ. ตโตเยว หิ ตานิ ตสฺส ปริภณฺฑาณานีติ วุจฺจนฺติ. ยถา หิ สิเนรุสฺส ปริวารฏฺานิยานิ ตํสิทฺธิยา สิทฺธานิ เมขลฏฺานานิ ปริภณฺฑานีติ วุจฺจนฺติ, เอวํ อิมานิปิ ทิพฺพจกฺขุสิทฺธิยา สิทฺธานิ ตสฺส ปริภณฺฑานีติ เวทิตพฺพานิ.
โหตุ ตาว เอวเมตํ, จุตูปปาตาณํ ปน กึ น ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘จุตูปปาตาณมฺปี’’ติอาทิ. ทิพฺพจกฺขุาณเมว หิ จุติยํ, อุปปตฺติยฺจ รูปํ วิภาเวนฺตํ จุตูปปาเต ปวตฺตตฺตา ‘‘จุตูปปาตาณ’’นฺติ วุจฺจติ, อวเสสรูปวิภาวนกาเล ¶ ‘‘ทิพฺพจกฺขู’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปรมตฺถโต นามทฺวเยน อาคตํ เอกเมว าณํ, ทิพฺพจกฺขุาณํ จุตูปปาตาณนฺติ ปน พฺยฺชนโตเยว นานนฺติ. กตฺถจิ มโนมยาณนฺติปิ วิสุํ อภิฺาาณํ อาคตํ, ตํ อตฺถโต อิทฺธิวิธาณเมว. ทิพฺพจกฺขุาณวณฺณนา.
๑๑๐๓. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. อเนน ตเรนาติ อเนน อภิธมฺมาวตารนามเกน ตเรน.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท
อภิฺารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๐๔-๕. ปฺจ ¶ อิทฺธิวิธาทีนีติ –
‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, ปรจิตฺตวิชานนา;
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ทิพฺพจกฺขูติ ปฺจธา’’ติ. –
เอวมาคตา ปฺจ. สตฺตาภิฺา อิมา ปนาติ อตีตํสาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณ, มโนมยาณสฺส จ อิทฺธิวิธาเณ อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ. อตีตํสาณํ นาม ปเรสํ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ยาว ปฏิสนฺธิปริโยสานํ ปวตฺตจิตฺตารมฺมณํ าณํ. มโนมยาณมฺปิ นาม มโนมยกายาภินิมฺมานาทิวสปฺปวตฺตํ อิทฺธิวิธาณํ.
๑๑๐๖. อิทานิ อิเมสํ อภิฺาาณานํ อารมฺมณวินิจฺฉเย อสมฺโมหตฺถํ ตํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘สตฺตนฺน’’นฺติอาทิ ¶ . จตฺตาโร อารมฺมณตฺติกาติ ปริตฺตารมฺมณตฺติโก มคฺคารมฺมณตฺติโก อตีตารมฺมณตฺติโก อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ อิเม จตฺตาโร อารมฺมณตฺติกา. เอตฺถาติ อิทํ ปจฺจามสนํ กึ ติกานํ, อุทาหุ อารมฺมณานนฺติ, กิฺเจตฺถ – ยทิ ติกานํ, ตทยุตฺตํ. น หิ ติเกสุ อภิฺาาณานิ ปวตฺตนฺติ. อถ อารมฺมณานํ, ตมฺปิ อยุตฺตํ. น หิ อฺํ อุทฺทิสิตฺวา อฺสฺส ปจฺจามสนํ ยุตฺตนฺติ. ยถา อิจฺฉสิ, ตถา โหตุ. ภวตุ ตาว ติกานํ, นนุ วุตฺตํ ‘‘ติเกสุ อภิฺาาณานิ นปฺปวตฺตนฺตี’’ติ? นายํ วิโรโธ ติกโวหาเรน อารมฺมณานํเยว คยฺหมานตฺตา. อถ วา ปน โหตุ อารมฺมณานํ, นนุ วุตฺตํ ‘‘อฺํ อุทฺทิสิตฺวา อฺสฺส ปจฺจามสนํ อยุตฺต’’นฺติ. อยมฺปิ น โทโส ยถาวุตฺตการเณเนวาติ.
๑๑๐๗-๑๐. ปริตฺตาทีสุ สตฺตสูติ อสติปิ วตฺถุเภเท ภูมิกาลสนฺตานเภทวเสน ภินฺเนสุ ¶ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน สตฺตสุ ปริตฺตาทิอารมฺมณวิภาเคสุ. อิทฺธิวิธาณสฺส มคฺคารมฺมณตาย อภาวโต อิธ มคฺคารมฺมณตฺติโก น ลพฺภติ. กายํ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธ. จิตฺตสนฺนิสฺสิตกรณฺจ ตํ วิย กายสฺส อทิสฺสมานสีฆคติกตาวเสน ตคฺคติกตาปาทนํ. ยถา จิตฺตํ น ทิสฺสติ สีฆคมนฺจ, เอวํ กายมฺปิ อทิสฺสมานํ, สีฆคมนฺจ กตฺวา ยถิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตุกาโมติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. จิตฺตวเสนาติ มหคฺคตจิตฺตวเสน ปริณาเมตีติ ปาเสโส. เตนาห ‘‘ตํ มหคฺคเต จ จิตฺตสฺมึ สมาโรเปตี’’ติ. ปาทกชฺฌานฺหิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย อทิสฺสมาโน, สีฆคมโน จ โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กโรติ, ปริกมฺมํ ปน กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา ¶ วุฏฺาย ตเถว ปริกมฺมํ กโรนฺโต กายํ คเหตฺวา มหคฺคเต ปาทกจิตฺเต สมาโรเปติ, ตคฺคติกํ กโรติ วิย, อทิสฺสมานํ, สีฆคมนฺจ กโรติ. ตํ ปน สีฆคมนตฺถํ อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อปฺปวตฺติตฺวา กติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติวเสน ทฏฺพฺพํ, น เอกจิตฺตกฺขเณเนว. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘) หิ เอตฺถ อฺ-คฺคหเณเนว รูปธมฺมานํ คหิตตฺตา จิตฺตกฺขณวเสน รูปปฺปวตฺติ น ยุตฺตา. ยตฺถ ยตฺถ จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ จ, น จ อิทฺธิพเลน ธมฺมานํ เกนจิ ลกฺขณฺถตฺตํ สกฺกา กาตุนฺติ. จิตฺตวเสน รูปกายํ ปาทกชฺฌาเน สมาโรเปนฺตสฺส กายเมว อารมฺมณนฺติ อาห ‘‘กายารมฺมณโต’’ติ, กาเย วณฺณารมฺมณโตติ วุตฺตํ โหติ. กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา จิตฺตนฺติ เอตฺถ น จิตฺตํ กายํ วิย ทนฺธํ ทิสฺสมานํ กโรติ, กินฺตุ ทนฺธทิสฺสมานคติกรณมตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๑๒-๓. อนาคตมตีตฺจ กโรติ วิสยํ ยทาติ มหาธาตุนิธาเน มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺหนฺตานํ อนาคตํ อารมฺมณํ กโรติ, กายวเสน จิตฺตปริณามนกาเล ตเทว จิรนิรุทฺธํ ปาทกชฺฌานํ อารมฺมณํ กโรนฺตานํ อตีตํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา อตีตารมฺมณํ, อนาคตโคจรฺจ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺโน โคจโร ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปกายสฺส อารมฺมณกรณโต. หตฺถิอาทโย อภินิมฺมินนฺตสฺสาปิ หิ กิฺจาปิ ปริกมฺมํ อนาคตารมฺมณํ โหติ, อธิฏฺานจิตฺตํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณเมว. อุปจารารมฺมณํ วิย หิ ปฏิภาคนิมิตฺตํ เตน สห ปาตุภูตเมว ตสฺสารมฺมณํ โหติ.
๑๑๑๔-๕. กายํ ¶ …เป… ¶ สิยาติ อตฺตโน กายํ จิตฺตวเสน ปริณามนกาเล อชฺฌตฺตสฺส กายสฺส อารมฺมณกรณโต, อตฺตโน จิตฺตํ กายวเสน ปริณามนกาเล จิตฺตสฺส อารมฺมณกรณโต. วา-สทฺเทน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน คหิเต อตฺตโน กุมารวณฺณาทิอภินิมฺมานกาเล กายสฺส อารมฺมณกรณโต จ อชฺฌตฺตารมฺมณํ สิยา. พหิทฺธา รูปทสฺสเนติ พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิรูปทสฺสนกาเล.
๑๑๑๖-๘. ปจฺจุปฺปนฺเน ปริตฺเต จาติ สรูปวิภาวนเมตํ. ทิพฺพโสตสฺส หิ ปจฺจุปฺปนฺโนว สทฺโท อารมฺมณํ โหติ, โส จ สภาวโต ปริตฺโตว. กุจฺฉิสทฺทสฺสาติ กุจฺฉิยํ วาตสทฺทสฺส. ตตฺถ ปาณกสทฺทสฺส ปน สวเน พหิทฺธารมฺมณเมว. วสิตาปตฺตสฺส อตฺตโน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสวเนปิ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เอกาทสภวงฺคจิตฺตโต อุปริ ภวงฺคํ ปวตฺติตุมทตฺวา ภวงฺคโต วุฏฺาย อาวชฺชนสมตฺถตาวเสน วสิตาปตฺตสฺเสว ยุชฺชติ. ‘‘ปรสฺส จ สทฺทสฺสา’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. น หิ ปรสฺส กุจฺฉิสทฺทสวเนเยว พหิทฺธารมฺมณํ โหติ, อถ โข ปรสฺส จิตฺตสมุฏฺานสทฺทสวเนปีติ.
๑๑๑๙-๒๒. ปริตฺตาทีสูติ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมเณสุ. ปริตฺตานนฺติ กามาวจรจิตฺตานํ. มชฺฌิมานนฺติ ปริตฺตอปฺปมาณานํ มชฺเฌ ภวตฺตา มชฺฌิมสงฺขาตานํ รูปารูปาวจรจิตฺตานํ. มชฺเฌภวตา จ เทสนาวเสน, น สภาววเสน. เจโตปริยาณํ ปรสฺส จิตฺตเมว ชานาติ, อวเสสกฺขนฺธตฺตยํ ปน น ชานาตีติ อิมํ มหาอฏฺกถาวาทํ สนฺธายาห ‘‘มคฺคจิตฺตสฺส ชานเน’’ติอาทิ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา เจโตปริยาณํ จิตฺตเมว ชานาติ, ตสฺมา ตํ มคฺคารมฺมณํ น โหติ ¶ , มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตชานนโต ปน ปริยาเยน มคฺคารมฺมณตา อฏฺกถายํ อนฺุาตาติ. ปฏฺาเน ปน –
‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๔) –
วุตฺตตฺตา ¶ จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ โหนฺติ, ตสฺมา นิปฺปริยาเยเนว มคฺคารมฺมณตา ลพฺภตีติ อิทเมตฺถ สงฺคหการานํ สนฺนิฏฺานํ.
๑๑๒๓-๕. อตีตสตฺตทิวสพฺภนฺตเร, อนาคตสตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว จ ปวตฺตํ ปรจิตฺตํ เจโตปริยาณํ ชานาติ, ตโต ปฏฺาย ปน ปฏิสนฺธิปริโยสานํ, จุติปริโยสานฺจ ปวตฺตํ อตีตํสาณสฺส, อนาคตํสาณสฺส จ โคจรนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อตีเต’’ติอาทิ. อตีตสฺส, อนาคตสฺส จ ปรจิตฺตสฺส ชานนํ สมฺภวติ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปน น สมฺภวตีติ ปุจฺฉติ ‘‘กถฺจ ปนา’’ติอาทิ. อิตโร ยตฺถ สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ ติธา วุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ขณสนฺตติอทฺธโตติ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เอวํ ขณสนฺตติอทฺธาวเสน ติธา วุตฺตํ.
๑๑๒๖. ติกฺขณสมฺปตฺตนฺติ อุปฺปาทฏฺิติภงฺควเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนํ. ปจฺจุปฺปนฺนขณาทิกนฺติ ขณ-สทฺทาทิกํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนนฺติ เอตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺานํ คตสฺส น จ ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ, อรูปสนฺตติ วา ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ ¶ เวทิตพฺพา. ‘‘อาโลกฏฺาเน วิจริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ, ยาว ตํ ปากฏํ โหติ, ปุพฺเพว ตตฺถ นิสินฺนสฺส วิย เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. ทูเร ตฺวา ปน รชกาทีนํ หตฺถวิการํ, ฆณฺฏิเภรีอาทิอาโกฏนหตฺถวิการฺจ ทิสฺวา น ปน ตาว สทฺทํ สุณาติ, ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖) เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกตฺเถรา วทนฺติ.
สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺานํ มนสิกตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นาม. ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามาติ วตฺวา ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖) เอวํ ¶ เอกเมว สนฺตติวารํ วทนฺติ. ตตฺถ มชฺฌิมภาณกวาเท เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ เอกทฺเวสนฺตติวาราติ เอก-คฺคหณมฺปิ กตํ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร ปน ‘‘อติปริตฺตสภาวอุตุอาทิสมุฏฺานา วา เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติปิ (วิสุทฺธิ. มหา. ๒.๔๑๖) อาห.
๑๑๒๗-๘. เอกพฺภวปริจฺฉินฺนนฺติ เอกสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิจุติวเสน ปริจฺฉินฺนํ เอกภวปริยาปนฺนํ ธมฺมชาตํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณ’’นฺติอาทิ, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนฺเจตฺถ อภิธมฺมฏฺกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต. เกจีติ อภยคิริวาสิโน.
๑๑๒๙-๓๐. ยถา ¶ จาติอาทิ เอตฺถ เตสํ โอปมฺมทสฺสนํ. เอกปุปฺผํ อตฺตโน วณฺเฏน เอกสฺส วณฺฏํ วิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ. มหาชนสฺสาปิ…เป… วิชฺฌตีติ ‘‘อตีตํ จิตฺตํ, อนาคตํ จิตฺตํ, อิมสฺส จิตฺตํ, อสุกสฺส จิตฺต’’นฺติ เอวํ วิภาคํ อกตฺวา ปรสฺส จิตฺตํ ชานามิจฺเจว ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา เอกนฺเตน ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ.
๑๑๓๑-๒. ตํ ปน เตสํ วจนํ อยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนาวชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วสฺสสหสฺสมฺปิ หิ เอวํ อาวชฺชยโต อาวชฺชนชวนานํ เอกสฺมึ อารมฺมเณ านํ นตฺถิ, อภิฺาจิตฺตฺจ สเจ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ ชานาติ, อาวชฺชเนน สห เอการมฺมเณ วตฺตมานเมว ชานาติ, โน อฺถา, ตสฺมา เตสํ อาวชฺชนชวนานํ ทฺวินฺนํ สห เอกสฺมึ อารมฺมเณ อฏฺานาภาวโต ตํ น ยุชฺชติ. ภวตุ ตาว โก เอตฺถ โทโสติ เจ อาห ‘‘อาวชฺชนชวนาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ มคฺคผลวีถิโต อฺํ อนิฏฺฏฺานํ. มคฺคผลวีถิยฺหิ อาวชฺชนาทีนํ สงฺขารารมฺมณตฺตา, โคตฺรภุอาทีนฺจ นิพฺพานารมฺมณตฺตา นานารมฺมณตา อิฏฺา, อฺตฺถ ปน อนิฏฺา, ตสฺมา อนิฏฺเ าเน ชวนาวชฺชนานํ นานารมฺมณตาปตฺติโทโส อยุตฺโตติ ตํ เตสํ วจนํ อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ อฏฺกถาสูติ อธิปฺปาโย.
๑๑๓๓-๔. ยทิ เอวํ, กถํ เจโตปริยาณํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ยสฺมา เอวํ อยุตฺตนฺติ ปกาสิตํ, ตสฺมา. ชวนวารโตติ เอกชวนวารวเสน ¶ . อิทํ ปน ขณปจฺจุปฺปนฺนานนฺตรํ ลหุกํ กตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ยํ ปน วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิติชวนวีถิปริมาณกาเล ปวตฺตํ ปรจิตฺตํ ¶ , ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๖) วุตฺตํ, ตสฺมา ชวนวารโตติ ทฺวิติชวนวารวเสน ทีเปตพฺพํ, น สกเลน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธุนาติ อธิปฺปาโย. นิทฺทิฏฺํ สํยุตฺตฏฺกถายํ. ตตฺรายํ ทีปนาติอาทิ ชวนวารสฺส อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนภาวทีปนมุเขน อิทฺธิจิตฺตสฺส ปวตฺติอาการทีปนํ.
๑๑๓๙-๔๑. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเนว สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อทฺธาวสา…เป… ปนา’’ติ. อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ อภิธมฺมมาติกาย อาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนปทสฺส อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนปทตฺถตา น กตฺถจิ ปาฬิยํ วุตฺตา, ตสฺมา จิตฺตสามฺเน จิตฺตํ อาวชฺชยมานํ อภิมุขีภูตํ วิชฺชมานจิตฺตํ อาวชฺเชติ, ปริกมฺมานิ จ ตํ ตํ วิชฺชมานจิตฺตํ จิตฺตสามฺเเนว อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตชานนปริกมฺมานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. เจโตปริยาณํ ปน วิชฺชมานจิตฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ เตน สห เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตานคฺคหณโต เอกตฺตวเสน อาวชฺชนาทีนิ จิตฺตนฺเตว ปวตฺตานิ, ตฺจ จิตฺตเมว, ยํ เจโตปริยาเณน วิภาวิตํ, ตสฺมา สมานาการปฺปวตฺติโต น อนิฏฺเ าเน นานารมฺมณตา โหตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว อิมสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตํ อิจฺฉติ. อิตรานีติ อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตานิ. จกฺขุทฺวาเร วิฺาณนฺติ จกฺขุวิฺาณํ.
๑๑๔๓-๗. ปริตฺตาทีสุ อฏฺสูติ เจโตปริยาณสฺส วุตฺเตสุ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ หิตฺวา นวตฺตพฺพารมฺมณฺจ ปกฺขิปิตฺวา อฏฺสุ ปริตฺตาทีสุ. อตีเต…เป… ผลมฺปิ วาติ เอตฺถ อตฺตนาติ นิทสฺสนมตฺตํ. ปเรหิปิ ภาวิตมคฺคํ, สจฺฉิกตผลฺจ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน สมนุสฺสรติ. วา-สทฺเทน วา อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน อตฺตนา ภาวิตํ มคฺคํ, ผลมฺปิ วา ปเรหิ ภาวิตํ มคฺคํ, ผลมฺปิ วาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ตถา ¶ จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อตฺตนา, ปเรหิ ภาวิตมคฺคํ, สจฺฉิกตผลฺจ อนุสฺสรณกาเล’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๗). เอว-การํ ปน ปทปูรณมตฺตเมว. ผลมฺปิ วาติ เอตฺถ ‘‘ภาวิต’’นฺติ น สมฺพนฺธิตพฺพํ. น หิ ผลํ ภาเวตพฺพํ โหติ, อถ โข สจฺฉิกาตพฺพเมวาติ. สมนุสฺสรโต มคฺคนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อตฺตนา, ปเรหิ วา ภาวิต’’นฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอกนฺตโตติ นิยมโต.
๑๑๔๘-๕๐. นนุ ¶ จ เจโตปริยาณยถากมฺมูปคาณานิปิ อตีตารมฺมณาเนว, กึ ปน เตสํ, อิมสฺส จ อารมฺมเณ นานากรณนฺติ อาห ‘‘เจโตปริยาณมฺปี’’ติอาทิ. กิฺจาปีติ อยํ นิปาตสมุทาโย, เอโก วา นิปาโต วิเสสานภิธานนิมิตฺเต อุปคมเน ทฏฺพฺโพ. อถ โขติ วิเสสาภิธานสมารมฺเภ. จิตฺตเมวาติ อิทํ ปุพฺเพ วิจาริตเมว. อตีเต เจตนามตฺตนฺติ อิทมฺปิ ปุพฺเพ วิย มหาอฏฺกถาวาทํ สนฺธาเยว วุตฺตํ. ตตฺถ หิ ยถากมฺมูปคาณสฺส เจตนามตฺตเมว อารมฺมณํ โหติ, น จิตฺตํ, นาปิ อิตเร ธมฺมา, ยโต ตํ ยถากมฺมูปคนฺติ วุจฺจตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยถากมฺมูปคาณํ อตีตเจตนามตฺตเมว อารมฺมณํ กโรตีติ วุตฺตํ, เหฏฺา ทสฺสิตปาฬิวเสน สพฺเพ จตฺตาโรปิ ขนฺธา ยถากมฺมูปคาณสฺส อารมฺมณนฺติ สงฺคหการานํ สนฺนิฏฺานํ. นตฺถิ กิฺจิ อโคจรนฺติ กิฺจิ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ นามโคตฺตาทึ วา อโคจรํ นาม นตฺถิ. ตฺหิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพฺุตฺาณสมานคติกเมวาติ อธิปฺปาโย.
๑๑๕๑-๒. อตฺตกฺขนฺธานุสฺสรเณติ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล. สรเณ…เป… โคจรนฺติ ‘‘อตีเต วิปสฺสี ภควา อโหสิ, ตสฺส มาตา พนฺธุมตี, ปิตา พนฺธุมา’’ติอาทินา นเยน นามโคตฺตาทึ, ปถวีนิมิตฺตาทิฺจ อนุสฺสรณกาเล ¶ นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ. นวตฺตพฺพโคจรนฺติ หิ ปริตฺตารมฺมณอตีตารมฺมณตฺติกวเสน วุตฺตํ, อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกวเสน ปน อากิฺจฺายตนชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตธมฺมารมฺมณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ, อวเสสปฺตฺตารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ โหติ. นามโคตฺตนฺติ เจตฺถ ขนฺธปฏิพทฺโธ สมฺมุติสิทฺโธ พฺยฺชนตฺโถ, น พฺยฺชนํ. พฺยฺชนฺหิ สทฺทายตนสงฺคหิตตฺตา ปริตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ (วิภ. ๗๔๙).
๑๑๕๔. ทิพฺพโสตสมนฺติ ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ปริตฺตฺจ รูปํ อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, ปริตฺตารมฺมณฺจ โหติ, อตฺตโน กุจฺฉิคตรูปทสฺสเน, ปรสฺส หทยนิสฺสิตโลหิตทสฺสนาทีสุ จ อชฺฌตฺตารมฺมณํ, พหิทฺธารมฺมณฺจ โหติ.
๑๑๕๕-๖. ปริตฺตาทีสุ อฏฺสูติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส วุตฺเตสุ อตีตารมฺมณํ วชฺเชตฺวา อนาคตารมฺมณํ ปกฺขิปิตฺวา อฏฺสุ. นิพฺพตฺติสฺสติ…เป… ปชานโตติ อิมินา นิพฺพตฺตกฺขนฺธชานนมาห ¶ . อนาคตํสาณสฺส อนาคตมโคจรํ นตฺถิ. ตมฺปิ หิ อนาคตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพฺุตฺาณสมานคติกเมว.
๑๑๖๓. ชานเน นามโคตฺตสฺสาติ ‘‘อนาคเต เมตฺเตยฺโย นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สุพฺรหฺมา นาม ปิตา ภวิสฺสติ, พฺรหฺมวตี นาม มาตา’’ติอาทินา นเยน นามโคตฺตาทิชานนกาเล.
๑๑๖๔-๕. ปริตฺตาทีสุ ปฺจสูติ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปฺจสุ. กามกมฺมสฺสาติ กามาวจรกมฺมสฺส.
๑๑๖๙. วิวิธตฺถวณฺณปทนฺติ ¶ นานปฺปการอตฺถปเทหิ, พฺยฺชนปเทหิ จ สมฺปนฺนํ. มธุรตฺถมตินีหรนฺติ มธุรตฺถํ อตินีหรฺจาติ ปทจฺเฉโท.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
อภิฺารมฺมณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๑๗๐-๒. อิทานิ ยสฺมา เอวํ อภิฺาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปฺา ภาเวตพฺพา โหติ. เอวฺหิ สา สพฺพากาเรน ถิรตรา สิขปฺปตฺตา จ โหติ, ตสฺมา ตสฺสา ภาวนานยวิภาวนตฺถมารภนฺโต อาห ‘‘สมาธึ ปนา’’ติอาทิ ¶ . กา ปฺาติ สรูปปุจฺฉา. โก จตฺโถติ อิมิสฺสา โก อตฺโถ. ปฺาติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย วตฺตตีติ อธิปฺปาโย.
๑๑๗๓-๔. ปฺา วิปสฺสนาปฺาติ อิธาธิปฺเปตเมว ปฺํ ทสฺเสติ, อฺตฺถ ปน พหุวิโธ ปฺาปเภโท โหติ. ปฺุจิตฺตสมายุตาติ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา. เอตฺถ จ ปฺุ-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติ. วิปสฺสนา-คฺคหเณน กมฺมสฺสกตาทิวสปฺปวตฺตํ เสสกุสลปฺํ. ชานนา วา ปการโตติ วุตฺเต ‘‘กิมิทํ ปการโต ชานนํ นามา’’ติ อนุโยคํ มนสิ นิธาย สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺํ นานปฺปการโต ชานนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สฺาวิฺาณปฺานํ, โก วิเสโส กิมนฺตร’’นฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉํ ¶ กตฺวา วิสฺสชฺชนมาห ‘‘สฺาวิฺาณปฺาน’’นฺติอาทินา. ชานนตฺเต สเมปิ จาติ วิสยวิชานนากาเร สมาเนปิ.
๑๑๗๕. สฺชานนมตฺตํวาติ ‘‘นีลปีต’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ, อวิชฺชมานํ วา สฺานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํ. ตถา เหสา ปุน สฺชานนปจฺจยกรณรสา. มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปฺปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-กาเรน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา น สนฺติเยวาติ อวธาเรติ. เตนาห ‘‘ลกฺขณปฺปฏิเวธ’’นฺติอาทิ. ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ กาตุํ เนว สกฺโกติ, วิฺาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ, สฺา กุโต ปฺากิจฺจํ กเรยฺยาติ ลกฺขณปฏิเวธํ กาตุํ น สกฺโกติจฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคํ ปาเปตุํ น สกฺโกตี’’ติ.
๑๑๗๖. วิฺาณํ ปน อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ น ตตฺถ สฺา วิย นีลปีตาทิกสฺส สฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ, อถ โข ตํ ตตฺถ อนิจฺจตาทิวิเสสํ, อฺฺจ ตาทิสํ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิฺาณํ ปนา’’ติอาทิ. กถํ ปน วิฺาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ กโรตีติ? ปฺาย ทสฺสิตมคฺเคน. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ายาคตาปิ วารา น วิฺายนฺติ. ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํ.
๑๑๗๗. อุสฺสกฺกิตฺวาติ ๒๒๐ อุทยพฺพยาทิาณปฏิปาฏิยา อารภิตฺวา มคฺคํ ปาเปตุเมว ตํ วิฺาณํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตา. วุตฺตนยนฺติ วิฺาเณ วุตฺตนยํ. สา หิ อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณฺจ ปฏิวิชฺฌติ. อตฺตโน ปน ¶ อนฺสาธารเณน อานุภาเวน มคฺคํ ปาเปตฺุจ สกฺโกติ. พาลคามิกเหรฺิกานํ กหาปณชานนมิว จ เนสํ อารมฺมณชานนํ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ เหรฺิกผลเก ปิตํ กหาปณราสึ เอโก อสฺชาตโวหารพุทฺธิ พาลทารโก, เอโก คามิกปุริโส, เอโก เหรฺิโกติ ตีสุ ชเนสุ ปสฺสมาเนสุ พาลทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตทีฆรสฺสจตุรสฺสปริมณฺฑลภาวมตฺตเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคาวหํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส ตทุภยํ ชานาติ, ‘‘อยํ เฉโก มหาสาโร, อยํ กูโฏ, อยํ อฑฺฒสาโร, อยํ ปาทสาโร’’ติอาทิกํ ปน วิภาคํ น ชานาติ. เหรฺิโก สพฺเพปิ เต ปกาเร ชานาติ, ชานนฺโต จ โอโลเกตฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสทฺทํ สุตฺวาปิ ชานาติ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ รสํ สายิตฺวาปิ หตฺเถน ธารยิตฺวาปิ ‘‘อสุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา ปพฺพเต วา นทีตีเร วา กโต’’ติปิ ‘‘อสุกอาจริเยน กโต’’ติปิ ชานาติ. ตตฺถ สฺา อสฺชาตโวหารพุทฺธิโน พาลทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณํ คณฺหาติ นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส อุปฏฺานาการคฺคหณโต, วิฺาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนมิว เอกจฺจวิเสสคฺคหณสมตฺถตาย, ปฺา อนวเสสคฺคหณสมตฺถตาย เหรฺิกสฺส กหาปณทสฺสนมิว ทฏฺพฺพาติ.
๑๑๗๘-๘๐. สภาวปฏิเวธนนฺติ สโก ภาโว, สมาโน วา ภาโว สภาโว, ตสฺส ปฏิเวธนํ าตปริฺาตีรณปริฺาวเสน สภาวสามฺลกฺขณปฏิเวธนํ. ฆฏปฏาทิปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลโก วิย ยถาวุตฺตธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส วิทฺธํสนรสา. อุปฺปชฺชมาโนเยว หิ าณาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต ¶ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สมฺโมหนนฺธการสฺส, วิทฺธํสนรสา มตา’’ติ. ตโตเยว สพฺพธมฺเมสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺติ, การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปติฏฺาเปตีติ อาห ‘‘อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา’’ติ. วิปสฺสนาปฺาย อิธาธิปฺเปตตฺตา สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺานํ. ตถา หิ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๙๙; ๕.๑๐๗๑; อ. นิ. ๑๑.๒) สุตฺตปทนฺติ อาห ‘‘สมาธาสนฺนการณา’’ติ.
๑๑๘๑-๒. ธมฺมสภาวปฏิเวโธ ¶ นาม ปฺาย อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺสา โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘ลกฺขเณเนกธา วุตฺตา’’ติ. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺตา, ตตฺถ วา วิทิตาติ โลกิกา. ตตฺถ อปริยาปนฺนตฺตา อโลกิกา. กตมา ปเนตฺถ โลกิยา, กตมา โลกุตฺตรา จาติ อาห ‘‘โลกิเยนา’’ติอาทิ. โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ มคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิเยน มคฺเคน ยุตฺตา. วิเสสโต ปน ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิจตุกฺกสงฺคหิตมคฺคสํยุตฺตา สมุทาเย ปวตฺตา ปฺา ตเทกเทเสสุปิ ปวตฺตตีติ มคฺค-คฺคหณํ กตํ, ปจฺเจกมฺปิ วา สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ มคฺคสมฺาติ กตฺวา. โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา. โลกุตฺตราปิ หิ มคฺคสมฺปยุตฺตา ภาเวตพฺพา, วิปสฺสนาปริโยสาเน ลพฺภเตวาติ โลกุตฺตร-คฺคหณํ น วิรุชฺฌติ. เตนาห ‘‘โลกุตฺตเรนา’’ติอาทิ. สุตมยาทิโตติอาทิคฺคหเณน ภาวนามยํ สงฺคณฺหาติ.
๑๑๘๓-๕. อตฺตโนว จินฺตายาติ ตสฺส ตสฺส อนวชฺชสฺส อตฺถสฺส สาธเน ปโรปเทเสน วินา อตฺตโน อุปายจินฺตาวเสเนว ¶ . ภูริปฺเนาติ มหาปฺเน, ปตฺถฏตาย ปถวีสมานปฺเน วาติ อตฺโถ. ปรโต ปน สุตฺวานาติ ปรโต อุปเทสํ สุตฺวา. สุเตเนว จ นิปฺผนฺนาติ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, สุเตเนว นิปฺผนฺนตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘นิปฺผนฺนตฺตา สุเตน วา’’ติ วา ปาโ. ยถา วาปิ ตถา วาติ ปรโต สุตฺวา วา อสุตฺวา วา. อปฺปนาปตฺตาติ อิทํ สิขาปตฺตํ ภาวนามยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน อปฺปนาปตฺตาว ภาวนามยาติ. ติสฺโสปิ ปเนตา ปฺา ปาฬิวเสน เอวํ เวทิตพฺพา –
‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา, เวทนา, สฺา, สงฺขารา, วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปฺา. ตตฺถ กตมา สุตมยา ปฺา…เป… สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปฺา. สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๖๘).
เอตฺถ จ กิฺจาปิ กมฺมายตนาทิวเสน จินฺตามยสุตมยปฺา มหคฺคตโลกุตฺตรวเสน ภาวนามยปฺา ¶ จ วุตฺตา, อิธ ปน อนฺติมภวิกานํ ทฺวินฺนํ โพธิสตฺตานเมว ลพฺภมานา จินฺตามยภูตา สจฺจานุโลมิกา ปฺา, ปูริตปารมีนํ อวเสสมหาปฺานํ ลพฺภมานา สุตมยา สจฺจานุโลมิกา ปฺา, โลกุตฺตรปฺปนาปตฺตาปิ ภาวนามยปฺาว อธิปฺเปตา.
๑๑๘๖. ¶ ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺสาติ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานสงฺขาตสฺส ปฏิสมฺภิทาจตุกฺกสฺส วเสน. นนุ เจตฺถ วิปสฺสนาปฺา อธิปฺเปตา, กสฺมา ปฏิสมฺภิทา อาหฏาติ? วิปสฺสกานํ าณปาฏวตฺถํ ปฺาปฺปเภเท นิทฺทิสิยมาเน ปฏิสมฺภิทาปฺาปิ วตฺตุกามตาย, ปฏิสมฺภิทาปฺาย วา วิปสฺสนาผลภูตตฺตา โลกิยโลกุตฺตรปฺาธิกาเร วา โลกุตฺตรปฺาย สห ปาปุณิตพฺพํ ปฏิสมฺภิทาปฺมฺปิ วตฺตุกามตาย อิเธว วุตฺตาติ. อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ าณนฺติ ‘‘อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘) เอวมาคตํ อตฺถาทีสุ ตีสุ ปเภทคตํ าณตฺตยํ. ตีสุปีติ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุปิ ปฏิสมฺภิทาาเณสุ โคจรกิจฺจลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานภูมิอาทิวเสน เต อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ เอวํ ปเภทคตํ าณํ, ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณวเสน วา ตีสุ าเณสุ าณํ. ปฏิสมฺภิทารมฺมณมฺปิ หิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. เตเนว จ สุตฺตนฺตภาชนียปาฬิยํ ‘‘าเณสุ าณ’’นฺติ, อฏฺกถาย จ ‘‘สพฺพตฺถกาณํ อารมฺมณํ กตฺวา าณํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ าณ’’นฺติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) อวิเสเสน วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา มหคฺคตปฏิสมฺภิทาาณสฺส อภาเวปิ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย มหคฺคตารมฺมณตาปิ ปฺหาปุจฺฉกปาฬิยํ วุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน –
‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป… ธมฺมารมฺมณํ วา, ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ ¶ สมเย ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหติ. เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลา. เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปฺตฺติ โหติ, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ¶ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาติ ‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’ติ, เตสุ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๕) –
จิตฺตุปฺปาทกฺกเมน เทสนาย ปวตฺตตฺตา สาวเสโส ปาโ กโต. จิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต อตฺเถ อเสเสตฺวา เทสนา หิ อภิธมฺมภาชนีเย ปวตฺตา, น สพฺพเยฺเยติ ยถาทสฺสิตวิสยวจนวเสน ‘‘เยน าเณน ตานิ าณานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ, น ตํ อฺารมฺมณตํ ปฏิเสเธติ เทสนาย อตปฺปรภาวโต. เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพาเน, อนาคเตปิ อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ อนาคตารมฺมณาติปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติปีติ อตฺถปฏิสมฺภิทาย นิพฺพานารมฺมณตา วุตฺตา. เอตฺถ จ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลสฺเสตํ อธิวจนํ. เหตุผลฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ สมฺปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ธมฺโมติปิ สงฺเขปโต ปจฺจยสฺเสตํ อธิวจนํ. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ ทหติ ปวตฺเตติ, สมฺปาปุณิตุํ วา ธาเรติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. นิรุตฺตีติ สตฺตานํ มูลภาสาภูตา มาคธิกภาสา, ยาย พุทฺธานํ เทสนา โหติ. ปฏิภานนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ าณตฺตยเมว. วุตฺตฺเหตํ อภิธมฺเม ‘‘ทุกฺเข าณํ…เป… ตสฺส วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิ.
๑๑๘๗. ยสฺมา ¶ ปนายํ สงฺเขปตฺโถว, ปเภทวเสน จ วุจฺจมาโน ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ตํ สงฺคเหตฺวา ปเภทโตว อตฺถาทิเก ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ ยํ กิฺจิ เหตาทิปจฺจยโต สมุปฺปนฺนํ. ตํ ปน ‘‘อิทํ อิโต นิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ เหตุอนุสาเรน วิฺายมานเมว อิธ อธิปฺเปตํ, ตถา กุสลากุสลผลภูตา วิปากา อพฺยาปารสนฺติวเสน วิฺายมานา, เสสา อพฺยาปารภูตา กิริยา ธมฺมา อวิปากสนฺติวเสน, อสงฺขตํ นิสฺสรณภูโต นิโรโธ นิพฺพุติสนฺติวเสน, พุทฺธวจนตฺถภูโต ขนฺธาทิปรมตฺถธมฺโม อิมาย อยํ ทีปิโตติ เอวํ ปาฬิอนุสาเรน วิฺายมาโนว อตฺถสมฺํ ลภตีติ อาห ‘‘ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เหตุผลํ, ภาสิตตฺโถ จ สกสกเหตุปฏิพทฺโธ, ภาสิตปฏิพทฺโธ จ วิฺายตีติ ปริยายโต, เสสํ สกสกภาววเสเนว วิฺายตีติ นิปฺปริยายโตว อตฺโถ นาม. ตตฺถ ปริยายตฺโถ สุตฺตนฺตภาชนียวเสน วุตฺโต, นิปฺปริยายตฺโถ อภิธมฺมภาชนียวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. ภาสิตนฺติ ปาฬิธมฺมมาห. เสสํ อตฺถปฺจเกสุ วุตฺตนเยน ยถารหํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
เอตฺถ ¶ จ นิพฺพานํ ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, ภาสิตตฺโถ าเปตพฺโพ อตฺโถ, อิตโร นิพฺพตฺเตตพฺโพ อตฺโถติ ติวิโธ โหติ อตฺโถ. มคฺโค สมฺปาปโก เหตุ, ภาสิตํ าปโก เหตุ, อิตรํ นิพฺพตฺตโก เหตูติ เอวํ ติวิโธ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. กิริยาธมฺมานฺเจตฺถ อวิปากตาย ธมฺมภาโว น วุตฺโต. ยทิ เอวํ วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว น วตฺตพฺโพ? น, ปจฺจยุปฺปนฺนภาวโต. เอวํ สติ กุสลากุสลานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อตฺถภาโว อาปชฺชติ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา. วิปากสฺส ปน ปธานเหตุตาย ¶ ปากฏภาวโต ธมฺมภาโว เอว เตสํ วุตฺโต, กิริยานํ ปจฺจยภาวา ธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา. กมฺมผลสมฺพนฺธสฺส ปน เหตุภาวาภาวโต ธมฺมภาโว น ยุตฺโตติ. อปิจ ‘‘อยํ อิมสฺส ปจฺจโย, อยํ ปจฺจยุปฺปนฺโน’’ติ เอวํ เภทมกตฺวา เกวลํ กุสลากุสเล วิปากกิริยธมฺเม จ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทา น โหนฺตีติ เตสํ อตฺถธมฺมตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๘๙. สภาวนิรุตฺตีติ อวิปรีตนิรุตฺติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โพธเน สพฺพกาลํ ปฏินิยตสมฺพนฺโธ อพฺยภิจารโวหาโร มาคธภาสาติ วุตฺตํ โหติ. สา หิ สพฺพกาลํ ปฏินิยตสมฺพนฺโธ, อิตรา ภาสา ปน กาลนฺตเรน ปริวตฺตนฺติ. อตฺถโต ปเนสา นามปฺตฺตีติ อาจริยา. ยถาหุ –
‘‘นิรุตฺติ มาคธา ภาสา, อตฺถโต นามสมฺมุตี’’ติ.
อปเร ปน – ยทิ สภาวนิรุตฺติ ปฺตฺติสภาวา, เอวํ สติ ปฺตฺติ อภิลปิตพฺพา, น วจนนฺติ อาปชฺชติ, เอวฺจ สติ ‘‘ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ อิทํ น สกฺกา วตฺตุํ, อภิลปิตพฺโพติ อภิลาโป. น หิ วจนโต อฺํ อภิลปิตพฺพํ อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถิ, อถ ผสฺสาทิวจเนหิ โพเธตพฺพํ อภิลปิตพฺพํ, เอวฺจ สติ อตฺถธมฺมานมฺปิ โพเธตพฺพตฺตา เตสมฺปิ นิรุตฺติภาโว อาปชฺชติ, อปิจ อฏฺกถายํ ‘‘ผสฺโสติ จ สภาวนิรุตฺติ, ผสฺสา ผสฺสนฺติ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) วจนโต วิฺตฺติวิการสหิโต สทฺโท นิรุตฺตีติ ทสฺสิตเมว, ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ¶ สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปฺตฺติอารมฺมณา’’ติ ¶ จ อฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) วุตฺตตฺตา นิรุตฺติสทฺทารมฺมณาย โสตวิฺาณวีถิยา ปรโต มโนทฺวาเร นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปวตฺตติ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วจนํ อุปปนฺนํ โหตีติ วทนฺติ. อาจริยโชติปาลตฺเถราทโย ปนาหุ – ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ วจนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทํ คเหตฺวา ปจฺฉาชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวฺจ สติ อฺสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ อฺํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ วุตฺตนฺติ อาปชฺชติ, ยถา ปน ทิพฺพโสตาณํ มนุสฺสาทิสทฺทเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ตํตํสทฺทวิภาวกํ, เอวํ สภาวาสภาวนิรุตฺตินิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนสภาวนิรุตฺติสทฺทารมฺมณํ ตํวิภาวกํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจมาเน น โกจิ ปาฬิวิโรโธ, ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ จ ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณปจฺจเวกฺขณํ ปวตฺเตนฺตสฺสาติ น น สกฺกา วตฺตุํ. ตมฺปิ หิ าณํ สภาวนิรุตฺตึ วิภาเวนฺตเมว ตํตํสทฺทปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ ตํตํปเภทนิจฺฉยสฺส เหตุภาวโต นิรุตฺตึ ภินฺทนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ จ ปเภทคตมฺปิ โหตีติ.
๑๑๙๐. ติวิธนฺติ อิทํ เหฏฺา วิภาวิตนยเมวาติ. ปจฺจเวกฺขโตติ อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ อสมฺโมหวเสน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. นนุ จ ตีณิ าณานิปิ อตฺถธมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ าเณสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ โหติ, กสฺมา ปน ‘‘เตสุ…เป… มต’’นฺติ วิสุํ วุตฺตนฺติ? สารมฺมเณสุ ตีสุ าเณสุ ปวตฺตาณสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ยฺหิ าณารมฺมณํ าณํ ตสฺส อารมฺมณมฺปิ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ, ตํ อิธ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิมานิ าณานิ ¶ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ. าณมตฺตารมฺมณํ ปน าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาเยว. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อยํ ปฏิสมฺภิทา สารมฺมเณสุ าเณสุ ปวตฺตติ, อารมฺมณานํ ปน ปเภทํ เหฏฺา าณตฺตยเมว วิภาเวติ. ยถา กึ? ยถา ธมฺมเทสนาย อสมตฺโถ พหุสฺสุโต กิฺจาปิ ธมฺมกถิเกน กเถตพฺพํ ธมฺมํ ชานาติ, เทสนา ปน ธมฺมกถิกสฺเสว วิสโยติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อิมาสุ ปน ปจฺฉิมานํ ติสฺสนฺนํ เสขาเสขมคฺคกฺขเณ อสมฺโมหวเสน ปฏิเวโธ โหติ, อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณกรณวเสนปิ. ตถา หิ สา มคฺคผลสภาวาปิ โหติ. เอวฺจ กตฺวา สา โลกิยโลกุตฺตรา, เสสา ติสฺโส โลกิยาว. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ลาโภ ¶ ตาสมสมฺโมหา, เสขาเสขปถกฺขเณ;
อตฺถปฺา ยถาลมฺพา, สา ทฺวิธาฺา ตุ สาสวา’’ติ.
๑๑๙๑. อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปฺจหิ อากาเรหิ วิสทภาวํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ, ปาฬิอฏฺกถาสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา ปริปุจฺฉา ปริโต สพฺพโต าตุํ ปุจฺฉาติ กตฺวา. สวนํ สกฺกจฺจํ อฏฺึ กตฺวา โสตวิฺาณวเสน คหณํ, อธิคโม มคฺคุปฺปตฺติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อธิคโม นาม อรหตฺตมคฺคุปฺปตฺตี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) วุตฺตํ. ตํ เสขภูมิยํ ปเภทคมนํ อปฺปวิสยํ, อเสขภูมิยํ พหุวิสยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. สาติสยํ วา อธิคมนํ สนฺธาเยว วุตฺตํ. เสเขน ปตฺตานมฺปิ หิ อิมาสํ อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทภาวาธิคโมติ. ปุพฺพโยโค วิย ปน อรหตฺตปฺปตฺติ อรหโตปิ ปฏิสมฺภิทาวิสทตาย ปจฺจโย น น โหตีติ ปฺจนฺนมฺปิ ยถาโยคํ เสกฺขาเสกฺขปฏิสมฺภิทาวิสทตาย การณตา โยเชตพฺพา. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ ¶ สาสเน คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ, ตาว วิปสฺสนาภิโยโค. อธิคมปุพฺพโยคา เจตฺถ อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนฺจ วิสทํ กโรนฺติ, เสสานิ ปน สุวิสทภาวสฺเสว ปจฺจยาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๙๒-๔. เอวํ เอกวิธาทิวเสน ปฺาย ปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาวนาวิธานํ วิภาเวตุํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺพา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยสฺมา อิมาย ปฺาย ขนฺธาทโย ธมฺมา ภูมิ, สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จาติ อิมา ทฺเว วิสุทฺธิโย มูลํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย สรีรํ, ตสฺมา เตสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน าณปริจยํ กตฺวา มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ขนฺธาทีสู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ขนฺธาทีสูติ ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภเทสุ. ภูมิภูเตสุ จาติ ลกฺขณาทิคฺคหณวเสน าณสฺส ปวตฺติฏฺานภูเตสุ. สีลํ จิตฺตวิสุทฺธินฺติ มูลภูตํ สีลวิสุทฺธึ, จิตฺตวิสุทฺธิฺจ. สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยฺจ อยํ ปฺา มูลชาตา นาม โหติ, นาสตีติ. ทิฏฺิวิสุทฺธาทโย ปฺจาติ อุปพฺรูเหตพฺพตฺตา สรีรภูตา ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทโย ปฺจ. อิมิสฺสา หิ ปฺาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺานิยา ¶ ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทโย อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน สรีรนฺติ เวทิตพฺพา. ตาย ปฺายาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน ขนฺธาทีสุ ธมฺเมสุ ปวตฺตปฺาย. ชนนาทิโตติ ชาติชรามรณาทีหิ.
๑๑๙๕-๖. ‘‘ภาเวตพฺพา’’ติ วตฺวา อิทานิ ยสฺมา ขนฺธาทิภูมีสุ สีลวิสุทฺธิจิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาเตหิ มูเลหิ สุปฺปติฏฺิเตน ปฺจวิสุทฺธิสงฺขาตสรีรสฺส วฑฺฒเนเนว ปฺาวฑฺฒนา นาม ¶ โหติ, ตสฺมา วิปสฺสนาปฺาย ภูมิภูเตสุ ขนฺธาทีสุ เอกเทสทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ. ยํ กิฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. อตีตานาคตาทิกนฺติอาทินา ปน ตเทว เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสติ. อาทิ-คฺคหเณน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส คหณํ.
๑๑๙๗-๑๒๐๐. หีนนฺติอาทีสุ อกุสลกมฺมสมุฏฺานตาย หีนํ, กุสลกมฺมสมุฏฺานตาย ปณีตํ. อกุสลวิปากุปฺปตฺติเหตุภูตตาย วา หีนํ, วิปริยาเยน ปณีตํ. ทุปฺปริคฺคหภูตสุขุมรูปาทิวเสน ทูรํ, อิตรวเสน สนฺติกนฺติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิวิภาคภินฺนํ สพฺพํ ตํ รูปราสิวเสน พุทฺธิยา เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ราสฏฺเน รูปกฺขนฺโธ’’ติ วุจฺจติ. สุตฺเตปิ หิ วุตฺตํ ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา’’ติ. เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอเกเกสุ ปน เวทนาทีสุ ‘‘สมุทฺโท มยา ทิฏฺโ’’ติอาทีสุ วิย สมุทายโวหารสฺส อวยเวปิ ทิสฺสนโต ขนฺธ-สทฺโท รุฬฺหีวเสน ปวตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ตํ กิฺจิ เวทยิตลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. เวทนากฺขนฺโธเยว เวทนากฺขนฺธตา. เวทนาย อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๒.๔๙๗ อาทโย) คเหตพฺพา. อภิสงฺขารลกฺขณนฺติ สงฺขารกฺขนฺธสฺส เจตนาปธานตาย เอวํ วุตฺตํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ ราสิกรณลกฺขณํ สมฺปิณฺฑนลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙) วุตฺตตฺตา ยถา อตฺตโน ผลสงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขรณสภาวนฺติ อตฺโถ. อยํ ปน กุสลากุสลเจตนาย วเสน วฏฺฏติ.
๑๒๐๒-๕. เอวํ ¶ วิปสฺสนาปฺาย ภูมิภูเต ธมฺเม เอกเทสโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีลจิตฺตวิสุทฺธีนํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา ตา อวตฺวา อิทํ ปฺาภาวนาย อาทิภูตํ ทิฏฺิวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ¶ ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตํ สมฺปาเทตุกาเมน จ โยคาวจเรน จตุธาตุววตฺถานวเสน วา ทฺวาทสายตนวเสน วา ปฺจกฺขนฺธวเสน วา อุภินฺนํ สงฺเขปโกฏฺาสานํ วเสน วา ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน วา นามรูปสฺส ววตฺถาเปตพฺพภาเวปิ เตน เตน มุเขน ววตฺถานปฺปกาสนสฺส อติปปฺจาวหตฺตา ยถาธิคตกฺขนฺธวเสเนว อิธ ววตฺถานํ ทสฺสิตํ. เอกาสีติยา จิตฺเตนาติ เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตน. โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปน เนว สุกฺขวิปสฺสกสฺส, น สมถยานิกสฺส ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ อนธิคตตฺตา. จตฺตาโรรูปิโน ขนฺเธติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺเธ. สีตุณฺหาทิวิโรธิปจฺจยสมวาเย วิการาปชฺชนโต รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ. อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นามํ นมนลกฺขณํ. ปริคณฺหตีติ ปริจฺเฉทการิกาย ปฺาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ.
๑๒๐๖-๙. ตาลสฺส กนฺทํ ตุ ยมกนฺติ ทฺวีหิ พีเชหิ นิพฺพตฺติตํ เอกีภูตํ ยมกตาลกนฺทํ. ตฺหิ ยมกํ ภินฺนสนฺตานมฺปิ อภินฺนํ วิย อุปฏฺาติ, เอวํ รูปารูปธมฺมาติ. นามฺจ รูปฺจาติ เอเตเนว ตสฺส ทุวิธภาเว สิทฺเธ ‘‘ทฺวิธา ววตฺถเปตี’’ติ อิทํ นามรูปวินิมุตฺตสฺส อฺสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ. เตเนวาห ‘‘นามโต รูปโต’’ติอาทิ. นามรูปมตฺตตาย อวินิจฺฉิตตฺตา, สนฺตานาทิฆนเภทสฺส จ อกตตฺตา อภินิเวเสน วินา สมูเหกตฺตคฺคหณวเสน ‘‘สตฺโต’’ติ ปวตฺโต สมฺโมโห สตฺตสมฺโมโห, ตสฺส ฆาตตฺถํ วิกฺขมฺภนตฺถํ. พหุสุตฺตวเสนาติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา อิธ ทสฺสิตานํ, อฺเสฺจ ‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, อตฺตา อภวิสฺส ¶ , นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ (มหาว. ๒๐; สํ. นิ. ๓.๕๙) เอวมาทีนํ สมฺพหุลานํ สุตฺตนฺตานํ วเสน. ตนฺติ ตํ นามรูปํ.
๑๒๑๐-๒. องฺคสมฺภาราติ องฺคสมฺภารเหตุ ตนฺนิมิตฺตํ อมฺุจิตฺวา สติ เอว ตสฺมินฺติ อตฺโถ. สทฺโทติ โวหาโร. ขนฺเธสูติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สนฺเตสุ เต อมฺุจิตฺวาว สตฺโตติ สมฺมุติ โวหาโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อกฺขจกฺกปฺชรอีสาทีสุ องฺคสมฺภาเรสุ เอเกนากาเรน เอกชฺฌํ ราสิ หุตฺวา สณฺิเตสุ ‘‘รโถ’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ, ปรมตฺถโต ปน เอเกกสฺมึ องฺเค อุปปริกฺขิยมาเน รโถ นาม นตฺถิ, เอวเมว อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเนสุ ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘ปุคฺคโล’’ติ วา ‘‘ชีโว’’ติ วา โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน เอเกกสฺมึ ธมฺเม อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘อสฺมี’’ติ วา ‘‘อห’’นฺติ วา คาหสฺส วตฺถุภูโต สตฺโต นาม นตฺถิ, เกวลํ นามรูปมตฺตเมว อตฺถีติ. เอวํ ปสฺสโต หิ ทสฺสนํ ¶ ยถาภูตทสฺสนํ นาม โหติ, ยํ ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ. สเจ โกจิ สตฺโต นาม นตฺถิ, กถฺจรหิ นามรูปมตฺเต คมนาทิอตฺถกิจฺจสิทฺธตา โหตีติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ยถาปี’’ติอาทิ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา ทารุมยํ ยนฺตํ นิชฺชีวํ ชีววิรหิตํ อพฺภนฺตเร วตฺตมานสฺส ชีวสฺส อภาวโต ตโตเยว นิรีหกํ นิพฺยาปารํ, อถ จ ปน ทารุรชฺชุสมาโยเค ปจฺจยวิเสสวเสน ตํ ทารุยนฺตํ คจฺฉติปิ ติฏฺติปิ, สชีวํ สพฺยาปารํ วิย คมนาทิกิจฺจํ สาเธนฺตมิว ขายติ, ตถา อิทํ นามรูปมฺปิ กิฺจาปิ นิชฺชีวํ นิรีหกฺจ, อถ จ ปน อฺมฺสงฺขตปจฺจยวิเสสสฺส สมาโยเค สชีวํ สพฺยาปารํ คจฺฉนฺตํ ติฏฺนฺตฺจ ขายตีติ.
๑๒๑๓. สจฺจโตติ ¶ ภูตโต, ปรมตฺถโตติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ นามรูปํ อภิสงฺขตํ ยนฺตมิว สฺุํ ชีวาทินา. ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตํ อิทํ นามรูปํ ยนฺตมิว สฺุนฺติ วา สมฺพนฺโธ. ทุกฺขสฺส ปฺุโชติ นิจฺจาตุรตาย ทุกฺขสฺส ราสิ. ติณกฏฺสาทิโสติ อตฺตสฺุตาย ติณกฏฺสโม.
๑๒๑๕. ยมกนฺติ ยุคฬํ. โส จ ยมกภาโว อฺมฺนิสฺสิตภาเวนาติ อาห ‘‘อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา’’ติ. ตโต เอว เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ อุโภ ภิชฺชนฺติ. น หิ กทาจิ ปฺจโวการภเว มรณวเสน รูเป นิรุชฺฌนฺเต อรูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ, อรูเป วา นิรุชฺฌนฺเต รูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ อตฺถิ. เอกโวการภวจตุโวการภเวสุ ปน เตสํ อฺมฺํ อนิสฺสาย ปวตฺติยา การณํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ. โส ปนายํ ภงฺโค ปจฺจยวเสเนว, ปจฺจยนิโรเธเนว นามรูปนิโรโธติ อตฺโถ. ปจฺจยาติ ปจฺจยภูตา, อฺมฺสฺส ปจฺจยา โหนฺตาปิ เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ อุโภ ภิชฺชนฺติเยวาติ อตฺโถ.
๑๒๑๖-๙. นิตฺเตชนฺติ เตชหีนํ อานุภาววิรหิตํ. ยตฺถ ปน ตํ นิตฺเตชํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น พฺยาหรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. น หิ อฺถา สทฺทหนุสฺสาหนาทีสุ นามํ นิตฺเตชนฺติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ รูปํ สนฺธารณาพนฺธนาทีสุ. เตเนว หิ ‘‘ตถา รูปมฺปิ นิตฺเตช’’นฺติ วตฺวา ‘‘ภฺุชามีติ…เป… น วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ.
๑๒๒๐-๑. นามํ นิสฺสายาติอาทินา พฺยติเรกวเสนปิ นามรูปานํ นิตฺเตชตํเยว วิภาเวติ ¶ . รูปฺหิ คมนาทิกิริยาสุ นามํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, นามํ ทสฺสนาทิกิริยาสุ รูปํ นิสฺสาย. อฺมฺํ สนฺนิสฺสาย จสฺส อตฺตกิจฺจสิทฺธิปิ ปจฺเจกํ อสมตฺถตํ วิภาเวติ. ตถา หิ นามรูปสฺส อตฺตสฺุตา, นิพฺยาปารตา จ สุฏฺุตรํ ปากฏา โหนฺตีติ. กถํ ¶ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถานํ สมุทิตภาเว สติ สมตฺถตา โหติ อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุกภาวาปตฺติโต. น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺตานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สมุทิตํ ทฏฺุํ สกฺโกตีติ โจทนํ หทเย กตฺวา อาห ‘‘อิมสฺส ปนา’’ติอาทิ. อุปมายปิ หิ อสิทฺโธ อตฺโถ สาเธตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิ อิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๘; อ. นิ. ๘.๘; ๑๐.๙๕; ชา. ๒.๑๙.๒๔). อยํ ปเนตฺถ ชจฺจนฺธปีสปฺปีนํ อุปมา – ยถา ชจฺจนฺโธ จ ปีสปฺปี จ ทิสา ปกฺกมิตุกามา อสฺสุ. ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปึ เอวมาห ‘‘อหํ โข, ภเณ, สกฺโกมิ ปาเทหิ ปาทกรณียํ กาตุํ, นตฺถิ จ เม จกฺขูนิ, เยหิ สมํ วิสมํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ. ปีสปฺปี ชจฺจนฺธํ เอวมาห ‘‘อหํ โข, ภเณ, สกฺโกมิ จกฺขุนา จกฺขุกรณียํ กาตุํ, นตฺถิ จ เม ปาทา, เยหิ อภิกฺกเมยฺยํ ปฏิกฺกเมยฺยํ วา’’ติ. โส ตุฏฺหฏฺโ ชจฺจนฺโธ ปีสปฺปึ อํสกูฏํ อาโรเปสิ, ปีสปฺปี ชจฺจนฺธสฺส อํสกูเฏ นิสีทิตฺวา เอวมาห ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺห, ทกฺขิณํ มฺุจ, วามํ คณฺหา’’ติ. ตตฺถ ชจฺจนฺโธปิ นิตฺเตโช ทุพฺพโล น สเกน พเลน คจฺฉติ, ตเถว ปีสปฺปี น สเกน พเลน คจฺฉติ, น จ เตสํ อฺมฺํ นิสฺสาย คมนํ น ปวตฺตติ, เอวเมว นามมฺปิ นิตฺเตชํ น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตติ, รูปมฺปิ นิตฺเตชํ น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตติ, น จ เตสํ อฺมฺํ นิสฺสาย อุปฺปตฺติ วา ปวตฺติ วา น โหตีติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘น สเกน พเลน ชายเร,
โนปิ สเกน พเลน ติฏฺเร;
ปรธมฺมวสานุวตฺติโน,
ชายเร สงฺขตา อตฺตทุพฺพลา.
‘‘ปรปจฺจยโต ¶ ¶ จ ชายเร, ปรอารมฺมณโต สมุฏฺิตา;
อารมฺมณปจฺจเยหิ จ, ปรธมฺเมหิ จิเม ปภาวิตา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๗๗);
๑๒๒๒-๓. อิทานิ นาวายนฺติกูปมายปิ นามรูปานํ อวสวตฺติตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิคาถาทฺวยํ วุตฺตํ. ตตฺถ นิสฺสายาติ ปติฏฺาย. ยนฺตีติ คจฺฉนฺติ. มนุสฺเส นิสฺสายาติ เนตุภูเต นิยามกกมฺมกราทิมนุสฺเส อปสฺสาย. น หิ เตสํ อรณคฺคหณลงฺการสณฺาปนอุทกสิฺจนาทิกิริยาย วินา นาวา อิจฺฉิตเทสํ ปาปุณาติ, ยถา ปน อุโภปิ อฺมฺํ นิสฺสาย อณฺณเว คจฺฉนฺติ, เอวํ นามฺจ รูปฺจ อุโภ อฺมฺํ นิสฺสิตา ปวตฺตนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๑๒๒๔. สตฺตสฺํ วิโนเทตฺวาติ ยถาวุตฺตนเยหิ อนาทิกาลภาวิตํ ขนฺธปฺจเก สตฺตคฺคาหํ วิกฺขมฺเภตฺวา. นาม…เป… วุจฺจตีติ ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย. อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ เอวํ สพฺพากาเรน เตสํ ลกฺขณสลฺลกฺขณมุเขน ตมตฺถภาวทสฺสนํ เอตํ อตฺตทิฏฺิมลวิโสธนโต ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ อตฺโถ. น เกวลฺเจตํ ทิฏฺิวิสุทฺธิเยว วุจฺจติ, นามรูปววตฺถาปนนฺติปิ เอตสฺเสว อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. ชาติอาทิโตติ ชาติชราพฺยาธิอาทิโต ทุกฺขโต. ยถาห ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (มหาว. ๑๔; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐). อนฺตทฺวยนฺติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตทฺวยํ. อถ วา สตฺตสฺส อจฺจนฺตํ อตฺถิภาวสงฺขาตํ, ตสฺส นตฺถิภาวสงฺขาตฺจ อนฺตทฺวยํ. ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโต หิ สตฺโต ¶ อตฺถีติ วชฺชิตพฺพเมว, โลกสงฺเกตโตว อุปลพฺภนโต นตฺถีติปิ วชฺชิตพฺพเมวาติ. สุฏฺุตรํ ปริสุทฺธํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. ทิฏฺิคตานิ มลานีติ ทิฏฺิคตสงฺขาตานิ มลานิ. อเสสํ นิสฺเสสโต นาสํ วินาสํ วิกฺขมฺภนํ อุเปนฺติ. ตถา เหตํ ทิฏฺิมลวิโสธนโต ทิฏฺิวิสุทฺธีติ วุจฺจติ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๒๗. อนนฺตรํ ¶ นิทฺทิฏฺาย ทิฏฺิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, น ตทฺโต วิเสสนตฺถํ ตทฺสฺส จ อภาวโต. อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อตฺถสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติ. ชานิตฺวา เหตุปจฺจเยติ เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหิตฺวา, เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหนเหตูติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺจยปริคฺคหณเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตเย กงฺขาวิตรณํ โหตีติ. วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ. ตํ ปน าณํ ตถาวิคตํ วสิภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ิต’’นฺติ.
๑๒๒๙-๓๐. นามรูปสฺส…เป… อาวชฺชิตฺวาติ ยถา นาม กุสโล ภิสกฺโก โรคํ ทิสฺวา ตสฺส สมุฏฺานํ ปริเยสติ, ยถา วา ปน อนุกมฺปโก ปุริโส กุมารํ อุตฺตานเสยฺยํ ¶ รถิกาย นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘กสฺส นุ โข อยํ ปุตฺตโก’’ติ ตสฺส มาตาปิตโร อาวชฺชติ, เอวเมวํ นามรูปสฺส โก เหตุ, โก วา ปจฺจโย ภเว. น ตาเวตํ อเหตุกํ สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺเพสฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต, น อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปโต อุทฺธํ อิสฺสราทีนํ อภาวโต. เยปิ นามรูปมตฺตเมว อิสฺสราทโยติ วทนฺติ เตสํ อิสฺสราทิสงฺขาตนามรูปสฺส อเหตุภาวาปตฺติโต, ตสฺมา ภวิตพฺพมสฺส เหตุปจฺจเยหิ, ‘‘โก นุ โข’’ติ นามรูปสฺส เหตุปจฺจเย อาวชฺชิตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ ตาว กตฺวา อิมสฺส นามรูปสฺส เหตุปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺเตน โอฬาริกตฺตา, สุปากฏตฺตา จ รูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ ปมํ ตสฺส ปจฺจยปริคฺคโห กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปกายสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห อเหตุวิสมเหตุวาทนิวตฺติยา โหติ, เอวํ นิพฺพิทาวิราคาวหภาเวน ตตฺถ ตตฺถ อภิรตินิวตฺติยาปิ อิจฺฉิตพฺโพติ ตํ ทฺวตฺตึสาการวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๑๒๓๒-๓. อวิชฺชา…เป… มโตติ อวิชฺชา ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิทํ จตุพฺพิธํ ¶ ธมฺมชาตํ เอตสฺส ยถาวุตฺตสฺส รูปกายสฺส เหตุ, จตุพฺพิโธ อาหาโร ปจฺจโยติ อตฺโถ. กสฺมา ปน ปุริมํ เหตุ, อิตโร ปจฺจโยติ โจทนํ สนฺธาย ‘‘ชนโก’’ติอาทึ วตฺวา ตํ โลกวเสน สมตฺเถตุํ ‘‘เหตฺวงฺกุรสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชนโกติ, อนุปาลโกติ จ อนฺโตคตเหตฺวตฺถมิทํ วิเสสนํ, ชนกตฺตา, อนุปาลกตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ชนกตฺตาติ นิพฺพตฺตกตฺตา. อิมินา พีชํ วิย องฺกุรสฺส อวิชฺชาทโย รูปกายสฺส อสาธารณการณตาย เหตูติ ทสฺสิตํ. อนุปาลกตฺตาติ อุปตฺถมฺภกตฺตา. อิมินา ปน องฺกุรสฺส ปถวีสลิลาทโย ¶ วิย อาหาโร สาธารณการณตาย ปจฺจโยติ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๒๓๔-๗. อิติเม…เป… คตาติ เอวเมเต อวิชฺชาทโย ปฺจ ธมฺมา ยถารหํ เหตุภาวํ, ปจฺจยภาวฺจ คตา. มาตาว อุปนิสฺสยาติ อวิชฺชา ภเวสุ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนภาเวน, ตณฺหา ปตฺถนาภาเวน, อุปาทานํ ทฬฺหคฺคาหภาเวนาติ เอวํ สงฺขารภวานํ เหตุภูตา ชนกสหายตาย ภวนิกนฺติตํสหชาตอาสนฺนการณตฺตา อภิสงฺขาริกา, อปสฺสยภูตา วาติ มาตา วิย อุปนิสฺสยา โหนฺติ. ยถา ปิตุชนิตสุกฺเก ปุตฺตสฺส อุปฺปตฺตีติ ปิตา ชนโก, เอวํ กมฺมํ สตฺตสฺส อุปฺปาทกตฺตา ชนกนฺติ อาห. ยถา ธาตี ชาตสฺส กุมารสฺส วฑฺฒิตา สนฺธาริกา, เอวํ อาหาโร อุปฺปนฺนสฺส กายสฺส พฺรูเหตา, สนฺธารโก จาติ วุตฺตํ ‘‘ธาตี…เป… ภเว’’ติ. กามฺเจตฺถ อวิชฺชาทโย นามกายสฺสาปิ ปจฺจโย, ปการนฺตเรน ปน ตสฺส ปากฏํ ปจฺจยปริคฺคหวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขฺุจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จกฺขฺุจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน จกฺขุวิฺาณสฺส อาวชฺชนาทึ อชฺฌตฺตํ สพฺพํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติ. รูปมาโลกเมว จาติ ปน จ-สทฺเทน ยถา พาหิรรูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, ยถา จ อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เอวํ อฺมฺปิ พาหิรํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติ. ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ลทฺธาติ อตฺโถ. เตน จกฺขุสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, รูปาโลกานฺจ ยถาสมฺภวํ อารมฺมณอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน, อิตเรสฺจ สทฺทสงฺคหิตานํ อนนฺตราทิสหชาตาทิวเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. อาทิ-สทฺเทน ผสฺสาทีนํ วิย สห ปจฺจเยหิ โสตวิฺาณาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. เอวํ สมฺมสนูปคํ สพฺพํ นามํ สห ปจฺจเยน สงฺคหิตํ โหติ. เตนาห ‘‘นามกายสฺส ปจฺจยํ ปริคณฺหตี’’ติ.
๑๒๓๘-๔๐. ทิสฺวานาติ ¶ เอตรหิ ปวตฺตึ ทิสฺวา. ตเถวิทนฺติ อิมินา น เกวลํ สปฺปจฺจยตามตฺตเมว ¶ ปจฺจามฏฺํ, อถ โข ยาทิเสหิ เอตรหิ ปวตฺตติ, ตาทิเสหิ อวิชฺชาทิปจฺจเยเหว อตีเตปิ ปวตฺติตฺถาติ ปจฺจยสหิตตาปิ ปจฺจามฏฺาติ ทฏฺพฺพํ. ปุพฺพนฺเตติ อตีตขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺาเส. ปฺจธาคตาติ –
‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ อหมตีตมทฺธานํ, กึ นุ โข อโหสึ อหมตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสึ อหมตีตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) –
ปฺจหิ อากาเรหิ อาคตา, ปวตฺตา วา. อปรนฺเตติ อนาคเต ขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺาเส. ปฺจธา สมุทีริตาติ –
‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธานํ, น นุ โข ภวิสฺสามิ อหมนาคตมทฺธานํ, กึ นุ โข ภวิสฺสามิ อหมนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อหมนาคตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) –
เอวํ ปฺจธา กถิตา.
๑๒๔๑. ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธาเนติ เอตรหิ ปฏิสนฺธึ อาทึ กตฺวา จุติปริยนฺเต อทฺธาเนปิ. อทฺธาน-คฺคหเณน เจตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธโกฏฺาสเมว วทติ. น หิ ตพฺพินิมุตฺโต อฺโ โกจิ กาโล นาม อตฺถีติ. ฉพฺพิธา ปริกิตฺติตาติ –
‘‘อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี จ ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) –
เอวํ ¶ ฉพฺพิธา วุตฺตา. ‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๒๙-๑๓๐) วิย ปเทเสปิ ¶ สพฺพ-สทฺทสฺส ปวตฺตนโต ‘‘สพฺพา’’ติ วตฺวาปิ ‘‘อนวเสสา’’ติ วุตฺตํ. นตฺถิ เอติสฺสา อวเสโส อวสิฏฺโติ อนวเสสา, โสฬสวิธาปิ เจสา เอกกงฺขาวเสนาปิ อนวสิฏฺา หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปหิยฺยตีติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหิยฺยติ. กามํ นามรูปมตฺตํ วินา สตฺตสฺส อทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิยาว ปจฺจุปฺปนฺเน กงฺขา ปหีนา, อตีตานาคเต กงฺขานํ ปหาเนน ปน ปจฺจุปฺปนฺเน กงฺขาย อติสยปฺปหานํ ทสฺเสตุํ อิเธว สา วุตฺตา. อถ วา ปจฺจุปฺปนฺเน นิสฺสตฺตนามรูปสฺส ปจฺจเยสุ ปวตฺตกงฺขาย อิเธว ตีรณโต สา อิธ วุตฺตา. วณฺณภณนํ วา เอตํ อิธ ปจฺจุปฺปนฺนกงฺขาย ปหานวจนํ ยถา ตํ โสตาปตฺติมคฺคาทีสุ ปหีนานมฺปิ จ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานาติอาทินา อนาคามิมคฺคาทีสุ วจนนฺติ.
๑๒๔๒. กมฺมวิปากานํ วเสนาปีติ ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา, อายูหนํ สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว อิติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อิธ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา อิติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ ปุเร กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา, อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา…เป… เจตนา ภโว อิติ อิเม ปฺจ ธมฺมา กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาติ เอวํ วุตฺตานํ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏานํ วเสน. กิเลสวฏฺโฏปิ เจตฺถ กมฺมสหายตาย กมฺมวฏฺเฏเนว สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๔๓. ทิฏฺธมฺมเวทนียนฺติ เอตฺถ ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ ¶ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ. อุปปชฺชาปราปริยาโหสิกมฺมวสา ปนาติ อุปปชฺชเวทนียอปราปริยเวทนียอโหสิกมฺมวเสน. อุตฺตรปทโลปวเสน หิ ‘‘อุปปชฺชาปราปริย’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนภวโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ. อปเร อปเร ทิฏฺธมฺมโต อฺสฺมึ อฺสฺมึ ยตฺถกตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อปราปริยเวทนียํ. อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, อตฺถิ, ภวิสฺสติ จาติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํ อโหสิกมฺมํ.
ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวปฺปตฺตา ตาทิสสฺส ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปมชวนเจตนา ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ¶ ผลทายินี ทิฏฺธมฺมเวทนียา นาม. สา หิ วุตฺตากาเรน พลวติ ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการานุปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ อเหตุกผลํ เทติ, สเหตุกผลทาเน ปน ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนมฺปิ อาปชฺเชยฺย. ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปฺปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ตสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํ. อโหสิกมฺมํ…เป… วิปาโกติ เอตฺถ ‘‘อโหสิ กมฺม’’นฺติ ปทํ วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพํ ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔). ตตฺถ สกสกกาลาติกฺกนฺตสฺส อุปปชฺชเวทนียสฺส, ทิฏฺธมฺมเวทนียสฺส จ วเสน ปุริมํ วุตฺตํ. ตฺหิ กมฺมสฺส ¶ , วิปากกาลสฺส จ อตีตตฺตา ตถา วตฺตพฺพตฺตํ ลภติ, ทุติยํ อนาคเต อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส ปุริมภเวสุ กตํ อทินฺนวิปากํ อปราปริยเวทนียํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตติยํ ปน อนนฺตรภเว กตํ อุปปชฺชเวทนียํ, อรหโต อตีตภเวสุ กตํ อปราปริยเวทนียฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. อปเร ปน ‘‘เอกเมว อตีตํ กมฺมํ อทฺธตฺตเย วิปากาภาวํ สนฺธาย ติธา วิภชิตฺวา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกา. กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติ. สา หิ สนฺนิฏฺาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา, ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน วา ตถา อภิสงฺขตา สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียํ นาม. เยภุยฺยวุตฺติยา เจตฺถ ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติ วุตฺตํ. ปจฺจเวกฺขณวสิตาทิปวตฺติยํ ปน ปฺจมาทิกาปิ โหติ. วิปากํ เทตีติ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา ปวตฺติวิปากํ เทติ, อทินฺนปฏิสนฺธิกํ ปน ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถิ. จุติอนนฺตรฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโสติ อาจริยา. ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทติ. เตนาห ภควา ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา สตคุณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙). อุภินฺน…เป… เทตีติ ยถาวุตฺตการณวิรหโต ทิฏฺธมฺมูปปชฺชเวทนียภาวํ อสมฺปตฺตา ปฺจ เจตนา วิปากทานสภาวสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา ปฏิสนฺธิวิปากํ, ปวตฺติวิปากํ วา เทติ. สติ สํสารปฺปวตฺติยาติ อิมินา ¶ อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติ.
๑๒๔๔. เอวํ ¶ ตาว วิปากทานกาลวเสน จตุพฺพิธํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิปากทานปริยายโต, กิจฺจโต จ จตุพฺพิธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ครุก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ครุกนฺติ มหาสาวชฺชํ, มหานุภาวฺจ อฺเน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยกมฺมํ. พหุลนฺติ อภิณฺหโส กตํ, เอกวารํ กตฺวาปิ อภิณฺหสมาเสวิตฺจ. อาสนฺนนฺติ มรณาสนฺนกาเล อนุสฺสริตํ, ตทา กตฺจ. กฏตฺตากมฺมนฺติ ครุกาทิภาวํ อสมฺปตฺตํ กตมตฺตโตเยว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพกมฺมํ. ตตฺถ กุสลํ วา โหตุ อกุสลํ วา, ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ มาตุฆาตกาทิกมฺมํ วา มหคฺคตกมฺมํ วา, ตเทว ปมํ วิปจฺจติ. ตถา พหุลาพหุเลสุ ยํ พหุลํ สุสีลฺยํ ทุสฺสีลฺยํ วา, ตเทว ปมํ วิปจฺจติ. ทูราสนฺเนสุ ยํ อาสนฺนํ มรณกาเล อนุสฺสริตํ, เตเนว อุปปชฺชติ. อาสนฺนกาเล กเต จ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. กฏตฺตา ปน กมฺมํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ ปุริมานํ อภาเว ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. อิติ ครุกํ สพฺพปมํ วิปจฺจติ. ตถา หิ ตํ ‘‘ครุก’’นฺติ วุตฺตํ. ครุเก อสติ พหุลีกตํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ กฏตฺตากมฺมนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิปจฺจตี’’ติ.
๑๒๔๕. ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน วิปากสนฺตานสฺส นิพฺพตฺตกํ ชนกํ. สุขทุกฺขสนฺตานสฺส, นามรูปปฺปพนฺธสฺส วา จิรตรปฺปตฺติเหตุภูตํ อุปตฺถมฺภกํ. เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติ. สุขทุกฺเข ปวตฺตมาเน พวฺหาพาธตาทิปจฺจยูปนิปาตเนน สณิกํ สณิกํ ตสฺส วิพาธกํ อุปปีฬกํ. เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตี’’ติ. ตถา ปฏิปกฺขกมฺมวิปากสฺส อปฺปวตฺติกรณวเสน อุปจฺเฉทกํ ปฏิพาหกํ อุปฆาตกํ. เตนาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติ.
รูปฺจ ¶ อรูปวิปากกฺขนฺโธ จาติ รูปารูปวิปากกฺขนฺโธ, กมฺมชรูปสฺสาปิ วิปากปริยาโย อตฺถีติ ‘‘รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตํ. อฺเน กมฺเมนาติ กุสเลน วา อกุสเลน วา อฺเน กมฺเมน กตฺตุภูเตน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา วิปาเก ชนิเต. เตนาห ‘‘ชนิเต วิปาเก’’ติ. ปวตฺติวิปากํ สนฺธาย ‘‘ชนิเต วิปาเก’’ติ วทนฺติ. อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ¶ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ กุสลํ สมานํ อฺเนปิ กุสลกมฺเมน อุปฺปชฺชมานกํ สุขํ ตสฺส ปฏิปกฺขวิพาธนวเสน อุปตฺถมฺเภติ. อกุสลํ อฺเน อกุสลกมฺเมน อุปปชฺชมานํ ทุกฺขํ ตเถว อุปตฺถมฺเภติ. เอวฺจ อุปตฺถมฺเภนฺตํ ตํ ทีฆกาลํ ปวตฺเตติ นามาติ อาห ‘‘อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติ. อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬตีติ อุปปีฬกํ อกุสลํ สมานํ สุขิตสฺส โรคาทิอนฺตรายการณสมฺปาทกภาเวน สุขสนฺตานํ อุปจฺฉินฺทนฺตํ ปีเฬติ, กุสลฺจ โรคาทินา ทุกฺขิตสฺส เภสชฺชาทิสุขาทิการณสมฺปาทกภาเวน ทุกฺขสนฺตานํ วิจฺฉินฺทนฺตํ ปีเฬติ. เกจิ ปน ‘‘สุขทุกฺขสฺส การณํ อสมฺปาเทนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิทายกกมฺมสฺส ปวตฺติวิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สยํ วิปากทายกกมฺมํ อุปปีฬกกมฺม’’นฺติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต ปน ปฏิสนฺธิทายกเมว ชนกกมฺมนฺติ วุตฺตํ สิยา.
อปิจ อุปฆาตเกน สห อิมสฺส วิเสสภาโว อาปชฺชติ, ตํ ปฏิสนฺธิวิปากสฺส ปฏิพาหกนฺติ เจ? ตํ น, อวิเสเสน วุตฺตตฺตาติ. ‘‘ทุพฺพลํ กมฺมํ ฆาเตตฺวา’’ติ วุตฺเต ‘‘นนุ ตสฺส ปุพฺเพเยว สิทฺธตฺตา, นิรุทฺธตฺตา จ กถมิทํ ตทุปฆาตกํ โหตี’’ติ อาปนฺนํ โจทนํ สนฺธาย กมฺมสฺส ฆาตนํ นาม ตสฺส วิปากปฏิพาหนเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติ. ตํปฏิพาหนฺจ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาสกรณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติ. วิปจฺจนาย กโตกาสํ กมฺมํ ¶ วิปกฺกเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ…เป… อุปฺปนฺนํ นาม โหตี’’ติ.
อุปปีฬกํ อฺสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทติ, น สยํ อตฺตโน วิปากํ เทติ, อุปฆาตกํ ปน ทุพฺพลกมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ อุปฺปาเทตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. เกจิ ปน อาจริยา อปเรนาปิ นเยน ชนกาทิกมฺมํ อิจฺฉนฺติ. กถํ? ยสฺมึ กมฺเม กเต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ วิปากกฏตฺตารูปานํ อุปฺปตฺติ โหติ, ตํ ชนกํ. ยสฺมึ ปน กเต อฺเน ชนิตสฺส อิฏฺสฺส วา อนิฏฺสฺส วา ผลสฺส วิพาธกวิจฺเฉทกปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหกปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกานุภาวานุรูปํ ปริโปสกจิรตรปฺปพนฺธา โหนฺติ, ตํ อุปตฺถมฺภกํ. ชนเกน นิพฺพตฺติตํ กุสลผลํ, อกุสลผลํ วา เยน ปจฺจนีกภูเตน โรคธาตุวิสมตาทินิมิตฺตตาย พาธียติ, ตํ อุปปีฬกํ. เยน ปน กมฺมุนา ชนกสามตฺถิยวเสน จิรตรปฺปพนฺธารหมฺปิ สมานํ ผลวิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปตฺติยา อุปหฺติ วิจฺฉิชฺชติ, ตํ อุปฆาตกนฺติ.
เอตฺถ ¶ จ เกจิ อปฺปาพาธทีฆายุกตาสํวตฺตนวเสน ทุติยสฺส กุสลภาวํ, พวฺหาพาธอปฺปายุกตาสํวตฺตนวเสน ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ อกุสลภาวฺจ วณฺเณนฺติ, ภูริทตฺตาทีนํ ปน นาคาทีนํ, อิโต อนุปฺปทินฺนยาปนกเปตานฺจ อปาเยสุ อกุสลวิปากสฺส อุปตฺถมฺภนูปปีฬนูปฆาตกานิ กมฺมานิ สนฺตีติ จตุนฺนมฺปิ กุสลากุสลภาโว น วิรุชฺฌติ. กิฺจาปิ กมฺมานํ กมฺมนฺตรฺเจว วิปากนฺตรฺจ พุทฺธานํ กมฺมวิปากาณสฺเสว ยาถาวสรสโต ปากฏํ โหติ. พุทฺธาเวณิกฺเหตํ อสาธารณํ สาวเกหิ, วิปสฺสเกน ปน เอกเทสโต ชานิตพฺพํ. น หิ สพฺเพน สพฺพํ อชานนฺตสฺส ปจฺจยปริคฺคโห ปริปูรติ, ตสฺมา ตาทิสํ ปริคฺคหํ สนฺธาย ‘‘อิติ อิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยาทิเสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน ¶ นามรูปสฺส ปวตฺติ, ตาทิเสเหว อิตรสฺมิมฺปิ อทฺธทฺวเยติ เอวํ ยถา อตีตานาคเต นยํ เนติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา อิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อทฺธตฺตเยปิ กิริยากิริยาผลมตฺตตาทสฺสนปรตฺตา โจทนาย. อิตี กมฺมฺเจวาติอาทินา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. ตสฺเสวํ…เป… ปหิยฺยตีติ ตสฺเสวํ สมนุปสฺสโต ยา สา ปุพฺพนฺตาทโย อารพฺภ ‘‘อโหสึ นุ โข อห’’นฺติอาทินา นเยน ปวตฺตา วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติ.
๑๒๔๖-๘. ปหีนาย ปน ตาย สพฺพภวโยนิคติิติสตฺตาวาเสสุ เหตุผลสมฺพนฺธวเสเนว ปวตฺตนามรูปมตฺตเมว ขายติ. เตเนวาห ‘‘เหตุผลสฺส สมฺพนฺธวเสเนวา’’ติอาทิ. การณสามคฺคิยํ ทานาทีหิ สาธิตกิริยาย ปวตฺตมานาย การณมตฺเต กตฺตุโวหาโรติ อาห ‘‘การณโต อุทฺธํ การณํ น จ ปสฺสตี’’ติ. ปาก…เป… ปฏิเวทกํ น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ปากปฏิเวทกนฺติ วิปากวินฺทกํ. เอวํ อปสฺสนฺโต ปน การเณ สติ การโกติ, วิปากปฺปวตฺติยา สติ ปฏิสํเวทโกติ สมฺามตฺเตเนว ปณฺฑิตา โวหรนฺติ. อิจฺเจวํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. สุทฺธธมฺมาติ เกนจิ สตฺเตน วา ปุคฺคเลน วา อมิสฺสธมฺมา. เอเวตนฺติ เอวํวิธํ เอตํ ทสฺสนํ สมฺมทสฺสนํ, อวิปรีตทสฺสนนฺติ อตฺโถ.
๑๒๔๙. พีชรุกฺขาทิกานํ วาติ ยถา พีชโต รุกฺโข, รุกฺขโต พีชนฺติ เอวํ การณปรมฺปรคเวสเน อนาทิกาลิกตฺตา พีชรุกฺขสนฺตานสฺส ปุพฺพา โกฏิ นตฺถิ, เอวํ กมฺมปจฺจยา วิปาโก, วิปากปจฺจยา กมฺมนฺติ ปริเยสเน อนาทิกาลิกตฺตา กมฺมวิปากสนฺตานสฺส ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, อณฺฑโต กุกฺกุฏี, ปุนปิ กุกฺกุฏิยา อณฺฑ’’นฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ.
๑๒๕๐-๓. อนาคเตปิ ¶ ¶ สํสาเรติ ยถา อตีเต, เอวํ อนาคเตปิ อทฺธาเน ขนฺธานํ ปฏิปาฏีติอาทินา วุตฺตสํสาเร สติ. อปฺปวตฺติ น ทิสฺสตีติ กมฺมโต วิปาโก ภวิสฺสติ, วิปากโต กมฺมนฺติ อนาคเต การิยปรมฺปราย คเวสิยมานาย อปริกฺขีณสํโยชนสฺส กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺตนํ น ทิสฺสติ, ปวตฺตติ เอวาติ อตฺโถ. เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตมาเน สํสาเร ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตี’’ติ วจเนน การเณ อาทิสฺส อภาโว วุตฺโต, ‘‘อปฺปวตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วจเนน ผลสฺส อวสานาภาโว วุตฺโตติ. เอตมตฺถนฺติ ‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถี’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ. อสยํวสีติ น สยํวสิโน, มิจฺฉาภินิเวสปรวสาติ อตฺโถ. อฺมฺวิโรธิโนติ อิตรีตรวิรุทฺธา ทิฏฺิโย วา ทิฏฺิยา วา อฺมฺเน สห วิโรธิโน. คมฺภีราณโคจรตาย คมฺภีรํ. ตถา นิปุณํ. สตฺตสฺุตาย, อฺมฺสภาวสฺุตาย จ สฺุํ. ปจฺจยนฺติ นามรูปสฺส ปจฺจยํ, ตปฺปจฺจยปฏิเวเธเนว จ สพฺพํ ปฏิวิทฺธํ โหตีติ.
๑๒๕๔-๖. กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหีติ กุฏฺฏาทีสุ รชาทิ วิย วิปาเก สนฺติฏฺมานํ กมฺมํ นตฺถิ. ปาโก กมฺเม น วิชฺชตีติ ตถา กมฺเม สนฺติฏฺมาโน วิปาโก นตฺถิ. ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา น สูริเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. มณิมฺหีติ สูริยกนฺตมณิมฺหิ. น เตสํ พหิ โส อตฺถีติ เต มฺุจิตฺวา เตหิ พหิ โส อคฺคิ นตฺถิ. สมฺภาเรหีติ สมงฺคีภูเตหิ อาตปาทีหิ ตีหิ การเณหิ. น อนฺโต กมฺมสฺสาติอาทิ อตฺถโต เหฏฺา วุตฺตมฺปิ อุปมานิคมนตฺถํ ปุนปิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๕๗-๘. ยทิ เหตุ, ผลฺจ อฺมฺรหิตํ, กถํ เหตุโต ผลํ นิพฺพตฺตตีติ อาห ‘‘กมฺมฺจ โข อุปาทายา’’ติ. น เกวลํ กมฺมผลเมว สฺุํ กตฺตุรหิตํ, สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ การกรหิตนฺติ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘น เหตฺถ เทโว’’ติอาทิคาถา วุตฺตา. เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เอเกน เหตุนา เอกสฺส, อเนกสฺส วา ผลสฺส อนิพฺพตฺติโต เหตุสมูหนิมิตฺตํ, สมฺภาโรติ วา ปจฺจยาธิวจนนฺติ เหตุปจฺจยนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๑๒๕๙. อทฺธาสุ ตริตฺวา กงฺขนฺติ ตีสุ อทฺธาสุ โสฬสวิธํ กงฺขํ วิตริตฺวา. น เกวลเมตํ โสฬสวิธเมว กงฺขํ วิตรติ, อถ โข ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ธ. ส. ๑๑๒๓; วิภ. ๙๑๕) อฏฺวิธํ กงฺขมฺปิ ปชหติ. ตถา เหตฺถ พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ สิกฺขาติ ¶ กงฺขาย โคจรภูตา โลกิยา ธมฺมา อธิปฺเปตา. น หิ โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ กิเลสา ปวตฺติตุํ สกฺโกนฺติ. ปุพฺพนฺโตติ อตีตา ขนฺธายตนธาตุโย, อปรนฺโตติ อนาคตา, ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ตทุภยํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ตทุภยภาคยุตฺตตฺตา. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมคฺคหเณน คหิโต อฏฺโม กงฺขาวิสโย นามรูปมตฺตํ, อิทปฺปจฺจยตา-คฺคหเณน ปน ตสฺส ปจฺจโย คหิโต, ตสฺมา โสฬสวตฺถุกาย ปหีนาย อฏฺวตฺถุกา กงฺขา อปฺปติฏฺาว โหตีติ. เอตาสฺจ ปหาเนน ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิปิ วิกฺขมฺภนฺติ ทิฏฺเกฏฺตฺตา วิจิกิจฺฉาย. ยถา หิ ทิฏฺิ สมุจฺฉิชฺชมานา วิจิกิจฺฉาย สทฺธึเยว สมุจฺฉิชฺชติ, เอวํ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิยมานา ทิฏฺิยา สทฺธึเยว วิกฺขมฺภียติ. อตฺตาภินิเวสูปนิสฺสยา หิ ‘‘อโหสึ นุ โข อห’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) โสฬสวตฺถุกา กงฺขา, สา เอว จ ปุพฺพนฺตาทิวตฺถุภาเวน วุตฺตา, อตฺตาภินิเวสวตฺถุกานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ, พุทฺธาทิวตฺถุกา จ ตเทกฏฺาติ. อุฏฺิตนฺติ อุปฺปชฺชิตฺวา ิตํ.
๑๒๖๐-๒. กงฺขาวิตรณํ ¶ นามาติ ยถาวุตฺตกงฺขาวิตรณโต กงฺขาวิตรณํ นาม. น เกวลํ กงฺขาวิตรณํ นาม, ธมฺมฏฺิติาณนฺติปิ ยถาภูตาณนฺติปิ สมฺมาทสฺสนนฺติปิ อิทํ สมุทีริตํ. เอตฺถ จ ธรียนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหีติ ธมฺมา, ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ิติ, ธมฺมานํ ิติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจยธมฺมา. อถ วา ธมฺโมติ การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘-๗๒๑) วิย, ธมฺมสฺส ิติสภาโว, ธมฺมโต จ อฺโ สภาโว นตฺถีติ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว, ธมฺมฏฺิติยํ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ. สงฺขารานํ ยถาภูตํ อนิจฺจตาทิ ยถาภูตํ, ตตฺถ าณนฺติ ยถาภูตาณํ. สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทสฺสนํ. ลทฺธปฺปติฏฺโติ สาสเน ปติฏฺา นาม อริยมคฺโค. อยํ ปน ตํ อนธิคโตปิ ตทธิคมุปายปฏิปตฺติยํ ิตตฺตา ลทฺธปฺปติฏฺโ วิย โหตีติ ‘‘ลทฺธปฺปติฏฺโ’’ติ วุตฺโต. ตโตเยว จูฬโก โสตาปนฺโน, โลกิยาหิ สีลสมาธิปฺาหิ สมนฺนาคตตฺตา อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต โสตาปนฺโน วิย นิยโต, สุคติปรายโณ จ โหตีติ จูฬโสตาปนฺโน. โสตาปนฺโน หิ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ. อถ วา ลทฺธปฺปติฏฺโ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมน. สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเนน หิ สมฺมทฺทิตทิฏฺิกณฺฏโก วินิทฺธุตอเหตุกวิสมเหตุวาโท ยถาสกปจฺจเยเหว ธมฺมปฺปวตฺตึ ตฺวา สาสเน ปติฏฺิตสทฺโธ ลทฺธปฺปติฏฺโ นาม โหตีติ. นามรูปววตฺถาเนน ทุกฺขสจฺจํ, ธมฺมฏฺิติาเณน สมุทยสจฺจํ, ตสฺเสว อปรภาเค อนิจฺจโต มนสิการาทิวิธินา มคฺคสจฺจฺจ อภิฺาย ปวตฺติยา ทุกฺขภาวํ ทิสฺวา ตสฺส อปฺปวตฺเต นิโรเธ ¶ เอกํเสเนว นินฺนชฺฌาสยตาย โลกิเยเนว าเณน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อธิคตตฺตา อปาเยสุ อภพฺพุปฺปตฺติโก, โสตาปนฺนภูมิยฺจ ภพฺพุปฺปตฺติโก โหตีติ จูฬโสตาปนฺโน นามาติ วุตฺตํ ‘‘โสตาปนฺโน ¶ หิ จูฬโก’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ มหานิสํสเมตํ าณํ, ตสฺมา สปฺโ อตฺตโน หิตานุเปกฺขนปฺาย สมนฺนาคโต. เตนาห ‘‘อตฺถกาโม’’ติ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. วีสติโม ปริจฺเฉโท
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๖๓. อิทานิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺาย มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโต, สา ปน ยสฺมา โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภเว สติ โหติ, โอภาสาทโย จ อุทยพฺพยาเณ สมฺภวนฺติ, อุทยพฺพยาณฺจ ติลกฺขณวิปสฺสนาย สติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จ กลาปสมฺมสนํ อาทิ. ตฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรสมฺมสนํ, ตสฺมา ปมํ ตตฺเถว อภิโยคํ กโรนฺเตน กมโต ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อถ วา ทฺวินฺนํ วิสุทฺธีนมนฺตเร กลาปสมฺมสนํ โหติ, ตฺจ โข ทฺวีสุ เอกาย วิสุทฺธิยา สงฺคเหตพฺพํ, มคฺคามคฺคาณสฺส จ อาทิภูตตฺตา ตตฺเถวสฺส สงฺคโห ยุตฺโตติ เอตฺเถว นํ สงฺคหิตุกามตาย วุตฺตํ ‘‘กลาปสมฺมสเนเนวา’’ติอาทิ. เกจิ ปน กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธนฺติ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติ. กลาปสมฺมสเนเนวาติ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ¶ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน กลาปโต, กลาปานํ วา สมฺมสเนน มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิปสฺสนาย โยโค กรณีโย. อถ วา ¶ ภุมฺมตฺเถ กรณนิทฺเทสวเสน กลาปสมฺมสเน โยโค กรณีโยติ อตฺโถ. ‘‘กลาปสมฺมสเนเนว โยโค กรณีโย’’ติ วตฺวาปิ ตํ ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๒.๖๙๒) คเหตพฺพนฺติ คนฺถวิตฺถารปริหารตฺถํ อิธ น ทสฺสิตนฺติ.
๑๒๖๔. ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสาติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส, ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส วา. อาทิโต ปน ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส อุทยวยํ ทุปฺปริคฺคหํ, ตสฺมา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ปมํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ กาตพฺพํ. นิพฺพตฺตีติ ทฺวินฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ วเสน ปมาภินิพฺพตฺติ จ ขณนิพฺพตฺติ จ. วิปริณาโมติ วินาโส.
๑๒๖๕. อนุปสฺสนาปิ าณนฺติ ยา อุทยสฺส จ วยสฺส จ อนุปสฺสนา, สา าณนฺติ วราเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตํ. ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย. วิปริณามลกฺขณํ วโย. อนุปสฺสนา าณํ. ชาตา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… ชาตํ จกฺขุํ…เป… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย. วิปริณามลกฺขณํ วโย. อนุปสฺสนา าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๙).
เอตฺถ ปน อุทยทสฺสนํ ยาวเทว ขยทสฺสนนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณ’’นฺติ.
๑๒๖๖-๘. ปุพฺเพ ¶ อุปฺปตฺติโตติ ชนนโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. นิจโย ราสิ วา นตฺถิ, ยโต อาคจฺเฉยฺย อุปฺปชฺชมานํ อลทฺธตฺตภาวสฺส สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชมานตฺตา. เตนาห ‘‘ตถา อุปฺปชฺชโต’’ติอาทิ. ยถา อนาคเต อทฺธาเน อิเม ธมฺมา สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ, เอวํ อตีเตปิ อทฺธานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา นิรุชฺฌมานสฺสา’’ติอาทึ วตฺวา อวิชฺชมานานํเยว รูปารูปธมฺมานํ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชิตฺวา จ สพฺพโส อภาวูปคโมติ อิมมตฺถํ สมุทายคตํ ตเทกเทสภูตาย อุปมาย วิภาเวตุํ อิมสฺมึ าเน อฏฺกถาย ¶ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๒๓) วีณูปมา อาคตา. สา อิธาปิ อาหริตฺวา วตฺตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอตฺถ วีณูปมา’’ติอาทิมาห. เอตสฺสตฺถสฺสาติ อวิชฺชมานานํเยว อุปฺปาโท, อุปฺปนฺนานฺจ ปรโต อภาโวติ อิมสฺส อตฺถสฺส ปกาสเน. วีณูปมาติ วีณาวเสน อาคตา อุปมา. สา ปเนวํ ทฏฺพฺพา – ยถา วีณาย วาทิยมานาย อุปฺปนฺนสฺส สทฺทสฺส เนว อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สนฺนิจโย อตฺถิ, น อุปฺปชฺชมาโน สนฺนิจยโต อาคโต. น นิรุชฺฌมานสฺส ทิสาวิทิสาคมนํ อตฺถิ, น นิรุทฺโธ กตฺถจิ สนฺนิจิโต ติฏฺติ, อถ โข วีณฺจ วีณวาทนฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ, เอวํ สพฺเพปิ รูปารูปธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตีติ.
๑๒๖๙-๗๐. เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการวิธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ยานิ เอตสฺเสว อุทยพฺพยาณสฺส วิภงฺเค ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ‘‘ตณฺหาสมุทยา…เป… กมฺมสมุทยา…เป… ¶ อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, ‘‘ตณฺหานิโรธา…เป… กมฺมนิโรธา…เป… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ‘‘ตณฺหาสมุทยา…เป… กมฺมสมุทยา…เป… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโต เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา…เป… ตณฺหานิโรธา…เป… กมฺมนิโรธา…เป… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, เวทนากฺขนฺธสฺส วิย สฺาสงฺขารวิฺาณกฺขนฺธานํ ¶ . อยํ ปน วิเสโส – วิฺาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺาเน ‘‘นามรูปสมุทยา นามรูปนิโรธา’’ติ.
เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุทยพฺพยทสฺสเน ทส ทส กตฺวา สมปฺาส ลกฺขณานิ วุตฺตานิ, เตสํ วเสนปิ ‘‘เอวมฺปิ รูปสมุทโย, เอวมฺปิ รูปวโย, เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตี’’ติ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ วิตฺถาเรน จ มนสิการวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺเสว าณสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา ¶ , อตฺถิภาวาติ อตฺโถ. นิโรธวิรุทฺโธ หิ อุปฺปาโท อตฺถิภาโว โหติ, ตสฺมา ปุริมภวสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมึ ภเว รูปสมุทโย รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺทสงฺคหิเตสุ ‘‘ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย, กมฺมสมุทยา รูปสมุทโย, อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ จ, ตถา วยทสฺสเน ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติ จ อาทีสุ อวิชฺชาทีหิ ตีหิ อตีตกาลิกานิ เตสํ สหการีการณภูตานิ อุปาทานาทีนิปิ คหิตาเนวาติ เวทิตพฺพํ.
ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโต ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ. ตสฺมึ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามฺเน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อวิชฺชาตณฺหูปนิสฺสยสหิเตเนว กมฺมุนา รูปกายสฺส นิพฺพตฺติ, อสติ จ อวิชฺชูปนิสฺสยาย ภวนิกนฺติยา ชาติยา อสมฺภโวเยวาติ. ยถา รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหูปนิสฺสยตา, เอวํ เวทนาทีนมฺปิ ทฏฺพฺพา. อาหาโร ปน อุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส โปสโก กพฬีการาหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, กามํ ยถาธิฏฺานตฺตา วา เทสนาย. อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน วา อาหารคฺคหณํ. อวิชฺชานิโรธาติ อคฺคมคฺคาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส รูปสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโต. ‘‘ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรโธ’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเว. รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺานรูปสฺส อภาโว โหตีติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ ¶ . อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตีติ (สํ. นิ. ๔.๙๓), ผสฺสปจฺจยา เวทนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, สฺา เจตนา’’ติ วจนโต ผสฺโส เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย, ตนฺนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ, มหาปทานมหานิทานสุตฺเตสุ ¶ , อภิธมฺเม จ อฺมฺปจฺจยวาเร ‘‘นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๕๗, ๙๗; กถา. ๗๑๙) วจนโต นามรูปํ วิฺาณสฺส ปวตฺติปจฺจโย, ตนฺนิโรธา จ ตสฺส นิโรโธติ วุตฺตํ ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิ.
๑๒๗๑. ทส ทสาติ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยทสฺสเน อวิชฺชา ตณฺหา กมฺมํ อาหาโรติ อิเมสํ ปจฺจยานํ อตฺถิตาสงฺขตลกฺขณานิ เจว รูปสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณฺจาติ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ, วยทสฺสเน อวิชฺชาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส ขณนิโรโธ จาติ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานีติ รูปกฺขนฺธสฺส ทส ลกฺขณานิ, ตถา เวทนากฺขนฺธาทีนํ จตุนฺนํ จตฺตาลีส ลกฺขณานีติ เอวํ สมปฺาส ลกฺขณานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘ปฺาส ลกฺขณานี’’ติ. ลกฺขณฏฺโ ปน เตสํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อตฺถิตา, อนุปฺปาทนิโรโธ จาติ อฏฺ ลกฺขียติ เอเตหิ รูปาทีนํ อุทโย จ วโย จาติ ลกฺขณานิ. จตุนฺนฺหิ ปจฺจยานํ อตฺถิตาหิ รูปาทิอุทโย ลกฺขียติ, อนุปฺปาทนิโรธอจฺจนฺตนิโรเธหิ วโย, นิพฺพตฺติวิปริณามานิ ปน สงฺขตลกฺขณาเนวาติ. ธมฺเม สมนุปสฺสตีติ รูปาทิเก ธมฺเม อุทยพฺพยวนฺเต สมนุปสฺสติ. เอตฺถ จ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘อรูปกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ อทฺธาสนฺตติวเสน, น ขณวเสนา’’ติ, เตสํ มเตน ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนเมว น สิยา. อปเร ปนาหุ ‘‘ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเนน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวา สพฺพสาธารณโต ¶ อวิชฺชาทิปจฺจยา เวทนาย สมฺภวํ ลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น อุปฺปาทํ. อวิชฺชาทิอภาเว จ ตสฺสา อสมฺภวํ อลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น ภงฺคกฺขณโต. อุทยพฺพยสฺส ทสฺสเน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทํ, ภงฺคฺจ ปสฺสตี’’ติ, ตํ อยุตฺตํ. สนฺตติวเสน หิ รูปารูปธมฺเม อุทยพฺพยโต มนสิ กโรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ภาวนาย พลปฺปตฺตกาเล าณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา ขณโต อุทยพฺพยา อุปฏฺหนฺตีติ.
๑๒๗๒-๕. อยฺหิ ปมํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยํ มนสิ กโรนฺโต ปจฺฉา อวิชฺชาทิเก ปจฺจยธมฺเม วิสฺสชฺเชตฺวา อุทยพฺพยวนฺเต ขนฺเธ คเหตฺวา เตสํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนมุเขน ขณโตปิ อุทยพฺพยํ มนสิ กโรติ. ตสฺส ยทา าณํ ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตติ, ตทา รูปารูปธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตา จ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ รูปุทโย โหตี’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวํ รูปุทโยติ เอวํ วุตฺตนเยน อวิชฺชาสมุทยา…เป… ตณฺหาสมุทยา…เป… กมฺม…เป… อาหารสมุทยาปิ รูปสฺส สมฺภโว ¶ . เอวมสฺส วโยติ เอวํ วุตฺตนเยเนว อวิชฺชานิโรธา…เป… ตณฺหานิโรธา…เป… กมฺม…เป… อาหารนิโรธา รูปสฺส วโย อนุปฺปาโทติ อยํ ปจฺจยโต วิตฺถาเรน มนสิกาโร. อุเทติ เอวํ รูปมฺปีติ เอวํ สมุทยโต กมฺมสมุฏฺานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ อุเทติ อุปฺปชฺชติ นิพฺพตฺตติ. เอวํ รูปํ ตุ เวตีติ กมฺมสมุฏฺานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ เอวํ เวติ นิรุชฺฌตีติ อยํ ขณโต วิตฺถาเรน มนสิกาโร. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปจฺจยโตเปตฺถ ขณโต อุทยพฺพย’’นฺติ. สพฺพธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติ อิติ อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺติ. ยถา ปจฺจุปฺปนฺเน, เอวํ อตีตานาคเตปีติ นยวเสน อตีตาทิธมฺมานํ ทฺเวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณเภทา ¶ ปากฏา โหนฺติ. ตสฺเสวํ ปากฏีภูตสพฺพธมฺมสภาวสฺส ‘‘เอวํ กิร นามิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนปุพฺพา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ นิจฺจนวาว หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ. น เกวลฺจ นิจฺจนวาว, อุทเก ทณฺฑเกน กตเลขา วิย, อารคฺเค ปิตสาสโป วิย, วิชฺชุสฺจาโร วิย จ ปริตฺตกาลฏฺายิโน อุปฏฺหนฺติ. เตนาห ‘‘อุทเก ทณฺฑราชีวา’’ติอาทิ. อุทเก ทณฺฑราชิอาทโยว กิฺจาปิ อุตฺตรุตฺตริ อติปริตฺตฏฺายิภาวนิทสฺสนตฺถํ ทสฺสิตา, ตถาปิ ทนฺธนิโรธา เอว นิทสฺสิตา, ตโตปิ ลหุตรนิโรธตฺตา สงฺขารานํ. ตถา หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริเยน ปริมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พทฺธขุรธาราสนฺนิปาตโตปิ สีฆตโร รูปนิโรโธ วุตฺโต, ปเคว อรูปธมฺมานํ. น เกวลํ ปริตฺตตรกาลฏฺายิโนว อุปฏฺหนฺติ, อถ โข อสาราปิ ขายนฺตีติ อาห ‘‘กทลี’’ติอาทิ. ตตฺถ มณฺฑลากาเรน อาวิชฺฌิยมานํ อลาตเมว อลาตจกฺกํ. มนฺโตสธปฺปภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายา.
๑๒๗๖-๗. เอตฺตาวตาติ ยฺวายํ กลาปสมฺมสนนิโยชนโต ปฏฺาย ยาว อุทยพฺพยปฏิเวธาย ภาวนา วิธิ อารทฺโธ, เอตฺตาวตา ภาวนาวิธาเนน กลาปสมฺมสนมฺปิ อุทยพฺพยาณุปฺปาทสฺเสว ปริกมฺมนฺติ. อุทยพฺพยทสฺสนํ าณนฺติ สมฺพนฺโธ. ลกฺขณานิ จ…เป… ิตนฺติ วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ วยํ อุเปตีติ อิมินา อากาเรน สมปฺาส ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตํ. อธุนา อุปฺปนฺนํ น ตาว พลปฺปตฺตนฺติ อาห ‘‘ตรุณ’’นฺติ. กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตสมฺมสนํ นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนาสมฺํ ลภติ. อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตเมว ลภตีติ อาห ‘‘ยสฺส จา’’ติอาทิ.
๑๒๗๘-๘๐. อถสฺส ¶ อิมาย ตรุณวิปสฺสนาย วิปสฺสนฺตสฺส ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘วิปสฺสนายา’’ติอาทิ. เอตายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, น ภงฺคานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, นาปิ นิพฺพิทานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย พลววิปสฺสนายาติ อตฺโถ. น หิ ตทา วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติ. วิปสฺสกสฺสาติ จ วิปสฺสกสฺเสวาติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. เตเนว วกฺขติ ‘‘สมฺปตฺตปฏิเวธสฺสา’’ติอาทิ. ทิฏฺิคฺคาหาทิวตฺถุภาเวน วิปสฺสนํ อุปกฺกิเลสนฺตีติ อุปกฺกิเลสา. สมฺปตฺโต จตุสจฺจผลปฏิเวโธ เยน โส สมฺปตฺตปฏิเวโธ, โส จ โสตาปนฺนาทีนํ อฺตโร โหตีติ อาห ‘‘โสตาปนฺนาทิโน’’ติ. อปิจาติ อยํ วกฺขมานสมุจฺจยตฺโถ. อิทฺจ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน วุตฺตํ พลววิปสฺสนาปตฺตสฺสาปิ อนุปฺปชฺชนโต. สมฺปตฺตปฏิเวธสฺสาติ วา พลวิปสฺสนาปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. โสปิ หิ ปฏิเวธปฺปตฺติยา อาสนฺนารหเทเส ิตตฺตา สมฺปตฺตปฏิเวโธ นาม โหติ. เอวฺจ สติ อปิจาติ วุตฺตสมุจฺจยตฺโถ โหติ. อถ วา อปิ-สทฺโท วุตฺตสมุจฺจยตฺโถ. จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ. เตน นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานํ สงฺคณฺหาติ. วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานํ อาปนฺนสฺสาปิ วิปสฺสนุปกฺกิเลสา น อุปฺปชฺชนฺติ. วิปฺปฏิปนฺนสฺสาติ สีลวิปตฺติอาทิวเสน ยถา ตถา วิปฺปฏิปนฺนกสฺส, ครหิตพฺพปฏิปนฺนสฺสาติ อตฺโถ. อถ วา วิปฺปฏิปนฺนสฺสาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อภาเวน วิรหิตปฏิปตฺติกสฺส.
๑๒๘๑. วิปสฺสนาปฏิปตฺติเยว หิ สสมฺภารา ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺติ, ตทฺา วิปฺปฏิปตฺติ, เตเนวสฺส วิสุทฺธิปกฺเข ‘‘สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํ. สา จ นิกฺขิตฺตธุรสฺสาปิ โหตีติ อิมสฺมึ ปกฺเข นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺาโนปิ อิมินาว สงฺคหิโต โหตีติ. สมฺมาว ปฏิปนฺนสฺสาติ เหฏฺา วุตฺตวิธาเนน สมฺมา เอว ปฏิปนฺนสฺส, น วิปฺปฏิปนฺนสฺส วา นิกฺขิตฺตธุรสฺส ¶ วา. ยุตฺตโยคสฺสาติ ยุตฺเตน โยเคน, าเณน วา ภาวนมนุยฺุชนสีลสฺส. สา ปน ยุตฺตโยคิตา สมถวเสนาปิ โหตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘สทา วิปสฺสกสฺเสวา’’ติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอว-กาโร สมฺพนฺธิตพฺโพ, เตน น นุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อฺถา มคฺคามคฺคาณสฺเสว อสมฺภวโต. กิราติ อนุสฺสุติยํ. สา ปเนสา อนุสฺสุติ ปาฬิวเสเนว อาคตาติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห –
‘‘กถํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ ¶ , โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺเชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขโต…เป… อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ตถา อนิจฺจโต มนสิกโรโต าณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺานํ อุเปกฺขา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ ธมฺโมติ นิกนฺตึ อาวชฺเชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ, เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขโต…เป… อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๖).
๑๒๘๒. อิทานิ เตสํ โอภาสาทีนํ สรูปวิภาวนตฺถํ เตสุ อุปฺปนฺเนสุ วิปสฺสนาย อุปกฺกิลิสฺสนาการฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิปสฺสนาย โอภาโสติ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ, สสนฺตติปติตอุตุสมุฏฺานฺจ ภาสุรํ รูปํ. ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺานํ โยคิโน สรีรฏฺเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺติ, อิตรํ สรีรํ มฺุจิตฺวา าณานุภาวานุรูปํ ¶ สมนฺตโต ผรติ, ตํ ตสฺเสว ปฺายติ, เตน ผุฏฺโกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ. ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิฺาเณนาติ วีมํสิตพฺพเมตนฺติ วทนฺติ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมวาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. มหา. ๒.๗๓๓) วุตฺตํ.
๑๒๘๓-๔. มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต, อหมสฺมีติ คณฺหตีติ ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา อริยมคฺคํ ปตฺโตสฺมิ, ผลํ สจฺฉากาสิ’’นฺติ อมคฺคํเยว ‘‘มคฺโค’’ติ คณฺหาติ. ตสฺเสวํ ปน คณฺหโตติ ตสฺส อมคฺคํเยว ‘‘มคฺโค’’ติ คณฺหนฺตสฺส. วิปสฺสนาวีถีติ ปฏิปาฏิยา ปวตฺตมานา วิปสฺสนาว อุกฺกนฺตา นาม โหติ, โยคิโน ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ อธิมาเนน วิสฺสฏฺตฺตา. วิปสฺสนาวีถินฺติปิ ปาโ, ตสฺเสวํ คณฺหโต วิปสฺสนา ตโตเยว วีถึ อุกฺกนฺตา นาม โหตีติ อตฺโถ. โอภาสเมว โส ภิกฺขุ, อสฺสาเทนฺโต นิสีทตีติ โส ภิกฺขุ อตฺตนา อารทฺธํ วิปสฺสนํ วิสฺสชฺเชตฺวา โอภาสเมว โลภวเสน วา ทิฏฺิวเสน วา อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ. โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภํ, กสฺสจิ สกลวิหารํ คาวุตํ อฑฺฒโยชนํ โยชนํ ทฺวิโยชนํ ติโยชนํ, กสฺสจิ ปถวีตลโต ¶ ปฏฺาย ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโน, ยถา สมุทฺทมฺหิ โยชนมตฺเต มจฺฉกจฺฉปา ปฺายนฺติ, เอวํ อุปฺปชฺชนฺติ. ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิ.
๑๒๘๕. วิปสฺสนาปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปีติ. ขุทฺทิกาทิกา เหฏฺา วณฺณิตาเยว, อยฺจ ปฺจวิธา ปีติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ¶ วีถิปฏิปนฺนาย อนุกฺกเมน อุปฺปชฺชติ. มตฺถกปฺปตฺเตน ปน อุทยพฺพยาเณน สทฺธึ ผรณาปีติเยว โหติ. อุปจารปฺปนกฺขณโต อฺทาปิ หิ ผรณาปีติ โหติเยวาติ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๔; ธ. ส. อฏฺ. ๑.ธมฺมุทฺเทสวาร ฌานงฺคราสิวณฺณนา).
๑๒๘๖-๗. โยคิโน…เป… โหนฺติ หีติ ยสฺสายํ ปสฺสทฺธิ อุปฺปนฺนา, ตสฺส โยคิโน รตฺติฏฺาเน วา ทิวาฏฺาเน วา นิสินฺนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธาเนว โหนฺติ, เนว ทรโถ โหตีติ อตฺโถ. ปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคฬานิ อฺมฺโยคีนีติ ปสฺสทฺธิยา อุปฺปนฺนาย อิตราปิ อุปฺปนฺนาเยว โหนฺตีติ กิจฺจทสฺสนมุเขน ตา สพฺพาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลหูนิ จา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ กาย-คฺคหเณน รูปกายสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสว. กายปสฺสทฺธิอาทโย หิ รูปกายสฺสาปิ ทรถาทินิมฺมทฺทกาติ. กมฺมฺาเนว โหนฺตีติ น เกวลํ กมฺมฺาเนว สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ, อวินาภาวิตาย ปน ตทุภยํ วิสุํ น วุตฺตํ. กายจิตฺตานํ ปสฺสทฺธาทิภาโว จ เตสํ อปสฺสทฺธาทิเหตุภูตานํ อุทฺธจฺจาทิถินมิทฺธาทิทิฏฺิมานาทิเสสนีวรณาทิอสฺสทฺธิยาทิมายาสาเยฺยาทิสํกิเลสธมฺมานํ วิทฺธํสนวเสเนว ตทา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนโต.
๑๒๘๘-๙๐. มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสี, มนุสฺสโยคฺยกามสุขรติ. ตาทิเสหิ มนุสฺสวิเสเสหิ อนุภวิตพฺพตานติวตฺตนโต ทิพฺพรติปิ สงฺคหิตา, มานุสีสทิสตาย, กามสุขภาเวน ทิพฺพา รติ วา มานุสี, ตสฺสา อติกฺกนฺตตาย น มานุสีติ อมานุสี, ตํ อมานุสึ. สฺุาคารนฺติ ยํ กิฺจิ วิวิตฺตํ เสนาสนํ, วิปสฺสนํ เอว วา, สาปิ หิ ¶ นิจฺจภาวาทิสฺุตาย, โยคิโน สุขสนฺนิสฺสยตาย จ ‘‘สฺุาคาร’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. จิตฺตสฺส อนุปสมกรานํ กิเลสานํ วิคเมน สนฺตจิตฺตสฺส สํสาเร ภยสฺส อิกฺขเนน ภิกฺขุโน สมฺมา ¶ าเยน รูปารูปธมฺมานํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน เต วิปสฺสโต สมฺมสโต สมฺมารทฺธวิปสฺสนานํ มนุสฺสานํ วิสยตาย อมานุสี วิปสฺสนาปีติสุขสฺิตา รติ โหตีติ อยเมตฺถ คาถาย สงฺเขปตฺโถ. ทุติยคาถา ปน อุทยพฺพยาณเมว สนฺธาย วุตฺตา. ตตฺถ ยโต ยโตติ รูปโต, อรูปโต วา.
๑๒๙๑. าณาทโยติ าณสทฺธาทโย สตฺต. วุตฺตนเยนาติ ‘‘าณนฺติ วิปสฺสนาาณํ, สทฺธาติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา สทฺธา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน วิปสฺสนาวเสเนว เยฺยา. ตตฺถ าณํ รูปารูปธมฺเม อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตุลยนฺตสฺส ตีเรนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว อวิคตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ อุปฺปชฺชติ. ตถา หิ เตน โยคี ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ มฺติ. สทฺธาติ กิเลสกาลุสิยาปคเมน จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปสาทภูตา พลวตี สทฺธา, น ปน กมฺมผลํ, รตนตฺตยํ วา สทฺทหนวเสน ปวตฺตา. สติปิ สูปฏฺิตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา อุปฺปชฺชติ. อิมิสฺสา จ อุปฺปนฺนาย โส ยํ ยํ านํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ตํ านมสฺส อนุปวิสิตฺวา โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปริภณฺฑภูตสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อุปฏฺหนฺเต ปรโลกวิสยตฺตา วณฺณายตนวิสยมตีตนฺติ ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา อุปฏฺาติ. สุขํ ปน สกลสรีรํ อภิสนฺทมานํ อติปณีตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมิฺหิ อุปฺปนฺเน ตํสมุฏฺิเตหิ อติปณีเตหิ รูเปหิ สพฺโพ กาโย ปริผุโฏ, ปริพฺรูหิโต จ โหติ. อุเปกฺขา ปน วิปสฺสนุเปกฺขา ¶ เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. ตตฺถ วิจินิตวิจยตฺตา สงฺขารานํ วิจินเน มชฺฌตฺตภาเวน ิตา วิปสฺสนุเปกฺขา. สา ปน อตฺถโต ตถาปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว. มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา อาวชฺชเน อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา อาวชฺชนุเปกฺขาติ วุจฺจติ. ทุวิธา ปเนสา ตทา อุปฺปชฺชติ. ตถา หิ ตสฺมึ สมเย สพฺพสงฺขารานํ อุทยพฺพเย มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา พลวตี อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิ. สา หิสฺส ตํ ตํ านํ อาวชฺชนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว, ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา ปวตฺตติ. วีริยมฺปิ อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สมฺปยุตฺตธมฺเม กิเลสปกฺขโต โกสชฺชปกฺขโต ปคฺคณฺหนฺตํ สุปคฺคหิตมุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ จ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา ภาวนาย สาติสยปฺปวตฺติยา สุขุมา สนฺตาการา อุปฺปชฺชติ. ยา กิเลโสติ ปริคฺคหิตุมฺปิ น ยุตฺตา. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อฺสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา ปีติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, เอวรูปา ปสฺสทฺธิ าณํ สทฺธา สติ สุขํ อุเปกฺขา วีริยํ นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต วิปสฺสนา วีถิอุกฺกนฺตา นาม โหติ. โส เตเยว ¶ อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ. อิเม จ ปน วิปสฺสนุปกฺกิเลสา เยภุยฺเยน สมถวิปสฺสนาลาภิโน อุปฺปชฺชนฺติ. โส สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ อสมุทาจารโต ‘‘อรหา อห’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตีติ.
๑๒๙๒-๓. อุปกฺเลสสฺส วตฺถุโตติ นิปฺปริยายโต ทิฏฺิมานตณฺหา อิธ อุปกฺกิเลสา เตสํ วตฺถุโต อุปฺปตฺติฏฺานตาย, น สภาวโต อกุสลตฺตา. ยถา ปน โอภาสาทโย, เอวํ นิกนฺติปิ ทิฏฺิคฺคาหาทีนํ านํ โหตีติ ¶ วตฺถุภาโวปิสฺสา ยุชฺชเตว. ตํตมาวชฺชมานสฺส, ภาวนา ปริหายตีติ ตํ ตํ โอภาสาทิกํ อาวชฺชมานสฺส ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน ‘‘มม โอภาโส’’ติอาทิคฺคาหํ ปวตฺเตนฺตสฺส ภาวนา วีถึ โอกฺกมิตฺวา ปริวฏฺฏติ. อปฺปํ สุตเมตสฺสาติ อปฺปสฺสุโต.
๑๒๙๔-๗. พหุสฺสุโต ปน โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ วา, สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, อตฺตาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺย, อนตฺตา จ ปนายํ อตฺตาติ คหิโต, ตสฺมา ‘‘โส อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺโจ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺโข’’ติอาทินา สมนุปสฺสติ, โส เอวํ สมนุปสฺสนฺโต อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ มคฺโคติ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ววตฺถเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺโพภาสาทโย’’ติอาทิ. มคฺคามคฺเคสุ าณนฺติ มคฺคามคฺคาณํ, มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตํ โหติ. มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิปตฺติยา จ เตน โยคินา ติณฺณํ สจฺจานฺจ ววตฺถานํ กตํ โหติ. กถํ? ทิฏฺิวิสุทฺธิยา ตาว นามรูปววตฺถาปเนน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา ปจฺจยปริคฺคเหน สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ. อภิธมฺมนยสฺมิฺหิ สพฺพกิเลสา, กมฺมฺจ สมุทยสจฺจํ, อิมิสฺสํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ สมฺมา มคฺคสฺส อวธารเณน มคฺคสจฺจํ. ตทุปายภูตสฺส หิ มคฺคสฺส อวธารเณน ตํ อวธาริตเมวาติ เอวํ โลกิเยเนว ตาว าเณน ติณฺณํ สจฺจานํ ววตฺถานํ กตํ โหติ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๑. เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๙๘. อฏฺาณวเสเนวาติ ¶ ¶ อุทยพฺพยาณาทีนํ อฏฺนฺนํ าณานํ วเสน. วิปสฺสนาจารสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สงฺขารุเปกฺขาาณํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนา. สิขาปตฺติ ปนสฺสา อุทยพฺพยาณาทีนํ อฏฺาณานํ วเสนาติ อาห ‘‘อฏฺาณวเสนา’’ติ. นวมนฺติ สจฺจานุโลมิกาณํ. อิติ อุทยพฺพยาทีนิ อฏฺ, อิทฺจ นวมาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนนฺติ ปวุจฺจติ. ปฏิปชฺชติ เอตาย อริยมคฺโคติ ปฏิปทา, อุทยพฺพยาทีนํ ชานนฏฺเน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน าณทสฺสนฺจาติ กตฺวา.
๑๒๙๙. ตานิ ปน าณานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺ าณานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ กิฺจาปิ ตีรณปริฺาย ปติฏฺํ, ตถาปิ ยถาวุตฺตฏฺเน ปฏิปทาาณทสฺสนมฺปิ โหติเยวาติ ตมฺปิ อิธ วุตฺตํ. อิตรตฺถ ปน อุปฺปนฺนมตฺตํ อปฺปคุณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อปฺปคุณฺหิ นิจฺจสฺาทิปหานสิทฺธิยา ปหานปริฺาย อธิฏฺานภูตํ. ยโต ตทธิคเมน อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอกจฺจา อธิคตาว โหนฺติ. น หิ อุทยพฺพยานํ ปจฺจกฺขโต ปฏิเวเธน วินา สามฺาการานํ ตีรณมตฺเตน สาติสยํ ปฏิปกฺขปฺปหานํ สมฺภวติ. อสติ จ ปฏิปกฺขปฺปหาเน กุโต าณาทีนํ วชิรมิว อวิหตเวคตา ติขิณวิสทาทิตา วา, ตสฺมา ปคุณภาวปฺปตฺตํ อุทยพฺพยาณํ ปหานปริฺาปกฺขิยเมว ทฏฺพฺพํ.
๑๓๐๐-๒. ภงฺเคติ สงฺขารานํ ภงฺเค. ยถาภูตทสฺสาวี ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, เตภูมกธมฺมา, เตสุ ภยโต ¶ อุปติฏฺนฺเตสุ ภายิตพฺพาการคฺคาหิาณํ ภเยาณํ. ตถา เหตํ ‘‘ภยตุปฏฺานาณ’’นฺติ วุจฺจติ. มุจฺจิตุํ อิจฺฉตีติ มุจฺจิตุกมฺยํ, จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว มุจฺจิตุกมฺยตา, ตํ ปน าณเมวาติ อาห ‘‘าณํ มุจฺจิตุกมฺยตา’’ติ. ปุน ปฏิสงฺขานากาเรน ปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ. นิรเปกฺขตาย สงฺขารานํ อุเปกฺขนวเสน ปวตฺตํ าณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. คาถาพนฺธตฺถํ ปน วิสนฺธินิทฺเทโส. โอฬาริโกฬาริกสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมสฺส ¶ วิคมเนน สจฺจปฏิเวธานุกูลตฺตา สจฺจานุโลมิกํ. ตํ ปน อิทนฺติ อาห ‘‘สจฺจานุโลมาณนฺติ, อนุโลมํ ปวุจฺจตี’’ติ.
๑๓๐๓. นนุ จ อุทยพฺพยาณสฺส ปเคว สิทฺธตฺตา กิมตฺถํ ปุน ตตฺถาปิ อภิโยโคติ เจ? อนิจฺจาทิลกฺขณสลฺลกฺขณตฺถํ. อุทยพฺพยาณฺหิ เหฏฺา ทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ หุตฺวา ยาถาวสรสโต ติลกฺขณํ สลฺลกฺเขตุํ นาสกฺขิ, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตํ ปน สกฺโกติ, ตสฺมา ลกฺขณสลฺลกฺขณตฺถํ ปุน ตตฺเถว โยโค กาตพฺโพ. ลกฺขณานิ จสฺส อุทยพฺพยาทีนํ อมนสิการา, สนฺตติอิริยาปถฆนฉนฺนตาย จ โนปฏฺหนฺติ, ตสฺมา อุทยพฺพยํ มนสิ กตฺวา สนฺตตึ อุคฺฆาเฏตฺวา อนิจฺจลกฺขณํ, อภิณฺหปีฬนํ ปริคฺคเหตฺวา อิริยาปถํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทุกฺขลกฺขณํ, ธาตุโย วินิพฺภุชิตฺวา ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนตฺตลกฺขณฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ สงฺขารา ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพา. ตสฺเสวํ ตุลยโต ตีรยโต ยทา สงฺขารคตํ อตฺตโน ลหุอุปฏฺาเนน, าณสฺส จ ติกฺขตาย ติโรหิตุปฺปาทาทิเภทํ ภิชฺชมานเมว อุปฏฺาติ, ภงฺเคเยว ตสฺส าณํ สนฺติฏฺติ, ตทา ภงฺคานุปสฺสนา นาม วิปสฺสนาาณํ อธิคตํ โหติ. ตสฺส ตเทว สงฺขารนิโรธารมฺมณภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ยทา ¶ สพฺพภวโยนิคติฏฺิตินิวาเสสุ สงฺขารา ภิชฺชนสภาวตาย ยกฺขรกฺขสาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, ตทาสฺส ภยตุปฏฺานาณํ อธิคตํ โหติ. กึ ปนิทํ าณํ ภายตีติ? น ภายติ. ตฺหิ ‘‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ตีรณมตฺตเมว โหติ, พฺยสนาปนฺนานํ ปน สพฺพสงฺขารานํ ภยโต อุปฏฺิตานํ คหเณน ภยตุปฏฺานาณนฺติ วุจฺจตีติ.
ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺานาณํ อาเสวนฺตสฺส ยทา สพฺพภวคเตสุ สงฺขาเรสุ ตาณํ วา เลณํ วา ปรายณํ วา น ปฺายติ, อุกฺขิตฺตาสิโก วิย ปจฺจามิตฺโต สาทีนวา เอว สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ, ตสฺส สงฺขารานํ อาทีนวเมว ปสฺสนฺตสฺส อาทีนวาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติ. ตสฺเสวํ สพฺพสงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺตสฺส ยทา ติภวปริยาปนฺเนสุ นิพฺเพโท อุปฺปชฺชติ, อุกฺกณฺา สณฺหนฺติ, สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺเต สนฺติปเท อภิรตึ ปฏิลภติ, ตทาสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนํ นาม าณํ อุปฺปนฺนํ โหติ. ตสฺส ยทา อิมินา นิพฺพิทาาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส เอกสงฺขาเรปิ จิตฺตํ น สชฺชติ, สพฺพสฺมา สงฺขารโต สปฺปมุขคตสฺส วิย มณฺฑูกสฺส มุจฺจิตุกามตา อุปฺปชฺชติ, ตทา มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติ. ตสฺเสวํ สพฺพสงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกามสฺส นิจฺจสุขสุภอตฺตากาเรน ปน อุปฏฺิตุํ อสมตฺถตํ ปาเปตฺวา มุจฺจนสฺส ¶ อุปายสมฺปาทนตฺถํ อนิจฺจนฺติกตาทีหิ อนิจฺจลกฺขณํ, อภิณฺหปฏิปีฬนตาทีหิ ทุกฺขลกฺขณํ, อชฺกตาทีหิ ปฏิกฺกูลตํ, ตุจฺฉตาทีหิ อนตฺตลกฺขณฺจ อาโรเปตฺวา สพฺพสงฺขารคตํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติ. เตน ปเนวํ ปริคฺคหิตสงฺขาเรน ยา สา ‘‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติอาทินา ทฺวิโกฏิกาทิเภทา สฺุตา วุตฺตา, สา ¶ ปริคฺคเหตพฺพา. ตสฺเสวํ สฺุโต ทิสฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส ยทา ภยฺจ นนฺทิฺจ วิปฺปหาย วิสฺสฏฺภริยสฺส วิย สงฺขารคเตสุ อุเปกฺขา สนฺติฏฺติ, ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ น สมฺปสาริยติ, ตทาสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณํ นาม อุปฺปนฺนํ โหติ. ตํ ปเนตํ ยาว นิพฺพานํ น ปสฺสติ, ตาว ทิสากาโก วิย กูปกยฏฺึ ปุนปฺปุนํ สงฺขารเมว อนภิมตมฺปิ นิสฺสาย สงฺขารวิจินเนปิ มชฺฌตฺตเมว หุตฺวา ติฏฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสุ ปน าเณสู’’ติอาทิ.
๑๓๐๖. วิปสฺสนา…เป… วุฏฺานคามินีติ สิขํ อุตฺตมภาวํ ปตฺตตฺตา สิขาปตฺตา. วุฏฺานํ คจฺฉตีติ วุฏฺานคามินี. ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ หิ พหิทฺธา นิมิตฺตภูตา อภินิวิฏฺวตฺถุโต เจว อชฺฌตฺตปฺปวตฺตโต จ วุฏฺหนโต มคฺโค วุจฺจติ, ตํ คจฺฉตีติ วุฏฺานคามินี, มคฺเคน สทฺธึ ฆฏียตีติ อตฺโถ.
๑๓๐๗. ตนฺติ ยํ สิขาปตฺตา วิปสฺสนา สจฺจานุโลมาณนฺติ จ วุจฺจติ, ตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. อาเสวนฺตสฺสาติ ปุนปฺปุนํ สมฺมสนวเสน เสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส. ตสฺส หิ อธิโมกฺขสทฺธา ภาวนาวเสน พลวตรา นิพฺพตฺติสฺสติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถํ โหติ, อารมฺมณาภิมุขภาเวน สติ สุปติฏฺิตา โหติ, ปสฺสทฺธิสุขานํ สาติสยตาย จิตฺตํ สุสมาหิตํ, ตโตว อนุโลมาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถา ติกฺขตมา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ.
๑๓๐๘-๑๒. อนิจฺจา…เป… โวตรเตว สาติ อนิจฺจาทีสุ เอเกน อากาเรน สมฺมสนฺตี สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตี ภวงฺคํ โอติณฺณา นาม โหติ, ตโต ปรํ ภวงฺควาโรติ กตฺวา ¶ . สงฺขารุเปกฺขากตนเยนาติ อนิจฺจาทินา อารมฺมณกรณวเสเนว สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยน, น สมฺมสิตนเยน. เตนาห ‘‘อนิจฺจาทิ…เป… กุรุมาน’’นฺติ. ภวงฺคาวฏฺฏนํ กตฺวาติ ภวงฺคสฺส นิวตฺตนํ กตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺควเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา. ปริกมฺมนฺติ มคฺคสฺส ¶ ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา. อุปจารนฺติ มคฺคสฺส อาสนฺนตฺตา, สมีปจาริตฺตา วา.
๑๓๑๓-๖. อนุโลมตฺตํ สยเมว วทติ ‘‘ปุริมาน’’นฺติอาทินา. อิทฺหิ อนิจฺจลกฺขณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํเยว วต ธมฺมานํ อุทยพฺพยาณํ อุปฺปาทวเย อทฺทสา’’ติ จ ‘‘ภงฺควนฺตานํเยว วต ภงฺคานุปสฺสนํ ภงฺคมทฺทสา’’ติ จ ‘‘สภยํเยว วต ภยตุปฏฺานสฺส ภยโต อุปฏฺิต’’นฺติ จ ‘‘สาทีนเวเยว วต อาทีนวานุปสฺสนํ อาทีนวมทฺทสา’’ติ จ ‘‘นิพฺพินฺทิตพฺเพเยว วต นิพฺพิทาาณํ นิพฺพินฺท’’นฺติ จ ‘‘มุจฺจิตพฺพมฺหิเยว วต มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ มุจฺจิตุกามํ ชาต’’นฺติ จ ‘‘ปฏิสงฺขาตพฺพเมว วต ปฏิสงฺขาาเณน ปฏิสงฺขาต’’นฺติ จ ‘‘อุเปกฺขิตพฺพํเยว วต สงฺขารุเปกฺขาย อุเปกฺขิต’’นฺติ จ อตฺถโต วทมานํ วิย อิเมสฺจ อฏฺนฺนํ าณานํ กตกิจฺจตาย อนุโลเมติ สพฺพาสํเยว วิปสฺสนานํ ลกฺขณตฺตยสมฺมสนกิจฺจตฺตา, ตถา อุปริ จ อริยมคฺเค สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตาย ปฏิปทาย ปตฺตพฺพตาย. น หิ อนุโลมาเณ ถูลถูลสจฺจปฏิจฺฉาทกสํกิเลสวิกฺขมฺภนวเสน อปฺปวตฺตนฺเต โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ, โคตฺรภุาเณ จ อนุปฺปนฺเน มคฺคาณํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปุริมปจฺฉิมานํ ภาคานํ อนุโลมตฺตา ‘‘อนุโลมนฺติ สฺิต’’นฺติ. เตเนวาติ เหฏฺิมาณานํ อนุโลมมุเขน, อุปริ โพธิปกฺขิยานํ อนุโลมนโต จ. สจฺจานุโลมาณนฺติ ปวุจฺจติ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมิกตฺตา. วุฏฺานคามินิยาติ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺานคามินิยา ¶ วิปสฺสนาย. ปริโยสานนฺติ ปุริมา โกฏิ. สงฺขารารมฺมณวิปสฺสนาสุ หิ อยํ วิเสสโต วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติ. อสงฺขตารมฺมณํ ปน สพฺเพน สพฺพํ อริยมคฺคสงฺขาตํ วุฏฺานํ คจฺฉติ อุเปตีติ. ตโตปิ หิ วิเสสโต ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ อาห ‘‘เยฺยํ สพฺพปฺปกาเรนา’’ติอาทิ.
๑๓๑๗-๘. กิตฺติตาติ โถมิตา, อริยมคฺคาธิฏฺานตาย มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. สนฺตกิเลสตาย สนฺตา. โยคนฺติ ภาวนํ, ภาวนาภิโยคํ วา.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๑๙-๒๑. อิทานิ ¶ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทเส อนุปฺปตฺเต สา ยสฺส าณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทิมาห. อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมาณโต อุปริ. อาวชฺชนิยานตฺตาติ อาวชฺชนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ิตตฺตา อพฺโพหาริกเมว อุภยวิสุทฺธิลกฺขณาภาวโต. กิฺจาปิ เอวํ, ตถาปิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ปริโยสานตฺตา วิปสฺสนาปกฺขิยเมวาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย โสตสฺมึ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา’’ติ. เอเตนสฺส ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติ.
๑๓๒๒. ปุถุชฺชเนสุ ¶ ภวํ โปถุชฺชนิกํ, ตเทว โคตฺตํ อริเยหิ อสมฺมิสฺสา ปุถุชฺชนสมฺาติ โปถุชฺชนิกโคตฺตํ. เอกวํสชานฺหิ สมานา สมฺา ‘‘โคตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, คํ ตายติ พุทฺธึ, อภิธานฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ กตฺวา. วา-สทฺโท วกฺขมานตฺถวิกปฺปเน. อภิภุยฺย ปวตฺติโต โคตฺรภูติ สมฺพนฺโธ. โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ ‘‘อริโย’’ติ พุทฺธิยา, อภิธานสฺส จ ตายนโต ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโย. ตโต ภวตีติ ตโต โคตฺตโต อารมฺมณปจฺจยโต ภวติ. อิติ-สทฺโท เจตฺถ เหตุตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตน ยสฺมา ตโต ภวติ, ตสฺมา โคตฺรภูติ อตฺโถ.
๑๓๒๓-๕. าณทสฺสนวิสุทฺธิ เอว าณทสฺสนสุทฺธิกํ. ตํ สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา เตน ภิกฺขุนา ยํ อฺํ กิฺจิปิ กาตพฺพํ, ตํ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา นตฺถีติ เจ อาห ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ. ‘‘กตเมวา’’ติ วุตฺเต ‘‘กถ’’นฺติ อนุโยคสฺส อุปฏฺิตตฺตา ‘‘อนุโลมาวสานํ หี’’ติอาทินา ตํ สมตฺเถติ.
๑๓๒๖-๗. เอวํ อุปฺปนฺนอนุโลมาณสฺส ปนสฺส เอเตหิ ตีหิปิ อนุโลมาเณหิ อตฺตโน พลานุรูเปน ถูลถูเล สจฺจปฏิจฺฉาทกตมมฺหิ อนฺตรธาปิเต สพฺพสงฺขารคเต จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ ¶ , น ลคฺคติ, ปทุมปลาสโต อุทกํ วิย ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ, สพฺพํ นิมิตฺตารมฺมณมฺปิ สพฺพํ ปวตฺตารมฺมณมฺปิ ปลิโพธโต อุปฏฺาติ, อถสฺส สพฺพสฺมึ นิมิตฺตปฺปวตฺตารมฺมเณ ปลิโพธโต อุปฏฺิเต ทุติยสฺส วา ตติยสฺส วา อนุโลมาณสฺส อนนฺตรํ โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. ปมาวชฺชนฺเจว ปมาโภคตาปิ จาติ ปมาวชฺชนํ ปมาโภคภูตํ. สกตฺเถ หิ อยํ ตา-ปจฺจโยติ. ตตฺถ อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปริณามนวเสน, อาโภโค อตฺตโน อาภุชนวเสน ทฏฺพฺโพ.
๑๓๒๘-๓๓. อนนฺตราทีหีติ ¶ อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ ปจฺจเยหิ. มุทฺธนฺติ มุทฺธภูตํ. เอกนฺติกตาย เอกวารเมว จ อุปฺปชฺชนโต ปุนราวตฺตาภาเวน ปน อนาวตฺตํ. อนาวชฺชนมฺปิ จาติ อนาวชฺชนมฺปิสมานํ. สฺํ ทตฺวา วิยาติ ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชาหี’’ติ สฺํ ทตฺวา วิย. อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อปทาลิตปุพฺพํ. วิทฺธํเสนฺโตวาติ วินาเสนฺโต เอว. ชายตีติ นิพฺพตฺตติ. เอตฺถ จ อิมํ อุปมํ อาหรนฺติ – เอโก กิร อิสฺสาโส อฏฺอุสภมตฺเต ปเทเส ผลกสตํ ปาเปตฺวา วตฺเถน มุขํ เวเตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺาสิ, อฺโ ปุริโส จกฺกยนฺตํ อาวิชฺฌิตฺวา ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน สฺํ เทติ. อิสฺสาโส ทณฺฑกสฺํ อมฺุจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตนิพฺพิชฺฌติ. ตตฺถ ทณฺฑกสฺํ เทนฺโต วิย โคตฺรภุาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคาณํ, ทณฺฑกสฺํ อมฺุจิตฺวาว ผลกสตํ นิพฺพิชฺฌนํ วิย มคฺคาณสฺส โคตฺรภุาเณน ทินฺนสฺํ อมฺุจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภโทสโมหกฺขนฺธานํ นิพฺพิชฺฌนนฺติ.
๑๓๓๕-๘. อนามตคฺค…เป… มโหทธินฺติ อฏฺมภวโต ปฏฺาย นิพฺพตฺตกํ อฺาตโกฏึ สํสารวฏฺฏทุกฺขมหาสมุทฺทํ. ปาณาติปาตาทิปฺจเวรานิ เจว ปฺจวีสติ มหาภยานิ จาติ สพฺพเวรภยานิ. อเนเกปิ อานิสํเสติ รตนตฺตเย นิวิฏฺสทฺธาทิเก อานิสํเส. อาทิมคฺเคนาติ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาเตน ปมมคฺเคน. ปมมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๓๙. ตสฺเสวานนฺตรนฺติ ตสฺส อนนฺตรํเยว. ทฺเวปิ ตีณิ วาติ นาติติกฺขปฺสฺส ทฺเว, ติกฺขปฺสฺส ตีณิ ผลจิตฺตานิ.
๑๓๔๐-๓. ‘‘อชานิตฺวา ¶ ¶ วทนฺติ เต’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฺจมํ มคฺคจิตฺตนฺติ อิมินาว ฉฏฺสฺส อภาวทีปเนน ‘‘เอกํ ผลจิตฺต’’นฺติ วทโต โคทตฺตตฺเถรสฺส วาโทปิ ปฏิกฺขิตฺโต.
๑๓๔๔. ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปมมคฺคสฺส อุปฺปตฺติอนนฺตรํ ผลสฺส อุปฺปตฺติมตฺเตน. โสตาปนฺโนติ วุจฺจตีติ โสตาปนฺโน นาม ทุติโย อริยปุคฺคโลติ วุจฺจติ. โส เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺโตปิ หุตฺวา กามสุคติยํ สตฺตกฺขตฺตุเมว สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกรณสมตฺโถ โหติ. ยถาห –
‘‘กิฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา,
น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺตี’’ติ. (ขุ. ปา. ๖.๙; สุ. นิ. ๒๓๒; เนตฺติ. ๑๑๕);
รูปารูปโลเกสุ ปน น ตถา นิยโมติ อาจริยา.
๑๓๔๗. ผลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปหีนกิเลสาทิเก สงฺคณฺหาติ. ตถา จ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ ปมํ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขณาณานิ โหนฺติ. ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ. เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสตี’’ติ.
๑๓๔๘-๕๐. ยาสํ ¶ ปจฺจเวกฺขณวเสน อิมานิ าณานิ ปวตฺตนฺติ, ตา ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺโค ผลฺจา’’ติอาทิมาห. อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทเยว เจโส. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณฺหิ เสขานมฺปิ โหติ วา น วา. น หิ สพฺเพว ตตฺถ สมตฺถา โหนฺติ. เตเนว หิ มหานาโม ¶ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๗๕). โยคมารภเตติ ตสฺมึเยว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวกราย สกทาคามิมคฺคสงฺขาตาย ทุติยาย ภูมิยา อธิคมตฺถาย วิปสฺสนาโยคํ กโรติ, ทุติยภาโว จสฺส เทสนาวเสน, อุปฺปตฺติวเสน จ เวทิตพฺโพ. สมฺปยุตฺตานํ ปน นิสฺสยภาเวน เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, ยสฺมา วา สมาเนปิ โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภูตํ, ตสฺมาปิ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ. าเณน ปริมชฺชตีติ เตน เตนากาเรน อินฺทฺริยานํ ติกฺขตรตํ สมฺปาเทตฺวา, พลโพชฺฌงฺคานฺจ ปฏุตรภาวํ สาเธตฺวา ลกฺขณตฺตยํ ตีรณวเสน ปริมชฺชติ.
๑๓๕๑-๒. ตตฺถ อปราปรํ าณํ จาเรนฺโต ปริวตฺเตติ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวีถึ โอคาหตี’’ติ. เหฏฺา วุตฺตนเยนาติ อุทยพฺพยาณาทีนํ อุปฺปาทเน วุตฺตนเยเนว. โคตฺรภุสฺส อนนฺตรนฺติ เอตฺถ โคตฺรภุ วิย โคตฺรภุ. ปมมคฺคปุเรจาริกาณฺหิ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต, อริยโคตฺตภวนโต จ นิปฺปริยายโต ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, อิทํ ปน ตํสทิสตาย ปริยายโต โคตฺรภุ. เอกจฺจสํกิเลสวิสุทฺธิยา, ปน อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา อารมฺมณกรณโต จ ‘‘โวทาน’’นฺติ วุจฺจติ. เตนาห ปฏฺาเน ‘‘อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗). ยสฺมา ¶ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘อุปฺปาทาทิอภิภวนฏฺํ อุปาทาย อฏฺ โคตฺรภุธมฺมา สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๖๐) โคตฺรภุนามวเสเนว อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ ‘‘โคตฺรภุสฺส อนนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ โคตฺตสงฺขาตนิพฺพานโต ภูตนฺติ กตฺวา. ทุติยมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๕๕-๗. ยนฺติ ยสฺมา. สกิเทวาติ เอกวารเมว. อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายตีติ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยเมโกว อิธ คหิโตติ. อนฺตกโร ภเวติ ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภเวยฺย, ภเว วา อนฺตกโร ภวสฺส อนฺตกโรติ อตฺโถ. ตติยาย ภูมิยา ปตฺติยาติ สมฺพนฺโธ. พฺยาปาทกามราคานํ ¶ ปหานายาติ เตสํเยว สกทาคามิมคฺเคน ตนุกรานํ สํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานาย. ตติยมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๖๓-๗. ปฏิสนฺธิวเสน กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามี. เตนาห ‘‘ตตฺเถว ปรินิพฺพายี’’ติ. ตตฺเถวาติ สุทฺธาวาเส วา อฺตฺถ วา ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ. อนาวตฺติสภาโวติ ตสฺมา โลกา อิธ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อิมํ โลกํ ปุนราคมนาภาวโต อนาวตฺตนสภาโว, พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถาย อาคมนํ โหติเยว. รูปราคาทิปหานายาติ ¶ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานาย. วิทฺธํสายาติ วินาสาย. จตุตฺถมคฺคาณวณฺณนา.
๑๓๗๑-๔. มหาขีณาสโวติ มหานุภาวโต นิพทฺธปูชาวจนเมตํ, น อุปาทายวจนํ ‘‘ยถา มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ. น หิ จูฬขีณาสโว นาม อตฺถิ. อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ สกตฺโถ, ปูชตฺโถ วา เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ อตฺตุปนิพนฺธนฏฺเน, อตฺตานํ อวิชหนฏฺเน, อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเน จ อตฺตโน อตฺถตฺตา ‘‘สทตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. ขีณานิ ทสปิ ภวสํโยชนานิ เอตสฺสาติ ขีณสํโยชโน. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย. จตสฺโสปีติ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ จตสฺโสปิ. วิสุทฺธิกาเมนาติ อตฺตโน วิสุทฺธึ อิจฺฉนฺเตน. ตโปเยว ธนมสฺสาติ ตโปธโน, เตน.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๓. เตวีสติโม ปริจฺเฉโท
กิเลสปฺปหานกถาวณฺณนา
๑๓๗๕. อิทานิ ¶ อิมิสฺสาเยว จตุตฺถาณาย าณทสฺสนวิสุทฺธิยา อานุภาววิชานนตฺถํ เยน เย ธมฺมา ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานฺจ อภิสมยกาเล ปริฺาทิกิจฺจานิ จ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเตสุ เยน เย ธมฺมา’’ติอาทิ อารทฺธํ ¶ . เย ธมฺมาติ เย สํกิเลสธมฺมา. สํโยชนาทีสุ ขนฺเธหิ ขนฺธานํ, ผเลน กมฺมสฺส, ทุกฺเขน วา สตฺตานํ สํโยชนฏฺเน พนฺธนฏฺเน สํโยชนานิ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วิพาธนฏฺเน, อุปตาปนฏฺเน, สํกิลิฏฺตาย จ กิเลสา. อภินิเวสาทิวเสน มิจฺฉาวิปรีตํ ปวตฺตนโต มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา. โลเก ธมฺมา, โลกปริยาปนฺนา ธมฺมา, โลกปฺปวตฺติยํ สติ อนุปรมธมฺมตฺตา วาติ โลกธมฺมา. มจฺเฉรสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ มจฺฉริยํ. วิปรีตฏฺเน วิปลฺลาสา. นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ คนฺถนโต คนฺถา. อริเยหิ อคนฺตพฺพา, อยุตฺตา คตีติ วา อคติ. อาสวนฺตีติ อาสวา, อาภวคฺคโต สพฺพโมกาสโลกํ, อาโคตฺรภุโต สพฺเพ ธมฺเม พฺยาเปตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ, อาสวนฺติ สํสารทุกฺขนฺติ วา อาสวา, จกฺขาทีหิ วา สํวราสํวรทฺวาเรหิ สตฺตสนฺตาเน อาสวนฺติ วณโต ยูสานิ สนฺทนฺติ วิยาติ อาสวา, อาสวนฺติ วา เอเตหิ จิตฺตานิ วิสเยสูติ อาสวา. สํสารมหาสาครปฺปตฺติหนนโต โอฆา วิยาติ โอฆา. เหฏฺา วุตฺตนเยน โยชนโต โยคา. นิวาเรนฺติ โลกิยโลกุตฺตรคุณวิเสสาธิคมนฺติ นีวรณานิ. อนิจฺจาทิธมฺมสภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อสภาวโต อามสนฺตีติ ปรามาสา. มณฺฑูกํ ปนฺนโค วิย อารมฺมณํ ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิ. อปฺปหีนภาเวน สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ มูสิกวิสํ วิย อนุรูปการณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อนุสยา. จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณฏฺเน มลา. อกุสลกมฺมานิ จ ตานิ ทุคฺคตีนํ ปถา จาติ อกุสลกมฺมปถา. อิธ ปน กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตานํ ตํสภาวโต คหณํ ทฏฺพฺพํ. จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ จิตฺตุปฺปาโท, เจตสิกราสิ, อกุสโล จ โส จิตฺตุปฺปาโท จาติ อกุสลจิตฺตุปฺปาโท.
กามภวโต ¶ อุปริโกฏฺาสภาวโต ตติยมคฺคปฺปตฺติยา อุทฺธํ ภชิตพฺพโต, เสวิตพฺพโต จาติ ¶ อุทฺธมฺภาคา, รูปารูปภวา, เตสํ หิตานิ ตตฺถุปฺปชฺชนขนฺธาทิโยชนโตติ อุทฺธมฺภาคิยานิ, ตานิเยว สํโยชนานีติ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ. รูปารูปภวโต เหฏฺิมโกฏฺาสภาวโต ตตฺถุปฺปาทกิเลสานํ อปฺปหีนภาเวน ตติยมคฺคปฺปตฺติยา เหฏฺา ภชิตพฺพโต วา อโธภาคา, กามภวา, เตสํ หิตานิ สํโยชนานีติ อโธภาคิยสํโยชนานีติ.
อิเมสุ ปน ทสสุ รูปภวสํโยชนํ, อรูปภวสํโยชนํ, กามภวสํโยชนฺจ อตฺถโต โลโภว, สกฺกายทิฏฺิสีลพฺพตปรามาสาปิ ทิฏฺิเยว, ตสฺมา ธมฺมโต สตฺต สํโยชนานิ.
มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธีติ ตถา ปวตฺตานํ วิตกฺกวีริยสมาธีนมธิวจนํ. มิจฺฉาวาจาทโย ตโย ตถา ปวตฺตา เจตนา. มิจฺฉาสติ ปน จิตฺตุปฺปาโท. มิจฺฉาาณํ ตถา ปวตฺโต โมโห. มิจฺฉาวิมุตฺติ โลกถูปิกาทีสุ โมกฺโขติ ปวตฺตมิจฺฉาคาโห.
การณูปจาเรนาติ ลาภเหตุโก ลาโภ, อลาภเหตุโก อลาโภติอาทินา การิยสฺส การณวเสน อุปจรเณน. โลกธมฺมคฺคหณนฺติ โลกธมฺมคฺคหเณน คหณํ.
อาวาเส มจฺฉริยํ, อาวาสเหตุกํ วา มจฺฉริยนฺติ อาวาสมจฺฉริยํ. เอวํ กุลมจฺฉริยาทีนิปิ. ตตฺถ อาวาโสติ วิหาราทิ. กุลนฺติ อุปฏฺากกุลํ, าติกุลฺจ. ลาโภติ ปจฺจยลาโภเยว. วณฺโณติ สรีรวณฺโณ จ คุณวณฺโณ จ. ธมฺโมติ อาคโม, อธิคโม จ.
‘‘ตโย’’ติ ¶ วตฺถุํ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, ภินฺทิตฺวา จ ปน วุจฺจมาเน ทฺวาทส โหนฺติ.
อภิสชฺชนูปนยฺหนวเสน ปวตฺตนโต อภิชฺฌาพฺยาปาทานํ กายคนฺถตา ทฏฺพฺพา. ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ เอวํ อวตฺถุมฺหิ ปวตฺโต อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโส. สีลพฺพตปรามาสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา เจตฺถ อตฺถโต ทิฏฺิเยว, ตสฺมา ธมฺมโต ตโย กายคนฺถา.
‘‘ฉนฺทโทสโมหภยานี’’ติ ¶ อคติการณตฺตา วุตฺตํ, ฉนฺทาทีหิ ปน อกตฺตพฺพกรณํ, กตฺตพฺพากรณฺจ อคติ นาม.
อาสเวสุ กามราคภวราคา อตฺถโต โลโภติ ธมฺมโต ตโย อาสวา.
เตสเมวาติ กามราคาทีนเมว. เต หิ โอโฆ วิย อตฺตนิ ปติเต อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺติ, สํสารทุกฺขโต จ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติ, ขนฺธาทีนิ จ ขนฺธาทีหิ โยเชนฺติ.
กามุปาทานาทีนีติ กามุปาทานทิฏฺุปาทานสีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานานิ. ทิฏฺุปาทานาทีนิ เจตฺถ ตถา ปวตฺตา ทิฏฺิเยว, กามุปาทานํ โลโภติ ธมฺมโต ทฺเว อุปาทานานิ.
สตฺตานุสยาติ เอตฺถ ยทิ อปฺปหีนฏฺเน สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยา. กสฺมา สตฺเตว วุตฺตา, นนุ อฺเสมฺปิ กิเลสานํ อปฺปหีนภาโว วิชฺชตีติ? น มยํ อปฺปหีนมตฺเตน อนุสยํ วทาม, กินฺตุ อปฺปหีนภาเวน ถามคตกิเลสา อนุสยาติ, ถามคมนฺจ เนสํ อฺเหิ อสาธารโณ สภาโว ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ธมฺมสภาวเวทินา ตถาคเตน อิเมเยว อนุสยา วุตฺตา, กามราโคเยว อนุสโย กามราคานุสโย. เอวํ ¶ เสเสสุปิ. อปเร ปน ‘‘กามราคสฺส อนุสโย’’ติอาทินิพฺพจนํ วตฺวา กามราคาทีนํ พีชภูตา อตฺตภาวสฺส กิเลสสมฺภูตา กิเลสุปฺปาทนสตฺติ อนุสยาติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตปฏิกฺเขโป อิธ ปปฺจาวหตฺตา อนาหโฏ.
ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. ปรภณฺเฑ ตถาสฺิโน ตทาทายกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. อสทฺธมฺมกามตาย กายทฺวารปฺปวตฺตา อคนฺตพฺพฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร. อภูตํ วตฺถุํ ภูตโต ปรํ วิฺาเปตุกามสฺส ตถา วิฺาปนปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ปน ปรสฺส อตฺถเภทกโรว กมฺมปโถ, อิตโร กมฺมเมว. สํกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปรเภทนกามตาย, อตฺตปิยกมฺยตาย วา ปรเภทกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา. สาปิ ทฺวีสุ ภินฺเนสุเยว กมฺมปโถ. ปรมมฺมจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา. อนตฺถวิฺาปนปฺปโยคสมุฏฺาปิกา ¶ สํกิลิฏฺเจตนา สมฺผปฺปลาโป นาม. โส ปน ปเรหิ คหิเตเยว กมฺมปโถ โหติ. ‘‘อโห วเตทํ มม โหตู’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา อภิชฺฌา. ‘‘อโห วตายํ สตฺโต วินสฺเสยฺยา’’ติ เอวํ มโนปโทสลกฺขโณ พฺยาปาโท. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา มิจฺฉาทิฏฺิ. เอตฺถ จ นตฺถิกอเหตุกอกิริยทิฏฺีหิเยว กมฺมปถเภโท.
อิเมสุ จ ปาณาติปาตาทิ ติวิธํ กายกมฺมเมว. ตํ กายวจีทฺวาเรสุเยว อุปฺปชฺชติ, น มโนทฺวาเร. ตถา มุสาวาทาทิ ¶ จตุพฺพิธํ วจีกมฺมเมว. อภิชฺฌาทิกํ ปน ติวิธํ มโนกมฺมเมว. ตํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตติ. ทฺวารนฺตเรสุปิ ปวตฺตมานสฺส สกสกนามาปริจฺจาโค วุตฺโตเยว. ธมฺมโต เจตฺถ อาทิโต สตฺต เจตนาสภาวา, อิตเร ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. มหาสาวชฺชอปฺปสาวชฺชปฺปโยคาทิเภโท ปน ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
เอตานีติ อิมานิ มคฺคาณานิ. ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํมคฺคานุรูปํ.
อปายํ คจฺฉนฺติ เอเตหีติ อปายคมนียา. เสสาติ น อปายคมนียา. โอฬาริกาติ ตติยมคฺเคน ปหาตพฺพาวตฺถํ อุปาทาย โอฬาริกา. เตนาห ‘‘สุขุมา ตติยมคฺคาณวชฺฌา’’ติ. สุขุมา กามราคปฏิฆาติ สมฺพนฺโธ. จตุตฺถมคฺคาณวชฺฌา เอวาติ อวธารเณน ปมมคฺคาทิวชฺฌตํ นิวตฺเตติ. น หิ รูปราคาทีนํ อปายคามินิยาวตฺถาปิ อตฺถิ, ยโต เต ปมาณวชฺฌาปิ สิยุนฺติ.
ยตฺถ ยตฺถ ปน เอว-สทฺเทน อวธารณํ อกตฺวา ยํ ยํ ทุติยาณวชฺฌนฺติ วา ตติยาณวชฺฌนฺติ วา จตุตฺถาณวชฺฌนฺติ วา วกฺขติ, ตตฺถ ตตฺถ โส โส ปุริมาเณหิ หตาปายคมนียาทิภาโวว หุตฺวา อุปริาณวชฺโฌ โหตีติ เวทิตพฺโพ. เตน โลภ…เป… จตุตฺถาณวชฺฌานีติ เอตฺถ โลภาทโย เหฏฺิมมคฺควชฺฌาปิ โหนฺเตว.
ยเสติ ปริวาเร.
ทุกฺเข สุขนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสาติ สมฺพนฺโธ.
อคติโย ¶ ปมมคฺคาณวชฺฌาติ กิฺจาปิ ฉนฺทาทโย ตณฺหาทิสภาวา อุปริมคฺควชฺฌา, ตถาปิ ตมฺมูลกสฺส อกตฺตพฺพกรณสฺส, กตฺตพฺพากรณสฺส จ อปายคมนียตาย ปมมคฺคาณวชฺฌา.
กตากตกุสลากุสลวิสยํ ¶ ยํ วิปฺปฏิสารภูตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ อิธ ตติยาณวชฺฌํ วุตฺตํ. ยํ ปน ‘‘กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ สนฺธาย ‘‘กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๗๖) ธมฺมสงฺคณีอฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ วจนานํ อยํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อฺเสุปิ เอทิเสสุ าเนสุ อธิปฺปาโยว ปริเยสิตพฺโพ, น วิโรธโต ปจฺเจตพฺพํ. โอฬาริกานวเสสปฺปหานํ วา สนฺธาย กุกฺกุจฺจสฺส ปมตติยาณวชฺฌตา วุตฺตา. ยํ ปน อรหโต อุปฺปชฺชมานํ ‘‘ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ภฺุชิตุนฺติ กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. ๒๐๔) อาคตํ กุกฺกุจฺจํ, น ตํ นีวรณํ. น หิ นีวรณํ อรหโต อุปฺปชฺชติ, นีวรณปติรูปกํ ปน กปฺปตีติ วีมํสนภูตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาม, ตํ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาโทว.
กามราคปฏิฆานุสยา อนุสหคตา ตติยาณวชฺฌา, โอฬาริกานํ ปน ทุติยาณวชฺฌตา เหฏฺา วุตฺตนยาว.
อกุสลจิตฺตุปฺปาท-คฺคหเณน เจตฺถ มกฺขปลาสมายาสาเยฺยถมฺภสารมฺภาทีนํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๗๖. เตน เตนาติ เตน เตน ฆาตเกน สทฺธึ. กึ ปเนตานิ เอเต ธมฺเม ฆาเตนฺตานิ อตีตานาคเต ฆาเตนฺติ, อุทาหุ ปจฺจุปฺปนฺเนติ. กึ ปเนตฺถ, ยทิ ตาว อตีตานาคเต, อผโล วายาโม อาปชฺชติ. กสฺมา? ปหาตพฺพานํ ตทา นตฺถิตาย. อถ ปจฺจุปฺปนฺเน, ตถาปิ อผโล วายาเมน สทฺธึ ปหาตพฺพานํ อตฺถิตาย. อถาปิ กถฺจิ ปหานํ สิยา, สํกิเลสิกา มคฺคภาวนา อาปชฺชติ ¶ ปหาตพฺพปฺปหายกานํ สหาวฏฺานโต? สจฺจเมตํ, เย ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาฏิตตฺตา การณลาเภ สติ อวสฺสํ อุปฺปชฺชนารหา กิเลสา, เต อตฺตโน อุปฺปตฺติยา อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺตานิ เอตานิ เต อนาคเต ฆาเตนฺติ นาม.
๑๓๗๗-๘๒. ปริฺาทีนิ ¶ กิจฺจานีติ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน จตฺตาริ กิจฺจานิ. วุตฺตานีติ ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๙), ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) จ วุตฺตานิ. สจฺจาภิสมเยติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณ.
ยถาสภาวโตติ อวิปรีตสภาเวน. ‘‘ชานิตพฺพานี’’ติ วตฺวา กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ, กถํ นาม เอเกกสฺส าณสฺส เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ สมฺภวนฺติ. น หิ ตาทิสํ กิฺจิ โลเก ทิฏฺํ อตฺถิ, น จ วจนํ ลพฺภตีติ โจทนํ มนสิ นิธาย เตสํ ชานนวิธึ อุปมาวเสน ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ปทีโป หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิทํเสตีติ ทสฺเสติ. ปริยาทิยตีติ เขเปติ.
๑๓๘๓-๔. ปริฺาภิสมเยนาติ อนวเสสโต ปริจฺฉิชฺช ชานนสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน. อภิสเมตีติ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌติ. ปหานาภิสมเยเนวาติ สมุจฺเฉทปฺปหานสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อสมฺโมหโตว อภิสเมติ. ภาวนาวิธินาติ สหชาตาทิปจฺจยตาวเสน ภาวนาภิสมยวิธินา. มคฺคาณฺหิ สมฺมาสงฺกปฺปาทิวเสน มคฺคปุพฺพภาคภาวนาสมฺภูเตน อริยมคฺคภาวนาสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมตีติ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติ. ตฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตํ อตฺตนิปิ สมฺโมหํ วิทฺธํเสติเยว. นิโรธนฺติ ¶ นิพฺพานํ. สจฺฉิกโรตีติ ปจฺจกฺขกรณวเสน ปฏิวิชฺฌติ. ‘‘นิโรธํ สจฺฉิกโรตี’’ติ นิโรธสจฺจเมกํ อารมฺมณปฏิเวเธน จตฺตาริปิ สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวเธน มคฺคาณํ ปฏิวิชฺฌติ.
เอวํ ยุตฺติวเสน วิภาวิตํ เอกปฏิเวธํ อาคเมนปิ สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. มคฺคสมงฺคิสฺส าณนฺติ หิ ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ, ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อฺสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณายํ ตมตฺถํ สาเธตุํ อายสฺมตา ควมฺปติตฺเถเรน วุตฺตํ. อฺถา กมาภิสมเย สติ ปุริมทิฏฺสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิปสฺสโต ทุกฺขาทิทสฺสนํ ปุน อวตฺตพฺพํ สิยา. อิทานิ ปเนตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ กโรนฺโต อาห ‘‘ปทีโป’’ติอาทิ. นิสฺสยาภาวเหตุตาย ทุกฺขปริฺาย วฏฺฏิชฺฌาปนสทิสตา, ปฏิปกฺขวิทฺธํสนตาย สมุทยปฺปหานสฺส อนฺธการวินาสนสทิสตา, าณาโลกปริพฺรูหนตาย มคฺคภาวนาย ¶ อาโลกวิทํสนสทิสตา, เตน เตน มคฺเคน ยถา ยถา นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยา, ตถา ตถา กิเลสสฺเนหปริยาทานํ โหตีติ นิโรธสจฺฉิกิริยาย สฺเนหปริยาทานสทิสตา การณูปจาเรน วุตฺตา.
๑๓๘๕-๖. อปรายปิ อุปมาย ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุคฺคจฺฉนฺโต’’ติอาทิ. โอภาเสตีติ ปกาเสติ. ปฏิหฺตีติ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. เอตฺถาปิ ยถา สูริโย รูปคตานิ โอภาเสติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ วินาเสติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ ทสฺเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติ ¶ . ยถา สีตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, เอวํ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ อุปมาสํสนฺทนํ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๘๘. อปฺเปตีติ ปปฺโปติ. ทุกฺขปริฺาย สกฺกายตีรสมติกฺกมภาวโต โอริมตีรปฺปชหนสทิสตา, มคฺคภาวนาย สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมวหนตาย ภณฺฑวหนสทิสตา, เอตฺตาวตา ปฺาภาวนาย นานากิเลสวิทฺธํสนวสปฺปวตฺโต อานิสํโส ทสฺสิโต โหตีติ.
อริยผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโยปิ ปนสฺสา อานิสํสาติ ทฏฺพฺพํ. ตา ปน สงฺเขปโต เอวํ ทฏฺพฺพา – ‘‘อริยผลสมาปตฺตี’’ติ หิ จตุนฺนมฺปิ ผลฏฺานํ อตฺตโน อตฺตโน อริยผลสฺส ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ นิโรเธ อปฺปนา. จตฺตาโรปิ หิ อริยปุคฺคลา สกํ สกํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺติ. เกจิ ปน ‘‘อนาคามิอรหนฺโตว สมาปชฺชนฺติ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิตายา’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ อตฺตนา ปฏิลทฺธสมาปตฺติสมาปชฺชเน สมาธิสฺมึ ปริปูรการิตาย กาตพฺพาภาวโต. สพฺพโส อสมุจฺฉินฺนกิเลสสฺส หิ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิยสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สมุจฺฉินฺเนกจฺจกิเลสานํ อริยานํ. อุปริมา ปน เหฏฺิมํ ปุพฺเพ ปฏิลทฺธมฺปิ น สมาปชฺชนฺติ ปุคฺคลนฺตรภาวํ อุปคตตฺตา. สมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรธเนน หิ ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนสฺส, โสตาปนฺนาทีหิ สกทาคามิอาทีนํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ อตฺถิ, อนนฺตรผลตฺตา จ โลกุตฺตรกุสลานํ เหฏฺิมโต อุปริโม ภวนฺตรคโต วิย โหตีติ ตสฺส ตสฺส อริยสฺส ตํ ตํ ผลํ ภวงฺคสทิสํ โหติ, ตสฺมา ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ¶ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา นตฺถิ อุปริมสฺส เหฏฺิมผลสมาปตฺติยา ¶ สมาปชฺชนํ, เหฏฺิโม ปน อุปริมํ น สมาปชฺชติ อนธิคตตฺตาติ จตฺตาโรปิ ปุคฺคลา สกสกผลเมว สมาปชฺชนฺติ. ตํ ปน สมาปชฺชิตุกาเมน อริยสาวเกน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพา. ตสฺส ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺส สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปติ. ผลสมาปตฺตินินฺนจิตฺตตาย เจตฺถ เสขสฺส ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโค. อฺโ เอว หิ วิปสฺสนาจาโร อริยมคฺคาวโห, อฺโ ผลสมาปตฺติอาวโห.
ตถา หิ อริยมคฺควีถิยํ อนุโลมาณานิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ ถูลถูลโลภกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ ปทาลเนน โลกิยาเณสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตานิ มคฺคานุกูลานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ตานิ เตน เตน มคฺเคน เตสํ เตสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา กิเลสวิกฺขมฺภเน นิรุสฺสุกฺกานิ เกวลํ อริยานํ ผลสมาปตฺติสุขสมงฺคิภาวสฺส ปริกมฺมปฺปตฺตานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ น เตสํ กุโตจิ วุฏฺานสมฺภโว. ยโต เนสํ ปจฺฉิโม สงฺขารนิมิตฺตโต วุฏฺหิตฺวา มคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจโย ภเวยฺย, เตเนว จ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจยภูตํ าณํ สงฺขารารมฺมณเมว โหติ, น นิพฺพานารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน จสฺสา ปพนฺธวเสน ปวตฺติปริจฺฉินฺนกาลาปคเม ภวงฺควเสน ตโต วุฏฺานฺจ เวทิตพฺพํ.
นิโรธสมาปตฺติ ปน ตติยจตุตฺถผลฏฺานํ อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ อปฺปวตฺติ. อนาคามิอรหนฺโตเยว หิ กามจฺฉนฺทาทิสมุจฺฉินฺทเนน สมาธิสฺมึ ปริปูรการิตาย สมถผลสมนฺนาคตตฺตา นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ. ตถา เหตํ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนนฺธภาวปฺปวตฺตนวเสน ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตสฺเสว สมฺภวติ, ตสฺมา ตํ สมาปชฺชิตุกาเมน ¶ อนาคามินา, ขีณาสเวน วา อฏฺสมาปตฺติลาภินา รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ สงฺขารา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสิตพฺพา, ตโต ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถํ อากาสานฺจายตนํ วิฺาณฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตเถว ตตฺถ สงฺขารา สมฺมสิตพฺพา, อถ อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย นานาพทฺธาวิโกปนํ สงฺฆปฏิมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธานปริจฺเฉโทติ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ สรีรโต วิสํยุตฺตา มฺจปีาทโย สตฺตาหพฺภนฺตเร ยถา น นสฺสนฺติ, ตถา อธิฏฺานํ นานาพทฺธาวิโกปนํ. สรีรสํยุตฺเต วิสุํ อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ. สงฺโฆ ปน ตฺติกมฺมาทีสุ กิฺจิเทว กมฺมํ กตฺตุกาโม ‘‘ยาว มํ น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพาโภคกรณํ สงฺฆปฏิมานนํ. สตฺถา จ ‘‘สิกฺขาปทปฺาปนาทีสุ ยาว มํ น ปกฺโกสติ, ตาวเทว วุฏฺหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพาโภคกรณํ สตฺถุปกฺโกสนํ. สตฺตาหพฺภนฺตเร อตฺตโน อายุสงฺขารสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาวโลกนํ อทฺธานปริจฺเฉโท. เอวํ กตปุพฺพกิจฺเจน เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชิตพฺพํ. อเถกํ วา ทฺเว วา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ, นิโรธํ ผุสติ, ตโต ยถาปริจฺเฉทํ ตติยจตุตฺถผลานํ อฺตเรน นิโรธา วุฏฺหิสฺสตีติ. เอวมยํ ทุวิธา สมาปตฺติ โลกุตฺตรปฺาย อานิสํโส.
๑๓๙๒-๔. สเทวกโลกโต อุตฺติณฺเณน, อุตฺตริตเรน วาติ โลกุตฺตเรน สมฺมาสมฺพุทฺเธน. ปฺาย ภาวนนฺติ สมฺพนฺโธ. หิตภาวนนฺติ อิธโลกปรโลกหิตวิภาวนํ อิมํ ปฺาภาวนํ. สุขสํหิตนฺติ สินิทฺธจฺฉายุทกวนฺตตาทินา สุขสหิตํ. หิตนฺติ โยคกมฺมสฺส หิตํ ¶ . อุตฺตมนฺติ อุคฺคตตมํ, อจฺจุคฺคตํ พลวนฺตมฺปีติ อธิปฺปาโย. อวิคฺคหกมฺปทนฺติ วิคฺคหฺจ กมฺปฺจ น เทตีติ อวิคฺคหกมฺปทนฺติ อตฺโถ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
กิเลสปฺปหานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๔. จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๙๕. อิทานิ เนสํ ปจฺจยวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิ อารทฺธํ.
ปฏิจฺจ ¶ เอนํ ผลเมติ ปวตฺตติ, ติฏฺติ, อุปฺปชฺชติ วาติ ปจฺจโย, หิโนติ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ เหตุ, อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูล-สทฺโท วิย ปติฏฺตฺโถ เวทิตพฺโพ, หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อติหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ วิรุฬฺหึ อาปชฺชตีติ เหตุ, เหตุ จ โส มูลฏฺเน, ปจฺจโย จ อุปการกฏฺเนาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุภาเวน ปจฺจโยติ อตฺโถ.
เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุ ทฏฺพฺพํ. สฺวายํ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺานานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, อุภยตฺถ สหชาตนามธมฺมานฺจ ปจฺจโย. สพฺพโลกิยโลกุตฺตรนฺติ อิมินา ปฺตฺติยาปิ โลเก วิทิตภาเวน โลกิยปเทน สงฺคหิตตฺตา รูปาทิเภเทสุ ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปฺตฺติธมฺเมสุ น โกจิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสติ. เตเนว ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ อนิยโต ¶ กโตติ. นนุ จ ‘‘ยํ ยํ ธมฺม’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒-๓) วุตฺตตฺตา ปฺตฺติยา คหณํ น โหตีติ? นายํ โทโส ธมฺมสทฺทสฺส เยฺยวจนตฺตา. อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถ. อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ. เต ปน ตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ. ยถา หิ ทุพฺพโล ปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวา อุฏฺหติ เจว ติฏฺติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทิอารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จาติ.
เชฏฺกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย. เชฏฺกฏฺเนาติ จ ปมุขภาเวน. อตฺตาธีนานฺหิ ปติภูโต ธมฺโม อธิปตีติ โส เตสํ ปมุขภาเวน ปวตฺตติ. ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต ฉนฺทาทโย จตฺตาโร ธมฺมา สหชาตนามรูปานํ สหชาตาธิปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ สหชาตาธิปตี’’ติอาทิ. ‘‘ฉนฺทวโต กึ นาม กมฺมํ น สิชฺฌตี’’ติอาทิกํ ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทโย ธุรภูตา เชฏฺกภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม, ตํสมุฏฺานรูเป จ สาธยมานา วเส วตฺตยมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เต จ เตสํ วเสน วตฺตนฺติ หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโต. เตน เต อธิปติปจฺจยา โหนฺติ, โน จ โข เอกโต. ยทา หิ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตทา ฉนฺโทว อธิปติ, น อิตเร. เอส นโย เสเสสุปิ. อธิปติภาโวปิ หิ เนสํ อตฺตโน ปวตฺตินิวารเก อภิภุยฺย ปวตฺตนโต โหติ. อวเสสนฺติ ยถาวุตฺตานํ เตสํ ครุกาตพฺพตาภาวโต, ครุกตสฺเสว จ ¶ อารมฺมณาธิปติภาววจนโต. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ¶ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๓). ตตฺถ ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทนวเสน วา ครุํ ภาริกํ ลทฺธพฺพํ อนวฺาตํ กตฺวา. ครุกาตพฺพฺหิ อารมฺมณํ ตนฺนินฺนโปณปพฺภารานํ อสฺสาทนปจฺจเวกฺขณมคฺคผลานํ อตฺตโน วเส วตฺตยมานํ วิย ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา อยํ อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน อุปการกตฺตา อธิปติปจฺจโย ทฏฺพฺโพ.
อนฺตรยตีติ อนฺตรํ, พฺยวธายกนฺติ อตฺโถ, นาสฺส อนฺตรํ วิชฺชตีติ อนนฺตโร, โสเยว ปจฺจโยติ อนนฺตรปจฺจโย, อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโมติ อธิปฺปาโย. อนนฺตรนิรุทฺธาติ อตฺตโน นิโรธานนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทสฺส อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน ตสฺส อุปฺปตฺติยา ปุริมภาเค อนนฺตรํ หุตฺวา นิรุทฺธา, รูปธมฺมา ปน อนนฺตรปจฺจยา นตฺถิ.
สมนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย, ตถา สมนนฺตรปจฺจโยปีติ เปตฺวา อุปสคฺคมตฺตํ น เอตฺถ โกจิ วิเสโส. โย หิ อนนฺตรปจฺจโย, โสว สมนนฺตรปจฺจโยติ. ปุริมปจฺฉิมานฺหิ อนนฺตรุปฺปาทภาวโต นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา อนนฺตรปจฺจยตา, รูปกลาปานํ วิย สณฺานาภาวโต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหฏฺานาภาวโต จ ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ เหฏฺา ติริย’’นฺติ วิภาคาภาวา อตฺตโน เอกตฺตมิว อุปเนตฺวา สุฏฺุ อนนฺตรภาเวน อุปฺปาเทตุํ สมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตา, ตสฺมา ธมฺมโต อวิเสเสปิ วิเนยฺยวเสน พฺยฺชนตฺถมตฺตโต วิเสสํ คเหตฺวา เตสํ วิสุํ เทสนา กตา. ยมฺปิ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ¶ เนวสฺานาสฺายตนํ กุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๘) วิรุชฺฌตีติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตํ.
อุปฺปชฺชมาโนว สหุปฺปาทนวเสน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย ปกาสสฺส ปทีโป วิย, โส ปนายํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺํ, สหชาตรูปานฺจ, มหาภูตา อฺมฺํ, อุปาทารูปานฺจ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อฺมฺ’’นฺติ จ ติวิโธ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตเจตสิกา’’ติอาทิ. ยมฺปิ หิ ปาฬิยํ อรูปกฺขนฺธาทิวเสนสฺส ฉพฺพิธตํ วุตฺตํ, ตมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตํ. โย ปเนตฺถ เสสรูปธมฺมานํ, อุภยตฺถ วตฺถุโน จ ปวตฺติยา ¶ อรูปธมฺมานํ, อุปาทารูปานฺจ อฺมฺํ มหาภูตานํ สหชาตปจฺจยตฺตาภาโว, โส ปจฺจยภาวสามตฺถิยวิเสสาโยคโตติ ทฏฺพฺพํ.
อฺมฺํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย. อฺมฺุปตฺถมฺภกติทณฺฑกํ วิย อุปการกตา จ อฺมฺตาวเสเนว ทฏฺพฺพา, น สหชาตาทิวเสน. สหชาตาทิปจฺจโย โหนฺโตเยว หิ โกจิ กสฺสจิ อฺมฺปจฺจโย น โหติ จิตฺตเจตสิกานํ จิตฺตชรูเป สติ, มหาภูตานํ อุปาทารูเป สติ อฺมฺปจฺจยตฺตาภาวโต. ยถาห ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๗). อาจริเยน ปน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม อปรามสิตฺวา วุจฺจมานตฺตา อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘ตถา อฺมฺปจฺจโย’’ติ.
ตรุอาทีนํ ปถวี วิย อธิฏฺานากาเรน, จิตฺตกมฺมาทีนํ ปฏาทโย วิย จ นิสฺสยากาเรน อุปการโก ธมฺโม ¶ นิสฺสยปจฺจโย. วตฺถุรูปานีติ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ อธิฏฺานากาเรน นิสฺสยปจฺจยภูตานิ วตฺถุรูปานิ. มหาภูตา จิตฺตเจตสิกา จาติ อฺมฺํ, อุปาทารูปานฺจ ตเถว นิสฺสยภูตานิ มหาภูตานิ อฺมฺํ, สหชาตรูปานฺจ นิสฺสยากาเรน ปจฺจยานิ จิตฺตเจตสิกานิ, ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต น ปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย.
ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, พลวการณนฺติ อตฺโถ, ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. โส อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธติ อาห ‘‘อารมฺมณา’’ติอาทิ. ตตฺถ –
‘‘ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, เสขา โคตฺรภุํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, โวทานํ ครุํ กตฺวา ¶ ปจฺจเวกฺขนฺติ, เสขา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) –
เอวมาทินา นเยน อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต. เตนาห ‘‘อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติเยวา’’ติ. กิฺจาปิ นานตฺตํ อกตฺวา วิภตฺโต, ตถาปิ อยํ เตสํ วิเสโส – ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ. อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเน อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ จ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ ¶ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) นเยน อนนฺตรปจฺจเยน สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโตติ อาห ‘‘อนนฺตรูปนิสฺสโย ปน อนนฺตรปจฺจโยวา’’ติ. เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อนนฺตรา อนุรูปจิตฺตุปฺปาทวเสน อนนฺตรปจฺจโย, พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ปกติยา เอว ปจฺจยนฺตรรหิเตน อตฺตโน สภาเวเนว อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณอนนฺตเรหิ อมิสฺโสว ปุถเคว โกจิ อุปนิสฺสโยติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ปกโตติ เจตฺถ ป-กาโร อุปสคฺโค, โส อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน สนฺตาเน นิปฺผาทิตภาวํ, อุปเสวิตภาวฺจ ทีเปติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผนฺโน วา กายิกสุขทุกฺขสทฺธาสีลาทิ อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ ปกตูปนิสฺสโยติ อตฺโถ. อุปเสวนฺเจตฺถ ทุวิธํ อุปโยโคปเสวนํ อารมฺมณูปเสวนฺจ. เอวฺจ กตฺวา อนาคตสฺสาปิ อุปนิสฺสยปจฺจยตา ลทฺธา โหติ. กายิกสุข…เป… โย จาติ เอตฺถ กายิกสุขทุกฺขานิ ราคสทฺธาทีนํ, อุตุโภชนาทโย จิตฺตสมาธานาทีนํ, สทฺธาสีลาทโย สทฺธาสีลาทีนฺจ อุปนิสฺสยา โหนฺติ. อาทิ-สทฺเทน ยํ ยํ อุปนิสฺสาย ยสฺส ยสฺส สมฺภโว, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตํ สงฺคณฺหาติ. ปจฺจยมหาปเทโส เหส, ยทิทํ อุปนิสฺสยปจฺจโยติ.
ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย. โส ¶ จ รูปธมฺโมว สมาโน อรูปธมฺมสฺเสว โหติ. เตนาห ‘‘วตฺถุปุเรชาโต ¶ นามา’’ติอาทิ. ยถา เจตฺถ ‘‘วตฺถุรูปานี’’ติ หทยวตฺถุโนปิ คหณํ, เอวํ ‘‘รูปาทีนี’’ติอาทิ-คฺคหเณน ธมฺมารมฺมณสฺสาปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ ปฺจารมฺมณาเนว อารมฺมณปุเรชาตภาเวน อาคตานีติ? สจฺจํ อาคตานิ, ปฺหาวาเร ปน ‘‘เสขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔) อวิเสเสน ปจฺจุปฺปนฺนจกฺขาทีนมฺปิ คหิตตฺตา ธมฺมารมฺมณสฺส อารมฺมณปุเรชาตภาโว น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ. อตฺถโตปิ เหตํ สิทฺธํ ‘‘ยํ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ คเหตฺวา มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส อารมฺมณปุเรชาตํ โหตี’’ติ. เอตฺถ จ นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺา ปุเรชาตภาเวน วินา อุปการภาวํ อคจฺฉนฺตานํ วตฺถารมฺมณานํ ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตาติ อยมสฺส นิสฺสยารมฺมณปจฺจยตาหิ วิเสโส.
คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิย ปุเรชาตานํ รูปานํ อุปตฺถมฺภกภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโย. มโนสฺเจตนาหารวเสน หิ ปจฺฉาชาตจิตฺตเจตสิเกหิ วินา สนฺตานฏฺิติเหตุภาวํ อคจฺฉนฺตานํ ปจฺฉาชาตากาเรน จิตฺตเจตสิกานํ อุปการกตา วิปฺปยุตฺตาการาทีหิ วิสิฏฺา ปจฺฉาชาตปจฺจยตาติ เอวํ สพฺพปจฺจยานํ ปจฺจยนฺตราการวิสิฏฺา อุปการกตา ทฏฺพฺพา. โส ปน ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๑) อาคตตฺตา เอกวิโธติ อาห ‘‘จิตฺตเจตสิกาวา’’ติ.
ปุริมปุริมปริจิตคนฺโถ วิย อุตฺตรุตฺตรสฺส คนฺถสฺส กุสลาทิภาเวน อตฺตสทิสปคุณพลวภาววิสิฏฺํ อตฺตสชาติยตาคาหกํ ¶ อาเสวนํ, เตน ปจฺจยา สชาติยธมฺมาว อาเสวนปจฺจโย. ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติกานํ อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาววิสิฏฺํ กุสลาทิภาวสงฺขาตํ อตฺตโน คตึ คาหาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น จ สยํ ตโต คณฺหนฺติ. เต ปน อนนฺตราตีตานิ โลกิยกุสลากุสลานิ เจว อนาวชฺชนกิริยาชวนานิ จาติ อาห ‘‘เปตฺวา อาวชฺชนทฺวย’’นฺติอาทิ. ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒๒๑) วจนโต อเหตุกกิริยาสุ หสิตุปฺปาทสฺเสว อาเสวนภาเวน, อาวชฺชนทฺวยํ อาเสวนปจฺจโย น โหติ, โลกุตฺตรมฺปิ กุสลํ ภินฺนชาติกสฺเสว ผลสฺส ปุเรจรตฺตา น เตน, อาเสวนคุณํ คณฺหาเปติ, วิปากาพฺยากตมฺปิ กมฺมวเสน ¶ . วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมปริณามิตํ กมฺมเวคกฺขิตฺตํ ปติตํ วิย หุตฺวา ปวตฺตมานํ อตฺตโน สภาวํ คาเหตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อฺวิปากํ ปวตฺเตติ, น จ ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ. โลกุตฺตรวิปากมฺปิ หิ กิฺจาปิ ชวนวเสน อุปฺปชฺชติ, อาเสวนคุณํ ปน คณฺหาติ, น จ อฺํ คาหาเปติ. ยมฺปิ ‘‘อาเสวนวินิมุตฺตํ ชวนํ นตฺถี’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘เยภุยฺยวเสน วุตฺต’’นฺติ วิฺายติ, อิตรถา ปน อาจริยสฺส อสมเปกฺขิตาวิธายกตฺตปฺปสงฺคโต. ตถา หิ วุตฺตํ ปฏฺานฏฺกถายํ ‘‘โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นาม นตฺถี’’ติ (ปฏฺา. อฏฺ. ๑.๑๒). มคฺโค ปน โคตฺรภุโต อาเสวนํ น คณฺหาตีติ นตฺถิ ภูมิอาทิวเสน นานาชาติกตาย อนธิปฺเปตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ปฏฺาเน ‘‘โคตฺรภุ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, โวทานํ มคฺคสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๖).
จิตฺตปฺปโยคสงฺขาตอายูหนกิริยาภาเวน สหชาตานํ, นานกฺขณิกานฺจ อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย ¶ . กมฺมนฺติ หิ เจตนา วุจฺจติ, สา จ อายูหนพฺยาปารา. ปจฺจยุปฺปนฺเนน สห อุปฺปนฺนา สหชาตา, ปจฺจยุปฺปนฺนโต นานกฺขเณ ภวา นานกฺขณิกา. สหชาตา โลกิยโลกุตฺตรา เจตนาติ สมฺพนฺโธ. สา สหชาตนามานํ, ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ปจฺจโย, อิตรา ปน วิปากกฏตฺตารูปานนฺติ ทฏฺพฺพํ. สาสวกุสลากุสลเจตนาติ อตฺตโน อุปฺปาทวิสิฏฺเ สนฺตาเน เสสปจฺจยสมาคเม ปวตฺตมานานํ วิปากกฏตฺตารูปานํ สนฺตานวิเสสนกิริยาภาเวน อุปการิกา กามรูปารูปกุสลเจตนา, อกุสลเจตนา จ. ตสฺสา หิ ตถา กิริยาภาเวน ปวตฺตตฺตา เตสํ ปวตฺติ, น อฺถา. อิตรา ปน สหชาตานํ อายูหนกิริยาภาเวน ปวตฺตมานา อุปการิกาติ วตฺตพฺพํ. อวธารเณน ปเนตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตํ อภิชฺฌาทิกมฺมํ ปฏิกฺขิปติ สติปิ วิปากธมฺมสภาเว เจตนาวชฺชานํ อตํสภาวตฺตา. อนาสว…เป… ปจฺจโยติ อิมินา โลกิยกุสลเจตนาย วิเสสมตฺตํ ทสฺเสติ, น นานกฺขณิกกมฺมปจฺจยตาภาวํ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘อรูปาวจรเจตนา, ปน โลกุตฺตรเจตนา จ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา อตฺตโน อตฺตโน วิปากกฺขนฺธานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
อตฺตโน นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน สหชาตนามรูปานํ นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการกา อรูปธมฺมาว วิปากปจฺจโย. เตนาห ‘‘วิปากจิตฺตเจตสิกา’’ติ. เต หิ ปโยเคน อสาเธตพฺพตาย กมฺมสฺส กตตฺตา นิปฺผชฺชนมตฺตโต นิรุสฺสาหสนฺตภาวา โหนฺติ, น กิเลสวูปสมสนฺตภาวา ¶ . นิรุสฺสาหสนฺตภาวโต เอว หิ ภวงฺคาทโย ทุวิฺเยฺยา. ปฺจทฺวาเรปิ หิ ชวนปฺปวตฺติยาว รูปาทีนํ คหิตตา วิฺายติ. อภินิปาตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณมตฺตา ปน วิปากา ทุวิฺเยฺยา เอว.
รูปารูปานํ ¶ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปกาโร อาหารปจฺจโย. สติปิ หิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกตฺตเมว อาหารสฺส ปธานกิจฺจํ, ชนยนฺโตปิ จ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺเภนฺโตว ชเนตีติ อุปตฺถมฺภนภาโวว อาหารภาโวติ. ตตฺถ กพฬีกาโร อาหาโร รูปกายสฺเสว อุปตฺถมฺภโก, เสสา ตโย รูปารูปกายสฺส. น เกวลฺหิ เต นามธมฺมานเมว อวิจฺเฉทเหตุกา, อถ โข ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตชรูปานมฺปิ.
เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมหิ อตฺตานํ อนุวตฺตาปนกสงฺขาตอาธิปจฺจฏฺเน ปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโย. อธิปติปจฺจยธมฺมานฺหิ ปวตฺติวินิวารเก อภิภวิตฺวา ปวตฺตเนน ครุภาโว อธิปติยฏฺโ, อินฺทฺริยานํ ปน ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิฺาณาทีหิ, ชีวเน กมฺมชรูเปหิ, อรูปธมฺเมหิ จ ชีวนฺเตหิ สุขิตาทิภาเวสุ สุขิตาทีหิ อธิโมกฺขปคฺคหอุปฏฺานาวิกฺเขปปฺปชานเนสุ ‘‘อนฺาตํ สฺสามี’’ติ ปวตฺติยํ อาชานเน, อฺาตาวิภาเว จ สทฺธาทิสหชาเตหีติ เอวํ ตํตํกิจฺเจสุ จกฺขาทิปจฺจเยหิ ธมฺเมหิ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตนิยตามตฺตํ อินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจฏฺโติ อยเมว เตสํ วิเสโส. รูปสตฺตก-คฺคหเณน จกฺขาทีนิ ปฺจ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยฺจ ทสฺเสติ. ชีวิตินฺทฺริยํ ปน อรูปชีวิตินฺทฺริเยน สทฺธึ เอกโต กตฺวา ชีวิต-คฺคหเณน คหิตํ. เอวฺหิ ทฺวาวีสติ อินฺทฺริยานิ โหนฺติ. ‘‘อนาทิมติ สํสาเร อนฺาตํ อสจฺฉิกตํ จตุสจฺจธมฺมํ, นิพฺพานเมว วา สฺสามี’’ติ ปวตฺตสฺส อินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, ปมมคฺคาณํ. อาชานโต ปมมคฺเคน ทิฏฺมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานโต อินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ, โสตาปตฺติผลโต ยาว อรหตฺตมคฺคา ฉสุ าณํ, อฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ ปรินิฏฺิตกิจฺจสฺส อินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ, อรหตฺตผลาณํ ¶ . ปมํ ปริยายโต อินฺทฺริยตฺตํ สนฺธาย รูปสตฺตก-คฺคหเณน คเหตฺวาปิ ปุน กถฺจิ อุปการกตฺตาภาวโต อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ เอตฺถ อคฺคหณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตานิ หิ เยภุยฺเยน ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺติยมานานิปิ ปจฺจยภาวโต นานุวตฺตียนฺตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน ¶ อุปคนฺตฺวา อารมฺมณนิชฺฌานํ ฌานปจฺจยตา, โส จ วิตกฺกาทีนเมว อาเวณิโก สภาโวติ อาห ‘‘ฌานปจฺจโย’’ติอาทิ. เต ปน ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตชรูปานํ, อุภยตฺถ นามธมฺมานฺจ ปจฺจยาติ ทฏฺพฺพํ.
สุคติโต, ทุคฺคติโต, กุสลโต, อกุสลโต วา นิยฺยานฏฺเน สหชาตานํ อุปการกตา มคฺคปจฺจยตา, สา จ สมฺมาทิฏฺาทีนนฺติ อาห ‘‘มคฺคปจฺจโย’’ติอาทิ. สงฺกปฺป-คฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปํ, มิจฺฉาสงฺกปฺปฺจ ทสฺเสติ. เอวํ เสเสสุปิ. มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย หิ อปายมคฺคงฺคา, มิจฺฉาสติมิจฺฉาวาจาทโย เจตฺถ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาทา, เจตนา จ, อยมฺปิ ฌานปจฺจเย วุตฺตานเมว ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโยติ ทฏฺพฺพํ.
ปรมตฺเถน ภินฺนานมฺปิ เอกีภาวคตานํ วิย เอกุปฺปาทาทิภาวสงฺขาตสมฺปโยคลกฺขเณน อุปการกตา สมฺปยุตฺตปจฺจยตา, สา จ นามธมฺมานเมว, น รูปธมฺมานนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตปจฺจโย’’ติอาทิ.
อฺมฺสมฺพนฺธตาย ยุตฺตานมฺปิ สมานานํ วิปฺปยุตฺตภาเวน วิสํสฏฺตาย นานตฺตูปคมเนน อุปการกตา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา, สา จ วตฺถูนํ, จิตฺตเจตสิกานเมว วาติ อาห ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจโย’’ติอาทิ. ฉ วตฺถูนิ หิ สตฺตนฺนํ ¶ วิฺาณานํ ยถารหํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต, จิตฺตเจตสิกา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย. วตฺถุปุเรชาตานีติ อิทํ จกฺขาทิวตฺถุวเสเนว วุตฺตํ, หทยวตฺถุ ปน ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปจฺจยภาวโต สหชาตมฺปิ ลพฺภติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ อพฺยากตปทสฺส สหชาตวิภงฺเค ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ, ขนฺธา วตฺถุสฺส, วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. ตถา ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกาติ จ จกฺขุวิฺาณาทิวเสเนว วุตฺตํ, ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔) ปน สหชาตาปิ ลพฺภนฺติ. เอวฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตวเสน ติวิโธ’’ติ. อยํ ปน รูปธมฺโม สมาโน รูปธมฺมสฺส ปจฺจโย น โหติ สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโต.
เยสฺหิ นามานํ จกฺขาทีนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตานํ วิย ปวตฺติ, รูปานฺจ นามสนฺนิสฺสเยเนว ¶ อุปฺปชฺชมานานํ สมฺปโยคาสงฺกา โหติ, เตสเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา วุตฺตา. รูปานํ ปน รูเปหิ สาสงฺกา นตฺถิ, วตฺถุสนฺนิสฺสเยเนว จ ชายนฺตานํ นามานํ วิสยมตฺตํ อารมฺมณนฺติ เตนาปิ เตสํ สมฺปโยคาสงฺกา นตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา. สติปิ หิ ชนกตฺเต ิติยํเยว สาติสโย อตฺถิปจฺจยานํ พฺยาปาโรติ อุปตฺถมฺภกตา เตสํ คหิตา, เต จ รูปชีวิตินฺทฺริยาทีเนวาติ อาห ‘‘อตฺถิปจฺจโย’’ติอาทิ. รูปชีวิตินฺทฺริยฺหิ กฏตฺตารูปานํ, กพฬีการาหาโร อิมสฺส กายสฺส ¶ , อารมฺมณปุเรชาตานิ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมา, ตตฺเถว วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนฺจ อตฺถิปจฺจโย. นิสฺสยปจฺจเย วุตฺตธมฺมาติ จ วตฺถุรูปมหาภูตจิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมสามฺเเนว คหณํ, น นิสฺสยปจฺจยภาวีนํเยว. ปจฺฉาชาตานมฺปิ จิตฺตเจตสิกานํ ปุเรชาตสฺส กายสฺส ปฺหาวาเร ปจฺจยภาเวน นิทฺทิฏฺตฺตา. เอตฺถ จ อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกานเมว อตฺถิภาเวน อุปการกตาย อตฺถิปจฺจยตาภาวโต นตฺถิ นิพฺพานสฺส สพฺพทา ภาวิโน อตฺถิปจฺจยตา, อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการตาวิรุทฺโธ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาติ น ตสฺส ตปฺปจฺจยตฺตปฺปสงฺโค.
นตฺถิปจฺจโยติอาทีสุ อนนฺตรตามตฺเตน, จิตฺตนิยามกภาเวน วา อุปการกตา อนนฺตรปจฺจยตา. เอกสฺมึ ผสฺสาทิธมฺมสมุทาเย ปวตฺตมาเน ทุติยสฺส อภาวโต อตฺตโน ิติยา โอกาสมลภนฺตานํ อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานกจิตฺตเจตสิกานํ โอกาสทานวเสน อุปการกตา นตฺถิปจฺจยตา. อตฺตโน สภาวาวิคเมน อปฺปวตฺตมานานํ วิคตภาเวน อุปการกตา วิคตปจฺจยตา. อตฺถโต ปน ทฺวินฺนมฺปิ อนนฺตรปจฺจยภาวีธมฺมตฺตา อวิเสโส วุตฺโต. สภาวตามตฺเตน อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา, นิโรธานุปคมนวเสน อุปการกตา อวิคตปจฺจยตาติ ปจฺจยวิเสโส เตสํ ธมฺมาวิเสเสปิ เวทิตพฺโพ. ธมฺมานฺหิ สมตฺถตาวิเสสํ สพฺพากาเรน ตฺวา ภควตา จตุวีสติปจฺจยา เทสิตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา เอเต ธมฺมา’’ติ สุตมยาณํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺตาภาวนามยาเณหิ ตทภิสมยาย โยโค กรณีโย. อวิเสเสปิ ธมฺมสามตฺถิยสฺส ตถา ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลานํ วเสน เหฏฺา วุตฺโตปิ ปจฺจโย ปุน ปการนฺตเรน วุจฺจติ ยถา อเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุวิปฺปยุตฺตทุกํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
ยสฺมา ¶ มหาภูตา อฺมฺํ, อุปาทารูปานฺจ สหชาตปจฺจยา, มหาภูตา อฺมฺํ อฺมฺนิสฺสยปจฺจยา, อุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจยาว, กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส ¶ อาหารปจฺจโย, มหาภูตา อฺมฺํ, อุปาทารูปานฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานฺจ อตฺถิอวิคตอินฺทฺริยปจฺจยา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปํ รูปสฺส…เป… สตฺตธา ปจฺจโย โหตี’’ติ.
รูปํ อรูปสฺสาติอาทีสุปิ เหฏฺา วุตฺตปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม สุฏฺุ อุปลกฺเขตฺวา ปจฺจโย โยเชตพฺโพ. รูปํ รูปารูปสฺสาติ นตฺถีติ อิทํ สหชาตปจฺจยภูตมฺปิ รูปํ รูปารูปทฺวยสฺส ปจฺจยภาเวน อนาคตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ.
สพฺเพสํ ปจฺจยานํ อารมฺมณปจฺจเย อุปนิสฺสยปจฺจเย, สหชาตนานกฺขณิกเจตนาย กมฺมปจฺจเย, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาทิเภทสฺส อตฺถิปจฺจเย จ สโมธานโต สพฺเพปิ ปจฺจยา สงฺเขปโต จตุพฺพิธาเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺเพ ปนิเม’’ติอาทิ.
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถาวณฺณนา
๑๔๐๐-๒. สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตคติตาย สุนฺทรา มติ อิมสฺสาติ สุมติ, ตสฺส สุมติสฺส ภควโต มติวิจารํ าณจารํ โพเธตีติ สุมติมติวิจารโพธโน. วิรุทฺธา มติ เยสํ เต วิมติโน, วิรุทฺธา มตีติ จ วิรุทฺธทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เตสํ วิโมหํ วินาเสตีติ ¶ วิมติวิโมหวินาสโน. ยโต ยสฺมา นามโต สุมตินา ภิกฺขุนา มานโต พหุมาเนน อายาจิตสมฺมานโต อายาจิโต หุตฺวา สมฺมา อวนโต สทาเยว มโต อยํ, ตโต ตสฺมา มยา รจิโต อภิธมฺมาวตาโร. ตถา หิ ภาวนา สาธูนํ สมฺภาวนา หิตวิภาวนา หิตปฺปกาสนโต สทา โตสทาติ โยชนา.
๑๔๐๓-๑๔. อยุตฺตํ ¶ วา วิรุทฺธํ วาติ เอตฺถ ‘‘อฏฺกถาย วิมุขภูตํ อยุตฺตํ นาม, ปาฬิยา วิมุขภูตํ วิรุทฺธ’’นฺติ วทนฺติ. พฺยปฺปถานนฺติ จ วาจนามคฺคานนฺติ อตฺโถ. ติวิธาติ เอโก พฺยปฺปโถ สทฺทสมฺปนฺโน, น อตฺถสมฺปนฺโน, เอโก อตฺถสมฺปนฺโน, น สทฺทสมฺปนฺโน, เอโก อุภยสมฺปนฺโนติ ติปฺปการาติ อตฺโถ. หิตเมว อตฺโถติ หิตตฺโถ, ตํ อตฺตโน กาเมตีติ หิตตฺถกาโม. อสํกิณฺณกุลากุเลหิ อสมฺภินฺนกุเลหิ สํกิณฺเณ. เกลาโสเยว สิขโรติ เกลาสสิขโร, โส หิ หิมวโต จตุราสีติยา กูฏสหสฺสานํ ปาโมกฺโข รชตมโย มหาสิขโร. ตทากาเรหิ สพฺพเสเตหิ ปาสาเทหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตา เกลาส…เป… มณฺฑิโต. กณฺหทาเสนาติ เอวํนามเกน อุปาสเกน. ปาจีนปาสาเทติ ปาจีนทิสาภาคสนฺนิสฺสิเต ปาสาเท. อยนฺติ อยมภิธมฺมาวตาโร.
นิฏฺิตายํ อภิธมฺมตฺถวิกาสินี นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนา.
นิคมนกถา
รมฺเม ¶ ปุลตฺถินคเร นคราธิราเช,
รฺา ปรกฺกมภุเชน มหาภุเชน;
การาปิเต วสติ เชตวเน วิหาเร,
โย รมฺมหมฺมิยวรูปวนาภิราเม.
สมฺปนฺนสีลทมสํยมโตสิเตหิ,
สมฺมานิโต วสิคเณหิ คุณากเรหิ;
ปตฺโต มุนินฺทวจนาทิสุ เนกคนฺถ-
ชาเตสุ จาจริยตํ มหิตํ วิทูหิ.
าณานุภาวมิห ¶ ยสฺส จ สูจยนฺตี,
สํวณฺณนา จ วินยฏฺกถาทิกานํ;
สารตฺถทีปนิมุขา มธุรตฺถสาร-
สนฺทีปเนน สุชนํ ปริโตสยนฺตี.
ตสฺสานุกมฺปมวลมฺพิย สาริปุตฺต-
ตฺเถรสฺส ถามคตสารคุณากรสฺส;
โย สาสเน ชินวรสฺส รตึ อุฬารํ,
ปปฺโปติ นนฺทิปริเวณนิวาสวาสี.
ส สาธยํ โสตุหิตํ อนปฺปกํ,
สุมงฺคโลทีริตนามวิสฺสุโต;
อกาภิธมฺมตฺถวิกาสินึ อิมํ,
ปกาสยนฺตึ มธุรตฺถสมฺปทนฺติ.
อภิธมฺมาวตารฏีกา สมตฺตา.