📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมมาติกาปาฬิ
เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา เทเวสุ วิหรติ ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ. ตตฺร โข ภควา เทวานํ ตาวตึสานํ อภิธมฺมกถํ กเถสิ.
๑. ธมฺมสงฺคณีมาติกา
ติกมาติกา
กุสลา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑-๒๒), อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา. วิปากา ธมฺมา, วิปากธมฺมธมฺมา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อุปาทิณฺณุปาทานิยา ¶ ธมฺมา, อนุปาทิณฺณุปาทานิยา ธมฺมา, อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา ธมฺมา. สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา ธมฺมา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา ธมฺมา, อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา ธมฺมา. สวิตกฺกสวิจารา ธมฺมา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา, อวิตกฺกอวิจารา ธมฺมา. ปีติสหคตา ธมฺมา, สุขสหคตา ธมฺมา, อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา. ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา. ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา ¶ . อาจยคามิโน ธมฺมา, อปจยคามิโน ธมฺมา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน ธมฺมา. เสกฺขา ธมฺมา, อเสกฺขา ธมฺมา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ธมฺมา. ปริตฺตา ธมฺมา, มหคฺคตา ธมฺมา, อปฺปมาณา ธมฺมา. ปริตฺตารมฺมณา ธมฺมา, มหคฺคตารมฺมณา ธมฺมา, อปฺปมาณารมฺมณา ธมฺมา. หีนา ธมฺมา, มชฺฌิมา ธมฺมา, ปณีตา ธมฺมา. มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา, สมฺมตฺตนิยตา ธมฺมา, อนิยตา ธมฺมา. มคฺคารมฺมณา ธมฺมา, มคฺคเหตุกา ธมฺมา, มคฺคาธิปติโน ธมฺมา. อุปฺปนฺนา ธมฺมา, อนุปฺปนฺนา ธมฺมา, อุปฺปาทิโน ธมฺมา. อตีตา ธมฺมา, อนาคตา ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา. อตีตารมฺมณา ธมฺมา, อนาคตารมฺมณา ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ธมฺมา. อชฺฌตฺตา ธมฺมา, พหิทฺธา ธมฺมา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺมา. อชฺฌตฺตารมฺมณา ธมฺมา, พหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา. สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา ธมฺมา, อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา ธมฺมา, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑-๒๒).
ทฺวาวีสติติกํ.
ทุกมาติกา
เหตุโคจฺฉกํ
เหตู ธมฺมา, น เหตู ธมฺมา. สเหตุกา ธมฺมา, อเหตุกา ธมฺมา. เหตุสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, เหตุวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ, สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู. เหตู เจว ¶ ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตา จ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา น จ เหตู. น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปิ. เหตุโคจฺฉกํ.
จูฬนฺตรทุกํ
สปฺปจฺจยา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา. สงฺขตา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา. สนิทสฺสนา ธมฺมา, อนิทสฺสนา ธมฺมา. สปฺปฏิฆา ธมฺมา, อปฺปฏิฆา ¶ ธมฺมา. รูปิโน ธมฺมา, อรูปิโน ธมฺมา. โลกิยา ธมฺมา, โลกุตฺตรา ธมฺมา. เกนจิ วิฺเยฺยา ธมฺมา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ธมฺมา. จูฬนฺตรทุกํ.
อาสวโคจฺฉกํ
อาสวา ธมฺมา, โน อาสวา ธมฺมา. สาสวา ธมฺมา, อนาสวา ธมฺมา. อาสวสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อาสววิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. อาสวา เจว ธมฺมา สาสวา จ, สาสวา เจว ธมฺมา โน จ อาสวา. อาสวา เจว ธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตา จ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ อาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ, อนาสวาปิ. อาสวโคจฺฉกํ.
สฺโชนโคจฺฉกํ
สฺโชนา ธมฺมา, โน สฺโชนา ธมฺมา. สฺโชนิยา ธมฺมา, อสฺโชนิยา ธมฺมา. สฺโชนสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, สฺโชนวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. สฺโชนา เจว ธมฺมา สฺโชนิยา จ, สฺโชนิยา เจว ธมฺมา โน จ สฺโชนา. สฺโชนา เจว ธมฺมา สฺโชนสมฺปยุตฺตา จ, สฺโชนสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ สฺโชนา. สฺโชนวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา สฺโชนิยาปิ, อสฺโชนิยาปิ. สฺโชนโคจฺฉกํ.
คนฺถโคจฺฉกํ
คนฺถา ธมฺมา, โน คนฺถา ธมฺมา. คนฺถนิยา ธมฺมา, อคนฺถนิยา ธมฺมา. คนฺถสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. คนฺถา เจว ธมฺมา คนฺถนิยา จ, คนฺถนิยา เจว ธมฺมา โน จ คนฺถา ¶ . คนฺถา เจว ธมฺมา คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ คนฺถา. คนฺถวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา คนฺถนิยาปิ, อคนฺถนิยาปิ. คนฺถโคจฺฉกํ.
โอฆโคจฺฉกํ
โอฆา ¶ ธมฺมา, โน โอฆา ธมฺมา. โอฆนิยา ธมฺมา, อโนฆนิยา ธมฺมา. โอฆสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, โอฆวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. โอฆา เจว ธมฺมา โอฆนิยา จ, โอฆนิยา เจว ธมฺมา โน จ โอฆา. โอฆา เจว ธมฺมา โอฆสมฺปยุตฺตา จ, โอฆสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ โอฆา. โอฆวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา โอฆนิยาปิ, อโนฆนิยาปิ. โอฆโคจฺฉกํ.
โยคโคจฺฉกํ
โยคา ธมฺมา, โน โยคา ธมฺมา. โยคนิยา ธมฺมา, อโยคนิยา ธมฺมา. โยคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, โยควิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. โยคา เจว ธมฺมา โยคนิยา จ, โยคนิยา เจว ธมฺมา โน จ โยคา. โยคา เจว ธมฺมา โยคสมฺปยุตฺตา จ, โยคสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ โยคา. โยควิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา โยคนิยาปิ, อโยคนิยาปิ. โยคโคจฺฉกํ.
นีวรณโคจฺฉกํ
นีวรณา ธมฺมา, โน นีวรณา ธมฺมา. นีวรณิยา ธมฺมา, อนีวรณิยา ธมฺมา. นีวรณสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. นีวรณา เจว ธมฺมา นีวรณิยา จ, นีวรณิยา เจว ธมฺมา โน จ นีวรณา. นีวรณา เจว ธมฺมา นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ นีวรณา. นีวรณวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา นีวรณิยาปิ, อนีวรณิยาปิ. นีวรณโคจฺฉกํ.
ปรามาสโคจฺฉกํ
ปรามาสา ธมฺมา, โน ปรามาสา ธมฺมา. ปรามฏฺา ธมฺมา, อปรามฏฺา ธมฺมา. ปรามาสสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. ปรามาสา เจว ธมฺมา ¶ ปรามฏฺา จ, ปรามฏฺาเจว ¶ ธมฺมา โน จ ปรามาสา. ปรามาสวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา ปรามฏฺาปิ, อปรามฏฺาปิ. ปรามาสโคจฺฉกํ.
มหนฺตรทุกํ
สารมฺมณา ธมฺมา, อนารมฺมณา ธมฺมา. จิตฺตา ธมฺมา, โน จิตฺตา ธมฺมา. เจตสิกา ธมฺมา, อเจตสิกา ธมฺมา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺา ธมฺมา, จิตฺตวิสํสฏฺา ธมฺมา. จิตฺตสมุฏฺานา ธมฺมา, โน จิตฺตสมุฏฺานา ธมฺมา. จิตฺตสหภุโน ธมฺมา, โน จิตฺตสหภุโน ธมฺมา. จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา, โน จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา ธมฺมา, โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน ธมฺมา, โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน ธมฺมา, โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน ธมฺมา. อชฺฌตฺติกา ธมฺมา, พาหิรา ธมฺมา. อุปาทา ธมฺมา, โน อุปาทา ธมฺมา. อุปาทิณฺณา ธมฺมา, อนุปาทิณฺณา ธมฺมา. มหนฺตรทุกํ.
อุปาทานโคจฺฉกํ
อุปาทานา ธมฺมา, โน อุปาทานา ธมฺมา. อุปาทานิยา ธมฺมา, อนุปาทานิยา ธมฺมา. อุปาทานสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. อุปาทานา เจว ธมฺมา อุปาทานิยา จ, อุปาทานิยา เจว ธมฺมา โน จ อุปาทานา. อุปาทานา เจว ธมฺมา อุปาทานสมฺปยุตฺตา จ, อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ อุปาทานา. อุปาทานวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา อุปาทานิยาปิ, อนุปาทานิยาปิ. อุปาทานโคจฺฉกํ.
กิเลสโคจฺฉกํ
กิเลสา ธมฺมา, โน กิเลสา ธมฺมา. สํกิเลสิกา ธมฺมา, อสํกิเลสิกา ธมฺมา. สํกิลิฏฺา ธมฺมา, อสํกิลิฏฺา ธมฺมา. กิเลสสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. กิเลสา ¶ เจว ธมฺมา สํกิเลสิกา จ, สํกิเลสิกา เจว ธมฺมา โน จ กิเลสา. กิเลสา เจว ธมฺมา สํกิลิฏฺา จ, สํกิลิฏฺา เจว ธมฺมา โน จ กิเลสา. กิเลสา เจว ธมฺมา กิเลสสมฺปยุตฺตา ¶ จ, กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ กิเลสา. กิเลสวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา สํกิเลสิกาปิ, อสํกิเลสิกาปิ. กิเลสโคจฺฉกํ.
ปิฏฺิทุกํ
ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา. ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา. ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา. ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา. สวิตกฺกา ธมฺมา, อวิตกฺกา ธมฺมา. สวิจารา ธมฺมา, อวิจารา ธมฺมา. สปฺปีติกา ธมฺมา, อปฺปีติกา ธมฺมา. ปีติสหคตา ธมฺมา, น ปีติสหคตา ธมฺมา. สุขสหคตา ธมฺมา, น สุขสหคตา ธมฺมา. อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา, น อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา. กามาวจรา ธมฺมา, น กามาวจรา ธมฺมา. รูปาวจรา ธมฺมา, น รูปาวจรา ธมฺมา. อรูปาวจรา ธมฺมา, น อรูปาวจรา ธมฺมา. ปริยาปนฺนา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา. นิยฺยานิกา ธมฺมา, อนิยฺยานิกา ธมฺมา. นิยตา ธมฺมา, อนิยตา ธมฺมา. สอุตฺตรา ธมฺมา, อนุตฺตรา ธมฺมา. สรณา ธมฺมา, อรณา ธมฺมา. ปิฏฺิทุกํ.
อภิธมฺมทุกมาติกา.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกา
วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา. วิชฺชูปมา ธมฺมา, วชิรูปมา ธมฺมา. พาลา ธมฺมา, ปณฺฑิตา ธมฺมา. กณฺหา ธมฺมา ¶ , สุกฺกา ธมฺมา. ตปนียา ธมฺมา, อตปนียา ธมฺมา. อธิวจนา ธมฺมา, อธิวจนปถา ธมฺมา. นิรุตฺติ ธมฺมา, นิรุตฺติปถา ธมฺมา. ปฺตฺติ ธมฺมา, ปฺตฺติปถา ธมฺมา. นามฺจ, รูปฺจ. อวิชฺชา จ, ภวตณฺหา จ. ภวทิฏฺิ จ, วิภวทิฏฺิ จ. สสฺสตทิฏฺิ จ, อุจฺเฉททิฏฺิ จ. อนฺตวา ทิฏฺิ จ, อนนฺตวา ทิฏฺิ จ. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ, อปรนฺตานุทิฏฺิ จ. อหิริกฺจ, อโนตฺตปฺปฺจ. หิรี จ, โอตฺตปฺปฺจ. โทวจสฺสตา จ, ปาปมิตฺตตา จ. โสวจสฺสตา จ, กลฺยาณมิตฺตตา จ. อาปตฺติกุสลตา จ, อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา จ. สมาปตฺติกุสลตา จ, สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา จ. ธาตุกุสลตา จ, มนสิการกุสลตา ¶ จ. อายตนกุสลตา จ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา จ. านกุสลตา จ, อฏฺานกุสลตา จ. อชฺชโว จ, มทฺทโว จ. ขนฺติ จ, โสรจฺจฺจ. สาขลฺยฺจ, ปฏิสนฺถาโร จ. อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ, โภชเน อมตฺตฺุตา จ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา จ, โภชเน มตฺตฺุตา จ. มุฏฺสฺสจฺจฺจ, อสมฺปชฺฺจ. สติ จ, สมฺปชฺฺจ. ปฏิสงฺขานพลฺจ, ภาวนาพลฺจ. สมโถ จ, วิปสฺสนา จ. สมถนิมิตฺตฺจ, ปคฺคาหนิมิตฺตฺจ. ปคฺคาโห จ, อวิกฺเขโป จ. สีลวิปตฺติ จ, ทิฏฺิวิปตฺติ จ. สีลสมฺปทา จ, ทิฏฺิสมฺปทา จ. สีลวิสุทฺธิ จ, ทิฏฺิวิสุทฺธิ จ. ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปน, ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานํ. สํเวโค จ สํเวชนิเยสุ าเนสุ, สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปธานํ. อสนฺตุฏฺิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมึ. วิชฺชา จ, วิมุตฺติ จ. ขเย าณํ, อนุปฺปาเท าณนฺติ.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกา.
ธมฺมสงฺคณีมาติกา นิฏฺิตา.
๒. วิภงฺคมาติกา
ขนฺธวิภงฺโค
ปฺจกฺขนฺธา ¶ – (วิภ. ๑) รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธติ. ขนฺธวิภงฺคํ.
อายตนวิภงฺโค
ทฺวาทสายตนานิ (วิภ. ๑๕๔) – จกฺขายตนํ รูปายตนํ โสตายตนํ สทฺทายตนํ ฆานายตนํ คนฺธายตนํ ชิวฺหายตนํ รสายตนํ กายายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนนฺติ. อายตนวิภงฺคํ.
ธาตุวิภงฺโค
อฏฺารส ¶ ธาตุโย (วิภ. ๑๘๓) – จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตูติ. ธาตุวิภงฺคํ.
สจฺจวิภงฺโค
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ (วิภ. ๑๘๙) – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ. สจฺจวิภงฺคํ.
อินฺทฺริยวิภงฺโค
พาวีสตินฺทฺริยานิ (วิภ. ๒๑๙) – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ¶ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ. อินฺทฺริยวิภงฺคํ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา (วิภ. ๒๒๕), สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคํ.
สติปฏฺานวิภงฺโค
จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา (วิภ. ๓๕๕) – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
อชฺฌตฺตํ ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. สติปฏฺานวิภงฺคํ.
สมฺมปฺปธานวิภงฺโค
จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา (วิภ. ๓๙๐) – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
อุปฺปนฺนานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. สมฺมปฺปธานวิภงฺคํ.
อิทฺธิปาทวิภงฺโค
จตฺตาโร อิทฺธิปาทา (วิภ. ๔๓๐) – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิทฺธิปาทวิภงฺคํ.
โพชฺฌงฺควิภงฺโค
สตฺต ¶ โพชฺฌงฺคา (วิภ. ๔๖๖) – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. โพชฺฌงฺควิภงฺคํ.
มคฺคงฺควิภงฺโค
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค (วิภ. ๔๘๖). เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคงฺควิภงฺคํ.
ฌานวิภงฺโค
อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ (วิภ. ๕๐๘) อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต สาตจฺจํ เนปกฺกํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต.
โส ¶ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
โส ¶ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ.
โส อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา, โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ, พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ, ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ, วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
สพฺพโส ¶ ¶ รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ฌานวิภงฺคํ.
อปฺปมฺาวิภงฺโค
จตสฺโส อปฺปมฺาโย (วิภ. ๖๔๒) – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิสพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
อุเปกฺขาสหคเตน ¶ เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. อปฺปมฺาวิภงฺคํ.
สิกฺขาปทวิภงฺโค
ปฺจ ¶ สิกฺขาปทานิ (วิภ. ๗๐๓) – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ. สิกฺขาปทวิภงฺคํ.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา (วิภ. ๗๑๘) – อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคํ.
าณวิภงฺโค
เอกวิเธน าณวตฺถุ (วิภ. ๗๕๑) – ปฺจ วิฺาณา น เหตู, อเหตุกา, เหตุวิปฺปยุตฺตา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อรูปา, โลกิยา, สาสวา, สํโยชนิยา, คนฺถนิยา, โอฆนิยา, โยคนิยา, นีวรณิยา, ปรามฏฺา, อุปาทานิยา, สํกิเลสิกา, อพฺยากตา, สารมฺมณา, อเจตสิกา, วิปากา, อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, น สวิตกฺกสวิจารา, น อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, น ปีติสหคตา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา, ปริตฺตา, กามาวจรา, น ¶ รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, โน อปริยาปนฺนา, อนิยตา, อนิยฺยานิกา.
อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณา, ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, พาหิรารมฺมณา, อสมฺภินฺนวตฺถุกา, อสมฺภินฺนารมฺมณา, นานาวตฺถุกา, นานารมฺมณา, น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ.
ปฺจ วิฺาณา อนาโภคา, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ, อฺตฺร ¶ อภินิปาตมตฺตา, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา. เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.
ทุวิเธน ¶ าณวตฺถุ – โลกิยา ปฺา, โลกุตฺตรา ปฺา. เกนจิ วิฺเยฺยา ปฺา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ปฺา. สาสวา ปฺา, อนาสวา ปฺา. อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา. สํโยชนิยา ปฺา, อสํโยชนิยา ปฺา. สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา. คนฺถนิยา ปฺา, อคนฺถนิยา ปฺา. คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา.
โอฆนิยา ปฺา, อโนฆนิยา ปฺา. โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา. โยคนิยา ปฺา, อโยคนิยา ปฺา. โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา. นีวรณิยา ปฺา, อนีวรณิยา ปฺา. นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา. ปรามฏฺา ปฺา, อปรามฏฺา ปฺา. ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา. อุปาทิณฺณา ปฺา, อนุปาทิณฺณา ปฺา. อุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทานิยา ปฺา. อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปฺา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา.
สํกิเลสิกา ปฺา, อสํกิเลสิกา ปฺา. กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา ¶ อสํกิเลสิกา ปฺา. สวิตกฺกา ปฺา, อวิตกฺกา ปฺา. สวิจารา ปฺา, อวิจารา ปฺา. สปฺปีติกา ปฺา, อปฺปีติกา ปฺา. ปีติสหคตา ปฺา, น ปีติสหคตา ปฺา. สุขสหคตา ปฺา, น สุขสหคตา ปฺา. อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา ¶ . กามาวจรา ปฺา, น กามาวจรา ปฺา. รูปาวจรา ปฺา, น รูปาวจรา ปฺา. อรูปาวจรา ปฺา, น อรูปาวจรา ปฺา. ปริยาปนฺนา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา. นิยฺยานิกา ปฺา, อนิยฺยานิกา ปฺา. นิยตา ปฺา, อนิยตา ปฺา. สอุตฺตรา ปฺา, อนุตฺตรา ปฺา. อตฺถชาปิกา ปฺา, ชาปิตตฺถา ปฺา. เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.
ติวิเธน าณวตฺถุ – จินฺตามยา ปฺา, สุตมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา. ทานมยา ปฺา, สีลมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา. อธิสีเล ปฺา, อธิจิตฺเต ปฺา, อธิปฺาย ปฺา. อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํ.
วิปากา ปฺา, วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา. อุปาทิณฺณุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทิณฺณุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา ปฺา. สวิตกฺกสวิจารา ปฺา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา, อวิตกฺกอวิจารา ปฺา. ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาสหคตา ปฺา. อาจยคามินี ปฺา, อปจยคามินี ปฺา, เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา. เสกฺขา ปฺา, อเสกฺขา ปฺา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา. ปริตฺตา ปฺา, มหคฺคตา ปฺา, อปฺปมาณา ปฺา. ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, มหคฺคตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา. มคฺคารมฺมณา ปฺา, มคฺคเหตุกา ปฺา, มคฺคาธิปตินี ปฺา. อุปฺปนฺนา ปฺา, อนุปฺปนฺนา ปฺา, อุปฺปาทินี ปฺา. อตีตา ปฺา, อนาคตา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺา. อตีตารมฺมณา ปฺา, อนาคตารมฺมณา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา. อชฺฌตฺตา ปฺา, พหิทฺธา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปฺา. อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา, พหิทฺธารมฺมณา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา.
สวิตกฺกสวิจารา ¶ ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา ¶ . อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
อวิตกฺกอวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ¶ อุเปกฺขาสหคตา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ¶ . อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
อุเปกฺขาสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา ¶ , อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.
จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ – กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกํ าณํ, มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณํ. ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา. ธมฺเม าณํ, อนฺวเย าณํ, ปริจฺเจ าณํ, สมฺมุติ าณํ. อตฺถิ ปฺา อาจยาย, โน อปจยาย, อตฺถิ ปฺา อปจยาย, โน อาจยาย, อตฺถิ ปฺา อาจยาย เจว, อปจยาย จ, อตฺถิ ปฺา เนวาจยาย, โน อปจยาย. อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย, โน ปฏิเวธาย, อตฺถิ ปฺา ปฏิเวธาย, โน นิพฺพิทาย ¶ , อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย เจว, ปฏิเวธาย จ, อตฺถิ ปฺา เนว นิพฺพิทาย, โน ปฏิเวธาย. หานภาคินี ปฺา, ิติภาคินี ปฺา, วิเสสภาคินี ปฺา, นิพฺเพธภาคินี ปฺา.
จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา. จตสฺโส ปฏิปทา. จตฺตาริ อารมฺมณานิ. ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.
ปฺจวิเธน าณวตฺถุ – ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ, ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ. เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.
ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ – ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.
สตฺตวิเธน าณวตฺถุ – สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ. เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.
อฏฺวิเธน าณวตฺถุ – จตูสุ มคฺเคสุ, จตูสุ ผเลสุ ปฺา. เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.
นววิเธน าณวตฺถุ – นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา. เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.
ทสวิเธน าณวตฺถุ – ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. กตมานิ ทส? อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ ¶ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ¶ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ¶ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
อิมานิ ¶ ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ. เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. เอวํ ทสวิเธน าณวตฺถุ.
าณวิภงฺคํ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
เอกกํ
ชาติมโท (วิภ. ๘๓๒), โคตฺตมโท, อาโรคฺยมโท, โยพฺพนมโท, ชีวิตมโท, ลาภมโท, สกฺการมโท, ครุการมโท, ปุเรกฺขารมโท, ปริวารมโท, โภคมโท, วณฺณมโท, สุตมโท ¶ , ปฏิภานมโท, รตฺตฺุมโท, ปิณฺฑปาติกมโท, อนวฺาตมโท, อิริยาปถมโท, อิทฺธิมโท, ยสมโท, สีลมโท, ฌานมโท, สิปฺปมโท, อาโรหมโท, ปริณาหมโท, สณฺานมโท, ปาริปูริมโท, มโท, ปมาโท, ถมฺโภ, สารมฺโภ, อตฺริจฺฉตา, มหิจฺฉตา, ปาปิจฺฉตา, สิงฺคํ, ตินฺติณํ, จาปลฺยํ, อสภาควุตฺติ, อรติ, ตนฺที, วิชมฺภิตา, ภตฺตสมฺมโท, เจตโส จ ลีนตฺตํ, กุหนา, ลปนา, เนมิตฺติกตา, นิปฺเปสิกตา, ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา, ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ¶ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน, าติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมรวิตกฺโก, ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (วิภ. ๘๓๒). เอกกํ.
ทุกํ
โกโธ จ อุปนาโห จ, มกฺโข จ ปฬาโส จ, อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ, มายา จ สาเยฺยฺจ, อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ, สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ, อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ, อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ, โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ, อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ, อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ, อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ, อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ, มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ, สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ, อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ. ทุกํ.
ติกํ
ตีณิ อกุสลมูลานิ, ตโย อกุสลวิตกฺกา, ติสฺโส อกุสลสฺา, ติสฺโส อกุสลธาตุโย, ตีณิ ทุจฺจริตานิ, ตโย อาสวา, ตีณิ สํโยชนานิ, ติสฺโส ตณฺหา, อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา, อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา, ติสฺโส เอสนา, ติสฺโส วิธา, ตีณิ ภยานิ ¶ , ตีณิ ตมานิ, ตีณิ ติตฺถายตนานิ, ตโย กิฺจนา, ตีณิ องฺคณานิ, ตีณิ มลานิ, ตีณิ วิสมานิ, อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ, ตโย อคฺคี, ตโย กสาวา, อปเรปิ ตโย กสาวา.
อสฺสาททิฏฺิ ¶ อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ, อรติ วิเหสา อธมฺมจริยา, โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตา นานตฺตสฺา, อุทฺธจฺจํ โกสชฺชํ ปมาโท, อสนฺตุฏฺิตา อสมฺปชฺตา มหิจฺฉตา, อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ ปมาโท, อนาทริยํ โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตา, อสฺสทฺธิยํ อวทฺุตา โกสชฺชํ, อุทฺธจฺจํ อสํวโร ทุสฺสีลฺยํ, อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา อุปารมฺภจิตฺตตา, มุฏฺสฺสจฺจํ อสมฺปชฺํ เจตโส วิกฺเขโป, อโยนิโส มนสิกาโร กุมฺมคฺคเสวนา เจตโส จ ลีนตฺตํ. ติกํ.
จตุกฺกํ
จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา, จตฺตาริ อคติคมนานิ, จตฺตาโร วิปริยาสา, จตฺตาโร อนริยโวหารา, อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา, จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ, อปราปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ, จตฺตาริ ภยานิ, (อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ,) จตสฺโส ทิฏฺิโย. จตุกฺกํ.
ปฺจกํ
ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ, ปฺจ มจฺฉริยานิ, ปฺจ สงฺคา, ปฺจ สลฺลา, ปฺจ เจโตขิลา, ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา, ปฺจ นีวรณานิ, ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ, ปฺจ ทิฏฺิโย, ปฺจ เวรา, ปฺจ พฺยสนา, ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา, ปฺจ ภยานิ, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. ปฺจกํ.
ฉกฺกํ
ฉ วิวาทมูลานิ, ฉ ฉนฺทราคา ธมฺมา, ฉ วิโรธวตฺถูนิ, ฉ ตณฺหากายา, ฉ อคารวา, ฉ ปริหานิยา ธมฺมา, อปเรปิ ¶ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา, ฉ โสมนสฺสุปวิจารา, ฉ ¶ โทมนสฺสุปวิจารา, ฉ อุเปกฺขุปวิจารา, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ ทิฏฺิโย. ฉกฺกํ.
สตฺตกํ
สตฺต อนุสยา, สตฺต สํโยชนานิ, สตฺต ปริยุฏฺานานิ, สตฺต อสทฺธมฺมา, สตฺต ทุจฺจริตานิ, สตฺต มานา, สตฺต ทิฏฺิโย. สตฺตกํ.
อฏฺกํ
อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ, อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ, อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต, อฏฺ อนริยโวหารา, อฏฺ มิจฺฉตฺตา, อฏฺ ปุริสโทสา, อฏฺ อสฺิวาทา, อฏฺ เนวสฺินาสฺิวาทา. อฏฺกํ.
นวกํ
นว อาฆาตวตฺถูนิ, นว ปุริสมลานิ, นววิธา มานา, นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา, นว อิฺชิตานิ, นว มฺิตานิ, นว ผนฺทิตานิ, นว ปปฺจิตานิ, นว สงฺขตานิ. นวกํ.
ทสกํ
ทส กิเลสวตฺถูนิ, ทส อาฆาตวตฺถูนิ, ทส อกุสลกมฺมปถา, ทส สํโยชนานิ, ทส มิจฺฉตฺตา, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทสกํ.
อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ ¶ , อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺ ตณฺหาวิจริตสตํ โหติ, ยานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคํ.
ธมฺมหทยวิภงฺโค
กติ ¶ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ (วิภ. ๙๗๘)?
ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ (วิภ. ๙๗๘).
ธมฺมหทยวิภงฺคํ.
วิภงฺคมาติกา นิฏฺิตา.
๓. ธาตุกถามาติกา
นยมาติกา
สงฺคโห อสงฺคโห (ธาตุ. ๑). สงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ. อสงฺคหิเตน สงฺคหิตํ. สงฺคหิเตน สงฺคหิตํ. อสงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ. สมฺปโยโค วิปฺปโยโค. สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ. วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ. สมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ. วิปฺปยุตฺเตน ¶ วิปฺปยุตฺตํ. สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ. สมฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตํ. อสงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ. วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตํ.
อพฺภนฺตรมาติกา
ปฺจกฺขนฺธา. ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส ธาตุโย. จตฺตาริ สจฺจานิ. พาวีสตินฺทฺริยานิ. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. จตฺตาโร สติปฏฺานา. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ¶ . จตฺตาริ ฌานานิ. จตสฺโส อปฺปมฺาโย. ปฺจินฺทฺริยานิ. ปฺจ พลานิ. สตฺต โพชฺฌงฺคา. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ อธิโมกฺโข มนสิกาโร.
นยมุขมาติกา
ตีหิ สงฺคโห. ตีหิ อสงฺคโห. จตูหิ สมฺปโยโค. จตูหิ วิปฺปโยโค.
ลกฺขณมาติกา
สภาโค. วิสภาโค.
พาหิรมาติกา
สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกาติ.
ธาตุกถามาติกา นิฏฺิตา.
๔. ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา
ฉ ปฺตฺติโย (ปุ. ป. มาติกา ๑) – ขนฺธปฺตฺติ อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ สจฺจปฺตฺติ อินฺทฺริยปฺตฺติ ปุคฺคลปฺตฺตีติ.
ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา นิฏฺิตา.
๕. กถาวตฺถุมาติกา
ปุคฺคลกถา
สุทฺธสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ (กถา. ๑), อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
อนุโลมปฺจกํ.
ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ¶ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
ตฺวํ เจ ปน มฺสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ. เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, อถ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสิ –
หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
เอเส ¶ เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข, ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา, อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ, ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม –
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
น ¶ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ ¶ , อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห, เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ปโม นิคฺคโห.
สุทฺธสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
ปจฺจนีกปฺจกํ.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
ตฺวํ ¶ เจ ปน มฺสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ. เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, อถ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสิ –
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
เอเส ¶ เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข, ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา, อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ, ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม –
หฺจิ ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ ¶ , อิทํ เต มิจฺฉา, เตน หิ เย กเต นิคฺคเห ¶ , เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม, สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ทุติโย นิคฺคโห.
โอกาสสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
ตติโย นิคฺคโห.
กาลสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
จตุตฺโถ นิคฺคโห.
อวยวสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ? มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
ปฺจโม นิคฺคโห.
โอกาสสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
ฉฏฺโ นิคฺคโห.
กาลสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
สตฺตโม นิคฺคโห.
อวยวสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
อฏฺโม นิคฺคโห.
กถาวตฺถุมาติกา นิฏฺิตา.
๖. ยมกมาติกา
มูลยมกํ
กุสลปทนยจตุกฺกํ
เย ¶ เกจิ กุสลา ธมฺมา (ยม. ๑.มูลยมก.๑ อาทโย), สพฺเพ เต กุสลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย ¶ เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย ¶ เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
อกุสลปทนยจตุกฺกํ
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย ¶ เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย ¶ เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย ¶ เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
อพฺยากตปทนยจตุกฺกํ
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย ¶ เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย ¶ เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย ¶ เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
นามปทนยจตุกฺกํ
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลา. เย วา ปน นามมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย ¶ เกจิ นามมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลมูลา. เย วา ปน นามมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลกา. เย วา ปน นามมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย ¶ เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลมูลกา. เย วา ปน นามมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย ¶ เกจิ นามมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลเหตู…เป… กุสลนิทานา…เป… กุสลสมฺภวา…เป… กุสลปฺปภวา…เป… กุสลสมุฏฺานา…เป… กุสลาหารา…เป… กุสลารมฺมณา…เป… กุสลปจฺจยา…เป… กุสลสมุทยา…เป….
มูลํ เหตุ นิทานฺจ, สมฺภโว ปภเวน จ;
สมุฏฺานาหารารมฺมณา, ปจฺจโย สมุทเยน จาติ.
มูลยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ขนฺธยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ปฺจกฺขนฺธา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๑ อาทโย) – รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
รูปํ ¶ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปํ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ เวทนา.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ สฺา.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ สงฺขารา.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ วิฺาณํ.
ปจฺจนีกํ
น ¶ รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น รูปกฺขนฺโธ น รูปํ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น เวทนากฺขนฺโธ น เวทนา.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น สฺากฺขนฺโธ น สฺา.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น สงฺขารกฺขนฺโธ น สงฺขารา.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น วิฺาณกฺขนฺโธ น วิฺาณํ.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
สฺา ¶ สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
สงฺขารา ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
ปจฺจนีกํ
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น ¶ ¶ สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
สุทฺธขนฺธวาโร
อนุโลมํ
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
ปจฺจนีกํ
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
รูปํ ¶ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
เวทนา ¶ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
ปจฺจนีกํ
น ¶ รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น ¶ สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
ขนฺธยมกมาติกา นิฏฺิตา.
อายตนยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ทฺวาทสายตนานิ ¶ (ยม. ๑.อายตนยมก.๑ อาทโย) – จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขุ.
โสตํ โสตายตนํ, โสตายตนํ โสตํ.
ฆานํ ฆานายตนํ, ฆานายตนํ ฆานํ.
ชิวฺหา ¶ ชิวฺหายตนํ, ชิวฺหายตนํ ชิวฺหา.
กาโย กายายตนํ, กายายตนํ กาโย.
รูปํ รูปายตนํ, รูปายตนํ รูปํ.
สทฺโท สทฺทายตนํ, สทฺทายตนํ สทฺโท.
คนฺโธ คนฺธายตนํ, คนฺธายตนํ คนฺโธ.
รโส รสายตนํ, รสายตนํ รโส.
โผฏฺพฺโพ โผฏฺพฺพายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ โผฏฺพฺโพ.
มโน มนายตนํ, มนายตนํ มโน.
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, ธมฺมายตนํ ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น ¶ จกฺขุ น จกฺขายตนํ, น จกฺขายตนํ น จกฺขุ.
น โสตํ น โสตายตนํ, น โสตายตนํ น โสตํ.
น ฆานํ น ฆานายตนํ, น ฆานายตนํ น ฆานํ.
น ชิวฺหา น ชิวฺหายตนํ, น ชิวฺหายตนํ น ชิวฺหา.
น กาโย น กายายตนํ, น กายายตนํ น กาโย.
น รูปํ น รูปายตนํ, น รูปายตนํ น รูปํ.
น สทฺโท น สทฺทายตนํ, น สทฺทายตนํ น สทฺโท.
น คนฺโธ น คนฺธายตนํ, น คนฺธายตนํ น คนฺโธ.
น รโส น รสายตนํ, น รสายตนํ น รโส.
น โผฏฺพฺโพ น โผฏฺพฺพายตนํ, น โผฏฺพฺพายตนํ น โผฏฺพฺโพ.
น มโน น มนายตนํ, น มนายตนํ น มโน.
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, น ธมฺมายตนํ น ธมฺโม.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ จกฺขายตนํ, อายตนา โสตายตนํ.
จกฺขุ จกฺขายตนํ, อายตนา ฆานายตนํ.
จกฺขุ จกฺขายตนํ, อายตนา ชิวฺหายตนํ…เป….
จกฺขุ จกฺขายตนํ, อายตนา ธมฺมายตนํ.
โสตํ โสตายตนํ, อายตนา จกฺขายตนํ.
โสตํ โสตายตนํ, อายตนา ฆานายตนํ…เป….
โสตํ โสตายตนํ, อายตนา ธมฺมายตนํ.
ฆานํ ¶ ฆานายตนํ, อายตนา จกฺขายตนํ…เป….
ฆานํ ฆานายตนํ, อายตนา ธมฺมายตนํ…เป….
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, อายตนา จกฺขายตนํ.
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, อายตนา โสตายตนํ…เป….
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, อายตนา มนายตนํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขายตนํ, นายตนา น โสตายตนํ.
น จกฺขุ น จกฺขายตนํ, นายตนา น ฆานายตนํ…เป….
น จกฺขุ น จกฺขายตนํ, นายตนา น ธมฺมายตนํ.
น โสตํ น โสตายตนํ, นายตนา น จกฺขายตนํ…เป….
น โสตํ น โสตายตนํ, นายตนา น ธมฺมายตนํ.
น ฆานํ น ฆานายตนํ, นายตนา น จกฺขายตนํ…เป….
น ฆานํ น ฆานายตนํ, นายตนา น ธมฺมายตนํ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, นายตนา น จกฺขายตนํ.
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, นายตนา น โสตายตนํ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, นายตนา น มนายตนํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
สุทฺธายตนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ ¶ อายตนํ, อายตนา จกฺขุ.
โสตํ อายตนํ, อายตนา โสตํ.
ฆานํ อายตนํ, อายตนา ฆานํ.
ชิวฺหา อายตนํ, อายตนา ชิวฺหา.
กาโย อายตนํ, อายตนา กาโย.
รูปํ อายตนํ, อายตนา รูปํ.
สทฺโท อายตนํ, อายตนา สทฺโท.
คนฺโธ อายตนํ, อายตนา คนฺโธ.
รโส อายตนํ, อายตนา รโส.
โผฏฺพฺโพ อายตนํ, อายตนา โผฏฺพฺโพ.
มโน อายตนํ, อายตนา มโน.
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ.
น โสตํ นายตนํ, นายตนา น โสตํ.
น ฆานํ นายตนํ, นายตนา น ฆานํ.
น ชิวฺหา นายตนํ, นายตนา น ชิวฺหา.
น กาโย นายตนํ, นายตนา น กาโย.
น รูปํ นายตนํ, นายตนา น รูปํ.
น สทฺโท นายตนํ, นายตนา น สทฺโท.
น คนฺโธ นายตนํ, นายตนา น คนฺโธ.
น รโส นายตนํ, นายตนา น รโส.
น ¶ โผฏฺพฺโพ นายตนํ, นายตนา น โผฏฺพฺโพ.
น มโน นายตนํ, นายตนา น มโน.
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม.
สุทฺธายตนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ อายตนํ, อายตนา โสตํ…เป….
จกฺขุ อายตนํ, อายตนา ธมฺโม.
โสตํ อายตนํ, อายตนา จกฺขุ…เป….
โสตํ อายตนํ, อายตนา ธมฺโม.
ฆานํ อายตนํ, อายตนา จกฺขุ…เป….
ฆานํ อายตนํ, อายตนา ธมฺโม…เป….
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา จกฺขุ.
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา โสตํ…เป….
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา มโน. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ นายตนํ, นายตนา น โสตํ…เป….
น จกฺขุ นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม.
น โสตํ นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ…เป….
น โสตํ นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม.
น ¶ ฆานํ นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ…เป….
น ฆานํ นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม…เป….
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ.
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น โสตํ…เป….
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น มโน. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
อายตนยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ธาตุยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
อฏฺารส ¶ ธาตุโย (ยม. ๑.ธาตุรมก.๑ อาทโย) – จกฺขุธาตุ โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวฺหาธาตุ กายธาตุ รูปธาตุ สทฺทธาตุ คนฺธธาตุ รสธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ โสตวิฺาณธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ กายวิฺาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ ธมฺมธาตุ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, จกฺขุธาตุ จกฺขุ.
โสตํ โสตธาตุ, โสตธาตุ โสตํ…เป….
จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณํ…เป….
มโน มโนธาตุ, มโนธาตุ มโน.
มโนวิฺาณํ ¶ มโนวิฺาณธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ มโนวิฺาณํ.
ธมฺโม ธมฺมธาตุ, ธมฺมธาตุ ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น จกฺขุธาตุ น จกฺขุ.
น โสตํ น โสตธาตุ, น โสตธาตุ น โสตํ…เป….
น จกฺขุวิฺาณํ น จกฺขุวิฺาณธาตุ, น จกฺขุวิฺาณธาตุ น จกฺขุวิฺาณํ…เป….
น มโน น มโนธาตุ, น มโนธาตุ น มโน.
น ¶ มโนวิฺาณํ น มโนวิฺาณธาตุ, น มโนวิฺาณธาตุ น มโนวิฺาณํ.
น ธมฺโม น ธมฺมธาตุ, น ธมฺมธาตุ น ธมฺโม.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, ธาตู โสตธาตุ…เป….
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, ธาตู ธมฺมธาตุ. (ยถา อายตนยมเก จกฺกํ พนฺธิตํ, เอวมิธ จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น ธาตู น โสตธาตุ.
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น ธาตู น ฆานธาตุ…เป….
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น ธาตู น ธมฺมธาตุ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมธาตุ, น ธาตู น จกฺขุธาตุ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมธาตุ, น ธาตู น มโนวิฺาณธาตุ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
สุทฺธธาตุวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ ธาตุ, ธาตู จกฺขุ…เป….
จกฺขุวิฺาณํ ธาตุ, ธาตู จกฺขุวิฺาณํ…เป….
มโนวิฺาณํ ธาตุ, ธาตู มโนวิฺาณํ.
ธมฺโม ธาตุ, ธาตู ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น ธาตุ, น ธาตู น จกฺขุ…เป….
น จกฺขุวิฺาณํ น ธาตุ, น ธาตู น จกฺขุวิฺาณํ…เป….
น ¶ มโนวิฺาณํ น ธาตุ, น ธาตู น มโนวิฺาณํ.
น ธมฺโม น ธาตุ, น ธาตู น ธมฺโม.
สุทฺธธาตุมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ธาตุ, ธาตู โสตํ…เป….
จกฺขุ ธาตุ, ธาตู ธมฺโม…เป….
ธมฺโม ธาตุ, ธาตู จกฺขุ…เป….
ธมฺโม ธาตุ, ธาตู มโนวิฺาณํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น ¶ จกฺขุ น ธาตุ, น ธาตู น โสตํ…เป….
น จกฺขุ น ธาตุ, น ธาตู น ธมฺโม…เป….
น ธมฺโม น ธาตุ, น ธาตู น จกฺขุ…เป….
น ธมฺโม น ธาตุ, น ธาตู น มโนวิฺาณํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ. )
ธาตุยมกมาติกา นิฏฺิตา.
สจฺจยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
จตฺตาริ สจฺจานิ (ยม. ๑.สจฺจยมก.๑ อาทโย) – ทุกฺขสจฺจํ สมุทยสจฺจํ นิโรธสจฺจํ มคฺคสจฺจํ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขสจฺจํ, ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ สมุทโย.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ นิโรโธ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ มคฺโค.
ปจฺจนีกํ
น ¶ ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น ทุกฺขสจฺจํ น ทุกฺขํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สมุทยสจฺจํ น สมุทโย.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น นิโรธสจฺจํ น นิโรโธ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น มคฺคสจฺจํ น มคฺโค.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, สจฺจา สมุทยสจฺจํ.
ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, สจฺจา นิโรธสจฺจํ.
ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, สจฺจา มคฺคสจฺจํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขสจฺจํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สจฺจา นิโรธสจฺจํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สจฺจา มคฺคสจฺจํ.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขสจฺจํ.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, สจฺจา สมุทยสจฺจํ.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, สจฺจา มคฺคสจฺจํ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขสจฺจํ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, สจฺจา สมุทยสจฺจํ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, สจฺจา นิโรธสจฺจํ.
ปจฺจนีกํ
น ¶ ¶ ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น สจฺจา น สมุทยสจฺจํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น สจฺจา น นิโรธสจฺจํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น สจฺจา น มคฺคสจฺจํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขสจฺจํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สจฺจา น นิโรธสจฺจํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สจฺจา น มคฺคสจฺจํ.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขสจฺจํ.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น สจฺจา น สมุทยสจฺจํ.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น สจฺจา น มคฺคสจฺจํ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขสจฺจํ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น สจฺจา น สมุทยสจฺจํ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น สจฺจา น นิโรธสจฺจํ.
สุทฺธสจฺจวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ.
สมุทโย สจฺจํ, สจฺจา สมุทโย.
นิโรโธ สจฺจํ, สจฺจา นิโรโธ.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา มคฺโค.
ปจฺจนีกํ
น ¶ ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ.
น สมุทโย น สจฺจํ, น สจฺจา น สมุทโย.
น นิโรโธ น สจฺจํ, น สจฺจา น นิโรโธ.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น มคฺโค.
สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ ¶ สจฺจํ, สจฺจา สมุทโย.
ทุกฺขํ สจฺจํ, สจฺจา นิโรโธ.
ทุกฺขํ สจฺจํ, สจฺจา มคฺโค.
สมุทโย สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ…เป… สจฺจา มคฺโค.
นิโรโธ สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ…เป… สจฺจา มคฺโค.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา สมุทโย.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา นิโรโธ.
ปจฺจนีกํ
น ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น สมุทโย.
น ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น นิโรโธ.
น ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น มคฺโค.
น ¶ สมุทโย น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ…เป… น สจฺจา น มคฺโค.
น นิโรโธ น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ…เป… น สจฺจา น มคฺโค.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น สมุทโย.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น นิโรโธ.
สจฺจยมกมาติกา นิฏฺิตา.
สงฺขารยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ตโย ¶ สงฺขารา (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๑ อาทโย) – กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร. อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร, วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร, สฺา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร, เปตฺวา วิตกฺกวิจาเร สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาโร.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
กาโย กายสงฺขาโร, กายสงฺขาโร กาโย.
วจี วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร วจี.
จิตฺตํ จิตฺตสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร จิตฺตํ.
ปจฺจนีกํ
น ¶ กาโย น กายสงฺขาโร, น กายสงฺขาโร น กาโย.
น วจี น วจีสงฺขาโร, น วจีสงฺขาโร น วจี.
น จิตฺตํ น จิตฺตสงฺขาโร, น จิตฺตสงฺขาโร น จิตฺตํ.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
กาโย กายสงฺขาโร, สงฺขารา วจีสงฺขาโร.
กาโย กายสงฺขาโร, สงฺขารา จิตฺตสงฺขาโร.
วจี วจีสงฺขาโร, สงฺขารา กายสงฺขาโร.
วจี วจีสงฺขาโร, สงฺขารา จิตฺตสงฺขาโร.
จิตฺตํ ¶ จิตฺตสงฺขาโร, สงฺขารา กายสงฺขาโร.
จิตฺตํ จิตฺตสงฺขาโร, สงฺขารา วจีสงฺขาโร.
ปจฺจนีกํ
น กาโย น กายสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโร.
น กาโย น กายสงฺขาโร, น สงฺขารา น จิตฺตสงฺขาโร.
น วจี น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น กายสงฺขาโร.
น วจี น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น จิตฺตสงฺขาโร.
น จิตฺตํ น จิตฺตสงฺขาโร, น สงฺขารา น กายสงฺขาโร.
น จิตฺตํ น จิตฺตสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโร.
สุทฺธสงฺขารวาโร
อนุโลมํ
กายสงฺขาโร ¶ วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร กายสงฺขาโร.
กายสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาโร.
วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร วจีสงฺขาโร.
ปจฺจนีกํ
น กายสงฺขาโร น วจีสงฺขาโร, น วจีสงฺขาโร น กายสงฺขาโร.
น กายสงฺขาโร น จิตฺตสงฺขาโร, น จิตฺตสงฺขาโร น กายสงฺขาโร.
น วจีสงฺขาโร น จิตฺตสงฺขาโร, น จิตฺตสงฺขาโร น วจีสงฺขาโร.
สงฺขารยมกมาติกา นิฏฺิตา.
อนุสยยมกํ
สตฺตานุสยา ¶ (ยม. ๒.อนุสยยมก.๑) – กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย.
อนุสยยมกมาติกา นิฏฺิตา.
จิตฺตยมกํ
สุทฺธจิตฺตสามฺํ
ปุคฺคลวาโร
๑. อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๑ อาทโย), ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ.
๒. อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๓. นิโรธุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
๔. อุปฺปาทวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๕. นิโรธวาโร
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ¶ ¶ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ.
๖. อุปฺปาทนิโรธวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๗. อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๘. อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ.
๙. นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ.
ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ.
๑๐. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๑. อตีตานาคตวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๑๒. อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ.
น อุปฺปนฺนํ น อุปฺปชฺชมานํ, น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๓. นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร
นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานํ, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธํ.
น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธํ.
๑๔. อติกฺกนฺตกาลวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ.
สุทฺธจิตฺตสามฺํ
ธมฺมวาโร
๑. อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ.
๒. อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๓. นิโรธุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
๔. อุปฺปาทวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยํ ¶ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๕. นิโรธวาโร
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ.
๖. อุปฺปาทนิโรธวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๗. อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๘. อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ.
๙. นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ.
๑๐. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๑. อตีตานาคตวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๑๒. อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ.
น อุปฺปนฺนํ น อุปฺปชฺชมานํ, น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๓. นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร
นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานํ, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธํ.
น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธํ.
๑๔. อติกฺกนฺตกาลวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ. ยํ วา ¶ ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ.
สุทฺธจิตฺตสามฺํ
ปุคฺคลธมฺมวาโร
๑. อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ.
๒. อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๓. นิโรธุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
๔. อุปฺปาทวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๕. นิโรธวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ.
๖. อุปฺปาทนิโรธวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๗. อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๘. อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ.
๙. นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ.
๑๐. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๑. อตีตานาคตวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๑๒. อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ.
น อุปฺปนฺนํ น อุปฺปชฺชมานํ, น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๓. นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร
นิรุทฺธํ ¶ ¶ นิรุชฺฌมานํ, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธํ.
น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธํ.
๑๔. อติกฺกนฺตกาลวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ.
สุตฺตนฺตจิตฺตมิสฺสกวิเสโส
ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส วีตราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สโทสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วีตโทสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สโมหํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วีตโมหํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สํขิตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส มหคฺคตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อมหคฺคตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สอุตฺตรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อนุตฺตรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สมาหิตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อสมาหิตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วิมุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
อภิธมฺมจิตฺตมิสฺสกวิเสโส
ยสฺส ¶ ¶ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อพฺยากตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
(เอเตน อุปาเยน ยาว สรณอรณา อุทฺธริตพฺพา.)
ยสฺส อรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส อรณํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน อรณํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส อรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
จิตฺตยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ธมฺมยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
กุสลา กุสลา ธมฺมา (ยม. ๓.ธมฺมยมก.๑ อาทโย). กุสลา ธมฺมา กุสลา.
อกุสลา อกุสลา ธมฺมา. อกุสลา ธมฺมา อกุสลา.
อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. อพฺยากตา ธมฺมา อพฺยากตา.
ปจฺจนีกํ
น ¶ กุสลา น กุสลา ธมฺมา. น กุสลา ธมฺมา น กุสลา.
น ¶ อกุสลา น อกุสลา ธมฺมา. น อกุสลา ธมฺมา น อกุสลา.
น อพฺยากตา น อพฺยากตา ธมฺมา. น อพฺยากตา ธมฺมา น อพฺยากตา.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
กุสลา กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา.
กุสลา กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา.
อกุสลา อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา ธมฺมา.
อกุสลา อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา.
อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา ธมฺมา.
อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา.
ปจฺจนีกํ
น กุสลา น กุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา.
น กุสลา น กุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา ธมฺมา.
น อกุสลา น อกุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา ธมฺมา.
น อกุสลา น อกุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา ธมฺมา.
น อพฺยากตา น อพฺยากตา ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา ธมฺมา.
น อพฺยากตา น อพฺยากตา ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา.
สุทฺธธมฺมวาโร
อนุโลมํ
อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา.
อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา.
ปจฺจนีกํ
น กุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา.
น อกุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา.
น อพฺยากตา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา.
สุทฺธธมฺมมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา.
กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา.
อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา.
อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา.
อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา.
อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา.
ปจฺจนีกํ
น ¶ กุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา.
น กุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา.
น อกุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา.
น อกุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา.
น อพฺยากตา น ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา.
น อพฺยากตา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา.
ธมฺมยมกมาติกา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑ อาทโย) – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุ.
โสตํ โสตินฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ โสตํ.
ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ ฆานํ.
ชิวฺหา ชิวฺหินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ ชิวฺหา.
กาโย กายินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ กาโย.
มโน มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ มโน.
อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ อิตฺถี.
ปุริโส ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ ปุริโส.
ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ ชีวิตํ.
สุขํ สุขินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ สุขํ.
ทุกฺขํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ ทุกฺขํ.
โสมนสฺสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โสมนสฺสํ.
โทมนสฺสํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสํ.
อุเปกฺขา อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุเปกฺขา.
สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธา.
วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ วีริยํ.
สติ ¶ สตินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ สติ.
สมาธิ สมาธินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ สมาธิ.
ปฺา ปฺินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ ปฺา.
อนฺาตฺสฺสามีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีติ.
อฺํ อฺินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ อฺํ.
อฺาตาวี อฺาตาวินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺาตาวี.
ปจฺจนีกํ
น ¶ จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริยํ น จกฺขุ.
น โสตํ น โสตินฺทฺริยํ, น โสตินฺทฺริยํ น โสตํ.
น ฆานํ น ฆานินฺทฺริยํ, น ฆานินฺทฺริยํ น ฆานํ.
น ชิวฺหา น ชิวฺหินฺทฺริยํ, น ชิวฺหินฺทฺริยํ น ชิวฺหา.
น กาโย น กายินฺทฺริยํ, น กายินฺทฺริยํ น กาโย.
น มโน น มนินฺทฺริยํ, น มนินฺทฺริยํ น มโน.
น อิตฺถี น อิตฺถินฺทฺริยํ, น อิตฺถินฺทฺริยํ น อิตฺถี.
น ปุริโส น ปุริสินฺทฺริยํ, น ปุริสินฺทฺริยํ น ปุริโส.
น ชีวิตํ น ชีวิตินฺทฺริยํ, น ชีวิตินฺทฺริยํ น ชีวิตํ.
น สุขํ น สุขินฺทฺริยํ, น สุขินฺทฺริยํ น สุขํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขินฺทฺริยํ, น ทุกฺขินฺทฺริยํ น ทุกฺขํ.
น โสมนสฺสํ น โสมนสฺสินฺทฺริยํ, น โสมนสฺสินฺทฺริยํ น โสมนสฺสํ.
น โทมนสฺสํ น โทมนสฺสินฺทฺริยํ, น โทมนสฺสินฺทฺริยํ น โทมนสฺสํ.
น อุเปกฺขา น อุเปกฺขินฺทฺริยํ, น อุเปกฺขินฺทฺริยํ น อุเปกฺขา.
น สทฺธา น สทฺธินฺทฺริยํ, น สทฺธินฺทฺริยํ น สทฺธา.
น วีริยํ น วีริยินฺทฺริยํ, น วีริยินฺทฺริยํ น วีริยํ.
น สติ น สตินฺทฺริยํ, น สตินฺทฺริยํ น สติ.
น สมาธิ น สมาธินฺทฺริยํ, น สมาธินฺทฺริยํ น สมาธิ.
น ¶ ปฺา น ปฺินฺทฺริยํ, น ปฺินฺทฺริยํ น ปฺา.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ น อนฺาตฺสฺสามีติ.
น อฺํ น อฺินฺทฺริยํ, น อฺินฺทฺริยํ น อฺํ.
น อฺาตาวี น อฺาตาวินฺทฺริยํ, น อฺาตาวินฺทฺริยํ น อฺาตาวี.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ฆานินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชิวฺหินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา กายินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา มนินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อิตฺถินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปุริสินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชีวิตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สุขินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ทุกฺขินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สทฺธินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา วีริยินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สมาธินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปฺินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โสตํ ¶ ¶ โสตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
โสตํ โสตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ชิวฺหา ชิวฺหินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ชิวฺหา ชิวฺหินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
กาโย กายินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
กาโย กายินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
มโน มนินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
มโน มนินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ปุริโส ปุริสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ปุริโส ปุริสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สุขํ สุขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สุขํ สุขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ทุกฺขํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โสมนสฺสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
โสมนสฺสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โทมนสฺสํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
โทมนสฺสํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อุเปกฺขา อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อุเปกฺขา อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สทฺธา ¶ สทฺธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สติ สตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สติ สตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สมาธิ สมาธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สมาธิ สมาธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ปฺา ปฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ปฺา ปฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อนฺาตฺสฺสามีติ ¶ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อนฺาตฺสฺสามีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อฺํ อฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อฺํ อฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อฺาตาวี อฺาตาวินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อฺาตาวี อฺาตาวินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺินฺทฺริยํ.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ฆานินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชิวฺหินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น กายินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น มนินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อิตฺถินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปุริสินฺทฺริยํ.
น ¶ จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชีวิตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สุขินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ทุกฺขินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สทฺธินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น วีริยินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สมาธินฺทฺริยํ.
น ¶ จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปฺินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น โสตํ น โสตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ฆานํ น ฆานินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ชิวฺหา น ชิวฺหินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น กาโย น กายินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น มโน น มนินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อิตฺถี น อิตฺถินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ¶ ปุริโส น ปุริสินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ชีวิตํ น ชีวิตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ¶ สุขํ น สุขินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น โสมนสฺสํ น โสมนสฺสินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น โทมนสฺสํ น โทมนสฺสินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อุเปกฺขา น อุเปกฺขินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น สทฺธา น สทฺธินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น วีริยํ น วีริยินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น สติ น สตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น สมาธิ น สมาธินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ปฺา น ปฺินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ¶ ¶ อฺํ น อฺินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อฺาตาวี น อฺาตาวินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺินฺทฺริยํ.
สุทฺธินฺทฺริยวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ.
โสตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสตํ.
ฆานํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ฆานํ.
ชิวฺหา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชิวฺหา.
กาโย อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา กาโย.
มโน อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา มโน.
อิตฺถี อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อิตฺถี.
ปุริโส อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปุริโส.
ชีวิตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชีวิตํ.
สุขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สุขํ.
ทุกฺขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ทุกฺขํ.
โสมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสมนสฺสํ.
โทมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โทมนสฺสํ.
อุเปกฺขา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อุเปกฺขา.
สทฺธา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สทฺธา.
วีริยํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา วีริยํ.
สติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สติ.
สมาธิ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สมาธิ.
ปฺา ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปฺา.
อนฺาตฺสฺสามีติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อนฺาตฺสฺสามีติ.
อฺํ ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺํ.
อฺาตาวี อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ.
น โสตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสตํ.
น ฆานํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ฆานํ.
น ชิวฺหา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชิวฺหา.
น กาโย น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น กาโย.
น มโน น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น มโน.
น อิตฺถี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อิตฺถี.
น ปุริโส น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปุริโส.
น ชีวิตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชีวิตํ.
น สุขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สุขํ.
น ทุกฺขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ทุกฺขํ.
น โสมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสมนสฺสํ.
น โทมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โทมนสฺสํ.
น อุเปกฺขา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อุเปกฺขา.
น สทฺธา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สทฺธา.
น วีริยํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น วีริยํ.
น สติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สติ.
น สมาธิ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สมาธิ.
น ปฺา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปฺา.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อนฺาตฺสฺสามีติ.
น อฺํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺํ.
น อฺาตาวี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
สุทฺธินฺทฺริยมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสตํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ฆานํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชิวฺหา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา กาโย.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา มโน.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อิตฺถี.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปุริโส.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชีวิตํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สุขํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ทุกฺขํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสมนสฺสํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โทมนสฺสํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อุเปกฺขา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สทฺธา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา วีริยํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สติ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สมาธิ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปฺา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อนฺาตฺสฺสามีติ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
โสตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ฆานํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ชิวฺหา ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
กาโย อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
มโน อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อิตฺถี ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ปุริโส อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ชีวิตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สุขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ทุกฺขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
โสมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
โทมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อุเปกฺขา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สทฺธา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
วีริยํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สมาธิ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ปฺา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อนฺาตฺสฺสามีติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อฺํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อฺาตาวี อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺํ.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสตํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ฆานํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชิวฺหา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น กาโย.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น มโน.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อิตฺถี.
น ¶ จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปุริโส.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชีวิตํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สุขํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ทุกฺขํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสมนสฺสํ.
น ¶ จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โทมนสฺสํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อุเปกฺขา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สทฺธา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น วีริยํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สติ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สมาธิ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปฺา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อนฺาตฺสฺสามีติ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น โสตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ฆานํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ชิวฺหา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น กาโย น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น มโน น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อิตฺถี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ปุริโส น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ชีวิตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สุขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ¶ ทุกฺขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น โสมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ¶ โทมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อุเปกฺขา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สทฺธา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น วีริยํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สมาธิ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ปฺา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อฺํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อฺาตาวี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺํ.
อินฺทฺริยยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ยมกมาติกา นิฏฺิตา.
๗. ปฏฺานมาติกา
เหตุปจฺจโย ¶ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตปจฺจโย อาเสวนปจฺจโย กมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย อาหารปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย อวิคตปจฺจโยติ (ปฏฺา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส).
ปฏฺานมาติกา นิฏฺิตา.
นิคมนํ
สตฺตปฺปกรณนามโต ¶ ¶ , อภิธมฺมมเทสยิ;
เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ตํ ปุเร.
ตสฺสายํ มาติกา สพฺพา, สกลสฺสาปิ อุทฺธรา;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, ตํ ปคฺคณฺหนฺตุ สาธโว.
ทฺวาวีสติ ติกา เจว, ตเถว เหตุโคจฺฉกํ;
จูฬนฺตรทุกา สตฺต, โคจฺฉกา จ ตโต ปรํ.
มหนฺตรทุกา จาปิ, ตโต จุทฺทส นิทฺทิเส;
โคจฺฉกานิ ทุเว ปิฏฺิ-ทุกานิฏฺารเสทิสา.
ทฺวาจตฺตาลีส สุตฺตนฺต-ทุกา เตวนฺติ ปฺจธา;
สตฺตปฺปกรณิกา ภินฺนา, ธมฺมสงฺคณิมาติกา.
อภิธมฺมมาติกาปาฬิ นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
โมหวิจฺเฉทนี
คนฺถารมฺภกถา
๑. การฺุภาวิตํ ¶ ¶ ยสฺส, าณจกฺขุ มโหทยํ.
อนฺธภูตสฺส โลกสฺส, ชาตํ สามฺโลจนํ.
๒. ตํ พุทฺธํ สุคตํ ธีรํ, สสทฺธมฺมํ สสาวกํ.
วนฺทิตฺวานุสฺสริตฺวา จ, โถเมตฺวา จ วินายกํ.
๓. เถเร จ ถิรสีลาทิ-คุณาลงฺการโสภิเต.
สาสนุชฺโชตเก ธีเร, ปุพฺพเก วํสปาลเก.
๔. วิสุทฺธิเทวเทโว ¶ ยํ, เทวานํ ติทสาลเย.
ปฺาย เทสยี ตสฺส, อภิธมฺมสฺส มาติกา.
๕. ยา ตสฺสา วิปุลตฺถาย, ธมฺมสงฺคณิอาทิหิ.
อเนเกหิ ปกาเรหิ, ปาฬิอฏฺกถาหิ จ.
๖. อตฺโถ วินิจฺฉโย เจว,
วิภตฺโต สาครูปโม;
อนนฺตนยโวกิณฺโณ,
ทุกฺโขคาโห ยโต ตโต.
๗. สมาเสนาภิธมฺมตฺถํ, มาติกามุขโตขิลํ.
าตุกาเมหิ สุทฺเธหิ, อนฺเตวาสีหิ ยาจิโต.
๘. สงฺกฑฺฒิตฺวาน ¶ นยโต, ปาฬิอฏฺกถาคตํ.
อตฺถํ วินิจฺฉยฺเจว, สมาเสน นิรากุลํ.
๙. สามตฺถิยคตํ อตฺถํ, นิกายนฺตรนิสฺสฏํ.
มหาวิหารวาสีนํ, กมาภตนยานุคํ.
๑๐. ทีปยนฺโต นยฺูนํ, สทา สมฺโมทการินึ.
โมหวิจฺเฉทนึ นาม, กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ.
คนฺถารมฺภกถา นิฏฺิตา.
๑. ธมฺมสงฺคณีมาติกา
ติกปทตฺถวณฺณนา
ตตฺถ ¶ ¶ อภิธมฺมสฺส มาติกาติ เอตฺถ เกนฏฺเน อภิธมฺโม? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน. อติเรกวิเสสตฺถทีปโก หิ เอตฺถ อภิ-สทฺโท ‘‘พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ (สํ. นิ. ๔.๘๗; ๕.๑๙๕, ๑๐๒๒; ม. นิ. ๓.๓๘๔, ๓๘๙), อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑; ขุ. ปา. ๕.๑; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต; วิ. ว. ๘๕๗) วิย, ตสฺมา ยถา สมุสฺสิเตสุ พหูสุ ฉตฺเตสุ เจว ธเชสุ จ ยํ อติเรกปฺปมาณํ, วิเสสวณฺณสณฺานฺจ ฉตฺตํ, ตํ อติจฺฉตฺตํ, โย อติเรกปฺปมาโณ, วิเสสวณฺณสณฺาโน จ ธโช, โส อติทฺธโชติ จ วุจฺจติ, เอวเมว อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ภควตา หิ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการาทโย ธมฺมา เอกเทเสน วิภตฺตา, น นิปฺปเทเสน, อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน อเนเกหิ นยวิเสเสหิ นิปฺปเทสโตว วิภตฺตา. เอวํ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ เวทิตพฺโพ.
เกนฏฺเน มาติกา? มาตุสมฏฺเน. มาตา วิยาติ หิ มาติกา ยถา ปทุมิกํ มุขนฺติ. ยถา หิ มาตา นานาวิเธ ปุตฺเต ปสวติ, เต ปาเลติ, โปเสติ จ, เอวมยมฺปิ นานาวิเธ ธมฺเม, อตฺเถ จ ปสวติ, เต จ อวินสฺสมาเน ปาเลติ, โปเสติ จ, ตสฺมา ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติ. มาติกํ หิ นิสฺสาย ธมฺมสงฺคณีอาทิสตฺตปฺปกรณวเสน วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณา ธมฺมา, อตฺถา จ ตาย ปสุตา, ปาลิตา, โปสิตา วิย จ โหนฺติ. ตถา หิ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรเณ จตสฺโส วิภตฺติโย จิตฺตวิภตฺติ รูปวิภตฺติ นิกฺเขปราสิ อตฺถุทฺธาโรติ ¶ . ตตฺถ นานานเยหิ เอกูนนวุติจิตฺตวิภาวินี ¶ จิตฺตวิภตฺติ วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหติ, ตทนนฺตรํ เอกวิธาทินา รูปวิภาวินี รูปวิภตฺติ วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหติ, ตทนนฺตรํ มูลขนฺธทฺวาราทีนิ นิกฺขิปิตฺวา เทสิโต นิกฺเขปราสิ วิตฺถาริยมาโน อนนฺตาปริมาณภาณวาโร โหติ, ตทนนฺตรํ เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อฏฺกถาภูโต อตฺถุทฺธาโร วิตฺถาริยมาโน อนนฺตาปริมาณภาณวาโร โหติ. เอวมิทํ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรณํ วาจนามคฺคโต อติเรกเตรสมตฺตภาณวารมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา วิภงฺคปฺปกรเณ ขนฺธวิภงฺโค อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานอปฺปมฺาสิกฺขาปทปฏิสมฺภิทาาณขุทฺทกวตฺถุธมฺมหทยวิภงฺคาติ อฏฺารส วิภงฺคา วิภตฺตา, เต สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียาทินานานเยหิ วิตฺถาริยมานา ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหนฺติ. เอวมิทํ วิภงฺคปฺปกรณํ วาจนามคฺคโต ปฺจตึสมตฺตภาณวารมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ธาตุกถาปกรณํ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติอาทินา จุทฺทสวิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต อติเรกฉภาณวารมตฺตมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณํ ขนฺธปฺตฺติ อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปุคฺคลปฺตฺตีติ ฉพฺพิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต อติเรกปฺจภาณวารมตฺตมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ¶ กถาวตฺถุปฺปกรณํ สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ, ปรวาเท ปฺจ สุตฺตสตานีติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต สงฺคีติอาโรปิตนเยน ทีฆนิกายปฺปมาณมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ยมกปฺปกรณํ มูลยมกํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกนฺติ ทสวิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต วีสภาณวารสตมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ปฏฺานปฺปกรณํ ¶ เหตุปจฺจยอารมฺมณปจฺจยาทิจตุวีสติปจฺจเย คเหตฺวา ติกปฏฺานาทิจตุวีสติวิเธน วิภตฺตํ ปจฺเจกํ กติปยภาณวารมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ. เอวํ อนนฺตาปริมาณานํ ธมฺมานํ, อตฺถานฺจ ปสวนโต, ปาลนโต, โปสนโต จ ‘‘มาตา วิยาติ มาติกา’’ติ วุจฺจติ. ปาลนโปสนฺเจตฺถ สมฺมุฏฺานํ, วิรทฺธานฺจ ปาฬิอตฺถานํ มาติกานุสาเรน สลฺลกฺเขตฺวา สมานยนโต, รกฺขณโต จ เวทิตพฺพํ. สา ปนายํ ปริจฺเฉทโต ธมฺมสงฺคณีมาติกา วิภงฺคมาติกา ธาตุกถามาติกา ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา กถาวตฺถุมาติกา ยมกมาติกา ปฏฺานมาติกาติ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ อาทิมฺหิ ปิตา สตฺตวิธา โหติ.
ตตฺถ ธมฺมสงฺคณีมาติกา อาทิ, สาปิ ติกมาติกา ทุกมาติกาติ ทุวิธา. ตตฺถ ทฺวาวีสติ ติกา ติกมาติกา นาม. ทฺเวจตฺตาลีสสตทุกา ทุกมาติกา นาม, สา ปุน อาหจฺจภาสิตา สาวกภาสิตาติ ทุวิธา. ตตฺถ ทฺวาวีสติ ติกา เจว, ‘‘เหตู ธมฺมา น เหตู ธมฺมา…เป… สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติ อิเม จ สตํ ¶ ทุกาติ อยํ อาหจฺจภาสิตา สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตา สตฺตนฺนํ ปกรณานํ มาติกา นาม, ตทนนฺตรา ‘‘วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา…เป… ขเยาณํ อนุปฺปาเทาณ’’นฺติ อิเม ทฺวาจตฺตาลีส สุตฺตนฺติกทุกา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน ปิตตฺตา สาวกภาสิตา นาม. อิเม เปนฺโต ปน เถโร น สามุกฺกํสิเกน อตฺตโน าเณน เปสิ, เอกุตฺตริยํ ปน เอกกนิปาตทุกนิปาตสงฺคีติสุตฺตทสุตฺตรสุตฺเตหิ สโมธาเนตฺวา อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา อกิลมนตฺถํ เปสิ.
สา ปุน สปฺปเทสนิปฺปเทสวเสน ทฺเว โกฏฺาสา โหนฺติ. เอตฺถ หิ นว ติกา, เอกสตฺตติ จ ทุกา สปฺปเทสานํ สาวเสสานํ นามรูปานํ ปริคฺคหิตตฺตา สปฺปเทสา นาม, อวเสสา เตรส ติกา, เอกสตฺตติ จ ทุกา นิปฺปเทสานํ นิรวเสสานํ นามรูปานํ คหิตตฺตา นิปฺปเทสา นาม. เตสํ วิภาโค ตตฺถ ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติ. ตถา นามลาภวเสน ทฺวิธา. สพฺเพว หิ เอเต ติกทุกา อาทิปทวเสน, สพฺพปทวเสน จาติ ทฺวิธา นามํ ลภนฺติ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ อยํ ตาว อาทิปทวเสน ลทฺธนาโม กุสลตฺติโก นาม. ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา…เป… ธมฺมา’’ติ อยํ สพฺพปทวเสน ลทฺธนาโม เวทนาตฺติโก นาม. เอวํ สพฺเพสมฺปิ ติกทุกานํ นามํ เวทิตพฺพํ.
สา ปเนสา ปฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตา. ติกานํ หิ เอโก ปริจฺเฉโท, ทุกานํ จุทฺทส ¶ . ‘‘เหตู ธมฺมา นเหตู ธมฺมา’’ติอาทโย หิ ฉ ทุกา คนฺถโต จ อตฺถโต จ อฺมฺสมฺพนฺเธน กณฺณิกา วิย, ฆฏา วิย จ หุตฺวา ิตตฺตา ‘‘เหตุโคจฺฉโก’’ติ วุจฺจติ. ตโต อปเร ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติอาทโย สตฺต ทุกา อฺมฺํ อสมฺพนฺธา ¶ เกวลํ ทุกสามฺเน อุจฺจินิตฺวา โคจฺฉกนฺตเร ปิตตฺตา, อฺเหิ จ อนฺตรทุเกหิ จูฬกตฺตา ‘‘จูฬนฺตรทุกา’’ติ เวทิตพฺพา. ตโต ปรํ อาสวทุกาทีนํ ฉนฺนํ ทุกานํ วเสน อาสวโคจฺฉโก นาม. ตโต สํโยชนทุกาทีนํ ฉนฺนํ วเสน สํโยชนโคจฺฉโก นาม. ตถา คนฺถโอฆโยคนีวรณทุกาทีนํ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วเสน คนฺถโอฆโยคนีวรณโคจฺฉกา นาม. ปรามาสทุกาทีนํ ปฺจนฺนํ วเสน ปรามาสโคจฺฉโก นาม. ตโต ปรํ สารมฺมณทุกาทโย จตุทฺทส ทุกา มหนฺตรทุกา นาม. ตโต ปรํ อุปาทานทุกาทโย ฉ ทุกา อุปาทานโคจฺฉโก นาม. ตโต กิเลสทุกาทโย อฏฺทุกา กิเลสโคจฺฉโก นาม. ตโต ปรํ ทสฺสเนนปหาตพฺพทุกาทโย อฏฺารส ทุกา อภิธมฺมมาติกาย ปริโยสาเน ปิตตฺตา ปิฏฺิทุกา นาม. วิชฺชาภาคิยทุกาทโย ปน ทฺวาจตฺตาลีส ทุกา สุตฺตนฺติกทุกา นาม. เอวเมติสฺสา ปฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาย ตาว อยํ อตฺถวณฺณนา ภวิสฺสติ.
กุสลตฺติกวณฺณนา
ยสฺมา ปเนตฺถ ติกมาติกา อาทิ, ตตฺถาปิ กุสลตฺติโก อาทิ, ตสฺมา กุสลตฺติกสฺส ตาว –
อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;
อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโต.
สงฺคหา สฺุโต เจว, วิสยาทิปฺปเภทโต;
ยถานุรูปํ สพฺพตฺถ, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ อตฺถโต ตาว กุสลา ธมฺมาติ เอตฺถ กุสลสทฺโท อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ¶ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๒๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙) อาโรคฺเย ทิสฺสติ. ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล ¶ ? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๖๑) อนวชฺเช. ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๘๗) เฉเก. ‘‘กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๔๓๑) สุขวิปาเก. สฺวายมิธ อาโรคฺเยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วตฺตติ. ยเถว หิ รูปกาเย นิพฺยาธิตาย อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ วุตฺตํ, เอวํ อรูปธมฺเมปิ กิเลสพฺยาธิโน อภาเวน อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ เวทิตพฺพํ. กิเลสวชฺชสฺส ปน อภาวา อนวชฺชฏฺเน กุสลํ.
ธมฺม-สทฺโท ปนายํ ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๐๒) ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) เหตุมฺหิ. ‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน’’ติอาทีสุ (เถรคา. ๓๐๔) คุเณ. ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๓) นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ, สฺวายมิธาปิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายเมว วฏฺฏติ.
วจนตฺโถ ปเนตฺถ – กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพา ปริวตฺเตตพฺพาติ กุสลา. อถ วา โกสลฺลํ วุจฺจติ ปฺา, ตโต โกสลฺลโต สมฺภูตตฺตา กุสลา. อิทํ ปน อนนฺตเร วุตฺตฺจาติ นิพฺพจนทฺวยํ กิฺจาปิ นิปฺปริยายโต าณสมฺปยุตฺตานเมว ¶ ยุชฺชติ, รุฬฺหีวเสน ปน ตํสทิสตาย าณวิปฺปยุตฺตานมฺปีติ คเหตพฺพํ. ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลา. อตฺตโน ปน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา, ธารียนฺติ วา ปจฺจเยหิ, ธารียนฺติ วา ยถาสภาวโต อาธารียนฺตีติปิ ธมฺมา. น กุสลา อกุสลา, มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิย กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. น พฺยากตาติ อพฺยากตา, กุสลากุสลภาเวน อกถิตาติ อตฺโถ. เตสุ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา กุสลา, สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณา อกุสลา, อวิปากลกฺขณา อพฺยากตา.
กึ ปเนตานิ กุสลาติ วา ธมฺมาติ วาติอาทีนิ เอกตฺถานิ, อุทาหุ นานตฺถานีติ? กิฺเจตฺถ ¶ ยทิ ตาว เอกตฺถานิ, ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ ‘‘กุสลา กุสลา’’ติ วุตฺตสทิสํ โหติ. อถ นานตฺถานิ, ติกทุกานํ ฉกฺกจตุกฺกภาโว อาปชฺชติ, ปทานฺจ อสมฺพนฺโธ ‘‘กุสลา รูปํ จกฺขุมา’’ติอาทีนํ วิย. อถาปิ ยทิ เอตานิ เอกตฺถานิ, กุสลากุสลาพฺยากตปทานํ ติณฺณมฺปิ ธมฺมานํ ธมฺมสภาเวน เอกตฺตา กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติ. อถ ‘‘กุสลปทโต อกุสลาทิปทสฺส อฺตฺตํ สิยา’’ติ วทถ, น เอตานิ เอกตฺถานิ. ตทา ธมฺโม นาม ภาโว. ภาวโต จ อฺโ อภาโวติ. เอวํ อฺโฺาเปกฺขาย อภาวตฺตมาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อนฺเ กุสลาทโยปิ อภาวา เอว สิยุนฺติ? สพฺพเมตํ อการณํ, กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโต, น หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปทานิ ยถา กุสลา กุสลาติ, เอวํ อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ ¶ อนุมตานิ, นาปิ กุสลา รูปํ จกฺขุมา-สทฺทา วิย อฺมฺํ อโนโลกิตตฺถภาเวน, อถ โข อนวชฺชอิฏฺวิปากตฺตาทิสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺส, สภาวสาธารณาทิอตฺถสามฺสฺส จ โชตกตฺเตน ยถากฺกมํ อนุมตานิ. กุสล-สทฺโท หิ ธมฺม-สทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมาโน กุสลากุสลาทิสพฺพสาธารณสามฺตฺถทีปกํ ธมฺม-สทฺทํ อกุสลาทิโต นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสวิสิฏฺตฺถทีปกํ กโรติ. เอวํ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยานมฺปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ปวตฺติยํ เอกตฺถตาย ปณฺฑิตานุมตตาย ยถาวุตฺตโทสาโรปเน การณํ วุตฺตํ, สพฺพเมตํ อการณํ. เอวํ ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต าตพฺพํ. อยํ ตาว ปทตฺถโต วินิจฺฉโย.
กุสลปทตฺโถ
ภูมิเภทาติ เตสุ กุสลากุสลาพฺยากเตสุ ธมฺเมสุ กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา โลกุตฺตราติ. อยํ ภูมิเภทโต วินิจฺฉโย.
สมฺปโยคโตติ เอวํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธานมฺปิ เนสํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กามาวจรา ตาว สมฺปโยคโต อฏฺวิธา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ? โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติ. ตตฺถ อิฏฺารมฺมณตา, สทฺธาพาหุลฺลตา, วิสุทฺธทิฏฺิตา, อานิสํสทสฺสาวิตา จ เอกาทส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคการณานิ จาติ ¶ อิเมหิ ตาว การเณหิ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. าณสมฺปตฺตึ ปน ¶ ปตฺเถตฺวา กตกมฺมโต, พฺรหฺมาทิอุปปตฺติโต, ปฺาทสกวเสน อินฺทฺริยปริปากโต, วิกฺขมฺภเนน กิเลสทูริภาวโต จ สตฺตวิธธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคการณโต จ าณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺโต ปุพฺพปโยโค สงฺขาโร นาม.
เตน อุปฺปนฺนํ สสงฺขารํ, ตทภาวา อสงฺขารฺจ เวทิตพฺพํ. เอเตสุ หิ ยถาวุตฺตโสมนสฺสาณเหตุํ อาคมฺม ปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต, ปเรหิ จ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปมํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺตุฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคิตาทิวเสน สํสีทมาโน, อตฺตโน ปฏิสงฺขาเรน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว สสงฺขารํ ทุติยํ กุสลํ โหติ. ยทา ปน าติชนาทิปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกาทโย ภิกฺขุอาทิทสฺสเนน โสมนสฺสชาตา สหสา ทานวนฺทนาทีนิ กโรนฺติ, ตทา าณวิปฺปยุตฺตํ ตติยํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน าติอาทีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา ตเทว จตุตฺถํ สสงฺขารจิตฺตํ โหติ. ยทา ปน โสมนสฺสเหตุโน อภาเวน วิสุํ จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ กุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
อุทฺเทสโต จ ธมฺมานนฺติ เอวํ สมฺปโยคโต อฏฺวิเธสุ กุสเลสุ ปจฺเจกํ ธมฺมานํ อุทฺเทสโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปมกุสเล ตาว ปาฬิยา สรูเปน อาคตา ตึส ธมฺมา, เยวาปนกา นวาติ เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา ¶ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ จิตฺเตกคฺคตา ชีวิตํ สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคฺุตา จิตฺตปาคฺุตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ อิเม สรูเปน อาคตา ตึสธมฺมา. ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม เยวาปนกา นวาติ.
ปทภาชนีเย ¶ ปน –
‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป… ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา…เป… สฺา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปฺาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ อโลโภ อโทโส อโมโห อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺิ หิรี โอตฺตปฺปํ กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคฺุตา จิตฺตปาคฺุตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตา สติ สมฺปชฺํ สมโถ วิปสฺสนา ปคฺคาโห อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) –
เอวํ สรูปโต อุทฺทิฏฺา ฉปฺาส ธมฺมา ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ ¶ (ธ. ส. ๑) เอวํ เยวาปนกวเสน สามฺโต อุทฺทิฏฺา, อฏฺกถายํ จสฺสา เตสุ เตสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ อาคเต คเหตฺวา สรูปโต นิทฺทิฏฺา ฉนฺทาทโย นวาติ ปฺจสฏฺิ ธมฺมา อาคตา. ยสฺมา ปน เตสุ สรูเปน อาคตา ฌานงฺคอินฺทฺริยมคฺคงฺคพลมูลาทีนํ วเสน เอกสฺเสว พหุกิจฺจตาทสฺสนตฺถํ ปุนปฺปุนํ คเหตฺวา ปริยาเยน ฉปฺาสวิเธน เทสิตาปิ อคหิตคฺคหเณน ยถาวุตฺตา สมตึเสว ธมฺมา โหนฺติ, เต ปน สวิภตฺติกา อวิภตฺติกาติ ทุวิธา. ตตฺถ ผสฺสาทโย อฏฺารส เอกกตฺตา อวิภตฺติกา. เวทนาทโย ทฺวาทส ธมฺมา อฏฺตึสปฺปเภเทน ยถาโยคํ วิภตฺตตฺตา สวิภตฺติกา, เยวาปนกา ปน อวิภตฺติกา เอว. ตสฺมา เต สพฺเพปิ นิปฺปริยาเยน เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมาว โหนฺติ. โหนฺติ เจตฺถ –
ผสฺสาทิปฺจกํ ปฺจฌานงฺคานินฺทฺริยฏฺกํ;
มคฺคงฺคปฺจกํ สตฺตพลํ มูลตฺติกมฺปิ จ.
กมฺมปถตฺติกฺเจว ¶ , โลกปาลทุกํ ตถา;
ปสฺสทฺธิอาที ฉ ทุกา, ตีณิ ปิฏฺิทุกานิติ.
สตฺตรสหิ ราสีหิ, ฉปฺาเสว ปาฬิยํ;
วุตฺตา สภาวโต ตึส, ธมฺมา อคหิตคฺคเห.
ผสฺโส ชีวิตสฺา จ, เจตนา จารปีติโย;
ฉ ทุกา กายปสฺสทฺธิ-ปมุขาฏฺารเสกกา.
จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา จ, หิริโอตฺตปฺปิยมฺปิ จ;
อโลโภ จ อโทโส จ, สตฺต ทฺวิธา วิภาวิตา.
เวทนา ติวิธา วีริยํ, สติ จ จตุธา มตา;
ฉทฺธา เอกคฺคตา ปฺา, สตฺตธาว วิภาวิตา.
วิรตี ¶ อปฺปมฺาโย, มนกฺกาโร ฉนฺทมชฺฌตฺตา;
ธิโมกฺโข เยวาปนกา, นเวเต ปเม มเน.
ปฺจสฏฺิวิเธเนว, ปริยาเยน เทสิตา;
นวาธิกา จ เตตฺตึส, ธมฺมาว ปรมตฺถโตติ.
เอตฺถ จ สรูเปน อาคตา ตึส ธมฺมา, เยวาปนเกสุ จตฺตาโร จาติ จตุตฺตึส ธมฺมา เอกกฺขเณ นิยตา ลพฺภนฺติ, เสสา ปน กรุณาทโย ปฺจ กรุณาปุพฺพภาคมุทิตาปุพฺพภาควเสน, กายทุจฺจริตวจีทุจฺจริตมิจฺฉาชีเวหิ วิรมณวเสน จ จิตฺตสฺส ปวตฺติกาเลสุ เอว อุปฺปชฺชิตฺวา อฺถานุปฺปชฺชนโต อนิยตา. เต จ ยสฺมา ทุกฺขิตสุขิตสตฺตวเสน, กายทุจฺจริตาทิตฺตยวเสน จ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยตฺตา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา กรุณาปุพฺพภาคาทิวเสน ปวตฺเตสุ ปฺจสุ จิตฺตกฺขเณสุ นิยตา จตุตฺตึส, กรุณาทีสุ ¶ เอกนฺติ ปฺจตึส ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เกวลํ ปน ทานาทิวเสน ปวตฺติยํ นิยตา จตุตฺตึเสว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทิวิภาคโตติ เอวํ อุทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรน ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ, สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลาทิทสฺสเน เขฬุปฺปาทาทินา าตพฺพา. เอกเทเสน ปน อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตมารมฺมณฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโส. ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน ปจฺจุปฏฺาเนน ปเนส เวทนาปจฺจุปฏฺาโน นาม โหติ. ตชฺชาสมนฺนาหาเรน เจว ¶ อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโนติ วุจฺจติ. เวทนาธิฏฺานภาวโต ปเนส นิจฺจมฺมา คาวี วิย ทฏฺพฺโพ. ลกฺขณาทีสุ จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาโว วา สามฺํ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, อุปฏฺานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ นาม, อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํ นาม. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ ลกฺขณาทีนํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
เวทยตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา, สภาวเภทโต ปเนสา ปฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติ. ตตฺถ อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ. อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ. อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อิฏฺาการสมฺโภครสํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ วา, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, อิฏฺาการทสฺสนปทฏฺานํ. อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ วา, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺานํ. มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา อุเปกฺขา, สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา, สนฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, นิปฺปีติกจิตฺตปทฏฺานา. เอตฺถ จ สุขํ, ทุกฺขฺจ เอกนฺตมพฺยากตํ, โทมนสฺสเมกนฺตมกุสลํ, โสมนสฺสุเปกฺขา ปน สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. อิธ ปน กุสลา โสมนสฺสเวทนา อธิปฺเปตา.
นีลาทิเภทํ ¶ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณรสา, ปุนสฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา วา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน ¶ อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺานปจฺจุปฏฺานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริเสสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสฺา วิย.
เจเตตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตนาภาวลกฺขณา, อายูหนรสา, สา จ กุสลากุสเลสุ เอว โหติ. อิตเรสุ ปน ตํสทิสตาย สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ ปนายํ สมฺปยุตฺเตสุ อุสฺสาหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหติ.
อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิฺาณํ. วิตฺถารโต ปนสฺส วจนตฺโถ จิตฺตทุเก อาวิ ภวิสฺสติ. ตเทตํ วิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, นิรนฺตรปฺปวตฺติโต สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ.
วิตกฺเกติ อูเหติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา โสติ วิตกฺโก. สฺวายมารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.
อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรติ, วิจรณมตฺตเมว วา โสติ วิจาโร. สฺวายมารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺาโน. อภินิโรปนานุมชฺชนวเสน ปเนสํ ยถากฺกมํ โอฬาริกสุขุมตาย ฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, ฆณฺฏานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก อากาเส อุปฺปติตุกามปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, สนฺตวุตฺติ วิจาโร อากาเส ¶ อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปสารณํ วิย. โส ปน เนสํ วิเสโส ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อุโภปิ ปเนเต สมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺานา.
ปิณยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา, โสมนสฺสสหคตจิตฺตปทฏฺานา.
วีรานํ ¶ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, วิวิเธน วา อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. ตฺจ อุสฺสาหลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๑๓) วจนโต สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา. อิทํ ปน กุสลปกฺเข ปทฏฺานํ, อกุสลาทิปกฺเข ปน สาธารณวเสน ยถา ตถา วา ทุกฺขวิโนทนกามตาปทฏฺานํ, สมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺานํ วา. ตํ สมารทฺธํ สพฺพาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
เอโก อคฺโค วิสโย อสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, จิตฺตสฺส เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา, สมาธิสฺเสตํ นามํ. สา อวิสารณลกฺขณา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรสา นหานียจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺานา, าณปจฺจุปฏฺานา วา, สุขปทฏฺานา, อกุสลาทิสาธารณวเสน ปเนตฺถาปิ ปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา าตพฺพานิ. นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺพา.
เอตฺถ จ กิฺจาปิ อารมฺมณํ ภินฺทิตฺวา อนุปวิสนฺตา วิย กุสลปกฺเข จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ เอกคฺคตา ปฺาติ, เตเนว สทฺธา ‘‘โอกปฺปนา’’ติ วุตฺตา, สติ จ ‘‘อปิลาปนา’’ติ, เอกคฺคตา ‘‘อวฏฺิตี’’ติ, ปฺา ¶ ‘‘ปริโยคาหนา’’ติ จ วุตฺตา. อกุสลปกฺเข จ ตโย ตณฺหา ทิฏฺิ อวิชฺชาติ. เตน เต เอว ‘‘โอฆา’’ติ วุตฺตา. ตถาปิ เนสํ ลกฺขณาทิโต นานตฺตมฺปิ สิทฺธเมว. อกุสลปกฺเข ปน เอกคฺคตา อุทฺธจฺจสมาคตตฺตา ‘‘โอคาหนา’’ติ น วุตฺตา. อกุสลธมฺมา หิ เอกวิสเย สมฺปิณฺฑนกิจฺเจน สมาธินา ยุตฺตาปิ อุทกสิตฺตรชุฏฺานํ วิย ตงฺขณฺเว วิกิรณสภาวา โหนฺติ. เตเนว เหตฺถ อุปจารปฺปนาปฺปตฺติ น โหติ, กุสลธมฺมา ปน ยสฺมา อุทกํ อาสิฺจิตฺวา อาสิฺจิตฺวา อาโกฏนมชฺชนาทีนิ กตฺวา อุปลิตฺตฏฺานํ วิย สกลมฺปิ ทิวสํ นิจฺจลปวตฺตนสมตฺถาติ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตาปิ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ โอคาหนาติ วุตฺตาติ คเหตพฺพํ.
ชีวนฺติ เตน, ชีวนมตฺตํ วา ตนฺติ ชีวิตํ, ตํ สหชาตานุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสฺเว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. อตฺตโน ิติกฺขเณ เอว เจตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, น ภงฺคกฺขเณ. สยํ ภิชฺชมานตฺตา สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
สทฺทหนฺติ ¶ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตํ วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตารกวีรปุริโส วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา, สทฺธมฺมสวนาทิโสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานา วา, หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺพฺพา.
สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ถิรสฺาปทฏฺานา, กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ¶ ทฬฺหปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา.
กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. ลชฺชนากาเรน ปาปกานํ อกรณรสา หิรี, อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํ. อสุจิมกฺขิตสฺส, อคฺคิสนฺตตฺตสฺส จ อโยคุฬสฺส คเหตุํ อวิสหนํ วิย เอเตสํ ยถากฺกมํ ชิคุจฺฉนสนฺตาสากาเรหิ ปาปากรณํ เวทิตพฺพํ. วุตฺตากาเรเนว จ ปาปโต สํโกจนปจฺจุปฏฺานานิ เอตานิ, อตฺตปรคารวปทฏฺานานิ กุลวธูเวสิยา ภาโว วิย, โลกปาลกานิ จาติ ทฏฺพฺพานิ. อุภินฺนมฺปิ ปเนสํ สมุฏฺานํ อธิปติ สภาโว ลกฺขเณน จาติ มาติกํ เปตฺวา ยถากฺกมํ อชฺฌตฺตพหิทฺธาสมุฏฺานตา, อตฺตโลกาธิปติตา, ลชฺชาภยสภาวสณฺิตตา, สปฺปติสฺสววชฺชภยทสฺสาวิตาลกฺขณตา จ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ พลราสิวณฺณนา) วิตฺถารโต วิภตฺตา, อตฺถิเกหิ ตํ ตตฺเถว คเหตพฺพํ.
น ลุพฺภติ เอเตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย. เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ, อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.
อโทโส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.
อโมโห ¶ ¶ ยถาสภาวปฺปฏิเวธลกฺขโณ, อกฺขลิตปฺปฏิเวธลกฺขโณ วา กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฺปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส อนุทฺธโฏ ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน อรฺคตสุเทสโก วิย. ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺพฺพา.
อปิจ อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุ. ตีหิปิ เจเตหิ ยถาปฏิปาฏิยา เนกฺขมฺมสฺา อพฺยาปาทสฺา อวิหึสาสฺา โหนฺติ, ตถา อธิกอูนวิปรีตคฺคหณานํ อภาโว, ตถา ปิยวิปฺปโยคอปฺปิยสมฺปโยคอิจฺฉิตาลาภทุกฺขานํ, ชาติชรามรณทุกฺขานํ, เปตนิรยติรจฺฉานคติทุกฺขานฺจ อภาโว, ตถา โภคมิตฺตอตฺตสมฺปตฺติปจฺจยภาโว, ตถา กามสุขปริจฺจาคอตฺตกิลมถปริจฺจาคมชฺฌิมปฏิปตฺตีนํ สมฺภโว, ตถา อสุภอปฺปมาณธาตุสฺานํ, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสฺานํ, ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหารานฺจ สมฺภโว โหตีติ เอวมาทีหิ นเยหิ เตสํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ อโมโห นาม ปฺา, สา ปชานนลกฺขณา. วิฺาณํ วิชานนลกฺขณํ. สฺา สฺชานนลกฺขณา. กึ ปเนตาสํ สฺาวิฺาณปฺานํ นานตฺตนฺติ? สฺชานนวิชานนปชานนเมว. เอตาสํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว สฺาย ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา ปุน สฺุปฺปาทกมตฺเตน อากาเรน สฺชานนมตฺตเมว โหติ, อชาตพุทฺธิทารกสฺส วิย จิตฺตวฏฺฏาทิภาวมตฺตากาเรน กหาปณาทิทสฺสนํ, น ตโต อุทฺธํ. วิฺาณสฺส ปน ยถาวุตฺเตน จ ตโต วิสิฏฺเน จ อนิจฺจาทินา อากาเรน ชานนํ โหติ, คามิกปุริสสฺส วิย ยถาวุตฺเตน เจว อุปโภคารหตาทินา จ อากาเรน กหาปณาทิทสฺสนํ, น ตโต อุทฺธํ. ปฺาย ปน เตหิ จ ยถาวุตฺเตหิ นานปฺปกาเรหิ จ ¶ มคฺคปาตุภาวาทิเหตูหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ ปชานนํ โหติ, เหรฺิกสฺส วิย ยถาวุตฺเตหิ เจว เฉกกูฏอทฺธสาราทิสพฺเพหิ อากาเรหิ จ กหาปณาทิทสฺสนํ. ปฺาย หิ อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ. เอวํ สฺชานนวิชานนปชานนากาเรหิ เอตาสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ จกฺขุวิฺาณาทีนิ วิตกฺกวีริยาทิสหชาตปจฺจยวิรหโต รูปาทีสุ สฺากิจฺจโต อธิกวิชานนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, พลปริณายกานิ วิย เสนงฺคานิ ปฺานุวตฺตกาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เตนาห ภควา ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติอาทิ (วิภ. ๗๖๖).
กายปสฺสมฺภนํ ¶ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ ปเนตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถนิมฺมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานฺจ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. เอวํ อุปริปิ ปทตฺโถ ทฏฺพฺโพ. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา กายลหุตา, จิตฺตลหุตา จ, เตสํ ครุภาวนิมฺมทฺทนรสา, เตสํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, เตสํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา กายมุทุตา, จิตฺตมุทุตา จ, เตสํ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, เตสํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายจิตฺตานํ ¶ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา กายกมฺมฺตา, จิตฺตกมฺมฺตา จ, เตสํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, เตสํ อกมฺมฺภาวกราวเสสนีวรณปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา.
กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา กายปาคฺุตา, จิตฺตปาคฺุตา จ, เตสํ เคลฺนิมฺมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, เตสํ เคลฺกรอสฺสทฺธิยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา กายุชุกตา, จิตฺตุชุกตา จ, เตสํ กุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, เตสํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. สพฺเพเปเต ปสฺสทฺธิอาทโย ธมฺมา กายจิตฺตปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
กึ ปเนตฺถ ปสฺสทฺธาทโย ธมฺมา อุทฺธจฺจาทึ วิโนเทตุํ น สกฺโกนฺติ, เยน อิเม ปสฺสทฺธาทโย ธมฺมา น วิสุํ วิภตฺตาติ? โน น สกฺโกนฺติ, อิเม ปน สหิตา เอว สกฺโกนฺติ, อิตรถา เตสํ อุปฺปตฺติยา เอว อสมฺภวโต. ยถา วา ปสฺสทฺธาทีสุ วิชฺชมาเนสุ โมหาหิริกาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาเวน ¶ อโมหหิริอาทโย โหนฺติ, เอวเมเตปิ อุทฺธจฺจาทิอุชุปฏิปกฺขภาเวน อิจฺฉิตพฺพาติ คเหตพฺพา. ยสฺมา เจตฺถ ทฺวีหิ ทฺวีหิ เอว ยถาสกํ ปฏิปกฺขา หริตพฺพา, ตสฺมา เต เอเต เอว ทฺวิธา วิภตฺตา, น อโมหาทโยติ าตพฺพา.
เยวาปนเกสุ ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํ, ตสฺมา โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ¶ ปทฏฺานํ. อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺพฺโพ. อยฺจ ยสฺมา วิรชฺชิตพฺพาทีสุปิ เนกฺขมฺมาทินา สห โลภวิสทิเสน กตฺตุกามตากาเรน ปวตฺตติ, ตสฺมา อเสขานมฺปิ อุปฺปชฺชติ. โลโภ ปน สุภสุขาทิวิปลฺลาสปุพฺพเกน อภิสงฺคากาเรเนว ปวตฺตตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. เอวํ เมตฺตากรุณาทีนมฺปิ โลภาทีหิ วิเสโส ยถานุรูปํ าตพฺโพ.
อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺาตพฺพธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ. นนุ จ สทฺธาปิ อธิโมกฺโขติ วุจฺจติ. ตถา หิ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติ? สจฺจํ, สา จ โข สมฺปสาทนภาเวน อธิโมกฺโข, อยํ ปน ยถา ตถา วา นิจฺฉยภาเวนาติ น โกจิ วิโรโธ.
กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร, ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร, สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร, ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก อิธ มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน. อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, น เต อิธ อธิปฺเปตา. เอตฺถ จายํ มนสิกาโร สมนฺนาหารมตฺตากาเรน อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตานํ ปโยชโก, เจตนา เจโตกิริยาภาเวน, วิตกฺโก ปน สงฺกปฺปากาเรน, อุปนิชฺฌายนากาเรน จ อภินิโรปโก. เตเนว เหตฺถ ปทภาชนีเย ‘‘ตกฺโก ¶ สงฺกปฺโปติ จ, ฌานงฺค’’นฺติ จ วุจฺจตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
เตสุ ¶ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, สมปฺปวตฺตสมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺานา. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเณน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺพฺพา.
ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กิรติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ จ, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา. โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตา. สา ปโมทลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา.
กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตุเปกฺขา น วุตฺตาติ? ปุพฺเพ คหิตตฺตา. อโทโส เอว หิ สตฺเตสุ หิตผรณวเสน ปวตฺติยํ เมตฺตา. ตตฺรมชฺฌตฺตตา เอว จ อิฏฺานิฏฺสตฺเตสุ มชฺฌตฺตากาเรน ปวตฺติยํ อุเปกฺขา. เต จ ธมฺมา นิยตา, เกวลํ ปน เนสํ สตฺเตสุ เมตฺตุเปกฺขาภาเวน ปวตฺติ อนิยตาติ. กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, ตโต สํโกจนรสา, เตสํ อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา, ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขภาวภูตาติ ทฏฺพฺพา. เอวํ ลกฺขณาทิโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สงฺคหาติ ¶ เอวํ เย อิเม อิมสฺมึ กามาวจรปมกุสเล วิภตฺตา เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา, สพฺเพเต ขนฺธโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธติ. ตตฺถ ราสฏฺเน โสมนสฺสเวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตถา สฺา สฺากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธ, อวเสสา ผสฺสาทโย ฉตฺตึส ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพา.
นนุ จ ยทิ ราสฏฺเน ขนฺโธ, ผสฺสาทีนํ ตาว อเนกตฺตา สงฺขารกฺขนฺธตา ยุตฺตา, กถํ ปน เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธตาติ? อุปจารโต. ปจฺเจกํ หิ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ เวทนาสฺาวิฺาเณสุ นิรุฬฺโหปิ ขนฺธ-สทฺโท ตเทกเทเสสุ เอเกกเวทนาทีสุปิ สมุทาโยปจาเรน ¶ โวหรียตีติ ตเทกเทเสปิ ตพฺโพหาโร, ยถา รุกฺขสฺส สาขาย ฉิชฺชมานาย ‘‘รุกฺโข ฉิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิยาติ. เอวํ ขนฺธโต จตุพฺพิธา โหนฺติ.
เต ปุน อายตนโต ทุวิธา โหนฺติ – มนายตนํ ธมฺมายตนนฺติ. สฺชาติสโมสรณฏฺานฏฺเน เหตฺถ จิตฺตํ มนายตนํ, เสสา ปน อฏฺตึส ธมฺมา ธมฺมายตนนฺติ. เอวํ อายตนโต ทุวิธา โหนฺติ. เต ปุน ธาตุวเสน ทุวิธา มโนวิฺาณธาตุ ธมฺมธาตูติ. นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน เหตฺถ จิตฺตํ มโนวิฺาณธาตุ, เสสา ธมฺมธาตูติ. เอวํ ธาตุวเสน ทุวิธา.
ตถา อาหารานาหารวเสน. ตตฺถ ผสฺโส เจตนา จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา วิเสสปจฺจยตฺเตน ยถากฺกมํ ‘‘ผสฺสาหาโร มโนสฺเจตนาหาโร วิฺาณาหาโร’’ติ วุจฺจนฺติ, อวเสสา น อาหาราติ. กึ ปเนเต ปจฺจยา น โหนฺติ, เย น อาหาราติ วุจฺเจยฺยุนฺติ? โน น โหนฺติ, วิเสสปจฺจยา ปน น โหนฺติ, ผสฺสาทโย ปน เตสํ ธมฺมานํ วิเสสปจฺจยา โหนฺติ, วิเสสโต เวทนาทโย ¶ จ อาหรนฺติ. ผสฺสาหาโร หิ ติสฺโส เวทนาโย อาหรติ, มโนสฺเจตนาหาโร ตโย ภเว, วิฺาณาหาโร ปฏิสนฺธินามรูปํ. นนุ จ โส วิปาโก, อิทํ ปน กุสลวิฺาณนฺติ? กิฺจาปิ เอวํ, ตํสริกฺขตาย ปน วิฺาณาหาโรตฺเวว วุตฺตํ. ยสฺมา วา อิเม ‘‘อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๕) วจนโต กพฬีการาหาโร วิย รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเน นามกายสฺส อาหารปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา อิเมว ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อาหารานาหารวเสน ทุวิธา.
ตถา อินฺทฺริยานินฺทฺริยโต. ตตฺถ สทฺธา วีริยํ สติ เอกคฺคตา อโมโห จิตฺตํ โสมนสฺสเวทนา ชีวิตนฺติ อิเม อฏฺ ธมฺมา อธิปติยฏฺเน ยถากฺกมํ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ วุจฺจนฺติ, อวเสสา น ‘‘อินฺทฺริยานี’’ติ. เอวํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยโต ทุวิธา.
ตถา ฌานงฺคาฌานงฺควเสน. ตตฺถ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ โสมนสฺสํ เอกคฺคตาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเน ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อฌานงฺคานี’’ติ. เอวํ ฌานงฺคาฌานงฺควเสน ทุวิธา.
ตถา ¶ มคฺคงฺคามคฺคงฺควเสน. ตตฺถ อโมโห วิตกฺโก วิรติตฺตยํ วีริยํ สติ เอกคฺคตาติ อิเม อฏฺ ธมฺมา นิยฺยานฏฺเน, วิโมกฺขฏฺเน จ ยถากฺกมํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธี’’ติ นาเมน ‘‘มคฺคงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อมคฺคงฺคานี’’ติ. ปาฬิยํ ปน โลกิยจิตฺเต วิรตีนํ ¶ อนิยตตฺตา, เยวาปนกตฺตา จ ตา วชฺเชตฺวา ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. ๕๘, ๑๒๑) วุจฺจติ. เอวํ มคฺคงฺคามคฺคงฺควเสน ทุวิธา.
ตถา พลาพลวเสน. ตตฺถ สทฺธาวีริยํ สติ สมาธิ ปฺา หิรี โอตฺตปฺปนฺติ อิเม สตฺต ธมฺมา อกมฺปิยฏฺเน พลานีติ วุจฺจนฺติ, อิตเร อพลานีติ. เอวํ พลาพลวเสน ทุวิธา.
ตถา เหตุนเหตุวเสน. ตตฺถ อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ตโย ธมฺมา มูลฏฺเน เหตูติ วุจฺจนฺติ, อิตเร นเหตูติ. เอวํ เหตุนเหตุวเสน ทุวิธา. เอวํ ผสฺสาผสฺสเวทนาเวทนา สฺาสฺาจิตฺตาจิตฺตาทิวเสนปิ วุตฺตนยานุสาเรน ยถาโยคํ สงฺคหวิภาโค เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปทภาชนียสงฺคหวาเร (ธ. ส. ๑๐๓ อาทโย), ตทฏฺกถายฺจ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๘-๑๒๐) คเหตพฺโพ. เอวํ สงฺคหโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สฺุโต เจวาติ เอวํ ขนฺธาทีหิ สงฺคหิเตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ตพฺพินิมุตฺโต การกเวทกาทิสภาโว อตฺตา วา สสฺสโต วา ภาโว น อุปลพฺภติ. สฺุา เต ธมฺมา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, เกวลํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา, สลกฺขณธารณโต ธมฺมมตฺตา, นิจฺจสุขาทิสารวิรหโต อสารา, ปวตฺตกนิยามกาภาวโต อปริณายกา อนิจฺจา, ทุกฺขา, อนตฺตา, อนตฺตนิยา จ หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปทภาชนียสฺุตวาเร, ตทฏฺกถายฺจ คเหตพฺโพติ. เอวํ สฺุโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
นิฏฺิตา ปมกุสลสฺส อตฺถวณฺณนา.
ทุติยาทีสุปิ ¶ ปมกุสเล วุตฺตนเยน ธมฺมุทฺเทสาทินา สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. น เกวลฺจ เอตฺเถว, อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ เหฏฺา วุตฺตสทิสานํ ปทานํ, ธมฺมานฺจ อตฺโถ, สพฺโพ จ วินิจฺฉโย ¶ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ ปน อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสาม. ทุติยจิตฺเต ตาว สสงฺขารภาวมตฺตเมว ปมจิตฺตโต วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ทุติยกุสลํ.
ตติเยปิ ธมฺมุทฺเทเส อโมหาภาวา อินฺทฺริยมคฺคงฺคพลมูลสงฺคเหสุ ปฺินฺทฺริยสมฺมาทิฏฺิมคฺคงฺคปฺาพลอโมหมูลานํ ปริหานิยา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ภาโวว วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ตถา จตุตฺเถ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส. ตติยจตุตฺถานิ.
ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ ปน สุขโสมนสฺสฏฺาเนสุ อุเปกฺขาภาโว, ปีติยา จ อภาโว. เตเนว ฌานงฺคสงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตาว วิเสโส, เสสํ ปมทุติยตติยจตุตฺถจิตฺตสทิสเมว. อุเปกฺขาสหคเตสุ เจตฺถ จตูสุ กรุณามุทิตา น อุปฺปชฺชนฺตีติ เกจิ วทนฺติ, ปริกมฺมภูตานํ ปเนตฺถ ตาสํ อุปฺปตฺติยา มหาอฏฺกถายํ อนฺุาตตฺตา อุปจารปฺปตฺตา ปน อุปฺปชฺชนฺติ, น อิตราติ คเหตพฺพํ. ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺมานิ.
วิสยาทิปฺปเภทโตติ เอวํ ธมฺมุทฺเทสาทินา วิภตฺตานิ อฏฺ กามาวจรกุสลานิ อารมฺมณวิภาคโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธานิ โหนฺติ รูปารมฺมณํ…เป… ธมฺมารมฺมณนฺติ. ตตฺถ นีลาทิเภทภินฺนา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺติกพาหิรโอฬาริกสุขุมาทิเภทภินฺนา จ วณฺณธาตุ รูปารมฺมณํ นาม. เอวํ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ ยถานุรูปํ เภโท เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ ¶ จ โผฏฺพฺพนฺติ อาโปธาตุวชฺชิตภูตตฺตยํ, ธมฺมารมฺมณนฺติ ปฺจารมฺมณานิ วชฺเชตฺวา อวเสสา รูปารูปปฺตฺติโย เวทิตพฺพา, เสสํ ตาทิสเมว. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘จกฺขุวิฺาณาทีนมาปาถคตานิ เอตานารมฺมณานิ รูปารมฺมณาทิโวหารํ ลภนฺติ, อนาปาถคตานิ ปน อตีตานาคตทูรสุขุมาทิเภทภินฺนานิ ธมฺมารมฺมณาเนวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ทิพฺพจกฺขาทีนํ รูปารมฺมณตาทิวจนโต.
อนาปาถคตา เอว หิ ตานิ ทิพฺพจกฺขุอาทีนํ อารมฺมณํ, น จ ตานิ ธมฺมารมฺมณานิ. รูปาทโย หิ ปฺจ ปจฺเจกํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เอกสฺมึ ขเณ อาปาถมาคนฺตฺวา ตํตํทฺวาริกชวนานํ, ตทนนฺตเร มโนทฺวาริกานฺจ อปรภาเค จ ทิฏฺสุตาทิวเสนานุสฺสรนฺตสฺส สุทฺธมโนทฺวาริกานฺจ อารมฺมณานิ โหนฺติ. ตถา หิ นานาวณฺณวิจิตฺตเจติยาทิทสฺสนํ กโรนฺตสฺส, ธมฺมํ ¶ สุณนฺตสฺส, เภริสทฺทาทีหิ วา ปูชาทึ กโรนฺตสฺส จ คนฺธมาลาทีนิ ฆายิตฺวา, ขาทนียโภชนียาทิฺจ สายิตฺวา, สุขสมฺผสฺสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ จ ผุสิตฺวา มนาปภาวํ ตฺวา เตหิ เจติยปูชํ กโรนฺตสฺส, ตตฺถ ตตฺถ อกุสลํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺส, ตสฺมึ ตสฺมึ ขเณ คยฺหมานานิ รูปาทิปฺจารมฺมณานิ สาขาย อกฺกมนํ, ปถวิยํ ฉายาผรณฺจ เอกกฺขเณ กุรุมานํ รุกฺขคฺเค นิลียมานํ ปกฺขิโน สรีรํ วิย ยถาสกํ ปสาทฺจ ฆฏฺเฏตฺวา ตสฺมึเยว ขเณ ภวงฺคจลนปจฺจยภาเวน มโนทฺวาเรปิ อาปาถมาคนฺตฺวา ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทิโวฏฺพฺพนปริโยสานานํ, วีถิจิตฺตานํ, ตทนนฺตรานฺจ กุสลากุสลาทิชวนานํ อารมฺมณํ หุตฺวา ตทนนฺตราสุ มโนทฺวารวีถีสุ จ อปรภาเค ตถารูปํ ปจฺจยํ อาคมฺม อตฺตนา ปูชาทิกรณกาเลสุ, ทิฏฺสุตฆายิตสายิตผุฏฺวเสนานุสฺสรนฺตสฺส, ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานานิ วิย มโนทฺวาเร จ อารมฺมณานิ โหนฺติ.
อถาปิ ¶ ปฺจหิ ทฺวาเรหิ อคหิตปุพฺพานิ พุทฺธรูปาทีนิ, ทิพฺพรูปาทีนิ จ ปฺจารมฺมณานิ สวนวเสน สลฺลกฺเขตฺวา ชวนกฺขเณ วา อปรภาเค สุตวเสเนว อนุสฺสริตฺวา วา ปสาทํ, กมฺมผลสทฺธาทึ, โลภาทิฺจ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อภิฺานํ ปน สุทฺธมโนทฺวาเร เอว, ตสฺมา เอวํ ปฺจทฺวาเร, มโนทฺวาเร, สุทฺธมโนทฺวาเร จ อาปาถคตานิ อตีตาทิเภทภินฺนานิ สพฺพานิปิ ปฺจารมฺมณานิ กทาจิปิ ธมฺมารมฺมณํ น โหนฺติ, ตทิตรา นามรูปปฺตฺติโย ธมฺมารมฺมณนฺติ คเหตพฺพํ. นนุ เจตานิ อิฏฺกนฺตมนาปานิ อารมฺมณานิ โลภสฺส วตฺถุ, กถเมตฺถ กุสลํ อุปฺปชฺชตีติ? นิยมาทิการณโต. จิตฺตํ หิ ‘‘กุสลเมว มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุพฺเพ นิยมิตวเสน สพฺพตฺถ อกุสลปฺปวตฺตึ นิวตฺเตตฺวา กุสเล ปริณามนวเสน จ อภิณฺหํ อาเสวิตกุสลสมุทาจารวเสน จ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิอุปนิสฺสยวเสน จ โยนิโสอาภุชิตวเสน จาติ อิเมหิ การเณหิ กุสลํ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. เอวมิเมสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธานิ โหนฺติ. อารมฺมณววตฺถานกถา.
เอวํ อารมฺมณเภทภินฺเนสุ รูปารมฺมณํ ตาว กุสลํ ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสน ทสวิธํ โหติ. ตตฺถ เอเกกํ ปน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ ติวิธํ. ตตฺถ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตํ วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํ. ตตฺถ กายทฺวารนฺติ กายวิฺตฺติ. วจีทฺวารนฺติ วจีวิฺตฺติ. ตาสํ วิภาโค รูปวิภตฺติยํ อาวิ ภวิสฺสติ. มโนทฺวารนฺติ ¶ สพฺพํ เจตนาสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วุจฺจติ, วิเสสโต กุสลากุสลํ. ตํ หิ สหชาตานํ เจตนานํ, กายงฺควาจงฺคโจปนํ อสมฺปาปุณิตฺวา ปวตฺตานํ สุทฺธมโนกมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานโต ทฺวารนฺติ วุจฺจติ, อิเมสุ ปน ตีสุ ¶ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา เจตนา กายกมฺมาทโย นาม. อปิจ ปาณาติปาตาทโย, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทโย จ กายกมฺมํ นาม, มุสาวาทาทโย, มุสาวาทาเวรมณิอาทโย จ วจีกมฺมํ นาม, อภิชฺฌาทโย, อนภิชฺฌาทโย จ มโนกมฺมํ นาม.
กุสลปกฺเข ปน ทานาทิทสปฺุกิริยวตฺถูนิ จ ยถารหํ กายวจีมโนกมฺมานิ โหนฺติ. เอวํ เยภุยฺยวุตฺติโต เจส กายกมฺมาทิภาโว วุตฺโต ปาณาติปาตาทีนมฺปิ วจีทฺวาราทีสุ ปวตฺติโต เกสฺจิ ปุริสานํ วนจรกาทิภาโว วิย, ทฺวารานฺจ กายกมฺมทฺวาราทิภาโว เกสฺจิ คามานํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิย. อกุสเล ตาว เอตฺถ ปาณาติปาตาทิกายกมฺมํ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ ยถารหํ สมุฏฺาติ, โน มโนทฺวาเร. ตถา มุสาวาทาทิวจีกมฺมํ. ปาณาติปาตาทินิปฺผาทนตฺถํ หิ มโนทฺวาเร เอว จินฺเตนฺตสฺส เจตนาพฺยาปาทาทีสุ กมฺมปถปฺปตฺเตสุ วา กมฺมปถํ อปฺปตฺเตสุ วา มโนกมฺเมสุ เอว ปวิสนโต กายกมฺมาทิภาวํ น ปาปุณาติ. นนุ วิชฺชามเยนาปิ เกวลํ มโนกมฺเมน ปาณาติปาตาทึ กโรนฺตีติ? น อโลณโภชนทพฺภสยนมนฺตปริชปฺปนาทิกายวจีปโยคํ วินา ตสฺสาสิชฺฌนโต. อภิชฺฌาทิมโนกมฺมํ ปน ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺาติ. อภิชฺฌาย หิ กาเยน ปรภณฺฑคฺคาหาทีนํ, พฺยาปาเทน ทณฺฑปรามสนาทีนํ, มิจฺฉาทิฏฺิยา ติตฺถิยวนฺทนาทีนํ กรณกาเล, วาจาย ปรสมฺปตฺติปตฺถนาย ‘‘หฺนฺตุ พชฺฌนฺตู’’ติ อนตฺถปตฺถนาย จ ติตฺถิยตฺถุติตทตฺถทีปนาทีนฺจ ยถากฺกมํ ปวตฺติกาเล จ ตสฺส มโนกมฺมสฺส กายวาจาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
กามาวจรกุสลํ ปน ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิกํ กายวจีมโนกมฺมํ ปจฺเจกํ ทฺวารตฺตเยปิ ปวตฺตติ. ตตฺถ ปาณาติปาตาทีหิ ¶ สมฺผปฺปลาปปริโยสาเนหิ สตฺตหิ วิรมนฺตสฺส ตาว หตฺถมุทฺทาย, วจีเภเทน จ สมาทิยนกาเล, มนสา วิรมณกาเล จ เตสํ กายวจีกมฺมานํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อนภิชฺฌาทีหิ สหคเตน เจตสา ตชฺชสฺส กายปโยคสฺส, ‘‘ปรวิตฺตุปกรณํ จิรฏฺิติกํ โหตุ, สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ, โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา วจีปโยคสฺส, เกวลํ มโนปโยคสฺส จ กรณกาเล มโนกมฺมสฺส ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ ปฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนานิ ชวนานิ กายวจีกมฺมานิ ¶ น โหนฺติ, มโนกมฺมานิ เอว. ตานิ จ น กมฺมปถปฺปตฺตานิ, เกวลํ กุสลาทีนิ โหนฺติ. มโนทฺวาเร ปฏุตรปฺปวตฺตานิ เอว หิ กมฺมปถปฺปตฺตานิ มโนกมฺมานิ โหนฺติ, รูปารูปชวนานิ ปน เอกนฺตํ ภาวนามยํ มโนกมฺมเมว มโนทฺวาเร เอว จ ปวตฺตนฺติ.
กิฺจาปิ อภิฺาาณานิ วิฺตฺติทฺวยชนกานิ, ตถาปิ กายวจีกมฺมโวหารํ น ลภนฺติ, โลกุตฺตรกุสลํ ปน กายวจีทฺวาเรสุ อนุปฺปชฺชมานมฺปิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ สมุจฺเฉทปฺปหานการีนํ วิรตีนํ วเสน กายวจีกมฺมมฺปิ โหติ, ตทิตรมคฺคงฺควเสน มโนกมฺมมฺปีติ เอกกฺขเณ ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ, ตฺจ ภาวนามยํ, ทฺวารํ ปนสฺส มโนทฺวารเมว. ยถา จ ปาณาติปาตาเวรมณิยาทีนํ วเสน กุสลสฺส ทฺวารตฺตเย ปวตฺติ วุตฺตา, เอวํ ทสปฺุกิริยวตฺถูนมฺปิ วเสน วตฺตพฺพา. อฏฺกถาสุ ปน น วิจาริตา, ตถาปิ นยโต เอวํ เวทิตพฺพา.
เตสุ ทานํ กายกมฺมเมว, วจีกมฺมมฺปิ วา. ปตฺตานุปฺปทานํ, อพฺภนุโมทนํ, เทสนา วจีกมฺมเมว. สีลํ อปจิติสหคตํ, เวยฺยาวจฺจสหคตฺจ กายกมฺมมฺปิ อตฺถิ, วจีกมฺมมฺปิ อตฺถิ. ตตฺถ สีลสฺส กายวจีกมฺมภาโว สิทฺโธ เอว. อปจิติยา ปน ¶ ปุปฺผปูชาทินา, วนฺทนาทินา วา ปวตฺติกาเล กายกมฺมภาโว, ถุติมยปูชาทินา ปวตฺติกาเล วจีกมฺมภาโว จ เวทิตพฺโพ. เวยฺยาวจฺจสฺสาปิ สหตฺถา กรณกาเล กายกมฺมภาโว, คิลานาทีนํ จตุปจฺจยสมาทาปนาทิวเสน, ครูหิ อาณตฺตสทฺเทน อาโรจนปกฺโกสนาทิวเสน วจีกมฺมภาโว จ เวทิตพฺโพ. ภาวนา, สวนํ, ทิฏฺิชุกมฺมฺจ มโนกมฺมเมว, อพฺภนุโมทนมฺปีติ เกจิ. สวนมฺปิ หิ โสตทฺวารานุสาเรน มโนทฺวาเร เอว ธมฺมตฺถสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺติกาเล มโนกมฺมเมว.
ตตฺถ ทานํ อปจิติ เวยฺยาวจฺจํ ปตฺตานุปฺปทานํ เทสนาติ อิมานิ ปฺจ กายวจีทฺวาเรสุ เอว ปวตฺตนฺติ, น มโนทฺวาเร. เอตฺถ จ ปตฺตานุปฺปทานเทสนานํ กายวิกาเรน ปตฺตึ เทนฺตสฺส, ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จ กายทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. สีลํ ภาวนา อพฺภนุโมทนํ สวนํ ทิฏฺิชุกมฺมนฺติ อิมานิ ปน ปฺจ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนฺติ, ‘‘น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ เจตฺถ มนสาว ทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส, อพฺภนุโมทนฺตสฺส จ วเสน สีลพฺภนุโมทนานํ มโนทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยํ ปน อฏฺสาลินิยํ ‘‘ทานมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ ¶ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพเจตนาวเสน มโนทฺวาเร ปวตฺตํ คเหตฺวา ปริยายโต วุตฺตํ, นิปฺปริยายโต กายวจีทฺวารปฺปวตฺตา สนฺนิฏฺานเจตนาว. เตเนว หิ ตตฺเถว วุตฺตํ ‘‘วินยปริยายํ ปตฺวา หิ ‘ทสฺสามิ กริสฺสามี’ติ วาจา ภินฺนา โหตีติ. อิมินา ลกฺขเณน ทานํ นาม โหติ, อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา ปน วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ มนสา จินฺติตกาลโต ปฏฺาย กุสลํ โหติ. อปรภาเค กาเยน วา วาจาย วา กตฺตพฺพํ กริสฺสตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑). อิตรถา ‘‘ทสฺสามี’’ติ จินฺติตมตฺเตนาปิ ทานํ ¶ นาม ภเวยฺย, ตถา จ ตาทิสํ วตฺถุํ ยถาจินฺติตนิยาเมน อเทนฺตสฺส ธุรนิกฺเขเป อทินฺนาทานมฺปิ สิยา. เอวํ มนสา ปาณาติปาตาทโยปิ สิยุํ, ตฺจ น ยุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. อถ วา ‘‘สพฺพํ สาปเตยฺยํ ทินฺนฺเว หรตู’’ติ ปริจฺจชนสมฺภวโต ทานสฺส มโนทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
เอตฺถ จ ทานสีลาทิกายกมฺมานํ กายทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมํ กายกมฺมเมว, ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว. วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมํ กายกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. มโนทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ. เทสนาพฺภนุโมทนาทีนํ วจีกมฺมานํ วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมมฺปิ วจีกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ วจีทฺวารเมว. กายทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ วจีกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. มโนทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ วจีกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ. ภาวนาทิมโนกมฺมานํ มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมมฺปิ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมว. กายทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ มโนกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. วจีทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ มโนกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. เอวํ ปาณาติปาตาทีนํ, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนฺจ วุตฺตานุสาเรน กมฺมววตฺถานํ, ทฺวารววตฺถานฺจ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อสงฺกรโต าตพฺพํ.
ทฺวารกมฺมววตฺถานกถา นิฏฺิตา.
อิทานิ ยสฺมา ทสวิธานิ เจตานิ ปฺุกิริยวตฺถูนิ ตีสุ เอวํ สงฺคยฺหนฺติ ทานมเย สีลมเย ภาวนามเยติ. ปตฺตานุปฺปทานํ หิ ทานมเย สงฺคยฺหติ, ‘‘อพฺภนุโมทนมฺปี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๕๖-๑๕๙ ปฺุกิริยวตฺถาทิกถา) อฏฺกถายํ. อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ สีลมเย. เทสนาสวนทิฏฺิชุกมฺมานิ ภาวนามเย, ตสฺมา รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ¶ ทานสีลภาวนาวเสน ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตึ โยเชตฺวา ทสฺเสสฺสาม. ตทนุสาเรเนว อิตเรสํ วเสนาปิ สกฺกา าตุนฺติ. กุสลํ หิ วณฺณารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชมานํ ทานสีลภาวนาวเสเนว ตีสุ ทฺวาเรสุ ¶ ปวตฺตติ. กถํ? ยทา หิ นีลปีตาทิวณฺณวิจิตฺตํ ปุปฺผวตฺถาทิเทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา ‘‘วณฺณทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณวเสน อาภุชิตฺวา เจติยาทีสุ สหตฺเถน ปูเชติ, ตทา รูปารมฺมณํ ทานมยํ กายทฺวาเร ปวตฺตติ, ตฺจ ปุพฺพเจตนา สนฺนิฏฺานเจตนา อปรเจตนาติ ติวิธํ โหติ. เอวํ อุปริปิ สพฺพวาเรสุ ติวิธตา เวทิตพฺพา. ยทา ปน ตเทว ยถาวุตฺตวตฺถุํ วาจาย อาณาเปตฺวา ปุตฺตทาราทีหิ ทาเปติ, ตทารูปารมฺมณํ ทานมยํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติ. ยทา ปน ตเทว วิชฺชมานกวตฺถุํ ‘‘ทสฺสามี’’ติ จินฺเตติ, ปจฺจาสีสติ, ยถาธิปฺปายํ นิปฺผาเทสฺสติ, ตทา ปุพฺพเจตนาวเสน ปริยายโต ทานมยํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ นาม. เอวํ รูปารมฺมณํ ทานมยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.
ยทา ปน วุตฺตปฺปการวณฺณํ เทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา ‘‘เอวํ มนาปวณฺณานํ ปริจฺจชนํ นาม มยฺหํ กุลวํสาคตวตฺตเมต’’นฺติ สหตฺถา ปูเชติ, ตาทิสวณฺณวนฺตํ วา ปรปริคฺคหิตาทิโภคสมฺปตฺตึ ปริจฺจชิตฺวา สีลํ รกฺขติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ กายทฺวาเร จ ปวตฺตติ. ยทา ปน วุตฺตปฺปการวณฺณํ เทยฺยธมฺมํ กุลวํสาทิวเสน วาจาย อาณาเปตฺวา ปเรหิ ทาเปติ, ตาทิสํ วา ปรปริคฺคหิตาทึ วาจาย อปเนตฺวา สีลํ รกฺขติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติ. ยทา ปน ตาทิสํ วิชฺชมานกวตฺถุํ กุลวํสาทิวเสน ‘‘ทสฺสามี’’ติ, ตาทิสํ ปรปริคฺคหิตาทิกํ อนามสิตฺวา ‘‘สีลํ รกฺขิสฺสามี’’ติ วา จินฺเตติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ. เอวํ รูปารมฺมณํ สีลมยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.
ยทา ¶ ปน วุตฺตปฺปการํ วณฺณวนฺตํ ทตฺวา ตเทว วณฺณํ, สพฺพํ วา รูปายตนํ จงฺกมนฺโต อนิจฺจาทิโต วิปสฺสติ, ตทา รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ กายทฺวาเร ปวตฺตติ. ตเทว วจีเภทํ กตฺวา สมฺมสนฺตสฺส รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติ. ตเทว กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ. เอวํ รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ. อิติ รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ติวิธปฺุกิริยวตฺถุวเสน นวสุ กมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺติวิภาโค เวทิตพฺโพ. อิมินาว นเยน รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสนาปิ ตึสาย กมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺติวิภาโค โยเชตฺวา าตพฺโพ. ยถา จ รูปารมฺมณสฺส, เอวํ สทฺทารมฺมณาทีนมฺปิ ปฺจนฺนํ กุสลานํ ปฺุกิริยวตฺถุทฺวาเรหิ วิภาโค, โยชนานโย จ ยถานุรูปํ าตพฺโพ.
อปิจ ¶ สทฺทํ นาม กนฺทมูลํ วิย หตฺเถน คเหตฺวา ทาตุํ น สกฺกา. ยทา ปน ‘‘สทฺททานํ เม’’ติ อาภุชิตฺวา เภริอาทิตูริเย ติณฺณํ รตนานํ เทติ, เตหิ อุปหารํ วา กโรติ, ธมฺมกถิกาทีนํ สรเภสชฺชาทึ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภฺธมฺมกถาทึ วา กโรติ, ตทา กุสลํ สทฺทารมฺมณํ โหติ. เอวํ คนฺธาทิวตฺถุปริจฺจาเคปิ คนฺธาทิอารมฺมณํ. ธมฺมารมฺมณํ ปน โอชาชีวิตินฺทฺริยตทายตฺตานํ วเสน าตพฺพํ. ยทา หิ โอชวนฺตานิ อนฺนปานสปฺปินวนีตาทีนิ ‘‘โอชทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ เทติ, คิลานานํ เภสชฺชํ วา เวชฺชํ วา อุปเนตฺวา, ปาโณปโรธกํ อาวุธชาลกุมินาทึ วินาเสตฺวา วา, วชฺฌปฺปตฺเต ปาณิโน โมเจตฺวา วา ‘‘ชีวิตทานํ เม ภวิสฺสติ ชีวิตายตฺตวุตฺติตาย, ปฺจปสาทโสฬสสุขุมรูปจิตฺตเจตสิกานํ วเสน ปสาทาทิทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ จ มนสิ กโรติ, ตทา กุสลํ ธมฺมารมฺมณํ โหติ. เสสํ ตาทิสเมว.
อยํ ¶ นานาวตฺถูสุ ิตารมฺมณานํ โยชนา. เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ ฉารมฺมณํ ลพฺภเตว. ปิณฺฑปาตสฺมึ หิ มนาโป วณฺโณ, ขาทนกาเล มุรุมุรายนสทฺโท, คนฺโธ, รโส, โผฏฺพฺพํ, โอชา, ตทายตฺตา วา ชีวิตปสาทาทโย, ตพฺพิสยานิ จ วิฺาณาทีนีติ ฉารมฺมณมฺปิ เวทิตพฺพํ. เอวํ จีวราทีสุ เจว วตฺถาทีสุ จ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. เอตฺถปิ ทานสีลภาวนามยตา, กายวจีมโนกมฺมภาโว จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา จ กุสลานํ, เอวํ อกุสลานมฺปิ อารมฺมณกมฺมทฺวารววตฺถานํ, อปฺุกิริยวตฺถูสุ โยชนานโย จ วุตฺตานุสาเรน ยถาโยคํ าตพฺโพ.
เอวํ อารมฺมณโต, ปฺุกิริยวตฺถุโต, กมฺมโต, ทฺวารโต จ อเนกสหสฺสปฺปเภเทสุ เจเตสุ กุสเลสุ อุปฑฺฒานิ ปน าณสมฺปยุตฺตานิ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธานิ, าณวิปฺปยุตฺตานิ ปน อุปฑฺฒานิ วีมํสาธิปติวชฺชิตาธิปติตฺตยวเสน ปจฺเจกํ ติวิธานิ, ตทุภยานิ ปุน หีนตฺติกวเสน ปจฺเจกํ ติวิธานิ, ตานิ ปุน อปริมาเณสุ ปน จกฺกวาเฬสุ ปจฺเจกํ อปริมาเณสุ สตฺเตสุ เอเกกสฺมึ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโอฬาริกสุขุมตาทีหิ อนนฺเตหิ ปกาเรหิ อุปฺปชฺชนโต อนนฺตาปริมาณานิ โหนฺติ. ตานิ สพฺพานิ สมฺพุทฺโธ อนนฺเตน พุทฺธาเณน มหาตุลาย ตุลยมาโน วิย, มหาตุมฺเพ ปกฺขิปิตฺวา มินยมาโน วิย สพฺพาการโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา มหากรุณาย กามาวจรฏฺเน สริกฺขตาย เอกตฺตํ อุปเนตฺวา, ปุน โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตฏฺเน, าณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตฏฺเน, อสงฺขาริกสสงฺขาริกฏฺเน ¶ จ โกฏฺาเส กตฺวา เทเสสิ, ยถา ตํ โลกวิทู สตฺถา เทวมนุสฺสานนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อาทิโต ปฏฺาย ธมฺมสงฺคณิยา (ธ. ส. ๑), ตทฏฺกถาย จ อฏฺสาลินิยา (ธ. ส. อฏฺ. ๑) สพฺพาการโต ¶ าตพฺโพติ. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
กามาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
รูปาวจรธมฺมา ปน กุสลา ฌานงฺคสมฺปโยคเภทโต ปฺจวิธา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อติกฺกนฺตวิตกฺกํ วิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อติกฺกนฺตวิจารํ ปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ วิรตฺตปีติกํ สุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมชฺฌานิกนฺติ. เอวํ สมฺปโยคเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปมชฺฌาเน ตาว กามาวจรปมกุสเล วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ เสสา ฉตฺตึส ธมฺมา โหนฺติ. ตตฺถ ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, กรุณา, มุทิตา จาติ ฉ เยวาปนกา. เสสํ สฺุตวารปริโยสานํ สพฺพํ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ หิ วิรตีนํ อภาโว, สงฺคหวาเร ปฺจมคฺคงฺคภาโว, ภูมนฺตรวเสน รูปาวจรภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ปมชฺฌานํ.
ตถา ทุติยชฺฌาเนปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิตกฺกาภาโว, สงฺคหวาเร จตุกฺกชฺฌานงฺคมคฺคงฺคภาโว จ วิเสโส, เสสํ ปมสทิสเมว. ทุติยํ.
ตถา ตติยชฺฌาเนปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิจาราภาโว, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ ทุติยสทิสเมว. ตติยํ.
ตถา ¶ จตุตฺเถ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส ปีติยา อภาโว, โกฏฺาสวาเร ทุวงฺคิกชฺฌานภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตติยสทิสเมว. จตุตฺถํ.
ตถา ¶ ปฺจเม เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส กรุณามุทิตาทีนํ อภาโว, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขาภาโว, โกฏฺาสวาเร ฌานินฺทฺริเยสุ อุเปกฺขาฌานงฺคภาโว, อุเปกฺขินฺทฺริยภาโว จ วิเสโส, เสสํ จตุตฺถสมเมว. ปฺจมํ.
ปทภาชนีเย ปน วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ทุติยํ, ปีติยา จ วิราคา ตติยํ, โสมนสฺสสฺส จ อตฺถงฺคมา จตุตฺถนฺติ จตุกฺกนโยปิ อาคโต, โส ติกฺขปฺานํ เอกปฺปหาเรเนว วิตกฺกวิจารสมติกฺกมสมฺภวโต วุตฺโต. ตตฺถ ทุติยาทีนํ สพฺพโส ปฺจกนเย ตติยาทิสมตฺตา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ตตฺเถว อนฺโตคธภาโว จาติ. จตุกฺกนโย.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน วินิจฺฉยํ ปฺจกนเยเนว วกฺขาม, ตทนุสารโต เอว จตุกฺกนยวเสนาปิ สกฺกา าตุนฺติ. เอวํ อุปริ โลกุตฺตเรปิ. ปฺจวิธาปิ เจเต รูปาวจรกุสลธมฺมา กสิณารมฺมณเภทโต ปจฺเจกํ อฏฺวิธา โหนฺติ ปถวีกสิณํ อาโปเตโชวาโยนีลปีตโลหิโตทาตกสิณฺจาติ, อาโลกากาสกสิเณหิ สทฺธึ ทสวิธา โหนฺติ. ปทภาชนีเย (ธ. ส. ๒๐๒) ปน อาโลกกสิณสฺส โอทาตกสิเณน สงฺคหิตตฺตา อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ, อากาสกสิณสฺส ปน อุคฺฆาฏนาสมฺภวโต อนารุปฺปชฺฌานิกตฺตา. ตํ หิ ปุนปฺปุนํ อุคฺฆาฏิยมานมฺปิ อากาสเมว โหติ, ตสฺมา ตตฺถุปฺปนฺนํ รูปาวจรปฺจมชฺฌานํ ภววิเสสาย, ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย จ สํวตฺตติ, อภิฺาย, วิปสฺสนาย จ ปาทกมฺปิ โหติ, อนารุปฺปตฺตา ปน ¶ นิโรธปาทกํ น โหติ. เสสานิ ปน นว กสิณานิ นิโรธปาทกานิปีติ อยเมเตสํ วิเสโส. อานาปานชฺฌานสฺสาปิ ปเนตฺถ วาโยกสิเณ สงฺคโห ทฏฺพฺโพติ. กสิณกถา.
เอวํ กสิณวเสน อฏฺวิธา เจเต อภิภายตนวเสน ปน ปจฺเจกํ อฏฺวิธา โหนฺติ. ภควตา หิ –
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ, ตานิ อภิภุยฺย…เป… อปฺปมาณานิ. ตานิ อภิภุยฺย ¶ …เป… ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ…เป… อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ สุวิสุทฺธํ นีลํ ปีตํ โลหิตํ โอทาต’’นฺติ (ธ. ส. ๒๑๑ อาทโย) –
อฏฺ อภิภายตนานิ เทสิตานิ, ตานิ จ กสิเณสฺเวว อภิภวิตฺวา สมาปชฺชนวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต, อนารมฺมณวิเสสโต. ตตฺถ หิ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป กสิณวเสน ปริกมฺมสฺาวิรหิโตว. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺ กสิณรูปานิ ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ปสฺสติ. ปริตฺตานีติ ขุทฺทกปริมาณานิ, ตานิ อภิภุยฺย ปสฺสนฺโต จ สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กึ เอตฺถ ภฺุชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺพํ เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว าณุตฺตริโก ‘‘กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนว อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา ตํ ฌานํ ‘‘อภิภายตน’’นฺติ วุจฺจติ. อปฺปมาณานีติ มหนฺตานิ. ตานิ อภิภุยฺยาติ มหคฺฆโส เอกํ ภตฺตปาตึ ลภิตฺวา วิย าณุตฺตโร อปฺปมาณํ ลภิตฺวา ‘‘เอตํ วา โหตุ อฺํ วา, กิเมตฺถ สมาปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ. สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานิ ¶ . ปริสุทฺธานิ หิ นีลาทีนิ, อปริสุทฺธานิ จ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ อิธ อธิปฺเปตานิ, เอตานิปิ ‘‘สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตอปฺปมาณวเสเนว อภิภายตนานี’’ติ อาคมฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฏ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๖๕) วณฺณิตานิ. วณฺณาโภคสฺส หิ อตฺถิตาย ปุริมานิ อภิภายตนานิ วณฺณาโภครหิตสหิตตาย เอตฺถ เกวลโต วิเสสสพฺภาวา จตุธา วุตฺตานิ, นีลาทีนิ ปน จตฺตาริ สุวิสุทฺธวณฺณวเสน สุขาโรหตาย าณุตฺตริโก อภิภวิตฺวา อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา อารมฺมณวิเสสาภาเวปิ ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต อิเมสํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ วเสน ปจฺเจกํ อฏฺวิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. อภิภายตนกถา.
ตานิ ปุน ยถา จ อภิภายตนวเสน, เอวํ วิโมกฺขวเสนาปิ ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺติ. ภควตา หิ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหตี’’ติ (ธ. ส. ๒๔๐ อาทโย; ที. นิ. ๓.๓๓๙, ๓๕๘; อ. นิ. ๘.๖๖) ตโย วิโมกฺขา เทสิตา. เต จ กสิเณสฺเวว อธิมุจฺจนวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต, ภาวนารมฺมณวิเสสโต กิมิทํ อธิมุจฺจนํ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ ¶ สุฏฺุ วิมุจฺจนํ, อารมฺมเณสุ จ สุฏฺุ อภิรติ, ปิตุ มาตุ องฺเก วิสฺสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ นาม, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี. อชฺฌตฺตมฺปิ หิ เกสาทีสุ นีลํ, เมทาทีสุ ปีตํ, มํสาทีสุ โลหิตํ, ทนฺตาทีสุ โอทาตฺจ วณฺณกสิณวเสน อาภุชิตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส รูปชฺฌานานิ, กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา จ อรูปชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺเตว ¶ . รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ, อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฺปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโน, อิมินา พหิทฺธา ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทิวณฺณกสิเณสุ ‘‘สุภ’’นฺติ อธิมุตฺติวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. เอวํ อารมฺมณวิเสสาภาเวปิ อธิมุตฺติวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต อิเมสํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. วิโมกฺขกถา.
ยถา จ วิโมกฺขโต, เอวํ ปฏิปทาเภทโต ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺนฺติ. ตตฺถ ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย ยาว อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา ฌานภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. สา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหนตาย อสุขเสวนา โหติ, เอกจฺจสฺส ตทภาวโต สุขา. อุปจารโต ปน ปฏฺาย ยาว อปฺปนา, ตาว ปวตฺตา ปฺา ‘‘อภิฺา’’ติ วุจฺจติ. สา เอกจฺจสฺส ทนฺธา อสีฆปฺปวตฺตินี, เอกจฺจสฺส ขิปฺปา. อสปฺปายเสวิโน ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ทนฺธา จ อภิฺา, สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา โหติ ขิปฺปา จ อภิฺา. ปุพฺพาปรกาเลสุ สปฺปายาสปฺปายเสวนวเสน โวมิสฺสตา จ เวทิตพฺพา. ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิปทา ทุกฺขา, สมฺปาเทนฺตสฺส สุขา ปฏิปทา. อปฺปนาโกสลฺลํ อสมฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธาภิฺา, สมฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปา. กิเลสินฺทฺริยานํ วา ติกฺขมุทุตาย ปมา, วิปริยาเยน จตุตฺถา, โวมิสฺสตาย มชฺฌิมา ทฺเวติ เวทิตพฺพา. ตณฺหาวิชฺชาภิภวนานภิภวนวเสน วา สมถวิปสฺสนาสุ กตาธิการากตาธิการตาวเสน วาปิ ¶ เอตาสํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ปมชฺฌานาทิอาคมนวเสนาปิ ทุติยาทีนํ ปฏิปทาภิฺาเภโท โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปฏิปทาวเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ปฏิปทากถา.
ยถา ¶ จ ปฏิปทาหิ, เอวํ อารมฺมณเภทโตปิ ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺติ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ. ตตฺถ ยํ อปฺปคุณํ, อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํ. ยํ ปน อวฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺตํ, ตํ ปริตฺตํ อารมฺมณํ อสฺสาติ ปริตฺตารมฺมณํ. วิปริยายโต อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณํ. ตทุภยโวมิสฺสตาย มชฺเฌ อิตรทฺวยํ เวทิตพฺพํ. เอวํ อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. อารมฺมณกถา.
ยถา จ ปฏิปทารมฺมเณหิ, เอวํ อธิปตีนํ วเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธตา, หีนตฺติกวเสน ปุน ติวิธตา จ โยเชตฺวา เวทิตพฺพา.
ทสกสิณมูลวิภาคกถา นิฏฺิตา.
ยถา กสิณมูเลสุ, เอวํ พฺรหฺมวิหารมูเลสุปิ ยถาโยคํ วิภาโค เวทิตพฺโพ – เมตฺตากรุณามุทิตาวเสน หิ อาทิโต จตฺตาริ ฌานานิ ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺติ เมตฺตาสหคตํ, กรุณาสหคตํ, มุทิตาสหคตนฺติ. ปฺจมชฺฌานํ ปน อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารวเสน เอกวิธํ อุเปกฺขาสหคตนฺติ. ปุริเมสุ หิ ตีสุ ปฺจมชฺฌานํ นุปฺปชฺชติ. กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโต, โสมนสฺสสมุฏฺิตานํ พฺยาปาทวิหึสารตีนํ ยถากฺกมํ นิสฺสรณตฺตา, ปจฺฉิเม จ ติกจตุกฺกชฺฌานํ นุปฺปชฺชติ. กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโต, ตสฺสา จ ปฏิฆานุนยนิสฺสรณโต มชฺฌตฺตากาเรน ปวตฺติโต, ตานิ ปุน ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกเภเทหิ ปุพฺเพ ¶ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ อปฺปสตฺตารมฺมณวเสน ปริตฺตารมฺมณตา, พหุสตฺตารมฺมณวเสน อปฺปมาณารมฺมณตา จ เอกสฺมึ สตฺเต อปฺปนํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน เอกาวาสเอกวีถิคามาทิคตสตฺเตสุ ปาปนวเสน วฑฺฒนา จ เวทิตพฺพา. ธมฺมุทฺเทเส ปเนตฺถ กรุณาสหคเต มุทิตาวิรหิตา ปฺจตึส ธมฺมา, เตสุ ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, กรุณา จาติ ปฺเจว เยวาปนกา, กรุณา จ นิยตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ มุทิตาสหคเตปิ. เกวลํ กรุณาวิรหิตา มุทิตา นิยตา ปวตฺตาติ อยเมตฺถ วิเสโส. อวเสสพฺรหฺมวิหารทฺวเย, ปน กสิณาสุภาทีสุ จ สพฺพตฺถ กรุณามุทิตาวิรหิตา จ จตุตฺตึส ธมฺมา, ตตฺถ จ ฉนฺทาทโย จตฺตาโรว เยวาปนกา เวทิตพฺพาติ. พฺรหฺมวิหารมูลวิภาคกถา.
อสุภเภทโต ¶ ปน ปมชฺฌานเมเวกํ ทสวิธํ โหติ อุทฺธุมาตกสฺาสหคตํ วินีลกวิปุพฺพกวิจฺฉิทฺทกวิกฺขายิตกวิกฺขิตฺตกหตวิกฺขิตฺตกโลหิตกปุฬวกอฏฺิกสฺาสหคตนฺติ, ทสวิเธปิ เจตสฺมึ อสุเภ ปฏิกูลตฺตา, ทุพฺพลตฺตา จ วิตกฺกพเลเนว ฌานํ ติฏฺติ, น วินา วิตกฺเกน สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา วิย, ตสฺมา ปมชฺฌานเมเวตฺถ อุปฺปชฺชติ, สมถวิปสฺสนาทิอานิสํสทสฺสาวิตาย, ปเนตฺถ นีวรณปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ พหุเวตนลาภทสฺสเนน ปุปฺผฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิ วิย, อุปสนฺตพฺยาธิทุกฺขสฺส จ โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปน ทสวิธมฺปิ ปมชฺฌานํ ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกวเสน ปจฺเจกํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ อสุภารมฺมณสฺส อวฑฺฒนียตาย ขุทฺทเก อุทฺธุมาตกาทิฏฺาเน อุปฺปนฺนํ นิมิตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, มหนฺเต อปฺปมาณารมฺมณํ เวทิตพฺพํ. เอเตสุ ปน ¶ ทสสุ อสุเภสุ สามฺโต ทฺวตฺตึสาการวเสน, นวสิวถิกปพฺพวเสน จ ปวตฺตา กายคตาสติ สงฺคหิตา, วณฺณกสิเณสุ จ เกสาทีนํ โกฏฺาสานํ นีลาทิวณฺณารมฺมณา, จตุกฺกปฺจกชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา กายคตาสติ จ สงฺคหิตา. ปทภาชนีเย วิสุํ น วุตฺตา, ตสฺมา เตสํ วเสนาปิ วิภาโค เวทิตพฺโพ. อสุภมูลวิภาคกถา.
เอวํ อารมฺมณาทิเภทโต จ ภินฺนานํ รูปาวจรกุสลธมฺมานํ กาลเทสาทิเภเทน อนนฺตตา, ภควตา จ เอกตฺตํ อุปเนตฺวา เทสิตภาโว, วิตฺถารนยาติเทโส จ กามาวจรกุสเล วุตฺตานุสาเรน ยถานุรูปํ าตพฺโพ. อิโต ปรํ อรูปาวจราทีสุปิ วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
รูปาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
อรูปาวจรา ปน กุสลธมฺมา สมฺปโยคโต น ภินฺนา, สพฺเพปิ อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตาว, ธมฺมุทฺเทสาทิโตปิ สพฺพโส รูปาวจรปฺจมชฺฌานสทิสา. อรูปาวจรภาโว เอว เหตฺถ วิเสโส. วิสยาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน อารมฺมณโต เต จตุพฺพิธา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – อากาสานฺจายตนํ วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ. ตตฺถ หิ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ ปวตฺตํ ปมํ, ตสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาเณ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ปวตฺตํ ทุติยํ, ตสฺส ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาเว ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปวตฺตํ ¶ ตติยํ, ตสฺมึ ตติเย ‘‘สนฺตเมตํ ปณีตเมต’’นฺติ ปวตฺตํ จตุตฺถํ. ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมํ สนฺตสนฺตตรสนฺตตมนฺติ จ เวทิตพฺพํ.
นนุ ¶ รูปาวจเรสุ วิตกฺกาทิองฺคสมติกฺกมโต อุปรูปริฌานานํ สนฺตตราทิภาโว วุตฺโต, องฺคาติกฺกมรหิเตสุ ปน อารุปฺเปสุ กถนฺติ? อารมฺมณาติกฺกมโต. เอเตสุ หิ กสิณรูปสมติกฺกมโต ปมํ ฌานํ รูปาวจรปฺจมชฺฌานโต สนฺตํ, ตโตปิ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาติกฺกมโต ทุติยํ, ตโตปิ อากาเส ปวตฺตวิฺาณาติกฺกมโต ตติยํ, ตโตปิ อากาเส ปวตฺตวิฺาณสฺส สมติกฺกมโต จตุตฺถนฺติ. เอวํ องฺคสมตฺเตปิ ถูลถูลาติกฺกเมน สุขุมสุขุมารมฺมณตาย อุปรูปริชฺฌานานํ สนฺตตราทิภาโว เวทิตพฺโพ สมายามวิตฺถารานมฺปิ วตฺถานํ สุตฺตสุขุมตราทิภาโว วิย. นนุ อภาวารมฺมณตาย ตติยารุปฺปํ สนฺตปณีตโต มนสิ กโรนฺตสฺส จตุตฺถารุปฺปสฺส กถํ ตตฺถ นิกนฺติปริยาทานํ, กถํ จ สมติกฺกโม วา โหตีติ? อสมาปชฺชิตุกามตาย, สา จ อตฺตโน สนฺตปณีตตาย. ยถา หิ ราชา ทนฺตการาทิสิปฺปิกานํ อติสุขุมมนาปสิปฺปํ ทิสฺวา ‘‘เฉกา วติเม อาจริยา’’ติ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสนฺโตปิ น ตํ สิปฺปิกภาวํ ปตฺเถติ, ตํ สมติกฺกมฺม ราชภาเว เอว ติฏฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานมฺเปเตสํ ปุน ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกเภเทหิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปจฺเจกํ เภโท เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิกนฺติ ปริยาทานทุกฺขตาย ปมารุปฺปสฺส, ปมารุปฺปาทินิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย ทุติยารุปฺปาทีนฺจ ทุกฺขปฏิปทตา, ปริยาทิณฺณนิกนฺติกสฺส ตทปฺปนาปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิฺตา, วิปริยาเยน อิตรา จ เวทิตพฺพา. ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสมูลกานํ ปน จตุนฺนํ ปริตฺตารมฺมณตา, วิปริยายานํ อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพา. รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ อธิปติสหิตาว อุปฺปชฺชนฺติ, น วินา อธิปตีหิ. กามาวจรา ตุ อธิปติรหิตาปิ อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , เต จ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ ทฺเวปิ ลพฺภนฺติ. รูปารูปาวจรา ปน สหชาตาธิปติเมว, เนตรํ. ตตฺถ จ ฉนฺทาธิปตินา สหชาตา ธมฺมา ฉนฺทาธิปเตยฺยา, ฉนฺโท ปน อธิปติ เอว, น ฉนฺทาธิปเตยฺโย. อิตเร ปน อธิปเตยฺยาว, นาธิปตโย อฺสฺส อตฺตนา สหชาตสฺส ฉนฺทสฺส, อิตเรสฺจ อธิปติยตฺถสฺส อภาวา. เอกสฺมึ หิ จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทีสุ จตูสุปิ วิชฺชมาเนสุ ยถาปจฺจยํ สหชาตาธิปติ ¶ เอโกว ลพฺภติ. เอวํ วีริยาธิปติยาทีสุปิ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย าตพฺโพ.
อรูปาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรา ปน กุสลา มคฺคสมฺปโยคเภทโต จตุพฺพิธา. เสยฺยถิทํ – โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตํ สกทาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ อนาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตนฺติ. นนุ จตูสุปิ เจเตสุ มคฺคสมฺปโยโค สมาโน อฏฺนฺนมฺปิ มคฺคงฺคานํ สพฺพตฺถ อุปฺปตฺติโต กถํ ตตฺถ เภโทติ? อนุสยปฺปหานสงฺขาตสฺส มคฺคกิจฺจสฺส เภทโต. อนุสเย มาเรนฺโต คจฺฉตีติ หิ มคฺโค. มคฺคา หิ ยถาสกํ อนุสเย ปชหนฺติ เอว, นิมิตฺตา วุฏฺหนฺติ, ปวตฺตฺจ ฉินฺทนฺติ นามาติ วุจฺจนฺติ. นิมิตฺตนฺติ จ ปฺจกฺขนฺธา, ปวตฺตนฺติปิ เต เอว. ตํ ทุวิธํ อุปาทินฺนกํ, อนุปาทินฺนกฺจ.
ตตฺถปิ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺานุสยํ, วิจิกิจฺฉานุสยํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส, ตํสหชาตานิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตฺจาติ ปฺจากุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ อปายภวโต เจว สุคติภวโต จ เปตฺวา สตฺต ภเว ตทวเสสโต วุฏฺาติ ¶ . ตตฺถ ยเทตํ ปมมคฺคานุปฺปตฺติยํ อุปฺปชฺชมานารหํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตปฺจจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, ตํ รูปกฺขนฺโธ, ตานิ ปฺจ จิตฺตานิ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย อิตเร ตโย ขนฺธา. อิเม อนุปาทินฺนปฺจกฺขนฺธา อนุปาทินฺนนิมิตฺตํ, อนุปาทินฺนปฺปวตฺตํ นาม. ตโต ปมมคฺโค วุฏฺาติ, ตํ ฉินฺทติ นาม. ยเทตํ อปายภเว, สุคติยฺจ เปตฺวา สตฺต ภเว ตทวเสเส จ ปมมคฺคานุปฺปตฺติยํ อายตึ อุปฺปชฺชมานารหํ กมฺมชกฺขนฺธปฺจกํ, ตํ อุปาทินฺนนิมิตฺตํ, อุปาทินฺนปฺปวตฺตํ นาม. ตโต ปมมคฺโค วุฏฺาติ, ตฺจ ฉินฺทติ นาม. ตโตว ปมมคฺโค อนุสยํ ปชหนฺโตว นิมิตฺตา วุฏฺหติ, ปวตฺตฺจ ฉินฺทติ นามาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อิตรมคฺเคสุปิ อุปาทินฺนานุปาทินฺนนิมิตฺตปฺปวตฺตํ วุฏฺานํ ฉินฺทนํ ยถานุรูปํ าตพฺพํ.
สกทาคามิมคฺโค ปน โอฬาริกกามราคานุสยํ, ปฏิฆานุสยํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส, ตํสหชาตานิ จ ตถา ปวตฺตานิ จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, ทฺเว จ โทมนสฺสสหคตานีติ ฉ อกุสลจิตฺตานิ ¶ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ กามสุคติโต เปตฺวา เอกภวํ ตทวเสสโต วุฏฺาติ, ปตนุภูตาว ตํสมงฺคิโน กามราคพฺยาปาทา อธิมตฺตา, เต จ กทาจิ วิรฬาว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อนาคามิมคฺโคปิ ตาเนว ตนุสหคตกามราคปฺปฏิฆานุสยวเสน อุปฺปนฺนานิ ฉ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ กามภวโต วุฏฺาติ. อรหตฺตมคฺโค ปน รูปราคอรูปราคมานาวิชฺชานุสเย, อุทฺธจฺจํ, ตเทกฏฺเ สพฺเพ กิเลเส จ ตํสหชาตานิ จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตฺจาติ ปฺจากุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ รูปารูปโต, สพฺพภวโตปิ ¶ วุฏฺาติ. เสสํ ปมมคฺเค วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺพํ. เอวํ อนุสยปฺปหานสงฺขาตกิจฺจเภทโต จตุนฺนํ มคฺคานํ เภโท เวทิตพฺโพ.
ตเทวํ มคฺคสมฺปโยคเภทโต จตุพฺพิธํ, ปุน ฌานงฺคสมฺปโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปฺจวิธา โหนฺติ. กถํ? ปมมคฺคสมฺปยุตฺตํ ตาว วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมชฺฌานิกํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานิกํ, ปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานิกํ, สุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมชฺฌานิกฺจาติ ปฺจวิธํ โหติ. เอวํ ทุติยมคฺคาทิสมฺปยุตฺตา จาติ วีสติวิธา โหนฺติ, เอตฺถ จ จตุกฺกนยวเสน โสฬสวิธตาปิ โยเชตพฺพา. กึ ปเนตฺถ เอวํ ฌานงฺคโยคเภทสฺส นิยามกํ การณนฺติ? สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ตสฺมึ หิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาภูเต โสมนสฺสสหคเต อริยมคฺคา ปฺจมชฺฌานิกา น อุปฺปชฺชนฺติ, โสมนสฺสสหคตา จตุกฺกชฺฌานิกาว อุปฺปชฺชนฺติ, อุเปกฺขาสหคเต จ จตุกฺกชฺฌานิกา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุเปกฺขาสหคตา ปฺจมชฺฌานิกาว อุปฺปชฺชนฺติ.
นนุ เจตฺถ สงฺขารุเปกฺขาาณํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตตฺตา จตุกฺกปฺจมชฺฌานิกานํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาวสฺส นิยามกเหตุ, วิตกฺกาทิองฺคสมติกฺกมโต ปน เนสํ ทุติยาทิชฺฌานภาวสฺส นิยามเกน อฺเน ภวิตพฺพํ. น หิ สงฺขารุเปกฺขาาณํ วิตกฺกาทิวิกลํ อุปฺปชฺชติ. เยน ตํ นิยามกํ ภเวยฺย, กึ ตํ นิยามกการณนฺติ? ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา. รูปารูปาวจเรสุ หิ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตุฏฺาย เย เกจิ ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา เย มคฺเค อุปฺปาเทติ, เต สพฺเพ ตํตํฌานสทิสาว โหนฺติ. ยํ ¶ ยํ วา ปน ฌานํ, ตํสมฺปยุตฺเต จ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา เย ¶ เย มคฺเค อุปฺปาเทติ, เต จ ตํตํฌานสทิสาว โหนฺติ ภูมิวณฺณสทิสวณฺณา โคธา วิย. ตตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺคาปิ, สมาปตฺติลาภินา ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อสมฺมสิตฺวาว อุปฺปาทิตมคฺคาปิ ปมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ตํ วา สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคาปิ สพฺเพ เอกสทิสา ปมชฺฌานิกาว โหนฺติ. น หิ โลกุตฺตรมคฺโค อปฺปนํ อปฺปตฺโต นาม อตฺถิ. ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา วา ตตฺถ คเต ธมฺเม สมฺมสิตฺวา วา อุปฺปาทิตมคฺคา ยถากฺกมํ จตุรงฺคิกา, ติวงฺคิกา, ทุวงฺคิกา จ โหนฺติ. ปฺจมชฺฌานํ, ปน อารุปฺปชฺฌานานิ จ ปาทกํ กตฺวา วา ตตฺถ คเต ธมฺเม สมฺมสิตฺวา วา อุปฺปาทิตมคฺคา อุเปกฺเขกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกาว โหนฺติ. เอเตสฺจ ปฺจนฺนํ ฌานิกานมฺปิ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ โหติ อุเปกฺขาสหคตาปิ, วุฏฺานคามินี ปน วิปสฺสนา จตุกฺกชฺฌานิกานํ โสมนสฺสสหคตา โหติ. ปฺจมชฺฌานิกานํ ปน อุเปกฺขาสหคตาวาติ ตเทว ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา นิยามกการณนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปมชฺฌานิเกสุ ตาว จตูสุ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตธมฺเมสุ เปตฺวา กรุณามุทิตา สตฺตตึส ธมฺมา โหนฺติ. วิรติโย ปเนตฺถ นิยตา, ปาฬิยฺจ (ธ. ส. ๒๗๗) รูเปน นิทฺทิฏฺา, ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโร เยวาปนกาติ เวทิตพฺพา.
สงฺคหวาเร ปน โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปุพฺเพ สงฺคหิตาวเสสานํ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคานํ วเสน อติเรกา จตฺตาโร สงฺคหา เวทิตพฺพา. ปมชฺฌานิกมคฺคสมฺปยุตฺเตสุ หิ ธมฺเมสุ สติ อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ, สา วิสยเภเทน จตุพฺพิธา, อิตเร อสฺสติปฏฺานาติ สพฺเพว ¶ เต ทฺวิธา โหนฺติ. ตถา วีริยํ ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานํ, ตํ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิธํ, อิตเร อสมฺมปฺปธานาติ. ตถา ฉนฺโท วีริยํ จิตฺตํ อโมโหติ จตฺตาโร ธมฺมา อิชฺฌนกฏฺเน ยถากฺกมํ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยจิตฺตวีมํสิทฺธิปาโท’’ติ นาเมน ‘‘อิทฺธิปาทา’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อนิทฺธิปาทา’’ติ. ตถา สติ อโมโห วีริยํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สมาธิ ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม สตฺต ธมฺมา พุชฺฌนฏฺเน ยถากฺกมํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร อโพชฺฌงฺคาติ เอวํ จตฺตาโร สงฺคหา.
เสสํ สพฺพํ ลกฺขณาทิโต ปฏฺาย สฺุตวารปริโยสานํ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตสทิสเมว ¶ , เกวลํ ปน มคฺคงฺคสงฺคเห ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. ๓๓๗) ปทภาชนีเย สรูเปเนว นิทฺทิฏฺํ, อินฺทฺริยสงฺคเห ปฺินฺทฺริยฏฺาเน ปมมคฺคสฺส อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ คเหตฺวา อิตรมคฺคานํ อฺินฺทฺริยํ คเหตฺวาว อฏฺินฺทฺริยนฺติ อฏฺินฺทฺริยตา, สพฺพตฺถ โลกุตฺตรตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ปมชฺฌานิกา จตฺตาโร มคฺคา.
ตถา ทุติยชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิตกฺกาภาโว, สงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตา, สตฺตงฺคมคฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ปมชฺฌานิกสทิสเมว. ทุติยชฺฌานิกมคฺคา.
ตถา ตติยชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิจาราภาโว, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ ทุติยชฺฌานิกสทิสเมว. ตติยชฺฌานิกมคฺคา.
ตถา จตุตฺถชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส ปีติยา อภาโว, โกฏฺาสวาเร ทุวงฺคิกชฺฌานตา, ฉฬงฺคิกโพชฺฌงฺคตา ¶ จ วิเสโส, เสสํ ตติยชฺฌานิกสทิสเมว. จตุตฺถชฺฌานิกมคฺคา.
ตถา ปฺจมชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ สพฺพตฺถ เวทนาปริวตฺตนเมว วิเสโส, เสสํ จตุตฺถชฺฌานิกสทิสเมว. ปฺจมชฺฌานิกมคฺคา. เอวํ ธมฺมุทฺเทสาทิโต วินิจฺฉโย.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน สพฺเพปิ โลกุตฺตรกุสลา อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณาว, ตสฺมา น ตโต เนสํ เภโท, ปฏิปทาทิเภทโต ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปจฺเจกํ เภโท เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ โย นามรูปปริคฺคหโต ปฏฺาย กิลมนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ทุกฺเขน กสิเรน กิเลเส วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส, โส วิปสฺสนาปริวาสํ วาเสนฺโต จิเรน มคฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิฺา โหติ. อิมินา นเยน อิตรา ติสฺโสปิ ปฏิปทาภิฺาโย เวทิตพฺพา. ยถา จ ปฏิปทาทิเภทโต, เอวํ วิโมกฺขเภทโตปิ ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติ – สฺุตวิโมกฺโข อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ.
ตตฺถ สฺุตนฺติ, อปฺปณิหิตนฺติ จ โลกุตฺตรมคฺคสฺส นามํ. โส หิ อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภติ. กถํ? อิธ ภิกฺขุ วิปสฺสนากมฺมฏฺานิโก อาทิโต ปฏฺาย ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา ¶ สมฺมสนฺโต วิจรติ, สจสฺส วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา เตภูมเก สงฺขาเร อนตฺตโต วิปสฺสติ, อยํ อตฺตสฺุตาทสฺสนฏฺเน สฺุตา นาม โหติ. สเจ ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อยํ ตณฺหาปณิธิรหิตฏฺเน อปฺปณิหิตา นาม โหติ, ตา อุโภปิ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺส ยถากฺกมํ สฺุตมคฺโค ¶ อปฺปณิหิตมคฺโคติ นามํ เทนฺติ. เอวํ อาคมนโต นามลาโภ เวทิตพฺโพ. นนุ สุตฺตนฺเตสุ สเจ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อนิจฺจโต ปสฺสติ, ตสฺสา วเสน มคฺโค อนิมิตฺตวิโมกฺโข โหตีติ กตฺวา ตโย วิโมกฺขา กถิตาติ? สจฺจํ, อปิ จ โข ปริยายโต กถิตา, นิปฺปริยายโต ปน สยมฺปิ สนิมิตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทฺเว เอว วิโมกฺขา โหนฺตีติ. ติสฺโสปิ หิ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ, สุขนิมิตฺตฺจ อุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺตโวหารํ ลภนฺติ, ติสฺโสปิ นิมิตฺตภูเตสุ ขนฺเธสุ จรณโต สนิมิตฺตาว, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. ยสฺมา ปน มคฺโค สยํ ราคาทีหิ สฺุโ, ราคาทินิมิตฺตปณิธิรหิโต จ, ตสฺมา สคุเณเนว สฺุตนามํ, อปฺปณิหิตนามฺจ ลภติ. เอวมสฺส สคุณโต นามลาโภ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ, สงฺขาเรหิ จ สฺุตฺตา, ราคาทินิมิตฺตปณิธิรหิตตฺตา จ ‘‘สฺุตํ, อนิมิตฺตํ, อปฺปณิหิต’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ‘‘สฺุโต, อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโต’’ติ จ นามํ ลภติ. เอวํ อารมฺมณโต นามลาโภ เวทิตพฺโพ.
เตสุ อิธ อาคมนโตว มคฺโค นามํ ลภติ, น สคุณโต, นาปิ อารมฺมณโต, สคุณารมฺมณโต นามลาภสฺส สุตฺตนฺเตสุ ปริยายเทสิตตฺตา. เตเนว เหตฺถ มคฺคานํ สคุณารมฺมณโตปิ อนิมิตฺตวิโมกฺขตํ อคฺคเหตฺวา สฺุตอปฺปณิหิตวิโมกฺขตาว อาคมนโต วุตฺตา, ตฺจาคมนํ ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ, มคฺคาคมนฺจ. ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโต มคฺโค จ สฺุตาทินามํ ลภติ, มคฺคาคมนโต จ ลภเตว, อิธ ปน มคฺคสฺส อธิปฺเปตตฺตา ¶ วิปสฺสนาคมนโตว เวทิตพฺพํ. เอวํ วิโมกฺขเภทโต ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติ. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย.
โลกุตฺตรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ โมหวิจฺเฉทนิยา นาม
อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย
‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนา.
อกุสลปทตฺโถ
โลภมูลวณฺณนา
อกุสลา ¶ ปน ธมฺมา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราว, สมฺปโยคโต ปน มูลวเสน ติวิธา โหนฺติ โลภมูลา โทสมูลา โมหมูลาติ. ตตฺถ โลภมูลา อฏฺวิธา โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติ.
ตตฺถ อิฏฺารมฺมเณ โลภพหุลตาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, อสทฺธมฺมสวนอกลฺยาณมิตฺตตาทีหิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตตา จ เวทิตพฺพา. ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺตึ ¶ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขนานุสฺสาหิเตน, ตทา ตติยํ. ยทา สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม, อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตตา โหติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อยํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย.
ธมฺมุทฺเทสโต ปน ปมากุสเล ตาว นิยตา ปาฬิยํ สรูเปนาคตา โสฬส, เยวาปนกวเสน จตฺตาโรติ วีสติ ธมฺมา โหนฺติ. กถํ? ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ เอกคฺคตา ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา โสฬส ธมฺมา, ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโรติ. ปทภาชนีเย ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ‘‘ผสฺสปฺจกํ ฌานงฺคปฺจกํ วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตวเสน อินฺทฺริยานิ ปฺจ, มิจฺฉาทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสมาธิวเสน มคฺคงฺคานิ จตฺตาริ, วีริยสมาธิอหิริกาโนตฺตปฺปวเสน พลานิ จตฺตาริ, โลโภ โมโหติ ทฺเว มูลานิ, อภิชฺฌา มิจฺฉาทิฏฺีติ ทฺเว กมฺมปถานิ, อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ ¶ โลกนาสทุกํ, สมโถ ปคฺคาโห อวิกฺเขโป จาติ เอวํ สรูเปนาคตานํ ทฺวตฺตึสธมฺมานํ โสฬสสุ เอว สมวโรโธ, สวิภตฺติกาวิภตฺติกเภโท จ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตานุสารโต าตพฺโพ. อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทิวิภาคโต ปน น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกฺกํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกฺกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ ¶ วา, เสสํ หิริโอตฺตปฺปานํ วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํ.
ลุพฺภติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สฺโชนียธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน. ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที วิย มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺพฺโพ.
มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธการลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺาโน, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺพฺโพ.
มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ, อนวฏฺานรสํ, ภนฺตตาปจฺจุปฏฺานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺโพ. เสโส ปเนตฺถ สฺุตวารปริโยสาโน สพฺโพปิ วินิจฺฉโย กุสลาธิกาเร วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺโพ. เกวลํ สงฺคหวาเร ปาฬิยํ อาคตวเสน ¶ ปฺจินฺทฺริยตา, จตุรงฺคมคฺคตา, จตุพฺพิธพลตา, ทฺเวเหตุตา, สพฺพตฺถ อกุสลภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ปมากุสลํ นิฏฺิตํ.
ยถา ¶ จ ปเม, เอวํ ทุติเยปิ สสงฺขารตา, เยวาปนเกสุ ถินมิทฺธานํ สมฺภโว, นิยตตา จ วิเสโส. ตตฺถ ถินนตา ถินํ, มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสาหนสํสีทนตา, สตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วา, อุภยมฺปิ อรติตนฺทิวิชมฺภิกาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. ทุติยํ.
ตติเย สพฺโพปิ วินิจฺฉโย ปมากุสเล วุตฺตนโยว. เกวลํ ทิฏฺิยา อภาโว, เยวาปนเกสุ มานสฺส สมฺภโว, อนิยตตา จ, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกมคฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ตตฺถ มฺตีติ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺพฺโพ. ตติยํ.
ยถา จ ตติเย, เอวํ จตุตฺเถปิ. ถินมิทฺธฺเจตฺถ สสงฺขารตา จ อธิกา, เสสํ ตาทิสเมว. จตุตฺถํ.
ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขาสมฺภโว, ปีติยา จ อภาโว, ตโต เอว สงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ สพฺพํ ปมทุติยตติยจตุตฺถจิตฺตสทิสเมว.
โลภมูลา นิฏฺิตา.
โทสมูลวณฺณนา
โทสมูลา ปน ทฺวิธา โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. เอวํ สมฺปโยคโต. ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปเม ตาว ปมากุสเล วุตฺเตสุ ปีติโลภทิฏฺิโย วชฺเชตฺวา โทสํ ¶ , เยวาปนเกสุ อนิยตานิ ¶ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ, โสมนสฺสฏฺาเน โทมนสฺสฺจ ปกฺขิปิตฺวา เอกวีสติ ธมฺมา โหนฺติ. เยวาปนกา เจตฺถ สตฺต. ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน, วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ. อิสฺสายนา อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา, สฺโชนนฺติ ทฏฺพฺพา. มจฺเฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสฺเว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, กฏุกฺจุกตาปจฺจุปฏฺานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺพฺพํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺพฺพํ. สงฺคหวาเร ทุกฺเขน สทฺธึ จตุรงฺคชฺฌานตา, โทมนสฺเสน ปฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, โทสโมหวเสน ทฺวิเหตุกตา จ เวทิตพฺพา. เสโส ปน สพฺโพ วินิจฺฉโย ปมากุสเล วุตฺตสทิโส เอว. ยถา จ ปเม, เอวํ ทุติเยปิ, สสงฺขารตา ปน ถินมิทฺเธหิ สทฺธึ นวเยวาปนกตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
โทสมูลา นิฏฺิตา.
โมหมูลวณฺณนา
โมหมูลาปิ ทฺวิธา อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, ตถา อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตตฺถ ปเม ธมฺมุทฺเทสโต ตาว ผสฺสปฺจกํ วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ เอกคฺคตา ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา จุทฺทส ¶ , อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ เยวาปนกา ทฺเว จาติ โสฬส ธมฺมา โหนฺติ, เอกคฺคตา เจตฺถ จิตฺตฏฺิติมตฺตา, อินฺทฺริยมคฺคพลภาวํ น สมฺปาปุณาติ. ตโต เอว สงฺคหวาเร สมาธึ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาย สทฺธึ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ, ทฺเว ¶ มคฺคงฺคานิ, ตีณิ พลานิ โหนฺติ. โมโห ปเนตฺถ เอโกว เหตุ. เสโส ปเนตฺถ สพฺโพ วินิจฺฉโย วุตฺตนโย เอว.
ตตฺถ วิคตา จิกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสภาวปจฺจุปฏฺานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา, ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา. ยถา จ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต, เอวํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตปิ. เกวลํ วิจิกิจฺฉาย อภาโว, อธิโมกฺขสฺส จ ภาโว, ตโต เอว พลวตรสมาธิตา, เตเนว สงฺคหวาเร สมาธินา สทฺธึ ปฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, จตุพฺพลตา จ โหติ. อุทฺธจฺจฺเจตฺถ สรูเปเนว นิทฺทิฏฺํ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกวเสนาติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. อิมานิ ปน ทฺเว จิตฺตานิ นานาวิสเย, เอกวิสเย จ อสณฺหนโต ปวฏฺฏนกานิ. อุทฺธจฺจสหคตํ หิ ลทฺธาธิโมกฺขตาย ลทฺธปติฏฺํ เอการมฺมเณเยว ปติฏฺาย ปติฏฺาย ปวฏฺฏติ จตุรสฺสมณิ วิย, อิตรํ นานารมฺมเณสุ วฏฺฏมณิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อุทฺธจฺจสหคตฺจ เปตฺวา เสสา เอกาทส ปฏิสนฺธึ ชเนนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปเนเต ทฺวาทสปิ วตฺถารมฺมณวเสน ตาว ฉพฺพิธา โหนฺติ. เตสุ โลภโมหมูลา ปน ทส ปฺจทฺวาเร หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว, มโนทฺวาเร นิสฺสาย วา อนิสฺสาย วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ฉพฺพิธา. ตถา โทสมูลา นิสฺสาเยว ปน ปวตฺตนฺติ. โลภมูลา ปน ¶ อทินฺนาทานกามมิจฺฉาจารมุสาวาทเปสฺุสมฺผปฺปลาปาภิชฺฌาสงฺขาตานํ ฉนฺนํ กมฺมปถานํ วเสน ฉพฺพิธา. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา ปเนตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิวเสนาปีติ สตฺตวิธา โหนฺติ. โทสมูลา ปน ปาณาภิปาตาทินฺนาทานมุสาวาทเปสฺุผรุสสมฺผปฺปลาปพฺยาปาทวเสน สตฺตวิธา โหนฺติ. ทสนฺนมฺปิ ปเนสํ ทฺวารกมฺมวเสน เจว วีมํสาวชฺชิตาธิปติตฺตยวเสน จ กุสเล วุตฺตนเยน วิภาโค เวทิตพฺโพ. เอกนฺตหีนตฺตา หีนตฺติกเภโท นตฺถิ. อารมฺมณาธิปติ ปเนตฺถ โลภมูเลสุ เอว, น อิตเรสุ, โมหมูเลสุ ปน สหชาตาธิปติปิ นตฺถิ, ตถา กมฺมปถเภโทปิ. น หิ ปวฏฺฏมานํ กฺจิ อธิปตึ กโรติ. โทโส วา สวิสยํ, วิจิกิจฺฉาจิตฺตฺจ ปฏิปตฺติมนฺตรายกรตฺเตน ทุจฺจริตเหตุภูตมฺปิ ปาณาติปาตาทีนํ โทสโลภมูลจิตฺเตเหว สนฺนิฏฺาปนิยโต กมฺมปถเภทํ น คจฺฉติ, ปุพฺพภาเค เอว ปน เหตุ โหติ. เตเนวสฺส อปายเหตุตา ปมมคฺควชฺฌตาติ ทฏฺพฺพํ. อตีตาทิเภทโต ปน ทฺวาทสนฺนํ ปจฺเจกมนนฺตตา, เสโส จ วินิจฺฉโย กุสลาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
อกุสลา ธมฺมา นิฏฺิตา.
อพฺยากตปทตฺโถ
อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
อพฺยากตา ¶ ปน ธมฺมา ชาติโต จตุพฺพิธา วิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสน. ตตฺถ วิปากาพฺยากตา ธมฺมา ชาติโต จ ทฺวิธา โหนฺติ กุสลากุสลวิปากวเสน. ตตฺถ กุสลวิปากา ภูมิโต จตุพฺพิธา กามรูปารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวเสน. ตตฺถ กามาวจรวิปากา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธา. ตตฺถ อโลภาทิสหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกา. เต สมฺปโยควตฺถารมฺมณาทิเภทโต ¶ อฏฺวิธา. เสยฺยถิทํ – อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตา จาติ. จกฺขุวิฺาณาทีนิ หิ จตฺตาริ จกฺขุปสาทาทีสุ จตูสุ อุปาทายรูเปสุ อุปาทายรูปานํ ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส ปิจุปิณฺเฑ ปิจุปิณฺฑสฺเสวาติทุพฺพลตาย อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ. กายวิฺาณํ ปน กายินฺทฺริเย โผฏฺพฺพภูตตฺตยฆฏฺฏนานิฆํสสฺส อธิกรณิมตฺถเก ปิตปิจุปิณฺเฑ กูฏปหารสฺเสว พลวตาย ปสาทนิสฺสเยสุปิ ภูเตสุ ปฏิฆาตสมฺภวโต สุขสหคตํ โหติ, มโนธาตุ อตฺตโน คหณทุพฺพลตาย อติอิฏฺเปิ อุเปกฺขาสหคตาว, มโนวิฺาณธาตุ ปน อติอิฏฺเ โสมนสฺสสหคตา, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตาติ อยํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน จกฺขุวิฺาเณ ตาว ผสฺสปฺจกํ, เอกคฺคตา, ชีวิตนฺติ สรูเปนาคตา สตฺต, เยวาปนกวเสน มนสิกาโร เอโก จาติ อฏฺ ธมฺมา โหนฺติ. สงฺคหโต ปเนตฺถ ขนฺธายตนธาตุอาหารินฺทฺริยวเสน ปฺเจวสงฺคหา. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห, มโน อุเปกฺขาชีวิตินฺทฺริยวเสน อินฺทฺริยสงฺคโห จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอตฺถ จ วิชฺชมานาปิ เวทนา ฌานงฺคตํ น คจฺฉติ, อินฺทฺริยํ ปน โหติ. เอกคฺคตา อินฺทฺริยมคฺคงฺคพลภาวมฺปิ น คจฺฉติ อติทุพฺพลตฺตา. วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานํ, เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค, พลฺจ. ยถา เจตฺถ, เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณสุปิ. เกวลํ ปน สงฺคหวาเร โสตวิฺาณธาตุอาทิวเสน ธาตุสงฺคโห, กายวิฺาเณ เวทนาปริวตฺตนฺจ วิเสโส. ยถา ¶ เจตฺถ, เอวํ มโนธาตุยาปิ. เกวลํ ปน วิตกฺกวิจารา ทฺเว เยวาปนกา จ อธิโมกฺโขติ ตโย ธมฺมา อธิกา. สงฺคหวาเร มโนธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห, วิตกฺกวิจารุเปกฺเขกคฺคตาหิ จตูหิ ฌานงฺคสงฺคโห จ วิเสโส. ปาฬิยํ ปเนตฺถ กิฺจาปิ ฌานงฺคสงฺคโห ¶ น อุทฺธโฏ, ตถาปิ สวิตกฺเกสุ นิยเมน ฌานงฺคตาสมฺภวโต คเหตพฺโพว. ยถา เจตฺถ, เอวํ มโนวิฺาณธาตุทฺวเยปิ. โสมนสฺสสหคตตาย ปเนตฺถ ปีติ อธิกา, สงฺคหวาเร จ ปฺจงฺคชฺฌานตา, เวทนาปริวตฺตนํ, อุภยตฺถาปิ มโนวิฺาณธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปฺจ ยถากฺกมํ จกฺขาทิเอเกกเมว วตฺถุํ นิสฺสาย ปจฺจุปฺปนฺเน, อิฏฺเ จ รูปาทิเอเกการมฺมเณ เอว กิริยมโนธาตุอนนฺตรํ อาโลกากาสวายุชลปถวีสหการีนิ ปสาทกาทีนิ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจานิ สาธยมานานิ จกฺขุทฺวาราทีสุ เอเกกสฺมึ เอว วิปจฺจนฺติ. เอวเมเตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณกิจฺจานิ วิสุํ นิยตานิ. านํ ปน เตสํ ปฺจนฺนมฺปิ เอกเมว, เตน เนสํ น เภโท. มโนธาตุ ปน หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว ปจฺจุปฺปนฺเนสุ รูปาทีสุ ปฺจสุปิ อารมฺมเณสุ ปฺจวิฺาณานนฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตติ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ ปน หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว อติอิฏฺเ ปจฺจุปฺปนฺเน ปฺจารมฺมเณ วิปากมโนธาตุอนนฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ฉสุปิ ทฺวาเรสุ ฉสุ พลวกามาวจรารมฺมเณสุ อตีตาทีสุ ชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณกิจฺจฺจ สาธยมานา วิปจฺจติ. เอวเมติสฺสา ทฺวารารมฺมณกิจฺจฏฺานานิ อนิพทฺธานิ, ตโต เตหิ เภโท โหติ, วตฺถุ ปน ตตฺเถว นิพทฺธํ, ตโต น เภโท, เอวมุเปกฺขาสหคตายปิ. เกวลํ ¶ ปเนสา ทฺวารวินิมุตฺตาปิ หุตฺวา สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิรชจฺจุมฺมตฺตกาทีนํ ปฏิสนฺธิกาเล ปุริมจุติจิตฺตานนฺตรํ กมฺมพเลโนปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อตีตาทิเภทํ ฉพฺพิธมฺปิ กามาวจรารมฺมณมารพฺภ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ, ตทนนฺตรโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจฺจ, วุตฺตนเยน สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธยมานา อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
เอตฺถ จ วธพนฺธาทิวสปฺปวตฺเต อนิฏฺารมฺมเณ ขนฺติปฏิสงฺขานาทิวเสน กุสลุปฺปตฺติโต ตนฺนิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิอาทิวิฺาณานํ กมฺมนิมิตฺตฺเจ อารมฺมณํ โหติ, อนิฏฺเเนว เตน ภวิตพฺพํ. เอวํ อิฏฺวิสเย อุปฺปนฺนานํ กุสลวิปากานํ อนิฏฺารมฺมเณสุ อนุปฺปตฺติโต กมฺมคตินิมิตฺตเมว เตสํ อารมฺมณํ โหตีติ วิฺายติ. วิจาเรตฺวา ยถา อวิโรโธ โหติ, ตถา คเหตพฺพํ. เอวํ อิฏฺวิสเย อุปฺปนฺนกุสลโต นิพฺพตฺตานมฺปิ ปฏิสนฺธิอาทิวิฺาณานํ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตาย ¶ อวิโรโธ าตพฺโพ. อตีตาทิเภทโต ปน อฏฺนฺนมฺปิ ปจฺเจกมนนฺตรตา เหฏฺา วุตฺตนเยน คเหตพฺพา.
อเหตุกกุสลวิปากา นิฏฺิตา.
สเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา, เต สมฺปโยคโต กามาวจรกุสลา วิย อฏฺวิธา. โสมนสฺสาณาทิสมฺปโยโค ปเนตฺถ อาคมนาทิโต เวทิตพฺโพ. ติเหตุกํ หิ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ โสฬส วิปากานิ เทติ, ทุเหตุกํ ปน กุสลํ ทุเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ ติเหตุกรหิตานิ ¶ ทฺวาทส วิปากานิ เทติ. อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาโว ปเนตฺถ ปจฺจยวิเสสโตปิ โหติ. พลวปจฺจเยนาปิ หิ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ โหติ, ทุพฺพเลนาปิ อิตรํ. เกจิ ปน อสงฺขาริเกน สสงฺขารวิปากานํ, สสงฺขาริเกน จ อสงฺขาริกานํ อุปฺปตฺตึ น อิจฺฉนฺติ. ยสฺมา ปเนตานิ ปฏิสนฺธิทายกโต อฺเนาปิ กมฺเมน ปวตฺเต อกุสลวิปากานิ ปวตฺตนฺติ, ปฏฺาเน จ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒) วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ปุคฺคลสฺส สุคติยํ ปวตฺเต สเหตุกานิปิ วิปากานิ ปวตฺตนฺติ. ทุคฺคติยํ, ปน รูปาวจรภูมิยฺจ อเหตุกาเนว ปวตฺตนฺติ. เตสุปิ อติอิฏฺเ อารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตานีติ เอวํ อาคมนาทิโต สมฺปโยคเภโท เวทิตพฺโพ.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ยาว สฺุตวารปริโยสานา กามาวจรกุสลสทิโสว สพฺโพ วินิจฺฉโย, เกวลฺเจตฺถ เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา น สนฺติ สตฺตารมฺมณตฺตา. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา. วิรติโยเปตฺถ โลกิเยสุ เอกนฺตกุสลสภาวตฺตา น สนฺติ. ‘‘ปฺจสิกฺขาปทา กุสลา เอวา’’ติ (วิภ. ๗๑๕ อาทโย) หิ วุตฺตํ. ผสฺสาทโย เจตฺถ ¶ วิปากตฺตา อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหสนฺตา, กุสลา ปน มุขํ วิย สอุสฺสาหา. สงฺคหวาเร จ ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ, อยํ วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมว.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน ยฺวายํ กุสเลสุ กมฺมทฺวารปฺุกิริยาธิปตีหิ เภโท วุตฺโต, โส อิธ นตฺถิ อวิฺตฺติชนกโต, อวิปากธมฺมโต, ตถา อปฺปวตฺติโต จ. หีนตฺติกเภโท ปน อตฺถิ หีนมชฺฌิมปฺปณีตานํ กุสลานํ วิปากตฺตา ¶ , ตถา ทฺวารารมฺมณาทิเภโท. เอเต หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ทฺวารวินิมุตฺตา หุตฺวา เทวมนุสฺเสสุ ทฺวิเหตุกติเหตุกานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ, ฉทฺวาเร ฉสุ อารมฺมเณสุ ตทารมฺมณกิจฺจฺจ สาธยมานา เอวํ จตูสุ าเนสุ วิปจฺจนฺติ. เอวเมเตสํ ทฺวารารมฺมณกิจฺจฏฺานานิ อนิพทฺธานิ, ตโต เตหิ เภโท โหติ. วตฺถุ ปน ตตฺเถว นิพทฺธํ, ตโต น เภโท. อตีตาทิเภทโต ปเนตฺถาปิ อนนฺตตา วุตฺตนยา เอวาติ.
กามาวจรสเหตุกกุสลวิปากา นิฏฺิตา.
รูปาวจรวิปากวณฺณนา
รูปาวจรวิปากาปิ สมฺปโยคเภทโต อตฺตโน กุสลา วิย ปฺจวิธา โหนฺติ. สพฺโพ เจตฺถ วินิจฺฉยเภโท กุสเล วุตฺตนโย เอว. วิปากภาวโต ปเนตฺถ ยถา หตฺถิอาทีนํ ฉายา ตํสทิสา, เอวํ กุสลาคมนโต จ ฌานงฺคาทิสมฺปยุตฺตธมฺมสมาโยโค, ปฏิปทาทิเภโท จ โหติ. อปิเจตฺถ ติวิธาย ปมชฺฌานภูมิยา ปมชฺฌานวิปากา, ตถา ทุติยชฺฌานภูมิยา ทุติยชฺฌานวิปากา ตติยชฺฌานวิปากา จ, ตติยชฺฌานภูมิยา จตุตฺถชฺฌานวิปากา, เวหปฺผลปฺจสุทฺธาวาสวเสน ฉพฺพิธาย จตุตฺถชฺฌานภูมิยา ปฺจมชฺฌานวิปากา จ วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ สาธยมานา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ทฺวารวินิมุตฺตาว กมฺมนิมิตฺตสงฺขาตปฺตฺตารมฺมณา หุตฺวา วิปจฺจนฺตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
รูปาวจรวิปากา นิฏฺิตา.
อรูปาวจรวิปากวณฺณนา
เอวํ ¶ อรูปาวจรวิปากาปิ อารมฺมณเภทโต อตฺตโน กุสลา วิย จตุพฺพิธา โหนฺติ. วินิจฺฉโย จ สพฺโพ กุสเล ¶ วุตฺตนโยว. กุสลโต เจตฺถ วิเสโส รูปาวจรวิปาเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปเนตฺถ กมฺมนิมิตฺตภูตปฺตฺตารมฺมโณ อากาสานฺจายตนวิปาโก ปมารุปฺปภูมิยํ, ตถา มหคฺคตารมฺมโณ วิฺาณฺจายตนวิปาโก ทุติยารุปฺปภูมิยํ, กมฺมนิมิตฺตภูตปฺตฺตารมฺมโณ อากิฺจฺายตนวิปาโก ตติยารุปฺปภูขิยํ, มหคฺคตารมฺมโณ เนวสฺานาสฺายตนวิปาโก จตุตฺถารุปฺปภูมิยฺจ อวตฺถุกา วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ สาธยมานาว ปวตฺตนฺตีติ อยเมว วิเสโส.
อรูปาวจรวิปากา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา
ตถา โลกุตฺตรวิปากาปิ อตฺตโน กุสลา วิย ตํตํมคฺคผลตฺตา จตุพฺพิธา, ฌานงฺคโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปฺจ ปฺจ กตฺวา วีสติวิธาว โหนฺติ. วินิจฺฉโย เจตฺถ กุสเล วุตฺตนโยว. เกวลํ สงฺคหวาเร โสตาปตฺติมคฺคผลํ สกทาคามิมคฺคผลํ อนาคามิมคฺคผลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อฺินฺทฺริยํ, อรหตฺตผลสฺส จ อฺาตาวินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยฏฺาเน คเหตฺวา อฏฺินฺทฺริยตา, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิโพธิปกฺขิยธมฺมา, ปฏิปทาทิเภโท จ มคฺคาคมนวเสเนว โหตีติ เวทิตพฺโพ. อธิปติเภโทเปตฺถ ลพฺภติ. โลกุตฺตรกุสลา หิ อตฺตโน ผลานํ อนนฺตรุปฺปตฺติโต, ชวนวุตฺติโต จ อธิปตึ วิธาตุํ สกฺโกนฺติ, โลกิยา ปน วิปรีตโต น สกฺโกนฺติ. เตนาหุ โปราณา ‘‘วิปาเก อธิปตี นตฺถิ เปตฺวา โลกุตฺตร’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๐๕). วิโมกฺขเภทโต ปเนเต มคฺคาคมนโต ติวิธา โหนฺติ สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสน. มคฺคา หิ วิปสฺสนาคมนโต ‘‘สฺุโต อปฺปณิหิโต’’ติ ทฺเว นามานิ ลภิตฺวา สคุณารมฺมณโต ปริยาเยน ¶ อนิมิตฺตาติปิ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรผลานํ นิปฺปริยายโต ตีณิปิ นามานิ เทนฺติ. อปรภาเค ปน ผลสมาปตฺติภูตานํ น เทนฺติ. ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโตว มคฺเค วุตฺตนเยน ¶ ทุวิโธ นามลาโภ เวทิตพฺโพ. เต จ น มคฺคา วิย เอกจิตฺตกฺขณิกา, มคฺควีถิยํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ สกลมฺปิ ทิวสํ อปฺปนาชวนวเสเนว นิรนฺตรํ มหคฺคตชวนานิ วิย ปวตฺตนฺตีติ อยํ วิเสโส.
โลกุตฺตรวิปากา นิฏฺิตา.
อกุสลวิปากา ปน กามาวจราว, โลภาทิสมฺปยุตฺตเหตุ อภาวโต อเหตุกา เอว จ โหนฺติ. เต สมฺปโยคโต อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิฺาณานิ, ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, ตถา มโนวิฺาณธาตูติ สตฺตวิธา. วินิจฺฉโย ปเนส สพฺพตฺถ ตาทิสาเหตุกกุสลวิปาเกสุ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ ปนานิฏฺารมฺมณตา, กายวิฺาณสฺส ทุกฺขสหคตตา, อุเปกฺขาสหคตมโนวิฺาณธาตุยา อุทฺธจฺจวชฺชิตากุสลปจฺจยา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ, สุคติยฺจ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธนวเสน ปวตฺติ จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
อกุสลวิปากา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ วิปากาพฺยากตา.
อเหตุกกิริยาวณฺณนา
กิริยาพฺยากตา ปน กามรูปารูปาวจรวเสน ติวิธา. ตตฺถ กามาวจรกิริยา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธา. ตตฺถ สหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกา. ตา ¶ สมฺปโยคาทิโต ติวิธา อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตาติ. กิริยาติ กรณมตฺตํ, กิจฺจมตฺตนฺติ อตฺโถ. สพฺเพสุเยว หิ กิริยจิตฺเตสุ ยํ อาวชฺชนกิจฺจทฺวยํ, ตํ อชวนวุตฺติโต โมฆปุปฺผํ วิย. ยํ ชวนวุตฺติกํ, ตํ นิรานุสยสนฺตานปฺปวตฺติโต ฉินฺนมูลรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติ. ตํตํอาวชฺชนชวนกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน กิจฺจมตฺตตํ อุปาทาย ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ มโนธาตุยา วิปากมโนธาตุยํ วุตฺตนเยน ¶ สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปน ปฺจทฺวาเร อิฏฺเสุ วา อนิฏฺเสุ วา ปฺจารมฺมเณสุ ปฺจปสาเท ฆฏฺฏิเตสุ อุปฺปนฺนภวงฺคุปจฺเฉทานนฺตรํ ตเมว ปฺจารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยวาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตตีติ อยํ วิเสโส.
มโนวิฺาณธาตุทฺวยมฺปิ ยถากฺกมํ กุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยสทิสํ, วีริยํ ปเนตฺถ อธิกํ, วีริยูปตฺถมฺโภว สมาธิ พลวา โหติ. ตโต เอเวตฺถ สงฺคหวาเร วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ วเสน อินฺทฺริยสงฺคโห โหติ, อิธาปิ พลสงฺคโห นตฺเถว. ยํ ปเนตฺถ ปทภาชนีเย สมาธิวีริยานํ นิทฺเทเส ‘‘สมาธิพลํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. ๕๗๐-๕๗๒) พลเววจนํ วุตฺตํ, ตํ อิตราเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ อิเมสํ พลวตรตาทสฺสนตฺถํ ปริยายโต วุตฺตํ. ตโต เอว หิ สงฺคหวาเร ‘‘ทฺเว พลานิ โหนฺตี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุเกสุ นิปฺปริยายโต พลํ นตฺถิ เอวาติ คเหตพฺพํ.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตา ตาว หทยวตฺถฺุเว นิสฺสาย ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนกิจฺจาย จ, มโนทฺวาเร อนุฬาเรสุ ฉสุ กามาวจรารมฺมเณสุ อาวชฺชนกิจฺจาย ¶ จ มโนวิฺาณธาตุยา อนนฺตรํ ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ขีณาสวานฺเว หสิตํ อุปฺปาเทนฺตี ปวตฺตติ. หสิตํ หิ โสมนสฺสสหคตกามาวจเรเหว ชวเนหิ, เตสุ อเสขานํ ปฺจหิ กิริยาชวเนหิ, เสขานํ ปน กุสเลหิ เจว ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภมูเลหิ จาติ ฉหิ, ปุถุชฺชนานํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตหิ จาติ อฏฺหีติ เตรสหิ จิตฺเตหิ อุปฺปชฺชติ. อุเปกฺขาสหคตา ปน ปฺจทฺวาเร หทยวตฺถฺุเว นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจาย วิปากมโนวิฺาณธาตุยา อนนฺตรํ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ, มโนทฺวาเร สพฺเพสุ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ สวตฺถุกา, อวตฺถุกา วา ภวงฺคจลนานนฺตรํ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตติ. อยํ หิ ตีสุ ภเวสุ กสฺสจิ สจิตฺตกปุคฺคลสฺส น กิสฺมิฺจิ วิสเย น อุปฺปชฺชติ, สพฺพฺุตฺาณสทิสํ มหาคมนํ นาเมตํ จิตฺตนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
อเหตุกกิริยา นิฏฺิตา.
สเหตุกกามาวจรกิริยาวณฺณนา
อโลภาทิกิริยาเหตุสมฺปยุตฺตา ¶ ปน สเหตุกา, เต สมฺปโยคโต กุสลา วิย อฏฺวิธา. สพฺโพเปตฺถ วินิจฺฉโย กุสเลสุ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ ปเนตฺถ วิรติโย น สนฺติ, กุสลา จ เสขปุถุชฺชนานํ วุตฺตนเยน ฉสุ ทฺวาเรสุ วตฺถุํ นิสฺสาย วา อนิสฺสาย วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตนฺติ, อิเม ปน อเสขานนฺติ อยํ วิเสโส. กามาวจรกิริยา.
รูปาวจรกิริยาวณฺณนา
รูปาวจรกิริยา จ กุสลา วิย ปฺจวิธา. วินิจฺฉโย จ ตตฺถ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ หิ กุสลา เสขปุถุชฺชนานํ ปฺตฺตารมฺมณา ¶ , อภิฺาวเสน ปวตฺตํ ปฺจมชฺฌานํ สพฺพารมฺมณฺจ หุตฺวา มโนทฺวาเร หทยวตฺถฺุเว นิสฺสาย ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตนฺติ, อิเม ปน อเสขานนฺติ อยเมว วิเสโส. รูปาวจรกิริยา.
อรูปาวจรกิริยาวณฺณนา
อรูปาวจรกิริยา จ กุสลา วิย จตุพฺพิธา. วินิจฺฉโย จ ตตฺถ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ หิ กุสลา เสขปุถุชฺชนานํ สวตฺถุกา, อวตฺถุกา วา เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาโยคํ ปฺตฺติมหคฺคตารมฺมณา มโนทฺวาเร ชวนกิจฺจํ สาเยมานา ปวตฺตนฺติ, อิเม ปน อเสขานนฺติ อยํ วิเสโส. อรูปาวจรกิริยา.
กิริยาพฺยากตา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
เอตฺถ ¶ ตฺวา สพฺเพ จิตฺตเจตสิกธมฺเม ชาติสงฺคหาทิโต สโมธาเนตฺวา ปกิณฺณกกถา วตฺตพฺพา. ยถาวุตฺตานิ หิ จิตฺตานิ กุสลานิ เอกวีสติ, อกุสลานิ ทฺวาทส, วิปากานิ ฉตฺตึส, กิริยานิ วีสติ จาติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติวิธานิ, โลกุตฺตรานํ ฌานงฺคโยคเภทโต จตฺตาลีสวิธตฺตา เอกวีสสตํ วา โหนฺติ. เตสุ กามาวจรานิ จตุปฺาส, รูปาวจรานิ ปนฺนรส, อรูปาวจรานิ ทฺวาทส, โลกุตฺตรานิ อฏฺ, จตฺตาลีสํ วา. กามาวจเรสุ จ กุสลานิ อฏฺ, วิปากานิ เตวีสติ, กิริยานิ เอกาทส, อเหตุกานิ อฏฺารส. เสสานิ ปน จตุภูมกานิปิ สเหตุกานิ. เตสุ จ ชาติโต จิตฺตคณนา ปุพฺเพ วุตฺตาว ¶ . เจตสิกา ปน สทฺธา สติ หิรีโอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส กายปสฺสทฺธาทโย ทฺวาทส, ตตฺรมชฺฌตฺตตา อโมโห อปฺปมฺาทฺวยํ, วิรติตฺตยฺจ โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจฺจ โลโภ ทิฏฺิ โทโส วิจิกิจฺฉา จ มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธฺจ ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตินฺทฺริยฺจ มนสิกาโร จ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข จาติ ทฺเวปฺาส โหนฺติ.
ตตฺถ ตตฺรมชฺฌตฺตตา, อปฺปมฺาทฺวยํ, มานาทีนิ ฉ, มนสิกาโร ฉนฺโท อธิโมกฺโข จาติ ทฺวาทส ธมฺมา ยถาาเน เยวาปนกา เอว, วิรติตฺตยํ, อุทฺธจฺจฺจ กตฺถจิ เยวาปนกา. เตสุ จ ตตฺรมชฺฌตฺตตา มนสิกาโร ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ วิรติโยติ อิเม เปตฺวา เสสา อฏฺ ยถาาเน อนิยตา เอว, วิรติโย ปน กตฺถจิ อนิยตา, อิเม ปน เอกาทส เปตฺวา เสสา เอกจตฺตาลีส ธมฺมา นิยตา เอว. ตตฺถ สทฺธาทโย ปฺจวีสติ ธมฺมา กุสลาพฺยากตาเยว, โมหาทโย จุทฺทส อกุสลา เอว, ผสฺสาทโย เตรส กุสลากุสลาพฺยากตา ติชาติกา. เอกนฺตโต หิ กุสลา วา อพฺยากตา วา ธมฺมา นตฺถิ, กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตสมเย ปน กุสลา, อพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตสมเย อพฺยากตา จ โหนฺติ. โมหาทโย ปน สรูเปเนว อกุสลา, อิตเร จ ตํสมฺปโยเคน สพฺเพปิ เจเต อตฺถนา สมฺปยุตฺตจิตฺตเภเทน เภทวนฺโตว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
เตสุ หิ สทฺธาทโย เอกูนวีสติ สพฺเพสุ กุสเลสุ เจว สเหตุกาพฺยากเตสุ จาติ เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปจฺเจกํ เอกูนสฏฺิปฺปเภทา จ โหนฺติ. เอวมฺเปิ าตพฺพา ¶ . อโมโห เตสุ าณวิปฺปยุตฺตานิ ทฺวาทส ¶ เปตฺวา เสเสสุ, อปฺปมฺา ปน กามาวจเรสุ สเหตุกกิริยกุสเลสุ เจว ปฺจมชฺฌานวชฺชิตรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺวีสติจิตฺเตสุ, วิรติโย ปน กามาวจรกุสเลสุ, โลกุตฺตเรสุ จาติ โสฬสสุ. เอวเมเต ปฺจวีสติ ธมฺมา กุสลาพฺยากเตสุ อุปฺปชฺชนโต กุสลาพฺยากตา นาม ชาตา. อกุสเลสุ ปน โมหาทโย จตฺตาโร ทฺวาทสสุปิ อกุสลจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ, โลโภ อฏฺสุ โลภมูเลสุ, ทิฏฺิ ตตฺถ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ, มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ, โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ, ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ, วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต เอวาติ. เอวเมเต จุทฺทสปิ สยํ อกุสลตฺตา, อกุสเลสฺเวว อุปฺปชฺชนโต จ อกุสลา นาม.
อิตเรสุ จ ผสฺสาทโย สตฺต ธมฺมา สพฺพจิตฺเตสุ, น หิ ตํ จิตฺตมตฺถิ, ยํ อิเมสุ เอเกนาปิ วินา อุปฺปชฺชติ. สพฺพตฺถกา หิ เอเต. วิตกฺกาทโย ปน ยถาโยคิกา. เตสุ หิ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานิกรูปาวจรโลกุตฺตเรสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ. วิจาโร ปน เตสุ เจว ตถา ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ. ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกวชฺชิตโสมนสฺสสหคเตสุ. วีริยํ ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุสนฺตีรณตฺติกวชฺชิเตสุ. ฉนฺโท อเหตุกโมมูหวชฺชิเตสุ. อธิโมกฺโข ทฺวิปฺจวิฺาณวิจิกิจฺฉายุตฺตวชฺชิเตสุ. เอวเมเต เตรส กุสลากุสลาพฺยากเตสุ อุปฺปชฺชนโต ติชาติกา นาม ชาตา. สมฺปยุตฺตจิตฺตเภเทน เจสํ ปจฺเจกํ คณนาเภโทปิ เวทิตพฺโพ. ยถา หิ จิตฺตํ สลกฺขณโต เอกวิธมฺปิ สมฺปโยคาวตฺถาทิเภเทเนว ภินฺนํ, ตถา เจตสิกาปิ ปจฺเจกนฺติ าตพฺพา, วิเสสํ ปน เนสํ วกฺขาม.
วตฺถุสงฺคเห ¶ ปน เนสํ จิตฺเตสุ ตาว กามาวจรวิปากมโนธาตุหสิตานิ, โทสสมฺปยุตฺตปฏิฆรูปาวจรปมมคฺคานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาสกํ วตฺถูนิ นิสฺสาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, อรูปาวจรวิปากานิ ปน อนิสฺสาเยว, เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสายปิ, อารุปฺเปสุปิ อุปฺปชฺชนโต อนิสฺสายปิ. อรูปีนํ หิ ฉปิ วตฺถูนิ น สนฺติ, รูปีนํ ปน ฆานาทีนิ ตีณิ, สพฺพตฺถ จ ตํตํวตฺถุรหิตานํ สพฺพตฺถ นิยตวิฺาณานิปิ, อสฺีนํ ปน สพฺพานิปิ วตฺถุวิฺาณานิ น สนฺติ. เตสํ หิ ชีวิตนวกเมว รูปํ ปฏิสนฺธิ, ปวตฺติยํ ภวงฺคํ, มรณกาเล จุติ จ หุตฺวา ปวตฺตติ. ยถา เจตฺถ จิตฺตานํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ วตฺถุโต สงฺคหเภโท เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – เตสุ หิ โทโส อิสฺสา ¶ มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจฺจ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย กามโลเก เอว อุปฺปชฺชติ. กรุณามุทิตา ปน รูปโลเกปิ, น อรูเป. ตตฺถ หิ รูปาวจรปุพฺพภาคานิปิ น อุปฺปชฺชนฺติ, เสสา ปน สพฺเพ นิสฺสายปิ อนิสฺสายปิ ตีสุปิ ภเวสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ หิ ผสฺสาทโย สตฺต ฉปิ วตฺถูนิ, อิตเร ปน หทยเมวาติ, เสสํ จิตฺตสมํ.
กิจฺจทฺวารสงฺคเห ปน เนสํ จิตฺตํ ยถา จ จุทฺทสหิ กิจฺเจหิ ฉทฺวาริกทฺวารวินิมุตฺตภาเวน, เอวํ ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ กุสลากุสลพเลน ตีสุ ภูมีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เตสํ มรณกาเล เยภุยฺเยน ฉนฺนํ ทฺวารานมฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานมฺตรํ คเหตฺวา อุเปกฺขาสหคตวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยฺเจว อฏฺ มหาวิปากานิ, นว รูปารูปวิปากานิ เจติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาสกภูมีสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตาเนว ภวงฺคจุติวเสน ทฺวารวินิมุตฺตานิ นาม โหนฺติ. มรณกาเล หิ ¶ สตฺตานํ อสฺิสตฺตวิรหิตานํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ อตีตํ กมฺมํ วา ตํกมฺมกรณกาเล วิสโยปกรณาทิภูตํ รูปาทิฉพฺพิธมฺปิ อตีตาทิเภทํ กาลวินิมุตฺตฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปปชฺชมานภวานุรูปํ กปฺปรุกฺขมาตุกุจฺฉินิรยคฺคิชาลาทิคตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ยถารหํ ฉนฺนํ ทฺวารานมฺตรสฺมึ สายนฺเห ปพฺพตจฺฉายา ปถวิยํ วิย จิตฺตสนฺตาเน อลฺลียมานํ อุปฏฺาติ. เอวํ อุปฏฺิเต จ ตสฺมึ อารมฺมเณ กมฺมพเลน นิรนฺตรํ ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส อายุกฺขยกมฺมกฺขยอุภยกฺขยอุปจฺเฉทกกมฺมานมฺตเรน ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ตสฺส ตสฺส วีถิจิตฺตภวงฺคานนฺตรํ จุติจิตฺตํ โหติ, ตทนนฺตรํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีสุ ยถาคหิตํ อารพฺภ ยถารหํ ตีสุ ภเวสุ ยํ กิฺจิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ภวนฺตเร ปมจิตฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ.
ตตฺถ จ ทุเหตุกาเหตุกจุติยานนฺตรํ ทส กามาวจรปฏิสนฺธิโยว โหนฺติ, น อิตรา, กามาวจรติเหตุกาย จุติยา สพฺพาปิ โหนฺติ, รูปาวจราย ปน จุติยาปิ อเหตุกปฏิสนฺธิรหิตา, อรูปาวจราย จุติยา เหฏฺิมวชฺชิตารุปฺปปฏิสนฺธิโย เจว กามาวจรติเหตุกปฏิสนฺธิโย จ, อสฺีนํ ปน รูปจุติโต ภวนฺตเร คหิตปุพฺพํ กมฺมาทิเมวารพฺภ อเหตุกรหิตา กามาวจรปฏิสนฺธิโยว โหนฺติ, น อิตรา. ปุถุชฺชนานํ, ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนฺจ จุติยา สุทฺธาวาเสสุ ปฏิสนฺธิ น โหติ, เสขานํ ทฺวิเหตุกาเหตุกาสฺิปฏิสนฺธิโย, อเสขานํ ปน สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย น โหนฺติ. เต หิ จุติโต ¶ นิรุปธิเสสนิพฺพาเนน อนุปาทาปรินิพฺพานปฺปตฺตา นาม โหนฺติ. เอวํ คหิตปฏิสนฺธินิโรธโต ปรํ ตเทว จิตฺตํ ตสฺมิฺเวารมฺมเณ ภวงฺคํ หุตฺวา จุติปริโยสานํ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท สุปินมฺปิ อทิสฺวา นิทฺโทกฺกมนกาลาทีสุ ¶ อปริมาณสงฺขมฺปิ นทีโสตํ วิย นิรนฺตรํ ปวตฺตติ. เอวํ เอกูนวีสติวิฺาณานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ.
เอวํ ปน วตฺตมาเน ภวงฺคสนฺตาเน ยทา อินฺทฺริยปริปากมาคมฺม สภาคปจฺจยนฺตรสหิตํ อติมหนฺตํ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺเฏติ, ตทา ฆฏฺฏนานุภาเวน ทฺวิกฺขตฺตุํ ตตฺถ ภวงฺคจลนํ โหติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ โวจฺฉินฺทิตฺวา ตสฺมึ รูปารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตถา ตทนนฺตรํ จกฺขุวิฺาณทฺวเย ยถารหเมกํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ วิปากมโนธาตุทฺวยา อฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ วิปากมโนวิฺาณธาตุตฺตยา อฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ เอกูนตึสกามาวจรชวเนสุ ยํ กิฺจิ ยถารหํ สตฺตกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, มรณกาลาทีสุ ปฺจกฺขตฺตุเมว วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตทนนฺตรํ เอกาทสสุ ตทารมฺมณกิจฺเจสุ มหาวิปากสนฺตีรเณสุ ยถารหเมกํ สกึ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ตทารมฺมณกิจฺจํ สาธยมานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคสนฺตติ เอว ปวตฺตติ. เอวํ จกฺขุทฺวาเร สตฺตกิจฺจานิ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ สมฺภวนฺติ.
ยทา ปน วุตฺตนเยน สทฺทารมฺมณาทีนิ โสตทฺวาราทีสุ ฆฏฺเฏนฺติ, ตทาปิ จกฺขุทฺวาเร วิย ปจฺเจกฺจ ฉจตฺตาลีเสว ภวนฺติ. เกวลํ เหตฺถ อาวชฺชนานนฺตรํ จกฺขุวิฺาณฏฺาเน โสตวิฺาณาทิทฺวยานิ ยถากฺกมํ สวนาทิกิจฺจานิ สาธยมานานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ ปฺจทฺวาเร อติมหนฺเต ปฺจารมฺมเณ จตุปฺาส กามาวจรจิตฺตาเนว สมฺภวนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สสงฺขาริกชวนานิ ปฺจทฺวาเร น อุปฺปชฺชนฺติ ปุพฺพปฺปโยคาสมฺภวา, มโนทฺวาเรเยเวตานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติ.
มหนฺเต ¶ ปน ตทารมฺมณวชฺชิตานิ. วิสยสฺส ชวนสมกาลเมว อตีตตฺตา ชวนาวสาเน ภวงฺคํ โหติ. ปริตฺเต ปน ชวนมฺปิ นตฺถิ. โวฏฺพฺพนํ เหตฺถ ชวนฏฺาเน ตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต ปรํ ภวงฺคํ โหติ. อยํ ปน วาโร ‘‘ทิฏฺํ วิย เม ¶ , สุตํ วิย เม’’ติอาทิกถนกาเล ลพฺภติ. อติปริตฺเต ปน โวฏฺพฺพนปฺปาทา อสณฺหนโต ภวงฺคจลนมตฺตเมว, น อาวชฺชนาทีนิ. อาวชฺชเนน หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต โวฏฺพฺพนํ อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิฺาณานนฺตรํ จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, นาปิ อปฺปวตฺตมาเน วิสเย ปฺจทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ. อยํ ปฺจทฺวาเร วิสยปฺปวตฺติเภเทน จิตฺตปฺปวตฺตินิยโม.
มโนทฺวาเร ปน ฉสุ อารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ วุตฺตนเยน ภวงฺคจลนมโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ กุสลากุสลผลนาวชฺชนกิริยจิตฺเตสุ ปฺจปฺาสชวนกิจฺเจสุ ยํ กิฺจิ กามาวจรารมฺมณมารพฺภ ปวตฺตติ, ตโต ปภุติ กามาวจรารมฺมเณ ตทารมฺมณํ โหติ. อปฺปนาชวเน อยํ ปวตฺติกฺกโม – สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺานิกานํ หิ ยถาสกวิสเย อุปฺปาทิตปุพฺพภาคภาวนานํ ‘‘อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคจลนาวชฺชนาวสาเน าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ อฺตรสฺมึ ยถารหํ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน จตุกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุเมว วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา มหคฺคตชวเนสุ ยํ กิฺจิ ปมกปฺปนาภิฺาภูตํ เอกวารเมว, ฌานสมาปตฺติภูตํ อนนฺตวารมฺปิ ชวติ. โลกุตฺตรชวเนสุ ปน กุสลานิ เอกสนฺตาเน เอกวารเมว ชวนฺติ, ตทนนฺตรํ ยถาสกํ ผลจิตฺตฺจ ทฺวตฺติวารํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลเมว อนนฺตวารมฺปิ ชวติ, นิโรธสมาปตฺติยํ ปน อนุปุพฺพนิโรธวเสน ¶ ปมชฺฌานโต ยาวากิฺจฺายตนา ยถากฺกมํ อาวชฺชนปริกมฺมาทิวเสเนว สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺิตสฺส โคตฺรภุโต อนนฺตรํ จตุตฺถารุปฺปชวเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชวิตฺวา นิรุทฺเธ ยถาปริจฺฉินฺนกาลฺจ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, วุฏฺานกาเล จ อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตนิยาเมน อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ วา ยถารหเมกวารเมว อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ จ กุสลโคตฺรภุโต อนนฺตรํ กุสลฺเจว อาทิโต ผลตฺตยฺจ อปฺเปติ, กิริยาโคตฺรภุโต กิริยํ, อรหตฺตผลฺจ. ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคตโต โสมนสฺสสหคตเมว, อุเปกฺขาสหคตโต จ อุเปกฺขาสหคตเมว อปฺเปติ. อเสขานเมว เจตฺถ อรหตฺตผลกิริยาชวนานิ, ยถาสกํ เสขานเมว เสสโลกุตฺตรานิ, เสขปุถุชฺชนานเมว กุสลากุสลานิ, ติเหตุกานเมว อปฺปนา โหนฺติ, อยํ ชวนนิยโม.
อปฺปนาชวนโต ปรํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิ. ชวนารมฺมเณสุ หิ กามาวจรภูเตสฺเวว กามาวจรปฏิสนฺธิกานเมว อติมหนฺเต, วิภูเต จ วิสเย ตทารมฺมณมุปฺปชฺชติ. อติอิฏฺเ ปนารมฺมเณ ¶ สนฺตีรณกิริยาชวนตทารมฺมณานิ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขาสหคตานิ โหนฺติ. ยทา ปน โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสสฺส ปฏฺาเน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส อติอิฏฺาทีสุ ปฏิเฆ ชวิเต ตทารมฺมณภวงฺคานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา อฺํ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณมารพฺภ อนาวชฺชนมฺปิ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺส สามฺผลํ วิย อนฺตรา อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชติ, ตมนนฺตริตฺวา ภวงฺคํ โหตีติ อยํ ตทารมฺมณนิยโม.
เอวํ ปน ภวงฺคานนฺตรํ ฉทฺวาเร อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิ. อิติ ยาวตายุกํ อิมินาว กเมน จิตฺตนิยามโต วิฺาณานิ ปวตฺตนฺติ. วีถิจิตฺตานนฺตรํ, ปน ภวงฺคานนฺตรํ วา สพฺพปจฺฉิมํ ¶ ตํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคเมว ตสฺมิฺเวารมฺมเณ จุติกิจฺจฺจ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ สตฺโต จุโต นาม โหติ. ตโตปิ จุติโต ปุน ปฏิสนฺธิภวงฺควีถิจุติโยติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จิตฺตสนฺตานํ ยนฺตยุตฺตโคโณ วิย ภวาทีสุ ยาวานุปาทาย อาสเวหิ น วิมุจฺจติ, ตาวาวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ เอว. เอวํ ปวตฺตมาเน จ จิตฺตสนฺตาเน ‘‘ตฺวํ ภวงฺคํ นาม โหติ, ตฺวํ ตทนนฺตรํ อาวชฺชนํ…เป… ตฺวํ ตทนนฺตรํ ตทารมฺมณํ นาม โหติ, ตฺวํ ปน ภวงฺค’’นฺติอาทินา นิยามโก กตฺตา นาม นตฺถิ, จิตฺตนิยาเมเนเวตํ ปวตฺตติ.
ปฺจวิโธ หิ นิยาโม – พีชนิยาโม อุตุนิยาโม กมฺมนิยาโม ธมฺมนิยาโม จิตฺตนิยาโมติ, ตตฺถ องฺกุรปณฺณทณฺฑปุปฺผผลาทิกฺกเมน เตสํ เตสํ พีชานํ อฺโฺวิสทิสรุกฺขติณคจฺฉลตาทิสนฺตาเน อตฺตนา สทิสผลทานํ พีชนิยาโม นาม. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย เตสํ เตสํ รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรน ปุปฺผผลปลฺลวานํ คหณํ อุตุนิยาโม นาม. ตสฺส ตสฺส วา กุสลากุสลกมฺมสฺส ตํตํสทิสาสทิสรูปารูปวิปากทานํ, กมฺมสริกฺขกวิปากทานฺจ กมฺมนิยาโม นาม. โพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ, มาตุกุจฺฉิโต อภินิกฺขมเน, อภิสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีสุ จ ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ธมฺมนิยาโม นาม. ยถาวุตฺเตน ภวงฺคาวชฺชนาทิกิจฺจกฺกเมเนว จิตฺตปฺปวตฺติ จิตฺตนิยาโม นาม. อิมินา ปน จิตฺตนิยาเมน ยถากฺกมํ กิจฺจวนฺเตสุ เจเตสุ จิตฺเตสุ ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุชวนานิ ยถาสมฺภวํ เอกกิจฺจฏฺานานิ, เสสานิ ปน ทฺวิติจตุปฺจกิจฺจฏฺานานิ, ตานิ จ ปุพฺเพ วุตฺตานิ, สุวิฺเยฺยานิ จ. เอวํ เอกทฺวาริกาทีนิ จ. ยถา จ จิตฺตานํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ ¶ กิจฺจทฺวารวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – กิจฺจโต หิ สพฺพตฺถกา ตาว สตฺต จิตฺตํ วิย จุทฺทส กิจฺจานิ กโรนฺติ. วิตกฺกวิจาราธิโมกฺขา ¶ ปน ตโย ทสฺสนาทิปฺจกิจฺจานิ วชฺเชตฺวา นว, วีริยํ ตโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิ วชฺเชตฺวา สตฺต, ปีติ โวฏฺพฺพนาวชฺชนานิปิ วชฺเชตฺวา สนฺตีรเณน สทฺธึ ฉ, วิรติอปฺปมฺาวชฺชิตา ปน วีสติ กุสลาพฺยากตา เจว ฉนฺโท จ สนฺตีรณมฺปิ วชฺเชตฺวา ปฺจ, ตโต อปฺปมฺา ตทารมฺมณมฺปิ วชฺเชตฺวา จตฺตาริ, วิรติโย ปน กุสลา ชวนกิจฺจเมว กโรนฺติ. ทฺวารโต จ วิรติโย มโนทฺวาริกา เอว, ตถา กรุณามุทิตา, ทฺวารวินิมุตฺตา จ ปน โหนฺติ. มโนทฺวาเร เอว หิ ทุจฺจริตวิรมณํ สตฺตปฺตฺติคฺคหณฺจ โหติ. อกุสลา ปน ฉทฺวาริกา, ตตฺถาปิ มานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ มโนทฺวาริกาเนวาติ เกจิ. อวเสสา ฉทฺวาริกา เจว ทฺวารวินิมุตฺตา จ. เสสํ จิตฺตสทิสเมว. อารมฺมณสงฺคโห ปน เนสํ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อาวิ ภวิสฺสตีติ. อยํ ปกิณฺณกกถา.
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
อพฺยากตปทํ ปน เนว ตาว นิฏฺิตํ. อพฺยากเตสุ หิ วิปากาพฺยากตํ, กิริยาพฺยากตฺจ วิภตฺตํ, รูปาพฺยากตํ, ปน นิพฺพานาพฺยากตฺจ อวสิฏฺํ. ตตฺถ รูปาพฺยากตํ ตาว ภูมิโต กามาวจรเมว, น ภินฺนํ, ตถา สมฺปโยคโตปิ อสมฺภโว เอว. สารมฺมณธมฺมานเมว, หิ อฺมฺสมฺปโยโค, น อิตเรสนฺติ. ธมฺมุทฺเทสโต ปเนตํ อฏฺวีสติวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ อากาโส รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตา รูปสฺส อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา กพฬีกาโร อาหาโรติ. ปทภาชนีเย ปเนตฺถ กิฺจาปิ หทยวตฺถุ น อาคตํ, อุปริ ปน ปฏฺานปาฬิยํ ¶ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺตี’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๘) สรูเปเนว อาคมิสฺสตีติ ตํ อิธ คหิตํ. เกจิ ปน มิทฺธรูปํ พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปนฺติ อิมานิปิ ปฺจ คเหตฺวา ‘‘เตตฺตึส รูปานิ โหนฺตี’’ติ วทนฺติ, เต เตสํ อภาวํ, อนฺโตคธภาวฺจ วตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. อิเมสุ หิ มิทฺธํ รูปเมว น โหติ อรูปธมฺมตฺตา นีวรณานํ. มิทฺเธเนว หิ ปจลายิกากาเรน รูปปฺปวตฺติ โหติ, พลรูปํ ปน วาโยธาตุยา อนฺโตคธํ ตํสภาวตฺตา, สมฺภวรูปํ อาโปธาตุยา, ชาติรูปํ ¶ อุปจยสนฺตตีสุ, โรครูปฺจ ชรตาอนิจฺจตาสุ ปวิสติ สปฺปจฺจยสมุฏฺิตรูปวิการเภเทสุ โรคพฺยปเทสโตติ สพฺพํ รูปํ อฏฺวีสติวิธเมว โหติ. อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. จตสฺโสปิ เจตา เสสภูตตฺตยปทฏฺานา. รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ. อิทํ ปน ยเทตํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺิตํ นหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน อาพทฺธมํสยุตฺตํ, ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ กณฺหมฺปิ โลหิตมฺปิ จตฺตาริปิ มหาภูตานิ, ยฺจ เสมฺหุสฺสทตฺตา เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ¶ ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา ปริพฺภมติ, ยฺจ โลเก นีลปขุมสมากิณฺณํ กณฺหสุกฺกมณฺฑลวิจิตฺตํ นีลุปฺปลทลสนฺนิภํ ทีฆํ ปุถุลํ จกฺขูติ วุจฺจติ, ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทเส สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ ¶ . อิทํ ปน สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตุอาทีหิ กตูปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภํ โสตวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ ¶ . อิทฺจ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภํ ฆานวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา. เอสา จ สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภา ชิวฺหาวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ.
โผฏฺพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน. อยํ ปน อิมสฺมึ กาเย ยาวตา อุปาทินฺนา ปถวีอาโปโกฏฺาสา โหนฺติ, ตตฺถ สพฺพตฺถ กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย อนุคโต วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺโภ กายวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ. เกจิ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๐๐) ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวิอธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติ. อปเร (ธ. ส. อ. ๖๐๐) ‘‘เตโชสภาวํ จกฺขุ, อากาสปถวิอาปวายุสภาวา โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติ. ‘‘เตชาทิสหการิตฺตา, เตชาทิคุณรูปาทิวิสยตฺตา จา’’ติ การณฺจ ยถากฺกมํ วทนฺติ. เต จ วตฺตพฺพา – โก ปเนวมาห ‘‘สหการิสภาเวเหว อินฺทฺริเยหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ, ‘‘รูปาทโย วา เตชาทีนํ ¶ คุณา’’ติ. อวินิพฺโภเคสุ หิ ภูเตสุ ‘‘อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ’’ติ น ลพฺภา วตฺตุนฺติ. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต ¶ อิจฺฉิตพฺพเมตํ ‘รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’’’ติ, เต วตฺตพฺพา อิจฺเฉยฺยาม, ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวิอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยถ ตเมเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ. ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโยปีติ คเหตพฺพเมตํ. กึ ปเนสํ วิเสสการณํ นตฺถีติ? โน นตฺถิ. กึ ปน ตนฺติ? กมฺมเมว เนสํ อสาธารณํ การณํ ชนกตณฺหาชนิตานํ ภูตานํ วิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว นุปฺปชฺชติ. สมานานํ หิ ภูตานํ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา. เอวํ กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ เจเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเยว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา ปน สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา นิสฺสยวเสน เจว สยฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเน เอว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา.
เกจิ ปน ‘‘จกฺขุโสตานิปิ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกาเนว, ทูเร ิเตสุปิ จนฺทรูปาทีสุ สีฆยายินยนรํสิสฺโเคน, สทฺทานฺจ ปรมฺปรายาคนฺตฺวา โสตพิเล ฆฏฺฏเนน วิฺาณุปฺปตฺติโต. เตเนว หิ กุฏฺฏาทิอนฺตริเตสุ, วิจฺฉิทฺทปพฺพตเลณาทิคเตสุ จ รูปสทฺเทสุ วิฺาณํ น ¶ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺติ. เตสมฺปิ หิ จกฺขุโน ทูราสนฺเนสุ จนฺทรุกฺขาทีสุ อนุปลกฺขิตกาลเภเทน รํสิสมาโยชนสามตฺถิยํ, สทฺทานมฺปิ ทูราสนฺนานํ อวิทิตตาเภทํ อาคนฺตฺวา โสตพิลฆฏฺฏนสามตฺถิยํ วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภูตํ อุปคนฺตพฺพํ. ตโต ปรํ ตตฺเถว ิตานฺเว วิฺาณุปฺปาทนสามตฺถิโยปคมนํ. กุฏฺฏเลณาทิอนฺตริตานฺจ รูปสทฺทานํ สหการิปจฺจยวิรหโต อนาปาถคมนํ. อิตรถา เตสมฺปิ ตาทิเสสุ อินฺทฺริยสฺโคํ น ธาวิตพฺพํ. คมนนิวารณมฺปิ อุปฺปตฺตินิวารณเมว, ตเถว สหการิปจฺจยวิรหโต ยาทิเสว เตสํ อินฺทฺริยสฺโโค โหติ, ตาทิเส วิฺาณุปฺปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํ.
จกฺขุ ตาว ทูเร ิตานํ จนฺทาทีนมฺปิ คหณโต อสมฺปตฺตคฺคาหกํ โหตุ, โสตํ ปน ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานํ, วตฺถํ โธวนฺตานฺจ ทูรโตว ปฺายมานกายวิการาทินา สทฺธึ สทฺทํ คเหตุํ อสมตฺถตาย กถํ สณิกํ ววตฺถาปยมานํ ตํ อสมฺปตฺตคฺคาหกํ โหตีติ? ตตฺถาปิ จ กุาริวตฺถาทีนํ ปมนิปาตสทฺทานํ มนฺทตาย ยถา หตฺถฉิชฺชมานสาขาปลาสจลนาทิสมุฏฺิตมนฺทสทฺทานํ ปรมฺปรายาคมนํ นตฺถิ, ตถา อนาปาถคมนมฺปิ, ปจฺฉา ปน ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวตาย ¶ อุปฺปนฺนมหาสทฺทานํ อาคมนํ วิย ตตฺเถว ิตานฺเว อาปาถคมนํ โหติ, อิตรถา ทูราสนฺนาทิววตฺถานานิ น สิยุํ คนฺธาทีนํ วิย, ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนเวตานิ, ฆานาทีนิ จ สมฺปตฺตโคจรานีติ เวทิตพฺพานิ.
อหิสุํสุมารปกฺขิกุกฺกุรสิงฺคาลสทิสานิ เจตานิ. ยถา หิ อหิ นาม พหิสิตฺตสมฺมฏฺฏฺาเน นาภิรมติ, ตํ วิหาย ติณปณฺณคหนวมฺมิกาทิวิสมชฺฌาสโยว โหติ, เอวํ ¶ จกฺขุปิ สมฺมฏฺภิตฺติอาทึ วิหาย อิตฺถิปุริสปุปฺผลตาจิตฺตาทิวิสมชฺฌาสยํ โหติ. ยถา จ สุํสุมาโรปิ พหิ จรณํ วิหาย อุทเก พิลชฺฌาสโย โหติ, เอวํ โสตมฺปิ วาตปานจฺฉิทฺทาทิพิลชฺฌาสยํ โหติ. ยถา หิ คิชฺฌาทิปกฺขีปิ ภูมิรุกฺขาทึ วิหาย อากาเส ปกฺขนฺทนชฺฌาสโย โหติ, เอวํ ฆานมฺปิ อุทฺธคฺคํ หุตฺวา คนฺธปเวสกวาตากฑฺฒนตฺถํ อากาสชฺฌาสยํ โหติ. ยถา กุกฺกุโร พหิคามจารํ วิหาย อามิสคเวสี คามชฺฌาสโย มหานสาทินินฺนจิตฺโต โหติ, เอวํ ชิวฺหาปิ อาปชฺฌาสยา โหติ. ยถา จ สิงฺคาโล พหิสุสานจารํ วิหาย มํสคเวสี สุสานชฺฌาสโย โหติ, เอวํ กาโยปิ อนุปาทินฺนํ สุขสมฺผสฺสสยนาทึ ลภิตฺวาปิ อุปาทินฺนชฺฌาสโย โหติ. อฺํ หิ อุปาทินฺนกํ อลภมานา สตฺตา อตฺตโน ชณฺณุกานิ อุรนฺตรํ ปเวเสตฺวา หตฺถตเล สีสํ กตฺวาปิ นิปชฺชนฺติ. อาโลกวิวรวายุชลปถวิปจฺจยานิ เจตานิ วิฺาณุปฺปาทกานิ. เอวเมเตสํ ปฺจนฺนํ ปสาทานํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปเทสนิสฺสยโคจรชฺฌาสยปฺปจฺจยเภเทน ววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ, ยถา เจตสฺส, เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปาทารูปานํ ปทฏฺานํ เวทิตพฺพํ, วิเสสํ ปน วกฺขาม. ตยิทํ รูปํ นีลปีตโลหิโตทาตกาฬมฺชิฏฺสามฉายาตปอาโลกนฺธการาทิวเสน อเนกวิธํ. เกจิ ปน ‘‘อนฺธกาโร นาม อาโลกาภาวมตฺโต เอว, ตโต เอว ตตฺถ คตรูปานิ น ทิสฺสนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ยถา หิ นีลเมฆมณิอาทีนํ ฉายา อาโลกวิสทิสา วณฺณายตนภูตา โหติ, เอวํ ภิตฺติจฺฉทนภูมิปพฺพตาทิจฺฉายา จ ฆนีภูตา ฆฏรูปาทิจฺฉาทนโต อาโลกวิสทิโส อนฺธกาโรติ ¶ ทฏฺพฺโพ, โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน. โส คีตเภริสทฺทาทิวเสน อเนกวิโธ. ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน. โส มูลคนฺธสารคนฺธาทิวเสน อเนกวิโธ ¶ . ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน. โส มูลรสตจรสาทีนํ วเสน อเนกวิโธ.
อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. อุภินฺนมฺเปสํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทีนํ การณภาโว น สรสโต อตฺถิ เกนจิ ปจฺจเยน เนสํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏฺาเน อนาคตตฺตา, อตฺตโน ปน ชนกปจฺจยภูตอาคมนโตว. อิตฺถิปุริสานํ ปฏินิยตลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปภาวานุคุณรูปานมฺปิ นิยเมน อุปฺปชฺชนโต, ลิงฺคนิมิตฺตาทิโวหารานฺจ ตปฺปธานโต ปจฺจยภาโว, อินฺทฺริยภาโว จ ปริยายโต วุตฺโต. เตเนว หิ อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยาภาเวปิ ปุริสลิงฺคนิมิตฺตาทิพฺยฺชนํ, ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยาภาเวปิ อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตาทิพฺยฺชนฺจ ปุริมกมฺมโต เอว อุปฺปชฺชติ. ยทิ หิ เนสํ ตํตํอินฺทฺริเยเนว ปฏินิยตพฺยฺชนานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ทุติยพฺยฺชนสฺส อภาโว อาปชฺชติ. น หิ เตสํ ภาวทฺวยํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, สพฺพทาปิ พฺยฺชนทฺวยสฺส ภาวปฺปสงฺโค สิยา. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส หิ อิตฺถินฺทฺริยเมว วิชฺชติ, น อิตรํ. ตสฺส ปน ยทา อิตฺถิยํ ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยฺชนํ ปาตุภวติ, อิตฺถิพฺยฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ. ตถา อิตรสฺส อิตรํ. ยสฺมา ปเนสํ เอกเมว อินฺทฺริยํ นิยตํ ¶ , ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติ. ยถา เตสํ อุภโตพฺยฺชนกานํ กมฺมสหายํ ราคจิตฺตเมว พฺยฺชนการณํ, น ภาโว, เอวํ ปกติตฺถิปุริสานมฺปิ ภาวทฺวยชนกกมฺมาทิปจฺจโย เอว ตํตํลิงฺคนิมิตฺตาทิการณนฺติ คเหตพฺพํ. อุภยมฺปิ เจตํ ปมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺาติ, ตโต อปรภาเค ปฏิสนฺธิยเมว, สพฺเพสํ ปน ปวตฺเต เอว ปริวตฺตติ. อิเมสุ จ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนํ, ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺาติ. อิตฺถิลิงฺคํ ปน อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลากุสเลน อนฺตรธายติ, อิตรํ พลวกุสเลน ปติฏฺาติ. เอวํ อุภยมฺปิ สุคติยํ อกุสเลเนว อนฺตรธายติ, กุสเลเนว ปติฏฺาติ. กายปฺปสาโท วิย จ สกลสรีรพฺยาปกเมว, น จ กายปฺปสาทาทีนํ ิโตกาเส ติฏฺติ.
ยทิ เอวํ น สพฺพตฺถ กายภาวินฺทฺริยานีติ? เนวํ ปรมตฺถโต สพฺพตฺถ, วินิพฺภุชิตฺวา ปเนสํ ¶ โอกาสเภทํ ปฺาเปตุํ น สกฺกา รูปรสาทีนํ วิย. น หิ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิ. ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว คหณํ คจฺเฉยฺย. เอวํ กายภาวินฺทฺริยานิ ปรมตฺถโต น สพฺพตฺถ, น จ สพฺพตฺถ นตฺถิ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย เหฏฺา วุตฺตลกฺขณาทิววตฺถานโตปิ เจสํ อสมฺมิสฺสตา เทสโต น วิเวกาภาเวปิ. น เกวลฺจ อิมาเนว, สพฺพานิปิ รูปานิ อสมฺมิสฺสาเนว โหนฺติ. ยถา หิ ปฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏึ กตฺวา ทีเป ชลิเต กิฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกํ ชาลา อฺมฺํ อสมฺมิสฺสาว. เอวํ กายภาวินฺทฺริยาทีนิ เอกสฺมึ าเน สโมสฏานิปิ ภินฺนฏฺาเนสุ เหฏฺุปริยาทิวเสน นตฺถิ, ตานิปิ อสมฺมิสฺสาเนว โหนฺติ.
สหชรูปานํ ¶ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. อตฺถิกฺขเณ เอว เจตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, น ภงฺคกฺขเณ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาตี วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเว ธาตูนํ ธารณรสํ, อุพฺพหนปจฺจุปฏฺานํ. อิทํ ปน หทยวตฺถุ ยเทตํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฏฺปิตรตฺตปทุมมกุลสณฺานํ พหิ มฏฺํ, อนฺโต โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ, ปฺวนฺตานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปฺานํ มกุฬิตํ, หทยมํสยมกํ ปริกฺขิปิตฺวา วกฺกยกนกิโลมกปิหกาทโย ติฏฺนฺติ. ตสฺส สสมฺภารหทยมํสสฺส อนฺโต ปุนฺนาคฏฺิปติฏฺานมตฺเต อาวาฏเก สณฺิตํ อทฺธปสตมตฺตโลหิตํ สณฺาติ. ตฺจ ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวนอุทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ, พุทฺธิจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ นิทฺโธตชาติมณิ วิย ชุติมนฺตํ โหติ, พฺยาเปตฺวา สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ภูเตหิ กตูปการํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทิปริวุตํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนฺเจว ตํสมฺปยุตฺตานฺจ วตฺถุภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
อภิกฺกมาทิปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา สหชรูปกายสนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ปจฺจยาการวิการลกฺขณา กายวิฺตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา ¶ , จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ¶ ปจฺจยาการวิการลกฺขณา วจีวิฺตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา. อุโภเปตา กายวิปฺผนฺทนวจีโฆเสหิ สยํ วิฺเยฺยตฺตา, อธิปฺปายวิฺาปนโต จ ‘‘กายวจีวิฺตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ. จกฺขุโสตปถสฺมึ หิ ตฺวา เกนจิ หตฺถวิการสีสุกฺขิปนาทิกายวิกาเร, สทฺเท วา กเต ตถาปวตฺตรูปสทฺทายตนานิ จกฺขุโสตวิฺเยฺยานิ, น ตานิ วิฺตฺติโย, จิตฺตสมุฏฺิตกลาปคตาย ปน วาโยธาตุยา สหชาตรูปกายสนฺธารณจลนาทีนํ ปจฺจยภูโต วิกาโร กายวิฺตฺติ, ตถา จิตฺตสมุฏฺิตปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต อาการวิกาโร วจีวิฺตฺติ. น จ ตา จกฺขุโสตวิฺเยฺยา, ตา ปน มโนทฺวาริกชวเนหิ ตาลปณฺณาทิสฺาย อุทปานาทีนิ วิย ยถาคหิตกายวิการวจีโฆสานุสาเรน ติรจฺฉานานมฺปิ วิฺเยฺยา, ตทนุสาเรเนว ‘‘อิทฺจิทฺจ เอส กาเรติ, วทติ จา’’ติ อธิปฺปาโย จ วิฺเยฺโย โหติ, ตสฺมา สยํ วิฺเยฺยโต, อธิปฺปายวิฺาปนโต จ ‘‘วิฺตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ จ มโนทฺวาริกชวนวีถิยํ สตฺตสุ กามาวจรชวเนสุ กายวิฺตฺติชนเกสุ ปุริเมหิ ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺิตวาโยธาตุโย อุปตฺถมฺภนสนฺธารณกิจฺจเมว กาตุํ สกฺโกนฺติ, อภิกฺกมาทึ ปน นิปฺผาเทตุํ น สกฺโกนฺติ. สตฺตมชวนสมุฏฺิตา ปน เหฏฺา ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺิตวาโยธาตุโยปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพภารํ สกฏํ สตฺตมยุคยุตฺตโคโณ วิย อิตรฉยุคยุตฺตโคโณปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา รูปกายสฺส อภิกฺกมปฏิกฺกมาทึ กาเรตุํ สกฺโกติ, เอวํ วจีวิฺตฺติชนเกปิ สตฺตมชวเนหิ สมุฏฺิตาย ปถวีธาตุยาปิ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ¶ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. อิธ ปน ปุริมชวนสมุฏฺิตาย อุปตฺถมฺภกตฺตํ, สตฺตมชวนสมุฏฺิตาย จลนปจฺจยตฺตฺจ นตฺถิ เตสํ วาโยธาตุกิจฺจตฺตา, ปุริมสหคตา ปน ปจฺฉิมา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสมตฺถา โหติ, เสสํ ตาทิสเมว. จิตฺตสมุฏฺิตกาเย ปน วาโยธาตุยา จลนฺเต ตทุปตฺถมฺภิตเตสมุฏฺานิกานมฺปิ จลนโต สกลกายสฺส อภิกฺกมาทโย โหนฺติ อุทเก คจฺฉนฺเต ตตฺถ ปติตติณปณฺณานิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺานา, อสมฺผุฏฺภาวปจฺจุปฏฺานา, ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา, ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ, อโธ, ติริย’’นฺติ จ โหติ.
อทนฺธตาลกฺขณา ¶ รูปสฺสลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา. อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺสมุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺสกมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ อฺมฺํ น วิชหนฺติ, ครุถทฺธอกมฺมฺรูปปฏิปกฺขภาเวน จ สมุฏฺิตานํ อุตุจิตฺตาหารชานํ ลหุมุทุกมฺมฺภูตานํ รูปานํ วิการตาย จ ปริยายโต ครุถทฺธากมฺมฺภาววิโนทนกิจฺจา วุตฺตา, น ปน สภาวโต สยํ อวิชฺชมานตฺตา.
อาจยลกฺขโณ รูปสฺสอุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺสสนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธกรูปปทฏฺานา ¶ . อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ. สมฺปิณฺฑิตานํ หิ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ ปมุปฺปตฺติ อุปจโย นาม, อุปรูปรุปฺปตฺติ สนฺตติ นาม. เตเนว ตาสํ ปทภาชนีเย ‘‘โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๒) วุตฺตํ, อาการนานตฺตโต ปน วิสุํ อุทฺทิฏฺา.
รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺสชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา. ขเณ ขเณ ภิชฺชมานาปิ เจสา อุปาทินฺเนสุ ขณฺฑทนฺตาทิโต, อนุปาทินฺเนสุ รุกฺขลตาทีสุ วณฺณวิการาทิโต จ อนฺตรนฺตรา จ สุวิฺเยฺยวิการตฺตา ‘‘ปากฏชรา, สวีจิชรา’’ติ จ วุจฺจติ, มณิกนกจนฺทสูริยาทีสุ ทุวิฺเยฺยตฺตา, นิรนฺตรตฺตา จ ‘‘อปากฏชรา, อวีจิชรา’’ติ วุจฺจติ. อีทิเสสุ หิ กปฺปวินาสาทิกาเล วิการโต ชรา ปฺาเยยฺย. สพฺพทาปิ ปน อปฺายมานวิการตฺตา อรูปธมฺเมสุ ชรา ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม. น จ ตตฺถ วณฺณวิการาทโย ชรา เตสํ จกฺขุวิฺเยฺยโต. น หิ ชรา จกฺขุวิฺเยฺยา, มโนวิฺเยฺยา ปน โหติ. ยถา โอเฆน ปริภินฺนภูมิอาทิทสฺสเนน อทิฏฺโปิ โอโฆ สุวิฺเยฺโย โหติ, เอวํ วิการทสฺสเนน ชราติ คเหตพฺพํ.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺสอนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานา. น เกวลฺเจตานิ อุปจยาทิจตูหิ คหิตานิ ชาติชรามรณานิ รูปธมฺมานเมว ¶ , อรูปธมฺมานมฺปิ โหนฺติเยว. เอตานิ จ อิเมสํ สตฺตานํ อรฺปฺปเวสกปวิฏฺปริปาตกปติตฆาตกโจเรหิ ยถากฺกมํ สทิสานีติ ทฏฺพฺพานิ.
โอชาลกฺขโณ ¶ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโน. อยํ ลกฺขณาทิโต วินิจฺฉโย.
สงฺคหโต ปน สพฺพมฺเปตํ รูปํ ขนฺธโต เอกวิธํ รูปกฺขนฺโธว โหติ, ตถา อเหตุกํ สปฺปจฺจยํ สงฺขตํ โลกิยํ สาสวํ สฺโชนียํ โอฆนียํ โยคนียํ นีวรณียํ ปรามฏฺํ สํกิเลสิกํ อนารมฺมณํ อปฺปหาตพฺพนฺติอาทินา จ เอกวิธํ, ตํ ปุน ภูโตปาทายวเสน ทุวิธํ, ตถา นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนาทิวเสน จ. ตตฺถ ปถวีอาทีนิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ภูตรูปํ นาม, เสสํ อุปาทารูปํ นาม. ปถวีอาทโย สตฺตรส, กพฬีกาโร อาหาโร เจติ อฏฺารสวิธมฺปิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา นิปฺผนฺนรูปํ นาม, อิตรํ อนิปฺผนฺนรูปํ นาม. จกฺขาทโย ปฺจ ปสาทา, ภาวทฺวยํ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อฏฺวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ นาม, อิตรํ อนินฺทฺริยํ. ตานิ อินฺทฺริยานิ เจว หทยฺจาติ นววิธมฺปิ อุปาทินฺนํ, อิตรํ อนุปาทินฺนํ, ปฺจ ปสาทา, จตฺตาโร รูปสทฺทคนฺธรสา, อาโปธาตุวิวชฺชิตภูตตฺตยฺจาติ ทฺวาทสวิธมฺปิ โอฬาริกรูปํ, สนฺติเกรูปํ, สปฺปฏิฆรูปฺจ, เสสํ สุขุมรูปํ, ทูเรรูปํ, อปฺปฏิฆรูปฺจ. ปสาทา, หทยฺจ วตฺถุรูปํ, อิตรํ อวตฺถุรูปํ. ปสาทา, วิฺตฺติทฺวยฺจ ทฺวารรูปํ, อิตรํ อทฺวารํ. ปสาทา อชฺฌตฺติกรูปํ, โคจรคฺคาหิกรูปฺจ, อิตรํ พาหิรํ, อโคจรคฺคาหิกรูปฺจ. จตฺตาริ ภูตรูปานิ, รูปคนฺธรสโอชา จาติ อิทํ สุทฺธฏฺกํ อวินิพฺโภครูปํ นาม, อิตรํ วินิพฺโภครูปํ.
จกฺขุ นจกฺขูติ เอวมาทิวเสน จ ทุวิธํ โหติ. ปุน ตํ สนิทสฺสนตฺติกวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสโมฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สพฺพมฺปิ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. ตถา กมฺมชาทิตฺติกวเสน. ตตฺถ นววิธํ อุปาทินฺนรูปํ, สุทฺธฏฺกํ, อากาโส จ กมฺมชํ นาม, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยฺจ สทฺโท ¶ จ อกมฺมชํ นาม, อุปจยาทิจตุพฺพิธํ ลกฺขณรูปํ อชํ นาม. สุทฺธฏฺกํ, อากาโส, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยํ, สทฺโท จ จิตฺตชํ นาม, ตทวเสสํ ลกฺขณรูปวิรหิตํ อจิตฺตชํ นาม, ลกฺขณรูปํ อชํ นาม. สุทฺธฏฺกํ, อากาโส, ลหุตาทิตฺตยฺจ อาหารชํ นาม, เสสํ ลกฺขณวชฺชิตํ ¶ อนาหารชํ นาม, ลกฺขณํ อชํ นาม. สุทฺธฏฺกํ, อากาโส, ลหุตาทิตฺตยํ, สทฺโท จ อุตุชํ นาม, เสสํ ลกฺขณวิรหิตํ อนุตุชํ นาม, ลกฺขณํ อชํ นาม. ลกฺขณานิ หิ ชายมานชียมานปริภิชฺชมานธมฺมานํ สภาวตาย กุโตจิ ชาติโวหารํ น ลภนฺติ เภสมฺปิ ชาติอาทิปฺปสงฺคโต. น หิ ‘‘ชาติ ชายติ, ชรา ชีรติ, มรณํ มียตี’’ติ โวหริตุํ ยุตฺตํ อนวฏฺานโต. ตทวเสสานํ ปน อากาสวิฺตฺตาทิอนิปฺผนฺนานํ ยทิปิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตาย น กุโตจิ อุปฺปตฺติ อตฺถิ, ตถาปิ ตถา ตถา ปวตฺตรูปํ อุปาทาย เนสํ วิชฺชมานโวหารสฺเสว เหตุสมุปฺปนฺนโวหารสฺสาปิ วิโรธาภาวโต สเหตุกตา วุตฺตา. ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘รูปายตนํ…เป… รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตติ กพฬีกาโร อาหาโร. อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๐๒) ชาติยาปิ กุโตจิ ชาตตฺตํ วุตฺตํ, ตํ รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวลกฺขเณ ทิฏฺตฺตา รูปุปฺปตฺติกฺขเณ วิชฺชมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ชรามรณานํ ปน รูปุปฺปตฺติกฺขเณ อภาวโต น วุตฺตํ. ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) อิทํ ปน ชรามรณสีเสน ตถาปวตฺตวิฺาณนามรูปาทีนเมว คหิตตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ, ตํ อุปาทา, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ, ตํ อตฺถิ อุปาทา, อตฺถิ โน อุปาทาติ เอวมาทินา นเยนาปิ ติวิธํ โหติ.
ปุน ¶ ตํ สพฺพํ ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปายตนํ ทิฏฺํ นาม, สทฺโท สุตํ นาม, คนฺธรสโผฏฺพฺพานิ ปตฺวาว คเหตพฺพโต มุตํ นาม, เสสํ มนสา วิฺาตพฺพโต วิฺาตํ นาม. ตถา รูปรูปจตุกฺกาทิวเสน จตุพฺพิธํ, ตตฺถ อฏฺารสวิธํ นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ นาม, อากาโส ปริจฺเฉทรูปํ นาม, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยฺจ วิการรูปํ นาม, อุปจยาทิจตุพฺพิธํ ลกฺขณรูปํ นาม. ตถา หทยวตฺถุ วตฺถุ, น ทฺวารํ นาม, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารํ, น วตฺถุ นาม, จกฺขาทโย ปฺจ ปสาทา วตฺถุ เจว ทฺวารฺจ นาม, เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารํ นามาติ เอวมาทินา นเยน จตุพฺพิธํ.
ตํ ปุน เอกชาทิวเสน ปฺจวิธํ. นววิธํ หิ อุปาทินฺนรูปํ กมฺเมเนว, วิฺตฺติทฺวยฺจ จิตฺเตเนว อุปฺปชฺชนโต เอกชํ นาม, สทฺโท อุตุจิตฺเตหิ อุปฺปชฺชนโต ทฺวิชํ นาม, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปฺปชฺชนโต ติชํ นาม, สุทฺธฏฺกํ, อากาโส จ จตูหิปิ อุปฺปชฺชนโต จตุชฺชํ นาม, ลกฺขณานิ อชํ นาม. เอวมาทินา ปฺจวิธํ โหติ.
ตํ ปุน จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนอินฺทฺริยวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ. สตฺตวิฺาณธาตุวิฺเยฺยวเสน ¶ สตฺตวิธํ. ตเทว มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ ภูโตปาทายวเสน ทฺวิธา กตฺวา อฏฺวิธํ โหติ. ตตฺถ หิ อาโปธาตุ มโนวิฺาเณเนว วิฺเยฺยํ ภูตรูปํ นาม, อิตรํ ปสาทสหิตสุขุมรูปํ มโนวิฺาณวิฺเยฺโยปาทายรูปํ นาม. ตเทว ปุน มโนวิฺาณวิฺเยฺโยปาทายรูปํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยวเสน ทฺวิธา กตฺวา นววิธํ โหติ. ตํ ปุน ปสาทวิสยอาโปธาตุภาวหทยชีวิตปริจฺเฉทวิการลกฺขณอาหารวเสน ทสวิธํ โหติ.
ตเทว ปุน จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ ¶ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ อายตนโต เอกาทสวิธํ โหติ, ตถา ธาตุวเสน. ตตฺถ อาโปธาตุวิวชฺชิตภูตตฺตยํ โผฏฺพฺพายตนํ โผฏฺพฺพธาตุ ‘‘กายวิฺเยฺยํ, กายวิฺาณวิฺเยฺย’’นฺติ จ วุจฺจติ, สุขุมรูปํ ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตูติ, ตเทว ปสาทสหิตํ ‘‘มโนวิฺเยฺยํ, มโนวิฺาณวิฺเยฺย’’นฺติ จ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุวิวชฺชิตานฺเว ภูตานํ โผฏฺพฺพตา วุตฺตา, นนุ อาโปธาตุปิ สีตวเสน ผุสิตฺวา เวทิตพฺพาติ? น สีตสฺสาปิ เตโชธาตุตฺตา. อุณฺหเมว หิ สีตนฺติ พฺยปทิสฺสติ. กินากินตํ อุปาทาย รุกฺขาทิวิรฬจฺฉายา วิย, ตํ วา อุปาทาย สนฺทจฺฉายาทิ, อฺถา กสฺเสตํ สีตตฺตํ สภาวํ สิยา. ‘‘อาโปธาตุยา’’ อิติ เจ. ยทิ เอวํ อุณฺโหทกาทีสุ อาปตฺตํ น สิยา อาโปเตชานฺจ สหปวตฺตานํ วิรุทฺธลกฺขณตฺตา, น จ สา เตโชสนฺนิธาเน สีตตฺตํ วิหาย ติฏฺติ. น หิ สภาวา เกนจิ สหภาเวน ตํสภาวํ ชหนฺติ อภาวาปตฺติโต, นาปิสฺสา สีตภาวํ มฺุจิตฺวา อปรสภาโว อตฺถิ, เยน สหภาโว ยุชฺเชยฺย. ยทิ สิยา ‘‘อาโป สีตตฺต’’นฺติ, ภาวทฺวยํ สิยา อฺโฺวิลกฺขณสภาวตฺตา ภาวสฺส, อถาปิ น สีตตฺตํ, อาโปธาตุยา สรูปํ สีตคุโณ, โส จ อุณฺหสนฺนิธาเน วิคจฺฉติ, คุณีรูปเมว ติฏฺตีติ เจ? ตทา ตหึ สยํ อโผฏฺพฺพาว อาโปธาตุ, น นิยตผสฺสวตีติ จ สิยา, โย จ สีตผสฺโส คุโณติ สุวุตฺโต, โส อมฺเหหิ เตโชธาตุวิเสโสติ.
อยเมว วิเสโสติ เจ, นนุ สีตตฺตํ, อุณฺหตฺตฺจ อฺโฺวิรุทฺธํ, กถํ เตโชธาตุยา สภาวํ สิยาติ? นายํ โทโส เอกกลาเป เตสํ สมฺภวาภาวโต, ภินฺนกลาเปสุ ¶ ปน ปวตฺติยํ อาโลกนฺธการนีลปีตาทีนํ วณฺณายตนตา วิย เตโชธาตุตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ. ยทิ อาโปธาตุยา น สีตตฺตํ สรูปํ, กึ ปนสฺสา สรูปนฺติ? ทฺรวตา. ยทิ เอวํ ทฺรวตาปิ ผุสิตฺวา ¶ าตพฺพโต โผฏฺพฺพํ สิยาติ? น สีตาทึ ผุสิตฺวา มนสาว วณฺณํ ทิสฺวา าตพฺพโต. อนฺธกาเร สยนฺตา หิ อติสีตลตาย ปตฺตาทึ ผุสิตฺวา ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติ อาสงฺกิตา โหนฺติ, อุทกํ วา ผุสิตฺวา สปฺปาทิสฺิโน, ตสฺมา อโผฏฺพฺพเมว อาโปธาตุ, อิตรภูตตฺตยเมว โผฏฺพฺพนฺติ คเหตพฺพํ.
กึ ปเนตํ ภูตตฺตยํ เอกโต อารมฺมณํ กตฺวา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺโกติ, น สกฺโกตีติ? น สกฺโกติ. กสฺมา? อาภุชิตวเสน วา อุสฺสทวเสน วา เตสุ เอกเมวารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต. อาภุชิตวเสน หิ โอทนถาลิยํ สิตฺถํ คเหตฺวา ถทฺธมุทุภาวํ วีมํสนฺตสฺส, อุณฺโหทกภาชเน วา หตฺถํ โอตาเรตฺวา อุณฺหภาวํ วีมํสนฺตสฺส, อุณฺหสมเย วา วาตปานํ วิวริตฺวา วาเตน สรีรํ ปหราเปนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ กิฺจาปิ อิตรํ ภูตตฺตยมฺปิ อตฺถิ, ยถาภุชิตํ ปน ตํตํปถวีเตโชวาโยธาตุเมว ยถากฺกมํ อารพฺภ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อาภุชิตวเสน อารมฺมณํ กโรติ นาม. อุสฺสทวเสน ปน ภฺุชนสมเย สกฺขรํ ฑํสนฺตสฺส, มคฺเค วา อคฺคึ อกฺกมนฺตสฺส, พลววาเตน วา กณฺณสกฺขลิยมฺปิ ปหรนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ กิฺจาปิ อิตรภูตตฺตยมฺปิ อตฺถิ, ยถาอุสฺสทํ ปน ตํตํปถวีเตโชวาโยธาตุเมวารพฺภ ยถากฺกมํ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อคฺคิมฺหิ วา นิมุคฺคสกลสรีรสฺส ยทิปิ เอกปฺปหาเรน อคฺคินา กาโย ฆฏฺฏียติ, ยสฺมึ ยสฺมึ ปน าเน กายปฺปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ยตฺถ ยตฺถ วา ปน วิสยฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปมํ กายวิฺาณํ ¶ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา อิตรฏฺาเนสุ. ขณปริตฺตตาย ปน สหสา ปริวตฺติตฺวา อุปฺปชฺชนวเสน เอกปฺปหาเรน สกลสรีรํ ฑยฺหมานํ วิย ขายติ. น หิ เอกสฺมึ ขเณ พหูนิ วิฺาณานิ อุปฺปชฺชนฺติ, พฺยาเปตฺวา วา เอกํ. เอเกกสฺมึ ปน อวินิพฺโภเค กายทสเก เอกเมว กายวิฺาณํ อุสฺสทวเสน อุปฺปชฺชติ, เอวํ อิตรวตฺถูสุปิ วิฺาณานํ อวินิพฺโภเค ปเทเส เอเกกานเมว อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. เอวํ อุสฺสทวเสน อารมฺมณํ กโรติ นาม.
เกน ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณสงฺกนฺติ โหตีติ? อชฺฌาสยโต, วิสยาธิมตฺตโต วา. นานาาเนสุ หิ จิตฺตปฏิมาทีนิ ปสฺสิตุกามสฺส ปมํ เอกฏฺาเน ทิสฺวา ตโต อิตรฏฺาเนสุ จ รูปานิ ปสฺสิตุํ สรเสนาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อชฺฌาสยโต สงฺกนฺติ โหติ. รูปารมฺมณํ ปน มหนฺตมฺปิ ปสฺสนฺตสฺส สพฺพตูริยนิคฺโฆเส อุฏฺิเต ตํ วา สุณนฺตสฺส มนฺุามนฺุเ อธิมตฺตคนฺธรสโผฏฺพฺเพ ¶ อินฺทฺริเยสุ ฆฏฺฏิเต อิตริตเร จิตฺตํ สงฺกมติ, เอวํ วิสยาธิมตฺตโต สงฺกนฺติ โหตีติ อยเมตฺถ สงฺคหโต วินิจฺฉโย. สฺุโต, ปน อตีตาทิวเสน ปจฺเจกํ อนนฺตปฺปเภทโต จ วินิจฺฉโย จิตฺตวิภตฺติยํ วุตฺตนยานุสาเรน ยถานุรูปํ เวทิตพฺโพ.
สมุฏฺานโต, ปเนตฺถ ภวโยนีสุ ปวตฺติกฺกมโต จ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา – จตุสมุฏฺานิกานิ หิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ทสกาทิกลาปวเสเนว ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ ยถาสมฺภวํ สมุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ กมฺมเชสุ ตาว วีสติยา กามาวจรกุสลากุสเลหิ กามโลเกเยว สํเสทชานํ, โอปปาติกานฺจ ฉ วตฺถูนิ, ภาวทฺวเย อฺตรํ, ชีวิตฺจาติ อฏฺ รูปานิ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปาตุภวนฺติ. ตานิ จ สุทฺธฏฺกํ, ชีวิตฺจ ชีวิตนวกํ, ตเทว นวกํ จกฺขุนา สห ¶ จกฺขุทสกํ, โสเตน โสตทสกํ, ฆาเนน ฆานทสกํ, ชิวฺหาย ชิวฺหาทสกํ, กาเยน กายทสกํ, หทยวตฺถุนา วตฺถุทสกํ, ภาวฺตเรน ภาวทสกฺจาติ นว กลาปา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. นปุํสกานํ ปเนตฺถ ภาวทสกํ นตฺถิ, ตถา ชจฺจนฺธาทีนํ จกฺขุโสตฆานทสกานิ. เอวํ อณฺฑชชลาพุชานมฺปิ, เตสํ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห กายวตฺถุภาวทสกาเนว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปวตฺติกาเล ชีวิตนวกจกฺขุทสกาทีนิ ยถานุรูปํ อุปฺปชฺชนฺติ. รูปภเว ปน ฆานทสกาทิตฺตยํ, ภาวทสกทฺวยํ, อุทรคฺคินวกฺจ นตฺถิ, เสสานิ ปฺจหิ รูปาวจรกุสลกมฺเมหิ ปฏิสนฺธิโต ปภุติ อุปฺปชฺชนฺติ. อฺฺีนํ ปน ปฺจมชฺฌานกุสเลน ชีวิตนวกเมว. เอวํ กามรูปาวจรกมฺมสมุฏฺิตา นว รูปกลาปา ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว จุติจิตฺโตปริสตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติ, ตาว จิตฺตสฺส อุปฺปาทิติภงฺคสงฺขาเตสุ ตีสุ ขเณสุ นิรนฺตรํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปภุติ อนุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ.
จิตฺตชานิ ปน ปฺจโวการภเว ทฺวิปฺจวิฺาณอารุปฺปวิปากวชฺชิตปฺจสตฺตติจิตฺเตหิ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปตฺติกฺขเณ เอว สมุฏฺาปิตานิ ปมภวงฺคมุปาทาย จุติจิตฺตปริโยสานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว สุทฺธฏฺกํ, ตเทว กายวิฺตฺติยา สห กายวิฺตฺตินวกํ, วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ วจีวิฺตฺติทสกํ, ลหุตาทิตฺตเยน ลหุตาเทกาทสกํ, กายวิฺตฺติลหุตาทีหิ ทฺวาทสกํ, วจีวิฺตฺติสทฺทลหุตาทีหิ เตรสกฺจาติ ฉ กลาปา หุตฺวา ยถาโยคํ ปวตฺตนฺติ. รูปชนกจิตฺเตสุ เจตฺถ โสมนสฺสสหคตกามาวจรชวนานิ อิริยาปถวิฺตฺติหสนสหิตํ ¶ สพฺพํ จิตฺตชรูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, เสสกามาวจรชวนาภิฺาโวฏฺพฺพนานิ หสนวชฺชํ, อปฺปนาชวนานิ จ อิริยาปถาทิวิรหิตเมว, ยถาปวตฺตํ ปน อิริยาปถํ ¶ อวินสฺสมานํ อุปตฺถมฺเภนฺติ. เสสานิ ปน รูปาวจรวิปากมโนธาตุตทารมฺมณานิ เอกูนวีสติ ตมฺปิ น กโรนฺติ, สุทฺธฏฺกํ, สทฺทนวกํ, ลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกฺจาติ จตฺตาโร กลาเป อุปฺปาเทนฺติ, ตตฺถาปิ สพฺเพสมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, อรหนฺตานํ จุติจิตฺตานิ, อรูปภวูปปนฺนานิ จ น กิฺจิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, อารุปฺปวิปากทฺวิปฺจวิฺาณานิ สพฺพถา น อุปฺปาเทนฺตีติ.
อาหารชานิ ปน กามภเว เอว อชฺโฌหฏาหาเร ิเตน ิติปฺปตฺเตน โอชาสงฺขาเตน อาหาเรน สมุฏฺิตานิ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว สุทฺธฏฺกํ, ลหุตาเทกาทสกฺจาติ ทฺเว กลาปา หุตฺวา ยาวตายุกํ ปวตฺตนฺติ, น รูปภูมิยํ. อุตุชานิ อชฺฌตฺติกพาหิเรน เตโชธาตุสงฺขาเตน ิติปฺปตฺเตน อุตุนา อชฺฌตฺตสนฺตาเน สมุฏฺิตานิ สุทฺธฏฺกํ, สทฺทนวกํ, ลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกฺจาติ จตฺตาโร กลาปา หุตฺวา ยาวตายุกํ, พหิทฺธา ปน ปถวีปพฺพตเทวพฺรหฺมวิมานาทีสุ สุทฺธฏฺกํ, สมุทฺทโฆสาทิสทฺทนวกฺจาติ ทฺเว กลาปาว หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. อากาสลกฺขณานิ เจตฺถ สพฺพกลาเปสุ วิชฺชมานานิปิ กลาปสงฺคเห โวหาราภาวา น คณียนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ เจตฺถ อุตุจิตฺตาหารชานิ น โหนฺติ, น สพฺพตฺถาปิ อุปฺปตฺติกฺขเณ ชรามรณานีติ เอวํ จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส ภวโยนีสุ, ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ จ ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ.
อปิจ ทฺวาจตฺตาลีสาย โกฏฺาสานํ วเสนาปิ เจตฺถ ตสฺส อชฺฌตฺตํ, มหาภูตาทิวเสน พหิทฺธา จ ปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา – อชฺฌตฺติกา หิ เกสา โลมา…เป… กรีสํ มตฺถลุงฺคนฺติ อิเม วีสติ ปถวาธิกโกฏฺาสา, ปิตฺตํ…เป… มุตฺตนฺติ อิเม ทฺวาทส อาปาธิกโกฏฺาสา, เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน ¶ จ ชีรติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมาปริณามํ คจฺฉตีติ อิเม จตฺตาโร เตชาธิกโกฏฺาสา, อุทฺธํคโม อโธคโม กุจฺฉิสโย โกฏฺาสโย องฺคมงฺคานุสารี อสฺสาสปสฺสาโส จาติ อิเม ฉ วายุอธิกโกฏฺาสาติ ทฺเวจตฺตาลีส โกฏฺาสา โหนฺติ. เตสุ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺาสา อุตุชา. เอวเมเตสุ เอเกกํ อุตุชฏฺกเมว โหติ, เสโท อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม จตฺตาโร อุตุจิตฺตชา, เตสุ เอเกกสฺมึ ทฺเว ทฺเว อฏฺกา โหนฺติ. อสิตาทิปริปาจโก ¶ เตโช กมฺมโชว, ตตฺถ ชีวิตนวกเมว. อสฺสาสปสฺสาโส ปน จิตฺตโชว, ตตฺถ จิตฺตชสทฺทนวกเมว. อิเม ทส โกฏฺาเส เปตฺวา เสสา ทฺวตฺตึส จตุชา.
ตตฺถ อฏฺสุ เตโชวาโยโกฏฺาเสสุ เอเกกสฺมึ ชีวิตนวกฺเจว ตีณิ จ อุตุจิตฺตาหารชฏฺกานิ โหนฺติ, วาโยโกฏฺาเสสุ เจตฺถ อุตุจิตฺตชสทฺทนวกมฺปิ โหติ, เสเสสุ จตุวีสติยา โกฏฺาเสสุ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานํ เปตฺวา สพฺพตฺถ ทฺเว กายภาวทสกานิ, ตีณิ จ อฏฺกานิ, มํสมุตฺเตสุ ปน เกสาทีสุ อุตุชฏฺกเมว โหติ. ตานิ จ ยถาวุตฺตทสกนวกฏฺกานิ สกลสรีรพฺยาปีสุ ตจมํสรุหิราทีสุ, อพฺยาปีสุ จ เกสาทีสุ โกฏฺาเสสุ อวินิพฺโภเค เอกสฺมึ อณุปเทเส โหนฺตีติ ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณา, อนนฺตธาตุปจฺจยตฺตา เตสํ สรีรสฺมึ หิ ปรมาณุเภทสฺจุณฺณานิ อนนฺตานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ เจว สอุปาทารูปานิ จ อฺโฺปจฺจยภูตานิ อชฺฌตฺตํ ทฺวาจตฺตาลีสโกฏฺาสสรีราโรหปริณาหสณฺานาทินา, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตาทินา จ อากาเรน ยถาปจฺจยํ สมุปฺปนฺนานิ. มายาการาทโย วิย น พาลชนปฺปโพธกานิ โหนฺติ.
ปถวีธาตุ ¶ เจตฺถ สุขุมสฺจุณฺณา รชภูตา เอว อาโปธาตุยา สงฺคหิตา, เตโชธาตุยา อนุปาลิตา, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา, วณฺณาทีหิ ปริวาริตา น วิกิริยมานา อชฺฌตฺตํ อิตฺถิปุริสมิคปกฺขิเทวพฺรหฺมาทิสรีรภาวํ, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตรุกฺขเทวพฺรหฺมโลกจนฺทสูริยนกฺขตฺตมณิกนกาทิภาวฺจ อุปคจฺฉติ, ยูสคตา พนฺธนภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺิตา. อวเสสานุปาลนวิตฺถมฺภนปริปาจนปริวาริตา น ปคฺฆรติ, อปคฺฆรมานา ปีณิตภาวํ ทสฺเสติ, อุสุมตฺตคตา เตโชธาตุ เสสธาตุปติฏฺานสงฺคหวิตฺถมฺภนปริวาริตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติฺจสฺส อปูติภาวฺจ สาเธติ, วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนสมุทีรณสภาวา เสสธาตุปติฏฺานสงฺคหานุปาลนปริวาริตา วิตฺถมฺเภติ จาเลติ, สรีรวิมานาทีนํ คมนาทิปทวีติหรณาทีนํ ิติฺจ สมฺปาเทติ. จตสฺโสปิ เจตา สมฺภูย ปถวีอธิกตาย เกสาทิภาวํ, ปถวีปพฺพตาทิภาวฺจ, อาปาธิกตาย ปิตฺตาทิภาวํ, สมุทฺทชลาทิภาวฺจ, วายุอธิกตาย อุทฺธงฺคมวาตาทิภาวํ, ปถวีสนฺธารกวาตาทิภาวฺจ, เตชาธิกตาย ปริปาจกคฺคิอาทิภาวํ, นรกคฺคิอาทิภาวฺจ สาเธนฺติ, ยาสํ ปโกเปน โรคชรามรณฺเจว กปฺปวินาสาทโย จ โหนฺติ. เอวเมตาสํ จุณฺณวิจุณฺณานํ ธาตูนํ สฺจยตฺตา ปจฺเจกํ ¶ อนนฺตาปริมาณา กลาปา เอว อชฺฌตฺติกโกฏฺาสา โหนฺติ, ตถา พาหิรานิ รูปานิ. ตานิ จ เตน เตน ปจฺจเยน ตถาตถากาเรน สมุทิตาว อุปฺปชฺชนฺติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จ.
ยทิ ปมํ ธาตุโย อณุรูเปน ตฺวา ปจฺฉา สํยุชฺชนฺติ, ตถา าเน วินิโยคาภาวโต อปเรนาปิ ปริยาเยน เจตฺถ กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อาหารชํ ¶ อาหารปจฺจยํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อุตุชํ อุตุปจฺจยํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, จิตฺตชํ จิตฺตปจฺจยํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ เอวํ สมุฏฺานเภโท เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อุปาทินฺนรูปํ กมฺมชํ นาม, มํสมุตฺตเกสโลมทนฺตสิงฺฆาณิกาทิ กมฺมปจฺจยํ นาม, สมฺปตฺติกรมหาเมฆปถวีปพฺพตาทิ, จกฺกรตนเทววิมานาทิ จ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. อาหารโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ อาหารชํ นาม, กพฬีกาโร อาหาโร อาหารชสฺส ชนโก หุตฺวา กมฺมชสฺส อนุปาลโก โหตีติ ตทนุปาลิตํ กมฺมชรูปํ อาหารปจฺจยํ นาม, วิสภาคาหารํ เสวิตฺวา อาตเป คจฺฉนฺตสฺส กาฬกุฏฺาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิทํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. กมฺมชอุตุโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ อุตุชํ นาม, ตสฺมึ อุตุ อฺํ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยํ นาม, ตสฺมิมฺปิ อุตุ อฺํ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. เอวํ อุปาทินฺนเก ติสฺโส เอว สนฺตติโย ฆฏฺเฏตุํ สกฺโกนฺติ, อนุปาทินฺนเก ปน วลาหโก อุตุชํ นาม, วุฏฺิธารา อุตุปจฺจยํ นาม, เทเว ปน วุฏฺเ ปถวี คนฺธํ มฺุจติ, พีชานิ วิรุหนฺตีติ เอวํ ยํ อนนฺตํ สนฺตติวเสน ปวตฺตํ, เอตํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. จิตฺตโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกาทิ จิตฺตชํ นาม, จิตฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจยภาเวน อุปตฺถมฺภิโต กาโย จิตฺตปจฺจยํ นาม, อภิฺาจิตฺเตน พหิทฺธา สมุฏฺาปิตหตฺถิอสฺสาทิกํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. ปกิณฺณกกถา.
รูปาพฺยากตํ นิฏฺิตํ.
นิพฺพานาพฺยากตวณฺณนา
นิพฺพานาพฺยากตํ ปน ภูมิโต โลกุตฺตรเมว, ธมฺมโตปิ จ เอกเมว, เภโท นตฺถิ, ลกฺขณาทิโต ปน สนฺติลกฺขณํ ¶ นิพฺพานํ, นิวตฺติลกฺขณํ, อสงฺขตลกฺขณํ วา, อจฺจุติรสํ ¶ , อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, อสงฺขตตาย ปนสฺส การกเหตุวิรหโต ปทฏฺานํ นตฺถิ, ปาปกเหตุวเสน ปเนตํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๒๐๖) ‘‘อริยมคฺคปทฏฺาน’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สงฺคหโต ปน เภทาภาวา ขนฺเธสุ สงฺคหํ น คจฺฉติ, อายตนาทีสุ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหํ คจฺฉติ. สฺุโต ปน อตฺตสฺุํ, สลกฺขณธารณโต อนตฺตกํ ธมฺมมตฺตํ, อสงฺขตตาย วา อจฺจนฺตตฺตา จ อนิจฺจตาสฺุํ, ทุกฺขตาสฺุํ, ราคาทิสฺุํ, นิมิตฺตสฺุนฺติ ปวตฺตํ สฺุนฺติ คเหตพฺพํ.
เภทโต ปน สนฺติลกฺขณาทิสภาวโต เอกวิธมฺปิ การณปริยายโต สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจติ ทุวิธํ โหติ. สรสวเสน ปน ปริกปฺปิตาการเภทโต สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ติวิธํ โหติ. สงฺขตธมฺมเภทมุปาทาย ปฏิกฺขิปิตพฺพาการโต น จิตฺตํ, น เจตสิกํ, น รูปํ, น อตีตํ, น อนาคตํ, น ปจฺจุปฺปนฺนํ, น มคฺโค, น ผลนฺติอาทินา อนนฺตปฺปการํ โหติ.
นิพฺพานาพฺยากตํ นิฏฺิตํ.
เอวํ อิมสฺมึ กุสลตฺติเก อวุตฺโต สภาวธมฺโม นาม นตฺถิ. อสภาวธมฺเมสุ ปเนตฺถ กิฺจาปิ รูปธมฺมานํ ปริจฺเฉทากาสลกฺขณานิ เอว วุตฺตานิ, กสิณาทิปฏิภาคนิมิตฺตานิ ปน กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, วิฺาณาภาโว, นิโรธสมาปตฺติ, ติสฺโส นามปุคฺคลอุปาทาปฺตฺติโย, อรูปธมฺมานํ อนิจฺจตาทิลกฺขณาทโย จ น วุตฺตา, ตถาปิ เตสมฺปิ สภาวธมฺมพฺยติเรกาภาวโต คหณํ โหติ, ตสฺมา อยํ ติโก นิปฺปเทสตฺติโกติ เวทิตพฺโพ ¶ . ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ ปฺตฺติคฺคหณาภาเวปิ นิรวเสสปรมตฺถคฺคหเณเนว นิปฺปเทสตา, วิปริยายโต สปฺปเทสตา จ เวทิตพฺพา. ยตฺถ ปน สมฺมุติคฺคหณํ อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม.
รูปนิพฺพานกณฺโฑ นิฏฺิโต.
อิติ โมหวิจฺเฉทนิยา
อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย
กุสลตฺติกสํวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนาตฺติกาทิวณฺณนา
อิทานิ ¶ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติกาทีนํ อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตา, ยสฺมา ปน ยฺวายํ กุสลตฺติกสฺส –
‘‘อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;
อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโต’’ติ. –
อาทินา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิโต จตุพฺพิธา โหนฺติ กามาวจรา…เป… โลกุตฺตรา’’ติเอวมาทินา วินิจฺฉยนโย วุตฺโต, โส เอว เสสตฺติกทุกานมฺปิ ยถาโยคํ โหติ. ยถา หิ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ตาว ธมฺมา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา โลกุตฺตรา’’ติอาทินา อนุกฺกเมน สพฺพตฺติกทุกานมฺปิ ปณฺฑิเตหิ สกฺกา วินิจฺฉยนยํ สลฺลกฺเขตุํ, ตสฺมา ตํ วิตฺถารนยํ วชฺเชตฺวา นิกฺเขปกณฺเฑ, อตฺถุทฺธารกณฺเฑ จ วุตฺตานุสารโต นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน เวทนาตฺติกาทีนํ ติกทุกานํ –
ปทตฺถา ตํสรูปา จ, นวตฺตพฺพวิภาคโต;
วินิจฺฉโย วิชานีโย, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ.
ตตฺถ ¶ เวทนาตฺติเก ปทตฺถโต ตาว ‘‘สุขาย เวทนายา’’ติอาทีสุ สุข-สทฺโท สุขเวทนาสุขมูลสุขารมฺมณสุขเหตุสุขปจฺจยฏฺานอพฺยาพชฺฌนิพฺพานาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๓๒; ธ. ส. ๑๖๕; วิภ. ๕๙๔) สุขเวทนาย ทิสฺสติ. ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๙๔) สุขมูเล. ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๖๐) สุขารมฺมเณ. ‘‘สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ, ยทิทํ ปฺุานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๗.๖๒; อิติวุ. ๒๒) สุขเหตุมฺหิ. ‘‘ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว สุขา สคฺคา (ม. นิ. ๓.๒๕๕). น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๑) อาทีสุ สุขปจฺจยฏฺาเน. ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา ¶ เอเต ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๘๒) อพฺยาพชฺเฌ. ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๐๓-๒๐๔; ม. นิ. ๒๑๕, ๒๑๗) นิพฺพาเน. อิธ ปนายํ สุขเวทนายเมว ทฏฺพฺโพ.
เวทนา-สทฺโท ‘‘วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๐๘) เวทยิตสฺมึ เยว วตฺตติ. ทุกฺข-สทฺโท ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุทุกฺขารมฺมณทุกฺขปจฺจยทุกฺขปจฺจยฏฺานาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ‘‘ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๓๒; ธ. ส. ๑๖๕; วิภ. ๕๙๔) ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติ. ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๘๗; วิภ. ๑๙๐) ทุกฺขวตฺถุสฺมึ. ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๖๐) ทุกฺขารมฺมเณ. ‘‘ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๑๗) ทุกฺขปจฺจเย. ‘‘ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๕๐) ทุกฺขปจฺจยฏฺาเน. อิธ ปนายํ ทุกฺขเวทนายเมว ทฏฺพฺโพ.
วจนตฺโถ ¶ ปเนตฺถ – สุขยติ สตฺตํ, สุฏฺุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขา, กายิกเจตสิกานํ สุขโสมนสฺสานเมตํ อธิวจนํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, กายิกเจตสิกานํ ทุกฺขโทมนสฺสานเมตํ อธิวจนํ. น ทุกฺขา น สุขาติ อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาเยตํ อธิวจนํ. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอวํ ตีหิ ปเทหิ ปฺจวิธาปิ เวทนา คหิตา. สพฺพาปิ อารมฺมณรสํ เวทิยนฺติ อนุภวนฺตีติ เวทนา. โย ปนายํ ตีสุปิ ปเทสุ สมฺปยุตฺต-สทฺโท, ตสฺสตฺโถ – สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตา, กตเรหิ ปกาเรหีติ? ‘‘อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา’’ติ (กถา. ๔๗๓) เอวํ วุตฺเตหิ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ จตูหิ ปกาเรหิ. อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เจส. อารุปฺเป หิ วินาปิ เอกวตฺถุกภาวํ สมฺปโยโค ลพฺภตีติ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถโต วินิจฺฉโย.
ตํสรูปาติ ตสฺส ปทตฺถสฺส สรูปมตฺตทสฺสนโต. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, โสมนสฺสสหคตานิ อฏฺารส กามาวจรจิตฺตานิ, ปมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกานิ จตุจตฺตาลีส รูปาวจรโลกุตฺตรจิตฺตานิ จาติ เตสฏฺิ จิตฺตานิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม ¶ . ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ จาติ ตีณิ จิตฺตานิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม. เสสานิ อุเปกฺขาสหคตานิ ปฺจปฺาส จิตฺตานิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม. ยถา จ จิตฺตานํ สุขาทิสมฺปโยโค, เอวํ ตํจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ เจตสิกานมฺปิ. น เกวลฺจ เอตฺเถว, อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ จิตฺตวเสเนว ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ¶ . ยตฺถ ปน วิเสโส โหติ, ตตฺถ วกฺขาม. อิธ ปน เจตสิเกสุ สปฺปีติกานิ เวทนาวชฺชิตานิ ฉ เจตสิกานิ เอว ปฺจหิปิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตานิ, อิตรานิ ปน กายิกสุขทุกฺขวชฺชิตาหิ ตีเหว. เตสุ จ ปีติวชฺชิตา ปฺจ ยถาโยคิกา เจว โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ ถินํ มิทฺธฺจาติ อิเม เอกาทส ยถาโยคํ ตีหิปิ. ตตฺถาปิ วิตกฺกวิจารา มหคฺคตโลกุตฺตรภูตาย สุขาย เอว, ปีติ ปน สพฺพตฺถ สุขาย เอว, โทสอิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิ ทุกฺขาย เอว, วิจิกิจฺฉา อุเปกฺขาย เอว, เสสานิ อฏฺวีสติโสมนสฺสุเปกฺขาหิ เอว เวทนาหิ สมฺปยุตฺตานิ, ตตฺถาปิ กรุณามุทิตา มหคฺคตภูตาย สุขาย เอวาติ อยํ วิเสโส. เสสํ จิตฺตสมฺปโยคสทิสํ. อยํ สรูปโต วินิจฺฉโย.
นวตฺตพฺพวิภาคโตติ อิมสฺมึ ติเก สพฺพา เวทนา สพฺพํ รูปํ นิพฺพานํ สมฺมุติโยติ อิเม ธมฺมา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา. น หิ เวทนา เวทนาย สมฺปยุตฺตา โหติ รูปาทโย วา, ตสฺมา อิเม อิมสฺมึ ติเก น ลพฺภนฺติ. อยฺจ สปฺปเทสตฺติโก โหติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพโยชนา. ยํ ยสฺมิฺจ น วุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส สปฺปเทสตา เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ ปน ยตฺถ อสงฺคหิตา ธมฺมา โหนฺติ, ตตฺถ เตสํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม นวตฺตพฺพา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เตนสฺส สปฺปเทสตาปิ าตพฺพา. ยตฺถ ปน อสงฺคหิตา นตฺถิ, ตํ นิปฺปเทสนฺติ วกฺขาม. เตน ตตฺถ นวตฺตพฺพาภาโวปิ วิฺาตพฺโพ. สพฺพตฺถ ปน มาติกํ อนุทฺธริตฺวาว ปทตฺถํ, ตํสรูปวิภาคฺจ วกฺขาม. อยํ นวตฺตพฺพวิภาคโต วินิจฺฉโย.
เวทนาตฺติกํ นิฏฺิตํ.
วิปากตฺติเก ¶ อฺมฺวิสิฏฺานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. กิฺจาปิ อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมาปิ กมฺมสมุฏฺานา ¶ อตฺถิ, อนารมฺมณตฺตา ปน เต กมฺมสริกฺขกา น โหนฺตีติ สารมฺมณา อรูปธมฺมาว กมฺมสริกฺขตฺตา วิปากาติ วุตฺตา พีชสริกฺขกํ ผลํ วิย. ยถา หิ สาลิพีชโต นิกฺขนฺตสีสเมว สาลิผลนฺติ วุจฺจติ, น องฺกุราทีนิ, ตานิ ปน ‘‘สาลิชาตานิ, สาลินิพฺพตฺตานิ จา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ กมฺมสทิสา อรูปธมฺมาว ‘‘วิปากา’’ติ วุจฺจนฺติ, รูปธมฺมา ปน กมฺมชา ‘‘อุปาทินฺนา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิปากธมฺมธมฺมาติ วิปากสภาวา ธมฺมา. ยถา หิ ชาติชราสภาวา สตฺตา ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ วิปากชนกฏฺเน วิปากสภาวา วิปากปกติกา ธมฺมาติ อตฺโถ. ตติยปทํ อุภยสภาวปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ, อยํ ปทตฺโถ.
ตตฺถ จตูสุ ภูมีสุ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตานิ วิปากา นาม, ตถา เอกวีสติ กุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ จาติ เตตฺตึส วิปากธมฺมธมฺมา นาม, ตีสุ ภูมีสุ วีสติ กิริยจิตฺตานิ, สพฺพฺจ รูปํ, นิพฺพานฺจาติ อิเม เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา นาม. เจตสิเกสุ ปน จุทฺทส อกุสลา วิปากธมฺมธมฺมา เอว, วิรติโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, ตทวเสสา ปน สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาติ จิตฺตํ วิย ติวิธา โหนฺตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ จิตฺตสมํ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ.
วิปากตฺติกํ นิฏฺิตํ.
อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาทิฏฺีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนา ผลภาเวน คหิตาติ อุปาทินฺนา, อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา อุปาทานสมฺพนฺเธน อุปาทานานํ หิตาติ อุปาทานิยา, อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํ. อุปาทินฺนา จ ¶ เต อุปาทานิยา จาติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, สาสวกมฺมนิพฺพตฺตานํ รูปารูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. อิมินา นเยน เสสปททฺวเยปิ ปฏิเสธสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ทฺวตฺตึส โลกิยวิปากจิตฺตานิ, นว กมฺมชกลาปา จ อุปาทินฺนุปาทานิยา นาม. อวเสสโลกิยจิตฺตานิ เจว อกมฺมชรูปกลาปา จ อนุปาทินฺนุปาทานิยา นาม. โลกุตฺตรจิตฺตนิพฺพานานิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา นาม. กิฺจาปิ ขีณาสวานํ อุปาทานกฺขนฺธา ¶ ‘‘อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร’’ติอาทินา วทนฺตานํ ปเรสํ อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ, มคฺคผลนิพฺพานานิ ปน ทิวสํ สนฺตตฺตอโยคุโฬ วิย มกฺขิกาหิ เตชุสฺสทตฺตา อุปาทาเนหิ อนุปาทินฺนาเนว. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิเกสุปิ เอเสว นโย. เจตสิเกสุ ปน กุสลา อนุปาทินฺนุปาทานิยา เอว, กรุณามุทิตา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา วิรติโย ปน สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา, เสสา จิตฺตํ วิย ติวิธา โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ. อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติกํ.
สํกิเลเสตีติ สํกิเลโส, วิพาธติ อุปตาเปตีติ อตฺโถ. สํกิเลเสน สมฺปยุตฺตา สํกิลิฏฺา, สํกิเลสสหคตาติ อตฺโถ. อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตเนน สํกิเลสํ อรหนฺติ, สํกิเลเส วา นิยุตฺตา ตสฺส อารมฺมณภาวํ อนติกฺกมนโตติ สํกิเลสิกา, สํกิเลสสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํ. สํกิลิฏฺา จ เต สํกิเลสิกา จาติ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. เสสปททฺวยํ ปุริมตฺติเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา นาม. เสสโลกิยจิตฺตานิ เจว สพฺพํ รูปฺจ ¶ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา นาม. โลกุตฺตรจิตฺตานิ, นิพฺพานฺจ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกาว, กรุณามุทิตา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกาว, เสสกุสลาพฺยากตา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกาติ ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. สํกิลิฏฺสํกิเลสิกตฺติกํ.
สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺกา, ตถา สห วิจาเรน สวิจารา, สวิตกฺกา จ เต สวิจารา จาติ สวิตกฺกสวิจารา. อุภยรหิตา อวิตกฺกอวิจารา. วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว มตฺตา ปมาณเมเตสนฺติ วิจารมตฺตา, วิจารโต อุตฺตรึ วิตกฺเกน สทฺธึ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อวิตกฺกา จ เต วิจารมตฺตา จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา.
ตตฺถ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺตานิ เจว เอกาทส มหคฺคตโลกุตฺตรปมชฺฌานิกจิตฺตานิ ¶ จ ตํสมฺปยุตฺเตสุ วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา เสสา จ สวิตกฺกสวิจารา นาม. เตสุ วิตกฺโก เอกาทส ทุติยชฺฌานิกมหคฺคตโลกุตฺตรานิ จ ตํสมฺปยุตฺเตสุ วิจารํ เปตฺวา เสสา จ อวิตกฺกวิจารมตฺตา นาม. ทุติยชฺฌานิเกสุ วิจาโร, เสสา ปฺจจตฺตาลีส มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานิ, ทฺวิปฺจวิฺาณานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จ สพฺพฺจ รูปํ, นิพฺพานฺจ อวิตกฺกอวิจารา นาม. อปิจ กุสลเจตสิกา สวิตกฺกสวิจาราว, วิตกฺโก อวิตกฺกวิจารมตฺโตว, วิจาโร ปน ทุติยชฺฌานิเกสุ สิยา อวิตกฺกอวิจาโร, สวิตกฺกจิตฺเตสุ สิยา น วตฺตพฺโพ, อวเสสา ปน สพฺเพ เจตสิกา ธมฺมา ติธาปิ โหนฺติ. อิมสฺมึ ปน ติเก วิตกฺกสหชาโต วิจาโรว น วตฺตพฺโพ. วิตกฺกตฺติกํ.
ปีติยา ¶ สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาติ ปีติสหคตา, ปีติสมฺปยุตฺตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา. สา หิ สุขทุกฺขาการปฺปวตฺตึ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺิตตฺตา เตนากาเรน ปวตฺตตีติ อุเปกฺขา. อิติ เวทนาตฺติกโต ปททฺวยเมว คเหตฺวา นิปฺปีติกสุขสฺส สปฺปีติกสุขโต วิเสสทสฺสนวเสน อยํ ติโก วุตฺโต.
ตตฺถ ปีติ ปฺจวิธา ขุทฺทิกา ขณิกา โอกฺกนฺติกา อุพฺเพคา ผรณาติ. ตตฺถ ขุทฺทิกา ปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกา ปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกา ปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพคา ปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา. ผรณาย ปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย, มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติ. ตตฺถ ผรณา รูปาวจรโลกุตฺตราว, เสสา กามาวจราว.
สุขํ ปน กายิกํ, เจตสิกฺเจติ ทุวิธํ โหติ. สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ. ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ. กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ สุขสหคตา, อุเปกฺขาสหคตา จ เวทนาตฺติเก วุตฺตาว, สุขสหคตํ ปน กายวิฺาณํ, มหคฺคตโลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเต จ วชฺเชตฺวา เสสา ปีติสหคตา นาม, ตตฺถ ปีติ น ปีติสหคตา, สุขสหคตาว โหติ ¶ , สุขํ ปน ปีติสหคตํ นาม สิยา น ปีติสุขสหคตา. อิมสฺมึ ติเก ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, รูปํ, นิพฺพานฺจ นวตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน ปีติ สุขสหคตาว, วิจิกิจฺฉา อุเปกฺขาสหคตาว, โลภทิฏฺิมานา, ปฺจวีสติ กุสลาพฺยากตา จ ติธาปิ โหนฺติ, เจตสิกสุขํ สิยา ปีติสหคตํ, ปมทุติยตติยชฺฌานิเกสุ จตุตฺถชฺฌานิเกสุ สิยา นวตฺตพฺพํ, กายิกํ ปน สุขํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ สพฺพา จ อุเปกฺขา โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจฺจ นวตฺตพฺพาว, เสสา สตฺตรส ธมฺมา สิยา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพาปิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปีติตฺติกํ.
ทสฺสเนนาติ โสตาปตฺติมคฺเคน. โส หิ ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺโต. โคตฺรภุ ปน กิฺจาปิ ปมตรํ ปสฺสติ, ยถา ปน รฺโ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘‘ทิฏฺโ เต ราชา’’ติ ปุฏฺโ ทิสฺวาปิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘‘น ปสฺสามี’’ติ วทติ, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺส อภาวา ‘‘ทสฺสน’’นฺติ น วุจฺจติ. ตํ หิ าณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ติฏฺติ. ภาวนายาติ เสสมคฺคตฺตเยน. เสสมคฺคตฺตยํ หิ ปมมคฺเคน ทิฏฺสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, อทิฏฺปุพฺพํ กฺจิ น ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ.
ตตฺถ จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสหคโต จาติ ปฺจ ทสฺสเนน ปหาตพฺพาว, อุทฺธจฺจสหคโต ภาวนาย เอว ปหาตพฺโพ, อวเสสา ฉ อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อปายเหตุภาเวน ปวตฺติโต, อปฺปวตฺติโต จ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, สิยา ภาวนายปหาตพฺพา, อกุสลวชฺชิตา ¶ ปน สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา, รูปํ, นิพฺพานฺจ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ทสฺสเนนปหาตพฺพาว, เสสา อกุสลา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, สิยา ภาวนายปหาตพฺพาติ ติชาติกา เตรสวิธา โหนฺติ, วุตฺตาวเสสา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพาว. ยํ ปน ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ¶ เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๖) นเยน กุสลาพฺยากตานมฺปิ ปหานํ อนฺุาตํ, ตํ เตสํ มคฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต อุปนิสฺสยปจฺจยานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา ปหีนาติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกํ.
ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ตติยปเท ปน เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตรถา หิ อเหตุกานํ อคฺคหณํ ภเวยฺย. เหตุ เอว หิ เตสํ นตฺถิ, โย ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ สิยา. สเหตุเกสุปิ เหตุวชฺชานํ ปหานํ อาปชฺชติ, น เหตูนํ. เหตุเยว หิ เอเตสํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺโพติ วุตฺโต, น เต ธมฺมา. อุภยมฺปิ เจตํ อนธิปฺเปตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิโต ปรํ สพฺโพ วินิจฺฉโย อนนฺตรตฺติกสทิโสว. เกวลํ เจตสิเกสุ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต โมโห ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพเหตุเกสุ น ปวิสติ สหชาตสฺส อฺสฺส เหตุโน อภาวา, เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุเกสุ ¶ ปน ปวิสติ. โลภโทสมูลจิตฺเตสุ ปน เหตูสุ โมโห โลเภน เจว โทเสน จ สเหตุโก, โลภโทสา จ โมเหเนวาติ อิเม ปหาตพฺพเหตุกปเท ปวิฏฺาติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวาติ. ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติกํ.
กมฺมกิเลเสหิ อาจียตีติ อาจโย, ปฏิสนฺธิจุติคติปวตฺติสงฺขาตานํ อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. ตสฺส การณํ หุตฺวา นิปฺผาทนภาเวน ตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ, ยสฺส วา ปวตฺตนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ยถาวุตฺตเมว อาจยํ คเมนฺตีติ อาจยคามิโน. ตโต เอว อาจยสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา นิพฺพานํ อเปตํ จยาติ อปจโย, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน. อปิจ ปาการํ อิฏฺกวฑฺฒกี วิย ปวตฺตํ อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโน. เตเนว วฑฺฒกินา จิตํ จิตํ วิทฺธํสยมาโน ปุริโส วิย ตเทว ปวตฺตํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ.
ตตฺถ โลกิยกุสลากุสลานิ อาจยคามิโน นาม, จตฺตาริ มคฺคานิ อปจยคามิโน นาม ¶ , สพฺพานิ วิปากผลกิริยานิ, รูปํ, นิพฺพานฺจ เนวอาจยคามิโน น อปจยคามิโน นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อาจยคามิโน เอว, กรุณา มุทิตา สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามิโน น อปจยคามิโน นาม, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. อาจยคามิตฺติกํ.
ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตา, สตฺตนฺนํ วา เสขานํ เอเตติปิ เสขา, อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ เสขา. อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น เสขาติ อเสขา, วุทฺธิปฺปตฺตา วา เสขาติปิ อเสขา. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ จตฺตาริ โลกุตฺตรกุสลานิ, เหฏฺิมานิ จ ตีณิ สามฺผลานีติ สตฺต เสขา นาม, อรหตฺตผลํ อเสขา นาม, โลกิยจิตฺตานิ, รูปํ, นิพฺพานฺจ เนวเสขา นาเสขา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา จ อปฺปมฺา จ เนวเสขา นาเสขา เอว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. เสขตฺติกํ.
สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑ’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๙๖) อาทีสุ วิย. กามาวจรธมฺมา หิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺตา วิยาติ ปริตฺตา. กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย, มหนฺตวิปุลผลตาย, ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตา, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปฺเหิ คตา ปฏิปนฺนาติปิ มหคฺคตา. ปมาณกรา ธมฺมา ราคาทโย ปมาณํ นาม, อารมฺมณโต วา สมฺปโยคโต วา นตฺถิ เอเตสํ ปมาณํ, ปมาณสฺส จ ปฏิปกฺขาติ อปฺปมาณา.
ตตฺถ จตุปฺาส กามาวจรจิตฺตานิ, รูปฺจ ปริตฺตา นาม, สตฺตวีสติ รูปารูปาวจรจิตฺตานิ มหคฺคตา นาม, โลกุตฺตรจิตฺตานิ, นิพฺพานฺจ อปฺปมาณา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา ปริตฺตา เอว, อปฺปมฺา ปริตฺตมหคฺคตา เอว, วิรติโย ปริตฺตอปฺปมาณา เอว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. ปริตฺตตฺติกํ.
ปริตฺตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ปริตฺตารมฺมณา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. สยํ ปริตฺตา วา โหนฺตุ มหคฺคตา วา, ปริตฺตาทิธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตา ตทารมฺมณาติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ ¶ เตวีสติ กามาวจรวิปากา, กิริยามโนธาตุอเหตุกชวนฺจ ปริตฺตารมฺมณาว, วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนกุสลวิปากกิริยานิ มหคฺคตารมฺมณาว, อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ อปฺปมาณารมฺมณาว, อกุสลจิตฺตานิ ¶ จ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตชวนานิ จ สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา นวตฺตพฺพารมฺมณตาย น วตฺตพฺพา, น กทาจิ อปฺปมาณารมฺมณา, อฏฺ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ, อภิฺา, มโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ เอกาทส ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพาปิ. เตสุ จ กุสลานิ ปฺจ อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ. ตตฺถาปิ ตํตํเสขานเมว ยถาสกํ มคฺคผลานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, กิริยานิ ฉ สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ, อภิฺาวชฺชิตรูปาวจรานิ เจว ฉ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนจิตฺตานิ จ นิยเมน ปฺตฺตารมฺมณตาย, รูปนิพฺพานานฺจ อนารมฺมณตาย สพฺพถา นวตฺตพฺพาติ. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อกุสลจิตฺตสทิสาว, วิรติโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, กรุณามุทิตา นวตฺตพฺพาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ สิยา นวตฺตพฺพาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ.
หีนาติ ลามกา, อกุสลา ธมฺมา. หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมา, อวเสสา เตภูมกา รูปารูปธมฺมาว. อุตฺตมฏฺเน, อตปฺปกฏฺเน จ ปณีตา, โลกุตฺตรจิตฺตนิพฺพานานิ. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา หีนาว, กรุณามุทิตา มชฺฌิมาว, เสสกุสลาพฺยากตา มชฺฌิมปณีตาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. หีนตฺติกํ.
‘‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อาสีสิตาปิ ตถา อภาวโต, อสุภาทีสุเยว สุภนฺติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉา สภาวาติ มิจฺฉตฺตา, วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา, มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา จาติ มิจฺฉตฺตนิยตา. วุตฺตวิปรีเตน อตฺเถน สมฺมา สภาวาติ สมฺมตฺตา, สมฺมตฺตา จ เต นิยตา จาติ สมฺมตฺตนิยตา. อุภยถาปิ น นิยตาติ อนิยตา.
อานนฺตริกภาเวน ¶ ปวตฺติยํ สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, อฺถา ปวตฺติยํ สิยา อนิยตา. อเหตุกอกิริยนตฺถิกทิฏฺีสุ หิ อฺตรา ทิฏฺิ ยสฺส นิยตา, ตํ พุทฺธสตมฺปิ วิโพเธตุํ ¶ น สกฺโกติ. เยน จ อนนฺตเร เอว อตฺตภาเว ผลทานโต อานนฺตริเกสุ มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกสงฺฆเภทกโลหิตุปฺปาทกสงฺขาเตสุ ปฺจสุ กมฺเมสุ เอกมฺปิ กมฺมํ ปฏิฆจิตฺเตน กตํ โหติ, โส สิเนรุปฺปมาเณปิ สุวณฺณถูเป กตฺวา สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ยาวชีวํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิตฺวาปิ เตน กุสเลน อานนฺตริกสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ, อานนฺตริเกน ปน อธิเกน อานนฺตริกํ ปฏิพาหติ, ตสฺมา นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ อานนฺตริกา จ มคฺคผลานํ, มหคฺคตานฺจ ปฏิพาหกตาย อนนฺตรเมว นิรเย วิปากทานโต มิจฺฉตฺตนิยตา จ ชาตา, จตฺตาโร ปน มคฺคา สมฺมตฺตนิยตา นาม, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ อนิยตา นาม. เจตสิเกสุ ปน โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ โลโภ ทิฏฺิ โทโส ถินํ มิทฺธนฺติ อิเม นว สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา, เสสอกุสลา, กรุณา, มุทิตา จ อนิยตา เอว, เสสกุสลาพฺยากตา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา, ติชาติกา ปน ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ. มิจฺฉตฺตตฺติกํ.
นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, อริยมคฺโค, โส อารมฺมณเมเตสนฺติ มคฺคารมฺมณา. โลกิโย อฏฺงฺคิโกปิ มคฺโค ปจฺจยฏฺเน เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา. มคฺเค วา เหตูติ มคฺคเหตู, อโลภาทโย. เต เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา. สมฺมาทิฏฺิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จ, อิติ มคฺคภูโต เหตุ เอเตสนฺติ มคฺคเหตุกา, โลกุตฺตราว ¶ . อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเน มคฺโค อธิปติ อารมฺมณภูโต, สหชาโต วา เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโน, ตทุภยํ.
ตตฺถ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานกุสลกิริยา จ อภิฺาภูตา, มโนทฺวาราวชฺชนฺจ สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา นวตฺตพฺพา, อริยานํ หิ เจโตปริยอนาคตํสาณานิ ปเรสฺเว มคฺคจิตฺตสฺส ชานนกาเล มคฺคารมฺมณานิ, ปุพฺเพนิวาสาณมโนทฺวาราวชฺชนานิ ปน อตฺตโน, ปเรสฺจาปิ ตทฺารมฺมณกาเล ปน นวตฺตพฺพานิ, เจโตปริยาณสฺส ปน นิยเมน ปรจิตฺตวิสยตฺตา เตน อตฺตนา อธิคตมคฺคํ อริยา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนาคตํสาเณน ปน อตฺตโน อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส อุปริมคฺคสฺส อวิสยตฺตา น สกฺโกนฺติ. อริยา หิ ยถาสกํ, เหฏฺิมฺจ มคฺคผลํ ชานิตุํ สกฺโกนฺติ, น อุปริมํ. ตานิ ปน อภิฺาชวนานิ มคฺเคน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกานิ. มคฺคํ ครุํกตฺวา อปฺปวตฺตนโต ¶ น มคฺคาธิปตีนิ. น หิ ตานิ กิฺจิ อารมฺมณํ อธิปตึ กโรนฺติ, อนฺตมโส โลกุตฺตรมปิ. กสฺมา? อตฺตโน มหคฺคตตาย ราชานํ ทิสฺวา ตสฺส มาตาปิตโร วิย, มโนทฺวาราวชฺชนํ ปน อตฺตโน อเหตุกตาย ราชานํ ทิสฺวา ขุชฺชเจฏกาทโย วิย. จตฺตาริ มคฺคฏฺจิตฺตานิ สพฺพทา มคฺคเหตุกา เอว, ตาเนว จ วีมํสาวีริยานํ อธิปติภาเวน ปวตฺติยํ สิยา มคฺคาธิปติโน, อิตเรสํ ฉนฺทจิตฺตานํ อธิปติภาเวน ปวตฺติยํ สิยา นวตฺตพฺพา, อฏฺ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา นวตฺตพฺพา. ตานิ หิ อตฺตนา, ปเรหิ จ ปฏิวิทฺธมคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, อตฺตโน มคฺคํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคาธิปติโน จ ตถาอปฺปวตฺติยํ นวตฺตพฺพา จ โหนฺติ. อริยา หิ ปเรสํ มคฺคผลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตา ¶ ครุํ กโรนฺตาปิ อตฺตโน มคฺคผลานิ วิย ครุํ น กโรนฺติ, อปิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ. เตสุ โสตาปนฺโน โสตาปนฺนานเมว มคฺคผลานิ ชานิตุํ สกฺโกติ, นาฺเสํ, สกทาคามี ปน สกทาคามีนมฺปิ, น อนาคามิอรหนฺตานํ, อนาคามี ปน อนาคามีนมฺปิ, น อรหนฺตานํ, อรหา ปน สพฺเพสมฺปิ มคฺคผลานิ ชานาติ, โสภนโลกิยจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นวตฺตพฺพาเนว. เจตสิเกสุ ปน วิรติโย โลกุตฺตรกุสเล มคฺคสทิสาว, อฺตฺถ นวตฺตพฺพา, กรุณา, มุทิตา, อกุสลา จ นวตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ. มคฺคารมฺมณตฺติกํ.
อุปฺปนฺนาติ เอตฺถ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตภูมิลทฺธวเสน อุปฺปนฺนา อเนกปฺปเภทา โหนฺติ. ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคีสงฺขาตํ สงฺขตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม, อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลฺจ อุปฺปาทาทิตฺตยํ อนุปฺปตฺวา นิรุทฺธํ ภูตาปคตสงฺขาตํ, เสสสงฺขตฺจ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม, ‘‘ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพกตานิ กมฺมานี’’ติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ อฺํ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺโสกาสํ กตฺวา ิตตฺตา, ตถากโตกาสฺจ วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ เอกํเสน อุปฺปชฺชนกโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม, ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม. เอตฺถ จ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปฺจกฺขนฺธา ภูมิ นาม, เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺตารหกิเลสชาตา ภูมิลทฺธํ นาม, เตหิ กิเลเสหิ สา ภูมิ ลทฺธา โหตีติ เอวเมเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อิธ วตฺตมานุปฺปนฺนา อธิปฺเปตา.
ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ปุพฺพนฺตโต อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนา, ปจฺจุปฺปนฺนาติ ¶ อตฺโถ ¶ . น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนา. ปรินิฏฺิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโน, อุภเยนาปิ อนาคตาว ทสฺสิตา. อยํ หิ ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโต. ลทฺโธกาสสฺส หิ กมฺมสฺส วิปาโก อุปฺปาที นาม. ยทิ ปน อายูหิตกุสลากุสลํ กมฺมํ สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อสฺส โอกาโส น ภเวยฺย. ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ธุววิปากํ, อทฺธุววิปากฺจ. ตตฺถ ปฺจานนฺตริกอฏฺสมาปตฺติจตุตฺถมคฺคาทิ ธุววิปากํ นาม. ตํ ปน กมฺมํ ขณปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ อปฺปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม, อปฺปตฺตํ อนุปฺปนฺนํ นาม. ตสฺส ทุวิธสฺส จ วิปาโก ทุวิโธ โหติ ขณปฺปตฺโต จ อปฺปตฺโต จ. ตตฺถ ขณปฺปตฺโต อุปฺปนฺโน นาม, อปฺปตฺโต จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ, กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา ธุวปจฺจยฏฺเน อุปฺปาที นาม โหติ. เมตฺเตยฺยสฺส โพธิสตฺตสฺส มคฺโค อนุปฺปนฺโน นาม โหติ, ผลํ อุปฺปาที นาม. ตตฺถ จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, กมฺมชรูปฺจ วตฺตมานุปฺปนฺนา นาม, อุปฺปชฺชนารหา อุปฺปาทิโน นาม, น ปน วตฺตพฺพา ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. กุสลากุสลกิริยา, กมฺมชรูปฺจ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น ปน วตฺตพฺพา ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อกุสลจิตฺตสทิสาว, เสสา ทุวิธาปิ โหนฺติ, อตีตา, ปเนตฺถ นิพฺพานฺจ นวตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ. อุปฺปนฺนตฺติกํ.
อตฺตโน สภาวํ, อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา ตํ อติกฺกมิตฺวา อิตา คตา ปตฺตาติ อตีตา. ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตา. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา, สพฺเพ สงฺขตา นามรูปธมฺมา. น สงฺขตธมฺเมสุ เตกาลิกภาวํ อปฺปตฺโต นาม อตฺถิ, สพฺเพปิ เต ติธา โหนฺติ. นิพฺพานํ ปเนตฺถ นวตฺตพฺพนฺติ. อตีตตฺติกํ.
อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ¶ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธานิ วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนานิ เหฏฺา อตีตสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต อตีตารมฺมณานิ, ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, เสสา เอกาทส กามาวจรวิปากา, อเหตุกหสนจิตฺตฺจ ติธาปิ โหนฺติ, เสสกามาวจรกิริยกุสลากุสลา จ อภิฺาภูตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานกุสลกิริยา จ ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จ. เตสุ กามาวจรานํ อตีตาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค เหฏฺา วุตฺโตว. นวตฺตพฺพตา ปน เตสุ าณวิปฺปยุตฺตชวนกุสลานํ ¶ ปฺตฺตารมฺมณวเสเนว, น นิพฺพานารมฺมณวเสน, เตสุปิ ติเหตุกชวนาวชฺชนานํ มคฺคผลรูปารูปชฺฌานานํ, ปุเรจาริกภาเวนาปิ นิพฺพานจตุกฺกชฺฌานวิสยานฺจ ปจฺจเวกฺขณภาเวนาปิ นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา, อภิฺานํ ปน อิทฺธิวิธาณสฺส ตาว กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺตสฺส อตีตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อตีตารมฺมณํ, ‘‘อนาคเตสุ รูปานิ เอวํ โหนฺตู’’ติ อธิฏฺหนฺตสฺส อนาคตารมฺมณํ, กายํ ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล, อชฺฌตฺตํ กุมารวณฺณาทีนํ, พหิทฺธาปาสาทกูฏาคาราทีนฺจ ปจฺจุปฺปนฺนานํ นิมฺมานกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณฺจ ตาว โหตีติ เอวํ อิทฺธิวิธสฺส ฉพฺพิธมฺปิ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ เตกาลิกํ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ทิพฺพโสตสฺส กุจฺฉิคตํ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทายตนเมวารมฺมณํ. เจโตปริยาณสฺส อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร, อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ ปเรสฺเว จิตฺตํ อตีตฺจ อนาคตฺจารมฺมณํ โหติ. สตฺตทิวสาติกฺกเม ปเนตํ ปรจิตฺตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ. อตีตํสอนาคตํสาณานํ ¶ หิ เอส วิสโย, น เอตสฺส. ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตชานนกาเล ปนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนมารมฺมณํ โหติ.
ปจฺจุปฺปนฺนฺจ นาเมตํ ติวิธํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนฺจาติ. ตตฺถ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ทุวิธํ รูปารูปวเสน. ตตฺถ อาตปฏฺานา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ วา วสิตฺวา ทิวา อาตปฏฺานํ โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นาม. ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นาม, ตทุภยํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกภวปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. อิมสฺมึ ปน เจโตปริยาณวิสเย กติปยชวนวารา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ตตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ น โหติ อาวชฺชเนน สทฺธึ นิรุชฺฌนโต. น หิ อาวชฺชนชวนานํ เอตฺถ ภินฺนารมฺมณตา ยุตฺตา. รูปสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน กติปยชวนวารปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ อสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิทฺธิมา หิ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, ตํ อาวชฺชิตกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมาลมฺพิตฺวา จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรชวนานิ ¶ . เตสฺจ เอการมฺมณตฺเตปิ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิ. ยถา จกฺขุทฺวารวีถิยํ จกฺขุวิฺาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น อิตรานิ, เตสุ จ อาวชฺชนเมว นิปฺปริยายโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อิตรานิ ปน อทฺธาสนฺตติวเสน ปริยายโตติ คเหตพฺพํ, เอวเมตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ, ตฺจ โข ปรสฺเสว, น อตฺตโน.
ปุพฺเพนิวาสาณํ ปน นามโคตฺตกสิณปฺตฺตาทิอนุสฺสรเณ, นิพฺพานานุสฺสรเณ จ นวตฺตพฺพารมฺมณํ, สงฺขตธมฺมานุสฺสรเณ ¶ อตีตารมฺมณเมว. ตสฺส หิ อตีเตสุ สาสวานาสเวสุ, อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ จ ธมฺเมสุ อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ, พุทฺธานํ สพฺพฺุตฺาณสมคติกํ โหติ. ยถากมฺมูปคาณสฺส อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ อตีตํ กุสลากุสลเจตนามตฺตเมว. ‘‘เจโตปริยาณสฺส จิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ, น ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ปฏฺาเน ปน ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๔) วุตฺตตฺตา เจโตปริยาณยถากมฺมูปคาณานํ จิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ จตฺตาโร ขนฺธา อารมฺมณํ โหนฺติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ปน อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณายตนเมวารมฺมณํ. อนาคตํสาณสฺส ฉพฺพิธมฺปิ อนาคตเมว อชฺฌตฺตฺจ พาหิรฺจารมฺมณํ, อิทมฺปิ ปุพฺเพนิวาสาณํ วิย อนาคเต สพฺพฺุตฺาณสทิสนฺติ. เอวํ อภิฺานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ, นวตฺตพฺเพสุ จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยถาโยคํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เสสานิ ปนฺนรส รูปาวจรจิตฺตานิ, อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนกุสลวิปากกิริยานิ, อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพานิ. เจตสิเกสุ ปน อปฺปมฺา นวตฺตพฺพาว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อตีตารมฺมณตฺติกํ.
‘‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตา. อชฺฌตฺต-สทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ‘‘อชฺฌตฺตรโต ¶ สมาหิโต’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๖๒) หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. ‘‘อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ ¶ (ที. นิ. ๒.๓๗๓) นิยกชฺฌตฺเต. ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๐๔) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. ‘‘อชฺฌตฺตํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๘๗) วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺานํ นาม. อิธ ปนายํ นิยกชฺฌตฺเต วตฺตติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา รูปารูปธมฺมา อิธ อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพา. ตโต พหิภูตา อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา รูปารูปปฺตฺติโย พหิทฺธา นาม, ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํ.
ตตฺถ สพฺพานิ จิตฺตเจตสิกานิ อินฺทฺริยพทฺธรูปํ ติธา โหนฺติ, อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ, นิพฺพานปฺตฺติโย จ พหิทฺธาว. อิมสฺมึ หิ ติเก กุสลตฺติเก อลพฺภมานา ปฺตฺติโยปิ ลพฺภนฺติ เปตฺวา อากิฺจฺายตนารมฺมณํ, ตเทว อิธ นวตฺตพฺพํ. เตเนว หิ ภควตา อนนฺตรตฺติเก ‘‘กสิณาทิปฺตฺตารมฺมณานิ กามรูปาวจราทิจิตฺตานิ พหิทฺธารมฺมณานิ, อากิฺจฺายตนฺจ นวตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. อชฺฌตฺตตฺติกํ.
ยถาวุตฺเต อชฺฌตฺตาทิเก อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตานํ วเสน อยํ ติโก วุตฺโต. ตตฺถ ฉพฺพิธานิ วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนจิตฺตานิ อชฺฌตฺตารมฺมณาเนว, อากาสานฺจายตนตฺตยํ, รูปาวจรโลกุตฺตรจิตฺตานิ จ พหิทฺธารมฺมณาเนว, โวฏฺพฺพนวชฺชิตา อเหตุกมหาวิปากา ติธาปิ โหนฺติ, อวเสสา ปน อากิฺจฺายตนวชฺชิตานิ อาวชฺชนชวนานิ, อภิฺา จ สิยา ติธาปิ โหนฺติ, อากิฺจฺายตนารมฺมณสฺส อาวชฺชนปริกมฺมปจฺจเวกฺขณาทิภาวปฺปวตฺติยํ สิยา นวตฺตพฺพาติ. เตสํ ¶ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา อนนฺตรตฺติเก, เหฏฺา จ วุตฺตนยานุสาเรน าตพฺพา, อากิฺจฺายตนตฺตยํ, ปน รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพาว. เจตสิเกสุ ปน อปฺปมฺาวิรตี พหิทฺธารมฺมณาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกํ.
ทฏฺพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนา, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆา, สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, รูปายตนเมว. นีลาทิเภทมุปาทาย ปน พหุวจนนิทฺเทโส. นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนา, อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยน สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, ¶ เสสานิ โอฬาริกรูปานิ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ, สุขุมรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา นาม, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ. สนิทสฺสนตฺติกํ.
ติกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา
ทุกมาติกาย ปน เหฏฺา อนาคตปทตฺถวณฺณนํเยว กริสฺสาม. เหตุโคจฺฉเก ตาว เหตู ธมฺมาติ เอตฺถ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิธา เหตู. ตตฺถ อโลภาทโย ฉ ธมฺมา เหตุเหตู นาม, อุปาทารูปาทีนํ มหาภูตาทโย ปจฺจยเหตู นาม, วิปากุปฺปตฺติยํ กุสลากุสลํ, อิฏฺานิฏฺารมฺมณฺจ อุตฺตมเหตู นาม, สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย สาธารณเหตู นาม. อิธ ปน เหตุเหตุ อธิปฺเปโต. เหตู ธมฺมาติ มูลฏฺเน เหตุสงฺขาตา ธมฺมา, ‘‘เหตุธมฺมา’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. น เหตูติ เตสฺเว ปฏิกฺเขปวจนํ.
ตตฺถ ¶ อโลโภ อโทโส อโมโหติ กุสลาพฺยากตา ตโย, โลโภ โทโส โมโหติ อกุสลา ตโย จาติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตู นาม. อิเม เปตฺวา อวเสสา เจตสิกา, สพฺพานิ จ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จาติ อิเม ธมฺมา น เหตู นาม, อิทฺจ นิปฺปเทสทุกนฺติ เวทิตพฺพํ. เหตุทุกํ ปมํ.
สมฺปโยคโต ปวตฺเตน สห เหตุนาติ สเหตุกา. ตเถว ปวตฺโต นตฺถิ เอเตสํ เหตูติ อเหตุกา.
ตตฺถ อเหตุกจิตฺตวชฺชิตานิ เอกสตฺตติ จิตฺตานิ สเหตุกา นาม. เตสุ ทฺเว โมหมูลานิ โมเหเนว สเหตุกานิ, อฏฺ โลภมูลานิ โลภโมเหหิ ทฺวีหิ, ทฺเว โทสมูลานิ โทสโมเหหิ, ทฺวาทส าณวิปฺปยุตฺตกุสลาพฺยากตานิ อโลภาโทเสหิ, เสสานิ สตฺตจตฺตาลีส อโลภาทีหิ ตีหิปิ สเหตุกานีติ, โมหมูเลสุ ปน โมโห, ทฺวิปฺจวิฺาณํ, มโนธาตุ, สนฺตีรณตฺตยํ, โวฏฺพฺพนํ, หสิตุปฺปาทกานิ อฏฺารส จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จาติ อิเม ธมฺมา อเหตุกา นาม. เจตสิเกสุ ปน โลภโทสา, วิจิกิจฺฉา จ โมเหเนว สเหตุกา, ทิฏฺิมาโน ¶ โลภโมเหหิ ทฺวีหิ, อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ โทสโมเหหิ, โมโห ปน สิยา โลเภน, สิยา โทเสนาติ ทฺวีหิ สเหตุโกปิ โมหมูเลสุ อเหตุโกปิ, ถินมิทฺธานิ สิยา โลภโมเหหิ, สิยา โทสโมเหหีติ ตีหิปิ สเหตุกานิ, อหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจานิ ตถา จ เกวลโมเหน จ, อโมโห ปน อโลภาโทเสเหว ทฺวีหิ, อโลโภ สิยา อโทสาโมเหหิ, สิยา อโทเสนาติ ¶ ทฺวีหิ, อโทโส สิยา อโลภาโมเหหิ, สิยา อโลเภนาติ ทฺวีหิ, เสสา ปน ทฺวาวีสติ กุสลาพฺยากตา สิยา ตีหิ, สิยา ทฺวีหิปิ เหตูหิ สเหตุกา, ฉนฺโท ปน ยถาโยคํ ตีหิ, ปีติโทสวชฺชิเตหิ ปฺจหิ สิยา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เสสา เอกาทส ติชาติกา ฉหิ เหตูหิ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เวทนา เจตฺถ โทมนสฺสภูตา ทฺวิเหตุกาว, โสมนสฺสอุเปกฺขา ยถาโยคํ โทสวชฺชิเตหิ ปฺจหิ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, สุขทุกฺขภูตา อเหตุกาว, อิทฺจ นิปฺปเทสทุกนฺติ. ทุติยํ.
เอกุปฺปาทาทิตาย เหตุนา สมฺปยุตฺตาติ เหตุสมฺปยุตฺตา. เหตุนา วิปฺปยุตฺตาติ เหตุวิปฺปยุตฺตา. อยํ เหตุสมฺปยุตฺตทุโก อนนฺตเร วุตฺตสเหตุกทุเกน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. สเหตุกทุโก เอว หิ ภควตา เทสนาวิลาเสน, ตถา พุชฺฌนกปุคฺคลานํ วา อชฺฌาสยวเสน เหตุสมฺปยุตฺตทุกภาเวนาปิ วุตฺโต. เอวํ อุปริปิ สมานตฺถทุกานํ วจเน การณํ เวทิตพฺพํ. ตติยํ.
จตุตฺถาทโย ปน ยสฺมา ปมทุกทุติยตติยทุเกสุ ปมปเทน โยเชตฺวา ทฺเว ทุกา, ปมทุเก จ ปจฺฉิมปทํ ทุติยทุเกน โยเชตฺวา เอกํ ทุกนฺติ ตโย ทุกา เทสิตา, ตสฺมา เตสํ ปทตฺโถ วุตฺตนโยว.
ตตฺถ จ ยเถว ‘‘เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ, สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติ อยํ ทุโก สมฺภวติ, ตถา ‘‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จ, อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติ อยมฺปิ สมฺภวติ. อิมินา นเยน เหตุสมฺปยุตฺตทุเกน โยชนายปิ เอโก ¶ ลพฺภติ. ยถา จ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยํ ลพฺภติ, ตถา ‘‘เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยมฺปิ. ยถา เจตฺถ สเหตุกทุเก ทฺเว ทุกา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุเกปิ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ จ ‘‘เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ จ ทฺเว ทุกา ลพฺภนฺตีติ อปเรปิ ปฺจ ทุกา เหตุโคจฺฉเก โยเชตุํ สกฺกา. เต ปน ภควตา วุตฺตานุสาเรเนว สกฺกา าตุนฺติ ฉสุ เอว ¶ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ เย ตาว เอกสฺมึ จิตฺเต ทฺเว ตโย เหตู เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, เต เหตู เจว อฺโฺาเปกฺขาย สเหตุกา จ นาม. สเหตุกจิตฺเตสุ ปน เหตุํ เปตฺวา เสสา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สเหตุกา เจว น จ เหตู นาม. อิมสฺมึ ทุเก สพฺเพ อเหตุกธมฺมา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน เหตุวชฺชิตา อกุสลา เจว กุสลาพฺยากตา จ, ฉนฺโท จ สเหตุโก เจว น เหตุ เอว, เสสา ติชาติกา, ตถา นวตฺตพฺพา จ, โมโห ปน เหตุ เจว สเหตุโก จ นวตฺตพฺโพ จ. จตุตฺถํ.
อนนฺตรทุโกปิ อิมินา ทุเกน สพฺพถาปิ สทิโสวาติ. ปฺจมํ.
สเหตุกจิตฺเตสุ เหตุวชฺชิตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นเหตู สเหตู นาม, อเหตุกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นเหตู อเหตุกา นาม. อิมสฺมึ ปน ทุเก ฉ เหตู น วตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ. ฉฏฺํ.
เหตุโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
สตฺตสุ ¶ จูฬนฺตรทุเกสุ อตฺตโน นิปฺผาทเกน สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยา, จิตฺตเจตสิกรูปานิ. นตฺถิ เอเตสํ อุปฺปาเท วา ิติยํ วา ปจฺจโย อหุตฺวา ภวนสฺเสวาภาวาติ อปฺปจฺจยา, นิพฺพานเมว. เทสนาย ปเนตฺถ ปรมตาย โสตปติตวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโต. เอวํ สนิทสฺสนาทีสุปิ. อิทฺจ อิโต ปรานิ ฉ จ นิปฺปเทสทุกานีติ เวทิตพฺพานิ. ตโต ปรฺจ ยตฺถ ‘‘อิเม น วตฺตพฺพา’’ติ น วกฺขาม, ตํ นิปฺปเทสนฺติ คเหตพฺพํ. สปฺปจฺจยทุกํ.
ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตาติ สงฺขตา. น สงฺขตาติ อสงฺขตา. อิทฺจ สพฺพถา สปฺปจฺจยทุกสทิสเมว. สปฺปจฺจยสงฺขตอุภยทุกํ สพฺพถา สทิสเมว. สงฺขตทุกํ.
รูปายตนํ สนิทสฺสนํ นาม. เสสรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนา นาม. สนิทสฺสนทุกํ.
ปสาทวิสยรูปานิ ¶ ทฺวาทส สปฺปฏิฆา นาม. เสสรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อปฺปฏิฆา นาม. สปฺปฏิฆทุกํ.
อวินิพฺโภควเสน รูปํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโน, รุปฺปนลกฺขณํ วา รูปํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโน, ภูโตปาทายรูปเมว. น รูปิโน อรูปิโน, จิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ. รูปิทุกํ.
โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยา, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ตโต โลกโต ตตฺถ อปริยาปนฺนภาเวน อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา, อริยมคฺคผลนิพฺพานานิ. เจตสิเกสุ ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อเสขตฺติเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. โลกิยทุกํ.
เกนจิ ¶ วิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิฺาเณน วา โสตวิฺาณาทินา วา วิชานิตพฺพา. เกนจิ น วิฺเยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิฺาเณน วา โสตวิฺาณาทินา วา น เกนจิ วิชานิตพฺพานิ. เอวํ หิ สติ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหติ. ปทภาชนียสฺมิมฺปิ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๑) เอตฺตกํ เอกทุกนฺติ อคฺคเหตฺวา ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา, เย วา ปน เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๑) อยเมโก ทุโกติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปน รูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, สทฺโท น จกฺขุวิฺเยฺโยติ อยมตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ ทุกปริจฺเฉโท าตพฺโพ. ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา วา จกฺขุวิฺาเณน วา วิฺเยฺยํ นาม. เสสรูปารูปธมฺมา เตเนว จกฺขุนา วา จกฺขุวิฺาเณน วา เกนจิ นวิฺเยฺยา. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายตพฺพิฺาณมูลิกาสุปิ จตูสุ โยชนาสุ วิภาโค ยถานุรูปํ าตพฺโพ. รูปาทโย ปน ปฺจวิสยา มโนธาตุตฺตเยน เกนจิ วิฺเยฺยา. เสสรูปารูปธมฺมา เตเนว มโนธาตุตฺตเยน เกนจิ นวิฺเยฺยา. กิฺจาปิ สามฺโต มโนวิฺาเณน อวิฺเยฺยสฺส อภาวโต ปาฬิยํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยวเสน ทุโก น วุตฺโต, ตถาปิ วิเสสโต วตฺตพฺโพว. ตถา หิ ฉพฺพิธาปิ กามาวจรธมฺมา กามาวจรวิปากาทินา มโนวิฺาเณน เกนจิ วิฺเยฺยา, รูปารูปาวจรโลกุตฺตรปฺตฺติโย เตเนว เกนจิ นวิฺเยฺยา. ตถา กามรูปารูปาวจรปฺตฺติโย อกุสลาทินา ¶ เกนจิ วิฺเยฺยา, โลกุตฺตรา เตเนว เกนจิ นวิฺเยฺยา. ตถา นิพฺพานํ โลกุตฺตเรน เกนจิ วิฺเยฺยํ ¶ , เสสโลกิยโลกุตฺตรา เตเนว เกนจิ นวิฺเยฺยาติ อิมินา นเยน รูปารูปาวจราทิเภเทน มโนวิฺาเณน เกนจิ วิฺเยฺยาวิฺเยฺยธมฺมา ยถาโยคํ โยเชตพฺพา. เอวํ สพฺเพ ธมฺมา เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา นาม. อิมสฺมิฺจ ทุเก ปฺตฺติโยปิ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาติ. เกนจิวิฺเยฺยทุกํ.
จูฬนฺตรทุกา นิฏฺิตา.
อาสวโคจฺฉเก อาสมนฺตโต สวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ…เป… มนโตปิ สวนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาวโคตฺรภุํ, โอกาสโต ยาวภวคฺคา สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม, เอตฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อา-กาโร. จิรปาริวาสิยฏฺเน มทิราทิอาสวา วิยาติปิ อาสวา. ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเน อาสวา, เอเต เอว ภวิตุํ อรหนฺติ. อนาทิตฺตา อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ตโต อฺเ โน อาสวา นาม.
ตตฺถ กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโวติ อิเม จตฺตาโร อาสวา นาม. ตตฺถ อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน สพฺโพปิ โลโภ กามาสโว นาม. อฏฺสาลินิยํ ปน ‘‘ปฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๐๒) จ, ‘‘ทิฏฺิสหชาโต ราโค กามาสโว น โหติ, ทิฏฺิราโค นาม โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๐๕) จ, ‘‘โย พฺรหฺมานํ วิมานกปฺปรุกฺขาภรเณสุ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชติ, โส กามาสโว น โหติ ปฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส อิเธว ปหีนตฺตา’’ติ จ วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘กามาสโว อฏฺสุ โลภสหคเตสุ ¶ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. ๑๔๖๕) จ, ‘‘กามาสวํ ปฏิจฺจ ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (ปฏฺา. ๓.๓.๑) จ วุตฺตตฺตา ภวาสวํ เปตฺวา อวเสโส สพฺโพปิ โลโภ กามาสโวติ ปฺายติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตราคสฺส, พฺรหฺมานํ วตฺถาภรณาทีสุ ราคสฺส จ ภวาสวตฺตาภาวา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตราโค เอว หิ รูปารูปภวปตฺถนาวเสน ปวตฺติยํ ภวาสโว โหติ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.อนุสยยมก.๒), น จ กามาสวภวาสววินิมุตฺโต โลโภ อตฺถิ. ยทิ สิยา, ‘‘โลโภ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว’’ติ ปาฬิยํ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, ‘‘ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลเภน สมฺปยุตฺโต ¶ อวิชฺชาสโว สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต, สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต’’ติ จ วตฺตพฺโพ สิยา. ปทภาชนีเย จ กามาสวนิทฺเทเส อาคตสฺส ‘‘กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๓) อิมสฺส ปทสฺส อฏฺสาลินิยํ ‘‘ปฺจกามคุเณสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. อ. ๑๑๐๓) อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺส ปน ปทสฺส วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาโมติปิ อตฺถโยชนา สกฺกา กาตุํ เตภุมกสฺส ธมฺมสฺส วตฺถุกามตฺตา, ตตฺถ สพฺพตฺถ ราคสฺส จ กิเลสกามตฺตา. วุตฺตํ เหตํ ธมฺมเสนาปตินา มหานิทฺเทเส –
‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา…เป… สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
‘‘กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม…เป… โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค ¶ กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา’’ติ (มหานิ. ๑).
อปิเจตฺถ ‘‘กาโมโฆ กามโยโค’’ติอาทินา กิเลสกามสฺส กาโมฆาทิภาวํ วทตา ธมฺมเสนาปตินา วตฺถุกามตฺตวิสยสฺส ราคสฺส อาสวาทิภาโว อนฺุาโต, น ปฺจกอามคุณิกสฺเสว ราคสฺส. น จ โอฆาสเวสุ โกจิ วิเสโส อตฺถิ. อฏฺสาลินิยมฺปิ หิ อุปาทานโคจฺฉกสฺส ปทภาชนีเย ‘‘กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. ๑๒๒๐) อิมสฺส ‘‘วตฺถุกาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. อ. ๑๒๒๐) อยเมวตฺโถ วุตฺโต. ตโต อฺเสุ เหตุคนฺถกิเลสโคจฺฉเกสุ โลภสฺเสว อนวเสสปริยาทานํ วุตฺตํ, น อิตรโคจฺฉเกสุ. เตสุ จ โลภสฺส ปาฬิอนุสารโต โอโลกิยมาเน กิเลสกามมตฺตโก. อนวเสสโลภปริยาทานํ ปฺายติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
จตูสุ ปน ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราคภาเวน, กามชฺโฌสานนิกนฺติภาเวน ¶ จ ปวตฺโต โลโภ ภวาสโว นาม. อฏฺสาลินิยํ ปน ‘‘สสฺสตทิฏฺิสหชาโต ราโค ภวาสโว’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๐๒) วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคเตสู’’ติ (ธ. ส. ๑๔๖๕) นิยมิตตฺตา น สกฺกา คเหตุํ, อธิปฺปาโย ปน คเวสิตพฺโพ. ทฺวาสฏฺิปเภทา สพฺพาปิ ทิฏฺิ ทิฏฺาสโว นาม. อฏฺวตฺถุโก สพฺโพปิ โมโห อวิชฺชาสโว นาม. เตสุ ทิฏฺาสโว ปเมน มคฺเคน ปหียติ, กามาสโว ¶ จตูหิปีติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํ. ภวาสโว, อวิชฺชาสโว จ จตุตฺเถน ปหียติ. อิเมสฺจ กามาสวภวาสวานํ โลภสภาวตฺตา สภาวโต ตโย ธมฺมา วิภาคโต จตฺตาโร อาสวา นาม ชาตา. อิเม เปตฺวา เสสา โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ ธมฺมา โน อาสวา นาม. อาสวทุกํ ปมํ.
อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวา, สพฺเพ โลกิยธมฺมา. เอวํ ปวตฺตมานา นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวา, นว โลกุตฺตรธมฺมาว. เจตสิกา ปเนตฺถ โลกิยทุเก วุตฺตสทิสาว. สาสวทุกํ ทุติยํ.
ตติยาทีนํ จตุนฺนํ ทุกานํ ปทตฺโถ วุตฺตนโยว. เสสเมตฺถ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยํ โอสานทุโก ปมทุเก ทุติยปทํ ทุติยทุเกน โยเชตฺวา วุตฺโต, เอวมิธ ‘‘โน อาสวา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ, อนาสวาปี’’ติ น วุตฺโต. อยฺจ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน อิห สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สฺโชนโคจฺฉกาทีสุปิ ยถานุรูปํ าตพฺพํ.
ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อาสวสมฺปยุตฺตา นาม. โทสโมหมูลจิตฺเตสุ โมโห, กุสลาพฺยากตจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อาสววิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ ปน โมหํ เปตฺวา เสสา อกุสลา อาสวสมฺปยุตฺตาว, โมโห ปน ติชาติโก จ ทฺวิธาปิ โหติ, เสสา อาสววิปฺปยุตฺตา เอวาติ. ตติยํ.
จตฺตาโร ¶ อาสวา อาสวา เจว สาสวา จ นาม. ตทวเสสา โลกิยธมฺมา สาสวา เจว โน จ อาสวา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน อาสวาติ วุตฺเตหิ ¶ เสสา อกุสลา, กรุณามุทิตา จ สาสวา เจว โน จ อาสวา เอว, เสสา ตถา จ น วตฺตพฺพา จ. จตุตฺถํ.
เย ปน โลภมูเลสุ โลภโมหา, โลภทิฏฺิโมโห จาติ ทฺเว ตโย เอกโต กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, เต อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ นาม. ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ เจว อาสววชฺชิตา ตํสมฺปยุตฺตา จ อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา นาม. อิธ ปน อาสววิปฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน อาสววชฺชิตา อกุสลา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา เอว, โมโห สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, สิยา น วตฺตพฺโพ, ติชาติกา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, กุสลาพฺยากตา น วตฺตพฺพาว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจมํ.
โลกุตฺตรวชฺชิตา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา นาม. โลกุตฺตรา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา นาม. อิธ ปน อาสวสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาว. เจตสิเกสุ ปน กรุณามุทิตา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา เอว, โมโห ตถา จ น วตฺตพฺโพ จ, เสสกุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพาว, โมหวชฺชิตา ปน อกุสลา น วตฺตพฺพาว. ฉฏฺํ.
อาสวโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
สํโยชนโคจฺฉเก ¶ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนา. ตโต อฺเ โน สํโยชนา.
ตตฺถ กามราคสํโยชนํ ภวราคปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยอวิชฺชาสํโยชนนฺติ อิเม ทส ธมฺมา สํโยชนา นาม. เตสุ กามภวทิฏฺิอวิชฺชาสํโยชนานิ อาสวโคจฺฉเก วุตฺตนยาเนว. ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสติ, ปิยสฺส เม อนตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๖๖) เอวํ วุตฺเตหิ นวหิ อากาเรหิ สตฺเตสุ, อฏฺานโกปวเสน สงฺขาเรสุ จ อุปฺปชฺชมาโน สพฺโพปิ โทโส ปฏิฆสํโยชนํ นาม.
‘‘เสยฺโยหมสฺมิ ¶ , สทิโสหมสฺมิ, หีโนหมสฺมี’’ติ เอวํ ตีหิ อากาเรหิ ปวตฺโต สพฺโพ มาโน มานสํโยชนํ นาม. ตตฺถ เสยฺยสฺเสว สโต ปุคฺคลสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมิ, สทิโส, หีโน’’ติ จ ติธา มาโน อุปฺปชฺชติ, ตถา สทิสหีนานมฺปิ. ตตฺถ เสยฺยสฺส เสยฺยมาโนว ยาถาวมาโน. ตถา สทิสสฺส สทิสมาโน, หีนสฺส หีนมาโน จ. ติณฺณมฺปิ อิตเร ทฺเว ทฺเว มานา อยาถาวมานาติ าตพฺพา.
สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตตทุภยปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ กงฺขตาวเสน ปวตฺตา สพฺพาปิ วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ นาม.
โคสีลโควตาทีหิ สุทฺธีติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ เอว สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ นาม.
ตทวเสสา ทิฏฺิ ทิฏฺิสํโยชนนฺติ คเหตพฺพํ.
ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาทีสุ ¶ อสหนากาเรน ปวตฺตา อิสฺสา อิสฺสาสํโยชนํ นาม. อาวาสมจฺฉริยํ กุลลาภวณฺณธมฺมมจฺฉริยนฺติ ปฺจวิธํ มจฺฉริยํ มจฺฉริยสํโยชนํ นาม. สกลาราเมปิ หิ ปริเวโณวรกาทีสุ วา วสนฺโต ตตฺถ อฺสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส เปสลสฺส ภิกฺขุโน อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคตสฺสาปิ ขิปฺปํ คมนฺเว อิจฺฉติ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นาม. ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติ.
อตฺตโน ปน อุปฏฺากกุเล วา าติกุเล วา อฺสฺส เปสลสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติ, ปาปปุคฺคลสฺส อนิจฺฉโต ปน น โหติ. โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชตีติ.
อตฺตนา ลภนฏฺาเน จตุปจฺจยํ ลภนฺเต สีลวนฺเต ทิสฺวา ‘‘มา ลภนฺตู’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติ. โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, ปูติภาวมฺปิ คจฺฉนฺตํ อฺสฺส น เทติ ¶ , ตํ ลภนฺตํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อิมํ อฺโ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิ.
วณฺโณ นาม อตฺตนา สทิโส สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ. ตตฺถ ‘‘รูปวา ปาสาทิโก’’ติ ปรสฺส สรีรวณฺณํ, ‘‘สีลวา, ธุตวา’’ติอาทินา คุณวณฺณฺจ อตฺตโน วณฺณภณนฏฺาเน วุจฺจมานํ อสหนฺตสฺส ทุวิธํ วณฺณมจฺฉริยํ นาม โหติ, อเปสลํ ปน วิปนฺนํ ปสํสิตฺวา ปริสาสุ อุปตฺถมฺเภนฺตํ ทิสฺวา ปาปครหิตาย อสหนฺตสฺส น โหติ.
ธมฺโมติ ปริยตฺติเยว, น ปฏิเวโธ อริยานํ ตตฺถ มจฺฉริยาภาวา. ปริยตฺตึ ปน คุฬฺหคนฺถํ อฺเสํ อกเถตุกามสฺส ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติ, ธมฺมานุคฺคเหน ปน โลลสฺส ¶ , กาเลน สมโณ, กาเลน นิคณฺาทิ จ หุตฺวา วิจรนฺตสฺส ปเวณิอาคตํ ตนฺตึ ‘‘สณฺหสุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุฬิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิสฺสตี’’ติ จ น เทนฺตสฺส, ปุคฺคลานุคฺคเหน วา ปกติยา สสฺส มายาวิโน ‘‘สณฺหสุขุมธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา อฺํ พฺยากริตฺวา นสฺสิสฺสตี’’ติ น เทนฺตสฺส จ ธมฺมมจฺฉริยํ น โหติ. ยถา จ ภิกฺขูนํ, เอวํ คหฏฺานมฺปิ ปฺจวิธํ มจฺฉริยํ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. สงฺเขปโต ปน คหฏฺปพฺพชิตานํ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ นามาติ คเหตพฺพํ.
อิเมสุ จ สํโยชเนสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ปฏิโฆ อนาคามิมคฺเคน, กามราโค จตูหิปีติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํ. มานภวราคอวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคน. ตตฺถ จ อยาถาวมาโน ปมมคฺเคน ปหียตีติ ทฏฺพฺโพ, อิเมสํ กามราคภวราคานํ โลภสภาวตฺตา ทิฏฺิสีลพฺพตปรามาสานํ มิจฺฉาทิฏฺิสภาวตฺตา สภาวโต อฏฺเว ธมฺมา ทส สํโยชนา นาม ชาตา. อิเม ทส เปตฺวา เสสา โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา โน สํโยชนา นาม. เสสํ อาสวทุกสทิสํ. สํโยชนทุกํ ปมํ.
อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สํโยชนสํวฑฺฒเนน สํโยชนานํ หิตาติ สํโยชนิยา, สาสวธมฺมา เอว. ตถา นีวรณิยาติ เอตฺถาปิ. น สํโยชนิยา อสํโยชนิยา, อนาสวา. เสสํ สาสวทุกสทิสเมว. ทุติยํ.
ตติยาทโยปิ ¶ อาสวโคจฺฉเก ตติยาทิสทิสา เอว, วิเสสมตฺตเมเวตฺถ วกฺขาม. ตตฺถ หิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ สํโยชนสมฺปยุตฺตา นาม, อุทฺธจฺจสหคโต โมโห, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตา นาม. เสสํ สมเมว. ตติยํ.
ทส ¶ สํโยชนานิ สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จ นาม. ตทวเสสโลกิยธมฺมา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา นาม. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. จตุตฺถํ.
เย ปน อุทฺธจฺจวิรหิเตสุ เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาโมหา โทสโมหา โทสอิสฺสาโมหา โทสมจฺฉริยโมหา โลภมานโมหา โลภทิฏฺิโมหา จาติ ทฺเว ตโย เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, เต สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ นาม. ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ เจว สํโยชนวชฺชิตตํสมฺปยุตฺตา จ สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา นาม. เสสมิธ อนนฺตรทุกฺจ อาสวโคจฺฉเก ปฺจมฉฏฺทุกสทิสเมว. เกวลํ อาสวปทฏฺาเน สํโยชนปทเมว วิเสโส. ปฺจมฉฏฺทุกานิ.
สํโยชนโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
คนฺถโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. ตโต อฺเ โน คนฺถา.
ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา คนฺถา นาม. ตตฺถ อภิชฺฌา เอว นามกายํ วุตฺตนเยน คนฺเถตีติ อภิชฺฌากายคนฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. สพฺพฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ อิมินา อากาเรน อภินิวิสนโต สีลพฺพตปรามาสวิรหิตา สพฺพาปิ ทิฏฺิ อิทํสจฺจาภินิเวโส นาม. เสสา วุตฺตตฺถาว. อิเมสุ จ ปจฺฉิมา ทฺเว คนฺถา ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, พฺยาปาโท ตติเยน, อภิชฺฌา จตูหิปิ. อิเม จ สภาวโต ตโย ธมฺมา จตฺตาโร ¶ คนฺถา นาม ชาตา. อิเม ปน เปตฺวา เสสา สพฺเพ ธมฺมา โน คนฺถา นาม. คนฺถทุกํ ปมํ.
อารมฺมณกรณวเสน ¶ คนฺเถหิ คนฺถิตพฺพาติ คนฺถนิยา. น คนฺถนิยา อคนฺถนิยา. เสสํ สาสวทุกสทิสเมว. ทุติยํ.
โมหมูลวชฺชิตานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ โลภํ, โทสมูเลสุ จ โทสํ เปตฺวา ตํสมฺปยุตฺตา จ คนฺถสมฺปยุตฺตา นาม. ยถาวุตฺโต โลโภ, โทโส, โมหมูลานิ, กุสลาพฺยากตานิ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ คนฺถวิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺิมานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจถินมิทฺธานิ คนฺถสมฺปยุตฺตา เอว. โทสวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ คนฺถวิปฺปยุตฺตา เอว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
จตฺตาโร คนฺถา คนฺถา เจว คนฺถนิยา จ นาม. ตทวเสสา โลกิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา นาม. ตถา เจตสิเกสุ คนฺถวชฺชิตา อกุสลา, อปฺปมฺา จ, เสสา เจตสิกา ปน ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. จตุตฺถํ.
ทิฏฺิ คนฺถาเจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ นาม. โลโภ ตถา จ น วตฺตพฺโพ จ, คนฺถสมฺปยุตฺเตสุ คนฺเถ เปตฺวา เสสา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา นาม. อิธ ปน คนฺถวิปฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน มานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจถินมิทฺธานิ คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจานิ ติชาติกา จ สิยา, ตถา นวตฺตพฺพา จ, เสสา น วตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจมํ.
โลกุตฺตรวชฺชิตา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา นาม. โลกุตฺตรา ปน คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา นาม. อิธ ปน คนฺถสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน โทโส วิจิกิจฺฉา ¶ กรุณา มุทิตา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจโลภา ตถา น วตฺตพฺพา จ, เสสา กุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพา จ, เสสา อกุสลาปิ น วตฺตพฺพา จ. ฉฏฺํ.
คนฺถโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
โอฆโยคโคจฺฉกานิ สพฺพถา อาสวโคจฺฉกสทิสานิ. ปทตฺถมตฺตเมว, เหตฺถ นามมตฺตฺจ วิเสโส ¶ . ตตฺถ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมึ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมนียโต โอเฆหิ อติกฺกมิตพฺพาติ โอฆนิยา. ตถา โยคนิยาติ เอตฺถาปิ. วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา. เสสํ ตาทิสเมว.
โอฆโยคโคจฺฉกานิ นิฏฺิตานิ.
นีวรณโคจฺฉเก จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณา. ตตฺถ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อวิชฺชานีวรณนฺติ อิเม ฉ นีวรณา นาม. ตตฺถ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย จิตฺตสฺส ฆนภาโว, ถทฺธตาติ อตฺโถ. เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมฺภาโว, ปจลายิกภาวกโรติ อตฺโถ. อิทฺจ เสขปุถุชฺชนานํ นิทฺทาย ปุพฺพภาเค, อปรภาเค จ ปจลายนเหตุกํ อุปฺปชฺชติ, น นิทฺโทกฺกมนกาเล. ขีณาสวานมฺปิ หิ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน อสมฺมิสฺสภวงฺคสนฺตติวเสน นิทฺโทกฺกมนํ โหติ, ตํ ปน เตสํ ถินมิทฺธเหตุกํ น โหติ, อิตเรสเมว โหติ.
เกจิ ¶ ปน รูปเมว ‘‘มิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ อรูปธมฺเมหิ สมฺปโยควจนโต อรูปเมว. อกุสลฺจ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณสฺส ปหีนตฺตา’’ติอาทิปหานวจนโต. อกุสลา เอว หิ ปหาตพฺพา, ตสฺมา อารุปฺเปปิ เจตํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ‘‘โสปฺปํ ปจลายิกา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๓) ปทภาชนีเย ปนสฺส ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ถินํ มิทฺธฺจาติ อิทํ ทฺวยํ นีวรณฏฺาเน เอกนีวรณํ วุตฺตํ, ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจาติ อิทํ ทฺวยํ. ตตฺถ กุกฺกุจฺจนฺติ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, กตํ ปาป’’นฺติอาทินา อุปฺปชฺชมาโน วิปฺปฏิสาโร. เตเนวสฺส ปทภาชนีเย ‘‘เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข’’ติ จ วุตฺตํ. ‘‘อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา’’ติอาทิ ปน กุกฺกุจฺจมูลทสฺสนตฺถํ. เอวํสฺิตาย หิ กเต วีติกฺกเม ปจฺฉา ‘‘ทุฏฺุ มยา กต’’นฺติ สุทินฺนาทีนํ วิย วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ. ยํ ปน วินเย ‘‘อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. ๒๐๔) กุกฺกุจฺจํ อาคตํ, ตํ นีวรณกุกฺกุจฺจํ ¶ . น หิ อรหโต นีวรณํ อตฺถิ, นีวรณวติรูปกํ ปน ‘‘กปฺปติ, น กปฺปตี’’ติ วีมํสนสงฺขาตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาเมตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสนีวรณานิ วุตฺตตฺถานิ เอว. อิเมสุ จ กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, พฺยาปาโท ตติเยน, ถินมิทฺธุทฺธจฺจาวิชฺชา จตุตฺเถน, กามจฺฉนฺโท จตูหิปีติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํ. อิเม จ สภาวโต อฏฺ ธมฺมา ฉ นีวรณา นาม ชาตา, อิเม ปน เปตฺวา เสสา โน นีวรณา นาม. นีวรณทุกํ ปมํ.
ทุติยํ ¶ สาสวทุกสทิสเมว. ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ นีวรณสมฺปยุตฺตา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นีวรณวิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ อกุสลา นีวรณสมฺปยุตฺตาว, กุสลาพฺยากตา นีวรณวิปฺปยุตฺตาว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
ฉ นีวรณา นีวรณา เจว นีวรณิยา จ นาม. เสสา โลกิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา นาม. โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ อาสวโคจฺฉเก จตุตฺถสทิสเมว. จตุตฺถํ.
ฉ นีวรณา นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ นาม. ตทฺเ นีวรณสมฺปยุตฺตา ปน นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา นาม. ตถา เจตสิเกสุ นีวรณวิรหิตา อกุสลา, ติชาติกา ปน ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, กุสลาพฺยากตา น วตฺตพฺพาว. อิธ ปน นีวรณวิปฺปยุตฺตา สพฺเพ น วตฺตพฺพา. ปฺจมํ.
โลกุตฺตรวชฺชิตา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา นาม. โลกุตฺตรา นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา นาม. อิธ ปน นีวรณสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน กรุณามุทิตา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยาว, กุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, อกุสลา ปน น วตฺตพฺพาว. ฉฏฺํ.
นีวรณโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
ปรามาสโคจฺฉเก ธมฺมานํ ยถาภูตํ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทิวเสน ¶ ปวตฺตมานา ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา. มิจฺฉาทิฏฺิ. พหุวจนนิทฺเทเส การณํ วุตฺตเมว. ตทฺเ สพฺเพ ธมฺมา โน ปรามาสา นาม. ปรามาสทุกํ ปมํ.
ปรามาเสหิ ¶ อารมฺมณกรณวเสน ปรามฏฺตฺตา ปรามฏฺา. เสสํ อาสวทุกสทิสเมว. ทุติยํ.
ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ ทิฏฺิวิรหิตา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตา นาม. อิธ ปน ทิฏฺิ น วตฺตพฺพา, เสสเจตสิเกสุ ปน มานโทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ ปรามาสวิปฺปยุตฺตา เอว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
ทิฏฺิ เอว ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จ นาม. เสสโลกิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. จตุตฺถํ.
อิมสฺมึ ปน โคจฺฉเก ‘‘ปรามาสา เจว ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ อยํ ทุโก น ลพฺภติ. น หิ ทิฏฺิ ทิฏฺิยา สมฺปยุชฺชติ. ปจฺฉิมทุเก โลกุตฺตรวชฺชิตา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา นาม. โลกุตฺตรา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา นาม. อิธ ปน ปรามาโส, ตํสมฺปยุตฺตา จ น วตฺตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปรามาสโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
มหนฺตรทุเกสุ อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติโต สห อารมฺมเณนาติ สารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา. นตฺถิ อารมฺมณเมเตสนฺติ อนารมฺมณา, รูปนิพฺพานานิ. สารมฺมณทุกํ.
จินฺตนฏฺเน จิตฺตํ, จิตฺตตาย วา จิตฺตํ. ตํ หิ วตฺถุทฺวารารมฺมณกิจฺจาทิเภทโต, อตีตาทิเภทโต จ อตฺตโน วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ วุจฺจติ จิตฺตกรณตาย วา. โลกสฺมึ หิ จิตฺตกมฺมโต อุตฺตริตรํ จิตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมิมฺปิ จรณํ ¶ นาม จิตฺตํ อติจิตฺตํ โหติ. ยํ วา ปนฺมฺปิ โลเก สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติ. เอวํ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ ¶ จิตฺตมฺปิ ตเถว จิตฺตํ โหติ. ยถา จินฺติตสฺส วา อนวเสสสฺส อนิปฺผชฺชนโต ตโตปิ จิตฺตเมว จิตฺตตรํ, ตถา ยเทตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กุสลากุสลกมฺมนานตฺตํ, เตน ตาสุ คตีสุ อปททฺวิปทาทิอุจฺจตฺตนีจตฺตาทินานตฺตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺตภาเว ทีฆรสฺสถูลาถูลสุวณฺณทุพฺพณฺณาทิลาภาลาภาทิ จาติ เอวมาทิ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตติณรุกฺขลตาทิเทวพฺรหฺมวิมานกปฺปรุกฺขาทิภูตํ กมฺมปจฺจยํ จิตฺตํ, ตมฺปิ จิตฺเตเนว กตํ, ตโต จิตฺตเมว จิตฺตตรํ จินฺติตนิยาเมน สพฺพาการสฺส อสมฺภวโต. เอวํ จินฺตนฏฺเน, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเน, จิตฺตกรณฏฺเน จ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วิฺาณํ เวทิตพฺพํ, ตเทว วิฺาณํ จิตฺตํ นาม. เจตสิกรูปนิพฺพานานิ โน จิตฺตา นาม. จิตฺตทุกํ.
อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา, ผสฺสาทโย ทฺวิปฺาส ธมฺมา. จิตฺตรูปนิพฺพานานิ อเจตสิกา นาม. เจตสิกทุกํ.
เจตสิกา เอว จิตฺตสมฺปยุตฺตา นาม. รูปนิพฺพานานิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตา นาม, อิธ ปน จิตฺตํ น วตฺตพฺพํ. จิตฺตสมฺปยุตฺตทุกํ.
นิรนฺตรภาวูปคมนตาย อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคาจิตฺเตน สํสฏฺาติ จิตฺตสํสฏฺา. เอกโต วตฺตมานาปิ นิรนฺตรภาวํ อนุปคมนตาย จิตฺเตน วิสํสฏฺาติ จิตฺตวิสํสฏฺา. เสสํ อนนฺตรทุกสทิสเมว. จิตฺตสํสฏฺทุกํ.
สมุฏฺหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, จิตฺตํ สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ จิตฺตสมุฏฺานา, เจตสิกานิ เจว จิตฺตชรูปกลาปา จ ¶ . จิตฺตํ, ปน อจิตฺตชรูปกลาปา, นิพฺพานฺจ โน จิตฺตสมุฏฺานา นาม. จิตฺตสมุฏฺานทุกํ.
สห ภวนฺตีติ สหภุโน, จิตฺเตน สหภุโน จิตฺตสหภุโน, เจตสิกานิ เจว กายวจีวิฺตฺติโย จ. จิตฺตํ, ปน วิฺตฺติวชฺชิตรูปนิพฺพานานิ จ โน จิตฺตสหภุโน นาม. จิตฺตสหภุทุกํ.
อนุปริวตฺตนฺตีติ ¶ อนุปริวตฺติโน, กึ อนุปริวตฺตนฺติ? จิตฺตํ, จิตฺตสฺส อนุปริวตฺติโน จิตฺตานุปริวตฺติโน. เสสํ อนนฺตรทุกสทิสเมว. จิตฺตานุปริวตฺติทุกํ.
อิโต ปเร ปน ตโย ทุกา เจตสิกทุกสทิสาว, เกวลํ ปทตฺถมตฺตเมว วิเสโส. ตตฺถ จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตสหภุโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตานุปริวตฺติโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ตทนนฺตเร ปน อชฺฌตฺติกทุเก อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺตวเสน อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกา. ปสาทรูปจิตฺตสงฺขาตานิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. ตโต พหิภูตา พาหิรา. เสสรูปเจตสิกนิพฺพานปฺตฺติสงฺขาตานิ ฉ พาหิรายตนานิ, อิธ ปน ปฺตฺติโยปิ ลพฺภนฺติ. อชฺฌตฺติกทุกํ.
อุปาทิยนฺเตว ภูตานิ, น ภูตา วิย อุปาทิยนฺตีติ อุปาทา, จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เอว. น อุปาทิยนฺตีติ โน อุปาทา, จตุมหาภูตจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ. อุปาทาทุกํ.
ทฺวตฺตึส โลกิยวิปากจิตฺตานิ, กมฺมชรูปฺจ อุปาทินฺนา นาม. เสสโลกิยโลกุตฺตรานิ, นิพฺพานฺจ อนุปาทินฺนา นาม ¶ . เสสํ อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติเก วุตฺตานุสาเรน าตพฺพํ. อุปาทินฺนทุกํ.
มหนฺตรทุกา นิฏฺิตา.
อุปาทานโคจฺฉเกภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานา, ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุป-สทฺโท ‘‘อุปายาโส’’ติอาทีสุ วิย. ตโต อฺเ โน อุปาทานา. ตตฺถ กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิเม อุปาทานา นาม. ตตฺถ วตฺถุกาเมสุ อุปฺปนฺโน กิเลสกาโมว วุตฺตนเยน อุปาทานนฺติ กามุปาทานํ. เอวํ เสเสสุปิ. ตตฺถ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ อตฺตวาทุปาทานํ นาม. เสสานิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนว. ปจฺฉิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ อุปาทานานิ ตถาปวตฺตทิฏฺิ เอว. ตานิ จ ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, กามุปาทานํ จตูหิปิ ¶ . อิเม จ สภาวโต ทฺเว ธมฺมา วิภาคโต จตุรุปาทานา นาม ชาตา. อิเม ปน เปตฺวา เสสา สพฺเพ ธมฺมา โน อุปาทานา นาม. อุปาทานทุกํ ปมํ.
อุปาทานิยทุโก สํโยชนิยทุกสทิโสว. ทุติยํ.
อฏฺโลภสหคตจิตฺตานิ, ตํสมฺปยุตฺเตสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภํ เปตฺวา เสสา จ อุปาทานสมฺปยุตฺตา นาม. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภโทสโมหมูลานิ, กุสลาพฺยากตานิ จ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺิมานา อุปาทานสมฺปยุตฺตาว, โทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา เอว. เสสา ทุวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
จตฺตาริ อุปาทานานิ อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จ นาม. ตทวเสสา โลกิยา อุปาทานิยา เจว โน จ ¶ อุปาทานา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว. จตุตฺถํ.
ปฺจมฉฏฺทุกา ปาโต คนฺถโคจฺฉเก ปฺจมฉฏฺทุกสทิสาว, เกวลํ ปฺจมทุเก ‘‘เจตสิเกสุ มาโน อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาโน เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจถินมิทฺธานิ ติชาติกานิ ตถา จ น วตฺตพฺพา จา’’ติ อิทฺจ, ฉฏฺทุเก ‘‘เจตสิเกสุ โทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา อปฺปมฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจโลภถินมิทฺธานิ ตถา จ น วตฺตพฺพานิ จา’’ติ เอตฺตกเมว ปาโต วิเสโส, อตฺถโต ปน นามมตฺตโกว วิเสโส. เสโส สุวิฺเยฺโยว. ปฺจมฉฏฺานิ.
อุปาทานโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
กิเลสโคจฺฉเก สํกิลิฏฺตฺติเก วุตฺตนเยน ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส ธมฺมา กิเลสา นาม. อิเม จ วุตฺตตฺถา เอว, อิธ ปน โลโภ, เหตุคนฺถนีวรณอุปาทานโคจฺฉเกสุ โลโภ จ นิปฺปเทสโต จตุมคฺควชฺโฌปิ เอเกเนว โกฏฺาเสน ิโต, เสสโคจฺฉเกสุ โส สพฺโพปิ โลโภ ‘‘กามาสโว ภวาสโว’’ติอาทินา ¶ ทฺเว ทฺเว โกฏฺาสา หุตฺวา ิโต, อิมินา ปน อฏฺกถาวจเนนาปิ ภวาสวาทิพฺยติริตฺโต สพฺโพ จตุมคฺควชฺโฌปิ ราโค กามาสวาทีสุ สงฺคหิโต. กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปน ภวราโคปิ น ปฺจกามคุณิกราคมตฺโตวาติ ปฺายติ, ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติอาทิปาฬิโต (ปฏฺา. ๓.๘.๘) เจตํ ทฏฺพฺพํ ปฺจกามคุณิกราคสฺส รูปารูปภูมีสุ อนุปฺปชฺชนโต. อิเมสุ ¶ จ กิเลเสสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, โทโส ตติเยน, โลภาทโย จตูหิปิ. อิเม ปน ทส ธมฺเม เปตฺวา เสสา โน กิเลสา นาม. กิเลสทุกํ ปมํ.
สํกิเลสิกทุโก สาสวทุกสทิโสว. ทุติยํ.
สํกิลิฏฺทุโก, กิเลสสมฺปยุตฺตทุโก จาติ ทฺเวปิ สมานตฺถาว. เต จ นีวรณโคจฺฉเก ตติยทุกสทิสาว. ตติยจตุตฺถานิ.
ทส กิเลสา กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จ นาม. เสสา โลกิยธมฺมา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ นีวรณโคจฺฉเก จตุตฺถทุกสทิสเมว. ปฺจมํ.
ฉฏฺสตฺตมทุกานิปิ อฺมฺํ สมานตฺถาเนว. ตานิ ฉฏฺสตฺตมานิ นีวรณโคจฺฉเก ยถากฺกมํ ปาโต ปฺจมฉฏฺทุกสทิสานิ, อตฺถโต ปน นามมตฺตโกว วิเสโส. เสโส สุวิฺเยฺโย. ฉฏฺสตฺตมอฏฺมานิ.
กิเลสโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
ปิฏฺิทุเกสุ อาทิโต จตฺตาโร ทุกา ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก, ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เกวลํ ปน ตตฺถ ปมตฺติเก วุตฺเตสุ ทสฺสเนนปหาตพฺเพ ธมฺเม เปตฺวา เสสา อิธ ปมทุกสฺส ทุติยปเท ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปวิสนฺติ, ภาวนายปหาตพฺเพ เปตฺวา เสสา อิธ ทุติยทุเก นภาวนายปหาตพฺเพสุ ปวิสนฺติ. ตตฺถ จ ทุติยตฺติเก วุตฺเตสุ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก เปตฺวา ¶ เสสา อิธ ตติยทุเก นทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก, ภาวนายปหาตพฺพเหตุเก จ เปตฺวา เสสา อิธ จตุตฺถทุเก นภาวนายปหาตพฺพเหตุเกสุ ปวิสนฺติ.
ปทตฺโถ ¶ จ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา. เอวํ ภาวนายปหาตพฺพเหตุกาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ หิ สติ อเหตุกานํ อคฺคหณํ สิยาติ เอตฺตกเมว วิเสโส. ติกทฺวยเมว หิ ภควา เทสนาวิลาเสน จตฺตาโร ทุเก กตฺวา เทเสสิ. เสสํ ตาทิสเมว. จตฺตาโร ทุกา นิฏฺิตา.
ปฺจปฺาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิรหิตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สวิตกฺกา นาม. วิตกฺโก, ปน เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อวิตกฺกา นาม. ปฺจมํ.
ฉสฏฺิยา สวิจารจิตฺเตสุ วิจารวิรหิตา ธมฺมา สวิจารา นาม. วิจาโร, ปน เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อวิจารา นาม. เสสํ อิธ, อนนฺตเร วุตฺตทุเก จ วิตกฺกตฺติเก วุตฺตานุสาเรน าตพฺพํ. ฉฏฺํ.
อิโต ปเรสุ สปฺปีติกทุโก, ปีติสหคตทุโก จ สมานตฺถาว, เต จ สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตทุกา จาติ จตฺตาโรปิ ทุกา ปีติตฺติเก วุตฺตนยาว. เกวลํ ปเนเตสํ ทุกานํ ปมํ ปทํ ตตฺถ ปวิสติ, ปีติตฺติเก อิตรีตรปททฺวยสงฺคหิตา, อสงฺคหิตา จ สพฺเพ อตฺถา เหฏฺา วุตฺตนเยเนตฺถ ทุกานํ ทุติยปเทสุ อตฺถโต สงฺคหิตา, อิเม จ นิปฺปเทสทุกาติ อยเมว วิเสโส. สตฺตมอฏฺมนวมทสมา.
ตทนนฺตเรสุ กามาวจราติ เอตฺถ ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ ตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา’’ติ เอวํ (ธ. ส. ๑๒๘๗) ปาฬิยํ ปริจฺฉินฺนานํ จตุนฺนํ อปายานํ, มนุสฺสานํ, ฉนฺนํ เทวโลกานฺจ วเสน โอกาสโต เอกาทสวิโธ กามภโว ¶ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘รูปูปปตฺติยา’’ติอาทีสุ รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติ. ตสฺมึ กาเม อวจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กามาวจรา. เยภุยฺยโต เจตํ วุตฺตํ รูปารูเปสุ เจเตสฺจ อิธ ปวตฺติโต ‘‘ถลจรา’’ติอาทีสุ วิย. กามภวสงฺขาเต วา กาเม ปฏิสนฺธึ อวจาเรนฺตีติปิ กามาวจรา, กุสลากุสลานิ ¶ . อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตํ ปน อพฺยากตจิตฺตสทิสํ. ตทายตฺตตาย, อารมฺมณกรณวเสน วา กิเลสกาโม เอตฺถ อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามฺเจส รูปารูปาวจรธมฺเมสุปิ อวจรติ, รุฬฺหิโต ปน ‘‘วทตีติ วจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อิเม เอว ‘‘กามาวจรา’’ติ วุจฺจนฺติ. อปิจ กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหาติ เอตฺถ วุตฺตกามตณฺหาสงฺขาโต กาโม เอตฺถ อวจรตีติปิ กามาวจรา. เอวํ พฺรหฺมานํ วิมานาภรณาทีสุ ฉนฺทราคสฺสาปิ กามตณฺหาภาโว สิทฺโธ, รูปตณฺหาวิสยานมฺปิ จ พฺรหฺมานํ กมฺมชรูปาทีนํ กามตณฺหายปิ วิสยตาย กามาวจรตา สิทฺธา โหติ. น รูปารูปาวจรานํ ตทภาวโต ตทฺเ น กามาวจรา. อิมินา นเยน รูปาวจราทิทุกานมฺปิ ปทตฺโถ ยถารหํ าตพฺโพ. ตตฺถ จตุปฺาส กามาวจรจิตฺตานิ, สพฺพฺจ รูปํ กามาวจรา นาม. เสสจิตฺตนิพฺพานานิ น กามาวจรา นาม. เจตสิเกสุ วตฺตพฺพํ ปริยาปนฺนทุเก เอว อาวิ ภวิสฺสติ. เอกาทสมํ.
ปนฺนรส รูปาวจรจิตฺตานิ รูปาวจรา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น รูปาวจรา นาม. ทฺวาทสมํ.
ทฺวาทส อรูปาวจรจิตฺตานิ อรูปาวจรา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น อรูปาวจรา นาม. เตรสมํ.
เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา, โลกิยธมฺมาว. ตตฺถ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา, โลกุตฺตรา. เจตสิเกสุ ปน กามาวจราทิทุกานํ จตุนฺนมฺปิ ¶ สาธารโณ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพ – อกุสลเจตสิกา กามาวจราว, อปฺปมฺา กามรูปาวจรา, วิรติโย ปน กามาวจรปริยาปนฺนา, วิตกฺกวิจารปีติโย ปน กามรูปาวจรปริยาปนฺนา, เสสา จตุภูมกาติ. จุทฺทสมํ.
วฏฺฏมูลํ ฉินฺทนฺตา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฏฺฏโต นียนฺตีติ นิยฺยานิกา, จตฺตาริ โลกุตฺตรมคฺคจิตฺตานิ. อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจทสมํ.
จุติยา ¶ วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเน นิยตตฺตา นิยตา, มิจฺฉตฺตนิยตา, สมฺมตฺตนิยตา จ. ตถา อนิยตตฺตา อนิยตา, เสสธมฺมา. เสสํ วุตฺตนยเมว. โสฬสมํ.
อฺเ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ อติกฺกมนฺตีติ อุตฺตรา, อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรา, โลกิยาว. นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตรา, โลกุตฺตรา. สตฺตรสมํ.
รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณา, เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปการโต ปริเทวนฺติ, เตสํ อกุสลมูลานํ เอตํ อธิวจนํ, เตหิ สมฺปโยควเสน, ปหาเนกฏฺตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณา. เอเตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ รณาติ อรณา.
ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สรณา นาม. สรณธมฺเมสุ เจตฺถ โลภโทสโมหา รณา เจว สรณา จ, เตสุ โลภโทสา โมเหเนว สมฺปโยคโต สรณา, ตถา วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา จ. โมโห ปน เตสุ สมฺปโยคโต สรโณ, ทิฏฺิสมฺปยุตฺตราเคน, ปน ภวราเคน จ รณภูเตน ปหาเนกฏฺตาวเสเนว สรโณ ¶ . โลภโทสโมหมูลสมฺปยุตฺเตสุ ปน โมโห โลเภน เจว โทเสน จ, เสสา โลภโมเหน เจว โทสโมเหน จ สมฺปโยคโต สรณาติ เวทิตพฺพา. สพฺพานิ กุสลาพฺยากตจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อรณา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สรณาว, กุสลาพฺยากตา อรณาว, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ โหนฺตีติ. อฏฺารสมํ.
ปิฏฺิทุกา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา
สุตฺตนฺติกทุเกสุ เวเทติ, วิวิเธน วา อากาเรน ชานาตีติ วิชฺชา, วิปสฺสนาาณมโนมยิทฺธิฉอภิฺาวสปฺปวตฺตา ปฺา, ตสฺมึ วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วิชฺชาสภาเว ¶ วตฺตนฺตีติ วิชฺชาภาคิโน. ตา เอว วิชฺชา, ตํ วา วิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโน, อฏฺวิธวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมา. ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิโนติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน วิชฺชาสมฺปยุตฺตา ธมฺมาว อธิปฺเปตา. น วิชานาตีติ อวิชฺชา, จตุสจฺจจฺฉาทกวเสน จตุพฺพิโธ โมโห, ตสฺมึ อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺาเส อวิชฺชาสภาเว วตฺตนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโน. ตา เอว อวิชฺชา, ตํ วา อวิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโน, อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมา. เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตา.
ตตฺถ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํ, ปฺาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ วิชฺชาภาคิโน จ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ, าณวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา ¶ จ วิปสฺสนาภาเวน ปวตฺติยํ วิชฺชาภาคิโน, อฺทา น วตฺตพฺพา. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกชวนจิตฺตานิ, ปฺาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ มโนมยิทฺธิภาเวน จ ปฺจาภิฺาภาเวน จ ปวตฺติยํ วิชฺชาภาคิโน, อฺทา น วตฺตพฺพา. ตตฺถ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ, อวิชฺชาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ อวิชฺชาภาคิโนว, อิธ ปน อวิชฺชา, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ น วตฺตพฺพาว. เจตสิเกสุ ปน โมหอปฺปมฺา น วตฺตพฺพาว, เสสา กุสลาพฺยากตา สิยา วิชฺชาภาคิโน, สิยา น วตฺตพฺพา, ติชาติกา ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพา จ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปมํ.
ปุน อนชฺโฌตฺถรณวเสน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา เอเตสนฺติ วิชฺชูปมา, อาทิโต ตีสุ มคฺเคสุ าณํว. นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมา, อรหตฺตมคฺเค าณํ. ยถา หิ เมฆนฺธกาเร มคฺคปฏิปนฺนสฺส ปฏิจฺฉาทนอนฺธการํ วิธมิตฺวา วิชฺชุยา อุปฺปนฺนกฺขเณ จาตุทิสา มคฺคา ปากฏา โหนฺติ, วิชฺชุยา นิรุทฺธาย ปุน อนฺธกาโร โอตฺถริตฺวา มคฺคํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ วิปสฺสนายานิกสฺส ยถาสกํ สจฺจจฺฉาทกกิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา ตีสุ มคฺเคสุ ยถากฺกมํ อุปฺปนฺเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ ปากฏานิ โหนฺติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ ปุน อวสิฏฺกิเลสนฺธกาโร จตุสจฺจํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺมา ตีสุ มคฺเคสุ ปฺา วิชฺชูปมา วุตฺตา. ยถา ปน วชิรสฺส อเภชฺโช ปาสาโณ นาม นตฺถิ, ตฺจ นิสฺเสสโต วชิรํ เขเปติ, วชิเรน จ คตมคฺเค ปาสาณสฺส ปุน ¶ ปากติกภาโว นตฺถิ, เอวํ อรหตฺตมคฺคาณสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิ, ตฺจ นิสฺเสสโต อรหตฺตมคฺคาณํ เขเปติ, เตน จ เขปิเต กิเลเส อวสิฏฺกิเลสาภาวโต ตสฺส ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ¶ จตุตฺถมคฺเค ปฺา วชิรูปมา วุตฺตา. ปฺา เอว เหตฺถ สิยา วิชฺชูปมา, สิยา น วตฺตพฺพา จ โหติ. เสสเจตสิกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ ปน สพฺพานิ น วตฺตพฺพาเนว. ทุติยํ.
พาเลสุ ิตตฺตา, ยตฺถ ิตา ตทุปจาเรน พาลา, พาลกรตฺตา วา พาลา, ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ. อิธ ปน อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ พาลา นาม. ปณฺฑิเตสุ ิตตฺตา ปณฺฑิตา, ปณฺฑิตกรตฺตา วา ปณฺฑิตา, เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิ. อิธ ปน หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ ปณฺฑิตา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น วตฺตพฺพานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ตติยํ.
กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณา. สุกฺกาติ โอทาตา, ปภสฺสรภาวกรณา. เสสํ สพฺพํ พาลทุกสทิสเมว. จตุตฺถํ.
อิธ เจว สมฺปราเย จ ตเปนฺตีติ ตปนียา. น ตปนียา อตปนียา. เสสํ พาลทุกสทิสเมว. ปฺจมํ.
‘‘สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทโย วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นาม. นามเธยฺยนฺติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ นามานิ. ตานิ จตุพฺพิธานิ สามฺนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ. ตตฺถ ปมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ รฺโ นามนฺติ เอวรูปํ สามฺนามํ นาม. ‘‘ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก กาโฬ รสฺโส’’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ, ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามํ นาม. ยํ ปน ชาตสฺส กุมารสฺส าตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํ ¶ นาม. ยา ปน ปุริมปฺตฺติ อปรปฺตฺติยํ นิปตติ, เสยฺยถิทํ – ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโท เอว, เอตรหิปิ อนาคเตปิ จนฺโท เอว. ตถา ‘‘สูริโย สมุทฺโท ปถวี รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ นิพฺพาน’’นฺติเอวมาทิ โอปปาติกนามํ นาม. ตานิ ปุน วิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ ¶ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ นามปฺตฺติวเสน ฉพฺพิธานิ โหนฺติ.
ตตฺถ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานา ยถาวุตฺตทฺวาสตฺตติวิธา นามรูปธมฺมา วิชฺชมานา นาม, เตสํ ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติ วิชฺชมานปฺตฺติ นาม, ‘‘จิตฺตํ ผสฺโส ปถวี รูปํ นิพฺพาน’’นฺติอาทโย ปรมตฺถวาจกา สทฺทา. อุปาทินฺนนามรูปธมฺเม ปน อุปาทาย ปฺตฺตา สตฺตปุคฺคลอิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสติรจฺฉานาทิเภทา, อนุปาทินฺนรูปธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตา ภูมิปพฺพตรุกฺขสกฏจนฺทสูริยนกฺขตฺตทิสากาลกสิณาทิเภทา จ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานา อวิชฺชมานา นาม, เตสํ ปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตถา ‘‘อตฺตา ภูมี’’ติอาทโย อตฺถปฺตฺติวาจกา สทฺทา จ จิตฺตสนฺตติวณฺณุปคนฺติอาทิ วิชฺชมานตฺถวาจกา สทฺทา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘‘ปุริสสฺส จิตฺตํ, เมฆวณฺโณ’’ติอาทีสุ อวิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘‘จิตฺตลหุตา ปถวีคนฺโธ’’ติอาทิ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘‘มนุสฺสสรีรํ รุกฺขสาขา’’ติอาทิ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. เอวํ ฉพฺพิธาปิ เจตา อธิปฺปายํ วิฺาเปตุกามตาจิตฺตสมุฏฺาปิตสวิฺตฺติสทฺทานุสาเรน าตสงฺเกตสฺส โสตวิฺาณวีถิอนนฺตรํ อุปฺปนฺเนหิ มโนทฺวาริกวิฺาเณหิ ‘‘อิมสฺเสทํ นาม’’นฺติ อเนกสทฺเทสุ เอกตฺตมาโรเปตฺวา ววตฺถาปิตา อตฺถาภิมุขํ นมนโต ปกาเรหิ อตฺถสฺส าปนโต ‘‘นามปฺตฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ¶ อธิวจนานํ ปถา อตฺถา อธิวจนปถา, สมฺมุติปรมตฺถเภทา สพฺเพ ธมฺมา สทฺทวจนียสภาวา. ฉฏฺํ.
อิโต ปรํ ทฺเว ทุกา อธิวจนทุกสทิสาว, เกวลํ ปทตฺถมตฺตเมว วิเสโส. ตตฺถ อภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา นิรุตฺติ นาม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติ เอวํ เตน เตน ปกาเรน าปนโต ปฺตฺติ นาม, ยถาวุตฺตนามปฺตฺติโยว. น หิ อธิวจนนิรุตฺติปฺตฺตีสุ อตฺถโต โกจิปิ เภโท อตฺถิ, นิพฺพตฺตินิมิตฺตเภททสฺสนตฺถํ ปน เนสํ วิภาเคน ปทตฺโถ ทสฺสิโต. อิเมสุ จ ตีสุ ทุเกสุ ปฺตฺติสหิตา สพฺเพ ธมฺมา ลพฺภนฺติ, อนนฺตเร นามรูปทุเก ปฺตฺติรหิตาติ อิเม จตฺตาโร ทุกา อิเมสุ สุตฺตนฺติกทุเกสุ นิปฺปเทสา, เสสา ปน อฏฺตึสาปิ สปฺปเทสาติ เวทิตพฺพา. สตฺตมฏฺมานิ.
นามกรณฏฺเน, นมนฏฺเน, นามนฏฺเน จ นามํ, อรูปกฺขนฺธนิพฺพานานิ. ตานิ หิ สพฺพทาปิ ¶ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ นิพฺพานนฺติ โอปปาติกนามวเสน อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว ปวตฺตนฺติ จนฺทสูริยาทโย วิย. น หิ เตสํ สามฺคุณกิตฺติมวเสน นามกรณกิจฺจํ อตฺถีติ. เอวํ นามกรณฏฺเน นามํ เวทิตพฺพํ. อารมฺมณาภิมุขํ ปน นมนฏฺเน, อฺมฺํ ตตฺถ นามนฏฺเน จ จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาว นามํ. นิพฺพานํ ปน อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺมานํ นามนฏฺเเนว นามํ เวทิตพฺพํ. รุปฺปนฏฺเน รูปํ, รูปกฺขนฺโธ. นวมํ.
อวิชฺชาติ ทุกฺขาทิปฏิจฺฉาทโก สพฺโพ โมโห. ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลโภ. ตถา อปฺปวตฺโต ปเนตฺถ โลโภ, เสสเจตสิกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ น วตฺตพฺพานิ. อิโต ปรํ ปน เอวํ นวตฺตพฺพวิภาคํ อทสฺเสตฺวา ปทตฺถสรูปมตฺตเมว ทสฺสยิสฺสาม, ทสฺสิตาวเสสา น วตฺตพฺพาติ คเหตพฺพา. ทสมํ.
ภโว ¶ วุจฺจติ สสฺสตํ. ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ ภวทิฏฺิ นาม. วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉโท. ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ วิภวทิฏฺิ นาม. อุภเยนาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ คหิตา. ตถา อนนฺตเรสุปิ ตีสุ ทุเกสุ. เอกาทสมํ.
ขนฺธปฺจกํ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ คเหตฺวา ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ นาม. ตถา ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อุจฺเฉททิฏฺิ นาม. ‘‘อนฺตวา’’ติ ปวตฺตา อนฺตวาทิฏฺิ นาม. ‘‘อนนฺตวา’’ติ ปวตฺตา อนนฺตวาทิฏฺิ นาม. ปุพฺพนฺตํ อนุคตา พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยน อตีตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตา อฏฺารสวิธา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ นาม. อปรนฺตํ อนุคตา ตตฺเถว อาคตนเยน อนาคตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตา จตุจตฺตาลีสวิธา อปรนฺตานุทิฏฺิ นาม. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๒๘), ตทฏฺกถาย (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘) จ เวทิตพฺโพ. ทฺวาทสมเตรสมจุทฺทสมานิ.
อหิริกทุกํ, หิริทุกฺจ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจทสมโสฬสมานิ.
ทุกฺขํ ¶ วโจ เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, สหธมฺมิกํ ทสฺเสตฺวา โอวทิยมาเน อนาทรการโก ปุคฺคโล, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตา, อนาทรวเสน ปวตฺตา ทฺเว ปฏิฆจิตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา จ. ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา, ปาปปุคฺคเลสุ ทฬฺหภตฺติวเสน, กายจิตฺเตหิ ตํเสวนาตนฺนินฺนตาวเสน จ ปวตฺตานิ อฏฺ โลภจิตฺตานิ. สตฺตรสมํ.
โสวจสฺสตา ¶ , กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพา. อตฺถโต ปน ตถาปวตฺตานิ สเหตุกกามาวจรกุสลกิริยจิตฺตานิ. อฏฺารสมํ.
ปฺจสุ, สตฺตสุ วา อาปตฺตีสุ กุสลภาโว อาปตฺติกุสลตา, สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ อาปชฺชนปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา กามาวจรชวนปฺา. อาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา, วุฏฺานวิธาเนน สทฺธึ อาปตฺติวุฏฺานปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา ยถาวุตฺตจิตฺตสมฺปยุตฺตปฺาว. เอกูนวีสติมํ.
สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ, ตาสุ โลกิยโลกุตฺตราสุ สวิตกฺกสวิจาราทีสุ สมาปตฺตีสุ กุสลตา สมาปตฺติกุสลตา, สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา ปฺา. สมาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา, ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว ตาหิ วุฏฺานกปฺา กามาวจรชวนปฺาว. วีสติมํ.
อฏฺารสสุ ธาตูสุ กุสลภาโว ธาตุกุสลตา, สวนธารณปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปฺา. ตาสฺเว ธาตูนํ มนสิกาเร กุสลภาโว มนสิการกุสลตา, ตาสํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปฺา. เอส นโย อายตนกุสลตายปิ. ตตฺถ หิ สวนธารณปจฺจเวกฺขณา กามาวจราว, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโรว, สมฺมสนํ กามาวจรโลกุตฺตรํ. อฺมฺํ ปฏิจฺจ สหิตํ ผลํ อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อวิชฺชาทีหิ นิทฺทิฏฺโ ปจฺจยสมูโห, ตสฺมึ ทฺวาทสงฺเค อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาเท กุสลภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, ‘‘อิมินา ปจฺจเยน อิทํ โหตี’’ติ ชานนวเสน ปวตฺตา โลกิยชวนปฺาว. เอกวีสติมทฺวาวีสติมานิ.
ติฏฺติ ¶ ¶ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, การณํ, ตสฺมึ าเน กุสลตา านกุสลตา. น าเน กุสลตา อฏฺานกุสลตา. เตวีสติมํ.
อุชุภาโว อชฺชโว. มุทุภาโว มทฺทโว. กายจิตฺตุชุกตามุทุกตาทฺวยํ. จตุวีสติมํ.
อธิวาสนสงฺขาตา ขมนํ ขนฺติ, ตถาปวตฺตกามาวจรชวนานิ. ปาปโต สุฏฺุ โอรโต วิรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ. กายวจีมโนสํวรสีลสงฺขาตานิ โลกิยโลกุตฺตรชวนานิ. ปฺจวีสติมํ.
สมฺโมทกปิยวาทิตาสงฺขาโต สขิลภาโว สาขลฺยํ, ยถา ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน ฉิทฺทํ วิวรํ น โหติ, เอวํ ธมฺมามิเสหิ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิจฺฉาทนํ ปฏิสนฺถาโร. อาคนฺตุกสฺส หิ ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวรปฏิคฺคหณอาสนทานพีชนปาทโธวนมกฺขนาทินา, ปานีเยน อาปุจฺฉเนน, กาเล อาคตสฺส ยาคุอาทีนํ, วิกาเล ปานกาทีนฺจ ทาเนน, ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จรณฏฺานทสฺสนปเวสนนิกฺขมนกาลาโรจนาทินา จ ปพฺพชิตา, คหฏฺานฺจ วินเย อาคตนเยน ยถานุรูปํ อามิสปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ. อาคนฺตุกํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห กตรภาณกา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาจริยุปชฺฌายา โว กตรํ คนฺถํ วฬฺเชนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปฺหปุจฺฉเนน สเจ น สกฺโกติ, สยํ กเถตฺวา ทาเนน, ธมฺมกถนปฺหวิสฺสชฺชนกมฺมฏฺานกถนกุกฺกุจฺจทิฏฺิวิโนทนาทินา, ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน, ปพฺพาชนอุปสมฺปทาทินา จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปนายํ สทฺธึ อานิสํสทีปกวตฺถูหิ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๕๑) าตพฺโพ. เอตสฺมึ ทุวิเธ ปฏิสนฺถาเร กุสลภาโว ปฏิสนฺถารกุสลตา, ตถาปวตฺตกามาวจรชวนานิ เอว. ฉพฺพีสติมํ.
อินฺทฺริเยสุ ¶ มนจฺฉฏฺเสุ อาปาถคตรูปาทีสุ อารมฺมเณสุ นิมิตฺตคหณาทินา อินฺทฺริยสํวรเภทสงฺขาโต อคุตฺตทฺวารภาโว อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา. ปฏิคฺคหณปริโภควเสน โภชเน มตฺตํ อชานนภาโว โภชเน อมตฺตฺุตา, ตถาปวตฺตอกุสลจิตฺตานิ. สตฺตวีสติมํ.
อนนฺตรทุเกปิ ¶ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน กามาวจรสเหตุกกุสลกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ. อฏฺวีสติมํ.
สติวิปฺปวาสสงฺขาโต มุฏฺสติภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา, อสมฺปชานนภาโว อสมฺปชฺํ, โมโห. เอกูนตึสติมํ.
อนนฺตรทุเก จตุภูมิกา สติปฺาว วุตฺตา. ตึสติมํ.
อปฺปฏิสงฺขาเน อปฺปฏิวานสงฺขาเต อกมฺปิยฏฺเน โยนิโสทสฺสนสงฺขาตํ ปฏิสงฺขานเมว พลนฺติ ปฏิสงฺขานพลํ, กามาวจรปฺาว. สตฺตโพชฺฌงฺคาทิภาวนาวเสน ปวตฺตา จตุภูมกธมฺมา ภาวนาพลํ. เอกตึสติมํ.
ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โส ติวิโธ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ จ ปุพฺพภาคาสุ อฏฺสมาปตฺตีสุ เอกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม, สมฺมุขาวินยาทิ สตฺตวิโธ อธิกรณสมโถ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขารสมโถ นาม. อิธ ปน จตุภูมโก สมาธิ อธิปฺเปโต. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธนากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, โลกิยโลกุตฺตรา วิปสฺสนาปฺาว. พาตฺตึสติมํ.
สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตนฺติ สมถนิมิตฺตํ. ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโย. จตุภูมกสมาธิวีริยานิ เอว. เตตฺตึสติมํ.
อนนฺตรทุเกปิ ¶ วีริยสมาธี เอว วุตฺตา. จตุตฺตึสติมํ.
สีลวินาสิกา อสํวรสงฺขาตา สีลสฺส วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติ, ตถาปวตฺตา อกุสลธมฺมา. สมฺมาทิฏฺิยา วิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ, มิจฺฉาทิฏฺิ เอว. ปฺจตึสติมํ.
โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต สีลปริปูรณโต สีลสฺส สมฺปทาติ สีลสมฺปทา. ทิฏฺิปาริปูริภูตํ ¶ าณเมว ทิฏฺิยา สมฺปทาติ ทิฏฺิสมฺปทา. จตุภูมกา สีลปฺาว. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. ฉตฺตึสติมํ.
วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา สีลสงฺขาตา สีลสฺส วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธิ. นิพฺพานสงฺขาตํ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถา ทสฺสนสงฺขาตา ทิฏฺิยา วิสุทฺธิ ทิฏฺิวิสุทฺธิ. สตฺตตฺตึสติมํ.
กมฺมสฺสกตาสจฺจานุโลมิกมคฺคผลสมฺปยุตฺตปฺา ทิฏฺิ วิสุทฺธิ นาม. ยถาทิฏฺิสฺส ตทนุรูปํ ปธานํ ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานํ นาม. อฏฺตึสติมํ.
สํเวคชนกานิ ชาติชราพฺยาธิมรณสงฺขาตานิ การณานิ สํเวชนียฏฺานานิ นาม, เตสุ ชาติอาทิปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภยสงฺขาตํ สํวิชนํ สํเวโค นาม, ตถาปวตฺตกุสลาทิ เอว. เอวํ สํเวคชาตสฺส โยนิโส อุปาเยน ปธานํ สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํ, โลกิยโลกุตฺตรวีริยเมว. เอกูนจตฺตาลีสติมํ.
กุสลธมฺมปูรเณ อสนฺตุฏฺิภาโว อสนฺตุฏฺิตา. โย ปน ทานํ ทตฺวา ตโต เตน อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา สรณคมนํ อากงฺขติ, ตโต ปฺจสีลาทึ, ปพฺพชฺชํ, พุทฺธวจนานํ อุคฺคณฺหนํ, สมถวิปสฺสนํ, ตโต เตนาปิ อสนฺตุฏฺโ อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ, อยํ อสนฺตุฏฺิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ. อธิกุสลธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺมาโน ปธานํ ปฏิวาเปติ นิวตฺตาเปตีติ ปฏิวานิ, น ปฏิวานิ ¶ อปฺปฏิวานิ, ตสฺส ภโว อปฺปฏิวานิตา. อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ปธานสฺมึ อนิวตฺตนตา อโนสกฺกนตา, ตถาปวตฺตโลกิยโลกุตฺตรกุสลา ธมฺมา. จตฺตาลีสติมํ.
วิชานนโต วิชฺชา, ปุพฺเพนิวาสจุตูปปาตอาสวกฺขยาณานิ. วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ, อฏฺ สมาปตฺติโย, นิพฺพานฺจ. อฏฺ สมาปตฺติโย หิ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต, สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุจฺจนฏฺเน จ วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตวิมุจฺจนฏฺเน. เอกจตฺตาลีสติมํ.
กิเลสกฺขยกเรสุ ¶ จตูสุ อริยมคฺเคสุ าณํ ขเย าณํ นาม. ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺนอริยผเล าณํ อนุปฺปาเท าณํ นาม. เสสํ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมว. ทฺวาจตฺตาลีสติมํ.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิภงฺคมาติกา
อิทานิ ¶ ¶ ธมฺมสงฺคณีมาติกานนฺตรํ วิภงฺคมาติกาย อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตา. ตสฺสา ปน –
อตฺถโต ธมฺมเภเทน, วิภงฺคนยทสฺสนา;
ปาฬิมุตฺตนยา จาปิ, โหติ สํวณฺณนานโย.
สา ปเนสา อฏฺารสนฺนํ วิภงฺคานํ อาทิมฺหิ ปิตา อฏฺารสวิธา โหติ – ขนฺธวิภงฺคมาติกา-อายตน-ธาตุ-สจฺจ-อินฺทฺริย-ปจฺจยาการ-สติปฏฺาน-สมฺมปฺปธาน-อิทฺธิปาทโพชฺฌงฺค-มคฺคงฺคฌาน-อปฺปมฺา-สิกฺขาปท-ปฏิสมฺภิทา-าณ-ขุทฺทกวตฺถุ-ธมฺมหทยวิภงฺคมาติ
ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ตตฺถ อาทิภูตาย ขนฺธวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – ปฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติ. ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺรายํ ขนฺธ-สทฺโท สมฺพหุเลสุ าเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รุฬฺหิยนฺติ. ตตฺถ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๗; อ. นิ. ๔.๕๑; ๕.๔๕; ๖.๓๗) หิ ราสิโต ขนฺโธ นาม. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) คุณโต. ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๒๔๑) ปณฺณตฺติโต. ‘‘วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๖๓) เอกมฺปิ จิตฺตํ รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม, สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต. ราสฏฺโ หิ ขนฺธ-สทฺโท, โกฏฺาสฏฺโติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โลกสฺมึ หิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม ¶ , ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ขนฺโธติ โกฏฺาโสติ วุตฺตํ ¶ โหติ. รูปกฺขนฺโธติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ ปสิทฺธากาเรน รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ, ปีฬิยตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา –
‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๗๙).
รูปฺจ ตํ ขนฺโธ จาติ รูปกฺขนฺโธ, รูปราสิ รูปโกฏฺาโสติ อตฺโถ. เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต สํวณฺณนานโย.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ เหฏฺา กุสลตฺติเก วิภตฺตา อตีตาทิเภทภินฺนา สพฺเพ รูปธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นาม. ตถา จตุภูมกา เวทนาสฺาโย เวทนากฺขนฺโธ นาม, สฺากฺขนฺโธ นาม. เวทนาสฺา ปน เปตฺวา เสสา ผสฺสาทโย ปฺาส เจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ นาม. ปฺจสุ ขนฺเธสุ นิพฺพานเมว อสงฺคหิตํ, อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปน สพฺเพ โลกุตฺตรธมฺมา. อยเมว หิ ขนฺเธหิ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิเสโส. ขนฺธา อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา สาสโวปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นิพฺพานํ เปตฺวา อวเสสา สพฺเพ ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ ธมฺมเภทโต สํวณฺณนานโย.
วิภงฺคนยทสฺสนาติ วิภงฺคปาฬิยา อาคตอตฺถนยทสฺสนโต. วิภงฺคปาฬิยํ หิ สุตฺตนฺตภาชนียํ อภิธมฺมภาชนียํ ปฺหาปุจฺฉกนฺติ ตีหิ นเยหิ ขนฺธวิภงฺโค วิภตฺโต. ตถา อายตนวิภงฺคาทโย. เกวลํ หิ อินฺทฺริยวิภงฺเค, สิกฺขาปทวิภงฺเค จ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. ปจฺจยาการวิภงฺเค ปฺหาปุจฺฉกํ นตฺถิ. าณวิภงฺคาทีสุ ปน ตีสุ ตโยปิ นยา ¶ น สนฺติ. เตสุ หิ าณวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว ทสวิธา วิภตฺโต, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว ทฺวาสฏฺิปเภทา วิภตฺโต, ธมฺมหทยวิภงฺโค ปน สพฺพสงฺคหาทีหิ ทสหิ วาเรหิ วิภตฺโต, ตสฺมา เตสํ เตสํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนวเสน ตตฺถ ตตฺถ สํวณฺณนา ภวิสฺสนฺติ. ตตฺริทํ ขนฺธวิภงฺเค ติณฺณํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนํ. เสยฺยถิทํ – สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว รูปกฺขนฺโธ –
‘‘ตตฺถ ¶ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๒) –
เอวํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺโต, ตถา เวทนากฺขนฺธาทโยปิ. ตตฺถ นิยกชฺฌตฺตํ นาม อชฺฌตฺตรูปํ อชฺฌตฺตํ นาม, ตโต อฺํ ปรปุคฺคลคตํ, อวิฺาณฺจ พหิทฺธา นาม, ตถา เวทนาทโยปิ. ปสาทวิสยรูปํ ปน โอฬาริกํ นาม, เสสํ สุขุมํ นาม. อนิฏฺรูปํ หีนํ นาม, อิฏฺรูปํ ปณีตํ นาม.
นนุ อิฏฺานิฏฺํ นาม ปาเฏกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิ, เอกํ เอกจฺจสฺส อิฏฺํ โหติ มนาปํ, ตเทว อฺสฺส จ อนิฏฺํ โหติ. วตฺถาทีนิ หิ สูกราทีนํ นปฺปิยานิ โหนฺติ, น มนุสฺสาทีนํ, เตสฺจ วตฺถาภรณาทีนิ ปิยานิ, น สูกราทีนนฺติ, ตสฺมา รุจิวเสเนว อิฏฺานิฏฺตา คเหตพฺพา? น, อิฏฺานิฏฺานํ ปาเฏกฺกํ วิภตฺตตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ กุสลวิปากวิสโยว อิฏฺํ นาม, อกุสลกมฺมชํ อกุสลวิปากวิสโยว อนิฏฺํ นาม, สฺาวิปลฺลาเสน ปน โกจิ ¶ อิฏฺเมว พุทฺธรูปาทึ ชวนกฺขเณ อนิฏฺโต มนสิ กโรติ, อนิฏฺฺจ นิรยคฺคิสตฺถวิสาทึ อิฏฺโต มนสิ กโรติ. ชวเนหิ เอว วิปลฺลาสภาโว, น วิปาเกหีติ วิปากวเสน อิฏฺานิฏฺํ นิยตํ เวทิตพฺพํ.
สมฺโมหวิโนทนิยา ปน วิภงฺคฏฺกถาย –
‘‘สุขสมฺผสฺสํ หิ คูถกลลํ จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺํ, กายทฺวาเร อิฏฺํ โหติ. จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน โปถิยมานสฺส, สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิยมานสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺานี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๖) –
เอวํ ทฺวารวเสน เอกสฺเสว วตฺถุโน อิฏฺตา, อนิฏฺตา จ วุตฺตา. สา จ เอกกฺขเณ น ยุตฺตา เอกกลาปคตภูโตปาทายรูปานํ เอกสามคฺคิยมุปฺปตฺติโต. น หิ ภูเตสุ อกุสลวเสน อนิฏฺเสุ ¶ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ตทุปาทายรูปาทิกุสเลน อิฏฺานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ภินฺนกฺขเณ ปน อิฏฺานิ มณิรตนาทีนิ เตหิ โปถิยมานสฺส อกุสลปจฺจเยน อุตุนา อนิฏฺานิ วิปริณมนฺติ, กุสลปจฺจเยน อนิฏฺานิ คูถกลลาทีนิ อิฏฺานีติ, อยํ โน อตฺตโนมติ. เอวํ วิภตฺเตสุ จ อิฏฺานิฏฺเสุ ตํ ตํ รูปํ อุปาทายุปาทาย หีนํ, ปณีตฺจ ทฏฺพฺพํ. สุขุมํ ปน รูปํ ทูเรรูปํ นาม, โอฬาริกํ สนฺติเกรูปํ นาม. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เวทนาทีสุ ปน อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมา. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. สุขทุกฺขา วา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส วา เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สุขุมา. สาสวา โอฬาริกา ¶ , อนาสวา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา ทฏฺพฺพา. อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตา จ ตาย ทูเรติ เอวํ ชาติสภาวปุคฺคลภูมิเภทโต วุตฺตนเยน ทูเรเวทนา ทฏฺพฺพา, กุสลา เวทนา กุสลาย สนฺติเกติ เอวํ ชาติอาทิสามฺโต สนฺติเกเวทนา ทฏฺพฺพา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเรสนฺติเก ทฏฺพฺพา. เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ ยถานุรูปํ โอฬาริกสุขุมตาทโย เวทิตพฺพาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิภงฺคปาฬิอฏฺกถาสุ (วิภ. ๘ อาทโย; วิภ. อฏฺ. ๘ อาทโย) คเหตพฺโพติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนียนเย รูปกฺขนฺธสฺส ตาว เอกวิธาทิโต ยาว เอกาทสวิธา รูปกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เวทนากฺขนฺโธ ปน เอกวิโธ ผสฺสสมฺปยุตฺโต, ทุวิโธ สเหตุกทุกวเสน, ติวิโธ กุสลตฺติกวเสน, จตุพฺพิโธ จตุภูมกวเสน, ปฺจวิโธ สภาวเภเทน, ฉพฺพิโธ ฉทฺวาริกวเสน, สตฺตวิโธ สตฺตวิฺาณสมฺปโยควเสน, อฏฺวิโธ เตสุ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตํ สุขทุกฺขวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา, นววิโธ เตสุ มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตํ กุสลตฺติกวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา, ทสวิโธ เตสุ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตํ ทุวิธา, มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตฺจ ติธา ภินฺทิตฺวาติ เอวํ สเหตุกทุกมูลํ ปมวารํ วตฺวา ปุน กุสลตฺติกฏฺาเน เวทนาตฺติกปีติตฺติกสนิทสฺสนตฺติกวชฺชิเต สพฺพตฺติเก โยเชตฺวา ยาว ทสวิธา, อปเรปิ อฏฺารส วารา วุตฺตา. ยถา เจตฺถ สเหตุกทุกมูลิกา สพฺพตฺติกโยชนา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทีสุ อนุรูปทุกมูลิกาปิ สรณทุกปริโยสานา ปจฺเจกํ สพฺพตฺติกโยชนาปิ เวทิตพฺพาติ ¶ อยํ ทุกมูลโก โยชนานโย. ยถา จ เอเกกทุเกน สพฺพตฺติกโยชนาวเสน ทุกมูลโก ¶ นโย วุตฺโต, เอวํ เอเกกตฺติเกน ยถานุรูปํ สพฺพทุกโยชนาวเสน ติกมูลโก, ตทุภยมิสฺสกวเสน อุภโตวฑฺฒนโก จ นโย เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ เวทนากฺขนฺเธ, เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ ยถารหํ ทุกมูลกาทินยา เวทิตพฺพาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา, กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณาติ? รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, รูปํ, เวทนา จ เวทนาตฺติเก น วตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, รูปํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, เสสา จตฺตาโร ขนฺธา ตีหิ ติเกหิ ติธาปิ โหนฺติ. รูปํ อวิตกฺกอวิจารํ, ตโย ขนฺธา ติธาปิ โหนฺติ, สงฺขารกฺขนฺโธ ติธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ น วตฺตพฺพํ, เวทนา สิยา ปีติสหคตา, น วตฺตพฺพา, ตโย ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพํ, นทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินอปจยคามิ, เนวเสขํนาเสขํ, ปริตฺตํ, เสสา ติธาปิ โหนฺติ. ปริตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. รูปํ มชฺฌิมํ, อนิยตํ, เสสา ติธาปิ. มคฺคารมฺมณตฺติเก จ รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ วา น วตฺตพฺพา. อุปฺปนฺนาตีตตฺติเกสุ ปฺจปิ ติธา โหนฺติ. อตีตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. อชฺฌตฺตตฺติเก ปฺจปิ ติธา โหนฺติ. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ. จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, รูปกฺขนฺโธ ติธาปิ โหติ.
จตฺตาโร ¶ ขนฺธา นเหตู, สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. รูปํ อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, เสสา ทฺวิธาปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา จ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ, รูปํ น วตฺตพฺพเมว. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. รูปํ นเหตุอเหตุกํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. ปฺจปิ สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, จตฺตาโร อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, รูปํ ทฺวิธาปิ. รูปํ รูปี, เสสา อรูปิโน. รูปํ โลกิยํ, เสสา ทฺวิธาปิ. ปฺจปิ เกนจิ วิฺเยฺยา, น จ เกนจิ วิฺเยฺยา จ. จตฺตาโร โน อาสวา, สงฺขารา ทฺวิธาปิ, น วตฺตพฺพา จ. รูปํ สาสโว, อาสววิปฺปยุตฺโต ¶ , เสสา ทฺวิธาปิ. รูปํ สาสวา เจว โน จ อาสวา, ตโย ตถา จ น วตฺตพฺพา จ. สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ น วตฺตพฺพเมว, ตโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ อาสววิปฺปยุตฺตํ สาสวฺจ, เสสา ทฺวิธา จ น วตฺตพฺพา จ. อิมินา นเยน สํโยชนโคจฺฉกาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. เกวลํ หิ ปรามาสสมฺปยุตฺตทุเก รูปํ ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขาโร ทฺวิธาปิ, ทิฏฺิวเสน น วตฺตพฺโพ จ. ตติเย เอตฺตกเมว วิเสโส. รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา สารมฺมณา. วิฺาณํ จิตฺตํ, เสสา โน จิตฺตา. ตโย เจตสิกา, ทฺเว อเจตสิกา. ตโย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, รูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. วิฺาณํ น วตฺตพฺพํ. ตถา จิตฺตสํสฏฺทุเกปิ. ตโย จิตฺตสมุฏฺานา, วิฺาณํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. รูปํ ทฺวิธาปิ. ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิ. ตโย จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, ทฺเว โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิ. วิฺาณํ อชฺฌตฺติกํ, ตโย พาหิรา, รูปํ ทฺวิธาปิ. จตฺตาโร โน อุปาทา. รูปํ ทฺวิธาปิ. ปฺจปิ สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา, โน อุปาทานา.
กิเลสโคจฺฉโก ¶ วุตฺตนโยว. รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺพํ, เสสา ทฺวิธาปิ. เอวํ ยาวปีติทุกา โยชนา เวทิตพฺพา.
รูปํ น เวทนา, น สุขา, น สุขสหคตา, เสสา ทฺวิธาปิ. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. รูปํ กามาวจรํ, เสสา ทฺวิธาปิ. เอวํ ยาว สรณทุกา โยชนา เวทิตพฺพา. อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิเม ปน นยา วิตฺถารโต ปาฬิอฏฺกถาหิ าตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉโย จ เนสํ ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถสํวณฺณนาย วุตฺตานุสาเรน าตพฺโพ. อิโต ปรํ อติเรกํ อวตฺวา อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามาติ อยํ วิภงฺคนยทสฺสนโต สํวณฺณนานโย.
อิทานิ ปเนตฺถ –
กมโตนูนาธิกโต, ทฏฺพฺพสมเภทโต;
ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย, ขนฺธโกสลฺลมิจฺฉตา.
ตตฺถ ¶ กมโตติ เอตฺถ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนากฺกโมติ พหุวิเธสุ กเมสุ ขนฺธานํ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ, น อิตเร, อสมฺภวา. อเภเทน หิ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนํ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ, ตโต อิฏฺานิฏฺวิสยสํเวทกํ โอฬาริกํ เวทนํ, ยํ เวเทติ, ตํ สฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สฺํ, สฺาวเสนาภิสงฺขารเก สงฺขาเร, เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยาธิปติภูตํ วิฺาณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
อนูนาธิกโตติ ¶ กสฺมา ปน ภควตา ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ? สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต, อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต, อฺเสฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สฺาทีสุปิ, ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปฺเจว วุตฺตา. เอตปรมฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ, ยทิทํ รูปาทโย ปฺจ, ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปฺเจว วุตฺตา. เยปิ จฺเ สีลาทโย ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อฺเสํ ตทวโรธโตปิ ปฺเจว วุตฺตาติ อยํ อนูนาธิกโต.
ทฏฺพฺพสมเภทโตติ ทฏฺพฺพเภทโต, อุปมาเภทโต จ. ตตฺถ ทฏฺพฺพเภทโต ตาว ปฺจุปาทานกฺขนฺธา สามฺโต อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารโต, ขาทกโต, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสงฺขาตวธกโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปน เผณปิณฺฑํ วิย รูปํ ทฏฺพฺพํ, อุทกพุพฺพุฬมรีจิกกทลิกฺขนฺธมายา วิย ยถากฺกมํ เวทนาทโย ทฏฺพฺพา. ยถา หิ เผณปิณฺโฑ วิมทฺทาสโห, โส จ ปตฺตถาลกาทิอตฺถํ คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ, เอวํ รูปมฺปิ วิมทฺทาสหํ, ตฺจ สุภาทิวเสน คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺติ, อสุภาทิเยว โหติ.
ยถา วา เผณปิณฺโฑ อเนกสนฺธิฆฏิโต พหุนฺนํ อุทกสปฺปาทิปาณกานํ อาวาโส, อาทิโต เจส พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนโก อุฏฺิตมตฺโตปิ เจส ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ ¶ , เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ ¶ อสีติกิมิกุลโวกิณฺณํ, อาทิโต เจตํ กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนกํ, กลลมตฺเตปิ เจตํ ภิชฺชติ, อพฺพุทาทิภาเวปิ อายุกฺขยํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ. เอวํ เผณปิณฺฑสทิสํ ทฏฺพฺพํ.
ยถา ปน พุพฺพุโฬ มุหุตฺตรมณีโย อคยฺหุปโค น จิรฏฺิติโกว, เอวํ เวทนาปิ. ยถา จ พุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ สา พุพฺพุฬสทิสา ทฏฺพฺพา.
ยถา ปน มรีจิกา ชลาสยาทิภาเวน วิปฺปลมฺภิกา, เอวํ สฺาปิ นิจฺจาทิภาเวนาติ มรีจิสทิสา ทฏฺพฺพา. ยถา ปน กทลิกฺขนฺโธ อคยฺหุปโค พหุวฏฺฏิสโมธาโน, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ อคยฺหุปโคนิจฺจาทิสารวิรหิโต, ผสฺสาทิพหุธมฺมสโมธาโน จ โหตีติ โส กทลิกฺขนฺธสทิโส ทฏฺพฺโพ. ยถา ปน มายา อสุวณฺณรชตาทิรูปานิปิ ตถา คาหาเปตฺวา มหาชนํ วฺเจติ, เอวํ วิฺาณมฺปิ อนิจฺจาทิรูปํ เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย นิจฺจาทิโต จ คาหาเปตฺวา วฺเจตีติ ตํ มายาสทิสํ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตฺจ –
‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา;
มรีจิกูปมา สฺา, สงฺขารา กทลูปมา;
มายูปมฺจ วิฺาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา’’ติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕);
อยเมตฺถ ทฏฺพฺพเภโท.
อุปมาเภทโต จ ปน คิลานสาลูปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เคลฺูปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, เคลฺสมุฏฺานูปโม สฺุปาทานกฺขนฺโธ, อสปฺปายเสวนูปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , คิลานูปโม วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยฺชนปริเวสกภฺุชกูปมา จาติ อยเมตฺถ อุปมาเภโท. เอวํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยนโย เยฺโย.
ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อายตนวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาทสายตนานีติ เอตฺถ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานิ. จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุปฏฺหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อิทฺจ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ.
อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน, อากรฏฺเน, สโมสรณฏฺานฏฺเน, สฺชาภิเทสฏฺเน, การณฏฺเน จ สาสเน, โลเก จ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจนฺติ. จกฺขุอาทีสุ หิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย นิวสนฺติ, เตสุ จ อากรภูเตสุ อากิณฺณา วตฺถารมฺมณวเสน จ สโมสรนฺติ, จกฺขาทโยว เนสํ สฺชาติเทโส, การณฺจ, ตสฺมา นิวาสฏฺานาทินา อตฺเถน จกฺขาทีนิ อายตนานีติ เวทิตพฺพานิ.
จกฺขายตนนฺติอาทีสุ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ ¶ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหรียตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย, อุปฺปตฺติเทโส. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ. มนตีติ มโน. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. จกฺขุ จ ตํ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมา จ เต อายตนฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ วิฺาณํ มนายตนํ นาม. เจตสิกสุขุมรูปนิพฺพานานิ ธมฺมายตนํ นาม. เสสานิ สุวิฺเยฺยานิ. อิเมสุ จ อายตเนสุ อตีตาทิเภทภินฺนา, กาลวินิมุตฺตา จ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ นามรูปธมฺมา, ปฺตฺติโย จ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา’’ติอาทิวจนโต (ธาตุ. ๗๑) หิ ¶ รูปารูปลกฺขณานํ ชาติชราภงฺคานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหิตตฺตา อิตราสมฺปิ ปฺตฺตีนํ ยถารหํ ตตฺถ สงฺคหิตภาโว เวทิตพฺโพติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา…เป… ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา’’ติ (วิภ. ๑๕๔) เอวํ วิสยิวิสยายตนวเสน อายตนานิ วุตฺตานีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ปสาทวิสยายตนานิ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ¶ ปสาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๑๕๖) รูปกณฺเฑ (ธ. ส. ๕๙๗) วุตฺตนเยน วิภตฺตานิ. มนายตนํ ปน เอกวิธโต ปฏฺาย ยาวทสวิธา เวทนากฺขนฺเธ วุตฺตนเยน วิภตฺตํ. ธมฺมายตนํ ปน ‘‘ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ อสงฺขตา จ ธาตู’’ติ (วิภ. ๑๖๗) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา (วิภ. ๑๖๗) เวทนากฺขนฺธาทีสุ วุตฺตนเยน วิภตฺตํ. สุขุมรูปนิพฺพานานิ รูปกณฺเฑ วุตฺตนยาเนวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนยํ ปน อิโต ปรํ วิตฺถารโต อทสฺเสตฺวา ติกทุกานํ อาทิอนฺเตหิ เจว วิเสสตฺถทีปเกหิ จ ติกทุเกหิ โยเชตฺวา ทสฺสยิสฺสาม, เสเสหิปิ ติกทุเกหิ โยชนานโย ขนฺเธ วุตฺตนเยน สกฺกา าตุนฺติ. กถํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? ทสายตนา อพฺยากตา, ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. เวทนาตฺติเก ทสายตนานิ น วตฺตพฺพานิ, มนายตนํ ติธาปิ, ธมฺมายตนํ ติธา น วตฺตพฺพฺจ…เป… รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, นวายตนานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, มนายตนธมฺมายตนานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, เอกาทสายตนานิ น เหตู, ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ…เป… เอกาทสายตนานิ สปฺปจฺจยานิ, ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ…เป… ทสายตนานิ รูปํ, มนายตนํ อรูปํ, ธมฺมายตนํ ทฺวิธาปิ…เป… ทสายตนานิ อรณานิ, ทฺวายตนานิ สิยา สรณานิ, สิยา อรณานีติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิทานิ ¶ ปน –
กมโต ตาวตฺตโต จ, เตสํ ทฏฺพฺพเภทโต;
ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ ¶ กมโตติ อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิ. อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาวโต พหูปการตฺตา จกฺขุโสตายตนานิ ปมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปฺจนฺนมฺปิ ปน โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ โคจรตฺตา เตสํ อนนฺตรํ รูปายตนาทีนิ. อปิจ วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐, ๑๑๓; มหานิ. ๑๐๗) อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโตติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานิ วุตฺตานีติ เจ? ฉวิฺาณกายุปฺปตฺติยา ทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิ. จกฺขุวิฺาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิฺาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมวารมฺมณํ. ตถา อิตรานิ อิตเรสํ. ฉฏฺสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ. อิติ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ อยเมตฺถ ตาวตฺตตา.
ทฏฺพฺพเภทโตติ เอตฺถ ปน สพฺพานิ เจตานิ อายตนานิ อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิฺจิ คจฺฉนฺติ ¶ , อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. ตถา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ. น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ¶ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิฺาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิฺาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน, วตฺถุภาเวน, อารมฺมณภาเวน วา พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิฺาณาทีนิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ ทฏฺพฺพานิ. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สฺุโ คาโม วิย ทฏฺพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา, พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย. ตถา อชฺฌตฺติกานิ ฉปาณกา วิย ทฏฺพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ อยเมตฺถ ทฏฺพฺพเภโท. เอวํ ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ธาตุวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อฏฺารส ธาตุโยติ เอตฺถ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา. อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ นิปฺผาเทนฺติ, สตฺเตหิ จ ธียนฺเต ธารียนฺติ, ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, เอตาหิ จ การณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ยถาวิหิตฺจ ทุกฺขํ เอตาสฺเวว ธียติ ปียตีติ เอเตหิ อตฺเถหิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติ.
ยถา ¶ วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อฺมฺํ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมฺา, เอวเมเตสุปิ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส จกฺขาทีสุ ธาตุสมฺา เวทิตพฺพา. โลกิยโลกุตฺตรสาธารณตฺถวเสน ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. นิชฺชีวมตฺตานเมตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุ. เอวํ เสเสสุปีติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อายตเนสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อปิจ ปฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนทฺวยวิฺาณํ ¶ มโนธาตุ นาม. ปฺจวิฺาณมโนธาตุวชฺชิตํ ปน สพฺพมฺปิ วิฺาณํ มโนวิฺาณธาตุ นาม. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว – ‘‘ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโย อากาสวิฺาณธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา อาทิโต ปฺจ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ปจฺฉิมา จ ฉ วิฺาณวเสน วิภตฺตา, อปราปิ ‘‘สุขธาตุ ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ตถา ตถา วิภตฺตา, ปุน อปราปิ ‘‘กามธาตุ พฺยาปาทวิหึสาเนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา, เอวํ ตีหิ ฉกฺเกหิ ปจฺเจกํ เตภูมกา อฏฺารส ธาตุโย สรูปโต, ลกฺขณาหารโต, นิสฺสยวิสยปโยควินาภาวาทิโต จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน สรูเปเนว อฏฺารส ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ปสาทวิสยธาตุโย อายตเน วุตฺตนเยน วิภตฺตา, สตฺต วิฺาณธาตุโย ปน –
‘‘ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ. อยํ วุจฺจติ จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… กายวิฺาณธาตุ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา…เป… นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… อยํ วุจฺจติ มโนธาตุ.
‘‘ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนํ อปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ…เป… อยํ วุจฺจติ ธมฺมธาตุ.
‘‘ตตฺถ กตมา มโนวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา ¶ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… อยํ วุจฺจติ มโนวิฺาณธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๔) –
เอวํ วิภตฺตา. ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโรติ เอตฺถ ปฺจวิฺาณวิสเยสุ สพฺพธมฺเมสูติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปน ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตสฺมา มโนธาตุยาปิ สนฺตีรณโวฏฺพฺพนาทิมโนวิฺาณธาตุยาปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. มนฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุ มโนทฺวาเร ภวงฺคมนฺเจว จตุภูมกธมฺมารมฺมณฺจ ปฏิจฺจ สหาวชฺชนกชวนํ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ โหนฺติ…เป… ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ปฺจ ธาตุโย วิปากา, มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ ¶ โหนฺติ. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา, สทฺทธาตุโย อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ…เป… ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ, ฉ ธาตุโย ติธาปิ. ธมฺมธาตุ ติธาว…เป… รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, นว ธาตุโย อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู, ธมฺมธาตุ ทฺวิธาว…เป… โสฬส ธาตุโย อรณา, ทฺเว ธาตุโย ทฺวิธาปีติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิทานิ ปเนตาสํ –
กมตาวตฺตโต ทฏฺพฺพา, ปจฺจยานํ วิภาคโต;
ธาตูนมิธ วิฺเยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน ¶ วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทํ หิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิฺาณธาตูติ อิทํ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโต ปน ยา อิธ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตีหิ ฉกฺเกหิ วุตฺตา ธาตุโย เจว, เตสุ เตสุ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ…เป… อเนกธาตุนานาธาตุโลโก’’ติอาทินา อาคตา จาติ อฺาปิ พหุธาตุโย ทิสฺสนฺติ, ตาสมฺปิ วเสน ปริจฺเฉทํ อวตฺวา กสฺมา อฏฺารเสว วุตฺตาติ? ตาสมฺปิ ตทนฺโตคธตฺตา.
อปิจ วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺีนํ ตสฺสา จกฺขุวิฺาณาทิเภเทน อเนกตํ, จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตฺจ ปกาเสตฺวา ตสฺมึ ทีฆรตฺตานุสยิตชีวสฺาสมูหนนตฺถฺจ อฏฺารเสว วุตฺตา. กิฺจ ภิยฺโย ¶ – เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จ. เวเนยฺยา หิ อรูปมูฬฺโห รูปมูฬฺโห อุภยมูฬฺโหติ ติวิธา โหนฺติ. เตสํ ติณฺณมฺปิ ยถากฺกมํ นาติสงฺเขปวิตฺถารโต อรูปเภทวิภาวินี ขนฺธเทสนา, รูปเภทวิภาวินี อายตนเทสนา, ตทุภยเภทวิภาวินี ธาตุเทสนา สปฺปายาติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน อฏฺารเสว วุตฺตาติ. วุตฺตฺจ –
‘‘สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,
ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;
สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,
เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๓);
อยเมตฺถ ตาวตฺตตา.
ทฏฺพฺพโต ปเนตา สพฺพาปิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต, ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺุโต, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา ติสฺโสปิ เจตา ยถากฺกมํ อาทาสตลมุขมุขนิมิตฺตานิ วิย. ตถา ติลยนฺตจกฺกเตลานิ วิย, อธรารณีอุตฺตรารณีอคฺคี วิย จ ทฏฺพฺพา. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิ. มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา. ธมฺมธาตุยํ ปน เวทนา สลฺลสูลมิว ¶ , สฺา ริตฺตมุฏฺิ วิย, สงฺขารา วิสรุกฺขมิว, สุขุมรูปํ ขุรจกฺกํ วิย, อสงฺขตา ธาตุ เขมนฺตภูมิ วิย จ ทฏฺพฺพา, มโนวิฺาณธาตุ ปน มกฺกโฏ วิย, อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, รงฺคนโฏ วิย จ ทฏฺพฺพา. อยเมตฺถ ทฏฺพฺพตา.
ปจฺจยานํ ¶ วิภาคโต ปเนตฺถ จกฺขุวิฺาณธาตุยา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา สหชาตปจฺจโย. เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ. มโนวิฺาณธาตุยา ปน มโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโย, สมฺปยุตฺตนิสฺสยสหชาตาทิปจฺจโยติ อยํ ปจฺจยวิภาโค. เอวํ วิฺเยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สจฺจวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ เอตฺถายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๒๔) วาจาสจฺเจ. ‘‘สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๑.๔๓๓) วิรติสจฺเจ. ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๑) ทิฏฺิสจฺเจ. ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๐) ปรมตฺถสจฺเจ, นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ. ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒๑๖) อริยสจฺเจ. สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตติ. เกนฏฺเน สจฺจานิ? ตถฏฺเน. โกยํ ตถฏฺโ นาม? โย ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจีว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺถา วิย อนุปลพฺภมานสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานภูเตน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยาณสฺส โคจโร โหติ. อยํ ตถฏฺโ สจฺจฏฺโติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺจ –
‘‘อิติ ¶ ¶ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาวํ จตูสุปิ;
ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺํ อาหุ ปณฺฑิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๔).
อริยานิ จ ตานิ สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ. อริยานีติ อุตฺตมานิ, อวิสํวาทกานีติ อตฺโถ. อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺตกานิ สจฺจานิ เตน อุปฺปาทิตตฺตา, ปกาสิตตฺตา จ, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานิ เตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตติ อริยสจฺจานิ. ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทีสุ ปน ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ‘‘ทุปุตฺโต’’ติ วทนฺติ. ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนโกปทฺทวาธิฏฺานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต, ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา, ตุจฺฉตฺตา จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. สํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม, สเมต’’นฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติ. อุ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทฺจ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณนฺติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ วุจฺจติ.
ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จารกํ ทีเปติ, ตสฺมา อภาโว เอตฺถ, เอตสฺมึ วา อธิคเต สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส สพฺพคติสฺุตฺตา, ตปฺปฏิปกฺขตฺตา จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธ’’นฺติ วุจฺจติ, ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา. จตุตฺถํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, สตฺตํ วา ตํ คมยติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ.
อปิจ ¶ ทุกฺขาทีนํ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนฺถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพา. ยถาห –
‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ ¶ …เป… นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ…เป… มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตฺวฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อาธิปเตยฺยฏฺโ…เป… อนฺถา’’ติ (ปฏิ. ม