📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อภิธมฺมมาติกาปาฬิ
เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา เทเวสุ วิหรติ ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ. ตตฺร โข ภควา เทวานํ ตาวตึสานํ อภิธมฺมกถํ กเถสิ.
๑. ธมฺมสงฺคณีมาติกา
ติกมาติกา
กุสลา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑-๒๒), อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา. วิปากา ธมฺมา, วิปากธมฺมธมฺมา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อุปาทิณฺณุปาทานิยา ¶ ธมฺมา, อนุปาทิณฺณุปาทานิยา ธมฺมา, อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา ธมฺมา. สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา ธมฺมา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา ธมฺมา, อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา ธมฺมา. สวิตกฺกสวิจารา ธมฺมา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา, อวิตกฺกอวิจารา ธมฺมา. ปีติสหคตา ธมฺมา, สุขสหคตา ธมฺมา, อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา. ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา. ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา ¶ . อาจยคามิโน ธมฺมา, อปจยคามิโน ธมฺมา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน ธมฺมา. เสกฺขา ธมฺมา, อเสกฺขา ธมฺมา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ธมฺมา. ปริตฺตา ธมฺมา, มหคฺคตา ธมฺมา, อปฺปมาณา ธมฺมา. ปริตฺตารมฺมณา ธมฺมา, มหคฺคตารมฺมณา ธมฺมา, อปฺปมาณารมฺมณา ธมฺมา. หีนา ธมฺมา, มชฺฌิมา ธมฺมา, ปณีตา ธมฺมา. มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา, สมฺมตฺตนิยตา ธมฺมา, อนิยตา ธมฺมา. มคฺคารมฺมณา ธมฺมา, มคฺคเหตุกา ธมฺมา, มคฺคาธิปติโน ธมฺมา. อุปฺปนฺนา ธมฺมา, อนุปฺปนฺนา ธมฺมา, อุปฺปาทิโน ธมฺมา. อตีตา ธมฺมา, อนาคตา ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา. อตีตารมฺมณา ธมฺมา, อนาคตารมฺมณา ธมฺมา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ธมฺมา. อชฺฌตฺตา ธมฺมา, พหิทฺธา ธมฺมา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺมา. อชฺฌตฺตารมฺมณา ธมฺมา, พหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา. สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา ธมฺมา, อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา ธมฺมา, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑-๒๒).
ทฺวาวีสติติกํ.
ทุกมาติกา
เหตุโคจฺฉกํ
เหตู ธมฺมา, น เหตู ธมฺมา. สเหตุกา ธมฺมา, อเหตุกา ธมฺมา. เหตุสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, เหตุวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ, สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู. เหตู เจว ¶ ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตา จ, เหตุสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา น จ เหตู. น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปิ. เหตุโคจฺฉกํ.
จูฬนฺตรทุกํ
สปฺปจฺจยา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา. สงฺขตา ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา. สนิทสฺสนา ธมฺมา, อนิทสฺสนา ธมฺมา. สปฺปฏิฆา ธมฺมา, อปฺปฏิฆา ¶ ธมฺมา. รูปิโน ธมฺมา, อรูปิโน ธมฺมา. โลกิยา ธมฺมา, โลกุตฺตรา ธมฺมา. เกนจิ วิฺเยฺยา ธมฺมา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ธมฺมา. จูฬนฺตรทุกํ.
อาสวโคจฺฉกํ
อาสวา ธมฺมา, โน อาสวา ธมฺมา. สาสวา ธมฺมา, อนาสวา ธมฺมา. อาสวสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อาสววิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. อาสวา เจว ธมฺมา สาสวา จ, สาสวา เจว ธมฺมา โน จ อาสวา. อาสวา เจว ธมฺมา อาสวสมฺปยุตฺตา จ, อาสวสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ อาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ, อนาสวาปิ. อาสวโคจฺฉกํ.
สฺโชนโคจฺฉกํ
สฺโชนา ธมฺมา, โน สฺโชนา ธมฺมา. สฺโชนิยา ธมฺมา, อสฺโชนิยา ธมฺมา. สฺโชนสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, สฺโชนวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. สฺโชนา เจว ธมฺมา สฺโชนิยา จ, สฺโชนิยา เจว ธมฺมา โน จ สฺโชนา. สฺโชนา เจว ธมฺมา สฺโชนสมฺปยุตฺตา จ, สฺโชนสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ สฺโชนา. สฺโชนวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา สฺโชนิยาปิ, อสฺโชนิยาปิ. สฺโชนโคจฺฉกํ.
คนฺถโคจฺฉกํ
คนฺถา ธมฺมา, โน คนฺถา ธมฺมา. คนฺถนิยา ธมฺมา, อคนฺถนิยา ธมฺมา. คนฺถสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. คนฺถา เจว ธมฺมา คนฺถนิยา จ, คนฺถนิยา เจว ธมฺมา โน จ คนฺถา ¶ . คนฺถา เจว ธมฺมา คนฺถสมฺปยุตฺตา จ, คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ คนฺถา. คนฺถวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา คนฺถนิยาปิ, อคนฺถนิยาปิ. คนฺถโคจฺฉกํ.
โอฆโคจฺฉกํ
โอฆา ¶ ธมฺมา, โน โอฆา ธมฺมา. โอฆนิยา ธมฺมา, อโนฆนิยา ธมฺมา. โอฆสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, โอฆวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. โอฆา เจว ธมฺมา โอฆนิยา จ, โอฆนิยา เจว ธมฺมา โน จ โอฆา. โอฆา เจว ธมฺมา โอฆสมฺปยุตฺตา จ, โอฆสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ โอฆา. โอฆวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา โอฆนิยาปิ, อโนฆนิยาปิ. โอฆโคจฺฉกํ.
โยคโคจฺฉกํ
โยคา ธมฺมา, โน โยคา ธมฺมา. โยคนิยา ธมฺมา, อโยคนิยา ธมฺมา. โยคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, โยควิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. โยคา เจว ธมฺมา โยคนิยา จ, โยคนิยา เจว ธมฺมา โน จ โยคา. โยคา เจว ธมฺมา โยคสมฺปยุตฺตา จ, โยคสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ โยคา. โยควิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา โยคนิยาปิ, อโยคนิยาปิ. โยคโคจฺฉกํ.
นีวรณโคจฺฉกํ
นีวรณา ธมฺมา, โน นีวรณา ธมฺมา. นีวรณิยา ธมฺมา, อนีวรณิยา ธมฺมา. นีวรณสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. นีวรณา เจว ธมฺมา นีวรณิยา จ, นีวรณิยา เจว ธมฺมา โน จ นีวรณา. นีวรณา เจว ธมฺมา นีวรณสมฺปยุตฺตา จ, นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ นีวรณา. นีวรณวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา นีวรณิยาปิ, อนีวรณิยาปิ. นีวรณโคจฺฉกํ.
ปรามาสโคจฺฉกํ
ปรามาสา ธมฺมา, โน ปรามาสา ธมฺมา. ปรามฏฺา ธมฺมา, อปรามฏฺา ธมฺมา. ปรามาสสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. ปรามาสา เจว ธมฺมา ¶ ปรามฏฺา จ, ปรามฏฺาเจว ¶ ธมฺมา โน จ ปรามาสา. ปรามาสวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา ปรามฏฺาปิ, อปรามฏฺาปิ. ปรามาสโคจฺฉกํ.
มหนฺตรทุกํ
สารมฺมณา ธมฺมา, อนารมฺมณา ธมฺมา. จิตฺตา ธมฺมา, โน จิตฺตา ธมฺมา. เจตสิกา ธมฺมา, อเจตสิกา ธมฺมา. จิตฺตสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺา ธมฺมา, จิตฺตวิสํสฏฺา ธมฺมา. จิตฺตสมุฏฺานา ธมฺมา, โน จิตฺตสมุฏฺานา ธมฺมา. จิตฺตสหภุโน ธมฺมา, โน จิตฺตสหภุโน ธมฺมา. จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา, โน จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา ธมฺมา, โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน ธมฺมา, โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน ธมฺมา. จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน ธมฺมา, โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน ธมฺมา. อชฺฌตฺติกา ธมฺมา, พาหิรา ธมฺมา. อุปาทา ธมฺมา, โน อุปาทา ธมฺมา. อุปาทิณฺณา ธมฺมา, อนุปาทิณฺณา ธมฺมา. มหนฺตรทุกํ.
อุปาทานโคจฺฉกํ
อุปาทานา ธมฺมา, โน อุปาทานา ธมฺมา. อุปาทานิยา ธมฺมา, อนุปาทานิยา ธมฺมา. อุปาทานสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. อุปาทานา เจว ธมฺมา อุปาทานิยา จ, อุปาทานิยา เจว ธมฺมา โน จ อุปาทานา. อุปาทานา เจว ธมฺมา อุปาทานสมฺปยุตฺตา จ, อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ อุปาทานา. อุปาทานวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา อุปาทานิยาปิ, อนุปาทานิยาปิ. อุปาทานโคจฺฉกํ.
กิเลสโคจฺฉกํ
กิเลสา ธมฺมา, โน กิเลสา ธมฺมา. สํกิเลสิกา ธมฺมา, อสํกิเลสิกา ธมฺมา. สํกิลิฏฺา ธมฺมา, อสํกิลิฏฺา ธมฺมา. กิเลสสมฺปยุตฺตา ธมฺมา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา. กิเลสา ¶ เจว ธมฺมา สํกิเลสิกา จ, สํกิเลสิกา เจว ธมฺมา โน จ กิเลสา. กิเลสา เจว ธมฺมา สํกิลิฏฺา จ, สํกิลิฏฺา เจว ธมฺมา โน จ กิเลสา. กิเลสา เจว ธมฺมา กิเลสสมฺปยุตฺตา ¶ จ, กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว ธมฺมา โน จ กิเลสา. กิเลสวิปฺปยุตฺตา โข ปน ธมฺมา สํกิเลสิกาปิ, อสํกิเลสิกาปิ. กิเลสโคจฺฉกํ.
ปิฏฺิทุกํ
ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา. ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา, น ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา. ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา. ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา, น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา ธมฺมา. สวิตกฺกา ธมฺมา, อวิตกฺกา ธมฺมา. สวิจารา ธมฺมา, อวิจารา ธมฺมา. สปฺปีติกา ธมฺมา, อปฺปีติกา ธมฺมา. ปีติสหคตา ธมฺมา, น ปีติสหคตา ธมฺมา. สุขสหคตา ธมฺมา, น สุขสหคตา ธมฺมา. อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา, น อุเปกฺขาสหคตา ธมฺมา. กามาวจรา ธมฺมา, น กามาวจรา ธมฺมา. รูปาวจรา ธมฺมา, น รูปาวจรา ธมฺมา. อรูปาวจรา ธมฺมา, น อรูปาวจรา ธมฺมา. ปริยาปนฺนา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา. นิยฺยานิกา ธมฺมา, อนิยฺยานิกา ธมฺมา. นิยตา ธมฺมา, อนิยตา ธมฺมา. สอุตฺตรา ธมฺมา, อนุตฺตรา ธมฺมา. สรณา ธมฺมา, อรณา ธมฺมา. ปิฏฺิทุกํ.
อภิธมฺมทุกมาติกา.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกา
วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา. วิชฺชูปมา ธมฺมา, วชิรูปมา ธมฺมา. พาลา ธมฺมา, ปณฺฑิตา ธมฺมา. กณฺหา ธมฺมา ¶ , สุกฺกา ธมฺมา. ตปนียา ธมฺมา, อตปนียา ธมฺมา. อธิวจนา ธมฺมา, อธิวจนปถา ธมฺมา. นิรุตฺติ ธมฺมา, นิรุตฺติปถา ธมฺมา. ปฺตฺติ ธมฺมา, ปฺตฺติปถา ธมฺมา. นามฺจ, รูปฺจ. อวิชฺชา จ, ภวตณฺหา จ. ภวทิฏฺิ จ, วิภวทิฏฺิ จ. สสฺสตทิฏฺิ จ, อุจฺเฉททิฏฺิ จ. อนฺตวา ทิฏฺิ จ, อนนฺตวา ทิฏฺิ จ. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ, อปรนฺตานุทิฏฺิ จ. อหิริกฺจ, อโนตฺตปฺปฺจ. หิรี จ, โอตฺตปฺปฺจ. โทวจสฺสตา จ, ปาปมิตฺตตา จ. โสวจสฺสตา จ, กลฺยาณมิตฺตตา จ. อาปตฺติกุสลตา จ, อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา จ. สมาปตฺติกุสลตา จ, สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา จ. ธาตุกุสลตา จ, มนสิการกุสลตา ¶ จ. อายตนกุสลตา จ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา จ. านกุสลตา จ, อฏฺานกุสลตา จ. อชฺชโว จ, มทฺทโว จ. ขนฺติ จ, โสรจฺจฺจ. สาขลฺยฺจ, ปฏิสนฺถาโร จ. อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ, โภชเน อมตฺตฺุตา จ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา จ, โภชเน มตฺตฺุตา จ. มุฏฺสฺสจฺจฺจ, อสมฺปชฺฺจ. สติ จ, สมฺปชฺฺจ. ปฏิสงฺขานพลฺจ, ภาวนาพลฺจ. สมโถ จ, วิปสฺสนา จ. สมถนิมิตฺตฺจ, ปคฺคาหนิมิตฺตฺจ. ปคฺคาโห จ, อวิกฺเขโป จ. สีลวิปตฺติ จ, ทิฏฺิวิปตฺติ จ. สีลสมฺปทา จ, ทิฏฺิสมฺปทา จ. สีลวิสุทฺธิ จ, ทิฏฺิวิสุทฺธิ จ. ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปน, ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานํ. สํเวโค จ สํเวชนิเยสุ าเนสุ, สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปธานํ. อสนฺตุฏฺิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมึ. วิชฺชา จ, วิมุตฺติ จ. ขเย าณํ, อนุปฺปาเท าณนฺติ.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกา.
ธมฺมสงฺคณีมาติกา นิฏฺิตา.
๒. วิภงฺคมาติกา
ขนฺธวิภงฺโค
ปฺจกฺขนฺธา ¶ – (วิภ. ๑) รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธติ. ขนฺธวิภงฺคํ.
อายตนวิภงฺโค
ทฺวาทสายตนานิ (วิภ. ๑๕๔) – จกฺขายตนํ รูปายตนํ โสตายตนํ สทฺทายตนํ ฆานายตนํ คนฺธายตนํ ชิวฺหายตนํ รสายตนํ กายายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนนฺติ. อายตนวิภงฺคํ.
ธาตุวิภงฺโค
อฏฺารส ¶ ธาตุโย (วิภ. ๑๘๓) – จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตูติ. ธาตุวิภงฺคํ.
สจฺจวิภงฺโค
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ (วิภ. ๑๘๙) – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ. สจฺจวิภงฺคํ.
อินฺทฺริยวิภงฺโค
พาวีสตินฺทฺริยานิ (วิภ. ๒๑๙) – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ¶ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ. อินฺทฺริยวิภงฺคํ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺโค
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา (วิภ. ๒๒๕), สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคํ.
สติปฏฺานวิภงฺโค
จตฺตาโร ¶ สติปฏฺานา (วิภ. ๓๕๕) – อิธ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
อชฺฌตฺตํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
อชฺฌตฺตํ ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, พหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. สติปฏฺานวิภงฺคํ.
สมฺมปฺปธานวิภงฺโค
จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา (วิภ. ๓๙๐) – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
อุปฺปนฺนานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. สมฺมปฺปธานวิภงฺคํ.
อิทฺธิปาทวิภงฺโค
จตฺตาโร อิทฺธิปาทา (วิภ. ๔๓๐) – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิทฺธิปาทวิภงฺคํ.
โพชฺฌงฺควิภงฺโค
สตฺต ¶ โพชฺฌงฺคา (วิภ. ๔๖๖) – สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. โพชฺฌงฺควิภงฺคํ.
มคฺคงฺควิภงฺโค
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค (วิภ. ๔๘๖). เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคงฺควิภงฺคํ.
ฌานวิภงฺโค
อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ (วิภ. ๕๐๘) อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต สาตจฺจํ เนปกฺกํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต.
โส ¶ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
โส ¶ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ.
โส อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา, โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ, พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ, ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ, วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
สพฺพโส ¶ ¶ รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ฌานวิภงฺคํ.
อปฺปมฺาวิภงฺโค
จตสฺโส อปฺปมฺาโย (วิภ. ๖๔๒) – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิสพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ กรุณาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
มุทิตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ มุทิตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ.
อุเปกฺขาสหคเตน ¶ เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. อปฺปมฺาวิภงฺคํ.
สิกฺขาปทวิภงฺโค
ปฺจ ¶ สิกฺขาปทานิ (วิภ. ๗๐๓) – ปาณาติปาตา เวรมณี สิกฺขาปทํ, อทินฺนาทานา เวรมณี สิกฺขาปทํ, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ, มุสาวาทา เวรมณี สิกฺขาปทํ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา เวรมณี สิกฺขาปทํ. สิกฺขาปทวิภงฺคํ.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา (วิภ. ๗๑๘) – อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคํ.
าณวิภงฺโค
เอกวิเธน าณวตฺถุ (วิภ. ๗๕๑) – ปฺจ วิฺาณา น เหตู, อเหตุกา, เหตุวิปฺปยุตฺตา, สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, อรูปา, โลกิยา, สาสวา, สํโยชนิยา, คนฺถนิยา, โอฆนิยา, โยคนิยา, นีวรณิยา, ปรามฏฺา, อุปาทานิยา, สํกิเลสิกา, อพฺยากตา, สารมฺมณา, อเจตสิกา, วิปากา, อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, น สวิตกฺกสวิจารา, น อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, น ปีติสหคตา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา, เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, เนวาจยคามินาปจยคามิโน, เนวเสกฺขนาเสกฺขา, ปริตฺตา, กามาวจรา, น ¶ รูปาวจรา, น อรูปาวจรา, ปริยาปนฺนา, โน อปริยาปนฺนา, อนิยตา, อนิยฺยานิกา.
อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณา, ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, พาหิรารมฺมณา, อสมฺภินฺนวตฺถุกา, อสมฺภินฺนารมฺมณา, นานาวตฺถุกา, นานารมฺมณา, น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺติ, น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อมนสิการา อุปฺปชฺชนฺติ, น อพฺโพกิณฺณา อุปฺปชฺชนฺติ, น อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺมฺสฺส สมนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺติ.
ปฺจ วิฺาณา อนาโภคา, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ, อฺตฺร ¶ อภินิปาตมตฺตา, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สมาปชฺชติ น วุฏฺาติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น จวติ น อุปฺปชฺชติ, ปฺจหิ วิฺาเณหิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปิ น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสติ, ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา. เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถุ.
ทุวิเธน ¶ าณวตฺถุ – โลกิยา ปฺา, โลกุตฺตรา ปฺา. เกนจิ วิฺเยฺยา ปฺา, เกนจิ น วิฺเยฺยา ปฺา. สาสวา ปฺา, อนาสวา ปฺา. อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา ปฺา, อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา ปฺา. สํโยชนิยา ปฺา, อสํโยชนิยา ปฺา. สํโยชนวิปฺปยุตฺตา สํโยชนิยา ปฺา, สํโยชนวิปฺปยุตฺตา อสํโยชนิยา ปฺา. คนฺถนิยา ปฺา, อคนฺถนิยา ปฺา. คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา ปฺา, คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา ปฺา.
โอฆนิยา ปฺา, อโนฆนิยา ปฺา. โอฆวิปฺปยุตฺตา โอฆนิยา ปฺา, โอฆวิปฺปยุตฺตา อโนฆนิยา ปฺา. โยคนิยา ปฺา, อโยคนิยา ปฺา. โยควิปฺปยุตฺตา โยคนิยา ปฺา, โยควิปฺปยุตฺตา อโยคนิยา ปฺา. นีวรณิยา ปฺา, อนีวรณิยา ปฺา. นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา ปฺา, นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา ปฺา. ปรามฏฺา ปฺา, อปรามฏฺา ปฺา. ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา ปฺา, ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา ปฺา. อุปาทิณฺณา ปฺา, อนุปาทิณฺณา ปฺา. อุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทานิยา ปฺา. อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา ปฺา, อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อนุปาทานิยา ปฺา.
สํกิเลสิกา ปฺา, อสํกิเลสิกา ปฺา. กิเลสวิปฺปยุตฺตา สํกิเลสิกา ปฺา, กิเลสวิปฺปยุตฺตา ¶ อสํกิเลสิกา ปฺา. สวิตกฺกา ปฺา, อวิตกฺกา ปฺา. สวิจารา ปฺา, อวิจารา ปฺา. สปฺปีติกา ปฺา, อปฺปีติกา ปฺา. ปีติสหคตา ปฺา, น ปีติสหคตา ปฺา. สุขสหคตา ปฺา, น สุขสหคตา ปฺา. อุเปกฺขาสหคตา ปฺา, น อุเปกฺขาสหคตา ปฺา ¶ . กามาวจรา ปฺา, น กามาวจรา ปฺา. รูปาวจรา ปฺา, น รูปาวจรา ปฺา. อรูปาวจรา ปฺา, น อรูปาวจรา ปฺา. ปริยาปนฺนา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา. นิยฺยานิกา ปฺา, อนิยฺยานิกา ปฺา. นิยตา ปฺา, อนิยตา ปฺา. สอุตฺตรา ปฺา, อนุตฺตรา ปฺา. อตฺถชาปิกา ปฺา, ชาปิตตฺถา ปฺา. เอวํ ทุวิเธน าณวตฺถุ.
ติวิเธน าณวตฺถุ – จินฺตามยา ปฺา, สุตมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา. ทานมยา ปฺา, สีลมยา ปฺา, ภาวนามยา ปฺา. อธิสีเล ปฺา, อธิจิตฺเต ปฺา, อธิปฺาย ปฺา. อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํ.
วิปากา ปฺา, วิปากธมฺมธมฺมา ปฺา, เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ปฺา. อุปาทิณฺณุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทิณฺณุปาทานิยา ปฺา, อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา ปฺา. สวิตกฺกสวิจารา ปฺา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา, อวิตกฺกอวิจารา ปฺา. ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา, อุเปกฺขาสหคตา ปฺา. อาจยคามินี ปฺา, อปจยคามินี ปฺา, เนวาจยคามินาปจยคามินี ปฺา. เสกฺขา ปฺา, อเสกฺขา ปฺา, เนวเสกฺขนาเสกฺขา ปฺา. ปริตฺตา ปฺา, มหคฺคตา ปฺา, อปฺปมาณา ปฺา. ปริตฺตารมฺมณา ปฺา, มหคฺคตารมฺมณา ปฺา, อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา. มคฺคารมฺมณา ปฺา, มคฺคเหตุกา ปฺา, มคฺคาธิปตินี ปฺา. อุปฺปนฺนา ปฺา, อนุปฺปนฺนา ปฺา, อุปฺปาทินี ปฺา. อตีตา ปฺา, อนาคตา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนา ปฺา. อตีตารมฺมณา ปฺา, อนาคตารมฺมณา ปฺา, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฺา. อชฺฌตฺตา ปฺา, พหิทฺธา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปฺา. อชฺฌตฺตารมฺมณา ปฺา, พหิทฺธารมฺมณา ปฺา, อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ปฺา.
สวิตกฺกสวิจารา ¶ ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา ¶ . อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ อุเปกฺขาสหคตา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
อวิตกฺกวิจารมตฺตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา.
อวิตกฺกอวิจารา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ ปีติสหคตา, อตฺถิ สุขสหคตา, อตฺถิ ¶ อุเปกฺขาสหคตา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
ปีติสหคตา ปฺา, สุขสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา ¶ . อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
อุเปกฺขาสหคตา ปฺา อตฺถิ วิปากา, อตฺถิ วิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถิ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา. อตฺถิ อุปาทิณฺณุปาทานิยา ¶ , อตฺถิ อนุปาทิณฺณุปาทานิยา, อตฺถิ อนุปาทิณฺณอนุปาทานิยา. อตฺถิ อาจยคามินี, อตฺถิ อปจยคามินี, อตฺถิ เนวาจยคามินาปจยคามินี. อตฺถิ เสกฺขา, อตฺถิ อเสกฺขา, อตฺถิ เนวเสกฺขนาเสกฺขา. อตฺถิ ปริตฺตา, อตฺถิ มหคฺคตา, อตฺถิ อปฺปมาณา. อตฺถิ ปริตฺตารมฺมณา, อตฺถิ มหคฺคตารมฺมณา, อตฺถิ อปฺปมาณารมฺมณา. อตฺถิ มคฺคารมฺมณา, อตฺถิ มคฺคเหตุกา, อตฺถิ มคฺคาธิปตินี. อตฺถิ อุปฺปนฺนา, อตฺถิ อนุปฺปนฺนา, อตฺถิ อุปฺปาทินี. อตฺถิ อตีตา, อตฺถิ อนาคตา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนา. อตฺถิ อตีตารมฺมณา, อตฺถิ อนาคตารมฺมณา, อตฺถิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา. อตฺถิ อชฺฌตฺตา, อตฺถิ พหิทฺธา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา. อตฺถิ อชฺฌตฺตารมฺมณา, อตฺถิ พหิทฺธารมฺมณา, อตฺถิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. เอวํ ติวิเธน าณวตฺถุ.
จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ – กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกํ าณํ, มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณํ. ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. กามาวจรา ปฺา, รูปาวจรา ปฺา, อรูปาวจรา ปฺา, อปริยาปนฺนา ปฺา. ธมฺเม าณํ, อนฺวเย าณํ, ปริจฺเจ าณํ, สมฺมุติ าณํ. อตฺถิ ปฺา อาจยาย, โน อปจยาย, อตฺถิ ปฺา อปจยาย, โน อาจยาย, อตฺถิ ปฺา อาจยาย เจว, อปจยาย จ, อตฺถิ ปฺา เนวาจยาย, โน อปจยาย. อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย, โน ปฏิเวธาย, อตฺถิ ปฺา ปฏิเวธาย, โน นิพฺพิทาย ¶ , อตฺถิ ปฺา นิพฺพิทาย เจว, ปฏิเวธาย จ, อตฺถิ ปฺา เนว นิพฺพิทาย, โน ปฏิเวธาย. หานภาคินี ปฺา, ิติภาคินี ปฺา, วิเสสภาคินี ปฺา, นิพฺเพธภาคินี ปฺา.
จตสฺโส ¶ ปฏิสมฺภิทา. จตสฺโส ปฏิปทา. จตฺตาริ อารมฺมณานิ. ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. ชาติยา าณํ…เป… ภเว าณํ…เป… อุปาทาเน าณํ…เป… ตณฺหาย าณํ…เป… เวทนาย าณํ…เป… ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ…เป… นามรูเป าณํ…เป… วิฺาเณ าณํ…เป… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. เอวํ จตุพฺพิเธน าณวตฺถุ.
ปฺจวิเธน าณวตฺถุ – ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ, ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ. เอวํ ปฺจวิเธน าณวตฺถุ.
ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ – ฉสุ อภิฺาสุ ปฺา. เอวํ ฉพฺพิเธน าณวตฺถุ.
สตฺตวิเธน าณวตฺถุ – สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ. เอวํ สตฺตวิเธน าณวตฺถุ.
อฏฺวิเธน าณวตฺถุ – จตูสุ มคฺเคสุ, จตูสุ ผเลสุ ปฺา. เอวํ อฏฺวิเธน าณวตฺถุ.
นววิเธน าณวตฺถุ – นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺา. เอวํ นววิเธน าณวตฺถุ.
ทสวิเธน าณวตฺถุ – ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ, เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. กตมานิ ทส? อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ ¶ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ¶ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ¶ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ จุตูปปาตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ. ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
อิมานิ ¶ ทส ตถาคตสฺส ตถาคตพลานิ. เยหิ พเลหิ สมนฺนาคโต ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. เอวํ ทสวิเธน าณวตฺถุ.
าณวิภงฺคํ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
เอกกํ
ชาติมโท (วิภ. ๘๓๒), โคตฺตมโท, อาโรคฺยมโท, โยพฺพนมโท, ชีวิตมโท, ลาภมโท, สกฺการมโท, ครุการมโท, ปุเรกฺขารมโท, ปริวารมโท, โภคมโท, วณฺณมโท, สุตมโท ¶ , ปฏิภานมโท, รตฺตฺุมโท, ปิณฺฑปาติกมโท, อนวฺาตมโท, อิริยาปถมโท, อิทฺธิมโท, ยสมโท, สีลมโท, ฌานมโท, สิปฺปมโท, อาโรหมโท, ปริณาหมโท, สณฺานมโท, ปาริปูริมโท, มโท, ปมาโท, ถมฺโภ, สารมฺโภ, อตฺริจฺฉตา, มหิจฺฉตา, ปาปิจฺฉตา, สิงฺคํ, ตินฺติณํ, จาปลฺยํ, อสภาควุตฺติ, อรติ, ตนฺที, วิชมฺภิตา, ภตฺตสมฺมโท, เจตโส จ ลีนตฺตํ, กุหนา, ลปนา, เนมิตฺติกตา, นิปฺเปสิกตา, ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา, ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ¶ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน, าติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมรวิตกฺโก, ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก (วิภ. ๘๓๒). เอกกํ.
ทุกํ
โกโธ จ อุปนาโห จ, มกฺโข จ ปฬาโส จ, อิสฺสา จ มจฺฉริยฺจ, มายา จ สาเยฺยฺจ, อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ, สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ, อนฺตวาทิฏฺิ จ อนนฺตวาทิฏฺิ จ, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ จ อปรนฺตานุทิฏฺิ จ, อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ, โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ, อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ, อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจฺจ, อสาขลฺยฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ, อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตฺุตา จ, มุฏฺสฺสจฺจฺจ อสมฺปชฺฺจ, สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺิวิปตฺติ จ, อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ. ทุกํ.
ติกํ
ตีณิ อกุสลมูลานิ, ตโย อกุสลวิตกฺกา, ติสฺโส อกุสลสฺา, ติสฺโส อกุสลธาตุโย, ตีณิ ทุจฺจริตานิ, ตโย อาสวา, ตีณิ สํโยชนานิ, ติสฺโส ตณฺหา, อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา, อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา, ติสฺโส เอสนา, ติสฺโส วิธา, ตีณิ ภยานิ ¶ , ตีณิ ตมานิ, ตีณิ ติตฺถายตนานิ, ตโย กิฺจนา, ตีณิ องฺคณานิ, ตีณิ มลานิ, ตีณิ วิสมานิ, อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ, ตโย อคฺคี, ตโย กสาวา, อปเรปิ ตโย กสาวา.
อสฺสาททิฏฺิ ¶ อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ, อรติ วิเหสา อธมฺมจริยา, โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตา นานตฺตสฺา, อุทฺธจฺจํ โกสชฺชํ ปมาโท, อสนฺตุฏฺิตา อสมฺปชฺตา มหิจฺฉตา, อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ ปมาโท, อนาทริยํ โทวจสฺสตา ปาปมิตฺตตา, อสฺสทฺธิยํ อวทฺุตา โกสชฺชํ, อุทฺธจฺจํ อสํวโร ทุสฺสีลฺยํ, อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา อุปารมฺภจิตฺตตา, มุฏฺสฺสจฺจํ อสมฺปชฺํ เจตโส วิกฺเขโป, อโยนิโส มนสิกาโร กุมฺมคฺคเสวนา เจตโส จ ลีนตฺตํ. ติกํ.
จตุกฺกํ
จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา, จตฺตาริ อคติคมนานิ, จตฺตาโร วิปริยาสา, จตฺตาโร อนริยโวหารา, อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา, จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ, อปราปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ, จตฺตาริ ภยานิ, (อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ,) จตสฺโส ทิฏฺิโย. จตุกฺกํ.
ปฺจกํ
ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ, ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ, ปฺจ มจฺฉริยานิ, ปฺจ สงฺคา, ปฺจ สลฺลา, ปฺจ เจโตขิลา, ปฺจ เจตโสวินิพนฺธา, ปฺจ นีวรณานิ, ปฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ, ปฺจ ทิฏฺิโย, ปฺจ เวรา, ปฺจ พฺยสนา, ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา, ปฺจ ภยานิ, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. ปฺจกํ.
ฉกฺกํ
ฉ วิวาทมูลานิ, ฉ ฉนฺทราคา ธมฺมา, ฉ วิโรธวตฺถูนิ, ฉ ตณฺหากายา, ฉ อคารวา, ฉ ปริหานิยา ธมฺมา, อปเรปิ ¶ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา, ฉ โสมนสฺสุปวิจารา, ฉ ¶ โทมนสฺสุปวิจารา, ฉ อุเปกฺขุปวิจารา, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ ทิฏฺิโย. ฉกฺกํ.
สตฺตกํ
สตฺต อนุสยา, สตฺต สํโยชนานิ, สตฺต ปริยุฏฺานานิ, สตฺต อสทฺธมฺมา, สตฺต ทุจฺจริตานิ, สตฺต มานา, สตฺต ทิฏฺิโย. สตฺตกํ.
อฏฺกํ
อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ, อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ, อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต, อฏฺ อนริยโวหารา, อฏฺ มิจฺฉตฺตา, อฏฺ ปุริสโทสา, อฏฺ อสฺิวาทา, อฏฺ เนวสฺินาสฺิวาทา. อฏฺกํ.
นวกํ
นว อาฆาตวตฺถูนิ, นว ปุริสมลานิ, นววิธา มานา, นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา, นว อิฺชิตานิ, นว มฺิตานิ, นว ผนฺทิตานิ, นว ปปฺจิตานิ, นว สงฺขตานิ. นวกํ.
ทสกํ
ทส กิเลสวตฺถูนิ, ทส อาฆาตวตฺถูนิ, ทส อกุสลกมฺมปถา, ทส สํโยชนานิ, ทส มิจฺฉตฺตา, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทสกํ.
อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสฺุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ ¶ , อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ตเทกชฺฌํ อภิสฺุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺ ตณฺหาวิจริตสตํ โหติ, ยานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคํ.
ธมฺมหทยวิภงฺโค
กติ ¶ ขนฺธา, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ อินฺทฺริยานิ, กติ เหตู, กติ อาหารา, กติ ผสฺสา, กติ เวทนา, กติ สฺา, กติ เจตนา, กติ จิตฺตานิ (วิภ. ๙๗๘)?
ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สฺา, สตฺต เจตนา, สตฺต จิตฺตานิ (วิภ. ๙๗๘).
ธมฺมหทยวิภงฺคํ.
วิภงฺคมาติกา นิฏฺิตา.
๓. ธาตุกถามาติกา
นยมาติกา
สงฺคโห อสงฺคโห (ธาตุ. ๑). สงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ. อสงฺคหิเตน สงฺคหิตํ. สงฺคหิเตน สงฺคหิตํ. อสงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ. สมฺปโยโค วิปฺปโยโค. สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ. วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ. สมฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ. วิปฺปยุตฺเตน ¶ วิปฺปยุตฺตํ. สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ. สมฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตํ. อสงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ. วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตํ.
อพฺภนฺตรมาติกา
ปฺจกฺขนฺธา. ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส ธาตุโย. จตฺตาริ สจฺจานิ. พาวีสตินฺทฺริยานิ. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. จตฺตาโร สติปฏฺานา. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา. จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ¶ . จตฺตาริ ฌานานิ. จตสฺโส อปฺปมฺาโย. ปฺจินฺทฺริยานิ. ปฺจ พลานิ. สตฺต โพชฺฌงฺคา. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ อธิโมกฺโข มนสิกาโร.
นยมุขมาติกา
ตีหิ สงฺคโห. ตีหิ อสงฺคโห. จตูหิ สมฺปโยโค. จตูหิ วิปฺปโยโค.
ลกฺขณมาติกา
สภาโค. วิสภาโค.
พาหิรมาติกา
สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกาติ.
ธาตุกถามาติกา นิฏฺิตา.
๔. ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา
ฉ ปฺตฺติโย (ปุ. ป. มาติกา ๑) – ขนฺธปฺตฺติ อายตนปฺตฺติ ธาตุปฺตฺติ สจฺจปฺตฺติ อินฺทฺริยปฺตฺติ ปุคฺคลปฺตฺตีติ.
ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา นิฏฺิตา.
๕. กถาวตฺถุมาติกา
ปุคฺคลกถา
สุทฺธสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล ¶ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ (กถา. ๑), อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
อนุโลมปฺจกํ.
ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ¶ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
ตฺวํ เจ ปน มฺสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ. เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, อถ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสิ –
หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
เอเส ¶ เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข, ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา, อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ, ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม –
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
น ¶ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ ¶ , อิทํ เต มิจฺฉา. เตน หิ เย กเต นิคฺคเห, เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม. สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ปโม นิคฺคโห.
สุทฺธสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ¶ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
ปจฺจนีกปฺจกํ.
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ ปฏิกมฺมํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
ปฏิกมฺมจตุกฺกํ.
ตฺวํ ¶ เจ ปน มฺสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ. เตน ตว ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตํ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, อถ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสิ –
หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
นิคฺคหจตุกฺกํ.
เอเส ¶ เจ ทุนฺนิคฺคหิเต เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺข, ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺาย เหวํ ปฏิชานนฺตา เหวํ นิคฺคเหตพฺพา, อถ มํ นิคฺคณฺหาสิ, ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหม –
หฺจิ ¶ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉา.
อุปนยนจตุกฺกํ.
น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ, เตน หิ ยํ นิคฺคณฺหาสิ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘โย สจฺจิกฏฺโ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ ¶ , อิทํ เต มิจฺฉา, เตน หิ เย กเต นิคฺคเห ¶ , เส นิคฺคเห ทุกฺกเฏ. สุกเต ปฏิกมฺเม, สุกตา ปฏิปาทนาติ.
นิคฺคมนจตุกฺกํ.
ทุติโย นิคฺคโห.
โอกาสสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
ตติโย นิคฺคโห.
กาลสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ¶ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
จตุตฺโถ นิคฺคโห.
อวยวสจฺจิกฏฺอนุโลมปจฺจนีกํ
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ? มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
ปฺจโม นิคฺคโห.
โอกาสสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
ฉฏฺโ นิคฺคโห.
กาลสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล ¶ นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺพทา ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
สตฺตโม นิคฺคโห.
อวยวสจฺจิกฏฺปจฺจนีกานุโลมํ
ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? อามนฺตา. สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ นิคฺคหํ – หฺจิ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา.
โน ¶ เจ ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ, โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ. ยํ ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน’, โน จ วตฺตพฺเพ ‘สพฺเพสุ ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’’ติ, มิจฺฉา…เป….
อฏฺโม นิคฺคโห.
กถาวตฺถุมาติกา นิฏฺิตา.
๖. ยมกมาติกา
มูลยมกํ
กุสลปทนยจตุกฺกํ
เย ¶ เกจิ กุสลา ธมฺมา (ยม. ๑.มูลยมก.๑ อาทโย), สพฺเพ เต กุสลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย ¶ เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย ¶ เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน กุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา.
อกุสลปทนยจตุกฺกํ
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย ¶ เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย ¶ เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย ¶ เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
เย เกจิ อกุสลมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน อกุสลมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อกุสลา.
อพฺยากตปทนยจตุกฺกํ
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย ¶ เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย ¶ เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูลมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย ¶ เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
เย เกจิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน อพฺยากตมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา อพฺยากตา.
นามปทนยจตุกฺกํ
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลา. เย วา ปน นามมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย ¶ เกจิ นามมูเลน เอกมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลมูลา. เย วา ปน นามมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลมูลา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามมูเลน เอกมูลมูลา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลมูลา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลกา. เย วา ปน นามมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย ¶ เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามมูเลน เอกมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลมูลกา. เย วา ปน นามมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน เอกมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย ¶ เกจิ นามมูเลน เอกมูลมูลกา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน อฺมฺมูลมูลกา. เย วา ปน นามมูเลน อฺมฺมูลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา นามา.
เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลเหตู…เป… กุสลนิทานา…เป… กุสลสมฺภวา…เป… กุสลปฺปภวา…เป… กุสลสมุฏฺานา…เป… กุสลาหารา…เป… กุสลารมฺมณา…เป… กุสลปจฺจยา…เป… กุสลสมุทยา…เป….
มูลํ เหตุ นิทานฺจ, สมฺภโว ปภเวน จ;
สมุฏฺานาหารารมฺมณา, ปจฺจโย สมุทเยน จาติ.
มูลยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ขนฺธยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ปฺจกฺขนฺธา (ยม. ๑.ขนฺธยมก.๑ อาทโย) – รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
รูปํ ¶ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปํ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ เวทนา.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ สฺา.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ สงฺขารา.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, วิฺาณกฺขนฺโธ วิฺาณํ.
ปจฺจนีกํ
น ¶ รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น รูปกฺขนฺโธ น รูปํ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น เวทนากฺขนฺโธ น เวทนา.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น สฺากฺขนฺโธ น สฺา.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น สงฺขารกฺขนฺโธ น สงฺขารา.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น วิฺาณกฺขนฺโธ น วิฺาณํ.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
สฺา ¶ สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
สฺา สฺากฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
สงฺขารา ¶ สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณกฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา สฺากฺขนฺโธ.
วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารกฺขนฺโธ.
ปจฺจนีกํ
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
น สฺา น สฺากฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น ¶ ¶ สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณกฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปกฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺากฺขนฺโธ.
น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารกฺขนฺโธ.
สุทฺธขนฺธวาโร
อนุโลมํ
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
ปจฺจนีกํ
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
รูปํ ¶ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
เวทนา ¶ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
เวทนา ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
สฺา ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
สงฺขารา ขนฺโธ, ขนฺธา วิฺาณํ.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูปํ.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา สฺา.
วิฺาณํ ขนฺโธ, ขนฺธา สงฺขารา.
ปจฺจนีกํ
น ¶ รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น เวทนา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น ¶ สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
น สฺา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น สงฺขารา น ขนฺโธ, น ขนฺธา น วิฺาณํ.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูปํ.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สฺา.
น วิฺาณํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น สงฺขารา.
ขนฺธยมกมาติกา นิฏฺิตา.
อายตนยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ทฺวาทสายตนานิ ¶ (ยม. ๑.อายตนยมก.๑ อาทโย) – จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ มนายตนํ ธมฺมายตนํ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขุ.
โสตํ โสตายตนํ, โสตายตนํ โสตํ.
ฆานํ ฆานายตนํ, ฆานายตนํ ฆานํ.
ชิวฺหา ¶ ชิวฺหายตนํ, ชิวฺหายตนํ ชิวฺหา.
กาโย กายายตนํ, กายายตนํ กาโย.
รูปํ รูปายตนํ, รูปายตนํ รูปํ.
สทฺโท สทฺทายตนํ, สทฺทายตนํ สทฺโท.
คนฺโธ คนฺธายตนํ, คนฺธายตนํ คนฺโธ.
รโส รสายตนํ, รสายตนํ รโส.
โผฏฺพฺโพ โผฏฺพฺพายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ โผฏฺพฺโพ.
มโน มนายตนํ, มนายตนํ มโน.
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, ธมฺมายตนํ ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น ¶ จกฺขุ น จกฺขายตนํ, น จกฺขายตนํ น จกฺขุ.
น โสตํ น โสตายตนํ, น โสตายตนํ น โสตํ.
น ฆานํ น ฆานายตนํ, น ฆานายตนํ น ฆานํ.
น ชิวฺหา น ชิวฺหายตนํ, น ชิวฺหายตนํ น ชิวฺหา.
น กาโย น กายายตนํ, น กายายตนํ น กาโย.
น รูปํ น รูปายตนํ, น รูปายตนํ น รูปํ.
น สทฺโท น สทฺทายตนํ, น สทฺทายตนํ น สทฺโท.
น คนฺโธ น คนฺธายตนํ, น คนฺธายตนํ น คนฺโธ.
น รโส น รสายตนํ, น รสายตนํ น รโส.
น โผฏฺพฺโพ น โผฏฺพฺพายตนํ, น โผฏฺพฺพายตนํ น โผฏฺพฺโพ.
น มโน น มนายตนํ, น มนายตนํ น มโน.
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, น ธมฺมายตนํ น ธมฺโม.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ จกฺขายตนํ, อายตนา โสตายตนํ.
จกฺขุ จกฺขายตนํ, อายตนา ฆานายตนํ.
จกฺขุ จกฺขายตนํ, อายตนา ชิวฺหายตนํ…เป….
จกฺขุ จกฺขายตนํ, อายตนา ธมฺมายตนํ.
โสตํ โสตายตนํ, อายตนา จกฺขายตนํ.
โสตํ โสตายตนํ, อายตนา ฆานายตนํ…เป….
โสตํ โสตายตนํ, อายตนา ธมฺมายตนํ.
ฆานํ ¶ ฆานายตนํ, อายตนา จกฺขายตนํ…เป….
ฆานํ ฆานายตนํ, อายตนา ธมฺมายตนํ…เป….
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, อายตนา จกฺขายตนํ.
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, อายตนา โสตายตนํ…เป….
ธมฺโม ธมฺมายตนํ, อายตนา มนายตนํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขายตนํ, นายตนา น โสตายตนํ.
น จกฺขุ น จกฺขายตนํ, นายตนา น ฆานายตนํ…เป….
น จกฺขุ น จกฺขายตนํ, นายตนา น ธมฺมายตนํ.
น โสตํ น โสตายตนํ, นายตนา น จกฺขายตนํ…เป….
น โสตํ น โสตายตนํ, นายตนา น ธมฺมายตนํ.
น ฆานํ น ฆานายตนํ, นายตนา น จกฺขายตนํ…เป….
น ฆานํ น ฆานายตนํ, นายตนา น ธมฺมายตนํ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, นายตนา น จกฺขายตนํ.
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, นายตนา น โสตายตนํ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมายตนํ, นายตนา น มนายตนํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
สุทฺธายตนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ ¶ อายตนํ, อายตนา จกฺขุ.
โสตํ อายตนํ, อายตนา โสตํ.
ฆานํ อายตนํ, อายตนา ฆานํ.
ชิวฺหา อายตนํ, อายตนา ชิวฺหา.
กาโย อายตนํ, อายตนา กาโย.
รูปํ อายตนํ, อายตนา รูปํ.
สทฺโท อายตนํ, อายตนา สทฺโท.
คนฺโธ อายตนํ, อายตนา คนฺโธ.
รโส อายตนํ, อายตนา รโส.
โผฏฺพฺโพ อายตนํ, อายตนา โผฏฺพฺโพ.
มโน อายตนํ, อายตนา มโน.
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ.
น โสตํ นายตนํ, นายตนา น โสตํ.
น ฆานํ นายตนํ, นายตนา น ฆานํ.
น ชิวฺหา นายตนํ, นายตนา น ชิวฺหา.
น กาโย นายตนํ, นายตนา น กาโย.
น รูปํ นายตนํ, นายตนา น รูปํ.
น สทฺโท นายตนํ, นายตนา น สทฺโท.
น คนฺโธ นายตนํ, นายตนา น คนฺโธ.
น รโส นายตนํ, นายตนา น รโส.
น ¶ โผฏฺพฺโพ นายตนํ, นายตนา น โผฏฺพฺโพ.
น มโน นายตนํ, นายตนา น มโน.
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม.
สุทฺธายตนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ อายตนํ, อายตนา โสตํ…เป….
จกฺขุ อายตนํ, อายตนา ธมฺโม.
โสตํ อายตนํ, อายตนา จกฺขุ…เป….
โสตํ อายตนํ, อายตนา ธมฺโม.
ฆานํ อายตนํ, อายตนา จกฺขุ…เป….
ฆานํ อายตนํ, อายตนา ธมฺโม…เป….
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา จกฺขุ.
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา โสตํ…เป….
ธมฺโม อายตนํ, อายตนา มโน. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ นายตนํ, นายตนา น โสตํ…เป….
น จกฺขุ นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม.
น โสตํ นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ…เป….
น โสตํ นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม.
น ¶ ฆานํ นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ…เป….
น ฆานํ นายตนํ, นายตนา น ธมฺโม…เป….
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น จกฺขุ.
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น โสตํ…เป….
น ธมฺโม นายตนํ, นายตนา น มโน. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
อายตนยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ธาตุยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
อฏฺารส ¶ ธาตุโย (ยม. ๑.ธาตุรมก.๑ อาทโย) – จกฺขุธาตุ โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวฺหาธาตุ กายธาตุ รูปธาตุ สทฺทธาตุ คนฺธธาตุ รสธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ โสตวิฺาณธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ กายวิฺาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ ธมฺมธาตุ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, จกฺขุธาตุ จกฺขุ.
โสตํ โสตธาตุ, โสตธาตุ โสตํ…เป….
จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณํ…เป….
มโน มโนธาตุ, มโนธาตุ มโน.
มโนวิฺาณํ ¶ มโนวิฺาณธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ มโนวิฺาณํ.
ธมฺโม ธมฺมธาตุ, ธมฺมธาตุ ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น จกฺขุธาตุ น จกฺขุ.
น โสตํ น โสตธาตุ, น โสตธาตุ น โสตํ…เป….
น จกฺขุวิฺาณํ น จกฺขุวิฺาณธาตุ, น จกฺขุวิฺาณธาตุ น จกฺขุวิฺาณํ…เป….
น มโน น มโนธาตุ, น มโนธาตุ น มโน.
น ¶ มโนวิฺาณํ น มโนวิฺาณธาตุ, น มโนวิฺาณธาตุ น มโนวิฺาณํ.
น ธมฺโม น ธมฺมธาตุ, น ธมฺมธาตุ น ธมฺโม.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, ธาตู โสตธาตุ…เป….
จกฺขุ จกฺขุธาตุ, ธาตู ธมฺมธาตุ. (ยถา อายตนยมเก จกฺกํ พนฺธิตํ, เอวมิธ จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น ธาตู น โสตธาตุ.
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น ธาตู น ฆานธาตุ…เป….
น จกฺขุ น จกฺขุธาตุ, น ธาตู น ธมฺมธาตุ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมธาตุ, น ธาตู น จกฺขุธาตุ…เป….
น ธมฺโม น ธมฺมธาตุ, น ธาตู น มโนวิฺาณธาตุ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
สุทฺธธาตุวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ ธาตุ, ธาตู จกฺขุ…เป….
จกฺขุวิฺาณํ ธาตุ, ธาตู จกฺขุวิฺาณํ…เป….
มโนวิฺาณํ ธาตุ, ธาตู มโนวิฺาณํ.
ธมฺโม ธาตุ, ธาตู ธมฺโม.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น ธาตุ, น ธาตู น จกฺขุ…เป….
น จกฺขุวิฺาณํ น ธาตุ, น ธาตู น จกฺขุวิฺาณํ…เป….
น ¶ มโนวิฺาณํ น ธาตุ, น ธาตู น มโนวิฺาณํ.
น ธมฺโม น ธาตุ, น ธาตู น ธมฺโม.
สุทฺธธาตุมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ธาตุ, ธาตู โสตํ…เป….
จกฺขุ ธาตุ, ธาตู ธมฺโม…เป….
ธมฺโม ธาตุ, ธาตู จกฺขุ…เป….
ธมฺโม ธาตุ, ธาตู มโนวิฺาณํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ.)
ปจฺจนีกํ
น ¶ จกฺขุ น ธาตุ, น ธาตู น โสตํ…เป….
น จกฺขุ น ธาตุ, น ธาตู น ธมฺโม…เป….
น ธมฺโม น ธาตุ, น ธาตู น จกฺขุ…เป….
น ธมฺโม น ธาตุ, น ธาตู น มโนวิฺาณํ. (จกฺกํ พนฺธิตพฺพํ. )
ธาตุยมกมาติกา นิฏฺิตา.
สจฺจยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
จตฺตาริ สจฺจานิ (ยม. ๑.สจฺจยมก.๑ อาทโย) – ทุกฺขสจฺจํ สมุทยสจฺจํ นิโรธสจฺจํ มคฺคสจฺจํ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขสจฺจํ, ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ สมุทโย.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ นิโรโธ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, มคฺคสจฺจํ มคฺโค.
ปจฺจนีกํ
น ¶ ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น ทุกฺขสจฺจํ น ทุกฺขํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สมุทยสจฺจํ น สมุทโย.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น นิโรธสจฺจํ น นิโรโธ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น มคฺคสจฺจํ น มคฺโค.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, สจฺจา สมุทยสจฺจํ.
ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, สจฺจา นิโรธสจฺจํ.
ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, สจฺจา มคฺคสจฺจํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขสจฺจํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สจฺจา นิโรธสจฺจํ.
สมุทโย สมุทยสจฺจํ, สจฺจา มคฺคสจฺจํ.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขสจฺจํ.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, สจฺจา สมุทยสจฺจํ.
นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, สจฺจา มคฺคสจฺจํ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขสจฺจํ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, สจฺจา สมุทยสจฺจํ.
มคฺโค มคฺคสจฺจํ, สจฺจา นิโรธสจฺจํ.
ปจฺจนีกํ
น ¶ ¶ ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น สจฺจา น สมุทยสจฺจํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น สจฺจา น นิโรธสจฺจํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขสจฺจํ, น สจฺจา น มคฺคสจฺจํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขสจฺจํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สจฺจา น นิโรธสจฺจํ.
น สมุทโย น สมุทยสจฺจํ, น สจฺจา น มคฺคสจฺจํ.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขสจฺจํ.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น สจฺจา น สมุทยสจฺจํ.
น นิโรโธ น นิโรธสจฺจํ, น สจฺจา น มคฺคสจฺจํ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขสจฺจํ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น สจฺจา น สมุทยสจฺจํ.
น มคฺโค น มคฺคสจฺจํ, น สจฺจา น นิโรธสจฺจํ.
สุทฺธสจฺจวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ.
สมุทโย สจฺจํ, สจฺจา สมุทโย.
นิโรโธ สจฺจํ, สจฺจา นิโรโธ.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา มคฺโค.
ปจฺจนีกํ
น ¶ ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ.
น สมุทโย น สจฺจํ, น สจฺจา น สมุทโย.
น นิโรโธ น สจฺจํ, น สจฺจา น นิโรโธ.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น มคฺโค.
สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
ทุกฺขํ ¶ สจฺจํ, สจฺจา สมุทโย.
ทุกฺขํ สจฺจํ, สจฺจา นิโรโธ.
ทุกฺขํ สจฺจํ, สจฺจา มคฺโค.
สมุทโย สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ…เป… สจฺจา มคฺโค.
นิโรโธ สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ…เป… สจฺจา มคฺโค.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา ทุกฺขํ.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา สมุทโย.
มคฺโค สจฺจํ, สจฺจา นิโรโธ.
ปจฺจนีกํ
น ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น สมุทโย.
น ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น นิโรโธ.
น ทุกฺขํ น สจฺจํ, น สจฺจา น มคฺโค.
น ¶ สมุทโย น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ…เป… น สจฺจา น มคฺโค.
น นิโรโธ น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ…เป… น สจฺจา น มคฺโค.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น ทุกฺขํ.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น สมุทโย.
น มคฺโค น สจฺจํ, น สจฺจา น นิโรโธ.
สจฺจยมกมาติกา นิฏฺิตา.
สงฺขารยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ตโย ¶ สงฺขารา (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๑ อาทโย) – กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร. อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร, วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร, สฺา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร, เปตฺวา วิตกฺกวิจาเร สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาโร.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
กาโย กายสงฺขาโร, กายสงฺขาโร กาโย.
วจี วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร วจี.
จิตฺตํ จิตฺตสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร จิตฺตํ.
ปจฺจนีกํ
น ¶ กาโย น กายสงฺขาโร, น กายสงฺขาโร น กาโย.
น วจี น วจีสงฺขาโร, น วจีสงฺขาโร น วจี.
น จิตฺตํ น จิตฺตสงฺขาโร, น จิตฺตสงฺขาโร น จิตฺตํ.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
กาโย กายสงฺขาโร, สงฺขารา วจีสงฺขาโร.
กาโย กายสงฺขาโร, สงฺขารา จิตฺตสงฺขาโร.
วจี วจีสงฺขาโร, สงฺขารา กายสงฺขาโร.
วจี วจีสงฺขาโร, สงฺขารา จิตฺตสงฺขาโร.
จิตฺตํ ¶ จิตฺตสงฺขาโร, สงฺขารา กายสงฺขาโร.
จิตฺตํ จิตฺตสงฺขาโร, สงฺขารา วจีสงฺขาโร.
ปจฺจนีกํ
น กาโย น กายสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโร.
น กาโย น กายสงฺขาโร, น สงฺขารา น จิตฺตสงฺขาโร.
น วจี น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น กายสงฺขาโร.
น วจี น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น จิตฺตสงฺขาโร.
น จิตฺตํ น จิตฺตสงฺขาโร, น สงฺขารา น กายสงฺขาโร.
น จิตฺตํ น จิตฺตสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโร.
สุทฺธสงฺขารวาโร
อนุโลมํ
กายสงฺขาโร ¶ วจีสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร กายสงฺขาโร.
กายสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาโร.
วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร วจีสงฺขาโร.
ปจฺจนีกํ
น กายสงฺขาโร น วจีสงฺขาโร, น วจีสงฺขาโร น กายสงฺขาโร.
น กายสงฺขาโร น จิตฺตสงฺขาโร, น จิตฺตสงฺขาโร น กายสงฺขาโร.
น วจีสงฺขาโร น จิตฺตสงฺขาโร, น จิตฺตสงฺขาโร น วจีสงฺขาโร.
สงฺขารยมกมาติกา นิฏฺิตา.
อนุสยยมกํ
สตฺตานุสยา ¶ (ยม. ๒.อนุสยยมก.๑) – กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย.
อนุสยยมกมาติกา นิฏฺิตา.
จิตฺตยมกํ
สุทฺธจิตฺตสามฺํ
ปุคฺคลวาโร
๑. อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ (ยม. ๒.จิตฺตยมก.๑ อาทโย), ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ.
๒. อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๓. นิโรธุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
๔. อุปฺปาทวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๕. นิโรธวาโร
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ¶ ¶ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ.
๖. อุปฺปาทนิโรธวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๗. อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๘. อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ.
๙. นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ.
ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ.
๑๐. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๑. อตีตานาคตวาโร
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๑๒. อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ.
น อุปฺปนฺนํ น อุปฺปชฺชมานํ, น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๓. นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร
นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานํ, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธํ.
น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธํ.
๑๔. อติกฺกนฺตกาลวาโร
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ.
ยสฺส จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส จิตฺตํ.
สุทฺธจิตฺตสามฺํ
ธมฺมวาโร
๑. อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ.
๒. อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๓. นิโรธุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
๔. อุปฺปาทวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยํ ¶ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๕. นิโรธวาโร
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ.
๖. อุปฺปาทนิโรธวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๗. อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๘. อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ.
๙. นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร
ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ.
ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ.
๑๐. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๑. อตีตานาคตวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยํ ¶ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยํ วา ปน จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๑๒. อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ.
น อุปฺปนฺนํ น อุปฺปชฺชมานํ, น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๓. นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร
นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานํ, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธํ.
น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธํ.
๑๔. อติกฺกนฺตกาลวาโร
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ. ยํ วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ.
ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ. ยํ วา ¶ ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตํ จิตฺตํ.
สุทฺธจิตฺตสามฺํ
ปุคฺคลธมฺมวาโร
๑. อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ.
๒. อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๓. นิโรธุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
๔. อุปฺปาทวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๕. นิโรธวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ.
๖. อุปฺปาทนิโรธวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๗. อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ.
๘. อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ.
๙. นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ.
๑๐. อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร
ยสฺส ¶ ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๑. อตีตานาคตวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, โน จ ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชิตฺถ.
๑๒. อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนํ.
น อุปฺปนฺนํ น อุปฺปชฺชมานํ, น อุปฺปชฺชมานํ น อุปฺปนฺนํ.
๑๓. นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร
นิรุทฺธํ ¶ ¶ นิรุชฺฌมานํ, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธํ.
น นิรุทฺธํ น นิรุชฺฌมานํ, น นิรุชฺฌมานํ น นิรุทฺธํ.
๑๔. อติกฺกนฺตกาลวาโร
ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ.
ยสฺส ยํ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน ยํ จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, น อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ ตสฺส ตํ จิตฺตํ.
สุตฺตนฺตจิตฺตมิสฺสกวิเสโส
ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส วีตราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สโทสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วีตโทสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สโมหํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วีตโมหํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สํขิตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส มหคฺคตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อมหคฺคตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สอุตฺตรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อนุตฺตรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สมาหิตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อสมาหิตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วิมุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อวิมุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
อภิธมฺมจิตฺตมิสฺสกวิเสโส
ยสฺส ¶ ¶ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส อพฺยากตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
(เอเตน อุปาเยน ยาว สรณอรณา อุทฺธริตพฺพา.)
ยสฺส อรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส อรณํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน อรณํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ น อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส อรณํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ.
จิตฺตยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ธมฺมยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
กุสลา กุสลา ธมฺมา (ยม. ๓.ธมฺมยมก.๑ อาทโย). กุสลา ธมฺมา กุสลา.
อกุสลา อกุสลา ธมฺมา. อกุสลา ธมฺมา อกุสลา.
อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. อพฺยากตา ธมฺมา อพฺยากตา.
ปจฺจนีกํ
น ¶ กุสลา น กุสลา ธมฺมา. น กุสลา ธมฺมา น กุสลา.
น ¶ อกุสลา น อกุสลา ธมฺมา. น อกุสลา ธมฺมา น อกุสลา.
น อพฺยากตา น อพฺยากตา ธมฺมา. น อพฺยากตา ธมฺมา น อพฺยากตา.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
กุสลา กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา.
กุสลา กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา.
อกุสลา อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา ธมฺมา.
อกุสลา อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา.
อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา ธมฺมา.
อพฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา.
ปจฺจนีกํ
น กุสลา น กุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา.
น กุสลา น กุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา ธมฺมา.
น อกุสลา น อกุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา ธมฺมา.
น อกุสลา น อกุสลา ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา ธมฺมา.
น อพฺยากตา น อพฺยากตา ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา ธมฺมา.
น อพฺยากตา น อพฺยากตา ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา.
สุทฺธธมฺมวาโร
อนุโลมํ
อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา.
อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา.
ปจฺจนีกํ
น กุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา.
น อกุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา.
น อพฺยากตา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา.
สุทฺธธมฺมมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา.
กุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา.
อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา.
อกุสลา ธมฺมา. ธมฺมา อพฺยากตา.
อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา กุสลา.
อพฺยากตา ธมฺมา. ธมฺมา อกุสลา.
ปจฺจนีกํ
น ¶ กุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา.
น กุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา.
น อกุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา.
น อกุสลา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อพฺยากตา.
น อพฺยากตา น ธมฺมา. น ธมฺมา น กุสลา.
น อพฺยากตา น ธมฺมา. น ธมฺมา น อกุสลา.
ธมฺมยมกมาติกา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยยมกํ
ปณฺณตฺติวาโร
พาวีสตินฺทฺริยานิ ¶ (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑ อาทโย) – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ปทโสธนวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุ.
โสตํ โสตินฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ โสตํ.
ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ ฆานํ.
ชิวฺหา ชิวฺหินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ ชิวฺหา.
กาโย กายินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ กาโย.
มโน มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ มโน.
อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ อิตฺถี.
ปุริโส ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ ปุริโส.
ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ ชีวิตํ.
สุขํ สุขินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ สุขํ.
ทุกฺขํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ ทุกฺขํ.
โสมนสฺสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ โสมนสฺสํ.
โทมนสฺสํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสํ.
อุเปกฺขา อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุเปกฺขา.
สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธา.
วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ วีริยํ.
สติ ¶ สตินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ สติ.
สมาธิ สมาธินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ สมาธิ.
ปฺา ปฺินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ ปฺา.
อนฺาตฺสฺสามีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีติ.
อฺํ อฺินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ อฺํ.
อฺาตาวี อฺาตาวินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺาตาวี.
ปจฺจนีกํ
น ¶ จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริยํ น จกฺขุ.
น โสตํ น โสตินฺทฺริยํ, น โสตินฺทฺริยํ น โสตํ.
น ฆานํ น ฆานินฺทฺริยํ, น ฆานินฺทฺริยํ น ฆานํ.
น ชิวฺหา น ชิวฺหินฺทฺริยํ, น ชิวฺหินฺทฺริยํ น ชิวฺหา.
น กาโย น กายินฺทฺริยํ, น กายินฺทฺริยํ น กาโย.
น มโน น มนินฺทฺริยํ, น มนินฺทฺริยํ น มโน.
น อิตฺถี น อิตฺถินฺทฺริยํ, น อิตฺถินฺทฺริยํ น อิตฺถี.
น ปุริโส น ปุริสินฺทฺริยํ, น ปุริสินฺทฺริยํ น ปุริโส.
น ชีวิตํ น ชีวิตินฺทฺริยํ, น ชีวิตินฺทฺริยํ น ชีวิตํ.
น สุขํ น สุขินฺทฺริยํ, น สุขินฺทฺริยํ น สุขํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขินฺทฺริยํ, น ทุกฺขินฺทฺริยํ น ทุกฺขํ.
น โสมนสฺสํ น โสมนสฺสินฺทฺริยํ, น โสมนสฺสินฺทฺริยํ น โสมนสฺสํ.
น โทมนสฺสํ น โทมนสฺสินฺทฺริยํ, น โทมนสฺสินฺทฺริยํ น โทมนสฺสํ.
น อุเปกฺขา น อุเปกฺขินฺทฺริยํ, น อุเปกฺขินฺทฺริยํ น อุเปกฺขา.
น สทฺธา น สทฺธินฺทฺริยํ, น สทฺธินฺทฺริยํ น สทฺธา.
น วีริยํ น วีริยินฺทฺริยํ, น วีริยินฺทฺริยํ น วีริยํ.
น สติ น สตินฺทฺริยํ, น สตินฺทฺริยํ น สติ.
น สมาธิ น สมาธินฺทฺริยํ, น สมาธินฺทฺริยํ น สมาธิ.
น ¶ ปฺา น ปฺินฺทฺริยํ, น ปฺินฺทฺริยํ น ปฺา.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ น อนฺาตฺสฺสามีติ.
น อฺํ น อฺินฺทฺริยํ, น อฺินฺทฺริยํ น อฺํ.
น อฺาตาวี น อฺาตาวินฺทฺริยํ, น อฺาตาวินฺทฺริยํ น อฺาตาวี.
ปทโสธนมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ฆานินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชิวฺหินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา กายินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา มนินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อิตฺถินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปุริสินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชีวิตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สุขินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ทุกฺขินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สทฺธินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา วีริยินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สมาธินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปฺินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺินฺทฺริยํ.
จกฺขุ จกฺขุนฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โสตํ ¶ ¶ โสตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
โสตํ โสตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ฆานํ ฆานินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ชิวฺหา ชิวฺหินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ชิวฺหา ชิวฺหินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
กาโย กายินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
กาโย กายินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
มโน มนินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
มโน มนินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อิตฺถี อิตฺถินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ปุริโส ปุริสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ปุริโส ปุริสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สุขํ สุขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สุขํ สุขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ทุกฺขํ ทุกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โสมนสฺสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
โสมนสฺสํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โทมนสฺสํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
โทมนสฺสํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อุเปกฺขา อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อุเปกฺขา อุเปกฺขินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สทฺธา ¶ สทฺธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สติ สตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สติ สตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
สมาธิ สมาธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
สมาธิ สมาธินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
ปฺา ปฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
ปฺา ปฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อนฺาตฺสฺสามีติ ¶ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อนฺาตฺสฺสามีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อฺํ อฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อฺํ อฺินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวินฺทฺริยํ.
อฺาตาวี อฺาตาวินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุนฺทฺริยํ…เป….
อฺาตาวี อฺาตาวินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺินฺทฺริยํ.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ฆานินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชิวฺหินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น กายินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น มนินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อิตฺถินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปุริสินฺทฺริยํ.
น ¶ จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชีวิตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สุขินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ทุกฺขินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสมนสฺสินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สทฺธินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น วีริยินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สมาธินฺทฺริยํ.
น ¶ จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปฺินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺินฺทฺริยํ.
น จกฺขุ น จกฺขุนฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น โสตํ น โสตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ฆานํ น ฆานินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ชิวฺหา น ชิวฺหินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น กาโย น กายินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น มโน น มนินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อิตฺถี น อิตฺถินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ¶ ปุริโส น ปุริสินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ชีวิตํ น ชีวิตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ¶ สุขํ น สุขินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ทุกฺขํ น ทุกฺขินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น โสมนสฺสํ น โสมนสฺสินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น โทมนสฺสํ น โทมนสฺสินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อุเปกฺขา น อุเปกฺขินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น สทฺธา น สทฺธินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น วีริยํ น วีริยินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น สติ น สตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น สมาธิ น สมาธินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ปฺา น ปฺินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น ¶ ¶ อฺํ น อฺินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวินฺทฺริยํ.
น อฺาตาวี น อฺาตาวินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺินฺทฺริยํ.
สุทฺธินฺทฺริยวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ.
โสตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสตํ.
ฆานํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ฆานํ.
ชิวฺหา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชิวฺหา.
กาโย อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา กาโย.
มโน อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา มโน.
อิตฺถี อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อิตฺถี.
ปุริโส อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปุริโส.
ชีวิตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชีวิตํ.
สุขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สุขํ.
ทุกฺขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ทุกฺขํ.
โสมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสมนสฺสํ.
โทมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โทมนสฺสํ.
อุเปกฺขา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อุเปกฺขา.
สทฺธา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สทฺธา.
วีริยํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา วีริยํ.
สติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สติ.
สมาธิ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สมาธิ.
ปฺา ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปฺา.
อนฺาตฺสฺสามีติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อนฺาตฺสฺสามีติ.
อฺํ ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺํ.
อฺาตาวี อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ.
น โสตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสตํ.
น ฆานํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ฆานํ.
น ชิวฺหา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชิวฺหา.
น กาโย น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น กาโย.
น มโน น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น มโน.
น อิตฺถี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อิตฺถี.
น ปุริโส น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปุริโส.
น ชีวิตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชีวิตํ.
น สุขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สุขํ.
น ทุกฺขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ทุกฺขํ.
น โสมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสมนสฺสํ.
น โทมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โทมนสฺสํ.
น อุเปกฺขา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อุเปกฺขา.
น สทฺธา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สทฺธา.
น วีริยํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น วีริยํ.
น สติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สติ.
น สมาธิ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สมาธิ.
น ปฺา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปฺา.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อนฺาตฺสฺสามีติ.
น อฺํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺํ.
น อฺาตาวี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
สุทฺธินฺทฺริยมูลจกฺกวาโร
อนุโลมํ
จกฺขุ ¶ ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสตํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ฆานํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชิวฺหา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา กาโย.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา มโน.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อิตฺถี.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปุริโส.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ชีวิตํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สุขํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ทุกฺขํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โสมนสฺสํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา โทมนสฺสํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อุเปกฺขา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สทฺธา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา วีริยํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สติ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา สมาธิ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา ปฺา.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อนฺาตฺสฺสามีติ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺํ.
จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
โสตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ฆานํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ชิวฺหา ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
กาโย อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
มโน อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อิตฺถี ¶ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ปุริโส อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ชีวิตํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สุขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ทุกฺขํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
โสมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
โทมนสฺสํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อุเปกฺขา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สทฺธา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
วีริยํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
สมาธิ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
ปฺา อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อนฺาตฺสฺสามีติ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อฺํ อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺาตาวี.
อฺาตาวี อินฺทฺริยํ, อินฺทฺริยา จกฺขุ…เป… อินฺทฺริยา อฺํ.
ปจฺจนีกํ
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสตํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ฆานํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชิวฺหา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น กาโย.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น มโน.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อิตฺถี.
น ¶ จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปุริโส.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ชีวิตํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สุขํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ทุกฺขํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โสมนสฺสํ.
น ¶ จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น โทมนสฺสํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อุเปกฺขา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สทฺธา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น วีริยํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สติ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น สมาธิ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น ปฺา.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อนฺาตฺสฺสามีติ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺํ.
น จกฺขุ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น โสตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ฆานํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ชิวฺหา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น กาโย น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น มโน น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อิตฺถี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ปุริโส น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ชีวิตํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สุขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ¶ ทุกฺขํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น โสมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ¶ โทมนสฺสํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อุเปกฺขา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สทฺธา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น วีริยํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น สมาธิ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น ปฺา น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อนฺาตฺสฺสามีติ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อฺํ น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺาตาวี.
น อฺาตาวี น อินฺทฺริยํ, น อินฺทฺริยา น จกฺขุ…เป… น อินฺทฺริยา น อฺํ.
อินฺทฺริยยมกมาติกา นิฏฺิตา.
ยมกมาติกา นิฏฺิตา.
๗. ปฏฺานมาติกา
เหตุปจฺจโย ¶ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อฺมฺปจฺจโย นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตปจฺจโย อาเสวนปจฺจโย กมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย อาหารปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย อวิคตปจฺจโยติ (ปฏฺา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส).
ปฏฺานมาติกา นิฏฺิตา.
นิคมนํ
สตฺตปฺปกรณนามโต ¶ ¶ , อภิธมฺมมเทสยิ;
เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ตํ ปุเร.
ตสฺสายํ มาติกา สพฺพา, สกลสฺสาปิ อุทฺธรา;
จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, ตํ ปคฺคณฺหนฺตุ สาธโว.
ทฺวาวีสติ ติกา เจว, ตเถว เหตุโคจฺฉกํ;
จูฬนฺตรทุกา สตฺต, โคจฺฉกา จ ตโต ปรํ.
มหนฺตรทุกา จาปิ, ตโต จุทฺทส นิทฺทิเส;
โคจฺฉกานิ ทุเว ปิฏฺิ-ทุกานิฏฺารเสทิสา.
ทฺวาจตฺตาลีส สุตฺตนฺต-ทุกา เตวนฺติ ปฺจธา;
สตฺตปฺปกรณิกา ภินฺนา, ธมฺมสงฺคณิมาติกา.
อภิธมฺมมาติกาปาฬิ นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
โมหวิจฺเฉทนี
คนฺถารมฺภกถา
๑. การฺุภาวิตํ ¶ ¶ ยสฺส, าณจกฺขุ มโหทยํ.
อนฺธภูตสฺส โลกสฺส, ชาตํ สามฺโลจนํ.
๒. ตํ พุทฺธํ สุคตํ ธีรํ, สสทฺธมฺมํ สสาวกํ.
วนฺทิตฺวานุสฺสริตฺวา จ, โถเมตฺวา จ วินายกํ.
๓. เถเร จ ถิรสีลาทิ-คุณาลงฺการโสภิเต.
สาสนุชฺโชตเก ธีเร, ปุพฺพเก วํสปาลเก.
๔. วิสุทฺธิเทวเทโว ¶ ยํ, เทวานํ ติทสาลเย.
ปฺาย เทสยี ตสฺส, อภิธมฺมสฺส มาติกา.
๕. ยา ตสฺสา วิปุลตฺถาย, ธมฺมสงฺคณิอาทิหิ.
อเนเกหิ ปกาเรหิ, ปาฬิอฏฺกถาหิ จ.
๖. อตฺโถ วินิจฺฉโย เจว,
วิภตฺโต สาครูปโม;
อนนฺตนยโวกิณฺโณ,
ทุกฺโขคาโห ยโต ตโต.
๗. สมาเสนาภิธมฺมตฺถํ, มาติกามุขโตขิลํ.
าตุกาเมหิ สุทฺเธหิ, อนฺเตวาสีหิ ยาจิโต.
๘. สงฺกฑฺฒิตฺวาน ¶ นยโต, ปาฬิอฏฺกถาคตํ.
อตฺถํ วินิจฺฉยฺเจว, สมาเสน นิรากุลํ.
๙. สามตฺถิยคตํ อตฺถํ, นิกายนฺตรนิสฺสฏํ.
มหาวิหารวาสีนํ, กมาภตนยานุคํ.
๑๐. ทีปยนฺโต นยฺูนํ, สทา สมฺโมทการินึ.
โมหวิจฺเฉทนึ นาม, กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ.
คนฺถารมฺภกถา นิฏฺิตา.
๑. ธมฺมสงฺคณีมาติกา
ติกปทตฺถวณฺณนา
ตตฺถ ¶ ¶ อภิธมฺมสฺส มาติกาติ เอตฺถ เกนฏฺเน อภิธมฺโม? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน. อติเรกวิเสสตฺถทีปโก หิ เอตฺถ อภิ-สทฺโท ‘‘พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺติ (สํ. นิ. ๔.๘๗; ๕.๑๙๕, ๑๐๒๒; ม. นิ. ๓.๓๘๔, ๓๘๙), อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑; ขุ. ปา. ๕.๑; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต; วิ. ว. ๘๕๗) วิย, ตสฺมา ยถา สมุสฺสิเตสุ พหูสุ ฉตฺเตสุ เจว ธเชสุ จ ยํ อติเรกปฺปมาณํ, วิเสสวณฺณสณฺานฺจ ฉตฺตํ, ตํ อติจฺฉตฺตํ, โย อติเรกปฺปมาโณ, วิเสสวณฺณสณฺาโน จ ธโช, โส อติทฺธโชติ จ วุจฺจติ, เอวเมว อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ภควตา หิ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการาทโย ธมฺมา เอกเทเสน วิภตฺตา, น นิปฺปเทเสน, อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน อเนเกหิ นยวิเสเสหิ นิปฺปเทสโตว วิภตฺตา. เอวํ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเน ‘‘อภิธมฺโม’’ติ เวทิตพฺโพ.
เกนฏฺเน มาติกา? มาตุสมฏฺเน. มาตา วิยาติ หิ มาติกา ยถา ปทุมิกํ มุขนฺติ. ยถา หิ มาตา นานาวิเธ ปุตฺเต ปสวติ, เต ปาเลติ, โปเสติ จ, เอวมยมฺปิ นานาวิเธ ธมฺเม, อตฺเถ จ ปสวติ, เต จ อวินสฺสมาเน ปาเลติ, โปเสติ จ, ตสฺมา ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติ. มาติกํ หิ นิสฺสาย ธมฺมสงฺคณีอาทิสตฺตปฺปกรณวเสน วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณา ธมฺมา, อตฺถา จ ตาย ปสุตา, ปาลิตา, โปสิตา วิย จ โหนฺติ. ตถา หิ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรเณ จตสฺโส วิภตฺติโย จิตฺตวิภตฺติ รูปวิภตฺติ นิกฺเขปราสิ อตฺถุทฺธาโรติ ¶ . ตตฺถ นานานเยหิ เอกูนนวุติจิตฺตวิภาวินี ¶ จิตฺตวิภตฺติ วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหติ, ตทนนฺตรํ เอกวิธาทินา รูปวิภาวินี รูปวิภตฺติ วิตฺถาริยมานา อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหติ, ตทนนฺตรํ มูลขนฺธทฺวาราทีนิ นิกฺขิปิตฺวา เทสิโต นิกฺเขปราสิ วิตฺถาริยมาโน อนนฺตาปริมาณภาณวาโร โหติ, ตทนนฺตรํ เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อฏฺกถาภูโต อตฺถุทฺธาโร วิตฺถาริยมาโน อนนฺตาปริมาณภาณวาโร โหติ. เอวมิทํ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรณํ วาจนามคฺคโต อติเรกเตรสมตฺตภาณวารมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา วิภงฺคปฺปกรเณ ขนฺธวิภงฺโค อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานอปฺปมฺาสิกฺขาปทปฏิสมฺภิทาาณขุทฺทกวตฺถุธมฺมหทยวิภงฺคาติ อฏฺารส วิภงฺคา วิภตฺตา, เต สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียาทินานานเยหิ วิตฺถาริยมานา ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณภาณวารา โหนฺติ. เอวมิทํ วิภงฺคปฺปกรณํ วาจนามคฺคโต ปฺจตึสมตฺตภาณวารมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ธาตุกถาปกรณํ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติอาทินา จุทฺทสวิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต อติเรกฉภาณวารมตฺตมฺปิ สมานํ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ปุคฺคลปฺตฺติปฺปกรณํ ขนฺธปฺตฺติ อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปุคฺคลปฺตฺตีติ ฉพฺพิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต อติเรกปฺจภาณวารมตฺตมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ¶ กถาวตฺถุปฺปกรณํ สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ, ปรวาเท ปฺจ สุตฺตสตานีติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต สงฺคีติอาโรปิตนเยน ทีฆนิกายปฺปมาณมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ตถา ยมกปฺปกรณํ มูลยมกํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกนฺติ ทสวิเธน วิภตฺตํ วาจนามคฺคโต วีสภาณวารสตมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ.
ปฏฺานปฺปกรณํ ¶ เหตุปจฺจยอารมฺมณปจฺจยาทิจตุวีสติปจฺจเย คเหตฺวา ติกปฏฺานาทิจตุวีสติวิเธน วิภตฺตํ ปจฺเจกํ กติปยภาณวารมฺปิ วิตฺถาริยมานํ อนนฺตาปริมาณภาณวารํ โหติ. เอวํ อนนฺตาปริมาณานํ ธมฺมานํ, อตฺถานฺจ ปสวนโต, ปาลนโต, โปสนโต จ ‘‘มาตา วิยาติ มาติกา’’ติ วุจฺจติ. ปาลนโปสนฺเจตฺถ สมฺมุฏฺานํ, วิรทฺธานฺจ ปาฬิอตฺถานํ มาติกานุสาเรน สลฺลกฺเขตฺวา สมานยนโต, รกฺขณโต จ เวทิตพฺพํ. สา ปนายํ ปริจฺเฉทโต ธมฺมสงฺคณีมาติกา วิภงฺคมาติกา ธาตุกถามาติกา ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา กถาวตฺถุมาติกา ยมกมาติกา ปฏฺานมาติกาติ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ อาทิมฺหิ ปิตา สตฺตวิธา โหติ.
ตตฺถ ธมฺมสงฺคณีมาติกา อาทิ, สาปิ ติกมาติกา ทุกมาติกาติ ทุวิธา. ตตฺถ ทฺวาวีสติ ติกา ติกมาติกา นาม. ทฺเวจตฺตาลีสสตทุกา ทุกมาติกา นาม, สา ปุน อาหจฺจภาสิตา สาวกภาสิตาติ ทุวิธา. ตตฺถ ทฺวาวีสติ ติกา เจว, ‘‘เหตู ธมฺมา น เหตู ธมฺมา…เป… สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติ อิเม จ สตํ ¶ ทุกาติ อยํ อาหจฺจภาสิตา สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตา สตฺตนฺนํ ปกรณานํ มาติกา นาม, ตทนนฺตรา ‘‘วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา…เป… ขเยาณํ อนุปฺปาเทาณ’’นฺติ อิเม ทฺวาจตฺตาลีส สุตฺตนฺติกทุกา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถเรน ปิตตฺตา สาวกภาสิตา นาม. อิเม เปนฺโต ปน เถโร น สามุกฺกํสิเกน อตฺตโน าเณน เปสิ, เอกุตฺตริยํ ปน เอกกนิปาตทุกนิปาตสงฺคีติสุตฺตทสุตฺตรสุตฺเตหิ สโมธาเนตฺวา อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา อกิลมนตฺถํ เปสิ.
สา ปุน สปฺปเทสนิปฺปเทสวเสน ทฺเว โกฏฺาสา โหนฺติ. เอตฺถ หิ นว ติกา, เอกสตฺตติ จ ทุกา สปฺปเทสานํ สาวเสสานํ นามรูปานํ ปริคฺคหิตตฺตา สปฺปเทสา นาม, อวเสสา เตรส ติกา, เอกสตฺตติ จ ทุกา นิปฺปเทสานํ นิรวเสสานํ นามรูปานํ คหิตตฺตา นิปฺปเทสา นาม. เตสํ วิภาโค ตตฺถ ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติ. ตถา นามลาภวเสน ทฺวิธา. สพฺเพว หิ เอเต ติกทุกา อาทิปทวเสน, สพฺพปทวเสน จาติ ทฺวิธา นามํ ลภนฺติ. ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ อยํ ตาว อาทิปทวเสน ลทฺธนาโม กุสลตฺติโก นาม. ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา…เป… ธมฺมา’’ติ อยํ สพฺพปทวเสน ลทฺธนาโม เวทนาตฺติโก นาม. เอวํ สพฺเพสมฺปิ ติกทุกานํ นามํ เวทิตพฺพํ.
สา ปเนสา ปฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตา. ติกานํ หิ เอโก ปริจฺเฉโท, ทุกานํ จุทฺทส ¶ . ‘‘เหตู ธมฺมา นเหตู ธมฺมา’’ติอาทโย หิ ฉ ทุกา คนฺถโต จ อตฺถโต จ อฺมฺสมฺพนฺเธน กณฺณิกา วิย, ฆฏา วิย จ หุตฺวา ิตตฺตา ‘‘เหตุโคจฺฉโก’’ติ วุจฺจติ. ตโต อปเร ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติอาทโย สตฺต ทุกา อฺมฺํ อสมฺพนฺธา ¶ เกวลํ ทุกสามฺเน อุจฺจินิตฺวา โคจฺฉกนฺตเร ปิตตฺตา, อฺเหิ จ อนฺตรทุเกหิ จูฬกตฺตา ‘‘จูฬนฺตรทุกา’’ติ เวทิตพฺพา. ตโต ปรํ อาสวทุกาทีนํ ฉนฺนํ ทุกานํ วเสน อาสวโคจฺฉโก นาม. ตโต สํโยชนทุกาทีนํ ฉนฺนํ วเสน สํโยชนโคจฺฉโก นาม. ตถา คนฺถโอฆโยคนีวรณทุกาทีนํ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วเสน คนฺถโอฆโยคนีวรณโคจฺฉกา นาม. ปรามาสทุกาทีนํ ปฺจนฺนํ วเสน ปรามาสโคจฺฉโก นาม. ตโต ปรํ สารมฺมณทุกาทโย จตุทฺทส ทุกา มหนฺตรทุกา นาม. ตโต ปรํ อุปาทานทุกาทโย ฉ ทุกา อุปาทานโคจฺฉโก นาม. ตโต กิเลสทุกาทโย อฏฺทุกา กิเลสโคจฺฉโก นาม. ตโต ปรํ ทสฺสเนนปหาตพฺพทุกาทโย อฏฺารส ทุกา อภิธมฺมมาติกาย ปริโยสาเน ปิตตฺตา ปิฏฺิทุกา นาม. วิชฺชาภาคิยทุกาทโย ปน ทฺวาจตฺตาลีส ทุกา สุตฺตนฺติกทุกา นาม. เอวเมติสฺสา ปฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตาย ตาว อยํ อตฺถวณฺณนา ภวิสฺสติ.
กุสลตฺติกวณฺณนา
ยสฺมา ปเนตฺถ ติกมาติกา อาทิ, ตตฺถาปิ กุสลตฺติโก อาทิ, ตสฺมา กุสลตฺติกสฺส ตาว –
อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;
อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโต.
สงฺคหา สฺุโต เจว, วิสยาทิปฺปเภทโต;
ยถานุรูปํ สพฺพตฺถ, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ อตฺถโต ตาว กุสลา ธมฺมาติ เอตฺถ กุสลสทฺโท อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ¶ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๒๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙) อาโรคฺเย ทิสฺสติ. ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล ¶ ? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๖๑) อนวชฺเช. ‘‘กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๘๗) เฉเก. ‘‘กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๔๓๑) สุขวิปาเก. สฺวายมิธ อาโรคฺเยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วตฺตติ. ยเถว หิ รูปกาเย นิพฺยาธิตาย อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ วุตฺตํ, เอวํ อรูปธมฺเมปิ กิเลสพฺยาธิโน อภาเวน อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ เวทิตพฺพํ. กิเลสวชฺชสฺส ปน อภาวา อนวชฺชฏฺเน กุสลํ.
ธมฺม-สทฺโท ปนายํ ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๐๒) ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) เหตุมฺหิ. ‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน’’ติอาทีสุ (เถรคา. ๓๐๔) คุเณ. ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๓) นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ, สฺวายมิธาปิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายเมว วฏฺฏติ.
วจนตฺโถ ปเนตฺถ – กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพา ปริวตฺเตตพฺพาติ กุสลา. อถ วา โกสลฺลํ วุจฺจติ ปฺา, ตโต โกสลฺลโต สมฺภูตตฺตา กุสลา. อิทํ ปน อนนฺตเร วุตฺตฺจาติ นิพฺพจนทฺวยํ กิฺจาปิ นิปฺปริยายโต าณสมฺปยุตฺตานเมว ¶ ยุชฺชติ, รุฬฺหีวเสน ปน ตํสทิสตาย าณวิปฺปยุตฺตานมฺปีติ คเหตพฺพํ. ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลา. อตฺตโน ปน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา, ธารียนฺติ วา ปจฺจเยหิ, ธารียนฺติ วา ยถาสภาวโต อาธารียนฺตีติปิ ธมฺมา. น กุสลา อกุสลา, มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิย กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. น พฺยากตาติ อพฺยากตา, กุสลากุสลภาเวน อกถิตาติ อตฺโถ. เตสุ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา กุสลา, สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณา อกุสลา, อวิปากลกฺขณา อพฺยากตา.
กึ ปเนตานิ กุสลาติ วา ธมฺมาติ วาติอาทีนิ เอกตฺถานิ, อุทาหุ นานตฺถานีติ? กิฺเจตฺถ ¶ ยทิ ตาว เอกตฺถานิ, ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ ‘‘กุสลา กุสลา’’ติ วุตฺตสทิสํ โหติ. อถ นานตฺถานิ, ติกทุกานํ ฉกฺกจตุกฺกภาโว อาปชฺชติ, ปทานฺจ อสมฺพนฺโธ ‘‘กุสลา รูปํ จกฺขุมา’’ติอาทีนํ วิย. อถาปิ ยทิ เอตานิ เอกตฺถานิ, กุสลากุสลาพฺยากตปทานํ ติณฺณมฺปิ ธมฺมานํ ธมฺมสภาเวน เอกตฺตา กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติ. อถ ‘‘กุสลปทโต อกุสลาทิปทสฺส อฺตฺตํ สิยา’’ติ วทถ, น เอตานิ เอกตฺถานิ. ตทา ธมฺโม นาม ภาโว. ภาวโต จ อฺโ อภาโวติ. เอวํ อฺโฺาเปกฺขาย อภาวตฺตมาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อนฺเ กุสลาทโยปิ อภาวา เอว สิยุนฺติ? สพฺพเมตํ อการณํ, กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโต, น หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปทานิ ยถา กุสลา กุสลาติ, เอวํ อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ ¶ อนุมตานิ, นาปิ กุสลา รูปํ จกฺขุมา-สทฺทา วิย อฺมฺํ อโนโลกิตตฺถภาเวน, อถ โข อนวชฺชอิฏฺวิปากตฺตาทิสงฺขาตสฺส อตฺถวิเสสสฺส, สภาวสาธารณาทิอตฺถสามฺสฺส จ โชตกตฺเตน ยถากฺกมํ อนุมตานิ. กุสล-สทฺโท หิ ธมฺม-สทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมาโน กุสลากุสลาทิสพฺพสาธารณสามฺตฺถทีปกํ ธมฺม-สทฺทํ อกุสลาทิโต นิวตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสวิสิฏฺตฺถทีปกํ กโรติ. เอวํ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยานมฺปิ เนสํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน ปวตฺติยํ เอกตฺถตาย ปณฺฑิตานุมตตาย ยถาวุตฺตโทสาโรปเน การณํ วุตฺตํ, สพฺพเมตํ อการณํ. เอวํ ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต าตพฺพํ. อยํ ตาว ปทตฺถโต วินิจฺฉโย.
กุสลปทตฺโถ
ภูมิเภทาติ เตสุ กุสลากุสลาพฺยากเตสุ ธมฺเมสุ กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา โลกุตฺตราติ. อยํ ภูมิเภทโต วินิจฺฉโย.
สมฺปโยคโตติ เอวํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธานมฺปิ เนสํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กามาวจรา ตาว สมฺปโยคโต อฏฺวิธา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ? โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. โสมนสฺสสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติ. ตตฺถ อิฏฺารมฺมณตา, สทฺธาพาหุลฺลตา, วิสุทฺธทิฏฺิตา, อานิสํสทสฺสาวิตา จ เอกาทส ปีติสมฺโพชฺฌงฺคการณานิ จาติ ¶ อิเมหิ ตาว การเณหิ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. าณสมฺปตฺตึ ปน ¶ ปตฺเถตฺวา กตกมฺมโต, พฺรหฺมาทิอุปปตฺติโต, ปฺาทสกวเสน อินฺทฺริยปริปากโต, วิกฺขมฺภเนน กิเลสทูริภาวโต จ สตฺตวิธธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคการณโต จ าณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺโต ปุพฺพปโยโค สงฺขาโร นาม.
เตน อุปฺปนฺนํ สสงฺขารํ, ตทภาวา อสงฺขารฺจ เวทิตพฺพํ. เอเตสุ หิ ยถาวุตฺตโสมนสฺสาณเหตุํ อาคมฺม ปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต, ปเรหิ จ อนุสฺสาหิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ ปมํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺตุฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคิตาทิวเสน สํสีทมาโน, อตฺตโน ปฏิสงฺขาเรน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว สสงฺขารํ ทุติยํ กุสลํ โหติ. ยทา ปน าติชนาทิปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกาทโย ภิกฺขุอาทิทสฺสเนน โสมนสฺสชาตา สหสา ทานวนฺทนาทีนิ กโรนฺติ, ตทา าณวิปฺปยุตฺตํ ตติยํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน าติอาทีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา ตเทว จตุตฺถํ สสงฺขารจิตฺตํ โหติ. ยทา ปน โสมนสฺสเหตุโน อภาเวน วิสุํ จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ กุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
อุทฺเทสโต จ ธมฺมานนฺติ เอวํ สมฺปโยคโต อฏฺวิเธสุ กุสเลสุ ปจฺเจกํ ธมฺมานํ อุทฺเทสโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปมกุสเล ตาว ปาฬิยา สรูเปน อาคตา ตึส ธมฺมา, เยวาปนกา นวาติ เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา ¶ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ จิตฺเตกคฺคตา ชีวิตํ สทฺธา สติ หิรี โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส อโมโห กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคฺุตา จิตฺตปาคฺุตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตาติ อิเม สรูเปน อาคตา ตึสธมฺมา. ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม เยวาปนกา นวาติ.
ปทภาชนีเย ¶ ปน –
‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป… ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา…เป… สฺา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปฺาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ อโลโภ อโทโส อโมโห อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺิ หิรี โอตฺตปฺปํ กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ กายลหุตา จิตฺตลหุตา กายมุทุตา จิตฺตมุทุตา กายกมฺมฺตา จิตฺตกมฺมฺตา กายปาคฺุตา จิตฺตปาคฺุตา กายุชุกตา จิตฺตุชุกตา สติ สมฺปชฺํ สมโถ วิปสฺสนา ปคฺคาโห อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) –
เอวํ สรูปโต อุทฺทิฏฺา ฉปฺาส ธมฺมา ‘‘เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา’’ติ ¶ (ธ. ส. ๑) เอวํ เยวาปนกวเสน สามฺโต อุทฺทิฏฺา, อฏฺกถายํ จสฺสา เตสุ เตสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ อาคเต คเหตฺวา สรูปโต นิทฺทิฏฺา ฉนฺทาทโย นวาติ ปฺจสฏฺิ ธมฺมา อาคตา. ยสฺมา ปน เตสุ สรูเปน อาคตา ฌานงฺคอินฺทฺริยมคฺคงฺคพลมูลาทีนํ วเสน เอกสฺเสว พหุกิจฺจตาทสฺสนตฺถํ ปุนปฺปุนํ คเหตฺวา ปริยาเยน ฉปฺาสวิเธน เทสิตาปิ อคหิตคฺคหเณน ยถาวุตฺตา สมตึเสว ธมฺมา โหนฺติ, เต ปน สวิภตฺติกา อวิภตฺติกาติ ทุวิธา. ตตฺถ ผสฺสาทโย อฏฺารส เอกกตฺตา อวิภตฺติกา. เวทนาทโย ทฺวาทส ธมฺมา อฏฺตึสปฺปเภเทน ยถาโยคํ วิภตฺตตฺตา สวิภตฺติกา, เยวาปนกา ปน อวิภตฺติกา เอว. ตสฺมา เต สพฺเพปิ นิปฺปริยาเยน เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมาว โหนฺติ. โหนฺติ เจตฺถ –
ผสฺสาทิปฺจกํ ปฺจฌานงฺคานินฺทฺริยฏฺกํ;
มคฺคงฺคปฺจกํ สตฺตพลํ มูลตฺติกมฺปิ จ.
กมฺมปถตฺติกฺเจว ¶ , โลกปาลทุกํ ตถา;
ปสฺสทฺธิอาที ฉ ทุกา, ตีณิ ปิฏฺิทุกานิติ.
สตฺตรสหิ ราสีหิ, ฉปฺาเสว ปาฬิยํ;
วุตฺตา สภาวโต ตึส, ธมฺมา อคหิตคฺคเห.
ผสฺโส ชีวิตสฺา จ, เจตนา จารปีติโย;
ฉ ทุกา กายปสฺสทฺธิ-ปมุขาฏฺารเสกกา.
จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา จ, หิริโอตฺตปฺปิยมฺปิ จ;
อโลโภ จ อโทโส จ, สตฺต ทฺวิธา วิภาวิตา.
เวทนา ติวิธา วีริยํ, สติ จ จตุธา มตา;
ฉทฺธา เอกคฺคตา ปฺา, สตฺตธาว วิภาวิตา.
วิรตี ¶ อปฺปมฺาโย, มนกฺกาโร ฉนฺทมชฺฌตฺตา;
ธิโมกฺโข เยวาปนกา, นเวเต ปเม มเน.
ปฺจสฏฺิวิเธเนว, ปริยาเยน เทสิตา;
นวาธิกา จ เตตฺตึส, ธมฺมาว ปรมตฺถโตติ.
เอตฺถ จ สรูเปน อาคตา ตึส ธมฺมา, เยวาปนเกสุ จตฺตาโร จาติ จตุตฺตึส ธมฺมา เอกกฺขเณ นิยตา ลพฺภนฺติ, เสสา ปน กรุณาทโย ปฺจ กรุณาปุพฺพภาคมุทิตาปุพฺพภาควเสน, กายทุจฺจริตวจีทุจฺจริตมิจฺฉาชีเวหิ วิรมณวเสน จ จิตฺตสฺส ปวตฺติกาเลสุ เอว อุปฺปชฺชิตฺวา อฺถานุปฺปชฺชนโต อนิยตา. เต จ ยสฺมา ทุกฺขิตสุขิตสตฺตวเสน, กายทุจฺจริตาทิตฺตยวเสน จ ปจฺเจกํ ภินฺนวิสยตฺตา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา กรุณาปุพฺพภาคาทิวเสน ปวตฺเตสุ ปฺจสุ จิตฺตกฺขเณสุ นิยตา จตุตฺตึส, กรุณาทีสุ ¶ เอกนฺติ ปฺจตึส ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เกวลํ ปน ทานาทิวเสน ปวตฺติยํ นิยตา จตุตฺตึเสว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทิวิภาคโตติ เอวํ อุทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรน ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ, สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลาทิทสฺสเน เขฬุปฺปาทาทินา าตพฺพา. เอกเทเสน ปน อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตมารมฺมณฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโส. ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, ผลฏฺเน ปจฺจุปฏฺาเนน ปเนส เวทนาปจฺจุปฏฺาโน นาม โหติ. ตชฺชาสมนฺนาหาเรน เจว ¶ อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโนติ วุจฺจติ. เวทนาธิฏฺานภาวโต ปเนส นิจฺจมฺมา คาวี วิย ทฏฺพฺโพ. ลกฺขณาทีสุ จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาโว วา สามฺํ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, อุปฏฺานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ นาม, อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํ นาม. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ ลกฺขณาทีนํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
เวทยตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา, สภาวเภทโต ปเนสา ปฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติ. ตตฺถ อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ. อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ. อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อิฏฺาการสมฺโภครสํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ วา, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, อิฏฺาการทสฺสนปทฏฺานํ. อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ วา, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺานํ. มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา อุเปกฺขา, สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา, สนฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, นิปฺปีติกจิตฺตปทฏฺานา. เอตฺถ จ สุขํ, ทุกฺขฺจ เอกนฺตมพฺยากตํ, โทมนสฺสเมกนฺตมกุสลํ, โสมนสฺสุเปกฺขา ปน สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. อิธ ปน กุสลา โสมนสฺสเวทนา อธิปฺเปตา.
นีลาทิเภทํ ¶ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิฺาณรสา, ปุนสฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา วา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน ¶ อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺานปจฺจุปฏฺานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริเสสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสฺา วิย.
เจเตตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตนาภาวลกฺขณา, อายูหนรสา, สา จ กุสลากุสเลสุ เอว โหติ. อิตเรสุ ปน ตํสทิสตาย สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ ปนายํ สมฺปยุตฺเตสุ อุสฺสาหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหติ.
อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิฺาณํ. วิตฺถารโต ปนสฺส วจนตฺโถ จิตฺตทุเก อาวิ ภวิสฺสติ. ตเทตํ วิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, นิรนฺตรปฺปวตฺติโต สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ.
วิตกฺเกติ อูเหติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา โสติ วิตกฺโก. สฺวายมารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน.
อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรติ, วิจรณมตฺตเมว วา โสติ วิจาโร. สฺวายมารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ, ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺาโน. อภินิโรปนานุมชฺชนวเสน ปเนสํ ยถากฺกมํ โอฬาริกสุขุมตาย ฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, ฆณฺฏานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก อากาเส อุปฺปติตุกามปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, สนฺตวุตฺติ วิจาโร อากาเส ¶ อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปสารณํ วิย. โส ปน เนสํ วิเสโส ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อุโภปิ ปเนเต สมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺานา.
ปิณยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา, โสมนสฺสสหคตจิตฺตปทฏฺานา.
วีรานํ ¶ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, วิวิเธน วา อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. ตฺจ อุสฺสาหลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๑๓) วจนโต สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา. อิทํ ปน กุสลปกฺเข ปทฏฺานํ, อกุสลาทิปกฺเข ปน สาธารณวเสน ยถา ตถา วา ทุกฺขวิโนทนกามตาปทฏฺานํ, สมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺานํ วา. ตํ สมารทฺธํ สพฺพาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
เอโก อคฺโค วิสโย อสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, จิตฺตสฺส เอกคฺคตา จิตฺเตกคฺคตา, สมาธิสฺเสตํ นามํ. สา อวิสารณลกฺขณา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรสา นหานียจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺานา, าณปจฺจุปฏฺานา วา, สุขปทฏฺานา, อกุสลาทิสาธารณวเสน ปเนตฺถาปิ ปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา าตพฺพานิ. นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺพา.
เอตฺถ จ กิฺจาปิ อารมฺมณํ ภินฺทิตฺวา อนุปวิสนฺตา วิย กุสลปกฺเข จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ เอกคฺคตา ปฺาติ, เตเนว สทฺธา ‘‘โอกปฺปนา’’ติ วุตฺตา, สติ จ ‘‘อปิลาปนา’’ติ, เอกคฺคตา ‘‘อวฏฺิตี’’ติ, ปฺา ¶ ‘‘ปริโยคาหนา’’ติ จ วุตฺตา. อกุสลปกฺเข จ ตโย ตณฺหา ทิฏฺิ อวิชฺชาติ. เตน เต เอว ‘‘โอฆา’’ติ วุตฺตา. ตถาปิ เนสํ ลกฺขณาทิโต นานตฺตมฺปิ สิทฺธเมว. อกุสลปกฺเข ปน เอกคฺคตา อุทฺธจฺจสมาคตตฺตา ‘‘โอคาหนา’’ติ น วุตฺตา. อกุสลธมฺมา หิ เอกวิสเย สมฺปิณฺฑนกิจฺเจน สมาธินา ยุตฺตาปิ อุทกสิตฺตรชุฏฺานํ วิย ตงฺขณฺเว วิกิรณสภาวา โหนฺติ. เตเนว เหตฺถ อุปจารปฺปนาปฺปตฺติ น โหติ, กุสลธมฺมา ปน ยสฺมา อุทกํ อาสิฺจิตฺวา อาสิฺจิตฺวา อาโกฏนมชฺชนาทีนิ กตฺวา อุปลิตฺตฏฺานํ วิย สกลมฺปิ ทิวสํ นิจฺจลปวตฺตนสมตฺถาติ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตาปิ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ โอคาหนาติ วุตฺตาติ คเหตพฺพํ.
ชีวนฺติ เตน, ชีวนมตฺตํ วา ตนฺติ ชีวิตํ, ตํ สหชาตานุปาลนลกฺขณํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสฺเว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. อตฺตโน ิติกฺขเณ เอว เจตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, น ภงฺคกฺขเณ. สยํ ภิชฺชมานตฺตา สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นิยามโก วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
สทฺทหนฺติ ¶ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตํ วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตารกวีรปุริโส วิย, อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา, สทฺธมฺมสวนาทิโสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานา วา, หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺพฺพา.
สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ถิรสฺาปทฏฺานา, กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ¶ ทฬฺหปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา.
กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. ลชฺชนากาเรน ปาปกานํ อกรณรสา หิรี, อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํ. อสุจิมกฺขิตสฺส, อคฺคิสนฺตตฺตสฺส จ อโยคุฬสฺส คเหตุํ อวิสหนํ วิย เอเตสํ ยถากฺกมํ ชิคุจฺฉนสนฺตาสากาเรหิ ปาปากรณํ เวทิตพฺพํ. วุตฺตากาเรเนว จ ปาปโต สํโกจนปจฺจุปฏฺานานิ เอตานิ, อตฺตปรคารวปทฏฺานานิ กุลวธูเวสิยา ภาโว วิย, โลกปาลกานิ จาติ ทฏฺพฺพานิ. อุภินฺนมฺปิ ปเนสํ สมุฏฺานํ อธิปติ สภาโว ลกฺขเณน จาติ มาติกํ เปตฺวา ยถากฺกมํ อชฺฌตฺตพหิทฺธาสมุฏฺานตา, อตฺตโลกาธิปติตา, ลชฺชาภยสภาวสณฺิตตา, สปฺปติสฺสววชฺชภยทสฺสาวิตาลกฺขณตา จ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ พลราสิวณฺณนา) วิตฺถารโต วิภตฺตา, อตฺถิเกหิ ตํ ตตฺเถว คเหตพฺพํ.
น ลุพฺภติ เอเตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย. เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ, อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย, อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.
อโทโส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยนรโส, ปริฬาหวินยนรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.
อโมโห ¶ ¶ ยถาสภาวปฺปฏิเวธลกฺขโณ, อกฺขลิตปฺปฏิเวธลกฺขโณ วา กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฺปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส อนุทฺธโฏ ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน อรฺคตสุเทสโก วิย. ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺพฺพา.
อปิจ อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุ. ตีหิปิ เจเตหิ ยถาปฏิปาฏิยา เนกฺขมฺมสฺา อพฺยาปาทสฺา อวิหึสาสฺา โหนฺติ, ตถา อธิกอูนวิปรีตคฺคหณานํ อภาโว, ตถา ปิยวิปฺปโยคอปฺปิยสมฺปโยคอิจฺฉิตาลาภทุกฺขานํ, ชาติชรามรณทุกฺขานํ, เปตนิรยติรจฺฉานคติทุกฺขานฺจ อภาโว, ตถา โภคมิตฺตอตฺตสมฺปตฺติปจฺจยภาโว, ตถา กามสุขปริจฺจาคอตฺตกิลมถปริจฺจาคมชฺฌิมปฏิปตฺตีนํ สมฺภโว, ตถา อสุภอปฺปมาณธาตุสฺานํ, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสฺานํ, ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหารานฺจ สมฺภโว โหตีติ เอวมาทีหิ นเยหิ เตสํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ อโมโห นาม ปฺา, สา ปชานนลกฺขณา. วิฺาณํ วิชานนลกฺขณํ. สฺา สฺชานนลกฺขณา. กึ ปเนตาสํ สฺาวิฺาณปฺานํ นานตฺตนฺติ? สฺชานนวิชานนปชานนเมว. เอตาสํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว สฺาย ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทินา ปุน สฺุปฺปาทกมตฺเตน อากาเรน สฺชานนมตฺตเมว โหติ, อชาตพุทฺธิทารกสฺส วิย จิตฺตวฏฺฏาทิภาวมตฺตากาเรน กหาปณาทิทสฺสนํ, น ตโต อุทฺธํ. วิฺาณสฺส ปน ยถาวุตฺเตน จ ตโต วิสิฏฺเน จ อนิจฺจาทินา อากาเรน ชานนํ โหติ, คามิกปุริสสฺส วิย ยถาวุตฺเตน เจว อุปโภคารหตาทินา จ อากาเรน กหาปณาทิทสฺสนํ, น ตโต อุทฺธํ. ปฺาย ปน เตหิ จ ยถาวุตฺเตหิ นานปฺปกาเรหิ จ ¶ มคฺคปาตุภาวาทิเหตูหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ ปชานนํ โหติ, เหรฺิกสฺส วิย ยถาวุตฺเตหิ เจว เฉกกูฏอทฺธสาราทิสพฺเพหิ อากาเรหิ จ กหาปณาทิทสฺสนํ. ปฺาย หิ อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ. เอวํ สฺชานนวิชานนปชานนากาเรหิ เอตาสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ จกฺขุวิฺาณาทีนิ วิตกฺกวีริยาทิสหชาตปจฺจยวิรหโต รูปาทีสุ สฺากิจฺจโต อธิกวิชานนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, พลปริณายกานิ วิย เสนงฺคานิ ปฺานุวตฺตกาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เตนาห ภควา ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติอาทิ (วิภ. ๗๖๖).
กายปสฺสมฺภนํ ¶ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ ปเนตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถนิมฺมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานฺจ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตลหุภาโว จิตฺตลหุตา. เอวํ อุปริปิ ปทตฺโถ ทฏฺพฺโพ. กายจิตฺตานํ ครุภาววูปสมลกฺขณา กายลหุตา, จิตฺตลหุตา จ, เตสํ ครุภาวนิมฺมทฺทนรสา, เตสํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, เตสํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายจิตฺตานํ ถทฺธภาววูปสมลกฺขณา กายมุทุตา, จิตฺตมุทุตา จ, เตสํ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, เตสํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายจิตฺตานํ ¶ อกมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา กายกมฺมฺตา, จิตฺตกมฺมฺตา จ, เตสํ อกมฺมฺภาวนิมฺมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, เตสํ อกมฺมฺภาวกราวเสสนีวรณปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา.
กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา กายปาคฺุตา, จิตฺตปาคฺุตา จ, เตสํ เคลฺนิมฺมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, เตสํ เคลฺกรอสฺสทฺธิยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. กายจิตฺตานํ อชฺชวลกฺขณา กายุชุกตา, จิตฺตุชุกตา จ, เตสํ กุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, เตสํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. สพฺเพเปเต ปสฺสทฺธิอาทโย ธมฺมา กายจิตฺตปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
กึ ปเนตฺถ ปสฺสทฺธาทโย ธมฺมา อุทฺธจฺจาทึ วิโนเทตุํ น สกฺโกนฺติ, เยน อิเม ปสฺสทฺธาทโย ธมฺมา น วิสุํ วิภตฺตาติ? โน น สกฺโกนฺติ, อิเม ปน สหิตา เอว สกฺโกนฺติ, อิตรถา เตสํ อุปฺปตฺติยา เอว อสมฺภวโต. ยถา วา ปสฺสทฺธาทีสุ วิชฺชมาเนสุ โมหาหิริกาทีนํ อุชุปฏิปกฺขภาเวน ¶ อโมหหิริอาทโย โหนฺติ, เอวเมเตปิ อุทฺธจฺจาทิอุชุปฏิปกฺขภาเวน อิจฺฉิตพฺพาติ คเหตพฺพา. ยสฺมา เจตฺถ ทฺวีหิ ทฺวีหิ เอว ยถาสกํ ปฏิปกฺขา หริตพฺพา, ตสฺมา เต เอเต เอว ทฺวิธา วิภตฺตา, น อโมหาทโยติ าตพฺพา.
เยวาปนเกสุ ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํ, ตสฺมา โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ¶ ปทฏฺานํ. อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺพฺโพ. อยฺจ ยสฺมา วิรชฺชิตพฺพาทีสุปิ เนกฺขมฺมาทินา สห โลภวิสทิเสน กตฺตุกามตากาเรน ปวตฺตติ, ตสฺมา อเสขานมฺปิ อุปฺปชฺชติ. โลโภ ปน สุภสุขาทิวิปลฺลาสปุพฺพเกน อภิสงฺคากาเรเนว ปวตฺตตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. เอวํ เมตฺตากรุณาทีนมฺปิ โลภาทีหิ วิเสโส ยถานุรูปํ าตพฺโพ.
อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺาตพฺพธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ. นนุ จ สทฺธาปิ อธิโมกฺโขติ วุจฺจติ. ตถา หิ อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติ? สจฺจํ, สา จ โข สมฺปสาทนภาเวน อธิโมกฺโข, อยํ ปน ยถา ตถา วา นิจฺฉยภาเวนาติ น โกจิ วิโรโธ.
กิริยา กาโร, มนสฺมึ กาโร มนสิกาโร, ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร, สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร, ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก อิธ มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน. อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺส, น เต อิธ อธิปฺเปตา. เอตฺถ จายํ มนสิกาโร สมนฺนาหารมตฺตากาเรน อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตานํ ปโยชโก, เจตนา เจโตกิริยาภาเวน, วิตกฺโก ปน สงฺกปฺปากาเรน, อุปนิชฺฌายนากาเรน จ อภินิโรปโก. เตเนว เหตฺถ ปทภาชนีเย ‘‘ตกฺโก ¶ สงฺกปฺโปติ จ, ฌานงฺค’’นฺติ จ วุจฺจตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.
เตสุ ¶ เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, สมปฺปวตฺตสมฺปยุตฺตธมฺมปทฏฺานา. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเณน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺพฺพา.
ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กิรติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ จ, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติ กรุณา. สา ปรทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา. โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตา. สา ปโมทลกฺขณา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา.
กสฺมา ปเนตฺถ เมตฺตุเปกฺขา น วุตฺตาติ? ปุพฺเพ คหิตตฺตา. อโทโส เอว หิ สตฺเตสุ หิตผรณวเสน ปวตฺติยํ เมตฺตา. ตตฺรมชฺฌตฺตตา เอว จ อิฏฺานิฏฺสตฺเตสุ มชฺฌตฺตากาเรน ปวตฺติยํ อุเปกฺขา. เต จ ธมฺมา นิยตา, เกวลํ ปน เนสํ สตฺเตสุ เมตฺตุเปกฺขาภาเวน ปวตฺติ อนิยตาติ. กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, ตโต สํโกจนรสา, เตสํ อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา, ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขภาวภูตาติ ทฏฺพฺพา. เอวํ ลกฺขณาทิโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สงฺคหาติ ¶ เอวํ เย อิเม อิมสฺมึ กามาวจรปมกุสเล วิภตฺตา เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา, สพฺเพเต ขนฺธโต จตุพฺพิธา โหนฺติ – เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธติ. ตตฺถ ราสฏฺเน โสมนสฺสเวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตถา สฺา สฺากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธ, อวเสสา ผสฺสาทโย ฉตฺตึส ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพา.
นนุ จ ยทิ ราสฏฺเน ขนฺโธ, ผสฺสาทีนํ ตาว อเนกตฺตา สงฺขารกฺขนฺธตา ยุตฺตา, กถํ ปน เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธตาติ? อุปจารโต. ปจฺเจกํ หิ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ เวทนาสฺาวิฺาเณสุ นิรุฬฺโหปิ ขนฺธ-สทฺโท ตเทกเทเสสุ เอเกกเวทนาทีสุปิ สมุทาโยปจาเรน ¶ โวหรียตีติ ตเทกเทเสปิ ตพฺโพหาโร, ยถา รุกฺขสฺส สาขาย ฉิชฺชมานาย ‘‘รุกฺโข ฉิชฺชตี’’ติอาทีสุ วิยาติ. เอวํ ขนฺธโต จตุพฺพิธา โหนฺติ.
เต ปุน อายตนโต ทุวิธา โหนฺติ – มนายตนํ ธมฺมายตนนฺติ. สฺชาติสโมสรณฏฺานฏฺเน เหตฺถ จิตฺตํ มนายตนํ, เสสา ปน อฏฺตึส ธมฺมา ธมฺมายตนนฺติ. เอวํ อายตนโต ทุวิธา โหนฺติ. เต ปุน ธาตุวเสน ทุวิธา มโนวิฺาณธาตุ ธมฺมธาตูติ. นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน เหตฺถ จิตฺตํ มโนวิฺาณธาตุ, เสสา ธมฺมธาตูติ. เอวํ ธาตุวเสน ทุวิธา.
ตถา อาหารานาหารวเสน. ตตฺถ ผสฺโส เจตนา จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา วิเสสปจฺจยตฺเตน ยถากฺกมํ ‘‘ผสฺสาหาโร มโนสฺเจตนาหาโร วิฺาณาหาโร’’ติ วุจฺจนฺติ, อวเสสา น อาหาราติ. กึ ปเนเต ปจฺจยา น โหนฺติ, เย น อาหาราติ วุจฺเจยฺยุนฺติ? โน น โหนฺติ, วิเสสปจฺจยา ปน น โหนฺติ, ผสฺสาทโย ปน เตสํ ธมฺมานํ วิเสสปจฺจยา โหนฺติ, วิเสสโต เวทนาทโย ¶ จ อาหรนฺติ. ผสฺสาหาโร หิ ติสฺโส เวทนาโย อาหรติ, มโนสฺเจตนาหาโร ตโย ภเว, วิฺาณาหาโร ปฏิสนฺธินามรูปํ. นนุ จ โส วิปาโก, อิทํ ปน กุสลวิฺาณนฺติ? กิฺจาปิ เอวํ, ตํสริกฺขตาย ปน วิฺาณาหาโรตฺเวว วุตฺตํ. ยสฺมา วา อิเม ‘‘อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๕) วจนโต กพฬีการาหาโร วิย รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเน นามกายสฺส อาหารปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา อิเมว ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อาหารานาหารวเสน ทุวิธา.
ตถา อินฺทฺริยานินฺทฺริยโต. ตตฺถ สทฺธา วีริยํ สติ เอกคฺคตา อโมโห จิตฺตํ โสมนสฺสเวทนา ชีวิตนฺติ อิเม อฏฺ ธมฺมา อธิปติยฏฺเน ยถากฺกมํ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ วุจฺจนฺติ, อวเสสา น ‘‘อินฺทฺริยานี’’ติ. เอวํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยโต ทุวิธา.
ตถา ฌานงฺคาฌานงฺควเสน. ตตฺถ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ โสมนสฺสํ เอกคฺคตาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเน ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อฌานงฺคานี’’ติ. เอวํ ฌานงฺคาฌานงฺควเสน ทุวิธา.
ตถา ¶ มคฺคงฺคามคฺคงฺควเสน. ตตฺถ อโมโห วิตกฺโก วิรติตฺตยํ วีริยํ สติ เอกคฺคตาติ อิเม อฏฺ ธมฺมา นิยฺยานฏฺเน, วิโมกฺขฏฺเน จ ยถากฺกมํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธี’’ติ นาเมน ‘‘มคฺคงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อมคฺคงฺคานี’’ติ. ปาฬิยํ ปน โลกิยจิตฺเต วิรตีนํ ¶ อนิยตตฺตา, เยวาปนกตฺตา จ ตา วชฺเชตฺวา ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. ๕๘, ๑๒๑) วุจฺจติ. เอวํ มคฺคงฺคามคฺคงฺควเสน ทุวิธา.
ตถา พลาพลวเสน. ตตฺถ สทฺธาวีริยํ สติ สมาธิ ปฺา หิรี โอตฺตปฺปนฺติ อิเม สตฺต ธมฺมา อกมฺปิยฏฺเน พลานีติ วุจฺจนฺติ, อิตเร อพลานีติ. เอวํ พลาพลวเสน ทุวิธา.
ตถา เหตุนเหตุวเสน. ตตฺถ อโลโภ อโทโส อโมโหติ อิเม ตโย ธมฺมา มูลฏฺเน เหตูติ วุจฺจนฺติ, อิตเร นเหตูติ. เอวํ เหตุนเหตุวเสน ทุวิธา. เอวํ ผสฺสาผสฺสเวทนาเวทนา สฺาสฺาจิตฺตาจิตฺตาทิวเสนปิ วุตฺตนยานุสาเรน ยถาโยคํ สงฺคหวิภาโค เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปทภาชนียสงฺคหวาเร (ธ. ส. ๑๐๓ อาทโย), ตทฏฺกถายฺจ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๘-๑๒๐) คเหตพฺโพ. เอวํ สงฺคหโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สฺุโต เจวาติ เอวํ ขนฺธาทีหิ สงฺคหิเตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ตพฺพินิมุตฺโต การกเวทกาทิสภาโว อตฺตา วา สสฺสโต วา ภาโว น อุปลพฺภติ. สฺุา เต ธมฺมา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, เกวลํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา, สลกฺขณธารณโต ธมฺมมตฺตา, นิจฺจสุขาทิสารวิรหโต อสารา, ปวตฺตกนิยามกาภาวโต อปริณายกา อนิจฺจา, ทุกฺขา, อนตฺตา, อนตฺตนิยา จ หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปทภาชนียสฺุตวาเร, ตทฏฺกถายฺจ คเหตพฺโพติ. เอวํ สฺุโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
นิฏฺิตา ปมกุสลสฺส อตฺถวณฺณนา.
ทุติยาทีสุปิ ¶ ปมกุสเล วุตฺตนเยน ธมฺมุทฺเทสาทินา สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. น เกวลฺจ เอตฺเถว, อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ เหฏฺา วุตฺตสทิสานํ ปทานํ, ธมฺมานฺจ อตฺโถ, สพฺโพ จ วินิจฺฉโย ¶ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ ปน อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสาม. ทุติยจิตฺเต ตาว สสงฺขารภาวมตฺตเมว ปมจิตฺตโต วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ทุติยกุสลํ.
ตติเยปิ ธมฺมุทฺเทเส อโมหาภาวา อินฺทฺริยมคฺคงฺคพลมูลสงฺคเหสุ ปฺินฺทฺริยสมฺมาทิฏฺิมคฺคงฺคปฺาพลอโมหมูลานํ ปริหานิยา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ภาโวว วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ตถา จตุตฺเถ สสงฺขารภาวมตฺตเมว วิเสโส. ตติยจตุตฺถานิ.
ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ ปน สุขโสมนสฺสฏฺาเนสุ อุเปกฺขาภาโว, ปีติยา จ อภาโว. เตเนว ฌานงฺคสงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตาว วิเสโส, เสสํ ปมทุติยตติยจตุตฺถจิตฺตสทิสเมว. อุเปกฺขาสหคเตสุ เจตฺถ จตูสุ กรุณามุทิตา น อุปฺปชฺชนฺตีติ เกจิ วทนฺติ, ปริกมฺมภูตานํ ปเนตฺถ ตาสํ อุปฺปตฺติยา มหาอฏฺกถายํ อนฺุาตตฺตา อุปจารปฺปตฺตา ปน อุปฺปชฺชนฺติ, น อิตราติ คเหตพฺพํ. ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺมานิ.
วิสยาทิปฺปเภทโตติ เอวํ ธมฺมุทฺเทสาทินา วิภตฺตานิ อฏฺ กามาวจรกุสลานิ อารมฺมณวิภาคโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธานิ โหนฺติ รูปารมฺมณํ…เป… ธมฺมารมฺมณนฺติ. ตตฺถ นีลาทิเภทภินฺนา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺติกพาหิรโอฬาริกสุขุมาทิเภทภินฺนา จ วณฺณธาตุ รูปารมฺมณํ นาม. เอวํ สทฺทารมฺมณาทีสุปิ ยถานุรูปํ เภโท เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ ¶ จ โผฏฺพฺพนฺติ อาโปธาตุวชฺชิตภูตตฺตยํ, ธมฺมารมฺมณนฺติ ปฺจารมฺมณานิ วชฺเชตฺวา อวเสสา รูปารูปปฺตฺติโย เวทิตพฺพา, เสสํ ตาทิสเมว. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘จกฺขุวิฺาณาทีนมาปาถคตานิ เอตานารมฺมณานิ รูปารมฺมณาทิโวหารํ ลภนฺติ, อนาปาถคตานิ ปน อตีตานาคตทูรสุขุมาทิเภทภินฺนานิ ธมฺมารมฺมณาเนวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ทิพฺพจกฺขาทีนํ รูปารมฺมณตาทิวจนโต.
อนาปาถคตา เอว หิ ตานิ ทิพฺพจกฺขุอาทีนํ อารมฺมณํ, น จ ตานิ ธมฺมารมฺมณานิ. รูปาทโย หิ ปฺจ ปจฺเจกํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ เอกสฺมึ ขเณ อาปาถมาคนฺตฺวา ตํตํทฺวาริกชวนานํ, ตทนนฺตเร มโนทฺวาริกานฺจ อปรภาเค จ ทิฏฺสุตาทิวเสนานุสฺสรนฺตสฺส สุทฺธมโนทฺวาริกานฺจ อารมฺมณานิ โหนฺติ. ตถา หิ นานาวณฺณวิจิตฺตเจติยาทิทสฺสนํ กโรนฺตสฺส, ธมฺมํ ¶ สุณนฺตสฺส, เภริสทฺทาทีหิ วา ปูชาทึ กโรนฺตสฺส จ คนฺธมาลาทีนิ ฆายิตฺวา, ขาทนียโภชนียาทิฺจ สายิตฺวา, สุขสมฺผสฺสานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ จ ผุสิตฺวา มนาปภาวํ ตฺวา เตหิ เจติยปูชํ กโรนฺตสฺส, ตตฺถ ตตฺถ อกุสลํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺส, ตสฺมึ ตสฺมึ ขเณ คยฺหมานานิ รูปาทิปฺจารมฺมณานิ สาขาย อกฺกมนํ, ปถวิยํ ฉายาผรณฺจ เอกกฺขเณ กุรุมานํ รุกฺขคฺเค นิลียมานํ ปกฺขิโน สรีรํ วิย ยถาสกํ ปสาทฺจ ฆฏฺเฏตฺวา ตสฺมึเยว ขเณ ภวงฺคจลนปจฺจยภาเวน มโนทฺวาเรปิ อาปาถมาคนฺตฺวา ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทิโวฏฺพฺพนปริโยสานานํ, วีถิจิตฺตานํ, ตทนนฺตรานฺจ กุสลากุสลาทิชวนานํ อารมฺมณํ หุตฺวา ตทนนฺตราสุ มโนทฺวารวีถีสุ จ อปรภาเค ตถารูปํ ปจฺจยํ อาคมฺม อตฺตนา ปูชาทิกรณกาเลสุ, ทิฏฺสุตฆายิตสายิตผุฏฺวเสนานุสฺสรนฺตสฺส, ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานานิ วิย มโนทฺวาเร จ อารมฺมณานิ โหนฺติ.
อถาปิ ¶ ปฺจหิ ทฺวาเรหิ อคหิตปุพฺพานิ พุทฺธรูปาทีนิ, ทิพฺพรูปาทีนิ จ ปฺจารมฺมณานิ สวนวเสน สลฺลกฺเขตฺวา ชวนกฺขเณ วา อปรภาเค สุตวเสเนว อนุสฺสริตฺวา วา ปสาทํ, กมฺมผลสทฺธาทึ, โลภาทิฺจ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อภิฺานํ ปน สุทฺธมโนทฺวาเร เอว, ตสฺมา เอวํ ปฺจทฺวาเร, มโนทฺวาเร, สุทฺธมโนทฺวาเร จ อาปาถคตานิ อตีตาทิเภทภินฺนานิ สพฺพานิปิ ปฺจารมฺมณานิ กทาจิปิ ธมฺมารมฺมณํ น โหนฺติ, ตทิตรา นามรูปปฺตฺติโย ธมฺมารมฺมณนฺติ คเหตพฺพํ. นนุ เจตานิ อิฏฺกนฺตมนาปานิ อารมฺมณานิ โลภสฺส วตฺถุ, กถเมตฺถ กุสลํ อุปฺปชฺชตีติ? นิยมาทิการณโต. จิตฺตํ หิ ‘‘กุสลเมว มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุพฺเพ นิยมิตวเสน สพฺพตฺถ อกุสลปฺปวตฺตึ นิวตฺเตตฺวา กุสเล ปริณามนวเสน จ อภิณฺหํ อาเสวิตกุสลสมุทาจารวเสน จ สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิอุปนิสฺสยวเสน จ โยนิโสอาภุชิตวเสน จาติ อิเมหิ การเณหิ กุสลํ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. เอวมิเมสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนโต ปจฺเจกํ ฉพฺพิธานิ โหนฺติ. อารมฺมณววตฺถานกถา.
เอวํ อารมฺมณเภทภินฺเนสุ รูปารมฺมณํ ตาว กุสลํ ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสน ทสวิธํ โหติ. ตตฺถ เอเกกํ ปน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ ติวิธํ. ตตฺถ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตํ วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํ. ตตฺถ กายทฺวารนฺติ กายวิฺตฺติ. วจีทฺวารนฺติ วจีวิฺตฺติ. ตาสํ วิภาโค รูปวิภตฺติยํ อาวิ ภวิสฺสติ. มโนทฺวารนฺติ ¶ สพฺพํ เจตนาสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วุจฺจติ, วิเสสโต กุสลากุสลํ. ตํ หิ สหชาตานํ เจตนานํ, กายงฺควาจงฺคโจปนํ อสมฺปาปุณิตฺวา ปวตฺตานํ สุทฺธมโนกมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานโต ทฺวารนฺติ วุจฺจติ, อิเมสุ ปน ตีสุ ¶ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา เจตนา กายกมฺมาทโย นาม. อปิจ ปาณาติปาตาทโย, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทโย จ กายกมฺมํ นาม, มุสาวาทาทโย, มุสาวาทาเวรมณิอาทโย จ วจีกมฺมํ นาม, อภิชฺฌาทโย, อนภิชฺฌาทโย จ มโนกมฺมํ นาม.
กุสลปกฺเข ปน ทานาทิทสปฺุกิริยวตฺถูนิ จ ยถารหํ กายวจีมโนกมฺมานิ โหนฺติ. เอวํ เยภุยฺยวุตฺติโต เจส กายกมฺมาทิภาโว วุตฺโต ปาณาติปาตาทีนมฺปิ วจีทฺวาราทีสุ ปวตฺติโต เกสฺจิ ปุริสานํ วนจรกาทิภาโว วิย, ทฺวารานฺจ กายกมฺมทฺวาราทิภาโว เกสฺจิ คามานํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิย. อกุสเล ตาว เอตฺถ ปาณาติปาตาทิกายกมฺมํ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ ยถารหํ สมุฏฺาติ, โน มโนทฺวาเร. ตถา มุสาวาทาทิวจีกมฺมํ. ปาณาติปาตาทินิปฺผาทนตฺถํ หิ มโนทฺวาเร เอว จินฺเตนฺตสฺส เจตนาพฺยาปาทาทีสุ กมฺมปถปฺปตฺเตสุ วา กมฺมปถํ อปฺปตฺเตสุ วา มโนกมฺเมสุ เอว ปวิสนโต กายกมฺมาทิภาวํ น ปาปุณาติ. นนุ วิชฺชามเยนาปิ เกวลํ มโนกมฺเมน ปาณาติปาตาทึ กโรนฺตีติ? น อโลณโภชนทพฺภสยนมนฺตปริชปฺปนาทิกายวจีปโยคํ วินา ตสฺสาสิชฺฌนโต. อภิชฺฌาทิมโนกมฺมํ ปน ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺาติ. อภิชฺฌาย หิ กาเยน ปรภณฺฑคฺคาหาทีนํ, พฺยาปาเทน ทณฺฑปรามสนาทีนํ, มิจฺฉาทิฏฺิยา ติตฺถิยวนฺทนาทีนํ กรณกาเล, วาจาย ปรสมฺปตฺติปตฺถนาย ‘‘หฺนฺตุ พชฺฌนฺตู’’ติ อนตฺถปตฺถนาย จ ติตฺถิยตฺถุติตทตฺถทีปนาทีนฺจ ยถากฺกมํ ปวตฺติกาเล จ ตสฺส มโนกมฺมสฺส กายวาจาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
กามาวจรกุสลํ ปน ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิกํ กายวจีมโนกมฺมํ ปจฺเจกํ ทฺวารตฺตเยปิ ปวตฺตติ. ตตฺถ ปาณาติปาตาทีหิ ¶ สมฺผปฺปลาปปริโยสาเนหิ สตฺตหิ วิรมนฺตสฺส ตาว หตฺถมุทฺทาย, วจีเภเทน จ สมาทิยนกาเล, มนสา วิรมณกาเล จ เตสํ กายวจีกมฺมานํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อนภิชฺฌาทีหิ สหคเตน เจตสา ตชฺชสฺส กายปโยคสฺส, ‘‘ปรวิตฺตุปกรณํ จิรฏฺิติกํ โหตุ, สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ, โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา วจีปโยคสฺส, เกวลํ มโนปโยคสฺส จ กรณกาเล มโนกมฺมสฺส ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ ปฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนานิ ชวนานิ กายวจีกมฺมานิ ¶ น โหนฺติ, มโนกมฺมานิ เอว. ตานิ จ น กมฺมปถปฺปตฺตานิ, เกวลํ กุสลาทีนิ โหนฺติ. มโนทฺวาเร ปฏุตรปฺปวตฺตานิ เอว หิ กมฺมปถปฺปตฺตานิ มโนกมฺมานิ โหนฺติ, รูปารูปชวนานิ ปน เอกนฺตํ ภาวนามยํ มโนกมฺมเมว มโนทฺวาเร เอว จ ปวตฺตนฺติ.
กิฺจาปิ อภิฺาาณานิ วิฺตฺติทฺวยชนกานิ, ตถาปิ กายวจีกมฺมโวหารํ น ลภนฺติ, โลกุตฺตรกุสลํ ปน กายวจีทฺวาเรสุ อนุปฺปชฺชมานมฺปิ มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ สมุจฺเฉทปฺปหานการีนํ วิรตีนํ วเสน กายวจีกมฺมมฺปิ โหติ, ตทิตรมคฺคงฺควเสน มโนกมฺมมฺปีติ เอกกฺขเณ ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ, ตฺจ ภาวนามยํ, ทฺวารํ ปนสฺส มโนทฺวารเมว. ยถา จ ปาณาติปาตาเวรมณิยาทีนํ วเสน กุสลสฺส ทฺวารตฺตเย ปวตฺติ วุตฺตา, เอวํ ทสปฺุกิริยวตฺถูนมฺปิ วเสน วตฺตพฺพา. อฏฺกถาสุ ปน น วิจาริตา, ตถาปิ นยโต เอวํ เวทิตพฺพา.
เตสุ ทานํ กายกมฺมเมว, วจีกมฺมมฺปิ วา. ปตฺตานุปฺปทานํ, อพฺภนุโมทนํ, เทสนา วจีกมฺมเมว. สีลํ อปจิติสหคตํ, เวยฺยาวจฺจสหคตฺจ กายกมฺมมฺปิ อตฺถิ, วจีกมฺมมฺปิ อตฺถิ. ตตฺถ สีลสฺส กายวจีกมฺมภาโว สิทฺโธ เอว. อปจิติยา ปน ¶ ปุปฺผปูชาทินา, วนฺทนาทินา วา ปวตฺติกาเล กายกมฺมภาโว, ถุติมยปูชาทินา ปวตฺติกาเล วจีกมฺมภาโว จ เวทิตพฺโพ. เวยฺยาวจฺจสฺสาปิ สหตฺถา กรณกาเล กายกมฺมภาโว, คิลานาทีนํ จตุปจฺจยสมาทาปนาทิวเสน, ครูหิ อาณตฺตสทฺเทน อาโรจนปกฺโกสนาทิวเสน วจีกมฺมภาโว จ เวทิตพฺโพ. ภาวนา, สวนํ, ทิฏฺิชุกมฺมฺจ มโนกมฺมเมว, อพฺภนุโมทนมฺปีติ เกจิ. สวนมฺปิ หิ โสตทฺวารานุสาเรน มโนทฺวาเร เอว ธมฺมตฺถสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺติกาเล มโนกมฺมเมว.
ตตฺถ ทานํ อปจิติ เวยฺยาวจฺจํ ปตฺตานุปฺปทานํ เทสนาติ อิมานิ ปฺจ กายวจีทฺวาเรสุ เอว ปวตฺตนฺติ, น มโนทฺวาเร. เอตฺถ จ ปตฺตานุปฺปทานเทสนานํ กายวิกาเรน ปตฺตึ เทนฺตสฺส, ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จ กายทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. สีลํ ภาวนา อพฺภนุโมทนํ สวนํ ทิฏฺิชุกมฺมนฺติ อิมานิ ปน ปฺจ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนฺติ, ‘‘น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ เจตฺถ มนสาว ทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส, อพฺภนุโมทนฺตสฺส จ วเสน สีลพฺภนุโมทนานํ มโนทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยํ ปน อฏฺสาลินิยํ ‘‘ทานมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ ¶ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพเจตนาวเสน มโนทฺวาเร ปวตฺตํ คเหตฺวา ปริยายโต วุตฺตํ, นิปฺปริยายโต กายวจีทฺวารปฺปวตฺตา สนฺนิฏฺานเจตนาว. เตเนว หิ ตตฺเถว วุตฺตํ ‘‘วินยปริยายํ ปตฺวา หิ ‘ทสฺสามิ กริสฺสามี’ติ วาจา ภินฺนา โหตีติ. อิมินา ลกฺขเณน ทานํ นาม โหติ, อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา ปน วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ มนสา จินฺติตกาลโต ปฏฺาย กุสลํ โหติ. อปรภาเค กาเยน วา วาจาย วา กตฺตพฺพํ กริสฺสตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑). อิตรถา ‘‘ทสฺสามี’’ติ จินฺติตมตฺเตนาปิ ทานํ ¶ นาม ภเวยฺย, ตถา จ ตาทิสํ วตฺถุํ ยถาจินฺติตนิยาเมน อเทนฺตสฺส ธุรนิกฺเขเป อทินฺนาทานมฺปิ สิยา. เอวํ มนสา ปาณาติปาตาทโยปิ สิยุํ, ตฺจ น ยุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. อถ วา ‘‘สพฺพํ สาปเตยฺยํ ทินฺนฺเว หรตู’’ติ ปริจฺจชนสมฺภวโต ทานสฺส มโนทฺวาเรปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
เอตฺถ จ ทานสีลาทิกายกมฺมานํ กายทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมํ กายกมฺมเมว, ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว. วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมํ กายกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. มโนทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ. เทสนาพฺภนุโมทนาทีนํ วจีกมฺมานํ วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมมฺปิ วจีกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ วจีทฺวารเมว. กายทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ วจีกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. มโนทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ วจีกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ. ภาวนาทิมโนกมฺมานํ มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ กมฺมมฺปิ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมว. กายทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ มโนกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. วจีทฺวาเร ปวตฺติยมฺปิ กมฺมํ มโนกมฺมเมว, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. เอวํ ปาณาติปาตาทีนํ, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนฺจ วุตฺตานุสาเรน กมฺมววตฺถานํ, ทฺวารววตฺถานฺจ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อสงฺกรโต าตพฺพํ.
ทฺวารกมฺมววตฺถานกถา นิฏฺิตา.
อิทานิ ยสฺมา ทสวิธานิ เจตานิ ปฺุกิริยวตฺถูนิ ตีสุ เอวํ สงฺคยฺหนฺติ ทานมเย สีลมเย ภาวนามเยติ. ปตฺตานุปฺปทานํ หิ ทานมเย สงฺคยฺหติ, ‘‘อพฺภนุโมทนมฺปี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๕๖-๑๕๙ ปฺุกิริยวตฺถาทิกถา) อฏฺกถายํ. อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ สีลมเย. เทสนาสวนทิฏฺิชุกมฺมานิ ภาวนามเย, ตสฺมา รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ¶ ทานสีลภาวนาวเสน ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตึ โยเชตฺวา ทสฺเสสฺสาม. ตทนุสาเรเนว อิตเรสํ วเสนาปิ สกฺกา าตุนฺติ. กุสลํ หิ วณฺณารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชมานํ ทานสีลภาวนาวเสเนว ตีสุ ทฺวาเรสุ ¶ ปวตฺตติ. กถํ? ยทา หิ นีลปีตาทิวณฺณวิจิตฺตํ ปุปฺผวตฺถาทิเทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา ‘‘วณฺณทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณวเสน อาภุชิตฺวา เจติยาทีสุ สหตฺเถน ปูเชติ, ตทา รูปารมฺมณํ ทานมยํ กายทฺวาเร ปวตฺตติ, ตฺจ ปุพฺพเจตนา สนฺนิฏฺานเจตนา อปรเจตนาติ ติวิธํ โหติ. เอวํ อุปริปิ สพฺพวาเรสุ ติวิธตา เวทิตพฺพา. ยทา ปน ตเทว ยถาวุตฺตวตฺถุํ วาจาย อาณาเปตฺวา ปุตฺตทาราทีหิ ทาเปติ, ตทารูปารมฺมณํ ทานมยํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติ. ยทา ปน ตเทว วิชฺชมานกวตฺถุํ ‘‘ทสฺสามี’’ติ จินฺเตติ, ปจฺจาสีสติ, ยถาธิปฺปายํ นิปฺผาเทสฺสติ, ตทา ปุพฺพเจตนาวเสน ปริยายโต ทานมยํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ นาม. เอวํ รูปารมฺมณํ ทานมยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.
ยทา ปน วุตฺตปฺปการวณฺณํ เทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา ‘‘เอวํ มนาปวณฺณานํ ปริจฺจชนํ นาม มยฺหํ กุลวํสาคตวตฺตเมต’’นฺติ สหตฺถา ปูเชติ, ตาทิสวณฺณวนฺตํ วา ปรปริคฺคหิตาทิโภคสมฺปตฺตึ ปริจฺจชิตฺวา สีลํ รกฺขติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ กายทฺวาเร จ ปวตฺตติ. ยทา ปน วุตฺตปฺปการวณฺณํ เทยฺยธมฺมํ กุลวํสาทิวเสน วาจาย อาณาเปตฺวา ปเรหิ ทาเปติ, ตาทิสํ วา ปรปริคฺคหิตาทึ วาจาย อปเนตฺวา สีลํ รกฺขติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติ. ยทา ปน ตาทิสํ วิชฺชมานกวตฺถุํ กุลวํสาทิวเสน ‘‘ทสฺสามี’’ติ, ตาทิสํ ปรปริคฺคหิตาทิกํ อนามสิตฺวา ‘‘สีลํ รกฺขิสฺสามี’’ติ วา จินฺเตติ, ตทา รูปารมฺมณํ สีลํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ. เอวํ รูปารมฺมณํ สีลมยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ.
ยทา ¶ ปน วุตฺตปฺปการํ วณฺณวนฺตํ ทตฺวา ตเทว วณฺณํ, สพฺพํ วา รูปายตนํ จงฺกมนฺโต อนิจฺจาทิโต วิปสฺสติ, ตทา รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ กายทฺวาเร ปวตฺตติ. ตเทว วจีเภทํ กตฺวา สมฺมสนฺตสฺส รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ วจีทฺวาเร ปวตฺตติ. ตเทว กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา สมฺมสนฺตสฺส รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ มโนทฺวาเร ปวตฺตติ. เอวํ รูปารมฺมณํ ภาวนามยํ ทฺวารวเสน ติวิธํ โหติ. อิติ รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ติวิธปฺุกิริยวตฺถุวเสน นวสุ กมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺติวิภาโค เวทิตพฺโพ. อิมินาว นเยน รูปารมฺมณสฺส กุสลสฺส ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสนาปิ ตึสาย กมฺมทฺวาเรสุ ปวตฺติวิภาโค โยเชตฺวา าตพฺโพ. ยถา จ รูปารมฺมณสฺส, เอวํ สทฺทารมฺมณาทีนมฺปิ ปฺจนฺนํ กุสลานํ ปฺุกิริยวตฺถุทฺวาเรหิ วิภาโค, โยชนานโย จ ยถานุรูปํ าตพฺโพ.
อปิจ ¶ สทฺทํ นาม กนฺทมูลํ วิย หตฺเถน คเหตฺวา ทาตุํ น สกฺกา. ยทา ปน ‘‘สทฺททานํ เม’’ติ อาภุชิตฺวา เภริอาทิตูริเย ติณฺณํ รตนานํ เทติ, เตหิ อุปหารํ วา กโรติ, ธมฺมกถิกาทีนํ สรเภสชฺชาทึ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภฺธมฺมกถาทึ วา กโรติ, ตทา กุสลํ สทฺทารมฺมณํ โหติ. เอวํ คนฺธาทิวตฺถุปริจฺจาเคปิ คนฺธาทิอารมฺมณํ. ธมฺมารมฺมณํ ปน โอชาชีวิตินฺทฺริยตทายตฺตานํ วเสน าตพฺพํ. ยทา หิ โอชวนฺตานิ อนฺนปานสปฺปินวนีตาทีนิ ‘‘โอชทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ เทติ, คิลานานํ เภสชฺชํ วา เวชฺชํ วา อุปเนตฺวา, ปาโณปโรธกํ อาวุธชาลกุมินาทึ วินาเสตฺวา วา, วชฺฌปฺปตฺเต ปาณิโน โมเจตฺวา วา ‘‘ชีวิตทานํ เม ภวิสฺสติ ชีวิตายตฺตวุตฺติตาย, ปฺจปสาทโสฬสสุขุมรูปจิตฺตเจตสิกานํ วเสน ปสาทาทิทานํ เม ภวิสฺสตี’’ติ จ มนสิ กโรติ, ตทา กุสลํ ธมฺมารมฺมณํ โหติ. เสสํ ตาทิสเมว.
อยํ ¶ นานาวตฺถูสุ ิตารมฺมณานํ โยชนา. เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ ฉารมฺมณํ ลพฺภเตว. ปิณฺฑปาตสฺมึ หิ มนาโป วณฺโณ, ขาทนกาเล มุรุมุรายนสทฺโท, คนฺโธ, รโส, โผฏฺพฺพํ, โอชา, ตทายตฺตา วา ชีวิตปสาทาทโย, ตพฺพิสยานิ จ วิฺาณาทีนีติ ฉารมฺมณมฺปิ เวทิตพฺพํ. เอวํ จีวราทีสุ เจว วตฺถาทีสุ จ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. เอตฺถปิ ทานสีลภาวนามยตา, กายวจีมโนกมฺมภาโว จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา จ กุสลานํ, เอวํ อกุสลานมฺปิ อารมฺมณกมฺมทฺวารววตฺถานํ, อปฺุกิริยวตฺถูสุ โยชนานโย จ วุตฺตานุสาเรน ยถาโยคํ าตพฺโพ.
เอวํ อารมฺมณโต, ปฺุกิริยวตฺถุโต, กมฺมโต, ทฺวารโต จ อเนกสหสฺสปฺปเภเทสุ เจเตสุ กุสเลสุ อุปฑฺฒานิ ปน าณสมฺปยุตฺตานิ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธานิ, าณวิปฺปยุตฺตานิ ปน อุปฑฺฒานิ วีมํสาธิปติวชฺชิตาธิปติตฺตยวเสน ปจฺเจกํ ติวิธานิ, ตทุภยานิ ปุน หีนตฺติกวเสน ปจฺเจกํ ติวิธานิ, ตานิ ปุน อปริมาเณสุ ปน จกฺกวาเฬสุ ปจฺเจกํ อปริมาเณสุ สตฺเตสุ เอเกกสฺมึ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนโอฬาริกสุขุมตาทีหิ อนนฺเตหิ ปกาเรหิ อุปฺปชฺชนโต อนนฺตาปริมาณานิ โหนฺติ. ตานิ สพฺพานิ สมฺพุทฺโธ อนนฺเตน พุทฺธาเณน มหาตุลาย ตุลยมาโน วิย, มหาตุมฺเพ ปกฺขิปิตฺวา มินยมาโน วิย สพฺพาการโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา มหากรุณาย กามาวจรฏฺเน สริกฺขตาย เอกตฺตํ อุปเนตฺวา, ปุน โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตฏฺเน, าณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตฏฺเน, อสงฺขาริกสสงฺขาริกฏฺเน ¶ จ โกฏฺาเส กตฺวา เทเสสิ, ยถา ตํ โลกวิทู สตฺถา เทวมนุสฺสานนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อาทิโต ปฏฺาย ธมฺมสงฺคณิยา (ธ. ส. ๑), ตทฏฺกถาย จ อฏฺสาลินิยา (ธ. ส. อฏฺ. ๑) สพฺพาการโต ¶ าตพฺโพติ. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
กามาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
รูปาวจรธมฺมา ปน กุสลา ฌานงฺคสมฺปโยคเภทโต ปฺจวิธา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อติกฺกนฺตวิตกฺกํ วิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อติกฺกนฺตวิจารํ ปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ วิรตฺตปีติกํ สุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, ตโต วูปสนฺตํ อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมชฺฌานิกนฺติ. เอวํ สมฺปโยคเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปมชฺฌาเน ตาว กามาวจรปมกุสเล วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ เสสา ฉตฺตึส ธมฺมา โหนฺติ. ตตฺถ ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, กรุณา, มุทิตา จาติ ฉ เยวาปนกา. เสสํ สฺุตวารปริโยสานํ สพฺพํ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ หิ วิรตีนํ อภาโว, สงฺคหวาเร ปฺจมคฺคงฺคภาโว, ภูมนฺตรวเสน รูปาวจรภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ปมชฺฌานํ.
ตถา ทุติยชฺฌาเนปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิตกฺกาภาโว, สงฺคหวาเร จตุกฺกชฺฌานงฺคมคฺคงฺคภาโว จ วิเสโส, เสสํ ปมสทิสเมว. ทุติยํ.
ตถา ตติยชฺฌาเนปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิจาราภาโว, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ ทุติยสทิสเมว. ตติยํ.
ตถา ¶ จตุตฺเถ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส ปีติยา อภาโว, โกฏฺาสวาเร ทุวงฺคิกชฺฌานภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตติยสทิสเมว. จตุตฺถํ.
ตถา ¶ ปฺจเม เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส กรุณามุทิตาทีนํ อภาโว, โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขาภาโว, โกฏฺาสวาเร ฌานินฺทฺริเยสุ อุเปกฺขาฌานงฺคภาโว, อุเปกฺขินฺทฺริยภาโว จ วิเสโส, เสสํ จตุตฺถสมเมว. ปฺจมํ.
ปทภาชนีเย ปน วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ทุติยํ, ปีติยา จ วิราคา ตติยํ, โสมนสฺสสฺส จ อตฺถงฺคมา จตุตฺถนฺติ จตุกฺกนโยปิ อาคโต, โส ติกฺขปฺานํ เอกปฺปหาเรเนว วิตกฺกวิจารสมติกฺกมสมฺภวโต วุตฺโต. ตตฺถ ทุติยาทีนํ สพฺพโส ปฺจกนเย ตติยาทิสมตฺตา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ตตฺเถว อนฺโตคธภาโว จาติ. จตุกฺกนโย.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน วินิจฺฉยํ ปฺจกนเยเนว วกฺขาม, ตทนุสารโต เอว จตุกฺกนยวเสนาปิ สกฺกา าตุนฺติ. เอวํ อุปริ โลกุตฺตเรปิ. ปฺจวิธาปิ เจเต รูปาวจรกุสลธมฺมา กสิณารมฺมณเภทโต ปจฺเจกํ อฏฺวิธา โหนฺติ ปถวีกสิณํ อาโปเตโชวาโยนีลปีตโลหิโตทาตกสิณฺจาติ, อาโลกากาสกสิเณหิ สทฺธึ ทสวิธา โหนฺติ. ปทภาชนีเย (ธ. ส. ๒๐๒) ปน อาโลกกสิณสฺส โอทาตกสิเณน สงฺคหิตตฺตา อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ, อากาสกสิณสฺส ปน อุคฺฆาฏนาสมฺภวโต อนารุปฺปชฺฌานิกตฺตา. ตํ หิ ปุนปฺปุนํ อุคฺฆาฏิยมานมฺปิ อากาสเมว โหติ, ตสฺมา ตตฺถุปฺปนฺนํ รูปาวจรปฺจมชฺฌานํ ภววิเสสาย, ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย จ สํวตฺตติ, อภิฺาย, วิปสฺสนาย จ ปาทกมฺปิ โหติ, อนารุปฺปตฺตา ปน ¶ นิโรธปาทกํ น โหติ. เสสานิ ปน นว กสิณานิ นิโรธปาทกานิปีติ อยเมเตสํ วิเสโส. อานาปานชฺฌานสฺสาปิ ปเนตฺถ วาโยกสิเณ สงฺคโห ทฏฺพฺโพติ. กสิณกถา.
เอวํ กสิณวเสน อฏฺวิธา เจเต อภิภายตนวเสน ปน ปจฺเจกํ อฏฺวิธา โหนฺติ. ภควตา หิ –
‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ, ตานิ อภิภุยฺย…เป… อปฺปมาณานิ. ตานิ อภิภุยฺย ¶ …เป… ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ…เป… อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ สุวิสุทฺธํ นีลํ ปีตํ โลหิตํ โอทาต’’นฺติ (ธ. ส. ๒๑๑ อาทโย) –
อฏฺ อภิภายตนานิ เทสิตานิ, ตานิ จ กสิเณสฺเวว อภิภวิตฺวา สมาปชฺชนวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต, อนารมฺมณวิเสสโต. ตตฺถ หิ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป กสิณวเสน ปริกมฺมสฺาวิรหิโตว. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา อฏฺ กสิณรูปานิ ปริกมฺมวเสน เจว อปฺปนาวเสน จ ปสฺสติ. ปริตฺตานีติ ขุทฺทกปริมาณานิ, ตานิ อภิภุยฺย ปสฺสนฺโต จ สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กึ เอตฺถ ภฺุชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺพํ เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมว าณุตฺตริโก ‘‘กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนว อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา ตํ ฌานํ ‘‘อภิภายตน’’นฺติ วุจฺจติ. อปฺปมาณานีติ มหนฺตานิ. ตานิ อภิภุยฺยาติ มหคฺฆโส เอกํ ภตฺตปาตึ ลภิตฺวา วิย าณุตฺตโร อปฺปมาณํ ลภิตฺวา ‘‘เอตํ วา โหตุ อฺํ วา, กิเมตฺถ สมาปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ. สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณานิ ¶ . ปริสุทฺธานิ หิ นีลาทีนิ, อปริสุทฺธานิ จ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ อิธ อธิปฺเปตานิ, เอตานิปิ ‘‘สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตอปฺปมาณวเสเนว อภิภายตนานี’’ติ อาคมฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฏ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๖๕) วณฺณิตานิ. วณฺณาโภคสฺส หิ อตฺถิตาย ปุริมานิ อภิภายตนานิ วณฺณาโภครหิตสหิตตาย เอตฺถ เกวลโต วิเสสสพฺภาวา จตุธา วุตฺตานิ, นีลาทีนิ ปน จตฺตาริ สุวิสุทฺธวณฺณวเสน สุขาโรหตาย าณุตฺตริโก อภิภวิตฺวา อปฺปนํ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา อารมฺมณวิเสสาภาเวปิ ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต อิเมสํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ วเสน ปจฺเจกํ อฏฺวิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. อภิภายตนกถา.
ตานิ ปุน ยถา จ อภิภายตนวเสน, เอวํ วิโมกฺขวเสนาปิ ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺติ. ภควตา หิ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหตี’’ติ (ธ. ส. ๒๔๐ อาทโย; ที. นิ. ๓.๓๓๙, ๓๕๘; อ. นิ. ๘.๖๖) ตโย วิโมกฺขา เทสิตา. เต จ กสิเณสฺเวว อธิมุจฺจนวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต, ภาวนารมฺมณวิเสสโต กิมิทํ อธิมุจฺจนํ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ ¶ สุฏฺุ วิมุจฺจนํ, อารมฺมเณสุ จ สุฏฺุ อภิรติ, ปิตุ มาตุ องฺเก วิสฺสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ นาม, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี. อชฺฌตฺตมฺปิ หิ เกสาทีสุ นีลํ, เมทาทีสุ ปีตํ, มํสาทีสุ โลหิตํ, ทนฺตาทีสุ โอทาตฺจ วณฺณกสิณวเสน อาภุชิตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส รูปชฺฌานานิ, กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา จ อรูปชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺเตว ¶ . รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ, อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฺปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโน, อิมินา พหิทฺธา ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. สุภนฺตฺเวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทิวณฺณกสิเณสุ ‘‘สุภ’’นฺติ อธิมุตฺติวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. เอวํ อารมฺมณวิเสสาภาเวปิ อธิมุตฺติวเสน ฌานุปฺปตฺติวิเสสโต อิเมสํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ วเสน ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. วิโมกฺขกถา.
ยถา จ วิโมกฺขโต, เอวํ ปฏิปทาเภทโต ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, ทุกฺขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ, สุขปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺนฺติ. ตตฺถ ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย ยาว อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา ฌานภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. สา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหนตาย อสุขเสวนา โหติ, เอกจฺจสฺส ตทภาวโต สุขา. อุปจารโต ปน ปฏฺาย ยาว อปฺปนา, ตาว ปวตฺตา ปฺา ‘‘อภิฺา’’ติ วุจฺจติ. สา เอกจฺจสฺส ทนฺธา อสีฆปฺปวตฺตินี, เอกจฺจสฺส ขิปฺปา. อสปฺปายเสวิโน ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ ทนฺธา จ อภิฺา, สปฺปายเสวิโน สุขา ปฏิปทา โหติ ขิปฺปา จ อภิฺา. ปุพฺพาปรกาเลสุ สปฺปายาสปฺปายเสวนวเสน โวมิสฺสตา จ เวทิตพฺพา. ตถา ปลิโพธุปจฺเฉทาทิกํ ปุพฺพกิจฺจํ อสมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิปทา ทุกฺขา, สมฺปาเทนฺตสฺส สุขา ปฏิปทา. อปฺปนาโกสลฺลํ อสมฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธาภิฺา, สมฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปา. กิเลสินฺทฺริยานํ วา ติกฺขมุทุตาย ปมา, วิปริยาเยน จตุตฺถา, โวมิสฺสตาย มชฺฌิมา ทฺเวติ เวทิตพฺพา. ตณฺหาวิชฺชาภิภวนานภิภวนวเสน วา สมถวิปสฺสนาสุ กตาธิการากตาธิการตาวเสน วาปิ ¶ เอตาสํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ปมชฺฌานาทิอาคมนวเสนาปิ ทุติยาทีนํ ปฏิปทาภิฺาเภโท โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปฏิปทาวเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ปฏิปทากถา.
ยถา ¶ จ ปฏิปทาหิ, เอวํ อารมฺมณเภทโตปิ ปจฺเจกํ จตุพฺพิธา โหนฺติ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ. ตตฺถ ยํ อปฺปคุณํ, อุปริชฺฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํ. ยํ ปน อวฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺตํ, ตํ ปริตฺตํ อารมฺมณํ อสฺสาติ ปริตฺตารมฺมณํ. วิปริยายโต อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณํ. ตทุภยโวมิสฺสตาย มชฺเฌ อิตรทฺวยํ เวทิตพฺพํ. เอวํ อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. อารมฺมณกถา.
ยถา จ ปฏิปทารมฺมเณหิ, เอวํ อธิปตีนํ วเสน ปจฺเจกํ จตุพฺพิธตา, หีนตฺติกวเสน ปุน ติวิธตา จ โยเชตฺวา เวทิตพฺพา.
ทสกสิณมูลวิภาคกถา นิฏฺิตา.
ยถา กสิณมูเลสุ, เอวํ พฺรหฺมวิหารมูเลสุปิ ยถาโยคํ วิภาโค เวทิตพฺโพ – เมตฺตากรุณามุทิตาวเสน หิ อาทิโต จตฺตาริ ฌานานิ ปจฺเจกํ ติวิธา โหนฺติ เมตฺตาสหคตํ, กรุณาสหคตํ, มุทิตาสหคตนฺติ. ปฺจมชฺฌานํ ปน อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารวเสน เอกวิธํ อุเปกฺขาสหคตนฺติ. ปุริเมสุ หิ ตีสุ ปฺจมชฺฌานํ นุปฺปชฺชติ. กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโต, โสมนสฺสสมุฏฺิตานํ พฺยาปาทวิหึสารตีนํ ยถากฺกมํ นิสฺสรณตฺตา, ปจฺฉิเม จ ติกจตุกฺกชฺฌานํ นุปฺปชฺชติ. กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโต, ตสฺสา จ ปฏิฆานุนยนิสฺสรณโต มชฺฌตฺตากาเรน ปวตฺติโต, ตานิ ปุน ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกเภเทหิ ปุพฺเพ ¶ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ อปฺปสตฺตารมฺมณวเสน ปริตฺตารมฺมณตา, พหุสตฺตารมฺมณวเสน อปฺปมาณารมฺมณตา จ เอกสฺมึ สตฺเต อปฺปนํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน เอกาวาสเอกวีถิคามาทิคตสตฺเตสุ ปาปนวเสน วฑฺฒนา จ เวทิตพฺพา. ธมฺมุทฺเทเส ปเนตฺถ กรุณาสหคเต มุทิตาวิรหิตา ปฺจตึส ธมฺมา, เตสุ ฉนฺทาทโย จตฺตาโร, กรุณา จาติ ปฺเจว เยวาปนกา, กรุณา จ นิยตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ มุทิตาสหคเตปิ. เกวลํ กรุณาวิรหิตา มุทิตา นิยตา ปวตฺตาติ อยเมตฺถ วิเสโส. อวเสสพฺรหฺมวิหารทฺวเย, ปน กสิณาสุภาทีสุ จ สพฺพตฺถ กรุณามุทิตาวิรหิตา จ จตุตฺตึส ธมฺมา, ตตฺถ จ ฉนฺทาทโย จตฺตาโรว เยวาปนกา เวทิตพฺพาติ. พฺรหฺมวิหารมูลวิภาคกถา.
อสุภเภทโต ¶ ปน ปมชฺฌานเมเวกํ ทสวิธํ โหติ อุทฺธุมาตกสฺาสหคตํ วินีลกวิปุพฺพกวิจฺฉิทฺทกวิกฺขายิตกวิกฺขิตฺตกหตวิกฺขิตฺตกโลหิตกปุฬวกอฏฺิกสฺาสหคตนฺติ, ทสวิเธปิ เจตสฺมึ อสุเภ ปฏิกูลตฺตา, ทุพฺพลตฺตา จ วิตกฺกพเลเนว ฌานํ ติฏฺติ, น วินา วิตกฺเกน สีฆโสตาย นทิยา อริตฺตพเลเนว นาวา วิย, ตสฺมา ปมชฺฌานเมเวตฺถ อุปฺปชฺชติ, สมถวิปสฺสนาทิอานิสํสทสฺสาวิตาย, ปเนตฺถ นีวรณปฺปหาเนน จ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ พหุเวตนลาภทสฺสเนน ปุปฺผฉฑฺฑกสฺส คูถราสิมฺหิ วิย, อุปสนฺตพฺยาธิทุกฺขสฺส จ โรคิโน วมนวิเรจนปฺปวตฺติยํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปน ทสวิธมฺปิ ปมชฺฌานํ ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกวเสน ปจฺเจกํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ อสุภารมฺมณสฺส อวฑฺฒนียตาย ขุทฺทเก อุทฺธุมาตกาทิฏฺาเน อุปฺปนฺนํ นิมิตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, มหนฺเต อปฺปมาณารมฺมณํ เวทิตพฺพํ. เอเตสุ ปน ¶ ทสสุ อสุเภสุ สามฺโต ทฺวตฺตึสาการวเสน, นวสิวถิกปพฺพวเสน จ ปวตฺตา กายคตาสติ สงฺคหิตา, วณฺณกสิเณสุ จ เกสาทีนํ โกฏฺาสานํ นีลาทิวณฺณารมฺมณา, จตุกฺกปฺจกชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา กายคตาสติ จ สงฺคหิตา. ปทภาชนีเย วิสุํ น วุตฺตา, ตสฺมา เตสํ วเสนาปิ วิภาโค เวทิตพฺโพ. อสุภมูลวิภาคกถา.
เอวํ อารมฺมณาทิเภทโต จ ภินฺนานํ รูปาวจรกุสลธมฺมานํ กาลเทสาทิเภเทน อนนฺตตา, ภควตา จ เอกตฺตํ อุปเนตฺวา เทสิตภาโว, วิตฺถารนยาติเทโส จ กามาวจรกุสเล วุตฺตานุสาเรน ยถานุรูปํ าตพฺโพ. อิโต ปรํ อรูปาวจราทีสุปิ วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
รูปาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
อรูปาวจรา ปน กุสลธมฺมา สมฺปโยคโต น ภินฺนา, สพฺเพปิ อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตาว, ธมฺมุทฺเทสาทิโตปิ สพฺพโส รูปาวจรปฺจมชฺฌานสทิสา. อรูปาวจรภาโว เอว เหตฺถ วิเสโส. วิสยาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน อารมฺมณโต เต จตุพฺพิธา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – อากาสานฺจายตนํ วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ. ตตฺถ หิ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ ปวตฺตํ ปมํ, ตสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาเณ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ปวตฺตํ ทุติยํ, ตสฺส ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาเว ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปวตฺตํ ¶ ตติยํ, ตสฺมึ ตติเย ‘‘สนฺตเมตํ ปณีตเมต’’นฺติ ปวตฺตํ จตุตฺถํ. ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมํ สนฺตสนฺตตรสนฺตตมนฺติ จ เวทิตพฺพํ.
นนุ ¶ รูปาวจเรสุ วิตกฺกาทิองฺคสมติกฺกมโต อุปรูปริฌานานํ สนฺตตราทิภาโว วุตฺโต, องฺคาติกฺกมรหิเตสุ ปน อารุปฺเปสุ กถนฺติ? อารมฺมณาติกฺกมโต. เอเตสุ หิ กสิณรูปสมติกฺกมโต ปมํ ฌานํ รูปาวจรปฺจมชฺฌานโต สนฺตํ, ตโตปิ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาติกฺกมโต ทุติยํ, ตโตปิ อากาเส ปวตฺตวิฺาณาติกฺกมโต ตติยํ, ตโตปิ อากาเส ปวตฺตวิฺาณสฺส สมติกฺกมโต จตุตฺถนฺติ. เอวํ องฺคสมตฺเตปิ ถูลถูลาติกฺกเมน สุขุมสุขุมารมฺมณตาย อุปรูปริชฺฌานานํ สนฺตตราทิภาโว เวทิตพฺโพ สมายามวิตฺถารานมฺปิ วตฺถานํ สุตฺตสุขุมตราทิภาโว วิย. นนุ อภาวารมฺมณตาย ตติยารุปฺปํ สนฺตปณีตโต มนสิ กโรนฺตสฺส จตุตฺถารุปฺปสฺส กถํ ตตฺถ นิกนฺติปริยาทานํ, กถํ จ สมติกฺกโม วา โหตีติ? อสมาปชฺชิตุกามตาย, สา จ อตฺตโน สนฺตปณีตตาย. ยถา หิ ราชา ทนฺตการาทิสิปฺปิกานํ อติสุขุมมนาปสิปฺปํ ทิสฺวา ‘‘เฉกา วติเม อาจริยา’’ติ เตสํ เฉกตาย ตุสฺสนฺโตปิ น ตํ สิปฺปิกภาวํ ปตฺเถติ, ตํ สมติกฺกมฺม ราชภาเว เอว ติฏฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธานมฺเปเตสํ ปุน ปฏิปทารมฺมณาธิปติหีนตฺติกเภเทหิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปจฺเจกํ เภโท เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิกนฺติ ปริยาทานทุกฺขตาย ปมารุปฺปสฺส, ปมารุปฺปาทินิกนฺติปริยาทานทุกฺขตาย ทุติยารุปฺปาทีนฺจ ทุกฺขปฏิปทตา, ปริยาทิณฺณนิกนฺติกสฺส ตทปฺปนาปริวาสทนฺธตาย ทนฺธาภิฺตา, วิปริยาเยน อิตรา จ เวทิตพฺพา. ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสมูลกานํ ปน จตุนฺนํ ปริตฺตารมฺมณตา, วิปริยายานํ อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพา. รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ อธิปติสหิตาว อุปฺปชฺชนฺติ, น วินา อธิปตีหิ. กามาวจรา ตุ อธิปติรหิตาปิ อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , เต จ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ ทฺเวปิ ลพฺภนฺติ. รูปารูปาวจรา ปน สหชาตาธิปติเมว, เนตรํ. ตตฺถ จ ฉนฺทาธิปตินา สหชาตา ธมฺมา ฉนฺทาธิปเตยฺยา, ฉนฺโท ปน อธิปติ เอว, น ฉนฺทาธิปเตยฺโย. อิตเร ปน อธิปเตยฺยาว, นาธิปตโย อฺสฺส อตฺตนา สหชาตสฺส ฉนฺทสฺส, อิตเรสฺจ อธิปติยตฺถสฺส อภาวา. เอกสฺมึ หิ จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทีสุ จตูสุปิ วิชฺชมาเนสุ ยถาปจฺจยํ สหชาตาธิปติ ¶ เอโกว ลพฺภติ. เอวํ วีริยาธิปติยาทีสุปิ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย าตพฺโพ.
อรูปาวจรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรา ปน กุสลา มคฺคสมฺปโยคเภทโต จตุพฺพิธา. เสยฺยถิทํ – โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตํ สกทาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ อนาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตนฺติ. นนุ จตูสุปิ เจเตสุ มคฺคสมฺปโยโค สมาโน อฏฺนฺนมฺปิ มคฺคงฺคานํ สพฺพตฺถ อุปฺปตฺติโต กถํ ตตฺถ เภโทติ? อนุสยปฺปหานสงฺขาตสฺส มคฺคกิจฺจสฺส เภทโต. อนุสเย มาเรนฺโต คจฺฉตีติ หิ มคฺโค. มคฺคา หิ ยถาสกํ อนุสเย ปชหนฺติ เอว, นิมิตฺตา วุฏฺหนฺติ, ปวตฺตฺจ ฉินฺทนฺติ นามาติ วุจฺจนฺติ. นิมิตฺตนฺติ จ ปฺจกฺขนฺธา, ปวตฺตนฺติปิ เต เอว. ตํ ทุวิธํ อุปาทินฺนกํ, อนุปาทินฺนกฺจ.
ตตฺถปิ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺานุสยํ, วิจิกิจฺฉานุสยํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส, ตํสหชาตานิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตานิ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตฺจาติ ปฺจากุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ อปายภวโต เจว สุคติภวโต จ เปตฺวา สตฺต ภเว ตทวเสสโต วุฏฺาติ ¶ . ตตฺถ ยเทตํ ปมมคฺคานุปฺปตฺติยํ อุปฺปชฺชมานารหํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตปฺจจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, ตํ รูปกฺขนฺโธ, ตานิ ปฺจ จิตฺตานิ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย อิตเร ตโย ขนฺธา. อิเม อนุปาทินฺนปฺจกฺขนฺธา อนุปาทินฺนนิมิตฺตํ, อนุปาทินฺนปฺปวตฺตํ นาม. ตโต ปมมคฺโค วุฏฺาติ, ตํ ฉินฺทติ นาม. ยเทตํ อปายภเว, สุคติยฺจ เปตฺวา สตฺต ภเว ตทวเสเส จ ปมมคฺคานุปฺปตฺติยํ อายตึ อุปฺปชฺชมานารหํ กมฺมชกฺขนฺธปฺจกํ, ตํ อุปาทินฺนนิมิตฺตํ, อุปาทินฺนปฺปวตฺตํ นาม. ตโต ปมมคฺโค วุฏฺาติ, ตฺจ ฉินฺทติ นาม. ตโตว ปมมคฺโค อนุสยํ ปชหนฺโตว นิมิตฺตา วุฏฺหติ, ปวตฺตฺจ ฉินฺทติ นามาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อิตรมคฺเคสุปิ อุปาทินฺนานุปาทินฺนนิมิตฺตปฺปวตฺตํ วุฏฺานํ ฉินฺทนํ ยถานุรูปํ าตพฺพํ.
สกทาคามิมคฺโค ปน โอฬาริกกามราคานุสยํ, ปฏิฆานุสยํ, ตเทกฏฺเ จ กิเลเส, ตํสหชาตานิ จ ตถา ปวตฺตานิ จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, ทฺเว จ โทมนสฺสสหคตานีติ ฉ อกุสลจิตฺตานิ ¶ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ กามสุคติโต เปตฺวา เอกภวํ ตทวเสสโต วุฏฺาติ, ปตนุภูตาว ตํสมงฺคิโน กามราคพฺยาปาทา อธิมตฺตา, เต จ กทาจิ วิรฬาว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อนาคามิมคฺโคปิ ตาเนว ตนุสหคตกามราคปฺปฏิฆานุสยวเสน อุปฺปนฺนานิ ฉ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ กามภวโต วุฏฺาติ. อรหตฺตมคฺโค ปน รูปราคอรูปราคมานาวิชฺชานุสเย, อุทฺธจฺจํ, ตเทกฏฺเ สพฺเพ กิเลเส จ ตํสหชาตานิ จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ, อุทฺธจฺจสหคตฺจาติ ปฺจากุสลจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ, สมุคฺฆาเตนฺโต จ รูปารูปโต, สพฺพภวโตปิ ¶ วุฏฺาติ. เสสํ ปมมคฺเค วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺพํ. เอวํ อนุสยปฺปหานสงฺขาตกิจฺจเภทโต จตุนฺนํ มคฺคานํ เภโท เวทิตพฺโพ.
ตเทวํ มคฺคสมฺปโยคเภทโต จตุพฺพิธํ, ปุน ฌานงฺคสมฺปโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปฺจวิธา โหนฺติ. กถํ? ปมมคฺคสมฺปยุตฺตํ ตาว วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมชฺฌานิกํ, วิจารปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานิกํ, ปีติสุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานิกํ, สุเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ, อุเปกฺเขกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฺจมชฺฌานิกฺจาติ ปฺจวิธํ โหติ. เอวํ ทุติยมคฺคาทิสมฺปยุตฺตา จาติ วีสติวิธา โหนฺติ, เอตฺถ จ จตุกฺกนยวเสน โสฬสวิธตาปิ โยเชตพฺพา. กึ ปเนตฺถ เอวํ ฌานงฺคโยคเภทสฺส นิยามกํ การณนฺติ? สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ตสฺมึ หิ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาภูเต โสมนสฺสสหคเต อริยมคฺคา ปฺจมชฺฌานิกา น อุปฺปชฺชนฺติ, โสมนสฺสสหคตา จตุกฺกชฺฌานิกาว อุปฺปชฺชนฺติ, อุเปกฺขาสหคเต จ จตุกฺกชฺฌานิกา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุเปกฺขาสหคตา ปฺจมชฺฌานิกาว อุปฺปชฺชนฺติ.
นนุ เจตฺถ สงฺขารุเปกฺขาาณํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตตฺตา จตุกฺกปฺจมชฺฌานิกานํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาวสฺส นิยามกเหตุ, วิตกฺกาทิองฺคสมติกฺกมโต ปน เนสํ ทุติยาทิชฺฌานภาวสฺส นิยามเกน อฺเน ภวิตพฺพํ. น หิ สงฺขารุเปกฺขาาณํ วิตกฺกาทิวิกลํ อุปฺปชฺชติ. เยน ตํ นิยามกํ ภเวยฺย, กึ ตํ นิยามกการณนฺติ? ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา. รูปารูปาวจเรสุ หิ ยํ ยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตุฏฺาย เย เกจิ ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา เย มคฺเค อุปฺปาเทติ, เต สพฺเพ ตํตํฌานสทิสาว โหนฺติ. ยํ ¶ ยํ วา ปน ฌานํ, ตํสมฺปยุตฺเต จ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา เย ¶ เย มคฺเค อุปฺปาเทติ, เต จ ตํตํฌานสทิสาว โหนฺติ ภูมิวณฺณสทิสวณฺณา โคธา วิย. ตตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺคาปิ, สมาปตฺติลาภินา ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อสมฺมสิตฺวาว อุปฺปาทิตมคฺคาปิ ปมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ตํ วา สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคาปิ สพฺเพ เอกสทิสา ปมชฺฌานิกาว โหนฺติ. น หิ โลกุตฺตรมคฺโค อปฺปนํ อปฺปตฺโต นาม อตฺถิ. ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา วา ตตฺถ คเต ธมฺเม สมฺมสิตฺวา วา อุปฺปาทิตมคฺคา ยถากฺกมํ จตุรงฺคิกา, ติวงฺคิกา, ทุวงฺคิกา จ โหนฺติ. ปฺจมชฺฌานํ, ปน อารุปฺปชฺฌานานิ จ ปาทกํ กตฺวา วา ตตฺถ คเต ธมฺเม สมฺมสิตฺวา วา อุปฺปาทิตมคฺคา อุเปกฺเขกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกาว โหนฺติ. เอเตสฺจ ปฺจนฺนํ ฌานิกานมฺปิ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ โหติ อุเปกฺขาสหคตาปิ, วุฏฺานคามินี ปน วิปสฺสนา จตุกฺกชฺฌานิกานํ โสมนสฺสสหคตา โหติ. ปฺจมชฺฌานิกานํ ปน อุเปกฺขาสหคตาวาติ ตเทว ปาทกชฺฌานํ, สมฺมสิตชฺฌานํ วา นิยามกการณนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปมชฺฌานิเกสุ ตาว จตูสุ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตธมฺเมสุ เปตฺวา กรุณามุทิตา สตฺตตึส ธมฺมา โหนฺติ. วิรติโย ปเนตฺถ นิยตา, ปาฬิยฺจ (ธ. ส. ๒๗๗) รูเปน นิทฺทิฏฺา, ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโร เยวาปนกาติ เวทิตพฺพา.
สงฺคหวาเร ปน โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปุพฺเพ สงฺคหิตาวเสสานํ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโพชฺฌงฺคานํ วเสน อติเรกา จตฺตาโร สงฺคหา เวทิตพฺพา. ปมชฺฌานิกมคฺคสมฺปยุตฺเตสุ หิ ธมฺเมสุ สติ อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ, สา วิสยเภเทน จตุพฺพิธา, อิตเร อสฺสติปฏฺานาติ สพฺเพว ¶ เต ทฺวิธา โหนฺติ. ตถา วีริยํ ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานํ, ตํ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิธํ, อิตเร อสมฺมปฺปธานาติ. ตถา ฉนฺโท วีริยํ จิตฺตํ อโมโหติ จตฺตาโร ธมฺมา อิชฺฌนกฏฺเน ยถากฺกมํ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยจิตฺตวีมํสิทฺธิปาโท’’ติ นาเมน ‘‘อิทฺธิปาทา’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร ‘‘อนิทฺธิปาทา’’ติ. ตถา สติ อโมโห วีริยํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สมาธิ ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม สตฺต ธมฺมา พุชฺฌนฏฺเน ยถากฺกมํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ วุจฺจนฺติ, อิตเร อโพชฺฌงฺคาติ เอวํ จตฺตาโร สงฺคหา.
เสสํ สพฺพํ ลกฺขณาทิโต ปฏฺาย สฺุตวารปริโยสานํ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตสทิสเมว ¶ , เกวลํ ปน มคฺคงฺคสงฺคเห ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (ธ. ส. ๓๓๗) ปทภาชนีเย สรูเปเนว นิทฺทิฏฺํ, อินฺทฺริยสงฺคเห ปฺินฺทฺริยฏฺาเน ปมมคฺคสฺส อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ คเหตฺวา อิตรมคฺคานํ อฺินฺทฺริยํ คเหตฺวาว อฏฺินฺทฺริยนฺติ อฏฺินฺทฺริยตา, สพฺพตฺถ โลกุตฺตรตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ปมชฺฌานิกา จตฺตาโร มคฺคา.
ตถา ทุติยชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิตกฺกาภาโว, สงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตา, สตฺตงฺคมคฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ปมชฺฌานิกสทิสเมว. ทุติยชฺฌานิกมคฺคา.
ตถา ตติยชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส วิจาราภาโว, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ ทุติยชฺฌานิกสทิสเมว. ตติยชฺฌานิกมคฺคา.
ตถา จตุตฺถชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ ธมฺมุทฺเทเส ปีติยา อภาโว, โกฏฺาสวาเร ทุวงฺคิกชฺฌานตา, ฉฬงฺคิกโพชฺฌงฺคตา ¶ จ วิเสโส, เสสํ ตติยชฺฌานิกสทิสเมว. จตุตฺถชฺฌานิกมคฺคา.
ตถา ปฺจมชฺฌานิเกสุปิ เกวลํ สพฺพตฺถ เวทนาปริวตฺตนเมว วิเสโส, เสสํ จตุตฺถชฺฌานิกสทิสเมว. ปฺจมชฺฌานิกมคฺคา. เอวํ ธมฺมุทฺเทสาทิโต วินิจฺฉโย.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน สพฺเพปิ โลกุตฺตรกุสลา อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณาว, ตสฺมา น ตโต เนสํ เภโท, ปฏิปทาทิเภทโต ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปจฺเจกํ เภโท เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ โย นามรูปปริคฺคหโต ปฏฺาย กิลมนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ทุกฺเขน กสิเรน กิเลเส วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส, โส วิปสฺสนาปริวาสํ วาเสนฺโต จิเรน มคฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิฺา โหติ. อิมินา นเยน อิตรา ติสฺโสปิ ปฏิปทาภิฺาโย เวทิตพฺพา. ยถา จ ปฏิปทาทิเภทโต, เอวํ วิโมกฺขเภทโตปิ ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติ – สฺุตวิโมกฺโข อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ.
ตตฺถ สฺุตนฺติ, อปฺปณิหิตนฺติ จ โลกุตฺตรมคฺคสฺส นามํ. โส หิ อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภติ. กถํ? อิธ ภิกฺขุ วิปสฺสนากมฺมฏฺานิโก อาทิโต ปฏฺาย ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติวิธํ อนุปสฺสนํ อาโรเปตฺวา ¶ สมฺมสนฺโต วิจรติ, สจสฺส วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา เตภูมเก สงฺขาเร อนตฺตโต วิปสฺสติ, อยํ อตฺตสฺุตาทสฺสนฏฺเน สฺุตา นาม โหติ. สเจ ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อยํ ตณฺหาปณิธิรหิตฏฺเน อปฺปณิหิตา นาม โหติ, ตา อุโภปิ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺส ยถากฺกมํ สฺุตมคฺโค ¶ อปฺปณิหิตมคฺโคติ นามํ เทนฺติ. เอวํ อาคมนโต นามลาโภ เวทิตพฺโพ. นนุ สุตฺตนฺเตสุ สเจ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อนิจฺจโต ปสฺสติ, ตสฺสา วเสน มคฺโค อนิมิตฺตวิโมกฺโข โหตีติ กตฺวา ตโย วิโมกฺขา กถิตาติ? สจฺจํ, อปิ จ โข ปริยายโต กถิตา, นิปฺปริยายโต ปน สยมฺปิ สนิมิตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทฺเว เอว วิโมกฺขา โหนฺตีติ. ติสฺโสปิ หิ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ, สุขนิมิตฺตฺจ อุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺตโวหารํ ลภนฺติ, ติสฺโสปิ นิมิตฺตภูเตสุ ขนฺเธสุ จรณโต สนิมิตฺตาว, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นิปฺปริยายโต อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. ยสฺมา ปน มคฺโค สยํ ราคาทีหิ สฺุโ, ราคาทินิมิตฺตปณิธิรหิโต จ, ตสฺมา สคุเณเนว สฺุตนามํ, อปฺปณิหิตนามฺจ ลภติ. เอวมสฺส สคุณโต นามลาโภ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ, สงฺขาเรหิ จ สฺุตฺตา, ราคาทินิมิตฺตปณิธิรหิตตฺตา จ ‘‘สฺุตํ, อนิมิตฺตํ, อปฺปณิหิต’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา ตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ‘‘สฺุโต, อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิโต’’ติ จ นามํ ลภติ. เอวํ อารมฺมณโต นามลาโภ เวทิตพฺโพ.
เตสุ อิธ อาคมนโตว มคฺโค นามํ ลภติ, น สคุณโต, นาปิ อารมฺมณโต, สคุณารมฺมณโต นามลาภสฺส สุตฺตนฺเตสุ ปริยายเทสิตตฺตา. เตเนว เหตฺถ มคฺคานํ สคุณารมฺมณโตปิ อนิมิตฺตวิโมกฺขตํ อคฺคเหตฺวา สฺุตอปฺปณิหิตวิโมกฺขตาว อาคมนโต วุตฺตา, ตฺจาคมนํ ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ, มคฺคาคมนฺจ. ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโต มคฺโค จ สฺุตาทินามํ ลภติ, มคฺคาคมนโต จ ลภเตว, อิธ ปน มคฺคสฺส อธิปฺเปตตฺตา ¶ วิปสฺสนาคมนโตว เวทิตพฺพํ. เอวํ วิโมกฺขเภทโต ปจฺเจกํ ทฺวิธา โหนฺติ. เอวํ วิสยาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย.
โลกุตฺตรกุสลธมฺมา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ โมหวิจฺเฉทนิยา นาม
อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย
‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนา.
อกุสลปทตฺโถ
โลภมูลวณฺณนา
อกุสลา ¶ ปน ธมฺมา ภูมิโต เอกวิธา กามาวจราว, สมฺปโยคโต ปน มูลวเสน ติวิธา โหนฺติ โลภมูลา โทสมูลา โมหมูลาติ. ตตฺถ โลภมูลา อฏฺวิธา โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ, อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารนฺติ.
ตตฺถ อิฏฺารมฺมเณ โลภพหุลตาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, อสทฺธมฺมสวนอกลฺยาณมิตฺตตาทีหิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตตา จ เวทิตพฺพา. ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติอาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺตึ ¶ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขนานุสฺสาหิเตน, ตทา ตติยํ. ยทา สมุสฺสาหิเตน, ตทา จตุตฺถํ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม, อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตตา โหติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อยํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย.
ธมฺมุทฺเทสโต ปน ปมากุสเล ตาว นิยตา ปาฬิยํ สรูเปนาคตา โสฬส, เยวาปนกวเสน จตฺตาโรติ วีสติ ธมฺมา โหนฺติ. กถํ? ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ เอกคฺคตา ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโห มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปนาคตา โสฬส ธมฺมา, ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโรติ. ปทภาชนีเย ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ‘‘ผสฺสปฺจกํ ฌานงฺคปฺจกํ วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตวเสน อินฺทฺริยานิ ปฺจ, มิจฺฉาทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสมาธิวเสน มคฺคงฺคานิ จตฺตาริ, วีริยสมาธิอหิริกาโนตฺตปฺปวเสน พลานิ จตฺตาริ, โลโภ โมโหติ ทฺเว มูลานิ, อภิชฺฌา มิจฺฉาทิฏฺีติ ทฺเว กมฺมปถานิ, อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ ¶ โลกนาสทุกํ, สมโถ ปคฺคาโห อวิกฺเขโป จาติ เอวํ สรูเปนาคตานํ ทฺวตฺตึสธมฺมานํ โสฬสสุ เอว สมวโรโธ, สวิภตฺติกาวิภตฺติกเภโท จ กามาวจรปมกุสเล วุตฺตานุสารโต าตพฺโพ. อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทิวิภาคโต ปน น หิรียตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกฺกํ, น โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกฺกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา, อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ ¶ วา, เสสํ หิริโอตฺตปฺปานํ วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํ.
ลุพฺภติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. โส อารมฺมณคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค วิย, สฺโชนียธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน. ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที วิย มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺพฺโพ.
มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. โส จิตฺตสฺส อนฺธการลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺาโน, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺพฺโพ.
มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
อุทฺธตภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ, อนวฏฺานรสํ, ภนฺตตาปจฺจุปฏฺานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺโพ. เสโส ปเนตฺถ สฺุตวารปริโยสาโน สพฺโพปิ วินิจฺฉโย กุสลาธิกาเร วุตฺตานุสารโต เวทิตพฺโพ. เกวลํ สงฺคหวาเร ปาฬิยํ อาคตวเสน ¶ ปฺจินฺทฺริยตา, จตุรงฺคมคฺคตา, จตุพฺพิธพลตา, ทฺเวเหตุตา, สพฺพตฺถ อกุสลภาโว จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ปมากุสลํ นิฏฺิตํ.
ยถา ¶ จ ปเม, เอวํ ทุติเยปิ สสงฺขารตา, เยวาปนเกสุ ถินมิทฺธานํ สมฺภโว, นิยตตา จ วิเสโส. ตตฺถ ถินนตา ถินํ, มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสาหนสํสีทนตา, สตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วา, อุภยมฺปิ อรติตนฺทิวิชมฺภิกาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. ทุติยํ.
ตติเย สพฺโพปิ วินิจฺฉโย ปมากุสเล วุตฺตนโยว. เกวลํ ทิฏฺิยา อภาโว, เยวาปนเกสุ มานสฺส สมฺภโว, อนิยตตา จ, สงฺคหวาเร ติวงฺคิกมคฺคตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. ตตฺถ มฺตีติ มาโน. โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺพฺโพ. ตติยํ.
ยถา จ ตติเย, เอวํ จตุตฺเถปิ. ถินมิทฺธฺเจตฺถ สสงฺขารตา จ อธิกา, เสสํ ตาทิสเมว. จตุตฺถํ.
ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ โสมนสฺสฏฺาเน อุเปกฺขาสมฺภโว, ปีติยา จ อภาโว, ตโต เอว สงฺคหวาเร จตุรงฺคชฺฌานตา จ วิเสโส, เสสํ สพฺพํ ปมทุติยตติยจตุตฺถจิตฺตสทิสเมว.
โลภมูลา นิฏฺิตา.
โทสมูลวณฺณนา
โทสมูลา ปน ทฺวิธา โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ, ตถา สสงฺขารํ. เอวํ สมฺปโยคโต. ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ปเม ตาว ปมากุสเล วุตฺเตสุ ปีติโลภทิฏฺิโย วชฺเชตฺวา โทสํ ¶ , เยวาปนเกสุ อนิยตานิ ¶ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ, โสมนสฺสฏฺาเน โทมนสฺสฺจ ปกฺขิปิตฺวา เอกวีสติ ธมฺมา โหนฺติ. เยวาปนกา เจตฺถ สตฺต. ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน, วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ. อิสฺสายนา อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา, ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา, สฺโชนนฺติ ทฏฺพฺพา. มจฺเฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสฺเว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, กฏุกฺจุกตาปจฺจุปฏฺานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺพฺพํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺพฺพํ. สงฺคหวาเร ทุกฺเขน สทฺธึ จตุรงฺคชฺฌานตา, โทมนสฺเสน ปฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, โทสโมหวเสน ทฺวิเหตุกตา จ เวทิตพฺพา. เสโส ปน สพฺโพ วินิจฺฉโย ปมากุสเล วุตฺตสทิโส เอว. ยถา จ ปเม, เอวํ ทุติเยปิ, สสงฺขารตา ปน ถินมิทฺเธหิ สทฺธึ นวเยวาปนกตา จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
โทสมูลา นิฏฺิตา.
โมหมูลวณฺณนา
โมหมูลาปิ ทฺวิธา อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, ตถา อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตนฺติ. ตตฺถ ปเม ธมฺมุทฺเทสโต ตาว ผสฺสปฺจกํ วิตกฺโก วิจาโร วีริยํ เอกคฺคตา ชีวิตํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โมโห วิจิกิจฺฉาติ สรูเปนาคตา จุทฺทส ¶ , อุทฺธจฺจํ มนสิกาโรติ เยวาปนกา ทฺเว จาติ โสฬส ธมฺมา โหนฺติ, เอกคฺคตา เจตฺถ จิตฺตฏฺิติมตฺตา, อินฺทฺริยมคฺคพลภาวํ น สมฺปาปุณาติ. ตโต เอว สงฺคหวาเร สมาธึ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาย สทฺธึ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ, ทฺเว ¶ มคฺคงฺคานิ, ตีณิ พลานิ โหนฺติ. โมโห ปเนตฺถ เอโกว เหตุ. เสโส ปเนตฺถ สพฺโพ วินิจฺฉโย วุตฺตนโย เอว.
ตตฺถ วิคตา จิกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสภาวปจฺจุปฏฺานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา, ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา. ยถา จ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต, เอวํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตปิ. เกวลํ วิจิกิจฺฉาย อภาโว, อธิโมกฺขสฺส จ ภาโว, ตโต เอว พลวตรสมาธิตา, เตเนว สงฺคหวาเร สมาธินา สทฺธึ ปฺจินฺทฺริยตา, ติวงฺคิกมคฺคตา, จตุพฺพลตา จ โหติ. อุทฺธจฺจฺเจตฺถ สรูเปเนว นิทฺทิฏฺํ, อธิโมกฺขมนสิการา ทฺเว เยวาปนกวเสนาติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว. อิมานิ ปน ทฺเว จิตฺตานิ นานาวิสเย, เอกวิสเย จ อสณฺหนโต ปวฏฺฏนกานิ. อุทฺธจฺจสหคตํ หิ ลทฺธาธิโมกฺขตาย ลทฺธปติฏฺํ เอการมฺมเณเยว ปติฏฺาย ปติฏฺาย ปวฏฺฏติ จตุรสฺสมณิ วิย, อิตรํ นานารมฺมเณสุ วฏฺฏมณิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อุทฺธจฺจสหคตฺจ เปตฺวา เสสา เอกาทส ปฏิสนฺธึ ชเนนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปเนเต ทฺวาทสปิ วตฺถารมฺมณวเสน ตาว ฉพฺพิธา โหนฺติ. เตสุ โลภโมหมูลา ปน ทส ปฺจทฺวาเร หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว, มโนทฺวาเร นิสฺสาย วา อนิสฺสาย วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ฉพฺพิธา. ตถา โทสมูลา นิสฺสาเยว ปน ปวตฺตนฺติ. โลภมูลา ปน ¶ อทินฺนาทานกามมิจฺฉาจารมุสาวาทเปสฺุสมฺผปฺปลาปาภิชฺฌาสงฺขาตานํ ฉนฺนํ กมฺมปถานํ วเสน ฉพฺพิธา. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา ปเนตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิวเสนาปีติ สตฺตวิธา โหนฺติ. โทสมูลา ปน ปาณาภิปาตาทินฺนาทานมุสาวาทเปสฺุผรุสสมฺผปฺปลาปพฺยาปาทวเสน สตฺตวิธา โหนฺติ. ทสนฺนมฺปิ ปเนสํ ทฺวารกมฺมวเสน เจว วีมํสาวชฺชิตาธิปติตฺตยวเสน จ กุสเล วุตฺตนเยน วิภาโค เวทิตพฺโพ. เอกนฺตหีนตฺตา หีนตฺติกเภโท นตฺถิ. อารมฺมณาธิปติ ปเนตฺถ โลภมูเลสุ เอว, น อิตเรสุ, โมหมูเลสุ ปน สหชาตาธิปติปิ นตฺถิ, ตถา กมฺมปถเภโทปิ. น หิ ปวฏฺฏมานํ กฺจิ อธิปตึ กโรติ. โทโส วา สวิสยํ, วิจิกิจฺฉาจิตฺตฺจ ปฏิปตฺติมนฺตรายกรตฺเตน ทุจฺจริตเหตุภูตมฺปิ ปาณาติปาตาทีนํ โทสโลภมูลจิตฺเตเหว สนฺนิฏฺาปนิยโต กมฺมปถเภทํ น คจฺฉติ, ปุพฺพภาเค เอว ปน เหตุ โหติ. เตเนวสฺส อปายเหตุตา ปมมคฺควชฺฌตาติ ทฏฺพฺพํ. อตีตาทิเภทโต ปน ทฺวาทสนฺนํ ปจฺเจกมนนฺตตา, เสโส จ วินิจฺฉโย กุสลาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
อกุสลา ธมฺมา นิฏฺิตา.
อพฺยากตปทตฺโถ
อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
อพฺยากตา ¶ ปน ธมฺมา ชาติโต จตุพฺพิธา วิปากกิริยรูปนิพฺพานวเสน. ตตฺถ วิปากาพฺยากตา ธมฺมา ชาติโต จ ทฺวิธา โหนฺติ กุสลากุสลวิปากวเสน. ตตฺถ กุสลวิปากา ภูมิโต จตุพฺพิธา กามรูปารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวเสน. ตตฺถ กามาวจรวิปากา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธา. ตตฺถ อโลภาทิสหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกา. เต สมฺปโยควตฺถารมฺมณาทิเภทโต ¶ อฏฺวิธา. เสยฺยถิทํ – อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิฺาณํ, สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตา จาติ. จกฺขุวิฺาณาทีนิ หิ จตฺตาริ จกฺขุปสาทาทีสุ จตูสุ อุปาทายรูเปสุ อุปาทายรูปานํ ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส ปิจุปิณฺเฑ ปิจุปิณฺฑสฺเสวาติทุพฺพลตาย อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ. กายวิฺาณํ ปน กายินฺทฺริเย โผฏฺพฺพภูตตฺตยฆฏฺฏนานิฆํสสฺส อธิกรณิมตฺถเก ปิตปิจุปิณฺเฑ กูฏปหารสฺเสว พลวตาย ปสาทนิสฺสเยสุปิ ภูเตสุ ปฏิฆาตสมฺภวโต สุขสหคตํ โหติ, มโนธาตุ อตฺตโน คหณทุพฺพลตาย อติอิฏฺเปิ อุเปกฺขาสหคตาว, มโนวิฺาณธาตุ ปน อติอิฏฺเ โสมนสฺสสหคตา, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตาติ อยํ สมฺปโยคโต วินิจฺฉโย.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน จกฺขุวิฺาเณ ตาว ผสฺสปฺจกํ, เอกคฺคตา, ชีวิตนฺติ สรูเปนาคตา สตฺต, เยวาปนกวเสน มนสิกาโร เอโก จาติ อฏฺ ธมฺมา โหนฺติ. สงฺคหโต ปเนตฺถ ขนฺธายตนธาตุอาหารินฺทฺริยวเสน ปฺเจวสงฺคหา. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห, มโน อุเปกฺขาชีวิตินฺทฺริยวเสน อินฺทฺริยสงฺคโห จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอตฺถ จ วิชฺชมานาปิ เวทนา ฌานงฺคตํ น คจฺฉติ, อินฺทฺริยํ ปน โหติ. เอกคฺคตา อินฺทฺริยมคฺคงฺคพลภาวมฺปิ น คจฺฉติ อติทุพฺพลตฺตา. วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานํ, เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค, พลฺจ. ยถา เจตฺถ, เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาเณสุปิ. เกวลํ ปน สงฺคหวาเร โสตวิฺาณธาตุอาทิวเสน ธาตุสงฺคโห, กายวิฺาเณ เวทนาปริวตฺตนฺจ วิเสโส. ยถา ¶ เจตฺถ, เอวํ มโนธาตุยาปิ. เกวลํ ปน วิตกฺกวิจารา ทฺเว เยวาปนกา จ อธิโมกฺโขติ ตโย ธมฺมา อธิกา. สงฺคหวาเร มโนธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห, วิตกฺกวิจารุเปกฺเขกคฺคตาหิ จตูหิ ฌานงฺคสงฺคโห จ วิเสโส. ปาฬิยํ ปเนตฺถ กิฺจาปิ ฌานงฺคสงฺคโห ¶ น อุทฺธโฏ, ตถาปิ สวิตกฺเกสุ นิยเมน ฌานงฺคตาสมฺภวโต คเหตพฺโพว. ยถา เจตฺถ, เอวํ มโนวิฺาณธาตุทฺวเยปิ. โสมนสฺสสหคตตาย ปเนตฺถ ปีติ อธิกา, สงฺคหวาเร จ ปฺจงฺคชฺฌานตา, เวทนาปริวตฺตนํ, อุภยตฺถาปิ มโนวิฺาณธาตุธมฺมธาตุวเสน ธาตุสงฺคโห จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปฺจ ยถากฺกมํ จกฺขาทิเอเกกเมว วตฺถุํ นิสฺสาย ปจฺจุปฺปนฺเน, อิฏฺเ จ รูปาทิเอเกการมฺมเณ เอว กิริยมโนธาตุอนนฺตรํ อาโลกากาสวายุชลปถวีสหการีนิ ปสาทกาทีนิ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจานิ สาธยมานานิ จกฺขุทฺวาราทีสุ เอเกกสฺมึ เอว วิปจฺจนฺติ. เอวเมเตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณกิจฺจานิ วิสุํ นิยตานิ. านํ ปน เตสํ ปฺจนฺนมฺปิ เอกเมว, เตน เนสํ น เภโท. มโนธาตุ ปน หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว ปจฺจุปฺปนฺเนสุ รูปาทีสุ ปฺจสุปิ อารมฺมเณสุ ปฺจวิฺาณานนฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตติ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ ปน หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยว อติอิฏฺเ ปจฺจุปฺปนฺเน ปฺจารมฺมเณ วิปากมโนธาตุอนนฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ฉสุปิ ทฺวาเรสุ ฉสุ พลวกามาวจรารมฺมเณสุ อตีตาทีสุ ชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณกิจฺจฺจ สาธยมานา วิปจฺจติ. เอวเมติสฺสา ทฺวารารมฺมณกิจฺจฏฺานานิ อนิพทฺธานิ, ตโต เตหิ เภโท โหติ, วตฺถุ ปน ตตฺเถว นิพทฺธํ, ตโต น เภโท, เอวมุเปกฺขาสหคตายปิ. เกวลํ ¶ ปเนสา ทฺวารวินิมุตฺตาปิ หุตฺวา สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิรชจฺจุมฺมตฺตกาทีนํ ปฏิสนฺธิกาเล ปุริมจุติจิตฺตานนฺตรํ กมฺมพเลโนปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ อฺตรํ อตีตาทิเภทํ ฉพฺพิธมฺปิ กามาวจรารมฺมณมารพฺภ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ, ตทนนฺตรโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจฺจ, วุตฺตนเยน สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธยมานา อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ วิปจฺจตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
เอตฺถ จ วธพนฺธาทิวสปฺปวตฺเต อนิฏฺารมฺมเณ ขนฺติปฏิสงฺขานาทิวเสน กุสลุปฺปตฺติโต ตนฺนิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิอาทิวิฺาณานํ กมฺมนิมิตฺตฺเจ อารมฺมณํ โหติ, อนิฏฺเเนว เตน ภวิตพฺพํ. เอวํ อิฏฺวิสเย อุปฺปนฺนานํ กุสลวิปากานํ อนิฏฺารมฺมเณสุ อนุปฺปตฺติโต กมฺมคตินิมิตฺตเมว เตสํ อารมฺมณํ โหตีติ วิฺายติ. วิจาเรตฺวา ยถา อวิโรโธ โหติ, ตถา คเหตพฺพํ. เอวํ อิฏฺวิสเย อุปฺปนฺนกุสลโต นิพฺพตฺตานมฺปิ ปฏิสนฺธิอาทิวิฺาณานํ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตาย ¶ อวิโรโธ าตพฺโพ. อตีตาทิเภทโต ปน อฏฺนฺนมฺปิ ปจฺเจกมนนฺตรตา เหฏฺา วุตฺตนเยน คเหตพฺพา.
อเหตุกกุสลวิปากา นิฏฺิตา.
สเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา, เต สมฺปโยคโต กามาวจรกุสลา วิย อฏฺวิธา. โสมนสฺสาณาทิสมฺปโยโค ปเนตฺถ อาคมนาทิโต เวทิตพฺโพ. ติเหตุกํ หิ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ โสฬส วิปากานิ เทติ, ทุเหตุกํ ปน กุสลํ ทุเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิโย ทตฺวา ปวตฺเต ฉสุ ทฺวาเรสุ ติเหตุกรหิตานิ ¶ ทฺวาทส วิปากานิ เทติ. อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาโว ปเนตฺถ ปจฺจยวิเสสโตปิ โหติ. พลวปจฺจเยนาปิ หิ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ โหติ, ทุพฺพเลนาปิ อิตรํ. เกจิ ปน อสงฺขาริเกน สสงฺขารวิปากานํ, สสงฺขาริเกน จ อสงฺขาริกานํ อุปฺปตฺตึ น อิจฺฉนฺติ. ยสฺมา ปเนตานิ ปฏิสนฺธิทายกโต อฺเนาปิ กมฺเมน ปวตฺเต อกุสลวิปากานิ ปวตฺตนฺติ, ปฏฺาเน จ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒) วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ปุคฺคลสฺส สุคติยํ ปวตฺเต สเหตุกานิปิ วิปากานิ ปวตฺตนฺติ. ทุคฺคติยํ, ปน รูปาวจรภูมิยฺจ อเหตุกาเนว ปวตฺตนฺติ. เตสุปิ อติอิฏฺเ อารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตานีติ เอวํ อาคมนาทิโต สมฺปโยคเภโท เวทิตพฺโพ.
ธมฺมุทฺเทสาทิโต ปน ยาว สฺุตวารปริโยสานา กามาวจรกุสลสทิโสว สพฺโพ วินิจฺฉโย, เกวลฺเจตฺถ เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา น สนฺติ สตฺตารมฺมณตฺตา. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา. วิรติโยเปตฺถ โลกิเยสุ เอกนฺตกุสลสภาวตฺตา น สนฺติ. ‘‘ปฺจสิกฺขาปทา กุสลา เอวา’’ติ (วิภ. ๗๑๕ อาทโย) หิ วุตฺตํ. ผสฺสาทโย เจตฺถ ¶ วิปากตฺตา อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหสนฺตา, กุสลา ปน มุขํ วิย สอุสฺสาหา. สงฺคหวาเร จ ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ, อยํ วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมว.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปน ยฺวายํ กุสเลสุ กมฺมทฺวารปฺุกิริยาธิปตีหิ เภโท วุตฺโต, โส อิธ นตฺถิ อวิฺตฺติชนกโต, อวิปากธมฺมโต, ตถา อปฺปวตฺติโต จ. หีนตฺติกเภโท ปน อตฺถิ หีนมชฺฌิมปฺปณีตานํ กุสลานํ วิปากตฺตา ¶ , ตถา ทฺวารารมฺมณาทิเภโท. เอเต หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ทฺวารวินิมุตฺตา หุตฺวา เทวมนุสฺเสสุ ทฺวิเหตุกติเหตุกานํ เหฏฺา วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ, ฉทฺวาเร ฉสุ อารมฺมเณสุ ตทารมฺมณกิจฺจฺจ สาธยมานา เอวํ จตูสุ าเนสุ วิปจฺจนฺติ. เอวเมเตสํ ทฺวารารมฺมณกิจฺจฏฺานานิ อนิพทฺธานิ, ตโต เตหิ เภโท โหติ. วตฺถุ ปน ตตฺเถว นิพทฺธํ, ตโต น เภโท. อตีตาทิเภทโต ปเนตฺถาปิ อนนฺตตา วุตฺตนยา เอวาติ.
กามาวจรสเหตุกกุสลวิปากา นิฏฺิตา.
รูปาวจรวิปากวณฺณนา
รูปาวจรวิปากาปิ สมฺปโยคเภทโต อตฺตโน กุสลา วิย ปฺจวิธา โหนฺติ. สพฺโพ เจตฺถ วินิจฺฉยเภโท กุสเล วุตฺตนโย เอว. วิปากภาวโต ปเนตฺถ ยถา หตฺถิอาทีนํ ฉายา ตํสทิสา, เอวํ กุสลาคมนโต จ ฌานงฺคาทิสมฺปยุตฺตธมฺมสมาโยโค, ปฏิปทาทิเภโท จ โหติ. อปิเจตฺถ ติวิธาย ปมชฺฌานภูมิยา ปมชฺฌานวิปากา, ตถา ทุติยชฺฌานภูมิยา ทุติยชฺฌานวิปากา ตติยชฺฌานวิปากา จ, ตติยชฺฌานภูมิยา จตุตฺถชฺฌานวิปากา, เวหปฺผลปฺจสุทฺธาวาสวเสน ฉพฺพิธาย จตุตฺถชฺฌานภูมิยา ปฺจมชฺฌานวิปากา จ วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ สาธยมานา หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ทฺวารวินิมุตฺตาว กมฺมนิมิตฺตสงฺขาตปฺตฺตารมฺมณา หุตฺวา วิปจฺจนฺตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
รูปาวจรวิปากา นิฏฺิตา.
อรูปาวจรวิปากวณฺณนา
เอวํ ¶ อรูปาวจรวิปากาปิ อารมฺมณเภทโต อตฺตโน กุสลา วิย จตุพฺพิธา โหนฺติ. วินิจฺฉโย จ สพฺโพ กุสเล ¶ วุตฺตนโยว. กุสลโต เจตฺถ วิเสโส รูปาวจรวิปาเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปเนตฺถ กมฺมนิมิตฺตภูตปฺตฺตารมฺมโณ อากาสานฺจายตนวิปาโก ปมารุปฺปภูมิยํ, ตถา มหคฺคตารมฺมโณ วิฺาณฺจายตนวิปาโก ทุติยารุปฺปภูมิยํ, กมฺมนิมิตฺตภูตปฺตฺตารมฺมโณ อากิฺจฺายตนวิปาโก ตติยารุปฺปภูขิยํ, มหคฺคตารมฺมโณ เนวสฺานาสฺายตนวิปาโก จตุตฺถารุปฺปภูมิยฺจ อวตฺถุกา วุตฺตนเยน ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ สาธยมานาว ปวตฺตนฺตีติ อยเมว วิเสโส.
อรูปาวจรวิปากา นิฏฺิตา.
โลกุตฺตรวิปากวณฺณนา
ตถา โลกุตฺตรวิปากาปิ อตฺตโน กุสลา วิย ตํตํมคฺคผลตฺตา จตุพฺพิธา, ฌานงฺคโยคเภทโต ปจฺเจกํ ปฺจ ปฺจ กตฺวา วีสติวิธาว โหนฺติ. วินิจฺฉโย เจตฺถ กุสเล วุตฺตนโยว. เกวลํ สงฺคหวาเร โสตาปตฺติมคฺคผลํ สกทาคามิมคฺคผลํ อนาคามิมคฺคผลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อฺินฺทฺริยํ, อรหตฺตผลสฺส จ อฺาตาวินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยฏฺาเน คเหตฺวา อฏฺินฺทฺริยตา, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิโพธิปกฺขิยธมฺมา, ปฏิปทาทิเภโท จ มคฺคาคมนวเสเนว โหตีติ เวทิตพฺโพ. อธิปติเภโทเปตฺถ ลพฺภติ. โลกุตฺตรกุสลา หิ อตฺตโน ผลานํ อนนฺตรุปฺปตฺติโต, ชวนวุตฺติโต จ อธิปตึ วิธาตุํ สกฺโกนฺติ, โลกิยา ปน วิปรีตโต น สกฺโกนฺติ. เตนาหุ โปราณา ‘‘วิปาเก อธิปตี นตฺถิ เปตฺวา โลกุตฺตร’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๕๐๕). วิโมกฺขเภทโต ปเนเต มคฺคาคมนโต ติวิธา โหนฺติ สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสน. มคฺคา หิ วิปสฺสนาคมนโต ‘‘สฺุโต อปฺปณิหิโต’’ติ ทฺเว นามานิ ลภิตฺวา สคุณารมฺมณโต ปริยาเยน ¶ อนิมิตฺตาติปิ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรผลานํ นิปฺปริยายโต ตีณิปิ นามานิ เทนฺติ. อปรภาเค ปน ผลสมาปตฺติภูตานํ น เทนฺติ. ตตฺถ วิปสฺสนาคมนโตว มคฺเค วุตฺตนเยน ¶ ทุวิโธ นามลาโภ เวทิตพฺโพ. เต จ น มคฺคา วิย เอกจิตฺตกฺขณิกา, มคฺควีถิยํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ สกลมฺปิ ทิวสํ อปฺปนาชวนวเสเนว นิรนฺตรํ มหคฺคตชวนานิ วิย ปวตฺตนฺตีติ อยํ วิเสโส.
โลกุตฺตรวิปากา นิฏฺิตา.
อกุสลวิปากา ปน กามาวจราว, โลภาทิสมฺปยุตฺตเหตุ อภาวโต อเหตุกา เอว จ โหนฺติ. เต สมฺปโยคโต อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิฺาณํ, ตถา โสตฆานชิวฺหาวิฺาณานิ, ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, ตถา มโนวิฺาณธาตูติ สตฺตวิธา. วินิจฺฉโย ปเนส สพฺพตฺถ ตาทิสาเหตุกกุสลวิปาเกสุ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ ปนานิฏฺารมฺมณตา, กายวิฺาณสฺส ทุกฺขสหคตตา, อุเปกฺขาสหคตมโนวิฺาณธาตุยา อุทฺธจฺจวชฺชิตากุสลปจฺจยา จตูสุ อปาเยสุ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจานิ, สุคติยฺจ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจานิ จ สาธนวเสน ปวตฺติ จ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
อกุสลวิปากา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ วิปากาพฺยากตา.
อเหตุกกิริยาวณฺณนา
กิริยาพฺยากตา ปน กามรูปารูปาวจรวเสน ติวิธา. ตตฺถ กามาวจรกิริยา อเหตุกา สเหตุกาติ ทุวิธา. ตตฺถ สหชาตเหตุวิรหิตา อเหตุกา. ตา ¶ สมฺปโยคาทิโต ติวิธา อุเปกฺขาสหคตา มโนธาตุ, โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ, ตถา อุเปกฺขาสหคตาติ. กิริยาติ กรณมตฺตํ, กิจฺจมตฺตนฺติ อตฺโถ. สพฺเพสุเยว หิ กิริยจิตฺเตสุ ยํ อาวชฺชนกิจฺจทฺวยํ, ตํ อชวนวุตฺติโต โมฆปุปฺผํ วิย. ยํ ชวนวุตฺติกํ, ตํ นิรานุสยสนฺตานปฺปวตฺติโต ฉินฺนมูลรุกฺขปุปฺผํ วิย อผลํ โหติ. ตํตํอาวชฺชนชวนกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา ปน กิจฺจมตฺตตํ อุปาทาย ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ มโนธาตุยา วิปากมโนธาตุยํ วุตฺตนเยน ¶ สพฺโพ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปน ปฺจทฺวาเร อิฏฺเสุ วา อนิฏฺเสุ วา ปฺจารมฺมเณสุ ปฺจปสาเท ฆฏฺฏิเตสุ อุปฺปนฺนภวงฺคุปจฺเฉทานนฺตรํ ตเมว ปฺจารมฺมณมารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาเยวาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา ปฺจสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตตีติ อยํ วิเสโส.
มโนวิฺาณธาตุทฺวยมฺปิ ยถากฺกมํ กุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยสทิสํ, วีริยํ ปเนตฺถ อธิกํ, วีริยูปตฺถมฺโภว สมาธิ พลวา โหติ. ตโต เอเวตฺถ สงฺคหวาเร วีริยสมาธิมโนโสมนสฺสชีวิตินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ วเสน อินฺทฺริยสงฺคโห โหติ, อิธาปิ พลสงฺคโห นตฺเถว. ยํ ปเนตฺถ ปทภาชนีเย สมาธิวีริยานํ นิทฺเทเส ‘‘สมาธิพลํ วีริยพล’’นฺติ (ธ. ส. ๕๗๐-๕๗๒) พลเววจนํ วุตฺตํ, ตํ อิตราเหตุกจิตฺตสมฺปยุตฺเตหิ อิเมสํ พลวตรตาทสฺสนตฺถํ ปริยายโต วุตฺตํ. ตโต เอว หิ สงฺคหวาเร ‘‘ทฺเว พลานิ โหนฺตี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา อเหตุเกสุ นิปฺปริยายโต พลํ นตฺถิ เอวาติ คเหตพฺพํ.
วิสยาทิปฺปเภทโต ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตา ตาว หทยวตฺถฺุเว นิสฺสาย ปฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนกิจฺจาย จ, มโนทฺวาเร อนุฬาเรสุ ฉสุ กามาวจรารมฺมเณสุ อาวชฺชนกิจฺจาย ¶ จ มโนวิฺาณธาตุยา อนนฺตรํ ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ขีณาสวานฺเว หสิตํ อุปฺปาเทนฺตี ปวตฺตติ. หสิตํ หิ โสมนสฺสสหคตกามาวจเรเหว ชวเนหิ, เตสุ อเสขานํ ปฺจหิ กิริยาชวเนหิ, เสขานํ ปน กุสเลหิ เจว ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภมูเลหิ จาติ ฉหิ, ปุถุชฺชนานํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตหิ จาติ อฏฺหีติ เตรสหิ จิตฺเตหิ อุปฺปชฺชติ. อุเปกฺขาสหคตา ปน ปฺจทฺวาเร หทยวตฺถฺุเว นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจาย วิปากมโนวิฺาณธาตุยา อนนฺตรํ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ, มโนทฺวาเร สพฺเพสุ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ สวตฺถุกา, อวตฺถุกา วา ภวงฺคจลนานนฺตรํ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตติ. อยํ หิ ตีสุ ภเวสุ กสฺสจิ สจิตฺตกปุคฺคลสฺส น กิสฺมิฺจิ วิสเย น อุปฺปชฺชติ, สพฺพฺุตฺาณสทิสํ มหาคมนํ นาเมตํ จิตฺตนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมว.
อเหตุกกิริยา นิฏฺิตา.
สเหตุกกามาวจรกิริยาวณฺณนา
อโลภาทิกิริยาเหตุสมฺปยุตฺตา ¶ ปน สเหตุกา, เต สมฺปโยคโต กุสลา วิย อฏฺวิธา. สพฺโพเปตฺถ วินิจฺฉโย กุสเลสุ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ ปเนตฺถ วิรติโย น สนฺติ, กุสลา จ เสขปุถุชฺชนานํ วุตฺตนเยน ฉสุ ทฺวาเรสุ วตฺถุํ นิสฺสาย วา อนิสฺสาย วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตนฺติ, อิเม ปน อเสขานนฺติ อยํ วิเสโส. กามาวจรกิริยา.
รูปาวจรกิริยาวณฺณนา
รูปาวจรกิริยา จ กุสลา วิย ปฺจวิธา. วินิจฺฉโย จ ตตฺถ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ หิ กุสลา เสขปุถุชฺชนานํ ปฺตฺตารมฺมณา ¶ , อภิฺาวเสน ปวตฺตํ ปฺจมชฺฌานํ สพฺพารมฺมณฺจ หุตฺวา มโนทฺวาเร หทยวตฺถฺุเว นิสฺสาย ชวนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตนฺติ, อิเม ปน อเสขานนฺติ อยเมว วิเสโส. รูปาวจรกิริยา.
อรูปาวจรกิริยาวณฺณนา
อรูปาวจรกิริยา จ กุสลา วิย จตุพฺพิธา. วินิจฺฉโย จ ตตฺถ วุตฺตนโย เอว. เกวลํ หิ กุสลา เสขปุถุชฺชนานํ สวตฺถุกา, อวตฺถุกา วา เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาโยคํ ปฺตฺติมหคฺคตารมฺมณา มโนทฺวาเร ชวนกิจฺจํ สาเยมานา ปวตฺตนฺติ, อิเม ปน อเสขานนฺติ อยํ วิเสโส. อรูปาวจรกิริยา.
กิริยาพฺยากตา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
เอตฺถ ¶ ตฺวา สพฺเพ จิตฺตเจตสิกธมฺเม ชาติสงฺคหาทิโต สโมธาเนตฺวา ปกิณฺณกกถา วตฺตพฺพา. ยถาวุตฺตานิ หิ จิตฺตานิ กุสลานิ เอกวีสติ, อกุสลานิ ทฺวาทส, วิปากานิ ฉตฺตึส, กิริยานิ วีสติ จาติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติวิธานิ, โลกุตฺตรานํ ฌานงฺคโยคเภทโต จตฺตาลีสวิธตฺตา เอกวีสสตํ วา โหนฺติ. เตสุ กามาวจรานิ จตุปฺาส, รูปาวจรานิ ปนฺนรส, อรูปาวจรานิ ทฺวาทส, โลกุตฺตรานิ อฏฺ, จตฺตาลีสํ วา. กามาวจเรสุ จ กุสลานิ อฏฺ, วิปากานิ เตวีสติ, กิริยานิ เอกาทส, อเหตุกานิ อฏฺารส. เสสานิ ปน จตุภูมกานิปิ สเหตุกานิ. เตสุ จ ชาติโต จิตฺตคณนา ปุพฺเพ วุตฺตาว ¶ . เจตสิกา ปน สทฺธา สติ หิรีโอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโส กายปสฺสทฺธาทโย ทฺวาทส, ตตฺรมชฺฌตฺตตา อโมโห อปฺปมฺาทฺวยํ, วิรติตฺตยฺจ โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจฺจ โลโภ ทิฏฺิ โทโส วิจิกิจฺฉา จ มาโน อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ถินํ มิทฺธฺจ ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตินฺทฺริยฺจ มนสิกาโร จ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ วีริยํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข จาติ ทฺเวปฺาส โหนฺติ.
ตตฺถ ตตฺรมชฺฌตฺตตา, อปฺปมฺาทฺวยํ, มานาทีนิ ฉ, มนสิกาโร ฉนฺโท อธิโมกฺโข จาติ ทฺวาทส ธมฺมา ยถาาเน เยวาปนกา เอว, วิรติตฺตยํ, อุทฺธจฺจฺจ กตฺถจิ เยวาปนกา. เตสุ จ ตตฺรมชฺฌตฺตตา มนสิกาโร ฉนฺโท อธิโมกฺโข อุทฺธจฺจํ วิรติโยติ อิเม เปตฺวา เสสา อฏฺ ยถาาเน อนิยตา เอว, วิรติโย ปน กตฺถจิ อนิยตา, อิเม ปน เอกาทส เปตฺวา เสสา เอกจตฺตาลีส ธมฺมา นิยตา เอว. ตตฺถ สทฺธาทโย ปฺจวีสติ ธมฺมา กุสลาพฺยากตาเยว, โมหาทโย จุทฺทส อกุสลา เอว, ผสฺสาทโย เตรส กุสลากุสลาพฺยากตา ติชาติกา. เอกนฺตโต หิ กุสลา วา อพฺยากตา วา ธมฺมา นตฺถิ, กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตสมเย ปน กุสลา, อพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺตสมเย อพฺยากตา จ โหนฺติ. โมหาทโย ปน สรูเปเนว อกุสลา, อิตเร จ ตํสมฺปโยเคน สพฺเพปิ เจเต อตฺถนา สมฺปยุตฺตจิตฺตเภเทน เภทวนฺโตว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
เตสุ หิ สทฺธาทโย เอกูนวีสติ สพฺเพสุ กุสเลสุ เจว สเหตุกาพฺยากเตสุ จาติ เอกูนสฏฺิจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปจฺเจกํ เอกูนสฏฺิปฺปเภทา จ โหนฺติ. เอวมฺเปิ าตพฺพา ¶ . อโมโห เตสุ าณวิปฺปยุตฺตานิ ทฺวาทส ¶ เปตฺวา เสเสสุ, อปฺปมฺา ปน กามาวจเรสุ สเหตุกกิริยกุสเลสุ เจว ปฺจมชฺฌานวชฺชิตรูปาวจเรสุ จาติ อฏฺวีสติจิตฺเตสุ, วิรติโย ปน กามาวจรกุสเลสุ, โลกุตฺตเรสุ จาติ โสฬสสุ. เอวเมเต ปฺจวีสติ ธมฺมา กุสลาพฺยากเตสุ อุปฺปชฺชนโต กุสลาพฺยากตา นาม ชาตา. อกุสเลสุ ปน โมหาทโย จตฺตาโร ทฺวาทสสุปิ อกุสลจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺติ, โลโภ อฏฺสุ โลภมูเลสุ, ทิฏฺิ ตตฺถ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ, มาโน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ, โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ปฏิฆสมฺปยุตฺเตสุ, ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ, วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต เอวาติ. เอวเมเต จุทฺทสปิ สยํ อกุสลตฺตา, อกุสเลสฺเวว อุปฺปชฺชนโต จ อกุสลา นาม.
อิตเรสุ จ ผสฺสาทโย สตฺต ธมฺมา สพฺพจิตฺเตสุ, น หิ ตํ จิตฺตมตฺถิ, ยํ อิเมสุ เอเกนาปิ วินา อุปฺปชฺชติ. สพฺพตฺถกา หิ เอเต. วิตกฺกาทโย ปน ยถาโยคิกา. เตสุ หิ วิตกฺโก ตาว ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจเรสุ เจว เอกาทสสุ ปมชฺฌานิกรูปาวจรโลกุตฺตเรสุ จาติ ปฺจปฺาสจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ. วิจาโร ปน เตสุ เจว ตถา ทุติยชฺฌานิกจิตฺเตสุ จาติ ฉสฏฺิจิตฺเตสุ. ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกวชฺชิตโสมนสฺสสหคเตสุ. วีริยํ ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุสนฺตีรณตฺติกวชฺชิเตสุ. ฉนฺโท อเหตุกโมมูหวชฺชิเตสุ. อธิโมกฺโข ทฺวิปฺจวิฺาณวิจิกิจฺฉายุตฺตวชฺชิเตสุ. เอวเมเต เตรส กุสลากุสลาพฺยากเตสุ อุปฺปชฺชนโต ติชาติกา นาม ชาตา. สมฺปยุตฺตจิตฺตเภเทน เจสํ ปจฺเจกํ คณนาเภโทปิ เวทิตพฺโพ. ยถา หิ จิตฺตํ สลกฺขณโต เอกวิธมฺปิ สมฺปโยคาวตฺถาทิเภเทเนว ภินฺนํ, ตถา เจตสิกาปิ ปจฺเจกนฺติ าตพฺพา, วิเสสํ ปน เนสํ วกฺขาม.
วตฺถุสงฺคเห ¶ ปน เนสํ จิตฺเตสุ ตาว กามาวจรวิปากมโนธาตุหสิตานิ, โทสสมฺปยุตฺตปฏิฆรูปาวจรปมมคฺคานิ จาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาสกํ วตฺถูนิ นิสฺสาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, อรูปาวจรวิปากานิ ปน อนิสฺสาเยว, เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส นิสฺสายปิ, อารุปฺเปสุปิ อุปฺปชฺชนโต อนิสฺสายปิ. อรูปีนํ หิ ฉปิ วตฺถูนิ น สนฺติ, รูปีนํ ปน ฆานาทีนิ ตีณิ, สพฺพตฺถ จ ตํตํวตฺถุรหิตานํ สพฺพตฺถ นิยตวิฺาณานิปิ, อสฺีนํ ปน สพฺพานิปิ วตฺถุวิฺาณานิ น สนฺติ. เตสํ หิ ชีวิตนวกเมว รูปํ ปฏิสนฺธิ, ปวตฺติยํ ภวงฺคํ, มรณกาเล จุติ จ หุตฺวา ปวตฺตติ. ยถา เจตฺถ จิตฺตานํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ วตฺถุโต สงฺคหเภโท เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – เตสุ หิ โทโส อิสฺสา ¶ มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจฺจ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย กามโลเก เอว อุปฺปชฺชติ. กรุณามุทิตา ปน รูปโลเกปิ, น อรูเป. ตตฺถ หิ รูปาวจรปุพฺพภาคานิปิ น อุปฺปชฺชนฺติ, เสสา ปน สพฺเพ นิสฺสายปิ อนิสฺสายปิ ตีสุปิ ภเวสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ หิ ผสฺสาทโย สตฺต ฉปิ วตฺถูนิ, อิตเร ปน หทยเมวาติ, เสสํ จิตฺตสมํ.
กิจฺจทฺวารสงฺคเห ปน เนสํ จิตฺตํ ยถา จ จุทฺทสหิ กิจฺเจหิ ฉทฺวาริกทฺวารวินิมุตฺตภาเวน, เอวํ ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ. ยทา หิ กุสลากุสลพเลน ตีสุ ภูมีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เตสํ มรณกาเล เยภุยฺเยน ฉนฺนํ ทฺวารานมฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานมฺตรํ คเหตฺวา อุเปกฺขาสหคตวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยฺเจว อฏฺ มหาวิปากานิ, นว รูปารูปวิปากานิ เจติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ยถาสกภูมีสุ ปฏิสนฺธิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตาเนว ภวงฺคจุติวเสน ทฺวารวินิมุตฺตานิ นาม โหนฺติ. มรณกาเล หิ ¶ สตฺตานํ อสฺิสตฺตวิรหิตานํ ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิชนกํ อตีตํ กมฺมํ วา ตํกมฺมกรณกาเล วิสโยปกรณาทิภูตํ รูปาทิฉพฺพิธมฺปิ อตีตาทิเภทํ กาลวินิมุตฺตฺจ กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปปชฺชมานภวานุรูปํ กปฺปรุกฺขมาตุกุจฺฉินิรยคฺคิชาลาทิคตินิมิตฺตํ วา กมฺมพเลน ยถารหํ ฉนฺนํ ทฺวารานมฺตรสฺมึ สายนฺเห ปพฺพตจฺฉายา ปถวิยํ วิย จิตฺตสนฺตาเน อลฺลียมานํ อุปฏฺาติ. เอวํ อุปฏฺิเต จ ตสฺมึ อารมฺมเณ กมฺมพเลน นิรนฺตรํ ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส อายุกฺขยกมฺมกฺขยอุภยกฺขยอุปจฺเฉทกกมฺมานมฺตเรน ปจฺจาสนฺนมรณสฺส ตสฺส ตสฺส วีถิจิตฺตภวงฺคานนฺตรํ จุติจิตฺตํ โหติ, ตทนนฺตรํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีสุ ยถาคหิตํ อารพฺภ ยถารหํ ตีสุ ภเวสุ ยํ กิฺจิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ภวนฺตเร ปมจิตฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ.
ตตฺถ จ ทุเหตุกาเหตุกจุติยานนฺตรํ ทส กามาวจรปฏิสนฺธิโยว โหนฺติ, น อิตรา, กามาวจรติเหตุกาย จุติยา สพฺพาปิ โหนฺติ, รูปาวจราย ปน จุติยาปิ อเหตุกปฏิสนฺธิรหิตา, อรูปาวจราย จุติยา เหฏฺิมวชฺชิตารุปฺปปฏิสนฺธิโย เจว กามาวจรติเหตุกปฏิสนฺธิโย จ, อสฺีนํ ปน รูปจุติโต ภวนฺตเร คหิตปุพฺพํ กมฺมาทิเมวารพฺภ อเหตุกรหิตา กามาวจรปฏิสนฺธิโยว โหนฺติ, น อิตรา. ปุถุชฺชนานํ, ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนฺจ จุติยา สุทฺธาวาเสสุ ปฏิสนฺธิ น โหติ, เสขานํ ทฺวิเหตุกาเหตุกาสฺิปฏิสนฺธิโย, อเสขานํ ปน สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิโย น โหนฺติ. เต หิ จุติโต ¶ นิรุปธิเสสนิพฺพาเนน อนุปาทาปรินิพฺพานปฺปตฺตา นาม โหนฺติ. เอวํ คหิตปฏิสนฺธินิโรธโต ปรํ ตเทว จิตฺตํ ตสฺมิฺเวารมฺมเณ ภวงฺคํ หุตฺวา จุติปริโยสานํ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท สุปินมฺปิ อทิสฺวา นิทฺโทกฺกมนกาลาทีสุ ¶ อปริมาณสงฺขมฺปิ นทีโสตํ วิย นิรนฺตรํ ปวตฺตติ. เอวํ เอกูนวีสติวิฺาณานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ.
เอวํ ปน วตฺตมาเน ภวงฺคสนฺตาเน ยทา อินฺทฺริยปริปากมาคมฺม สภาคปจฺจยนฺตรสหิตํ อติมหนฺตํ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺเฏติ, ตทา ฆฏฺฏนานุภาเวน ทฺวิกฺขตฺตุํ ตตฺถ ภวงฺคจลนํ โหติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ โวจฺฉินฺทิตฺวา ตสฺมึ รูปารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตถา ตทนนฺตรํ จกฺขุวิฺาณทฺวเย ยถารหเมกํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ วิปากมโนธาตุทฺวยา อฺตรํ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ วิปากมโนวิฺาณธาตุตฺตยา อฺตรํ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ โวฏฺพฺพนกิจฺจํ, ตทนนฺตรํ เอกูนตึสกามาวจรชวเนสุ ยํ กิฺจิ ยถารหํ สตฺตกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, มรณกาลาทีสุ ปฺจกฺขตฺตุเมว วา ชวนกิจฺจํ สาธยมานํ, ตทนนฺตรํ เอกาทสสุ ตทารมฺมณกิจฺเจสุ มหาวิปากสนฺตีรเณสุ ยถารหเมกํ สกึ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ตทารมฺมณกิจฺจํ สาธยมานํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคสนฺตติ เอว ปวตฺตติ. เอวํ จกฺขุทฺวาเร สตฺตกิจฺจานิ ฉจตฺตาลีส จิตฺตานิ สมฺภวนฺติ.
ยทา ปน วุตฺตนเยน สทฺทารมฺมณาทีนิ โสตทฺวาราทีสุ ฆฏฺเฏนฺติ, ตทาปิ จกฺขุทฺวาเร วิย ปจฺเจกฺจ ฉจตฺตาลีเสว ภวนฺติ. เกวลํ เหตฺถ อาวชฺชนานนฺตรํ จกฺขุวิฺาณฏฺาเน โสตวิฺาณาทิทฺวยานิ ยถากฺกมํ สวนาทิกิจฺจานิ สาธยมานานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ ปฺจทฺวาเร อติมหนฺเต ปฺจารมฺมเณ จตุปฺาส กามาวจรจิตฺตาเนว สมฺภวนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สสงฺขาริกชวนานิ ปฺจทฺวาเร น อุปฺปชฺชนฺติ ปุพฺพปฺปโยคาสมฺภวา, มโนทฺวาเรเยเวตานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติ.
มหนฺเต ¶ ปน ตทารมฺมณวชฺชิตานิ. วิสยสฺส ชวนสมกาลเมว อตีตตฺตา ชวนาวสาเน ภวงฺคํ โหติ. ปริตฺเต ปน ชวนมฺปิ นตฺถิ. โวฏฺพฺพนํ เหตฺถ ชวนฏฺาเน ตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต ปรํ ภวงฺคํ โหติ. อยํ ปน วาโร ‘‘ทิฏฺํ วิย เม ¶ , สุตํ วิย เม’’ติอาทิกถนกาเล ลพฺภติ. อติปริตฺเต ปน โวฏฺพฺพนปฺปาทา อสณฺหนโต ภวงฺคจลนมตฺตเมว, น อาวชฺชนาทีนิ. อาวชฺชเนน หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต โวฏฺพฺพนํ อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิฺาณานนฺตรํ จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, นาปิ อปฺปวตฺตมาเน วิสเย ปฺจทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ. อยํ ปฺจทฺวาเร วิสยปฺปวตฺติเภเทน จิตฺตปฺปวตฺตินิยโม.
มโนทฺวาเร ปน ฉสุ อารมฺมเณสุ อาปาถคเตสุ วุตฺตนเยน ภวงฺคจลนมโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ กุสลากุสลผลนาวชฺชนกิริยจิตฺเตสุ ปฺจปฺาสชวนกิจฺเจสุ ยํ กิฺจิ กามาวจรารมฺมณมารพฺภ ปวตฺตติ, ตโต ปภุติ กามาวจรารมฺมเณ ตทารมฺมณํ โหติ. อปฺปนาชวเน อยํ ปวตฺติกฺกโม – สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺานิกานํ หิ ยถาสกวิสเย อุปฺปาทิตปุพฺพภาคภาวนานํ ‘‘อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคจลนาวชฺชนาวสาเน าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ อฺตรสฺมึ ยถารหํ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน จตุกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุเมว วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา มหคฺคตชวเนสุ ยํ กิฺจิ ปมกปฺปนาภิฺาภูตํ เอกวารเมว, ฌานสมาปตฺติภูตํ อนนฺตวารมฺปิ ชวติ. โลกุตฺตรชวเนสุ ปน กุสลานิ เอกสนฺตาเน เอกวารเมว ชวนฺติ, ตทนนฺตรํ ยถาสกํ ผลจิตฺตฺจ ทฺวตฺติวารํ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลเมว อนนฺตวารมฺปิ ชวติ, นิโรธสมาปตฺติยํ ปน อนุปุพฺพนิโรธวเสน ¶ ปมชฺฌานโต ยาวากิฺจฺายตนา ยถากฺกมํ อาวชฺชนปริกมฺมาทิวเสเนว สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺิตสฺส โคตฺรภุโต อนนฺตรํ จตุตฺถารุปฺปชวเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ชวิตฺวา นิรุทฺเธ ยถาปริจฺฉินฺนกาลฺจ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, วุฏฺานกาเล จ อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตนิยาเมน อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํ วา ยถารหเมกวารเมว อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ จ กุสลโคตฺรภุโต อนนฺตรํ กุสลฺเจว อาทิโต ผลตฺตยฺจ อปฺเปติ, กิริยาโคตฺรภุโต กิริยํ, อรหตฺตผลฺจ. ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคตโต โสมนสฺสสหคตเมว, อุเปกฺขาสหคตโต จ อุเปกฺขาสหคตเมว อปฺเปติ. อเสขานเมว เจตฺถ อรหตฺตผลกิริยาชวนานิ, ยถาสกํ เสขานเมว เสสโลกุตฺตรานิ, เสขปุถุชฺชนานเมว กุสลากุสลานิ, ติเหตุกานเมว อปฺปนา โหนฺติ, อยํ ชวนนิยโม.
อปฺปนาชวนโต ปรํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิ. ชวนารมฺมเณสุ หิ กามาวจรภูเตสฺเวว กามาวจรปฏิสนฺธิกานเมว อติมหนฺเต, วิภูเต จ วิสเย ตทารมฺมณมุปฺปชฺชติ. อติอิฏฺเ ปนารมฺมเณ ¶ สนฺตีรณกิริยาชวนตทารมฺมณานิ โสมนสฺสสหคตานิ, อิฏฺมชฺฌตฺเต, อนิฏฺเ จ อุเปกฺขาสหคตานิ โหนฺติ. ยทา ปน โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสสฺส ปฏฺาเน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส อติอิฏฺาทีสุ ปฏิเฆ ชวิเต ตทารมฺมณภวงฺคานิ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา อฺํ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณมารพฺภ อนาวชฺชนมฺปิ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺส สามฺผลํ วิย อนฺตรา อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชติ, ตมนนฺตริตฺวา ภวงฺคํ โหตีติ อยํ ตทารมฺมณนิยโม.
เอวํ ปน ภวงฺคานนฺตรํ ฉทฺวาเร อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิ. อิติ ยาวตายุกํ อิมินาว กเมน จิตฺตนิยามโต วิฺาณานิ ปวตฺตนฺติ. วีถิจิตฺตานนฺตรํ, ปน ภวงฺคานนฺตรํ วา สพฺพปจฺฉิมํ ¶ ตํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคเมว ตสฺมิฺเวารมฺมเณ จุติกิจฺจฺจ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ สตฺโต จุโต นาม โหติ. ตโตปิ จุติโต ปุน ปฏิสนฺธิภวงฺควีถิจุติโยติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จิตฺตสนฺตานํ ยนฺตยุตฺตโคโณ วิย ภวาทีสุ ยาวานุปาทาย อาสเวหิ น วิมุจฺจติ, ตาวาวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ เอว. เอวํ ปวตฺตมาเน จ จิตฺตสนฺตาเน ‘‘ตฺวํ ภวงฺคํ นาม โหติ, ตฺวํ ตทนนฺตรํ อาวชฺชนํ…เป… ตฺวํ ตทนนฺตรํ ตทารมฺมณํ นาม โหติ, ตฺวํ ปน ภวงฺค’’นฺติอาทินา นิยามโก กตฺตา นาม นตฺถิ, จิตฺตนิยาเมเนเวตํ ปวตฺตติ.
ปฺจวิโธ หิ นิยาโม – พีชนิยาโม อุตุนิยาโม กมฺมนิยาโม ธมฺมนิยาโม จิตฺตนิยาโมติ, ตตฺถ องฺกุรปณฺณทณฺฑปุปฺผผลาทิกฺกเมน เตสํ เตสํ พีชานํ อฺโฺวิสทิสรุกฺขติณคจฺฉลตาทิสนฺตาเน อตฺตนา สทิสผลทานํ พีชนิยาโม นาม. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย เตสํ เตสํ รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรน ปุปฺผผลปลฺลวานํ คหณํ อุตุนิยาโม นาม. ตสฺส ตสฺส วา กุสลากุสลกมฺมสฺส ตํตํสทิสาสทิสรูปารูปวิปากทานํ, กมฺมสริกฺขกวิปากทานฺจ กมฺมนิยาโม นาม. โพธิสตฺตานํ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ, มาตุกุจฺฉิโต อภินิกฺขมเน, อภิสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนาทีสุ จ ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ธมฺมนิยาโม นาม. ยถาวุตฺเตน ภวงฺคาวชฺชนาทิกิจฺจกฺกเมเนว จิตฺตปฺปวตฺติ จิตฺตนิยาโม นาม. อิมินา ปน จิตฺตนิยาเมน ยถากฺกมํ กิจฺจวนฺเตสุ เจเตสุ จิตฺเตสุ ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุชวนานิ ยถาสมฺภวํ เอกกิจฺจฏฺานานิ, เสสานิ ปน ทฺวิติจตุปฺจกิจฺจฏฺานานิ, ตานิ จ ปุพฺเพ วุตฺตานิ, สุวิฺเยฺยานิ จ. เอวํ เอกทฺวาริกาทีนิ จ. ยถา จ จิตฺตานํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ ¶ กิจฺจทฺวารวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – กิจฺจโต หิ สพฺพตฺถกา ตาว สตฺต จิตฺตํ วิย จุทฺทส กิจฺจานิ กโรนฺติ. วิตกฺกวิจาราธิโมกฺขา ¶ ปน ตโย ทสฺสนาทิปฺจกิจฺจานิ วชฺเชตฺวา นว, วีริยํ ตโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิ วชฺเชตฺวา สตฺต, ปีติ โวฏฺพฺพนาวชฺชนานิปิ วชฺเชตฺวา สนฺตีรเณน สทฺธึ ฉ, วิรติอปฺปมฺาวชฺชิตา ปน วีสติ กุสลาพฺยากตา เจว ฉนฺโท จ สนฺตีรณมฺปิ วชฺเชตฺวา ปฺจ, ตโต อปฺปมฺา ตทารมฺมณมฺปิ วชฺเชตฺวา จตฺตาริ, วิรติโย ปน กุสลา ชวนกิจฺจเมว กโรนฺติ. ทฺวารโต จ วิรติโย มโนทฺวาริกา เอว, ตถา กรุณามุทิตา, ทฺวารวินิมุตฺตา จ ปน โหนฺติ. มโนทฺวาเร เอว หิ ทุจฺจริตวิรมณํ สตฺตปฺตฺติคฺคหณฺจ โหติ. อกุสลา ปน ฉทฺวาริกา, ตตฺถาปิ มานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ มโนทฺวาริกาเนวาติ เกจิ. อวเสสา ฉทฺวาริกา เจว ทฺวารวินิมุตฺตา จ. เสสํ จิตฺตสทิสเมว. อารมฺมณสงฺคโห ปน เนสํ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อาวิ ภวิสฺสตีติ. อยํ ปกิณฺณกกถา.
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
อพฺยากตปทํ ปน เนว ตาว นิฏฺิตํ. อพฺยากเตสุ หิ วิปากาพฺยากตํ, กิริยาพฺยากตฺจ วิภตฺตํ, รูปาพฺยากตํ, ปน นิพฺพานาพฺยากตฺจ อวสิฏฺํ. ตตฺถ รูปาพฺยากตํ ตาว ภูมิโต กามาวจรเมว, น ภินฺนํ, ตถา สมฺปโยคโตปิ อสมฺภโว เอว. สารมฺมณธมฺมานเมว, หิ อฺมฺสมฺปโยโค, น อิตเรสนฺติ. ธมฺมุทฺเทสโต ปเนตํ อฏฺวีสติวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ อากาโส รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตา รูปสฺส อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา กพฬีกาโร อาหาโรติ. ปทภาชนีเย ปเนตฺถ กิฺจาปิ หทยวตฺถุ น อาคตํ, อุปริ ปน ปฏฺานปาฬิยํ ¶ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺตี’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๘) สรูเปเนว อาคมิสฺสตีติ ตํ อิธ คหิตํ. เกจิ ปน มิทฺธรูปํ พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปนฺติ อิมานิปิ ปฺจ คเหตฺวา ‘‘เตตฺตึส รูปานิ โหนฺตี’’ติ วทนฺติ, เต เตสํ อภาวํ, อนฺโตคธภาวฺจ วตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. อิเมสุ หิ มิทฺธํ รูปเมว น โหติ อรูปธมฺมตฺตา นีวรณานํ. มิทฺเธเนว หิ ปจลายิกากาเรน รูปปฺปวตฺติ โหติ, พลรูปํ ปน วาโยธาตุยา อนฺโตคธํ ตํสภาวตฺตา, สมฺภวรูปํ อาโปธาตุยา, ชาติรูปํ ¶ อุปจยสนฺตตีสุ, โรครูปฺจ ชรตาอนิจฺจตาสุ ปวิสติ สปฺปจฺจยสมุฏฺิตรูปวิการเภเทสุ โรคพฺยปเทสโตติ สพฺพํ รูปํ อฏฺวีสติวิธเมว โหติ. อยํ ธมฺมุทฺเทสโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ กกฺขฬตฺตลกฺขณา ปถวีธาตุ, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตุ, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ, สมุทีรณรสา, อภินีหารปจฺจุปฏฺานา. จตสฺโสปิ เจตา เสสภูตตฺตยปทฏฺานา. รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ. อิทํ ปน ยเทตํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺิตํ นหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน อาพทฺธมํสยุตฺตํ, ยตฺถ เสตมฺปิ อตฺถิ กณฺหมฺปิ โลหิตมฺปิ จตฺตาริปิ มหาภูตานิ, ยฺจ เสมฺหุสฺสทตฺตา เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุหิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปถวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ¶ ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา ปริพฺภมติ, ยฺจ โลเก นีลปขุมสมากิณฺณํ กณฺหสุกฺกมณฺฑลวิจิตฺตํ นีลุปฺปลทลสนฺนิภํ ทีฆํ ปุถุลํ จกฺขูติ วุจฺจติ, ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทเส สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ ¶ . อิทํ ปน สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตุอาทีหิ กตูปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภํ โสตวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ ¶ . อิทฺจ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภํ ฆานวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา. เอสา จ สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺภา ชิวฺหาวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ.
โผฏฺพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน. อยํ ปน อิมสฺมึ กาเย ยาวตา อุปาทินฺนา ปถวีอาโปโกฏฺาสา โหนฺติ, ตตฺถ สพฺพตฺถ กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย อนุคโต วุตฺตปฺปกาโรปการานุปาลนปริวาโรปตฺถมฺโภ กายวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ. เกจิ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๐๐) ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวิอธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติ. อปเร (ธ. ส. อ. ๖๐๐) ‘‘เตโชสภาวํ จกฺขุ, อากาสปถวิอาปวายุสภาวา โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติ. ‘‘เตชาทิสหการิตฺตา, เตชาทิคุณรูปาทิวิสยตฺตา จา’’ติ การณฺจ ยถากฺกมํ วทนฺติ. เต จ วตฺตพฺพา – โก ปเนวมาห ‘‘สหการิสภาเวเหว อินฺทฺริเยหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ, ‘‘รูปาทโย วา เตชาทีนํ ¶ คุณา’’ติ. อวินิพฺโภเคสุ หิ ภูเตสุ ‘‘อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ’’ติ น ลพฺภา วตฺตุนฺติ. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต ¶ อิจฺฉิตพฺพเมตํ ‘รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’’’ติ, เต วตฺตพฺพา อิจฺเฉยฺยาม, ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวิอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยถ ตเมเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ. ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโยปีติ คเหตพฺพเมตํ. กึ ปเนสํ วิเสสการณํ นตฺถีติ? โน นตฺถิ. กึ ปน ตนฺติ? กมฺมเมว เนสํ อสาธารณํ การณํ ชนกตณฺหาชนิตานํ ภูตานํ วิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว นุปฺปชฺชติ. สมานานํ หิ ภูตานํ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา. เอวํ กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ เจเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเยว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา ปน สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา นิสฺสยวเสน เจว สยฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเน เอว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา.
เกจิ ปน ‘‘จกฺขุโสตานิปิ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกาเนว, ทูเร ิเตสุปิ จนฺทรูปาทีสุ สีฆยายินยนรํสิสฺโเคน, สทฺทานฺจ ปรมฺปรายาคนฺตฺวา โสตพิเล ฆฏฺฏเนน วิฺาณุปฺปตฺติโต. เตเนว หิ กุฏฺฏาทิอนฺตริเตสุ, วิจฺฉิทฺทปพฺพตเลณาทิคเตสุ จ รูปสทฺเทสุ วิฺาณํ น ¶ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺติ. เตสมฺปิ หิ จกฺขุโน ทูราสนฺเนสุ จนฺทรุกฺขาทีสุ อนุปลกฺขิตกาลเภเทน รํสิสมาโยชนสามตฺถิยํ, สทฺทานมฺปิ ทูราสนฺนานํ อวิทิตตาเภทํ อาคนฺตฺวา โสตพิลฆฏฺฏนสามตฺถิยํ วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภูตํ อุปคนฺตพฺพํ. ตโต ปรํ ตตฺเถว ิตานฺเว วิฺาณุปฺปาทนสามตฺถิโยปคมนํ. กุฏฺฏเลณาทิอนฺตริตานฺจ รูปสทฺทานํ สหการิปจฺจยวิรหโต อนาปาถคมนํ. อิตรถา เตสมฺปิ ตาทิเสสุ อินฺทฺริยสฺโคํ น ธาวิตพฺพํ. คมนนิวารณมฺปิ อุปฺปตฺตินิวารณเมว, ตเถว สหการิปจฺจยวิรหโต ยาทิเสว เตสํ อินฺทฺริยสฺโโค โหติ, ตาทิเส วิฺาณุปฺปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํ.
จกฺขุ ตาว ทูเร ิตานํ จนฺทาทีนมฺปิ คหณโต อสมฺปตฺตคฺคาหกํ โหตุ, โสตํ ปน ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานํ, วตฺถํ โธวนฺตานฺจ ทูรโตว ปฺายมานกายวิการาทินา สทฺธึ สทฺทํ คเหตุํ อสมตฺถตาย กถํ สณิกํ ววตฺถาปยมานํ ตํ อสมฺปตฺตคฺคาหกํ โหตีติ? ตตฺถาปิ จ กุาริวตฺถาทีนํ ปมนิปาตสทฺทานํ มนฺทตาย ยถา หตฺถฉิชฺชมานสาขาปลาสจลนาทิสมุฏฺิตมนฺทสทฺทานํ ปรมฺปรายาคมนํ นตฺถิ, ตถา อนาปาถคมนมฺปิ, ปจฺฉา ปน ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวตาย ¶ อุปฺปนฺนมหาสทฺทานํ อาคมนํ วิย ตตฺเถว ิตานฺเว อาปาถคมนํ โหติ, อิตรถา ทูราสนฺนาทิววตฺถานานิ น สิยุํ คนฺธาทีนํ วิย, ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนเวตานิ, ฆานาทีนิ จ สมฺปตฺตโคจรานีติ เวทิตพฺพานิ.
อหิสุํสุมารปกฺขิกุกฺกุรสิงฺคาลสทิสานิ เจตานิ. ยถา หิ อหิ นาม พหิสิตฺตสมฺมฏฺฏฺาเน นาภิรมติ, ตํ วิหาย ติณปณฺณคหนวมฺมิกาทิวิสมชฺฌาสโยว โหติ, เอวํ ¶ จกฺขุปิ สมฺมฏฺภิตฺติอาทึ วิหาย อิตฺถิปุริสปุปฺผลตาจิตฺตาทิวิสมชฺฌาสยํ โหติ. ยถา จ สุํสุมาโรปิ พหิ จรณํ วิหาย อุทเก พิลชฺฌาสโย โหติ, เอวํ โสตมฺปิ วาตปานจฺฉิทฺทาทิพิลชฺฌาสยํ โหติ. ยถา หิ คิชฺฌาทิปกฺขีปิ ภูมิรุกฺขาทึ วิหาย อากาเส ปกฺขนฺทนชฺฌาสโย โหติ, เอวํ ฆานมฺปิ อุทฺธคฺคํ หุตฺวา คนฺธปเวสกวาตากฑฺฒนตฺถํ อากาสชฺฌาสยํ โหติ. ยถา กุกฺกุโร พหิคามจารํ วิหาย อามิสคเวสี คามชฺฌาสโย มหานสาทินินฺนจิตฺโต โหติ, เอวํ ชิวฺหาปิ อาปชฺฌาสยา โหติ. ยถา จ สิงฺคาโล พหิสุสานจารํ วิหาย มํสคเวสี สุสานชฺฌาสโย โหติ, เอวํ กาโยปิ อนุปาทินฺนํ สุขสมฺผสฺสสยนาทึ ลภิตฺวาปิ อุปาทินฺนชฺฌาสโย โหติ. อฺํ หิ อุปาทินฺนกํ อลภมานา สตฺตา อตฺตโน ชณฺณุกานิ อุรนฺตรํ ปเวเสตฺวา หตฺถตเล สีสํ กตฺวาปิ นิปชฺชนฺติ. อาโลกวิวรวายุชลปถวิปจฺจยานิ เจตานิ วิฺาณุปฺปาทกานิ. เอวเมเตสํ ปฺจนฺนํ ปสาทานํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปเทสนิสฺสยโคจรชฺฌาสยปฺปจฺจยเภเทน ววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ, ยถา เจตสฺส, เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปาทารูปานํ ปทฏฺานํ เวทิตพฺพํ, วิเสสํ ปน วกฺขาม. ตยิทํ รูปํ นีลปีตโลหิโตทาตกาฬมฺชิฏฺสามฉายาตปอาโลกนฺธการาทิวเสน อเนกวิธํ. เกจิ ปน ‘‘อนฺธกาโร นาม อาโลกาภาวมตฺโต เอว, ตโต เอว ตตฺถ คตรูปานิ น ทิสฺสนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ยถา หิ นีลเมฆมณิอาทีนํ ฉายา อาโลกวิสทิสา วณฺณายตนภูตา โหติ, เอวํ ภิตฺติจฺฉทนภูมิปพฺพตาทิจฺฉายา จ ฆนีภูตา ฆฏรูปาทิจฺฉาทนโต อาโลกวิสทิโส อนฺธกาโรติ ¶ ทฏฺพฺโพ, โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน. โส คีตเภริสทฺทาทิวเสน อเนกวิโธ. ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน. โส มูลคนฺธสารคนฺธาทิวเสน อเนกวิโธ ¶ . ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺาโน. โส มูลรสตจรสาทีนํ วเสน อเนกวิโธ.
อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. อุภินฺนมฺเปสํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทีนํ การณภาโว น สรสโต อตฺถิ เกนจิ ปจฺจเยน เนสํ ปจฺจยภาวสฺส ปฏฺาเน อนาคตตฺตา, อตฺตโน ปน ชนกปจฺจยภูตอาคมนโตว. อิตฺถิปุริสานํ ปฏินิยตลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปภาวานุคุณรูปานมฺปิ นิยเมน อุปฺปชฺชนโต, ลิงฺคนิมิตฺตาทิโวหารานฺจ ตปฺปธานโต ปจฺจยภาโว, อินฺทฺริยภาโว จ ปริยายโต วุตฺโต. เตเนว หิ อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยาภาเวปิ ปุริสลิงฺคนิมิตฺตาทิพฺยฺชนํ, ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยาภาเวปิ อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตาทิพฺยฺชนฺจ ปุริมกมฺมโต เอว อุปฺปชฺชติ. ยทิ หิ เนสํ ตํตํอินฺทฺริเยเนว ปฏินิยตพฺยฺชนานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ทุติยพฺยฺชนสฺส อภาโว อาปชฺชติ. น หิ เตสํ ภาวทฺวยํ อตฺถิ. ยทิ สิยา, สพฺพทาปิ พฺยฺชนทฺวยสฺส ภาวปฺปสงฺโค สิยา. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส หิ อิตฺถินฺทฺริยเมว วิชฺชติ, น อิตรํ. ตสฺส ปน ยทา อิตฺถิยํ ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยฺชนํ ปาตุภวติ, อิตฺถิพฺยฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ. ตถา อิตรสฺส อิตรํ. ยสฺมา ปเนสํ เอกเมว อินฺทฺริยํ นิยตํ ¶ , ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติ. ยถา เตสํ อุภโตพฺยฺชนกานํ กมฺมสหายํ ราคจิตฺตเมว พฺยฺชนการณํ, น ภาโว, เอวํ ปกติตฺถิปุริสานมฺปิ ภาวทฺวยชนกกมฺมาทิปจฺจโย เอว ตํตํลิงฺคนิมิตฺตาทิการณนฺติ คเหตพฺพํ. อุภยมฺปิ เจตํ ปมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺาติ, ตโต อปรภาเค ปฏิสนฺธิยเมว, สพฺเพสํ ปน ปวตฺเต เอว ปริวตฺตติ. อิเมสุ จ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนํ, ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺาติ. อิตฺถิลิงฺคํ ปน อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลากุสเลน อนฺตรธายติ, อิตรํ พลวกุสเลน ปติฏฺาติ. เอวํ อุภยมฺปิ สุคติยํ อกุสเลเนว อนฺตรธายติ, กุสเลเนว ปติฏฺาติ. กายปฺปสาโท วิย จ สกลสรีรพฺยาปกเมว, น จ กายปฺปสาทาทีนํ ิโตกาเส ติฏฺติ.
ยทิ เอวํ น สพฺพตฺถ กายภาวินฺทฺริยานีติ? เนวํ ปรมตฺถโต สพฺพตฺถ, วินิพฺภุชิตฺวา ปเนสํ ¶ โอกาสเภทํ ปฺาเปตุํ น สกฺกา รูปรสาทีนํ วิย. น หิ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิ. ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว คหณํ คจฺเฉยฺย. เอวํ กายภาวินฺทฺริยานิ ปรมตฺถโต น สพฺพตฺถ, น จ สพฺพตฺถ นตฺถิ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย เหฏฺา วุตฺตลกฺขณาทิววตฺถานโตปิ เจสํ อสมฺมิสฺสตา เทสโต น วิเวกาภาเวปิ. น เกวลฺจ อิมาเนว, สพฺพานิปิ รูปานิ อสมฺมิสฺสาเนว โหนฺติ. ยถา หิ ปฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏึ กตฺวา ทีเป ชลิเต กิฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกํ ชาลา อฺมฺํ อสมฺมิสฺสาว. เอวํ กายภาวินฺทฺริยาทีนิ เอกสฺมึ าเน สโมสฏานิปิ ภินฺนฏฺาเนสุ เหฏฺุปริยาทิวเสน นตฺถิ, ตานิปิ อสมฺมิสฺสาเนว โหนฺติ.
สหชรูปานํ ¶ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. อตฺถิกฺขเณ เอว เจตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ, น ภงฺคกฺขเณ สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาตี วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเว ธาตูนํ ธารณรสํ, อุพฺพหนปจฺจุปฏฺานํ. อิทํ ปน หทยวตฺถุ ยเทตํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฏฺปิตรตฺตปทุมมกุลสณฺานํ พหิ มฏฺํ, อนฺโต โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ, ปฺวนฺตานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปฺานํ มกุฬิตํ, หทยมํสยมกํ ปริกฺขิปิตฺวา วกฺกยกนกิโลมกปิหกาทโย ติฏฺนฺติ. ตสฺส สสมฺภารหทยมํสสฺส อนฺโต ปุนฺนาคฏฺิปติฏฺานมตฺเต อาวาฏเก สณฺิตํ อทฺธปสตมตฺตโลหิตํ สณฺาติ. ตฺจ ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวนอุทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ, พุทฺธิจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ นิทฺโธตชาติมณิ วิย ชุติมนฺตํ โหติ, พฺยาเปตฺวา สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ภูเตหิ กตูปการํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทิปริวุตํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนฺเจว ตํสมฺปยุตฺตานฺจ วตฺถุภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
อภิกฺกมาทิปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา สหชรูปกายสนฺถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ปจฺจยาการวิการลกฺขณา กายวิฺตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา ¶ , จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ¶ ปจฺจยาการวิการลกฺขณา วจีวิฺตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา. อุโภเปตา กายวิปฺผนฺทนวจีโฆเสหิ สยํ วิฺเยฺยตฺตา, อธิปฺปายวิฺาปนโต จ ‘‘กายวจีวิฺตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ. จกฺขุโสตปถสฺมึ หิ ตฺวา เกนจิ หตฺถวิการสีสุกฺขิปนาทิกายวิกาเร, สทฺเท วา กเต ตถาปวตฺตรูปสทฺทายตนานิ จกฺขุโสตวิฺเยฺยานิ, น ตานิ วิฺตฺติโย, จิตฺตสมุฏฺิตกลาปคตาย ปน วาโยธาตุยา สหชาตรูปกายสนฺธารณจลนาทีนํ ปจฺจยภูโต วิกาโร กายวิฺตฺติ, ตถา จิตฺตสมุฏฺิตปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต อาการวิกาโร วจีวิฺตฺติ. น จ ตา จกฺขุโสตวิฺเยฺยา, ตา ปน มโนทฺวาริกชวเนหิ ตาลปณฺณาทิสฺาย อุทปานาทีนิ วิย ยถาคหิตกายวิการวจีโฆสานุสาเรน ติรจฺฉานานมฺปิ วิฺเยฺยา, ตทนุสาเรเนว ‘‘อิทฺจิทฺจ เอส กาเรติ, วทติ จา’’ติ อธิปฺปาโย จ วิฺเยฺโย โหติ, ตสฺมา สยํ วิฺเยฺยโต, อธิปฺปายวิฺาปนโต จ ‘‘วิฺตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ จ มโนทฺวาริกชวนวีถิยํ สตฺตสุ กามาวจรชวเนสุ กายวิฺตฺติชนเกสุ ปุริเมหิ ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺิตวาโยธาตุโย อุปตฺถมฺภนสนฺธารณกิจฺจเมว กาตุํ สกฺโกนฺติ, อภิกฺกมาทึ ปน นิปฺผาเทตุํ น สกฺโกนฺติ. สตฺตมชวนสมุฏฺิตา ปน เหฏฺา ฉหิ ชวเนหิ สมุฏฺิตวาโยธาตุโยปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพภารํ สกฏํ สตฺตมยุคยุตฺตโคโณ วิย อิตรฉยุคยุตฺตโคโณปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา รูปกายสฺส อภิกฺกมปฏิกฺกมาทึ กาเรตุํ สกฺโกติ, เอวํ วจีวิฺตฺติชนเกปิ สตฺตมชวเนหิ สมุฏฺิตาย ปถวีธาตุยาปิ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ¶ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ. อิธ ปน ปุริมชวนสมุฏฺิตาย อุปตฺถมฺภกตฺตํ, สตฺตมชวนสมุฏฺิตาย จลนปจฺจยตฺตฺจ นตฺถิ เตสํ วาโยธาตุกิจฺจตฺตา, ปุริมสหคตา ปน ปจฺฉิมา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสมตฺถา โหติ, เสสํ ตาทิสเมว. จิตฺตสมุฏฺิตกาเย ปน วาโยธาตุยา จลนฺเต ตทุปตฺถมฺภิตเตสมุฏฺานิกานมฺปิ จลนโต สกลกายสฺส อภิกฺกมาทโย โหนฺติ อุทเก คจฺฉนฺเต ตตฺถ ปติตติณปณฺณานิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺานา, อสมฺผุฏฺภาวปจฺจุปฏฺานา, ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา, ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ ‘‘อิทมิโต อุทฺธํ, อโธ, ติริย’’นฺติ จ โหติ.
อทนฺธตาลกฺขณา ¶ รูปสฺสลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา. อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺสมุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺสกมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺตารูปปทฏฺานา. เอตา ปน ติสฺโสปิ อฺมฺํ น วิชหนฺติ, ครุถทฺธอกมฺมฺรูปปฏิปกฺขภาเวน จ สมุฏฺิตานํ อุตุจิตฺตาหารชานํ ลหุมุทุกมฺมฺภูตานํ รูปานํ วิการตาย จ ปริยายโต ครุถทฺธากมฺมฺภาววิโนทนกิจฺจา วุตฺตา, น ปน สภาวโต สยํ อวิชฺชมานตฺตา.
อาจยลกฺขโณ รูปสฺสอุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺสสนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธกรูปปทฏฺานา ¶ . อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ. สมฺปิณฺฑิตานํ หิ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ ปมุปฺปตฺติ อุปจโย นาม, อุปรูปรุปฺปตฺติ สนฺตติ นาม. เตเนว ตาสํ ปทภาชนีเย ‘‘โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๒) วุตฺตํ, อาการนานตฺตโต ปน วิสุํ อุทฺทิฏฺา.
รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺสชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา. ขเณ ขเณ ภิชฺชมานาปิ เจสา อุปาทินฺเนสุ ขณฺฑทนฺตาทิโต, อนุปาทินฺเนสุ รุกฺขลตาทีสุ วณฺณวิการาทิโต จ อนฺตรนฺตรา จ สุวิฺเยฺยวิการตฺตา ‘‘ปากฏชรา, สวีจิชรา’’ติ จ วุจฺจติ, มณิกนกจนฺทสูริยาทีสุ ทุวิฺเยฺยตฺตา, นิรนฺตรตฺตา จ ‘‘อปากฏชรา, อวีจิชรา’’ติ วุจฺจติ. อีทิเสสุ หิ กปฺปวินาสาทิกาเล วิการโต ชรา ปฺาเยยฺย. สพฺพทาปิ ปน อปฺายมานวิการตฺตา อรูปธมฺเมสุ ชรา ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม. น จ ตตฺถ วณฺณวิการาทโย ชรา เตสํ จกฺขุวิฺเยฺยโต. น หิ ชรา จกฺขุวิฺเยฺยา, มโนวิฺเยฺยา ปน โหติ. ยถา โอเฆน ปริภินฺนภูมิอาทิทสฺสเนน อทิฏฺโปิ โอโฆ สุวิฺเยฺโย โหติ, เอวํ วิการทสฺสเนน ชราติ คเหตพฺพํ.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺสอนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานา. น เกวลฺเจตานิ อุปจยาทิจตูหิ คหิตานิ ชาติชรามรณานิ รูปธมฺมานเมว ¶ , อรูปธมฺมานมฺปิ โหนฺติเยว. เอตานิ จ อิเมสํ สตฺตานํ อรฺปฺปเวสกปวิฏฺปริปาตกปติตฆาตกโจเรหิ ยถากฺกมํ สทิสานีติ ทฏฺพฺพานิ.
โอชาลกฺขโณ ¶ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโน. อยํ ลกฺขณาทิโต วินิจฺฉโย.
สงฺคหโต ปน สพฺพมฺเปตํ รูปํ ขนฺธโต เอกวิธํ รูปกฺขนฺโธว โหติ, ตถา อเหตุกํ สปฺปจฺจยํ สงฺขตํ โลกิยํ สาสวํ สฺโชนียํ โอฆนียํ โยคนียํ นีวรณียํ ปรามฏฺํ สํกิเลสิกํ อนารมฺมณํ อปฺปหาตพฺพนฺติอาทินา จ เอกวิธํ, ตํ ปุน ภูโตปาทายวเสน ทุวิธํ, ตถา นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนาทิวเสน จ. ตตฺถ ปถวีอาทีนิ จตฺตาริ มหาภูตานิ ภูตรูปํ นาม, เสสํ อุปาทารูปํ นาม. ปถวีอาทโย สตฺตรส, กพฬีกาโร อาหาโร เจติ อฏฺารสวิธมฺปิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา นิปฺผนฺนรูปํ นาม, อิตรํ อนิปฺผนฺนรูปํ นาม. จกฺขาทโย ปฺจ ปสาทา, ภาวทฺวยํ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อฏฺวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ นาม, อิตรํ อนินฺทฺริยํ. ตานิ อินฺทฺริยานิ เจว หทยฺจาติ นววิธมฺปิ อุปาทินฺนํ, อิตรํ อนุปาทินฺนํ, ปฺจ ปสาทา, จตฺตาโร รูปสทฺทคนฺธรสา, อาโปธาตุวิวชฺชิตภูตตฺตยฺจาติ ทฺวาทสวิธมฺปิ โอฬาริกรูปํ, สนฺติเกรูปํ, สปฺปฏิฆรูปฺจ, เสสํ สุขุมรูปํ, ทูเรรูปํ, อปฺปฏิฆรูปฺจ. ปสาทา, หทยฺจ วตฺถุรูปํ, อิตรํ อวตฺถุรูปํ. ปสาทา, วิฺตฺติทฺวยฺจ ทฺวารรูปํ, อิตรํ อทฺวารํ. ปสาทา อชฺฌตฺติกรูปํ, โคจรคฺคาหิกรูปฺจ, อิตรํ พาหิรํ, อโคจรคฺคาหิกรูปฺจ. จตฺตาริ ภูตรูปานิ, รูปคนฺธรสโอชา จาติ อิทํ สุทฺธฏฺกํ อวินิพฺโภครูปํ นาม, อิตรํ วินิพฺโภครูปํ.
จกฺขุ นจกฺขูติ เอวมาทิวเสน จ ทุวิธํ โหติ. ปุน ตํ สนิทสฺสนตฺติกวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสโมฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สพฺพมฺปิ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. ตถา กมฺมชาทิตฺติกวเสน. ตตฺถ นววิธํ อุปาทินฺนรูปํ, สุทฺธฏฺกํ, อากาโส จ กมฺมชํ นาม, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยฺจ สทฺโท ¶ จ อกมฺมชํ นาม, อุปจยาทิจตุพฺพิธํ ลกฺขณรูปํ อชํ นาม. สุทฺธฏฺกํ, อากาโส, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยํ, สทฺโท จ จิตฺตชํ นาม, ตทวเสสํ ลกฺขณรูปวิรหิตํ อจิตฺตชํ นาม, ลกฺขณรูปํ อชํ นาม. สุทฺธฏฺกํ, อากาโส, ลหุตาทิตฺตยฺจ อาหารชํ นาม, เสสํ ลกฺขณวชฺชิตํ ¶ อนาหารชํ นาม, ลกฺขณํ อชํ นาม. สุทฺธฏฺกํ, อากาโส, ลหุตาทิตฺตยํ, สทฺโท จ อุตุชํ นาม, เสสํ ลกฺขณวิรหิตํ อนุตุชํ นาม, ลกฺขณํ อชํ นาม. ลกฺขณานิ หิ ชายมานชียมานปริภิชฺชมานธมฺมานํ สภาวตาย กุโตจิ ชาติโวหารํ น ลภนฺติ เภสมฺปิ ชาติอาทิปฺปสงฺคโต. น หิ ‘‘ชาติ ชายติ, ชรา ชีรติ, มรณํ มียตี’’ติ โวหริตุํ ยุตฺตํ อนวฏฺานโต. ตทวเสสานํ ปน อากาสวิฺตฺตาทิอนิปฺผนฺนานํ ยทิปิ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตาย น กุโตจิ อุปฺปตฺติ อตฺถิ, ตถาปิ ตถา ตถา ปวตฺตรูปํ อุปาทาย เนสํ วิชฺชมานโวหารสฺเสว เหตุสมุปฺปนฺนโวหารสฺสาปิ วิโรธาภาวโต สเหตุกตา วุตฺตา. ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘รูปายตนํ…เป… รูปสฺส อุปจโย รูปสฺส สนฺตติ กพฬีกาโร อาหาโร. อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๐๒) ชาติยาปิ กุโตจิ ชาตตฺตํ วุตฺตํ, ตํ รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวลกฺขเณ ทิฏฺตฺตา รูปุปฺปตฺติกฺขเณ วิชฺชมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ชรามรณานํ ปน รูปุปฺปตฺติกฺขเณ อภาวโต น วุตฺตํ. ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) อิทํ ปน ชรามรณสีเสน ตถาปวตฺตวิฺาณนามรูปาทีนเมว คหิตตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ตํ รูปํ อชฺฌตฺติกํ, ตํ อุปาทา, ยํ ตํ รูปํ พาหิรํ, ตํ อตฺถิ อุปาทา, อตฺถิ โน อุปาทาติ เอวมาทินา นเยนาปิ ติวิธํ โหติ.
ปุน ¶ ตํ สพฺพํ ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปายตนํ ทิฏฺํ นาม, สทฺโท สุตํ นาม, คนฺธรสโผฏฺพฺพานิ ปตฺวาว คเหตพฺพโต มุตํ นาม, เสสํ มนสา วิฺาตพฺพโต วิฺาตํ นาม. ตถา รูปรูปจตุกฺกาทิวเสน จตุพฺพิธํ, ตตฺถ อฏฺารสวิธํ นิปฺผนฺนํ รูปรูปํ นาม, อากาโส ปริจฺเฉทรูปํ นาม, วิฺตฺติทฺวยํ, ลหุตาทิตฺตยฺจ วิการรูปํ นาม, อุปจยาทิจตุพฺพิธํ ลกฺขณรูปํ นาม. ตถา หทยวตฺถุ วตฺถุ, น ทฺวารํ นาม, วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารํ, น วตฺถุ นาม, จกฺขาทโย ปฺจ ปสาทา วตฺถุ เจว ทฺวารฺจ นาม, เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารํ นามาติ เอวมาทินา นเยน จตุพฺพิธํ.
ตํ ปุน เอกชาทิวเสน ปฺจวิธํ. นววิธํ หิ อุปาทินฺนรูปํ กมฺเมเนว, วิฺตฺติทฺวยฺจ จิตฺเตเนว อุปฺปชฺชนโต เอกชํ นาม, สทฺโท อุตุจิตฺเตหิ อุปฺปชฺชนโต ทฺวิชํ นาม, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปฺปชฺชนโต ติชํ นาม, สุทฺธฏฺกํ, อากาโส จ จตูหิปิ อุปฺปชฺชนโต จตุชฺชํ นาม, ลกฺขณานิ อชํ นาม. เอวมาทินา ปฺจวิธํ โหติ.
ตํ ปุน จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนอินฺทฺริยวิฺเยฺยวเสน ฉพฺพิธํ. สตฺตวิฺาณธาตุวิฺเยฺยวเสน ¶ สตฺตวิธํ. ตเทว มโนวิฺาณธาตุวิฺเยฺยํ ภูโตปาทายวเสน ทฺวิธา กตฺวา อฏฺวิธํ โหติ. ตตฺถ หิ อาโปธาตุ มโนวิฺาเณเนว วิฺเยฺยํ ภูตรูปํ นาม, อิตรํ ปสาทสหิตสุขุมรูปํ มโนวิฺาณวิฺเยฺโยปาทายรูปํ นาม. ตเทว ปุน มโนวิฺาณวิฺเยฺโยปาทายรูปํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยวเสน ทฺวิธา กตฺวา นววิธํ โหติ. ตํ ปุน ปสาทวิสยอาโปธาตุภาวหทยชีวิตปริจฺเฉทวิการลกฺขณอาหารวเสน ทสวิธํ โหติ.
ตเทว ปุน จกฺขายตนํ โสตายตนํ ฆานายตนํ ชิวฺหายตนํ กายายตนํ รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ ¶ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ อายตนโต เอกาทสวิธํ โหติ, ตถา ธาตุวเสน. ตตฺถ อาโปธาตุวิวชฺชิตภูตตฺตยํ โผฏฺพฺพายตนํ โผฏฺพฺพธาตุ ‘‘กายวิฺเยฺยํ, กายวิฺาณวิฺเยฺย’’นฺติ จ วุจฺจติ, สุขุมรูปํ ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตูติ, ตเทว ปสาทสหิตํ ‘‘มโนวิฺเยฺยํ, มโนวิฺาณวิฺเยฺย’’นฺติ จ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุวิวชฺชิตานฺเว ภูตานํ โผฏฺพฺพตา วุตฺตา, นนุ อาโปธาตุปิ สีตวเสน ผุสิตฺวา เวทิตพฺพาติ? น สีตสฺสาปิ เตโชธาตุตฺตา. อุณฺหเมว หิ สีตนฺติ พฺยปทิสฺสติ. กินากินตํ อุปาทาย รุกฺขาทิวิรฬจฺฉายา วิย, ตํ วา อุปาทาย สนฺทจฺฉายาทิ, อฺถา กสฺเสตํ สีตตฺตํ สภาวํ สิยา. ‘‘อาโปธาตุยา’’ อิติ เจ. ยทิ เอวํ อุณฺโหทกาทีสุ อาปตฺตํ น สิยา อาโปเตชานฺจ สหปวตฺตานํ วิรุทฺธลกฺขณตฺตา, น จ สา เตโชสนฺนิธาเน สีตตฺตํ วิหาย ติฏฺติ. น หิ สภาวา เกนจิ สหภาเวน ตํสภาวํ ชหนฺติ อภาวาปตฺติโต, นาปิสฺสา สีตภาวํ มฺุจิตฺวา อปรสภาโว อตฺถิ, เยน สหภาโว ยุชฺเชยฺย. ยทิ สิยา ‘‘อาโป สีตตฺต’’นฺติ, ภาวทฺวยํ สิยา อฺโฺวิลกฺขณสภาวตฺตา ภาวสฺส, อถาปิ น สีตตฺตํ, อาโปธาตุยา สรูปํ สีตคุโณ, โส จ อุณฺหสนฺนิธาเน วิคจฺฉติ, คุณีรูปเมว ติฏฺตีติ เจ? ตทา ตหึ สยํ อโผฏฺพฺพาว อาโปธาตุ, น นิยตผสฺสวตีติ จ สิยา, โย จ สีตผสฺโส คุโณติ สุวุตฺโต, โส อมฺเหหิ เตโชธาตุวิเสโสติ.
อยเมว วิเสโสติ เจ, นนุ สีตตฺตํ, อุณฺหตฺตฺจ อฺโฺวิรุทฺธํ, กถํ เตโชธาตุยา สภาวํ สิยาติ? นายํ โทโส เอกกลาเป เตสํ สมฺภวาภาวโต, ภินฺนกลาเปสุ ¶ ปน ปวตฺติยํ อาโลกนฺธการนีลปีตาทีนํ วณฺณายตนตา วิย เตโชธาตุตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ. ยทิ อาโปธาตุยา น สีตตฺตํ สรูปํ, กึ ปนสฺสา สรูปนฺติ? ทฺรวตา. ยทิ เอวํ ทฺรวตาปิ ผุสิตฺวา ¶ าตพฺพโต โผฏฺพฺพํ สิยาติ? น สีตาทึ ผุสิตฺวา มนสาว วณฺณํ ทิสฺวา าตพฺพโต. อนฺธกาเร สยนฺตา หิ อติสีตลตาย ปตฺตาทึ ผุสิตฺวา ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติ อาสงฺกิตา โหนฺติ, อุทกํ วา ผุสิตฺวา สปฺปาทิสฺิโน, ตสฺมา อโผฏฺพฺพเมว อาโปธาตุ, อิตรภูตตฺตยเมว โผฏฺพฺพนฺติ คเหตพฺพํ.
กึ ปเนตํ ภูตตฺตยํ เอกโต อารมฺมณํ กตฺวา กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺโกติ, น สกฺโกตีติ? น สกฺโกติ. กสฺมา? อาภุชิตวเสน วา อุสฺสทวเสน วา เตสุ เอกเมวารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต. อาภุชิตวเสน หิ โอทนถาลิยํ สิตฺถํ คเหตฺวา ถทฺธมุทุภาวํ วีมํสนฺตสฺส, อุณฺโหทกภาชเน วา หตฺถํ โอตาเรตฺวา อุณฺหภาวํ วีมํสนฺตสฺส, อุณฺหสมเย วา วาตปานํ วิวริตฺวา วาเตน สรีรํ ปหราเปนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ กิฺจาปิ อิตรํ ภูตตฺตยมฺปิ อตฺถิ, ยถาภุชิตํ ปน ตํตํปถวีเตโชวาโยธาตุเมว ยถากฺกมํ อารพฺภ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อาภุชิตวเสน อารมฺมณํ กโรติ นาม. อุสฺสทวเสน ปน ภฺุชนสมเย สกฺขรํ ฑํสนฺตสฺส, มคฺเค วา อคฺคึ อกฺกมนฺตสฺส, พลววาเตน วา กณฺณสกฺขลิยมฺปิ ปหรนฺตสฺส จ ตตฺถ ตตฺถ กิฺจาปิ อิตรภูตตฺตยมฺปิ อตฺถิ, ยถาอุสฺสทํ ปน ตํตํปถวีเตโชวาโยธาตุเมวารพฺภ ยถากฺกมํ กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อคฺคิมฺหิ วา นิมุคฺคสกลสรีรสฺส ยทิปิ เอกปฺปหาเรน อคฺคินา กาโย ฆฏฺฏียติ, ยสฺมึ ยสฺมึ ปน าเน กายปฺปสาโท อุสฺสนฺโน โหติ, ยตฺถ ยตฺถ วา ปน วิสยฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปมํ กายวิฺาณํ ¶ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา อิตรฏฺาเนสุ. ขณปริตฺตตาย ปน สหสา ปริวตฺติตฺวา อุปฺปชฺชนวเสน เอกปฺปหาเรน สกลสรีรํ ฑยฺหมานํ วิย ขายติ. น หิ เอกสฺมึ ขเณ พหูนิ วิฺาณานิ อุปฺปชฺชนฺติ, พฺยาเปตฺวา วา เอกํ. เอเกกสฺมึ ปน อวินิพฺโภเค กายทสเก เอกเมว กายวิฺาณํ อุสฺสทวเสน อุปฺปชฺชติ, เอวํ อิตรวตฺถูสุปิ วิฺาณานํ อวินิพฺโภเค ปเทเส เอเกกานเมว อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. เอวํ อุสฺสทวเสน อารมฺมณํ กโรติ นาม.
เกน ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณสงฺกนฺติ โหตีติ? อชฺฌาสยโต, วิสยาธิมตฺตโต วา. นานาาเนสุ หิ จิตฺตปฏิมาทีนิ ปสฺสิตุกามสฺส ปมํ เอกฏฺาเน ทิสฺวา ตโต อิตรฏฺาเนสุ จ รูปานิ ปสฺสิตุํ สรเสนาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อชฺฌาสยโต สงฺกนฺติ โหติ. รูปารมฺมณํ ปน มหนฺตมฺปิ ปสฺสนฺตสฺส สพฺพตูริยนิคฺโฆเส อุฏฺิเต ตํ วา สุณนฺตสฺส มนฺุามนฺุเ อธิมตฺตคนฺธรสโผฏฺพฺเพ ¶ อินฺทฺริเยสุ ฆฏฺฏิเต อิตริตเร จิตฺตํ สงฺกมติ, เอวํ วิสยาธิมตฺตโต สงฺกนฺติ โหตีติ อยเมตฺถ สงฺคหโต วินิจฺฉโย. สฺุโต, ปน อตีตาทิวเสน ปจฺเจกํ อนนฺตปฺปเภทโต จ วินิจฺฉโย จิตฺตวิภตฺติยํ วุตฺตนยานุสาเรน ยถานุรูปํ เวทิตพฺโพ.
สมุฏฺานโต, ปเนตฺถ ภวโยนีสุ ปวตฺติกฺกมโต จ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา – จตุสมุฏฺานิกานิ หิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ทสกาทิกลาปวเสเนว ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ ยถาสมฺภวํ สมุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ กมฺมเชสุ ตาว วีสติยา กามาวจรกุสลากุสเลหิ กามโลเกเยว สํเสทชานํ, โอปปาติกานฺจ ฉ วตฺถูนิ, ภาวทฺวเย อฺตรํ, ชีวิตฺจาติ อฏฺ รูปานิ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปาตุภวนฺติ. ตานิ จ สุทฺธฏฺกํ, ชีวิตฺจ ชีวิตนวกํ, ตเทว นวกํ จกฺขุนา สห ¶ จกฺขุทสกํ, โสเตน โสตทสกํ, ฆาเนน ฆานทสกํ, ชิวฺหาย ชิวฺหาทสกํ, กาเยน กายทสกํ, หทยวตฺถุนา วตฺถุทสกํ, ภาวฺตเรน ภาวทสกฺจาติ นว กลาปา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. นปุํสกานํ ปเนตฺถ ภาวทสกํ นตฺถิ, ตถา ชจฺจนฺธาทีนํ จกฺขุโสตฆานทสกานิ. เอวํ อณฺฑชชลาพุชานมฺปิ, เตสํ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห กายวตฺถุภาวทสกาเนว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปวตฺติกาเล ชีวิตนวกจกฺขุทสกาทีนิ ยถานุรูปํ อุปฺปชฺชนฺติ. รูปภเว ปน ฆานทสกาทิตฺตยํ, ภาวทสกทฺวยํ, อุทรคฺคินวกฺจ นตฺถิ, เสสานิ ปฺจหิ รูปาวจรกุสลกมฺเมหิ ปฏิสนฺธิโต ปภุติ อุปฺปชฺชนฺติ. อฺฺีนํ ปน ปฺจมชฺฌานกุสเลน ชีวิตนวกเมว. เอวํ กามรูปาวจรกมฺมสมุฏฺิตา นว รูปกลาปา ทฺวีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว จุติจิตฺโตปริสตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติ, ตาว จิตฺตสฺส อุปฺปาทิติภงฺคสงฺขาเตสุ ตีสุ ขเณสุ นิรนฺตรํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปภุติ อนุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ.
จิตฺตชานิ ปน ปฺจโวการภเว ทฺวิปฺจวิฺาณอารุปฺปวิปากวชฺชิตปฺจสตฺตติจิตฺเตหิ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปตฺติกฺขเณ เอว สมุฏฺาปิตานิ ปมภวงฺคมุปาทาย จุติจิตฺตปริโยสานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว สุทฺธฏฺกํ, ตเทว กายวิฺตฺติยา สห กายวิฺตฺตินวกํ, วจีวิฺตฺติสทฺเทหิ วจีวิฺตฺติทสกํ, ลหุตาทิตฺตเยน ลหุตาเทกาทสกํ, กายวิฺตฺติลหุตาทีหิ ทฺวาทสกํ, วจีวิฺตฺติสทฺทลหุตาทีหิ เตรสกฺจาติ ฉ กลาปา หุตฺวา ยถาโยคํ ปวตฺตนฺติ. รูปชนกจิตฺเตสุ เจตฺถ โสมนสฺสสหคตกามาวจรชวนานิ อิริยาปถวิฺตฺติหสนสหิตํ ¶ สพฺพํ จิตฺตชรูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, เสสกามาวจรชวนาภิฺาโวฏฺพฺพนานิ หสนวชฺชํ, อปฺปนาชวนานิ จ อิริยาปถาทิวิรหิตเมว, ยถาปวตฺตํ ปน อิริยาปถํ ¶ อวินสฺสมานํ อุปตฺถมฺเภนฺติ. เสสานิ ปน รูปาวจรวิปากมโนธาตุตทารมฺมณานิ เอกูนวีสติ ตมฺปิ น กโรนฺติ, สุทฺธฏฺกํ, สทฺทนวกํ, ลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกฺจาติ จตฺตาโร กลาเป อุปฺปาเทนฺติ, ตตฺถาปิ สพฺเพสมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, อรหนฺตานํ จุติจิตฺตานิ, อรูปภวูปปนฺนานิ จ น กิฺจิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ, อารุปฺปวิปากทฺวิปฺจวิฺาณานิ สพฺพถา น อุปฺปาเทนฺตีติ.
อาหารชานิ ปน กามภเว เอว อชฺโฌหฏาหาเร ิเตน ิติปฺปตฺเตน โอชาสงฺขาเตน อาหาเรน สมุฏฺิตานิ อชฺฌตฺตสนฺตาเน เอว สุทฺธฏฺกํ, ลหุตาเทกาทสกฺจาติ ทฺเว กลาปา หุตฺวา ยาวตายุกํ ปวตฺตนฺติ, น รูปภูมิยํ. อุตุชานิ อชฺฌตฺติกพาหิเรน เตโชธาตุสงฺขาเตน ิติปฺปตฺเตน อุตุนา อชฺฌตฺตสนฺตาเน สมุฏฺิตานิ สุทฺธฏฺกํ, สทฺทนวกํ, ลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาเทกาทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกฺจาติ จตฺตาโร กลาปา หุตฺวา ยาวตายุกํ, พหิทฺธา ปน ปถวีปพฺพตเทวพฺรหฺมวิมานาทีสุ สุทฺธฏฺกํ, สมุทฺทโฆสาทิสทฺทนวกฺจาติ ทฺเว กลาปาว หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. อากาสลกฺขณานิ เจตฺถ สพฺพกลาเปสุ วิชฺชมานานิปิ กลาปสงฺคเห โวหาราภาวา น คณียนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ เจตฺถ อุตุจิตฺตาหารชานิ น โหนฺติ, น สพฺพตฺถาปิ อุปฺปตฺติกฺขเณ ชรามรณานีติ เอวํ จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส ภวโยนีสุ, ปฏิสนฺธิปฺปวตฺตีสุ จ ปวตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพ.
อปิจ ทฺวาจตฺตาลีสาย โกฏฺาสานํ วเสนาปิ เจตฺถ ตสฺส อชฺฌตฺตํ, มหาภูตาทิวเสน พหิทฺธา จ ปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา – อชฺฌตฺติกา หิ เกสา โลมา…เป… กรีสํ มตฺถลุงฺคนฺติ อิเม วีสติ ปถวาธิกโกฏฺาสา, ปิตฺตํ…เป… มุตฺตนฺติ อิเม ทฺวาทส อาปาธิกโกฏฺาสา, เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน ¶ จ ชีรติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมาปริณามํ คจฺฉตีติ อิเม จตฺตาโร เตชาธิกโกฏฺาสา, อุทฺธํคโม อโธคโม กุจฺฉิสโย โกฏฺาสโย องฺคมงฺคานุสารี อสฺสาสปสฺสาโส จาติ อิเม ฉ วายุอธิกโกฏฺาสาติ ทฺเวจตฺตาลีส โกฏฺาสา โหนฺติ. เตสุ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺาสา อุตุชา. เอวเมเตสุ เอเกกํ อุตุชฏฺกเมว โหติ, เสโท อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม จตฺตาโร อุตุจิตฺตชา, เตสุ เอเกกสฺมึ ทฺเว ทฺเว อฏฺกา โหนฺติ. อสิตาทิปริปาจโก ¶ เตโช กมฺมโชว, ตตฺถ ชีวิตนวกเมว. อสฺสาสปสฺสาโส ปน จิตฺตโชว, ตตฺถ จิตฺตชสทฺทนวกเมว. อิเม ทส โกฏฺาเส เปตฺวา เสสา ทฺวตฺตึส จตุชา.
ตตฺถ อฏฺสุ เตโชวาโยโกฏฺาเสสุ เอเกกสฺมึ ชีวิตนวกฺเจว ตีณิ จ อุตุจิตฺตาหารชฏฺกานิ โหนฺติ, วาโยโกฏฺาเสสุ เจตฺถ อุตุจิตฺตชสทฺทนวกมฺปิ โหติ, เสเสสุ จตุวีสติยา โกฏฺาเสสุ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานํ เปตฺวา สพฺพตฺถ ทฺเว กายภาวทสกานิ, ตีณิ จ อฏฺกานิ, มํสมุตฺเตสุ ปน เกสาทีสุ อุตุชฏฺกเมว โหติ. ตานิ จ ยถาวุตฺตทสกนวกฏฺกานิ สกลสรีรพฺยาปีสุ ตจมํสรุหิราทีสุ, อพฺยาปีสุ จ เกสาทีสุ โกฏฺาเสสุ อวินิพฺโภเค เอกสฺมึ อณุปเทเส โหนฺตีติ ปจฺเจกํ อนนฺตาปริมาณา, อนนฺตธาตุปจฺจยตฺตา เตสํ สรีรสฺมึ หิ ปรมาณุเภทสฺจุณฺณานิ อนนฺตานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ เจว สอุปาทารูปานิ จ อฺโฺปจฺจยภูตานิ อชฺฌตฺตํ ทฺวาจตฺตาลีสโกฏฺาสสรีราโรหปริณาหสณฺานาทินา, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตาทินา จ อากาเรน ยถาปจฺจยํ สมุปฺปนฺนานิ. มายาการาทโย วิย น พาลชนปฺปโพธกานิ โหนฺติ.
ปถวีธาตุ ¶ เจตฺถ สุขุมสฺจุณฺณา รชภูตา เอว อาโปธาตุยา สงฺคหิตา, เตโชธาตุยา อนุปาลิตา, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา, วณฺณาทีหิ ปริวาริตา น วิกิริยมานา อชฺฌตฺตํ อิตฺถิปุริสมิคปกฺขิเทวพฺรหฺมาทิสรีรภาวํ, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตรุกฺขเทวพฺรหฺมโลกจนฺทสูริยนกฺขตฺตมณิกนกาทิภาวฺจ อุปคจฺฉติ, ยูสคตา พนฺธนภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺิตา. อวเสสานุปาลนวิตฺถมฺภนปริปาจนปริวาริตา น ปคฺฆรติ, อปคฺฆรมานา ปีณิตภาวํ ทสฺเสติ, อุสุมตฺตคตา เตโชธาตุ เสสธาตุปติฏฺานสงฺคหวิตฺถมฺภนปริวาริตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติฺจสฺส อปูติภาวฺจ สาเธติ, วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนสมุทีรณสภาวา เสสธาตุปติฏฺานสงฺคหานุปาลนปริวาริตา วิตฺถมฺเภติ จาเลติ, สรีรวิมานาทีนํ คมนาทิปทวีติหรณาทีนํ ิติฺจ สมฺปาเทติ. จตสฺโสปิ เจตา สมฺภูย ปถวีอธิกตาย เกสาทิภาวํ, ปถวีปพฺพตาทิภาวฺจ, อาปาธิกตาย ปิตฺตาทิภาวํ, สมุทฺทชลาทิภาวฺจ, วายุอธิกตาย อุทฺธงฺคมวาตาทิภาวํ, ปถวีสนฺธารกวาตาทิภาวฺจ, เตชาธิกตาย ปริปาจกคฺคิอาทิภาวํ, นรกคฺคิอาทิภาวฺจ สาเธนฺติ, ยาสํ ปโกเปน โรคชรามรณฺเจว กปฺปวินาสาทโย จ โหนฺติ. เอวเมตาสํ จุณฺณวิจุณฺณานํ ธาตูนํ สฺจยตฺตา ปจฺเจกํ ¶ อนนฺตาปริมาณา กลาปา เอว อชฺฌตฺติกโกฏฺาสา โหนฺติ, ตถา พาหิรานิ รูปานิ. ตานิ จ เตน เตน ปจฺจเยน ตถาตถากาเรน สมุทิตาว อุปฺปชฺชนฺติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จ.
ยทิ ปมํ ธาตุโย อณุรูเปน ตฺวา ปจฺฉา สํยุชฺชนฺติ, ตถา าเน วินิโยคาภาวโต อปเรนาปิ ปริยาเยน เจตฺถ กมฺมชํ กมฺมปจฺจยํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อาหารชํ ¶ อาหารปจฺจยํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อุตุชํ อุตุปจฺจยํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, จิตฺตชํ จิตฺตปจฺจยํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ เอวํ สมุฏฺานเภโท เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อุปาทินฺนรูปํ กมฺมชํ นาม, มํสมุตฺตเกสโลมทนฺตสิงฺฆาณิกาทิ กมฺมปจฺจยํ นาม, สมฺปตฺติกรมหาเมฆปถวีปพฺพตาทิ, จกฺกรตนเทววิมานาทิ จ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. อาหารโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ อาหารชํ นาม, กพฬีกาโร อาหาโร อาหารชสฺส ชนโก หุตฺวา กมฺมชสฺส อนุปาลโก โหตีติ ตทนุปาลิตํ กมฺมชรูปํ อาหารปจฺจยํ นาม, วิสภาคาหารํ เสวิตฺวา อาตเป คจฺฉนฺตสฺส กาฬกุฏฺาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, อิทํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. กมฺมชอุตุโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ อุตุชํ นาม, ตสฺมึ อุตุ อฺํ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยํ นาม, ตสฺมิมฺปิ อุตุ อฺํ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. เอวํ อุปาทินฺนเก ติสฺโส เอว สนฺตติโย ฆฏฺเฏตุํ สกฺโกนฺติ, อนุปาทินฺนเก ปน วลาหโก อุตุชํ นาม, วุฏฺิธารา อุตุปจฺจยํ นาม, เทเว ปน วุฏฺเ ปถวี คนฺธํ มฺุจติ, พีชานิ วิรุหนฺตีติ เอวํ ยํ อนนฺตํ สนฺตติวเสน ปวตฺตํ, เอตํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. จิตฺตโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกาทิ จิตฺตชํ นาม, จิตฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจยภาเวน อุปตฺถมฺภิโต กาโย จิตฺตปจฺจยํ นาม, อภิฺาจิตฺเตน พหิทฺธา สมุฏฺาปิตหตฺถิอสฺสาทิกํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. ปกิณฺณกกถา.
รูปาพฺยากตํ นิฏฺิตํ.
นิพฺพานาพฺยากตวณฺณนา
นิพฺพานาพฺยากตํ ปน ภูมิโต โลกุตฺตรเมว, ธมฺมโตปิ จ เอกเมว, เภโท นตฺถิ, ลกฺขณาทิโต ปน สนฺติลกฺขณํ ¶ นิพฺพานํ, นิวตฺติลกฺขณํ, อสงฺขตลกฺขณํ วา, อจฺจุติรสํ ¶ , อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, อสงฺขตตาย ปนสฺส การกเหตุวิรหโต ปทฏฺานํ นตฺถิ, ปาปกเหตุวเสน ปเนตํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๒๐๖) ‘‘อริยมคฺคปทฏฺาน’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สงฺคหโต ปน เภทาภาวา ขนฺเธสุ สงฺคหํ น คจฺฉติ, อายตนาทีสุ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหํ คจฺฉติ. สฺุโต ปน อตฺตสฺุํ, สลกฺขณธารณโต อนตฺตกํ ธมฺมมตฺตํ, อสงฺขตตาย วา อจฺจนฺตตฺตา จ อนิจฺจตาสฺุํ, ทุกฺขตาสฺุํ, ราคาทิสฺุํ, นิมิตฺตสฺุนฺติ ปวตฺตํ สฺุนฺติ คเหตพฺพํ.
เภทโต ปน สนฺติลกฺขณาทิสภาวโต เอกวิธมฺปิ การณปริยายโต สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เจติ ทุวิธํ โหติ. สรสวเสน ปน ปริกปฺปิตาการเภทโต สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ติวิธํ โหติ. สงฺขตธมฺมเภทมุปาทาย ปฏิกฺขิปิตพฺพาการโต น จิตฺตํ, น เจตสิกํ, น รูปํ, น อตีตํ, น อนาคตํ, น ปจฺจุปฺปนฺนํ, น มคฺโค, น ผลนฺติอาทินา อนนฺตปฺปการํ โหติ.
นิพฺพานาพฺยากตํ นิฏฺิตํ.
เอวํ อิมสฺมึ กุสลตฺติเก อวุตฺโต สภาวธมฺโม นาม นตฺถิ. อสภาวธมฺเมสุ ปเนตฺถ กิฺจาปิ รูปธมฺมานํ ปริจฺเฉทากาสลกฺขณานิ เอว วุตฺตานิ, กสิณาทิปฏิภาคนิมิตฺตานิ ปน กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, วิฺาณาภาโว, นิโรธสมาปตฺติ, ติสฺโส นามปุคฺคลอุปาทาปฺตฺติโย, อรูปธมฺมานํ อนิจฺจตาทิลกฺขณาทโย จ น วุตฺตา, ตถาปิ เตสมฺปิ สภาวธมฺมพฺยติเรกาภาวโต คหณํ โหติ, ตสฺมา อยํ ติโก นิปฺปเทสตฺติโกติ เวทิตพฺโพ ¶ . ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ ปฺตฺติคฺคหณาภาเวปิ นิรวเสสปรมตฺถคฺคหเณเนว นิปฺปเทสตา, วิปริยายโต สปฺปเทสตา จ เวทิตพฺพา. ยตฺถ ปน สมฺมุติคฺคหณํ อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม.
รูปนิพฺพานกณฺโฑ นิฏฺิโต.
อิติ โมหวิจฺเฉทนิยา
อภิธมฺมมาติกตฺถสํวณฺณนาย
กุสลตฺติกสํวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนาตฺติกาทิวณฺณนา
อิทานิ ¶ กุสลตฺติกานนฺตรํ เวทนาตฺติกาทีนํ อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตา, ยสฺมา ปน ยฺวายํ กุสลตฺติกสฺส –
‘‘อตฺถโต ภูมิเภทา จ, ปจฺเจกํ สมฺปโยคโต;
อุทฺเทสโต จ ธมฺมานํ, ลกฺขณาทิวิภาคโต’’ติ. –
อาทินา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘กุสลา ตาว ธมฺมา ภูมิโต จตุพฺพิธา โหนฺติ กามาวจรา…เป… โลกุตฺตรา’’ติเอวมาทินา วินิจฺฉยนโย วุตฺโต, โส เอว เสสตฺติกทุกานมฺปิ ยถาโยคํ โหติ. ยถา หิ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ตาว ธมฺมา ภูมิโต ติวิธา โหนฺติ กามาวจรา รูปาวจรา โลกุตฺตรา’’ติอาทินา อนุกฺกเมน สพฺพตฺติกทุกานมฺปิ ปณฺฑิเตหิ สกฺกา วินิจฺฉยนยํ สลฺลกฺเขตุํ, ตสฺมา ตํ วิตฺถารนยํ วชฺเชตฺวา นิกฺเขปกณฺเฑ, อตฺถุทฺธารกณฺเฑ จ วุตฺตานุสารโต นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน เวทนาตฺติกาทีนํ ติกทุกานํ –
ปทตฺถา ตํสรูปา จ, นวตฺตพฺพวิภาคโต;
วินิจฺฉโย วิชานีโย, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ.
ตตฺถ ¶ เวทนาตฺติเก ปทตฺถโต ตาว ‘‘สุขาย เวทนายา’’ติอาทีสุ สุข-สทฺโท สุขเวทนาสุขมูลสุขารมฺมณสุขเหตุสุขปจฺจยฏฺานอพฺยาพชฺฌนิพฺพานาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๓๒; ธ. ส. ๑๖๕; วิภ. ๕๙๔) สุขเวทนาย ทิสฺสติ. ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๙๔) สุขมูเล. ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๖๐) สุขารมฺมเณ. ‘‘สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ, ยทิทํ ปฺุานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๗.๖๒; อิติวุ. ๒๒) สุขเหตุมฺหิ. ‘‘ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว สุขา สคฺคา (ม. นิ. ๓.๒๕๕). น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๑) อาทีสุ สุขปจฺจยฏฺาเน. ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา ¶ เอเต ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๘๒) อพฺยาพชฺเฌ. ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๐๓-๒๐๔; ม. นิ. ๒๑๕, ๒๑๗) นิพฺพาเน. อิธ ปนายํ สุขเวทนายเมว ทฏฺพฺโพ.
เวทนา-สทฺโท ‘‘วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๐๘) เวทยิตสฺมึ เยว วตฺตติ. ทุกฺข-สทฺโท ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุทุกฺขารมฺมณทุกฺขปจฺจยทุกฺขปจฺจยฏฺานาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ ‘‘ทุกฺขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๓๒; ธ. ส. ๑๖๕; วิภ. ๕๙๔) ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติ. ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๘๗; วิภ. ๑๙๐) ทุกฺขวตฺถุสฺมึ. ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๖๐) ทุกฺขารมฺมเณ. ‘‘ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๑๗) ทุกฺขปจฺจเย. ‘‘ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว ทุกฺขา นิรยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๕๐) ทุกฺขปจฺจยฏฺาเน. อิธ ปนายํ ทุกฺขเวทนายเมว ทฏฺพฺโพ.
วจนตฺโถ ¶ ปเนตฺถ – สุขยติ สตฺตํ, สุฏฺุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขา, กายิกเจตสิกานํ สุขโสมนสฺสานเมตํ อธิวจนํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, กายิกเจตสิกานํ ทุกฺขโทมนสฺสานเมตํ อธิวจนํ. น ทุกฺขา น สุขาติ อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาเยตํ อธิวจนํ. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอวํ ตีหิ ปเทหิ ปฺจวิธาปิ เวทนา คหิตา. สพฺพาปิ อารมฺมณรสํ เวทิยนฺติ อนุภวนฺตีติ เวทนา. โย ปนายํ ตีสุปิ ปเทสุ สมฺปยุตฺต-สทฺโท, ตสฺสตฺโถ – สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตา, กตเรหิ ปกาเรหีติ? ‘‘อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา’’ติ (กถา. ๔๗๓) เอวํ วุตฺเตหิ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ จตูหิ ปกาเรหิ. อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เจส. อารุปฺเป หิ วินาปิ เอกวตฺถุกภาวํ สมฺปโยโค ลพฺภตีติ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถโต วินิจฺฉโย.
ตํสรูปาติ ตสฺส ปทตฺถสฺส สรูปมตฺตทสฺสนโต. ตตฺถ สุขสหคตํ กายวิฺาณํ, โสมนสฺสสหคตานิ อฏฺารส กามาวจรจิตฺตานิ, ปมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกานิ จตุจตฺตาลีส รูปาวจรโลกุตฺตรจิตฺตานิ จาติ เตสฏฺิ จิตฺตานิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม ¶ . ตถา ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ จาติ ตีณิ จิตฺตานิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม. เสสานิ อุเปกฺขาสหคตานิ ปฺจปฺาส จิตฺตานิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา นาม. ยถา จ จิตฺตานํ สุขาทิสมฺปโยโค, เอวํ ตํจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ เจตสิกานมฺปิ. น เกวลฺจ เอตฺเถว, อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ จิตฺตวเสเนว ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกานมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ¶ . ยตฺถ ปน วิเสโส โหติ, ตตฺถ วกฺขาม. อิธ ปน เจตสิเกสุ สปฺปีติกานิ เวทนาวชฺชิตานิ ฉ เจตสิกานิ เอว ปฺจหิปิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺตานิ, อิตรานิ ปน กายิกสุขทุกฺขวชฺชิตาหิ ตีเหว. เตสุ จ ปีติวชฺชิตา ปฺจ ยถาโยคิกา เจว โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ ถินํ มิทฺธฺจาติ อิเม เอกาทส ยถาโยคํ ตีหิปิ. ตตฺถาปิ วิตกฺกวิจารา มหคฺคตโลกุตฺตรภูตาย สุขาย เอว, ปีติ ปน สพฺพตฺถ สุขาย เอว, โทสอิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิ ทุกฺขาย เอว, วิจิกิจฺฉา อุเปกฺขาย เอว, เสสานิ อฏฺวีสติโสมนสฺสุเปกฺขาหิ เอว เวทนาหิ สมฺปยุตฺตานิ, ตตฺถาปิ กรุณามุทิตา มหคฺคตภูตาย สุขาย เอวาติ อยํ วิเสโส. เสสํ จิตฺตสมฺปโยคสทิสํ. อยํ สรูปโต วินิจฺฉโย.
นวตฺตพฺพวิภาคโตติ อิมสฺมึ ติเก สพฺพา เวทนา สพฺพํ รูปํ นิพฺพานํ สมฺมุติโยติ อิเม ธมฺมา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา. น หิ เวทนา เวทนาย สมฺปยุตฺตา โหติ รูปาทโย วา, ตสฺมา อิเม อิมสฺมึ ติเก น ลพฺภนฺติ. อยฺจ สปฺปเทสตฺติโก โหติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ติกทุเกสุ นวตฺตพฺพโยชนา. ยํ ยสฺมิฺจ น วุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส สปฺปเทสตา เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ ปน ยตฺถ อสงฺคหิตา ธมฺมา โหนฺติ, ตตฺถ เตสํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม นวตฺตพฺพา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เตนสฺส สปฺปเทสตาปิ าตพฺพา. ยตฺถ ปน อสงฺคหิตา นตฺถิ, ตํ นิปฺปเทสนฺติ วกฺขาม. เตน ตตฺถ นวตฺตพฺพาภาโวปิ วิฺาตพฺโพ. สพฺพตฺถ ปน มาติกํ อนุทฺธริตฺวาว ปทตฺถํ, ตํสรูปวิภาคฺจ วกฺขาม. อยํ นวตฺตพฺพวิภาคโต วินิจฺฉโย.
เวทนาตฺติกํ นิฏฺิตํ.
วิปากตฺติเก ¶ อฺมฺวิสิฏฺานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. กิฺจาปิ อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมาปิ กมฺมสมุฏฺานา ¶ อตฺถิ, อนารมฺมณตฺตา ปน เต กมฺมสริกฺขกา น โหนฺตีติ สารมฺมณา อรูปธมฺมาว กมฺมสริกฺขตฺตา วิปากาติ วุตฺตา พีชสริกฺขกํ ผลํ วิย. ยถา หิ สาลิพีชโต นิกฺขนฺตสีสเมว สาลิผลนฺติ วุจฺจติ, น องฺกุราทีนิ, ตานิ ปน ‘‘สาลิชาตานิ, สาลินิพฺพตฺตานิ จา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ กมฺมสทิสา อรูปธมฺมาว ‘‘วิปากา’’ติ วุจฺจนฺติ, รูปธมฺมา ปน กมฺมชา ‘‘อุปาทินฺนา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิปากธมฺมธมฺมาติ วิปากสภาวา ธมฺมา. ยถา หิ ชาติชราสภาวา สตฺตา ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ วิปากชนกฏฺเน วิปากสภาวา วิปากปกติกา ธมฺมาติ อตฺโถ. ตติยปทํ อุภยสภาวปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ, อยํ ปทตฺโถ.
ตตฺถ จตูสุ ภูมีสุ ฉตฺตึส วิปากจิตฺตานิ วิปากา นาม, ตถา เอกวีสติ กุสลานิ, ทฺวาทส อกุสลานิ จาติ เตตฺตึส วิปากธมฺมธมฺมา นาม, ตีสุ ภูมีสุ วีสติ กิริยจิตฺตานิ, สพฺพฺจ รูปํ, นิพฺพานฺจาติ อิเม เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา นาม. เจตสิเกสุ ปน จุทฺทส อกุสลา วิปากธมฺมธมฺมา เอว, วิรติโย สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, ตทวเสสา ปน สิยา วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมาติ จิตฺตํ วิย ติวิธา โหนฺตีติ อยํ วิเสโส, เสสํ จิตฺตสมํ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ.
วิปากตฺติกํ นิฏฺิตํ.
อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาทิฏฺีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อาทินฺนา ผลภาเวน คหิตาติ อุปาทินฺนา, อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา อุปาทานสมฺพนฺเธน อุปาทานานํ หิตาติ อุปาทานิยา, อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํ. อุปาทินฺนา จ ¶ เต อุปาทานิยา จาติ อุปาทินฺนุปาทานิยา, สาสวกมฺมนิพฺพตฺตานํ รูปารูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. อิมินา นเยน เสสปททฺวเยปิ ปฏิเสธสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ทฺวตฺตึส โลกิยวิปากจิตฺตานิ, นว กมฺมชกลาปา จ อุปาทินฺนุปาทานิยา นาม. อวเสสโลกิยจิตฺตานิ เจว อกมฺมชรูปกลาปา จ อนุปาทินฺนุปาทานิยา นาม. โลกุตฺตรจิตฺตนิพฺพานานิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา นาม. กิฺจาปิ ขีณาสวานํ อุปาทานกฺขนฺธา ¶ ‘‘อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร’’ติอาทินา วทนฺตานํ ปเรสํ อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ, มคฺคผลนิพฺพานานิ ปน ทิวสํ สนฺตตฺตอโยคุโฬ วิย มกฺขิกาหิ เตชุสฺสทตฺตา อุปาทาเนหิ อนุปาทินฺนาเนว. อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิเกสุปิ เอเสว นโย. เจตสิเกสุ ปน กุสลา อนุปาทินฺนุปาทานิยา เอว, กรุณามุทิตา สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา วิรติโย ปน สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา, เสสา จิตฺตํ วิย ติวิธา โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ. อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติกํ.
สํกิเลเสตีติ สํกิเลโส, วิพาธติ อุปตาเปตีติ อตฺโถ. สํกิเลเสน สมฺปยุตฺตา สํกิลิฏฺา, สํกิเลสสหคตาติ อตฺโถ. อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตเนน สํกิเลสํ อรหนฺติ, สํกิเลเส วา นิยุตฺตา ตสฺส อารมฺมณภาวํ อนติกฺกมนโตติ สํกิเลสิกา, สํกิเลสสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานเมตํ อธิวจนํ. สํกิลิฏฺา จ เต สํกิเลสิกา จาติ สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา. เสสปททฺวยํ ปุริมตฺติเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา นาม. เสสโลกิยจิตฺตานิ เจว สพฺพํ รูปฺจ ¶ อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา นาม. โลกุตฺตรจิตฺตานิ, นิพฺพานฺจ อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกาว, กรุณามุทิตา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกาว, เสสกุสลาพฺยากตา สิยา สํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกา, สิยา อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกาติ ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. สํกิลิฏฺสํกิเลสิกตฺติกํ.
สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺกา, ตถา สห วิจาเรน สวิจารา, สวิตกฺกา จ เต สวิจารา จาติ สวิตกฺกสวิจารา. อุภยรหิตา อวิตกฺกอวิจารา. วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว มตฺตา ปมาณเมเตสนฺติ วิจารมตฺตา, วิจารโต อุตฺตรึ วิตกฺเกน สทฺธึ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อวิตกฺกา จ เต วิจารมตฺตา จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา.
ตตฺถ ทฺวิปฺจวิฺาณวชฺชิตกามาวจรจิตฺตานิ เจว เอกาทส มหคฺคตโลกุตฺตรปมชฺฌานิกจิตฺตานิ ¶ จ ตํสมฺปยุตฺเตสุ วิตกฺกวิจาเร เปตฺวา เสสา จ สวิตกฺกสวิจารา นาม. เตสุ วิตกฺโก เอกาทส ทุติยชฺฌานิกมหคฺคตโลกุตฺตรานิ จ ตํสมฺปยุตฺเตสุ วิจารํ เปตฺวา เสสา จ อวิตกฺกวิจารมตฺตา นาม. ทุติยชฺฌานิเกสุ วิจาโร, เสสา ปฺจจตฺตาลีส มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานิ, ทฺวิปฺจวิฺาณานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จ สพฺพฺจ รูปํ, นิพฺพานฺจ อวิตกฺกอวิจารา นาม. อปิจ กุสลเจตสิกา สวิตกฺกสวิจาราว, วิตกฺโก อวิตกฺกวิจารมตฺโตว, วิจาโร ปน ทุติยชฺฌานิเกสุ สิยา อวิตกฺกอวิจาโร, สวิตกฺกจิตฺเตสุ สิยา น วตฺตพฺโพ, อวเสสา ปน สพฺเพ เจตสิกา ธมฺมา ติธาปิ โหนฺติ. อิมสฺมึ ปน ติเก วิตกฺกสหชาโต วิจาโรว น วตฺตพฺโพ. วิตกฺกตฺติกํ.
ปีติยา ¶ สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาติ ปีติสหคตา, ปีติสมฺปยุตฺตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา. สา หิ สุขทุกฺขาการปฺปวตฺตึ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺิตตฺตา เตนากาเรน ปวตฺตตีติ อุเปกฺขา. อิติ เวทนาตฺติกโต ปททฺวยเมว คเหตฺวา นิปฺปีติกสุขสฺส สปฺปีติกสุขโต วิเสสทสฺสนวเสน อยํ ติโก วุตฺโต.
ตตฺถ ปีติ ปฺจวิธา ขุทฺทิกา ขณิกา โอกฺกนฺติกา อุพฺเพคา ผรณาติ. ตตฺถ ขุทฺทิกา ปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกา ปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกา ปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพคา ปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา. ผรณาย ปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย, มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติ. ตตฺถ ผรณา รูปาวจรโลกุตฺตราว, เสสา กามาวจราว.
สุขํ ปน กายิกํ, เจตสิกฺเจติ ทุวิธํ โหติ. สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ. ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ. กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ สุขสหคตา, อุเปกฺขาสหคตา จ เวทนาตฺติเก วุตฺตาว, สุขสหคตํ ปน กายวิฺาณํ, มหคฺคตโลกุตฺตรจตุตฺถชฺฌานิกจิตฺเต จ วชฺเชตฺวา เสสา ปีติสหคตา นาม, ตตฺถ ปีติ น ปีติสหคตา, สุขสหคตาว โหติ ¶ , สุขํ ปน ปีติสหคตํ นาม สิยา น ปีติสุขสหคตา. อิมสฺมึ ติเก ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา, ทุกฺขสหคตํ กายวิฺาณํ, รูปํ, นิพฺพานฺจ นวตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน ปีติ สุขสหคตาว, วิจิกิจฺฉา อุเปกฺขาสหคตาว, โลภทิฏฺิมานา, ปฺจวีสติ กุสลาพฺยากตา จ ติธาปิ โหนฺติ, เจตสิกสุขํ สิยา ปีติสหคตํ, ปมทุติยตติยชฺฌานิเกสุ จตุตฺถชฺฌานิเกสุ สิยา นวตฺตพฺพํ, กายิกํ ปน สุขํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ สพฺพา จ อุเปกฺขา โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจฺจ นวตฺตพฺพาว, เสสา สตฺตรส ธมฺมา สิยา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพาปิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปีติตฺติกํ.
ทสฺสเนนาติ โสตาปตฺติมคฺเคน. โส หิ ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺโต. โคตฺรภุ ปน กิฺจาปิ ปมตรํ ปสฺสติ, ยถา ปน รฺโ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘‘ทิฏฺโ เต ราชา’’ติ ปุฏฺโ ทิสฺวาปิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘‘น ปสฺสามี’’ติ วทติ, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺส อภาวา ‘‘ทสฺสน’’นฺติ น วุจฺจติ. ตํ หิ าณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ติฏฺติ. ภาวนายาติ เสสมคฺคตฺตเยน. เสสมคฺคตฺตยํ หิ ปมมคฺเคน ทิฏฺสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, อทิฏฺปุพฺพํ กฺจิ น ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ.
ตตฺถ จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา, วิจิกิจฺฉาสหคโต จาติ ปฺจ ทสฺสเนน ปหาตพฺพาว, อุทฺธจฺจสหคโต ภาวนาย เอว ปหาตพฺโพ, อวเสสา ฉ อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อปายเหตุภาเวน ปวตฺติโต, อปฺปวตฺติโต จ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, สิยา ภาวนายปหาตพฺพา, อกุสลวชฺชิตา ¶ ปน สพฺเพ จิตฺตุปฺปาทา, รูปํ, นิพฺพานฺจ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจํ ทสฺสเนนปหาตพฺพาว, เสสา อกุสลา สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา, สิยา ภาวนายปหาตพฺพาติ ติชาติกา เตรสวิธา โหนฺติ, วุตฺตาวเสสา เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพาว. ยํ ปน ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ¶ เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๖) นเยน กุสลาพฺยากตานมฺปิ ปหานํ อนฺุาตํ, ตํ เตสํ มคฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต อุปนิสฺสยปจฺจยานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา ปหีนาติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติกํ.
ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ตติยปเท ปน เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตรถา หิ อเหตุกานํ อคฺคหณํ ภเวยฺย. เหตุ เอว หิ เตสํ นตฺถิ, โย ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ สิยา. สเหตุเกสุปิ เหตุวชฺชานํ ปหานํ อาปชฺชติ, น เหตูนํ. เหตุเยว หิ เอเตสํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺโพติ วุตฺโต, น เต ธมฺมา. อุภยมฺปิ เจตํ อนธิปฺเปตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิโต ปรํ สพฺโพ วินิจฺฉโย อนนฺตรตฺติกสทิโสว. เกวลํ เจตสิเกสุ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺโต โมโห ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพเหตุเกสุ น ปวิสติ สหชาตสฺส อฺสฺส เหตุโน อภาวา, เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุเกสุ ¶ ปน ปวิสติ. โลภโทสมูลจิตฺเตสุ ปน เหตูสุ โมโห โลเภน เจว โทเสน จ สเหตุโก, โลภโทสา จ โมเหเนวาติ อิเม ปหาตพฺพเหตุกปเท ปวิฏฺาติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวาติ. ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติกํ.
กมฺมกิเลเสหิ อาจียตีติ อาจโย, ปฏิสนฺธิจุติคติปวตฺติสงฺขาตานํ อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. ตสฺส การณํ หุตฺวา นิปฺผาทนภาเวน ตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ, ยสฺส วา ปวตฺตนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ยถาวุตฺตเมว อาจยํ คเมนฺตีติ อาจยคามิโน. ตโต เอว อาจยสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา นิพฺพานํ อเปตํ จยาติ อปจโย, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน. อปิจ ปาการํ อิฏฺกวฑฺฒกี วิย ปวตฺตํ อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโน. เตเนว วฑฺฒกินา จิตํ จิตํ วิทฺธํสยมาโน ปุริโส วิย ตเทว ปวตฺตํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ.
ตตฺถ โลกิยกุสลากุสลานิ อาจยคามิโน นาม, จตฺตาริ มคฺคานิ อปจยคามิโน นาม ¶ , สพฺพานิ วิปากผลกิริยานิ, รูปํ, นิพฺพานฺจ เนวอาจยคามิโน น อปจยคามิโน นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อาจยคามิโน เอว, กรุณา มุทิตา สิยา อาจยคามิโน, สิยา เนวาจยคามิโน น อปจยคามิโน นาม, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. อาจยคามิตฺติกํ.
ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตา, สตฺตนฺนํ วา เสขานํ เอเตติปิ เสขา, อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ เสขา. อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น เสขาติ อเสขา, วุทฺธิปฺปตฺตา วา เสขาติปิ อเสขา. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ จตฺตาริ โลกุตฺตรกุสลานิ, เหฏฺิมานิ จ ตีณิ สามฺผลานีติ สตฺต เสขา นาม, อรหตฺตผลํ อเสขา นาม, โลกิยจิตฺตานิ, รูปํ, นิพฺพานฺจ เนวเสขา นาเสขา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา จ อปฺปมฺา จ เนวเสขา นาเสขา เอว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. เสขตฺติกํ.
สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ ‘‘ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑ’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๙๖) อาทีสุ วิย. กามาวจรธมฺมา หิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺตา วิยาติ ปริตฺตา. กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย, มหนฺตวิปุลผลตาย, ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตา, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปฺเหิ คตา ปฏิปนฺนาติปิ มหคฺคตา. ปมาณกรา ธมฺมา ราคาทโย ปมาณํ นาม, อารมฺมณโต วา สมฺปโยคโต วา นตฺถิ เอเตสํ ปมาณํ, ปมาณสฺส จ ปฏิปกฺขาติ อปฺปมาณา.
ตตฺถ จตุปฺาส กามาวจรจิตฺตานิ, รูปฺจ ปริตฺตา นาม, สตฺตวีสติ รูปารูปาวจรจิตฺตานิ มหคฺคตา นาม, โลกุตฺตรจิตฺตานิ, นิพฺพานฺจ อปฺปมาณา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา ปริตฺตา เอว, อปฺปมฺา ปริตฺตมหคฺคตา เอว, วิรติโย ปริตฺตอปฺปมาณา เอว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. ปริตฺตตฺติกํ.
ปริตฺตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ปริตฺตารมฺมณา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. สยํ ปริตฺตา วา โหนฺตุ มหคฺคตา วา, ปริตฺตาทิธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตา ตทารมฺมณาติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ ¶ เตวีสติ กามาวจรวิปากา, กิริยามโนธาตุอเหตุกชวนฺจ ปริตฺตารมฺมณาว, วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนกุสลวิปากกิริยานิ มหคฺคตารมฺมณาว, อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ อปฺปมาณารมฺมณาว, อกุสลจิตฺตานิ ¶ จ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตชวนานิ จ สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา มหคฺคตารมฺมณา, สิยา นวตฺตพฺพารมฺมณตาย น วตฺตพฺพา, น กทาจิ อปฺปมาณารมฺมณา, อฏฺ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ, อภิฺา, มโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ เอกาทส ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพาปิ. เตสุ จ กุสลานิ ปฺจ อรหตฺตมคฺคผลวชฺชิตสพฺพารมฺมณานิ. ตตฺถาปิ ตํตํเสขานเมว ยถาสกํ มคฺคผลานิ อารมฺมณานิ โหนฺติ, กิริยานิ ฉ สพฺพถาปิ สพฺพารมฺมณานิ, อภิฺาวชฺชิตรูปาวจรานิ เจว ฉ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนจิตฺตานิ จ นิยเมน ปฺตฺตารมฺมณตาย, รูปนิพฺพานานฺจ อนารมฺมณตาย สพฺพถา นวตฺตพฺพาติ. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อกุสลจิตฺตสทิสาว, วิรติโย สิยา ปริตฺตารมฺมณา, สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, กรุณามุทิตา นวตฺตพฺพาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ สิยา นวตฺตพฺพาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปริตฺตารมฺมณตฺติกํ.
หีนาติ ลามกา, อกุสลา ธมฺมา. หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมา, อวเสสา เตภูมกา รูปารูปธมฺมาว. อุตฺตมฏฺเน, อตปฺปกฏฺเน จ ปณีตา, โลกุตฺตรจิตฺตนิพฺพานานิ. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา หีนาว, กรุณามุทิตา มชฺฌิมาว, เสสกุสลาพฺยากตา มชฺฌิมปณีตาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. หีนตฺติกํ.
‘‘หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อาสีสิตาปิ ตถา อภาวโต, อสุภาทีสุเยว สุภนฺติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉา สภาวาติ มิจฺฉตฺตา, วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา, มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา จาติ มิจฺฉตฺตนิยตา. วุตฺตวิปรีเตน อตฺเถน สมฺมา สภาวาติ สมฺมตฺตา, สมฺมตฺตา จ เต นิยตา จาติ สมฺมตฺตนิยตา. อุภยถาปิ น นิยตาติ อนิยตา.
อานนฺตริกภาเวน ¶ ปวตฺติยํ สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, อฺถา ปวตฺติยํ สิยา อนิยตา. อเหตุกอกิริยนตฺถิกทิฏฺีสุ หิ อฺตรา ทิฏฺิ ยสฺส นิยตา, ตํ พุทฺธสตมฺปิ วิโพเธตุํ ¶ น สกฺโกติ. เยน จ อนนฺตเร เอว อตฺตภาเว ผลทานโต อานนฺตริเกสุ มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกสงฺฆเภทกโลหิตุปฺปาทกสงฺขาเตสุ ปฺจสุ กมฺเมสุ เอกมฺปิ กมฺมํ ปฏิฆจิตฺเตน กตํ โหติ, โส สิเนรุปฺปมาเณปิ สุวณฺณถูเป กตฺวา สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ยาวชีวํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิตฺวาปิ เตน กุสเลน อานนฺตริกสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ, อานนฺตริเกน ปน อธิเกน อานนฺตริกํ ปฏิพาหติ, ตสฺมา นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ อานนฺตริกา จ มคฺคผลานํ, มหคฺคตานฺจ ปฏิพาหกตาย อนนฺตรเมว นิรเย วิปากทานโต มิจฺฉตฺตนิยตา จ ชาตา, จตฺตาโร ปน มคฺคา สมฺมตฺตนิยตา นาม, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ อนิยตา นาม. เจตสิเกสุ ปน โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจํ โลโภ ทิฏฺิ โทโส ถินํ มิทฺธนฺติ อิเม นว สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา, เสสอกุสลา, กรุณา, มุทิตา จ อนิยตา เอว, เสสกุสลาพฺยากตา สิยา สมฺมตฺตนิยตา, สิยา อนิยตา, ติชาติกา ปน ติธาปิ โหนฺติ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ. มิจฺฉตฺตตฺติกํ.
นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, อริยมคฺโค, โส อารมฺมณเมเตสนฺติ มคฺคารมฺมณา. โลกิโย อฏฺงฺคิโกปิ มคฺโค ปจฺจยฏฺเน เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา, มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา. มคฺเค วา เหตูติ มคฺคเหตู, อโลภาทโย. เต เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา. สมฺมาทิฏฺิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จ, อิติ มคฺคภูโต เหตุ เอเตสนฺติ มคฺคเหตุกา, โลกุตฺตราว ¶ . อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเน มคฺโค อธิปติ อารมฺมณภูโต, สหชาโต วา เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโน, ตทุภยํ.
ตตฺถ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานกุสลกิริยา จ อภิฺาภูตา, มโนทฺวาราวชฺชนฺจ สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา นวตฺตพฺพา, อริยานํ หิ เจโตปริยอนาคตํสาณานิ ปเรสฺเว มคฺคจิตฺตสฺส ชานนกาเล มคฺคารมฺมณานิ, ปุพฺเพนิวาสาณมโนทฺวาราวชฺชนานิ ปน อตฺตโน, ปเรสฺจาปิ ตทฺารมฺมณกาเล ปน นวตฺตพฺพานิ, เจโตปริยาณสฺส ปน นิยเมน ปรจิตฺตวิสยตฺตา เตน อตฺตนา อธิคตมคฺคํ อริยา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนาคตํสาเณน ปน อตฺตโน อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส อุปริมคฺคสฺส อวิสยตฺตา น สกฺโกนฺติ. อริยา หิ ยถาสกํ, เหฏฺิมฺจ มคฺคผลํ ชานิตุํ สกฺโกนฺติ, น อุปริมํ. ตานิ ปน อภิฺาชวนานิ มคฺเคน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกานิ. มคฺคํ ครุํกตฺวา อปฺปวตฺตนโต ¶ น มคฺคาธิปตีนิ. น หิ ตานิ กิฺจิ อารมฺมณํ อธิปตึ กโรนฺติ, อนฺตมโส โลกุตฺตรมปิ. กสฺมา? อตฺตโน มหคฺคตตาย ราชานํ ทิสฺวา ตสฺส มาตาปิตโร วิย, มโนทฺวาราวชฺชนํ ปน อตฺตโน อเหตุกตาย ราชานํ ทิสฺวา ขุชฺชเจฏกาทโย วิย. จตฺตาริ มคฺคฏฺจิตฺตานิ สพฺพทา มคฺคเหตุกา เอว, ตาเนว จ วีมํสาวีริยานํ อธิปติภาเวน ปวตฺติยํ สิยา มคฺคาธิปติโน, อิตเรสํ ฉนฺทจิตฺตานํ อธิปติภาเวน ปวตฺติยํ สิยา นวตฺตพฺพา, อฏฺ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ สิยา มคฺคารมฺมณา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา นวตฺตพฺพา. ตานิ หิ อตฺตนา, ปเรหิ จ ปฏิวิทฺธมคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา, อตฺตโน มคฺคํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคาธิปติโน จ ตถาอปฺปวตฺติยํ นวตฺตพฺพา จ โหนฺติ. อริยา หิ ปเรสํ มคฺคผลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตา ¶ ครุํ กโรนฺตาปิ อตฺตโน มคฺคผลานิ วิย ครุํ น กโรนฺติ, อปิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ. เตสุ โสตาปนฺโน โสตาปนฺนานเมว มคฺคผลานิ ชานิตุํ สกฺโกติ, นาฺเสํ, สกทาคามี ปน สกทาคามีนมฺปิ, น อนาคามิอรหนฺตานํ, อนาคามี ปน อนาคามีนมฺปิ, น อรหนฺตานํ, อรหา ปน สพฺเพสมฺปิ มคฺคผลานิ ชานาติ, โสภนโลกิยจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นวตฺตพฺพาเนว. เจตสิเกสุ ปน วิรติโย โลกุตฺตรกุสเล มคฺคสทิสาว, อฺตฺถ นวตฺตพฺพา, กรุณา, มุทิตา, อกุสลา จ นวตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ. มคฺคารมฺมณตฺติกํ.
อุปฺปนฺนาติ เอตฺถ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตภูมิลทฺธวเสน อุปฺปนฺนา อเนกปฺปเภทา โหนฺติ. ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคีสงฺขาตํ สงฺขตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม, อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลฺจ อุปฺปาทาทิตฺตยํ อนุปฺปตฺวา นิรุทฺธํ ภูตาปคตสงฺขาตํ, เสสสงฺขตฺจ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม, ‘‘ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพกตานิ กมฺมานี’’ติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ อฺํ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺโสกาสํ กตฺวา ิตตฺตา, ตถากโตกาสฺจ วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ เอกํเสน อุปฺปชฺชนกโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม, ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม. เอตฺถ จ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปฺจกฺขนฺธา ภูมิ นาม, เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺตารหกิเลสชาตา ภูมิลทฺธํ นาม, เตหิ กิเลเสหิ สา ภูมิ ลทฺธา โหตีติ เอวเมเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อิธ วตฺตมานุปฺปนฺนา อธิปฺเปตา.
ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ปุพฺพนฺตโต อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนา, ปจฺจุปฺปนฺนาติ ¶ อตฺโถ ¶ . น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนา. ปรินิฏฺิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโน, อุภเยนาปิ อนาคตาว ทสฺสิตา. อยํ หิ ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโต. ลทฺโธกาสสฺส หิ กมฺมสฺส วิปาโก อุปฺปาที นาม. ยทิ ปน อายูหิตกุสลากุสลํ กมฺมํ สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อสฺส โอกาโส น ภเวยฺย. ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ธุววิปากํ, อทฺธุววิปากฺจ. ตตฺถ ปฺจานนฺตริกอฏฺสมาปตฺติจตุตฺถมคฺคาทิ ธุววิปากํ นาม. ตํ ปน กมฺมํ ขณปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ อปฺปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม, อปฺปตฺตํ อนุปฺปนฺนํ นาม. ตสฺส ทุวิธสฺส จ วิปาโก ทุวิโธ โหติ ขณปฺปตฺโต จ อปฺปตฺโต จ. ตตฺถ ขณปฺปตฺโต อุปฺปนฺโน นาม, อปฺปตฺโต จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ, กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา ธุวปจฺจยฏฺเน อุปฺปาที นาม โหติ. เมตฺเตยฺยสฺส โพธิสตฺตสฺส มคฺโค อนุปฺปนฺโน นาม โหติ, ผลํ อุปฺปาที นาม. ตตฺถ จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, กมฺมชรูปฺจ วตฺตมานุปฺปนฺนา นาม, อุปฺปชฺชนารหา อุปฺปาทิโน นาม, น ปน วตฺตพฺพา ‘‘อนุปฺปนฺนา’’ติ. กุสลากุสลกิริยา, กมฺมชรูปฺจ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น ปน วตฺตพฺพา ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติ. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา อกุสลจิตฺตสทิสาว, เสสา ทุวิธาปิ โหนฺติ, อตีตา, ปเนตฺถ นิพฺพานฺจ นวตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ. อุปฺปนฺนตฺติกํ.
อตฺตโน สภาวํ, อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา ตํ อติกฺกมิตฺวา อิตา คตา ปตฺตาติ อตีตา. ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตา. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา, สพฺเพ สงฺขตา นามรูปธมฺมา. น สงฺขตธมฺเมสุ เตกาลิกภาวํ อปฺปตฺโต นาม อตฺถิ, สพฺเพปิ เต ติธา โหนฺติ. นิพฺพานํ ปเนตฺถ นวตฺตพฺพนฺติ. อตีตตฺติกํ.
อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ¶ กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉพฺพิธานิ วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนานิ เหฏฺา อตีตสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต อตีตารมฺมณานิ, ทฺวิปฺจวิฺาณมโนธาตุโย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, เสสา เอกาทส กามาวจรวิปากา, อเหตุกหสนจิตฺตฺจ ติธาปิ โหนฺติ, เสสกามาวจรกิริยกุสลากุสลา จ อภิฺาภูตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานกุสลกิริยา จ ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จ. เตสุ กามาวจรานํ อตีตาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค เหฏฺา วุตฺโตว. นวตฺตพฺพตา ปน เตสุ าณวิปฺปยุตฺตชวนกุสลานํ ¶ ปฺตฺตารมฺมณวเสเนว, น นิพฺพานารมฺมณวเสน, เตสุปิ ติเหตุกชวนาวชฺชนานํ มคฺคผลรูปารูปชฺฌานานํ, ปุเรจาริกภาเวนาปิ นิพฺพานจตุกฺกชฺฌานวิสยานฺจ ปจฺจเวกฺขณภาเวนาปิ นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา, อภิฺานํ ปน อิทฺธิวิธาณสฺส ตาว กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺตสฺส อตีตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อตีตารมฺมณํ, ‘‘อนาคเตสุ รูปานิ เอวํ โหนฺตู’’ติ อธิฏฺหนฺตสฺส อนาคตารมฺมณํ, กายํ ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล, อชฺฌตฺตํ กุมารวณฺณาทีนํ, พหิทฺธาปาสาทกูฏาคาราทีนฺจ ปจฺจุปฺปนฺนานํ นิมฺมานกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณฺจ ตาว โหตีติ เอวํ อิทฺธิวิธสฺส ฉพฺพิธมฺปิ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ เตกาลิกํ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ทิพฺพโสตสฺส กุจฺฉิคตํ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทายตนเมวารมฺมณํ. เจโตปริยาณสฺส อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร, อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ ปเรสฺเว จิตฺตํ อตีตฺจ อนาคตฺจารมฺมณํ โหติ. สตฺตทิวสาติกฺกเม ปเนตํ ปรจิตฺตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ. อตีตํสอนาคตํสาณานํ ¶ หิ เอส วิสโย, น เอตสฺส. ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตชานนกาเล ปนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนมารมฺมณํ โหติ.
ปจฺจุปฺปนฺนฺจ นาเมตํ ติวิธํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนฺจาติ. ตตฺถ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ทุวิธํ รูปารูปวเสน. ตตฺถ อาตปฏฺานา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ วา วสิตฺวา ทิวา อาตปฏฺานํ โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นาม. ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นาม, ตทุภยํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกภวปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. อิมสฺมึ ปน เจโตปริยาณวิสเย กติปยชวนวารา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ตตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ น โหติ อาวชฺชเนน สทฺธึ นิรุชฺฌนโต. น หิ อาวชฺชนชวนานํ เอตฺถ ภินฺนารมฺมณตา ยุตฺตา. รูปสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปน กติปยชวนวารปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ อสฺส อารมฺมณํ โหติ. อิทฺธิมา หิ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, ตํ อาวชฺชิตกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมาลมฺพิตฺวา จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรชวนานิ ¶ . เตสฺจ เอการมฺมณตฺเตปิ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิ. ยถา จกฺขุทฺวารวีถิยํ จกฺขุวิฺาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น อิตรานิ, เตสุ จ อาวชฺชนเมว นิปฺปริยายโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, อิตรานิ ปน อทฺธาสนฺตติวเสน ปริยายโตติ คเหตพฺพํ, เอวเมตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ, ตฺจ โข ปรสฺเสว, น อตฺตโน.
ปุพฺเพนิวาสาณํ ปน นามโคตฺตกสิณปฺตฺตาทิอนุสฺสรเณ, นิพฺพานานุสฺสรเณ จ นวตฺตพฺพารมฺมณํ, สงฺขตธมฺมานุสฺสรเณ ¶ อตีตารมฺมณเมว. ตสฺส หิ อตีเตสุ สาสวานาสเวสุ, อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ จ ธมฺเมสุ อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ, พุทฺธานํ สพฺพฺุตฺาณสมคติกํ โหติ. ยถากมฺมูปคาณสฺส อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ อตีตํ กุสลากุสลเจตนามตฺตเมว. ‘‘เจโตปริยาณสฺส จิตฺตเมวารมฺมณํ โหติ, น ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ปฏฺาเน ปน ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๔) วุตฺตตฺตา เจโตปริยาณยถากมฺมูปคาณานํ จิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ จตฺตาโร ขนฺธา อารมฺมณํ โหนฺติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ปน อชฺฌตฺติกํ, พาหิรฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณายตนเมวารมฺมณํ. อนาคตํสาณสฺส ฉพฺพิธมฺปิ อนาคตเมว อชฺฌตฺตฺจ พาหิรฺจารมฺมณํ, อิทมฺปิ ปุพฺเพนิวาสาณํ วิย อนาคเต สพฺพฺุตฺาณสทิสนฺติ. เอวํ อภิฺานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ, นวตฺตพฺเพสุ จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยถาโยคํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เสสานิ ปนฺนรส รูปาวจรจิตฺตานิ, อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนกุสลวิปากกิริยานิ, อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพานิ. เจตสิเกสุ ปน อปฺปมฺา นวตฺตพฺพาว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อตีตารมฺมณตฺติกํ.
‘‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตา. อชฺฌตฺต-สทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ‘‘อชฺฌตฺตรโต ¶ สมาหิโต’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๖๒) หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. ‘‘อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ ¶ (ที. นิ. ๒.๓๗๓) นิยกชฺฌตฺเต. ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๐๔) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. ‘‘อชฺฌตฺตํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๘๗) วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺานํ นาม. อิธ ปนายํ นิยกชฺฌตฺเต วตฺตติ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา รูปารูปธมฺมา อิธ อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพา. ตโต พหิภูตา อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา รูปารูปปฺตฺติโย พหิทฺธา นาม, ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํ.
ตตฺถ สพฺพานิ จิตฺตเจตสิกานิ อินฺทฺริยพทฺธรูปํ ติธา โหนฺติ, อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ, นิพฺพานปฺตฺติโย จ พหิทฺธาว. อิมสฺมึ หิ ติเก กุสลตฺติเก อลพฺภมานา ปฺตฺติโยปิ ลพฺภนฺติ เปตฺวา อากิฺจฺายตนารมฺมณํ, ตเทว อิธ นวตฺตพฺพํ. เตเนว หิ ภควตา อนนฺตรตฺติเก ‘‘กสิณาทิปฺตฺตารมฺมณานิ กามรูปาวจราทิจิตฺตานิ พหิทฺธารมฺมณานิ, อากิฺจฺายตนฺจ นวตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกํ. อชฺฌตฺตตฺติกํ.
ยถาวุตฺเต อชฺฌตฺตาทิเก อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตานํ วเสน อยํ ติโก วุตฺโต. ตตฺถ ฉพฺพิธานิ วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนจิตฺตานิ อชฺฌตฺตารมฺมณาเนว, อากาสานฺจายตนตฺตยํ, รูปาวจรโลกุตฺตรจิตฺตานิ จ พหิทฺธารมฺมณาเนว, โวฏฺพฺพนวชฺชิตา อเหตุกมหาวิปากา ติธาปิ โหนฺติ, อวเสสา ปน อากิฺจฺายตนวชฺชิตานิ อาวชฺชนชวนานิ, อภิฺา จ สิยา ติธาปิ โหนฺติ, อากิฺจฺายตนารมฺมณสฺส อาวชฺชนปริกมฺมปจฺจเวกฺขณาทิภาวปฺปวตฺติยํ สิยา นวตฺตพฺพาติ. เตสํ ¶ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา อนนฺตรตฺติเก, เหฏฺา จ วุตฺตนยานุสาเรน าตพฺพา, อากิฺจฺายตนตฺตยํ, ปน รูปนิพฺพานานิ จ นวตฺตพฺพาว. เจตสิเกสุ ปน อปฺปมฺาวิรตี พหิทฺธารมฺมณาว, เสสา ติธาปิ โหนฺติ นวตฺตพฺพา จ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกํ.
ทฏฺพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนา, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆา, สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, รูปายตนเมว. นีลาทิเภทมุปาทาย ปน พหุวจนนิทฺเทโส. นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนา, อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยน สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, ¶ เสสานิ โอฬาริกรูปานิ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ, สุขุมรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา นาม, อิทฺจ นิปฺปเทสตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ. สนิทสฺสนตฺติกํ.
ติกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา
ทุกมาติกาย ปน เหฏฺา อนาคตปทตฺถวณฺณนํเยว กริสฺสาม. เหตุโคจฺฉเก ตาว เหตู ธมฺมาติ เอตฺถ เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิธา เหตู. ตตฺถ อโลภาทโย ฉ ธมฺมา เหตุเหตู นาม, อุปาทารูปาทีนํ มหาภูตาทโย ปจฺจยเหตู นาม, วิปากุปฺปตฺติยํ กุสลากุสลํ, อิฏฺานิฏฺารมฺมณฺจ อุตฺตมเหตู นาม, สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย สาธารณเหตู นาม. อิธ ปน เหตุเหตุ อธิปฺเปโต. เหตู ธมฺมาติ มูลฏฺเน เหตุสงฺขาตา ธมฺมา, ‘‘เหตุธมฺมา’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. น เหตูติ เตสฺเว ปฏิกฺเขปวจนํ.
ตตฺถ ¶ อโลโภ อโทโส อโมโหติ กุสลาพฺยากตา ตโย, โลโภ โทโส โมโหติ อกุสลา ตโย จาติ อิเม ฉ ธมฺมา เหตู นาม. อิเม เปตฺวา อวเสสา เจตสิกา, สพฺพานิ จ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จาติ อิเม ธมฺมา น เหตู นาม, อิทฺจ นิปฺปเทสทุกนฺติ เวทิตพฺพํ. เหตุทุกํ ปมํ.
สมฺปโยคโต ปวตฺเตน สห เหตุนาติ สเหตุกา. ตเถว ปวตฺโต นตฺถิ เอเตสํ เหตูติ อเหตุกา.
ตตฺถ อเหตุกจิตฺตวชฺชิตานิ เอกสตฺตติ จิตฺตานิ สเหตุกา นาม. เตสุ ทฺเว โมหมูลานิ โมเหเนว สเหตุกานิ, อฏฺ โลภมูลานิ โลภโมเหหิ ทฺวีหิ, ทฺเว โทสมูลานิ โทสโมเหหิ, ทฺวาทส าณวิปฺปยุตฺตกุสลาพฺยากตานิ อโลภาโทเสหิ, เสสานิ สตฺตจตฺตาลีส อโลภาทีหิ ตีหิปิ สเหตุกานีติ, โมหมูเลสุ ปน โมโห, ทฺวิปฺจวิฺาณํ, มโนธาตุ, สนฺตีรณตฺตยํ, โวฏฺพฺพนํ, หสิตุปฺปาทกานิ อฏฺารส จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จาติ อิเม ธมฺมา อเหตุกา นาม. เจตสิเกสุ ปน โลภโทสา, วิจิกิจฺฉา จ โมเหเนว สเหตุกา, ทิฏฺิมาโน ¶ โลภโมเหหิ ทฺวีหิ, อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ โทสโมเหหิ, โมโห ปน สิยา โลเภน, สิยา โทเสนาติ ทฺวีหิ สเหตุโกปิ โมหมูเลสุ อเหตุโกปิ, ถินมิทฺธานิ สิยา โลภโมเหหิ, สิยา โทสโมเหหีติ ตีหิปิ สเหตุกานิ, อหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจานิ ตถา จ เกวลโมเหน จ, อโมโห ปน อโลภาโทเสเหว ทฺวีหิ, อโลโภ สิยา อโทสาโมเหหิ, สิยา อโทเสนาติ ¶ ทฺวีหิ, อโทโส สิยา อโลภาโมเหหิ, สิยา อโลเภนาติ ทฺวีหิ, เสสา ปน ทฺวาวีสติ กุสลาพฺยากตา สิยา ตีหิ, สิยา ทฺวีหิปิ เหตูหิ สเหตุกา, ฉนฺโท ปน ยถาโยคํ ตีหิ, ปีติโทสวชฺชิเตหิ ปฺจหิ สิยา สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เสสา เอกาทส ติชาติกา ฉหิ เหตูหิ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, เวทนา เจตฺถ โทมนสฺสภูตา ทฺวิเหตุกาว, โสมนสฺสอุเปกฺขา ยถาโยคํ โทสวชฺชิเตหิ ปฺจหิ สเหตุกาปิ อเหตุกาปิ, สุขทุกฺขภูตา อเหตุกาว, อิทฺจ นิปฺปเทสทุกนฺติ. ทุติยํ.
เอกุปฺปาทาทิตาย เหตุนา สมฺปยุตฺตาติ เหตุสมฺปยุตฺตา. เหตุนา วิปฺปยุตฺตาติ เหตุวิปฺปยุตฺตา. อยํ เหตุสมฺปยุตฺตทุโก อนนฺตเร วุตฺตสเหตุกทุเกน อตฺถโต นินฺนานากรโณ. สเหตุกทุโก เอว หิ ภควตา เทสนาวิลาเสน, ตถา พุชฺฌนกปุคฺคลานํ วา อชฺฌาสยวเสน เหตุสมฺปยุตฺตทุกภาเวนาปิ วุตฺโต. เอวํ อุปริปิ สมานตฺถทุกานํ วจเน การณํ เวทิตพฺพํ. ตติยํ.
จตุตฺถาทโย ปน ยสฺมา ปมทุกทุติยตติยทุเกสุ ปมปเทน โยเชตฺวา ทฺเว ทุกา, ปมทุเก จ ปจฺฉิมปทํ ทุติยทุเกน โยเชตฺวา เอกํ ทุกนฺติ ตโย ทุกา เทสิตา, ตสฺมา เตสํ ปทตฺโถ วุตฺตนโยว.
ตตฺถ จ ยเถว ‘‘เหตู เจว ธมฺมา สเหตุกา จ, สเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติ อยํ ทุโก สมฺภวติ, ตถา ‘‘เหตู เจว ธมฺมา อเหตุกา จ, อเหตุกา เจว ธมฺมา น จ เหตู’’ติ อยมฺปิ สมฺภวติ. อิมินา นเยน เหตุสมฺปยุตฺตทุเกน โยชนายปิ เอโก ¶ ลพฺภติ. ยถา จ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยํ ลพฺภติ, ตถา ‘‘เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยมฺปิ. ยถา เจตฺถ สเหตุกทุเก ทฺเว ทุกา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุเกปิ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ จ ‘‘เหตู โข ปน ธมฺมา เหตุสมฺปยุตฺตาปิ, เหตุวิปฺปยุตฺตาปี’’ติ จ ทฺเว ทุกา ลพฺภนฺตีติ อปเรปิ ปฺจ ทุกา เหตุโคจฺฉเก โยเชตุํ สกฺกา. เต ปน ภควตา วุตฺตานุสาเรเนว สกฺกา าตุนฺติ ฉสุ เอว ¶ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ เย ตาว เอกสฺมึ จิตฺเต ทฺเว ตโย เหตู เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, เต เหตู เจว อฺโฺาเปกฺขาย สเหตุกา จ นาม. สเหตุกจิตฺเตสุ ปน เหตุํ เปตฺวา เสสา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สเหตุกา เจว น จ เหตู นาม. อิมสฺมึ ทุเก สพฺเพ อเหตุกธมฺมา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน เหตุวชฺชิตา อกุสลา เจว กุสลาพฺยากตา จ, ฉนฺโท จ สเหตุโก เจว น เหตุ เอว, เสสา ติชาติกา, ตถา นวตฺตพฺพา จ, โมโห ปน เหตุ เจว สเหตุโก จ นวตฺตพฺโพ จ. จตุตฺถํ.
อนนฺตรทุโกปิ อิมินา ทุเกน สพฺพถาปิ สทิโสวาติ. ปฺจมํ.
สเหตุกจิตฺเตสุ เหตุวชฺชิตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นเหตู สเหตู นาม, อเหตุกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นเหตู อเหตุกา นาม. อิมสฺมึ ปน ทุเก ฉ เหตู น วตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ. ฉฏฺํ.
เหตุโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
สตฺตสุ ¶ จูฬนฺตรทุเกสุ อตฺตโน นิปฺผาทเกน สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยา, จิตฺตเจตสิกรูปานิ. นตฺถิ เอเตสํ อุปฺปาเท วา ิติยํ วา ปจฺจโย อหุตฺวา ภวนสฺเสวาภาวาติ อปฺปจฺจยา, นิพฺพานเมว. เทสนาย ปเนตฺถ ปรมตาย โสตปติตวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโต. เอวํ สนิทสฺสนาทีสุปิ. อิทฺจ อิโต ปรานิ ฉ จ นิปฺปเทสทุกานีติ เวทิตพฺพานิ. ตโต ปรฺจ ยตฺถ ‘‘อิเม น วตฺตพฺพา’’ติ น วกฺขาม, ตํ นิปฺปเทสนฺติ คเหตพฺพํ. สปฺปจฺจยทุกํ.
ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตาติ สงฺขตา. น สงฺขตาติ อสงฺขตา. อิทฺจ สพฺพถา สปฺปจฺจยทุกสทิสเมว. สปฺปจฺจยสงฺขตอุภยทุกํ สพฺพถา สทิสเมว. สงฺขตทุกํ.
รูปายตนํ สนิทสฺสนํ นาม. เสสรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อนิทสฺสนา นาม. สนิทสฺสนทุกํ.
ปสาทวิสยรูปานิ ¶ ทฺวาทส สปฺปฏิฆา นาม. เสสรูปจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ อปฺปฏิฆา นาม. สปฺปฏิฆทุกํ.
อวินิพฺโภควเสน รูปํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโน, รุปฺปนลกฺขณํ วา รูปํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ รูปิโน, ภูโตปาทายรูปเมว. น รูปิโน อรูปิโน, จิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ. รูปิทุกํ.
โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยา, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ตโต โลกโต ตตฺถ อปริยาปนฺนภาเวน อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา, อริยมคฺคผลนิพฺพานานิ. เจตสิเกสุ ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อเสขตฺติเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. โลกิยทุกํ.
เกนจิ ¶ วิฺเยฺยาติ จกฺขุวิฺาณาทีสุ เกนจิ เอเกน จกฺขุวิฺาเณน วา โสตวิฺาณาทินา วา วิชานิตพฺพา. เกนจิ น วิฺเยฺยาติ เตเนว จกฺขุวิฺาเณน วา โสตวิฺาณาทินา วา น เกนจิ วิชานิตพฺพานิ. เอวํ หิ สติ ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ อตฺถนานตฺตโต ทุโก โหติ. ปทภาชนียสฺมิมฺปิ ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๑) เอตฺตกํ เอกทุกนฺติ อคฺคเหตฺวา ‘‘เย เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา, เย วา ปน เต ธมฺมา โสตวิฺเยฺยา, น เต ธมฺมา จกฺขุวิฺเยฺยา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๑) อยเมโก ทุโกติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปน รูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ, สทฺโท น จกฺขุวิฺเยฺโยติ อยมตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ ทุกปริจฺเฉโท าตพฺโพ. ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา วา จกฺขุวิฺาเณน วา วิฺเยฺยํ นาม. เสสรูปารูปธมฺมา เตเนว จกฺขุนา วา จกฺขุวิฺาเณน วา เกนจิ นวิฺเยฺยา. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายตพฺพิฺาณมูลิกาสุปิ จตูสุ โยชนาสุ วิภาโค ยถานุรูปํ าตพฺโพ. รูปาทโย ปน ปฺจวิสยา มโนธาตุตฺตเยน เกนจิ วิฺเยฺยา. เสสรูปารูปธมฺมา เตเนว มโนธาตุตฺตเยน เกนจิ นวิฺเยฺยา. กิฺจาปิ สามฺโต มโนวิฺาเณน อวิฺเยฺยสฺส อภาวโต ปาฬิยํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยวเสน ทุโก น วุตฺโต, ตถาปิ วิเสสโต วตฺตพฺโพว. ตถา หิ ฉพฺพิธาปิ กามาวจรธมฺมา กามาวจรวิปากาทินา มโนวิฺาเณน เกนจิ วิฺเยฺยา, รูปารูปาวจรโลกุตฺตรปฺตฺติโย เตเนว เกนจิ นวิฺเยฺยา. ตถา กามรูปารูปาวจรปฺตฺติโย อกุสลาทินา ¶ เกนจิ วิฺเยฺยา, โลกุตฺตรา เตเนว เกนจิ นวิฺเยฺยา. ตถา นิพฺพานํ โลกุตฺตเรน เกนจิ วิฺเยฺยํ ¶ , เสสโลกิยโลกุตฺตรา เตเนว เกนจิ นวิฺเยฺยาติ อิมินา นเยน รูปารูปาวจราทิเภเทน มโนวิฺาเณน เกนจิ วิฺเยฺยาวิฺเยฺยธมฺมา ยถาโยคํ โยเชตพฺพา. เอวํ สพฺเพ ธมฺมา เกนจิ วิฺเยฺยา, เกนจิ น วิฺเยฺยา นาม. อิมสฺมิฺจ ทุเก ปฺตฺติโยปิ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพาติ. เกนจิวิฺเยฺยทุกํ.
จูฬนฺตรทุกา นิฏฺิตา.
อาสวโคจฺฉเก อาสมนฺตโต สวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ…เป… มนโตปิ สวนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาวโคตฺรภุํ, โอกาสโต ยาวภวคฺคา สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม, เอตฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อา-กาโร. จิรปาริวาสิยฏฺเน มทิราทิอาสวา วิยาติปิ อาสวา. ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเน อาสวา, เอเต เอว ภวิตุํ อรหนฺติ. อนาทิตฺตา อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ตโต อฺเ โน อาสวา นาม.
ตตฺถ กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโวติ อิเม จตฺตาโร อาสวา นาม. ตตฺถ อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน สพฺโพปิ โลโภ กามาสโว นาม. อฏฺสาลินิยํ ปน ‘‘ปฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๐๒) จ, ‘‘ทิฏฺิสหชาโต ราโค กามาสโว น โหติ, ทิฏฺิราโค นาม โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๐๕) จ, ‘‘โย พฺรหฺมานํ วิมานกปฺปรุกฺขาภรเณสุ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชติ, โส กามาสโว น โหติ ปฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส อิเธว ปหีนตฺตา’’ติ จ วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘กามาสโว อฏฺสุ โลภสหคเตสุ ¶ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. ๑๔๖๕) จ, ‘‘กามาสวํ ปฏิจฺจ ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (ปฏฺา. ๓.๓.๑) จ วุตฺตตฺตา ภวาสวํ เปตฺวา อวเสโส สพฺโพปิ โลโภ กามาสโวติ ปฺายติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตราคสฺส, พฺรหฺมานํ วตฺถาภรณาทีสุ ราคสฺส จ ภวาสวตฺตาภาวา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตราโค เอว หิ รูปารูปภวปตฺถนาวเสน ปวตฺติยํ ภวาสโว โหติ ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.อนุสยยมก.๒), น จ กามาสวภวาสววินิมุตฺโต โลโภ อตฺถิ. ยทิ สิยา, ‘‘โลโภ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโว’’ติ ปาฬิยํ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, ‘‘ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลเภน สมฺปยุตฺโต ¶ อวิชฺชาสโว สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต, สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต’’ติ จ วตฺตพฺโพ สิยา. ปทภาชนีเย จ กามาสวนิทฺเทเส อาคตสฺส ‘‘กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. ๑๑๐๓) อิมสฺส ปทสฺส อฏฺสาลินิยํ ‘‘ปฺจกามคุเณสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. อ. ๑๑๐๓) อตฺโถ วุตฺโต, ตสฺส ปน ปทสฺส วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาโมติปิ อตฺถโยชนา สกฺกา กาตุํ เตภุมกสฺส ธมฺมสฺส วตฺถุกามตฺตา, ตตฺถ สพฺพตฺถ ราคสฺส จ กิเลสกามตฺตา. วุตฺตํ เหตํ ธมฺมเสนาปตินา มหานิทฺเทเส –
‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา…เป… สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
‘‘กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม…เป… โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค ¶ กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา’’ติ (มหานิ. ๑).
อปิเจตฺถ ‘‘กาโมโฆ กามโยโค’’ติอาทินา กิเลสกามสฺส กาโมฆาทิภาวํ วทตา ธมฺมเสนาปตินา วตฺถุกามตฺตวิสยสฺส ราคสฺส อาสวาทิภาโว อนฺุาโต, น ปฺจกอามคุณิกสฺเสว ราคสฺส. น จ โอฆาสเวสุ โกจิ วิเสโส อตฺถิ. อฏฺสาลินิยมฺปิ หิ อุปาทานโคจฺฉกสฺส ปทภาชนีเย ‘‘กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. ๑๒๒๐) อิมสฺส ‘‘วตฺถุกาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. อ. ๑๒๒๐) อยเมวตฺโถ วุตฺโต. ตโต อฺเสุ เหตุคนฺถกิเลสโคจฺฉเกสุ โลภสฺเสว อนวเสสปริยาทานํ วุตฺตํ, น อิตรโคจฺฉเกสุ. เตสุ จ โลภสฺส ปาฬิอนุสารโต โอโลกิยมาเน กิเลสกามมตฺตโก. อนวเสสโลภปริยาทานํ ปฺายติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
จตูสุ ปน ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ อุปฺปนฺโน รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราคภาเวน, กามชฺโฌสานนิกนฺติภาเวน ¶ จ ปวตฺโต โลโภ ภวาสโว นาม. อฏฺสาลินิยํ ปน ‘‘สสฺสตทิฏฺิสหชาโต ราโค ภวาสโว’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๐๒) วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคเตสู’’ติ (ธ. ส. ๑๔๖๕) นิยมิตตฺตา น สกฺกา คเหตุํ, อธิปฺปาโย ปน คเวสิตพฺโพ. ทฺวาสฏฺิปเภทา สพฺพาปิ ทิฏฺิ ทิฏฺาสโว นาม. อฏฺวตฺถุโก สพฺโพปิ โมโห อวิชฺชาสโว นาม. เตสุ ทิฏฺาสโว ปเมน มคฺเคน ปหียติ, กามาสโว ¶ จตูหิปีติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํ. ภวาสโว, อวิชฺชาสโว จ จตุตฺเถน ปหียติ. อิเมสฺจ กามาสวภวาสวานํ โลภสภาวตฺตา สภาวโต ตโย ธมฺมา วิภาคโต จตฺตาโร อาสวา นาม ชาตา. อิเม เปตฺวา เสสา โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ ธมฺมา โน อาสวา นาม. อาสวทุกํ ปมํ.
อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวา, สพฺเพ โลกิยธมฺมา. เอวํ ปวตฺตมานา นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวา, นว โลกุตฺตรธมฺมาว. เจตสิกา ปเนตฺถ โลกิยทุเก วุตฺตสทิสาว. สาสวทุกํ ทุติยํ.
ตติยาทีนํ จตุนฺนํ ทุกานํ ปทตฺโถ วุตฺตนโยว. เสสเมตฺถ เหตุโคจฺฉเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘น เหตู โข ปน ธมฺมา สเหตุกาปิ, อเหตุกาปี’’ติ อยํ โอสานทุโก ปมทุเก ทุติยปทํ ทุติยทุเกน โยเชตฺวา วุตฺโต, เอวมิธ ‘‘โน อาสวา โข ปน ธมฺมา สาสวาปิ, อนาสวาปี’’ติ น วุตฺโต. อยฺจ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน อิห สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สฺโชนโคจฺฉกาทีสุปิ ยถานุรูปํ าตพฺพํ.
ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา อาสวสมฺปยุตฺตา นาม. โทสโมหมูลจิตฺเตสุ โมโห, กุสลาพฺยากตจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อาสววิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ ปน โมหํ เปตฺวา เสสา อกุสลา อาสวสมฺปยุตฺตาว, โมโห ปน ติชาติโก จ ทฺวิธาปิ โหติ, เสสา อาสววิปฺปยุตฺตา เอวาติ. ตติยํ.
จตฺตาโร ¶ อาสวา อาสวา เจว สาสวา จ นาม. ตทวเสสา โลกิยธมฺมา สาสวา เจว โน จ อาสวา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน อาสวาติ วุตฺเตหิ ¶ เสสา อกุสลา, กรุณามุทิตา จ สาสวา เจว โน จ อาสวา เอว, เสสา ตถา จ น วตฺตพฺพา จ. จตุตฺถํ.
เย ปน โลภมูเลสุ โลภโมหา, โลภทิฏฺิโมโห จาติ ทฺเว ตโย เอกโต กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, เต อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จ นาม. ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ เจว อาสววชฺชิตา ตํสมฺปยุตฺตา จ อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา นาม. อิธ ปน อาสววิปฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน อาสววชฺชิตา อกุสลา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา เอว, โมโห สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺโต จ, สิยา น วตฺตพฺโพ, ติชาติกา สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, กุสลาพฺยากตา น วตฺตพฺพาว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจมํ.
โลกุตฺตรวชฺชิตา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา นาม. โลกุตฺตรา อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวา นาม. อิธ ปน อาสวสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพาว. เจตสิเกสุ ปน กรุณามุทิตา อาสววิปฺปยุตฺตา สาสวา เอว, โมโห ตถา จ น วตฺตพฺโพ จ, เสสกุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพาว, โมหวชฺชิตา ปน อกุสลา น วตฺตพฺพาว. ฉฏฺํ.
อาสวโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
สํโยชนโคจฺฉเก ¶ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนา. ตโต อฺเ โน สํโยชนา.
ตตฺถ กามราคสํโยชนํ ภวราคปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยอวิชฺชาสํโยชนนฺติ อิเม ทส ธมฺมา สํโยชนา นาม. เตสุ กามภวทิฏฺิอวิชฺชาสํโยชนานิ อาสวโคจฺฉเก วุตฺตนยาเนว. ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสติ, ปิยสฺส เม อนตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๖๖) เอวํ วุตฺเตหิ นวหิ อากาเรหิ สตฺเตสุ, อฏฺานโกปวเสน สงฺขาเรสุ จ อุปฺปชฺชมาโน สพฺโพปิ โทโส ปฏิฆสํโยชนํ นาม.
‘‘เสยฺโยหมสฺมิ ¶ , สทิโสหมสฺมิ, หีโนหมสฺมี’’ติ เอวํ ตีหิ อากาเรหิ ปวตฺโต สพฺโพ มาโน มานสํโยชนํ นาม. ตตฺถ เสยฺยสฺเสว สโต ปุคฺคลสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมิ, สทิโส, หีโน’’ติ จ ติธา มาโน อุปฺปชฺชติ, ตถา สทิสหีนานมฺปิ. ตตฺถ เสยฺยสฺส เสยฺยมาโนว ยาถาวมาโน. ตถา สทิสสฺส สทิสมาโน, หีนสฺส หีนมาโน จ. ติณฺณมฺปิ อิตเร ทฺเว ทฺเว มานา อยาถาวมานาติ าตพฺพา.
สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตตทุภยปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ กงฺขตาวเสน ปวตฺตา สพฺพาปิ วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ นาม.
โคสีลโควตาทีหิ สุทฺธีติ คหณาการปฺปวตฺตา ทิฏฺิ เอว สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ นาม.
ตทวเสสา ทิฏฺิ ทิฏฺิสํโยชนนฺติ คเหตพฺพํ.
ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาทีสุ ¶ อสหนากาเรน ปวตฺตา อิสฺสา อิสฺสาสํโยชนํ นาม. อาวาสมจฺฉริยํ กุลลาภวณฺณธมฺมมจฺฉริยนฺติ ปฺจวิธํ มจฺฉริยํ มจฺฉริยสํโยชนํ นาม. สกลาราเมปิ หิ ปริเวโณวรกาทีสุ วา วสนฺโต ตตฺถ อฺสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส เปสลสฺส ภิกฺขุโน อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคตสฺสาปิ ขิปฺปํ คมนฺเว อิจฺฉติ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นาม. ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติ.
อตฺตโน ปน อุปฏฺากกุเล วา าติกุเล วา อฺสฺส เปสลสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติ, ปาปปุคฺคลสฺส อนิจฺฉโต ปน น โหติ. โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชตีติ.
อตฺตนา ลภนฏฺาเน จตุปจฺจยํ ลภนฺเต สีลวนฺเต ทิสฺวา ‘‘มา ลภนฺตู’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติ. โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, ปูติภาวมฺปิ คจฺฉนฺตํ อฺสฺส น เทติ ¶ , ตํ ลภนฺตํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อิมํ อฺโ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิ.
วณฺโณ นาม อตฺตนา สทิโส สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ. ตตฺถ ‘‘รูปวา ปาสาทิโก’’ติ ปรสฺส สรีรวณฺณํ, ‘‘สีลวา, ธุตวา’’ติอาทินา คุณวณฺณฺจ อตฺตโน วณฺณภณนฏฺาเน วุจฺจมานํ อสหนฺตสฺส ทุวิธํ วณฺณมจฺฉริยํ นาม โหติ, อเปสลํ ปน วิปนฺนํ ปสํสิตฺวา ปริสาสุ อุปตฺถมฺเภนฺตํ ทิสฺวา ปาปครหิตาย อสหนฺตสฺส น โหติ.
ธมฺโมติ ปริยตฺติเยว, น ปฏิเวโธ อริยานํ ตตฺถ มจฺฉริยาภาวา. ปริยตฺตึ ปน คุฬฺหคนฺถํ อฺเสํ อกเถตุกามสฺส ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติ, ธมฺมานุคฺคเหน ปน โลลสฺส ¶ , กาเลน สมโณ, กาเลน นิคณฺาทิ จ หุตฺวา วิจรนฺตสฺส ปเวณิอาคตํ ตนฺตึ ‘‘สณฺหสุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุฬิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิสฺสตี’’ติ จ น เทนฺตสฺส, ปุคฺคลานุคฺคเหน วา ปกติยา สสฺส มายาวิโน ‘‘สณฺหสุขุมธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา อฺํ พฺยากริตฺวา นสฺสิสฺสตี’’ติ น เทนฺตสฺส จ ธมฺมมจฺฉริยํ น โหติ. ยถา จ ภิกฺขูนํ, เอวํ คหฏฺานมฺปิ ปฺจวิธํ มจฺฉริยํ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. สงฺเขปโต ปน คหฏฺปพฺพชิตานํ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ นามาติ คเหตพฺพํ.
อิเมสุ จ สํโยชเนสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ปฏิโฆ อนาคามิมคฺเคน, กามราโค จตูหิปีติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํ. มานภวราคอวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคน. ตตฺถ จ อยาถาวมาโน ปมมคฺเคน ปหียตีติ ทฏฺพฺโพ, อิเมสํ กามราคภวราคานํ โลภสภาวตฺตา ทิฏฺิสีลพฺพตปรามาสานํ มิจฺฉาทิฏฺิสภาวตฺตา สภาวโต อฏฺเว ธมฺมา ทส สํโยชนา นาม ชาตา. อิเม ทส เปตฺวา เสสา โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา โน สํโยชนา นาม. เสสํ อาสวทุกสทิสํ. สํโยชนทุกํ ปมํ.
อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สํโยชนสํวฑฺฒเนน สํโยชนานํ หิตาติ สํโยชนิยา, สาสวธมฺมา เอว. ตถา นีวรณิยาติ เอตฺถาปิ. น สํโยชนิยา อสํโยชนิยา, อนาสวา. เสสํ สาสวทุกสทิสเมว. ทุติยํ.
ตติยาทโยปิ ¶ อาสวโคจฺฉเก ตติยาทิสทิสา เอว, วิเสสมตฺตเมเวตฺถ วกฺขาม. ตตฺถ หิ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ สํโยชนสมฺปยุตฺตา นาม, อุทฺธจฺจสหคโต โมโห, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ สํโยชนวิปฺปยุตฺตา นาม. เสสํ สมเมว. ตติยํ.
ทส ¶ สํโยชนานิ สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จ นาม. ตทวเสสโลกิยธมฺมา สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา นาม. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. จตุตฺถํ.
เย ปน อุทฺธจฺจวิรหิเตสุ เอกาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาโมหา โทสโมหา โทสอิสฺสาโมหา โทสมจฺฉริยโมหา โลภมานโมหา โลภทิฏฺิโมหา จาติ ทฺเว ตโย เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, เต สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จ นาม. ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ เจว สํโยชนวชฺชิตตํสมฺปยุตฺตา จ สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา นาม. เสสมิธ อนนฺตรทุกฺจ อาสวโคจฺฉเก ปฺจมฉฏฺทุกสทิสเมว. เกวลํ อาสวปทฏฺาเน สํโยชนปทเมว วิเสโส. ปฺจมฉฏฺทุกานิ.
สํโยชนโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
คนฺถโคจฺฉเก ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. ตโต อฺเ โน คนฺถา.
ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺโถ, พฺยาปาโท, สีลพฺพตปรามาโส, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา คนฺถา นาม. ตตฺถ อภิชฺฌา เอว นามกายํ วุตฺตนเยน คนฺเถตีติ อภิชฺฌากายคนฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. สพฺพฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ อิมินา อากาเรน อภินิวิสนโต สีลพฺพตปรามาสวิรหิตา สพฺพาปิ ทิฏฺิ อิทํสจฺจาภินิเวโส นาม. เสสา วุตฺตตฺถาว. อิเมสุ จ ปจฺฉิมา ทฺเว คนฺถา ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, พฺยาปาโท ตติเยน, อภิชฺฌา จตูหิปิ. อิเม จ สภาวโต ตโย ธมฺมา จตฺตาโร ¶ คนฺถา นาม ชาตา. อิเม ปน เปตฺวา เสสา สพฺเพ ธมฺมา โน คนฺถา นาม. คนฺถทุกํ ปมํ.
อารมฺมณกรณวเสน ¶ คนฺเถหิ คนฺถิตพฺพาติ คนฺถนิยา. น คนฺถนิยา อคนฺถนิยา. เสสํ สาสวทุกสทิสเมว. ทุติยํ.
โมหมูลวชฺชิตานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตสุ โลภํ, โทสมูเลสุ จ โทสํ เปตฺวา ตํสมฺปยุตฺตา จ คนฺถสมฺปยุตฺตา นาม. ยถาวุตฺโต โลโภ, โทโส, โมหมูลานิ, กุสลาพฺยากตานิ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ คนฺถวิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺิมานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจถินมิทฺธานิ คนฺถสมฺปยุตฺตา เอว. โทสวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ คนฺถวิปฺปยุตฺตา เอว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
จตฺตาโร คนฺถา คนฺถา เจว คนฺถนิยา จ นาม. ตทวเสสา โลกิยา คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา นาม. ตถา เจตสิเกสุ คนฺถวชฺชิตา อกุสลา, อปฺปมฺา จ, เสสา เจตสิกา ปน ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. จตุตฺถํ.
ทิฏฺิ คนฺถาเจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จ นาม. โลโภ ตถา จ น วตฺตพฺโพ จ, คนฺถสมฺปยุตฺเตสุ คนฺเถ เปตฺวา เสสา คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา นาม. อิธ ปน คนฺถวิปฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน มานอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจถินมิทฺธานิ คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจานิ ติชาติกา จ สิยา, ตถา นวตฺตพฺพา จ, เสสา น วตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจมํ.
โลกุตฺตรวชฺชิตา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา นาม. โลกุตฺตรา ปน คนฺถวิปฺปยุตฺตา อคนฺถนิยา นาม. อิธ ปน คนฺถสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน โทโส วิจิกิจฺฉา ¶ กรุณา มุทิตา คนฺถวิปฺปยุตฺตา คนฺถนิยา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจโลภา ตถา น วตฺตพฺพา จ, เสสา กุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพา จ, เสสา อกุสลาปิ น วตฺตพฺพา จ. ฉฏฺํ.
คนฺถโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
โอฆโยคโคจฺฉกานิ สพฺพถา อาสวโคจฺฉกสทิสานิ. ปทตฺถมตฺตเมว, เหตฺถ นามมตฺตฺจ วิเสโส ¶ . ตตฺถ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมึ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมนียโต โอเฆหิ อติกฺกมิตพฺพาติ โอฆนิยา. ตถา โยคนิยาติ เอตฺถาปิ. วฏฺฏสฺมึ โยเชนฺตีติ โยคา. เสสํ ตาทิสเมว.
โอฆโยคโคจฺฉกานิ นิฏฺิตานิ.
นีวรณโคจฺฉเก จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณา. ตตฺถ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ อวิชฺชานีวรณนฺติ อิเม ฉ นีวรณา นาม. ตตฺถ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย จิตฺตสฺส ฆนภาโว, ถทฺธตาติ อตฺโถ. เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมฺภาโว, ปจลายิกภาวกโรติ อตฺโถ. อิทฺจ เสขปุถุชฺชนานํ นิทฺทาย ปุพฺพภาเค, อปรภาเค จ ปจลายนเหตุกํ อุปฺปชฺชติ, น นิทฺโทกฺกมนกาเล. ขีณาสวานมฺปิ หิ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน อสมฺมิสฺสภวงฺคสนฺตติวเสน นิทฺโทกฺกมนํ โหติ, ตํ ปน เตสํ ถินมิทฺธเหตุกํ น โหติ, อิตเรสเมว โหติ.
เกจิ ¶ ปน รูปเมว ‘‘มิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติ อรูปธมฺเมหิ สมฺปโยควจนโต อรูปเมว. อกุสลฺจ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณสฺส ปหีนตฺตา’’ติอาทิปหานวจนโต. อกุสลา เอว หิ ปหาตพฺพา, ตสฺมา อารุปฺเปปิ เจตํ อุปฺปชฺชติ. ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรณ’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ‘‘โสปฺปํ ปจลายิกา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๓) ปทภาชนีเย ปนสฺส ผลูปจาเรน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ถินํ มิทฺธฺจาติ อิทํ ทฺวยํ นีวรณฏฺาเน เอกนีวรณํ วุตฺตํ, ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจาติ อิทํ ทฺวยํ. ตตฺถ กุกฺกุจฺจนฺติ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, กตํ ปาป’’นฺติอาทินา อุปฺปชฺชมาโน วิปฺปฏิสาโร. เตเนวสฺส ปทภาชนีเย ‘‘เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข’’ติ จ วุตฺตํ. ‘‘อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา’’ติอาทิ ปน กุกฺกุจฺจมูลทสฺสนตฺถํ. เอวํสฺิตาย หิ กเต วีติกฺกเม ปจฺฉา ‘‘ทุฏฺุ มยา กต’’นฺติ สุทินฺนาทีนํ วิย วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ. ยํ ปน วินเย ‘‘อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป… กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. ๒๐๔) กุกฺกุจฺจํ อาคตํ, ตํ นีวรณกุกฺกุจฺจํ ¶ . น หิ อรหโต นีวรณํ อตฺถิ, นีวรณวติรูปกํ ปน ‘‘กปฺปติ, น กปฺปตี’’ติ วีมํสนสงฺขาตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาเมตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสนีวรณานิ วุตฺตตฺถานิ เอว. อิเมสุ จ กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, พฺยาปาโท ตติเยน, ถินมิทฺธุทฺธจฺจาวิชฺชา จตุตฺเถน, กามจฺฉนฺโท จตูหิปีติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตติเยนา’’ติ ปน วุตฺตํ. อิเม จ สภาวโต อฏฺ ธมฺมา ฉ นีวรณา นาม ชาตา, อิเม ปน เปตฺวา เสสา โน นีวรณา นาม. นีวรณทุกํ ปมํ.
ทุติยํ ¶ สาสวทุกสทิสเมว. ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ นีวรณสมฺปยุตฺตา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ นีวรณวิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ อกุสลา นีวรณสมฺปยุตฺตาว, กุสลาพฺยากตา นีวรณวิปฺปยุตฺตาว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
ฉ นีวรณา นีวรณา เจว นีวรณิยา จ นาม. เสสา โลกิยา นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา นาม. โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ อาสวโคจฺฉเก จตุตฺถสทิสเมว. จตุตฺถํ.
ฉ นีวรณา นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จ นาม. ตทฺเ นีวรณสมฺปยุตฺตา ปน นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา นาม. ตถา เจตสิเกสุ นีวรณวิรหิตา อกุสลา, ติชาติกา ปน ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, กุสลาพฺยากตา น วตฺตพฺพาว. อิธ ปน นีวรณวิปฺปยุตฺตา สพฺเพ น วตฺตพฺพา. ปฺจมํ.
โลกุตฺตรวชฺชิตา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยา นาม. โลกุตฺตรา นีวรณวิปฺปยุตฺตา อนีวรณิยา นาม. อิธ ปน นีวรณสมฺปยุตฺตา น วตฺตพฺพา. เจตสิเกสุ ปน กรุณามุทิตา นีวรณวิปฺปยุตฺตา นีวรณิยาว, กุสลาพฺยากตา ทฺวิธาปิ โหนฺติ, ติชาติกา ตถา จ น วตฺตพฺพา จ, อกุสลา ปน น วตฺตพฺพาว. ฉฏฺํ.
นีวรณโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
ปรามาสโคจฺฉเก ธมฺมานํ ยถาภูตํ อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทิวเสน ¶ ปวตฺตมานา ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา. มิจฺฉาทิฏฺิ. พหุวจนนิทฺเทเส การณํ วุตฺตเมว. ตทฺเ สพฺเพ ธมฺมา โน ปรามาสา นาม. ปรามาสทุกํ ปมํ.
ปรามาเสหิ ¶ อารมฺมณกรณวเสน ปรามฏฺตฺตา ปรามฏฺา. เสสํ อาสวทุกสทิสเมว. ทุติยํ.
ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ ทิฏฺิวิรหิตา ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ ปรามาสวิปฺปยุตฺตา นาม. อิธ ปน ทิฏฺิ น วตฺตพฺพา, เสสเจตสิเกสุ ปน มานโทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ ปรามาสวิปฺปยุตฺตา เอว, เสสา ทฺวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
ทิฏฺิ เอว ปรามาสา เจว ปรามฏฺา จ นาม. เสสโลกิยา ปรามฏฺา เจว โน จ ปรามาสา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. จตุตฺถํ.
อิมสฺมึ ปน โคจฺฉเก ‘‘ปรามาสา เจว ธมฺมา ปรามาสสมฺปยุตฺตา จา’’ติ อยํ ทุโก น ลพฺภติ. น หิ ทิฏฺิ ทิฏฺิยา สมฺปยุชฺชติ. ปจฺฉิมทุเก โลกุตฺตรวชฺชิตา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา ปรามฏฺา นาม. โลกุตฺตรา ปรามาสวิปฺปยุตฺตา อปรามฏฺา นาม. อิธ ปน ปรามาโส, ตํสมฺปยุตฺตา จ น วตฺตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปรามาสโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
มหนฺตรทุเกสุ อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา อปฺปวตฺติโต สห อารมฺมเณนาติ สารมฺมณา, จิตฺตเจตสิกา. นตฺถิ อารมฺมณเมเตสนฺติ อนารมฺมณา, รูปนิพฺพานานิ. สารมฺมณทุกํ.
จินฺตนฏฺเน จิตฺตํ, จิตฺตตาย วา จิตฺตํ. ตํ หิ วตฺถุทฺวารารมฺมณกิจฺจาทิเภทโต, อตีตาทิเภทโต จ อตฺตโน วิจิตฺตตาย จิตฺตนฺติ วุจฺจติ จิตฺตกรณตาย วา. โลกสฺมึ หิ จิตฺตกมฺมโต อุตฺตริตรํ จิตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมิมฺปิ จรณํ ¶ นาม จิตฺตํ อติจิตฺตํ โหติ. ยํ วา ปนฺมฺปิ โลเก สิปฺปชาตํ, สพฺพํ ตํ จิตฺเตเนว กรียติ. เอวํ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ ¶ จิตฺตมฺปิ ตเถว จิตฺตํ โหติ. ยถา จินฺติตสฺส วา อนวเสสสฺส อนิปฺผชฺชนโต ตโตปิ จิตฺตเมว จิตฺตตรํ, ตถา ยเทตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กุสลากุสลกมฺมนานตฺตํ, เตน ตาสุ คตีสุ อปททฺวิปทาทิอุจฺจตฺตนีจตฺตาทินานตฺตํ, ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺตภาเว ทีฆรสฺสถูลาถูลสุวณฺณทุพฺพณฺณาทิลาภาลาภาทิ จาติ เอวมาทิ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ, พหิทฺธา จ ปถวีปพฺพตติณรุกฺขลตาทิเทวพฺรหฺมวิมานกปฺปรุกฺขาทิภูตํ กมฺมปจฺจยํ จิตฺตํ, ตมฺปิ จิตฺเตเนว กตํ, ตโต จิตฺตเมว จิตฺตตรํ จินฺติตนิยาเมน สพฺพาการสฺส อสมฺภวโต. เอวํ จินฺตนฏฺเน, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเน, จิตฺตกรณฏฺเน จ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วิฺาณํ เวทิตพฺพํ, ตเทว วิฺาณํ จิตฺตํ นาม. เจตสิกรูปนิพฺพานานิ โน จิตฺตา นาม. จิตฺตทุกํ.
อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา, ผสฺสาทโย ทฺวิปฺาส ธมฺมา. จิตฺตรูปนิพฺพานานิ อเจตสิกา นาม. เจตสิกทุกํ.
เจตสิกา เอว จิตฺตสมฺปยุตฺตา นาม. รูปนิพฺพานานิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตา นาม, อิธ ปน จิตฺตํ น วตฺตพฺพํ. จิตฺตสมฺปยุตฺตทุกํ.
นิรนฺตรภาวูปคมนตาย อุปฺปาทโต ยาว ภงฺคาจิตฺเตน สํสฏฺาติ จิตฺตสํสฏฺา. เอกโต วตฺตมานาปิ นิรนฺตรภาวํ อนุปคมนตาย จิตฺเตน วิสํสฏฺาติ จิตฺตวิสํสฏฺา. เสสํ อนนฺตรทุกสทิสเมว. จิตฺตสํสฏฺทุกํ.
สมุฏฺหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, จิตฺตํ สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ จิตฺตสมุฏฺานา, เจตสิกานิ เจว จิตฺตชรูปกลาปา จ ¶ . จิตฺตํ, ปน อจิตฺตชรูปกลาปา, นิพฺพานฺจ โน จิตฺตสมุฏฺานา นาม. จิตฺตสมุฏฺานทุกํ.
สห ภวนฺตีติ สหภุโน, จิตฺเตน สหภุโน จิตฺตสหภุโน, เจตสิกานิ เจว กายวจีวิฺตฺติโย จ. จิตฺตํ, ปน วิฺตฺติวชฺชิตรูปนิพฺพานานิ จ โน จิตฺตสหภุโน นาม. จิตฺตสหภุทุกํ.
อนุปริวตฺตนฺตีติ ¶ อนุปริวตฺติโน, กึ อนุปริวตฺตนฺติ? จิตฺตํ, จิตฺตสฺส อนุปริวตฺติโน จิตฺตานุปริวตฺติโน. เสสํ อนนฺตรทุกสทิสเมว. จิตฺตานุปริวตฺติทุกํ.
อิโต ปเร ปน ตโย ทุกา เจตสิกทุกสทิสาว, เกวลํ ปทตฺถมตฺตเมว วิเสโส. ตตฺถ จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตสหภุโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานสหภุโน, จิตฺตสํสฏฺา จ เต จิตฺตสมุฏฺานา จ จิตฺตานุปริวตฺติโน เอว จาติ จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานานุปริวตฺติโน. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ตทนนฺตเร ปน อชฺฌตฺติกทุเก อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ อชฺฌตฺตตฺติเก วุตฺตวเสน อชฺฌตฺตาว อชฺฌตฺติกา. ปสาทรูปจิตฺตสงฺขาตานิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. ตโต พหิภูตา พาหิรา. เสสรูปเจตสิกนิพฺพานปฺตฺติสงฺขาตานิ ฉ พาหิรายตนานิ, อิธ ปน ปฺตฺติโยปิ ลพฺภนฺติ. อชฺฌตฺติกทุกํ.
อุปาทิยนฺเตว ภูตานิ, น ภูตา วิย อุปาทิยนฺตีติ อุปาทา, จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เอว. น อุปาทิยนฺตีติ โน อุปาทา, จตุมหาภูตจิตฺตเจตสิกนิพฺพานานิ. อุปาทาทุกํ.
ทฺวตฺตึส โลกิยวิปากจิตฺตานิ, กมฺมชรูปฺจ อุปาทินฺนา นาม. เสสโลกิยโลกุตฺตรานิ, นิพฺพานฺจ อนุปาทินฺนา นาม ¶ . เสสํ อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติเก วุตฺตานุสาเรน าตพฺพํ. อุปาทินฺนทุกํ.
มหนฺตรทุกา นิฏฺิตา.
อุปาทานโคจฺฉเกภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานา, ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุป-สทฺโท ‘‘อุปายาโส’’ติอาทีสุ วิย. ตโต อฺเ โน อุปาทานา. ตตฺถ กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิเม อุปาทานา นาม. ตตฺถ วตฺถุกาเมสุ อุปฺปนฺโน กิเลสกาโมว วุตฺตนเยน อุปาทานนฺติ กามุปาทานํ. เอวํ เสเสสุปิ. ตตฺถ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ อตฺตวาทุปาทานํ นาม. เสสานิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนว. ปจฺฉิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ อุปาทานานิ ตถาปวตฺตทิฏฺิ เอว. ตานิ จ ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, กามุปาทานํ จตูหิปิ ¶ . อิเม จ สภาวโต ทฺเว ธมฺมา วิภาคโต จตุรุปาทานา นาม ชาตา. อิเม ปน เปตฺวา เสสา สพฺเพ ธมฺมา โน อุปาทานา นาม. อุปาทานทุกํ ปมํ.
อุปาทานิยทุโก สํโยชนิยทุกสทิโสว. ทุติยํ.
อฏฺโลภสหคตจิตฺตานิ, ตํสมฺปยุตฺเตสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภํ เปตฺวา เสสา จ อุปาทานสมฺปยุตฺตา นาม. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภโทสโมหมูลานิ, กุสลาพฺยากตานิ จ จิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา นาม. เจตสิเกสุ ปน ทิฏฺิมานา อุปาทานสมฺปยุตฺตาว, โทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา, กุสลาพฺยากตา จ อุปาทานวิปฺปยุตฺตา เอว. เสสา ทุวิธาปิ โหนฺติ. ตติยํ.
จตฺตาริ อุปาทานานิ อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จ นาม. ตทวเสสา โลกิยา อุปาทานิยา เจว โน จ ¶ อุปาทานา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว. จตุตฺถํ.
ปฺจมฉฏฺทุกา ปาโต คนฺถโคจฺฉเก ปฺจมฉฏฺทุกสทิสาว, เกวลํ ปฺจมทุเก ‘‘เจตสิเกสุ มาโน อุปาทานสมฺปยุตฺโต เจว โน จ อุปาทาโน เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจถินมิทฺธานิ ติชาติกานิ ตถา จ น วตฺตพฺพา จา’’ติ อิทฺจ, ฉฏฺทุเก ‘‘เจตสิเกสุ โทสอิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา อปฺปมฺา อุปาทานวิปฺปยุตฺตา อุปาทานิยา เอว, โมหาหิริกาโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจโลภถินมิทฺธานิ ตถา จ น วตฺตพฺพานิ จา’’ติ เอตฺตกเมว ปาโต วิเสโส, อตฺถโต ปน นามมตฺตโกว วิเสโส. เสโส สุวิฺเยฺโยว. ปฺจมฉฏฺานิ.
อุปาทานโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
กิเลสโคจฺฉเก สํกิลิฏฺตฺติเก วุตฺตนเยน ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ. โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส ธมฺมา กิเลสา นาม. อิเม จ วุตฺตตฺถา เอว, อิธ ปน โลโภ, เหตุคนฺถนีวรณอุปาทานโคจฺฉเกสุ โลโภ จ นิปฺปเทสโต จตุมคฺควชฺโฌปิ เอเกเนว โกฏฺาเสน ิโต, เสสโคจฺฉเกสุ โส สพฺโพปิ โลโภ ‘‘กามาสโว ภวาสโว’’ติอาทินา ¶ ทฺเว ทฺเว โกฏฺาสา หุตฺวา ิโต, อิมินา ปน อฏฺกถาวจเนนาปิ ภวาสวาทิพฺยติริตฺโต สพฺโพ จตุมคฺควชฺโฌปิ ราโค กามาสวาทีสุ สงฺคหิโต. กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปน ภวราโคปิ น ปฺจกามคุณิกราคมตฺโตวาติ ปฺายติ, ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณ’’นฺติอาทิปาฬิโต (ปฏฺา. ๓.๘.๘) เจตํ ทฏฺพฺพํ ปฺจกามคุณิกราคสฺส รูปารูปภูมีสุ อนุปฺปชฺชนโต. อิเมสุ ¶ จ กิเลเสสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปเมน มคฺเคน ปหียนฺติ, โทโส ตติเยน, โลภาทโย จตูหิปิ. อิเม ปน ทส ธมฺเม เปตฺวา เสสา โน กิเลสา นาม. กิเลสทุกํ ปมํ.
สํกิเลสิกทุโก สาสวทุกสทิโสว. ทุติยํ.
สํกิลิฏฺทุโก, กิเลสสมฺปยุตฺตทุโก จาติ ทฺเวปิ สมานตฺถาว. เต จ นีวรณโคจฺฉเก ตติยทุกสทิสาว. ตติยจตุตฺถานิ.
ทส กิเลสา กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จ นาม. เสสา โลกิยธมฺมา สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา นาม. อิธ ปน โลกุตฺตรา น วตฺตพฺพา. เสสํ นีวรณโคจฺฉเก จตุตฺถทุกสทิสเมว. ปฺจมํ.
ฉฏฺสตฺตมทุกานิปิ อฺมฺํ สมานตฺถาเนว. ตานิ ฉฏฺสตฺตมานิ นีวรณโคจฺฉเก ยถากฺกมํ ปาโต ปฺจมฉฏฺทุกสทิสานิ, อตฺถโต ปน นามมตฺตโกว วิเสโส. เสโส สุวิฺเยฺโย. ฉฏฺสตฺตมอฏฺมานิ.
กิเลสโคจฺฉกํ นิฏฺิตํ.
ปิฏฺิทุเกสุ อาทิโต จตฺตาโร ทุกา ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก, ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เกวลํ ปน ตตฺถ ปมตฺติเก วุตฺเตสุ ทสฺสเนนปหาตพฺเพ ธมฺเม เปตฺวา เสสา อิธ ปมทุกสฺส ทุติยปเท ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปวิสนฺติ, ภาวนายปหาตพฺเพ เปตฺวา เสสา อิธ ทุติยทุเก นภาวนายปหาตพฺเพสุ ปวิสนฺติ. ตตฺถ จ ทุติยตฺติเก วุตฺเตสุ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก เปตฺวา ¶ เสสา อิธ ตติยทุเก นทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุเก, ภาวนายปหาตพฺพเหตุเก จ เปตฺวา เสสา อิธ จตุตฺถทุเก นภาวนายปหาตพฺพเหตุเกสุ ปวิสนฺติ.
ปทตฺโถ ¶ จ ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา. เอวํ ภาวนายปหาตพฺพเหตุกาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ หิ สติ อเหตุกานํ อคฺคหณํ สิยาติ เอตฺตกเมว วิเสโส. ติกทฺวยเมว หิ ภควา เทสนาวิลาเสน จตฺตาโร ทุเก กตฺวา เทเสสิ. เสสํ ตาทิสเมว. จตฺตาโร ทุกา นิฏฺิตา.
ปฺจปฺาสสวิตกฺกจิตฺเตสุ วิตกฺกวิรหิตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สวิตกฺกา นาม. วิตกฺโก, ปน เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อวิตกฺกา นาม. ปฺจมํ.
ฉสฏฺิยา สวิจารจิตฺเตสุ วิจารวิรหิตา ธมฺมา สวิจารา นาม. วิจาโร, ปน เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ อวิจารา นาม. เสสํ อิธ, อนนฺตเร วุตฺตทุเก จ วิตกฺกตฺติเก วุตฺตานุสาเรน าตพฺพํ. ฉฏฺํ.
อิโต ปเรสุ สปฺปีติกทุโก, ปีติสหคตทุโก จ สมานตฺถาว, เต จ สุขสหคตอุเปกฺขาสหคตทุกา จาติ จตฺตาโรปิ ทุกา ปีติตฺติเก วุตฺตนยาว. เกวลํ ปเนเตสํ ทุกานํ ปมํ ปทํ ตตฺถ ปวิสติ, ปีติตฺติเก อิตรีตรปททฺวยสงฺคหิตา, อสงฺคหิตา จ สพฺเพ อตฺถา เหฏฺา วุตฺตนเยเนตฺถ ทุกานํ ทุติยปเทสุ อตฺถโต สงฺคหิตา, อิเม จ นิปฺปเทสทุกาติ อยเมว วิเสโส. สตฺตมอฏฺมนวมทสมา.
ตทนนฺตเรสุ กามาวจราติ เอตฺถ ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ ตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา’’ติ เอวํ (ธ. ส. ๑๒๘๗) ปาฬิยํ ปริจฺฉินฺนานํ จตุนฺนํ อปายานํ, มนุสฺสานํ, ฉนฺนํ เทวโลกานฺจ วเสน โอกาสโต เอกาทสวิโธ กามภโว ¶ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘รูปูปปตฺติยา’’ติอาทีสุ รูปภโว ‘‘รูป’’นฺติ. ตสฺมึ กาเม อวจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กามาวจรา. เยภุยฺยโต เจตํ วุตฺตํ รูปารูเปสุ เจเตสฺจ อิธ ปวตฺติโต ‘‘ถลจรา’’ติอาทีสุ วิย. กามภวสงฺขาเต วา กาเม ปฏิสนฺธึ อวจาเรนฺตีติปิ กามาวจรา, กุสลากุสลานิ ¶ . อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตํ ปน อพฺยากตจิตฺตสทิสํ. ตทายตฺตตาย, อารมฺมณกรณวเสน วา กิเลสกาโม เอตฺถ อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามฺเจส รูปารูปาวจรธมฺเมสุปิ อวจรติ, รุฬฺหิโต ปน ‘‘วทตีติ วจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อิเม เอว ‘‘กามาวจรา’’ติ วุจฺจนฺติ. อปิจ กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหาติ เอตฺถ วุตฺตกามตณฺหาสงฺขาโต กาโม เอตฺถ อวจรตีติปิ กามาวจรา. เอวํ พฺรหฺมานํ วิมานาภรณาทีสุ ฉนฺทราคสฺสาปิ กามตณฺหาภาโว สิทฺโธ, รูปตณฺหาวิสยานมฺปิ จ พฺรหฺมานํ กมฺมชรูปาทีนํ กามตณฺหายปิ วิสยตาย กามาวจรตา สิทฺธา โหติ. น รูปารูปาวจรานํ ตทภาวโต ตทฺเ น กามาวจรา. อิมินา นเยน รูปาวจราทิทุกานมฺปิ ปทตฺโถ ยถารหํ าตพฺโพ. ตตฺถ จตุปฺาส กามาวจรจิตฺตานิ, สพฺพฺจ รูปํ กามาวจรา นาม. เสสจิตฺตนิพฺพานานิ น กามาวจรา นาม. เจตสิเกสุ วตฺตพฺพํ ปริยาปนฺนทุเก เอว อาวิ ภวิสฺสติ. เอกาทสมํ.
ปนฺนรส รูปาวจรจิตฺตานิ รูปาวจรา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น รูปาวจรา นาม. ทฺวาทสมํ.
ทฺวาทส อรูปาวจรจิตฺตานิ อรูปาวจรา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น อรูปาวจรา นาม. เตรสมํ.
เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา, โลกิยธมฺมาว. ตตฺถ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา, โลกุตฺตรา. เจตสิเกสุ ปน กามาวจราทิทุกานํ จตุนฺนมฺปิ ¶ สาธารโณ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพ – อกุสลเจตสิกา กามาวจราว, อปฺปมฺา กามรูปาวจรา, วิรติโย ปน กามาวจรปริยาปนฺนา, วิตกฺกวิจารปีติโย ปน กามรูปาวจรปริยาปนฺนา, เสสา จตุภูมกาติ. จุทฺทสมํ.
วฏฺฏมูลํ ฉินฺทนฺตา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฏฺฏโต นียนฺตีติ นิยฺยานิกา, จตฺตาริ โลกุตฺตรมคฺคจิตฺตานิ. อิมินา ลกฺขเณน น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจทสมํ.
จุติยา ¶ วา อตฺตโน วา ปวตฺติยา อนนฺตรํ ผลทาเน นิยตตฺตา นิยตา, มิจฺฉตฺตนิยตา, สมฺมตฺตนิยตา จ. ตถา อนิยตตฺตา อนิยตา, เสสธมฺมา. เสสํ วุตฺตนยเมว. โสฬสมํ.
อฺเ ธมฺเม อุตฺตรนฺติ อติกฺกมนฺตีติ อุตฺตรา, อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรา, โลกิยาว. นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตราติ อนุตฺตรา, โลกุตฺตรา. สตฺตรสมํ.
รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณา, เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปการโต ปริเทวนฺติ, เตสํ อกุสลมูลานํ เอตํ อธิวจนํ, เตหิ สมฺปโยควเสน, ปหาเนกฏฺตาวเสน จ สห รเณหีติ สรณา. เอเตนากาเรน นตฺถิ เอเตสํ รณาติ อรณา.
ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สรณา นาม. สรณธมฺเมสุ เจตฺถ โลภโทสโมหา รณา เจว สรณา จ, เตสุ โลภโทสา โมเหเนว สมฺปโยคโต สรณา, ตถา วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา จ. โมโห ปน เตสุ สมฺปโยคโต สรโณ, ทิฏฺิสมฺปยุตฺตราเคน, ปน ภวราเคน จ รณภูเตน ปหาเนกฏฺตาวเสเนว สรโณ ¶ . โลภโทสโมหมูลสมฺปยุตฺเตสุ ปน โมโห โลเภน เจว โทเสน จ, เสสา โลภโมเหน เจว โทสโมเหน จ สมฺปโยคโต สรณาติ เวทิตพฺพา. สพฺพานิ กุสลาพฺยากตจิตฺตานิ, รูปนิพฺพานานิ จ อรณา นาม. เจตสิเกสุ ปน อกุสลา สรณาว, กุสลาพฺยากตา อรณาว, ติชาติกา ปน ทฺวิธาปิ โหนฺตีติ. อฏฺารสมํ.
ปิฏฺิทุกา นิฏฺิตา.
อภิธมฺมทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา
สุตฺตนฺติกทุเกสุ เวเทติ, วิวิเธน วา อากาเรน ชานาตีติ วิชฺชา, วิปสฺสนาาณมโนมยิทฺธิฉอภิฺาวสปฺปวตฺตา ปฺา, ตสฺมึ วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วิชฺชาสภาเว ¶ วตฺตนฺตีติ วิชฺชาภาคิโน. ตา เอว วิชฺชา, ตํ วา วิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิโน, อฏฺวิธวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมา. ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิโนติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน วิชฺชาสมฺปยุตฺตา ธมฺมาว อธิปฺเปตา. น วิชานาตีติ อวิชฺชา, จตุสจฺจจฺฉาทกวเสน จตุพฺพิโธ โมโห, ตสฺมึ อวิชฺชาภาเค อวิชฺชาโกฏฺาเส อวิชฺชาสภาเว วตฺตนฺตีติ อวิชฺชาภาคิโน. ตา เอว อวิชฺชา, ตํ วา อวิชฺชํ สมฺปโยควเสน ภชนฺตีติปิ อวิชฺชาภาคิโน, อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมา. เอวํ อวิชฺชาปิ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อวิชฺชาภาคิโนตฺเวว เวทิตพฺพา, อิธ ปน อวิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาว อธิปฺเปตา.
ตตฺถ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํ, ปฺาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ วิชฺชาภาคิโน จ าณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวนานิ, าณวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา ¶ จ วิปสฺสนาภาเวน ปวตฺติยํ วิชฺชาภาคิโน, อฺทา น วตฺตพฺพา. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกชวนจิตฺตานิ, ปฺาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ มโนมยิทฺธิภาเวน จ ปฺจาภิฺาภาเวน จ ปวตฺติยํ วิชฺชาภาคิโน, อฺทา น วตฺตพฺพา. ตตฺถ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ, อวิชฺชาวิรหิตตํสมฺปยุตฺตา จ อวิชฺชาภาคิโนว, อิธ ปน อวิชฺชา, เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ น วตฺตพฺพาว. เจตสิเกสุ ปน โมหอปฺปมฺา น วตฺตพฺพาว, เสสา กุสลาพฺยากตา สิยา วิชฺชาภาคิโน, สิยา น วตฺตพฺพา, ติชาติกา ทฺวิธาปิ น วตฺตพฺพา จ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปมํ.
ปุน อนชฺโฌตฺถรณวเสน กิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตุํ อสมตฺถตาย วิชฺชุ อุปมา เอเตสนฺติ วิชฺชูปมา, อาทิโต ตีสุ มคฺเคสุ าณํว. นิสฺเสสํ วิทฺธํสนสมตฺถตาย วชิรํ อุปมา เอเตสนฺติ วชิรูปมา, อรหตฺตมคฺเค าณํ. ยถา หิ เมฆนฺธกาเร มคฺคปฏิปนฺนสฺส ปฏิจฺฉาทนอนฺธการํ วิธมิตฺวา วิชฺชุยา อุปฺปนฺนกฺขเณ จาตุทิสา มคฺคา ปากฏา โหนฺติ, วิชฺชุยา นิรุทฺธาย ปุน อนฺธกาโร โอตฺถริตฺวา มคฺคํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ วิปสฺสนายานิกสฺส ยถาสกํ สจฺจจฺฉาทกกิเลสนฺธการํ วิธมิตฺวา ตีสุ มคฺเคสุ ยถากฺกมํ อุปฺปนฺเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ ปากฏานิ โหนฺติ, เตสุ นิรุทฺเธสุ ปุน อวสิฏฺกิเลสนฺธกาโร จตุสจฺจํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺมา ตีสุ มคฺเคสุ ปฺา วิชฺชูปมา วุตฺตา. ยถา ปน วชิรสฺส อเภชฺโช ปาสาโณ นาม นตฺถิ, ตฺจ นิสฺเสสโต วชิรํ เขเปติ, วชิเรน จ คตมคฺเค ปาสาณสฺส ปุน ¶ ปากติกภาโว นตฺถิ, เอวํ อรหตฺตมคฺคาณสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิ, ตฺจ นิสฺเสสโต อรหตฺตมคฺคาณํ เขเปติ, เตน จ เขปิเต กิเลเส อวสิฏฺกิเลสาภาวโต ตสฺส ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ¶ จตุตฺถมคฺเค ปฺา วชิรูปมา วุตฺตา. ปฺา เอว เหตฺถ สิยา วิชฺชูปมา, สิยา น วตฺตพฺพา จ โหติ. เสสเจตสิกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ ปน สพฺพานิ น วตฺตพฺพาเนว. ทุติยํ.
พาเลสุ ิตตฺตา, ยตฺถ ิตา ตทุปจาเรน พาลา, พาลกรตฺตา วา พาลา, ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ. อิธ ปน อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ พาลา นาม. ปณฺฑิเตสุ ิตตฺตา ปณฺฑิตา, ปณฺฑิตกรตฺตา วา ปณฺฑิตา, เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิ. อิธ ปน หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ ปณฺฑิตา นาม. เสสจิตฺตรูปนิพฺพานานิ น วตฺตพฺพานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ตติยํ.
กณฺหาติ กาฬกา, จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณา. สุกฺกาติ โอทาตา, ปภสฺสรภาวกรณา. เสสํ สพฺพํ พาลทุกสทิสเมว. จตุตฺถํ.
อิธ เจว สมฺปราเย จ ตเปนฺตีติ ตปนียา. น ตปนียา อตปนียา. เสสํ พาลทุกสทิสเมว. ปฺจมํ.
‘‘สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทโย วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นาม. นามเธยฺยนฺติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ นามานิ. ตานิ จตุพฺพิธานิ สามฺนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ. ตตฺถ ปมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ รฺโ นามนฺติ เอวรูปํ สามฺนามํ นาม. ‘‘ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก กาโฬ รสฺโส’’ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ, ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามํ นาม. ยํ ปน ชาตสฺส กุมารสฺส าตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ นามํ กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํ ¶ นาม. ยา ปน ปุริมปฺตฺติ อปรปฺตฺติยํ นิปตติ, เสยฺยถิทํ – ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโท เอว, เอตรหิปิ อนาคเตปิ จนฺโท เอว. ตถา ‘‘สูริโย สมุทฺโท ปถวี รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ นิพฺพาน’’นฺติเอวมาทิ โอปปาติกนามํ นาม. ตานิ ปุน วิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ ¶ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺตีติ เอวํ นามปฺตฺติวเสน ฉพฺพิธานิ โหนฺติ.
ตตฺถ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมานา ยถาวุตฺตทฺวาสตฺตติวิธา นามรูปธมฺมา วิชฺชมานา นาม, เตสํ ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติ วิชฺชมานปฺตฺติ นาม, ‘‘จิตฺตํ ผสฺโส ปถวี รูปํ นิพฺพาน’’นฺติอาทโย ปรมตฺถวาจกา สทฺทา. อุปาทินฺนนามรูปธมฺเม ปน อุปาทาย ปฺตฺตา สตฺตปุคฺคลอิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสติรจฺฉานาทิเภทา, อนุปาทินฺนรูปธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตา ภูมิปพฺพตรุกฺขสกฏจนฺทสูริยนกฺขตฺตทิสากาลกสิณาทิเภทา จ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานา อวิชฺชมานา นาม, เตสํ ปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ตถา ‘‘อตฺตา ภูมี’’ติอาทโย อตฺถปฺตฺติวาจกา สทฺทา จ จิตฺตสนฺตติวณฺณุปคนฺติอาทิ วิชฺชมานตฺถวาจกา สทฺทา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘‘ปุริสสฺส จิตฺตํ, เมฆวณฺโณ’’ติอาทีสุ อวิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘‘จิตฺตลหุตา ปถวีคนฺโธ’’ติอาทิ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ‘‘มนุสฺสสรีรํ รุกฺขสาขา’’ติอาทิ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. เอวํ ฉพฺพิธาปิ เจตา อธิปฺปายํ วิฺาเปตุกามตาจิตฺตสมุฏฺาปิตสวิฺตฺติสทฺทานุสาเรน าตสงฺเกตสฺส โสตวิฺาณวีถิอนนฺตรํ อุปฺปนฺเนหิ มโนทฺวาริกวิฺาเณหิ ‘‘อิมสฺเสทํ นาม’’นฺติ อเนกสทฺเทสุ เอกตฺตมาโรเปตฺวา ววตฺถาปิตา อตฺถาภิมุขํ นมนโต ปกาเรหิ อตฺถสฺส าปนโต ‘‘นามปฺตฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ¶ อธิวจนานํ ปถา อตฺถา อธิวจนปถา, สมฺมุติปรมตฺถเภทา สพฺเพ ธมฺมา สทฺทวจนียสภาวา. ฉฏฺํ.
อิโต ปรํ ทฺเว ทุกา อธิวจนทุกสทิสาว, เกวลํ ปทตฺถมตฺตเมว วิเสโส. ตตฺถ อภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา นิรุตฺติ นาม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติ เอวํ เตน เตน ปกาเรน าปนโต ปฺตฺติ นาม, ยถาวุตฺตนามปฺตฺติโยว. น หิ อธิวจนนิรุตฺติปฺตฺตีสุ อตฺถโต โกจิปิ เภโท อตฺถิ, นิพฺพตฺตินิมิตฺตเภททสฺสนตฺถํ ปน เนสํ วิภาเคน ปทตฺโถ ทสฺสิโต. อิเมสุ จ ตีสุ ทุเกสุ ปฺตฺติสหิตา สพฺเพ ธมฺมา ลพฺภนฺติ, อนนฺตเร นามรูปทุเก ปฺตฺติรหิตาติ อิเม จตฺตาโร ทุกา อิเมสุ สุตฺตนฺติกทุเกสุ นิปฺปเทสา, เสสา ปน อฏฺตึสาปิ สปฺปเทสาติ เวทิตพฺพา. สตฺตมฏฺมานิ.
นามกรณฏฺเน, นมนฏฺเน, นามนฏฺเน จ นามํ, อรูปกฺขนฺธนิพฺพานานิ. ตานิ หิ สพฺพทาปิ ¶ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ นิพฺพานนฺติ โอปปาติกนามวเสน อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว ปวตฺตนฺติ จนฺทสูริยาทโย วิย. น หิ เตสํ สามฺคุณกิตฺติมวเสน นามกรณกิจฺจํ อตฺถีติ. เอวํ นามกรณฏฺเน นามํ เวทิตพฺพํ. อารมฺมณาภิมุขํ ปน นมนฏฺเน, อฺมฺํ ตตฺถ นามนฏฺเน จ จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาว นามํ. นิพฺพานํ ปน อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺมานํ นามนฏฺเเนว นามํ เวทิตพฺพํ. รุปฺปนฏฺเน รูปํ, รูปกฺขนฺโธ. นวมํ.
อวิชฺชาติ ทุกฺขาทิปฏิจฺฉาทโก สพฺโพ โมโห. ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลโภ. ตถา อปฺปวตฺโต ปเนตฺถ โลโภ, เสสเจตสิกจิตฺตรูปนิพฺพานานิ จ น วตฺตพฺพานิ. อิโต ปรํ ปน เอวํ นวตฺตพฺพวิภาคํ อทสฺเสตฺวา ปทตฺถสรูปมตฺตเมว ทสฺสยิสฺสาม, ทสฺสิตาวเสสา น วตฺตพฺพาติ คเหตพฺพา. ทสมํ.
ภโว ¶ วุจฺจติ สสฺสตํ. ‘‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ ภวทิฏฺิ นาม. วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉโท. ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ วิภวทิฏฺิ นาม. อุภเยนาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ คหิตา. ตถา อนนฺตเรสุปิ ตีสุ ทุเกสุ. เอกาทสมํ.
ขนฺธปฺจกํ ‘‘อตฺตา จ โลโก จา’’ติ คเหตฺวา ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ นาม. ตถา ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อุจฺเฉททิฏฺิ นาม. ‘‘อนฺตวา’’ติ ปวตฺตา อนฺตวาทิฏฺิ นาม. ‘‘อนนฺตวา’’ติ ปวตฺตา อนนฺตวาทิฏฺิ นาม. ปุพฺพนฺตํ อนุคตา พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยน อตีตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตา อฏฺารสวิธา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ นาม. อปรนฺตํ อนุคตา ตตฺเถว อาคตนเยน อนาคตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตา จตุจตฺตาลีสวิธา อปรนฺตานุทิฏฺิ นาม. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๒๘), ตทฏฺกถาย (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘) จ เวทิตพฺโพ. ทฺวาทสมเตรสมจุทฺทสมานิ.
อหิริกทุกํ, หิริทุกฺจ สุวิฺเยฺยเมว. ปฺจทสมโสฬสมานิ.
ทุกฺขํ ¶ วโจ เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, สหธมฺมิกํ ทสฺเสตฺวา โอวทิยมาเน อนาทรการโก ปุคฺคโล, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตา, อนาทรวเสน ปวตฺตา ทฺเว ปฏิฆจิตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา จ. ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา, ปาปปุคฺคเลสุ ทฬฺหภตฺติวเสน, กายจิตฺเตหิ ตํเสวนาตนฺนินฺนตาวเสน จ ปวตฺตานิ อฏฺ โลภจิตฺตานิ. สตฺตรสมํ.
โสวจสฺสตา ¶ , กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพา. อตฺถโต ปน ตถาปวตฺตานิ สเหตุกกามาวจรกุสลกิริยจิตฺตานิ. อฏฺารสมํ.
ปฺจสุ, สตฺตสุ วา อาปตฺตีสุ กุสลภาโว อาปตฺติกุสลตา, สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ อาปชฺชนปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา กามาวจรชวนปฺา. อาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา, วุฏฺานวิธาเนน สทฺธึ อาปตฺติวุฏฺานปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา ยถาวุตฺตจิตฺตสมฺปยุตฺตปฺาว. เอกูนวีสติมํ.
สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ, ตาสุ โลกิยโลกุตฺตราสุ สวิตกฺกสวิจาราทีสุ สมาปตฺตีสุ กุสลตา สมาปตฺติกุสลตา, สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนวเสน ปวตฺตา ปฺา. สมาปตฺตีหิ วุฏฺาเน กุสลภาโว สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา, ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว ตาหิ วุฏฺานกปฺา กามาวจรชวนปฺาว. วีสติมํ.
อฏฺารสสุ ธาตูสุ กุสลภาโว ธาตุกุสลตา, สวนธารณปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปฺา. ตาสฺเว ธาตูนํ มนสิกาเร กุสลภาโว มนสิการกุสลตา, ตาสํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปฺา. เอส นโย อายตนกุสลตายปิ. ตตฺถ หิ สวนธารณปจฺจเวกฺขณา กามาวจราว, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโรว, สมฺมสนํ กามาวจรโลกุตฺตรํ. อฺมฺํ ปฏิจฺจ สหิตํ ผลํ อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อวิชฺชาทีหิ นิทฺทิฏฺโ ปจฺจยสมูโห, ตสฺมึ ทฺวาทสงฺเค อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาเท กุสลภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, ‘‘อิมินา ปจฺจเยน อิทํ โหตี’’ติ ชานนวเสน ปวตฺตา โลกิยชวนปฺาว. เอกวีสติมทฺวาวีสติมานิ.
ติฏฺติ ¶ ¶ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, การณํ, ตสฺมึ าเน กุสลตา านกุสลตา. น าเน กุสลตา อฏฺานกุสลตา. เตวีสติมํ.
อุชุภาโว อชฺชโว. มุทุภาโว มทฺทโว. กายจิตฺตุชุกตามุทุกตาทฺวยํ. จตุวีสติมํ.
อธิวาสนสงฺขาตา ขมนํ ขนฺติ, ตถาปวตฺตกามาวจรชวนานิ. ปาปโต สุฏฺุ โอรโต วิรโตติ โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ. กายวจีมโนสํวรสีลสงฺขาตานิ โลกิยโลกุตฺตรชวนานิ. ปฺจวีสติมํ.
สมฺโมทกปิยวาทิตาสงฺขาโต สขิลภาโว สาขลฺยํ, ยถา ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน ฉิทฺทํ วิวรํ น โหติ, เอวํ ธมฺมามิเสหิ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิจฺฉาทนํ ปฏิสนฺถาโร. อาคนฺตุกสฺส หิ ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวรปฏิคฺคหณอาสนทานพีชนปาทโธวนมกฺขนาทินา, ปานีเยน อาปุจฺฉเนน, กาเล อาคตสฺส ยาคุอาทีนํ, วิกาเล ปานกาทีนฺจ ทาเนน, ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จรณฏฺานทสฺสนปเวสนนิกฺขมนกาลาโรจนาทินา จ ปพฺพชิตา, คหฏฺานฺจ วินเย อาคตนเยน ยถานุรูปํ อามิสปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ. อาคนฺตุกํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห กตรภาณกา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาจริยุปชฺฌายา โว กตรํ คนฺถํ วฬฺเชนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปฺหปุจฺฉเนน สเจ น สกฺโกติ, สยํ กเถตฺวา ทาเนน, ธมฺมกถนปฺหวิสฺสชฺชนกมฺมฏฺานกถนกุกฺกุจฺจทิฏฺิวิโนทนาทินา, ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน, ปพฺพาชนอุปสมฺปทาทินา จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปนายํ สทฺธึ อานิสํสทีปกวตฺถูหิ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๕๑) าตพฺโพ. เอตสฺมึ ทุวิเธ ปฏิสนฺถาเร กุสลภาโว ปฏิสนฺถารกุสลตา, ตถาปวตฺตกามาวจรชวนานิ เอว. ฉพฺพีสติมํ.
อินฺทฺริเยสุ ¶ มนจฺฉฏฺเสุ อาปาถคตรูปาทีสุ อารมฺมเณสุ นิมิตฺตคหณาทินา อินฺทฺริยสํวรเภทสงฺขาโต อคุตฺตทฺวารภาโว อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา. ปฏิคฺคหณปริโภควเสน โภชเน มตฺตํ อชานนภาโว โภชเน อมตฺตฺุตา, ตถาปวตฺตอกุสลจิตฺตานิ. สตฺตวีสติมํ.
อนนฺตรทุเกปิ ¶ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน กามาวจรสเหตุกกุสลกิริยจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ. อฏฺวีสติมํ.
สติวิปฺปวาสสงฺขาโต มุฏฺสติภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา, อสมฺปชานนภาโว อสมฺปชฺํ, โมโห. เอกูนตึสติมํ.
อนนฺตรทุเก จตุภูมิกา สติปฺาว วุตฺตา. ตึสติมํ.
อปฺปฏิสงฺขาเน อปฺปฏิวานสงฺขาเต อกมฺปิยฏฺเน โยนิโสทสฺสนสงฺขาตํ ปฏิสงฺขานเมว พลนฺติ ปฏิสงฺขานพลํ, กามาวจรปฺาว. สตฺตโพชฺฌงฺคาทิภาวนาวเสน ปวตฺตา จตุภูมกธมฺมา ภาวนาพลํ. เอกตึสติมํ.
ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โส ติวิโธ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ จ ปุพฺพภาคาสุ อฏฺสมาปตฺตีสุ เอกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม, สมฺมุขาวินยาทิ สตฺตวิโธ อธิกรณสมโถ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขารสมโถ นาม. อิธ ปน จตุภูมโก สมาธิ อธิปฺเปโต. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธนากาเรน ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, โลกิยโลกุตฺตรา วิปสฺสนาปฺาว. พาตฺตึสติมํ.
สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตนฺติ สมถนิมิตฺตํ. ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโย. จตุภูมกสมาธิวีริยานิ เอว. เตตฺตึสติมํ.
อนนฺตรทุเกปิ ¶ วีริยสมาธี เอว วุตฺตา. จตุตฺตึสติมํ.
สีลวินาสิกา อสํวรสงฺขาตา สีลสฺส วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติ, ตถาปวตฺตา อกุสลธมฺมา. สมฺมาทิฏฺิยา วิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ, มิจฺฉาทิฏฺิ เอว. ปฺจตึสติมํ.
โสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต สีลปริปูรณโต สีลสฺส สมฺปทาติ สีลสมฺปทา. ทิฏฺิปาริปูริภูตํ ¶ าณเมว ทิฏฺิยา สมฺปทาติ ทิฏฺิสมฺปทา. จตุภูมกา สีลปฺาว. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. ฉตฺตึสติมํ.
วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา สีลสงฺขาตา สีลสฺส วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธิ. นิพฺพานสงฺขาตํ วิสุทฺธึ ปาเปตุํ สมตฺถา ทสฺสนสงฺขาตา ทิฏฺิยา วิสุทฺธิ ทิฏฺิวิสุทฺธิ. สตฺตตฺตึสติมํ.
กมฺมสฺสกตาสจฺจานุโลมิกมคฺคผลสมฺปยุตฺตปฺา ทิฏฺิ วิสุทฺธิ นาม. ยถาทิฏฺิสฺส ตทนุรูปํ ปธานํ ยถาทิฏฺิสฺส จ ปธานํ นาม. อฏฺตึสติมํ.
สํเวคชนกานิ ชาติชราพฺยาธิมรณสงฺขาตานิ การณานิ สํเวชนียฏฺานานิ นาม, เตสุ ชาติอาทิปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภยสงฺขาตํ สํวิชนํ สํเวโค นาม, ตถาปวตฺตกุสลาทิ เอว. เอวํ สํเวคชาตสฺส โยนิโส อุปาเยน ปธานํ สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํ, โลกิยโลกุตฺตรวีริยเมว. เอกูนจตฺตาลีสติมํ.
กุสลธมฺมปูรเณ อสนฺตุฏฺิภาโว อสนฺตุฏฺิตา. โย ปน ทานํ ทตฺวา ตโต เตน อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา สรณคมนํ อากงฺขติ, ตโต ปฺจสีลาทึ, ปพฺพชฺชํ, พุทฺธวจนานํ อุคฺคณฺหนํ, สมถวิปสฺสนํ, ตโต เตนาปิ อสนฺตุฏฺโ อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติ, อยํ อสนฺตุฏฺิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ. อธิกุสลธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺมาโน ปธานํ ปฏิวาเปติ นิวตฺตาเปตีติ ปฏิวานิ, น ปฏิวานิ ¶ อปฺปฏิวานิ, ตสฺส ภโว อปฺปฏิวานิตา. อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ปธานสฺมึ อนิวตฺตนตา อโนสกฺกนตา, ตถาปวตฺตโลกิยโลกุตฺตรกุสลา ธมฺมา. จตฺตาลีสติมํ.
วิชานนโต วิชฺชา, ปุพฺเพนิวาสจุตูปปาตอาสวกฺขยาณานิ. วิมุจฺจนโต วิมุตฺติ, อฏฺ สมาปตฺติโย, นิพฺพานฺจ. อฏฺ สมาปตฺติโย หิ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต, สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุจฺจนฏฺเน จ วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตวิมุจฺจนฏฺเน. เอกจตฺตาลีสติมํ.
กิเลสกฺขยกเรสุ ¶ จตูสุ อริยมคฺเคสุ าณํ ขเย าณํ นาม. ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺนอริยผเล าณํ อนุปฺปาเท าณํ นาม. เสสํ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมว. ทฺวาจตฺตาลีสติมํ.
สุตฺตนฺติกทุกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิภงฺคมาติกา
อิทานิ ¶ ¶ ธมฺมสงฺคณีมาติกานนฺตรํ วิภงฺคมาติกาย อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตา. ตสฺสา ปน –
อตฺถโต ธมฺมเภเทน, วิภงฺคนยทสฺสนา;
ปาฬิมุตฺตนยา จาปิ, โหติ สํวณฺณนานโย.
สา ปเนสา อฏฺารสนฺนํ วิภงฺคานํ อาทิมฺหิ ปิตา อฏฺารสวิธา โหติ – ขนฺธวิภงฺคมาติกา-อายตน-ธาตุ-สจฺจ-อินฺทฺริย-ปจฺจยาการ-สติปฏฺาน-สมฺมปฺปธาน-อิทฺธิปาทโพชฺฌงฺค-มคฺคงฺคฌาน-อปฺปมฺา-สิกฺขาปท-ปฏิสมฺภิทา-าณ-ขุทฺทกวตฺถุ-ธมฺมหทยวิภงฺคมาติ
ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ตตฺถ อาทิภูตาย ขนฺธวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – ปฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติ. ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺรายํ ขนฺธ-สทฺโท สมฺพหุเลสุ าเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รุฬฺหิยนฺติ. ตตฺถ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๗; อ. นิ. ๔.๕๑; ๕.๔๕; ๖.๓๗) หิ ราสิโต ขนฺโธ นาม. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) คุณโต. ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๒๔๑) ปณฺณตฺติโต. ‘‘วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๖๓) เอกมฺปิ จิตฺตํ รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม, สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต. ราสฏฺโ หิ ขนฺธ-สทฺโท, โกฏฺาสฏฺโติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โลกสฺมึ หิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม ¶ , ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ขนฺโธติ โกฏฺาโสติ วุตฺตํ ¶ โหติ. รูปกฺขนฺโธติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ ปสิทฺธากาเรน รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ, ปีฬิยตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา –
‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๗๙).
รูปฺจ ตํ ขนฺโธ จาติ รูปกฺขนฺโธ, รูปราสิ รูปโกฏฺาโสติ อตฺโถ. เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต สํวณฺณนานโย.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ เหฏฺา กุสลตฺติเก วิภตฺตา อตีตาทิเภทภินฺนา สพฺเพ รูปธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นาม. ตถา จตุภูมกา เวทนาสฺาโย เวทนากฺขนฺโธ นาม, สฺากฺขนฺโธ นาม. เวทนาสฺา ปน เปตฺวา เสสา ผสฺสาทโย ปฺาส เจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ นาม. ปฺจสุ ขนฺเธสุ นิพฺพานเมว อสงฺคหิตํ, อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปน สพฺเพ โลกุตฺตรธมฺมา. อยเมว หิ ขนฺเธหิ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิเสโส. ขนฺธา อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา สาสโวปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นิพฺพานํ เปตฺวา อวเสสา สพฺเพ ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ ธมฺมเภทโต สํวณฺณนานโย.
วิภงฺคนยทสฺสนาติ วิภงฺคปาฬิยา อาคตอตฺถนยทสฺสนโต. วิภงฺคปาฬิยํ หิ สุตฺตนฺตภาชนียํ อภิธมฺมภาชนียํ ปฺหาปุจฺฉกนฺติ ตีหิ นเยหิ ขนฺธวิภงฺโค วิภตฺโต. ตถา อายตนวิภงฺคาทโย. เกวลํ หิ อินฺทฺริยวิภงฺเค, สิกฺขาปทวิภงฺเค จ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. ปจฺจยาการวิภงฺเค ปฺหาปุจฺฉกํ นตฺถิ. าณวิภงฺคาทีสุ ปน ตีสุ ตโยปิ นยา ¶ น สนฺติ. เตสุ หิ าณวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว ทสวิธา วิภตฺโต, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว ทฺวาสฏฺิปเภทา วิภตฺโต, ธมฺมหทยวิภงฺโค ปน สพฺพสงฺคหาทีหิ ทสหิ วาเรหิ วิภตฺโต, ตสฺมา เตสํ เตสํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนวเสน ตตฺถ ตตฺถ สํวณฺณนา ภวิสฺสนฺติ. ตตฺริทํ ขนฺธวิภงฺเค ติณฺณํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนํ. เสยฺยถิทํ – สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว รูปกฺขนฺโธ –
‘‘ตตฺถ ¶ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๒) –
เอวํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺโต, ตถา เวทนากฺขนฺธาทโยปิ. ตตฺถ นิยกชฺฌตฺตํ นาม อชฺฌตฺตรูปํ อชฺฌตฺตํ นาม, ตโต อฺํ ปรปุคฺคลคตํ, อวิฺาณฺจ พหิทฺธา นาม, ตถา เวทนาทโยปิ. ปสาทวิสยรูปํ ปน โอฬาริกํ นาม, เสสํ สุขุมํ นาม. อนิฏฺรูปํ หีนํ นาม, อิฏฺรูปํ ปณีตํ นาม.
นนุ อิฏฺานิฏฺํ นาม ปาเฏกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิ, เอกํ เอกจฺจสฺส อิฏฺํ โหติ มนาปํ, ตเทว อฺสฺส จ อนิฏฺํ โหติ. วตฺถาทีนิ หิ สูกราทีนํ นปฺปิยานิ โหนฺติ, น มนุสฺสาทีนํ, เตสฺจ วตฺถาภรณาทีนิ ปิยานิ, น สูกราทีนนฺติ, ตสฺมา รุจิวเสเนว อิฏฺานิฏฺตา คเหตพฺพา? น, อิฏฺานิฏฺานํ ปาเฏกฺกํ วิภตฺตตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ กุสลวิปากวิสโยว อิฏฺํ นาม, อกุสลกมฺมชํ อกุสลวิปากวิสโยว อนิฏฺํ นาม, สฺาวิปลฺลาเสน ปน โกจิ ¶ อิฏฺเมว พุทฺธรูปาทึ ชวนกฺขเณ อนิฏฺโต มนสิ กโรติ, อนิฏฺฺจ นิรยคฺคิสตฺถวิสาทึ อิฏฺโต มนสิ กโรติ. ชวเนหิ เอว วิปลฺลาสภาโว, น วิปาเกหีติ วิปากวเสน อิฏฺานิฏฺํ นิยตํ เวทิตพฺพํ.
สมฺโมหวิโนทนิยา ปน วิภงฺคฏฺกถาย –
‘‘สุขสมฺผสฺสํ หิ คูถกลลํ จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺํ, กายทฺวาเร อิฏฺํ โหติ. จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน โปถิยมานสฺส, สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิยมานสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺานี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๖) –
เอวํ ทฺวารวเสน เอกสฺเสว วตฺถุโน อิฏฺตา, อนิฏฺตา จ วุตฺตา. สา จ เอกกฺขเณ น ยุตฺตา เอกกลาปคตภูโตปาทายรูปานํ เอกสามคฺคิยมุปฺปตฺติโต. น หิ ภูเตสุ อกุสลวเสน อนิฏฺเสุ ¶ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ตทุปาทายรูปาทิกุสเลน อิฏฺานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ภินฺนกฺขเณ ปน อิฏฺานิ มณิรตนาทีนิ เตหิ โปถิยมานสฺส อกุสลปจฺจเยน อุตุนา อนิฏฺานิ วิปริณมนฺติ, กุสลปจฺจเยน อนิฏฺานิ คูถกลลาทีนิ อิฏฺานีติ, อยํ โน อตฺตโนมติ. เอวํ วิภตฺเตสุ จ อิฏฺานิฏฺเสุ ตํ ตํ รูปํ อุปาทายุปาทาย หีนํ, ปณีตฺจ ทฏฺพฺพํ. สุขุมํ ปน รูปํ ทูเรรูปํ นาม, โอฬาริกํ สนฺติเกรูปํ นาม. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เวทนาทีสุ ปน อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมา. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. สุขทุกฺขา วา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส วา เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สุขุมา. สาสวา โอฬาริกา ¶ , อนาสวา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา ทฏฺพฺพา. อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตา จ ตาย ทูเรติ เอวํ ชาติสภาวปุคฺคลภูมิเภทโต วุตฺตนเยน ทูเรเวทนา ทฏฺพฺพา, กุสลา เวทนา กุสลาย สนฺติเกติ เอวํ ชาติอาทิสามฺโต สนฺติเกเวทนา ทฏฺพฺพา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเรสนฺติเก ทฏฺพฺพา. เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ ยถานุรูปํ โอฬาริกสุขุมตาทโย เวทิตพฺพาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิภงฺคปาฬิอฏฺกถาสุ (วิภ. ๘ อาทโย; วิภ. อฏฺ. ๘ อาทโย) คเหตพฺโพติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนียนเย รูปกฺขนฺธสฺส ตาว เอกวิธาทิโต ยาว เอกาทสวิธา รูปกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เวทนากฺขนฺโธ ปน เอกวิโธ ผสฺสสมฺปยุตฺโต, ทุวิโธ สเหตุกทุกวเสน, ติวิโธ กุสลตฺติกวเสน, จตุพฺพิโธ จตุภูมกวเสน, ปฺจวิโธ สภาวเภเทน, ฉพฺพิโธ ฉทฺวาริกวเสน, สตฺตวิโธ สตฺตวิฺาณสมฺปโยควเสน, อฏฺวิโธ เตสุ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตํ สุขทุกฺขวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา, นววิโธ เตสุ มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตํ กุสลตฺติกวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา, ทสวิโธ เตสุ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตํ ทุวิธา, มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตฺจ ติธา ภินฺทิตฺวาติ เอวํ สเหตุกทุกมูลํ ปมวารํ วตฺวา ปุน กุสลตฺติกฏฺาเน เวทนาตฺติกปีติตฺติกสนิทสฺสนตฺติกวชฺชิเต สพฺพตฺติเก โยเชตฺวา ยาว ทสวิธา, อปเรปิ อฏฺารส วารา วุตฺตา. ยถา เจตฺถ สเหตุกทุกมูลิกา สพฺพตฺติกโยชนา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทีสุ อนุรูปทุกมูลิกาปิ สรณทุกปริโยสานา ปจฺเจกํ สพฺพตฺติกโยชนาปิ เวทิตพฺพาติ ¶ อยํ ทุกมูลโก โยชนานโย. ยถา จ เอเกกทุเกน สพฺพตฺติกโยชนาวเสน ทุกมูลโก ¶ นโย วุตฺโต, เอวํ เอเกกตฺติเกน ยถานุรูปํ สพฺพทุกโยชนาวเสน ติกมูลโก, ตทุภยมิสฺสกวเสน อุภโตวฑฺฒนโก จ นโย เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ เวทนากฺขนฺเธ, เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ ยถารหํ ทุกมูลกาทินยา เวทิตพฺพาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา, กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณาติ? รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, รูปํ, เวทนา จ เวทนาตฺติเก น วตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, รูปํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, เสสา จตฺตาโร ขนฺธา ตีหิ ติเกหิ ติธาปิ โหนฺติ. รูปํ อวิตกฺกอวิจารํ, ตโย ขนฺธา ติธาปิ โหนฺติ, สงฺขารกฺขนฺโธ ติธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ น วตฺตพฺพํ, เวทนา สิยา ปีติสหคตา, น วตฺตพฺพา, ตโย ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพํ, นทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินอปจยคามิ, เนวเสขํนาเสขํ, ปริตฺตํ, เสสา ติธาปิ โหนฺติ. ปริตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. รูปํ มชฺฌิมํ, อนิยตํ, เสสา ติธาปิ. มคฺคารมฺมณตฺติเก จ รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ วา น วตฺตพฺพา. อุปฺปนฺนาตีตตฺติเกสุ ปฺจปิ ติธา โหนฺติ. อตีตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. อชฺฌตฺตตฺติเก ปฺจปิ ติธา โหนฺติ. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ. จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, รูปกฺขนฺโธ ติธาปิ โหติ.
จตฺตาโร ¶ ขนฺธา นเหตู, สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. รูปํ อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, เสสา ทฺวิธาปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา จ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ, รูปํ น วตฺตพฺพเมว. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. รูปํ นเหตุอเหตุกํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. ปฺจปิ สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, จตฺตาโร อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, รูปํ ทฺวิธาปิ. รูปํ รูปี, เสสา อรูปิโน. รูปํ โลกิยํ, เสสา ทฺวิธาปิ. ปฺจปิ เกนจิ วิฺเยฺยา, น จ เกนจิ วิฺเยฺยา จ. จตฺตาโร โน อาสวา, สงฺขารา ทฺวิธาปิ, น วตฺตพฺพา จ. รูปํ สาสโว, อาสววิปฺปยุตฺโต ¶ , เสสา ทฺวิธาปิ. รูปํ สาสวา เจว โน จ อาสวา, ตโย ตถา จ น วตฺตพฺพา จ. สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ น วตฺตพฺพเมว, ตโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ อาสววิปฺปยุตฺตํ สาสวฺจ, เสสา ทฺวิธา จ น วตฺตพฺพา จ. อิมินา นเยน สํโยชนโคจฺฉกาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. เกวลํ หิ ปรามาสสมฺปยุตฺตทุเก รูปํ ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขาโร ทฺวิธาปิ, ทิฏฺิวเสน น วตฺตพฺโพ จ. ตติเย เอตฺตกเมว วิเสโส. รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา สารมฺมณา. วิฺาณํ จิตฺตํ, เสสา โน จิตฺตา. ตโย เจตสิกา, ทฺเว อเจตสิกา. ตโย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, รูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. วิฺาณํ น วตฺตพฺพํ. ตถา จิตฺตสํสฏฺทุเกปิ. ตโย จิตฺตสมุฏฺานา, วิฺาณํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. รูปํ ทฺวิธาปิ. ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิ. ตโย จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, ทฺเว โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิ. วิฺาณํ อชฺฌตฺติกํ, ตโย พาหิรา, รูปํ ทฺวิธาปิ. จตฺตาโร โน อุปาทา. รูปํ ทฺวิธาปิ. ปฺจปิ สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา, โน อุปาทานา.
กิเลสโคจฺฉโก ¶ วุตฺตนโยว. รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺพํ, เสสา ทฺวิธาปิ. เอวํ ยาวปีติทุกา โยชนา เวทิตพฺพา.
รูปํ น เวทนา, น สุขา, น สุขสหคตา, เสสา ทฺวิธาปิ. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. รูปํ กามาวจรํ, เสสา ทฺวิธาปิ. เอวํ ยาว สรณทุกา โยชนา เวทิตพฺพา. อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิเม ปน นยา วิตฺถารโต ปาฬิอฏฺกถาหิ าตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉโย จ เนสํ ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถสํวณฺณนาย วุตฺตานุสาเรน าตพฺโพ. อิโต ปรํ อติเรกํ อวตฺวา อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามาติ อยํ วิภงฺคนยทสฺสนโต สํวณฺณนานโย.
อิทานิ ปเนตฺถ –
กมโตนูนาธิกโต, ทฏฺพฺพสมเภทโต;
ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย, ขนฺธโกสลฺลมิจฺฉตา.
ตตฺถ ¶ กมโตติ เอตฺถ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนากฺกโมติ พหุวิเธสุ กเมสุ ขนฺธานํ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ, น อิตเร, อสมฺภวา. อเภเทน หิ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนํ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ, ตโต อิฏฺานิฏฺวิสยสํเวทกํ โอฬาริกํ เวทนํ, ยํ เวเทติ, ตํ สฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สฺํ, สฺาวเสนาภิสงฺขารเก สงฺขาเร, เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยาธิปติภูตํ วิฺาณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
อนูนาธิกโตติ ¶ กสฺมา ปน ภควตา ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ? สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต, อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต, อฺเสฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สฺาทีสุปิ, ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปฺเจว วุตฺตา. เอตปรมฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ, ยทิทํ รูปาทโย ปฺจ, ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปฺเจว วุตฺตา. เยปิ จฺเ สีลาทโย ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อฺเสํ ตทวโรธโตปิ ปฺเจว วุตฺตาติ อยํ อนูนาธิกโต.
ทฏฺพฺพสมเภทโตติ ทฏฺพฺพเภทโต, อุปมาเภทโต จ. ตตฺถ ทฏฺพฺพเภทโต ตาว ปฺจุปาทานกฺขนฺธา สามฺโต อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารโต, ขาทกโต, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสงฺขาตวธกโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปน เผณปิณฺฑํ วิย รูปํ ทฏฺพฺพํ, อุทกพุพฺพุฬมรีจิกกทลิกฺขนฺธมายา วิย ยถากฺกมํ เวทนาทโย ทฏฺพฺพา. ยถา หิ เผณปิณฺโฑ วิมทฺทาสโห, โส จ ปตฺตถาลกาทิอตฺถํ คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ, เอวํ รูปมฺปิ วิมทฺทาสหํ, ตฺจ สุภาทิวเสน คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺติ, อสุภาทิเยว โหติ.
ยถา วา เผณปิณฺโฑ อเนกสนฺธิฆฏิโต พหุนฺนํ อุทกสปฺปาทิปาณกานํ อาวาโส, อาทิโต เจส พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนโก อุฏฺิตมตฺโตปิ เจส ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ ¶ , เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ ¶ อสีติกิมิกุลโวกิณฺณํ, อาทิโต เจตํ กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนกํ, กลลมตฺเตปิ เจตํ ภิชฺชติ, อพฺพุทาทิภาเวปิ อายุกฺขยํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ. เอวํ เผณปิณฺฑสทิสํ ทฏฺพฺพํ.
ยถา ปน พุพฺพุโฬ มุหุตฺตรมณีโย อคยฺหุปโค น จิรฏฺิติโกว, เอวํ เวทนาปิ. ยถา จ พุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ สา พุพฺพุฬสทิสา ทฏฺพฺพา.
ยถา ปน มรีจิกา ชลาสยาทิภาเวน วิปฺปลมฺภิกา, เอวํ สฺาปิ นิจฺจาทิภาเวนาติ มรีจิสทิสา ทฏฺพฺพา. ยถา ปน กทลิกฺขนฺโธ อคยฺหุปโค พหุวฏฺฏิสโมธาโน, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ อคยฺหุปโคนิจฺจาทิสารวิรหิโต, ผสฺสาทิพหุธมฺมสโมธาโน จ โหตีติ โส กทลิกฺขนฺธสทิโส ทฏฺพฺโพ. ยถา ปน มายา อสุวณฺณรชตาทิรูปานิปิ ตถา คาหาเปตฺวา มหาชนํ วฺเจติ, เอวํ วิฺาณมฺปิ อนิจฺจาทิรูปํ เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย นิจฺจาทิโต จ คาหาเปตฺวา วฺเจตีติ ตํ มายาสทิสํ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตฺจ –
‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา;
มรีจิกูปมา สฺา, สงฺขารา กทลูปมา;
มายูปมฺจ วิฺาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา’’ติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕);
อยเมตฺถ ทฏฺพฺพเภโท.
อุปมาเภทโต จ ปน คิลานสาลูปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เคลฺูปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, เคลฺสมุฏฺานูปโม สฺุปาทานกฺขนฺโธ, อสปฺปายเสวนูปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , คิลานูปโม วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยฺชนปริเวสกภฺุชกูปมา จาติ อยเมตฺถ อุปมาเภโท. เอวํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยนโย เยฺโย.
ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อายตนวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาทสายตนานีติ เอตฺถ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานิ. จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุปฏฺหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อิทฺจ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ.
อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน, อากรฏฺเน, สโมสรณฏฺานฏฺเน, สฺชาภิเทสฏฺเน, การณฏฺเน จ สาสเน, โลเก จ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจนฺติ. จกฺขุอาทีสุ หิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย นิวสนฺติ, เตสุ จ อากรภูเตสุ อากิณฺณา วตฺถารมฺมณวเสน จ สโมสรนฺติ, จกฺขาทโยว เนสํ สฺชาติเทโส, การณฺจ, ตสฺมา นิวาสฏฺานาทินา อตฺเถน จกฺขาทีนิ อายตนานีติ เวทิตพฺพานิ.
จกฺขายตนนฺติอาทีสุ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ ¶ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหรียตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย, อุปฺปตฺติเทโส. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ. มนตีติ มโน. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. จกฺขุ จ ตํ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมา จ เต อายตนฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ วิฺาณํ มนายตนํ นาม. เจตสิกสุขุมรูปนิพฺพานานิ ธมฺมายตนํ นาม. เสสานิ สุวิฺเยฺยานิ. อิเมสุ จ อายตเนสุ อตีตาทิเภทภินฺนา, กาลวินิมุตฺตา จ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ นามรูปธมฺมา, ปฺตฺติโย จ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา’’ติอาทิวจนโต (ธาตุ. ๗๑) หิ ¶ รูปารูปลกฺขณานํ ชาติชราภงฺคานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหิตตฺตา อิตราสมฺปิ ปฺตฺตีนํ ยถารหํ ตตฺถ สงฺคหิตภาโว เวทิตพฺโพติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา…เป… ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา’’ติ (วิภ. ๑๕๔) เอวํ วิสยิวิสยายตนวเสน อายตนานิ วุตฺตานีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ปสาทวิสยายตนานิ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ¶ ปสาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๑๕๖) รูปกณฺเฑ (ธ. ส. ๕๙๗) วุตฺตนเยน วิภตฺตานิ. มนายตนํ ปน เอกวิธโต ปฏฺาย ยาวทสวิธา เวทนากฺขนฺเธ วุตฺตนเยน วิภตฺตํ. ธมฺมายตนํ ปน ‘‘ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ อสงฺขตา จ ธาตู’’ติ (วิภ. ๑๖๗) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา (วิภ. ๑๖๗) เวทนากฺขนฺธาทีสุ วุตฺตนเยน วิภตฺตํ. สุขุมรูปนิพฺพานานิ รูปกณฺเฑ วุตฺตนยาเนวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนยํ ปน อิโต ปรํ วิตฺถารโต อทสฺเสตฺวา ติกทุกานํ อาทิอนฺเตหิ เจว วิเสสตฺถทีปเกหิ จ ติกทุเกหิ โยเชตฺวา ทสฺสยิสฺสาม, เสเสหิปิ ติกทุเกหิ โยชนานโย ขนฺเธ วุตฺตนเยน สกฺกา าตุนฺติ. กถํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? ทสายตนา อพฺยากตา, ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. เวทนาตฺติเก ทสายตนานิ น วตฺตพฺพานิ, มนายตนํ ติธาปิ, ธมฺมายตนํ ติธา น วตฺตพฺพฺจ…เป… รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, นวายตนานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, มนายตนธมฺมายตนานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, เอกาทสายตนานิ น เหตู, ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ…เป… เอกาทสายตนานิ สปฺปจฺจยานิ, ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ…เป… ทสายตนานิ รูปํ, มนายตนํ อรูปํ, ธมฺมายตนํ ทฺวิธาปิ…เป… ทสายตนานิ อรณานิ, ทฺวายตนานิ สิยา สรณานิ, สิยา อรณานีติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิทานิ ¶ ปน –
กมโต ตาวตฺตโต จ, เตสํ ทฏฺพฺพเภทโต;
ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ ¶ กมโตติ อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิ. อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาวโต พหูปการตฺตา จกฺขุโสตายตนานิ ปมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปฺจนฺนมฺปิ ปน โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ โคจรตฺตา เตสํ อนนฺตรํ รูปายตนาทีนิ. อปิจ วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐, ๑๑๓; มหานิ. ๑๐๗) อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโตติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานิ วุตฺตานีติ เจ? ฉวิฺาณกายุปฺปตฺติยา ทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิ. จกฺขุวิฺาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิฺาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมวารมฺมณํ. ตถา อิตรานิ อิตเรสํ. ฉฏฺสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ. อิติ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ อยเมตฺถ ตาวตฺตตา.
ทฏฺพฺพเภทโตติ เอตฺถ ปน สพฺพานิ เจตานิ อายตนานิ อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิฺจิ คจฺฉนฺติ ¶ , อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. ตถา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ. น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ¶ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิฺาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิฺาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน, วตฺถุภาเวน, อารมฺมณภาเวน วา พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิฺาณาทีนิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ ทฏฺพฺพานิ. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สฺุโ คาโม วิย ทฏฺพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา, พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย. ตถา อชฺฌตฺติกานิ ฉปาณกา วิย ทฏฺพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ อยเมตฺถ ทฏฺพฺพเภโท. เอวํ ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ธาตุวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อฏฺารส ธาตุโยติ เอตฺถ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา. อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ นิปฺผาเทนฺติ, สตฺเตหิ จ ธียนฺเต ธารียนฺติ, ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, เอตาหิ จ การณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ยถาวิหิตฺจ ทุกฺขํ เอตาสฺเวว ธียติ ปียตีติ เอเตหิ อตฺเถหิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติ.
ยถา ¶ วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อฺมฺํ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมฺา, เอวเมเตสุปิ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส จกฺขาทีสุ ธาตุสมฺา เวทิตพฺพา. โลกิยโลกุตฺตรสาธารณตฺถวเสน ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. นิชฺชีวมตฺตานเมตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุ. เอวํ เสเสสุปีติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อายตเนสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อปิจ ปฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนทฺวยวิฺาณํ ¶ มโนธาตุ นาม. ปฺจวิฺาณมโนธาตุวชฺชิตํ ปน สพฺพมฺปิ วิฺาณํ มโนวิฺาณธาตุ นาม. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว – ‘‘ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโย อากาสวิฺาณธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา อาทิโต ปฺจ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ปจฺฉิมา จ ฉ วิฺาณวเสน วิภตฺตา, อปราปิ ‘‘สุขธาตุ ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ตถา ตถา วิภตฺตา, ปุน อปราปิ ‘‘กามธาตุ พฺยาปาทวิหึสาเนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา, เอวํ ตีหิ ฉกฺเกหิ ปจฺเจกํ เตภูมกา อฏฺารส ธาตุโย สรูปโต, ลกฺขณาหารโต, นิสฺสยวิสยปโยควินาภาวาทิโต จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน สรูเปเนว อฏฺารส ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ปสาทวิสยธาตุโย อายตเน วุตฺตนเยน วิภตฺตา, สตฺต วิฺาณธาตุโย ปน –
‘‘ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ. อยํ วุจฺจติ จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… กายวิฺาณธาตุ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา…เป… นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… อยํ วุจฺจติ มโนธาตุ.
‘‘ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนํ อปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ…เป… อยํ วุจฺจติ ธมฺมธาตุ.
‘‘ตตฺถ กตมา มโนวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา ¶ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… อยํ วุจฺจติ มโนวิฺาณธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๔) –
เอวํ วิภตฺตา. ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโรติ เอตฺถ ปฺจวิฺาณวิสเยสุ สพฺพธมฺเมสูติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปน ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตสฺมา มโนธาตุยาปิ สนฺตีรณโวฏฺพฺพนาทิมโนวิฺาณธาตุยาปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. มนฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุ มโนทฺวาเร ภวงฺคมนฺเจว จตุภูมกธมฺมารมฺมณฺจ ปฏิจฺจ สหาวชฺชนกชวนํ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ โหนฺติ…เป… ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ปฺจ ธาตุโย วิปากา, มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ ¶ โหนฺติ. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา, สทฺทธาตุโย อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ…เป… ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ, ฉ ธาตุโย ติธาปิ. ธมฺมธาตุ ติธาว…เป… รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, นว ธาตุโย อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู, ธมฺมธาตุ ทฺวิธาว…เป… โสฬส ธาตุโย อรณา, ทฺเว ธาตุโย ทฺวิธาปีติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิทานิ ปเนตาสํ –
กมตาวตฺตโต ทฏฺพฺพา, ปจฺจยานํ วิภาคโต;
ธาตูนมิธ วิฺเยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน ¶ วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทํ หิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิฺาณธาตูติ อิทํ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโต ปน ยา อิธ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตีหิ ฉกฺเกหิ วุตฺตา ธาตุโย เจว, เตสุ เตสุ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ…เป… อเนกธาตุนานาธาตุโลโก’’ติอาทินา อาคตา จาติ อฺาปิ พหุธาตุโย ทิสฺสนฺติ, ตาสมฺปิ วเสน ปริจฺเฉทํ อวตฺวา กสฺมา อฏฺารเสว วุตฺตาติ? ตาสมฺปิ ตทนฺโตคธตฺตา.
อปิจ วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺีนํ ตสฺสา จกฺขุวิฺาณาทิเภเทน อเนกตํ, จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตฺจ ปกาเสตฺวา ตสฺมึ ทีฆรตฺตานุสยิตชีวสฺาสมูหนนตฺถฺจ อฏฺารเสว วุตฺตา. กิฺจ ภิยฺโย ¶ – เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จ. เวเนยฺยา หิ อรูปมูฬฺโห รูปมูฬฺโห อุภยมูฬฺโหติ ติวิธา โหนฺติ. เตสํ ติณฺณมฺปิ ยถากฺกมํ นาติสงฺเขปวิตฺถารโต อรูปเภทวิภาวินี ขนฺธเทสนา, รูปเภทวิภาวินี อายตนเทสนา, ตทุภยเภทวิภาวินี ธาตุเทสนา สปฺปายาติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน อฏฺารเสว วุตฺตาติ. วุตฺตฺจ –
‘‘สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,
ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;
สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,
เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๓);
อยเมตฺถ ตาวตฺตตา.
ทฏฺพฺพโต ปเนตา สพฺพาปิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต, ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺุโต, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา ติสฺโสปิ เจตา ยถากฺกมํ อาทาสตลมุขมุขนิมิตฺตานิ วิย. ตถา ติลยนฺตจกฺกเตลานิ วิย, อธรารณีอุตฺตรารณีอคฺคี วิย จ ทฏฺพฺพา. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิ. มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา. ธมฺมธาตุยํ ปน เวทนา สลฺลสูลมิว ¶ , สฺา ริตฺตมุฏฺิ วิย, สงฺขารา วิสรุกฺขมิว, สุขุมรูปํ ขุรจกฺกํ วิย, อสงฺขตา ธาตุ เขมนฺตภูมิ วิย จ ทฏฺพฺพา, มโนวิฺาณธาตุ ปน มกฺกโฏ วิย, อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, รงฺคนโฏ วิย จ ทฏฺพฺพา. อยเมตฺถ ทฏฺพฺพตา.
ปจฺจยานํ ¶ วิภาคโต ปเนตฺถ จกฺขุวิฺาณธาตุยา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา สหชาตปจฺจโย. เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ. มโนวิฺาณธาตุยา ปน มโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโย, สมฺปยุตฺตนิสฺสยสหชาตาทิปจฺจโยติ อยํ ปจฺจยวิภาโค. เอวํ วิฺเยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สจฺจวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ เอตฺถายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๒๔) วาจาสจฺเจ. ‘‘สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๑.๔๓๓) วิรติสจฺเจ. ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๑) ทิฏฺิสจฺเจ. ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๐) ปรมตฺถสจฺเจ, นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ. ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒๑๖) อริยสจฺเจ. สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตติ. เกนฏฺเน สจฺจานิ? ตถฏฺเน. โกยํ ตถฏฺโ นาม? โย ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจีว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺถา วิย อนุปลพฺภมานสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานภูเตน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยาณสฺส โคจโร โหติ. อยํ ตถฏฺโ สจฺจฏฺโติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺจ –
‘‘อิติ ¶ ¶ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาวํ จตูสุปิ;
ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺํ อาหุ ปณฺฑิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๔).
อริยานิ จ ตานิ สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ. อริยานีติ อุตฺตมานิ, อวิสํวาทกานีติ อตฺโถ. อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺตกานิ สจฺจานิ เตน อุปฺปาทิตตฺตา, ปกาสิตตฺตา จ, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานิ เตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตติ อริยสจฺจานิ. ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทีสุ ปน ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ‘‘ทุปุตฺโต’’ติ วทนฺติ. ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนโกปทฺทวาธิฏฺานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต, ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา, ตุจฺฉตฺตา จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. สํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม, สเมต’’นฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติ. อุ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทฺจ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณนฺติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ วุจฺจติ.
ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จารกํ ทีเปติ, ตสฺมา อภาโว เอตฺถ, เอตสฺมึ วา อธิคเต สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส สพฺพคติสฺุตฺตา, ตปฺปฏิปกฺขตฺตา จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธ’’นฺติ วุจฺจติ, ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา. จตุตฺถํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, สตฺตํ วา ตํ คมยติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ.
อปิจ ¶ ทุกฺขาทีนํ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนฺถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพา. ยถาห –
‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ ¶ …เป… นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ…เป… มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตฺวฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อาธิปเตยฺยฏฺโ…เป… อนฺถา’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๘).
เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปน ตณฺหาวชฺชิตา สพฺพโลกิยธมฺมา, สํกิเลสิกวชฺชิตา วา ทุกฺขสจฺจํ นาม, ตณฺหา ปน สพฺพา อกุสลา วา โลกิยกุสลา วา ธมฺมา สมุทยสจฺจํ นาม, นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ นาม, โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ อฏฺมคฺคงฺคานิ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ นาม. อิเมหิ ปน มคฺคงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เจว สามฺผลานิ เจตฺถ อสงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต สงฺขารทุกฺขสงฺคหิตานิปิ. ยาย ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน น โหนฺติ, ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ น วุจฺจนฺติ, ตานิ เปตฺวา สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. อยํ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ทุกฺขสจฺจํ ตาว –
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. ๑๙๐) –
อุทฺทิสิตฺวา วิภตฺตํ. ตตฺถ ทุกฺขํ ติวิธํ โหติ ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขนฺติ. ตตฺถ ทุกฺขทุกฺขํ ทุวิธํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ. ตตฺถ กายิกเจตสิกทุกฺขโทมนสฺสเวทนา นิปฺปริยายทุกฺขํ นาม, ตทวเสสา ปน ทุกฺขทุกฺขสฺส วตฺถุภูตา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ปริยายทุกฺขํ นาม. สุขโสมนสฺสเวทนา วิปริณามทุกฺขํ นาม. สพฺเพ ปน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, สพฺพสงฺขตา วา สงฺขารทุกฺขํ นาม. อิเมสํ ติณฺณํ ทุกฺขานํ วเสน ยถาโยคํ ตีสุ ¶ ภเวสุ ชาติอาทีนํ ทุกฺขทุกฺขตา เวทิตพฺพา. กามภวสฺมึ หิ ชาติ ตาว สยํ น ทุกฺขา, อปายคติมนุสฺสคติอาทีสุ ปน นิรยคฺคิสนฺตาปาทิมูลกํ, คพฺโภกฺกนฺติกาทิมูลกํ, ชิฆจฺฉาปิปาสาทิมูลกฺจ ทุกฺขํ ตสฺส สพฺพสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺส วตฺถุภาเวน ปริยายโต ทุกฺขนฺติ. ตถา ชรามรณาทโยปิ. เกวลํ ชรา กายทุพฺพลตามูลสฺส, ปุตฺตทาราทิปริภวมูลสฺส จ, มรณํ ปน มารณนฺติกเวทนาภูตสฺส, นิรยาทิคตินิมิตฺตทสฺสนมูลสฺส จ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต, โสกาทโย โสกาทิมูลสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺส วตฺถุภาวตฺตา เจว สยํ ทุกฺขตฺตา จ ทุกฺขาติ เวทิตพฺพา. วิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตา เจสํ ปสิทฺธาเยว. เอวํ กามภเว ชาติอาทีนํ ตีหิปิ ทุกฺเขหิ ทุกฺขตา เวทิตพฺพา. รูปารูปภเวสุ ปน ยสฺมา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา น สนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ชาติอาทีนํ ¶ วิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน จ ทุกฺขตา เวทิตพฺพา, น ทุกฺขทุกฺขวเสนาติ อยํ ทุกฺขสจฺเจ นโย.
สมุทยสจฺจํ ปน ‘‘กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา’’ติ (วิภ. ๒๐๓) ตตฺตกเมว อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. ๒๐๓) ปุจฺฉิตฺวา ฉนฺนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยวิสยวิฺาณผสฺสเวทนาสฺาเจตนาตณฺหาวิตกฺกวิจารานํ วิสยภูตานํ วเสน ตณฺหาย ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ อุปฺปตฺตึ ปกาเสตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํ.
นิโรธสจฺจํ ปน ‘‘ตสฺสา เอว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ (วิภ. ๒๐๔) วตฺวา ปุน ‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. ๒๐๔) ปุจฺฉิตฺวา สมุทยสจฺเจ วุตฺตอินฺทฺริยาทีนํ วเสน ปฏิโลมโต ตณฺหาย นิโรธํ ปกาเสตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํ. ตตฺถ อเสสวิราคนิโรโธติอาทีนิ ปทานิ นิพฺพานเววจนานิ. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสา วิรชฺชติ, นิรุชฺฌติ, จชียติ, ปฏินิสฺสชฺชียติ, มุจฺจติ, น อลฺลียติ, ตสฺมา ‘‘อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วุจฺจติ. เอกเมว หิ นิพฺพานํ, นามานิ ปนสฺส สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสน อเนกานิ โหนฺติ.
นนุ ปาเฏกฺกํ นิพฺพานํ นาม นตฺถิ, กิเลสกฺขยมตฺตเมว นิพฺพานํ, เตเนว จ ตาสุ ตาสุ ¶ สุตฺตาภิธมฺมเทสนาสุ ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๓๑๔) วุตฺตนฺติ เจ? น, อรหตฺตนิพฺพานานํ เอกตาปชฺชนโต. อรหตฺตมฺปิ หิ ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อิทํ วุจฺจติ อรหตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๑๔) ราคาทีนํ ปริกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปจาเรน ¶ อรหตฺตํ ราคกฺขยาทิภาเวน วุจฺจติ, ตถา ราคาทีนํ ขยเหตุตฺตา นิพฺพานมฺปิ ราคกฺขยาทิภาเวน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อิตรถา นิพฺพานสฺส พหุตฺตํ อาปชฺชติ ราคาทีนํ พหุนฺนํ ขยสฺสาปิ พหุตฺตา. สพฺพกิเลสานมฺปิ ขยสฺส เอกตฺเตน ปมมคฺเคน ทิฏฺิอาทีนํ ขเย สพฺพกิเลสกฺขโย อาปชฺชติ, โอฬาริกตฺตฺจสฺส สิยา ติรจฺฉานานมฺปิ อุปฺปนฺนราคกฺขยสฺส ปากฏตฺเตน นิพฺพานปฺปตฺติโต, โคตฺรภูกฺขเณปิ จ ราคาทิกฺขโย โหติ โคตฺรภุโน นิพฺพานวิสยตฺตา, มคฺคสฺส ปน นิพฺพานารมฺมณตาอปฺปสงฺโค. น หิ อตฺตนา เขปิยมานกิเลสกฺขยมารพฺภ มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อภาโว จสฺส อาปชฺชติ ราคาทิกฺขยภูตสฺส ปน อภาวสฺส ปกฺขวเสน ตุจฺฉรูปตฺตา, ตสฺสาปิ ภาวตฺตาภาวาว วิเวกลกฺขณํ น สิยา, สงฺขตตา จสฺส สิยา. น หิ กทาจิ อุปลพฺภมานํ อสงฺขตํ ภวิตุมรหติ สพฺเพสมฺปิ อเหตุกตฺตาปตฺติโต, สงฺขตตฺเตปิ จสฺส น นิพฺพานตฺตํ อุปฺปตฺติชราภงฺคสมงฺคิตาย ทุกฺขตฺตา, ตถา จ อภาวสฺสาปิ อภาโว, อนวฏฺานฺจ ขีณานมฺปิ ราคาทีนํ ปุน อุปฺปชฺชนํ เยสํ เตสเมว อภาโว อภาวสฺส วินฏฺตฺตา.
อปิจ การณนฺตเรน วา ภาเว อุปฺปนฺเน ราคาทีนํ น กาจิ หานิ โหติ. น หิ อฺสฺสุปฺปตฺติยํ อฺํ วิคจฺฉติ. อภาโว ภาวสฺส วิโรธิ, วิโรธิสนฺนิธาเน จ อิตรํ วิคจฺฉตีติ เจ? กิมิทํ วิคมนํ นาม. ยทิ ตมฺปิ ภาวรูปํ, สมานโทสตา จสฺส สิยา อนวฏฺานฺจ, น จ อตฺถสิทฺธิ. ยทิ ตุจฺฉรูปํ, กึ ปมเมวสฺส ตุจฺฉรูปตาย อุปคตาย ทูรมฺปิ คนฺตฺวา อุปคนฺตพฺพาติ สิทฺธา, ราคาทิกฺขยภูตสฺส นิพฺพานสฺส ตุจฺฉรูปตาย อภาโว, น จ อภาโว เอว นิพฺพานํ. อตีตานาคตโทสานมภาเว นิพฺพานปฺปตฺติยา อภาวโต วตฺตมานานฺจ ¶ อภาโว นาม. อภาโว นาม น กิเลสวิคมมตฺโต, อปิ ตุ อนุปฺปตฺติภาเวน. อจฺจนฺตวิคโม นิพฺพาเนนาปิ สมฺปาทียตีติ เจ? น, ตสฺส การณภาวา. วิปสฺสนา การณมิติ เจ? น, อตฺตาทิวิกปฺปชนกสงฺขตธมฺมทสฺสเนน วินา อนตฺตาทิวิกปฺปภูตาย วิปสฺสนาย อนุปฺปตฺติโต. ยทิ หิ อุปฺปชฺเชยฺย, ตาย สพฺเพปิ สตฺตา วิมุตฺตา เอว สิยุํ, โน จ กทาจิ น ปุจฺเฉยฺย วิรุทฺธธมฺมทสฺสนาภาวา. น หิ ทสฺสนํ วินา วิกปฺโป สมฺภวติ, น จ อตฺตาติ วิกปฺปชนกรูปาทิทสฺสนเมว ตพฺพิรุทฺธวิกปฺปชนกํ ¶ โหติ. พุทฺธานฺจ ปรมฺปโรปเทเสน รูปาทีสุ วิปสฺสนาวิกปฺโป อุปฺปชฺชตีติ เจ? น, เตสมฺปิ วิรุทฺธทสฺสนาภาเวน วิปสฺสนาวิกปฺปานุปฺปตฺติโต. น หิ ยาทิสาย การณสามคฺคิยา ยาทิสํ การิยํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิสาย เอว ตพฺพิรุทฺธํ อุปฺปชฺชติ อเหตุกตฺตปฺปสงฺคโต. น จ วิรุทฺธทสฺสนาภาเวน เอกสฺส วิปสฺสนาวิกปฺปชนกสามตฺถิยาภาวโต ตาทิสานํ ปรมฺปรายปิ ตพฺภาโว, ตทุปเทโส จ สมฺภวติ. ติลกฺขณูปเทสนานนฺตริกตาย ปน พุทฺธานํ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา สิทฺธิ, เตเนวสฺส กิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานสฺส, วิปสฺสโนปเทสสามตฺถิยสฺส จ สิทฺธีติ นิพฺพานเมว ตทุภยการณํ, นาฺนฺติ คเหตพฺพํ.
กสฺมา ปน นิพฺพานทสฺสเนน ราคาทีนํ อจฺจนฺตปฺปหานํ, ติลกฺขณฺจ โหติ. น หิ อฺสฺส ทสฺสเนน อิตรราคปฺปหานํ, ติลกฺขณาณฺจ ยุตฺตนฺติ? น, อสงฺขตทสฺสเนน สงฺขตสฺส วา โทสสฺส วา ปากฏตฺตา. ทิฏฺอจฺจนฺตสุขานํ หิ วฏฺฏสุเข, ตนฺนิสฺสยารมฺมณาทีสุ จ สุขาภิมาโน, วฏฺฏาภิรติ จ ปหียติ ทิฏฺปรตีรสฺส นาวิกสฺส นาวาเยกเทเส สุขาภิมานาภิรติโย วิย. อปิจ สงฺขตธมฺเมสุ อลฺลินา ราคาทโย อสงฺขตธมฺเม สณฺาตุํ น ¶ สกฺโกนฺติ อคฺคิกฺขนฺเธ วิย มกฺขิกา, ถเล วิย จ ชลจรา, นิพฺพานทสฺสเนน ปหีนโทสสฺส จิตฺตสฺส ยาถาวโต เตสุ สงฺขเตสุ ติลกฺขณทสฺสนํ สมฺภวติ เภสชฺชาเลเปน วิหตกาจติมิราทิโทสสฺส จกฺขุโน ฆฏาทิรูปทสฺสนํ วิย, ทิฏฺโทเสสุ จสฺส สงฺขาเรสุ น ปุน ราคาทีนมุปฺปตฺติ าตา สุจิภาเว วิย วจฺจกูเปติ เวทิตพฺพํ.
กสฺมา ปน เกสฺจิ สตฺตานํ เอว นิพฺพานสจฺฉิกิริยาสมฺภโว, น สพฺเพสนฺติ? อนาทิพุทฺธปรมฺปโรปเทสสาเปกฺขตฺตา, เตสฺจ อุปเทสกานํ สพฺพตฺถ สพฺพทา อภาวโต, โสตูนฺจ ขณสมฺปตฺติยา อจฺจนฺตทุลฺลภตฺตา, จกฺกวาฬานฺจ อนนฺตตฺตา, ตสฺมา เกจิ เอว พุทฺธุปฺปาทกาเล ติลกฺขโณปเทสลาเภน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, น สพฺเพติ คเหตพฺพํ.
กถํ ปเนตฺถ ราคาทีนํ อจฺจนฺตวิคโม นิพฺพาเนน สาธียตีติ? น ตาว โส, อตีตานาคตานํ เตสมิทานิ อภาวา, ปุพฺเพ จ ตสฺส วิชฺชมานตฺตา, วตฺตมานานํ สรสนิโรธโต. กถฺจสฺส ตุจฺฉรูปสฺส นิพฺพานสฺส เหตุตฺเต ยถาวุตฺตโทสานมวสโรติ เจ? น, ตสฺส ภาวรูปตฺตา. ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา หิ นิพฺพานมารพฺภ อนุสยาชนนภาเวน อุปฺปนฺนมคฺคา เอว ¶ กิเลสานมนุปฺปาทนิโรโธ ตทุปฺปตฺติยา อายตึ อุปฺปชฺชนารหานํ อนุปฺปตฺติโต อคฺคิสนฺนิธาเน องฺกุราชนกภาเวน อุปฺปนฺนสาลิกฺขนฺธสฺส พีชตาภาวรูปตา วิย. น หิ อภาโว นาม โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถิ, โย การเณน ชนียติ ตพฺพิรุทฺธกฺขณุปฺปาทนภาโววุปฺปาทนํ อเนกกฺขณุปฺปาทเนน ขนฺธการาภาวุปฺปาทนํ วิย, ตสฺมา กิเลสานํ อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อุปนิสฺสโยปจาเรน นิพฺพานํ ‘‘อเสสวิราคนิโรโธ’’ติอาทินา วุตฺตํ. สรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? อภิสุขุมตฺตา, อนุปลทฺธปุพฺพตฺตา จ, สุขุมตา จสฺส ภควโต ¶ อปฺโปสฺสุกฺกตาวจนโต, อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโต จ เวทิตพฺพา.
เอตฺถ ปน ปรวาที อาห – ‘‘นตฺเถว นิพฺพานํ อนุปลพฺภนียโต’’ติ. น อนุปลพฺภนียํ ตสฺส สิทฺธตฺตา. อุปลพฺภติ หิ ตํ ตทนุรูปปฏิปตฺติยา อริเยหิ. อปิจ นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ สพฺพสตฺตานํ วิรุทฺธธมฺมานํ ภาเวน อปวคฺคาภาวปฺปสงฺคโต. น จ ตํ ยุตฺตํ อุณฺหาทิปฏิปกฺขสฺส สีตาทิโน วิย ภวปฏิปกฺขสฺส นิพฺพานสฺสปิ อวสฺสํภาวา. วุตฺตฺจ –
‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;
เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพก’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๑๑) –
อาทิ. อจฺจนฺตนิโรธเหตุโน วิปสฺสโนปเทสสฺส ทสฺสนโต จ อตฺเถว นิพฺพานํ ตํ วินา ตสฺสาสมฺภวโตติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตเทตํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ, ตโตว อชรามรณํ, นิจฺจฺจ โหตีติ อณุอาทีนมฺปิ นิจฺจภาวปตฺติ นิพฺพานสฺเสว นิจฺจตฺตาติ เจ? น, ภินฺนาธิกรณตฺเตน เหตุลกฺขณสฺสานุปปตฺติโต. อณุอาทีนมฺปิ อสงฺขตตา อิติ เจ? น, อสงฺขตตาสิทฺธิโต อสงฺขตานฺจาเนกตฺตานุปปตฺติโต. ยทิ หิ อสงฺขตํ นาม ภเวยฺย, เอเกเนว ภวิตพฺพํ เทสกาลสภาวเภทสฺส การณเภทกตฺตา, ภินฺนสภาวานมฺปิ อเหตุกตฺเต อติปฺปสงฺคโต.
สงฺขเตหิ สภาวภินฺนสฺส นิพฺพานสฺส กถํ อเหตุกตาติ เจ? อสงฺขตสภาเวน สงฺขตสภาเวหิ ภินฺนสฺส การณานเปกฺขตฺตา. อสงฺขตตฺเต หิ สมาเน ภวสภาวเภโท ¶ การณเภทํ สูจยติ ¶ , ตสฺมา เอกเมว นิจฺจํ ภวิตุมรหติ, ตฺจ ยถาวุตฺตยุตฺติโต, สพฺพฺุวจนโต จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ นิพฺพานเมว. วุตฺตํ เหตํ ภควตา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อิติวุ. ๔๓). อยํ ทุกฺขนิโรธสจฺเจ นโย.
อิตรํ ปน ‘‘สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํ. วินิจฺฉโย ปเนตฺถ มคฺคงฺควิภงฺเค อาวิ ภวิสฺสตีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน –
‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ ทุกฺขสมุทโย ทุกฺขนิโรโธ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. ตตฺถ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย. อวเสสา สาสวธมฺมา…เป… ทุกฺขํ. ตณฺหาย ปหานํ ทุกฺขนิโรโธ. อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ (วิภ. ๒๐๖) –
วตฺวา อฏฺ มคฺคงฺคานิ วิตฺถารโต นิทฺทิสิตฺวา ‘‘อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. ๒๐๖ อาทโย) เอวํ ปมวาเร จตฺตาริ สจฺจานิ วิภตฺตานิ. ตานิ ปุน อปเรหิปิ ‘‘ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ, สาสวานิ สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ, สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวกุสลธมฺมา สมุทโย. อวเสสา สาสวธมฺมา ทุกฺขํ, ตสฺส ตสฺส สมุทยสฺส ปหานํ นิโรโธ, อฏฺงฺคิโก มคฺโค ปฏิปทา’’ติ ¶ อิเมหิ วาเรหิ วิภตฺตานิ. ตตฺถ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ อวตฺวา นิปฺปเทสโต ปจฺจยสงฺขาตํ สมุทยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจานี’’ติ วุตฺตํ. อริยสจฺเจสุ หิ ตณฺหาว สมุทโย, น อิตเร. น จ เกวลํ ตณฺหาว ทุกฺขํ สมุทาเนติ, อวเสสา กุสลากุสลาปิ ปจฺจยํ สมุทาเนนฺติเยวาติ เตปิ สมุทยโต ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจานิ’’ตฺเวว วุตฺตํ. ตโต ปรํ ยสฺมา อฏฺงฺคิโก มคฺโคว ปฏิปทาติ. สมฺปยุตฺตา ปน ผสฺสาทโย สพฺเพปิ ธมฺมา ปฏิปทา เอว, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ สพฺพสงฺคาหิกวาเรปิ สพฺพานิ วิภตฺตานิ ¶ . เอตฺถ หิ อริยธนาเนว สงฺคหิตานิ. เสสํ สทิสเมวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณา? สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ ติธาปิ. สมุทโย สวิตกฺกสวิจาโร, นิโรโธ อวิตกฺกอวิจาโร, มคฺโค ติธาปิ, ทุกฺขํ ติธาปิ, น วตฺตพฺพํ จ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, ทุกฺขํ ติธาปิ. สมุทโย เหตุ, นิโรโธ น เหตุ, เสสา ทฺวิธาปิ. ทฺเว สจฺจานิ โลกิยานิ, มคฺคนิโรธา โลกุตฺตรา. สมุทยสจฺจํ สรณํ, ทฺเว สจฺจานิ อรณานิ, ทุกฺขํ ทุวิธาปิ. อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย. อิทานิ ปเนตฺถ –
กมโตนูนาธิกโต, ลกฺขณาทีหิ สฺุโต;
าณกิจฺโจปมา เยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. เอตฺถ โอฬาริกตฺตา, สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปมํ วุตฺตํ, ตโต ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ สมุทยสจฺจํ, ตโต ‘‘เหตุนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ าปนตฺถํ นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปมํ ทุกฺขมาห, ตโต ‘‘ภวํ ¶ เนว อเหตุกํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทินา โหติ, อิโต ปน โหตี’’ติ าปนตฺถํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ตนฺนิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ อยเมตฺถ กโม.
อนูนาธิกโต ปน กสฺมา จตฺตาริ เอว สจฺจานีติ เจ? ตโต อฺสฺส อสมฺภวโต, อฺตรสฺส จ อนปเนยฺยโต. อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขติ, นิวตฺติฺจ สอุปายํ. อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปรมโต จตฺตาริ เอว วุตฺตานีติ อยเมตฺถานูนาธิกโต.
ลกฺขณาทีหิ ปเนตฺถ ลกฺขณโต พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ. ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺานํ. สนฺติลกฺขณํ ¶ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปหานกรณรสํ, วุฏฺานปจฺจุปฏฺานํ. อปิจ ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺตินิวตฺตกลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา, ตถา สงฺขตตณฺหาอสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จาติ อิมาเนตฺถ ลกฺขณานิ.
สฺุโต ปเนตานิ ยถากฺกมํ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สฺุานิ. วุตฺตฺจ –
‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต,
การโก น, กิริยาว วิชฺชติ;
อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา,
มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙);
อถ ¶ วา –
ธุวสุภสุขตฺตสฺุํ,
ปุริมทฺวยมตฺตสฺุมมตปทํ;
ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิโต,
มคฺโค อิติ สฺุโต เตสุ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙);
นิโรธสฺุานิ วา ตีณิ. นิโรโธ จ เสสตฺตยสฺุโ. ผลสฺุโ วา เหตฺถ เหตุ สมุทยมคฺเคสุ ทุกฺขนิโรธานํ อภาวา ปกติวาทีนํ ปกติ วิย. เหตุสฺฺุจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ, นิโรธมคฺคานฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํ. เหตุผลสมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทีนิ วิยาติ อยเมตฺถ สฺุตา.
าณกิจฺจโตติ เอตฺถ ทุวิธํ สจฺจาณํ อนุโพธาณํ, ปฏิเวธาณฺจ. ตตฺถ อนุโพธาณํ โลกิยํ, ตํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ, มคฺเค จ ปวตฺตติ. ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ, ตํ สจฺจาวโพธปฏิปกฺขกิเลเส เขเปนฺตํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขาณํ ปริยุฏฺานาภิภวนวเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺึ นิวตฺเตติ, สมุทยาณํ อุจฺเฉททิฏฺึ, นิโรธาณํ สสฺสตทิฏฺึ, มคฺคาณํ ¶ อกิริยทิฏฺึ. ทุกฺขาณํ วา เตสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺตึ, สมุทยาณํ ‘‘อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตี’’ติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺตึ, นิโรธาณํ อรูปโลกาทีสุ อปวคฺคคฺคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺตึ, มคฺคาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคฺคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺตึ นิวตฺเตติ. อิทเมตฺถ าณกิจฺจํ.
อุปมาโต ¶ ปเนตฺถ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํ. อปิจ โรคตนฺนิทานตทุปสมเภสชฺเชหิ, โอริมตีรมโหฆปาริมตีรตํสมฺปาปโกปาเยหิ จาติ เอวมาทีหิ ยถากฺกมํ โยเชตฺวาปิ เอตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานิ. อยเมตฺถ อุปมา. เอวํ เยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาวีสติ อินฺทฺริยานีติ เอตฺถ อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต อินฺทฺริยานิ. โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโ, อินฺทเทสิตฏฺโ, อินฺททิฏฺฏฺโ, อินฺทสิฏฺฏฺโ, อินฺทชุฏฺฏฺโ จ, โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ. กุสลากุสลํ กมฺมํ อินฺโท นาม กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต, เตเนเวตฺถ กมฺมสฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ อตฺตโน ชนกกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน, อินฺทสิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, ตโต สพฺพานิเปตานิ อินฺทฺริยานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ, อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน, อินฺททิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนปิ อินฺทฺริยานิ. อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ.
จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทีสุ ¶ จกฺขาทีนํ ปทตฺโถ เหฏฺา ปกาสิโต. ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปุพฺพภาเค อนฺาตํ อมตํ ปทํ, จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต ¶ , อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. อาชานนโต อฺา เอว อินฺทฺริยนฺติ อฺินฺทฺริยํ. อฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิตาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อินฺทฺริยนฺติ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตตฺถ จ ปสาทินฺทฺริยานนฺตรํ จกฺขุวิฺาณาทิวีถิจิตฺตปฺปวตฺติยํ รูปาทีนํ นิยตภาวสฺส, อตฺตโน ติกฺขมนฺทตานุวิธานสฺส จ อาปาทนโต อาธิปจฺจํ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยาทีนํ ปน อตฺตโน อตฺตโน วิชานนาทิลกฺขเณ อาธิปจฺจํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปารูปวเสน ทฺวิธา. สุขินฺทฺริยาทีนิ ปฺจ เวทนาภาวโต เอกธมฺโม, ตถา ปฺินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ อโมหภาวโต. เสสานิ ปน อินฺทฺริยานิ เอเกกธมฺมา เอวาติ เอวํ ปรมตฺถโต โสฬส ธมฺมาว ทฺวาวีสตินฺทฺริยภาเวน เทสิตานิ. เสสานิ ปเนตฺถ เจตสิกรูปนิพฺพานานิ อสงฺคหิตานีติ อยํ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนียํ นาม น คหิตํ. กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา ทฺวาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตา. สุตฺตนฺตสฺมึ หิ กตฺถจิ ทฺเว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปฺจ, เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ นาม นตฺถิ. อภิธมฺมภาชนีเยปิ วิเสโส นตฺถิ.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน ทฺวาวีสติยา อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ, สทฺธาสติปฺาอฺินฺทฺริยานิ จตฺตาริ กุสลาพฺยากตานิ, มนชีวิตโสมนสฺสอุเปกฺขาวีริยสมาธินฺทฺริยานิ ฉ ติธาปิ, เสสานิ ทส อพฺยากตานิ. ฉ อินฺทฺริยานิ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติ, ตีณิ ติธาปิ, ชีวิตํ ติธา จ น วตฺตพฺพฺจ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ น วตฺตพฺพานิ ¶ เอว. ตีณิ วิปากานิ, ทฺเว วิปากธมฺมธมฺมานิ, รูปินฺทฺริยานิ สตฺต เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมานิ, อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, นวินฺทฺริยานิ ติธาปิ. นวินฺทฺริยานิ อุปาทินฺนุปาทานิยานิ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, ตีณิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยานิ, นว ติธาปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ ¶ ตถา จ อวิตกฺกอวิจารฺจ, นว อวิตกฺกอวิจารานิ, เอกาทส ติธาปิ. สตฺต รูปินฺทฺริยานิ เจว สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ จาติ ทส ปริตฺตานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ อปฺปมาณานิ, เสสานิ นว ติธาว. ตตฺถ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ รูปาวจรวเสเนว มหคฺคตํ, ตทวเสสานิ อรูปาวจรวเสนาปีติ เวทิตพฺพํ. ปฺจินฺทฺริยานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, สตฺตรส อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาเนว.
ปฺินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ เหตู, เสสา น เหตู…เป… โทมนสฺสินฺทฺริยํ สรณํ, มนชีวิตโสมนสฺสอุเปกฺขาวีริยสมาธินฺทฺริยานิ ทฺวิธาปิ, เสสานิ ปนฺนรส อรณาเนวาติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อินฺทฺริเยสุ ปเนเตสุ, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย;
กมโต ทานิ วิฺเยฺโย, ตตฺถ โกสลฺลมิจฺฉตา.
กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ปริฺาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปมํ เทสิตานิ. โส มนุสฺสตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉติ, ‘‘อยํ โส’’ติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยฺจ. โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ าปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ สุขํ ทุกฺขนฺติ าปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ. ตนฺนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. ‘‘อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปมํ อตฺตนิ ปาตุภวตี’’ติ ปฏิปตฺติยา ¶ อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. ตสฺเสว ผลตฺตา, ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อฺินฺทฺริยํ. อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปน อิมสฺมึ นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ าปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อฺาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ เอวํ กมโต ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยนโย วิฺเยฺโย.
อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทึ วินฺทติ ปฏิลภติ, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทึ น วินฺทติ, ธมฺมานํ วา ยถาสภาวํ อวิทิตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต วา สํสาเร สตฺเต ชวาเปติ, อวิชฺชมาเนสุ วา ชวติ, วิชฺชมาเนสุ วา น ชวตีติ อวิชฺชา. ปฏิจฺจ ผลเมติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา, ิติยา จ อุปการโก ธมฺโม. อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา. สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา.
อิโต ปรํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติอาทีสุ วุตฺตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวุตฺเตสุ ปน วิชานาตีติ วิฺาณํ. นมตีติ นามํ, รุปฺปตีติ รูปํ, นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน เวทิตพฺพํ. อาเย ตโนติ, อายตฺจ นยตีติ อายตนํ, ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺติ เอกเสสนเยน เวทิตพฺพํ. ผุสตีติ ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. ภวติ, ภาวยติ จาติ ภโว. ชนนํ ชาติ. ชีรณํ ชรา. มรนฺติ เอเตนาติ ¶ มรณํ. โสจนํ โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ทุกฺขยติ, อุปฺปาทฏฺิติวเสน ทฺวิธา ขณตีติปิ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. ภุโส อายาโส อุปายาโส. สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. น เกวลฺจ โสกาทีเหว, อถ โข อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติอาทินา สพฺพปเทหิปิ สมฺภวนฺติ-สทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพา. เอวํ หิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติ.
เอวนฺติ นิทฺทิฏฺนยนิทสฺสนํ, เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วา, ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, น สุขสุภาทีนํ. สมุทโยติ นิพฺพตฺติ, โหตีติ สมฺภวติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อวิชฺชาติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ทุกฺขาทีสุ จตูสุ, อภิธมฺมปริยาเยน ปุพฺพนฺตาทีหิ สทฺธึ อฏฺสุ วา าเนสุ อฺาณํ. สงฺขารา ปน ปฺุาปฺุาเนฺชาภิสงฺขารา ตโย, กายวจีจิตฺตสงฺขารา ตโย จาติ ฉพฺพิธา. ตตฺถ อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ปฺจ รูปาวจรกุสลเจตนา ¶ เจติ เตรส เจตนา ปฺุาภิสงฺขาโร นาม. ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปฺุาภิสงฺขาโร นาม. จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนฺชาภิสงฺขาโร นาม. อิเมสํ ปน ติณฺณํ สงฺขารานํ เอว ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ อยํ สงฺขาราทิตฺติโก วุตฺโต.
อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา เจว ทฺวาทสากุสลเจตนา จ กายทฺวาเร ปวตฺติยํ กายสงฺขาโร, วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ วจีสงฺขาโร, เอตา เจว มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ, มโนทฺวาเร เอว ปวตฺตนกา รูปารูปกุสลเจตนา จ จิตฺตสงฺขาโรติ วุจฺจนฺติ. อภิฺาเจตนา, ปเนตฺถ อุทฺธจฺจเจตนา จ ปรโต ปฏิสนฺธิวิฺาณปจฺจยภาเว อปเนตพฺพาปิ ¶ อวิชฺชาปจฺจยา สมฺภวโต อิธ คเหตพฺพาวาติ อยํ ติโก ปุริมตฺติกเมว ปวิสตีติ อตฺถโต โลกิยกุสลากุสลเจตนาว อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เวทิตพฺพํ. อิทฺจ สุตฺตนฺตภาชนียนเยน, อภิธมฺมภาชนียนเยน ปน โลกิยโลกุตฺตเร เอเกกจิตฺตกฺขเณ ทฺวาทสงฺคสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส คหณโต สพฺพาปิ เจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพํ. เอวํ วิฺาณนามรูปาทีสุปิ สพฺพจิตฺตสมฺปยุตฺตวเสน จ ธมฺมเภโท เวทิตพฺโพ. สุตฺตนฺตภาชนียนเยเนว ปน ทสฺสยิสฺสาม.
สงฺขารปจฺจยา วิฺาณฺจ จกฺขุวิฺาณาทิฉพฺพิธํ พาตฺตึสโลกิยวิปากวิฺาณเมว โหติ, โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิ. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ปน สพฺพโลกิยวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย อรูปิโน ขนฺธา. รูปํ สพฺพานิ ภูตุปาทายรูปานิ. สฬายตนํ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ. ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉวิปากผสฺโส, ตถา เวทนาปิ. ตณฺหา รูปตณฺหาทิเภทโต ฉพฺพิโธ โลโภ. อุปาทานํ กามุปาทานาทิโต จตุพฺพิธา โลภทิฏฺิโยว. ภโว ปน ทุวิโธ กมฺมภโว, อุปปตฺติภโวติ. ตตฺถ กมฺมภโว เตภูมกกุสลากุสลเจตนา จ ตํสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย จ. อุปปตฺติภโว ปน กมฺมาภินิพฺพตฺตา ปฺจปิ ขนฺธา. โส ปเภทโต กามรูปารูปภวา ตโย, สฺา อสฺา เนวสฺานาสฺา ภวา ตโย, เอกจตุปฺจโวการภวา ตโยติ นววิโธ นิทฺทิฏฺโ. ชาติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ. เตสุ ชาติคฺคหเณน วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาว คหิตา ตทวินาภาวโต. ตถา ชรามรณคฺคหเณนาปิ เตสฺเว ปากเภทตฺตา. โสกาทโย ปน ชรามรเณน ทฺวาทสเมน องฺเคน เอกสงฺเขปํ กตฺวา วุตฺตา, น วิสุํ องฺคภาเวน. กิมตฺถนฺติ เจ? ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ. โสกาทิโต ¶ หิ อวิชฺชา สิทฺธา โหติ อวิชฺชาวิปฺปโยคโต ¶ , อวิชฺชาสมุปฺปตฺติโต จ. ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺเสว เต สมฺภวนฺติ, เตหิ จ อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ภวจกฺกํ อวิจฺฉินฺนํ, อนาทิกํ, อปริยนฺตํ, อปริโยสานฺจ โหติ.
ยทิ เอวํ, กสฺมา อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตาติ? ปธานทสฺสนตฺถํ ปน อาทิโต วุตฺตา. ติณฺณํ หิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธาโน เหตุ ตสฺสา ภาเว ภาวโต, นิโรเธน จ นิรุชฺฌนโต. เอวํ อวิชฺชาทีหิ ทฺวาทสหิ องฺเคหิ สุตฺตนฺตภาชนียนเยน สพฺเพ โลกิยธมฺมาว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อภิธมฺมปริยาเยน ปน โลกุตฺตราปีติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ ปฺหาปุจฺฉกนโย นตฺถิ, สุตฺตนฺตภาชนียนยาปิ ธมฺมเภเท วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต วิภตฺตาติ เวทิตพฺโพ. อภิธมฺมภาชนีเย ปน –
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป… วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส…เป… สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ¶ …เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๔๓) –
เอวํ ปจฺจยจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’ติอาทินา (วิภ. ๒๔๔) วุตฺตนเยเนว ¶ เหตุจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา (วิภ. ๒๔๕) สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๔๖) อฺมฺปจฺจยจตุกฺกนฺติ เอวํ อวิชฺชามูลกานิ จตฺตาริ จตุกฺกานิ วุตฺตานิ. เอวํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติอาทินา สงฺขาราทิมูลกาทิอุปาทานมูลกปริโยสานานิ อฏฺสุ ปเทสุ จตฺตาริ จตฺตาริ จตุกฺกานีติ พาตฺตึส จตุกฺกานิ มาติกํ กตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปุน อกุสลกุสลวิปากกิริยจิตฺเตสุ โลกิยโลกุตฺตเรสุ เอเกกสฺมึ จิตฺเต ยถานิกฺขิตฺเตหิ ฉตฺตึสพาตฺตึสมาติกาจตุกฺเกหิ วิตฺถารโต ยถานุรูปํ ปจฺจยากาโร วิภตฺโต. อิทฺจ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร นานาจิตฺเตสุ เอว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยว. นาปิ วฏฺฏจิตฺเต เอว โหติ, ตณฺหาภาวโต วิวฏฺฏจิตฺเตปิ, ตสฺมา ตํ นิปฺปเทสโต เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เตเนว เหตฺถ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อวตฺวา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ เอกวจเนน วุตฺตํ เอกจิตฺตกฺขเณ พหุเจตนาภาวา. ตตฺถ ยเทตํ ปมจตุกฺกํ, ตตฺถ ปมวาโร นามรูปฏฺาเน นามํ, สฬายตนฏฺาเน ฉฏฺายตนฺจ คเหตฺวา รูปารูปาทิสพฺพภวสาธารณวเสน, เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนธมฺมคฺคหณวเสน จ รูปํ ฉฑฺเฑตฺวา วุตฺโต รูปสฺส สพฺพภวาสาธารณตฺตา, พหุจิตฺตกฺขณิกตฺตา จ. ทุติโย นามรูปฏฺาเน นามํ, ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ สฬายตนฏฺาเน ผสฺสเมว ¶ คเหตฺวา ผสฺสสฺส สฬายตนํ วินาปิ ปจฺจยวิเสสสมฺภวทสฺสนวเสน เจว มหานิทานสุตฺตนยทสฺสนวเสน (ที. นิ. ๒.๙๕ อาทโย) จ วุตฺโต. ตติโย สฬายตนฏฺาเน ฉฏฺายตนเมว คเหตฺวา คพฺภเสยฺยกานํ อปริปุณฺณายตนานํ, รูปภวิกาทีนฺจ วเสน วุตฺโต. จตุตฺโถ ‘‘นามปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอวํ อิตรายตเนหิปิ สฬายตนสฺส วิเสสโต ผสฺสปจฺจยตํว ทสฺเสตฺวา โอปปาติกานํ, ปริปุณฺณายตนานํ กามภวิกานฺจ วเสน วุตฺโต. เอวํ ทุติยจตุกฺกาทีสุปิ.
สพฺพตฺถาปิ เจตฺถ ยสฺมา โสกาทโย สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขเณ น สมฺภวนฺติ, สพฺพสฺมิฺจ จิตฺเต, ภเว จ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา น คหิตา. ชาติชรามรณานิ ปเนตฺถ อรูปธมฺมานํ ลกฺขณมตฺตานิ, ตานิ จ อจิตฺตกฺขณมตฺตานิปิ สมานานิ จิตฺตกฺขเณ อนฺโตคธตฺตา ปริยายโต ปจฺจยุปฺปนฺเน กตฺวา องฺคปริปูรณตฺถํ คหิตานิ. ภโวติ เจตฺถ อุปาทานาทิปจฺจยวิรหิตา จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ เอตฺถ กามุปาทานํ วชฺเชตฺวา ตีณิ อุปาทานานิ เอว คเหตพฺพานิ ¶ . ทฺวินฺนมฺปิ เอกลกฺขณานํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ อสมฺภวา โลภมูลวิรหิเตสุ โทสโมหมูเลสุ เจว กุสลาพฺยากเตสุ จ จิตฺเตสุ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ วิจิกิจฺฉา อุทฺธจฺจนฺติ เอวํ ตณฺหาาเน ยถาโยคํ ปฏิฆาทโย ตโย. เตสุ วิจิกิจฺฉาวชฺชิเตสุ เจว ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จ อุปาทานฏฺาเน อธิโมกฺโข คหิโต. วิจิกิจฺฉาย ปน สทฺธึ อธิโมกฺขสฺสาปิ อสมฺภวา วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโวติ จ คหิโต. อุปาทานฏฺาเน จ อธิโมกฺโข จ คหิโต. โลกิยานฺเจตฺถ กุสลาพฺยากตานํ อุปนิสฺสยวเสน อวิชฺชาปจฺจยตา วุตฺตา. โลกุตฺตรานํ ปน ยสฺมา อปฺปหีนาวิชฺโช อวิชฺชาย ปหานตฺถํ, ปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถฺจ โลกุตฺตรํ ¶ ภาเวติ, ตสฺมา สมติกฺกมนวเสน อวิชฺชาปจฺจยตา วุตฺตา, น สหชาตวเสน. เตเนว เตสํ นิทฺเทสวาเรสุ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ อวิภชิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ (วิภ. ๒๔๐) วิภตฺตํ. กิริยธมฺมานํ ปน เกนจิ ปริยาเยน อวิชฺชามูลกตฺตํ นตฺถีติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติอาทินา สงฺขารมูลกาทิโก นโย วุตฺโต, น อวิชฺชามูลโก. อปิจ โลกิยกุสลาทีสุ เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๒๕) เอวํ อปฺปนา กตา, โลกุตฺตรกุสลาทีสุ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมาน’’นฺติ. อยํ โลกิยโต โลกุตฺตรานํ เทสนาย วิเสโสติ อยํ อภิธมฺมภาชนีเย นโย.
อิทานิ ปจฺจยนยา, การกาทีหิ สฺุโต;
มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาคโต.
วารโณปมโตเปตฺถ, คมฺภีรนยเภทโต;
ยถารหํ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ปจฺจยนโย สามฺโต, วิเสสโต จาติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ตพฺภาวภาวิมตฺตตาปกาสโก สามฺโต ปจฺจยนโย. วิเสสโต ปน ปฏฺาเน อาคเตสุ เหตุปจฺจยาทิจตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ยถานุรูปํ ปจฺจยวิเสสุปฺปนฺนมตฺตตาปกาสโก. สา จ เนสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ วิภาคตา ปฏฺานมาติกตฺถสํวณฺณนาย อาวิ ภวิสฺสติ. ตตฺถ สามฺโต สงฺขาราทโย อวิชฺชาทิปจฺจยภาเว เอว ภาวิโนติ เวทิตพฺพา. ยสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ, ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อฺาเณน ¶ ตีสุ ¶ ภเวสุ ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณํ ปฺุผลสงฺขาตํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต สุขสฺาย ปตฺเถตฺวา ตีหิ ทฺวาเรหิ ปฺุาเนฺชาภิสงฺขาเร อารภติ. สมุทเย อฺาเณน ทุกฺขเหตุภูเตสุปิ ตณฺหาปริกฺขาเรสุ ทุกฺขเหตุกํ อาปายิกาทิทุกฺขํ, ทุกฺขเหตุภูเตสุ กามูปเสวนาทีสุ จ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขเหตุสฺาย เจว กิเลสาภิภูตตาย จ ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. นิโรเธ, ปน มคฺเค จ อฺาเณน อนิโรธภูเต คติวิเสเส นิโรธสฺี, นิโรธสฺส จ วา อมคฺคภูเตสุปิ ยฺามรตปาทีสุปิ นิโรธมคฺคสฺี หุตฺวา ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาเณน ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, น โหนฺติ ปรํ มรณา’’ติ วา ‘‘อตฺตาว ชานาติ วา น ชานาติ วา, โสว สงฺขาเร สงฺขโรติ, โสว ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อณุอิสฺสราทโย กลลาทิภาเวน สรีรํ สณฺาเปนฺตา อินฺทฺริยานิ สมฺปาเทนฺติ, โสว อินฺทฺริยสมฺปนฺโน ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทานาทีนิ จ กโรตี’’ติ วา ‘‘สพฺเพ สตฺตา นิยติสงฺคติภวปริณตา’’ติ วา วิกปฺเปติ. โส เอวํ อวิชฺชาย อนฺธีกโต –
‘‘ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;
เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทา.
‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;
กโรติ เอกทา ปฺุํ, อปฺุมปิ เอกทา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺคารปทนิทฺเทส) –
วุตฺตนเยน ติวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรตีติ. กึ ปเนตฺถ เอกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, นนุ เอกสฺมา ¶ การณา เอกํว การิยํ อุปฺปชฺชติ, อเนกํ การิยํ น อุปฺปชฺชติ, อเนกสฺมา วา เอกนฺติ, อเนกสฺมา การณา อเนกํ การิยํ อุปฺปชฺชตีติ? สจฺจํ, ปธานตฺตปากฏตฺตอสาธารณตฺตทีปนตฺถํ ปเนตฺถ อเนเกสุ การเณสุปิ เอกา อวิชฺชา เอว ปจฺจยภาเวน นิทฺทิฏฺา ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา (อุทา. ๓), เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๑๐.๖๐; มหานิ. ๕; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๘) วิย. อวิชฺชา หิ ปธาโน เหตุ, สงฺขารานํ ปากโฏ, อสาธารโณ จ ตณฺหาทิเหตูนมฺปิ เหตุตฺตา, น วตฺถารมฺมณาทีนิ ¶ ขีณาสวสฺส เตสํ สมฺภเวปิ สงฺขารานํ อภาวาติ. เอวํ ตาเวตฺถ วฏฺฏสงฺขารานํ อวิชฺชาย เอว ภาเว ภาโว เวทิตพฺโพ. ตถา วิฺาณสฺสาปิ อุปจิตกมฺมาภาเว อภาวโต, สพฺพตฺถ สพฺเพสฺจ สพฺพวิปากวิฺาณุปฺปตฺติปฺปสงฺคโต จ สงฺขารานํ เอว ภาเว ภาโว เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริปิ นามรูปาทีนํ วิฺาณาทิภาเว ภาโว ยถานุรูปํ อนุภวยุตฺตีหิ าตพฺโพติ อยํ สามฺโต ปจฺจยนโย.
วิเสสโต ปน อวิชฺชา ปฺุาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน, อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหติ. สา หิ อวิชฺชํ อารพฺภ สมฺมสนาทิวเสน อุปฺปตฺติยํ กามาวจรานํ, อภิฺาจิตฺเตน สโมหจิตฺตสฺส ชานนกาเล รูปาวจรานฺจ ปฺุาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อวิชฺชาสมติกฺกมนตฺถาย ปน อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตาย กามรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวาว กามรูปาวจรปฺุานิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อปฺุาภิสงฺขารานํ ปเนสา อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณาทิปจฺจเยน อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตาย ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส นิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ ¶ อนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ยํ กิฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ เอวํ อเนกธา ปจฺจโย โหติ, อาเนฺชาภิสงฺขารานํ ปน เอเกน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติ.
สงฺขารปจฺจยา วิฺาณปเท ปน ตโยปิ สงฺขารา วิฺาณสฺส ยถารหํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ กมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจยา โหนฺติ. อภิธมฺมภาชนียนเยน สหชาตสฺส วิฺาณสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตกมฺมตฺถิอวิคตาทิปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ.
วิฺาณปจฺจยา นามรูปปเท ปน วิฺาณํ วิปากภูตํ, อวิปากภูตฺจ นามสฺส เกวลสฺส วา รูปมิสฺสกสฺส วา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอาหารอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ยถารหํ นวธา, อฏฺธา วา ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิยํ วิปากวิฺาณํ วตฺถุรูปสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิ อวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติ. เปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส เตเหว อฺมฺปจฺจยรหิเตหิ อฏฺหิ ปจฺจโย โหติ. อภิสงฺขารวิฺาณํ ปน เอกโวการปฺจโวการภเวสุ ¶ กมฺมชรูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยาเยน อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ. ปวตฺติยํ ปน สพฺพมฺปิ วิฺาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหติ. ตตฺถ อรูปภเว วิฺาณํ นามสฺเสว, อสฺิภเว รูปสฺเสว, ปฺจโวการภเว นามรูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ นิพฺพจนํ กตนฺติ.
นามรูปปจฺจยา ¶ สฬายตนปเท ปน นามํ วิปากภูตํ, อวิปากภูตฺจ อรูปภเว ฉฏฺายตนสฺส อวกํสโต สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตวเสน ยถารหํ สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อิตเรสํ ปเนตํ ปฺจนฺนํ จกฺขายตนาทีนํ ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิยํ จตุมหาภูตสหายํ หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิฺจิ อาหารปจฺจเยน จาติ เตสํ วเสน สพฺพวาเรสุ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต ปน จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ วิปากมวิปากมฺปิ นามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหตีติ. เอวํ ตาว นามเมว สฬายตนสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
รูปํ ปน วตฺถุภูตํ ปฏิสนฺธิยํ ฉฏฺายตนสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. จตุมหาภูตรูปํ จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ. รูปชีวิตินฺทฺริยํ ปน อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ติวิธา. ตถา อาหาโร อาหารตฺถิอวิคตวเสน. โส จ อาหารูปชีวีนํ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตานิ ปน ปฺจ จกฺขายตนาทีนิ ปฺจวิฺาณสงฺขาตสฺส ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตถา ปฺจวิฺาณวิรหิตมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปฺจธา ปจฺจโย โหตีติ. เอวํ รูปเมว ฉฏฺายตนสฺส, สฬายตนสฺส จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ ปน นามรูปํ ฉฏฺายตนสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตาทิวเสน ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ. เอวํ ¶ นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ ยถารหํ ฉฏฺายตนสฺส, สฬายตนสฺส จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเท ปน ฉฏฺายตนํ วิปากํ, อวิปากฺจ สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตผสฺสสฺส ¶ สหชาตาทิวเสน นวธา, อฏฺธา วา ปจฺจโย โหติ. จกฺขายตนาทีนิ ปฺจ ยถากฺกมํ ปวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปฺจนฺนํ นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา, รูปายตนาทีนิ ปฺจ เตสํ อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ติธา. มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ, ธมฺมารมฺมณฺจ ตถา จ อารมฺมณาธิปติมตฺเตน จาติ พหุธา ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ ฉพฺพิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ผสฺสปจฺจยา เวทนาปเท สพฺโพปิ ผสฺโส สหชาตานํ เวทนานํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา, สตฺตธา วา ปจฺจโย โหติ, อสหชาตานํ อุปนิสฺสยวเสเนวาติ.
เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเท วิปากเวทนา อนุสยปติตาย ตณฺหาย อุปนิสฺสยวเสน, สหชาตาทิวเสน จ ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา ปน –
ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;
อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา;
ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนาติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔);
ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปเท ตณฺหา อสหชาตา จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ อุปนิสฺสยวเสน เจว อนนฺตราทิวเสน จ, สหชาตา ปน กามุปาทานวชฺชิตานํ ติณฺณํ เหตุสหชาต อฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.
อุปาทานปจฺจยา ¶ ภวปเท จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อสหชาตสฺส สพฺพกมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ, สหชาตสฺส ปน กมฺมภวสฺส เหตุสหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหติ.
ภวปจฺจยา ¶ ชาติปเท ภโวติ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต, โส จ ชาติยา กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธา ปจฺจโย โหติ.
ชาติปจฺจยา ชรามรณาทิปเท ชาติ ปน ชรามรณานํ, โสกาทีนฺจ ตพฺภาวภาวีภาวมตฺตโต สุตฺตนฺติกนเยน อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปจฺจยนโย.
การกาทีหิ สฺุโต ปเนเต อวิชฺชาทโย ทฺวาทส ธมฺมา ยสฺมา เอวํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน อฺมฺํ ปฏิพทฺธา อฺนิรเปกฺขา หุตฺวา อวิจฺฉินฺนา อนาทิกา ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตโต อฺเน พฺรหฺมาทินา การเกน, ปกติอณุกาลาทิเหตุนา วา การกเวทกรูเปน ปรปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา รหิตา. น เจเต อตฺตา, น อตฺตนิ, น อตฺตวนฺโต, สฺุา เอเต อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ธุวภาเวน วา สุภภาเวน วา สุขภาเวน วาติ อยํ การกาทีหิ สฺุตา.
มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาคโตติ เอตฺถ มูลโต ตาว อวิชฺชา, ตณฺหา จาติ ทฺเว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพา. อทฺธโต ปเนตฺถ อวิชฺชา, สงฺขาราติ ทฺเว องฺคานิ อตีโต อทฺธา, วิฺาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ชาติ เจว ชรามรณฺจาติ ทฺเว อนาคโต อทฺธาติ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพา. สนฺธิโต ปน สงฺขารานํ, ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ, เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ, ภวสฺส ¶ จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ จาติ ตโย สนฺธี เวทิตพฺพา. สงฺเขปโต ปน สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา จตฺตาโร สงฺเขปา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺเขโป, วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณานิ จตุตฺโถติ เอวํ จตฺตาโร สงฺเขปา เวทิตพฺพา.
อาการโต ปเนตฺถ –
อตีเต เหตุโย ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;
อิทานิ เหตุโย ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกนฺติ. –
เอวํ ¶ วีสติ อาการา โหนฺติ.
เอตฺถ หิ สรูปโต วุตฺตา อวิชฺชาสงฺขารา, เตสํ คหเณน ตทวินาภาวโต คหิตา ตณฺหุปาทานภวาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อตีเต เหตุโย นาม, สรูปโต วุตฺตา วิฺาณาทโย ปฺจ ธมฺมา อิทานิ ผลปฺจกํ นาม, สรูปโต ปน วุตฺตา ตณฺหุปาทานภวา, เตสํ คหเณน ตทวินาภาวโต คหิตา อวิชฺชาสงฺขาราติ อิเม ปฺจ อิทานิ เหตุโย นาม. ชาติอาทิอปเทเสน วุตฺตา วิฺาณาทโย ปฺจ ธมฺมา อายตึ ผลปฺจกํ นามาติ เอวํ วีสติ อาการา เวทิตพฺพา. วฏฺฏโต ปเนตฺถ สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหุปาทานา กิเลสวฏฺฏํ, เสสานิ วิปากวฏฺฏนฺติ ตีณิ วฏฺฏานิ โหนฺติ. ยาว จ เตสุ กิเลสวฏฺฏํ อริยมคฺเคน น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อิทํ ภวจกฺกํ อนุปจฺฉินฺนํ ปวตฺตตีติ อยเมตฺถ มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาโค.
วารโณปมโตติ ¶ เอตฺถ วารณโต ตาว – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อิทมเหตุกวิสมเหตุกทสฺสนนิวารณํ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ อุจฺเฉทอตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ อตฺตาติ ปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสฺานิวารณํ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทิ อตฺตา ปสฺสติ…เป… วิชานาติ ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทิยติ, ภวติ, ชายติ, ชียติ, มียตีติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณนฺติ อิทเมตฺถ มิจฺฉาทสฺสนนิวารณํ.
อุปมาโต ปเนตฺถ อนฺโธ วิย อวิชฺชา, ตสฺส อุปกฺขลนํ วิย สงฺขารา, ปตนํ วิย วิฺาณํ, เตน คณฺฑปาตุภาโว วิย นามรูปํ, ตสฺส คณฺฑเภทปีฬกา วิย สฬายตนํ, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนํ วิย ผสฺโส, ตชฺชนิตทุกฺขํ วิย เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย ตณฺหา, อสปฺปายคฺคหณํ วิย อุปาทานํ, อสปฺปายาเลปนํ วิย ภโว, เตน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ชาติ, ตพฺพิการเภโท วิย ชรามรณํ. ยถาสภาวทสฺสนนิวารณาทิโต วา เอเต อวิชฺชาทโย อกฺขิปฏลาทิ อุปมาหิปิ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อุปมา.
คมฺภีรนยเภทโตติ เอตฺถ คมฺภีรเภโท ตาว อิเมสํ อวิชฺชาทีนํ ปจฺเจกํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรตา เวทิตพฺพา. อิเม หิ อวิชฺชาทโย ธมฺมา เยนากาเรน ยทวตฺถา จ สงฺขาราทีนํ ¶ ผลานํ ปจฺจยา โหนฺติ, โส เนสํ ปจฺจยฏฺโ ทุรวโพธโต คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตา. ธมฺโมติ เหตุ ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๐) วจนโต. ชรามรณาทีนํ ผลานํ ชาติอาทีหิ ปจฺจเยหิ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ทุรวโพธโต คมฺภีโรติ อยํ อตฺถคมฺภีรตา. อตฺโถติ ผลํ ‘‘เหตุผเล าณํ ¶ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๐) วจนโต. เตสํ ปน เหตูนํ, ผลานฺจ เตน เตนากาเรน อวิปรีตโต เทสนาปิ สพฺพฺุตฺาณสฺเสว โคจรโต คมฺภีราติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา. โย ปเนสํ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ อทสฺสนายูหนาทิสภาโว, โส มนฺทปฺเหิ ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโรติ อยํ ปฏิเวธคมฺภีรตาติ อยเมตฺถ คมฺภีรเภโท.
นยเภโท ปเนตฺถ เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ อิเมสํ จตุนฺนํ อตฺถนยานํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตตฺถ หิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวปฺปตฺติ วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานานุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกํ ลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาย ปน ‘‘สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิฺาณํ อมฺเหหี’’ติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโตการกสฺส อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาทีหิ ¶ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อฺเสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺึ, อกิริยทิฏฺิฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺตึ อคฺคเหตฺวา ¶ ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺึ เจว นิยตวาทฺจ อุปาทิยตีติ อยเมตฺถ นยเภโทติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สติปฏฺานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สติปฏฺานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ ทีเปติ. สติปฏฺานาติ เอตฺถ ทฺเว สติปฏฺานา สติโคจโรปิ สติปิ. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺสตฺโถ ปติฏฺาติ ตสฺมินฺติ ปฏฺานํ, กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ปธานํ านนฺติ วา ปฏฺานํ, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๔๗) ปน สติ. ตสฺสตฺโถ ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ปฏฺานตฺเถน สติปฏฺานํ. อถ วา สรณฏฺเน สติ, สา จ อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานนฺติ สติปฏฺานํ, อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ยทิ เอวํ, กสฺมา สติปฏฺานาติ พหุวจนํ กตํ? สติยา พหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา ตา สติโย.
อิธาติ ¶ อิมสฺมึ สาสเน, เตน อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการจตุจตฺตาลีสวิธสติปฏฺานนิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภูตํ สาสนเมว, นาฺํ สาสนนฺติ ทีเปติ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป… สฺุา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อฺเหี’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๔; ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑).
ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนโก. เตน กิฺจาปิ ภควโต เทวโลเก นิสีทิตฺวา สติปฏฺานํ เทเสนฺตสฺส สนฺติเก เทวคณํ มฺุจิตฺวา เอกภิกฺขุปิ นิสินฺโน นาม นตฺถิ, ตถาปิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา, สํสาเร ภยนฺติ สมฺมา อิกฺขมาโน ยถานุสิฏฺํ ¶ ปฏิปชฺชมาโนว ภิกฺขุ นาม โหติ, นาฺโติ ทสฺเสติ. ยถาห ‘‘อลงฺกโต เจปี’’ติ (ธ. ป. ๑๔๒).
อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ. กาเยติ เอตฺถ อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย. อถ วา องฺคปจฺจงฺคานํ, เกสาทีนฺจ สมูหฏฺเนปิ กาโย, รูปกาโย, ตสฺมึ อตฺตโน กาเยติ อตฺโถ. กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล. ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวา ปุน ‘‘กายานุปสฺสี’’ติ ทุติยกาย-คฺคหณํ ‘‘เอวํ น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสี, น จ ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถ โข รถสมฺภารนคราวยวกทลิกฺขนฺธวิภาคานุปสฺสโก วิย ยถากฺกมํ องฺคปจฺจงฺคเกสาทิภูตุปาทายสมูหานุปสฺสี เอวา’’ติ ทสฺสนตฺถํ กตํ. ตถา เหตฺถ ยถาวุตฺตธมฺมสมูหวินิมุตฺโต อิตฺถิปุริสาทิโก, อฺโ วา โกจิ ธมฺโม น ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน พาลา ตถา ตถา สุภาทิโต จ มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ, อยํ ¶ ปน โยคี ตตฺถ กายานุปสฺสี เอว อนิจฺจทุกฺขอนตฺตาสุภานุปสฺสี เอวาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺาเน อสฺสาสปสฺสาสาทิโก จุทฺทสวิโธ กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ เอวมาทินาปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
วิหรตีติ อิริยติ, จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกนาคตํ สรีรพาธนํ อฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตภาวํ หรติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. พหิทฺธา กาเยติ ปรสฺส กาเย. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเยติ กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส กาเย. กาเลน หิ อชฺฌตฺตพหิทฺธากาเยสุปิ เอกสฺมึ ขเณ กายานุปสฺสนา อุปฺปชฺชติ, ปคุณกมฺมฏฺานสฺส ปน อปราปรํ สฺจรณกาโล เอตฺถ กถิโต. อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวีริเยน วีริยวา. โส หิ ยสฺมา กิเลสานํ อาตาปนโต อาตาโป วุจฺจติ วีริยํ, โส จสฺส อตฺถิ, ตสฺมา อาตาปีติ วุจฺจติ. สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน สมฺปชฺเน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปฺาย อนุปสฺสติ, วีริเยน จ อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติ, ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สติปฏฺานํ สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาตาปี สมฺปชาโน สติมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ ¶ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, สมฺปโยคงฺคฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ยฺวายํ อชฺฌตฺตาทิเภโท กาโย วุตฺโต, สฺเวว อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก นาม. วิภงฺเค ปน ยสฺมา รูปกาเย ¶ ปหีนอภิชฺฌาทโย เวทนาทีสุปิ ปหียนฺติ เอว, ตสฺมา ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา ‘‘โลโก’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสสงฺขาตํ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทํ วิเนยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อิมสฺส จ นีวรเณสุ พลวธมฺมทฺวยสฺส ปหานทสฺสเนน เสสนีวรณานมฺปิ ปหานํ วุตฺตํเยวาติ เวทิตพฺพํ. วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ยถากฺกมํ กายสมฺปตฺติวิปตฺติมูลานํ อนุโรธวิโรธานํ, อตฺตอภิรติตทสุภาการาทิภาวนานภิรตีนํ, อภูตคุณปกฺเขปภูตโทสาปนยนานฺจ ปหานํ วุตฺตํ, เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาวนิพฺพตฺตผลํ, โยคสมตฺถตา จ ทีปิตา โหติ.
อชฺฌตฺตํ เวทนาสูติอาทีสุปิ อชฺฌตฺตาทีนิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนา โลกิยา, ตถา จิตฺตํ, ธมฺมา จ, เตสํ วิภาโค วิภงฺคนเย อาวิ ภวิสฺสติ. เกวลํ ปเนตฺถ ยถา เวทนาทโย อนุปสฺสนฺโต เวทนาทิอนุปสฺสี นาม โหติ, โส นโย ทสฺเสตพฺโพ. เสยฺยถิทํ – เวทนาสุ ตาว สุขา เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อิตรา จ อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห –
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๓; อิติวุ. ๕๓).
สพฺพา เอว เอตา ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพา ‘‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙) วจนโต. เอวํ อนุปสฺสนฺโต ปน อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนาวเสน วา อนุปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิมํ เวทนํ โก เวทยติ, กสฺสายํ เวทนา, กึ การณายํ เวทนา’’ติ อุปปริกฺขิตฺวา ‘‘น โกจิ สตฺตาทิโก เวทยติ, น เกสฺจิ สตฺตาทีนํ เวทนา, วตฺถารมฺมณาทิการณา ¶ ปนายํ เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติ อนุปสฺสนฺโตปิ เวทนานุปสฺสี นาม โหติ. อถ วา สุขาทีนํ อุปฺปตฺติกฺขเณ ทุกฺขาทีนํ อสมฺภวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ เอวํ วา อนุปสฺสนฺโต เวทนานุปสฺสี นาม โหติ. อิมินาว นเยน ปาฬินยานุสาเรน ¶ เสสจิตฺตธมฺมานมฺปิ อนุปสฺสนากาโร เวทิตพฺโพ. วิเสสโต ปเนตฺถ จิตฺเตสุ อนิจฺจตาวเสน, ธมฺเมสุ อนตฺตตาวเสน จ อนุปสฺสนฺโต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺมานุปสฺสี จ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถ นตฺถิ, สรณวเสน จ เอกาว สติ อารมฺมณวเสน ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ วุตฺตาติ.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว อชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยกาเย เกสาทิโกฏฺาสภาวนาวเสน ปมํ สติปฏฺานํ วิตฺถาริตํ. ตถา อชฺฌตฺตาทีสุ ปจฺเจกํ สามิสนิรามิสวเสน ทุวิธานํ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขเวทนานํ วเสน ทุติยํ, สราควีตราคสโทสวีตโทสสโมหวีตโมหสํขิตฺตวิกฺขิตฺตมหคฺคตอมหคฺคตสอุตฺตรานุตฺตรสมาหิตาสมาหิตวิมุตฺตาวิมุตฺตเภทโต โสฬสวิเธหิ จิตฺตปชานนวเสน ตติยํ, ปฺจนีวรณานํ, สตฺตโพชฺฌงฺคานฺจ สมฺภวาสมฺภวอุปฺปาทปหานปหีนานุปฺปตฺติภาวนาปาริปูริเหตุชฺฌานวเสน จตุตฺถํ สติปฏฺานํ วิตฺถาริตํ. อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ตาว ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา. อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ เวทนาสุ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติ (วิภ. ๓๘๐) เอวํ มาติกํ เปตฺวา ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺตนยสฺส วิตฺถาเรสุ อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สมฺปยุตฺตสติวเสเนว วิตฺถารโต วิภตฺตา.
ปฺหาปุจฺฉกนเยปิ ¶ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณา? สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา…เป… อนุปาทินฺนอนุปาทานิยาว, อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกาว…เป… อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว. น เหตู อเหตุกาว…เป… อนุตฺตรา อรณาวาติ โลกุตฺตรวเสเนว วิภตฺตา. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมิฺเว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สติปฏฺานา กถิตา, อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉเกสุ ปน โลกุตฺตราเยว. เตสุ จ โลกิยา นานาจิตฺเตสุ เอว ลพฺภนฺติ. อฺเเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปคฺคณฺหนฺติ, อฺเน เวทนาทโยติ. โลกุตฺตรา ปน จตฺตาโรปิ มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติ. เอกสฺมิฺหิ มคฺคจิตฺตกฺขเณ อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา เอกาว สติ กายาทีสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาสสมุจฺเฉทกตาย ¶ จตุกิจฺจสาธนฏฺเน จตฺตาริปิ นามานิ ลภตีติ อยเมตฺถ วิภงฺคนโย.
กมโต สติปฏฺาเน, อนูนาธิกโตปิ จ;
ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย, ตตฺถ โกสลฺลมิจฺฉตา.
ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว, โสปิ ปากฏาปากฏวเสน วุตฺโต. อิมาสุ หิ รูปกมฺมฏฺานํ ปากฏนฺติ ปมํ กายานุปสฺสนา วุตฺตา. ตโต อรูปกมฺมฏฺานํ. ตตฺถาปิ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏาติ อนนฺตรา เวทนานุปสฺสนา, ตโต อารมฺมณํ วิชานนฺตํ วิฺาณํ ปากฏนฺติ จิตฺตานุปสฺสนา, จิตฺเต ปากเฏ ตนฺนิสฺสิตา สุขุมาปิ ธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติ อนฺเต ธมฺมานุปสฺสนา วุตฺตา. อยํ ตาเวตฺถ กโม.
อนูนาธิกโตติ เอตฺถ ปน กสฺมา ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิกานํ มนฺทติกฺขวเสน ทฺวิธา ปวตฺตานํ วิสุทฺธิมคฺควเสน. มนฺทสฺส หิ ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ ¶ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ทิฏฺิจริตสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค. สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปมํ สติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส ทุติยํ, วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส ตติยํ, ติกฺขสฺส จตุตฺถํ วิสุทฺธิมคฺโคติ เวเนยฺยชฺฌาสยโต จตฺตาโร วุตฺตา. สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหารปริฺตฺถฺจ จตฺตาโรว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ อยเมตฺถ อนูนาธิกตา. เอวํ ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย.
สติปฏฺานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – สมฺมปฺปธานาติ การณปฺปธานา อุปายปฺปธานา. โยนิโส ปทหนโต ปรมํ ธานํ ปธานํ, ปธานวีริยานีติ อตฺโถ. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิปนฺนโก ภิกฺขุ. อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถาย. ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ อุปฺปาเทติ. วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติ. ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริปิ ปทานิ วีริยสฺเสว อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิ.
อุปฺปนฺนานนฺติ ¶ อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํ. ปหานายาติ ปชหนตฺถาย. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถาย. อุปฺปนฺนานนฺติ นิพฺพตฺตานํ. ิติยาติ ิตตฺถาย. อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภวนาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนายาติ วฑฺฒิยา. ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถาย. เสสํ ปทโต อุตฺตานเมว.
อตฺถโต ปเนตฺถ ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติอาทีสุ อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อฺถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา อกุสลธมฺมา นาม นตฺถิ. กุสลธมฺเมสุ ปน รตนตฺตยปฺปสาทวิปสฺสนาทิวิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลาทิวเสน อนุปฺปนฺนาปิ อตฺถิ. เตสมฺปิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺเต สติ สพฺพสตฺตานํ อิโต ปุพฺเพ จ อาสวกฺขยปฺปสงฺคโต. เอกนฺตปฺปวตฺตสาธกา เตสํ. ตตฺถ เอกจฺจสฺส วตฺตคนฺถธุตงฺคสมาธิวิปสฺสนานวกมฺเมสุ อฺตรสฺมึ นิจฺจปฺปยุตฺตสฺส, ฆฏโต, วายมโต จ พฺรหฺมโลกา อาคตตฺตา ภววเสน กิเลเสสุ อลทฺธาเสวนสฺส สตฺตสฺส กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, อปรภาเค ปนสฺส วตฺตาทีนิ วิสฺสชฺเชตฺวา กุสีตสฺส จรโต เจว อกลฺยาณมิตฺตาทิโต กิเลเสสุ ลทฺธาเสวนสฺส จ อโยนิโสมนสิการํ, สติโวสฺสคฺคฺจ อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ตาว อสมุทาจารวเสน กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
เอกจฺจสฺส ¶ ปน ตสฺมึ อตฺตภาเว อนนุภูตปุพฺพํ ทิพฺพาทิเภทํ มนาปิยํ อารมฺมณํ ลภิตฺวา ตตฺถ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, อลภิตฺวา เอวํ อนนุภูตารมฺมณวเสน กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
‘‘อุปฺปนฺนานํ ¶ ปาปกาน’’นฺติ เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตภูมิลทฺธวเสน, เตสํ วิภาโค อุปฺปนฺนตฺติเก วุตฺโตว. อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารอารมฺมณาธิคฺคหิตอวิกฺขมฺภิตอสมุคฺฆาติตวเสน. ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นาม. เสสํ ปากฏเมว. ยสฺมา ปเนตฺถ อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตสมุทาจารสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺคาทิวชฺฌํ, ตสฺมา ภูมิลทฺธอารมฺมณาธิคฺคหิตอสมุคฺฆาติตสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สนฺธาเยตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ปหานายา’’ติ วุตฺตํ.
กถํ ปน มคฺคกฺขเณ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย วายาโม โหติ, กถฺจ อุปฺปนฺนานํ ิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยา เอว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ิติ นามาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถาปิ เอกสฺเสว วีริยสฺส กิจฺจเภทโต จตุธา วุตฺตาติ อยเมตฺถ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
วิภงฺคนยโต ปน สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา โลกิยโลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตวีริยวเสน อกุสลาทิปเทหิ สทฺธึ วิตฺถารโต วิภตฺตา. อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉเกสุ ปเนเต โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตวเสเนว วิภตฺตา, ผลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน น คหิตา. เตเนว ปฺหาปุจฺฉเก ‘‘กุสลา เอว, วิปากธมฺมธมฺมา เอว, อปจยคามิโนว, เสขาวา’’ติอาทินา วุตฺตา. เสโส ปเนตฺถ วินิจฺฉโย สติปฏฺาเน วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกาย ¶ ¶ ปน จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ, อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิ, ปชฺชนฺติ เอเตนาติ ปาโท, ปติฏฺา อธิคมูปาโยติ อตฺโถ, อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท. ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. สมนฺนาคตนฺติ เตน ฉนฺทสมาธินา, ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํ. อิทฺธิปาทนฺติ ยถาวุตฺตตฺเถน ‘‘อิทฺธี’’ติ สงฺขฺยํ คตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูตเสสจิตฺตเจตสิกราสึ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนตีติ อตฺโถ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ วีมํสาติ ปฺา. เสสํ ปทโต สุวิฺเยฺยเมว.
อตฺถโต ปเนตฺถ เตน กึ กถิตํ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺานํ กถิตํ. ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺาเนน, เอโก สูรภาเวน, เอโก ชาติสมฺปตฺติยา, เอโก มนฺตพเลนาติ เอวํ เต ปจฺเจกการเณน ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ ปาปุณนฺติ, เอวํ ภิกฺขูปิ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกกํ เชฏฺํ ธุรํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตกา โหนฺติ. เอตฺถ จ ฉนฺโท สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ, เสสา ปน สมฺปยุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทา เอว. เอวํ เสสาธิปติยุตฺตจิตฺเตสุปิ อิทฺธิปาทาติ เวทิตพฺพา.
อปิจ ¶ ฌานวิปสฺสนาสุ ปุพฺพภาโค อิทฺธิปาโท. โย ปฏิลาโภ, สา อิทฺธิ. ปมชฺฌานาทีนํ หิ ปุพฺพภาคปริกมฺมานิ อิทฺธิปาโท นาม, ปมชฺฌานาทโย อิทฺธิ นาม. ปมมคฺคาทีนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, ปมมคฺคาทโย อิทฺธิ นาม. ปฏิลาภวเสนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ. ปมชฺฌานาทโย หิ ปมมคฺคาทโย จ อิทฺธิปาโท นาม, ทุติยชฺฌานาทโย, ทุติยมคฺคาทโย จ อิทฺธิ นามาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ¶ ปเนตฺถ วิภงฺคนเยเนว ปากโฏ ภวิสฺสติ. ตตฺถ หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ฉนฺทาทีนํ ปทานํ วิภงฺคํ วตฺวา อนฺเต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ. อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, เตน วุจฺจติ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. ๔๓๔) เอวํ สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา อิทฺธิปาโทติ วุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ฉนฺทาทีนิ ปทานิ วิภชิตฺวา อนฺเต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป’’ติ (วิภ. ๔๔๗) เอวํ สพฺเพ โลกุตฺตรกุสลธมฺมา อิทฺธิปาทาติ วตฺวา ปุน ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยิทฺธิปาโท จิตฺติทฺธิปาโท วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ (วิภ. ๔๕๗) มาติกํ เปตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป… โย ตสฺมึ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา…เป… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสา เอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา. ตถา ปฺหาปุจฺฉเกปิ กุสลา เอว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา เอว, วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ, เสสา น เหตู…เป… จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ, เสสา จิตฺตสมฺปยุตฺตา…เป… อนุตฺตราว, อรณาวาติ. เสสเมตฺถ สติปฏฺาเน วุตฺตสทิสเมว. ปาฬิมุตฺตกนโย ปเนตฺถาปิ น อุทฺธโฏติ.
อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – สตฺต โพชฺฌงฺคาติ เอตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาย เอว ธมฺมสามคฺคิยา มคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจาทิอเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยาทิสตฺตวิธาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาย อุฏฺหติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ วิย. โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. อปิจ ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติอาทินา ¶ ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ เสเสสุปิ. ตตฺถ ธมฺเม วิจินาติ อนิจฺจาทิโต ปริวีมํสติ ชานาติ, ธมฺเม วา เอเตน สตฺตา วิจินนฺตีติ ธมฺมวิจโย, ปฺา. อุเปกฺขติ สมรสานํ ธมฺมานํ หาปนวฑฺฒเน อวาวฏตาย ปฏิสงฺขานากาเรน มชฺฌตฺตา โหตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ปฏิสงฺขานลกฺขโณ หิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ. ธมฺมเภโทเปตฺถ สุวิฺเยฺโยว.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว โลกิยโลกุตฺตรวเสน เสเสสุ โลกุตฺตรกุสลวิปากวเสน วิภตฺตา. ปฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิ…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขสหคโตว, เสสา ติธาปิ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ เหตุ, เสสา น เหตู…เป… รูปาวจราว, อรณาวาติ. เสสํ สติปฏฺาเน วุตฺตนยเมว. อยเมตฺถ วิภงฺคนโย.
อิทานิ ปน –
กมโต ตาวตฺตโต จ, เหตุภูมิวิภาคโต;
วิเวกโต จ วิฺเยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. สพฺเพสํ หิ โพชฺฌงฺคานํ อุปการตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปมํ วุตฺโต, ตโต ยสฺมา อุปฏฺิตสติโก ธมฺเม ปฺาย ปวิจินาติ, ปวิจิตธมฺโม วีริยํ อารภติ, อารทฺธวีริยสฺส ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปีติมนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตจิตฺโต ตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ยถากฺกมํ วุตฺตาติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโต ปน กสฺมา เต สตฺเตว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต, สพฺพตฺติกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห – ‘‘ยสฺมึ จ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ¶ วีริย…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห – ‘‘ยสฺมึ จ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). เอโก ปเนตฺถ โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยฺชเนสุ สพฺพโพชฺฌงฺเคสุ อิจฺฉิตพฺโพ. ยถาห – ‘‘สติฺจ ¶ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต จ สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว วุตฺตาติ อยํ ตาวตฺตโต.
เหตุภูมิวิภาคโตติ เอตฺถ เหตุวิภาคโต ตาว – จตฺตาโร สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺํ มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตถา สตฺต ธมฺมา ทุติยสฺส ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ สรีรปริกฺขารภูตานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ วตฺถุวิสทกิริยา นาม. ตถา เอกาทส ธมฺมา ตติยสฺส อปายภยคมนวีถิทายชฺชมหตฺตสตฺถุมหตฺตชาติมหตฺตสพฺรหฺมจาริมหตฺตานํ ปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธาทีหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ’’ติ ปจฺจเวกฺขณา วีถิปจฺจเวกฺขณา นาม. ‘‘ทายเกหิ ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส มหปฺผลตํ สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ทมนํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม. ตถา เอกาทส ธมฺมา จตุตฺถสฺส พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวโตปสมานุสฺสติโย สตฺต, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตถา สตฺต ธมฺมา ปฺจมสฺส ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขอิริยาปถสุขเสวนตา ทฺเว มชฺฌตฺตปฺปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา สนฺตกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. เอกาทส ธมฺมา ฉฏฺสฺส วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสนชฺฌุเปกฺขนา จตสฺโส ¶ , อสมาหิตสมาหิตปุคฺคลานํ ปริวชฺชนเสวนตา ทฺเว, ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ กสิณาทินิมิตฺตานํ อุคฺคหณกุสลตา นิมิตฺตกุสลตา นาม. ปฺจ ธมฺมา สตฺตมสฺส สตฺตสงฺขารเกลายนมชฺฌตฺตปุคฺคลานํ ปริวชฺชนเสวนตา ¶ ทฺเว ทฺเว, ตทธิมุตฺตตาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย คเหตพฺโพติ อยเมตฺถ เหตุวิภาโค.
ภูมิวิภาคโต ปเนเต กามาวจรา, โลกุตฺตรา วา โหนฺติ, กามาวจเรสุ พลววิปสฺสนาทีสุ เอว โพชฺฌงฺคา ลพฺภนฺติ, น อิตเรสุ. โลกุตฺตเรสุ ปน สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ, รูปาวจรารูปาวจรจิตฺเตสุ สพฺพถา น ลพฺภนฺติ อโพธิปกฺขิกตฺตา. เกจิ ปน เถรา วิปสฺสนาปาทเกสุ กสิณาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, น จ เต ปฏิสิทฺธา อฏฺกถาจริเยหิ, ตสฺมา เตสํ มเตน รูปาวจราปิ โหนฺติ, น เกนจิ ปริยาเยน อรูปาวจราติ อยเมตฺถ ภูมิวิภาโค.
วิเวกโตติ เอตฺถ วิเวโกติ วิวิตฺตตา, สฺวายํ ปฺจวิโธ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกวเสน. ตทงฺควิเวโกติ วิปสฺสนา, วิกฺขมฺภนวิเวโกติ อฏฺ สมาปตฺติโย, สมุจฺเฉทวิเวโกติ มคฺโค, ปฏิปสฺสทฺธิวิเวโกติ ผลํ, นิสฺสรณวิเวโกติ สพฺพนิมิตฺตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ. ตตฺริเม ตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา โหนฺติ. ตถา เหเต วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตา, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา. มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตา, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา, ผลกฺขเณ กิจฺจโต ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตา. อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา ¶ จ โหนฺติ. เกสฺจิ เถรานํ มเต วิปสฺสนาปาทกรูปาวจรชฺฌานกฺขเณ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตาวาติ ปฺจวิเวกนิสฺสิตาปิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ วิเวโก. เอวํ วิฺเยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
มคฺคงฺควิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา ¶ , อริยภาวกรตฺตา จ อริโย, อฏฺ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺงฺคิโก, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, นิพฺพานํ วา มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค. เสยฺยถิทนฺติ โส กตโมติ เจ, อิทานิ สฺวายํ มคฺโค จตุรงฺคินี วิย เสนา องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ อาห. ตตฺถ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺิ, ปฺา. สมฺมา สงฺกปฺเปติ ตกฺเกตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป, วิตกฺโก. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ตโต ธมฺมเภโทปิ วิภงฺคนโยปิ โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตสทิโส.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน วิรติตฺตยวชฺชิโต ปฺจงฺคิโกปิ มคฺโค วิภตฺโต, ตฺจ ปฺจนฺนํ องฺคานํ กิจฺจาธิกตํ, วิรตีนฺจ อวุตฺตสิทฺธตํ สนฺธาย, วิรติวชฺชิตสฺส ปน โลกุตฺตรมคฺคสฺส อภาวา โสปิ อฏฺงฺคิโกวาติ เวทิตพฺโพ.
ปฺหาปุจฺฉเกปิ สมฺมาสงฺกปฺโป สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิ. สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺกวิจารมตฺโต, ปีติสหคโต สุขสหคโตว, น อุเปกฺขาสหคโต, เสสา ติธาปิ. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ, เสสา นเหตูติ อยํ วิเสโส. เสสํ สมเมว. อิทานิ ปน –
กมโต ¶ กิจฺจเภทโต, ภูมิเภทวิเวกโต;
มคฺคงฺเคสุ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ภควตา หิ นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส ปฺาปชฺโชตปฺาสตฺถตาย อวิชฺชนฺธการวิธมนโต พหูปการตฺตา ปมํ สมฺมาทิฏฺิ เทสิตา. ตโต เหรฺิกสฺส กหาปณปริวตฺตกหตฺโถ วิย ยถาสภาวทสฺสนสฺส สมฺมาทิฏฺิยา พหูปการตฺตา สมฺมาสงฺกปฺโป. สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโก. ยถาห ‘‘ปุพฺเพ โข, คหปติ, ตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓), ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมาวาจา. ยสฺมา ปน วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมากมฺมนฺโต. กายวจีทุจฺจริตํ ปหาย อุภยสุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺมกํ สีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส, ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ สมฺมาอาชีโว วุตฺโต. เอวํ ‘‘วิสุทฺธทิฏฺิสีเลนาปิ เอตฺตาวตา ปริโตสํ อกตฺวา อิทํ วีริยํ อารภิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม. อารทฺธวีริเยนาปิ กายาทีสุ สติ สูปฏฺิตา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ ¶ สมฺมาสติ. สูปฏฺิตาย สติยา เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ สกฺกาติ ตทนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ วุตฺโตติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
กิจฺจโต ปเนสํ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ ตาว อฺเหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, อารมฺมณโต นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, อสมฺโมหโต เสสสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปปชหนาทิวเสน ยถานุรูปนฺติ กิจฺจตา เวทิตพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา ปริคฺคณฺหาติ ¶ , สมฺมากมฺมนฺโต สมุฏฺาเปติ, สมฺมาอาชีโว โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ อุปฏฺาเปติ, สมฺมาสมาธิ สมาทหตีติ อิทเมตฺถ กิจฺจํ.
เภทโต ปน ปุพฺพภาเค สมฺมาทิฏฺิ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทินา จตูสุ สจฺเจสุ าณวเสน นานกฺขณา นานารมฺมณา นานานามา โหติ, ทุติโย ปน เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาสงฺกปฺปวเสน, วิรติโย จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตติวิธกายทุจฺจริตมิจฺฉาชีววิรมณสงฺขาตเจตนาวเสนปิ วิรติวเสนปิ, ฉฏฺสตฺตมา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสน นานกฺขณา นานารมฺมณา นานานามา โหนฺติ. มคฺคกาเล ปเนเต สมฺมาทิฏฺิอาทโย เอกกฺขณา เอการมฺมณา. กิจฺจโต ปน ตานิ ปุพฺพภาเค นานานามานิ ลภนฺติ, สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ จตุกฺกปฺจกชฺฌานวเสน นานกฺขโณ นานานาโม, มคฺคกฺขเณ ปน เอการมฺมโณ โหติ. เอกสฺส หิ ปมมคฺโค ปาทกชฺฌานาทินิยมโต ปมชฺฌานาทิโก วา ทุติยชฺฌานาทีสุ อฺตรชฺฌานิโก วา, ทุติยมคฺคาทโยปิสฺส ปมมคฺคสทิสชฺฌานิกา วา วิสทิสชฺฌานิกา วาติ โส มคฺคกาเลปิ นานกฺขโณ นานานาโม วาติ อยเมตฺถ เภโท.
ภูมิโต จ วิเวกโต จ วินิจฺฉโย โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ฌานวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติอาทีสุ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ¶ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. สํวรณํ, สํวรนฺติ วา เตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, กมฺมวาจาปริโยสาเน อิชฺฌนกสฺส อตฺถโต เจตนาทิรูปสฺส ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺเสเวตํ อธิวจนํ. เตน สํวุโต ปิหิตกายวจีปโยโคติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต. วิหรตีติ อิริยติ ปวตฺเตติ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เอตฺถ อาจริตพฺพโต อาจาโร, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ จรณฏฺานํ. ตํสทิสตาย ปน สพฺโพปิ ปวตฺติวิสโย โคจโรติ เวทิตพฺโพ. เตสํ วิภาโค นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
นิทฺเทเส หิ –
‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร. ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร, สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร, อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺต…เป… ปุปฺผผลสินานทนฺตกฏฺทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสุปฺยตาย วา ปาริภฏุตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปติกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร.
‘‘ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม’’ติอาทินา (วิภ. ๕๑๓) –
วุตฺตวิปริยาเยน อาจาโร นิทฺทิฏฺโ.
‘‘โคจโรติ ¶ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร. ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวา…เป… ถุลฺลกุมารีปณฺฑกภิกฺขุนีปานาคารโคจโร ¶ วา, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน, ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ…เป… ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ, อยํ วุจฺจติ อโคจโร.
‘‘ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหตี’’ติอาทินา (วิภ. ๕๑๔) –
วุตฺตวิปริยาเยน โคจโร นิทฺทิฏฺโ.
อปิเจตฺถ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คมนนิสีทนจงฺกมนฆฏฺฏนาภิภวนาทิกายิกาจิตฺตีการกิริยานฺเจว เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉา ธมฺมกถนขุํสนาทิวาจสิกาจิตฺตีการกิริยานฺจ อนาจารานํ ปฏิปกฺขวเสน กายิกวาจสิโก อาจาโร เวทิตพฺโพ. อปิจ ภิกฺขุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺตาทินา โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโร. โคจโร ปน ติวิโธ อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ. ตตฺถ ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต อุปนิสฺสยโคจโร นาม. อนฺตรฆราทีสุ โอกฺขิตฺตจกฺขุตาทีหิ ทิสา วิทิสา อโนโลเกตฺวา คมนํ อารกฺขโคจโร นาม. จตฺตาโร ปน สติปฏฺานา อุปนิพนฺธโคจโร นาม. ยตฺถ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อยํ ติวิโธเปตฺถ ¶ โคจโรติ เวทิตพฺโพ. อิมินาติ อิมินา อาจาเรน, โคจเรน จ สมนฺนาคโต อาจารโคจรสมฺปนฺโน นาม.
อณุมตฺเตสุ วชฺเชสูติ อณุปฺปมาเณสุ โทเสสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสนสีโล, อณุมตฺตํ เรณุํ สิเนรุสทิสํ ปสฺสนฺโต วิย สพฺพลหุกมฺปิ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตํ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา วชฺชโต ภยโต ทสฺสนสีโลติ อตฺโถ. สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํ กิฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สุฏฺุ อาทาย คเหตฺวา สิกฺขติ.
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ รูปาทิอารมฺมณนิมิตฺตาทีนํ อคฺคหณสงฺขาตสติสํวเรน ¶ ปิหิตทฺวาโร. โภชเน มตฺตฺูติ ปิณฺฑปาเต ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ปจฺจเวกฺขณาณวเสน เจว อปฺปิจฺฉตาทีหิ จ มตฺตชานนโก, ปิณฺฑปาตวเสน เจตฺถ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อถ วา ภฺุชิตพฺพโต โภชนนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติ เอตฺถ อฑฺฒรตฺติสงฺขาตาย รตฺติยา ปุพฺเพ ปุพฺพรตฺตํ, อิมินา ปมยามฺเจว ปจฺฉาภตฺตฺจ คณฺหาติ. รตฺติยา ปจฺฉา อปรรตฺตํ, อิมินา ปจฺฉิมยามฺเจว ปุเรภตฺตฺจ คณฺหาติ. ปจฺฉิมยาโม ปนสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาโสติ น คหิโต.
ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตติ อสุภภาวนาสงฺขาตสฺส ภาวนารามสฺส อนุโยคสงฺขาตํ อาเสวนภาวนํ อนุยุตฺโต จงฺกมนนิสชฺชาหิ โยนิโสมนสิกาเรน อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตปริโสธเน ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถ. สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ สตตํ ปวตฺตยิตพฺพโต สาตจฺจสงฺขาตํ วีริยํ, ปริปากคตตฺตา เนปกฺกสงฺขาตฺจ ปฺํ อนุยุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. อิมินา วีริยปฺาหิ ยุตฺตสฺเสว ชาคริยานุโยคสิทฺธีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ¶ ตํ ชาคริยานุโยคํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมาน’’นฺติอาทิมาห. โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานนฺติ จตุสจฺจาวโพธสงฺขาตสฺส มคฺคาณสฺส ปกฺเข ภวานํ จตุสจฺจสติปฏฺานาทิสตฺตตึสธมฺมานํ. นิทฺเทเส ปนสฺส โลกิยภาวนาย วิเสสโพธิปกฺขิยธมฺเม เอการมฺมเณ ปวตฺตนสมตฺถตาย สตฺต โพชฺฌงฺคา เอว นิทฺทิฏฺา. เตสํ คหเณน ปน เสสานมฺปิ ตตฺถ คหณํ เวทิตพฺพํ. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติอาทีสุ อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ ปุรโต คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยฺจ านนิสชฺชาสยเนสุปิ ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายสฺส อภิคมนอปคมนวเสน ลพฺภติ. สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชฺสฺเสว วา การี, สมฺปชฺ-คฺคหเณน เจตฺถ อวิปฺปโยคโต สติปิ คหิตาว โหติ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อาโลกิเตติอาทีสุ อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ คหเณน เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนสงฺขาตานิ โอโลกิตุลฺโลกิตาปโลกิตานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
สมิฺชิเต ¶ ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิฺชเน, ปสารเณ จ. สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน จ ปริโภโค ธารณํ นาม. อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ ปิฏฺขชฺชาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายิเต. อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. เอตฺถ จ ภิกฺขาจารคมนาทิวเสน ¶ ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติ วุตฺตํ. วิหาเร ปน จงฺกมนาทิอิริยาปถวเสเนว ‘‘คเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน.
สพฺเพสุ ปน เตสุ อภิกฺกนฺตาทีสุ ปจฺเจกํ สาตฺถกสมฺปชฺํ สปฺปายสมฺปชฺํ โคจรสมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อภิกฺกมิตุกามตาทิจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว คมนาทึ อกตฺวา ‘‘กึ นุ เม ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ ปริคฺคณฺหิตฺวา เจติยทสฺสนาทิโน ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ นาม. สาตฺถเกสุ ปเนเตสุ คมนาทีสุ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานฺเจว สลฺเลขปฏิปตฺติวิฆาตกรานํ กายิกเจตสิกปริกฺกิเลสานฺจ สพฺเพสานํ สพฺภาวาภาวํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ นาม. เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ, วิปสฺสนาย วา อตฺตโน อภิรุจิตํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อภิกฺกมาทีนํ กรณํ โคจรสมฺปชฺํ นาม. อภิกฺกมาทีสุ ปน อนฺธพาลปุถุชฺชนา ‘‘อตฺตา อภิกฺกมาทีนิ กโรติ, อหํ กโรมี’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหิตฺวา ‘‘อภิกฺกมิตุกามตาทิจิตฺตกิริยวาโยธาตุ วิปฺผาราทิการณสามคฺคิยา อยํ กายสงฺขาโต อฏฺิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมาทีนิ กโรติ, ตโต อฺโ อพฺภนฺตเร อตฺตา วา สตฺโต วา อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา…เป… ตุณฺหี ภวนฺโต วา นตฺถี’’ติ เอวมาทินา ยาถาวโต ชานนวเสน ปฺาย ปวตฺตนํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ นาม. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๕๐๘) คเหตพฺโพ.
อิทานิ ยสฺมา ยสฺส อพฺภนฺตเร ยถาวุตฺตา เอตฺตกา คุณา นตฺถิ, ตสฺส อรฺวาโส ปน มกฺกฏาทีนํ วิย อนุจฺฉวิโก ¶ น โหติ, อุปจารมตฺตมฺปิสฺส ฌานํ น อุปฺปชฺชติ. ยสฺส ปน สนฺติ, ตสฺส อรฺวาโส อนุจฺฉวิโก โหติ. โส หิ ตตฺถ สพฺพปฺปการชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตุํ ¶ สกฺโกติ, อรฺวาสฺเจว อารฺเก จ อุปโสเภติ, สกลฺจ สาสนํ ปสาเทติ, ตสฺมา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺานโยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สฺุํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มฺจาทิ, วิหาราทิ จ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘มฺโจ ปี’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อิทานิ อฺมฺปิสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรฺ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อรฺนฺติ วินยปริยาเยน ตาว เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ อวเสสํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน จ อารฺกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ อรฺนฺติ วุตฺตํ, อภิธมฺมปริยาเยน ปน คามทฺวารสฺส อินฺทขีลโต พหิ สพฺพํ ‘‘อรฺ’’นฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา’’ติ (วิภ. ๕๒๙) หิ วุตฺตํ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปเทสํ, ยํ ‘‘นิตุมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกฺุช’’นฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสวาลิกาปุลิเน มณิวิตานสทิเส สนฺทจฺฉาเย วนคหเน นิสีทิตฺวา มณิกฺขนฺธสทิเส อุทเก สนฺทมาเน สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมนฺตรํ, เอกสฺมิฺเว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปฺุชนฺติ ปลาลราสึ. มหาปลาลปฺุชโต ¶ หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสีทนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อปฺปสทฺทนฺติอาทีสุ วจนสทฺเทน วิรหิตตฺตา อปฺปสทฺทํ. นครนิคฺโฆสสทฺเทน เจว มิคปกฺขินิคฺโฆเสน จ รหิตตฺตา อปฺปนิคฺโฆสํ. วิชนวาตนฺติ อนุสฺจรกชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตตฺตา วิชนวาตํ, ‘‘วิชนวาท’’นฺติปิ ปาโ. เสนาสนสฺส อนฺโต ชนวาทสทฺเทน รหิตนฺติ อตฺโถ. มนุสฺสานํ รหสฺส กิริยารหตฺตา มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ, ตโต ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา สมฺมเทว กมฺมฏฺาเน จิตฺตสฺส ลียนโต ปฏิสลฺลานสงฺขาตสฺส วิเวกสฺส ภาวนารามสฺส อนุรูปตฺตา ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ. ภชตีติ สมฺพนฺโธ. อรฺคโตติอาทีสุ อรฺํ, รุกฺขมูลฺจ เปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สฺุาคาเรน สงฺคหิตํ.
ปลฺลงฺกํ ¶ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมกายํ อุชุํ เปตฺวา, อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวํ นิสินฺนสฺส หิ จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ, อถสฺส เตสํ อปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ ปฏฺเปตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวา. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สูปฏฺิตา, นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา’’ติ (วิภ. ๕๓๗) วุตฺตํ. มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺสฺส เวมชฺฌปเทโส, ยตฺถ นาสิกาวาโต ปฏิหฺติ. อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ, สตีติ อุปฏฺานฏฺโ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) วํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ กตฺวา’’ติ.
อภิชฺฌํ ¶ โลเกติอาทีสุ อภิมุขํ ฌายติ จินฺเตตีติ อภิชฺฌา, ราโค. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. เตสุ กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ. วิกฺขมฺภนวเสเนว วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิฺาณาทิสทิเสนาติ อตฺโถ. เจตสาติ จิตฺเตน, อิตฺถมฺภูโต วิหรตีติ อตฺโถ. อภิชฺฌายาติ อภิชฺฌาโต. จิตฺตํ ปริโสเธตีติ ยถา นํ สา มฺุจิตฺวา น ปุน คณฺหาติ, เอวํ ปริโมเจตีติ อตฺโถ. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกตึ ชหาตีติ พฺยาปาโท. วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส, อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสวาธิวจนํ. ยสฺมา เจตํ สพฺพกมฺมฏฺานสาธารณวเสน เทสียติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี’’ติ เอวํ เมตฺตาวเสน อวตฺวา ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
ถินํ จิตฺตสฺส เคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกานํ. อาโลกสฺีติ รตฺติยมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺอาโลกสฺชานนสฺาย สมนฺนาคโต, ตาย ปน อาโลกสฺาย ถินมิทฺธวิโนทนสฺส วิเสสโต สติสมฺปชฺํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ.
อนุทฺธโตติ อวิกฺขิตฺโต ตถา เอว อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมิตฺวา ิโต. อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุ ‘‘กถํ อิเม, กถํ อิเม’’ติ เอวํ ปวตฺตนโต กถํกถีสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วิรหิโต. เอวํ ปฺจนีวรณปฺปหานํ ¶ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อปฺปหีนนีวรณสฺส ฌานํ น อุปฺปชฺชติ, น หิ กามจฺฉนฺทาทีหิ นานาวิสยวิกฺขิตฺตจิตฺตํ เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ, น กามธาตุสมติกฺกมนาย วา ปฏิปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ โสติ โย ยถาวุตฺตสีลาทิคุเณ ปติฏฺาย อรฺาทิอนุรูปเสนาสนคโต อตฺตโน จริยานุกุลกมฺมฏฺาเน ลีนุทฺธจฺจรหิตาย สาตจฺจกิริยาย อุปฺปาทิตุปจารชฺฌาเนน ปหีนปฺจนีวรโณ ปมชฺฌานาธิคมาย วายมติ, โสติ อตฺโถ.
เจตโส อุปกฺกิเลเสติ จิตฺตสฺส อปฺปภสฺสรภาวกรเณ. ปฺาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาย ปน โลกิยอฏฺสมาปตฺติยา, อภิฺาภูตาย วา มูลํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุ กาเมหีติ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ. วิวิจฺเจวาติ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา, อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. นิยมตฺเถน ปเนตฺถ เอว-กาเรน ฌานปฏิปกฺขภูตานํ กามานํ ปริจฺจาเคเนว ปมชฺฌานาธิคโม, อนฺธการปริจฺจาเคเนว ทีปปฺปวตฺติ วิยาติ ทสฺเสติ. อุตฺตรปเทปิ เจส เอว-กาโร อาเนตฺวา ‘‘วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ สมฺพนฺธิตพฺโพ. น หิ สกฺกา กามโต อฺเหิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ปททฺวเยปิ ปน ‘‘วิวิจฺจา’’ติ อิมินา กายวิเวกาทีสุ, ตทงฺควิเวกาทีสุ จ ตทงฺคนิสฺสรณวิเวกวชฺชิตา สพฺเพปิ วิเวกา อิธ อธิปฺเปตา. วตฺถุกามวิเวกวจนโต หิ กายวิเวโก วุตฺโต, กิเลสกาเมหิ ปน เสสากุสเลหิ จ วิเวกวจนโต จิตฺตอุปธิวิเวกา, วิกฺขมฺภนาทิวิเวกา จ วุตฺตา. โลกุตฺตรชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา ทฏฺพฺพํ. เอวเมเตน ปททฺวเยน ยถากฺกมํ กามจฺฉนฺทนีวรณเสสนีวรณวิกฺขมฺภนาทิโก วุตฺโต. เอวํ โอฆาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
เอตฺตาวตา จ ปมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ วิตกฺเกน จ วิจาเรน จ สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน, ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ วุจฺจติ. วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ, ตสฺมา วิเวกโต, ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีตีติ อปฺปนาปฺปตฺตา ผรณาปีติ, สุขฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ, อิติ อยฺจ ปีติ ¶ อิทฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ วุจฺจติ. อถ วา ปีติ จ สุขฺจ ปีติสุขํ, วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส, อสฺมึ วาติ วิเวกชํ ปีติสุขํ, เอวํ เอกปทวเสน ‘‘วิเวกชปีติสุข’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหีตาคมํ กตฺวา ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺปิ วิเวกชเมว โหตีติ. ปมํ ฌานนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปมํ, ปมํ อุปฺปตฺติโตปิ ปมํ. อารมฺมณูปนิชฺฌานโต, ปจฺจนีกฌาปนโต วา ฌานํ, อิมินา นเยน อุปริ ‘‘ทุติยํ ฌาน’’นฺติอาทีสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปมํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ จิตฺเตกคฺคตา กิฺจาปิ ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติ อิมสฺมึ ปาเ น นิทฺทิฏฺา, ตถาปิ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๖๙) วุตฺตตฺตา องฺคเมว.
เอวํ ปมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตปมชฺฌานสฺส ตํ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺานาธิฏฺานปจฺจเวกฺขณสงฺขาตาหิ ปฺจหิ วสีหิ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ตตฺถ อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกตาย เจว โอฬาริกวิตกฺกวิจารกฺโขภสมงฺคิตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย วิตกฺกาทิเภโทฬาริกงฺคปฺปหานาย, ปีติอาทิสนฺตงฺคปฏิลาภาย ¶ จ ตเทว กมฺมฏฺานํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ทุติยํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกฺจ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วูปสมาติ สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตสนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ. สมฺปสาทนนฺติ สทฺธาสงฺขาตสมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. เอโกทิภาวนฺติ เอตฺถ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอโก อคฺโค เสฏฺโ อุเทตีติ เอโกทิ, สมาธิ. ตํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺส, ตสฺมา เอตํ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตํ.
นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ กสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – อิมสฺมิฺหิ ฌาเน วิตกฺกวิจารกฺโขภาภาเวน พลวตี สทฺธา, สมาธิ จ, ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ. อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา นตฺถิ ¶ เอตสฺมึ, เอตสฺส วา วิตกฺโก วิจาโร, น ตติยชฺฌานาทิ วิย, จกฺขุวิฺาณาทิ วิย จ อภาวปฺปตฺติโต, ตสฺมา อิมสฺส ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ อิทํ การณวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. สมาธิชนฺติ ปมชฺฌานสมาธิโต, สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตํ, วิตกฺกาทิกฺโขภาภาเวน เจตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว ‘‘สมาธิช’’นฺติ วุตฺตํ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ ทุวงฺควิปฺปหีนํ ติวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ ทุติยํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตตีติ อตฺโถ.
เอวํ ทุติยชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตทุติยชฺฌานสฺส ตํ วุตฺตนเยเนว วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ ¶ อาสนฺนวิตกฺกวิจารปจฺจตฺถิกตาย เจว โอฬาริกปีตงฺคสมงฺคิตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตโทฬาริกงฺคปฺปหานาย เสสสนฺตงฺคปฏิลาภาย ตเทวารมฺมณํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ตติยํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกฺจ โลกุตฺตรํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิรชฺชนํ วิราโค, สมติกฺกโม, ตสฺมา วิราคา. จ-กาเรน วิตกฺกวิจารานํ วูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา, วิตกฺกวิจารานฺจ วูปสมา’’ติ. อิทฺเจตสฺส อาคมนมคฺคปริทีปนตฺถํ, วณฺณภณนตฺถฺจ วุตฺตํ. อุเปกฺขโก วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขติ อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ตาย วิสทาย ปีติวิราคปทฏฺานาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ วุจฺจติ, วิตกฺกาทิกฺโขภาภาเวน ปเนสา เอตฺเถว ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, น ปมชฺฌานาทีสูติ. สโต จ สมฺปชาโนติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน สติ จ สมฺปชฺฺจ วุตฺตํ, อิทฺจ สติสมฺปชฺพเลเนว ิตํ ตํปีติสหจริตํ สุขํ, ตโต อปนีตํ วจฺโฉ วิย พนฺธนพเลน เธนุํ ปีตึ น อุปคจฺฉติ, อิมสฺมิฺจ สติ อติมธุเร สุเข โยคิโน น สารชฺชนฺติ, โน อฺถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ อติปณีตํ สุขํ, ตํสมุฏฺิเตน ตสฺส อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโ, ยสฺส ผุฏฺตฺตา ฌานา วุฏฺิโตปิ กายิกสุขํ ปฏิสํเวเทยฺย, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ อาห. ยํ ตนฺติอาทีสุ ยนฺติ ยสฺมา, ยํ ¶ ฌานเหตูติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ ปสํสนฺติ. กินฺติ? ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ. เอวํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ ¶ ตติยํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ยํ ปน ฌานํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชฺํ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๙๑) วุตฺตํ, ตํ สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุํ ปริยาเยน วุตฺตํ. อุปนิชฺฌานลกฺขณานํ ปน สุขจิตฺเตกคฺคตานํ วเสน ทุวงฺคิกเมเวตํ เวทิตพฺพํ. ยถาห – ‘‘ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี’’ติอาทิ (วิภ. ๖๒๔).
เอวํ ตติยชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตตติยชฺฌานสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ตตฺถ วุตฺตนเยน โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย โอฬาริกสุขงฺคปฺปหานาย, อุเปกฺเขกคฺคตาสงฺขาตเสสสนฺตงฺคปฏิลาภาย จ ตเทว นิมิตฺตํ มนสิกโรโต จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกฺจ โลกุตฺตรํ, ตํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ ปหานา. ปุพฺเพวาติ ตฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณติ อตฺโถ. โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ ปุพฺเพว ปหานา. กทา ปน เตสํ ปหานํ โหตีติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ. ทุกฺขโทมนสฺสสุขโสมนสฺสานิ หิ ยถากฺกมํ ปมาทิจตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ เอว ปหียนฺติ. ยทิ เอวํ, กสฺมา ปเนส ‘‘วิวิจฺเจว…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๐) เอวํ ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ? อติสยนิโรธสฺส ¶ วุตฺตตฺตา. อุปจารกฺขเณสุ หิ โย นิโรโธ, โส นิโรโธ เอว, นาติสยนิโรโธ, โส ปน ฌานกฺขเณสุ เอว. ตโต เอว หิ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ปน ปหีนาปิ เอตา เวทนา เอตฺถ ทุวิฺเยฺยลกฺขณาย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ทุกฺขาทิพฺยติเรเกน สุขคฺคหณตฺถํ, วณฺณภณนตฺถฺจสฺส ฌานสฺส สมาหฏา, ปจฺจยทสฺสนตฺถฺจสฺส. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร โข, อาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา, อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๕๘).
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาสงฺขาตาย อุเปกฺขาย ชนิตสติยา ปาริสุทฺธิ. นิรุปกฺเลสตาย หิ ตํ ปริสุทฺธตฺตํ. น เกวลฺเจตฺถ อุเปกฺขาย สติ เอว ปริสุทฺธา, อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ¶ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ จตุตฺถํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
เอวํ รูปาวจรโลกุตฺตรจตุกฺกชฺฌานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรูปาวจรชฺฌานํ ทสฺเสนฺโต ยํ ตตฺถ ปมํ, เอวํ อธิคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส กรชรูเป ทณฺฑาทานาทีนฺเจว จกฺขุโรคาทิอาพาธานฺจ วเสน ทิฏฺาทีนวสฺส กรชรูปสฺส สมติกฺกมาย อากาสกสิณวิรหิเตสุ นวสุ กสิเณสุ อฺตรสฺมึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺสารมฺมณภูตํ กสิณปฏิภาครูปมฺปิ กรชรูปปฏิภาคตาย, อรฺเ สปฺปานุพนฺธสฺส ภเยน ปลายโต รชฺชุตาลปณฺณาทึ สปฺปปฏิภาคตาย วิย สมติกฺกมิตุกามสฺส ปฺจหากาเรหิ ตํ ฌานํ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ตตฺถ ¶ นิพฺเพชนียรูปปฏิภาคารมฺมณตาย, อาสนฺนโสมนสฺสปจฺจตฺถิกตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย องฺเคสุ สมติกฺกมิตพฺพาภาเวน อารมฺมณสมติกฺกมภูตํ อากาสานฺจายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา จกฺกวาฬปริยนฺตํ วา ยตฺตกํ วา อิจฺฉติ, ตตฺตกํ กสิณํ ปตฺถริตฺวา วา กสิณํ อมนสิกริตฺวา เตน ผุฏฺโกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ วา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ วา มนสิกาเรน กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา วา ตํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสนิมิตฺตํ ‘‘อากาโส’’ติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อากาสานฺจายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา อนวเสสานนฺติ อตฺโถ. รูปสฺานนฺติ สฺาสีเสน วุตฺตานํ กุสลวิปากกิริยวเสน ปฺจทสรูปาวจรชฺฌานานฺเจว ตทารมฺมณานฺจ. รูปชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูเป สฺา รูปสฺา’’ติ เอวํ สฺาสีเสน วุจฺจติ, ตทารมฺมณกสิณมฺปิ รูปนฺติ สฺา นามมสฺสาติ ‘‘รูปสฺ’’นฺติ วุจฺจติ. สมติกฺกมาติ วิราคา, นิโรธา จ. วิภงฺเค ปน สฺาสุ สมติกฺกนฺตาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหตีติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา’’ติอาทินา (วิภ. ๖๐๒) สฺานเมว สมติกฺกโม วุตฺโต, อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สฺาสมติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ สมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพาว.
ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนฺจ อารมฺมณานํ ปฏิฆาเตน สมุปฺปนฺนา ¶ ทฺวิปฺจวิฺาณสฺา ปฏิฆสฺา, ตาสํ อตฺถงฺคมา. กิฺจาปิ ตา รูปาวจรชฺฌานสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติ. น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตาว เอตาสํ ¶ ปวตฺติ, อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. นานตฺตสฺานํ อมนสิการาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ, นานตฺตานํ วา มโนวิฺาณธาตุวเสน ปวตฺตานฺจ จตุจตฺตาลีสกามาวจรสฺานํ อมนสิการา อนาวชฺชนา. เอตฺถ จ รูปปฏิฆสฺานํ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺตภเวปิ อนุปฺปตฺติโต ‘‘สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา’’ติ เอวํ อภาโว เอว วุตฺโต. ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ อฏฺกามาวจรกุสลานํ นวกิริยานํ ทสากุสลานํ วเสน สตฺตวีสติสฺานํ อรูปภเวปิ มนสิกาเรน อุปฺปตฺติสมฺภวโต ตาสํ อมนสิการา อิจฺเจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนนฺโต อากาโสติ เอตฺถ นาสฺส อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ปฺายตีติ อนนฺโต. อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส วุจฺจติ, มนสิการวเสนเปตฺถ อนนฺตตา เวทิตพฺพา. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ อากาเส จิตฺตํ เปติ…เป… อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺโต อากาโส’’ติ (วิภ. ๖๐๕). อิทํ ปนสฺส ภาวนาการทสฺสนํ. อากาสานฺจายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ อากาสเมว อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, ตเทว อากาสานฺจํ อธิฏฺานฏฺเน, สฺชาติสโมสรณฏฺเน จ อายตนํ, ตํ อารมฺมณมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺสาติ อากาสานฺจายตนํ. ตํ อุปสมฺปชฺช วุตฺตนเยน วิหรตีติ อตฺโถ.
เอวํ อากาสานฺจายตนาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตปมารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนรูปชฺฌานปจฺจตฺถิกตาย, รูปปฏิภาคากาสารมฺมณตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตํ วิฺาณํ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ ¶ มนสิกโรโต วิฺาณฺจายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยน อากาสานฺจฺจ ตํ ปมารุปฺปสฺส อารมฺมณตฺตา วุตฺตนเยน อายตนฺจาติ ‘‘อากาสานฺจายตน’’นฺติ วุจฺจติ. อิติ อุภยสฺสาปิ อปฺปวตฺติกรเณน, อมนสิกรเณน จ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตํ ¶ วิฺาณนฺติ ตฺเว ปมารุปฺปวิฺาณํ อากาสํ อนนฺตโต ผริตฺวา ปวตฺตํ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ เอวํ มนสิกโรโตติ วุตฺตํ โหติ, มนสิการวเสน วา อนนฺตํ. วิภงฺเคปิ หิ ‘‘อนนฺตํ ผรตี’’ติ (วิภ. ๖๑๐) วุตฺตํ. วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อนนฺตเมว อานฺจํ, วิฺาณฺจ ตํ อานฺจฺจาติ วิฺาณานนฺตนฺติ วตฺตพฺเพ รุฬฺหิโต ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุตฺตํ, ตเทว อายตนมารมฺมณมสฺสาติ วิฺาณฺจายตนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ วิฺาณฺจายตนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตทุติยารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนากาสานฺจายตนปจฺจตฺถิกตาย, ตทารมฺมณตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย ปมารุปฺปวิฺาณาภาวํ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วา ‘‘สฺุํ สฺุ’’นฺติ วา ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ วา ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อากิฺจฺายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิมาห. อิธาปิ วุตฺตนเยน ฌานสฺส, ตทารมฺมณสฺส จ วิฺาณฺจายตนสฺส สมติกฺกโมว เวทิตพฺโพ. นตฺถิ กิฺจีติ ‘‘นตฺถิ นตฺถิ, สฺุํ สฺุํ, วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ เอวํ มนสิกโรโตติ อตฺโถ.
อากิฺจฺายตนนฺติ ¶ เอตฺถ นาสฺส กิฺจนนฺติ อกิฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิสฺส อวสิฏฺํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ, อากาสานฺจายตนวิฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ, อากิฺจฺํ อายตนมารมฺมณมสฺสาติ อากิฺจฺายตนํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ อากิฺจฺายตนาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตตติยารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนวิฺาณฺจายตนปจฺจตฺถิกตาย โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย ตเทว อากิฺจฺายตนํ ‘‘สนฺตํ สนฺต’’นฺติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต เนวสฺานาสฺายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ โอฬาริกาย สฺาย อภาวโต, สุขุมาย จ ภาวโต เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส สฺา นาสฺาติ เนวสฺานาสฺํ, ตเทว ธมฺมายตนมนายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนนฺติ เนวสฺานาสฺายตนํ.
อถ วา ยายเมตฺถ สฺา, สา ปฏุสฺากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสฺา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน ¶ วิชฺชมานตฺตา นาสฺาติ เนวสฺานาสฺา, เนวสฺานาสฺา จ สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนฺจาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. น เกวลฺเจตฺถ สฺาว เอทิสี, อปิ ตุ ผสฺโสปิ เนวผสฺโส นาผสฺโส, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํ นาจิตฺตํ, เอวํ เสสสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ, สฺาสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวนาติ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขารภาเวน. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อยํ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺาย ปิณฺฑตฺถปฺปกาสนา – ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทินา สาสเน โลกิยโลกุตฺตรชฺฌานนิพฺพตฺตกปุคฺคลสฺส ¶ ปติฏฺาภูตสีเลสุ ปาติโมกฺขสํวรสีลวิสุทฺธึ อุปทิสติ. ‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวํ. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ตทุปการเก จ ธมฺเม. ‘‘อณุมตฺเตสู’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสีเลหิ อจวนํ, เตสฺจ อนวเสสโต สมาทานํ. ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํ. ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ อิมินา ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ, สนฺโตสาทิคุณฺจ. ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติอาทินา สีลธุตงฺเคสุ ปติฏฺิตสฺส ภาวนารามสฺส ตทุปการเก ธมฺเม. ‘‘โพธิปกฺขิกาน’’นฺติอาทินา ปฏิปตฺติยา นิพฺเพธภาคิยตํ. ‘‘โส อภิกฺกนฺเต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตคุณานํ อปริหานาย, วกฺขมานานฺจ ปฏิลาภาย สติสมฺปโยคํ. ‘‘โส วิวิตฺต’’นฺติอาทินา ภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหํ. ‘‘โส อรฺคโต’’ติอาทินา ฌานภาวนารมฺภปฺปการํ. ‘‘โส อภิชฺฌ’’นฺติอาทินา ฌานภาวนาภิโยเคน ปหีนปฺจนีวรณสฺส อุปจารชฺฌานุปฺปตฺตึ. ‘‘โส อิเม ปฺจ นีวรเณ’’ติอาทินา ตสฺส อุปรูปริ วายมโต รูปารูปชฺฌานุปฺปตฺติกฺกมํ อุปทิสติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถ วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติ. ตีสุ หิ นเยสุ มหคฺคตโลกุตฺตรา กุสลวิปากกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิตกฺกวิจารปีติสุขอุเปกฺขาเอกคฺคตาสงฺขาตา ฌานธมฺมา นานานเยหิ วิภตฺตา, ฌานสมฺปยุตฺตา ปน เสสกามาวจรธมฺมาว อิธ สงฺคหิตา. กิฺจาปิ ปเนตฺถ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทโยปิ วุตฺตา, ตถาปิ เต ฌานานํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติทสฺสนวเสน เจว ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมวเสน จ วุตฺตา, อิธ ปน น สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
ปฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ตีณิ ฌานานิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, จตุตฺถํ อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขา ปเนตฺถ เวทนา น วตฺตพฺพา, สิยา ¶ วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารวชฺชิตํ สวิตกฺกสวิจารํ, วิตกฺโก ปเนตฺถ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, วิจาโร น วตฺตพฺโพ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกอวิจารา, ทฺเว ฌานานิ ปีติวชฺชิตานิ ปีติสหคตานิ, ตีณิ สุขวชฺชิตานิ สุขสหคตานิ, จตุตฺถํ อุเปกฺขาวชฺชิตํ อุเปกฺขาสหคตํ, ตติยชฺฌาเน สุขํ, อุเปกฺขา จ อิธ น วตฺตพฺพํ…เป… สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา, ตีณิ สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพฺจ, ตีณิ สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพฺจ…เป… ปีติ พหิทฺธารมฺมณานิ, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพฺจ…เป… อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา น เหตู…เป… โนจิตฺตเจตสิกา อรณาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปาฬิมุตฺตนโย ปเนตฺถ นตฺถิ, อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิชฺชมานฏฺาเน เอว วกฺขาม.
ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อปฺปมฺาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อปฺปมฺาวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตสฺโส อปฺปมฺาโยติอาทีสุ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมฺาโย. เอตา หิ อารมฺมณวเสน อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกสตฺตมฺหิ วา อนวเสสผรณวเสน อปฺปมาณโต ผรนฺตีติ เอวํ ผรณอปฺปมาณวเสน ‘‘อปฺปมฺาโย’’ติ วุจฺจนฺติ, สตฺต อปฺปมาณวเสนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตน. เอกํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมาทีสุ จตูสุ ทิสาสุ ยํ กิฺจิ เอกํ ทิสํ, ตํทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน เจตํ วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ ¶ กตฺวา. วิหรตีติ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติอาทีสุ. ยถา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ, ตติยํ, จตุตฺถฺจาติ อตฺโถ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสํ, เหฏฺิมํ ทิสํ, อนุทิสฺจ อนุกฺกเมน เมตฺตาสหคเตน เจตสา ผริตฺวา วิหรตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณตํ ทสฺสิตํ.
สพฺพธีติอาทิ ¶ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, เตสุ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺเขปมาโนติ อตฺโถ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ. ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ อิทํ ‘‘วิปุเลนา’’ติอาทีหิ วิเสสเนหิ สมฺพนฺธทสฺสนวเสน วา วุตฺตํ, นิคมนวเสน วา. ตตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา เวทิตพฺพา. ภูมิวเสน ปน มหคฺคตตา. ปคุณวเสน, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณตา. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรตา. โทมนสฺสปฺปหาเนน นิทฺทุกฺขตา, สงฺขตตา, อพฺยาปชฺชตา จ ทฏฺพฺพา. เอวํ กรุณาสหคเตนาติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถ สุวิฺเยฺโยว. วิภงฺคนเยน ปน ตีสุ รูปาวจรกุสลวิปากกิริยาจิตฺเตสุ สมฺปยุตฺตา สตฺเตสุ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารภูตา อโทโส กรุณา มุทิตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ จตฺตาโร ธมฺมา นานานเยหิ วิภตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา ปน กามาวจรภูตา จ เอตา อิธ น คหิตา. อรูปาวจรโลกุตฺตเรสุ ปเนตา อปฺปมฺา นตฺเถวาติ. ปฺหาปุจฺฉเก ปเนตา ตาว สิยา กุสลา, สิยา ¶ อพฺยากตา. ติสฺโส สุขาย, จตุตฺถา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. วิปากตฺติเก ติธาปิ, อุเปกฺขา อวิตกฺกอวิจารา, เสสา ติธาปิ, มหคฺคตาว, ปริตฺตารมฺมณอตีตารมฺมณตฺติเกสุ น วตฺตพฺพาว, พหิทฺธารมฺมณาว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว, เมตฺตา เหตุ, เสสา น เหตู, โน จิตฺตา, เจตสิกา, รูปาวจรา, สอุตฺตราว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อปฺปมฺาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สิกฺขาปทานีติ สิกฺขิตพฺพปทานิ, สิกฺขาโกฏฺาสาติ อตฺโถ. อปิจ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา, ตาสํ ปติฏฺานฏฺเน ¶ ปทํ, ปฺจสุ ปน สีลงฺเคสุ ยํ กิฺจิ องฺคํ. ปาณาติปาตาทีสุ ปาณสฺส อตีว ปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธติ อตฺโถ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต, ตสฺมา ปาณาติปาตา. เวรมณีติ วิรติ, สา เอว วุตฺตนเยน สิกฺขาปทนฺติ เวรมณิสิกฺขาปทํ. อทินฺนนฺติ น ทินฺนํ, ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสฺส อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ. ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน ปรปริคฺคหิเต ตถาสฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. มิจฺฉาจาราติ กิเลสกามวเสน ลามกาจารา, ปุริสสฺส มาตุรกฺขิตาทิสงฺขาตาสุ, อิตฺถิยา อตฺตโน ¶ นิยมิตปุริสโต ปรปุริสสงฺขาเตสุ จ อคมนียฏฺาเนสุ วีติกฺกมาจาราติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปาทโนปกฺกมสมุฏฺาปิกา, อธิวาสนาการปฺปวตฺตา วา เมถุนเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร. มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส อภูตตํ ตฺวาว ภูตโต ตจฺฉโต วิฺาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตฺวา ตถโต ปรํ วิฺาเปตุกามสฺส อตฺถภฺชกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. สุราติ ปิฏฺสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจ สุรา. เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว คุฬาสโว มธฺวาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปฺจ อาสวา. ตทุภยมฺปิ มทนียฏฺเน มชฺชํ, ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, สา ปมาทการณตฺตา ปมาทฏฺานํ, ตสฺมา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปน วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติ. เอวํ อุปริปิ. วิภงฺคนเยสุ เจตฺถ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ, อภิธมฺมภาชนีเย ปเนตานิ ปฺจ สิกฺขาปทานิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ วิรตีนํ วเสน นานปฺปการโต ปมวาเร วิภตฺตานิ, ตถา ทุติยวาเร เจตนาวเสน, วิรติเจตนาสมฺปยุตฺตา ปเนตฺถ ธมฺมา น สิกฺขาปทานิ, สิกฺขาปทสมฺปยุตฺตา ปน โหนฺติ, ตถา ตติยนเย ผสฺสาทีนํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ วเสน นานปฺปการโต วิภตฺตาติ.
ปฺหาปุจฺฉเก ปน เจตนาย, ผสฺสาทีนฺจ ปริยายสิกฺขาปทตฺตา นิปฺปริยายสิกฺขาปทภูตานํ วิรตีนํ วเสเนว วิภตฺตานิ. ตตฺถ หิ ปฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลา เอว, สิยา ¶ สุขาย, สิยา อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺตา…เป… ปริตฺตารมฺมณาว, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, พหิทฺธารมฺมณาว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว, น เหตู, สเหตุกา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, กามาวจรา ¶ , สอุตฺตราว, อรณาวาติ. เอตฺถ จ ยานิ สิกฺขาปทานิ สตฺตารมฺมณานิ วุตฺตานิ, ตานิ จ วิรติสภาวตฺตา ยสฺมา ‘‘สตฺโต’’ติ สงฺขํ คเต ปริตฺตธมฺเม เอว ปจฺจุปฺปนฺเน เอว ธมฺเม อารมฺมณํ กโรนฺติ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อิทานิ วิรมิตพฺพปาณาติปาตาทีนํ –
ธมฺมกมฺมปถาลมฺพ-เวทนามูลกมฺมโต;
สาวชฺชงฺคาทิโต เยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมโต ตาว – ปฺจเปเต ปาณาติปาตาทโย เจตนาสภาวาว โหนฺติ. กมฺมปถโต ปฺจ กมฺมปถาว. อารมฺมณโต ปน ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมโณ, อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ, สงฺขารารมฺมณํ วา, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร อิตฺถิปุริสารมฺมโณ, สุราปานํ สงฺขารารมฺมณํ. เวทนาโต ปน ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน, อทินฺนาทานํ ติเวทนํ, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร ปน สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน, ตถา สุราปานํ. มูลโต ปน ปโม โทสโมหมูโล, ทุติยํ สิยา โลภโมหมูลํ, สิยา โทสโมหมูลํ, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร ปน โลภโมหมูโลว, ตถา สุราปานํ. กมฺมโต ปเนตฺถ มุสาวาโท วจีกมฺมํ, เสสา กายกมฺมเมว.
สาวชฺชโต ปน ปาณาติปาโต ตาว อมนุสฺสเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มนุสฺสเก มหาสาวชฺโช. เตสุ จ ขุทฺทกสรีเร อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ อปฺปคุเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ สมภาเว สติ กิเลสานํ, อุปกฺกมานฺจ มุทุติพฺพตาย อปฺปมหาสาวชฺโช โหติ, ขีณาสเว ปน มหาสาวชฺชตโรติ. อทินฺนาทานํ วตฺถุโน หีนปฺปณีตตาย เจว คุณวิรหิตตพฺพนฺตสนฺตกตาย ¶ จ. ตตฺถาปิ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย จ อปฺปมหาสาวชฺชํ, ขีณาสวสนฺตเก มหาสาวชฺชตรนฺติ เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาจาโร ทุสฺสีลสีลวนฺตวตฺถุวีติกฺกมเนน. ตตฺถาปิ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย จ อปฺปมหาสาวชฺโช, ขีณาสววตฺถุวีติกฺกมเน มหาสาวชฺชตโรติ จ เวทิตพฺโพ. มุสาวาโท ยมตฺถํ ภฺชติ, ตสฺส อปฺปมหนฺตตํ, วตฺถุสามิโน คุณวิรหิตตํ, ตพฺพนฺตตฺจ อุปาทายุปาทาย อปฺปมหาสาวชฺโช โหติ. อปิจ อตฺตโน ¶ สนฺตกํ อทาตุกามตาย, หสาธิปฺปาเยน วา ‘‘นตฺเถต’’นฺติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺํ ‘‘ทิฏฺ’’นฺติอาทินา กูฏสกฺขิอาทิภาเวน วา ปวตฺโต มหาสาวชฺโช, มุสา วตฺวา ปน สงฺฆเภทเน มหาสาวชฺชตโร. สุราปานํ พินฺทุมตฺตโต ปฏฺาย ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย อปฺปสาวชฺชํ, พหุเก มหาสาวชฺชํ, กายวิการชนนปโหนกปาเน ปน มหาสาวชฺชตรเมว.
องฺคาทิโต ปน ปาณาติปาตสฺส ปาโณ ปาณสฺิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ ปฺจ องฺคานิ. สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโก ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ ฉ ปโยคา. อทินฺนาทานสฺส ปรปริคฺคหิตตา ตถาสฺิตา เถยฺยจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน หรณนฺติ ปฺจ องฺคานิ. สาหตฺถิกาทโย ฉ เอว ปโยคา. เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาราทีนํ วเสน ปวตฺตา. มิจฺฉาจารสฺส อคมนียวตฺถุตา เสวนจิตฺตํ มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺตีติ ตีณิ องฺคานิ. สาหตฺถิโก เอโกว ปโยโค. เอวํ เสสานมฺปิ ปโยโค เวทิตพฺโพ. มุสาวาทสฺส อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ จตฺตาริ องฺคานิ. สุราปานสฺส สุราทีนํ อฺตรตา อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานีติ.
เอวํ ¶ ปาณาติปาตาทีนํ ธมฺมาทิโต วินิจฺฉยํ ตฺวา อิทานิ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนํ ปฺจนฺนมฺปิ –
ธมฺมกมฺมปถาลมฺพ-สมาทานปโยคโต;
ขณฺฑโต จ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมกมฺมปถโต วินิจฺฉโย วุตฺตนโยว. อารมฺมณโต ปเนตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทิตํตํวีติกฺกมิตพฺพวตฺถารมฺมณานิ. สมาทานโต เอกสฺส สนฺติเก วา สยเมว วา ‘‘ปฺจ สีลานิ อธิฏฺหามี’’ติ เอกโต วา ปาฏิเอกฺกํ วา สมาทิยนฺเตน เอตานิ สมาทินฺนาเนว โหนฺติ. ปโยคโต ปน สพฺพานิปิ สาหตฺถิกปโยคาเนว. ขณฺฑโต คหฏฺา ยํ ยํ วีติกฺกมนฺติ, ตํ ตเทว ขณฺฑํ โหติ, เนตเร. คหฏฺา อนิพทฺธสีลา โหนฺติ, ยํ ยํ สกฺโกนฺติ, ตํ ตเทว โคเปนฺติ. สามเณรานํ ปน เอกสฺมึ วีติกฺกมิเต สพฺพานิปิ ภิชฺชนฺตีติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกาย ¶ อตฺถโต ตาว – จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ จตฺตาโร ปเภทา. นิทฺเทเส ปน ‘‘อตฺเถ าณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. ๗๑๘) าณวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา าณสฺเสว, น อฺสฺส กสฺสจีติ เวทิตพฺพํ. อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺถวิสยาณปฺปเภทา, อตฺถปฺปเภทสลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถตาวเสน อตฺเถ ปเภทคตํ าณนฺติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ อตฺโถติ เหตุผลํ. โส หิ เหตุวเสน อรณียโต คนฺตพฺพโต, อุปฺปาเทตพฺพโต จ ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. ปเภทโต ¶ ปเนโสปิ ปฺจวิโธ โหติ ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ.
ธมฺโมติ ปจฺจโย, โส หิ ผลํ วิทหติ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ เจว ปาเปติ จาติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปเนโสปิ ปฺจวิโธ โหติ โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ.
นิรุตฺตีติ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ, อตฺถานฺจ วาจโก สภาวนิรุตฺติสงฺขาโต สทฺโท. อิมา ธมฺมตฺถนิรุตฺติโย อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นาม.
เอตฺถ จ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา, น ปฺตฺตารมฺมณา, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิกํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา เวทโน’’ติอาทิกํ ปน ‘‘น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ. สภาวนิรุตฺตีติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) จ มาคธิกา ภาสา, ยาย สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺติ, พฺรหฺมาโน จ อคามเก อรฺเ กิฺจิ วจนํ อสุตฺวา วฑฺฒิตทารกา จ อตฺตโน ธมฺมตาย ภาสนฺติ, ยา จ อปาเยสุ มนุสฺเส เทวโลเก เจว มาคธภาสา อุสฺสนฺนา, ปจฺฉา จ ตโต อนฺธกโยนกทมิฬาทิเทสภาสา เจว สกฺกตาทิอฏฺารสมหาภาสา จ นิพฺพตฺตา, สา หิ ยสฺมา อิตราสุ ภาสาสุ ปริวตฺตนฺตาสุปิ น ปริวตฺตติ, สพฺพกาลํ อตฺตโน สภาเว เอว ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ยา พฺรหฺมโวหาโร, อริยโวหาโรติ จ วุจฺจติ, ตาย ปน มาคธภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปฺโจ ¶ ¶ . โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเต เอว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺาติ. อฺาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหํ ตํ เตสํ จิตฺตํ สหสา นาโรหติ, กิจฺเฉน อุคฺคเหตพฺพํ โหติ, ปุถุชฺชนานฺจ สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิสมฺภิทาปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปตฺโต นาม นตฺถิ, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อฺํ สทฺทํ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตเภทโต ชานาติ, น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน เอตมฺปิ ชานิสฺสติ, น เจตํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปฏิภานนฺติ ธมฺมตฺถาทิวิสยํ สพฺพตฺถกาณํ, ตํ าณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม, อิมา จตสฺโสปิ ปฏิสมฺภิทา อธิคเมน ปริยตฺติอุคฺคหเณน สกฺกจฺจธมฺมสฺสวเนน อตฺถปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคนาติ ปฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติ, เสขภูมิยํ, อเสขภูมิยฺจาติ ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถาปิ วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติ. วิภงฺคนเยสุ หิ ตีสุปิ ธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทา ติสฺโสปิ กามาวจรชวนสมฺปยุตฺตาณานํ วเสน ตพฺพิสยปฺปเภเทน สทฺธึ นานปฺปการโต วิภตฺตา. อตฺถปฏิสมฺภิทา ปน เตสํ าณานฺเจว อฏฺโลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตานฺจ วเสน ตพฺพิสยปฺปเภเทน สทฺธึ. โลกุตฺตราณานิปิ หิ มคฺคปฺปตฺตพฺพตาย อตฺถภูตนิพฺพานารมฺมณตฺตา ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุจฺจติ.
ปฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริตฺตา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตา, สิยา อปฺปมาณา ¶ , นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, พหิทฺธารมฺมณา จ, เสสา ติธาปิ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, เหตู, สเหตุกา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สอุตฺตรา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ทฺวิธาปิ, อรณา จาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
าณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
าณวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – เอกวิเธนาติ เอกปฺปกาเรน, เอกโกฏฺาเสน วา. าณวตฺถูติ เอตฺถ ปน าณฺจ ตํ วตฺถุ จ นานปฺปการานํ สมฺปตฺตีนนฺติ าณวตฺถุ. ปฺจ วิฺาณาติ จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปฺจ. น เหตู อเหตุกาติอาทีสุ เหฏฺา เหตุทุกาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิจ เหตุทุกาทีสุ ปฺจ วิฺาณา เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา ธมฺมาติ วา น วตฺตพฺพา, เอกนฺเตน ปน น เหตู เอว, อเหตุกา เอวาติ. เอวํ ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา’’ติ อิมินา อุปริ เอกวิธปริจฺเฉทาวสาเน วกฺขมาเนน สมฺพนฺโธติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ จ อเจตสิกาติ จิตฺตานิ เอว ปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตานํ อิธ อปรามฏฺตฺตา.
อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อนาคตปฏิกฺเขโป. น หิ ตานิ อนาคเตสุ ปฺจสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโป. น หิ ตานิ สหุปฺปนฺนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ. อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตภูเต ปฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกา. เอตฺถ จ ปฺจ วิฺาณา สยมฺปิ อชฺฌตฺติกา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา จ, มโนวิฺาณํ ¶ หทยนิสฺสิตํ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรวตฺถุกํ, ปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา, พาหิรวตฺถุกาติ เอวํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อนิรุทฺธวตฺถารมฺมณา. น หิ ตานิ นิรุทฺธวตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ. นานาวตฺถุกา นานารมฺมณาติ ตานิ ยถากฺกมํ จกฺขุรูปาทินิยเตเกกวตฺถารมฺมณตาย อฺมฺํ ภินฺนวตฺถุกา, ภินฺนารมฺมณา จ. น หิ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุํ มฺุจิตฺวา โสตาทีสุ อฺตรํ วตฺถุํ กตฺวา รูปํ มฺุจิตฺวา สทฺทาทีสุ อฺตรารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, น อิตรานิ เจตรานิ. น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ อิมินา จ เนสํ นานารมฺมณตํเยว วิภาเวติ. น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ อนาวชฺชเน น อุปฺปชฺชนฺติ, ปฺจทฺวาราวชฺชเนน อนาวชฺชิเต วิสเย น อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. น อมนสิการาติ ตเมเวตฺถ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ. น อพฺโพกิณฺณาติ อฺมฺํ นิรนฺตรา หุตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ. น อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกกฺขเณปิ สห น อุปฺปชฺชนฺติ. น ¶ เกวลฺจ เอตานิ, อฺานิปิ วิฺาณานิ ทฺเว วา ตทุตฺตรึ วา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, เอเกกเมว ปน วิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. ยถาห – ‘‘อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๓๖๘; วิภ. อฏฺ. ๕๒๓). น อฺมฺสฺส สมนนฺตราติ อิมินา อนพฺโพกิณฺณตาย เอว วิภาวนา.
อนาโภคาติ อนาวชฺชนภูตา อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา อาวชฺชนกิจฺจํ กาตุํ น สมตฺถาติ อตฺโถ. น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑-๒) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ โกจิปิ ปุคฺคโล น ปฏิวิชานาติ, เตหิ วิฺาเณหิ น สาเธตีติ อตฺโถ. อฺตฺร ¶ อภินิปาตมตฺตาติ เปตฺวา รูปาทิอารมฺมณานํ อภินิปาตมตฺตํ อาปาถคมนมตฺตํ, พฺยตฺตตโรปิ ปุคฺคโล ปฺจวิฺาเณหิ อาปาถคตารมฺมณปฏิวิชานนมตฺตโต อฺํ กุสลากุสลปฏิวิชานนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปีติ มโนธาตุยาปิ. อปิ-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน น เกวลํ มโนธาตุยาว, ตโต ปเรหิปิ ปฺจทฺวาริกวิฺาเณหิ ตทารมฺมณปริโยสาเนหิ น กิฺจิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ คเหตพฺโพ. กิฺจาปิ ปฺจทฺวาเร กุสลากุสลาทีนิ ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตถาปิ ตานิ โมฆปุปฺผานิ วิย อพฺโพหาริกานีติ ทฏฺพฺพานิ. น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. น หิ ปฺจทฺวาริกวิฺาเณหิ คมนาทีสุ กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, น กายวจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, น วิฺตฺตึ วา สมุฏฺาเปติ, น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, น โลกิยโลกุตฺตรํ สมาธึ สมาปชฺชติ, น ตโต วุฏฺาติ, น ภวโต จวติ, น ภวนฺตเร อุปฺปชฺชติ, สพฺพมฺเปตํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติ. ยถา เจเตสํ เอตานิ กิจฺจานิ นตฺถิ, เอวํ นิยาโมกฺกมนาทีนิปิ. น หิ โกจิ ปฺจทฺวาริกชวเนหิ มิจฺฉตฺตนิยามํ, สมฺมตฺตนิยามํ วา โอกฺกมติ, น เจตานิ นามโคตฺตํ วา กสิณาทิปฺตฺตึ วา ติลกฺขณาทึ วา อารพฺภ ภวนฺติ. น สุปตีติอาทีสุ สพฺเพหิ ปฺจทฺวาริกจิตฺเตหิ น นิทฺทํ โอกฺกมติ, น กิฺจิ สุปินํ ปสฺสติ. นิทฺทายนฺตสฺส หิ อินฺทฺริเยสุ มหาปทีปตุริยสทฺทาทิโอฬาริเกหิปิ รูปาทิปฺจารมฺมเณหิ ฆฏฺฏิเตสุ ปมํ ปฺจทฺวาริกานิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตุํ น สกฺโกนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวชฺชนํ สกฺโกติ, ตสฺมิฺจ อุปฺปนฺเน มโนทฺวาริกชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ ¶ โอตรติ. ทุติยวาเร ปน ปฺจทฺวาริกอาวชฺชเนสุ ยํ กิฺจิ ยถารหํ ¶ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, ตโต ตทารมฺมณปริโยสานานิ ตํตํทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ยถากฺกมํ ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรนฺติ. ตติยวาเร ปน มโนทฺวาริกาวชฺชนชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมึ ขเณ รูปาทิปฺจารมฺมณววตฺถานํ โหติ, สตฺโต จ นิทฺทาย ปฏิพุทฺโธติ, เอวํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว ปฏิพุชฺฌติ.
สุปินมฺปิ หิ เตเนว ปสฺสติ, น ปฺจทฺวาริเกน, ตฺจ ปเนตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วา. อิเมสํ ปน สํสคฺคสนฺนิปาตโตปิ พหุธา ปปฺเจนฺติ. ตตฺถ ยํ วาตปิตฺตาทิธาตุกฺโขภโต, อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ยํ ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โพธิสตฺตโกสลราชาทีนํ ปฺจโสฬสมหาสุปินานิ วิย. ตฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ สุปินํ เสขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ, น อเสขา ปหีนวิปลฺลาสตฺตา. กึ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ ปฏิพุทฺโธ วา? กิฺเจตฺถ, ยทิ สุตฺโต ปสฺสติ, สุปินสฺส กุสลาทิสภาวโต, ภวงฺคสฺส จ ตทภาวา อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ. อถ ปฏิพุทฺโธ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน กตสฺส อพฺโพหาริกสฺสาปิ วีติกฺกมสฺส สพฺโพหาริกสฺเสว เอกนฺตสาวชฺชตฺตา อนาปตฺติ น สิยาติ วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ปการนฺตโร จ นตฺถิ, เยน สุปินํ ปสฺเสยฺยาติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติ ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. ๕.๓.๕) วจนโต, ยา ปน นิทฺทา มกฺกฏนิทฺทา วิย ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ตํ กปิมิทฺธํ, เตน ¶ สุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ, ตสฺมา สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ, อาวชฺชนตทารมฺมณวเสน อพฺยากโตปิ, สุปิเน จ กตํ กุสลากุสลทุพฺพลตาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, ปวตฺเต เวทนียํ ปน โหติ. ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา’’ติ เอตฺถ โย ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ยถาวุตฺโต น เหตุกฏฺโ, อเหตุกฏฺโ…เป… น สุปินํ ปสฺสนฏฺโ, โส ยาถาวฏฺโ, ตํตํยาถาวตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา. เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถูติ เอวํ วุตฺเตน เอเกน ปกาเรน เอเกน อากาเรน, เอกโกฏฺาเสน าณวตฺถุ โหตีติ.
เอกกํ นิฏฺิตํ.
ทุเกสุ ¶ อตฺถชาปิกาติ เอตฺถ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค วุตฺเตสุ ปฺจสุ อตฺเถสุ ยถานุรูปํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา, จตุภูมกกุสลจิตฺเตสุ เจว อเสขานํ อภิฺาสมาปตฺตีนํ ปริกมฺมาทิภูตกามาวจรกิริยาจิตฺเตสุ จ สมฺปยุตฺตา ปฺา. ตาสุ หิ ยสฺมา กุสลสมฺปยุตฺตาว ปฺา อตฺตโน อตฺตโน ภูมิปริยาปนฺนํ วิปากสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ. กามาวจรกิริยาสมฺปยุตฺตา ปน ปริกมฺมาทิภูตา อภิฺาสมาปตฺติกิริยา อรหตฺตผลสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ, ตสฺมา เอตา อตฺถชาปิกาติ วุตฺตา. อฏฺกถาสุ ปน ปาฬิยํ อวุตฺตาปิ ตีสุ ภูมีสุ กิริยชวนปฺา อนนฺตราทิปจฺจยวเสน อตฺตโน อนนฺตรํ กิริยตฺถํ ชาเปตีติ ‘‘อตฺถชาปิกา’’ตฺเวว วุตฺตา. ชาปิตตฺถา ปฺาติ สหชาตํ วิปากตฺถํ ชาเปตฺวา ิตา, อตฺตโน วา การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยมฺปิ อตฺถภูตาติ ชาปิตตฺถา. จตุภูมกวิปาเกสุ จ กิริยาภิฺาสมาปตฺตีสุ จ สมฺปยุตฺตา ปฺา. อฏฺกถาสุ ปน ปาฬิยํ อวุตฺตา เสสกิริยาสมฺปยุตฺตาปิ ปฺา ยถาสกํ การเณหิ ชาปิตา, สยฺจ อตฺถภูตาติ ¶ ‘‘ชาปิตตฺถา’’ตฺเวว วุตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ทุกํ นิฏฺิตํ.
ติเกสุ ปน จินฺตามยตฺติเก ปรโต อทิสฺวา อสุตฺวาว อตฺตโน ธมฺมตาย ‘‘เอวํ สติ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ จินฺตามยอนุพุทฺธิยา อุปฺปาทิตา อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺาเนสุ ปฺา เจว กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกาณฺจ จินฺตามยา นาม ปฺา. ตตฺถ วฑฺฒกิกมฺมปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมาทิ หีนฺเจว กสิวาณิชฺชาทิ อุกฺกฏฺฺจ กมฺมเมว กมฺมายตนํ. นฬการเปสการสิปฺปาทิ หีนฺเจว มุทฺทาคณนาเลขาทิ อุกฺกฏฺฺจ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ. นาคมณฺฑลปริตฺตาทิ ธมฺมิกวิชฺชาว วิชฺชาฏฺานํ. เตสุ จินฺตาพเลเนว อุปฺปนฺนา ปฺา. โพธิสตฺตาทโย หิ สตฺตหิตาย อทิฏฺํ อสุตํ ตํตํอนวชฺชกมฺมสิปฺปตทุปกรณกรณปฺปการฺจ าณพเลน จินฺเตตฺวา นิปฺผาเทนฺติ. นาคมณฺฑลปริตฺตาทิวิชฺชมฺปิ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ กตานิปิ ตานิ ปุพฺเพ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสิปฺปสทิสาเนว โหนฺติ. กมฺมสฺสกตาณํ นาม กุสลกมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อกุสลํ โน สกนฺติ เอวํ ชานนปฺา. อถ วา กุสลกมฺมเมว สตฺตานํ สกํ ตทายตฺถวุตฺติตาย, นาฺนฺติ เอวํ ชานนปฺาปิ. สจฺจานุโลมิกํ าณนฺติ วิปสฺสนาาณํ. ตํ หิ มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส อนุโลมนโต ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุจฺจติ. อิทมฺปิ หิ าณทฺวยํ ปรโต อสุตฺวา จินฺตาพเลน อุปฺปาทิตํ จินฺตามยาณเมว โหติ. อิทฺจ น เยสํ เกสฺจิ สตฺตานํ อุปฺปชฺชติ, อภิฺาตานํ ปน ปฺุวนฺตานํ มหาสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติ. ตตฺถาปิ สจฺจานุโลมิกาณํ ปจฺฉิมภวิกานํ ทฺวินฺนฺเว โพธิสตฺตานํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. สุตมยา ปฺาติ ปรโต สุตฺวา สุตวเสน อุปฺปาทิตา ยถาวุตฺตกมฺมายตนาทิปฺาว. ปรโต อสุตฺวา ¶ ปน กมฺมายตนาทิ ปเรน กยิรมานํ, กตํ วา ทิสฺวา ¶ อุคฺคเหตฺวา วา ปฏิลทฺธาปิ ปฺา ‘‘สุตมยา’’ตฺเวว วุจฺจติ. ตทุภยาปิ จินฺตามยา, สุตมยา จ กามาวจราว. ภาวนามยา ปน ปฺา จินฺตามยวเสน, สุตมยวเสน วา ปวตฺติตกามาวจรปุพฺพภาคภาวนานิปฺผตฺติยา สมุปฺปนฺนา มหคฺคตโลกุตฺตรชวนปฺา.
ทานมยตฺติเก เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตา ทานมยา, สีลปูรณวเสน ปวตฺตา สีลมยา, ตทุภยาปิ กามาวจราว. ภาวนามยา ปเนตฺถ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา จตุภูมกปฺา. นิทฺเทเส ปนสฺส กิฺจาปิ ‘‘สมาปนฺนสฺส ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๖๘) เอวํ มหคฺคตโลกุตฺตรปฺาว วุตฺตา, ตถาปิ ตํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. กามาวจรานํ ปน ปุพฺพภาคภาวนานํ, อนุสฺสติอุปจารภาวนานฺจ ภาวนามเย สงฺคโหติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมตฺติเก ปเนตาสํ จินฺตามเย สงฺคหิตตฺตา ภาวนามเย อสงฺคโห, ตตฺถาปิ ภาวนาพลนิปฺผนฺนานเมว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อธิสีลตฺติเก ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิปสฺสนาเหตุตฺตา เสสสีลโต อธิกํ สีลนฺติ อธิสีลํ, ตสฺมึ สมฺปยุตฺตา ปฺา อธิสีเล ปฺา. วิปสฺสนาปาทิกา ปน อฏฺ สมาปตฺติโย เสสจิตฺเตหิ อธิกตฺตา อธิจิตฺตํ, ตสฺมึ ปฺา อธิจิตฺเต ปฺา, จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโ. สวิปสฺสนา ปน มคฺคผลปฺา เสสาหิ อธิกตฺตา อธิปฺา นาม. สา จ อธิปฺาย ปฺาติ เทสนาย สมรสตาย วุตฺตา. สีลาทโย ‘‘สีลํ จิตฺตํ ปฺา, อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺา’’ติ ปจฺเจกํ ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ ปุริมา ปฺจสีลทสสีลานิ, วฏฺฏปาทิกอฏฺสมาปตฺติโย, นิพฺเพธภาคิยกมฺมสฺสกตปฺา จ ยถากฺกมํ โหนฺติ. เต จ ธมฺมา อนุปฺปนฺเนปิ ตถาคเต โพธิสตฺตานํ, ตาปสปริพฺพาชกานํ, จกฺกวตฺติราชาทีนฺจ ¶ กาเล ปวตฺตนฺติ, ปจฺฉิมา ปน วุตฺตาวเสสา อุปฺปนฺเน เอว ตถาคเต วิตฺถาริกา โหนฺติ, โน อนุปฺปนฺเนติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ รตนตฺตเย ทานาปจายนาทิวเสน, สรณคมนสทฺธมฺมสวนาทิวเสน จ ปวตฺตา วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตา กุสลธมฺมาปิ อธิสีลอธิปฺาสุ คหิตา เอวาติ คเหตพฺพา.
อายโกสลฺลตฺติเก ¶ อาโยติ วฑฺฒิ, สา อกุสลาทิอนตฺถหานิโต, กุสลาทิอตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปาโยติ อวฑฺฒิ, สาปิ กุสลาทิอตฺถหานิโต, อกุสลาทิอนตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. เตสุ โกสลฺลํ, กุสลสภาวา ปฺา. อปายโกสลฺลํ ปฺวโต เอว ‘‘เอวํ มนสิการาทิปฺปวตฺติยํ อวฑฺฒิ อุปฺปชฺชติ, วฑฺฒิ ปริหายตี’’ติ ตฺวา ตทุภยปฏิปตฺติสมฺภวโต. อุปายโกสลฺลนฺติ อตฺร อุปาโย อจฺจายิกกิจฺจาทีสุ านุปฺปตฺติกอุปายชานนปฺา, ติวิธาปิ เจตา กามาวจรปฺาติ เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ติกํ นิฏฺิตํ.
จตุกฺเกสุ ปน ปเม กมฺมสฺสกตาณํ สจฺจานุโลมิกํ าณฺจ วุตฺตเมว, อิธ ปน เปตฺวา สจฺจานุโลมิกาณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาณนฺติ เวทิตพฺพํ. จตูสุ มคฺเคสุ, ผเลสุ จ ปฺาว มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณฺจาติ.
สจฺจจตุกฺเก อริยมคฺคผลปฺาว จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทินา จตูสุ าเนสุ คหิตา. กิฺจาปิ หิ กามาวจราณมฺปิ จตูสุ สจฺเจสุ อารมฺมณวเสน ปวตฺตติ, ปฏิเวธกิจฺจวเสน ปน อิธาธิปฺเปตตฺตา ปาฬิยํ ตํ น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ธมฺมจตุกฺเก มคฺคผเลสุ ปฺา ธมฺเม าณํ นาม. เตสุ หิ มคฺคาณํ ตาว จตุสจฺจธมฺมานํ เอกปฏิเวธวเสน ชานนโต ‘‘ธมฺเม ¶ าณ’’นฺติ วุจฺจติ. ผลาณํ ปน นิโรธสจฺจวเสน ธมฺเม าณนฺติ เวทิตพฺพํ. มคฺคานุภาวนิพฺพตฺตํ ปน อตีตานาคเตสุ สจฺจปฏิเวธนยสงฺคหณวเสน ปวตฺตํ ปจฺจเวกฺขณาณํ อนฺวเย าณํ นาม. ตสฺส จ เยหิ นเยหิ อริยา อตีตมทฺธานํ จตุสจฺจธมฺมํ ชานึสุ, เตปิ อิมฺเว จตุสจฺจํ เอวเมว ชานึสุ, อนาคตมทฺธานมฺปิ ชานิสฺสนฺตีติ เอวํ ชานนวเสน ปวตฺติ อากาโร เวทิตพฺโพ. สราคาทิวเสน ปรจิตฺตปริจฺเฉทาณํ ปริเย าณํ นาม. ธมฺมนฺวยปริยาณานิ ปน เปตฺวา สพฺพโลกิยปฺาาณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมุติมฺหิ าณนฺติ สมฺมุติาณํ นาม.
อาจยจตุกฺเก กามาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย โน อปจยาย. สา หิ จุติปฏิสนฺธึ ¶ อาจิโนติ เอว, โน อปจิโนติ. มคฺคปฺา ปน อปจยาย โน อาจยาย. รูปารูปกุสลปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ. สา หิ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส จ ตมฺมูลเก จ วิปากธมฺเม อปจิโนติ. เสสา อพฺยากตา ปฺา เนวาจยาย โน อปจยาย.
นิพฺพิทาจตุกฺเก รูปาวจรปมชฺฌานปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย. สา หิ กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย ปวตฺตติ, อภิฺาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนวาภิฺาปฏิเวธาย สํวตฺตติ. จตุตฺถชฺฌานปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย. สา หิ อภิฺาปาทกภาเวนาปิ อภิฺาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิเวธาย สํวตฺตติ. ปมชฺฌานกฺขเณ เอว นีวรณนิพฺพินฺทนตฺตา โน นิพฺพิทาย. ทุติยตติยชฺฌานปฺา ปน โสมนสฺสสหคตตาย ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา อวิตกฺกตาย จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพา. มคฺคปฺา ปน นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ. เอตฺถ หิ จตุสจฺจปฏิเวธวเสน นิพฺพิทาย เจเวตาสํ ฉฬภิฺาปฺปตฺติยา ปฏิเวธาย จ สํวตฺตนํ เวทิตพฺพํ. เสสา โลกิยโลกุตฺตรา ¶ ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย.
หานภาคิยจตุกฺเก หานํ ภชตีติ หานภาคินี, เอวํ เสเสสุปิ. นิพฺเพโธติ เจตฺถ อริยมคฺโค ตนฺนิพฺพตฺตกวิปสฺสนาปาทกตฺตา. นิพฺเพธภาคินีติ จตูสุปิ าเนสุ รูปารูปกุสลปฺาว วุตฺตา. ตานิ หิ อตฺตโน สภาวา ปริหายิตฺวา เหฏฺา โอโรหณปจฺจยภูตา หานภาคินี. อุปนิชฺฌานปจฺจยภูตา วิเสสภาคินี, ตํ ปน ฌานนิกนฺติยา พลวตาย วิเสสํ, หานึ วา อนุสฺสุกฺกิตฺวา ิติโกฏฺาสิกา ิติภาคินี, อริยมคฺคปทฏฺานวิปสฺสนาปาทกภูตาว นิพฺเพธภาคินี จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทาว. จตสฺโส ปฏิปทาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทโย เหฏฺา วุตฺตาว. จตฺตาริ อารมฺมณานีติ ปริตฺตา, ปริตฺตารมฺมณาติอาทิกา เหฏฺา วุตฺตนยาว. ชรามรณาทิจตุกฺเกสุปิ มคฺคาณวเสเนว จตสฺโส โยชนา วุตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
จตุกฺกํ นิฏฺิตํ.
ปฺจเกสุ ¶ ปน ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธีติ ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ ปฺจหิ าณงฺเคหิ สมนฺนาคโต สมาธิ. ตตฺถ ปีตึ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา นาม, สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโตผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยาณํ เจโตผรณตา นาม. อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นาม. เอตฺถ จ ปีติผรณตา, สุขผรณตา จ ทฺเว ปาทา วิย, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา จ ทฺเว ¶ หตฺถา วิย, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิย, อภิฺาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย. อิติ ภควา ปฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธึ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ วิย กตฺวา ทสฺเสติ. อิมินา จ สมาธินา องฺคานิ ปฺจ าณงฺคานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธีติ –
‘‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ, ‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’ติ…เป… ‘มหาปุริสเสวิโต’ติ…เป… ‘สนฺโต ปณีโต ปฏิปสฺสทฺธิลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’ติ…เป… ‘โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธึ สโตว สมาปชฺชามิ, สโต วุฏฺหามี’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. ๘๐๔) –
เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ ปฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ ยุตฺโต อรหตฺตผลสงฺขาโต สมาปตฺติผลสมาธิ. โส เอวํ หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส เจว อตฺตนา สมุฏฺาปิตมฺปิ ปณีตรูเปน ผุฏฺสกลกายตาย ผลสมาปตฺติโต วุฏฺิตกาเล อติปณีตํ กายวิฺาณสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก อุปฺปชฺชติ, อิมินาปิ ปริยาเยน อายตึ สุขวิปาโกติ เอกํ องฺคํ, กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสติ เอกํ, พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโสติ เอกํ, องฺคารมฺมเณ สนฺตตาย, สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต อตปฺปนียฏฺเน ปณีโต ¶ กิเลสปฏิปสฺสทฺธิภาวสฺส ลทฺธตฺตา ปฏิปสฺสทฺธลทฺโธ ¶ เอโกทิภาเวน จ อธิคโต อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ปุคฺคลสฺสายํ สมาธีติ เอวํ ขีณาสวสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน อิมํ สมาธึ สโตว สมาปชฺชติ, อุฏฺหติ จาติ เอกมงฺคนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สพฺพาการโต ยุตฺตตฺตา ‘‘ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ วุจฺจติ.
ปฺจกํ นิฏฺิตํ.
ฉกฺเก ฉสุ อภิฺาสุ ปฺาติ อิทฺธิวิเธ าณํ, ทิพฺพโสตธาตุยา าณํ, เจโตปริเย าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ าณํ, จุตูปปาเต าณํ, อาสวานํ ขเย าณนฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉฬภิฺาจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ าณานิ. เตสุ ปจฺฉิมํ โลกุตฺตรํ, เสสานิ รูปาวจรปฺจมชฺฌานิกานีติ.
ฉกฺกํ นิฏฺิตํ.
สตฺตเก สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนีติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ปจฺจเวกฺขณาณํ เอกํ, ‘‘อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขารา’’ติ เอกนฺติ ทฺเว าณานิ, เอวํ อตีเตปิ ทฺเว, อนาคเตปิ ทฺเวติ ฉ, ตํ ฉพฺพิธมฺปิ าณํ ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปจฺจเวกฺขณาเณน สทฺธึ สตฺต าณานิ. เอวํ เสเสสุปิ ชาติปริโยสาเนสุ จาติ เอวํ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ กาลตฺตเยปิ อนฺวยพฺยติเรกาณํ เตสํ วยทสฺสนาณสฺส จ วเสน สตฺต สตฺต กตฺวา สตฺตสตฺตติ าณานิ.
สตฺตกํ นิฏฺิตํ.
อฏฺกํ สุวิฺเยฺยเมว.
นวเก นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺาติ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส อนุปฏิปาฏิยา วิหาตพฺพโต อุปฺปาเทตพฺพโต อนุปุพฺพวิหารสงฺขาตาสุ รูปารูปสมาปตฺตีสุ ¶ สมฺปยุตฺตา ¶ อฏฺ ปฺา เจว ตทนนฺตรํ นิโรธํ ผุสิตฺวา วุฏฺิตสฺส นิโรธํ สนฺตโต ปจฺจเวกฺขณาณฺจาติ นว.
นวกํ นิฏฺิตํ.
ทสเก ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสีอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา, ตถา อาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. ตถาคตพลานีติ อฺเหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว พลานิ, ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปฺุุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตานิ พลานีติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลํ, าณพลฺจ. เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ –
‘‘กาฬาวกฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;
คนฺธมงฺคลเหมฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๗๖๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๘; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๒๒; อ. นิ. ๑๐.๒๑; อุทา. อฏฺ. ๗๕; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๓๙; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๔๔; จูฬนิ. อฏฺ. ๘๑);
อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ, ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโน พลํ, ยํ เตสํ ทสนฺนํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ปณฺฑรสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ตมฺพสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ปิงฺคลสฺส, เตสํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถิโน, เตสํ ทสนฺนํ มงฺคลสฺส, เตสํ ทสนฺนํ เหมสฺส, เตสํ ทสนฺนํ อุโปสถสฺส, เตสํ ทสนฺนํ พลํ ฉทฺทนฺตสฺส, ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ ตถาคตสฺส นารายณพลนฺติ วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ. ยานิ ปน ทสพลจตุเวสารชฺชาทีนิ อเนกานิ าณสหสฺสานิ, เอตํ าณพลํ นาม. อิธาปิ าณพลเมว อธิปฺเปตํ. าณฺหิ อกมฺปิยฏฺเน, อุปตฺถมฺภนฏฺเน จ พลนฺติ วุตฺตํ.
เยหิ ¶ พเลหิ สมนฺนาคโตติ เยหิ ทสหิ าณพเลหิ อุเปโต. อาสภณฺานนฺติ เสฏฺฏฺานํ. อปิจ ¶ ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ. วชสตเชฏฺโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ นิสโภ, เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห สพฺพปริสฺสยสโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนีโย นิสโภ, โส อิธ อุสโภติ อธิปฺเปโต. อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ. านนฺติ ตสฺส นิสภพลสมนฺนาคตสฺส จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺานํ, อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ หิ ทสพลสมนฺนาคโต จตุเวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ อปฺปธํสิโย อจเลน าเนน ติฏฺติ, ตฺเจส ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ านํ ปฏิชานาตี’’ติ (วิภ. ๗๖๐).
ปริสาสูติ อฏฺสุ ปริสาสุ. สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺนาทํ อภีตนาทํ, สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทติ. อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. ยถา วา สีโห สหนโต จ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโตปิ โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานฺจ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส นาทํ นทติ.
พฺรหฺมจกฺกนฺติอาทีสุ พฺรหฺมนฺติ อุตฺตมํ วิสุทฺธํ. จกฺก-สทฺโท ปนายํ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๓๑) สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ¶ ชาตานี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๕; ๓.๒๐๔; ม. นิ. ๒.๓๘๖) ลกฺขเณ. ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ (ธ. ป. ๑) เอตฺถ รถงฺเค. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๙) เอตฺถ อิริยาปเถ. ‘‘จกฺกํ ปวตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติ (ชา. ๑.๗.๑๔๙) เอตฺถ ทาเน. ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ (ที. นิ. ๓.๘๕) เอตฺถ รตนจกฺเก. ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. ๑.๑.๑๐๔; ๑.๕.๑๐๓) เอตฺถ อุรจกฺเก. ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๖) เอตฺถ ปหรณจกฺเก. ‘‘อสนิจกฺก’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๖๑; สํ. นิ. ๒.๑๖๒) เอตฺถ อสนิมณฺฑเล. ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๖๒) เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. อิธ ปน ธมฺมจกฺเก ปวตฺตติ.
ธมฺมจกฺกฺจ ¶ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธาณฺจ เทสนาาณฺจ. ตตฺถ ปฺาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ โลกุตฺตรํ ปฏิเวธาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ กามาวจรํ เทสนาาณํ, อุภยมฺปิ ปเนตํ อฺเหิ อสาธารณํ พุทฺธานฺเว โอรสาณํ, ตํ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ วิภาเวติ วิตฺถาริกํ กโรตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ยานิ ทส าณานิ อาทิโต ‘‘ตถาคตพลานี’’ติ นิกฺขิตฺตานิ, ตานิ วิตฺถาเรตุํ ‘‘กตมานิ ทส? อิธ ตถาคโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ านฺจ านโตติ การณฺจ การณโต. การณํ หิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ. อฏฺานฺจ อฏฺานโตติ อการณฺจ อการณโต. ยมฺปีติ เยน าเณน ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ านาานาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหตีติ อตฺโถ. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. กถํ ปเนตฺถ ภควา านฺจ านโต, อฏฺานฺจ อฏฺานโต ¶ ยถาภูตํ ปชานาตีติ? อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย…เป… กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปิตรํ…เป… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปทุฏฺจิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน ปเนตํ สพฺพํ กเรยฺยาติ านเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ, ตถา ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตถา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชติ, เอโก ปน อุปฺปชฺชติ, านเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ, ตถา ยํ กายทุจฺจริตาทีนํ ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อิฏฺโ วิปาโก, สุจริตานฺจ อนิฏฺโ วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ตพฺพิปรีโต ปน เนสํ วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติ านเมตํ วิชฺชตีติ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ านํ, อิตเร อฏฺานนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺถ ปนายํ สงฺเขปโต อฏฺกถาวินิจฺฉโย. ‘‘สุขโต อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๗) ทิฏฺิวิปลฺลาสวเสน สุขโต คาหํ สนฺธาย วุตฺตํ, สฺาจิตฺตวิปลฺลาสวเสน ปน อริยสาวโกปิ กิเลสปริฬาหาภิภูโต มตฺตหตฺถิปริตาสิโต วิย, สุจิกาโม คูถกูปํ วิย กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ, อตฺตโต อุปคมนวาเร กสิณาทิปณฺณตฺติยา, นิพฺพานสฺส จ สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘กฺจิ ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ.
มาตรนฺติอาทีสุ ¶ กิฺจาปิ อริยสาวโก สีสจฺเฉทํ ปาปุณนฺโตปิ กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย ปาณาติปาตํ, อทินฺนาทานาทีสุ วา ยํกิฺจิ ทุจฺจริตํ อปายเหตุภูตํ กาตุํ ภวนฺตเรปิ ¶ น สกฺโกติ, ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชตาทสฺสนตฺถเมตฺถ ปฺจานนฺตริยาเนว อุทฺธฏานิ. สาวชฺโช หิ ปุถุชฺชนภาโว, ยตฺร หิ นาม อานนฺตริยานิปิ กริสฺสตีติ. เอตฺถ จ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ ชนิกํ มาตรํ, ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหติ. ติรจฺฉานภูตํ ปน มาตรํ, ปิตรํ วา สยํ วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ, ติรจฺฉานภูตํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺติ. อรหนฺตมฺปิ มนุสฺสภูตเมว ฆาเตนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ. ตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเล ปหารํ ทตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมึ เตเนว โรเคน มเตปิ อรหนฺตฆาตโก โหติ, น ยกฺขภูตํ อรหนฺตํ, เสสอริยปุคฺคเล วา มนุสฺสภูเตปิ ฆาเตนฺโต, กมฺมํ ปน อานนฺตริยสทิสํ โหติ. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภฺุชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, เสสอริยปุคฺคเล มาเรนฺตสฺส อานนฺตริยํ นตฺถิ, กมฺมํ ปน ครุกํ โหติ. เอตฺถ จ เอฬกาทิจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ หิ อภิสนฺธินา เอฬกฏฺาเน นิปนฺนํ มาตรํ, ปิตรํ, อรหนฺตํ วา มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ, เอฬกาภิสนฺธินา วา มาตาทิอภิสนฺธินา วา เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ, มาตาทิอภิสนฺธินา เต เอว มาเรนฺโต ผุสเตว. เอส นโย โจรจตุกฺกาทีสุปิ.
โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย กุทฺธจิตฺตสฺส ปรสฺส อุปกฺกเมน จมฺมจฺเฉโท, โลหิตปคฺฆรณํ วา นตฺถิ, เทวทตฺเตน ปน ปวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตสกฺขลิกปฺปหาเรน วิย สรีรสฺส อนฺโตเยว เอกสฺมึ าเน ยถา ขุทฺทิกมกฺขิกาปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ วิสมํ สโมสรติ, ตถา กโรนฺตสฺส อานนฺตริยํ โหติ, น ปน ชีวกสฺเสว มุทุจิตฺเตน ทุฏฺโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุกํ กโรนฺตสฺส ¶ , ปฺุเมว ปนสฺส โหติ, ปรินิพฺพุเต ภควติ เจติยํ ภินฺทนฺตสฺส, โพธึ ฉินฺทนฺตสฺส, ธาตูสุ อุปกฺกมนฺตสฺส จ อานนฺตริยํ น โหติ, กมฺมํ ปน อานนฺตริยสทิสํ โหติ. โพธิรุกฺขสฺส ปน ถูปํ วา สธาตุกํ ปฏิมํ วา พาธยมานํ สาขํ, เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ โพธิมูลฺจ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติ. สเจปิ สาขาย นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยเมว มหนฺตตรํ. ธาตุนิธานรหิตํ ปฏิมาฆรํ วา โพธิฆรํ วา พาเธนฺตํ ¶ สาขํ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, โอโชหรณสาขํ, ปนสฺส ปูติฏฺานํ วา ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ, สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปฺุเมว โหติ.
สงฺฆเภเท สมานสํวาสสีมาย สมานสํวาสเก สงฺเฆ เอกโต ิเต วิสุํ วคฺคสงฺฆํ คเหตฺวา ปฺจหิ การเณหิ สงฺฆํ ภินฺทนฺตสฺส สงฺฆเภโท โหติ อานนฺตริยกมฺมฺจ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘ปฺจหิ, อุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ. กตเมหิ ปฺจหิ? กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘). ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ อฺตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสน. โวหรนฺโต กถยนฺโต ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ พหุสฺสุตาทิภาวํ, กถํ หิ นาม มาทิโส อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺย, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ โวหารานุสฺสาวเนหิ เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺมํ กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน.
เอตฺถ ¶ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคา. เตสุ นิปฺผนฺเนสุปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน โวหารานุสฺสาวเนหิ จตฺตาโร วา อติเรเก วา ภิกฺขู สลากํ คาเหตฺวา วคฺคํ สงฺฆํ คเหตฺวา วิสุํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. อเภทปุเรกฺขารสฺส ปน สมคฺคสฺาย วฏฺฏติ. สมคฺคสฺาย หิ กโรนฺตสฺส เนว เภโท โหติ, น อานนฺตริยํ, ตถา ตโต อูนปริสาย กโรนฺตสฺส. วุตฺตํ เหตํ ‘‘เอกโต, อุปาลิ, จตฺตาโร โหนฺติ เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวตี’’ติอาทิ (จูฬว. ๓๕๑).
อิเมสุ ปน ปฺจสุ อานนฺตริเยสุ สงฺฆเภโท วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานิ, สพฺพาเนว โข ตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺหนฺติ. สงฺฆเภโทปิ หิ หตฺถมุทฺทาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโตปิ สมุฏฺาติ, สงฺฆเภโท เจตฺถ กปฺปฏฺิติโย. กปฺปวินาเส เอว หิ สงฺฆเภทโต มุจฺจติ, เสสานํ ปน ตถา นิยโม นตฺถิ. เยน จ ปฺจเปตานิ กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส สงฺฆเภโทว นิรเย วิปจฺจติ, เสสานิ ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ เอวมาทีสุ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. สงฺฆเภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว อรหนฺตฆาโต ¶ , ตทภาเว มาตุฆาโต, ปิตุฆาโต วา, ตสฺมิมฺปิ สีลสมฺปนฺนตเร. ปุริมานิ เจตฺถ จตฺตาริ สพฺเพสํ คหฏฺปพฺพชิตานํ สาธารณานิ, สงฺฆเภโท ปน ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโนว, อสาธารโณ อฺเสํ, ภิกฺขุนีปิ หิ สงฺฆํ น ภินฺทติ, ปเคว อิตเร. ปฺจปิ เจตานิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตานิ, โทสมูลานิ จาติ เวทิตพฺพานิ.
อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺยาติ เอตฺถ อริยสาวกสฺส อฏฺมภวาคหณํ เกน นิยามิตนฺติ? วิปสฺสนาย. ยสฺส หิ สา ¶ ติกฺขา, โส เอกํ เอว ภวํ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เอกพีชี นาม โหติ. ยสฺส มนฺทา, โส ทุติเย…เป… ฉฏฺเ วา ภเว อรหตฺตํ ปตฺวา โกลํโกโล นาม โหติ. ยสฺส ปน อติมนฺทา, โส สตฺตมํ ภวํ นาติกฺกมติ, ตตฺถ นิยเมน อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ. สเจปิ หิสฺส สตฺตเม ภเว นิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺส มตฺถเก อสนิ วา ปพฺพตกูโฏ วา ปเตยฺย, ตสฺมิมฺปิ กาเล อรหตฺตํ ปตฺวาว ปรินิพฺพาติ. อุตฺตมโกฏิยา หิ สตฺตมภวานติกฺกมนฺเว สนฺธาเยว ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๖; ๒.๑๖๙; สํ. นิ. ๕.๙๙๘) วุตฺโตติ.
เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธาติอาทีสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาตํ ชาติเขตฺตํ เอกา โลกธาตุ นาม อาณาวิสยเขตฺเตสุ พุทฺธุปฺปตฺติสงฺกาย เอวาภาวโต. ตตฺถ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติปฏิเสธํ อกตฺวา ชาติเขตฺเต เอว กโต. เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺติ พุทฺธตฺตเหตูนํ อนาทิพุทฺธปรมฺปราทีนํ ตถาภาวา. ตโต เอว หิ สตฺตา นิรวเสสโต นิพฺพุตึ น ปาปุณนฺติ. ยทิ หิ สพฺพจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, สพฺเพ สตฺตา อิโต ปุพฺเพ นิรวเสสโต นิพฺพุตึ ปาปุเณยฺยุํ, น จ ตํ อตฺถิ, ตสฺมา อนาทิพุทฺธปรมฺปราย วิวฏฺฏูปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ นิวาสภูเต อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. เต เจตฺถาปิ ทุลฺลภา, เตสํ ทุลฺลภตฺตา เอเวตฺถ กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยมฺปิ พุทฺธุปฺปาทรหิตํ โหติ. ยทิ จ เต สุลภา ภเวยฺยุํ, เอกสฺมึ วิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺเยยฺเย จตุสฏฺิพุทฺธานมฺปิ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺกา ภเวยฺย อนฺตรกปฺปสฺส พุทฺธนฺตรตฺตา. ภทฺทกปฺเปสุ เจตฺถ ปฺจ พุทฺธา เอว อุปฺปชฺชนฺติ. กถํ ปเนตฺถาปิ ทุลฺลภตรา จกฺกวาฬนฺตเรสุ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, พุทฺธานฺจ ทุลฺลภตา การณทุลฺลภตาย, ตสฺมา อิมสฺมิฺเว ¶ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ? เอตฺถาปิ น เทวพฺรหฺมโลเกสุ, มนุสฺสโลเก เอว ปน อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺเถว สพฺพโส ติวิธสทฺธมฺมาธารสฺส สงฺฆรตนสฺส ปาตุภาวโต, อิตรโลเกสุ นิรวเสสโต ปการาสมฺภวโต จ.
ยทิ ¶ หิ พุทฺธา เทวโลกาทีสุ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, มนุสฺสา ภเยน อุปสงฺกมิตุเมว น สกฺโกนฺติ, ปเคว ธมฺมสวนปพฺพชฺชาทึ กาตุํ, เตเนว อมฺหากํ โพธิสตฺโต อตฺตโน รูปกายานุภาวาทิสมฺปตฺติยา อุปฺปนฺนอมนุสฺสสงฺกากุตูหลํ ชนํ นิชฺฌาเปตุํ อุตฺตานเสยฺยกาทินิยาเมน วฑฺฒิตฺวา ทารปริคฺคหาทึ อกาสิ, เอวํ กตฺวา ปพฺพชิตมฺปิ นํ ราชคเห ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปสฺเส นิสีทิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชนฺตํ พิมฺพิสาโร นานปฺปการโต มนุสฺสภาวํ วิจินิตฺวาว อุปสงฺกมิตุํ วิสหิ, โน อฺถา. โลกนิตฺถารณตฺถาย หิ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, น อตฺตโน สกฺการาทิอตฺถาย, ตสฺมา มนุสฺเสสุ เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถาปิ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป เอว, ตตฺถาปิ อิมสฺมึ มชฺฌิมปเทเส เอว. น เกวลฺจ พุทฺธาว, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกมหาสาวกา จ จกฺกวตฺติอาทโย จ อฺเปิ ปฺุวนฺตสตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ.
อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปุเร ปุพฺพํ นาม, ธาตุอนฺตรธานโต ปจฺฉา จริมํ นาม, อุภินฺนมนฺตรา อปุพฺพํ อจริมํ นาม. เอตฺถนฺตเร อฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตา, ธาตุอนฺตรธาเน ปน ชาเต อฺสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. กิฺจาปิ น นิวาริตา, อนฺตรกปฺปํ ปน เขเปตฺวาว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
ปฺจ หิ อนฺตรธานานิ นาม อธิคมอนฺตรธานํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ ลิงฺคอนฺตรธานํ ธาตุอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ อธิคโมติ มคฺคผลาภิฺาปฏิสมฺภิทาโย, โส ¶ ปริหายมาโน ปฏิสมฺภิทาโต ปฏฺาย ปริหายติ. ปรินิพฺพานโต หิ วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ อภิฺา, ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวา โหนฺติ, ตโต อนาคามิโน, ตโต สกทาคามิโน, โสตาปนฺนา จ โหนฺติ, เตสุ ธรนฺเตสุปิ อธิคโม อนนฺตรหิโตว โหติ, ปจฺฉิมกสฺส ปน โสตาปนฺนสฺส ชีวิตกฺขเยน อธิคโม อนฺตรหิโต นาม โหติ. อิทํ อธิคมอนฺตรธานํ.
ตโต มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘นตฺถิ ทานิ โน อริยธมฺมปฏิเวโธ’’ติ ฌานวิปสฺสนาสุ โวสานํ อาปชฺชิตฺวา โกสชฺชพหุลา จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตํ รกฺขนฺโต อฺมฺํ น โจเทนฺติ, น สาเรนฺติ, อกุกฺกุจฺจกา โหนฺติ, ตโต ปฏฺาย ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มทฺทนฺติ, ตโต ครุกาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ, ปาราชิกมตฺตเมว รกฺขนฺติ, เตสุ ธรนฺเตสุปิ ปฏิปตฺติ ¶ อนนฺตรหิตาว โหติ, ปจฺฉิมกสฺส ปน ภิกฺขุโน สีลเภเทน วา ชีวิตกฺขเยน วา ปฏิปตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติ. อิทํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ นาม.
ปริยตฺตีติ สาฏฺกถํ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อธมฺมิเกหิ กลิยุคราชาทีหิ วิปนฺนสสฺสาทิสมฺปตฺติตาย ปจฺจยทายกา ทุคฺคตา โหนฺติ, ภิกฺขู จ ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก คเหตุํ น สกฺโกนฺติ. ตโต อฏฺกถา ปริหายติ, ปาฬิวเสเนว ปริยตฺตึ ธาเรนฺติ, ตโต ปาฬึ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติ, ตฺจสฺส ปริหายนํ มตฺถกโต ปาย. ปมเมว หิ มหาปกรณํ ปริหายติ, ตโต ยมกํ กถาวตฺถุ ปุคฺคลปฺตฺติ ธาตุกถา วิภงฺโค ธมฺมสงฺคโห จ อนุกฺกเมน ปริหายนฺติ, ตโต มตฺถกโต ปฏฺาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติ, ปมํ หิ องฺคุตฺตรนิกาโย ¶ เอกาทสกนิปาตโต ปฏฺาย ยาวเอกกนิปาตา ปริหายติ, ตโต มตฺถกโต ปฏฺาย สํยุตฺตนิกาโย, ปมํ หิ มหาวคฺโค ปริหายติ, ตโต สฬายตนวคฺโค ขนฺธกวคฺโค นิทานวคฺโค สคาถาวคฺโคติ, เอวํ มชฺฌิมนิกายทีฆนิกายาทโย จ มตฺถกโต ปฏฺาย ปริหายนฺติ, ตโต วินยปิฏกเมว ติฏฺติ, ตมฺปิ ปริวารโต ปฏฺาย ยาว มหาวิภงฺคา ปริหายติ, ตโต อุโปสถกฺขนฺธกโต มาติกามตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตทาปิ ยาว จตุปฺปทิกาปิ คาถา มนุสฺเสสุ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ, ตาย อนฺตรหิตาย ปริยตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติ. อิทํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ นาม.
คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปตฺตจีวรคฺคหณาทิอากปฺปํ น ปาสาทิกํ โหติ, นิคณฺาทโย วิย อลาพุปตฺตาทึ อคฺคพาหาย ปกฺขิปิตฺวาปิ โอลมฺพิตฺวาปิ สิกฺกาย โอลคฺเคตฺวาปิ วิจรนฺติ, จีวรรชนมฺปิ น สารุปฺปํ, โอฏฺฏฺิกวณฺณํ กตฺวา ธาเรนฺติ, ตโต รชนมฺปิ โอวฏฺฏิกวิชฺฌนมฺปิ น โหติ, ทสา เฉตฺวา ปริพฺพาชกา วิย กาสาวมตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตโต ปริกฺขีเณ กาเล ขุทฺทกกาสาวขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย วา พนฺธิตฺวา กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา ทารภรณาทึ กโรนฺติ, ตทา ทกฺขิณํ เทนฺโต ชโน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอเตสํ เทติ, อิทํ สนฺธาย ภควตา วุตฺตํ ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๘๐). ตโต ‘‘ปปฺโจ เอส, กึ อิมินา อมฺหาก’’นฺติ ¶ ตํ กาสาวขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา อรฺเ ขิปนฺติ, เอตสฺมึ ¶ กาเล ลิงฺคํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. อิทํ ลิงฺคอนฺตรธานํ นาม.
ตโต ตตฺถ ตตฺถ สกฺการสมฺมานํ อลภมานา ธาตุโย พุทฺธานํ อธิฏฺานพเลน สกฺการสมฺมานลพฺภมานกฏฺานํ คมิสฺสนฺติ, ตโต สพฺพตฺถ อลภมานา สพฺพธาตุโย มหาโพธิมณฺฑเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ หิ ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติ, ตา ปน โพธิมณฺเฑ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนพุทฺธสรีรสิรึ, ยมกปาฏิหาริยฺจ ทสฺเสสฺสนฺติ, ตโต ธาตุสรีรโต เตโช สมุฏฺาย ตํ สรีรํ อปณฺณตฺติกภาวํ คเมติ, ตทา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา ปรินิพฺพานทิวเส วิย ปริเทวิตฺวา ปูชาสกฺการํ กตฺวา ปกฺกมนฺติ. อิทํ ธาตุอนฺตรธานํ นาม.
อิมสฺส ปฺจวิธสฺส อนฺตรธานสฺส ปริยตฺติอนฺตรธานเมว มูลํ. ปริยตฺติยํ หิ สติ ปฏิเวธาทโยปิ นฏฺา นาม น โหนฺติ, อสติ นฏฺาติ. ยถา จ นิธิกุมฺภิยา ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเ อุปนิพทฺธอกฺขเรสุ ธรนฺเตสุ นิธิกุมฺภิ นฏฺา นาม น โหติ, อกฺขเรสุ ปน นฏฺเสุ นฏฺา, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ยถาห –
‘‘ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา,
วินโย ยาว ทิปฺปติ;
ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ,
สูริเย อพฺภุฏฺิเต ยถา.
‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ,
ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;
ตโม ภวิสฺสติ โลเก,
สูริเย อตฺถงฺคเต ยถา.
‘‘สุตฺตนฺเต ¶ รกฺขิเต สนฺเต,
ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;
ปฏิปตฺติยํ ¶ ิโต ธีโร,
โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ; (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๐; สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๓๘);
เอวมิเมสุ ปฺจสุ อนฺตรธาเนสุ ธาตุอนฺตรธานโต ปจฺฉา จริมํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
กสฺมา ปน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ? นิรตฺถกโตว. เอโกว หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺพสตฺตานมฺปิ ยทิ อุปนิสฺสโย ภเวยฺย, เอกกฺขเณ สปาฏิหาริยํ สพฺพานุกูลํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต วิเนตุํ สกฺโกติ, กิมงฺคํ ปน นานกฺขเณสุ, ตสฺมา เอกสฺมึ กาเล อเนเกสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุปฺปตฺติ นิรตฺถิกาว. อนตฺถกตา ปน อนจฺฉริยอคารววิวาทาทิโทสโต เจว มหาปถวิยา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ ธารเณ อสมตฺถตาย วิกิรณาทิโทสโต จ เวทิตพฺพา. จกฺกวตฺติโน ปน เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ ทฺเว เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, เอโกว อุปฺปชฺชติ. นานาจกฺกวาเฬสุ ปน พหูปิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ หิ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ เอตสฺส เอกสฺมึ จกฺกวาเฬติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อปุพฺพํ อจริมฺเจตฺถ จกฺกรตนปาตุภาวอนฺตรธานานํ เวมชฺฌํ เวทิตพฺพํ. อนฺตรธานฺจสฺส จกฺกวตฺติโน กาลกิริยโต, ปพฺพชฺชาโต วา สตฺตเม ทิวเส โหติ, ตสฺส จ อานุภาเวน ทฺวินฺนํ เอกตฺถ สหอนุปฺปตฺติ จ เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. านาานาณพลํ ปมํ.
ทุติเย กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุสงฺขาตการณโต จ ¶ . ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ปจฺจยา, กมฺมํ เหตุ. ตทุภยโต กมฺมวิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. กถํ? ภควา หิ ‘‘เอกจฺจสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ คติอุปธิกาลปโยคานํ สมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺติ, เตสํ วิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, เอกจฺจสฺส พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ เตสํ วิปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺติ, เตสํ สมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ ปชานาติ.
ตตฺถ คติวิปตฺตีติ จตฺตาโร อปายา. คติสมฺปตฺตีติ มนุสฺสเทวคติโย. อุปธีติ อตฺตภาโว ¶ . ตสฺส สมิทฺธิ สมฺปตฺติ นาม, อสมิทฺธิ วิปตฺติ นาม. กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโล, ตปฺปฏิปกฺโข กาลวิปตฺติ นาม. ตสฺส ตสฺส ปน กมฺมสฺส สมฺมาปโยโค ปโยคสมฺปตฺติ, มิจฺฉาปโยโค ปโยควิปตฺติ นาม. ตตฺถ หิ เอกจฺจสฺส กุสลกมฺเมน เทวคติอาทีสุ คติยํ นิพฺพตฺตสฺส ตํ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ. ตาย ปน คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ อกุสลานิ ตตฺถ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตานิ ปุน นิรยาทีสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตสฺส ตํ คติวิปตฺตึ อาคมฺม ยถาสุขํ วิปจฺจนฺติ. ตาย ปน คติวิปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ กุสลานิ ตตฺถ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. เอกจฺจสฺส ทสฺสนีเยนาภิรูเปน กาเยน สมนฺนาคตสฺส ยทิปิ โส ทาโส วา โหติ หีนชจฺโจ วา, ตํ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอวสฺส วิปจฺจนฺติ. ตาทิสํ หิ สุรูปํ ‘‘อยํ กิลิฏฺกมฺมสฺส นานุจฺฉวิโก’’ติ อุจฺเจสุ อมจฺจาทิฏฺาเนสุ เปนฺติ, จณฺฑาลิมฺปิ สุรูปํ อคฺคมเหสิอาทิฏฺาเนสุ เปนฺติ. ตาย ปน อุปธิสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ อกุสลานสฺส วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตานิ ปน อุปธิวิปตฺติยํ จ ิตสฺส ยถาสุขํ วิปจฺจนฺติ. ราชกุลาทีสุ หิ อุปฺปนฺนมฺปิ ทุรูปํ หีเนสุ เปนฺติ. เอกจฺจสฺส ปน ปมกปฺปิกานํ วา จกฺกวตฺติรฺโ วา พุทฺธานํ วา สุราชสุมนุสฺสานํ ¶ สมฺปนฺเน กาเล นิพฺพตฺตสฺส ตํ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ, น อกุสลานิ. ตานิ ปุน ทุราชทุมนุสฺสานํ วิปนฺเน กาเล ตํ กาลวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, น ปน กุสลานิ ตาย กาลวิปตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตา. เอกจฺจสฺส ปน สีลสํยมาทิอนวชฺชปโยเคน เจว สาวชฺเชน วา อนวชฺเชน วา เทสกาลานุสาเรน อายุธสิปฺปาทิปโยคสามตฺถิเยน จ สมนฺนาคตสฺส ตํ ปโยคสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ, น อกุสลานิ. ตานิ ปุน ยถาวุตฺตวิปรีตปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, น ปน กุสลานิ ตาย ปฏิพาหิตตฺตา. ยุทฺธาทีสุ หิ ปาณาติปาตาทิอกุสลํ กโรนฺตาปิ ตํตํอายุธสิปฺปาทิปโยคสมฺปตฺตึ นิสฺสาเยว เสนาปติฏฺานาทิมหาสมฺปตฺตึ ลภนฺติ, น ปน ตํ อกุสลํ นิสฺสาย. ยถา ทานเวยฺยาวจฺจาทีสุ กุสลํ กโรนฺตาปิ อธิมตฺตวายามาทิปโยควิปตฺตึ นิสฺสาย อนยพฺยสนมฺปิ ปาปุณนฺติ, น ปน ตํ กุสลํ นิสฺสาย. เอวเมตาหิ จตูหิ สมฺปตฺตีหิ, วิปตฺตีหิ จ กุสลากุสลานํ วิปจฺจนาวิปจฺจนวิภาคํ ภควา ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ ตาเวตฺถ วิภงฺคนเยน ทุติยพลสฺส วิภาวนา.
อปเรน จสฺส –
‘‘อโหสิ ¶ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก ¶ , ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔) –
อิมินา ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตนาปิ นเยน วิภาวนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยํ อตีตตฺตภาเว อายูหิตํ กมฺมํ วุตฺตํ, เหตุปจฺจยํ อาคมฺม ตตฺเถว วิปากํ อทาสิ. อิทํ สนฺธาย ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ ปมํ ปทํ วุตฺตํ. ยํ อตีเตสุ ปน ทิฏฺธมฺมเวทนียาทีสุ พหูสุ เอกํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ลทฺธปจฺจยํ วิปากํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิ. เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปน ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, เอกํ อานนฺตริยํ นิรยปฏิสนฺธึ เทติ, เสสานิ อวิปากานิ. อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอกาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, เสสา อวิปากา. อิทํ สนฺธาย ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ ทุติยํ ปทํ วุตฺตํ. ยํ อตีตํ กมฺมํ เอตรหิ วิปากํ เทติ, อิทํ สนฺธาย ตติยํ. ยํ ปุริมนเยน น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย จตุตฺถํ. ยํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ, อิทํ สนฺธาย ปฺจมํ. ยํ น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย ฉฏฺํ. ยํ เอตรหิ อายูหิตํ กมฺมํ เอตรเหว วิปากํ เทติ, อิทํ สนฺธาย สตฺตมํ. ยํ น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย อฏฺมํ. อิมินา นเยน เสสปทานมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิ เอเตหิ ปกาเรหิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรานํ ยถาภูตโต ชานนาณนฺติ อตฺโถ. ทุติยพลํ.
ตติเย สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิฺจ อคติคามินิฺจ. ปฏิปทนฺติ มคฺคํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตาทีสุ เอกเมว อกุสลํ เอกโต กโรนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินี, อิมสฺส เปตฺติวิสยคามินี, นิรยาทีสุปิ ปเนสา เอวรูเป เอวรูเป าเน เอวฺเจวฺจ วิปากํ ทสฺสติ, อิมสฺส ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ¶ ทินฺนปฏิสนฺธิกสฺส ทุพฺพลํ อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสติ. พหูสุ วา เอกโต ทานาทิกุสลํ, วิปสฺสนํ วา ปฏฺเปนฺเตสุ อิมสฺส ¶ เจตนา มนุสฺสคติคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส เทวคติคามินี, ตตฺถาปิ เอวฺเจวฺจ วิปากํ ทสฺสติ, อิมสฺส วา วิปสฺสนา เอกํ มคฺคํ ทฺเว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปฏิสมฺภิทาทิสหิเต วา รหิเต วา นิปฺผาเทสฺสติ, อิมสฺส น กฺจิ ปฏิเวธํ สาเธสฺสตีติอาทินา อนนฺเตหิ อากาเรหิ เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ อุปฺปนฺนํ กุสลากุสลสงฺขาตํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทํ อวิปรีตโต ปชานาตีติ. ตติยพลํ.
จตุตฺเถ อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ, กามธาตุอาทีหิ วา พหุธาตุํ. นานาธาตุนฺติ ตาสฺเว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการํ ธาตุํ. โลกนฺติ ขนฺธายตนธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํ ธาตูนํ ขนฺธายตนธาตุวิภงฺคาทีสุ วุตฺตนเยน อนนฺตปฺปเภทํ นานตฺตํ อวิปรีตโต ปชานาติ. น เกวลฺจ ตถาคโต อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว นานตฺตํ ปชานาติ, อถ โข อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นานตฺตํ ปชานาติเยว. เตหิ อุปาทินฺนกโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ชานนฺติ, อนุปาทินฺนสฺส ปน เนว ชานนฺติ, สพฺพฺุพุทฺธสฺเสเวตํ วิสโย. เอวํ หิ อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิเมสํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ, ขนฺธทณฺฑวลฺลิตจปตฺตปุปฺผผลาทิโน สณฺานวณฺณคนฺธรสโอชาหิ, เทสกาเลหิ จ อนนฺตปฺปเภทํ นานตฺตํ, ปถวีปพฺพตาทีนฺจ นานตฺตํ โหตีติ อนนฺเตหิ อากาเรหิ ชานิตุํ สกฺโกติ, นาฺเติ. จตุตฺถพลํ.
ปฺจเม นานาธิมุตฺติกนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตีสุปิ กาเลสุ หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเก เอว เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา จ ปณีตาธิมุตฺติเก. ตตฺถาปิ อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธ, ทุสฺสีลา ¶ ทุสฺสีเล, มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิเก, สทฺธา สทฺเธ, สีลสุตจาคปฺาทิสมฺปนฺนา จ เต เต เอว เสวนฺตีติ นานปฺปการโต ชานาติ. สทฺธาสีลาทิสมฺปนฺนา หิ ตพฺพิรหิเต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น เสวนฺติ, เตปิ อิตเร, อตฺตนา อตฺตนา ปน สทิเส เอว เสวนฺตีติ. ปฺจมพลํ.
ฉฏฺเ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ. เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺวิธา วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวฺจ อปรภาวฺจ, วุทฺธิฺจ หานิฺจาติ อตฺโถ. ยถาภูตนฺติ สพฺเพสํ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทีหิ สทฺธาทิ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยตํ สพฺพาการโต ชานาติ. ตตฺถ อาสโยติ ¶ นิวาสฏฺานํ, ยตฺถ สตฺตานํ จิตฺตสนฺตานํ นิจฺจํ นิวสติ. โส ทุวิโธ วฏฺฏาสโย วิวฏฺฏาสโย จ. ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทวเสน ปวตฺตํ สพฺพํ ทิฏฺิคตํ วฏฺฏาสโย นาม. สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคหโต ปฏฺาย สพฺพํ วิปสฺสนาาณํ, มคฺคาณฺจ วิวฏฺฏาสโย นาม. มคฺคาณมฺปิ หิ ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, ยทริยา อาวสึสู’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๑๐.๑๙) อาสโยว. อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต อุภินฺนํ ทิฏฺิาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอว. กามราคาทิกิเลสาธิมุตฺตฺเว หิ ปุคฺคลํ ภควา ตเถว ชานาติ. ‘‘อยํ เนกฺขมฺมาทิอภิรโต วิวฏฺฏาสโย’’ติ เนกฺขมฺมาทึ เสวนฺตฺเว ชานาติ, ‘‘อยํ กามาทิอภิรโต วฏฺฏาสโย’’ติ อนุสยจริตาทิชานเนปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อนุสโย กามราคานุสยาทิโต สตฺตวิโธ. จริตนฺติ ตีหิ ทฺวาเรหิ อภิสงฺขตโลกิยกุสลากุสลํ. อธิมุตฺตีติ อชฺฌาสโย. เอวเมตฺถ อาสยานุสยาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจาติ ทฺเว าณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลาณํ นาม ชาตนฺติ. ฉฏฺพลํ.
สตฺตเม ¶ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยํ ธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ วุฏฺหนฺติ, ตํ การณํ. ตํ ปน ทุวิธํ โวทานมฺปิ ภวงฺคมฺปิ. เหฏฺิมํ หิ ปคุณํ ฌานํ อตฺตโน โวทานวเสน อุปริมสฺส ฌานสฺส ปทฏฺานโต ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตมฺหา ตมฺหา ปน สมาธิมฺหา ภวงฺควเสเนว วุฏฺานโต ภวงฺคมฺปิ. นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺหนฺติ. อิทํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺานํ นาม, ตํ สพฺพํ ภควา ยถาภูตํ สพฺพากาเรน ปชานาติ. สตฺตมพลํ.
อฏฺเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณํ, ตํ นามโคตฺตวณฺณาหารสุขทุกฺขาทีหิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิชฺชมาเนหิ อนนฺเตหิ อากาเรหิ ยถาภูตํ ปชานาตีติ. อฏฺมพลํ.
นวเม จุตูปปาตนฺติ จุติฺจ อุปปาตฺจ, ตํ จวมานอุปปชฺชมานหีนปณีตสุวณฺณทุพฺพณฺณาทิโต อนนฺตปเภเท ยถากมฺมูปเค สตฺเต ทิพฺพจกฺขุาเณน วณฺณายตนคฺคหณมุเขน ทิสฺวา สพฺพาการโต ปชานาตีติ. นวมพลํ.
ทสเม ¶ อาสวานํ ขยนฺติ อาสวนิโรธํ นิพฺพานํ, ตํ อรหตฺตมคฺคาเณน จตุสจฺจปฏิเวธโต ปชานาตีติ. ทสมพลํ.
อิมานีติ ยานิ เหฏฺา ‘‘ตถาคตสฺส ทส ตถาคตพลานี’’ติ อโวจ, อิมานิ ตานีติ อปฺปนํ กโรติ. ยสฺมา เจโตปริยาณาทีนิ สาวกาทีนมฺปิ ยถารหํ วิชฺชมานานิปิ สวิสยํ กิฺจิเทว ชานนฺติ, น จ สพฺพาการโต. พุทฺธานํ ¶ ปน สพฺพฺุตฺาณํ วิย สพฺพธมฺเมสุ ยถาสกํ วิสเย สพฺพตฺถ สพฺพาการโต เอกกฺขเณ อปฺปฏิหตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘ตถาคตพลานี’’ติ วุจฺจนฺติ. ยทิ เอวํ สพฺพฺุตฺาณสฺเสวายํ ปเภโท โหติ, กสฺมา ปน ‘‘ทสพลาณานี’’ติ วิสุํ วิภตฺตานีติ? วิสยกิจฺจภูมิเภทโต เนสํ อฺตฺตา. ทสพลาเณสุ หิ ปมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว ชานาติ, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ นานตฺตการณเมว, ปฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว, นาฺํ.
สพฺพฺุตฺาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพฺจ ตโต อุตฺตริฺจ สพฺพํ อตีตาทิเภทํ เอกกฺขเณ สพฺพาการโต ชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตํ หิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. ทสพลาณานิ ปน ตํ สพฺพํ ยถารหํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. เตสุ จ ปฏิปาฏิยา สตฺต าณานิ กามาวจรานิ, ตโต ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรํ. สพฺพฺุตฺาณํ ปน กามาวจรเมวาติ เอวํ วิสยกิจฺจภูมิเภทโต อฺเมว ทสพลาณํ. อฺํ สพฺพฺุตฺาณนฺติ. อยํ ตาว ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโย. ธมฺมเภทาทิโต ปน สพฺโพปิ วินิจฺฉโย เอกวิธโกฏฺาสโต ปฏฺาย เอตฺถ วุตฺตานุสารโตว าตพฺโพ, สุตฺตนฺตภาชนียาทโย หิ วิภงฺคนยเภทา เอตฺถ, อิโต ปเรสุ จ วิภงฺเคสุ นตฺถีติ.
าณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกาย ¶ ¶ ปนายํ นิกฺเขปปริจฺเฉเทน สทฺธึ อตฺถโต วินิจฺฉโย. มาติกาย หิ อาทิโต ตาว – ชาติมโทติอาทโย เตสตฺตติ เอกกา นิกฺขิตฺตา, ตโต โกโธ จ อุปนาโห จาติอาทโย อฏฺารส ทุกา, อกุสลมูลาทโย ปฺจตึส ติกา, อาสวจตุกฺกาทโย จุทฺทส จตุกฺกา, โอรมฺภาคิยสํโยชนาทโย ปนฺนรส ปฺจกา, วิวาทมูลาทโย จุทฺทส ฉกฺกา, อนุสยาทโย สตฺต สตฺตกา, กิเลสวตฺถุอาทโย อฏฺ อฏฺกา, อาฆาตวตฺถุอาทโย นว นวกา, กิเลสวตฺถุอาทโย สตฺต ทสกา, ฉนฺนํ อฏฺารสกานํ วเสน อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ จ ยถากฺกมํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺเต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาลสุตฺเต อติทสฺสิตานีติ สพฺพานิปิ เตสฏฺิอธิกานิ อฏฺกิเลสสตานิ นิกฺขิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. อยํ ตาว นิกฺเขปปริจฺเฉโท.
อตฺถโต ปน ‘‘ชาติมโท’’ติอาทีสุ ชาติอุจฺจากุลีนตํ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อหํ อุตฺตมชาติโก, อิเม น อุตฺตมชาติกา’’ติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน ชาติมโท นาม. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อาทิจฺจโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิอุตฺตมโคตฺตํ นิสฺสาย โคตฺตมโท. นิราพาธตํ, โยพฺพฺํ, ‘‘จิรํ สุขํ ชีวึ ชีวามิ ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิตํ, พหุลาภฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ อาโรคฺยมทาทโย วุตฺตา. สุกตปณีตปจฺจยลาภํ, มานนวนฺทนาทิครุการํ มฺเว ปมุขํ กตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปริวาเรตฺวา คจฺฉนฺตีติ เอวํ ปุเรกฺขารํ, มหาปริวารํ, สุจิปริวารฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ สกฺการมทาทโย จ เวทิตพฺพา. โภโค ปน กิฺจาปิ ลาภคฺคหเณเนว คหิโต, นิหิตธนวเสน ปเนตฺถ ¶ ลาโภ เวทิตพฺโพ, ‘‘อนฺนปานวตฺถาภรณมาลาคนฺธาทิอุปโภคสมิทฺธิวเสนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติปิ วทนฺติ. สรีรวณฺณํ, คุณวณฺณฺจ นิสฺสาย วณฺณมโท. พาหุสจฺจํ, ปฏิภานํ, ‘‘วณฺณํ พุทฺธวํสํ ราชวํสํ ชนปทวํสํ คามวํสํ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ นกฺขตฺตมุหุตฺตโยคํ ชานามี’’ติ เอวํ รตฺตฺุตํ วา นิสฺสาย ยถากฺกมํ สุตมทาทโย จ เวทิตพฺพา. ชาติปิณฺฑปาติกตํ, อนวฺาตตํ, อิริยาปถปาสาทิกตํ, มหิทฺธิกตฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ ปิณฺฑปาติกมทาทโย. กิฺจาปิ ปริวาร-คฺคหเณน ยโส คหิโต. ปริวารสฺส ปน สวสวตฺตกภาเวน ปตฺถฏตํ กิตฺติยสฺเว วา นิสฺสาย ยสมโท. ปริสุทฺธสีลํ ¶ , อุปจารปฺปนาฌานํ, สิปฺปโกสลฺลํ, สรีรสฺส อาโรหสมฺปทํ, ปริณาหสมฺปทํ, อนูนนิทฺโทสองฺคปจฺจงฺคตาย สรีรปาริปูริฺจ นิสฺสาย สีลมทาทโย เวทิตพฺพา.
อิมินา เอตฺตเกน าเนน สวตฺถุกํ มานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวตฺถุกเมว สามฺโต มานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มโท’’ติ อาห. ปมาโทติอาทีสุ ปฺจกามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคสงฺขาโต สุจริตาเสวนาย, ทุจฺจริตเสวนาย จ เหตุภูโต ปมชฺชนาการปฺปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ปมาโท นาม, สฺวายํ สติโวสฺสคฺคลกฺขโณ. วาตภริตภตฺตา วิย มาตาปิตูสุปิ อโนณตภาวสงฺขาโต กกฺขฬมาโน ถมฺโภ นาม, สฺวายํ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ. อฺเสํ เคหาทิอุปกรณสมฺปทํ, วิชฺชาสมฺปทํ วา ทิสฺวา ตทฺทิคุณสมารมฺภนวสปฺปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท สารมฺโภ นาม. คนฺโถปิ หิ สารมฺภวเสน อุคฺคเหตุํ น วฏฺฏติ, อกุสลเมว โหติ. สฺวายํ กรณุตฺตริยลกฺขโณ.
อตฺร ¶ อตฺร วิสเย อิจฺฉา อสฺสาติ อตฺริจฺโฉ, ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อตฺริจฺฉตา. เอวํ มหิจฺฉตาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยํ ยํ ลทฺธํ, เตน เตน อสนฺตุสฺสิตฺวา อปรสฺส อปรสฺส ปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลโภ อตฺริจฺฉตา. ยาย อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตมฺปิ ลามกํ วิย ขายติ, ปเรน ลทฺธํ ลามกมฺปิ ปณีตํ วิย ขายติ. สายํ อปราปรลาภปตฺถนาลกฺขณา. สนฺตคุณวิภาวนาวสปฺปวตฺโต เจว ตทุปฺปนฺเนหิ อติมหนฺเตหิปิ วตฺถูหิ อสนฺตุสฺสนาการปฺปวตฺโต จ โลโภ มหิจฺฉตา. ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปจฺจเยหิ ทุปฺปูโร อคฺคิ วิย อุปาทาเนน, สมุทฺโท วิย จ อุทเกน. ยา จายํ สนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตฺุตา, เอตํ มหิจฺฉตาลกฺขณํ.
อสนฺตานํ ปน สทฺธาสีลานํ, มคฺคผลาทีนฺจ โลกิยโลกุตฺตรานํ คุณานํ วิภาวนาวสปฺปวตฺโต เจว ตทุปฺปนฺเนหิ อติมหนฺเตหิปิ ปจฺจเยหิ อสนฺตุสฺสนาการปฺปวตฺโต จ โลโภ ปาปิจฺฉตา. ยา จายํ อสนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตฺุตา เอตํ ปาปิจฺฉตาลกฺขณํ.
สิงฺคนฺติ วิชฺฌนฏฺเน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ อตฺถโต สิงฺคารกรณวสปฺปวตฺโต โลโภว. ตินฺติณนฺติ ขียนํ, ตํ อตฺถโต นิวาสฏฺาเน สุนขานํ ¶ วิย อฺมฺํ สตฺตานํ ‘‘ตว สนฺตกํ, มม สนฺตก’’นฺติ ขิยฺยนาการปฺปวตฺโต โทโสว. จาปลฺยนฺติ จปลตา, ตํ ปตฺตจีวราทิปริกฺขารานํ, อตฺตภาวสฺส จ มณฺฑนวิภูสนเกฬายนวสปฺปวตฺโต ราโคว, เยน สมนฺนาคโต ชิณฺโณปิ ทหโร วิย โหติ. อสภาควุตฺตีติ วิสภาควุตฺติ วิสภาคกิริยา, สา ครุฏฺานิเยสุปิ อนาทรวเสน วิปจฺจนีกคฺคาหิตาวสปฺปวตฺโต โทโสว ¶ , ยาย สมนฺนาคโต คิลาเนปิ มาตาปิตุอาจริยุปชฺฌายาทิเก น โอโลเกติ, เตหิ สทฺธึ ลาภสกฺการการณา กลหํ กโรติ, เตสุ หิโรตฺตปฺปํ, เจติยาทีสุ จิตฺตีการฺจ น ปจฺจุปฏฺเปติ. อรตีติ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ, สมถวิปสฺสนาสุ จ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตตา, สา ตถาปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท. ตนฺทีติ อาลสฺยํ. วิชมฺภิตาติ กายสฺส อานมนาทิอากาเรน ผนฺทนา วิชมฺภนา. ภตฺตสมฺมโทติ ภตฺตมุจฺฉาย กายสฺส อกมฺมฺตา. เจตโส จ ลีนตฺตนฺติ จิตฺตสงฺโกโจ. อตฺถโต ปเนตานิ สพฺพานิปิ ถินมิทฺธวเสน จิตฺตสฺส คิลานากาโรว.
กุหนาติอาทีสุ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส เตน เตน อุปาเยน วิมฺหาปนา กุหนา นาม. สา ติวิธา ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสณฺาปนวเสน. ตตฺถ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺขิปเนน, เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺิตสทฺเธ ตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ น กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกํ กิฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปนาเมนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตฺเว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อปิ สกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตา กุหนา นาม. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติอาทินา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตา กุหนา นาม. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต สมาหิตสฺเสว สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน ปณิธาย สณฺปิเตน คมนาทิอิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสณฺปนสงฺขาตา กุหนา นาม.
อาลปนาติอาทินา ¶ ปน วุตฺตปจฺจยปฏิสํยุตฺตา วาจาเยว ทสฺสิตา. อนุปฺปิยภาณิตา, จาฏุกมฺยตา, มุคฺคสูปฺยตา, ปาริภฏยตา จ อาลปนา นาม. ตตฺถ อาลปนาติอาทิโตว ลปนา. อนุปฺปิยภาณิตาติ สจฺจานุรูปํ, ธมฺมานุรูปํ วา อนปโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิยภณนํ. จาฏุกมฺยตาติ ¶ นีจวุตฺติตา, อตฺตานํ เหฏฺโต เปตฺวา ปวตฺตนํ. มุคฺคสูปฺยตาติ มุคฺคสูปสทิสตา, อปกฺกมุคฺคสทิเสน อปฺปสจฺเจน สมนฺนาคตวจนตา. ปาริภฏยตาติ กุลทารกานํ องฺเกน ปริหรณาทิกํ ปริภฏสฺส กิจฺจํ. เอวมยํ สพฺโพปิ กิริยาเภโท ‘‘ลปนา’’ตฺเวว วุจฺจติ. ปเรสํ ปน ปจฺจยทานสฺาชนกํ กายวจีกมฺมํ เนมิตฺติกตา นาม, ยา ‘‘ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. อกฺโกสนวมฺภนครหณาทีหิ ยถา ทายโก อวณฺณํ ภายติ, เอวํ ตํ นิปฺปีฬนํ นิปฺเปสิกตา นาม. อยํ หิ ยสฺมา เวฬุเปสิกาย วิย อพฺภงฺคํ อิมาย ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปฺุฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ ปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา วิย ปรคุเณ นิปฺปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา ‘‘นิปฺเปสิกตา’’ติ วุจฺจติ. เอกสฺมึ ปน กุเล ลทฺธามิสํ อฺตฺถ ทานวเสน ลาเภน ลาภสฺส ปตฺถนา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนา นาม. อิเม จ กุหนาทโย ปฺจปิ ตถา ตถา ปวตฺตา โลภาทิอกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ เวทิตพฺพา. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย ทฺวาทส มานา เหฏฺา สํโยชนโคจฺฉเก วุตฺตานุสาเรน สุวิฺเยฺยาว. ตตฺถ จ อาทิโต ตโย มานา ปุคฺคลํ อนิสฺสาย ชาติโคตฺตรูปโภคสิปฺปสุตาทิมานวตฺถุวเสเนว กถิตา, ตโต ปรํ ปน นว มานา เสยฺยสทิสหีนปุคฺคเล นิสฺสาย กถิตา.
เอวเมเตหิ ทฺวาทสหิ ปเทหิ สวตฺถุเก มาเน กเถตฺวา อิทานิ อวตฺถุกํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโต ¶ ปรํ อติมาโนติอาทีสุ ‘‘ชาติอาทีหิ มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มฺนาวเสน ปวตฺโต มาโน อติมาโน นาม. ‘‘อิเม มยา ปุพฺเพ สทิสา, อิทานิ อหํ เสฏฺโ, อิเม หีนตรา’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน ภาราติภาโร วิย มานาติมาโน นาม. อตฺตานํ ปน อวมฺนาวเสน ปวตฺโต มาโน โอมาโน นาม, โส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ ปวตฺตหีนมานสทิโสว. อนธิคเตสุ อริยธมฺเมสุ ‘‘อธิคตา มยา’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน อธิกมานตฺตา อธิมาโน นาม, อยํ ปน โสตาปนฺนาทิอริยสาวกานํ ‘‘อหํ สกทาคามี’’ติอาทินา น อุปฺปชฺชติ เตสํ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขเณน อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺขตฺตา. ทุสฺสีลสฺส ปน น อุปฺปชฺชเตว, สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺานสฺส น อุปฺปชฺชติ, ปริสุทฺธสีลสฺเสว ปน สุทฺธสมถลาภิโน, สุทฺธวิปสฺสนาลาภิโน, ตทุภยลาภิโน วา อุปฺปชฺชติ. เตสุ ตทุภยลาภี อรหตฺเต เอว อธิมฺิตฺวา ปติฏฺาติ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา, ปริมทฺทิตสงฺขารตฺตา จ, อิตเร โสตาปนฺนาทีสุปีติ เวทิตพฺพา. ปฺจสุ ปน ขนฺเธสุ ‘‘อหมสฺมี’’ติอาทินา ปวตฺโต มาโน อสฺมิมาโน ¶ นาม. ปาปเกน ปน ปรูปฆาตเกน กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺานาทินา อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ชปฺปนวเสน ปวตฺโต มาโน มิจฺฉามาโน นาม.
าติวิตกฺโกติอาทีสุ ‘‘มยฺหํ าตกา สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ เอวํ เคหสิตเปเมน าตเก อุทฺทิสฺส อุปฺปนฺโน วิตกฺโก าติวิตกฺโก นาม, ‘‘าตกา ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา ปน เนกฺขมฺมสิโต าติวิตกฺโก นาม น โหติ. เอวํ ชนปทวิตกฺเกปิ, ตสฺส ปน ‘‘อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สุนฺทโร’’ติอาทินา ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพ. อมรตฺถาย วิตกฺโก, อมโร ¶ วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโก. ตตฺถ โย อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สมฺปราเย อตฺตา สุขี อมโร โหตีติ เอวํ ปวตฺโต, โส อมรตฺถาย วิตกฺโก นาม. โย ปน ทิฏฺิคติกสฺส เอกสฺมึ ปกฺเข อสณฺหิตฺวา ‘‘เอวมฺปิ เม โน, ตถาปิ เม โน, อฺถาปิ เม โน’’ติอาทินา อมรมจฺโฉ วิย คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปวตฺโต, โส อมโร วิตกฺโก นาม. ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต กตฺวา อิธ ‘‘อมรวิตกฺโก’’ติ วุตฺโต.
อนุทฺทยตา ปติรูปเกน ปน คิหีหิ สหโสกิสหนนฺทิตาทิวเสน เคหสิตเปเมน ยุตฺโต ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม. ลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธึ อารมฺมณกรณวเสน ยุตฺโต เคหสิโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม, ตสฺส ปน ‘‘อโห วต เม ลาภาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทินา ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพ. ‘‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุ’’นฺติ อุปฺปนฺโน เคหสิโต วิตกฺโก อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม. เอกกํ.
ทุกาทีสุ โกธาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺเถ วชฺเชตฺวา อวเสสานฺเว วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ทุเกสุ ตาว อุปนาโหติอาทีสุ ปุพฺพภาเค โกโธ ‘‘อกฺโกจฺฉิม’’นฺติอาทินา อาเสวเนน อปรกาเล เวรจิตฺเต ทฬฺหตรํ อาพทฺโธ อุปนาโห นาม, เยน สมนฺนาคโต เวรํ นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺโกติ วสาเตลมกฺขิตปิโลติกา วิย, โสธิยมานมฺปิสฺส จิตฺตํ น ปริสุชฺฌติ, สฺวายํ เวรุปนิพนฺธนลกฺขโณ.
ปรคุณํ ปน วินาเสตฺวา ตตฺถ โทสมกฺขนวเสน ปวตฺโต โกโธ มกฺโข นาม. อยํ หิ ปมตรํ ¶ อตฺตโน จิตฺตํ คูโถ วิย คูถคฺคาหกํ หตฺถํ มกฺเขติ, ปจฺฉา ¶ ปรนฺติ ‘‘มกฺโข’’ติ วุตฺโต, สฺวายํ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ. ปฬาเสตีติ ปฬาโส, ปรสฺส คุเณ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถ. ตถาปวตฺโต โลโภ, สฺวายํ ยุคคฺคาหลกฺขโณ.
ทฺวารตฺตเยปิ วิชฺชมานสฺเสว โทสสฺส ปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา วิยาติ มายา, สา กตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา. สสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเยฺยํ, เกราฏิยํ, ตํ อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ.
อนชฺชวาทโย เหฏฺา วุตฺตอชฺชวาทิปฏิปกฺขอกุสลวเสน เวทิตพฺพา. อชฺฌตฺตสํโยชนนฺติอาทีสุ อชฺฌตฺตนฺติ กามภโว, ตตฺถ สตฺเต พนฺธนวเสน ปวตฺตานิ ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม. พหิทฺธาติ รูปารูปภโว. ตตฺถ พนฺธนวเสน ปวตฺตานิ ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ พหิทฺธาสํโยชนํ นาม. กามภเว หิ สตฺตานํ อาลโย พหุโก, น อิตเรสุ, ตสฺมา โส อชฺฌตฺตํ อิตเร จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพา. ทุกํ.
ติเกสุ ปน โลภาทีนิ ตีณิ อกุสลมูลานิ นาม. กามพฺยาปาทวิหึสาสมฺปยุตฺตา วิตกฺกา ตโย อกุสลวิตกฺกา นาม. เต เอว สฺาสีเสน ติสฺโส อกุสลสฺา. สภาวฏฺเน ติสฺโส อกุสลธาตุโยติ จ วุจฺจนฺติ. กายวจีมโนทุจฺจริตานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ นาม, ตานิ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตานํ ปาณาติปาตาทีนํ, สพฺพากุสลานํ วา วเสน โยเชตพฺพานิ. สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ทิฏฺาสววชฺชิตา กามาสวาทโย ตโย อาสวา นาม. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา ตีณิ สํโยชนานิ นาม.
กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา จ ติสฺโส ตณฺหา นาม. ตตฺถ สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ¶ ราโค วิภวตณฺหา, อวเสสา ปน สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหา. กามธาตุปฏิสํยุตฺโต วา ราโค กามตณฺหา, รูปารูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต วิภวตณฺหาติ เวทิตพฺพา. กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา จ อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา นาม. รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา จ ปุน อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา นาม. ตตฺถ นิโรธตณฺหาติ อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต. กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนา จ ติสฺโส เอสนา นาม. ตตฺถ พฺรหฺมจริเยสนาติ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิสงฺขาตพฺรหฺมจริยสฺส คเวสนา. ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ ¶ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา’’ติ เอวํ วุตฺตมานวิธา ติสฺโส วิธา นาม. มาโน หิ เสยฺยาทิวเสน วิทหนโต มฺนโต ‘‘วิธา’’ติ วุจฺจติ. ชาติชรามรณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนานิ ภยานิ ตีณิ ภยานิ นาม. ‘‘อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภา’’ติอาทินา วุตฺตานิ ตีณิ, พุทฺธาทีสุ กงฺขนวิจิกิจฺฉนวเสน ปวตฺตา ติสฺโส อวิชฺชา ตีณิ ตมานิ นาม. วิจิกิจฺฉาสีเสน ตสฺส วิภงฺเค ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาว วุตฺตา, ตสฺสา เอว ปฏิจฺฉาทกตฺเตนปิ ตมภาวโตติ ทฏฺพฺพํ.
ยํ กิฺจิ ปน สตฺตสฺส สุขาทิกํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตูติ เอกํ ติตฺถายตนํ, อิสฺสรนิมฺมานเหตูติ ทุติยํ, อเหตุอปฺปจฺจยาติ ตติยนฺติ อิมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ นาม. ตตฺถ ปมวาที กุสลากุสลกิริยอุตุจิตฺตาหาราทิกํ, คติอุปธิอาทิกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนาทิกฺจ สพฺพํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ กมฺมวิปากเมว สมฺปฏิจฺฉติ, อิตเร ปน ทฺเวปิ สพฺพํ เหตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิสฺสรเหตุกํ, อเหตุกฺจ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เตสํ ติณฺณํ วาทานํ วเสเนว ปโยชนาภาวาทิโต ยถานุรูปํ โทโส าตพฺโพ. คนฺถวิตฺถารภเยน ปเนตฺถ น วิตฺถารยิมฺห.
ราคโทสโมหา ¶ ปน ตโย ปลิโพธฏฺเน กิฺจนา นาม. เต เอว หิ กิเลสฏฺเน องฺคณานิ, มลีนภาวกรณฏฺเน มลานิ, ปกฺขลนปาตเหตุโต วิสมานิ จ โหนฺติ. ปาณาติปาตาทีนิ กายวจีมโนวิสมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ นาม. ราคโทสโมหา อนุทหนฏฺเน ตโย อคฺคี, กสฏนิโรชฏฺเน กสาวา จ โหนฺติ. ปาณาติปาตาทีนิ กายกสาวาทโย ปน อปเรปิ ตโย กสาวา นาม. อสฺสาททิฏฺิตฺติเก กามปริโภเค ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตา สสฺสตทิฏฺิ อสฺสาททิฏฺิ นาม. วีสติวตฺถุกา ปน อตฺตทิฏฺิ อตฺตานํ อนุคตตฺตา อตฺตานุทิฏฺิ นาม. ตสฺสา ปน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺเธ จตสฺโส ทิฏฺิโย. เอวํ เสสกฺขนฺเธสุปีติ วีสติวตฺถุกตา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ จ รูปํ อตฺตโตทิอาทินา ปฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต คหณวเสน ปวตฺตา ปฺจ อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา ปน สสฺสตทิฏฺิโยติ เวทิตพฺพา. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา ปน นตฺถิกทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ นาม, ลามกทิฏฺีติ อตฺโถ. อรติตฺติเก ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ สตฺตานํ ¶ วิหึสนา วิเหสา นาม. ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตอกุสลธมฺมสฺส จริยา อธมฺมจริยา นาม. โทวจสฺสตาติเก สาว กามพฺยาปาทวิหึสาสฺา นานารมฺมเณสุ ปวตฺติโต, นานาภูตตฺตา จ นานตฺตสฺา นาม. อุทฺธจฺจตฺติเก กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ปมาโทว. อนาทริยตฺติเก โอวาทสฺส อนาทิยนวสปฺปวตฺโต โกโธ อนาทริยํ นาม. อสฺสทฺธิยตฺติเก รตนตฺตยกมฺมผลานํ อสทฺทหนวสปฺปวตฺตา อกุสลธมฺมา อสฺสทฺธิยํ นาม. ปฺจวิธมจฺฉริยวเสน ‘‘เทหี’’ติ วจนสฺส อชานนา อวทฺุตา นาม.
อุทฺธจฺจตฺติเก ¶ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา อสํวโร นาม. กายิกวาจสิกวีติกฺกโม ทุสฺสีลฺยํ นาม. อริยตฺติเก พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ทสฺสโนปาสนาทีสุ อนิจฺฉา อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา นาม. โพธิปกฺขิกสทฺธมฺมสฺส สวนธารณาทีสุ อนิจฺฉา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา นาม. ปรสฺส โทสาโรปเน รนฺธคเวสิตาสงฺขาโต อุปารมฺโภว อุปารมฺภจิตฺตตา นาม. มุฏฺสฺสจฺจตฺติเก อุทฺธจฺจํ เจตโส วิกฺเขโป นาม. อโยนิโสมนสิการตฺติเก ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติอาทินา, สจฺจปฏิปกฺขวเสน วา อนุปายมนสิการสงฺขาตํ อาวชฺชนจิตฺตํ อโยนิโสมนสิกาโร นาม. มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺ มิจฺฉามคฺคา กุมฺมคฺโค นาม, มิจฺฉามคฺคสฺส อาเสวนา กุมฺมคฺคเสวนา นาม. ถินมิทฺธํ เจตโส จ ลีนตฺตํ นาม. ติกํ.
จตุกฺเกสุ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ‘‘กตฺถ มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ ตณฺหาย อุปฺปาโท จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา นาม. น คจฺฉนฺติ เอตาหิ อริยาติ อคติโย, ฉนฺทโทสโมหภยา. ตา หิ อคนฺตพฺพมคฺคคมนานิ อกตฺตพฺพกรณานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ นาม. ตตฺถ ฉนฺโทติ ปกฺขปาตราโค. ภยนฺติ ตถาปวตฺโต โทโส. อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา จตฺตาโร วิปริยาสา วิปรีตโต ธมฺเม เอสนโต. เตสุ วา อาสนโต ปวิสนโต จตฺตาโร วิปริยาสา นาม. เต สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปริยาสวเสน ปจฺเจกํ ตโย ตโย หุตฺวา ทฺวาทส โหนฺติ. เตสุ อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปริยาสา ฉ, ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปริยาสา ทฺเว จาติ อฏฺ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปริยาสา ทฺเว อนาคามิมคฺเคน, ทุกฺเข สุขนฺติ สฺาจิตฺตวิปริยาสา ทฺเว อรหตฺตมคฺเคนาติ เวทิตพฺพา.
อทิฏฺเ ¶ ¶ ทิฏฺํ, อสุเต สุตํ, อมุเต มุตํ, อวิฺาเต วิฺาตนฺติ เอวํ ปวตฺตา จตฺตาโร อนริยโวหารา นาม. ทิฏฺาทีสุ ปน อทิฏฺํ อสุตํ อมุตํ อวิฺาตนฺติ เอวํ ปวตฺตา อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา นาม. อิเม จ ปุริเมหิ สทฺธึ อฏฺ อนริยโวหาราติปิ วุจฺจนฺติ. ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจารมุสาวาทา จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ นาม. มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริตานิ อปรานิปิ จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ นาม. ชาติชราพฺยาธิมรณภยานิ จตฺตาริ ภยานิ นาม. ราชโจรอคฺคิอุทกภยานิ จตฺตาริ, สมุทฺทํ โอโรหนฺตสฺส ปน อุปฺปชฺชนกานิ อูมิกุมฺภีลอาวฏฺฏสุสุกาภยานิ จ จตฺตาริ, อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยานิ จตฺตาริ จาติ อิมานิ วา อปรานิ ตีณิ จตุกฺกานิ จตฺตาริ ภยานิ นาม. ตตฺถ สุสุกาติ จณฺฑมจฺฉา. สพฺพานิปิ เจตานิ ภยานิ ปฏิฆจิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. สพฺพํ สุขทุกฺขาทิกํ สยํกตํ ปรํกตํ อุภยกตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา อิมา จตสฺโส ทิฏฺิโย นาม. จตุกฺกํ.
ปฺจเกสุ ปฺโจรมฺภาคิยาติอาทีสุ โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ เหฏฺาภาวโต, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ โอรํ ภชนฺตีติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสกามราคปฏิฆา ปฺจ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ นาม. อุทฺธนฺติ รูปารูปธาตุ อุปริภาวโต, ตํ วุตฺตนเยน ภชนฺตีติ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชา ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ นาม. ราคโทสโมหมานทิฏฺิโย ปฺจ ลคฺคนฏฺเน สงฺคา นาม. เต เอว ปฺจ อนุปวิสนฏฺเน, ตุทนฏฺเน จ ปฺจ สลฺลา นาม. สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ กงฺขนานิ จตฺตาริ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิตจิตฺตตา จาติ อิเม ปฺจ จิตฺตสฺส ถทฺธกจวรขาณุกภาวกรณตฺตา เจโตขิลา นาม. กาเมสุ อวีตราโค. กาเย…เป… รูเป…เป… ยาวทตฺถํ ภฺุชิตฺวา เสยฺยสุขํ ¶ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตีติ เอวํ ปวตฺตา ปฺจ ธมฺมา จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ กตฺวา วิย คหณโต เจตโสวินิพนฺธา นาม. ตตฺถ กาเยติ อชฺฌตฺติเก กาเย, รูเปติ พหิทฺธารูเป. สฺี อตฺตา, อสฺี อตฺตา, เนวสฺีนาสฺี อตฺตา, สํวิชฺชมาโน ปน อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปาปุณาตีติ เอวํ ปวตฺตา ปฺจ ทิฏฺิโย นาม.
ปาณาติปาตาทิมชฺชปานปริโยสานา ปฺจ เวรกรณฏฺเน เวรา นาม. าติโภคโรคสีลทิฏฺิพฺยสนานิ ปฺจ พฺยสนา นาม. ตตฺถ พฺยสนาติ วินาสสหชาตา, ตโต อุปฺปนฺนา อกุสลา ¶ . พหุชนสฺส อปฺปิยตา, เวรพหุลตา, วชฺชพหุลตา, สมฺมูฬฺหมรณํ, อปายคมนนฺติ อิเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา, อนธิวาสนาย โทสาติ อตฺโถ. อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มรณภยํ ทุคฺคติภยนฺติ อิมานิ ปฺจ ภยานิ นาม. ยาวทตฺถํ ปฺจกามคุณปริโภเคน เจว ปมชฺฌานาทีหิ จตูหิ ฌาเนหิ จาติ ปฺจหิ การเณหิ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตีติ ปวตฺตา วาทา ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา นาม. ปฺจกํ.
ฉกฺเกสุ ปน โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺิปรามาสิตาติ อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิ. มนาปิเยสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉนฺทราโคติ อิเม ฉ ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมา นาม. อมนาปิเยสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปฏิโฆ ฉ วิโรธวตฺถูนิ นาม. วิโรโธ เอว วตฺถุ วิโรธวตฺถุ. ฉสุ อารมฺมเณสุ ตณฺหาว ฉ ตณฺหากายา นาม. สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, อปฺปมาเท, ปฏิสนฺถาเร จ อคารวา ฉ อคารวา นาม. กมฺมารามตา, ภสฺสนิทฺทาสงฺคณิกสํสคฺคปปฺจารามตา จ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา นาม, ปริหานิกราติ อตฺโถ. ตตฺถ สวนทสฺสนสมุลฺลปนปริโภคกายสํสคฺเคสุ ¶ ปฺจสุ ยุตฺตปยุตฺตตา สํสคฺคารามตา. ตณฺหามานทิฏฺิปปฺเจสุ ยุตฺตปยุตฺตตา ปปฺจารามตาติ เวทิตพฺพํ. กมฺมภสฺสนิทฺทาสงฺคณิการามตา จตฺตาโร, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา ทฺเว จาติ อิเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา นาม.
โสมนสฺสฏฺานิเยสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนา เคหสิตโสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา โสมนสฺสุปวิจารา นาม, วิตกฺกาทโย ธมฺมา, ตํสมฺปยุตฺตา จาติ คเหตพฺพา. เอส นโย อิตรทฺวเยปิ. อฺาณสหิตา ปเนตฺถ เวทนุเปกฺขา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา, ยา ‘‘อฺาณุเปกฺขา’’ติปิ วุจฺจติ. อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเตสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยถากฺกมํ อุปฺปนฺนา เวทนา ‘‘ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานี’’ติอาทินา ฉกฺกตฺตเยน วุตฺตา. ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา, ‘‘โส เม อยํ อตฺตา การโก เวทโก นิจฺโจ ธุโว’’ติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา อิมา ฉ ทิฏฺิโย นาม. ตตฺถ อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺิ. นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺิ. ปฺจปิ ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา สฺากฺขนฺเธน เสสานํ ชานนวเสน อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามีติ ทิฏฺิ, สฺากฺขนฺธํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ, อิตเร จ ‘‘อนตฺตา’’ติ คเหตฺวา อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามีติ ทิฏฺิ, สฺากฺขนฺธํ ¶ ปน ‘‘อนตฺตา’’ติ, อิตเร จ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อนตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามีติ ทิฏฺิ จ เวทิตพฺพา. ฉกฺกํ.
สตฺตเกสุ ปน กามราคปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคอวิชฺชา สตฺต ถามคตฏฺเน, อปฺปหีนฏฺเน จ จิตฺตสนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นาม. เต เอว สตฺเต วฏฺฏสฺมึ สํโยชนโต สํโยชนานิ. สมุทาจารวเสน ปริยุฏฺานโต ปริยุฏฺานาติ เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธิยํ ¶ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อปฺปสฺสุตตา โกสชฺชํ มุฏฺสฺสจฺจํ ทุปฺปฺตาติ อิเม สตฺต อสตํ อสปฺปุริสานํ, อสนฺตา วา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา นาม. ปาณาติปาตาทโย กายวจีทุจฺจริตานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ นาม. มาโน อติมาโน มานาติมาโน โอมาโน อธิมาโน อสฺมิมาโน มิจฺฉามาโนติ อิเม สตฺต มานา นาม. ‘‘มนุสฺสโลเก มาตาเปตฺติกสมฺภโว อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, ตถา ฉสุ เทวโลเกสุ ทิพฺโพ กพฬีการภกฺโข อตฺตา, รูปโลเก รูปี มโนมโย อตฺตา, จตูสุ อรูปภเวสุ จตุพฺพิโธ อรูปี อตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา’’ติ เอวํ ปวตฺตา สตฺต อุจฺเฉททิฏฺิโย สตฺต ทิฏฺิโย นาม. เอตฺถ จ อาทิโต ติสฺโส ทิฏฺิโย รูปกฺขนฺธํ อตฺตโต คเหตฺวา ปวตฺตา อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา จตสฺโส อรูปกฺขนฺเธติ าตพฺพา. สตฺตกํ.
อฏฺเกสุ ปน โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจฺจาติ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ นาม. ‘‘ยํ กิฺจิ กมฺมํ กตฺตพฺพํ เม’’ติ เอกํ, ตถา ‘‘กตํ เม’’ติ, ‘‘มคฺโค เม คนฺตพฺโพ’’ติ, ‘‘คโต’’ติ, ‘‘อปฺปกํ เม ภุตฺต’’นฺติ, ‘‘สุภุตฺต’’นฺติ, ‘‘อาพาโธ เม อุปฺปนฺโน’’ติ, ‘‘อจิรวุฏฺิโต เคลฺา’’ติ เอกนฺติ อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ นาม, กุสีตสฺส โกสชฺชการณานีติ อตฺโถ. ลาเภ อลาเภ จ ยเส อยเส จ ปสํสาย นินฺทาย จ สุเข ทุกฺเข จ ยถากฺกมํ ราคโทเสหิ จิตฺตสฺส ปฏิหนนํ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต นาม. เหฏฺา ทฺวีหิ จตุกฺเกหิ วุตฺตา อฏฺ อนริยโวหารา นาม. มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺ มิจฺฉตฺตา นาม. ภิกฺขูหิ วิชฺชมานาย อาปตฺติยา โจทิยมานสฺส ‘‘น สรามี’’ติ นิพฺเพนํ เอกํ, ‘‘ตฺวํ พาโล’’ติอาทินา ¶ โจทกปฏิปฺผรณํ เอกํ, ตถา ‘‘ตุวํ เจตมาปนฺโน’’ติ โจทกสฺส ปจฺจาโรปนํ, อฺเนฺํ ปฏิจรณํ, สงฺเฆ พาหาวิกฺเขปภณนํ, ตุณฺหีภาเวน วิเหนํ, สงฺฆํ, โจทกฺจ อนาทิยิตฺวา ปกฺกมนํ, โจทนาภยา สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ อิเม อฏฺ ปุริสโทสา นาม. อสฺี อตฺตา รูปี, อรูปี ¶ , รูปี จ อรูปี จ, เนวรูปีนารูปี, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวานานนฺตวาติ เอวํ ปวตฺตา อฏฺ อสฺีวาทา นาม. เนวสฺีนาสฺี อตฺตา รูปี อรูปีติอาทินา ปวตฺตา อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา นาม. อฏฺกํ.
นวเกสุ ปน ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสติ, ปิยสฺส เม อนตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา นว อาฆาตา เอว อาฆาตวตฺถูนิ นาม. โกโธ มกฺโข อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ มุสาวาโท ปาปิจฺฉตา มิจฺฉาทิฏฺีติ อิมานิ นว ปุริสมลานิ นาม. ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย นววิธา มานา นาม. ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ตํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, ตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ตํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, ตถา ปริคฺคโห, มจฺฉริยํ, อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทาทิอเนเก ปาปกา ธมฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตา อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา นาม. ตตฺถ วินิจฺฉโยติ าณตณฺหาทิฏฺิวิตกฺกวเสน จตูสุ วินิจฺฉเยสุ วิตกฺกวินิจฺฉโย อิธ อธิปฺเปโต. ลาภํ หิ ลภิตฺวา ‘‘อิทํ รูปารมฺมณตฺถาย, อิทํ สทฺทารมฺมณาทิอตฺถายา’’ติ เอวํ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉโย. ฉนฺทราโค ทุพฺพลราโค, อชฺโฌสานนฺติ พลวสนฺนิฏฺานํ. ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปริคฺคหกรณนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อสฺมี’’ติ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ, ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อสฺี ¶ ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ นว จลนฏฺเน อิฺชิตานิ นาม. อิมาเนว มฺนฏฺเน มฺิตานิ, วิปฺผนฺทนโต วิปฺผนฺทิตานิ, ปปฺจนโต ปปฺจิตานิ, ตาเนว เตหิ เตหิ การเณหิ สงฺขตตฺตา สงฺขตานิ จ นาม โหนฺติ. สพฺเพหิ เตหิ ปฺจหิ นวเกหิ มาโน เอว กถิโต. โสปิ หิ ‘‘อสฺมี’’ติอาทีหิ สฺีหิ จ อากาเรหิ ทิฏฺิ วิย ปวตฺตตีติ. นวกํ.
ทสเกสุ ปน โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิ นาม. ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทโย นว ขาณุกณฺฏกาทีสุ อฏฺานอาฆาเตน สทฺธึ ทส อาฆาตวตฺถูนิ นาม. ปาณาติปาตาทโย ทส อกุสลกมฺมปถา นาม. กามราคสํโยชนํ ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยอวิชฺชาสํโยชนนฺติ อิมานิ ทส สํโยชนานิ นาม. มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย ¶ อฏฺ, มิจฺฉาาณมิจฺฉาวิมุตฺตีหิ สทฺธึ ทส มิจฺฉตฺตา นาม. ตตฺถ มิจฺฉาาณนฺติ ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาวเสน เจว ปาปกํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณวเสน จ ปวตฺโต โมโห. มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺตสฺิตา. ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทีหิ ทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตํ นตฺถิกทสฺสนํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ นาม. ‘‘สสฺสโต โลโก, ตถา อสสฺสโต, อนฺตวา, อนนฺตวา, ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ…เป… โหติ จ น โหติ จ, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เอวํ ปวตฺตา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ นาม. ตตฺถ โลโกติ ขนฺธาทโย, ‘‘อนฺตวา’’ติ อิทํ ปริตฺตํ กสิณชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อนนฺตวา’’ติ อิทํ วิปุลนฺติ คเหตพฺพํ. ตถาคโตติ สตฺโต. ทสกํ.
อฏฺารสเกสุ ¶ ตณฺหาวิจริตานีติ ตณฺหาสมุทาจารา ตณฺหาปวตฺติโย. อชฺฌตฺติกสฺสุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย. อิทํ หิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. ตตฺถ ‘‘อสฺมีติ โหติ, อิตฺถสฺมีติ โหติ, เอวสฺมีติ โหติ, อฺถาสฺมีติ โหติ, ตถา ภวิสฺสนฺติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ, อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, ตถา อสฺมีติ, สาตสฺมีติ โหติ, ตถา สิยนฺติ, อิตฺถํ สิยนฺติ, เอวํ สิยนฺติ, อฺถา สิยนฺติ โหติ, ตถา อปาหํ สิยนฺติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ, อปาหํ อฺตา สิยนฺติ โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ นาม.
ตตฺถ อสฺมีติ โหตีติ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺธปฺจเกสุ สมูหโต ‘‘อหมสฺมี’’ติ คหเณ สตีติ อตฺโถ. เอวํ ปน คหเณ สติ ตโต ปรํ อนุปนิธาย, อุปนิธาย วาติ ทฺวิธา คหณํ โหติ. ตตฺถ อนุปนิธายาติ อฺํ อาการํ อนุปนิธาย อนุปคมฺม สกภาวเมวารมฺมณํ กตฺวา อิตฺถสฺมีติ โหติ. ตสฺส ‘‘ขตฺติยาทีสุ อิทํปกาโร อห’’นฺติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน คหณํ โหตีติ อตฺโถ. อุปนิธาย คหณํ ปน ทุวิธํ โหติ สมโต จ อสมโต จ. ตตฺถ สมโต คหณํ เอวสฺมีติ อิทํ, ตสฺส ยถา อยํ ขตฺติโย, พฺราหฺมณาทโย วา เทวมนุสฺสรูปีอรูปิอาทโย วา, เอวมหมสฺมีติ อตฺโถ. อฺถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ตสฺส ยถา อิเม ขตฺติยาทโย, ตโต อฺถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถ. อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิ, ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน ¶ วุตฺตานิ. เตสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนยวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อสฺมีติอาทิทฺวยํ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ หิ อสฺมีติ สสฺสตํ, สีทตีติ สาตํ, อสสฺสตํ, อิโต ปรานิ ¶ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิ. อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺตปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺารสกํ ปมํ.
ทุติเย พาหิรสฺสุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย. ตตฺถ ‘‘อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อฺถาสฺมีติ โหตี’’ติอาทินา อนนฺตเร วุตฺตนเยน พาหิรสฺสุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานีติ เวทิตพฺพานิ. ‘‘อิมินา’’ติ ปทมตฺตเมว เหตฺถ ปุริเมหิ วิเสโส. ตตฺถ อิมินาติ อิมินา พาหิเรน รูเปน วา…เป… วิฺาเณน วาติ อตฺโถ. ตตฺถ จ ฉตฺตขคฺคพีชนิอนฺนปานธนธฺาทิอุปกรณวเสน พาหิรํ รูปํ เวทิตพฺพํ. ทาสทาสิาติปริชนหตฺถิอสฺสาทิอุปกรณวเสน เวทนาทโย เวทิตพฺพา. อิเมหิ พาหิเรหิ รูปาทีหิ ‘‘อิตฺถสฺมีติ เอวสฺมี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. อฏฺารสกํ ทุติยํ.
อิตเรสุ ปน ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวาติอาทีสุ ตทุภยํ อฏฺารสกํ เอกโต โยเชตฺวา ฉตฺตึสตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ, เอวํ เอเกกสฺส ปุคฺคลสฺส อตีตกาเล ทฺวินฺนํ อฏฺารสกานํ วเสน ฉตฺตึส, ตถา อนาคเต ฉตฺตึส โหนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺเน ปน เอกสฺส ยถาลาภวเสน ตานิปิ ลพฺภนฺติ, สพฺพสตฺตานํ วเสน ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ฉตฺตึส ลพฺภนฺติ. อิติ เอวํ วุตฺเตน ปกาเรน ตํ สพฺพํ เอกโต กตฺวา สพฺพสตฺตานํ กาลตฺตเยปิ ฉนฺนํ อฏฺารสกานํ วเสน อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหตีติ เอตฺถาปิ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตณฺหาวิจริตานิ นิฏฺิตานิ.
ยานิ จาติอาทีสุ ยานิ เจตฺถ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ วตฺตพฺพานิ, ตานิ พฺรหฺมชาลนามเก ทีฆนิกายสฺส ปมสุตฺตนฺเต ¶ (ที. นิ. ๑.๒๙ อาทโย) สตฺถารา สยํ อาหจฺจ ภาสิตานีติ อตฺโถ. พฺรหฺมชาเล หิ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา ¶ , อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ สนิทานานิ นานานยโต วุตฺตานิ, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เนสํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโย, เสโสเปตฺถ วินิจฺฉโย ปทตฺเถ วุตฺตานุสารโตว สุวิฺเยฺโยติ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกาย ปน ปทตฺถาทิโต วินิจฺฉโย ปุพฺเพ วุตฺโตว. ยสฺมา ปน ภควตา เหฏฺา นานานยโต วิภตฺตานฺเว ขนฺธายตนาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ธมฺมโกฏฺาสานํ ปุน สพฺพสงฺคาหิกจตุภูมุปฺปตฺติตปฺปริยาปนฺนตาทีหิ ทสหิ วาเรหิ อปุพฺพนยสหสฺสวิภาวเกหิ สพฺพธมฺมาธิปฺปายสงฺขาเตหิ ธมฺมหทเยหิ วิภาคทสฺสนตฺถเมวายํ วิภงฺโค วุตฺโต, ตสฺมา วิภงฺคนยโต เจตฺถ วินิจฺฉโย โหติ. วิภงฺเค หิ ปมํ ‘‘กติ ขนฺธา’’ติอาทินา สปุจฺฉกํ ทฺวาทสปทิกํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตานุสาเรเนว จตุภูมกสามฺโต สพฺพสงฺคาหิกวาโร นาม วิภตฺโต, ตตฺถ สตฺต ผสฺสาทโย สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ วเสน เวทิตพฺพา.
ทุติโย ¶ ปน วาโร เตสํ จตูสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺาเสหิ อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ ปมโกฏฺาเส ตาว –
‘‘กามธาตุยา กติ ขนฺธา…เป… กติ จิตฺตานิ? กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, เวทนา, สฺา, เจตนา, จิตฺตานี’’ติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ตตฺถ ยสฺมา จตุภูมกาปิ ธมฺมา เยภุยฺเยน กามาวจรสตฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , น กามาวจราว. เตเนตฺถ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา จตุภูมกาปิ วุตฺตา. ตตฺถุปฺปชฺชนกธมฺมา เหตฺถ อธิปฺเปตา, น ตํภูมิปริยาปนฺนาว. รูปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอตฺถ จ ตีณิ สจฺจานีติ อิทํ นิโรธสจฺจสฺส เทสวินิมุตฺตตาย กตฺถจิ เทเส อนิทฺทิสิตพฺพโต ตํ วชฺเชตฺวา วุตฺตํ. การณสาเปกฺขา หิ ธมฺมา อตฺตโน นิสฺสยการณภูตํ เทสํ สมาวสนฺติ อการณสฺส อนิสฺสยตฺตา, ยถา วา กทาจิ อุปลพฺภมานา ธมฺมา กาลนิยตตาย อตฺตโน สงฺขตตฺตํว สูเจนฺติ. อฺถา อิตรกาเลสุปิ ภาวสฺส จ ปสงฺคโต, เอตรหิปิ วา อภาวสฺส, เอวํ กฺวจิ เทเส อุปลพฺภมานาปีติ คเหตพฺพํ. สพฺพเทสอพฺยาปิตา ปน อสงฺขตสฺส, สงฺขตสฺส วา อสมฺภวโต เอว โนปปชฺชติ, ตสฺมา เทสกาลวินิมุตฺตเมว อสงฺขตนฺติ คเหตพฺพํ.
ทุติยโกฏฺาเส ปน –
‘‘รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, จุทฺทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย ¶ อาหารา, จตฺตาโร ผสฺสา…เป… จตฺตาริ จิตฺตานี’’ติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ยสฺมา ปน รูปีนํ ฆานาทีนํ อภาเวน วิชฺชมานานิปิ คนฺธายตนาทีนิ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรนฺติ, ตสฺมา เต วชฺเชตฺวา ‘‘ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย’’ติอาทิ วุตฺตํ น เตสํ อภาวา. เกจิ ปน ‘‘รูปโลเก คนฺธรสา กพฬีกาโร อาหาโร จ มหาภูตานฺจ โผฏฺพฺพกิจฺจตา นตฺถิ, เตเนว ปาฬิยํ น อุทฺธฏา’’ติ วตฺวา ตํ สาเธตุํ พหุํ เหตุปฏิรูปกํ วตฺวา ปปฺเจนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมวาติ น คเหตพฺพํ. คนฺธาทีนํ อวินิพฺโภคตฺตา, โผฏฺพฺพตฺตา, ธาตุสภาวตฺตา จ ฆานาทิตฺตยภาวทฺวยสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, ปน โทมนสฺสเหตุกพฬีการาหารฆานาทิตฺตยสมฺผสฺสาทีนิ จ วชฺเชตฺวา จุทฺทสินฺทฺริยาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
ตติยโกฏฺาเส ปน –
‘‘อรูปธาตุยา ¶ จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. เอตฺถ จ จกฺขุโสตอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยานมฺปิ อภาวา เอกาทสินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
จตุตฺถโกฏฺาเส ปน –
‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ทฺเว สจฺจานิ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ, ฉ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกํ ¶ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ยสฺมา จ โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อปริยาปนฺนธาตุยา’’ติ อวตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ทุติโย วาโร เวทิตพฺโพ.
ตติโย ปน วาโร –
‘‘รูปกฺขนฺโธ กามธาตุปริยาปนฺโน, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา’’ติอาทินา –
จตูสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ตํตํภูมิปริยาปนฺนธมฺมทสฺสนวเสน ปวตฺโต, โส จ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา าตุนฺติ น วิตฺถาริโต. ตตฺถ จ กามธาตุปริยาปนฺโนติ กามาวจรภาเวน ตตฺถ อนฺโตคโธ กามาวจโรติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
จตุตฺโถ ปน วาโร ตีสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชนกานุปฺปชฺชนกธมฺมทสฺสนวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ ปมโกฏฺาเส ตาว –
‘‘กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ อปรานิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺต, กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย…เป… สตฺต ธาตุโย. สพฺเพสํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ. กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ, กสฺสจิ เตรส, กสฺสจิ อปรานิ เตรส, กสฺสจิ ทฺวาทส, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ อปรานิ นว, กสฺสจิ อฏฺ, กสฺสจิ อปรานิ อฏฺ, กสฺสจิ สตฺต ¶ , กสฺสจิ ปฺจ, กสฺสจิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทฺเว, กสฺสจิ อเหตุกา ปาตุภวนฺติ. สพฺเพสํ จตฺตาโร อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวตี’’ติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กามาวจรานํ โอปปาติกานํ, อาปายิกานํ, เทวมนุสฺสานํ ปริปุณฺณายตนานํ สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ตาเนว เอกาทส ธาตุโย โหนฺติ. สทฺโท หิ เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิยํ น อุปฺปชฺชติ, เตสฺเว ปน ชจฺจนฺธานํ ทส, ชจฺจพธิรานํ อปรานิ ทส, ชจฺจนฺธพธิรานํ นว, คพฺภเสยฺยกานํ รูปคนฺธรสกายโผฏฺพฺพมโนธมฺมวเสน สตฺต อายตนธาตุโย ปาตุภวนฺติ. โอปปาติกานํ ติเหตุกานํ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ, ภาวทฺวเย เอกํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสุเปกฺขินฺทฺริเยสุ เอกํ, สทฺธาทีนิ ปฺจาติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ, เตสํ ทฺวิเหตุกานํ ปฺินฺทฺริยํ วชฺเชตฺวา เตรส, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ ติเหตุกานํ ภาวินฺทฺริยํ วชฺเชตฺวา อปรานิปิ เตรส, เตสฺเว ทุเหตุกานํ ทฺวาทส, คพฺภเสยฺยกานํ ปน ติเหตุกานํ ปุริเมสุ จุทฺทสสุ จกฺขาทีนิ จตฺตาริ วชฺเชตฺวา ทส, เตสํ ทุเหตุกานํ นว, โอปปาติกานํ อเหตุกานํ ปริปุณฺณายตนานํ ปุริเมสุ จุทฺทสสุ สทฺทาทีนิ วชฺเชตฺวา อปรานิ นว, เตสฺเว ชจฺจนฺธานํ อฏฺ, ตถา พธิรานํ, อนฺธพธิรานํ ปน สตฺต, คพฺภเสยฺยกานํ ปน อเหตุกานํ กายมโนภาวชีวิตอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปฺจ, เตสฺเว นปุํสกานํ จตฺตาริ ปาตุภวนฺติ. อเหตุกจิตฺเตสุ หิ วิชฺชมานาปิ เอกคฺคตา สมาธินฺทฺริยตํ น คจฺฉติ, มโนวิฺาณธาตุวเสน ปน ‘‘เอโก ผสฺโส’’ติอาทโย เวทิตพฺพา.
ทุติยโกฏฺาเส ¶ ปน –
‘‘รูปธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ เปตฺวา อสฺสตฺตานํ เทวานํ ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ. ปฺจายตนานิ, ปฺจ ธาตุโย, เอกํ สจฺจํ, ทสินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ตตฺถ จกฺขุรูปโสตมโนธมฺมานํ วเสน ปฺจายตนธาตุโย เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ คนฺธรสโผฏฺพฺพานํ อคฺคหเณ การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. จกฺขุโสตมโนชีวิตินฺทฺริยานิ, โสมนสฺสุเปกฺขานํ อฺตรํ, สทฺธาทีนิ ปฺจาติ ทสินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
ตติยโกฏฺาเส ปน –
‘‘อสฺสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอโก ขนฺโธ ปาตุภวติ รูปกฺขนฺโธ, ทฺเว อายตนานิ รูปายตนํ ธมฺมายตนํ, ทฺเว ธาตุโย รูปธาตุ ธมฺมธาตุ, เอกํ ทุกฺขสจฺจํ, เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อสฺสตฺตา เทวา อเหตุกา, อนาหารา, อผสฺสกา…เป… อจิตฺตกา’’ติ –
สนิทฺเทสมาติกา นิกฺขิตฺตา. เอตฺถ จ รูปมฺปิ กิฺจาปิ เตสํ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรติ, สวิฺาณกรูปีสุ ปน คหิตตฺตา อิธาปิ คหิตํ. คนฺธาทโย ปน ตตฺถ น คหิตตฺตา อิธาปิ น คหิตา, โน อวิชฺชมานตาย. เอกตลวาสิกานํ วา เสสพฺรหฺมานํ จกฺขุวิสยตฺตา อิธาปิ รูปายตนํ อุทฺธฏํ, อสฺีนํ ปน ปฺจายตนานิ, เอโก อาหาโร อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
จตุตฺถโกฏฺาเส –
‘‘อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, เอกํ สจฺจํ, อฏฺินฺทฺริยานิ ¶ , ตโย เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกาปทานิ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. เอตฺถ จ มโนชีวิตอุเปกฺขินฺทฺริยานิ, สทฺธาทีนิ ปฺจาติ ¶ อฏฺินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. เอวํ จตูหิ โกฏฺาเสหิ จตุตฺโถ วาโร เวทิตพฺโพ.
ปฺจโม ปน วาโร เตสํ ธมฺมานํ ภูมนฺตรวเสน ‘‘กามาวจรธมฺมา, น กามาวจรา…เป… ปริยาปนฺนา’’ติ จตฺตาโร ทุเก มาติกาวเสน นิกฺขิปิตฺวา วิภชนวเสน ปวตฺโต, โส เหฏฺา วุตฺตตฺโถว.
ฉฏฺโ ปน วาโร สมฺมุติเทวอุปปตฺติเทววิสุทฺธิเทเว นิทฺทิสิตฺวา มนุสฺสเทวคตีสุ อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณทสฺสนวเสน วุตฺโต. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – สตฺตา หิ ทานสีลาทิกามาวจรกุสลํ กตฺวา มนุสฺสโลเก ขตฺติยมหาสาลาทิกุเลสุ เจว จาตุมหาราชิกตาวตึสยามตุสิตนิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติสงฺขาเตสุ ฉสุ เทวโลเกสุ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ สิเนรุปพฺพตเวมชฺฌปริภณฺฑปพฺพตโต ปฏฺาย เหฏฺา ยาว ภูมิ ติริยํ จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ เอตฺถนฺตเร ปพฺพตอากาสรุกฺขปถวินิสฺสิตา จาตุมหาราชจนฺทสูริยา สพฺเพ จาตุมหาราชิกา. ตโต อุทฺธํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ ตาวตึสาทโย ยถากฺกมํ อุปรูปริ ิตาติ เวทิตพฺพา. เทวโลโกปิ ปรมฺปรจกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺโต นาม นตฺถิ.
ปมชฺฌานํ ปน ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ อุปฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ, ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺเมสุ, อิเม ตโยปิ ชนา ปมชฺฌานภูมิยํ เอกตเล ¶ วสนฺติ. อายุอาภาทิเภเทน ปเนสํ เภโท, เอวํ อุปริปิ.
จตุกฺกนเย ปน ทุติยชฺฌานํ, ปฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานฺจ ปริตฺตํ, มชฺฌิมํ, ปณีตฺจ ภาเวตฺวา ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสเรสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ตติยชฺฌานํ ปริตฺตาทิวเสน ภาเวตฺวา ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺเหสุ. จตุตฺถชฺฌานํ ปน ภาเวตฺวา อารมฺมณมนสิการฉนฺทาธิมุตฺติอาทินานตฺตโต เกจิ อสฺีสุ, เกจิ เวหปฺผเลสุ, เกจิ อวิเหสุ, อตปฺเปสุ, สุทสฺเสสุ, สุทสฺสีสุ, เกจิ อกนิฏฺเสุ, อากาสานฺจายตนาทีสุ จตูสุ จ ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ หิ เอกจฺเจ ติตฺถิยา ‘‘จิตฺตํ นิสฺสาย รชฺชนทุสฺสนาทโย, ตนฺนิทานานิ จ ทุกฺขานิ สมุปฺปชฺชนฺตี’’ติ จิตฺเต โทสํ ทิสฺวา ‘‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานเมต’’นฺติ สฺาวิราคํ ¶ ชเนตฺวา ตตฺรูปปตฺติยา ฌานํ ภาเวตฺวา รูปกายมตฺตา ิตา วา นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา หุตฺวา นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺเถว ปฺจกปฺปสตานิ ติฏฺนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อฏฺสมาปตฺติลาภีนํ กตรํ ฌานํ วิปจฺจตีติ? ปคุณํ, สพฺเพสุ ปคุเณสุ ยสฺส วิปากภูมึ ปตฺเถติ, ตํปตฺถนาย จ อสติ ยํ มรณสมเย สมาปชฺชติ, ตํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อุตฺตมวเสน เนวสฺานาสฺายตนํ วิปจฺจติ. สุทฺธาวาเสสุ จ อวิหาทีสุ อนาคามิวชฺชิตา สตฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, อนาคามิโน ปน อสฺีวชฺชิตพฺรหฺมโลเกสุ สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชิตุํ ลภนฺติ. สพฺเพสมฺปิ จ อริยานํ ตตฺรูปปตฺติโต อุปรูปปตฺติปิ, น เหฏฺูปปตฺติ. เต หิ ปมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตา อนาคามิโน นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก เวหปฺผเลสุ ิตา ปรินิพฺพนฺติ, น นิวตฺตนฺติ อริยานํ เหฏฺูปปตฺติอภาวา. เวหปฺผลอกนิฏฺเนวสฺานาสฺายตนภวา ตโยปิ เสฏฺภวา นาม. อิเมสุ ตีสุ าเนสุ นิพฺพตฺตา อนาคามิโน เนว อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, น อโธ. ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ ¶ . มนุสฺสโลเก จ เสขา คิหิภาเว ยาวชีวํ ติฏฺนฺติ, น อเสขา. เต หิ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเส ปพฺพชนฺติ วา, ปรินิพฺพนฺติ วา. ภุมฺมเทเวสุ ปน ขีณาสวาปิ ยาวชีวํ ติฏฺนฺติ. ฉสุ กามาวจรเทเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโนว ติฏฺนฺติ, อนาคามิโน ปน ตทเหว รูปภวํ คนฺตุํ วฏฺฏติ ขีณาสเวน ปรินิพฺพาตุนฺติ คเหตพฺพํ. เอวํ อิมาสุ สตฺตวีสติยา ภูมีสุ ปริยาปนฺนมนุสฺสเทวพฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตสตฺเตสุ มนุสฺสานํ ตาว อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเทว วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, อปฺปํ วา ภิยฺโย. อาปายิกานํ, ภุมฺมเทวานฺจ กทาจิ อายุปริจฺเฉโท นตฺถิ, กมฺมเมว ปมาณํ. เต หิ สตฺตาเหนปิ มรนฺติ, กปฺปมฺปิ ติฏฺนฺตีติ.
จาตุมหาราชิกานํ ปน มานุสกานิ ปฺาส วสฺสานิ เอกํ รตฺตินฺทิวํ, ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส, เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร, เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ปฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ. ตานิ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ โหนฺติ. ตาวตึสานํ มานุสกํ วสฺสสตํ เอกํ รตฺตินฺทิวํ กตฺวา เอวมาคตํ ทิพฺพํ วสฺสสหสฺสํ. เอวํ ยามาทีนํ วสฺสคณนฺจ ทิคุณํ กตฺวา เหฏฺิมโต ทิคุณจตุคฺคุณํ อายุปฺปมาณํ เวทิตพฺพํ.
พฺรหฺเมสุ ปน พฺรหฺมปาริสชฺชานํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํ อุปฑฺฒกปฺโป ¶ , มหาพฺรหฺมานํ เอโก กปฺโป, ปริตฺตาภานํ ทฺเว กปฺปาติ เอวํ อุปรูปริ ทิคุณํ กตฺวา ยาว สุภกิณฺหา โยเชตพฺพํ. สุภกิณฺหานํ หิ จตุสฏฺิกปฺปํ อายุปฺปมาณํ, อสฺีนํ, เวหปฺผลานฺจ ปฺจกปฺปสตานิ, อวิหานํ กปฺปสหสฺสนฺติ อุปรูปริ ทิคุณวเสน ยาว อกนิฏฺา โยเชตพฺพํ. อกนิฏฺานํ หิ โสฬสกปฺปสหสฺสานิ, อรูปานํ จตุนฺนํ ยถากฺกมํ วีสติ, จตฺตาริ, สฏฺิ, จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.
อุกฺขิตฺตา ¶ ปฺุเตเชน, กามรูปคตึ คตา;
ภวคฺคตมฺปิ สมฺปตฺตา, ปุนาคจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
ตาว ทีฆายุกา สตฺตา, จวนฺติ อายุสงฺขยา;
นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
ตสฺมา หิ ธีรา นิปกา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา;
ชรามรณโมกฺขาย, ภาเวนฺติ มคฺคมุตฺตมํ.
ภาวยิตฺวา สุจึ มคฺคํ, นิพฺพาโนคธคามินํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ. (วิภ. ๑๐๒๙);
อยํ ฉฏฺวาเร นโย.
สตฺตโม ปน วาโร เตสํ ขนฺธาทีนํ อภิฺเยฺยาทิภาววิภาวนวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ หิ –
‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย, ปริฺเยฺโย, น ปหาตพฺโพ, น ภาเวตพฺโพ, น สจฺฉิกาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา’’ติอาทินา –
ทฺวาทสปิ โกฏฺาสา วิตฺถารโต วิภตฺตา. ตตฺถ ลกฺขณปริคฺคาหิกาย ปฺาย ขนฺธาทโย สพฺเพ ธมฺมา ¶ อภิฺเยฺยา. าตตีรณปหานปริฺาสุ ยถาโยคํ ยาย กายจิ ปริฺาย วเสน สพฺเพปิ ธมฺมา ปริฺเยฺยา. โลกุตฺตรธมฺมาปิ าตปริฺเยฺยาว. อกุสลา ปน ปหาตพฺพา. มคฺโค ภาเวตพฺโพ, ผลํ, นิพฺพานฺจ สจฺฉิกาตพฺพํ. ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ าตตีรณวเสน ปริฺเยฺโย. วิปสฺสนาวิสเย หิ สพฺพํ ตีรณปริฺาย ปริฺเยฺยนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อภิฺเยฺยาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
อฏฺโม ¶ ปน วาโร เตสํ สารมฺมณตาวิภาวนวเสน ปวตฺโต, นวโม ปเนสํ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ สงฺคหทสฺสนวเสน. ทสโม กุสลตฺติกาทีหิ สรณทุกปริโยสาเนหิ ติกทุเกหิ วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เตปิ เหฏฺา วุตฺตนยาวาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อาทิโต ปฏฺาย สพฺพตฺถ วิภงฺคปาฬิอฏฺกถาสุ (วิภ. ๙๗๘ อาทโย; วิภ. อฏฺ. ๙๗๘ อาทโย) คเหตพฺโพติ.
ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
วิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ธาตุกถามาติกา
อิทานิ ¶ ¶ วิภงฺคมาติกานนฺตรํ –
อยํ ธาตุกถาทีนํ, สมฺปตฺตา อตฺถวณฺณนา;
มาติกานํ ยโต ตสฺมา, ปฺจนฺนมฺปิ ยถารหํ.
อนุตฺตานตฺถโต เจว, สงฺเขเปนตฺถนิจฺฉยา;
วิภงฺคนยโต เจว, โหติ สํวณฺณนานโย.
ตตฺถ ธาตุกถามาติกาย ตาว สํวณฺณนา โหติ. สา ปเนสา นิกฺเขปโต ปฺจธา ิตา – นยมาติกา อพฺภนฺตรมาติกา นยมุขมาติกา ลกฺขณมาติกา พาหิรมาติกาติ. ตตฺถ ‘‘สงฺคโห, อสงฺคโห…เป… วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิต’’นฺติ อยํ จุทฺทสหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา สงฺคหาทิเกน นเยน ธาตุกถาย ธมฺมา วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ปิตตฺตา นยมาติกา นาม, ยา ‘‘มูลมาติกา’’ติปิ วุจฺจติ.
‘‘ปฺจกฺขนฺธา…เป… มนสิกาโร’’ติ อยํ ปฺจวีสาธิเกน ปทสเตน นิกฺขิตฺตา สงฺคหาทินเยน วิภชิตพฺพภาเวน ธาตุกถาย อพฺภนฺตเร เอว ปิตตฺตา อพฺภนฺตรมาติกา นาม, ยา ‘‘ธาตุกถามาติกา’’ติปิ วุจฺจติ.
‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห, จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ อยํ จตูหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา ขนฺธาทีสุ จ กุสลตฺติกาทีสุ จ มาติกาธมฺเมสุ ตีหิ ขนฺธายตนธาตุปเทเหว ¶ สงฺคโห อสงฺคโห จ, ตถา จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ สมฺปโยโค, วิปฺปโยโค จาติ อิเมสํ สงฺคหาสงฺคหาทีนํ นยานํ มุขานีติ ทสฺเสตุํ ปิตตฺตา นยมุขมาติกา นาม.
‘‘สภาโค ¶ วิสภาโค’’ติ อยํ ทฺวีหิ ปเทหิ นิกฺขิตฺตา สภาควิสภาคลกฺขณวเสเนว สงฺคหาสงฺคหนยา เจว สมฺปโยควิปฺปโยคนยา จ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ปิตตฺตา ลกฺขณมาติกา นาม. สพฺพาปิ ธมฺมสงฺคณี ธาตุกถาย มาติกาติ อยํ ฉสฏฺิ ติกปทานิ, ทฺเว จ ทุกปทสตานิ สงฺขิปิตฺวา นิกฺขิตฺตา ธาตุกถา มาติกาโต พหิ ปิตตฺตา พาหิรมาติกา นาม. เอวเมติสฺสา ปฺจวิธาย มาติกาย อยมนุตฺตานตฺถวณฺณนา.
สงฺคโหติอาทีสุ หิ สงฺคโห ตาว ชาติสฺชาติกิริยาคณนวเสน จตุพฺพิโธ. ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ ชาติสงฺคโห นาม. ‘‘สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, โย จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ สฺชาติสงฺคโห นาม, เอกฏฺาเน ชาติสมฺพนฺธภาเวน สงฺคโหติ อตฺโถ. ‘‘สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒) อยํ กิริยาสงฺคโห นาม. ‘‘หฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ ‘จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’’นฺติ (กถา. ๔๗๑) อยํ คณนสงฺคโห นาม, อยมิธ อธิปฺเปโต. ตปฺปฏิปกฺเขน อสงฺคโห เวทิตพฺโพ. เตสํ วิกปฺปโต สงฺคหิเตน อสงฺคหิตาทีนิ, เอกุปฺปาเทกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาวเสน สมฺปโยโค, ตปฺปฏิปกฺขโต วิปฺปโยโค, เตสํ วิกปฺปโต สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตาทีนิ, ตทุภยสํสคฺควิกปฺปโต สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติอาทีนิ จ ¶ เวทิตพฺพานิ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว. อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานปทตฺโถ.
สงฺคหาสงฺคหปทตฺถวณฺณนา
อตฺถวินิจฺฉยโต ปน ยสฺมา อพฺภนฺตรมาติกาย รูปกฺขนฺธาทีนิ, พาหิรมาติกาย กุสลาทีนิ จ ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติอาทิเกหิ นยมาติกาปเทหิ ‘‘ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห’’ติอาทินยมุขมาติกาวเสน ¶ ยถารหํ นิทฺเทสตฺถาย ภควตา ปิตานิ, ตสฺมา ขนฺธาทีนํ สงฺคหาทีนํ ปาฬิยํ วุตฺตานุสาเรเนว สงฺเขปโต อตฺถวินิจฺฉโย โหติ. อิมินา นเยน วิภงฺคนโย สกฺกา าตุนฺติ ตํ วิสุํ น วกฺขาม.
ตตฺถ สงฺคหาสงฺคหวาเร ขนฺธานํ ตาว อยํ นิทฺเทเส นโย – รูปกฺขนฺโธ เอเกน ขนฺเธน เอกาทสหิ อายตเนหิ เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต. จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิโต. ตตฺถ เอกาทสหีติ มนายตนวชฺเชหิ. ธมฺมายตเนนาปิ หิ เกจิ รูปธมฺมา สงฺคหิตา. เอกาทสหีติ สตฺตวิฺาณธาตุวชฺชาหิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เวทนาทโย ตโย ขนฺธา ยถาสกํ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา, จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา, ตถา วิฺาณกฺขนฺโธปิ. เกวลํ ปเนตฺถ สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ สงฺคหิโต, เอกาทสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิโตติ เอตฺตกเมว วิเสโส. ตตฺถ หิ เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธานํ เอเกน ธมฺมายตเนน จ เอกาย ธมฺมธาตุยา จ สงฺคหิตตา เวทิตพฺพา. ปาฬิยํ ปเนตฺถ ขนฺธปทนิทฺเทเส, อุปริ อายตนาทินิทฺเทเสสุ จ ‘‘รูปกฺขนฺโธ จ เวทนากฺขนฺโธ จ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ เอกาทสหิ ¶ ธาตูหิ สงฺคหิตา’’ติอาทินา (ธาตุ. ๑๕) ทฺวิมูลกาทินเยนาปิ วิตฺถารนโย วิภตฺโต, โสปิ อิมินา เอกมูลนยานุสาเรน สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺโยติ น วิตฺถารยิมฺหา. อยํ ขนฺธปทนิทฺเทสนโย.
อายตนธาตุปทานมฺปิ ขนฺธปเท วุตฺตานุสาเรเนว ตีหิ สงฺคโห, ตีหิ อสงฺคโห จ ยถาโยคํ โยเชตฺวา าตพฺโพ. เกวลํ ปเนตฺถ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อสงฺขตสฺส ขนฺธสงฺคหาภาวา ตํ เปตฺวา เสสานํ ขนฺเธสุ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
สจฺเจสุ ทุกฺขสจฺจํ สพฺเพหิ ขนฺธายตนธาตูหิ. สมุทยมคฺคสจฺจานิ สงฺขารกฺขนฺเธน, ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ จ สงฺคหิตานิ. นิโรธสจฺจํ ขนฺเธน อสงฺคหิตํ, ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ เอว สงฺคหิตํ.
อินฺทฺริเยสุ ชีวิตินฺทฺริยํ ทฺวีหิ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺเธหิ. สุขินฺทฺริยาทีนิ ปฺจ เวทนากฺขนฺเธน ¶ , สทฺธาทีนิ สงฺขารกฺขนฺเธน, สพฺพานิ เจตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ, อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยาทีนิปิ ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ สงฺคหิตานิ. เสสินฺทฺริยานิ สุวิฺเยฺยานิ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ นามรูปํ วิฺาณวชฺชิเตหิ จตูหิ ขนฺเธหิ, เอกาทสหิ อายตนธาตูหิ จ สงฺคหิตํ. เอตฺถ หิ ปวตฺติยํ นามรูปสฺสาปิ คหิตตฺตา สทฺทายตนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. สฬายตนํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ, ปสาทวิฺาณภูเตหิ ฉหิ อายตเนหิ, ทฺวาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตํ. อุปปตฺติภโว ปน กามภวภูโต ปฺจหิ ขนฺเธหิ, สทฺทายตนวชฺชิเตหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ, สตฺตรสหิ ธาตูหิ. รูปภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ, สทฺทาทิจตุกฺกฆานาทิตฺตยตพฺพิฺาณวชฺเชหิ ปฺจหายตเนหิ, อฏฺหิ ธาตูหิ ¶ สงฺคหิโต. อสฺีภโว เอเกน รูปกฺขนฺเธน, รูปธมฺมวเสน ทฺวีหิ อายตนธาตูหิ สงฺคหิโต. ฆานาทิตฺตยํ ปเนตฺถ อายตนาทิกิจฺจากรณโต อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตมฺปิ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ภวสฺส จ เอกนฺตมุปาทินฺนตฺตา ปวตฺติวิปากานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ คหเณปิ อนุปาทินฺนสทฺทายตนสฺส อิธ อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. อรูปภโว จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหิ อายตนธาตูหิ. ชาติชรามรณานิ นามรูปธมฺมานํ ลกฺขณตฺตา ทฺวีหิ รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺเธหิ. โสกทุกฺขโทมนสฺสานิ เวทนากฺขนฺเธน. อุปายาโส สงฺขารกฺขนฺเธน, ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ จ สงฺคหิโต. ปริเทโว รูปกฺขนฺธสทฺทายตนสทฺทธาตูหิ. เสสานิ ปเนตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ, สติปฏฺานสมฺมปฺปธานา จ สุวิฺเยฺยาว.
อิทฺธิปาทา ทฺวีหิ ขนฺเธหิ, อายตเนหิ, ธาตูหิ สงฺคหิตา. เอตฺถ จ จิตฺติทฺธิปาทสฺส ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุนิยมโต โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคโห เวทิตพฺโพ. ฌานานิ ทฺวีหิ เวทนาสงฺขารกฺขนฺเธหิ, เอเกนายตเนน, เอกาย ธาตุยา จ สงฺคหิตานิ. อปฺปมฺา เอเกน ขนฺเธน, เอเกน อายตเนน, เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา. เอวํ ปฺจินฺทฺริยาทีนิปิ. เกวลํ ปน จิตฺตํ สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ สงฺคหิตนฺติ เอตฺตกเมว วิเสโส. สพฺเพสมฺปิ เจส วุตฺตาวเสเสหิ ขนฺธายตนธาตูหิ อสงฺคหิตภาโว เวทิตพฺโพ.
อิมินา นเยน พาหิรมาติกายปิ ‘‘กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ, ทฺวีหิ อายตเนหิ, ธาตูหิ สงฺคหิตา. อพฺยากตา ปน อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวา ปฺจหิ ขนฺเธหิ ทฺวาทสหิ อายตเนหิ อฏฺารสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา’’ติอาทินา โยเชตฺวา สงฺคหาสงฺคโห าตพฺโพติ ¶ ¶ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธาตุกถาปาฬิอฏฺกถาสุ (ธาตุ. ๗๗ อาทโย; ธาตุ. อฏฺ. ๗๗) คเหตพฺโพติ.
นิฏฺิโต ‘‘สงฺคโห อสงฺคโห’’ติ ปทสฺส
อตฺถวินิจฺฉโย.
สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา
สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปเท สพฺเพสํ รูปกฺขนฺธาทิปทานํ นิทฺเทโส น สมฺภวติ. ยานิ ปเนตฺถ ปทานิ รูเปกเทสํ, อรูเปน อสมฺมิสฺสํ วิฺาเณกเทสฺจ อฺเน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, เตสมิธ นิทฺเทโส. ตานิ ปน มนายตนธมฺมายตนวชฺชิตานํ ทสายตนานํ, ธมฺมธาตุวชฺชิตานํ สตฺตรสนฺนํ ธาตูนํ, สตฺตรูปินฺทฺริยานฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ, น รูปกฺขนฺธาทีนํ. เตเนว ปาฬิยํ –
‘‘ทสายตนา สตฺตรส ธาตุโย,
สตฺตินฺทฺริยา อสฺาภโว เอกโวการภโว;
ปริเทโว สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ,
อนิทสฺสนํ ปุนเทว สปฺปฏิฆํ อุปาทา’’ติ. (ธาตุ. ๑๗๘) –
เอวํ อุทฺทานคาถา วุตฺตา. รูปกฺขนฺเธน หิ รูปกฺขนฺโธว สงฺคหิโต, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีหิ จ เวทนากฺขนฺธาทโยว. เตปิ จ เยหิ เกหิจิ อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตา นาม นตฺถีติ เตสํ สงฺคหิเตน อสงฺคหิตตฺตาภาวา ยถาวุตฺตายตนานํ วเสเนเวตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย โหติ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – ยํ ขนฺธปเทน สงฺคหิตํ หุตฺวา อายตนธาตุปเทหิ อสงฺคหิตํ, ขนฺธายตนปเทหิ วา สงฺคหิตํ หุตฺวา ธาตุปเทน อสงฺคหิตํ, ตสฺส ขนฺธายตนธาตูหิ อสงฺคโห ¶ วุจฺจติ. กถํ? จกฺขายตเนน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนสงฺคเหน, ธาตุสงฺคเหน จ อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ, อายตเนหิ, ธาตูหิ อสงฺคหิตา? เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหิ อายตเนหิ ¶ อฏฺหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา. เอวํ รูปายตนาทีสุปิ ปสาทวิสยภูเตสุ ธาตูสุ, รูปินฺทฺริยาทีสุ จ โยชนกฺกโม เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ นโย – จกฺขายตเนน เย รูปธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน รูปกฺขนฺโธติ สงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหน จกฺขายตเนน อสงฺคหิตา, จกฺขุธาตุยา อสงฺคหิตา, จกฺขายตนจกฺขุธาตูหิ เอกสฺเสเวตสฺส จกฺขุสฺส วิสุํ อายตนธาตูสุ สงฺคหิตตฺตา เต จกฺขายตนวิรหิตา สพฺเพ รูปธมฺมา จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ จกฺขายตนํ มนายตนนฺติ ทฺวีหิ อายตเนหิ จกฺขุธาตุ สตฺตวิฺาณธาตูติ อฏฺหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา. อุปริ รูปายตนาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมสฺมึ หิ วาเร จกฺขายตนสฺส อตฺตโน ตีหิปิ ขนฺธายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคหิตตาย อสงฺคหิตตฺตาภาวา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตํ, อายตนสงฺคเหน อสงฺคหิตํ, ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตนฺติ เอวํ ตีหิปิ สงฺคหิตาสงฺคหิตวิเสสเนหิ วิสิฏฺสฺเสว ‘‘กติหิ ขนฺเธหี’’ติอาทินา ขนฺธาทีหิ อสงฺคหสฺส วุจฺจมานตฺตา จ อรูปกฺขนฺเธหิ สห พหิภูตตา เวทิตพฺพา. ยถา เจตฺถ จกฺขายตเนน อุปลกฺขิตานํ รูปธมฺมานํเยว สงฺคหิเตน อสงฺคหิตตา, น จกฺขายตนสฺส, เอวํ อุปริ รูปายตนาทีหิ อุปลกฺขิตวาเรปิ ยถารหํ าตพฺพา.
เสเสสุ ปน จกฺขุวิฺาณธาตุยา เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตา, อายตนสงฺคเหน สงฺคหิตา, ธาตุสงฺคเหน อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ ¶ ทฺวาทสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา. เอวํ เสสวิฺาณธาตูสุปิ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ อสฺีภเวน เย ธมฺมา…เป… เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทสหายตเนหิ โสฬสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา. อุปาทาธมฺเมหิ เย ธมฺมา…เป… เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตาติ อิเม จตฺตาโร วารา อปุพฺพวิเสสา สมาเยว. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณวาเร ทฺวาทสหีติ ฉ วิฺาณธาตุโย วชฺเชตฺวา อวเสสาหิ ธาตูหิ เสสา ฉ วิฺาณธาตุโยว ขนฺธายตนสงฺคเหหิ สงฺคหิตา, ธาตุสงฺคเหเนว อสงฺคหิตา. อวเสสาหิ ทฺวาทสหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตาติ. เอส นโย เสสวิฺาณธาตูสุปิ.
ทุติเย ตีหายตเนหีติ รูปายตนธมฺมายตนมนายตเนหิ. อสฺิพฺรหฺมโลเก หิ รูปายตนธมฺมายตนวเสน ทฺเว อายตนานิ อุปปตฺติภวภาเวน ปาฬิยํ อาคตานิ, เต ปน ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ, อายตนธาตูสุ อสงฺคหิตานิ. ตทวเสสานิ นว รูปายตนานิ, ตานิ เตเหว ¶ จ ทฺวีหิ มนายตนธมฺมายตเนหิ จ อสงฺคหิตานิ นาม โหนฺติ. นวหิ ธาตูหีติ รูปธาตุธมฺมธาตูหิ สทฺธึ สตฺตหิ วิฺาณธาตูหิ.
ตติเย ทสหีติ รูปายตนธมฺมายตนวชฺเชหิ. โสฬสหีติ รูปธาตุธมฺมธาตุวชฺชาหิ. อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ นาม นว โอฬาริกายตนานิ, ตานิ เตหิ ขนฺธสงฺคเหน สงฺคหิตานิ, อายตนธาตุสงฺคเหหิ จ อสงฺคหิตานิ, รูปายตนธมฺมายตนานิ ทฺเวปิ เสเสหิ อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตานิ นาม โหนฺติ.
จตุตฺเถ เอกาทสหีติ โผฏฺพฺพายตนวชฺเชหิ โผฏฺพฺพายตนสฺส อุปาทาธมฺเมหิ อายตนาทีสุ อสงฺคหิตตฺตา. เสสํ ¶ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ สงฺคหิเตนอสงฺคหิตปเท นโย.
อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา
อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปเท ปน ยานิ ปทานิ วิฺาเณน วา โอฬาริกรูเปน วา อสมฺมิสฺสํ ธมฺมายตเนกเทสํ ทีเปนฺติ, ตาเนว นิทฺทิสียนฺติ, ตานิ ปน เวทนาทีนํ ติณฺณํ ขนฺธานํ, ทุกฺขสจฺจวชฺชิตานํ ติณฺณํ สจฺจานํ, ปสาทมโนวชฺชิตานํ โสฬสนฺนํ อินฺทฺริยานํ, อวิชฺชาสงฺขารผสฺสเวทนาตณฺหุปาทานกมฺมภวชาติชรามรณโสกทุกฺขโทมนสฺสุปายาสวเสน จุทฺทสปจฺจยาการปทานฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ, น รูปกฺขนฺธาทีนํ. เตเนว อฏฺกถายํ –
‘‘ตโย ขนฺธา ตถา สจฺจา, อินฺทฺริยานิ จ โสฬส;
ปทานิ ปจฺจยากาเร, จุทฺทสูปริ จุทฺทส.
‘‘สมตึส ปทา โหนฺติ, โคจฺฉเกสุ ทสสฺวถ;
ทุเว จูฬนฺตรทุกา, อฏฺ โหนฺติ มหนฺตรา’’ติ. (ธาตุ. อฏฺ. ๑๗๙) –
เอวํ อุทฺทานคาถา วุตฺตา. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – ยํ ขนฺธปเทน อสงฺคหิตํ, อายตนธาตุปเทหิ สงฺคหิตํ, ตสฺเสว ตีหิ วิเสสเนหิ วิสิฏฺสฺส ขนฺธาทีหิ สงฺคโห วุจฺจติ. กถํ? เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนธาตุสงฺคเหหิ สงฺคหิตา, เต ธมฺมา กติหิ ¶ ขนฺเธหิ, อายตเนหิ, ธาตูหิ สงฺคหิตา? เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตาติ.
ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺเธน หิ นิพฺพานํ, สุขุมรูปํ, สฺาสงฺขารา จ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา หุตฺวา ธมฺมายตนธมฺมธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตา. เตสุ นิพฺพานํ ขนฺธสงฺคหํ น ¶ คจฺฉติ, เสสา ตีหิ รูปสฺาสงฺขารกฺขนฺเธหิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, อายตนธาตุโย ปเนตฺถ ธมฺมายตนธมฺมธาตูนํ วเสเนว สพฺพตฺถ เวทิตพฺพา อิตราสํ อสมฺภวา, อิเมสุ จ นิพฺพานมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติ. เตเนว หิ ‘‘อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสายมตฺโถ – ขนฺธสงฺคเห เอว อสงฺขตํ เปตฺวา, น อิตรสงฺคเหสูติ เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. อยํ ปน วิเสโส – ชีวิตินฺทฺริเยน เย ธมฺมา…เป… เต ธมฺมา ทฺวีหิ เวทนาสฺากฺขนฺเธหิ สงฺคหิตา, รูปารูปชีวิตินฺทฺริเยหิ นิพฺพานเวทนาสฺาวิฺาณกฺขนฺธา ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, เตสุ จ นิพฺพานเวทนาสฺาว อายตนธาตุสงฺคเหน สงฺคหิตาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ อสงฺคหิเตนสงฺคหิตปเท นโย.
สงฺคหิเตนสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา
สงฺคหิเตนสงฺคหิตปเท ปน ยานิ ปทานิ สงฺขาเรกเทสํ อฺเน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ เวทเนกเทสํ วา สุขุมรูปํ วา สทฺเทกเทสํ วา, ตาเนว นิทฺทิสียนฺติ. ขนฺธายตนธาตูสุ เอกมฺปิ โกฏฺาสํ สกเลน คเหตฺวา ิตปทานิ น ยุชฺชนฺติ. ตานิ ปน ทฺวินฺนํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ, ปนฺนรสินฺทฺริยานํ, เอกาทสปฏิจฺจปทาทีนฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – ยํ อตฺตนา ขนฺธาทิวเสน สงฺคหิเตหิ ขนฺธาทิโต สงฺคหิตํ, ตสฺเสว ปมํ อุทฺธฏปทสฺส ปุน ขนฺธาทีหิ สงฺคโห วุจฺจติ.
ตตฺรายํ อาทิปเท นโย – สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ ตีหิ สงฺคเหหิปิ สงฺคหิตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ ตีหิปิ สงฺคหิตา, เต ธมฺมา ¶ เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตาติ. สมุทยสจฺเจน หิ ตณฺหาวชฺชา เสสา สงฺขารา ขนฺธาทีหิ สงฺคเหหิ สงฺคหิตา, ปุน เตหิ จ ตณฺหาว สงฺคหิตา, สา จ ปุน สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ ¶ สงฺคหิตา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ สงฺคหิเตนสงฺคหิตปเท นโย.
อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา
อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปเท ปน ยานิ ปทานิ ปฺจกฺขนฺธคาหเกหิ ทุกฺขสจฺจาทีหิ, วิฺาเณน สทฺธึ สุขุมรูปคาหเกหิ อเจตสิกาทีหิ จ ปเทหิ วิวชฺชิตานิ รูปกฺขนฺธาทีนิ, ตาเนว นิทฺทิสียนฺติ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – ยํ ปมํ อุทฺธเฏน รูปกฺขนฺธาทิปเทน ขนฺธาทิโต อสงฺคหิตํ, ยํ เตหิ อสงฺคหิตํ, ตสฺเสว ปุน ขนฺธาทีหิ อสงฺคโห วุจฺจติ.
ตตฺรายํ เอกปทโยชนา – รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ ตีหิปิ อสงฺคเหหิ อสงฺคหิตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ ตีหิ อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา. รูปกฺขนฺเธน หิ จตฺตาโร ขนฺธา, นิพฺพานฺจ ขนฺธสงฺคเหน อสงฺคหิตา, อายตนาทีหิ ปน วิฺาณเมว เปตฺวา เวทนาทโย ธมฺมายตเนน รูปกฺขนฺเธกเทเสน สงฺคหิตาติ วิฺาณเมว ตีหิปิ ขนฺธสงฺคหาทีหิ รูปกฺขนฺเธน อสงฺคหิตํ นาม. เตน ปุน วิฺาเณน สทฺธึ สนิพฺพานา จตฺตาโร ขนฺธา ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิตา, เต สพฺเพปิ ปุน วิฺาณภูเตน เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตาติ. อยํ อสงฺคหิเตนอสงฺคหิตปเท นโย.
สมฺปโยควิปฺปโยคปทตฺถวณฺณนา
สมฺปโยควิปฺปโยคปเท ¶ ปน ยานิ ปทานิ นิพฺพาเนน, รูเปน วา มิสฺเสสุ สตฺตสุ วิฺาณธาตูสุ เอกายปิ อวิปฺปยุตฺเต อรูปธมฺเม ปกาเสนฺติ, เตสํ ธมฺมายตนทุกฺขสจฺจาทีนํ นิทฺเทโส น สมฺภวติ. กาหิจิ ปน วิฺาณธาตูหิ วิปฺปยุตฺตานํ รูปมิสฺสารูปธมฺมานํ, เกวลานารมฺมณานํ วา สกลรูปกฺขนฺธานํ วา ปกาสกานํ รูปภวรูปกฺขนฺธกุสลาทิปทานํ สมฺปโยคปเท เอว นิทฺเทโส น สมฺภวติ, วิปฺปโยคปเท ปน สมฺภวติ. อรูปกฺขนฺธานํ ปน ปจฺเจกํ, ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ, ตเทกเทสานํ วา ตทุภเยปิ สมฺภวติ. ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค, สภาโค วิสภาโค’’ติ หิ วจนโต จตูหิ อรูปกฺขนฺเธเหว สภาคานํ เอกสนฺตาเน เอกกฺขเณว อุปฺปนฺนานํ อรูปกฺขนฺธานํ เอว อฺมฺํ สมฺปโยโค ลพฺภติ. รูปธมฺมานํ ¶ ปน รูเปน, นิพฺพาเนน วา, นิพฺพานสฺส จ รูเปน สทฺธึ สมฺปโยโค นาม นตฺถิ, ตถา รูปนิพฺพานานํ อรูปกฺขนฺเธหิ. วิสภาคา หิ เต เตสํ ยถา อรูปกฺขนฺธานํ รูปนิพฺพาเนหิ, เอวํ ภินฺนสนฺตานิเกหิ นานกฺขณิเกหิ อรูปธมฺเมหิปิ สทฺธึ นตฺถิเยว. เตปิ หิ เตสํ สนฺตานกฺขณวิสภาคตาย วิสภาคา เอว. อยํ ปน วิสภาคตา อิธ สามฺโต น คหิตา เตสํ อวิเสเสน สมฺปโยคสฺสาปิ สมฺภวา. ยตฺถ ปน วิเสเสตฺวา จกฺขุวิฺาณตํสมฺปยุตฺตาทโย นิกฺขิตฺตา, ตตฺถายมฺปิ วิสภาคตา คหิตา. ยตฺถ ปน เย อนิทฺธาริตวิเสสนา, ตตฺถาปิ สพฺพถา สมฺปโยคลกฺขณํ น สมฺภวติ. โส จ ตสฺส เอกนฺเตน วิสภาโคติ อิธ คยฺหติ.
ตตฺรายํ นโย – รูปกฺขนฺโธ เกนจิ สมฺปยุตฺโตติ? นตฺถิ. กติหิ วิปฺปยุตฺโต? จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ¶ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโต, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺโต. เอส นโย จกฺขายตนาทิอนารมฺมเณสุปิ. สารมฺมเณสุ ปน เวทนากฺขนฺโธ ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺโต, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโต. เอเกน ขนฺเธน ทสหิ อายตเนหิ ทสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺโต, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺโต. เอส นโย สฺากฺขนฺธาทีสุปิ.
ตตฺถ เอเกนาติ มนายตเนน. สตฺตหีติ วิฺาณธาตูหิ. เกหิจีติ ธมฺมายตนธมฺมธาตุปริยาปนฺเนหิ เวทนาสฺาสงฺขาเรหิ. ทุติยนเย ตีหีติ อตฺตานํ เปตฺวา เสเสหิ อรูปกฺขนฺเธหิ. เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตติ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สฺาสงฺขาเรหิ. เกหิจิ วิปฺปยุตฺโตติ รูปนิพฺพาเนหิ. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อยํ ปน วิเสโส ‘‘สมุทยมคฺคสจฺจาทโย เอกาย มโนวิฺาณธาตุยา สมฺปยุตฺตา, อธิโมกฺโข ปน มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูหิ ทฺวีเหวา’’ติ. อยํ สมฺปโยควิปฺปโยคปเท นโย.
สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา
สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปเท ปน สมฺปโยคารหปเทสุ ยานิ ปทานิ ธมฺมธาตุยา สมฺปยุตฺเต ธมฺเม, วิฺาณฺจ อฺเน อสมฺมิสฺสํ ทีเปนฺติ, เตสเมว นิทฺเทโส. ตานิ ปน จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธปทานํ, มนายตนสฺส, สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ, มโนเปกฺขาวเสน ทฺวินฺนํ อินฺทฺริยานํ, วิฺาณผสฺสเวทนานํ ¶ ติณฺณํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปทานํ, ผสฺสสตฺตกสฺส, อทุกฺขมสุขสวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาสหคตานํ วเสน ติณฺณํ ติกปทานํ, สตฺตมหนฺตรทุกปทาทีนฺจ วเสน เวทิตพฺพานิ, น อิตเรสํ อสมฺภวา. เตเนว อฏฺกถายํ –
‘‘จตฺตาโร ¶ ขนฺธายตนฺจ เอกํ,
ทฺเว อินฺทฺริยา ธาตุปทานิ สตฺต;
ตโย ปฏิจฺจา อถ ผสฺสสตฺตกํ,
ติเก ตโย สตฺต มหนฺตเร จ;
เอกํ สวิตกฺกํ สวิจารเมกํ,
ยุตฺตํ อุเปกฺขาย จ เอกเมวา’’ติ. (ธาตุ. อฏฺ. ๓๐๖) –
อุทฺทานคาถา วุตฺตา. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏปเทน สมฺปยุตฺตา, เตหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยโค วุจฺจติ.
ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺตา. จกฺขุวิฺาณธาตุยา เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา น เกหิจิ ขนฺธายตเนหิ วิปฺปยุตฺตา, เอกาย ปน ธาตุยา วิปฺปยุตฺตาติ เอวํ สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ เต ธมฺมาติ รูปนิพฺพานธมฺมา, เต เวทนาย สมฺปยุตฺเตหิ วิปฺปยุตฺตา. เอเกนาติ มนายตเนน. ทุติยนเย เต ธมฺมาติ สปฺปีติกา เต ธมฺมา. น เกหิจีติ ปมํ อุทฺธฏํ จกฺขุวิฺาณธาตุํ เปตฺวา เสสา ฉวิฺาณธาตู, ตํสมฺปยุตฺตา, รูปํ, นิพฺพานฺจ. เตหิ สพฺเพสํ ขนฺธายตนานํ สงฺคหิตตฺตา น เกหิจิ ขนฺเธหิ, อายตเนหิ วา วิปฺปยุตฺตา. น หิ สยํ อตฺตนา วิปฺปยุชฺชติ, สมฺปยุชฺชติ วาติ. เอกายาติ จกฺขุวิฺาณธาตุยา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ สมฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปเท นโย.
วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา
วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท ¶ ¶ ปน วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺโต นาม ธมฺโม นตฺถิ, เทสนาสมฺปทมตฺตาย ปน โมฆมฺเปตํ ปทํ อุทฺธฏํ, เตเนว ปาฬิยํ สพฺพวาเรสุปิ ‘‘นตฺถิ นตฺถิ’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. รูปกฺขนฺธาทิอนารมฺมณธมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา, เตสฺจ อฺเหิ สมฺปโยโค นตฺถิ. เวทนาทีหิปิ รูปนิพฺพานาทีนิ วิปฺปยุตฺตานิ, เตสฺจ เกนจิ สมฺปโยโคว นตฺถีติ. อยํ วิปฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท นโย.
สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา
สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท ปน ยานิ ปทานิ รูเปน อสมฺมิสฺสํ อรูปกฺขนฺเธกเทสเมว ทีเปนฺติ, เตสเมว นิทฺเทโส, น รูปารูปสมฺมิสฺสานํ, สพฺพรูปกฺขนฺธทีปกานํ เตสํ สมฺปยุตฺตตาโยคาภาวา. สพฺพารูปกฺขนฺเธนาปิ หิ กุสลาทินา อฺโ สมฺปยุตฺโต นาม นตฺถิ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏา, อตฺตนา สมฺปยุตฺเตน ปุน สมฺปยุตฺตา, เตสฺเว ขนฺธาทีหิ สมฺปโยโค วุจฺจติ.
ตตฺรายํ นโย – เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน…เป… เกหิจิ สมฺปยุตฺตา. สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย มโนวิฺาณธาตุยา สมฺปยุตฺตา, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺตาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท นโย.
วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา
วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปเท ¶ ปน สมฺปโยคปเท วุตฺตปทาเนว นิทฺทิสียนฺติ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏปเทน วิปฺปยุตฺเตหิ ปุน วิปฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ วิปฺปโยโค วุจฺจติ.
ตตฺรายํ ¶ นโย – รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน…เป… เกหิจิ วิปฺปยุตฺตา. เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา เอเกน ขนฺเธน ทสหายตเนหิ ทสหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกน…เป… เกหิจิ วิปฺปยุตฺตาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ วิปฺปยุตฺเตนวิปฺปยุตฺตปเท นโย.
สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา
สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปเท ปน สงฺคหิเตนสงฺคหิตปเท นิทฺทิฏฺานิ สมุทยสจฺจาทิปทาเนว นิทฺทิสียนฺติ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏปเทน ขนฺธาทีหิ ตีหิปิ สงฺคหิตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ สมฺปโยโค, วิปฺปโยโค จ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ นโย – สมุทยสจฺเจน เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ ตีหิปิ สงฺคเหหิ สงฺคหิตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ สมฺปยุตฺตา, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺตา. เอเกน ขนฺเธน ทสหายตนธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺตา. อิตฺถินฺทฺริเยน เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ ตีหิปิ สงฺคหิตา, เต ธมฺมา ¶ น เกหิจิ สมฺปยุตฺตา, จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกน…เป… เกหิจิ วิปฺปยุตฺตาติ.
ตตฺถ เอเกนาติ มนายตเนน. เอเกน ขนฺเธนาติ สงฺขารกฺขนฺเธน. เกหิจีติ สงฺขารกฺขนฺเธ ตณฺหาย ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ ตณฺหาเวทนาสฺาหิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ สงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปเท นโย.
สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา
สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปเท ปน สมฺปยุตฺเตนสมฺปยุตฺตปเท นิทฺทิฏฺานิ เวทนากฺขนฺธาทิปทาเนว นิทฺทิสียนฺติ. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏปเทน สมฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ สงฺคโห, อสงฺคโห จ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ ¶ นโย – เวทนากฺขนฺเธน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหิ อายตเนหิ อฏฺหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, เสเสหิ อสงฺคหิตา. วิฺาณกฺขนฺเธน เย ธมฺมา สมฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา, เสเสหิ อสงฺคหิตาติ.
ตตฺถ ตีหีติ สฺากฺขนฺธาทีหิ ตีหิ. เตหิ เวทนาย สมฺปยุตฺตา. ทฺวีหีติ ธมฺมายตนมนายตเนหิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ สมฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปเท นโย.
อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปทตฺถวณฺณนา
อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปเท ปน ยานิ ปทานิ สุขุมรูปํ อวิฺาณํ, อรูปํ สวิฺาณํ วา, เกวลํ อรูปํ วา ถูลรูปสฺสปิ เกวลํ วา, สุขุมรูปํ ทีเปนฺติ, เตสเมว นิทฺเทโส ¶ . อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏธมฺเมหิ ขนฺธาทีหิ ตีหิปิ อสงฺคหิตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ สมฺปโยโค, วิปฺปโยโค จ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ นโย – รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิตา, เต ธมฺมา ตีหิ ขนฺเธหิ สมฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺตา, เอเกน ขนฺเธน ทสหิ อายตนธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺตา. เอวํ ธมฺมายตนอิตฺถินฺทฺริยาทีสุปิ โยชนา.
อรูปภเวน เย ธมฺมา ขนฺธาทีหิ อสงฺคหิตา, เต สมฺปยุตฺตาติ นตฺถิ. เต จตูหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน สตฺตหิ ธาตูหิ วิปฺปยุตฺตา, เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ วิปฺปยุตฺตา. เอวํ อิทฺธิปาทกุสลาทิปเทสุปิ โยชนา.
ตตฺถ รูปกฺขนฺเธน วิฺาณสฺเสว ตีหิปิ อสงฺคหิตตฺตา ตสฺส ตีหิ เวทนาทีหิ สมฺปโยโค, อิตเรหิ จ วิปฺปโยโค าตพฺโพ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ อสงฺคหิเตนสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตปเท นโย.
วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปทตฺถวณฺณนา
วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปเท ¶ ปน ยานิ ปทานิ เกวลานํ สารมฺมณานํ, อนารมฺมณานํ วา ธมฺมานํ ปกาสกานิ จ สภาวชาติภูมิกาลสนฺตานวเสน ภินฺนตาย เกหิจิ อรูปกฺขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตานํ อนารมฺมณธมฺมมิสฺสารูปกฺขนฺธานํ ปกาสกานิ ทุกฺขสจฺจอพฺยากตปริตฺตอตีตอชฺฌตฺตาทิปทานิ, เตสเมว นิทฺเทโส อิตเรสํ ธมฺมายตนชีวิตินฺทฺริยนามรูปสฬายตนชาติชรามรณอชฺฌตฺตพหิทฺธาอนิทสฺสนอปฺปฏิฆนเหตุอาทีนํ เตสํ เกนจิ วิปฺปโยคาสมฺภวา. อิทํ เหตฺถ ลกฺขณํ – เย ธมฺมา ปมํ อุทฺธฏปเทน ¶ วิปฺปยุตฺตา, เตสํ ขนฺธาทีหิ สงฺคโห, อสงฺคโห จ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ นโย – รูปกฺขนฺเธน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ อฏฺหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา, เอเกน ขนฺเธน ทสหิ อายตนธาตูหิ อสงฺคหิตา. ทุกฺขสจฺเจน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ธมฺมา จตูหิ ขนฺเธหิ ทฺวีหายตเนหิ ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา. ตตฺถ ทุกฺขสจฺเจน วิปฺปยุตฺตา นาม โลกุตฺตรจิตฺตเจตสิกานิ, เต จ ธมฺมา เวทนากฺขนฺธาทิจตุกฺขนฺเธหิ มโนวิฺาณธมฺมธาตุวเสน ทฺวีหิ ธาตูหิ สงฺคหิตาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ วิปฺปยุตฺเตนสงฺคหิตาสงฺคหิตปเท นโย. อยเมตฺถ สงฺเขปโต วิภงฺคนเยน สทฺธึ อตฺถนิจฺฉโย, วิตฺถาโร ปน ธาตุกถาปาฬิอฏฺกถาสุ (ธาตุ. ๑๒; ธาตุ. อฏฺ. ๑-๒) คเหตพฺโพติ.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ธาตุกถามาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปุคฺคลปฺตฺติมาติกา
เอกกมาติกตฺถวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ ปุคฺคลปฺตฺติมาติกาสํวณฺณนานโย โหติ. ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว ฉ ปฺตฺติโยติ เอตฺถ ‘‘อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตฏฺาเน สนฺทสฺสนา ปกาสนา ปฺตฺติ นาม. ‘‘สุปฺตฺตํ มฺจปี’’นฺติ (ปารา. ๒๖๙) อาคตฏฺาเน ปนา นิกฺขิปนา ปฺตฺติ นาม, อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติ. ฉ ปฺตฺติโยติ หิ ฉ ปฺาปนา ฉ สนฺทสฺสนา ปกาสนาติปิ, ฉ ปนา นิกฺขิปนาติปิ วุตฺตํ โหติ. นามปฺตฺติเยว หิ เต เต วิชฺชมานาวิชฺชมาเน ธมฺเม สนฺทสฺเสตีติปิ. เตน เตน โกฏฺาเสน เปตีติปิ. ขนฺธปฺตฺตีติอาทิ ปน สงฺเขปโต ตาสํ ปฺตฺตีนํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ ขนฺธานํ ‘‘ขนฺธา’’ติ ปฺาปนา สนฺทสฺสนา ปกาสนา จ ปนา นิกฺขิปนา จ ขนฺธปฺตฺติ นาม…เป… ปุคฺคลานํ ‘‘ปุคฺคลา’’ติ ปฺาปนา สนฺทสฺสนา ปกาสนา จ ปนา นิกฺขิปนา จ ปุคฺคลปฺตฺติ นาม. อิมา เอว ฉ ปฺตฺติโย วิชฺชนฺติ. อฺาสมฺปิ สมฺมุติปรมตฺถกถานํ ปฺตฺตีนํ อนนฺตตฺตา, อุปลกฺขณวเสน ปน ปธานภาวโต จ เอตาว วุตฺตา. ปาฬิมุตฺตกนเยน ปน สพฺพสงฺคาหิกา วิชฺชมานปฺตฺติอาทโย ฉ นามปฺตฺติโย อฏฺกถาสุ (ปุ. ป. อฏฺ. มาติกาวณฺณนา ๑) อาคตา, ตา จ เหฏฺา วุตฺตาติ อิธ น วุตฺตา. ตาสุ อิธ ปุคฺคลปฺตฺติปเทน อวิชฺชมานปฺตฺติ, เสเสหิ วิชฺชมานปฺตฺติ จาติ ทฺเว เอว ลพฺภนฺติ.
อฏฺกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปฺตฺติโย – อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺติ สโมธานปฺตฺติ อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติ ตชฺชาปฺตฺติ สนฺตติปฺตฺตีติ, ยา ‘‘อตฺถปฺตฺตี’’ติ ¶ วุจฺจติ. ตตฺถ ยา ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย นิสฺสาย สมฺมตา ¶ สตฺตาทิกา, องฺคานิ อุปาทาย รถาทิกา, จนฺทาทิปริวตฺตาทโย อุปาทาย กาลทิสาทิกา, ตํตํภูตนิมิตฺตํ, ภาวนาวิเสสฺจ อุปาทาย กสิณาทิอุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตาทิกาติ อยํ เอวรูปา สภาวธมฺเมหิ เอกตฺเตน วา สจฺฉิกฏฺปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาวา อุปาทาปฺตฺติ นาม. ปฺาเปตพฺพฏฺเน เจสา ปฺตฺติ วุตฺตา, น ปน ปฺาปนฏฺเน. ยา ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปฺาปนา, สา อวิชฺชมานปฺตฺติเยว.
ยา ปน อฺํ ปมาทึ อุปนิธาย อเปกฺขิตฺวา ทุติยํ รสฺสํ ทีฆํ ทูรํ สนฺติกนฺติอาทิกา ตทฺาเปกฺขูปนิธา, ฉตฺตปาณีติอาทิกา หตฺถคตูปนิธา, กุณฺฑลีติอาทิกา สมฺปยุตฺตูปนิธา, ธฺสกฏนฺติ อาทิกา สมาโรปิตูปนิธา, อินฺทสาลคุหาติอาทิกา อวิทูรคตูปนิธา, สุวณฺณวณฺโณติอาทิกา ปฏิภาคูปนิธา, พฺราหฺมณคาโมติอาทิกา ตพฺพหุลูปนิธา, มณิกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺูปนิธาติ เอวมาทิ อเนกปฺปการา ปฺาปนา, อยํ อุปนิธาปฺตฺติ นาม.
ธฺราสีติอาทิกา ปน สโมธานปฺตฺติ นาม. ปุริมสฺส ปุริมสฺส อุปนิกฺขิปิตฺวา ทฺเว ตีณีติอาทิกา อุปนิกฺขิตฺตปฺตฺติ นาม. ตํตํสภาวนิสฺสิตา ปถวีอาทิกา ตชฺชาปฺตฺติ นาม. อาสีติโกติอาทิกา ปน สนฺตติปฺตฺติ นาม.
อฏฺกถามุตฺตเกเนว อาจริยนเยน อปราปิ ธมฺมกถิกาทิกา กิจฺจปฺตฺติ, กิสถูลาทิกา สณฺานปฺตฺติ, อิตฺถิปุริสาทิกา ลิงฺคปฺตฺติ, กามาวจราทิกา, โกสลกาทิกา จ ภูมิปฺตฺติ, ติสฺโส นาโคติอาทิกา ปจฺจตฺตปฺตฺติ, นิโรธาทิกา อสงฺขตปฺตฺติ จาติ ฉ ปฺตฺติโย.
เอตาสุ ¶ ปน ทฺวาทสสุ ตชฺชาปฺตฺติ, เอกจฺจา ภูมิปฺตฺติ, อสงฺขตปฺตฺติ จ วิชฺชมานปฺตฺติสงฺขาตา นามปฺตฺติ, ตทฺา ปรมตฺถาวเสสา, ปน อตฺถปฺตฺตีติ ทีปิตา อวิชฺชมานาทิปฺตฺติโย จาติ. อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺถโต สํวณฺณนา.
อตฺถนิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ ปาฬินเยเนว สทฺธึ โหติ, น วินา ปาฬึ ตสฺส วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ¶ . ปาฬิยฺจ ยสฺมา อาทิโต ปฺจ ปฺตฺติโย, ตทตฺถภูตา ขนฺธาทโย จ เหฏฺา วิภงฺคปฺปกรเณ นิปฺปเทสโต กถิตาติ ตา อิธ ‘‘กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ, ยาวตา ปฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สงฺเขเปเนว นิทฺทิฏฺา, ตา เจตฺถาปิ วุตฺตตฺถา. ปุคฺคลปฺตฺติ ปน เหฏฺา น วุตฺตาติ ‘‘กิตฺตาวตา ปุคฺคลานํ ปุคฺคลปฺตฺติ? สมยวิมุตฺโต, อสมยวิมุตฺโต’’ติอาทินา เอกกาทิเภเทน ยาว ทสกา ทสธา มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาเรเนว วิภตฺตา, สา จ าตพฺพปเภทโต อวุจฺจมานา ทุพฺพิฺเยฺยา, ตสฺมา ปุคฺคลปฺตฺติยา เอว เจตฺถ ปาฬินยานุสาเรน สงฺเขปโต อตฺถนิจฺฉโย โหติ, โส เจตฺถ มาติกายํ วุตฺเต สพฺพปุคฺคเล อนุทฺธริตฺวา าตพฺพานํ ทุพฺพิฺเยฺยานํ ปุคฺคลานํ เอกกาทิเภทโตว มาติกํ อุทฺธริตฺวา วิภชนวเสน สงฺเขปโตว โหติ. กถํ? ‘‘สมยวิมุตฺโต อสมยวิมุตฺโต, กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม, เจตนาภพฺโพ อนุรกฺขณาภพฺโพ, ภยูปรโต อภยูปรโต, ภพฺพาคมโน อภพฺพาคมโน, นิยโต อนิยโต, ปฏิปนฺนโก ผเล ิโต, สมสีสี ิตกปฺปี, โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลํโกโล เอกพีชี, สกทาคามี, อนาคามี อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี, อรหา’’ติ เอกกมาติกา.
ตตฺถ ¶ โย อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตุํ ยุตฺตปตฺตกาเล รูปารูปสมาปตฺติสงฺขาเตหิ อฏฺหิ วิโมกฺเขหิ ปจฺจนีกธมฺมโต วิมุจฺจิตฺวา ตีสุ มคฺเคสุ เยน เกนจิ ยถาสกํ อาสเว เขเปตฺวา วุฏฺิโต, อยํ สมยวิมุตฺโต นาม. ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา’’ติอาทิวจนโต (ปุ. ป. ๑) หิ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน วา ขีณาสโว วา อิธ น คหิโต, สมาปตฺติลาภิโน ปน ผลฏฺเสขาว คหิตาติ เวทิตพฺพา. สุกฺขวิปสฺสกขีณาสโว, สพฺเพปิ จ อริยา มคฺควิโมกฺขํ สนฺธาย อสมยวิมุตฺตา นาม. พาหิรานฺหิ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาปชฺชนฺตสฺส ปวิเวกฏฺานลาภาทิสมโยปิ อตฺถิ, วตฺตกรณกาลาทิอสมโยปิ อตฺถิ. มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส ปน ตาทิโส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิ, ยสฺส สทฺธา พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส วา ภฺุชนฺตสฺส วา มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺเพ อริยา อริยวิโมกฺเข อสมยวิมุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ปุริมปเทปิ โลกิยสมาปตฺติฺเว สนฺธาย เสขา สมยวิมุตฺตา นาม ชาตา.
อวสิภาวา อฏฺสมาปตฺติลาภี ปน ปุถุชฺชโน, โสตาปนฺนสกทาคามิโน ทฺเว เสขา อฏฺสมาปตฺตึ ¶ สนฺธาย กุปฺปธมฺโม นาม. ปริหานธมฺโมติปิ ทุวิธา เอว. อนาคามิอาทโย สุปฺปหีนสมาธิปาริปนฺถิกตฺตา วสิภาวา สมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน, อริยา จ โลกุตฺตรธมฺเมปิ สนฺธาย อกุปฺปธมฺโม นาม. อปริหานธมฺโมติ เต เอว. เจตนาภพฺโพติ เจตนาสงฺขาเตน ฌานสมาปตฺติวฬฺชเนน อปริหานึ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ. โย หิ รูปารูปชฺฌาเนสุ อาจิณฺณวสิตาย เจตนาสงฺขาตาย ฌานสมาปตฺติยา นิรนฺตรํ วฬฺชมาโน เตหิ น ปริหายติ, อวฬฺชมาโน จ ปริหายติ, อยํ วฬฺชมาโน เจตนาภพฺโพ ¶ นาม. อนุรกฺขณาภพฺโพติ ฌานสฺส อุปการานุปการธมฺเม ชานิตฺวา อนุรกฺขณาย อวฬฺชมาโนปิ อปริหานึ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ, เอโส จ ปุริมโต พลวตโร, อาจิณฺณวสิโน ปฺาสมฺปทาย อุปการานุปการธมฺเม ชานิตฺวา ตทนุรูปํ ปฏิปชฺชนโตติ เวทิตพฺโพ.
ภยูปรโตติ ภเยน ปาปโต อุปรโต วิรโต เสโข, กลฺยาณปุถุชฺชโน จ. เตสุ ปจฺฉิโม ทุคฺคติวฏฺฏกิเลสอุปวาทสงฺขาเตหิ จตูหิ ภเยหิ ปาปโต โอรมติ, เสโข ทุคฺคติวชฺเชหิ, อปาเยหิ มุตฺตตฺตา. ขีณาสโว ปน อภยูปรโต นาม สมุจฺฉินฺนภยตฺตา, อุปวาทโต ปน โอรมิตพฺโพ.
อภพฺพาคมโนติ สมฺมตฺตนิยามาคมนสฺส อภพฺโพ, เย อานนฺตริยสงฺขาเตน กมฺมาวรเณน, นิยตมิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาเตน กิเลสาวรเณน, อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิสงฺขาเตน วิปากาวรเณน จ สมนฺนาคตา, พุทฺธาทีสุ จ สทฺธารหิตา, มคฺคภาวนาย จ อุตฺตรกุรุกาทโย วิย อจฺฉนฺทิกา, ปุพฺพูปนิสฺสยรหิตา จ, สพฺเพเต อภพฺพาคมนา นาม. วิปรีตา ภพฺพาคมนา นาม. ปฺจานนฺตริยนิยตมิจฺฉาทิฏฺิกา นิรยคมเน, อฏฺ อริยปุคฺคลา อนุปาทาปรินิพฺพานาทีสุ นิยตา นาม. อวเสสปุคฺคลา อนิพทฺธคติกตาย อนิยตา นาม, อุตฺตรกุรุกา ปน สุคตินิยตาปิ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยามสฺเสว อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘นิยตา’’ติ น วุตฺตา. มคฺคสมงฺคี ปุคฺคโล มคฺคกฺขเณ ผลตฺถาย ปฏิปนฺนโก นาม, ผลสมงฺคี ผลานุปฺปตฺติยมฺปิ ผเล ิโต นาม.
ยสฺส ปน อปุพฺพาจริมํ อาสวปริยาทานฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานฺจ, อยํ สมสีสี นาม. โส จ ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ โย จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกสฺมึ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ¶ อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมิฺเว อิริยาปเถ ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเค เอว ¶ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นาม. ยสฺส ปน กิเลสสีสสงฺขาตา อวิชฺชา, อรหตฺตมคฺเคน ปวตฺตสีสสงฺขาตํ ชีวิตินฺทฺริยฺจ จุติจิตฺเตน สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นาม. กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตาย. ยสฺมึ หิ วาเร มคฺเคน กิเลเส เขปิเต ปจฺจเวกฺขณาณานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺสานนฺตรเมว ปรินิพฺพายโต อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นาม, อยเมว ชีวิตสมสีสี อิธาธิปฺเปโต.
ิตกปฺปีติ ิโต กปฺโป ิตกปฺโป, สฺวาสฺส อตฺถีติ ิตกปฺปี, กปฺปมฺหิ วินสฺสมานมฺหิ กปฺปํ เปตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ.
สเจ หิ เยสํ มคฺคสมงฺคิกฺขเณ กปฺปวินาโส ภเวยฺย, เนว ตาว กปฺโป วินสฺเสยฺย, ยาวายํ ยถาสกํ ผลํ น สจฺฉิกโรตีติ เต วินสฺสมานมฺปิ กปฺปํ เปนฺตีติ ิตกปฺปิโน นาม ชาตาติ. กิฺจาปิ กปฺปวินาสนกาเล สาสนํ นตฺถิ, คตโกฏิเก หิ กาเล กปฺปวินาโส โหติ, เอวํ สนฺเตปิ มคฺคานนฺตรผลสฺส อนนฺตรายํ ทีเปตุํ อิทํ อภูตมฺปิ การณํ อาหฏํ.
โสตาปนฺโนติ นิพฺพานสมุทฺทนินฺนตาย โสตสงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ปมสมงฺคี วุจฺจติ, อิธ ปน ผลฏฺโ อธิปฺเปโต. ตสฺเสว จ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺตวารา ปรมา อสฺส ภวูปปตฺตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, ตโต ปรํ อฏฺมํ ภวํ นาทิยตีติ อตฺโถ. โสตาปนฺโน หิ โย สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ, มนุสฺเสสุ จ ปฏิสนฺธึ ¶ คเหตฺวา สตฺตเม ภเว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม. กุลโต กุลํ ภวโต ภวํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โส หิ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว คติโย ภเว สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ โกลํโกโล นาม. กมฺมปฏิสนฺธิยา เอกํ กมฺมํ กิเลสพีชํ อสฺสาติ เอกพีชี. โส หิ เอกสฺมิฺเว ภเว ขีณาสโว โหติ. กึ ปนสฺส เภทสฺส นิยามกนฺติ? วิปสฺสนาภิฺาเภทา. โสตาปนฺเนสุ หิ โย วิปสฺสนาย ปมตฺโต, โส สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ. โย กิฺจิ อปฺปมตฺโต, โส โกลํโกโล. โย ปน วิปสฺสนาย อติวิย อปฺปมตฺโต, โส เอกพีชี โหติ. เย ปน อภิวิย ปมตฺตา วฏฺฏชฺฌาสยา อนาถปิณฺฑิกวิสาขาสกฺกาทโย, เต ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมึเยว วิจรนฺตา อาทิโต ปฏฺาย ฉ เทวโลเก โอสาเปตฺวา พฺรหฺมโลเกสุปิ ยถากฺกมํ นิพฺพตฺติตฺวา อกนิฏฺเ ตฺวา ปรินิพฺพนฺติ, น เต อิธ คหิตา. เต หิ มนุสฺสคตึ ปุนปฺปุนํ ¶ อาทิยนฺติ. เย ปน มนุสฺสคติยมฺปิ ภวํ อาทิยนฺติ, เตสํ วเสน สตฺตกฺขตฺตุปรโม โกลํโกโล มานุสิกภวนิพฺพตฺตโก เอว เอกพีชี คหิโต. เต ปน สทฺธาธุเรน อาคตา ตโย, ปฺาธุเรน อาคตา ตโยติ โสตาปนฺโน ฉพฺพิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพ.
ปฏิสนฺธิวเสน ปน สกึ อิมํ มนุสฺสคตึ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ทุติยมคฺคผลสมงฺคี. อิมินา ปฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ สกทาคามิผเล ตฺวา ปุน ทุติยภเว อิเธว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ทุติยภเว ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ¶ นิพฺพตฺติตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยเมโกว อิธ คหิโต. อิมสฺส จ ทฺเว ปฏิสนฺธิโย, เอกพีชิสฺส ปน เอกาวาติ อิทํ เตสํ นานากรณนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปฏิสนฺธิวเสน กามภวํ นาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตติยมคฺคผลสมงฺคี. ตสฺเสว ปน ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนฺตราปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตรา เอว อรหตฺตมคฺคํ อุปฺปาเทตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนสีโล เอโก อนาคามี. โส จ อุปฺปนฺนสมนนฺตรํ ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายีติ ติวิโธ โหติ. อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ อายุเวมชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา, มรณสมยํ วา อุปหจฺจ อุปคนฺตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ยาว มรณสมยา ปรินิพฺพายีติ อตฺโถ. อสงฺขารปรินิพฺพายีติ อสงฺขาเรน อปฺปทุกฺเขน อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวา ปรินิพฺพายนสีโล. สสงฺขารปรินิพฺพายีติ สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยเคน ปรินิพฺพายนสีโล. อุทฺธํโสโตติ อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตฺจ, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธํ มคฺคโสตมสฺสาติปิ อุทฺธํโสโต. อกนิฏฺํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามี. อิเมสํ ปน อนาคามีนํ ปเภททสฺสนตฺถมฺเปตฺถ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติอาทิ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ โย อวิหโต ปฏฺาย จตูสุ ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา จุโต อกนิฏฺเ อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน อกนิฏฺํ อปฺปตฺวา อนฺตรา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม. โย มนุสฺสโลโก อกนิฏฺเมว ¶ คนฺตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน เหฏฺา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ อฺตรสฺมึ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม ¶ . เอวเมเต อนาคามิโน อฏฺจตฺตาลีสวิธา โหนฺติ. กถํ? อวิเหสุ ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโตติ ปฺจ, เต อสงฺขารปรินิพฺพายิสสงฺขารปรินิพฺพายิวเสน ทส โหนฺติ, เอวํ อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสูติ จตฺตาลีสํ, อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ ตํ สสงฺขาราสงฺขารวเสน ทุวิธํ อุทฺธํโสตํ วชฺเชตฺวา อฏฺ จาติ อฏฺจตฺตาลีส โหนฺติ.
อรหาติ กิเลสารีนํ หตตฺตาทินา ขีณาสโว อรหา นาม. โส สฺุตาทิวิโมกฺขตฺตยวเสน ติวิโธ หุตฺวา ปุน ปจฺเจกํ ปฏิปทาจตุกฺกวเสน ทฺวาทสวิธา โหนฺติ. ยถา จ อรหา ทฺวาทสวิโธ, เอวํ ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา อฏฺจตฺตาลีส อนาคามิโนว ปจฺเจกนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเม จ สพฺเพ อริยา อิมสฺมึ สาสเน เอว อุปฺปชฺชนฺติ, โน พหิทฺธาติ. เอกกนโย.
ทุกาทิมาติกตฺถวณฺณนา
ทุกาทีสุ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา – โกธโน จ อุปนาหี จ มกฺขี จ ปฬาสี จา’’ติอาทินา ทุกฺจ, ‘‘ตโย ปุคฺคลา – นิราโส อาสํโส วิคตาโส’’ติอาทินา ติกฺจ, ‘‘จตฺตาโร ปุคฺคลา – อสปฺปุริโส, อสปฺปุริเสนอสปฺปุริสตโร, สปฺปุริโส, สปฺปุริเสนสปฺปุริสตโร’’ติอาทินา จตุกฺกฺจ, ‘‘ปฺจ ปุคฺคลา – อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหติ, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล อารภติ น วิปฺปฏิสารี จ โหติ…เป… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล นารภติ วิปฺปฏิสารี จ โหติ…เป… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อตฺเถกจฺโจ ¶ ปุคฺคโล นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหติ…เป… อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตี’’ติอาทินา ปฺจกฺจ วิตฺถารโต มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺเพปิ เต ปุคฺคลา นิทฺทิฏฺา, อิธ ปน เต คนฺถวิตฺถารภเยน สพฺเพ น อุทฺทิฏฺา, ปาฬิยา เอว าตพฺพาติ.
ตตฺถ ¶ ติเก นิราโสติ อรหตฺตาสาย วิรหิโต ทุสฺสีโล. ตสฺส หิ อตฺตโน อภพฺพตาย ภพฺพสหายกสฺส สีลวโต อรหตฺตปฺปตฺตึ สุตฺวา, จณฺฑาลปุตฺตสฺส วิย กสฺสจิ ราชปุตฺตสฺส รชฺชาภิเสกํ สุตฺวา อภิเสกปฺปตฺติยํ, ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อรหตฺตปฺปตฺติยํ ปตฺถนาปิ น อุปฺปชฺชติ. อาสํโสติ อรหตฺตํ อาสีสมาโน ปตฺถยมาโน สีลวา. ตสฺส หิ อรหตฺตปตฺถนาย สีลสมฺปตฺติยา ิตตฺตา กสฺสจิ อรหตฺตปฺปตฺตึ สุตฺวา, อุภโตสุชาตสฺส ราชกุมารสฺส วิย ตาทิสสฺส กสฺสจิ รชฺชาภิเสกํ สุตฺวา อภิเสกปฺปตฺติยํ, อรหตฺตปฺปตฺติยํ ปตฺถนา อุปฺปชฺชติ. วิคตาโสติ อรหา. โส หิ ปตฺตอรหตฺตตาย ตตฺถ วิคตาโส โหติ ปตฺตาภิเสโก วิย ขตฺติโย อภิเสกปฺปตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํ.
จตุกฺเก ปน ปาณาติปาตาทิอกุสลกมฺมปถสมนฺนาคโต อสปฺปุริโส นาม. โย ปน สยมฺปิ ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ปรฺจ ตตฺถ สมาทเปติ, อยํ อสปฺปุริเสนอสปฺปุริสตโร, อสปฺปุริสโตปิ อสปฺปุริสตโรติ อตฺโถ. วุตฺตปฏิปกฺขกุสลวเสน สปฺปุริโส, สปฺปุริเสนสปฺปุริสตโร จ เวทิตพฺโพ.
ปฺจเก อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ เอตฺถ อารมฺภ-สทฺโท อาปตฺติวีติกฺกเม วตฺตติ, ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อตฺโถ. เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมฺปยุตฺตสมาธึ. ปฺาวิมุตฺตินฺติ ผลสมฺปยุตฺตาณํ. ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ¶ ยถาสภาวโต นปฺปชานาติ. ยตฺถสฺสาติ ยสฺมึ อรหตฺตผลสงฺขาเต ฌาเน อธิคเต อสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺเพ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นิรวเสสา นิรุชฺฌนฺติ, เต นปฺปชานาตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจาปิ เต มคฺคกฺขเณ เอว นิรุชฺฌนฺติ นาม, ผลกฺขเณ ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติ, อิธ ปน มคฺคกิจฺจวเสน ‘‘ผลกฺขเณ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
อารภติ น วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตํ ปน เทเสตุํ สภาคปุคฺคลํ ปริเยสติ, วุฏฺาเปติ วา, ตสฺมา น วิปฺปฏิสารี โหติ. นารภติ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺตึ นาปชฺชติ, วินยปฺตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา อนาปตฺติยา อาปตฺติสฺิตาย วุฏฺิตายปิ ตํ อาปตฺติยา วิปฺปฏิสารํ วิโนเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วิปฺปฏิสารี โหติ. นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ นารภติ เนว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น วิปฺปฏิสารี โหติ. อรหตฺตฺจ ¶ น ปาปุณาติ. กตโร ปเนส ปุคฺคโลติ? สีลวา โอสฺสฏฺวีริโย ปุคฺคโล. โส หิ ‘‘กึ เม อิมสฺมึ พุทฺธกาเล ปรินิพฺพาเนน, อนาคเต เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วิสุทฺธสีโลปิ ปฏิปตฺตึ น ปูเรติ. อิเม จตฺตาโรปิ ปุคฺคลา ตถา ตถา โอวทิตฺวา อาสวกฺขเย ปติฏฺาเปตพฺพา. เอวํ หิ เตปิ ยฺวายํ ปฺจโม ปุคฺคโล นารภติ น วิปฺปฏิสารี อารทฺธวีริโย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เตน สมสมาว ภวิสฺสนฺตีติ.
ฉกฺกาทีสุ –
‘‘ฉ ปุคฺคลา – อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณาติ พเลสุ จ วสีภาวํ. อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… อภิสมฺพุชฺฌติ, น จ ตตฺถ สพฺพฺุตํ ¶ ปาปุณาติ, น จ พเลสุ วสิภาวํ. อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… อนภิสมฺพุชฺฌติ, ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, สาวกปารมิฺจ ปาปุณาติ. อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, น จ สาวกปารมึ ปาปุณาติ. อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… อนภิสมฺพุชฺฌติ, น จ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, อนาคามี โหติ อนาคนฺตา อิตฺถตฺตํ. อตฺเถกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… อนภิสมฺพุชฺฌติ, น จ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, อาคามี โหติ อาคนฺตา อิตฺถตฺต’’นฺติ –
ฉกฺกํ, ‘‘สตฺต ปุคฺคลา – สตฺต อุทกูปมา ปุคฺคลา สกึ นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา นิมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ิโต โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปตรติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ปฏิคาธปฺปตฺโต โหติ, อุมฺมุชฺชิตฺวา ติณฺโณ โหติ ปารงฺคโต, ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติอาทินา สตฺตกํ, ‘‘อฏฺ ปุคฺคลา – จตฺตาโร มคฺคสมงฺคิโน, จตฺตาโร ผลสมงฺคิโน ปุคฺคลา’’ติ อฏฺกํ, ‘‘นว ปุคฺคลา – สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อุภโตภาควิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโต กายสกฺขี ทิฏฺิปฺปตฺโต สทฺธาวิมุตฺโต ธมฺมานุสารี สทฺธานุสารี’’ติ นวกํ, ‘‘ทส ปุคฺคลา – ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา’’ติ ทสกฺจ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปาฬิยํ นิทฺเทโส กโต. ตตฺถ ฉกฺเก ปเมน ปเทน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺพฺโพ. โส หิ อนาจริยโก อตฺตนา อุปฺปาทิเตน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺาเนน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพาการโต สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา สพฺพฺุตํ ปาปุณิ, ทสาณพเลสุ ¶ จ วสิภาวนฺติ. ทุติเยน ปน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฏฺพฺโพ. ตติเยน อคฺคสาวโก, จตุตฺเถน อวเสสา อรหนฺโต ¶ , ปฺจเมน อนาคามี, ฉฏฺเน โสตาปนฺนสกทาคามิโน ทฏฺพฺพา. เต หิ ‘‘อาคนฺตา อิตฺถตฺต’’นฺติ วุตฺตาติ.
สตฺตเก ปเมน ปเทน สาสเน อนิวิฏฺสทฺโธ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺเมหิ เอกนฺตกาฬเกหิ สมนฺนาคโต คหิโต. โส หิ สมุทฺเท อุทกภีรุกปุริโส วิย สํสาเร อปาเย นิมุคฺโค นิมุคฺโคว โหติ, น ปุน ภวโต วุฏฺาติ, อนนฺตมฺปิ กาลํ ภเว เอว วิจรติ สาสนสมาโยคาภาวา. ทุติเยน ปเทน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธปิ เทวทตฺตาทโย วิย สทฺธาทิปริหานิยํ ิโต ทุสฺสีโล คหิโต. โส หิ สมุทฺเท เกนจิ การเณน อุมฺมุชฺชิตฺวา ปุน นิมุคฺโค วิย สาสนสทฺธาย อุมฺมุชฺชิตฺวาปิ อปาเย นิมุชฺชติ เอว, อยํ ปน จิรกาลาติกฺกเมน พุทฺธาทีหิ, อตฺตนา เอว วา ปจฺเจกโพธิาเณน ภวโต อุทฺธรณีโย โหติ สาสเน สกึ อุปฺปนฺนายปิ สทฺธาย โมกฺขภาเวน นิยเมน นิพฺพานาวหตฺตา. อยเมว หิสฺส ปุริมปุคฺคลโต วิเสโส, อิตรถา ตสฺส วิสุํ คหเณ ปโยชนเมว น สิยาติ คเหตพฺพํ. ตติเยน สาสเน อุปฺปนฺนสทฺโธ ิติภาคิเยหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคโต คหิโต. โส หิ อุมฺมุชฺชิตฺวา ตีรํ อทิสฺวาว สมุทฺทมชฺเฌ นาวาทิอาคมนํ โอโลเกนฺโต ปุน อนิมุชฺชิตฺวา อุณฺณตปฺปเทเส ิโต วิย สาสนสทฺธาย อุมฺมุชฺชิตฺวา นิพฺพานํ อทิสฺวาว พุทฺธาทึ โอโลกยมาโน สคฺเค, สีลาทิมฺหิ ิโต โหติ. จตุตฺเถน ปน โสตาปนฺโน คหิโต. โส หิ อุมฺมุชฺชิตฺวา ิโต ตีรํ ทิสฺวา อุตฺตรณูปายํ วิโลกยมาโน วิย โลกุตฺตรสทฺธาย อุมฺมุชฺชิตฺวา นิพฺพานตีรํ ทิสฺวา อุตฺตรโณปายํ วิโลเกติ. ปฺจเมน สกทาคามี คหิโต. โส หิ สมุทฺเท ตีรํ ทิสฺวา ตทภิมุขํ ¶ ปตรมาโน วิย ปมมคฺเคน นิพฺพานตีรํ ทิสฺวา ตทภิมุขํ ทุติยมคฺเคน ปตรติ นาม. ฉฏฺเน อนาคามี คหิโต. โส หิ ปตริตฺวา ตีรํ อุปคฺคมฺม กฏิปฺปมาเณ อุทเก ิโต วิย อรหตฺตสมีเป สติกวาฏปติตฺเถ อนาวตฺติธมฺมตาย ตติยมคฺเคน ติฏฺติ. สตฺตเมน ปน อรหา คหิโต, โส หิ ตริตฺวา ปารํ ปตฺวา ิตปุริโส วิย จตฺตาโร โอเฆ ตริตฺวา นิพฺพานตฺถเล ิโต ขีณาสวพฺราหฺมโณ นาม โหตีติ.
นวเก อุภโตภาควิมุตฺโตติ รูปารูปสมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, อริยมคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน กิเลสโต วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา วา รูปกายโต, มคฺเคน จ นามกายโตติ อิเมหิ อุภโตภาเคหิ วิมุตฺโตติปิ อุภโตภาควิมุตฺโต, โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ¶ เอเกกโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปฺจวิโธ, เตสุ ปจฺฉิโมว นิปฺปริยายโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม, เสสา ปริยาเยน. เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ กิเลสกายโต วิมุตฺตมฺปิ รูปกายโต อวิมุตฺตํ, อรูปาวจรํ ปน ตทภยโตปิ วิมุตฺตํ, ตสฺมา ตเทว ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโตว อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, น รูปาวจรนฺติ เวทิตพฺพํ. ปฺาวิมุตฺโตติ อรหตฺตมคฺคปฺาย อาสเวหิ วิมุตฺโต. โส หิ สุกฺขวิปสฺสโก, จตูหิ รูปาวจรชฺฌาเนหิ วุฏฺาย อรหตฺตปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปฺจวิโธ. อรูปาวจรชฺฌาเนสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตว นาม โหติ.
กายสกฺขีติ รูปารูปชฺฌานลาภี อริโย. โส หิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺวชฺชิตานํ ฉนฺนํ เสขานํ วเสน ฉพฺพิโธ. เตเนว ¶ หิสฺส ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา’’ติ นิทฺเทเส วุตฺตํ. โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส จ น เกจิปิ อาสวา ปริกฺขีณาติ วตฺตพฺพา, ปริกฺขียิสฺสนฺตีติ ปน วตฺตพฺพา, อรหโต ปน สพฺเพปิ อาสวา ปริกฺขีณา, น เอกจฺเจติ. โส หิ ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขี, ผุฏฺานํ ปฏิลทฺธานํ ฌานานํ อนนฺตรํ นามกาเยน นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติปิ กายสกฺขี, กาเยนาติ เจตฺถ ‘‘นามกาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปฺาย จ อติวิชฺฌ ปสฺสตี’’ติ วจนโต อรหตฺตผลํ เปตฺวา เสสมคฺคผลานเมตํ อธิวจนํ, เตน กาเยน ปมชฺฌานานนฺตรํ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณโตปิ กายสกฺขีติ เกจิ. ทิฏฺิปฺปตฺโตติ สุกฺขวิปสฺสโก, รูปชฺฌานลาภี จ ยถาวุตฺโต ฉพฺพิโธ เสโข จ, อยํ ทิฏฺนฺตปฺปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. ทสฺสนํ ทิฏฺิ, ปมมคฺโค, ตสฺส อนนฺตรํ นิโรธปฺปตฺโตติ อตฺโถ. ทิฏฺปฺปตฺโตติปิ ปาโ, ตสฺส ปมมคฺเคน ทิฏฺํ นิพฺพานํ ปุน ปตฺโตติ อตฺโถ.
สทฺธาวิมุตฺโตติ สุกฺขวิปสฺสโก, รูปชฺฌานลาภี จ ยถาวุตฺโต ฉพฺพิโธ เสโข จ. อยํ หิ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. กถํ ปเนตสฺส ทิฏฺิปฺปตฺตโต นานตฺตนฺติ? อาคมนียปฏิปทาย. ทิฏฺิปฺปตฺโต หิ ปฺาสมฺปทาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาย กิเลเส อปฺปทุกฺเขน วิกฺขมฺเภนฺโต อาคโต, สทฺธาวิมุตฺโต ปน สทฺธาพหุลตาย กิเลเส ทุกฺเขน วิกฺขมฺเภนฺโต อาคโต. เอตเมว หิ เภทํ สนฺธาย นิทฺเทเส ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
ธมฺมานุสารีติ ¶ ยสฺส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อยํ ปฺาสงฺขาเตน ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี, โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสตํ นามํ. ผเล ปน ปตฺเต ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม โหติ. สทฺธานุสารีติ ยสฺส ¶ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, อยํ สทฺธาย สรติ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี, โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺเสตํ นามํ. ผเล ปน ปตฺเต สทฺธาวิมุตฺโต นาม โหติ.
โลกุตฺตรธมฺมํ หิ นิพฺพตฺเตนฺตานํ ทฺเว ธุรานิ นาม, ทฺเว อภินิเวสา นาม, ทฺเว สีสานิ นาม. ตตฺถ สทฺธาธุรํ ปฺาธุรนฺติ ทฺเว ธุรานิ นาม. เอโก ปน สมถาภินิเวโส, เอโก วิปสฺสนาภินิเวโสติ ทฺเว อภินิเวสา. เอโก จ อรหตฺตํ มตฺถกํ ปาปุณนฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, เอโก ปฺาวิมุตฺโตติ อิมานิ ทฺเว สีสานิ นาม. เย หิ เกจิ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต ทฺเว อิเม ธมฺเม ธุรํ กตฺวา อิเมสุ ทฺวีสุ าเนสุ อภินิวิสิตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ าเนหิ วิมุจฺจนฺติ. เตสุ โย ภิกฺขุ อฏฺสมาปตฺติลาภี ปฺํ ธุรํ กตฺวา สมถวเสน อภินิวิฏฺโ อฺตรํ อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม. ปรโต ปน ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี นาม. อรหตฺตผลํ ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม.
อปโร ปฺเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อฺตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม. ปรโต ปน ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม, อรหตฺตํ ปตฺเต ปฺาวิมุตฺโต นาม.
อปโร ปน อฏฺสมาปตฺติลาภี สทฺธํ ธุรํ กตฺวา สมาธิวเสน อภินิวิฏฺโ อฺตรํ อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, ปรโต ฉสุ าเนสุ กายสกฺขีเยว ¶ นาม. อรหตฺตํ ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโตเยว นาม. อปโร สทฺธเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโ สุทฺธสงฺขาเร วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อฺตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, ปรโต ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นาม. อรหตฺตปฺปตฺเต ปฺาวิมุตฺโต นาม. อิเม สตฺต ปุคฺคลา สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกสมฺพุทฺเธหิ สทฺธึ นว โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา นามาติ.
ทสเก ¶ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺาติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, โกลํโกโล, เอกพีชี, สกทาคามี กามาวจรปฏิสนฺธิโก, อรหา จาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ กามาวจรภูมิยฺเว อนุปาทิเสสนิพฺพานสงฺขาตา นิฏฺาติ อตฺโถ. กามาวจรตฺตภาเว เอว หิ เอเต ปรินิพฺพายนฺติ, นาฺสฺมึ. ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺาติ อนฺตราปรินิพฺพายี อุปหจฺจปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายี สสงฺขารปรินิพฺพายี อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี จาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ กามาวจเร อตฺตภาวํ วิหาย วิชหิตฺวา พฺรหฺมตฺตภาเว ิตานฺเว นิฏฺาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. อยเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬินเยน สทฺธึ อตฺถนิจฺฉโย, วิตฺถาโร ปน ปุคฺคลปฺตฺติปาฬิอฏฺกถาสุ (ปุ. ป. มาติกา ๑ อาทโย; ปุ. ป. อฏฺ. มาติกาวณฺณนา ๑) คเหตพฺโพติ.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ปุคฺคลปฺตฺติมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กถาวตฺถุมาติกา
ปุคฺคลกถาวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ กถาวตฺถุมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติ. ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุจฺฉา, ‘‘อามนฺตา’’ติ อยํ ปฏิชานนา. กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? ‘‘อสุกสฺสา’’ติ น วตฺตพฺพา. น หิ ภควา ปรวาทีหิ สทฺธึ วิคฺคาหิกกถํ กเถนฺโต อิมํ มาติกํ เปสิ, ปุคฺคลปฺตฺติเทสนาทึ ปน นิสฺสาย ‘‘ปรมตฺถโต อตฺตา นาม อตฺถี’’ติอาทินา อนาคเต วิปลฺลาสคาหิภิกฺขูนํ, ปรวาทีนฺจ นานปฺปการทิฏฺิฏฺานวิโสธนตฺถํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส วาทนยทสฺสนวเสน ปุคฺคลวาทเมตํ อารพฺภ ตนฺติวเสน มาติกํ เปนฺโต สกวาทิปรวาทีนํ ปุจฺฉาวิสชฺชนโทสาโรปนนิคฺคหปาปนาทิวจนปฏิวจนวเสเนว เปสิ, ตสฺมา ตทตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา ปรวาทีปุจฺฉา สกวาทีปฏิฺา ปรวาทีปฏิฺาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม.
‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติ อยํ สกวาทีปุจฺฉา, ตาย จ ‘‘เย ‘อตฺถิ ปุคฺคโล’ติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติ. เก ปน เต ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมฺมิติยา จ พหิทฺธา พหู อฺติตฺถิยา จ. กทา ปเนเต สาสเน อุปฺปนฺนาติ? ปรินิพฺพานโต ทุติเย วสฺสสเต. ภควติ กิร ปรินิพฺพุเต มหากสฺสปตฺเถเรน สมุสฺสาหิเตหิ ตปฺปมุเขหิ วสิคเณหิ สุภทฺทวุฑฺฒปพฺพชิตาทีนํ ปาปภิกฺขูนํ ปเวโสกาสนิเสธนตฺถํ อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ ลภิตฺวา ธมฺมวินยสรีรํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา สาสเน อจเล ปวตฺตาปิเต ตโต วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เวสาลิยํ วชฺชิปุตฺตเกหิ ทีปิตานิ ¶ ทส วตฺถูนิ มทฺทิตฺวา เต จ ภิกฺขู ¶ นิคฺคเหตฺวา ยสตฺเถรสมุสฺสาหิเตหิ วสิคเณหิ ปุน ธมฺมวินยสงฺคเห กเต เตหิ นิคฺคหิตา ทสสหสฺสา วชฺชิปุตฺตกา กฺจิ ทุพฺพลราชานํ พลํ ลภิตฺวา มูลสงฺคหํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน อนาจารานุกูลวจนํ ปกฺขิปิตฺวา พุทฺธวจนฺจ ฉฑฺเฑตฺวา มหาสงฺคีตีหิ วิสุํ ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มหาสงฺฆิกาจริยกุลํ นาม อกํสุ. ปริสุทฺธสาสนํ ปน เถเรหิ ปริปาลิตตฺตา ‘‘เถรวาโท’’ติ ปฺายิ, อิเมสุ ปน ทฺวีสุ วาเทสุ มหาสงฺฆิกโต ภิชฺชิตฺวา เอกพฺโยหาริกา, โคกุลิกา จ, ตโต ปณฺณตฺติวาทา, พหุลิยา, เจติยวาทา จาติ ปฺจ วาทา, มหาสงฺฆิเกหิ ปน สทฺธึ ฉ อาจริยกุลานิ นาม ชาตานิ. ตถา เถรวาทโต ภิชฺชิตฺวา มหิสาสกา, วชฺชิปุตฺตกา จ, ตโต ธมฺมุตฺตริยา, ภทฺรยานิกา, ฉนฺนาคาริกา, สมฺมิติยา จ, มหิสาสกโต ธมฺมคุตฺติกา, สพฺพตฺถิกา จ, ตโต กสฺสปิกา, ตโต สงฺกนฺติกา, ตโต สุตฺตวาทา จาติ อิเม เอกาทส วาทา ชาตา. เต ปุริเมหิ ฉหิ สทฺธึ สตฺตรส ภินฺนวาทา ทุติเย วสฺสสเต อุปฺปนฺนา, เถรวาโท ปน เอโกว อสมฺภินฺนโก, เตน สทฺธึ สาสเน อฏฺารส นิกายา ชาตาติ เวทิตพฺพา, เย ‘‘อฏฺารสาจริยกุลานี’’ติ ปวุจฺจนฺติ. อิเมสํ ปน อฏฺารสนฺนํ อาจริยวาทานํ วเสน อายตึ สาสนสฺส อาลุฬนํ ตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺเธน อโสเกน ธมฺมรฺา พาหิรเก อโนโลเกตฺวา สาสเน เอว ลาภสกฺกาเร ปวตฺตนฺเต ลาภสกฺการตฺถาย สาสนเวสํ คเหตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ ตถโต ทีเปนฺเตสุ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคติเกสุ ยถาวุตฺตสตฺตรสาจริยกุเลสุ จ สมยกุสลตาย วิจินิตฺวา เสตกานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาชิเตสุ ปริสุทฺเธ มหาภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ยานิ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺพานิปิ ¶ ตานิ อตฺตโน สตฺถารา ทินฺนมาติกามุขมตฺเตน ปฏิพาหิตฺวา สุตฺตสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ ปรปฺปวาทมถนํ อายติลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ มาติกาวิภชนวเสน ภาสิตฺวา ตํ ตติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา อาลุฬิตํ สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺถภาวํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปกาสนตฺถํ อายติวาทปฺปฏิพาหนนยทสฺสนวเสน อิมํ กถาวตฺถุมาติกํ วตฺวา เถรสฺส โอกาสํ เปนฺโต ตสฺสา วิภงฺคํ น อโวจาติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา ชีโว สตฺโต. อุปลพฺภตีติ ปฺาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ายตีติ อตฺโถ. สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโ. ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถ. อุภเยนาปิ ยถา รูปเวทนาทโย ¶ ธมฺมา ภูเตน สภาเวน อุปลพฺภนฺติ, เอวํ ตาว ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ ปุจฺฉติ. ปรวาที ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. ปฏิชานนฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ อาคจฺฉติ, อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ปรวาที หิ ยสฺมา ภควตา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (อ. นิ. ๔.๙๕-๙๖) ปุคฺคโล ปกาสิโต, ภควา จ อวิตถวาที, ตสฺมา โส ‘‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถเนว อตฺถี’’ติ ลทฺธึ คเหตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ.
อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ เหฏฺา รูปเวทนาทิโก ธมฺมปฺปเภโท อาคโต, น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพ, อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถ, โส ¶ ตถาปฏิฺาโต ปุคฺคโล ตโต เตน สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อากาเรน อุปลพฺภติ, ยถา รุปฺปนานุภวนาทินา สกิเยนากาเรน ปุน สจฺจิกฏฺปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กึ ตว ปุคฺคโลปิ เอวํ อุปลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติ. น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺส. โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติ. น หิ อตฺตา นาม ขนฺธาทิวิมุตฺโต โกจิ ทิสฺสติ อฺตฺร พฺยาโมหมตฺตา. ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – น หิ เอวํ วตฺตพฺเพติ. ‘‘น ห เอว’’นฺติปิ ปนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถ.
อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํ. ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิฺาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิฺา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธียติ, ตสฺมา นิคฺคหํ ปตฺโต, ตํ นิคฺคหํ โทสํ อปราธํ อาชานาหิ, สมฺปฏิจฺฉาหีติ อตฺโถ. เอวํ นิคฺคหํ อาชานาเปตฺวา อิทานิ ตํ ปนาย เจว อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานฺจ วเสน ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หฺจีติ ยทิ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส อนุวทเนน ปนโต นิคฺคหปติฏฺาปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา อนุโลมฏฺปนา นาม. เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิกตฺตา อนุโลมปาปนา นาม. ตตฺถ เตนาติ การณวจนํ. วตาติ โอกปฺปนวจนํ นิยมวจนํ. เรติ อามนฺตนวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน วต เร วตฺตพฺเพ วต เร หมฺโภ ภทฺรมุข เตน การเณน วตฺตพฺโพ เอวาติ อตฺโถ. ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นาม. ยฺจสฺส ปริโยสาเน ‘‘มิจฺฉา’’ติ ปทํ, ตสฺส ปุรโต ‘‘อิทํ ¶ เต’’ติ อาหริตพฺพํ. อิทํ เต มิจฺฉาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. เอวํ อุปริปิ ¶ . ปรโต ปาฬิยมฺปิ เอตํ อาคตเมว. โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส อนุวทเนน ปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมฏฺปนา นาม. โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นาม. ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นาม.
ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ. ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ.
อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปฺเหปิ น วตฺตพฺโพว. ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปฺเห ‘สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ปฏิโลมโต ปนาปาปนาโรปนา โหนฺติ. เอวเมตํ นิคฺคหสฺส จ อนุโลมโต ทฺวินฺนํ, ปฏิโลมโต ทฺวินฺนนฺติ จตุนฺนํ ปาปนาโรปนานฺจ วุตฺตตฺตา อุปลพฺภตีติอาทิกํ อนุโลมปฺจกํ นาม. เอตฺถ จ กิฺจาปิ อนุโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโก, ปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ เอโกติ ทฺเว นิคฺคหา กตา, อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ เอตสฺเสว ปน ปมสฺส นิคฺคหสฺส ทฺวีหากาเรหิ อาโรปิตตฺตา เอโกวายํ นิคฺคโหติ คเหตพฺโพ. ปโม นิคฺคโห.
อิทานิ ¶ ปจฺจนีกนโย โหติ. ตตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส. สกวาที ยถา รูปเวทนาทโย ธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาติ. ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺํเยว สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติอาทิมาห. สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ ปรวาที เอวมาห. สกวาที ปุคฺคโล หิ อุปาทายปฺตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺขิปติ. อิทานิ กิฺจาปิ เตน ปมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา ปน สมฺมุติสจฺจวเสน วา โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตา. ปรวาที ปน ¶ ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ วจนสามฺมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ‘‘ยํ ตยา ปมํ ปฏิฺาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติ อาห. อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา วาทฏฺปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ ปรวาทินิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล’’ติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปนา นาม ปรวาทิปกฺขสฺส ปนโต ‘‘อยํ ตว โทโส’’ติ ทสฺเสตุํ ปนมตฺตเมว โหติ, น นิคฺคหสฺส วา ปฏิกมฺมสฺส วา ปากฏีภาวกรณํ, ปาปนาโรปนาหิ ปนสฺส ปากฏีกรณํ โหติ, ตสฺมา อิทํ อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนานํ วเสน จตูหากาเรหิ ปฏิกมฺมสฺส กตตฺตา ปฏิกมฺมจตุกฺกํ นามาติ เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺวํ เจ ปน มฺสี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มฺสีติ ยทิ ตฺวํ มฺสิ. ‘‘วตฺตพฺเพ ¶ โข’’ติ อิทํ ปจฺจนีเก ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘โน จ วตฺตพฺเพ’’ติ อิทํ ปน ‘‘น เหวา’’ติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมึ ‘‘โย นุปลพฺภตี’’ติ ปกฺเข เหวํ ปฏิชานนฺติ ‘‘อามนฺตา’’ติ เอวํ ปฏิชานนฺโต. เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน ‘‘น เหวา’’ติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ. อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคณฺหนารหํ ตํ นิคฺคณฺหาม, สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิ. เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต ‘‘หฺจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปนาปาปนาโรปนา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถ. อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นาม.
เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, โยปิ มม ตยา เหฏฺา อนุโลมปฺจเก กโต นิคฺคโห, โสปิ ทุนฺนิคฺคโห’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโต, อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห. เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺส. อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺา สกวาทินา นิคฺคโห ¶ กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต ‘‘โน จ มยํ ตยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิฺายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปฺจเก ‘‘อามนฺตา’’ติ เอตาย ปฏิฺาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ¶ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ นิคฺคเหตพฺพาเยว, เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหม. อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมาติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉา’’ติ อาห. เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต จตูหิ ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคหสฺส อุปนีตตฺตา อุปนยนจตุกฺกํ นาม โหติ.
อิทานิ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติ. ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพ, เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโต. เตน หีติ เตน การเณน. ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา ยํ มํ นิคฺคณฺหาสิ. หฺจิ ปุคฺคโล…เป… อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ นิคฺคณฺหนํ ตว มิจฺฉาติ อตฺโถ. เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏ. ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํ. ยาปิ เจสา ปฏิกมฺมจตุกฺกาทิวเสน กถามคฺคสมฺปฏิปาทนา กตา, สาปิ สุกตาติ. ตเทว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิกสฺส อนุโลมปฺจกสฺส นุปลพฺภตีติอาทิกานํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานฺจ วเสน อนุโลมปจฺจนีกํ นาม นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สกวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ ปรวาทิโน วจนสามฺมตฺเตน ฉลวาเทน ชโย โหติ.
อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน ชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ อารทฺธํ. ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺปรมตฺถํ ¶ สนฺธาย ปฏิฺา สกวาทิสฺส, สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโ’’ติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา ‘‘น เหว’’นฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปฏิฺาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามฺมตฺเตน ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺส. เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ¶ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโต.
อิทานิ ธมฺเมน สเมน ปรวาทิปฏิฺาย อตฺตโน วาเท ชยํ ทสฺเสตุํ อนุโลมนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺตโน ลทฺธึ นิสฺสาย ปฏิฺา ปรวาทิสฺส, ลทฺธิยา โอกาสํ อทตฺวา ปรมตฺถวเสน ปุน อนุโยโค สกวาทิสฺส, ปรมตฺถวเสน ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภนโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส, ตโต ปรํ ธมฺเมน สเมน อตฺตโน ชยทสฺสนตฺถํ ‘‘อาชานาหิ ปฏิกมฺม’’นฺติอาทิ สพฺพํ สกวาทิวจนเมว โหติ. ตตฺถ สพฺเพสํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวมิทํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิกสฺส ปจฺจนีกปฺจกสฺส ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทีนํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานฺจ วเสน ปจฺจนีกานุโลมปฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺํ โหติ. เอวเมตานิ ปมสจฺจิกฏฺเ ทฺเว ปฺจกานิ นิทฺทิฏฺานิ, ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘นิคฺคโห ปรวาทิสฺส, สุทฺโธ ปมปฺจเก;
อสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘นิคฺคโห สกวาทิสฺส, อสุทฺโธ ทุติยปฺจเก;
วิสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหึ.
‘‘ตสฺมา ทฺวีสุปิ าเนสุ, ชโยว สกวาทิโน;
ธมฺเมน หิ ชโย นาม, อธมฺเมน กุโต ชโย.
‘‘สจฺจิกฏฺเ ¶ ยถา เจตฺถ, ปฺจกทฺวยมณฺฑิเต;
ธมฺมาธมฺมวเสเนว, วุตฺโต ชยปราชโย.
‘‘อิโต ปเรสุ สพฺเพสุ, สจฺจิกฏฺเสุ ปณฺฑิโต;
เอวเมว วิภาเวยฺย, อุโภ ชยปราชเย’’ติ. (กถา. อฏฺ. ๗-๑๐);
ปโม สุทฺธิกสจฺจิกฏฺโ นิฏฺิโต.
เอวํ ¶ สุทฺธิกสจฺจิกฏฺํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ตเมว อปเรหิปิ โอกาสาทีหิ นเยหิ วิตฺถาเรตุํ ปุน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิฺา ปรวาทิสฺส. ปุน สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนาโทสฺจ ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ อาปชฺชนโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปาโ ปน สํขิตฺโต. ตตฺถ ยสฺมา สรีรํ สนฺธาย ‘‘สพฺพตฺถ นุปลพฺภตี’’ติ วุตฺเต สรีรโต พหิ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจนีเก ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺส, ปมํ อนุชานิตฺวา ปจฺฉา อวชานาตีติ ฉลวาทสฺส วเสน ปฏิกมฺมํ ปรวาทิสฺส, เสสํ ปากฏเมว.
ทุติยนเย สพฺพทาติ ปุริมปจฺฉิมชาติกาลฺจ ธรมานปรินิพฺพุตกาลฺจ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติอาทีนํ อาปตฺติโทสฺจ ธรมานปรินิพฺพุตานํ วิเสสาภาวโทสฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ปมนเย วุตฺตสทิสเมว.
ตติยนเย สพฺเพสูติ ขนฺธายตนาทีนิ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, รูปสฺมึ อตฺตา, จกฺขุสฺมึ อตฺตาติอาทิโทสภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
เอวมิมานิ ¶ ตีณิ มุขานิ อนุโลมปจฺจนีกปฺจเก อนุโลมมตฺตวเสเนว ตาว ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ปุน ปจฺจนีกานุโลมปฺจเก ปจฺจนีกมตฺตวเสเนว ภาเชตุํ ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺานํ เอเกกสฺมึ สจฺจิกฏฺเ อนุโลมปจฺจนีกสฺส, ปจฺจนีกานุโลมสฺส จาติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปจฺจนีกานํ วเสน อยํ อฏฺมุขา นาม วาทยุตฺติ นิทฺทิฏฺา โหตีติ เวทิตพฺพา. ยา เอเกกสฺมึ มุเข เอเกกสฺส นิคฺคหสฺส วเสน วุจฺจติ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปฺเห, ปฺจกทฺวยเภทโต;
เอสา อฏฺมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตา.
‘‘อฏฺเว ¶ นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;
อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;
ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติ. (กถา. อฏฺ. ๑๔);
อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺถโต สํวณฺณนา.
อตฺถวินิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กตนิทฺเทสสฺส นยมุขมตฺตทสฺสนวเสเนว โหติ. เถเรน หิ ภควตา ปิตาย เอติสฺสา มาติกาย ปทุทฺธารวเสน นิทฺเทสํ อกตฺวา ภควตา ทินฺนอฏฺมุขวาทยุตฺตินเย ตฺวา อปเรหิ ปริยาเยหิ ปุคฺคลวาทํ, ตทฺํ นานปฺปการํ มิจฺฉาคาหฺจ นิรากโรนฺเตเนว ปุคฺคลกถํ อาทึ กตฺวา สาธิกทฺวิสตกถาหิ นิทฺเทโส กโต.
ตตฺถ ปุคฺคลวาทนิรากรณตฺถํ ตาว ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยวเสน สตฺตปฺาสาย ธมฺเมสุ เอเกเกน สทฺธึ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, รูปฺจ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน…เป… ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถน, เวทนาปิ ¶ อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺปรมตฺเถนา’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลสํสนฺทนวสปฺปวตฺตํ สุทฺธิกสํสนฺทนํ, ยถา รูปเวทนาทโย สตฺตปฺาส ธมฺมา อฺมฺา วิสทิสา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ รูปาทีหิ วิสทิโส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ โอปมฺมสํสนฺทนํ, ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, รูปสฺมึ ปุคฺคโล, อฺตฺร รูปา ปุคฺคโล, ปุคฺคลสฺมึ รูป’’นฺติ เอวํ จตุกฺกนเยน สตฺตปฺาสาย ธมฺเมหิ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ จตุกฺกนยสํสนฺทนนฺติ ติวิธา สํสนฺทนนยา วุตฺตา. ตตฺถ ปุคฺคลสฺส รูปาทิสภาวตฺเต นิจฺจสสฺสตุจฺเฉทาทิปฺปสงฺคโต ยถานุรูปํ นิรากรณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยเนตฺถ อุปริ เจตํ น วิตฺถารียติ.
ตโต ‘‘ยถา รูปาทโย สปฺปจฺจยา, อปฺปจฺจยาทโย วา โหนฺติ, เอวํ ตว ปุคฺคโลปิ สปฺปจฺจยตาทิลกฺขณยุตฺโต’’ติ ปุจฺฉนวสปฺปวตฺตา ลกฺขณยุตฺติกถา, ‘‘ปุคฺคโล’’ติ, ‘‘อุปลพฺภตี’’ติ จ ปททฺวยาทิโสธนตฺถํ ‘‘โย ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภติ. โย วา อุปลพฺภติ, โส ปุคฺคโล’’ติอาทิปุจฺฉนวสปฺปวตฺตํ วจนโสธนํ, ‘‘รูปธาตุยา รูปี’’ติอาทิ นามปฺตฺติโสธนวสปฺปวตฺโต ปฺตฺตานุโยโค จ, ‘‘โสว ปุคฺคโล สนฺธาวติ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, อฺโ วา, น อฺโ วา, เนว อฺโ นานฺโ วา’’ติอาทินา คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค ¶ , ‘‘รุกฺขํ อุปาทาย ฉายาทีนํ วิย ขนฺธาทึ อุปาทาย ปรมตฺถโต ปุคฺคลปฺตฺตี’’ติ วาเท ตสฺส อนิจฺจสงฺขตตาทิปฺปสงฺคทีปโก อุปาทาปฺตฺตานุโยโค, ‘‘กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ การโก ปุคฺคโล’’ติ วาเท ตสฺส วฏฺฏทุกฺขานุปจฺเฉทาทิปฺปสงฺคทีปโก ปุริสการานุโยโค จ, ‘‘โย อิทฺธิวิกุพฺพโก, โส ปุคฺคโล’’ติอาทิวาทเภทโก อภิฺานุโยโค, ‘‘มาตาปิตาทโย นาม อตฺถิ, เตน ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ วาทเภทโก าตกานุโยโค ¶ , ‘‘เอวํ ขตฺติโย’’ติอาทิ ชาตฺยานุโยโค, ‘‘คหฏฺโ ปพฺพชิโต’’ติอาทิ ปฏิปตฺตานุโยโค, ‘‘เทโว มนุสฺโส’’ติอาทิ อุปปตฺตานุโยโค, ‘‘โสตาปนฺโน’’ติอาทิ ปฏิเวธานุโยโค, ‘‘อฏฺ ปุริสปุคฺคลา’’ติอาทิ สงฺฆานุโยโค, ‘‘ปุคฺคโล สงฺขโต’’ติอาทิวสปฺปวตฺโต สจฺจิกฏฺสภาคานุโยโค, ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน’’ติอาทิ เวทกานุโยโค, ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทิ กิจฺจานุโยโค, ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา ปุคฺคลสภาวสาธกสุตฺเตสุ สนฺนิสฺสิเตสุ –
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๙), ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ (สํ. นิ. ๒.๑๕).
กินฺนุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตูปลพฺภติ.
ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑);
ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา…เป… ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจติ (สํ. นิ. ๔.๘๕).
‘‘อตฺตนิ วา, ภิกฺขเว, สติ อตฺตนิยํ เมติ อสฺสาติ…เป… อตฺตนิ จ ภิกฺขเว อตฺตนิเย จ สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภนิยมาเน ยมฺปิ ตํ ทิฏฺิฏฺานํ, โส โลโก, โส อตฺตา, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ, นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม, สสฺสติสมํ ตเถว สฺสามีติ ¶ , นนายํ, ภิกฺขเว, เกวโล ปริปูโร พาลธมฺโม’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๔), ‘‘ตตฺร, เสนิย, ยฺวายํ สตฺถา ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต น ปฺาเปติ, อภิสมฺปราเย จ…เป… อยํ วุจฺจติ, เสนิย, สตฺถา ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา ปุคฺคลาภาวทีปกสุตฺตสนฺทสฺสนวสปฺปวตฺโต สุตฺตสนฺทสฺสนานุโยโค จาติ เอตฺตเกน กถามคฺเคน วิตฺถารโต ปมา ปุคฺคลกถา วิภตฺตา. ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามฺลกฺขณวเสน ลพฺภนฺติ, น เอวํ ปุคฺคโล, รูปาทีสุ ปน สติ โลกโวหารมตฺเตน ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วุจฺจตีติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา – ‘‘อิมา โข, จิตฺต…เป… โลกโวหารา โลกปฺตฺติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๔๐). ทฺวิธาปิ พุทฺธานํ กถา สมฺมุติกถา, ปรมตฺถกถา จ. ตตฺถ ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล คาโม ปพฺพโต’’ติอาทิกา สมฺมุติกถา นาม, ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธา อายตนานี’’ติอาทิกา ปรมตฺถกถา นาม. พุทฺธา หิ เย เย สตฺตา ยถา ยถา พุชฺฌิตฺวา จตุสจฺจปฏิเวธํ กาตุํ สกฺโกนฺติ, เตสํ เตสํ ตถา ตถา สมฺมุติวเสน วา ปรมตฺถวเสน วา โวมิสฺสกวเสน วา เทเสตฺวา นามรูปปริจฺเฉททสฺสนวเสเนว อมตํ มคฺคํ ปกาเสนฺติ. อยฺหิ –
ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติ.
ตตฺถ –
สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณํ.
ตสฺมา วิฺู อกตฺวาน, พฺยฺชเนภินิเวสนํ;
ปรมตฺเถ ปติฏฺาย, ปุคฺคลาทึ วิวชฺชเย.
ปฺตฺตึ อนติกฺกมฺม, ปรมตฺโถ ปกาสิโต;
วินายเกน โส ยสฺมา, ตสฺมา อฺโปิ ปณฺฑิโต;
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมฺํ นาติธาวเยติ. (กถา. อฏฺ. ๒๓๗);
อยํ ปุคฺคลกถานโย.
ปริหานิกถาทิวณฺณนา
ปุคฺคลกถาโต ¶ ¶ ปรํ ‘‘ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทินา อเสขา, โสตาปนฺนวชฺชิตเสขา จ อคฺคมคฺคผลโต ปริหายนฺตีติ ปวตฺตา ปริหานิกถา. ปพฺพชฺชา วิย ปฏิเวธสงฺขาโต พฺรหฺมจริยวาโสปิ มนุสฺเสสุ เอว ภวติ, นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปวตฺตา พฺรหฺมจริยกถา. ทุกฺขทสฺสเนน เอกเทสโต กิเลสา ปหียนฺติ, ตถา สมุทยทสฺสนาทีหีติ เอวํ นานาภิสมยวเสน โอธิโส กิเลสา ปหียนฺตีติ ปวตฺตา โอธิโสกถา. ฌานลาภี ปุถุชฺชโน กามราคพฺยาปาเท สมุจฺเฉทวเสน ชหติ, โส จตุสจฺจาภิสมยา ปมเมว อนาคามี โหตีติ ปวตฺตา ชหติกถา. อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ขนฺธาทิกํ กาลตฺตเยปิ ขนฺธาทิสภาเวน อตฺถีติ ปวตฺตา สพฺพมตฺถีติกถา. อตีตํ, อนาคตฺจ ขนฺธาทิกํ อตฺถีติ ปวตฺตา อตีตกฺขนฺธาทิกถา. อตีเตสุ วิปากธมฺมธมฺเมสุ เอกจฺจํ อวิปกฺกวิปากเมว อตฺถิ, น อิตรนฺติ ปวตฺตา เอกจฺจมตฺถีติกถา. สพฺเพ ธมฺมา สติปฏฺานาติ ปวตฺตา สติปฏฺานกถา. อตีตานาคตาทิวเสน นตฺถิ, สกภาเวน วา อตฺถิ, ปรภาเวน นตฺถีติ ปวตฺตา เหวตฺถิกถา. ตตฺถ เหวตฺถีติ เอวํ อิมินา ปกาเรน อตฺถีติ อตฺโถ.
อธิมานิกานํ, กุหกานํ วา อรหตฺตปฏิฺานํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ทิสฺวา มารกายิกา เทวตา อุปสํหรนฺตีติ ปวตฺตา ปรูปหารกถา. อรหโต ปเรสํ นามโคตฺตาทีสุ อตฺถิ อฺาณํ, อตฺถิ กงฺขา, ปเรหิ าปนียโต อตฺถิ ปรวิตรณาติ ติสฺโส กถา. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทุกฺขนฺติ วาจา ภิชฺชตีติ ปวตฺตา วจีเภทกถา. ทุกฺขนฺติ วาจํ ภาสนฺโต ทุกฺเข าณํ อาหรติ, ตฺจ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ทุกฺขาหารกถา. สมาปตฺติยํ, ภวงฺเค จ จิตฺตํ จิรํ ติฏฺตีติ ¶ ปวตฺตา จิตฺตฏฺิติกถา. สพฺเพ สงฺขารา นิปฺปริยาเยน อาทิตฺตา กุกฺกุฬนิรยสทิสาติ ปวตฺตา กุกฺกุฬกถา. ปจฺเจกํ จตุสจฺจทสฺสนวเสน เอเกกสฺส มคฺคสฺส จตุกฺขตฺตุํ อุปฺปตฺติวเสน โสฬสหิ โกฏฺาเสหิ อรหตฺตปฺปตฺตีติ ปวตฺตา อนุปุพฺพาภิสมยกถา. พุทฺธานํ โวหารวจนํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา โวหารกถา. สุทฺธสตฺตานํ อปฺปฏิสงฺขาย มคฺเคน วินา กิเลสนิโรธสงฺขาโต อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ, ปฏิสงฺขาย เตน มคฺเคน กิเลสนิโรโธติ ทฺเว นิโรธาติ ปวตฺตา นิโรธกถา.
ตถาคตพลํ สาวกสาธารณนฺติ ปวตฺตา พลกถา. อาสวกฺขยาณวิรหิตํ นวพลํ โลกุตฺตรนฺติ ¶ ปวตฺตา อริยนฺติกถา. สราคํ จิตฺตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ราคโต วิมุจฺจตีติ ปวตฺตา วิมุตฺติกถา. ฌาเนน วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา ปมํ วิมุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุจฺจมานํ นาม โหตีติ ปวตฺตา วิมุจฺจมานกถา. อฏฺมกสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส อนุโลมโคตฺรภุกฺขเณ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ นาม, มคฺคกฺขเณ ปหีนา นามาติ ปวตฺตา อฏฺมกกถา. อฏฺมกสฺส มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปฏิลภนฺติ, น ปฏิลทฺธานีติ ปวตฺตา อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยกถา. จตุตฺถชฺฌานธมฺมุปตฺถทฺธํ มํสจกฺขุเมว ทิพฺพจกฺขุ นามาติ ปวตฺตา ทิพฺพจกฺขุกถา. ตถา มํสโสเต ทิพฺพโสตกถา. ยถากมฺมูปคตาณเมว ทิพฺพจกฺขูติ ปวตฺตา ยถากมฺมูปคตาณกถา. เทวพฺรหฺมานํ ปาณาติปาตาทิอสํวราภาวมตฺเตน สมฺปตฺตวิรติยา อภาเวปิ สํวโร อตฺถีติ ปวตฺตา สํวรกถา. อสฺีนมฺปิ จุติปฏิสนฺธิกฺขเณ สฺา อตฺถีติ ปวตฺตา อสฺกถา. เนวสฺานาสฺายตนภูมิยํ สฺา นปฺปวตฺตตีติ ปวตฺตา เนวสฺานาสฺายตนกถา.
อรหา ¶ คิหี อสฺสาติ ปวตฺตา คิหิสฺส อรหาติกถา. อนาคามิโน สุทฺธาวาเสสุ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน อุปปตฺติกฺขเณ อรหนฺโต โหนฺตีติ ปวตฺตา อุปปตฺติกถา. อรหโต โลกิยธมฺมาปิ อนาสวาติ ปวตฺตา อนาสวกถา. ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณ สมงฺคิภาวสมนฺนาคโม จ รูปาวจราทิภูมนฺตรปฏิลาภสมนฺนาคโม จาติ ทฺเว สมนฺนาคมา, เยสํ ปน อิเม ทฺเว สมนฺนาคเม เปตฺวา อฺโปิ เหตฺถ อุปปตฺติธมฺมวเสน เอโก สมนฺนาคโม นาม อตฺถิ, เตน อรหา จตูหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติ ปวตฺตา สมนฺนาคตกถา. อิมินาว นเยน อรหา ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโตติ ปวตฺตา อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถา. มคฺคาณสพฺพฺุตฺาณสงฺขาตโพธิยา สทา สนฺนิหิตภาเวน พุทฺโธติ ปวตฺตา โพธิยา พุทฺโธติกถา. มหาปุริสลกฺขณยุตฺตาว โพธิสตฺตาติ ปวตฺตา ลกฺขณกถา. โพธิสตฺตานมฺปิ มคฺคนิยาโม อตฺถีติ ปวตฺตา นิยาโมกฺกนฺติกถา. จตุตฺถมคฺคฏฺโ ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคโตติอาทินา ปวตฺตา อปราปิ สมนฺนาคตกถา. ปมมคฺคาทีหิ ปหีเนหิ สทฺธึ นิปฺปริยายโต อรหตฺตํ สพฺพสํโยชนปฺปหานนฺติ ปวตฺตา สพฺพสํโยชนปหานกถา.
นิปฺปริยายโต ผลํ วิมุตฺติ นาม, วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณาณานิ ปน ปริยายโต. เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา ยํ กิฺจิ กิเลสวิปฺปยุตฺตํ าณํ วิมุตฺตีติ ปวตฺตา วิมุตฺติกถา. พุทฺธาทิอเสขารมฺมณํ อเสขาณนฺติ ปวตฺตา อเสขาณกถา. ปถวีกสิณาทิสมาปตฺติโย ¶ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเน ปฺตฺตารมฺมเณ ปวตฺตตฺตา วิปรีตาณนฺติ ปวตฺตา วิปรีตกถา. ตตฺถ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติอาทินา จตุพฺพิโธ วิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ. สพฺเพสํ ปุถุชฺชนานํ นิยามคมนาย าณํ อตฺถีติ ปวตฺตา นิยามกถา. สพฺพํ าณํ ปฏิสมฺภิทาติ ¶ ปวตฺตา ปฏิสมฺภิทากถา. สมฺมุติวิสยมฺปิ าณํ ภูตารมฺมณเมวาติ ปวตฺตา สมฺมุติาณกถา. เจโตปริยาณํ จิตฺตารมฺมณเมว, น ตํสมฺปยุตฺตราคาทิเจตสิการมฺมณนฺติ ปวตฺตา จิตฺตารมฺมณกถา. สพฺพสฺมึ อนาคตธมฺเม สพฺเพสํ าณํ อตฺถีติ ปวตฺตา อนาคตาณกถา. ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตโน าเณปิ าณํ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา ปฏุปฺปนฺนาณกถา. พุทฺธา วิย สาวกาปิ เตน เตน เวเนยฺยชเนน ปตฺตพฺพผลํ ตฺวาว ตทตฺถาย ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ปวตฺตา ผลาณกถา.
สมฺมตฺตนิยาโม นิยมโต นิจฺจฏฺเน อสงฺขโตติ ปวตฺตา นิยามกถา. ‘‘ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทิวจนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อสงฺขโตติ ปวตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา. ‘‘สจฺจานิ ตถานิ อวิตถานี’’ติอาทิวจนโต จตุสจฺจานิ อสงฺขตานีติ ปวตฺตา สจฺจกถา. ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา อาเนฺชา’’ติ วจนโต อสงฺขตาติ ปวตฺตา อารุปฺปกถา. นิโรธสมาปตฺติ อสงฺขตาติ ปวตฺตา นิโรธสมาปตฺติกถา. อสงฺขโต อากาโสติ อากาสกถา. อากาโส สนิทสฺสโนติกถา. ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติอาทึ กตฺวา กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ ปริโยสานกถา.
นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา, เตน เอกวิเธน รูปสงฺคโหติอาทิ นิรตฺถกนฺติ ปวตฺตา สงฺคหิตกถา. เวทนาทโย อรูปธมฺมา อฺมฺํ น สมฺปยุตฺตาติ ปวตฺตา สมฺปยุตฺตกถา. เจตสิกํ นตฺถีติ ปวตฺตา เจตสิกกถา. เจตนาธมฺโมว ทานํ, น เทยฺยธมฺโมติ ปวตฺตา ทานกถา. ปฏิคฺคาหกานํ ปริโภคมยํ ปฺุํ อตฺถีติ ปวตฺตา ปริโภคกถา. เปตา อิโต ทินฺนจีวราทีเหว ยาเปนฺตีติ ปวตฺตา อิโตทินฺนกถา. ปถวีกมฺมวิปาโกติกถา ¶ . ชรามรณํ วิปาโกติกถา. กิเลสปฺปหานมตฺตเมว สามฺผลํ, น จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ ปวตฺตา อริยธมฺมวิปากกถา. อฺมฺาทิปจฺจยตาย วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโมติกถา.
อสุรกาเยน สทฺธึ ฉ คติโยติ ปวตฺตา คติกถา. มตสตฺโต มาตุอุตุสมยฺจ มาตาปิตุสํโยคฺจ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ, อติเรกสตฺตาหํ วา ยสฺมึ ภเว ติฏฺติ, โส อนฺตราภโว ¶ นาม อตฺถีติ ปวตฺตา อนฺตราภวกถา. รูปาทิปฺจกามคุณาว กามธาตุ นาม, น ตุ วตฺถุกามกิเลสกามาติ ปวตฺตา กามคุณกถา. ปฺเจวายตนานิ กามาติกถา. รูปธมฺมาว รูปธาตูติกถา. อรูปธมฺมาว อรูปธาตูติกถา. รูปธาตุยา สตฺตา ฆานาทีหิ สทฺธึ สฬายตนิกาติ ปวตฺตา รูปธาตุยาอายตนกถา. อารุปฺเปปิ อตฺถิ สุขุมรูปนฺติกถา. กายวจีวิฺตฺติวเสน รูปํ กมฺมนฺติกถา. จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อรูปธมฺโมว ชีวิตินฺทฺริยํ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ นตฺถีติ ปวตฺตา ชีวิตินฺทฺริยกถา. อริยุปวาทกมฺเมน อรหตฺตา ปริหายตีติ ปวตฺตา กมฺมเหตุกถา.
อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อาทีนวโต อปสฺสิตฺวา นิพฺพานํ อานิสํสโต ปสฺสนฺตสฺส สํโยชนปฺปหานํ โหตีติ ปวตฺตา อานิสํสทสฺสาวิกถา. นิพฺพานารมฺมณมฺปิ สํโยชนํ อตฺถีติ ปวตฺตา อมตารมฺมณกถา. รูปํ สารมฺมณนฺติกถา. อนุสยา อนารมฺมณาติกถา. าณํ อนารมฺมณนฺติกถา. อตีตารมฺมณฺจ อนาคตารมฺมณฺจ จิตฺตํ อนารมฺมณนฺติกถาทฺวยํ. สพฺพํ จิตฺตํ วิตกฺกานุปติตนฺติกถา. วิตกฺกวิปฺผาโรว สทฺโท, โส จ น โสตวิฺเยฺโยติ ปวตฺตา วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถา. วินาปิ จิตฺเตน วาจา ปวตฺตตีติ ปวตฺตา นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถา. วินาปิ ¶ จิตฺเตน กายกมฺมํ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา นยถาจิตฺตสฺสกายกมฺมนฺติกถา. อตีเตหิปิ ฌาเนหิ, อนาคเตหิปิ โยคิโน สมนฺนาคตาติ ปวตฺตา อตีตานาคตสมนฺนาคตกถา.
ภวงฺคจิตฺเต อนิรุทฺเธ เอว กุสลากุสลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตทภาเว จ สนฺตตินิโรโธ สิยาติ ปวตฺตา นิโรธกถา. สห วาจาหิ วิฺตฺติรูปํ มคฺโคติกถา. ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสาปิ มคฺคภาวนา อตฺถีติ ปวตฺตา ปฺจวิฺาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถา. ปฺจวิฺาณา กุสลาปิ อกุสลาปีติกถา. ปฺจวิฺาณา สาโภคาติกถา. มคฺคกฺขเณ โลกิเยน, โลกุตฺตเรน จาติ ทฺวีหิ สีเลหิ ยุตฺตาติกถา. สีลํ อเจตสิกนฺติกถา. สีลํ น จิตฺตานุปริวตฺตีติกถา. สมาทานเหตุจิตฺตวิปฺปยุตฺโต ปฺุโปจโย โหตีติ ปวตฺตา สมาทานเหตุกกถา. วิฺตฺติ สีลนฺติกถา. ปาณาติปาตาทโย วินาปิ วิฺตฺตึ โหนฺตีติ ปวตฺตา อวิฺตฺติทุสฺสีลฺยกถา.
อนุสยา อพฺยากตา, อเหตุกา, จิตฺตวิปฺปยุตฺตาติ ติสฺโสปิ อนุสยกถา. อเสขสฺส าณวิปฺปยุตฺตปฺปวตฺติยา โส าณีติ นวตฺตพฺโพติ ปวตฺตา าณกถา. าณํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา ¶ . มคฺคกฺขเณ อิทํ ทุกฺขนฺติ าณํ ปวตฺตนฺติ ปวตฺตา อิทํ ทุกฺขนฺติกถา. พุทฺธา อิทฺธิพเลน อายุกปฺปํ วินาปิ มหากปฺปํ ติฏฺนฺตีติ ปวตฺตา อิทฺธิพลกถา. จิตฺตสนฺตติ สมาธิ, น เอกจิตฺตกฺขณิโกติ ปวตฺตา สมาธิกถา. อวิชฺชาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ อฺา ธมฺมฏฺิตตาติ ปวตฺตา ธมฺมฏฺิตตากถา. รูปาทีหิ อฺา อนิจฺจตาติ ปวตฺตา อนิจฺจตากถา.
วิฺตฺติโย วินาปิ อินฺทฺริยสํวโร กายวจีกมฺมนฺติ ปวตฺตา กถา. สพฺพํ กมฺมํ วิปากชนกนฺติ ปวตฺตา กมฺมกถา. สทฺโท วิปาโกติ ปวตฺตา กถา. สฬายตนํ วิปาโกติ ปวตฺตา ¶ กถา. มคฺคํ วินาปิ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติกถา. ตถา โกลํโกลเอกพีชิกถาสุปิ. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ชีวิตา โวโรเปตีติกถา. ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส อปายทุคฺคติยา สทฺธึ รูปาทิตณฺหาสงฺขาตทุคฺคติปหีนาติ ปวตฺตา ทุคฺคติกถา. สตฺตมภวิกสฺส ตณฺหาสมฺภวโต ทุคฺคติ อปฺปหีนาติ ปวตฺตา สตฺตมภวิกกถา.
สงฺฆเภทาทิกปฺปฏฺํ กมฺมํ กตฺวา เตน มหากปฺปํ อสีติภาคํ กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ อายุกปฺปํ นิรเย ปจฺจนฺตีติ อคฺคเหตฺวา สกลํ มหากปฺปํ ปจฺจนฺติ, วินสฺสมาเนปิ กปฺเป จกฺกวาฬนฺตเรสุ ปจฺจนฺตีติ ปวตฺตา กปฺปฏฺกถา. สงฺฆเภทโก อปฺปนากุสลานิ วิย กามาวจรกุสลมฺปิ น ปฏิลภตีติ ปวตฺตา กุสลปฏิลาภกถา. องฺคสมฺปนฺนาย อาณตฺติยา อภาเวปิ มาตุฆาตาทิอานนฺตริยกมฺมปโยชโก มิจฺฉตฺตนิยโต เอวาติ ปวตฺตา อนนฺตราปยุตฺตกถา. อนิยตธมฺเมสุปิ เกจิ กุสลสมฺปยุตฺตานิยตา อตฺถีติ ปวตฺตา นิยตสฺส นิยามกถา. นีวรเณหิ นิวุเตน ปฏิจฺฉนฺเนเนว จิตฺเตน นีวรณํ ปชหนฺตีติ ปวตฺตา นิวุตกถา. สมฺมุขีภูตํ สํโยชนเมว ชหตีติ ปวตฺตา สมฺมุขีภูตกถา. สมาปนฺโน จ ฌานารมฺมณนิกนฺติยา ฌานํ อสฺสาเทตีติ ปวตฺตา สมาปนฺโน อสฺสาเทตีติกถา. ทุกฺขเวทนายปิ ราคสฺสาทเวทนา โหตีติ ปวตฺตา อสฺสาตราคกถา. ธมฺมตณฺหา อพฺยากตาติกถา. ธมฺมตณฺหา น ทุกฺขสมุทโยติกถา.
กุสลํ วา อกุสลสฺส, อกุสลํ วา กุสลสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปวตฺตา กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถา. คพฺภเสยฺยกานมฺปิ พีชมตฺตํ สฬายตนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปวตฺตา สฬายตนุปฺปตฺติกถา. ปฺจวิฺาณานิ อฺมฺสฺส อนนฺตรา อุปฺปชฺชนฺตีติ ¶ ปวตฺตา อนนฺตรปจฺจยกถา. สมฺมาวาจากมฺมนฺตวิฺตฺติโย อริยรูปนฺติกถา. กามราคาทิโต ¶ อฺโ อนุสโยติกถา. กิเลสปริยุฏฺานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถา. ยถา กามราโค กามธาตุยํ ปริยาปนฺโน, เอวํ รูปราคอรูปราคา รูปารูปภูมิยํ ปริยาปนฺนาติ ปวตฺตา ปริยาปนฺนกถา. ทฺวยํ ทิฏฺิคตํ อพฺยากตนฺติกถา. ทิฏฺิคตํ อปริยาปนฺนนฺติกถา. โย เยสํ เหตุปจฺจโย, โส ปุน เตสํ สหชาตาทิปจฺจโย น โหติ, เอกธาว เอกสฺส ปจฺจโย โหตีติ ปวตฺตา ปจฺจยตากถา. อวิชฺชาว สงฺขารานํ ปจฺจโย, น ปน สงฺขารา อวิชฺชายาติ ปวตฺตา อฺมฺปจฺจยกถา. กาลทฺธานา อิเม ปรินิปฺผนฺเนน ปฺตฺติมตฺตาติ ปวตฺตา อทฺธากถา. เอวํ ขณลยมุหุตฺตกถา. อฺสฺส อาสวสฺส อภาวา อาสวา อนาสวาติ ปวตฺตา อาสวกถา. โลกุตฺตรานํ ธมฺมานํ ชรามรณํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา ชรามรณกถา. นิโรธสมาปตฺติ โลกุตฺตราติ ปวตฺตา สฺาเวทยิตกถา. สา โลกิยาติ ปวตฺตา ทุติยสฺาเวทยิตกถา. นิโรธสมาปนฺโนปิ กาลํ กเรยฺยาติ ปวตฺตา ตติยสฺาเวทยิตกถา. นิโรธสมาปตฺติ อสฺสตฺตุปิกาติกถา. กมฺมโต อฺโ จิตฺตวิปฺปยุตฺโต กมฺมูปจโยติกถา.
พลปฺปตฺตา พุทฺธาทโย อิทฺธิพเลน สตฺตานํ จิตฺตํ ราคาทิอนุปฺปตฺติยา นิคฺคณฺหนฺตีติ ปวตฺตา นิคฺคหกถา. เอวํ กุสลุปฺปตฺติยา ปรจิตฺตปคฺคหนกถา. พุทฺธา อิทฺธิยา ปเรสํ สุขํ เทนฺตีติ ปวตฺตา สุขานุปฺปทานกถา. ‘‘สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ มนสิกโรโต อตีตาทิเภทภินฺเน สพฺเพ สงฺขาเร อารมฺมณวเสน เอกโต อธิคณฺหาตีติ ปวตฺตา อธิคยฺหมนสิการกถา. รูปํ เหตุกนฺติกถา. เอวํ รูปํ สเหตุกนฺติกถา. รูปํ กุสลากุสลนฺติกถา. รูปํ วิปาโกติกถา, ยถา กามาวจรกมฺเมน ชาตํ รูปํ กามาวจรํ, เอวํ รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมหิ ชาตํ รูปํ รูปาวจรารูปาวจรนฺติกถา ¶ . รูปราโค รูปธาตุยา, อรูปราโค จ อรูปธาตุยา ปริยาปนฺโนติกถา.
อตฺถิ อรหโต ปฺุูปจโยติกถา. นตฺถิ อรหโต อกาลมจฺจูติกถา. ยํ กิฺจิ อุปฺปชฺชติ, สพฺพมิทํ กมฺมโตติกถา. อินฺทฺริยพทฺธเมว ทุกฺขํ, น สพฺเพ สงฺขาราติ ปวตฺตา อินฺทฺริยพทฺธกถา. สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา เปตฺวา อริยมคฺคนฺติกถา. มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตีติกถา. ตถา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตีติกถา. น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชตีติกถา. น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ¶ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา. พุทฺธา น กิฺจิ ภฺุชนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ พุทฺธสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติกถา. ทายกโต ทานํ วิสุชฺฌติ, น ปฏิคฺคาหกโตติ ปวตฺตา ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถา.
พุทฺธา ตุสิตโลเก เอว นิพฺพตฺตนฺติ, น มนุสฺสโลเก. เอตฺถ หิ นิมฺมิตรูปมตฺตํ ทสฺเสนฺตีติ ปวตฺตา มนุสฺสโลกกถา. นิมฺมิตรูปํ ธมฺมํ เทเสติ, น พุทฺโธติ ปวตฺตา ธมฺมเทสนากถา. ราโคว กรุณา นาม, ตโต นตฺถิ พุทฺธานํ กรุณาติกถา. พุทฺธานํ อุจฺจารปสฺสาโว อฺเ คนฺธชาเต อติวิย อธิคณฺหาตีติ ปวตฺตา คนฺธชาตกถา. พุทฺธา เอเกน มคฺเคน จตฺตาริ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรนฺตีติ ปวตฺตา เอกมคฺคกถา. ปริกมฺมาทึ วินาว ปมาทิชฺฌานา ทุติยาทิชฺฌานํ สงฺกมตีติ ปวตฺตา ฌานสงฺกนฺติกถา. ปฺจกนเย อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ วิสุํ ฌานํ นาม น โหติ, ฌานนฺตริกํ นาม โหตีติ ปวตฺตา ฌานนฺตริกกถา. สมาปนฺโน สทฺทํ สุณาตีติกถา. วิฺาณํ วินา ปสาทจกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติกถา.
เตกาลิเก กิเลเส ปชหตีติ ปวตฺตา กิเลสปฺปชหนกถา. นิพฺพานสงฺขาตาปิ สฺุตา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ ปวตฺตา สฺุตกถา. อสงฺขตเมว สามฺผลนฺติกถา ¶ . เยสํ เกสฺจิ ธมฺมานํ ปฏิลาภา อสงฺขตาติ ปวตฺตา ปตฺติกถา. สพฺพธมฺมานํ สภาวสงฺขาตา ตถตา อสงฺขตาติ ปวตฺตา ตถตากถา. อนวชฺชฏฺเน นิพฺพานมฺปิ กุสลนฺติกถา. อานนฺตริยาทึ วินาปิ อตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส อจฺจนฺตนิยามตาติกถา. โลกิยสทฺธาทโย น อินฺทฺริยานีติ ปวตฺตา อินฺทฺริยกถา.
อสฺจิจฺจาปิ อานนฺตริโก โหตีติ ปวตฺตา อสฺจิจฺจกถา. นตฺถิ ปุถุชฺชนสฺส าณนฺติ ปวตฺตา าณกถา. เนรยิกานํ กมฺมาเนว นิรยปาลรูเปน วเธนฺติ, น นิรยปาลาติ ปวตฺตา นิรยปาลกถา. อตฺถิ เทเวสุ ติรจฺฉานาติกถา. วิรติตฺตยํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, ปฺจงฺคิโกว มคฺโคติ ปวตฺตา มคฺคกถา. ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ โลกุตฺตรนฺติ ปวตฺตา าณกถา.
ติสฺโส สงฺคีติโย อารพฺภ สาสนํ นวํ กตนฺติ ปวตฺตา สาสนกถา. ปุถุชฺชโน เอกกฺขเณ เตธาตุเกหิ ธมฺเมหิ อวิวิตฺโตติ ปวตฺตา อวิวิตฺตกถา. เยฺยาวรณเหตุกํ กิฺจิ สํโยชนํ ¶ อปฺปหายปิ อรหา โหตีติ ปวตฺตา สํโยชนกถา. ‘‘สงฺขารา นิจฺจา โหนฺตุ, รุกฺขา นิจฺจปุปฺผผลาทิยุตฺตา เขมิโน โหนฺตู’’ติอาทินา ยถาธิปฺปายํ อิทฺธิ ปวตฺตตีติ ปวตฺตา อิทฺธิกถา. พุทฺธานํ สรีรอายุปภาเวมตฺตโต อฺาปิ เวมตฺตตา อตฺถีติ ปวตฺตา พุทฺธกถา. เอกสฺมึ ขเณ สพฺพโลกธาตูสุ อเนเก พุทฺธา สนฺตีติ ปวตฺตา สพฺพทิสากถา. สพฺเพ ธมฺมา นิยตาติ ปวตฺตา ธมฺมกถา. สพฺพกมฺมานิ ผลทาเน นิยตานีติ ปวตฺตา กมฺมกถา.
อรหา อสพฺพฺุภาเวน สพฺพฺุวิสเย กิฺจิ สํโยชนํ อปฺปหาย ปรินิพฺพาตีติ ปวตฺตา ปรินิพฺพานกถา. อรหา กุสลจิตฺโต ปรินิพฺพายตีติ ปวตฺตา กุสลจิตฺตกถา. อรหา อาเนฺเช สณฺิโต ปรินิพฺพายตีติ ปวตฺตา อาเนฺชกถา ¶ . อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย ธมฺมาภิสมโย, อตฺถิ คพฺภเสยฺยาย อรหตฺตปฺปตฺติ, สุปินนฺเต ธมฺมาภิสมโย, อรหตฺตปฺปตฺติ จาติ ปวตฺตา ติสฺโสปิ กถา. สพฺพํ สุปินจิตฺตํ อพฺยากตนฺติกถา. ขณิกตาย จิตฺตานํ นตฺถิ อาเสวนปจฺจยตาติกถา. สพฺเพ สงฺขตา เอกจิตฺตกฺขณิกาติ ปวตฺตา ขณิกกถา.
อิตฺถิยา สทฺธึ เอกโต สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามาติ ปูชาทึ กตฺวา เอกาธิปฺปายปฺปตฺตสฺส ภิกฺขุโน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพติ ปวตฺตา เอกาธิปฺปายกถา. ปาปภิกฺขูสุ เมถุนํ ปฏิเสวนฺเตสุ อรหนฺตานํ วณฺเณน อมนุสฺสา เมถุนํ ปฏิเสวนฺตีติ ปวตฺตา อรหนฺตวณฺณกถา. เกจิ สตฺตา อตฺตโน อิสฺสริเยน กามการิกาวเสน วินิปาตํ คจฺฉนฺติ, น กมฺมวเสนาติ ปวตฺตา อิสฺสริยกามการิกากถา. น ราโค ราคปติรูปโกติอาทิ ปติรูปกถา. ขนฺธายตนาทโย อปรินิปฺผนฺนาติ ปวตฺตา อปรินิปฺผนฺนกถาติ สาธิกทฺวิสตกถา. ปาฬิยํ อฏฺมุขวาทยุตฺติวเสเนว สมฺมิติยาทีนํ ภินฺนลทฺธิกานํ ลทฺธิเภทวเสน นานาปการโต วิภตฺตา, ตา ปน สพฺพกถา ปุคฺคลกถาว. ตา ตํตํลทฺธิเภทวเสน สงฺเขปโตปิ วุจฺจมานา อติภาริยํ คนฺถํ กโรนฺติ, ตสฺมา น วิตฺถาริตา. ตํ ปน นยํ อิจฺฉนฺเตหิ ปาฬิอฏฺกถาสุ (กถา. ๑ อาทโย; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) เอว วิตฺถารโต คเหตพฺโพติ อยเมตฺถ ปาฬินเยน สทฺธึ อตฺถวินิจฺฉโย.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
กถาวตฺถุมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ยมกมาติกา
มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ ยมกมาติกาย สํวณฺณนานโย โหติ. สา ปเนสา มูลยมกมาติกา ขนฺธอายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยจิตฺตธมฺมอินฺทฺริยยมกมาติกาติ ทสวิธา โหติ. เกนฏฺเน เจตฺถ ยมกนฺติ? ยุคฬฏฺเน. ยุคฬํ หิ ‘‘ยมกปาฏิหาริยํ’’, ‘‘ยมกสาลา’’ติอาทีสุ ‘‘ยมก’’นฺติ วุจฺจติ, อิติ ยุคฬสงฺขาตานํ ยมกานํ วเสน เทสิตตฺตา อิเมสุ ทสสุ เอเกกมฺปิ, เอเตสํ วิภชนตฺตา นิทฺเทโสปิ, สพฺเพสํ สมูหตฺตา ปกรณมฺปิ ยมกํ นาม. อิธ ปเนตา นิทฺเทสยมกํ อุปาทาย ‘‘ยมกมาติกา’’ตฺเวว วุตฺตา, ตาสํ ปน ทสนฺนํ ยมกมาติกานํ มูลยมกมาติกา อาทิ. ตตฺถาปิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา. เย วา ปน กุสลมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ อิทํ ยมกํ อาทิ. ตสฺส กุสลมูลสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานํ วเสน อตฺถยมกนฺติ วา, เตสฺเว อตฺถานํ อนุโลมโต ปฏิโลมโต ปวตฺตปาฬิธมฺมวเสน ธมฺมยมกนฺติ วา, อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตปุจฺฉาวเสน ปุจฺฉายมกนฺติ วา ติธา ยมกภาโว เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อิทานิ อิเมสํ ยมกานํ วเสน เทสิตาย อิมิสฺสา มูลยมกมาติกาย ตาว นยยมกปุจฺฉาอตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ เอวํ เวทิตพฺพํ – กุสลตฺติกมาติกาย หิ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อิทํ อาทิปทํ นิสฺสาย มูลนโย มูลมูลนโย มูลกนโย มูลมูลกนโยติ อิเม จตฺตาโร นยา โหนฺติ. เตสุ เอเกกสฺมึ นเย มูลยมกํ เอกมูลยมกํ อฺมฺมูลยมกนฺติ ตีณิ ตีณิ ยมกานีติ ¶ ทฺวาทส ยมกานิ. เอเกกสฺมึ ยมเก อนุโลมปฏิโลมวเสน ¶ ทฺเว ทฺเว ปุจฺฉาติ จตุวีสติ ปุจฺฉา, เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ทฺเว อตฺถาติ อฏฺจตฺตาลีส อตฺถา.
ตตฺถ เย เกจิ กุสลาติ กุสเลสุ ‘‘กุสลา นุ โข, น กุสลา นุ โข’’ติ สนฺเทหาภาวโต อิมสฺมึ ปเท สนฺนิฏฺานตฺโถ เวทิตพฺโพ. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ ‘‘สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมา กุสลมูลา นุ โข, น นุ โข’’ติ เอวํ วิมติวเสน ปุจฺฉิตตฺตา อิมสฺมึ ปเท สํสยตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ โข เวเนยฺยานํ สํสยฏฺาเน สํสยํ ทีเปตฺวา ตํวิโนทนตฺถํ ภควตา วุตฺโต, ตถาคตสฺส ปน สํสยฏฺานํ นาม นตฺถิ. อิโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาปเทสุ เอเสว นโย. ยถา จ กุสลปทํ นิสฺสาย อิเม จตุนยาทโย โหนฺติ, อกุสลปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, อพฺยากตปทํ นิสฺสายปิ ตเถว, กุสลาทีนิ ตีณิปิ ปทานิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิฏฺํ นามปทํ นิสฺสาย ตเถวาติ กุสลตฺติกมาติกาย จตูสุ ปเทสุ สพฺเพปิ โสฬส นยา, อฏฺจตฺตาลีส ยมกานิ, ฉนฺนวุติ ปุจฺฉา, ทฺวานวุติสตํ อตฺถา จ อุทฺเทสวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา มูลวาโร เหตุวาโร นิทานวาโร สมฺภววาโร ปภววาโร สมุฏฺานวาโร อาหารวาโร อารมฺมณวาโร ปจฺจยวาโร สมุทยวาโรติ สพฺเพปิ ทส วารา โหนฺติ. ตตฺถ มูลวาเร อาคตปริจฺเฉเทเนว อวเสเสสุปิ นยาทโย เวทิตพฺพา. ปาฬิ ปเนตฺถ อติสํขิตฺตา. อิติ สพฺเพสุปิ ทสสุ วาเรสุ สฏฺิสตํ นยา, อสีติอธิกานิ จตฺตาริ ยมกสตานิ, สฏฺิอธิกานิ นว ปุจฺฉาสตานิ, วีสาธิกานิ เอกูนวีสติ อตฺถสตานิ จ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ.
เอวเมตฺถ ¶ นยยมกปุจฺฉา อตฺถวารปฺปเภทวเสน ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ ตสฺสา อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรเนว วิภงฺคนยสหิโต สงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ – ตตฺถ เย เกจีติ อนวเสสวจนํ. กุสลา ธมฺมาติ อนวชฺชสุขวิปากา นิสฺสตฺตสภาวา. สพฺเพ เต กุสลมูลาติ กึ เต สพฺเพเยว กุสลมูลา โหนฺตีติ ปุจฺฉา. อิมานิ ปน วิสฺสชฺชนมาติกาย นตฺถิ. ยมกมาติกาย หิ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาปทาเนว อุทฺธฏานิ, น วิสฺสชฺชนานีติ. วิสฺสชฺชนานิ ปน นิทฺเทเสเยว วุตฺตานิ, ตสฺมา สพฺพตฺถ นิทฺเทสนเยเนว วิสฺสชฺชนมุขํ ทสฺสยิสฺสาม. อิมิสฺสาว ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต กุสลมูลา’’ติ ปุจฺฉาย วิภงฺคนเยน อิทํ วิสฺสชฺชนมุขํ. ‘‘ตีเณว กุสลมูลานิ, อวเสสา กุสลา ธมฺมา น กุสลมูลา’’ติ ตสฺสา จายมตฺโถ – น เต สพฺเพ กุสลา ธมฺมา กุสลมูลานิ โหนฺติ, อโลภาทีนิ ปน ตีเณว กุสลมูลานีติ. เย วา ปน กุสลมูลา ตโย อโลภาทโย กุสลานํ ¶ มูลาติ วุตฺตา, สพฺเพ เต กุสลา ธมฺมาติ กึ เต สพฺเพ ตโยปิ ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉา. ตสฺสา นิทฺเทเส ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตสฺส เตสํ ติณฺณํ มูลานํ กุสลภาวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉามีติ อตฺโถ. อยํ ตาว มูลนเย มูลยมกนโย.
เอกมูลยมเก ปน สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกมูลาติ คณนฏฺเน เอกมูลกํ อคฺคเหตฺวา สมานตฺเถน คเหตพฺพา, อยํ เหตฺถ อตฺโถ – ‘‘สพฺเพ เต กุสลมูเลน เอกํ สมานํ มูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลา’’ติ. ยํ ผสฺสสฺส มูลํ, กึ ตเทว เวทนาทีนนฺติ อยํ ปุจฺฉา. อถ เนสํ ตถาภาวํ สมฺปฏิจฺฉนวเสน ‘‘อามนฺตา’’ติ วิภงฺเค วิสฺสชฺชนํ. เย วา ปน กุสลมูเลน เอกมูลา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลาติ ปุจฺฉา. ตสฺสา ¶ ปน กุสลจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กุสลมูเลน เอกมูลเมว, น กุสลํ, ผสฺสาทิธมฺมชาตํ ปน กุสลมูเลน เอกมูลฺเจว กุสลฺจาติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ. ยเถว หิ ผสฺสาทีนํ อโลภาทโย สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน เหตุปจฺจยตฺตา มูลํ, ตถา ตํสมุฏฺานรูปสฺสาปีติ ตํรูปมฺปิ อรูปธมฺเมหิ สทฺธึ สมานมูลนฺติ วุจฺจติ, น ปน กุสลํ อนวชฺชสุขวิปากตฺตาภาวา. เอกมูลยมกนโย.
อฺมฺมูลยมเก ปน ‘‘เย เกจิ กุสลา’’ติ อปุจฺฉิตฺวา ‘‘เย เกจิ กุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉา กตา. กสฺมา? อิมินาปิ พฺยฺชเนน ตสฺเสวตฺถสฺส สมฺภวทสฺสนตฺถํ, กุสลสมุฏฺานรูปสฺสาปิ สมฺปิณฺฑนตฺถฺจ. อฺมฺมูลาติ สพฺเพว เต กึ อฺมฺสฺส เหตุปจฺจยฏฺเน มูลานิ โหนฺตีติ ปุจฺฉา. ตสฺสา ยานิ ทฺเว ตีณิ มูลานิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, ตาเนว เอกมูลานิ เจว อฺมฺมูลานิ จ, อวเสสา กุสลมูลสหชาตา รูปารูปธมฺมา กุสลมูเลน เอกมูลาว, น จ อฺมฺมูลาติ วิสฺสชฺชนํ. ตสฺเสว ปฏิโลมนเย สพฺเพ เต อฺมฺมูลา อโลภาทโย กุสลาติ ปุจฺฉา. อามนฺตาติ วิสฺสชฺชนํ. มูลนโย.
ยถา จ มูลนเย มูลยมกเอกมูลยมกอฺมฺมูลยมกวเสน ฉพฺพิธา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนยา วุตฺตา, เอวํ มูลมูลนยาทีสุปิ เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – สพฺเพ เต กุสลมูลมูลาติ สพฺเพ เต กุสลมูลสงฺขาตา มูลา, กุสลมูลมูลาตฺเวว อตฺโถ. เอกมูลมูลาติ สมานฏฺเน เอกเมว มูลมูลํ เอเตสนฺติ เอกมูลมูลา, สมานมูลมูลาตฺเวว อตฺโถ. อฺมฺมูลมูลาติ อฺมฺสฺส มูลํ อฺมฺมูลํ, ตํ เหตุปจฺจยฏฺเน มูลํ เอเตสนฺติ อฺมฺมูลมูลา, อฺมฺมูลมูลาตฺเวว อตฺโถ. เสสํ ตาทิสเมวาติ. มูลมูลนโย.
มูลกนเย ¶ ¶ ปน สพฺเพ เต กุสลมูลกาติ สพฺเพ เต กุสลา เหตุปจฺจยฏฺเน กุสลภูตํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลกาติ ปุจฺฉา. อามนฺตาติ วิสฺสชฺชนํ. ‘‘เย วา ปน กุสลมูลกา, สพฺเพ เต ธมฺมา กุสลา’’ติ ปุจฺฉา. ยํ รูปํ, ตํ เปตฺวา เสสํ กุสลนฺติ วิสฺสชฺชนํ, เสสํ ตาทิสเมวาติ. มูลกนโย.
มูลมูลกนเย ปน กุสลมูลมูลกาติ กุสลมูลสงฺขาตํ มูลํ เอเตสนฺติ กุสลมูลมูลกา. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
อยํ ตาว กุสลปเทสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย. อกุสลปทาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – อกุสลปทมูเลสุ เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อกุสลมูเลน เอกมูลา’’ติ ปมปุจฺฉาย ‘‘อเหตุกํ อกุสลํ อกุสลมูเลน เอกมูล’’นฺติ นิทฺเทเส วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตตฺถ อเหตุกํ อกุสลนฺติ ทฺวีสุ โมหมูลจิตฺเตสุ โมหํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตปทมูเลสุ เอกมูลยมเก ‘‘เย เกจิ อพฺยากตา ธมฺมา, สพฺเพ เต อพฺยากตมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อเหตุกํ อพฺยากตํ เปตฺวา เสสา อพฺยากตมูเลน เอกมูลกา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ อเหตุกํ อพฺยากตนฺติ อฏฺารสาเหตุกจิตฺตุปฺปาทา, รูปํ, นิพฺพานฺจ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ สเหตุกอพฺยากตจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ อพฺยากตมูเลน เอกมูลเมว, ตํ ปน อพฺโพหาริกํ กตฺวา นิทฺเทเส เอกโต ลพฺภมานกวเสนเปตํ วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
นามปทมูเลสุ จ ‘‘เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูลา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นเวว นามมูลานิ, อวเสสา นามา ธมฺมา, น นามมูลา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เอกมูลนเย ปเนตฺถ ‘‘เย เกจิ นามา ธมฺมา, สพฺเพ เต นามมูเลน เอกมูลา’’ติ ปุจฺฉา. ‘‘อเหตุกํ นามํ เปตฺวา เสสํ นามมูเลน เอกมูล’’นฺติ ¶ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตโมหนิพฺพานวเสน อเหตุกํ นามํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ กุสลปเท วุตฺตานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ. อยํ มูลวาเร นโย.
อิโต ปเรสุ เหตุวาราทีสุ นวสุ วาเรสุ มูลวารสทิโสว สพฺพตฺถ สํวณฺณนานโย. เหตุอาทิปทมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส, ตานิ จ มูล-สทฺทปริยายโต อโลภาทิเหตุกาเนว. อโลภาทโย หิ สหชาตธมฺมสงฺขาตสฺส อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺานฏฺเน มูลํ. ตสฺส นิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ¶ ปวตฺตตีติ เหตุ, ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโว. ปภวตีติ ปภโว. สมุฏฺาติ ตํ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สมุฏฺานํ. ตํ อาหรตีติ อาหาโร. อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเน เตน อาลมฺพียตีติ อาลมฺพณํ. เอตํ ปฏิจฺจ ตํ เอตีติ ปจฺจโย. เอตสฺมา ตํ สมุเทตีติ สมุทโย. สพฺพํ การณปริยาเยน วุตฺตา ‘‘มูลํ เหตุ นิทานฺจา’’ติ คาถา ทสนฺนมฺปิ วารานํ อุทฺทานคาถา นาม. อยํ มูลยมกมาติกตฺถวณฺณนานโย.
ขนฺธยมกมาติกตฺถวณฺณนา
ขนฺธยมกปาฬิยา ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว ‘‘น ขนฺธา น สงฺขารา’’ติ ปทํ, ตาว ปวตฺตา อยํ ขนฺธยมกมาติกา นาม. สา ปณฺณตฺติวารสฺส ‘‘อุทฺเทสวาโร’’ติปิ ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ วุจฺจติ. โส จ ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธขนฺธวาโร สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโรติ จตูหิ นยวาเรหิ ปฏิมณฺฑิโต. ตตฺถ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทินา นเยน ปทเมว โสเธตฺวา คโต ปทโสธนวาโร นาม. โส อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ ¶ . ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น รูปกฺขนฺโธ น รูป’’นฺติอาทินา ปฺจ วารา.
ตโต ปรํ เตสฺเว ปทโสธนวาเร โสธิตานํ ขนฺธานํ ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต ปทโสธนมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย ปทโสธนมูลจกฺกวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ, ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทีนิ วีสติเมว.
ตโต ปรํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน สุทฺธขนฺธวเสเนว คโต สุทฺธขนฺธวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ ¶ , ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีนิ ปฺจ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น รูป’’นฺติอาทีนิ ปฺเจว.
ตโต ปรํ เตสฺเว สุทฺธขนฺธานํ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทินา นเยน เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ จกฺกานิ พนฺธิตฺวา คโต สุทฺธขนฺธมูลกานํ จกฺกานํ อตฺถิตาย สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาโร นาม. โสปิ อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ โหติ. ตสฺส อนุโลมวาเร ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา เวทนา’’ติอาทีนิ เอเกกขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วีสติ ยมกานิ. ปฏิโลมวาเรปิ ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ, น ขนฺธา น เวทนา’’ติอาทีนิ วีสติเมว. เอวเมตฺถ จตูสุ นยวาเรสุ เอกํ ยมกสตํ, ทฺเว ปุจฺฉาสตานิ, เอเกกปุจฺฉาย สนฺนิฏฺานสํสยวเสน ทฺเว ¶ ทฺเว อตฺเถ กตฺวา จตฺตาริ จ อตฺถสตานิ อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ.
เอวเมติสฺสา ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรน วิภงฺคนยสหิตสงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ. ปฺจกฺขนฺธาติ อยํ ยมกวเสน ปุจฺฉิตพฺพานํ ขนฺธานํ อุทฺเทโส. รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธติ เตสฺเว ปเภทโต นามววตฺถานํ. ตโต ปรํ ปทโสธนวาราทโย จตฺตาโร นยวารา. ตตฺถ รูปํ รูปกฺขนฺโธติ ยํ กิฺจิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ, สพฺพํ ตํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉตีติ วจนโสธนตฺถํ ปุจฺฉา. ตสฺสา จ ‘‘ปิยรูปํ สาตรูปํ รูปํ น รูปกฺขนฺโธ, รูปกฺขนฺโธ รูปฺเจว รูปกฺขนฺโธ จา’’ติ อิทํ นิทฺเทสนเยน วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ ปิยรูปํ สาตรูปนฺติอาทีสุ ยํ ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ รูปเมว น รูปกฺขนฺโธ. โย ปน ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺโต, โส ‘‘รูป’’นฺติปิ ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ รูปกฺขนฺธสฺส นิยเมน รูปนฺติ วตฺตพฺพตฺตา. เวทนา เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, เวทนากฺขนฺโธ เวทนาติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. สฺาสฺากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘ปปฺจสฺา’’ติอาทีสุ อาคตา ทิฏฺิสฺา สฺา น สฺากฺขนฺโธ, สฺากฺขนฺโธ สฺา เจว สฺากฺขนฺโธ จาติ วิสฺสชฺชนํ. สฺากฺขนฺโธ สฺาติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติอาทีสุ อาคโต สงฺขารกฺขนฺโธ, ตโต อวเสสา สงฺขตธมฺมา สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํ. สงฺขารกฺขนฺโธ สงฺขาราติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. วิฺาณํ ¶ วิฺาณกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, วิฺาณกฺขนฺโธ วิฺาณนฺติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ.
ปฏิโลมวาเร น รูปํ น รูปกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตสฺส รูป-สทฺทวจนียา ธมฺมา รูปกฺขนฺโธ ¶ น โหนฺตีติ อตฺโถ. น รูปกฺขนฺโธ น รูปนฺติ ปุจฺฉาย รูปกฺขนฺธวิรหิตา ‘‘ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติ วุตฺตา ธมฺมา น รูปกฺขนฺโธ, รูปํ, ปิยรูปสาตรูปรูปกฺขนฺธวิรหิตา ปน ธมฺมา น รูปกฺขนฺโธ เจว น รูปฺจาติ วิสฺสชฺชนํ. น เวทนา น เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, น เวทนากฺขนฺโธ น เวทนาติ ปุจฺฉาย, น สฺา น สฺากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. น สฺากฺขนฺโธ น สฺาติ ปุจฺฉาย ปน ทิฏฺิสฺา น สฺากฺขนฺโธ, สฺา, ตํ ทิฏฺิสฺํ, สฺากฺขนฺธฺจ เปตฺวา อวเสสา น เจว สฺา น จ สฺากฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํ. น สงฺขารา น สงฺขารกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. น สงฺขารกฺขนฺโธ น สงฺขาราติ ปุจฺฉาย สงฺขารกฺขนฺธํ เปตฺวา อวเสสสงฺขตธมฺมา น สงฺขารกฺขนฺโธ, สงฺขารา, อสงฺขตา ปน ธาตุ น เจว สงฺขารา น จ สงฺขารกฺขนฺโธติ วิสฺสชฺชนํ. น วิฺาณํ น วิฺาณกฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย, น วิฺาณกฺขนฺโธ น วิฺาณนฺติ ปุจฺฉาย จ ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. อิมินาว นเยน อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ, วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขาม.
ปทโสธนมูลจกฺกวาเร ปน อยํ วิเสโส – ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธติ เย เกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉา. ตสฺสา ‘‘เวทนากฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว เวทนากฺขนฺโธ จ, อวเสสา ปน ขนฺธา, น เวทนากฺขนฺโธ’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ปฏิโลเม ปน น ขนฺธา น เวทนากฺขนฺโธติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เอตฺถ จ เย ปฺตฺตินิพฺพานสงฺขาตา ธมฺมา ขนฺธาปิ น โหนฺติ, เต ยสฺมา เวทนากฺขนฺโธปิ น โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ, เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปทโสธนมูลจกฺกวาโร.
สุทฺธขนฺธวาเร ปน ‘‘รูปํ ขนฺโธ’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ ปิยรูปาทีนฺจ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺคหิตตฺตา. ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติอาทีสุ ¶ เย เกจิ ขนฺธา, สพฺเพ เต รูปกฺขนฺโธติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. เตเนว หิสฺส นิทฺเทเส ‘‘ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา ปทํ อนุทฺธริตฺวา ¶ ‘‘ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา อตฺถวเสเนว ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘รูปกฺขนฺโธ ขนฺโธ เจว รูปกฺขนฺโธ จ, อวเสสา ขนฺธา, น รูปกฺขนฺโธ’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ. เตเนว จ การเณน สุทฺธขนฺธวาโรติ วุตฺโต. วจนโสธเน วิย หิ เอตฺถ น วจนํ ปมาณํ, ยถา ปน สุทฺธขนฺธา ลพฺภนฺติ, ตถา ตถา อตฺโถว ปมาณํ. ปรโต อายตนยมกมาติกาทีสุปิ เอเสว นโย. ปฏิโลเม ‘‘น รูปํ น ขนฺโธ’’ติ ยํ ธมฺมชาตํ รูปํ น โหติ, ตํ ขนฺโธปิ น โหตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา ‘‘รูปกฺขนฺธวิรหิตา ขนฺธา, น รูปํ, ตถา นิพฺพานํ น ปน รูปฺเจว น ขนฺโธ จา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. สุทฺธขนฺธวาโร.
สุทฺธขนฺธมูลจกฺกวาเรปิ ‘‘ขนฺธา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ ปณฺณตฺติวาเร นโย.
ยสฺมา ปน นิทฺเทเส อิมิสฺสา ปน มาติกาย ปณฺณตฺติวารสงฺขาตํ นิทฺเทสํ วตฺวา ตโต อิมํ มาติกากฺกมํ มฺุจิตฺวา อปเรน ปริยาเยน อฺเปิ อุทฺเทสวารวิรหิตา ‘‘ปวตฺติวาโร ปริฺาวาโร’’ติ ทฺเว มหาวารา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน วุตฺตา, ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ วารานํ นโย ทสฺเสตพฺโพ. ตโต ปวตฺติวาเร ตาว ปาฬิววตฺถานปุพฺพิกา มุขมตฺตปฺปกาสนา – อิมสฺมึ หิ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ ปจฺจุปฺปนฺโน, อตีโต, อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต, ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต, อตีเตนานาคโตติ. เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปโม ¶ ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต โอกาสโต ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติ.
ตตฺถ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ, รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ…เป… ตสฺส วิฺาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส วา ปน วิฺาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ…เป… ปฺจโวการํ ¶ …เป… อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ จตฺตาริ, ‘‘ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สฺากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สฺากฺขนฺธมูลกานิ ทฺเว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย ทส ยมกานิ โหนฺติ. ตตฺถ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว ปาฬิยํ วิสฺสชฺชิตํ, เสสานิ เตน สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สํขิตฺตานิ.
เวทนากฺขนฺธมูลเก ปน สพฺพตฺถ ‘‘อามนฺตา’’ติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ. เวทนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ นิยเมน สฺาทีนํ อุปฺปชฺชนโต ตตฺถ สพฺพานิ สํขิตฺตานิ. ยถา จ ปุคฺคลวาเร ทส ยมกานิ, เอวํ โอกาสวาเรปิ ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺเต ตตฺถ…เป… ปฺจโวกาเร ตตฺถ…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ปุคฺคโลกาสวาเรปิ ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺตํ…เป… ปฺจโวการํ…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา. ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตีสุ วาเรสุ ¶ อนุโลมนเย ตึส ยมกา โหนฺติ. ยถา อนุโลมนเย ตึส, เอวํ ปฏิโลมนเยปิ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ จวนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ จวนฺตานํ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตีติ…เป… สพฺเพสํ จวนฺตานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จาติ ตึส ยมกา. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺิ ยมกานิ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส เวทนากฺขนฺโธติ เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมึเยว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ อิมินาว นเยน. ตตฺถ อสฺสตฺตนฺติ อสฺตฺตภวํ ปฏิสนฺธิวเสน อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ อุปฺปชฺชนกฺขเณ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ อจิตฺตกตฺตา เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ ¶ . อิมินาว นเยน ‘‘ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทิเกสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ, ตโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ – สกเลปิ หิ อิมสฺมึ ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ ปวตฺเต ยาว มรณา วา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา อุปฺปาทนิโรเธ ¶ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร, นิโรธมรณกาเล นิโรธวเสเนว จ นิโรธวาโร กถิโต. เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว จ จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ เตสุ าเนสุ อาคตานํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปฏิโลมนเย ปน สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ มรณจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมนฺนาคตานํ. เตสํ หิ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติกฺขเณ เอว อุปฺปนฺนตฺตา. ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี’’ติ ปุจฺฉาย อรูปภวํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ กตํ, อนนฺตรปุจฺฉาย อสฺิภวํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ วิสฺสชฺชนนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล นโย.
ยถา จ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺิ ยมกาทีนิ, เอวํ เสเสสุปิ ปฺจสุ กาลเภเทสุ ปจฺเจกนฺติ คเหตพฺพํ. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปเนตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิตฺถ, นาฺตฺถา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปฺจโวการานํ เตสํ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺถ, นาฺตฺถา’’ติอาทินา จ อตีตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อรูปานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ เตสํ…เป… สุทฺธาวาสานํ ¶ เตสํ ตตฺถ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ตีสุ วาเรสุ ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส ¶ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ…เป… ปฺจโวการานํ เตสํ ตตฺถ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? เย อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตโร, ปจฺฉิมภวิกานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อรูปานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตโร, ปจฺฉิมภวิกานํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป… ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? สุทฺธาวาสํ อสฺสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ปฺจโวกาเร ปน อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺเนน อตีตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ¶ , ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? ปฺจโวการา จวนฺตานํ อรูปานฺจ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ อสฺสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมภวิกานํ ปฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปฺจโวกาเร…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ¶ ? ปจฺฉิมภวิกานํ ปฺจโวกาเร…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ ปจฺจุปฺปนฺเนน อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ…เป… นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปฺจโวกาเร ปรินิพฺพนฺตานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ อสฺสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ ตตฺถ…เป… นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมภวิกานํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปฺจโวกาเร อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานํ อสฺสตฺตานํ…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา อตีเตน อนาคตกาเล อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ ¶ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… สุทฺธาวาสานํ อรูเป ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิตฺถ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ สุทฺธา อตฺถวิเสสา อุปลพฺภนฺติ. ตถาปิ คนฺถวิตฺถารภเยน อนวเสสโต น ทสฺสยิสฺสาม, ทสฺสิตนเยเนว สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ สกฺกา ปณฺฑิเตน าตุนฺติ อยํ อุปฺปาทวาเร นโย.
ยถา จ อุปฺปาทวาเร ฉสุ กาลเภเทสุ ปจฺเจกํ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยุภเยน ฉ ฉ วารา, เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺิ สฏฺิ ยมกานิ, สพฺพานิปิ สฏฺิอธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ, ตโต ทฺวิคุณา ปุจฺฉา, ทฺวิคุณา อตฺถา จ โหนฺติ, เอวํ นิโรธวาเร อุปฺปาทนิโรธวาเรปิ เวทิตพฺพา. ตตฺถ จ ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นิรุชฺฌติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตีติ…เป… ปฺจโวการา จวนฺตานํ…เป… นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส รูปกฺขนฺโธ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตีติ…เป… สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ…เป… น นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา นิโรธวาเร, ‘‘ยสฺส ¶ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตีติ? โน. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตีติ…เป… อรูปํ อุปปชฺชนฺตานํ อสฺสตฺตา จวนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชติ, เวทนากฺขนฺโธ จ น นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพติ อยํ ปวตฺติวาเร นโย.
ปริฺาวาเร ปน ปุคฺคลวาราทีสุ ตีสุ ปุคฺคลวาโร เอโกว ลพฺภติ, น โอกาสปุคฺคโลกาสวารา สทิสวิสฺสชฺชนตฺตา. โย หิ โกจิ ปุคฺคโล รูปาทึ ปริชานนฺโตว ¶ , ยตฺถ กตฺถจิ นิรุทฺโธปิ ตาทิโสว โหติ, ตสฺมา ฉสุ กาลเภเทสุ อนุโลมโต ปุคฺคลวเสน ทฺเว ทฺเว วารา, เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา วีสติ วีสติ ยมกานีติ วีสํ ยมกสตํ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา. ตตฺถ จ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติ อาทินา จ อนุโลมปฏิโลมโต อาทิโต ตีสุ กาเลสุ สพฺพปุจฺฉานํ ‘‘อามนฺตา อามนฺตา’’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ. อิตเรสุ ปน ตีสุ มิสฺสกกาเลสุ ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ ปริชานิตฺถาติ? โน. โย วา ปน…เป… โน’’ติ เอวํ อิตรกาลทฺวเยปิ อนุโลมนเย ‘‘โน โน’’ตฺเวว วิสฺสชฺชนํ.
ปฏิโลมนเย ปน ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถาติ? อรหา รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โน จ โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถ. อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจ เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานึสู’’ติอาทินา, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานาติ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสตีติ? เย มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธํ น ปริชานนฺติ, โน จ เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺติ. อรหา เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘โย รูปกฺขนฺธํ น ปริชานิตฺถ, โส เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺตีติ? เย มคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธํ น ปริชานึสุ, โน จ เวทนากฺขนฺธํ น ปริชานิสฺสนฺติ. อคฺคมคฺคสมงฺคี เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต ¶ รูปกฺขนฺธฺจ น ปริชานึสุ, เวทนากฺขนฺธฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทินา จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ ¶ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขาตา ตโย อทฺธา ปวตฺติวาเร จุติปฏิสนฺธิวเสน น ลพฺภนฺติ, ปวตฺเต จิตฺตกฺขณวเสเนว ลพฺภนฺติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขณสฺมึ หิ นิพฺพานารมฺมเณน จิตฺเตน ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปริฺากิจฺจนิปฺผตฺติยา ยํ กฺจิ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต อิตรมฺปิ ‘‘ปริชานาตี’’ติ อนุโลมปฺเหสุ ปริฺากิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺตํ อคฺคมคฺคสมงฺคึ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ. ‘‘น ปริชานาตี’’ติ ปฏิโลมปฺเหสุ ปุถุชฺชนาทโย สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปริชานิตฺถา’’ติ อิมสฺมึ ปน อตีตกาลวาเร มคฺคานนฺตเร อคฺคผเล ิโตปิ ปริฺากิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา ปริชานิตฺถเยว นาม. ‘‘ปริชานาตี’’ติ จ อคฺคมคฺคสมงฺคี วุจฺจติ, ‘‘ปริชานิสฺสนฺตี’’ติ ปุถุชฺชนาทโย, ตสฺมา โย น ปริชานาติ, โส ปริชานิตฺถาติ วา, ปริชานิสฺสตีติอาทินา วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ กตํ.
ปฏิโลมนเย ปน ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจ เปตฺวา’’ติ อิทํ อคฺคมคฺคสมงฺคิโน ‘‘น ปริชานาตี’’ติ วจนํ, อรหโต จ ‘‘น ปริชานิตฺถา’’ติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วุตฺตํ, ‘‘เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา อตีเต วิย อนาคเตปิ อนนฺตกาลํ อมุจฺจนกา สตฺตา นาม อตฺถีติ ทสฺเสติ, เต จ อรหตา นิฏฺิตปริฺากิจฺเจน, ‘‘น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตํ วา อาปนฺเนน สมกา ชาตา, สพฺพตฺถ จ เอกํ ขนฺธํ ปริชานนฺโต สพฺพํ ปริชานาติ, อปริชานนฺโตปิ จ สพฺพํ น ปริชานาตีติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ขนฺธยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
อายตนยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อายตนยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานาทิกํ สพฺพํ ขนฺธยมกมาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อฺตฺร วิเสสา ¶ , ตตฺรายํ วิเสโส – ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ ปทํ อาทึ กตฺวา ยาว ‘‘นายตนา น มโน’’ติ, ตาว ปวตฺตา อยํ อายตนมาติกา นาม. ตตฺถ ทฺวาทสายตนานิ อุทฺทิสิตฺวา ยมกวเสน ปุจฺฉาสุ ขนฺธปทํ เปตฺวา จกฺขาทีนิ ปฺจ อชฺฌตฺติกายตนานิ ¶ ปมํ วุตฺตานิ, ปจฺฉา รูปาทิปฺจพาหิรายตนานิ, ปริโยสาเน มนายตนธมฺมายตนานีติ เอวํ ปาฬิววตฺถาเน ปฺเห. วิสฺสชฺชเน ปน ‘‘จกฺขุ จกฺขายตนนฺติ? ทิพฺพจกฺขุ ปฺาจกฺขุ จกฺขุเมว, น จกฺขายตนํ, จกฺขายตนํ จกฺขุ เจว จกฺขายตนฺจ. โสตํ โสตายตนนฺติ? ทิพฺพโสตํ ตณฺหาโสตํ โสตเมว, น โสตายตนํ. ฆานํ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา…เป… กาโย กายายตนนฺติ? นามกาโย จิตฺตกาโยติอาทิ กาโย, น กายายตนํ. รูปํ รูปายตนนฺติ? ภูตาทิ, ปิยรูปาทิ จ รูปํว, น รูปายตนํ. สทฺโท สทฺทายตนนฺติ? อามนฺตา. คนฺโธ คนฺธายตนนฺติ? สีลคนฺธาทโย คนฺโธว, น คนฺธายตนํ. รโส รสายตนนฺติ? อตฺถรสาทโย รโสว, น รสายตนํ. ธมฺโม ธมฺมายตนนฺติ? ปริยตฺติธมฺมาทโย ธมฺโมว, น ธมฺมายตนํ. ธมฺมายตนํ ธมฺโมติ? อามนฺตา’’ติ อยํ ปณฺณตฺติวาเร วิเสโส.
ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? สจกฺขุกานํ อโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ โสตายตนํ อุปฺปชฺชติ. สจกฺขุกานํ สโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนฺจ อุปฺปชฺชติ, โสตายตนฺจ อุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อจิตฺตกานํ รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ มนายตนํ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวกาเร อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อรูปภววชฺชิเต สฺาภเว อุปปชฺชนฺตานํ…เป… อุปฺปชฺชติ ¶ . ยสฺส รูปายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อรูปภววชฺชิเต สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อสฺภววชฺชิเต สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ สทฺทายตนวชฺชิตา เสสายตนมาติกายมกโยชนา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพา. สทฺทายตนํ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ น ลพฺภติ, อยํ อุปฺปาทวาเร วิเสโส, อิมินา นเยน นิโรธวาราทีสุ, ปริฺาวาเร จ โยชนาวิเสโส เวทิตพฺโพ, สพฺพตฺถ จ ขนฺธโต อายตนานํ พหุตา จ ยมกวารพหุตา จ เวทิตพฺพา. เสสํ ตาทิสเมวาติ อยํ อายตนยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
ธาตุยมกมาติกตฺถวณฺณนา
ธาตุยมกมาติกาย ¶ ปน ปาฬิววตฺถานํ สพฺพํ อายตนยมกมาติกาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อยํ ธาตุยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
สจฺจยมกมาติกตฺถวณฺณนา
สจฺจยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยน วารเภทา, กาลาทิเภทา จ เวทิตพฺพา, ปาฬิววตฺถาเน ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ วเสน ปทโสธนวาโร ปทโสธนมูลจกฺกวาโร สุทฺธสจฺจวาโร สุทฺธสจฺจมูลจกฺกวาโรติ อิเมสุ จตูสุ วาเรสุ ยมกคณนา เวทิตพฺพา. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุ ปน ‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจนฺติ? อามนฺตา. ทุกฺขสจฺจํ ทุกฺขนฺติ? กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ เปตฺวา อวเสสํ ทุกฺขสจฺจํ, น ทุกฺขํ. กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขฺเจว ทุกฺขสจฺจฺจ. สมุทโย สมุทยสจฺจนฺติ? ตณฺหํ เปตฺวา อวเสสา สจฺจวิภงฺเค นิทฺทิฏฺา กุสลาทิธมฺมา สมุทโย, น สมุทยสจฺจํ. ตณฺหา ¶ ปน สมุทโย เจว สมุทยสจฺจฺจ. สมุทยสจฺจํ สมุทโยติ? อามนฺตา. นิโรโธ นิโรธสจฺจนฺติ? ตทงฺคนิโรธาทโย, ขณิกนิโรโธ จ นิโรโธว, น นิโรธสจฺจํ. นิพฺพานํ ปน นิโรโธ เจว นิโรธสจฺจฺจ. นิโรธสจฺจํ นิโรโธติ? อามนฺตา. มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ? มิจฺฉามคฺคงฺคาทโย มคฺโค, น มคฺคสจฺจํ. อริยมคฺโค ปน มคฺโค เจว มคฺคสจฺจฺจ. มคฺคสจฺจํ มคฺโคติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปณฺณตฺติวาเร นโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ตณฺหาย อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ…เป… ปฺจโวกาเร มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวกาเร ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? โน, ยสฺส วา ปน…เป… โน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อสฺสตฺเต ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ ตตฺถ ตทฺํ, อฺตฺถ ¶ ตทุภยมฺปิ. ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ? อปาเย, อสฺสตฺเต จ ทุกฺขเมว, โน จ ตตฺถ ตทฺํ, อฺตฺถ ตทุภยมฺปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรปีติ เอวํ อนุโลมนเย,
‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ ¶ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจฺจ นุปฺปชฺชติ, ทุกฺขสจฺจฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา, ‘‘ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? นตฺถิ. ยตฺถ วา ปน สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน ยตฺถ สมุทยสจฺจํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ นุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ สมุทยสจฺจํ เอว นุปฺปชฺชติ, เนตรํ, สพฺเพสํ ปน จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคสฺส จ ผลสฺส จ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ ตตฺถ ตทุภยมฺปิ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ สพฺพตฺถ ปฏิโลมนเย จ,
‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อภิสเมตาวีนํ อุปฺปชฺชิตฺถ, น อิตเรส’’นฺติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน อสฺสตฺตานํ ตตฺถ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, เนตรํ, อิตเรสํ ตทุภยํ อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อคฺคมคฺคสมงฺคีนํ อรหนฺตานํ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อคฺคมคฺคํ ปฏิลภิสฺสนฺติ, เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เนตรํ, อิตเรสํ ตทุภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อรูเป มคฺคผลุปฺปตฺติกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจํ อุปฺปชฺชิตฺถ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สมุทยสจฺจฺจ อุปฺปชฺชิตฺถ ¶ , ทุกฺขสจฺจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ เสสกาลเภเทสุ ¶ จ อนุโลมปฏิโลมาทีสุ จ วุตฺตานุสาเรน อุปฺปาทวาเร สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย ยถานุรูปํ าตพฺโพ. ‘‘ยสฺส ทุกฺขสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌตีติ…เป… ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ ตทุภยํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา นิโรธวาเร, อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ เอวํ ปวตฺติวาเร สพฺพตฺถ ยถานุรูปโต โยชนา เวทิตพฺพา.
ตถา ‘‘โย ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาติ, โส สมุทยสจฺจํ ปชหตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปริฺาวาเรปีติ เอวเมตฺถ ปาฬินโย าตพฺโพ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – ปวตฺติ วาเร ตาเวตฺถ นิโรธสจฺจํ น ลพฺภเตว, เสเสสุ ปน ตีสุ สจฺเจสุ สมุทยมคฺคสจฺจานิ เอกนฺเตน ปวตฺติยํ เอว ลพฺภนฺติ. ทุกฺขสจฺจํ จุติปฏิสนฺธีสุปิ ปวตฺเตปีติ เอวเมตฺถ ยํ ยํ สพฺพตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺริทํ นยมุขํ – สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ อนฺตมโส สุทฺธาวาสานมฺปิ. เตปิ หิ ทุกฺขสจฺเจเนว อุปฺปชฺชนฺติ. ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺสาติ อิทํ ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจสุ เอกโกฏฺาสสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมา ปฺจโวการวเสเนว คเหตพฺพํ. จตุโวกาเร ปน ตณฺหาวิปฺปยุตฺตผลสมาปตฺติยา อุปฺปาทกฺขเณ เอกมฺปิ สจฺจํ นุปฺปชฺชติ. ตทุภยนฺติ ทุกฺขสมุทยสจฺจทฺวยํ. ตสฺมึ หิ ขเณ ตณฺหํ เปตฺวา เสสํ ทุกฺขสจฺจํ นาม โหตีติ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปน รูปเมว ทุกฺขสจฺจํ นาม, เสสา มคฺคสหชาตา ธมฺมา สจฺจวินิมุตฺตาว. เตเนว การเณน ‘‘อรูเป มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ มคฺคสจฺจํ อุปฺปชฺชติ, โน จ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานํ ปวตฺเต ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ. เตสํ ตตฺถาติ เตสํ ตสฺมึ อุปปตฺติกฺขเณ ตณฺหาวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ จาติ เอวเมตฺถ ขณวเสน โอกาโส เวทิตพฺโพ. อฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย. อนภิสเมตาวีนนฺติ ¶ อนภิสมิตสจฺจานนฺติ อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ปริฺาวาเร ปน าตตีรณปหานวเสน ติสฺโสปิ ปริฺาโย ลพฺภนฺติ. ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปริฺานาม นตฺถิ, ตสฺมา อิธ ทฺเว เอว สจฺจานิ คหิตานิ. ตตฺถ ‘‘ทุกฺขสจฺจํ ปริชานาตี’’ติ าตตีรณปริฺาวเสน วุตฺตํ, ‘‘สมุทยสจฺจํ ปชหตี’’ติ าตปหานปริฺาวเสน ¶ , อิติ อิมาสํ ปริฺานํ วเสน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ สจฺจยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
สงฺขารยมกมาติกตฺถวณฺณนา
สงฺขารยมกมาติกาย ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว มหาวารนฺตราทิเภทา เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – มาติกาย ตาว ยถา เหฏฺา ขนฺธาทโย ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา ‘‘รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตถา อนารภิตฺวา ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติอาทินา ปมํ ตโยปิ สงฺขารา วิภชิตฺวา ทสฺสิตา. ตตฺถ กายสฺส สงฺขาโร กายสงฺขาโร, อสฺสาสปสฺสาสา. ‘‘กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘) วจนโต การณภูตสฺส กรชกายสฺส ผลภูโต เอส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. อปโร นโย – สงฺขรียตีติ สงฺขาโร. เกน สงฺขรียติ? กาเยน. อยํ หิ วาโต วิย ภสฺตาย กรชกาเยน สงฺขรียติ, เอวมฺปิ กายสฺส สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร, กาเยน กโต อสฺสาสปสฺสาสวาโตติ อตฺโถ. เจตสา วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา ‘‘วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓) วจนโต ปน สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, กึ สงฺขโรติ? วจึ. วจิยา สงฺขาโรติ วจีสงฺขาโร, วจีเภทสมุฏฺาปกสฺส ¶ วิตกฺกวิจารทฺวยสฺเสตํ นามํ. ‘‘สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘) วจนโตเยว ปน ตติยปเท สงฺขรียตีติ สงฺขาโร, เกน สงฺขรียติ? จิตฺเตน, อิติ จิตฺตสฺส สงฺขาโรติ จิตฺตสงฺขาโร, สพฺเพสมฺปิ จิตฺตสมุฏฺานานํ เจตสิกานํ ธมฺมานํ เอตํ อธิวจนํ. วิตกฺกวิจารานํ ปน วจีสงฺขารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘เปตฺวา วิตกฺกวิจาเร’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติ ปทโสธนวาโร อารทฺโธ, ตสฺส อนุโลมนเย ตีณิ, ปฏิโลมนเย ตีณีติ ฉ ยมกานิ. ปทโสธนมูลจกฺกวาเร เอเกกสงฺขารมูลกานิ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อนุโลมนเย ฉ, ปฏิโลมนเย ฉาติ ทฺวาทส ยมกานิ. สุทฺธสงฺขารวาเร ปน ยถา สุทฺธขนฺธวาราทีสุ ‘‘รูปํ ขนฺโธ, ขนฺธา รูป’’นฺติอาทินา นเยน ยมกานิวุตฺตานิ, เอวํ ‘‘กาโย สงฺขาโร, สงฺขารา กาโย’’ติ อวตฺวา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินา นเยน กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ อนุโลเม ตีณิ, ปฏิโลเม ตีณีติ ฉ ยมกานิ ¶ วุตฺตานิ. กึ การณา? สุทฺธิกเอเกกปทวเสน อตฺถเภทาภาวโต, กายสงฺขาโรติ ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ เอโกว อตฺโถ ลพฺภตีติ อยํ วิเสโสว, ตสฺมา เอเกกปทวเสน น วุตฺตํ, ‘‘กาโย กายสงฺขาโร’’ติอาทิ ปน วตฺตพฺพํ สิยา, โสปิ นโย ปทโสธนวาเร วินาปิ อตฺเถน วจนํ ยุชฺชตีติ ตตฺเถว วุตฺโต, อิธ ปน กายสงฺขาราทีนํ วจีสงฺขาราทีหิ อฺตฺตา ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติอาทินาปิ ยมกานิ วุตฺตานิ. สุทฺธสงฺขารมูลจกฺกวาโร ปเนตฺถ น คหิโตติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถาเน วิเสโส.
ปฺหวิสฺสชฺชเนสุ ¶ ปน ‘‘กาโย กายสงฺขาโรติ? โน, กายสงฺขาโร กาโยติ? โน’’ติ วา เอวํ สพฺพตฺถ ปฏิเสโธ. วิสฺสชฺชนานํ กายาทีนํ เอว กายสงฺขาราทินามตฺตา. น หิ กายาทโย วิย กายสงฺขาราทีนํ นามํ โหติ, ปฏิโลเม ปน น กาโย น กายสงฺขาโรติ โย กาโย น โหติ, โส กายสงฺขาโรปิ น โหตีติ ปุจฺฉาย อตฺโถ, ตสฺสา กายสงฺขาโร น กาโย กายสงฺขาโรติ กายสงฺขาโร กาโย น โหติ, กายสงฺขาโรเยว ปเนโส โหติ, กายฺจ กายสงฺขารฺจ เปตฺวา อวเสสํ สงฺขตาสงฺขตาทิเภทํ สพฺพํ น จ กาโย, น จ กายสงฺขาโรติ วิสฺสชฺชนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย, อิตเรสุ จ อนุโลมปฏิโลเมสุ ‘‘กาโย กายสงฺขาโรติ? โน, สงฺขารา วจีสงฺขาโรติ? วจีสงฺขาโร สงฺขาโร เจว วจีสงฺขาโร จ, อวเสสา สงฺขารา, น วจีสงฺขาโร, น สงฺขารา น วจีสงฺขาโรติ? อามนฺตา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวาเร ปน ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? วินา วิตกฺกวิจาเรหิ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, เนตโร, สวิตกฺกสวิจารจิตฺตสมงฺคีนํ ปน กามาวจรสตฺตานํ ตทุภยมฺปิ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? รูปารูปภวิกานํ วิตกฺกวิจารุปฺปาทกฺขเณ วจีสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร…เป… ยถาวุตฺตกามาวจรานํ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา…เป… ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ…เป… อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา…เป… ยตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ ¶ ? กามาวจรสตฺตานํ ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร, ปมชฺฌานาทีสุ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ วา ปน ¶ …เป… อุปฺปชฺชตีติ? กามาวจเร อุปฺปชฺชติ, น รูปารูปภเวสุ. ยตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ จิตฺตสงฺขาโร อุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? กามาวจรสตฺตานํ จตุตฺถชฺฌาเน รูปารูปภเว จ ตตฺถ จิตฺตสงฺขาโรว อุปฺปชฺชติ, เนตโร, อิตรชฺฌานาทีสุ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา,
‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ? วินา อสฺสาสปสฺสาเสหิ วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโรว นุปฺปชฺชติ, เนตโร, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ วินา อสฺสาสปสฺสาเสหิ อวิตกฺกอวิจารจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานฺจ ตทุภยมฺปิ นุปฺปชฺชติ…เป… ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ…เป… สพฺพจิตฺตานํ ภงฺคกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานฺจ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชตีติ…เป… จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ รูปภวาทีสุ นุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถาติ? นตฺถี’’ติอาทินา, ‘‘ยสฺส ยตฺถ กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชิตฺถาติ…เป… จตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนานํ สุทฺธาวาสานํ ทุติเย จิตฺเต วตฺตมาเน อสฺสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ กายสงฺขาโร จ นุปฺปชฺชิตฺถ วจีสงฺขาโร จา’’ติอาทินา จ,
‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปารูปภเว ปจฺฉิมภวิกานํ วจีสงฺขาโรว อุปฺปชฺชิสฺสติ, น กายสงฺขาโร ¶ , อฺเสํ ปน ตทุภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นุปฺปชฺชิสฺสตีติ…เป… ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีนํ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, เตสํ ตทุภยํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทินา สพฺพกาลเภเทสุ ยถานุรูปโต อุปฺปาทวาเร โยชนานโย เวทิตพฺโพ. ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ…เป… ปมชฺฌานํ สมาปนฺนานํ กามาวจรานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ภงฺคกฺขเณ ตทุภยํ นิรุชฺฌติ. ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา นิโรธวาเร, ‘‘ยสฺส ¶ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ? โน’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ,
‘‘โย กายสงฺขารํ ปริชานาติ, โส วจีสงฺขารํ ปริชานาตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปริฺาวาเร จ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ ปาฬินโย เวทิตพฺโพ.
ปวตฺติวาเร ปเนตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย กายสงฺขารมูลกานิ ทฺเว, วจีสงฺขารมูลกํ เอกนฺติ ตีเณว ยมกานิ ลพฺภนฺติ. ตสฺส ปฏิโลมนเยปิ โอกาสวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ สพฺพวาเรสุ ติณฺณํ ติณฺณํ ยมกานํ วเสน ยมกคณนา เวทิตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ – อิมสฺมึ หิ สงฺขารยมเก ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ, วิตกฺกวิจารานํ อุปฺปาทกฺขเณ’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๑๙) ปจฺจุปฺปนฺนาทิกาลเภโท ปวตฺติวเสนาปิ คเหตพฺโพ, น จุติปฏิสนฺธิวเสเนว. ‘‘ทุติยชฺฌาเน ตติยชฺฌาเน ตตฺถ กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิวจนโต (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๒๑) จ ฌานมฺปิ โอกาสวเสน คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวเมตฺถ ยํ ยํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อตฺถวินิจฺฉโย ¶ เวทิตพฺโพ. ตตฺริทํ นยมุขํ – ‘‘วินา วิตกฺกวิจาเรหี’’ติ ทุติยตติยชฺฌานวเสน วุตฺตํ, น จตุตฺถชฺฌานวเสน ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวโต. ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ’’ติ อิทํ กายสงฺขารสฺส เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานตฺตา วุตฺตํ, อุปฺปชฺชมานเมว หิ จิตฺตํ รูปํ, อรูปํ วา สมุฏฺาเปติ, น ภิชฺชมานํ, ิตํ วา. ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคีน’’นฺติ สพฺพปจฺฉิเมน อปฺปฏิสนฺธิกจิตฺเตน สมงฺคีนํ ขีณาสวานํ. ‘‘อวิตกฺกอวิจารํ ปจฺฉิมจิตฺต’’นฺติ เอตฺถ รูปาวจรานํ ทุติยชฺฌานิกาทิจุติจิตฺตวเสน, อรูปาวจรานฺจ จตุตฺถชฺฌานิกจุติจิตฺตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ.
‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ นิยมโต กายสงฺขารสฺส จิตฺตสงฺขาเรน สทฺธึ เอกกฺขเณ นิรุชฺฌนโต ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ น เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. จิตฺตสงฺขาโร หิ กายสงฺขาเรน วินาปิ อุปฺปชฺชติ จ นิรุชฺฌติ จ. กายสงฺขาโร ปน จิตฺตสมุฏฺานตฺตา เยน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ, เอสา จิตฺตสมุฏฺานรูปสฺส ธมฺมตา. ยํ ปน วิภงฺคปฺปกรณสฺส สีหฬฏฺกถาย ‘‘จิตฺตสมุฏฺานรูปํ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ¶ ปาฬิยา วิรุชฺฌติ. ‘‘ยสฺส กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌตี’’ติ เอตฺถ ยสฺมา กายสงฺขาโร จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺชติ, น จ ตสฺมึ ขเณ วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อิมินา นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อยํ สงฺขารยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
อนุสยยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อนุสยยมกมาติกาย ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ. อนุสยยมเกปิ ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วิย เทสนํ ¶ อกตฺวา อฺเน นเยน ปาฬิเทสนา กตา. กถํ? ปมํ ตาว ปริจฺเฉทวาโร ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโรติ ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน เทสิตา, ตโต อุปฺปตฺติฏฺานวาโรติ เอโก ขุทฺทกวาโร. ตโต อนุสยวาโร สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริฺาวาโร ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ อนุสเย โยเชตฺวา ยมกวเสน ปปฺจโต นิทฺทิฏฺา สตฺต มหาวาราติ อฏฺกนิทฺเทสวเสน เทสิตา, เอวํ ทสหิ วาเรหิ อนุสยยมกเทสนา กตา. เตสุ เย อิเม หิ ปริจฺเฉทวาโรติอาทินา ทฺเว วารา อุทฺเทสวเสน วุตฺตา, เต อิธ อนุสยยมกมาติกาติ คเหตพฺพา.
ตตฺถ หิ สตฺต อนุสยาติ อยํ คณนาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นาม. กามราคานุสโย…เป… อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวเสน ปริจฺฉินฺนานํ นามมตฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม นาม เต’’ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นาม. ตตฺถ อนุตฺตานตฺถโต ตาว อนุสยาติ เกนฏฺเน อนุสยา? อนุสยนฏฺเน. โก เอส อนุสยนฏฺโ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโ. กามราคานุสยาทโย หิ อปฺปหีนฏฺเน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ, อนุเสนฺตีติ จ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อถาปิ สิยา – อนุสยนฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ น อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนุสยา น อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตกิเลโส วุจฺจติ, โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน สเหตุโก เอกนฺตากุสโลว โหติ กถาวตฺถุสฺมึ (กถา. ๕๕๔ อาทโย) อนุสยานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตภาวสฺส ปฏิเสธิตตฺตา ¶ , โส จ อตีโตปิ โหติ, อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุตฺตํ. ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห โมหสฺส ปทภาชเน ๓๑๗ ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ…เป… อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี’’ติ (ธ. ส. ๓๙๐). อิมสฺมิฺจ ยมเก อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ ตํ ตํ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. กามราคานุสโยติ กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อยํ ตาเวตฺถ อนุตฺตานตฺโถ. อตฺถวินิจฺฉโย ปเนตฺถาปิ นิทฺเทสนยมุขทสฺสนวเสเนว โหติ, นิทฺเทโส เจตฺถ เหฏฺา วุตฺโต.
อุปฺปตฺติฏฺานวาราทโย อฏฺ วารา จ, ตตฺรายํ ปาฬิววตฺถานานุปุพฺพิกามุขมตฺตปฺปกาสนา. เตสํ หิ ปโม อนุสยานํ อุปฺปตฺติฏฺานวาโร นาม. ตตฺถ วารเภโท ยมกโยชนวาเร นตฺถิ, อิตเรสุ ปน สตฺตสุ มหาวาเรสุ อตฺถิ. เตสุ หิ ปโม อนุสยวาโร อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนุโลมนเย ‘‘ยสฺส ยตฺถ…เป… อนุเสตี’’ติ ปุคฺคโลกาสตทุภยนามวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ, เตสุ เอเกกสฺมึ เอกมูลกทฺวิมูลกติมูลกจตุมูลกปฺจมูลกฉมูลกานํ วเสน ยมกเภทา โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ ปฏิโลมนเยปิ เวทิตพฺพา. ยถา เจตฺถ อนุสยวาเร, เอวํ สานุสยวารปชหนวารปริฺาวารปหีนวารอุปฺปชฺชนวาเรสุ ปฺจสุปิ. อยํ ปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโส. โอกาสวาเร ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อวตฺวา ‘‘ยโต ตโต’’ติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา กตา. เสสํ ตาทิสเมว ¶ . โย ปนายํ สพฺพปจฺฉิโม ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร วิสฺสชฺชนวาโรติ ทฺวิธา ิโต. ตตฺถ ปุจฺฉาวาโร อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธ. ตสฺสาวสาเน ปุจฺฉานุกฺกเมน วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
ตตฺริทํ อฏฺนฺนํ วารานํ อาทิโต ปฏฺาย มุขมตฺตทสฺสนํ. ‘‘กตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ. กตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ? ทุกฺขาย เวทนาย…เป… มานานุสโย กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปธาตุยา อรูปธาตุยา จ อนุเสติ. ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย จ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ, ภวราคานุสโย รูปารูปธาตูสุ, อวิชฺชานุสโย สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุเสตี’’ติ อยํ ตาว ปมวาเร ปาฬินโย.
ตตฺถ ¶ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย เจว อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุ, กามราคานุสโย ปน สหชาตวเสน, อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อกุสลาหิ สุขอุเปกฺขาหิ สหชาโตปิ หุตฺวา ตา อารมฺมณํ กตฺวาปิ อุปฺปชฺชติ. อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยเวทนา อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติ, อิมาสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สฺาสงฺขารวิฺาเณสุปิ อนุเสติเยว. อิมาสํ ปน เวทนานํ อสฺสาทฏฺเน กามราคานุสยุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺเตหิ ปธานตฺตา, โอฬาริกตฺเตน เวเนยฺยานํ สุโพธตฺตา จ ทฺวีสุ เวทนาสุเยว อนุเสตีติ วุตฺตํ, เอวํ อุปริปิ. น เกวลฺเจส อนุสยมาโน อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุเยว, เวทนาสมฺปยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเสุ ¶ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติ เอว. วุตฺตมฺปิ เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (วิภ. ๘๑๖), เอตฺถานุสยยมเกปิ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตี’’ติอาทิ. เอเตน วุตฺตาวเสสรูปาทีสุ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน ตํ สพฺพํ อวตฺวา กิฺจิเทว ปธานตฺตาทินา การเณน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
ทุกฺขายาติ เอตฺถ ปฏิฆจิตฺตสมฺปยุตฺตา ทฺเว โทมนสฺสเวทนา, กายวิฺาณสมฺปยุตฺตา ทุกฺขเวทนา จาติ ติสฺโส เวทนา, ตํ สมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา, อนิฏฺา ฉ รูปาทโย ธมฺมา ปฏิฆานุสยสหชาตวเสน, อารมฺมณวเสน จ ยถารหํ อนุสยนฏฺานํ. กึ ปน อิตรา ทฺเว เวทนา อิฏฺารมฺมณํ วา ปฏิฆสฺส อารมฺมณํ น โหนฺตีติ? โน น โหนฺติ. ปริหีนชฺฌานสฺส หิ นฏฺํ อิฏฺํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ฌานมารพฺภ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน อารมฺมณมตฺตเมว, นานุสยนฏฺานํ อิฏฺตฺตา. อนิฏฺเมว หิ อิฏฺโต ปฏิหนนนิมิตฺตํ, ยํ ปน ตตฺถุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปฏิฆมตฺตเมว โหติ, น ปฏิฆานุสโยติ. ปฏิฆานุสโย หิ อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิหนนวเสน อุปฺปนฺโน ถามคโต กิเลโส, อิตโร โทมนสฺเสน สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ อตฺตโน ปฏิหนนกิจฺจสฺส อกรณโต ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ. ยถา หิ ปาณาติปาตเจตนาย สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ พฺยาปาโท มโนกมฺมํ นาม น โหติ, อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉติ, เอวนฺติ คเหตพฺพํ. เตเนว เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ วุตฺตํ. มานานุสยสฺส ปน ทุกฺขโทมนสฺสวชฺชิตา สพฺเพ โลกิยา ธมฺมา อนุสยนฏฺานํ. ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย อปริยาปนฺเน เอตฺถ…เป… มานานุสโย จ นานุเสตี’’ติ หิ ¶ วุตฺตํ. ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปน โลกุตฺตรวชฺชิตา สพฺเพปิ ธมฺมา อนุสยนฏฺานํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสู’’ติ. ตตฺถ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถ. เอวํ อวิชฺชานุสโยปิ เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺถ จ สหชาตารมฺมณเภโท เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ภวราคานุสโย ปน กิฺจาปิ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต สหชาตวเสน กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, โส ปน ยสฺมา รูปารูปาวจรเมวารมฺมณํ ลภติ, น กามาวจรารมฺมณเมว, อนุสยานํ ปน ตํ น อนุสยนฏฺานํ, ตสฺมา อารมฺมณวเสน นิยมํ อกตฺวา ‘‘รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ ราควเสน โส จ สพฺโพปิ ราโค กามราคานุสโย คเหตพฺโพติ อยํ อุปฺปตฺติฏฺานวาเร นโย.
อิตเรสุ ปน สตฺตสุ มหาวาเรสุ ตาว ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน มานานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตีติ? อนาคามิสฺส มานานุสโย อนุเสติ, โน จ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ มานานุสโย จ อนุเสติ, กามราคานุสโย จ อนุเสติ. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ทิฏฺานุสโย อนุเสตีติ? ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ กามราคานุสโย อนุเสติ, โน จ…เป… ทิฏฺานุสโย จ อนุเสติ, ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส วิจิกิจฺฉานุสโย ¶ อนุเสตี’’ติ ปุจฺฉายปิ ทิฏฺานุสยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อนุเสตีติ…เป… ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, กามราคานุสโย จ อนุเสติ. อวิชฺชานุสเยปิ เอเสว นโย. อิมินา นเยน ปฏิฆานุสยาทิมูลิกาสุ ปุจฺฉาสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ. อยํ เอกมูลเก นโย.
ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสติ, ตสฺส มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ทฺวินฺนํ ทฺวิมูลิกา…เป… ปฺจมูลิกานํ ปน เอกมูเล วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย ¶ าตพฺโพ. ตตฺรายํ ปจฺฉิมานุสเย โยชนา – ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, ตสฺส อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, ตสฺส กามราคานุสโย จ…เป… ภวราคานุสโย จ อนุเสตีติ? อนาคามิสฺส อวิชฺชานุสโย จ มานานุสโย จ ภวราคานุสโย จ อนุเสติ, น อิตเร, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อวิชฺชานุสโย จ กามราคปฏิฆมานภวราคานุสยา จ อนุเสนฺติ, น ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา, ปุถุชฺชนสฺส ปน สพฺเพปิ อนุเสนฺตี’’ติ อยํ ปุคฺคลวาเร นโย.
โอกาสวาเร ปน ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ? รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสโย อนุเสติ ¶ , น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ กามราคานุสโย…เป… อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสติ, น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ กามราคานุสโย…เป… อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… โน. ยตฺถ กามราคานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตุยา เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสติ, น กามราคานุสโย, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภยํ อนุเสติ.
ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… โน. ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปารูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสติ, น ปฏิฆานุสโย, ทุกฺขาย ปน เวทนาย ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? โน. ยตฺถ วา ปน…เป… โน. ยตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ…เป… ทุกฺขาย เวทนาย ตทุภยํ อนุเสติ, อฺตฺถ อวิชฺชานุสโย จ.
ยตฺถ ¶ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย ทิฏฺานุสโยว, เนตโร ¶ , ตทฺเสุ สพฺพตฺถ อนุเสติ. ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ มานานุสโย, เนตโร, รูปารูปธาตุยา ปน ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยตฺถ มานานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย…เป… อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสตีติ? ทุกฺขเวทนํ เปตฺวา ตทฺาสุ สพฺพตฺถ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ ทิฏฺานุสโย, ตตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย…เป… อามนฺตา. ยตฺถ ทิฏฺานุสโย, ตตฺถ ภวราคานุสโย อนุเสตีติ? กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสุ ทิฏฺานุสโยว, รูปารูปภเวสุ ตทุภยํ อนุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยตฺถ ทิฏฺานุสโย อนุเสติ, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย…เป… อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. เอส นโย วิจิกิจฺฉามูลเกสุปิ. ยตฺถ ภวราคานุสโย, ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… อนุเสติ, ตตฺถ กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสุ อวิชฺชานุสโยว, รูปารูปภเวสุ ปน ตทุภยํ อนุเสตี’’ติ อยเมตฺถ เอกมูลนโย.
‘‘ยสฺส…เป… นานุเสติ. ยสฺส…เป… นานุเสติ มานานุสโย, อรหโต ปน ตทุภยมฺปิ นานุเสติ. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย นานุเสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นานุเสตีติ? ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ วิจิกิจฺฉานุสโยว นานุเสติ, เนตโร, อนาคามิอรหนฺตานํ ตทุภยมฺปิ นานุเสตี’’ติอาทินา นเยน ปุคฺคลวาเร,
‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสโยว นานุเสติ, เนตโร, รูปารูปธาตุปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… นานุเสตีติ ¶ ? กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ปฏิฆานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ปน ตทุภยํ นานุเสติ. ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ มานานุสโย นานุเสตีติ? รูปารูปธาตูสุ กามราคานุสโยว, ทุกฺขาย ปน เวทนาย, อปริยาปนฺเนสุ จ ตทุภยํ นานุเสติ. ยตฺถ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตตฺถ ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย นานุเสตีติ? ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตูสุ กามราคานุสโยว, อปริยาปนฺเน ปน ตทุภยํ นานุเสตี’’ติอาทินา นเยน โอกาสวาเร จ,
‘‘ยสฺส ¶ ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ตตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทุกฺขาย เวทนาย กามราคานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสติ. ยสฺส วา ปน ยตฺถ…เป… นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ปฏิฆานุสโยว, รูปารูปปริยาปนฺเนสุ ตทุภยํ นานุเสติ, ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสติ. ยสฺส ยตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ, ตสฺส ตตฺถ มานานุสโย นานุเสตีติ? ติณฺณํ ปุคฺคลานํ รูปารูปธาตุยา กามราคานุสโยว, เนตโร, ทุกฺขาย เวทนาย, อปริยาปนฺเน จ ตทุภยํ นานุเสติ, อนาคามิสฺส กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ รูปารูปธาตุยา กามราคานุสโยว, อรหโต ปน สพฺพตฺถ ตทุภยํ นานุเสตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จ วุตฺตานุสาเรน นโย าตพฺโพติ อยํ ปาฬินโย.
ตตฺถ ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ, ตํ ทุทฺทินฺนํ วิย ขายติ. กสฺมา? กามราคปฏิฆานํ เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต. ยถา หิ ‘‘ยสฺส มนายตนํ ¶ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ มนายตนธมฺมายตนาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา กามราคปฏิฆา, วิสฺุเว อุปฺปชฺชนโต, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กตฺตพฺโพ สิยา, ตํ ปน อกตฺวา ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา เหฏฺา ยมเกสุ วิย เอตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน วตฺตมานโวหารํ อคฺคเหตฺวา อฺถา คเหตพฺโพ. กถํ คเหตพฺโพ? อปฺปหีนวเสน. อปฺปหีนตํ หิ สนฺธาย อยํ อนุเสตีติ วตฺตมานโวหาโร วุตฺโต, น ขณปจฺจุปฺปนฺนตํ, ตสฺมา อิมิสฺสา ปุจฺฉาย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโน, น อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโต, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโนติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ยสฺมา จ เตสุ กามราคปฏิเฆสุ ยสฺเสโก อปฺปหีโน, ตสฺส อิตโรปิ อปฺปหีโนว โหติ, ตสฺมา ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ อุปฺปชฺชติวาราทิวิสฺสชฺชเนสุ เอเสว นโย. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนนฺติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. เอวํ อุปฺปชฺชนํ ทีปิตํ. โอกาสวารสฺส ปมทุติยปุจฺฉาสุ ยสฺมา กามราคปฏิฆา เอกจิตฺเต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. ทุกมูลาทีสุ จ ยสฺมา กามราคปฏิฆาทโย เอกสฺมึ านสงฺขาเต จิตฺเต, อารมฺมเณ วา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘นตฺถี’’ติ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป กโต, อยํ ปุจฺฉา อปุพฺพา ¶ เอวาติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคโลกาสวาเร จตุนฺนนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ. ปฏิโลเม ทฺวินฺนนฺติ อนาคามิอรหนฺเต สนฺธาย วุตฺตนฺติ อยํ อนุสยวาเร นโย.
สานุสยวาเร ปน ‘‘โย กามราคานุสเยน สานุสโย, โส ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตา…เป… มานานุสเยน ¶ สานุสโยติ? อามนฺตา. โย วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, โส กามราคานุสเยน สานุสโยติ? อนาคามี มานานุสเยเนว, น กามราคานุสเยน, ตโย ปน ปุคฺคลา ตทุภเยนาปิ อนุสเยนา’’ติ อิมินา นเยน เสเสสุ ทุกมูลาทีสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ, อยํ ปุคฺคลวาเร นโย.
‘‘ยโต กามราคานุสเยน สานุสโย, ตโต ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? โน…เป… มานานุสเยน สานุสโยติ? อามนฺตา. ยโต วา ปน มานานุสเยน สานุสโย, ตโต กามราคานุสเยน สานุสโยติ? รูปารูปธาตุยา มานานุสเยเนว, เนตเรน, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ ตทุภเยนาปี’’ติอาทินา โอกาสวาเร จ,
‘‘โย ยโต กามราคานุสเยน สานุสโย, โส ตโต ปฏิฆานุสเยน สานุสโยติ? โน’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จาติ เอวํ อนุโลมนเย จ, ‘‘โย กามราคานุสเยน นิรนุสโย, โส ปฏิฆานุสเยน นิรนุสโยติ? อามนฺตา’’ติอาทินา ปฏิโลมนเยปิ สพฺพตฺถ อนุสยวาเร วุตฺตานุสารโต ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
ตตฺถ ยโต กามราคานุสเยน สานุสโยติ ยโต การณโต อุปฺปนฺเนน กามราคานุสเยน สานุสโย, กึ โส ตโต การณโต อุปฺปนฺนปฏิฆานุสเยนปิ สานุสโยติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปเนเต ทฺเว เอกสฺมา านา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต เสสํ ตาทิสเมวาติ อยํ สานุสยวาเร นโย.
ปชหนวาเร ¶ ปน ‘‘โย กามราคานุสยํ ปชหติ, โส ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? อามนฺตา…เป… มานานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺํ ปชหติ. โย วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป… โส ทิฏฺานุสยํ วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหตีติ? โน. โย วา ปน วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โส กามราคานุสยํ ปชหตีติ ¶ ? ตเทกฏฺํ ปชหติ. โย…เป… ภวราคานุสยํ อวิชฺชานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺํ ปชหติ…เป… โย กามราคานุสยฺจ ปฏิฆานุสยฺจ มานานุสยฺจ…เป… ปชหตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร,
‘‘ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, ตโต ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป… ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, ตโต มานานุสยํ ปชหตีติ? อามนฺตา. ยโต วา ปน มานานุสยํ ปชหติ, ตโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ? รูปารูปธาตุยา ตโต มานานุสยเมว, กามธาตุยา ปน ทฺวีสุ เวทนาสุ ตโต มานานุสยํ ปชหตี’’ติอาทินา โอกาสวาเร จ,
‘‘โย ยโต กามราคานุสยํ ปชหติ, โส ตโต ปฏิฆานุสยํ ปชหตีติ? โน…เป… มานานุสยํ ปชหตีติ? ตเทกฏฺํ ปชหติ…เป… วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหตีติ? โน. โย วา ปน ยโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โส ตโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ? อฏฺมโก ทุกฺขาย เวทนาย รูปารูปธาตุยา โส ตโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, โน จ โส ตโต กามราคานุสยํ ปชหติ, สฺเวว ปุคฺคโล กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ โส ตโต วิจิกิจฺฉานุสยํ ปชหติ, กามราคานุสยํ ตเทกฏฺํ ปชหตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลกาสวาเร จาติ เอวํ อนุโลมนเย จ, ‘‘โย กามราคานุสยํ น ปชหติ, โส ปฏิฆานุสยํ น ปชหตีติ? อามนฺตา…เป… วิจิกิจฺฉานุสยํ น ปชหตีติ ¶ ? อฏฺมโก กามราคานุสยํ น ปชหติ, เนตรํ, อนาคามิมคฺคสมงฺคึ, อฏฺมกฺจ เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา ตทุภยํ น ปชหนฺตี’’ติอาทินา ปฏิโลมนเย จ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
ตตฺถ ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริฺาวเสน ปชหติ. ตเทกฏฺนฺติ ปหาเนกฏฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมมคฺคาทินา หิ น เกวลํ ทิฏฺาทิกา เอว ธมฺมา ปหียนฺติ, อถ โข อปายคมนิยา เตน กามราคปฏิฆมานาทโยปิ ปหียนฺติ เอว. ปมมคฺควชฺฌา หิ กามราคา, อปายคมนิยา จ มานาวิชฺชาทโยปิ, ตติยมคฺควชฺฌาติ ปหาเนกฏฺา หุตฺวา ปหียนฺติ เอวาติ ‘‘โน’’ติ อรหตฺตมคฺคฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ กามราคานุสยํเยว ปหีนตฺตา น ปชหตีติ. ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ อตฺโถ, อฏฺมโกติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ. โส หิ ทกฺขิเณยฺยกฺกเมน อรหตฺตผลฏฺโต ปฏฺาย คณิยมาโน อฏฺมโก นาม. ปฏิโลมนเย อนาคามิมคฺคสมงฺคิฺจ อฏฺมกฺจ เปตฺวา อวเสสาติ ¶ ปุถุชฺชนเสสเสขาเสขา. เตสุ หิ ปุถุชฺชนา ปหานปริฺาย อภาเวน น ปชหนฺติ, เสสา เตสํ ปหีนตฺตาติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อยํ ปชหนวาเร นโย.
ปริฺาวาโร ปน ‘‘โย กามราคานุสยํ ปริชานาติ, โส ปฏิฆานุสยํ ปริชานาตี’’ติอาทินา ปชหนวารสทิโสว. อยมฺปิ หิ ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺานฺเว วเสน วิสฺสชฺชิโต. ตตฺถ ปริชานาตีติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานาตีติ อตฺโถ. อยํ ปริฺาวาเร นโย.
ปหีนวาเร ปน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺส ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ? อามนฺตา…เป… มานานุสโย ปหีโนติ? อนาคามิสฺส กามราคานุสโยว, อรหโต ¶ ปน มานานุสโยปิ ปหีโน’’ติอาทินา ปุคฺคลวาเร, ‘‘ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน, ตตฺถ ปฏิฆานุสโย ปหีโนติ? น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วา. ยตฺถ วา ปน…เป… น วตฺตพฺโพ…เป… ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน…เป… ปหีโนติ? รูปารูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสโย ปหีโน, กามราคานุสโย น วตฺตพฺโพ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ ตทุภยํ ปหีน’’นฺติอาทินา โอกาสวาเร, ปุคฺคโลกาสวาเรติ เอวํ อนุโลมนเย, ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อปฺปหีโนติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา…เป… ยสฺส วา ปน มานานุสโย อปฺปหีโน, ตสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ? อนาคามิสฺส มานานุสโยว, ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ตทุภยํ อปฺปหีน’’นฺติอาทินา ปฏิโลมนเย จ วุตฺตนเยเนว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
เอตฺถ จ ผลฏฺวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ มคฺคฏฺานํ ปหีนกิเลสตฺตาภาวา. เตสํ หิ อนุสยา ปหียนฺติ เอว, น ปน ปหีนาติ อนาคามิอาทโย ผลฏฺาว คเหตพฺพา, โอกาสวาเร ปน ‘‘น วตฺตพฺโพ’’ติ อิทํ อุภินฺนํ อุปฺปตฺติฏฺานสฺส อสาธารณตฺตา วุตฺตํ. อฺํ หิ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ, อฺํ ปฏิฆานุสยสฺส. อภาวิตมคฺคสฺส จ ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ, มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ, ตสฺมา โส ตตฺถ ปหีโนติ วา, อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพ, สพฺพตฺถาปิ ปน สยํ อภาเวน ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพ. อุภินฺนํ ปน สาธารณฏฺานํ สนฺธาย ¶ ‘‘อามนฺตา’’ติ วุตฺตํ. มานานุสโย หิ กามธาตุยา เวทนาทฺวยสงฺขาเต สาธารณฏฺาเน กามราเคน สทฺธึ ปหีโน นาม โหติ ¶ . ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปตฺติสกทาคามิผลฏฺานฺจ วเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘ติณฺณํ ปุคฺคลาน’’นฺติ หิ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ปหีนวาเร นโย.
อุปฺปชฺชนวาเร ปน ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อนุสยวารสทิโสวาติ อยํ อุปฺปชฺชนวาเร นโย.
ธาตุวาเร ปน ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กติ อนุสยา อนุเสนฺติ, กติ อนุสยา นานุเสนฺติ, กติ อนุสยา ภงฺคา? กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… กติ ภงฺคา? กามธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… กติ ภงฺคํ? กามธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุํ, น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส…เป… น รูปธาตุํ น อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส. น กามธาตุํ น รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กติ ภงฺคา’’ติ เอวํ กามธาตุมูลกา นว ปุจฺฉา, ตถา ‘‘รูปธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา รูปธาตุมูลกา นว, อรูปธาตุยา นว จาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา, ตถา ‘‘น กามธาตุยา จุตสฺสา’’ติอาทินา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉา จ, ตถา ‘‘น กามธาตุยา น อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทินา สตฺตวีสติ ทุกมูลกา ปุจฺฉา จาติ เอวํ ปุจฺฉาวาเร เอกาสีติ ปุจฺฉา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ อนุเสนฺตีติ จิตฺตสนฺตาเน อนุคตา หุตฺวา กติ อนุเสนฺติ, ภงฺคาติ อนุเสนฺติ จ นานุเสนฺติ จาติ เอวํ กติ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถ. น กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ กามธาตุวิรหิตา ทฺเว รูปารูปธาตุโย อุปปชฺชนฺตสฺส. น กามธาตุํ น รูปธาตุนฺติ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส. น กามธาตุยาติ รูปารูปธาตูหิ จุตสฺส, เอวํ เสเสสุปิ สพฺพตฺถ ¶ ปฏิสนฺธิวเสน, ธาตุวเสน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ อุทฺเทสวาเร นโย.
นิทฺเทสวาเร ปนสฺส ‘‘กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจ อนุสยา อนุเสนฺติ, อนุสยา ภงฺคา นตฺถิ, กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจ, กสฺสจิ ตโย ¶ …เป… ภงฺคา นตฺถี’’ติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ, อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺติ, ตถา ‘‘อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทีสุปิ, อรูปธาตุยา ปน จุตสฺส รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถิ, เหฏฺา อุปปชฺชมาโน กามธาตุํ เอว อุปปชฺชติ, สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติ เอวํ อฺเสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพติ อยํ วิเสโส, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยเมตฺถ ปาฬินโย.
ตตฺถ กสฺสจิ สตฺตาติ ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํ, ปฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสน. เตสํ หิ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปหีนาติ, กามธาตุยา ปน อนาคามีนํ อุปปตฺติอภาวโต ปมวาเร ‘‘กสฺสจิ ตโย’’ติ น วุตฺตํ, รูปารูปธาตูสุ อุปฺปชฺชนวาเรสุ เอว วุตฺตํ…เป… อนาคามีนํ หิ กามราคปฏิฆานมฺปิ ปหีนตฺตา ตโยว อนุสยา อนุเสนฺติ, อิธ จ อนุสยานํ อุปฺปตฺติวเสน นโย, อนุสยานํ อนุสยนํ อคฺคเหตฺวา อปฺปหีนภาเวน ปฏิสนฺธิกฺขเณ อปิ อนุสยนํ คเหตพฺพํ. สตฺเตวาติ อริยสาวกสฺส รูปารูปธาตุยา จุตสฺส เหฏฺา กามภวาทีสุ อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา ‘‘สตฺเตวา’’ติ นิยเมตฺวา วุตฺตํ, อรูปธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติ. กสฺมา นตฺถิ? อรูปีนํ รูปชฺฌานสฺส อภาวา. เต ¶ หิ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมนรูปธาตุํ อุปปนฺนาติ. เสสํ นยโต สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ธาตุวาเร นโย. อยํ อนุสยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
จิตฺตยมกมาติกตฺถวณฺณนา
จิตฺตยมกมาติกายํ ปน ปาฬิววตฺถานํ ตาว เอวํ เวทิตพฺพํ. อิมิสฺสํ หิ มาติกายํ ปุคฺคลวาโร ธมฺมวาโร ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา โหนฺติ, ตตฺถ ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นาม. ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ธมฺมวาโร นาม. ‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ เอวํ อุภยวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร นาม.
ตโต ¶ ‘‘ยสฺส สราคํ จิตฺต’’นฺติอาทีนํ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺจตฺตาลีส มิสฺสกวารา โหนฺติ, เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา. ตโต ‘‘ยสฺส กุสลํ จิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ฉสฏฺิทฺวิสตสงฺขาตานํ อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺิทฺวิสตปุคฺคลวารา, ฉสฏฺิทฺวิสตธมฺมวารา, ฉสฏฺิทฺวิสตปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺนวุติสตฺตสตา มิสฺสกวารา โหนฺติ, เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตาเยว, ยานิเปตฺถ สนิทสฺสนาทีนิ ปทานิ จิตฺเตน สทฺธึ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ โมฆปุจฺฉาวเสน คหิตานีติ.
เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร ตาว อุปฺปาทนิโรธกาลสมฺเภทวาโร อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร นิโรธุปฺปนฺนวาโร ¶ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร อตีตานาคตวาโร อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานวาโร นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร อติกฺกนฺตกาลวาโร จาติ จุทฺทส อนฺตรวารา, เตสุ อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ ปจฺเจกํ วตฺตมานาตีตสฺส, วตฺตมานานาคตสฺส, อตีตานาคตสฺส จาติ ติณฺณํ กาลเภทานํ วเสน อนุโลมปฏิโลมโต ฉ ฉ กตฺวา อฏฺารส ยมกานิ, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน อนุโลมโต ทฺเว, ปฏิโลมโต ทฺเวติ จตฺตาริ ยมกานิ, เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเสุ ตีสุ, อนฺตเร นิทฺทิฏฺเสุ ตีสุ, อวสาเน นิทฺทิฏฺเสุ จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ ทฺเว ทฺเว กตฺวา วีสติ ยมกานิ, เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ ทฺวาจตฺตาลีส ยมกานิ, จตุราสีติ ปุจฺฉา, อฏฺสฏฺิอตฺถสตํ โหติ. ยถา จ เอกสฺมึ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร, ตถา สุทฺธิกธมฺมมหาวาเร, สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมมหาวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ, ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา, ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา, อิทํ ปน วารตฺตยํ สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ, กุสลาทิวเสน ฉสฏฺิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมิสฺสา จิตฺตยมกมาติกาย อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ, ตทฺทิคุณา ปุจฺฉา, ตทฺทิคุณา อตฺถา จ โหนฺติ, ปาโ ปน สํขิตฺโต. เอวเมตฺถ ปาฬิววตฺถานํ วิทิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานปทตฺถานุสาเรน วิภงฺคนยสหิโต สงฺเขปตฺถวณฺณนานโย เอวํ เวทิตพฺโพ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ ¶ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ กึ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺาย ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ, ‘‘ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อิตเรสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ เตสํ จิตฺตนฺติ เยสํ ขีณาสวานํ ปจฺฉิมจิตฺตสงฺขาตสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ วตฺตติ, เตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ นาม, อิทานิ ปน ภงฺคํ ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสนฺติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ เปตฺวา อวเสสานํ เสขาเสขปุถุชฺชนานํ นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อฺํ ปน ตสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ จาติ อตฺโถ.
‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี’’ติ อิมิสฺสา ทุติยปุจฺฉาย ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิโน ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สนฺธาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ. ‘‘ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธว วิสฺสชฺชนํ. น อุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ หิ ภงฺคกฺขเณ อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตมฺปิ เสสานํ ภิชฺชมานจิตฺตมฺปิ ปุจฺฉติ, ตโต ปฏฺาย ปน อรหโต ตาว จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปน น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘โน’’ติ เอตฺถ ปฏิเสโธ กโต, ‘‘ยสฺส วา ปน จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโปว วิสฺสชฺชนํ. ยสฺส หิ จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, โส จ ปุคฺคโล นตฺถีติ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา, ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชติ, สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชติ จ, ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ ¶ , ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, โน จ นุปฺปนฺนํ, นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ เจว นุปฺปนฺนฺจ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา. เอตฺถ จ อุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทสมงฺคิโนเปตํ นามํ, อุปฺปชฺชตีติ จ อุปฺปาทสมงฺคิโนว.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นิรุชฺฌตีติ? ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. เอตฺถ จ อุปฺปาทปฺปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามาติ อตฺโถติ อฏฺกถายํ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อตฺโถ วุตฺโต. อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปน อิมสฺส อตีตจิตฺตกฺขณวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน เอว อุปริปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, น อฺถาติ ปฺายติ, ตสฺมา ปุพฺพาปรํ โอโลเกตฺวา ปาฬิอวิโรเธน อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? นตฺถิ. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคิขีณาสววิรหิตานํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ…เป… นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อเสขานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ เปตฺวา เสสานํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… นิรุชฺฌตีติ? ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ…เป… น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นตฺถิ. ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ เปตฺวา เสสานํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… เสสานํ ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ…เป… นิรุชฺฌิสฺสติ. ยสฺส วา ปน…เป… นิรุชฺฌติ.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เปตฺวา ¶ เสสานํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน…เป… น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิตฺถาติ? นิรุชฺฌิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นตฺถิ, ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? ปจฺฉิมจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นิรุชฺฌมานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ เปตฺวา ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปชฺชตีติ? อามนฺตา.
ยสฺส ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปชฺชมานนฺติ? สพฺเพสํ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชมานํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา.
ยสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… ภงฺคกฺขเณ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌมานํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? นิโรธสมาปนฺนาทีนํ จิตฺตํ ตถา. ยสฺส วา ปน…เป… อามนฺตา.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน…เป… อุปฺปนฺนนฺติ ¶ ? จิตฺตสมงฺคีนํ ตถา. ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปนฺนนฺติ? นตฺถิ…เป… ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อุปฺปชฺชิสฺสติ. ยสฺส วา ปน…เป… นุปฺปนฺนนฺติ? อุปฺปนฺนํ.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ โน จ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? อามนฺตา. เอตฺถ ‘‘โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺน’’นฺติ อิทํ อสฺาทิอจิตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ. เตสํ นิยเมน จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ‘‘อามนฺตา’’ติ อุภยตฺถ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ. อยฺจ วาโร กาลตฺตเย คเหตฺวา สมตฺถิโตติ คเหตพฺโพ.
‘‘ยสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? นตฺถิ. ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสติ โน จ ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตสฺส จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? อุปฺปชฺชิตฺถ.
อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ? อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ ตถา. อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. นุปฺปนฺนํ นุปฺปชฺชมานนฺติ? อามนฺตา. นุปฺปชฺชมานํ นุปฺปนฺนนฺติ? อตีตานาคตจิตฺตํ ตถา.
นิรุทฺธํ ¶ นิรุชฺฌมานนฺติ? โน, นิรุชฺฌมานํ นิรุทฺธนฺติ? โน, นนิรุทฺธํ นนิรุชฺฌมานนฺติ? อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตฺจ จิตฺตํ ตถา. นนิรุชฺฌมานํ นนิรุทฺธนฺติปิ ตเถว.
ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตสฺส จิตฺตนฺติ? โน จ ภงฺคกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ, อตีตํ จิตฺตํ ตทุภยํ วีติกฺกนฺตํ, ยสฺส วา ปน จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตสฺส จิตฺตนฺติ? อตีตํ จิตฺต’’นฺติ อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร สพฺพตฺถ วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ อุปฺปชฺชมานํ ขณนฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส ขณํ, อุปฺปาทกฺขณนฺติ อตฺโถ. ขณํ วีติกฺกนฺตํ ¶ อติกฺกนฺตกาลนฺติ น จิรํ วีติกฺกนฺตํ, ตเมว ปน อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, นิรุชฺฌมานํ ขณนฺติ นิรุชฺฌมานสฺส ขณํ, ภงฺคกฺขณนฺติ อตฺโถ. ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ กึ ตสฺส จิตฺตํ เอวํ นิโรธกฺขณมฺปิ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ ปุจฺฉติ. ยสฺส ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, นิโรธกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, อตีตํ ปน จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ อตีตจิตฺตวเสน วิสฺสชฺชนํ กตํ. อิมินาว อุปาเยน อุปริเมสุ อตฺถธมฺมวาราทีสุ จ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ อติกฺกนฺตกาลวาเร นโย.
ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ นนิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา. ยํ วา ปน…เป… อามนฺตา. ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นนิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน จิตฺตํ นนิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌตีติ? นตฺถิ.
ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยํ วา ปน…เป… อุปฺปชฺชตีติ? อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ ตถา, เอวํ ปฏิโลมปุจฺฉาสุปิ ตโต เสสาสุปิ. ‘‘ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนนฺติ? อตีตานาคตํ จิตฺตํ ตถา. ยํ วา ปน…เป… อามนฺตา…เป… ภงฺคกฺขเณ จิตฺต’’นฺติอาทินา, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? โน. ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถาติ? ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อนาคตฺจา’’ติอาทินา, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน, ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อนาคตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, โน จ ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน, ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อนาคตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ,
‘‘ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? โน’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิตฺถาติ? โน’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ¶ ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติ? โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา. ยํ วา ปน…เป… อุปฺปชฺชมานนฺติ…เป… อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ นิรุชฺฌมานํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ? โน. ยํ วา ปน…เป… โน. ยํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิตฺถ โน จ ตํ จิตฺตํ นุปฺปนฺนํ, ตํ จิตฺตํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ…เป… อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจ. อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ, ‘‘นิรุทฺธํ นิรุชฺฌมานนฺติ? โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, นิรุชฺฌมานํ ขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลํ, ตํ จิตฺตนฺติ…เป… อตีตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ ธมฺมวาเร,
‘‘ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ? อามนฺตา’’ติอาทินา จ ปุคฺคลธมฺมวาเร จ, สราคาทิปเทหิ, กุสลาทิปเทหิ จ มิสฺเสสุ สพฺพวาเรสุ จ ปุจฺฉาสุ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน วิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ. อยํ จิตฺตยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
ธมฺมยมกมาติกตฺถวณฺณนา
ธมฺมยมกมาติกาย ปน ขนฺธยมเก วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหตี’’ติ อาคตตฺตา ปเนตฺถ ปริฺาวาโร ภาวนาวาโร นาม. ตตฺถ ยสฺมา อพฺยากโต ธมฺโม เนว ภาเวตพฺโพ น ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปทเมว น อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ . ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน ปเนตฺถ ‘‘กุสลากุสลา ธมฺมาติ? อามนฺตา’’ติอาทินา, ‘‘ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติ? อกุสลา ธมฺมา ธมฺมา เจว อกุสลา ธมฺมา จ, อวเสสา ธมฺมา น อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา จ ปณฺณตฺติวาเร วิสฺสชฺชนนโย าตพฺโพ.
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? โน. ยสฺส วา ปน…เป… ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? ปฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ…เป… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา. ยตฺถ วา ปน อพฺยากตา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ ¶ …เป… จตุโวกาเร…เป… อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส ยตฺถ กุสลา ธมฺมา…เป… อุปฺปชฺชนฺตีติ? โน’’ติอาทินา จ,
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ…เป… สพฺเพสํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อพฺยากตจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนานํ อสฺสตฺตานํ เตสํ กุสลา จ ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อกุสลา จ ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ…เป… สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อารุปฺเป อกุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ จ นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินา จ, ‘‘ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? อามนฺตา…เป… ตตฺถ อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? อุปฺปชฺชนฺติ. ยตฺถ วา ปน อพฺยากตา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ? นตฺถี’’ติอาทินา จ อุปฺปาทวาเร,
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โน’’ติอาทินา นิโรธวาเร จ,
‘‘ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ? โน’’ติอาทินา อุปฺปาทนิโรธวาเร จ,
‘‘โย กุสลํ ธมฺมํ ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ ปชหิตฺถาติ? โน…เป… โย กุสลํ ธมฺมํ ¶ น ภาเวติ, โส อกุสลํ ธมฺมํ นปฺปชหิตฺถาติ? อคฺคมคฺคสมงฺคิฺจ อรหนฺตฺจ เปตฺวา อวเสสา ปุคฺคลา’’ติอาทินา ภาวนาวาเร จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนโย เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน าตพฺโพ.
อตฺถวินิจฺฉเย ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ. อิมสฺส หิ ธมฺมยมกสฺส ปวตฺติมหาวาเร อุปฺปชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อิเมสุ อุปฺปาทนิโรเธสุ กุสลากุสลธมฺมา ตาว เอกนฺเตน ปวตฺติยํเยว ลพฺภนฺติ, น จุติปฏิสนฺธีสุ, อพฺยากตธมฺมา ปน ปวตฺเต ¶ จ จุติปฏิสนฺธีสุ จาติ ตีสุปิ กาเลสุ ลพฺภนฺติ, เอวเมตฺถ ยํ ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตสฺส วเสน ตตฺถ ตตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺริทํ นยมุขํ – กุสลากุสลานํ ตาว เอกกฺขเณ อนุปฺปชฺชนโต ‘‘โน’’ติ ปฏิเสโธ กโต. อพฺยากตา จาติ อิทํ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺตีติ อสฺภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, อพฺยากตานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติฏฺานสฺสาภาวา ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, นิโรธวาเร กุสลากุสลานํ เอกโต อนิรุชฺฌนโต ‘‘โน’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินาว นยมุเขน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อยํ ธมฺมยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถวณฺณนา
อินฺทฺริยยมกมาติกายํ ปน ขนฺธยมกมาติกาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปาฬิววตฺถานาทิโก สพฺโพ อตฺถสํวณฺณนานโย เวทิตพฺโพ. มนินฺทฺริยํ ปเนตฺถ ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทิมูลเกหิ, ตเถว อิตฺถินฺทฺริยาทิมูลเกหิ สทฺธึ สมฺปโยคํ คจฺฉติ, ตสฺมา นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา อโยเชตฺวา สพฺเพหิปิ จกฺขุนฺทฺริยมูลาทีหิ สทฺธึ ปริโยสาเน โยชิตํ, จกฺขุนฺทฺริเยน จ สทฺธึ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ จ ปฏิสนฺธิยํ นตฺถีติ น คหิตานิ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสินฺทฺริยมูลเกสุปิ ยถานุรูปํ าตพฺพํ. อินฺทฺริยานํ ปน พหุกตาย ธาตุยมกโตปิ พหุตรานิ ยมกานิ โหนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน าตพฺพนฺติ. อยํ อินฺทฺริยยมกมาติกตฺถสํวณฺณนานโย.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ยมกมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปฏฺานมาติกตฺถวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ ปฏฺานมาติกาย อตฺถสํวณฺณนานโย โหติ. เกนฏฺเน ปฏฺานนฺติ? นานปฺปการปจฺจยฏฺเน. ป-สทฺโท หิ นานปฺปการตฺถํ ทีเปติ, าน-สทฺโท ปจฺจยตฺถํ. อถ วา วิภชนฏฺเน ปฏฺานํ. ยถา หิ ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมนฺติ อาคตฏฺาเน วิภชนฏฺโ ปฏฺานสทฺทสมานตฺโถ ปฏฺปนา-สทฺโท ทิสฺสติ, เอวมิธาปิ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยาทีหิ วิภชนโต วิภชนฏฺเน ปฏฺานํ นาม. อถ วา ปฏฺิตฏฺเน ปฏฺานํ, คมนฏฺเนาติ อตฺโถ. สพฺพธมฺเมสุ หิ อสงฺคคมนสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส เหตุปจฺจยาทิเภทภินฺเนสุ กุสลาทีสุ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา คมนฏฺเน ปฏฺานํ นาม, อิติ นานปฺปการปจฺจยฏฺเน, วิภชนฏฺเน, คมนฏฺเน จ ติกปฏฺานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกมฺปิ ปฏฺานํ นาม, เตสํ ปน สมูหโต ปกรณํ ปฏฺานํ นาม, เตสํ ปฏฺานานํ มาติกา. สยมฺปิ วา ปฏฺานภูตา มาติกา, สพฺพมฺเปตํ ปฏฺานมาติกา. ยา สา ‘‘เหตุปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจโย…เป… อวิคตปจฺจโย’’ติ เอวํ ติกปฏฺานาทิจตุวีสติปฺปเภทสมนฺตปฏฺานเทสนาย มูลภูตปจฺจยเภทสฺส วเสน ภควตา ปกรณสฺส อาทิมฺหิ ปิตา, อยํ อิธ ปฏฺานมาติกา นาม.
ตตฺถ อนุตฺตานตฺถาทิสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – เหตุปจฺจโยติอาทีสุ หิ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํ. ‘‘ปฏิฺาเหตู’’ติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว ‘‘เหตู’’ติ วุจฺจติ, สาสเน ปน ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติอาทีสุ ¶ (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖) การณํ, ‘‘ตโย กุสลา เหตู, ตโย อกุสลา เหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๕๙) มูลํ, อิทํ อิธ อธิปฺเปตํ ¶ , ตํ ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, อปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถ. โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อปจฺจกฺขาย ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส อุปการกลกฺขเณน ปจฺจโย นาม. อิติ มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย, กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ เกจิ, เอวํ สนฺเต ปน ตํสมุฏฺานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ, อเหตุกจิตฺตานฺจ วินา เอเตหิ อพฺยากตภาโว สิทฺโธ, สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ. ยทิ จ สิยา, เหตูสุปิ กุสลาทิภาวสาธเกน อฺเน ภวิตพฺพํ, กุสลาทิภาวสาธนวเสน ปน เหตูนํ มูลฏฺํ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิฺจิ วิรุชฺฌติ. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรุฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺิตา, อิตเร ปน ติลพีชกาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺิตา, อิติ มูลฏฺเน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
นิทฺเทเส ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ตํสมุฏฺานาน’’นฺติ อิทํ อจิตฺตสมุฏฺานานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํ. ปฺหาวารสฺมึ หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตํ, กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ ¶ , น ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย, ภวปมนิปาตโต จิตฺตชาติ. อิตรรูปสนฺตติอุปฺปตฺถมฺภาภาเวน เอว ทุพฺพลวตฺถุํ จิตฺตเมว นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺติ จ. ตํ จิตฺตมฺปิ หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมเวคกฺขิตฺตตาย เจว อปุเรชาตวตฺถุกตาย จ อปฺปติฏฺิตํ, ปปาเต ปติตมตฺตโก ปุริโส น กิฺจิ สิปฺปํ กาตุํ วิย จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตเมว กฏตฺตารูปํ นิสฺสาย ปติฏฺาติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ หิ รูปํ น ชเนนฺติ, กมฺมชรูปเมว ปน เตสํ จิตฺตสมุฏฺานรูปฏฺาเน ติฏฺติ, ปวตฺติยํ ปน ปฏิลทฺธุปตฺถมฺภตาย ตํ รูปํ วินาปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, เหตุปจฺจยสฺส ปเนตฺถ กุสลาทิเภทโต, ภูมิเภทโต จ วิภาโค เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อยํ เหตุปจฺจเย นโย.
ตโต ปเรสุ อารมฺมณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ¶ ธมฺมานํ…เป… รูปายตนํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป… สพฺเพ ธมฺมา มโนวิฺาณธาตุยา…เป… ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺตฺตา น โกจิ ธมฺโม น โหติ. ยถา หิ ทุพฺพลปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวา อุฏฺหติ เจว ติฏฺติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทีสุ ฉสุ ยํ กิฺจิ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ, ตสฺมา โลกิยโลกุตฺตราทิเภทา สพฺเพปิ ธมฺมา ยถาโยคํ จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺโพติ อยํ อารมฺมณปจฺจเย นโย.
เชฏฺกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ ¶ รูปานํ…เป… วีริยจิตฺตวีมํสาธิปติ…เป… อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย, ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ทฺวิธา นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ฉนฺทาทโย สหชาตาธิปติภาเวน วุตฺตา, ครุกาตพฺพํ อารมฺมณาธิปติภาเวน. ตตฺถ จ โลกิยกุสลภูโต อารมฺมณาธิปติ โลกิยกุสลานฺเจว โลภสหคตจิตฺตานฺจ อารมฺมณาธิปติ โหติ, นาฺสฺส, อกุสลภูโต ปน โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโทติ วุจฺจติ อิตเรสุ ครุกาตพฺพตาย อภาวโต, โส ทฺวิเหตุกาเหตุกาทิโลกิยวิปากรูปกฺขนฺธภูโต จ โลภสหคตสฺเสว, นาฺสฺส, ตถา กิริยภูโตปีติ อฏฺกถายํ อาคตํ, ตํ าณสมฺปยุตฺตกิริยานํ สพฺพฺุตฺาณาภิฺาทิปุพฺพวสปฺปวตฺตานํ กามาวจรกุสเลหิ ครุกาตพฺพภาวสฺสาวิโรธภาวสฺส ทสฺสนโต วีมํสิตพฺพํ. โลกุตฺตรกุสลานิ ปน กามาวจราณสมฺปยุตฺตชวนานเมว อารมฺมณาธิปติปจฺจยา โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน เตสฺเว โลกุตฺตรกุสลวิปากานฺจาติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ อธิปติปจฺจเย นโย.
อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย, โสว สมนนฺตรปจฺจโย, พฺยฺชนมตฺตเมว นานํ ‘‘อุปจยสนฺตตี’’ติอาทีสุ วิย. ยมฺปิ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนกุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ วิรุชฺฌติ, ตํนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตุยา…เป… ปุริมา ปุริมา กุสลา ¶ ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป… ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ…เป… อพฺยากตานํ…เป… เยสํ เยสํ ธมฺมานํ อนนฺตรา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิมินา อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสสมโก เอว สมนนฺตรปจฺจโย นิทฺทิฏฺโ อฺตฺร นามนานาตฺตาติ อยํ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยทฺวเย นโย.
อุปฺปชฺชมาโนว สห อุปฺปชฺชมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ…เป… จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ…เป… มหาภูตา อุปาทารูปานํ…เป… รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิฺจิกาเล สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิฺจิกาเล นสหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ฉพฺพิโธ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ อฺมฺนฺติ อิมินา เตสํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวฺจ ทีเปติ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ รูปํ นาม. จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา, ปฏิสนฺธิยมฺปีติ เกจิ ตตฺถ กฏตฺตารูปานมฺปิ จิตฺตสมุฏฺาเน ปวิฏฺตฺตา. เตสํ หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตเจตสิกา สหชาตปจฺจยา โหนฺติเยว, ตานิ ปน วตฺถุวิรหิตานิ รูปานิ ปวตฺติยํ จิตฺตสมุฏฺานานํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยตฺถํ น ผรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อฺมฺ’’นฺติ น วุตฺตํ, ตถา ภูตานํ อุปาทารูปํ. เอวํ หิ อคยฺหมาเน ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ สหชาตา นาม นิสฺสยตา น วุตฺตาติ สหชาตปจฺจยนิทฺเทโส อปริปุณฺโณ เอว สิยา. กิฺจิกาเลติ อิทมฺปิ โอกฺกนฺติกฺขเณ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตติยโกฏฺาสเมว ภชตีติ อตฺถโต อยํ ปจฺจโย ปฺจวิโธติ อยํ สหชาตปจฺจเย นโย.
อฺมฺํ ¶ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย ติทณฺฑกํ วิย. โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา…เป… โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ติธา นิทฺทิฏฺโติ อยํ อฺมฺปจฺจเย นโย.
อธิฏฺานากาเรน, นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปถวีปฏาทโย วิย, โส นิทฺเทเส สหชาตปจฺจเย วิย ฉธาว นิทฺทิฏฺโ. ฉฏฺโ ปเนตฺถ โกฏฺาโส ‘‘จกฺขายตนํ ¶ จกฺขุวิฺาณธาตุยา, โสตฆานชิวฺหากายายตนํ กายวิฺาณธาตุยา…เป… ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ ปุเรชาตนิสฺสยทสฺสนวเสน วิภตฺโต, เสสํ ตาทิสเมว. ตตฺถ รูปนฺติ หทยวตฺถุ.
อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เอตฺถ ปนายํ วจนตฺโถ – ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต, นปฺปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย, ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. โส อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวา วิภตฺโต. ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสํ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ, อิติ ครุกาตพฺพมตฺตฏฺเน อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ ¶ อนนฺตรปจฺจเยน นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต, เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย อนนฺตรตา, ปุริมจิตฺตสฺส ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา จ เวทิตพฺพา. ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ อนนฺตรจิตฺตํ วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ, ตสฺมา พลวปจฺจโย โหติ, อิติ พลวการณฏฺเน อนนฺตโรว อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, ปกโต นาม อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทิโต วา สทฺธาสีลาทิอุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิปกติยาเยว วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อิติ ปรูปนิสฺสเยน อมิสฺโสติ อตฺโถ. โส จ ปกตูปนิสฺสโย ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ; วิปสฺสนํ, มคฺคํ, อภิฺํ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ; สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปฺํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทตี’’ติอาทินา อิเมสํ สทฺธาทีนํ วเสน พหุธา วิภตฺโต, เอวํ อุปนิสฺสยปจฺจโย ติวิโธ. นิทฺเทเส ปนายํ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ …เป… อกุสลานํ เกสฺจิ…เป… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป… ปุริมา ปุริมา อกุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ…เป… กุสลานํ เกสฺจิ…เป… อพฺยากตานํ ธมฺมานํ…เป… ปุริมา ปุริมา อพฺยากตา ธมฺมา…เป… อพฺยากตานํ, กุสลานํ, อกุสลานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุคฺคโลปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, เสนาสนมฺปี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ปุริมาติ อนนฺตรูปนิสฺสเย สมนนฺตราตีตาว ลพฺภนฺติ.
อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ ¶ ปน นานาวิธิวเสน ปุริมตราวาติ ตโยปิ ราสี กุสเลน กุสลปเท ลพฺภนฺติ. กุสเลน ปนากุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ, เตนาห ‘‘เกสฺจี’’ติ. อิทํ หิ ‘‘กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย ปน ทานํ ทตฺวา…เป… ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ…เป… ปกตูปนิสฺสโย สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปตี’’ติอาทินา ปฺหาวาเร อาคตํ อิมํ นยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
อกุสเลน กุสลปเท หิ สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติ, เตนาห ‘‘เกสฺจี’’ติ. อิทํ ปน ‘‘อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปกตูปนิสฺสโย. ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา นเยน ปฺหาวาเร อาคตํ ปกตูปนิสฺสยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ยถา หิ อกุสลํ กุสลสฺส อนนฺตรูปนิสฺสโย น โหติ, ตถา อารมฺมณูปนิสฺสโยปิ น โหติ. น หิ ตํ ครุํ กตฺวา กุสลํ ปวตฺตติ.
อกุสเลน อพฺยากตปเท ปน อารมฺมณูปนิสฺสโยว น ลพฺภติ. น หิ ตํ อพฺยากตา ครุํ กโรนฺติ, อนนฺตรา ปนสฺส โหนฺติ. เตเนเวตฺถ ‘‘เกสฺจี’’ติ น วุตฺตํ. เสสปเทสุ ตโยปิ อุปนิสฺสยา ลพฺภนฺเตว. ‘‘ปุคฺคโลปิ, เสนาสนมฺปี’’ติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปกตูปนิสฺสยวเสเนเวตฺถ วุตฺตํ, อุตุโภชนาทโย เจตฺถ สงฺคเหตพฺพา. อิมสฺมิฺจ ปจฺจเย เอกจฺจาย ปฺตฺติยา สทฺธึ สพฺเพปิ จตุภูมกา ธมฺมา สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ อุปนิสฺสยปจฺจเย นโย.
ปมตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการกา รูปธมฺมา ปุเรชาตปจฺจโย, โส ปสาทตพฺพิสยหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธ. นิทฺเทเส จ ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ¶ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… กายายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ¶ …เป… รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา…เป… รูปายตนํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป… ยํ รูปํ นิสฺสาย…เป… ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ กิฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สพฺพถาปิ ปฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนว จายํ นิทฺทิฏฺโ. ปฺหาวาเร ปน อารมฺมณปุเรชาตํ ‘‘อรหา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อฏฺารสนฺนํ รูปานํ วเสน อารมฺมณปุเรชาตมฺปิ ลพฺภเตวาติ อยํ ปุเรชาตปจฺจเย นโย.
ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโย คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนา วิย. นิทฺเทเสปิ จสฺส ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมสฺส กายสฺสาติ จตุสมุฏฺานิกติสมุฏฺานิกภูตุปาทายรูปกายสฺส. ธมฺมโต จายํ เปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปาเก อารุปฺปวิปาเก อวเสสา สพฺเพ จตุภูมกา อรูปธมฺมาติ เวทิตพฺพาติ อยํ ปจฺฉาชาตปจฺจเย นโย.
อาเสวนฏฺเน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาเวน อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย คนฺถาทิปุริมาภิโยโค วิย. โส กุสลากุสลกิริยชวนวเสน ติวิโธ. นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป… อกุสลานํ ธมฺมานํ…เป… กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ปุริมา ปุริมาติ สพฺพตฺถ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺพฺพา, ตตฺถาปิ ¶ กุสลาทโย อพฺยากตาทีนํ ภินฺนชาติกานํ สมนนฺตรานมฺปิ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวเนน ปคุณตรพลวภาววิสิฏฺํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตคตึ คาหาเปตุํ อสมตฺถตาย อาเสวนปจฺจยา น โหนฺติ, ภูมิโต, ปน อารมฺมณโต จ ภินฺนาปิ กามาวจรติเหตุกกุสลกิริยา อตฺตนา สทิสเวทนานเมว มหคฺคตโลกุตฺตรกุสลกิริยานมฺปิ, สงฺขารารมฺมณฺจ อนุโลมกุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส โคตฺรภุกุสลสฺส อาเสวนปจฺจยา โหนฺติเยว. โลกุตฺตโร ปน อาเสวนปจฺจโย นตฺถิ, ตถา วิปาโก กมฺมปริณามิตตฺตาติ อยํ อาเสวนปจฺจเย นโย.
จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน กิริยภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส นานกฺขณิกาย ¶ กุสลากุสลเจตนาย เจว สหชาตาย จ สพฺพายปิ เจตนาย วเสน ทุวิโธ โหติ. นิทฺเทเสปิ จสฺส ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ…เป… เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ทฺวิธาว วุตฺโต. ตตฺถ กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมว. กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา อุปฺปนฺนานํ กมฺมชานํ รูปานํ กฏตฺตา เอว, กมฺมมฺปิ กาลนฺตเรเยว อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทติ, น ตุ วินฏฺตฺตา ิตตฺตา ตํ วา ิตํ ปน กมฺมํ น ชเนติ. เอวํ ตํสมุฏฺานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปคฺคหณํ ทฏฺพฺพนฺติ อยํ กมฺมปจฺจเย นโย.
นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโย. โส ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปานํ, สพฺพตฺถ จ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปจฺจโย โหติ. ยถาห สพฺพปฺหาวาเร – ‘‘วิปากาพฺยากโต ¶ เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป… กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ. นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘วิปากา จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ตํ ปฺหาวาเร วุตฺตวิธานํ สนฺธาย สาวเสสํ วุตฺตนฺติ อยํ วิปากปจฺจเย นโย.
รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย. นิทฺเทเส ปน ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส…เป… อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ จตุสมุฏฺานมุปคตา โอชา กพฬีกาโร อาหาโร นาม. โส ยสฺมา อาหารูปเสวีนฺเว อชฺโฌหฏาหารอุตุชาหารูปตฺถทฺโธ เอว จ กมฺมชาทิอาหาโร อิมสฺส กายสฺส ิติยา ปวตฺตติ, น อฺถา, ตสฺมา กพฬีกาตพฺพอุตุชวตฺถุสนฺนิสฺสิตตาทสฺสนตฺถํ กพฬีกาโร อาหาโรติ วุตฺโต. กิฺจาปิ จายํ ‘‘อิมสฺส กายสฺสา’’ติ อวิเสเสน วุตฺโต, วิเสสโต ปน อาหารชรูปสฺส ชนโก เจว อนุปาลโก จ หุตฺวา เสสติสนฺตติสมุฏฺานรูปสฺส อนุปาลโก เอว หุตฺวา อาหารปจฺจโย โหติ. ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิยํ กมฺมสมุฏฺานานิ คหิตาเนว. ปฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตนฺติ อยํ อาหารปจฺจเย นโย.
อธิปติยฏฺเน ¶ อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสติ อินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจโย. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิฺจาปิ อิตฺถิปุริสลิงฺคากปฺปาทีนํ พีชภูตานิ, เนว ปน เตสํ, น อฺเสํ อินฺทฺริยาทิปจฺจยตํ ผรนฺติ. สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ¶ เตสํ ปกตูปนิสฺสยภาวํ ผรนฺตีติ พาวีสเตว อินฺทฺริยานิ. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย ปฺจ อรูปธมฺมานเมว อินฺทฺริยปจฺจโย, รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานเมว, เสสา รูปารูปานํ. นิทฺเทเส ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ…เป… กายวิฺาณธาตุยา…เป… รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ, อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺโ. ตํสมุฏฺานานนฺติ เอตฺถาปิ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํ. ปฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อยํ อินฺทฺริยปจฺจเย นโย.
อุปนิชฺฌายนฏฺเน อุปการกานิ เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาเณสุ เวทนาตฺตยํ, เอกคฺคตฺจ เสสานิ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ หิ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ เวทเนกคฺคตา อุปนิชฺฌายนาการสฺส อภาเวน ฌานงฺเคสุ น อุทฺธฏา, นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘ฌานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโ. อิธาปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา จ กฏตฺตารูปมฺปิ คหิตํ. ปฺหาวาเรหิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อยํ ฌานปจฺจเย นโย.
ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. นิทฺเทเส ปน ‘‘มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโ. เอตฺถาปิ ตํสมุฏฺานานนฺติ อิมินา กฏตฺตารูปคฺคหณํ. ปฺหาวาเร หิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติ วุตฺตํ, อเหตุกจิตฺเตสุ เจตฺถ วิชฺชมานานิ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจยา น โหนฺติ. อยํ มคฺคปจฺจเย นโย.
เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน ¶ สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา อรูปิโน ธมฺมา ¶ สมฺปยุตฺตปจฺจโย. นิทฺเทเส ปน ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน ธมฺมา อฺมฺํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อยํ สมฺปยุตฺตปจฺจเย นโย.
เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย, โส สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตวเสน ติวิโธ โหติ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ…เป… ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ. ปุเรชาตํ ปน ฉวตฺถุวเสเนว เวทิตพฺพํ. นิทฺเทเส ปนสฺส ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ…เป… อรูปิโน ธมฺมา รูปีนํ ธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามฺโต นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ รูปิโนติ อิทํ ฉวตฺถูนํ วเสน วุตฺตํ, รูปาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา สมฺปโยคาสงฺกายาภาเวน วิปฺปยุตฺตปจฺจยา น วุตฺตา. จกฺขาทีนํ หิ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต อรูปธมฺมา นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ สมฺปโยคาสงฺกา โหติ. ปฺหาวาเรปิ หิ ‘‘วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ…เป… จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติอาทินา ฉ วตฺถูเนว อุทฺธฏานิ, อรูปิโน ธมฺมา รูปีนนฺติ เอตฺถาปิ นิพฺพานํ อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ สพฺพถา สมฺปโยคาสงฺกาภาวโต, ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. ๓) หิ วุตฺตนฺติ อยํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเย นโย.
ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย, โส นิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ…เป… จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ, จิตฺตเจตสิกา ¶ ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ…เป… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา…เป… มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สหชาตปุเรชาตวเสน จ พหุธา นิทฺทิฏฺโ, ปฺหาวาเร ปน ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริย’’นฺติ อิเมสํ ปฺจนฺนมฺปิ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตกพฬีการอาหารรูปชีวิตินฺทฺริยานํ วเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย คเหตพฺโพวาติ อยํ อตฺถิปจฺจเย นโย.
อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทานวเสน อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา ¶ อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย, นิทฺเทเส ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สามฺโตว นิทฺทิฏฺโ. สพฺพถา อนนฺตรปจฺจยสทิสตาย ตตฺถ นิทฺทิฏฺนเยเนเวตฺถ วิเสโส าตพฺโพติ อยํ นตฺถิปจฺจเย นโย.
นตฺถิปจฺจยธมฺมาว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโยติ สห นิทฺเทเสน นตฺถิปจฺจยสทิโสวาติ.
อวิคตปจฺจโยปิ สพฺพถา อตฺถิปจฺจยสทิโสว, เทสนาวิลาเสน, เวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโตติ อยํ อวิคตปจฺจเย นโย.
ปกิณฺณกวินิจฺฉโย
อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ าณจารสฺส วิสทภาวตฺถํ –
ธมฺมโต กาลโต เจว, เอกสฺสาเนกปจฺจยา;
อเนเกสฺจ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโต.
สภาคา ¶ วิสภาคา จ, ยุคฬา ชนกาทิโต;
สพฺพฏฺานาทิเภทา จ, รูปารูปวิกปฺปโต;
ภวโต สงฺคหา เยฺโย, ปกิณฺณกวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมโตติ อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ เหตุปจฺจโย ตาว นามรูปธมฺเมสุ นามธมฺเมกเทโส, ตถา สหชาตาธิปติกมฺมฌานมคฺคปจฺจยา, ตถา อาเสวนวิปากปจฺจยา, จตุกฺขนฺธสงฺคหิตาปิ วิปากธมฺมา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา. นิพฺพานสฺส อสงฺคหโต นาเมกเทโสติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว, เสสา ยถาลาภวเสน นามรูปธมฺมา. ตตฺถ จ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ ปฺตฺติปิ สงฺคหิตาติ อยํ ธมฺมโต วินิจฺฉโย.
กาลโต ¶ ปน เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยา ปนฺนรส ปจฺจุปฺปนฺนาว หุตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา ปฺจ อตีตา เอว หุตฺวา, กมฺมปจฺจโย ปเนโก ปจฺจุปฺปนฺโนปิ อตีโตปิ หุตฺวา, เสสา อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยา ตโยปิ เตกาลิกาปิ, นิพฺพานปฺตฺติวเสน กาลวิมุตฺตาปิ หุตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ อยํ กาลโต วินิจฺฉโย.
เอกสฺสาเนกปจฺจยาติ เอกธมฺมสฺส, เอกปจฺจยสฺส จ อเนกปจฺจยภาวโต. กถํ? เหตุปจฺจเย ตาว อโมโห เอโก ธมฺโม, โส ปุเรชาตกมฺมอาหารฌานวชฺชานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, เหตุปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ อฺเสํ เอกาทสนฺนํ วเสน วา อเนกปจฺจโย โหติ ¶ , ตถา อโลภาทโย, เตสุ ปน อโลภาโทสา อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยา น โหนฺติ, เต ตโย อวิปากภูตา โลภโทสโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เต ปน อโมหวชฺชิตา ปฺจ อธิปติปจฺจยา น โหนฺติ, ตถา เสสาปิ อวิปากภูตา.
อารมฺมณปจฺจเย รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ จตุนฺนํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, ตถา มโนธาตุยา, อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา จ. สเหตุกาย ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานมฺปิ วเสน, สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโย. ธมฺมายตนํ ปน นิสฺสยวิปฺปยุตฺตานํ วเสนาปิ อเนกปจฺจโย โหติ, ตถา อารมฺมณปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรสมฺปิ สตฺตนฺนํ วเสน อเนกปจฺจโย โหตีติ อยเมตฺถ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท. ตตฺถ อรูปานํ ปน รูปานํ วา อตีตานาคตานํ อารมฺมณปจฺจยภาเว สติ อารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยมตฺตเมว อุตฺตริ ลพฺภติ.
อธิปติปจฺจเย อารมฺมณาธิปติ วุตฺตนโยว. สหชาตาธิปตีสุ จิตฺตํ เหตุปุเรชาตกมฺมฌานมคฺควชฺชานํ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, อธิปติปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโต อปเรสํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ ทสนฺนํ วเสเนว, ตถา วีริยํ อาหารปจฺจยวชฺชานํ มคฺคปจฺจยสหิตานํ ¶ วเสน, ฉนฺโท อาหารินฺทฺริยวชฺชานํ วเสน อเนกปจฺจโย โหติ, วีมํสา เหตุปจฺจเย วุตฺตนยาว.
อนนฺตรปจฺจเย จตูสุ ขนฺเธสุ เวทนากฺขนฺโธ ตาว เหตุปุเรชาตกมฺมาหารมคฺคปจฺจยวชฺชานํ เอกูนวีสติยา วเสน ¶ , สฺากฺขนฺโธ เตสุ อินฺทฺริยฌานวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน, สงฺขารกฺขนฺโธ เหตุปุเรชาตกมฺมินฺทฺริยฌานมคฺควชฺชานํ อฏฺารสนฺนํ วเสน, ตถา เจตนา กมฺมสหิตานํ, วิตกฺโก เหตุปุเรชาตกมฺมอาหารินฺทฺริยวชฺชานํ ฌานมคฺคสหิตานํ, วิจาโร, ปีติ จ อานนฺตริยานํ มคฺควชฺชานํ, เอกคฺคตา เหตุปุเรชาตกมฺมาหารวชฺชานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน, สทฺธา, ชีวิตินฺทฺริยฺจ อนนฺตรานํ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺควชฺชานํ อฏฺารสนฺนํ, สติ มคฺคสหิตานํ เอกูนวีสติยา, หิริโอตฺตปฺปกายปสฺสทฺธาทิฉยุคา, เยวาปนเกสุ อธิโมกฺขมนสิการตตฺรมชฺฌตฺตตา, กรุณามุทิตา จ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานมคฺคินฺทฺริยวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ, วิรติโย ปน มคฺคสหิตานํ อฏฺารสนฺนํ, มิจฺฉาทิฏฺิ ตโต วิปากวชฺชานํ สตฺตรสนฺนํ วเสน, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เตหิ เจว กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน, อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ มาโน ถินํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจนฺติ อิเม เหตุปุเรชาตกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺควชฺชานํ โสฬสนฺนํ, วิจิกิจฺฉา อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิ ตโต อธิปติวชฺชานํ ปนฺนรสนฺนํ วเสน อเนกปจฺจยา โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตานํ ปเนเตสํ สมนนฺตรอุปนิสฺสยกมฺมนตฺถิวิคตานํ อปเรสํ ฉนฺนํ วเสน จ. วิฺาณกฺขนฺธสฺส อธิปติปจฺจเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
สหชาตปจฺจเย มหาภูตานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ นวนฺนํ, หทยวตฺถุ เตสฺเว วิปฺปยุตฺตสหิตานํ วเสน. นิสฺสยปจฺจเย จกฺขายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ นวนฺนํ วเสน. ปุเรชาตปจฺจเย รูปสทฺทคนฺธรสายตนาทีนิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตานํ ฉนฺนํ วเสน. อาหารปจฺจเย โอชา ¶ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยาหารอตฺถิอวิคตานํ ฉนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน อเนกธา ปจฺจโย โหติ. ตํตํปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตานํ เตสํ เตสํ สพฺพตฺถ อารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาทิปจฺจยตา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ เอกสฺสาเนกปจฺจยโต วินิจฺฉโย.
อเนเกสฺจ ¶ ธมฺมานํ, เอกปจฺจยภาวโตติ เอเตสุ หิ เปตฺวา กมฺมปจฺจยํ เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนเก อเนเกสํ ธมฺมานํ เอกโต เอเกกํ ปจฺจยา โหนฺติ. กมฺมปจฺจโย ปน เจตนา เอกธมฺโมวาติ อยํ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต วินิจฺฉโย.
สภาคา วิสภาคา จาติ เอเตสุ หิ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา สภาคา, ตถา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา. ปุเรชาตปจฺจโย ปเนตฺถ ปจฺฉาชาเตน วิสภาโค, ตถา สมฺปยุตฺโต วิปฺปยุตฺเตน, อตฺถิ นตฺถินา, วิคโต อวิคเตนาติ อยํ สภาควิสภาคโต วินิจฺฉโย.
ยุคฬาติ เอตฺถ อตฺถสริกฺขตาย สทฺทสริกฺขตาย กาลปฏิปกฺขตาย เหตุผลตาย อฺมฺปฏิปกฺขตายาติ อิเมหิ การเณหิ ยุคฬํ เวทิตพฺพํ. อนนฺตรสมนนฺตรา หิ อตฺถสริกฺขตาย เอกํ ยุคฬํ นาม. นิสฺสยูปนิสฺสยา สทฺทสริกฺขตาย, ปุเรชาตปจฺฉาชาตา กาลปฏิปกฺขตาย, กมฺมวิปากา เหตุผลตาย, สมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตา อฺมฺปฏิปกฺขตาย เอกํ ยุคฬํ, ตถา อตฺถินตฺถิปจฺจยา, วิคตอวิคตปจฺจยาติ อยํ ยุคฬโต วินิจฺฉโย.
ชนกาทิโตติ ชนโกปตฺถมฺภกโต. เอเตสุ หิ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา, นานกฺขณิโก ¶ กมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยา จาติ อิเม ชนกา เอว, น อุปตฺถมฺภกา. ปจฺฉาชาตปจฺจโย อุปตฺถมฺภโก เอว, น ชนโก. เสสา ชนกา เจว อุปตฺถมฺภกา จาติ อยํ ชนกาทิโต วินิจฺฉโย.
สพฺพฏฺานาทิเภทาติ สพฺพฏฺานิกอสพฺพฏฺานิกเภทโต. เอเตสุ หิ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยา สพฺพฏฺานิกา. สพฺเพสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อิจฺฉิตพฺพา. เอเตหิ วินา อุปฺปชฺชมาโน เอกธมฺโมปิ นตฺถิ. เสสา อสพฺพฏฺานิกา. ตตฺถ จ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยปุเรชาตาเสวนสมฺปยุตฺต อตฺถินตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมานฺเว การณโต อสพฺพฏฺานิกา. ตถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย รูปานฺเว การณโต, เสสา เอกจฺจานํ รูปารูปธมฺมานํ การณโต อสพฺพฏฺานิกา. อยํ สพฺพฏฺานาทิเภทโต วินิจฺฉโย.
รูปารูปวิกปฺปโตติ ¶ รูปํ รูปสฺส, รูปํ อรูปสฺสาติอาทิ วิกปฺปโต. เอเตสุ หิ เอโกปิ ปจฺจโย รูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย ภวนฺโต นาม นตฺถิ, รูปเมว ปน อรูปสฺเสว อตฺถิ, โส ปุเรชาตปจฺจโย เอโก เอว. รูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, อรูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตวเสน ฉพฺพิโธ. อรูปเมว ปน รูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส ปจฺฉาชาตปจฺจโย เอโก เอว. อรูปเมว หุตฺวา รูปารูปานมฺปิ อตฺถิ, โส เหตุกมฺมวิปากฌานมคฺควเสน ปฺจวิโธ. รูปารูปปฺตฺติ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโยปิ อตฺถิ, โส อารมฺมณอุปนิสฺสยวเสน ทุวิโธ. รูปารูปํ ปน รูปารูปสฺสาปิ อตฺถิ, โส อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยาหารินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นววิโธติ อยํ รูปารูปวิกปฺปโต วินิจฺฉโย.
ภวโตติ ¶ อิเมสุ หิ ปจฺจเยสุ ปฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นาม, สพฺเพปิ ลพฺภนฺติ. จตุโวการภเว ปน ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมว. เอกโวการภเว สหชาตอฺมฺนิสฺสยกมฺมินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตว. พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป เตสุ กมฺมินฺทฺริยวชฺชา ปฺเจว ลพฺภนฺตีติ อยํ ภวโต วินิจฺฉโย.
สงฺคหาติ สพฺเพปิ หิ อิเม จตุวีสติ ปจฺจยา อารมฺมณสหชาตอุปนิสฺสยปุเรชาตปจฺฉาชาตกมฺมาหารินฺทฺริเยสุ อฏฺสุ จ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. กถํ? เตสุ หิ เหตุอฺมฺวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจยา ฉ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา ปฺจ อนนฺตรูปนิสฺสเย อุปนิสฺสยปจฺจเย. นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ สหชาโต สหชาตปจฺจเย, ปุเรชาโต ปุเรชาตปจฺจเย. อธิปติปจฺจโยปิ อารมฺมณภูโต อารมฺมณูปนิสฺสเย, สหชาตภูโต สหชาตปจฺจเย. วิปฺปยุตฺตปจฺจโยปิ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตภูตตาย ตตฺถ ตตฺถ สงฺคหํ คจฺฉติ. อตฺถิอวิคตปจฺจยาปิ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยภูตตาย ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เอวํ อิเมสุ ปจฺจเยสุ สพฺพปจฺจยานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. เตเนว ติกปฏฺานปาฬิยํ ปจฺจนียนเย อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปจฺจยานํ วเสเนว กติปยปฺหา วิสฺสชฺชิตา. อิเมสํ ปน อฏฺนฺนมฺปิ อฺมฺสงฺคโหปิ อตฺถิเยว. เตสุ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติภูโต อุปนิสฺสเย ¶ , อนธิปติภูโต น กตฺถจีติ อารมฺมณปจฺจโย หุตฺวา วิสฺุเว ติฏฺติ. กมฺมปจฺจโยปิ สหชาโต สหชาเต. นานกฺขณิโก ปน ¶ พลวา วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโย โหตีติ อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. พลวาปิ ปน กมฺมชรูปานํ, ทุพฺพโล อรูปานํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจโย หุตฺวา วิสฺุเว ติฏฺติ. อาหารปจฺจโยปิ อรูปภูโต สหชาเต, รูปภูโต น กตฺถจีติ วิสฺุเว ติฏฺติ, อินฺทฺริยปจฺจโยปิ อรูปภูโต สหชาเต, ปสาทินฺทฺริยา ปุเรชาเต, รูปชีวิตินฺทฺริยํ น กตฺถจิ สงฺคหํ คจฺฉตีติ อินฺทฺริยปจฺจโย หุตฺวา วิสฺุเว ติฏฺตีติ เอวเมวํ อฺมฺสงฺคโหปิ อตฺเถว. สพฺเพปิ ปเนเต จตุวีสติ ปจฺจยา อารมฺมณอุปนิสฺสยกมฺมอตฺถิปจฺจเยสุ จตูสุปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ สงฺคหโต วินิจฺฉโย. อยํ อนุตฺตานปทตฺถสหิโต สงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย.
ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นิฏฺิโต.
วิภงฺคนเย ปเนตฺถ ปาฬิววตฺถานํ ตาว สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพํ. ปฏฺานปาฬิยํ หิ ‘‘เหตุปจฺจโย…เป… อวิคตปจฺจโย’’ติ ปจฺจยปทานิ มาติกาวเสน นิกฺขิปิตฺวา เตสํ ปจฺจยานํ – ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยภาชนียสงฺขาโต นิทฺเทสวาโร ปมํ วุตฺโต. โสปิ จ อนนฺตรสงฺเขปตฺถวินิจฺฉโย ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิโต เอว. ตทนนฺตรํ เตสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ กุสลตฺติกาทโย ทฺวาวีสติติเก, เหตุทุกาทโย สตํ ทุเก จ นิสฺสาย นานานยโต วิภชนวเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ วิภตฺตํ. กถํ? จตุพฺพิธํ หิ ปฏฺานํ – อนุโลมปฏฺานํ, ปจฺจนีกปฏฺานํ, อนุโลมปจฺจนีกปฏฺานํ, ปจฺจนีกานุโลมปฏฺานนฺติ. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา, ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนฺจ ธมฺมานํ อนุโลมวเสน ปวตฺตํ อนุโลมปฏฺานํ นาม. ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา…เป… นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนฺจ ¶ ธมฺมานํ ปจฺจนีกวเสน ปวตฺตํ ปจฺจนีกปฏฺานํ นาม. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา…เป… เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ อนุโลมปจฺจนีกปฏฺานํ นาม ¶ . ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม…เป… นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ปวตฺตํ ปจฺจนีกานุโลมปฏฺานํ นาม.
เอวเมเตสุ จตูสุ ปฏฺาเนสุ ยํ ธมฺมํ อนุโลมปฏฺานํ นาม, ตํ ตาว ฉพฺพิธํ โหติ – ติกปฏฺานํ ทุกปฏฺานํ ทุกติกปฏฺานํ ติกทุกปฏฺานํ ติกติกปฏฺานํ ทุกทุกปฏฺานนฺติ. ยถา เจตํ, เอวํ ปจฺจนีกปฏฺานาทีนิปิ ตีณิ ตีณิ ปจฺเจกนฺติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานสโมธานํ ปฏฺานปฺปกรณํ เวทิตพฺพํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺาเน ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺํ. สตํ ทุเก นิสฺสาย ทุกปฏฺานํ นาม. ตโต ติเก ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ นาม. ตโต ทุเก ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ นาม. ติเก ปน ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ นาม. ทุเก จ ทุเกสุ เอว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ นาม นิทฺทิฏฺํ. ปมํ ตาเวตฺถ อนุโลมปฏฺาเน ติกปฏฺานนโย นิทฺทิฏฺโ. เอวํ ปจฺจนีกปฏฺาเน, อนุโลมปจฺจนีกปฏฺาเน, ปจฺจนีกานุโลมปฏฺาเนติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ เทสิตํ.
เอตฺถ จ ทุวิธํ อนุโลมํ, ปจฺจนีกฺจ ธมฺมานุโลมํ ธมฺมปจฺจนีกํ, ปจฺจยานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนีกนฺติ. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ¶ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา กุสลาทีนํ ติกธมฺมานํ, เหตุอาทีนํ ทุกธมฺมานฺจ อนุโลมเทสนาวเสน ธมฺมานุโลมํ เวทิตพฺพํ. ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา ติกทุกธมฺมานํ ปจฺจนีกวเสน ธมฺมปจฺจนีกํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปจฺจยานุโลมํ เวทิตพฺพํ. ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปจฺจยานํ ปจฺจนีกวเสน ปจฺจยปจฺจนีกฺจ เวทิตพฺพํ. ตตฺร ยทิทํ ธมฺมานุโลมํ ธมฺมปจฺจนีกฺจ, ตสฺส วเสน จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ปจฺจยานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนีกฺจ อนุโลมติกปฏฺานาทีสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกติกทุเกสุ เอวํ ลพฺภติ. ตฺจ อุปริ ปาฬินยทสฺสเน เอว ปากฏํ ภวิสฺสติ. ตตฺริมานิ จตุวีสติ ปฏฺานานิ อิเมสํ ติกทุกานํ วเสน นิทฺทิฏฺตฺตา ติกปฏฺานํ…เป… ทุกทุกปฏฺานนฺติ วุจฺจติ.
เตสุ ติกทุเกสุ เอเกกํ ติกทุกํ อิเมสํ เหตุปจฺจยาทีนํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมาทินยจตุกฺกวเสน สตฺตหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ วิตฺถารโต วิภตฺตํ. กตเมหิ สตฺตหิ? ปฏิจฺจวาโร สหชาตวาโร ปจฺจยวาโร นิสฺสยวาโร สํสฏฺวาโร สมฺปยุตฺตวาโร ปฺหาวาโรติ อิเมหิ ¶ . ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติอาทินา ปฏิจฺจาภิธาเนน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นาม. ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต, กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา, กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย, กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ, กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต’’ติ เอวํ สหชาตาทิอภิธาเนหิ วุตฺตา ปฺจ วารา สหชาตาทิวารานิ. ปรโต จ สํสฏฺสมฺปยุตฺตวาเรสุ ทฺวีสุ อรูปธมฺมวเสเนว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ, เสเสสุ จตูสุ วาเรสุ, สตฺตเมว ปฺหาวาเร จ รูปารูปวเสน, ปจฺจยวาเร, นิสฺสยวาเร จ สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน, เสเสสุ ¶ สหชาตวเสน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนา จ กถิตาติ อยํ วิเสโส. สตฺตมวาเร ปน ยสฺมา ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา นเยน เต เต ปฺเห อุทฺธริตฺวา ปุน ‘‘กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน สพฺเพปิ เต ปฺหา นิชฺชฏา, นิคฺคุมฺพา จ กตฺวา วิภตฺตา, ตสฺมา โส วาโร ปฺหานํ สาธุกํ วิภตฺตตฺตา ปฺหาวาโรตฺเวว สงฺขํ คโต. อิติ อิเมหิ สตฺตหิ มหาวาเรหิ จตุวีสติยา สมนฺตปฏฺาเนสุ สพฺเพปิ ติกทุกา จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมาทิวเสน วิตฺถารโต วิภตฺตา. กถํ? อนุโลมปฏฺาเน หิ ยทิทํ ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺานํ นาม สพฺพปมํ นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ กุสลตฺติกํ ตาว อิเมหิ ปฏิจฺจวาราทีหิ มหาวาเรหิ ปจฺจยานุโลมาทินยจตุกฺกโต วิภตฺตํ. ตตฺถ โย ตาเวส สพฺพปโม ปฏิจฺจวาโร นาม, โส อุทฺเทสนิทฺเทสโต ทุวิโธ โหติ.
ตตฺถ อุทฺเทสวาโร กุสลาทโย ปฏิจฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน กุสลาทีนํ ยุตฺตานํ, อกุสลาทีนํ อยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติปุจฺฉนวเสเนว ปวตฺตตฺตา ‘‘ปุจฺฉาวาโร’’ติปิ, ปุจฺฉานฺเว ปฺาปนโต ‘‘ปณฺณตฺติวาโร’’ติปิ วุจฺจติ. น หิ ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ อตฺถิ. นิทฺเทสวาโร ปน ปุจฺฉาวาเร ปริปุจฺฉิเตสุ ปฺเหสุ ‘‘สิยา อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิกํ อยุตฺตํ ปฺหํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานานฺเว ปฺหานํ วเสน ปวตฺโต. อิตเรสุ ปน สหชาตาทีสุ, เสเสสุ จ ติเกสุ, เสสปฏฺาเนสุ จ สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวาโร นตฺถิ, ลพฺภมานวเสน สพฺพวิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตนฺติ อิทเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิววตฺถานํ.
อิทานิ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺาย เอวํ วิภงฺคนโย เวทิตพฺโพ. อนุโลมปฏฺานสฺมิฺหิ ติกปฏฺาเน กุสลตฺติกสฺส สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปมสฺส ปฏิจฺจวารสฺส ปุจฺฉาวาเร ตาว ¶ – ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา…เป… อกุสโล ธมฺโม…เป… อพฺยากโต…เป… กุสโล จ อพฺยากโต จ…เป… อกุสโล จ อพฺยากโต ¶ จ…เป… กุสโล จ อกุสโล จ…เป… กุสโล จ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เหตุปจฺจยา’’ติ กุสลปทมูลา สตฺต ปุจฺฉา อุทฺธฏา.
เอวํ อกุสลปทมูลา, อพฺยากตปทมูลา จ. ‘‘สิยา กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป… สิยา อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ…เป… สิยา กุสลฺจ อกุสลฺจ…เป… สิยา กุสลฺจ อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติ ทฺวิมูลกา, ติมูลกา จ สตฺต สตฺต ปุจฺฉาติ เอกูนปฺาส ปุจฺฉา เหตุปจฺจยมูลกา อุทฺธฏา.
อิมินาว นเยน ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา…เป… อวิคตปจฺจยา’’ติ เอวํ เสสปจฺจยมูลกาปิ ปุจฺฉาเวทิตพฺพา. เอกมูลกนโย.
ยถา จ เอกมูลเก, เอวํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา อวิคตปจฺจยา’’ติอาทินา ทฺวิมูลเกปิ. ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา…เป… เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อวิคตปจฺจยา’’ติอาทินา ติมูลกาทีสุ สพฺพมูลกปริโยสาเนสุ วาเรสุ นยา เวทิตพฺพา. เหตุปจฺจยมูลกนโย.
ยถา จ เหตุมูลเก, เอวํ ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา เสสปจฺจยมูลเกสุปิ นโย าตพฺโพ. ปจฺจยานุโลมวาโร. เอเตเนว อุปาเยน ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา’’ติอาทินา สพฺพปฺปการยุตฺโต ¶ ปจฺจยปจฺจนีกวาโรปิ. ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ…เป… อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา อนุโลมปจฺจนีกปจฺจยวาโรปิ. ‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ…เป… อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ปจฺจนียานุโลมวาโรปิ สพฺพตฺถ เนตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปุจฺฉาวาเร นโย.
นิทฺเทสวาโร ปน อุทฺเทสวาเร ทสฺสิตาสุ ปุจฺฉาสุ กุสลากุสลาทีนํ สหุปฺปตฺติยา อภาวโต ยา เอตา ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิกา ปุจฺฉา สพฺพโส ¶ วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตา ปหาย ยา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาสเมว วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺโต. ตตฺรายํ นโย – ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ตโย ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติ เอวํ กุสลปทมูลาสุ สตฺตสุ ปุจฺฉาสุ ติสฺโสว ลพฺภมานา วิสฺสชฺชิตา. ตถา อกุสลปทมูลาสุปิ ติสฺโสว. อพฺยากตปทมูลาสุ ปน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ…เป… ทฺเว ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา. เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา…เป… ทฺเว มหาภูเต ปฏิจฺจ ¶ ทฺเว มหาภูตา. มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอกาว. ทฺวิมูลิกาทีสุ จ ‘‘กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ เอกา. ตถา ‘‘อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ปฏิจฺจา’’ติ, เอวํ เหตุปจฺจยมูลิกาสุ เอกูนปฺาสาย ปุจฺฉาสุ นเวว ลพฺภมานา วิสฺสชฺชิตา. เสสา จตฺตาลีส โมฆปุจฺฉาติ น วิสฺสชฺชิตา. เอวํ อุปริ อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วิสฺสชฺชิตาวเสสา โมฆปุจฺฉาติ คเหตพฺพา. วิชานนสุขตฺถํ ปน ภควตา ปุจฺฉาวาเร ลพฺภมานา, อลพฺภมานา จ สพฺพาปิ ตา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาติ.
ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ สหชาเตสุ เวทนากฺขนฺธาทิเภทํ เอกํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปฏิคนฺตฺวา, สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวาติ อตฺโถ. สทิสตฺโถ หิ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ‘‘ปฏิปุคฺคโล’’ติอาทีสุ วิย. กุสโล ธมฺโมติ สฺากฺขนฺธาทิเภโท สหุปฺปนฺโน กุสโล ธมฺโม. อุปฺปชฺชตีติ ปากฏภาวโต อุทฺธํ อุปฺปาทาทึ ปาปุณาติ, อตฺตานํ วา ปฏิลภติ. เหตุปจฺจยาติ น เกวลํ กุสลธมฺมมตฺตเมว ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, อถ โข กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยตํ สาเธนฺเตน จ อุปฺปชฺชตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.
เอวมิทํ ¶ ‘‘อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อวิเสเสน วิสฺสชฺชนํ วตฺวา อิทานิ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน ขนฺธวเสน วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ เอกํ ขนฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปเนตฺถ เอโก ขนฺโธ เอกสฺเสว, ทฺวินฺนํเยว วา, ทฺเว วา ปน เอกสฺเสว ปจฺจยา นาม น โหนฺติ, ตสฺมา เต ปกาเรน อนามสิตฺวา ‘‘เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา ปจฺจยภาเวน คหิตาวเสสํ สพฺพํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ. จิตฺตสมุฏฺานํ รูปนฺติ อิทํ ปฏิจฺจตฺถสฺส สหชาตตฺถตฺตา ¶ ยํ กุสเลน สหชาตฺเจว เหตุปจฺจยฺจ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากต’’นฺติ. เอตฺถ เหตุปจฺจยาธิกาเร อเหตุกา น คเหตพฺพา. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถูติอาทิ กฏตฺตารูปคฺคหเณน วตฺถุสฺมึ คหิเตปิ วตฺถุํ ปฏิจฺจ อรูปกฺขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ ปน รูปาพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. เหตุปจฺจเย อุปตฺถมฺภกานเมว เจตฺถ จิตฺตชานํ, ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชานฺจ อฺมฺํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา คเหตพฺพา, น อเหตุกจิตฺตชอุตุชาทีนํ เตสํ เหตุปจฺจยา อุปฺปตฺติยา อภาวโต. มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานนฺติอาทิ มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทาทีนํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ วิสฺสชฺชนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อารมฺมณปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา. เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อารมฺมณปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ เอวํ ติสฺโส วิสฺสชฺชิตา. เสสา รูปมิสฺสกตฺตา, รูปสฺส จ อารมฺมณปจฺจเยน อนุปฺปตฺติโต น คหิตา. เตเนว ‘‘วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา’’ติ วตฺวา ‘‘ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู’’ติ น วุตฺตํ. เอตฺถ จ อารมฺมณปจฺจยาติ สหชาตํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมาโน กุสโล ธมฺโม ตโต อฺเน อสหชาเตน ฉพฺพิเธน อารมฺมณภูเตน ปจฺจเยนาติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. น หิ อตฺตนา สหชาตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ.
อธิปติปจฺจเย เหตุปจฺจยสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ ปน รูปาภาวโต อารมฺมณปจฺจยสทิสํ. สหชาตปจฺจเยปิ ¶ เหตุปจฺจยสทิสํ. อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากตุปฺปตฺติยา ¶ ปน ‘‘พาหิรํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว มหาภูตา. มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ…เป… อาหารสมุฏฺานํ เอกํ มหาภูตํ…เป… ทฺเว มหาภูตา…เป… อุตุสมุฏฺานํ เอกํ…เป… ทฺเว มหาภูตา…เป… อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว มหาภูตา…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ อิทํ อธิกํ. เอวํ อฺมฺปจฺจเยปิ. เกวลํ ตตฺถ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปฺจ น คหิตํ เตสํ อฺมฺปจฺจยตฺตาภาวา. นิสฺสยปจฺจเยปิ สหชาตปจฺจยสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. ปฏิจฺจตฺถสฺส ปน สหชาตตฺถตฺตา จกฺขาทีสุ ปุเรชาตนิสฺสยา อิธ น คหิตาติ. อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาภาวา อารมฺมณปจฺจยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ.
ปุเรชาตปจฺจเย ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ ปุเรชาตปจฺจยา. กุสลํ เอกํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยา. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… ปุเรชาตปจฺจยา. วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยา’’ติ เอวํ ติสฺโส ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติ อิทํ อารมฺมณปุเรชาตนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. ตํ หิ จกฺขุวิฺาณาทีนํเยว ปุเรชาตปจฺจยตํ สาธยติ, น มโนวิฺาณธาตุยาติ อิธ น คหิตํ.
ปจฺฉาชาตปจฺจโย อิธ อรูปธมฺเมสุ น ลพฺภติ. รูปธมฺเมสุ จ อุปตฺถมฺภโกว, น ชนโก, ตสฺมา ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺโพวาติ อยํ น คหิโต. อาเสวนปจฺจเยปิ อารมฺมณปจฺจเย วิย ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา.
กมฺมปจฺจเย ¶ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ กมฺมปจฺจยา. กุสลํ เอกํ ขนฺธํ…เป… อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ…เป… จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ…เป… กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ กุสลปเท ติสฺโส, ตถา อกุสลปเท. อพฺยากตปเท ปน ‘‘อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ, อสฺสตฺตานํ…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูป’’นฺติ เอวํ ติสฺโส. ‘‘กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต ¶ จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา สหชาตสทิสํ วิสฺสชฺชนํ. นตฺถิวิคตปจฺจเยสุ อารมฺมณสทิสํ.
เอวํ สพฺพปจฺจเยสุ ลพฺภมานปฺเห วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ตโต เหตุอธิปติฌานมคฺคปจฺจยา เอกสทิสา. อารมฺมณานนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา เอกสทิสา. สหชาตอฺมฺนิสฺสยอตฺถิอวิคตา เอกสทิสา. อาเสวนปจฺจเย วิปาโก น ลพฺภติ. อฺมฺปจฺจเย จิตฺตชรูปํ, อุปาทารูปฺจ น ลพฺภตีติอาทินา ปจฺจยานํ อฺมฺสทิสตฺตํ วตฺวา ปุน เตสํ ‘‘เหตุยา นว. อารมฺมเณ ตีณิ. อธิปติยา นว. อนนฺตรสมนนฺตเรสุ ตีณิ. สหชาเต นว. อฺมฺเ ตีณิ. นิสฺสเย นว. อุปนิสฺสเย ตีณิ. ปุเรชาเต ตีณิ. อาเสวเน ตีณิ. กมฺเม นว. วิปาเก เอกํ. อาหาเร นว. อินฺทฺริเย นว. ฌาเน นว. มคฺเค นว. สมฺปยุตฺเต ตีณิ. วิปฺปยุตฺเต นว. อตฺถิยา นว. นตฺถิยา ตีณิ. วิคเต ตีณิ. อวิคเต นวา’’ติ เอวํ เหตุปจฺจยาทีนํ เอเกกสฺมึ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวารคณนา วุตฺตาติ อยํ เอกมูลกนโย.
ยถา จ เอกมูลเก, เอวํ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ทฺวิมูลกาทีสุปิ สพฺพมูลกปริโยสาเนสุ ยถานุรูปํ ¶ นโย เนตพฺโพ. ปาฬิยมฺปิ วิตฺถารนยํ อทสฺเสตฺวา ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณี’’ติอาทินา วิสฺสชฺชนวารคณนเภโท ทสฺสิโตติ อยํ ปจฺจยานุโลเม นโย.
ปจฺจยปจฺจนีเย ปน ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา. วิจิกิจฺฉาสหคเต อุทฺธจฺจสหคเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิจิกิจฺฉาสหคโต อุทฺธจฺจสหคโต โมโห. อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา. อเหตุกํ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ. อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ…เป… วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา. เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ…เป… เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ…เป… อุปาทารูป’’นฺติ อิมา ทฺเว วิสฺสชฺชิตา.
นารมฺมณปจฺจเย ¶ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล…เป… อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ อิมา ปฺจ วิสฺสชฺชิตา.
นาธิปติปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล…เป… กุสลํ เอกํ ขนฺธํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล…เป… ทฺเว ขนฺเธ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา, อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา…เป… อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ¶ …เป… มหาภูเต ปฏิจฺจ…เป… กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ. กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ นว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. นานนฺตรนสมนนฺตรปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยสทิสา.
นาฺมฺปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อพฺยากตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… วิปากาพฺยากเต กิริยาพฺยากเต ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากเต…เป… กฏตฺตา รูปํ. มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ. พาหิเร มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ. อาหารสมุฏฺาเน มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปํ. อุตุสมุฏฺาเน…เป… อุปาทารูปํ. อสฺสตฺตานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปํ อุปาทารูปํ. กุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อกุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ ปฺจ วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ วิปากาพฺยากเต ¶ ขนฺเธ ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ หทยวตฺถุวชฺชํ เวทิตพฺพํ. นอุปนิสฺสยปจฺจโย นารมฺมณปจฺจยสทิโส.
นปุเรชาตปจฺจเย ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล…เป… อรูเป กุสลํ…เป… ทฺเว ขนฺธา. กุสลํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติ กุสลปเท ทฺเว, ตถา อกุสลปเทปิ. ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… อรูเป วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ…เป… พาหิรํ…เป… อุปาทารูปํ. กุสลฺจ ¶ อพฺยากตฺจ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ…เป… อกุสเล ขนฺเธ จ…เป… รูป’’นฺติ อิมา ติสฺโสติ สตฺต วิสฺสชฺชิตา. นปจฺฉาชาตนาเสวนปจฺจยา นาธิปติปจฺจยสทิสา. ตตฺถ กุสลากุสลกิริยานํ ปมชวนวเสน นาเสวนปจฺจยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
นกมฺมปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล, กุสลา เจตนา. อกุสลํ ปฏิจฺจ อกุสโล, อกุสลา เจตนา. อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต, วิปากกิริยา เจตนา. พาหิรํ, อาหารสมุฏฺานํ, อุตุสมุฏฺาน’’นฺติ ติสฺโส วิสฺสชฺชิตา.
นวิปากปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล, อพฺยากโต. กุสโล จ อพฺยากโต จา’’ติ กุสลปเท ติสฺโส, ตถา อกุสลปเทปิ. ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต…เป… พาหิรํ อาหารสมุฏฺานํ อุตุสมุฏฺานํ อสฺ…เป… อุปาทารูปํ…เป… อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ อพฺยากโต’’ติ อิมา ติสฺโสติ นว วิสฺสชฺชิตา.
นาหารปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. พาหิรํ อุตุสมุฏฺานํ, อสฺ…เป… อุปาทารูป’’นฺติ เอกาว.
นอินฺทฺริยปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. พาหิรํ อาหารสมุฏฺานํ…เป… อุตุสมุฏฺานํ…เป… อสฺสตฺตานํ มหาภูเต ปฏิจฺจ รูปชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ เอกาว.
นฌานปจฺจเย ¶ ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. ปฺจวิฺาณสหคตํ…เป… พาหิรํ อาหารอุตุอสฺอุปาทารูป’’นฺติ เอกาว.
นมคฺคปจฺจเย ‘‘อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต. อเหตุกํ วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตํ…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ…เป… อเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ วิปากา…เป… กฏตฺตา จ รูปํ…เป… พาหิรํ อาหารอุตุอสฺอุปาทารูป’’นฺติ เอกาว.
นสมฺปยุตฺตปจฺจโย นารมฺมณปจฺจยสทิโส.
นวิปฺปยุตฺตปจฺจเย ‘‘กุสลํ ปฏิจฺจ กุสโล. อรูเป กุสโลว. อกุสลํ…เป… อรูเป อกุสโล. อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต, อรูเป วิปากกิริยาพฺยากตํ. พาหิรํ อสฺ…เป… อุปาทารูป’’นฺติ อิมา ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. โนนตฺถิโนวิคตปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยสทิสา. นสหชาตนนิสฺสยโนอตฺถิโนอวิคตปจฺจยา ปเนตฺถ จตฺตาโรปิ น ลพฺภนฺตีติ.
เอวํ ปจฺจนีเก ลพฺภมานปฺหวิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ตโต ‘‘นเหตุยา ทฺเว. นารมฺมเณ ปฺจ. นาธิปติยา นว. นานนฺตเร นสมนนฺตเร นาฺมฺเ นอุปนิสฺสเย ปฺจ. นปุเรชาเต สตฺต. นปจฺฉาชาเต นาเสวเน นว. นกมฺเม ตีณิ. นวิปาเก นว. นาหาเร นอินฺทฺริเย นฌาเน นมคฺเค เอกํ. นสมฺปยุตฺเต ปฺจ. นวิปฺปยุตฺเต ตีณิ. โนนตฺถิโนวิคเตสุ ปฺจา’’ติ วิสฺสชฺชนวารคณนา วุตฺตาติ อยํ เอกมูลกนโย.
อิมินาว นเยน ทฺวิมูลกาทีสุปิ ยถานุรูปํ นโย เนตพฺโพ, ปาฬิยํ ปน ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ เอก’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวารคณนาว ทสฺสิตาติ อยํ ปจฺจยปจฺจนียนโย.
อิมินา วุตฺตานุสาเรเนว ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา อนุโลมปจฺจนียนเย, ‘‘อกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติอาทินา ปจฺจนียานุโลมนเย ปฺหวิสฺสชฺชนนโย เวทิตพฺโพ ¶ . ปาฬิยํ ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนวารคณนาว ทสฺสิตาติ ¶ อยํ อนุโลมปจฺจนียกุสลตฺติเก ปฏิจฺจวารนโย.
สหชาตวาราทีสุปิ ฉวาเรสุ ปฏิจฺจวาเร วุตฺตานุสาเรน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพ. เย ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิวิเสสา, อตฺถวิเสสา จ อุปลพฺภนฺติ, เต ปฏฺานปาฬิอฏฺกถาสุ เอว สพฺพาการโต คเหตพฺพา. อิธ ปน เต สพฺเพ สงฺเขปนยโต ทสฺสิยมานาปิ คนฺถภาริยํ กโรนฺตีติ น ทสฺสิตา.
เตสุ ปน วาเรสุ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา… กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย… กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโ… กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ อาทิโต ปฺจสุ วาเรสุ ปาฬิคติ าตพฺพา. เตสุ จ ปฏิจฺจสหชาตา เอกตฺถา, ปจฺจยนิสฺสยา เอกตฺถา, สํสฏฺสมฺปยุตฺตา เอกตฺถา. ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต’’ติอาทีสุ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เตน สหชาโต หุตฺวาติอาทินา ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺฉิเม ปน ปฺหาวาเร ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. กุสโล อพฺยากตสฺส…เป… กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ…เป… กุสลา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจา’’ติอาทินา เหตุปจฺจเย,
‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ…เป… ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ… เสขา โคตฺรภุํ โวทานํ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺติ. เสขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ. เจโตปริยาเณน กุสลจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานนฺติ ¶ . อากาสานฺจายตนกุสลํ วิฺาณฺจายตนกุสลสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย. อากิฺจฺายตนกุสลํ เนวสฺานาสฺายตนกุสลสฺส… กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยปุพฺเพนิวาสยถากมฺมูปคอนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย.
กุสโล อกุสลสฺส…เป… ทานํ ทตฺวา…เป… กตฺวา ตํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ. ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ. ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา อุทฺธจฺจํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ อสฺสาเทติ ¶ …เป… โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ อสฺสาเทติ…เป… อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ฌาเน ปริหีเน วิปฺปฏิสาริสฺส โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
กุสโล อพฺยากตสฺส…เป… ปจฺจโย. อรหา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ… กุสล…เป… วิปสฺสติ…เป… วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ. อากาสานฺจายตนกุสลํ วิฺาณฺจายตนวิปากสฺส…เป… กิริยสฺส. อากิฺจฺายตน…เป… วิปากสฺส จ กิริยสฺส จ. กุสลา ขนฺธา เจโตปริย…เป… อนาคตํสาณสฺส อาวชฺชนาย.
อกุสโล อกุสลสฺส…เป… ปจฺจโย. ราคํ อสฺสาเทติ…เป… อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. อกุสโล กุสลสฺส…เป… ปจฺจโย. เสขา ปหีเน กิเลเส…เป… อนาคตํสาณสฺส. อกุสโล อพฺยากตสฺส… อรหา ปหีเน กิเลเส…เป… อาวชฺชนาย.
อพฺยากโต อพฺยากตสฺส… อรหา ผลํ ปจฺจเวกฺขติ. นิพฺพานํ, จกฺขุํ…เป… โผฏฺพฺพํ วิปสฺสติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… อากิฺจฺายตนกิริยํ…เป… กิริยสฺส. รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… อาวชฺชนาย. อพฺยากโต กุสลสฺส… เสขา ผลํ…เป… อนาคตํสาณสฺส. อพฺยากโต อกุสลสฺส… จกฺขุํ อสฺสาเทตี’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล ¶ กุสลสฺส อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณาธิปติ, สหชาตาธิปติ. อารมฺมณาธิปติ – ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา อธิปติปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล กุสลสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา วิตฺถารโต อนนฺตรสมนนฺตรสหชาตอฺมฺนิสฺสยปจฺจเยสุ จ,
‘‘กุสโล กุสลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. อารมฺมณูปนิสฺสโย – ทานํ ทตฺวา’’ติอาทินา อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยน, ‘‘อนนฺตรูปนิสฺสโย – ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมาน’’นฺติอาทินา ¶ อนนฺตรปจฺจเย วุตฺตนเยเนว, ‘‘ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย…เป… อุโปสถกมฺมํ กโรติ. ฌานํ, วิปสฺสนํ, มคฺคํ, อภิฺํ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปฺํ อุปนิสฺสาย…เป… ปมสฺส ฌานสฺส ปริกมฺมํ ปมสฺส ฌานสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนสฺส…เป… ยถากมฺมูปคาณํ อนาคตํสาณสฺส…เป… ปมสฺส มคฺคสฺส ปริกมฺมํ ปมสฺส…เป… ตติโย มคฺโค จตุตฺถสฺส. มคฺโค เสขานํ อตฺถปฏิสมฺภิทาย…เป… านาานโกสลฺลสฺส อุปนิสฺสย. กุสโล อกุสลสฺส…เป… อารมฺมณูปนิสฺสโย. ปกตูป…เป… ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปติ. ทิฏฺึ คณฺหาติ…เป… สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺา ราคสฺส, โทสสฺส, โมหสฺส, มานสฺส, ทิฏฺิยา. ปตฺถนาย…เป… กุสโล อพฺยากตสฺส…เป… อารมฺมณูปนิสฺสโย. อนนฺตรูปนิสฺสโย. ปกตูป…เป… ปกตูปนิสฺสโย – สทฺธํ อุปนิสฺสาย อตฺตานํ อาตาเปติ…เป… กายิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส, ผลสมาปตฺติยา. กุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส…เป… มคฺโค อรหโต อตฺถปฏิสมฺภิทาย ปจฺจโย.
อกุสโล ¶ อกุสลสฺส…เป… ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ…เป… สมฺผํ ปลปติ…เป… สงฺฆํ ภินฺทติ. โทสํ, โมหํ, มานํ, ทิฏฺึ, ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย…เป… สงฺฆํ ภินฺทติ…เป… ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺส…เป… สงฺฆเภทกมฺมสฺส…เป… ปจฺจโย.
อกุสโล กุสลสฺส…เป… ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… มคฺคํ อุปฺปาเทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. ราโค…เป… ปตฺถนา. สทฺธาย, สีลสฺส…เป… ปฺาย อุปนิสฺสย. ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา จ อุปนิสฺสยปจฺจเย จ,
‘‘อพฺยากโต อพฺยากตสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… อารมฺมณปุเรชาตํ – อรหา จกฺขุํ…เป… โผฏฺพฺเพ, วตฺถุํ วิปสฺสติ…เป… ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป… รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… วตฺถุปุเรชาตํ – จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… วตฺถุ วิปากาพฺยากตาน’’นฺติอาทินา ปุเรชาตปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล ¶ อพฺยากตสฺส…เป… ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสา’’ติอาทินา ปจฺฉาชาตปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล กุสลสฺส…เป… ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา’’ติอาทินา อาเสวนปจฺจเย จ,
‘‘สหชาตา นานากฺขณิกา, สหชาตา กุสลา เจตนา…เป… สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ. นานากฺขณิกา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปาน’’นฺติอาทินา กมฺมปจฺจเย จ,
‘‘อพฺยากโต อพฺยากตสฺส…เป… เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺน’’นฺติอาทินา วิปากปจฺจเย จ,
‘‘กุสโล ¶ กุสลสฺสา’’ติอาทินา อาหารปจฺจยาทีสุ จ, ‘‘กุสโล อพฺยากตสฺส, สหชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, สหชาตา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ. ปจฺฉาชาตา อิมสฺส กายสฺส…เป… อพฺยากโต กุสลสฺส…เป… ปุเรชาตํ วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ จ ปาฬิคติ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ กุสลธมฺโม นาเมส ยสฺมา อุปฺปชฺชนฺโต เปตฺวา ปจฺฉาชาตปจฺจยํ, วิปากปจฺจยฺจ เสเสหิ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ. กุสลสฺส จ ปจฺจโย โหนฺโต เปตฺวา ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺตปจฺจเย เสเสหิ วีสติยา ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เอวํ กุสโล กุสลาทีนํ, อกุสโล จ อกุสลาทีนํ ยถานุรูปํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา กุสลาทีนํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคํ ทสฺเสตุํ ปฺหาวาโร วุตฺโต. ตตฺถ เสขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ, โวทานนฺติ สกทาคามิอนาคามิโน. เตสํ หิ โคตฺรภุจิตฺตํ โวทานํ นาม. มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺควีถิโต วุฏฺาย. น หิ มคฺคานนฺตรา ปจฺจเวกฺขณา นาม อตฺถีติ อยํ อนุโลมปฏฺาเน กุสลตฺติกนโย.
เวทนาตฺติกาทีสุ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ทฺเว ขนฺธา. ทฺเว ขนฺเธ ¶ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ’’ติอาทินา กุสลตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ปฏิจฺจวาราทีสุ ปฺหาวารปริโยสาเนสุ สตฺตสุ วาเรสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีหิ จ เอกมูลาทีหิ นเยหิ จ สพฺพตฺติเกสุ ลพฺภมานปทวเสน คณนานโย โยเชตฺวา าตพฺโพ. ตตฺถ เวทนาตฺติเก เวทนากฺขนฺธสฺส อลพฺภนโต ‘‘เอกํ ขนฺธํ นิสฺสาย ทฺเว ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพตฺถ วิเสโส ¶ ปาฬิอฏฺกถานุสาเรเนว าตพฺโพติ อยํ อนุโลมปฏิโลเม ติกปฏฺานนโย.
ทุกปฏฺาเน ปน ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อโลภํ ปฏิจฺจ อโทโส. อโมโห. อโทสํ อโมหํ ปฏิจฺจ อโลโภ. อโทโส. โลภํ ปฏิจฺจ โมโห. โมหํ ปฏิจฺจ โลโภ. โทสํ ปฏิจฺจ โมโห. โมหํ ปฏิจฺจ โทโส. ปฏิสนฺธิกฺขเณ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ…เป… เหตู จ นเหตู จ. นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม น…เป… เหตู จ นเหตู จา’’ติอาทินา เหตุทุเก,
‘‘สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. สเหตุกํ เอกํ ขนฺธํ…เป… สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ. อเหตุโก…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ…เป… สเหตุโก จ, อเหตุโก จ…เป… อเหตุกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ อเหตุโก. วิจิกิจฺฉาสหคตํ อุทฺธจฺจสหคตํ โมหํ ปฏิจฺจ สมฺปยุตฺตกา ขนฺธา…เป… จิตฺตสมุฏฺานํ. อาหารสมุฏฺาน’’นฺติอาทินา สเหตุกทุกาทีสุ จ เกนจิวิฺเยฺยทุกวชฺชิเตสุ สพฺพทุเกสุ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ มหาวาเรสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีสุ จตูสุ นเยสุ เอกมูลกาทีหิ สพฺพวาเรหิ กุสลตฺติเก วุตฺตานุสาเรน ยถานุรูปํ วิภงฺคนโย โยเชตฺวา าตพฺโพ. สพฺพสฺมิมฺปิ หิ ปฏฺาเน เกนจิวิฺเยฺยทุกํ น ลพฺภตีติ อยํ ทุกปฏฺานนโย.
ทุกติกปฏฺาเน ปน ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา เหตุทุเกน สทฺธึ กุสลตฺติเก กุสลํ ปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ วาเรสุ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน ลพฺภมานกปจฺจยา เอกมูลกาทินเยหิ ทสฺสิตา ¶ . ยถา จ กุสลํ ปทํ, เอวํ อกุสลํ ปทํ, อพฺยากตฺจ เหตุทุเกน โยเชตฺวา วุตฺตนเยน ทสฺเสตฺวา เหตุกุสลทุกติกนฺติ ปิตํ. ปาฬิ ปน อติสํขิตฺตา. ยถา กุสลตฺติกํ, เอวํ ‘‘เหตุํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ลพฺภมานกปทวเสน เวทนาตฺติกาทโยปิ เหตุทุเกน ¶ โยเชตฺวา เหตุเวทนทุกติกาทีนิ เอกวีสติทุกติกานิ ทสฺสิตานีติ. ยถา จ เหตุทุเกน สทฺธึ ลพฺภมานกปทวเสน ทฺวาวีสติติกา โยชิตา, เอวํ สเหตุกทุกาทีหิ สพฺเพหิ สทฺธึ ปจฺเจกํ ทฺวาวีสติติกา โยเชตพฺพา. ปาฬิ ปเนตฺถ อิโต ปเรสุปิ สพฺพตฺถ อติสํขิตฺตา. เอวํ ทฺวาวีสติติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ทุกติกปฏฺานนโย.
ติกทุกปฏฺาเนปิ ‘‘กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลตฺติเกน สทฺธึ เหตุปทํ โยเชตฺวา ปฏิจฺจวาราทีสุ สตฺตสุ มหาวาเรสุ ปจฺจยานุโลมาทินยจตุกฺกวเสน ลพฺภมานกปจฺจยา เอกมูลาทีหิ สพฺพวาเรหิ ทสฺสิตา. ยถา เหตุปทํ, เอวํ นเหตุปทมฺปิ กุสลตฺติเกน สทฺธึ โยเชตฺวา กุสลเหตุ ติกทุกนฺติ ปิตํ. ยถา จ กุสลตฺติเกน สทฺธึ เหตุทุกํ, เอวํ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา เวทนาตฺติกาทีหิปิ ตํ โยเชตฺวา เวทนาตฺติกทุกาทีนิ เอกวีสติติกทุกาทีนิ ทสฺสิตานิ. ยถา จ เหตุทุกํ, เอวํ สเหตุกาทโยปิ สพฺเพ ปจฺเจกํ ทฺวาวีสติยา ติเกหิ ลพฺภมานปทวเสเนว โยชิตา. เอวํ ทุกสตํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ติกทุกปฏฺานนโย.
ติกติกปฏฺาเนปิ ¶ ‘‘กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา กุสลตฺติกํ เวทนาตฺติกาทีหิ สพฺพตฺติเกหิ, เวทนาตฺติกาทโย จ กุสลตฺติกาทีหิ วุตฺตนเยน โยเชตฺวา ปจฺจยา ทสฺสิตา. เอวํ ติเกสุ เอว ติเก ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ติกติกปฏฺานนโย.
ทุกทุกปฏฺาเนปิ ‘‘เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา เหตุทุกํ สเหตุกาทีหิ, สเหตุกฺจ เหตุทุกาทีหิ โยเชตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยหิ ปจฺจยา ทสฺสิตา. เอวํ ทุเกสุ เอว ทุเก ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺานํ เทสิตนฺติ อยํ ทุกทุกปฏฺานนโย. เอวํ ตาว อนุโลมปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ¶ ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนเตสุ ฉสุ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน เอเตน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมานุโลมปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ อนุโลมปฏฺานนโย.
ปจฺจนียปฏฺาเน ปน ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. อกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… ทฺเว ขนฺธา, จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติอาทินา ติกปฏฺาเน, ‘‘นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. นเหตุํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูป’’นฺติอาทินา ทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. นเหตุํ นกุสลํ อพฺยากตํ ¶ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา ทุกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ นสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺาเน จาติ ฉสุ ปจฺจนียปฏฺาเนสุ อนุโลมติกปฏฺานาทีสุ ฉสุ ปฏฺาเนสุ วุตฺเตน สพฺเพน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพ. อิทฺจ กุสลาทีนํ, เหตุอาทีนฺจ ธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมปจฺจนียปฏฺานํ นาม ชาตํ. ตตฺถ หิ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยปฏิกฺเขโป. นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภาวปฏิกฺเขโป. ตถา ‘‘อกุสลํ อพฺยากตํ เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ…เป… อกุสลา, อพฺยากตา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานฺจ รูปํ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวเมตฺถ ปจฺจนียปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ¶ ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมปจฺจนียปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ปจฺจนียปฏฺานนโย.
อนุโลมปจฺจนียปฏฺาเน ปน ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา. กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา ติกปฏฺาเน, ‘‘เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ ¶ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ทุกปฏฺาเน จ, ‘‘เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกติกปฏฺาเน จ, ‘‘กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นเหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺาเน จ, ‘‘กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นกุสโล นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺาเน จ, ‘‘เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นเหตุ นสเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺาเน จ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺเพน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพ. อิทํ กุสลาทีนํ ธมฺมานํ ปจฺจยตฺตํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจยุปฺปนฺนานํ กุสลาทิภาวปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺานํ นาม ชาตํ. ตตฺถ หิ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ กุสลสฺส ปจฺจยภาววิธานํ. นกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ กุสลสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภาวนิวารณํ, ตสฺมา ‘‘กุสเล ขนฺเธ ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺานํ รูป’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ อนุโลมปจฺจนียปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ อนุโลมปจฺจนียปฏฺานนโย.
ปจฺจนียานุโลมปฏฺาเน ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม…เป… นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ ¶ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติอาทินา ติกปฏฺาเน, ‘‘นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ ¶ นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ อกุสโล ธมฺโม…เป… เหตุ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ’’อาทินา ทุกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นเหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล เหตุ ธมฺโม…เป… อพฺยากโต เหตุ ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกทุกปฏฺาเน จ, ‘‘นกุสลํ นสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม…เป… อพฺยากโต สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ติกติกปฏฺาเน จ, ‘‘นเหตุํ นสเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ทุกทุกปฏฺาเน จ, เหฏฺา วุตฺเตน ปกาเรน ปาฬินโย เวทิตพฺโพ. อิทฺจ กุสลาทิธมฺมานํ ปจฺจยตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวอปฺปฏิกฺเขปวเสน ปวตฺตตฺตา ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺานํ นาม ชาตํ. ตตฺถ นกุสลํ ธมฺมนฺติ กุสลสฺส ปจฺจยภาวนิวารณํ. อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ อกุสลสฺส อุปฺปตฺติวิธานํ. กุสลํ ปน ปฏิจฺจ กุสลสฺส อุปฺปตฺติอภาวโต ‘‘กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ อวตฺวา ‘‘อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชตี’’ติ ลพฺภมานปทวเสน วุตฺตํ. กุสลํ, หิ อกุสลํ, อพฺยากตํ วา สหชาตปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาโน กุสโล นาม นตฺถิ, ตสฺมา อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ วเสน เทสนา กตา. เอวมฺตฺถ. เอวเมตฺถ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺาเน –
‘‘ติกฺจ ปฏฺานวรํ ทุกุตฺตมํ,
ทุกติกฺเจว ติกทุกฺจ;
ติกติกฺเจว ทุกทุกฺจ,
ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ. –
วุตฺตา ฉ นยา เวทิตพฺพา. ปจฺจยวเสน ปเนตฺถาปิ ติกปฏฺานาทีสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ¶ นยานํ วเสน เอเกน ปริยาเยน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตมิทํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมปฏฺานนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อยํ ปจฺจนียานุโลมปฏฺานนโย.
เอวมิทํ ภควตา อนุโลมปฏฺานาทีสุ จตูสุ เอเกกสฺมึ ปฏฺาเน ติกทุกาทีนฺเว ฉนฺนํ ฉนฺนํ นยานํ วเสน จตุวีสตินยปฏิมณฺฑิตํ สมนฺตปฏฺานมหาปกรณํ เทสิตํ. ปจฺจยวเสน ปเนเตสุ จตุวีสติยา ปฏฺาเนสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจยานุโลมาทีนํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ นยานํ ¶ วเสเนตํ ฉนฺนวุตินยปฏิมณฺฑิตํ โหติ, ธมฺมวเสเนว เจตํ ปกรณํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ วุตฺตนฺติ อยเมตฺถ วิภงฺคนโย.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
ปฏฺานมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
มาติกายาภิธมฺมสฺส, อารทฺธา อตฺถวณฺณนา;
โมหวิจฺเฉทนี นาม, ยา สา นิฏฺมุปาคตา.
นิฏฺํ ยถายํ สมฺปตฺตา, ลชฺชีหิ อภิปตฺถิตา;
สพฺเพ นิฏฺํ ตถา สนฺตา, สเมนฺตุ สุมโนรถา.
โย คมฺภีโร สสาทีนํ, สมุทฺโทว ภยาวโห;
กาเลสฺมึ ธีมตฺจาปิ, อปิ คนฺถาวโลกเน.
ปมนฺตรธานสฺส, อภิธมฺมสฺส ตสฺส ยํ;
สิลาเลขา นิธีนํว, ธมฺมตฺถานํ ปกาสิกา.
นาวา วิย สมุทฺทสฺส, สุโขตรณปทฺธติ;
ปาฬิอฏฺกถา เจสา, ปริสุทฺธา อนากุลา.
นยโตปิ ¶ อวิกฺกิณฺณา, อสํกิณฺณา นิกายโต;
ยโต สกฺกจฺจ โสตพฺพา, สทฺธมฺมฏฺิติยา สตา.
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, อนตฺตุกฺกํสนาทิโต;
มยาปิ วณฺณยนฺเตน, รจิตา สุทฺธเจตสา;
เตตฺตึสภาณวาราย, ปริมาเณน ตนฺติยา.
มาติกาวณฺณนา ยา สา, ยาว นิฏฺํ ยถาพลํ;
สพฺพตฺถสงฺคหา เอสา, อนากุลปทกฺกมา.
ยํ ปตฺตํ กุสลํ เตน, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ;
นิฏฺํ ปาเปยฺยมขิเล, ปาณิโน หิตเจตสา.
นานาชนาธิรมณียตรสฺส,
โจฬรฏฺสฺส ภารมธิวาหกุลนฺธรสฺส;
กาเวริปูตสลิเลน หิตาลยสฺส,
ราชาธิราชวรวํสสุปีณิตสฺส.
มชฺฌมฺหิ ¶ โจฬกกลงฺกนิเภน มคฺคํ,
ปูรํ วิสาลวิภเวหิ มหากุเลหิ;
ปาการจกฺกปริขาหิ จ โคปุเรหิ,
ยุตฺตํ ชนากุลสุสชฺชิตราชมคฺคํ.
สพฺพูปโภคปริโภคธเนหิ นานา-
วณฺเณหิ ปุณฺณวิวิธาปณิเกหิ โสภํ;
โจฬาธินาคปุรนนฺทนนาถภูตํ,
เย ตตฺถ โสคตวิหารวราภิรามา.
เตสํ ¶ มุเข ชนมโนหรสตฺถุพิมฺพ-
สมฺภาวิเต มหติ สชฺชนมานนีเย;
วิชฺชาลเยหิ อุทยาจลสนฺนิเภหิ,
เกลาสกูฏสิขโรปมเจติเยหิ.
ปาสาทหมฺมิยวเรหิ จ มณฺฑเปหิ,
ชมฺพมฺพตาลปนสาทิตราวลีหิ;
นนฺโทปนนฺทภุชคสฺส วรสฺส โภค-
จกฺกาวลีสมสุธากตโคปุเรหิ.
ยุตฺเต วิสาลสิกตาสิตมาฬเกหิ,
ยุตฺเต สุสีลยติสงฺฆนิเสวิตมฺหิ;
กลฺยาณกมฺมนิรเตหิ หฏูปหาเร,
นาคชฺชุนวฺหยวิหารวเร วสนฺโต.
นาเมน โย ธุตธรคฺคสมานนาโม,
จนฺโทว ปากฏนโภทิตวีตปฺโ;
สตฺถนฺตเรสุ นิปุโณ ปิฏกตฺตเย จ,
วาทีภยูถวิปิเน มิคราชลีโล.
โย ¶ สาคโรว น วิลงฺฆติ สีลเวล-
มปฺปิจฺฉตาทิคุณสารวิภูสิตตฺโต;
โชเตติ สาสนมลํ นิขิลํ ชหนฺโต,
สกฺกจฺจ ธมฺมวินยํ ปริทีปยนฺโต.
เตนาภิธมฺมปิฏกณฺณววิปฺปกิณฺณ-
สารตฺถรตฺนนิกเรว สมุทฺธริตฺวา;
สมฺมาปชานคฬลงฺกรณาย ¶ โมห-
วิจฺเฉทนี วิรจิตา รตนาวลี ยา.
สายํ ปภาสตุ สุกิตฺติวิราชมานา,
ธมฺเมสุ โมหติมิรํ วินิหจฺจ สมฺมา;
อาภาตุ ตาว ชินสาสนโชติ ยาว,
วตฺติสฺสติสฺส ชนตาหิตมาวหนฺตี.
อิติ โจฬรฏฺเ มหากสฺสปตฺเถเรน วิรจิตา
โมหวิจฺเฉทนี นาม
อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.