📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วิสุทฺธิมคฺโค
(ทุติโย ภาโค)
๑๒. อิทฺธิวิธนิทฺเทโส
อภิฺากถา
๓๖๕. อิทานิ ¶ ¶ ยาสํ โลกิกาภิฺานํ วเสน อยํ สมาธิภาวนา อภิฺานิสํสาติ วุตฺตา, ตา อภิฺา สมฺปาเทตุํ ยสฺมา ปถวีกสิณาทีสุ อธิคตจตุตฺถชฺฌาเนน โยคินา โยโค กาตพฺโพ. เอวฺหิสฺส สา สมาธิภาวนา อธิคตานิสํสา เจว ภวิสฺสติ ถิรตรา จ, โส อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคโต สุเขเนว ปฺาภาวนํ สมฺปาเทสฺสติ. ตสฺมา อภิฺากถํ ตาว อารภิสฺสาม.
ภควตา หิ อธิคตจตุตฺถชฺฌานสมาธีนํ กุลปุตฺตานํ สมาธิภาวนานิสํสทสฺสนตฺถฺเจว อุตฺตรุตฺตริ ปณีตปณีตธมฺมเทสนตฺถฺจ ¶ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๓๘) นเยน อิทฺธิวิธํ, ทิพฺพโสตธาตุาณํ, เจโตปริยาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ, สตฺตานํ จุตูปปาเต าณนฺติ ปฺจ โลกิกาภิฺา วุตฺตา.
ตตฺถ ¶ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิกํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กาตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา โอทาตกสิณปริยนฺเตสุ อฏฺสุ กสิเณสุ อฏฺ อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา –
กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต, กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคววตฺถาปนโต, อารมฺมณววตฺถาปนโตติ.
อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ ปริทเมตพฺพํ.
๓๖๖. กตมํ ปเนตฺถ กสิณานุโลมํ…เป… กตมํ อารมฺมณววตฺถาปนนฺติ. อิธ ภิกฺขุ ปถวีกสิเณ ฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต อาโปกสิเณติ เอวํ ปฏิปาฏิยา อฏฺสุ กสิเณสุ สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สมาปชฺชติ, อิทํ กสิณานุโลมํ นาม.
โอทาตกสิณโต ปน ปฏฺาย ตเถว ปฏิโลมกฺกเมน สมาปชฺชนํ กสิณปฏิโลมํ นาม.
ปถวีกสิณโต ปฏฺาย ยาว โอทาตกสิณํ, โอทาตกสิณโตปิ ปฏฺาย ยาว ปถวีกสิณนฺติ เอวํ อนุโลมปฏิโลมวเสน ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ กสิณานุโลมปฏิโลมํ นาม.
ปมชฺฌานโต ปน ปฏฺาย ปฏิปาฏิยา ยาว เนวสฺานาสฺายตนํ, ตาว ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ ฌานานุโลมํ นาม.
เนวสฺานาสฺายตนโต ¶ ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานํ, ตาว ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ ฌานปฏิโลมํ นาม.
ปมชฺฌานโต ปฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนํ, เนวสฺานาสฺายตนโต ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานนฺติ เอวํ อนุโลมปฏิโลมวเสน ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนํ ฌานานุโลมปฏิโลมํ นาม.
ปถวีกสิเณ ปน ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว ตติยํ สมาปชฺชติ, ตโต ตเทว อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตนํ, ตโต อากิฺจฺายตนนฺติ ¶ เอวํ กสิณํ อนุกฺกมิตฺวา ฌานสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ ฌานุกฺกนฺติกํ นาม. เอวํ อาโปกสิณาทิมูลิกาปิ โยชนา กาตพฺพา.
ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปุน ตเทว เตโชกสิเณ, ตโต นีลกสิเณ, ตโต โลหิตกสิเณติ อิมินา นเยน ฌานํ อนุกฺกมิตฺวา กสิณสฺเสว เอกนฺตริกภาเวน อุกฺกมนํ กสิณุกฺกนฺติกํ นาม.
ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต เตโชกสิเณ ตติยํ, นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตนํ, โลหิตกสิณโต อากิฺจฺายตนนฺติ อิมินา นเยน ฌานสฺส เจว กสิณสฺส จ อุกฺกมนํ ฌานกสิณุกฺกนฺติกํ นาม.
ปถวีกสิเณ ปน ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺเถว อิตเรสมฺปิ สมาปชฺชนํ องฺคสงฺกนฺติกํ นาม.
ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตเทว อาโปกสิเณ…เป… ตเทว โอทาตกสิเณติ เอวํ สพฺพกสิเณสุ เอกสฺเสว ฌานสฺส สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติกํ นาม.
ปถวีกสิเณ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อาโปกสิเณ ทุติยํ, เตโชกสิเณ ตติยํ, วาโยกสิเณ จตุตฺถํ, นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตนํ, ปีตกสิณโต วิฺาณฺจายตนํ ¶ , โลหิตกสิณโต อากิฺจฺายตนํ, โอทาตกสิณโต เนวสฺานาสฺายตนนฺติ เอวํ เอกนฺตริกวเสน องฺคานฺจ อารมฺมณานฺจ สงฺกมนํ องฺคารมฺมณสงฺกนฺติกํ นาม.
ปมํ ฌานํ ปน ปฺจงฺคิกนฺติ ววตฺถเปตฺวา ทุติยํ ติวงฺคิกํ, ตติยํ ทุวงฺคิกํ, ตถา จตุตฺถํ อากาสานฺจายตนํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนนฺติ เอวํ ฌานงฺคมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ องฺคววตฺถาปนํ นาม.
ตถา อิทํ ปถวีกสิณนฺติ ววตฺถเปตฺวา อิทํ อาโปกสิณํ…เป… อิทํ โอทาตกสิณนฺติ เอวํ อารมฺมณมตฺตสฺเสว ววตฺถาปนํ อารมฺมณววตฺถาปนํ นาม ¶ . องฺคารมฺมณววตฺถาปนมฺปิ เอเก อิจฺฉนฺติ. อฏฺกถาสุ ปน อนาคตตฺตา อทฺธา ตํ ภาวนามุขํ น โหติ.
๓๖๗. อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อปริทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร อิทฺธิวิกุพฺพนํ สมฺปาเทสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. อาทิกมฺมิกสฺส หิ กสิณปริกมฺมมฺปิ ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติ. กตกสิณปริกมฺมสฺส นิมิตฺตุปฺปาทนํ ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติ. อุปฺปนฺเน นิมิตฺเต ตํ วฑฺเฒตฺวา อปฺปนาธิคโม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติ. อธิคตปฺปนสฺส จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตปริทมนํ ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติ. จุทฺทสหากาเรหิ ปริทมิตจิตฺตสฺสาปิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ นาม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว สกฺโกติ. วิกุพฺพนปฺปตฺตสฺสาปิ ขิปฺปนิสนฺติภาโว นาม ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว ขิปฺปนิสนฺตี โหติ. เถรมฺพตฺถเล มหาโรหณคุตฺตตฺเถรสฺส คิลานุปฏฺานํ อาคเตสุ ตึสมตฺเตสุ อิทฺธิมนฺตสหสฺเสสุ อุปสมฺปทาย อฏฺวสฺสิโก รกฺขิตตฺเถโร วิย. ตสฺสานุภาโว ปถวีกสิณนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๗๘ อาทโย) วุตฺโตเยว. ตํ ปนสฺสานุภาวํ ทิสฺวา เถโร อาห ‘‘อาวุโส, สเจ รกฺขิโต นาภวิสฺส สพฺเพ ครหปฺปตฺตา อสฺสาม ‘นาคราชานํ รกฺขิตุํ นาสกฺขึสู’ติ. ตสฺมา อตฺตนา คเหตฺวา วิจริตพฺพํ อาวุธํ นาม มลํ โสเธตฺวาว คเหตฺวา วิจริตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เต เถรสฺส โอวาเท ตฺวา ตึสสหสฺสาปิ ภิกฺขู ขิปฺปนิสนฺติโน อเหสุํ.
ขิปฺปนิสนฺติยาปิ ¶ จ สติ ปรสฺส ปติฏฺาภาโว ภาโร, สเตสุ สหสฺเสสุ วา เอโกว โหติ, คิริภณฺฑวาหนปูชาย มาเรน องฺคารวสฺเส ปวตฺติเต อากาเส ปถวึ มาเปตฺวา องฺคารวสฺสปริตฺตารโก เถโร วิย.
พลวปุพฺพโยคานํ ปน พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกาทีนํ วินาปิ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ภาวนานุกฺกเมน อรหตฺตปฏิลาเภเนว อิทฺจ อิทฺธิวิกุพฺพนํ อฺเ ¶ จ ปฏิสมฺภิทาทิเภทา คุณา อิชฺฌนฺติ. ตสฺมา ยถา ปิฬนฺธนวิกตึ กตฺตุกาโม สุวณฺณกาโร อคฺคิธมนาทีหิ สุวณฺณํ มุทุํ กมฺมฺํ กตฺวาว กโรติ, ยถา จ ภาชนวิกตึ กตฺตุกาโม กุมฺภกาโร มตฺติกํ สุปริมทฺทิตํ มุทุํ กตฺวา กโรติ, เอวเมว อาทิกมฺมิเกน อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิ จิตฺตํ ปริทเมตฺวา ฉนฺทสีสจิตฺตสีสวีริยสีสวีมํสาสีสสมาปชฺชนวเสน เจว อาวชฺชนาทิวสีภาววเสน จ มุทุํ กมฺมฺํ กตฺวา อิทฺธิวิธาย โยโค กรณีโย. ปุพฺพเหตุสมฺปนฺเนน ปน กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานมตฺเต จิณฺณวสินาปิ กาตุํ วฏฺฏติ. ยถา ปเนตฺถ โยโค กาตพฺโพ, ตํ วิธึ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิมาห.
๓๖๘. ตตฺรายํ ปาฬินยานุสาเรเนว วินิจฺฉยกถา. ตตฺถ โสติ โส อธิคตจตุตฺถชฺฌาโน โยคี. เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ. อิมินา ปมชฺฌานาธิคมาทินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. จิตฺเตติ รูปาวจรจิตฺเต. ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ. ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติ. สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณ. อนงฺคณตฺตาเยว วิคตูปกฺกิเลเส. องฺคเณน หิ ตํ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ. สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ มุทุนฺติ วุจฺจติ. มุทุตฺตาเยว จ กมฺมนิเย, กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติ. มุทุํ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุทนฺตมิว สุวณฺณํ, ตฺจ อุภยมฺปิ สุภาวิตตฺตาเยวาติ. ยถาห ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทฺุจ โหติ กมฺมนิยฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๒๒).
เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ิตตฺตา ิเต. ิตตฺตาเยว อาเนฺชปฺปตฺเต, อจเล นิริฺชเนติ วุตฺตํ โหติ. มุทุกมฺมฺภาเวน วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ิเต. สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนฺชปฺปตฺเต ¶ . สทฺธาปริคฺคหิตํ หิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิฺชติ. วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิฺชติ. สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิฺชติ. สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิฺชติ ¶ . ปฺาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิฺชติ. โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิฺชติ. อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย.
อปโร นโย, จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. นีวรณทูรภาเวน ปริสุทฺเธ. วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเต. ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณ. อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเส. อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรน (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) เวทิตพฺพํ. วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเต. อิทฺธิปาทภาวูปคเมน กมฺมนิเย. ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต. ยถา อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ิเตติ อตฺโถ. เอวมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺานภูตนฺติ.
ทสอิทฺธิกถา
๓๖๙. อิทฺธิวิธาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตีติ เอตฺถ อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเน จาติ วุตฺตํ โหติ. ยฺหิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติ (สุ. นิ. ๗๗๒). ตถา ‘‘เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ. อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริย’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๓.๓๒).
อปโร นโย, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. อุปายสมฺปทาเยตมธิวจนํ. อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโต. ยถาห – ‘‘อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ ‘อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตี’ติ, ตสฺส โข อยํ อิชฺฌิสฺสติ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๕๒).
อปโร นโย, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิ. อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ ¶ วุตฺตํ โหติ. สา ทสวิธา. ยถาห ‘‘กติ อิทฺธิโยติ ทส อิทฺธิโย’’. ปุน จปรํ อาห ‘‘กตมา ทส อิทฺธิโย ¶ ? อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปฺุวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๙).
๓๗๐. ตตฺถ ‘‘ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ. สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ ‘พหุโก โหมี’’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐) เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อิทฺธิ อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺานา อิทฺธิ นาม.
๓๗๑. ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนา อิทฺธิ นาม.
๓๗๒. ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมย’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๔) อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรพฺภนฺตเร อฺสฺเสว มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิ นาม.
๓๗๓. าณุปฺปตฺติโต ปน ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตํขเณ วา าณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ าณวิปฺผารา อิทฺธิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต พากฺกุลสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต ภูตปาลสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๕).
ตตฺถ อายสฺมา พากฺกุโล ทหโรว มงฺคลทิวเส นทิยา นฺหาปิยมาโน ธาติยา ปมาเทน โสเต ปติโต. ตเมนํ มจฺโฉ คิลิตฺวา พาราณสีติตฺถํ อคมาสิ. ตตฺร ตํ มจฺฉพนฺโธ คเหตฺวา เสฏฺิภริยาย วิกฺกิณิ. สา มจฺเฉ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา อหเมว นํ ปจิสฺสามีติ ผาเลนฺตี มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณพิมฺพํ วิย ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺโต เม ลทฺโธติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ. อิติ มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรคภาโว อายสฺมโต พากฺกุลสฺส ¶ ปจฺฉิมภวิกสฺส เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตมคฺคาณานุภาเวน ¶ นิพฺพตฺตตฺตา าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. วตฺถุ ปน วิตฺถาเรน กเถตพฺพํ.
สํกิจฺจตฺเถรสฺส ปน คพฺภคตสฺเสว มาตา กาลมกาสิ. ตสฺสา จิตกํ อาโรเปตฺวา สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ฌาปิยมานาย ทารโก สูลโกฏิยา อกฺขิกูเฏ ปหารํ ลภิตฺวา สทฺทํ อกาสิ. ตโต ทารโก ชีวตีติ โอตาเรตฺวา กุจฺฉึ ผาเลตฺวา ทารกํ อยฺยิกาย อทํสุ. โส ตาย ปฏิชคฺคิโต วุทฺธิมนฺวาย ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อิติ วุตฺตนเยเนว ทารุจิตกาย อโรคภาโว อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม.
ภูตปาลทารกสฺส ปน ปิตา ราชคเห ทลิทฺทมนุสฺโส. โส ทารูนํ อตฺถาย สกเฏน อฏวึ คนฺตฺวา ทารุภารํ กตฺวา สายํ นครทฺวารสมีปํ ปตฺโต. อถสฺส โคณา ยุคํ โอสฺสชฺชิตฺวา นครํ ปวิสึสุ. โส สกฏมูเล ปุตฺตกํ นิสีทาเปตฺวา โคณานํ อนุปทํ คจฺฉนฺโต นครเมว ปาวิสิ. ตสฺส อนิกฺขนฺตสฺเสว ทฺวารํ ปิหิตํ. ทารกสฺส วาฬยกฺขานุจริเตปิ พหินคเร ติยามรตฺตึ อโรคภาโว วุตฺตนเยเนว าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. วตฺถุ ปน วิตฺถาเรตพฺพํ.
๓๗๔. สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตํขเณ วา สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ปมชฺฌาเนน นีวรณานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สฺชีวสฺส, อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑฺสฺส, อุตฺตราย อุปาสิกาย, สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๖).
ตตฺถ ยทา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธึ กโปตกนฺทรายํ วิหรโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อชฺโฌกาเส นิสินฺนสฺส เอโก ทุฏฺยกฺโข สหายเกน ยกฺเขน วาริยมาโนปิ สีเส ปหารมทาสิ. ยสฺส เมฆสฺส วิย คชฺชโต ¶ สทฺโท อโหสิ. ตทา เถโร ตสฺส ปหรณสมเย สมาปตฺตึ อปฺเปสิ. อถสฺส เตน ปหาเรน น โกจิ อาพาโธ อโหสิ ¶ . อยํ ตสฺสายสฺมโต สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. วตฺถุ ปน อุทาเน (อุทา. ๓๔) อาคตเมว.
สฺชีวตฺเถรํ ปน นิโรธสมาปนฺนํ กาลกโตติ สลฺลกฺเขตฺวา โคปาลกาทโย ติณกฏฺโคมยานิ สงฺกฑฺเฒตฺวา อคฺคึ อทํสุ. เถรสฺส จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ นชฺฌายิตฺถ. อยมสฺส อนุปุพฺพสมาปตฺติวเสน ปวตฺตสมถานุภาวนิพฺพตฺตตฺตา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. วตฺถุ ปน สุตฺเต (ม. นิ. ๑.๕๐๗) อาคตเมว.
ขาณุโกณฺฑฺตฺเถโร ปน ปกติยาว สมาปตฺติพหุโล. โส อฺตรสฺมึ อรฺเ รตฺตึ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิ. ปฺจสตา โจรา ภณฺฑกํ เถเนตฺวา คจฺฉนฺตา ‘‘อิทานิ อมฺหากํ อนุปถํ อาคจฺฉนฺตา นตฺถี’’ติ วิสฺสมิตุกามา ภณฺฑกํ โอโรปยมานา ‘‘ขาณุโก อย’’นฺติ มฺมานา เถรสฺเสว อุปริ สพฺพภณฺฑกานิ เปสุํ. เตสํ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตานํ ปมํ ปิตภณฺฑกสฺส คหณกาเล กาลปริจฺเฉทวเสน เถโร วุฏฺาสิ. เต เถรสฺส จลนาการํ ทิสฺวา ภีตา วิรวึสุ. เถโร ‘‘มา ภายิตฺถ อุปาสกา, ภิกฺขุ อห’’นฺติ อาห. เต อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เถรคเตน ปสาเทน ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑). อยเมตฺถ ปฺจหิ ภณฺฑกสเตหิ อชฺโฌตฺถฏสฺส เถรสฺส อาพาธาภาโว สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
อุตฺตรา ปน อุปาสิกา ปุณฺณเสฏฺิสฺส ธีตา. ตสฺสา สิริมา นาม คณิกา อิสฺสาปกตา ตตฺตเตลกฏาหํ สีเส อาสิฺจิ. อุตฺตรา ตํขณฺเว เมตฺตํ สมาปชฺชิ. เตลํ โปกฺขรปตฺตโต อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏมานํ อคมาสิ. อยมสฺสา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. วตฺถุ ปน วิตฺถาเรตพฺพํ.
สามาวตี นาม อุเทนสฺส รฺโ อคฺคมเหสี. มาคณฺฑิยพฺราหฺมโณ อตฺตโน ธีตาย อคฺคมเหสิฏฺานํ ปตฺถยมาโน ตสฺสา วีณาย อาสีวิสํ ¶ ปกฺขิปาเปตฺวา ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, สามาวตี ตํ มาเรตุกามา วีณาย อาสีวิสํ คเหตฺวา ปริหรตี’’ติ. ราชา ตํ ทิสฺวา กุปิโต สามาวตึ วธิสฺสามีติ ธนุํ อาโรเปตฺวา วิสปีตํ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิ. สามาวตี สปริวารา ราชานํ เมตฺตาย ผริ. ราชา เนว สรํ ขิปิตุํ น โอโรเปตุํ สกฺโกนฺโต เวธมาโน อฏฺาสิ. ตโต นํ เทวี อาห ‘‘กึ, มหาราช, กิลมสี’’ติ? ‘‘อาม กิลมามี’’ติ. ‘‘เตน ¶ หิ ธนุํ โอโรเปหี’’ติ. สโร รฺโ ปาทมูเลเยว ปติ. ตโต นํ เทวี ‘‘มหาราช, อปฺปทุฏฺสฺส นปฺปทุสฺสิตพฺพ’’นฺติ โอวทิ. อิติ รฺโ สรํ มฺุจิตุํ อวิสหนภาโว สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ.
๓๗๕. ปฏิกฺกูลาทีสุ อปฺปฏิกฺกูลสฺิวิหาราทิกา ปน อริยา อิทฺธิ นาม. ยถาห – ‘‘กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ – ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ‘ปฏิกฺกูเล อปฺปฏิกฺกูลสฺี วิหเรยฺย’นฺติ, อปฺปฏิกฺกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ…เป… อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๗). อยฺหิ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจติ.
เอตาย หิ สมนฺนาคโต ขีณาสโว ภิกฺขุ ปฏิกฺกูเล อนิฏฺเ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาผรณํ วา ธาตุมนสิการํ วา กโรนฺโต อปฺปฏิกฺกูลสฺี วิหรติ. อปฺปฏิกฺกูเล อิฏฺเ วตฺถุสฺมึ อสุภผรณํ วา อนิจฺจนฺติ มนสิการํ วา กโรนฺโต ปฏิกฺกูลสฺี วิหรติ. ตถา ปฏิกฺกูลาปฏิกฺกูเลสุ ตเทว เมตฺตาผรณํ วา ธาตุมนสิการํ วา กโรนฺโต อปฺปฏิกฺกูลสฺี วิหรติ. อปฺปฏิกฺกูลปฏิกฺกูเลสุ จ ตเทว อสุภผรณํ วา อนิจฺจนฺติ มนสิการํ วา กโรนฺโต ปฏิกฺกูลสฺี วิหรติ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหตีติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปน ฉฬงฺคุเปกฺขํ ปวตฺตยมาโน ปฏิกฺกูเล จ อปฺปฏิกฺกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺชิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. ปฏิสมฺภิทายฺหิ ‘‘กถํ ปฏิกฺกูเล อปฺปฏิกฺกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ ธาตุโส วา อุปสํหรตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๑๗) นเยน อยเมว อตฺโถ วิภตฺโต. อยํ เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจติ.
๓๗๖. ปกฺขีอาทีนํ ปน ¶ เวหาสคมนาทิกา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ นาม. ยถาห – ‘‘กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจานฺจ วินิปาติกานํ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๘). เอตฺถ หิ สพฺเพสํ ปกฺขีนํ ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา วินาเยว อากาเสน คมนํ. ตถา สพฺเพสํ เทวานํ ปมกปฺปิกานฺจ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ. ตถา ปิยงฺกรมาตา (สํ. นิ. ๑.๒๔๐) ยกฺขินี ¶ อุตฺตรมาตา ผุสฺสมิตฺตา ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทีนํ เอกจฺจานํ วินิปาติกานํ อากาเสน คมนํ กมฺมวิปากชา อิทฺธีติ.
๓๗๗. จกฺกวตฺติอาทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน ปฺุวโต อิทฺธิ นาม. ยถาห ‘‘กตมา ปฺุวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคพนฺธปุริเส อุปาทาย. โชติกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. ชฏิลกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. ปฺจนฺนํ มหาปฺุานํ ปฺุวโต อิทฺธี’’ติ. สงฺเขปโต ปน ปริปากํ คเต ปฺุสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส ปฺุวโต อิทฺธิ.
เอตฺถ จ โชติกสฺส คหปติสฺส ปถวึ ภินฺทิตฺวา มณิปาสาโท อุฏฺหิ. จตุสฏฺิ จ กปฺปรุกฺขาติ อยมสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. ชฏิลกสฺส อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต นิพฺพตฺติ. โฆสิตสฺส สตฺตสุ าเนสุ มารณตฺถาย อุปกฺกเม กเตปิ อโรคภาโว ปฺุวโต อิทฺธิ. เมณฺฑกสฺส เอกกรีสมตฺเต ปเทเส สตฺตรตนมยานํ เมณฺฑกานํ ปาตุภาโว ปฺุวโต อิทฺธิ. ปฺจ มหาปฺุา นาม เมณฺฑกเสฏฺิ, ตสฺส ภริยา จนฺทปทุมสิรี, ปุตฺโต ธนฺจยเสฏฺิ, สุณิสา สุมนเทวี, ทาโส ปุณฺโณ นามาติ. เตสุ เสฏฺิสฺส สีสํ นฺหาตสฺส อากาสํ อุลฺโลกนกาเล อฑฺฒเตฬสโกฏฺสหสฺสานิ อากาสโต รตฺตสาลีนํ ปูเรนฺติ. ภริยาย นาฬิโกทนมตฺตมฺปิ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิเก ปริวิสมานาย ภตฺตํ น ขียติ. ปุตฺตสฺส สหสฺสตฺถวิกํ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิกานมฺปิ เทนฺตสฺส กหาปณา น ขียนฺติ. สุณิสาย เอกํ ¶ วีหิตุมฺพํ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิกานมฺปิ ภาชยมานาย ธฺํ น ขียติ. ทาสสฺส เอเกน นงฺคเลน กสโต อิโต สตฺต อิโต สตฺตาติ จุทฺทส มคฺคา โหนฺติ. อยํ เนสํ ปฺุวโต อิทฺธิ.
๓๗๘. วิชฺชาธราทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน วิชฺชามยา อิทฺธิ. ยถาห ‘‘กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปิตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ. อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๘).
๓๗๙. เตน เตน ปน สมฺมาปโยเคน ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. ยถาห – ‘‘เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ ตตฺถ ¶ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๘). เอตฺถ จ ปฏิปตฺติสงฺขาตสฺเสว สมฺมาปโยคสฺส ทีปนวเสน ปุริมปาฬิสทิสาว ปาฬิ อาคตา. อฏฺกถายํ ปน สกฏพฺยูหาทิกรณวเสน ยํกิฺจิ สิปฺปกมฺมํ ยํกิฺจิ เวชฺชกมฺมํ ติณฺณํ เพทานํ อุคฺคหณํ ติณฺณํ ปิฏกานํ อุคฺคหณํ อนฺตมโส กสนวปนาทีนิ อุปาทาย ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตวิเสโส ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธีติ อาคตา. (๑๐)
อิติ อิมาสุ ทสสุ อิทฺธีสุ อิทฺธิวิธายาติ อิมสฺมึ ปเท อธิฏฺานา อิทฺธิเยว อาคตา. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิกุพฺพนามโนมยาอิทฺธิโยปิ อิจฺฉิตพฺพา เอว.
๓๘๐. อิทฺธิวิธายาติ อิทฺธิโกฏฺาสาย, อิทฺธิวิกปฺปาย วา. จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตีติ โส ภิกฺขุ วุตฺตปฺปการวเสน ตสฺมึ จิตฺเต อภิฺาปาทเก ชาเต อิทฺธิวิธาธิคมตฺถาย ปริกมฺมจิตฺตํ อภินีหรติ กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา อิทฺธิวิธาภิมุขํ เปเสติ. อภินินฺนาเมตีติ อธิคนฺตพฺพอิทฺธิโปณํ อิทฺธิปพฺภารํ กโรติ. โสติ โส เอวํ กตจิตฺตาภินีหาโร ภิกฺขุ. อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ. อิทฺธิวิธนฺติ อิทฺธิโกฏฺาสํ. ปจฺจนุโภตีติ ปจฺจนุภวติ, ผุสติ ¶ สจฺฉิกโรติ ปาปุณาตีติ อตฺโถ. อิทานิสฺส อเนกวิหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโกปิ หุตฺวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอโกปิ หุตฺวาติ อิทฺธิกรณโต ปุพฺเพ ปกติยา เอโกปิ หุตฺวา. พหุธา โหตีติ พหูนํ สนฺติเก จงฺกมิตุกาโม วา สชฺฌายํ วา กตฺตุกาโม ปฺหํ วา ปุจฺฉิตุกาโม หุตฺวา สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ โหติ. กถํ ปนายเมวํ โหติ? อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร ปาทา อฏฺ ปทานิ โสฬส จ มูลานิ สมฺปาเทตฺวา าเณน อธิฏฺหนฺโต.
๓๘๑. ตตฺถ จตสฺโส ภูมิโยติ จตฺตาริ ฌานานิ เวทิตพฺพานิ. วุตฺตฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘อิทฺธิยา กตมา จตสฺโส ภูมิโย? วิเวกชภูมิ ปมํ ฌานํ, ปีติสุขภูมิ ทุติยํ ฌานํ, อุเปกฺขาสุขภูมิ ตติยํ ฌานํ, อทุกฺขมสุขภูมิ จตุตฺถํ ฌานํ. อิทฺธิยา อิมา จตสฺโส ภูมิโย อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสิตาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๙). เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ¶ ลหุมุทุกมฺมฺกาโย อิทฺธึ ปาปุณาติ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิ. จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิเยว.
๓๘๒. จตฺตาโร ปาทาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อิทฺธิยา กตเม จตฺตาโร ปาทา? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. วีริย… จิตฺต… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิทฺธิยา อิเม จตฺตาโร ปาทา อิทฺธิลาภาย…เป… อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๙). เอตฺถ จ ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา. จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. สมนฺนาคตนฺติ ฉนฺทสมาธินา จ ปธานสงฺขาเรหิ จ อุเปตํ. อิทฺธิปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน วา อิชฺฌนฏฺเน, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน อิทฺธีติ สงฺขํ คตานํ อภิฺาจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ ¶ อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูตํ เสสจิตฺตเจตสิกราสินฺติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๔๓๔).
อถ วา ปชฺชเต อเนนาติ ปาโท. ปาปุณียตีติ อตฺโถ. อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท. ฉนฺทาทีนเมตํ อธิวจนํ. ยถาห – ‘‘ฉนฺทฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธิ. โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ…เป… ปทหติ, อิเม วุจฺจนฺติ ปธานสงฺขารา. อิติ อยฺจ ฉนฺโท อยฺจ ฉนฺทสมาธิ อิเม จ ปธานสงฺขารา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’ติ (สํ. นิ. ๕.๘๒๕). เอวํ เสสิทฺธิปาเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๓๘๓. อฏฺ ปทานีติ ฉนฺทาทีนิ อฏฺ เวทิตพฺพานิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อิทฺธิยา กตมานิ อฏฺ ปทานิ? ฉนฺทฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ. ฉนฺโท น สมาธิ, สมาธิ น ฉนฺโท. อฺโ ฉนฺโท, อฺโ สมาธิ. วีริยฺเจ ภิกฺขุ… จิตฺตฺเจ ภิกฺขุ… วีมํสฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ. วีมํสา น สมาธิ, สมาธิ น วีมํสา. อฺา วีมํสา, อฺโ สมาธิ. อิทฺธิยา อิมานิ อฏฺ ปทานิ อิทฺธิลาภาย…เป… อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๙). เอตฺถ หิ อิทฺธิมุปฺปาเทตุกามตาฉนฺโท ¶ สมาธินา เอกโต นิยุตฺโตว อิทฺธิลาภาย สํวตฺตติ; ตถา วีริยาทโย. ตสฺมา อิมานิ อฏฺ ปทานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
๓๘๔. โสฬส มูลานีติ โสฬสหิ อากาเรหิ อาเนฺชตา จิตฺตสฺส เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อิทฺธิยา กติ มูลานิ? โสฬส มูลานิ – อโนนตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, อนุนฺนตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, อนภินตํ จิตฺตํ ราเค น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺิยา น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, วิสํยุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาเท น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, เอกตฺตคตํ จิตฺตํ นานตฺตกิเลเส น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, สทฺธาย ปริคฺคหิตํ ¶ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, ปฺาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิฺชตีติ อาเนฺชํ, โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิฺชตีติ อาเนฺชํ. อิทฺธิยา อิมานิ โสฬส มูลานิ อิทฺธิลาภาย…เป… อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๙).
กามฺจ เอส อตฺโถ เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทินาปิ สิทฺโธเยว, ปมชฺฌานาทีนํ ปน อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺโต. ปุริโม จ สุตฺเตสุ อาคตนโย. อยํ ปฏิสมฺภิทายํ. อิติ อุภยตฺถ อสมฺโมหตฺถมฺปิ ปุน วุตฺโต.
๓๘๕. าเณน อธิฏฺหนฺโตติ สฺวายเมเต อิทฺธิยา ภูมิปาทปทภูเต ธมฺเม สมฺปาเทตฺวา อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สเจ สตํ อิจฺฉติ ‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาติ, อธิฏฺานจิตฺเตน สเหว สตํ โหติ. สหสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. สเจ เอวํ น อิชฺฌติ ปุน ปริกมฺมํ กตฺวา ทุติยมฺปิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาตพฺพํ. สํยุตฺตฏฺกถายํ หิ เอกวารํ ทฺเววารํ สมาปชฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํ. ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสารมฺมณานิ วา, ตานิ จ โข วณฺณวเสน, โน ปณฺณตฺติวเสน. อธิฏฺานจิตฺตมฺปิ ตเถว สตารมฺมณํ ¶ วา สหสฺสารมฺมณํ วา. ตํ ปุพฺเพ วุตฺตํ อปฺปนาจิตฺตมิว โคตฺรภุอนนฺตรํ เอกเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ.
๓๘๖. ยมฺปิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํ ‘‘ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา, อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ ‘พหุโก โหมี’ติ, พหุโก โหติ, ยถา อายสฺมา จูฬปนฺถโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐). ตตฺราปิ อาวชฺชตีติ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาตีติ อภิฺาาณวเสน วุตฺตํ. ตสฺมา พหุกํ อาวชฺชติ, ตโต เตสมฺปิ ปริกมฺมจิตฺตานํ อวสาเน สมาปชฺชติ, สมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา ปุน พหุโก โหมีติ อาวชฺชิตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺาปนวเสน อธิฏฺานนฺติ ¶ ลทฺธนาเมน เอเกเนว อภิฺาาเณน อธิฏฺาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยถา อายสฺมา จูฬปนฺถโก’’ติ, ตํ พหุธาภาวสฺส กายสกฺขิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตํ ปน วตฺถุนา ทีเปตพฺพํ. เต กิร ทฺเวภาตโร ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถกาติ นามํ ลภึสุ. เตสํ เชฏฺโ มหาปนฺถโก, โส ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหา หุตฺวา จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชตฺวา –
ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเขติ. (อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
อิมํ คาถํ อทาสิ. โส ตํ จตูหิ มาเสหิ ปคุณํ กาตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ เถโร อภพฺโพ ตฺวํ สาสเนติ วิหารโต นีหริ. ตสฺมิฺจ กาเล เถโร ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ชีวโก เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, ภควตา สทฺธึ ปฺจภิกฺขุสตานิ คเหตฺวา อมฺหากํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาห. เถโรปิ เปตฺวา จูฬปนฺถกํ เสสานํ อธิวาเสมีติ อธิวาเสสิ.
จูฬปนฺถโก ทฺวารโกฏฺเก ตฺวา โรทติ. ภควา ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา กสฺมา โรทสีติ อาห. โส ตํ ปวตฺติมาจิกฺขิ. ภควา น สชฺฌายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต มม ¶ สาสเน อภพฺโพ นาม โหติ, มา โสจิ ภิกฺขูติ ตํ พาหายํ คเหตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา อิทฺธิยา ปิโลติกขณฺฑํ อภินิมฺมินิตฺวา อทาสิ, หนฺท ภิกฺขุ อิมํ ปริมชฺชนฺโต รโชหรณํ รโชหรณนฺติ ปุนปฺปุนํ สชฺฌายํ กโรหีติ. ตสฺส ตถา กโรโต ตํ กาฬวณฺณํ อโหสิ. โส ปริสุทฺธํ วตฺถํ, นตฺเถตฺถ โทโส, อตฺตภาวสฺส ปนายํ โทโสติ สฺํ ปฏิลภิตฺวา ปฺจสุ ขนฺเธสุ าณํ โอตาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนุโลมโต โคตฺรภุสมีปํ ปาเปสิ. อถสฺส ภควา โอภาสคาถา อภาสิ –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา,
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส ¶ …เป….
‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา,
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติ. (มหานิ. ๒๐๙);
ตสฺส คาถาปริโยสาเน จตุปฏิสมฺภิทาฉฬภิฺาปริวารา นว โลกุตฺตรธมฺมา หตฺถคตาว อเหสุํ.
สตฺถา ทุติยทิวเส ชีวกสฺส เคหํ อคมาสิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. อถ ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุยา ทิยฺยมานาย หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. ชีวโก กึ ภนฺเตติ ปุจฺฉิ. วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถีติ. โส ปุริสํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ, อยฺยํ คเหตฺวา สีฆํ เอหี’’ติ. วิหารโต นิกฺขนฺเต ปน ภควติ,
สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ ¶ , นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;
นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนาติ. (เถรคา. ๕๖๓);
อถ โส ปุริโส คนฺตฺวา กาสาเวหิ เอกปชฺโชตํ อารามํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ภิกฺขูหิ ภริโต ภนฺเต อาราโม, นาหํ ชานามิ กตโม โส อยฺโยติ อาห. ตโต นํ ภควา อาห ‘‘คจฺฉ ยํ ปมํ ปสฺสสิ, ตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘สตฺถา ตํ อามนฺเตตี’ติ วตฺวา อาเนหี’’ติ. โส ตํ คนฺตฺวา เถรสฺเสว จีวรกณฺเณ อคฺคเหสิ. ตาวเทว สพฺเพปิ นิมฺมิตา อนฺตรธายึสุ. เถโร ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา มุขโธวนาทิสรีรกิจฺจํ นิฏฺเปตฺวา ปมตรํ คนฺตฺวา ปตฺตาสเน นิสีทิ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยถา อายสฺมา จูฬปนฺถโก’’ติ.
ตตฺร เย เต พหู นิมฺมิตา เต อนิยเมตฺวา นิมฺมิตตฺตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติ. านนิสชฺชาทีสุ วา ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ วา ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติ. สเจ ปน นานาวณฺเณ กาตุกาโม โหติ, เกจิ ปมวเย, เกจิ มชฺฌิมวเย, เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ¶ ทีฆเกเส, อุปฑฺฒมุณฺเฑ, มุณฺเฑ, มิสฺสเกเส, อุปฑฺฒรตฺตจีวเร, ปณฺฑุกจีวเร, ปทภาณธมฺมกถาสรภฺปฺหปุจฺฉนปฺหวิสฺสชฺชนรชนปจนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม โหติ, เตน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย เอตฺตกา ภิกฺขู ปมวยา โหนฺตูติอาทินา นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาตพฺพํ. อธิฏฺานจิตฺเตน สทฺธึ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติ. เอส นโย พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติอาทีสุ.
อยํ ปน วิเสโส, อิมินา ภิกฺขุนา เอวํ พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปุน ‘‘เอโกว หุตฺวา จงฺกมิสฺสามิ, สชฺฌายํ กริสฺสามิ, ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วา, ‘‘อยํ วิหาโร อปฺปภิกฺขุโก, สเจ เกจิ อาคมิสฺสนฺติ ‘กุโต อิเม เอตฺตกา เอกสทิสา ภิกฺขู, อทฺธา เถรสฺส เอส อานุภาโว’ติ มํ ชานิสฺสนฺตี’’ติ อปฺปิจฺฉตาย วา อนฺตราว ‘‘เอโก โหมี’’ติ อิจฺฉนฺเตน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘เอโก โหมี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘เอโก โหมี’’ติ อธิฏฺาตพฺพํ. อธิฏฺานจิตฺเตน สทฺธึเยว เอโก โหติ. เอวํ อกโรนฺโต ปน ยถา ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สยเมว เอโก โหติ.
๓๘๗. อาวิภาวํ ติโรภาวนฺติ เอตฺถ อาวิภาวํ กโรติ ติโรภาวํ กโรตีติ อยมตฺโถ ¶ . อิทเมว หิ สนฺธาย ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํ ‘‘อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหติ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ ปากฏํ. ติโรภาวนฺติ เกนจิ อาวฏํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑). ตตฺรายํ อิทฺธิมา อาวิภาวํ กาตุกาโม อนฺธการํ วา อาโลกํ กโรติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวฏํ, อนาปาถํ วา อาปาถํ กโรติ. กถํ? อยฺหิ ยถา ปฏิจฺฉนฺโนปิ ทูเร ิโตปิ วา ทิสฺสติ, เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา กาตุกาโม ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย อิทํ อนฺธการฏฺานํ อาโลกชาตํ โหตูติ วา, อิทํ ปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ โหตูติ วา, อิทํ อนาปาถํ อาปาถํ โหตูติ วา อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาติ, สห อธิฏฺานจิตฺเตน ยถาธิฏฺิตเมว โหติ. ปเร ทูเร ิตาปิ ปสฺสนฺติ. สยมฺปิ ปสฺสิตุกาโม ปสฺสติ.
๓๘๘. เอตํ ¶ ปน ปาฏิหาริยํ เกน กตปุพฺพนฺติ? ภควตา. ภควา หิ จูฬสุภทฺทาย นิมนฺติโต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิเตหิ ปฺจหิ กูฏาคารสเตหิ สาวตฺถิโต สตฺตโยชนพฺภนฺตรํ สาเกตํ คจฺฉนฺโต ยถา สาเกตนครวาสิโน สาวตฺถิวาสิเก, สาวตฺถิวาสิโน จ สาเกตวาสิเก ปสฺสนฺติ, เอวํ อธิฏฺาสิ. นครมชฺเฌ จ โอตริตฺวา ปถวึ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ยาว อวีจึ อากาสฺจ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกํ ทสฺเสสิ.
เทโวโรหเณนปิ จ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. ภควา กิร ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ พนฺธนา ปโมเจตฺวา อตีตา พุทฺธา ยมกปาฏิหาริยาวสาเน กุหึ คตาติ อาวชฺชิตฺวา ตาวตึสภวนํ คตาติ อทฺทส. อเถเกน ปาเทน ปถวีตลํ อกฺกมิตฺวา ทุติยํ ยุคนฺธรปพฺพเต ปติฏฺเปตฺวา ปุน ปุริมปาทํ อุทฺธริตฺวา สิเนรุมตฺถกํ อกฺกมิตฺวา ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล วสฺสํ อุปคนฺตฺวา สนฺนิปติตานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ อาทิโต ปฏฺาย อภิธมฺมกถํ อารภิ. ภิกฺขาจารเวลาย นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ. โส ธมฺมํ เทเสติ. ภควา นาคลตาทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา อุตฺตรกุรูสุ ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อโนตตฺตทหตีเร ปริภฺุชติ. สาริปุตฺตตฺเถโร ตตฺถ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทติ. ภควา อชฺช เอตฺตกํ ธมฺมํ เทเสสินฺติ เถรสฺส นยํ เทติ. เอวํ ตโย มาเส อพฺโพจฺฉินฺนํ อภิธมฺมกถํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา อสีติโกฏิเทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
ยมกปาฏิหาริเย สนฺนิปติตาปิ ทฺวาทสโยชนา ปริสา ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวาว คมิสฺสามาติ ¶ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา อฏฺาสิ. ตํ จูฬอนาถปิณฺฑิกเสฏฺิเยว สพฺพปจฺจเยหิ อุปฏฺาสิ. มนุสฺสา กุหึ ภควาติ ชานนตฺถาย อนุรุทฺธตฺเถรํ ยาจึสุ. เถโร อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา อทฺทส ทิพฺเพน จกฺขุนา ตตฺถ วสฺสูปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาโรเจสิ.
เต ภควโต วนฺทนตฺถาย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ ยาจึสุ. เถโร ปริสมชฺเฌเยว มหาปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สิเนรุปพฺพตํ นิพฺพิชฺฌิตฺวา ตถาคตปาทมูเล ¶ ภควโต ปาเท วนฺทมาโนว อุมฺมุชฺชิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ชมฺพุทีปวาสิโน, ภนฺเต, ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา ปสฺสิตฺวาว คมิสฺสามาติ วทนฺตี’’ติ. ภควา อาห ‘‘กุหึ ปน เต, โมคฺคลฺลาน, เอตรหิ เชฏฺภาตา ธมฺมเสนาปตี’’ติ? ‘‘สงฺกสฺสนคเร ภนฺเต’’ติ. ‘‘โมคฺคลฺลาน, มํ ทฏฺุกามา สฺเว สงฺกสฺสนครํ อาคจฺฉนฺตุ, อหํ สฺเว มหาปวารณปุณฺณมาสีอุโปสถทิวเส สงฺกสฺสนคเร โอตริสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ทสพลํ วนฺทิตฺวา อาคตมคฺเคเนว โอรุยฺห มนุสฺสานํ สนฺติกํ สมฺปาปุณิ. คมนาคมนกาเล จ ยถา นํ มนุสฺสา ปสฺสนฺติ, เอวํ อธิฏฺาสิ. อิทํ ตาเวตฺถ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อาวิภาวปาฏิหาริยํ อกาสิ.
โส เอวํ อาคโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘ทูรนฺติ สฺํ อกตฺวา กตปาตราสาว นิกฺขมถา’’ติ อาห. ภควา สกฺกสฺส เทวรฺโ อาโรเจสิ ‘‘มหาราช, สฺเว มนุสฺสโลกํ คจฺฉามี’’ติ. เทวราชา วิสฺสกมฺมํ อาณาเปสิ ‘‘ตาต, สฺเว ภควา มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม, ติสฺโส โสปานปนฺติโย มาเปหิ เอกํ กนกมยํ, เอกํ รชตมยํ, เอกํ มณิมย’’นฺติ. โส ตถา อกาสิ. ภควา ทุติยทิวเส สิเนรุมุทฺธนิ ตฺวา ปุรตฺถิมโลกธาตุํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ วิวฏานิ หุตฺวา เอกงฺคณํ วิย ปกาสึสุ. ยถา จ ปุรตฺถิเมน, เอวํ ปจฺฉิเมนปิ อุตฺตเรนปิ ทกฺขิเณนปิ สพฺพํ วิวฏมทฺทส. เหฏฺาปิ ยาว อวีจิ, อุปริ ยาว อกนิฏฺภวนํ, ตาว อทฺทส.
ตํ ทิวสํ กิร โลกวิวรณํ นาม อโหสิ. มนุสฺสาปิ เทเว ปสฺสนฺติ, เทวาปิ มนุสฺเส. ตตฺถ เนว มนุสฺสา อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺติ, น เทวา อโธ โอโลเกนฺติ, สพฺเพ สมฺมุขาว อฺมฺํ ปสฺสนฺติ. ภควา มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน โอตรติ, ฉกามาวจรเทวา วามปสฺเส กนกมเยน, สุทฺธาวาสา จ มหาพฺรหฺมา จ ทกฺขิณปสฺเส รชตมเยน. เทวราชา ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิ, มหาพฺรหฺมา ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ, สุยาโม วาฬพีชนึ, ปฺจสิโข คนฺธพฺพปุตฺโต ¶ ติคาวุตมตฺตํ เพฬุวปณฺฑุวีณํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส ปูชํ กโรนฺโต โอตรติ. ตํทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา พุทฺธภาวาย ปิหํ อนุปฺปาเทตฺวา ิตสตฺโต นาม นตฺถิ. อิทเมตฺถ ภควา อาวิภาวปาฏิหาริยํ อกาสิ.
อปิจ ¶ ตมฺพปณฺณิทีเป ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโรปิ ติสฺสมหาวิหาเร เจติยงฺคณสฺมึ นิสีทิตฺวา ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อปณฺณกสุตฺตํ (อ. นิ. ๓.๑๖) กเถนฺโต เหฏฺามุขํ พีชนึ อกาสิ, ยาว อวีจิโต เอกงฺคณํ อโหสิ. ตโต อุปริมุขํ อกาสิ, ยาว พฺรหฺมโลกา เอกงฺคณํ อโหสิ. เถโร นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา สคฺคสุเขน จ ปโลเภตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามี อนาคามี อรหนฺโตติ.
๓๘๙. ติโรภาวํ กาตุกาโม ปน อาโลกํ วา อนฺธการํ กโรติ, อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา ปฏิจฺฉนฺนํ, อาปาถํ วา อนาปาถํ กโรติ. กถํ? อยฺหิ ยถา อปฺปฏิจฺฉนฺโนปิ สมีเป ิโตปิ วา น ทิสฺสติ, เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา กาตุกาโม ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ‘‘อิทํ อาโลกฏฺานํ อนฺธการํ โหตู’’ติ วา, ‘‘อิทํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหตู’’ติ วา, ‘‘อิทํ อาปาถํ อนาปาถํ โหตู’’ติ วา อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาติ. สห อธิฏฺานจิตฺเตน ยถาธิฏฺิตเมว โหติ. ปเร สมีเป ิตาปิ น ปสฺสนฺติ. สยมฺปิ อปสฺสิตุกาโม น ปสฺสติ.
๓๙๐. เอตํ ปน ปาฏิหาริยํ เกน กตปุพฺพนฺติ? ภควตา. ภควา หิ ยสํ กุลปุตฺตํ สมีเป นิสินฺนํเยว ยถา นํ ปิตา น ปสฺสติ, เอวมกาสิ. ตถา วีสโยชนสตํ มหากปฺปินสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ อนาคามิผเล, อมจฺจสหสฺสฺจสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา, ตสฺส อนุมคฺคํ อาคตา สหสฺสิตฺถิปริวารา อโนชาเทวี อาคนฺตฺวา สมีเป นิสินฺนาปิ ยถา สปริสํ ราชานํ น ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ‘‘อปิ, ภนฺเต, ราชานํ ปสฺสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ ปน เต ราชานํ คเวสิตุํ วรํ, อุทาหุ อตฺตาน’’นฺติ? ‘‘อตฺตานํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา นิสินฺนาย ตสฺสา ตถา ธมฺมํ เทเสสิ, ยถา สา สทฺธึ อิตฺถิสหสฺเสน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, อมจฺจา อนาคามิผเล, ราชา อรหตฺเตติ. อปิจ ตมฺพปณฺณิทีปํ ¶ ¶ อาคตทิวเส ยถา อตฺตนา สทฺธึ อาคเต อวเสเส ราชา น ปสฺสติ, เอวํ กโรนฺเตน มหินฺทตฺเถเรนาปิ อิทํ กตเมว (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา).
๓๙๑. อปิจ สพฺพมฺปิ ปากฏํ ปาฏิหาริยํ อาวิภาวํ นาม. อปากฏปาฏิหาริยํ ติโรภาวํ นาม. ตตฺถ ปากฏปาฏิหาริเย อิทฺธิปิ ปฺายติ อิทฺธิมาปิ. ตํ ยมกปาฏิหาริเยน ทีเปตพฺพํ. ตตฺร หิ ‘‘อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ. อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๖) เอวํ อุภยํ ปฺายิตฺถ. อปากฏปาฏิหาริเย อิทฺธิเยว ปฺายติ, น อิทฺธิมา. ตํ มหกสุตฺเตน (สํ. นิ. ๔.๓๔๖) จ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺเตน (ม. นิ. ๑.๕๐๑ อาทโย) จ ทีเปตพฺพํ. ตตฺร หิ อายสฺมโต จ มหกสฺส, ภควโต จ อิทฺธิเยว ปฺายิตฺถ, น อิทฺธิมา.
ยถาห –
‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข จิตฺโต คหปติ อายสฺมนฺตํ มหกํ เอตทโวจ ‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย มหโก อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตู’ติ. เตน หิ ตฺวํ คหปติ อาฬินฺเท อุตฺตราสงฺคํ ปฺาเปตฺวา ติณกลาปํ โอกาเสหีติ. ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข จิตฺโต คหปติ อายสฺมโต มหกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อาฬินฺเท อุตฺตราสงฺคํ ปฺาเปตฺวา ติณกลาปํ โอกาเสสิ. อถ โข อายสฺมา มหโก วิหารํ ปวิสิตฺวา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา ตาลจฺฉิคฺคเฬน จ อคฺคฬนฺตริกาย จ อจฺจิ นิกฺขมิตฺวา ติณานิ ฌาเปสิ, อุตฺตราสงฺคํ น ฌาเปสี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๖).
ยถา จาห –
‘‘อถ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสึ ‘เอตฺตาวตา พฺรหฺมา จ พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จ สทฺทฺจ เม โสสฺสนฺติ, น จ มํ ทกฺขิสฺสนฺตี’ติ อนฺตรหิโต อิมํ คาถํ อภาสึ –
‘ภเว ¶ ¶ วาหํ ภยํ ทิสฺวา, ภวฺจ วิภเวสินํ;
ภวํ นาภิวทึ กิฺจิ, นนฺทิฺจ น อุปาทิยิ’’’นฺติ. (ม. นิ. ๑.๕๐๔);
๓๙๒. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเสติ เอตฺถ ติโรกุฏฺฏนฺติ ปรกุฏฺฏํ, กุฏฺฏสฺส ปรภาคนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย อิตเรสุ. กุฏฺโฏติ จ เคหภิตฺติยา เอตมธิวจนํ. ปากาโรติ เคหวิหารคามาทีนํ ปริกฺเขปปากาโร. ปพฺพโตติ ปํสุปพฺพโต วา ปาสาณปพฺพโต วา. อสชฺชมาโนติ อลคฺคมาโน. เสยฺยถาปิ อากาเสติ อากาเส วิย. เอวํ คนฺตุกาเมน ปน อากาสกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย กุฏฺฏํ วา ปาการํ วา สิเนรุจกฺกวาเฬสุปิ อฺตรํ ปพฺพตํ วา อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺเมน อากาโส โหตูติ อธิฏฺาตพฺโพ. อากาโสเยว โหติ. อโธ โอตริตุกามสฺส, อุทฺธํ วา อาโรหิตุกามสฺส สุสิโร โหติ, วินิวิชฺฌิตฺวา คนฺตุกามสฺส ฉิทฺโท. โส ตตฺถ อสชฺชมาโน คจฺฉติ.
ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปเนตฺถาห – ‘‘อากาสกสิณสมาปชฺชนํ, อาวุโส, กิมตฺถิยํ, กึ หตฺถิอสฺสาทีนิ อภินิมฺมินิตุกาโม หตฺถิอสฺสาทิ กสิณานิ สมาปชฺชติ, นนุ ยตฺถ กตฺถจิ กสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺสมาปตฺติวสีภาโวเยว ปมาณํ. ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตเทว โหตี’’ติ. ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘ปาฬิยา, ภนฺเต, อากาสกสิณํเยว อาคตํ, ตสฺมา อวสฺสเมตํ วตฺตพฺพ’’นฺติ. ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปกติยา อากาสกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘อากาโส โหตู’ติ. อากาโส โหติ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต เกนจิ อนาวเฏ อปริกฺขิตฺเต อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑).
สเจ ¶ ปนสฺส ภิกฺขุโน อธิฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อนฺตรา ปพฺพโต วา รุกฺโข วา อุฏฺเติ, กึ ปุน สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ? โทโส นตฺถิ. ปุน สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺานํ หิ ¶ อุปชฺฌายสฺส สนฺติเก นิสฺสยคฺคหณสทิสํ โหติ. อิมินา จ ปน ภิกฺขุนา อากาโส โหตูติ อธิฏฺิตตฺตา อากาโส โหติเยว. ปุริมาธิฏฺานพเลเนว จสฺส อนฺตรา อฺโ ปพฺพโต วา รุกฺโข วา อุตุมโย อุฏฺหิสฺสตีติ อฏฺานเมเวตํ. อฺเน อิทฺธิมตา นิมฺมิเต ปน ปมนิมฺมานํ พลวํ โหติ. อิตเรน ตสฺส อุทฺธํ วา อโธ วา คนฺตพฺพํ.
๓๙๓. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชนฺติ เอตฺถ อุมฺมุชฺชนฺติ อุฏฺานํ วุจฺจติ. นิมุชฺชนฺติ สํสีทนํ. อุมฺมุชฺชฺจ นิมุชฺชฺจ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ. เอวํ กาตุกาเมน อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺาย เอตฺตเก าเน ปถวี อุทกํ โหตูติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาตพฺพํ. สห อธิฏฺาเนน ยถา ปริจฺฉินฺเน าเน ปถวี อุทกเมว โหติ. โส ตตฺถ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ. ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปกติยา อาโปกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. ปถวึ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘อุทกํ โหตู’ติ. อุทกํ โหติ. โส ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อุทเก อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑).
น เกวลฺจ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชเมว, นฺหานปานมุขโธวนภณฺฑกโธวนาทีสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ กโรติ. น เกวลฺจ อุทกเมว, สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อิทฺจิทฺจ เอตฺตกํ โหตูติ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺหนฺตสฺส ยถาธิฏฺิตเมว โหติ. อุทฺธริตฺวา ภาชนคตํ กโรนฺตสฺส สปฺปิ สปฺปิเมว โหติ. เตลาทีนิ เตลาทีนิเยว. อุทกํ อุทกเมว. โส ตตฺถ เตมิตุกาโมว เตเมติ, น เตมิตุกาโม น เตเมติ. ตสฺเสว จ สา ปถวี อุทกํ โหติ เสสชนสฺส ปถวีเยว. ตตฺถ มนุสฺสา ปตฺติกาปิ คจฺฉนฺติ, ยานาทีหิปิ คจฺฉนฺติ, กสิกมฺมาทีนิปิ กโรนฺติเยว. สเจ ปนายํ เตสมฺปิ อุทกํ โหตูติ ¶ อิจฺฉติ, โหติเยว. ปริจฺฉินฺนกาลํ ปน อติกฺกมิตฺวา ยํ ปกติยา ฆฏตฬากาทีสุ อุทกํ, ตํ เปตฺวา อวเสสํ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ ปถวีเยว โหติ.
๓๙๔. อุทเกปิ อภิชฺชมาเนติ เอตฺถ ยํ อุทกํ อกฺกมิตฺวา สํสีทติ, ตํ ภิชฺชมานนฺติ ¶ วุจฺจติ. วิปรีตํ อภิชฺชมานํ. เอวํ คนฺตุกาเมน ปน ปถวีกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย เอตฺตเก าเน อุทกํ ปถวี โหตูติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาตพฺพํ. สห อธิฏฺาเนน ยถา ปริจฺฉินฺนฏฺาเน อุทกํ ปถวีเยว โหติ. โส ตตฺถ คจฺฉติ, ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. อุทกํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘ปถวี โหตู’ติ. ปถวี โหติ. โส อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อภิชฺชมานาย ปถวิยา คจฺฉนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิย’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑).
น เกวลฺจ คจฺฉติ, ยํ ยํ อิริยาปถํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ กโรติ. น เกวลฺจ ปถวิเมว กโรติ, มณิสุวณฺณปพฺพตรุกฺขาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ วุตฺตนเยเนว อาวชฺชิตฺวา อธิฏฺาติ, ยถาธิฏฺิตเมว โหติ. ตสฺเสว จ ตํ อุทกํ ปถวี โหติ, เสสชนสฺส อุทกเมว, มจฺฉกจฺฉปา จ อุทกกากาทโย จ ยถารุจิ วิจรนฺติ. สเจ ปนายํ อฺเสมฺปิ มนุสฺสานํ ตํ ปถวึ กาตุํ อิจฺฉติ, กโรติเยว. ปริจฺฉินฺนกาลาติกฺกเมน ปน อุทกเมว โหติ.
๓๙๕. ปลฺลงฺเกน กมตีติ ปลฺลงฺเกน คจฺฉติ. ปกฺขี สกุโณติ ปกฺเขหิ ยุตฺตสกุโณ. เอวํ กาตุกาเมน ปน ปถวีกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สเจ นิสินฺโน คนฺตุมิจฺฉติ, ปลฺลงฺกปฺปมาณํ านํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาตพฺพํ. สเจ นิปนฺโน คนฺตุกาโม โหติ มฺจปฺปมาณํ, สเจ ปทสา คนฺตุกาโม โหติ มคฺคปฺปมาณนฺติ เอวํ ยถานุรูปํ านํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตนเยเนว ปถวี โหตูติ อธิฏฺาตพฺพํ, สห อธิฏฺาเนน ปถวีเยว โหติ. ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘อากาเสปิ ¶ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณติ. ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ, อากาสํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘ปถวี โหตู’ติ. ปถวี โหติ. โส อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺติปิ ¶ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต ปถวิยํ จงฺกมนฺติปิ…เป… เสยฺยมฺปิ กปฺเปนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ…เป… เสยฺยมฺปิ กปฺเปตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑).
อากาเส คนฺตุกาเมน จ ภิกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุลาภินาปิ ภวิตพฺพํ. กสฺมา? อนฺตเร อุตุสมุฏฺานา วา ปพฺพตรุกฺขาทโย โหนฺติ, นาคสุปณฺณาทโย วา อุสูยนฺตา มาเปนฺติ, เนสํ ทสฺสนตฺถํ. เต ปน ทิสฺวา กึ กาตพฺพนฺติ? ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อากาโส โหตูติ ปริกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. เถโร ปนาห ‘‘สมาปตฺติสมาปชฺชนํ, อาวุโส, กิมตฺถิยํ, นนุ สมาหิตเมวสฺส จิตฺตํ, เตน ยํ ยํ านํ อากาโส โหตูติ อธิฏฺาติ, อากาโสเยว โหตี’’ติ. กิฺจาปิ เอวมาห, อถ โข ติโรกุฏฺฏปาริหาริเย วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
อปิจ โอกาเส โอโรหณตฺถมฺปิ อิมินา ทิพฺพจกฺขุลาภินา ภวิตพฺพํ, อยฺหิ สเจ อโนกาเส นฺหานติตฺเถ วา คามทฺวาเร วา โอโรหติ. มหาชนสฺส ปากโฏ โหติ. ตสฺมา ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา อโนกาสํ วชฺเชตฺวา โอกาเส โอตรตีติ.
๓๙๖. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชตีติ เอตฺถ จนฺทิมสูริยานํ ทฺวาจตฺตาลีสโยชนสหสฺสสฺส อุปริ จรเณน มหิทฺธิกตา, ตีสุ ทีเปสุ เอกกฺขเณ อาโลกกรเณน มหานุภาวตา เวทิตพฺพา. เอวํ อุปริ จรณอาโลกกรเณหิ วา มหิทฺธิเก เตเนว มหานุภาเว. ปรามสตีติ ปริคฺคณฺหติ เอกเทเส วา ฉุปติ. ปริมชฺชตีติ สมนฺตโต อาทาสตลํ วิย ปริมชฺชติ. อยํ ปนสฺส อิทฺธิ อภิฺาปาทกชฺฌานวเสเนว อิชฺฌติ, นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโม. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ –
‘‘อิเมปิ ¶ จนฺทิมสูริเย…เป… ปริมชฺชตีติ อิธ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต จนฺทิมสูริเย อาวชฺชติ, อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘หตฺถปาเส โหตู’ติ. หตฺถปาเส โหติ. โส นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต กิฺจิเทว รูปคตํ หตฺถปาเส ¶ อามสนฺติ ปรามสนฺติ ปริมชฺชนฺติ, เอวเมว โส อิทฺธิมา…เป… ปริมชฺชตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๒).
สฺวายํ ยทิ อิจฺฉติ คนฺตฺวา ปรามสิตุํ, คนฺตฺวา ปรามสติ, ยทิ ปน อิเธว นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา ปรามสิตุกาโม โหติ, หตฺถปาเส โหตูติ อธิฏฺาติ, อธิฏฺานพเลน วณฺฏา มุตฺตตาลผลํ วิย อาคนฺตฺวา หตฺถปาเส ิเต วา ปรามสติ, หตฺถํ วา วฑฺเฒตฺวา. วฑฺเฒนฺตสฺส ปน กึ อุปาทิณฺณกํ วฑฺฒติ, อนุปาทิณฺณกนฺติ? อุปาทิณฺณกํ นิสฺสาย อนุปาทิณฺณกํ วฑฺฒติ.
ตตฺถ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาห ‘‘กึ ปนาวุโส, อุปาทิณฺณกํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ น โหติ, นนุ ยทา ภิกฺขุ ตาลจฺฉิทฺทาทีหิ นิกฺขมติ, ตทา อุปาทิณฺณกํ ขุทฺทกํ โหติ. ยทา มหนฺตํ อตฺตภาวํ กโรติ, ตทา มหนฺตํ โหติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิยา’’ติ.
นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถา
เอกสฺมึ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อมฺหากํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกมิ. ภควา อธิวาเสตฺวา ตํทิวสาวเสสํ รตฺติภาคฺจ วีตินาเมตฺวา ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกสิ. อถสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา าณมุเข อาปาถมาคจฺฉิ. ภควา ‘‘อยํ นาคราชา มยฺหํ าณมุเข อาปาถมาคจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข อสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อยํ มิจฺฉาทิฏฺิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโนติ ทิสฺวา โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺิโต วิเวเจยฺยา’’ติ อาวชฺเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทส.
ตโต ¶ ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาโรเจหิ ตถาคโต เทวจาริกํ คจฺฉตี’’ติ. ตํ ทิวสฺจ นนฺโทปนนฺทสฺส อาปานภูมึ สชฺชยึสุ. โส ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก ทิพฺเพน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน ติวิธนาฏเกหิ เจว นาคปริสาย จ ปริวุโต ทิพฺพภาชเนสุ อุปฏฺาปิตํ อนฺนปานวิธึ โอโลกยมาโน นิสินฺโน โหติ. อถ ภควา ยถา นาคราชา ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ตสฺส วิตานมตฺถเกเนว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตาวตึสเทวโลกาภิมุโข ปายาสิ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘‘อิเม หิ นาม มุณฺฑกา สมณกา อมฺหากํ อุปรูปริภวเนน เทวานํ ตาวตึสานํ ภวนํ ปวิสนฺติปิ นิกฺขมนฺติปิ, น ทานิ อิโต ปฏฺาย อิเมสํ อมฺหากํ มตฺถเก ปาทปํสุํ โอกิรนฺตานํ คนฺตุํ ทสฺสามี’’ติ อุฏฺาย สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ตาวตึสภวนํ อวกุชฺเชน ผเณน คเหตฺวา อทสฺสนํ คเมสิ.
อถ โข อายสฺมา รฏฺปาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปุพฺเพ, ภนฺเต, อิมสฺมึ ปเทเส ิโต สิเนรุํ ปสฺสามิ, สิเนรุปริภณฺฑํ ปสฺสามิ, ตาวตึสํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามิ. โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, ยํ เอตรหิ เนว สิเนรุํ ปสฺสามิ…เป… น เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามี’’ติ. ‘‘อยํ, รฏฺปาล, นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ตุมฺหากํ กุปิโต สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺธการํ กตฺวา ิโต’’ติ. ‘‘ทเมมิ นํ, ภนฺเต’’ติ. น ภควา อนุชานิ. อถ โข อายสฺมา ภทฺทิโย อายสฺมา ราหุโลติ อนุกฺกเมน สพฺเพปิ ภิกฺขู อุฏฺหึสุ. น ภควา อนุชานิ.
อวสาเน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทเมมิ น’’นฺติ อาห. ‘‘ทเมหิ โมคฺคลฺลานา’’ติ ภควา อนุชานิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหนฺตํ นาคราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา นนฺโทปนนฺทํ จุทฺทสกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตสฺส ผณมตฺถเก อตฺตโน ผณํ เปตฺวา สิเนรุนา ¶ สทฺธึ อภินิปฺปีเฬสิ. นาคราชา ปธูมายิ. เถโรปิ น ตุยฺหํเยว สรีเร ธูโม อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถีติ ปธูมายิ. นาคราชสฺส ธูโม เถรํ น พาธติ. เถรสฺส ปน ธูโม นาคราชานํ พาธติ. ตโต นาคราชา ปชฺชลิ. เถโรปิ น ตุยฺหํเยว สรีเร อคฺคิ อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถีติ ปชฺชลิ. นาคราชสฺส เตโช เถรํ น พาธติ. เถรสฺส ปน เตโช นาคราชานํ พาธติ. นาคราชา อยํ มํ สิเนรุนา อภินิปฺปีเฬตฺวา ธูมายติ เจว ปชฺชลติ จาติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ ตฺวํ โกสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิ. ‘‘อหํ โข, นนฺท, โมคฺคลฺลาโน’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อตฺตโน ภิกฺขุภาเวน ติฏฺาหี’’ติ.
เถโร ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ตสฺส ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วามกณฺณโสเตน นิกฺขมิ ¶ , วามกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสเตน นิกฺขมิ, ตถา ทกฺขิณนาสโสเตน ปวิสิตฺวา วามนาสโสเตน นิกฺขมิ, วามนาสโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณนาสโสเตน นิกฺขมิ. ตโต นาคราชา มุขํ วิวริ. เถโร มุเขน ปวิสิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จ จงฺกมติ. ภควา ‘‘โมคฺคลฺลาน, มนสิกโรหิ มหิทฺธิโก เอส นาโค’’ติ อาห. เถโร ‘‘มยฺหํ โข, ภนฺเต, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, ติฏฺตุ, ภนฺเต, นนฺโทปนนฺโท, อหํ นนฺโทปนนฺทสทิสานํ นาคราชานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ ทเมยฺย’’นฺติ อาห.
นาคราชา จินฺเตสิ ‘‘ปวิสนฺโต ตาว เม น ทิฏฺโ, นิกฺขมนกาเล ทานิ นํ ทานฺตเร ปกฺขิปิตฺวา สงฺขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขม ภนฺเต, มา มํ อนฺโตกุจฺฉิยํ อปราปรํ จงฺกมนฺโต พาธยิตฺถาติ อาห. เถโร นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺาสิ. นาคราชา อยํ โสติ ทิสฺวา นาสวาตํ วิสฺสชฺชิ. เถโร จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิ. โลมกูปมฺปิสฺส วาโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. อวเสสา ภิกฺขู กิร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริยานิ กาตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, อิมํ ปน านํ ปตฺวา เอวํ ขิปฺปนิสนฺติโน หุตฺวา สมาปชฺชิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตีติ เตสํ ภควา นาคราชทมนํ นานุชานิ.
นาคราชา ¶ ‘‘อหํ อิมสฺส สมณสฺส นาสวาเตน โลมกูปมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึ, มหิทฺธิโก สมโณ’’ติ จินฺเตสิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณรูปํ อภินิมฺมินิตฺวา สุปณฺณวาตํ ทสฺเสนฺโต นาคราชานํ อนุพนฺธิ. นาคราชา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วทนฺโต เถรสฺส ปาเท วนฺทิ. เถโร ‘‘สตฺถา, นนฺท, อาคโต, เอหิ คมิสฺสามา’’ติ นาคราชานํ ทมยิตฺวา นิพฺพิสํ กตฺวา คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. นาคราชา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ อาห. ภควา ‘‘สุขี โหหิ, นาคราชา’’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส นิเวสนํ อคมาสิ.
อนาถปิณฺฑิโก ‘‘กึ, ภนฺเต, อติทิวา อาคตตฺถา’’ติ อาห. โมคฺคลฺลานสฺส จ นนฺโทปนนฺทสฺส จ สงฺคาโม อโหสีติ. กสฺส, ภนฺเต, ชโย, กสฺส ปราชโยติ. โมคฺคลฺลานสฺส ชโย, นนฺทสฺส ปราชโยติ. อนาถปิณฺฑิโก ‘‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สตฺตาหํ ¶ เอกปฏิปาฏิยา ภตฺตํ, สตฺตาหํ เถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปมุขานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. อิติ อิมํ อิมสฺมึ นนฺโทปนนฺททมเน กตํ มหนฺตํ อตฺตภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘ยทา มหนฺตํ อตฺตภาวํ กโรติ, ตทา มหนฺตํ โหติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิยา’’ติ. เอวํ วุตฺเตปิ ภิกฺขู อุปาทิณฺณกํ นิสฺสาย อนุปาทิณฺณกเมว วฑฺฒตีติ อาหํสุ. อยเมว เจตฺถ ยุตฺติ.
โส เอวํ กตฺวา น เกวลํ จนฺทิมสูริเย ปรามสติ. สเจ อิจฺฉติ ปาทกถลิกํ กตฺวา ปาเท เปติ, ปีํ กตฺวา นิสีทติ, มฺจํ กตฺวา นิปชฺชติ, อปสฺเสนผลกํ กตฺวา อปสฺสยติ. ยถา จ เอโก, เอวํ อปโรปิ. อเนเกสุปิ หิ ภิกฺขุสตสหสฺเสสุ เอวํ กโรนฺเตสุ เตสฺจ เอกเมกสฺส ตเถว อิชฺฌติ. จนฺทิมสูริยานฺจ คมนมฺปิ อาโลกกรณมฺปิ ตเถว โหติ. ยถา หิ ปาติสหสฺเสสุ อุทกปูเรสุ สพฺพปาตีสุ จ จนฺทมณฺฑลานิ ทิสฺสนฺติ. ปากติกเมว จ จนฺทสฺส คมนํ อาโลกกรณฺจ โหติ. ตถูปมเมตํ ปาฏิหาริยํ.
๓๙๗. ยาว พฺรหฺมโลกาปีติ พฺรหฺมโลกมฺปิ ปริจฺเฉทํ กตฺวา. กาเยน วสํ วตฺเตตีติ ตตฺถ พฺรหฺมโลเก กาเยน อตฺตโน วสํ วตฺเตติ. ตสฺสตฺโถ ปาฬึ อนุคนฺตฺวา เวทิตพฺโพ. อยฺเหตฺถ ปาฬิ –
‘‘ยาว ¶ พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาติ สนฺติเก โหตูติ, สนฺติเก โหติ. สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺาติ ทูเร โหตูติ, ทูเร โหติ. พหุกมฺปิ โถกนฺติ อธิฏฺาติ โถกํ โหตูติ, โถกํ โหติ. โถกมฺปิ พหุกนฺติ อธิฏฺาติ พหุกํ โหตูติ, พหุกํ โหติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติ. ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติ. เจโตปริยาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺหิตฺวา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน ¶ กายํ อธิฏฺาติ. จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺหิตฺวา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ. สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมติ. สเจ โส อิทฺธิมา ติฏฺติ, นิสีทติ, เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปติ. สเจ โส อิทฺธิมา ธูมายติ, ปชฺชลติ, ธมฺมํ ภาสติ, ปฺหํ ปุจฺฉติ, ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชติ. สเจ โส อิทฺธิมา เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ, สลฺลปติ, สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ, สลฺลปติ, สากจฺฉํ สมาปชฺชติ. ยํ ยเทว หิ โส อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว นิมฺมิโต กโรตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๒).
ตตฺถ ¶ ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาตีติ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ทูเร เทวโลกํ วา พฺรหฺมโลกํ วา อาวชฺชติ สนฺติเก โหตูติ. อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ สนฺติเก โหตูติ, สนฺติเก โหติ. เอส นโย เสสปเทสุปิ.
ตตฺถ โก ทูรํ คเหตฺวา สนฺติกํ อกาสีติ? ภควา. ภควา หิ ยมกปาฏิหาริยาวสาเน เทวโลกํ คจฺฉนฺโต ยุคนฺธรฺจ สิเนรฺุจ สนฺติเก กตฺวา ปถวีตลโต เอกปาทํ ยุคนฺธเร ปติฏฺเปตฺวา ทุติยํ สิเนรุมตฺถเก เปสิ. อฺโ โก อกาสิ? มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร. เถโร หิ สาวตฺถิโต ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา นิกฺขนฺตํ ทฺวาทสโยชนิกํ ปริสํ ตึสโยชนํ สงฺกสฺสนครมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา ตงฺขณฺเว สมฺปาเปสิ.
อปิจ ตมฺพปณฺณิทีเป จูฬสมุทฺทตฺเถโรปิ อกาสิ. ทุพฺภิกฺขสมเย กิร เถรสฺส สนฺติกํ ปาโตว สตฺต ภิกฺขุสตานิ อาคมํสุ. เถโร ‘‘มหา ภิกฺขุสงฺโฆ กุหึ ภิกฺขาจาโร ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต สกลตมฺพปณฺณิทีเป อทิสฺวา ‘‘ปรตีเร ปาฏลิปุตฺเต ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ภิกฺขู ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา ‘‘เอถาวุโส, ภิกฺขาจารํ คมิสฺสามา’’ติ ปถวึ สงฺขิปิตฺวา ปาฏลิปุตฺตํ คโต. ภิกฺขู ‘‘กตรํ, ภนฺเต, อิมํ นคร’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. ปาฏลิปุตฺตํ, อาวุโสติ. ปาฏลิปุตฺตํ นาม ทูเร ภนฺเตติ. อาวุโส, มหลฺลกตฺเถรา นาม ทูเรปิ คเหตฺวา สนฺติเก กโรนฺตีติ. มหาสมุทฺโท กุหึ, ภนฺเตติ? นนุ, อาวุโส, อนฺตรา เอกํ นีลมาติกํ อติกฺกมิตฺวา ¶ อาคตตฺถาติ? อาม, ภนฺเต. มหาสมุทฺโท ปน มหนฺโตติ. อาวุโส, มหลฺลกตฺเถรา นาม มหนฺตมฺปิ ขุทฺทกํ กโรนฺตีติ.
ยถา จายํ, เอวํ ติสฺสทตฺตตฺเถโรปิ สายนฺหสมเย นฺหายิตฺวา กตุตฺตราสงฺโค มหาโพธึ วนฺทิสฺสามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน สนฺติเก อกาสิ.
สนฺติกํ ปน คเหตฺวา โก ทูรมกาสีติ? ภควา. ภควา หิ อตฺตโน จ องฺคุลิมาลสฺส (ม. นิ. ๒.๓๔๘) จ อนฺตรํ สนฺติกมฺปิ ทูรมกาสีติ.
อถ โก พหุกํ โถกํ อกาสีติ? มหากสฺสปตฺเถโร. ราชคเห กิร นกฺขตฺตทิวเส ปฺจสตา กุมาริโย จนฺทปูเว คเหตฺวา นกฺขตฺตกีฬนตฺถาย คจฺฉนฺติโย ภควนฺตํ ทิสฺวา กิฺจิ นาทํสุ. ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ ปน เถรํ ทิสฺวา อมฺหากํ เถโร เอติ ปูวํ ทสฺสามาติ สพฺพา ปูเว ¶ คเหตฺวา เถรํ อุปสงฺกมึสุ. เถโร ปตฺตํ นีหริตฺวา สพฺพํ เอกปตฺตปูรมตฺตมกาสิ. ภควา เถรํ อาคมยมาโน ปุรโต นิสีทิ. เถโร อาหริตฺวา ภควโต อทาสิ.
อิลฺลิสเสฏฺิวตฺถุสฺมึ ปน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร โถกํ พหุกมกาสิ, กากวลิยวตฺถุสฺมิฺจ ภควา. มหากสฺสปตฺเถโร กิร สตฺตาหํ สมาปตฺติยา วีตินาเมตฺวา ทลิทฺทสงฺคหํ กโรนฺโต กากวลิยสฺส นาม ทุคฺคตมนุสฺสสฺส ฆรทฺวาเร อฏฺาสิ. ตสฺส ชายา เถรํ ทิสฺวา ปติโน ปกฺกํ อโลณมฺพิลยาคุํ ปตฺเต อากิริ. เถโร ตํ คเหตฺวา ภควโต หตฺเถ เปสิ. ภควา มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ปโหนกํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เอกปตฺเตน อาภตา สพฺเพสํ ปโหสิ. กากวลิโยปิ สตฺตเม ทิวเส เสฏฺิฏฺานํ อลตฺถาติ.
น เกวลฺจ โถกสฺส พหุกรณํ, มธุรํ อมธุรํ, อมธุรํ มธุรนฺติอาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, สพฺพํ อิทฺธิมโต อิชฺฌติ. ตถา หิ มหาอนุฬตฺเถโร นาม สมฺพหุเล ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา สุกฺขภตฺตเมว ลภิตฺวา คงฺคาตีเร นิสีทิตฺวา ปริภฺุชมาเน ทิสฺวา คงฺคาย อุทกํ สปฺปิมณฺฑนฺติ อธิฏฺหิตฺวา สามเณรานํ สฺํ อทาสิ. เต ถาลเกหิ อาหริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุ. สพฺเพ มธุเรน สปฺปิมณฺเฑน ภฺุชึสูติ.
ทิพฺเพน ¶ จกฺขุนาติ อิเธว ิโต อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติ. อิเธว จ ิโต สพฺพํ ตสฺส ภาสโต สทฺทํ สุณาติ. จิตฺตํ ปชานาติ. กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตีติ กรชกายสฺส วเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ. ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปติ. กายานุคติกํ กโรติ ทนฺธคมนํ. กายคมนํ หิ ทนฺธํ โหติ. สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมตีติ ปาทกชฺฌานารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมติ ปวิสติ ผสฺเสติ สมฺปาปุณาติ. สุขสฺา นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตสฺา. อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตา. สาเยว จ สฺา นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทีหิ ปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสฺาติปิ เวทิตพฺพา. ตํ โอกฺกนฺตสฺส ปนสฺส กรชกาโยปิ ตูลปิจุ วิย สลฺลหุโก โหติ. โส เอวํ วายุกฺขิตฺตตูลปิจุนา ¶ วิย สลฺลหุเกน ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. เอวํ คจฺฉนฺโต จ สเจ อิจฺฉติ ปถวีกสิณวเสน อากาเส มคฺคํ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คจฺฉติ. สเจ อิจฺฉติ วาโยกสิณวเสน วายุํ อธิฏฺหิตฺวา ตูลปิจุ วิย วายุนา คจฺฉติ. อปิจ คนฺตุกามตา เอว เอตฺถ ปมาณํ. ‘‘สติ หิ คนฺตุกามตาย’’ เอวํ กตจิตฺตาธิฏฺาโน อธิฏฺานเวคุกฺขิตฺโตว โส อิสฺสาสขิตฺตสโร วิย ทิสฺสมาโน คจฺฉติ.
จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตีติ กายํ คเหตฺวา จิตฺเต อาโรเปติ. จิตฺตานุคติกํ กโรติ สีฆคมนํ. จิตฺตคมนํ หิ สีฆํ โหติ. สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมตีติ รูปกายารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมตีติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทํ ปน จิตฺตคมนเมว โหติ. เอวํ อทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺโต ปนายํ กึ ตสฺส อธิฏฺานจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ คจฺฉติ, อุทาหุ ิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ วาติ วุตฺเต ตีสุปิ ขเณสุ คจฺฉตีติ เถโร อาห. กึ ปน โส สยํ คจฺฉติ นิมฺมิตํ เปเสตีติ. ยถารุจิ กโรติ. อิธ ปนสฺส สยํ คมนเมว อาคตํ.
มโนมยนฺติ อธิฏฺานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมยํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ อิทํ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺานวเสน วุตฺตํ. นิมฺมิตรูเป ปน ปสาโท นาม นตฺถิ. สเจ อิทฺธิมา จงฺกมติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมตีติอาทิ สพฺพํ สาวกนิมฺมิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. พุทฺธนิมฺมิโต ปน ยํ ยํ ภควา กโรติ, ตํ ตมฺปิ กโรติ. ภควโต รุจิวเสน อฺมฺปิ กโรตีติ. เอตฺถ จ ยํ โส อิทฺธิมา อิเธว ิโต ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ, เจโตปริยาเณน ¶ จิตฺตํ ปชานาติ, น เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ. ยมฺปิ โส อิเธว ิโต เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, เอตฺตาวตาปิ น กาเยน วสํ วตฺเตติ. ยมฺปิสฺส ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาตีติอาทิกํ อธิฏฺานํ, เอตฺตาวตาปิ น กาเยน วสํ วตฺเตติ. ยมฺปิ โส ทิสฺสมาเนน วา อทิสฺสมาเนน วา กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ, เอตฺตาวตาปิ น กาเยน วสํ วตฺเตติ. ยฺจ โข โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปํ อภินิมฺมินาตีติอาทินา นเยน ¶ วุตฺตวิธานํ อาปชฺชติ, เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ นามํ. เสสํ ปเนตฺถ กาเยน วสํ วตฺตนาย ปุพฺพภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อยํ ตาว อธิฏฺานา อิทฺธิ.
๓๙๘. วิกุพฺพนาย ปน มโนมยาย จ อิทํ นานากรณํ. วิกุพฺพนํ ตาว กโรนฺเตน ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ, สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อสุรวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ, เทววณฺณํ วา ทสฺเสติ, พฺรหฺมวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สมุทฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ปพฺพตวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สีหวณฺณํ วา ทสฺเสติ, พฺยคฺฆวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ทีปิวณฺณํ วา ทสฺเสติ, หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสติ, รถมฺปิ ทสฺเสติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวํ วุตฺเตสุ กุมารกวณฺณาทีสุ ยํ ยํ อากงฺขติ, ตํ ตํ อธิฏฺาตพฺพํ. อธิฏฺหนฺเตน จ ปถวีกสิณาทีสุ อฺตรารมฺมณโต อภิฺาปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย อตฺตโน กุมารกวณฺโณ อาวชฺชิตพฺโพ. อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมาวสาเน ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย เอวรูโป นาม กุมารโก โหมีติ อธิฏฺาตพฺพํ. สห อธิฏฺานจิตฺเตน กุมารโก โหติ เทวทตฺโต วิย (จูฬว. ๓๓๓). เอส นโย สพฺพตฺถ.
หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติอาทิ ปเนตฺถ พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ หตฺถี โหมีติ อนธิฏฺหิตฺวา หตฺถี โหตูติ อธิฏฺาตพฺพํ, อสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยติ. อยํ วิกุพฺพนา อิทฺธิ.
๓๙๙. มโนมยํ กาตุกาโม ปน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย กายํ ตาว อาวชฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว สุสิโร โหตูติ อธิฏฺาติ, สุสิโร โหติ. อถสฺส อพฺภนฺตเร อฺํ กายํ อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺาติ, ตสฺส อพฺภนฺตเร อฺโ กาโย โหตูติ. โส ตํ มฺุชมฺหา อีสิกํ วิย โกสิยา อสึ วิย กรณฺฑาย อหึ วิย จ อพฺพาหติ ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ ปุริโส มฺุชมฺหา อีสิกํ ปวาเหยฺย, ตสฺส เอวมสฺส อยํ มฺุโช อยํ อีสิกา ¶ , อฺโ มฺุโช อฺา อีสิกา, มฺุชมฺหาตฺเวว อีสิกา ปวาฬฺหา’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. ๓.๑๔). เอตฺถ จ ยถา อีสิกาทโย มฺุชาทีหิ สทิสา โหนฺติ, เอวํ มโนมยรูปํ อิทฺธิมตาสทิสเมว โหตีติ ทสฺสนตฺถํ เอตา อุปมา วุตฺตาติ. อยํ มโนมยา อิทฺธิ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
อิทฺธิวิธนิทฺเทโส นาม
ทฺวาทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๓. อภิฺานิทฺเทโส
ทิพฺพโสตธาตุกถา
๔๐๐. อิทานิ ¶ ¶ ทิพฺพโสตธาตุยา นิทฺเทสกฺกโม อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ ตโต ปราสุ จ ตีสุ อภิฺาสุ โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทีนํ (ที. นิ. ๑.๒๔๐ อาทโย) อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺถ ปน วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ตตฺร ทิพฺพาย โสตธาตุยาติ เอตฺถ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพา. เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตา ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธา อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถา ทิพฺพปสาทโสตธาตุ โหติ. อยฺจาปิ อิมสฺส ภิกฺขุโน วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตา าณโสตธาตุ ตาทิสาเยวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพา. อปิจ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพา. สวนฏฺเน นิชฺชีวฏฺเน จ โสตธาตุ. โสตธาตุกิจฺจกรเณน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุ. ตาย ทิพฺพาย โสตธาตุยา.
วิสุทฺธายาติ ปริสุทฺธาย นิรุปกฺกิเลสาย. อติกฺกนฺตมานุสิกายาติ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา สทฺทสวเนน มานุสิกํ มํสโสตธาตุํ อติกฺกนฺตาย วีติวตฺติตฺวา ิตาย. อุโภ สทฺเท สุณาตีติ ทฺเว สทฺเท สุณาติ. กตเม ทฺเว? ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ สทฺเทติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ปเทสปริยาทานํ เวทิตพฺพํ. เย ทูเร สนฺติเก จาติ เย สทฺทา ทูเร ปรจกฺกวาเฬปิ เย จ สนฺติเก อนฺตมโส สเทหสนฺนิสฺสิตปาณกสทฺทาปิ, เต สุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน นิปฺปเทสปริยาทานํ เวทิตพฺพํ.
กถํ ปนายํ อุปฺปาเทตพฺพาติ? เตน ภิกฺขุนา อภิฺาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ปริกมฺมสมาธิจิตฺเตน ปมตรํ ปกติโสตปเถ ทูเร โอฬาริโก อรฺเ สีหาทีนํ สทฺโท อาวชฺชิตพฺโพ. วิหาเร ฆณฺฑิสทฺโท, เภริสทฺโท, สงฺขสทฺโท, สามเณรทหรภิกฺขูนํ สพฺพถาเมน สชฺฌายนฺตานํ ¶ สชฺฌายนสทฺโท, ปกติกถํ กเถนฺตานํ ‘‘กึ ภนฺเต, กิมาวุโส’’ติอาทิสทฺโท, สกุณสทฺโท, วาตสทฺโท, ปทสทฺโท, ปกฺกุถิตอุทกสฺส ¶ จิจฺจิฏายนสทฺโท, อาตเป สุสฺสมานตาลปณฺณสทฺโท, กุนฺถกิปิลฺลิกาทิสทฺโทติ เอวํ สพฺโพฬาริกโต ปภุติ ยถากฺกเมน สุขุมสทฺทา อาวชฺชิตพฺพา. เตน ปุรตฺถิมาย ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ. ปจฺฉิมาย, อุตฺตราย, ทกฺขิณาย, เหฏฺิมาย, อุปริมาย ทิสาย, ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย, ปจฺฉิมาย, อุตฺตราย, ทกฺขิณาย อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ. โอฬาริกานมฺปิ สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ. ตสฺส เต สทฺทา ปากติกจิตฺตสฺสาปิ ปากฏา โหนฺติ. ปริกมฺมสมาธิจิตฺตสฺส ปน อติวิย ปากฏา.
ตสฺเสวํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิกโรโต อิทานิ ทิพฺพโสตธาตุ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ เตสุ สทฺเทสุ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ จตฺตาริ ปฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, เยสํ ปุริมานิ ตีณิ จตฺตาริ วา ปริกมฺมอุปจารานุโลมโคตฺรภุนามกานิ กามาวจรานิ, จตุตฺถํ ปฺจมํ วา อปฺปนาจิตฺตํ รูปาวจรํ จตุตฺถชฺฌานิกํ. ตตฺถ ยํ เตน อปฺปนาจิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปนฺนํ าณํ, อยํ ทิพฺพโสตธาตูติ เวทิตพฺพา. ตโต ปรํ ตสฺมึ โสเต ปติโต โหติ. ตํ ถามชาตํ กโรนฺเตน ‘‘เอตฺถนฺตเร สทฺทํ สุณามี’’ติ เอกงฺคุลมตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํ. ตโต ทฺวงฺคุลจตุรงฺคุลอฏฺงฺคุลวิทตฺถิรตนอนฺโตคพฺภปมุขปาสาทปริเวณสงฺฆารามโคจรคามชนปทาทิวเสน ยาว จกฺกวาฬํ ตโต วา ภิยฺโยปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วฑฺเฒตพฺพํ.
เอวํ อธิคตาภิฺโ เอส ปาทกชฺฌานารมฺมเณน ผุฏฺโกาสพฺภนฺตรคเตปิ สทฺเท ปุน ปาทกชฺฌานํ อสมาปชฺชิตฺวาปิ อภิฺาาเณน สุณาติเยว. เอวํ สุณนฺโต จ สเจปิ ยาว พฺรหฺมโลกา สงฺขเภริปณวาทิสทฺเทหิ เอกโกลาหลํ โหติ, ปาฏิเยกฺกํ ววตฺถเปตุกามตาย สติ อยํ สงฺขสทฺโท อยํ เภริสทฺโทติ ววตฺถเปตุํ สกฺโกติเยวาติ.
ทิพฺพโสตธาตุกถา นิฏฺิตา.
เจโตปริยาณกถา
๔๐๑. เจโตปริยาณกถาย ¶ ¶ เจโตปริยาณายาติ เอตฺถ ปริยาตีติ ปริยํ, ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ. เจโตปริยฺจ ตํ าณฺจาติ เจโตปริยาณํ. ตทตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ เปตฺวา เสสสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ อิทมฺปิ อิมินา เอกตฺถเมว. เวเนยฺยวเสน ปน เทสนาวิลาเสน จ พฺยฺชนนานตฺตํ กตํ. เจตสา เจโตติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ. ปริจฺจ ปชานาตีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สราคาทิวเสน นานปฺปการโต ชานาติ.
กถํ ปเนตํ าณํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ? เอตฺหิ ทิพฺพจกฺขุวเสน อิชฺฌติ, ตํ เอตสฺส ปริกมฺมํ. ตสฺมา เตน ภิกฺขุนา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยรูปํ นิสฺสาย วตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํ. ยทา หิ โสมนสฺสจิตฺตํ วตฺตติ, ตทา รตฺตํ นิคฺโรธปกฺกสทิสํ โหติ. ยทา โทมนสฺสจิตฺตํ วตฺตติ, ตทา กาฬกํ ชมฺพุปกฺกสทิสํ. ยทา อุเปกฺขาจิตฺตํ วตฺตติ, ตทา ปสนฺนติลเตลสทิสํ. ตสฺมา เตน ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺานํ, อิทํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺานํ, อิทํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺาน’’นฺติ ปรสฺส หทยโลหิตวณฺณํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสนฺเตน เจโตปริยาณํ ถามคตํ กาตพฺพํ. เอวํ ถามคเต หิ ตสฺมึ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ กามาวจรจิตฺตํ รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตฺจ ปชานาติ จิตฺตา จิตฺตเมว สงฺกมนฺโต วินาปิ หทยรูปทสฺสเนน. วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺกถายํ ‘‘อารุปฺเป ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม กสฺส หทยรูปํ ปสฺสติ, กสฺสินฺทฺริยวิการํ โอโลเกตีติ? น กสฺสจิ. อิทฺธิมโต วิสโย เอส ยทิทํ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อาวชฺชนฺโต โสฬสปฺปเภทํ จิตฺตํ ชานาติ. อกตาภินิเวสสฺส ปน วเสน อยํ กถา’’ติ.
สราคํ วา จิตฺตนฺติอาทีสุ ปน อฏฺวิธํ โลภสหคตํ จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อวเสสํ จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ จิตฺตํ วีตราคํ. ทฺเว โทมนสฺสจิตฺตานิ ทฺเว วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจจิตฺตานีติ อิมานิ ปน จตฺตาริ จิตฺตานิ อิมสฺมึ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ. เกจิ ปน เถรา ตานิปิ สงฺคณฺหนฺติ. ทุวิธํ ปน โทมนสฺสจิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ นาม. สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ ¶ กุสลาพฺยากตํ วีตโทสํ. เสสานิ ทสากุสลจิตฺตานิ อิมสฺมึ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ. เกจิ ปน เถรา ตานิปิ สงฺคณฺหนฺติ.
สโมหํ ¶ วีตโมหนฺติ เอตฺถ ปน ปาฏิปุคฺคลิกนเยน วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตทฺวยเมว สโมหํ, โมหสฺส ปน สพฺพากุสเลสุ สมฺภวโต ทฺวาทสวิธมฺปิ อกุสลจิตฺตํ สโมหํ จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อวเสสํ วีตโมหํ. ถินมิทฺธานุคตํ ปน สํขิตฺตํ. อุทฺธจฺจานุคตํ วิกฺขิตฺตํ. รูปาวจรารูปาวจรํ มหคฺคตํ. อวเสสํ อมหคฺคตํ. สพฺพมฺปิ เตภูมกํ สอุตฺตรํ. โลกุตฺตรํ อนุตฺตรํ. อุปจารปฺปตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตฺจ สมาหิตํ. อุภยมปฺปตฺตํ อสมาหิตํ. ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตํ วิมุตฺตํ. ปฺจวิธมฺปิ เอตํ วิมุตฺติมปฺปตฺตํ อวิมุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ เจโตปริยาณลาภี ภิกฺขุ สพฺพปฺปการมฺปิ อิทํ สราคํ วา จิตฺตํ…เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาตีติ.
เจโตปริยาณกถา นิฏฺิตา.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณกถา
๔๐๒. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณกถายํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณายาติ (ที. นิ. ๑.๒๔๔) ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ าณํ, ตทตฺถาย. ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธา. นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา. นิวุตฺถธมฺมา วา. นิวุตฺถาติ โคจรนิวาเสน นิวุตฺถา อตฺตโน วิฺาเณน วิฺาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิฺาณวิฺาตาปิ วา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ, เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. าณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตาณํ. เอวมิมสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส อตฺถาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย เอตสฺส าณสฺส อธิคมาย ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ.
อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ, อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ, สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถ. ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตภวํ อาทึ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตานํ. อนุสฺสรตีติ ขนฺธปฏิปาฏิวเสน ¶ จุติปฏิสนฺธิวเสน วา อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวา สรติ. อิมฺหิ ปุพฺเพนิวาสํ ฉ ชนา อนุสฺสรนฺติ – ติตฺถิยา, ปกติสาวกา, มหาสาวกา, อคฺคสาวกา, ปจฺเจกพุทฺธา, พุทฺธาติ.
ตตฺถ ¶ ติตฺถิยา จตฺตาลีสํเยว กปฺเป อนุสฺสรนฺติ, น ตโต ปรํ. กสฺมา, ทุพฺพลปฺตฺตา. เตสฺหิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหิตตฺตา ทุพฺพลา ปฺา โหติ. ปกติสาวกา กปฺปสตมฺปิ กปฺปสหสฺสมฺปิ อนุสฺสรนฺติเยว, พลวปฺตฺตา. อสีติมหาสาวกา สตสหสฺสกปฺเป อนุสฺสรนฺติ. ทฺเว อคฺคสาวกา เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ สตสหสฺสฺจ. ปจฺเจกพุทฺธา ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ สตสหสฺสฺจ. เอตฺตโก หิ เอเตสํ อภินีหาโร. พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ.
ติตฺถิยา จ ขนฺธปฏิปาฏิเมว สรนฺติ, ปฏิปาฏึ มฺุจิตฺวา จุติปฏิสนฺธิวเสน สริตุํ น สกฺโกนฺติ. เตสฺหิ อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปเทโสกฺกมนํ นตฺถิ. ยถา ปน อนฺธา ยฏฺึ อมฺุจิตฺวาว คจฺฉนฺติ, เอวํ เต ขนฺธานํ ปฏิปาฏึ อมฺุจิตฺวาว สรนฺติ. ปกติสาวกา ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ อนุสฺสรนฺติ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สงฺกมนฺติ. ตถา อสีติมหาสาวกา. ทฺวินฺนํ ปน อคฺคสาวกานํ ขนฺธปฏิปาฏิกิจฺจํ นตฺถิ. เอกสฺส อตฺตภาวสฺส จุตึ ทิสฺวา ปฏิสนฺธึ ปสฺสนฺติ, ปุน อปรสฺส จุตึ ทิสฺวา ปฏิสนฺธินฺติ เอวํ จุติปฏิสนฺธิวเสเนว สงฺกมนฺตา คจฺฉนฺติ. ตถา ปจฺเจกพุทฺธา.
พุทฺธานํ ปน เนว ขนฺธปฏิปาฏิกิจฺจํ, น จุติปฏิสนฺธิวเสน สงฺกมนกิจฺจํ อตฺถิ. เตสฺหิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ เหฏฺา วา อุปริ วา ยํ ยํ านํ อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ ปากฏเมว โหติ. ตสฺมา อเนกาปิ กปฺปโกฏิโย เปยฺยาลปาฬึ วิย สํขิปิตฺวา ยํ ยํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺร ตตฺเรว โอกฺกมนฺตา สีโหกฺกนฺตวเสน คจฺฉนฺติ. เอวํ คจฺฉนฺตานฺจ เนสํ าณํ ยถา นาม กตวาลเวธปริจยสฺส สรภงฺคสทิสสฺส ธนุคฺคหสฺส ขิตฺโต สโร อนฺตรา รุกฺขลตาทีสุ อสชฺชมาโน ลกฺเขเยว ปตติ, น สชฺชติ, น วิรชฺฌติ, เอวํ อนฺตรนฺตราสุ ชาตีสุ น สชฺชติ, น วิรชฺฌติ, อสชฺชมานํ อวิรชฺฌมานํ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํเยว คณฺหาติ.
อิเมสุ จ ปน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรณสตฺเตสุ ติตฺถิยานํ ปุพฺเพนิวาสทสฺสนํ ขชฺชุปนกปภาสทิสํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ปกติสาวกานํ ทีปปฺปภาสทิสํ. มหาสาวกานํ อุกฺกาปภาสทิสํ ¶ . อคฺคสาวกานํ โอสธิตารกปฺปภาสทิสํ. ปจฺเจกพุทฺธานํ จนฺทปฺปภาสทิสํ. พุทฺธานํ รสฺมิสหสฺสปฏิมณฺฑิตสรทสูริยมณฺฑลสทิสํ หุตฺวา อุปฏฺาติ.
ติตฺถิยานฺจ ¶ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ อนฺธานํ ยฏฺิโกฏิคมนํ วิย โหติ. ปกติสาวกานํ ทณฺฑกเสตุคมนํ วิย. มหาสาวกานํ ชงฺฆเสตุคมนํ วิย. อคฺคสาวกานํ สกฏเสตุคมนํ วิย. ปจฺเจกพุทฺธานํ มหาชงฺฆมคฺคคมนํ วิย. พุทฺธานํ มหาสกฏมคฺคคมนํ วิย.
อิมสฺมึ ปน อธิกาเร สาวกานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ อธิปฺเปตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุสฺสรตีติ ขนฺธปฏิปาฏิวเสน จุติปฏิสนฺธิวเสน วา อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวา สรตี’’ติ.
๔๐๓. ตสฺมา เอวมนุสฺสริตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน ภิกฺขุนา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน รโหคเตน ปฏิสลฺลิเนน ปฏิปาฏิยา จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา อภิฺาปาทกจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺาย สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชา อาวชฺชิตพฺพา. ตโต อาสนปฺาปนํ, เสนาสนปฺปเวสนํ, ปตฺตจีวรปฏิสามนํ, โภชนกาโล, คามโต อาคมนกาโล, คาเม ปิณฺฑาย จริตกาโล, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺกาโล, วิหารโต นิกฺขมนกาโล, เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวนฺทนกาโล, ปตฺตโธวนกาโล, ปตฺตปฏิคฺคหณกาโล, ปตฺตปฏิคฺคหณโต ยาว มุขโธวนา กตกิจฺจํ, ปจฺจูสกาเล กตกิจฺจํ, มชฺฌิมยาเม กตกิจฺจํ, ปมยาเม กตกิจฺจนฺติ เอวํ ปฏิโลมกฺกเมน สกลํ รตฺตินฺทิวํ กตกิจฺจํ อาวชฺชิตพฺพํ. เอตฺตกํ ปน ปกติจิตฺตสฺสปิ ปากฏํ โหติ. ปริกมฺมสมาธิจิตฺตสฺส ปน อติปากฏเมว.
สเจ ปเนตฺถ กิฺจิ น ปากฏํ โหติ, ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อาวชฺชิตพฺพํ. เอตฺตเกน ทีเป ชลิเต วิย ปากฏํ โหติ. เอวํ ปฏิโลมกฺกเมเนว ทุติยทิวเสปิ ตติยจตุตฺถปฺจมทิวเสปิ ทสาเหปิ อฑฺฒมาเสปิ มาเสปิ ยาว สํวจฺฉราปิ กตกิจฺจํ อาวชฺชิตพฺพํ. เอเตเนว อุปาเยน ทสวสฺสานิ วีสติวสฺสานีติ ยาว อิมสฺมึ ภเว อตฺตโน ปฏิสนฺธิ, ตาว อาวชฺชนฺเตน ปุริมภเว จุติกฺขเณ ปวตฺติตนามรูปํ อาวชฺชิตพฺพํ. ปโหติ หิ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ปมวาเรเนว ปฏิสนฺธึ อุคฺฆาเฏตฺวา จุติกฺขเณ นามรูปมารมฺมณํ กาตุํ.
ยสฺมา ¶ ปน ปุริมภเว นามรูปํ อเสสํ นิรุทฺธํ อฺํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมา ตํ านํ อาหุนฺทริกํ อนฺธตมมิว โหติ ทุทฺทสํ ทุปฺปฺเน. เตนาปิ ‘‘น สกฺโกมหํ ¶ ปฏิสนฺธึ อุคฺฆาเฏตฺวา จุติกฺขเณ ปวตฺติตนามรูปมารมฺมณํ กาตุ’’นฺติ ธุรนิกฺเขโป น กาตพฺโพ. ตเทว ปน ปาทกชฺฌานํ ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชิตพฺพํ. ตโต จ วุฏฺาย วุฏฺาย ตํ านํ อาวชฺชิตพฺพํ.
เอวํ กโรนฺโต หิ เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส กูฏาคารกณฺณิกตฺถาย มหารุกฺขํ ฉินฺทนฺโต สาขาปลาสจฺเฉทนมตฺเตเนว ผรสุธาราย วิปนฺนาย มหารุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาว กมฺมารสาลํ คนฺตฺวา ติขิณํ ผรสุํ การาเปตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา ฉินฺเทยฺย, ปุน วิปนฺนาย จ ปุนปิ ตเถว กาเรตฺวา ฉินฺเทยฺย. โส เอวํ ฉินฺทนฺโต ฉินฺนสฺส ฉินฺนสฺส ปุน เฉตพฺพาภาวโต อจฺฉินฺนสฺส จ เฉทนโต นจิรสฺเสว มหารุกฺขํ ปาเตยฺย, เอวเมวํ ปาทกชฺฌานา วุฏฺาย ปุพฺเพ อาวชฺชิตํ อนาวชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิเมว อาวชฺชนฺโต นจิรสฺเสว ปฏิสนฺธึ อุคฺฆาเฏตฺวา จุติกฺขเณ ปวตฺติตนามรูปํ อารมฺมณํ กเรยฺยาติ. กฏฺผาลกเกโสหารกาทีหิปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ.
ตตฺถ ปจฺฉิมนิสชฺชโต ปภุติ ยาว ปฏิสนฺธิโต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ าณํ ปุพฺเพนิวาสาณํ นาม น โหติ. ตํ ปน ปริกมฺมสมาธิาณํ นาม โหติ. อตีตํสาณนฺติปิ เอเก วทนฺติ. ตํ รูปาวจรํ สนฺธาย น ยุชฺชติ. ยทา ปนสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสนฺธึ อติกฺกมฺม จุติกฺขเณ ปวตฺติตนามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิฺจ นิรุทฺเธ ตเทวารมฺมณํ กตฺวา จตฺตาริ ปฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปุริมานิ ปริกมฺมาทินามกานิ กามาวจรานิ โหนฺติ. ปจฺฉิมํ รูปาวจรํ จตุตฺถชฺฌานิกํ อปฺปนาจิตฺตํ. ตทาสฺส ยํ เตน จิตฺเตน สห าณํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ นาม. เตน าเณน สมฺปยุตฺตาย สติยา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตีติ (ที. นิ. ๑.๒๔๔).
๔๐๔. ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํ. เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุปิ. อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺายี ¶ คหิโต ¶ โหติ, ตํมูลกตฺตา. วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺายี, เอวฺหิ สติ ยานิ ตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานิ. กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏฏฺายี, วิวฏฺโฏ, วิวฏฺฏฏฺายีติ (อ. นิ. ๔.๑๕๖ โถกํ วิสทิสํ) วุตฺตานิ, ตานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ.
ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา – อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติ. ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา – อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติ.
ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺา อคฺคินา ฑยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺา อุทเกน วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺา วาเตน วิทฺธํสติ. วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธเขตฺตํ วินสฺสติ.
พุทฺธเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ – ชาติเขตฺตํ, อาณาเขตฺตํ, วิสยเขตฺตฺจ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ. ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคหณาทีสุ กมฺปติ. อาณาเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺถ รตนสุตฺตํ (ขุ. ปา. ๖.๑ อาทโย) ขนฺธปริตฺตํ (จูฬว. ๒๕๑; อ. นิ. ๔.๖๗) ธชคฺคปริตฺตํ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙) อาฏานาฏิยปริตฺตํ (ที. นิ. ๓.๒๗๕ อาทโย) โมรปริตฺตนฺติ (ชา. ๑.๒.๑๗-๑๘) อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว วตฺตติ. วิสยเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ. ยํ ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๑) วุตฺตํ, ยตฺถ ยํ ยํ ตถาคโต อากงฺขติ, ตํ ตํ ชานาติ. เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธเขตฺเตสุ เอกํ อาณาเขตฺตํ วินสฺสติ. ตสฺมึ ปน วินสฺสนฺเต ชาติเขตฺตมฺปิ วินฏฺเมว โหติ. วินสฺสนฺตฺจ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺหนฺตมฺปิ เอกโต สณฺหติ. ตสฺเสวํ วินาโส จ สณฺหนฺจ เวทิตพฺพํ.
๔๐๕. ยสฺมึ หิ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกํ มหาวสฺสํ วสฺสติ. มนุสฺสา ตุฏฺหฏฺา สพฺพพีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติ. สสฺเสสุ ปน โคขายิตกมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ รวนฺโต เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ, ตทา ปจฺฉินฺนํ ปจฺฉินฺนเมว วสฺสํ โหติ. อิทํ สนฺธาย หิ ภควตา ‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย ยํ พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ ¶ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ ¶ วสฺสสตสหสฺสานิ เทโว น วสฺสตี’’ติ (อ. นิ. ๗.๖๖) วุตฺตํ. วสฺสูปชีวิโน สตฺตา กาลงฺกตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, ปุปฺผผลูปชีวินิโย จ เทวตา. เอวํ ทีเฆ อทฺธาเน วีติวตฺเต ตตฺถ ตตฺถ อุทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อถานุปุพฺเพน มจฺฉกจฺฉปาปิ กาลงฺกตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เนรยิกสตฺตาปิ. ตตฺถ เนรยิกา สตฺตมสูริยปาตุภาเว วินสฺสนฺตีติ เอเก.
ฌานํ วินา นตฺถิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, เอเตสฺจ เกจิ ทุพฺภิกฺขปีฬิตา เกจิ อภพฺพา ฌานาธิคมาย, เต กถํ ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺตีติ. เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน. ตทา หิ ‘‘วสฺสสตสหสฺสสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปฺุฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ ‘‘มาริสา อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺสจฺจเยน กปฺปวุฏฺานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ อุสฺสุสฺสิสฺสติ, อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุทฺทยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ. ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ. เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล เชฏฺาปจายิโน โหถา’’ติ.
เตสํ วจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อฺมฺํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปฺุานิ กริตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. ตตฺถ ทิพฺพสุธาโภชนํ ภฺุชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ ปฏิลภนฺติ. ตทฺเ ปน อปราปริยเวทนีเยน กมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ. อปราปริยเวทนียกมฺมรหิโต หิ สํสาเร สํสรมาโน สตฺโต นาม นตฺถิ. เตปิ ตตฺถ ตเถว ฌานํ ปฏิลภนฺติ. เอวํ เทวโลเก ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน สพฺเพปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺตีติ.
วสฺสูปจฺเฉทโต ปน อุทฺธํ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ทุติโย สูริโย ปาตุภวติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา ‘‘โหติ โข โส, ภิกฺขเว, สมโย’’ติ สตฺตสูริยํ (อ. นิ. ๗.๖๖) วิตฺถาเรตพฺพํ. ปาตุภูเต จ ปน ตสฺมึ เนว ¶ รตฺติปริจฺเฉโท, น ทิวาปริจฺเฉโท ปฺายติ. เอโก สูริโย อุฏฺเติ, เอโก อตฺถํ คจฺฉติ. อวิจฺฉินฺนสูริยสนฺตาโปว โลโก โหติ. ยถา จ ปกติสูริเย สูริยเทวปุตฺโต โหติ, เอวํ กปฺปวินาสกสูริเย นตฺถิ. ตตฺถ ปกติสูริเย ¶ วตฺตมาเน อากาเส วลาหกาปิ ธูมสิขาปิ จรนฺติ. กปฺปวินาสกสูริเย วตฺตมาเน วิคตธูมวลาหกํ อาทาสมณฺฑลํ วิย นิมฺมลํ นภํ โหติ. เปตฺวา ปฺจ มหานทิโย เสสกุนฺนทีอาทีสุ อุทกํ สุสฺสติ.
ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ตติโย สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา มหานทิโยปิ สุสฺสนฺติ.
ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน จตุตฺโถ สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา หิมวติ มหานทีนํ ปภวา ‘‘สีหปปาโต หํสปาตโน กณฺณมุณฺฑโก รถการทโห อโนตตฺตทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห’’ติ อิเม สตฺต มหาสรา สุสฺสนฺติ.
ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ปฺจโม สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺเท องฺคุลิปพฺพเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ น สณฺาติ.
ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน ฉฏฺโ สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา สกลจกฺกวาฬํ เอกธูมํ โหติ. ปริยาทิณฺณสิเนหํ ธูเมน. ยถา จิทํ, เอวํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิปิ.
ตโตปิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สตฺตโม สูริโย ปาตุภวติ. ยสฺส ปาตุภาวา สกลจกฺกวาฬํ เอกชาลํ โหติ สทฺธึ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬหิ. โยชนสติกาทิเภทานิ สิเนรุกูฏานิปิ ปลุชฺชิตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายนฺติ. สา อคฺคิชาลา อุฏฺหิตฺวา จาตุมหาราชิเก คณฺหาติ. ตตฺถ กนกวิมานรตนวิมานมณิวิมานานิ ฌาเปตฺวา ตาวตึสภวนํ คณฺหาติ. เอเตเนว อุปาเยน ยาว ปมชฺฌานภูมึ คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก ฌาเปตฺวา อาภสฺสเร อาหจฺจ ติฏฺติ. สา ยาว อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว น นิพฺพายติ. สพฺพสงฺขารปริกฺขยา ปน สปฺปิเตลฌาปนคฺคิสิขา วิย ฉาริกมฺปิ ¶ อนวเสเสตฺวา นิพฺพายติ. เหฏฺาอากาเสน สห อุปริอากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโร.
๔๐๖. อถ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา ปมํ สุขุมํ สุขุมํ วสฺสติ ¶ . อนุปุพฺเพน กุมุทนาฬยฏฺิมุสลตาลกฺขนฺธาทิปฺปมาณาหิ ธาราหิ วสฺสนฺโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ สพฺพํ ทฑฺฒฏฺานํ ปูเรตฺวา อนฺตรธายติ. ตํ อุทกํ เหฏฺา จ ติริยฺจ วาโต สมุฏฺหิตฺวา ฆนํ กโรติ ปริวฏุมํ ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุสทิสํ. กถํ ตาว มหนฺตํ อุทกราสึ ฆนํ กโรตีติ เจ? วิวรสมฺปทานโต. ตฺหิสฺส ตมฺหิ ตมฺหิ วิวรํ เทติ. ตํ เอวํ วาเตน สมฺปิณฺฑิยมานํ ฆนํ กริยมานํ ปริกฺขยมานํ อนุปุพฺเพน เหฏฺา โอตรติ. โอติณฺเณ โอติณฺเณ อุทเก พฺรหฺมโลกฏฺาเน พฺรหฺมโลกา, อุปริ จตุกามาวจรเทวโลกฏฺาเน จ เทวโลกา ปาตุภวนฺติ.
ปุริมปถวิฏฺานํ โอติณฺเณ ปน พลววาตา อุปฺปชฺชนฺติ. เต ตํ ปิหิตทฺวาเร ธมกรเณ ิตอุทกมิว นิรสฺสาสํ กตฺวา รุนฺธนฺติ. มธุโรทกํ ปริกฺขยํ คจฺฉมานํ อุปริ รสปถวึ สมุฏฺาเปติ. สา วณฺณสมฺปนฺนา เจว โหติ คนฺธรสสมฺปนฺนา จ นิรุทกปายาสสฺส อุปริ ปฏลํ วิย.
ตทา จ อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก ปมตราภินิพฺพตฺตา สตฺตา อายุกฺขยา วา ปฺุกฺขยา วา ตโต จวิตฺวา อิธูปปชฺชนฺติ. เต โหนฺติ สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา. เต อคฺคฺสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๑๑๙) วุตฺตนเยน ตํ รสปถวึ สายิตฺวา ตณฺหาภิภูตา อาลุปฺปการกํ ปริภฺุชิตุํ อุปกฺกมนฺติ. อถ เนสํ สยํปภา อนฺตรธายติ, อนฺธกาโร โหติ. เต อนฺธการํ ทิสฺวา ภายนฺติ.
ตโต เนสํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺตํ ปริปุณฺณปณฺณาสโยชนํ สูริยมณฺฑลํ ปาตุภวติ, เต ตํ ทิสฺวา ‘‘อาโลกํ ปฏิลภิมฺหา’’ติ หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ภีตานํ ภยํ นาเสตฺวา สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺิโต, ตสฺมา ‘‘สูริโย โหตู’’ติ สูริโยตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติ.
อถ ¶ สูริเย ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ยมฺปิ อาโลกํ ลภิมฺหา, โสปิ โน นฏฺโติ ปุน ภีตา โหนฺติ. เตสํ เอวํ โหติ ‘‘สาธุ วตสฺส สเจ อฺํ อาโลกํ ลเภยฺยามา’’ติ. เตสํ จิตฺตํ ตฺวา วิย เอกูนปณฺณาสโยชนํ จนฺทมณฺฑลํ ปาตุภวติ. เต ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ฉนฺทํ ตฺวา วิย อุฏฺิโต, ตสฺมา จนฺโท โหตู’’ติ ¶ จนฺโทตฺเววสฺส นามํ กโรนฺติ. เอวํ จนฺทิมสูริเยสุ ปาตุภูเตสุ นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ปาตุภวนฺติ.
ตโต ปภุติ รตฺตินฺทิวา ปฺายนฺติ, อนุกฺกเมน จ มาสทฺธมาสอุตุสํวจฺฉรา. จนฺทิมสูริยานํ ปน ปาตุภูตทิวเสเยว สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตา ปาตุภวนฺติ. เต จ โข อปุพฺพํ อจริมํ ผคฺคุณปุณฺณมทิวเสเยว ปาตุภวนฺติ. กถํ? ยถา นาม กงฺคุภตฺเต ปจฺจมาเน เอกปฺปหาเรเนว ปุปฺผุฬกานิ อุฏฺหนฺติ. เอเก ปเทสา ถูปถูปา โหนฺติ, เอเก นินฺนนินฺนา, เอเก สมสมา. เอวเมวํ ถูปถูปฏฺาเน ปพฺพตา โหนฺติ, นินฺนนินฺนฏฺาเน สมุทฺทา, สมสมฏฺาเน ทีปาติ.
อถ เตสํ สตฺตานํ รสปถวึ ปริภฺุชนฺตานํ กเมน เอกจฺเจ วณฺณวนฺโต, เอกจฺเจ ทุพฺพณฺณา โหนฺติ. ตตฺถ วณฺณวนฺโต ทุพฺพณฺเณ อติมฺนฺติ. เตสํ อติมานปจฺจยา สาปิ รสปถวี อนฺตรธายติ. ภูมิปปฺปฏโก ปาตุภวติ. อถ เนสํ เตเนว นเยน โสปิ อนฺตรธายติ. ปทาลตา ปาตุภวติ. เตเนว นเยน สาปิ อนฺตรธายติ. อกฏฺปาโก สาลิ ปาตุภวติ อกโณ อถุโส สุทฺโธ สุคนฺโธ ตณฺฑุลปฺผโล.
ตโต เนสํ ภาชนานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เต สาลึ ภาชเน เปตฺวา ปาสาณปิฏฺิยา เปนฺติ, สยเมว ชาลสิขา อุฏฺหิตฺวา ตํ ปจติ. โส โหติ โอทโน สุมนชาติปุปฺผสทิโส, น ตสฺส สูเปน วา พฺยฺชเนน วา กรณียํ อตฺถิ. ยํ ยํ รสํ ภฺุชิตุกามา โหนฺติ, ตํ ตํ รโสว โหติ. เตสํ ตํ โอฬาริกํ อาหารํ อาหรยตํ ตโต ปภุติ มุตฺตกรีสํ สฺชายติ. อถ เนสํ ตสฺส นิกฺขมนตฺถาย วณมุขานิ ปภิชฺชนฺติ, ปุริสสฺส ปุริสภาโว, อิตฺถิยาปิ อิตฺถิภาโว ปาตุภวติ.
ตตฺร ¶ สุทํ อิตฺถี ปุริสํ, ปุริโส จ อิตฺถึ อติเวลํ อุปนิชฺฌายติ. เตสํ อติเวลํ อุปนิชฺฌายนปจฺจยา กามปริฬาโห อุปฺปชฺชติ. ตโต เมถุนธมฺมํ ปฏิเสวนฺติ. เต อสทฺธมฺมปฏิเสวนปจฺจยา วิฺูหิ ครหิยมานา วิเหิยมานา ตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ อคารานิ กโรนฺติ. เต อคารํ อชฺฌาวสมานา อนุกฺกเมน อฺตรสฺส อลสชาติกสฺส สตฺตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตา สนฺนิธึ กโรนฺติ. ตโต ปภุติ กโณปิ ถุโสปิ ตณฺฑุลํ ปริโยนนฺธติ, ลายิตฏฺานมฺปิ น ปฏิวิรูหติ.
เต ¶ สนฺนิปติตฺวา อนุตฺถุนนฺติ ‘‘ปาปกา วต โภ ธมฺมา สตฺเตสุ ปาตุภูตา, มยํ หิ ปุพฺเพ มโนมยา อหุมฺหา’’ติ อคฺคฺสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๑๒๘) วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํ. ตโต มริยาทํ เปนฺติ. อถ อฺตโร สตฺโต อฺสฺส ภาคํ อทินฺนํ อาทิยติ. ตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปริภาเสตฺวา ตติยวาเร ปาณิเลฏฺฏุทณฺเฑหิ ปหรนฺติ. เต เอวํ อทินฺนาทานครหมุสาวาททณฺฑาทาเนสุ อุปฺปนฺเนสุ สนฺนิปติตฺวา จินฺตยนฺติ ‘‘ยํนูน มยํ เอกํ สตฺตํ สมฺมนฺเนยฺยาม, โย โน สมฺมา ขียิตพฺพํ ขีเยยฺย, ครหิตพฺพํ ครเหยฺย, ปพฺพาเชตพฺพํ ปพฺพาเชยฺย, มยํ ปนสฺส สาลีนํ ภาคํ อนุปฺปทสฺสามา’’ติ.
เอวํ กตสนฺนิฏฺาเนสุ ปน สตฺเตสุ อิมสฺมึ ตาว กปฺเป อยเมว ภควา โพธิสตฺตภูโต เตน สมเยน เตสุ สตฺเตสุ อภิรูปตโร จ ทสฺสนียตโร จ มเหสกฺขตโร จ พุทฺธิสมฺปนฺโน ปฏิพโล นิคฺคหปคฺคหํ กาตุํ. เต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา สมฺมนฺนึสุ. โส เตน มหาชเนน สมฺมโตติ มหาสมฺมโต, เขตฺตานํ อธิปตีติ ขตฺติโย, ธมฺเมน สเมน ปเร รฺเชตีติ ราชาติ ตีหิ นาเมหิ ปฺายิตฺถ. ยฺหิ โลเก อจฺฉริยฏฺานํ, โพธิสตฺโตว ตตฺถ อาทิปุริโสติ เอวํ โพธิสตฺตํ อาทึ กตฺวา ขตฺติยมณฺฑเล สณฺิเต อนุปุพฺเพน พฺราหฺมณาทโยปิ วณฺณา สณฺหึสุ.
ตตฺถ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว ชาลุปจฺเฉโท, อิทเมกํ อสงฺขฺเยยฺยํ สํวฏฺโฏติ วุจฺจติ.
กปฺปวินาสกชาลุปจฺเฉทโต ¶ ยาว โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริปูรโก สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ ทุติยํ อสงฺขฺเยยฺยํ สํวฏฺฏฏฺายีติ วุจฺจติ.
สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ ตติยํ อสงฺขฺเยยฺยํ วิวฏฺโฏติ วุจฺจติ.
จนฺทิมสูริยปาตุภาวโต ยาว ปุน กปฺปวินาสกมหาเมโฆ, อิทํ จตุตฺถํ อสงฺขฺเยยฺยํ วิวฏฺฏฏฺายีติ วุจฺจติ. อิมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติ. เอวํ ตาว อคฺคินา วินาโส จ สณฺหนฺจ เวทิตพฺพํ.
๔๐๗. ยสฺมึ ปน สมเย กปฺโป อุทเกน นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวาติ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส, ยถา ตตฺถ ทุติยสูริโย, เอวมิธ กปฺปวินาสโก ขารุทกมหาเมโฆ วุฏฺาติ. โส อาทิโต สุขุมํ สุขุมํ วสฺสนฺโต อนุกฺกเมน มหาธาราหิ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานํ ปูเรนฺโต วสฺสติ. ขารุทเกน ผุฏฺผุฏฺา ปถวีปพฺพตาทโย วิลียนฺติ, อุทกํ สมนฺตโต วาเตหิ ธาริยติ. ปถวิโต ยาว ทุติยชฺฌานภูมึ อุทกํ คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก วิลียาเปตฺวา สุภกิณฺเห อาหจฺจ ติฏฺติ. ตํ ยาว อณุมตฺตมฺปิ สงฺขารคตํ อตฺถิ, ตาว น วูปสมฺมติ. อุทกานุคตํ ปน สพฺพสงฺขารคตํ อภิภวิตฺวา สหสา วูปสมฺมติ อนฺตรธานํ คจฺฉติ. เหฏฺาอากาเสน สห อุปริอากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ. เกวลํ ปนิธ อาภสฺสรพฺรหฺมโลกํ อาทึ กตฺวา โลโก ปาตุภวติ. สุภกิณฺหโต จ จวิตฺวา อาภสฺสรฏฺานาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ.
ตตฺถ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกุทกูปจฺเฉโท, อิทเมกํ อสงฺขฺเยยฺยํ. อุทกูปจฺเฉทโต ยาว สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ ทุติยํ อสงฺขฺเยยฺยํ. สมฺปตฺติมหาเมฆโต…เป… อิมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติ. เอวํ อุทเกน วินาโส จ สณฺหนฺจ เวทิตพฺพํ.
๔๐๘. ยสฺมึ ¶ สมเย กปฺโป วาเตน วินสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส, ยถา ตตฺถ ทุติยสูริโย, เอวมิธ กปฺปวินาสนตฺถํ วาโต สมุฏฺาติ. โส ปมํ ถูลรชํ อุฏฺาเปติ. ตโต สณฺหรชํ สุขุมวาลิกํ ถูลวาลิกํ สกฺขรปาสาณาทโยติ ยาว กูฏาคารมตฺเต ปาสาเณ วิสมฏฺาเน ิตมหารุกฺเข จ อุฏฺาเปติ. เต ปถวิโต นภมุคฺคตา น จ ปุน ปตนฺติ. ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติ.
อถานุกฺกเมน เหฏฺา มหาปถวิยา วาโต สมุฏฺหิตฺวา ปถวึ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํมูลํ กตฺวา อากาเส ขิปติ. โยชนสตปฺปมาณาปิ ปถวิปฺปเทสา ทฺวิโยชนติโยชนจตุโยชนปฺจโยชนสตปฺปมาณาปิ ภิชฺชิตฺวา วาตเวเคน ขิตฺตา อากาเสเยว จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อภาวํ คจฺฉนฺติ. จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ สิเนรุปพฺพตมฺปิ วาโต อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ขิปติ. เต อฺมฺํ อภิหนฺตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา วินสฺสนฺติ. เอเตเนว อุปาเยน ภุมฺมฏฺกวิมานานิ จ อากาสฏฺกวิมานานิ จ วินาเสนฺโต ฉกามาวจรเทวโลเก วินาเสตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิ ¶ วินาเสติ. ตตฺถ จกฺกวาฬา จกฺกวาเฬหิ หิมวนฺตา หิมวนฺเตหิ สิเนรู สิเนรูหิ อฺมฺํ สมาคนฺตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา วินสฺสนฺติ. ปถวิโต ยาว ตติยชฺฌานภูมึ วาโต คณฺหาติ. ตตฺถ ตโยปิ พฺรหฺมโลเก วินาเสตฺวา เวหปฺผลํ อาหจฺจ ติฏฺติ. เอวํ สพฺพสงฺขารคตํ วินาเสตฺวา สยมฺปิ วินสฺสติ. เหฏฺาอากาเสน สห อุปริอากาโส เอโก โหติ มหนฺธกาโรติ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ. อิธ ปน สุภกิณฺหพฺรหฺมโลกํ อาทึ กตฺวา โลโก ปาตุภวติ. เวหปฺผลโต จ จวิตฺวา สุภกิณฺหฏฺานาทีสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ.
ตตฺถ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว กปฺปวินาสกวาตูปจฺเฉโท, อิทเมกํ อสงฺขฺเยยฺยํ. วาตูปจฺเฉทโต ยาว สมฺปตฺติมหาเมโฆ, อิทํ ทุติยํ อสงฺขฺเยยฺยํ…เป… อิมานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติ. เอวํ วาเตน วินาโส จ สณฺหนฺจ เวทิตพฺพํ.
๔๐๙. กึการณา ¶ เอวํ โลโก วินสฺสติ? อกุสลมูลการณา. อกุสลมูเลสุ หิ อุสฺสนฺเนสุ เอวํ โลโก วินสฺสติ. โส จ โข ราเค อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา วินสฺสติ. โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน วินสฺสติ. เกจิ ปน โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา. ราเค อุสฺสนฺนตเร อุทเกนาติ วทนฺติ. โมเห อุสฺสนฺนตเร วาเตน วินสฺสติ. เอวํ วินสฺสนฺโตปิ จ นิรนฺตรเมว สตฺตวาเร อคฺคินา วินสฺสติ. อฏฺเม วาเร อุทเกน. ปุน สตฺตวาเร อคฺคินา. อฏฺเม วาเร อุทเกนาติ เอวํ อฏฺเม อฏฺเม วาเร วินสฺสนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ อุทเกน วินสฺสิตฺวา ปุน สตฺตวาเร อคฺคินา นสฺสติ. เอตฺตาวตา เตสฏฺิ กปฺปา อตีตา โหนฺติ. เอตฺถนฺตเร อุทเกน นสฺสนวารํ สมฺปตฺตมฺปิ ปฏิพาหิตฺวา ลทฺโธกาโส วาโต ปริปุณฺณจตุสฏฺิกปฺปายุเก สุภกิณฺเห วิทฺธํเสนฺโต โลกํ วินาเสติ.
๔๑๐. ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโตปิ จ กปฺปานุสฺสรณโก ภิกฺขุ เอเตสุ กปฺเปสุ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อนุสฺสรติ. กถํ? ‘‘อมุตฺราสิ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๔๔) นเยน.
ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิฺาณฏฺิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อาสึ. เอวํนาโมติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วา. เอวํโคตฺโตติ กจฺจาโน วา กสฺสโป วา. อิทมสฺส อตีตภเว อตฺตโน นามโคตฺตานุสฺสรณวเสน ¶ วุตฺตํ. สเจ ปน ตสฺมึ กาเล อตฺตโน วณฺณสมฺปตฺตึ วา ลูขปณีตชีวิกภาวํ วา สุขทุกฺขพหุลตํ วา อปฺปายุกทีฆายุกภาวํ วา อนุสฺสริตุกาโม โหติ, ตมฺปิ อนุสฺสรติเยว. เตนาห ‘‘เอวํวณฺโณ…เป… เอวมายุปริยนฺโต’’ติ.
ตตฺถ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา. เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วา. เอวํ สุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที. เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ วสฺสสตปริมาณายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสตสหสฺสายุปริยนฺโต วา. โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โสหํ ตโต ¶ ภวโต โยนิโต คติโต วิฺาณฏฺิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมึ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิฺาณฏฺิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา อุทปาทึ. ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺราปิ ภเว โยนิยา คติยา วิฺาณฏฺิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสึ. เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมว.
อปิจ ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณํ. โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ, ตสฺมา ‘‘อิธูปปนฺโน’’ติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรเมวสฺส อุปปตฺติฏฺานํ สนฺธาย ‘‘อมุตฺร อุทปาทิ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺราปาสินฺติ เอวมาทิ ปนสฺส ตตฺร อิมิสฺสา อุปปตฺติยา อนนฺตเร อุปปตฺติฏฺาเน นามโคตฺตาทีนํ อนุสฺสรณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ สฺวาหํ ตโต อนนฺตรูปปตฺติฏฺานโต จุโต อิธ อสุกสฺมึ นาม ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺโตติ. อิตีติ เอวํ. สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ, วณฺณาทิวเสน สาการํ. นามโคตฺเตน หิ สตฺโต ติสฺโส กสฺสโปติ อุทฺทิสียติ. วณฺณาทีหิ สาโม โอทาโตติ นานตฺตโต ปฺายติ. ตสฺมา นามโคตฺตํ อุทฺเทโส, อิตเร อาการา. อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสมนุสฺสรตีติ อิทํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณกถา นิฏฺิตา.
จุตูปปาตาณกถา
๔๑๑. สตฺตานํ ¶ จุตูปปาตาณกถาย จุตูปปาตาณายาติ (ที. นิ. ๑.๒๔๗) จุติยา จ อุปปาเต จ าณาย. เยน าเณน สตฺตานํ จุติ จ อุปปาโต จ ายติ, ตทตฺถํ ทิพฺพจกฺขุาณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตีติ ปริกมฺมจิตฺตํ อภินีหรติ เจว อภินินฺนาเมติ จ. โสติ โส กตจิตฺตาภินีหาโร ภิกฺขุ. ทิพฺเพนาติอาทีสุ ปน ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ. เทวตานฺหิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ. อิทฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ าณจกฺขุ ¶ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ. ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ. อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ. ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ. จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ. จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธํ. โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ, น อุปปาตํ. โส อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ. โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ, น จุตึ, โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺึ คณฺหาติ. โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺิคตํ อติวตฺตติ. ตสฺมาสฺส ตํทสฺสนํ ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุ โหติ. อุภยมฺปิ เจตํ พุทฺธปุตฺตา ปสฺสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธ’’นฺติ.
มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน. สตฺเต ปสฺสตีติ มนุสฺสานํ มํสจกฺขุนา วิย สตฺเต โอโลเกติ.
จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺุํ น สกฺกา. เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺติ, เต จวมานา. เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตาว, เต อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตา. เต เอวรูเป จวมาเน จ อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสตีติ ทสฺเสติ.
หีเนติ ¶ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีนานํ ชาติกุลโภคาทีนํ วเสน หีฬิเต โอหีฬิเต โอฺาเต อวฺาเต. ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเต. สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต. ทุพฺพณฺเณติ โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺากนฺตอมนาปวณฺณยุตฺเต. อนภิรูเป วิรูเปติปิ อตฺโถ. สุคเตติ สุคติคเต. อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน. ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต. โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน.
ยถากมฺมุปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเต. ตตฺถ ปุริเมหิ จวมาเนติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ. อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมุปคาณกิจฺจํ. ตสฺส จ าณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม, อิธ ภิกฺขุ เหฏฺา นิรยาภิมุขํ ¶ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เนรยิเก สตฺเต ปสฺสติ มหาทุกฺขมนุภวมาเน. ตํ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว. โส เอวํ มนสิกโรติ ‘‘กึ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี’’ติ. อถสฺส อิทํ นาม กตฺวาติ ตํกมฺมารมฺมณํ าณํ อุปฺปชฺชติ. ตถา อุปริเทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวนมิสฺสกวนผารุสกวนาทีสุ สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน. ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว. โส เอวํ มนสิกโรติ ‘‘กึ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี’’ติ. อถสฺส อิทํ นาม กตฺวาติ ตํกมฺมารมฺมณํ าณํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ยถากมฺมุปคาณํ นาม. อิมสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ, ยถา จิมสฺส, เอวํ อนาคตํสาณสฺสาปิ. ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ.
กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ทุฏฺุ จริตํ, ทุฏฺํ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ. กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํ, อิตเรสุปิ เอเสว นโย. สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตา. อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริธํสเนน วา อุปวาทกา อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม, อสฺสมณา เอเตติ วทนฺโต อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติ. นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา วิโมกฺโข วา มคฺโค วา ผลํ วาติอาทีนิ วทนฺโต คุณปริธํสนวเสน อุปวทตีติ เวทิตพฺโพ. โส จ ชานํ วา อุปวเทยฺย อชานํ วา, อุภยถาปิ อริยูปวาโทว โหติ. ภาริยํ กมฺมํ อานนฺตริยสทิสํ สคฺคาวรณฺจ มคฺคาวรณฺจ, สเตกิจฺฉํ ปน โหติ. ตสฺส อาวิภาวตฺถํ อิทํ วตฺถุ เวทิตพฺพํ.
อฺตรสฺมึ ¶ กิร คาเม เอโก เถโร จ ทหรภิกฺขุ จ ปิณฺฑาย จรนฺติ. เต ปมฆเรเยว อุฬุงฺกมตฺตํ อุณฺหยาคุํ ลภึสุ. เถรสฺส จ กุจฺฉิวาโต รุชฺฌติ. โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ ยาคุ มยฺหํ สปฺปายา, ยาว น สีตลา โหติ, ตาว นํ ปิวามี’’ติ. โส มนุสฺเสหิ อุมฺมารตฺถาย อาหเฏ ทารุขณฺเฑ นิสีทิตฺวา ปิวิ. อิตโร ตํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘อติขุทฺทาภิภูโต มหลฺลโก, อมฺหากํ ลชฺชิตพฺพกํ อกาสี’’ติ อาห. เถโร ¶ คาเม จริตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ทหรภิกฺขุํ อาห ‘‘อตฺถิ เต, อาวุโส, อิมสฺมึ สาสเน ปติฏฺา’’ติ? อาม, ภนฺเต, โสตาปนฺโน อหนฺติ. เตน หาวุโส, อุปริมคฺคตฺถาย วายามํ มา อกาสิ. ขีณาสโว ตยา อุปวทิโตติ. โส ตํ ขมาเปสิ. เตนสฺส ตํ กมฺมํ ปากติกํ อโหสิ.
ตสฺมา โย อฺโปิ อริยํ อุปวทติ, เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ อายสฺมนฺตํ อิทฺจิทฺจ อวจํ, ตํ เม ขมาหี’’ติ ขมาเปตพฺโพ. สเจ นวกตโร โหติ, วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อิทฺจิทฺจ อวจํ, ตํ เม ขมถา’’ติ ขมาเปตพฺโพ. สเจ ทิสาปกฺกนฺโต โหติ, สยํ วา คนฺตฺวา สทฺธิวิหาริกาทิเก วา เปเสตฺวา ขมาเปตพฺโพ.
สเจ จ นาปิ คนฺตุํ, น เปเสตุํ สกฺกา โหติ, เย ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สเจ นวกตรา โหนฺติ, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, สเจ วุฑฺฒตรา, วุฑฺเฒ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, อสุกํ นาม อายสฺมนฺตํ อิทฺจิทฺจ อวจํ, ขมตุ เม โส อายสฺมา’’ติ วตฺวา ขมาเปตพฺพํ. สมฺมุขา อขมนฺเตปิ เอตเทว กตฺตพฺพํ.
สเจ เอกจาริกภิกฺขุ โหติ, เนวสฺส วสนฏฺานํ, น คตฏฺานํ ปฺายติ, เอกสฺส ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, อสุกํ นาม อายสฺมนฺตํ อิทฺจิทฺจ อวจํ, ตํ เม อนุสฺสรโต วิปฺปฏิสาโร โหติ, กึ กโรมี’’ติ วตฺตพฺพํ. โส วกฺขติ ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, เถโร ตุมฺหากํ ขมติ, จิตฺตํ วูปสเมถา’’ติ. เตนาปิ อริยสฺส คตทิสาภิมุเขน อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ขมตูติ วตฺตพฺพํ. สเจ โส ปรินิพฺพุโต โหติ, ปรินิพฺพุตมฺจฏฺานํ คนฺตฺวา ยาวสิวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺพํ. เอวํ กเต เนว สคฺคาวรณํ, น มคฺคาวรณํ โหติ, ปากติกเมว โหตีติ.
มิจฺฉาทิฏฺิกาติ ¶ วิปรีตทสฺสนา. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา, เย จ มิจฺฉาทิฏฺิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อฺเปิ สมาทเปนฺติ. เอตฺถ จ วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท มโนทุจฺจริตคฺคหเณน จ มิจฺฉาทิฏฺิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุน วจนํ ¶ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท, อานนฺตริยสทิสตฺตา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘เสยฺยถาปิ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปฺาสมฺปนฺโน ทิฏฺเว ธมฺเม อฺํ อาราเธยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ, สาริปุตฺต, วทามิ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต, เอวํ นิรเย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๙). มิจฺฉาทิฏฺิโต จ มหาสาวชฺชตรํ นาม อฺํ นตฺถิ. ยถาห ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ, ภิกฺขเว, วชฺชานี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐).
กายสฺส เภทาติ อุปาทิณฺณกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺติกฺขนฺธคฺคหเณ. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา. ปรมฺมรณาติ จุติจิตฺตโต อุทฺธํ. อปายนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนเมว.
นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปฺุสมฺมตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติ. วิวสา นิปตนฺติ เอตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต. วินสฺสนฺตา วา เอตฺถ ปตนฺติ สํภิชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติปิ วินิปาโต. นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสฺิโต อโยติ นิรโย.
อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ. ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย สุคติโต อเปตตฺตา, น ทุคฺคติ มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต. ทุคฺคติคฺคหเณน เปตฺติวิสยํ. โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ, สุคติโต อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา. น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปติตตฺตา. วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ. โส หิ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ จ วินิปติตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติ. นิรยคฺคหเณน ¶ อวีจิอาทิอเนกปฺปการํ นิรยเมวาติ. อุปปนฺนาติ อุปคตา, ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ.
อยํ ¶ ปน วิเสโส, ตตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติปิ สงฺคยฺหติ. สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยว. ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ. รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค. โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ.
‘‘อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทิ สพฺพํ นิคมนวจนํ. เอวํ ทิพฺเพน จกฺขุนา…เป… ปสฺสตีติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ.
๔๑๒. เอวํ ปสฺสิตุกาเมน ปน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน กสิณารมฺมณํ อภิฺาปาทกชฺฌานํ สพฺพากาเรน อภินีหารกฺขมํ กตฺวา ‘‘เตโชกสิณํ, โอทาตกสิณํ, อาโลกกสิณ’’นฺติ อิเมสุ ตีสุ กสิเณสุ อฺตรํ อาสนฺนํ กาตพฺพํ. อุปจารชฺฌานโคจรํ กตฺวา วฑฺเฒตฺวา เปตพฺพํ. น ตตฺถ อปฺปนา อุปฺปาเทตพฺพาติ อธิปฺปาโย. สเจ หิ อุปฺปาเทติ, ปาทกชฺฌานนิสฺสยํ โหติ, น ปริกมฺมนิสฺสยํ. อิเมสุ จ ปน ตีสุ อาโลกกสิณํเยว เสฏฺตรํ. ตสฺมา ตํ วา อิตเรสํ วา อฺตรํ กสิณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน อุปฺปาเทตฺวา อุปจารภูมิยํเยว ตฺวา วฑฺเฒตพฺพํ. วฑฺฒนานโยปิ จสฺส ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
วฑฺฒิตฏฺานสฺส อนฺโตเยว รูปคตํ ปสฺสิตพฺพํ. รูปคตํ ปสฺสโต ปนสฺส ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมติ. ตโต อาโลโก อนฺตรธายติ. ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูปคตมฺปิ น ทิสฺสติ. อถาเนน ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานเมว ปวิสิตฺวา ตโต วุฏฺาย อาโลโก ผริตพฺโพ. เอวํ อนุกฺกเมน อาโลโก ถามคโต โหตีติ เอตฺถ อาโลโก โหตูติ ยตฺตกํ านํ ปริจฺฉินฺทติ, ตตฺถ อาโลโก ติฏฺติเยว. ทิวสมฺปิ นิสีทิตฺวา ปสฺสโต รูปทสฺสนํ โหติ. รตฺตึ ติณุกฺกาย มคฺคปฏิปนฺโน เจตฺถ ปุริโส โอปมฺมํ.
เอโก กิร รตฺตึ ติณุกฺกาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺส สา ติณุกฺกา วิชฺฌายิ. อถสฺส สมวิสมานิ น ปฺายึสุ. โส ตํ ติณุกฺกํ ภูมิยํ ฆํสิตฺวา ติณุกฺกา ปุน อุชฺชาเลสิ. สา ปชฺชลิตฺวา ปุริมาโลกโต มหนฺตตรํ อาโลกํ อกาสิ. เอวํ ปุนปฺปุนํ วิชฺฌาตํ ¶ อุชฺชาลยโต กเมน สูริโย อุฏฺาสิ. สูริเย อุฏฺิเต อุกฺกาย กมฺมํ นตฺถีติ ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ อคมาสิ. ตตฺถ อุกฺกาโลโก วิย ปริกมฺมกาเล กสิณาโลโก. อุกฺกาย ¶ วิชฺฌาตาย สมวิสมานํ อทสฺสนํ วิย รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาราติกฺกเมน อาโลเก อนฺตรหิเต รูปคตานํ อทสฺสนํ. อุกฺกาย ฆํสนํ วิย ปุนปฺปุนํ ปเวสนํ. อุกฺกาย ปุริมาโลกโต มหนฺตตราโลกกรณํ วิย ปุน ปริกมฺมํ กโรโต พลวตราโลกผรณํ. สูริยุฏฺานํ วิย ถามคตาโลกสฺส ยถาปริจฺเฉเทน านํ. ติณุกฺกํ ฉฑฺเฑตฺวา ทิวสมฺปิ คมนํ วิย ปริตฺตาโลกํ ฉฑฺเฑตฺวา ถามคเตนาโลเกน ทิวสมฺปิ รูปทสฺสนํ.
ตตฺถ ยทา ตสฺส ภิกฺขุโน มํสจกฺขุสฺส อนาปาถคตํ อนฺโตกุจฺฉิคตํ หทยวตฺถุนิสฺสิตํ เหฏฺาปถวีตลนิสฺสิตํ ติโรกุฏฺฏปพฺพตปาการคตํ ปรจกฺกวาฬคตนฺติ อิทํ รูปํ าณจกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, มํสจกฺขุนา ทิสฺสมานํ วิย โหติ, ตทา ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ตเทว เจตฺถ รูปทสฺสนสมตฺถํ, น ปุพฺพภาคจิตฺตานิ.
ตํ ปเนตํ ปุถุชฺชนสฺส ปริพนฺโธ โหติ. กสฺมา? โส หิ ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ อาโลโก โหตูติ อธิฏฺาติ, ตํ ตํ ปถวีสมุทฺทปพฺพเต วินิวิชฺฌิตฺวาปิ เอกาโลกํ โหติ, อถสฺส ตตฺถ ภยานกานิ ยกฺขรกฺขสาทิรูปานิ ปสฺสโต ภยํ อุปฺปชฺชติ. เยน จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺวา ฌานวิพฺภนฺตโก โหติ, ตสฺมา รูปทสฺสเน อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพํ.
ตตฺรายํ ทิพฺพจกฺขุโน อุปฺปตฺติกฺกโม. วุตฺตปฺปการเมตํ รูปมารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตเทว รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา จตฺตาริ ปฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ สวิตกฺกสวิจารานิ กามาวจรานิ. ปริโยสาเน อตฺถสาธกจิตฺตํ จตุตฺถชฺฌานิกํ รูปาวจรํ. เตน สหชาตํ าณํ สตฺตานํ จุตูปปาเต าณนฺติปิ ทิพฺพจกฺขุาณนฺติปิ วุจฺจตีติ.
จุตูปปาตาณกถา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถา
อิติ ¶ ปฺจกฺขนฺธวิทู, ปฺจ อภิฺา อโวจ ยา นาโถ;
ตา ตฺวา ตาสุ อยํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิฺเยฺยา.
เอตาสุ ¶ หิ ยเทตํ จุตูปปาตาณสงฺขาตํ ทิพฺพจกฺขุ, ตสฺส อนาคตํสาณฺจ ยถากมฺมุปคาณฺจาติ ทฺเวปิ ปริภณฺฑาณานิ โหนฺติ. อิติ อิมานิ จ ทฺเว อิทฺธิวิธาทีนิ จ ปฺจาติ สตฺต อภิฺาาณานิ อิธาคตานิ. อิทานิ เตสํ อารมฺมณวิภาเค อสมฺโมหตฺถํ –
อารมฺมณตฺติกา วุตฺตา, เย จตฺตาโร มเหสินา;
สตฺตนฺนมปิ าณานํ, ปวตฺตึ เตสุ ทีปเย.
ตตฺรายํ ทีปนา. จตฺตาโร หิ อารมฺมณตฺติกา มเหสินา วุตฺตา. กตเม จตฺตาโร? ปริตฺตารมฺมณตฺติโก, มคฺคารมฺมณตฺติโก, อตีตารมฺมณตฺติโก, อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติโกติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๓, ๑๖, ๑๙, ๒๑).
๔๑๔. ตตฺถ อิทฺธิวิธาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน สตฺตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ ยทา กายํ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, มหคฺคตจิตฺเต สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธํ อารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา รูปกายารมฺมณโต ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. ยทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, ปาทกชฺฌานจิตฺตํ รูปกาเย สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธํ อารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา มหคฺคตจิตฺตารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํ โหติ.
ยสฺมา ปน ตเทว จิตฺตํ อตีตํ นิรุทฺธํ อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺมา อตีตารมฺมณํ โหติ. มหาธาตุนิธาเน มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺหนฺตานํ อนาคตารมฺมณํ โหติ. มหากสฺสปตฺเถโร กิร มหาธาตุนิธานํ กโรนฺโต ‘‘อนาคเต อฏฺารสวสฺสาธิกานิ ทฺเววสฺสสตานิ อิเม คนฺธา มา สุสฺสึสุ, ปุปฺผานิ มา มิลายึสุ, ทีปา มา นิพฺพายึสู’’ติ ¶ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔) อธิฏฺหิ. สพฺพํ ตเถว อโหสิ. อสฺสคุตฺตตฺเถโร วตฺตนิยเสนาสเน ภิกฺขุสงฺฆํ สุกฺขภตฺตํ ภฺุชมานํ ทิสฺวา อุทกโสณฺฑึ ทิวเส ทิวเส ปุเรภตฺเต ทธิรสํ โหตูติ อธิฏฺาสิ. ปุเรภตฺเต คหิตํ ทธิรสํ โหติ. ปจฺฉาภตฺเต ปากติกอุทกเมว (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๓๔). กายํ ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ ¶ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
กายวเสน จิตฺตํ, จิตฺตวเสน วา กายํ ปริณามนกาเล อตฺตโน กุมารกวณฺณาทินิมฺมานกาเล จ สกายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณโต อชฺฌตฺตารมฺมณํ โหติ. พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิทสฺสนกาเล ปน พหิทฺธารมฺมณนฺติ เอวํ ตาว อิทฺธิวิธาณสฺส สตฺตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๕. ทิพฺพโสตธาตุาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ ยสฺมา สทฺทํ อารมฺมณํ กโรติ, สทฺโท จ ปริตฺโต, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. วิชฺชมานํเยว ปน สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ. ตํ อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสวนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ. ปเรสํ สทฺทสวนกาเล พหิทฺธารมฺมณนฺติ เอวํ ทิพฺพโสตธาตุาณสฺส จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๖. เจโตปริยาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณวเสน อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ ปเรสํ กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. รูปาวจรอรูปาวจรจิตฺตชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ โหติ. มคฺคผลชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ โหติ.
เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน โสตาปนฺนสฺส จิตฺตํ น ชานาติ. โสตาปนฺโน วา สกทาคามิสฺสาติ เอวํ ยาว อรหโต เนตพฺพํ. อรหา ปน สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติ. อฺโปิ จ อุปริโม เหฏฺิมสฺสาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. มคฺคจิตฺตารมฺมณกาเล มคฺคารมฺมณํ โหติ. ยทา ปน อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร จ ปเรสํ จิตฺตํ ชานาติ, ตทา อตีตารมฺมณํ อนาคตารมฺมณฺจ โหติ.
กถํ ¶ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม ติวิธํ – ขณปจฺจุปฺปนฺนํ, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนฺจ. ตตฺถ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ. เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ. ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺานํ คตสฺส น ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ ¶ , เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. อาโลกฏฺาเน วิจริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. ทูเร ตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ, ฆณฺฑิเภรีอาโกฏนวิการฺจ ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ, ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา.
สํยุตฺตภาณกา ปน รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺานํ มนสิ กริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นาม. ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามาติ วตฺวา ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามาติ วทนฺติ.
เอกภวปริจฺฉินฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ยํ สนฺธาย ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต ‘‘โย จาวุโส, มโน เย จ ธมฺมา อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฺปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๔) วุตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนฺเจตฺถ อฏฺกถาสุ อาคตํ. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต.
ตตฺถ เกจิ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ โหตีติ วทนฺติ. กึ การณา? ยสฺมา อิทฺธิมโต จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. อิทฺจ เนสํ โอปมฺมํ, ยถา อากาเส ขิตฺเต ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ อวสฺสํ เอกํ ปุปฺผํ เอกสฺส วณฺเฏน วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวํ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต อวสฺสํ เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตีติ. ตํ ปน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ อาวชฺชนฺโต เยน จ จิตฺเตน อาวชฺชติ ¶ , เยน จ ชานาติ. เตสํ ทฺวินฺนํ สหานาภาวโต อาวชฺชนชวนานฺจ อนิฏฺฏฺาเน นานารมฺมณภาวปฺปตฺติโทสโต อยุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ.
สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนฺจ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ยํ วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิตฺติชวนวีถิปริมาเณ กาเล ปรสฺส จิตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ‘‘อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ชวนวาเรน ทีเปตพฺพ’’นฺติ สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตํ สุฏฺุ วุตฺตํ.
ตตฺรายํ ทีปนา, อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺชติ, อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต จตฺตาริ ปฺจ วา ชวนานิ. เยสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตมารมฺมณํ โหติ, น จ ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ, อทฺธาวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา. เอการมฺมณตฺเตปิ จ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิ. ยถา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิฺาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น อิตรานีติ. อิติ อิทํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ. ยสฺมา วา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเยว ปตติ, ตสฺมา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสเนเวตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํ. ปรสฺส จิตฺตารมฺมณตฺตาเยว ปน พหิทฺธารมฺมณํ โหตีติ เอวํ เจโตปริยาณสฺส อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๗. ปุพฺเพนิวาสาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. รูปาวจรารูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ. อตีเต อตฺตนา ปเรหิ วา ภาวิตมคฺคํ สจฺฉิกตผลฺจ อนุสฺสรณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ. ภาวิตมคฺคเมว อนุสฺสรณกาเล มคฺคารมฺมณํ. นิยมโต ปเนตํ อตีตารมฺมณเมว.
ตตฺถ กิฺจาปิ เจโตปริยาณยถากมฺมุปคาณานิปิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ, อถ โข เตสํ เจโตปริยาณสฺส สตฺตทิวสพฺภนฺตราตีตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ. ตฺหิ อฺํ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติ. มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตารมฺมณตฺตา ปน ปริยายโต มคฺคารมฺมณนฺติ ¶ วุตฺตํ. ยถากมฺมุปคาณสฺส จ อตีตํ เจตนามตฺตเมว อารมฺมณํ. ปุพฺเพนิวาสาณสฺส ปน อตีตา ขนฺธา ขนฺธปฏิพทฺธฺจ กิฺจิ อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ ¶ . ตฺหิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพฺุตฺาณคติกํ โหตีติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ อฏฺกถานโย. ยสฺมา ปน ‘‘กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมุปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๔) ปฏฺาเน วุตฺตํ. ตสฺมา จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยาณยถากมฺมุปคาณานํ อารมฺมณา โหนฺติ. ตตฺราปิ ยถากมฺมุปคาณสฺส กุสลากุสลา เอวาติ.
อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล ปเนตํ อชฺฌตฺตารมฺมณํ. ปรสฺส ขนฺธานุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ. ‘‘อตีเต วิปสฺสี ภควา อโหสิ. ตสฺส มาตา พนฺธุมตี, ปิตา พนฺธุมา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๑๒) นเยน นามโคตฺตปถวีนิมิตฺตาทิอนุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ. นามโคตฺตนฺติ เจตฺถ ขนฺธูปนิพนฺโธ สมฺมุติสิทฺโธ พฺยฺชนตฺโถ ทฏฺพฺโพ, น พฺยฺชนํ. พฺยฺชนฺหิ สทฺทายตนสงฺคหิตตฺตา ปริตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ (วิภ. ๗๔๙). อยเมตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ. เอวํ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๘. ทิพฺพจกฺขุาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ ยสฺมา รูปํ อารมฺมณํ กโรติ, รูปฺจ ปริตฺตํ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. วิชฺชมาเนเยว จ รูเป ปวตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ. อตฺตโน กุจฺฉิคตาทิรูปทสฺสนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ. ปรสฺส รูปทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณนฺติ เอวํ ทิพฺพจกฺขุาณสฺส จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๑๙. อนาคตํสาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอนาคตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ ‘‘อยํ อนาคเต กามาวจเร นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. ‘‘รูปาวจเร อรูปาวจเร วา นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ. ‘‘มคฺคํ ภาเวสฺสติ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสตี’’ติ ชานนกาเล ¶ อปฺปมาณารมฺมณํ. ‘‘มคฺคํ ภาเวสฺสติ’’จฺเจว ชานนกาเล มคฺคารมฺมณํ. นิยมโต ปน ตํ อนาคตารมฺมณเมว.
ตตฺถ ¶ กิฺจาปิ เจโตปริยาณมฺปิ อนาคตารมฺมณํ โหติ, อถ โข ตสฺส สตฺตทิวสพฺภนฺตรานาคตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ. ตฺหิ อฺํ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติ. อนาคตํสาณสฺส ปุพฺเพนิวาสาเณ วุตฺตนเยน อนาคเต อนารมฺมณํ นาม นตฺถิ. ‘‘อหํ อมุตฺร นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ. ‘‘อสุโก อมุตฺร นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ. ‘‘อนาคเต เมตฺเตยฺโย ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติ (ที. นิ. ๓.๑๐๗). สุพฺรหฺมา นามสฺส พฺราหฺมโณ ปิตา ภวิสฺสติ. พฺรหฺมวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา’’ติอาทินา ปน นเยน นามโคตฺตชานนกาเล ปุพฺเพนิวาสาเณ วุตฺตนเยเนว น วตฺตพฺพารมฺมณํ โหตีติ เอวํ อนาคตํสาณสฺส อฏฺสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๒๐. ยถากมฺมุปคาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปฺจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. กถํ? ตฺหิ กามาวจรกมฺมชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. รูปาวจรารูปาวจรกมฺมชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ. อตีตเมว ชานาตีติ อตีตารมฺมณํ. อตฺตโน กมฺมํ ชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ. ปรสฺส กมฺมํ ชานนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ โหติ. เอวํ ยถากมฺมุปคาณสฺส ปฺจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยฺเจตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณฺเจว พหิทฺธารมฺมณฺจาติ วุตฺตํ, ตํ กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ชานนกาเล อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณมฺปิ โหติเยวาติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
อภิฺานิทฺเทโส นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๔. ขนฺธนิทฺเทโส
ปฺากถา
๔๒๑. อิทานิ ¶ ¶ ยสฺมา เอวํ อภิฺาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยนฺติ เอตฺถ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโ สมาธิ สพฺพากาเรน ภาวิโต โหติ.
ตทนนฺตรา ปน ปฺา ภาเวตพฺพา. สา จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิฺาตุมฺปิ ตาว น สุกรา, ปเคว ภาเวตุํ. ตสฺมา ตสฺสา วิตฺถารํ ภาวนานยฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปฺหากมฺมํ โหติ.
กา ปฺา, เกนฏฺเน ปฺา, กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ, กติวิธา ปฺา, กถํ ภาเวตพฺพา, ปฺาภาวนาย โก อานิสํโสติ?
๔๒๒. ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ, กา ปฺาติ ปฺา พหุวิธา นานปฺปการา. ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธ อธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทาม. กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ปฺา.
๔๒๓. เกนฏฺเน ปฺาติ ปชานนฏฺเน ปฺา. กิมิทํ ปชานนํ นาม? สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺํ นานปฺปการโต ชานนํ. สฺาวิฺาณปฺานํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว, สฺา ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณสฺชานนมตฺตเมว โหติ. ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. วิฺาณํ ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปติ. อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น ¶ สกฺโกติ. ปฺา วุตฺตนยวเสน อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวฺจ ปาเปติ.
ยถา หิ เหรฺิกผลเก ปิตํ กหาปณราสึ เอโก อชาตพุทฺธิทารโก, เอโก คามิกปุริโส, เอโก เหรฺิโกติ ตีสุ ชเนสุ ปสฺสมาเนสุ ¶ อชาตพุทฺธิทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตทีฆจตุรสฺสปริมณฺฑลภาวมตฺตเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส จิตฺตวิจิตฺตาทิภาวํ ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ จ. ‘‘อยํ เฉโก, อยํ กูโฏ, อยํ อทฺธสาโร’’ติ อิมํ ปน วิภาคํ น ชานาติ. เหรฺิโก สพฺเพปิ เต ปกาเร ชานาติ, ชานนฺโต จ กหาปณํ โอโลเกตฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสฺส สทฺทํ สุตฺวาปิ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ, รสํ สายิตฺวาปิ, หตฺเถน ธารยิตฺวาปิ, อสุกสฺมึ นาม คาเม วา นิคเม วา นคเร วา ปพฺพเต วา นทีตีเร วา กโตติปิ, อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
สฺา หิ อชาตพุทฺธิโน ทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส อุปฏฺานาการมตฺตคหณโต. วิฺาณํ คามิกสฺส ปุริสสฺส กหาปณทสฺสนมิว โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณาการคหณโต, อุทฺธํปิ จ ลกฺขณปฏิเวธสมฺปาปนโต. ปฺา เหรฺิกสฺส กหาปณทสฺสนมิว โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณาการํ คเหตฺวา, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปตฺวา, ตโต อุทฺธมฺปิ มคฺคปาตุภาวปาปนโต. ตสฺมา ยเทตํ สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺํ นานปฺปการโต ชานนํ. อิทํ ปชานนนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ สนฺธาย หิ เอตํ วุตฺตํ ‘‘ปชานนฏฺเน ปฺา’’ติ.
สา ปเนสา ยตฺถ สฺาวิฺาณานิ, น ตตฺถ เอกํเสน โหติ. ยทา ปน โหติ, ตทา อวินิพฺภุตฺตา เตหิ ธมฺเมหิ ‘‘อยํ สฺา, อิทํ วิฺาณํ, อยํ ปฺา’’ติ วินิพฺภุชฺชิตฺวา อลพฺภเนยฺยนานตฺตา สุขุมา ทุทฺทสา. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กต’’นฺติ. กึ, ภนฺเต, นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ ยํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สฺา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติ (มิ. ป. ๒.๗.๑๖).
๔๒๔. กานสฺสา ¶ ¶ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานีติ เอตฺถ ปน ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปฺา, ธมฺมานํ สภาวปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนรสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา. ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒) วจนโต ปน สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺานํ.
ปฺาปเภทกถา
๔๒๕. กติวิธา ปฺาติ ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธา. โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธา. ตถา สาสวานาสวาทิวเสน, นามรูปววตฺถาปนวเสน, โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน, ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน จ. ติวิธา จินฺตาสุตภาวนามยวเสน. ตถา ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณวเสน, อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน, อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน จ. จตุพฺพิธา จตูสุ สจฺเจสุ าณวเสน จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จาติ.
๔๒๖. ตตฺถ เอกวิธโกฏฺาโส อุตฺตานตฺโถเยว. ทุวิธโกฏฺาเส โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิยา. โลกุตฺตรมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตราติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธา.
ทุติยทุเก อาสวานํ อารมฺมณภูตา สาสวา. เตสํ อนารมฺมณา อนาสวา. อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราว โหติ. อาสวสมฺปยุตฺตา สาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ สาสวานาสวาทิวเสน ทุวิธา.
ตติยทุเก ยา วิปสฺสนํ อารภิตุกามสฺส จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ววตฺถาปเน ปฺา, อยํ นามววตฺถาปนปฺา. ยา รูปกฺขนฺธสฺส ววตฺถาปเน ปฺา, อยํ รูปววตฺถาปนปฺาติ เอวํ นามรูปววตฺถาปนวเสน ทุวิธา.
จตุตฺถทุเก ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ โสฬสสุ จ ปฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปฺา โสมนสฺสสหคตา. ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ จตูสุ จ ปฺจมชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปฺา อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน ทุวิธา.
ปฺจมทุเก ¶ ปมมคฺคปฺา ¶ ทสฺสนภูมิ. อวเสสมคฺคตฺตยปฺา ภาวนาภูมีติ เอวํ ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน ทุวิธา.
๔๒๗. ติเกสุ ปมตฺติเก ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลทฺธปฺา อตฺตโน จินฺตาวเสน นิปฺผนฺนตฺตา จินฺตามยา. ปรโต สุตฺวา ปฏิลทฺธปฺา สุตวเสน นิปฺผนฺนตฺตา สุตมยา. ยถา ตถา วา ภาวนาวเสน นิปฺผนฺนา อปฺปนาปฺปตฺตา ปฺา ภาวนามยา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุตึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปฺา…เป… สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปฺา. สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๖๘).
เอวํ จินฺตาสุตภาวนามยวเสน ติวิธา.
ทุติยตฺติเก กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตา ปฺา ปริตฺตารมฺมณา. รูปาวจรารูปาวจเร อารพฺภ ปวตฺตา มหคฺคตารมฺมณา. สา โลกิยวิปสฺสนา. นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา. สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ เอวํ ปริตฺตมหคฺคตาปฺปมาณารมฺมณวเสน ติวิธา.
ตติยตฺติเก อาโย นาม วุทฺธิ, สา ทุวิธา อนตฺถหานิโต อตฺถุปฺปตฺติโต จ. ตตฺถ โกสลฺลํ อายโกสลฺลํ. ยถาห –
‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? อิเม เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปฺา ¶ ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ วุจฺจติ อายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. ๗๗๑).
อปาโยติ ¶ ปน อวุทฺธิ, สาปิ ทุวิธา อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต จ. ตตฺถ โกสลฺลํ อปายโกสลฺลํ. ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. ๗๗๑).
สพฺพตฺถ ปน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อุปาเยสุ นิพฺพตฺติการเณสุ ตํขณปฺปวตฺตํ านุปฺปตฺติกํ โกสลฺลํ อุปายโกสลฺลํ นาม. ยถาห – ‘‘สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปฺา อุปายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. ๗๗๑). เอวํ อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน ติวิธา.
จตุตฺถตฺติเก อตฺตโน ขนฺเธ คเหตฺวา อารทฺธา วิปสฺสนา ปฺา อชฺฌตฺตาภินิเวสา. ปรสฺส ขนฺเธ พาหิรํ วา อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ คเหตฺวา อารทฺธา พหิทฺธาภินิเวสา. อุภยํ คเหตฺวา อารทฺธา อชฺฌตฺตพหิทฺธาภินิเวสาติ เอวํ อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน ติวิธา.
๔๒๘. จตุกฺเกสุ ปมจตุกฺเก ทุกฺขสจฺจํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺเข าณํ. ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺขสมุทเย าณํ. ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺขนิโรเธ าณํ. ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณนฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ าณวเสน จตุพฺพิธา.
ทุติยจตุกฺเก จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา นาม อตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ จตฺตาริ าณานิ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ตตฺรธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘).
ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลสฺเสตํ อธิวจนํ. เหตุผลํ หิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อริยติ อธิคมิยติ สมฺปาปุณิยติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยํ กิฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา ¶ . ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติปิ สงฺเขปโต ปจฺจยสฺเสตํ อธิวจนํ. ปจฺจโย หิ ยสฺมา ตํ ตํ ทหติ ปวตฺเตติ วา สมฺปาปุณิตุํ วา เทติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ¶ ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา. ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
อยเมว หิ อตฺโถ อภิธมฺเม –
‘‘ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ทุกฺขสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา…เป… สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ. อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป… อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. ๗๑๙ อาทโย) นเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิโต.
ตตฺรธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารี โวหาโร. ตทภิลาเป ตสฺส ภาสเน อุทีรเณ ตํ ภาสิตํ ลปิตํ อุทีริตํ สุตฺวาว อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตีติ เอวํ ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติสฺิตาย สภาวนิรุตฺติยา มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ผสฺโส เวทนาติ เอวมาทิวจนํ สุตฺวาว อยํ สภาวนิรุตฺตีติ ชานาติ. ผสฺสา เวทโนติ เอวมาทิกํ ปน อยํ น สภาวนิรุตฺตีติ.
าเณสุ ¶ ¶ าณนฺติ สพฺพตฺถ าณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส าณารมฺมณํ าณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ าเณสุ สโคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารโต าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อตฺโถ.
๔๒๙. จตสฺโสปิ เจตา ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ เสกฺขภูมิยฺจ อเสกฺขภูมิยฺจ.
ตตฺถ อคฺคสาวกานํ มหาสาวกานฺจ อเสกฺขภูมิยํ ปเภทคตา. อานนฺทตฺเถรจิตฺตคหปติธมฺมิกอุปาสกอุปาลิคหปติขุชฺชุตฺตราอุปาสิกาทีนํ เสกฺขภูมิยํ. เอวํ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติโยปิ เจตา อธิคเมน ปริยตฺติยา สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคน จาติ อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ วิสทา โหนฺติ.
ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติ. ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ. สวนํ นาม สกฺกจฺจํ อตฺถึ กตฺวา ธมฺมสฺสวนํ. ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺกถาทีสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา, ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมํ โคตฺรภุสมีปํ, ตาว วิปสฺสนานุโยโค.
อปเร อาหุ –
‘‘ปุพฺพโยโค พาหุสจฺจํ, เทสภาสา จ อาคโม;
ปริปุจฺฉา อธิคโม, ครุสนฺนิสฺสโย ตถา;
มิตฺตสมฺปตฺติ เจวาติ, ปฏิสมฺภิทปจฺจยา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺพโยโค วุตฺตนโยว. พาหุสจฺจํ นาม เตสุ เตสุ สตฺเถสุ จ สิปฺปายตเนสุ จ กุสลตา. เทสภาสา นาม เอกสตโวหารกุสลตา. วิเสเสน ปน มาคธิเก โกสลฺลํ. อาคโม นาม อนฺตมโส โอปมฺมวคฺคมตฺตสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ. ปริปุจฺฉา นาม เอกคาถายปิ อตฺถวินิจฺฉยปุจฺฉนํ. อธิคโม นาม โสตาปนฺนตา วา…เป… อรหตฺตํ วา. ครุสนฺนิสฺสโย ¶ นาม สุตปฏิภานพหุลานํ ครูนํ สนฺติเก วาโส. มิตฺตสมฺปตฺติ นาม ตถารูปานํเยว มิตฺตานํ ปฏิลาโภติ.
ตตฺถ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ปุพฺพโยคฺเจว อธิคมฺจ นิสฺสาย ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติ. สาวกา สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา จ ปาฏิเยกฺโก ¶ กมฺมฏฺานภาวนานุโยโค นาม นตฺถิ. เสกฺขานํ ปน เสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา. อเสกฺขานํ อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกาว ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ โหติ. ตถาคตานํ หิ ทสพลานิ วิย อริยานํ อริยผเลเนว ปฏิสมฺภิทา อิชฺฌนฺตีติ อิมา ปฏิสมฺภิทา สนฺธาย วุตฺตํ จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จตุพฺพิธาติ.
ปฺาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานํ
๔๓๐. กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ ปน ยสฺมา อิมาย ปฺาย ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมิ. สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จาติ อิมา ทฺเว วิสุทฺธิโย มูลํ. ทิฏฺิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ, าณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย สรีรํ. ตสฺมา เตสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน าณปริจยํ กตฺวา มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
๔๓๑. อยํ ปน วิตฺถาโร, ยํ ตาว วุตฺตํ ‘‘ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมี’’ติ, เอตฺถ ขนฺธาติ ปฺจ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธติ.
รูปกฺขนฺธกถา
๔๓๒. ตตฺถ ยํ กิฺจิ สีตาทีหิ รุปฺปนลกฺขณํ ธมฺมชาตํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา รูปกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพํ.
ตเทตํ รุปฺปนลกฺขเณน เอกวิธมฺปิ ภูโตปาทายเภทโต ทุวิธํ.
ตตฺถ ¶ ภูตรูปํ จตุพฺพิธํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. ตาสํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานิ. ปทฏฺานโต ปน ตา สพฺพาปิ อวเสสธาตุตฺตยปทฏฺานา.
อุปาทารูปํ จตุวีสติวิธํ – จกฺขุ, โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหา, กาโย, รูปํ, สทฺโท, คนฺโธ, รโส, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, หทยวตฺถุ, กายวิฺตฺติ, วจีวิฺตฺติ, อากาสธาตุ, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา ¶ , รูปสฺส กมฺมฺตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, รูปสฺส ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กพฬีกาโร อาหาโรติ.
๔๓๓. ตตฺถ รูปาภิฆาตารหตปฺปสาทลกฺขณํ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
โผฏฺพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
๔๓๔. เกจิ ¶ ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปถวีอาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพสมฺปี’’ติ วทนฺติ. อปเร ‘‘เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวาธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ. อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคยฺหภาวโต’’ติ การณํ ทสฺเสนฺติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘โก ปเนวมาหรูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’ติ. อวินิพฺโภควุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อยํ อิมสฺส คุโณ อยํ อิมสฺส คุโณติ น ลพฺภา วตฺตุ’’นฺติ. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุ ตสฺส ตสฺส ¶ ภูตสฺส อธิกตาย ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิ อิจฺฉถ, เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต อิจฺฉิตพฺพเมตํ รูปาทโย เตสํ คุณา’’ติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘อิจฺเฉยฺยาม, ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโต สีตุทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ’’. ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยตํ เอเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ, ‘‘ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโย อวิชฺชมาเนปิ อฺสฺมึ วิเสสการเณ’’ติ คเหตพฺพเมตํ.
กึ ปน ตํ ยํ อฺมฺสฺส อสาธารณํ? กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณํ. ตสฺมา กมฺมวิเสสโต เอเตสํ วิเสโส, น ภูตวิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว น อุปฺปชฺชติ. สมานานฺหิ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา.
๔๓๕. เอวํ กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ จ เอเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคาหกานิ, อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเย เอว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา สมฺปตฺตวิสยคาหกา, นิสฺสยวเสน เจว, สยฺจ, อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเนเยว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา.
๔๓๖. จกฺขุ เจตฺถ ยเทตํ โลเก นีลปขุมสมากิณฺณกณฺหสุกฺกมณฺฑลวิจิตฺตํ นีลุปฺปลทลสนฺนิภํ จกฺขูติ วุจฺจติ. ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติปเทเส สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิพฺยาเปตฺวา ธารณนฺหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ ¶ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ ¶ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส โสตํ วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทีหิ ปริวุตํ โสตวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ฆานํ ยถาวุตฺตปฺปการุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารํ ฆานวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ชิวฺหา ยถาวุตฺตปฺปการุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารา ชิวฺหาวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ.
ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทิณฺณรูปํ นาม อตฺถิ. สพฺพตฺถ กาโย กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย วุตฺตปฺปการุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวาโรว หุตฺวา กายวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ.
วมฺมิกอุทกากาสคามสิวถิกสงฺขาตสโคจรนินฺนา วิย จ อหิสุสุมารปกฺขีกุกฺกุรสิงฺคาลารูปาทิสโคจรนินฺนาว เอเต จกฺขาทโยติ ทฏฺพฺพา.
๔๓๗. ตโต ปเรสุ ปน รูปาทีสุ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ ¶ , ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานิ. ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม. ตยิทํ นีลํ ปีตกนฺติอาทิวเสน อเนกวิธํ.
โสตปฏิหนนลกฺขโณ ¶ สทฺโท, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทินา นเยน อเนกวิโธ.
ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. มูลคนฺโธ สารคนฺโธติอาทินา นเยน อเนกวิโธ.
ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. มูลรโส ขนฺธรโสติอาทินา นเยน อเนกวิโธ.
๔๓๘. อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ตทุภยมฺปิ กายปฺปสาโท วิย สกลสรีรํ พฺยาปกเมว, น จ กายปสาเทน ิโตกาเส ิตนฺติ วา อฏฺิโตกาเส ิตนฺติ วาติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, รูปรสาทโย วิย อฺมฺํ สงฺกโร นตฺถิ.
๔๓๙. สหชรูปานุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสฺเว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ. สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิย. น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ เปติ, สยํ ภิชฺชมานตฺตา. ขียมาโน วิย วฏฺฏิสฺเนโห ทีปสิขํ. น จ อนุปาลนปวตฺตนฏฺปนานุภาววิรหิตํ, ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺพฺพํ.
๔๔๐. มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเว ธาตูนํ อาธารณรสํ ¶ , อุพฺพหนปจฺจุปฏฺานํ. หทยสฺส อนฺโต กายคตาสติกถายํ ¶ วุตฺตปฺปการํ โลหิตํ นิสฺสาย สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ภูเตหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนฺเจว ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วตฺถุภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
๔๔๑. อภิกฺกมาทิปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา สหชรูปกายถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ปจฺจโย อาการวิกาโร กายวิฺตฺติ, อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. สา ปเนสา กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา, สยฺจ เตน กายวิปฺผนฺทนสงฺขาเตน กาเยน วิฺเยฺยตฺตา ‘‘กายวิฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ตาย จ ปน จลิเตหิ จิตฺตชรูเปหิ อภิสมฺพนฺธานํ อุตุชาทีนมฺปิ จลนโต อภิกฺกมาทโย ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา.
วจีเภทปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุยา อุปาทิณฺณฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย อาการวิกาโร วจีวิฺตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, วจีโฆสเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา. สา ปเนสา วจีโฆเสน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา, สยฺจ ตาย วจีโฆสสงฺขาตาย วาจาย วิฺเยฺยตฺตา ‘‘วจีวิฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ยถา หิ อรฺเ อุสฺสาเปตฺวา พนฺธโคสีสาทิอุทกนิมิตฺตํ ทิสฺวา อุทกเมตฺถ อตฺถีติ วิฺายติ, เอวํ กายวิปฺผนฺทนฺเจว วจีโฆสฺจ คเหตฺวา กายวจีวิฺตฺติโยปิ วิฺายนฺติ.
๔๔๒. รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทาปจฺจุปฏฺานา, อสมฺผุฏฺภาวจฺฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา. ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ อิทมิโต อุทฺธมโธ ติริยนฺติ จ โหติ.
๔๔๓. อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา. อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺส ¶ กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺรูปปทฏฺานา.
เอตา ¶ ปน ติสฺโส น อฺมฺํ วิชหนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ โย อโรคิโน วิย รูปานํ ลหุภาโว อทนฺธตา ลหุปริวตฺติปฺปกาโร รูปทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส ลหุตา. โย ปน สุปริมทฺทิตจมฺมสฺเสว รูปานํ มุทุภาโว สพฺพกิริยาวิเสเสสุ วสวตฺตนภาวมทฺทวปฺปกาโร รูปตฺถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส มุทุตา. โย ปน สุทนฺตสุวณฺณสฺเสว รูปานํ กมฺมฺภาโว สรีรกิริยานุกูลภาวปฺปกาโร สรีรกิริยานํ อนนุกูลกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส กมฺมฺตาติ เอวเมตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
๔๔๔. อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธกรูปปทฏฺานา. อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ, อาการนานตฺตโต ปน เวเนยฺยวเสน จ ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ อุทฺเทสเทสนา กตา. ยสฺมา ปเนตฺถ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา อิเมสํ ปทานํ นิทฺเทเส ‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๑-๖๔๒) วุตฺตํ. อฏฺกถายมฺปิ ‘‘อาจโย นาม นิพฺพตฺติ, อุปจโย นาม วฑฺฒิ, สนฺตติ นาม ปวตฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๔๑) วตฺวา ‘‘นทีตีเร ขตกูปกมฺหิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติ, ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๔๑) อุปมา กตา.
อุปมาวสาเน จ ‘‘เอวํ กึ กถิตํ โหติ? อายตเนน อาจโย กถิโต, อาจเยน อายตนํ กถิต’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ยา รูปานํ ปมาภินิพฺพตฺติ, สา อาจโย. ยา เตสํ อุปริ อฺเสมฺปิ นิพฺพตฺตมานานํ นิพฺพตฺติ, สา วฑฺฒิอากาเรน อุปฏฺานโต อุปจโย. ยา เตสมฺปิ อุปริ ปุนปฺปุนํ ¶ อฺเสํ นิพฺพตฺตมานานํ นิพฺพตฺติ, สา อนุปพนฺธากาเรน อุปฏฺานโต สนฺตตีติ จ ปวุจฺจตีติ เวทิตพฺพา.
รูปปริปากลกฺขณา ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา. ขณฺฑิจฺจาทิภาเวน ทนฺตาทีสุ วิการทสฺสนโต ¶ อิทํ ปากฏชรํ สนฺธาย วุตฺตํ. อรูปธมฺมานํ ปน ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม โหติ, ตสฺสา เอส วิกาโร นตฺถิ, ยา จ ปถวี อุทกปพฺพตจนฺทิมสูริยาทีสุ อวีจิชรา นาม.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานา.
๔๔๕. โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโน. ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺติ, ตสฺสา เอตํ อธิวจนํ.
๔๔๖. อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตรูปาเนว. อฏฺกถายํ ปน พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปํ เอกจฺจานํ มเตน มิทฺธรูปนฺติ เอวํ อฺานิปิ รูปานิ อาหริตฺวา ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทีนิ (สุ. นิ. ๕๔๖) วตฺวา มิทฺธรูปํ ตาว นตฺถิเยวาติ ปฏิกฺขิตฺตํ. อิตเรสุ โรครูปํ ชรตาอนิจฺจตาคฺคหเณน คหิตเมว, ชาติรูปํ อุปจยสนฺตติคฺคหเณน, สมฺภวรูปํ อาโปธาตุคฺคหเณน, พลรูปํ วาโยธาตุคฺคหเณน คหิตเมว. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ วิสุํ นตฺถีติ สนฺนิฏฺานํ กตํ.
อิติ อิทํ จตุวีสติวิธํ อุปาทารูปํ ปุพฺเพ วุตฺตํ จตุพฺพิธํ ภูตรูปฺจาติ อฏฺวีสติวิธํ รูปํ โหติ อนูนมนธิกํ.
๔๔๗. ตํ สพฺพมฺปิ น เหตุ อเหตุกํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ สปฺปจฺจยํ โลกิยํ สาสวเมวาติอาทินา นเยน เอกวิธํ.
อชฺฌตฺติกํ พาหิรํ, โอฬาริกํ สุขุมํ, ทูเร สนฺติเก, นิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนํ, ปสาทรูปํ นปสาทรูปํ, อินฺทฺริยํ อนินฺทฺริยํ, อุปาทิณฺณํ อนุปาทิณฺณนฺติอาทิวเสน ทุวิธํ.
ตตฺถ ¶ จกฺขาทิปฺจวิธํ อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺติกํ, เสสํ ตโต พาหิรตฺตา พาหิรํ. จกฺขาทีนิ นว อาโปธาตุวชฺชิตา ติสฺโส ธาตุโย จาติ ทฺวาทสวิธํ ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต โอฬาริกํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา สุขุมํ. ยํ สุขุมํ ตเทว ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา ¶ ทูเร, อิตรํ สุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา สนฺติเก. จตสฺโส ธาตุโย, จกฺขาทีนิ เตรส, กพฬีการาหาโร จาติ อฏฺารสวิธํ รูปํ ปริจฺเฉทวิการลกฺขณภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว ปริคฺคเหตพฺพโต นิปฺผนฺนํ, เสสํ ตพฺพิปรีตตาย อนิปฺผนฺนํ. จกฺขาทิปฺจวิธํ รูปาทีนํ คหณปจฺจยภาเวน อาทาสตลํ วิย วิปฺปสนฺนตฺตา ปสาทรูปํ, อิตรํ ตโต วิปรีตตฺตา นปสาทรูปํ. ปสาทรูปเมว อิตฺถินฺทฺริยาทิตฺตเยน สทฺธึ อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา อนินฺทฺริยํ. ยํ กมฺมชนฺติ ปรโต วกฺขาม, ตํ กมฺเมน อุปาทิณฺณตฺตา อุปาทิณฺณํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา อนุปาทิณฺณํ.
๔๔๘. ปุน สพฺพเมว รูปํ สนิทสฺสนกมฺมชาทีนํ ติกานํ วเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โอฬาริเก รูปํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ. สพฺพมฺปิ สุขุมํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. เอวํ ตาว สนิทสฺสนตฺติกวเสน ติวิธํ. กมฺมชาทิตฺติกวเสน ปน กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิชาตํ เนว กมฺมชํ นากมฺมชํ. จิตฺตโต ชาตํ จิตฺตชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อจิตฺตชํ, นกุโตจิชาตํ เนว จิตฺตชํ นาจิตฺตชํ, อาหารโต ชาตํ อาหารชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อนาหารชํ, นกุโตจิชาตํ เนว อาหารชํ นอนาหารชํ. อุตุโต ชาตํ อุตุชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อนุตุชํ, นกุโตจิชาตํ เนว อุตุชํ นอนุตุชนฺติ เอวํ กมฺมชาทิตฺติกวเสน ติวิธํ.
๔๔๙. ปุน ทิฏฺาทิรูปรูปาทิวตฺถาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ ทิฏฺํ นาม ทสฺสนวิสยตฺตา, สทฺทายตนํ สุตํ นาม สวนวิสยตฺตา, คนฺธรสโผฏฺพฺพตฺตยํ มุตํ นาม สมฺปตฺตคาหกอินฺทฺริยวิสยตฺตา, เสสํ วิฺาตํ นาม วิฺาณสฺเสว วิสยตฺตาติ เอวํ ตาว ทิฏฺาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ.
นิปฺผนฺนรูปํ ปเนตฺถ รูปรูปํ นาม, อากาสธาตุ ปริจฺเฉทรูปํ นาม, กายวิฺตฺติอาทิ กมฺมฺตาปริยนฺตํ วิการรูปํ นาม, ชาติชราภงฺคํ ลกฺขณรูปํ นามาติ เอวํ รูปรูปาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ.
ยํ ¶ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ น ทฺวารํ. วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารํ น วตฺถุ. ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว ทฺวารฺจ. เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารนฺติ เอวํ วตฺถาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ.
๔๕๐. ปุน ¶ เอกชํ, ทฺวิชํ, ติชํ, จตุชํ, นกุโตจิชาตนฺติ อิเมสํ วเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ กมฺมชเมว จิตฺตชเมว จ เอกชํ นาม. เตสุ สทฺธึ หทยวตฺถุนา อินฺทฺริยรูปํ กมฺมชเมว. วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว. ยํ ปน จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ, ตํ ทฺวิชํ นาม, ตํ สทฺทายตนเมว. ยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ ชาตํ, ตํ ติชํ นาม, ตํ ปน ลหุตาทิตฺตยเมว. ยํ จตูหิปิ กมฺมาทีหิ ชาตํ, ตํ จตุชํ นาม, ตํ ลกฺขณรูปวชฺชํ อวเสสํ โหติ. ลกฺขณรูปํ ปน นกุโตจิชาตํ. กสฺมา? น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวยํ. ยมฺปิ ‘‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส กมฺมฺตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, กพฬีกาโร อาหาโร, อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๐๑) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนฺุาตํ, ตํ ปน รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
อิทํ ตาว รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
วิฺาณกฺขนฺธกถา
๔๕๑. อิตเรสุ ปน ยํกิฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ; ยํกิฺจิ สฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สฺากฺขนฺโธ; ยํกิฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ; ยํกิฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิฺาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยสฺมา วิฺาณกฺขนฺเธ วิฺาเต อิตเร สุวิฺเยฺยา โหนฺติ, ตสฺมา วิฺาณกฺขนฺธํ อาทึ กตฺวา วณฺณนํ กริสฺสาม.
ยํกิฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิฺาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ หิ วุตฺตํ. กิฺจ วิชานนลกฺขณํ วิฺาณํ? ยถาห ‘‘วิชานาติ วิชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๔๙). วิฺาณํ จิตฺตํ มโนติ อตฺถโต เอกํ. ตเทตํ วิชานนลกฺขเณน สภาวโต ¶ เอกวิธมฺปิ ชาติวเสน ติวิธํ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตฺจ.
๔๕๒. ตตฺถ ¶ กุสลํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺจ. ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา าณวิปฺปยุตฺตํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา าณวิปฺปยุตฺตํ.
ยทา หิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. ๑.๔๔๑) สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อสงฺขารํ โหติ. ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺตุฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคตาทิวเสน สํสีทมาโน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขารํ โหติ. อิมสฺมิฺหิ อตฺเถ สงฺขาโรติ เอตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺตสฺส ปุพฺพปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา กิฺจิเทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา ตติยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน ‘‘เทถ วนฺทถาติ’’ าตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
รูปาวจรํ ปน ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขสมาธิยุตฺตํ ปมํ, อติกฺกนฺตวิตกฺกํ ทุติยํ, ตโต อติกฺกนฺตวิจารํ ตติยํ, ตโต วิรตฺตปีติกํ จตุตฺถํ, อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺขาสมาธิยุตฺตํ ปฺจมนฺติ.
อรูปาวจรํ จตุนฺนํ อารุปฺปานํ โยควเสน จตุพฺพิธํ. วุตฺตปฺปกาเรน หิ อากาสานฺจายตนชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิฺาณฺจายตนาทีหิ ทุติยตติยจตุตฺถานิ ¶ . โลกุตฺตรํ จตุมคฺคสมฺปโยคโต จตุพฺพิธนฺติ เอวํ ตาว กุสลวิฺาณเมว เอกวีสติวิธํ โหติ.
๔๕๓. อกุสลํ ¶ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, มูลโต ติวิธํ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลฺจ.
ตตฺถ โลภมูลํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิคตสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ. อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ.
ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๙) อาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิคตสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.
โทสมูลํ ปน โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ ทุวิธเมว โหติ, ตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
โมหมูลํ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตฺจาติ ทุวิธํ. ตสฺส สนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ เอวํ อกุสลวิฺาณํ ทฺวาทสวิธํ โหติ.
๔๕๔. อพฺยากตํ ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากํ กิริยฺจ. ตตฺถ วิปากํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺจ. ตตฺถ ¶ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากฺจ. กุสลวิปากมฺปิ ทุวิธํ อเหตุกํ สเหตุกฺจ.
ตตฺถ อโลภาทิวิปากเหตุวิรหิตํ อเหตุกํ, ตํ จกฺขุวิฺาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณํ ¶ , สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา มโนธาตุ, สนฺตีรณาทิกิจฺจา ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย จาติ อฏฺวิธํ.
ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทารมฺมณาทีนํ กิริยมโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ.
จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณา มโนธาตุ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, จกฺขุวิฺาณาทิอปคมปทฏฺานา.
อเหตุกวิปากา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ทุวิธาปิ สนฺตีรณาทิกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุ, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานา. โสมนสฺสุเปกฺขาโยคโต ปน ทฺวิปฺจฏฺานเภทโต จ ตสฺสา เภโท. เอตาสุ หิ เอกา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปฺจทฺวาเร เจว ชวนาวสาเน จ ปวตฺตนโต ทฺวิฏฺานา โหติ. เอกา อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจฏฺานา โหติ.
อฏฺวิธมฺปิ เจตํ อเหตุกวิปากวิฺาณํ นิยตานิยตารมฺมณตฺตา ทุวิธํ. อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธํ. วิฺาณปฺจกํ เหตฺถ นิยตารมฺมณํ ยถากฺกมํ รูปาทีสุเยว ปวตฺติโต, เสสํ อนิยตารมฺมณํ. ตตฺร หิ มโนธาตุ ปฺจสุปิ รูปาทีสุ ปวตฺตติ, มโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉสูติ. กายวิฺาณํ ปเนตฺถ สุขยุตฺตํ, ทฺวิฏฺานา มโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสยุตฺตา, เสสํ อุเปกฺขายุตฺตนฺติ. เอวํ ตาว กุสลวิปากาเหตุกํ อฏฺวิธํ เวทิตพฺพํ.
อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตํ ปน สเหตุกํ, ตํ กามาวจรกุสลํ วิย โสมนสฺสาทิ เภทโต อฏฺวิธํ. ยถา ปน กุสลํ ทานาทิวเสน ¶ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทฺหิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ ¶ . สงฺขาราสงฺขารภาโว ปเนตฺถ อาคมนาทิวเสน เวทิตพฺโพ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ.
เกวลํ หิ อกุสลวิปากํ อเหตุกเมว, ตํ จกฺขุวิฺาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา มโนธาตุ, สนฺตีรณาทิกิจฺจา ปฺจฏฺานา มโนวิฺาณธาตูติ สตฺตวิธํ. ตํ ลกฺขณาทิโต กุสลาเหตุกวิปาเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เกวลฺหิ กุสลวิปากานิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณานิ, อิมานิ อนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณานิ. ตานิ จ อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธานิ, อิมานิ ทุกฺขอุเปกฺขาวเสน ทุวิธานิ. เอตฺถ หิ กายวิฺาณํ ทุกฺขสหคตเมว, เสสานิ อุเปกฺขาสหคตานิ. สา จ เตสุ อุเปกฺขา หีนา ทุกฺขํ วิย นาติติขิณา, อิตเรสุ อุเปกฺขา ปณีตา สุขํ วิย นาติติขิณา. อิติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปุริมานฺจ โสฬสนฺนํ กุสลวิปากานํ วเสน กามาวจรํ วิปากวิฺาณํ เตวีสติวิธํ.
รูปาวจรํ ปน กุสลํ วิย ปฺจวิธํ. กุสลํ ปน สมาปตฺติวเสน ชวนวีถิยํ ปวตฺตติ. อิทํ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน. ยถา จ รูปาวจรํ, เอวํ อรูปาวจรมฺปิ กุสลํ วิย จตุพฺพิธํ. ปวตฺติเภโทปิสฺส รูปาวจเร วุตฺตนโย เอว. โลกุตฺตรวิปากํ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธํ, ตํ มคฺควีถิวเสน เจว สมาปตฺติวเสน จ ทฺวิธา ปวตฺตติ. เอวํ สพฺพมฺปิ จตูสุ ภูมีสุ ฉตฺตึสวิธํ วิปากวิฺาณํ โหติ.
กิริยํ ปน ภูมิเภทโต ติวิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรฺจ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ อเหตุกํ สเหตุกฺจ. ตตฺถ อโลภาทิกิริยเหตุวิรหิตํ อเหตุกํ, ตํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุเภทโต ทุวิธํ.
ตตฺถ จกฺขุวิฺาณาทิปุเรจรรูปาทิวิชานนลกฺขณา มโนธาตุ, อาวชฺชนรสา, รูปาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ภวงฺควิจฺเฉทปทฏฺานา, สา อุเปกฺขายุตฺตาว โหติ.
มโนวิฺาณธาตุ ¶ ¶ ปน ทุวิธา สาธารณา อสาธารณา จ. ตตฺถ สาธารณา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, กิจฺจวเสน ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุ ภวงฺคานํ อฺตราปคมปทฏฺานา.
อสาธารณา โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, กิจฺจวเสน อรหตํ อนุฬาเรสุ วตฺถูสุ หสิตุปฺปาทนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺานาติ. อิติ กามาวจรกิริยํ อเหตุกํ ติวิธํ.
สเหตุกํ ปน โสมนสฺสาทิเภทโต กุสลํ วิย อฏฺวิธํ. เกวลฺหิ กุสลํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อรหตํเยวาติ อยเมตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรํ เอกาทสวิธํ.
รูปาวจรํ ปน อรูปาวจรฺจ กุสลํ วิย ปฺจวิธํ จตุพฺพิธฺจ โหติ. อรหตํ อุปฺปตฺติวเสเนว จสฺส กุสลโต วิเสโส เวทิตพฺโพติ. เอวํ สพฺพมฺปิ ตีสุ ภูมีสุ วีสติวิธํ กิริยวิฺาณํ โหติ.
๔๕๕. อิติ เอกวีสติ กุสลานิ ทฺวาทสากุสลานิ ฉตฺตึส วิปากานิ วีสติ กิริยานีติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติ วิฺาณานิ โหนฺติ. ยานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณจุติวเสน จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺติ.
กถํ? ยทา หิ อฏฺนฺนํ กามาวจรกุสลานํ อานุภาเวน เทวมนุสฺเสสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อฏฺ สเหตุกกามาวจรวิปากานิ, มนุสฺเสสุ ปณฺฑกาทิภาวํ อาปชฺชมานานํ ทุพฺพลทฺวิเหตุกกุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุ จาติ ปฏิสนฺธิวเสน นว วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ยทา รูปาวจรารูปาวจรกุสลานุภาเวน รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตนฺติ ¶ , ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ กตฺวา นว รูปารูปาวจรวิปากานิ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตนฺติ.
ยทา ¶ ปน อกุสลานุภาเวน อปาเย นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกา อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตตีติ เอวํ ตาเวตฺถ เอกูนวีสติยา วิปากวิฺาณานํ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ปฏิสนฺธิวิฺาเณ ปน นิรุทฺเธ ตํ ตํ ปฏิสนฺธิวิฺาณมนุพนฺธมานํ ตสฺส ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากภูตํ ตสฺมิฺเว อารมฺมเณ ตาทิสเมว ภวงฺควิฺาณํ นาม ปวตฺตติ, ปุนปิ ตาทิสนฺติ เอวํ อสติ สนฺตานวินิวตฺตเก อฺสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท นทีโสตํ วิย สุปินํ อปสฺสโต นิทฺโทกฺกมนกาลาทีสุ อปริมาณสงฺขฺยมฺปิ ปวตฺตติเยวาติ เอวํ เตสฺเว วิฺาณานํ ภวงฺควเสนาปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
เอวํ ปวตฺเต ปน ภวงฺคสนฺตาเน ยทา สตฺตานํ อินฺทฺริยานิ อารมฺมณคหณกฺขมานิ โหนฺติ, ตทา จกฺขุสฺสาปาถคเต รูเป รูปํ ปฏิจฺจ จกฺขุปสาทสฺส ฆฏฺฏนา โหติ, ตโต ฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคจลนํ โหติ, อถ นิรุทฺเธ ภวงฺเค ตเทว รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิย อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา กิริยมโนธาตุ อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. มโนทฺวาเร ปน ฉพฺพิเธปิ อารมฺมเณ อาปาถคเต ภวงฺคจลนานนฺตรํ ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิย อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อเหตุกกิริยมโนวิฺาณธาตุ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ ทฺวินฺนํ กิริยวิฺาณานํ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อาวชฺชนานนฺตรํ ปน จกฺขุทฺวาเร ตาว ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ จกฺขุปสาทวตฺถุกํ จกฺขุวิฺาณํ, โสตทฺวาราทีสุ สวนาทิกิจฺจํ สาธยมานานิ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ ปวตฺตนฺติ. ตานิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺเตสุ วิสเยสุ กุสลวิปากานิ, อนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ วิสเยสุ อกุสลวิปากานีติ เอวํ ทสนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุยา ¶ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชา มโนธาตู’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๑๘๔) ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา ¶ เตสฺเว วิสยํ สมฺปฏิจฺฉมานา กุสลวิปากานนฺตรํ กุสลวิปากา, อกุสลวิปากานนฺตรํ อกุสลวิปากา มโนธาตุ อุปฺปชฺชติ. เอวํ ทฺวินฺนํ วิปากวิฺาณานํ สมฺปฏิจฺฉนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
‘‘มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชามโนวิฺาณธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๔) วจนโต ปน มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉิตเมว วิสยํ สนฺตีรยมานา อกุสลวิปากมโนธาตุยา อนนฺตรา อกุสลวิปากา, กุสลวิปากาย อนนฺตรา อิฏฺารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตา, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตา อุปฺปชฺชติ วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตูติ เอวํ ติณฺณํ วิปากวิฺาณานํ สนฺตีรณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
สนฺตีรณานนฺตรํ ปน ตเมว วิสยํ ววตฺถาปยมานา อุปฺปชฺชติ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ เอกสฺเสว กิริยวิฺาณสฺส โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
โวฏฺพฺพนานนฺตรํ ปน สเจ มหนฺตํ โหติ รูปาทิอารมฺมณํ, อถ ยถาววตฺถาปิเต วิสเย อฏฺนฺนํ วา กามาวจรกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ วา อกุสลานํ นวนฺนํ วา อวเสสกามาวจรกิริยานํ อฺตรวเสน ฉ สตฺต วา ชวนานิ ชวนฺติ, เอโส ตาว ปฺจทฺวาเร นโย.
มโนทฺวาเร ปน มโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ ตานิเยว. โคตฺรภุโต อุทฺธํ รูปาวจรโต ปฺจ กุสลานิ ปฺจ กิริยานิ, อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ จตฺตาริ กิริยานิ, โลกุตฺตรโต จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ อิเมสุ ยํ ยํ ลทฺธปจฺจยํ โหติ, ตํ ตํ ชวตีติ เอวํ ปฺจปฺาสาย กุสลากุสลกิริยวิปากวิฺาณานํ ชวนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ชวนาวสาเน ปน สเจ ปฺจทฺวาเร อติมหนฺตํ, มโนทฺวาเร จ วิภูตมารมฺมณํ โหติ, อถ กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรชวนาวสาเน อิฏฺารมฺมณาทีนํ ปุริมกมฺมชวนจิตฺตาทีนฺจ วเสน โย โย ปจฺจโย ลทฺโธ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อฏฺสุ สเหตุกกามาวจรวิปาเกสุ ตีสุ ¶ วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตูสุ จ อฺตรํ ปฏิโสตคตํ นาวํ อนุพนฺธมานํ กิฺจิ อนฺตรํ อุทกมิว ภวงฺคสฺสารมฺมณโต อฺสฺมึ อารมฺมเณ ¶ ชวิตํ ชวนมนุพนฺธํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกึ วา วิปากวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. ตเทตํ ชวนาวสาเน ภวงฺคสฺส อารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติ. เอวํ เอกาทสนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ตทารมฺมณาวสาเน ปน ปุน ภวงฺคเมว ปวตฺตติ, ภวงฺเค วิจฺฉินฺเน ปุน อาวชฺชนาทีนีติ เอวํ ลทฺธปจฺจยจิตฺตสนฺตานํ ภวงฺคานนฺตรํ อาวชฺชนํ อาวชฺชนานนฺตรํ ทสฺสนาทีนีติ จิตฺตนิยมวเสเนว ปุนปฺปุนํ ตาว ปวตฺตติ, ยาว เอกสฺมึ ภเว ภวงฺคสฺส ปริกฺขโย. เอกสฺมึ หิ ภเว ยํ สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ ตโต จวนตฺตา จุตีติ วุจฺจติ. ตสฺมา ตมฺปิ เอกูนวีสติวิธเมว โหติ. เอวํ เอกูนวีสติยา วิปากวิฺาณานํ จุติวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
จุติโต ปน ปุน ปฏิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิโต ปุน ภวงฺคนฺติ เอวํ ภวคติิตินิวาเสสุ สํสรมานานํ สตฺตานํ อวิจฺฉินฺนํ จิตฺตสนฺตานํ ปวตฺตติเยว. โย ปเนตฺถ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺส จุติจิตฺเต นิรุทฺเธ นิรุทฺธเมว โหตีติ.
อิทํ วิฺาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
เวทนากฺขนฺธกถา
๔๕๖. อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาว. ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข อาวุโส, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๐). สา ปน เวทยิตลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จาติ.
ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธนฺติอาทินา นเยน วุตฺเตน กุสลวิฺาเณน ¶ สมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสเลน สมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากเตน สมฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ เวทิตพฺพา. สา สภาวเภทโต ปฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติ.
ตตฺถ ¶ กุสลวิปาเกน กายวิฺาเณน สมฺปยุตฺตํ สุขํ. อกุสลวิปาเกน ทุกฺขํ. กามาวจรโต จตูหิ กุสเลหิ, จตูหิ สเหตุกวิปาเกหิ, เอเกน อเหตุกวิปาเกน, จตูหิ สเหตุกกิริเยหิ, เอเกน อเหตุกกิริเยน, จตูหิ อกุสเลหิ, รูปาวจรโต เปตฺวา ปฺจมชฺฌานวิฺาณํ จตูหิ กุสเลหิ, จตูหิ วิปาเกหิ, จตูหิ กิริเยหิ, โลกุตฺตรํ ปน ยสฺมา อฌานิกํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อฏฺ โลกุตฺตรานิ ปฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน จตฺตาลีสํ โหนฺติ. เตสุ เปตฺวา อฏฺ ปฺจมชฺฌานิกานิ เสเสหิ ทฺวตฺตึสาย กุสลวิปาเกหีติ เอวํ โสมนสฺสํ ทฺวาสฏฺิยา วิฺาเณหิ สมฺปยุตฺตํ. โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสเลหิ. อุเปกฺขา อวเสสปฺจปฺาสาย วิฺาเณหิ สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ.
อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ.
อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, ปสฺสทฺธิปทฏฺานํ.
อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.
มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา อุเปกฺขา, สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา, สนฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, นิปฺปีติกจิตฺตปทฏฺานาติ.
อิทํ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
สฺากฺขนฺธกถา
๔๕๗. อิทานิ ¶ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิฺจิ สฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สฺากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ สฺชานนลกฺขณํ นาม สฺาว. ยถาห – ‘‘สฺชานาติ สฺชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สฺาติ วุจฺจตี’’ติ ¶ (ม. นิ. ๑.๔๕๐). สา ปเนสา สฺชานนลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จ.
ตตฺถ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตา. น หิ ตํ วิฺาณํ อตฺถิ, ยํ สฺาย วิปฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺตโก วิฺาณสฺส เภโท, ตตฺตโก สฺายาติ.
สา ปเนสา เอวํ วิฺาเณน สมปฺปเภทาปิ ลกฺขณาทิโต สพฺพาว สฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา (อุทา. ๕๔) วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสฺา วิยาติ.
อิทํ สฺากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
สงฺขารกฺขนฺธกถา
๔๕๘. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยํกิฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นาม ราสิกรณลกฺขณํ. กึ ปน ตนฺติ, สงฺขาราเยว. ยถาห – ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙). เต อภิสงฺขรณลกฺขณา, อายูหนรสา, วิปฺผารปจฺจุปฏฺานา, เสสขนฺธตฺตยปทฏฺานา.
เอวํ ลกฺขณาทิโต เอกวิธาปิ จ ชาติวเสน ติวิธา กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตาติ ¶ . เตสุ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตา กุสลา. อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา. อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตา.
ตตฺถ กามาวจรปมกุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ปฺจาติ ฉตฺตึส. ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, สทฺธา, สติ, หิรี, โอตฺตปฺปํ, อโลโภ, อโทโส, อโมโห, กายปสฺสทฺธิ, จิตฺตปสฺสทฺธิ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, กายมุทุตา, จิตฺตมุทุตา, กายกมฺมฺตา, จิตฺตกมฺมฺตา, กายปาคฺุตา, จิตฺตปาคฺุตา, กายุชุกตา, จิตฺตุชุกตาติ อิเม สรูเปน ¶ อาคตา สตฺตวีสติ (ธ. ส. ๑; ธ. ส. อฏฺ. ๑ เยวาปนกวณฺณนา). ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, มนสิกาโร, ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺ. ๑ เยวาปนกวณฺณนา). กรุณา, มุทิตา, กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติ, มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม อนิยตา ปฺจ. เอเต หิ กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานาปิ จ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.
๔๕๙. ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ. สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ. เอกเทเสน จ อนลฺลิยมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณฺจ สงฺฆฏฺเฏติ, ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. ตชฺชาสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยเนว อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโนติ วุจฺจติ. เวทนาธิฏฺานภาวโต ปน นิจฺจมฺมคาวี (สํ. นิ. ๒.๖๓) วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๖๐. เจตยตีติ เจตนา. อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตนาภาวลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกีอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหติ.
วิตกฺกวิจารปีตีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ปถวีกสิณนิทฺเทเส ปมชฺฌานวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๑) วุตฺตเมว.
๔๖๑. วีรภาโว ¶ วีริยํ. ตํ อุสฺสหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๑๓) วจนโต สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา, สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
๔๖๒. ชีวนฺติ เตน, สยํ วา ชีวติ, ชีวนมตฺตเมว วา ตนฺติ ชีวิตํ. ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส รูปชีวิเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ตฺหิ รูปธมฺมานํ ชีวิตํ, อิทํ อรูปธมฺมานนฺติ อิทเมเวตฺถ นานากรณํ.
๔๖๓. อารมฺมเณ ¶ จิตฺตํ สมํ อาธิยติ, สมฺมา วา อาธิยติ, สมาธานมตฺตเมว วา เอตํ จิตฺตสฺสาติ สมาธิ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน, นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺโพ.
๔๖๔. สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา, สทฺธมฺมสฺสวนาทิโสตาปตฺติยงฺค(ที. นิ. ๓.๓๑๑; สํ. นิ. ๕.๑๐๐๑) ปทฏฺานา วา, หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺพฺพา.
๔๖๕. สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ถิรสฺาปทฏฺานา, กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา.
๔๖๖. กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี. อุตฺตาสนลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. ลชฺชากาเรน ปาปานํ อกรณรสา หิรี. อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํ. วุตฺตปฺปกาเรเนว ¶ จ ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา เอตา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อตฺตานํ ครุํ กตฺวา หิริยา ปาปํ ชหาติ กุลวธู วิย. ปรํ ครุํ กตฺวา โอตฺตปฺเปน ปาปํ ชหาติ เวสิยา วิย. อิเม จ ปน ทฺเว ธมฺมา โลกปาลกาติ (อ. นิ. ๒.๙) ทฏฺพฺพา.
๔๖๗. น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย. เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ, อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย. อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.
๔๖๘. อโทโส ¶ อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยรโส, ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.
๔๖๙. อโมโห ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขโณ, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขโณ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน อรฺคตสุเทสโก วิย. ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺพฺพา.
๔๗๐. กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตา. ตา กายจิตฺตครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. ตา กายจิตฺตตฺถมฺภวูปสมลกฺขณา ¶ , กายจิตฺตถทฺธภาวนิมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส กมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตสฺส กมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. ตา กายจิตฺตากมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตากมฺมฺภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวกราวเสสนีวรณาทิปฏิปกฺขภูตา, ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส ¶ ปาคฺุภาโว กายปาคฺุตา. จิตฺตสฺส ปาคฺุภาโว จิตฺตปาคฺุตา. ตา กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตเคลฺนิมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ เคลฺกรอสทฺธิยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. ตา กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
๔๗๑. ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺานํ. อารมฺมณคฺคหเณ อยํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๗๒. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๗๓. กิริยา กาโร. มนมฺหิ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสมนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร. สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร.
ตตฺถ ¶ อารมฺมณปฏิปาทโก มนมฺหิ กาโรติ มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน. สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. น เต อิธ อธิปฺเปตา.
๔๗๔. เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนภาเวน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺพฺพา.
กรุณามุทิตา ¶ จ พฺรหฺมวิหารนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๒๖๒) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลฺหิ ตา อปฺปนาปฺปตฺตา รูปาวจรา, อิมา กามาวจราติ อยเมว วิเสโส.
เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเตสุ อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโสเยว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.
๔๗๕. กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอส นโย เสสาสุปิ. ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, อมทฺทนลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติ. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา, ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขภาวภูตาติ ทฏฺพฺพา.
๔๗๖. อิติ อิเมว ฉตฺตึส สงฺขารา ปเมน กามาวจรกุสลวิฺาเณน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส.
ตติเยน ปน เปตฺวา อโมหํ อวเสสา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถน. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส.
ปเม ¶ วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส. สตฺตเมน จ ปน เปตฺวา อโมหํ อวเสสา เวทิตพฺพา. ตถา อฏฺเมน. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส.
ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ เสสา รูปาวจรกุสเลสุ ปเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. ทุติเยน ตโต วิตกฺกวชฺชา. ตติเยน ตโต วิจารวชฺชา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา. ปฺจเมน ตโต อนิยเตสุ กรุณามุทิตาวชฺชา. เตเยว จตูสุ อารุปฺปกุสเลสุ. อรูปาวจรภาโวเยว หิ เอตฺถ วิเสโส.
โลกุตฺตเรสุ ปมชฺฌานิเก ตาว มคฺควิฺาเณ ปมรูปาวจรวิฺาเณ วุตฺตนเยน, ทุติยชฺฌานิกาทิเภเท ทุติยรูปาวจรวิฺาณาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานํ ปน อภาโว, นิยตวิรติตา ¶ , โลกุตฺตรตา จาติ อยเมตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลาเยว สงฺขารา เวทิตพฺพา.
๔๗๗. อกุสเลสุ โลภมูเล ปมากุสลสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เตรส, เยวาปนกา จตฺตาโรติ สตฺตรส. ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ, โลโภ, โมโห, มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปน อาคตา เตรส (ธ. ส. ๓๖๕; ธ. ส. อฏฺ. ๓๖๕). ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺ. ๓๖๕).
๔๗๘. ตตฺถ น หิริยตีติ อหิริโก. อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. น โอตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา. อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน หิโรตฺตปฺปานํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพ.
๔๗๙. ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. เตสุ โลโภ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิย. อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค ¶ วิย. สํโยชนิยธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน. ตณฺหานทีภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที อิว มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺพฺโพ.
๔๘๐. โมโห จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺาโน, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺพฺโพ.
๔๘๑. มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตํ วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
๔๘๒. อุทฺธตภาโว ¶ อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺพํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อกุสลภาโวเยว หิ อกุสลภาเวน จ ลามกตฺตํ เอเตสํ เตหิ วิเสโส.
๔๘๓. อิติ อิเม สตฺตรส สงฺขารา ปเมน อกุสลวิฺาเณน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารตา ปเนตฺถ ถินมิทฺธสฺส จ อนิยตตา วิเสโส.
ตตฺถ ถินนตา ถินํ. มิทฺธนตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วา. อุภยมฺปิ อรติวิชมฺภิกาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต ¶ โหติ. อยํ วิเสโส, โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺพฺโพ.
จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยเตสุ โหติเยว. ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารตา ปเนตฺถ ถินมิทฺธสฺส จ อนิยตภาโว วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยเตสุ โหติเยวาติ.
๔๘๔. โทสมูเลสุ ปน ทฺวีสุ ปมสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกาทส, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ตโยติ อฏฺารส ¶ . ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, อหิริกํ, อโนปฺปตฺตํ, โทโส, โมโหติ อิเม สรูเปน อาคตา เอกาทส (ธ. ส. ๔๑๓; ธ. ส. อฏฺ. ๔๑๓). ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺ. ๔๑๓). อิสฺสา, มจฺฉริยํ, กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม อนิยตา ตโย (ธ. ส. อฏฺ. ๔๑๓).
๔๘๕. ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย. ทูสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน, วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๘๖. อิสฺสายนา อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา. ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา, สํโยชนนฺติ ทฏฺพฺพา.
๔๘๗. มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, กฏุกฺจุกตาปจฺจุปฏฺานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺพฺพํ.
๔๘๘. กุจฺฉิตํ ¶ กตํ กุกตํ. ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺพฺพํ. เสสา วุตฺตปฺปการาเยวาติ.
อิติ อิเม อฏฺารส สงฺขารา ปเมน โทสมูเลน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารตา ปน อนิยเตสุ จ ถินมิทฺธสมฺภโวว วิเสโส.
๔๘๙. โมหมูเลสุ ทฺวีสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน ตาว ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, วีริยํ, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺิติ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ ¶ , โมโห, วิจิกิจฺฉาติ สรูเปน อาคตา เอกาทส (ธ. ส. ๔๒๒; ธ. ส. อฏฺ. ๔๒๒), อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ เยวาปนกา ทฺเว จาติ เตรส.
๔๙๐. ตตฺถ จิตฺตฏฺิตีติ ปวตฺติฏฺิติมตฺโต ทุพฺพโล สมาธิ. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺานา วา, วิจิกิจฺฉายํ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา, ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา. เสสา วุตฺตปฺปการาเยว.
อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิจิกิจฺฉํ เสสา ทฺวาทส. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ. เตน สทฺธึ เตรเสว, อธิโมกฺขสพฺภาวโต จ พลวตโร สมาธิ โหติ. ยฺเจตฺถ อุทฺธจฺจํ, ตํ สรูเปเนว อาคตํ. อธิโมกฺขมนสิการา เยวาปนกวเสนาติ เอวํ อกุสลสงฺขารา เวทิตพฺพา.
๔๙๑. อพฺยากเตสุ วิปากาพฺยากตา ตาว อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธา. เตสุ อเหตุกวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกา. ตตฺถ กุสลากุสลวิปากจกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส, เจตนา, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปน อาคตา จตฺตาโร (ธ. ส. ๔๓๑; ธ. ส. อฏฺ. ๔๓๑), เยวาปนโก มนสิกาโรเยวาติ ปฺจ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ เอเตเยว. อุภยวิปากมโนธาตุยา เอเต เจว วิตกฺกวิจาราธิโมกฺขา จาติ ¶ อฏฺ, ตถา ติวิธายปิ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา. ยา ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตา, ตาย สทฺธึ ปีติ อธิกา โหตีติ เวทิตพฺพา.
สเหตุกวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา. เตสุ อฏฺกามาวจรวิปากสมฺปยุตฺตา ตาว อฏฺหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสาเยว. ยา ปน ตา อนิยเตสุ กรุณามุทิตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติ. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา. น เกวลฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยปิ วิปาเกสุ น สนฺติ. ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ.
รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา ¶ ปน เตสํ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตสงฺขาเรหิ สทิสา เอว.
๔๙๒. กิริยาพฺยากตาปิ อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธา. เตสุ อเหตุกกิริยวิฺาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกา. เต จ กุสลวิปากมโนธาตุอเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ปน วีริยํ อธิกํ. วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. อยเมตฺถ วิเสโส.
สเหตุกกิริยวิฺาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา. เตสุ อฏฺกามาวจรกิริยวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว เปตฺวา วิรติโย อฏฺหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสา. รูปาวจรารูปาวจรกิริยสมฺปยุตฺตา ปน สพฺพากาเรนปิ เตสํ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตสทิสาเยวาติ เอวํ อพฺยากตาปิ สงฺขารา เวทิตพฺพาติ.
อิทํ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
อิทํ ตาว อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยน ขนฺเธสุ วิตฺถารกถามุขํ.
อตีตาทิวิภาคกถา
๔๙๓. ภควตา ¶ ปน –
‘‘ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํกิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๒,๒๖) –
เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตา.
ตตฺถ ยํกิฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํ. เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติ. อถสฺส อตีตาทินา ¶ วิภาคํ อารภติ. ตฺหิ กิฺจิ อตีตํ, กิฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติ. เอส นโย เวทนาทีสุ.
๔๙๔. ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติ. ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํ.
ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํ.
สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺานํ เอกาหารสมุฏฺานฺจ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. กมฺมสมุฏฺานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสฺเว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
สมยวเสน ¶ เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ.
ขณวเสน อุปฺปาทาทิขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํ. อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ, นิฏฺิตเหตุกิจฺจํ อนิฏฺิตปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจํ อสมฺปตฺตํ อนาคตํ. สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํ. เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา. เสสา สปริยายา.
๔๙๕. อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท วุตฺตนโย เอว. อปิจ อิธ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ อชฺฌตฺตํ ปรปุคฺคลิกมฺปิ จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพํ. โอฬาริกสุขุมเภโท วุตฺตนโยว.
๔๙๖. หีนปณีตเภโท ทุวิโธ ปริยายโต นิปฺปริยายโต จ. ตตฺถ อกนิฏฺานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ หีนํ. ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํ. เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต หีนปณีตตา เวทิตพฺพา. นิปฺปริยายโต ปน ยตฺถ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ. ยตฺถ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํ.
ทูเร ¶ สนฺติเกติ อิทมฺปิ วุตฺตนยเมว. อปิจ โอกาสโตเปตฺถ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพา.
๔๙๗. ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวาติ ตํ อตีตาทีหิ ปเทหิ วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺํ รูปํ สพฺพํ รุปฺปนลกฺขณสงฺขาเต เอกวิธภาเว ปฺาย ราสึ กตฺวา รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เอเตน สพฺพมฺปิ รูปํ รุปฺปนลกฺขเณ ราสิภาวูปคมเนน รูปกฺขนฺโธติ ทสฺสิตํ โหติ. น หิ รูปโต อฺโ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถิ.
๔๙๘. ยถา จ รูปํ, เอวํ เวทนาทโยปิ เวทยิตลกฺขณาทีสุ ราสิภาวูปคมเนน. น หิ เวทนาทีหิ อฺเ เวทนากฺขนฺธาทโย นาม อตฺถิ.
อตีตาทิวิภาเค ¶ ปเนตฺถ สนฺตติวเสน ขณาทิวเสน จ เวทนาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา เอกวีถิวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌตฺตคตา สกิจฺจฺจ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสน เวทิตพฺโพ.
๔๙๙. โอฬาริกสุขุมเภโท ‘‘อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๑) นเยน วิภงฺเค วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน เวทิตพฺโพ. ชาติวเสน ตาว อกุสลา เวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต, สอุสฺสาหโต, สวิปากโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต, สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา, สวิปากโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต, สพฺยาพชฺฌโต, สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย โอฬาริกา. กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลาย สุขุมา. ทฺเวปิ กุสลากุสลเวทนา สพฺยาปารโต, สอุสฺสาหโต, สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ อพฺยากตาย โอฬาริกา ¶ , วุตฺตวิปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตาหิ สุขุมา. เอวํ ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
๕๐๐. สภาววเสน ปน ทุกฺขา เวทนา นิรสฺสาทโต, สวิปฺผารโต, โขภกรณโต, อุพฺเพชนียโต, อภิภวนโต จ อิตราหิ ทฺวีหิ โอฬาริกา, อิตรา ปน ทฺเว สาตโต, สนฺตโต, ปณีตโต, มนาปโต, มชฺฌตฺตโต จ ยถาโยคํ ทุกฺขาย สุขุมา. อุโภ ปน สุขทุกฺขา สวิปฺผารโต, โขภกรณโต, ปากฏโต จ อทุกฺขมสุขาย โอฬาริกา, สา วุตฺตวิปริยาเยน ตทุภยโต สุขุมา. เอวํ สภาววเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
๕๐๑. ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมา. เอวํ ปุคฺคลวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
โลกิยโลกุตฺตรวเสน ¶ ปน สาสวา เวทนา โลกิยา, สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต, โอฆนิยโต, โยคนิยโต, คนฺถนิยโต, นีวรณิยโต, อุปาทานิยโต, สํกิเลสิกโต, ปุถุชฺชนสาธารณโต จ อนาสวาย โอฬาริกา. สา วิปริยาเยน สาสวาย สุขุมา. เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
๕๐๒. ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพ. อกุสลวิปากกอายวิฺาณสมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน โอฬาริกา โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อพฺยากตา เวทนา สุขุมา. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา. สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา. สาสวา เวทนา โอฬาริกา. อนาสวา เวทนา สุขุมา’’ติ (วิภ. ๑๑). ยถา จ ทุกฺขา เวทนา, เอวํ สุขาทโยปิ ชาติวเสน โอฬาริกา สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติ. ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ, ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ – อพฺยากตา ชาติวเสน กุสลากุสลาหิ สุขุมา. ตตฺถ กตมา อพฺยากตา? กึ ทุกฺขา? กึ สุขา? กึ สมาปนฺนสฺส? กึ อสมาปนฺนสฺส? กึ สาสวา ¶ ? กึ อนาสวาติ? เอวํ สภาวาทิเภโท น ปรามสิตพฺโพ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
อปิจ ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกสุขุมา ทฏฺพฺพาติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตา เวทนา อคฺคิ วิย อตฺตโน นิสฺสยทหนโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมา. โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมา. นิยตาปิ กปฺปฏฺิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. กปฺปฏฺิติกาสุปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. โลภสหคตา ปน ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. สาปิ นิยตา กปฺปฏฺิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. อวิเสเสน จ อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมา. กุสลา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมา.
อปิจ กามาวจรกุสลา โอฬาริกา. รูปาวจรา สุขุมา. ตโต อรูปาวจรา. ตโต โลกุตฺตรา. กามาวจรา ทานมยา โอฬาริกา. สีลมยา สุขุมา. ตโต ภาวนามยา. ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา. ติเหตุกา สุขุมา. ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา. อสงฺขาริกา สุขุมา. รูปาวจรา จ ปมชฺฌานิกา โอฬาริกา…เป… ปฺจมชฺฌานิกา ¶ สุขุมา. อรูปาวจรา จ อากาสานฺจายตนสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมฺปยุตฺตา สุขุมาว. โลกุตฺตรา จ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป… อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตา สุขุมาว. เอส นโย ตํ ตํ ภูมิวิปากกิริยเวทนาสุ จ ทุกฺขาทิอสมาปนฺนาทิสาสวาทิวเสน วุตฺตเวทนาสุ จ.
โอกาสวเสน จาปิ นิรเย ทุกฺขา โอฬาริกา. ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ สุขุมาว. ยถา จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพา. วตฺถุวเสน จาปิ หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมา.
หีนปณีตเภเท ยา โอฬาริกา, สา หีนา. ยา จ สุขุมา, สา ปณีตาติ ทฏฺพฺพา.
๕๐๓. ทูรปทํ ปน ‘‘อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร’’. สนฺติเกปทํ ‘‘อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก’’ติอาทินา ¶ นเยน วิภงฺเค วิภตฺตํ. ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต, อสํสฏฺโต, อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลาย. เอส นโย สพฺพวาเรสุ. อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต, สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติ. อิทํ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํ. ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สฺาทีนมฺปิ เอวเมว เวทิตพฺพํ.
กมาทิวินิจฺฉยกถา
๕๐๔. เอวํ วิทิตฺวา จ ปุน เอเตสฺเวว –
ขนฺเธสุ าณเภทตฺถํ, กมโตถ วิเสสโต;
อนูนาธิกโต เจว, อุปมาโต ตเถว จ.
ทฏฺพฺพโต ทฺวิธา เอวํ, ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต;
วินิจฺฉยนโย สมฺมา, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
ตตฺถ ¶ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม, ปหานกฺกโม, ปฏิปตฺติกฺกโม, ภูมิกฺกโม, เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโม.
ตตฺถ ‘‘ปมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุท’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓๕) เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๘) เอวมาทิ ปหานกฺกโม. ‘‘สีลวิสุทฺธิ, จิตฺตวิสุทฺธี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๙; ปฏิ. ม. ๓.๔๑) เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโม. ‘‘กามาวจรา, รูปาวจรา’’ติ (ธ. ส. ๙๘๗) เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๕) วา, ‘‘ทานกถํ, สีลกถ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๙๘) วา เอวมาทิ เทสนากฺกโม. เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโต. น ปหานกฺกโม, กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต. นปฏิปตฺติกฺกโม, อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโต. น ภูมิกฺกโม, เวทนาทีนํ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา. เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติ.
อเภเทน หิ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ¶ ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ. ตโต อิฏฺานิฏฺรูปสํเวทนิกํ เวทนํ. ‘‘ยํ เวทยติ, ตํ สฺชานาตี’’ติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคาหิกํ สฺํ. สฺาวเสน อภิสงฺขารเก สงฺขาเร. เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยํ อธิปติภูตฺจ เนสํ วิฺาณนฺติ เอวํ ตาว กมโต วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ.
๕๐๕. วิเสสโตติ ขนฺธานฺจ อุปาทานกฺขนฺธานฺจ วิเสสโต. โก ปน เนสํ วิเสโส, ขนฺธา ตาว อวิเสสโต วุตฺตา. อุปาทานกฺขนฺธา สาสวอุปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. ยถาห –
‘‘ปฺจ เจว โว, ภิกฺขเว, ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ, ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา, ยํกิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปกฺขนฺโธ. ยา ¶ กาจิ เวทนา…เป… ยํกิฺจิ วิฺาณํ…เป… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ยํกิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป… สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปุปาทานกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยํกิฺจิ วิฺาณํ…เป… สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๔๘).
เอตฺถ จ ยถา เวทนาทโย อนาสวาปิ อตฺถิ, น เอวํ รูปํ. ยสฺมา ปนสฺส ราสฏฺเน ขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา ขนฺเธสุ วุตฺตํ. ยสฺมา ราสฏฺเน จ สาสวฏฺเน จ อุปาทานกฺขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺเธสุ วุตฺตํ. เวทนาทโย ปน อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตา. สาสวา อุปาทานกฺขนฺเธสุ. อุปาทานกฺขนฺธาติ เจตฺถ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา.
๕๐๖. อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโต อฺเสฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ ¶ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปมฺปิ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สฺาทีสุ. ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปฺเจว วุตฺตา. เอตปรมฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุ ยทิทํ รูปาทโย ปฺจ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. เวทนาย, สฺาย, สงฺขาเรสุ, วิฺาเณ สติ วิฺาณํ อุปาทาย วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๐๗). ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปฺเจว วุตฺตา. เยปิ จฺเ สีลาทโย ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา อฺเสํ ตทวโรธโตปิ ปฺเจว วุตฺตาติ เอวํ อนูนาธิกโต วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ.
๕๐๗. อุปมาโตติ เอตฺถ หิ คิลานสาลุปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, คิลานุปมสฺส วิฺาณุปาทานกฺขนฺธสฺส ¶ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน นิวาสฏฺานโต. เคลฺุปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, อาพาธกตฺตา. เคลฺสมุฏฺานุปโม สฺุปาทานกฺขนฺโธ, กามสฺาทิวเสน ราคาทิสมฺปยุตฺตเวทนาสพฺภาวา. อสปฺปายเสวนุปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนาเคลฺสฺส นิทานตฺตา. ‘‘เวทนํ เวทนตฺถาย อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙) หิ วุตฺตํ. ตถา ‘‘อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคต’’นฺติ (ธ. ส. ๕๕๖). คิลานุปโม วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนาเคลฺเน อปริมุตฺตตฺตา. อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกุปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยฺชนปริเวสกภฺุชกูปมา จาติ เอวํ อุปมาโต วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ.
๕๐๘. ทฏฺพฺพโต ทฺวิธาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ เอวํ ทฺวิธา ทฏฺพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วุตฺตนเยน อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารสุตฺตวเสน (สํ. นิ. ๓.๒๒) ภารโต, ขชฺชนียปริยายวเสน (สํ. นิ. ๓.๗๙) ขาทกโต, ยมกสุตฺตวเสน (สํ. นิ. ๓.๘๕) อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขตวธกโต ทฏฺพฺพา. วิตฺถารโต ปเนตฺถ เผณปิณฺโฑ วิย รูปํ ทฏฺพฺพํ, ปริมทฺทนาสหนโต. อุทกปุพฺพุฬํ วิย ¶ เวทนา, มุหุตฺตรมณียโต. มรีจิกา วิย สฺา, วิปฺปลมฺภนโต. กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา, อสารกโต. มายา วิย วิฺาณํ, วฺจกโต. วิเสสโต จ สุฬารมฺปิ อชฺฌตฺติกํ รูปํ อสุภนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวทนา ตีหิ ทุกฺขตาหิ อวินิมุตฺตโต ทุกฺขาติ. สฺาสงฺขารา อวิเธยฺยโต อนตฺตาติ. วิฺาณํ อุทยพฺพยธมฺมโต อนิจฺจนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๕๐๙. เอวํ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ เอวฺจ สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา ปสฺสโต ยา อตฺถสิทฺธิ โหติ, ตโตปิ วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ. เสยฺยถิทํ – สงฺเขปโต ตาว ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกาทิภาเวน ปสฺสนฺโต ขนฺเธหิ น วิหฺติ. วิตฺถารโต ปน รูปาทีนิ เผณปิณฺฑาทิสทิสภาเวน ปสฺสนฺโต น อสาเรสุ สารทสฺสี โหติ.
วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต กพฬีการาหารํ ปริชานาติ, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ. กาโมฆํ อุตฺตรติ, กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ, กามุปาทานํ น อุปาทิยติ.
เวทนํ ¶ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ.
สฺํ สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺาสเวน อนาสโว โหติ. อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติ.
วิฺาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิฺาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺุปาทานํ น อุปาทิยติ.
เอวํ ¶ มหานิสํสํ, วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา;
ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร, วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
ขนฺธนิทฺเทโส นาม
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.
๑๕. อายตนธาตุนิทฺเทโส
อายตนวิตฺถารกถา
๕๑๐. อายตนานีติ ¶ ¶ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนนฺติ. ตตฺถ –
อตฺถ ลกฺขณ ตาวตฺว, กม สงฺเขป วิตฺถารา;
ตถา ทฏฺพฺพโต เจว, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหริยตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. คนฺธยตีติ คนฺโธ. อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหา. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ผุสิยตีติ โผฏฺพฺพํ. มุนาตีติ มโน. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา.
๕๑๑. อวิเสสโต ปน อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เต จ อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, อิทฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิติ ¶ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ.
๕๑๒. อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺานํ อายตนนฺติ ¶ วุจฺจติ. ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร. สาสเน ปน ‘‘มโนรมฺเม อายตเน เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๓๘) สโมสรณฏฺานํ. ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทโส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๐๒) การณํ.
จกฺขุอาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฏฺานํ. จกฺขาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย เนสํ อากโร. จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺานํ, ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต. จกฺขาทโย จ เนสํ สฺชาติเทโส, ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต. จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ, เตสํ อภาเว อภาวโตติ. อิติ นิวาสฏฺานฏฺเน, อากรฏฺเน, สโมสรณฏฺานฏฺเน, สฺชาติเทสฏฺเน, การณฏฺเนจาติ อิเมหิปิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ.
ตสฺมา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมา จ เต อายตนฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๓. ลกฺขณาติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ จ ปน เตสํ ลกฺขณานิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
ตาวตฺวโตติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานีติ วุตฺตานีติ เจ. ฉวิฺาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อิธ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ ทฺวารภาเวน อารมฺมณภาเวน จ ววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิ, จกฺขุวิฺาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิฺาณกายสฺส ¶ จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จารมฺมณํ, ตถา อิตรานิ อิตเรสํ. ฉฏฺสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณเมว จ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ ¶ . อิติ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๔. กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิ. อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาเวน พหูปการตฺตา อชฺฌตฺติเกสุ จกฺขายตนโสตายตนานิ ปมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปฺจนฺนมฺปิ โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ ปน โคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนฺตรนฺตรานิ พาหิเรสุ รูปายตนาทีนิ. อปิจ วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๒.๔๓). เอวํ กมโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๕. สงฺเขปวิตฺถาราติ สงฺเขปโต หิ มนายตนสฺส เจว ธมฺมายตเนกเทสสฺส จ นาเมน ตทวเสสานฺจ อายตนานํ รูเปน สงฺคหิตตฺตา ทฺวาทสาปิ อายตนานิ นามรูปมตฺตเมว โหนฺติ. วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติเกสุ ตาว จกฺขายตนํ ชาติวเสน จกฺขุปสาทมตฺตเมว, ปจฺจยคตินิกายปุคฺคลเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํ. ตถา โสตายตนาทีนิ จตฺตาริ. มนายตนํ กุสลากุสลวิปากกิริยวิฺาณเภเทน เอกูนนวุติปฺปเภทํ เอกวีสุตฺตรสตปฺปเภทฺจ. วตฺถุปฏิปทาทิเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํ. รูปสทฺทคนฺธรสายตนานิ วิสภาคปจฺจยาทิเภทโต อนนฺตปฺปเภทานิ. โผฏฺพฺพายตนํ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุวเสน ติปฺปเภทํ. ปจฺจยาทิเภทโต อเนกปฺปเภทํ. ธมฺมายตนํ เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธสุขุมรูปนิพฺพานานํ สภาวนานตฺตเภทโต อเนกปฺปเภทนฺติ. เอวํ สงฺเขปวิตฺถารา วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๖. ทฏฺพฺพโตติ เอตฺถ ปน สพฺพาเนว สงฺขตานิ อายตนานิ อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา ¶ กุหิฺจิ คจฺฉนฺติ, อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ ¶ , อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. ตถา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จ. น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิฺาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิฺาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน วตฺถุภาเวน อารมฺมณภาเวน วา อีหนฺติ, น พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา, ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิฺาณาทีนิ สมฺภวนฺตีติ. ตสฺมา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จ ทฏฺพฺพานิ. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สฺุคาโม วิย ทฏฺพฺพานิ, ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา. พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย, อชฺฌตฺติกานํ อภิฆาตกตฺตา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปหิ รูเปหี’’ติ วิตฺถาโร. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ ฉ ปาณกา วิย ทฏฺพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ. เอวเมตฺถ ทฏฺพฺพโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อิทํ ตาว อายตนานํ วิตฺถารกถามุขํ.
ธาตุวิตฺถารกถา
๕๑๗. ตทนนฺตรา ปน ธาตุโยติ อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตูติ. ตตฺถ –
อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กม ตาวตฺวสงฺขโต;
ปจฺจยา อถ ทฏฺพฺพา, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ อตฺถโตติ จกฺขตีติ จกฺขุ. รูปยตีติ รูปํ. จกฺขุสฺส วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทึ ¶ , อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ. ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย, สตฺเตหิ ¶ ธียนฺเต, ธาริยนฺตีติ อตฺโถ. ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจสา, อวสวตฺตนโต. เอตาหิ จ กรณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ. ตถาวิหิตฺจ ตํ เอตาสฺเวว ธียติ, ปิยตีติ อตฺโถ. อิติ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ, ธียตีติอาทินา อตฺถวเสน ธาตูติ วุจฺจติ.
๕๑๘. อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. ยถา โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย เสลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโย. วิจิตฺตา เหเต าณเยฺยาวยวาติ. ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อฺมฺวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมฺา, เอวเมเตสุปิ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมฺา เวทิตพฺพา. อฺมฺวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติ. อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสเวตํ อธิวจนํ. ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๔๔) ชีวสฺาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติ.
ตสฺมา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จ จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณฺจ ตํ ธาตุ จ มโนวิฺาณธาตูติ. เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๙. ลกฺขณาทิโตติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณาทิโตเปตฺถ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ จ ปน เนสํ ลกฺขณาทีนิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทฺหิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิฺาณธาตูติ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๕๒๐. ตาวตฺวโตติ ¶ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสุ เตสุ หิ สุตฺตาภิธมฺมปฺปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานฺจายตนธาตุ, วิฺาณฺจายตนธาตุ, อากิฺจฺายตนธาตุ, เนวสฺานาสฺายตนธาตุ, สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ’’ (สํ. นิ. ๒.๙๕), ‘‘กามธาตุ ¶ , พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ’’ (วิภ. ๑๘๒; ที. นิ. ๓.๓๐๕; ม. นิ. ๓.๑๒๕), ‘‘สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ’’ (วิภ. ๑๘๐; ม. นิ. ๓.๑๒๕), ‘‘อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุ’’ (สํ. นิ. ๕.๑๘๓), ‘‘หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุ’’ (ที. นิ. ๓.๓๐๕), ‘‘ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ (ที. นิ. ๓.๓๑๑), อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ’’ (ม. นิ. ๓.๑๒๕; วิภ. ๑๗๒), ‘‘สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ’’ (ม. นิ. ๓.๑๒๕), ‘‘อเนกธาตุ นานาธาตุ โลโก’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๖๖; ม. นิ. ๑.๑๔๘) เอวมาทโย อฺาปิ ธาตุโย ทิสฺสนฺติ. เอวํ สติ สพฺพาสํ วเสน ปริจฺเฉทํ อกตฺวา กสฺมา อฏฺารสาติ อยเมว ปริจฺเฉโท กโตติ เจ. สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา.
รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตุ, สุภธาตุ ปน รูปาทิปฏิพทฺธา. กสฺมา, สุภนิมิตฺตตฺตา. สุภนิมิตฺตฺหิ สุภธาตุ. ตฺจ รูปาทิวินิมุตฺตํ น วิชฺชติ. กุสลวิปาการมฺมณา วา รูปาทโย เอว สุภธาตูติ รูปาทิมตฺตเมเวสา. อากาสานฺจายตนธาตุอาทีสุ จิตฺตํ มโนวิฺาณธาตุเยว, เสสา ธมฺมธาตุ. สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ ปน สภาวโต นตฺถิ. ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตเมว หิ สา.
กามธาตุ ธมฺมธาตุมตฺตํ วา โหติ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป’’ติ (วิภ. ๑๘๒). อฏฺารสาปิ วา ธาตุโย. ยถาห – ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๒).
เนกฺขมฺมธาตุ ¶ ธมฺมธาตุ เอว, ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๒) วจนโต มโนวิฺาณธาตุปิ โหติเยว. พฺยาปาทวิหึสา-อพฺยาปาท-อวิหึสาสุข-ทุกฺข-โสมนสฺส-โทมนสฺสุเปกฺขา-อวิชฺชาอารมฺภ-นิกฺกม-ปรกฺกมธาตุโย ธมฺมธาตุเยว.
หีนมชฺฌิมปณีตธาตุโย อฏฺารส ธาตุมตฺตเมว. หีนา หิ จกฺขาทโย หีนา ธาตุ, มชฺฌิมปณีตา ¶ มชฺฌิมา เจว ปณีตา จ. นิปฺปริยาเยน ปน อกุสลา ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย หีนธาตุ, โลกิยา กุสลาพฺยากตา อุโภปิ จกฺขุธาตุอาทโย จ มชฺฌิมธาตุ, โลกุตฺตรา ปน ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย ปณีตธาตุ.
ปถวีเตโชวาโยธาตุโย โผฏฺพฺพธาตุเยว, อาโปธาตุ อากาสธาตุ จ ธมฺมธาตุเยว. วิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณาทิสตฺตวิฺาณธาตุสงฺเขโปเยว.
สตฺตรส ธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส จ สงฺขตธาตุ, อสงฺขตา ปน ธาตุ ธมฺมธาตุเอกเทโสว. อเนกธาตุนานาธาตุโลโก ปน อฏฺารส ธาตุปฺปเภทมตฺตเมวาติ. อิติ สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา อฏฺารเสว วุตฺตาติ.
๕๒๑. อปิจ วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺีนํ สฺาสมูหนนตฺถมฺปิ อฏฺารเสว วุตฺตา. สนฺติ หิ สตฺตา วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺิโน, เตสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุเภเทน ตสฺส อเนกตํ จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตฺจ ปกาเสตฺวา ทีฆรตฺตานุสยิตํ ชีวสฺํ สมูหนิตุกาเมน ภควตา อฏฺารส ธาตุโย ปกาสิตา. กิฺจ ภิยฺโย ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จ. เย จ อิมาย อนติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย เวเนยฺยสตฺตา, ตทชฺฌาสยวเสน จ อฏฺารเสว ปกาสิตา.
สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,
ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;
สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,
เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตีติ.
เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๒๒. สงฺขโตติ ¶ จกฺขุธาตุ ตาว ชาติโต เอโก ธมฺโมตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ จกฺขุปสาทวเสน, ตถา โสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสธาตุโย โสตปฺปสาทาทิวเสน, โผฏฺพฺพธาตุ ปน ปถวีเตโชวาโยวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. จกฺขุวิฺาณธาตุ กุสลากุสลวิปากวเสน ¶ ทฺเว ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณธาตุโย. มโนธาตุ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนกุสลากุสลวิปากสมฺปฏิจฺฉนวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. ธมฺมธาตุ ติณฺณํ อรูปกฺขนฺธานํ โสฬสนฺนํ สุขุมรูปานํ อสงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน วีสติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. มโนวิฺาณธาตุ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิฺาณวเสน ฉสตฺตติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. เอวเมตฺถ สงฺขโตปิ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๒๓. ปจฺจยาติ เอตฺถ จ จกฺขุธาตุ ตาว จกฺขุวิฺาณธาตุยา วิปฺปยุตฺตปุเรชาตอตฺถิอวิคตนิสฺสยินฺทฺริยปจฺจยานํ วเสน ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, รูปธาตุ ปุเรชาตอตฺถิอวิคตารมฺมณปจฺจยานํ วเสน จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เอวํ โสตวิฺาณธาตุอาทีนํ โสตธาตุสทฺทธาตุอาทโย. ปฺจนฺนํ ปน เนสํ อาวชฺชนมโนธาตุ อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตานนฺตรูปนิสฺสยวเสน ปฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, ตา จ ปฺจปิ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยา. ตถา สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุ สนฺตีรณมโนวิฺาณธาตุยา, สา จ โวฏฺพฺพนมโนวิฺาณธาตุยา, โวฏฺพฺพนมโนวิฺาณธาตุ จ ชวนมโนวิฺาณธาตุยา. ชวนมโนวิฺาณธาตุ ปน อนนฺตราย ชวนมโนวิฺาณธาตุยา เตหิ เจว ปฺจหิ อาเสวนปจฺจเยน จาติ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เอส ตาว ปฺจทฺวาเร นโย.
มโนทฺวาเร ปน ภวงฺคมโนวิฺาณธาตุ อาวชฺชนมโนวิฺาณธาตุยา. อาวชฺชนมโนวิฺาณธาตุ จ ชวนมโนวิฺาณธาตุยา ปุริเมหิ ปฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. ธมฺมธาตุ ปน สตฺตนฺนมฺปิ วิฺาณธาตูนํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทีหิ พหุธา ปจฺจโย โหติ. จกฺขุธาตุอาทโย ปน เอกจฺจา จ ธมฺมธาตุ เอกจฺจาย มโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจยาทีหิปิ ปจฺจยา โหนฺติ. จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนฺจ น เกวลํ จกฺขุรูปาทโย ปจฺจยา โหนฺติ, อถ โข อาโลกาทโยปิ. เตนาหุ ปุพฺพาจริยา –
‘‘จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเร ¶ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. โสตสทฺทวิวรมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ. ฆานคนฺธวายุมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ. ชิวฺหารสอาปมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ. กายโผฏฺพฺพปถวีมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ. ภวงฺคมนธมฺมมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ.
อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ปจฺจยปฺปเภโท ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส อาวิภวิสฺสตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยโตปิ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๒๔. ทฏฺพฺพโตติ ทฏฺพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. สพฺพา เอว หิ สงฺขตธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺุโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา.
วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ, มุขํ วิย รูปธาตุ, มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. อถ วา อุจฺฉุติลา วิย จกฺขุธาตุ, ยนฺตจกฺกยฏฺิ วิย รูปธาตุ, อุจฺฉุรสเตลานิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อธรารณี วิย จกฺขุธาตุ, อุตฺตรารณี วิย รูปธาตุ, อคฺคิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุ.
มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา.
ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิว จ ทฏฺพฺโพ. สฺาสงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺลสูลโยคาอาตุรา วิย, ปุถุชฺชนานํ วา สฺา อาสาทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺิ วิย. อยถาภุจฺจนิมิตฺตคาหกโต วนมิโค วิย. สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนกปุริสา วิย. ชาติ ทุกฺขานุพนฺธโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิย. สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย. รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโต ขุรจกฺกํ วิย ทฏฺพฺพํ. อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺพฺพา. กสฺมา? สพฺพานตฺถาวหสฺส ปฏิปกฺขภูตตฺตา.
มโนวิฺาณธาตุ ¶ อารมฺมเณสุ ววตฺถานาภาวโต อรฺมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทินานปฺปการกิเลสเวสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺพฺพาติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
อายตนธาตุนิทฺเทโส นาม
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๖. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส
อินฺทฺริยวิตฺถารกถา
๕๒๕. ธาตูนํ ¶ ¶ อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺานิ ปน อินฺทฺริยานีติ พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ. ตตฺถ –
อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กมโต จ วิชานิยา;
เภทาเภทา ตถา กิจฺจา, ภูมิโต จ วินิจฺฉยํ.
ตตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว จกฺขตีติ จกฺขูติอาทินา นเยน อตฺโถ ปกาสิโต. ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปมํ ปุพฺพภาเค อนฺาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ. ทุติยํ อาชานนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อฺินฺทฺริยํ. ตติยํ อฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิตฺาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โก ปน เนสํ อินฺทฺริยฏฺโ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺทเทสิตฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺททิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺทสิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺทชุฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ. ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท. กุสลากุสลฺจ กมฺมํ, กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต. เตเนเวตฺถ กมฺมสฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ ¶ อุลฺลิงฺเคนฺติ. เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน อินฺทสิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน อินฺททิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนาปิ อินฺทฺริยานิ.
อปิจ ¶ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ. จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติยฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธํ อาธิปจฺจํ, ตสฺมึ ติกฺเข ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติ. อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทีหีติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาเนหิปิ จกฺขาทีนํ วินิจฺฉยํ วิชานิยาติ อตฺโถ. ตานิ จ เนสํ ลกฺขณาทีนิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตาเนว. ปฺินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโต อโมโหเยว. เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนว อาคตานิ.
๕๒๖. กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ปริฺาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปมํ เทสิตานิ. โส ปน อตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา สงฺขํ คจฺฉติ, อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยฺจ. โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ าปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติ าปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ. ตํนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพโต จ ตโต อฺินฺทฺริยํ. ตโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปน อิมสฺมึ นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ าปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อฺาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ อยเมตฺถ กโม.
เภทาเภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโท. ตฺหิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติ. เสสานํ อเภโทติ เอวเมตฺถ เภทาเภทโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
๕๒๗. กิจฺจาติ ¶ กึ อินฺทฺริยานํ กิจฺจนฺติ เจ. จกฺขุนฺทฺริยสฺส ตาว ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต ยํ ตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิภาเวน จกฺขุวิฺาณาทิธมฺมานํ ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํ, อิทํ กิจฺจํ. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายานํ. มนินฺทฺริยสฺส ปน ¶ สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน วสวตฺตาปนํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํ. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ อิตฺถิปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํ. สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํ. อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํ. สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานฺเจว สมฺปยุตฺตานฺจ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํ. อฺินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุกรณปฺปหานฺเจว สหชาตานฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํ. อฺาตาวินฺทฺริยสฺส สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
๕๒๘. ภูมิโตติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ กามาวจราเนว. มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจรรูปาวจรโลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํ. อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวเมตฺถ ภูมิโตปิ วินิจฺฉยํ วิชาเนยฺย. เอวํ หิ วิชานนฺโต –
สํเวคพหุโล ภิกฺขุ, ิโต อินฺทฺริยสํวเร;
อินฺทฺริยานิ ปริฺาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติ.
อิทํ อินฺทฺริยานํ วิตฺถารกถามุขํ.
สจฺจวิตฺถารกถา
๕๒๙. ตทนนฺตรานิ ปน สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทโย ¶ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ. ตตฺถ –
วิภาคโต ¶ นิพฺพจน, ลกฺขณาทิปฺปเภทโต;
อตฺถตฺถุทฺธารโต เจว, อนูนาธิกโต ตถา.
กมโต ชาติอาทีนํ, นิจฺฉยา าณกิจฺจโต;
อนฺโตคธานํ ปเภทา, อุปมาโต จตุกฺกโต.
สฺุเตกวิธาทีหิ, สภาควิสภาคโต;
วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, วิฺุนา สาสนกฺกเม.
ตตฺถ วิภาคโตติ ทุกฺขาทีนํ หิ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนฺถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพา. ยถาห – ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตุฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อธิปเตยฺยฏฺโ. อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๘). ตถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ อภิสมยฏฺโ’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๑๑) เอวมาทิ. อิติ เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานีติ. อยํ ตาเวตฺถ วิภาคโต วินิจฺฉโย.
๕๓๐. นิพฺพจนลกฺขณาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน นิพฺพจนโต ตาว อิธ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปฺปุตฺโตติ วทนฺติ. ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺานโต. ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต. ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
สํ-อิติ ¶ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๙๖; วิภ. ๑๙๙) สํโยคํ ทีเปติ. อุ-อิติ อยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๑; มหาว. ๘๔) อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท การณํ ทีเปติ. อิทฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํ. อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจติ.
ตติยสจฺจํ ¶ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติ. ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสฺุตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมึ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ, ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติ. ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติ.
จตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา. ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ วุจฺจติ.
๕๓๑. ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺติ. ยถาห ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ…เป… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ. อปิจ อริยสฺส สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิ. ยถาห ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป… มนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๘). อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิ. ยถาห – ‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อริโยติ วุจฺจตี’’ติ. อปิจ โข ปน อริยานิ สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิ. อริยานีติ ตถานิ อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถ. ยถาห – ‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๗) เอวเมตฺถ นิพฺพจนโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๒. กถํ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต? เอตฺถ หิ พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ. ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺานํ. สนฺติลกฺขณํ ¶ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหานรสํ, วุฏฺานปจฺจุปฏฺานํ. อปิจ ปวตฺติปวตฺตนนิวตฺตินิวตฺตนลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา. ตถา สงฺขตตณฺหา อสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จาติ เอวเมตฺถ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๓. อตฺถตฺถุทฺธารโต ¶ เจวาติ เอตฺถ ปน อตฺถโต ตาว โก สจฺจฏฺโติ เจ? โย ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจิว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺตาว อนุปลพฺภสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานปฺปกาเรน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยาณสฺส โคจโร โหติเยว. เอส อคฺคิลกฺขณํ วิย, โลกปกติ วิย จ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว สจฺจฏฺโติ เวทิตพฺโพ. ยถาห – ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) วิตฺถาโร. อปิจ –
นาพาธกํ ยโต ทุกฺขํ, ทุกฺขา อฺํ น พาธกํ;
พาธกตฺตนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํ.
ตํ วินา นาฺโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;
ทุกฺขเหตุนิยาเมน, อิติ สจฺจํ วิสตฺติกา.
นาฺา นิพฺพานโต สนฺติ, สนฺตํ น จ น ตํ ยโต;
สนฺตภาวนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํ.
มคฺคา อฺํ น นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;
ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตา, อิติ โส สจฺจสมฺมโต.
อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส, ภูตภาวํ จตูสฺวปิ;
ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺํ อาหุ ปณฺฑิตาติ.
เอวํ อตฺถโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๔. กถํ ¶ อตฺถุทฺธารโต? อิธายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๒๔) วาจาสจฺเจ. ‘‘สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๑.๔๓๓) วิรติสจฺเจ. ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๑) ทิฏฺิสจฺเจ. ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติย’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๐) ปรมตฺถสจฺเจ นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ. ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒๑๖) อริยสจฺเจ. สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตตีติ เอวเมตฺถ อตฺถุทฺธารโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๕. อนูนาธิกโตติ ¶ กสฺมา ปน จตฺตาเรว อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ อนูนานิ อนธิกานีติ เจ? อฺสฺสาสมฺภวโต อฺตรสฺส จ อปเนยฺยาภาวโต. น หิ เอเตหิ อฺํ อธิกํ วา, เอเตสํ วา เอกมฺปิ อปเนตพฺพํ สมฺโภติ. ยถาห – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ‘เนตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อฺํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. อหเมตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เปตฺวา อฺํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติอาทิ. ยถา จาห – ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ, อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๖).
อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขิ, นิวตฺติฺจ สอุปายํ. อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปรมโต จตฺตาเรว วุตฺตานิ. ตถา ปริฺเยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพานํ, ตณฺหาวตฺถุตณฺหาตณฺหานิโรธตณฺหานิโรธุปายานํ, อาลยอาลยารามตาอาลยสมุคฺฆาตอาลยสมุคฺฆาตุปายานฺจ วเสนาปิ จตฺตาเรว วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ อนูนาธิกโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๖. กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. เอตฺถ จ โอฬาริกตฺตา, สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปมํ วุตฺตํ. ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ. เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ าปนตฺถํ ตโต นิโรธสจฺจํ. ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปมํ ทุกฺขมาห. ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ ¶ , น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ าปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยํ. ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ. ตโต นิโรธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ เอวเมตฺถ กมโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๗. ชาติอาทีนํ นิจฺฉยาติ เย เต อริยสจฺจานิ นิทฺทิสนฺเตน ภควตา ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ ¶ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. ๑๙๐) ทุกฺขนิทฺเทเส ทฺวาทส ธมฺมา, ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี. เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ (วิภ. ๒๐๓) สมุทยนิทฺเทเส ติวิธา ตณฺหา, ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ (วิภ. ๒๐๔) เอวํ นิโรธนิทฺเทเส อตฺถโต เอกเมว นิพฺพานํ, ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา อริยสจฺจํ, อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. ๒๐๕) เอวํ มคฺคนิทฺเทเส อฏฺ ธมฺมาติ อิติ จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺเทเส ชาติอาทโย ธมฺมา วุตฺตา, เตสํ ชาติอาทีนํ นิจฺฉยาปิ เอตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ทุกฺขนิทฺเทสกถา
ชาตินิทฺเทโส
เสยฺยถิทํ, อยฺหิ ชาติ-สทฺโท อเนกตฺโถ. ตถา เหส ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๔; ปารา. ๑๒) เอตฺถ ภเว อาคโต. ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) เอตฺถ นิกาเย. ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๗๑) เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณ. ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ปมํ วิฺาณํ ปาตุภูตํ, ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตี’’ติ (มหาว. ๑๒๔) เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํ. ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๐๗) เอตฺถ ปสูติยํ. ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทนา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๓๑) เอตฺถ กุเล. ‘‘ยโตหํ, ภคินิ, อริยาย ชาติยา ชาโต’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๕๑) เอตฺถ อริยสีเล.
๕๓๘. สฺวายมิธ ¶ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมนํ, ตาว ปวตฺเตสุ ขนฺเธสุ. อิตเรสํ ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววาติ ทฏฺพฺโพ. อยมฺปิ จ ปริยายกถาว. นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปมปาตุภาโว ชาติ นาม.
สา ¶ ปเนสา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา, นิยฺยาตนรสา, อตีตภวโต อิธ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺานา วา.
๕๓๙. กสฺมา ปเนสา ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ หิ ทุกฺขานิ. เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ.
ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนาสภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ.
อุเปกฺขา เวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกา สงฺขารา อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ. กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ นาม. อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
ทฺวตฺตึสกมฺมการณาทิสมุฏฺาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ นาม. ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
เปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ ¶ ชาติ ยํ ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๔๖ อาทโย) ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา.
๕๔๐. ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ – อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเรนานากุณปคนฺธปริภาวิตปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิฺชนปสารณาทิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภตีติ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ¶ ปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธูนนนิทฺธูนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุภวติ, ยฺจ มาตุ สีตูทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย, อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺิสมฺปริกิณฺโณ วิย, โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราปฏิจฺฉกาทิกมฺมการณปตฺโต วิย ติพฺพํ ทุกฺขมนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ปรมสมฺพาเธน โยนิมุเขน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน วิย นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคหณนหาปนโธวนโจฬปริมชฺชนาทิกาเล ¶ สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส, โกธวเสน อภฺุชนฺตสฺส, อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขนฺติ.
อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ.
ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต,
ตตฺตคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ;
ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺํ,
อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตึ.
ทุกฺขํ ¶ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท-
ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ;
ยํ ตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ,
วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา.
เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา-
วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ;
ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ,
ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห.
ติพฺพนฺธกาเร ¶ จ อสยฺหสีเต,
โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ;
น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ,
ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา.
ยฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ,
สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมฺจ;
ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ,
ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยฺหิ ทุกฺขา.
กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิฺจิ,
อตฺถีธ กิฺจิทปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ;
เนวตฺถิ ชาติวิรเหน ยโต มเหสิ,
ทุกฺขาติ สพฺพปมํ อิมมาห ชาตินฺติ.
อยํ ตาว ชาติยํ วินิจฺฉโย.
ชรานิทฺเทโส
๕๔๒. ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณฺจ, ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ชรา ขนฺธปริปากลกฺขณา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺานา. ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ ¶ . ยํ หิ องฺคปจฺจงฺคสิถิลีภาวอินฺทฺริยวิการวิรูปตาโยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘องฺคานํ สิถิลีภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;
โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโต.
‘‘วิปฺปวาสา ¶ สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;
อปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา.
‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;
สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติ.
อยํ ชรายํ วินิจฺฉโย.
มรณนิทฺเทโส
๕๔๓. มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑). เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๘๑). ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยา มรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปฺุกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ตยิทํ จุติลกฺขณํ, วิโยครสํ, คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺานํ. ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-นิมิตฺตมนุปสฺสโต;
ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;
มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโต.
สพฺเพสฺจาปิ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;
วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ.
อสยฺหมปฺปติการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;
มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติ.
อยํ มรเณ วินิจฺฉโย.
โสกาทินิทฺเทสา
๕๔๔. โสกาทีสุ ¶ ¶ โสโก นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส จิตฺตสนฺตาโป. โส กิฺจาปิ อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ. เอวํ สนฺเตปิ อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ, เจตโส ปริชฺฌาปนรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน ทุกฺขทุกฺขโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘สตฺตานํ หทยํ โสโก, วิสสลฺลํว ตุชฺชติ;
อคฺคิตตฺโตว นาราโจ, ภุสํว ทหเต ปุน.
‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิ-ชรามรณเภทนํ;
ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา, ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี’’ติ.
อยํ โสเก วินิจฺฉโย.
ปริเทโว
๕๔๕. ปริเทโว นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส วจีปลาโป. โส ลาลปฺปนลกฺขโณ, คุณโทสกิตฺตนรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน สงฺขารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน,
กณฺโฏฺตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ;
ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ,
ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา’’ติ.
อยํ ปริเทเว วินิจฺฉโย.
ทุกฺขํ
๕๔๖. ทุกฺขํ ¶ นาม กายิกํ ทุกฺขํ, ตํ กายปีฬนลกฺขณํ, ทุปฺปฺานํ โทมนสฺสกรณรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปีเฬติ กายิกมิทํ, ทุกฺขฺจ มานสํ ภิยฺโย;
ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา, ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติ.
อยํ ทุกฺเข วินิจฺฉโย.
โทมนสฺสํ
๕๔๗. โทมนสฺสํ ¶ นาม มานสํ ทุกฺขํ. ตํ จิตฺตปีฬนลกฺขณํ, มโนวิฆาตรสํ, มานสพฺยาธิปจฺจุปฏฺานํ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ปฏิปิสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, อุทฺธํปาทํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺตีติ ตํ นานปฺปการกํ ทุกฺขมนุภวนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ, กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ;
ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสํ, วิโทมนสฺสา ตโต อาหู’’ติ.
อยํ โทมนสฺเส วินิจฺฉโย.
อุปายาโส
๕๔๘. อุปายาโส นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต โทโสเยว. สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเก. โส จิตฺตปริทหนลกฺขโณ, นิตฺถุนนรโส ¶ , วิสาทปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘จิตฺตสฺส จ ปริทหนา, กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ;
ยํ ทุกฺขมุปายาโส, ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต’’ติ.
อยํ อุปายาเส วินิจฺฉโย.
เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก. ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหินิกฺขมนํ วิย ปริเทโว. พหินิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุํ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺพฺโพ.
อปฺปิยสมฺปโยโค
๕๔๙. อปฺปิยสมฺปโยโค นาม อมนาเปหิ สตฺตสงฺขาเรหิ สโมธานํ. โส อนิฏฺสโมธานลกฺขโณ, จิตฺตวิฆาตกรณรโส, อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน ทุกฺขวตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ทิสฺวาว ¶ อปฺปิเย ทุกฺขํ, ปมํ โหติ เจตสิ;
ตทุปกฺกมสมฺภูต-มถกาเย ยโต อิธ.
‘‘ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ, วตฺถุโต โส มเหสินา;
ทุกฺโข วุตฺโตติ วิฺเยฺโย, อปฺปิเยหิ สมาคโม’’ติ.
อยํ อปฺปิยสมฺปโยเค วินิจฺฉโย.
ปิยวิปฺปโยโค
๕๕๐. ปิยวิปฺปโยโค นาม มนาเปหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วินาภาโว. โส อิฏฺวตฺถุวิโยคลกฺขโณ ¶ , โสกุปฺปาทนรโส, พฺยสนปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน โสกทุกฺขสฺส วตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘าติธนาทิวิโยคา,
โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชนฺติ;
พาลา ยโต ตโต ยํ,
ทุกฺโขติ มโต ปิยวิปฺปโยโค’’ติ.
อยํ ปิยวิปฺปโยเค วินิจฺฉโย.
อิจฺฉิตาลาโภ
๕๕๑. ยมฺปิจฺฉํ น ลภตีติ เอตฺถ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสามา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๙๘; วิภ. ๒๐๑) อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขนฺติ วุตฺตา. สา อลพฺภเนยฺยวตฺถุอิจฺฉนลกฺขณา, ตปฺปริเยสนรสา, เตสํ อปฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา. ทุกฺขา ปน ทุกฺขวตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ, ตสฺส ตสฺส อลาภโต;
ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ, สตฺตานํ อิธ ชายติ.
‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ, ปตฺถนา ตสฺส การณํ;
ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ, อิจฺฉิตาลาภมพฺรวี’’ติ.
อยํ อิจฺฉิตาลาเภ วินิจฺฉโย.
ปฺจุปาทานกฺขนฺธา
๕๕๒. สํขิตฺเตน ¶ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาติ เอตฺถ ปน –
ชาติปฺปภุติกํ ¶ ทุกฺขํ, ยํ วุตฺตมิธ ตาทินา;
อวุตฺตํ ยฺจ ตํ สพฺพํ, วินา เอเต น วิชฺชติ.
ยสฺมา ตสฺมา อุปาทาน-กฺขนฺธา สงฺเขปโต อิเม;
ทุกฺขาติ วุตฺตา ทุกฺขนฺต-เทสเกน มเหสินา.
ตถา หิ อินฺธนมิว ปาวโก, ลกฺขมิว ปหรณานิ, โครูปํ วิย ฑํสมกสาทโย, เขตฺตมิว ลายกา, คามํ วิย คามฆาตกา อุปาทานกฺขนฺธปฺจกเมว ชาติอาทโย นานปฺปกาเรหิ วิพาเธนฺตา ติณลตาทีนิ วิย ภูมิยํ, ปุปฺผผลปลฺลวานิ วิย รุกฺเขสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ. อุปาทานกฺขนฺธานฺจ อาทิทุกฺขํ ชาติ, มชฺเฌทุกฺขํ ชรา, ปริโยสานทุกฺขํ มรณํ, มารณนฺติกทุกฺขาภิฆาเตน ปริฑยฺหนทุกฺขํ โสโก, ตทสหนโต ลาลปฺปนทุกฺขํ ปริเทโว, ตโต ธาตุกฺโขภสงฺขาตอนิฏฺโผฏฺพฺพสมาโยคโต กายสฺส อาพาธนทุกฺขํ ทุกฺขํ, เตน พาธิยมานานํ ปุถุชฺชนานํ ตตฺถ ปฏิฆุปฺปตฺติโต เจโตพาธนทุกฺขํ โทมนสฺสํ, โสกาทิวุทฺธิยา ชนิตวิสาทานํ อนุตฺถุนนทุกฺขํ อุปายาโส, มโนรถวิฆาตปฺปตฺตานํ อิจฺฉาวิฆาตทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาโภติ เอวํ นานปฺปการโต อุปปริกฺขิยมานา อุปาทานกฺขนฺธาว ทุกฺขาติ. ยเทตํ เอกเมกํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อเนเกหิปิ กปฺเปหิ น สกฺกา อเสสโต วตฺตุํ, ตสฺมา ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ เอกชลพินฺทุมฺหิ สกลสมุทฺทชลรสํ วิย เยสุ เกสุจิ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สํขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ ภควา อโวจาติ. อยํ อุปาทานกฺขนฺเธสุ วินิจฺฉโย.
อยํ ตาว ทุกฺขนิทฺเทเส นโย.
สมุทยนิทฺเทสกถา
๕๕๓. สมุทยนิทฺเทเส ปน ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหา. โปโนพฺภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว, ปุโนพฺภโว สีลเมติสฺสาติ ¶ โปโนพฺภวิกา. นนฺทีราเคน สหคตาติ นนฺทีราคสหคตา, นนฺทีราเคน สทฺธึ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺร ตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, ตตฺร ตตฺราภินนฺทินี. เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต ¶ , ตสฺส สา กตมาติ เจติ อตฺโถ. กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ อิมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส อาวิภวิสฺสนฺติ. อิธ ปนายํ ติวิธาปิ ทุกฺขสจฺจสฺส นิพฺพตฺตกฏฺเน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจนฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
อยํ สมุทยนิทฺเทเส นโย.
นิโรธนิทฺเทสกถา
๕๕๔. ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส โย ตสฺสาเยว ตณฺหายาติอาทินา นเยน สมุทยนิโรโธ วุตฺโต, โส กสฺมาติ เจ? สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธ. สมุทยนิโรเธน หิ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, น อฺถา. เตนาห –
‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห,
ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,
นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๓๘);
อิติ ยสฺมา สมุทยนิโรเธเนว ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ภควา ทุกฺขนิโรธํ เทเสนฺโต สมุทยนิโรเธเนว เทเสสิ. สีหสมานวุตฺติโน หิ ตถาคตา. เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธฺจ เทเสนฺตา เหตุมฺหิ ปฏิปชฺชนฺติ, น ผเล. สุวานวุตฺติโน ปน ติตฺถิยา. เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธฺจ เทเสนฺตา อตฺตกิลมถานุโยคเทสนาทีหิ ผเล ปฏิปชฺชนฺติ, น เหตุมฺหีติ. เอวํ ตาว ทุกฺขนิโรธสฺส สมุทยนิโรธวเสน เทสนาย ปโยชนํ เวทิตพฺพํ.
๕๕๕. อยํ ปนตฺโถ – ตสฺสาเยว ตณฺหายาติ ตสฺสา ‘‘โปโนพฺภวิกา’’ติ วตฺวา กามตณฺหาทิวเสน วิภตฺตตณฺหาย. วิราโค วุจฺจติ มคฺโค. ‘‘วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๕; สํ. นิ. ๓.๑๔) หิ วุตฺตํ. วิราเคน นิโรโธ วิราคนิโรโธ. อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราคนิโรโธ อเสสวิราคนิโรโธ. อถ วา วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติ, ตสฺมา อเสโส ¶ วิราโค อเสโส นิโรโธติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา ทฏฺพฺพา. อตฺถโต ปน สพฺพาเนว ¶ เอตานิ นิพฺพานสฺส เววจนานิ. ปรมตฺถโต หิ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ นิพฺพานํ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม ตณฺหา วิรชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, ตสฺมา วิราโคติ จ นิโรโธติ จ วุจฺจติ. ยสฺมา จ ตเทว อาคมฺม ตสฺสา จาคาทโย โหนฺติ, กามคุณาลเยสุ เจตฺถ เอโกปิ อาลโย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วุจฺจติ.
๕๕๖. ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิปฺปปฺจปจฺจุปฏฺานํ วา.
นิพฺพานกถา
๕๕๗. นตฺเถว นิพฺพานํ, สสวิสาณํ วิย อนุปลพฺภนียโตติ เจ? น, อุปาเยน อุปลพฺภนียโต. อุปลพฺภติ หิ ตํ ตทนุรูปปฏิปตฺติสงฺขาเตน อุปาเยน, เจโตปริยาเณน ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ วิย, ตสฺมา ‘‘อนุปลพฺภนียโต นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. น หิ ‘‘ยํ พาลปุถุชฺชนา น อุปลภนฺติ, ตํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํ.
๕๕๘. อปิจ นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? ปฏิปตฺติยา วฺฌภาวาปชฺชนโต. อสติ หิ นิพฺพาเน สมฺมาทิฏฺิปุเรชวาย สีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคหาย สมฺมาปฏิปตฺติยา วฺฌภาโว อาปชฺชติ. น จายํ วฺฌา, นิพฺพานปาปนโตติ. น ปฏิปตฺติยา วฺฌภาวาปตฺติ, อภาวปาปกตฺตาติ เจ. น, อตีตานาคตาภาเวปิ นิพฺพานปตฺติยา อภาวโต. วตฺตมานานมฺปิ อภาโว นิพฺพานนฺติ เจ. น, เตสํ อภาวาสมฺภวโต, อภาเว จ อวตฺตมานภาวาปชฺชนโต, วตฺตมานกฺขนฺธนิสฺสิตมคฺคกฺขเณ จ โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุปฺปตฺติยา อภาวโทสโต. ตทา กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา น โทโสติ เจ. น, อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต. เอวฺหิ สติ อริยมคฺคกฺขณโต ปุพฺเพปิ กิเลสา น สนฺตีติ อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกภาโว อาปชฺชติ. ตสฺมา อการณเมตํ.
๕๕๙. ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๔.๓๑๕) ‘‘ขโย นิพฺพาน’’นฺติ เจ. น, อรหตฺตสฺสาปิ ขยมตฺตาปชฺชนโต. ตมฺปิ หิ ¶ ‘‘โย โข, อาวุโส ¶ , ราคกฺขโย’’ติอาทินา (ส. นิ. ๔.๓๑๕) นเยน นิทฺทิฏฺํ. กิฺจ ภิยฺโย นิพฺพานสฺส อิตฺตรกาลาทิปฺปตฺติโทสโต. เอวฺหิ สติ นิพฺพานํ อิตฺตรกาลํ, สงฺขตลกฺขณํ, สมฺมาวายามนิรเปกฺขาธิคมนียภาวฺจ อาปชฺชติ. สงฺขตลกฺขณตฺตาเยว จ สงฺขตปริยาปนฺนํ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา ราคาทีหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ, อาทิตฺตตฺตา ทุกฺขฺจาติปิ อาปชฺชติ. ยสฺมา ขยา ปฏฺาย น ภิยฺโย ปวตฺติ นาม โหติ, ตสฺส นิพฺพานภาวโต น โทโสติ เจ. น, ตาทิสสฺส ขยสฺส อภาวโต. ภาเวปิ จสฺส วุตฺตปฺปการโทสานติวตฺตนโต, อริยมคฺคสฺส จ นิพฺพานภาวาปชฺชนโต. อริยมคฺโค หิ โทเส ขีเณติ, ตสฺมา ขโยติ วุจฺจติ. ตโต จ ปฏฺาย น ภิยฺโย โทสานํ ปวตฺตีติ.
อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺส ปริยาเยน อุปนิสฺสยตฺตา, ยสฺส อุปนิสฺสโย โหติ ตทุปจาเรน ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. สรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ. อติสุขุมตฺตา. อติสุขุมตา จสฺส ภควโต อปฺโปสุกฺกภาวาวหนโต, อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโต จ สิทฺธาติ.
๕๖๐. ตยิทํ มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณํ, ปุริมโกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ. มคฺคภาเว ภาวโต น อปฺปภวนฺติ เจ. น, มคฺเคน อนุปฺปาทนียโต. ปตฺตพฺพเมว เหตํ มคฺเคน, น อุปฺปาเทตพฺพํ. ตสฺมา อปฺปภวเมว. อปฺปภวตฺตา อชรามรณํ. ปภวชรามรณานํ อภาวโต นิจฺจํ.
นิพฺพานสฺเสว อณุอาทีนมฺปิ นิจฺจภาวาปตฺตีติ เจ. น, เหตุโน อภาวา. นิพฺพานสฺส นิจฺจตฺตา เต นิจฺจาติ เจ. น, เหตุลกฺขณสฺส อนุปปตฺติโต. นิจฺจา อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต นิพฺพานํ วิยาติ เจ. น, อณุอาทีนํ อสิทฺธตฺตา.
๕๖๑. ยถาวุตฺตยุตฺติสพฺภาวโต ปน อิทเมว นิจฺจํ, รูปสภาวาติกฺกมโต อรูปํ. พุทฺธาทีนํ นิฏฺาย วิเสสาภาวโต เอกาว นิฏฺา. เยน ภาวนาย ปตฺตํ, ตสฺส กิเลสวูปสมํ, อุปาทิเสสฺจ อุปาทาย ปฺาปนียตฺตา สห อุปาทิเสเสน ปฺาปิยตีติ สอุปาทิเสสํ. โย จสฺส สมุทยปฺปหาเนน อุปหตายติกมฺมผลสฺส จริมจิตฺตโต จ อุทฺธํ ปวตฺติขนฺธานํ อนุปฺปาทนโต, อุปฺปนฺนานฺจ อนฺตรธานโต อุปาทิเสสาภาโว ¶ , ตํ อุปาทาย ปฺาปนียโต นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสํ.
อสิถิลปรกฺกมสิทฺเธน ¶ าณวิเสเสน อธิคมนียโต, สพฺพฺุวจนโต จ ปรมตฺเถน สภาวโต นิพฺพานํ นาวิชฺชมานํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ.
อิทํ ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส วินิจฺฉยกถามุขํ.
มคฺคนิทฺเทสกถา
๕๖๒. ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตา ปน อฏฺ ธมฺมา กามํ ขนฺธนิทฺเทเสปิ อตฺถโต ปกาสิตาเยว, อิธ ปน เนสํ เอกกฺขเณ ปวตฺตมานานํ วิเสสาวโพธนตฺถํ วทาม. สงฺเขปโต หิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกํ ปฺาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺิ. สา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา, ธาตุปฺปกาสนรสา, อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺานา. ตถา สมฺปนฺนทิฏฺิโน ตํสมฺปยุตฺตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกํ เจตโส นิพฺพานปทาภินิโรปนํ สมฺมาสงฺกปฺโป. โส สมฺมา จิตฺตาภินิโรปนลกฺขโณ, อปฺปนารโส, มิจฺฉาสงฺกปฺปปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน.
ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จ ตํสมฺปยุตฺตาว วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกา มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา นาม. สา ปริคฺคหลกฺขณา, วิรมณรสา, มิจฺฉาวาจาปฺปหานปจฺจุปฏฺานา. ตถา วิรมโต ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกา ปาณาติปาตาทิวิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. โส สมุฏฺาปนลกฺขโณ, วิรมณรโส, มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน. ยา ปนสฺส เตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ วิสุทฺธิภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิอุปจฺเฉทิกา มิจฺฉาชีววิรติ, โส สมฺมาอาชีโว นาม. โส โวทานลกฺขโณ, ายาชีวปวตฺติรโส, มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน.
อถสฺส โย ตสฺสา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺิตสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วีริยารมฺโภ, เอส สมฺมาวายาโม นาม. โส ปคฺคหลกฺขโณ, อนุปฺปนฺนอกุสลานุปฺปาทนาทิรโส, มิจฺฉาวายามปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน. ตสฺเสวํ วายมโต ตํสมฺปยุตฺโตว มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโน เจตโส อสมฺโมโส ¶ สมฺมาสติ นาม. สา อุปฏฺานลกฺขณา, อสมฺมุสฺสนรสา, มิจฺฉาสติปฺปหานปจฺจุปฏฺานา. เอวํ อนุตฺตราย สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺส ¶ ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉาสมาธิวิทฺธํสิกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธิ นาม. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ, สมาธานรโส, มิจฺฉาสมาธิปฺปหานปจฺจุปฏฺาโนติ. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส นโย. เอวเมตฺถ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๓. าณกิจฺจโตติ สจฺจาณสฺส กิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ทุวิธํ หิ สจฺจาณํ – อนุโพธาณํ ปฏิเวธาณฺจ. ตตฺถ อนุโพธาณํ โลกิยํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติ. ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ยถาห – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) สพฺพํ วตฺตพฺพํ. ตํ ปนสฺส กิจฺจํ าณทสฺสนวิสุทฺธิยํ อาวิภวิสฺสติ.
ยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขาณํ ปริยุฏฺานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺึ นิวตฺเตติ. สมุทยาณํ อุจฺเฉททิฏฺึ. นิโรธาณํ สสฺสตทิฏฺึ. มคฺคาณํ อกิริยทิฏฺึ. ทุกฺขาณํ วา ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺตึ. สมุทยาณํ อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตีติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺตึ. นิโรธาณํ อรูปโลกโลกถูปิกาทีสุ อปวคฺคคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺตึ. มคฺคาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺตึ นิวตฺเตติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘โลเก โลกปฺปภเว, โลกตฺถคเม สิเว จ ตทุปาเย;
สมฺมุยฺหติ ตาว นโร, น วิชานาติ ยาว สจฺจานี’’ติ.
เอวเมตฺถ าณกิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๔. อนฺโตคธานํ ปเภทาติ ทุกฺขสจฺจสฺมึ หิ เปตฺวา ตณฺหฺเจว อนาสวธมฺเม จ เสสา สพฺพธมฺมา อนฺโตคธา. สมุทยสจฺเจ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ. นิโรธสจฺจํ อสมฺมิสฺสํ. มคฺคสจฺเจ สมฺมาทิฏฺิมุเขน วีมํสิทฺธิปาทปฺินฺทฺริยปฺาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานิ. สมฺมาสงฺกปฺปาปเทเสน ตโย ¶ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย. สมฺมาวาจาปเทเสน จตฺตาริ วจีสุจริตานิ ¶ . สมฺมากมฺมนฺตาปเทเสน ตีณิ กายสุจริตานิ. สมฺมาชีวมุเขน อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา จ. สพฺเพสํเยว วา เอเตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ อริยกนฺตสีลตฺตา อริยกนฺตสีลสฺส จ สทฺธาหตฺเถน ปฏิคฺคเหตพฺพตฺตา เตสํ อตฺถิตาย อตฺถิภาวโต สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลฉนฺทิทฺธิปาทา. สมฺมาวายามาปเทเสน จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยินฺทฺริยวีริยพลวีริยสมฺโพชฺฌงฺคานิ. สมฺมาสติอปเทเสน จตุพฺพิธสติปฏฺานสตินฺทฺริยสติพลสติสมฺโพชฺฌงฺคานิ. สมฺมาสมาธิอปเทเสน สวิตกฺกสวิจาราทโย ตโย สมาธี จิตฺตสมาธิ สมาธินฺทฺริยสมาธิพลปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานิ อนฺโตคธานีติ เอวเมตฺถ อนฺโตคธานํ ปเภทโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๕. อุปมาโตติ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํ. โรโค วิย จ ทุกฺขสจฺจํ, โรคนิทานมิว สมุทยสจฺจํ, โรควูปสโม วิย นิโรธสจฺจํ, เภสชฺชมิว มคฺคสจฺจํ. ทุพฺภิกฺขมิว วา ทุกฺขสจฺจํ, ทุพฺพุฏฺิ วิย สมุทยสจฺจํ, สุภิกฺขมิว นิโรธสจฺจํ, สุวุฏฺิ วิย มคฺคสจฺจํ. อปิจ เวรี-เวรมูล-เวรสมุคฺฆาต-เวรสมุคฺฆาตุปาเยหิ, วิสรุกฺข-รุกฺขมูล-มูลุปจฺเฉท-ตทุปจฺเฉทุปาเยหิ, ภย-ภยมูล-นิพฺภย-ตทธิคมุปาเยหิ, โอริมตีร-มโหฆปาริมตีร-ตํสมฺปาปกวายาเมหิ จ โยเชตฺวาเปตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานีติ เอวเมตฺถ อุปมาโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๖. จตุกฺกโตติ อตฺถิ เจตฺถ ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ น ทุกฺขํ, อตฺถิ ทุกฺขฺเจว อริยสจฺจฺจ, อตฺถิ เนว ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ. เอส นโย สมุทยาทีสุ. ตตฺถ มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามฺผลานิ จ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขํ, น อริยสจฺจํ. นิโรโธ อริยสจฺจํ, น ทุกฺขํ. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา ทุกฺขํ อนิจฺจโต, น ปน ยสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน. สพฺพากาเรน ปน อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ ทุกฺขฺเจว อริยสจฺจฺจ อฺตฺร ตณฺหาย. มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามฺผลานิ จ ยสฺส ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน เนว ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ. เอวํ สมุทยาทีสุปิ ยถาโยคํ โยเชตฺวา จตุกฺกโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๗. สฺุเตกวิธาทีหีติเอตฺถ ¶ ¶ สฺุโต ตาว ปรมตฺเถน หิ สพฺพาเนว สจฺจานิ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สฺุานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต;
การโก น, กิริยาว วิชฺชติ.
อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา;
มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติ.
อถ วา,
ธุวสุภสุขตฺตสฺุํ, ปุริมทฺวยมตฺตสฺุมมตปทํ;
ธุวสุขอตฺตวิรหิโต, มคฺโคอิติ สฺุตา เตสุ.
นิโรธสฺุานิ วา ตีณิ, นิโรโธ จ เสสตฺตยสฺุโ. ผลสฺุโ วา เอตฺถ เหตุ สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต, มคฺเค จ นิโรธสฺส, น ผเลน สคพฺโภ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย. เหตุสฺฺุจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํ สมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทิ วิย. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ตยมิธ นิโรธสฺุํ, ตเยน เตนาปิ นิพฺพุติ สฺุา;
สฺุโ ผเลน เหตุ, ผลมฺปิ ตํเหตุนา สฺุ’’นฺติ.
เอวํ ตาว สฺุโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถา
๕๖๘. เอกวิธาทีหีติ สพฺพเมว เจตฺถ ทุกฺขํ เอกวิธํ ปวตฺติภาวโต. ทุวิธํ นามรูปโต. ติวิธํ กามรูปารูปูปปตฺติภวเภทโต. จตุพฺพิธํ จตุอาหารเภทโต. ปฺจวิธํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธเภทโต.
สมุทโยปิ ¶ เอกวิโธ ปวตฺตกภาวโต. ทุวิโธ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตาสมฺปยุตฺตโต. ติวิโธ กามภววิภวตณฺหาเภทโต. จตุพฺพิโธ จตุมคฺคปฺปเหยฺยโต. ปฺจวิโธ รูปาภินนฺทนาทิเภทโต. ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายเภทโต.
นิโรโธปิ ¶ เอกวิโธ อสงฺขตธาตุภาวโต. ปริยาเยน ปน ทุวิโธ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสเภทโต. ติวิโธ ภวตฺตยวูปสมโต. จตุพฺพิโธ จตุมคฺคาธิคมนียโต. ปฺจวิโธ ปฺจาภินนฺทนวูปสมโต. ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายกฺขยเภทโต.
มคฺโคปิ เอกวิโธ ภาเวตพฺพโต. ทุวิโธ สมถวิปสฺสนาเภทโต, ทสฺสนภาวนาเภทโต วา. ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโต. อยฺหิ สปฺปเทสตฺตา นครํ วิย รชฺเชน นิปฺปเทเสหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต. ยถาห –
‘‘น โข, อาวุโส วิสาข, อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน ตโย ขนฺธา สงฺคหิตา, ตีหิ จ โข, อาวุโส วิสาข, ขนฺเธหิ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต. ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา. โย จ สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา. ยา จ สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒).
เอตฺถ หิ สมฺมาวาจาทโย ตโย สีลเมว, ตสฺมา เต สชาติโต สีลกฺขนฺเธน สงฺคหิตา. กิฺจาปิ หิ ปาฬิยํ สีลกฺขนฺเธติ ภุมฺเมน นิทฺเทโส กโต, อตฺโถ ปน กรณวเสเนว เวทิตพฺโพ. สมฺมาวายามาทีสุ ปน ตีสุ สมาธิ อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, วีริเย ปน ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร หุตฺวา สกฺโกติ.
ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามาติ อุยฺยานํ ปวิฏฺเสุ ตีสุ สหาเยสุ เอโก สุปุปฺผิตํ จมฺปกรุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา คเหตุมฺปิ น สกฺกุเณยฺย. อถสฺส ทุติโย โอนมิตฺวา ¶ ปิฏฺึ ทเทยฺย, โส ตสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวาปิ กมฺปมาโน คเหตุํ น สกฺกุเณยฺย. อถสฺส อิตโร อํสกูฏํ อุปนาเมยฺย. โส เอกสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ ยถารุจิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา นกฺขตฺตํ กีเฬยฺย. เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
เอกโต ¶ อุยฺยานํ ปวิฏฺา ตโย สหายา วิย หิ เอกโต ชาตา สมฺมาวายามาทโย ตโย ธมฺมา. สุปุปฺผิตจมฺปโก วิย อารมฺมณํ. หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต วิย อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิ. ปิฏฺึ ทตฺวา โอนตสหาโย วิย วายาโม. อํสกูฏํ ทตฺวา ิตสหาโย วิย สติ. ยถา เตสุ เอกสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ อิตโร ยถารุจิ ปุปฺผํ คเหตุํ สกฺโกติ, เอวเมว วีริเย ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร สมาธิ สกฺโกติ อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ. ตสฺมา สมาธิเยเวตฺถ สชาติโต สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิโต, วายามสติโย ปน กิริยโต สงฺคหิตา โหนฺติ.
สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺเปสุปิ ปฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ. วิตกฺเก ปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา เทนฺเต สกฺโกติ. กถํ? ยถา หิ เหรฺิโก กหาปณํ หตฺเถ เปตฺวา สพฺพภาเคสุ โอโลเกตุกาโม สมาโนปิ น จกฺขุตเลเนว ปริวตฺเตตุํ สกฺโกติ. องฺคุลิปพฺเพหิ ปน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตุํ สกฺโกติ, เอวเมว น ปฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ. อภินิโรปนลกฺขเณน ปน อาหนนปริยาหนนรเสน วิตกฺเกน อาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทายาทาย ทินฺนเมว นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา อิธาปิ สมฺมาทิฏฺิเยว สชาติโต ปฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, สมฺมาสงฺกปฺโป ปน กิริยวเสน สงฺคหิโต โหติ.
อิติ อิเมหิ ตีหิ ขนฺเธหิ มคฺโค สงฺคหํ คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโต’’ติ. จตุพฺพิโธ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสเนว.
อปิจ สพฺพาเนว สจฺจานิ เอกวิธานิ อวิตถตฺตา, อภิฺเยฺยตฺตา วา. ทุวิธานิ โลกิยโลกุตฺตรโต, สงฺขตาสงฺขตโต วา. ติวิธานิ ทสฺสน-ภาวนาหิ ปหาตพฺพโต, อปฺปหาตพฺพโต จ. จตุพฺพิธานิ ปริฺเยฺยาทิเภทโตติ เอวเมตฺถ เอกวิธาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๙. สภาควิสภาคโตติ ¶ ¶ สพฺพาเนว สจฺจานิ อฺมฺํ สภาคานิ อวิตถโต อตฺตสฺุโต ทุกฺกรปฏิเวธโต จ. ยถาห –
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา, โย วา ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ? เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรฺเจว ทุรภิสมฺภวตรฺจ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ. ตโต โข เต, อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ. เย อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕).
วิสภาคานิ สลกฺขณววตฺถานโต. ปุริมานิ จ ทฺเว สภาคานิ ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตา โลกิยตฺตา สาสวตฺตา จ. วิสภาคานิ ผลเหตุเภทโต ปริฺเยฺยปฺปหาตพฺพโต จ. ปจฺฉิมานิปิ ทฺเว สภาคานิ คมฺภีรตฺเตน ทุรวคาหตฺตา โลกุตฺตรตฺตา อนาสวตฺตา จ. วิสภาคานิ วิสยวิสยีเภทโต สจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโต จ. ปมตติยานิ จาปิ สภาคานิ ผลาปเทสโต. วิสภาคานิ สงฺขตาสงฺขตโต. ทุติยจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ เหตุอปเทสโต. วิสภาคานิ เอกนฺตกุสลากุสลโต. ปมจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ สงฺขตโต. วิสภาคานิ โลกิยโลกุตฺตรโต. ทุติยตติยานิ จาปิ สภาคานิ เนวเสกฺขานาเสกฺขภาวโต. วิสภาคานิ สารมฺมณานารมฺมณโต.
อิติ เอวํ ปกาเรหิ, นเยหิ จ วิจกฺขโณ;
วิชฺา อริยสจฺจานํ, สภาควิสภาคตนฺติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
๑๗. ปฺาภูมินิทฺเทโส
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา
๕๗๐. อิทานิ ¶ ¶ ‘‘ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมี’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ อิมิสฺสา ปฺาย ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ ยสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทเจว, อาทิสทฺเทน สงฺคหิตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา จ อวเสสา โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต.
ตตฺถ อวิชฺชาทโย ตาว ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑).
ชรามรณาทโย ปน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา? ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ชาติ, ภิกฺขเว…เป… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขารา… อวิชฺชา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ¶ ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐).
๕๗๑. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป. ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ปจฺจยธมฺมา เวทิตพฺพา. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตธมฺมา. กถมิทํ ชานิตพฺพนฺติ ¶ เจ? ภควโต วจเนน. ภควตา หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมเทสนาสุตฺเต –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ, อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ, อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ, ปสฺสถาติ จาห. ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ…เป… อุตฺตานีกโรติ ปสฺสถาติ จาห. อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐).
๕๗๒. เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสนฺเตน ตถตาทีหิ เววจเนหิ ปจฺจยธมฺมาว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ วุตฺตา. ตสฺมา ชรามรณาทีนํ ธมฺมานํ ปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ทุกฺขานุพนฺธนรโส, กุมฺมคฺคปจฺจุปฏฺาโนติ เวทิตพฺโพ.
โส ปนายํ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อนูนาธิเกเหว ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺภวโต ตถตาติ, สามคฺคึ อุปคเตสุ ปจฺจเยสุ มุหุตฺตมฺปิ ตโต นิพฺพตฺตธมฺมานํ อสมฺภวาภาวโต อวิตถตาติ, อฺธมฺมปจฺจเยหิ อฺธมฺมานุปฺปตฺติโต อนฺถตาติ, ยถาวุตฺตานํ เอเตสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยโต วา ปจฺจยสมูหโต วา อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺโต.
๕๗๓. ตตฺรายํ วจนตฺโถ, อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา. อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา. อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตา. ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพํ.
๕๗๔. เกจิ ¶ ปน ปฏิจฺจ สมฺมา จ ติตฺถิยปริกปฺปิตปกติปุริสาทิการณนิรเปกฺโข อุปฺปาโท ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เอวํ อุปฺปาทมตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ วทนฺติ ¶ , ตํ น ยุชฺชติ. กสฺมา? สุตฺตาภาวโต, สุตฺตวิโรธโต, คมฺภีรนยาสมฺภวโต, สทฺทเภทโต จ. ‘‘อุปฺปาทมตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ หิ สุตฺตํ นตฺถิ. ตํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ จ วทนฺตสฺส ปเทสวิหารสุตฺตวิโรโธ อาปชฺชติ. กถํ? ภควโต หิ ‘‘อถ โข ภควา รตฺติยา ปมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสี’’ติ (มหาว. ๑) อาทิวจนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาโร ปมาภิสมฺพุทฺธวิหาโร, ปเทสวิหาโร จ ตสฺเสกเทสวิหาโร. ยถาห ‘‘เยน สฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิหาเรน ปมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน วิหาสิ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๑). ตตฺร จ ปจฺจยาการทสฺสเนน วิหาสิ, น อุปฺปาทมตฺตทสฺสเนนาติ. ยถาห ‘‘โส เอวํ ปชานามิ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๑) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวํ อุปฺปาทมตฺตํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วทนฺตสฺส ปเทสวิหารสุตฺตวิโรโธ อาปชฺชติ. ตถา กจฺจานสุตฺตวิโรโธ.
กจฺจานสุตฺเตปิ หิ ‘‘โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕) อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาโท โลกปจฺจยโต ‘‘โลกสมุทโย’’ติ อุจฺเฉททิฏฺิสมุคฺฆาตตฺถํ ปกาสิโต, น อุปฺปาทมตฺตํ. น หิ อุปฺปาทมตฺตทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา สมุคฺฆาโต โหติ. ปจฺจยานุปรมทสฺสเนน ปน โหติ. ปจฺจยานุปรเม ผลานุปรมโตติ. เอวํ อุปฺปาทมตฺตํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วทนฺตสฺส กจฺจานสุตฺตวิโรโธปิ อาปชฺชติ.
คมฺภีรนยาสมฺภวโตติ วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๕; สํ. นิ. ๒.๖๐). คมฺภีรตฺตฺจ นาม จตุพฺพิธํ, ตํ ปรโต วณฺณยิสฺสาม. ตํ อุปฺปาทมตฺเต นตฺถิ. จตุพฺพิธนยปฏิมณฺฑิตฺเจตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วณฺณยนฺติ, ตมฺปิ นยจตุกฺกํ อุปฺปาทมตฺเต นตฺถีติ คมฺภีรนยาสมฺภวโตปิ น อุปฺปาทมตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
๕๗๕. สทฺทเภทโตติ ปฏิจฺจสทฺโท จ ปนายํ สมาเน กตฺตริ ปุพฺพกาเล ปยุชฺชมาโน อตฺถสิทฺธิกโร ¶ โหติ. เสยฺยถิทํ, ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๔๓). อิธ ปน ภาวสาธเนน อุปฺปาทสทฺเทน ¶ สทฺธึ ปยุชฺชมาโน สมานสฺส กตฺตุ อภาวโต สทฺทเภทํ คจฺฉติ, น จ กิฺจิ อตฺถํ สาเธตีติ สทฺทเภทโตปิ น อุปฺปาทมตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ.
ตตฺถ สิยา – ‘‘โหติ-สทฺเทน สทฺธึ โยชยิสฺสาม ‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท โหตี’ติ’’, ตํ น ยุตฺตํ. กสฺมา? โยคาภาวโต เจว, อุปฺปาทสฺส จ อุปฺปาทปตฺติโทสโต. ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ. กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท…เป… อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑). อิเมสุ หิ ปเทสุ เอเกนปิ สทฺธึ โหติ-สทฺโท โยคํ น คจฺฉติ, น จ อุปฺปาโท โหติ. สเจ ภเวยฺย, อุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปาโท ปาปุเณยฺยาติ.
๕๗๖. เยปิ มฺนฺติ ‘‘อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา, ภาโว จ นาม โย อากาโร อวิชฺชาทีนํ สงฺขาราทิปาตุภาเว เหตุ, โส. ตสฺมิฺจ สงฺขารวิกาเร ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺา’’ติ, เตสํ ตํ น ยุชฺชติ. กสฺมา? อวิชฺชาทีนํ เหตุวจนโต. ภควตา หิ ‘‘ตสฺมาติห, อานนฺท, เอเสว เหตุ, เอตํ นิทานํ, เอส สมุทโย, เอส ปจฺจโย ชรามรณสฺส ยทิทํ ชาติ…เป… สงฺขารานํ, ยทิทํ อวิชฺชา’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๘ อาทโย) เอวํ อวิชฺชาทโยว เหตูติ วุตฺตา, น เตสํ วิกาโร. ตสฺมา ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ปจฺจยธมฺมา เวทิตพฺพา’’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, ตํ สมฺมา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๕๗๗. ยา ปเนตฺถ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ อิมาย พฺยฺชนจฺฉายาย อุปฺปาโทเยวายํ วุตฺโตติ สฺา อุปฺปชฺชติ, สา อิมสฺส ปทสฺส เอวมตฺถํ คเหตฺวา วูปสเมตพฺพา. ภควตา หิ,
ทฺเวธา ตโต ปวตฺเต, ธมฺมสมูเห ยโต อิทํ วจนํ;
ตปฺปจฺจโย ตโตยํ, ผโลปจาเรน อิติ วุตฺโต.
โย หิ อยํ ปจฺจยตาย ปวตฺโต ธมฺมสมูโห, ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิทํ วจนํ ทฺวิธา อิจฺฉนฺติ. โส หิ ยสฺมา ปตียมาโน หิตาย สุขาย จ สํวตฺตติ, ตสฺมา ปจฺเจตุมรหนฺติ ¶ นํ ปณฺฑิตาติ ปฏิจฺโจ. อุปฺปชฺชมาโน จ สห สมฺมา จ อุปฺปชฺชติ, น เอเกกโต, นาปิ อเหตุโตติ สมุปฺปาโท. เอวํ ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ . อปิจ สห อุปฺปชฺชตีติ สมุปฺปาโท, ปจฺจยสามคฺคึ ปน ปฏิจฺจ อปจฺจกฺขายาติ เอวมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ตสฺส จายํ เหตุสมูโห ปจฺจโยติ ตปฺปจฺจยตฺตา อยมฺปิ, ยถา โลเก เสมฺหสฺส ปจฺจโย คุโฬ เสมฺโห คุโฬติ วุจฺจติ, ยถา จ สาสเน สุขปฺปจฺจโย พุทฺธานํ อุปฺปาโท ‘‘สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท’’ติ วุจฺจติ, ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิจฺเจว ผลโวหาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
ปฏิมุขมิโตติ วุตฺโต, เหตุสมูโห อยํ ปฏิจฺโจติ;
สหิเต อุปฺปาเทติ จ, อิติ วุตฺโต โส สมุปฺปาโท.
โย หิ เอส สงฺขาราทีนํ ปาตุภาวาย อวิชฺชาทิเอเกกเหตุสีเสน นิทฺทิฏฺโ เหตุสมูโห, โส สาธารณผลนิปฺผาทกฏฺเน อเวกลฺลฏฺเน จ สามคฺคิองฺคานํ อฺมฺเน ปฏิมุขํ อิโต คโตติ กตฺวา ปฏิจฺโจติ วุจฺจติ. สฺวายํ สหิเตเยว อฺมฺํ อวินิพฺโภควุตฺติธมฺเม อุปฺปาเทตีติ สมุปฺปาโทติปิ วุตฺโต. เอวมฺปิ ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
ปจฺจยตา อฺโฺํ, ปฏิจฺจ ยสฺมา สมํ สห จ ธมฺเม;
อยมุปฺปาเทติ ตโตปิ, เอวมิธ ภาสิตา มุนินา.
อวิชฺชาทิสีเสน นิทฺทิฏฺปจฺจเยสุ หิ เย ปจฺจยา ยํ สงฺขาราทิกํ ธมฺมํ อุปฺปาเทนฺติ, น เต อฺมฺํ อปฏิจฺจ อฺมฺเวกลฺเล สติ อุปฺปาเทตุํ สมตฺถาติ. ตสฺมา ปฏิจฺจ สมํ สห จ น เอเกกเทสํ, นาปิ ปุพฺพาปรภาเวน อยํ ปจฺจยตา ธมฺเม อุปฺปาเทตีติ อตฺถานุสารโวหารกุสเลน มุนินา เอวมิธ ภาสิตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาโทตฺเวว ภาสิตาติ อตฺโถ.
๕๘๐. เอวํ ¶ ภาสมาเนน จ,
ปุริเมน สสฺสตาทีน, มภาโว ปจฺฉิเมน จ ปเทน;
อุจฺเฉทาทิวิฆาโต, ทฺวเยน ปริทีปิโต าโย.
ปุริเมนาติ ¶ ปจฺจยสามคฺคิปริทีปเกน ปฏิจฺจปเทน ปวตฺติธมฺมานํ ปจฺจยสามคฺคิยํ อายตฺตวุตฺติตฺตา สสฺสตาเหตุวิสมเหตุวสวตฺติวาทปฺปเภทานํ สสฺสตาทีนํ อภาโว ปริทีปิโต โหติ? กึ หิ สสฺสตานํ, อเหตุอาทิวเสน วา ปวตฺตานํ ปจฺจยสามคฺคิยาติ? ปจฺฉิเมน จ ปเทนาติ ธมฺมานํ อุปฺปาทปริทีปเกน สมุปฺปาทปเทน ปจฺจยสามคฺคิยํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติโต วิหตา อุจฺเฉทนตฺถิกอกิริยวาทาติ อุจฺเฉทาทิวิฆาโต ปริทีปิโต โหติ. ปุริมปุริมปจฺจยวเสน หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาเนสุ ธมฺเมสุ กุโต อุจฺเฉโท, นตฺถิกากิริยวาทา จาติ. ทฺวเยนาติ สกเลน ปฏิจฺจสมุปฺปาทวจเนน ตสฺสา ตสฺสา ปจฺจยสามคฺคิยา สนฺตตึ อวิจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สมฺภวโต มชฺฌิมา ปฏิปทา, ‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตี’’ติ วาทปฺปหานํ, ชนปทนิรุตฺติยา อนภินิเวโส, สมฺาย อนติธาวนนฺติ อยํ าโย ปริทีปิโต โหตีติ อยํ ตาว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ วจนมตฺตสฺส อตฺโถ.
๕๘๑. ยา ปนายํ ภควตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสนฺเตน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน นิกฺขิตฺตา ตนฺติ, ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนํ กโรนฺเตน วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ โอตริตฺวา อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตน สกสมยํ อโวกฺกมนฺเตน ปรสมยํ อนายูหนฺเตน สุตฺตํ อปฺปฏิพาหนฺเตน วินยํ อนุโลเมนฺเตน มหาปเทเส โอโลเกนฺเตน ธมฺมํ ทีเปนฺเตน อตฺถํ สงฺคาเหนฺเตน ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา อปเรหิปิ ปริยายนฺตเรหิ นิทฺทิสนฺเตน จ ยสฺมา อตฺถสํวณฺณนา กาตพฺพา โหติ, ปกติยาปิ จ ทุกฺกราว ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส อตฺถสํวณฺณนา. ยถาหุ โปราณา –
‘‘สจฺจํ สตฺโต ปฏิสนฺธิ, ปจฺจยาการเมว จ;
ทุทฺทสา จตุโร ธมฺมา, เทเสตุํ จ สุทุกฺกรา’’ติ.
ตสฺมา ¶ อฺตฺร อาคมาธิคมปฺปตฺเตหิ น สุกรา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺสตฺถวณฺณนาติ ปริตุลยิตฺวา,
วตฺตุกาโม ¶ อหํ อชฺช, ปจฺจยาการวณฺณนํ;
ปติฏฺํ นาธิคจฺฉามิ, อชฺโฌคาฬฺโหว สาครํ.
สาสนํ ปนิทํ นานา, เทสนานยมณฺฑิตํ;
ปุพฺพาจริยมคฺโค จ, อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตติ.
ยสฺมา ตสฺมา ตทุภยํ, สนฺนิสฺสายตฺถวณฺณนํ;
อารภิสฺสามิ เอตสฺส, ตํ สุณาถ สมาหิตา.
วุตฺตฺเหตํ ปุพฺพาจริเยหิ –
‘‘โย โกจิ มํ อฏฺิกตฺวา สุเณยฺย,
ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ;
ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ,
อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ’’ติ.
๕๘๒. อิติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ หิ อาทิโตเยว ตาว,
เทสนาเภทโต อตฺถ, ลกฺขเณกวิธาทิโต. องฺคานฺจ ววตฺถานา, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ เทสนาเภทโตติ ภควโต หิ วลฺลิหารกานํ จตุนฺนํ ปุริสานํ วลฺลิคหณํ วิย อาทิโต วา มชฺฌโต วา ปฏฺาย ยาว ปริโยสานํ, ตถา ปริโยสานโต วา มชฺฌโต วา ปฏฺาย ยาว อาทีติ จตุพฺพิธา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา.
ยถา หิ วลฺลิหารเกสุ จตูสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มูลเมว ปมํ ปสฺสติ, โส ตํ มูเล ¶ เฉตฺวา สพฺพํ อากฑฺฒิตฺวา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๔๐๒; สํ. นิ. ๒.๒) อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานาปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสติ.
ยถา ปน เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มชฺฌํ ปมํ ปสฺสติ, โส มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา อุปริภาคฺเว อากฑฺฒิตฺวา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา ‘‘ตสฺส ตํ เวทนํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺโต ¶ อุปฺปชฺชติ นนฺที. ยา เวทนาสุ นนฺที, ตทุปาทานํ. ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๙; สํ. นิ. ๓.๕) มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานาปิ เทเสติ.
ยถา จ เตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา อคฺคํ ปมํ ปสฺสติ, โส อคฺเค คเหตฺวา อคฺคานุสาเรน ยาว มูลา สพฺพํ อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, ชาติปจฺจยา นุ โข, ภิกฺขเว, ชรามรณํ โน วา กถํ โว เอตฺถ โหตีติ? ชาติปจฺจยา, ภนฺเต, ชรามรณํ. เอวํ โน เอตฺถ โหติ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ. ภวปจฺจยา ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, อวิชฺชาปจฺจยา นุ โข, ภิกฺขเว, สงฺขารา โน วา กถํ โว เอตฺถ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๓) ปริโยสานโต ปฏฺาย ยาว อาทิโตปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสติ.
ยถา ปเนเตสุ ปุริเสสุ เอโก วลฺลิยา มชฺฌเมว ปมํ ปสฺสติ, โส มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา เหฏฺา โอตรนฺโต ยาว มูลา อาทาย กมฺเม อุปเนติ, เอวํ ภควา ‘‘อิเม จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา กินฺนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวา? อิเม จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา, ตณฺหาสมุทยา, ตณฺหาชาติกา, ตณฺหาปภวา. ตณฺหา กินฺนิทานา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขารา กินฺนิทานา…เป… สงฺขารา อวิชฺชานิทานา…เป… อวิชฺชาปภวา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๑) มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว อาทิโต เทเสติ.
๕๘๓. กสฺมา ปเนวํ เทเสตีติ? ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส สมนฺตภทฺทกตฺตา สยฺจ เทสนาวิลาสปฺปตฺตตฺตา. สมนฺตภทฺทโก หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ตโต ตโต ายปฏิเวธาย สํวตฺตติเยว ¶ . เทสนาวิลาสปฺปตฺโต จ ภควา จตุเวสารชฺชปฏิสมฺภิทาโยเคน จตุพฺพิธคมฺภีรภาวปฺปตฺติยา จ. โส เทสนาวิลาสปฺปตฺตตฺตา นานานเยเหว ธมฺมํ เทเสติ.
วิเสสโต ปนสฺส ยา อาทิโต ปฏฺาย อนุโลมเทสนา, สา ปวตฺติการณวิภาคสํมูฬฺหํ เวเนยฺยชนํ สมนุปสฺสโต ยถาสเกหิ การเณหิ ปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถํ อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถฺจ ปวตฺตาติ วิฺาตพฺพา. ยา ปริโยสานโต ปฏฺาย ปฏิโลมเทสนา, สา ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก ¶ อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗; สํ. นิ. ๒.๔) นเยน กิจฺฉาปนฺนํ โลกํ อนุวิโลกยโต ปุพฺพภาคปฏิเวธานุสาเรน ตสฺส ตสฺส ชรามรณาทิกสฺส ทุกฺขสฺส อตฺตนา อธิคตการณสนฺทสฺสนตฺถํ. ยา มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว อาทิ ปวตฺตา, สา อาหารนิทานววตฺถาปนานุสาเรน ยาว อตีตํ อทฺธานํ อติหริตฺวา ปุน อตีตทฺธโต ปภุติ เหตุผลปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺถํ. ยา ปน มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานํ ปวตฺตา, สา ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน อนาคตทฺธเหตุสมุฏฺานโต ปภุติ อนาคตทฺธสนฺทสฺสนตฺถํ. ตาสุ ยา ปวตฺติการณสมฺมูฬฺหสฺส เวเนยฺยชนสฺส ยถาสเกหิ การเณหิ ปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถํ อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถฺจ อาทิโต ปฏฺาย อนุโลมเทสนา วุตฺตา, สา อิธ นิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
๕๘๔. กสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตา, กึ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย อวิชฺชาปิ อการณํ มูลการณํ โลกสฺสาติ? น อการณํ. ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) หิ อวิชฺชาย การณํ วุตฺตํ. อตฺถิ ปน ปริยาโย เยน มูลการณํ สิยา, โก ปน โสติ? วฏฺฏกถาย สีสภาโว.
ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต ทฺเว ธมฺเม สีสํ กตฺวา กเถติ, อวิชฺชํ วา. ยถาห – ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย ‘อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’ติ, เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ, อถ จ ปน ปฺายติ อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๖๑). ภวตณฺหํ วา. ยถาห – ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปฺายติ ภวตณฺหาย ‘อิโต ปุพฺเพ ภวตณฺหา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’ติ, เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ, อถ จ ปน ปฺายติ อิทปฺปจฺจยา ภวตณฺหา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๖๒).
๕๘๕. กสฺมา ¶ ปน ภควา วฏฺฏกถํ กเถนฺโต อิเม ทฺเว ธมฺเม สีสํ กตฺวา กเถตีติ? สุคติทุคฺคติคามิโน กมฺมสฺส วิเสสเหตุภูตตฺตา. ทุคฺคติคามิโน หิ กมฺมสฺส วิเสสเหตุ อวิชฺชา. กสฺมา? ยสฺมา อวิชฺชาภิภูโต ปุถุชฺชโน อคฺคิสนฺตาปลคุฬาภิฆาตปริสฺสมาภิภูตา วชฺฌคาวี ตาย ปริสฺสมาตุรตาย นิรสฺสาทมฺปิ อตฺตโน อนตฺถาวหมฺปิ จ อุณฺโหทกปานํ ¶ วิย กิเลสสนฺตาปโต นิรสฺสาทมฺปิ ทุคฺคตินิปาตนโต จ อตฺตโน อนตฺถาวหมฺปิ ปาณาติปาตาทึ อเนกปฺปการํ ทุคฺคติคามิกมฺมํ อารภติ. สุคติคามิโน ปน กมฺมสฺส วิเสสเหตุ ภวตณฺหา. กสฺมา? ยสฺมา ภวตณฺหาภิภูโต ปุถุชฺชโน สา วุตฺตปฺปการา คาวี สีตูทกตณฺหาย สอสฺสาทํ อตฺตโน ปริสฺสมวิโนทนฺจ สีตูทกปานํ วิย กิเลสสนฺตาปวิรหโต สอสฺสาทํ สุคติสมฺปาปเนน อตฺตโน ทุคฺคติทุกฺขปริสฺสมวิโนทนฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิอาทึ อเนกปฺปการํ สุคติคามิกมฺมํ อารภติ.
๕๘๖. เอเตสุ ปน วฏฺฏกถาย สีสภูเตสุ ธมฺเมสุ กตฺถจิ ภควา เอกธมฺมมูลิกํ เทสนํ เทเสติ. เสยฺยถิทํ, ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิฺาณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๒๓). ตถา ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๕๒). กตฺถจิ อุภยมูลิกมฺปิ. เสยฺยถิทํ, ‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, พาลสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโต. อิติ อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ อิตฺเถตํ ทฺวยํ. ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ, เยหิ ผุฏฺโ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๑๙). ตาสุ เทสนาสุ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อยมิธ อวิชฺชาวเสน เอกธมฺมมูลิกา เทสนาติ เวทิตพฺพา. เอวํ ตาเวตฺถ เทสนาเภทโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๘๗. อตฺถโตติ อวิชฺชาทีนํ ปทานํ อตฺถโต. เสยฺยถิทํ, ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺํ, อายตนานํ อายตนฏฺํ, ธาตูนํ สฺุฏฺํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺํ, สจฺจานํ ตถฏฺํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา. อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภววิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ ¶ อวิชฺชา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา. อปิจ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ¶ วตฺถารมฺมณานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานฺจ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา.
ยํ ปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา อปจฺจกฺขตฺวาติ อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. อปิจ อุปการกฏฺโ ปจฺจยฏฺโ. อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย. ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา.
สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. อปิจ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาราติ ทุวิธา สงฺขารา. ตตฺถ ปฺุาปฺุาเนฺชาภิสงฺขารา ตโย, กายวจีจิตฺตสงฺขารา ตโยติ อิเม ฉ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. เต สพฺเพปิ โลกิยกุสลากุสลเจตนามตฺตเมว โหนฺติ.
สงฺขตสงฺขาโร, อภิสงฺขตสงฺขาโร, อภิสงฺขรณกสงฺขาโร, ปโยคาภิสงฺขาโรติ อิเม ปน จตฺตาโร สงฺขาร-สทฺเทน อาคตสงฺขารา. ตตฺถ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๒๑, ๒๗๒; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) วุตฺตา สพฺเพปิ สปฺปจฺจยา ธมฺมา สงฺขตสงฺขารา นาม. กมฺมนิพฺพตฺตา เตภูมกา รูปารูปธมฺมา อภิสงฺขตสงฺขาราติ อฏฺกถาสุ วุตฺตา, เตปิ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๒๑; ๒๗๒; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. วิสุํ ปน เนสํ อาคตฏฺานํ น ปฺายติ. เตภูมิกกุสลากุสลเจตนา ปน อภิสงฺขรณกสงฺขาโรติ วุจฺจติ, ตสฺส ‘‘อวิชฺชาคโตยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปฺฺุเจว สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๕๑) อาคตฏฺานํ ปฺายติ. กายิกเจตสิกํ ปน วีริยํ ปโยคาภิสงฺขาโรติ วุจฺจติ, โส ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกา คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๕) อาคโต.
น เกวลฺจ เอเตเยว, อฺเปิ ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส โข, อาวุโส วิสาข, ภิกฺขุโน ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโร’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๖๔) นเยน สงฺขาร-สทฺเทน อาคตา อเนเก สงฺขารา. เตสุ นตฺถิ โส สงฺขาโร, โย สงฺขตสงฺขาเรหิ สงฺคหํ น คจฺเฉยฺย, อิโต ปรํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติอาทีสุ วุตฺตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อวุตฺเต ¶ ¶ ปน วิชานาตีติ วิฺาณํ. นมตีติ นามํ. รุปฺปตีติ รูปํ. อาเย ตโนติ อายตฺจ นยตีติ อายตนํ. ผุสตีติ ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. ภวติ ภาวยติ จาติ ภโว. ชนนํ ชาติ. ชิรณํ ชรา. มรนฺติ เอเตนาติ มรณํ. โสจนํ โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. อุปฺปาทฏฺิติวเสน วา ทฺวิธา ขณตีติปิ ทุกฺขํ. ทุมฺมนภาโว โทมนสฺสํ. ภุโส อายาโส อุปายาโส.
สมฺภวนฺตีติ อภินิพฺพตฺตนฺติ. น เกวลฺจ โสกาทีเหว, อถ โข สพฺพปเทหิ สมฺภวนฺติ-สทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพา. อิตรถา หิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ วุตฺเต กึ กโรนฺตีติ น ปฺาเยยฺย, สมฺภวนฺตีติ ปน โยชนาย สติ อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย. ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
เอวนฺติ นิทฺทิฏฺนยนิทสฺสนํ. เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วา. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, น สุขสุภาทีนํ. สมุทโยติ นิพฺพตฺติ. โหตีติ สมฺภวติ. เอวเมตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๘๘. ลกฺขณาทิโตติ อวิชฺชาทีนํ ลกฺขณาทิโต. เสยฺยถิทํ – อฺาณลกฺขณา อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺานา, อาสวปทฏฺานา. อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อายูหนรสา, เจตนาปจฺจุปฏฺานา, อวิชฺชาปทฏฺานา. วิชานนลกฺขณํ วิฺาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺานํ, สงฺขารปทฏฺานํ, วตฺถารมฺมณปทฏฺานํ วา. นมนลกฺขณํ นามํ, สมฺปโยครสํ, อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺานํ, วิฺาณปทฏฺานํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, วิกิรณรสํ, อพฺยากตปจฺจุปฏฺานํ, วิฺาณปทฏฺานํ. อายตนลกฺขณํ สฬายตนํ, ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ. ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺาโน, สฬายตนปทฏฺาโน. อนุภวนลกฺขณา เวทนา, วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺานา, ผสฺสปทฏฺานา. เหตุลกฺขณา ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, เวทนาปทฏฺานา. คหณลกฺขณํ ¶ อุปาทานํ, อมฺุจนรสํ, ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺิปจฺจุปฏฺานํ, ตณฺหาปทฏฺานํ. กมฺมกมฺมผลลกฺขโณ ภโว, ภาวนภวนรโส, กุสลากุสลาพฺยากตปจฺจุปฏฺาโน ¶ , อุปาทานปทฏฺาโน. ชาติอาทีนํ ลกฺขณาทีนิ สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอวเมตฺถ ลกฺขณาทิโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๘๙. เอกวิธาทิโตติ เอตฺถ อวิชฺชา อฺาณาทสฺสนโมหาทิภาวโต เอกวิธา. อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติโต ทุวิธา. ตถา สสงฺขาราสงฺขารโต. เวทนตฺตยสมฺปโยคโต ติวิธา. จตุสจฺจปฏิเวธโต จตุพฺพิธา. คติปฺจกาทีนวจฺฉาทนโต ปฺจวิธา. ทฺวารารมฺมณโต ปน สพฺเพสุปิ อรูปธมฺเมสุ ฉพฺพิธตา เวทิตพฺพา.
สงฺขารา สาสววิปากธมฺมธมฺมาทิภาวโต เอกวิธา. กุสลากุสลโต ทุวิธา. ตถา ปริตฺตมหคฺคตหีนมชฺฌิมมิจฺฉตฺตนิยตานิยตโต. ติวิธา ปฺุาภิสงฺขาราทิภาวโต. จตุพฺพิธา จตุโยนิสํวตฺตนโต. ปฺจวิธา ปฺจคติคามิโต.
วิฺาณํ โลกิยวิปากาทิภาวโต เอกวิธํ. สเหตุกาเหตุกาทิโต ทุวิธํ. ภวตฺตยปริยาปนฺนโต, เวทนตฺตยสมฺปโยคโต, อเหตุกทฺวิเหตุกติเหตุกโต จ ติวิธํ. โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ, ปฺจวิธฺจ.
นามรูปํ วิฺาณสนฺนิสฺสยโต กมฺมปจฺจยโต จ เอกวิธํ. สารมฺมณนารมฺมณโต ทุวิธํ. อตีตาทิโต ติวิธํ. โยนิคติวเสน จตุพฺพิธํ, ปฺจวิธฺจ.
สฬายตนํ สฺชาติสโมสรณฏฺานโต เอกวิธํ. ภูตปฺปสาทวิฺาณาทิโต ทุวิธํ. สมฺปตฺตาสมฺปตฺตโนภยโคจรโต ติวิธํ. โยนิคติปริยาปนฺนโต จตุพฺพิธํ ปฺจวิธฺจาติ อิมินา นเยน ผสฺสาทีนมฺปิ เอกวิธาทิภาโว เวทิตพฺโพติ เอวเมตฺถ เอกวิธาทิโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๙๐. องฺคานฺจ ววตฺถานาติ โสกาทโย เจตฺถ ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺส เต สมฺภวนฺติ. ยถาห ¶ – ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน สารีริกาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ สมาโน โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหมาปชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๒). ยาว จ เตสํ ปวตฺติ, ตาว อวิชฺชายาติ ปุนปิ ¶ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สมฺพนฺธเมว โหติ ภวจกฺกํ. ตสฺมา เตสํ ชรามรเณเนว เอกสงฺเขปํ กตฺวา ทฺวาทเสว ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานีติ เวทิตพฺพานิ. เอวเมตฺถ องฺคานํ ววตฺถานโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อยํ ตาเวตฺถ สงฺเขปกถา.
อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทกถา
๕๖๑. อยํ ปน วิตฺถารนโย – อวิชฺชาติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ทุกฺขาทีสุ จตูสุ าเนสุ อฺาณํ, อภิธมฺมปริยาเยน ปุพฺพนฺตาทีหิ สทฺธึ อฏฺสุ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา, ทุกฺเข อฺาณํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณ’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑๐๖). ตตฺถ กิฺจาปิ เปตฺวา โลกุตฺตรํ สจฺจทฺวยํ เสสฏฺาเนสุ อารมฺมณวเสน อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, เอวํ สนฺเตปิ ปฏิจฺฉาทนวเสเนว อิธ อธิปฺเปตา. สา หิ อุปฺปนฺนา ทุกฺขสจฺจํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ติฏฺติ, ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ตถา สมุทยํ, นิโรธํ, มคฺคํ, ปุพฺพนฺตสงฺขาตํ อตีตํ ขนฺธปฺจกํ, อปรนฺตสงฺขาตํ อนาคตํ ขนฺธปฺจกํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตสงฺขาตํ ตทุภยํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมสงฺขาตํ อิทปฺปจฺจยตฺเจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเม จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ติฏฺติ. ‘‘อยํ อวิชฺชา, อิเม สงฺขารา’’ติ เอวํ ยาถาวสรสลกฺขณเมตฺถ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ. ตสฺมา ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณนฺติ วุจฺจติ.
๕๙๒. สงฺขาราติ ปฺุาทโย ตโย กายสงฺขาราทโย ตโยติ เอวํ ปุพฺเพ สงฺเขปโต วุตฺตา ฉ, วิตฺถารโต ปเนตฺถ ปฺุาภิสงฺขาโร ทานสีลาทิวเสน ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา เจว ภาวนาวเสน ปวตฺตา ปฺจ รูปาวจรกุสลเจตนา จาติ เตรส เจตนา โหนฺติ. อปฺุาภิสงฺขาโร ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา ¶ . อาเนฺชาภิสงฺขาโร ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา จาติ ตโยปิ สงฺขารา เอกูนตึส เจตนา โหนฺติ.
อิตเรสุ ¶ ปน ตีสุ กายสฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร. อยํ ติโก กมฺมายูหนกฺขเณ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. กายวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา หิ กายทฺวารโต ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ สมวีสติ เจตนา กายสงฺขาโร นาม. ตา เอว วจีวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา วจีทฺวารโต ปวตฺตา วจีสงฺขาโร นาม. อภิฺาเจตนา ปเนตฺถ ปรโต วิฺาณสฺส ปจฺจโย น โหตีติ น คหิตา. ยถา จ อภิฺาเจตนา, เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหติ. ตสฺมา สาปิ วิฺาณสฺส ปจฺจยภาเว อปเนตพฺพา, อวิชฺชาปจฺจยา ปน สพฺพาเปตา โหนฺติ. อุโภปิ วิฺตฺติโย อสมุฏฺาเปตฺวา มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา ปน สพฺพาปิ เอกูนตึสติ เจตนา จิตฺตสงฺขาโรติ. อิติ อยํ ติโก ปุริมตฺติกเมว ปวิสตีติ อตฺถโต ปฺุาภิสงฺขาราทีนํเยว วเสน อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
๕๙๓. ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อิเม สงฺขารา อวิชฺชา ปจฺจยา โหนฺตี’’ติ? อวิชฺชาภาเว ภาวโต. ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อฺาณํ อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อฺาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสฺาย คเหตฺวา ตสฺเสว เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. สมุทเย อฺาเณน ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มฺมาโน อารภติ. นิโรเธ ปน มคฺเค จ อฺาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส ทุกฺขนิโรธสฺี หุตฺวา นิโรธสฺส จ อมคฺคภูเตสุปิ ยฺามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสฺี หุตฺวา ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยฺามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ.
อปิจ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ปฺุผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต ตสฺส อธิคมาย กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปฺุาภิสงฺขารํ ¶ อารภติ เทวจฺฉรกามโก วิย มรุปฺปปาตํ. สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปฺุผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนิกํ วิปริณามทุกฺขตํ อปฺปสฺสาทตฺจ อปสฺสนฺโตปิ ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว ปฺุาภิสงฺขารํ อารภติ สลโภ วิย ทีปสิขาภินิปาตํ, มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํ. กามุปเสวนาทีสุ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสฺาย เจว กิเลสาภิภูตตาย จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปฺุาภิสงฺขารํ อารภติ, พาโล วิย คูถกีฬนํ, มริตุกาโม วิย จ วิสขาทนํ. อารุปฺปวิปาเกสุ ¶ จาปิ สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ อนวพุชฺฌมาโน สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อาเนฺชาภิสงฺขารํ อารภติ, ทิสามูฬฺโห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํ.
เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโต. ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี’’ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อวิทฺวา, ภิกฺขเว, อวิชฺชาคโต ปฺุาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ, อปฺุาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ, อาเนฺชาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรติ. ยโต จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา, วิชฺชา อุปฺปนฺนา; โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติ.
ปฏฺานปจฺจยกถา
๕๙๔. เอตฺถาห – คณฺหาม ตาว เอตํ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยติ, อิทํ ปน วตฺตพฺพํ กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตีติ? ตตฺริทํ วุจฺจติ, ภควตา หิ ‘‘เหตุปจฺจโย, อารมฺมณปจฺจโย, อธิปติปจฺจโย, อนนฺตรปจฺจโย, สมนนฺตรปจฺจโย, สหชาตปจฺจโย, อฺมฺปจฺจโย, นิสฺสยปจฺจโย, อุปนิสฺสยปจฺจโย, ปุเรชาตปจฺจโย, ปจฺฉาชาตปจฺจโย, อาเสวนปจฺจโย, กมฺมปจฺจโย, วิปากปจฺจโย, อาหารปจฺจโย, อินฺทฺริยปจฺจโย, ฌานปจฺจโย, มคฺคปจฺจโย, สมฺปยุตฺตปจฺจโย, วิปฺปยุตฺตปจฺจโย, อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย, วิคตปจฺจโย, อวิคตปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส) จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตา.
ตตฺถ ¶ เหตุ จ โส ปจฺจโย จาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย, เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโย.
๕๙๕. ตตฺถ เหตูติ วจนาวยวการณมูลานเมตํ อธิวจนํ. ‘‘ปฏิฺา, เหตู’’ติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว เหตูติ วุจฺจติ. สาสเน ปน ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๖๐) การณํ. ‘‘ตโย กุสลเหตู, ตโย อกุสลเหตู’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๕๙) มูลํ เหตูติ วุจฺจติ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ปจฺจโยติ เอตฺถ ปน อยํ วจนตฺโถ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย. อปจฺจกฺขาย นํ วตฺตตีติ อตฺโถ. โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ อปจฺจกฺขาย ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส ¶ ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. ลกฺขณโต ปน อุปการกลกฺขโณ ปจฺจโย. โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ิติยา วา อุปฺปตฺติยา วา อุปการโก โหติ, โส ตสฺส ปจฺจโยติ วุจฺจติ. ปจฺจโย, เหตุ, การณํ, นิทานํ, สมฺภโว, ปภโวติอาทิ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนโต นานํ. อิติ มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ สงฺเขปโต มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย.
โส สาลิอาทีนํ สาลิพีชาทีนิ วิย, มณิปภาทีนํ วิย จ มณิวณฺณาทโย กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธโกติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย. เอวํ สนฺเต ปน ตํสมุฏฺานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สมฺปชฺชติ. น หิ โส เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธติ, น จ ปจฺจโย น โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑). อเหตุกจิตฺตานฺจ วินา เอเตน อพฺยากตภาโว สิทฺโธ, สเหตุกานมฺปิ จ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น สมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ. ยทิ จ สมฺปยุตฺตเหตูสุ สภาวโตว กุสลาทิภาโว สิยา, สมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺโธ อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วา. ยสฺมา ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา สมฺปยุตฺเตสุ, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา ปริเยสิตพฺพา.
กุสลาทิภาวสาธนวเสน ¶ ปน เหตูนํ มูลฏฺํ อคเหตฺวา สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น กิฺจิ วิรุชฺฌติ. ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรูฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺิตา, อเหตุกา ติลพีชกาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺิตา. อิติ มูลฏฺเน อุปการโกติ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
๕๙๖. ตโต ปเรสุ อารมฺมณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย. โส ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒) อารภิตฺวาปิ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒) โอสาปิตตฺตา น โกจิ ธมฺโม น โหติ. ยถา หิ ทุพฺพโล ปุริโส ทณฺฑํ วา รชฺชุํ วา อาลมฺพิตฺวาว อุฏฺหติ เจว ติฏฺติ จ, เอวํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺเภว อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺนฺติ จ. ตสฺมา สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมณภูตา ธมฺมา อารมฺมณปจฺจโยติ เวทิตพฺพา.
๕๙๗. เชฏฺกฏฺเน ¶ อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย, โส สหชาตารมฺมณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๓.๓) ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสงฺขาตา จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติปจฺจโยติ เวทิตพฺพา, โน จ โข เอกโต. ยทา หิ ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตทา ฉนฺโทว อธิปติ, น อิตเร. เอส นโย เสเสสุปิ.
ยํ ปน ธมฺมํ ครุํ กตฺวา อรูปธมฺมา ปวตฺตนฺติ, โส เนสํ อารมฺมณาธิปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวา เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, เต เต ธมฺมา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๓).
๕๙๘. อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. สมนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย. อิทฺจ ปจฺจยทฺวยํ ¶ พหุธา ปปฺจยนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาโร, โย หิ เอส จกฺขุวิฺาณานนฺตรา มโนธาตุ, มโนธาตุอนนฺตรา มโนวิฺาณธาตูติอาทิ จิตฺตนิยโม, โส ยสฺมา ปุริมปุริมจิตฺตวเสเนว อิชฺฌติ, น อฺถา, ตสฺมา อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรํ อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อุปฺปาทนสมตฺโถ ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. เตเนวาห – ‘‘อนนฺตรปจฺจโยติ จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔). โย อนนฺตรปจฺจโย, สฺเวว สมนนฺตรปจฺจโย. พฺยฺชนมตฺตเมว เหตฺถ นานํ, อุปจยสนฺตตีสุ วิย อธิวจนนิรุตฺติทุกาทีสุ วิย จ. อตฺถโต ปน นานํ นตฺถิ.
ยมฺปิ ‘‘อตฺถานนฺตรตาย อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจโย’’ติ อาจริยานํ มตํ, ตํ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนกุสลํ ผลสมาปตฺติยา สมนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีหิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๘) วิรุชฺฌติ. ยมฺปิ ตตฺถ วทนฺติ ‘‘ธมฺมานํ สมุฏฺาปนสมตฺถตา น ปริหายติ, ภาวนาพเลน ปน วาริตตฺตา ธมฺมา สมนนฺตรา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติ, ตมฺปิ กาลานนฺตรตาย อภาวเมว สาเธติ. ภาวนาพเลน หิ ตตฺถ กาลานนฺตรตา นตฺถีติ, มยมฺปิ เอตเทว วทาม. ยสฺมา จ กาลานนฺตรตา นตฺถิ, ตสฺมา สมนนฺตรปจฺจยตา น ยุชฺชติ. กาลานนฺตรตาย หิ เตสํ สมนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ลทฺธิ. ตสฺมา ¶ อภินิเวสํ อกตฺวา พฺยฺชนมตฺตโตเวตฺถ นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโต. กถํ? นตฺถิ เอเตสํ อนฺตรนฺติ หิ อนนฺตรา. สณฺานาภาวโต สุฏฺุ อนนฺตราติ สมนนฺตรา.
๕๙๙. อุปฺปชฺชมาโนว สห อุปฺปาทนภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย ปกาสสฺส ปทีโป วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ฉพฺพิโธ โหติ. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ, จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิฺจิกาเล สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, กิฺจิกาเล น สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๖). อิทํ หทยวตฺถุเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
๖๐๐. อฺมฺํ ¶ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย อฺมฺูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑกํ วิย. โส อรูปกฺขนฺธาทิวเสน ติวิโธ โหติ. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย. จตฺตาโร มหาภูตา โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๗).
๖๐๑. อธิฏฺานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย ตรุจิตฺตกมฺมาทีนํ ปถวีปฏาทโย วิย. โส ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ สหชาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ฉฏฺโ ปเนตฺถ โกฏฺาโส ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๘) เอวํ วิภตฺโต.
๖๐๒. อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เอตฺถ ปน อยํ ตาว วจนตฺโถ, ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโต น ปฏิกฺขิตฺโตติ นิสฺสโย. ยถา ปน ภุโส อายาโส อุปายาโส, เอวํ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, พลวการณสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมา พลวการณภาเวน อุปการโก ธมฺโม อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ.
โส ¶ อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ ‘‘ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, ฌานา วุฏฺหิตฺวา ฌานํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, เสกฺขา โคตฺรภุํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ, โวทานํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺติ. เสกฺขา มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ครุํกตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) เอวมาทินา นเยน อารมฺมณูปนิสฺสโย ตาว อารมฺมณาธิปตินา สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต. ตตฺถ ยํ อารมฺมณํ ครุํกตฺวา จิตฺตเจตสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิยมโต เตสุ อารมฺมเณสุ พลวารมฺมณํ โหติ. อิติ ครุกตฺตพฺพมตฺตฏฺเน ¶ อารมฺมณาธิปติ, พลวการณฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตรูปนิสฺสโยปิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ขนฺธานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๙) นเยน อนนฺตรปจฺจเยน สทฺธึ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต. มาติกานิกฺเขเป ปน เนสํ ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔) นเยน อนนฺตรสฺส, ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๙) นเยน อุปนิสฺสยสฺส อาคตตฺตา นิกฺเขเป วิเสโส อตฺถิ. โสปิ อตฺถโต เอกีภาวเมว คจฺฉติ. เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรา อนุรูปสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนสมตฺถตาย อนนฺตรตา, ปุริมจิตฺตสฺส ปจฺฉิมจิตฺตุปฺปาทเน พลวตาย อนนฺตรูปนิสฺสยตา เวทิตพฺพา. ยถา หิ เหตุปจฺจยาทีสุ กิฺจิ ธมฺมํ วินาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น เอวํ อนนฺตรจิตฺตํ วินา จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ นาม อตฺถิ. ตสฺมา พลวปจฺจโย โหติ. อิติ อตฺตโน อตฺตโน อนนฺตรา อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนวเสน อนนฺตรปจฺจโย, พลวการณวเสน อนนฺตรูปนิสฺสโยติ เอวเมเตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ปกตูปนิสฺสโย ปน ปกโต อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ปกโต นาม อตฺตโน สนฺตาเน นิปฺผาทิโต วา สทฺธาสีลาทิ อุปเสวิโต วา อุตุโภชนาทิ. ปกติยา เอว วา อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย, อารมฺมณานนฺตเรหิ อสมฺมิสฺโสติ อตฺโถ. ตสฺส ปกตูปนิสฺสโย ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ ¶ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิฺํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สีลํ, สุตํ, จาคํ, ปฺํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป… สมาปตฺตึ อุปฺปาเทติ. สทฺธา, สีลํ, สุตํ, จาโค, ปฺา สทฺธาย, สีลสฺส, สุตสฺส, จาคสฺส, ปฺาย, อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) นเยน อเนกปฺปการโต ปเภโท เวทิตพฺโพ. อิติ อิเม สทฺธาทโย ปกตา เจว พลวการณฏฺเน อุปนิสฺสยา จาติ ปกตูปนิสฺสโยติ.
๖๐๓. ปมตรํ ¶ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย. โส ปฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณหทยวตฺถุวเสน เอกาทสวิโธ โหติ. ยถาห – ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. โสต…เป… ฆาน, ชิวฺหา, กายายตนํ, รูป, สทฺท, คนฺธ, รส, โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. รูป, สทฺท, คนฺธ, รส, โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. มโนวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ กิฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. กิฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๐).
๖๐๔. ปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการโก อรูปธมฺโม ปจฺฉาชาตปจฺจโย คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสาเจตนา วิย. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๑).
๖๐๕. อาเสวนฏฺเน อนนฺตรานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย คนฺถาทีสุ ปุริมปุริมาภิโยโค วิย. โส กุสลากุสลกิริยชวนวเสน ติวิโธ โหติ. ยถาห – ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย. ปุริมา ปุริมา อกุสลา…เป… กิริยาพฺยากตา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิริยาพฺยากตานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๒).
๖๐๖. จิตฺตปโยคสงฺขาเตน กิริยภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส นานกฺขณิกาย เจว กุสลากุสลเจตนาย สหชาตาย จ สพฺพายปิ เจตนาย วเสน ทุวิโธ โหติ ¶ . ยถาห – ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย. เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๓).
๖๐๗. นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน ¶ นิรุสฺสาหสนฺตภาวาย อุปการโก วิปากธมฺโม วิปากปจฺจโย. โส ปวตฺเต ตํสมุฏฺานานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตา จ รูปานํ, สพฺพตฺถ จ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปจฺจโย โหติ. ยถาห –‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย…เป… ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ. ตโย ขนฺธา เอกสฺส ขนฺธสฺส. ทฺเว ขนฺธา ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
๖๐๘. รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกฏฺเน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย. ยถาห –‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๕). ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๙) วุตฺตํ.
๖๐๙. อธิปติยฏฺเน อุปการกา อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชา วีสตินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจโย. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยาทโย อรูปธมฺมานํเยว, เสสา รูปารูปานํ ปจฺจยา โหนฺติ. ยถาห – ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายินฺทฺริยํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๖). ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๐) วุตฺตํ.
๖๑๐. อุปนิชฺฌายนฏฺเน อุปการกานิ เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาเณ สุขทุกฺขเวทนาทฺวยํ สพฺพานิปิ ¶ กุสลาทิเภทานิ สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. ยถาห –‘‘ฌานงฺคานิ ฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๗). ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๑) วุตฺตํ.
๖๑๑. ยโต ตโต วา นิยฺยานฏฺเน อุปการกานิ กุสลาทิเภทานิ ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. ยถาห – ‘‘มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๘). ปฺหาวาเร ปน ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๒) วุตฺตํ. เอเต ปน ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ทฺวิปฺจวิฺาณาเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา.
๖๑๒. เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา อรูปธมฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจโย. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ สมฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๙).
๖๑๓. เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคเมน อุปการกา รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ, อรูปิโนปิ รูปีนํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย. โส สหชาตปจฺฉาชาตปุเรชาตวเสน ติวิโธ โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔). อพฺยากตปทสฺส ปน สหชาตวิภงฺเค ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. ขนฺธา วตฺถุสฺส. วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔) วุตฺตํ. ปุเรชาตํ ปน จกฺขุนฺทฺริยาทิวตฺถุวเสเนว เวทิตพฺพํ. ยถาห – ‘‘ปุเรชาตํ จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส…เป… กายายตนํ กายวิฺาณสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ วิปากาพฺยากตานํ กิริยาพฺยากตานํ ขนฺธานํ…เป… วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ…เป… วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔).
๖๑๔. ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณน ¶ อตฺถิภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการโก ธมฺโม อตฺถิปจฺจโย. ตสฺส อรูปกฺขนฺธมหาภูตนามรูปจิตฺตเจตสิกมหาภูตอายตนวตฺถุวเสน สตฺตธา มาติกา ¶ นิกฺขิตฺตา. ยถาห –‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย, จตฺตาโร มหาภูตา, โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูปํ อฺมฺํ. จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ. มหาภูตา อุปาทารูปานํ. จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… กายายตนํ…เป… รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ กายวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปายตนํ…เป… โผฏฺพฺพายตนํ มโนธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒๑).
ปฺหาวาเร ปน สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺติปิ นิกฺขิปิตฺวา สหชาเต ตาว ‘‘เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๕) นเยน นิทฺเทโส กโต, ปุเรชาเต ปุเรชาตานํ จกฺขาทีนํ วเสน นิทฺเทโส กโต. ปจฺฉาชาเต ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยวเสน นิทฺเทโส กโต. อาหารินฺทฺริเยสุ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย. รูปชีวิตินฺทฺริยํ กฏตฺตารูปานํ อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๕) เอวํ นิทฺเทโส กโตติ.
๖๑๕. อตฺตโน อนนฺตรา อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา สมนนฺตรนิรุทฺธา อรูปธมฺมา นตฺถิปจฺจโย. ยถาห –‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ นตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
เต เอว วิคตภาเวน อุปการกตฺตา วิคตปจฺจโย. ยถาห – ‘‘สมนนฺตรวิคตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปฏุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ วิคตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ.
อตฺถิ ปจฺจยธมฺมา เอว จ อวิคตภาเวน อุปการกตฺตา อวิคตปจฺจโยติ เวทิตพฺพา. เทสนาวิลาเสน ¶ ปน ตถา วิเนตพฺพเวเนยฺยวเสน วา อยํ ทุโก วุตฺโต, อเหตุกทุกํ วตฺวาปิ เหตุวิปฺปยุตฺตทุโก วิยาติ.
อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทวิตฺถารกถา
๖๑๖. เอวมิเมสุ ¶ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อยํ อวิชฺชา,
ปจฺจโย โหติ ปฺุานํ, ทุวิธาเนกธา ปน;
ปเรสํ ปจฺฉิมานํ สา, เอกธา ปจฺจโย มตาติ.
ตตฺถ ปฺุานํ ทุวิธาติ อารมฺมณปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺเวธา ปจฺจโย โหติ. สา หิ อวิชฺชํ ขยโต วยโต สมฺมสนกาเล กามาวจรานํ ปฺุาภิสงฺขารานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อภิฺาจิตฺเตน สโมหจิตฺตํ ชานนกาเล รูปาวจรานํ. อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย ปน ทานาทีนิ เจว กามาวจรปฺุกิริยวตฺถูนิ ปูเรนฺตสฺส, รูปาวจรชฺฌานานิ จ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. ตถา อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตา กามภวรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวา ตาเนว ปฺุานิ กโรนฺตสฺส.
อเนกธา ปน ปเรสนฺติ อปฺุาภิสงฺขารานํ อเนกธา ปจฺจโย โหติ. กถํ? เอสา หิ อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณปจฺจเยน, ครุํกตฺวา อสฺสาทนกาเล อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ, อวิชฺชาสมฺมูฬฺหสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ, ยํกิฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส เหตุ สหชาต อฺมฺ นิสฺสย สมฺปยุตฺต อตฺถิ อวิคตปจฺจเยหีติ อเนกธา ปจฺจโย โหติ.
ปจฺฉิมานํ สา เอกธา ปจฺจโย มตาติ อาเนฺชาภิสงฺขารานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว เอกธา ปจฺจโย มตา. โส ปนสฺสา อุปนิสฺสยภาโว ปฺุาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
๖๑๗. เอตฺถาห – กึ ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อฺเปิ ปจฺจยา ¶ สนฺตีติ? กึ ปเนตฺถ, ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติ. อถฺเปิ สนฺติ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ? น นุปปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา –
เอกํ น เอกโต อิธ, นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ;
ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-เหตุผลทีปเน อตฺโถ.
เอกโต ¶ หิ การณโต น อิธ กิฺจิ เอกํ ผลมตฺถิ, น อเนกํ. นาปิ อเนเกหิ การเณหิ เอกํ. อเนเกหิ ปน การเณหิ อเนกเมว โหติ. ตถา หิ อเนเกหิ อุตุปถวีพีชสลิลสงฺขาเตหิ การเณหิ อเนกเมว รูปคนฺธรสาทิกํ องฺกุรสงฺขาตํ ผลํ อุปฺปชฺชมานํ ทิสฺสติ. ยํ ปเนตํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํ, ตตฺถ อตฺโถ อตฺถิ, ปโยชนํ วิชฺชติ.
ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา, กตฺถจิ ปากฏตฺตา, กตฺถจิ อสาธารณตฺตา เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติ. ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ ปธานตฺตา เอกเมว เหตุผลมาห. ผสฺโส หิ เวทนาย ปธานเหตุ ยถาผสฺสํ เวทนา ววตฺถานโต. เวทนา จ ผสฺสสฺส ปธานผลํ ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานโต. ‘‘เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๖๐) ปากฏตฺตา เอกํ เหตุมาห. ปากโฏ หิ เอตฺถ เสมฺโห, น กมฺมาทโย. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อโยนิโสมนสิการมูลกา’’ติ อสาธารณตฺตา เอกํ เหตุมาห. อสาธารโณ หิ อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลานํ, สาธารณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติ. ตสฺมา อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๒) จ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๔) จ วจนโต อฺเสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงฺขารเหตูนํ เหตูติ ปธานตฺตา, ‘‘อวิทฺวา, ภิกฺขเว, อวิชฺชาคโต ปฺุาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี’’ติ ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพา. เอเตเนว จ เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติ.
๖๑๘. เอตฺถาห ¶ – เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ? น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติ. กถํ น ยุชฺชิสฺสติ? โลกสฺมิฺหิ –
วิรุทฺโธ ¶ จาวิรุทฺโธ จ, สทิสาสทิโส ตถา;
ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ, วิปากา เอว เต จ น.
ธมฺมานํ หิ านสภาวกิจฺจาทิวิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ ปจฺจโย โลเก สิทฺโธ. ปุริมจิตฺตํ หิ อปรจิตฺตสฺส านวิรุทฺโธ ปจฺจโย, ปุริมสิปฺปาทิสิกฺขา จ ปจฺฉา ปวตฺตมานานํ สิปฺปาทิกิริยานํ. กมฺมํ รูปสฺส สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโย, ขีราทีนิ จ ทธิอาทีนํ. อาโลโก จกฺขุวิฺาณสฺส กิจฺจวิรุทฺโธ, คุฬาทโย จ อาสวาทีนํ. จกฺขุรูปาทโย ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ านาวิรุทฺธา ปจฺจยา. ปุริมชวนาทโย ปจฺฉิมชวนาทีนํ สภาวาวิรุทฺธา กิจฺจาวิรุทฺธา จ.
ยถา จ วิรุทฺธาวิรุทฺธา ปจฺจยา สิทฺธา, เอวํ สทิสาสทิสาปิ. สทิสเมว หิ อุตุอาหารสงฺขาตํ รูปํ รูปสฺส ปจฺจโย, สาลิพีชาทีนิ จ สาลิผลาทีนํ. อสทิสมฺปิ รูปํ อรูปสฺส, อรูปฺจ รูปสฺส ปจฺจโย โหติ, โคโลมาวิโลม-วิสาณ-ทธิติลปิฏฺาทีนิ จ ทุพฺพา-สรภูติณกาทีนํ. เยสฺจ ธมฺมานํ เต วิรุทฺธาวิรุทฺธสทิสาสทิสปจฺจยา, น เต ธมฺมา เตสํ ธมฺมานํ วิปากา เอว.
อิติ อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺผลา, สภาววเสน จ สาวชฺชาปิ สมานา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ านกิจฺจสภาววิรุทฺธาวิรุทฺธปจฺจยวเสน, สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. โส จสฺสา ปจฺจยภาโว ‘‘ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อฺาณํ อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อฺาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสฺาย คเหตฺวา ตสฺส เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต เอว.
๖๑๙. อปิจ อยํ อฺโปิ ปริยาโย –
จุตูปปาเต ¶ สํสาเร, สงฺขารานฺจ ลกฺขเณ;
โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติ.
อภิสงฺขโรติ โส เอเต, สงฺขาเร ติวิเธ ยโต;
อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ, ติวิธานมฺปยํ ตโตติ.
กถํ ¶ ปน โย เอเตสุ วิมุยฺหติ, โส ติวิเธเปเต สงฺขาเร กโรตีติ เจ. จุติยา ตาว วิมูฬฺโห ‘‘สพฺพตฺถ ขนฺธานํ เภโท มรณ’’นฺติ จุตึ อคณฺหนฺโต ‘‘สตฺโต มรติ, สตฺตสฺส เทหนฺตรสงฺกมน’’นฺติอาทีนิ วิกปฺเปติ.
อุปปาเต วิมูฬฺโห ‘‘สพฺพตฺถ ขนฺธานํ ปาตุภาโว ชาตี’’ติ อุปปาตํ อคณฺหนฺโต ‘‘สตฺโต อุปปชฺชติ, สตฺตสฺส นวสรีรปาตุภาโว’’ติอาทีนิ วิกปฺเปติ.
สํสาเร วิมูฬฺโห โย เอส,
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ. –
เอวํ วณฺณิโต สํสาโร, ตํ เอวํ อคณฺหนฺโต ‘‘อยํ สตฺโต อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ, ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉตี’’ติอาทีนิ วิกปฺเปติ.
สงฺขารานํ ลกฺขเณ วิมูฬฺโห สงฺขารานํ สภาวลกฺขณํ สามฺลกฺขณฺจ อคณฺหนฺโต สงฺขาเร อตฺตโต อตฺตนิยโต ธุวโต สุขโต สุภโต วิกปฺเปติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ วิมูฬฺโห อวิชฺชาทีหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺตึ อคณฺหนฺโต ‘‘อตฺตา ชานาติ วา น ชานาติ วา, โส เอว กโรติ จ กาเรติ จ. โส ปฏิสนฺธิยํ อุปปชฺชติ, ตสฺส อณุอิสฺสราทโย กลลาทิภาเวน สรีรํ สณฺเปนฺโต อินฺทฺริยานิ สมฺปาเทนฺติ. โส อินฺทฺริยสมฺปนฺโน ผุสติ, เวทิยติ, ตณฺหียติ, อุปาทิยติ, ฆฏิยติ. โส ปุน ภวนฺตเร ภวตี’’ติ ¶ วา, ‘‘สพฺเพ สตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๘) วา วิกปฺเปติ.
โส อวิชฺชาย อนฺธีกโต เอวํ วิกปฺเปนฺโต ยถา นาม อนฺโธ ปถวิยํ วิจรนฺโต มคฺคมฺปิ อมคฺคมฺปิ ถลมฺปิ นินฺนมฺปิ สมมฺปิ วิสมมฺปิ ปฏิปชฺชติ, เอวํ ปฺุมฺปิ อปฺุมฺปิ อาเนฺชาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตีติ.
เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ยถาปิ ¶ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;
เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทา.
‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;
กโรติ เอกทา ปฺุํ, อปฺุมปิ เอกทา.
‘‘ยทา จ ตฺวา โส ธมฺมํ, สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ;
ตทา อวิชฺชูปสมา, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติ.
อยํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
สงฺขารปจฺจยาวิฺาณปทวิตฺถารกถา
๖๒๐. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณปเท – วิฺาณนฺติ จกฺขุวิฺาณาทิ ฉพฺพิธํ. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตถา โสตฆานชิวฺหากอายวิฺาณานิ. มโนวิฺาณํ กุสลากุสลวิปากา ทฺเว มโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย, อฏฺ สเหตุกานิ กามาวจรวิปากจิตฺตานิ, ปฺจ รูปาวจรานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรานีติ พาวีสติวิธํ โหติ. อิติ อิเมหิ ฉหิ วิฺาเณหิ สพฺพานิปิ พาตฺตึส โลกิยวิปากวิฺาณานิ ¶ สงฺคหิตานิ โหนฺติ. โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิ.
ตตฺถ สิยา ‘‘กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิฺาณํ สงฺขารปจฺจยา โหตี’’ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต. วิปากํ เหตํ, วิปากฺจ น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ. ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิฺาณํ โหตีติ.
กตรสงฺขารปจฺจยา กตรํ วิฺาณนฺติ เจ. กามาวจรปฺุาภิสงฺขารปจฺจยา ตาว กุสลวิปากานิ ปฺจ จกฺขุวิฺาณาทีนิ, มโนวิฺาเณ เอกา มโนธาตุ, ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย, อฏฺ กามาวจรมหาวิปากานีติ โสฬส. ยถาห –
‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายวิฺาณํ ¶ … วิปากา มโนธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ. โสมนสฺสสหคตา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ. อุเปกฺขาสหคตา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ. โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา. โสมนสฺสสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน. โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา. โสมนสฺสสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน. อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา. อุเปกฺขาสหคตา าณสมฺปยุตฺตา สสงฺขาเรน. อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา. อุเปกฺขาสหคตา าณวิปฺปยุตฺตา สสงฺขาเรนา’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑, ๔๙๘).
รูปาวจรปฺุาภิสงฺขารปจฺจยา ปน ปฺจ รูปาวจรวิปากานิ. ยถาห –
‘‘ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. ๔๙๙). เอวํ ปฺุาภิสงฺขารปจฺจยา เอกวีสติวิธํ วิฺาณํ โหติ.
อปฺุาภิสงฺขารปจฺจยา ¶ ปน อกุสลวิปากานิ ปฺจ จกฺขุวิฺาณาทีนิ, เอกา มโนธาตุ, เอกา มโนวิฺาณธาตูติ เอวํ สตฺตวิธํ วิฺาณํ โหติ. ยถาห –
‘‘อกุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ… โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กายวิฺาณํ… วิปากา มโนธาตุ วิปากา มโนวิฺาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ (ธ. ส. ๕๕๖).
อาเนฺชาภิสงฺขารปจฺจยา ปน จตฺตาริ อรูปวิปากานีติ เอวํ จตุพฺพิธํ วิฺาณํ โหติ. ยถาห –
‘‘ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา อากาสานฺจายตนสฺาสหคตํ…เป… วิฺาณฺจา…เป… อากิฺจฺา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสหคตํ สุขสฺส จ ทุกฺขสฺส จ ปหานา จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ธ. ส. ๕๐๑).
๖๒๑. เอวํ ¶ ยํ สงฺขารปจฺจยา ยํ วิฺาณํ โหติ, ตํ ตฺวา อิทานิสฺส เอวํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา – สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺเวธา ปวตฺตติ. ตตฺถ ทฺเว ปฺจวิฺาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตา อเหตุกมโนวิฺาณธาตูติ อิมานิ เตรส ปฺจโวการภเว ปวตฺติยฺเว ปวตฺตนฺติ. เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติ.
กถํ? กุสลวิปากานิ ตาว จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปฺจ กุสลวิปาเกน อกุสลวิปาเกน วา นิพฺพตฺตสฺส ยถากฺกมํ ปริปากํ อุปคตินฺทฺริยสฺส จกฺขาทีนํ อาปาถคตํ อิฏฺํ อิฏฺมชฺฌตฺตํ วา รูปาทิอารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขาทิปสาทํ นิสฺสาย ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนกิจฺจํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ. ตถา อกุสลวิปากานิ ปฺจ. เกวลฺหิ เตสํ อนิฏฺํ อนิฏฺมชฺฌตฺตํ วา อารมฺมณํ โหติ. อยเมว วิเสโส. ทสปิ เจตานิ นิยตทฺวารารมฺมณวตฺถุฏฺานานิ นิยตกิจฺจาเนว จ ภวนฺติ.
ตโต ¶ กุสลวิปากานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา กุสลวิปากา มโนธาตุ เตสํเยว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา ปวตฺตติ. ตถา อกุสลวิปากานํ อนนฺตรา อกุสลวิปากา. อิทฺจ ปน ทฺวยํ อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุฏฺานํ นิยตกิจฺจฺจ โหติ.
โสมนสฺสสหคตา ปน อเหตุกมโนวิฺาณธาตุ กุสลวิปากมโนธาตุยา อนนฺตรา ตสฺสา เอว อารมฺมณํ อารพฺภ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ กามาวจรสตฺตานํ เยภุยฺเยน โลภสมฺปยุตฺตชวนาวสาเน ภวงฺควีถึ ปจฺฉินฺทิตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสน จ สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ปวตฺตตีติ มชฺฌิมฏฺกถายํ วุตฺตํ. อภิธมฺมฏฺกถายํ ปน ตทารมฺมเณ ทฺเว จิตฺตวารา อาคตา. อิทํ ปน จิตฺตํ ตทารมฺมณนฺติ จ ปิฏฺิภวงฺคนฺติ จาติ ทฺเว นามานิ ลภติ. อนิยตทฺวารารมฺมณํ นิยตวตฺถุกํ อนิยตฏฺานกิจฺจฺจ โหตีติ. เอวํ ตาว เตรส ปฺจโวการภเว ปวตฺติยฺเว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.
เสเสสุ ¶ เอกูนวีสติยา น กิฺจิ อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตติ. ปวตฺติยํ ปน กุสลากุสลวิปากา ตาว ทฺเว อเหตุกมโนวิฺาณธาตุโย ปฺจทฺวาเร กุสลากุสลวิปากมโนธาตูนํ อนนฺตรา สนฺตีรณกิจฺจํ, ฉสุ ทฺวาเรสุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณกิจฺจํ, อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจฺจาติ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาธยมานา นิยตวตฺถุกา อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺานกิจฺจา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.
อฏฺ กามาวจรสเหตุกจิตฺตานิ วุตฺตนเยเนว ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณกิจฺจํ, อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจฺจาติ ตีณิ กิจฺจานิ สาธยมานานิ นิยตวตฺถุกานิ อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ.
ปฺจ รูปาวจรานิ จตฺตาริ จ อารุปฺปานิ อตฺตนา ทินฺนปฏิสนฺธิโต อุทฺธํ อสติ ภวงฺคุปจฺเฉทเก จิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคกิจฺจํ, อนฺเต จุติกิจฺจฺจาติ กิจฺจทฺวยํ สาธยมานานิ ปวตฺตนฺติ ¶ . เตสุ รูปาวจรานิ นิยตวตฺถารมฺมณานิ อนิยตฏฺานกิจฺจานิ, อิตรานิ นิยตวตฺถุกานิ นิยตารมฺมณานิ อนิยตฏฺานกิจฺจานิ หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ตาว พาตฺตึสวิธมฺปิ วิฺาณํ ปวตฺติยํ สงฺขารปจฺจยา ปวตฺตติ. ตตฺราสฺส เต เต สงฺขารา กมฺมปจฺจเยน จ อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจยา โหนฺติ.
๖๒๒. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘เสเสสุ เอกูนวีสติยา น กิฺจิ อตฺตโน อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยา น ปวตฺตตี’’ติ, ตํ อติสํขิตฺตตฺตา ทุพฺพิชานํ. เตนสฺส วิตฺถารนยทสฺสนตฺถํ วุจฺจติ – กติ ปฏิสนฺธิโย, กติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ, เกน กตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ, กึ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณนฺติ?
อสฺปฏิสนฺธิยา สทฺธึ วีสติ ปฏิสนฺธิโย. วุตฺตปฺปการาเนว เอกูนวีสติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ. ตตฺถ อกุสลวิปากาย อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา อปาเยสุ ปฏิสนฺธิ โหติ. กุสลวิปากาย มนุสฺสโลเก ชจฺจนฺธชาติพธิรชาติอุมฺมตฺตกชาติเอฬมูคนปุํสกาทีนํ. อฏฺหิ สเหตุกกามาวจรวิปาเกหิ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ ปฺุวนฺตานํ ปฏิสนฺธิ โหติ. ปฺจหิ รูปาวจรวิปาเกหิ รูปีพฺรหฺมโลเก. จตูหิ อรูปาวจรวิปาเกหิ อรูปโลเกติ. เยน จ ยตฺถ ปฏิสนฺธิ โหติ ¶ , สา เอว ตสฺส อนุรูปา ปฏิสนฺธิ นาม. สงฺเขปโต ปน ปฏิสนฺธิยา ตีณิ อารมฺมณานิ โหนฺติ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นวตฺตพฺพฺจ. อสฺา ปฏิสนฺธิ อนารมฺมณาติ.
ตตฺถ วิฺาณฺจายตนเนวสฺานาสฺายตนปฏิสนฺธีนํ อตีตเมว อารมฺมณํ. ทสนฺนํ กามาวจรานํ อตีตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา. เสสานํ นวตฺตพฺพเมว. เอวํ ตีสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตมานา ปน ปฏิสนฺธิ ยสฺมา อตีตารมฺมณสฺส วา นวตฺตพฺพารมฺมณสฺส วา จุติจิตฺตสฺส อนนฺตรเมว ปวตฺตติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปน จุติจิตฺตํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา ทฺวีสุ อารมฺมเณสุ อฺตรารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ตีสุ อารมฺมเณสุ อฺตรารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา สุคติทุคฺคติวเสน ปวตฺตนากาโร เวทิตพฺโพ.
๖๒๓. เสยฺยถิทํ – กามาวจรสุคติยํ ตาว ิตสฺส ปาปกมฺมิโน ปุคฺคลสฺส ‘‘ตานิสฺส ตสฺมึ สมเย โอลมฺพนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๓.๒๔๘) มรณมฺเจ นิปนฺนสฺส ¶ ยถูปจิตํ ปาปกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตเทว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิตํ ทุคฺคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
อปรสฺส มรณสมเย วุตฺตปฺปการกมฺมวเสน นรกาทีสุ อคฺคิชาลวณฺณาทิกํ ทุคฺคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ เอกํ อาวชฺชนํ, มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานีติ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ. เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ. อถสฺส อวเสสปฺจจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิฺเว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
อปรสฺส ¶ มรณสมเย ปฺจนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ราคาทิเหตุภูตํ หีนมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺเน โวฏฺพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ จ อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ. เอตฺตาวตา จ ทฺเว ภวงฺคานิ, อาวชฺชนํ, ทสฺสนํ, สมฺปฏิจฺฉนํ, สนฺตีรณํ, โวฏฺพฺพนํ, ปฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ, เอกํ จุติจิตฺตนฺติ ปฺจทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ. อถาวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก ตสฺมิฺเว อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ. เอส ตาว อตีตารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ทุคฺคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
๖๒๔. ทุคฺคติยํ ิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ตํ อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตีติ กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺขํ เปตฺวา สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ อตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย สุคติปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
๖๒๕. สุคติยํ ¶ ิตสฺส ปน อุปจิตานวชฺชกมฺมสฺส ‘‘ตานิสฺส ตสฺมึ สมเย โอลมฺพนฺตี’’ติอาทิวจนโต มรณมฺเจ นิปนฺนสฺส ยถูปจิตํ อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ. ตฺจ โข อุปจิตกามาวจรานวชฺชกมฺมสฺเสว. อุปจิตมหคฺคตกมฺมสฺส ปน กมฺมนิมิตฺตเมว อาปาถมาคจฺฉติ. ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธาย วา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตเมว อาปาถคตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารพฺภ อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิตํ สุคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา อตีตารมฺมณา วา นวตฺตพฺพารมฺมณา วา ปฏิสนฺธิ.
อปรสฺส มรณสมเย กามาวจรอนวชฺชกมฺมวเสน มนุสฺสโลเก มาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตํ วา เทวโลเก อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทิวณฺณสงฺขาตํ วา สุคตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ทุคฺคตินิมิตฺเต ¶ ทสฺสิตานุกฺกเมเนว จุติจิตฺตานนฺตรํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
อปรสฺส มรณสมเย าตกา ‘‘อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติ จิตฺตํ ปสาเทหี’’ติ วตฺวา ปุปฺผทามปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํ วา, ธมฺมสฺสวนตูริยปูชาทิวเสน สทฺทารมฺมณํ วา, ธูมวาสคนฺธาทิวเสน คนฺธารมฺมณํ วา, ‘‘อิทํ ตาต สายสฺสุ ตวตฺถาย ทาตพฺพเทยฺยธมฺม’’นฺติ วตฺวา มธุผาณิตาทิวเสน รสารมฺมณํ วา, ‘‘อิทํ ตาต ผุสสฺสุ ตวตฺถาย ทาตพฺพเทยฺยธมฺม’’นฺติ วตฺวา จีนปฏฺฏโสมารปฏฺฏาทิวเสน โผฏฺพฺพารมฺมณํ วา ปฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺติ, ตสฺส ตสฺมึ อาปาถคเต รูปาทิอารมฺมเณ ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานิ จ อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ, ตทวสาเน ตสฺมิฺเว เอกจิตฺตกฺขณฏฺิติเก อารมฺมเณ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยมฺปิ อตีตารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
๖๒๖. อปรสฺส ปน ปถวีกสิณชฺฌานาทิวเสน ปฏิลทฺธมหคฺคตสฺส สุคติยํ ิตสฺส มรณสมเย กามาวจรกุสลกมฺม-กมฺมนิมิตฺต-คตินิมิตฺตานํ วา อฺตรํ, ปถวีกสิณาทิกํ วา นิมิตฺตํ, มหคฺคตจิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, จกฺขุโสตานํ วา อฺตรสฺมึ กุสลุปฺปตฺติเหตุภูตํ ¶ ปณีตมารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตสฺส ยถากฺกเมน อุปฺปนฺนโวฏฺพฺพนาวสาเน มรณสฺส อาสนฺนภาเวน มนฺทีภูตเวคตฺตา ปฺจ ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ. มหคฺคตคติกานํ ปน ตทารมฺมณํ นตฺถิ, ตสฺมา ชวนานนฺตรํเยว ภวงฺควิสยํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺสาวสาเน กามาวจรมหคฺคตสุคตีนํ อฺตรสุคติปริยาปนฺนํ ยถูปฏฺิเตสุ อารมฺมเณสุ อฺตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ นวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณานํ อฺตรารมฺมณา ปฏิสนฺธิ.
เอเตนานุสาเรน อารุปฺปจุติยาปิ อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพา. อยํ อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณาย สุคติจุติยา อนนฺตรา อตีตนวตฺตพฺพปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโร.
๖๒๗. ทุคฺคติยํ ¶ ิตสฺส ปน ปาปกมฺมิโน วุตฺตนเยเนว ตํ กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตํ วา มโนทฺวาเร. ปฺจทฺวาเร วา ปน อกุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ อารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, อถสฺส ยถากฺกเมน จุติจิตฺตาวสาเน ทุคฺคติปริยาปนฺนํ เตสุ อารมฺมเณสุ อฺตรารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อยํ อตีตารมฺมณาย ทุคฺคติจุติยา อนนฺตรา อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย ปฏิสนฺธิยา ปวตฺตนากาโรติ. เอตฺตาวตา เอกูนวีสติวิธสฺสาปิ วิฺาณสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ ทีปิตา โหติ.
ปวตฺตมานํ สนฺธิมฺหิ, ทฺเวธา กมฺเมน วตฺตติ;
มิสฺสาทีหิ จ เภเทหิ, เภทสฺส ทุวิธาทิโก.
อิทฺหิ เอกูนวีสติวิธมฺปิ วิปากวิฺาณํ ปฏิสนฺธิมฺหิ ปวตฺตมานา ทฺเวธา กมฺเมน วตฺตติ. ยถาสกฺหิ เอกสฺส ชนกกมฺมํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓). เอวํ วตฺตมานสฺส ปนสฺส มิสฺสาทีหิ เภเทหิ ทุวิธาทิโกปิ เภโท เวทิตพฺโพ.
เสยฺยถิทํ ¶ – อิทฺหิ ปฏิสนฺธิวเสน เอกธา ปวตฺตมานมฺปิ รูเปน สห มิสฺสามิสฺสเภทโต ทุวิธํ. กามรูปารูปภวเภทโต ติวิธํ. อณฺฑชชลาพุช-สํเสทช-โอปปาติกโยนิวเสน จตุพฺพิธํ. คติวเสน ปฺจวิธํ. วิฺาณฏฺิติวเสน สตฺตวิธํ. สตฺตาวาสวเสน อฏฺวิธํ โหติ.
มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทา, สภาวํ ตตฺถ จ ทฺวิธา;
ทฺเว วา ตโย วา ทสกา, โอมโต อาทินา สห.
มิสฺสํ ทฺวิธา ภาวเภทาติ ยํ เหตํ เอตฺถ อฺตฺร อรูปภวา รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ รูปภเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยสงฺขาเตน ภาเวน วินา อุปฺปตฺติโต. กามภเว อฺตฺร ชาติปณฺฑกปฏิสนฺธิยา ภาเวน สห อุปฺปตฺติโต ส-ภาวํ, อ-ภาวนฺติ ทุวิธํ โหติ.
สภาวํ ¶ ตตฺถ จ ทฺวิธาติ ตตฺถาปิ จ ยํ ส-ภาวํ, ตํ อิตฺถิปุริสภาวานํ อฺตเรน สห อุปฺปตฺติโต ทุวิธเมว โหติ.
ทฺเว วา ตโย วา ทสกา โอมโต อาทินา สหาติ ยํ เหตเมตฺถ ‘‘มิสฺสํ อมิสฺส’’นฺติ ทุเก อาทิภูตํ รูปมิสฺสํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ, เตน สห วตฺถุกายทสกวเสน ทฺเว วา, วตฺถุกายภาวทสกวเสน ตโย วา ทสกา โอมโต อุปฺปชฺชนฺติ, นตฺถิ อิโต ปรํ รูปปริหานีติ. ตํ ปเนตํ เอวํ โอมกปริมาณํ อุปฺปชฺชมานํ อณฺฑชชลาพุชนามิกาสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธฏสปฺปิมณฺฑปฺปมาณํ กลลนฺติ ลทฺธสงฺขํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โยนีนํ คติวเสน สมฺภวเภโท เวทิตพฺโพ.
นิรเย ภุมฺมวชฺเชสุ, เทเวสุ จ น โยนิโย;
ติสฺโส ปุริมิกา โหนฺติ, จตสฺโสปิ คติตฺตเย.
ตตฺถ ¶ เทเวสุ จาติ จสทฺเทน ยถา นิรเย จ ภุมฺมวชฺเชสุ จ เทเวสุ, เอวํ นิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ จ ปุริมิกา ติสฺโส โยนิโย น สนฺตีติ เวทิตพฺพา. โอปปาติกา เอว หิ เต โหนฺติ. เสเส ปน ติรจฺฉานเปตฺติวิสยมนุสฺสสงฺขาเต คติตฺตเย ปุพฺเพ วชฺชิตภุมฺมเทเวสุ จ จตสฺโสปิ โยนิโย โหนฺติ. ตตฺถ,
ตึส นว เจว รูปีสุ, สตฺตติ อุกฺกํสโตถ รูปานิ;
สํเสทุปปาตโยนิสุ, อถ วา อวกํสโต ตึส.
รูปีพฺรหฺเมสุ ตาว โอปปาติกโยนิเกสุ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ ชีวิตนวกสฺส จาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน ตึส จ นว จ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สห รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. รูปี พฺรหฺเม ปน เปตฺวา อฺเสุ สํเสทชโอปปาติกโยนิเกสุ อุกฺกํสโต จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวตฺถุภาวทสกานํ วเสน สตฺตติ, ตานิ จ นิจฺจํ เทเวสุ. ตตฺถ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา จตสฺโส จาปิ ธาตุโย จกฺขุปสาโท ชีวิตนฺติ อยํ ทสรูปปริมาโณ รูปปฺุโช จกฺขุทสโก นาม. เอวํ เสสา เวทิตพฺพา ¶ . อวกํสโต ปน ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุกฺกํสาวกํสานํ ปน อนฺตเร อนุรูปโต วิกปฺโป เวทิตพฺโพ.
ขนฺธารมฺมณคติเหตุ-เวทนาปีติวิตกฺกวิจาเรหิ;
เภทาเภทวิเสโส, จุติสนฺธีนํ ปริฺเยฺโย.
ยา เหสา มิสฺสามิสฺสโต ทุวิธา ปฏิสนฺธิ, ยา จสฺสา อตีตานนฺตรา จุติ, ตาสํ อิเมหิ ขนฺธาทีหิ เภทาเภทวิเสโส าตพฺโพติ อตฺโถ.
กถํ? กทาจิ หิ จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธาว อารมฺมณโตปิ อภินฺนา ปฏิสนฺธิ โหติ. กทาจิ อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา. อยํ ตาว อรูปภูมีสุเยว นโย. กทาจิ ปน จตุกฺขนฺธาย อรูปจุติยา อนนฺตรา ปฺจกฺขนฺธา กามาวจรปฏิสนฺธิ ¶ . กทาจิ ปฺจกฺขนฺธาย กามาวจรจุติยา รูปาวจรจุติยา วา อนนฺตรา จตุกฺขนฺธา อรูปปฏิสนฺธิ. เอวํ อตีตารมฺมณาย จุติยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ. เอกจฺจสุคติจุติยา เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธิ. อเหตุกจุติยา สเหตุกปฏิสนฺธิ. ทุเหตุกจุติยา ติเหตุกปฏิสนฺธิ. อุเปกฺขาสหคตจุติยา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิ. อปฺปีติกจุติยา สปฺปีติกปฏิสนฺธิ. อวิตกฺกจุติยา สวิตกฺกปฏิสนฺธิ. อวิจารจุติยา สวิจารปฏิสนฺธิ. อวิตกฺกาวิจารจุติยา สวิตกฺกสวิจารปฏิสนฺธีติ ตสฺส ตสฺส วิปรีตโต จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ.
ลทฺธปจฺจยมิติ ธมฺมมตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ;
นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ, น ตโต เหตุํ วินา โหติ.
อิติ เหตํ ลทฺธปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ภวนฺตรมุเปตีติ วุจฺจติ, น สตฺโต, น ชีโว. ตสฺส จ นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ. นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโว. ตยิทํ ปากเฏน มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมน ปกาสยิสฺสาม.
อตีตภวสฺมึ ¶ หิ สรเสน อุปกฺกเมน วา สมาสนฺนมรณสฺส อสยฺหานํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสนฺธิพนฺธนจฺเฉทกานํ มารณนฺติกเวทนาสตฺถานํ สนฺนิปาตํ อสหนฺตสฺส อาตเป ปกฺขิตฺตหริตตาลปณฺณมิว กเมน อุปสุสฺสมาเน สรีเร นิรุทฺเธสุ จกฺขาทีสุ อินฺทฺริเยสุ หทยวตฺถุมตฺเต ปติฏฺิเตสุ กายินฺทฺริยมนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริเยสุ ตงฺขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ ครุกสมาเสวิตาสนฺนปุพฺพกตานํ อฺตรํ ลทฺธาวเสสปจฺจยสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ, ตทุปฏฺาปิตํ วา กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ วิสยํ อารพฺภ ปวตฺตติ. ตเทวํ ปวตฺตมานํ ตณฺหาวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา นาเมติ, สหชาตสงฺขารา ขิปนฺติ. ตํ สนฺตติวเสน ตณฺหาย นามิยมานํ สงฺขาเรหิ ขิปฺปมานํ โอริมตีรรุกฺขวินิพทฺธรชฺชุมาลมฺพิตฺวา มาติกาติกฺกมโก วิย ปุริมฺจ นิสฺสยํ ชหติ, อปรฺจ กมฺมสมุฏฺาปิตํ นิสฺสยํ อสฺสาทยมานํ วา อนสฺสาทยมานํ วา อารมฺมณาทีหิเยว ปจฺจเยหิ ปวตฺตตีติ.
เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ. ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ ¶ . ตเทตํ นาปิ ปุริมภวา อิธาคตํ, นาปิ ตโต กมฺมสงฺขารนติวิสยาทิเหตุํ วินา ปาตุภูตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สิยุํ นิทสฺสนาเนตฺถ, ปฏิโฆสาทิกา อถ;
สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ, เอกตา นาปิ นานตา.
เอตฺถ เจตสฺส วิฺาณสฺส ปุริมภวโต อิธ อนาคมเน, อตีตภวปริยาปนฺนเหตูติ จ อุปฺปาเท ปฏิโฆส-ปทีป-มุทฺทา-ปฏิพิมฺพปฺปการา ธมฺมา นิทสฺสนานิ สิยุํ. ยถา หิ ปฏิโฆส-ปทีป-มุทฺทา-ฉายา สทฺทาทิเหตุกา โหนฺติ อฺตฺร อคนฺตฺวา เอวเมวํ อิทํ จิตฺตํ.
เอตฺถ จ สนฺตานพนฺธโต นตฺถิ เอกตา นาปิ นานตา. ยทิ หิ สนฺตานพนฺเธ สติ เอกนฺตเมกตา ภเวยฺย, น ขีรโต ทธิ สมฺภูตํ สิยา. อถาปิ เอกนฺตนานตา ภเวยฺย, น ขีรสฺสาธีโน ทธิ สิยา. เอส นโย สพฺพเหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุ. เอวฺจ สติ สพฺพโลกโวหารโลโป ¶ สิยา, โส จ อนิฏฺโ. ตสฺมา เอตฺถ น เอกนฺตเมกตา วา นานตา วา อุปคนฺตพฺพาติ.
๖๓๔. เอตฺถาห – นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา, ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต อฺสฺส อฺโต จ ตํ ผลํ สิยา, อุปภฺุชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา, ตสฺมา น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ –
สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาฺสฺส น จ อฺโต;
พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
เอกสนฺตานสฺมึ หิ ผลํ อุปฺปชฺชมานํ ตตฺถ เอกนฺตเอกตฺตนานตฺตานํ ปฏิสิทฺธตฺตา อฺสฺสาติ วา อฺโตติ วา น โหติ. เอตสฺส จ ปนตฺถสฺส พีชานํ อภิสงฺขาโร สาธโก. อมฺพพีชาทีนํ หิ อภิสงฺขาเรสุ กเตสุ ตสฺส พีชสฺส สนฺตาเน ลทฺธปจฺจโย กาลนฺตเร ผลวิเสโส อุปฺปชฺชมาโน น อฺพีชานํ, นาปิ อฺาภิสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชติ ¶ , น จ ตานิ พีชานิ, เต อภิสงฺขารา วา ผลฏฺานํ ปาปุณนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. วิชฺชาสิปฺโปสธาทีหิ จาปิ พาลสรีเร อุปยุตฺเตหิ กาลนฺตเร วุฑฺฒสรีราทีสุ ผลเทหิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ยมฺปิ วุตฺตํ ‘‘อุปภฺุชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา’’ติ, ตตฺถ,
ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว, สิทฺธา ภฺุชกสมฺมุติ;
ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส, ยถา ผลติ สมฺมุติ.
ยถา หิ รุกฺขสงฺขาตานํ ธมฺมานํ เอกเทสภูตสฺส รุกฺขผลสฺส อุปฺปตฺติยา เอว รุกฺโข ผลตีติ วา ผลิโตติ วา วุจฺจติ, ตถา เทวมนุสฺสสงฺขาตานํ ขนฺธานํ เอกเทสภูตสฺส อุปโภคสงฺขาตสฺส สุขทุกฺขผลสฺส อุปฺปาเทเนว เทโว, มนุสฺโส วา อุปภฺุชตีติ วา, สุขิโต, ทุกฺขิโตติ วา วุจฺจติ. ตสฺมา น เอตฺถ อฺเน อุปภฺุชเกน นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ.
๖๓๕. โยปิ ¶ วเทยฺย ‘‘เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา สิยุํ, อวิชฺชมานา วา, ยทิ จ วิชฺชมานา ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํ, อถ อวิชฺชมานา ปวตฺติโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุ’’นฺติ, โส เอวํ วตฺตพฺโพ –
กตตฺตา ปจฺจยา เอเต, น จ นิจฺจํ ผลาวหา;
ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสนํ.
กตตฺตาเยว หิ สงฺขารา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น วิชฺชมานตฺตา, อวิชฺชมานตฺตา วา. ยถาห – ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๓๑). ยถารหสฺส จ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา หุตฺวา น ปุน ผลาวหา โหนฺติ วิปากตฺตา. เอตสฺส จตฺถสฺส วิภาวเน อิทํ ปาฏิโภคาทิกํ นิทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. ยถา หิ โลเก โย กสฺสจิ อตฺถสฺส นิยฺยาตนตฺถํ ปาฏิโภโค โหติ, ภณฺฑํ วา กิณาติ, อิณํ วา คณฺหาติ, ตสฺส ตํ กิริยากรณมตฺตเมว ตทตฺถนิยฺยาตนาทิมฺหิ ¶ ปจฺจโย โหติ, น กิริยาย วิชฺชมานตฺตํ, อวิชฺชมานตฺตํ วา, น จ ตทตฺถนิยฺยาตนาทิโต ปรมฺปิ ธารโกว โหติ. กสฺมา? นิยฺยาตนาทีนํ กตตฺตา. เอวํ กตตฺตาว สงฺขาราปิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, น จ ยถารหํ ผลทานโต ปรมฺปิ ผลาวหา โหนฺตีติ. เอตฺตาวตา มิสฺสามิสฺสวเสน ทฺเวธาปิ วตฺตมานสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส สงฺขารปจฺจยา ปวตฺติ ทีปิตา โหติ.
๖๓๖. อิทานิ สพฺเพสฺเวว เตสุ พาตฺตึสวิปากวิฺาเณสุ สมฺโมหวิฆาตตฺถํ,
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ, วเสเนเต ภวาทิสุ;
วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยา.
ตตฺถ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปฺจ คติโย, สตฺต วิฺาณฏฺิติโย, นว สตฺตาวาสาติ เอเต ภวาทโย นาม. เอเตสุ ภวาทีสุ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ เอเต เยสํ วิปากวิฺาณานํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา วิชานิตพฺพาติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ปฺุาภิสงฺขาเร ตาว กามาวจรอฏฺเจตนาเภโท ปฺุาภิสงฺขาโร อวิเสเสน กามภเว สุคติยํ นวนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ปฏิสนฺธิยํ นานกฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺเวธา ปจฺจโย. รูปาวจรปฺจกุสลเจตนาเภโท ปฺุาภิสงฺขาโร รูปภเว ปฏิสนฺธิยํ เอว ปฺจนฺนํ.
วุตฺตปฺปเภทกามาวจโร ปน กามภเว สุคติยํ อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิฺาณธาตุวชฺชานํ สตฺตนฺนํ ปริตฺตวิปากวิฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ทฺเวธา ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. สฺเวว รูปภเว ปฺจนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. กามภเว ปน ทุคฺคติยํ อฏฺนฺนมฺปิ ปริตฺตวิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตตฺถ นิรเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นรกจาริกาทีสุ อิฏฺารมฺมณสมาโยเค โส ปจฺจโย โหติ, ติรจฺฉาเนสุ ปน เปตมหิทฺธิเกสุ จ อิฏฺารมฺมณํ ลพฺภติเยว.
สฺเวว กามภเว สุคติยํ โสฬสนฺนมฺปิ กุสลวิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ¶ ปฏิสนฺธิยฺจ. อวิเสเสน ปน ปฺุาภิสงฺขาโร รูปภเว ทสนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยฺจ.
ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโท อปฺุาภิสงฺขาโร กามภเว ทุคฺคติยํ เอกสฺส วิฺาณสฺส ตเถว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต. ฉนฺนํ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. สตฺตนฺนมฺปิ อกุสลวิปากวิฺาณานํ ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยฺจ.
กามภเว ปน สุคติยํ เตสํเยว สตฺตนฺนํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. รูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. โส จ โข กามาวจเร อนิฏฺรูปทสฺสนสทฺทสวนวเสน, พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺรูปาทโย นาม นตฺถิ. ตถา กามาวจรเทวโลเกปิ.
อาเนฺชาภิสงฺขาโร อรูปภเว จตุนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ตเถว ปจฺจโย ปวตฺเต จ ปฏิสนฺธิยฺจ.
เอวํ ¶ ตาว ภเวสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ วเสน เอเต สงฺขารา เยสํ ปจฺจยา, ยถา จ ปจฺจยา โหนฺติ, ตถา วิชานิตพฺพา. เอเตเนว นเยน โยนิอาทีสุปิ เวทิตพฺพา.
๖๓๗. ตตฺริทํ อาทิโต ปฏฺาย มุขมตฺตปกาสนํ – อิเมสุ หิ สงฺขาเรสุ ยสฺมา ปฺุาภิสงฺขาโร ตาว ทฺวีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติ. ตถา อณฺฑชาทีสุ จตูสุ โยนีสุ, เทวมนุสฺสสงฺขาตาสุ ทฺวีสุ คตีสุ, นานตฺตกายนานตฺตสฺีนานตฺตกายเอกตฺตสฺี-เอกตฺตกายนานตฺตสฺี-เอกตฺตกายเอกตฺตสฺีสงฺขาตาสุ จตูสุ วิฺาณฏฺิตีสุ. อสฺสตฺตาวาเส ปเนส รูปมตฺตเมวาภิสงฺขโรตีติ จตูสุเยว สตฺตาวาเสสุ จ ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สพฺพมตฺตโน วิปากํ ชเนติ. ตสฺมา เอส เอเตสุ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ทฺวีสุ คตีสุ, จตูสุ วิฺาณฏฺิตีสุ, จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จ เอกวีสติยา วิปากวิฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ.
อปฺุาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมึเยว กามภเว จตูสุ โยนีสุ, อวเสสาสุ ตีสุ คตีสุ ¶ , นานตฺตกายเอกตฺตสฺีสงฺขาตาย เอกิสฺสา วิฺาณฏฺิติยา, ตาทิเสเยว จ เอกสฺมึ สตฺตาวาเส ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมึ ภเว, จตูสุ โยนีสุ, ตีสุ คตีสุ, เอกิสฺสา วิฺาณฏฺิติยา, เอกมฺหิ จ สตฺตาวาเส สตฺตนฺนํ วิปากวิฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ.
อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปน ยสฺมา เอกสฺมึเยว อรูปภเว, เอกิสฺสา โอปปาติกโยนิยา, เอกิสฺสา เทวคติยา, อากาสานฺจายตนาทิกาสุ ตีสุ วิฺาณฏฺิตีสุ, อากาสานฺจายตนาทิเกสุ จ จตูสุ สตฺตาวาเสสุ ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, ตสฺมา เอส เอกสฺมึ ภเว, เอกิสฺสา โยนิยา, เอกิสฺสา คติยา, ตีสุ วิฺาณฏฺิตีสุ, จตูสุ สตฺตาวาเสสุ จตุนฺนํ วิฺาณานํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จาติ. เอวํ,
ปฏิสนฺธิปวตฺตีนํ ¶ , วเสเนเต ภวาทิสุ;
วิชานิตพฺพา สงฺขารา, ยถา เยสฺจ ปจฺจยาติ.
อยํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
วิฺาณปจฺจยานามรูปปทวิตฺถารกถา
๖๓๘. วิฺาณปจฺจยา นามรูปปเท –
วิภาคา นามรูปานํ, ภวาทีสุ ปวตฺติโต;
สงฺคหา ปจฺจยนยา, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
วิภาคา นามรูปานนฺติ เอตฺถ หิ นามนฺติ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต เวทนาทโย ตโย ขนฺธา, รูปนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. เตสํ วิภาโค ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโตเยวาติ. เอวํ ตาเวตฺถ วิภาคา นามรูปานํ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ภวาทีสุ ปวตฺติโตติ เอตฺถ จ นามํ เอกํ สตฺตาวาสํ เปตฺวา สพฺพภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติเสสสตฺตาวาเสสุ ¶ ปวตฺตติ, รูปํ ทฺวีสุ ภเวสุ, จตูสุ โยนีสุ, ปฺจสุ คตีสุ, ปุริมาสุ จตูสุ วิฺาณฏฺิตีสุ, ปฺจสุ สตฺตาวาเสสุ ปวตฺตติ.
เอวํ ปวตฺตมาเน จ เอตสฺมึ นามรูเป ยสฺมา อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุกายทสกวเสน รูปโต ทฺเวสนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต วีสติ ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติ ธมฺมา วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน เอกสนฺตติสีสโต นว รูปธมฺเม อปเนตฺวา จุทฺทส. สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺตึส, เตสมฺปิ อคฺคหิตคฺคหเณน สนฺตติสีสทฺวยโต อฏฺารส รูปธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรส.
ยสฺมา จ โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ, ชีวิตินฺทฺริยนวกสฺส จ วเสน รูปโต จตฺตาริ สนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต เอกูนจตฺตาลีส ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ ¶ เอเต พาจตฺตาลีส ธมฺมา วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน สนฺตติสีสตฺตยโต สตฺตวีสติ ธมฺเม อปเนตฺวา ปนฺนรส.
กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานํ, สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปโต สตฺต สนฺตติสีสานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, ตสฺมา เตสํ วิตฺถาเรน รูปรูปโต สตฺตติ ธมฺมา, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพา. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน รูปสนฺตติสีสฉกฺกโต จตุปฺาส ธมฺเม อปเนตฺวา เอกูนวีสติ. เอส อุกฺกํโส. อวกํเสน ปน ตํตํรูปสนฺตติสีสวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ปฏิสนฺธิยํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปสงฺขา เวทิตพฺพา.
อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธา. อสฺีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติ. เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโย.
ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปฺปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต ¶ อุตุสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ ปาตุภวติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน รูปํ น สมุฏฺาเปติ. ตฺหิ ยถา ปปาเต ปติตปุริโส ปรสฺส ปจฺจโย โหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ วตฺถุทุพฺพลตาย ทุพฺพลตฺตา รูปํ สมุฏฺาเปตุํ น สกฺโกติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน อุทฺธํ ปมภวงฺคโต ปภุติ จิตฺตสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ, สทฺทปาตุภาวกาเล ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ, เย ปน กพฬีการาหารูปชีวิโน คพฺภเสยฺยกสตฺตา, เตสํ,
‘‘ยฺจสฺส ภฺุชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติ. –
วจนโต มาตรา อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร, โอปปาติกานํ สพฺพปมํ อตฺตโน มุขคตํ เขฬํ อชฺโฌหรณกาเล อาหารสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกนฺติ อิทํ อาหารสมุฏฺานสฺส สุทฺธฏฺกสฺส, อุตุจิตฺตสมุฏฺานานฺจ อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, ปุพฺเพ เอเกกจิตฺตกฺขเณ ¶ ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตํ กมฺมสมุฏฺานฺจ สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ สมาสโต นวนวุติ ธมฺมา. ยสฺมา วา สทฺโท อนิยโต กทาจิเทว ปาตุภาวโต, ตสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ อปเนตฺวา อิเม สตฺตนวุติ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ สพฺพสตฺตานํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํ. เตสํ หิ สุตฺตานมฺปิ ปมตฺตานมฺปิ ขาทนฺตานมฺปิ ปิวนฺตานมฺปิ ทิวา จ รตฺติฺจ เอเต วิฺาณปจฺจยา ปวตฺตนฺติ. ตฺจ เนสํ วิฺาณปจฺจยภาวํ ปรโต วณฺณยิสฺสาม.
ยมฺปเนตเมตฺถ กมฺมชรูปํ, ตํ ภวโยนิคติิติสตฺตาวาเสสุ สพฺพปมํ ปติฏฺหนฺตมฺปิ ติสมุฏฺานิกรูเปน อนุปตฺถทฺธํ น สกฺโกติ สณฺาตุํ, นาปิ ติสมุฏฺานิกํ เตน อนุปตฺถทฺธํ. อถ โข วาตพฺภาหตาปิ จตุทฺทิสา ววตฺถาปิตา นฬกลาปิโย วิย, อูมิเวคพฺภาหตาปิ มหาสมุทฺเท กตฺถจิ ลทฺธปติฏฺา ภินฺนวาหนิกา วิย จ อฺมฺุปตฺถทฺธาเนเวตานิ อปตมานานิ สณฺหิตฺวา เอกมฺปิ วสฺสํ ทฺเวปิ วสฺสานิ…เป… วสฺสสตมฺปิ ยาว เตสํ สตฺตานํ อายุกฺขโย วา ปฺุกฺขโย วา, ตาว ปวตฺตนฺตีติ. เอวํ ภวาทีสุ ปวตฺติโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๖๓๙. สงฺคหาติ เอตฺถ จ ยํ อารุปฺเป ปวตฺติปฏิสนฺธีสุ, ปฺจโวการภเว จ ปวตฺติยํ วิฺาณปจฺจยา ¶ นามเมว, ยฺจ อสฺเสุ สพฺพตฺถ, ปฺจโวการภเว จ ปวตฺติยํ วิฺาณปจฺจยา รูปเมว, ยฺจ ปฺจโวการภเว สพฺพตฺถ วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, ตํ สพฺพํ นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ เอวํ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน สงฺคเหตฺวา วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ เวทิตพฺพํ.
อสฺเสุ วิฺาณาภาวา อยุตฺตนฺติ เจ, นายุตฺตํ. อิทมฺปิ,
นามรูปสฺส ยํ เหตุ, วิฺาณํ ตํ ทฺวิธา มตํ;
วิปากมวิปากฺจ, ยุตฺตเมว ยโต อิทํ.
ยฺหิ นามรูปสฺส เหตุ วิฺาณํ, ตํ วิปากาวิปากเภทโต ทฺเวธา มตํ. อิทฺจ อสฺสตฺเตสุ กมฺมสมุฏฺานตฺตา ปฺจโวการภเว ปวตฺตอภิสงฺขารวิฺาณปจฺจยา รูปํ. ตถา ปฺจโวกาเร ปวตฺติยํ กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ กมฺมสมุฏฺานนฺติ ยุตฺตเมว อิทํ. เอวํ สงฺคหโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๖๔๐. ปจฺจยนยาติ ¶ เอตฺถ หิ,
นามสฺส ปากวิฺาณํ, นวธา โหติ ปจฺจโย;
วตฺถุรูปสฺส นวธา, เสสรูปสฺส อฏฺธา.
อภิสงฺขารวิฺาณํ, โหติ รูปสฺส เอกธา;
ตทฺํ ปน วิฺาณํ, ตสฺส ตสฺส ยถารหํ.
ยฺเหตํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติยํ วา วิปากสงฺขาตํ นามํ, ตสฺส รูปมิสฺสสฺส วา อมิสฺสสฺส วา ปฏิสนฺธิกํ วา อฺํ วา วิปากวิฺาณํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากาหารินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติ.
วตฺถุรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากาหารินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ¶ นวธา ปจฺจโย โหติ. เปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส อิเมสุ นวสุ อฺมฺปจฺจยํ อปเนตฺวา เสเสหิ อฏฺหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ.
อภิสงฺขารวิฺาณํ ปน อสฺสตฺตรูปสฺส วา ปฺจโวการภเว วา กมฺมชสฺส รูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยายโต อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ. อวเสสํ ปมภวงฺคโต ปภุติ สพฺพมฺปิ วิฺาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารโต ปน ตสฺส ปจฺจยนเย ทสฺสิยมาเน สพฺพาปิ ปฏฺานกถา วิตฺถาเรตพฺพา โหตีติ น นํ อารภาม.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิฺาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จ. สุตฺเต หิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๒) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิฺาณปจฺจยตา สิทฺธา. ยุตฺติโต ปน,
จิตฺตเชน หิ รูเปน, อิธ ทิฏฺเน สิชฺฌติ;
อทิฏฺสฺสาปิ รูปสฺส, วิฺาณํ ปจฺจโย อิติ.
จิตฺเต หิ ปสนฺเน อปฺปสนฺเน วา ตทนุรูปานิ รูปานิ อุปฺปชฺชมานานิ ทิฏฺานิ. ทิฏฺเน จ อทิฏฺสฺส อนุมานํ โหตีติ อิมินา อิธ ทิฏฺเน จิตฺตชรูเปน อทิฏฺสฺสาปิ ปฏิสนฺธิรูปสฺส วิฺาณํ ปจฺจโย โหตีติ ชานิตพฺพเมตํ. กมฺมสมุฏฺานสฺสาปิ ¶ หิ ตสฺส จิตฺตสมุฏฺานสฺเสว วิฺาณปจฺจยตา ปฏฺาเน อาคตาติ. เอวํ ปจฺจยนยโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ.
อยํ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
นามรูปปจฺจยาสฬายตนปทวิตฺถารกถา
นามํ ขนฺธตฺตยํ รูปํ, ภูตวตฺถาทิกํ มตํ;
กเตกเสสํ ตํ ตสฺส, ตาทิสสฺเสว ปจฺจโย.
ยฺเหตํ ¶ สฬายตนสฺเสว ปจฺจยภูตํ นามรูปํ, ตตฺถ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ, รูปํ ปน สสนฺตติปริยาปนฺนํ นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวํ ภูตวตฺถาทิกํ มตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ ปน นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ เอวํ กเตกเสสํ ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺติ เอวํ กเตกเสสสฺเสว สฬายตนสฺส ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา? ยสฺมา อารุปฺเป นามเมว ปจฺจโย, ตฺจ ฉฏฺายตนสฺเสว น อฺสฺส. ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺายตน’’นฺติ (วิภ. ๓๒๒) หิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโต. ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อฺถา. สา ปนสฺส ตพฺภาวภาวิตา ปจฺจยนยสฺมึ เยว อาวิภวิสฺสติ. ตสฺมา,
ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต วา, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;
ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เนยฺยํ วิภาวินา.
ตตฺรายมตฺถทีปนา –
นามเมว หิ อารุปฺเป, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุ;
ปจฺจโย สตฺตธา ฉธา, โหติ ตํ อวกํสโต.
กถํ? ปฏิสนฺธิยํ ตาว อวกํสโต สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา นามํ ฉฏฺายตนสฺส ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ ¶ อฺถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
ปวตฺเตปิ วิปากํ วุตฺตนเยเนว ปจฺจโย โหติ, อิตรํ ปน อวกํสโต วุตฺตปฺปกาเรสุ ปจฺจเยสุ วิปากปจฺจยวชฺเชหิ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อฺถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
อฺสฺมิมฺปิ ¶ ภเว นามํ, ตเถว ปฏิสนฺธิยํ;
ฉฏฺสฺส อิตเรสํ ตํ, ฉหากาเรหิ ปจฺจโย.
อารุปฺปโต หิ อฺสฺมิมฺปิ ปฺจโวการภเว ตํ วิปากนามํ หทยวตฺถุโน สหายํ หุตฺวา ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส ยถา อารุปฺเป วุตฺตํ, ตเถว อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อิตเรสํ ปน ตํ ปฺจนฺนํ จกฺขายตนาทีนํ จตุมหาภูตสหายํ หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อฺถาปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
ปวตฺเตปิ ตถา โหติ, ปากํ ปากสฺส ปจฺจโย;
อปากํ อวิปากสฺส, ฉธา ฉฏฺสฺส ปจฺจโย.
ปวตฺเตปิ หิ ปฺจโวการภเว ยถา ปฏิสนฺธิยํ, ตเถว วิปากนามํ วิปากสฺส ฉฏฺายตนสฺส อวกํสโต สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อวิปากํ ปน อวิปากสฺส ฉฏฺสฺส อวกํสโตว ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา ฉธา ปจฺจโย โหติ. วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ.
ตตฺเถว เสสปฺจนฺนํ, วิปากํ ปจฺจโย ภเว;
จตุธา อวิปากมฺปิ, เอวเมว ปกาสิตํ.
ตตฺเถว หิ ปวตฺเต เสสานํ จกฺขายตนาทีนํ ปฺจนฺนํ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกํ อิตรมฺปิ วิปากนามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ. ยถา จ วิปากํ, อวิปากมฺปิ เอวเมว ปกาสิตํ. ตสฺมา กุสลาทิเภทมฺปิ เตสํ จตุธา ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. เอวํ ¶ ตาว นามเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เวทิตพฺพํ.
รูปํ ปเนตฺถ อารุปฺเป, ภเว ภวติ ปจฺจโย;
น เอกายตนสฺสาปิ, ปฺจกฺขนฺธภเว ปน.
รูปโต ¶ สนฺธิยํ วตฺถุ, ฉธา ฉฏฺสฺส ปจฺจโย;
ภูตานิ จตุธา โหนฺติ, ปฺจนฺนํ อวิเสสโต.
รูปโต หิ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติ. จตฺตาริ ปน ภูตานิ อวิเสสโต ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส วเสน ปฺจนฺนมฺปิ จกฺขายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ.
ติธา ชีวิตเมเตสํ, อาหาโร จ ปวตฺติยํ;
ตาเนว ฉธา ฉฏฺสฺส, วตฺถุ ตสฺเสว ปฺจธา.
เอเตสํ ปน จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต จ อตฺถิ อวิคตอินฺทฺริยวเสน รูปชีวิตํ ติธา ปจฺจโย โหติ. อาหาโร จ อตฺถิอวิคตาหารวเสน ติวิธา ปจฺจโย โหติ, โส จ โข เย สตฺตา อาหารูปชีวิโน, เตสํ อาหารานุคเต กาเย ปวตฺติยํเยว, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตานิ ปน ปฺจ จกฺขายตนาทีนิ ฉฏฺสฺส จกฺขุ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสงฺขาตสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉหากาเรหิ ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเต, โน ปฏิสนฺธิยํ. เปตฺวา ปน ปฺจวิฺาณานิ ตสฺเสว อวเสสมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปฺจธา ปจฺจโย โหติ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํ. เอวํ รูปเมว ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺเต วา ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ยถา จ ปจฺจโย โหติ, ตถา เวทิตพฺพํ.
นามรูปํ ปนุภยํ, โหติ ยํ ยสฺส ปจฺจโย;
ยถา จ ตมฺปิ สพฺพตฺถ, วิฺาตพฺพํ วิภาวินา.
เสยฺยถิทํ ¶ . ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปฺจโวการภเว ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ นามรูปํ ฉฏฺายตนสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยาทีหิ ปจฺจโย โหตีติ. อิทเมตฺถ มุขมตฺตํ. วุตฺตนยานุสาเรน ปน สกฺกา สพฺพํ โยเชตุนฺติ น เอตฺถ วิตฺถาโร ทสฺสิโตติ.
อยํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
สฬายตนปจฺจยาผสฺสปทวิตฺถารกถา
๖๔๒. สฬายตนปจฺจยา ¶ ผสฺสปเท –
สเฬว ผสฺสา สงฺเขปา, จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย;
วิฺาณมิว พาตฺตึส, วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต.
สงฺเขเปน หิ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺโสติ อิเม จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ เอว ผสฺสา ภวนฺติ. วิตฺถาเรน ปน จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปฺจ กุสลวิปากา, ปฺจ อกุสลวิปากาติ ทส, เสสา พาวีสติ-โลกิยวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา จ พาวีสตีติ เอวํ สพฺเพปิ สงฺขารปจฺจยา วุตฺตวิฺาณมิว พาตฺตึส โหนฺติ.
ยํ ปเนตสฺส พาตฺตึสวิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย สฬายตนํ, ตตฺถ,
ฉฏฺเน สห อชฺฌตฺตํ, จกฺขาทึ พาหิเรหิปิ;
สฬายตนมิจฺฉนฺติ, ฉหิ สทฺธึ วิจกฺขณา.
ตตฺถ เย ตาว ‘‘อุปาทิณฺณกปวตฺติกถา อย’’นฺติ สกสนฺตติปริยาปนฺนเมว ปจฺจยํ ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ ทีเปนฺติ, เต ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ (วิภ. ๓๒๒) ปาฬิอนุสารโต อารุปฺเป ฉฏฺายตนฺจ, อฺตฺถ สพฺพสงฺคหโต สฬายตนฺจ ผสฺสสฺส ปจฺจโยติ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา ฉฏฺเน สห อชฺฌตฺตํ จกฺขาทึ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติ. ตฺหิ ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ.
เย ปน ปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกสนฺตติปริยาปนฺนํ ทีเปนฺติ, ปจฺจยํ ปน ภินฺนสนฺตานมฺปิ, เต ยํ ยํ อายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ สพฺพมฺปิ ¶ ทีเปนฺตา พาหิรมฺปิ ปริคฺคเหตฺวา ตเทว ฉฏฺเน สห อชฺฌตฺตํ พาหิเรหิปิ รูปายตนาทีหิ สทฺธึ สฬายตนนฺติ อิจฺฉนฺติ. ตมฺปิ หิ ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺติ เอเตสํ เอกเสเส กเต สฬายตนนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ.
เอตฺถาห ¶ – น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติ, นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา, อยฺจ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ เอโกว วุตฺโต, โส กสฺมาติ. ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ – สจฺจเมตํ, สพฺเพหิ เอโก, เอกมฺหา วา สพฺเพ น สมฺโภนฺติ, สมฺโภติ ปน อเนเกหิ เอโก. ยถา จกฺขุสมฺผสฺโส จกฺขายตนา รูปายตนา จกฺขุวิฺาณสงฺขาตา มนายตนา อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมายตนา จาติ เอวํ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพํ. ตสฺมา เอว หิ,
เอโกปเนกายตนปฺปภโว อิติ ทีปิโต;
ผสฺโสยํ เอกวจนนิทฺเทเสนีธ ตาทินา.
เอกวจนนิทฺเทเสนาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ อิมินา เอกวจนนิทฺเทเสน อเนเกหิ อายตเนหิ เอโก ผสฺโส โหตีติ ตาทินา ทีปิโตติ อตฺโถ. อายตเนสุ ปน,
ฉธา ปฺจ ตโต เอกํ, นวธา พาหิรานิ ฉ;
ยถาสมฺภวเมตสฺส, ปจฺจยตฺเต วิภาวเย.
ตตฺรายํ วิภาวนา – จกฺขายตนาทีนิ ตาว ปฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทโต ปฺจวิธสฺส ผสฺสสฺส นิสฺสยปุเรชาตินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ. ตโต ปรํ เอกํ วิปากมนายตนํ อเนกเภทสฺส วิปากมโนสมฺผสฺสสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากาหารอินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน นวธา ปจฺจโย โหติ. พาหิเรสุ ปน รูปายตนํ จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหติ. ตถา สทฺทายตนาทีนิ โสตสมฺผสฺสาทีนํ. มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ จ ธมฺมายตนฺจ ตถา จ ¶ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว จาติ เอวํ พาหิรานิ ฉ ยถาสมฺภวเมตสฺส ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติ.
อยํ ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถา
ทฺวารโต ¶ เวทนา วุตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;
สเฬว ตา ปเภเทน, เอกูนนวุตี มตา.
เอตสฺสปิ ปทสฺส วิภงฺเค ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา. โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ (วิภ. ๒๓๑) เอวํ ทฺวารโต สเฬว เวทนา วุตฺตา, ตา ปน ปเภเทน เอกูนนวุติยา จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ มตา.
เวทนาสุ ปเนตาสุ, อิธ พาตฺตึส เวทนา;
วิปากจิตฺตยุตฺตาว, อธิปฺเปตาติ ภาสิตา.
อฏฺธา ตตฺถ ปฺจนฺนํ, ปฺจทฺวารมฺหิ ปจฺจโย;
เสสานํ เอกธา ผสฺโส, มโนทฺวาเรปิ โส ตถา.
ตตฺถ หิ ปฺจทฺวาเร จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกานํ ปฺจนฺนํ เวทนานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา ปจฺจโย โหติ. เสสานํ ปน เอเกกสฺมึ ทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ.
มโนทฺวาเรปิ โส ตถาติ มโนทฺวาเรปิ หิ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรวิปากเวทนานํ โส สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต ผสฺโส ตเถว อฏฺธา ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิ. ยา ปน ตา มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ¶ ปวตฺตา กามาวจรเวทนา, ตาสํ มโนทฺวาราวชฺชนสมฺปยุตฺโต มโนสมฺผสฺโส อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหตีติ.
อยํ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
เวทนาปจฺจยาตณฺหาปทวิตฺถารกถา
๖๔๔. เวทนาปจฺจยา ¶ ตณฺหาปเท –
รูปตณฺหาทิเภเทน, ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา;
เอเกกา ติวิธา ตตฺถ, ปวตฺตาการโต มตา.
อิมสฺมึ หิ ปเท เสฏฺิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโตติ ปิติโต นามวเสน ปุตฺโต วิย ‘‘รูปตณฺหา. สทฺท… คนฺธ… รส… โผฏฺพฺพ… ธมฺมตณฺหา’’ติ (วิภ. ๒๓๒) อารมฺมณโต นามวเสน วิภงฺเค ฉ ตณฺหา ทีปิตา.
ตาสุ ปน ตณฺหาสุ เอเกกา ตณฺหา ปวตฺติอาการโต กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา มตา. รูปตณฺหาเยว หิ ยทา จกฺขุสฺส อาปาถมาคตํ รูปารมฺมณํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยมานา ปวตฺตติ, ตทา กามตณฺหา นาม โหติ. ยทา ตเทวารมฺมณํ ‘‘ธุวํ สสฺสต’’นฺติ ปวตฺตาย สสฺสตทิฏฺิยา สทฺธึ ปวตฺตติ, ตทา ภวตณฺหา นาม โหติ. สสฺสตทิฏฺิสหคโต หิ ราโค ภวตณฺหาติ วุจฺจติ. ยทา ปน ตเทวารมฺมณํ ‘‘อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตี’’ติ ปวตฺตาย อุจฺเฉททิฏฺิยา สทฺธึ ปวตฺตติ, ตทา วิภวตณฺหา นาม โหติ. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต หิ ราโค วิภวตณฺหาติ วุจฺจติ. เอส นโย สทฺทตณฺหาทีสุปีติ. เอตา อฏฺารส ตณฺหา โหนฺติ.
ตา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธา อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตา ฉตฺตึส, อนาคตา ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนา ฉตฺตึสาติ อฏฺสตํ ตณฺหา โหนฺติ. ตา ปุน สงฺเขปฺปมาณา รูปาทิอารมฺมณวเสน ฉ, กามตณฺหาทิวเสน วา ติสฺโสว ตณฺหา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยสฺมา ปนิเม สตฺตา ปุตฺตํ อสฺสาเทตฺวา ปุตฺเต มมตฺเตน ธาติยา วิย รูปาทิอารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ เวทนํ อสฺสาเทตฺวา เวทนาย มมตฺเตน ¶ รูปาทิอารมฺมณทายกานํ จิตฺตการ-คนฺธพฺพ-คนฺธิก-สูท-ตนฺตวายรสายนวิธายกเวชฺชาทีนํ มหาสกฺการํ กโรนฺติ. ตสฺมา สพฺพาเปสา เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหตีติ เวทิตพฺพา.
ยสฺมา ¶ เจตฺถ อธิปฺเปตา, วิปากสุขเวทนา;
เอกาว เอกธาเวสา, ตสฺมา ตณฺหาย ปจฺจโย.
เอกธาติ อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา วา,
ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;
อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา.
ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา;
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อิติ วุตฺตา มเหสินา.
เวทนาปจฺจยา จาปิ, ยสฺมา นานุสยํ วินา;
โหติ ตสฺมา น สา โหติ, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ.
อยํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานปทวิตฺถารกถา
อุปาทานานิ จตฺตาริ, ตานิ อตฺถวิภาคโต;
ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารา, กมโต จ วิภาวเย.
ตตฺรายํ วิภาวนา – กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ ตาเวตฺถ จตฺตาริ อุปาทานานิ. เตสํ อยํ อตฺถวิภาโค – วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานฺจาติปิ กามุปาทานํ. อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ. ทฬฺหตฺโถ เหตฺถ อุปสทฺโท อุปายาสอุปกฏฺาทีสุ วิย. ตถา ทิฏฺิ จ สา อุปาทานฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ. ทิฏฺึ อุปาทิยตีติ วา ทิฏฺุปาทานํ. ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทีสุ ¶ (ที. นิ. ๑.๓๑) หิ ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ อุปาทิยติ. ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํ. สีลพฺพตฺจ ตํ อุปาทานฺจาติปิ สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตาทีนิ หิ ‘‘เอวํ สุทฺธี’’ติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิ. ตถา วทนฺติ เอเตนาติ วาโท. อุปาทิยนฺติ ¶ เอเตนาติ อุปาทานํ. กึ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ. อยํ ตาว เตสํ อตฺถวิภาโค.
ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร ปน กามุปาทานํ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ, อิทํ วุจฺจติ กามุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. ๑๒๒๐; วิภ. ๙๓๘) อาคตตฺตา สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ วุจฺจติ. ตณฺหาทฬฺหตฺตํ นาม ปุริมตณฺหาอุปนิสฺสยปจฺจเยน ทฬฺหสมฺภูตา อุตฺตรตณฺหาว. เกจิ ปนาหุ ‘‘อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา อนฺธกาเร โจรสฺส หตฺถปฺปสารณํ วิย, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ ตสฺเสว ภณฺฑคฺคหณํ วิย. อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺิตาปฏิปกฺขา จ เต ธมฺมา. ตถา ปริเยสนารกฺขทุกฺขมูลา’’ติ. เสสุปาทานตฺตยํ ปน สงฺเขปโต ทิฏฺิมตฺตเมว.
วิตฺถารโต ปน ปุพฺเพ รูปาทีสุ วุตฺตอฏฺสตปฺปเภทายปิ ตณฺหาย ทฬฺหภาโว กามุปาทานํ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺุปาทานํ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ทิฏฺุปาทานํ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ…เป… วิปริเยสคฺคาโห. อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘). สีลพฺพเตหิ สุทฺธีติ ปรามสนํ ปน สีลพฺพตุปาทานํ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธิ, สีลพฺพเตน สุทฺธีติ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ…เป… วิปริเยสคฺคาโห. อิทํ วุจฺจติ สีลพฺพตุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. ๑๒๒๒; วิภ. ๙๓๘). วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ อตฺตวาทุปาทานํ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… วิปริเยสคฺคาโห, อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติ (ธ. ส. ๑๒๒๓; วิภ. ๙๓๘). อยเมตฺถ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาโร.
กมโตติ เอตฺถ ปน ติวิโธ กโม อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม เทสนากฺกโม จ. ตตฺถ อนมตคฺเค ¶ สํสาเร อิมสฺส ปมํ อุปฺปตฺตีติ อภาวโต กิเลสานํ นิปฺปริยาเยน อุปฺปตฺติกฺกโม น วุจฺจติ. ปริยาเยน ปน เยภุยฺเยน เอกสฺมึ ภเว อตฺตคฺคาหปุพฺพงฺคโม สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโส, ตโต ‘‘สสฺสโต อยํ อตฺตา’’ติ คณฺหโต อตฺตวิสุทฺธตฺถํ สีลพฺพตุปาทานํ, ‘‘อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คณฺหโต ปรโลกนิรเปกฺขสฺส กามุปาทานนฺติ ¶ เอวํ ปมํ อตฺตวาทุปาทานํ, ตโต ทิฏฺิสีลพฺพตกามุปาทานานีติ อยเมเตสํ เอกสฺมึ ภเว อุปฺปตฺติกฺกโม.
ทิฏฺุปาทานาทีนิ เจตฺถ ปมํ ปหียนฺติ โสตาปตฺติมคฺควชฺฌตฺตา. กามุปาทานํ ปจฺฉา, อรหตฺตมคฺควชฺฌตฺตาติ อยเมเตสํ ปหานกฺกโม.
มหาวิสยตฺตา ปน ปากฏตฺตา จ เอเตสุ กามุปาทานํ ปมํ เทสิตํ. มหาวิสยํ หิ ตํ อฏฺจิตฺตสมฺปโยคา, อปฺปวิสยานิ อิตรานิ จตุจิตฺตสมฺปโยคา, เยภุยฺเยน จ อาลยรามตฺตา ปชาย ปากฏํ กามุปาทานํ, น อิตรานิ. กามุปาทาน วา กามานํ สมธิคมตฺถํ โกตูหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ, สาสฺส ทิฏฺีติ ตทนนฺตรํ ทิฏฺุปาทานํ, ตํ ปภิชฺชมานํ สีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานวเสน ทุวิธํ โหติ. ตสฺมึ ทฺวเย โคกิริยํ กุกฺกุรกิริยํ วา ทิสฺวาปิ เวทิตพฺพโต โอฬาริกนฺติ สีลพฺพตุปาทานํ ปมํ เทสิตํ. สุขุมตฺตา อนฺเต อตฺตวาทุปาทานนฺติ อยเมเตสํ เทสนากฺกโม.
ตณฺหา จ ปุริมสฺเสตฺถ, เอกธา โหติ ปจฺจโย;
สตฺตธา อฏฺธา วาปิ, โหติ เสสตฺตยสฺส สา.
เอตฺถ จ เอวํ เทสิเต อุปาทานจตุกฺเก ปุริมสฺส กามุปาทานสฺส กามตณฺหา อุปนิสฺสยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ, ตณฺหาภินนฺทิเตสุ วิสเยสุ อุปฺปตฺติโต. เสสตฺตยสฺส ปน สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน สตฺตธา วา, อุปนิสฺสเยน สห อฏฺธา วาปิ ปจฺจโย โหติ. ยทา จ สา อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ, ตทา อสหชาตาว โหตีติ.
อยํ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
อุปาทานปจฺจยาภวปทวิตฺถารกถา
๖๔๖. อุปาทานปจฺจยา ¶ ภวปเท –
อตฺถโต ธมฺมโต เจว, สาตฺถโต เภทสงฺคหา;
ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ ¶ ภวตีติ ภโว. โส กมฺมภโว อุปปตฺติภโว จาติ ทุวิโธ โหติ. ยถาห – ‘‘ภโว ทุวิเธน อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว’’ติ (วิภ. ๒๓๔). ตตฺถ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโว, ตถา อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโว. เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโว. กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท’’ติ (ธ. ป. ๑๙๔) วุตฺโต, เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพนฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๖๔๗. ธมฺมโต ปน กมฺมภโว ตาว สงฺเขปโต เจตนา เจว เจตนาสมฺปยุตฺตา จ อภิชฺฌาทโย กมฺมสงฺขาตา ธมฺมา. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตโม กมฺมภโว? ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร (วิภ. ๒๓๔) ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา, อยํ วุจฺจติ กมฺมภโว. สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ (วิภ. ๒๓๔). เอตฺถ หิ ปฺุาภิสงฺขาโรติ เตรส เจตนา. อปฺุาภิสงฺขาโรติ ทฺวาทส. อาเนฺชาภิสงฺขาโรติ จตสฺโส เจตนา. เอวํ ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วาติ เอเตน ตาสํเยว เจตนานํ มนฺทพหุวิปากตา วุตฺตา. สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺติ อิมินา ปน เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย วุตฺตา.
อุปปตฺติภโว ปน สงฺเขปโต กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา, ปเภทโต นววิโธ โหติ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตโม อุปปตฺติภโว? กามภโว รูปภโว อรูปภโว สฺาภโว อสฺาภโว เนวสฺานาสฺาภโว, เอกโวการภโว จตุโวการภโว ปฺจโวการภโว, อยํ วุจฺจติ อุปปตฺติภโว’’ติ (วิภ. ๒๓๔). ตตฺถ กามสงฺขาโต ภโว กามภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. สฺาวตํ ภโว, สฺา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สฺาภโว. วิปริยาเยน อสฺาภโว. โอฬาริกาย สฺาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสฺา, นาสฺา อสฺมึ ¶ ภเวติ เนวสฺานาสฺาภโว. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว เอกโวการภโว. เอโก วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว. เอส นโย จตุโวการปฺจโวการภเวสุ. ตตฺถ กามภโว ปฺจ อุปาทิณฺณกฺขนฺธา. ตถา รูปภโว. อรูปภโว จตฺตาโร ¶ , สฺาภโว ปฺจ. อสฺาภโว เอโก อุปาทิณฺณกฺขนฺโธ. เนวสฺานาสฺาภโว จตฺตาโร. เอกโวการภวาทโย เอกจตุปฺจกฺขนฺธา อุปาทิณฺณกฺขนฺเธหีติ เอวเมตฺถ ธมฺมโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๖๔๘. สาตฺถโตติ ยถา จ ภวนิทฺเทเส, ตเถว กามํ สงฺขารนิทฺเทเสปิ ปฺุาภิสงฺขาราทโยว วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ปุริเม อตีตกมฺมวเสน อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตา, อิเม ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวเสน อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตาติ ปุนวจนํ สาตฺถกเมว, ปุพฺเพ วา ‘‘ตตฺถ กตโม ปฺุาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติ (วิภ. ๒๒๖) เอวมาทินา นเยน เจตนาว สงฺขาราติ วุตฺตา. อิธ ปน ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺม’’นฺติ (วิภ. ๒๓๔) วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ. ปุพฺเพ จ วิฺาณปจฺจยเมว กมฺมํ ‘‘สงฺขารา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ อสฺาภวนิพฺพตฺตกมฺปิ. กึ วา พหุนา, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ ปฺุาภิสงฺขาราทโยว กุสลากุสลา ธมฺมา วุตฺตา. ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ อิธ ปน อุปปตฺติภวสฺสาปิ สงฺคหิตตฺตา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา วุตฺตา. ตสฺมา สพฺพถาปิ สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอวเมตฺถ สาตฺถโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๖๔๙. เภทสงฺคหาติ อุปาทานปจฺจยา ภวสฺส เภทโต เจว สงฺคหโต จ. ยฺหิ กามุปาทานปจฺจยา กามภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กรียติ, โส กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ กามุปาทานปจฺจยา ทฺเว กามภวา, ตทนฺโตคธา จ สฺาภวปฺจโวการภวา, ทฺเว รูปภวา, ตทนฺโตคธา จ สฺาภวอสฺาภวเอกโวการภวปฺจโวการภวา, ทฺเว อรูปภวา, ตทนฺโตคธา จ สฺาภวเนวสฺานาสฺาภวจตุโวการภวาติ สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา. ยถา จ กามุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา. ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา เภทโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ จตุวีสติ ภวา.
สงฺคหโต ปน กมฺมภวํ อุปปตฺติภวฺจ เอกโต กตฺวา กามุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ¶ เอโก กามภโว. ตถา รูปารูปภวาติ ตโย ภวา. ตถา เสสุปาทานปจฺจยา ปีติ. เอวํ อุปาทานปจฺจยา สงฺคหโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ทฺวาทส ภวา. อปิจ ¶ อวิเสเสน อุปาทานปจฺจยา กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ อุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ทฺเว กามภวา, ทฺเว รูปภวา, ทฺเว อรูปภวาติ อปเรน ปริยาเยน สงฺคหโต ฉ ภวา. กมฺมภวอุปปตฺติภวเภทํ วา อนุปคมฺม สทฺธึ อนฺโตคเธหิ กามภวาทิวเสน ตโย ภวา โหนฺติ. กามภวาทิเภทมฺปิ อนุปคมฺม กมฺมภวอุปปตฺติภววเสน ทฺเว ภวา โหนฺติ. กมฺมุปปตฺติเภทฺจาปิ อนุปคมฺม อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ภววเสน เอโกว ภโว โหตีติ เอวเมตฺถ อุปาทานปจฺจยสฺส ภวสฺส เภทสงฺคหาปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๖๕๐. ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจวาติ ยฺเจตฺถ อุปาทานํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถ. กึ ปเนตฺถ กสฺส ปจฺจโย โหติ? ยํกิฺจิ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย โหติเยว. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน. โส อิทํ ยุตฺตํ อิทํ อยุตฺตนฺติ อวิจาเรตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อุปาทานสฺส วเสน ยํกิฺจิ ภวํ ปตฺเถตฺวา ยํกิฺจิ กมฺมํ กโรติเยว. ตสฺมา ยเทกจฺเจ สีลพฺพตุปาทาเนน รูปารูปภวา น โหนฺตีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. สพฺเพน ปน สพฺโพ โหตีติ คเหตพฺพํ.
เสยฺยถิทํ – อิเธกจฺโจ อนุสฺสววเสน วา ทิฏฺานุสาเรน วา ‘‘กามา นาเมเต มนุสฺสโลเก เจว ขตฺติยมหาสาลกุลาทีสุ, ฉ กามาวจรเทวโลเก จ สมิทฺธา’’ติ จินฺเตตฺวา เตสํ อธิคมตฺถํ อสทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ วฺจิโต ‘‘อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ มฺมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ กโรติ, โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. สนฺทิฏฺิเก วา ปน กาเม ปตฺถยมาโน ปฏิลทฺเธ จ โคปยมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิ กโรติ, โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว. กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สฺาภวปฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอว.
อปโร ¶ ปน สทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ อุปพฺรูหิตาโณ ‘‘อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ มฺมาโน กามุปาทานวเสน กายสุจริตาทีนิ กโรติ. โส สุจริตปาริปูริยา ¶ เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว. กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สฺาภวปฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทสฺส สานฺโตคธสฺส กามภวสฺส ปจฺจโย โหติ.
อปโร ‘‘รูปารูปภเวสุ ตโต สมิทฺธตรา กามา’’ติ สุตฺวา ปริกปฺเปตฺวา วา กามุปาทานวเสเนว รูปารูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติพเลน รูปารูปพฺรหฺมโลเก อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว. กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สฺา-อสฺา-เนวสฺานาสฺา-เอก-จตุ-ปฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธา เอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ รูปารูปภวานมฺปิ ปจฺจโย โหติ.
อปโร ‘‘อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อฺตรสฺมึ อุจฺฉินฺเน สุอุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทาย ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว. กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอว. อิติ ทิฏฺุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณมฺปิ กามรูปารูปภวานํ ปจฺจโย โหติ.
อปโร ‘‘อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อฺตรสฺมึ สุขี โหติ วิคตปริฬาโห’’ติ อตฺตวาทุปาทาเนน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอว. อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติ.
อปโร ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อฺตรสฺมึ ปริปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธา เอว. อิติ สีลพฺพตุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติ. เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
กึ ปเนตฺถ ¶ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ?
รูปารูปภวานํ ¶ , อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ;
สหชาตาทีหิปิ ตํ, กามภวสฺสาติ วิฺเยฺยํ.
รูปารูปภวานํ หิ, กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กมฺมภเว กุสลกมฺมสฺเสว, อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน เอกธาว ปจฺจโย โหติ. กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตากุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติ. วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติ.
อยํ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ ปทสฺมึ วิตฺถารกถา.
ภวปจฺจยาชาติอาทิวิตฺถารกถา
๖๕๑. ภวปจฺจยา ชาตีติอาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต. โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโว. โส จ ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺเวธา ปจฺจโย โหตีติ.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ภโว ชาติยา ปจฺจโยติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานํ หิ ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสฺจ อภาวโต, น กมฺมภวโต อฺเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อฺสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมํ หิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุ. เตนาห ภควา ‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๙). ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ.
ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม, โสกาทโย วา ธมฺมา น โหนฺติ. ชาติยา ปน สติ ชรามรณฺเจว, ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺสฺส จ พาลชนสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา ¶ วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส ¶ อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา อยมฺปิ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนฺจ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติ.
อยํ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทีสุ วิตฺถารกถา.
ภวจกฺกกถา
๖๕๒. ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา,
โสกาทีหิ อวิชฺชา, สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ;
การกเวทกรหิตํ, ทฺวาทสวิธสฺุตาสฺุํ.
สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ.
กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา, กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสฺุตาสฺุนฺติ เจ? เอตฺถ หิ โสกโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ นาม มูฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธา โหติ อวิชฺชา. อปิจ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วุตฺตํ. อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติ.
กถํ? วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา โหติ. ยถาห –
‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ. (สุ. นิ. ๗๗๓);
ยถา จาห – ‘‘กามโต ชายติ โสโก’’ติ. (ธ. ป. ๒๑๕).
สพฺเพปิ ¶ เจเต ทิฏฺาสวสมุทยา โหนฺติ. ยถาห –
‘‘ตสฺส ‘อหํ รูปํ มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน รูปวิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑).
ยถา จ ทิฏฺาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิ. ยถาห –
‘‘เยปิ ¶ เต เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา, เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภยํ สนฺตาสํ สํเวคมาปชฺชนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๘). ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภเยน สนฺตชฺชิตานํ เทวานํ วิย.
ยถา จ ภวาสวสมุทยา, เอวํ อวิชฺชาสวสมุทยาปิ. ยถาห –
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, พาโล ติวิธํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๔๖).
อิติ ยสฺมา อาสวสมุทยา เอเต ธมฺมา โหนฺติ, ตสฺมา เอเต สิชฺฌมานา อวิชฺชาย เหตุภูเต อาสเว สาเธนฺติ. อาสเวสุ จ สิทฺเธสุ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาปิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวํ ตาเวตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพา.
ยสฺมา ปน เอวํ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ปริโยสานํ นตฺถิ. ตสฺมา ตํ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตํ ทฺวาทสงฺคํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ สิทฺธํ โหติ.
เอวํ สติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิทํ อาทิมตฺตกถนํ วิรุชฺฌตีติ เจ. นยิทํ อาทิมตฺตกถนํ. ปธานธมฺมกถนํ ปเนตํ. ติณฺณนฺนํ หิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธานา. อวิชฺชาคฺคหเณน หิ อวเสสกิเลสวฏฺฏฺจ กมฺมาทีนิ จ พาลํ ปลิโพเธนฺติ. สปฺปสิรคฺคหเณน เสสสปฺปสรีรํ วิย พาหํ. อวิชฺชาสมุจฺเฉเท ปน กเต เตหิ วิโมกฺโข โหติ ¶ . สปฺปสิรจฺเฉเท กเต ปลิโพธิตพาหาวิโมกฺโข วิย. ยถาห – ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๑; มหาว. ๑). อิติ ยํ คณฺหโต พนฺโธ, มุจฺจโต จ โมกฺโข โหติ, ตสฺส ปธานธมฺมสฺส กถนมิทํ, น อาทิมตฺตกถนนฺติ. เอวมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ เวทิตพฺพํ.
ตยิทํ ¶ ยสฺมา อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมา ตโต อฺเน ‘‘พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา เสฏฺโ สชิตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๒) เอวํ ปริกปฺปิเตน พฺรหฺมาทินา วา สํสารสฺส การเกน, ‘‘โส โข ปน เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย’’ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา สุขทุกฺขานํ เวทเกน รหิตํ. อิติ การกเวทกรหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อุทยพฺพยธมฺมกตฺตา ธุวภาเวน, สํกิลิฏฺตฺตา สํกิเลสิกตฺตา จ สุภภาเวน, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สุขภาเวน, ปจฺจยายตฺตวุตฺติตฺตา วสวตฺตนภูเตน อตฺตภาเวน จ สฺุา. ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ. ยสฺมา วา อวิชฺชา น อตฺตา, น อตฺตโน, น อตฺตนิ, น อตฺตวตี. ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ. ตสฺมา ทฺวาทสวิธสฺุตาสฺุเมตํ ภวจกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตสฺสาวิชฺชาตณฺหา, มูลมตีตาทโย ตโย กาลา;
ทฺเว อฏฺ ทฺเว เอว จ, สรูปโต เตสุ องฺคานิ.
ตสฺส โข ปเนตสฺส ภวจกฺกสฺส อวิชฺชา ตณฺหา จาติ ทฺเว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพา. ตเทตํ ปุพฺพนฺตาหรณโต อวิชฺชามูลํ เวทนาวสานํ, อปรนฺตสนฺตานโต ตณฺหามูลํ ชรามรณาวสานนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมํ ทิฏฺิจริตวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉิมํ ตณฺหาจริตวเสน. ทิฏฺิจริตานํ หิ อวิชฺชา, ตณฺหาจริตานฺจ ตณฺหา สํสารนายิกา. อุจฺเฉททิฏฺิสมุคฺฆาตาย วา ปมํ, ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต, สสฺสตทิฏฺิสมุคฺฆาตาย ทุติยํ, อุปฺปนฺนานํ ชรามรณปฺปกาสนโต. คพฺภเสยฺยกวเสน วา ปุริมํ, อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต, โอปปาติกวเสน ปจฺฉิมํ, สหุปฺปตฺติทีปนโต.
อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตา ¶ จสฺส ตโย กาลา. เตสุ ปาฬิยํ สรูปโต อาคตวเสน ‘‘อวิชฺชา, สงฺขารา จา’’ติ ทฺเว องฺคานิ อตีตกาลานิ. วิฺาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิ. ชาติ เจว ชรามรณฺจ ทฺเว อนาคตกาลานีติ เวทิตพฺพานิ.
๖๕๔. ปุน ¶ ,
‘‘เหตุผลเหตุปุพฺพก-ติสนฺธิจตุเภทสงฺคหฺเจตํ;
วีสติ อาการารํ, ติวฏฺฏมนวฏฺิตํ ภมติ’’.
อิติปิ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ สงฺขารานฺจ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ นาม. เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ นาม. ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธีติ เอวมิทํ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธีติ เวทิตพฺพํ.
สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา ปนสฺส จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺคโห. วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย. ตณฺหุปาทานภวา ตติโย. ชาติชรามรณํ จตุตฺโถติ. เอวมิทํ จตุเภทสงฺคหนฺติ เวทิตพฺพํ.
อตีเต เหตโว ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;
อิทานิ เหตโว ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกนฺติ.
เอเตหิ ปน วีสติยา อาการสงฺขาเตหิ อเรหิ วีสติอาการารนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อตีเต เหตโว ปฺจาติ อวิชฺชา สงฺขารา จาติ อิเม ตาว ทฺเว วุตฺตา เอว. ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสฺสิโต อุปาทิยติ, ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว. ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติ. เตนาห ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๗).
ตตฺถ ¶ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถ. โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชา. อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมเจตนาโย, ยถา ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานุปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย. ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺาปยโต เจตนา ภโวติ วุจฺจติ. เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนา สงฺขารา นาม ¶ . สตฺตเม ภโว. ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว. สมฺปยุตฺตา อายูหนา สงฺขารา นาม. นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นาม. อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมภวสฺส ปจฺจยภูตํ ‘‘อิทํ กตฺวา อสุกสฺมึ นาม าเน กาเม เสวิสฺสามิ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ นาม. เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน วุตฺตา เจตนา ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ผลปฺจกนฺติ วิฺาณาทิเวทนาวสานํ ปาฬิยํ อาคตเมว. ยถาห – ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ๑.๔๗). ตตฺถ ปฏิสนฺธิ วิฺาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิฺาณํ. โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย, อิทํ นามรูปํ. ปสาโท อายตนนฺติ อิทํ จกฺขาทิปฺจายตนวเสน วุตฺตํ. ผุฏฺโ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโ ผุสนฺโต อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโส. เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน วา สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สห อุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ เหตโว ปฺจาติ ตณฺหาทโย ปาฬิยํ อาคตา ตณฺหุปาทานภวา. ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ. ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา, ยาย วา มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ. เอวํ ปฺจ. เตนาห ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโวติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา’’ติ ¶ (ปฏิ. ม. ๑.๔๗). ตตฺถ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโต. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
อายตึ ผลปฺจกนฺติ วิฺาณาทีนิ ปฺจ. ตานิ ชาติคฺคหเณน วุตฺตานิ. ชรามรณํ ปน เตสํเยว ชรามรณํ. เตนาห – ‘‘อายตึ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ ¶ , โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๗). เอวมิทํ วีสติ อาการารํ โหติ.
ติวฏฺฏมนวฏฺิตํ ภมตีติ เอตฺถ ปน สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กิเลสวฏฺฏํ, วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา วิปากวฏฺฏนฺติ อิเมหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ ติวฏฺฏมิทํ ภวจกฺกํ ยาว กิเลสวฏฺฏํ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อนุปจฺฉินฺนปจฺจยตฺตา อนวฏฺิตํ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนโต ภมติเยวาติ เวทิตพฺพํ.
สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณา อุปมาหิ จ;
คมฺภีรนยเภทา จ, วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
ตตฺถ ยสฺมา กุสลากุสลํ กมฺมํ อวิเสเสน สมุทยสจฺจนฺติ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตํ, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อวิชฺชาย สงฺขารา ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ. สงฺขาเรหิ วิฺาณํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ. วิฺาณาทีหิ ¶ นามรูปาทีนิ วิปากเวทนาปริโยสานานิ ปมสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ. เวทนาย ตณฺหา ปมสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ. ตณฺหาย อุปาทานํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ. อุปาทานโต ภโว ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมทุติยสจฺจทฺวยํ. ภวโต ชาติ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ. ชาติยา ชรามรณํ ปมสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจนฺติ เอวํ ตาวิทํ สจฺจปฺปภวโต วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
๖๕๖. ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา วตฺถูสุ จ สตฺเต สมฺโมเหติ, ปจฺจโย จ โหติ สงฺขารานํ ¶ ปาตุภาวาย. ตถา สงฺขารา สงฺขตฺจ อภิสงฺขโรนฺติ, ปจฺจยา จ โหนฺติ วิฺาณสฺส. วิฺาณมฺปิ วตฺถฺุจ ปฏิวิชานาติ, ปจฺจโย จ โหติ นามรูปสฺส. นามรูปมฺปิ อฺมฺฺจ อุปตฺถมฺเภติ, ปจฺจโย จ โหติ สฬายตนสฺส. สฬายตนมฺปิ สวิสเย จ ปวตฺตติ, ปจฺจโย จ โหติ ผสฺสสฺส. ผสฺโสปิ อารมฺมณฺจ ผุสติ, ปจฺจโย จ โหติ เวทนาย. เวทนาปิ อารมฺมณรสฺจ อนุภวติ, ปจฺจโย จ โหติ ตณฺหาย. ตณฺหาปิ รชฺชนีเย จ ธมฺเม รชฺชติ, ปจฺจโย จ โหติ อุปาทานสฺส. อุปาทานมฺปิ อุปาทานิเย จ ธมฺเม อุปาทิยติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวสฺส. ภโวปิ นานาคตีสุ จ วิกฺขิปติ, ปจฺจโย จ โหติ ชาติยา. ชาติปิ ขนฺเธ จ ชเนติ เตสํ อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา, ปจฺจโย จ โหติ ชรามรณสฺส. ชรามรณมฺปิ ขนฺธานํ ปากเภทภาวฺจ อธิติฏฺติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวาย โสกาทีนํ อธิฏฺานตฺตา. ตสฺมา สพฺพปเทสุ ทฺเวธา ปวตฺติกิจฺจโตปิ อิทํ วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
๖๕๗. ยสฺมา เจตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อิทํ การกทสฺสนนิวารณํ. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ. วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ‘‘อตฺตา’’ติปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสฺานิวารณํ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิ อตฺตา ปสฺสติ…เป… วิชานาติ, ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทิยติ, ภวติ, ชายติ, ชียติ, มียตีติเอวมาทิทสฺสนนิวารณํ. ตสฺมา มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตเปตํ ภวจกฺกํ วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
๖๕๘. ยสฺมา ¶ ปเนตฺถ สลกฺขณสามฺลกฺขณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชา. อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. อุปกฺขลิตสฺส ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ. ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ. คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ. คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส. ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ. อุปาทิณฺณอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปาทานปจฺจยา ภโว. อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติ. คณฺฑวิการโต คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ ¶ . ตทภิภูโต จ พาโล ปุนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ อตฺตานํ เวเติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิ. สงฺขารปริคฺคหิตํ วิฺาณํ คตีสุ ปติฏฺํ ลภติ ปริณายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเช. อุปปตฺตินิมิตฺตปริกปฺปนโต วิฺาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร วิย มายํ. นามรูเป ปติฏฺิตํ สฬายตนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ สุภูมิยํ ปติฏฺิโต วนปฺปคุมฺโพ วิย. อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ อรณิสหิตาภิมนฺถนโต อคฺคิ วิย. ผสฺเสน ผุฏฺสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา ผุฏฺสฺส ทาโห วิย. เวทยมานสฺส ตณฺหา ปวฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิย. ตสิโต ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเย. ตทสฺสุปาทานํ, อุปาทาเนน ภวํ อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พฬิสํ วิย. ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ องฺกุโร วิย. ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิย. ตสฺมา เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
๖๕๙. ยสฺมา จ ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนโตปิ ปฏิเวธโตปิ คมฺภีรภาวํ สนฺธาย ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๕; สํ. นิ. ๒.๖๐) วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
ตตฺถ ¶ ยสฺมา น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาตึ วินา อฺโต โหติ, อิตฺถฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ เอวํ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺสฺส ทุรวโพธนียโต ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร. ตถา ชาติยา ภวปจฺจย…เป… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ อตฺถคมฺภีรนฺติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถคมฺภีรตา. เหตุผลฺหิ อตฺโถติ วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๐).
ยสฺมา ปน เยนากาเรน ยทวตฺถา จ อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ทุรวโพธนียโต อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร. ตถา สงฺขารานํ…เป… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ธมฺมคมฺภีรนฺติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตา. เหตุโน หิ ธมฺโมติ นามํ. ยถาห – ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๐).
ยสฺมา ¶ จสฺส เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา เทสนาปิ คมฺภีรา, น ตตฺถ สพฺพฺุตฺาณโต อฺํ าณํ ปติฏฺํ ลภติ. ตถาเหตํ กตฺถจิ สุตฺเต อนุโลมโต, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ เวมชฺฌโต ปฏฺาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา, กตฺถจิ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ, กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, กตฺถจิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ เทสิตํ, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ เทสนาคมฺภีรนฺติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา.
ยสฺมา เจตฺถ โย โส อวิชฺชาทีนํ สภาโว, เยน ปฏิวิทฺเธน อวิชฺชาทโย สมฺมา สลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ปฏิเวธคมฺภีรํ. ตถา เหตฺถ อวิชฺชาย อฺาณาทสฺสนสจฺจาสมฺปฏิเวธฏฺโ คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโ, วิฺาณสฺส สฺุตอพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคาวินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยิภาวฏฺโ, ผสฺสสฺส ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺโ ¶ , เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโ. ตณฺหาย อภินนฺทิตชฺโฌสานสริตาลตานทีตณฺหาสมุทฺททุปฺปูรฏฺโ, อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโ, ภวสฺส อายูหนาภิสงฺขรณโยนิคติิตินิวาเสสุขิปนฏฺโ, ชาติยา ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาวฏฺโ, ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโ คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ปฏิเวธคมฺภีรตา.
๖๖๐. ยสฺมา ปเนตฺถ เอกตฺตนโย, นานตฺตนโย, อพฺยาปารนโย, เอวํธมฺมตานโยติ จตฺตาโร อตฺถนยา โหนฺติ, ตสฺมา นยเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวปฺปตฺติ วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ. มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคหณโต สสฺสตทิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกํลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ ¶ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ. มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาย สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิฺาณํ อมฺเหหีติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต การกสฺส อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺึ ปชหติ. มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อฺเสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธา อเหตุกทิฏฺึ อกิริยทิฏฺิฺจ ปชหติ. มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺตึ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ¶ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺิฺเจว นิยตวาทฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ,
สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา, วารณาอุปมาหิ จ;
คมฺภีรนยเภทา จ, วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
๖๖๑. อิทฺหิ อติคมฺภีรโต อคาธํ. นานานยคหนโต ทุรติยานํ. าณาสินา สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน,
ภวจกฺกมปทาเลตฺวา, อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ;
สํสารภยมตีโต, น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิ.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ. เอตสฺส จานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลาคณฺิกชาตา มฺุชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ (มหาว. ๙๕; สํ. นิ. ๒.๖๐). ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย จ สุขาย จ ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย,
คมฺภีเร ¶ ปจฺจยาการปฺปเภเท อิธ ปณฺฑิโต;
ยถา คาธํ ลเภเถวมนุยฺุเช สทา สโตติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
ปฺาภูมินิทฺเทโส นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๘. ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทโส
นามรูปปริคฺคหกถา
๖๖๒. อิทานิ ¶ ¶ ยา ‘‘อิเมสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน าณปริจยํ กตฺวา ‘สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จา’ติ ทฺเว มูลภูตา วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตพฺพา’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ สีลวิสุทฺธิ นาม สุปริสุทฺธํ ปาติโมกฺขสํวราทิจตุพฺพิธํ สีลํ, ตฺจ สีลนิทฺเทเส วิตฺถาริตเมว. จิตฺตวิสุทฺธิ นาม สอุปจารา อฏฺ สมาปตฺติโย, ตาปิ จิตฺตสีเสน วุตฺตสมาธินิทฺเทเส สพฺพากาเรน วิตฺถาริตา เอว. ตสฺมา ตา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพา.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ, าณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปน ปฺจ วิสุทฺธิโย สรีร’’นฺติ, ตตฺถ นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนํ ทิฏฺิวิสุทฺธิ นาม.
๖๖๓. ตํ สมฺปาเทตุกาเมน สมถยานิเกน ตาว เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสสรูปารูปาวจรชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จ ธมฺมา ลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตพฺพา. ปริคฺคเหตฺวา สพฺพมฺเปตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเน นามนฺติ ววตฺถเปตพฺพํ.
ตโต ยถา นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา ตํ อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ ปสฺสติ, เอวเมว อยมฺปิ โยคาวจโร ตํ นามํ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิทํ นามํ กึ นิสฺสาย ปวตฺตตี’’ติ ปริเยสมาโน ตสฺส นิสฺสยํ หทยรูปํ ปสฺสติ. ตโต หทยรูปสฺส นิสฺสยภูตานิ, ภูตนิสฺสิตานิ จ เสสุปาทายรูปานีติ รูปํ ปริคฺคณฺหาติ. โส สพฺพมฺเปตํ รุปฺปนโต ¶ รูปนฺติ ววตฺถเปติ. ตโต นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปนฺติ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติ.
๖๖๔. สุทฺธวิปสฺสนายานิโก ปน อยเมว วา สมถยานิโก จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ อฺตรมุขวเสน สงฺเขปโต วา วิตฺถารโต วา จตสฺโส ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ. อถสฺส ยาถาวสรสลกฺขณโต อาวิภูตาสุ ธาตูสุ กมฺมสมุฏฺานมฺหิ ¶ ตาว เกเส ‘‘จตสฺโส ธาตุโย, วณฺโณ, คนฺโธ, รโส, โอชา, ชีวิตํ, กายปฺปสาโท’’ติ เอวํ กายทสกวเสน ทส รูปานิ, ตตฺเถว ภาวสฺส อตฺถิตาย ภาวทสกวเสน ทส, ตตฺเถว อาหารสมุฏฺานํ โอชฏฺมกํ, อุตุสมุฏฺานํ, จิตฺตสมุฏฺานนฺติ อปรานิปิ จตุวีสตีติ เอวํ จตุสมุฏฺาเนสุ จตุวีสติโกฏฺาเสสุ จตุจตฺตาลีส จตุจตฺตาลีส รูปานิ, เสโท, อสฺสุ, เขโฬ, สิงฺฆาณิกาติ อิเมสุ ปน จตูสุ อุตุจิตฺตสมุฏฺาเนสุ ทฺวินฺนํ โอชฏฺมกานํ วเสน โสฬส โสฬส รูปานิ, อุทริยํ, กรีสํ, ปุพฺโพ, มุตฺตนฺติ อิเมสุ จตูสุ อุตุสมุฏฺาเนสุ อุตุสมุฏฺานสฺเสว โอชฏฺมกสฺส วเสน อฏฺ อฏฺ รูปานิ ปากฏานิ โหนฺตีติ. เอส ตาว ทฺวตฺตึสากาเร นโย.
เย ปน อิมสฺมึ ทฺวตฺตึสากาเร อาวิภูเต อปเร ทส อาการา อาวิภวนฺติ. ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมเช เตโชโกฏฺาสมฺหิ โอชฏฺมกฺเจว ชีวิตฺจาติ นว รูปานิ, ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปสฺสาสโกฏฺาเสปิ โอชฏฺมกฺเจว สทฺโท จาติ นว, เสเสสุ จตุสมุฏฺาเนสุ อฏฺสุ ชีวิตนวกฺเจว ตีณิ จ โอชฏฺมกานีติ เตตฺตึส รูปานิ ปากฏานิ โหนฺติ.
ตสฺเสวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาลีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปฺจ จกฺขุทสกาทโย, หทยวตฺถุทสกฺจาติ อปรานิปิ สฏฺิรูปานิ ปากฏานิ โหนฺติ. โส สพฺพานิปิ ตานิ รุปฺปนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ รูป’’นฺติ ปสฺสติ.
ตสฺเสวํ ปริคฺคหิตรูปสฺส ทฺวารวเสน อรูปธมฺมา ปากฏา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – ทฺเวปฺจวิฺาณานิ, ติสฺโส มโนธาตุโย, อฏฺสฏฺิ มโนวิฺาณธาตุโยติ เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานิ, อวิเสเสน จ เตหิ จิตฺเตหิ สหชาโต ผสฺโส, เวทนา, สฺา, เจตนา, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺิติ, มนสิกาโรติ อิเม สตฺต สตฺต เจตสิกาติ. โลกุตฺตรจิตฺตานิ ปน เนว สุทฺธวิปสฺสกสฺส ¶ , น สมถยานิกสฺส ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ อนธิคตตฺตาติ. โส สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ นาม’’นฺติ ปสฺสติ. เอวเมโก จตุธาตุววตฺถานมุเขน วิตฺถารโต นามรูปํ ววตฺถเปติ.
๖๖๕. อปโร ¶ อฏฺารสธาตุวเสน. กถํ? อิธ ภิกฺขุ อตฺถิ อิมสฺมึ อตฺตภาเว จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณธาตูติ ธาตุโย อาวชฺชิตฺวา ยํ โลโก เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺตํ อายตวิตฺถตํ อกฺขิกูปเก นฺหารุสุตฺตเกน อาพทฺธํ มํสปิณฺฑํ ‘‘จกฺขู’’ติ สฺชานาติ, ตํ อคฺคเหตฺวา ขนฺธนิทฺเทเส อุปาทารูเปสุ วุตฺตปฺปการํ จกฺขุปสาทํ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติ ววตฺถเปติ.
ยานิ ปนสฺส นิสฺสยภูตา จตสฺโส ธาตุโย, ปริวารกานิ จตฺตาริ วณฺณ-คนฺธ-รส-โอชา-รูปานิ, อนุปาลกํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ นว สหชาตรูปานิ, ตตฺเถว ิตานิ กายทสกภาวทสกวเสน วีสติ กมฺมชรูปานิ, อาหารสมุฏฺานาทีนํ ติณฺณํ โอชฏฺมกานํ วเสน จตุวีสติ อนุปาทินฺนรูปานีติ เอวํ เสสานิ เตปณฺณาส รูปานิ โหนฺติ, น ตานิ จ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติ ววตฺถเปติ. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิ. กายธาตุยํ ปน อวเสสานิ เตจตฺตาลีส รูปานิ โหนฺติ. เกจิ ปน อุตุจิตฺตสมุฏฺานานิ สทฺเทน สห นว นว กตฺวา ปฺจจตฺตาลีสาติ วทนฺติ.
อิติ อิเม ปฺจ ปสาทา, เตสฺจ วิสยา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา ปฺจาติ ทส รูปานิ ทส ธาตุโย โหนฺติ. อวเสสรูปานิ ธมฺมธาตุเยว โหนฺติ. จกฺขุํ ปน นิสฺสาย รูปํ อารพฺภ ปวตฺตํ จิตฺตํ จกฺขุวิฺาณธาตุ นามาติ เอวํ ทฺเวปฺจวิฺาณานิ ปฺจ วิฺาณธาตุโย โหนฺติ. ตีณิ มโนธาตุจิตฺตานิ เอกา มโนธาตุ, อฏฺสฏฺิ มโนวิฺาณธาตุจิตฺตานิ มโนวิฺาณธาตูติ สพฺพานิปิ เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานิ สตฺต วิฺาณธาตุโย. ตํสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย ธมฺมธาตูติ เอวเมตฺถ อฑฺเฒกาทส ธาตุโย รูปํ, อฑฺฒฏฺมา ธาตุโย นามนฺติ เอวเมโก อฏฺารสธาตุวเสน นามรูปํ ววตฺถเปติ.
๖๖๖. อปโร ทฺวาทสายตนวเสน. กถํ? จกฺขุธาตุยํ วุตฺตนเยเนว เปตฺวา เตปณฺณาส รูปานิ จกฺขุปสาทมตฺตํ ‘‘จกฺขายตน’’นฺติ ววตฺถเปติ. ตตฺถ วุตฺตนเยเนว จ โสตฆานชิวฺหากายธาตุโย ‘‘โสตฆานชิวฺหากายายตนานี’’ติ, เตสํ วิสยภูเต ปฺจธมฺเม ‘‘รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพายตนานี’’ติ ¶ , โลกิยสตฺตวิฺาณธาตุโย ‘‘มนายตน’’นฺติ, ตํสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย เสสรูปฺจ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติ เอวเมตฺถ ¶ อฑฺเฒกาทส อายตนานิ รูปํ, ทิยฑฺฒอายตนานิ นามนฺติ เอวเมโก ทฺวาทสายตนวเสน นามรูปํ ววตฺถเปติ.
๖๖๗. อปโร ตโต สํขิตฺตตรํ ขนฺธวเสน ววตฺถเปติ. กถํ? อิธ ภิกฺขุ อิมสฺมึ สรีเร จตุสมุฏฺานา จตสฺโส ธาตุโย, ตํนิสฺสิโต วณฺโณ, คนฺโธ, รโส, โอชา, จกฺขุปสาทาทโย ปฺจ ปสาทา, วตฺถุรูปํ, ภาโว, ชีวิตินฺทฺริยํ, ทฺวิสมุฏฺาโน สทฺโทติ อิมานิ สตฺตรส รูปานิ สมฺมสนุปคานิ นิปฺผนฺนานิ รูปรูปานิ. กายวิฺตฺติ, วจีวิฺตฺติ, อากาสธาตุ, รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา, กมฺมฺตา, อุปจโย, สนฺตติ, ชรตา, อนิจฺจตาติ อิมานิ ปน ทส รูปานิ น สมฺมสนุปคานิ, อาการวิการอนฺตรปริจฺเฉทมตฺตกานิ, น นิปฺผนฺนรูปานิ, น รูปรูปานิ. อปิจ โข รูปานํ อาการวิการอนฺตรปริจฺเฉทมตฺตโต รูปนฺติ สงฺขํ คตานิ. อิติ สพฺพานิ เปตานิ สตฺตวีสติ รูปานิ รูปกฺขนฺโธ, เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตหิ สทฺธึ อุปฺปนฺนา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา สฺา สฺากฺขนฺโธ, สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺโธ, วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธติ. อิติ รูปกฺขนฺโธ รูปํ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺติ เอวเมโก ปฺจกฺขนฺธวเสน นามรูปํ ววตฺถเปติ.
๖๖๘. อปโร ‘‘ยํกิฺจิ รูปํ สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๓๔๗; อ. นิ. ๑๑.๑๗) เอวํ สํขิตฺเตเนว อิมสฺมึ อตฺตภาเว รูปํ ปริคฺคเหตฺวา, ตถา มนายตนฺเจว ธมฺมายตเนกเทสฺจ นามนฺติ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อิติ อิทฺจ นามํ อิทฺจ รูปํ, อิทํ วุจฺจติ นามรูป’’นฺติ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติ.
๖๖๙. สเจ ปนสฺส เตน เตน มุเขน รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ปริคฺคณฺหโต สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺาติ, เตน ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํ. ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติ.
ยถา หิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อปริสุทฺเธ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส นิมิตฺตํ น ปฺายติ, โส ‘‘นิมิตฺตํ น ปฺายตี’’ติ น อาทาสํ ¶ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ ¶ . ตสฺส ปริสุทฺเธ อาทาเส นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติ. ยถา จ เตลตฺถิโก ติลปิฏฺํ โทณิยํ อากิริตฺวา อุทเกน ปริปฺโผเสตฺวา เอกวารํ ทฺเววารํ ปีฬนมตฺเตน เตเล อนิกฺขมนฺเต น ติลปิฏฺํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ อุณฺโหทเกน ปริปฺโผเสตฺวา มทฺทิตฺวา ปีเฬติ. ตสฺเสวํ กโรโต วิปฺปสนฺนํ ติลเตลํ นิกฺขมติ. ยถา วา ปน อุทกํ ปสาเทตุกาโม กตกฏฺึ คเหตฺวา อนฺโตฆเฏ หตฺถํ โอตาเรตฺวา เอกทฺเววาเร ฆํสนมตฺเตน อุทเก อวิปฺปสีทนฺเต น กตกฏฺึ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ฆํสติ. ตสฺเสวํ กโรนฺตสฺส กลลกทฺทมํ สนฺนิสีทติ. อุทกํ อจฺฉํ โหติ วิปฺปสนฺนํ, เอวเมวํ เตน ภิกฺขุนา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํ.
ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตปฺปจฺจนีกกิเลสา สนฺนิสีทนฺติ, กทฺทมุปริ อุทกํ วิย จิตฺตํ ปสนฺนํ โหติ. ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติ. เอวํ อฺาหิปิ อุจฺฉุโจรโคณทธิมจฺฉาทีหิ อุปมาหิ อยมตฺโถ ปกาเสตพฺโพ.
อรูปธมฺมานํ อุปฏฺานาการกถา
๖๗๐. เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหิ อากาเรหิ อุปฏฺหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิฺาณวเสน วา. กถํ? เอกสฺส ตาว ‘‘ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, สทฺธึ ผสฺเสน เจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. ตถา ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๗) ปมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ…เป… จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. เอวํ อรูปธมฺมา ผสฺสวเสน อุปฏฺหนฺติ.
เอกสฺส ‘‘ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ ตทารมฺมณรสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา สฺา สฺากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส ¶ จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. ตถา ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา ¶ …เป… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ ตทารมฺมณรสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ…เป… ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. เอวํ เวทนาวเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺหนฺติ.
อปรสฺส ‘‘ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. ตถา ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. เอวํ วิฺาณวเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺหนฺติ.
เอเตเนว อุปาเยน ‘‘กมฺมสมุฏฺาเน เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺาเสสุ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ วเสน, เสเสสุ จ จกฺขุธาตุอาทีสุ รูปปริคฺคหมุเขสุ สพฺพํ นยเภทํ อนุคนฺตฺวา โยชนา กาตพฺพา.
๖๗๑. ยสฺมา จ เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺเสว ตสฺส อรูปธมฺมา ตีหากาเรหิ ปากฏา โหนฺติ. ตสฺมา สุวิสุทฺธรูปปริคฺคเหเนว อรูปปริคฺคหาย โยโค กาตพฺโพ, น อิตเรน. สเจ หิ