📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วิสุทฺธิมคฺค-มหาฏีกา
(ทุติโย ภาโค)
๑๒. อิทฺธิวิธนิทฺเทสวณฺณนา
อภิฺากถาวณฺณนา
๓๖๕. สํวณฺณนาวเสน ¶ ¶ อนนฺตรสมาธิกถาย อาสนฺนปจฺจกฺขตํ ทีเปนฺโต ‘‘อยํ สมาธิภาวนา’’ติ อาห. ‘‘อภิฺา สมฺปาเทตุํ โยโค กาตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตตฺถ ปโยชนวิเสเส ทสฺเสตุํ ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กิฺจาปิ ถิรตรภาโว, วิปสฺสนาภาวนาสุขตา จ สมาธิภาวนาย อานิสํโส เอว, ตถาปิ ปฺจ โลกิยาภิฺา ยถาวุตฺตสมาธิภาวนาย อานิสํสภาเวน ปากฏา ปฺาตาติ ตาสํเยว วเสน โยคิโน อธิคตานิสํสตา วุตฺตา, จุทฺทสธา จิตฺตปริทมเนน ถิรตรตา วุตฺตา. โลกิยาภิฺาสุ วสีภาโวปิ สมาธิสฺเสว วสีภาโว, ตถา จ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๙๙; ๕.๑๐๗๑; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๒.๑.๑๔) วจนโต ¶ ‘‘สุเขเนว ปฺาภาวนํ สมฺปาเทสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา สมาธิภาวนาย อานิสํสลาโภ ถิรตรตา, สุเขเนว จ ปฺาภาวนา อิชฺฌติ, ตสฺมา อภิฺากถํ ตาว อารภิสฺสาม, ปฺาภาวนาย โอกาเส สมฺปตฺเตปีติ อธิปฺปาโย.
ภควตา ปฺจ โลกิกาภิฺา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. น จตุกฺกชฺฌานมตฺตเมว อิธ สาสเน สมฺปาเทตพฺพํ, นปิ อิทฺธิวิธาณเมว, อถ โข อฺมฺปิ อตฺถีติ อุตฺตรุตฺตริปณีตปณีตธมฺมเทสนตฺถฺจ.
อิทฺธิวิกุพฺพนนฺติ ¶ อิทฺธิสงฺขาตํ ปกติวณฺณชหนกิริยํ, อิทํ อิทฺธีสุ วิกุพฺพนิทฺธิยา ปธานตาย วุตฺตํ, อิทฺธึ วิกุพฺพนฺจาติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วิกุพฺพนสฺส วิสุํ คหณมฺปิ วุตฺตการเณเนว ทฏฺพฺพํ. อากาสกสิณวเสน อรูปสมาปตฺติโย น สมฺภวนฺติ, อาโลกกสิณฺจ โอทาตกสิณนฺโตคธํ กตฺวา ‘‘โอทาตกสิณปริยนฺเตสู’’ติ วุตฺตํ กสิณานุโลมาทิจิตฺตปริทมนวิธิโน อธิปฺเปตตฺตา, อากาสนิมฺมานาทิอตฺถํ ปน ตทุภยมฺปิ อิจฺฉิตพฺพเมว. อฏฺ อฏฺาติ ยถาวุตฺเตสุ กสิเณสุ เอเกกสฺมึ อฏฺ อฏฺ สมาปตฺติโย. กสิณานุโลมโตติ กสิณปฏิปาฏิโต, ปฏิปาฏิ จ เทสนาวเสน เวทิตพฺพา. ฌานานุโลโม ปน ปฏิปตฺติวเสนปิ. อุกฺกมนํ อุกฺกนฺตํ, อุกฺกนฺตเมว อุกฺกนฺติกํ, ฌานสฺส อุกฺกนฺติกํ ฌานุกฺกนฺติกํ, ตโต, ฌานลงฺฆนโตติ อตฺโถ. องฺคสงฺกนฺติโต องฺคาติกฺกมโต. จิตฺตํ ปริทเมตพฺพํ ยทิจฺฉกํ ยตฺถิจฺฉกํ ฌานานํ สมาปชฺชนาทิสุขตฺถํ, เตสํ อารมฺมณานฺจ สลฺลกฺขณตฺถํ. เอวฺหิสฺส ตตฺถ วิสวิตา สมิชฺฌตีติ.
๓๖๖. ฌานํ สมาปชฺชตีติ กึ จตุพฺพิธมฺปิ ฌานํ สมาปชฺชติ, อุทาหุ เอเกกนฺติ? กิฺเจตฺถ ยทิ จตุพฺพิธมฺปิ สมาปชฺชติ, องฺคสงฺกนฺติโต วิเสโส น สิยา, อถ เอเกกํ อารมฺมณสงฺกนฺติโต. นายํ โทโส อาโภควเสน เตสํ วิเสสสิทฺธิโต. ยทา หิ กสิณานุโลมเมว อาภุชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ กสิเณ ฌานานิ สมาปชฺชติ, น องฺคสงฺกนฺตึ, ตทา กสิณานุโลโม. ยทา ปน องฺคสงฺกนฺตึ อาภุชิตฺวา ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตทา องฺคสงฺกนฺติ เวทิตพฺพา. อิมินา นเยน กสิณานุโลมอารมฺมณสงฺกนฺติอาทีนมฺปิ อฺมฺํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อิทํ กสิณานุโลมํ นาม จิตฺตปริทมนนฺติ อธิปฺปาโย.
ตเถวาติ ¶ ‘‘ปฏิปาฏิยา อฏฺสุ กสิเณสุ สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปี’’ติ เอตสฺส อุปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโท. ปฏิโลมโต เจตฺถ ปฏิปาฏิ. เตนาห ‘‘ปฏิโลมกฺกเมนา’’ติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ปมํ โอทาตกสิเณ ฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต โลหิตกสิเณติ ยาว ปถวีกสิณา วตฺตพฺพา.
ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนนฺติ ‘‘สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ พหุลาการมาห.
ตตฺเถวาติ ¶ ปถวีกสิเณเยว. ตโตติ ปจฺฉา ตติยชฺฌานโต วุฏฺานนฺตรกาลํ. ตเทวาติ ปถวีกสิณเมว. ตโต อากิฺจฺายตนนฺติ ตโต ปถวีกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺติตอากาสานฺจายตนสมาปตฺติโต วุฏฺาย วิฺาณฺจายตนํ อมนสิกริตฺวา ตํ ลงฺฆิตฺวา ยถาวุตฺตอากาสานฺจายตนวิฺาณสฺส อภาเว ปวตฺติตํ อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชติ. ปถวีกสิณุคฺฆาฏิมากาสกสิณํ ปถวีกสิณปกฺขิกเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘กสิณํ อนุกฺกมิตฺวา’’ติ. อถ วา อฏฺสุ กสิเณสุ กสฺสจิ อุกฺกมนํ อิธ กสิณุกฺกนฺติกํ นามาติ อาห ‘‘กสิณํ อนุกฺกมิตฺวา’’ติ. ฌานุกฺกนฺติกนฺติ เอตฺถ อิจฺฉิตํ อวธารเณน นิวตฺเตตพฺพํ, อุกฺกมนสฺส จ สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ กสิณ’’นฺติอาทึ วตฺวา ปุน ตํ ปการํ สห นิสฺสเยน เสสกสิเณสุ อติทิสนฺโต ‘‘เอวํ อาโปกสิณาทิ…เป… กาตพฺพา’’ติ อาห. เตนาห ‘‘อิมินา นเยนา’’ติอาทิ. ยถา ปมชฺฌานมูลกํ ปถวีกสิณาทีสุ ฌานุกฺกนฺติกํ ทสฺสิตํ, เอวํ ทุติยชฺฌานาทิมูลกมฺปิ ตํ ยถารหํ ทสฺเสตพฺพํ.
ตเทวาติ ปมชฺฌานเมว. กสิณุกฺกนฺติเกปิ อาโปกสิณาทิมูลิกา โยชนา วุตฺตนเยเนว กาตพฺพา, ตถา ยถารหํ ทุติยชฺฌานาทิมูลิกา.
โลหิตกสิณโต อากิฺจฺายตนนฺติ โลหิตกสิณํ อาวชฺเชนฺโต อภิมุขํ กตฺวา ตสฺส อุคฺฆาฏเนน อุปฏฺิเต กสิณุคฺฆาฏิมากาเส อมนสิกาเรน อากาสานฺจายตนชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตตฺถ ปุพฺเพ ปวตฺตวิฺาณสฺส อปคมํ อารมฺมณํ กตฺวา อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชติ.
อิตเรสนฺติ อวสิฏฺรูปาวจรชฺฌานานํ. น หิ อรูปชฺฌาเนสุ องฺคสงฺกนฺติ อตฺถิ, นาปิ ตานิ ¶ ปถวีกสิเณ ปวตฺตนฺติ. ยํ ปน องฺคารมฺมณสงฺกนฺติวจเน ‘‘นีลกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา อากาสานฺจายตน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ยถาลาภวเสน วุตฺตํ, ปริยาเยน วาติ ทฏฺพฺพํ. นิปฺปริยายโต ปน ยถา องฺคสงฺกนฺติ รูปชฺฌาเนสุ เอว ลพฺภติ, เอวํ อรูปชฺฌาเนสุ เอว อารมฺมณสงฺกนฺติ. ตสฺส ตสฺเสว หิ ฌานสฺส อารมฺมณนฺตเร ปวตฺติ อารมฺมณสงฺกนฺติ. เตนาห ‘‘สพฺพกสิเณสุ เอกสฺเสว ฌานสฺส สมาปชฺชนํ อารมฺมณสงฺกนฺติกํ นามา’’ติ.
ยถา ¶ ปน ‘‘สพฺพกสิเณสู’’ติ อิมินา อากาสวิฺาณกสิณานมฺปิ สงฺคโห โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ อิธ อฏฺนฺนํเยว กสิณานํ อธิคตตฺตา, เอวํ สพฺพมฺปิ อรูปชฺฌานํ ‘‘เอกํ ฌาน’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ วเสน จิตฺตปริทมนสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตสฺมา อารุปฺปชฺฌานานํ วเสน องฺคารมฺมณสงฺกนฺติ ปริยาเยน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ปีตกสิณุคฺฆาฏิมากาเส ยํ ปมารุปฺปวิฺาณํ, ตทารมฺมณํ วิฺาณฺจายตนํ สนฺธายาห ‘‘ปีตกสิณโต วิฺาณฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติ. อิมินา นเยน เสสทฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอกนฺตริกวเสนาติ อฺตฺโถ อนฺตร-สทฺโท. อนฺตรเมว อนฺตริกํ, เอกชฺฌํ อนฺตริกํ เอตสฺมินฺติ เอกนฺตริกํ, ฌานสมาปชฺชนํ, ตสฺส วเสน. ยถา องฺคานํ, อารมฺมณสฺส จ เอกชฺฌํ อฺถา วิเสโส โหติ, ตถา สมาปชฺชนวเสนาติ. โส ปน วิเสโส เหฏฺิมานํ เตสํ องฺคารมฺมณานํ สมติกฺกมนวเสน โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เอกนฺตริกวเสน องฺคานฺจ อารมฺมณานฺจ สงฺกมน’’นฺติ. ‘‘อิทํ ฌานํ ปฺจงฺคิก’’นฺติอาทินา องฺเคสุ, ‘‘อิทํ ปถวีกสิณ’’นฺติอาทินา อารมฺมเณสุ จ ววตฺถาปิเตสุ เอกชฺฌํ เตสํ ววตฺถาปเน น โกจิ วิเสโส อตฺถีติ อฏฺกถาสุ อยํ วิธิ นาภโต. เอวฺจ กตฺวา ฌานุกฺกนฺติกาทีสุ ปฏิโลมกฺกเมน, อนุโลมปฏิโลมกฺกเมน จ เอกนฺตริกภาเวน ลพฺภมานมฺปิ ฌานาทีนํ อุกฺกมนํ น อุทฺธฏํ, เตหิ นเยหิ วินาปิ จิตฺตปริทมนํ อิชฺฌตีติ ปปฺจปริหารตฺถํ วา เต อฏฺกถาสุ อนาคตาติ ทฏฺพฺพํ.
๓๖๗. อภาวิตภาวโน ฌานาภิฺาสุ อกตาธิกาโร. ตตฺถ อุปนิสฺสยรหิโตปีติ เกจิ. อาทิภูตํ โยคกมฺมํ อาทิกมฺมํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อาทิกมฺมิโก, ปุพฺเพ อกตปริจโย ภาวนํ อนุยฺุชนฺโต. เตนาห ‘‘โยคาวจโร’’ติ. กสิณปริกมฺมมฺปิ ภาโรติ โทสวิวชฺชนาทิวิธินา กสิณมณฺฑเล ปฏิปตฺติ ยาว อุคฺคหนิมิตฺตุปฺปตฺติ กสิณปริกมฺมํ, ตมฺปิ นาม ภาโร, ปเคว อิทฺธิวิกุพฺพนาติ อธิปฺปาโย. นิมิตฺตุปฺปาทนนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปาทนํ ¶ . ตํ วฑฺเฒตฺวาติ ตํ นิมิตฺตํ, ภาวนฺจ วฑฺเฒตฺวา. น หิ ภาวนาย วินาว นิมิตฺตวฑฺฒนํ ลพฺภติ. เกจิ อุปจารสมาธึ ลภิตฺวา อปฺปนาสมาธึ อธิคนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, ตาทิสาปิ พหู โหนฺเตวาติ อาห ‘‘อปฺปนาธิคโม ภาโร’’ติ. อปฺปนาธิคโมติ วา อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ อธิคมมาห. อฺโว สมาปตฺตีนํ อุปนิสฺสโย ¶ , อฺโ อภิฺานนฺติ อาห ‘‘ปริทมิตจิตฺตสฺสาปิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ นาม ภาโร’’ติ. ขิปฺปํ นิสนฺติ นิสามนํ ฌานจกฺขุนา ปถวีกสิณาทิฌานารมฺมณสฺส ทสฺสนํ เอตสฺสาติ ขิปฺปนิสนฺติ, สีฆตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตา, ตสฺส ภาโว ขิปฺปนิสนฺติภาโว. อมฺพตรุนิจิตํ มหามหินฺทตฺเถราทีหิ โอติณฺณฏฺานํ เถรมฺพตฺถลํ. ยถา ปฏิปกฺขวิชยาย โยธาชีวา นิมฺมลเมว อสิโตมราทึ คเหตฺวา วิจรนฺติ, เอวํ ภิกฺขุนาปิ กิเลสวิชยาย นิมฺมลาว ฌานาภิฺา วฬฺชิตพฺพาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปติฏฺาภาโวติ อิธ ปรสฺส อุปทฺทวูปสมนํ อธิปฺเปตํ. ตํ หิ ขิปฺปนิสนฺติภาวโตปิ ครุตรํ อจฺจายิกกิจฺจสาธนวเสน วิธาตพฺพโต ทุรภิสมฺภวตรตฺตา. ตํ ปน รกฺขิตตฺเถรนิทสฺสเนเนว สิทฺธมฺปิ ตโต ครุตเรน องฺคารวสฺสปริตฺตาเณน วิภาเวตุํ ‘‘คิริภณฺฑวาหนปูชาย…เป… เถโร วิยา’’ติ อาห. คิริภณฺฑวาหนปูชา นาม เจติยคิริมาทึ กตฺวา สกลทีเป, สมุทฺเท จ ยาว โยชนา มหตี ทีปปูชา. ปถวึ มาเปตฺวาติ มาเรน ปวตฺติตํ องฺคารวสฺสํ ผุลิงฺคมตฺเตนปิ ยาว มนุสฺเส น ปาปุณาติ, ตาวเทว อากาเส ปถวึ นิมฺมินิตฺวา.
พลวปุพฺพโยคานนฺติ ครุตรูปนิสฺสยานํ, อิทฺธิวิธาทีนํ เหตุภูตมหาภินีหารานนฺติ อตฺโถ. อคฺคสาวกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เอกจฺเจ มหาสาวเก สงฺคณฺหาติ. ภาวนานุกฺกโม ยถาวุตฺตํ จิตฺตปริทมนํ. ปฏิสมฺภิทาทีติ อาทิ-สทฺเทน านาานาณาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ, น เสสาภิฺานเมว. สาวกานมฺปิ หิ านาานาณาทีนิ ปเทสวเสน อิชฺฌนฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปุพฺพเหตุสมฺปนฺนสฺเสว ยถาวุตฺตํ ภาวนานุกฺกมํ วินา อภิฺาโย อิชฺฌนฺติ, น อิตรสฺส, ตสฺมา. อคฺคิธมนาทีหีติ อคฺคิมฺหิ ตาปนโกฏฺฏนาทีหิ. ยถา จาติ จ-สทฺเทน ลาขาการาทีนํ ลาขาโกฏฺฏนาทึ อวุตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ฉนฺท…เป… วเสนาติ ‘‘ฉนฺทวโต เจ อภิฺา สิชฺฌติ, มยฺหมฺปิ สิชฺฌตี’’ติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ สีสํ ธุรํ เชฏฺํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา, ฉนฺทํ วา อุปฺปาเทตฺวา ตํ ภาวนาย มุขํ กตฺวา ฌานสฺส สมาปชฺชนวเสน. เอเสว ¶ นโย เสเสสุปิ. ‘‘อาวชฺชนาทิวสีภาววเสนา’’ติ อิทํ อฏฺสุปิ สมาปตฺตีสุ สาติสยํ วสีภาวาปาทนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺจ โข อาทิกมฺมิกวเสน, น ¶ กตาธิการวเสนาติ อาห ‘‘ปุพฺพเหตุ…เป… วฏฺฏตี’’ติ. ปุพฺพเหตุสมฺปนฺนสฺส หิ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อภิฺา นิพฺพตฺเตตพฺพา, ตตฺเถว สาติสยํ จิณฺณวสิตาปิ อิจฺฉิตพฺพา, น สพฺพตฺเถวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘จตุตฺถชฺฌานมตฺเต จิณฺณวสินา’’ติ วจนโต อรูปสมาปตฺติโย วินาปิ อภิฺา อิชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. ตมฺปิ ยทิ ปุพฺพเหตุสมฺปนฺนสฺส วเสน วุตฺตํ, ยุตฺตเมว. อเถตรสฺส, เตสํ มติมตฺตํ. ยถาติ เยน ปกาเรน เยน วิธินา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ อิทฺธิวิธนิปฺผาทเน.
๓๖๘. ตตฺราติ จ ตเทว ปจฺจามสติ. ปาฬินยานุสาเรเนวาติ ปาฬิคติยา อนุสรเณเนว, ปาสํวณฺณนานุกฺกเมเนวาติ อตฺโถ. ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ วตฺวา ‘‘โส’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อธิคตจตุตฺถชฺฌาโน โยคี’’ติ. ‘‘เอวํ สมาหิเต’’ติ เอตฺถ เอวํ-สทฺโท เหฏฺาฌานตฺตยาธิคมปฏิปาฏิสิทฺธสฺส จตุตฺถชฺฌานสมาธานสฺส นิทสฺสนตฺโถติ อาห ‘‘เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมต’’นฺติ, จตุตฺถชฺฌานสฺส, ตสฺส จ อธิคมกฺกมสฺส นิทสฺสนํ. เยน สมาธานานุกฺกเมน จตุตฺถชฺฌานสมาธิ ลทฺโธ, ตทุภยนิทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิมินา…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ. ยทิปิ ‘‘เอว’’นฺติ อิทํ อาคมนสมาธินา สทฺธึ จตุตฺถชฺฌานสมาธานํ ทีเปติ. สติปาริสุทฺธิสมาธิ เอว ปน อิทฺธิยา อธิฏฺานภาวโต ปธานนฺติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต’’ติ. อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวนาติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธิสพฺภาเวน. สพฺพปจฺจนีกธมฺมูปกฺกิเลสปริสุทฺธาย หิ ปจฺจนีกสมเนปิ อพฺยาวฏาย ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาย วตฺตมานาย จตุตฺถชฺฌานํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ สุปริสุทฺธา, สุวิสทา จ โหนฺติ, สติสีเสน ปน ตตฺถ เทสนา กตาติ อาห ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ’’ติ. ปริสุทฺธิยา เอว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุธนฺตสุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิยาติ อาห ‘‘ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหตี’’ติ.
สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตนาติ สุขโสมนสฺสานํ, ทุกฺขโทมนสฺสานฺจ ยถากฺกมํ ราคโทสปจฺจยานํ วิกฺขมฺภเนน. ‘‘สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ. ยถา ราคาทโย เจตโส มลาสุจิภาเวน ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ อุปคนฺตฺวา ¶ กิเลสนฏฺเน อุปกฺกิเลสาติ อาห ‘‘อนงฺคณตฺตาเยว วิคตูปกฺกิเลเส’’ติ. เตนาห ‘‘องฺคเณน หิ ตํ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสตี’’ติ, วิพาธียติ อุปตาปียตีติ ¶ อตฺโถ. สุภาวิตตฺตาติ ปคุณภาวาปาทเนน สุฏฺุ ภาวิตตฺตา. เตนาห ‘‘วสีภาวปฺปตฺเต’’ติ, อาวชฺชนาทินา ปฺจธา, จุทฺทสวิเธน วา ปริทมเนน วสวตฺติตํ อุปคเตติ อตฺโถ. วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ ปคุณภาวาปตฺติยา สุปริมทฺทิตํ วิย จมฺมํ, สุปริกมฺมกตา วิย จ ลาขา มุทุนฺติ วุจฺจติ. กมฺมกฺขเมติ วิกุพฺพนาทิอิทฺธิกมฺมกฺขเม. ตฺจ อุภยนฺติ มุทุตากมฺมนิยทฺวยํ.
นาหนฺติอาทีสุ น-กาโร ปฏิเสธตฺโถ. อหนฺติ สตฺถา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติ. อฺนฺติ อิทานิ วุจฺจมานจิตฺตโต อฺํ. เอกธมฺมมฺปีติ เอกมฺปิ สภาวธมฺมํ น สมนุปสฺสามีติ สมฺพนฺโธ. อยํ เหตฺถ อตฺโถ – อหํ, ภิกฺขเว, สพฺพฺุตฺาเณน โอโลเกนฺโตปิ อฺํ เอกธมฺมมฺปิ น สมนุปสฺสามิ. ยํ วสีภาวาปาทเนน ภาวิตํ, ตถา ปุนปฺปุนํ กรเณน พหุลีกตํ, เอวํ สวิเสสมุทุภาวปฺปตฺติยา มุทุํ, กมฺมกฺขมตาย กมฺมนิยฺจ โหติ. ยถยิทํ จิตฺตนฺติ อตฺตโน, เตสฺจ ปจฺจกฺขตาย เอวมาหาติ. ยถา ยถาวุตฺตา ปริสุทฺธตาทโย น วิคจฺฉนฺติ, เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ.
ตตฺถ อวฏฺิตํ อิธ ‘‘ิตํ, อาเนฺชปฺปตฺต’’นฺติ จ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอเตสุ ปริสุทฺธตาทีสุ ิตตฺตา ิเต, ิตตฺตาเยว อาเนฺชปฺปตฺเต’’ติ. ยถา มุทุกมฺมฺตา วสีภาวปฺปตฺติยา ลกฺขียนฺติ, เอวํ วสีภาวปฺปตฺติปิ มุทุกมฺมฺตาหิ ลกฺขียตีติ, มุทุกมฺมฺภาเวน วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ‘‘ิเต’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ การเณน ผลํ นิทฺธรียติ, เอวํ ผเลนาปิ การณํ นิทฺธรียตีติ นิจฺจลภาเวน อวฏฺานํ อาเนฺชปฺปตฺติ. สา จ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน, ปฏิปกฺเขหิ อกมฺมนิยตาย จ สมฺภวนฺตี สทฺธาทิพลานํ อานุภาเวน โหตีติ ‘‘สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนฺชปฺปตฺเต’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘สทฺธาปริคฺคหิตํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สทฺธาปริคฺคหิตนฺติ เอวํ สุภาวิตํ วสีภาวปฺปตฺตํ เอตํ จิตฺตํ เอกํเสน อภิฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตตีติ เอวํ ปวตฺตาย สทฺธาย ปริคฺคหิตํ ยถาวุตฺตสทฺธาพเลน อุปตฺถมฺภิตํ. อสฺสทฺธิเยนาติ ตปฺปฏิปกฺเขน อสฺสทฺธิเยน เหตุนา น อิฺชติ น จลติ น กมฺปติ, อฺทตฺถุ อุปริ วิเสสาวหภาเวเนว ติฏฺติ. วีริยปริคฺคหิตนฺติอาทีสุปิ ¶ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – วีริยปริคฺคหิตนฺติ วสีภาวาปาทนปริทมนสาธเนน วีริเยน อุปตฺถมฺภิตํ. สติปริคฺคหิตนฺติ ยถาวุตฺเต ภาวนาพหุลีกาเร อสมฺโมสสาธิกาย, กุสลานฺจ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสมานาย สติยา ¶ อุปตฺถมฺภิตํ. สมาธิปริคฺคหิตนฺติ ตตฺเถว อวิกฺเขปสาธเนน สมาธาเนน อุปตฺถมฺภิตํ. ปฺาปริคฺคหิตนฺติ ตสฺสา เอว ภาวนาย อุปการานุปการธมฺมานํ ปชานนลกฺขณาย ปฺาย อุปตฺถมฺภิตํ. โอภาสคตนฺติ าโณภาสสหคตํ. โอภาสภูเตน หิ ยถาวุตฺตสมาธานสํวทฺธิเตน าเณน สํกิเลสปกฺขํ ยาถาวโต ปสฺสนฺโต ตโต อุตฺรสนฺโต โอตฺตปฺปนฺโต ตํ อธิภวติ, น เตน อภิภูยติ. เตนาห ‘‘กิเลสนฺธกาเรน น อิฺชตี’’ติ. เอเตน าณปริคฺคหิตํ หิโรตฺตปฺปพลํ ทสฺเสติ.
อฏฺงฺคสมนฺนาคตนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิตตา, ปริสุทฺธตา, ปริโยทาตตา, อนงฺคณตา, วิคตูปกฺกิเลสตา, มุทุภาโว, กมฺมนิยตา, อาเนฺชปฺปตฺติยา ิตตา, สมาหิตสฺส วา จิตฺตสฺส อิมานิ องฺคานีติ ‘‘สมาหิเต’’ติ อิมํ องฺคภาเวน อคฺคเหตฺวา ิติอาเนฺชปฺปตฺติโย วิสุํ คเหตฺวา อิเมหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ. อภินีหารกฺขมนฺติ อิทฺธิวิธาทิอตฺถํ อภินีหารกฺขมํ ตทภิมุขํ กรณโยคฺคํ. เตนาห ‘‘อภิฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิฺาสจฺฉิกิริยายา’’ติ.
กามํ นีวรณานิ วิกฺขมฺเภตฺวา เอว ปมชฺฌานสมธิคโม, วิตกฺกาทิเก วูปสเม เอว จ ทุติยชฺฌานาทิสมธิคโม, ตถาปิ น ตถา เตหิ ทูรีภูตา อเปตา วา ยถา จตุตฺถชฺฌานโต, เจตโส มลีนภาวสงฺขาตอุปฺปิลาโภคกเรหิ นีวรณาทีหิ สุฏฺุ วิมุตฺติยา ตสฺส ปริสุทฺธิ, ปริโยทาตตา จ ยุตฺตาติ อาห ‘‘นีวรณ…เป… ปริโยทาเต’’ติ. ฌานปฏิลาภปจฺจยานนฺติ ฌานปฏิลาภเหตุกานํ ฌานปฏิลาภํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ‘‘อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสยฺยา’’ติอาทินยปฺปวตฺตานํ มานมายาสาเยฺยาทีนํ. อภิชฺฌาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทนาปิ เตสํเยว สงฺคโห. อภิชฺฌา เจตฺถ ปมชฺฌาเนน อวิกฺขมฺภเนยฺยา, มานาทโย จ ตเทกฏฺา ทฏฺพฺพา ¶ ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยาน’’นฺติ อนุวตฺตมานตฺตา. วิกฺขมฺภเนยฺยา ปน นีวรณคฺคหเณเนว คหิตา, กถํ ปน ปมชฺฌาเนน อวิกฺขมฺภเนยฺยา อิธ วิคจฺฉนฺตีติ? ‘‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺพากุสลานํ ปฏิปกฺขา’’ติ สลฺเลขปฏิปตฺติวเสน เอวํ วุตฺตํ ฌานสฺส อปรามฏฺภาวทสฺสนโต. เย ปเนตฺถ ‘‘อิจฺฉาวจรานํ อภิชฺฌาทีน’’นฺติ อิเมหิ ปเทหิ โกปอปจฺจยกอามราคพฺยาปาทาทโย คหิตาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยาน’’นฺติ ปาํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจนีกาน’’นฺติ ¶ ปาโติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ตถา ปาสฺเสว อภาวโต. ฌานปฏิลาภปจฺจนีกา จ นีวรณา เจว ตเทกฏฺา จ เตสํ ทูรีภาวํ วตฺวา ปุน อภาววิคมโจทนาย อยุชฺชมานตฺตา. นนุ จ อนงฺคณสุตฺต- (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) วตฺถสุตฺเตสุ (ม. นิ. ๑.๗๐ อาทโย) อยมตฺโถ น ลพฺภติ, โอฬาริกานํเยว ปาปธมฺมานํ ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตา? สจฺจเมตํ, อิธ ปน อธิคตจตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตตฺตา สุขุมาเยว เต คหิตา, องฺคณูปกฺกิเลสตาสามฺเน ปเนตฺถ สุตฺตานํ อปทิสนํ. ตถา หิ ‘‘สุตฺตานุสาเรนา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สุตฺตวเสนาติ. อวสฺสํ เจ ตเมวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ อธิคตชฺฌานานมฺปิ เกสฺจิ อิจฺฉาวจรานํ ปวตฺติสพฺภาวโต.
อิทฺธิปาทภาวูปคเมนาติ อิทฺธิยา ปาทกภาวสฺส ปทฏฺานภาวสฺส อุปคมเนน. ภาวนาปาริปูริยาติ อิโต ปรํ กตฺตพฺพสฺส อภาววเสน อภินีหารกฺขมภาวนาย ปริปุณฺณตฺตา. ปณีตภาวูปคเมนาติ ตโต เอว ปธานภาวํ นีตตาย อุตฺตมฏฺเน, อติตฺติกรฏฺเน จ ปณีตภาวสฺส อุปคมเนน. อุภยฺเจตํ ิติยา การณวจนํ ปริปุณฺณาย ภาวนาย ปณีตภาวปฺปตฺติยา ‘‘ิเต’’ติ. ‘‘อาเนฺชปฺปตฺเต’’ติ อิทํ ิติยา วิเสสนํ. เตนาห ‘‘ยถา อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ิเต’’ติ. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต’’ติ อุภยเมกํ องฺคํ, ‘‘สมาหิเต’’ติ ปน อิทมฺปิ เอกมงฺคํ. เตเนวสฺส ปมวิกปฺปโต วิเสสํ สนฺธายาห ‘‘เอวมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ.
ทสอิทฺธิกถาวณฺณนา
๓๖๙. นิปฺผตฺติอตฺเถนาติ สิชฺฌนฏฺเน. ปฏิลาภฏฺเนาติ ปาปุณนฏฺเน. ตนฺติ กามิตํ วตฺถุํ. สมิชฺฌตีติ นิปฺผชฺชติ. ปพฺพชฺชํ อาทึ กตฺวา ยาว ฌานมคฺคา ¶ อิธ เนกฺขมฺมํ. อิชฺฌตีติ ปาปุณียติ. ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยนฺติ ยสฺมา ปฏิปกฺขํ หรติ อปเนติ, ตสฺมา ปาฏิหาริยํ. อตฺตโน ปฏิปกฺขํ หรตีติ ปฏิหาริยํ, เนกฺขมฺมาทิ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ, ยถา ‘‘เวกตํ, เวสม’’นฺติ จ.
อิชฺฌนฏฺเนาติ นิปฺผชฺชนฏฺเน. อุปายสมฺปทายาติ สมฺปนฺนอุปายสฺส, ายารมฺภสฺสาติ อตฺโถ. อิชฺฌตีติ ปสเวติ. สีลวาติ อาจารสีเลน สีลวา. กลฺยาณธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถวเสน ¶ สุนฺทรธมฺโม. สีลสมฺปตฺติยา วา สีลวา. ทานาทิเสสปฺุกิริยวตฺถุวเสน กลฺยาณธมฺโม. ปณิทหิสฺสตีติ ปตฺเถสฺสติ.
อิชฺฌนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อุกฺกํสํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. สาติสยนิปฺผชฺชนปฏิลาภสิชฺฌนพุทฺธิอตฺเถ หิ อิทฺธิ วุตฺตา. สา ทสวิธาติ สพฺพา อิทฺธิโย อาเนตฺวา อตฺถุทฺธารวเสน อิธาธิปฺเปตํ อิทฺธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. พหุภาวาทิกสฺส อธิฏฺานํ อธิฏฺหนํ เอติสฺสา อตฺถีติ อธิฏฺานา. วิวิธํ รูปนิมฺมานสงฺขาตํ กุพฺพนํ เอติสฺสา อตฺถีติ วิกุพฺพนา. มโนมยาติ ฌานมเนน นิพฺพตฺติภาวโต มโนมยา. าณสฺส วิปฺผาโร เวคายิตตฺตํ เอติสฺสา อตฺถีติ าณวิปฺผารา. อริยานํ อยนฺติ อริยา. ยโต กุโตจิ กมฺมวิปากโต ชาตา อิทฺธิ กมฺมวิปากชา. สาติสยปฺุนิพฺพตฺตา อิทฺธิ ปฺุวโต อิทฺธิ. กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ชาติโต ปฏฺาย โหติ, อิตรา ยทา ตทา ปฺุสฺส วิปจฺจนกาเลติ เอวํ วา อิมาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อาถพฺพนวิชฺชาภินิพฺพตฺตา วิชฺชามยา. สมฺมาปโยโค อุปายปโยโค ายารมฺโภ.
๓๗๐. ปกติยา เอโกติ สภาเวน เอโก. พหุกนฺติ พหุํ. เตน อคฺคหิตปริจฺเฉทํ อธิฏฺาตพฺพสฺส อเนกภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘สตํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาวชฺชตีติ ปริกมฺมสงฺขาเตน อาโภเคน อาภุชติ ภาวิรูเป เตน ปริกมฺมมนสิกาเรน มนสิ กโรติ. าเณน อธิฏฺาตีติ ตถา ปริกมฺมํ กตฺวา อภิฺาาเณน ยถาธิปฺเปเต พหุเก อธิฏฺาติ, อธิฏฺานจิตฺเตน สเหว พหุภาวาปตฺติโต พหุภาวาปาทกํ อิทฺธิวิธาณํ ปวตฺเตนฺโต จ ตถา อธิฏฺาตีติ วุจฺจติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวนฺติ ¶ ปการตฺโถ เอวํ-สทฺโท, เตน สพฺพมฺปิ อธิฏฺานปฺปการํ สงฺคณฺหาติ. อธิฏฺานวเสนาติ ‘‘าเณน อธิฏฺาตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐) เอวํ วุตฺตอธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา.
๓๗๑. ปกติวณฺณนฺติ ปกติสณฺานํ อตฺตโน ปากติกรูปํ. ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสนาติ อตฺตโน ปกติวณฺณวิชหนปุพฺพกสฺส กุมารกวณฺณาทิวณฺณวิการสฺส วเสน.
๓๗๒. อิมมฺหา กายาติ ปจฺจกฺขภาเวน ‘‘อิมมฺหา’’ติ วุตฺตา ภิกฺขุสฺส กรชกายา. อฺํ กายนฺติ อฺํ อิทฺธิมยํ กายํ. ตโต เอว อิทฺธิมยรูปวนฺตตาย รูปึ. อภิฺามเนน ¶ นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยํ. นิปฺผตฺติวเสนาติ นิปฺผชฺชนวเสน. อภิฺาาณสฺส หิ ยถา มโนมโย กาโย นิปฺผชฺชติ, ตถา ปวตฺติ มโนมยิทฺธิ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ยทิ เอวํ กถมยเมว มโนมยิทฺธีติ? รุฬฺหีเวสา เวทิตพฺพา ยถา ‘‘มโนมโย อตฺตภาโว’’ติ, ยถา วา ‘‘โคสมฺา วิสาณาทิมติ ปิณฺเฑ’’. อถ วา อพฺภนฺตรโต นิกฺขนฺเต, อิทฺธิมตา จ เอกนฺตสทิเส อิมสฺมึ นิมฺมาเน สุปากโฏ มนสา นิพฺพตฺติตภาโวติ ยถา สาติสโย มโนมยโวหาโร, น ตถา อฺาสุ อธิฏฺานวิกุพฺพนิทฺธีสุ สมฺนฺตรวนฺตาสูติ เวทิตพฺพํ.
๓๗๓. าณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วาติ อรหตฺตมคฺคาณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วา วิปสฺสนากฺขเณ, ตโตปิ วา ปุพฺเพ อนฺติมภวิกสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย. ปจฺฉา วา ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา. ตงฺขเณ วา มคฺคุปฺปตฺติสมเย. าณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโสติ สูริยสฺส อุฏฺิตฏฺาเน, สมนฺตโต จ อาโลกกรณสมตฺถตา วิย ตสฺเสว าณสฺส อานุภาเวน นิพฺพตฺโต สพฺพโส ปหาตพฺพปหานภาเวตพฺพภาวนาปาริปูริสงฺขาโต วิเสโส. วตฺถูนิ ปน อนนฺตรายตาวเสน อาคตานิ. อนิจฺจานุปสฺสนายาติ สงฺขาเร อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺติยา พลววิปสฺสนาย. อารทฺธวิปสฺสนสฺส หิ ยถาวุตฺตวิปสฺสนาย ปวตฺติกฺขเณ ตโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ ปกิณฺณกสมฺมสนวาเร นิจฺจสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. กามํ เอตฺตกาย สงฺเขปกถายปิ อธิปฺเปตตฺโถ ปกาสิโตว ¶ , วิตฺถารกถาย ปน วิภูตตโร โหตีติ อาห ‘‘วิตฺถาเรน กเถตพฺพ’’นฺติ.
คพฺภคตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘ปจฺฉิมภวิกสฺสา’’ติอาทินา พากุลตฺเถรวตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยน.
ทารุภารํ กตฺวาติ ทารุภารํ สกเฏ กตฺวา, อาโรเปตฺวาติ อตฺโถ. โอสฺสชฺชิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา. สกฏมูเลติ สกฏสมีเป. วาฬยกฺขานุจริเตติ กุรุเรหิ ยกฺเขหิ อนุวิจริตพฺเพ. ยกฺขปริคฺคหิตฺหิ ราชคหนครํ.
๓๗๔. สมาธิโตติ ปมชฺฌานาทิสมาธิโต. ปุพฺเพติ อุปจารชฺฌานกฺขเณ. ปจฺฉาติ สมาปตฺติยา จิณฺณปริยนฺเต. ตงฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณ. สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโสติ ตสฺมึ ตสฺมึ ¶ ฌาเน สมาธิเตเชน นิพฺพตฺโต นีวรณวิกฺขมฺภนวิตกฺกาทิสมติกฺกมสฺาเวทยิตนิโรธปริสฺสยสหนาทิโก วิเสโส.
กโปตกนฺทรายนฺติ เอวํนามเก อรฺวิหาเร. ชุณฺหาย รตฺติยาติ จนฺทาโลกวติยา รตฺติยา. นโวโรปิเตหิ เกเสหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. ยสฺสาติ ปหารสฺส. ตสฺสาติ ยกฺขสฺส. ขิปฺปนิสนฺติภาวสฺส อุกฺกํสคตตฺตา เถโร ตสฺมึ ปหรนฺเต เอว สมาปตฺตึ สมาปชฺชีติ อาห ‘‘ปหรณสมเย สมาปตฺตึ อปฺเปสี’’ติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘นิสินฺโน โหติ อฺตรํ สมาธึ สมาปชฺชิตฺวา’’ติ (อุทา. ๓๔) วุตฺตํ. อิเม ปน เถรา สมาปตฺติโต วุฏฺานสมกาลํ เตน ปหาโร ทินฺโนติ วทนฺติ.
สฺชีวตฺเถรนฺติ กกุสนฺธสฺส ภควโต ทุติยํ อคฺคสาวกํ มหาเถรํ สนฺธายาห. โส หิ อายสฺมา อรฺาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺโน อปฺปกสิเรเนว นิโรธํ สมาปชฺชติ, ตสฺมา เอกทิวสํ อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิโรธํ สมาปชฺชิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิโรธสมาปนฺน’’นฺติอาทิ. จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิตฺถ, สรีเร กา กถา. เตเนว หิ เถโร ‘‘สฺชีโว’’ ตฺเวว ปฺายิตฺถ. อยมสฺสาติ อสฺส อายสฺมโต สฺชีวตฺเถรสฺส โย นิโรธสมาปตฺติยํ อคฺคิปริสฺสยาภาโว, อยํ สมาธิวิปฺผารา ¶ อิทฺธีติ โยชนา. กถํ ปน นิโรธสมาปตฺติยํ สมาธิวิปฺผารสมฺภโวติ อาห ‘‘อนุปุพฺพ…เป… นิพฺพตฺตตฺตา’’ติ.
ปมํ ปิตภณฺฑกสฺสาติ สพฺพปมํ ปิตภณฺฑกสฺส. ตฺหิ คหณกาเล สพฺพปจฺฉิมํ คยฺหติ. กาลปริจฺเฉทวเสนาติ ‘‘เอตฺตเก กาเล คเต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กตกาลปริจฺเฉทวเสน. ภีตา วิรวึสูติ รตฺตนฺธกาเร รูปทสฺสเนน ‘‘ปิสาโจ อุฏฺหตี’’ติ มฺมานา. เอตฺตเกหิ นาม ภณฺฑเกหิ อชฺโฌตฺถโฏ นิพฺพิกาโร ‘‘อโห มหานุภาโว, อโห วิเวกวาสี’’ติ จ เถรคเตน ปสาเทน.
ตตฺตเตลกฏาหนฺติ อาธารสีเสน อาเธยฺยมาห, กฏาเห ตตฺตเตลํ กฏาเหน อาสิฺจีติ อธิปฺปาโย. วิวฏฺฏมานนฺติ กตฺถจิปิ อลคฺคนวเสน ภสฺสนฺตํ.
สปริวาราติ ปฺจหิ อิตฺถิสเตหิ สปริวารา. ราชานํ เมตฺตาย ผรีติ โอทิสฺสกเมตฺตาสมาปตฺติยา ¶ ราชานํ ผุสิ. ขิปิตุนฺติ วิชฺฌิตุํ. โอโรเปตุนฺติ สรสนฺนาหํ ปฏิสํหริตุํ.
๓๗๕. ปฏิกฺกูลาทีสูติ อนิฏฺาทีสุ. อนิฏฺํ หิ ปฏิกฺกูลํ, อมนฺุมฺปิ ‘‘ปฏิกฺกูล’’นฺติ วุจฺจติ. อาทิ-สทฺเทน อปฏิกฺกูลาทึ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถาติ ปฏิกฺกูลารมฺมเณ. อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก. ตตฺถาติ ปฏิกฺกูลาปฏิกฺกูลเภเท วตฺถุสฺมึ. สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา สติมา. สมฺปชาโนติ ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สมฺปชานการี. อยนฺติ อยํ ปฏิกฺกูลาทิวตฺถูสุ อปฏิกฺกูลสฺีวิหาราทิกา ขีณาสวานํ อคฺคมคฺคาธิคมสิทฺธา จิตฺติสฺสริยตา. เตนาห ‘‘เจโตวสิปฺปตฺตานํ…เป… วุจฺจตี’’ติ.
อนิฏฺเ วตฺถุสฺมึ สตฺตสฺิเต เมตฺตาผรณํ วา ธาตุโส ปจฺจเวกฺขณาย ธาตุมนสิการํ วา คูถาทิเก ธาตุมนสิการํ กโรนฺโตติ โยเชตพฺพํ. อปฏิกฺกูลสฺี วิหรตีติ หิเตสิตาย, ธมฺมสภาวจินฺตนาย จ น ปฏิกฺกูลสฺี หุตฺวา อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ. อิฏฺเ วตฺถุสฺมึ าติมิตฺตาทิเก. เกสาทิอสุจิโกฏฺาสมตฺตเมวาติ อสุภผรณํ วา อสุภมนสิการํ วา. ตตฺถ รูปธมฺมชาตํ อนิจฺจนฺติ อาทิอตฺโถ อิติ-สทฺโท, ตสฺมา อนิจฺจทุกฺขานตฺตวิปริณามธมฺโมติ มนสิการํ ¶ วา กโรนฺโตติ โยชนา. ปฏิกฺกูลาปฏิกฺกูเลสูติ อิฏฺานิฏฺานิ วตฺถูนิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วทติ. เอส นโย อิตรตฺถ. ยํ วา สตฺตานํ ปมํ ปฏิกฺกูลโต อุปฏฺิตเมว ปจฺฉา อปฏิกฺกูลโต อุปติฏฺติ, ยฺจ อปฏิกฺกูลโต อุปฏฺิตเมว ปจฺฉา ปฏิกฺกูลโต อุปติฏฺติ, ตทุภเยปิ ขีณาสโว สเจ อากงฺขติ, วุตฺตนเยน อปฏิกฺกูลสฺี วา วิหเรยฺย, ปฏิกฺกูลสฺี วาติ อยมริยิทฺธิ วุตฺตา.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน ‘‘จกฺขู’’ติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิฺาเณน, จกฺขุนา วา การณภูเตน, ทฺวารภูเตน วา รูปํ ปสฺสิตฺวา. เนว สุมโน โหตีติ เคหสฺสิตโสมนสฺสสฺสายํ ปฏิกฺเขโป, น เนกฺขมฺมปกฺขิกาย กิริยาโสมนสฺสเวทนาย. ฉฬงฺคุเปกฺขนฺติ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนลกฺขณํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺติยา ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ ลทฺธนามํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขํ. ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘ปฏิสมฺภิทาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๓๗๖. ปกฺขีอาทีนนฺติ ¶ อาทิ-สทฺเทน เทวาทีนํ สงฺคโห. เวหาสคมนาทิกาติ ปน อาทิ-สทฺเทน จกฺขุวิสุทฺธิอาทึ สงฺคณฺหาติ. กุสลกมฺเมน นิพฺพตฺติตฺวาปิ อกุสลวิปากานุภาเวน สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกานํ. ฌานนฺติ อภิฺาปตฺตํ ฌานํ สนฺธายาห. วิปสฺสนาปิ อุกฺกํสคตา อุพฺเพคปีติสหิตา อากาเส ลงฺฆาปนมตฺตาปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนํ วา’’ติ. ‘‘ปมกปฺปิกาน’’นฺติ อิทํ ‘‘เอกจฺจานํ มนุสฺสาน’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ. เอวมาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปุนพฺพสุมาตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
๓๗๗. เวหาสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา. จกฺกวตฺตี หิ จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา อตฺตโน ภวนโต อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเสเนว สิเนรุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สกลจกฺกวาฬํ อนุสํยายตีติ. อสฺสพนฺธาติ อสฺสปาลา, เย อสฺสานํ ยวทายกา. ตถา โคพนฺธา.
จกฺกวตฺติอาทีนํ ปฺุิทฺธิยา วิตฺถาริยมานาย อติปปฺโจ โหตีติ ปฺุวโต อิทฺธึ ลกฺขณโต ทสฺเสนฺเตน ‘‘ปริปากํ คเต ปฺุสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส’’ติ ¶ วตฺวาปิ โชติกาทีนํ ปฺุิทฺธึ เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุวณฺณปพฺพโตติ สพฺพสุวณฺณมโย ปพฺพโต. ตสฺส กิร คหิตคหิตฏฺาเน โอธิ น ปฺายติ. เอกสีตามตฺเตติ เอตฺถ สีตา นาม กสนวเสน นงฺคลสฺส คตมคฺโค. ตุมฺพํ นาม อาฬฺหกํ. จุทฺทส มคฺคาติ จตุทฺทส กสนมคฺคา.
๓๗๘. วิชฺชํ ปริชปิตฺวาติ คนฺธารีวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตูปจารํ ปริวตฺเตตฺวา มนฺตปนกฺกเมน ปิตฺวา.
๓๗๙. สมฺมาปโยเคนาติ อุปายปโยเคน, ยถา ยถิจฺฉิตตฺถสิทฺธิ โหติ, ตถา ปวตฺติตายารมฺเภน. ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺสาติ ยถาธิปฺเปตสฺส นิปฺผาเทตพฺพกมฺมสฺส. เอตฺถ จาติ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๘) อิมิสฺสา ทสมาย อิทฺธิยา นิทฺเทเสปิ. ปุริมปาฬิสทิสาวา’’ติ สมาธิวิปฺผารอิทฺธิอาทีนํ นิทฺเทสสทิสาว. สกฏพฺยูหาทิกรณวเสนาติ สกฏพฺยูหจกฺกพฺยูหปทุมพฺยูหาทีนํ สํวิธานวเสน นิพฺพตฺตวิเสโสติ ¶ สมฺพนฺโธ. คณิตคนฺธพฺพาทิ สิปฺปกมฺมํ. สลฺลกตฺตกาทิ เวชฺชกมฺมํ. อิรุพฺเพทาทีนํ ติณฺณํ เวทานํ.
‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธาว โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๓๘; ม. นิ. ๑.๑๔๗; สํ. นิ. ๕.๘๓๔; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๒; ๓.๑๐) อธิฏฺานิทฺธิยา เอว คหิตตฺตา อาห ‘‘อธิฏฺานา อิทฺธิเยว อาคตา’’ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถติ อิมสฺมึ อภิฺานิสํสสงฺขาเต, อิทฺธิวิธสงฺขาเต วา อตฺเถ.
๓๘๐. ‘‘เอกวิเธน าณวตฺถุ’’นฺติอาทีสุ (วิภ. ๗๕๑) โกฏฺาสตฺโถ วิธสทฺโท, ‘‘วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) วิกปฺปตฺโถ, ตทุภยมฺเปตฺถ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทฺธิวิธายาติ อิทฺธิโกฏฺาสาย, อิทฺธิวิกปฺปาย วา’’ติ. อิทฺธิ หิ อภิฺาสุ เอโก โกฏฺาโส, วกฺขมาเนหิ เภเทหิ อเนกปฺปเภทา จ. วุตฺตปฺปการวเสนาติ วุตฺตสฺส จุทฺทสปฺปการสฺส, จิตฺตปริทมนสฺส สมาหิตตาทิปฺปการสฺส จ วเสน. ‘‘อิทฺธิวิธายา’’ติ ตทตฺถสฺส สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อิทฺธิวิธาธิคมตฺถายา’’ติ. ‘‘กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา’’ติ อิทํ อภิฺาปาทกปริกมฺมจิตฺตานํ ¶ สมานสนฺตานตาย วุตฺตํ, น ปริกมฺมจิตฺตสฺส กสิณารมฺมณตฺตา. อิทฺธิวิธาภิมุขํ เปเสตีติ นิปฺผาเทตพฺพสฺส อิทฺธิวิธสฺส อภิมุขภาเวน ปวตฺเตติ. ยํ หิ ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา ปริกมฺมจิตฺตสฺส ปวตฺตนํ, ตเทวสฺส อภินีหรณํ, อิทฺธิวิธาภิมุขเปสนฺจ ตเถว อิทฺธิวิธสฺส ปวตฺตนโต อภินินฺนามนํ อิธ ปริกมฺมจิตฺตสฺส อิทฺธิวิเธ อธิมุตฺตีติ อาห ‘‘อธิคนฺตพฺพอิทฺธิโปณํ อิทฺธิปพฺภารํ กโรตี’’ติ. อิธ ปจฺจนุภวนผุสนา สจฺฉิกิริยาปตฺติปริยายา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาปุณาตีติ อตฺโถ’’ติ อาห. อสฺสาติ อิทฺธิวิธสฺส.
เอโกปีติ ปิ-สทฺโท วกฺขมานํ พหุภาวํ อุปาทาย สมฺปิณฺฑนตฺโถ. โส หิสฺส ปฏิโยคี ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตี’’ติ. โส จ โข พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ิตสฺส อนฺตราว เอกภาวูปคโม. ยถากาลปริจฺเฉทํ ปน สรเสเนว เอกภาวูปคโม อิธ นาธิปฺเปโต อนิทฺธินิมฺมานภาวโต. ตมฺปิ ปุพฺเพ กตกาลปริจฺเฉทวเสน สิทฺธตฺตา อิทฺธานุภาโวเยวาติ เกจิ. อฏฺาเน วายํ ปิ-สทฺโท, เอโก หุตฺวา พหุธาปิ โหติ, พหุธา หุตฺวา เอโกปิ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมสฺมึ ปกฺเข ปิ-สทฺโท วกฺขมานํ เอกภาวํ อุปาทาย ¶ ‘‘สมฺปิณฺฑนตฺโถ’’ติ วตฺวา ‘‘โส หี’’ติอาทิ สพฺพํ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. พหุภาวนิมฺมาเน ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหูนํ สนฺติเก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พหูนํ สนฺติเกติ อตฺตนา นิมฺมิตานํ พหูนํ สมีเป, เตหิ ปริวาริโต หุตฺวาติ อธิปฺปาโย. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ‘‘ธมฺมํ วา กเถตุกาโม’’ติ เอวมาทิ สงฺคยฺหติ. ‘‘าเณน อธิฏฺหนฺโต เอวํ โหตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๓๘๑. ภวติ เอตฺถ อิทฺธีติ ภูมิโย, ฌานานิ. เอตฺถาติ จ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ. วิเวกโต ชาตา ภูมิ วิเวกชภูมิ. วิเวกชํ หิ ปมํ ฌานํ นีวรณวิเวกสมฺภูตตฺตา. ปีติสุขภูตา ภูมิ ปีติสุขภูมิ. ทุติยชฺฌานฺหิ ปีติสุขภูมิภูตฺเจว ปีติสุขสฺชาตฺจ สมาธิวเสน. อุปริ ทฺวีสุปิ เอเสว นโย. อิทฺธิลาภายาติ อิทฺธิยา อธิคมาย. อิทฺธิปฏิลาภายาติ อิทฺธิยา ปุนปฺปุนํ ลภมานาย, พหุลีกรณายาติ อตฺโถ. อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ อิทฺธิยา วิวิธรูปการณาย, วิกุพฺพนิทฺธิยาติ อตฺโถ ¶ . อิทฺธิวิสวิตายาติ อิทฺธิยา วิวิธานิสํสปสวนาย. อิทฺธิวสิตายาติ อิทฺธิยา ขิปฺปนิสนฺติอาทิภาวาวหวสีภาวตฺถาย. อิทฺธิเวสารชฺชายาติ อิทฺธิยา ปฏิปกฺขทูรีภาเวน วิคตสํกิเลสตาย สุฏฺุ วิสารทภาวาย. จตุตฺถชฺฌานํ ตาว อิทฺธิยา ภูมิ โหตุ ตตฺถ ปติฏฺาย นิปฺผาเทตพฺพโต, อิตรานิ ปน กถนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตีณิ ฌานานิ สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ตติยชฺฌาเน สุขผรเณน, ปมทุติเยสุ ปีติผรเณน สุขผรเณน จ เหตุภูเตนาติ ยถารหวเสน โยชนา. ผรณํ เจตฺถ ฌานสฺส สุภาวิตภาเวน สาติสยานํ ปีติสุขานํ วเสน ฌานปฺปจฺจยาทินา สหชาตนามกายสฺส ปริพฺรูหนํ, รูปกายสฺส จ ตํสมุฏฺาเนหิ ปณีตรูเปหิ ปริปฺผุฏตา. เตนาห ภควา ‘‘ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๒๖; ม. นิ. ๑.๔๒๗). สุขสฺนฺติ ฌานสุเขน สหคตํ สฺํ. ลหุสฺนฺติ ตํสมฺปยุตฺตลหุตาสหคตํ สฺํ. โอกฺกมิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวา. เตสุ หิ ฌาเนสุ สาติสยาย ลหุตาย สมฺปยุตฺตํ สุขํ สนฺตานวเสน ปวตฺเตนฺโต โยคี ตํ สโมกฺกนฺโต วิย โหตีติ เอวํ วุตฺตํ. สฺาสีเสน นิทฺเทโส. ฌานสมฺปยุตฺตา หิ ลหุตา วินาปิ อิทฺธิยา อากาสํ ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา วิย โหติ. ลหุภาวคฺคหเณเนว เจตฺถ มุทุกมฺมฺภาวาปิ คหิตา เอว. เตนาห ‘‘ลหุมุทุกมฺมฺกาโย หุตฺวา’’ติ.
อิมินา ¶ ปริยาเยนาติ ติณฺณํ ฌานานํ สมาปชฺชเนน สุขลหุภาวปฺปตฺตนามรูปกายสฺส สติ จิตฺตปริทมเน จตุตฺถํ ฌานํ สุเขเนว อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ อิมินา ปริยาเยน. ปกติภูมิยา หิ อธิฏฺานภูตา สมฺภารภูมิโย ปาการสฺส เนมิปฺปเทโส วิยาติ.
๓๘๒. อิทฺธิปาทนิทฺเทเส จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. ปเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. ปาโทติ ปติฏฺา, อธิคมูปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ. อยํ ตาว อฏฺกถานโย. ตตฺถ อิทฺธิ-สทฺทสฺส ปโม กตฺตุอตฺโถ, ทุติโย กรณตฺโถ ¶ วุตฺโต. ปาท-สทฺทสฺส เอโก กรณตฺโถว. ปชฺชิตพฺพาว อิทฺธิ วุตฺตา, น จ อิชฺฌนฺตี, ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธิ ปชฺชนกรเณน ปาเทน สมานาธิกรณา โหตีติ ปเมน อตฺเถน ‘‘อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ. ตถา อิทฺธิกิริยากรเณน สาเธตพฺพาว วุทฺธิสงฺขาตา อิทฺธิ ปชฺชนกิริยากรเณน ปชฺชิตพฺพาติ ทฺวินฺนํ กรณานํ น อสมานาธิกรณตา สมฺภวตีติ ทุติเยนตฺเถน ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ จ น สกฺกา วตฺตุํ. ตสฺมา ปเมนตฺเถน สมานาธิกรณสมาโส, ทุติเยน สามิวจนสมาโส น ยุชฺชตีติ ปเมนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโทติ สมาโส ยุตฺโต, ยถาวุตฺโตปิ วา, ปาทสฺส อิชฺฌมานโกฏฺาสอิชฺฌนกรณูปายภาวโต.
ปุพฺพภาคฉนฺทวเสน ฉนฺทเหตุโก. สมฺปยุตฺตฉนฺทวเสน ฉนฺทาธิโก. ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน เอว ปน สหชาตฉนฺทสฺสาปิ อธิกตา เวทิตพฺพา. อถ วา ‘‘ฉนฺทฺเจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติสมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติ-สทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิฺายติ. อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน ปน อฏฺกถายํ ‘‘ฉนฺทเหตุโก ฉนฺทาธิโก วา สมาธี’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา’’ติอาทิ. ปธานภูตาติ วีริยภูตาติ เกจิ วทนฺติ. สงฺขตสงฺขารนิวตฺตนตฺถํ ปน ปธานคฺคหณํ. อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํ. ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อฺสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณํ. ปธานภูตา เสฏฺภูตาติ อตฺโถ. จตุพฺพิธสฺส ปน วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส. โย ปน ‘‘อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ สมาสโยชนาวเสน ปาทสฺส อุปายตฺถตํ คเหตฺวา อิทฺธิปาทตฺโถ ¶ วุตฺโต, โส ปฏิลาภปุพฺพภาคานํ กตฺตุกรณิทฺธิภาวํ ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๔๕๗) วา อภิธมฺเม อาคตตฺตา ฉนฺทาทีหิ อิทฺธิปาเทหิ สาเธตพฺพาย วุทฺธิยา กตฺติทฺธิภาวํ, ฉนฺทาทีนํ กรณิทฺธิภาวฺจ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
วีริยิทฺธิปาเท ‘‘วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ. ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธีติ. ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํ. ทฺเว เอว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ ¶ , ปธานสงฺขาโร จ. ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติ. วีริยฺจ สมาธึ วิเสเสตฺวา ิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหตีติ. ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโ สมาธิ, ตถา วิสิฏฺเเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตา. วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยวเสน โหตีติ.
อถ วาติอาทินา นิสฺสยฏฺเปิ ปาท-สทฺเท อุปายฏฺเน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา. เตเนว อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๔๕๗) ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตา. ปฺหาปุจฺฉเก จ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินาว (วิภ. ๔๖๒) อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโต. อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ สุตฺเต, อภิธมฺเม จ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อฺถา จตุพฺพิธตา น โหตีติ.
๓๘๓. ฉนฺทาทีนิ อฏฺาติ ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธีติ เอวํ ฉนฺทาทีนิ อฏฺ. กามํ เจตฺถ จตูสุปิ าเนสุ สมาธิ สมาธิ เอว, ตถาปิ อิทฺธึ อุปฺปาเทตุกามตาฉนฺทสหิโตว สมาธิ อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตติ, น เกวโล. เอวํ วีริยสมาธิอาทโยปิ. ตสฺมา ฉนฺทาทิสหิตา เอเต จตฺตาโร จ สมาธี, ฉนฺทาทโย จ จตฺตาโรติ อฏฺ ปชฺชติ อิทฺธิ เอเตหิ ปาปุณียติ, สยํ วา ปชฺชนฺติ อิทฺธิปฏิลาภาย สมฺปชฺชนฺตีติ ปทานีติ วุจฺจนฺติ. เตนาห ‘‘อิทฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ฉนฺโท น สมาธี’’ติอาทิ, ตํ ยทิปิ ฉนฺทาทโย สมาธิสหิตาว อิทฺธึ นิปฺผาเทนฺติ, ตถาปิ วิสุํ ¶ เนสํ ปทภาวทสฺสนํ. เอกโต นิยุตฺโตว, น เอเกโก หุตฺวาติ อธิปฺปาโย. นิยุตฺโตวาติ สหิโต เอว, น วิยุตฺโต.
๓๘๔. อโนนตนฺติ น โอนตํ, วีริเยน ปคฺคหิตตฺตา อลีนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โกสชฺเช น อิฺชตี’’ติ, โกสชฺชนิมิตฺตํ น จลตีติ ¶ อตฺโถ. อุทฺธํ นตํ อุนฺนตํ, อุทฺธตํ วิกฺขิตฺตํ. น อุนฺนตํ อนุนฺนตํ, อวิกฺขิตฺตํ สมาหิตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุทฺธจฺเจ น อิฺชตี’’ติ. อภิสงฺควเสน นตํ อภินตํ, น อภินตํ อนภินตํ, อรตฺตํ. อปคมนวเสน นตํ อปนตํ, โกธวเสน วิมุขํ. น อปนตํ อนปนตํ, อทุฏฺํ. ทิฏฺิยา ‘‘อหํ, มม’’นฺติ นิสฺสยวเสน น นิสฺสิตนฺติ อนิสฺสิตํ. ฉนฺทราควเสน น ปฏิพทฺธนฺติ อปฺปฏิพทฺธํ. ราโค เกวลํ อาสตฺติมตฺตํ, ฉนฺทราโค ปน พหลกิเลโส. ตถา หิสฺส ทูเร ิตมฺปิ อารมฺมณํ ปฏิพทฺธเมว. วิปฺปมุตฺตนฺติ วิเสสโต ปมุตฺตํ. ฌานานํ กามราคปฏิปกฺขตาย อาห ‘‘กามราเค’’ติ. วิสํยุตฺตนฺติ วิวิตฺตํ สํกิเลสโต, น วา สํยุตฺตํ จตูหิปิ โยเคหิ. วิมริยาทิกตํ กิเลสมริยาทาย, ยถา อีสกมฺปิ กิเลสมริยาทา น โหติ, ตถา ปฏิปนฺนํ. เอกตฺตคตนฺติ เอกคฺคตํ อุปคตํ อจฺจนฺตเมว สมาหิตํ. ตโต เอว นานตฺตกิเลเสหิ นานาสภาเวหิ กิเลเสหิ น อิฺชติ.
เอส อตฺโถติ โกสชฺชาทินิมิตฺตํ. อิมสฺส จิตฺตสฺส อาเนฺชนตฺโถ สิทฺโธ เอว อาเนฺชปฺปตฺติยา ปกาสนวเสน ทสฺสิตตฺตา. ปุน วุตฺโตติ อิทฺธิยา ภูมิปาทปททสฺสนปฺปสงฺเคน ‘‘อิมานิ มูลานิ นามา’’ติ มูลภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺโต. ปุริโมติ ‘‘สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา’’ติอาทินา ปุพฺเพ ฉธา ทสฺสิตนโย. อยนฺติ อธุนา โสฬสธา ทสฺสิตนโย. สุตฺตนเย, ปฏิสมฺภิทานเย จ ทสฺสิเต ตตฺถ สมฺโมโห น โหติ, น อทสฺสิเตติ อาห ‘‘อุภยตฺถ อสมฺโมหตฺถ’’นฺติ.
๓๘๕. าเณน อธิฏฺหนฺโตติ ‘‘กถํ ปนายํ เอวํ โหตี’’ติ เอตฺถ ปุพฺเพ อตฺตนา วุตฺตปทํ อุทฺธรติ อธิฏฺานวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺายา’’ติ. เอตฺถ อนุปุพฺเพน จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺายาติ เกจิ, ตํ อยุตฺตํ. ยถิจฺฉิตชฺฌานสมาปชฺชนตฺถฺหิ จิตฺตปริทมนํ, จตุตฺถชฺฌานเมว จ อภิฺาปาทกํ, น อิตรานิ. ปริกมฺมํ กตฺวาติ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย กามาวจรจิตฺเตน ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา ¶ จินฺตนเมเวตฺถ ปริกมฺมกรณํ, ตถาวชฺชนเมว จ อาวชฺชนํ. ทุติยมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน ตติยมฺปิ, ตโต ภิยฺโยปีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ยถา หิ ฌานภาวนา, เอวมภิฺาภาวนาปิ. ‘‘เอกวารํ ทฺเววาร’’นฺติ อิทมฺปิ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. นิมิตฺตารมฺมณนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณํ. ปริกมฺมจิตฺตานีติ เอตฺถ เอเกกสฺส ปริกมฺมจิตฺตสฺส สตารมฺมณตา ¶ ทฏฺพฺพา ‘‘สตํ โหมี’’ติ ปวตฺตนโต. สหสฺสารมฺมณานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วณฺณวเสนาติ อตฺตนา ปริกปฺปิตวณฺณวเสน. โน ปณฺณตฺติวเสนาติ น สตฺตปณฺณตฺติวเสน. ตํ อธิฏฺานจิตฺตํ อปฺปนาจิตฺตมิวาติ อิวคฺคหณํ อภิฺาจิตฺตสฺส ฌานจิตฺตสฺส ปมุปฺปตฺติสทิสภาวโต วุตฺตํ, น ตสฺส อปฺปนาภาวโต. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกนฺติ รูปาวจรจตุตฺถฌานวนฺตํ, เตน สมฺปยุตฺตํ.
๓๘๖. ยทิ เอวํ ‘‘อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาตี’’ติ ปฏิสมฺภิทาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘ยมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺราปีติ ปฏิสมฺภิทายมฺปิ. อาวชฺชตีติ ‘‘พหุกํ อาวชฺชตี’’ติ อิทํ ปาปทํ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํ, น อาวชฺชนวเสน. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาตีติ อภิฺาาณวเสน วุตฺตํ, น ปริกมฺมจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส, อฺสฺส วา กามาวจรสฺส าณสฺส วเสน. น หิ ตสฺส ตาทิโส อานุภาโว อตฺถีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อภิฺาาณสฺเสว วเสน อธิฏฺานํ, ตสฺมา. อยมธิฏฺานกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุกํ อาวชฺชตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺนิฏฺาปนวเสนาติ นิปฺผาทนวเสน.
กายสกฺขิทสฺสนตฺถนฺติ น เกวลํ วจนมตฺตเมว, อถ โข อยเมตสฺสตฺถสฺส อตฺตโน กาเยน สจฺฉิกตตฺตา กายสกฺขีติ สกฺขิทสฺสนตฺถํ.
โกกนทนฺติ ปทุมวิเสสนํ ยถา ‘‘โกกาสก’’นฺติ. ตํ กิร พหุปตฺตํ, วณฺณสมฺปนฺนํ, อติวิย สุคนฺธฺจ โหติ. ปาโตติ ปเคว. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา โกกนทสงฺขาตํ ปทุมํ ปาโต สูริยสฺสุคฺคมนเวลายํ ผุลฺลํ วิกสิตํ อวีตคนฺธํ สิยา วิโรจมานํ, เอวํ สรีรคนฺเธน, คุณคนฺเธน จ สุคนฺธํ สรทกาเล อนฺตลิกฺเข อาทิจฺจมิว อตฺตโน เตชสา ตปนฺตํ องฺเคหิ นิจฺฉรณกชุติตาย องฺคีรสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติ.
อภพฺโพติ ปฏิปตฺติสารมิทํ สาสนํ, ปฏิปตฺติ จ ปริยตฺติมูลิกา, ตฺวฺจ ปริยตฺตึ อุคฺคเหตุํ ¶ อสมตฺโถ, ตสฺมา อภพฺโพติ อธิปฺปาโย. อภพฺโพ นาม น โหติ วาสธุรสฺเสว ปธานภาวโต.
ภิกฺขูติ ปพฺพชิตโวหาเรน วุตฺตํ, ภาวินํ วา ภิกฺขุภาวํ อุปาทาย ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. ๔๑๐). ปิโลติกขณฺฑนฺติ สุวิสุทฺธํ โจฬขณฺฑํ ¶ . รโช หรตีติ รโชหรณํ. อภินิมฺมินิตฺวา อทาสิ ตตฺถ ปุพฺเพ กตาธิการตฺตา. ตถา หิ โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต ‘‘อตฺตภาวสฺส ปนายํ โทโส’’ติ อสุภสฺํ, อนิจฺจสฺฺจ ปฏิลภิตฺวา นามรูปปริคฺคหาทินา ปฺจสุ ขนฺเธสุ าณํ โอตาเรตฺวา กลาปสมฺมสนาทิกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุทยพฺพยาณาทิปฏิปาฏิยา วิปสฺสนํ อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ ปาเปสิ. โอภาสวิสฺสชฺชนปุพฺพิกา ภาสิตคาถา โอภาสคาถา.
ราโค รโช อริยสฺส วินเย, น จ ปน เรณุ วุจฺจติ ‘‘รโช’’ติ. กสฺมา? จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณโต. ราคสฺเสตํ อธิวจนํ ‘‘รโช’’ติ. เอตํ รชนฺติ เอตํ ราคสงฺขาตํ รชํ. วิปฺปชหิตฺวาติ อคฺคมคฺเคน วิเสสโต ปชหนเหตุ. ปณฺฑิตา วิหรนฺติ เตติ เต ปชหนกา ปณฺฑิตา หุตฺวา วิหรนฺติ. วีตรชสฺส สพฺพโส ปหีนราคาทิรชสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;
จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๑๐๐; อิติวุ. อฏฺ. ๘๘);
ฉฬภิฺาคหเณน คหิตาย ฉฬภิฺาย วิภาวิเตปิ อริยมคฺเค อนุตฺตรภาวสามฺเน ผลนิพฺพาเนหิ สทฺธึ สงฺคณฺหนฺโต อาห ‘‘นว โลกุตฺตรธมฺมา’’ติ.
ปตฺตสฺส ปิทหนากาเรน หตฺถํ เปนฺโต ‘‘หตฺถํ ปิทหี’’ติ วุตฺโต. หตฺถนฺติ วา กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, หตฺเถน ปิทหีติ อตฺโถ.
สหสฺสกฺขตฺตุนฺติ ¶ สหสฺสธา. สหสฺสธา หิ อตฺตานํ เอกจิตฺเตเนว นิมฺมินนฺโตปิ สหสฺสวารํ นิมฺมินนฺโต วิย โหติ. อสติปิ กิริยาพฺยาวุตฺติยํ ตทตฺถสิทฺธิโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สหสฺสกฺขตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ. อมฺพวเนติ อมฺพวเน กตวิหาเร. รมฺเมติ รมณีเย. ยาว กาลปฺปเวทนา, ตาว นิสีทีติ โยชนา.
อนิยเมตฺวาติ วณฺณาวยวสรีราวยวปริกฺขารกิริยาวิเสสาทีหิ นิยมํ อกตฺวา. นานาวณฺเณติ นานากาเร ยถาวุตฺตวณฺณาทิวเสน นานาวิเธ. มิสฺสกเกเสติ ปลิเตหิ มิสฺสิตเกเส. อุปฑฺฒรตฺตวณฺณอุปฑฺฒปณฺฑุวณฺณาทีสุ อฺตรวณฺณนฺติ เอวํ อุปฑฺฒรตฺตจีวเร. ปทวเสน อตฺถสฺส ¶ , คมนวเสน ปาฬิยา ภณนํ ปทภาณํ. ปริกถาทิวเสน ธมฺมสฺส กถนํ ธมฺมกถา. สเรน ภฺํ สุตฺตาทีนํ อุจฺจารณํ สรภฺํ. อปเรปีติ วุตฺตาการโต อฺเปิ ทีฆรสฺสกิสถูลาทิเก นานปฺปการเก. อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติ ยถา ยถา อิจฺฉิตา, ตํตํปการาเยว โหนฺติ. ยตฺตกา หิ วิเสสา วณฺณาทิวเสน เตสุ อิจฺฉิตา, ตตฺตกวิเสสวนฺโตว เต โหนฺติ. เต ปน ตถา พหุธา ภินฺนากาเรปิ วณฺณวเสน อารมฺมณํ กตฺวา เอกเมว อธิฏฺานจิตฺตํ ปวตฺตติ. อยํ หิสฺส อานุภาโว – ยถา เอกาว เจตนา นานาวิเสสวนฺตํ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ, ตตฺถ ภวปตฺถนา กมฺมสฺส วิเสสปจฺจโย โหติ. อจินฺเตยฺโย จ กมฺมวิปาโกติ เจ, อิธาปิ ปริกมฺมจิตฺตํ วิเสสปจฺจโย โหติ, อจินฺเตยฺโย จ อิทฺธิวิสโยติ คเหตพฺพํ. เอส นโยติ ยฺวายํ พหุภาวนิมฺมาเน ‘‘อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทินา อธิฏฺานนโย วุตฺโต, เอส นโย อิตเรสุปิ อธิฏฺาเนสุ.
อิติ อวิเสสํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา วิเสสํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมินา ภิกฺขุนา อิจฺฉนฺเตนาติ สมฺพนฺโธ. มํ ชานิสฺสนฺตีติ ‘‘อิทฺธิมา’’ติ มํ ชานิสฺสนฺติ. อนฺตราวาติ ปริจฺฉินฺนกาลสฺส อพฺภนฺตเร เอว. ปาทกชฺฌานนฺติอาทิ ปริกมฺมกรณาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิตรํ ปน อติเทเสเนว วิภาวิตนฺติ. เอวํ อกโรนฺโตติ ‘‘เอโก โหมี’’ติ อนฺตรา อธิฏฺานํ อกโรนฺโต. ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนา’’ติ อิมินา ‘‘สตํ โหมี’’ติอาทินา อธิฏฺานํ กโรนฺเตน กาลปริจฺเฉทวเสเนว กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สยเมว เอโก โหติ อธิฏฺานสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา. เอตฺถ จ ปริกมฺมาธิฏฺานจิตฺตานํ อิทฺธิมา วณฺณวเสน สยเมว อารมฺมณํ โหติ. เตสุ ปริกมฺมจิตฺตานิ ¶ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานิ. อธิฏฺานจิตฺตํ สมฺปติวตฺตมานารมฺมณํ อธิฏฺานสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาติ วทนฺติ.
๓๘๗. ‘‘อาวิภาว’’นฺติ ปทสฺส เหฏฺา วุตฺเตน โหติ-สทฺเทน สมฺพนฺโธ น ยุชฺชติ อุปโยควจเนน วุตฺตตฺตา, ตถา วกฺขมาเนน จ คจฺฉติ-สทฺเทน อตฺตโน, ปเรสฺจ อาวิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา, นามปทฺจ กิริยาปทาเปกฺขนฺติ กิริยาสามฺวาจินา กโรติ-สทฺเทน โยเชตฺวา อาห ‘‘อาวิภาวํ กโรตี’’ติ. ติโรภาวนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ¶ . ยทิ เอวํ กถํ ปฏิสมฺภิทายนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิทเมว หี’’ติอาทิ. กามํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๑๑) อาคตํ, ตมฺปิ อิทเมว อาวิภาวกรณํ, ติโรภาวกรณฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. เสสปทานิ เตสํเยว เววจนานิ. อนฺธการนฺติ รตฺตนฺธการํ, ทิวาปิ วา พิลคุหาทิคตํ อนฺธการํ. ปฏิจฺฉนฺนนฺติ กุฏฺฏกวาฏาทินา ปฏิจฺฉาทิตํ. อนาปาถนฺติ ทูรตาสุขุมตรตาทินา น อาปาถคตํ. อยนฺติ อิทฺธิมา. ปฏิจฺฉนฺโนปิ ทูเร ิโตปิ อตฺตา วา ปโร วา ยถา ทิสฺสตีติ วิภตฺตึ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ. อาโลกชาตนฺติ อาโลกภูตํ, ชาตาโลกํ วา.
๓๘๘. เอตํ ปน ปาฏิหาริยนฺติ อาวิภาวปาฏิหาริยมาห. เกน กตปุพฺพนฺติ ตตฺถ กายสกฺขึ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถา ตาว กายสกฺขี’’ติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ภควตา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาวตฺถิวาสิเก ปสฺสนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘ยาว อวีจึ ทสฺเสสี’’ติ. อากาสคเตสุ เหฏฺิมเหฏฺิมวิมาเนสุ อุปรูปริวิมานํ พฺยวธายเกสุ พฺยูหิยมาเนสุ ตคฺคตํ อากาสํ พฺยูฬฺหํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสฺจ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา’’ติ.
อยมตฺโถติ อาวิภาวปาฏิหาริยสฺส สตฺถารา กตภาโว. ปุริมพุทฺธานํ ปฏิปตฺติอาวชฺชนํ พุทฺธปฺปเวณิยา อนุปาลนตฺถํ. ‘‘เอเกน ปาเทนา’’ติอาทิ ติวิกฺกมทสฺสนํ. นยํ เทติ ยสฺส นยสฺส อนุสาเรน วาจนามคฺคํ เปสิ.
จูฬอนาถปิณฺฑิโก นาม อนาถปิณฺฑิกมหาเสฏฺิสฺส กนิฏฺภาตา.
สิเนรุปพฺพตํ ¶ นิพฺพิชฺฌิตฺวาติ ตํ ปริสาย ทิสฺสมานรูปํเยว กตฺวา นิพฺพิชฺฌิตฺวา. นนฺติ สิเนรุปพฺพตํ.
อเนกสตสหสฺสสงฺขสฺส โอกาสโลกสฺส, ตํนิวาสิสตฺตโลกสฺส จ วิวฏภาวกรณปาฏิหาริยํ โลกวิวรณํ นาม. มหาพฺรหฺมาติ สหมฺปติมหาพฺรหฺมา.
ปสฺสถ ¶ ตาว อปณฺณกปฏิปทาย ผลนฺติ นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา สตฺถุ อนุปุพฺพิกถานเยน สคฺคสุเขน ปโลเภตฺวา, น ปน สคฺคสมฺปตฺติยํ นินฺนภาวาปาทเนน.
๓๘๙. ยถา อาวิภาวกรเณ อาโลกกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพํ อาโลกนิมฺมานาย, เอวํ ติโรภาวกรเณ อนฺธการนิมฺมานาย นีลกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพํ. กามฺเจตํ ปาฬิยํ สรูปโต นาคตํ, ‘‘วิวฏํ อาวฏ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑) ปน วจนโต อตฺถโต อาคตเมว. โอทาตกสิณนฺโตคธํ วา อาโลกกสิณนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อนฺธการนฺติ อนฺธการวนฺตํ.
๓๙๐. อวเสเส อิฏฺฏิยตฺเถราทิเก.
๓๙๑. ปากโฏ อิทฺธิมา เอตสฺส อตฺถีติ ปากฏํ, ปากฏฺจ ตํ ปาฏิหาริยฺจาติ ปากฏปาฏิหาริยํ. น เอตฺถ อิทฺธิมา ปากโฏติ อปากฏํ, อปากฏฺจ ตํ ปาฏิหาริยฺจาติ อปากฏปาฏิหาริยํ. อิทฺธิมโต เอว หิ ปากฏาปากฏภาเวนายํ เภโท, น ปาฏิหาริยสฺส. น หิ ตํ อปากฏํ อตฺถิ.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺโม วุจฺจติ ทส กุสลกมฺมปถธมฺมา, ตโต มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริ. อิทฺธิสงฺขาตํ ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อาฬินฺเทติ ปมุเข. โอกาเสหีติ ปกิร. อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อิทฺธิปโยคํ. อภิสงฺขาสีติ อภิสงฺขริ, อกาสีติ อตฺโถ. ตาลจฺฉิคฺคเฬนาติ กฺุจิกจฺฉิทฺเทน. อคฺคฬนฺตริกายาติ ปิฏฺสงฺฆาตานํ อนฺตเรน.
อนฺตรหิโตติ อนฺตรธายิตุกาโม. พโก พฺรหฺมา ยถา อนฺตรธายิตุํ น สกฺโกติ, ตถา กตฺวา ภควา สยํ ตสฺส, พฺรหฺมคณสฺส จ อนาปาถภาวคมเนน อนฺตรหิโต หุตฺวา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส ¶ อิมสฺมึ าเน อตฺถิภาโว วา นตฺถิภาโว วา น สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ เอวํ พฺรหฺมคณสฺส วจโนกาโส มา โหตูติ ‘‘ภเววาห’’นฺติ อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ภเววาหํ ภยํ ทิสฺวาติ อหํ ภเว สํสาเร ชาติชราทิเภทํ ภยํ ทิสฺวา เอว. ภวฺจ วิภเวสินนฺติ อิมฺจ กามภวาทึ ติวิธมฺปิ ¶ สตฺตภวํ, วิภเวสินํ วิภวํ คเวสมานมฺปิ ปริเยสมานมฺปิ ปุนปฺปุนํ ภเว เอว ทิสฺวา. ภวํ นาภิวทินฺติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กิฺจิ ภวํ น อภิวทึ น คเหสึ. นนฺทิฺจ น อุปาทิยินฺติ ภวตณฺหํ น อุปคจฺฉึ, น อคฺคเหสินฺติ อตฺโถ.
๓๙๒. อลคฺคมาโนติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมเนน กุฏฺฏาทีสุ กตฺถจิ น ลคฺคมาโน. อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺเมนาติ ยสฺส ปรโต คนฺตุกาโม, ตํ อาวชฺชิตฺวา ‘‘อากาโส โหตุ, อากาโส โหตู’’ติ เอวํ กตปริกมฺเมน อิทฺธิมตา. ปาการปพฺพตาเปกฺขาย ‘‘สุสิโร, ฉิทฺโท’’ติ จ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ. อุพฺเพธวเสน ปวตฺตํ วิวรํ สุสิรํ. ติริยํ ปวตฺตํ ฉิทฺทํ.
ยตฺถ กตฺถจิ กสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ ปถวีกสิณาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กสิเณ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา ‘‘อากาโส โหตู’’ติ อธิฏฺาตพฺโพ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อฏฺสมาปตฺติวสีภาโวเยว ปมาณ’’นฺติ. ตสฺมา ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตเทว โหติ. เอเตน ปถวิยา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชเน อาโปกสิณสมาปชฺชนํ, อุทกาทีสุ ปถวีนิมฺมาเน ปถวีกสิณสมาปชฺชนํ น เอกนฺตโต อิจฺฉิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตนฺติ เอตํ ติโรกุฏฺฏาทิคมนปาฏิหาริยกรเณ อากาสกสิณสมาปชฺชนํ อวสฺสํ วตฺตพฺพํ อนุจฺฉวิกภาวโต. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อากาสกสิณวเสน ปฏิจฺฉนฺนานํ วิวฏกรณ’’นฺติอาทิวจนํ วิย ปถวีกสิณวเสน ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทิภาโว ‘‘อากาเส วา อุทเก วา ปถวึ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คมนํ อิจฺฉตี’’ติอาทินา ยํ ปกิณฺณกนเย วุตฺตํ, ตมฺปิ สมตฺถิตํ โหติ.
‘‘โทโส นตฺถี’’ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ พทฺธํ สุพทฺธํ วิย ทฬฺหีกรณํ นาม โหตีติ อธิปฺปาเยน วตฺวา เตน ปโยชนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน สมาปชฺชิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิฏฺิตตฺตา อากาโส โหติเยวาติ สเจปิ กิฺจิ อนฺตรา อุปฏฺิตํ ปพฺพตาทิ สิยา, ตมฺปิ ‘‘อากาโส โหตู’’ติ อธิฏฺิตตฺตา ¶ อากาโส โหติเยว. อิทมฺปิ อฏฺานปริกปฺปนมตฺตํ, ตาทิสสฺส อุปฏฺานเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๓๙๓. ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยถิจฺฉิตฏฺานํ าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา. ตตฺราติ ตสฺมึ ปถวิยา อุทกภาวาธิฏฺาเน อยํ ยถาวุตฺตปฏิปตฺติวิภาวินี ปาฬิ ¶ . ปรโต ‘‘ตตฺรายํ ปาฬี’’ติ อาคตฏฺาเนสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
โสติ อิทฺธิมา. อธิฏฺานกาเล กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อธิฏฺาตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนกาลํ ปน อติกฺกมิตฺวา’’ติ. ปกติยา อุทกํ อนิมฺมานอุทกํ.
๓๙๔. วิปรีตนฺติ ยํ อุทกํ อกฺกมิตฺวา อกฺกมนฺโต น สํสีทติ, ตํ ปเนตฺถ อิทฺธิยา ปถวีนิมฺมานวเสน เวทิตพฺพํ. ปถวีกสิณนฺติ ปถวีกสิณชฺฌานํ.
๓๙๕. ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. ฉินฺนปกฺโข, อสฺชาตปกฺโข วา สกุโณ เฑตุํ น สกฺโกตีติ ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๑) ปกฺขี-สทฺเทน วิเสเสตฺวา สกุโณ วุตฺโตติ ‘‘ปกฺเขหิ ยุตฺตสกุโณ’’ติ อาห. ปริกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘ปถวี โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา.
อากาเส อนฺตลิกฺเขติ อนฺตลิกฺขสฺิเต อากาเส. ยตฺถ ยตฺถ หิ อาวรณํ นตฺถิ, ตํ ตํ ‘‘อากาส’’นฺติ วุจฺจติ. อยฺจ อิทฺธิมา น ปถวิยา อาสนฺเน อากาเส คจฺฉติ. ยตฺถ ปน ปกฺขีนํ อโคจโร, ตตฺถ คจฺฉติ, ตาทิสฺจ โลเก ‘‘อนฺตลิกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺตลิกฺขสฺิเต อากาเส’’ติ.
เถโรติ ปุพฺเพ วุตฺต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร. สมาปตฺติสมาปชฺชนนฺติ ปุน สมาปตฺติสมาปชฺชนํ. นนุ สมาหิตเมวสฺส จิตฺตนฺติ อิทฺธิมโต ปาฏิหาริยวเสน ปวตฺตมานสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตํ สมาหิตเมว โหติ, น อฺทา วิย อสมาหิตนฺติ อธิปฺปาโย. ตํ ปน เถรสฺส มติมตฺตํ. ปุพฺเพ หิ ปถวีกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา ปถวึ อธิฏฺาย คจฺฉติ, อิทานิ ปน อากาโส อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา อากาสกสิณํ สมาปชฺชิตพฺพเมว. เตนาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ติโรกุฏฺฏปาฏิหาริเย ¶ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ยถา ตตฺถ กุฏฺฏาทิ ‘‘อากาโส โหตู’’ติ อธิฏฺาเนน อากาโส โหติ, เอวํ อิธาปิ ปพฺพตรุกฺขาทึ อธิฏฺาเนน อากาสํ กตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อถ วา ติโรกุฏฺฏปาฏิหาริเย วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สเจ ปนสฺส ภิกฺขุโน อธิฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๓๙๒) ตตฺถ ¶ วุตฺตนเยน. เอเตน ‘‘ปุริมาธิฏฺานพเลเนว จสฺส อนฺตรา อฺโ ปพฺพโต วา รุกฺโข วา อุตุมโย อุฏฺหิสฺสตีติ อฏฺานเมเวต’’นฺติ นาคาทีหิ กยิรมาโน วิพนฺโธ คมนนฺตรายํ น กโรตีติ ทสฺเสติ.
โอกาเสติ ชนวิวิตฺเต ยุตฺตฏฺาเน. ปากโฏ โหติ อากาสจารี อยํ สมโณติ.
๓๙๖. ทฺวาจตฺตาลีสโยชนสหสฺสคฺคหณํ ปมกปฺปวเสน กตํ, ตโต ปรํ ปน อนุกฺกเมน ปถวิยา อุสฺสิตภาเวน ตโต กติปยโยชนูนตา สิยา, อปฺปกํ อธิกํ วา อูนํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ตถา วุตฺตํ. ตีสุ ทีเปสุ เอกกฺขเณ อาโลกกรเณนาติ ยทา ยสฺมึ ทีเป มชฺเฌ ติฏฺนฺติ, ตทา ตโต ปุริมสฺมึ อตฺถํ คจฺฉนฺตา ปจฺฉิเม อุเทนฺตา หุตฺวา อาโลกกรเณน. อฺโชตีนํ วา อภิภวเนน, ทุทฺทสตาย จ มหิทฺธิเก. สตฺตานํ สีตปริฬาหวูปสมเนน, โอสธิติณวนปฺปตีนํ ปริพฺรูหเนน จ มหานุภาเว. ฉุปตีติ ผุสติ. ปริมชฺชตีติ หตฺถํ อิโต จิโต จ สฺจาเรนฺโต ฆํเสติ. อภิฺาปาทกชฺฌานวเสเนวาติ ยสฺส กสฺสจิ อภิฺาปาทกชฺฌานวเสน. เอว-กาเรน ปาทกชฺฌานวิเสสํ นิวตฺเตติ, น อธิฏฺานํ. เตเนวาห ‘‘นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโม’’ติ. ติโรกุฏฺฏปาฏิหาริยาทีสุ วิย อิมสฺมึ นาม กสิเณ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ น เอตฺถ โกจิ นิยโม อตฺถีติ อตฺโถ. ตถา หิ ปาฬิยํ กิฺจิ สมาปตฺตึ อปรามสิตฺวา ‘‘อิธ โส อิทฺธิมา’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐-๑๑) วุตฺตํ. หตฺถปาเส โหติ ‘‘จนฺทิมสูริเย’’ติ เอวํ วุตฺตํ จนฺทิมสูริยมณฺฑลํ. รูปคตํ หตฺถปาเสติ หตฺถปาเส ิตํ รูปคตํ, หตฺถปาเส วา รูปคตํ. หตฺถํ วา วฑฺเฒตฺวา ปรามสตีติ โยชนา.
อุปาทินฺนกํ นิสฺสาย อนุปาทินฺนกสฺส วฑฺฒนํ วุตฺตํ. ยุตฺติยา ปเนตฺถ อุปาทินฺนกสฺสปิ วฑฺฒนจฺฉายา ทิสฺสติ. อตฺตโน อณุมหนฺตภาวาปาทเน อุปาทินฺนกสฺส หาปนํ วิย วฑฺฒนมฺปิ ลพฺภเตว. ยถา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส นนฺโทปนนฺททมเนติ เอวํ ปวตฺตํ สหวตฺถุนา เถรวาทํ อาหริตฺวา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาหา’’ติอาทิ อารทฺธํ. กึ ปน น โหติ, โหติเยวาติ ¶ อธิปฺปาโย. ทฺเว หิ ปฏิเสธา ¶ ปกตึ คเมนฺตีติ. ‘‘ตทา มหนฺตํ โหติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิยา’’ติ อิทํ ยถาธิกตตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ขุทฺทกภาวาปาทนมฺเปตฺถ ลพฺภเตว.
นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถาวณฺณนา
โอโลเกสิ พุทฺธาจิณฺณวเสน ‘‘อตฺถิ นุ โข อสฺส อุปนิสฺสโย’’ติ. โลกิยํ รตนตฺตเย ปสาทลกฺขณํ สาสนาวตารํ สนฺธายาห ‘‘อปฺปสนฺโน’’ติ. มิจฺฉาทิฏฺิโต วิเวเจตฺวา ปสาเทตพฺโพติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘โก นุ โข…เป… วิเวเจยฺยา’’ติ.
ตํ ทิวสนฺติ ยทา ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตาวตึสภวนาภิมุโข คจฺฉติ, ตํ ทิวสภาคํ. อาปานภูมึ สชฺชยึสูติ ยตฺถ โส นิสินฺโน โภชนกิจฺจํ กโรติ, ตํ ปริเวสนฏฺานํ สิตฺตํ สมฺมฏฺํ โภชนูปกรณูปนยนาทินา สชฺชยึสุ ปฏิยาเทสุํ. ติวิธนาฏเกหีติ วธูกุมาริกฺาวตฺถาหิ ติวิธาหิ นาฏกิตฺถีหิ. โอโลกยมาโนติ เปกฺขนฺโต, วิจาเรนฺโต วา.
อุปรูปรีติ มตฺถกมตฺถเก. ภวเนนาติ ภวนปเทเสน. โภเคหีติ สรีรโภเคหิ. อวกุชฺเชนาติ นิกุชฺชิเตน. คเหตฺวาติ ยถา ตาวตึสภวนสฺส ปเทโสปิ นาวสิสฺสติ, เอวํ ปริยาทาย.
สิเนรุปริภณฺฑนฺติ สิเนรุเมขลํ. สิเนรุสฺส กิร สมนฺตโต พหลโต, ปุถุลโต จ ปฺจโยชนสหสฺสปริมาณานิ จตฺตาริ ปริภณฺฑานิ ตาวตึสภวนสฺส อารกฺขาย นาเคหิ, ครุเฬหิ, กุมฺภณฺเฑหิ, ยกฺเขหิ จ อธิฏฺิตานิ, ตานิ ปริภณฺฑภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ปริภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํ. เตหิ กิร สิเนรุสฺส อุปฑฺฒํ ปริยาทินฺนํ.
อตฺตภาวํ วิชหิตฺวาติ มนุสฺสรูปํ อนฺตรธาเปตฺวา. พาธตีติ เขทมตฺตํ อุปฺปาเทติ.
อตฺตภาวํ วิชหิตฺวาติ สุขุมตฺตภาวนิมฺมาเนน นาครูปํ วิชหิตฺวา. มุขํ วิวริ ‘‘มุขคตํ ¶ สมณํ สํขาทิสฺสามี’’ติ. ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จาติ นาคสฺส ตถานิปนฺนตฺตา วุตฺตํ. สุฏฺุ สติยา ปจฺจุปฏฺาปนตฺถมาห ‘‘มนสิ กโรหี’’ติ.
อาทิโต ¶ ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริยานีติ ตทา เถเรน กตปาฏิหาริยานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมํ ปน านนฺติ อิมํ นาสาวาตวิสฺสชฺชนการณํ.
อนุพนฺธีติ ‘‘น สกฺกา เอวํมหิทฺธิกสฺส อิมสฺส สมณสฺส ปฏิปหริตุ’’นฺติ ภเยน ปลายนฺตํ อนุพนฺธิ.
เอกปฏิปาฏิยาติ เอกาย ปฏิปาฏิยา, นิรนฺตรนฺติ อตฺโถ. อยเมวาติ ยา อุปาทินฺนกํ นิสฺสาย อนุปาทินฺนกสฺส วฑฺฒิ, อยเมว. เอตฺถ เอทิเส หตฺถวฑฺฒนาทิปาฏิหาริเย ยุตฺติ ยุตฺตรูปา จิตฺตโต, อุตุโต วา อุปาทินฺนกรูปานํ อนุปฺปชฺชนโต. อถ วา อุปาทินฺนนฺติ สกลเมว อินฺทฺริยพทฺธํ อธิปฺเปตํ. เอวมฺปิ ตสฺส ตถา วฑฺฒิ น ยุชฺชติ เอวาติ วุตฺตนเยเนว วฑฺฒิ เวทิตพฺพา. เอกสนฺตาเน อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนฺจ สมฺภินฺนํ วิย ปวตฺตมานมฺปิ อตฺถโต อสมฺภินฺนเมว. ตตฺถ ยถา อาฬฺหกมตฺเต ขีเร อเนกาฬฺหเก อุทเก อาสิตฺเต ยทิปิ ขีรํ สพฺเพน สมฺภินฺนํ สพฺพตฺถกเมว ลมฺพมานํ หุตฺวา ติฏฺติ, ตถาปิ น ตตฺถ ขีรํ วฑฺฒติ, อุทกเมว วฑฺฒติ, เอวเมวํ ยทิปิ อุปาทินฺนํ อนุปาทินฺนฺจ สมฺภินฺนํ วิย ปวตฺตติ, ตถาปิ อุปาทินฺนํ น วฑฺฒติ, อิทฺธานุภาเวน จิตฺตชํ, ตทนุสาเรน อุตุชฺจ วฑฺฒตีติ ทฏฺพฺพํ.
โสติ โส อิทฺธิมา. เอวํ กตฺวาติ วุตฺตากาเรน หตฺถํ วา วฑฺเฒตฺวา เต วา อาคนฺตฺวา หตฺถปาเส ิเต กตฺวา. ปาทฏฺปนาทิปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อปโรปิ อิทฺธิมา. ตเถวาติ ปาฏิหาริยกรณโต ปุพฺเพ วิย. ตถูปมเมตนฺติ ยถา อุทกปุณฺณาสุ นานาปาตีสุ พหูหิ นานาจนฺทมณฺฑเลสุ ทิสฺสมาเนสุ น เตน จนฺทมณฺฑลสฺส คมนาทิอุปโรโธ, พหูนฺจ ปจฺเจกํ ทสฺสนํ อิชฺฌติ, ตถูปมเมตํ ปาฏิหาริยํ จนฺทิมสูริยานํ คมนาทิอุปโรธาภาวโต, พหูนฺจ อิทฺธิมนฺตานํ ตตฺถ อิทฺธิปโยคสฺส ยถิจฺฉิตํ สมิชฺฌนโตติ อธิปฺปาโย.
๓๙๗. ปริจฺเฉทํ กตฺวาติ อภิวิธิวเสน ปน ปริจฺเฉทํ กตฺวา, น มริยาทวเสน. ตถา เหส พฺรหฺมโลเก อตฺตโน กาเยน วสํ วตฺเตติ. ปาฬีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ.
ยาว ¶ พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ เอตฺถ ยสฺมา น พฺรหฺมโลกสฺเสว คมนํ อธิปฺเปตํ, นาปิ พฺรหฺมโลกสฺส คมนเมว, อถ โข ¶ อฺถา อฺมฺปิ. ยาว พฺรหฺมโลกาติ ปน ทูราวธินิทสฺสนเมตํ, ตสฺมา ‘‘สเจ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกามา โหตี’’ติ วตฺวาปิ อิตรมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺาตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน วุตฺตาวเสสสฺส อธิฏฺานิทฺธิยา นิปฺผาเทตพฺพสฺส สพฺพสฺสาปิ สงฺคโห, น วุตฺตสฺเสวาติ ทฏฺพฺพํ.
ยมกปาฏิหาริยาวสาเนติอาทินา ติวิกฺกมสฺส อธิฏฺานิทฺธินิปฺผนฺนตา วุตฺตา, อฺตฺถ ปน ลกฺขณานิสํสตา. ตทุภยํ ยถา อฺมฺํ น วิรุชฺฌติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
นีลมาติกนฺติ นีลวณฺโณทกมาติกํ.
มหาโพธินฺติ อปราชิตปลฺลงฺกํ มหาโพธึ. จิตฺเต อุปฺปนฺเน สนฺติเก อกาสีติ ตถา จิตฺตุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว ปถวึ, สมุทฺทฺจ สํขิปิตฺวา มหาโพธิสนฺติเก อกาสิ.
นกฺขตฺตทิวเสติ มหทิวเส. จนฺทปูเวติ จนฺทสทิเส จนฺทมณฺฑลากาเร ปูเว. เอกปตฺตปูรมตฺตมกาสีติ ยถา เต ปมาณโต สรูเปเนว อนฺโตปตฺตปริยาปนฺนา โหนฺติ, ตถา อกาสิ.
กากวลิยวตฺถุสฺมิฺจ ‘‘ภควา โถกํ พหุํ อกาสี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตํ ปน วตฺถุํ สงฺเขปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปตฺติยา.
คงฺคาตีเรติ ตมฺพปณฺณิทีเป คงฺคานทิยา ตีเร. สฺํ อทาสีติ ยถา เต ยถาธิฏฺิตํ สปฺปึ ปสฺสนฺติ, ตถา สฺํ อทาสิ.
ตสฺสาติ ยสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ทฏฺุกาโม, ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติ. สทฺทํ สุณาตีติ ทิพฺพาย โสตธาตุยา พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติ. จิตฺตํ ปชานาตีติ เจโตปริยาเณน พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ. กรชกายสฺส วเสนาติ จาตุมหาภูติกรูปกายสฺส วเสน. ‘‘จิตฺตํ ปริณาเมตี’’ติ เอตฺถ กึ ตํ จิตฺตํ, กถํ วา ปริณามนนฺติ อาห ‘‘ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปตี’’ติ. กถํ ¶ ปน กาเย อาโรเปตีติ อาห ‘‘กายานุคติกํ กโรตี’’ติ. เอวมฺปิ สทฺททนฺธโรวายนฺติ วจนปถํ ปจฺฉินฺทนฺโต อาห ‘‘ทนฺธคมน’’นฺติ. กโรตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. กายคมนํ หิ ทนฺธํ, ทนฺธมหาภูตปจฺจยตฺตาติ อธิปฺปาโย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกามตาย วเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺโต โยคี ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘อิทํ จิตฺตํ กาโย วิย ทนฺธคมนํ โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กโรติ. ตถา ปริกมฺมกรณํ หิ สนฺธาย ‘‘ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปริกมฺมํ ปน กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺหนฺโต ตํ จิตฺตํ กาเย อาโรเปติ, กายานุคติกํ ทนฺธคมนํ กโรติ.
สุขสฺนฺติ สุขสหคตํ สฺํ, สฺาสีเสน นิทฺเทโส. ลหุภาเวน สฺาตนฺติ ลหุสฺํ. กถํ ปน อิทฺธิจิตฺเตน สห สุขสฺาย สมฺภโวติ อาห ‘‘สุขสฺา นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา สฺา’’ติ. สุขนฺติ สฺาตนฺติ วา สุขสฺํ. เตเนวาห ‘‘อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตา’’ติ เอกนฺตครุเกหิ นีวรเณหิ, โอฬาริเกหิ อนุปสนฺตสภาเวหิ จ วิตกฺกาทีหิ วิปฺปโยโค จิตฺตเจตสิกานํ ลหุภาวสฺส การณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาเยว…เป… เวทิตพฺพา’’ติ. ตํ โอกฺกนฺตสฺสาติ ตํ สุขลหุสฺํ อนุปฺปตฺตสฺส. อสฺสาติ โยคิโน. คนฺตุกามตา เอว เอตฺถ ปมาณนฺติ เอตฺถ เอตสฺมึ ทิสฺสมาเนน กาเยน คมเน ยํ านํ คนฺตุกาโม, ตํ อุทฺทิสฺส คนฺตุกามตาวเสน ปวตฺตปริกมฺมาธิฏฺานานิ เอว ปมาณํ, ตาวตา คมนํ อิชฺฌติ. ตสฺมา มคฺคนิมฺมานวายุอธิฏฺาเนหิ วินาปิ อิจฺฉิตเทสปฺปตฺติ โหตีติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘สติ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
กายํ คเหตฺวาติ กรชกายํ อารมฺมณกรณวเสน ปริกมฺมจิตฺเตน คเหตฺวา. จิตฺเต อาโรเปตีติ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ ปาทกชฺฌานจิตฺเต อาโรเปติ ตคฺคติกํ กโรติ. เตนาห ‘‘จิตฺตานุคติกํ กโรติ สีฆคมน’’นฺติ. จิตฺตคมนนฺติ จิตฺตปฺปวตฺติมาห. อิทํ ปน จิตฺตวเสน กายปริณามนปาฏิหาริยํ. จิตฺตคมนเมวาติ จิตฺเตน สมานคมนเมว. กถํ ปน กาโย ทนฺธปฺปวตฺติโก ลหุปริวตฺตินา จิตฺเตน สมานคติโก โหตีติ? น สพฺพถา สมานคติโก. ยเถว หิ กายวเสน จิตฺตปริณามเน จิตฺตํ สพฺพถา กาเยน สมานคติกํ น โหติ. น หิ ตทา จิตฺตํ สภาวสิทฺเธน อตฺตโน ขเณน อวตฺติตฺวา ครุวุตฺติกสฺส รูปธมฺมสฺส ขเณน วตฺตติ. ‘‘อิทํ จิตฺตํ อยํ กาโย วิย โหตู’’ติ ปน อธิฏฺาเนน ¶ ทนฺธคติกสฺส กายสฺส อนุวตฺตนโต ยาว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติ, ตาว กายคติอนุโลเมเนว หุตฺวา สนฺตานวเสน ¶ ปวตฺตมานํ จิตฺตํ กายคติยา ปริณามิตํ นาม โหติ, เอวํ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ อธิฏฺาเนน ปเคว สุขลหุสฺาย สมฺปาทิตตฺตา อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อวตฺติตฺวา ยถา ลหุกติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติ โหติ, เอวํ ปวตฺตมาโน กาโย จิตฺตคติยา ปริณามิโต นาม โหติ, น เอกจิตฺตกฺขเณเนว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติยา.
เอวฺจ กตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺยา’’ติ อิทมฺปิ อุปมาวจนํ นิปฺปริยาเยเนว สมตฺถิตํ โหติ. อวสฺสํ เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา สุตฺตาภิธมฺมปาเหิ, วินยอฏฺกถาย จ วิโรโธ สิยา, ธมฺมตา จ วิโลมิตา. ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๑ อาทโย) หิ เอตฺถ อฺคหเณน รูปธมฺมา คหิตา อลหุปริวตฺติตาย. อภิธมฺเม (ปฏฺา. ๑.๑.๑๐-๑๑) จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปเมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตสฺเสว. ยตฺถ ยตฺถ จ ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ. นตฺถิ เทสนฺตรสงฺกมนํ, น จ สภาโว อฺถา โหตีติ. น หิ อิทฺธิพเลน ธมฺมานํ เกนจิ ลกฺขณํ อฺถตฺตํ กาตุํ สกฺกา, ภาวฺถตฺตเมว ปน กาตุํ สกฺกา. ‘‘ตีสุปิ ขเณสู’’ติ อิทมฺปิ คมนารมฺภํ สนฺธาย วุตฺตํ, น คมนนิฏฺานนฺติ วทนฺติ. เถโรติ อฏฺกถาจริยานํ อนฺตเร เอโก เถโร. อิธาติ อิทํ ปาฏิหาริยํ วิภชิตฺวา วุตฺตปาเ. สยํ คมนเมว อาคตํ ‘‘พฺรหฺมโลกํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา.
จกฺขุโสตาทีนนฺติ จกฺขุโสตาทีนํ องฺคานํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพงฺคปจฺจงฺค’’นฺติ, สพฺพองฺคปจฺจงฺควนฺตนฺติ อตฺโถ. ปสาโท นาม นตฺถีติ อิมินาว ภาวชีวิตินฺทฺริยานมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. รุจิวเสนาติ อิจฺฉาวเสน. อฺมฺปีติ ภควตา กริยมานโต อฺมฺปิ กิริยํ กโรติ. อยฺเจตฺถ พุทฺธานุภาโว. ยทิ สาวกนิมฺมิเตสุ นานปฺปการตา นตฺถิ, ‘‘สเจ ปน นานาวณฺเณ กาตุกาโม โหตี’’ติอาทิ ยํ เหฏฺา วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ? ตํ ตถา ตถา ปริกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺหนฺตสฺส เต เต วณฺณวยาทิวิเสสา ปริกมฺมานุรูปํ อิชฺฌนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อิธ ปน ยถาธิฏฺิเต นิมฺมิตรูเป สเจ สาวโก ‘‘อิเม วิเสสา โหนฺตู’’ติ ¶ อิจฺฉติ, น อิชฺฌติ, พุทฺธานํ ปน อิชฺฌตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ น โกจิ วิโรโธ.
อิทานิ ยานิ ตานิ ‘‘ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐) ปาฬิยา อตฺถทสฺสนวเสน วิภตฺตานิ ‘‘ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาตี’’ติอาทีนิ จุทฺทส ปาฏิหาริยานิ ¶ , ตตฺถ สิขาปฺปตฺตํ กาเยน วสวตฺตนปาฏิหาริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยนฺติ กิริยาปรามสนํ, เตน ‘‘รูปํ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ รูปทสฺสนํ, ‘‘สทฺทํ สุณาตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ สทฺทสวนํ, ‘‘จิตฺตํ ปชานาตี’’ติ เอตฺถ ยเทตํ จิตฺตชานนนฺติ เอวํ ทิพฺพจกฺขุโสตเจโตปริยาณกตฺตุกํ ทสฺสนสวนชานนกิริยํ ปรามสตีติ ทฏฺพฺพํ. อิโต ปเรสุ สนฺติฏฺตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยมฺปิสฺสาติ ยมฺปิ อสฺส. โยคิโน อธิฏฺานนฺติ สมฺพนฺโธ. ยฺจ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ, วิเสสตฺโถ วา, เตน อยเมเวตฺถ กาเยน วสวตฺตนปาฏิหาริเยสุ อุกฺกฏฺตรนฺติ ทีเปติ. กสฺมา? ‘‘อยํ นุ โข อิทฺธิมา, อยํ นุ โข นิมฺมิโต’’ติ เอกจฺจสฺส พฺรหฺมุโน อาสงฺกุปฺปาทนโต. ยทคฺเคน เจตํ อธิฏฺิตํ วิเสสโต มโนมยนฺติ วุจฺจติ, ตทคฺเคน อุกฺกฏฺตรนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ นามา’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา อิธ เสสานิ คหิตานีติ อาห ‘‘เสสํ…เป… วุตฺต’’นฺติ.
๓๙๘. อิทํ นานากรณนฺติ กามมิมาปิ ทฺเว อิทฺธิโย อธิฏฺานวเสเนว อิชฺฌนฺติ, ตถาปิ อิทํ อิทานิ วุจฺจมานํ อิมาสํ นานากรณํ วิเสโส. ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวาติ อตฺตโน ปกติรูปํ วิชหิตฺวา อปเนตฺวา, ปเรสํ อทสฺเสตฺวาติ อตฺโถ. กุมารกวณฺณนฺติ กุมารกสณฺานํ. ทสฺเสตีติ ตถา วิกุพฺพนฺโต อตฺตนิ ทสฺเสติ. นาควณฺณํ วาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติ อตฺตานมฺปิ หตฺถึ กตฺวา ทสฺเสติ, พหิทฺธาปิ หตฺถึ ทสฺเสติ. เอตทตฺถเมว หิ อิธ ‘‘หตฺถิวณฺณํ วา ทสฺเสตี’’ติ อวตฺวา ‘‘หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) วุตฺตํ. ยํ ปน เกจิ พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนวจนํ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา’’ติ วจเนน วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน วิรุชฺฌตีติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ. กสฺมา? ปกติวณฺณวิชหนํ นาม อตฺตโน ปกติรูปสฺส อฺเสํ อทสฺสนํ, น สพฺเพน สพฺพํ ตสฺส นิโรธนํ. เอวํ สติ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา หตฺถึ ทสฺเสตี’’ติ ¶ วุจฺจมาเน โก เอตฺถ วิโรโธ, อตฺตนา ปน หตฺถิวณฺโณ หุตฺวา พหิทฺธาปิ หตฺถึ ทสฺสนฺเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เตเนวาห ‘‘พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺต’’นฺติ. เอวฺจ กตฺวา วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน จ น โกจิ วิโรโธ.
ปาฬิยฺจ กุมารกวณฺณํ วาติอาทีสุ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท วุตฺโต. เตสุ เอเกกสฺเสว กรณทสฺสนตฺถํ. หตฺถิมฺปีติอาทีสุ ปน หตฺถิอาทีนํ พหูนํ เอกชฺฌํ กาตพฺพาภาวทสฺสนตฺถํ สมุจฺจยตฺโถ ปิ-สทฺโท วุตฺโต. เตน ‘‘หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี’’ติอาทีสุ ทุติเย วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ.
อิทฺธิมโต ¶ อตฺตโน กุมารกากาเรน ปเรสํ ทสฺสนํ กุมารกวณฺณนิมฺมานํ, น เอตฺถ กิฺจิ อปุพฺพํ ปถวีอาทิวตฺถุ นิปฺผาทียตีติ กสิณนิยเมน ปโยชนาภาวโต ‘‘ปถวีกสิณาทีสุ อฺตรารมฺมณโต’’ติ วุตฺตํ. สติปิ วา วตฺถุนิปฺผาทเน ยถารหํ ตํ ปถวีกสิณาทิวเสเนว อิชฺฌตีติ เอวมฺเปตฺถ กสิณนิยเมน ปโยชนํ นตฺเถว. กุมารกวณฺณฺหิ ทสฺเสนฺเตน นีลวณฺณํ วา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ปีตาทีสุ อฺตรวณฺณํ วา. ตถา สติ นีลาทิกสิณานิ สมาปชฺชิตพฺพานีติ อาปนฺโนว กสิณนิยโม. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เอวมธิฏฺิเต ยเทเก ปถวีกสิณวเสน ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๒๓๘; ม. นิ. ๑.๑๔๗; สํ. นิ. ๕.๘๔๒; ปฏิ. ม. ๓.๑๐) ภาโวติ เอวํ ปวตฺเตน กสิณนิทฺเทเสน อิธ วิกุพฺพนิทฺธินิทฺเทเส ‘‘ปถวีกสิณาทีสุ อฺตรารมฺมณโต’’ติอาทิวจนสฺส วิโรธํ อาสงฺกนฺติ, โส อโนกาโสวาติ ทฏฺพฺพํ. นิมฺมินิตพฺพภาเวน อตฺตนา อิจฺฉิโตติ อตฺตโน กุมารกวณฺโณ, น ปน อตฺตโน ทหรกาเล กุมารกวณฺโณติ. นาคาทิวณฺเณสุปิ อยํ นโย พฺยาปี เอวาติ ยเทเก ‘‘นาคาทินิมฺมาเน น ยุชฺชติ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตทโปหตํ ทฏฺพฺพํ.
พหิทฺธาปีติ ปิ-สทฺเทน อชฺฌตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติอาทิ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ‘‘กุมารกวณฺณํ วา’’ติอาทิ วิย อชฺฌตฺตเมว กุมารกวณฺณาทีนํ ทสฺสนวเสนาติ. ยํ เอตฺถ วตฺตพฺพํ อธิฏฺานวิธานํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๓๙๙. กายนฺติ ¶ อตฺตโน กรชกายํ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อยํ กาโย สุสิโร โหตู’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ‘‘ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺายา’’ติ อิมํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสารมาห. อฺํ กายนฺติ ยํ มโนมยํ กายํ นิมฺมินิตุกาโม, ตํ. มฺุชมฺหาติ มฺุชติณโต. อีสิกนฺติ ตสฺส กณฺฑํ. โกสิยาติ อสิโกสโต. กรณฺฑายาติ เปฬาย, นิมฺโมกโตติ จ วทนฺติ. อพฺพาหตีติ อุทฺธรติ. ปวาเหยฺยาติ อากฑฺเฒยฺย.
อิทฺธิวิธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ทฺวาทสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๓. อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา
ทิพฺพโสตธาตุกถาวณฺณนา
๔๐๐. ตตฺถาติ ¶ ¶ ทิพฺพโสตธาตุยา นิทฺเทเส. อภิฺาปาฬิยา หิ นิทฺเทสมุเขน อภิฺานํ นิพฺพตฺตนวิธิ วิธียติ. อภิฺาสีเสเนตฺถ อภิฺาปาฬิ วุตฺตา. เตนาห ‘‘ตโต ปราสุ จ ตีสุ อภิฺาสู’’ติ. ตโต ปราสูติ จ สตฺถุโน เทสนากฺกมํ, อตฺตโน จ อุทฺเทสกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิปตฺติกฺกมํ. น หิ ปฏิปชฺชนฺตา อิมินาว กเมน ปฏิปชฺชนฺติ. สพฺพตฺถาติ ทิพฺพโสตธาตุปาฬิยํ, เสสาภิฺาปาฬิยฺจาติ สพฺพตฺถ. ตตฺราติ วากฺโยปฺาเส นิปาตมตฺตํ, ตตฺร วา ยถาวุตฺตปาเ. ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิพฺเพ ภวาติ ทิพฺพา, เทวานํ โสตธาตุ, ตาย ทิพฺพาย สทิสตฺตา. อิทานิ ตํ ทิพฺพสทิสตํ วิภาเวตุํ ‘‘เทวานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตาติ สทฺธาพหุลตาวิสุทฺธทิฏฺิตานิสํสทสฺสาวิตาทิสมฺปตฺติยา สุฏฺุ จริตตฺตา สุจริเตน เทวูปปตฺติชนเกน ปฺุกมฺเมน นิพฺพตฺตา. ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหีติ อาทิ-สทฺเทน วาตโรคาทีนํ สงฺคโห. อปลิพุทฺธาติ อนุปทฺทุตา. ปิตฺตาทีหิ อนุปทฺทุตตฺตา, กมฺมสฺส จ อุฬารตาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺติ เวทิตพฺพา. อุปกฺกิเลสโทสรหิตํ หิ กมฺมํ ติณาทิโทสรหิตํ วิย สสฺสํ อุฬารผลํ อนุปกฺกิลิฏฺํ โหติ. การณูปจาเรน จสฺส ผลํ ตถา โวหรียติ, ยถา ‘‘สุกฺกํ สุกฺกวิปาก’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๑๒; ม. นิ. ๒.๘๑; อ. นิ. ๔.๒๓๓). ทูเรปีติ ปิ-สทฺเทน สุขุมสฺสาปิ อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถตํ สงฺคณฺหาติ. ปสาทโสตธาตูติ จตุมหาภูตานํ ปสาทลกฺขณา โสตธาตุ.
วีริยารมฺภวเสเนว อิชฺฌนโต สพฺพาปิ กุสลภาวนา วีริยภาวนา, ปธานสงฺขารสมนฺนาคตา วา อิทฺธิปาทภาวนาปิ วิเสสโต วีริยภาวนา, ตสฺสา อานุภาเวน นิพฺพตฺตา วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตา. าณมยา โสตธาตุ าณโสตธาตุ. ตาทิสาเยวาติ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย, ทูเรปิ สุขุมสฺสปิ อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนสมตฺถตาย จ ตํสทิสา เอว ¶ . ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตาติ ทิพฺพวิหารสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ภูมีนํ วเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อิมินา การณวเสนสฺสา ทิพฺพภาวมาห. ยํ เจตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ ¶ อฏฺงฺคสมนฺนาคเมน อุกฺกํสคตํ ปาทกชฺฌานสงฺขาตํ ทิพฺพวิหารํ สนฺนิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, ทิพฺพวิหารปริยาปนฺนํ วา อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ สนฺนิสฺสิตตฺตาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สวนฏฺเนาติ สทฺทคหณฏฺเน. ยาถาวโต หิ สทฺทูปลทฺธิ สทฺทสภาวาวโพโธ สวนํ. สนฺเตสุปิ อฺเสุ สภาวธารณาทีสุ ธาตุอตฺเถสุ อตฺตสฺุตาสนฺทสฺสนตฺถา สตฺถุ ธาตุเทสนาติ อาห ‘‘นิชฺชีวฏฺเน จา’’ติ. โสตธาตุกิจฺจํ สทฺทสมฺปฏิจฺฉนํ, สทฺทสนฺนิฏฺานปจฺจยตา จ.
าณสฺส ปริสุทฺธิ อุปกฺกิเลสวิคเมเนวาติ อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสายา’’ติ. มานุสิกา มนุสฺส สนฺตกา, มํสโสตธาตุ, ทิพฺพวิทูราทิวิสยคฺคหณสงฺขาเตน อตฺตโน กิจฺจวิเสเสน อติกฺกนฺตํ มานุสิกํ เอตายาติ อติกฺกนฺตมานุสิกา. เตนาห ‘‘มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา สทฺทสวเนนา’’ติ. ตตฺถ มนุสฺสูปจารนฺติ มนุสฺเสหิ อุปจริตพฺพฏฺานํ, ปกติยา โสตทฺวาเรน คเหตพฺพํ วิสยนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘สทฺทสวเนนา’’ติ. ทิพฺเพติ เทวโลกปริยาปนฺเน. เต ปน วิเสสโต เทวานํ กถา สทฺทา โหนฺตีติ อาห ‘‘เทวานํ สทฺเท’’ติ. มนุสฺสานํ เอเตติ มานุสา, เต มานุเส. เอวํ เทวมนุสฺสสทฺทานํเยว คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปเทสปริยาทาน’’นฺติ, เอกเทสคฺคหณนฺติ อตฺโถ. สเทหสนฺนิสฺสิตา อตฺตโน สรีเร สนฺนิสฺสิตา. นิปฺปเทสปริยาทานํ านเภทคฺคหณมุเขน สวิฺาณกาทิเภทภินฺนสฺส สทฺทสฺส อนวเสเสน สงฺคณฺหนโต.
อยํ ทิพฺพโสตธาตุ. ปริกมฺมสมาธิจิตฺเตนาติ ปริกมฺมภูตาเวณิกสมาธิจิตฺเตน, ทิพฺพโสตาณสฺส ปริกมฺมวเสน ปวตฺตกฺขณิกสมาธินา สมาหิตจิตฺเตนาติ อตฺโถ. ปริกมฺมสมาธิ นาม ทิพฺพโสตธาตุยา อุปจาราวตฺถาติปิ วทนฺติ. สา ปน นานาวชฺชนวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สพฺโพฬาริกสทฺททสฺสนตฺถํ สีหาทีนํ สทฺโท ปมํ คหิโต. ติโยชนมตฺถเกปิ กิร เกสรสีหสฺส สีหนาทสทฺโท สุยฺยติ. อาทิ-สทฺเทน เมฆสทฺทพฺยคฺฆสทฺทาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ ยถา โอฬาริกสทฺทาวชฺชนํ ยาวเทว สุขุมสทฺทาวชฺชนูปายทสฺสนตฺถํ, ตถา สทฺทคฺคหณภาวนาพเลน สุขุมตรสทฺทคฺคหณสํสิทฺธิโต.
เอวํ ¶ อาสนฺนสทฺทคฺคหณานุสาเรน ทูรทูรตรสทฺทคฺคหณมฺปิ สมิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุรตฺถิมาย ¶ ทิสายา’’ติอาทินา ทิสาสมฺพนฺธวเสน สทฺทานํ มนสิการวิธิ อารทฺโธ. ตตฺถ สทฺทนิมิตฺตนฺติ าณุปฺปตฺติเหตุภาวโต สทฺโท เอว สทฺทนิมิตฺตํ, โย วา ยถาวุตฺโต อุปาทายุปาทาย ลพฺภมาโน สทฺทานํ โอฬาริกสุขุมากาโร, ตํ สทฺทนิมิตฺตํ. เตเนวาห ‘‘สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺต’’นฺติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกานมฺปิ สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ, ตํ โอฬาริกสุขุมสมฺมเตสุปิ โอฬาริกสุขุมสพฺภาวทสฺสนตฺถํ. ตฺจ สพฺพํ สุขุเม าณปริจยทสฺสนตฺถํ ทฏฺพฺพํ. สทฺทนิมิตฺตสฺส อปจฺจุปฺปนฺนสภาวตฺตา ‘‘สทฺโทว สทฺทนิมิตฺต’’นฺติ อยเมว ปกฺโข ายาคโตติ เกจิ, ตํ น โอฬาริกสุขุมานํ สทฺทานํ วณฺณารมฺมเณน าเณน นีลปีตาทิวณฺณานํ วิย ตตฺเถว คเหตพฺพโต. โอฬาริกสุขุมภาโว เจตฺถ สทฺทนิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตนฺติ. ตสฺสาติ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปชฺชนฺตสฺส โยคิโน. เต สทฺทาติ เย สพฺโพฬาริกโต ปภุติ อาวชฺชนฺตสฺส อนุกฺกเมน สุขุมสุขุมา สทฺทา อาวชฺชิตา, เต. ปากติกจิตฺตสฺสาปีติ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนโต ปุพฺเพ ปวตฺตจิตฺตสฺสาปิ. ปริกมฺมสมาธิจิตฺตสฺสาติ ทิพฺพโสตธาตุยา อุปฺปาทนตฺถํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺิตสฺส สทฺทํ อารพฺภ ปริกมฺมกรณวเสน ปวตฺตกฺขณิกสมาธิจิตฺตสฺส. ปุพฺเพปิ าเณน ปริมทฺทิตตฺตา อติวิย ปากฏา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
เตสุ สทฺเทสูติ เย ปริกมฺมสฺส วิสยทสฺสนตฺถํ พหู สทฺทา วุตฺตา, เตสุ สทฺเทสุ. อฺตรนฺติ ยตฺถสฺส ปริกมฺมกรณวเสน อภิณฺหํ มนสิกาโร ปวตฺโต, ตํ เอกํ สทฺทํ. ตโต ปรนฺติ ตโต อปฺปนุปฺปตฺติโต ปรํ. ตสฺมึ โสเตติ ตสฺมึ าณโสเต. ปติโต โหตีติ ทิพฺพโสตธาตุ อนฺโตคธา โหติ อปฺปนาจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติโต ปภุติ ทิพฺพโสตาณลาภี นาม โหติ, น ทานิสฺส ตทตฺถํ ภาวนาภิโยโค อิจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ. ตนฺติ ทิพฺพโสตธาตุํ. ถามชาตนฺติ ชาตถามํ ทฬฺหภาวปฺปตฺตํ. วฑฺเฒตพฺพํ ปาทกชฺฌานารมฺมณํ. กินฺติ กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘เอตฺถนฺตเร สทฺทํ สุณามีติ เอกงฺคุลมตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา’’ติ. ปาทกชฺฌานสฺส หิ อารมฺมณภูตํ กสิณนิมิตฺตํ ‘‘เอตฺตกํ านํ ผรตู’’ติ มนสิ กริตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺส กสิณนิมิตฺตํ ตตฺตกํ านํ ผริตฺวา ติฏฺติ ¶ . โส สมาปตฺติโต วุฏฺาย ตตฺถ คเต สทฺเท อาวชฺชติ, สุภาวิตภาวนตฺตา ตตฺถ อฺตรํ สทฺทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, อิตรสฺส ปุนปิ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตพฺพเมว. ตโต เอว หิ ปาทกชฺฌานารมฺมเณน ผุฏฺโกาสพฺภนฺตรคเตปิ สทฺเท สุณาติเยวาติ สาสงฺกํ วทติ. เอกงฺคุลทฺวงฺคุลาทิคฺคหณฺเจตฺถ สุขุมสทฺทาเปกฺขาย กตํ.
เอวํ ¶ สุณนฺโตวาติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา สวเนน วสีกตาภิฺโ หุตฺวา ยถาวชฺชิเต สทฺเท สุณนฺโต เอว. ปาฏิเยกฺกนฺติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาเนปิ เต สทฺเท ปจฺเจกํ วตฺถุเภเทน ววตฺถเปตุกามตาย สติ.
ทิพฺพโสตธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เจโตปริยาณกถาวณฺณนา
๔๐๑. ปริยาตีติ สราคาทิวิภาเคน ปริจฺฉิชฺช ชานาติ. เตนาห ‘‘ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ’’ติ. เยสฺหิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ. ‘‘ปรสตฺตาน’’นฺติ เอตฺถ ปร-สทฺโท อฺตฺโถติ อาห ‘‘อตฺตานํ เปตฺวา เสสสตฺตาน’’นฺติ, ยถา หิ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา. โย อตฺตา น โหติ, โส ปโรติ. สตฺตานนฺติ เจตฺถ รูปาทีสุ สตฺตาติ สตฺตา. ตสฺสา ปน ปฺตฺติยา สวิฺาณกสนฺตาเน นิรุฬฺหตฺตา นิจฺฉนฺทราคาปิ สตฺตาตฺเวว วุจฺจนฺติ, ภูตปุพฺพคติยา วา. ‘‘ปุ’’นฺติ นรกํ, ตตฺถ คลนฺติ ปปตนฺตีติ ปุคฺคลา, ปาปการิโน. อิตเรปิ สํสาเร สํสาริโน ตํสภาวานาติวตฺตนโต ปุคฺคลาตฺเวว วุจฺจนฺติ. ตํตํสตฺตนิกายสฺส วา ตตฺถ ตตฺถ อุปปตฺติยา ปูรณโต, อนิจฺจตาวเสน คลนโต จ ปุคฺคลาติ เนรุตฺตา.
เอตฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ‘‘เอตํ เจโตปริยาณํ ทิพฺพจกฺขุาณวเสน อิชฺฌตี’’ติ ตํ ทิพฺพจกฺขุาณํ, เอตสฺส เจโตปริยาณสฺส อุปฺปาทเน ปริกมฺมํ, ตสฺมา เตน เจโตปริยาณํ อุปฺปาเทตุกาเมน อธิคตทิพฺพจกฺขุาเณน ภิกฺขุนาติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา ¶ . หทยรูปนฺติ น หทยวตฺถุ, อถ โข หทยมํสเปสิ. ยํ พหิ กมลมกุฬสณฺานํ, อนฺโต โกสาตกีผลสทิสนฺติ วุจฺจติ, ตฺหิ นิสฺสาย ทานิ วุจฺจมานํ โลหิตํ ติฏฺติ. หทยวตฺถุ ปน อิมํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ. กถํ ปน ทิพฺพจกฺขุนา โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน อรูปํ จิตฺตํ ปริเยสตีติ อาห ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ. กถํ ปน โสมนสฺสสหคตาทิจิตฺตวุตฺติยา กมฺมชสฺส โลหิตสฺส วิวิธวณฺณภาวาปตฺตีติ? โก วา เอวมาห ‘‘กมฺมชเมว ตํ โลหิต’’นฺติ จตุสนฺตติรูปสฺสาปิ ตตฺถ ลพฺภมานตฺตา. เตเนวาห ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิ. เอวมฺปิ ยํ ตตฺถ อจิตฺตชํ, ตสฺส ยถาวุตฺตวณฺณเภเทน ¶ น ภวิตพฺพนฺติ? ภวิตพฺพํ, เสสติสนฺตติรูปานํ ตทนุวตฺตนโต. ยถา หิ คมนาทีสุ จิตฺตชรูปานิ อุตุกมฺมาหารสมุฏฺานรูเปหิ อนุวตฺตียนฺติ, อฺถา กายสฺส เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว น สิยา, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปํ เสสติสนฺตติรูปานิ อนุวตฺตมานานิ ปวตฺตนฺติ. ปสาทโกธเวลาสุ จกฺขุสฺส วณฺณเภทาปตฺติเยว จ ตทตฺถสฺส นิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ.
ปริเยสนฺเตนาติ ปมํ ตาว อนุมานโต าณํ เปเสตฺวา คเวสนฺเตน. เจโตปริยาณฺหิ อุปฺปาเทตุกาเมน โยคินา เหฏฺา วุตฺตนเยน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ลาภี สมาโน อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยมํสเปสึ นิสฺสาย ปวตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณทสฺสเนน ‘‘อิทานิ อิมสฺส จิตฺตํ โสมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘โทมนสฺสสหคต’’นฺติ วา ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติ วา นยคฺคาหวเสนปิ ววตฺถเปตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ. กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตเถว ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ตสฺเสวํ ทิพฺพจกฺขุนา หทยโลหิตวณฺณทสฺสนาทิวิธินา ปฏิปชฺชนฺตสฺส อิทานิ เจโตปริยาณํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ยํ ตทา ปวตฺตตีติ ววตฺถาปิตํ จิตฺตํ, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ. เตสํ ปุริมานิ ตีณิ, จตฺตาริ วา ปริกมฺมาทิสมฺานิ กามาวจรานิ, จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา อปฺปนาจิตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ. ตตฺถ ยํ อนฺเตน อปฺปนาจิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปนฺนํ าณํ, อิทํ เจโตปริยาณํ. ตฺหิ ยตฺถาเนน ปริกมฺมํ กตํ, ตํ ปรสฺส จิตฺตํ ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิภาเวนฺตเมว หุตฺวา ¶ ปวตฺตติ รูปํ วิย จ ทิพฺพจกฺขุาณํ, สทฺทํ วิย จ ทิพฺพโสตาณํ. ตโต ปรํ ปน กามาวจรจิตฺเตหิ สราคาทิววตฺถาปนํ โหติ นีลาทิววตฺถาปนํ วิย. เอวมธิคตสฺส ปน เจโตปริยาณสฺส ถามคมนวิธานมฺปิ อธิคมนวิธานสทิสเมวาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา เตน…เป… ถามคตํ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
เอวํ ถามคเต หีติอาทิ ถามคตานิสํสทสฺสนํ. สพฺพมฺปิ กามาวจรจิตฺตนฺติ จตุปณฺณาสวิธมฺปิ กามาวจรจิตฺตํ. ‘‘สพฺพมฺปี’’ติ ปทํ ‘‘รูปาวจรารูปาวจรจิตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เตน ปฺจทสวิธมฺปิ รูปาวจรจิตฺตํ, ทฺวาทสวิธมฺปิ อรูปาวจรจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปชานาตีติ สราคาทิปกาเรหิ ชานาติ, ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌตีติ อธิปฺปาโย. ปุถุชฺชนวเสนายํ อภิฺากถาติ โลกุตฺตรํ จิตฺตํ อิธ อนุทฺธฏํ. ตมฺปิ ¶ หิ อุปริโม, สทิโส วา อริโย เหฏฺิมสฺส, สทิสสฺส จ จิตฺตมฺปิ ปชานาติ เอว. เตนาห ‘‘อนุตฺตรํ วา จิตฺต’’นฺติอาทิ. สงฺกมนฺโตติ าเณน อุปสงฺกมนฺโต. เอกจฺจฺหิ จิตฺตํ ตฺวา ปริกมฺเมน วินา ตทฺํ จิตฺตํ ชานนฺโต ‘‘จิตฺตา จิตฺตํ สงฺกมนฺโต’’ติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘วินาปิ หทยรูปทสฺสเนนา’’ติ. หทยรูปทสฺสนาทิวิธานํ หิ อาทิกมฺมิกวเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ. ยตฺถ กตฺถจีติ ปฺจโวการภเว, จตุโวการภเวปิ วา. น กโต อภิฺานุโยคสงฺขาโต อภินิเวโส เอเตนาติ อกตาภินิเวโส, ตสฺส, อาทิกมฺมิกสฺสาติ อตฺโถ. อยํ กถาติ ‘‘อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตปริกมฺมกถา.
อวเสสนฺติ วุตฺตาวเสสํ. เอวํ อวิภาเคน วุตฺตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ จิตฺตํ วีตราค’’นฺติ อาห. ตฺหิ โยนิโสมนสิการปฺปจฺจยตํเหตุกตาหิ ราเคน สมฺปโยคาสงฺกาภาวโต ‘‘วีตราค’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. เสสากุสลจิตฺตานํ ราเคน สมฺปโยคาภาวโต นตฺเถว สราคตา, ตํนิมิตฺตกตาย ปน สิยา ตํสหิตตาเลโสติ นตฺเถว วีตราคตาปีติ ทุกวินิมุตฺตตาว ยุตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมึ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺตี’’ติ. ยทิ เอวํ ปเทสิกํ เจโตปริยาณํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ทุกนฺตรปริยาปนฺนตฺตา เตสํ. เย ปน ‘‘ปฏิปกฺขภาเว อสติปิ สมฺปโยคาภาโว เอเวตฺถ ปมาณํ เอกจฺจอพฺยากตานํ วิยา’’ติ เสสากุสลจิตฺตานมฺปิ วีตราคตํ ปฏิชานนฺติ ¶ , เต สนฺธายาห ‘‘เกจิ ปน เถรา ตานิปิ สงฺคณฺหนฺตี’’ติ. สโทสทุเกปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปาฏิปุคฺคลิกนเยนาติ อาเวณิกนเยน, ตทฺากุสลจิตฺเตสุ วิย โลภโทเสหิ อมิสฺสิตสฺส โมหสฺเสว สพฺภาวโตติ อตฺโถ. อกุสลมูลสงฺขาเตสุ สห โมเหเนวาติ สโมหํ ปมนเย, ทุติยนเย ปน สเหว โมเหนาติ สโมหนฺติ เอวํ อุตฺตรปุริมปทาวธารณโต ทฺวีสุ นเยสุ เภโท เวทิตพฺโพ. อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ ถินมิทฺธํ อนุวตฺตนวเสน คตํ ปวตฺตํ ถินมิทฺธานุคตํ ปฺจวิธํ สสงฺขาริกากุสลจิตฺตํ สํขิตฺตํ, อารมฺมเณ สงฺโกจนวเสน ปวตฺตนโต. วุตฺตนเยน อุทฺธจฺจานุคตํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปน อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตํ, ยตฺถ วา อุทฺธจฺจํ ปจฺจยวิเสเสน ถามชาตํ หุตฺวา ปวตฺตติ. กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย, วิปุลผลตาย, ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปฺเหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํ. อวเสสนฺติ ปริตฺตอปฺปมาณํ. อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺเถหิ สห อุตฺตเรหีติ สอุตฺตรํ. อุตฺติณฺณนฺติ อุตฺตรํ, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตรนฺติ โลกุตฺตรํ. ตโต เอว นตฺถิ ¶ เอตสฺส อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํ. อุปนิชฺฌานลกฺขณปฺปตฺเตน สมาธินา สมฺมเทว อาหิตนฺติ สมาหิตํ. ตทงฺควิมุตฺติปฺปตฺตํ กามาวจรกุสลจิตฺตํ. วิกฺขมฺภนวิมุตฺติปฺปตฺตํ มหคฺคตจิตฺตํ. สมุจฺเฉทวิมุตฺติปฺปตฺตํ มคฺคจิตฺตํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติปฺปตฺตํ ผลจิตฺตํ. นิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตมฺปิ ตทุภยเมว. กามํ กานิจิ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตาทีนิ นิพฺพานารมฺมณานิ โหนฺติ, นิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตานิ ปน น โหนฺติ ตาทิสกิจฺจาโยคโต. ปาฬิยํ อาคตสราคาทิเภทวเสน เจว เตสํ อนฺตรเภทวเสน จ สพฺพปฺปการมฺปิ.
เจโตปริยาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณกถาวณฺณนา
๔๐๒. ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, ตสฺส วา อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ตํ นิสฺสยาทิปจฺจยภูตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ าณํ, ตทตฺถายา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ¶ ปุพฺเพนิวาสํ ตาว ทสฺเสตฺวา ตตฺถ สติาณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิวจนโต อตีตภววิสยํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อตีตชาตีสู’’ติ นิวาส-สทฺโท กมฺมสาธโน, ขนฺธวินิมุตฺโต จ นิวสิตธมฺโม นตฺถีติ อาห ‘‘นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ. นิวุตฺถตา เจตฺถ สสนฺตาเน ปวตฺตตา, ตถาภูตา จ เต อนุ อนุ ภูตา ชาตา ปวตฺตา ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาว โหนฺตีติ อาห ‘‘นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา’’ติ. เอวํ สสนฺตติปริยาปนฺนธมฺมวเสน นิวาส-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวิเสเสน วตฺตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ ‘‘โคจรนิวาเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โคจรภูตาปิ หิ โคจราเสวนาย อาเสวิตา อารมฺมณกรณวเสน อนุภูตา นิวุตฺถา นาม โหนฺตีติ. เต ปน ทุวิธา สปรวิฺาณโคจรตายาติ อุภเยปิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ‘‘อตฺตโน วิฺาเณน วิฺาตา’’ติ วตฺวา ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ วจนํ เย เต โคจรนิวาเสน นิวุตฺถธมฺมา, เต น เกวลํ วิฺาเณน วิฺาณมตฺตา, อถ โข ยถา ปุพฺเพ ชาตินามโคตฺตวณฺณลิงฺคาหาราทิวิเสเสหิ ปริจฺเฉทการิกาย ปฺาย ปริจฺฉิชฺช คหิตา, ตเถเวตํ ¶ าณํ ปริจฺฉิชฺช คณฺหาตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตํ. ปรวิฺาณวิฺาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธ. น เกวลํ อตฺตโนว วิฺาเณน, อถ โข ปเรสํ วิฺาเณน วิฺาตาปิ วาติ อตฺโถ. อิธาปิ ‘‘ปริจฺฉินฺนา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘ปเรสมฺปิ วา วิฺาเณน วิฺาตา ปริจฺฉินฺนา’’ติ. ตสฺส จ คหเณ ปโยชนํ วุตฺตนเยเนว วตฺตพฺพํ. เต จ โข ยสฺมา อภีตาสุ เอว ชาตีสุ อฺเหิ วิฺาตา ปริจฺฉินฺนา, เต จ ปรินิพฺพุตาปิ โหนฺติ. เย หิ เต วิฺาตา, เตสํ ตทา วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน เตสมฺปิ อตีเต ปวตฺติ ายตีติ สิขาปฺปตฺตํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส วิสยภูตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํ. ฉินฺนวฏุมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ อนุสฺสรณา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณํ. อาทิ-สทฺเทน ปจฺเจกสมฺพุทฺธพุทฺธสาวกานุสฺสรณานิ คยฺหนฺตีติ วทนฺติ. ฉินฺนวฏุมกา ปน สพฺเพว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ¶ ปรินิพฺพุตา. เตสํ อนุสฺสรณํ นาม เตสํ ปฏิปตฺติยา อนุสฺสรณํ, สา ปน ปฏิปตฺติ สงฺเขปโต ฉฬารมฺมณคฺคหณลกฺขณาติ ตานิ อิธ ปรวิฺาณวิฺาตคฺคหเณน คหิตานิ, เต ปเนเต สมฺมาสมฺพุทฺธานํเยว วิสยา, น อฺเสนฺติ อาห ‘‘เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺตี’’ติ. น หิ อตีเต พุทฺธา ภควนฺโต เอวํ วิปสฺสึสุ, เอวํ มคฺคํ ภาเวสุํ, เอวํ ผลนิพฺพานานิ สจฺฉากํสุ, เอวํ เวเนยฺเย วิเนสุนฺติ เอตฺถ สพฺพทา อฺเสํ าณสฺส คติ อตฺถีติ. ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
อเนกวิธนฺติ นานาภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาสาทิวเสน พหุวิธํ. ปกาเรหีติ นามโคตฺตาทิอากาเรหิ สทฺธึ, สหโยเค เจตํ กรณวจนํ. ปวตฺติตํ เทสนาวเสน. เตนาห ‘‘สํวณฺณิต’’นฺติ, วิตฺถาริตนฺติ อตฺโถ. ‘‘นิวาส’’นฺติ อนฺโตคธเภทสามฺวจนเมตนฺติ เต เภเท พฺยาปนิจฺฉาวเสน สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตาน’’นฺติ อาห. สาวกสฺเสเวตํ อนุสฺสรณํ, น สตฺถุโนติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺธปฏิปาฏิวเสน จุติปฏิสนฺธิวเสน วา’’ติ. ขนฺธปฏิปาฏิ ขนฺธานํ อนุกฺกโม. สา จ โข จุติโต ปฏฺาย อุปฺปฏิปาฏิวเสน. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อิริยาปถปฏิปาฏิ ขนฺธปฏิปาฏี’’ติ วทนฺติ. อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวาติ าณคติยา อนุคนฺตฺวา อนุคนฺตฺวา. ติตฺถิยาติ อฺติตฺถิยา, เต ปน กมฺมวาทิโน กิริยวาทิโน ตาปสาทโย. เปตฺวา อคฺคสาวกมหาสาวเก อิตเร สตฺถุ สาวกา ปกติสาวกา.
ยสฺมา ติตฺถิยานํ พฺรหฺมชาลาทีสุ จตฺตาลีสาย เอว สํวฏฺฏวิวฏฺฏานํ อนุสฺสรณํ อาคตํ, ตสฺมา ¶ ‘‘น ตโต ปร’’นฺติ วตฺวา ตํ การณํ วทนฺโต ‘‘ทุพฺพลปฺตฺตา’’ติอาทิมาห, เตน วิปสฺสนาภิโยโค ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส วิเสสการณนฺติ ทสฺเสติ. พลวปฺตฺตาติ เอตฺถ นามรูปปริจฺเฉทาทิเยว ปฺาย พลวการณํ ทฏฺพฺพํ. ตฺเหตฺถ เนสํ สาธารณการณํ. เอตฺตโกติ กปฺปานํ ลกฺขํ, ตทธิกํ เอกํ, ทฺเว จ อสงฺขฺเยยฺยานีติ กาลวเสน เอวํปริมาโณ ยถากฺกมํ เตสํ มหาสาวกอคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธานํ ปฺุาณาภินีหาโร สาวกปจฺเจกโพธิปารมิตา สมิตา. ยทิ โพธิสมฺภารสมฺภรณกาลปริจฺฉินฺโน เตสํ เตสํ อริยานํ อภิฺาาณวิภาโค, เอวํ สนฺเต ¶ พุทฺธานมฺปิ วิสยปริจฺเฉทตา อาปนฺนาติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นาม นตฺถี’’ติ. ‘‘ยาวตกํ เยฺยํ, ตาวตกํ าณ’’นฺติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) วจนโต สพฺพฺุตฺาณสฺส วิย พุทฺธานํ อภิฺาาณานมฺปิ วิสเย ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ. ตตฺถ ยํ ยํ าตุํ อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ ชานนฺติ เอว. อถ วา สติปิ กาลปริจฺเฉเท การณูปายโกสลฺลปริคฺคหาทินา สาติสยตฺตา มหาโพธิสมฺภารานํ ปฺาปารมิตาย ปวตฺติอานุภาวสฺส ปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, กุโต ตนฺนิพฺพตฺตานํ อภิฺาาณานนฺติ อาห ‘‘พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นาม นตฺถี’’ติ. อตีเต เอตฺตกานิ กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยานีติ เอวํ กาลปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, อนาคเต อนาคตํสาณสฺส วิย.
เอวํ ฉนฺนํ ชนานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ กาลวิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ อารมฺมณคฺคหณโต อานุภาววิเสสโต, ปวตฺติอาการโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘ติตฺถิยา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จุติปฏิสนฺธิวเสนาติ อตฺตโน, ปรสฺส วา ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺตภาเว จุตึ ทิสฺวา อนฺตรา กิฺจิ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิยา เอว คหณวเสน. วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิภาเวตุํ ‘‘เตสฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปกติสาวกา จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สงฺกมนฺตีติ อยมตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยน ‘‘พลวปฺตฺตา’’ติ เหตุนา วิภาเวตพฺโพ, จุติปฏิสนฺธิวเสน สงฺกมนํ เวมชฺฌทสฺสเน ปโยชนาภาวโต. าณพลทสฺสนตฺถํ ปเนตฺถ วุตฺตํ.
ตํ ตํ ปากฏเมวาติ ยถา นาม สรทสมเย ิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ จตุรตนิเก เคเห จกฺขุมโต ปุริสสฺส รูปคตํ สุปากฏเมว โหตีติ โลกสิทฺธเมตํ, สิยา ปน ตสฺส สุขุมตรติโรหิตาทิเภทสฺส รูปคตสฺส อโคจรตา. นตฺเถว พุทฺธานํ าตุํ อิจฺฉิตสฺส เยฺยสฺส อโคจรตา, อถ โข ตํ าณาโลเกน โอภาสิตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย สุปากฏํ สุวิภูตเมว ¶ โหติ ตถา เยฺยาวรณสฺส สุปหีนตฺตา. เปยฺยาลปาฬึ วิย สงฺขิปิตฺวาติ ยถา เปยฺยาลปาฬึ ปนฺตา ‘‘ปมํ ฌานํ…เป… ปฺจมํ ฌาน’’นฺติ อาทิปริโยสานเมว คณฺหนฺตา สงฺขิปิตฺวา สชฺฌายนฺติ, น อนุปทํ, เอวํ อเนกาปิ กปฺปโกฏิโย สงฺขิปิตฺวา. ยํ ยํ อิจฺฉนฺตีติ ยสฺมึ กปฺเป, ยสฺมึ ภเว ยํ ¶ ยํ ชานิตุํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว าตุํ อิจฺฉิเต เอว าเณน โอกฺกมนฺตา. สีโหกฺกนฺตวเสน สีหคติปตนวเสน าณคติยา คจฺฉนฺติ. สตธา ภินฺนสฺส วาฬสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนวเสน กตวาลเวธปริจยสฺส. สรภงฺคสทิสสฺสาติ สรภงฺคโพธิสตฺตสทิสสฺส (ชา. ๒.๑๗.๕๐ อาทโย). ลกฺขฏฺานสฺส อปฺปตฺตวเสน น สชฺชติ. อติกฺกมนปสฺสคมนวเสน น วิรชฺฌติ.
ขชฺชุปนกปฺปภาสทิสํ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ าณสฺส อติวิย อปฺปานุภาวตาย ขชฺโชโตภาสสมํ หุตฺวา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ อุปฏฺาติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ทีปปฺปภาสทิสนฺติ ปากติกทีปาโลกสทิสํ. อุกฺกาปภา มหาอุมฺมุกาโลโก. โอสธิตารกปฺปภาติ อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียตีติ โอสธิ, โอสธีนํ วา อนุพลปฺปทายิกตฺตา โอสธีติ เอวํ ลทฺธนามาย ตารกาย ปภา. สรทสูริยมณฺฑลสทิสํ สวิสเย สพฺพโส อนฺธการวิธมนโต.
ยฏฺิโกฏิคมนํ วิย ขนฺธปฏิปาฏิยา อมฺุจนโต. กุนฺนทีนํ อติกฺกมนาย เอเกเนว รุกฺขทณฺเฑน กตสงฺกโม ทณฺฑกเสตุ. จตูหิ, ปฺจหิ วา ชเนหิ คนฺตุํ สกฺกุเณยฺโย ผลเก อตฺถริตฺวา อาณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตสงฺกโม ชงฺฆเสตุ. ชงฺฆสตฺถสฺส คมนโยคฺโค สงฺกโม ชงฺฆเสตุ ชงฺฆมคฺโค วิย. สกฏสฺส คมนโยคฺโค สงฺกโม สกฏเสตุ สกฏมคฺโค วิย. มหตา ชงฺฆสตฺเถน คนฺตพฺพมคฺโค มหาชงฺฆมคฺโค. พหูหิ วีสาย วา ตึสาย วา สกเฏหิ เอกชฺฌํ คนฺตพฺพมคฺโค มหาสกฏมคฺโค.
อิมสฺมึ ปน อธิกาเรติ ‘‘จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) จิตฺตสีเสน สาวกสฺส นิทฺทิฏฺสมาธิภาวนาธิกาเร.
๔๐๓. ตสฺมาติ ยสฺมา สาวกานํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณํ อิธาธิปฺเปตํ, ตสฺมา. เอวนฺติ ยถา เต อนุสฺสรนฺติ, เอวํ อนุสฺสริตุกาเมน. เหฏฺา ตีสุ ฌาเนสุ ยถารหํ ปีติสุเขหิ กายจิตฺตานํ ¶ สมฺปีนนาย ‘‘จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, อฺถา ปาทกชฺฌานเมว สมาปชฺชิตพฺพํ สิยา. ยาย นิสชฺชาย นิสินฺนสฺส อนุสฺสรณารมฺโภ, สา อิธ สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชา. ตโต อาสนปฺาปนนฺติ ตโต นิสชฺชาย ปุริมกํ อาสนปฺาปนํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอส นโย เสเสสุปิ ¶ . โภชนกาโลติอาทีสุ กาลสีเสน ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล กตกิจฺจมาห. เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวนฺทนกาโลติ เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ เจติยโพธีนํ วนฺทนกาโล. สกลํ รตฺตินฺทิวนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ.
กิฺจิ กิจฺจํ. เอตฺตเกนาติ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชเนน. ปาทกชฺฌานฺหิ สตฺถกสฺส วิย นิสานสิลา สติปฺานมฺปิ นิสิตภาวาวหํ. ยํ ตสฺส, ตา ตํ สมาปชฺชเนน ปรมเนปกฺกปฺปตฺตา โหนฺติ. เตนาห ‘‘ทีเป ชลิเต วิย ปากฏํ โหตี’’ติ, อนฺธการฏฺาเนติ อธิปฺปาโย. ปุริมภเวติ อิมสฺส ภวสฺส อนนฺตเร ปุริมสฺมึ ภเว. ปวตฺติตนามรูปนฺติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺติตนามรูปํ. ตฺจ โข ปมํ รูปํ อาวชฺชิตฺวา นามํ อาวชฺชิตพฺพํ. ปมํ นามํ อาวชฺชิตฺวา ปจฺฉา รูปนฺติ อปเร. ปโหตีติ สกฺโกติ. ปณฺฑิโต นาม อิมิสฺสา อภิฺาภาวนาย กตาธิกาโร.
‘‘อฺํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อิทํ อฺสฺมา กมฺมภวา อฺโ อุปปตฺติภโว อุปฺปนฺโนติ กตฺวา วุตฺตํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนนฺตรภาวโต. อฺถา เอกภเวปิ อฺมฺเมว นามรูปํ อุปฺปชฺชติ, นิรุทฺธฺจ อปฺปฏิสนฺธิกํ. เตเนวาห –
‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา’’ติ. (มหานิ. ๓๙);
ตํ านนฺติ ตํ นิกฺเขปฏฺานํ. อาหุนฺทริกนฺติ สมนฺตโต, อุปริ จ ฆนสฺฉนฺนํ สมฺพาธฏฺานํ. อนฺธตมมิวาติ อนฺธการติมิสา วิย.
กูฏาคารกณฺณิกตฺถายาติ กูฏาคารสฺส กูฏตฺถาย. กูฏาคารสฺส กณฺณิกา วิย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ, มหารุกฺโข วิย ปุริมภเว จุติกฺขเณ ปวตฺตนามรูปํ, สาขาปลาสา วิย เตน สมฺพนฺธํ อิมสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ผรสุธารา วิย ปริกมฺมภาวนา ¶ , กมฺมารสาลา วิย ปาทกชฺฌานนฺติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. กฏฺผาลโกปมาปิ ‘‘ยถา นาม พลวา ปุริโส โอทนปจนาทิอตฺถํ มหนฺตํ ทารุํ ผาเลนฺโต ตสฺส ตจเผคฺคุมตฺตผาลเน ผรสุธาราย วิปนฺนาย มหนฺตํ ทารุํ ผาเลตุํ อสกฺโกนฺโต ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา. ตถา เกโสหารกูปมา.
ปุพฺเพนิวาสาณํ ¶ นาม น โหติ อตีตาสุ ชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมารมฺมณตฺตาภาวา. ตนฺติ ปจฺฉิมนิสชฺชโต ปภุติ ยาว ปฏิสนฺธิ ปวตฺตํ าณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ปริกมฺมภาเวน ปวตฺตสมาธินา สมฺปยุตฺตาณํ ปริกมฺมสมาธิาณํ. ตํ รูปาวจรํ สนฺธาย น ยุชฺชตีติ ตํ เตสํ วจนํ อตีตํสาณํ เจ, รูปาวจรํ อธิปฺเปตํ น ยุชฺชติ ปริกมฺมสมาธิาณสฺส กามาวจรภาวโต. น หิ อนนฺตรจุติจิตฺตสฺส โอรโต ปวตฺติกฺขนฺเธ อารพฺภ รูปาวจรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปาฬิยํ, อฏฺกถายํ วา อาคตํ อตฺถิ. เยสํ ชวนานํ ปุริมานีติ โยชนา. ยทา ปน อปฺปนาจิตฺตํ โหติ, ตทาสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อิทํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ นามาติ กามํ อนนฺตรสฺส ภวสฺส จุติกฺขเณ ปวตฺติตนามรูปํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตาณํ ทสฺสิตํ, ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ าณสามฺสฺส โชติตภาวโต. ยเถว หิ ตโต นามรูปโต ปภุติ สพฺเพ อตีตา ขนฺธา, ขนฺธปฏิพทฺธา จ สพฺโพ ปุพฺเพนิวาโส, เอวํ ตสฺส ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺตาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ. เตนาห ‘‘เตน าเณน สมฺปยุตฺตาย สติยา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรตี’’ติ.
๔๐๔. เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ภวํ. โส หิ เอกกมฺมนิพฺพตฺโต อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน อนฺโตคธธมฺมปฺปเภโท ขนฺธปฺปพนฺโธ อิธ ชาตีติ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘เอกมฺปิ…เป… ขนฺธสนฺตาน’’นฺติ. ปริหายมาโนติ ขียมาโน วินสฺสมาโน. กปฺโปติ อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป. โส ปน อตฺถโต กาโล, ตทา ปวตฺตมานสงฺขารวเสนสฺส ปริหานิ เวทิตพฺพา. วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. โย ปน ‘‘กาลํ เขเปตี’’ติ, ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติ (ชา. ๑.๒.๑๙๐) จ อาทีสุ กาลสฺสาปิ ขโย วุจฺจติ, โส อิธ นาธิปฺเปโต อนิฏฺปฺปสงฺคโต. สํวฏฺฏนํ วินสฺสนํ สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏโต อุทฺธํ ตถา ายี สํวฏฺฏฏฺายี. ตํมูลกตฺตาติ ตํปุพฺพกตฺตา. วิวฏฺฏนํ นิพฺพตฺตนํ, วฑฺฒนํ วา วิวฏฺโฏ.
เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติ เอวํ สํวฏฺฏสีมานุกฺกเมน สํวฏฺเฏสุ วตฺตพฺเพสุ ตถา ¶ อวตฺวา ‘‘อาโปสํวฏฺโฏ เตโชสํวฏฺโฏ ¶ วาโยสํวฏฺโฏ’’ติ วจนํ สํวฏฺฏกมหาภูตเทสนานุปุพฺพิยาติ เกจิ. สํวฏฺฏานุปุพฺพิยาติ อปเร. อาเปน สํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ. สํวฏฺฏสีมาติ สํวฏฺฏมริยาทา.
สํวฏฺฏตีติ วินสฺสติ. สทาติ สพฺพกาลํ, ตีสุปิ สํวฏฺฏกาเลสูติ อตฺโถ.
‘‘เอกํ พุทฺธเขตฺต’’นฺติ อิธ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธเขตฺตํ นาม ติวิธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยตฺตเก าเน ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิาณานุภาโว ปฺุผลสมุตฺเตชิโต สรเสเนว ปถวี วิชมฺภติ, ตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธงฺกุรสฺส นิพฺพตฺตนเขตฺตํ นามาติ อาห ‘‘ชาติเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺต’’นฺติ. อานุภาโว วตฺตตีติ อิธ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อาณาเขตฺตปริยาปนฺเน ยตฺถ กตฺถจิ จกฺกวาเฬ ตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปริตฺตํ กตฺวา ตตฺเถว อฺํ จกฺกวาฬํ คโตปิ กตปริตฺโต เอว โหติ. อถ วา ตตฺถ เอกจกฺกวาเฬ ตฺวา สพฺพสตฺตานํ อตฺถาย ปริตฺเต กเต อาณาเขตฺเต สพฺพสตฺตานํ อภิสมฺภุณาตฺเวว ปริตฺตานุภาโว ตตฺถ เทวตาหิ ปริตฺตาณาย สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโต. ยํ วิสยเขตฺตํ สนฺธาย เอกสฺมึเยว ขเณ สเรน อภิวิฺาปนํ, อตฺตโน รูปทสฺสนฺจ ปฏิชานนฺเตน ภควตา ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. ๓.๘๑) วุตฺตํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อนนฺตาปริมาเณ วิสยเขตฺเต. ยํ ยํ ตถาคโต อากงฺขติ, ตํ ตํ ชานาติ อากงฺขามตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตาย พุทฺธาณสฺส. สณฺหนฺตนฺติ วิวฏฺฏมานํ ชายมานํ.
๔๐๕. โคขายิตกมตฺเตสูติ โคหิ ขาทิตพฺพปฺปมาเณสุ. ยนฺติ ยสฺมึ สมเย. ปุปฺผผลูปชีวินิโย จ เทวตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
เอเตสนฺติ ‘‘วสฺสูปชีวิโน’’ติอาทินา วุตฺตสตฺตานํ. ตตฺถาติ พฺรหฺมโลเก. โส จ โข ปริตฺตาภาทิพฺรหฺมโลโก เวทิตพฺโพ. ‘‘ปฏิลทฺธชฺฌานวเสนา’’ติ วตฺวา ฌานปฺปฏิลาภสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โลกํ พฺยูเหนฺติ สมฺปิณฺเฑนฺตีติ โลกพฺยูหา. เต กิร ทิสฺวา มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ิตาปิ นิสินฺนาปิ สํเวคชาตา, สมฺภมปฺปตฺตา ¶ จ หุตฺวา เตสํ อาสนฺเน าเน สนฺนิปตนฺติ. สิขาพนฺธสฺส มุตฺตตาย มุตฺตสิรา. อิโต จิโต จ วิธูยมานเกสตาย วิกิณฺณเกสา. โลกวินาสภเยน โสกวนฺตจิตฺตตาย อติวิย วิรูปเวสธาริโน. มาริสาติ เทวานํ ¶ ปิยสมุทาจาโร. กถํ ปเนเต กปฺปวุฏฺานํ ชานนฺตีติ? ธมฺมตาย สฺโจทิตาติ อาจริยา. ตาทิสนิมิตฺตทสฺสเนนาติ เอเก. พฺรหฺมเทวตาหิ อุยฺโยชิตาติ อปเร.
เมตฺตาทีนีติ เมตฺตามนสิการาทีนิ กามาวจรปฺุานิ. เทวโลเกติ กามเทวโลเก. เทวานํ กิร สุขสมฺผสฺสวาตคฺคหณปริจเยน วาโยกสิเณ ฌานานิ สุเขเนว อิชฺฌนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ ปฏิลภนฺตี’’ติ. ตทฺเ ปนาติ อาปายิเก สนฺธายาห. ตตฺถาติ เทวโลเก.
ทุติโย สูริโยติ ทุติยํ สูริยมณฺฑลํ. สตฺตสูริยนฺติ สตฺตสูริยปาตุภาวสุตฺตํ. ปกติสูริเยติ กปฺปวุฏฺานกาลโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนสูริยวิมาเน. กปฺปวุฏฺานกาเล ปน ยถา อฺเ กามาวจรเทวา, เอวํ สูริยเทวปุตฺโตปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชติ, สูริยมณฺฑลํ ปน ปภสฺสรตรฺเจว เตชวนฺตตรฺจ หุตฺวา ปวตฺตติ. ตํ อนฺตรธายิตฺวา อฺเมว อุปฺปชฺชตีติ อปเร. คงฺคา ยมุนา สรภู อจิรวตี มหีติ อิมา ปฺจ มหานทิโย.
ปภวาติ อุปฺปตฺติฏฺานภูตา. หํสปาตโนติ มนฺทากินิมาห.
น สณฺาตีติ น ติฏฺติ.
ปริยาทินฺนสิเนหนฺติ ปริกฺขีณสิเนหํ. ยาย อาโปธาตุยา ตตฺถ ตตฺถ ปถวีธาตุ อาพนฺธตฺตา สมฺปิณฺฑตา หุตฺวา ติฏฺติ, สา ฉสูริยปาตุภาเวน ปริกฺขยํ คจฺฉติ. ยถา จิทนฺติ ยถา จ อิทํ จกฺกวาฬํ. เอวํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬานิปีติ วิปตฺติมหาเมฆุปฺปตฺติโต ปฏฺาย อิธ วุตฺตํ สพฺพํ กปฺปวุฏฺานํ, ตํ ตตฺถ อติทิสติ.
ปลุชฺชิตฺวาติ ฉิชฺชิตฺวา. สงฺขารคตนฺติ ภูตุปาทายปฺปเภทํ สงฺขารชาตํ. สพฺพสงฺขารปริกฺขยาติ ฌาเปตพฺพสงฺขารปริกฺขยา. สยมฺปิ สงฺขารคตํ สมานํ อินฺธนาภาวโต ฉาริกมฺปิ อเสเสตฺวา นิฑฺฑหิตฺวา วูปสมตีติ อาห ‘‘สปฺปิ…เป… นิพฺพายตี’’ติ.
๔๐๖. ทีฆสฺส ¶ อทฺธุโนติ สํวฏฺฏฏฺายีอสงฺขฺเยยฺยกปฺปสงฺขาตสฺส ทีฆสฺส กาลสฺส อจฺจเยน ¶ . ตาลกฺขนฺธาทีติ อาทิ-สทฺเทน สากสาลาทิรุกฺเข สงฺคณฺหาติ. ฆนํ กโรตีติ วิสริตุํ อทตฺวา ปิณฺฑิตํ กโรติ. เตนาห ‘‘ปริวฏุม’’นฺติ, วฏฺฏภาเวน ปริจฺฉินฺนํ. ตนฺติ อุทกํ. อสฺสาติ วาตสฺส. วิวรํ เทตีติ ยถา ฆนํ กโรติ สมฺปิณฺเฑติ, เอวํ ตตฺถ อนฺตรํ เทติ. ปริกฺขยมานนฺติ ปุพฺเพ ยาว พฺรหฺมโลกา เอโกฆภูเตน วาเตน ปริโสสิยมานตาย ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตํ. พฺรหฺมโลโก ปาตุภวตีติ โยชนา. พฺรหฺมโลโกติ จ ปมชฺฌานภูมิมาห. อุปริ จตุกามาวจรเทวโลกฏฺาเนติ ยามเทวโลกาทีนํ จตุนฺนํ ปติฏฺานฏฺาเน. จาตุมหาราชิกตาวตึสภวนานํ ปน ปติฏฺานฏฺานานิ ปถวีสมฺพนฺธตาย น ตาว ปาตุภวนฺติ.
รุนฺธนฺตีติ ยถา เหฏฺา น ภสฺสติ, เอวํ นิโรเธนฺติ.
‘‘ปมตราภินิพฺพตฺตา’’ติ อิทํ อายุกฺขยสฺส สมฺภวทสฺสนํ, เตน ทฺวินฺนํ, จตุนฺนํ, อฏฺนฺนํ วา กปฺปานํ อาทิมฺหิ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสติ. ตโตติ อาภสฺสรพฺรหฺมโลกโต. ปริตฺตาภอปฺปมาณาภาปิ หิ อาภสฺสรคฺคหเณเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ‘‘เต โหนฺติ สยํปภา อนฺตลิกฺขจรา’’ติ อิทํ อุปจารชฺฌานปฺุสฺส มหานุภาวตาย วุตฺตํ. อาลุปฺปการกนฺติ อาโลปํ กตฺวา กตฺวาติ วทนฺติ, อาลุปฺปนํ วิโลปํ กตฺวาติ อตฺโถ.
หฏฺตุฏฺาติ อติวิย หฏฺา อุปฺปิลาวิตจิตฺตา. นามํ กโรนฺตีติ ตถา โวหรนฺติ.
สิเนรุจกฺกวาฬหิมวนฺตปพฺพตาติ เอตฺถ ทีปสมุทฺทาปีติ วตฺตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นินฺนนินฺนฏฺาเน สมุทฺทา, สมสมฏฺาเน ทีปา’’ติ. ถูปถูปาติ อุนฺนตุนฺนตา.
อติมฺนฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มฺนฺติ, หีเฬนฺตีติ อตฺโถ. เตเนว นเยนาติ ‘‘เอกจฺเจ วณฺณวนฺโต โหนฺตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๒๓) วุตฺเตน นเยเนว. ปทาลตาติ เอวํนามิกา ลตาชาติ. ตสฺสา กิร ปาราสวชาติ คโฬจีติ วทนฺติ. อกฏฺเ เอว ภูมิปฺปเทเส ปจฺจนโก อกฏฺปาโก. อกโณติ กุณฺฑกรหิโต.
สุมนสงฺขาตชาติปุปฺผสทิโส ¶ สุมนชาติปุปฺผสทิโส. โย โย รโส เอตสฺสาติ ยํยํรโส, โอทโน, ตํ ยํยํรสํ, ยาทิสรสวนฺตนฺติ อตฺโถ. รสปถวี, ภูมิปปฺปฏโก, ปทาลตา จ ¶ ปริภุตฺตา สุธาหาโร วิย ขุทฺทํ วิโนเทตฺวา รสหรณีหิ รสเมว พฺรูเหนฺตา ติฏฺนฺติ, น วตฺถุโน สุขุมภาเวน นิสฺสนฺทา, สุขุมภาเวเนว คหณินฺธนเมว จ โหนฺติ. โอทโน ปน ปริภุตฺโต รสํ วฑฺเฒนฺโตปิ วตฺถุโน โอฬาริกภาเวน นิสฺสนฺทํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปสฺสาวํ, กสฏฺจ อุปฺปาเทตีติ อาห ‘‘ตโต ปภุติ มุตฺตกรีสํ สฺชายตี’’ติ. ปุริมตฺตภาเวสุ ปวตฺตอุปจารชฺฌานานุภาเวน ยาว สตฺตสนฺตาเน กามราควิกฺขมฺภนเวโค น สมิโต, น ตาว พลวกามราคูปนิสฺสยานิ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ ปาตุรเหสุํ. ยทา ปนสฺส วิจฺฉินฺนตาย พลวกามราโค ลทฺธาวสโร อโหสิ, ตทา ตทุปนิสฺสยานิ ตานิ สตฺตานํ อตฺตภาเวสุ สฺชายึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุริสสฺส…เป… ปาตุภวตี’’ติ. เตเนวาห ‘‘ตตฺร สุท’’นฺติอาทิ.
อลสชาติกสฺสาติ สชฺชุกเมว ตณฺฑุลํ อคฺคเหตฺวา ปรทิวสสฺสตฺถาย คหเณน อลสปกติกสฺส.
อนุตฺถุนนฺตีติ อนุโสจนฺติ. สมฺมนฺเนยฺยามาติ สมนุชาเนยฺยาม. โนติ อมฺเหสุ. สมฺมาติ สมฺมเทว ยถารหํ. ขียิตพฺพนฺติ ขียนารหํ นินฺทนียํ. ครหิตพฺพนฺติ หีเฬตพฺพํ.
อยเมว ภควา ปฏิพโล ปคฺคหนิคฺคหํ กาตุนฺติ โยชนา. รฺเชตีติ สงฺคหวตฺถูหิ สมฺมเทว รเมติ ปีเณติ.
วิวฏฺฏฏฺายีอสงฺขฺเยยฺยํ จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปสงฺคหํ. วีสติอนฺตรกปฺปสงฺคหนฺติ เกจิ. เสสาสงฺขฺเยยฺยานิ กาลโต เตน สมปฺปมาณาเนว.
๔๐๗. มหาธาราหีติ ตาลสาลกฺขนฺธปฺปมาณาหิ มหตีหิ ขารุทกธาราหิ. สมนฺตโตติ สพฺพโส. ปถวิโตติ ปถวิยา เหฏฺิมนฺตโต ปภุติ. เตน หิ ขารุทเกน ผุฏฺผุฏฺา ปถวีปพฺพตาทโย อุทเก ¶ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย วิลียนฺเตว, ตสฺมา ปถวีสนฺธารุทเกน สทฺธึ เอกูทกเมว ตํ โหตีติ เกจิ. อปเร ‘‘ปถวีสนฺธารกํ อุทกกฺขนฺธฺจ อุทกสนฺธารกํ วายุกฺขนฺธฺจ อนวเสสโต วินาเสตฺวา สพฺพตฺถ สยเมว เอโกฆภูตํ ติฏฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ. ตโยปิ พฺรหฺมโลเกติ ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรพฺรหฺมโลเก, ตยิทํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ อารทฺธตฺตา วุตฺตํ, อฺถา ‘‘ฉปิ พฺรหฺมโลเก’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. สุภกิณฺเหติ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน ¶ ตติยชฺฌานภูมิยา อุปลกฺขณํ. ปริตฺตาสุภอปฺปมาณาสุเภปิ หิ อาหจฺจ อุทกํ ติฏฺติ. เหฏฺา ‘‘อาภสฺสเร อาหจฺจ ติฏฺตี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตนฺติ ตํ กปฺปวินาสกอุทกํ. อุทกานุคตนฺติ อุทเกน อนุคตํ ผุฏฺํ. อภิภวิตฺวาติ วิลียาเปตฺวา.
อิทเมกํ อสงฺขฺเยยฺยนฺติ อิทํ สํวฏฺฏสงฺขาตํ กปฺปสฺส เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ.
๔๐๘. ถูลรเช อปคเต เอว ปถวีนิสฺสิตํ สณฺหรชํ อปคจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ตโต สณฺหรช’’นฺติ. สมุฏฺาเปตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วิสมฏฺาเน ิตมหารุกฺเข’’ติ อิทํ ปมํ สมุฏฺาเปตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ สิเนรุปพฺพตมฺปีติ มหาปถวิยา วิปริวตฺตเนเนว วิปริวตฺติตํ จกฺกวาฬปพฺพตมฺปิ สิเนรุปพฺพตมฺปิ วาโต อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ขิปติ. เต จกฺกวาฬปพฺพตาทโย. อภิหนฺตฺวาติ ฆฏฺเฏตฺวา. อฺมฺนฺติ เอกิสฺสา โลกธาตุยา จกฺกวาฬหิมวนฺตสิเนรุํ อฺิสฺสา โลกธาตุยา จกฺกวาฬาทีหีติ เอวํ อฺมฺํ สมาคมวเสน ฆฏฺเฏตฺวา. สพฺพสงฺขารคตนฺติ ปถวีสนฺธารกอุทกํ, ตํสนฺธารกวาตนฺติ สพฺพํ สงฺขารคตํ วินาเสตฺวา สยมฺปิ วินสฺสติ อวฏฺานสฺส การณาภาวโต.
๔๐๙. ยทิปิ สงฺขารานํ อเหตุโก สรสนิโรโธ วินาสกาภาวโต, สนฺตานนิโรโธ ปน เหตุวิรหิโต นตฺถิ ยถา ตํ สตฺตกาเยสูติ. ภาชนโลกสฺสาปิ สเหตุเกน วินาเสน ภวิตพฺพนฺติ เหตุํ ปุจฺฉติ ‘‘กึ การณา เอวํ โลโก วินสฺสตี’’ติ. อิตโร ยถา ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสตฺตานํ ปฺุพเลน ปมํ โลโก วิวฏฺฏติ, เอวํ เตสํ ปาปพเลน สํวฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลมูลการณา’’ติ อาห. ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อธิกภาเวน ยถากฺกมํ โรคนฺตรกปฺโป, สตฺถนฺตรกปฺโป, ทุพฺภิกฺขนฺตรกปฺโปติ อิเม ติวิธา ¶ อนฺตรกปฺปา วิวฏฺฏฏฺายิมฺหิ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเป ชายนฺติ, เอวเมเต ยถาวุตฺตา ตโย สํวฏฺฏา ราคาทีนํ อธิกภาเวเนว โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลมูเลสุ หี’’ติอาทิมาห. อุสฺสนฺนตเรติ อติวิย อุสฺสนฺเน. โทเส อุสฺสนฺนตเร อธิกตรโทเสน วิย ติกฺขตเรน ขารุทเกน วินาโส ยุตฺโตติ วุตฺตํ ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน วินสฺสตี’’ติ. ปากฏสตฺตุสทิสสฺส โทสสฺส อคฺคิสทิสตา, อปากฏสตฺตุสทิสสฺส ราคสฺส ขารุทกสทิสตา จ ยุตฺตาติ อธิปฺปาเยน ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา, ราเค อุสฺสนฺนตเร อุทเกนา’’ติ ¶ เกจิวาทสฺส อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. ราโค สตฺตานํ พหุลํ ปวตฺตตีติ ราควเสน พหุโส โลกวินาโส.
๔๑๐. เอวํ ปสงฺเคน สํวฏฺฏาทิเก ปกาเสตฺวา อิทานิ ยถาธิกตํ เนสํ อนุสฺสรณาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโตปี’’ติอาทิ อารทฺธํ.
‘‘อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป’’ติ อิทํ สํวฏฺฏกปฺปสฺส อาทิโต ปาฬิยํ (ที. นิ. ๑.๒๔๔) คหิตตฺตา วุตฺตํ. ตตฺถาปิ หิ อิมสฺส กติปยํ กาลํ ภวาทีสุ สํสรณํ อุปลพฺภตีติ. สํวฏฺฏกปฺเป วา วฏฺฏมาเนสุ ภวาทีสุ อิมสฺส อุปปตฺติ อโหสิ, ตํทสฺสนเมตํ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเปติ เอตฺถ วา-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ทฏฺพฺโพ, เตน จ อนิยมตฺเถน อิตราสงฺขฺเยยฺยานมฺปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. ภเว วาติอาทีสุ กามาทิภเว วา อณฺฑชาทิโยนิยา วา เทวาทิ คติยา วา นานตฺตกายนานตฺตสฺีอาทิวิฺาณฏฺิติยา วา สตฺตาวาเส วา ขตฺติยาทิ สตฺตนิกาเย วา. อาสินฺติ อโหสึ. วณฺณสมฺปตฺตึ วาติ วา-สทฺเทน วณฺณวิปตฺตึ วาติ ทสฺเสติ.
สาลิมํโสทนาหาโร วา คิหิกาเล. ปวตฺตผลโภชโน วา ตาปสาทิกาเล. สามิสา เคหสฺสิตา โสมนสฺสาทโย. นิรามิสา เนกฺขมฺมสฺสิตา. อาทิ-สทฺเทน วิเวกชสมาธิชสุขาทีนํ สงฺคโห.
‘‘อมุตฺราสิ’’นฺติอาทินา สพฺพํ ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺถา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ สามฺนิทฺเทโสยํ, พฺยาปนิจฺฉาโลโป วา, อมุตฺร อมุตฺราสินฺติ วุตฺตํ โหติ. อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณนฺติ เอตฺถ ¶ อาโรหนฺตสฺสาติ ปฏิโลมโต าเณน ปุพฺเพนิวาสํ อาโรหนฺตสฺส. ปจฺจเวกฺขณนฺติ อนุสฺสริตานุสฺสริตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ, น อนุสฺสรณํ. อิตีติ วุตฺตตฺถนิทสฺสนํ. ตฺจ โข ยถารหโต, น ยถานุปุพฺพโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นามโคตฺตวเสนา’’ติอาทิมาห. วณฺณาทีหีติ วณฺณาหารเวทยิตายุปริจฺเฉเทหิ. โอทาโตตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน เอวมาทิ เอวํปการนานตฺตโตติ ทสฺสิตํ โหติ.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จุตูปปาตาณกถาวณฺณนา
๔๑๑. จุติยาติ ¶ จวเน. อุปปาเตติ อุปปชฺชเน. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, จุติกฺขณสามนฺตา, อุปปตฺติกฺขณสามนฺตา จาติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เย ปน อาสนฺนจุติกา’’ติอาทิ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๑). ทิพฺพจกฺขุาเณเนว สตฺตานํ จุติ จ อุปปตฺติ จ ายตีติ อาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุาณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ทิพฺพสทิสตฺตาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ‘‘โสตธาตู’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ, อิธ นปุํสกลิงฺควเสน วตฺตพฺพํ. ตตฺถ จ อาโลกปริคฺคเหน ปโยชนํ นตฺถิ, อิธ อตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพ’’นฺติ, กสิณาโลกานุคฺคเหน ปตฺตพฺพตฺตา, สยํ าณาโลกผรณภาเวน จ มหาชุติกภาวโตติ อตฺโถ. มหาชุติกมฺปิ หิ ‘‘ทิพฺพ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘ทิพฺพมิทํ พฺยมฺห’’นฺติอาทีสุ. มหาคติกตฺตาติ มหนียคมนตฺตา, วิมฺหยนียปวตฺติกตฺตาติ อตฺโถ. วิมฺหยนียา หิสฺส ปวตฺติ ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสนโต. ‘‘ทิพฺพสทิสตฺตา’’ติ จ หีนูปมาทสฺสนํ เทวตานํ ทิพฺพจกฺขุโตปิ อิมสฺส มหานุภาวตฺตา. เตน ทิพฺพจกฺขุลาภาย โยคิโน ปริกมฺมกรณํ ตปฺปฏิปกฺขาภิภวสฺส อตฺถโต ตสฺส วิชยิจฺฉา นาม โหติ, ทิพฺพจกฺขุลาภี จ อิทฺธิมา เทวตานํ วจนคฺคหณกฺขมนธมฺมทานวเสน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทโย วิย ทานคฺคหณลกฺขเณ, โวหาเร จ ปวตฺเตยฺยาติ เอวํ วิหารวิชยิจฺฉาโวหารชุติคติสงฺขาตานํ อตฺถานํ วเสน อิมสฺส อภิฺาาณสฺส ทิพฺพจกฺขุภาวสิทฺธิโต ¶ . สทฺทวิทู จ เตสุ เอว อตฺเถสุ ทิวุ-สทฺทํ อิจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพ’’นฺติ.
ทสฺสนฏฺเนาติ รูปทสฺสนภาเวน. จกฺขุนา หิ สตฺตา รูปํ ปสฺสนฺติ. ยถา มํสจกฺขุ วิฺาณาธิฏฺิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ปวตฺตติ, น ตถา อิทํ. อิทํ ปน สยเมว ตโต สาติสยํ จกฺขุกิจฺจการีติ อาห ‘‘จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขู’’ติ. ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ ปรโต อุปปตฺติยา อทสฺสนโต เอตฺเถวายํ สตฺโต อุจฺฉินฺโน, เอวมิตเรปีติ. นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺึ คณฺหาติ ลาภี อธิจฺจสมุปฺปตฺติโก วิย. พุทฺธปุตฺตา ปสฺสนฺติเยวาติ อุตฺตรปทาวธารณํ, น ปุริมปทาวธารณํ. เอวํ หิ ชยทฺทิสชาตกาทีหิ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติ.
มนุสฺสานํ ¶ อิทนฺติ มานุสกํ, มนุสฺสานํ โคจรภูตํ รูปารมฺมณํ. ตทฺสฺส ปน ทิพฺพติโรหิตาติสุขุมาทิเภทสฺส รูปสฺส ทสฺสนโต อติกฺกนฺตมานุสกํ. เอวรูปฺจ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกนฺตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนนา’’ติ. เอวํ วิสยมุเขน ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิสยีมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘มานุสกํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ มํสจกฺขาติกฺกโม ตสฺส กิจฺจาติกฺกเมเนว ทฏฺพฺโพ.
ทิพฺพจกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุาเณนปิ. ทฏฺุํ น สกฺกา ขณสฺส อติอิตฺตรตาย อติสุขุมตาย เกสฺจิ รูปสฺส. อปิจ ทิพฺพจกฺขุสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปารมฺมณํ, ตฺจ ปุเรชาตปจฺจยภูตํ, น จ อาวชฺชนปริกมฺเมหิ วินา มหคฺคตสฺส ปวตฺติ อตฺถิ, นาปิ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ อารมฺมณปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, ภิชฺชมานํ วา. ตสฺมา ‘‘จุตูปปาตกฺขเณ รูปํ ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺุํ น สกฺกา’’ติ สุวุตฺตเมตํ. ยทิ ทิพฺพจกฺขุาณํ รูปารมฺมณเมว, อถ กสฺมา ‘‘สตฺเต ปสฺสตี’’ติ วุตฺตนฺติ? เยภุยฺเยน สตฺตสนฺตานคตรูปทสฺสนโต เอวํ วุตฺตํ. สตฺตคหณสฺส วา การณภาวโต โวหารวเสน วุตฺตนฺติปิ เกจิ. เต จวมานาติ อธิปฺเปตาติ สมฺพนฺโธ. เอวรูเปติ น จุตูปปาตกฺขณสมงฺคิโนติ อธิปฺปาโย.
โมหูปนิสฺสยํ นาม กมฺมํ นิหีนํ นิหีนผลํ โหตีติ อาห ‘‘โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา’’ติ. ตพฺพิปรีเตติ ตสฺส หีฬิตาทิภาวสฺส วิปรีเต ¶ , อหีฬิเต อโนหีฬิเต อโนฺาเต อนวฺาเต จิตฺตีกเตติ อตฺโถ. สุวณฺเณติ สุนฺทรวณฺเณ. ทุพฺพณฺเณติ อสุนฺทรวณฺเณ. สา ปนายํ สุวณฺณทุพฺพณฺณตา ยถากฺกมํ กมฺมสฺส อโทสโทสูปนิสฺสยตาย โหตีติ อาห ‘‘อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา’’ติอาทิ. สุนฺทรํ คตึ คตา สุคตาติ อาห ‘‘สุคติคเต’’ติ, สุคตึ อุปปนฺเนติ อตฺโถ. อโลภชฺฌาสยา สตฺตา วทฺู วิคตมจฺเฉรา อโลภูปนิสฺสเยน กมฺมุนา สุภคา สมิทฺธา โหนฺตีติ อาห ‘‘อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน’’ติ. ทุกฺขํ คตึ คตา ทุคฺคตาติ อาห ‘‘ทุคฺคติคเต’’ติ. โลภชฺฌาสยา สตฺตา ลุทฺธา มจฺฉริโน โลภูปนิสฺสเยน กมฺมุนา ทุคฺคตา ทุรุเปตา โหนฺตีติ อาห ‘‘โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน’’ติ.
อุปจิตนฺติ ผลาวหภาเวน กตํ. ยถา กตํ หิ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตํ. จวมาเนติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตนฺติ วิสยมุเขน วิสยีพฺยาปารมาห. ปุริเมหีติ วา ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทีนิ ปทานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อาทีหีติ เอตฺถ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ¶ . ตสฺมา ‘‘ทิพฺเพน…เป… ปสฺสตี’’ติ อิเมหิ, ‘‘จวมาเน’’ติอาทีหิ จ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
อิมินา ปน ปเทนาติ ‘‘ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตี’’ติ อิมินา วากฺเยน. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุาณลาภีติ อธิปฺปาโย. โส จ ทิพฺพจกฺขุาณลาภี เนรยิเก จ สตฺเต ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ิโต. เอวํ มนสิ กโรตีติ เตสํ เนรยิกานํ นิรยสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส าตุกามตาวเสน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ปริกมฺมวเสน มนสิ กโรติ. กึ นุ โขติอาทิ มนสิการวิธิทสฺสนํ. เอวํ ปน ปริกมฺมํ กตฺวา ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺิตสฺส ตํ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ ชวนฺตีติอาทิ สพฺพํ วุตฺตนยเมว. ‘‘วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถี’’ติ อิทํ ปน ทิพฺพจกฺขุาเณน วินา ยถากมฺมูปคาณสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นตฺถีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. เอวฺเจตํ อิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา ยถากมฺมูปคาณสฺส มหคฺคตภาโว เอว น สิยา. เทวานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย. เนรยิกเทวคฺคหณํ เจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. อากงฺขมาโน หิ ทิพฺพจกฺขุลาภี ¶ อฺคติเกสุปิ เอวํ ปฏิปชฺชติเยว. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๑), ‘‘สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติปิ สงฺคยฺหตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๑๑) จ. ตํ นิรยสํวตฺตนิยํ กมฺมํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตํกมฺมารมฺมณํ. ผารุสกวนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตลตาวนาทีนํ สงฺคโห.
ยถา จิมสฺสาติ ยถา จ อิมสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นตฺถิ, เอวํ อนาคตํสาณสฺสปีติ วิสุํ ปริกมฺมาภาวํ นิทสฺเสติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานี’’ติ. ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยถา ทิพฺพจกฺขุลาภี นิรยาทิอภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา, เนรยิกาทิเก สตฺเต ทิสฺวา เตหิ ปุพฺเพ อายูหิตํ นิรยสํวตฺตนิยาทิกํ กมฺมํ ตาทิเสน สมาทาเนน, ตชฺเชน จ มนสิกาเรน ปริกฺขเต จิตฺเต ยาถาวโต ชานาติ, เอวํ ยสฺส ยสฺส สตฺตสฺส สมนนฺตรา อนาคตํ อตฺตภาวํ าตุกาโม ตํ ตํ โอทิสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เตน เตน อตีเต, เอตรหิ วา อายูหิตํ ตสฺส นิพฺพตฺตกํ กมฺมํ ยถากมฺมูปคาเณน ทิสฺวา เตน นิพฺพตฺเตตพฺพํ อนาคตํ อตฺตภาวํ าตุกาโม ตาทิเสน สมาทาเนน, ตชฺเชน จ มนสิกาเรน ปริกฺขเต จิตฺเต ยาถาวโต ชานาติ. เอเสว นโย ตโต ปเรสุปิ ¶ อตฺตภาเวสุ. เอตํ อนาคตํสาณํ นาม. ยสฺมา เอตํ ทฺวยํ ทิพฺพจกฺขุาเณ สติเยว สิชฺฌติ, นาสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺตี’’ติ.
กาเยน ทุฏฺุ จริตํ, กายโต วา อุปฺปนฺนํ กิเลสปูติกตฺตา ทุฏฺํ จริตํ กายทุจฺจริตนฺติ เอวํ โยเชตพฺโพ. กาโยติ เจตฺถ โจปนกาโย อธิปฺเปโต. กายวิฺตฺติวเสน ปวตฺตํ อกุสลํ กายกมฺมํ กายทุจฺจริตนฺติ. อิตเรสูติ วจีมโนทุจฺจริเตสุ. ยสฺมึ สนฺตาเน กมฺมํ กตูปจิตํ, อสติสฺส อนฺตรุปจฺเฉเท วิปาการหภาวสฺส อวิคจฺฉนโต โส เตน สหิโตเยวาติ วตฺตพฺโพติ อาห ‘‘สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตา’’ติ. ‘‘อนตฺถกามา หุตฺวา’’ติ เอเตน มาตาปิตโร วิย ปุตฺตานํ, อาจริยุปชฺฌายา วิย จ นิสฺสิตกานํ อตฺถกามา หุตฺวา ครหกา อุปวาทกา น โหนฺตีติ ทสฺเสติ. คุณปริธํสเนนาติ วิชฺชมานานํ คุณานํ วิทฺธํสเนน, วินาสเนนาติ อตฺโถ. นนุ จ ¶ อนฺติมวตฺถุนาปิ อุปวาโท คุณปริธํสนเมวาติ? สจฺจเมตํ. คุณาติ ปเนตฺถ ฌานาทิวิเสสา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อธิปฺเปตาติ สีลปริธํสนํ วิสุํ คหิตํ. เตนาห ‘‘นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม’’ติอาทิ. สมณธมฺโมติ จ สีลสํยมํ สนฺธาย วทติ. ชานํ วาติ ยํ อุปวทติ, ตสฺส อริยภาวํ ชานนฺโต วา. อชานํ วาติ อชานนฺโต วา. ชานนํ อชานนํ เจตฺถ อปฺปมาณํ, อริยภาโว เอว ปมาณํ. เตนาห ‘‘อุภยถาปิ อริยูปวาโทว โหตี’’ติ. ‘‘อริโย’’ติ ปน อชานโต อทุฏฺจิตฺตสฺเสว ตตฺถ อริยคุณาภาวํ ปเวเทนฺตสฺส คุณปริธํสนํ น โหตีติ ตสฺส อริยูปวาโท นตฺถีติ วทนฺติ. สเตกิจฺฉํ ปน โหติ ขมาปเนน, น อนนฺตริยํ วิย อเตกิจฺฉํ.
รุชฺฌตีติ ตุทติ, ทุกฺขํ เวทนํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ เถรํ, ตํ วา กิริยํ. ชานนฺโต เอว เถโร ‘‘อตฺถิ เต, อาวุโส, ปติฏฺา’’ติ ปุจฺฉิ. อิตโรปิ สจฺจาภิสมโย สาสเน ปติฏฺาติ อาห ‘‘โสตาปนฺโน อห’’นฺติ. เถโร ตํ กรุณายมาโน ‘‘ขีณาสโว ตยา อุปวทิโต’’ติ อตฺตานํ อาวิกาสิ.
สเจ นวกตรา โหนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู. สมฺมุขา อขมาเปนฺเตปีติ ปุรโต ขมาปเน อสมฺภวนฺเตปิ. ‘‘อขมนฺเต’’ติ วา ปาโ. ตํ โสตาปนฺนสฺส วเสน เวทิตพฺพํ.
ปรินิพฺพุตมฺจฏฺานนฺติ ปูชากรณฏฺานํ สนฺธายาห.
สมาทาตพฺพฏฺเน ¶ สมาทานานิ, กมฺมานิ สมาทานานิ เยสํ, เต กมฺมสมาทานา, มิจฺฉาทิฏฺิวเสน กมฺมสมาทานา, เหตุอตฺถํ วา อนฺโตคธํ กตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิวเสน ปเร กมฺเมสุ สมาทาปกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา. ตยิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิวเสนา’’ติอาทิมาห. สีลสมฺปนฺโนติอาทิ ปริปกฺกินฺทฺริยสฺส มคฺคสมงฺคิโน วเสน วุตฺตํ. อคฺคมคฺคฏฺเ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อฺนฺติ อรหตฺตํ. เอวํสมฺปทนฺติ ยถา ตํ อวสฺสมฺภาวี, เอวมิทมฺปีติ อตฺโถ. ตํ วาจํ อปฺปหายาติอาทีสุ อริยูปวาทํ สนฺธาย ‘‘ปุน เอวรูปึ วาจํ น วกฺขามี’’ติ วทนฺโต วาจํ ปชหติ นาม, ‘‘ปุน เอวรูปํ จิตฺตํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต จิตฺตํ ปชหติ นาม, ‘‘ปุน เอวรูปึ ทิฏฺึ น คณฺหิสฺสามี’’ติ ปชหนฺโต ทิฏฺึ ปชหติ นาม, ตถา อกโรนฺโต เนว ปชหติ, น ปฏินิสฺสชฺชติ. ยถาภตํ ¶ นิกฺขิตฺโต, เอวํ นิรเยติ ยถา นิรยปาเลหิ อาหริตฺวา นิรเย ปิโต, เอวํ นิรเย ปิโตเยวาติ อตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิวเสน อกตฺตพฺพํ นาม ปาปํ นตฺถิ, ยโต สํสารขาณุภาโวปิ นาม โหตีติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ, ภิกฺขเว, วชฺชานี’’ติ.
‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส กาโย ติฏฺติ, อยฺเจว กาโย, พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๔๗) เอวมาทีสุ วิย อิธ กาย-สทฺโท ขนฺธปฺจกวิสโยติ อาห ‘‘กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา’’ติ. อวีตราคสฺส มรณโต ปรํ นาม ภวนฺตรูปาทานเมวาติ อาห ‘‘ปรํ มรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺติกฺขนฺธคฺคหเณ’’ติ. เยน ติฏฺติ, ตสฺส อุปจฺเฉเทเนว กาโย ภิชฺชตีติ อาห ‘‘กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา’’ติ.
เอติ อิมสฺมา สุขนฺติ อโย, ปฺุนฺติ อาห ‘‘ปฺุสมฺมตา อยา’’ติ. อยนฺติ เอตสฺมา สุขานีติ อาโย, ปฺุกมฺมาทิสุขสาธนํ. เตนาห ‘‘สุขานํ วา อายสฺส อภาวา’’ติ. อิยติ อสฺสาทิยตีติ อโย, อสฺสาโทติ อาห ‘‘อสฺสาทสฺิโต อโย’’ติ.
นาคราชาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สุปณฺณาทีนํ สงฺคโห. อสุรสทิสนฺติ เปตาสุรสทิสํ. โสติ อสุรกาโย. สพฺพสมุสฺสเยหีติ สพฺเพหิ สมฺปตฺติสมุสฺสเยหิ. วุตฺตวิปริยาเยนาติ ‘‘สุฏฺุ จริตํ, โสภนํ วา จริตํ อนวชฺชตฺตา’’ติอาทินา ‘‘กายทุจฺจริเตนา’’ติอาทีนํ ปทานํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิปริยาเยน.
นิคมนวจนํ ¶ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปุน วจนนฺติ กตฺวา. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถติ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา…เป… ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ อยํ ยถาวุตฺโต สงฺเขปตฺโถ.
๔๑๒. กสิณารมฺมณนฺติ อฏฺนฺนมฺปิ กสิณานํ วเสน กสิณารมฺมณํ. สพฺพากาเรนาติ ‘‘จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน อฏฺงฺคสมนฺนาคเมน ภูมิปาทปทมูลสมฺปาทเนนา’’ติ อิมินา สพฺพปฺปกาเรน. อภินีหารกฺขมํ ทิพฺพจกฺขุาณาภิมุขํ เปสนารหํ เปสนโยคฺคํ กตฺวา. อาสนฺนํ กาตพฺพนฺติ ทิพฺพจกฺขุาณุปฺปตฺติยา สมีปภูตํ กาตพฺพํ. ตตฺถ อุปจารชฺฌานํ ปคุณตรํ กตฺวา อารมฺมณฺจ วฑฺเฒตพฺพํ. เตนาห ‘‘อุปจารชฺฌานโคจรํ กตฺวา ¶ วฑฺเฒตฺวา เปตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วฑฺฒิเต กสิณารมฺมเณ. อปฺปนาติ ฌานวเสน อปฺปนา. น หิ อกตปริกมฺมสฺส อภิฺาวเสน อปฺปนา อิชฺฌติ. เตนาห ‘‘ปาทกชฺฌานนิสฺสยํ โหตี’’ติ, ปาทกชฺฌานารมฺมณํ โหตีติ อตฺโถ. น ปริกมฺมนิสฺสยนฺติ ปริกมฺมสฺส ตํ กสิณารมฺมณํ อปสฺสโย น โหติ. ตถา สติ รูปทสฺสนํ น สิยา. อิเมสูติ ยถาวุตฺเตสุ เตโชกสิณาทีสุ ตีสุ กสิเณสุ. อุปฺปาเทตฺวาติ อุปจารชฺฌานุปฺปาทเนน อุปฺปาเทตฺวา. อุปจารชฺฌานปวตฺติยา หิ สทฺธึ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติ. ตตฺถาติ กสิณนิทฺเทเส.
อนฺโตเยว รูปคตํ ปสฺสิตพฺพํ น พหิทฺธา วิกฺเขปาปตฺติเหตุภาวโต. ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมตีติ อิธ ปริกมฺมํ นาม ยถาวุตฺตกสิณารมฺมณํ อุปจารชฺฌานํ, ตํ รูปคตํ ปสฺสโต น ปวตฺตติ. กสิณาโลกวเสน จ รูปคตทสฺสนํ, กสิณาโลโก จ ปริกมฺมวเสนาติ ตทุภยมฺปิ ปริกมฺมสฺส อปฺปวตฺติยา น โหติ. เตนาห ‘‘ตโต อาโลโก อนฺตรธายติ, ตสฺมึ อนฺตรหิเต รูปคตมฺปิ น ทิสฺสตี’’ติ. รูปคตํ ปสฺสโต ปริกมฺมสฺส วาโร อติกฺกมติ, ปริกมฺมมติกฺกนฺตสฺส กสิณารมฺมณํ าณํ น โหตีติ รูปคตํ น ทิสฺสติ, กถํ ปน ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อถาเนนา’’ติอาทิ. เอวํ อนุกฺกเมนาติ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ตโต วุฏฺาย อภิณฺหํ อาโลกสฺส ผรณวเสน อาโลโก ถามคโต โหติ จิรฏฺายี. ตถา จ สติ ตตฺถ สุจิรมฺปิ รูปคตํ ปสฺสเตว. เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ อาโลโก…เป… โหตี’’ติ.
สฺวายมตฺโถ ติณุกฺกูปมาย วิภาเวตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺตึ ติณุกฺกายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุนปฺปุนํ ปเวสนนฺติ ปุนปฺปุนํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ. ถามคตาโลกสฺส ¶ ยถาปริจฺเฉเทน านนฺติ ยตฺตกํ านํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กสิณํ วฑฺฒิตํ, ถามคตสฺส อาโลกสฺส ตตฺตกํ ผริตฺวา อวฏฺานํ.
อนาปาถคตนฺติ อาปาถคมนโยคฺยสฺส วเสน วุตฺตํ. อนฺโตกุจฺฉิคตาทิ ปน ตทภาวโต เตน วิเสสิตพฺพเมว. ตเทวาติ ทิพฺพจกฺขุเมว ¶ . เอตฺถาติ เอเตสุ รูปมารพฺภ ปวตฺตจิตฺเตสุ. รูปทสฺสนสมตฺถนฺติ รูปํ สภาวโต วิภาวนสมตฺถํ จกฺขุวิฺาณํ วิย. ปุพฺพภาคจิตฺตานีติ อาวชฺชนปริกมฺมสงฺขาตานิ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ. ตานิ หิ อารมฺมณํ กโรนฺตานิปิ น ยาถาวโต ตํ วิภาเวตฺวา ปวตฺตนฺติ อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนจิตฺตานิ วิย.
ตํ ปเนตํ ทิพฺพจกฺขุ. ปริปนฺโถติ อนฺตรายิโก. ฌานวิพฺภนฺตโกติ ฌานุมฺมตฺตโก ฌานภาวนามุเขน อุมฺมาทปฺปตฺโต. อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ ‘‘ทิพฺพจกฺขุ มยา อธิคต’’นฺติ สนฺโตสํ อนาปชฺชิตฺวา วิปสฺสนานุโยควเสน วา สจฺจาภิสมยวเสน วา อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสิตุกาเมนา’’ติอาทินา ทิพฺพจกฺขุสฺส นานาวชฺชนปริกมฺมฺเจว ทิพฺพจกฺขุาณฺจ ทสฺสิตํ, น ตสฺส อุปฺปตฺติกฺกโมติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
จุตูปปาตาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
๔๑๓. อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรนาติ อตฺโถ. เตน ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๔๔-๒๔๕; ม. นิ. ๑.๓๘๔, ๔๓๑-๔๓๓; ปารา. ๑๒-๑๔) ยถาทสฺสิตปาฬิคตึ, ตสฺสา อตฺถวิวรณนยฺจ ปจฺจามสติ. สจฺเจสุ วิย อริยสจฺจานิ ขนฺเธสุ อุปาทานกฺขนฺธา อนฺโตคธา. ตทุภเย จ สภาวโต, สมุทยโต, อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ ยถาภูตํ สยมฺภุาเณน อเวทิ อฺาสิ ¶ ปฏิวิชฺฌิ ปเวเทสิ วาติ สาติสเยน ปฺจกฺขนฺธาวโพเธน ภควาว โถเมตพฺโพติ อาห ‘‘ปฺจกฺขนฺธวิทู’’ติ. ตฺวา วิฺเยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตาสูติ ปฺจสุ อภิฺาสุ. ตคฺคหเณเนว จ ปริภณฺฑาณานํ คหิตตฺตา ‘‘ปฺจา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เอตาสุ หี’’ติอาทิ.
ตตฺถ ปริภณฺฑาณานีติ ปริวาราณานิ. ยถา หิ สิเนรุสฺส ปริวารฏฺานานิ ยานิ ตํสิทฺธิยา สิทฺธานิ เมขลฏฺานานิ ปริภณฺฑานีติ วุจฺจนฺติ, เอวํ อิมานิปิ ทิพฺพจกฺขุสิทฺธิยา สิทฺธานิ ตสฺส ปริภณฺฑานีติ วุตฺตานิ. อิธาคตานีติ เอตฺถ อิธาติ ยถาทสฺสิตานิ สุตฺตปทานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต ¶ อฺเสุ ปน สามฺผลาทีสุ มโนมยาณมฺปิ วิสุํ อภิฺาาณภาเวน อาคตํ.
‘‘เตสู’’ติ อิทํ ปจฺจามสนํ กึ ติกานํ, อุทาหุ อารมฺมณานนฺติ? กิฺเจตฺถ ยทิ ติกานํ, ตทยุตฺตํ. น หิ ติเกสุ อภิฺาาณานิ ปวตฺตนฺติ. อถ อารมฺมณานํ, ตมฺปิ อยุตฺตํ. น หิ อฺํ อุทฺทิสิตฺวา อฺสฺส ปจฺจามสนํ ยุตฺตนฺติ. ยถา อิจฺฉติ, ตถา ภวตุ ตาว ติกานํ, นนุ วุตฺตํ ‘‘น หิ ติเกสุ อภิฺาาณานิ ปวตฺตนฺตี’’ติ? นายํ วิโรโธ ติกโวหาเรน อารมฺมณานํเยว คยฺหมานตฺตา. อถ วา ปน โหตุ อารมฺมณานํ, นนุ วุตฺตํ ‘‘น หิ อฺํ อุทฺทิสิตฺวา อฺสฺส ปจฺจามสนํ ยุตฺต’’นฺติ? อยมฺปิ น โทโส ยถาวุตฺตการเณเนวาติ.
๔๑๔. อสติปิ วตฺถุเภเท ภูมิกาลสนฺตานเภทวเสน ภินฺเนสุ สตฺตสุ อารมฺมเณสุ. ติกวเสน เหส เภโท คหิโต. อิทฺธิวิธาณสฺส มคฺคารมฺมณตาย อภาวโต อิธ มคฺคารมฺมณติโก น ลพฺภติ. ตนฺติ อิทฺธิวิธาณํ. กายํ จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อุปโยคลทฺธนฺติ ลทฺธอุปโยควจนํ. ทุติยาวิภตฺติวเสน วุตฺตํ ‘‘กายํ ปริณาเมตี’’ติ. เตนาห ‘‘รูปกายารมฺมณโต’’ติ, รูปกายสฺส วณฺณารมฺมณโตติ อตฺโถ.
ตเทว จิตฺตนฺติ ยเทว กายวเสน จิตฺตปริณามเน วุตฺตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ, ตเทว. รามคาเม เจติยํ เปตฺวา เสเสสุ สตฺตสุ เจติเยสุ ธาตุโย อิทฺธิยา อาหริตฺวา ราชคเห ภูมิฆรมณฺฑเป กตํ มหาธาตุนิธานํ. ‘‘อิเม คนฺธา’’ติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺเน คนฺธาทิเก คเหตฺวาปิ อสุสฺสนาทิวิเสสยุตฺตํ ¶ อนาคตเมว เนสํ รูปํ อธิฏฺานจิตฺตสฺส อารมฺมณํ โหติ อนาคตาธิฏฺานตฺตา. วตฺตนิยเสนาสนํ นาม วิฺฌาฏวิยํ วิหาโร. ทธิรสนฺติ ทธิมณฺโฑ, ตํ อธิฏฺหนฺตสฺส อนาคตํ ทธิวณฺณํ อารมฺมณํ โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปกายสฺส อารมฺมณกรณโต.
สกายจิตฺตานนฺติ อตฺตโน กายสฺส, จิตฺตสฺส จ.
๔๑๕. สทฺโท จ ปริตฺโต สพฺพสฺส รูปสฺส กามาวจรภาวโต. วิชฺชมานเมวาติ วตฺตมานํเยว.
๔๑๖. โสตาปนฺนสฺส ¶ จิตฺตนฺติ โสตาปนฺนสฺส อาเวณิกํ จิตฺตํ. สกทาคามิสฺสาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยาว อรหโต เนตพฺพนฺติ ‘‘สกทาคามี อนาคามิโน จิตฺตํ น ชานาติ, อนาคามี อรหโต’’ติ เอวํ เนตพฺพํ. สพฺเพสนฺติ สพฺเพสํ อริยานํ ชานาติ, โก ปน วาโท อนริยานํ. อฺโปิ จ อุปริโม อนาคามิอาทิ เหฏฺิมสฺส สกทาคามิอาทิกสฺส จิตฺตํ ชานาตีติ สมฺพนฺโธ.
อตีตสฺส, อนาคตสฺส จ ปรสฺส จิตฺตสฺส ชานนํ สมฺภวติ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปน น สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติ ‘‘กถํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ โหตี’’ติ. อิตโร ยตฺถ สมฺภวติ, ตํทสฺสนตฺถํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม ติวิธ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปาทฏฺิติภงฺคปฺปตฺตนฺติ อุปฺปาทํ, ิตึ, ภงฺคฺจ ปตฺตํ, ขณตฺตยปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพาติ เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติวารา เอกทฺเวสนฺตติวารา นามาติ เวทิตพฺพาติ อตฺโถ. อาโลกฏฺานโต โอวรกํ ปวิฏฺสฺส ปเคว ตตฺถ นิสินฺนสฺส วิย ยาว รูปคตํ ปากฏํ โหติ. ตตฺถ อุปฑฺฒเวลา อวิภูตวารา, อุปฑฺฒเวลา วิภูตวารา, ตทุภยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเว สนฺตติวารา’’ติ วุตฺตํ. ตยิทํ น สพฺพสาธารณํ, เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ เอกคฺคหณมฺปิ กตํ, อติปริตฺตสภาวอุตุอาทิสมุฏฺานา วา เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา.
ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา นาม กาลุสฺสิยํ คตา ตีรสมีเป อุทกราชิ. ยาว น วิปฺปสีทตีติ ¶ กาลุสฺสิยวิคเมน ยาว วิปฺปสนฺนา น โหติ. เกจิ ปน ‘‘อตินฺเต ตีเร อลฺลปาเทน อกฺกนฺเต ยาว ปาเท อุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, น สํสีทติ, น วูปสมฺมตี’’ติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วทนฺติ. เต ปเนเต กิริยาเภเทน วุตฺตา กาลวิเสสา, น อฺมฺํ สมสมา, อูนาธิกภาควนฺโตว ทฏฺพฺพา. ทฺเว ตโย ชวนวารา กามาวจรชวนวเสน เวทิตพฺพา, น อิตรชวนวเสน. น หิ เต ปริมิตกาลา, อนนฺตรา ปวตฺตภวงฺคาทโยปิ ตทนฺโตคธาว ทฏฺพฺพา. ตทุภยนฺติ รูปารูปสนฺตติทฺวยํ.
เอกภวปริจฺฉินฺนนฺติ ปฏิสนฺธิจุติปริจฺฉินฺนํ. เอกภวปริยาปนฺนํ ธมฺมชาตํ เอตรหีติ วตฺตพฺพํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. มโนติ สสมฺปยุตฺตํ วิฺาณมาห. ธมฺมาติ อารมฺมณธมฺมา. มโนติ วา มนายตนํ. ธมฺมาติ เวทนาทโย ¶ อรูปกฺขนฺธา. อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ เอตํ อุภยํ โหตีติ อตฺโถ. วิฺาณนฺติ นิกนฺติวิฺาณํ. ตฺหิ ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราควเสน ปฏิพทฺธํ โหติ. อภินนฺทตีติ ตณฺหาทิฏฺาภินนฺทนาหิ อภินนฺทติ. ตถาภูโต จ วตฺถุปริฺาย อภาวโต เตสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ ตณฺหาทิฏฺีหิ อากฑฺฒียติ. เอตฺถ จ ทฺวาทสายตนานํ ‘‘เอตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๒๘๔) อาคตตฺตา ตตฺถ ปวตฺโต ฉนฺทราโค อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ, น ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณติ วิฺายตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ สนฺธาย ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต…เป… สํหีรตีติ วุตฺต’’นฺติ อาห. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๗๒, ๒๘๕) เอตฺถาปิ วิปสฺสนาจิตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ, วิปสฺสิตพฺพธมฺมา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนาติ คเหตพฺพํ. อฺถา วิปสฺสนาว น สมฺภเวยฺย. ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนํ ปาฬิยํ อาคต’’นฺติ น วุตฺตํ ตสฺส วเสน อารมฺมณกรณสฺส อฏฺกถายํ อนาคตตฺตา.
เกจีติ อภยคิริวาสิโน. เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อิทฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติสมกาลเมว ปรจิตฺตสฺสปิ อุปฺปตฺติสมฺภวโตติ ยุตฺติทสฺสนํ. ยถา อากาเสติอาทิ สทิสูทาหรณํ. ตํ ปน เตสํ วจนํ อยุตฺตํ. กสฺมา? มคฺคผลวีถิโต อฺตฺถ อนิฏฺเ าเน อาวชฺชนชวนานํ นานารมฺมณภาวปฺปตฺติโทสโตติ ยุตฺติวจนํ.
ยทิ เอวํ กถํ เจโตปริยาณํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหตีติ อาห ‘‘สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ปนา’’ติอาทิ ¶ . อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ ปน ชวนวาเรน ทีเปตพฺพํ, น สกเลน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธุนาติ อธิปฺปาโย.
ตตฺรายํ ทีปนาติอาทิ ชวนวารสฺส อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนภาวทีปนมุเขน อิทฺธิจิตฺตสฺส ปวตฺติอาการทีปนํ. อิตรานีติ อาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตานิ. เอตฺถ จ ‘‘เกจี’’ติ ยทิปิ อภยคิริวาสิโน อธิปฺเปตา, เต ปน จิตฺตสฺส ิติกฺขณํ น อิจฺฉนฺตีติ ‘‘ิติกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา. ตถา เย ‘‘อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺติ, เตสํ ‘‘ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตี’’ติ วจนํ น สเมติ. น หิ ตสฺมึ ขณทฺวเย อุปฺปชฺชมานํ ปรจิตฺเตน สห เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชติ นามาติ. ิติภงฺคกฺขเณสุ จ อุปฺปชฺชมานํ เอกเทสํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ, เอกเทสํ อตีตารมฺมณํ อาปชฺชติ. ยฺจ วุตฺตํ ‘‘ปรสฺส จิตฺตํ ชานิสฺสามีติ ราสิวเสน มหาชนสฺส ¶ จิตฺเต อาวชฺชิเต’’ติ, เอตฺถ จ มหาชโน อตฺถโต ปเร อเนกปุคฺคลาติ ‘‘ปเรสํ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ อาวชฺชนปฺปวตฺติ วตฺตพฺพา สิยา. อถาปิ ปรสฺสาติ มหาชนสฺสาติ อตฺโถ สมฺภเวยฺย, ตถาปิ ตสฺส เอกปุคฺคลสฺเสว วา จิตฺตราสึ อาวชฺชิตฺวา เอกสฺส ปฏิวิชฺฌนํ อยุตฺตํ. น หิ ราสิอาวชฺชนํ เอกเทสาวชฺชนํ โหตีติ, ตสฺมา เตหิ ‘‘มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ.
ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยสฺมา อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ. ตตฺถายํ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา, เจโตปริยาณลาภี ปรสฺส จิตฺตํ าตุกาโม ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อตีตาทิวิภาคํ อกตฺวา จิตฺตสามฺเน ‘‘อิมสฺส จิตฺตํ ชานามิ, อิมสฺส จิตฺตํ ชานามี’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สามฺเเนว จิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา ติณฺณํ, จตุนฺนํ วา ปริกมฺมานํ อนนฺตรา เจโตปริยาเณน ปรจิตฺตํ ปฏิวิชฺฌติ วิภาเวติ รูปํ วิย ทิพฺพจกฺขุนา. ตโต ปรํ ปน กามาวจรจิตฺเตหิ สราคาทิววตฺถานํ โหติ นีลาทิววตฺถานํ วิย. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺหทยวตฺถุรูปสฺส สตฺตสฺส อภิมุขีภูตสฺส จิตฺตสามฺเน จิตฺตํ อาวชฺชยมานํ อาวชฺชนํ อภิมุขีภูตํ วิชฺชมานํ จิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ อาวชฺเชติ. ปริกมฺมานิ จ ตํ ตํ วิชฺชมานํ จิตฺตํ จิตฺตสามฺเเนว อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตชานนปริกมฺมานิ ¶ หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. เจโตปริยาณํ ปน วิชฺชมานํ จิตฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ วิภาเวนฺตํ เตน สห เอกกฺขเณ เอว อุปฺปชฺชติ.
ตตฺถ ยสฺมา สนฺตานสฺส สนฺตานคฺคหณโต เอกตฺตวเสน อาวชฺชนาทีนิ ‘‘จิตฺต’’นฺตฺเวว ปวตฺตานิ. ตฺจ จิตฺตเมว, ยํ เจโตปริยาเณน วิภาวิตํ. ตสฺมา สมานาการปฺปวตฺติโต น อนิฏฺเ มคฺคผลวีถิโต อฺสฺมึ าเน นานารมฺมณตา อาวชฺชนชวนานํ โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณฺจ ปริกมฺมํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส เจโตปริยาณสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ สิทฺธํ โหติ. อตีตตฺติโก จ เอวํ อุปปนฺโน โหติ. อฺถา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน จ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อิธ วุจฺจมาเน อตีตานาคตานฺจ ปจฺจุปฺปนฺนตา อาปชฺเชยฺย. ตถา จ สติ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ ตํ วุตฺตํ. ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย. ปุริมา ปุริมา อตีตา ขนฺธา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ อนนฺตร ¶ …เป… อนุโลมํ โคตฺรภุสฺสา’’ติอาทิ วจนโต (ปฏฺา. ๒.๑๘.๕) น อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺเนสฺเวว จ อนนฺตราตีตา จตฺตาโร ขนฺธา อตีตาติ วิฺายนฺติ. น จ อภิธมฺมมาติกายํ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๘-๑๙) อาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนปทสฺส อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนปทตฺถตา กตฺถจิ ปาฬิยํ วุตฺตา. ตสฺมา เตหิ อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตุปฺปตฺติยา เจโตปริยาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตา. ยทา ปน ‘‘ยํ อิมสฺส จิตฺตํ ปวตฺตํ, ตํ ชานามิ. ยํ ภวิสฺสติ, ตํ ชานามี’’ติ วา อาโภคํ กตฺวา ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนาทีนิ กโรติ, ตทา อาวชฺชนปริกมฺมานิ, เจโตปริยาณฺจ อตีตานาคตารมฺมณาเนว โหนฺติ อาวชฺชเนเนว วิภาคสฺส กตตฺตา.
เย ปน ‘‘อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต จตฺตาริ, ปฺจ วา ชวนานิ, เยสํ ปจฺฉิมํ อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตํ อารมฺมณํ โหติ, น จ ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ อทฺธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา’’ติ อิทํ วจนํ นิสฺสาย ‘‘อาวชฺชนชวนานํ ปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณภาเวปิ นานารมฺมณตาภาโว วิย เอกทฺวิติจตุปฺจจิตฺตกฺขณานาคเตสุปิ จิตฺเตสุ อาวชฺชิเตสุ อาวชฺชนชวนานํ ยถาสมฺภวํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนาตีตารมฺมณภาเวปิ นานารมฺมณตา น สิยา. เตน จตุปฺจจิตฺตกฺขณานาคเต อาวชฺชิเต ¶ อนาคตารมฺมณปริกมฺมานนฺตรํ ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ เจโตปริยาณํ สิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ. เตสํ วาโท ‘‘อนาคตารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ ธมฺโม อตีตารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อิเมสํ ปฺหานํ อนุทฺธฏตฺตา, คณนาย จ ‘‘อาเสวเน ตีณี’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๙.๓๙) วุตฺตตฺตา น สิชฺฌติ. น หิ กุสลกิริยามหคฺคตํ อนาเสวนํ อตฺถีติ. เอตสฺส จ วาทสฺส นิสฺสยภาโว อาวชฺชนชวนานํ ขณปจฺจุปฺปนฺนนิรุทฺธารมฺมณตาวจนสฺส น สิชฺฌติ, ‘‘ยํ ปวตฺตํ, ปวตฺติสฺสติ จา’’ติ วิเสสํ อกตฺวา คหเณ อาวชฺชนสฺส อนาคตคฺคหณาภาวํ, ตทภาวา ชวนานมฺปิ วตฺตมานคฺคหณาภาวฺจ สนฺธาเยว ตสฺส วุตฺตตฺตา. ตทา หิ ภวงฺคจลนานนฺตรํ อภิมุขีภูตเมว จิตฺตํ อารพฺภ อาวชฺชนา ปวตฺตตีติ ชานนจิตฺตสฺสปิ วตฺตมานารมฺมณภาเว อาวชฺชนชานนจิตฺตานํ สหฏฺานโทสาปตฺติยา, ราสิเอกเทสาวชฺชนปฏิเวเธ ¶ สมฺปตฺตสมฺปตฺตาวชฺชนชานเน จ อนิฏฺเ าเน อาวชฺชนชวนานํ นานารมฺมณภาวโทสาปตฺติยา จ ยํ วุตฺตํ ‘‘ขณปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ โหตี’’ติ, ตํ อยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาวุตฺตโทสาปตฺตึ, กาลวเสน จ อทฺธาสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา นานารมฺมณตาภาวํ ทิสฺวา อาวชฺชนชวนานํ วตฺตมานตํ นิรุทฺธารมฺมณภาโว วุตฺโตติ. ตมฺปิ วจนํ ปุริมวาทิโน นานุชาเนยฺยุํ. ตสฺมึ หิ สติ ‘‘อาวชฺชนา กุสลาน’’นฺติอาทีสุ (ปฏฺา ๑.๑.๔๑๗) วิย อฺปทสงฺคหิตสฺส อนนฺตรปจฺจยวิธานโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณอาวชฺชนา อตีตารมฺมณานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตนฺติ.
กสฺมา ปเนวํ เจโตปริยาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วิจาริตา, นนุ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๘.๒) เอเตสํ วิภงฺเคสุ ‘‘อตีตา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, อนาคตา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ, อุปฺปนฺนตฺติเก จ ‘‘อนุปฺปนฺนา ขนฺธา อุปฺปาทิโน ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๗.๓) เจโตปริยาณคฺคหณํ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๘.๓) เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๘.๓), อุปฺปนฺนตฺติเก จ ‘‘อุปฺปนฺนา ขนฺธา ¶ อิทฺธิวิธาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๗.๒) เอตฺตกสฺเสว วุตฺตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺเต เจโตปริยาณํ นปฺปวตฺตตีติ วิฺายติ. ยทิ หิ ปวตฺเตยฺย, ปุริเมสุ วิย อิตเรสุ จ เจโตปริยาณคฺคหณํ กตฺตพฺพํ สิยาติ? สจฺจํ กตฺตพฺพํ, นยทสฺสนวเสน ปน ตํ สํขิตฺตนฺติ อฺาย ปาฬิยา วิฺายติ.
‘‘อตีตารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, อนาคตารมฺมโณ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ ¶ ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺสา’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๙.๒๐-๒๒) เอเตสํ หิ วิภงฺเคสุ ‘‘เจโตปริยาเณน อตีตารมฺมณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานาติ, อตีตารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา เจโตปริยาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, เจโตปริยาเณน อนาคตารมฺมณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานาติ, อนาคตารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา เจโตปริยาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, เจโตปริยาเณน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตสมงฺคิสฺส จิตฺตํ ชานาติ, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา เจโตปริยาณสฺส อาวชฺชนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๙.๒๐-๒๒) เจโตปริยาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ ปวตฺติ วุตฺตาติ. เตเนวายํ วิจารณา กตาติ เวทิตพฺพา.
๔๑๗. เตสนฺติ เตสุ ทฺวีสุ าเณสูติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. จิตฺตเมว อารมฺมณํ เจโตปริยาณตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อฺํ ขนฺธํ วา ขนฺธปฺปฏิพทฺธํ วา น ชานาตี’’ติ. ตตฺถ ขนฺธปฺปฏิพทฺธํ นามโคตฺตาทิ. ยทิ เอวํ กถํ มคฺคารมฺมณนฺติ อาห ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตารมฺมณตฺตา ปน ปริยายโต มคฺคารมฺมณนฺติ วุตฺต’’นฺติ. เจตนามตฺตเมว อารมฺมณํ, ตถา หิ ตํ ‘‘ยถากมฺมูปคาณ’’นฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. ขนฺธปฺปฏิพทฺเธสูติ เอตฺถ นิพฺพานมฺปิ ขนฺธปฺปฏิพทฺธเมว. ขนฺเธหิ วิสยีกตตฺตาติ วทนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺสาลินิยํ ‘‘อตีเต พุทฺธา มคฺคํ ภาวยึสุ, ผลํ สจฺฉากํสุ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสูติ ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณวเสน มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณโตปิ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๔๒๑). ตตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณานิ ตาว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน มคฺคผเลสุ าเณสุ ปวตฺตนฺติ. นิพฺพานปจฺจเวกฺขณฺจ นิพฺพานารมฺมเณสุ อปฺปมาณธมฺเมสุ าเณสูติ มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณานิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส อปฺปมาณารมฺมณตํ สาเธนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ‘‘อปฺปมาณา ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ¶ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’อิจฺเจว (ปฏฺา. ๙.๑๒.๕๘) หิ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ. ตสฺมา ปุพฺเพนิวาสาเณน เอว มคฺคผลปจฺจเวกฺขณกิจฺเจ วุจฺจมาเนปิ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณตา น สกฺกา วตฺตุํ. อฏฺกถายํ ปน นิพฺพานารมฺมณตา นิทสฺสิตา.
กุสลา ¶ ขนฺธาติ อิทฺธิวิธปุพฺเพนิวาสานาคตํสาณาเปกฺโข พหุวจนนิทฺเทโส, น เจโตปริยยถากมฺมูปคาณาเปกฺขาติ เตสํ จตุกฺขนฺธารมฺมณภาวสฺส อสาธโกติ เจ? น, อฺตฺถ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ขนฺธา จ วิจาโร จ เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๖.๗๒), ‘‘สวิตกฺกสวิจารา ขนฺธา จ วิตกฺโก จ เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๖.๗๓) จ วุตฺตตฺตา เจโตปริยาณาเปกฺขาปิ พหุวจนนิทฺเทโสติ อิมสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิโต. เอวมฺปิ ยถากมฺมูปคาณสฺส ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ขนฺธา จ วิจาโร จา’’ติอาทีสุ อวุตฺตตฺตา จตุกฺขนฺธารมฺมณตา น สิชฺฌตีติ? น, ตตฺถ อวจนสฺส อฺการณตฺตา. ยถากมฺมูปคาเณน หิ กมฺมสํสฏฺา จตฺตาโร ขนฺธา กมฺมมุเขน คยฺหติ. ตฺหิ ยถา เจโตปริยาณํ ปุริมปริกมฺมวเสน อวิตกฺกาทิวิภาคํ, สราคาทิวิภาคฺจ จิตฺตํ วิภาเวติ, น เอวํ วิภาคํ วิภาเวติ. กมฺมวเสเนว ปน สมุทายํ วิภาเวติ, ตสฺมา ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ขนฺธา จ วิจาโร จา’’ติอาทิเก วิภาคกรเณ ตํ น วุตฺตํ, น จตุกฺขนฺธานารมฺมณโตติ. อิทํ ปนสฺส อการณนฺติ เกจิ. ตตฺถาปิ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺสา’’ติ ปนฺติ เอว. น หิ ตํ กุสลากุสลวิภาคํ วิย สวิตกฺกาทิวิภาคํ กมฺมํ วิภาเวตุํ อสมตฺถํ. ทุจฺจริตสุจริตวิภาวนมฺปิ หิ โลภาทิอโลภาทิสมฺปโยควิภาควิเสสวิภาวนํ โหตีติ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล น วตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติ เอตฺตกเมว อฏฺกถายํ วุตฺตํ. นามโคตฺตํ ปน ขนฺธูปนิพนฺโธ สมฺมุติสิทฺโธ พฺยฺชนตฺโถ, น พฺยฺชนนฺติ. อยเมตฺถ อมฺหากํ ขนฺตีติ อาจริยสฺสายํ อตฺตโน มติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘น พฺยฺชน’’นฺติ, ตสฺส สมตฺถนํ ‘‘พฺยฺชนฺหี’’ติอาทิ.
๔๑๙. กามาวจเร ¶ นิพฺพตฺติสฺสตีติ นิพฺพตฺติกฺขนฺธชานนมาห.
๔๒๐. เอตฺถาติ เอตสฺมึ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกวเสน อภิฺาาณานํ, อารมฺมณวิจาเร. ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณฺเจว พหิทฺธารมฺมณฺจา’’ติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ¶ ยํ วุตฺตํ โปราณฏฺกถายํ, ตํ ‘‘กาเลน…เป… โหติเยวา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ อตฺโถ. น หิ อชฺฌตฺตพหิทฺธา นาม วิสุํ เอกํ อตฺถิ, นาปิ ตํ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ กรียตีติ. ยทิ เอวํ ติโก เอว น ปูรติ ปททฺวยาสงฺคหิตสฺส ตติยสฺส อตฺถนฺตรสฺส อภาวโต, น, ปการเภทวิสยตฺตา ติกนิทฺเทสสฺส. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘เต เอว ติปฺปกาเรปิ ธมฺเม’’ติ วุตฺตํ. เต เอว อชฺฌตฺตาทิวเสน ติวิเธปิ ธมฺเมติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ ‘‘เต เอว ธมฺเม’’ติ อวตฺวา ‘‘ติปฺปกาเร’’ติ วจนํ ปการเภทนิพนฺธนา อยํ ติกเทสนาติ ทสฺสนตฺถํ. ยถา หิ กุสลตฺติกาทีนํ เทสนา ยถารหํ ธมฺมานํ ชาติสมฺปโยคปฺปหานสิกฺขาภูมิอารมฺมณปฺปเภทนิยมกาลาทิเภทนิพนฺธนา, น เอวมยํ ชาติอาทิเภทนิพนฺธนา, นาปิ สนิทสฺสนตฺติกเหตุทุกาทิเทสนา วิย สภาวาทิเภทนิพนฺธนา, อถ โข ปการเภทนิพนฺธนา. ปฺเจว หิ ขนฺธา สสนฺตติปริยาปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘อชฺฌตฺตา’’ติ วุตฺตา, ปรสนฺตติปริยาปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘พหิทฺธา’’ติ, ตทุภยํ อุปาทาย ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธา’’ติ. เตนาห ‘‘อนินฺทฺริยพทฺธรูปฺจ นิพฺพานฺจ เปตฺวา สพฺเพ ธมฺมา สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธา’’ติ (ธ. ส. ๑๔๓๕). นนุ เจตฺถ อตฺถนฺตราภาวโต, ปการนฺตรสฺส จ อนามฏฺตฺตา ตติโย ราสิ นตฺถีติ? นยิทเมวํ. ยทิปิ หิ ปมปเทน อสงฺคหิตสงฺคณฺหนวเสน ทุติยปทสฺส ปวตฺตตฺตา สพฺเพปิ สภาวธมฺมา ปททฺวเยเนว ปริคฺคหิตา, เตหิ ปน วิสุํ วิสุํ คหิตธมฺเม เอกชฺฌํ คหณวเสน ตติยปทํ วุตฺตนฺติ อตฺเถว ตติโย ราสิ. น หิ สมุทาโย อวยโว โหติ, ภินฺนวตฺถุเก ปน ธมฺเม อธิฏฺานเภทํ อมฺุจิตฺวา เอกชฺฌํ คหณํ น สมฺภวตีติ กาเลน อชฺฌตฺตํ, กาเลน พหิทฺธา ชานนกาเลติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อภิฺานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ เตรสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๔. ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา
ปฺากถาวณฺณนา
๔๒๑. สพฺพากาเรนาติ ¶ ¶ อุปจารากาโร, อปฺปนากาโร, วสีภาวากาโร, วิตกฺกาทิสมติกฺกมากาโร, รูปาทีหิ วิรชฺชนากาโร, จุทฺทสธา จิตฺตสฺส ปริทมนากาโร, ปฺจวิธอานิสํสาธิคมากาโรติ เอวมาทินา สพฺเพน ภาวนากาเรน.
ตทนนฺตราติ ‘‘จิตฺตํ ปฺ’’นฺติ เอวํ เทสนากฺกเมน, ปฏิปตฺติกฺกเมน จ ตสฺส สมาธิสฺส อนนฺตรา. ปฺา ภาเวตพฺพา สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ เอวํ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา, คาถาวณฺณนายํ วา ‘‘สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ วิปสฺสนาปฺาสตฺถ’’นฺติ เอวํ อติวิย สงฺเขเปน ภาสิตตฺตา อยํ สา ปฺาติ สภาวโต วิฺาตุมฺปิ ตาว น สุกรา. ภาวนาวิธานสฺส ปน อทสฺสิตตฺตา ปเคว ภาเวตุํ น สุกราติ สมฺพนฺโธ. ปุจฺฉนฏฺเน ปฺหา, กมฺมํ กิริยา กรณํ, ปฺหาว กมฺมํ ปฺหากมฺมํ, ปุจฺฉนปโยโคติ อตฺโถ.
กา ปฺาติ สรูปปุจฺฉา. เกนฏฺเน ปฺาติ เกน อตฺเถน ปฺาติ วุจฺจติ, ‘‘ปฺา’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถ. สา ปนายํ ปฺา สภาวโต, กิจฺจโต, อุปฏฺานาการโต, อาสนฺนการณโต จ กถํ ชานิตพฺพาติ อาห ‘‘กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานี’’ติ. กติวิธาติ ปเภทปุจฺฉา. กสฺมา ปเนตฺถ สํกิเลสโวทานปุจฺฉา น คหิตาติ? วุจฺจเต – โลกุตฺตราย ตาว ปฺาย นตฺเถว สํกิเลโส. อสติ จ ตสฺมึ กุโต โวทานปุจฺฉาติ ตทุภยํ น คหิตํ. โลกิยาย ปน ตานิ ภาวนาวิธาเน เอว อนฺโตคธานีติ กตฺวา วิสุํ น คหิตานิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิอนฺโตคธตฺตา ¶ , สมาธิภาวนายํ วา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานีติ น คหิตานิ. ปฏิปตฺติ นาม ทิฏฺานิสํเส เอว โหตีติ อาห ‘‘ปฺาภาวนาย โก อานิสํโส’’ติ.
๔๒๒. ตตฺราติ ตสฺมึ, ตสฺส วา ปฺหากมฺมสฺส. วิสฺสชฺชนนฺติ วิวรณํ. ปุจฺฉิโต หิ อตฺโถ อวิภาวิตตฺตา นิคูฬฺโห มุฏฺิยํ กโต วิย ติฏฺติ, ตสฺส ¶ วิวรณํ วิสฺสชฺชนํ วิภูตภาวกรณโต. กา ปฺาติ กามฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพ. ตํทสฺสเนน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺา พหุวิธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พหุวิธาติ กุสลาทิวเสน อเนกวิธา. นานปฺปการาติ อตฺถชาปิกาทิเภเทน, สุตมยาณาทิเภเทน จ นานาวิธา. ตํ สพฺพนฺติ ตํ อนวเสสํ ปฺาวิภาคํ. น สาเธยฺยาติ วิปสฺสนาภาวนาย สทฺธึ มคฺคภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถ. ตาย หิ ตณฺหาชฏาวิชฏนํ, ตฺจ น สาเธยฺย. อนวเสสโต หิ ปฺาปเภเท วิสฺสชฺชิยมาเน ‘‘เอกวิเธน าณวตฺถู’’ติอาทิโก (วิภ. ๗๕๑) สพฺโพ าณวตฺถุ วิภงฺเค, สุตฺตนฺเตสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคโต ปฺาปเภโท. สกโลปิ วา อภิธมฺมนโย อาหริตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ ภเวยฺย, ตถา จ สติ ยฺวายํ อิธ ปฺาภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺย. กิฺจ ยฺวายํ านาานกมฺมนฺตรวิปากนฺตราทิวิสเย ปฺาย ปวตฺติเภโท, โสปิ ยถารหํ สทฺธึ ผลาผลเภเทน วิภชิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยา. โส จ ปน วิสฺสชฺชิยมาโน อฺทตฺถุ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ยถา ตํ อวิสเย. เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ. กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาาณนฺติ เอตฺถ กุสล-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺปฺา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติ. วิปสฺสนาาณ-คฺคหเณน เสสกุสลปฺา.
๔๒๓. สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺนฺติ สฺชานนาการวิชานนากาเรหิ สาติสยํ. ยโต นานปฺปการโต ชานนํ ชานนภาโว วิสยคฺคหณากาโร. โส หิ เนสํ สมาโน, น สฺชานนาทิอากาโร. ปีตกนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘โลหิตกํ โอทาตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทิเก สฺาย คเหตพฺพากาเร สงฺคณฺหาติ. สฺชานนมตฺตเมวาติ เอตฺถ สฺชานนํ นาม ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ วา อวิชฺชมานํ วา สฺานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํ. ตถา เหสา ปุน สฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา. มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-สทฺเทน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา ¶ นตฺเถวาติ อวธาเรติ. เตนาห ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ ¶ . ตตฺถ วิฺาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ อสกฺโกนฺตี สฺา กุโต ปฺากิจฺจํ กเรยฺยาติ ‘‘ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ’’จฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคปาตุภาว’’นฺติ. อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ วิฺาณํ น ตตฺถ สฺา วิย นีลปีตาทิกสฺส สฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ, อถ โข ตตฺถ อฺฺจ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิฺาณ’’นฺติอาทิ. กถํ ปน วิฺาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตีติ? ปฺาย ทสฺสิตมคฺเคน. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ายาคตาปิ วารา น วิฺายนฺติ. ลกฺขณปฏิเวธนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํ. อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุทยพฺพยาณปฏิปาฏิยา อายูหิตฺวา. มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตา. วุตฺตนยวเสนาติ วิฺาเณ วุตฺตนยวเสน อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปติ. อตฺตโน ปน อนฺสาธารเณน อานุภาเวน อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวฺจ ปาเปติ.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย ปติฏฺาเปตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อชาตพุทฺธีติ อสฺชาตพฺยวหารพุทฺธิ. อุปโภคปริโภคนฺติ อุปโภคปริโภคารหํ, อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ปฏิลาภโยคฺยนฺติ อตฺโถ. เฉโกติ มหาสาโร. กูโฏติ กหาปณปติรูปโก ตมฺพกํสาทิมโย. อทฺธสาโรติ อุปฑฺฒคฺฆนโก. อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ปาทสาร สมสารปโรปาทสาราทีนํ สงฺคโห. เต ปกาเรติ อินฺทชาลาชาติปุปฺผาทิปฺปกาเร เจว เฉกาทิปฺปกาเร จ.
สฺา หีติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. สฺา วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณสฺส คหณโต ทารกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตา. ตถา หิ สา ‘‘ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา’’ วุจฺจติ. วิฺาณํ อารมฺมเณ เอกจฺจวิเสสคหณสมตฺถตาย คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนสทิสํ วุตฺตํ. ปฺา อารมฺมเณ อนวเสสวิเสสาวโพธโต เหรฺิกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘นานปฺปการโต ¶ ชานน’’นฺติ อิมินา เยฺยธมฺมา ปจฺเจกํ นานปฺปการาติ เตสํ ยาถาวโต อวโพโธ ปฺาติ ทสฺเสติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕).
ยตฺถาติ ¶ ยสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท. น ตตฺถ เอกํเสน โหตีติ ตสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ปฺา เอกนฺเตน น โหติ. น หิ ทุเหตุกอเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ ปฺา อุปฺปชฺชติ. อวินิพฺภุตฺตาติ อวิยุตฺตา. เตหีติ สฺาวิฺาเณหิ. ยถา หิ สุขํ ปีติยา น นิยมโต อวิยุตฺตํ, เอวํ สฺาวิฺาณานิ ปฺาย น นิยมโต อวิยุตฺตาติ. ยถา ปน ปีติ สุเขน นิยมโต อวิยุตฺตา, เอวํ ปฺา สฺาวิฺาเณหิ นิยมโต อวิยุตฺตา. ตสฺมา เอวํ อวินิพฺภุตฺเตสุ อิเมสุ ตีสุ ธมฺเมสุ เตสํ วินิพฺโภโค ทุกฺกโรติ ติณฺณํ ชนานํ กหาปณทสฺสนํ นิทสฺสิตนฺติ. เตสํ ทุวิฺเยฺยนานตฺตตํเยว วจนนฺตเรนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ รูปธมฺเมสุปิ ตาว นานานทีนํ อุทกสฺส, นานาเตลสฺส วา เอกสฺมึ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา มถิตสฺส ‘‘อิทํ อสุกาย นทิยา อุทกํ, อิทํ อสุกเตล’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา สรูปโต ทสฺสนํ ทุกฺกรํ, กิมงฺคํ ปน อรูปธมฺเมสูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกาน’’นฺติอาทิมาห.
๔๒๔. ธมฺมานํ สโก ภาโว, สมาโน จ ภาโว ธมฺมสภาโว. ตตฺถ ปเมน กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณํ คหิตํ, ทุติเยน อนิจฺจทุกฺขตาทิสามฺลกฺขณํ. ตทุภยสฺส จ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนลกฺขณา ปฺาติ อาห ‘‘ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปฺา’’ติ. ฆฏปฏาทิปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลกาทิ วิย ยถาวุตฺตธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสนรสา. อุปฺปชฺชมาโน เอว หิ ปฺาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต เอวํ อุปฺปชฺชติ, ตโต เอว ธมฺมสภาเวสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺตีติ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา. การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปฏฺาเปตีติ เอวมฺปิ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา. วิปสฺสนาปฺาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตถา หิ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ สุตฺตปทํ นิพนฺธนภาเวน อาคตํ (สํ. นิ. ๓.๕, ๙๙; สํ. นิ. ๕.๑๐๗๑; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๒.๑.๑๔).
ปฺาปเภทกถาวณฺณนา
๔๒๕. ธมฺมสภาวปฏิเวโธ ¶ นาม ปฺาย อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺสา โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธา’’ติ. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺตา, ตตฺถ วา วิทิตาติ โลกิยา. ตตฺถ อปริยาปนฺนตาย โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา. โลกุตฺตราปิ ¶ หิ มคฺคสมฺปยุตฺตา ภาเวตพฺพา. วิปสฺสนาปริยาโยปิ ตสฺสา ลพฺภเตวาติ โลกุตฺตร-คฺคหณํ น วิรุชฺฌติ. อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวา, อารมฺมณกรณวเสนปิ นตฺถิ เอติสฺสา อาสวาติ อนาสวา. อาทิ-สทฺเทน อาสววิปฺปยุตฺตสาสวทุกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นามรูปววตฺถานวเสนาติ นามววตฺถานวเสน, รูปววตฺถานวเสน จ. ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนฺจ, นิสฺสยภาวโต สมฺปยุตฺตา ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถ, สยมฺปิ วา ภวติ อุปฺปชฺชติ น นิพฺพานํ วิย อปาตุภาวนฺติ ภูมิ จาติ ทสฺสนภูมิ, ปมมคฺโค. เสสมคฺคตฺตยํ ปน ยสฺมา ปมมคฺเคน ทิฏฺสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺปุพฺพํ กิฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ภาวนา จ ยถาวุตฺเตนตฺเถน ภูมิ จาติ ภาวนาภูมิ. ตตฺถ ปฺา ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิวเสน ทุวิธาติ วุตฺตา. สุตาทินิรเปกฺขาย จินฺตาย นิพฺพตฺตา จินฺตามยา. เอวํ สุตมยา, ภาวนามยา จ. มยสทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพ. อาเย วฑฺฒิยํ โกสลฺลํ อายโกสลฺลํ, อปาเย อวฑฺฒิยํ โกสลฺลํ อปายโกสลฺลํ, อุปาเย ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นิพฺพตฺติการเณ โกสลฺลํ อุปายโกสลฺลนฺติ วิสุํ วิสุํ โกสลฺลปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส ปฏิปชฺชนํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตาภินิเวสา. เอวํ พหิทฺธาภินิเวสา, อุภยาภินิเวสา จ เวทิตพฺพา.
๔๒๖. โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตาติ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ มคฺคสมฺปยุตฺตา, วิเสสโต ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิจตุกฺกสงฺคหิตมคฺคสมฺปยุตฺตา. สมุทาเยสุ ปวตฺตา สมฺา ตเทกเทเสสุปิ วตฺตตีติ อาห ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ, ปจฺเจกมฺปิ วา สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ มคฺคสมฺาติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ.
ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ¶ ปทตฺถนานตฺตมตฺเตน ทุกฺกรวจนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราวา’’ติ. อาสววิปฺปยุตฺตสาสวทุกาทีสุปิ วิปฺปยุตฺตตาทิคฺคหณเมว วิเสโส, อตฺถโต โลกิยโลกุตฺตราว ปฺาติ อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติ. อาทิ-สทฺเทน โอฆนียโอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนียาทิทุกานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ปมชฺฌานิกานิ จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ, ตถา ทุติยาทิชฺฌานิกานิ จาติ เอวํ โสฬสสุ มคฺคจิตฺเตสุ. วิปสฺสนาปฺาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา มหคฺคตปฺา น คหิตา.
๔๒๗. อตฺตโน จินฺตาวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อนวชฺชสฺส อตฺถสฺส สาธเน ปโรปเทเสน วินา ¶ อตฺตโน อุปายจินฺตาวเสเนว. สุตวเสนาติ ยถาสุตสฺส ปโรปเทสสฺส วเสน. ยถา ตถา วาติ ปรโต อุปเทสํ สุตฺวา วา อสุตฺวา วา สยเมว ภาวนํ อนุยฺุชนฺตสฺส. ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตา’’ติ อิทํ สิขาปฺปตฺตภาวนามยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตาว ภาวนามยา’’ติ.
โยควิหิเตสูติ ปฺาวิหิเตสุ ปฺาปริณามิเตสุ อุปายสมฺปาทิเตสุ. กมฺมายตเนสูติ เอตฺถ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, กมฺมฺจ ตํ อายตนฺจ อาชีวานนฺติ วา กมฺมายตนํ. เอส นโย สิปฺปายตเนสุปิ. ตตฺถ ทุวิธํ กมฺมํ หีนฺจ วฑฺฒกีกมฺมาทิ, อุกฺกฏฺฺจ กสิวาณิชาทิ. สิปฺปมฺปิ ทุวิธํ หีนฺจ นฬการสิปฺปาทิ, อุกฺกฏฺฺจ มุทฺทาคณนาทิ. วิชฺชาว วิชฺชาฏฺานํ. ตํ ธมฺมิกเมว นาคมณฺฑลปริตฺตผุธมนกมนฺตสทิสํ เวทิตพฺพํ. ตานิ ปเนตานิ เอกจฺเจ ปณฺฑิตา โพธิสตฺตสทิสา มนุสฺสานํ ผาสุวิหารํ อากงฺขนฺตา เนว อฺเหิ กริยมานานิ ปสฺสนฺติ, น วา กตานิ อุคฺคณฺหนฺติ, น กเถนฺตานํ สุณนฺติ. อถ โข อตฺตโน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรนฺติ, ปฺวนฺเตหิ อตฺตโน ธมฺมตาย จินฺตาย กตานิปิ อฺเหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสาเนว โหนฺติ.
กมฺมสฺสกตนฺติ ‘‘อิทํ กมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อิทํ โน สก’’นฺติ เอวํ ชานนาณํ. สจฺจานุโลมิกนฺติ วิปสฺสนาาณํ. ตํ หิ สจฺจปฏิเวธสฺส อนุโลมนโต ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุจฺจติ. อิทานิสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วา-สทฺเทน อนิยมตฺเถน ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิปิ ¶ คหิตาเนวาติ ทฏฺพฺพํ นานนฺตริยกภาวโต. ยํ หิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตาติ. ยํ เอวรูปินฺติ ยํ เอวํ เหฏฺา นิทฺทิฏฺสภาวํ. อนุโลมิกํ ขนฺตินฺติอาทีนิ ปฺาเววจนานิ. สา หิ เหฏฺา วุตฺตานํ กมฺมายตนาทีนํ อปจฺจนีกทสฺสเนน อนุโลมนโต, ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย มคฺคสจฺจสฺส, ปรมตฺถสจฺจสฺส, นิพฺพานสฺส จ อวิโลมนโต อนุโลเมตีติ อนุโลมิกา. สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ ขมติ ทฏฺุํ สกฺโกตีติ ขนฺติ. ปสฺสตีติ ทิฏฺิ. โรเจตีติ รุจิ. มุนาตีติ มุติ. เปกฺขตีติ เปกฺขา. เต จ กมฺมายตนาทโย ธมฺมา เอตาย นิชฺฌายมานา นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ธมฺมนิชฺฌานขนฺติ. ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภตีติ อฺสฺส อุปเทสวจนํ อสุตฺวา สยเมว จินฺเตนฺโต ปฏิลภติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ จินฺตามยา ปฺา นาม วุจฺจติ. สา ปเนสา อภิฺาตานํ โพธิสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติ. ตตฺถาปิ ¶ สจฺจานุโลมิกาณํ ทฺวินฺนํเยว โพธิสตฺตานํ อนฺติมภวิกานํ, เสสปฺา สพฺเพสมฺปิ ปูริตปารมีนํ มหาปฺานํ อุปฺปชฺชติ. ปรโต สุตฺวา ปฏิลภตีติ กมฺมายตนาทีนิ ปเรน กริยมานานิ วา กตานิ วา ทิสฺวาปิ ปรสฺส กถยมานสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อาจริยสนฺติเก อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิลทฺธา สพฺพา ปรโต สุตฺวาว ปฏิลทฺธา นามาติ เวทิตพฺพา. สมาปนฺนสฺสาติ สมาปตฺติสมงฺคิสฺส, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. วิปสฺสนามคฺคปฺา อิธ ‘‘ภาวนามยา ปฺา’’ติ อธิปฺเปตา.
สาติ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา มหคฺคตารมฺมณา’’ติ (วิภ. ๗๕๓) วุตฺตปฺา. โลกิยวิปสฺสนาติ โลกิยวิปสฺสนาปฺา. สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ ยา นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปฺา วุตฺตา, สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ มคฺคปฺํ สนฺธายาห. สา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตาทึ อคณฺหนฺตีปิ วิปสฺสนากิจฺจปาริปูริยา, นิพฺพานสฺส วา ตถลกฺขณํ วิเสสโต ปสฺสตีติ วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. โคตฺรภุาณํ ปน กิฺจาปิ อปฺปมาณารมฺมณํ, มคฺคสฺส ปน อาวชฺชนฏฺานิยตฺตา น วิปสฺสนาโวหารํ ลภติ.
อยนฺติ เอตาย สมฺปตฺติโยติ อาโย, วุทฺธิ. ตตฺถ โกสลฺลนฺติ ตสฺมึ อนตฺถหานิอตฺถุปฺปตฺติลกฺขเณ อาเย โกสลฺลํ กุสลตา นิปุณตา.
ตํ ¶ ปน เอกนฺติกํ อายโกสลฺลํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม ธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ อกุสลธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปหาเนสุ, กุสลธมฺมานฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีสุ ปฺา, อิทํ อายโกสลฺลํ นามาติ วุจฺจติ.
วุทฺธิลกฺขณา อายโต อเปตตฺตา อปาโย, อวุทฺธิ. ตตฺถ โกสลฺลนฺติ ตสฺมึ อตฺถหานิอนตฺถุปฺปตฺติลกฺขเณ อปาเย โกสลฺลํ กุสลตา อปายโกสลฺลํ. ตมฺปิ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม ธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ กุสลธมฺมานํ อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ, อกุสลธมฺมานํ วา อุปฺปตฺติฏฺิตีสุ ปฺา, อิทํ อปายโกสลฺลํ นามาติ วุจฺจติ. อายโกสลฺลํ ตาว ปฺา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปฺา นาม ชาตาติ? เอวํ มฺติ ‘‘อปายุปฺปาทนสมตฺถตา อปายโกสลฺลํ นาม สิยา’’ติ, ตํ ปน ตสฺส มติมตฺตํ. กสฺมา? ปฺวา เอว หิ ‘‘มยฺหํ เอวํ มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ¶ นิรุชฺฌนฺติ. อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปวฑฺฒนฺตี’’ติ ปชานาติ, โส เอวํ ตฺวา อนุปฺปนฺเน อกุสเล น อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติ. อนุปฺปนฺเน กุสเล อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูรึ ปาเปติ. เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปฺา เอวาติ.
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ. เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ สตฺตานํ ตํตํหิตสุขธมฺมานํ. ตงฺขณปฺปวตฺตนฺติ อจฺจายิเก กิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ตสฺมึเยว ขเณ ปวตฺตํ. าเนน อุปฺปตฺติ เอตสฺส อตฺถีติ านุปฺปตฺติกํ, านโส เอว อุปฺปชฺชนกํ. ตตฺรุปายาติ ตตฺร ตตฺร กรณีเย อุปายภูตา.
คเหตฺวาติ ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา ปริคฺคณฺหนวเสน คเหตฺวา. อุภยํ คเหตฺวาติ ‘‘อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา’’ติ อุภยํ อนุปุพฺพโต ปริคฺคเหตฺวา. อถ วา ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ เอกปฺปหาเรเนว สพฺเพปิ ปฺจกฺขนฺเธ อวิภาเคน ปริคฺคเหตฺวา. อยํ ปน ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปฺุสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาภินิเวโส.
๔๒๘. ทุกฺขสจฺจํ อารพฺภาติ ทุกฺขสจฺจํ อารมฺมณํ กตฺวา, ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหวิธํสนวเสน จ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺเข าณํ. ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภาติ ¶ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตถา เสสปททฺวเยปิ. ปจฺจเวกฺขณาณํ หิ จตุสจฺจํ อารพฺภ ปวตฺตาณํ นาม, ตติยํ ปน มคฺคาณํ, อิตรสจฺจานิ วิปสฺสนาาณนฺติ ปากฏเมว.
‘‘อตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ าณานี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ ปาฬิวเสเนว วิวริตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ ยํ อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ, อยํ อตฺถปฏิสมฺภิทา นาม. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ธมฺมปฺปเภทสฺส หิ สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฏิภานปฺปเภทา ตพฺพิสยานํ อตฺถาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวา เวทิตพฺพา.
นิพฺพานมฺปิ ¶ สมฺปาปกเหตุอนุสาเรน อรียติ, อธิคมฺมตีติ อตฺโถ. ‘‘ยํ กิฺจิ ปจฺจยสมฺภูต’’นฺติ เอเตน สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ อาคตานิ ทุกฺขาทีนิ คหิตานิ. สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ นิพฺพานํ, ปริยตฺติวาเร ภาสิตตฺโถ, อภิธมฺมภาชนีเย วิปาโก, กิริยา จาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานํ เอว วเสน ปฺจ อตฺถา เวทิตพฺพา. ทหตีติ วิทหติ, นิพฺพตฺตกเหตุอาทีนํ สาธารณเมตํ นิพฺพจนํ. ตทตฺถํ ปน วิภาเวตุํ ‘‘ปวตฺเตติ วา สมฺปาปุณิตุํ วา เทตี’’ติ วุตฺตํ. เตสุ ปุริโม อตฺโถ มคฺควชฺเชสุ ทฏฺพฺโพ. ภาสิตมฺปิ หิ อวโพธนวเสน อตฺถํ ปวตฺเตติ, มคฺโค ปน นิพฺพานํ ปาเปตีติ ตสฺมึ ปจฺฉิโม อตฺโถ. นิพฺพานํ หิ ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, ภาสิตตฺโถ าเปตพฺโพ อตฺโถ, อิตโร นิพฺพตฺเตตพฺโพ อตฺโถติ เอวํ ติวิโธ โหติ.
‘‘โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตู’’ติ เอเตน สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ อาคตานิ สมุทยาทีนิ คหิตานิ, สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ มคฺโค, ปริยตฺติวาเร ภาสิตํ, อภิธมฺมภาชนีเย กุสลากุสลนฺติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานํ เอว วเสน ปฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ¶ มคฺโค สมฺปาปโก, ภาสิตํ าปโก, อิตรํ นิพฺพตฺตโกติ เอวํ ติวิโธ เหตุ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ กิริยานํ อวิปากตาย ธมฺมภาโว น วุตฺโต. ยทิ เอวํ วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโวปิ น วตฺตพฺโพ? น, ปจฺจยุปฺปนฺนภาวโต. เอวํ สติ กุสลากุสลานมฺปิ อตฺถภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา. วิปากสฺส ปน ปธานเหตุตาย ปากฏภาวโต ธมฺมภาโว เอว เตสํ วุตฺโต. กิริยานํ ปจฺจยภาวโต ธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เจ? นายํ โทโส อปฺปฏิสิทฺธตฺตา. กมฺมผลสมฺพนฺธสฺส ปน เหตุภาวสฺสาภาวโต ธมฺมภาโว น วุตฺโต. อปิจ ‘‘อยํ อิมสฺส ปจฺจโย, อยํ ปจฺจยุปฺปนฺโน’’ติ เอตํ เภทมกตฺวา เกวลํ กุสลากุสเล, วิปากกิริยาธมฺเม จ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทา โหนฺตีติ เตสํ อตฺถธมฺมตา น วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
อยเมว หิ อตฺโถติ ยฺวายํ อตฺถธมฺมานํ ปฺจธา วิภชนวเสน อตฺโถ วุตฺโต, อยเมว อภิธมฺเม วิภชิตฺวา ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป’’ติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท สภาววาจโกติ กตฺวา อาห ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อพฺยภิจารี โวหาโร’’ติ, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โพธเน ปฏินิยตสมฺพนฺโธ สทฺทโวหาโรติ อตฺโถ. ตทภิลาเปติ ตสฺส สภาวนิรุตฺติสฺิตสฺส ¶ อพฺยภิจาริโวหารสฺส อภิลาปเน. สา ปนายํ สภาวนิรุตฺติ มาคธภาสา. อตฺถโต นามปฺตฺตีติ อาจริยา. อปเร ปน ยทิ สภาวนิรุตฺติ ปฺตฺติสภาวา, เอวํ สติ ปฺตฺติ อภิลปิตพฺพา, น วจนนฺติ อาปชฺชติ. น จ วจนโต อฺํ อภิลปิตพฺพํ อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถิ. อถ ผสฺสาทิวจเนหิ โพเธตพฺพํ อภิลปิตพฺพํ, เอวฺจ สติ อตฺถธมฺมานมฺปิ โพเธตพฺพตฺตา เตสมฺปิ นิรุตฺติภาโว อาปชฺชติ. ผสฺโสติ จ สภาวนิรุตฺติ, ผสฺสํ ผสฺสาติ น สภาวนิรุตฺตีติ ทสฺสิโตวายมตฺโถ. น จ อวจนํ เอวํปการํ อตฺถิ. ตสฺมา วจนภูตาย เอว ตสฺสา สภาวนิรุตฺติยา อภิลาเป อุจฺจารเณติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ‘‘เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา ¶ นาม ชาตา, น ปฺตฺติอารมฺมณา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) จ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา นิรุตฺติสทฺทารมฺมณาย โสตวิฺาณวีถิยา ปรโต มโนทฺวาเร นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปวตฺตตีติ วทนฺติ. ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ (วิภ. ๗๔๙) จ วจนสทฺทํ คเหตฺวา ปจฺฉา ชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. เอวํ ปน อฺสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณ อฺํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ วุตฺตนฺติ อาปชฺชติ. ยถา ปน ทิพฺพโสตาณํ มนุสฺสาทิสทฺทเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ตํตํสทฺทวิภาวกํ, เอวํ สภาวาสภาวนิรุตฺตินิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนสภาวนิรุตฺติสทฺทารมฺมณํ ตํวิภาวกํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจมาเน น โกจิ ปาฬิวิโรโธ. ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสา’’ติ จ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสทฺทารมฺมณํ ปจฺจเวกฺขณํ ปวตฺเตนฺตสฺสา’’ติ น นสกฺกา วตฺตุํ. ตฺหิ าณํ สภาวนิรุตฺตึ วิภาเวนฺตเมว ตํตํสทฺทปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ ตํตํปเภทนิจฺฉยเหตุภาวโต นิรุตฺตึ ภินฺทนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ ปเภทคตมฺปิ โหตีติ.
สพฺพตฺถ าณนฺติ สพฺพสฺมึ วิสเย าณํ, สพฺพมฺปิ าณนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘าณารมฺมณํ าณ’’นฺติ. สพฺพตฺถาติ วา สพฺเพสุ อตฺถาทีสุ, ตีสุ, จตูสุปิ วา ปวตฺตตฺตา, กุสลกิริยาภูตาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ธมฺมตฺถภาวโต ตีสุ เอว วา ปวตฺตตฺตา ‘‘สพฺพตฺถ าณ’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ยถาวุตฺเตสุ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ สโคจรกิจฺจาทิวเสนาติ สโคจรสฺส, กิจฺจาทิกสฺส จ วเสน ‘‘อิทํ าณํ อิทํ นาม อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ อิมินา นาม ¶ กิจฺเจนา’’ติ ชานนํ. อาทิ-สทฺเทน ลกฺขณปจฺจุปฏฺานปทฏฺานภูมิอาทีนํ สงฺคโห. เตเนวาห ‘‘อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติอาทิ.
๔๒๙. ปเภทํ คจฺฉนฺตีติ อเนกเภทภินฺเนสุ อารมฺมเณสุ เตสํ ยาถาวโต ตํตํปเภทาวโพธนสมตฺถตํ อุปคจฺฉนฺติ.
มหาสาวกานฺจ อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ สามฺวิธินา ทสฺสิตมตฺถํ อปวาเทน นิวตฺเตตุํ อานนฺทตฺเถร-คฺคหณํ กตํ.
เอตา ปฏิสมฺภิทา. เสกฺขภูมิยํ ปเภทคมนํ อปฺปวิสยํ, อเสกฺขภูมิยํ พหุวิสยนฺติ อาห ‘‘อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ, สาติสยํ วา อธิคมํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ. เสกฺเขน ปตฺตานมฺปิ หิ อิมาสํ อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทภาวาธิคโมติ ¶ . ปุพฺพโยโค วิย ปน อรหตฺตปฺปตฺติ อรหโตปิ ปฏิสมฺภิทาวิสทตาย ปจฺจโย น น โหตีติ ปฺจนฺนมฺปิ ยถาโยคํ เสกฺขาเสกฺขปฏิสมฺภิทาวิสทตาย การณตา โยเชตพฺพา. อตฺถธมฺมาทีนํ อนวเสสสงฺคณฺหนโต พุทฺธวจนวิสยา เอว ปริยตฺติอาทโย ทสฺสิตา. ปาฬิยา สชฺฌาโย ปริยาปุณนํ, ตทตฺถสวนํ สวนํ, ปริโต สพฺพโส าตุํ อิจฺฉา ปริปุจฺฉาติ อาห ‘‘ปาฬิอฏฺกถาทีสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา’’ติ, ปทตฺถโต, อธิปฺปายโต จ ทุวิฺเยฺยฏฺานํ วิตฺถารโต สนฺนิฏฺานกถาติ อตฺโถ. ยสฺส หิ ปทสฺส อตฺโถ ทุวิฺเยฺโย, ตํ คณฺิปทํ, ยสฺส อธิปฺปาโย ทุวิฺเยฺโย, ตํ อตฺถปทํ. อาทิ-สทฺเทน ขนฺธาทิปฏิสํยุตฺเต กถามคฺเค สงฺคณฺหาติ. ภาวนานุโยคสหิตํ คตํ, ปจฺจาคตฺจ เอตสฺส อตฺถีติ คตปจฺจาคติโก, ตสฺส ภาโว, เตน คตปจฺจาคติกภาเวน. วสนฏฺานโต ยาว โคจรคาโม, ตโต จ ยาว วสนฏฺานํ กมฺมฏฺานานุยุตฺโตติ อตฺโถ. ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปนฺติ สงฺขารุเปกฺขาาณมาห. ตฺหิ เตสํ สมีปปฺปวตฺตํ.
สตฺเถสูติ อนวชฺเชสุ สตฺตานํ หิตสุขาวเหสุ คนฺเถสุ. ตถา สิปฺปายตเนสูติ เอตฺถาปิ. ปุพฺพกาเล เอกสตราชูนํ เทสภาสา เอกสตโวหารา. ธมฺมปเท (ธ. ป. ๑ อาทโย) ยมกวคฺโค โอปมฺมวคฺโคติ วทนฺติ, มูลปณฺณาเส (ม. นิ. ๑.๓๒๕ อาทโย; ๔๓๙ อาทโย) ยมกวคฺโค โอปมฺมวคฺโค เอวาติ อปเร. สุตปฏิภานพหุลานนฺติ พหุสฺสุตานํ ปฏิภานวนฺตานํ.
สพฺพานีติ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตานิ ปฺจ, ปจฺฉา วุตฺตานิ อฏฺปิ วา. เสกฺขผลวิโมกฺขปริโยสาเน ภวา เสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา. านาานาณพลาทีนิ สพฺพพุทฺธคุเณสุ สกิจฺจโต ปากฏตรานีติ วุตฺตํ ‘‘ทส พลานิ วิยา’’ติ, อฺเ วา สพฺพฺุตฺาณาทโยปิ สพฺเพ ภควโต คุณวิเสสา อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา เอว.
ปฺาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานวณฺณนา
๔๓๐. อิมาย ปฺายาติ วิปสฺสนาปฺาย. ภูมิ สลฺลกฺขณาทิคฺคหณวเสน ปวตฺติฏฺานภาวโต. อาทิ-สทฺเทน อาหาราทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. กสฺมา ปเนเต เอวํ พหุธมฺมา ภูมิภาเวน คยฺหนฺติ, นนุ ขนฺธาทีสุ เอเกนาปิ ¶ อตฺถสิทฺธิ โหตีติ? น, ติวิธสตฺตานุคฺคหตฺถํ ขนฺธาทิตฺตยคฺคหณํ กตฺตพฺพํ, อฺถา สพฺพสาธารโณ อนุคฺคโห น กโต สิยา. ติวิธา หิ สตฺตา รูปสมฺมูฬฺหา อรูปสมฺมูฬฺหา อุภยสมฺมูฬฺหาติ. เตสุ เย อรูปสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ ขนฺธานํ คหณํ อรูปธมฺมานํ จตุธา วิภตฺตตฺตา. เย รูปสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ อายตนานํ รูปธมฺมานํ อทฺเธกาทสธา วิภตฺตตฺตา. เย ปน อุภยสมฺมูฬฺหา, ตทตฺถํ ธาตูนํ อุภเยสมฺปิ วิภตฺตตฺตา. ตถา อินฺทฺริยเภเทน ติกฺขินฺทฺริยา มชฺฌิมินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา, สํขิตฺตรุจี มชฺฌิมรุจี วิตฺถารรุจีติ จ ติวิธา สตฺตา, เตสมฺปิ อตฺถาย ยถากฺกมํ ขนฺธาทิคฺคหณํ กตนฺติ โยเชตพฺพํ. อินฺทฺริยคฺคหณํ ปน กามํ เอเต ธมฺมา อิสฺสรา วิย สหชาตธมฺเมสุ อิสฺสริยํ อาธิปจฺจํ ปวตฺเตนฺติ, ตํ ปน เนสํ ธมฺมสภาวสิทฺธํ, น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว ‘‘สฺุา เอเต อวสวตฺติโน’’ติ อนตฺตลกฺขณสฺส สุขคฺคหณตฺถํ. ตํ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวเสน ทิฏฺเมว อุปการาวหํ, น อฺถาติ สจฺจาทิทฺวยํ คหิตํ. อาทิ-สทฺเทน คหิตธมฺเมสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ. มูลํ ปติฏฺาภาวโต. สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยฺจ อยํ ปฺา มูลชาตา โหติ, นาสตีติ. สรีรํ ปริพฺรูเหตพฺพโต. อิมิสฺสา หิ ปฺาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺานิยา ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทิกา อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน ‘‘สรีร’’นฺติ เวทิตพฺพา.
๔๓๑. ปฺจ ขนฺธาติ เอตฺถ ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติ. ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ยสฺมา เจตฺถ ขนฺธ-สทฺโท ราสฏฺโ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๕๑; ๖.๓๗) วิย, ตสฺมา อตีตาทิวิภาคภินฺนํ ¶ สพฺพํ รูปํ ราสิวเสน พุทฺธิยา เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘รูปเมว ขนฺโธ รูปกฺขนฺโธ’’ติ สมานาธิกรณสมาโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘ตีหิ ขนฺเธหิ อิณํ ทสฺสามา’’ติอาทีสุ วิย โกฏฺาสฏฺเ ปน ขนฺธ-สทฺเท นิพฺพานสฺสาปิ ขนฺธนฺตรภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อตีตาทิวิภาคาภาวโต. น หิ เอกสฺส นิจฺจสฺส สโต นิพฺพานสฺส อตีตาทิวิภาโค อตฺถีติ. ปเมนตฺเถน รูปราสีติ อตฺโถ, ทุติเยน รูปโกฏฺาโสติ. เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโย. กสฺมา ปเนเต ขนฺธา ปฺเจว วุตฺตา อิมินา เอว จ กเมนาติ? ภาชนโภชนพฺยฺชนภตฺตการกภฺุชกวิกปฺปทสฺสนโต ¶ , ยโถฬาริกยถาสํกิเลสูปเทสโต จาติ เวทิตพฺพํ. วิวาทมูลเหตุภาวํ สํสารเหตุตํ, กมฺมเหตุตฺจ จินฺเตตฺวา เวทนาสฺา สงฺขารกฺขนฺธโต นีหริตฺวา วิสุํ ขนฺธภาเวน เทสิตา.
รูปกฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๓๒. ตตฺถาติ เตสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ. ยํ กิฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. รุปฺปนลกฺขณนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํ. ยํ-สทฺเทน หิ สนิปาเตน กึ-สทฺเทน จ คหิเตน อนิยมตฺถตาย อติปฺปสงฺเค อาปนฺเน ตํ รุปฺปนสทฺโท นิวตฺเตติ, เตน รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติ. สีตาทีหีติ สีตุณฺหชิฆจฺฉาปิปาสาทีหิ. เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ. รุปฺปนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ รุปฺปนลกฺขณํ. ธมฺโม เอว ธมฺมชาตํ. รุปฺปนฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติ. นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํ. วิภูตตรํ เหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโต. ยทิ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมฺา? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมฺา, อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วา. วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต โย อตฺตโน สนฺตาเน ภินฺเน ภิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ อฺเ. อิมสฺมึ ปกฺเข รูปยติ วิการํ อาปาเทตีติ รูปํ, ปุริมปกฺเข ปน รุปฺปตีติ. สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปนสทฺโท นิรุฬฺโหติ เกจิ. อิมสฺมึ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมฺาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโต. ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเร. สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ ราสฏฺํ หทเย เปตฺวา วทติ.
ภูโตปาทายเภทโตติ ¶ เอตฺถ ตทธีนวุตฺติตาย ภวติ เอตฺถ อุปาทายรูปนฺติ ภูตํ. ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ, อฺเหิ วา อุปาทียตีติ อุปาทายํ.
กามํ จตุธาตุววตฺถาเน วจนตฺถาทิโตปิ ภูตานิ วิภาวิตาเนว, สภาวธมฺมานํ ปน ลกฺขณาทิวิภาวนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติ. ตตฺถ ปทฏฺานสฺส อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปทฏฺานโต ปนา’’ติอาทิ. อวจนฺจ ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปจฺจยโตติ เอตฺถ ปการนฺตเรน วิภาวิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพาปีติ จตสฺโสปิ ธาตุโย. อาโปสงฺคหิตาย เตโชนุปาลิตาย วาโยวิตฺถมฺภิตาย ¶ เอว ปถวีธาตุยา ปวตฺติ, น อฺถาติ สา เสสภูตตฺตยปทฏฺานา, เอวมิตราปีติ อาห ‘‘อวเสสธาตุตฺตยปทฏฺานา’’ติ.
จตุวีสติวิธนฺติ คณนปริจฺเฉโท พลรูปาทีนํ ปฏิเสธนตฺโถ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. จกฺขตีติ จกฺขุ, วิฺาณาธิฏฺิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. จกฺขตีติ หิ อยํ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยฺชนํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘จกฺขุํ โข, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๐๙). อฏฺกถายมฺปิ วุจฺจติ ‘‘รูเปสุ อาวิฺฉนรส’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๓; ธ. ส. อฏฺ. ๖๐๐). สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารมฺมณาทิภาเว นิรุฬฺหตฺตา ทสฺสเน เอว จกฺขุ-สทฺโท ปวตฺตติ ปทุมาทีสุ ปงฺกชาทิสทฺทา วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา จกฺขตีติ วิฺาณาธิฏฺิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘วิภาเวติ จา’’ติ (มหานิ. อฏฺ. ๑๓; วิภ. อฏฺ. ๑๕๔) วุตฺตํ. ตํ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตาปิ จกฺขติ-สทฺทสฺส สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ. สุณาติ เอเตน, วิฺาณาธิฏฺิตํ สยํ วา สุณาตีติ โสตํ. ฆายติ เอเตน, สยํ วา ฆายตีติ ฆานํ. รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตนิมิตฺตํ อาหารรโส ชีวิตํ, ตสฺมึ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยน. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโย อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ กาโย อนุตฺตริยเหตุภาวํ อนาคจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ, กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสโต สาสวปจฺจยตฺตา. เตน หิ โผฏฺพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติ. กายินฺทฺริยวตฺถุกา วา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามาสวาทิเหตุภาวโต วิเสเสน สาสวาติ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย วุตฺโต. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ รูปยตีติ รูปํ, รูปมิว ปกาสํ กโรติ สวิคฺคหมิว ¶ ทสฺเสตีติ อตฺโถ. อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูปสทฺโท ทฏฺพฺโพ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหรียติ, สเกหิ วา ปจฺจเยหิ สปฺปียติ โสตวิฺเยฺยภาวํ อุปนียตีติ อตฺโถ. คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ อปากฏํ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ ¶ , ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสาเทนฺตีติ อตฺโถ.
อิตฺถิยาว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ตถา ปุริสินฺทฺริยํ. ชีวนฺติ เตน สหชาตธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ. หทยฺจ ตํ วตฺถุ จ, หทยสฺส วา มโนวิฺาณสฺส วตฺถุ หทยวตฺถุ. โจปนกายภาวโต กาโย จ โส อธิปฺปายวิฺาปนโต วิฺตฺติ จาติ กายวิฺตฺติ. โจปนวาจาภาวโต, อธิปฺปายวิฺาปนโต จ วจี จ สา วิฺตฺติ จาติ วจีวิฺตฺติ. วิคฺคหาภาวโต น กสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ น สกฺกา, น วา กาสติ ทิพฺพตีติ อกาสํ, อกาสเมว อากาสํ, ตเทว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน อากาสธาตุ. รูปสฺสาติ นิปฺผนฺนรูปสฺส. ลหุภาโว ลหุตา. สยํ อนิปฺผนฺนตาย ‘‘รูปสฺสา’’ติ วิเสสิตํ. เอส นโย เสเสสุปิ. อยํ ปน วิเสโส – กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว กมฺมฺตา. ปมํ, อุปริ จ จโย ปวตฺติ อุปจโย. ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธา ตติ ปวตฺติ สนฺตติ. อนิจฺจสฺส วินาสิโน ภาโว อนิจฺจตา. กพลํ กรียตีติ กพฬีกาโร. อาหรตีติ อาหาโร. เอวํ ตาว อุปาทายรูปํ สทฺทตฺถโต เวทิตพฺพํ.
กมโต ปน สพฺเพสํ รูปธมฺมานํ นิสฺสยภาเวน มูลภูตตฺตา ปมํ ภูตรูปานิ อุทฺทิฏฺานิ. อิตเรสุ อชฺฌตฺติกภาเวน อตฺตภาวสมฺาย มูลภาวโต จกฺขาทีนิ ปฺจ อาทิโต อุทฺทิฏฺานิ. เตสํ วิสยีนํ อิเม วิสยาติ ทสฺเสตุํ รูปาทีนิ จตฺตาริ อุทฺทิฏฺานิ. โผฏฺพฺพํ ปน อนุปาทารูปตฺตา, ภูตคฺคหเณน คหิตตฺตา จ อิธ น คหิตํ. สฺวายํ อตฺตภาโว อิเมหิ ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ อุทฺทิฏฺํ. ‘‘อิมินา ชีวตี’’ติ โวหารํ ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺส อิมํ นิสฺสาย วิฺาณปฺปวตฺติยํ อตฺตหิตาทิสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ หทยวตฺถุ. ตสฺส อิมาสํ วเสน สพฺเพ กายวจีปโยคาติ ทสฺสนตฺถํ วิฺตฺติทฺวยํ. อิมาย รูปกายสฺส ปริจฺเฉโท, อฺชโส จาติ ทสฺสนตฺถํ อากาสธาตุ. อิเมหิสฺส สุขปฺปวตฺติ, อุปฺปตฺติอาทโย ¶ จาติ ทสฺสนตฺถํ ลหุตาทโย. สพฺโพ จายํ จตุสนฺตติรูปสนฺตาโน อิมินา อุปตฺถมฺภียตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต กพฬีกาโร อาหาโร อุทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ.
๔๓๓. อิทานิ ¶ ยถาอุทฺทิฏฺานิ อุปาทารูปานิ ลกฺขณาทิโต นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุปาทารูเปสุ. รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโต รูปาภิฆาโต, ตํ อรหตีติ รูปาภิฆาตารโห, รูปาภิฆาโต โหตุ วา มา วา เอวํสภาโว จตุนฺนํ ภูตานํ ปสาโท รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาโท, เอวํลกฺขณํ จกฺขูติ อตฺโถ. ยสฺมา ปจฺจยนฺตรสหิโต เอว จกฺขุปสาโท รูปาภิหนนวเสน ปวตฺตติ, น เกวโล. ตสฺมา ตํสภาวตาว ปมาณํ, น รูปาภิฆาโตติ ทสฺสนตฺถํ รูปาภิฆาตารหตา วุตฺตา ยถา วิปาการหํ กุสลากุสลนฺติ. อภิฆาโต จ วิสยวิสยีนํ อฺมฺํ อภิมุขีภาโว โยคฺยเทสาวฏฺานํ อภิฆาโต วิยาติ กตฺวา. โส รูเป จกฺขุสฺส, รูปสฺส วา จกฺขุมฺหิ โหติ. เตนาห ‘‘ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหฺิ วา’’ติ, ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหฺิ วา ปฏิหฺติ วา’’ติ (ธ. ส. ๕๙๗) จ อาทิ. ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนตฺตภาวนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส นิทานภูตา กามตณฺหา, รูปตณฺหา จ ตทายตนิกภวปตฺถนาภาวโต ทฏฺุกามตาทิโวหารํ อรหตีติ ทุติยนโย สพฺพตฺถ วุตฺโต. ตตฺถ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมํ สมุฏฺานํ เอเตสนฺติ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานานิ. เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺุกามตา…เป… ปสาโท, เอวํลกฺขณํ จกฺขุ. ตสฺส ตสฺส หิ ภวสฺส มูลการณภูตา ตณฺหา ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อุปฺปชฺชนารหายตนวิสยาปิ นาม โหตีติ กามตณฺหาทีนํ ทฏฺุกามตาทิโวหารารหตา วุตฺตา.
ทฏฺุกามตาติ หิ ทฏฺุมิจฺฉา, รูปตณฺหาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ทฏฺุกามตาย, เสสานฺจ ตํตํอตฺตภาวนิพฺพตฺตกกมฺมายูหนกฺขณโต สติ ปุริมนิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อสติ ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโวเยว การณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยโต มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนํ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชิตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาวูปคมนโต วิชฺชมานเมวาติ อุปฺปนฺนตา อตฺถิตา ปริยาเยหิ วุจฺจติ ‘‘อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ¶ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อนฺตราเยว อนฺตรธาเปตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๕๖), ‘‘สนฺตํ ¶ วา อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺทํ ‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ กามจฺฉนฺโท’ติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๘๒; ม. นิ. ๑.๑๑๕) จ เอวมาทีสุ.
รูเปสุ ปุคฺคลสฺส, วิฺาณสฺส วา อาวิฺฉนรสํ. อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ นิสฺสยปจฺจยภาวโต. ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ เยสํ ภูตานํ ปสาโท, เตวสฺส อาสนฺนการณนฺติ กตฺวา. เอตฺถ จ ตํตํอตฺตภาวนิปฺผาทกสาธารณกมฺมวเสน ปุริมํ จกฺขุลกฺขณํ วุตฺตํ การณวิเสสสฺส อนามฏฺตฺตา. ‘‘เอวรูปํ นาม เม จกฺขุ โหตู’’ติ เอวํ นิพฺพตฺติตอาเวณิกกมฺมวเสน ทุติยนฺติ วทนฺติ. สติปิ ปน ปฺจนฺนํ ปสาทภาวสามฺเ สวิสยาวภาสนสงฺขาตสฺส ปสาทพฺยาปารสฺส วเสน ปุริมํ วุตฺตํ. ปสาทการณสฺส สติปิ กมฺมภาวสามฺเ, เอกตฺเต วา อตฺตโน การณเภเทน เภททสฺสนวเสน ทุติยนฺติ ทฏฺพฺพํ. โสตาทีนํ ลกฺขณาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอตฺถาห – จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ กึ เอกกมฺมุนา อุปฺปตฺติ, อุทาหุ นานากมฺมุนาติ? อุภยถาปีติ โปราณา. ตตฺถ นานากมฺมุนา ตาว อุปฺปตฺติยํ จกฺขาทีนํ วิเสเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ การณสฺส ภินฺนตฺตา. เอกกมฺมุนา ปน อุปฺปตฺติยํ กถํ เนสํ วิเสโสติ? การณสฺส ภินฺนตฺตา เอว. ตํตํภวปตฺถนาภูตา หิ ตณฺหา ตํตํภวปริยาปนฺนายตนาภิลาสตาย สยํ วิจิตฺตรูปา อุปนิสฺสยภาเวน ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส วิจิตฺตเภทตํ วิทหติ. ยโต ตทาหิตวิเสสํ ตํ ตถารูปสมตฺถตาโยเคนาเนกรูปาปนฺนํ วิย อเนกํ วิสิฏฺสภาวํ ผลํ นิพฺพตฺเตติ. น เจตฺถ สมตฺถตา สมตฺถภาวโต อฺา เวทิตพฺพา การณวิเสเสน อาหิตวิเสสสฺส วิสิฏฺผลนิปฺผาทนโยคฺยตามตฺตโต. อยฺจ เอกสฺสปิ กมฺมสฺส อเนกินฺทฺริยเหตุตาวิเสสโยโค ยุตฺติโต, อาคมนโต จ ปรโต อาคมิสฺสติ. อปิจ เอกสฺเสว กุสลจิตฺตสฺส โสฬสาทิวิปากจิตฺตนิพฺพตฺติเหตุตา วุจฺจติ. โลเกปิ เอกสฺเสว สาลิพีชสฺส ปริปุณฺณาปริปุณฺณตณฺฑุลอาตณฺฑุลผลนิพฺพตฺติเหตุตา ทิสฺสเตว, กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย. ยโต กมฺมผลํ จกฺขาทีนิ, กมฺมวิปาโก จ สพฺพโส พุทฺธานํเยว าณสฺส วิสโยติ.
๔๓๔. เกจีติ ¶ มหาสงฺฆิเกสุ เอกจฺเจ. เตสุ หิ วสุธมฺโม เอวํ วทติ ‘‘จกฺขุมฺหิ เตโช อธิกํ, โสเต วายุ, ฆาเน ปถวี, ชิวฺหาย อาโป, กาเย สพฺเพปิ สมา’’ติ. จกฺขาทีสุ เตชาทิอธิกตา นาม ตนฺนิสฺสยภูตานํ ตทธิกตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ¶ ปสาโท จกฺขู’’ติอาทิมาห. กาโย สพฺเพสนฺติ โก เอตฺถ วิเสโส, นนุ เตชาทิอธิกานฺจ ภูตานํ ปสาทา สพฺเพสํเยวาติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ สมานานนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ อนุวตฺตมานสฺส เอกเทสาธิกภาวสฺส นิวารณวเสน วุตฺตตฺตา. เตชาทีนํ หิ ปจฺเจกํ อธิกภาเว วิย ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา อธิกภาเวปิ ยถาวุตฺตาธิกภาเวเนว เอกกาทิวเสน ลพฺภมานาย โอมตฺตตายปิ กายปฺปสาโท น โหตีติ ปากโฏยมตฺโถ. ตสฺมา จตุนฺนมฺปิ ภูตานํ สมภาเวน กายปฺปสาโท โหตีติ สพฺพสทฺโท อิธ สมภาวทีปโก ทฏฺพฺโพ. เตชาทีนนฺติ ปทีปสงฺขาตสฺส เตชสฺส โอภาสรูเปน, วายุสฺส สทฺเทน, ปถวิยา คนฺเธน, เขฬสงฺขาตสฺส อุทกสฺส รเสนาติ ปุริมวาเท, ปจฺฉิมวาเท จ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหิ อนุคฺคยฺหภาวโต, รูปาทีนํ คหเณ อุปการิตพฺพโตติ อตฺโถ. อาโลกาทิสหการีการณสหิตานํเยว จกฺขาทีนํ รูปาทิอวภาสนสมตฺถตา, วิวรสฺส จ โสตวิฺาณูปนิสฺสยภาโว คุโณติ เตสํ ลทฺธิ. เตชาทีนํ วิย ปน วิวรสฺส ภูตภาวาภาวโต ยถาโยค-คฺคหณํ. อถ วา รูปาทโย วิย วิวรมฺปิ ภูตคุโณติ ปราธิปฺปาเย เตชสฺส อาโลกรูเปน, อากาสสงฺขาตสฺส วิวรสฺส สทฺเทน, วายุสฺส คนฺเธน, อุทกสฺส รเสน, ปถวิยา โผฏฺพฺเพนาติ เอวํ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหีติ โยชนา.
รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโตติ อคฺคิมฺหิ รูปสฺส ปภสฺสรสฺส, วายุมฺหิ สทฺทสฺส สภาเวน สุยฺยมานสฺส, ปถวิยา สุรภิอาทิโน คนฺธสฺส, อาเป จ รสสฺส มธุรสฺสาติ อิเมสํ วิเสสยุตฺตานํ ทสฺสนโต ‘‘รูปาทโย เตสํ คุณา’’ติ ปมวาที อาหาติ. ตสฺเสว ‘‘อิจฺเฉยฺยามา’’ติอาทินา อุตฺตรมาห. อิมินาว อุปาเยน ทุติยวาทิโนปิ นิคฺคโห โหตีติ. อถ วา รูปาทิวิเสสคุเณหิ เตชอากาสปถวีอาปวายูหิ จกฺขาทีนิ กตานีติ วทนฺตสฺส กณาทสฺส วาทํ อุทฺธริตฺวา ¶ ตํ นิคฺคเหตุํ ‘‘อถาปิ วเทยฺยุ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อาสเว อุปลพฺภมาโนปิ คนฺโธ ปถวิยา อาโปสํยุตฺตาย กปฺปาสโต วิสทิสายาติ น กปฺปาสคนฺธสฺส อธิกภาวาปตฺตีติ เจ? น, อนภิภูตตฺตา. อาสเว หิ อุทกสํยุตฺตา ปถวี อุทเกน อภิภูตา, น กปฺปาสปถวีติ ตสฺส เอว คนฺเธน อธิเกน ภวิตพฺพํ. อุณฺโหทกสํยุตฺโต จ อคฺคิ อุปลพฺภนีโย มหนฺโตติ กตฺวา ตสฺส ผสฺโส วิย วณฺโณปิ ปภสฺสโร อุปลพฺเภยฺยาติ อุณฺโหทเก วณฺณโต อคฺคินา อนภิสมฺพนฺธสฺส สีโตทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. ตสฺมาติ เอตสฺส อุภยสฺส อภาวา. ตทภาเวน หิ รูปาทีนํ เตชาทิวิเสสคุณตา นิวตฺติตา. ตนฺนิวตฺตเนน ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโต’’ติ อิทํ การณํ นิวตฺติตนฺติ เอวํ ¶ ปรมฺปราย อุภยาภาโว วิเสสปริกปฺปนปหานสฺส การณํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา ปหาเยต’’นฺติอาทิ. เอกกลาเปปิ รูปรสาทโย วิสทิสา, โก ปน วาโท นานากลาเป จกฺขาทโย ภูตวิเสสาภาเวปีติ ทสฺเสตุํ รูปรสาทินิทสฺสนํ วุตฺตํ.
ยทิ ภูตวิเสโส นตฺถิ, กึ ปน จกฺขาทิวิเสสสฺส การณนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อฺมฺสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกมฺปิ กมฺมํ ปฺจายตนิกตฺตภาวภวปฺปตฺถนานิปฺผนฺนํ จกฺขาทิวิเสสเหตุตาย อฺมฺสฺส อสาธารณนฺติ จ กมฺมวิเสโสติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ตํ เยน วิเสเสน จกฺขุสฺส ปจฺจโย, เตเนว โสตสฺส ปจฺจโย โหติ อินฺทฺริยนฺตราภาวปฺปตฺติโต. ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหคฺคตา เจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๒.๗๘) วจเนน ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํ กฏตฺตารูปานํ เอกา เจตนา กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิฺายติ. นานาเจตนาย หิ ตทา อินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ ปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺมุนา นิพฺพตฺติตํ กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺยาติ. น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหตีติ สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตีติ.
๔๓๕. อนลฺลีโน นิสฺสโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนนิสฺสโย, รูปสทฺทสงฺขาโต วิสโย. คนฺธรสานํ นิสฺสยา ฆานชิวฺหานํ นิสฺสเย อลฺลียนฺตีติ ¶ เต นิสฺสยวเสน อลฺลีนา. โผฏฺพฺพํ สยํ กายนิสฺสยอลฺลีนํ ภูตตฺตา. อปโร นโย – จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ สานฺตเร, อธิเก จ วิสเย วิฺาณุปฺปตฺติเหตุภาวโต. โสตมฺปิ สมฺปตฺตวิสยคฺคาหีติ เกจิ. ยทิ โสตํ สมฺปตฺตคฺคาหิ, จิตฺตโช สทฺโท โสตวิฺาณสฺส อารมฺมณํ น สิยา. น หิ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ อุปฺปตฺติ อตฺถิ. ปาฬิยฺจ อวิเสเสน สทฺทารมฺมณสฺส โสตวิฺาณารมฺมณภาโว วุตฺโต. กิฺจ ทิสาเทสววตฺถานฺจ สทฺทสฺส น สิยา, อตฺตโน วิสยิปเทสสฺส เอว คเหตพฺพโต คนฺโธ วิย. ตสฺมา ยตฺถ อุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺเถว ิโต. สเจ โสตปเถ อาปาถมาคจฺฉติ, นนุ ทูเร ิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน สุยฺยนฺตีติ? น ทูราสนฺนานํ ยถาปากเฏ สทฺเท คหณวิเสสโต. ยถา หิ ทูราสนฺนานํ วจนสทฺเท ยถาปากเฏ คหณวิเสสโต อาการวิเสสานํ อคฺคหณํ, คหณฺจ โหติ, เอวํ รชกาทิสทฺเทปิ อาสนฺนสฺส อาทิโต ปภุติ ยาว อวสานา กเมน ปากฏีภูเต, ทูรสฺส จ อวสาเน, มชฺเฌ วา ปิณฺฑวเสน ปวตฺติปากฏีภูเต นิจฺฉยคฺคหณานํ โสตวิฺาณวีถิยา ปรโต ปวตฺตานํ วิเสสโต ลหุกํ สุโต ‘‘จิเรน สุโต’’ติ อธิมาโน โหติ. โส ปน สทฺโท ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตนฺนิสฺสิโตว อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ โสตสฺส อาปาถมาคจฺฉติ ¶ . ยทิ สทฺทสฺส ภูตปรมฺปราย สมนฺตโต ปวตฺติ นตฺถิ, กถํ ปฏิโฆสุปฺปตฺตีติ? ทูเร ิโตปิ สทฺโท อฺตฺถ ปฏิโฆสุปฺปตฺติยา, ภาชนาทิจลนสฺส จ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
๔๓๖. ปุพฺเพ ลกฺขณาทินา วิภาวิตมฺปิ จกฺขุํ ิตฏฺานาทิโต วิภาเวตุํ ‘‘จกฺขุ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ จกฺขุ สาธยมานํ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. จ-กาโร พฺยติเรกตฺโถ, เตนสฺส วุจฺจมานเมว วิเสสํ โชเตติ. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถานิทฺทิฏฺเสุ ปฺจสุ อุปาทารูเปสุ. ‘‘สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทเส’’ติ เอเตน อวเสสํ กณฺหมณฺฑลํ ปฏิกฺขิปติ. สฺเนหมิว สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ิตาเหว อตฺตโน นิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ ตนฺนิสฺสิเตเหว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตํ ปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ ¶ อุปตฺถมฺภิยมานํ ติฏฺติ. สตฺตอกฺขิปฏลพฺยาปนวจเนเนว จกฺขุสฺส อเนกกลาปคตภาวํ ทสฺเสติ. ปมาณโต อูกาสิรมตฺตนฺติ อูกาสิรมตฺเต ปเทเส ปวตฺตนโต วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุภาวํ นิสฺสยภาวโต อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ตทารมฺมณาวสานานํ ทฺวารภาวํ สมวสรฏฺานโต. ตํ ปเนตํ จกฺขุ อธิฏฺานเภทโต, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ อเนกกลาปคตภาวโต อเนกมฺปิ สมานํ สามฺนิทฺเทเสน อาวชฺชนาย เอกตฺตา, เอกสฺมึ ขเณ เอกสฺเสว จ กิจฺจกรตฺตา เอกํ กตฺวา วุตฺตํ. เอวมฺปิ พหูสุ กถเมกสฺเสว กิจฺจกรตฺตํ. ยํ ตตฺถ วิสทํ หุตฺวา รูปาภิฆาตารหํ, ตํ วิฺาณสฺส นิสฺสโย โหตีติ คเหตพฺพํ. โผฏฺพฺพวิเสโส วิย กายวิฺาณสฺส อารมฺมณภาเว.
มนุปสฺสตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, อถ วา มนูติ มจฺโจ.
องฺคุลิเวธกํ องฺคุลียกํ.
วิสมชฺฌาสยตาย จกฺขุ วมฺมิกฉิทฺทาภิรตสปฺโป วิย, พิลชฺฌาสยตาย โสตํ อุทกพิลาภิรตกุมฺภีโล วิย, อากาสชฺฌาสยตาย ฆานํ อชฏากาสาภิรตปกฺขี วิย, คามชฺฌาสยตาย ชิวฺหา คามาภิรตกุกฺกุโร วิย, อุปาทินฺนกชฺฌาสยตาย กาโย อามกสุสานาภิรตสิงฺคาโล วิย ปสฺสิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมฺมิ…เป… ทฏฺพฺพา’’ติ อาห. วิสมชฺฌาสยตา จ จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตา, จกฺขุมโต วา ปุคฺคลสฺส ¶ อชฺฌาสยวเสน จกฺขุ วิสมชฺฌาสยํ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. สพฺโพปิ จ ยถาวุตฺโต ปปฺโจ โสตาทีสุปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพ.
๔๓๗. จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา ปฏิหนนํ จกฺขุปฏิหนนํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ. ปฏิหนนฺเจตฺถ ยถาวุตฺโต อภิฆาโตว. วิสยภาโว อารมฺมณปจฺจยตา. กามํ สา เอว โคจรตา, ตถาปิ วิสยโคจรานํ อยํ วิเสโส – อนฺตฺถภาโว, ตพฺพหุลจาริตา จ จกฺขุวิฺาณสฺส. วิสยภาเว จสฺส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ยตฺถ ปน กายวิฺตฺติอาทิเก.
๔๓๘. อิตฺถิยา ¶ ภาโว, ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ, อภิธานฺจาติ อิตฺถิภาโว, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อิตฺถิภาวลกฺขณํ. ตโต เอว ‘‘อิตฺถี’’ติ ตํสหิตํ สนฺตานํ ปกาเสนฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถีติ ปกาสนรส’’นฺติ. วฏฺฏํสตา อวิสทหตฺถปาทาทิตา จ อิตฺถิลิงฺคํ. ถนมํสาวิสทตา, นิมฺมสฺสุทาิตา, เกสพนฺธนํ, วตฺถคฺคหณฺจ ‘‘อิตฺถี’’ติ สฺชานนสฺส ปจฺจยภาวโต อิตฺถินิมิตฺตํ. ทหรกาเลปิ สุปฺปกมุสลกาทีหิ กีฬา, มตฺติกตกฺเกน สุตฺตกนฺตนาทิ จ อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิกิริยาติ อตฺโถ. อวิสทฏฺานคมนาทิโก อากาโร อิตฺถากปฺโป. อปโร นโย – อิตฺถีนํ มุตฺตกรณํ อิตฺถิลิงฺคํ. สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํ. อวิสทฏฺานคมนนิสชฺชาขาทนโภชนาทิกา อิตฺถิกุตฺตํ. อิตฺถิสณฺานํ อิตฺถากปฺโป. อิมานิ จ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ยถาสกํ กมฺมาทินา ปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานิปิ เยภุยฺเยน อิตฺถินฺทฺริยสหิเต เอว สนฺตาเน ตํตทาการานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ เตสํ การณนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ. อิตฺถิลิงฺคาทีสุ เอว จ การณภาวสงฺขาเตน อธิปติภาเวน ตสฺส อินฺทฺริยตา วุตฺตา, อินฺทฺริยสหิเต สนฺตาเน อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปปจฺจยานํ อฺถา อนุปฺปาทนโต, อิตฺถิคฺคหณสฺส จ เตสํ รูปานํ ปจฺจยภาวโต.
ยสฺมา ปน ภาวทสเกปิ รูปานํ อิตฺถินฺทฺริยํ น ชนกํ, นาปิ อนุปาลกํ, อุปตฺถมฺภกํ วา, น จ อฺเสํ กลาปรูปานํ, ตสฺมา ตํ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย สกลาปรูปานํ, อาหาโร วิย วา กลาปนฺตรรูปานฺจ ‘‘อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจโย’’ติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ. ยสฺมา จ ปจฺจยนฺตราธีนานิ ลิงฺคาทีนิ, ตสฺมา ยตฺถสฺส อาธิปจฺจํ, ตํสทิเสสุ มตจิตฺตกตรูเปสุปิ ตํสณฺานตา ทิสฺสติ. เอส นโย ปุริสินฺทฺริเยปิ. ยํ ปเนตฺถ วิสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ ¶ . ตยิทํ ทฺวยํ ยสฺมา เอกสฺมึ สนฺตาเน สห น ปวตฺตติ ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติอาทิ (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) วจนโต, ตสฺมา อุภโตพฺยฺชนกสฺสาปิ เอกสฺมึ ขเณ เอกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. เย ปน ‘‘สรีเรกเทสวุตฺติ ภาวรูป’’นฺติ วทนฺติ, เตสมฺปิ ตํ มิจฺฉาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทุภยมฺปิ…เป… พฺยาปกเมวา’’ติ วตฺวา ยทิ เอวํ กายปฺปสาเทน สงฺกโร สิยาติ อาสงฺกํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘น จ กายปฺปสาเทนา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยทิปิ ¶ สกลสรีรพฺยาปิตาย กายปฺปสาเทน อฏฺิโตกาเส ิตนฺติ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชติ, เตน ปน ภินฺนนิสฺสยตฺตา ิโตกาเส ิตนฺติปิ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชตีติ อยเมว เจตฺถ นิปฺปริยายกถา. ‘‘รูปรสาทโย วิยา’’ติ เอเตน สมานนิสฺสเยสุปิ นาม สงฺกโร นตฺถิ ลกฺขณเภทโต, กิมงฺคํ ปน ภินฺนนิสฺสยสภาเวสูติ ทสฺเสติ.
๔๓๙. สหชรูปานุปาลนลกฺขณนฺติ อตฺตนา สหชาตรูปานํ อนุปาลนลกฺขณํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส เอกนฺตกมฺมชตฺตา สหช-คฺคหเณเนว อนุปาเลตพฺพานมฺปิ กมฺมชภาโว สิทฺโธติ กมฺมช-คฺคหณํ น กตํ. ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺายิโนปิ กมฺมชรูปสฺส ปวตฺติเหตุภาเวน ตํ อนุปาลกํ, ตสฺมา สหชรูปานุปาลนลกฺขณํ. น หิ กมฺมชานํ กมฺมํเยว ิติเหตุ ภวิตุํ อรหติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย. กึ การณา? ตงฺขณาภาวโต. เตสนฺติ สหชรูปานํ. ปวตฺตนํ ยาปนํ. ปนํ ิติเหตุตา. อตฺตนา อนุปาลนวเสน ยาเปตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานิ ภูตานิ เอตสฺส ปทฏฺานนฺติ ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานํ. อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน ปวตฺตนรสาทิเมว สงฺคณฺหาติ. อตฺถิกฺขเณเยวาติ อนุปาเลตพฺพานํ อตฺถิกฺขเณเยว. อสติ อนุปาเลตพฺเพ อุปฺปลาทิมฺหิ กึ อุทกํ อนุปาเลยฺย. ยทิ กมฺมชานํ ิติเหตุมนฺตเรน ิติ น โหติ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส โก ิติเหตูติ อาห ‘‘สย’’นฺติอาทิ. ยทิ กมฺมชานํ านํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ, อถ กสฺมา สพฺพกาลํ น เปตีติ อาห ‘‘น ภงฺคโต’’ติอาทิ. ตสฺส ตสฺส อนุปาลนาทิกสฺส สาธนโต. ตํ สาธนฺจ ชีวมานตาวิเสสสฺส ปจฺจยภาวโต. อินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส หิ มตรูปโต กมฺมชสฺส, ตทนุพนฺธภูตสฺส จ อุตุสมุฏฺานาทิโต ชีวิตินฺทฺริยกโต วิเสโส, น เกวลํ ขณฏฺิติยา เอว, ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสาปิ ชีวิตินฺทฺริยํ การณนฺติ ทฏฺพฺพํ, อิตรถา อายุกฺขยโต มรณํ น ยุชฺเชยฺยาติ.
๔๔๐. มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถูติ กถเมตํ วิฺาตพฺพนฺติ? อาคมโต, ยุตฺติโต จ. ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ ¶ ปวตฺตนฺติ, ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิฺาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ¶ (ปฏฺา. ๑.๑.๘) เอวมาทิ อาคโม. ยทิ เอวํ, กสฺมา รูปกณฺเฑ ตํ น วุตฺตนฺติ? ตตฺถ อวจนํ อฺการณํ. กึ ปน ตนฺติ? เทสนาเภโท. ยถา หิ จกฺขุวิฺาณาทีนิ เอกนฺตโต จกฺขาทินิสฺสยานิ, น เอวํ มโนวิฺาณํ เอกนฺเตน หทยวตฺถุนิสฺสยํ. นิสฺสิตวเสน จ วตฺถุทุกาทิเทสนา ปวตฺตา ‘‘อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ, อตฺถิ รูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส น วตฺถู’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๘๔). ยมฺปิ เอกนฺตโต หทยวตฺถุนิสฺสยํ, ตสฺส วเสน ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิฺาณสฺส วตฺถู’’ติอาทินา ทุกาทีสุ วุจฺจมาเนสุปิ น ตทนุคุณา อารมฺมณทุกาทโย สมฺภวนฺติ. น หิ ‘‘อตฺถิ รูปํ มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณํ, อตฺถิ รูปํ น มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ วตฺถารมฺมณทุกา ภินฺนคติกา สิยุนฺติ เอกรสา เทสนา น ภเวยฺย. เอกรสฺจ เทสนํ เทเสตุํ อิธ สตฺถุ อชฺฌาสโย. ตสฺมา ตตฺถ หทยวตฺถุ น วุตฺตํ, น อลพฺภมานตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.
ยุตฺติ ปน เอวํ เวทิตพฺพา – นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปฺจโวการภเว. ตตฺถ รูปายตนาทีนํ, โอชาย จ อินฺทฺริยพทฺธโต พหิปิ ปวตฺติทสฺสนโต น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานมฺปิ ตทุภยรหิเตปิ สนฺตาเน ธาตุทฺวยทสฺสนโต น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ, ชีวิตินฺทฺริยสฺสาปิ อฺกิจฺจํ วิชฺชตีติ น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ เอวาติ ปาริเสสโต หทยวตฺถุ, เตสํ นิสฺสโยติ วิฺายติ. สกฺกา หิ วตฺตุํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปฺจโวการภเว รูปปฏิพทฺธวุตฺติภาวโต. ยํ ยฺหิ รูปปฏิพทฺธวุตฺติ, ตํ ตํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ทิฏฺํ ยถา ‘‘จกฺขุวิฺาณธาตู’’ติ. ‘‘ปฺจโวการภเว’’ติ จ วิเสสนํ มโนวิฺาณธาตุวเสน กตํ. มโนธาตุ ปน จตุโวการภเว นตฺเถว. นนุ จ อินฺทฺริยนิสฺสยตายปิ สาธนโต วิรุทฺโธ เหตุ อาปชฺชตีติ? น ทิฏฺพาธนโต. ทิฏฺํ เหตํ จกฺขุวิฺาณสฺส วิย ธาตุทฺวยสฺส วตฺถุโน มนฺทติกฺขาทิอนนุวิธานํ. ตถา หิสฺส ปาฬิยํ อินฺทฺริยปจฺจยตา น วุตฺตา. เตน ตทนุวิธานสงฺขาตา อินฺทฺริยนิสฺสยตา พาธียติ. โหตุ ธาตุทฺวยนิสฺสโย หทยวตฺถุ, อุปาทายรูปฺจ, เอตํ ปน กมฺมสมุฏฺานํ, ปฏินิยตกิจฺจํ, หทยปเทเส ิตเมวาติ กถํ วิฺายตีติ? วุจฺจเต – วตฺถุรูปภาวโต กมฺมสมุฏฺานํ จกฺขุ วิย, ตโต เอว ¶ ปฏินิยตกิจฺจํ, วตฺถุรูปภาวโตติ จ วิฺาณนิสฺสยภาวโตติ อตฺโถ. อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา กิฺจิ จินฺเตนฺตสฺส หทยสฺส ขิชฺชนโต ตตฺเถตมวฏฺิตนฺติ วิฺายติ. ตาสฺเว ธาตูนนฺติ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํเยว ¶ . นิสฺสยภาวโต อุปริ อาโรเปตฺวา วหนฺตํ วิย ปจฺจุปติฏฺตีติ อุพฺพหนปจฺจุปฏฺานํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
๔๔๑. อภิกฺกโม อาทิ เยสํ เต อภิกฺกมาที. อาทิ-สทฺเทน ปฏิกฺกมสมิฺชนปสารณอุกฺเขปนอเวกฺเขปนาทิกา สพฺพา กิริยา ปริคฺคยฺหติ. เตสํ อภิกฺกมาทีนํ ปวตฺตกํ จิตฺตํ สมุฏฺานํ ยสฺสา สา อภิกฺกมาทิปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานา, วาโยธาตุ. ตสฺสา ยํ สหชรูปกายสฺส ถมฺภนสนฺธารณจลนสงฺขาตํ กิจฺจํ, ตสฺส สหการีการณภูโต อาการวิเสโส กายวิฺตฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิกฺกมาทิ…เป… กายวิฺตฺตี’’ติ.
กสฺส ปน อาการวิกาโรติ? สามตฺถิยโต วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํ. กึ ตํ สามตฺถิยํ? จิตฺตชตา, อุปาทายรูปตา จ. อถ วา วาโยธาตุยา อาการวิกาโร สหช…เป… ปจฺจโยติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยทิ เอวํ วิฺตฺติยา อุปาทายรูปภาโว น ยุชฺชติ. น หิ อุปาทายรูปํ เอกภูตสนฺนิสฺสยํ อตฺถิ. ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ หิ วุตฺตํ, นายํ โทโส จตุนฺนํ วิกาโร จตูสุ เอกสฺสาปิ โหติ จตุสาธารณธนํ วิย. วาโยธาตุอธิกตาย จ กลาปสฺส ‘‘วาโยธาตุยา’’ติ วจนํ น วิรุชฺฌติ. เอวํ อธิกตา จ สามตฺถิยโต, น ปมาณโต. อฺถา หิ อวินิพฺโภควุตฺติตา น ยุชฺเชยฺย. วาโยธาตุยา เอวาติ เกจิ. เตสํ มเตน วิฺตฺติยา อุปาทายรูปตา ทุรุปปาทา. น หิ เอกสฺส วิกาโร จตุนฺนํ โหติ. สา ปนายํ หตฺถจลนาทีสุ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรมวิฺายมานนฺตเรน มโนทฺวารชวเนน คยฺหติ. ผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ. ตสฺส จ ตคฺคหณานนฺตรํ คหณํ โหตีติ กถเมตํ วิฺายตีติ อธิปฺปายคฺคหณโต. น หิ วิฺตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ ‘‘อิทเมส กาเรติ มฺเ’’ติ อธิปฺปายคฺคหณํ ¶ ทิฏฺํ, หตฺถจลนาทีสุ ปน ทิฏฺํ. ตสฺมา ผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ อธิปฺปายสฺส าปโกติ วิฺายติ. าปโก จ เหตุ าเปตพฺพมตฺถํ สยํ คหิโต เอว าเปติ, น วิชฺชมานตามตฺเตนาติ วณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิการคฺคหณมฺปิ อนุมานโต วิฺายติ. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;
น สตฺตามตฺตโต อตฺเถ, เต อฺาตา ปกาสกา’’ติ.
ยทิ ¶ วิการคฺคหณเมว การณํ อธิปฺปายคฺคหณสฺส, กสฺมา อคฺคหิตสงฺเกตานํ อธิปฺปายคฺคหณํ น โหตีติ? น เกวลํ วิการคฺคหณเมว อธิปฺปายคฺคหณสฺส การณํ, อถ โข ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคฺคหณฺจ อิมสฺส อุปนิสฺสโยติ ทฏฺพฺพํ. ถมฺภนสนฺธารณจลนานิ วิฺตฺติวิการสหิตาย วาโยธาตุยา โหนฺตีติ วุตฺตํ. กึ สพฺพาว วาโยธาตู สพฺพานิ ตานิ กโรนฺตีติ? นยิทเมวํ. สตฺตมชวนสมฺภูตา หิ วาโยธาตุ ปุริมชวนสมฺภูตา วาโยธาตุโย อุปถมฺภกปจฺจเย ลภิตฺวา เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ จิตฺตชรูปํ, น อิตรา. อิตรา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตํ กโรนฺติโย ตสฺสา อุปการาย โหนฺติ. เทสนฺตรุปฺปตฺติ เอว จลนนฺติ นิมิตฺเต จ กตฺตุภาโว สมาโรปิโตติ ทฏฺพฺพํ. อฺถา ธมฺมานํ อพฺยาปารตา, ขณิกตา จ น สิยา. สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกฏเมตฺถ อฏฺกถายํ นิทสฺสิตํ. จิตฺตชรูเป ปน จลนฺเต ตํสมฺพนฺธตาย อุตุกมฺมาหารชรูปมฺปิ จลติ นทีโสเต ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑํ วิย ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิฺตฺติคฺคหณสฺส วุตฺตตฺตา. กึ จลนกรา เอว วาโยธาตุ วิฺตฺติวิการสหิตาติ? นยิทเมวํ, ตถา จลยิตุมสกฺกุณนฺติโยปิ ถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรา ปมชวนาทิสมฺภูตาปิ วาโยธาตุโย วิฺตฺติวิการสหิตา เอวาติ คเหตพฺพํ. เยน ทิสาภาเคนายํ อภิกฺกมาทึ ปวตฺเตตุกาโม, ตทภิมุขวิการสพฺภาวโต. อธิปฺปายสหภาวี หิ วิกาโร วิฺตฺติ. เอวฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสาปิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกวจนํ สุฏฺุ ยุชฺชติ. ยถาวุตฺตวิการคฺคหณมุเขน ตํสมงฺคิโน อธิปฺปาโย วิฺายตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิปฺปายปฺปกาสนรสา’’ติ.
กายวิปฺผนฺทนสฺส ¶ เหตุภูตาย วาโยธาตุยา วิการภาวโต ปริยาเยน วิฺตฺติ กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา วุตฺตา. จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานาติ จ วาโยธาตุยา กิจฺจาธิกตาย วุตฺตํ. กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตาติ กายวิปฺผนฺทเนน กรณภูเตน อธิปฺปายสฺส วิฺาปนเหตุภาวโต กายวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – วิฺาเปตีติ วิฺตฺติ. กึ วิฺาเปติ? อธิปฺปายํ. เกน? กาเยน. กีทิเสน? วิปฺผนฺทมาเนนาติ. ทุติยนเย ปน ยถาวุตฺเตน กาเยน วิฺายตีติ กายวิฺตฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อตฺถาวโพธนสมตฺโถ วจีวิเสโส วจีเภโท. เตน วายุวนปฺปตินทีโฆสาทึ นิวตฺเตติ. ตสฺส ปวตฺตกํ จิตฺตํ สมุฏฺานํ ยสฺสา สา วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานา, ปถวีธาตุ. ตสฺสา ยํ อุปาทินฺนสงฺขาตสฺส ¶ อกฺขรุปฺปตฺติฏฺานสฺส ฆฏฺฏนสฺิตํ กิจฺจํ, ตสฺส สหการีการณภูโต อาการวิเสโส วจีวิฺตฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วจีเภ…เป… วจีวิฺตฺตี’’ติ.
อิทานิ ‘‘กสฺส ปน อาการวิกาโร’’ติอาทิ กายวิฺตฺติยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตร’’นฺติ โยเชตพฺพํ. อิธ จ ถมฺภนาทีนํ อภาวโต ‘‘สตฺตมชวนสมฺภูตา’’ติอาทินโย น ลพฺภติ. ฆฏฺฏเนน หิ สทฺธึ สทฺโท อุปฺปชฺชติ. ฆฏฺฏนฺจ ปมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตว. ฆฏฺฏนํ ปจฺจยวเสน ภูตกลาปานํ อฺมฺํ อาสนฺนตรุปฺปาโท. จลนํ เอกสฺสาปิ เทสนฺตรุปฺปาทปรมฺปรตาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ยถา จ วาโยธาตุยา จลนํ กิจฺจํ, เอวํ ปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนํ. เตเนวาห ‘‘ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย’’ติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ยถา หีติอาทิ กายวจีวิฺตฺตีนํ อนุมานวเสน คเหตพฺพภาววิภาวนํ. ยถา หิ อุสฺสาเปตฺวา พทฺธโคสีสาทิรูปานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิฺายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจาริปฺปการสฺาณาการํ คเหตฺวา อุทกคฺคหณํ โหติ, เอวํ วิปฺผนฺทมานสมุจฺจาริยมานวณฺณสทฺเท คเหตฺวา ตทนนฺตรปวตฺตาย อวิฺายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคหณูปนิสฺสยสหิตาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหติ.
๔๔๒. รูปานิ ¶ ปริจฺฉินฺทติ, สยํ วา เตหิ ปริจฺฉิชฺชติ, รูปานํ วา ปริจฺเฉทมตฺตํ รูปปริจฺเฉโท, ตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ รูปปริจฺเฉทลกฺขณา. อยํ หิ อากาสธาตุ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺตี วิย โหติ. เตนาห ‘‘รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา’’ติ. อตฺถโต ปน ยสฺมา รูปานํ ปริจฺเฉทมตฺตํ หุตฺวา คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปมริยาทปจฺจุปฏฺานา’’ติ. ยสฺมึ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตเหว อสมฺผุฏฺภาวปจฺจุปฏฺานา. วิชฺชมาเนปิ หิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ สมฺผุฏฺภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโว. อฺถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ ภูตานํ พฺยาปิภาวาปตฺติโต. อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺตา. เตนาห ภควา ‘‘อสมฺผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๗, ๗๒๔). กณฺณจฺฉิทฺทมุขวิวราทิวเสน จ ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา. เยสํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ตตฺเถว เตสํ ปริจฺเฉทภาเวน ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา’’ติ. ‘‘ยาย ปริจฺฉินฺเนสู’’ติอาทินา อากาสธาตุยา ตํตํกลาปานํ กลาปนฺตเรหิ อสงฺกรการณตํ ทสฺเสติ.
๔๔๓. อทนฺธตาติ ¶ อครุตา. วิโนทนํ วิกฺขิปนํ, อปนยนนฺติ อตฺโถ. อถทฺธตาติ อกถินตา. อตฺตโน มุทุภาเวเนว สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตา. มุทุ หิ กตฺถจิ น วิรุชฺฌติ. ตีสุปิ าเนสุ ปฏิปกฺเข อ-กาโร ทนฺธตาทิเหตูนํ ปฏิปกฺขสมุฏฺานตฺตา ลหุตาทีนนฺติ เกจิ. อปเร ปน ‘‘สตฺตาปฏิเสเธ’’ติ วทนฺติ. สรีเรน กตฺตพฺพกิริยานํ อนุกูลตาสงฺขาตกมฺมฺภาโว ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา. อกมฺมฺํ ทุพฺพลํ นาม โหตีติ กมฺมฺตา อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา วุตฺตา.
ลหุตาทีนํ อฺมฺาวิชหเนน ทุวิฺเยฺยนานตฺตตา วุตฺตาติ ตํตํวิการาธิกรูเปหิ ตํนานตฺตปฺปกาสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ วุตฺตํ. ธาตุกฺโขโภ วาตปิตฺตเสมฺหปโกโป, รสาทิธาตูนํ วา วิการาวตฺถา. ทฺวิธา วุตฺโตปิ อตฺถโต ปถวีธาตุอาทีนํ ธาตูนํเยว วิกาโรติ ทฏฺพฺโพ. ปฏิปกฺขปจฺจยา สปฺปายอุตุอาหาราวิกฺขิตฺตจิตฺตตา. เต จ ตํตํวิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต วุตฺตา, อวิเสเสน ปน ¶ สพฺเพ สพฺเพสํ ปจฺจยา. ยโต เนสํ อฺมฺาวิชหนํ, อิทฺธิวฬฺชนาทีสุ วิย วสวตฺตนํ มทฺทวปฺปกาโร. สุปริมทฺทิตจมฺมสุธนฺตสุวณฺณคหณฺเจตฺถ มุทุกมฺมฺสทิสรูปนิทสฺสนมตฺตํ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ มุทุตากมฺมฺตาสพฺภาวโต. น หิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตาเน ลหุตาทีนิ สมฺภวนฺติ, อินฺทฺริยพทฺเธปิ รูปภเว น สนฺติ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโต. สติ หิ ตาทิเส ธาตุกฺโขเภ ตปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺานาหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพนฺติ เกจิ, ตํ อการณํ. น หิ วูปสเมตพฺพปจฺจนีกาเปกฺโข ตพฺพิโรธิธมฺมสมุปฺปาโท, ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺตุปฺปาเทสุ กายลหุตาทีนํ อภาโวว สิยา. กสฺมา ปน กมฺมชรูเปสุ ลหุตาทโย น โหนฺตีติ? ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตา. อฺถา สพฺพทาภาวีหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพํ สิยาติ.
๔๔๔. อาทิ จโย, อีสํ วา จโยติ อาจโย, ยถาปจฺจยํ ตโต ตโต อาคตสฺส วิย จโยติ วา อาจโย, ตทุภยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา อาจโย ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อาจยลกฺขโณ. รูปสฺส อุปจโย ปมุปฺปาโท, วฑฺฒิ จ ‘‘อุปฺตฺตํ อุปสิตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปมูปริอตฺถสฺส นิทสฺสนโต. ปุพฺพนฺตโตติ ปุพฺพโกฏฺาสโต, อนาคตภาวโตติ อตฺโถ. อุปฺปชฺชมาเน รูปธมฺเม อุปฺปาโท อนาคตกฺขณโต อุมฺมุชฺชาเปนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชาปนรโส’’ติ. ตถา โส ‘‘อิเม รูปธมฺมา’’ติ นิยฺยาเตนฺโต วิย คยฺหตีติ อาห ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน’’ติ. ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺานตา ‘‘อุปริจโย อุปจโย’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส วเสน ¶ เวทิตพฺพา. ปวตฺติลกฺขณาติ รูปานํ ปวตฺตนนฺติ ลกฺขิตพฺพา. อนุปฺปพนฺธนรสาติ ปุพฺพาปรวเสน อนุ อนุ ปพนฺธนกิจฺจา. ตโต เอว อนุปจฺเฉทวเสน คเหตพฺพโต อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา.
อุภยมฺปีติ อุปจโย สนฺตตีติ อุภยมฺปิ. ชาติรูปสฺเสวาติ รูปุปฺปาทสฺเสว อธิวจนํ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิภชฺช วุตฺตาติ อาห ‘‘อาการนานตฺตโต’’ติ, ชาติรูปสฺส ปวตฺติอาการเภทโตติ อตฺโถ. เวเนยฺยวเสน วิภชฺชกถเน การณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. กถํ ปเนตํ วิฺาตพฺพํ, ปวตฺติอาการนานตฺตโต ชาติรูปสฺส เภโท, น สภาวโตติ ¶ ? นิทฺเทสโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โย อายตนานนฺติ โย อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํ อาทิจยตฺตา ‘‘อาจโย’’ติ วุตฺโต. โส เอว อุปจโย ปมุปฺปาทภาวโต อุป-สทฺโท ปมตฺโถติ กตฺวา. โย ปน ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ อุปริ จยตฺตา อุปจโย, สา เอว สนฺตติ อนุปพนฺธวเสน อุปฺปตฺติภาวโต. อถ วา โย อายตนานํ อาจโย ปมภาเวน อุปลกฺขิโต อุปฺปาโท, โส ปน ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ อุปริ จยตฺตา อุปจโย, วฑฺฒีติ อตฺโถ. อุปจโย วฑฺฒิภาเวน อุปลกฺขิโต อุปฺปาโท, สา เอว สนฺตติ ปพนฺธากาเรน อุปฺปตฺติภาวโต. เตนาห ‘‘อฏฺกถายมฺปี’’ติอาทิ.
ตตฺถ เอวํ กึ กถิตนฺติ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย’’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๔๑) นิทฺเทเสน กึ อตฺถชาตํ กถิตํ โหติ? อายตเนน อาจโย กถิโต. อาจยุปจยสนฺตติโย หิ นิพฺพตฺติภาเวน อาจโย เอวาติ อายตเนหิ อาจยาทีนํ ปกาสิตตฺตา เตหิ อาจโย กถิโต. อายตนานํ อาจยาทิวจเนเนว อาจยสภาวานิ อุปฺปาทธมฺมานิ อายตนานีติ อาจเยน ตํปกติกํ อายตนํ กถิตํ. ลกฺขณฺหิ อุปฺปาโท, น รูปรูปนฺติ.
รูปปริปาโก รูปธมฺมานํ ชิณฺณตา. อุปนยนรสาติ ภงฺคุปนยนกิจฺจา. สภาวานปคเมปีติ กกฺขฬตาทิสภาวสฺส อวิคเมปิ. ิติกฺขเณ หิ ชรา, น จ ตทา ธมฺโม สภาวํ วิชหติ นาม. นวภาโว อุปฺปาทาวตฺถา, ตสฺส อปคมภาเวน คยฺหตีติ อาห ‘‘นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา’’ติ. ‘‘อรูปธมฺมาน’’นฺติ อิทํ เตสํ ชราย สุฏฺุ ปฏิจฺฉนฺนตาย วุตฺตํ. รูปธมฺมานมฺปิ หิ ขณิกชรา ปฏิจฺฉนฺนา เอว, ยา อวีจิชราติปิ วุจฺจติ. เอส วิกาโรติ ขณฺฑิจฺจาทิวิการมาห. โส หิ อรูปธมฺเมสุ น ลพฺภติ. ยา อวีจิชรา นาม, ตสฺสาปิ ¶ เอส วิกาโร นตฺถีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. นตฺถิ เอติสฺสา ชราย วีจีติ อวีจิชรา, นวภาวโต ทุวิฺเยฺยนฺตรชราติ อตฺโถ.
ปริโต สพฺพโส ‘‘ภิชฺชน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพาติ ปริเภทลกฺขณา. นิจฺจํ นาม ธุวํ, รูปํ ปน ขณภงฺคิตาย เยน ภงฺเคน น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, โส อนิจฺจสฺส ภาโวติ อนิจฺจตา. สา ปน ยสฺมา ิติปฺปตฺตํ รูปํ วินาสภาเวน ¶ สํสีทนฺตี วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สํสีทนรสา’’ติ. ยสฺมา จ สา รูปธมฺมานํ ภงฺคภาวโต ขยวยากาเรเนว คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขยวยปจฺจุปฏฺานา’’ติ.
๔๔๕. โอชาลกฺขโณติ เอตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโร อุปถมฺภพลกโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชา. กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโร. อาหรียตีติ อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถ. อิทํ ปน สวตฺถุกํ โอชํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. พาหิรํ อาหารํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา เอว อชฺฌตฺติกาหาโร รูปํ อุปฺปาเทติ, โส ปน รูปํ อาหรตีติ อาหาโร. เตนาห ‘‘รูปาหรณรโส’’ติ. ตโต เอว โอชฏฺมกรูปุปฺปาทเนน อิมสฺส กายสฺส อุปถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน. โอชาย รูปาหรณกิจฺจํ พาหิราธีนนฺติ อาห ‘‘อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโน’’ติ.
๔๔๖. พลรูปนฺติอาทีสุ อิมสฺมึ กาเย พลํ นาม อตฺถิ, สมฺภโว นาม อตฺถิ, โรโค นาม อตฺถิ, ‘‘ชาติ สฺชาตี’’ติ (วิภ. ๑๙๑) วจนโต ชาติ นาม อตฺถิ, เตหิปิ จตูหิ มหาภูเตหิ วินา อภาวโต อุปาทายรูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอกจฺจานนฺติ อภยคิริวาสีนํ. ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ – มิทฺธํ รูปเมว น โหติ นีวรเณสุ เทสิตตฺตา. ยสฺส หิ นีวรเณสุ เทสนา, ตํ น รูปํ ยถา กามจฺฉนฺโท. สิยา ปเนตํ ทุวิธํ มิทฺธํ รูปํ, อรูปฺจาติ. ตตฺถ ยํ อรูปํ, ตํ นีวรเณสุ เทสิตํ ‘‘น รูป’’นฺติ? ตํ น, วิเสสวจนาภาวโต. น หิ วิเสเสตฺวา มิทฺธํ นีวรเณสุ เทสิตํ, ตสฺมา มิทฺธสฺส ทุวิธตํ ปริกปฺเปตฺวาปิ น สกฺกา นีวรณภาวํ นิวตฺเตตุํ. สกฺกา หิ วตฺตุํ ‘‘ยํ ตํ อรูปโต อฺํ มิทฺธํ ปริกปฺปิตํ, ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธสภาวตฺตา อิตรํ มิทฺธํ วิยา’’ติ.
ภวตุ ¶ นีวรณํ, โก วิโรโธติ เจ? นีวรณฺจ ปหาตพฺพํ. ปฺจ นีวรเณ ปหาย ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ (สุ. นิ. ๕๔๖) วจนโต. อปฺปหาตพฺพฺจ รูปํ ‘‘กตเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา? จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ, รูปฺจ นิพฺพานฺจ. อิเม ธมฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพา’’ติ ¶ (ธ. ส. ๑๔๐๗) วจนโต. น เจตฺถ ตทารมฺมณกิเลสปฺปหานํ อธิปฺเปตํ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๓๔) วิย กามจฺฉนฺทาทีนํ ตถา ปหานสฺส อนธิปฺเปตตฺตา. ตสฺมา น มิทฺธํ รูปํ. ยทิ มิทฺธสฺส รูปภาวํ น สมฺปฏิจฺฉถ, กถํ ภควโต นิทฺทา. มิทฺธฺหิ ‘‘นิทฺทาปจลายิกา’’ติอาทินา วิภงฺเค วิภตฺตตฺตา นิทฺทาติ? น มิทฺธํ นิทฺทา, นิทฺทาเหตุภาวโต ปน ตํ ‘‘นิทฺทา’’ติ วิภตฺตํ ยถา อิตฺถิลิงฺคาทิ. เอวมฺปิ นิทฺทาเหตุโน มิทฺธสฺส อภาวโต กถํ ภควโต นิทฺทาติ? นิทฺทา ภควโต สรีรคิลานิยา, น มิทฺเธน. สา จ นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ปิฏฺิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๒) วจนโต. น เจตฺถ เอวมวธารณํ มิทฺธเมว นิทฺทาเหตูติ, นิทฺทาเหตุ เอว มิทฺธนฺติ เอวมวธารณา. ตสฺมา อฺโปิ อตฺถิ นิทฺทาเหตุ, โก ปน โสติ? สรีรคิลานิยา. เตน วุตฺตํ ‘‘นิทฺทา ภควโต สรีรคิลานิยา, น มิทฺเธนา’’ติ.
นิทฺทา จ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ อคฺคิเวสฺสน…เป… ทิวา สุปิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) วจนโต. อิโตปิ น มิทฺธํ รูปํ สมฺปโยควจนโต. วุตฺตฺหิ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตฺจา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๑๗๖). น เจตฺถ ยถาลาภภวนํ? สกฺกา ปจฺเจตุํ ‘‘สกฺขรกถลิกมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๒๔๙) วิย อปฺปสิทฺธตาย รูปภาวสฺส. สิทฺเธ หิ ตสฺส รูปภาเว สมฺภวโต ยถาลาภปจฺจโย ยุชฺเชยฺยาติ. อิโตปิ น รูปํ มิทฺธํ อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺา. ๓.๘.๘) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วิตฺถาโร. ตสฺมา ‘‘น มิทฺธํ รูป’’นฺติ ยํ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ สุปฏิกฺขิตฺตเมว.
อิตเรสูติ ¶ พลรูปาทีสุ. กมฺมสมุฏฺานสฺสาปิ โรคสฺส วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺโน ธาตุกฺโขโภ อาสนฺนการณํ, ปเคว อิตรสฺส. โส จ อตฺถโต รูปธมฺมานํ วิการาวตฺถาิติภงฺคกฺขเณสุ เอว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘โรครูปํ ชรตาอนิจฺจตาคหเณน คหิตเมวา’’ติ. อุปจยสนฺตติคหเณน คหิตเมวาติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส รูปุปฺปาทสฺส อภาวโต. อุปาทาวตฺถาย ¶ จ อฺา ชาติ นาม นตฺเถว. สมฺภโว กามธาตุยํ เอกจฺจิยสตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากปจฺจโย อาโปธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโสติ อาห ‘‘สมฺภวรูปํ อาโปธาตุคฺคหเณน คหิตเมวา’’ติ. กายพลํ นาม อตฺถโต วาโยธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโส ตสฺสา วิปฺผารภาวโต. ยโต นํ ‘‘ปาณพล’’นฺติ วทนฺติ, เตนาห ‘‘พลรูปํ วาโยธาตุคฺคหเณน คหิตเมวา’’ติ. กสฺมา ปน เนสํ อยถากฺกมโต ปฏิกฺเขโป กโตติ? วิสุํ นตฺถีติ กตฺวา อนุปลพฺภมานตฺตา อนาทรทสฺสนตฺถํ, มิทฺธปฏิกฺเขโป วา มหาปฺโหติ ปมํ กโต. ตทนุสาเรน ปฏิโลมนเยน อิตเรสมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
‘‘อิตี’’ติ อิทํ ‘‘อฏฺวีสติวิธ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิมินา วุตฺตกฺกเมน อฏฺวีสติวิธํ โหตีติ. โส จ โข ปาฬิยํ อาคตนเยเนวาติ อนูนตา เวทิตพฺพา. อนธิกภาโว ปน ทสฺสิโต เอว.
๔๔๗. สมฺปยุตฺตธมฺมราสิ หิโนติ เอเตน ปติฏฺหตีหิ เหตุ, มูลฏฺเน โลภาทิโก, อโลภาทิโก จ, ตาทิโส เหตุ น โหตีติ นเหตุ. นาสฺส เหตุ อตฺถีติ อเหตุกํ, สเหตุกปฏิโยคิภาวโต เหตุนา สห น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อเหตุกเมว เหตุนา วิปฺปยุตฺตตาย เหตุวิปฺปยุตฺตํ. ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ หิ สทฺทตฺถนานตฺเตน เวเนยฺยวเสน ทุกนฺตรเทสนา โหตีติ ทุกปทวเสน เจตํ วุตฺตํ. ปจฺจยาธีนวุตฺติตาย สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยํ. อตฺตโน ปจฺจเยหิ โลเก นิยุตฺตํ, วิทิตนฺติ วา โลกิยํ. อา ภวคฺคํ, อา โคตฺรภุํ วา สวนฺตีติ อาสวา, สห อาสเวหีติ สาสวํ, อาสเวหิ อาลมฺพิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อาทิสทฺเทน สํโยชนียํ โอฆนียํ โยคนียํ นีวรณียํ สํกิเลสิกํ ปรามฏฺํ อเจตสิกํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ นรูปาวจรํ นอรูปาวจรํ นอปริยาปนฺนํ อนิยตํ อนิยฺยานิกํ อนิจฺจนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว. ตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตา อชฺฌตฺตา ¶ , อินฺทฺริยพทฺธธมฺมา, เตสุ ภวํ อชฺฌตฺติกํ, จกฺขาทิ. อฏฺกถายํ ปน วุตฺตนเยน อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกํ ยถา เวนยิโกติ ¶ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๘) อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺติก’’นฺติ. เสสํ เตวีสติวิธํ. ‘‘ตโต พาหิรตฺตา’’ติ อิทํ อชฺฌตฺติกลกฺขณาภาวโต วุตฺตํ. ฆฏฺฏนวเสนาติ วิสยี, วิสโย จ หุตฺวา สงฺฆฏฺฏนวเสน. เสสํ โสฬสวิธํ. วิปรีตตฺตาติ ฆฏฺฏนวเสน อคเหตพฺพโต. ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตาติ สุขุมภาเวน ทุวิฺเยฺยสภาวตฺตา. าณสฺส อาสนฺเน น โหตีติ ทูเร. เตรส หทยวตฺถุปริโยสานานิ. สภาเวเนวาติ ‘‘รูปสฺส ปริจฺเฉโท, รูปสฺส วิกาโร, รูปสฺส อุปจโย’’ติอาทินา อคฺคเหตฺวา อตฺตโน สภาเวเนว กกฺขฬตฺตาทินา าเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพโต. เสสํ ทสวิธํ. ตพฺพิปรีตตายาติ สภาเวน อปริคฺคหิตพฺพโต. โสตาทีนมฺปิ จกฺขุโน วิย ปสนฺนสภาวตฺตา เอว ยถาสกํ วิสยคฺคหณปจฺจยตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทิ…เป… ปสาทรูป’’นฺติ. วิปรีตตฺตาติ ตพฺพิธุรสภาวตฺตา. อธิปติยฏฺเนาติ เอตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว ปฺจนฺนํ จกฺขุวิฺาณาทีสุ อาธิปเตยฺยํ เตสํ ปฏุมนฺทภาวานุวตฺตนโต, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยสฺส สกิจฺเจ ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชรูปานุปาลเน. ตทุภยํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อุปาทินฺนตฺตาติ คหิตตฺตา. กมฺมนิพฺพตฺตฺหิ ‘‘มเมตํ ผลํ’’นฺติ กมฺมุนา คหิตํ วิย โหติ อปฏิกฺเขปโต.
๔๔๘. สนิทสฺสนกมฺมชาทีนํ ติกานนฺติ สนิทสฺสนตฺติกสฺส, กมฺมชาทิตฺติกานฺจ. โอฬาริเกติ ทฺวาทสวิเธ โอฬาริกรูเป. รูปนฺติ รูปายตนํ. ทฏฺพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนํ, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ, สนิทสฺสนฺจ ตํ สปฺปฏิฆฺจาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ. ตตฺถ ยสฺส ทฏฺพฺพภาโว อตฺถิ, ตํ สนิทสฺสนํ. จกฺขุวิฺาณโคจรภาโวว ทฏฺพฺพภาโว. ตสฺส รูปายตนโต อนฺตฺเตปิ อฺเหิ ธมฺเมหิ รูปายตนํ วิเสเสตุํ อฺํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสน’’นฺติ. ธมฺมภาวสามฺเน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อฺโ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโต. เอวํ หิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติ. โย สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานฺจ ปฏิมุขภาโว อฺมฺํ ปตนํ, โส ปฏิหนนภาโว, เยน พฺยาปาราทิวิการปจฺจยนฺตรสหิเตสุ จกฺขาทีนํ ¶ วิสเยสุ วิการุปฺปตฺติ. เสสํ เอกาทสวิธํ โอฬาริกรูปํ. ตฺหิ สนิทสฺสนตฺตาภาวโต อนิทสฺสนํ, วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆํ. อุภยปฏิกฺเขเปน อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. กมฺมโต ชาตนฺติ เอตฺถ ยํ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺานํ อฏฺินฺทฺริยานิ, หทยฺจาติ นววิธํ รูปํ, ยฺจ นววิเธ จตุสมุฏฺาเน กมฺมสมุฏฺานํ นววิธเมว รูปนฺติ ¶ เอวํ อฏฺารสวิธมฺปิ กมฺมโต อุปฺปชฺชนโต กมฺมชํ. ยฺหิ ชาตฺจ ยฺจ ชายติ ยฺจ ชายิสฺสติ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ทุทฺธนฺติ. ตทฺปจฺจยชาตนฺติ กมฺมโต อฺปจฺจยโต ชาตํ อุตุจิตฺตาหารชํ. นกุโตจิชาตนฺติ ลกฺขณรูปมาห. วิฺตฺติทฺวยํ, สทฺโท, อากาสธาตุ, ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตสมุฏฺานานิ อวินิพฺโภครูปานีติ เอตํ ปฺจทสวิธํ รูปํ จิตฺตชํ. อากาสธาตุ, ลหุตาทิตฺตยํ, อาหารสมุฏฺานานิ อวินิพฺโภครูปานีติ เอตํ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อาหารชํ. เอตฺถ สทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา เตรสวิธํ รูปํ อุตุโต สมุฏฺิตํ อุตุชํ. เสสํ กมฺมชติเก วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
๔๔๙. ทิฏฺาทิจตุกฺกวเสน, รูปรูปาทิจตุกฺกวเสน, วตฺถาทิจตุกฺกวเสนาติ ปาเฏกฺกํ จตุกฺกสทฺโท โยเชตพฺโพ. ยํ รูปายตนํ อทกฺขิ ยํ ปสฺสติ ยํ ทกฺขิสฺสติ ยํ ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพํ ทิฏฺํ นาม ทิฏฺสภาวานาติวตฺตนโต ยถา ทุทฺธนฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ทสฺสนวิสยตฺตาติ จกฺขุวิฺาณวิฺเยฺยตฺตา. สวนวิสยตฺตาติ โสตวิฺาณวิฺเยฺยตฺตา. คนฺธรสโผฏฺพฺพตฺตยนฺติ คนฺโธ รโส โผฏฺพฺพนฺติ เอตํ ตยํ. มุตํ นาม มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโต. เตนาห ‘‘สมฺปตฺตคฺคาหกอินฺทฺริยวิสยตฺตา’’ติ.
กิมิทํ โผฏฺพฺพํ นามาติ? ปถวีเตโชวาโยธาตุตฺตยํ. กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุ อคฺคหิตา, นนุ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตูติ? สจฺจํ คยฺหติ, น ปน สา อาโปธาตุ. กิฺจรหีติ? เตโชธาตุ เอว. มนฺเท หิ อุณฺหภาเว สีตพุทฺธิ. น หิ สีตํ นาม โกจิ คุโณ อตฺถิ, เกวลํ ปน อุณฺหภาวสฺส มนฺทตาย สีตตาภิมาโน. กถเมตํ วิฺาตพฺพนฺติ เจ? อนวฏฺิตตฺตา สีตพุทฺธิยา ยถา ปาราปาเร. ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ิตานํ ฉายํ ปวิฏฺานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว ปน ปถวีคพฺภโต อุฏฺิตานํ อุณฺหพุทฺธิ. ยทิ หิ สีตตา อาโปธาตุ สิยา, เอกสฺมึ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธึ อุปลพฺเภยฺย, น จ อุปลพฺภติ. ตสฺมา วิฺายติ น อาโปธาตุ สีตตาติ ¶ . อิทฺจ ภูตานํ อวินิพฺโภควุตฺติตํ อิจฺฉนฺตานํ อุตฺตรํ, อนิจฺฉนฺตานมฺปิ ปน จตุนฺนํ ภูตานํ เอกสฺมึ กลาเป กิจฺจทสฺสเนน สภาควุตฺติตาย สาธิตาย อุตฺตรเมว. เย ปน ‘‘วาโยธาตุยา ลกฺขณํ สีตตา’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ อิทเมว อุตฺตรํ. ยทิ หิ วาโยธาตุ สีตตา สิยา, เอกสฺมึ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธึ สีตตา อุปลพฺเภยฺย, น จ อุปลพฺภติ. ตสฺมา วิฺายติ น วาโยธาตุ สีตตาติ. เยสํ ปน ทฺรวตา อาโปธาตุ, สา จ ผุสิตฺวา ¶ คยฺหตีติ ทสฺสนํ. เต วตฺตพฺพา ‘‘ทฺรวภาโวปิ ผุสียตีติ อายสฺมนฺตานํ อธิมานมตฺตํ สณฺานํ วิยา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ ปุราตเนหิ –
‘‘ทฺรวตา สหวุตฺตีนิ, ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;
‘ทฺรวตํ สมฺผุสามี’ติ, โลโกยมภิมฺติ.
‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺานํ, มนสา คณฺหเต ยถา;
‘ปจฺจกฺขโต ผุสามี’ติ, าตพฺพา ทฺรวตา ตถา’’ติ.
เสสนฺติ ยถาวุตฺตํ รูปาทิสตฺตวิธํ รูปํ เปตฺวา อวสิฏฺํ เอกวีสติวิธํ รูปํ. วิฺาณสฺเสวาติ มโนวิฺาณสฺเสว. อวธารเณน รูปายตนาทีนมฺปิ มโนวิฺาณวิฺเยฺยตฺเต นิยมาภาวโต น วิฺาตรูปตาติ สงฺกราภาวํ ทสฺเสติ.
นิปฺผนฺนรูปํ ปเนตฺถ รูปรูปํ นามาติ ยเทตฺถ อฏฺวีสติวิเธ รูเป ‘‘นิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ รูปํ, ตเทว รูปลกฺขณโยคโต รูปํ. รุปฺปนํ รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ยถา อริสโสติ, รูปคุณโยคโต วา ยถา นีลคุณโยคโต นีลํ วตฺถนฺติ. สฺวายํ รูปสทฺโท รุฬฺหิยา อตํสภาเวปิ ปวตฺตตีติ อปเรน รูปสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปรูป’’นฺติ ยถา ติลเตลํ, ทุกฺขทุกฺขนฺติ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๓๙) จ, รุปฺปนสภาวํ รูปนฺติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ, อากาสธาตุอาทีนํ กถํ รูปภาโวติ? นิปฺผนฺนรูปสฺส ปริจฺเฉทวิการลกฺขณภาวโต ตคฺคติกเมวาติ ‘‘รูป’’นฺตฺเวว วุจฺจติ.
วสนฺติ เอตฺถ จิตฺตเจตสิกา ปวตฺตนฺตีติ วตฺถุ, จิตฺตตํสมฺปยุตฺตานํ อาธารภูตํ รูปํ. ตํ ปน ฉพฺพิธํ. ตตฺถ หทยรูปํ วตฺถุ เอว มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยภาวโต. น ทฺวารํ อฺนิสฺสยานํ จกฺขาทิ วิย. ยถา หิ จกฺขาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปวตฺติยา ทฺวารํ โหนฺติ, น ¶ เอวํ หทยวตฺถุ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ, น ทฺวาร’’นฺติ. วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารํ กมฺมทฺวารภาวโต. ตนฺนิสฺสิตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวโต น วตฺถุ. ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว อตฺตสนฺนิสฺสิตสฺส จกฺขุวิฺาณาทิกสฺส, ทฺวารฺจ อฺนิสฺสิตสฺส สมฺปฏิจฺฉนาทิกสฺส. เสสํ เอกวีสติวิธํ รูปํ วุตฺตวิปริยายโต เนว วตฺถุ น จ ทฺวารํ.
๔๕๐. เอกโต ¶ เอว ชาตํ เอกชํ. นนุ จ เอกโต เอว ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, รูปชนกปจฺจเยสุ เอกโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. น หิ รูปุปฺปตฺติ รูปชนกโต อฺํ ปจฺจยํ อเปกฺขติ. ทฺวิชนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อิเมสนฺติ อิเมสํ ปเภทานํ วเสน. กมฺมชเมวาติ กมฺมโต เอว ชาตํ. จิตฺตชเมวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตนฺติ กาเลน จิตฺตโต, กาเลน อุตุโตติ เอวํ จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ ทฏฺพฺพํ. ตํ ทฺวิชํ ทฺวีหิ ชาตนฺติ. ปรโต ทฺวีสุปิ เอเสว นโย. สทฺทายตนเมวาติ เอตฺถ ยํ จิตฺตชํ สทฺทายตนํ, ตํ สวิฺตฺติกเมวาติ เอเก. อวิฺตฺติโกปิ อตฺถิ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโทติ โปราณา.
วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิฺเยฺโยติ หิ เอวํ ปวตฺตมหาอฏฺกถาวาทํ นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺานสฺส สทฺทสฺส วิฺตฺติยา วินาปิ อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพา. น หิ วิฺตฺติ ‘‘กายวาจาย วิฺตฺตี’’ติ วจนโต อโสตวิฺเยฺเยน สทฺเทน สห อุปฺปชฺชติ, เอวํ สนฺเต จิตฺตเชนาปิ สทฺทนวเกน ภวิตพฺพํ. โส จ วาโท ‘‘สทฺโท จ โหติ, น โสตวิฺเยฺโย จา’’ติ วิรุทฺธเมเวตนฺติ มฺมาเนหิ สงฺคหกาเรหิ ปฏิกฺขิตฺโต. อปเร ปน มหาอฏฺกถาวาทํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อธิปฺปายํ วณฺเณนฺติ. กถํ? ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกํ วิตกฺกสมุฏฺิตํ วิฺตฺติสหชเมว สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุตฺเต, ปฏฺาเน จ โอฬาริกํ สทฺทํ สนฺธาย โสตวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสฺส อโสตวิฺเยฺยตา วุตฺตาติ. ตํ จตุชํ. อวเสสนฺติ อวินิพฺโภครูเปน สทฺธึ อากาสธาตุมาห.
ลกฺขณรูปํ ¶ ปน นกุโตจิชาตนฺติ กุโตจิปิ ปจฺจยโต น ชาตํ, นาปิ สยเมว ชาตํ ปจฺจเยหิ วินา สยเมว ชาตสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต. กถํ ปเนตํ วิฺาตพฺพํ ลกฺขณรูปํ น ชายตีติ? ลกฺขณาภาวโต. อุปฺปตฺติมนฺตานํ หิ รูปายตนาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺติ, น เอวํ ชาติอาทีนํ. ตสฺมา วิฺาตพฺพเมตํ ชาติอาทีนิ น ชายนฺตีติ. สิยา ปเนตํ ‘‘ชาติอาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺตี’’ติ? ตํ น, กสฺมา? ตถา สติ อนวฏฺานาปตฺติโต. ยทิ หิ ชาติอาทีนิ ชาติอาทิมนฺตานิ สิยุํ, ตานิปิ ชาติอาทิมนฺตานิ, ตานิปิ ชาติอาทิมนฺตานีติ อนวฏฺานเมว อาปชฺชติ. ตสฺมา สุฏฺุ วุตฺตํ ‘‘ชาติอาทีนิ ¶ น ชายนฺตี’’ติ. เตนาห ‘‘น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวย’’นฺติ, ชรามรณนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถ ‘‘อุปฺปาโท นตฺถี’’ติ เอเตน อุปฺปาทสฺส ชรามรณาภาวมาห. อสติ อุปฺปาเท กุโต ชรามรณนฺติ มตฺตคฺคหเณน ชรามรณสฺส อุปฺปาทาภาวมฺปิ. ยทิ เอวํ ชาติยา กุโตจิ ชาตตาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘ยมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺถ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺตฺตาติ เย เต จิตฺตาทโย รูปายตนาทีนํ รูปานํ ชนกปจฺจยา, เตสํ ตทุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ โย โส ปจฺจยภาวูปลกฺขณีโย กิจฺจานุภาวกฺขโณ, ตทา ชายมานานํ รูปายตนาทีนํ ธมฺมานํ วิการภาเวน อุปลพฺภมานตํ สนฺธาย เวเนยฺยปุคฺคลวเสน ชาติยา กุโตจิ ปจฺจยโต ชาตตฺตํ ปาฬิยํ อนฺุาตํ ยถา ตํ จิตฺตสมุฏฺานตาทิ วิฺตฺติอาทีนํ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยหิ ปจฺจยธมฺเมหิ รูปาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปจฺจยภาวูปคมนกฺขเณ อุปลพฺภมานา รูปาทโย ตโต ปุเร, ปจฺฉา จ อนุปลพฺภมานา ตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วิฺายนฺติ, เอวํ ชาติปิ เวทิตพฺพา. ยทิ เอวํ นิปฺปริยายโต ชาติยา กุโตจิ ชาตตา สิทฺธา, อถ กสฺมา เวเนยฺยปุคฺคลวเสนาติ วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํ ชายมานธมฺมวิการภาเวน อุปลพฺภมานตฺตา. ยทิ หิ ธมฺโม วิย อุปลพฺเภยฺย ชาติ, นิปฺปริยาโยว ตสฺสา กุโตจิ ชาตภาโว, น เอวมุปลพฺภติ, อถ โข วิการภาเวน. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เวเนยฺยปุคฺคลวเสนา’’ติ.
ตทา กิร โสตูนํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ‘‘อยํ ชาติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ปภโว, สยฺจ น กุโตจิ ชายติ ยถา ตํ ปกติวาทีนํ ปกตี’’ติ, ตํ ¶ เนสํ มิจฺฉาคาหํ วิธเมนฺโต สตฺถา ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กุโตจิ ปจฺจยโต ชาตฺจ กตฺวา เทเสสิ, น ปน ชรามรณํ ปจฺจยธมฺมานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ อทสฺสนโต. ยทิ เอวํ กถํ ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) วุตฺตํ? ยสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปริปากภงฺคตาย เตสุ สนฺเตสุ โหนฺติ, น อสนฺเตสุ. น หิ อชาตํ ปริปจฺจติ, ภิชฺชติ วา, ตสฺมา ตํ ชาติปจฺจยตํ สนฺธาย ‘‘ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) ปริยาเยน สุตฺเตสุ วุตฺตํ. โย ปเนตฺถ กามภวาทีสุ กมฺมาทินา ปจฺจเยน โยนิวิภาคโต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺติยฺจ รูปธมฺมานํ ปวตฺติเภโท วตฺตพฺโพ, โส ปรโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถายํ อาวิ ภวิสฺสตีติ น วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
อิติ รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
วิฺาณกฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๑. ยํ ¶ กิฺจีติ อนวเสสปริยาทานทีปเกน ปททฺวเยน เวทยิตสฺส พหุเภทตํ ทสฺเสนฺโต วุจฺจมานํ ราสฏฺํ อุลฺลิงฺเคติ. เวทยิตํ อารมฺมณรสานุภวนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ เวทยิตลกฺขณํ. สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตนฺติ อธิปฺปาโย, ปุพฺเพ วา รูปกฺขนฺธกถายํ วุตฺตํ อธิการโต อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิเภทภินฺนํ สพฺพํ ตํ พุทฺธิยา เอกโต กตฺวา. เอวฺหิ ราสฏฺสฺส สมฺภโว. นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สฺชานนํ, ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติ (ธ. ส. ๖๑๕) จ อาทินา สฺุปฺปาทวเสน ชานนํ คหณํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สฺชานนลกฺขณํ. อภิสงฺขรณํ อายูหนํ พฺยาปาราปตฺติ, อภิสนฺทหนํ วา, อุภยถาปิ เจตนาปธานตาย สงฺขารกฺขนฺธสฺส เอวํ วุตฺตํ ‘‘อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติ. ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๑) เจตนาว วิภตฺตา. มินิตพฺพวตฺถุํ นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย เยน สฺชานนาการวิสิฏฺเน อากาเรน วิสยํ คณฺหาติ, ตํ อารมฺมณูปลทฺธิสงฺขาตํ วิชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ วิชานนลกฺขณํ. อิตเร เวทนากฺขนฺธาทโย สุวิฺเยฺยา โหนฺตีติ วิฺาเณน เอกุปฺปาทาทิภาวโต, สมานชาติอาทิวิภาคโต จ.
อตฺตนา ¶ ‘‘วิชานนลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถาปจฺจยํ ปวตฺติมตฺตเมตํ, ยทิทํ สภาวธมฺโมติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชานนลกฺขณ’’นฺติ ภาวสาธนวเสน วุตฺตํ. ธมฺมสภาวา วินิมุตฺโต โกจิ กตฺตา นาม นตฺถีติ ตสฺเสว กตฺตุภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํ. ยํ วิชานนฏฺเน วิฺาณํ, ตเทว จินฺตนาทิอตฺเถน จิตฺตํ, มนนฏฺเน มโนติ ปริยายโตปิ นํ โพเธติ. เอตฺตาวตา จ ขนฺธโต, เภทโต, ปริยายโต จ วิฺาณํ วิภาวิตํ โหติ.
ชายนฺติ เอตฺถ วิสทิสาปิ สทิสาการาติ ชาติ, สมานากาโร. สา ปนายํ ชาติ กามํ อเนกวิธา นานปฺปการา, ตํ อิธาธิปฺเปตเมว ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตฺจา’’ติ อาห. ตตฺถ กุสลฏฺเน กุสลํ. โกยํ กุสลฏฺโ นาม? อาโรคฺยฏฺโ อนวชฺชฏฺโ สุขวิปากฏฺโ. อาโรคฺยฏฺเนาปิ หิ กุสลํ วุจฺจติ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสล’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙). อนวชฺชฏฺเนาปิ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กุสโล กายสมาจาโร? โย โข, มหาราช ¶ , อนวชฺโช กายสมาจาโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๖๑). สุขวิปากฏฺเนาปิ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐). กุสลจิตฺตฺหิ ราคาทีนํ เจตสิกโรคานํ อวชฺชสภาวานํ ปฏิปกฺขภาวโต, สุขวิปากวิปจฺจนโต จ อโรคํ, อนวชฺชํ, สุขวิปากฺจาติ.
สทฺทตฺถโต ปน กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเมติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํ. กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, ปาปธมฺมา, เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน ลาตพฺพํ คเหตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํ. ยถา วา กุโส อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํ. กุจฺฉิตานํ วา สาวชฺชธมฺมานํ สลนโต สํวรณโต กุสลํ. กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลา ปวตฺตินิวารเณน, อปฺปวตฺติภาวาปาทเนน จ มนจฺฉฏฺเสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา ปิหิตา โหนฺติ. กุจฺฉิเต วา ปาปธมฺเม สลยติ กมฺเปติ อปเนตีติ กุสลํ. กุจฺฉิตานํ วา ปาณาติปาตาทีนํ ปาปธมฺมานํ ¶ สานโต นิสานโต เตชนโต กุสา, โทสโลภาทโย. โทสาทีนฺหิ วเสน เจตนาย ติกฺขภาวปฺปตฺติยา ปาณาติปาตาทีนํ มหาสาวชฺชตา, เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํ. กุจฺฉิตานํ วา สานโต อนฺตกรณโต วินาสนโต กุสานิ, ปฺุกิริยวเสน ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ, เตหิ ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํ. ‘‘กุ’’ อิติ วา ภูมิ วุจฺจติ, อธิฏฺานภาเวน ตํสทิสสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส รูปารูปปฺปพนฺธสฺส สมฺปติ, อายติฺจ อนุทหเนน วินาสนโต กุํ สิยนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต วิย อตฺตโน นิสฺสยสฺส ลวนโต ฉินฺทนโต กุสลํ. ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺตีติ.
น กุสลนฺติ อกุสลํ, กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถ. น กุสลนฺติ หิ กุสลปฏิกฺเขเปน อกุสลปทสฺส อวยวเภเทน อตฺเถ วุจฺจมาเน ยถา ยํ ธมฺมชาตํ น อโรคํ, น อนวชฺชํ, น สุขวิปากํ, น จ โกสลฺลสมฺภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ, เอวํ ยํ น กุจฺฉิตานํ สลนสภาวํ, น กุสานํ ลวนสภาวํ, น กุเสน กุเสหิ วา ปวตฺเตตพฺพํ, น จ กุโส วิย ลวนกํ, ตํ อกุสลํ นามาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. เอตฺถ จ ยสฺมา กุสลํ อกุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตํ, ยโต เจตสิกโรคปฏิปกฺขาทิภาวโต อโรคาทิปริยาเยนปิ ¶ โพธิตํ, ตสฺมา อกุสลํ ปน กุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตนฺติ วุตฺตํ ‘‘กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถ’’ติ. ตํ ปน ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวเนวาติ ทฏฺพฺพํ.
น พฺยากตนฺติ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ กุสลภาโว อนวชฺชสุขวิปากฏฺโ. อกุสลภาโว สาวชฺชทุกฺขวิปากฏฺโ, ตทุภยภาเวน อวุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอเตเนว อโรคสโรคาทิภาเวน จ อวุตฺตตา วณฺณิตาติ ทฏฺพฺพา. เอตฺถ จ ‘‘กุสลํ อกุสล’’นฺติ จ วตฺวา ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตตฺตา กุสลากุสลภาเวเนว อวุตฺตตา วิฺายติ, น ปการนฺตเรน. อวุตฺตตา เจตฺถ น ตถา อวตฺตพฺพตามตฺเตน, อถ โข ตทุภยวินิมุตฺตสภาวตาย เตสํ ธมฺมานนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา เหตํ ‘‘อวิปากลกฺขณ’’นฺติ วุจฺจติ.
๔๕๒. ภูมิเภทโตติ ภวนฺติ เอตฺถ ธมฺมาติ ภูมิ, านํ, อวตฺถา จ. อวตฺถาปิ หิ อวตฺถาวนฺตานํ ปวตฺติฏฺานํ วิย คยฺหติ, เอวํ เนสํ สุขคฺคหณํ โหตีติ ¶ . ตตฺถ โลกิยา ภูมิ านวเสเนว เวทิตพฺพา, โลกุตฺตรา อวตฺถาวเสน. โลกิยา วา านาวตฺถาวเสน, โลกุตฺตรา อวตฺถาวเสเนว. กามาวจรนฺติ เอตฺถ วตฺถุกาโม กิเลสกาโมติ ทฺเว กามา. เตสุ วตฺถุกาโม วิเสสโต ปฺจ กามคุณา กามียนฺตีติ, กิเลสกาโม ตณฺหา กาเมตีติ. เต ทฺเวปิ สหิตา หุตฺวา ยตฺถ อวจรนฺติ, ตํ กามาวจรํ. กึ ปน ตนฺติ? เอกาทสวิโธ กามภโว. อิทํ เยภุยฺเยน ตตฺถ อวจรติ ปวตฺตตีติ กามาวจรํ เอกสฺส อวจรสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา. เอวํ รูปารูปาวจรานิปิ เวทิตพฺพานิ รูปตณฺหา รูปํ, อรูปตณฺหา อรูปนฺติ กตฺวา. อถ วา กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลเปน, อวจรติ เอตฺถาติ อวจรํ, กามสฺส อวจรํ กามาวจรํ. เอวํ รูปาวจรารูปาวจรานิปิ เวทิตพฺพานิ. โลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ กุสลสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อิตรํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํ.
โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโตติ เอตฺถ โสมนสฺสุเปกฺขาเภโท ตาว ยุตฺโต เตสํ ภินฺนสภาวตฺตา, าณสงฺขารเภโท ปน กถนฺติ? นายํ โทโส าณสงฺขารกโต เภโทาณสงฺขารเภโท, โส จ เตสํ ภาวาภาวกโตติ กตฺวา. โสภนํ มโน, สุนฺทรํ วา มโน เอตสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, มานสิกสุขา เวทนา รุฬฺหิยา, โสมนสฺเสน อุปฺปาทโต ปฏฺาย ยาว ภงฺคา สหคตํ ปวตฺตํ สํสฏฺํ, สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. โสมนสฺสสหคตตา จสฺส อารมฺมณวเสน เวทิตพฺพา. อิฏฺารมฺมเณ หิ จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ โหติ. นนุ จ อิฏฺารมฺมณํ โลภสฺส วตฺถุ, กถํ ¶ ตตฺถ กุสลํ โหตีติ? นยิทเมกนฺติกํ อิฏฺเปิ อาโภคาทิวเสน กุสลสฺส อุปฺปชฺชนโต. ยสฺส หิ จตุสมฺปตฺติจกฺกสมาโยคาทิวเสน โยนิโสว อาโภโค โหติ, กุสลเมว จ มยา กตฺตพฺพนฺติ กุสลกรเณ จิตฺตํ นิยมิตํ, อกุสลปฺปวตฺติโต จ นิวตฺเตตฺวา กุสลกรเณ เอว ปริณามิตํ, อภิณฺหกรณวเสน จ สมุทาจริตํ, ตสฺส อิฏฺเปิ อารมฺมเณ อโลภาทิสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ โหติ, น โลภาทิสมฺปยุตฺตํ.
าเณน ¶ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ าณสมฺปยุตฺตํ. เอกุปฺปาทาทโย เอว เจตฺถ ปการาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ กมฺมูปปตฺติอินฺทฺริยปริปากกิเลสทูรีภาวา าณสมฺปยุตฺตตาย การณํ. โย หิ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ, อนวชฺชานิ สิปฺปายตนกมฺมายตนวิชฺชฏฺานานิ สิกฺขาเปตีติ เอวมาทิกํ ปฺาสํวตฺตนิยํ กโรติ, ตสฺส กมฺมูปนิสฺสยวเสน กุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. ตถา อพฺยาปชฺเช โลเก อุปฺปนฺนสฺส อุปปตฺตึ นิสฺสาย าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ตสฺส ตตฺถ สุขิโน ธมฺมปทา ปฺลวนฺติ, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท, อถ โข โส สตฺโต ขิปฺปํเยว วิเสสภาคี (อ. นิ. ๔.๑๙๑) โหตี’’ติ. ตถา ปฺาทสกปตฺตสฺส อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสาย กุสลํ อุปฺปชฺชมานํ าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. เยน ปน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, ตสฺส กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสาย าณสมฺปยุตฺตํ โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘โยคา เว ชายเต ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ (ธ. ป. ๒๘๒). อตฺตโน วา ปรสฺส วา สมุสฺสาหชนิตํ จิตฺตปโยคสงฺขาตํ สงฺขรณํ สงฺขาโร, โส เอตสฺส นตฺถีติ อสงฺขารํ. เตน ปน สห สงฺขาเรน ปวตฺตตีติ สสงฺขารํ. าเณน วิปฺปยุตฺตํ วิรหิตนฺติ าณวิปฺปยุตฺตํ. วิปฺปโยโคติ เจตฺถ าณสฺส อภาโว อปฺปวตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา, เวทยมานาปิ อารมฺมณํ อชฺฌุเปกฺขติ มชฺฌตฺตตาการสณฺิตตฺตาติ อตฺโถ. อถ วา อุเปตา สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขา. อถ วา อิฏฺเ จ อนิฏฺเ จ อารมฺมเณ ปกฺขปาตาภาเวน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวตีติ อุเปกฺขา, ตาย สหคตนฺติ อุเปกฺขาสหคตํ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
เอวํ อฏฺ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เทสกาลกลฺยาณมิตฺตาทิสมฺปตฺตึ สงฺคณฺหาติ. อฺํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ เอตฺถ อฺคฺคหเณน สทฺธาพหุลตา, วิสุทฺธทิฏฺิตา, กุสลกิริยาย อานิสํสทสฺสาวิตา, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตา, เอกาทส ¶ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมาติ เอวมาทีนํ สงฺคโห. อาทินยปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทีนํ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๕) นวนฺนํเยว สมฺมาทิฏฺิวตฺถูนํ คหณํ, อถ โข ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยาทีนมฺปิ ¶ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปุรกฺขตฺวาติ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. ตฺจ โข สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑-๒) วิย สมฺปโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อสํสีทนฺโตติ สิโลกมจฺฉริยาทิวเสน ปฺุกิริยายํ สํสีทํ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺโต, เตน มุตฺตจาคตาทึ ทสฺเสติ. อนุสฺสาหิโตติ เกนจิปิ น อุสฺสาหิโต. สรสโต หิ ปฺุปฏิปตฺติทสฺสนมิทํ. ปเรหีติ ปน ปากฏุสฺสาหนทสฺสนํ.
ทานาทีนีติ ทานํ สีลํ ยาว ทิฏฺิชุกมฺมนฺติ อิมานิ ทานาทีนิ ทส ปฺุานิ, ทานาทีนีติ วา ทานสีลภาวนามยานิ อิตเรสมฺปิ สตฺตนฺนํ เอตฺเถวนฺโตคธตฺตา. ยตฺถ สยํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ สนฺตานํ ปุนนฺติ, ปุชฺชํ ภวผลํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ วา ปฺุานิ. อสฺส ปฺุเจตนาสมงฺคิโน. อมุตฺตจาคตา เทยฺยธมฺเม สาเปกฺขจิตฺตตา. อาทิ-สทฺเทน สีลสมาทานาทีสุ อนธิมุตฺตตาทึ สงฺคณฺหาติ. ตเทวาติ โสมนสฺสสหคตาทินา สทิสตาย วุตฺตํ. สทิสมฺปิ หิ ‘‘ตเทวา’’ติ โวหรียติ ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี’’ติ. อิมสฺมิฺหิ อตฺเถติ ลีนสฺส จิตฺตสฺส อุสฺสาหนปโยคสงฺขาเต อตฺเถ. เอตนฺติ ‘‘สงฺขาโร’’ติ เอตํ ปทํ. ปุพฺพปโยคสฺสาติ ปฺุกิริยายํ สงฺโกเจ ชายมาเน ตโต วิเวเจตฺวา สมุสฺสาหนวเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตปโยคสฺส, ปุพฺพคฺคหณฺเจตฺถ ตถาปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน โส สงฺขาโร โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺส สงฺขารสฺส ปุพฺพกาลิกตฺตา. ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๕) นยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา อสมฺภวทสฺสนตฺถํ พาล-คฺคหณํ. สํสีทนุสฺสาหนาภาวทสฺสนตฺถํ สหสา-คหณํ. โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ ปฺุํ กโรนฺตาติ อธิปฺปาโย. โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺมาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. มชฺฌตฺตารมฺมณตถารูปเจโตสงฺขาราทโยปิ หิ อุเปกฺขาสหคตตาย การณํ โหนฺติเยวาติ.
เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ตยิทํ อฏฺวิธมฺปิ กามาวจรํ กุสลจิตฺตํ รูปารมฺมณํ ยาว ธมฺมารมฺมณนฺติ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา อาลมฺพิตฺวา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยามโนวิฺาณธาตานนฺตรํ กายทฺวาราทีหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ กายกมฺมาทิวเสน อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ¶ าณสมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ ยทา ติเหตุกปฏิสนฺธึ อุปฺปาเทนฺติ, ตทา โสฬส วิปากจิตฺตานิ ¶ ผลนฺติ. ยทา ปน ทุเหตุกํ, ตทา ทฺวาทส ติเหตุกวชฺชานิ. อเหตุกํ ปน ปฏิสนฺธึ ติเหตุกานิ น อุปฺปาเทนฺเตว, ทุเหตุกานิ ปน ทุเหตุกปฏิสนฺธิทานกาเล ทฺวาทส, อเหตุกปฏิสนฺธึ ทานกาเล อฏฺ ผลนฺติ. ติเหตุกา ปน ปฏิสนฺธิ ทุเหตุเกหิ น โหติเยว. ‘‘อฏฺ ผลนฺตี’’ติ เจตํ ปฏิสนฺธึ ชนกกมฺมวเสน วุตฺตํ. อฺเน ปน กมฺมุนา ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๓.๑.๑๐๒) วจนโต สเหตุกมฺปิ วิปากจิตฺตํ อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส โหติเยว. อิมสฺมึ จ ปกฺเข พลวตา ปจฺจเยน อุปฺปนฺนํ อสงฺขารํ, ทุพฺพเลน สสงฺขารนฺติ เวทิตพฺพํ. เย ปน อาคมนโต จ วิปากสฺส อสงฺขารสสงฺขารภาวํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน ทฺวาทส, อฏฺ จ ผลนฺตีติ โยเชตพฺพํ. เอวํ ติธา ผลํ ททนฺตฺเจตํ กามาวจรสุคติยํ อุปปตฺตึ, สุคติทุคฺคตีสุ โภคสมฺปทฺจ กโรติ. นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ หิ ยํ เทวโภคสมฺปตฺติสทิสํ โภคชาตํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ กามาวจรกุสลสฺเสว ผลํ. น หิ อกุสลสฺส อิฏฺํ ผลํ อตฺถีติ.
รูปาวจรํ ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. เตน ยถา กามาวจรํ กิเลสานํ ตทงฺคปฺปหานมตฺตกรํ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน วิกฺขมฺภนปฺปหานกรํ. ยถา วา ตํ เวทนาาณสงฺขารเภทโต อฏฺธา ภิชฺชติ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน ตโต อฺถา วาติ วกฺขมานํ วิเสสํ โชเตติ. ตํ ปเนตํ สวตฺถุกํ, สาสวํ, วินีวรณฺจ รูปาวจรนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สวตฺถุกํ เอวา’’ติ หิ อิมินา อรูปาวจรํ นิวตฺเตติ, ‘‘สาสว’’นฺติ อิมินา ปมมคฺคจิตฺตํ, ‘‘วินีวรณ’’นฺติ อิมินา ปฏิฆสหิตทฺวยํ. กตฺถจิ ปฺจ ฌานงฺคานิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ทฺเว, กตฺถจิ อปรานิ ทฺเวติ เอวํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ฌานกถายํ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๙ อาทโย) วุตฺตเมว. ตยิทํ ภาวนามยเมว หุตฺวา วุตฺตนเยน ปถวีกสิณาทิกํ อาลมฺพิตฺวา ยถารหํ าณสมฺปยุตฺตกุสลานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, หีนาทิเภทภินฺนํ ปเนตํ ยถากฺกมํ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีสุ โสฬสสุปิ พฺรหฺมโลเกสุ อุปปตฺตินิปฺผาทกนฺติ ทฏฺพฺพํ.
รูปสฺาสมติกฺกมาทินา ¶ สมธิคนฺตพฺพํ อรูปาวจรํ. จตุนฺนํ อรูปานนฺติ อุเปกฺขาสมาธิสงฺขาเตหิ จตูหิ อรูปชฺฌาเนหิ. กรเณ หิ เอตํ สามิวจนํ. อรูปานํ วา โย อารมฺมณาทิกโต สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ โยโค โยคเภโท, ตสฺส วเสน. วุตฺตปฺปกาเรนาติ เหฏฺา อารุปฺปกถายํ ¶ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๗๕ อาทโย) วุตฺตปฺปกาเรน. ปมนฺติ ปมํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํ. ทุติยตติยจตุตฺถานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตานิมานิ ภาวนามยาเนว หุตฺวา ยถานุปุพฺพํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปมารุปฺปวิฺาณํ, นตฺถิภาวํ, อากิฺจฺายตนนฺติ อิมานิ อาลมฺพิตฺวา อุเปกฺขาสหคตาณสมฺปยุตฺตกุสลานนฺตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา จตูสุ อรูปีพฺรหฺมโลเกสุ ปฏิสนฺธิปวตฺติวิปากทายีนิ. เสสํ ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ฉวิสุทฺธิปรมฺปราย สมธิคนฺตพฺพํ โลกุตฺตรํ. ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต อาคมิสฺสติ. จตุมคฺคสมฺปโยคโตติ โสตาปตฺติมคฺโค ยาว อรหตฺตมคฺโคติ อิเมหิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปโยคโต. จตุพฺพิธมฺปิ เจตํ ภาวนามยเมว หุตฺวา นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวา สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ นาเมน อุปฺปชฺชติ, สตฺตภวาทิภวูปปตฺตินิวตฺตกนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอกวีสติวิธํ โหติ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยนาติ อธิปฺปาโย.
๔๕๓. กามาวจรเมวาติ เอตฺถ นิกายนฺตริยา รูปารูปาวจรมฺปิ อกุสลํ อิจฺฉนฺตีติ เตสํ มตินิเสธนตฺถํ กามาวจรคฺคหณํ. มหคฺคตภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺตมฺปิ ตตฺถ รูปธาตุยํ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตมฺปิ เอกนฺเตน กามาวจรเมวาติ ทสฺสนตฺถํ อวธารณํ. ยทิ เอวํ, กสฺมา กามาวจรเมวาติ? ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว. กถํ วุตฺตํ? ‘‘กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลปโต, อวจรติ เอตฺถาติ อวจรํ, กามสฺส อวจรํ กามาวจร’’นฺติ. เอตฺถ หิ กามตณฺหาวิสยตา ‘‘กามาวจรภาวสฺส การณํ’’ วุตฺตา ยถา รูปารูปตณฺหาวิสยตา ‘‘รูปารูปาวจรภาวสฺส’’. เอกํเสน เจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ. อฺถา พฺยาปิลกฺขณํ น สิยา. ยทิ หิ อาลมฺพิตพฺพธมฺมวเสน ภูมิววตฺถานํ กเรยฺย, เอวํ สติ อนารมฺมณานํ สงฺคโห น สิยา. อถ วิปากทานวเสน, เอวมฺปิ อวิปากานํ สงฺคโห น สิยา. ตสฺมา อาลมฺพณธมฺมวเสน ปริยาปนฺนานํ สา กาตพฺพา, อปริยาปนฺนานํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณตาย โลกุตฺตรตา, อุตฺตริตราภาวโต อนุตฺตรตา จ เวทิตพฺพา.
ปริยาปนฺนาติ ¶ จ ปริจฺเฉทการิกาย ตณฺหาย ปริจฺฉิชฺช อาปนฺนา, คหิตาติ อตฺโถ. นนุ เจตฺถ กามตณฺหา กตมา? กามาวจรธมฺมารมฺมณา ตณฺหา, กามาวจรธมฺมา กตเม? กามตณฺหาวิสยาติ อิตเรตรสนฺนิสฺสยตาโทโสติ? นยิทเมวํ อวีจิอาทิเอกอาทโสกาสนินฺนตาย กฺจิ ตณฺหํ กามตณฺหาภาเวน คเหตฺวา ตํสภาวาย ตณฺหาย วิสยภาเวน ¶ กามาวจรธมฺมานํ อุปลกฺขิตพฺพตฺตา. นิกฺเขปกณฺเฑปิ (ธ. ส. ๙๘๕ อาทโย) ‘‘เอตฺถาวจรา’’ติ วจนํ อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสาย กามตณฺหาย วิสยภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ตโทกาสตา จ ตณฺหาย ตนฺนินฺนตาย เวทิตพฺพา.
มูลโต ติวิธนฺติ ตีณิ อกุสลมูลานิ โลภาทีนิ, เตสํ วเสน ตํสหิตมฺปิ ติวิธนฺติ อตฺโถ. ตานิ หิ สุปฺปติฏฺิตภาวการณตฺตา มูลมิวาติ มูลานิ, โลโภ มูลํ เอตสฺสาติ โลภมูลํ. อสาธารเณน นิทฺเทโส ยถา เภริสทฺโท, ยวงฺกุโรติ. ตถา โทสมูลํ. โมโห เอว มูลํ อิมสฺส, นาฺนฺติ โมหมูลํ.
โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิคตสงฺขารเภทโตติ โสมนสฺสุเปกฺขาเภทโต ทิฏฺิคตเภทโต สงฺขารเภทโตติ ปจฺเจกํ เภทสทฺโท โยเชตพฺโพ. ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตนฺติ ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ ‘‘คูถคตํ, มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๑๙; อ. นิ. ๙.๑๑) ยถา. อถ วา วิปริเยสคฺคาหตาย ทิฏฺิยา คตเมว, น เอตฺถ คนฺตพฺพวตฺถุ ตถา สภาวนฺติ ทิฏฺิคตํ. ตยิทํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒, ๒๐๓, ๔๒๗; ๓.๒๗-๒๙) อภินิเวสภาวโต โลเภเนว สทฺธึ ปวตฺตติ, น โทเสน.
ยทาหีติอาทิ โลภมูลจิตฺตานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํ. มิจฺฉาทิฏฺินฺติ อุจฺเฉททิฏฺิอาทิมิจฺฉาทิฏฺึ. ตาย หิ วิปลฺลตฺถจิตฺตา สตฺตา ‘‘เอตาวโก ชีววิสโย ยาว อินฺทฺริยโคจโร’’ติ ปรโลกํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ ยถา ตถา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอส ปนฺโถ ปเคว วิหิโต เทวยาเน, เยน ยนฺติ ปุตฺตวนฺโต วิโสกา. ตํ ปสฺสนฺติ ปสโว, ปกฺขิโน จ, เตน เต มาตริปิ มิถุนํ จรนฺตี’’ติอาทินา นเยน ปุตฺตมุขทสฺสนํ สคฺคโมกฺขมคฺโคติ เอวมาทิกํ มิจฺฉาทิฏฺึ สงฺคณฺหาติ.
กาเม ¶ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน พฺราหฺมณานํ สุวณฺณหรณเมว อทินฺนาทาเน สาวชฺชํ, อิตรํ อนวชฺชํ. ครูนํ, คุนฺนํ, อตฺตโน, ชีวิตสฺส, วิวาหสฺส จ อตฺถาย มุสาวาโท อนวชฺโช, อิตโร สาวชฺโช. ครุอาทีนํ อตฺถาย เปสฺุหรณํ อนวชฺชํ, อิตรํ สาวชฺชํ. ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิกถา ปาปวูปสมาย โหตีติ เอวมาทิเก มิจฺฉาคาเห สงฺคณฺหาติ. ทิฏฺมงฺคลาทีนีติ ทิฏฺสุตมุตมงฺคลานิ. สภาวติกฺเขนาติ โลภสฺส, มิจฺฉาภินิเวสสฺส ¶ วา วเสน สรเสเนว ติขิเณน กุรูเรน. มนฺเทนาติ ทนฺเธน อติขิเณน. ตาทิสํ ปน อตฺตโน, ปรสฺส วา สมุสฺสาหเนน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมุสฺสาหิเตนา’’ติ. ปรภณฺฑํ วา หรตีติ วา-สทฺเทน ตถาปวตฺตนกมุสาวาทาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. กามานํ วา อนุภุยฺยมานานํ. วา-สทฺเทน ปรสนฺตกสฺส วา อยถาธิปฺเปตตาย ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ คหณาทิกํ สงฺคณฺหาติ.
ทุวิธเมว โหติ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน เภทาภาวโต. ยทิ เอวํ, กสฺมา ‘‘โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตนฺติ? อสาธารณธมฺเมหิ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ. ปาณาติปาตาทีสูติ ปาณาติปาตนาทีสุ. อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสฺุผรุสสมฺผปฺปลาปพฺยาปาเท สงฺคณฺหาติ. สภาวติกฺขํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ จิตฺตํ อสงฺขารเมว โหติ, อิตรํ สสงฺขารนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล’’ติ. มนฺทํ ปน หุตฺวา ปวตฺตมานํ เอกํเสน สสงฺขารเมวาติ น สกฺกา วิฺาตุํ. ยํ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปวตฺตติ, ตํ มนฺทเมว โหตีติ กตฺวา ตถาวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โมเหกเหตุกํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรหโต อติมูฬฺหํ, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต จฺจลฺจาติ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ, น ตสฺส กทาจิปิ สภาวติกฺขตา อตฺถิ. อารมฺมเณ หิ สํสปฺปนวเสน, วิกฺขิปนวเสน จ ปวตฺตมานสฺส จิตฺตทฺวยสฺส กีทิเส กิจฺเจ สภาวติกฺขตาย, อุสฺสาเหตพฺพตาย วา ภวิตพฺพํ, ตสฺมา น ตตฺถ สงฺขารเภโท อตฺถิ. อฺเสุ อกุสลจิตฺเตสุ ลพฺภมานมฺปิ อุทฺธจฺจํ วิเสสโต เอตฺเถว พลวํ, ตโต เอว สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว อุทฺธจฺเจน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺต’’นฺติ. ตถา หิ ปาฬิยํ (ธ. ส. ๔๒๗) อิธ สรูปโต ¶ อุทฺธจฺจํ อาคตํ, เอวํ อสาธารณปธานธมฺมวเสน โมหมูลํ ‘‘วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ, อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺต’’นฺติ ทุวิธํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อสนฺนิฏฺานํ สํสโย. วิกฺเขโป อวูปสโม, ภนฺตตาติ อตฺโถ.
ตยิทํ ทฺวาทสวิธมฺปิ อกุสลจิตฺตํ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา อาลมฺพิตฺวา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยามโนวิฺาณธาตานนฺตรํ กายทฺวาราทีหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ กายกมฺมาทิวเสน ยถารหํ ปาณาติปาตาทิกมฺมปถวเสน เจว กมฺมวเสน จ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ เปตฺวา อุทฺธจฺจสหคตํ เสสํ เอกาทสวิธมฺปิ จตูสุปิ อปาเยสุ ปฏิสนฺธึ เทติ, ปวตฺติวิปากํ สุคติยมฺปิ. อุทฺธจฺจสหคตํ ปน ปวตฺติวิปากเมวาติ. เอตฺถาห – กึ ปน การณํ สพฺพทุพฺพลํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ ปฏิสนฺธึ เทติ, อธิโมกฺขสพฺภาวโต ตโต พลวนฺตมฺปิ อุทฺธจฺจสหคตํ น เทตีติ? ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อวุตฺตตฺตา. อิทํ หิ ปฏิสนฺธึ เทนฺตํ อปาเยสุ ทเทยฺย, อปายคมนียฺจ ทสฺสนปหาตพฺพนฺติ ตตฺถ วุจฺเจยฺย, น จ วุตฺตํ. ตสฺมา ปฏิสนฺธึ น เทติ, ปวตฺติวิปากทานํ ปนสฺส น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํ. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ‘‘อุทฺธจฺจสหคเต าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตสฺส วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๓๐ อตฺถโต สมานํ) วจนโต.
อปเร ปนาหุ – ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชมานํ อุทฺธจฺจสหคตํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพสหายสพฺภาวโต อุภยวิปากมฺปิ เทติ, น เสกฺขสฺส ตทภาวโตติ. อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ, ยสฺส วิปากทานํ วุตฺตํ, กึ ตํ ภาวนาย ปหาตพฺพํ, อุทาหุ โนติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ภาวนาย ปหาตพฺพํ, ปฏฺาเน ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพ สิยา. อถ น ภาวนาย ปหาตพฺพํ, ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก ‘‘เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพ’’มิจฺจสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยา. ยทิ ตพฺพิรุทฺธสภาวตาย ตตฺถ น วุจฺเจยฺย, เอวมฺปิ ตสฺมึ ติเก ตสฺส นวตฺตพฺพตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, กึ การณํ? จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. ๓๖๕ อาทโย) อาคตานํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตตฺตา วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพสฺส นิโยคโต กสฺสจิ จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวา, ยถา อุปฺปนฺนตฺติเก อตีตาทีนํ นวตฺตพฺพตา น วุตฺตา, เอวเมตสฺสาปิ. อถ วา ภาวนาย ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺสาปิ ตสฺส ปุถุชฺชเน วตฺตมานสฺส ¶ ภาวนาย ปหาตพฺพสภาวสามฺโต, สาวชฺชโต จ ภาวนาย ปหาตพฺพปริยาโย วิชฺชตีติ นตฺถิ นวตฺตพฺพตาปสงฺคโทโส. นิปฺปริยาเยน จ น ภาวนาย ปหาตพฺพนฺติ ตสฺส วเสน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโวปิ น วุตฺโต. ทสฺสนปหาตพฺพปจฺจยสฺสาปิ อุทฺธจฺจสหคตสฺส สหายเวกลฺลมตฺตเมว ทสฺสเนน กตํ, น โกจิปิ ภาโว อนุปฺปาทธมฺมตํ ตสฺส อาปาทิโตติ เอกนฺเตน ภาวนาย ปหาตพฺพตา วุตฺตา. อถ วา อปายคมนียภาวาเปกฺขํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพวจนนฺติ ตทภาวโต ตํ วิภชนํ วุตฺตนฺติ.
๔๕๔. ‘‘วิฺาณ’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อพฺยากตํ วิปาก’’นฺติ อาทิโก นปุํสกนิทฺเทโส, ตโต เอว อธิกตาพฺยากตาเปกฺขาย ทุวิธนฺติ วุตฺตํ. อฺถา รูปนิพฺพานานมฺปิ อพฺยากตภาวโต ¶ ตํ จตุพฺพิธนฺติ วตฺตพฺพํ สิยา. วิปากสฺส กามาวจราทิภาโว กุสเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อเหตุกตา สเหตุกตา วิย สมฺปยุตฺตเหตุวเสน, น นิพฺพตฺตกเหตุวเสน. วิปากสฺส หิ สเหตุกตา สเหตุกกมฺมวเสน สิชฺฌมานาปิ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว วุจฺจติ, อฺถา อเหตุกานมฺปิ สเหตุกตา อาปชฺเชยฺยาติ. กสฺมา ปน สเหตุกสฺส อเหตุโก วิปาโก โหตีติ? ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว. กิฺจ อารมฺมณาภินิปาตมตฺเตสุ ปฺจสุ วิฺาเณสุ ยถา อโลภาทิสมฺปโยโค น สมฺภวติ, เอวํ มนฺทตรมนฺทกิจฺเจสุ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรเณสูติ เหตูนํ อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตปิ เนสํ อเหตุกตา ทฏฺพฺพา.
มโนวิฺาณโต อุปฺปชฺชนวิสิฏฺมนนกิจฺจานํ อภาวโต มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตุ.
จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ หุตฺวา รูปสฺส วิชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ. ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตวจเนน รูปารมฺมณํ อฺํ วิฺาณํ นิวตฺเตติ. วิชานนคฺคหเณน จกฺขุสนฺนิสฺสิเต ผสฺสาทิเก นิวตฺเตติ. จกฺขุรูปคฺคหเณน นิสฺสยโต, อารมฺมณโต จ วิฺาณํ วิภาเวติ อุภยาธีนวุตฺติกตฺตา. ยทิ หิ จกฺขุ นาม น สิยา, อนฺธาปิ รูปํ ปสฺเสยฺยุํ, น จ ปสฺสนฺติ. ยทิ จ นีลาทิรูปํ นาม น สิยา, เทสาทินิยเมน น ภวิตพฺพํ, อตฺเถว จ นิยโม, เอกนฺตสารมฺมณตา จ จิตฺตสฺส วุตฺตาติ ‘‘อารมฺมเณน วินา นีลาทิอาภาสํ จิตฺตํ ปวตฺตตี’’ติ เอวํ ¶ ปวตฺโต วาโท มิจฺฉาวาโทติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ภควา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕; สํ. นิ. ๒.๔๔; ๔.๖๐; กถา. ๔๖๕).
กสฺมา ปเนตฺถ วจนเภโท กโตติ? เอกมฺปิ จกฺขุ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมว สํหตนฺติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ. กึ ปน การณํ เอกมฺปิ จกฺขุ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมวาติ? ปจฺจยภาววิเสสโต. จกฺขุ หิ จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ, ตสฺมึ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโต. ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโย โหตีติ วุจฺจติ, ตํนิสฺสยตา จสฺส น เอกเทเสน อลฺลียนวเสน อิจฺฉิตพฺพา อรูปภาวโต, อถ โข ครุราชาทีสุ สิสฺสราชปุริสาทีนํ วิย ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย. อิตเร ปน ปจฺจยา เตน ¶ เตน วิเสเสน เวทิตพฺพา. สฺวายํ ปจฺจยภาโว น เอกสฺมึ น สมฺภวตีติ เอกมฺปิ จกฺขุ วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติ เอกวจเนน นิทฺเทโส กโต.
รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณเยว อุปการกตฺตา, ตถาปิ อเนกเมว สํหตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโต. ยฺหิ ปจฺจยธมฺมํ สภาวภูตํ, ปริกปฺปิตาการมตฺตํ วา วิฺาณํ วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, ตทฺเสฺจ สติปิ ปจฺจยภาเว โส ตสฺส สารมฺมณสภาวตาย ยํ กิฺจิ อนาลมฺพิตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถสฺส โอลุพฺภ ปวตฺติการณตาย อาลมฺพนียโต อารมฺมณํ นาม. ตสฺส ยสฺมา ยถา ตถา สภาวูปลทฺธิวเสน อารมฺมณปจฺจยลาโภ, ตสฺมา จกฺขุวิฺาณํ รูปํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติ. สา จสฺส อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ, น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสน โหติ, นาปิ กติปยกลาปคตวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘รูเป จา’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิสิ.
ยํ ¶ ปน ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒) วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ? ตมฺปิ ยาทิสํ รูปายตนํ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตาทิสเมว สนฺธาย วุตฺตํ. กีทิสํ ปน ตนฺติ? สมุทิตนฺติ ปากโฏยมตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ ‘‘อายตนสลฺลกฺขณวเสน จกฺขุวิฺาณาทโย สลฺลกฺขณารมฺมณา, น ทพฺพสลฺลกฺขณวเสนา’’ติ, ตมฺปิ ยุตฺตเมว โหติ. น เจตฺถ สมุทายารมฺมณตา อาสงฺกิตพฺพา สมุทายาโภคสฺเสวาภาวโต. สมุทิตา ปน วณฺณธมฺมา อารมฺมณปจฺจยา โหนฺติ. กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถา สมุทิตา อารมฺมณา ปจฺจยา โหนฺติ, น หิ ปจฺเจกํ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺตา อนฺธา สมุทิตา ปสฺสนฺตีติ? นยิทเมกนฺติกํ วิสุํ วิสุํ อสมตฺถานํ สิวิกาวหนาทีสุ สมตฺถตาย ทสฺสนโต. เกสาทีนฺจ ยสฺมึ าเน ิตานํ ปจฺเจกํ วณฺณํ คเหตุํ น สกฺกา, ตสฺมึเยว าเน สมุทิตานํ วณฺณํ คเหตุํ สกฺกาติ ภิยฺโยปิ เตสํ สํหจฺจการิตา ปริพฺยตฺตา. เอเตน จกฺขุวิฺาณสฺส ปรมาณุรูปํ อารมฺมณํ, อุทาหุ ตํสมุทาโยติอาทิกา โจทนา ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จา’’ติอาทีสุปิ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖) เอเสว ¶ นโย. เอวํ อุภยาธีนวุตฺติกตาย จกฺขุวิฺาณสฺส นิสฺสยโต, อารมฺมณโต จ วิภาวนํ กตํ, เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ.
รูปมตฺตารมฺมณรสนฺติ รูปายตนมตฺตสฺเสว อารมฺมณกรณรสํ. มตฺตสทฺเทน ยถา อารมฺมณนฺตรํ นิวตฺเตติ, เอวํ รูปายตเนปิ ลพฺภมาเน เอกจฺเจ วิเสเส นิวตฺเตติ. น หิ จกฺขุวิฺาณํ วณฺณมตฺตโต อฺํ กิฺจิ วิเสสํ ตตฺถ คเหตุํ สกฺโกติ. เตนาห ภควา ‘‘ปฺจหิ วิฺาเณหิ น กิฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อฺตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติ. จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชมานํ รูปารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชนโต ตทภิมุขภาเวน คยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ. อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ สมนนฺตรวิคตา อรูปธมฺมา ปวตฺติโอกาสทาเนน อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ อุปการกา นิสฺสยารมฺมณธมฺมา วิย อาสนฺนการณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺาน’’นฺติ. โสตวิฺาณาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
จกฺขุวิฺาณาทิคหิตํ ¶ รูปาทิอารมฺมณํ ตทนนฺตรเมว อปริปตนฺตํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตี คณฺหนฺตี วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสา’’ติ. ตถาภาเวน สมฺปฏิจฺฉนภาเวน ปจฺจุปติฏฺตีติ ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา.
ฉสุ อารมฺมเณสุ กทาจิ ปฺจนฺนํ, ตโต วา กติปยานํ วิชานนสภาวาปิ ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา วุตฺตา ตํสภาวานติวตฺตนโต, ฉสฺเวว วา อิตเรสํ อารมฺมณานํ อนฺโตคธตฺตา. สนฺตีรณาทิกิจฺจาติ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจา วา, สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจา วาติ อธิปฺปาโย. ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺานา’’ติ อิทํ อิมาสํ ทฺวินฺนํ มโนวิฺาณธาตูนํ เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยตาย วุตฺตํ. เหฏฺา วุตฺตนเยน ปน ตํตํอนนฺตราตีตวิฺาณาปคมปทฏฺานาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ตสฺสา เภโทติ ตสฺสา วิปากมโนวิฺาณธาตุยา ‘‘ทุวิธา’’ติ วุตฺตาย ทุวิธตาสงฺขาโต เภโท. เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณติ เอกนฺเตเนว อิฏฺเ อารมฺมเณ, อติวิย อิฏฺารมฺมเณติ อตฺโถ. ปฺจทฺวาเร เจว ชวนาวสาเน จาติ เอตฺถ ปฺจทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺพฺพนานํ อนฺตราฬํ านํ, อิตรตฺร ชวนภวงฺคานนฺติ เอวํ ทฺวิานา โหติ. อิตรายปิ สนฺตีรณตทารมฺมณกาเล ยถาวุตฺตเมว านํ, ปฏิสนฺธิอาทิกาเล ปน จุติภวงฺคานํ ¶ อนฺตราฬํ ปฏิสนฺธิยา, ปฏิสนฺธิอาวชฺชนานํ ตทารมฺมณาวชฺชนานํ ชวนาวชฺชนานํ โวฏฺพฺพนาวชฺชนานฺจ อนฺตราฬํ ภวงฺคสฺส, ตทารมฺมณปฏิสนฺธีนํ ชวนปฏิสนฺธีนํ วา อนฺตราฬํ จุติยา านนฺติ เวทิตพฺพํ.
ฉสูติ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิภาโค เวทิตพฺโพ. กายสฺส นิสฺสยภูตานํ นาติอิฏฺโผฏฺพฺพภูตานํ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวภาวโต กายวิฺาณํ สุขสมฺปยุตฺตํ. อุปาทารูปานํเยว ฆฏฺฏนา ทุพฺพลาติ จกฺขุวิฺาณาทีนิ อุเปกฺขาสหคตานิ. เตนาห ‘‘เสสํ อุเปกฺขายุตฺต’’นฺติ. เสสํ ฉพฺพิธมฺปิ.
อโลภาโทสาโมหา เจว อโลภาโทสา จ อโลภาทโย, เตหิ อโลภาทีหิ วิปากเหตูหิ สมฺปยุตฺตํ อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตํ. กามาวจรกุสลํ วิย โสมนสฺสาทิเภทโตติ ยถา กามาวจรํ กุสลํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ, เอวมิทมฺปีติ อฏฺวิธตาย สทิสตํ ทสฺเสติ. กามาวจรภาวโต หีนาทิโต, โยนีสุ อุปฺปตฺติโต จ สทิสเมว, สมฺปยุตฺตธมฺมโต ปน อารมฺมณโต, ปวตฺติอาการโต จ วิสทิสํ. ตถา ¶ หิ กุสลํ กมฺมทฺวารวเสน ปวตฺตติ, น อิทํ, วิปากานํ อวิฺตฺติชนกตฺตา. อุปฺปตฺติทฺวารวเสน ปน อิมสฺสาปิ อตฺเถว ปวตฺติเภโท ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ มหาวิปากานํ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติสมฺภวโต. ยถา ปน กุสลํ คติวเสน ปฺจวิธํ, วิฺาณฏฺิติวเสน สตฺตวิธฺจ, น เอวมิทํ ตเทกเทเส เอว อุปฺปชฺชนโต. ตตฺถ อารมฺมณโต, เอกจฺจปวตฺติอาการโต จ วิสทิสตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ฉสุ อารมฺมเณสูติ ปริตฺตาทิอตีตาทิอชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ.
อาคมนาทิวเสนาติ อาคมนปจฺจยวเสน. ตตฺถ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มเตน มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ จลนํ วิย อสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาโร, สสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก สสงฺขาโรติ เอวํ อาคมนวเสน. เอกจฺจานํ ปน อาจริยานํ มเตน พลวนฺเตหิ วิภูเตหิ ปจฺจเยหิ กมฺมาทีหิ อุปฺปนฺโน อสงฺขาโร, ทุพฺพเลหิ สสงฺขาโรติ เอวํ ปจฺจยวเสน. สมฺปยุตฺตธมฺมานนฺติ ปาฬิยํ สรูปโต อาคตสมฺปยุตฺตธมฺมานํ. เตสํ หิ วเสน กุสลโต วิปากสฺส วิเสสาภาโว. นิรุสฺสาหนฺติ เอตฺถ อุสฺสาโห นาม อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานสนฺตาเน ¶ วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาสงฺขาโต พฺยาปาโร, โส วิปาเกสุ นตฺถีติ ตํ นิรุสฺสาหํ. กุสเลสุ ปน อภิฺาวสปวตฺเตสุปิ อตฺเถวาติ ตํ สอุสฺสาหํ.
โลภาทีนํ เอกนฺตสาวชฺชตาย อโยนิโสมนสิการเหตุกานํ นตฺถิ วิปากภาโว, อโลภาทีนมฺปิ เอกนฺตอนวชฺชสภาวานํ การณสฺส ตพฺพิธุรตาย นตฺเถว อกุสลวิปากภาโวติ อาห ‘‘อกุสลวิปากํ อเหตุกเมวา’’ติ. ยถา อติอิฏฺเ, อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภทสพฺภาวโต กุสลวิปากมโนวิฺาณธาตุ ทุวิธา โหติ โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตาติ, น เอวํ อติอนิฏฺเ, อนิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภโท อตฺถีติ อกุสลวิปากมโนวิฺาณธาตุ เอกเมวาติ ‘‘สตฺตวิธ’’นฺติ วุตฺตํ. สติ หิ ตตฺถ เวทนาเภเท อติอนิฏฺเ โทมนสฺเสน ภวิตพฺพํ, น จ ปฏิเฆน วินา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ.
กายวิฺาณสฺส ทุกฺขสหคตตา กุสลวิปาเก วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา. อุเปกฺขา หีนาติ เอกนฺตนิหีนสฺส อกุสลสฺส วิปากภาวโต อุเปกฺขาปิ สมานา หีนา เอว ทุกฺขสภาวตฺตา. เตนาห ‘‘ทุกฺขํ วิย ¶ นาติติขิณา’’ติ. ยถา ทุกฺขํ อติวิย ติขิณํ กฏุกํ, น เอวมยํ, ตถาปิ ทุกฺขสภาเวเนว ปวตฺตติ. น หิ อกุสลสฺส วิปาโก อทุกฺโข โหติ. อุเปกฺขาภาโว จสฺส พลวตา พาธิยมานสฺส ปฏิปฺปหริตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ทุพฺพลสฺส ปุริสสฺส เตน กริยมานพาธาย อุเปกฺขนา วิยาติ ทฏฺพฺโพ. อิตเรสูติ กุสลวิปาเกสุ.
รูปาวจรนฺติ รูปาวจรวิปากวิฺาณํ. วิปากกถา เหสาติ. กุสลํ วิยาติ รูปาวจรกุสลํ วิย. น หิ รูปาวจรวิปาโก ตทฺกุสลสทิโส. อปิจ สมฺพนฺธิสทฺทา เอเต, ยทิทํ ‘‘กุสลํ, วิปาโก’’ติ จ. ตสฺมา ยถา ‘‘มาตรํ ปยิรุปาสตี’’ติ วุตฺเต อตฺตโน มาตรนฺติ อวุตฺตมฺปิ สิทฺธเมเวตํ, เอวํ อิธาปีติ อตฺตโน กุสลํ วิยาติ อตฺโถ. กุสลสทิสตา เจตฺถ ธมฺมโต, อารมฺมณโต จ เวทิตพฺพา. ตถา หิ เย ผสฺสาทโย กุสเล ลพฺภนฺติ, เต วิปาเกปิ ลพฺภนฺติ. ยสฺมึ จ อารมฺมเณ กุสลํ ปวตฺตติ, ตตฺเถว อยํ วิปาโกปิ ปวตฺตติ. ยํ ปเนตฺถ ปฺจมชฺฌานจิตฺตํ อภิฺาปฺปตฺตํ, ตสฺส วิปาโก เอว นตฺถิ. กสฺมา นตฺถิ? อสมฺภวโต, อานิสํสภูตตฺตา จ. ตฺหิ วิปากํ เทนฺตํ รูปาวจรเมว ทเทยฺย. น หิ อฺภูมิกํ กมฺมํ อฺภูมิกํ วิปากํ เทติ. กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตา จ รูปาวจรวิปากสฺส วุตฺตาติ น ตํ อฺํ อารพฺภ ¶ ปวตฺตติ. ปริตฺตารมฺมณาทิอารมฺมณฺจ ตํ น โหตีติ อยมสมฺภโว. ฌานสฺส อานิสํสภูตฺจ ทานาทีนํ ตสฺมึ อตฺตภาเว ปจฺจยลาโภ วิยาติ.
ปวตฺติโต ปน วิปากสฺส, กุสลสฺส จ อตฺเถว เภโทติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กุสลํ วิย กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทิอารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํ. ปวตฺติเภโท วุตฺตนโยว ชวนวเสน, ปฏิสนฺธิอาทิวเสน จ ปวตฺตนโต.
จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตาติ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปยุตฺตกุสลจิตฺตสฺส ผลตฺตา, จตุพฺพิธสามฺผลสมฺปยุตฺตภาวโตติ อตฺโถ. มคฺควีถิยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา ผลสมาปตฺติยํ อปริจฺฉินฺนปริมาณํ ปวตฺตมานมฺปิ ทฺวีสุ าเนสุ ปวตฺติยา ‘‘ทฺวิธา ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺพมฺปีติ เตวีสติวิธํ กามาวจรวิปากํ, ปฺจวิธํ รูปาวจรวิปากํ, จตุพฺพิธํ อรูปาวจรวิปากํ, จตุพฺพิธเมว โลกุตฺตรวิปากนฺติ สพฺพมฺปิ วิปากวิฺาณํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ฉตฺตึสวิธํ โหติ.
ภูมิเภทโต ¶ ติวิธํ โลกุตฺตรสฺส อภาวโต. โลกุตฺตรฺหิ กิริยจิตฺตํ นตฺถิ เอกนฺเตน อนนฺตรวิปากทายิภาวโต. วุตฺตฺหิ ‘‘สมาธิมานนฺตริกฺมาหู’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๕; สุ. นิ. ๒๒๘). โหตุ ตาว เสกฺขานํ อุปฺปชฺชมานํ อนุตฺตรํ กุสลํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปนยนโต สผลํ, อรหโต ปน อุปฺปชฺชมานํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปนยนโต นิปฺผลํ, ตสฺส กิริยภาโว กสฺมา น อิจฺฉิโตติ? อิจฺฉิตพฺโพ สิยา. ยทิ ตสฺส ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติ สิยา, สกึเยว ปน โลกุตฺตรกุสลํ ปวตฺตติ. ยทิ หิ ปุนปฺปุนํ ปวตฺเตยฺย, มคฺคจิตฺตํ อรหโตปิ ปวตฺตตีติ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตํ สิยา, น เจตํ อตฺถิ ปโยชนาภาวโต. ตสฺมา นตฺถิ โลกุตฺตรกิริยวิฺาณํ. กิริยวิฺาณนฺติ จ กิริยามตฺตํ วิฺาณํ, กุสลากุสลํ วิย กิฺจิ วิปากํ อนุปฺปาเทตฺวา กิริยามตฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตนกวิฺาณนฺติ อตฺโถ. กสฺมา ปเนตํ วิปากํ น อุปฺปาเทตีติ? วุจฺจเต – เอตฺถ หิ ยเทตํ อาวชฺชนทฺวยํ, ตํ อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน ปวตฺตํ อนาเสวนตาย ทุพฺพลภาวโต อพีชสามตฺถิยํ วิย ปุปฺผํ อผลเมว โหติ. ยํ ปน อุจฺฉินฺนภวมูลายํ สนฺตติยํ ปวตฺตํ อฏฺารสวิธํ วิฺาณํ, ตํ สมุจฺฉินฺนมูลาย ลตาย ปุปฺผํ วิย ผลทายิ น โหตีติ เวทิตพฺพํ. อฺสฺส อสมฺภวโต ¶ กิริยเหตุนา นาม อโลภาทินาว ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อโลภาทิกิริยเหตุวิรหิต’’นฺติ.
จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปุเรจรา หุตฺวา รูปาทิอารมฺมณานํ วิชานนลกฺขณา จกฺขุวิฺาณาทิปุเรจรรูปาทิวิชานนลกฺขณา. อยํ ปน มโนวิฺาณโต อุปฺปนฺนาปิ วิสิฏฺมนนกิจฺจาภาเวน มโนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุ. ตถา เหสา มโนวิฺาณสฺส ปจฺจโย น โหติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธาตุนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๕๑๗) อาคมิสฺสติ. อาวชฺชนรสาติ อาโภครสา, จิตฺตสนฺตานสฺส วา ปุริมาการโต อฺถา โอโณชนรสา. ภวงฺควิจฺเฉทปทฏฺานาติ ภวงฺคสนฺตานวิจฺเฉทปทฏฺานา. อปุพฺพารมฺมณา สกิเทว ปวตฺตมานา สพฺพถา วิสยรสํ อนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ อุเปกฺขายุตฺตาว โหติ.
สาธารณาติ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ สาธารณา. อสาธารณาติ อเสกฺขานํเยว อาเวณิกา. โวฏฺพฺพนาวชฺชนรสาติ ปฺจทฺวาเร สนฺตีรเณน คหิตารมฺมณํ ววตฺถเปนฺตี วิย ปวตฺตนโต โวฏฺพฺพนรสา, มโนทฺวาเร ¶ ปน วุตฺตนเยน อาวชฺชนรสา. ตถาภาเวน ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ ยถากฺกมํ โวฏฺพฺพนาวชฺชนภาเวน ปจฺจุปติฏฺตีติ ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา. โวฏฺพฺพนกาเล สนฺตีรณกิจฺจานํ ติสฺสนฺนํ อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตูนํ อาวชฺชนกาเล ยสฺส กสฺสจิ ภวงฺคสฺสาติ อิเมสํ อฺตราปคโม เอติสฺสา อาสนฺนการณนฺติ อาห ‘‘อเหตุก…เป… ปทฏฺานา’’ติ.
อรหตนฺติ อรหตํเยว อสาธารณภาวโต. อนุฬาเรสูติ อฏฺิกสงฺขลิกเปตรูปาทีสุ, อฺเสุ วา อปฺปณีเตสุ วตฺถูสุ. หสิตุปฺปาทนรสาติ หสิตสฺเสว อุปฺปาทนรสา. ตถา หิ ตํ จิตฺตํ ‘‘หสิตุปฺปาทน’’นฺตฺเวว วุจฺจติ, น อฺเสํ หสิตุปฺปาทกจิตฺตานํ อภาวโต. อฺานิปิ หิ ทฺวาทส โสมนสฺสสหคตานิ ปริตฺตกุสลากุสลกิริยจิตฺตานิ ยถารหํ ปุถุชฺชนาทีนํ หสิตุปฺปาทกานิ วิชฺชนฺติ, อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปฺาวิรหิตํ ปริตฺเตสุ อปฺปณีเตสุ อารมฺมเณสุ อรหนฺตานํ โสมนสฺสมตฺตํ อุปฺปาเทนฺตํ อุปฺปชฺชติ. ภควโตปิ อุปฺปชฺชตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตํ อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตาณํ วตฺวา ‘‘อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตี’’ติ (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) วจนโต วิจาเรตพฺพนฺติ เอเก ¶ . ตตฺถ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสานาคตํสสพฺพฺุตฺาณานํ อนุวตฺตกตฺตา าณานุปริวตฺติเยวาติ เอวํ ปน าณานุปริวตฺติภาเว สติ น โกจิ ปาฬิอฏฺกถานํ วิโรโธ. เอวฺจ กตฺวา อฏฺกถายํ ‘‘เตสํ าณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อวสฺสฺจ เอตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา อฺสฺสาปิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกสฺส อเหตุกจิตฺตสฺส ภควโต อุปฺปตฺติ น ยุชฺเชยฺย. น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกสฺส ตํสมุฏฺิตาย วิฺตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาปชฺชนภาโว วิพนฺธตีติ. เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺานา ปฺจโวการภเว เอว อุปฺปชฺชนโต.
อยเมตฺถ วิเสโสติ อยํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปตฺติยา วิปากุปฺปาทนสมตฺถตา, อรหตํ อุปฺปตฺติยา ตทภาโวติ อุภเยสํ สนฺตาเน อุปฺปตฺติสมุปลกฺขิโต เอตฺถ กุสลกิริยวิฺาเณสุ วิเสโส. เอวฺจ กตฺวา ปจฺจยเวกลฺเลน อวิปากสฺสาปิ กุสลากุสลสฺส กิริยภาวปฺปสงฺโค ¶ นิวตฺติโต โหติ. ปรโต กุสลโต วิเสโสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๔๕๕. สพฺพานิปิ กุสลากุสลพฺยากตานิ เอกูนนวุติ วิฺาณานิ โหนฺติ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยนาติ อธิปฺปาโย. ปฏิสนฺธิวิฺาณาทีนํ กิจฺจํ นาม ภวนฺตรปฏิสนฺธาทินา อากาเรน ปวตฺติ เอว. ตพฺพินิมุตฺตฺจ จิตฺตสฺส อฺํ กิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺตี’’ติ.
อานุภาเวนาติ สามตฺถิเยน. กตูปจิตํ หิ กมฺมํ อวเสสปจฺจยสมวาเย วิปากํ เทนฺตํ อตฺตโน อานุภาวํ วิสฺสชฺชนฺตํ วิย โหติ. เทวมนุสฺเสสูติ ฉสุ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ. กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานนฺติ เอตฺถ กมฺมํ นาม กตูปจิตํ กามาวจรกุสลกมฺมํ, ตฺจ โข วิปากทานาย ลทฺโธกาสํ. เตนาห ‘‘ปจฺจุปฏฺิต’’นฺติ. กมฺมนิมิตฺตํ กมฺมายูหนกฺขเณ เจตนาย ปจฺจยภูตํ เทยฺยธมฺมาทิ. คตินิมิตฺตํ ยํ คตึ อุปปชฺชติ, ตปฺปริยาปนฺนํ รูปายตนํ. ปณฺฑกาทิภาวนฺติ ปณฺฑกมูคมมฺมนาทิภาวํ. ทุพฺพลสฺส ทฺวิเหตุกกุสลสฺส วิปากภูตา อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิฺาณธาตุ ทุพฺพล…เป… มโนวิฺาณธาตุ. เนสนฺติ ภาวิตรูปารูปาวจรกุสลานํ สตฺตานํ. กมฺมนิมิตฺตเมวาติ ปถวีกสิณาทิกํ อตฺตโน กมฺมารมฺมณเมว.
เอวํ ¶ ตาเวตฺถาติ เอตฺถ วิฺาณกฺขนฺธนิทฺเทเส เอวํ สงฺเขปโต สรูปทสฺสนมตฺเตเนว เอกูนวีสติยา วิปากวิฺาณานํ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ภวาลมฺพนาทิวิภาเคน ปน ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถายํ อาคมิสฺสตีติ.
ตํ ตนฺติ เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิวิฺาเณสุ ยํ ยํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ, ตํ ตํ อนนฺตรํ อุปฺปตฺติยา อนุพนฺธมานํ. ตสฺส ตสฺเสวาติ ยสฺส ยสฺส กมฺมสฺส วิปากภูตํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ, ตสฺส ตสฺเสว. ตสฺมิฺเวาติ กมฺมาทิเก เอว. กมฺมฺเจ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อารมฺมณํ, ตสฺมึ กมฺเม, อถ กมฺมนิมิตฺตํ, คตินิมิตฺตฺจ, ตสฺมึ กมฺมนิมิตฺเต คตินิมิตฺเตติ อตฺโถ. ตาทิสเมวาติ ยาทิสํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ เหตุโต, เสสสมฺปยุตฺตธมฺมโต จ ตาทิสเมว. สนฺตานวินิวตฺตเกติ ภวงฺคสนฺตานสฺส วินิวตฺตนเก. อฺสฺมึ อาวชฺชนสงฺขาเต จิตฺตุปฺปาเท. กิริยมยจิตฺเตเนว สุปินทสฺสนํ ¶ โหตีติ อาห ‘‘สุปินํ อปสฺสโต’’ติ. อปริมาณสงฺขฺยมฺปิ ปวตฺตติเยว, ตถา หิทํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคภาเวน ปวตฺตนโต ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจติ. เตสฺเวาติ ปฏิสนฺธิภูตานํเยว.
อินฺทฺริยานีติ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ. อารมฺมณคหณกฺขมานีติ รูปาทิอารมฺมณํ คเหตุํ สมตฺถานิ. มาตุกุจฺฉิคตกาเล วิย หิ พหินิกฺขนฺตกาเลปิ น ตาว อินฺทฺริยานิ สกิจฺจกานิ โหนฺติ, อนุกฺกเมน ปน วิสทภาวํ ปตฺตกาเล เอว สกิจฺจกานิ โหนฺติ. เตเนวาห ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติ. อาปาถคเตติ โยคฺยเทสาวฏฺิเต. ตเมว โยคฺยเทสาวฏฺิตํ รูปํ ปฏิจฺจ ฆฏฺฏนา ปจฺจยํ ลทฺธา. ฆฏฺฏนาติ ปฏิฆาโต, เยน พฺยาปาราทิวิเสสปจฺจยนฺตรสหิเต จกฺขุสฺส วิสเย วิการุปฺปตฺติวิสทิสุปฺปตฺติวิสยสฺส อิฏฺานิฏฺภาเวน อนุคฺคโห, อุปฆาโต จาติ อตฺโถ. ตโตติ ฆฏฺฏนานนฺตรํ. ฆฏฺฏนานุภาเวนาติ ฆฏฺฏนาพเลน. ภวงฺคจลนนฺติ ภวงฺคจิตฺตสฺส ปกมฺปนํ, ตถา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา วิสทิสสฺส การณภาวูปคมนนฺติ อตฺโถ. ตฺหิ จิตฺตสนฺตานสฺส ปุริมาวตฺถาย ภินฺนาวตฺถาเหตุตาย จลนํ วิยาติ ‘‘จลน’’นฺติ วุตฺตํ. วิสยวิสยีภาวสิทฺธาย ธมฺมตาย อารมฺมณสฺส อภิมุขีภาเวน ปสาทสฺส ตาว ฆฏฺฏนา โหตุ, อฺสนฺนิสฺสิตสฺส ปน ภวงฺคสฺส จลนํ กถํ โหตีติ? ตํสมฺพนฺธภาวโต. เภริตเล ปิตาสุ สกฺขราสุ เอกิสฺสา สกฺขราย ฆฏิตาย ตทฺสกฺขรายํ ิตมกฺขิกา จลนํ เจตฺถ อุทาหรณนฺติ. ตเทว รูปนฺติ ตเทว ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจยภูตํ อาปาถคตํ รูปายตนํ. ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิยาติ ภวงฺคสนฺตานํ วิจฺฉินฺทนฺตี ¶ วิย. ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา ปรโต ภวงฺคสฺส อุปฺปชฺชนโต วิสยคฺคหณํ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ วตฺวา ตทนนฺตรํ ทสฺสนาทีสุ วตฺตพฺเพสุ ตานิ อวตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺส คหณํ อุทฺเทเส ทฺวินฺนํ อาวชฺชนานํ อาวชฺชนสามฺเน คหิตตฺตา.
อาวชฺชนานนฺตรนฺติ ปฺจทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ. เย หทยวตฺถุ วิย สมฺปฏิจฺฉนาทิวีถิจิตฺตานิปิ นานุชานนฺติ, เตสํ ‘‘สมฺปฏิจฺฉนาย จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิ อาคตา. น หิ สกฺกา ปาฬึ ปฏิเสเธตุํ.
‘‘สเจ ¶ มหนฺตํ โหตี’’ติ อิทํ ชวนปริโยสานาย จิตฺตปฺปวตฺติยา วุจฺจมานตฺตา วุตฺตํ. จุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกฺหิ อารมฺมณมิธ ‘‘มหนฺต’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวิติจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา อาปาถคมนวเสน เวทิตพฺพํ.
ยถาววตฺถาปิเตติ โวฏฺพฺพเนน วุตฺตากาเรน กตววตฺถาปเน. อาวชฺชนาย, โวฏฺพฺพนสฺส จ วุตฺตตฺตา ‘‘อวเสสกามาวจรกิริยาน’’นฺติ อวเสสคฺคหณํ กตํ. ฉ สตฺต วาติ วา-สทฺเทน ‘‘ปฺจ วา’’ติ อิทมฺปิ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. สุตฺตมุจฺฉิตาทิกาเล หิ ปฺจปิ ชวนานิ ชวนฺตีติ.
ตานิเยวาติ ‘‘อฏฺนฺนํ วา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๕) วุตฺตานิ เอกูนตึส กามาวจรชวนานิเยว. อิโต อฺํ มโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ อุปฺปชฺชนกจิตฺตํ นาม นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ เอวการคฺคหณํ. ‘‘โคตฺรภูโต’’ติ อิทํ โคตฺรภุฏฺานิยานํ ปริกมฺมโวทานานมฺปิ คหณํ, น โคตฺรภุโน เอว. ผลจิตฺตานีติ สมาปตฺติวเสน ปวตฺตนกผลจิตฺตานิ. ยํ ยํ ลทฺธปจฺจยนฺติ ยํ ยํ ชวนํ รูปาวจรชวนาทิวเสน โคตฺรภุอนนฺตรํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธปจฺจยํ.
อติมหนฺตนฺติ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกํ. ตตฺถ หิ ตทารมฺมณจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น อฺตฺถ. วิภูตนฺติ สุปากฏํ, ตฺจ กามาวจรเมว. ตตฺถ หิ ตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺติ. กามาวจรชวนาวสาเนติ กามาวจรชวนสฺเสว อวสาเน. น หิ ตํ กามตณฺหาเหตุกกมฺมนิพฺพตฺตํ มหคฺคตานุตฺตรชวนํ อนุพนฺธติ อชนกตฺตา, ชนกาสทิสตฺตา จ. ยถา เคหโต พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก ชนกํ, ชนกสทิสํ วา อนุพนฺธติ, น อฺํ, เอวมิทมฺปิ ¶ . ตตฺถาปิ น สพฺพสฺมา ชวนา สพฺพํ ชวเนน ตทารมฺมณสฺส นิยเมตพฺพโต, อารมฺมเณน จ เวทนาย ปริวตฺเตตพฺพโต. ตตฺถายํ นิยโม – ปริตฺตกุสลโลภโมหมูลโสมนสฺสสหคตกิริยชวนานํ อฺตรานนฺตรํ อติมหติ วิสเย ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตานํ อฺตรํ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺชติ, ตถา ปริตฺตกุสลากุสลอุเปกฺขาสหคตกิริยชวนานํ อฺตรานนฺตรํ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ ตทารมฺมณานํ อฺตรํ ปวตฺตติ. อิฏฺารมฺมณาทีนนฺติ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺารมฺมณานํ วเสนาติ สมฺพนฺโธ. ตยิทํ อารมฺมเณน เวทนาปริวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘ปุริมกมฺมวเสนา’’ติ อิทํ ตทารมฺมณวิเสสทสฺสนตฺถํ. น ¶ หิ ปฏิสนฺธิชนกเมว กมฺมํ ตทารมฺมณํ ชเนติ, อถ โข อฺกมฺมมฺปิ. ตํ ปน ปฏิสนฺธิทายินา กมฺเมน นิพฺพตฺเตตพฺพตทารมฺมณโต วิสทิสมฺปิ นิพฺพตฺเตตีติ. ‘‘ชวนจิตฺตวเสนา’’ติ อิทํ ตทารมฺมณนิยมทสฺสนตฺถํ. ‘‘ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน ปฏิสนฺธิจิตฺตํ สงฺคณฺหาติ. ตฺหิ อตฺตโน อุกฺกฏฺตรสฺส ตทารมฺมณสฺส ปจฺจโย น โหติ. โย โย ปจฺจโย ลทฺโธ โหตีติ ยถาวุตฺเตสุ อิฏฺารมฺมณาทีสุ โย โย ตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย สมเวโต โหติ. กิฺจิ อนฺตรนฺติ กิฺจิ ขณนฺตรํ. อุทกมิวาติ ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตํ อุทกมิว.
ทฺวิกฺขตฺตุํ สกึ วาติ วจนสิลิฏฺวเสน วุตฺตํ ‘‘อฏฺ วา ทส วา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๑๑) วิย. ทฺวิกฺขตฺตุํเยว ปน วณฺเณนฺติ. วิปากจิตฺตตฺตา, อาวชฺชนสฺส จ วิทูรตฺตา, มูลภวงฺคาทิภวงฺคสามฺสพฺภาวโต จ ภวงฺคสฺส อารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติ เอกสฺส อารมฺมณสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กามาวจรํ, โอฏฺมุข’’นฺติ จ ยถา. เอตฺถ จ เกจิ ‘‘ปฏฺาเน ‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๖) วิปากธมฺมธมฺมานํ เอว อนนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺต’’นฺติ กิริยาชวนานนฺตรํ น อิจฺฉนฺติ. วิปฺผารวนฺตํ หิ ชวนํ นาวํ วิย นทีโสโต ภวงฺคํ อนุพนฺธติ, น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต สนฺตวุตฺติกิริยชวนํ ปณฺณปุฏํ วิย นทีโสโตติ. ตยิทํ ลพฺภมานสฺสาปิ เกนจิ อธิปฺปาเยน กตฺถจิ อวจนํ ทิสฺสติ, ยถา ตํ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส ลพฺภมาโนปิ อธิปติ น วุตฺโต. ยฺจ ปณฺณปุฏํ นิทสฺสิตํ, ตมฺปิ นิทสฺสิตพฺเพน น สมานํ. นาวาปณฺณปุฏานฺหิ นทีโสตสฺส อาวฏฺฏนํ, คติ จ วิสทิสีติ นาวาย นทีโสตสฺส อนุพนฺธนํ, ปณฺณปุฏสฺส อนนุพนฺธนฺจ ยุชฺชติ, อิธ ปน กิริยชวเนตรชวนานํ ภวงฺคโสตสฺส ¶ อาวฏฺฏนํ, คติ จ สทิสีติ เอตสฺส อนนุพนฺธนํ, อิตรสฺส อนุพนฺธนฺจ น ยุชฺชติ. ตสฺมา วิจาเรตพฺพํ.
ภวงฺคเมวาติ อวธารณํ ภวปริโยสานสฺส อิธ น อธิปฺเปตตฺตา. อฺถา ตทารมฺมณาวสาเน จุติปิ น โหติเยว. ทสฺสนาทีนีติ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนานิ. อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ปฏิสนฺธิโต ภวงฺคเมว, ภวงฺคโต อาวชฺชนเมวาติ ¶ เอวํ ปวตฺตจิตฺตนิยมวเสเนว. ตมฺปีติ จุติจิตฺตมฺปิ. ปฏิสนฺธิภวงฺคจิตฺตานิ วิย เอกูนวีสติวิธเมว โหติ อตฺถโต เภทาภาวโต.
ภวคติิตินิวาเสสูติ ตีสุ ภเวสุ, ปฺจสุ คตีสุ, สตฺตสุ วิฺาณฏฺิตีสุ, นวสุ สตฺตาวาเสสุ จ. โย ปเนตฺถ อจิตฺตโก, โส อิธ น คเหตพฺโพ วิฺาณกถาภาวโต. ‘‘เอตฺถา’’ติ อิทํ ‘‘สํสรมานานํ สตฺตาน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอตฺถ เอเตสุ วุตฺตนเยน สํสรมาเนสุ สตฺเตสุ โย ปน อรหตฺตํ ปาปุณาติ สมฺมาปฏิปตฺติมนฺวายาติ อธิปฺปาโย. ตสฺส อรหโต นิรุทฺธเมว โหติ จิตฺตํ อปฺปฏิสนฺธิกภาวโต.
อิติ วิฺาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
เวทนากฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๖. เวเทน อนุภวนากาเรน อยิตํ ปวตฺตํ เวทยิตํ, เวทยิตนฺติ ลกฺขิตพฺพธมฺมชาตํ เวทยิตลกฺขณํ. ตํ ปน อตฺถโต เวทนา เอวาติ อาห ‘‘เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวา’’ติ. อถ วา เวทยิตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ กปฺปนาสิทฺธํ เภทํ นิสฺสาย อฺปทตฺถสมาสวเสนาปิ เวทนาว วุจฺจตีติ อาห ‘‘เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวา’’ติ. เวทยติ เวทยตีติ พฺยาปนิจฺฉาวเสน วจนํ เวทนาย สวิสเย อภิณฺหปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ. สภาวธมฺมโต อฺโ กตฺตา นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ กตฺตุนิทฺเทโส. อิตีติ อนิยมโต เหตุอตฺโถ. โขติ วจนาลงฺการมตฺตํ. ตสฺมาติ ตสฺส นิยมนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ยถาปจฺจยํ อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตีติ.
‘‘กุสลวิฺาเณน ¶ สมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ กุสลาย เวทนาย อุปลกฺขณํ ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ กุสลา เวทนา, สพฺพา สา กุสเลน วิฺาเณน สมฺปยุตฺตาติ, น ปน ตสฺสา กุสลภาวสํสิทฺธิทสฺสนตฺถํ. น หิ กุสเลน วิฺาเณน สมฺปโยคโต กุสลาย เวทนาย กุสลภาโว, อถ ¶ โข โยนิโสมนสิการาทิกโต. เตนาห ‘‘ชาติวเสนา’’ติ. อกุสลาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถา ปน ชาติวเสน กุสลาทิวิฺาณสมฺปยุตฺตตาย ติวิธา, เอวํ ยาว เอกูนนวุติวิฺาณสมฺปยุตฺตาติ เอกูนนวุติวิธา เวทิตพฺพา. สภาวเภทโตติ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณาทิวเสน ลพฺภมานํ เภทํ อคฺคเหตฺวา เกวลํ สภาวกตเภทโต เอวาติ อตฺโถ.
‘‘ปฺจวิธา’’ติ วตฺวา ตํ ปฺจวิธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ, กายํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา ขาทติ, ขณติ วา กายิกํ อาพาธนฺติ สุขํ. สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติ สุขนฺติ อปเร. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, กายํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ วิพาธตีติ อตฺโถ. ทุฏฺุ วา ขาทติ, ขณติ วา กายิกํ อสฺสาทนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺขนฺติ อปเร. โสมนสฺสุเปกฺขานํ สทฺทตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. โทมนสฺสสฺส โสมนสฺเส วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. กึ ปน การณํ มานเสตรสาตาสาตวเสน สุขํ, ทุกฺขฺจ วิภชิตฺวา วุตฺตํ ‘‘สุขํ โสมนสฺสํ ทุกฺขํ โทมนสฺส’’นฺติ, อุเปกฺขา ปน มานสี, อิตรา จ เอกธาว วุตฺตาติ? เภทาภาวโต. ยถา หิ อนุคฺคหูปฆาตกตาย สุขทุกฺขานิ อฺถา กายสฺส อนุคฺคหมุปฆาตฺจ กโรนฺติ, อฺถา มนโส, น เอวมุเปกฺขา. ตสฺมา เภทาภาวโต เอกธาว อุเปกฺขา วุตฺตาติ.
ตตฺถ เยน สภาวเภเทน เวทนา ปฺจวิธา, สา ปวตฺติฏฺาเน ทสฺสิเต สุปากฏา โหตีติ ปวตฺติฏฺานํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อกุสลวิปาเกนาติ เอตฺถาปิ ‘‘กายวิฺาเณน สมฺปยุตฺต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยถา อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ เปตฺวา อโยกูเฏน ปหรนฺตสฺส ปิจุปิณฺฑํ อติกฺกมิตฺวา กูฏํ อธิกรณึ คณฺหาติ, นิฆํโส พลวา โหติ, เอวํ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวภาวโต อิฏฺเ, อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ กายวิฺาณํ สุขสหคตํ โหติ. อนิฏฺเ, อนิฏฺมชฺฌตฺเต จ ทุกฺขสหคตนฺติ อาห ‘‘กุสล…เป… ทุกฺข’’นฺติ. กามาวจรวิปากวิฺาณานิ ปฺจ กมฺมารมฺมณวเสน โสมนสฺสสหคตานิ โหนฺติ, รูปาวจรวิปากานิ จตฺตาริ กมฺมวเสน, เสสานิ เตรส กามาวจรานิ, อฏฺ รูปาวจรานิ, ทฺวตฺตึส โลกุตฺตรานิ, ยถารหํ ¶ เจโตภิสงฺขารารมฺมณปาทกาทิวเสน ¶ โสมนสฺสสหคตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘โสมนสฺสํ ทฺวาสฏฺิยา วิฺาเณหิ สมฺปยุตฺต’’นฺติ. โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสลวิฺาเณหิ สมฺปยุตฺตํ เจโตภิสงฺขารารมฺมณาทิวเสน.
อวเสสปฺจปฺาสายาติ ยถาวุตฺตานิ ฉสฏฺิ วิฺาณานิ เปตฺวา อวเสสาย ปฺจปฺาสาย. ตตฺถ กุสลากุสลวิปากานิ อิฏฺานิฏฺเสุ นิพฺพิกปฺปกานิ สุขทุกฺขสมฺปยุตฺตานิ ภวิตุํ ยุตฺตานิปิ ทฺวินฺนํ ปิจุปิณฺฑานํ วิย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อุปาทารูปานํ ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส มนฺทภาวโต จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตานิ อฏฺปิ วิฺาณานิ สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ, ตถา พลวปจฺจยตาย สุขทุกฺขานํ เตสฺจ ตทภาวโต. อปุพฺพารมฺมณนิสฺสยปฺปวตฺตีนิ อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนวิฺาณานิ, อสทิสานนฺตรปฺปจฺจยํ กิริยารมฺภสฺส อาทิภูตํ โวฏฺพฺพนํ, กายทุกฺขปธานตาย อกุสลผลสฺส ตทุปนิสฺสยภูตํ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิอาทิ, อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณปฺปวตฺตีนิ กามาวจรกุสลวิปากวิฺาณานิ จ อุเปกฺขาสหคตานิเยว โหนฺติ. กมฺมวเสน วา วิปากานุภวนสฺส อิฏฺานิฏฺารมฺมเณสุ อทุกฺขมสุขภาโว ยุตฺโต. สติ จ วิปากภูตาย อุเปกฺขาย สุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาเว กมฺมารมฺมณวเสน กุสลวิปากาย อิฏฺภาโว, อกุสลวิปากาย อนิฏฺภาโว จ เวทิตพฺโพ. อวสิฏฺานิ ปน สตฺตตึส วิฺาณานิ เจโตภิสงฺขารารมฺมณปาทกาทิวเสน อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตานิ โหนฺตีติ เอวํ ปฺจปฺาสาย วิฺาเณหิ อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา.
สลกฺขณํ นาม ธมฺมานํ อนฺสาธารโณ สภาโว, อนุภวนฺจ สพฺพเวทนานํ สาธารณลกฺขณนฺติ ตํ ปฏินิยเตน อารมฺมเณน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุข’’นฺติ ตสฺส พฺยภิจาราภาวโต. ภุสํ พฺรูหนํ วฑฺฒนํ อุปพฺรูหนํ. ตยิทํ กามฺจ เจตสิกสุเขปิ ลพฺภติ, ตํ ปน สวิกปฺปกํ เจโตภิสงฺขารวเสนาปิ โหติ. อิทนฺตุ นิพฺพิกปฺปกํ สภาวสิทฺธตฺตา ตโต สาติสยนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรส’’นฺติ. อสฺสาทิยตีติ อสฺสาโท, สุขาเวทนา. เตนาห ภควา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ ¶ (สํ. นิ. ๓.๒๖). กายนิสฺสิตตฺตา กาเย ภโว กายิโก, โส เอว อสฺสาโท ตถา ปจฺจุปติฏฺตีติ กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ. กายินฺทฺริยปทฏฺานํ อนฺวตฺถุกตฺตา.
ทุกฺขสฺส ลกฺขณาทีนิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานิ.
สภาวโต ¶ , ปริกปฺปโต วา อิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อนุภวนลกฺขณํ อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ. เตนาห ‘‘ยถา ตถา วา อิฏฺาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อิฏฺากาเรน อารมฺมณสฺส สํภฺุชนรสํ, ปจฺจนุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๖; อ. นิ. ๑๑.๑๒) สุตฺตปทํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ตํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํ.
โสมนสฺเส วุตฺตวิปริยาเยน โทมนสฺสสฺส ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. โทมนสฺสสฺส กามธาตุยํ อุปฺปชฺชนโต เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺานตา ตโต วิเสโส.
มชฺฌตฺตสฺส, อารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตํ วา เวทยิตํ อนุภวนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา. มชฺฌตฺตานุภวนโต เอว สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา. ‘‘สนฺตภาวปจฺจุปฏฺานา’’ติ อิทํ อนวชฺชาย นิรามิสาย อุเปกฺขาย วเสน เวทิตพฺพํ, น สพฺพาย.
อิติ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
สฺากฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๗. สฺชานนลกฺขณํ นาม สฺาวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
กามํ เวทนายปิ วิปฺปยุตฺตํ วิฺาณํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน สภาวโต ภินฺนตฺตา กายจิ เวทนาย สมฺปยุตฺตมฺปิ กายจิ วิปฺปยุตฺตํ โหติ. สฺาย ปน อีทิสํ นตฺถีติ อาห ‘‘น หิ ตํ วิฺาณํ…เป… สฺายา’’ติ.
สพฺพาวาติ จตุภูมิกาปิ. อถ วา ยถา เวทนา ภินฺนสภาวตฺตา เภทนลกฺขณาทิโต วุตฺตา, น เอวมยํ, อยํ ปน สพฺพาว สฺชานนลกฺขณา ¶ . นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สฺชานนํ สฺํ กตฺวา ชานนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สฺชานนลกฺขณา. ตถา หิ สา อภิฺาเณน สฺชานนโต ¶ ปจฺจาภิฺาณรสาติ วุจฺจติ. นิมิตฺเตน หิ ปุน สฺชานนกิจฺจา ปจฺจาภิฺาณรสา. ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิฺาณํ กตฺวา เตน อภิฺาเณน ปจฺจาภิชานนกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘ตเทเวต’’นฺติอาทิ. ปุน สฺชานนสฺส ปจฺจโย ปุนสฺชานนปจฺจโย, ตเทว นิมิตฺตํ ปุน…เป… นิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ, ปุน…เป… กรณํ, ปุนสฺชานนปจฺจยภูตํ วา นิมิตฺตกรณํ ปุน…เป… กรณํ, ตทสฺสา กิจฺจนฺติ ปุนสฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา. ปุนสฺชานนนิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตการิกาย, นิมิตฺเตน สฺชานนนฺติยา จ สพฺพาย สฺาย สมานํ โยเชตพฺพํ. อภินิเวสกรณํ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒, ๒๐๓, ๔๒๗; ม. นิ. ๓.๒๗-๒๙) สฺาภินิเวสมตฺเตเนว ทฏฺพฺพํ. ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา อวิกปฺปสภาวตฺตา. าณสมฺปยุตฺตา ปน สฺา าณเมว อนุวตฺตติ, ตสฺมา อภินิเวสการิกา, วิปรีตคฺคาหิกา จ น โหติ. เอเตเนว สมาธิสมฺปยุตฺตตาย อจิรฏฺานตา จ น โหตีติ เวทิตพฺพา. เอวํ ราคทิฏฺิมานาทิสมฺปยุตฺตาย สฺาย ราคาทิอนุวตฺติกภาโวติ.
อิติ สฺากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
สงฺขารกฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๘. ราสิกรณลกฺขณนฺติ สมฺปิณฺฑนลกฺขณํ, ตโต สงฺขารา อายูหนรสา วุจฺจนฺติ. เจตนาปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา เอวํ วุตฺตา. เตเนวาห ‘‘กึ ปน ตนฺติ สงฺขาราเยวา’’ติอาทิ. ตตฺถ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา อตฺตโน ผลํ สงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถ. วิปฺผารปจฺจุปฏฺานาติ เอตฺถ วิปฺผาโร นาม วิปฺผารวนฺตตา, ตสฺมา สพฺยาปารปจฺจุปฏฺานาติ อตฺโถ.
ตสฺมึ ตสฺมึ จิตฺเต อุปฺปนฺเน นิยเมน อุปฺปชฺชนโต นิยตา. สรูเปน อาคตาติ เอวํ ปิฏฺิวตฺตเก อกตฺวา ปาฬิยา สรูเปเนว อาคตา. กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต น นิยตาติ อนิยตา. ยทิปิ อนิยตา เอกชฺฌํ ¶ น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมึ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชนธมฺมตาย ‘‘ฉตฺตึสา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมานาปิ จ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ.
๔๕๙. ผุสตีติ ¶ กตฺตุนิทฺเทโส. ยํ ตตฺถ การณํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ผุสนฺติ เอเตนาติ วา ผสฺโส. สมฺปยุตฺตธมฺมา หิ อารมฺมเณ ปวตฺตมานา ตํ ผุสนลกฺขเณน ผสฺเสน ผุสนฺตา วิย โหนฺติ. อารมฺมณผุสนมตฺตํ วา ผสฺโสติ สาธนตฺตยมฺปิ ยุชฺชเตว. สภาวธมฺเมสุ กตฺตุกรณสาธนวจนํ ตทาการสมาโรปนโต ปริยายกถา, ภาวสาธนวจนเมว นิปฺปริยายกถาติ วุตฺตํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ’’ติ. อยฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตลกฺขณาทิสมตฺถนํ. ยทิ อยํ ธมฺโม เจตสิโก, สฺวายํ อรูปธมฺโม สมาโน กถํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรสาทิโก จ โหตีติ อนฺโตลีนํ โจทนํ หทเย เปตฺวา ตสฺส โสธนตฺถํ ‘‘อรูปธมฺโมปิ สมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตี’’ติ อิมินา อรูปสฺสาปิ ตสฺส ธมฺมสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสติ. สา จ ตสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลอมฺพปกฺกาทึ ขาทนฺตํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปตฺติ, ปรํ วิพาธิยมานํ ทิสฺวา ทยาลุกสฺส สรีรกมฺปนํ, รุกฺขสาขคฺเค ทุฏฺิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภูมิยํ ิตสฺส ภีรุกปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, ปิสาจาทิภายิตพฺพํ ทิสฺวา อูรุขมฺโภติ เอวมาทีสุ ปริพฺยตฺตา โหติ.
เอกเทเสนาติ กฏฺทฺวยาทิ วิย อตฺตโน เอกปสฺเสน. อนลฺลียมาโนปีติ อสํสิลิยมาโนปิ. รูปสทฺเทหิ สห ผสฺสสฺส สามฺํ อนลฺลียมานสงฺฆฏฺฏนเมว, น วิสยภาโว. ยถา รูปสทฺทา จกฺขุโสตานิ อนลฺลียมานา เอว ‘‘ผุสิต’’นฺติอาทินา วุตฺตา, เอวํ ผสฺสสฺสาปิ อารมฺมณผุสนสงฺฆฏฺฏนานีติ. สงฺฆฏฺฏนฺจ ผสฺสสฺส จิตฺตารมฺมณานํ สนฺนิปตนภาโว เอว. เตนาห ‘‘จิตฺตมารมฺมณฺจ สงฺฆฏฺเฏตี’’ติ. กิจฺจฏฺเน รเสน สงฺฆฏฺฏนรสตา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสนฺนิปาเตน วา สมฺปชฺชตีติ สงฺฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส วุตฺโต. ยถา ‘‘ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (มิ. ป. ๒.๓.๘) ปาณิสฺส ปาณิมฺหิ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺพฺโพ. ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๔; ๔.๖๐) วจนโต จกฺขุรูปวิฺาณาทีนํ ¶ สงฺคติวเสน คเหตพฺพตฺตา อาห ‘‘ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูโป สมนฺนาหาโร ตชฺชาสมนฺนาหาโร. อินฺทฺริยสฺส ตทภิมุขภาโว, อาวชฺชนาย จ อารมฺมณกรณํ วิสยสฺส ปริกฺขตตา อภิสงฺขตตา, วิฺาณสฺส วิสยภาวกรณนฺติ อตฺโถ. ยถา นิจฺจมฺมา คาวี ยํ ยํ านํ อุปคตา, ตตฺถ ตตฺถ ทุกฺขเมว ปาปุณาติ, เอวํ ผสฺเส สติ เวทนา อุปฺปชฺชเตว. เวทนา จ ทุกฺขสลฺลาทิสภาวาติ วุตฺตํ ‘‘เวทนาธิฏฺานภาวโต ปน นิจฺจมฺมคาวี วิย ทฏฺพฺโพ’’ติ.
๔๖๐. อภิสนฺทหติ ¶ ปพนฺธติ ปวตฺเตติ. เจตนาภาโว พฺยาปารภาโว. อายูหนํ เจตยนํ อีริยนํ. สํวิทหนํ วิจารณํ. อายูหนรสาย เจตนาย ปวตฺตมานาย สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ยถาสกํ กิจฺจปฺปสุตา โหนฺตีติ สา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา วุตฺตา. เชฏฺสิสฺโส ปเร สชฺฌายเน อุยฺโยเชนฺโต สยมฺปิ สชฺฌายติ. มหาวฑฺฒกิมฺหิ วฑฺฒกิกมฺมํ กาตุมารทฺเธ อิตเรปิ กโรนฺติเยว. อุสฺสาหนภาเวนาติ อาทรกรณภาเวน. สา หิ สยํ อาทรภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม อาทรยตีติ. อายูหนวเสน อุสฺสาหนํ ทฏฺพฺพํ, น วีริยุสฺสาหวเสน.
๔๖๑. วีรภาโวติ เยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโมติ อตฺโถ. วิธินา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, อุสฺสาโห, ตํตํกิจฺจสมารมฺโภ, ปรกฺกโม วา. อุปตฺถมฺภนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ธารณํ อนุพลปฺปทานํ, สมฺปคฺคณฺหนํ วา. สํสีทนปฏิปกฺโข ธมฺโม อสํสีทนํ, น สํสีทนาภาวมตฺตนฺติ อสํสีทนภาเวน ปจฺจุปติฏฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ. สํเวคปทฏฺานนฺติ อฏฺสํเวคปุพฺพิกาย (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๔๑๘) กุสลกิริยาย วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ. ‘‘มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโต, กมฺมํ กาตพฺพํ, กมฺมํ กตํ, อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน, คิลานา วุฏฺิโต โหติ, อจิรวุฏฺิโต เคลฺา, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย วิจรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ, ลภติ…เป… ปาริปูริ’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อฏฺ วีริยารมฺภวตฺถูนิ, ตํมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ.
๔๖๒. อตฺตนา ¶ อนุปาเลตพฺพานํ สหชาตธมฺมานํ อนุปาลนํ ชีวิตสฺส พฺยาปาโร, ตฺจ เนสํ ชีวนนฺติ ตํ ตสฺส การณภาวํ ปุรกฺขตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชีวนฺติ เตนา’’ติ. ตมฺปิ จสฺส อตฺถโต ชีวนเมวาติ อาห ‘‘ชีวนมตฺตเมว วา ต’’นฺติ.
๔๖๓. อาธิยตีติ เปติ. อวิสาโร อตฺตโน เอว อวิสรณสภาโว. อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อวิกฺขิตฺตตา. เยน สมฺปยุตฺตา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส ธมฺโม อวิกฺเขโปติ. อวูปสมลกฺขณสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขตาย จิตฺตสฺส อุปสมนากาเรน ปจฺจุปติฏฺตีติ อุปสมปจฺจุปฏฺาโน. วิเสสโตติ เยภุยฺเยน. สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติ. ทีปจฺจินิทสฺสเนน สนฺตานิติภาวํ สมาธิสฺส ทสฺเสติ.
๔๖๔. สทฺทหนฺติ ¶ เอตายาติ สทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติ. ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ปุคฺคโล สทฺทหตีติ โวหาโร โหติ. สทฺทหนํ สทฺเธยฺยวตฺถุโน ปตฺติยายนํ, ตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สทฺทหนลกฺขณา. โอกปฺปนลกฺขณาติ อนุปวิสิตฺวา เอวเมตนฺติ กปฺปนลกฺขณา. กาลุสฺสิยมลํ วิธเมตฺวา สมฺปยุตฺตานํ, ปุคฺคลสฺเสว วา ปสาทนํ อนาวิลภาวกรณํ รโส เอติสฺสาติ ปสาทนรสา. ปกฺขนฺทนํ อธิมุจฺจนวเสน อารมฺมณสฺส อนุปวิสนํ. อกาลุสภาโว อกาลุสฺสิยํ, อนาวิลภาโวติ อตฺโถ. ปสาทนียฏฺาเนสุ ปสาทวิปรีตํ อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ, มิจฺฉาธิมุตฺติ จ, ตปฺปจฺจนีโกว ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิมุตฺติ, น เยวาปนกาธิโมกฺโข. รตนตฺตยํ, กมฺมํ, กมฺมผลฺจ สทฺเธยฺยวตฺถุ. สปฺปุริสสํเสวนสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติโย โสตาปตฺติยงฺคานิ. กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺถํ วิย, สพฺพสมฺปตฺติสมฺปทาเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย ทฏฺพฺพา.
๔๖๕. สรนฺติ ตายาติ สรณกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติยา ปจฺจยตํ ทสฺเสติ. ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล สรตีติ โวหาโร โหติ. อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส ¶ อารมฺมณสฺส ปนํ สรณํ อสมฺมุฏฺตากรณํ อปิลาปนํ. สมฺโมสปจฺจนีกํ กิจฺจํ อสมฺโมโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํ. ‘‘สตารกฺเขน เจตสา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๐) วจนโต อารกฺขปจฺจุปฏฺานา. อฺโต อาคนฺตฺวา จิตฺตวิสเย อภิมุโข ภวติ เอตายาติ วิสยาภิมุขภาโว, สติ. สติยา วตฺถุภูตา กายาทโยว กายาทิสติปฏฺานานิ, สติ เอว วา ปุริมา ปจฺฉิมาย ปทฏฺานํ.
๔๖๖. กายทุจฺจริตาทีหีติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. หิริยตีติ ลชฺชากาเรน ชิคุจฺฉติ. เตหิเยวาติ กายทุจฺจริตาทีหิเยว. โอตฺตปฺปตีติ อุพฺพิชฺชติ. หิรี ปาปธมฺเม คูถํ วิย ปสฺสนฺตี ชิคุจฺฉตีติ อาห ‘‘ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี’’ติ. โอตฺตปฺปํ เต อุณฺหํ วิย ปสฺสนฺตํ ตโต อุตฺตสตีติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ. วุตฺตปฺปกาเรนาติ ลชฺชากาเรน, อุตฺตาสากาเรน จ. อตฺตคารวปทฏฺานา หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺานตาย, อตฺตาธิปติตาย จ. ปรคารวปทฏฺานํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานตาย, โลกาธิปติตาย จ. ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อตฺตานํ ¶ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตสมุฏฺานาทิตา จ หิริโอตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปเนเตสํ กทาจิ อฺมฺวิปฺปโยคา. น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติ. โลกปาลกาติ เอตฺถ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๒.๙; อิติวุ. ๔๒) สุตฺตปทํ อตฺตาธิปติ, โลกาธิปติภาเว จ ‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กริตฺวา, โส โลกํเยว อธิปตึ กริตฺวา’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐) จ สุตฺตปทานิ อาหริตฺวา วตฺตพฺพานิ.
๔๖๗. ยสฺมา โลภปฏิปกฺโข อโลโภติ เย ธมฺมา เตน สมฺปยุตฺตา, ตํสมงฺคิโน วา สตฺตา เตน น ลุพฺภนฺติ, สยํ กทาจิปิ น ลุพฺภเตว, อตฺถโต วา อลุพฺภนากาโร เอว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น ลุพฺภนฺตี’’ติอาทิ. เอเสว นโยติ ‘‘น ทุสฺสนฺติ เตนา’’ติอาทินา การกตฺตยโยชนํ อติทิสติ. อเคโธ อคิชฺฌนํ อนภิกงฺขนํ. อลคฺคภาโว อนาสตฺตตา. อปริคฺคโห กสฺสจิ วตฺถุโน มมตฺตวเสน อสงฺคโห. อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโว. เอวฺหิ อุปมาย สเมติ.
๔๖๘. จณฺฑิกสฺส ¶ ภาโว จณฺฑิกฺกํ, โกโป. ตปฺปฏิปกฺโข อจณฺฑิกฺกํ, อพฺยาปาโท. อวิโรโธ อวิคฺคโห. อนุกูลมิตฺโต อนุวตฺตโก. วินยรโสติ วินยนรโส. โสมฺมภาโว เมชฺชนวเสน หิลาทนียตา.
๔๖๙. ธมฺมานํ โย โย สภาโว ยถาสภาโว, ตสฺส ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ ยถาสภาวปฏิเวโธ. อกฺขลิตํ อวิรชฺฌิตฺวา ปฏิเวโธ อกฺขลิตปฏิเวโธ. วิสยสฺส โอภาสนํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหนฺธการวิธมนํ วิสโยภาสนํ. กตฺถจิปิ วิสเย อสมฺมุยฺหนากาเรเนว ปจฺจุปติฏฺติ, สมฺโมหปฏิปกฺขตาย วา ตทภาวํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน. สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ สพฺเพสํ จตุภูมกกุสลธมฺมานํ สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนน ปติฏฺาภูตา, น เตสํ กุสลภาวสาธเนน. ยทิ หิ เตสํ กุสลภาโว กุสลมูลปฏิพทฺโธ สิยา, เอวํ สติ ตํสมุฏฺานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สิยา. น หิ เต เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธนฺติ, น จ ปจฺจยา น โหนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑). ยถา จ กุสลภาโว, เอวํ อพฺยากตภาโวปิ อพฺยากตมูลปฺปฏิพทฺโธ สิยา. ตถา สติ อเหตุกจิตฺตานํ ¶ อพฺยากตภาโว เอว น สิยา, อกุสเลสุ จ ยตฺถ เอกํเยว มูลํ, ตสฺส อกุสลภาโว น สิยา, อุภยมฺปิ โหติเยว. ตสฺมา น มูลปฺปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, อถ โข โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ. เตสํ ปน สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนานิ มูลานีติ คเหตพฺพํ.
๔๗๐. ปสฺสมฺภนํ ทรถวูปสโม. กายสทฺโท สมูหวาจี, โส จ โข เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยวเสนาติ อาห ‘‘กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา’’ติ. เตเนวาห ‘‘ตตฺถ กตมา ตสฺมึ สมเย กายปสฺสทฺธิ โหติ? ยา ตสฺมึ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๐). ทรโถ สารมฺโภ, โทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาธิกานํ กิเลสานํ, ตถาปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํ. ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทวิรหิโต สีติภาโว อปริปฺผนฺทสีติภาโว. อุทฺธจฺจปฺปธานา กิเลสา ¶ อุทฺธจฺจาทิกิเลสา, อุทฺธจฺจํ วา อาทึ กตฺวา สพฺพกิเลเส สงฺคณฺหาติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
ครุภาโว ทนฺธตา, ถินมิทฺธาธิกานํ, ตถาปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํ. ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตา, น ทนฺธตาย อภาวมตฺตํ.
ถทฺธภาโว ถมฺโภ, ทิฏฺิมานาธิกานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ นามํ. ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโต เอว กตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปติฏฺนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา.
กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ, น กมฺมฺํ อกมฺมฺํ, ตสฺส ภาโว อกมฺมฺภาโว, ทานสีลาทิปฺุกิริยายํ อโยคฺยตา. อตฺถโต กามจฺฉนฺทาทิสํกิเลสธมฺมา, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา. กมฺมฺภาเวเนว สมฺปนฺนากาเรน อารมฺมณสฺส คหณํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติ. วุตฺตาวเสสา กามจฺฉนฺทาทโย, ตเทกฏฺา จ สํกิเลสธมฺมา อวเสสนีวรณาทโย. วินิพนฺธนิมฺมทฺทเนน สุขปฺปวตฺติเหตุตาย ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา. สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ยถา สุวณฺณวิสุทฺธิ อปคตกาฬกา อลงฺการวิกติวินิโยคกฺขมา, เอวมยมฺปิ สํกิเลสวิคเมน หิตกิริยาวินิโยคกฺขมา.
กายจิตฺตานํ เคลฺํ, อสฺสทฺธิยาทิ, ตเทกฏฺา จ ปาปธมฺมา. เคลฺปฏิปกฺโข อเคลฺํ ¶ , ตพฺภาโว ลกฺขณํ เอตาสนฺติ อเคลฺภาวลกฺขณา. ยถาวุตฺตเคลฺนิมฺมทฺทเนเนว นตฺถิ เอตาสํ อาทีนโว โทโส, น วา เอตา อาทีนํ กปณํ วนฺติ ปวตฺตนฺตีติ นิราทีนวา, เตนากาเรน ปจฺจุปติฏฺนฺติ, ตํ วา สมฺปยุตฺเตสุ ปจฺจุปฏฺเปนฺตีติ นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา.
กายสมฺพนฺธี, จิตฺตสมฺพนฺธี จ อุชุภาโวติ ลกฺขิตพฺพตาย กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณา. กายจิตฺตานํ นงฺคลสีสจนฺทโกฏิโคมุตฺตวงฺกตาสงฺขาตานํ กุฏิลภาวานํ นิมฺมทฺทนโต กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา. ตโต เอว สพฺพถาปิ อชิมฺหภาเวน ปจฺจุปติฏฺนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา อชิมฺหตํ ปจฺจุปฏฺเปนฺตีติ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา. ‘‘สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณํ สาเยฺย’’นฺติ เอวํ วุตฺตา ตทาการปฺปวตฺตา ¶ อกุสลา ขนฺธา, ตเทกฏฺา จ สํกิเลสธมฺมา มายาสาเยฺยาทิกา. เอตฺถ จ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธํ, ลหุ, มุทุ, กมฺมฺํ, ปคุณํ, อุชุ จ โหติ. กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปิ. เตเนเวตฺถ ภควตา ธมฺมานํ ทุวิธตา วุตฺตา, น สพฺพตฺถ.
๔๗๑. ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตา. ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (วิภ. ๕๖๔) ปน ตณฺหาปิ วุจฺจติ, ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ (วิภ. ๔๓๒) วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. กตฺตุกามตา วุจฺจติ กรณิจฺฉา. เจตสิกสฺส จ ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อาลมฺพนสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ ฉนฺโท กตฺตุกามตาลกฺขโณ วุตฺโต. เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน’’ติ จ. ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตาย เตน เตสํ. เตเนวาห ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺพฺโพ’’ติ. สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโทติ วุจฺจติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺานตฺตา.
๔๗๒. อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสน. ยถา ตถา วา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ, ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวา, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺขาติ อยเมเตสํ วิเสโส. โวฏฺพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติ. ยทิ เอวํ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส ¶ ปจฺจยตาย ทฏฺพฺพํ. ทารกสฺส วิย อิโต จิโต จ สํสปฺปนสฺส ‘‘กริสฺสามิ น กริสฺสามี’’ติ อนิจฺฉยสฺส ปฏิปกฺขกิริยา อสํสปฺปนํ, เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺานลกฺขโณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโม เอว สนฺนิฏฺเยฺยธมฺโม.
๔๗๓. กิริยา ¶ กาโรติ การสทฺทสฺส ภาวสาธนตมาห. มนมฺหิ กาโรติ มนสิ อารมฺมณสฺส กรณํ. เยน หิ มโน อารมฺมเณ กรียติ อารมฺมเณนสฺส สํโยชนโต, ตโต เอว เตน อารมฺมณมฺปิ มนสิ กรียตีติ. ปุริมมนโตติ ภวงฺคมนโต. วิสทิสมนนฺติ วีถิชวนํ มนํ กโรตีติ มนสิการสามฺเน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติ.
สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภิมุขํ สาเรนฺโต วิย โหตีติ มนสิกาโร สารณลกฺขโณ วุตฺโต. สติยา อสมฺมุสฺสนวเสน วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานตา, มนสิการสฺส ปน สํโยชนวเสน อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานตาติ อยเมเตสํ วิเสโส. อารมฺมณปฏิปาทกสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาวจนํ อิตรมนสิการานํ ตทฺกฺขนฺธปริยาปนฺนตามตฺตํ โชเตตีติ ตถาโชติตํ ตํ วิฺาณกฺขนฺเธ โอตาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วีถิปฏิปาทโก’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๔๗๔. เตสุ ธมฺเมสูติ เยสุ ธมฺเมสุ สยํ อุปฺปนฺนา, เตสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุ. อนารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสินภาวโต ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติ วุจฺจติ. สมวาหิตลกฺขณาติ สมํ อวิสมํ ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺตนลกฺขณา. อุทาสินภาเวน ปวตฺตมานาปิ เหสา สมฺปยุตฺตธมฺเม ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺเตติ, ยถา ราชา ตุณฺหี นิสินฺโนปิ อตฺถกรเณ ธมฺมฏฺเ ยถาสกกิจฺเจสุ อปฺปมตฺเต ปวตฺเตติ. อลีนานุทฺธตปวตฺติปจฺจยตา อูนาธิกตานิวารณรสา, กิจฺจวเสน เจตํ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ, สหชาตาธิปติโน กถนฺติ? ตมฺปิ ตสฺสา กิจฺจเมว. ยํ สหชาตธมฺมานํ อธิปติภาโวติ, ตสฺสาปิ ตถาปวตฺตนเมวาติ นายํ โทโส. ‘‘อิทํ นิหีนกิจฺจํ โหตุ, อิทํ อติเรกตรกิจฺจ’’นฺติ เอวํ ปกฺขปาตวเสน วิย ปวตฺติ ปกฺขปาโต, ตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ อธิปฺปาโย.
‘‘อนิยเตสุ อิจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา เจตสิกนฺตรภาเวน อิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติ. อโทโสเยว เมตฺตา. ตถา ¶ หิ โสเยว ‘‘เมตฺตา เมตฺตายนา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๐๖๒) นิทฺทิฏฺโ. อุเปกฺขาติ ยํ อุเปกฺขํ เมตฺตาย สทฺธึ ปริกปฺเปนฺติ, สา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว.
๔๗๕. กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ ¶ ปรปาณปรธนปรอิตฺถิอาทีนํ. อมทฺทนํ มทฺทนปฏิปกฺขภาโว. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนกิริยาปเทเสน กายทุจฺจริตาทิโต เอว สงฺโกจนกิริยา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ วิรติโย ทุจฺจริตวตฺถุโน อกิริยปจฺจุปฏฺานา ยุชฺชนฺติ, อถ โข ทุจฺจริตสฺส, วิรตีนฺจ โสรจฺจวเสน สงฺโกจนํ, อกิริยานฺจ หิโรตฺตปฺปานํ ชิคุจฺฉนาทิวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
๔๗๖. สงฺขาราติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺเม สนฺธายาห. เต หิ อิธาธิปฺเปตา, อฺถา อฏฺตึสาติ วตฺตพฺพํ สิยา. ยถา จิตฺตํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ทุติเย สสงฺขารา เอวาติ อาห ‘‘สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส’’ติ. อวเสสา ปเม วุตฺตธมฺมา.
อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ กถํ กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเต สมฺภวนฺตีติ? ปุพฺพภาคภาวโต. อปฺปนาปฺปตฺตา เอว หิ กรุณามุทิตา อุเปกฺขาสหคตา น โหนฺติ, ตโต อฺตฺถ ปน อุเปกฺขาสหคตาปิ โหนฺตีติ อาจริยา.
สุวิสุทฺธสฺส กายกมฺมาทิกสฺส จิตฺตสมาธานวเสน รูปารูปาวจรกุสลปฺปวตฺติ, น กายกมฺมาทีนํ โสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสนาติ มหคฺคตจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรตีนํ อสมฺภโวเยวาติ อาห ‘‘เปตฺวา วิรติตฺตย’’นฺติ. ตโตติ รูปาวจรปเม วุตฺตเจตสิกโต. เตเยวาติ รูปาวจรปฺจเม วุตฺตเจตสิกา เอว. ยทิ เอว รูปาวจรโต โก วิเสโสติ อาห ‘‘อรูปาวจรภาโวเยว หิ เอตฺถ วิเสโส’’ติ.
ปมชฺฌานิเกติ ปมชฺฌานวติ. มคฺควิฺาเณติ จตุพฺพิเธปิ มคฺควิฺาเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ทุติยชฺฌานิกาทิเภเท มคฺควิฺาเณติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานิกานิ สงฺคณฺหาติ. ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ วุตฺตํ กึ อวิเสเสนาติ โจทนายเน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กรุณามุทิตาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ มคฺควิฺาณานํ นิพฺพานารมฺมณตฺตา, กรุณามุทิตานฺจ สตฺตารมฺมณตฺตา น ตาสํ ตตฺถ สมฺภโว. มคฺคธมฺเมสุ จ ปาทกาทินิยเมน ¶ กทาจิ สมฺมาสงฺกปฺปวิรโห สิยา ¶ , น ปน วิรติวิรโห กายทุจฺจริตาทีนํ สมุจฺฉินฺทนวเสเนว อริยมคฺคสฺส ปวตฺตนโตติ นิยตวิรติตา.
๔๗๘. น หิริยติ น ลชฺชตีติ อหิริโก, ปุคฺคโล, จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมุทาโย วา. ‘‘อหิริกฺก’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส กการสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘อหิริก’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘น โอตฺตปฺป’’นฺติ โอตฺตปฺปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ธมฺมมาห. อชิคุจฺฉนํ อหีฬนํ. อลชฺชา อวิริฬา. เตเหวาติ กายทุจฺจริตาทีหิ เอว. อสารชฺชํ นิพฺภยตา. อนุตฺตาโส อสมฺภโม. วุตฺตปฏิปกฺขวเสนาติ อลชฺชนากาเรน ปาปานํ กรณรสํ อหิริกํ, อนุตฺตาสากาเรน อโนตฺตปฺปํ, วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต อสงฺโกจนปจฺจุปฏฺานานิ อตฺตนิ, ปเรสุ จ อคารวปทฏฺานานิ. คามสูกรสฺส วิย อสุจิโต กิเลสาสุจิโต อชิคุจฺฉนํ อหิริเกน โหติ, สลภสฺส วิย อคฺคิโต ปาปโต อนุตฺตาโส อโนตฺตปฺเปน โหตีติ เอวํ วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.
๔๗๙. ลุพฺภนฺติ เตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ลุพฺภนฺตีติ อภิคิชฺฌนฺติ. มุยฺหนฺตีติ น พุชฺฌนฺติ. อารมฺมณคฺคหณํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิสฺส อารมฺมณสฺส อวิสฺสชฺชนํ, น อารมฺมณกรณมตฺตํ. อภิสงฺโค อภิมุขภาเวน อาสตฺติ. อปริจฺจาโค อวิชหนํ, ทุมฺโมจนียตา วา. อสฺสาททสฺสนํ อสฺสาททิฏฺิ. ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน จ ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๒, ๕๔, ๕๗) หิ วุตฺตํ.
๔๘๐. ธมฺมสภาวสฺส ยาถาวโต อทสฺสนํ จิตฺตสฺส อนฺธภาโว. อฺาณํ าณปฏิปกฺโข. สมฺปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถตา อสมฺปฏิเวโธ. ยถา าณํ อารมฺมณสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ลพฺภติ, โมหสฺส ตถา ปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํ. อสมฺมาปฏิปตฺตึ ปจฺจุปฏฺเปติ, สมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คยฺหตีติ วา อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺาโน. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโร, ตถา ปจฺจุปติฏฺตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน.
๔๘๑. มิจฺฉาติ ธมฺมสภาวสฺส วิปรีตํ, นิจฺจาทิโตติ อตฺโถ. อโยนิโส อภินิเวโส อนุปายาภินิเวโส อุปฺปถาภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ ¶ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนํ ¶ ปรามาโส. วิปรีตคฺคาหวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒, ๒๐๓; ๓.๒๗-๒๙) อภินิวิสนํ มิจฺฉาภินิเวโส.
๔๘๒. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํ. อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนอปฺปสนฺนภาวมาห. อนวฏฺานรสนฺติ จลนกิจฺจํ. ภนฺตตฺตนฺติ ปริพฺภมนาการํ. เจตโส อวูปสเมติ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมํ, อวูปสมปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ วา ‘‘อวูปสโม’’ติ วุตฺตํ. อกุสลธมฺมานํ เอกนฺตนิหีนตาย ‘‘อกุสลภาเวน จ ลามกตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
๔๘๓. ถินมิทฺธเมตฺถ อนิยตํ, น มานาทีติ ถินมิทฺธสฺส อนิยตตา จ เอตฺถ ทุติยจิตฺเต ปมากุสลโต วิเสโส.
อนุสฺสาหนาวสีทนภาเวน สํหตภาโว ถินํ, เตน โยคโต จิตฺตํ ถินํ, ตสฺส ภาโวติ ถินตา. อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมฺตา มิทฺธํ. ยสฺมา ตโต เอว เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตา วิหตสามตฺถิยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มิทฺธนตา มิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. อนุสฺสาหลกฺขณนฺติ อุสฺสาหปฏิปกฺขลกฺขณํ. วีริยสฺส อวโนทนํ ขิปนํ วีริยาวโนทนํ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนากาเรน ปจฺจุปติฏฺติ, เตสํ วา สํสีทนํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. อกมฺมฺตาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กามํ ถินมฺปิ อกมฺมฺสภาวเมว, ตํ ปน จิตฺตสฺส, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมตฺถ วิเสโส. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๒-๑๑๖๓) จ อาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโต. โอนหนํ วิฺาณทฺวารานํ ปิทหนํ. ลีนตา ลีนากาโร อารมฺมณคฺคหเณ สงฺโกโจ. ยสฺมา ถิเนน จิตฺตสฺเสว สํหนนํ โหติ, มิทฺเธน ปน เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสาปิ, ตสฺมา ตํ ปจลายิกานิทฺทํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วุตฺตํ. อรติ ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อโรจนา. วิชมฺภิกา วิชมฺภนสงฺขาตสฺส กายทุฏฺุลฺลสฺส การณภูตา สํกิเลสปฺปวตฺติ. อรติวิชมฺภิกาทีสูติ ¶ จ อาทิ-สทฺเทน ตนฺทิอาทีนํ คหณํ. นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน เจตํ ภุมฺมวจนํ.
อวเสสา ¶ โสฬส. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ, เตน สทฺธึ สตฺตรเสว โหนฺติ. ปฏฺาเน หิ ‘‘สํโยชนํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สํโยชโน ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’’ติ เอตฺถ จตุกฺขตฺตุํ กามราเคน, ติกฺขตฺตุํ ปฏิเฆน จ มาโน วิจิกิจฺฉา ภวราโคติ ตโยเปเต สกทาคามิโน สํโยชนานํ สํโยชเนหิ ทสวิธา โยชนาติ ทสฺสิตาย ทสวิธาย โยชนาย ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ มานสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๔.๑) วตฺวา ‘‘กามราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๔.๑) ตถา ‘‘มานสํโยชนํ ปฏิจฺจ ภวราคสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺา ๓.๔.๑) วตฺวา ‘‘ภวราคสํโยชนํ ปฏิจฺจ อวิชฺชาสํโยชน’’นฺติ (ปฏฺา. ๓.๔.๑) จ เอวมาคตาหิ โยชนาหิ มานสฺส อนิยตภาโว ปกาสิโต. ยทิ หิ มาโน นิยโต สิยา, กามราคสฺส มานรหิตา ปวตฺติ น สิยา, ตถา ภวราคสฺส. เอวํ สติ ปฏฺาเน จตุกฺขตฺตุํ กามราเคน โยชนา น สิยา, ติกฺขตฺตุํเยว สิยา. ภวราคมูลิกา จ น สิยา. เอวฺจ สํโยชนานํ สํโยชเนหิ อฏฺวิเธน โยชนา สิยา, น ทสวิเธน. ทสวิธาว จ ทสฺสิตาติ. เสยฺยาทิวเสน อุจฺจโต นมนํ อุนฺนติ. อุนฺนมนวเสเนว สํปคฺคหรโส. น วีริยํ วิย ตํตํกิจฺจสาธเน อพฺภุสฺสหนวเสน. โอมานสฺสาปิ อตฺตานํ อวํ กตฺวา คหณมฺปิ สมฺปคฺคหณวเสเนวาติ ทฏฺพฺพํ. เกตุ วุจฺจติ อจฺจุคฺคตธโช, อิธ ปน เกตุ วิยาติ เกตุ, อุฬารตมาทิภาโว. ตํ เกตุภาวสงฺขาตํ เกตุํ กาเมตีติ เกตุกมฺยํ, จิตฺตํ. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน เกตุกมฺยํ, สา เกตุกมฺยตา. ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺตนโต มานสฺส ทิฏฺิสทิสี ปวตฺตีติ โส ทิฏฺิยา สทฺธึ เอกจิตฺตุปฺปาเท น ปวตฺตติ, อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสโย จาติ อาห ‘‘ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน’’ติ.
เอตฺถาปิ จาติ จ-สทฺเทน ถินมิทฺธํ อากฑฺฒติ.
๔๘๕. ทุสฺสนฺตีติ พฺยาปชฺชนฺติ. จณฺฑิกฺกํ กุชฺฌนํ. อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน, วิรูปสํสปฺปนกอนิฏฺรูปสมุฏฺาปนวเสน จ วิสปฺปนรโส. กายสฺส ¶ วิชฺฌตฺตภาวาปาทนโต อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส. ทุสฺสนํ อตฺตโน, ปรสฺส จ อุปโภคผลกาเลสุ อนิฏฺตฺตา วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพติ สพฺเพน สพฺพํ อคฺคเหตพฺพตํ ทสฺเสติ.
๔๘๖. ยํ ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสากรณํ, สา อิสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺสายนา อิสฺสา’’ติ ¶ . อุสูยนํ อสหนํ. ตตฺเถวาติ ปรสมฺปตฺตีสุ เอว. อภิรติปฏิปกฺขภูตํ อิสฺสาย กิจฺจํ, น อภิรติยา อภาวมตฺตนฺติ อาห ‘‘อนภิรติรสา’’ติ.
๔๘๗. มจฺฉรโยเคน ‘‘มจฺฉรี’’ติ ปวตฺตมานํ มจฺฉริสทฺทํ คเหตฺวา อาห ‘‘มจฺฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติ. นิรุตฺตินเยน ปน มา อิทํ อจฺฉริยํ อฺเสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตูติ มจฺฉริยนฺติ โปราณา. ตํ มจฺฉริยํ วุจฺจมานานิ ลกฺขณาทีนิ ปริยาทาย ติฏฺติ. สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานนฺติ อตฺตสมฺปตฺตีนํ ปเรหิ อสาธารณภาวกรเณน สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ. กฏุกาการคติ กฏุกฺจุกตา. อตฺตสมฺปตฺติ อาวาสาทิ.
๔๘๘. กุกตนฺติ เอตฺถ อกตมฺปิ กุกตเมว. เอวฺหิ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตากตานุโสจนรส’’นฺติ. เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ, สุจริตฺจ กุกตํ, ตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ ปน จิตฺตํ ตํสหจริตตาย อิธ ‘‘กุกต’’นฺติ คเหตฺวา ‘‘ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปจฺฉา อนุตาปนํ วิพาธนํ ปจฺฉานุตาโป. ยถาปวตฺตสฺส กตากตาการวิสิฏฺสฺส ทุจฺจริตสุจริตสฺส อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโร. ปรายตฺตตาเหตุตาย ทาสพฺยมิว ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคี. น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย กุสเล ปวตฺติตุํ สกฺโกติ. อถ วา กตากตากุสลกุสลานุโสจเน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ตํ ทาสพฺยํ วิย โหตีติ.
อนิยเตสุ อิสฺสาทีสุ ถินมิทฺธสมฺภโวว จาติ จ-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๔๙๐. ปวตฺติฏฺิติมตฺโตติ ¶ ขณฏฺิติมตฺโต. ‘‘นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิยา’’ติ หิ เอวํ วุตฺตจิตฺตฏฺิติ วิย สนฺตานฏฺิติยา ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺโถ นิจฺฉยาภาเวน อสณฺหนโต เจตโส ปวตฺติปจฺจยมตฺตตาย ปวตฺติฏฺิติมตฺโต. เตนาห ‘‘ทุพฺพโล สมาธี’’ติ. วิคตา จิกิจฺฉาติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วุตฺตํ, น สพฺพถา วิจิกิจฺฉาย จิกิจฺฉาภาวโตติ ตทตฺถมตฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข’’ติอาทินา สํสปฺปนวเสน เสตีติ สํสโย. กมฺปนรสาติ นานารมฺมเณ จิตฺตสฺส กมฺปนกิจฺจา. อุทฺธจฺจฺหิ อตฺตนา คหิตากาเร ¶ เอว ตฺวา ภมตีติ เอการมฺมณสฺมึเยว วิปฺผนฺทนวเสน ปวตฺตติ. วิจิกิจฺฉา ปน ยทิปิ รูปาทีสุ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, อิทํ นุ โข, อฺํ นุ โข’’ติ อฺํ คเหตพฺพาการํ อเปกฺขตีติ นานารมฺมเณ กมฺปนํ โหตีติ. อนิจฺฉยํ ทฺเวฬฺหกํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา. อเนกํสสฺส อารมฺมเณ นานาสภาวสฺส คหณากาเรน ปจฺจุปติฏฺตีติ อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺานา.
๔๙๑. สตฺตารมฺมณตฺตาติ สตฺตปฺตฺติอารมฺมณตฺตา. นนุ จ ปฺตฺติอารมฺมณาปิ วิปากา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา’’ติ. วิรติโยปิ วิปาเกสุ น สนฺตีติ เอตฺถาปิ นนุ เกสุจิ วิปาเกสุ วิรติโยปิ สนฺตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ วุตฺต’’นฺติ, เตน โลกิยวิปาเกสุ วิรติโย น สนฺตีติ ทสฺเสติ.
เตสนฺติ รูปาวจราทิวิปากวิฺาณานํ. ชเนตพฺพชนกสมฺพนฺเธ หิ อิทํ สามิวจนํ.
๔๙๒. เตติ เต อเหตุกกิริยสงฺขารา. ตตฺถ กุสลวิปากมโนธาตุสมฺปยุตฺเตหิ สมานา อเหตุกกิริยมโนธาตุสมฺปยุตฺตา, โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณสมฺปยุตฺเตหิ สมานา หสิตุปฺปาทสมฺปยุตฺตา, อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณสมฺปยุตฺเตหิ สมานา โวฏฺพฺพนสมฺปยุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘กุสล…เป… สมานา’’ติ วตฺวา ตโต ลพฺภมานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ ‘‘วีริยนฺตํ พล’’นฺติ กตฺวา.
สมุจฺเฉทวิรตีหิ ¶ เอว อรหนฺตานํ วิรมนกิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา กิริยจิตฺเตสุ วิรติโย น สนฺตีติ อาห ‘‘เปตฺวา วิรติโย’’ติ. กามาวจรสเหตุกกิริยสงฺขารานํ กามาวจรกุสเลหิ วิรติกโต วิเสโส อตฺถิ, มหคฺคเตสุ ปน ตาทิโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพากาเรนปี’’ติ, ธมฺมโต, อารมฺมณโต, ปวตฺติอาการโตติ สพฺพปกาเรนปีติ อตฺโถ.
อิติ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
อตีตาทิวิภาคกถาวณฺณนา
อภิธมฺมนฺโตคธมฺปิ ¶ สุตฺตนฺตภาชนียํ สุตฺตนฺตนโย เอว, เอกนฺตอภิธมฺมนโย ปน อภิธมฺมภาชนียนฺติ อาห ‘‘อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยนา’’ติ.
๔๙๓. ภควตา ปน เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมา อิมายปิ ปาฬิยา วเสน ขนฺธานํ สํวณฺณนํ กริสฺสามาติ อธิปฺปาโย. ยํ กิฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามฺเน อนิยมทสฺสนํ. กิฺจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมทสฺสนํ. อุภเยนาปิ อตีตํ วา…เป… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา คณฺหาตีติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทาน’’นฺติ. เอวํ ปน อฺเสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺตนโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ รูปนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมน’’นฺติ อาห. ยํ กิฺจีติ จ ยํ-สทฺทํ เอกํ ปทํ, สนิปาตํ กึ-สทฺทฺจ เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา อนิยเมกตฺถทีปนโต ‘‘ปททฺวเยนาปี’’ติ วุตฺตํ. อสฺสาติ รูปสฺส. อตีตาทินา วิภาคํ อารภติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินา.
๔๙๔. อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสนาติ เอตฺถ จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺเน กาเล อทฺธา-สทฺโท วตฺตตีติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) วิฺายติ. ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเตปิ ‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺยา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๗๒, ๒๗๕, ๒๗๖, ๒๗๗) อทฺธาวเสเนว อตีตาทิภาโว วุตฺโต. ‘‘ตโยเม, ¶ ภิกฺขเว, อทฺธา, กตเม ตโย? อตีโต อทฺธา อนาคโต อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๕; อิติวุ. ๖๓) ปน ปรมตฺถโต ปริจฺฉิชฺชมาโน อทฺธา นิรุตฺติปถสุตฺตวเสน ขณปริจฺฉินฺโน วุตฺโต. ตตฺถ หิ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ…เป… ปาตุภูตํ. อตฺถีติ ตสฺส สงฺขา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๖๒) วิชฺชมานสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตา, ตโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อตีตานาคตตา วุตฺตา. ตทฺสุตฺเตสุ ปน เยภุยฺเยน จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺโน อตีตาทิโก อทฺธา วุตฺโตติ โส เอว อิธาปิ ‘‘อทฺธาวเสนา’’ติ วุตฺโต.
สีตํ สีตสฺส สภาโค, ตถา อุณฺหํ อุณฺหสฺส. ยํ ปน สีตํ, อุณฺหํ วา สรีเร สนฺนิปติตํ ¶ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อนูนํ อนธิกํ เอกาการํ, ตํ เอโก อุตูติ วุจฺจตีติ สภาคอุตุโน อเนกตฺตา เอก-คฺคหณํ กตํ, เอวํ อาหาเรปิ. เอกวีถิเอกชวนสมุฏฺานนฺติ ปฺจฉฏฺทฺวารวเสน วุตฺตํ. สนฺตติสมยกถา วิปสฺสกานํ อุปการตฺถาย อฏฺกถาสุ กถิตา. ชนโก เหตุ, อุปถมฺภโก ปจฺจโย, เตสํ อุปฺปาทนํ, อุปตฺถมฺภนฺจ กิจฺจํ. ยถา พีชสฺส องฺกุรุปฺปาทนํ, ปถวีอาทีนฺจ ตทุปตฺถมฺภนํ, กมฺมสฺส กฏตฺตารูปวิปากุปฺปาทนํ, อาหาราทีนํ ตทุปตฺถมฺภนํ, เอวํ เอเกกสฺส กลาปสฺส, จิตฺตุปฺปาทสฺส จ ชนกานํ กมฺมานนฺตราทิปจฺจยภูตานํ, อุปตฺถมฺภกานฺจ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ กิจฺจํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. เอวํ อุตุอาทีนํ สภาควิสภาคตาสมฺภวโต ตํสมุฏฺานานํ รูปานํ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาโค วุตฺโต, กมฺมสฺส ปน เอกภวนิพฺพตฺตกสฺส สภาควิสภาคตา นตฺถีติ ตํสมุฏฺานานํ รูปานํ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาคํ อวตฺวา อุปตฺถมฺภกวเสเนว วุตฺโต. ยทา ปน ลิงฺคปริวตฺตนํ โหติ, ตทา พลวตา อกุสเลน ปุริสลิงฺคํ อนฺตรธายติ, ทุพฺพเลน กุสเลน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวติ. ทุพฺพเลน จ อกุสเลน อิตฺถิลิงฺคํ อนฺตรธายติ, พลวตา กุสเลน ปุริสลิงฺคํ ปาตุภวตีติ กมฺมสมุฏฺานรูปานมฺปิ อตฺเถว วิสภาคตาติ เตสมฺปิ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาโค สมฺภวติ, โส ปน น สพฺพกาลิโกติ น คหิโต.
ตํตํสมยนฺติ เอกมุหุตฺตาทิโก โส โส สมโย เอตสฺสาติ ตํตํสมยํ, รูปํ, ตํตํสมยวนฺตนฺติ อตฺโถ.
ตโต ¶ ปุพฺเพติ ตโต ขณตฺตยสฺส ปริยาปตฺติโต ปุพฺเพ. อนุปฺปนฺนตฺตา อนาคตํ. ปจฺฉาติ ตโต ปจฺฉา. ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตตฺตา อตีตํ. ยสฺส เหตุกิจฺจํ, ปจฺจยกิจฺจฺจ นิฏฺิตตฺตา อติกฺกนฺตํ, ตํ อตีตํ อุปฺปาทกฺขเณ เหตุกิจฺจํ, อุปฺปนฺนผลตฺตา นิฏฺิตฺจาติ ทฏฺพฺพํ. ตีสุปิ ขเณสุ ปจฺจยกิจฺจํ. ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทิกํ, ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิกฺจ อตฺตโน กิจฺจํ สกิจฺจํ, สกิจฺจสฺส กรณกฺขโณ สกิจฺจกฺขโณ, สห วา กิจฺเจน สกิจฺจํ, ยสฺมึ ขเณ สกิจฺจํ รูปํ วา อรูปํ วา โหติ, โส สกิจฺจกฺขโณ, ตสฺมึ ขเณ ปจฺจุปฺปนฺนํ. เอตฺถ จ ขณาทิกถายํ ‘‘ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีต’’นฺติ วจนํ อทฺธาทีสุ วิย เภทาภาวโต นิปฺปริยายํ. อทฺธาทิวเสน หิ อฺเว ธมฺมา อตีตา อฺเ อนาคตา อฺเ ปจฺจุปฺปนฺนา ลพฺภนฺติ, ขณาทิวเสน ปน นตฺถิ ธมฺมโต เภโท, กาลโต เอว เภโท. อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต ¶ , ขณตฺตเย วตฺตมาโน, ตโต ปรํ อตีโตติ นิปฺปริยายา, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนาทิ วิย เกนจิ ปริยาเยน อตีตมนาคตนฺติ จ วตฺตพฺพตาภาวโต.
๔๙๕. เหฏฺา วุตฺตํ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทํ สนฺธาย ‘‘วุตฺตนโย เอวา’’ติ วตฺวา เตน อปริตุสฺสมาเนน ยทิปิ ตตฺถ อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกนฺติ สทฺทตฺโถ ลพฺภติ, ตถาปิ อตฺเถว อชฺฌตฺตอชฺฌตฺติกสทฺทานํ, พหิทฺธาพาหิรสทฺทานฺจ อฺมฺํ อตฺถเภโท. ตถา หิ อชฺฌตฺติกสทฺโท สปรสนฺตานิเกสุ จกฺขาทีสุ รูปาทีสุ พาหิรสทฺโท วิย ปวตฺตติ, อชฺฌตฺตสทฺโท ปน ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส สสนฺตานิเกสฺเวว จกฺขุรูปาทีสุ ตโต อฺเสุ พหิทฺธาสทฺโท วิย ปวตฺตติ. ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตนเย. นิยกชฺฌตฺตมฺปิ น ปุพฺเพ วุตฺตอชฺฌตฺติกเมว, ปรปุคฺคลิกมฺปิ น ปุพฺเพ วุตฺตพาหิรเมวาติ อธิปฺปาโย.
๔๙๖. หีนปณีตเภโท ปริยายโต, นิปฺปริยายโต จ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ตเทว สุทสฺสีนํ รูปํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อารมฺมณภูเต. ยํ อารมฺมณํ กตฺวา อกุสลวิปากวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ อนิฏฺภาวโต. ยํ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํ อิฏฺภาวโต. ยถา หิ อกุสลวิปาโก สยํ อนิฏฺโ อนิฏฺเ เอว อุปฺปชฺชติ, น อิฏฺเ, เอวํ กุสลวิปาโกปิ สยํ อิฏฺโ อิฏฺเ เอว อุปฺปชฺชติ, น อนิฏฺเ. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ –
‘‘อกุสลกมฺมชวเสน ¶ อนิฏฺา ปฺจ กามคุณา วิภตฺตา, กุสลกมฺมชํ ปน อนิฏฺํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺเมว. กุสลกมฺมชวเสน อิฏฺา ปฺจ กามคุณา วิภตฺตา. กุสลกมฺมชฺหิ อนิฏฺํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ อิฏฺเมวา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๖) จ.
ตตฺถ มนาปานิปิ กานิจิ หตฺถิรูปาทีนิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตานิ สนฺติ, น ปน ตานิ เตสํเยว หตฺถิอาทีนํ สุขสฺส เหตุภาวํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส ตสฺเสว หิ สตฺตสฺส อตฺตนา กเตน กุสเลน นิพฺพตฺตํ สุขสฺส ปจฺจโย โหติ, อกุสเลน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขสฺส. ตสฺมา กมฺมชานํ อิฏฺานิฏฺตา กมฺมการกสตฺตสฺส วเสน โยชนารหา สิยา. ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺํ นาม นตฺถี’’ติ, น จ วุตฺตํ ‘‘อกุสลกมฺมชํ อิฏฺํ นาม นตฺถี’’ติ, เตน ¶ อกุสลกมฺมชมฺปิ โสภนํ ปรสตฺตานํ อิฏฺํ อตฺถีติ อนฺุาตํ ภวิสฺสติ, กุสลกมฺมชํ ปน สพฺเพสํ อิฏฺเมวาติ.
ติรจฺฉานคตานํ ปน เกสฺจิ มนุสฺสรูปํ อมนาปํ, ยโต เต ทิสฺวาว ปลายนฺติ, มนุสฺสา จ เทวตารูปํ ปสฺสิตฺวา ภายนฺติ, เตสมฺปิ วิปากวิฺาณํ ตํ รูปํ อารพฺภ กุสลวิปากเมว อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปน ปฺุสฺส อภาวา น เตสํ ตตฺถ อภิรติ โหติ. กุสลกมฺมชสฺส ปน อนิฏฺสฺส อภาโว วิย อกุสลกมฺมชสฺส จ อิฏฺสฺส อภาโว วตฺตพฺโพ. หตฺถิอาทีนมฺปิ หิ อกุสลกมฺมชํ มนุสฺสานํ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณํ, กุสลกมฺมชํ ปน ปวตฺเต สมุฏฺิตํ กุสลวิปากสฺส. อิฏฺารมฺมเณน ปน โวมิสฺสกตฺตา อปฺปกํ อกุสลกมฺมชํ พหุลํ อกุสลวิปากุปฺปตฺติยา การณํ น ภวิสฺสตีติ สกฺกา วิฺาตุํ, วิปากํ ปน น สกฺกา วฺเจตุนฺติ วิปากวเสน อิฏฺานิฏฺารมฺมณววตฺถานํ สุฏฺุ ยุชฺชติ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อนิฏฺา ปฺจ กามคุณา’’ติ, ตํ รูปาทิภาวสามฺโต กามคุณสทิสตาย ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาเรน วุตฺตํ. อิฏฺาเนว หิ รูปาทีนิ ‘‘กามคุณา’’ติ ปาฬิยํ (ม. นิ. ๑.๑๖๔-๑๖๕, ๑๗๗-๑๗๘, ๒๘๗; ๒.๑๕๕, ๒๘๐; ๓.๕๗, ๑๙๐; สํ. นิ. ๕.๓๐) วุตฺตานิ. กามคุณวิสภาคา วา รูปาทโย ‘‘กามคุณา’’ติ วุตฺตา อสิเว สิโวติ โวหาโร วิย, สพฺพานิ วา อิฏฺานิฏฺานิ รูปาทีนิ ตณฺหาวตฺถุภาวโต กามคุณา เอว. วุตฺตฺหิ ‘‘รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓). อติสเยน ปน กมนียตฺตา สุตฺเตสุ กามคุณาติ อิฏฺรูปาทีนิ วุตฺตานิ.
วุตฺตนยเมวาติ ¶ อภิเทเสน ลกฺขณโต ทูรสนฺติกํ ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘โอกาสโตเปตฺถ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพา’’ติ. ตตฺถ กิตฺตกโต ปฏฺาย รูปํ โอกาสวเสน สนฺติเก นาม, กิตฺตกโต ปน ปฏฺาย ทูเร นาม? ปกติกถาย กเถนฺตานํ ทฺวาทส หตฺถา สวนูปจาโร นาม, ตสฺส โอรโต สนฺติเก, ปรโต ทูเร. ตตฺถ สุขุมรูปํ ทูเร โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ ทูเร โหติ, สนฺติเก โหนฺตํ ปน โอกาสโตว สนฺติเก โหติ, น ลกฺขณโต. โอฬาริกรูปํ สนฺติเก โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ สนฺติเก โหติ, ทูเร โหนฺตํ โอกาสโตว โหติ, น ลกฺขณโต. ‘‘อุปาทายุปาทายา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา อตฺตโน รูปํ สนฺติเก นาม, อนฺโตกุจฺฉิคตสฺสาปิ ปรสฺส ทูเร. อนฺโตกุจฺฉิคตสฺส สนฺติเก, พหิ ิตสฺส ทูเรติ ¶ เอวํ อนฺโตคพฺภปมุขปริเวณสงฺฆารามสีมาคามเขตฺตชนปทรชฺชสมุทฺทจกฺกวาเฬสุ ตทนฺโตคตพหิคตานํ วเสน ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพา.
๔๙๗. ตเทกชฺฌนฺติ ตํ เอกชฺฌํ เอกโต. อภิสํยูหิตฺวาติ สํหริตฺวา, สมูหํ วา กตฺวา. อภิสงฺขิปิตฺวาติ สงฺขิปิตฺวา สงฺเขปํ กตฺวา. ‘‘สพฺพมฺปิ รูปํ…เป… ทสฺสิตํ โหตี’’ติ อิมินา รูปขนฺธสทฺทานํ สมานาธิกรณสมาสภาวํ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘น หิ รูปโต อฺโ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถี’’ติ.
๔๙๘. ราสิภาวูปคมเนน เวทนากฺขนฺธาทโยติ ทสฺสิตา โหนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
สนฺตติวเสน, ขณาทิวเสน จาติ เอตฺถ อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิวิภาคสฺส อวจนํ สุขาทิวเสน ภินฺนาย อตีตาทิภาววจนโต. น หิ สุขา เอว อทฺธาวเสน, สมยวเสน จ อตีตาทิกา โหติ, ตถา ทุกฺขา เอว, อทุกฺขมสุขา เอว จ กายิกเจตสิกาทิภาเวน ภินฺนา, เตน เวทนาสมุทาโย อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ อรหติ สมุทายสฺส เตหิ ปริจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, เวทเนกเทสา ปน คยฺหมานา สนฺตติขเณหิ ปริจฺเฉทํ อรหนฺติ ตถา ปริจฺฉินฺทิตฺวา คเหตพฺพโต. เอกสนฺตติยํ ปน สุขาทีสุ อเนกเภทภินฺเนสุ โย เภโท ปริจฺฉินฺทิตพฺพภาเวน คหิโต, ตสฺส เอกปฺปการสฺส ¶ ปากฏสฺส ปริจฺเฉทิกา ตํสหิตทฺวาราลมฺพนปฺปวตฺตา, อวิจฺเฉเทน ตทุปฺปาทเกกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ สนฺตติ ภวิตุํ อรหตีติ ตสฺสา เภทนฺตรํ อนามสิตฺวา ปริจฺเฉทกภาเวน คหณํ กตํ, ลหุปริวตฺติโน วา อรูปธมฺมา ปริวตฺตเนเนว ปริจฺเฉเทน ปริจฺฉินฺทนํ อรหนฺตีติ สนฺตติขณวเสเนว ปริจฺเฉโท วุตฺโต. เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา ทิวสมฺปิ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺตสฺส, ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตสทฺธาทิสหิตเวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา. ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌตฺตคตา’’ติ เอเตน เหตุปจฺจยกิจฺจวเสน วุตฺตนยํ ทสฺเสติ.
๔๙๙. สพฺยาปารสอุสฺสาหสวิปากตา กุสลาทีหิ ตีหิปิ สาธารณาติ อสาธารณเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สาวชฺชกิริยเหตุโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สาวชฺชกิริยเหตุโตติ ปาณาติปาตาทิคารยฺหกิริยานิมิตฺตโต. กิเลสสนฺตาปภาวโตติ กิเลสปริฬาเหน สทรถภาวโต ¶ . วูปสนฺตสภาวาย กุสลาย เวทนาย โอฬาริกา. สพฺยาปารโตติ สอีหโต. เตน ยถา ปวตฺตมานายสฺสา วิปาเกน ภวิตพฺพํ, ตถา ปวตฺตึ วทนฺโต วิปากุปฺปาทนโยคฺยตมาห. สอุสฺสาหโตติ สสตฺติโต, เตน วิปากุปฺปาทนสมตฺถตํ. สวิปากโตติ วิปากสพฺภาวโต, เตน ปจฺจยนฺตรสมวาเยนสฺสา วิปากนิพฺพตฺตนํ. ตีหิปิ ปเทหิ วิปากธมฺมตํเยว ทสฺเสติ. กายกมฺมาทิพฺยาปารสพฺภาวโต วา สพฺยาปารโต, ชวนุสฺสาหวเสน สอุสฺสาหโต, วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน สวิปากโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิปากํ อนุปฺปาเทนฺตีปิ กิริยา กุสลา วิย สพฺยาปารา, สอุสฺสาหา เอว จ โหตีติ ตทุภยํ อนามสิตฺวา กิริยาพฺยากตวาเร ‘‘สวิปากโต’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. สพฺยาพชฺฌโตติ กิเลสทุกฺเขน สทุกฺขโต. วุตฺตวิปริยายโตติ อนวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปาภาวโต, อพฺยาพชฺฌโต จ วูปสนฺตวุตฺตีติ เอวํ อกุสลาย วุตฺตวิปลฺลาสโต. ยถาโยคนฺติ โยคานุรูปํ. ตีสุ การเณสุ ยํ ยํ ยสฺสา ยสฺสา ยุชฺชติ, ตทนุรูปนฺติ อตฺโถ. กุสลากุสลเวทนาหิ วิปากพฺยากตาย ตีหิปิ การเณหิ โอฬาริกา. กิริยาพฺยากตาย สวิปากโต สวิปากตาวิสิฏฺสพฺยาปารสอุสฺสาหโต วาติ. วุตฺตปริยาเยนาติ วิปากพฺยากตา อพฺยาปารโต ¶ , อนุสฺสาหโต, อวิปากโต จ ตาหิ กุสลากุสลเวทนาหิ สุขุมา. กิริยาพฺยากตา อวิปากโต, อวิปากตาวิสิฏฺสพฺยาปารสอุสฺสาหโต วาติ เอวํ กุสลากุสลาย วุตฺตวิปลฺลาเสน. กมฺมเวคกฺขิตฺตา หิ กมฺมปฏิพิมฺพภูตา จ กายกมฺมาทิพฺยาปารวิรหโต นิรุสฺสาหา วิปากา. สอุสฺสาหา จ กิริยา อวิปากธมฺมา. สวิปากธมฺมา หิ สคพฺภา วิย โอฬาริกาติ.
๕๐๐. นิรสฺสาทโตติ อสฺสาทาภาวโต สุขปฏิกฺเขปโต. สวิปฺผารโตติ สปริปฺผนฺทโต, อนุปสนฺตโตติ อตฺโถ. อภิภวนโตติ อชฺโฌตฺถรณโต. สุขาย มชฺฌตฺตตา นตฺถิ, อุเปกฺขาย สาตตา. สนฺตตาทโย ปน สพฺพตฺถ สุขุเปกฺขาสุ ลพฺภนฺตีติ ‘‘ยถาโยค’’นฺติ วุตฺตํ. ปากฏโตติ สุขิโต ทุกฺขิโตติ ทิสฺวาปิ ชานิตพฺพตฺตา วิภูตภาวโต. สา อทุกฺขมสุขา เวทนา.
๕๐๑. อสมาปนฺนสมาปนฺน-คฺคหเณน เจตฺถ ภูมิวเสนาปิ เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อิตรา สมาปนฺนสฺส เวทนา.
โอฆนิยโตติ ¶ โอเฆหิ อารมฺมณํ กตฺวา อติกฺกมิตพฺพโต. ตถา โยคนิยโต, คนฺถนิยโต จาติ เอตฺถาปิ คนฺโถว คนฺถนํ, ตสฺส หิตํ อารมฺมณภาเวน สมฺพนฺธนโตติ คนฺถนิยํ. เอวํ นีวรณิยํ, อุปาทานิยฺจ เวทิตพฺพํ. สํกิเลเส นิยุตฺตา, สํกิเลสํ วา อรหนฺตีติ สํกิเลสิกา. สา อนาสวา.
๕๐๒. ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาย โอฬาริกสุขุมตาย. สมฺเภโทติ สงฺกโร. ‘‘โอฬาริกา, สุขุมา’’ติ จ วุตฺตานมฺปิ ชาติอาทิวเสน ปุน สุขุโมฬาริกภาวาปตฺติโทโส ยถา น โหติ, ตถา ปริหริตพฺโพ. ชาติวเสน สุขุมาย เวทนาย สภาวปุคฺคลโลกิยวเสน โอฬาริกตํ ปาฬิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ สุขาทโยปีติ เอตฺถ อกุสลา เวทนา ชาติวเสน โอฬาริกา, สภาววเสน สุขุมา. กุสลชฺฌานสหคตา สุขา เวทนา ชาติวเสน โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนาติ กตฺวา ปุคฺคลวเสน สุขุมาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพา. ‘‘น ปรามสิตพฺโพ’’ติ เอเตน ชาติอาทโย ¶ จตฺตาโร โกฏฺาสา อฺมฺํ อโวมิสฺสกา เอว คเหตพฺพา. เอวํ สมฺเภทสฺส ปริหาโร, น อฺถาติ ทสฺเสติ. ยถา อพฺยากตมุเขน, เอวํ กุสลากุสลมุเขนปิ, ยถา จ ชาติมุเขน, เอวํ สภาวาทิมุเขนปิ ทสฺเสตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ อติทิสติ.
อิทานิ ชาติอาทิโกฏฺาเสสุปิ มิโถ อกุสลาทีนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ‘‘นิสฺสยทหนโต’’ติ อิมินา โทสสหคตาย ปากฏํ กุรูรปฺปวตฺตึ ทสฺเสติ. นิยตาติ มิจฺฉตฺตนิยาเมน นิยตา, อานนฺตริยภาวปฺปตฺตา กปฺปติฏฺนกวิปากตาย กปฺปฏฺิติกา เทวทตฺตาทีนํ วิย. อสงฺขาริกา สภาวติขิณตาย โอฬาริกา. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา มหาสาวชฺชตาย โอฬาริกา. สาปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา นิยตา โอฬาริกา, ตโต กปฺปฏฺิติกา, ตโต อสงฺขาริกาติ ติวิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา เอกชฺฌํ วุตฺตา วิสุํ วิสุํเยว โยเชตพฺพา. เตนาห ‘‘อิตรา สุขุมา’’ติ. อวิเสเสนาติ โทสสหคตา, โลภสหคตาติ อเภเทน. อกุสลา พหุวิปากา โทสุสฺสนฺนตาย โอฬาริกา. ตถา กุสลา อปฺปวิปากา. มนฺทโทสตฺตา อกุสลา อปฺปวิปากา สุขุมา. ตถา กุสลา พหุวิปากา.
โอฬาริกสุขุมนิกนฺติวตฺถุภาวโต กามาวจราทีนํ โอฬาริกสุขุมตา, โลกุตฺตรา ปน เอกนฺตสุขุมาว. ตตฺถาปิ จ วิภาคํ ปรโต วกฺขติ. ภาวนามยาปีติ ภาวนามยาย เภทเนน ¶ ทานสีลมยานมฺปิ เภทนํ นยโต ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ภาวนาย ปคุณพลวกาลาทีสุ กทาจิ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ มนสิกาโร โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา’’ติ. ตํตํภูมิวิปากกิริยาเวทนาสูติ เอตฺถ ‘‘กามาวจรวิปากา โอฬาริกา, รูปาวจรา สุขุมา’’ติอาทินา ยาว อรหตฺตผลา เนตพฺพํ. ‘‘กามาวจรกิริยา โอฬาริกา, รูปาวจรกิริยา สุขุมา’’ติอาทินา กามาวจรา จ ‘‘ทานาการปฺปวตฺตา โอฬาริกา, สีลาการปฺปวตฺตา สุขุมา’’ติอาทินา ยาว เนวสฺานาสฺายตนา เนตพฺพํ. ยถา จ ชาติโกฏฺาเส อยํ วิภาโค, เอวํ สภาวโกฏฺาสาทีสุปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขาที’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สพฺโพ ¶ จายํ วิภาโค ลกฺขณสนฺนิสฺสิโต วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘โอกาสวเสน จาปี’’ติอาทิ. สุขาปีติ ปิ-สทฺเทน อทุกฺขมสุขํ สมฺปิณฺเฑติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ภูมีสุ. ยถานุรูปนฺติ ยา ยา เวทนา ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตทนุรูปํ. วตฺถุวเสนาติ ยํ วตฺถุํ อารพฺภ เวทนา ปวตฺตติ, ตสฺส วเสนาปิ. หีนวตฺถุกาติ หีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กงฺคุภตฺตํ ภฺุชนฺตสฺส เวทนา หีนวตฺถุกตาย โอฬาริกา. สาลิมํโสทนํ ภฺุชนฺตสฺส ปณีตวตฺถุกตาย สุขุมาติ.
๕๐๓. อาทินา นเยนาติ สพฺพํ ปาฬิคตึ อามสติ. ชาติอาทิวเสน อสมานโกฏฺาสตา วิสภาคตา. ทุกฺขวิปากตาทิวเสน อสทิสกิจฺจตา อสํสฏฺตา, น อสมฺปโยโค. ยทิ สิยา, ทูรวิปริยาเยน สนฺติกํ โหตีติ สํสฏฺตา สนฺติกตา อาปชฺชติ, น จ เวทนาย เวทนาสมฺปโยโค อตฺถิ. สนฺติกปทวณฺณนาย จ ‘‘สภาคโต จ สริกฺขโต จา’’ติ วกฺขตีติ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อสทิสสภาวตา อสริกฺขตา. สพฺพวาเรสูติ โอฬาริกสุขุมเภเท วุตฺตนยานุสาเรน วตฺตพฺเพสุ สพฺเพสุ วาเรสุ. ชาติอาทิวเสน สมานโกฏฺาสตา สภาคตา, ทุกฺขวิปากตาทิวเสน ปน สทิสสภาวตา สริกฺขตา. เตนาห ‘‘อกุสลา ปน…เป… สนฺติเก’’ติ.
อิติ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๕๐๔. เอตนฺติ ¶ เอวํ อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํ. าณเภทตฺถนฺติ นานปฺปการํ าณปฺปเภทตฺถํ. กมโตติ เทสนากฺกมโต, เยน การเณนายํ เทสนากฺกโม กโต, ตโตติ อตฺโถ. วิเสสโตติ เภทโต, ขนฺธุปาทานกฺขนฺธวิภาคโตติ อตฺโถ. อนูนาธิกโตติ ปฺจภาวโต. อุปมาโตติ อุปมาหิ อุปเมตพฺพโต. ทฏฺพฺพโต ทฺวิธาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ าเณน ปสฺสิตพฺพโต. ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ ¶ ยถา ปสฺสนฺตสฺส ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผตฺติโต. วิภาวินาติ ปฺวตา.
อุปฺปตฺติกฺกโมติ ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนปฏิปาฏิ. ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติอาทินา (ธ. ส. ติกมาติกา ๘, ๙) ปมํ ปหาตพฺพา ปมํ วุตฺตา, ทุติยํ ปหาตพฺพา ทุติยํ วุตฺตาติ อยํ ปหานกฺกโม. สีลวิสุทฺธึ ปฏิปชฺช จิตฺตวิสุทฺธิ ปฏิปชฺชิตพฺพา, ตถา ตโต ปราปีติ อาห ‘‘สีลวิสุทฺธิ…เป… ปฏิปตฺติกฺกโม’’ติ, อนุปุพฺพปณีตา ภูมิโย อนุปุพฺเพน ววตฺถิตาติ อยํ ภูมิกฺกโม. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิโก (วิภ. ๓๕๕) เอกกฺขเณปิ สติปฏฺานาทิสมฺภวโต เทสนากฺกโม จ. ทานกถาทโย อนุปุพฺพุกฺกํสโต กถิตา, อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต ปน ทานาทีนํ อิธ เทสนากฺกมวจนํ. อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานเหตุกตาย หิ ‘‘ปมํ กลลํ โหตี’’ติอาทิกา (สํ. นิ. ๑.๒๓๕; กถา. ๖๙๒) เทสนาปิ สมานา อุปฺปตฺติอาทิกมภาเวเนว วุตฺตา. ยถาวุตฺตววตฺถานาภาเวน ปน อเนเกสํ วจนานํ สหปวตฺติยา อสมฺภวโต เยน เกนจิ ปุพฺพาปริเยน เทเสตพฺพตาย เตน เตน อธิปฺปาเยน เทสนามตฺตสฺเสว กโม เทสนากฺกโม ทฏฺพฺโพ. ปุพฺพาปริยววตฺถาเนนาติ ปมํ รูปกฺขนฺโธ, ตโต เวทนากฺขนฺโธติ เอวํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโต. อปฺปหาตพฺพโตติ ขนฺเธสุ เอกจฺจานํ ปหาตพฺพตาว นตฺถิ, กุโต ปหานกฺกโม. สติ หิ สพฺเพสํ ปหาตพฺพตาย ปหานกฺกเมน เนสํ เทสนา สิยา. อปฺปฏิปชฺชนียโตติ สมฺมาปฏิปตฺติวเสน น ปฏิปชฺชิตพฺพโต. ‘‘จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อิมินา เวทนาทีนํ อนิยตภูมิกตํ ทสฺเสติ. นิยตภูมิกานฺหิ ภูมิกฺกโม สมฺภเวยฺย.
อเภเทนาติ รูปาทีนํ เภทํ วิภาคํ อกตฺวา เอกชฺฌํ ปิณฺฑคฺคหเณน. อตฺตคาหปติตนฺติ อตฺตคาหสงฺขาเต ทิฏฺโเฆ นิปติตํ. สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนนาติ รูปโต อรูปํ วิเวเจนฺโต รูปารูปสมูเห ¶ ฆนวินิพฺภุชฺชนทสฺสเนน. จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตนฺติ เอกเทเสน สมุทายภูตํ รูปกฺขนฺธํ วทติ. ยา เอตฺถ อิฏฺํ, อนิฏฺฺจ รูปํ สํเวเทติ, อยํ เวทนากฺขนฺโธติ อิฏฺานิฏฺรูปสํเวทนิกํ เวทนํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. อิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺมชฺฌตฺตานมฺปิ อิฏฺานิฏฺสภาวตฺตา อิฏฺานิฏฺคฺคหเณเนว คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. สฺาย คหิตากาเร ¶ วิสเย อภิสงฺขารปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘สฺาวเสน อภิสงฺขารเก’’ติ. ยถา วิฺาณสฺส สมฺปยุตฺตธมฺมานํ นิสฺสยภาโว ปากโฏ, น ตถา เวทนาทีนนฺติ อาห ‘‘เวทนาทีนํ นิสฺสย’’นฺติ. ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา (ธ. ป. ๑-๒), จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๒), ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๑๘๑ เอรกปตฺถนาคราชวตฺถุ) วจนโต วิฺาณํ อธิปติ.
๕๐๕. รูปกฺขนฺเธ ‘‘สาสวํ อุปาทานิย’’นฺติ วจนํ อนาสวานํ ธมฺมานํ สพฺภาวโต รูปกฺขนฺธสฺส ตํสภาวตานิวตฺตนตฺถํ, น อนาสวรูปนิวตฺตนตฺถํ.
อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตาติ เอตฺถ อฏฺานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, อนาสวา ขนฺเธสฺเวว วุตฺตาติ อตฺโถ. อิธ ปน วิสุทฺธิมคฺเค สพฺเพเปเต ขนฺธาปิ อุปาทานกฺขนฺธาปิ.
๕๐๖. สพฺพสงฺขตานํ สภาเคน เอกชฺฌํ สงฺคโห สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคโห. สภาคสภาเวน หิ สงฺคยฺหมานา สพฺพสงฺขตา ปฺจกฺขนฺธา โหนฺติ. ตตฺถ รุปฺปนาทิสามฺเน สมานโกฏฺาสา สภาคาติ เวทิตพฺพา. เตสุ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺจํ อายูหนรสาย เจตนาย พลวนฺติ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตา. อฺเ จ รุปฺปนาทิวิเสสลกฺขณรหิตา ผสฺสาทโย สงฺขตาภิสงฺขรณสามฺเนาติ ทฏฺพฺพา, ผุสนาทโย ปน สภาวา วิสุํ ขนฺธสทฺทวจนียา น โหนฺตีติ ธมฺมสภาวฺุนา ตถาคเตน ผสฺสกฺขนฺธาทโย น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานฺจ โลกฺจ ปฺเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเม เอว ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ นิสฺสาย ปฏิจฺจ, เอเตสํ วา อฺตร’’นฺติ เอวมาทิสุตฺตานฺจ วเสน อตฺตตฺตนิยคาหสฺส เอตปฺปรมตา ทฏฺพฺพา. เอเตน จ วกฺขมานสุตฺตวเสน จ ขนฺเธ เอว นิสฺสาย ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน น วตฺตพฺพา จ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ขนฺธนิพฺพานวชฺชสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวโตติ วุตฺตํ โหติ. รูปนฺติ รุปฺปนสภาวํ ธมฺมชาตมาห. เวทนนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทิ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) วจนโต ¶ อฺเสฺจ ขนฺธสทฺทวจนียานํ ¶ สีลกฺขนฺธาทีนํ สพฺภาวโต น ปฺเจวาติ โจทนํ นิวตฺเตตุมาห ‘‘อฺเสํ ตทวโรธโต’’ติ.
๕๐๗. ปวตฺติฏฺานภูตํ วสนฏฺานํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิวาสฏฺานโต’’ติ. ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตาวเสน เวทนาย อาพาธกตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ราคาทิสมฺปยุตฺตสฺส วิปริณามาทิทุกฺขสฺส อิตฺถิปุริสาทิอาการคาหิกา ตํตํสงฺกปฺปมูลภูตา สฺา สมุฏฺานํ. ปิตฺตาทิ วิย โรคสฺส อาสนฺนการณํ สมุฏฺานํ. อุตุโภชนวิสมตาวิสมปริหาราทิ วิย มูลการณํ นิทานํ. จิตฺตสฺส องฺคภูตา เจตสิกาติ วิฺาณํ คิลานูปมํ วุตฺตํ. กุฏฺโรควโต สินิยฺหนํ ตสฺส ภิยฺโยภาวาย วิย พาลสฺส ปฺุาภิสงฺขาราทิวเสน ปวตฺติ เวทนาทุกฺขาวหา อสปฺปายเสวนสทิสี. เวทนตฺตายาติ เวทนาสภาวตฺถํ, เวทนตฺตลาภายาติ อตฺโถ. การณฏฺานตาย, โภชนาธารตาย จ จารกูปมํ, ภาชนูปมฺจ รูปํ. สุภสฺาทิวเสน เวทนาการณสฺส เหตุภาวโต, เวทนาโภชนสฺส ฉาทาปนโต จ อปราธูปมา, พฺยฺชนูปมา จ สฺา. เวทนาเหตุโต การณการกูปโม, ปริเวสกูปโม จ สงฺขารกฺขนฺโธ. ภตฺตกาโร เอว เยภุยฺเยน ปริวิสตีติ ปริเวสกคฺคหณํ. เวทนาย วิพาธิตพฺพโต, อนุคฺคเหตพฺพโต จ อปราธิกูปมํ, ภฺุชกูปมฺจ วิฺาณํ วุตฺตํ.
๕๐๘. ‘‘ปฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกา อุกฺขิตฺตาสิกาติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วธกาติ วุตฺตา, ‘‘ภาโรติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ ภารสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๒๒) ภาราติ, ‘‘อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชึ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ…เป… ขชฺชามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๙) ขชฺชนียปริยาเย ขาทกาติ, ‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๘๕) ยมกสุตฺเต อนิจฺจาทิกาติ. ยทิปิ ‘‘อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ, พาหุลฺเลน ปน อุปาทานกฺขนฺธานํ ตทนฺโตคธานํ ทฏฺพฺพตา เวทิตพฺพา. วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เหโสติ.
เผณปิณฺโฑ ¶ วิยาติอาทีสุ รูปาทีนํ เอวํ เผณปิณฺฑาทิสทิสตา ทฏฺพฺพา, ยถา เผณปิณฺโฑ ¶ นิสฺสาโร ปริทุพฺพโล อคยฺหุปโค; คหิโตปิ กิฺจิ อตฺถํ น สาเธติ, ฉิทฺทาวฉิทฺโท อเนกสนฺธิสงฺฆฏิโต พหูนํ ปาณกานํ อาวาโส อนุปุพฺพูปจิโต สพฺพาวตฺถนิปาตี อวสฺสํเภที, เอวํ รูปมฺปิ นิจฺจสาราทิวิรหโต นิสฺสารํ เผคฺคุ วิย, สุขภฺชนียโต ทุพฺพลํ, นิจฺจนฺติ วา ธุวนฺติ วา อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คเหตพฺพํ, คหิตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุฉิทฺทํ อสีติสตสนฺธิสงฺฆฏิตํ อเนกกิมิกุลาวาสํ กลลาทิวเสน อนุปุพฺพูปจิตํ กลลกาลโต ปฏฺาย สพฺพาสุปิ อวตฺถาสุ วินสฺสติ, อวสฺสเมว จ ภิชฺชติ. อฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๙๕; วิภ. อฏฺ. ๒๖ กมาทิวินิจฺฉยกถา) ปน ปริมทฺทนาสหนเมว อุปมูปเมยฺยสมฺพนฺโธ วุตฺโต.
ยถา ปุพฺพุโฬ นิสฺสาโร ปริทุพฺพโล อคยฺหุปโค, คหิโตปิ น กิฺจิ อตฺถํ สาเธติ, น จิรฏฺิติโก, ตถา เวทนาปิ. ยถา จ ปุพฺพุโฬ, อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลิกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ ชายติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. ยถา หิ อุทกตเล พินฺทุนิปาตชนิโต วาโต อุทกชลฺลิกสงฺขาตํ อุทกลสิกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา ปุพฺพุฬํ นาม กโรติ, เอวํ วตฺถุมฺหิ อารมฺมณาปาถคมนชนิโต ผสฺโส อนุปจฺฉินฺนํ กิเลสชลฺลํ สหการีปจฺจยภาเวน สงฺกฑฺฒิตฺวา เวทนํ นาม กโรติ. อิทฺจ กิเลเสหิ มูลการณภูเตหิ, อารมฺมณสฺสาทนภูเตหิ จ นิพฺพตฺตํ วฏฺฏคตํ เวทนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วา จตฺตาโร ปจฺจยา วุตฺตา, อูเนหิปิ ปน อุปฺปชฺชเตว. อิธ มุหุตฺตรมณียตา อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ วุตฺโต.
ยถา ปน มรีจิกา อสารา อคยฺหุปคา. น หิ ตํ คเหตฺวา ปาตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ สกฺกา, เอวํ สฺาปิ อสารา อคยฺหุปคา. ยถา จ มรีจิกา วิปฺผนฺทมานา สฺชาตูมิเวคา วิย ขายนฺตี มหาชนํ วิปฺปลมฺเพติ, เอวํ สฺาปิ ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา อารมฺมเณ ปวตฺตมานา สภาวมตฺเต อฏฺตฺวา ‘‘สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติอาทิมิจฺฉาคาหสฺส การณภาเวน โลกํ วิปฺปลมฺเพติ.
ยถา ¶ กทลิกฺขนฺโธ อสาโร อคยฺหุปโค. น หิ ตํ คเหตฺวา โคปานสีอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา, อุปนีตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุวฏฺฏิสโมธาโน จ โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ ¶ อสาโร อคยฺหุปโค. น หิ ตํ นิจฺจาทิวเสน คเหตุํ สกฺกา, คหิตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุธมฺมสโมธาโน จ. อฺเทว หิ ผสฺสสฺส ลกฺขณํ, อฺํ เจตนาทีนํ, เต ปน สพฺเพ สโมธาเนตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธติ วุจฺจติ.
ยถา จ มายา อสารา อคยฺหุปคา. น หิ ตํ คเหตฺวา กิฺจิ อตฺถํ กิจฺจํ สาเธตุํ สกฺกา, อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺานา อมณิอาทิเมว มณิอาทิรูเปน ทสฺเสนฺตี มหาชนํ วฺเจติ, เอวํ วิฺาณมฺปิ อสารํ อิตฺตรํ ลหุปจฺจุปฏฺานํ, เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย, คจฺฉนฺตํ วิย, ิตํ วิย, นิสินฺนํ วิย จ กตฺวา คาหาเปติ, อฺเทว จิตฺตํ อาคมเน, อฺํ คมนาทีสูติ. เอวํ วิฺาณํ มายาสทิสํ.
ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา อสุภาทิสภาวา เอว สํกิเลสาสุจิวตฺถุภาวาทิโตติ อสุภาทิโต ทฏฺพฺพา เอว, ตถาปิ กตฺถจิ โกจิ วิเสโส สุขคฺคหณีโย โหตีติ อาห ‘‘วิเสสโต จา’’ติอาทิ. ตตฺถ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตุวิปลฺลาสปฺปหานกราติ เตสํ โคจรภาเวน รูปกฺขนฺธาทีสุ อสุภาทิภาเวน ทฏฺพฺพตา วุตฺตา.
๕๐๙. ขนฺเธหิ น วิหฺติ ปริวิทิตสภาวตฺตา. วิปสฺสโกปิ เตสํ วิปตฺติยํ น ทุกฺขมาปชฺชติ, ขีณาสเวสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เต หิ อายติมฺปิ ขนฺเธหิ น พาธียนฺตีติ.
กพฬีการาหารํ ปริชานาตีติ ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕๖,๕๗) วจนโต อชฺฌตฺติกรูเป ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺส สมุทยภูเต กพฬีการาหาเรปิ ฉนฺทราคํ ปชหตีติ อตฺโถ. อยํ ปหานปริฺา. อชฺฌตฺติกรูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺส ปจฺจยภูตํ กพฬีการาหารํ ปริคฺคณฺหาตีติ าตปริฺา. ตสฺส จ อุทยพฺพยานุปสฺสี โหตีติ ตีรณปริฺา จ โยเชตพฺพา. เอวํ ปริฺตฺตเย สิชฺฌนฺเต อิเม วิปลฺลาสาทโย วิธมียนฺติ เอวาติ อาห ‘‘อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติอาทิ. ตตฺถ กามราคภูตํ อภิชฺฌํ สนฺธายาห ‘‘อภิชฺฌากายคนฺถ’’นฺติ. อสุภานุปสฺสนาย หิ กามราคปฺปหานํ โหติ ¶ , กามราคมุเขน วา สพฺพโลภปฺปหานํ วทติ. น อุปาทิยติ น คณฺหติ น อุปฺปาเทติ.
‘‘ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๓๙; มหาว. ๑; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) วุตฺตตฺตา ‘‘เวทนาย ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺสา ปจฺจยภูเต ผสฺสาหาเรปิ ฉนฺทราคํ ปชหตี’’ติอาทินา อาหารปริชานเน วุตฺตนเยน ผสฺสปริชานนํ โยเชตพฺพํ. เวทนาย ทุกฺขโต ทสฺสเนน ตตฺถ สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ. สุขตฺถเมว ภวปตฺถนา โหตีติ เวทนาย ตณฺหํ ปชหนฺโต ภโวฆํ อุตฺตรติ. ตโต เอว ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ. ภวาสเวน จ อนาสโว โหติ, สพฺพเวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อตฺตโน ปเรน อปุพฺพํ ทุกฺขํ อุปฺปาทิตํ, สุขํ วา วินาสิตํ น จินฺเตติ, ตโต ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๒๓๗; วิภ. ๙๐๙) อาฆาตวตฺถุปฺปหานโต พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ. ‘‘สุขพหุเล สุคติภเว สุทฺธี’’ติ อคฺคเหตฺวา โคสีลโควตาทีหิ สุทฺธึ ปรามสนฺโต สุขปตฺถนาวเสเนว ปรามสตีติ เวทนาย ตณฺหํ ปชหนฺโตปิ สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ.
มโนสฺเจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, สฺา ปน ตํสมฺปยุตฺตาติ สฺาสงฺขาเร อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสฺเจตนาย ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตฺจ ปริคฺคณฺหาติ, ตีเรติ จาติ ‘‘สฺํ สงฺขาเร…เป… ปริชานาตี’’ติ วุตฺตํ. สฺาสงฺขาเร อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต อตฺตทิฏฺิมูลกตฺตา สพฺพทิฏฺีนํ อตฺตทิฏฺึ วิย สพฺพทิฏฺิโยปิ วิธมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺโฆํ อุตฺตรติ…เป… อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยตี’’ติ อาห.
วิฺาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ติสฺโสปิ อนุปสฺสนา อุสฺสุกฺกนฺโต ตีหิปิ ปริฺาหิ วิฺาณาหารํ ปริชานาติ. วิเสสโต ปเนตฺถ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ. ตตฺถ นิจฺจคฺคาหพาหุลฺลโต อวิชฺชาย วิฺาเณ ฆนคหณํ โหตีติ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ. ตโต เอว อวิชฺชาโยเคน วิสํยุตฺโต อวิชฺชาสเวน อนาสโว จ โหติ. โมหพเลเนว สีลพฺพตปรามสนํ โหตีติ ตํ ปชหนฺโต ‘‘สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ.
‘‘ยฺจ ¶ โข อิทํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ, นาลํ วิรชฺชิตุํ, นาลํ วิมุจฺจิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตํ เหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ¶ ปรามฏฺํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๖๒) –
วจนโต ยถา วิฺาณํ นิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺุปาทานํ อุปาทิยติ, เอวํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺุปาทานํ น อุปาทิยตีติ.
เอวํ มหานิสํสนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน วิปลฺลาสาทิสกลสํกิเลสวิธมนุปายภาวโต เอวํ วิปุลุทยํ. วธกาทิวเสนาติ อุกฺขิตฺตาสิกวธกาทิวเสน. ปสฺเสยฺยาติ าณทสฺสเนน ปจฺจกฺขโต ปสฺเสยฺย.
ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ จุทฺทสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๕. อายตนธาตุนิทฺเทสวณฺณนา
อายตนวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๑๐. ‘‘ขนฺธายตนา’’ติอาทินา ¶ ¶ เหฏฺา อุทฺทิฏฺานิ ปทุทฺธารวเสน ‘‘อายตนานี’’ติ วตฺวา คณนปริจฺเฉเทนาห ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ. ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต สยเมว วกฺขติ. จกฺขายตนนฺติอาทิ เนสํ สรูปทสฺสนํ.
อตฺโถ นาม สทฺทตฺโถ, ภาวตฺโถ ปน ลกฺขณเมว. โส ปน สทฺทตฺโถ ทุวิโธ – อสาธารโณ สาธารโณติ. ตตฺถ อสาธารโณ จกฺขาทิสทฺทตฺโถ, สาธารโณ อายตนสทฺทตฺโถ ทฺวาทสนฺนมฺปิ สมานตฺตา.
เตสุ อสาธารณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสสโต ตาวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสสโตติ วิเสสตฺถโต, จกฺขาทิสทฺทตฺถโตติ อตฺโถ. อสฺสาเทตีติ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยฺชนํ จกฺขตี’’ติ รสสายนตฺโถ อตฺถีติ ตสฺส วเสน อตฺถํ วทติ. ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๐๙) วจนโต จกฺขุ รูปํ อสฺสาเทติ. สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว โย ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๙๗) ปาฬิยํ, ‘‘รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. อฏฺ. ๖๐๐; วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๓) อฏฺกถายฺจ วุตฺโต อตฺถวิเสโส, ตตฺเถว นิรุฬฺหตฺตา จกฺขุมฺหิ เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ควาทีสุ โคสทฺทาทิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
วิภาเวติ จาติ สทฺทลกฺขณสิทฺธสฺส จกฺขติ-สทฺทสฺส วเสน อตฺถํ วทติ. จกฺขตีติ หิ อาจิกฺขติ, อภิพฺยตฺตํ วทตีติ อตฺโถ. เนตฺตสฺส จ วทนฺตสฺส วิย สมวิสมวิภาวนเมว ¶ อาจิกฺขนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘วิภาเวติ จาติ อตฺโถ’’ติ, อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตา จ จกฺขติ-สทฺทสฺส ทฏฺพฺพา. รตฺตทุฏฺาทิกาเลสุ กกณฺฏกรูปํ วิย, อุทฺทรูปํ วิย จ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปํ หทยงฺคตภาวํ รูปยติ รูปมิว ปกาสํ กโรติ, สวิคฺคหมิว กตฺวา ทสฺเสตีติ อตฺโถ. วิตฺถารณํ วา ¶ รูปสทฺทสฺส อตฺโถ, วิตฺถารณฺจ ปกาสนเมวาติ อาห ‘‘ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติ. อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูปสทฺโท ทฏฺพฺโพ. วณฺณวาจกสฺส รูปสทฺทสฺส รูปยตีติ นิพฺพจนํ, รูปกฺขนฺธวาจกสฺส รุปฺปตีติ อยํ วิเสโส. อุทาหรียตีติ วุจฺจตีติ อตฺเถ วจนสทฺโท เอว คหิโต สิยา, น จ วจนสทฺโท เอเวตฺถ สทฺโท, อถ โข สพฺโพปิ โสตวิฺเยฺโยติ. สปฺปตีติ สเกหิ ปจฺจเยหิ สปฺปียติ, โสตวิฺเยฺยภาวํ คมียตีติ อตฺโถ.
สูจยตีติ อตฺตโน วตฺถุํ อปากฏํ คนฺธวเสน ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผาทิวตฺถุํ ‘‘เอตฺถ ปุปฺผมตฺถิ, จมฺปกาทิผลมตฺถิ, อมฺพาที’’ติ เปสฺุํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตเหตุมฺหิ อาหารรเส นินฺนตาย ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหา นิรุตฺติลกฺขเณน. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ วิเสเสน กาโย วุตฺโต อนุตฺตริยเหตุภาวํ อนาคจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ, กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสตรสาสวปจฺจยตฺตา. เตน หิ โผฏฺพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติ. อุปฺปตฺติเทโสติ อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ, กายินฺทฺริยวตฺถุกา วา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามาสวาทิเหตุภาวโต วิเสเสน สาสวาติ วุตฺตาติ เตสํ อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ.
มุนาตีติ นาฬิยา มินมาโน วิย, มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ วิชานาตีติ อตฺโถ. มนเต อิติ วา มโน, ตํ ตํ อารมฺมณํ ปริจฺเฉทวเสน ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ เย วิเสสลกฺขเณน อายตนสทฺทปรา วตฺตพฺพา, เต จกฺขาทโย ตถา วุตฺตาติ ตโต อฺเ มโนโคจรภูตา ธมฺมา สามฺลกฺขเณเนว เอกายตนภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตา. ยถา หิ โอฬาริกวตฺถารมฺมณมนนสงฺขาเตหิ วิสยวิสยีภาเวหิ ปุริมานิ ปากฏานิ, ตถา อปากฏา จ อฺเ มโนโคจรา น อตฺตโน สภาวํ น ธาเรนฺตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺโถ ธมฺมสทฺโท. ธารียนฺติ สามฺรูเปน อวธารียนฺตีติ วา ธมฺมา. ยถา หิ รูปาทโย จกฺขุวิฺาณาทีหิ อสาธารณโต เอว ยถาสกํ ¶ สภาวโต วิฺายนฺติ ¶ , น เอวเมเต, เอเต ปน อเนกธมฺมภาวโต, สาธารณโต, สภาวสามฺโตปิ มนสา วิฺายนฺตีติ.
๕๑๑. เสน เสนาติ สเกน สเกน. อุฏฺหนฺตีติ อุฏฺานํ กโรนฺติ. วายมนฺตีติ อุสฺสหนฺติ, อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺติจฺเจว อตฺโถ. อิมสฺมึ จ อตฺเถ อายตนฺติ เอตฺถาติ อายตนานีติ อธิกรณตฺโถ อายตนสทฺโท, ทุติยตติเยสุ กตฺตุอตฺโถ. เต จาติ จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม. เต หิ ตํตํทฺวารารมฺมเณสุ อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อายา. วิตฺถาเรนฺตีติ ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนตฺตา ลีนานิ อปากฏานิ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปตฺถเรนฺติ ปากฏานิ กโรนฺติ, อุปฺปาเทนฺตีติ อตฺโถ. อิทฺจ สํสารทุกฺขํ. น นิวตฺตตีติ อนุปฺปาทนิโรธวเสน น นิรุชฺฌติ. อายตนํ อายตนนฺติ อาเมฑิตวจนํ อสฺสา สมฺาย จกฺขาทีสุ นิรุฬฺหภาวทสฺสนตฺถํ.
๕๑๒. เอวํ อวยวเภทวเสน อายตนสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปริยายโตปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. สาธุผลภริตตาย, อปริสฺสยตาย จ มโนรมฺเม.
ตตฺถ นิวสนฺตีติ นิวสนฺตา วิย โหนฺติ. เตนาห ‘‘ตทายตฺตวุตฺติตายา’’ติ. ยตฺถ สุวณฺณรตนาทีนิ นิวุตฺถานิ วิย อากิณฺณานิ ติฏฺนฺติ, โส ปเทโส เตสํ อากโร, เอวํ จิตฺตเจตสิกา จกฺขาทีสูติ เต เตสํ อากโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทีสุ จ…เป… อากโร’’ติ. ตนฺนิสฺสิตตฺตาติ เอตฺถ มโน มโนวิฺาณาทีนํ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ ตสฺส เตสํ ทฺวารภาโว นิสฺสยภาโวติ ทฏฺพฺโพ. อหุตฺวา เอว ปจฺจยสามคฺคิวเสน อุปฺปชฺชนฺตาปิ จิตฺตเจตสิกา อเนเก เอกชฺฌํ ตตฺถ ลพฺภมานา สโมสฏา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต’’ติ. น หิ ธมฺมานํ อนาคตทฺเธ วิชฺชมานตาเลโสปิ อตฺถิ. เตนาห ‘‘ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต’’ติ (มหานิ. ๑๐). ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตติ เตสุ จกฺขาทีสุ เอว อุปฺปตฺติโต. อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูเต จกฺขาทิเก อุปฺปตฺติฏฺานํ วิย กตฺวา อุปจารวเสน วุตฺตํ. น หิ อรูปธมฺมานํ นิปฺปริยายโต อุปฺปตฺติเทโส นาม อตฺถิ. ยทคฺเคน วา เต ¶ เตสํ นิสฺสยารมฺมณภูตา, ตทคฺเคน สฺชาติเทโส. น หิ ปจฺจยภาวมนฺตเรน รูปธมฺมานมฺปิ อาธาราเธยฺยภาโว อตฺถิ. เตนาห ‘‘นิสฺสยารมฺมณภาเวนา’’ติ. พฺยติเรกปธานตาย การณลกฺขณสฺส ‘‘เตสํ อภาเว อภาวโต’’ อิจฺเจวาห, น ‘‘ภาเว ภาวโต’’ติ.
ยถาวุตฺเตนตฺเถนาติ ¶ ‘‘จกฺขตี’’ติอาทินา, ‘‘อายตนโต อายานํ ตนนโต’’ติอาทินา, ‘‘นิวาสฏฺาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปกาเรน อตฺเถน. ธมฺมายตนปริยาปนฺนานํ ธมฺมานํ พหุภาวโต เยภุยฺเยน จ เต พหู เอว หุตฺวา กิจฺจกราติ ‘‘ธมฺมา จ เต อายตนฺจา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส.
๕๑๓. ตถา ตถา ลกฺขิตพฺพโต ลกฺขียติ เอเตนาติ วา ลกฺขณํ, สภาโว.
ตาวภาวโตติ ตตฺตกโต, เตน อนูนาธิกภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ทฺวาทสายตนวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวา อธิกภาวโต โจทนา นตฺถิ, สลกฺขณธารณํ ปน สพฺเพสํ สามฺลกฺขณนฺติ อูนโจทนา สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทโยปิ หี’’ติอาทิ. ภวงฺคมนสงฺขาโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตฺวา ปวตฺตภวงฺคมนสงฺขาโต. จลนวเสน ภวงฺคปฺปวตฺติยา สติ เอว อาวชฺชนุปฺปตฺติ, น อฺตฺถาติ อาวชฺชนสฺสาปิ การณภูตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคมนสงฺขาโต…เป… อุปฺปตฺติทฺวาร’’นฺติ. อสาธารณนฺติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อสาธารณํ. สติปิ อสาธารณภาเว จกฺขาทีนํ ทฺวารภาเวน คหิตตฺตา ธมฺมายตเนน อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. ทฺวารารมฺมณภาเวหิ วา อสาธารณตํ สนฺธาย ‘‘อสาธารณ’’นฺติ วุตฺตํ.
๕๑๔. เยภุยฺยสหุปฺปตฺติอาทีหิ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ อยุตฺติ โยเชตพฺพา. เยภุยฺเยน หิ จกฺขายตนาทีนิ กสฺสจิ กทาจิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิ (ยม. อฏฺ. อายตนยมก ๑๘-๒๑). ตสฺมา อายตนานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต, น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ เอกจฺจอพฺยากตานฺจ อปฺปฏิปชฺชนียโต ¶ , น ภูมิกฺกโม อฑฺเฒกาทสนฺนํ อายตนานํ เอกนฺตกามาวจรตฺตา, อิตเรสฺจ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา, เอกจฺจสฺส โลกุตฺตรภาวโต จาติ. ‘‘อชฺฌตฺติเกสุ หี’’ติ เอเตน อชฺฌตฺติกภาเวน, วิสยีภาเวน จ อชฺฌตฺติกานํ ปมํ เทเสตพฺพตํ ทสฺเสติ, เตสุปิ ปมํ เทเสตพฺเพสุ ปากฏตฺตา ปมตรํ จกฺขายตนํ เทสิตนฺติ.
ตโต ฆานายตนาทีนีติ เอตฺถ พหุปการตฺตาภาเวน จกฺขุโสเตหิ ปุริมตรํ อเทเสตพฺพานิ, สห วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา เอเกน กเมน เทเสตพฺพานีติ ฆานาทิกฺกเมน เทสิตานีติ อธิปฺปาโย ¶ . อฺถาปิ หิ เทสิเตสุ น น สกฺกา โจเทตุํ, น จ สกฺกา โพเธตพฺพานิ น เทเสตุนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา วา จกฺขาทีนิ ปมํ วุตฺตานิ อารมฺมณโต สุปากฏานีติ, มนายตนํ ปน กิฺจิ ปจฺจุนฺนารมฺมณํ…เป… กิฺจิ ยาว นวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ ปจฺฉา วุตฺตํ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุปิ อุปาทารูปารมฺมณานิ จตฺตาริ ปมํ วุตฺตานิ, ตโต ภูตรูปารมฺมณํ. อุปาทารูปารมฺมเณสุปิ ทูรตเร ทูเร, สีฆตรํ สีฆฺจ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนทีปนตฺถํ จกฺขาทีนํ เทสนากฺกโม. จกฺขุโสตทฺวยฺหิ ทูรโคจรนฺติ ปมํ วุตฺตํ, ตตฺราปิ จกฺขุ ทูรตรโคจรนฺติ สพฺพปมํ วุตฺตํ. ปสฺสนฺโตปิ หิ ทูรตเร นทีโสตํ, น ตสฺส โสตปฏิฆาตสทฺทํ สุณาติ. ฆานชิวฺหาสุปิ ฆานํ สีฆตรวุตฺตีติ ปมํ วุตฺตํ ปุรโต ปิตมตฺตสฺสปิ โภชนสฺส คนฺโธ คยฺหตีติ. ยถาานํ วา เตสํ เทสนากฺกโม. อิมสฺมิฺหิ สรีเร สพฺพุปริ จกฺขุสฺส อธิฏฺานํ, ตสฺส อโธ โสตสฺส, ตสฺส อโธ ฆานสฺส, ตสฺส อโธ ชิวฺหาย, ตถา กายสฺส เยภุยฺยโต, มโน ปน อรูปิภาวโต สพฺพปจฺฉา วุตฺโต. ตํตํโคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรํ พาหิรายตนานิ วุตฺตานีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ เอวมฺปิ อิเมสํ กโม เวทิตพฺโพ. โคจโร วิสโย เอตสฺสาติ โคจรวิสโย, มโน. กสฺส ปน โคจโร เอตสฺส วิสโย? จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนมฺปิ. วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อุปฺปตฺติการณสฺส ววตฺถิตภาวโต สวิภตฺติภาวโต. เอเตน จกฺขาทิอนนฺตรํ รูปาทิวจนสฺส จ การณมาห.
๕๑๕. สงฺคหิตตฺตาติ คณนสงฺคหวเสน สงฺคหิตตฺตา. ชาติวเสนาติ จกฺขุภาวสมานตาวเสน. ปจฺจยเภโท กมฺมาทิเภโท. ทานาทิปาณาติปาตาทิเภทภินฺนสฺส ¶ หิ กุสลากุสลกมฺมสฺส, ตสฺส จ สหการีการณภูตานํ อพฺภนฺตรานํ, พาหิรานฺจ ปจฺจยานํ เภเทน จกฺขายตนํ ภินฺนํ วิสทิสํ โหตีติ. นิรยาทิโก, อปทาทิคตินานากรณฺจ คติเภโท คตีนํ, คตีสุ วา เภโทติ กตฺวา. หตฺถิอสฺสาทิโก, ขตฺติยาทิโก จ นิกายเภโท. ตํตํสตฺตสนฺตานเภโท ปุคฺคลเภโท. ยา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อนนฺตปฺปเภทตา วุตฺตา, โส เอว หทยวตฺถุสฺส เภโท ตาทิสเภทานาติวตฺตนโต. ตโต มนายตนสฺส อนนฺตปฺปเภทตา โยเชตพฺพา. ยสฺมา ฌานวิรหิตํ นาม โลกุตฺตรํ นตฺถิ, ตสฺมา ปฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ โหนฺตีติ ตานิ เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตสุ ปกฺขิปิตฺวา อาห ‘‘เอกวีสุตฺตรสตปฺปเภทฺจา’’ติ. วตฺถูติ จกฺขาทิวตฺถุ. ตปฺปเภเทน วิฺาณํ อนนฺตปฺปเภทํ. ปฏิปทา ทุกฺขาปฏิปทาทิ. อาทิ-สทฺเทน ฌานาธิปติภูมิอารมฺมณาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นีลํ นีลสฺส สภาคํ, อฺํ วิสภาคํ. ปจฺจโย กมฺมาทิ. ตตฺถาปิ กุสลสมุฏฺานาทิตา, สีตอุตุสมุฏฺานาทิตา ¶ จ เภโท เวทิตพฺโพ. อาทิสทฺเทน คตินิกายเภโท. สภาวนานตฺตเภทโตติ สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ เอวมาทิโก สภาวเภโท. จกฺขุสมฺผสฺสชา โสตสมฺผสฺสชาติ เอวมาทิกํ นานตฺตํ.
๕๑๖. ‘‘อนาคมนโต อนิคฺคมนโต’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุ อวิชฺชมานสรูปตฺตา อุทยโต ปุพฺเพ กุโตจิ นาคจฺฉนฺติ, วยโต จ อุทฺธํ น กตฺถจิ คจฺฉนฺติ, วิชฺชมานกฺขเณปิ อิตฺตรกาลตาย อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. สปริปฺผนฺทกิริยาวเสน อีหนํ อีหา, จินฺตนวเสน พฺยาปารนํ พฺยาปาโร, ตตฺถ พฺยาปารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหตี’’ติ. อีหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ ตานี’’ติอาทิ. อุภยมฺปิ ปน อีหา จ โหติ พฺยาปาโร จาติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ. ธมฺมตาวาติ สภาโว เอว, การณสมตฺถตา วา อีหาพฺยาปารรหิตานํ ทฺวาราทิภาโว ธมฺมตา. อิมสฺมิฺจ อตฺเถ ‘‘ย’’นฺติ เอตสฺส ยสฺมาติ อตฺโถ. ปุริมสฺมึ สมฺภวนวิเสสนํ ยํ-สทฺโท. ‘‘สฺุโ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วจนโต สฺุคาโม วิย ¶ ทฏฺพฺพานิ. อนฺนปานสหิตนฺติ คหิเต สฺุคาเม ยํ ยเทว ภาชนํ ปรามสียติ, ตํ ตํ ริตฺตกํเยว ปรามสียติ, เอวํ ธุวาทิภาเวน คหิตานิ โยนิโส อุปปริกฺขิยมานานิ ริตฺตกาเนว เอตานิ ทิสฺสนฺตีติ. เตนาห ‘‘ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา’’ติ. จกฺขาทิทฺวาเรสุ อภิชฺฌาโทมนสฺสุปฺปาทกภาเวน รูปาทีนิ จกฺขาทีนํ อภิฆาตกานีติ วุตฺตานิ. อหิสุสุมารปกฺขีกุกฺกุรสิงฺคาลมกฺกฏา ฉ ปาณกา. วิสมพิลากาสคามสุสานวนานิ เตสํ โคจรา. ตตฺถ วิสมาทิอชฺฌาสเยหิ จกฺขาทีหิ วิสมภาวพิลากาสคามสุสานสนฺนิสฺสิตสทิสูปาทินฺนธมฺมวนภาเวหิ อภิรมิตตฺตา รูปาทีนํ วิสมาทิสทิสตา โยเชตพฺพา.
อิติ อายตนานํ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
ธาตุวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๑๗. จกฺขุสฺส วิฺาณนฺติ จกฺขุสฺส การณภูตสฺส วิฺาณํ. กามํ รูปาโลกมนสิการาทโยปิ ¶ ตสฺส วิฺาณสฺส การณา, เต ปน สาธารณการณํ, จกฺขุ อสาธารณนฺติ อสาธารณการเณนายํ นิทฺเทโส ยถา เภริสทฺโท, ยวงฺกุโรติ. ตถา หิ จกฺขุ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ, นีลาทิสพฺพรูปสาธารณฺจาติ สามิภาเวน นิทฺทิฏฺํ.
วิทหตีติ เอวํ เอวฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยฺุชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. วิทหตีติ จ ธาตฺวตฺโถ เอว วิสิฏฺโ อุปสคฺเคน ทีปียตีติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺพฺโพ. กตฺตุกมฺมภาวกรณาธิกรเณสุ จ ธาตุสทฺทสิทฺธิ โหตีติ ปฺจาปิ เต อตฺถา วุตฺตา. โลกุตฺตรา ธาตุโย สํสารทุกฺขํ น วิทหนฺติ, อฺทตฺถุ วิธํเสนฺตีติ กตฺวา ‘‘โลกิยา’’ติ วิเสสิตํ. ววตฺถิตาติ อวตฺถิตา, อฺมฺํ วา อสํกิณฺณา. สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโย. ยถาสมฺภวนฺติ เอตฺถ เกจิ ‘‘โลกิยโลกุตฺตราสุ ธาตูสุ โย โย อตฺโถ สมฺภวติ, ตทนุรูป’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘โลกิยา หิ ธาตุโย’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. อตฺถวเสน เจตํ ยถาสมฺภวคฺคหณํ กตํ, น ธาตุวเสน ¶ . กามํ ปฺจปิ อตฺถา จกฺขาทีนํ สพฺเพสํ อิจฺฉิตพฺพา, ตถาปิ จกฺขาทีสุ ยสฺส ยสฺส ธมฺมสฺส ยทา กตฺตุวจนิจฺฉา, น ตทา กมฺมภาโว. ยทา ปน กมฺมวจนิจฺฉา, น ตทา กตฺตุภาโว. เอวํ เสเสสุปีติ ยถาสมฺภวคฺคหณํ. เตนาห ‘‘อิติ จกฺขาทีสู’’ติอาทิ.
๕๑๘. อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ เอตฺถาปิ ธาตีติ ธาตูติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา ธารณตฺโถ ธา-สทฺโทติ กตฺวา. กตฺตุอตฺโถปิ จายํ ปุริเมน อสทิโส วิธานธารณตฺถานํ ภินฺนสภาวตฺตา. นิสฺสตฺตสภาวมตฺตธารณฺจ ธาตุสทฺทสฺส ปธาโน อตฺโถติ วิสุํ วุตฺโต. ธาตุโย วิย ธาตุโยติ เอตฺถ สีหสทฺโท วิย เกสริมฺหิ นิรุฬฺหา ปุริเส เสลาวยเวสุ นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท จกฺขาทีสุ อุปจริโตติ ทฏฺพฺโพ. าณฺจ เยฺยฺจ าณเยฺยานิ, เตสํ อวยวา ตปฺปเภทภูตา ธาตุโย าณเยฺยาวยวา. ตตฺถ าณปฺปเภโท ธมฺมธาตุเอกเทโส, เยฺยปฺปเภโท อฏฺารสาปีติ าณเยฺยาวยวมตฺตา ธาตุโย โหนฺตีติ. อถ วา าเณน าตพฺโพ สภาโว อวิปรีโต ธาตุสทฺเทน วุจฺจมาโน าณเยฺโย, น ทิฏฺิอาทีหิ วิปรีตคฺคาหเกหิ เยฺโยติ อตฺโถ, ตสฺส าณเยฺยสฺส อวยวา จกฺขาทโย, วิสภาคลกฺขณาวยเวสุ รสาทีสุ นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท ตาทิเสสุ อฺาวยเวสุ จกฺขาทีสุ อุปจริโตติ ทฏฺพฺโพ. รสาทีสุ วิย วา จกฺขาทีสุปิ นิรุฬฺโห เอว. ‘‘นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอเตน นิชฺชีวมตฺตปทตฺเถ ธาตุสทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ. ฉ ธาตุโย เอตสฺสาติ ฉธาตุโร. โย โลเก ปุริโสติ ธมฺมสมุทาโย ¶ วุจฺจติ, โส ฉธาตุโร ฉนฺนํ ปถวีอาทีนํ นิชฺชีวมตฺตานํ สภาวานํ สมุทายมตฺโต, น เอตฺถ ชีโว วา ปุริโส วา อตฺถีติ อตฺโถ.
๕๑๙. จกฺขาทีนํ กโม ปุพฺเพ วุตฺโตติ อิเธเกกสฺมึ ติเก ติณฺณํ ธาตูนํ กมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสนา’’ติ. เหตุผลานํ อนุปุพฺพววตฺถานํ เหตุผลภาโว เอว, มโนธมฺมธาตูนฺจ มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. กิริยมโนธาตุ มโนวิฺาณสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา, วิปากมโนธาตุ วิปากมโนวิฺาณสฺส อนนฺตราทินาปิ, อิตรสฺส สพฺพาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยา ¶ จ, ธมฺมธาตุ ปน เวทนาทิกา สหชาตา สหชาตาทินา, อสหชาตา อนนฺตราทินา, อุปนิสฺสเยน, อารมฺมณาทินา จ มโนวิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทฺวารภูตมโนวเสน วา. ทฺวารภูตมโนปิ หิ สุตฺเตสุ มโนธาตูติ วุจฺจตีติ ตสฺสา วา มโนธาตุยา มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโย อธิปฺเปโต, ผลนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ.
๕๒๐. สพฺพาสํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาภาธาตุอาทีนํ ปฺจตึสาย ธาตูนํ วเสน. อปรมตฺถสภาวสฺส ปรมตฺถสภาเวสุ น กทาจิ อนฺโตคธตา อตฺถีติ อาห ‘‘สภาวโต วิชฺชมานาน’’นฺติ.
จนฺทาภาสูริยาภาทิกา วณฺณนิภา เอวาติ อาห ‘‘รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตู’’ติ. รูปาทิปฏิพทฺธาติ ราควตฺถุภาเวน คเหตพฺพากาโร สุภนิมิตฺตนฺติ กตฺวา ‘‘รูปาทโย เอวา’’ติ อวตฺวา ปฏิพทฺธวจนํ วุตฺตํ. อสติปิ ราควตฺถุภาเว กุสลวิปาการมฺมณํ สุภธาตูติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโต. เสสาติ มโนวิฺาณธาตุสมฺปยุตฺตา. ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตนฺติ มโนวิฺาณธาตูนํ นิโรธมตฺตํ จตุตฺถารุปฺปจิตฺตุปฺปาทนิโรธภาวโต. ตทฺวิฺาณนิโรโธ วิย หิ วิฺาณธาตุมโนธาตูนํ นิโรโธ สมาปตฺติพลสิทฺโธติ กตฺวา ธาตุทฺวยคฺคหณํ.
‘‘ธมฺมธาตุมตฺต’’นฺติ อิทํ กามธาตุยา ธมฺมธาตุปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ. กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสมฺปยุตฺโต, อารมฺมณกรเณน วา กามคุโณปสํหิโต. ยํ เอตสฺมึ อนฺตเรติ เย เอตสฺมึ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺติปริจฺฉินฺเน โอกาเส. โอคาฬฺหา หุตฺวา อโธภาเค จ โอกาเส จรนฺตีติ เอตฺถาวจรา. อฺตฺถ จรนฺตาปิ ยถาวุตฺเต เอว าเน ปริยาปนฺนาติ เอตฺถ ปริยาปนฺนา.
เนกฺขมฺมธาตุ ¶ ธมฺมธาตุ เอว วิตกฺกปกฺเข. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ ทานมยปฺุกิริยโต, สีลมยปฺุกิริยโต, ปพฺพชฺชโต จ ปฏฺาย ยาว อคฺคมคฺคาธิคมา ปวตฺตา สพฺเพปิ อนวชฺชธมฺมา. วิหึสาธาตุ เจตนา, ปรวิเหนจฺฉนฺโท วา. อวิหึสา กรุณา.
หีนาติ ¶ หีฬิตา. ปณีตาติ สมฺภาวิตา. ‘‘นาติหีฬิตา นาติสมฺภาวิตา มชฺฌิมา’’ติ ขนฺธนิทฺเทเส อาคตา หีนทุกโต เอว นีหริตฺวา มชฺฌิมา ธาตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อุโภปีติ ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย.
วิฺาณธาตุ ยทิปิ ฉวิฺาณธาตุวเสน วิภตฺตา, ตถาปิ วิฺาณธาตุคฺคหเณน ตสฺส ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหตีติ อาห ‘‘วิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณาทิสตฺตวิฺาณธาตุ สงฺเขโปเยวา’’ติ. อเนเกสํ จกฺขุธาตุอาทีนํ, ตาสุ จ เอเกกิสฺสา นานปฺปการตาย นานาธาตูนํ วเสน อเนกธาตุ นานาธาตุ โลโก วุตฺโตติ อาห ‘‘อฏฺารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวา’’ติ.
๕๒๑. จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุเภเทนาติ พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขิตํ, เกสุจิ ‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนมโนวิฺาณธาตุเภเทนา’’ติ. ตตฺถ น จกฺขาทีนํ เกวเลน ธาตุสทฺเทน สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโต วิชานนสภาวสฺส ปเภทวจนโต. วิฺาณธาตุสทฺเทน จ สมฺพนฺเธ กริยมาเน ทฺเว มโนคหณานิ น กาตพฺพานิ. น หิ ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย สนฺติ. อนฺตรา วา มโนธาตุคหณํ อกตฺวา ‘‘จกฺขุ…เป… กายมโนวิฺาณธาตุมโนธาตู’’ติ วตฺตพฺพํ อตุลฺยโยเค ทฺวนฺทสมาสาภาวโต. อยํ ปเนตฺถ ปาโ สิยา ‘‘จกฺขุ…เป… กายวิฺาณมโนมโนวิฺาณธาตุเภเทนา’’ติ. ตสฺส วิฺาณสฺส เยภุยฺเยน อตฺตวาทิโน ตสฺส เอกเมกสฺส อตฺตสฺส อทฺวยตํ, นิจฺจตฺตฺจ ปเวเทนฺตีติ อเนกตานิจฺจตาปกาสนํ เตสํ ชีวสฺาสมูหนนาย โหติ. ขนฺธายตนเทสนา สงฺเขปเทสนา, อินฺทฺริยเทสนา วิตฺถารเทสนา, ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ อนติสงฺเขปวิตฺถารา ธาตุเทสนา. อภิธมฺเม วา สุตฺตนฺตภาชนีเย (วิภ. ๑๗๒ อาทโย) วุตฺตา ธาตุเทสนา อติสงฺเขปเทสนา, อาภาธาตุอาทีนํ อเนกธาตุนานาธาตุอนฺตานํ วเสน เทเสตพฺพา อติวิตฺถารเทสนา, ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ อนติสงฺเขปวิตฺถารา.
อสฺส ¶ ภควโต. สทฺธมฺมเตชสา วิหตํ สทฺธมฺมเตชวิหตํ.
๕๒๒. สงฺขโตติ ¶ คณนโต. ชาติโตติ จกฺขุภาวสามฺโต. อถ วา ชาติโตติ จกฺขุสภาวโต. เตนาห ‘‘จกฺขุปสาโท’’ติ. วีสติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ เวทนาทีนํ อภินฺทิตฺวา คหณโต. เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิฺาณวเสนาติ เอตฺถ อพฺยากตาเปกฺขาย เสสคฺคหณํ, กุสลากุสลํ ปน สพฺพโส อคฺคหิตเมวาติ.
๕๒๓. ตา จ จกฺขุวิฺาณธาตุอาทโย ปฺจปิ.
ปุริเมเหวาติ อนนฺตราทีหิ เอว. ชวนมโนวิฺาณธาตุ ปน ชวนมโนวิฺาณธาตุยา อาเสวนปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ธมฺมธาตูติ ปน สหชาโต เวทนาทิกฺขนฺโธ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘สหชาต…เป… ปจฺจโย โหตี’’ติ. อวิคตาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มโนวิฺาณธาตุยา ยถารหํ เหตุอธิปติกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยภาโว สงฺคยฺหติ. เตนาห ‘‘พหุธา ปจฺจโย โหตี’’ติ. เอกจฺจา จ ธมฺมธาตุ สุขุมรูปนิพฺพานปฺปการา, ยา จ สมฺปโยคานนฺตรภาวาทีนํ อภาเวน อารมฺมณกรเณ โยคฺยา. ปฺจทฺวาริกวิปากวชฺชนตฺถํ ‘‘เอกจฺจาย มโนวิฺาณธาตุยา’’ติ วุตฺตํ, มโนทฺวาริกา ปน วิปากาปิ ตทารมฺมณภูตา เอกจฺจํ ธมฺมธาตุํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ. อถ วา ‘‘เอกจฺจาย มโนวิฺาณธาตุยา’’ติ อิทํ สพฺพํ กามาวจรกุสลํ กามาวจรกิริยํ อภิฺาทฺวยํ อารุปฺปทฺวยนฺติ เอวรูปํ มโนวิฺาณธาตุํ สนฺธาย วุตฺตํ, โลกุตฺตรมโนวิฺาณธาตุยา ปน เอกจฺจา ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโยติ ปากโฏยมตฺโถ. จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ จกฺขาทีนํ ยถาวุตฺตปจฺจยธมฺมโต อติเรเกปิ ปจฺจยธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อาโลกาทโยติ อาโลโก นาม สูริยาโลกาทิ. ตสฺส สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยภาโว เวทิตพฺโพ, เอวํ เสสานิปิ.
วิวรํ นาม วิเสสโต โสตพิลํ. วายุ คนฺธูปสํหรณกวาโต. อาโป มุเข ปกฺขิตฺตอาหารสฺส เตมนกอุทกํ. ปถวี กายปฺปสาทสฺส นิสฺสยภูตา ปถวีธาตุ. ภวงฺคมนํ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตํ ภวงฺคจิตฺตํ. สพฺพตฺถ มนสิกาโร อาวชฺชนมนสิกาโร.
๕๒๔. อวิเสสโต ¶ ¶ ทฏฺพฺพาการสฺส วุจฺจมานตฺตา อาห ‘‘สพฺพา เอวา’’ติ. วิเสสโต วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เอโสติ ‘‘สงฺขตา’’ติ วิเสสิตํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโตติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพนฺโตนาม อตีโต อทฺธา, อปรนฺโต นาม อนาคโต. อุภยตฺถ จ สงฺขตา ธาตุโย สภาววิวิตฺตา อนุปลพฺภมานสภาวตฺตา. ปุพฺพนฺโต วา สภาวธมฺมสฺส อุทโย ตโต ปุพฺเพ อวิชฺชมานตฺตา. อปรนฺโต วโย ตโต ปรํ อภาวโต. ตสฺมา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโตติ ปากาภาวโต วิทฺธํสาภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.
เภริตลํ วิย จกฺขุทาตุ สทฺทสฺส วิย วิฺาณสฺส นิสฺสยภาวโต. อาทาสตลาทีสุปิ เอเสว นโย. ยนฺตํ นาม อุจฺฉุยนฺตํ. จกฺกยฏฺีติ ติลมนฺถํ อาห. โส หิ อจกฺกพนฺโธปิ ตํสทิสตาย จกฺกยฏฺีตฺเวว วุจฺจติ, จกฺกพนฺธเมว วา สนฺธาย ตถา วุตฺตํ. อิมาหิ จ อุปมาหิ นิชฺชีวาน. เภริตลทณฺฑาทีนํ สมาโยเค, นิชฺชีวานํ สทฺทาทีนํ วิย นิชฺชีวานํ จกฺขุรูปาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปวตฺตีติ การณผลานํ ธาตุมตฺตตํ, การกเวทกวิรหฺจ ทสฺเสติ.
ปุเรจรานุจรา วิยาติ นิชฺชีวสฺส กสฺสจิ เกจิ นิชฺชีวา ปุเรจรานุจรา วิยาติ อตฺโถ. มโนธาตุเยว วา อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตี อตฺตโน ขณ อนติวตฺตนฺตานํเยว จกฺขุวิฺาณาทีนํ อวิชฺชมานายปิ ปุเรจรานุจราภิสนฺธิยํ อนนฺตรปุพฺพกาลาปรกาลตาย ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา.
ฉนฺนฺหิ วิฺาณธาตูนํ เอกชฺฌํ อเนกานนฺตรปจฺจยาภาวโต เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติอภาโว วิย อฺมฺานนฺตรปจฺจยตาภาวโต อนนฺตรุปฺปตฺติปิ นตฺถิ. ยทิ สิยา, ฉฬารมฺมณสนฺนิธาเน มนสิการมนฺตเรนาปิ ฉฬารมฺมณูปลทฺธิ สิยา, น จ โหติ, ตสฺมา ทสฺสนาทิอนนฺตรํ สวนาทีนํ อภาโว วิย มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ น ทสฺสนาทีนิ, น จ ทสฺสนาทิอนนฺตรํ มโนวิฺาณธาตุ โหติ. ตตฺถ ภวงฺคสฺส, ทสฺสนาทีนฺจ ภินฺนารมฺมณตาย มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ ทสฺสนาทีนิ, ทสฺสนาทีนํ อนนฺตรฺจ สวนาทีนิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ ยุตฺตเมตํ. ทสฺสนาทีนํ, ปน สนฺตีรมณสฺส จ อภินฺนวิสยตาย ทสฺสนาทิอนนฺตรํ น มนาวิฺาณทาตุ โหตีติ อยุตฺตนฺติ ¶ ? นยิทเมวํ นิยตานิยตวิสยานํ ภินฺนวิสยภาวุปปตฺติโต. ยทิ จ ทสฺสนาทิอนนฺตรํ กาจิ วิฺาณธาตุ อุปฺปชฺเชยฺย, สาปิ ทสฺสนาทิทฺวารตาย ¶ ทสฺสนาทิวิฺาณธาตุ เอว สิยา, น มโนวิฺาณธาตุ, ตโต จ ทสฺสนาทิกิจฺจวิธุรํ จินฺตนํ มนนนฺติ มโนทฺวารปฺปวตฺตานํ มนนกิจฺจาปริจฺจาโค วิย ทสฺสนวิฺาณธาตุยา ทสฺสนกิจฺจาปริจฺจาโค อาปชฺชติ. ตถา ตทนนฺตรสฺสาติ สพฺพายปิ ทสฺสนวิฺาณภาวโต จ วิฺาณกายา น ภเวยฺยุํ.
ยถา ปน มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ, ตโต จกฺขุวิฺาณาทีนิ, เอวํ ทสฺสนวิฺาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ, ตโต โสตวิฺาณาทีนิ โหนฺตีติ เจ? น, มโนธาตุยา ทสฺสนธาตุภาวปฺปสงฺคโต. ยถา หิ มนโส นิพฺพิเสสาวตฺถา มนนมตฺตตาย มโนธาตุ, เอวํ ทสฺสนสฺส นิพฺพิเสสาวตฺถา ทสฺสนมตฺตตาย ทสฺสนธาตุ สิยา. ตฺจ จกฺขูวิฺาณํ รูปวิสยนฺติ สทฺทาทิวิสยาโภคาภาวโต สวนวิฺาณาทีนํ อสมฺภโว. ตโต จ รูปารมฺมณปสุตเมว วิฺาณํ สิยา มโนวิฺาณานํ วิย ทสฺสนวิฺาณาทีนํ สมานวตฺถุภาวปฺปสงฺคโต, อฺวตฺถุสนฺนิสฺสิตฺจ วิฺาณํ น สิยา, น เจตํ ยุตฺตํ. ตสฺมา สุขทุกฺขานํ วิย อุเปกฺขา จกฺขุวิฺาณาทีนํ, มโนวิฺาณสฺส จ พฺยวธายิกา มโนธาตุ ทฏฺพฺพา, น จสฺสา อุเปกฺขาย วิย อทุกฺขมสุขตา อทสฺสนาทิอมนนตา, อต โข มนนกิจฺจาวิเสสโต มโนวิฺาณสภาคตา. มโน หิ หทยวตฺถุมฺหิ วตฺตมาโน อฺวตฺถุสนฺนิสฺสิตานํ วิฺาณานํ วิสยํ ทสฺเสตฺวา นิวตฺตมาโน อคฺคิ วิย อุสุมมตฺเต มนนมตฺเต ตฺวา นิวตฺตติ, อฺวตฺถุสนฺนิสฺสิตวิฺาณนิโรเธ จ อุฏฺหนฺโต อคฺคิ วิย อุสุมมตฺเต อุฏฺหติ. ปจฺจยานุรูปปวตฺติกานิ จ มนนมตฺตานิ มโนวิฺาณธาตุยา อนฺตานิ โหนฺติ. ปฏิฆสฺาสหคตานฺหิ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ อินฺทฺริยารมฺมนปฏิฆาตชตาย อภินิปาตมตฺตกิจฺจํ, มนนลกฺขณินฺทฺริยสมุปฺปนฺนสฺส จ มโนวิฺาณสฺส วิสยวิจินฺตนาสมฺภูตตาย ตทนุรูปาจินฺตนา. ตสฺมา อภินิปาตปฺปจฺจยปฏิฆฏฺฏนานิฆํสพเลน ภวงฺคลกฺขณํ จิตฺตํ จลนาวตฺถํ หุตฺวา นิวตฺตมานํ จินฺตนาวิเสสวิรหโต อภินิปาตานุคุณํ จินฺตนาวสานํ มนนมตฺตํ อุปฺปาเทติ.
ทสฺสนาทิปิ ¶ อภินิปาตมตฺตํ ทุติยํ ขณํ อนติวตฺตมานํ อตฺตานุคุณํ จินฺตนามนนสมฺาวิรหโต ทสฺสนาทิอภินิปาตวิเสสวิจิตฺตํ จิตฺตภาวาทินา สมานํ จินฺตนาทิมนนมตฺตํ อฺวตฺถุสฺมึ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา วตฺถุกิจฺเจหิ ตํ มโนวิฺาณกายสงฺคหิตาปิ มโนธาตุ มโนทฺวารนิกฺขมปเวสภูตา อารมฺมณนฺตเร ทฺวารนฺตรมนสิการตพฺพิสยสมฺปฏิจฺฉนภาเวน ¶ ปฺจนฺนํ วิฺาณธาตูนํ ยถากฺกมํ ปุเรจรา, อนุจราติ จ วุตฺตา. สา ปนายํ สติปิ วิฺาณภาเว มนโส สมฺภูย วิสิฏฺมนนกิจฺจาภาวโต ธาตุภาวสามฺเน มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตูติ วุจฺจติ.
ยถาวุตฺเตเนว จ เหตุนา มตฺต-สทฺทโลปํ กตฺวา วิฺาณฏฺโยคโต มโนมตฺตํ วิฺาณนฺติ มโนวิฺาณกายสงฺคโหปิ จสฺสา ยุชฺชติ เอว. อฺวิฺาเณหิ ปน ทฺวารารมฺมเณหิ จ วิเสสนตฺถํ ‘‘มโนธาตู’’ติ วุตฺตาติ. มโนวิฺาณธาตูติ ปน วิฺาณธาตุวิเสสนํ มโนคหณํ. ธาตุวิเสสนตฺเถ จ มโนวิฺาณคฺคหเณ วิฺาณวิเสสนํ ทฺวารภูตมโนทสฺสนเมวาติ ทฺวารสมฺารหตฺตา น มโนธาตูติ วุจฺจติ. ตฺหิ มโนทฺวารนฺโตคธํ, น จ ทสฺสนาทิปุเรจรานุจรนฺติ มนโส วิฺาณธาตุ, มนโส วิฺาณนฺติ จ มโนทฺวารสมฺารหํ, สวิเสสฺจ ตสฺส มนนกิจฺจํ, วิฺาณกิจฺจฺจาติ มตฺตสทฺทสฺส โลปมนฺตเรน ‘‘มโนวิฺาณ’’นฺติ, นิชฺชีวภาววิภาวนตฺถํ ‘‘มโนวิฺาณธาตู’’ติ จ วุจฺจตีติ.
สลฺลมิว สูลมิว ติวิธทุกฺขตาสมาโยคโต ทฏฺพฺโพ. เวทนาสลฺลสูลโยคาติ เวทนาสงฺขาตสลฺลสูลโยคโต. อาตุรา วิยาติ เตน อาตุริภูตา ปุคฺคลา วิย. อาสาเยว ทุกฺขํ อาสาทุกฺขํ, อาสาวิฆาตํ ทุกฺขํ วา. สฺา หิ อสุภาทิกมฺปิ สุภาทิโต สชฺชานนฺตี อาสํ, ตสฺสา จ วิฆาตํ อาสีสิตสุภาทิอสิทฺธิยา ชเนตีติ. วนมิโค ติณปุริสํ ปุริโสติ คณฺหนฺโต อยถาภูจฺจนิมิตฺตคฺคาหโก, ตถา สฺาปีติ อาห ‘‘วนมิโค วิยา’’ติ. กมฺมปธานา สงฺขาราติ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชาติทุกฺขานุพนฺธโตติ อตฺตนา นิพฺพตฺติยมาเนน ชาติทุกฺเขน อนุพนฺธตา. ภวปจฺจยา ชาติ หิ ชาติทุกฺขนฺติ. ปทุมํ วิย ทิสฺสมานํ ขุรจกฺกํ วิย รูปมฺปิ ¶ อิตฺถิอาทิภาเวน ทิสฺสมานํ นานาวิธุปทฺทวํ ชเนติ. สพฺเพ อนตฺถา ราคาทโย, ชาติอาทโย จ วิสยภูตา, อนุปสนฺตา, สปฺปฏิภยา จาติ. ตปฺปฏิปกฺขภูตตฺตา อสงฺขตา ธาตุ อมตาทิโต ทฏฺพฺพา.
ววตฺถานาภาโว ‘‘อิทเมว อิมสฺส อารมฺมณ’’นฺติ นิยมาภาโว, เตน ยถา อรฺมกฺกโฏ เกนจิ อนิวาริโต คหิตํ เอกํ รุกฺขสาขํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหาติ, ตมฺปิ มฺุจิตฺวา อฺนฺติ กตฺถจิ อนวฏฺิโต ปริพฺภมติ, เอวํ คหิตํ เอกํ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา อฺํ, ตมฺปิ มฺุจิตฺวา อฺนฺติ อนวฏฺิตตา, อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตา จ มกฺกฏสมานตาติ ¶ ทสฺเสติ. อฏฺิเวธวิทฺโธปิ อุปฺปถํ อนุคจฺฉนฺโต ทุฏฺสฺโส อสฺสขฬุงฺโก. ยตฺถกามนิปาติโตติ ยตฺถ กตฺถจิ อิจฺฉิตารมฺมเณ นิปาติภาวโต. นานาเวสธารี รงฺคนโฏ.
อายตนทาตุนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปนฺนรสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๖. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
อินฺทฺริยวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๒๕. พาวีสตีติ ¶ ¶ คณนปริจฺเฉโท. อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิ เตสํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทฏฺํ กาเรติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ จกฺขุนฺทฺริยํ. ตฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมา โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทฏฺํ กาเรตีติ. กายินฺทฺริยํ. วิชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํ. อิตฺถิภาวลกฺขเณ, ปริสภาวลกฺขเณ, อนุปาลนลกฺขเณ, สุขลกฺขเณ, ทุกฺขลกฺขเณ, โสมนสฺสลกฺขเณ, โทมนสฺสลกฺขเณ, อุเปกฺขาลกฺขเณ, อธิโมกฺขลกฺขเณ, ปคฺคหลกฺขเณ, อุปฏฺานลกฺขเณ, อวิกฺเขปลกฺขเณ, ทสฺสนลกฺขเณ, อนฺาตํ สฺสามีติ ปวตฺเต ชานนลกฺขเณ, าตานํ เอว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อฺาตาวิภาเว อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
วิชานิยาติ วิชาเนยฺย. ภูมิโต จาติ จ-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิปณฺฑนตฺโถ, เตน ตาวตฺวํ สงฺคณฺหาติ, ตํ ปน ตาวตฺวํ ปรโต วณฺณยิสฺสาม. อสมฺมสนุปคานมฺปิ อตฺถิภาวโต ทฏฺพฺพตา อิธ น คหิตา.
ปุพฺพภาเคติ อริยมคฺคโต ปุพฺพภาเค. อนฺาตนฺติ น อฺาตํ น อธิคตํ. นิจฺจตาย นตฺถิ เอตสฺส มตํ ภงฺโค, น วา เอตสฺมึ อธิคเต มรณนฺติ อมตํ, ปชฺชิตพฺพโต ปทฺจาติ อมตปทํ นิพฺพานํ. ‘‘เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ เอเตน ปุพฺพภาควเสเนตํ อินฺทฺริยํ เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติ. อาชานนโตติ ปมมคฺเคน ทิฏฺมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานนโต. เยน ตํสมงฺคิปุคฺคโล, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา อฺาตาวิโน โหนฺติ ¶ , โส อฺาตาวิภาโว ปรินิฏฺิตกิจฺจชานนขีณาสวสฺส ภาวภูโต หุตฺวา อุปฺปตฺติโต ‘‘ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ วุตฺตํ.
ลิงฺเคติ คเมติ าเปตีติ ลิงฺคํ, ลิงฺคียติ วา เอเตนาติ ลิงฺคํ. กึ ลิงฺเคติ, กึ วา ลิงฺคียตีติ? อินฺทํ, อินฺโท วา. อินฺทสฺส ลิงฺค อินฺทลิงฺคํ, อินฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ ตํสภาโว อินฺทลิงฺคฏฺโ, อินฺทลิงฺคเมว วา อินฺทฺริยสทฺทสฺส ¶ อตฺโถติ อินฺทลิงฺคฏฺโ. สชฺชิตํ อุปฺปาทิตนฺติ สิฏฺํ, อินฺเทน สิฏฺํ อินฺทสิฏฺํ. ชุฏฺํ เสวิตํ. กมฺมสงฺขาตสฺส อินฺทสฺส ลิงฺคานิ, เตน จ สิฏฺานีติ กมฺมชาเนว โยเชตพฺพานิ, น อฺานิ, เต จ ทฺเว อตฺถา กมฺเม เอว โยเชตพฺพา, อิตเร จ ภควติ เอวาติ อาห ‘‘ยถาโยค’’นฺติ. เตนาติ ภควโต, กมฺมสฺส จ อินฺทตฺตา. เอตฺถาติ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุ. อุลฺลิงฺเคนฺติ าเปนฺติ ปกาเสนฺติ ผลสมฺปตฺติวิปตฺตีหิ การณสมฺปตฺติวิปตฺติอวโพธโต. ‘‘โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๙.๓๕) โคจรกรณมฺปิ อาเสวนา วุตฺตาติ อาห ‘‘กานิจิ โคจราเสวนายา’’ติ. ตตฺถ สพฺเพสํ โคจริกาตพฺพตฺเตปิ ‘‘กานิจี’’ติ วจนํ อวิปสฺสิตพฺพานํ พหุลํ มนสิกรเณน อนาเสวนียตฺตา. ปจฺจเวกฺขนามตฺตเมว หิ เตสุ โหตีติ. ‘‘ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๗๐) ภาวนา อาเสวนาติ วุตฺตาติ ภาเวตพฺพานิ สทฺธาทีนิ สนฺธายาห ‘‘กานิจิ ภาวนาเสวนายา’’ติ.
อาธิปจฺจํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว. อสติปิ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเว อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ, อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยวเสน ปวตฺตมาเน ตํสหิตสนฺตาเน อฺากาเรน อปฺปวตฺตมาเนหิ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียภาเว อาธิปจฺจํ. อิมสฺมึ จ อตฺเถ อินฺทนฺติ ปริมิสฺสริยํ กโรนฺติจฺเจว อินฺทฺริยานิ. จกฺขาทีสุ ทสฺสิเตน นเยน อฺเสฺจ ชีวิตาทีนํ ตทนุวตฺตีสุ อาธิปจฺจํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
อโมโหเยว น วิสุํ จตฺตาโร ธมฺมา, ตสฺมา ตสฺส สงฺขารกฺขนฺธกถายํ วิภาวิตานิ ลกฺขณาทีนิ เตสฺจ เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโย. เสสานิ ตตฺถ ขนฺธนิทฺเทเส ลกฺขณาทีหิ อรูเปเนว อาคตานิ.
๕๒๖. สตฺตานํ อริยภูมิปฏิลาโภ ภควโต เทสนาย สาธารณํ, ปทานฺจ ปโยชนนฺติ ¶ อาห ‘‘อชฺฌตฺตธมฺเม ปริฺายา’’ติอาทิ. อฺเสมฺปิ อินฺทฺริยานํ อตฺตภาวปริยาปนฺนตาย สติปิ อตฺตภาวปฺาปนาย มูลภาวโต จกฺขาทีนํ สาติสยา อตฺตภาวปริยาปนฺนาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทิยาทีนี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๑๙). อภิธมฺมฏฺกถายํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยเทสนากฺกโม วุตฺโตติ ¶ อิธาปิ ‘‘ตโต ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ อินฺทฺริยยมกเทสนาย (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑ อาทโย) สเมติ. อินฺทฺริยวิภงฺเค (วิภ. ๒๑๙ อาทโย) ปน มนินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํ, ตํ ปุริมปจฺฉิมานํ อชฺฌาตฺติกพาหิรานํ อนุปาลกภาวทีปนตฺถํ เตส มชฺเฌ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขํ. ยาว จ ทุวิธตฺตภาวานุปาลกสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺติ, ตาว ทุกฺขภูตานํ เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺตีติ าปนตฺถํ, เตน จ จกฺขาทีนํ ทุกฺขานุพนฺธตาย ปริฺเยฺยตํ าเปติ. ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ. ตสฺเสวาติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺเสว. ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตาติ ภาวนามคฺคสมฺปยุตฺตํ อฺินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทสฺสนานฺตรา หิ ภาวนาติ.
เภโทติ อิธ สภาวโต เภโท อธิปฺเปโต, น ภูมิปุคฺคลาทิวเสนาติ อาห ‘‘เสสานํ อเภโท’’ติ. นนุ จ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนลกฺขณํ สภาโว, เตนสฺส ทุวิธสฺสาปิ อเภโทติ? สจฺจเมตํ, ตสฺส ปน รูปารูปสภาวกโต เภโท คหิโต, น เอวํ เสสานํ โกจิ เภโท อตฺถีติ เตสํ อเภโทติ เภทาภาโว วุตฺโต. นนุ เจตฺถ เวทนา, ปฺา จ ภินฺทิตฺวา วุตฺตาติ? น, ยถา เทสิเตสุ พาวีสติยา อินฺทฺริเยสุ เภทาเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
๕๒๗. จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ สติปิ ปุเรชาตาทิปจฺจยภาเว อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพเมว กิจฺจํ กิจฺจนฺติ วุตฺตํ ตสฺส อนฺสาธารณตฺตา, อินฺทฺริยกถาย จ อธิกตตฺตา. อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิอากาโร อตฺตากาโร, ตสฺส อนุวตฺตาปนํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํ. เตนาห ‘‘ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตอตฺตาการานุวตฺตาปน’’นฺติ. อถ วา ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตสฺส จ อตฺตาการสฺส จ อนุวตฺตาปนํ ติกฺข…เป… วตฺตาปนํ. วิสุํ อตฺตาการคฺคหเณน เจตฺถ รูปาวภาสนาทิกสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. จกฺขุนฺทฺริยสฺส หิ รูปาภิหนนโยคฺยตาสงฺขาเต รูปาวภาสนสามตฺถิเย อสติ น กทาจิปิ จกฺขุวิฺาณสฺส ทสฺสนกิจฺจํ สมฺภวติ. เอส นโย โสตินฺทฺริยาทีสุปิ. ปุพฺพงฺคมภาเวน มนินฺทฺริยสฺส วสาวตฺตาปนํ โหติ, น อฺเสํ. ตํสมฺปยุตฺตานิปิ หิ อินฺทฺริยานิ ตพฺพเสเนว หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อินฺทฺริยกิจฺจํ สาเธนฺติ เจตสิกภาวโต ¶ , น เตสํ วเสน มนินฺทฺริยํ ¶ . อยฺหิสฺส ปุพฺพงฺคมตา. สพฺพตฺถ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพนฺติ อธิกาโร อนุวตฺตตีติ ทฏฺพฺโพ. สติปิ อนุปฺปาทเน, อนุปตฺถมฺภเน จ ตปฺปจฺจยานํ ตปฺปวตฺตเน นิมิตฺตภาโว อนุวิธานํ.
ฉาเทตฺวา ผริตฺวา อุปฺปชฺชมานา สุขทุกฺขเวทนา สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา อชฺโชตฺถริตฺวา สยเมว ปากฏา โหติ, สหชาตธมฺมา จ ตสฺสา วเสน สุขทุกฺขพาวปฺปตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปน’’นฺติ. อสนฺตสฺส, อปณีตสฺสปิ อกุสลตพฺพิปากาทิสมฺปยุตฺตสฺส ยถารหํ มชฺฌตฺตาการานุปาปนํ โยเชตพฺพํ. สมานชาติเยหิ วา สุขทุกฺเขหิ สนฺตปณีตาการานุปาปนํ ทฏฺพฺพํ. ปฏิปกฺขาภิภวนนฺติ อสฺสทฺธิยาทิปฏิปกฺขาภิภวนํ. ปสนฺนาการาทาติ ปสนฺนปคฺคหิตอุปฏฺิตสมาหิตทสฺสนาการานุปาปนํ ยถากฺกมํ สทฺธาทีนํ. พฺยาปาทาทีติ อาทิ-สทฺเทน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานิ. มคฺคสมฺปยุตฺตสฺเสว จ อฺินฺทฺริยสฺส กิจฺจํ ทสฺสิตํ. เตเนว จ ผลสมฺปยุตฺตสฺส ตํตํสํโยชนปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานกิจฺจตา ทสฺสิตา โหตีติ. กตสพฺพกิจฺจสฺส อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺสฺส กาตพฺพสฺส อภาวา อมตาภิมุขเมว ตพฺภาวปจฺจโย จ โหติ, น อิตรานิ วิย กิจฺจนฺตรปสุตํ. เตนาห ‘‘อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จา’’ติ.
๕๒๘. ภูมิโต วินิจฺฉโย อุตฺตานตฺโถ เอว. เอตฺถาห – กสฺมา ปน เอตฺตเกเนว อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เอตานิ เอว จ วุตฺตานีติ? อาธิปจฺจฏฺวเสน, อาธิปจฺจํ นาม อิสฺสริยนฺติ วุตฺตเมเวตํ. ตยิทํ อาธิปจฺจํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจ, ผเล จาติ อฺเสมฺปิ สภาวธมฺมานํ กสฺมา น ลพฺภติ? ปจฺจยาธีนวุตฺติกา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนาติ สิยา ผลเหตุธมฺเมสุ อนุวตฺตนานุวตฺตนียตาติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ เตสํ วิเสโส. สฺวายํ ‘‘จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติยฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจ’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๑๙) อฏฺกถายํ ทสฺสิโตเยว. อปิจ ขนฺธปฺจเก ยายํ สตฺตปฺตฺติ, ตสฺสา วิเสสนิสฺสโย ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติ ตานิ ตาว อาธิปจฺจตฺตํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป…มนินฺทฺริย’’นฺติอาทิโต (วิภ. ๒๑๙) วุตฺตานิ. สฺวายํ อตฺตภาโว อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ สมฺํ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ ¶ ภาวทฺวยํ. ตยิเม อุปาทินฺนธมฺมา เยน ธมฺเมน ปวตฺตนฺติ, อยํ โส ธมฺโม เตสํ ิติเหตูติ ทสฺสนตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยํ. สฺวายํ สตฺตสฺิโต ธมฺมปฺุโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ¶ ทสฺสนตฺถํ เวทนาปฺจกํ. ตโต วิสุทฺธิกามานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ สทฺธาทิปฺจกํ. สมฺภวโวทานสมฺภารา อิเมหิ วิสุชฺชนฺติ, วิสุทฺธิปฺปตฺตา นิฏฺิตกิจฺจาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ วุตฺตานิ. สพฺพตฺถ ‘‘อาธิปจฺจตฺตํ อุปาทายา’’ติ ปทํ โยเชตพฺพํ. เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อฺเสํ อคฺคหณํ.
อถ วา ปวตฺตินิวตฺตีนํ นิสฺสราทิทสฺสนตฺตมฺปิ เอตานิเยว วุตฺตานิ. ปวตฺติยา หิ วิเสสโต มูลนิสฺสยภูตานิ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ. ยถาห ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ (สุ. นิ. ๑๗๑). ตสฺส อุปฺปตฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ วิสภาควตฺถุสราคนิมิตฺเตหิ เยภุยฺเยน สตฺตกายสฺส อภินิพฺพตฺติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ติณฺณํ โข, มหาราช, สนฺนิปาตา คพฺภสฺส อวกฺกนฺติ โหติ มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺิโต โหติ, มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๐๘; มิ. ป. ๔.๑.๖). อวฏฺานํ ชีวิตินฺทฺริเยน เตน อนุปาเลตพฺพโต. เตนาห ‘‘อายุ ิติ ยปนา ยาปนา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๙). อุปโภโค เวทนาหิ. เวทนาวเสน หิ อิฏฺาทิสพฺพวิสยูปโภโค. ยถาห ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๐). เอวํ ปวตฺติยา นิสฺสยสมุปฺปาทฏฺิติสมฺโภคทสฺสนตฺตํ จกฺขุนฺทฺริยํ ยาว อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. ยถา เจตานิ ปวตฺติยา, เอวํ อิตรานิ นิวตฺติยา. วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน หิ นิพฺพตฺติตานิ สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ นิวตฺติยา นิสฺสโย. อุปฺปาโท อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริเยน ตสฺส นิวตฺติวเสน ปมํ อุปฺปชฺชนโต. อวฏฺานํ อฺินฺทฺริเยน, อุปโภโค อฺาตาวินฺทฺริเยน อคฺคผลสมุปโภคโต. ขีณาสวาหิ วิสวิตาย นิพฺพุติสุขํ ปริภุชฺชนฺติ. เอวมฺปิ เอตานิ เอว อินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. เอตฺตาวตา ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิโต อฺเสํ อคฺคหณํ. อิมินาว เนสํ เทสนากฺกโมปิ สํวณฺณิโตติ เวทิตพฺโพติ.
อินฺทฺริยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๒๙. อริยสทฺเทน ¶ ¶ วิเสสนํ อกตฺวา เกวลํ สจฺจสทฺเทน อุทฺธิฏฺานิปิ อริยสจฺจานิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ อาท. สมาฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺติ, วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติ. อริยสจฺเจสุ วา วิจาริเตสุ อิตรานิปิ อตฺถโต วิจาริตาเนว โหนฺตีติ วิปสฺสนาย จ ภูมิภูตานิ, อริยสจฺจาเนวาติ จ กตฺวา ‘‘สจฺจานี’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตํ.
สาสนกฺกโมติ อริยสจฺจานิ วุจฺจนฺติ, อริยสจฺจเทสนา วา. สกลฺหิ สาสนํ ภควโต วจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตนโต. ตสฺมา สจฺเจสุ กมติ, สีลสมาธิปฺาสงฺขาตํ วา สาสนํ เอเตสุ กมติ, ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา กมติ เอตฺถาติ กโม, กึ กมติ? สาสนํ. สาสนสฺส กโม ‘‘สาสนกฺกโม’’ติ สจฺจานิ สาสนปฺปวตฺติฏฺานานิ วุจฺจนฺติ, ตํเทสนา จ ตพฺโพหาเรนาติ.
ตถาติ ตํสภาวา ทุกฺขาทิสภาวา. อวิตถาติ อมุสาสภาวา พาธนาทิภาเวน ภูตสภาวา. อนฺถาติ อฺาการรหิตา อพาธนาทิอาการวิวิตฺตา. ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ อธิฏฺิตตฺตา ปีฬนฏฺโ. สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโ. ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ ปริทหนํ, กิเลสทาหสมาโยโค วา สนฺตาปฏฺโ. ชราย, มรเณน จาติ ทฺเวทา วิปริณาเมตพฺพตา วิปริณามฏฺโ. เอตฺถ จ ปีฬนฏฺโ ทุกฺขสฺส สรเสเนว อาวิภวนากาโร, อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาติ อยํ จตุนฺนมฺปิ วิเสโส. ตตฺรตฺราภินนฺทนวเสน พฺยาปิตฺวา อูหนํ ราสิกรณํ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนํ อายูหนํ อาการสฺส พฺยาปนตฺถตฺตา. อาคจฺฉติ สมุทยโตติ วา อายํ, ทุกฺขํ, ตสฺส อูหนํ ปวตฺตนํ อายูหนํ, อยํ สรเสเนว อาวิภวนากาโร. นิททาติ ทุกฺขนฺติ นิทานํ, ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉาเปนฺตํ วิย สมุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. อยํ นิทานฏฺโ ทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนากาโร. สํสารทุกฺเขน สํโยชนํ สํโยคฏฺโ ¶ . มคฺคาธิคมนนิวารณํ ปลิโพธฏฺโ. อิเม จ สํโยคปลิโพธฏฺา นิโรธมคฺคทสฺสเนหิ อาวิภวนาการา. นิสฺสรนฺติ สตฺตา เอตฺถ, สยเมว วา นิสฺสฏํ วิสํยุตฺตํ สพฺพสงฺขเตหิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคภาวโตติ นิสฺสรนํ. อยมสฺส ¶ สภาเวน อาวิภวนากาโร, อิตเร วิเวกาสงฺขาตามตฏฺฏา, สมุทยกฺขรอปจฺจยอวินาสิตา วา สมุทยมคฺคทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนาการา.
สํสารโต นิคฺคมนํ นิยฺยานํ. อยมสฺส สรเสน อาวิภวนากาโร. ปริโพธูปจฺเฉทเนน นิพฺพานาธิคโมว นิพฺพานนิมิตฺตตฺตา มคฺคสฺส เหตุฏฺโ. ปฺาปธานตฺตา จสฺส นิพฺพานทสฺสนํ, จตุสจฺจทสฺสนํ วา ทสฺสนฏฺโ. จตุสจฺจทสฺสเน, กิเลสทุกฺขสนฺตาปวูปสมเน จ อาธิปจฺจํ กโรนฺติ มคฺคธมฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสูติ โส มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโ. วิเสสโต วา อาลมฺพนาธิปติภูตา มคฺคธมฺมา โหนฺติ ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๖) วจนโตติ โส เตสํ อากาโร อาธิปเตยฺยฏฺโ. เอเต เหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺา สมุทยนิโรธทุกฺขทสฺสเนหิ อาวิภวนาการา. เอวมาทิ อาหาติ สมฺพนฺโธ. อภิสมยฏฺโติ อภิสเมตพฺพฏฺโ. อภิสมยสฺส วา วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโ. อถ วา อภิสมยสฺส ปวตฺติอากาโร อภิสมยฏฺโ. โส เจตฺถ อภิสเมตพฺเพน ปีฬนาทินา ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺโพ.
๕๓๐. กุจฺฉิตํ ขํ ทุกฺขํ, คารยฺหํ หุตฺวา อสารนฺติ อตฺโถ.
‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ เกวลสฺส อาคมสทฺทสฺส, เอต-สทฺทสฺส จ ปโยเค สํโยคตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต, สํ-สทฺทสฺส จ สํโยเค อุปลพฺภนโต ‘‘สํโยคํ ทีเปตี’’ติ อาห อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ตทตฺถโชตกตาสิทฺธิโต. อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อย-สทฺโท คติอตฺเถ สิทฺโธ เหตุสทฺโทวิย การณํ ทีเปติ. อตฺตโน ผลนิปฺผาทเนน อยติ ปวตฺตติ, เอติ วา เอตสฺมา ผลนฺติ อโยติ, สํโยเค อุปฺปตฺติการณํ สมุทโยติ. เอตฺถ วิสุํ ปยุชฺชมานาปิ อุปสคฺคสทฺทา สธาตุกํ สํโยคตฺถํ, อุปฺปาทตฺถฺจ ทีเปนฺติ, กิริยาวิเสสกตฺตาติ เวทิตพฺพา.
‘‘อภาโว ¶ เอตฺถ โรธสฺสาติ นิโรโธ’’ติ เอเตน นิพฺพานสฺส ทุกฺขวิวิตฺตภาวํ ทสฺเสติ. สมธิคเต ตสฺมึ ตทธิคมโต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว ปวตฺติสงฺขาตสฺส โรธสฺส ปฏิปกฺขภูตาย นิวตฺติยา อธิคตตฺตาติ. เอตสฺมิฺจ อตฺเถ อภาโว เอตสฺมึ โรธสฺสาติ นิโรโธ อิจฺเจว ปทสมาโส. ทุกฺขาภาโว ปเนตฺถ ปุคฺคลสฺส, น นิพฺพานสฺเสว. อนุปฺปาโท เอว นิโรโธ อนุปฺปาทนิโรโธ. อายตึ ภวาทีสุ อปฺปวตฺติ, น ปน ภงฺโคติ ภงฺควาจกํ นิโรธสทฺทํ นิวตฺเตตฺวา ¶ อนุปฺปาทวาจกํ คณฺหาติ. เอตสฺมึ อตฺเถ การเณ ผลูปจารํ กตฺวา นิโรธปจฺจโย นิโรโธติ วุตฺโต.
ปฏิปทา จ โหติ ปุคฺคลสฺส ทุกฺขนิโรทปฺปตฺติยา. นนุ จ สา เอว ทุกฺขนิโรทปฺปตฺตีติ ตสฺสา เอว สา ปฏิปทาติ น ยุชฺชตีติ? น ปุคฺคลาธิคมสฺส ปตฺติภาเวน, เยหิ โส อธิคจฺฉติ, เตสํ การณภูตานํ ปฏิปทาภาเวน จ วุตฺตตฺตา. สจฺฉิ กิริยาสจฺฉิกรณธมฺมานฺหิ อฺตฺถาภาเวปิ ปุคฺคลสจฺฉิกิริยาธมฺมภาเวหิ นานตฺตํ กตฺวา นิทฺเทโส กโตติ. อถ วา ยํ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา นิฏฺานํ ผลํ, สยฺจ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติภูตํ, ตสฺส อภิสมยภูตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทตา ทฏฺพฺพา.
๕๓๑. พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺตีติ เอตฺถ ปฏิวิทฺธกาเล ปวตฺตํ พุทฺธาทิโวหารํ ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๔๑๐) วิย ภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโรติ ปุริมกาเลปิ อาโรเปตฺวา ‘‘พุทฺธาทโย’’ติ วุตฺตํ. เต หิ พุทฺธาทโย จตูหิ มคฺเคหิ ปฏิวิชฺฌนฺตีติ. ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตีติ เอตฺถ อริยปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลโป อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. ตถาคเตน หิ สยํ อธิคตตฺตา, ปเวทิตตฺตา, ตโต เอว จ อฺเหิ อธิคมนีรตฺตา ตานิ ตสฺส โหนฺตีติ. อริยภาวสิทฺธิโตปีติ เอตฺถ อริยสาธกานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ ปุพฺเพ วิย อุตฺตรปทโลโป ทฏฺพฺโพ. อริยานิ สจฺจานีติปีติ เอตฺถ อวิตถภาเวน อรณียตฺตา อธิคนฺตพฺพตฺตา อริยานิ, อริยสมฺา วา อวิสํวาทเก อวิตเถ นิรุฬฺหา ทฏฺพฺพา.
๕๓๒. พาธนลกฺขณนฺติ ¶ เอตฺถ ทุกฺขทุกฺขตนฺนิมิตฺตภาโว, อุทยวยปฏิปีฬิตภาโว วา พาธนํ. ภวาทีสุ ชาติอาทิวเสน, จกฺขุโรคาทิวเสน จ อเนกทา ทุกฺขสฺส ปวตฺตนเมว ปุคฺคลสฺส สนฺตาปนํ, ตทสฺส กิจฺจํ รโสติ สนฺตาปนรสํ. ปวตฺตินิวตฺตีสุ สํสารวิโมกฺเขสุ ปวตฺติ หุตฺวา คยฺหตีติ ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ. ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, ปุริมภเวน ปจฺฉิมภโว ฆฏิโต สํยุตฺโต หุตฺวา ปวตฺตตีติ ปภาโว. ‘‘เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ (ธ. ป. ๓๓๘; เนตฺติ. ๓๐) เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนํ อนุปจฺเฉทกรณํ. ภวนิสฺสรณนิวารณํ ปลิโพโธ. ตณฺหกฺขยาทิภาเวน สพฺพทุกฺขสนฺตตา สนฺติ. อจฺจุติรสนฺติ อจฺจุติสมฺปตฺติกํ อจวนกิจฺจํ วา. กิจฺจนฺติ จ จวนาภาวํ ¶ กิจฺจมิว กตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ, อจวนฺจสฺส สภาวาปริจฺจชนํ อวิการิตา ทฏฺพฺพา. ปฺจกฺขนฺธนิมิตฺตสฺุตาย อวิคฺคหํ หุตฺวา คยฺหตีติ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. อนุสยสมุจฺฉินฺทเนน สํสารจารกโต นิคฺคมนูปายภาโว นิยฺยานํ. สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธนํ กิเลสปฺปหานกรณํ. นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ จิตฺตสฺส วุฏฺานํ หุตฺวา คยฺหตีติ วุฏฺานปจฺจุปฏฺานํ.
๕๓๓. อสุวณฺณาทิ สุวณฺณาทิ วิย ทิสฺสมานํ มายาติ วตฺถุสพฺภาวา ตสฺสา วิปรีตตา วุตฺตา. อุทกํ วิย ทิสฺสมานา ปน มรีจิ อุปคตานํ ตุจฺฉา. วตฺถุมตฺตมฺปิ ตสฺสา น ทิสฺสตีติ วิสํวาทิกา วุตฺตา. มรีจิมายาอตฺตวิธุโร ภาโว ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว. อริยาณสฺสาติ อริยสฺส อวิตถคฺคาหกสฺส าณสฺส, เตน ปฏิเวธาณํ วิย ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ คหิตํ โหติ. เตสํ โคจรภาโว ปฏิวิชฺชิตพฺพตา, อารมฺมณภาโว จ ทฏฺพฺโพ. อคฺคิลกฺขณํ อุณฺหตฺตํ. ตฺหิ กตฺถจิ กฏฺาทิอุปาทานเภเท วิสํวาทกํ, วิปรีตํ, อภูตํ วากทาจิปิ น โหติ. ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติ (อ. นิ. ๓.๓๙; ๕.๕๗) เอวํ วุตฺตา ชาติอาทิกา โลกปกติ. เอกจฺจานํ ติรจฺฉานานํ ติริยํ ทีฆตา, มนุสฺสาทีนํ อุทฺธํ ทีฆตา, วุทฺธินิฏฺํ ปตฺตานํ ปุน อวฑฺฒนนฺติ เอวมาทิกา จ โลกปกตีติ วทนฺติ. ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวสุ ปจฺฉิโม ตถตา. ปโม อวิตถตา, มชฺฌิโม อนฺตตาติ อยเมเตสํ วิเสโส,
ทุกฺขา ¶ อฺํ น พาธก นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตณฺหาปิ ชาติ วิย ทุกฺขนิมิตฺตตาย พาธิกาติ? น, พาธกปฺปภวภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา. เอวมฺหิ ปวตฺติ, ปวตฺติเหตุ จ อสงฺกรโต โพธิตา โหนฺติ. อถ วา ชาติอาทีนํ วิย ทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาโว, ทุกฺขทุกฺขตา จ พาธกตา, น ทุกฺขปฺปภวตาติ นตฺถิ ตณฺหาย ปภวภาเวน วิสุํ คหิตาย พาธกภาวปสงฺโค. เตนาห ‘‘ทุกฺขา อฺํ น พาธก’’นฺติ. พาธกตฺตนิยาเมนาติ ทุกฺขํ พาธกเมว, ทุกฺขเมว พาธกนฺติ เอวํ ทฺวิธาปิ พาธกตฺตาวธารเนนาติ อตฺโถ. พาธกตฺตนิยาเมนาติ หิ พาธกสฺส, พาธกตฺเต จ นิยาเมน. ยตา พาธกตฺตสฺส ทุกฺเข นิยตตา, เอวํ ทุกฺขสฺส จ พาธกตฺเต นิยตตาติ.
ตํ วินา นาฺโตติ สติปิ อวเสสกิเลสอวเสสากุสลสาสวกุสลมูลาวเสสสาสวกุสลธมฺมานํ ¶ ทุกฺขเหตุภาเว น ตณฺหาย วินา เตสํ ทุกฺขเหตุภาโว อตฺถิ, เตหิ ปน วินาปิ ตณฺหาย ทุกฺขเหตุภาโว อตฺถิ กุสเลหิ วินา อกุสเลหิ รูปาวจราทิกุสเลหิ วินา กามาวจราทีหิ จ ตณฺหาย ทุกฺขนิพฺพตฺตกตฺตา. สนฺตภาวสฺส, สนฺตภาเว วา นิยาโม สนฺตภาวนิยาโม, เตน สนฺตภาวนิยาเมน. ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตาติ ทฺวิธาปิ นิยาเมน ตจฺโฉ นิยฺยานภาโว เอตสฺส, น มิจฺฉามคฺคสฺส วิย วิปรีตตาย, น โลกิยมคฺคสฺส วิย วา อเนกนฺติกตาย อตจฺโฉติ ตจฺฉนิยฺยานภาโว, มคฺโค, ตสฺส ภาโว ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตํ, ตสฺมา ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตา. สพฺพตฺถ ทฺวิธาปิ นิยาเมน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาสา’’ติอาทิ.
๕๓๔. สจฺจสทฺทสฺส สมฺภวนฺตานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ, สมฺภวนฺเต วา อตฺเถ วตฺวา อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อุทฺธรณํ นิทฺธารณํ อตฺถุทฺวาโร. วิรติสจฺเจติ มุสาวาทวิรติยํ. น หิ อฺวิรตีสุ สจฺจสทฺโท นิรุฬฺโห. เย ปน ‘‘วิรติสจฺจํ สมาทานวิรตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น สมาทานมตฺตํ วิรติสจฺจํ, อถ โข สมาทานาวิสํวาทนํ. ตํ ปน ปฏิฺาสจฺจํ มุสาวาทวิรติเยว โหติ. ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒-๒๐๓, ๔๒๗; ๓.๒๗-๒๙) ปวตฺตา ทิฏฺิ ‘‘สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสนวุตฺติยา ทิฏฺิสจฺจํ. อโมสธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺถสจฺจํ. ‘‘อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ, ตทริยา สจฺจโต วิทู’’ติ (สุ. นิ. ๗๖๓) หิ วุตฺตํ, ตสฺส ปน ตํสมฺปาปกสฺส ¶ จ มคฺคสฺส ปชานนา ปฏิเวโธ อวิวาทการณนฺติ ทฺวยมฺปิ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถิ, ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชาน’’นฺติ อิมิสฺสา (สุ. นิ. ๘๙๐; มหานิ. ๑๑๙) คาถาย ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ.
๕๓๕. ‘‘เนตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ เอเตน ชาติอาทีนํ ทุกฺขอริยสจฺจภาเว อวิปรีตตํ ทสฺเสติ เอกนฺเตเนว พาธกภาวโต. ‘‘อฺํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ อิมินา ทุกฺขอริยสจฺจภาวสฺส ชาติอาทีสุ นิยตตํ ทสฺเสติ อนฺตฺถภาวโต. สเจปิ กถฺจิ โกจิ เอวํจิตฺโต อาคจฺเฉยฺย, ปฺาปเน ปน สหธมฺเมน าปเน อตฺตโน วาทสฺส ปติฏฺาปเน สมตฺโถ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อหเมตํ…เป… ปฺเปสฺสามีติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ชาติอาทีนํ อนฺถตา อฺสฺส จ ตตาภูตสฺส อภาโวเยเวตฺถ านาภาโว. สเจปิ โกจิ อาคจฺเฉยฺย อาคจฺฉตุ, านํ ปน นตฺถีติ อยเมตฺถ สุตฺตตฺโถ. เอส นโย ทุติยสุตฺเตปิ. ตตฺถ ปน ¶ อตฺตภาวปฏิลาเภเนว สตฺตานํ ชาติอาทีนํ ปตฺติ, สมฺมุขีภาโว จ โหตีติ สมฺปตฺตตฺตา, ปจฺจกฺขตา จ ปมตา, ยโต ตํ ภควตา ปมํ เทสิตํ, ตนฺนิมิตฺตตา ทุติยตา, ตทุปสมตา ตติยตา, ตํสมฺปาปกตา จตุตฺถตาติ ทฏฺพฺพา.
‘‘เอตปรมโต’’ติ เอเตน จตูหิ อริยสจฺเจหิ ปวตฺติอาทีนํ อนวเสสปริยาทานมาห. นิพฺพุติกาเมน ปริชานนาทีหิ อฺํ กิฺจิ กิจฺจํ กาตพฺพํ นตฺติ, ธมฺมาณกิจฺจํ วา อิโต อฺํ นตฺถิ, ปริฺเยฺยาทีนิ จ เอตปรมาเนวาติ จตฺตาริเยว วุตฺตานิ. ตณฺหาย อาทีนวทสฺสาวีนํ วเสน ตณฺหาวตฺถุอาทีนํ เอตปรมตายาติ วุตฺตํ. ตถา อาลเย ปฺจกามคุณสงฺขาเต, สกลวตฺถุกามสงฺขาเต, ภวตฺตยสงฺขาเต วา ทุกฺเข โทสทสฺสาวีนํ วเสน อาลยาทีนํ เอเตปรมตายาติ วุตฺตํ.
๕๓๖. ‘‘โอฬาริกตฺตา’’ติ อิทํ ชาติอาทีนํ ทุกฺขภาวสฺส ปจุรชนปากฏตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อริเยน าเณน ปฏิวิชฺฌิตพฺพาการํ. ตนฺติ ทุกฺขํ. อกตนฺติ อนิพฺพตฺติตํ, อนิปฺผาทิตการณนฺติ อธิปฺปาโย. การเณ หิ สิทฺเธ ผลํ สิทฺธเมว โหติ. ‘‘เนว อกตํ อาคจฺฉตี’’ติ จ อิมินา อเหตุวาทํ ¶ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต’’ติ เอเตน ปชาปติปุริสปกติกาลาทิวาเท ปฏิกฺขิปติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘สเหตุเกน ทุกฺเขนา’’ติ เอเตน ทุกฺขทสฺสเนน ชนิตสฺส สํเวคสฺส สํวฑฺฒนมาห. ทุกฺขสฺส หิ สเหตุกภาวสวเสน พลวสํเวโค ชายติ ยาวายํ เหตุ, ตาว อิทํ ทุกฺขํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตตีติ. อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธนฺติ สํเวคชาตสฺส อสฺสาสํ ชเนตุํ นิโรธสจฺจมาห. นิพฺพินฺนสํสารทุกฺขสฺส หิ นิโรธกถา วุจฺจมานา อติวิย อติวิย อสฺสาสํ สฺชเนติ.
๕๓๗. เย เต ชาติอาทโย ธมฺมา ภควตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ปเนตฺถ พฺยาธิ น คหิโตติ? อเนกนฺตภาวโต. ตถา หิ โส กทาจิ, เกสฺจิ จ นตฺถิ. ยถาห ‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา’’ติ (สุ. นิ. ๓๑๓). พากุลตฺเตราทีนํ โส นาโหสิเยว, ทุกฺขคฺคหเณน วา พฺยาธิ เอตฺถ หิโตวาติ ทฏฺพฺพํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตุกฺโขภปจฺจยํ กายิกํ ทุกฺขํ พฺยาธีติ. อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ เอกํ โกฏฺาสํ กตฺวา ‘‘ทฺวาทส ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. กามตณฺหาภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ ¶ อฺเ อนฺโตคธเภเท อนามสิตฺวา เอกรูเปน คหิตาปิ ตณฺหา สสฺสตทิฏฺิสหคตา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคตา, ทิฏฺิวิรหิตา เกวลํ กามสฺสาทภูตา จาติ ติธาว ภินฺทิตฺวา วุตฺตา. ‘‘อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ มคฺคสจฺจภาเวน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตาปิ สภาวโต ภินฺนา เอว เต ธมฺมาติ อาห ‘‘อฏฺ ธมฺมา’’ติ.
สจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา
ชาตินิทฺเทสวณฺณนา
ภเวติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ธมฺมปฺปพนฺโธ ภโว, ตสฺมึ ภเว. โส หิ ชายติ เอตฺถ โยนิคติอาทิวิภาโคติ ชาตีติ วุจฺจติ, ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา สมานนฺวยาติ ชาติ, นิกาโย. สงฺขตลกฺขเณติ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปาเท. โส หิ ชนนฏฺเน ชาติ. ปฏิสนฺธิยนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณ ¶ . สมฺปาติชาโตติ เอตฺถ ชาติสทฺเทน ลพฺภมานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสงฺขาตํ ชายนตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปสูติย’’นฺติ, อภิชาติยนฺติ อตฺโถ. ชายติ เอตาย ขตฺติยาทิสมฺาติ ชาติ, กุลํ.
๕๓๘. สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา, ชลาพุชา จ. อิตเรสนฺติ สํเสทชานํ, โอปปาติกานฺจ. อยมฺปิ จาติ ‘‘ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววา’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตกถาปิ, ปเคว ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปฏฺายา’’ติ วุตฺตกถายํ. เตนาห ‘‘เตสํ เตสํ ปมปาตุภาโว ชาตี’’ติ.
อุมฺมุชฺชนวเสน คยฺหตีติ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺานํ. วกฺขมานวิภาคํ ทุกฺขวิจิตฺตตํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺานา.
๕๓๙. ‘‘กสฺมา ปนา’’ติ วทโต โจทกสฺสายมธิปฺปาโย – เอกนฺตทุกฺเข นิรเย ตาว ชาติทุกฺขา โหตุ, อฺาสุปิ วา ทุคฺคตีสุ ปาปกมฺมสมุฏฺานโต สุขสํวตฺตนิยกมฺมสมุฏฺานาสุ ¶ ปน สุคตีสุ กถนฺติ. อิตโร ‘‘นายํ ชาติ สภาวทุกฺขวเสน ทุกฺขาติ วุตฺตา, น หิ กาจิ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตา อตฺถิ, อถ โข ทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาวโต’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต’’ติอาทิมาห. อทุกฺขสภาวมฺปิ ปริยายโต ทุกฺขนฺติ วุจฺจตีติ ทุกฺขสภาวํ ทุกฺขสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ ยถา รูปรูปนฺติ.
ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตติ ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต นาโหสี’’ติ เจตสิกทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต.
‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕, ๔๕, ๗๖, ๗๗, ๘๕; ๒.๔.๑, ๔) วจนโต เตภูมกา สงฺขารา สงฺขารทุกฺขํ, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยปฺปฏิปาฬิตตฺตา’’ติ. ยฺหิ อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตํ, ตํ ทุกฺขมนตาย ทุกฺขนฺติ, วิปสฺสนาจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา เตภูมกคฺคหณํ.
ทุกฺขทุกฺขนฺติ ทุกฺขโทมสฺสุปายาเส วทติ. ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๙๐) ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ.
ภควตาปีติ ¶ อนาวรณาณวตา อจฺจริยาปริเมยฺยเทสนาโกสลฺลวตา ภควตาปิ. อุปมาวเสนติ องฺคารกาสูปมาทิอุปมาวเสน.
๕๔๐. ปุณฺฑรีกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน น มณิกนกรชตปวาฬาทิรตนสนฺนิจฺจเย, นาปิ อณฺฑชเมณฺฑชวายชาติเก สุภมนฺุสยนตเล, นาปิ รตนมยกุฏฺฏิมมโนหเร ปาสาทตเล, นาปิ สิตฺตสมฺมฏฺกุสุโมปหารวติ ปาสาทูปจาเร, นาปิ มุตฺตาชาลสทิสวาลิกาวิกิณฺเณ วิวิฏงฺคเณ, นาปิ หริตกมฺพลสทิสมุทุสทฺทลสโมตเล ภูมิภาเคติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ปรมสมฺพาเธติ อติวิย สมฺพาเธ. ติพฺพนฺธกาเรติ พหลนฺธกาเร. ปิตฺตเสมฺหปุพฺพรุหิรคูโถทริยาทิ นานากุณปสมฺพาเธ. มาตา ยทิ วีสติวสฺสา, อถ ตึส, จตฺตาลีสาทิวสฺสา, ตตฺตกํ กาลํ อโธตวจฺจกูปสทิสตาย อธิมตฺตเชคุจฺเฉ. ปูติมจฺฉา ทิ สพฺพํ น สทิสูปมฺมํ ตสฺส วาตาทิวเสน เอกจฺจทุคฺคนฺธาปคมสพฺภาวโต. ทส มาเสติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ตโต ภิยฺโยปิ เอกจฺจานํ ตตฺถาวฏฺานสมฺภวโต ¶ . อตฺตโน อโธมุขํ ปิตสงฺกุจิตหตฺถทฺวยสฺส อุกฺกุฏิกสฺเสว นิสีทโต สมิชฺชนปฺปสารณาทิรหิโต.
อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ. ปริโต สมนฺตโต กฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํ. เหฏฺา ธุนนํ โอธูนนํ. นิธาย นิธาย ธูนนํ นิทฺธูนนํ. อากฑฺฒนาทิสทิสฺเจตฺถ ‘‘อากฑฺฒนาที’’ติ วุตฺตํ. ตรุณวณสทิสํ อติวิย สุขุมาลํ คพฺภคตํ สรีรํ สีตาทิอปฺปกมฺปิ น สหตีติ สีตนรกูปปนฺนตาทิ นิทสฺสิตํ. ตฺหิ ตสฺส อติวิย สีตํ, อติวิย อุณฺหฺจ หุตฺวา อุปติฏฺติ. สรีรํ วาสิยาทีหิ ตจฺเฉตฺวา ขาราวเสจนกรณํ ขาราปฏิจฺฉกํ. ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเนติ คพฺภาสยสฺิตํ ตติยํ อาวฏฺฏํ สนฺธายาห.
ปริวตฺเตตฺวาติ อุทฺธํปาทอโธสีสภาเวน ปริวตฺเตตฺวา. อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ, เยน มรณทุกฺเขน จ อฏฺฏิตา เวทนาปฺปตฺตา สตฺตา กติปยมาสมตฺตาติกฺกนฺตมฺปิ ปวตฺตึ วิสฺสรนฺติ, มหนฺธการํ มหาวิทุคฺคํ ปกฺขนฺธา วิย โหนฺติ.
วเธนฺตสฺสาติ ¶ โสจนปริเทวนสีสปฏิหนนาทินา พาเธนฺตสฺส. ขุปฺปิปาสา หิ อาตปาวฏฺานาทินา จ อาตาปนํ. ปฺจคฺคิตาปนาทินา ปริตาปนํ.
อิมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตวิธสฺส. สพฺพสฺสาปีติ คพฺภกาลาทีสุ ตาปนมทฺทนาทินิรยคฺคิทาหาทิสฺชนิตสฺส สกลสฺสาปิ. วตฺถุเมว โหติ ตทภาเว อภาวโต. เตเนวาห ‘‘ชาเยถ โน เจ’’ติอาทิ.
๕๔๑. วิจิตฺตนฺติ วิวิธํ, อจฺฉริยํ วา.
อิติ ชาตินิทฺเทสวณฺณนา.
ชรานิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๒. สงฺขาตลกฺขณนฺติ ¶ ‘‘ิตสฺส อฺถตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๓๘; อ. นิ. ๓.๔๗; กถา. ๒๑๔) วุตฺตํ ขณิกชรํ สนฺธายาห. ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโตติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจวลิตฺตจตาทินา สมฺโต. สาติ ขนฺธปุราณภาวสฺิตา ปากฏชรา. ขนฺธปริปาโก เอกภวปริยาปนฺนานํ ขนฺธานํ ปุราณภาโว.
อิติ ชรานิทฺเทสวณฺณนา.
มรณนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๓. สงฺขตลกฺขณนฺติ สงฺขารานํ วยสฺิตํ ขณิกมรณมาห. ยํ สนฺธายาติ ยํ ขณิกมรณํ สนฺธาย, ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑) เอตฺถ ‘‘มรณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเจทสฺิตํ ปากฏมรณํ. ‘‘จวน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพตาย จุติลกฺขณํ. วิโยครสนฺติ ยถาธิคเตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วิโยชนรสํ. ยถูปปนฺนาย คติยา วิปฺปวาสวเสน คยฺหตีติ คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺานํ.
ปาปสฺสาติ ปาปโยเคน ปาปสฺส, อุปจิตปาปกมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ปาปกมฺมาทินิมิตฺตนฺติ ปาปกมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ มรณกาเล อุปฏฺิตํ ¶ อกุสลวิปาการมฺมณํ. ตมฺหิ ปสฺสนฺตสฺเสว กสฺสจิ อนุภวนฺตสฺส วิย มหาทุกฺขํ โหติ. ภทฺทสฺสาติ ภทฺทกมฺมสฺส, กตกุสลสฺสาติ อตฺโถ. ตสฺส ปน กามํ อิฏฺเมว อารมฺมณํ อุปฏฺาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อารมฺมณํ อุปฏฺาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุก’’นฺติ. อวิเสสโตติ ปาปสฺส, ภทฺทสฺส จ สามฺโต. ‘‘อวิเสสโต’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ ตํ อิทํ ทุกฺขํ ปริมทฺทิตสงฺขารานํ เอกจฺจานํ ขีณาสวานมฺปิ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ. วิตุชฺชมานมมฺมานนฺติ สนฺธิพนฺธนาวจฺเฉทกวายุนา วิชฺฌิยมานมมฺมฏฺานานํ.
อิติ มรณนิทฺเทสวณฺณนา.
โสกนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๔. โสติ ¶ โสโก. อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ เจตสิกนฺตราภาวโต. โทมนสฺสวิเสโส ปน โหติ วิสยวิเสเส ปวตฺติอาการวิเสสสพฺภาวโตติ ตํ วิเสสํ ลกฺขณาทิโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺโต นิชฺฌานํ จิตฺตสนฺตาโป. ปริชฺฌาปนํ ราคโทสปริฬาหวิสิฏฺํ ทหนํ. กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฏิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจํ, าติพฺยสนาทิวิสยํ เกวลํ จิตฺตสนฺถาปภูตํ อนุโสจนํ โสโกติ อนุโสจนปจฺจุปฏฺานตฺเตปิ อยเมเตสํ วิเสโส.
วิสปีตํ สลฺลํ วิสสลฺลํ. โสกวเสน อติสาราทิ พฺยาธิปิ โหติ, โสกพหุลสฺส สรีรํ น จิรสฺเสว ชีรติ, พลวโสกาภิภูโต มรณมฺปิ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิชรามรณเภทน’’นฺติ.
อิติ โสกนิทฺเทสวณฺณนา.
ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๕. วจีปลาโปติ วาจาวิปฺปลาโป, โส อตฺถโต สทฺโท เอว. ภิยฺโยติ โสกทุกฺขโต อุปริ. โสกสมุฏฺาโน หิ ปริเทโว.
อิติ ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา.
ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๖. ชาติอาทีนมฺปิ ¶ ยถารหํ ทุกฺขวตฺถุทุกฺขทุกฺขตาหิ สติปิ ทุกฺขภาเว กายสฺส ปีฬนวเสน อิทํ สวิเสสํ ทุกฺขมนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติ.
อิติ ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนา.
โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๗. มโนวิฆาตรสนฺติ ¶ พฺยาปาทสมฺปโยควเสน มนโส วิหฺนกิจฺจํ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ เจตสิกทุกฺขสมงฺคิโน. อาวฏฺฏนฺตีติ อามุขํ วฏฺฏนฺติ, ยํทิสาภิมุขํ ปติตา, ตํทิสาภิมุขา เอว วฏฺฏนฺติ. วิวฏฺฏนฺตีติ วิปริวตฺตนวเสน วฏฺฏนฺติ. อุทฺธํปาทํ ปปตนฺตีติ อุทฺธํมุขปาทา หุตฺวา ปตนฺติ. สตฺถํ อาหรนฺตีติ อตฺตโน สรีรสฺส วิชฺฌนเภทนวเสน สตฺถํ อุปเนนฺติ.
อิติ โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา.
อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๘. โทโสเยวาติ กายจิตฺตานํ อายาสนวเสน โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถ, ยโต ภุโส อายาโสติ อุปายาโสติ วุจฺจติ ยถา ภุสมาทานํ อุปาทานนฺติ. เอโก ธมฺโมติ จุทฺทสหิ อกุสลเจตสิเกหิ อฺโ เอโก เจตสิกธมฺโม, ยํ ‘‘วิสาโท’’ติ จ วทนฺติ. นิตฺถุนนวเสน สมฺปชฺชนโต นิตฺถุนนรโส, กาเย วา นิตฺถุนนกรณกิจฺโจ. ‘‘สงฺขารทุกฺขภาวโต’’ติ วตฺวา โส ปเนตฺถ สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตปริทหนโต, กายวิสาทนโต จา’’ติ อาห.
เอเต จ โสกปริเทวุปายาสา วิฺตฺติยา วินา, สห จ ยถาปจฺจยํ โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอาการวิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาโก วิยาติ รชนาทิโน ปจิตพฺพวตฺถุโน ปาโก วิย.
อิติ อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา.
อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๙. สโมธานํ ¶ ¶ สมาคโม. กายิกทุกฺขจิตฺตวิฆาตาทิอนตฺถานํ อตฺถิภาวสฺส ปจฺจุปฏฺาโน อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺาโน.
เตสํ อปฺปิยานํ กายิกวาจสิกปโยคสงฺขาโต อุปกฺกโม ตทุปกฺกโม, ตโต สมฺภูโต ตทุปกฺกมสมฺภูโต.
อิติ อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา.
ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา
๕๕๐. อุปทฺทวภาเวน ปจฺจุปติฏฺตีติ พฺยสนปจฺจุปฏฺาโน.
อิติ ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา.
อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทสวณฺณนา
๕๕๑. อิจฺฉิตาลาโภ นาม ยสฺส กสฺสจิ อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน อลาโภ. ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภตี’’ติ หิ วุตฺตํ. มตฺถกปฺปตฺตํ ปน อิจฺฉิตาลาภํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘ชาติธมฺมานํ สตฺตาน’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺนฺติ ตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อโห วตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิจฺฉาวาติ เอตฺถ อิจฺฉาสหิโต อลาโภวาติ จ วทนฺติ. ตปฺปริเยสนรสาติ เตสํ อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ ปริเยสนรสา. อปฺปตฺติ อลาโภ.
อิติ อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทสวณฺณนา.
ปฺจุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา
๕๕๒. ยํ ¶ วุตฺตมิธาติ อิธ สจฺจนิทฺเทเส ยํ สรูปโต วุตฺตํ. อวุตฺตนฺติ อฺตฺถ ทุกฺขกฺขนฺธพาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ วุตฺตมฺปิ อิธ สรูปโต อวุตฺตํ. ตฺจ สพฺพํ อิเม อุปาทานกฺขนฺเธ วินา น ลพฺภตีติ ตตฺถ ขนฺธสนฺนิสฺสยเมว ทุกฺขํ ขนฺเธ วิพาธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทนมิว ปาวโก’’ติ วุตฺตํ. ยถา ¶ วา ลกฺขํ ปหรณปหารสฺส วตฺถุ, เอวํ ขนฺธา สํสารทุกฺขสฺส. ยถา จ โครูปํ ฑํสมกสาทิวิพาธาย, ยถา จ เขตฺตํ นิปฺผนฺนสสฺสลายนสฺส, คาโม จ คามฆาตกวิพาธาย, เอวํ ขนฺธา ชาติอาทิทุกฺขสฺส วตฺถูติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลกฺขมิวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยภุยฺเยน โลเก วิพาธกา วิพาเธตพฺพาธีนา น โหนฺติ, อิเม ปน วิพาเธตพฺพาธีนา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ติณลตาทีนี’’ติ วุตฺตํ. กามํ อนาทิมติ สํสาเร อาทิ นาม กสฺสจิ นตฺถิ, เอกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปน ขนฺธสนฺตานสฺส วเสน วุตฺตํ ‘‘อาทิทุกฺขํ ชาตี’’ติ. เตเนวาห ‘‘ปริโยสานทุกฺขํ มรณ’’นฺติ. น เหตฺถ สมุจฺเฉทมรณเมว อธิปฺเปตํ. มรณสฺส อนฺติเก อาสนฺเน ชาตํ ทุกฺขํ มารณนฺติกทุกฺขํ. ปริทยฺหนํ จิตฺตสนฺตาโป. ลาลปฺปนํ อติวิย วิปฺปลาโป. อนุตฺถุนนํ อนฺโต นิชฺฌายนํ. เอกเมกนฺติ ชาติอาทีนํ อนฺตรเภทภินฺนานํ, ชาติอาทีนเมว วา อุปาทานกฺขนฺธปฺจกานํ วา เอกเมกํ. สงฺขิปิตฺวาติ สมาเสตฺวา, สามฺนิทฺเทเสน วา สงฺเขปํ กตฺวา.
อิติ ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนา
๕๕๓. ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ยถา วา อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก, เอวํ ปุนพฺภวกรณสีลา, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหติ, โส วา เอติสฺสา ปโยชนนฺติ โปโนภวิกา. นนฺทนโต, รฺชนโต จ นนฺทีราคภาวํ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ อปจฺจกฺขาย วุตฺติยา นนฺทีราคสหคตา. ตาย จ สตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ภวาทิเก กิมิกีฏปฏงฺคาทิอตฺตภาเวปิ นนฺทนฺติ, รูปาภินนฺทนาทิภูตาย รฺชนฺติ จาติ ตตฺรตตฺราภินนฺทินี. เตนาห ‘‘นนฺทีราเคน สหคตา’’ติอาทิ. ตพฺภาวตฺโถ หิ เอส สหคตสทฺโท. กามภววิภวเภทวเสน ¶ ปวตฺติยา กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา จ เวทิตพฺพา. กามตณฺหาทิเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ ตณฺหาภาเวเนว เอกภาวคฺคหเณน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา กสฺสจิปิ สตฺตสฺส เกนจิ สทิสตาภาวโต ตํตํวิจิตฺตภาวชนกกมฺมนิปฺผาทเนน ¶ อติวิจิตฺตสภาวา สกลสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ.
กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหาว สมุทยสจฺจํ วุตฺตาติ? วิเสสเหตุภาวโต. อวิชฺชา หิ ภเวสุ อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี, ทิฏฺิอาทิอุปาทานฺจ ตตฺถ ตตฺถ อภินิวิสมานํ ตณฺหํ อภิวฑฺเฒนฺตี โทสาทโยปิ กมฺมสฺส การณํ โหนฺติ, ตณฺหา ปน ตํตํภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาสสตฺตนิกายกุลโภคิสฺสริยาทิวิจิตฺตตํ อภิปตฺเถนฺตี, กมฺมวิจิตฺตตาย อุปนิสฺสยตํ กมฺมสฺส จ สหายภาวํ อุปคจฺฉนฺตี ภวาทิวิจิตฺตตํ นิยเมติ, ตสฺมา ทุกฺขสฺส วิเสสเหตุภาวโต อฺเสุปิ อวิชฺชาอุปาทานกมฺมาทีสุ สุตฺเต (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓; ๓.๓๗๔) อภิธมฺเม (วิภ. ๒๐๓) จ อวเสสกิเลสากุสลมูลาทีสุ วุตฺเตสุ ทุกฺขเหตูสุ วิชฺชมาเนสุ ตณฺหาว สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
อิติ สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนา
๕๕๔. ตสฺสาเยวาติ ยทคฺเคน ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตา, ตทคฺเคน ตสฺสาเยวาติ อวธารณํ. สติ หิ ปธานเหตุนิโรเธ ตทฺเหตู นิรุทฺธาเยว โหนฺตีติ พฺยาธินิมิตฺตวูปสมเนน พฺยาธิวูปสโม วิย เหตุนิโรเธน ผลนิโรโธติ อาห ‘‘สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธ’’ติ. น อฺถาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสติ.
อนุปทฺทเวติ ปาณกวิชฺฌนสตฺถปฺปหาราทิอุปทฺทวรหิเต. ตโต เอว ทฬฺเห ถิเร. สาขาทิเฉทเนน ฉินฺโนปิ. ตณฺหานุสเยติ กามราคภวราคานุสเย. อนูหเตติ อสมุปฆาฏิเต.
ยถา สีโห เยนตฺตนิ สโร ขิตฺโต, ตตฺเถว อตฺตโน พลํ ทสฺเสติ, น สเร, ตถา พุทฺธานํ การเณ ¶ ปฏิปตฺติ, น ผเล. ยถา ปน สารเมยฺยา เกนจิ เลฑฺฑุปฺปหาเร ทินฺเน ภุสฺสนฺตา เลฑฺฑุํ ขาทนฺติ, น ¶ ปหารทายเก อุฏฺหนฺติ, เอวํ อฺติตฺถิยา ทุกฺขํ นิโรเธตุกามา กายจฺเฉทมนุยฺุชนฺติ, น กิเลสนิโรธนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีหสมานวุตฺติโน’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๕๕๕. วิรชฺชติ ปลุชฺชติ ฉิชฺชติ สมุทโย เอเตนาติ วิราโค วุจฺจติ มคฺโค. วิรชฺชนํ ปลุชฺชนํ สมุจฺฉินฺทนํ วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปหานปริยาโย วิราคสทฺโท, นิโรธสทฺโท จ, ตสฺมา. อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราโค อเสโส นิโรโธติ สมฺพนฺธนียํ. จาคาทิปทานิปิ คเหตฺวา วทติ สพฺพาเนว เอตานีติ. ยสฺมา นิพฺพานํ วุจฺจติ, น ทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนมตฺตํ, ตสฺมา ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธาทิปทานิปิ นิพฺพานเววจนานีติ. วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ยถา วิราคาทิปทานิ นิพฺพาเน ยุชฺชนฺติ, ตํทสฺสนํ. ตตฺถ ตํ อาคมฺมาติ ตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน ปตฺวา. ตณฺหา วิรชฺชตีติ อริยมคฺเคน อจฺจนฺตวิราควเสน ตณฺหา วิรชฺชียติ. นิรุชฺฌตีติ นิโรธียติ, เตน วิราคนิโรธสทฺทานํ อธิกรณสาธนตมาห. ตเทวาติ นิพฺพานเมว. จาคาทโย โหนฺตีติ จาคาทิเหตุํ ผลโวหาเรน วทติ. ‘‘กามคุณาลเยสู’’ติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ‘‘กามคุณาลยาทีสู’’ติ ปน ปาโ.
๕๕๖. ตยิทนฺติอาทิ น โปราณปาโ, สจฺจตฺถทีปเน ปน วุตฺตนิยาเมน ตโต อาเนตฺวา ปจฺฉา ปิตํ. ตถา หิ ปุพฺเพ วุตฺตานิปิ ลกฺขณาทีนิ ปุนปิ วุตฺตานิ. สํสารทุกฺขโต นิพฺพินฺนมานสสฺส อสฺสาสํ กโรนฺโต วิย โหตีติ อสฺสาสกรณรสํ. ราคาทิสพฺพปปฺจวูปสมนิมิตฺตตาย นิปฺปปฺจตํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ นิปฺปปฺจปจฺจุปฏฺานํ.
๕๕๗. นตฺเถว นิพฺพานนฺติ ยทิ สามฺโต ปฏิฺา, อตฺตนา อธิปฺเปตนิพฺพานสฺสปิ อภาโว อาปชฺชติ, ตถา สติ ปฏิฺาวิโรโธ. อถ ปราภิมตํ นิพฺพานํ ปติ, เอวํ สติ ธมฺมิอสิทฺธิ, ตโต จ นิสฺสยาสิทฺโธ เหตุ. อนุปลพฺภนียโตติ กึ ปจฺจกฺขโต, อุทาหุ อนุมานโต? ปุริมสฺมึ ปกฺเข จกฺขาทีหิ อเนกนฺติกตา, ทุติยสฺมึ ปรํ ปติ อสิทฺโธ เหตุ. เตนาห ‘‘น, อุปาเยน อุปลพฺภนียโต’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา เจโตปริยาณลาภิโน เอว อริยา ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ ชานนฺติ, ตตฺถาปิ จ อรหา เอว สพฺเพสํ, น สพฺเพ, เอวํ นิพฺพานมฺปิ ¶ ¶ สีลสมาธิปฺาสงฺขาตสมฺมาปฏิปตฺติภูเตน อุปาเยน อุปลพฺภตีติ อตฺถวจนํ เจตํ ทฏฺพฺพํ, น ปโยควจนํ. ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.
๕๕๘. นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, อริเยหิ อุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโย. สํสารโต สํวิคฺคมานสา สมฺมาปฏิปตฺติยา นิพฺพานํ อธิคจฺฉนฺตีติ สพฺพสมยสิทฺโธยํ นโย. ตตฺถ สาสนิกเมว นิสฺสาย วทติ ‘‘ปฏิปตฺติยา วฺจุภาวาปชฺชนโต’’ติ. เตนาห ‘‘อสติ หี’’ติอาทิ. สมฺมาทิฏฺิปุเรชวายาติ สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมาย. ปุพฺพงฺคมตา จสฺสา ปธานภาวโต. ตถา หิ สา ปมํ เทสนารุฬฺหา, น สพฺพปมํ อุปฺปชฺชนโต. น จายํ สมฺมาปฏิปตฺติ วฺฌา, นิพฺพานปาปนโต นิพฺพานสฺส สมฺปาปกโต. ตว มเตน ปน นิพฺพานสฺเสว อภาวโต วฺฌภาโว อาปชฺชตีติ โยชนา. อภาวปาปกตฺตาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา กิเลสสมุจฺฉินฺทนมุเขน ขนฺธานํ อภาวสมฺปาปกภาวโต, น วฺฌภาวาปตฺตีติ เจ วเทยฺยาสีติ อตฺโถ. น อิติ ปฏิกฺเขเป. ยํ ตยา ‘‘อภาวปาปกตฺตา’’ติ วทนฺเตน ขนฺธาภาโว นิพฺพานนฺติ ปฏิฺาตํ, ตํ น. กสฺมา? อตีตานาคตาภาเวปิ นิพฺพานปฺปตฺติยา อภาวโต. อตีตานาคตา หิ ขนฺธา น สนฺตีติ ตสฺมึ อภาเว นิพฺพานํ อธิคตํ นาม สิยา, โส ปน นตฺถีติ. น เกวลํ อตีตานาคตานเมว, อถ โข วตฺตมานานมฺปีติ ติยทฺธคตานํ สพฺเพสํ ขนฺธานํ อภาโว นิพฺพานํ. น หิ ตํ เอกเทสาภาโว ภวิตุํ ยุตฺตนฺติ วตฺตมานา เจ, น น สนฺติ, น สนฺติ เจ, น วตฺตมานาติ ‘‘วตฺตมานา, น สนฺติ จา’’ติ วิปฺปฏิสิทฺธเมตนฺติ อาห ‘‘น, เตสํ…เป… ปชฺชนโต’’ติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ วตฺตมานาภาโว นิพฺพานํ, ยทา อริยมคฺโค วตฺตติ, ตทา ตสฺส นิสฺสยภูตา ขนฺธา วตฺตมานาติ กตฺวา ตทา นิพฺพานสฺส อภาโว สิยา. ตถา จ สติ มคฺคกฺขเณปิ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย อภาโว อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตมาน…เป… โทสโต’’ติ อาห. น มยํ สพฺเพสํเยว อวตฺตมานตาย นิพฺพานํ วทาม. กิฺจรหีติ, ตทา มคฺคกฺขเณ กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา, ตสฺมา น โทโส ยถาวุตฺตโทสาภาโวติ? ยทิ กิเลสานํ อวตฺตมานตาสงฺขาโต อภาโว นิพฺพานํ, เอวํ สติ อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ ¶ มคฺคกฺขณโต ปุพฺเพปิ ตทภาวสิทฺธิโต. เตนาห ‘‘อริยมคฺคสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺมา อการณเมตนฺติ ยสฺมา น นิพฺพานสฺส อนุปลพฺภนียตา, อภาวมตฺตตา, ปฏิปตฺติยา วฺฌภาโว, อตีตานาคตาภาเว นิพฺพานาธิคโม จ อาปชฺชติ, วตฺตมานานํ อภาโวปิ น สมฺภวติ ¶ , ปเคว กิเลสานํ อวตฺตมานตา, อริยมคฺคสฺส จ นิรตฺถกภาวาปตฺติ, ตสฺมา นิพฺพานสฺส อภาวสาธนตฺถํ ยทิทํ ‘‘อนุปลพฺภนียโต, อภาวปาปกตฺตา, ตทา กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา’’ติ จ การณํ วุตฺตํ, อการณเมตํ, อยุตฺติเรสาติ อตฺโถ.
๕๕๙. อาทิวจนโตติ อาทิ-สทฺเทน อวสิฏฺํ ชมฺพุขาทกสุตฺตปเทสํ (สํ. นิ. ๔.๓๑๔ อาทโย), อฺมฺปิ อสงฺขตาย ธาตุยา นิทฺเทสปาฬึ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ, กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพานนฺติ? โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อิทํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ ชมฺพุขาทกสุตฺเต (สํ. นิ. ๔.๓๑๔ อาทโย), ‘‘ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ (วิภ. ๑๘๔) อายตนวิภงฺเค วุตฺตํ. ตตฺรายมตฺโถ – นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุ อสงฺขตสภาโว ธมฺโม. ยสฺมา ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺติ, ตสฺมา ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโยติ จ วุจฺจตีติ. อาคมฺมาติ จ สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺนสฺส วิสงฺขารนินฺนสฺส โคตฺรภุนา วิวฏฺฏิตมานสสฺส มคฺเคน สจฺฉิกรเณนาติ อตฺโถ. สจฺฉิกิริยมานฺหิ ตํ อธิคนฺตฺวา อารมฺมณปจฺจยภูตฺจ ปฏิจฺจ อธิปติปจฺจยภูเต จ ตสฺมึ ปรมสฺสาสภาเวน วินิมุตฺตสงฺขารสฺส ปรมคติภาเวน จ ปติฏฺานภูเต ปติฏฺาย ขยสงฺขาโต มคฺโค ราคาทโย เขเปตีติ ตํสจฺฉิกรณาภาเว ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตินิโรธคมนาภาวา ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตีติ วุจฺจนฺติ. เอกํเสน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ยถารุตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน พหู โทสา อาปชฺชนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตสฺสาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตฺหิ อคฺคผลปมุขา จตฺตาโร ขนฺธาติ น ตสฺส ราคาทิขยมตฺตตา ยุตฺตา. ตมฺปิ หิ…เป… นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ ยถา ราคาทีนํ ขีณนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อรหตฺตํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺนฺติ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตฺตา. เอวํ นิพฺพานํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตีติ นิพฺพานํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺนฺติ ¶ อิมสฺสาปิ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตา เวทิตพฺพา. นิพฺพานสฺส ราคาทิกฺขยมตฺตตาย พหูโทสา อาปชฺชนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจ ภิยฺโย’’ติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ อิตฺตรกาลาทิปฺปตฺติโทสโตติ ราคาทีนํ ขยมตฺตตาย ปริตฺตกาลตา, สงฺขตลกฺขณตา, ปโยเคน วินา สรเสเนว อธิคนฺธพฺพตา, ราคาทีหิ อปริมุตฺตตา, อาทิตฺตตา, ทุกฺขตา, อนุปสนฺตตา, พหุภาโว, โอฬาริกตา, โคตฺรภุมคฺคานํ อนารมฺมณตาติ เอวมาทิโทสาปชฺชนโต ¶ . ราคสฺเสว ขโย ราคกฺขโย, น โทสาทีนํ. ตถา โทสกฺขยาทโยปีติ อฺโ ราคกฺขโย, อฺโ โทสกฺขโย, อฺโ โมหกฺขโยติ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ขยภูตานิ ตีณิ นิพฺพานานิ, จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขเย จตฺตาริ, ปฺจนฺนํ นีวรณานํ ขเย ปฺจ, ฉนฺนํ ตณฺหากายานํ ขเย ฉ, สตฺตนฺนํ อนุสยานํ ขเย สตฺต, อฏฺนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ขเย อฏฺ, นวนฺนํ ตณฺหามูลกานํ ขเย นว, ทสนฺนํ สํโยชนานํ ขเย ทส, ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสสฺส ขเย ปาฏิเยกฺกํ นิพฺพานนฺติ พหูนิ นิพฺพานานิ โหนฺติ. ราคาทิกฺขโย นาม อนฺธพาลานมฺปิ ปากโฏ, อนฺตมโส ทีปิมิคมกฺกฏาทีนมฺปิ สุวิฺเยฺโยติ โอฬาริกํ นิพฺพานํ โหติ. โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสกฺขยสฺส อภาวโต, มคฺคกฺขเณ จ อขีณตฺตา, อารมฺมณกรณสฺส จ อสมฺภโว เอว. ตสฺส นิพฺพานภาวโตติ สพฺพปริโยสานสฺส ราคาทิกฺขยสฺส นิพฺพานภาวโต. ยโต ขยโต ปฏฺาย ราคาทีนํ ปวตฺติ น โหติ, โส ‘‘อยํ นามา’’ติ นิยเมตพฺโพ มคฺคผลาณานํ อารมฺมณภูโต นตฺถีติ อาห ‘‘น ตาทิสสฺส ขยสฺส อภาวโต’’ติ.
กิฺจ ภิยฺโย – โย ปจฺฉิมภวโต ตติยตฺตภาเวเยว ราคาทีสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฌานภาวนาย เต วิกฺขมฺเภตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน, ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา อิธาคโตปิ กาเมสุ วีตราโคว หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, โย จ ปมวเย เอว ราคาทิโต นิพฺพินฺโน เต จ ฌาเนน วิกฺขมฺเภตฺวา ปจฺฉิมวเย อรหตฺตํ ปตฺโต, เตสํ ราคาทีนํ วิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย อนุปฺปชฺชนโต นิโรธสทิสตาย อนุปฺปตฺติเยว นิโรโธ. เต นิพฺพานปฺปตฺตา นาม สิยุํ, น จ โหนฺติ, ตสฺมา น ตาทิสสฺส ขยสฺส นิพฺพานภาโว. ตสฺสาปิ อิตฺตรกาลตาทิโทสสมาโยโค เอวาติ อาห ‘‘ภาเวปิ จา’’ติอาทิ ¶ .
ยทิ ‘‘ขโย’’ติ วจนโต ยโต ขยโต ปฏฺาย ราคาทีนํ อปฺปวตฺติ, ตํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ มฺสิ, เอวํ สติ ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒; ๑๓๘๒) ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตตฺตา ตทุปฺปตฺติโต ปฏฺาย จ ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตีติ มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานภาวาปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยมคฺคสฺส จา’’ติอาทิมาห.
ยถา นิรุทฺธา น สนฺติ, เอวํ อนุปฺปนฺนาปีติ อภาวสามฺโต นิโรธสทิสตาย อนุปฺปตฺติ เอว นิโรโธ อนุปฺปตฺตินิโรโธ. อยฺหิ มคฺเคน เขเปตพฺพากาโร, ยทิทํ อุปฺปชฺชนารหสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนนฺติ ‘‘ขโย’’ติ จ วุจฺจตีติ. ตํ อิตรขยโต วิเสเสนฺโต ‘‘อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺสา’’ติ อาห. อนิปฺผนฺนตา ปน ตสฺส ขยสฺส ¶ ปริยาเยน อุปนิสฺสยตฺตาติ วุตฺตํ. อนุปฺปตฺตินิโรธกฺขยกรสฺส หิ มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ อตฺถโต ตสฺส อุปนิสฺสโย วิยาติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. ตทุปจาเรนาติ อตฺถโต ผลภูตขยโวหาเรน. ผลูปจาเรน หิ การณํ โวหรียติ ยถา ‘‘อายุ ฆตํ, เสมฺโห คุโฬ’’ติ จ.
อสฺสาติ นิพฺพานสฺส. ‘‘อิทมฺปิ โข านํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๖-๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗-๘) ปจฺจเวกฺขโต ภควโต อปฺโปสฺสุกฺกภาวาวหนโต. ‘‘ตฺหิ เต, มาคณฺฑิย, อริยํ จกฺขุํ นตฺถิ, เยน ตฺวํ อริเยน จกฺขุนา อาโรคฺยํ ชาเนยฺยาสิ, นิพฺพานํ ปสฺเสยฺยาสี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๑๘) วจนโต อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพํ.
๕๖๐. ยทิ นิพฺพานํ นาม สภาวธมฺโม อตฺถิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺโน จ, อถ กสฺมา จตุมหาปเถ สภา วิย สพฺพสาธารณา น ลพฺภตีติ อาห ‘‘มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณ’’นฺติ. ‘‘อสุกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อุปฺปนฺน’’นฺติ เอวํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ. มคฺคภาเวติ อริยมคฺคสฺส อตฺถิภาเว. ภาวโต วิชฺชมานโต ลทฺธพฺพโต.
อณุอาทีนนฺติ อณุปกติกาลปุริสาทีนํ. นิจฺจภาวาปตฺตีติ สสฺสตภาวสิทฺธิ. กูฏฏฺนิจฺจตา หิ อิธาธิปฺเปตา. เหตุโน อภาวาติ อุปปตฺติยา สาธนเหตุโน อภาวา. นิจฺจา เต อณุอาทโย. นิพฺพานสฺส ¶ นิจฺจตฺตาติ อเปกฺขธมฺมตฺตาติ เหตุลกฺขณานุปปตฺติ. ‘‘อณุอาทีนํ อสิทฺธตฺตา’’ติ เอเตน ‘‘นิจฺจา อณุอาทโย’’ติ ปฏิฺาย ธมฺมิอสิทฺธิ, ตโต จ นิสฺสยาสิทฺโธ เหตูติ ทสฺเสติ.
๕๖๑. ยถาวุตฺตยุตฺติสพฺภาวโตติ ‘‘อปฺปภวตฺตา’’ติ อตฺตนา วุตฺตํ เหตุํ สนฺธายาห. อปฺปภวตา จสฺส อปจฺจยตาย ทฏฺพฺพา, ตาย ตสฺส ปุริมาย โกฏิยา อภาโว. ‘‘รูปสภาวาติกฺกมโต’’ติ เอเตน ยถา รูปธมฺมานํ รุปฺปนสภาโว, ปฏิฆาตวนฺตตาย กลาปโส วุตฺติยา ปเทสสมฺพนฺโธ จ สภาโว, เอวํ นิพฺพานสฺส กตฺถจิ ปฏิฆาโต, สปฺปเทสตา จ นตฺถีติ ทสฺเสติ. น หิ นิพฺพานํ ‘‘อสุกทิสาย, อสุกเทเส’’ติ วา นิทฺทิสียติ, ยโต ตํ อปฺปติฏฺเมวาติ.
‘‘อสิถิล ¶ …เป… คมนียโต’’ติ เอเตน นิพฺพานสฺส อริยานํ ปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพฺุวจนโต’’ติ เอเตน ตทฺเสํ อนุมานสิทฺธตํ, ตทุภเยน ‘‘อนุปลพฺภนียโต’’ติ ปนสฺส เหตุโน อสิทฺธตํ ทสฺเสติ. ปรมตฺเถน นาวิชฺชมานํ วิชฺชมานเมวาติ ยถารทฺธมตฺถํ นิคเมตฺวา ตทตฺถสาธนํ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติ-. อาทิมาห.
ตตฺถ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑) จตฺตาริปิ ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํ. การเณน วินา, สยเมว จ น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํ. เอวํ อชาตตฺตา, อภูตตฺตา จ เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ อกตํ. ชาตภูตกตภาโว จ นาม รูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสงฺขต’’นฺติ วุตฺตํ. ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, ตถา น สงฺขตํ สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ‘‘ปกติวาทีนํ ปกติ วิย สิยา นุ โข เอเกเนว การเณน เอตํ กต’’นฺติ อาสงฺกายํ เกนจิ น กตนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ อปจฺจยมฺปิ สมานํ ‘‘สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูต’’นฺติ ¶ อาสงฺกายํ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํ. อยฺเจตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาติธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตํ.
เอวเมตฺถ สตฺถา ปรมตฺถโต นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ปเวเทสิ. ปเวเทนฺโต จ ‘‘อหํ ธมฺมิสฺสโร ธมฺมสฺสามี’’ติ น อตฺตโน อาณามตฺเตน ปเวเทสิ, อปิจ โข ปน ปทปรเม อนุกมฺปมาโน ยุตฺติโตปิ ปเวเทสิ. ยถาห –
‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตี’’ติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑).
ตสฺสตฺโถ ¶ – ภิกฺขเว, ยทิ อชาตาทิสภาวา อสงฺขตา ธาตุ น อภวิสฺส น สิยา, อิธ โลเก ชาตาทิสภาวสฺส รูปาทิกฺขนฺธปฺจกสงฺขาตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ อนวเสสวูปสโม น ปฺาเยยฺย น อุปลพฺเภยฺย น สมฺภเวยฺย. นิพฺพานฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา สมฺมาทิฏฺิอาทโย อริยมคฺคธมฺมา อนวเสสํ สํกิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺติ, เตเนตฺถ สพฺพสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อปคโม นิสฺสรณํ ปฺายติ. เอวํ พฺยติเรกวเสน นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุคมนวเสนปิ ตํ ทสฺเสตฺวา นิคเมตุํ ‘‘ยสฺมา จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ ยสฺมา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๗-๘). อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี (อุทา. ๗๑). อิทมฺปิ โข านํ สุทุทฺทสํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๒.๑๗๒; มหาว. ๗-๘). อสงฺขตฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีหิ (สํ. นิ. ๔.๓๖๖) อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาต’’นฺติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑) อิมินา จ สุตฺตปเทน นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว สพฺพโลกํ อนุกมฺปมาเนน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปกาสิโต, ตสฺมา ¶ ยทิปิ กตฺถ อปจฺจกฺขการีนมฺปิ สาสเน อภิปฺปสนฺนานํ วิฺูนํ สํสโย นตฺถิเยว. เย ปน ปรเนยฺยพุทฺธิโน ปุคฺคลา, เตสํ วิมติวิโนทนตฺถํ อยเมตฺถ อธิปฺปายนิทฺธารณมุเขน ยุตฺติวิจารณา.
ยถา ปริฺเยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ, รูปานฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปฺายติ, เอวํ สภาวานํ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํ. ยฺจ ตํ นิสฺสรณํ, สา อสงฺขตา ธาตุ. กิฺจ ภิยฺโย – สงฺขตธมฺมารมฺมณวิปสฺสนาาณํ, อปิจ อนุโลมาณํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติ. ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปมชฺฌานาทีสุ าณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน. อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ าณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุ.
ตถา ¶ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑) เอวมาทิ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกวจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตา. ยฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๗-๒๗๙; เถรคา. ๖๗๖-๖๗๘; เนตฺติ. ๕), ตถา นิพฺพานสทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต. เสยฺยถาปิ สีหสทฺโทติ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพ.
อปโร นโย – ยทิ ปน นิพฺพานํ อภาวมตฺตเมว สิยา, ตสฺส ‘‘คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต อตกฺกาวจโร นิปุโณ ปณฺฑิตเวทนีโย’’ติ (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗-๘) คมฺภีราทิตา, ‘‘อสงฺขตฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๓๖๖) อสงฺขตาทิตา, ‘‘อพฺยากตา ธมฺมา อปจฺจยาธมฺมา’’ติอาทินา อพฺยากตธมฺมาทิตา จ น วตฺตพฺพา สิยา. น หิ อภาวสฺส ¶ โกจิ สภาโว อตฺถิ, เยน โส คมฺภีราสงฺขตาทิอาการโต วิฺาเยยฺย. อภาโว หิ อภาโว เอว, กุโต ตสฺส คมฺภีราสงฺขาตาทิภาวสมฺพนฺโธ. กิฺจายมภาโว สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสตฺตสนฺตานคตานํ เอโก วา ภเวยฺย อเนโก วา. ยทิ เอโก, เอเกเนว มคฺเคน สพฺพกิเลสาภาโว กโต, สจฺฉิกโต จาติ อฺสฺส, อฺเสฺจ มคฺคานํ นิรตฺถกตาติ น สิยา มคฺคพหุตา, เอกชฺฌฺจ สพฺพสตฺตานํ นิพฺพานาธิคโม อาปชฺชติ. สิยา ปเนวํ เอโก เอว โส นิพฺพานสฺิโต กิเลสาภาโว, โส ปน น มคฺเคหิ กาตพฺโพ, อถ โข สจฺฉิกาตพฺโพติ. เอวํ สติ วิเสสโต มคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ, กิเลสานํ อปฺปหานโตติ เอโกปิ มคฺโค น สิยา. อสติ จ กิเลสปฺปหาเน ทุกฺขสฺส อนุปจฺเฉทนโต กิเลสาภาวสจฺฉิกิริยา กิมตฺถิยา สิยา, อถ ปน มคฺคานํ สนฺตานคตสํโยชนตฺตยปฺปหานาทิปฏินิยตกิจฺจตาย จตูสุ มคฺเคสุ ปาฏิเยกฺกํ กิเลสาภาโว. เอวํ สติ สภาวปเภเทน วินา น พหุภาโวติ โส กิเลสกฺขยปริยาเยน วุตฺโต สภาวธมฺโม เอว สิยา.
เยสํ อภาโว, ตปฺปเภเทน อภาเว เภโทปจาโรติ เจ? เยสํ อภาโว, เตสํ สสภาวตาย ตสฺส สภาโวปจาโรปิ สิยา. ตถา จ เต สํกิเลสสงฺขตตาทิโต กิเลสสงฺขตตาทิอุปจาราปิ ¶ สิยุํ. โน เจ เต อิจฺฉิตา, ตปฺปเภเทน เภโทปจาโรปิ น อิจฺฉิตพฺโพ. น จ ปโหติ อุปจริโต พหุภาโว อตฺถโต พหุภาวาย. น หิ ชลํ อนลนฺติ อุปจริตํ ทหติ, ปจติ วา. เอกตฺตปฺหมฺปิ จายมภาโว อสภาวตาย น สหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ นตฺถิภาวสามฺโต อเภทโวหาโร ยุตฺตรูโปติ. เอกตฺเต จ ปุพฺเพ วุตฺตา เอว โทสา, พหุภาเว ปน สติ วุตฺตนเยเนว สิทฺธา สภาวธมฺมตา. สภาวธมฺมตฺเตปิ จ พหุภาโว วิย ภาวํ ภาโวปิ พหุภาวํ น พฺยภิจเรยฺยาติ นิพฺพานสฺส พหุภาวปสงฺโค สิยาติ เจ? น พหุภาวสฺเสว อภาวปฺปสงฺคโต. ยทิ หิ ยถา กกฺขฬตา ภาวํ, เอวํ ภาโวปิ กกฺขฬตํ น พฺยภิจเรยฺย. เอวํ สติ สพฺเพสํ ภาวานํ ปถวีภาวาปตฺติโต กุโต ภาวสฺส พหุภาโว, ตสฺมา โลกโวหารานํ วิจิตฺตตาย ยทิปิ พหุตา ภาวาเปกฺขา, ภาวตา ปน น พหุตาเปกฺขาติ น ภาวสฺส สโต นิพฺพานสฺส พหุภาโว ‘‘เอกา นิฏฺา ¶ น ปุถุ นิฏฺา’’ติ วจนโต. เอกสฺมึเยว จ ทสฺสนภาวนาทฺวยํ สมฺภวติ.
ปรินิพฺพุตานํ ปจฺเจกํ นิพฺพานภาเว สตฺตสนฺตานนิยตํ นาม นิพฺพานํ สิยา. ตถา จ สติ สงฺขตตาทิโทสานติวตฺติเยว, กิเลสปฺปหานํ วา มคฺคกิจฺจํ กิเลสานํ อภาโว. ตสฺส จ เอกตฺเต น มคฺคพหุตา กิจฺจนฺตรสฺส กตฺตพฺพสฺส อภาวโต. มคฺคพหุภาโว จ มคฺเคหิ สจฺฉิกาตพฺเพ เอกสฺมึ ธมฺเม อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวปาฏวตรปาฏวตมภาเวน สจฺฉิกิริยาวิเสเสน กิเลสานํ ปหานเภเทน โหตีติ นิพฺพานสฺส สภาวธมฺมตฺเต เอว สิยา. อภาโวปิ จ กิเลสานํ มคฺเคน สกิจฺจกตาย กาตพฺโพ เอว สิยา, น สจฺฉิกาตพฺโพ. โก หิ สภาโว อภาวสฺส? โย สจฺฉิกาตพฺโพ สิยา, โส เจ นิพฺพานํ เอเกเนว มคฺเคน สพฺพกิเลสานํ อภาโว เอโก อภินฺโน กาตพฺโพ อาปนฺโน. อฺถา มคฺควเสน จตุพฺพิธภาเว นิพฺพานสฺส จตุพฺพิธภาวปฺปสงฺโค, นิพฺพานวิเสสปฺปสงฺโค จ อาปชฺเชยฺยาติ มคฺคกิจฺจสฺส เอกตฺเตน มคฺคพหุตา สิยา. พหุภาเว ปน เตสํ โส วุตฺตนเยน เอกสฺมึ ธมฺเม สจฺฉิกิริยาวิเสสโตติ สิทฺธา นิพฺพานสฺส สภาวธมฺมตา. ขยาธิคนฺตพฺพตาย ปเนตํ ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ขเย าณ’’นฺติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒; ๑๓๘๒) หิ วจนโต อริยมคฺโค ขโย นาม. เตน เจตํ อธิคนฺตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตนฺติ.
อิติ นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนา
๕๖๒. อฏฺ ¶ ธมฺมาติ ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ อารภิตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติอาทินา ปาฬิยํ (วิภ. ๒๐๕) ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส อาคตา, ตเมว จ ปาฬึ อาเนตฺวา อุทฺเทสวเสน อิธ จ วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ ธมฺมา อตฺถโต ปกาสิตา, น มคฺคสจฺจนิทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโย. ยทิ อตฺถโต ปกาสิตา, กิมตฺถิยํ ปน อิธ กถนนฺติ อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตมานาน’’นฺติ อิทํ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรติโย นานากฺขณิกา เอว ¶ โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เสสมคฺคธมฺมา ปน ตตฺถาปิ เอกชฺฌํ อุปฺปชฺชนฺติเยว. วิเสสาวโพธนตฺถนฺติ ปฏิปกฺขสมุคฺฆาตาทิปวตฺติอาการวิเสสสฺส อวโพธนตฺถํ. วิตฺถารโต มคฺคกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติ. จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา จตุสจฺจาภิสมโย โหติ, เอวํ สพฺพโส ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปริปูรณวเสน ปฏิปนฺนสฺส. อริยมคฺคสงฺขาตสฺส โยคสฺส สพฺภาวโต โยคิโน. กามํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาเต ตเทกฏฺกิเลสานํ เลโสปิ นาวสิสฺสติ, วิชฺชาย ปน อวิชฺชา อุชุวิปจฺจนีกธมฺโมติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตก’’นฺติ วุตฺตํ. ปรโต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทิคฺคหเณปิ เอเสว นโย. ธาตุปฺปกาสนรสาติ ปรมตฺถปกาสนรสา, จตุสจฺจวิภาวนกิจฺจาติ อตฺโถ. มคฺคธมฺมานํ ปฏิปกฺขวิธมนากาโร สาติสยํ ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกตํ สมฺมาทิฏฺิยา วตฺวาปิ อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺานตา วุตฺตา.
ตถา สมฺปนฺนทิฏฺิโนติ ยถา อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาโต โหติ, ตถา มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สมฺปนฺนทิฏฺิโน. เอวฺหิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโนติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺโท อุปสํหรติ. นิพฺพานารมฺมณตา ปน ตํสมฺปยุตฺตวจเนเนว โพธิตา. มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกนฺติ กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปสมุจฺเฉทกํ. อปฺปนารโสติ นิพฺพานารมฺมเณ มคฺคจิตฺตสฺส สมุปฺปาทวเสน ปวตฺตนโต อปฺปนากิจฺโจ.
ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จาติ วุตฺตปฺปการาย สมฺมาทิฏฺิยา ปสฺสโต, นิพฺพานารมฺมเณ จ สมฺมาสงฺกปฺเปน จิตฺตํ อภินิโรปยโต. วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกาติ จตุพฺพิธสฺสปิ วจีทุจฺจริตสฺส สมุจฺเฉทิกา. มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ¶ ปฏิปกฺขภาวโต สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจาติ อาห ‘‘สา ปริคฺคหลกฺขณา’’ติ. กายิกกิริยา กิฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺาเปติ, สยฺจ สมุฏฺหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติปิ สมุฏฺานสภาวา วุตฺตา. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิย.
อสฺสาติ โยคิโน. ตสฺมึ สติ วิสุชฺฌนโต วิสุทฺธิภูตา. ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สุทฺธิ โวทานํ, อาชีวสฺเสว วา ชีวิตินฺทฺริยวุตฺติยา ¶ . ายาชีวสฺส อพุทฺธปฏิกุฏฺาย สมฺมาชีวิกาย ปวตฺติเหตุตาย ายาชีวปวตฺติรโส. อิมสฺส หิ ปวตฺติโต ปฏฺาย มิจฺฉาชีโว น ปวตฺตตีติ.
สพฺพากุสลวิทฺธํสโกปิ สมฺมาวายาโม อุชุปฏิปกฺขทสฺสนวเสน โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วุตฺโต. สํกิเลสปกฺขโตปิ ตสฺส ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห. กายาทีสุ สุภาทิอาการุปธารณวเสน ปวตฺตา สุภสฺาทิปุพฺพงฺคมา อกุสลกฺขนฺธา มิจฺฉาสติ, ตสฺสา วิทฺธํสโน มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโน. อสมฺโมโสติ สมฺโมสวิทฺธํสนโต ตปฺปฏิปกฺโข. อารมฺมณสฺส ยถาสภาวสลฺลกฺขณํ อุปฏฺานํ. ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺานา’’ติ, ‘‘สตารกฺเขน เจตสา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘) จ วจนโต วิเสสโต สติ กุสลจิตฺตสฺส อารกฺขาติ อาห ‘‘สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺสา’’ติ.
๕๖๓. สจฺจาณสฺสาติ สจฺจานิ อารพฺภ ปวตฺตนกาณสฺส, น ปฏิเวธาณํ วิย สกิเทว พุชฺฌติ, อถ โข ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต อนุ อนุ โพโธ อนุโพโธ, อนุสฺสวาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติอนุคโต วา โพโธ อนุโพโธ, ตเทว าณนฺติ อนุโพธาณํ. น หิ ตํ ปจฺจกฺขโต พุชฺฌติ, อนุสฺสวาทิวเสน ปน กปฺปนมุเขน พุชฺฌติ. กิจฺจโตติ ปริชานนาทิโต. ตํกิจฺจกรเณเนว หิ ปริฺเยฺยาทีนิ วิย ตานิปิ ตสฺส ปากฏานิ โหนฺติ. วิวฏฺฏานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรหิ ปติลียมานมานสสฺส อุปฺปชฺชมานํ มคฺคาณํ วิสงฺขารํ ทุกฺขนิสฺสรณํ อารมฺมณํ กตฺวา ทุกฺขํ ปริจฺฉินฺทติ, ทุกฺขคตฺจ ตณฺหํ ปชหติ, นิโรธฺจ สจฺฉิกโรติ ผุสติ. อาทิจฺโจ วิย ปภาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีหิ สห สมุปฺปนฺนํ ตํ มคฺคํ ภาเวติ, น จ สงฺขาเร อมฺุจิตฺวา ปวตฺตมาเนน าเณน เอตํ สพฺพํ กาตุํ สกฺกา นิมิตฺตปวตฺเตหิ อวุฏฺิตตฺตา. ตสฺมา เอตานิ กิจฺจานิ กโรนฺตํ ตํ าณํ ทุกฺขาทีนิ วิภาเวติ ¶ ตตฺถ สมฺโมหนิวตฺตเนนาติ ‘‘จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, เอกปฏิเวเธนาติ อธิปฺปาโย.
ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตีติ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ? น, ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกทสฺสิโน อฺตฺตยทสฺสิตาวิจารณายํ ตํสาธนตฺถํ อายสฺมตา ¶ ควมฺปติตฺเถเรน อิมสฺส สุตฺตสฺส อานีตตฺตา, ปจฺเจกฺจ สจฺเจสุ ทิสฺสมาเนสุ อฺตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตา. อฺถา อนุปุพฺพาภิสมเย ปุริมทิฏฺสฺส ปจฺฉา อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสิโน ทุกฺขาทิทสฺสิตา น โยเชตพฺพา สิยา. โยชิตา จ สา ‘‘โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ, ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐). โลกิยํ สจฺจาณํ. ตตฺถ โลกิยาเณ. ปริยุฏฺานสงฺขาโต อภิภโว ปริยุฏฺานาภิภโว, ตสฺส วเสน. สุทฺธสงฺขารปฺุชมตฺตทสฺสนโต สกฺกายทิฏฺิปริยุฏฺานํ นิวตฺเตติ. ‘‘โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕) วจนโต สมุทยทสฺสนํ เหตุผลปพนฺธาวิจฺเฉททสฺสนโต ปริยุฏฺานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ อุจฺเฉททิฏฺึ นิวตฺเตติ. ‘‘โลกนิโรธํ โข…เป… ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕) วจนโต นิโรธทสฺสนํ เหตุนิโรธา ผลนิโรธทสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ นิวตฺเตติ. อตฺตการสฺส ปจฺจกฺขทสฺสนโต มคฺคทสฺสนํ ‘‘นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร’’ติอาทิกํ (ที. นิ. ๑.๑๖๘) อกิริยทิฏฺึ ปชหติ. ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, นตฺถิ เหตุ…เป… วิสุทฺธิยา, อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติอาทิกา (ที. นิ. ๑.๑๖๘; ม. นิ. ๒.๑๐๑, ๒๒๗; สํ. นิ. ๓.๒๑๒) อเหตุกทิฏฺิ จ อิธ อกิริยาทิฏฺิคฺคหเณเนว คหิตาติ ทฏฺพฺพา. สาปิ หิ วิสุทฺธิมคฺคทสฺสเนน ปหียตีติ. ทุกฺเข าณํ สมุทยผลสฺส ทุกฺขสฺส อทฺธุวาทิภาวํ ปสฺสตีติ ผเล วิปฺปฏิปตฺตึ นิวตฺเตติ.
อิสฺสโร โลกํ ปวตฺเตติ สชฺเชติ นิวตฺเตติ สํหรตีติ อิสฺสรการณิโน วทนฺติ. ปธานโต โลโก อาวิ ภวติ, ตตฺเถว จ ปติลียตีติ ปธานการณิโน.
‘‘กาโล ¶ กโรติ ภูตานิ, กาโล สํหรตี ปชา;
กาโล สุตฺเต ชาครติ, กาโล หิ ทุรติกฺกโม’’ติ. –
กาลวาทิโน. กณฺฏกสฺส ติขิณภาโว วิย, กปิฏฺผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา วิย, มิคปกฺขิสรีสปาทีนํ วิจิตฺตตา วิย จ สภาเวเนว โลโก สมฺโภติ, วิโภติ จาติ สภาววาทิโน. อาทิ-สทฺเทน อณูหิ ¶ โลโก ปวตฺตติ, สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุ, โลโก นิยโต อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิสทิโส, น เอตฺถ กสฺสจิ ปุริสกาโรติ นิยติวาทิโน.
‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนฺติ, ยทิจฺฉาย นิวตฺตเร;
ยทิจฺฉาย สุขํ ทุกฺขํ, ตสฺมา ยาทิจฺฉกี ปชา’’ติ. –
ยทิจฺฉาวาทิโน, เย อธิจฺจสมุปฺปตฺติวาทิโนติ จ วุจฺจนฺติ. เอวมาทิอการณวาทสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. รามุทกอาฬาราทีนํ วิย, อรูปโลเก นิคณฺานํ วิย จ โลกถูปิกายํ อปวคฺโค โมกฺโขติ คหณํ อปวคฺคคาโห. อาทิ-สทฺเทน ปธานสฺส อปฺปวตฺติ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺานํ, พฺรหฺมุนา สโลกตา, สมีปตา, สํโยโค, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวมาทีนํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ปธานสฺส อปฺปวตฺติ มหตาทิภาเวน อปริณาโม, อนภิพฺยตฺติ วา. ‘‘อหมฺโ, ปกติ อฺา’’ติ เอวํ ปวตฺตปกติปุริสนฺตรชานเนน อตฺตสุขทุกฺขโมเหสุ อวิภาคคฺคหเณ กิร นิวตฺติเต วุตฺตนเยน ปธานํ นปฺปวตฺตติ, โส วิโมกฺโขติ กาปิลา. คุณวิยุตฺตสฺสาติ พุทฺธิสุขทุกฺขอิจฺฉาโทสปฺปยตฺตธมฺมาธมฺมสงฺขาเรหิ นวหิ อตฺตคุเณหิ วิยุตฺตสฺสาติ กณาทมตานุสาริโน. สโลกตา พฺรหฺมุนา สมานโลกตา. สมีปตา ตสฺส สมีปปฺปวตฺติตา. สํโยโค เตน เอกีภาวูปคมนํ. ‘‘อินฺทฺริยตปฺปนปุตฺตมุขทสฺสนาทีหิ วินา อปวคฺโค นตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตถา ปวตฺตนํ กามสุขลฺลิกานุโยโค. อนสนเกสลฺุจนาทิตปจริยาย นคฺคสีลโคสีลกุกฺกุรสีลาทีหิ จ อตฺตปริตาปเนน โมกฺโข โหตีติ อตฺตกิลมโถ.
สฺวายํ สพฺโพ มิจฺฉาคาโห สจฺจาเณ สติ ปติฏฺํ น ลภตีติ วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘โลเก โลกปฺปภเว’’ติ คาถมาหาติ.
าณกิจฺจโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๔. เสสา ¶ ¶ สพฺพธมฺมาติ เสสา เอกาสีติ โลกิยธมฺมา. อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กามภววิภวตณฺหาวเสน ทฺวาทสติกา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค วา อาคตนเยน กาลวิภาคํ อนามสิตฺวา วุตฺตานิ. ตทามสเน หิ อฏฺสตํ โหนฺติ. อสมฺมิสฺสนฺติ เอกกตฺตา เกนจิ อสมฺมิสฺสํ, กุโต ตทนฺโตคธปฺปเภโทติ อธิปฺปาโย. วีมํสิทฺธิปาทาทีนํ โพธิปกฺขิยานํ สติปิ กิจฺจนานตฺเต อตฺถโต เอกตฺตา สมฺมาทิฏฺิยา สงฺคโหติ สมฺมาทิฏฺิมุเขน ตทนฺโตคธตา วุตฺตา.
ตโย เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโยติ โลกิยกฺขเณ อโลภเมตฺตากรุณาสมฺปโยควเสน ภินฺนา, มคฺคกฺขเณ โลภพฺยาปาทวิหึสาสมุจฺเฉทนวเสน ตโยติ เอโกปิ วุตฺโต. เอส นโย สมฺมาวาจาทีสุ. อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺิตานํ ปน ภาเว สมฺมาอาชีวสมฺภวโต เตน เตสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ภวนฺตเรปิ ชีวิตเหตุปิ อริเยหิ อวีติกฺกมนียตฺตา อริยกนฺตานํ สมฺมาวาจาทิสีลานํ คหเณน เยน สทฺธาหตฺเถน ตานิ คเหตพฺพานิ, โส สทฺธาหตฺโถ คหิโต เอว โหตีติ ตโต อนฺานิ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลานิ ตตฺถ อนฺโตคธานิ วุตฺตานิ. ฉนฺโท ปน สทฺธานุคุโณติ กตฺวา ฉนฺทิทฺธิปาทสฺสาปิ ตทนฺโตคธตา วุตฺตา. เตสํ อตฺถิตายาติ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลฉนฺทิทฺธิปาทานํ อตฺถิตาย สีลสฺส อตฺถิภาวโต ติวิเธนาปิ สีเลน เต ตโยปิ คหิตาติ ตตฺถ อนฺโตคธา. จิตฺตสมาธีติ จิตฺติทฺธิปาทํ วทติ. ‘‘จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ จิตฺตมุเขน สมาธิ วุตฺโตติ สมาธิมุเขน จิตฺตมฺปิ วตฺตพฺพตํ อรหติ. จิตฺติทฺธิปาทภาวนาย ปน สมาธิปิ อธิมตฺโต โหตีติ วีมํสิทฺธิปาทาทิวจนํ วิย จิตฺติทฺธิปาโทติ อวตฺวา อิธ ‘‘จิตฺตสมาธี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๖๖; ๓.๓๕๙; สํ. นิ. ๕.๓๗๖; อ. นิ. ๓.๙๖; ๑๑.๑๒) วจนโต สมาธิอุปการา ปีติปสฺสทฺธิโย, ตสฺมา สมาธิคฺคหเณน คหิตา. อุเปกฺขา ปน สมาธิอุปการกโต, ตํสทิสกิจฺจโต จ. ตสฺมา สมาธิสีเสน เอเตสํ อนฺโตคธตา ทฏฺพฺพา.
อนฺโตคธานํ ปเภทวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๕. ภาโร ¶ วิย ทุกฺขสจฺจํ วิฆาตกตฺตา, สํหรณียวเสน วิหนฺตภาวโตติ อตฺโถ. ภาราทานมิว ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุปฺปชฺชนกวิฆาตสฺส เหตุภาวโต. ภารนิกฺเขปนมิว ปวตฺติทุกฺขวูปสมภาวโต ¶ . โรโค วิย, ทุพฺภิกฺขมิว จ พาธกตฺตา. โรคนิทานํ วิย, ทุพฺพุฏฺิ วิย จ ปภวลกฺขณตฺตา. ทุพฺพุฏฺีติ จ อวสฺสนํ วา อติวสฺสนํ วา. โรควูปสโม วิย, สุภิกฺขมิว จ สนฺติลกฺขณตฺตา, สุขภาวโต. ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. ๒๐๓-๒๐๔) หิ วุตฺตํ. เภสชฺชมิว, สุวุฏฺิ วิย จ ทุกฺขสฺส เหตุปจฺเฉทโต, ตสฺส จ อปคมูปายภาวโต. นิยฺยานลกฺขณฺหิ มคฺคสจฺจํ. อนิฏฺภาวโต, สาสงฺกสปฺปฏิภยโต จ ทุกฺขํ เวริวิสรุกฺขภยโอริมตีรูปมํ. เวรํ พฺยาปาโท, ปจฺจตฺถิกภาโว วา. เวรสมุคฺฆาโต เวรวูปสโม เมตฺตา. เวรสมุคฺฆาตุปาโย สงฺคหวตฺถูนิ.
อุปมาโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๖. เอส นโย สมุทยาทีสูติ อตฺถิ เจตฺถ สมุทโย, น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, อตฺถิ สมุทโย เจว อริยสจฺจฺจ, อตฺถิ เนว สมุทโย น อริยสจฺจนฺติ. เสสสจฺจทฺวเยปิ เอเสว นโย. น อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยปหาตพฺพาสงฺขตนิยฺยานภาวาภาวโต. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยนฺติ สมุทยมคฺคสจฺจทฺวยมาห. สิยา ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขตาย. เตนาห ‘‘อนิจฺจโต’’ติ. ตถตฺเตนาติ ตถสภาเวน, ปริฺเยฺยภาเวนาติ อตฺโถ. เอเตน ตํ อริยสจฺจทฺวยํ ‘‘สิยา ทุกฺขํ, น อริยสจฺจํ, สิยา อริยสจฺจํ, น ทุกฺข’’นฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อริยสจฺจสทฺทปรา หิ ทุกฺขาทิสทฺทา ปริฺเยฺยาทิภาวํ วทนฺติ. เตเนว อริยสจฺจสทฺทานเปกฺขํ ทุกฺขสทฺทํ สนฺธาย มคฺคสมฺปยุตฺตสามฺผลธมฺมานํ อาทิปทสงฺคโห วุตฺโต, อริยสจฺจสทฺทาเปกฺขํ ปน สนฺธาย จตุตฺถปทสงฺคโห.
สพฺพากาเรนาติ สพฺพปฺปกาเรน. ยถา มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมาทโย เอกงฺควิกลา, เอวํ อหุตฺวา สพฺพงฺคโยเคน ทุกฺขตาย เจว อริยสจฺจตาย จาติ อตฺโถ. ‘‘อุปาทานกฺขนฺธปฺจก’’นฺติ วุตฺเต ตณฺหายปิ สงฺคโห สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อฺตฺร ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํ ตสฺสา วิสุํ อริยสจฺจภาวโต. สมุทยาทีสุ อวเสสกิเลสาทโย ปภวฏฺเน สมุทโย, น อริยสจฺจํ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา อยนฺติ กตฺวา ¶ . นิโรโธ อริยสจฺจํ, น สมุทโย. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา สมุทโย อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยฏฺเน, น ปน ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน, สพฺพากาเรน ปน ตณฺหาสมุทโย เจว อริยสจฺจฺจ. มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมา, สามฺผลานิ จ ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํ. สงฺขารนิโรโธ, นิโรธสมาปตฺติ จ นิโรโธ, น อริยสจฺจํ. สมุทโย ¶ อริยสจฺจํ, น นิโรโธ. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา นิโรโธ ขณนิโรธสพฺภาวโต, น ปน ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน. สพฺพากาเรน ปน อสงฺขตา ธาตุ นิโรโธ เจว อริยสจฺจฺจ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อริยมคฺคโต อฺานิ มคฺคานิ มคฺโค, น อริยสจฺจํ. นิโรโธ อริยสจฺจํ, น มคฺโค. อิตรํ ปน สจฺจทฺวยํ สิยา มคฺโค ภวคามินิปฏิปทาภาวโต, น ปน ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน, สพฺพากาเรน ปน นิโรธคามินิปฏิปทา มคฺโค เจว อริยสจฺจฺจ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
จตุกฺกโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๗. สฺุานีติ เวทกาทีหิ พาหิรกปริกปฺปิเตหีติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขฺหิ เวทนียมฺปิ สนฺตํ เวทกรหิตํ, เกวลํ ปน ตสฺมึ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺตมาเน ทุกฺขํ เวเทตีติ โวหารมตฺตํ โหติ. เอส นโย อิตเรสุปิ.
‘‘ทุกฺขเมวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น โกจิ ทุกฺขิโต’’ติ วุตฺตํ. กิริยาว วิชฺชตีติ สมุทยสจฺจํ สนฺธาย วทติ. ปุริมสจฺจทฺวยสฺส วิปากวฏฺฏกมฺมวฏฺฏสงฺคหโต การกสฺส วา ทุกฺขสจฺจสภาวมาห. กาตพฺพาปิ หิ กิริยา การกรหิตา เกวลํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ตาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขสฺิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ กิริยํ กโรตีติ โวหารมตฺตํ โหติ. นิพฺพุตคมเกสุปิ เอเสว นโย. ‘‘มคฺโค อตฺถี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มคฺคมตฺถี’’ติ โอการสฺส อภาโว กโตติ ทฏฺพฺพํ. คมโกติ นิพฺพุตึ คนฺตา.
กิเลสาสุจิปคฺฆรณฏฺเน สาสวตา อสุภตาติ กตฺวา อนาสวตฺตา นิโรธมคฺคา สุภา เอว. ทุกฺขาทีนํ ปริยาเยน สมุทยาทิภาโว จ อตฺถิ ¶ , น ปน นิโรธภาโว, นิโรธสฺส วา น ทุกฺขาทิภาโวติ นิโรธาวเสสตฺตยานํ น อฺมฺสมงฺคิตาติ อาห ‘‘นิโรธสฺุานิ วา’’ติอาทิ.
สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโตติ โปโนภวิกาย ตณฺหาย ปุนพฺภวสฺส อภาวโต. ยถา วา ปกติวาทีนํ วิการา อวิการิภาวโต, ปุพฺเพ ปติปลีนา จ ปกติภาเวเนว ติฏฺนฺติ, น เอวํ สมุทยสมฺปยุตฺตมฺปิ ทุกฺขํ สมุทยภาเวน ติฏฺตีติ อาห ‘‘สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต’’ติ ¶ . มคฺเค จ นิโรธสฺส อภาวโตติ สมฺพนฺโธ. ยถา อวิภตฺเตหิ วิกาเรหิ มหาหงฺการตมฺมตฺตวิเสสินฺทฺริยภูตวิเสเสหิ ปกติภาเวเนว ิเตหิ ปกติ สคพฺภา อิจฺฉิตา ปกติวาทีหิ, เอวํ น ผเลน สคพฺโภ เหตูติ อตฺโถ. ‘‘ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานฺจ อสมวายา’’ติ เอตํ วิวรนฺโต อาห ‘‘น เหตุสมเวตํ เหตุผล’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อิธ ตนฺตูสุ ปโฏ, กปาเลสุ ฆโฏ, พีรเณสุ กโฏ ทฺวีสุ อณูสุ ทฺวิอณุก’’นฺติอาทินา อิธ วุทฺธิโวหารชนโก อวิสุํ สิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สมวาโย, เตน สมวาเยน การเณสุ ทฺวีสุ อณูสุ ทฺวิอณุกํ ผลํ สมเวตํ เอกีภูตมิว สมฺพทฺธํ, ตีสุ อณูสุ ติอณุกนฺติ เอวํ มหาปถวีมหาอุทกมหาอคฺคิมหาวาตกฺขนฺธปริยนฺตํ ผลํ อตฺตโน การเณสุ สมเวตนฺติ สมวายวาทิโน วทนฺติ. เอวํ ปน วทนฺเตหิ อปริมาเณสุ การเณสุ มหาปริมาณํ เอกํ ผลํ สมเวตํ อตฺตโน อนฺโตคเธหิ การเณหิ สคพฺภํ อสฺุนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวมิธ สมวายาภาวา ผเล เหตุ นตฺถีติ เหตุสฺุํ ผลนฺติ อตฺโถ.
สฺุโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๕๖๘. ปวตฺติภาวโตติ สํสารสฺส ปวตฺติภาวโต. จตุอาหารเภทโตติ จตุอาหารปฺปจฺจยวิเสสโต. เอเตน จตฺตาโร กพฬีการาทิอาหารวิเสเส, อชฺโฌหรณียวตฺถุ, สฬายตน, อวิชฺชา, อภิสงฺขารสงฺขาเต ตปฺปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส จ สงฺคณฺหาติ ¶ , โอชฏฺมกรูป, เวทนา, ปฏิสนฺธิวิฺาณ, นามรูปสงฺขาเต ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส จ.
ปวตฺตกภาวโต ปวตฺติทุกฺขสฺส. รูปาภินนฺทนาทิเภโท รูปกฺขนฺธาทิอภินนฺทนเภโท, รูปารมฺมณาทิวเสนาปีติ วทนฺติ. รูปตณฺหาทีนํ ปจฺเจกํ อเนกเภทตฺตา ฉ ตณฺหากายา, เตสํ เภทโต.
อุปาทาเนหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ. ตนฺนิสฺสรณภูตํ นิพฺพานํ, ตสฺส วูปสโม ตํสนฺตีติ กตฺวา ตสฺส ยาว ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตาว เสสตํ, ตโต ปรํ อนวเสสตฺจ ¶ อุปาทาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, นิรุปาทิเสสนิพฺพานธาตูติ ทฺวิธา โวหรียติ. ยถา จายํ เภโท โวหารโต, เอวมิตเรปีติ เต กติปเย ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺถา เอกสฺส สโต นิพฺพานสฺส กุโต เภโทติ.
สมถวิปสฺสนาเภทโตติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปา วิปสฺสนา, อิตเร สมถาติ วทนฺติ. สีลมฺปิ หิ สมถสฺส อุปการกตฺตา สมถคฺคหเณน คยฺหตีติ เตสํ อธิปฺปาโย. อถ วา ยานทฺวยสฺส วเสน ลทฺโธ มคฺโค สมโถ วิปสฺสนาติ อาคมนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อยนฺติ อริยมคฺโค. สปฺปเทสตฺตาติ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสตฺตาติ อตฺโถ. เอกเทโส หิ ปทิสฺสติ อวยวภาเวน อปทิสียตีติ ปเทโส, อตฺตโน สมุทายํ ปติ สห ปเทเสนาติ สปฺปเทโสติ วุจฺจติ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙), สีลกฺขนฺธาทโย จ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรสีลาทิสงฺคาหกา, อริยมคฺโค โลกุตฺตโร เอวาติ ตเทกเทโส โหติ.
สชาติโตติ สมานชาติโต, วจีทุจฺจริตวิรติอาทิเภเทสุ สมานาย สีลชาติยาติ อตฺโถ.
โอนตสหาโย วิย วายาโม ปคฺคหกิจฺจสามฺโต. อํสกูฏํ ทตฺวา ิตสหาโย วิย สติ อปิลาปนวเสน นิจฺจลภาวกรณสามฺโต. สชาติโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิเภเทสุ สมานาย สมาธิชาติยาติ อตฺโถ. กิริยโตติ สมาธิอนุรูปกิริยโต. ตโต เอว หิ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา สมาธินิมิตฺตา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ¶ สมาธิปริกฺขารา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖) สติวายามานํ สมาธิสฺส นิมิตฺตปริกฺขารภาโว วุตฺโต.
อาโกเฏนฺเตน วิยาติ ‘‘อนิจฺจํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปฺากิจฺจสทิเสน กิจฺเจน สมนฺตโต โกเฏนฺเตน วิย, ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเนา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทาย อูหิตฺวา ทินฺนเมว ปฺา ปฏิวิชฺฌติ. ทฺวินฺนํ สมานกาลตฺเตปิ ปจฺจยภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส กโต. สชาติโตติ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๘) สมานาย ปฺาชาติยา. กิริยโตติ เอตฺถ ปฺาสทิสํ กิจฺจํ ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํ, ปุพฺเพ ปน สมาธิอุปการกํ ตทนุรูปกิจฺจนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส.
‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๔๖) วจนโต จตฺตาริปิ อภิมุขํ ปจฺจกฺขโต าตพฺพานิ, อภิวิสิฏฺเน วา าเณน าตพฺพานีติ อภิฺเยฺยานิ.
๕๖๙. อฺมฺํ สภาคานีติ อฺมฺสมานภาคานิ, สทิสรูปานีติ อตฺโถ.
ทุรภิสมฺภวตรนฺติ อภิสมฺภวิตุํ สาเธตุํ อสกฺกุเณยฺยตรํ, สตฺติวิฆาเตน ทุรธิคมนฺติ อตฺโถ. อสนนฺติ กณฺฑํ. อติปาเตยฺยาติ ขิเปยฺย. โกฏิยาติ กณฺฑสฺส โกฏิยา วาลคฺเคน. โกฏินฺติ วาลสฺเสว โกฏึ. ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ ปฏิมุขภาเวน วิชฺเฌยฺย.
พาธกปภวสนฺตินิยฺยานลกฺขเณหิ ววตฺถานํ สลกฺขณววตฺถานํ. ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตาติ โอฬาริกา ทุกฺขสมุทยา. ติรจฺฉานคตานมฺปิ หิ ทุกฺขํ, อาหาราทีสุ จ อภิลาโส ปากโฏ. ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสน ปน ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อิทมสฺส การณ’’นฺติ ยาถาวโต โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา คมฺภีรา. สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา นิโรธมคฺคา สภาวโต เอว คมฺภีรฏฺเน ทุรวคาหา. เตเนว อุปฺปนฺเน มคฺเค นตฺถิ นิโรธมคฺคานํ อนวคาโหติ. นิพฺพานมฺปิ มคฺเคน อธิคนฺตพฺพตฺตา ตสฺส ผลนฺติ อปทิสียตีติ อาห ‘‘ผลาปเทสโต’’ติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๙). มคฺโคปิ นิโรธสฺส สมฺปาปกภาวโต ‘‘เหตู’’ติ ¶ อปทิสียตีติ อาห ‘‘เหตุอปเทสโต’’ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๙).
อิติ เอวํ ปกาเรหีติ อิติ วิชฺาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อิติสทฺเทน วิชานนกฺกมํ ทสฺเสติ. เอวํ ปกาเรหีติ เอวํ-สทฺเทน วิชานนการณภูเตน เอว.
สภาควิสภาคโตวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ โสฬสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๗. ปฺาภูมินิทฺเทสวณฺณนา
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา
๕๗๐. อิมิสฺสา ¶ ¶ ปฺายาติ อิมิสฺสา ยถาธิคตาย วิปสฺสนาย. ภูมิภูเตสูติ ปวตฺติฏฺานภูเตสุ. กามฺจายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนสมฺา ปิตาปุตฺตสมฺา วิย อเปกฺขาสิทฺธา, เหตุผลธมฺเมสุ ปน ยถากฺกมํ ววตฺถิตาวาติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เจวา’’ติอาทินา วิภชฺช วุตฺตํ. อาทิสทฺเทนาติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอาทิสทฺเทน. อวเสสา โหนฺติ, สํวณฺณนาวเสนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘เตสํ วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต’’ติ.
อวิชฺชาทโย ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, น สมุปฺปตฺติมตฺตํ. สฺวายมตฺโถ อิมินา สุตฺตปเทน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทึ วตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ชรามรณาทโย ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. กสฺมา ปเนตฺถ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทธมฺมา ทสฺสิตา, ปฏิโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ? ยโต เต ปจฺจยโต อุปฺปนฺนา, ตสฺส สมนนฺตรทสฺสนตฺถํ.
น นิจฺจํ น สสฺสตนฺติ อนิจฺจํ. สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ. ปฏิจฺจ ปจฺจยารหํ ปจฺจยํ นิสฺสาย สหิตเมว อุปฺปนฺนนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. ขยนสภาวํ ขยธมฺมํ. วยนสภาวํ วยธมฺมํ. วิรชฺชนสภาวํ ปลุชฺชนสภาวํ วิราคธมฺมํ. นิรุชฺฌนสภาวํ นิโรธธมฺมํ. เสสํ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.
๕๗๑. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ สุตฺตปเทสุ. สงฺเขโปติ อตฺถสงฺเขโป.
ชาติปจฺจยาติ ชาติสงฺขาตา ปจฺจยา. เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. ิตาว สา ธาตูติ ยายํ ชรามรณสฺส อิทปฺปจฺจยตา ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ, เอสา ธาตุ เอส สภาโว. สา ¶ ตถาคตานํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ, อุทฺธฺจ อวิฺายมาโน, มชฺเฌ จ วิฺายมาโน, น ตถาคเตหิ อุปฺปาทิโต, อถ โข สมฺภวนฺตสฺส ชรามรณสฺส สพฺพกาลํ ชาติปจฺจยโต สมฺภโวติ ิตา เอว. เกวลํ ปน สยมฺภูาเณน ¶ อภิสมฺพุชฺฌนโต, ‘‘อยํ ธมฺโม ตถาคเตน อธิคโต’’ติ ปเวทนโต จ ตถาคโต ‘‘ธมฺมสฺสามี’’ติ วุจฺจติ น อปุพฺพสฺส อุปฺปาทนโต. เตน วุตฺตํ ‘‘ิตาว สา ธาตู’’ติ. สา เอว ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ เอตฺถ วิปลฺลาสาภาวโต เอวํ อวพุชฺฌมานสฺส เอตสฺส สภาวสฺส, เหตุโน วา ตเถว ภาวโต ิตตาติ ธมฺมฏฺิตตา. ชาติ วา ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺิติ ปวตฺตอายูหนสํโยคปลิโพธสมุทยเหตุปจฺจยฏฺิตีติ ตทุปฺปาทาทิภาเวนสฺสา ิตตา ‘‘ธมฺมฏฺิตตา’’ติ ผลํ ปติสามตฺถิยโต เหตุเมว วทติ.
อถ วา ธารียติ ปจฺจเยหีติ ธมฺโม, ติฏฺติ ตตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลนฺติ ิติ, ธมฺมสฺส ิติ ธมฺมฏฺิติ. ธมฺโมติ วา การณํ, ปจฺจโยติ อตฺโถ. ธมฺมสฺส ิติสภาโว, ธมฺมโต จ อฺโ สภาโว นตฺถีติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจโย. เตนาห ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๕). ธมฺมฏฺิติ เอว ธมฺมฏฺิตตา. สา เอว ธาตุ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ อิมสฺส สภาวสฺส, เหตุโน วา อฺถตฺตาภาวโต ‘‘น ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ วิฺายมานสฺส ตพฺภาวาภาวโต นิยามตา ววตฺถิตภาโวติ ธมฺมนิยามตา. ผลสฺส วา ชรามรณสฺส ชาติยา สติ สมฺภโว ธมฺเม เหตุมฺหิ ิตตาติ ธมฺมฏฺิตตา. อสติ อสมฺภโว ธมฺเม นิยตตาติ ธมฺมนิยามตาติ เอวํ ผเลน เหตุํ วิภาเวติ. ตํ ‘‘ิตาว สา ธาตู’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒๐) วุตฺตํ อิทปฺปจฺจยตํ อภิสมฺพุชฺฌติ ปจฺจกฺขกรเณน อภิมุขํ พุชฺฌติ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌติ. อภิสเมตีติ ตสฺส เววจนํ. อาทิโต กเถนฺโต อาจิกฺขติ, อุทฺทิสตีติ อตฺโถ. ตเมว อุทฺเทสํ ปริโยสาเปนฺโต เทเสติ. ยถาอุทฺทิฏฺมตฺถํ นิทฺทิสนวเสน ปกาเรหิ าเปนฺตา ปฺเปติ. ปกาเรหิเยว ปติฏฺเปนฺโต ปฏฺเปติ. ยถานิทฺทิฏฺมตฺถํ ปฏินิทฺทิสนวเสน วิวรติ วิภชติ, วิวฏฺหิ วิภตฺตฺจ อตฺถํ เหตุธารณทสฺสเนหิ ปากฏํ กโรนฺโต อุตฺตานีกโรติ. อุตฺตานีกโรนฺโต ตถาปจฺจกฺขภูตํ กตฺวา นิคมนวเสน ปสฺสถาติ จาห.
๕๗๒. ปจฺจยลกฺขโณติ ปจฺจยภาวลกฺขโณ, ปจฺจโยติ วา ลกฺขิตพฺโพ. ปวตฺติทุกฺขสฺส ¶ อนุพนฺธาปนกิจฺจตาย ทุกฺขานุพนฺธนรโส. นิพฺพานคามิมคฺคสฺส อุปฺปถภาวโต กุมฺมคฺคปจฺจุปฏฺาโน.
โส ¶ ปนายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ยาวตฺตเกหิ ปจฺจเยหิ ยํ ผลํ อุปฺปชฺชนารหํ, อวิกเลเหว เตหิ ตสฺส อุปฺปตฺติ, ตทฺเน จ ตสฺส ปโยชนํ นตฺถีติ อาห ‘‘อนูนาธิเกเหวา’’ติ. ยถา ตํ จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเรหิ จกฺขุวิฺาณสฺส, เอเตน ตํตํผลนิปฺผาทเนน ตสฺสา ปจฺจยสามคฺคิยา ตปฺปรตา ตถตาติ ทสฺเสติ. สามคฺคินฺติ สโมธานํ, สมวายนฺติ อตฺโถ. อสมฺภวาภาวโตติ อนุปฺปชฺชนสฺส อภาวโต. ปจฺจยสามคฺคิยฺหิ สติ อนุปฺปชฺชเน ตสฺสา วิตถตา สิยา. อฺธมฺมปฺปจฺจเยหีติ อฺสฺส ผลธมฺมสฺส ปจฺจเยหิ. อฺธมฺมานุปฺปตฺติโตติ ตโต อฺสฺส ผลธมฺมสฺส อนุปฺปชฺชนโต. น หิ กทาจิ จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเรหิ โสตวิฺาณสฺส สมฺภโว อตฺถิ, ยทิ สิยา, ตสฺสา สามคฺคิยา อฺถตา นาม สิยา, น เจตํ อตฺถีติ ‘‘อนฺถตา’’ติ วุตฺตํ. ปจฺจยโตติ ปจฺจยภาวโต. ปจฺจยสมูหโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๕๗๓. อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ ตา-สทฺเทน ปทํ วฑฺฒิตํ, น กิฺจิ อตฺถนฺตรํ ยถา เทโว เอว เทวตาติ. อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตาติ สมูหตฺถํ ตา-สทฺทมาห ยถา ‘‘ชนานํ สมูโห ชนตา’’ติ. นนุ จ ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๙๖) ชาติสทฺทปจฺจยสทฺทสมานาธิกรเณน กึ-สทฺเทน อิทํสทฺทสฺส สมานาธิกรณตาทสฺสนโต อิทปฺปจฺจยสทฺทสฺส กมฺมธารยสมาโส ทิสฺสติ, น เหตฺถ ‘‘อิมสฺส ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา’’ติ ชรามรณสฺส, อฺสฺส วา ปจฺจยโต ชรามรณสมฺภวปุจฺฉา สมฺภวติ วิทิตภาวโต, อสมฺภวโต จ, ชรามรณสฺส ปน ปจฺจยปุจฺฉา สมฺภวติ. ปจฺจย-สทฺเทน จ สมานาธิกรณตาย อิทํ-สทฺทสฺส อิมสฺมา ปจฺจยาติ ปจฺจยปุจฺฉา ยุชฺชติ. สา จ สมานาธิกรณตา พาหิรตฺถสมาเสปิ ลพฺภติ. ตโต จ อฺปทตฺถวจนิจฺฉาภาเว กมฺมธารยสมาโส ลพฺภติ.
สามิวจนสมาเส ปน สมานาธิกรณตา นตฺถีติ น กถฺจิ กมฺมธารยสมาสสมฺภโวติ? นยิทเมวํ วจนิจฺฉนฺตรภาวโต. ปฏิจฺจสมุปฺปาทวจนิจฺฉา เหสา ‘‘อิทปฺปจฺจยตา ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ เอตฺถ. ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ¶ ชรามรณ’’นฺติ เอตฺถ ปน ชรามรณสฺส ปจฺจยมตฺตปริปุจฺฉา, ตสฺมา ยถา อิทํ-สทฺทสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิเสสนตา, ปุจฺฉิตพฺพปจฺจยวิเสสนตา จ โหติ, ตถา สมาสวิกปฺโป เอตฺถ, ตตฺถ จ กาตพฺโพติ น สมาสนฺตรทสฺสนํ สามิวจนสมาสพาธกํ. กสฺมา ปเนตฺถาปิ กมฺมธารยสมาโส น อิจฺฉิโตติ? เหตุปฺปภวานํ เหตุ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิมสฺสตฺถสฺส กมฺมธารยสมาเส อสมฺภวโต, ‘‘อิมสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อนุรูโป ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย’’ติ อิมสฺส จ อตฺถสฺส อิจฺฉิตตฺตา. โย ปเนตฺถ อิทํ-สทฺเทน คหิโต อตฺโถ, โส ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ เอตฺถ ชรามรณคฺคหเณเนว คหิโตติ อิทํ-สทฺโท ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนโต อภสฺสิตฺวา อฺาสมฺภวโต ปจฺจเย อวติฏฺติ, ตสฺมา ตตฺถ กมฺมธารยสมาโส. เอตฺถ ปน อิทํ-สทฺทสฺส ตโต ปริจฺจชนการณํ นตฺถีติ สามิวจนสมาโส เอว. เอวมฺปิ น อิทปฺปจฺจโย เอว อิทปฺปจฺจยภาโว ภวิตุํ ยุตฺโตติ อิทปฺปจฺจยตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทตานุปปตฺตีติ? นายํ โทโส อตฺถนฺตราภาวโตติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
อถ วา ปน โหตุ อิทปฺปจฺจยภาโว อิทปฺปจฺจยตาติ. ภาโวติ เจตฺถ อวินาภาวิผลํ ปติ เหตุโน สตฺวํ. ตถา หิ อิทปฺปจฺจย-สทฺโท ชาติอาทีสุ นิรุฬฺโห. ตฺจ อิทปฺปจฺจยสตฺวํ อิทปฺปจฺจยโต อฺํ นตฺถิ. ยทิ อฺํ สิยา, ตํ อวิชฺชมานํ สิยา. น หิ สตา อฺํ วิชฺชมานํ โหติ. อถ สตฺวํ สํ นาม, ยสฺส สโต ภาโว, ตํ อสํ นาม สิยา. น หิ ตํ สตฺวํ สภาวํ สตฺวโต อฺตฺตา, ตสฺมา สโต ภาโว สตฺวนฺติ นิทฺเทโส น ยุชฺชติ. น จ สํ-สมฺพนฺเธน อสํ สํ นาม โหติ, ปเคว สํ-สมฺพนฺเธน. อสติ จ สทิติคฺคหณํ วิปรีตคฺคาโหติ น คหณโต สํสิทฺธิ. สทิสกปฺปนายฺจ มาณวกสฺส สีหภาโว วิย น อสโต สํ-สภาวตา. ยสฺมา ปน อิทปฺปจฺจยภาโว ยถาวุตฺตํ สตฺวํ, น อสตฺวํ. นาปิ ยสฺส ตํ สตฺวํ, ตทสํ, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยภาโว อิทปฺปจฺจยสรูปํ สภาวนฺตเรหิ วินิวตฺตภาวทสฺสนตฺถํ อิมสฺสายนฺติ วิเสเสตฺวา อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺตนฺติ น อิทปฺปจฺจยตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวาสมฺภโว.
ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ตสฺสาปิ เหตุอตฺถภาวโต ชาติอาทิปทานํ เอวเมว เหตุภาววาจกตาย เหตุปธานตา โยเชตพฺพา เหตุปฺปภวานํ เหตุ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ กตฺวา ¶ . ตถา หิ ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ เวสารชฺเชหิ ¶ สมนฺนาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ, อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ ยาว ‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๑-๒๒) อเนน สีหนาทสุตฺเตน ปกาสิโต เอวมตฺโถ. ‘‘กึ วาที ปนายสฺมโต สตฺถา กิมกฺขายี’’ติ ปุฏฺเน อายสฺมตา อสฺสชิตฺเถเรน –
‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ’’ติ. (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖) –
วุตฺโต. เตน วิฺายติ เหตุปฺปภวานํ เหตุ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ. เสสเมตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.
๕๗๔. ปฏิจฺจาติ ตํ ตํ การณํ นิสฺสาย. สมฺมาติ อวิปรีตํ อนิจฺจโต อนิจฺจสฺส อุปฺปาโทติ กตฺวา. นิจฺจโต หิ การณโต ผลสฺส อุปฺปาโท วิปรีโต. เตนาห ‘‘ติตฺถิย…เป… นิรเปกฺโข’’ติ. ‘‘อุปฺปาโท ปฺายตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๓๘; อ. นิ. ๓.๔๗; กถา. ๒๑๔) เอวํ วุตฺตสงฺขตลกฺขณโต อฺโ ‘‘ปจฺจยโต ขณโต’’ติ เอตฺถ วุตฺตปจฺจยลกฺขโณ เอโก อากาโร อุปฺปาโทติ เตสํ อธิปฺปาโย. ยํ สนฺธาย เต ‘‘ชาติอาทีนํ เหตโว ชาติอาทโย’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, นิพฺพตฺติลกฺขณวินิมุตฺตสฺส ตาทิสสฺส กสฺสจิ อภาวโต. เตนาห ‘‘ตํ น ยุชฺชตี’’ติอาทิ. คมฺภีรนยาสมฺภวโตติ คมฺภีรานํ นยานฺจ อสมฺภวโต. สทฺทเภทโตติ สทฺทวินาสโต สทฺทาโยคโต. สุตฺตํ นตฺถิ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิสุตฺตปเทหิ (สํ. นิ. ๒.๑, ๒๐) อุปฺปาทมตฺตสฺส อปฺปกาสิตตฺตา. อยเมว หิ อตฺโถ เหฏฺา ทสฺสิโต อิทานิปิ ทสฺสียติ. ตํ อุปฺปาทมตฺตํ. วิหรามิ ตสฺมึ ปมาภิสมฺพุทฺธกาเลติ อธิปฺปาโย. วิหรามีติ วา กาลวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, วิหาสินฺติ อตฺโถ. ตตฺราติ ตสฺมึ ปเทสวิหาเร. ปจฺจยาการทสฺสเนนาติ เยนากาเรน ปจฺจยธมฺโม ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจโย โหติ, โส ปจฺจยากาโร ปจฺจยภาโว, ตสฺส ทสฺสเนน. อิธ ปน เวทนานํ ปจฺจยภาโว อธิปฺเปโต. เตนาห ¶ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิต’’นฺติอาทิ. เวทนานํเยว หิ ปจฺจยํ ปสฺสนฺเตน วุตฺตวิหาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เอกเทสเมว ปสฺสโต วิหาโรติ ¶ กตฺวา ปเทสวิหาโร ชาโต, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานมนสิกาโร ปมาภิสมฺพุทฺธวิหาโร. ตฺหิ นิปฺปเทสโต ปจฺจยาการทสฺสนนฺติ เอเก. ปเทสวิหารสุตฺตวิโรโธ อาปชฺชติ ตสฺส เวทนานํ ปจฺจยธมฺมมนสิการวิภาวนโต.
โลโก สมุเทติ เอตสฺมาติ โลกสมุทโย, อวิชฺชาทิโก ปจฺจยคโณ, น โลกสมุทยมตฺตํ. เตนาห ‘‘อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ. นตฺถิตาติ สพฺพโส อภาโว, นรนฺวยวินาโส อุจฺเฉโทติ อตฺโถ. นตฺถิตาสหจรณโต ปน อุจฺเฉททิฏฺิ นตฺถิตาติ อธิปฺเปตา. ปจฺจยานุปรโม ปจฺจยานํ อวิจฺเฉโท. ยถา หิ อตีตเหตุปฺจกสนฺนิสฺสเยน เอตรหิผลปฺจกํ วิย เหตุปฺจกมฺปิ โหติ, เอวํ เอตรหิเหตุปฺจกสนฺนิสฺสเยน อายตึผลปฺจกมฺปิ ภวิสฺสติ. เตนาห ‘‘ปจฺจยานุปรเม ผลานุปรมโต’’ติ.
ตํ คมฺภีรตฺตํ อุปฺปาทมตฺเต นตฺถิ อสภาวธมฺมตฺตา. เอกตฺตนยาทโย นยา สภาวธมฺเมสุ ลพฺภมานโต อุปฺปาทมตฺเต กถฺจิปิ น ลพฺเภยฺยุนฺติ อาห ‘‘นยจตุกฺกํ อุปฺปาทมตฺเต นตฺถี’’ติ.
๕๗๕. สมาเน กตฺตรีติ เอกสฺมึเยว กตฺตริ อุปฺปชฺชนกิริยาย โย กตฺตา, ตสฺมึเยว ปจฺจยนกิริยาย จ กตฺตุภูเตติ อตฺโถ. ยถา ‘‘นฺหตฺวา ภฺุชติ, ภุตฺวา สยตี’’ติ. ‘‘ปุพฺพกาเล’’ติ อิทฺจ ตฺวาสทฺทนฺตานํ ปทานํ เยภุยฺเยน ปุริมกาลกิริยาย ทีปนโต วุตฺตํ, น อิธ ปฏิจฺจสทฺทสฺส ปุริมกาลตฺถตฺตา. เอวฺหิ ‘‘จกฺขุํ ปฏิจฺจา’’ติ นิทสฺสนวจนํ นิทสฺสิตพฺเพน สํสนฺเทยฺย. อถ วา กามฺเจตฺถ อุภินฺนํ กิริยานํ สมกาลตา อุปฺปชฺชนกิริยาย ปุพฺเพ ปจฺจยนกิริยาย อสมฺภวโต, ตถาปิ ผลกิริยาย เหตุกิริยา ปุริมกาโล วิย โวหริตุํ ยุตฺตา. เอวเมตฺถ เหตุผลววตฺถานํ สุปากฏํ โหตีติ อุปจารสิทฺธํ ปุริมกาลํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพกาเล’’ติ. อตฺถสิทฺธิกโรติ วากฺยตฺถปฏิวิฺตฺติกโร. ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ หิ เอตฺถ วากฺยตฺถาวโพโธ อิธ อตฺถสิทฺธีติ อธิปฺเปโต. ปยุชฺชมาโน ปฏิจฺจสทฺโท อุปฺปาทสทฺเทน วุจฺจมานสฺส ¶ สมานสฺส ‘‘กตฺตุ อภาวโต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕-๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๔; ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕) ปจฺจยนกิริยาย, อุปฺปชฺชนกิริยาย จ วิฺาณเมว กตฺตาติ สมานกตฺตุกตา ลพฺภติ.
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ ¶ เอตฺถ ปน อุปฺปาทสทฺทสฺส ภาวสาธนตาย กิริยาว วุตฺตาติ สมานกตฺตุลกฺขโณ สทฺทปฺปโยโค น สมฺภวตีติ. เตนาห ‘‘สทฺทเภทํ คจฺฉตี’’ติ, อปสทฺทปฺปโยโค โหตีติ อตฺโถ. น เจตฺถ ปราวรโยโค (ปาณินี ๓.๔.๒๐) ‘‘อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’ติอาทีสุ วิย, นาปิ ลกฺขณเหตุอาทิปโยโค ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ, ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ ชายเต, ‘ธ’นฺติ กตฺวา ทณฺโฑ ปติโต’’ติอาทีสุ วิย. เนเวตฺถ สทฺทเภโท. น หิ หตฺถตเล อามลกํ วิย สพฺพฺเยฺยํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิตานํ มเหสีนํ วจเน อกฺขรจินฺตกานํ วิปฺปลาโป อวสรํ ลภติ. ลภตุ, วากฺยตฺเถน สทฺทสิทฺธิโต ‘‘นฺหตฺวา คมนํ, ภุตฺวา สยน’’นฺติอาทีสุ วิยาติ. เอวมฺปิ น จ กิฺจิ อตฺถํ สาเธติ. ยทิปิ ปจฺเจกํ ปทตฺโถ ลพฺภติ, วากฺยตฺโถ ปน น ยุชฺชติ, ตสฺมา ทสทาฬิมาทิวากฺยานิ วิย อสมฺพนฺธตฺถตาย นิรตฺถกํ โหตีติ อธิปฺปาโย.
นามปเท วุตฺเต อปฺปยุตฺตานิปิ ‘‘อตฺถิ, โหติ, วิชฺชตี’’ติ เอวรูปานิ กิริยาปทานิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพานีติ ายํ สนฺธายาห ‘‘โหติสทฺเทน สทฺธึ โยชยิสฺสามา’’ติ. อิเมสูติ ยถาวุตฺเตสุ เทสนาปฏิฺาปุจฺฉานิคมนวเสน วุตฺเตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปเทสุ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, อฺเสุปิ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทเมว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กาโรติ. ยทิทํ อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท (ที. นิ. ๒.๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; ส. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗). คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๕; สํ. นิ. ๒.๖๐) เอวมาทีสุปิ เอเกนปิ สทฺธึ โหติ-สทฺโท สมฺพนฺธํ น คจฺฉติ. โยคํ น คจฺฉติ ตถา สมฺพนฺธวเสน อวุตฺตตฺตา. ‘‘น จ อุปฺปาโท โหตี’’ติ อิทํ อสภาวธมฺมตฺตา อุปฺปาทสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณาโยคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถา หิ วินาสสฺส วินาโส นตฺถิ, เอวํ อุปฺปาทสฺส วินาโส วิย อุปฺปาโทปิ นตฺถิ. ยทิ สิยา, เยน อุปฺปาเทน อุปฺปาโท อุปฺปาทวา, โสปิ อุปฺปาทวาติ ¶ อนวฏฺานเมว อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เตนาห ‘‘สเจ เหยฺยา’’ติอาทิ. ยทิ เอวํ, กถํ สมุทโย โหตีติ? นายํ โทโส นิพฺพตฺติยา อนธิปฺเปตตฺตา. เอวํ ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย ปาตุภาโว สมฺภวตีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ, อิธ ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท โหตีติ ตสฺส อตฺถิภาวโจทนาติ กตฺวา โหติ, ชายตีติ นิพฺพตฺติโจทนา กตา สิยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘น อุปฺปาโท โหตี’’ติ.
๕๗๖. อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโย, เตสํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา ¶ . โก ปน โส ภาโวติ อาห ‘‘ภาโว จ นามา’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – เยนากาเรน อวิชฺชาทโย สงฺขาราทิปาตุภาวเหตู โหนฺติ, ตสฺมึ อวิชฺชาทีนํ ปวตฺติอาการวิเสเส วิกาเร ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อยํ สมฺาติ. เตสํ วาทีนํ ตํ มฺนํ. เหตุวจนโตติ เหตุภาววจนโต.
๕๗๗. เอตฺถาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปเท. สมุปฺปาทปธานวจนวิฺเยฺโย สสตฺติโก เหตุ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อวิปรีตํ อตฺถํ อชานนฺตานํ อฺตฺถ สมุปฺปาทสทฺทสฺส ภาวสาธนสฺส ทสฺสนโต ตถา อิธาปิ พฺยฺชนจฺฉายาย อุปฺปาโทเยวายํ วุตฺโต, น เหตูติ ยา สฺา อุปฺปชฺชติ, สา อิมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทปทสฺส เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน อตฺถํ คเหตฺวา วูปสเมตพฺพา วิโนเทตพฺพา.
ทฺเวธาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา อตฺตโน ปจฺจยวเสน ปวตฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสมูโห ปจฺเจตพฺพโต ปฏิจฺโจ จ โส สห อุปฺปชฺชนโต สมุปฺปาโท จ, ปฏิจฺจ วา การณสามคฺคึ อปจฺจกฺขาย สห อุปฺปชฺชนโต เอวาติ จ เอวํ ทฺเวธา ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ อิทํ วจนํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตสฺมา ตสฺส ปจฺจยธมฺโมปิ ผลูปจาเรน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิจฺเจว วุตฺโตติ.
ปจฺจยตายาติ ปจฺจยสมูหโต. ปวตฺโตติ นิพฺพตฺโต. ธมฺมสมูโหติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมปฺุโช. ปตียมาโนติ าณคติยา อภิมุขํ อุเปยมาโน, อภิสมิยมาโนติ อตฺโถ. หิตาย สุขาย จาติ โลกุตฺตรหิตาย, โลกุตฺตรสุขาย จ. สห อุปฺปชฺชติ เอเกกสฺส กทาจิปิ ¶ อุปฺปตฺติยา อภาวโต. สมฺมา อุปฺปชฺชติ อเหตุโต, วิสมเหตุโต จ อนุปฺปชฺชนโต. สห อุปฺปชฺชตีติ เอกชฺฌํ อุปฺปชฺชติ อนฺตมโส อฏฺนฺนํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชนโต. น ปจฺจกฺขายาติ อปฏิกฺขิปิตฺวา, อตฺตโน ปจฺจยภูตธมฺมสมุทาเยน เกนจิ น วินาติ อตฺโถ. ตสฺสาติ ยฺวายํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วุตฺโต ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสมูโห, ตสฺส อยํ อวิชฺชาทิโก เหตุสมูโห. ‘‘ตปฺปจฺจยตฺตา’’ติ เอเตน ปฏิจฺจสมุปฺปาทปจฺจเย ปฏิจฺจ สมุปฺปาทสมฺาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ยถา โลเก’’ติอาทิ. ยถา หิ โลเก ‘‘ปิตฺตํ มถิตํ, สูรา ทธิ, ติปุสํ ชโร, เสมฺโห คุโฬ, อายุ ฆต’’นฺติ จ ปจฺจโย ผลโวหาเรน วุจฺจติ, เอวํ ผลูปจาเรน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๕๗๘. ปฏิจฺจ-สทฺเท ¶ ปฏิ-สทฺโท อภิมุขตฺโถ, อิจฺจ-สทฺโท คมฺมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิมุขมิโต’’ติ. กสฺส ปน ปฏิมุขํ, เกน วา อิโต, โก วา อิโตติ โจทนตฺตเย ปจฺฉิมํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘เหตุสมูโห’’ติ อาห. ตสฺมิฺหิ วิสฺสฏฺเ เหตุสมูโห นาม ปจฺจยสามคฺคีติ ตตฺถ อฺมฺสฺส ปฏิมุขํ, อฺมฺเเนว จ อิโตติ วิสฺสฏฺโวายมตฺโถ โหตีติ. สหิเตติ สมุทิเต อวินิพฺภุตฺเต. โสติ เหตุสมูโห. สมุปฺปาโท อิติ วุตฺโตติ โยชนา.
ปาตุภาวายาติ อุปฺปาทาย. กามํ ปาฬิยํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑; มหาว. ๑; เนตฺติ. ๒๔; วิภ. ๒๒๕) อวิชฺชาว ปจฺจยภาเวน วุตฺตา, ตถาปิ น อวิชฺชา เอกาว ปจฺจโย โหติ, อถ โข สหชาตธมฺมวตฺถุอารมฺมณาทโย, โยนิโสมนสิการาทโย, ตณฺหุปาทานาทโย จ ธมฺมา ยถารหํ สงฺขารุปฺปาทเน อวิชฺชาย สหการีการณํ โหนฺติเยว. เอวํ สงฺขาราทโยปิ วิฺาณาทีนนฺติ อาห ‘‘อวิชฺชาทิเอเกกเหตุสีเสน นิทฺทิฏฺโ เหตุสมูโห’’ติ. สาธารณผลนิปฺผาทกฏฺเนาติ ตํสมูหปริยาปนฺนานํ เหตุธมฺมานํ สาธารณสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตกภาเวน. อเวกลฺลฏฺเนาติ อนูนภาเวน. ตสฺมิฺหิ เหตุสมูเห เอกจฺจาสาธารณฺเจตํ ผลํ, เอกจฺเจเหว จ นิพฺพตฺเตตพฺพํ สิยา, สพฺเพสํ เตสํ ปจฺจยธมฺมานํ อฺมฺาเปกฺขา นตฺถีติ ปฏิมุขคมนาภาวโต ปฏิจฺจตฺโถ น ปริปูเรยฺยาติ. สามคฺคิองฺคานนฺติ ปจฺจยสามคฺคิยา องฺคภูตานํ, สมูหีนนฺติ อตฺโถ ¶ . นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. ผลธมฺมานํ สหิตตา นาม วิสุํ อภาโว, น เหตุธมฺมานํ วิย อฺมฺาเปกฺขาติ อาห ‘‘อฺมฺํ อวินิพฺโภควุตฺติธมฺเม’’ติ อวินิพฺโภคคฺคหณฺเจตฺถ รูปธมฺมานมฺปิ สงฺคณฺหนตฺถํ. อฺถา สมฺปยุตฺตธมฺเมติ วุจฺเจยฺย.
๕๗๙. ปจฺจยตาติ อยํ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยสมูโห. อฺโฺนฺติ อฺมฺํ. ปฏิจฺจาติ นิสฺสาย สหการีการณํ ลทฺธา. สมนฺติ อวิสมํ อเวกลฺเลน. สหาติ เอกชฺฌํ. ธมฺเมติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม. ยสฺมา อุปฺปาเทติ, ตโตปิ ตสฺมาปิ. เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ มุนินา ภควตา ภาสิตาติ โยชนา. น อปฏิจฺจ ปฏิจฺเจวาติ อวธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต คาถายํ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสติ.
เอเกกเทสนฺติ ผลสมุทายสฺส เอกเทเสกเทสํ, ภาคโสติ อตฺโถ. ปุพฺพาปรภาเวนาติ ปฏิปาฏิยา ¶ . สพฺพเมตํ รูปารูปกลาปุปฺปาทนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถานุสารโวหารกุสเลนาติ ปรมตฺถธมฺมานุคตโวหารนิปุเณน.
๕๘๐. ปุริเมน ปเทนาติ โยชนา. สสฺสตาทีนนฺติ สสฺสตภาวาทีนํ, สสฺสตวาทาทีนํ วา. สสฺสตสหจริตา หิ วาทาปิ สสฺสตาทโยติ วุจฺจนฺติ ยถา ‘‘ทุกฺขเทสนา ทุกฺข’’นฺติ. อุจฺเฉทาทีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วิฆาโต วินาโส, ปหานนฺติ อตฺโถ. าโยติ อนฺตทฺวยวิรหิตา มชฺฌิมา ปฏิปตฺติ.
ปวตฺติธมฺมานนฺติ ปวตฺติภูตานํ ธมฺมานํ, กิเลสวฏฺฏาทีนนฺติ อตฺโถ. ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินยปฺปวตฺโต (ที. นิ. ๑.๓๑) สสฺสตวาโท. ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทินยปฺปวตฺโต (ที. นิ. ๑.๑๖๘; ม. นิ. ๒.๑๐๑, ๒๒๗; สํ. นิ. ๓.๒๑๒) อเหตุวาโท. ปกติ อณุกาลาทิวเสน โลโก ปวตฺตตีติ เอวํ ปวตฺโต วิสมเหตุวาโท. อิสฺสรปุริสปชาปติวาทา วสวตฺติวาทา. อเหตุวาทคฺคหเณเนว เจตฺถ สภาวนิยติ ยทิจฺฉาวาทานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เกจิ ปน ‘‘จกฺขุ เอว จกฺขุสฺส การณ’’นฺติ เอวมาทิโก วิสมเหตุวาโท. อิสฺสราทิวาโท อเหตุวาทนฺโตคโธ. สภาเวเนว ธมฺมา ปวตฺตนฺตีติ วาโท ‘‘วสวตฺติวาโท’’ติ วทนฺติ. กึ ¶ หิ ปจฺจยสามคฺคิยา ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโย. สมุปฺปาทปเทน ปริทีปิโต โหตีติ โยชนา. ปริทีปนสฺส ปน อวิปรีตการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจยสามคฺคิยํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติโต’’ติ วุตฺตํ. วิหตาติ อพฺภาหตา. ‘‘ปุริมปุริมปจฺจยวเสนา’’ติ อิมินา อวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตมานํ อุจฺเฉททิฏฺินิวตฺตกํ เหตุผลปพนฺธํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘กุโต อุจฺเฉโท’’ติ. อุจฺเฉทาภาวกถเนเนว เจตฺถ อุจฺเฉทวาทสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตสฺสา ตสฺสา ปจฺจยสามคฺคิยาติ ตสฺมึ ตสฺมึ เหตุปจฺจยสมวาเย. สนฺตตึ อวิจฺฉินฺทิตฺวาติ เหตุผลปพนฺธสงฺขาตสฺส สนฺตานสฺส อวิจฺฉินฺทเนน. เตสํ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ สมฺภวโต อุปฺปชฺชนโต สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตทฺวยํ อนุปคฺคมฺม ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อนุรูปผลุปฺปตฺติ อิธ มชฺฌิมปฏิปทาติ อธิปฺเปตา. กมฺมวฏฺฏสฺส, วิปากวฏฺฏสฺส จ ภินฺนสภาวตฺตา, ภินฺนกาลตฺตา จ โส กโรติ โส ปฏิสํเวเทตีติ วาทปฺปหานํ. กุสลากุสลกฺขนฺธปฺปวตฺติยฺหิ การกโวหาโร, วิปากกฺขนฺธปวตฺติยํ เวทกโวหาโรติ. ยสฺมึ สนฺตาเน ¶ กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตตฺเถว ตสฺส ผลสฺส นิพฺพตฺตนโต อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวเทตีติ วาทปฺปหานํ. น หิ กตสฺส วินาโส, อกตสฺส วา อพฺภาคโม อตฺถิ. ‘‘อิตฺถี, ปุริสา’’ติ โวหาเรน ชนปทนิรุตฺติ. ตตฺถ ยสฺมา ปณฺฑิตาปิ โลเก ‘‘ปฺจกฺขนฺเธ อาเนตุ, นามรูปํ อาคจฺฉตู’’ติ อวตฺวา อิตฺถี, ปุริโสตฺเวว โวหรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถี เอวายํ, ปุริโส เอวายนฺติ อปริฺาตวตฺถุกานํ โหติ อภินิเวโส. วิทฺทสุโน ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ชานนฺตสฺส ตถา ตถา ปวตฺตมาเน ธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺติมตฺตโต ตตฺถ ปรมตฺถโต น อภินิเวโสติ อาห ‘‘ชนปทนิรุตฺติยา อนภินิเวโส’’ติ. สมฺายาติ โลกสมฺาย. อนติธาวนนฺติ อนติกฺกมนํ. ‘‘สตฺโต’’ติ หิ วุตฺเต ‘‘โก เอตฺถ สตฺโต, กึ รูปํ, อุทาหุ เวทนาทโย’’ติ วิภาคํ อกตฺวา โลกสมฺาวเสเนว โลกิเยหิ วิย โลกิโย อตฺโถ สมฺํ อวิลงฺฆนฺเตน โวหริตพฺโพ.
อปโร นโย – ปจฺเจตุมรหตีติ ปฏิจฺโจ. โย หิ นํ ปจฺเจติ อภิสเมติ, ตสฺส อจฺจนฺตเมว ทุกฺขวูปสมาย สํวตฺตติ. สมฺมา, สห จ อุปฺปาเทตีติ สมุปฺปาโท. ปจฺจยธมฺโม หิ อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทนฺโต สมฺปุณฺณเมว ¶ อุปฺปาเทติ, น วิกลํ. เย จ ธมฺเม อุปฺปาเทติ, เต สพฺเพ สเหว อุปฺปาเทติ, น เอเกกํ. อิติ ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อถ วา ปฏิจฺจ ปฏิมุขํ อิตฺวา การณสามคฺคึ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สหิเต อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ปฏิมุขคมนฺจ ปจฺจยสฺส การณสามคฺคิยา องฺคภาเวน ผลสฺส อุปฺปาทนเมว. อปฺปฏิกฺขิปิตฺวาติ จ น วินา ตาย การณสามคฺคิยา, องฺคภาวํ อคนฺตฺวา สยเมว น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. เอเตน การณพหุตา ทสฺสิตา, ‘‘สหิเต’’ติ อิมินา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมพหุตา. อุภเยนาปิ ‘‘เอกํ น เอกโต’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๗) ปรโต วุจฺจมาโน สาสนนโย ทีปิโต โหติ.
อถ วา ปฏิจฺจ ปจฺเจตพฺพํ ปจฺจยํ ปฏิคนฺตฺวา น วินา เตน สมฺพนฺธสฺส อุปฺปาโท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท (อุทา. อฏฺ. ๑). ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เจตฺถ สมุปฺปาทปฺปธานวจนวิฺเยฺโย สสตฺติโก เหตูติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ วุตฺเต กึ ปฏิจฺจาติ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปจฺเจตพฺพ’’นฺติ. โส จ ปจฺจยธมฺโมติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปจฺจย’’นฺติ. อิทานิ ปฏิจฺจสทฺทสฺส อตฺถมาห ‘‘ปฏิคนฺตฺวา’’ติ. การณสฺส สภาเวน ตปฺปฏิลาภคติยา ปตฺวา. กถํ น วินา เตน? สติ เอว ตสฺมึ, ตสฺส จ ผลสฺส อุปฺปาทโต เอว, น อฺถา. อสติ, นิโรธโต จาติ ¶ อยํ ปจฺจยฏฺิติ ปฏิจฺจสทฺทสฺส อตฺโถ. เตนายํ ปฏิจฺจสทฺโท ยถา ‘‘อิมสฺมึ สติ อิมสฺสุปฺปาโท’’ติ เอเต สทฺทา ภุมฺมนิสฺสกฺกวจนโชตนีเยน อิทํ-สทฺทวจนียสฺส เหตุมโต เหตุอายตฺตภาเวน ภาวุปฺปาทุตฺตรกิริยาเปกฺเขน ยายสฺส ตทายตฺตตา, ตาย สมตฺถตาย เหตุํ วทนฺติ, เอวํ คนฺตฺวา-สทฺทนฺตรวจนีเยน ตํวิฺเยฺยสฺเสว ปจฺจยนกิริยากตฺตุเหตุมโต เหตุปจฺจยเนน เหตุอายตฺตภาเวน สมุปฺปาทุตฺตรกิริยาเปกฺเขน ยายสฺส ตทายตฺตตา, ตาย สมตฺถตาย เหตุมาห. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อวิชฺชา ปฏิจฺจ, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. ๑.๔๖) สงฺขารปิฏเก วุตฺตํ. สมตฺถตา เจตฺถ นิทานาทิภาโว. โส จ ตทวินาภาวิผลํ ปติ สตฺวเมว. สมฺพนฺธสฺสาติ จ สํโยชนานุรูปตาวเสน ชาติอาทินา สมฺพนฺธสฺส ชรามรณาทิปจฺจยุปฺปนฺนสฺส. อุปฺปาโทติ อุปฺปชฺชนํ. ยทิ เอวํ กถํ ปฏิจฺจสทฺทปฺปโยโค, นนุ สมานกตฺตุกานํ ปุพฺพกาเล อีทิโส สทฺทปฺปโยโคติ? ‘‘ภุตฺวา คจฺฉติ, กสิตฺวา วปตี’’ติอาทีสุ สจฺจเมตํ, ตํ ปน เยภุยฺยวเสน ทฏฺพฺพํ ¶ สมานาปรกาเล, อสมานกตฺตุเก จ ทสฺสนโต. สมานกาเล ตาว –
‘‘อนฺธการํ นิหนฺตฺวาน, อุทิตายํ ทิวากโร;
วณฺณปฺาวภาเสหิ, โอภาเสตฺวา สมุคฺคโต’’ติ. –
อุทาหรณํ. เกจิ ปน ‘‘มุขํ พฺยาทาย สยติ, อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสตี’’ติ อุทาหรนฺติ. อปเร ‘‘นิสชฺช อธีเต, ตฺวา กเถตี’’ติ.
ตตฺถ พฺยาทานปริวตฺตนุตฺตรกาลภาวิสยนทสฺสนกิริยาเปกฺขา ปุพฺพุตฺตรกาลตา อตฺถิ, สา จ เภทานุปลกฺขณา เกหิจิ น ลกฺขียติ. ‘‘นิสชฺช อธีเต, ตฺวา กเถตี’’ติ จ สมานกาลตายปิ อชฺเฌนกถเนหิ ปุพฺเพปิ นิสชฺชฏฺานานิ โหนฺตีติ สกฺกา ปุพฺพุตฺตรกาลตา สมฺภาเวตุํ, ตสฺมา ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานิ. อุทยสมกาลเมว หิ ตนฺนิวตฺตนิยนิวตฺตนนฺติ. อปรกาเล ‘‘ทฺวารมาวริตฺวา ปวิสติ, อาวริตฺวา นิกฺขมตี’’ติ. เกจิ ปน ‘‘ฑกฺกจฺจ ปติโต ทณฺโฑ’’ติ อุทาหรนฺติ. อภิฆาตภูตสหชาตาย ปน อภิฆาตชสทฺทสฺส สมานกาลตา เอตฺถ ลพฺภติ, ตสฺมา อิธาปิ ปุริมานิเยว อุทาหรณานิ ยุตฺตานิ. ปุริมตาวจนิจฺฉาวเสเนว ปน ลกฺขณเหตุกิริยานํ ลกฺขณเหตุภาววจนิจฺฉาติ ลกฺขณภาวโต ปุริมกาโล อิจฺเจว ‘‘นิหนฺตฺวานา’’ติ สทฺทสิทฺธิ อิจฺฉิตา, เอวฺจ ปจฺจยนกิริยา ¶ สมุปฺปชฺชนกิริยาย ปุริมิกาวาติ ปฏิจฺจ-สทฺทสิทฺธิ. ตตฺถ ยุตฺตํ ปจฺจกฺขโต กตฺตุทสฺสนโต. อิธ ปน ตทภาวโต น ยุตฺตนฺติ เจ? นายํ โทโส. อิธาปิ อนุมานโต สิทฺโธ. ชรามรณาทิโก กตฺตา อตฺเถว ‘‘ตฺวา กิริยโต วย’’นฺติ เอวมาทิปโยคทสฺสนโต อวสฺสํ อนุมิยมาเนน กตฺตุนา อีทิโส สทฺทปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ. อสมาเน ปน กตฺตริ ‘‘ปิสาจํ ทิสฺวา ภยํ โหติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๗๑; ๒.๑๘๒; ปุ. ป. ๒๐๔) เอวมาทิ เวทิตพฺพํ. ยถา จ ตตฺถ ปิสาจทสฺสนาทิปุริสพฺยาปาโร, เอวมิธาปิ ปจฺจยนํ ปจฺจยพฺยาปาโร อตฺตโน ผลุปฺปาทนํ, ตฺจ สตฺวํ สมุปฺปาโทวาติ ‘‘ปจฺจเย สติ, ปจฺจยสฺส อุปฺปาทา’’ติ ปจฺจยนสฺส สมุปฺปาทเหตุตาย คมโก สมานสฺส กตฺตุ อภาเวปิ ปฏิจฺจ-สทฺโท สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. ยทิ ปฏิจฺจสมฺพนฺธสฺส อุปฺปาโท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, กถํ ปจฺจโย ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ? เหฏฺา วิจาริโตวายมตฺโถ. อปิจ โยยํ สมุปฺปาท-สทฺทวิภาวิตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปฏิจฺจสทฺทวิภาวิโต สสตฺติโก เหตุ อธิปฺเปโต, ตสฺส สมุปฺปาทาภิมุขตาย ปธานวจนวิฺเยฺยสภาวตฺตา ตถา วุตฺโตติ.
กึ ปน การณํ สมุปฺปาทปธาเนน วจเนน สมุปฺปาทสฺส เหตุ เวทิตพฺโพ, น ปน สเหตุโก สมุปฺปาโท เอวาติ? วุจฺจเต – ทิฏฺสฺส ทุกฺขสฺส โย ปจฺจโย ปจฺจยนิทฺเทเสน ตสฺส วิภาวิตตฺตา. กถํ? ยถาห –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ, อิทํ นุ โข ทุกฺขํ กึ นิทานํ กึ สมุทยํ กึ ชาติกํ กึ ปภวํ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ ‘ยํ โข อิทํ…เป… อิทํ โข ทุกฺขํ ชาตินิทาน’’’มิจฺจาทินา (สํ. นิ. ๒.๕๑) –
ทิฏฺสฺส ทุกฺขสฺส นิทานํ ปริวีมํสสุตฺเต วุตฺตํ. ตํ ปชานนฺจ นิทานมฺปิ วิฺาตพฺพนฺติ. ยถา จาห –
‘‘ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ ‘กิจฺฉํ ¶ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ, อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’ติ…เป… ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๐) –
อาทินา ทิฏฺสฺส ทุกฺขสฺส ปจฺจยวีมํสาภิสมยา วุตฺตา. ปจฺจโย หิ าตพฺโพ. ตทภิสมยายตฺตฺจ ทุกฺขนิสฺสรณปชานนนฺติ โย จ าตพฺโพ, โส ปเวเทตพฺโพติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสทฺโท ยํ ยทิทํ สมุปฺปาทสทฺทวิภาวิตํ ทิฏฺํ ทุกฺขํ, ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺเจว, น อฺถาติ เอวํ ปจฺจยวิภาวนตฺถํ วุจฺจติ. ภวติ หิ าตุํ, ปเวเทตฺุจ อิจฺฉิตภาเวน ปธานสฺสาปิ เกนจิ วิเสเสน าตพฺพตาย อปฺปธานภาเวน นิทฺเทโส ยถา ¶ ‘‘โก โสตาปนฺโน, ยสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหีนานิ. โก เทวทตฺโต, ยสฺส อุจฺจตรานิ เคหานี’’ติ, เอวมิธาปิ ปจฺจยปจฺจยนปเวทนฏฺเน นิทฺเทเส สตฺติวิเสเสน อตฺตโน ผเลน ปจฺจนียตาย าตพฺพภาเวน ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ ปริยาเยน ปจฺจโย วุตฺโต.
โย จายํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโก นิทฺเทโส, โส จ สกลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส มูลโต ปฏฺาย ปจฺจยานํ ปเวทนาย นิทฺทิฏฺโติ ปริโยสาเนปิ ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ เอวํ-สทฺเทน สมุคฺฆาตํ ทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ยถาวุตฺเต ปจฺจเย ตํสมุทยาภิมุเข กตฺวา นิคมิตา ปจฺจยา. ปฏิปทาสุตฺเตปิ (สํ. นิ. ๒.๓) ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา…เป… สมุทโย โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา’’ติ วุตฺตํ. น จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภาเวน คหิตํ ทุกฺขํ มิจฺฉาปฏิปทํ, อถ โข ทุกฺขสมุทยภูตา ปจฺจยาติ. ยถา จ ‘‘ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ (ที. นิ. ๓.๓๓๕), ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) องฺคาณปฏิเวทนตฺถตฺตา เทสนาย สมฺมาสมาธิปธาเนหิ สทฺเทหิ องฺคาณปฏิเวทนํ กตํ, เอวมิธาปิ สมุปฺปาทปธาเนน สทฺเทน ปจฺจยปฏิเวทนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๕๘๑. ยา ปนายํ ตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นิกฺขิตฺตาติ ปิตา, เทสิตาติ อตฺโถ. ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ตนนโต ตนฺติ, คนฺโถ. ‘‘กึ วาที, ภนฺเต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิเตน ¶ ‘‘วิภชฺชวาที, มหาราชา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน วุตฺตตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกา วิภชฺชวาทิโน. เต หิ สตฺถารา เวนยิกาทิภาวํ วิภชฺช วุตฺตํ อนุวทนฺติ, โสมนสฺสาทีนํ, จีวราทีนฺจ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพภาวํ. สสฺสตุจฺเฉทวาเท วา วิภชฺช วทนฺติ. ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทีนํ (ที. นิ. ๑.๓๑) ปนียานํ ปนโต, ราคาทิกฺขยสฺส สสฺสตสฺส, ราคาทิกายทุจฺจริตาทิอุจฺเฉทสฺส จ วจนโต, น ปน เอกํสพฺยากรณียาทิเก ตโย ปฺเห อปเนตฺวา วิภชฺชพฺยากรณียเมว วทนฺติ. วิภชฺชวาทีนํ มณฺฑลํ สมูโห วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ. วิภชฺชวาทิโน วา ภควโต ปริสา วิภชฺชวาทิมณฺฑลนฺติปิ วทนฺติ, วิภชฺช วา สสฺสตุจฺเฉเท อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมปฏิปทาภูตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เทสนโต ภควา, ตทนุวาทโต ตสฺส สาวกา จ วิภชฺชวาทิโนติ. เสสํ ปุริมสทิสํ.
โอตริตฺวาติ ¶ โอคาเหตฺวา, วิภชฺชวาที หุตฺวาติ อตฺโถ. น หิ สยํ อวิภชฺชวาที สมาโน วิภชฺชวาทีนํ อนฺตเร านมตฺเตน วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ โอติณฺโณ นาม โหติ. อาจริเยหิ อวุตฺตวิปรีตตฺถทีปเนน เต นอพฺภจิกฺขนฺเตน. อวิชฺชา ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารานมฺปิ เหตุ ปจฺจโย โหตีติ วทนฺโต, กถาวตฺถุมฺหิ ปฏิกฺขิตฺเต ปุคฺคลวาทาทิเก จ วทนฺโต สกสมยํ โวกฺกมติ นาม, ตถา อโวกฺกมนฺเตน. ปรสมยํ โทสาโรปนพฺยาปารวิรเหน อนายูหนฺเตน. ‘‘อิทมฺปิ สุตฺตํ คเหตพฺพ’’นฺติ ปรสมยํ อสมฺปิณฺเฑนฺเตนาติ เกจิ วทนฺติ. ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา ตเทวิทํ วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนฺ’’นฺติอาทีนิ (ม. นิ. ๑.๓๙๖) วทนฺโต สุตฺตํ ปฏิพาหติ นาม, ตถา อปฏิพาหนฺเตน. ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายาย (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ปาจิ. ๔๑๗, ๔๑๘), สุปินนฺเต กโต วีติกฺกโม อาปตฺติกโร โหตี’’ติ จ เอวมาทึ วทนฺโต วินยํ ปฏิโลเมติ นาม, ตพฺพิปริยาเยน ตํ อนุโลเมนฺเตน. ปฏิโลเมนฺโต หิ กมฺมนฺตรํ ภินฺทนฺโต, ธมฺมตฺจ วิโลเมนฺโต กุโต กิเลสวินยํ อนุโลเมติ. สุตฺเต (ที. นิ. ๒.๑๘๗ อาทโย; อ. นิ. ๔.๑๘๐) วุตฺเต จตฺตาโร มหาปเทเส, อฏฺกถายฺจ วุตฺเต สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมติมหาปเทเส โอโลเกนฺเตน. ตโทโลกเนน หิ สุตฺเต, วินเย จ สนฺติฏฺติ นาติธาวติ.
ธมฺมนฺติ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬึ. อตฺถนฺติ ตทตฺถํ. เหตุ, เหตุผลานิ วา อยเมตฺถ เหตุ ธมฺโม, อิทเมตฺถ เหตุผลํ อตฺโถติ. ธมฺมนฺติ วา ธมฺมตํ. ยถา เอเก ‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตู’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๐) สุตฺตปทสฺส อตฺถํ มิจฺฉา คาเหนฺตา ‘‘นิจฺโจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ ปจฺจยาการธมฺมํ มิจฺฉา ทีเปนฺติ, เอวํ อทีเปตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺตโน ผลํ ปติ การณสฺส ววตฺถิตสภาวํ ทีเปนฺเตน. ยถา จ เอเก ‘‘อนิโรธํ อนุปฺปาท’’นฺติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส อตฺถํ มิจฺฉา คาเหนฺติ, เอวํ คาเห อกตฺวา วุตฺตนเยเนว อวิปรีตํ อตฺถํ สงฺคาเหนฺเตน. ‘‘ทุกฺขาทีสุ อฺาณํ อวิชฺชา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปริวตฺเตตฺวา ปุน ‘‘ปุพฺพนฺเต อฺาณ’’นฺติอาทีหิ (ธ. ส. ๑๐๖๗) อปเรหิปิ ปริยาเยหิ นิทฺทิสนฺเตน ¶ . ‘‘สงฺขารา อิมินา ปริยาเยน ภโวติ วุจฺจนฺติ, ตณฺหา อิมินา ปริยาเยน อุปาทาน’’นฺติอาทินา นิทฺทิสนฺเตนาติ จ วทนฺติ. ปกติยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ อนามสิตฺวา เกวลเมว.
สจฺจนฺติ จตุสจฺจํ. สตฺโตติ สตฺตสฺุตาติ วทนฺติ, สตฺตสฺุเสุ ปน สงฺขาเรสุ สตฺตโวหาโร, สตฺตตฺถกิจฺจสิทฺธิ จ. ปจฺจยาการเมว จาติ ปจฺจยากาโร เอว จ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. ปจฺจยธมฺมานํ อตฺตโนเยว ผลสฺส ปจฺจยภาโว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อตฺโถ.
ตสฺมาติ วุตฺตนเยน อตฺถวณฺณนาย กาตพฺพตฺตา, ทุกฺกรตฺตา จ ปติฏฺํ นาธิคจฺฉามีติ ยตฺถ ิตสฺส วณฺณนา สุกรา โหติ, ตสฺสา ปติฏฺาภูตํ ตํ นยํ อตฺตโนเยว าณพเลน นาธิคจฺฉามีติ อตฺโถ. นิสฺสยํ ปน อาจิกฺขนฺโต ‘‘สาสนํ ปนิท’’นฺติอาทิมาห. อิธ สาสนนฺติ ปาฬิธมฺมมาห, ปฏิจฺจสมุปฺปาทเมว วา. โส หิ อนุโลมปฏิโลมาทินานาเทสนานยปฏิมณฺฑิโต อพฺโพจฺฉินฺโน อชฺชาปิ ปวตฺตตีติ นิสฺสโย โหติ. ตทฏฺกถาสงฺขาโต จ ปุพฺพาจริยมคฺโค. ‘‘ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติ อาทรชนเน, อุสฺสาหเน จ กึ ปโยชนนฺติ เจ, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ. อฏฺิ กตฺวาติ อตฺถํ กตฺวา. ยถา วา น นสฺสติ, เอวํ อฏฺิคตํ วิย กโรนฺโต อฏฺึ กตฺวา. ปุพฺพกาลโต อปรกาเล ภวํ ปุพฺพาปริยํ. วิเสสนฺติ ปมารมฺภโต ปภุติ ขเณ ขเณ าณวิเสสํ, กิเลสกฺขยวิเสสฺจ ลภตีติ อตฺโถ.
๕๘๒. เทสนาเภทโตติ เทสนาวิเสสโต. อตฺถโต, ลกฺขณาทิโต, เอกวิธาทิโต จ อตฺถลกฺขเณกวิธาทิโต ¶ . องฺคานฺจ ววตฺถานาติ อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ องฺคานํ ววตฺถานทสฺสนโต.
กมฺมวิปากกิเลสวฏฺฏานํ มูลการณตฺตา, อาทิโต วุตฺตตฺตา จ อวิชฺชา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส มูลํ. ตตฺถ วลฺลิยา มูเล ทิฏฺเ ตโต ปภุติ วลฺลิหรณํ วิย ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส มูเล ทิฏฺเ ตโต ปภุติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาติ อุปมาสํสนฺทนา น กาตพฺพา. น หิ ภควโต อิทเมว ทิฏฺํ, อิทํ อทิฏฺนฺติ วิภชนียํ อตฺถิ สพฺพสฺส ทิฏฺตฺตา. มูลโต ปภุติ ปน วลฺลิหรณํ วิย มูลโต ปภุติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา กตาติ อิทเมตฺถ สามฺํ ¶ อธิปฺเปตํ, โพธเนยฺยชฺฌาสยวเสน วา โพเธตพฺพภาเวน มูลาทิทสฺสนสามฺํ โยเชตพฺพํ.
ตสฺสาติ –
‘‘ส โข โส, ภิกฺขเว, กุมาโร วุทฺธิมนฺวาย อินฺทฺริยานํ ปริปากมนฺวาย ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต…เป… รชนีเยหิ. โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป สารชฺชติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส, ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. โส เอวํ อนุโรธวิโรธํ สมาปนฺโน ยํ กิฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตํ เวทนํ อภินนฺทติ อภิวทติ, อชฺโฌสาย ติฏฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๘) –
เอวํ วุตฺตสฺส. เอวํ โสตทฺวาราทีสุปิ. ตสฺส อภินนฺทโตติ สปฺปีติกตณฺหาย อภิมุขภาเวน นนฺทโต. อภิวทโตติ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ วจีเภทกรณปวตฺตาย พลวตณฺหาย ‘‘อหํ, มมา’’ติ อภิวทโต. ตโต พลวติยา โมเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อชฺโฌสาย ติฏฺโต. ตโตปิ พลวตี ปน อุปาทานภูตา ตณฺหา นนฺที. เอตฺถ จ อภินนฺทนาทินา ตณฺหา วุตฺตา, นนฺทิวจเนน ตปฺปจฺจยํ อุปาทานํ จตุพฺพิธมฺปิ นนฺทิตาตทวิปฺปโยคตาหิ, ตณฺหาทิฏฺาภินนฺทนภาเวหิ จาติ เวทิตพฺพํ.
ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทิกฺจ ตตฺเถว มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺเต วุตฺตํ.
วิปากวฏฺฏภูเต ¶ ปฏิสนฺธิปวตฺติผสฺสาทิเก กมฺมสมุฏฺานฺจ โอชํ สนฺธาย ‘‘จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วฏฺฏูปถมฺภกา ปน อิตเรปิ อาหารา ตณฺหาปภเว ตสฺมึ อวิชฺชมาเน น วิชฺชนฺตีติ ‘‘ตณฺหานิทานา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏนฺติ.
๕๘๓. ตโต ¶ ตโตติ จตุพฺพิธาสุ เทสนาสุ ตโต ตโต เทสนโต. ายปฺปฏิเวธาย สํวตฺตตีติ าโยติ มคฺโค, โส เอว วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๔๑; ๕.๑๐๒๔) วจนโต. สยเมว หิ โส สมนฺตภทฺทกตฺตา ตถา ตถา ปฏิวิชฺฌิตพฺพตฺตา ตาย ตาย เทสนาย อตฺตโน ปฏิเวธาย สํวตฺตติ. จตุพฺพิธคมฺภีรภาวปฺปตฺติยาติ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีเรสุ ปติฏฺาธิคมเนน ปติฏฺิตตฺตาติ อตฺโถ.
สมนฺตภทฺทกตา, เทสนาวิลาสปฺปตฺติ จ จตุนฺนมฺปิ เทสนานํ สมานํ การณนฺติ วิเสสการณํ วตฺตุกาโม อาห ‘‘วิเสสโต’’ติ. อสฺสาติ อสฺส ภควโต เทสนา, อสฺส วา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เทสนาติ โยเชตพฺพํ. ปวตฺติการณวิภาโค อวิภตฺตสภาวา อวิชฺชาทโยว, การณนฺติ วา คหิตานํ ปกติอาทีนํ, อวิชฺชาทีนฺจ อการณตา, การณตา จ. ตตฺถ สมฺมูฬฺหา เกจิ อการณํ การณนฺติ คณฺหนฺติ, เกจิ น กิฺจิ การณํ พุชฺฌนฺตีติ เตสํ ยถาสเกหิ อนุรูเปหิ การเณหิ สงฺขาราทิปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถํ, สํสารปฺปวตฺติสนฺทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ. ปวตฺติอาทีนวปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา อาทิ, ตโต สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต วิฺาณนฺติ เอวํ ปวตฺติยา อุปฺปตฺติกฺกมสนฺทสฺสนตฺถํ, คพฺภเสยฺยกาทิวเสน วา ตตฺถ ตตฺถ ภเว อตฺตภาวสฺส อุปฺปชฺชนานุปุพฺพิสนฺทสฺสนตฺถฺจ อนุโลมเทสนา ปวตฺตาติ. อิตราสํ ตทตฺถตาสมฺภเวปิ น ตาสํ ตทตฺถเมว ปวตฺติ อตฺถนฺตรสพฺภาวโต. อยํ ปน ตทตฺถา เอวาติ เอติสฺสา ตทตฺถตา วุตฺตา.
อนุวิโลกยโต โย สมฺโพธิโต ปุพฺพภาเค ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนาวโพธสงฺขาโต ปุพฺพภาคปฏิเวโธ ปวตฺโต, ตทนุสาเรน ตทนุคเมน ชรามรณาทิกสฺส ชาติอาทิการณํ ยํ อธิคตํ, ตสฺส สนฺทสฺสนตฺถํ อยํ ปฏิโลมเทสนา ปวตฺตา. อนุวิโลกยโต ปฏิโลมเทสนา ปวตฺตาติ วา สมฺพนฺโธ. เทเสนฺโตปิ หิ ภควา กิจฺฉาปนฺนํ โลกํ อนุวิโลเกตฺวา ปุพฺพภาค…เป… สนฺทสฺสนตฺถํ เทเสสีติ. อาหารตณฺหาทโย ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา, สงฺขาราวิชฺชา อตีตทฺธาติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ¶ ‘‘ยาว อตีตํ อทฺธานํ อติหริตฺวา’’ติ. อาหารา วา ตณฺหาย ปภาเวตพฺพา อนาคโต อทฺธา, ตณฺหาทโย ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ , สงฺขาราวิชฺชา อตีโตติ. ปจฺจกฺขํ ปน ผลํ ทสฺเสตฺวา ตนฺนิทานทสฺสนวเสน ผลการณปรมฺปรทสฺสนํ ยุชฺชตีติ อาหารา ปุริมตณฺหาย อุปฺปาทิตา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ตณฺหาทโย อตีโต, สงฺขาราวิชฺชา ตโตปิ อตีตตโร สํสารสฺส อนาทิภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺโตติ. ยาว อตีตทฺธานนฺติ ยาว อตีตตรํ อทฺธานนฺติ อตฺโถ ยุตฺโตติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติอาหารกา วา จตฺตาโร อาหารา ‘‘อาหาเรตีตาหํ น วทามิ…เป… เอวํ ปน มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย ‘กิสฺส นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหาโร’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห, ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ, วิฺาณาหาโร อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๒) วจนโต, ตํสมฺปยุตฺตตฺตา ผสฺสเจตนานํ, ตปฺปวตฺติเหตุตฺตา จ กพฬีการาหารสฺส. เตน หิ อุปตฺถมฺภิตรูปกายสฺส, ตฺจ อิจฺฉนฺตสฺส กามวิฺาณายูหนํ โหติ. โภชนฺหิ สทฺธาทีนํ, ราคาทีนฺจ อุปนิสฺสโยติ วุตฺตํ. ตสฺมา เต กมฺมวฏฺฏสงฺคหิตา อาหารา ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ อิมสฺมึ ปริยาเย ปุริโมเยว อตฺโถ ยุตฺโต.
อตีตทฺธโต ปภุติ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒) อตีเต, ตโต ปรฺจ เหตุผลปฏิปาฏึ ปจฺจกฺขภูตานํ อาหารานํ นิทานทสฺสนวเสน อาโรหิตฺวา นิวตฺตเนน วินา อพุชฺฌนฺตานํ ตํสนฺทสฺสนตฺถํ สา อยํ เทสนา ปวตฺตาติ อตฺโถ. อนาคตทฺธเหตุสมุฏฺานโต ปภุตีติ อนาคตสฺส ภวสฺส เหตุภูตานํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติโต ปฏฺาย. อนาคตทฺธสนฺทสฺสนตฺถนฺติ อนาคตทฺธุโน อปฺปฏิวิชฺฌนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ ปจฺจกฺขํ ปจฺจุปฺปนฺนํ เหตุํ ทสฺเสตฺวา เหตุผลปรมฺปราย ตสฺส สนฺทสฺสนตฺถนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา, ปริโยสานโต จ ปฏฺาย ยาว อาทิ ปวตฺตา เทสนา ทฺวาทสงฺคา, ตโต เอว ติสนฺธิ จตุสงฺเขปา. มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว อาทิ ปวตฺตา เทสนา อฏฺงฺคา ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขปา. มชฺฌโต ปน ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา ปวตฺตา เทสนา ฉฬงฺคา ทฺวิสนฺธิ ติสงฺเขปา. ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๕๓, ๕๗) มชฺฌโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา ปวตฺตา เทสนา เอกสนฺธิ ทฺวิสงฺเขปา. เอวํ อยํ อเนกงฺคา เอว ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา อาคตา. เอกงฺควเสนาปิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา ลพฺภเตว. ยถาห –
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ ¶ กโรติ ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’ติ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๒) –
อาทิ. เอตฺถ หิ ‘‘ผสฺสปจฺจยา’’ติ เอตฺตโก เอว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโต. เตเนตํ วิฺายติ ‘‘เอกงฺคปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ.
ตตฺถ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติ อิมสฺมึ อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติ. อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺส อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส อุปฺปาทา อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตีติ อวิชฺชาทีนํ อภาเว สงฺขาราทีนํ อภาวสฺส, อวิชฺชาทีนํ นิโรธา สงฺขาราทีนํ นิโรธสฺส จ วจเนน ปุริมสฺมึ ปจฺจยลกฺขเณ นิยโม ทสฺสิโต โหติ ‘‘อิมสฺมึ สติ เอว, น อสติ, อิมสฺส อุปฺปาทา เอว, น นิโรธา’’ติ. เตเนตํ ลกฺขณํ อนฺโตคธนิยมํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
นิโรโธติ จ อวิชฺชาทีนํ วิราคาธิคเมน อายตึ อนุปฺปาโท อปฺปวตฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทิ (มหาว. ๑; อุทา. ๓). นิโรธวิโรธี จ อุปฺปาโท, เยน โส อุปฺปาทวิโรธิภาเวน วุตฺโต ‘‘อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘อนิโรโธ อุปฺปาโท นาม, โส เจตฺถ อตฺถิภาโวติปิ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี’’ติ อิทเมว หิ ลกฺขณํ ปริยายนฺตเรน ‘‘อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺเตน ปเรน ปุริมํ วิเสสิตํ โหติ, ตสฺมา น ธรมานตํเยว สนฺธาย ‘‘อิมสฺมึ สตี’’ติ วุตฺตํ, อถ โข มคฺเคน อนิรุทฺธภาวฺจาติ วิฺายติ. ยสฺมา จ ‘‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (อุทา. ๒) ทฺวิธาปิ อุทฺทิฏฺลกฺขณสฺส นิโรธสฺส นิทฺเทสํ วทนฺเตน ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทินา (มหาว. ๑; อุทา. ๓) นิโรโธ ¶ เอว วุตฺโต, ตสฺมา นตฺถิภาโวปิ นิโรโธ เอวาติ นตฺถิภาววิรุทฺโธ อตฺถิภาโว อนิโรโธติ ทสฺสิตํ โหติ. เตน อนิโรธสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน อุปฺปาทํ วิเสเสติ. ตโต น อิธ อตฺตลาภมตฺตํ อุปฺปาโทติ อธิปฺเปโต, อถ โข อนิโรธสงฺขาโต อตฺถิภาโว จาติ อยมตฺโถ วิภาวิโตติ ¶ เอวเมตํ ลกฺขณทฺวยวจนํ อฺมฺํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน สาตฺถกนฺติ เวทิตพฺพํ.
โก ปนายํ อนิโรโธ นาม, โย อตฺถิภาโว, อุปฺปาโทติ จ วุจฺจตีติ? อปฺปหีนภาโว, อนิพฺพตฺติตผลตาปฺปหีนารหตาหิ ผลุปฺปาทนารหตา จ. เย เตหิ ปหาตพฺพา อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อริยมคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโว, เย ปน น ปหาตพฺพา กุสลาพฺยากตา ธมฺมา, ยานิ เตสุ สํโยชนานิ อขีณาสวานํ, เตสํ อปริกฺขีณตา จ. อสมุคฺฆาติตานุสยตาย หิ สสํโยชนาขนฺธปฺปวตฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส, ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส อปฺปหีนา, สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตสฺมา พาโล กายสฺส เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณนา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๙) –
อาทิ. ขีณสํโยชนานํ ปน อวิชฺชาย อภาวโต สงฺขารานํ, ตณฺหุปาทานานํ อภาวโต อุปาทานภวานํ น สมฺภโวติ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท ปฺายติ. เตเนวาห –
‘‘ฉนฺนนฺตฺเวว, ผคฺคุน, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๒) –
อาทิ. น หิ อคฺคมคฺคาธิคมโต อุทฺธํ ยาว ปรินิพฺพานา สฬายตนาทีนํ อปฺปวตฺติ, อถ โข นตฺถิตา, นิโรธสทฺทวจนียตา, ขีณสํโยชนตาติ นิโรโธ วุตฺโต. อปิจ จิรกตมฺปิ กมฺมํ อนิพฺพตฺติตผลตาย, อปฺปหีนารหตาย จ ผลารหํ สนฺตํ เอว นาม โหติ, น นิพฺพตฺติตผลํ, นาปิ ¶ ปหีนารหนฺติ ผลุปฺปตฺติปจฺจยานํ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ วุตฺตนเยน ผลารหภาโว อนิโรโธติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อนิรุทฺธภาเวเนว หิ เยน วินา ผลํ น สมฺภวติ, ตํ การณํ อตีตาทิปิ ‘‘อิมสฺมึ สตี’’ติ อิมินา วจเนน วุตฺตํ. ตโต เอว จ อวุสิตพฺรหฺมจริยสฺส อปฺปวตฺติธมฺมตํ อนาปนฺโน ปจฺจยุปฺปาโท กาลเภทํ อนามสิตฺวา อนิวตฺติตาย ¶ เอว ‘‘อิมสฺสุปฺปาทา’’ติ วุตฺโต. อถ วา อวเสสปจฺจยสมวาเย อวิชฺชมานสฺสาปิ วิชฺชมานสฺส วิย ปเคว วิชฺชมานสฺส ยา ผลุปฺปตฺติอภิมุขตา, สา ‘‘อิมสฺสุปฺปาทา’’ติ วุตฺตา. ตทา หิ ตโต ผลํ อุปฺปชฺชตีติ ตทวตฺถํ การณํ ผลสฺส อุปฺปาทนภาเวน อุปฏฺิตํ อุปฺปติตํ นาม โหติ, น วิชฺชมานมฺปิ อตทวตฺถนฺติ ตทวตฺถตา อุปฺปาโทติ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิมินา วิชฺชมานตามตฺเตน ปจฺจยภาวํ วทนฺโต อพฺยาปารตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติ. อุปฺปาทาติ อุปฺปตฺติธมฺมตํ, อสพฺพกาลภาวิตํ, ผลุปฺปตฺติอภิมุขตฺจ ทีเปนฺโต อนิจฺจตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติ. ‘‘สติ, น อสติ, อุปฺปาทา, น นิโรธา’’ติ ปน เหตุอตฺเถหิ ภุมฺมนิสฺสกฺกวจเนหิ สมตฺถิตํ นิทานสมุทยชาติปภวภาวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติ. เหตุอตฺถตา เจตฺถ ภุมฺมวจเน ยสฺส ภาเวน ตทวินาภาวิผลสฺส ภาโว ลกฺขียติ, ตตฺถ ปวตฺติยา เวทิตพฺพา, ยถา อธนานํ ธเน อนนุปฺปทียมาเน ทาลิทฺทิยํ เวปุลฺลมคมาสิ (ที. นิ. ๓.๙๑), นิปฺผนฺเน สสฺเส สุภิกฺขํ ชายตีติ จ. นิสฺสกฺกวจนสฺสาปิ เหตุอตฺถตา ผลสฺส ปภเว ปกติยฺจ ปวตฺติยา, ยถา ‘‘กลลา โหติ อพฺพุทํ, อพฺพุทา ชายเต เปสี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๓๕; กถา. ๖๙๒), ‘‘หิมวตา คงฺคา ปภวติ, สิงฺคโต สโร ชายตี’’ติ จ. อวิชฺชาทิภาเวน จ ตทวินาภาวิสงฺขาราทิภาโว ลกฺขียติ, อวิชฺชาทีหิ จ สงฺขาราทโย ปภวนฺติ, ปกรียนฺติ จาติ เตสํ ปภโว, ปกติ จ, ตสฺมา ตทตฺถทีปนตฺถํ ‘‘อิมสฺมึ สติ อิมสฺสุปฺปาทา’’ติ เหตุอตฺถา ภุมฺมนิสฺสกฺกนิทฺเทสา กตา.
ยสฺมา เจตฺถ ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ สงฺเขเปน อุทฺทิฏฺสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโก นิทฺเทโส, ตสฺมา ยถาวุตฺโต อตฺถิภาโว, อุปฺปาโท จ เตสํ ¶ เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาโวติ วิฺายติ. น หิ อนิรุทฺธตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํ, อุปฺปาทฺจ อนิวตฺตสภาวตาสงฺขาตํ, อุทยาวตฺถตาสงฺขาตํ วา ‘‘สติเยว, น อสติ, อุปฺปาทา เอว, น นิโรธา’’ติ อนฺโตคธนิยเมหิ วจเนหิ ปกาสิตํ มฺุจิตฺวา อฺโ ปจฺจยภาโว นาม อตฺถิ, ตสฺมา ยถาวุตฺโต อตฺถิภาโว, อุปฺปาโท จ ปจฺจยภาโวติ เวทิตพฺโพ. เยปิ หิ ปฏฺาเน อาคตา เหตุอาทโย จตุวีสติ ปจฺจยา, เตปิ เอตสฺเสว ปจฺจยภาวสฺส วิเสสาติ เวทิตพฺพา. ตถา ยฺวายํ มูลเหตุนิทานสมฺภวปภวาทิปริยาเยหิ ¶ , อุปฺปาทฏฺิติ ปวตฺตฏฺิติ นิมิตฺตฏฺิติ อายูหนฏฺิติ สํโยคฏฺิติ ปลิโพธฏฺิตีติอาทิปริยาเยหิ จ ปกาสิโต การณตฺโถ, โสปิ เอตฺเถว อนฺโตคโธติ ทฏฺพฺโพ.
๕๘๔. มูลการณสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา น อการณนฺติ นปุํสกนิทฺเทโส, อการณาติ อตฺโถ. อการณํ ยทิ สิยา, สุตฺตํ ปฏิพาหิตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสวสมุทยา’’ติ สุตฺตํ อาหรติ. ปริยาโย การณํ. วฏฺฏกถาย สีสภาโว วฏฺฏเหตุโน กมฺมสฺสาปิ เหตุภาโว. ตตฺถ ภวตณฺหายปิ เหตุภูตา อวิชฺชา, ตาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ภเว ตณฺหาย อุปฺปชฺชนโต อวิชฺชา วิเสเสน สีสภูตาติ ‘‘มูลการณ’’นฺติ วุตฺตา.
ปุริมาย โกฏิยา อปฺายมานาย อุปฺปาทวิรหโต นิจฺจตํ คณฺเหยฺยาติ อาห ‘‘เอวํ เจตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจตี’’ติอาทิ. เตน อิโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพตา นตฺถีติ อปฺายนโต ปุริมโกฏิอปฺายนํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ.
๕๘๕. อวิชฺชาตณฺหาเหตุกฺกเมน ผเลสุ วตฺตพฺเพสุ ‘‘สุคติทุคฺคติคามิโน’’ติ วจนํ สทฺทลกฺขณาวิโรธนตฺถํ. ปูชิตสฺส หิ ทฺวนฺเท ปุพฺพนิปาโต. สวรา กิร มํสสฺส อฏฺินา อลคฺคนตฺถํ ปุนปฺปุนํ ตาเปตฺวา โกฏฺเฏตฺวา อุณฺโหทกํ ปาเยตฺวา วิริตฺตํ สูนํ อฏฺิโต มุตฺตมํสํ คาวึ มาเรนฺติ. เตนาห ‘‘อคฺคิสนฺตาปา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา วชฺฌคาวี จ อวิชฺชาภิภูตตาย ยถาวุตฺตํ อุณฺโหทกปานํ อารภติ, เอวํ ปุถุชฺชโน ยถาวุตฺตํ ทุคฺคติคามิกมฺมํ. ยถา ปน สา อุณฺโหทกปาเน อาทีนวํ ทิสฺวา ตณฺหาวเสน สีตุทกปานํ อารภติ, เอวํ ปุถุชฺชโน อวิชฺชาย นาติพลวภาวโต ทุคฺคติคามิกมฺเม อาทีนวํ ทิสฺวา ตณฺหาวเสน ¶ สุคติคามิกมฺมํ อารภติ. ทุกฺเข หิ อวิชฺชํ ตณฺหา อนุวตฺตติ, สุเข ตณฺหํ อวิชฺชาติ.
๕๘๖. กตฺถจิ สุตฺเต. เอกธมฺมมูลิกํ เทสนนฺติ อวิชฺชาตณฺหาสุ เอโกเยว ธมฺโม มูลํ เอติสฺสาติ เอกธมฺมมูลิกา, ตํ, ตตฺถ เอกํ เอว ธมฺมํ มูลํ กตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนํ เทเสตีติ อตฺโถ. อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ อุปนิสา, การณํ, อวิชฺชา อุปนิสา เอเตสนฺติ อวิชฺชูปนิสา. อสฺสาทานุปสฺสิโนติ อุปาทานิเยสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิสยภูเตสุ อสฺสาเทตพฺพโต อสฺสาทสฺิตํ ¶ สุขโสมนสฺสํ อนุปสฺสนสีลสฺส. อปฺปหีนาวิชฺชตาย พาลลกฺขณโยเคน พาลสฺส. เอวนฺติ อวิชฺชานิวุตตฺตา, ตณฺหาสํยุตฺตตฺตา จ. อยํ กาโยติ อยํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ ปจฺจกฺขภูโต สวิฺาณกกาโย ขนฺธปฺจกํ. ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ (มหาว. ๑; อุทา. ๑) วจนโต ผสฺสการณฺเจตํ วุจฺจตีติ อายตนจฺฉกฺกํ วา. สมุทาคโตติ อุปฺปนฺโน. พหิทฺธา จ นามรูปนฺติ พหิทฺธา สวิฺาณกกาโย ขนฺธปฺจกํ, สฬายตนานิ วา. อิตฺเถตนฺติ อิตฺถํ เอตํ. อตฺตโน จ ปเรสฺจ ปฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ ทฺวาราลมฺพนภาเวน ววตฺถิตานิ ทฺวยํ นามาติ อตฺโถ. ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโสติ อฺตฺถ จกฺขุรูปาทีนิ ทฺวยานิ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย วุตฺตา, อิธ ปน อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ, มหาทฺวยํ นาม กิเรตนฺติ วุตฺตํ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – อฺตฺถ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๔; ๔.๖๐; กถา. ๔๖๕) จกฺขุ เจว รูปา จ…เป… มโน เจว ธมฺมา จาติ วุตฺตานิ ทฺวยานิ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย วุตฺตา. อิธ ปน ‘‘อยฺเจว กาโย’’ติ จกฺขาทินิสฺสเย เสสธมฺเม จกฺขาทินิสฺสิเต เอว กตฺวา วุตฺตํ จกฺขาทิกายํ เอกตฺเตน ‘‘อชฺฌตฺติกายตน’’นฺติ คเหตฺวา, ‘‘พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติ วุตฺตํ รูปาทิอารมฺมณํ เอกตฺเตเนว ‘‘พาหิรายตน’’นฺติ ตานิ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ ปฏิจฺจ ผสฺโส วุตฺโต, ตสฺมา มหาทฺวยเมตนฺติ.
เอวฺจ กตฺวา อตฺตโน จ ปรสฺส จ ปฺจหิ ขนฺเธหิ, ฉหิ อายตเนหิ จาติ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพวาติ วุตฺตํ. ‘‘อยํ กาโย’’ติ หิ วุตฺตานิ สนิสฺสยานิ จกฺขาทีนิ อตฺตโน ปฺจกฺขนฺธา, ‘‘พหิทฺธา นามรูป’’นฺติ วุตฺตานิ รูปาทีนิ ¶ ปเรสํ. ตถา อยํ กาโย อตฺตโน ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, พหิทฺธา นามรูปํ ปเรสํ พาหิรานีติ. อฺถา อชฺฌตฺติกายตนมตฺเต เอว ‘‘อยํ กาโย’’ติ วุตฺเตน อชฺฌตฺติกายตนาเนว อตฺตโน ปฺจกฺขนฺธา โหนฺตีติ อตฺตโน จ ปเรสฺจ ปฺจหิ ขนฺเธหิ ทีปนา น สมฺภเวยฺยาติ. สเฬวายตนานีติ สเฬว ผสฺสการณานิ, เยหิ การณภูเตหิ อายตเนหิ อุปฺปนฺเนน ผสฺเสน ผุฏฺโ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอเตสํ วา อฺตเรน. อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺสา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๑๙) โยเชตพฺพํ. อิมสฺมิฺหิ สุตฺเต สงฺขาเร อวิชฺชาตณฺหานิสฺสิเต เอว กตฺวา กายคฺคหเณน วิฺาณนามรูปสฬายตนานิ คเหตฺวา ตสฺมึ กาเย สฬายตนานํ ผสฺสํ ตํนิสฺสิตเมว ¶ กตฺวา เวทนาย วิเสสปจฺจยภาวํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา พาลปณฺฑิตานํ อตีตทฺธาวิชฺชาตณฺหามูลโก เวทนานฺโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต. ปุน จ พาลปณฺฑิตานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺเตน –
‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส, ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส อปฺปหีนา, สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ตสฺมา พาโล กายสฺส เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ ชาติยา…เป… ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๙) –
เวทนาปภวํ สาวิชฺชํ ตณฺหํ ทสฺเสตฺวา, อุปาทานภเว จ ตนฺนิสฺสิเต กตฺวา ‘‘กายูปโค โหตี’’ติอาทินา ชาติอาทิเก ทสฺเสนฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนเหตุสมุฏฺานโต ปภุติ อุภยมูลวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโต, ตพฺพิปริยาเยน จ ปณฺฑิตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนเหตุปริกฺขยโต ปภุติ อุภยมูลโก ปฏิโลมปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ.
๕๘๗. ปูเรตุนฺติ วฑฺเฒตุํ, อุปจินิตุนฺติ อตฺโถ. ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา อวิชฺชา ‘‘อวินฺทิยํ วินฺทตี’’ติ วุตฺตา, ตถา วิเสสปจฺจโย วินฺทิยสฺส น โหตีติ ‘‘วินฺทิยํ น วินฺทตี’’ติ จ. อตฺตนิสฺสิตานิ กตฺวา ¶ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปวตฺตนํ อุปฺปาทนํ อายตนํ. สมฺโมหภาเวเนว อนภิสมยภูตตฺตา อวิทิตํ อฺาตํ กโรติ. อนฺตวิรหิเต ชวาเปตีติ วณฺณาคมวิปริยายวิการวินาสธาตุอตฺถวิเสสโยเคหิ ปฺจวิธสฺส นิรุตฺติลกฺขณสฺส วเสน อ-การ วิ-การ ช-กาเร คเหตฺวา อฺเสํ วณฺณานํ โลปํ, ช-การสฺส จ ทุติยสฺสาคมํ กตฺวา ‘‘อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ. พฺยฺชนตฺถํ วตฺวา สภาวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานิ ‘‘อิทํ วตฺถุ, อิทํ อารมฺมณ’’นฺติ อวิชฺชาย าตุํ น สกฺกาติ อวิชฺชา ตปฺปฏิจฺฉาทิกา วุตฺตา. วตฺถารมฺมณสภาวฉาทนโต เอว อวิชฺชาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวสฺส, ชรามรณาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภาวสฺส จ ฉาทนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนจฺฉาทนํ เวทิตพฺพํ.
อปจฺจกฺขิตฺวาติ ¶ ปจฺจกฺขานํ อกตฺวา อปฏิกฺขิปิตฺวา. อุปการกฏฺโ ปจฺจยฏฺโ ยถา ปิณฺฑปาตาทิ สรีรสฺส.
สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา สงฺขตํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขโรนฺติ. สงฺขารสทฺทคฺคหเณน อาคตา สงฺขารา สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารา. ยทิปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราปิ สงฺขารสทฺเทน อาคตา, เต ปน อิมิสฺสา เทสนาย ปธานาติ วิสุํ วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘ทุวิธา’’ติ เอตฺถ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาเรสุ อภิสงฺขรณกสงฺขารํ วชฺเชตฺวา ตทฺเ สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขารา โยเชตพฺพา. สงฺขารสทฺเทน อาคตสงฺขาราติ วา สมุทาโย วุตฺโต. ตเทกเทสา จ อิธ วณฺเณตพฺพภาเวน คหิตา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ตสฺมา วณฺเณตพฺพสพฺพสงฺคาหกวเสน ทุวิธตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๖๔) วิตกฺกวิจารอสฺสาสปสฺสาสสฺาเวทนาวจีสงฺขาราทโย วุตฺตา, น อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาเรสุ วุตฺตา กายสฺเจตนาทโย.
สงฺขตสงฺขารา นาม ยถาสกํ ปจฺจเยหิ สงฺขตตฺตา. สติปิ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตภาเว ‘‘มเมตํ ผล’’นฺติ ตตฺถาภิมุเขน วิย กมฺมุนา นิพฺพตฺติตตฺตา เตภูมกวิปากกฏตฺตารูเปสุ สาติสโย สงฺขตภาโวติ อธิปฺปาเยน อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๗) กมฺมนิพฺพตฺตานํ อภิสงฺขตสงฺขารตา วุตฺตา. ปาฬิยํ ปน ตถา อาคตฏฺานสฺส อภาวโต ‘‘เตปิ ¶ …เป… เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อนิจฺจา วต สงฺขาราติ วุตฺตา อุภุอาทิสมุฏฺานาปิ สพฺพธมฺมา. อภิสงฺขรณกสงฺขาโรติ วุจฺจติ อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณโต. กายปโยคสมุฏฺาปนวีริยํ กายิกวีริยํ. อภิสงฺขารสฺสาติ ปโยคเวคสฺส.
วาจํ สงฺขโรตีติ วจีสงฺขาโร. กาเยน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโร. จิตฺเตน สงฺขรียติ, จิตฺตํ วา สงฺขโรตีติ จิตฺตสงฺขาโร. สงฺเขปโต ปน สพฺเพปิ ยถารหํ สงฺขโรนฺติ, สงฺขรียนฺตีติ จ สงฺขาราติ เวทิตพฺพา. วุตฺตนฺติ สงฺขารฏฺปจฺจยฏฺาทิมาห.
นมตีติ เอกนฺตสารมฺมณตาย อารมฺมณาภิมุขํ นมติ. ปริตสฺสตีติ ปิปาสติ, ตณฺหาปริตาปตาย วา วิจลติ. อุปาทิยตีติ ทฬฺหํ อาทิยติ. ภวตีติ อุปปตฺติภวํ สนฺธายาห. ภาวยตีติ กมฺมภวํ. จุติ ขนฺธานํ มรณนฺติ ‘‘มรนฺติ เอเตนา’’ติ วุตฺตํ. ทุกฺขา เวทนา ¶ อุปฺปาททุกฺขา, ิติทุกฺขาติ จ กตฺวา ‘‘ทฺเวธา ขณตี’’ติ วุตฺตํ. อายาโส ปริสฺสโม วิสาโท.
นิทฺทิฏฺนยทสฺสนนฺติ ยถานิทฺทิฏฺวิธิสนฺทสฺสนํ. เกวล-สทฺโท อสมฺมิสฺสวาจโก จ โหติ ‘‘เกวลา สาลโย’’ติอาทีสุ, นิรวเสสวาจโก จ ‘‘เกวลา องฺคมคธา’’ติอาทีสุ, ตสฺมา ทฺวิธาปิ อตฺถํ วทติ. ตตฺถ อสมฺมิสฺสสฺสาติ สุขรหิตสฺส. น หิ เอตฺถ กิฺจิ อุปฺปาทวยรหิตํ อตฺถิ. สกลสฺสาติ สพฺพภวาทิคตสฺส, สพฺพกาลิกสฺส จ.
๕๘๘. ‘‘ลกฺขเณกวิธาทิโต’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ ปริสมาเปตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ลกฺขณาทิโต’’ติ. สมฺปยุตฺเต, ตํสมงฺคิปุคฺคเล วา สมฺโมหยตีติ สมฺโมหนรสา. อารมฺมณสภาวสฺส ฉาทนํ หุตฺวา คยฺหตีติ ฉาทนปจฺจุปฏฺานา. ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต อาสวปทฏฺานา. ปฏิสนฺธิชนนตฺถํ อายูหนฺติ พฺยาปารํ กโรนฺตีติ อายูหนรสา. ราสิกรณํ วา อายูหนํ. เจตนาสภาวตฺตา เจตนา หุตฺวา คยฺหตีติ เจตนาปจฺจุปฏฺานา. นามรูปสฺส ปุเรจาริกภาเวน ปวตฺตตีติ ปุพฺพงฺคมรสํ. ปุริมภเวน สทฺธึ ฆฏนํ หุตฺวา คยฺหตีติ ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺานํ. วิฺาเณน สห, อฺมฺฺจ สมฺปยุชฺชตีติ สมฺปโยครสํ. สมํ ปกาเรหิ โยโค ¶ สมฺปโยโค. วิสุํ อภาโว อวินิพฺโภโค. รูปํ สมฺปโยคาภาวโต วิกิรตีติ วิกิรณรสํ. ตโต เอว หิ ปิสิยมานา ตณฺฑุลาทโย วิกิรนฺติ, จุณฺณีภูตา วิทฺธํสนฺติ, นามสฺส กทาจิ กุสลาทิภาโวปิ อตฺถีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘อพฺยากตปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อเจตโน อพฺยากโต’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑๑; วิภ. อฏฺ. ๑๗๓) เอตฺถ วิย อนารมฺมณตา วา อพฺยากตตา ทฏฺพฺพา. อายตนลกฺขณนฺติ ฆฏฺฏนลกฺขณํ, อายานํ ตนนลกฺขณํ วา. ทสฺสนสฺส ยถาสกํ วิสยคฺคหณสฺส กรณโต ทสฺสนรสํ. ‘‘ทสฺสนาทิรส’’นฺติ ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ วุตฺตํ. วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺานํ ยถารหํ วิฺาณมโนวิฺาณธาตูนนฺติ อธิปฺปาโย. วตฺถุคฺคหณฺเจตฺถ จกฺขาทิปฺจกาเปกฺขํ. อกุสลวิปากุเปกฺขาย อนิฏฺภาวโต ทุกฺเขน, อิตราย อิฏฺภาวโต สุเขน สงฺคหิตตฺตา ‘‘สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺานา’’ติ วุตฺตํ. ทุกฺขสมุทยตฺตา เหตุลกฺขณา ตณฺหา. ‘‘ตตฺรตตฺราภินนฺทินี’’ติ (ม. นิ. ๑.๙๑, ๔๖๐; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; วิภ. ๒๐๓; มหาว. ๑๔) วจนโต อภินนฺทนรสา. จิตฺตสฺส, ปุคฺคลสฺส วา รูปาทีสุ อติตฺตภาโว หุตฺวา คยฺหตีติ อติตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา. อมฺุจนรสํ ตณฺหาทิฏฺาภินิเวสวเสน. ตณฺหาทฬฺหตฺตํ ¶ หุตฺวา กามุปาทานํ, เสสานิ ทิฏฺิ หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺิปจฺจุปฏฺานํ. กมฺมุปปตฺติภววเสน ภวสฺส ลกฺขณาทโย โยเชตพฺพา.
๕๘๙. โมหาทิภาวโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อนนุโพธาทีนํ สงฺคโห. ทุกฺขาทีสุ อฺาณวเสน อปฺปฏิปตฺติ, อสุภาทีสุ สุภาทิวิปลฺลาสวเสน มิจฺฉาปฏิปตฺติ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตวเสน วา อปฺปฏิปตฺติ, ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวเสน มิจฺฉาปฏิปตฺติ. ทฺวารารมฺมณโตติ ทฺวารโต, อารมฺมณโต จ ฉสุ ทฺวาเรสุ, ฉสุ อารมฺมเณสุ จ ปวตฺตนโต. อยํ ปน วิภาโค น อวิชฺชาย เอว, อฺเสุปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ อรูปธมฺมานํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘สพฺเพสุปี’’ติ.
วิปากธมฺมธมฺมาทิภาวโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เนวเสกฺขานาเสกฺขสํโยชนิยาทิภาเว สงฺคณฺหาติ. จตุโยนิสํวตฺตนโตติ จตุโยนิปริยาปนฺนตฺตภาวนิพฺพตฺตนโต.
โลกิยวิภาคาทิภาวโตติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อพฺยากตสปฺปจฺจยสงฺขตาทิภาเว สงฺคณฺหาติ. สเหตุกาเหตุกาทิโตติ อาทิ-สทฺเทน สสงฺขาราสงฺขาราทิเภเท สงฺคณฺหาติ.
กามํ นามรูปํ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธวเสน วุจฺจติ, ตถาปิ ยถา ปจฺจุปฺปนฺนํ, เอวํ อตีตานาคตมฺปีติ อทฺธทฺวยปริยาปนฺนสฺสาปิ นยโต คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตีตาทิโต ติวิธ’’นฺติ.
สฺชาติสโมสรณฏฺานโตติ วิฺาณตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุปฺปตฺติปวตฺติเทสภาวโต. ‘‘ภูตปฺปสาทวิฺาณโต’’ติ ปาโ ยุตฺโต. ‘‘วิฺาณาทิโต’’ติ ปน ปนฺติ. เอกเสสนเยน พาหิรายตนสฺสาปิ สงฺคเห สติ อาทิ-สทฺเทน ตสฺส สงฺคหิตตา ทฏฺพฺพา. โนภยโคจรนฺติ มนายตนมาห. น หิ อรูปธมฺมานํ เทสวเสน อาสนฺนตา, ทูรตา วา อตฺถิ อวิคฺคหตฺตา, ตสฺมา มนายตนสฺส โคจโร มนายตนํ สมฺปตฺโต, อสมฺปตฺโต วาติ น วุจฺจติ. ผสฺสาทีนมฺปีติ เอตฺถ ผสฺโส ตาว ผุสนสภาวโต, โลกิยสาสวาทิภาวโต จ เอกวิโธ. ปฏิฆสมฺผสฺสอธิวจนสมฺผสฺสเภทโต, สเหตุกาทิภาวโต จ ทุวิโธ. ภวตฺตยปริยาปนฺนโต, เวทนาตฺตยสมฺปโยคโต ¶ , อเหตุกทุเหตุกติเหตุกโต จ ติวิโธ. โยนิคติวเสน จตุพฺพิโธ, ปฺจวิโธ จ.
เวทนา อนุภวนลกฺขณโต, โลกิยสาสวาทิภาวโต จ เอกวิธา. ปฺจทฺวาริกมโนทฺวาริกเภทโต ทุวิธา. สุขาทิเภทโต ติวิธา. โยนิคติวเสน จตุพฺพิธา, ปฺจวิธา จ. ฉฬารมฺมณเภทโต ฉพฺพิธา.
ตณฺหา โลกสฺส สมุทยภาวโต เอกวิธา. ทุวิธา ทิฏฺิสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตภาวโต. ติวิธา กามภววิภวตณฺหาเภทโต. จตุพฺพิธา จตุมคฺคปเหยฺยโต. ปฺจวิธา รูปาภินนฺทนาทิภาวโต. ฉพฺพิธา ฉตณฺหากายเภทโต.
อุปาทานํ เอกวิธํ ทฬฺหคฺคาหภาวโต. ทุวิธํ ตณฺหาทิฏฺิเภทโต. ติวิธํ ภวตฺตยูปนิสฺสยภาวโต. จตุพฺพิธํ กามุปาทานาทิเภทโต. ปฺจวิธํ ปฺจคติสํวตฺตนโต.
ภโว ¶ เอกวิโธ โลกิยสาสวาทิภาวโต. ทุวิโธ กมฺมุปปตฺติเภทโต. ติวิโธ กามภวาทิเภทโต. จตุพฺพิโธ จตุรุปาทานปจฺจยโต. ปฺจวิโธ ปฺจคติสํวตฺตนโต. ฉพฺพิโธ กามกมฺมภวาทิเภทโต. สตฺตวิโธ สตฺตวิฺาณฏฺิติสงฺคหโต. อฏฺวิโธ จตุรุปาทานปจฺจยกมฺมภวาทิเภทโต. นววิโธ กามภวาทิเภทโต.
ชาติ เอกวิธา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปมาภินิพฺพตฺติภาวโต. ทุวิธา รูปกฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺธสงฺคหโต. ติวิธา ภวตฺตยปริยาปนฺนโต. โยนิคติวเสน จตุพฺพิธา, ปฺจวิธา จ. อิมินา นเยน ชรามรณาทีนมฺปิ เอกวิธาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
๕๙๐. โสกาทีนมฺปิ คหิตตฺตา องฺคพหุตฺตปฺปสงฺเค ‘‘ทฺวาทเสวา’’ติ องฺคววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. น หิ โสกาทโย องฺคภาเวน วุตฺตา, ผเลน ปน การณํ อวิชฺชํ มูลงฺคํ ทสฺเสตุํ เต วุตฺตา. ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺส เต สมฺภวนฺตีติ โสกาทีนํ ชรามรณการณตา วุตฺตา, น ปน ‘‘กายิกาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ’’ติ จ สุตฺเต ชรามรณนิมิตฺตฺจ ทุกฺขํ สงฺคหิตนฺติ ตํ ตนฺนิมิตฺตานํ ชรามรณพฺภาหตสฺส สมฺภเว สาธกภาเวน วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ชรามรเณเนว ¶ โสกาทีนํ เอกสงฺเขโป กโต, ตสฺมา เตสํ ชาติปจฺจยตา ยุชฺชติ. ชรามรณปจฺจยภาเว หิ อวิชฺชาย เอกสงฺเขโป กาตพฺโพ สิยา. ชาติปจฺจยา ปน ชรามรณํ ¶ , โสกาทโย จ สมฺภวนฺตีติ ตตฺถ ชรามรณํ เอกนฺติกํ องฺคภาเวน คหิตํ. โสกาทโย ปน รูปภวาทีสุ อภาวโต อเนกนฺติกา เกวลํ ปากเฏน ผเลน อวิชฺชานิทสฺสนตฺถํ คหิตา. เตน อนาคเต ชาติยา สติ ตโต ปราย ปฏิสนฺธิยา เหตุเหตุภูตา อวิชฺชา ทสฺสิตาติ ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉโท ทสฺสิโต โหตีติ. สุตฺตฺจ โสกาทีนํ อวิชฺชา การณนฺติ เอตสฺเสว อตฺถสฺส สาธกํ ทฏฺพฺพํ, น โสกาทีนํ พาลสฺส ชรามรณนิมิตฺตตามตฺตสฺส. ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ หิ วจเนน อวิชฺชา โสกาทีนํ การณนฺติ ทสฺสิตา, น จ ชรามรณนิมิตฺตเมว ทุกฺขํ ทุกฺขนฺติ.
อปโร นโย ชรามรณมฺปิ ปจฺจโย, อฺถา ทฺวาทสงฺคานิ น ปริปูเรนฺติ. กสฺส ปน โส ปจฺจโย? โสกาทีนํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘ชรามรณปจฺจยา โสกาทโย สมฺภวนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, โสกาทโย จ สมฺภวนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ? ยสฺมา ตทฺเนปิ ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส เต สมฺภวนฺติ, ตสฺมา อปฺปหีนสํโยชนสฺสาปิ เตสํ ตปฺปจฺจยตา น เอกํสิกาติ ชาติปจฺจยตาว วุตฺตา. อถ วา ชรามรณคฺคหเณน อุปปตฺติภโว สงฺคหิโต. อุปาทินฺนกฺขนฺธปริปาโก หิ อายุโน สํหานิ, อินฺทฺริยานํ ปริปาโก จ ชรา, เตสฺจ เภโท มรณนฺติ. สติ จ อุปปตฺติภเว ตตฺถ กตุปจิตํ, โปราณํ วา กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาทิอุปฏฺาเน จุติอนนฺตรํ ปฏิสนฺธึ ชเนตีติ อุปปตฺติภโว ชาติยา ปจฺจโย, ตสฺมา ชรามรณมฺปิ ชาติยา ปจฺจยตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ยสฺมา ปน ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ เอตฺเถว อุปปตฺติภวสฺส ชาติยา ปจฺจยตา สงฺคหิตา, ตสฺมา วุตฺตปริยายสงฺคหโต จ ‘‘ชรามรณปจฺจยา ชาตี’’ติ น วุตฺตํ. เอวํ ชรามรณสฺสาปิ ปจฺจยภาวสิทฺธิโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทตาติ ทฺวาทสงฺคตา ววตฺถิตาติ เวทิตพฺพา. เตนาห ‘‘ทฺวาทเสวา’’ติอาทิ. อยํ ตาวาติ ‘‘เทสนาเภทโต’’ติอาทินา วุตฺตํ อตฺถสํวณฺณนํ สนฺธายาห.
อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทกถาวณฺณนา
๕๙๑. อยํ ปนาติ อิทานิ วกฺขมานํ. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๐๓) สุตฺตนฺเตสุ จตุฏฺานิกา อวิชฺชา วุตฺตาติ ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติ ¶ วุตฺตํ. นิกฺเขปกณฺเฑ (ธ. ส. ๑๑๐๖) ปน สุตฺตนฺเตสุ จตูสุ าเนสุ กถิตาย เอว อวิชฺชาย อฏฺสุ าเนสุ กิจฺจชาติโต กถิตตฺตา ตทตฺถวณฺณนาวเสน วิภาวนํ กาตุํ ‘‘อภิธมฺมปริยาเยนา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อหาเปตฺวา วิภชิตพฺพํ. วิภชนฺหิ อภิธมฺมปริยาโย. ‘‘อฏฺสุ าเนสุ อฺาณ’’นฺติ อาเนตฺวา ตํ สมฺพนฺธิตพฺพํ. เสสฏฺาเนสูติ ทุกฺขสมุทเยสุ, ปุพฺพนฺตาทีสุ จ. อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสนาปิ. อิธาติ อิมสฺมึ ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทิเก ปาเ. สาติ อวิชฺชา. อุปฺปนฺนาติ อสมูหตุปฺปนฺนา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนา. ‘‘ปฏิจฺฉาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาถาวสรสลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติ วุตฺตํ. รสิตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สภาโว รโส, อตฺตโน รโส สรโส, ยาถาโว ยถาภูโต สรโส ยาถาวสรโส, โย ‘‘ปีฬนฏฺโ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๒.๘) วุตฺโต ¶ ทุกฺขสจฺจปฺปเภทา เอว จ ปุพฺพนฺตาทโย, โส เอว ลกฺขิตพฺพตฺตา ยาถาวสรสลกฺขณํ. ตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปจฺจกฺขโต ชานิตุํ น เทติ.
ตทุภยนฺติ ปุพฺพนฺตฺเจว อปรนฺตฺจ อตีตํ, อนาคตฺจ ขนฺธปฺจกํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺตภาควนฺตตาย วา ปจฺจุปฺปนฺนทฺธภูโต มชฺฌนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺโต. อยํ อวิชฺชา อิเม สงฺขาราติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ ปจฺจกฺขโต ชานนาการทสฺสนํ. เอตฺถาติ เอเตสุ ทุกฺขาทีสุ. ยทิปิ อวิชฺชา ทุกฺขาทีสุ อารมฺมณกรณวเสนปิ ปวตฺตติ, ยถา ปน นิโรธมคฺเค อารมฺมณํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี เต ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน, อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณการณภาเวน จ ปวตฺตมานา เต ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, เอวํ ทุกฺขาทีสุปีติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปฏิจฺฉาทนวเสเนว อิธาธิปฺเปตา’’ติ. ทุกฺขาทิวิสโย อนฺธตมกโร, โลภาทีนฺจ อนฺธตมกรานํ ปจฺจยภูโต อทสฺสนากาโร อฺาณํ.
๕๙๒. ปฺุาทโยติ ปฺุาภิสงฺขาราทโย. ตตฺถ ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปฺุผลโต, ทุกฺขสํกิเลสโต จ โสเธตีติ ปฺุํ. หิตสุขชฺฌาสเยน ปฺุํ กโรตีติ ตนฺนิปฺผาทเนน การกสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรติ, ปุชฺชภวํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปฺุํ. อิติ ปูรโก, ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺตินเยน ปฺุนฺติ เวทิตพฺโพ. ปฺฺุจ โส อตฺตโน ผลสฺส อภิสงฺขรณฏฺเน อภิสงฺขาโร จาติ ปฺุาภิสงฺขาโร. ปฺุปฏิปกฺขโต อปฺุนฺติ วุตฺตวิปริยาเยน อปฺุาภิสงฺขาโร เวทิตพฺโพ. สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิฺชติ, อนิฺชฺจ ¶ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ อาเนฺชาภิสงฺขาโร. กาเยน ปวตฺติโต, กายโต วา ปวตฺโต, กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. วจีจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปมตฺติโก ปริวีมํสนสุตฺตาทิวเสน คหิโต. ตตฺถ หิ ‘‘ปฺุํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปฺุูปคํ โหติ วิฺาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๕๑) อาคตํ. ทุติยตฺติโก วิภงฺคสุตฺตวเสน. ตตฺถ หิ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา. กตเม ตโย? กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๘) วุตฺตํ.
วิตฺถารโต ปนาติอาทิ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ สรูปโต, ปเภทโต จ วิภาวนํ. ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา, น ทานสีลวเสนาติ ตตฺถ ลพฺภมานํ ปฺุกิริยวตฺถุํ ทสฺเสติ. เอวฺจ กตฺวา อรูปาวจรเจตนาปิ ‘‘ภาวนาวเสเนว ¶ ปวตฺตา’’ติ วุตฺตา. เย ปน ‘‘ภาวนาวเสเนวา’’ติ อวธารเณน อภิฺาเจตนํ นิวตฺเตตีติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ตาสมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยตาย วิย ปฺุาภิสงฺขารภาวสฺส จ อิจฺฉิตตฺตา. อฺถา อภิฺาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปฺุกิริยวตฺถูสุ อสงฺคโห เอว สิยา, น จ ยุตฺตํ ‘‘กุสลฺจ ปฺุกิริยวตฺถฺุจ น โหตี’’ติ. ปาณาติปาตาทีติ อาทิ-สทฺเทน น ตทวสิฏฺอกุสลกมฺมปถานํเยว คหณํ, อถ โข อนวเสสอกุสลกมฺมสฺสาปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ.
อิตเรสุ ปนาติ กายสงฺขาราทีสุ. ปฺุาภิสงฺขาราทโย ปวตฺตมานา อิเมหิ ทฺวาเรหิ ปวตฺตนฺตีติ ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ. ‘‘สมวีสติ เจตนา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ยทิ กายวจีวิฺตฺติโย สมุฏฺาเปนฺติโย กุสลากุสลเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโรติ จ วุจฺจนฺติ, เอวํ สนฺเต อภิฺาเจตนายปิ กุสลาย ตถา ปวตฺตาย วจีสงฺขารภาโว วตฺตพฺโพติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อภิฺาเจตนา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ กายวจีสงฺขารคฺคหเณ, กายวจีสฺเจตนาคฺคหเณ วา. น คหิตาติ อฏฺกถายํ น คหิตา ‘‘อภิฺาเจตนา วิฺาณสฺส ปจฺจโย น โหตี’’ติ. กสฺมา ปน น โหติ, นนุ สาปิ กุสลา, วิปากธมฺมา จาติ? สจฺจเมตํ, อนุปจฺฉินฺนตณฺหาวิชฺชมาเน ปน สนฺตาเน สพฺยาปารปฺปวตฺติยา ตสฺสา กุสลตา, วิปากธมฺมตา จ วุตฺตา, น วิปากุปฺปาทเนน. สา ปน วิปากํ อุปฺปาเทนฺตี รูปาวจรเมว อุปฺปาเทยฺย. น หิ อฺภูมิกํ กมฺมํ อฺภูมิกํ วิปากํ อุปฺปาเทตีติ. อตฺตนา สทิสารมฺมณํ ติฏฺานิกเมว จ อุปฺปาเทยฺย จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ รูปาวจรวิปากสฺส กมฺมสทิสารมฺมณสฺเสว วุตฺตตฺตา. น จ รูปาวจรวิปาโก ปริตฺตาทิอารมฺมโณ อตฺถิ, อภิฺาเจตนา ¶ จ ปริตฺตาทิอารมฺมณาว โหติ. ตสฺมา วิปากํ น อุปฺปาเทตีติ วิฺายติ. กสิเณสุ จ อุปฺปาทิตสฺส จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺส อานิสํสภูตา อภิฺา. ยถาห ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๒๔๔-๒๔๕; ม. นิ. ๑.๓๘๔-๓๘๖, ๔๓๑-๔๓๓; ปารา. ๑๒). ตสฺมา สมาธิผลสทิสา สา, น จ ผลํ เทติ. ทานสีลานิสํสภูโต ตสฺมึ ภเว ปจฺจยลาโภ วิยาติ สาปิ วิปากํ น อุปฺปาเทตีติ.
‘‘ยถา จ อภิฺาเจตนา, เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหตี’’ติ อิทํ อุทฺธจฺจสหคตธมฺเม วิสุํ อุทฺธริตฺวา ‘‘เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๕) วุตฺตตฺตา ¶ วิจาเรตพฺพํ. สา ปน วิจารณา เหฏฺา ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนายํ อกุสลกถายํ วิจาริตา เอวาติ ตตฺถ วิจาริตนเยเนว เวทิตพฺพา. อปิเจตฺถ ยเทเก วิภชฺช วทนฺติ, ทสฺสนภาวนานํ อภาเวปิ เยสํ ปุถุชฺชนานํ, เสกฺขานฺจ ทสฺสนภาวนาหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ ตทุปฺปตฺติกาเล เตหิ ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, ภาวนาย ปหาตพฺพาติ จ วุจฺจนฺติ. ปุถุชฺชนานํ ปน ภาวนาย อภาวา ภาวนาย ปหาตพฺพจินฺตา นตฺถิ. เตน เตสํ ปวตฺตมานา ทสฺสเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยาปิ ภาวนาย ปหาตพฺพาติ น วุจฺจนฺติ. ยทิ วุจฺเจยฺยุํ, ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกสฺจิ เกนจิ กทาจิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอุปนิสฺสยปจฺจเยหิ ปจฺจโย ภเวยฺยุํ? น จ ปฏฺาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตา. เสกฺขานํ ปน วิชฺชมานา ภาวนาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยาติ ภาวนาย ปหาตพฺพา. เตเนว เสกฺขานํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อุกฺเขฏิตตฺตา สมุกฺเขฏิตตฺตา อสฺสาทิตพฺพา, อภินนฺทิตพฺพา จ น โหนฺติ. ปหีนตาย เอว โสมนสฺสเหตุภูตา, อวิกฺเขปเหตุภูตา จ น โทมนสฺสํ, อุทฺธจฺจฺจ อุปฺปาเทนฺตีติ น เต เตสํ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติภาวํ, ปกตูปนิสฺสยภาวฺจ คจฺฉนฺติ. น หิ ปหีเน อุปนิสฺสาย อริโย ราคาทิกิเลเส อุปฺปาเทติ.
วุตฺตฺเหตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน…เป… ปจฺจาคจฺฉตี’’ติ (มหานิ. ๘๐; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๗). น จ ปุถุชฺชนานํ ทสฺสเนน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา, อิตเรสํ น เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโย โหนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ทิฏฺึ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. วิจิกิจฺฉํ อารพฺภ วิจิกิจฺฉา ¶ , ทิฏฺิ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๗) ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ อุทฺธจฺจารมฺมณปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา. เอตฺถ หิ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ‘‘ทิฏฺึ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ ครุํ กตฺวา ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๕) เอตฺตกเมว ¶ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ. ตสฺมา ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพานํ อตีตาทิภาเวน น วตฺตพฺพตฺเตปิ ยาทิสานํ ตาหิ อนุปฺปตฺติธมฺมตา อาปาเทตพฺพา, เตสุ ปุถุชฺชเนสุ วตฺตมานา ทสฺสนํ อเปกฺขิตฺวา เตน ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เสกฺเขสุ วตฺตมานา ภาวนํ อเปกฺขิตฺวา ตาย ปหาตุํ สกฺกุเณยฺยา ภาวนาย ปหาตพฺพา.
เตสุ ภาวนาย ปหาตพฺพา สหายวิรหา วิปากํ น ชนยนฺตีติ ภาวนาย ปหาตพฺพเจตนาย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโต, อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ ปน ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ, อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิเสธิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโต. ยทิ เอวํ, อเปกฺขิตพฺพทสฺสนภาวนารหิตานํ อกุสลานํ เนวทสฺสเนน-นภาวนายปหาตพฺพตาย นวตฺตพฺพตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, อปฺปหาตพฺพานํ ‘‘เนวทสฺสเนน-นภาวนาย ปหาตพฺพา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๙) วุตฺตตฺตา, อปฺปหาตพฺพวิรุทฺธสภาวตฺตา จ อกุสลานํ.
เอวมฺปิ เต อิมสฺมึ ติเก ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพา อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติ, จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ทสฺสิตานํ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตตฺตา. ยถา หิ ธมฺมวเสน สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สงฺคหิตาติ อุปฺปนฺนตฺติเก กาลวเสน อสงฺคหิตาปิ อตีตา ‘‘นวตฺตพฺพา’’ติ น วุตฺตา จิตฺตุปฺปาทรูปภาเวน คหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อภาวา, เอวมิธาปิ จิตฺตุปฺปาทภาเวน คหิเตสุ นวตฺตพฺพสฺส อสงฺคหิตสฺส อภาวา นวตฺตพฺพตา นวุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ยตฺถ หิ จิตฺตุปฺปาโท โกจิ นิโยคโต นวตฺตพฺโพ อตฺถิ, ตตฺถ เตสํ จตุตฺโถ โกฏฺาโส อตฺถีติ ยถาวุตฺตปเทสุ วิย ตตฺถาปิ ภินฺทิตฺวา ภชาเปตพฺพจิตฺตุปฺปาเท ภินฺทิตฺวา ภชาเปติ ‘‘สิยา นวตฺตพฺพา ปริตฺตารมฺมณา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๔๒๒). ตทภาวา อุปฺปนฺนตฺติเก, อิธ จ ตถา น วุตฺตา.
อถ ¶ วา ยถา สปฺปฏิเฆหิ สมานสภาวตฺตา รูปธาตุยํ ตโย มหาภูตา สปฺปฏิฆาติ วุตฺตา. ยถาห ‘‘อสฺสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตา, ทฺเว มหาภูเต ปฏิจฺจ เอกํ มหาภูต’’นฺติ ¶ , เอวํ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานา ภาวนาย ปหาตพฺพสมานสภาวา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺเจยฺยุนฺติ? นตฺถิ นวตฺตพฺพตาปสงฺโค. เอวฺจ สติ ปุถุชฺชนานํ ปวตฺตมานาปิ ภาวนาย ปหาตพฺพา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย ปรภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโย, ราโค จ ราคทิฏฺีนํ อธิปติปจฺจโยติ อยมตฺโถ ลทฺโธ โหติ. ยถา ปน อโผฏฺพฺพตฺตา รูปธาตุยํ ตโย มหาภูตา น ปรมตฺถโต สปฺปฏิฆา, เอวํ อเปกฺขิตพฺพภาวนารหิตา ปุถุชฺชเนสุ วตฺตมานา สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทโย น ปรมตฺถโต ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ภาวนาย ปหาตพฺพานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น วุตฺตา. น จ ทสฺสเนนปหาตพฺพา ภาวนายปหาตพฺพานํ เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตา. เย หิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยา กิเลสา, น เต ทสฺสนโต อุทฺธํ ปวตฺตนฺติ. ทสฺสเนน ปหาตพฺพปจฺจยสฺสปิ ปน อุทฺธจฺจสหคตสฺส สหายเวกลฺลมตฺตเมว ทสฺสเนน กตํ, น ตสฺส โกจิ ภาโว ทสฺสเนน อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิโตติ ตสฺส เอกนฺตภาวนายปหาตพฺพตา วุตฺตา. ตสฺมา ตสฺส ตาทิสสฺเสว สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ จ วิปากานุปฺปาทนวจนํ น วิรุชฺฌตีติ.
ตยิทํ สพฺพํ เตสํ อาจริยานํ อโหปุริสิกามตฺตนฺติ อปเร. กสฺมา? อุทฺธจฺจสหคตสฺส เอกนฺเตน ภาวนาย ปหาตพฺพตฺตา. เอวฺหิ วุตฺตํ ภควตา ‘‘กตเม ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา? อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท’’ติ (ธ. ส. ๑๔๐๖). ยทิ หิ ตํ อิจฺฉิตํ สิยา, ยถา อตีตารมฺมณตฺติเก ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ (ธ. ส. ๑๔๓๓) วตฺวา วิภชฺช วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘‘นิโยคา ภาวนาย ปหาตพฺพา นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺธจฺจสหคโต สิยา ภาวนาย ปหาตพฺโพ, สิยา น วตฺตพฺโพ’’ติ วเทยฺย. ยา จ ตํ สมตฺเถนฺเตน ‘‘ยทิ วุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา ยุตฺติ วุตฺตา, สาปิ อยุตฺติ. กสฺมา? ยสฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพารมฺมณานํ ราคทิฏฺิวิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจานํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพภาโว เอว อิจฺฉิโตติ. ยํ ปน อุทฺธจฺจคฺคหเณน ปาฬิยํ อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท วุตฺโตติ วตฺวา ตํ สาเธตุํ อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส อุทฺธจฺจสฺส อนุทฺธรณํ นิพนฺธนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อนิพนฺธนํ ปฏฺาเน สาวเสสปาทสฺสนโต. ตถา หิ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส, อนาคโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ¶ (ปฏฺา. ๒.๑๘.๒) เอเตสํ วิภงฺเค เจโตปริยาณคฺคหณํ ¶ กตฺวา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค ลพฺภมานมฺปิ น อุทฺธฏํ.
ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส วิปากทานํ ปติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส สหายภาวูปคมนํ วิจาเรตพฺพํ. กึ อวิชฺชาทิ วิย ทานสีลาทีนํ อุปฺปตฺติยาเยว วิปากทานสามตฺถิยา านวเสน ทสฺสเนนปหาตพฺพํ ภาวนายปหาตพฺพสฺส สหายภาวํ อุปคจฺฉติ, อุทาหุ กิเลสา วิย กมฺมสฺส ปฏิสนฺธิทานํ ปตีติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปุริโม ปกฺโข ปหีนทสฺสนปฺปหาตพฺพตฺตา เสกฺขสนฺตาเน ปวตฺติโน ภาวนาปหาตพฺพสฺส กิริยภาโว อาปชฺชติ ปหีนาวิชฺชาตณฺหามาเน สนฺตาเน ปวตฺตทานาทิ วิย. อถ ทุติโย, ตสฺสาปิ ทสฺสเนนปหาตพฺพตา อาปชฺชติ อปายคมนียสภาวานติวตฺตนโต, ตสฺมา เหฏฺา วิจาริตนเยเนว อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากทานํ ปติ ปาฬิยา, อฏฺกถาย จ อวิรุชฺฌนวเสเนตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สาปีติ อุทฺธจฺจเจตนาปิ. วิฺาณสฺส ปจฺจยภาเวติ สมฺปุณฺณสฺส วิปากวิฺาณสฺส ปจฺจยภาเว. ยทิ อปเนตพฺพา, กสฺมา ‘‘สมวีสติ เจตนา’’ติ วุตฺตนฺติ ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ปน สพฺพาเปตา โหนฺตี’’ติ. อภิฺาเจตนายปิ ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. ยทิ เอวํ อภิฺาเจตนาย สห เอกวีสตีติ วตฺตพฺพํ, น, ตถา อวจนสฺส วุตฺตการณตฺตา. ตํ ปน อิตราวจนสฺสาปิ การณนฺติ สมานรูปาย เอกิสฺสา อวจเน ยํ การณํ อเปกฺขิตฺวา เอกา น วุตฺตา, เตน การเณน วุตฺตายปิ อวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติ. อยํ ติโกติ กายสงฺขารตฺติโก. ปุริมตฺติกนฺติ ปฺุาภิสงฺขารตฺติกํ. ปวิสตีติ กถํ ปวิสติ. ปฺุาภิสงฺขาโร หิ อฏฺกามาวจรเจตนาปเภโท กายทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตโต วิรมนฺตสฺส สิยา วจีสงฺขาโร, มโนทฺวาเร ปน อุปฺปนฺนา เตรสปิ เจตนา ปฺุาภิสงฺขาโร จ โหติ จิตฺตสงฺขาโร จ. อปฺุาภิสงฺขาโรปิ กายทุจฺจริตวเสน ปวตฺติยํ สิยา กายสงฺขาโร, วจีทุจฺจริตวเสน ปวตฺติยํ สิยา วจีสงฺขาโร, ทฺเว ทฺวารานิ มฺุจิตฺวา มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ สิยา จิตฺตสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร จาติ เอวํ ทุติยตฺติโก ปุริมตฺติกเมว ¶ ปวิสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต ปฺุาภิสงฺขาราทีนํเยว วเสน อวิชฺชาย ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ.
๕๙๓. อวิชฺชาภาเว ¶ ภาวโตติ อวิชฺชาย อตฺถิภาเว สงฺขารานํ ภาวโต. น หิ อวิชฺชาย อสติ กทาจิ สงฺขารา สมฺภวนฺติ. อิทานิ ตํ อวิชฺชาย ภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺาณํ อปฺปหีนํ โหตี’’ติ อาห. เตน มคฺเคน อนิโรโธ อิธ อวิชฺชาย อตฺถิภาโว, น ธรมานตา เอวาติ ทสฺเสติ. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา วิภาวิโตเยว. ‘‘อวิชฺชาสงฺขาต’’นฺติ จ อิมินา าณาภาวาทึ นิวตฺเตติ. อยฺหิ อ-กาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๒) อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๗๖) ตํโยคนิวตฺติยํ ทิสฺสติ. อภาโว เหตฺถ ทีปิโต. ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๗) ตํสมฺพนฺธิตานิวตฺติยํ. ปจฺจยุปฺปนฺนฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปฺปจฺจยุปฺปนฺนตฺตาติ ตํสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชตียติ. ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙) ตํสภาวนิวตฺติยํ. นิทสฺสนฺหิ ทฏฺพฺพตา. อถ จกฺขุวิฺาณํ นิทสฺสนํ น ปสฺสตีติ ตคฺคเหตพฺพตานิวตฺติยํ. ตถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๕). ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐), อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๕๕) ตํกิจฺจนิวตฺติยํ. ‘‘อรูปิโน ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑), อเจตสิกา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๕๗) ตพฺภาวนิวตฺติยํ. ตทฺถา หิ เอตฺถ ปกาสียติ. ‘‘อมนุสฺโส’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๒๑) ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยํ. มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ, อฺํ สมานนฺติ สทิสตา เหตฺถ สูจียติ. ‘‘อสฺสมโณ สมณปฏิฺโ (อ. นิ. ๓.๑๓, ๒๗; ปุ. ป. ๙๑, ๑๒๔), อปุตฺโต’’ติ ตถา สมฺภาวนียคุณนิวตฺติยํ. ครหา หิ เอตฺถ ายติ. ‘‘กจฺจิ โภโต อนามยํ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙), อนุทรา กฺา’’ติ ตทนปฺปภาวนิวตฺติยํ. ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗) ตํสทิสภาวนิวตฺติยํ. อตีตานฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, อุปฺปาทิธมฺมานฺจ ปจฺจเยกเทสนิพฺพตฺติยา อารทฺธุปฺปาทภาวา, กาลวินิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิธุรภาโว เอตฺถ วิฺายติ. ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑) ตทปริโยสานนิวตฺติยํ. ตนฺนิฏฺานฺเหตฺถ ปกาสียติ. อิเมสํ ปน อตฺถานํ อสมฺภวโต ปาริเสเสน ยถา กุสลปฏิปกฺขา ธมฺมา อกุสลา, เอวํ วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชาติ กตฺวา าณปฏิปกฺโข ธมฺโม อฺาณนฺติ เวทิตพฺพํ.
สุขสฺาย ¶ คเหตฺวา ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตาหิ วิฺูหิ ทุกฺขนฺตฺเวว คเหตพฺพํ สํสารทุกฺขํ สุขนฺติ สฺาย อภินิวิสิตฺวา, เอเตน ตตฺถ ตณฺหาปวตฺตึ ทสฺเสติ. อารภตีติ ¶ นิพฺพตฺเตติ. ตณฺหาปริกฺขาเรติ ตณฺหาย ‘‘สุขํ สุภ’’นฺติอาทินา สงฺขเต ปริกฺขเต, อลงฺกเตติ อตฺโถ. ตณฺหา หิ ทุกฺขสฺส สมุทโยติ อชานนฺโต พาโล ‘‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๔๒) ปริตสฺสนฺโต กายสงฺขาเร ปริกฺขโรติ. ตณฺหาปริกฺขาเรติ วา ตณฺหาย ปริวารภูเต. ตณฺหาวตฺถุํ หิ จกฺขาทึ, รูปาทิฺจ อภิสงฺขริตฺวา ตํสมงฺคีนํ เทนฺตา สงฺขรา ตณฺหาย อุปเนนฺตา ตสฺสา ปริวารา วิย โหนฺตีติ. คติวิเสเส พฺรหฺมโลกาทิเก. อเนกสตปสุพทฺธภึสโน วาชเปยฺยาทิโก ยฺโ. อมรณตฺถาติ คหิตา ทุกฺกรกิริยา อมรตโป. อมโร วา เทโว วา ภเวยฺยํ, เทวฺตโร วาติ ปวตฺติตา วตจริยา อมรตโป. ทุกฺขตฺตา วา มโร มารโก ตโป อมรตโป. ทิฏฺเ อทิฏฺสทฺโท วิย มเร อมรสทฺโท ทฏฺพฺโพ.
ชาติอาทิปปาตทุกฺขชนนโต มรุปฺปปาตสทิสตา ปฺุาภิสงฺขารสฺส วุตฺตา. ‘‘มหาปริฬาหชนิก’’นฺติ อิมินา อนุทหนฏฺเน ติณุกฺกาสทิสตํ ปฺุผลสฺส ทสฺเสติ. อปฺปสฺสาทตฺจาติ จ-สทฺเทน อธิกุฏฺฏนวินิวิชฺฌนองฺคปจฺจงฺคปลิภฺชนาทึ สงฺคณฺหาติ. ตปฺปจฺจยนฺติ ตสฺส วิปริณามทุกฺขสภาวสฺส สุคติผลสฺส ปจฺจยภูตํ. รมณียภาเวน จ อสฺสาทภาเวน จ คยฺหมานํ ปฺุผลํ ทีปสิขามธุลิตฺตสตฺถธาราสทิสํ. ตทตฺโถ จ ปฺุาภิสงฺขาโร ตํนิปาตเลหนสทิโส วุตฺโต. ‘‘สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย ตรุณาย มุทุกาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๖๙) สุขสฺาย อสุภภาวสฺส อสลฺลกฺขเณเนว เอกจฺจกามปริโภโคติ พาโล วิย คูถกีฬนํ, กิเลสาภิภูตตาย โกธารติอภิภูโต อสวโส มริตุกาโม วิย วิสขาทนํ สมฺปติ กิริยาขเณ, อายตึ ผลกฺขเณ จ ชิคุจฺฉนียํ, ทุกฺขฺจ อปฺุาภิสงฺขารํ อารภติ. โลภสหคตสฺส วา คูถกีฬนสทิสตา, โทสสหคตสฺส วิสขาทนสทิสตา โยเชตพฺพา. สภยสฺสาปิ ปิสาจนครสฺส กามคุณสมิทฺธิยา สุขวิปลฺลาสเหตุภาโว วิย อารุปฺปวิปากานํ ¶ นิรนฺตรตาย, อนุปลกฺขิยมานอุปฺปาทวยานํ ทีฆสนฺตานตาย อคยฺหมานวิปริณามานํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขภูตานมฺปิ นิจฺจาทิวิปลฺลาสเหตุภาโวติ, เตสํ ปิสาจนครสทิสตา, ตทภิมุขคมนสทิสตา จ อาเนฺชาภิสงฺขารสฺส โยเชตพฺพา.
อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโตติ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยภาเว สงฺเขเปน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ วุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทินา สุตฺตปทํ อาภตํ ¶ . ตตฺถ อวิทฺวาติ อวิทฺทสุ. อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย สมนฺนาคโต, อปฺปหีนาวิชฺโชติ อธิปฺปาโย.
ปฏฺานปจฺจยกถาวณฺณนา
๕๙๔. ตาวาติ วตฺตพฺพนฺตราเปกฺโข นิปาโต, เตน ‘‘อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย’’ติ อิทํ ตาว สิทฺธํ, อิทํ ปน อปรํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อิทํ ปน วตฺตพฺพ’’นฺติ ยมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยธมฺมา นาม เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, ยถา วา ปจฺจยา โหนฺติ, ตทุภเยสํ พหุภาวโต อเนกธาว ปจฺจยา โหนฺตีติ อวิชฺชายปิ ตํ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘กตเมสํ สงฺขารานํ กถํ ปจฺจโย โหตี’’ติ, ปฺุาภิสงฺขาราทโย พหู สงฺขารา วุตฺตา. อวิชฺชา จ เตสํ ปจฺจโย โหติ, น สพฺเพสํ เอกธาว โหติ, ตสฺมา อิเมสํ สงฺขารานํ เอวํ ปจฺจโย โหตีติ อิทํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตตฺราติ ตสฺมึ ปจฺจยภาเว. ยทิปิ ‘‘กตเมสํ สงฺขาราน’’นฺติอาทินา อสาธารณโต ปุจฺฉา อารทฺธา, เอกเทเสน ปน สมุทาโยปลกฺขณเมตนฺติ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ, อวิชฺชาย วา ปจฺจยภาเว ปุจฺฉิเต ตปฺปสงฺเคน สพฺเพสมฺปิ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาวํ วิสชฺเชตุกาโม ปจฺจเย ตาว ปาฬินเยเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ จ ภควตา จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. เตสํ วเสน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ อิมินา วจเนน เหตุโน, อธิปติปจฺจยาทิภูตสฺส จ คหณํ สิยาติ ตํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ. เอวมฺปิ โส เอว โทโส อาปชฺชตีติ ปุน อาห ‘‘เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. เตน น อิธ เหตุสทฺเทน ธมฺมคฺคหณํ ¶ กตํ, อถ โข ธมฺมสฺส สตฺติวิเสโส คหิโตติ ทสฺเสติ. ตสฺส หิ ปจฺจยสทฺทสฺส จ สมานาธิกรณตํ สนฺธาย ‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จ, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย’’ติ จ วุตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา ปรโต ปาฬิยํ ‘‘เหตู เหตุ…เป… เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๑) เตน เตน เหตุภาวาทิอุปกาเรน ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส อุปการกตฺตํ วุตฺตํ. อภิธมฺมฏฺกถายํ ปน ‘‘โย หิ ธมฺโม ยํ ธมฺมํ อปฺปจฺจกฺขาย ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา, โส ตสฺส ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. อฏฺ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา), ‘‘มูลฏฺเน อุปการโก ธมฺโม เหตุปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. อฏฺ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา) จ เอวมาทินา ธมฺมปฏฺานนิทฺเทเสน ¶ ธมฺมโต อฺา ธมฺมสตฺติ นาม นตฺถีติ ธมฺเมเหว ธมฺมสตฺติวิภาวนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิธาปิ วา ‘‘เหตุ จ โส ปจฺจโย จา’’ติ ธมฺเมเนว ธมฺมสตฺตึ ทสฺเสติ. น หิ ‘‘เหตุปจฺจโย’’ติอาทิโก อุทฺเทโส กุสลาทิอุทฺเทโส วิย ธมฺมปฺปธาโน, อถ โข ธมฺมานํ อุปการกภาวปฺปธาโนติ.
‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ตพฺภาเวน ปจฺจยภาวํ อารมฺมณาทีสุ อติทิสติ ‘‘อารมฺมณฺจ ตํ ปจฺจโย จาติ อารมฺมณปจฺจโย, อารมฺมณํ หุตฺวา ปจฺจโย, อารมฺมณภาเวน ปจฺจโยติ อตฺโถ’’ติ, น กมฺมธารยมตฺตํ.
๕๙๕. วจนาวยโวติ สาธนาวยวํ สนฺธายาห. วจนสภาวฺหิ สาธนํ ปเรสํ อวิทิตตฺถาปนโต โลเก สาธนนฺติ ปากฏํ ปฺาตํ. ตถา หิ นํ อวยวลกฺขณํ, วจนสภาวฺจ สาธนํ, อวยวปกฺขาทีนิ วจนานิ สาธนนฺติ จ ายวาทิโน วทนฺติ. ปฏิฺา, เหตูติอาทีสูติ ปฏิฺา, เหตุ, อุทาหรณ, อุปนย, นิคมนานิ. อุทาหรณสาธมฺมิยา สาธฺยสาธนํ เหตุ. วิรูโป เหตูติ จ เอวมาทีสุ การณํ ยํ กิฺจิ การณลกฺขณํ, สมฺปาปกลกฺขณมฺปิ วา. อาทิ-สทฺเทน ตสฺสาปิ สงฺคเหตพฺพตาย, าปกลกฺขณํ ปน วจนาวยวคฺคหเณน คหิตํ. กามํ มูลมฺปิ การณลกฺขณํ การณเมว, การณนฺติ ปเนตฺถ ปจฺจยเหตุ คหิโต. มูลนฺติ เหตุเหตูติ การณวิเสสวิสยตฺตา มูลสฺส วิสุํ คหณํ. เอตีติ เอตสฺส อตฺถวจนํ วตฺตตีติ, ตฺจ อุปฺปตฺติฏฺิตีนํ สาธารณวจนํ. เตเนวาห ‘‘ติฏฺติ วา อุปฺปชฺชติ วา’’ติ. เอกจฺโจ หิ ปจฺจโย ิติยา เอว อุปการโก โหติ ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย, เอกจฺโจ ¶ อุปฺปตฺติยา เอว ยถา อนนฺตราทิโก, เอกจฺโจ อุภยสฺส ยถา เหตุอาทโย.
อุปการกลกฺขโณติ จ ธมฺเมน ธมฺมสตฺตึ อุปการํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. หิโนติ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ เหตุ, อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ หิ-สทฺโท มูลสทฺโท วิย ปติฏฺตฺโถ เวทิตพฺโพ. หิโนติ วา เอเตน กมฺมนิทานภูเตน อุทฺธํ โอชํ อติหรนฺเตน มูเลน วิย ปาทโป ตปฺปจฺจยํ ผลํ คจฺฉติ ปวตฺตติ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชตีติ เหตุ. อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํ. นิททาติ ทสฺเสนฺตํ วิย โหตีติ นิทานํ. สมฺภวติ ตํ เอตสฺมาติ สมฺภโว. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโวติ ปจฺจยเหตุสทฺเทหิ อิตเรสมฺปิ สมานตฺถตา เวทิตพฺพา. เอวํ สนฺเตปิ การณวิเสสวิสโย ¶ เหตุสทฺโท, การณสามฺวิสโย ปจฺจยสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มูลฏฺเนา’’ติอาทิมาห. เหตุอตฺโถ, ปจฺจยฏฺโ จ เหฏฺา ปปฺจวเสน วุตฺโตติ ตํ สงฺขิปฺปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺเขปโต…เป… เหตุปจฺจโย’’ติ.
ยถา สาลิวีหิพีชาทีนิ ตํตํโอสธีนํ สาลิวีหิอาทิภาวสฺส สาธกานิ, มณิอาทิปฺปภาวตฺถูนิ จ นีลาทิวณฺณานิ นีลาทิปฺปภาสาธกานิ, เอวํ เหตุปจฺจโย ยถารหํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กุสลาทิภาวสฺส สาธโกติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘โส สาลิอาทีน’’นฺติอาทินา. อาจริยานนฺติ จ เรวตาจริยํ สนฺธายาห. เอวํ สนฺเตติ เหตุปจฺจโย ยทิ กุสลาทิภาวสาธโก, เอวํ สติ. น สมฺปชฺชติ น สิชฺฌติ. ยถา กุสลากุสลเหตุ ตํสมุฏฺานรูปสฺส กุสลากุสลภาวาย น ปริยตฺโต, เอวํ อพฺยากโตปิ เหตุ ตํสมุฏฺานรูปสฺส อพฺยากตภาวาย. สภาเวเนว หิ ตํ อพฺยากตนฺติ อาห ‘‘น หิ โส เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธตี’’ติ. เหตุปจฺจโย จ เตสํ โหติเยวาติ อาห ‘‘น จ ปจฺจโย น โหตี’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. วินา เอเตนาติ เอเตน เหตุนา อพฺยากตภาวสาธเกน วินา อเหตุกตฺตา, อพฺยากตภาโว สิทฺโธ สภาเวเนวาติ อธิปฺปาโย.
‘‘โยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑.๖๗) วจเนหิ กุสลภาวสฺส ¶ โยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺธตา สิทฺธาติ อาห ‘‘โยนิโสมนสิการปฺปฏิพทฺโธ กุสลภาโว’’ติ. เอเตเนว อกุสลอพฺยากตภาวาปิ กุสลภาโว วิย น เหตุปฏิพทฺธาติ ทสฺสิตํ โหติ. ยํ ปเนเก มฺเยฺยุํ ‘‘อเหตุกเหตุสฺส อกุสลภาโว วิย สเหตุกเหตูนมฺปิ สภาวโตว กุสลาทิภาโว, อฺเสํ ตํสมฺปยุตฺตานํ เหตุปฏิพทฺโธ’’ติ, ตสฺส อุตฺตรํ วตฺตุํ ‘‘ยทิ จา’’ติอาทิมาห. อโลโภ กุสโล วา สิยา อพฺยากโต วาติ ยทิ อโลโภ สภาวโต กุสโล, โส กุสลสภาวตฺตา อพฺยากโต น สิยา. อถ อพฺยากโต ตํสภาวตฺตา กุสโล น สิยา อโลภสภาวสฺส อโทสตฺตาภาโว วิย. ยสฺมา ปน อุภยถาปิ โหติ, ตสฺมา ยถา อุภยถา โหนฺเตสุ สทฺธาทีสุ สมฺปยุตฺเตสุ เหตุปฏิพทฺธํ กุสลาทิภาวํ ปริเยเสถ, น สภาวโต, เอวํ เหตูสุปิ กุสลาทิตา อฺปฏิพทฺธา ปริเยสิตพฺพา, น สภาวโตติ ยํ วุตฺตํ ‘‘สมฺปยุตฺตเหตูสุ สภาวโตว กุสลาทิภาโว’’ติ, ตํ น ยุชฺชติ. สา ปน ปริเยสิยมานา โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺธา ¶ โหตีติ เหตูสุ วิย สมฺปยุตฺเตสุปิ โยนิโสมนสิการาทิปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว, น เหตุปฏิพทฺโธติ สิทฺธํ โหตีติ อธิปฺปาโย.
วิรุฬฺหมูลา วิยาติ เอเตน มูลานิ วิย มูลานีติ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘สุปฺปติฏฺิตภาวสาธเนนา’’ติ. สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสโล ธมฺโม กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ เอวํ สตฺตธา ปฺหาวาเร นิทฺทิฏฺโ. ยํ ปน วุตฺตํ เหตุกิจฺจํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑), ตตฺถ ปโม เหตุสทฺโท ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโ ปจฺจยธมฺมนิทฺเทโส, เตนสฺส เหตุภาเวน อุปการกตา เหตุปจฺจยตาติ ทสฺเสติ. ทุติโย ปจฺจยุปฺปนฺนวิเสสนํ, เตน น เยสํ เกสฺจิ สมฺปยุตฺตกานํ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, อถ โข เหตุนา สมฺปยุตฺตานเมวาติ ทสฺเสติ. นนุ จ สมฺปยุตฺตสทฺทสฺส ¶ สาเปกฺขตฺตา ทุติเย เหตุสทฺเท อวิชฺชมาเนปิ อฺสฺส อเปกฺขิตพฺพสฺส อนิทฺทิฏฺตฺตา เหตู อตฺตนาว สมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ? นายเมกนฺโต. เหตุสทฺโท หิ ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺโ ‘‘เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺเถว พฺยาวโฏ ยทา คยฺหติ, น ตทา สมฺปยุตฺตวิเสสนํ โหตีติ สมฺปยุตฺตอวิสิฏฺา เย เกจิ คหิตา ภเวยฺยุนฺติ. นนุ จ ยถา ‘‘อรูปิโน อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, อรูปิโน อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ จ วุตฺเต ทุติเยน อาหารคฺคหเณน, อินฺทฺริยคฺคหเณน จ วินาปิ อาหารินฺทฺริยสมฺปยุตฺตกาว คยฺหนฺติ, เอวมิธาปิ สิยาติ? น, อาหารินฺทฺริยาสมฺปยุตฺตสฺส วชฺเชตพฺพสฺส อภาวโต. วชฺเชตพฺพาภาวโต หิ ตตฺถ ทุติเย อาหารินฺทฺริยคฺคหเณ อสติปิ ตํสมฺปยุตฺตกาว คยฺหนฺตีติ ตํ น กตํ, อิธ ปน วชฺเชตพฺพํ อตฺถีติ กตฺตพฺพํ ทุติยํ เหตุคฺคหณํ. เอวมฺปิ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ เอตฺถ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ โส เอว สมฺปยุตฺตกเหตูติ วิเสสนสฺส อกตตฺตา โย โกจิ เหตุ ยสฺส กสฺสจิ เหตุสมฺปยุตฺตสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปจฺจตฺตนิทฺทิฏฺสฺเสว เหตุโน ปุน สมฺปยุตฺตวิเสสนภาเวน วุตฺตตฺตา. เอตทตฺถเมว หิ วินาปิ ทุติเยน เหตุสทฺเทน เหตุสมฺปยุตฺตภาเว สิทฺเธปิ ตสฺส คหณํ กตํ.
อถ วา อสติ ทุติเย เหตุสทฺเท เหตุสมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย, น ปน เหตูนนฺติ เอวมฺปิ คหณํ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ โส วุตฺโต. เตน เหตุสมฺปยุตฺตภาวํ เย ลภนฺติ, เตสํ ¶ สพฺเพสํ เหตูนํ, อฺเสมฺปิ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ทสฺสิตํ โหติ. ยสฺมา ปน เหตุฌานมคฺคา ปติฏฺามตฺตาทิภาเวน อฺธมฺมนิรเปกฺขา, น อาหารินฺทฺริยา วิย สาเปกฺขา เอว, ตสฺมา เอเตสฺเวว ทุติยํ เหตาทิคฺคหณํ กตํ. อาหารินฺทฺริยา ปน อาหริตพฺพอีสิตพฺพาเปกฺขา เอว, ตสฺมา เต วินาปิ ทุติเยน อาหารินฺทฺริยคฺคหเณน อตฺตนา เอว อาหริตพฺเพ, อีสิตพฺเพ จ อาหารินฺทฺริยภูเต, อฺเ จ สมฺปยุตฺตเก ปริจฺฉินฺทนฺตีติ ตํ ตตฺถ น กตํ. อิธ จ ทุติเยน เหตุคฺคหเณน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ เหตุนา, ปจฺจยภูเตเนว จ สมฺปยุตฺตานํ เหตูนํ, อฺเสฺจ ปริจฺฉินฺนตฺตา ปุน วิเสเสน กิจฺจํ นตฺถีติ ปฺหาวาเร ‘‘กุสลา ¶ เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติอาทีสุ ทุติยํ เหตุคฺคหณํ น กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๕๙๖. อารมฺมณภาเวนาติ วิสยภาเวน, อาลมฺพิตพฺพภาเวนาติ อตฺโถ. อารภิตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – รูปายตนาทิมตฺเต ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ เอกสฺมึ อฏฺตฺวา ‘‘ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภา’’ติ (ปฏฺา ๑.๑.๒) อนิยเมน สพฺพรูปายตนานํ…เป… สพฺพธมฺมายตนานฺจ อารมฺมณปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา รูปาทิเภเทน ฉพฺพิเธสุ สงฺขตาสงฺขตปฺตฺติธมฺเมสุ น โกจิ ธมฺโม อารมฺมณปจฺจโย น โหตีติ. สฺวายํ อารมฺมณปจฺจยภาโว เหฏฺา วิภาวิโต เอว. อาลมฺพิตฺวาติ คเหตฺวา. เอกนฺตสารมฺมณภาวโต อนารพฺภ ปวตฺติ เอว นตฺถีติ อาห ‘‘อารพฺเภวา’’ติ. สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสลสฺส, อกุสลสฺสา’’ติ เอวํ นวปฺปกาโร เวทิตพฺโพ.
๕๙๗. เชฏฺกฏฺเนาติ ปมุขภาเวน. อตฺตาธีนานฺหิ ปติภูโต ธมฺโม อธิปติ. โส เตสํ ปมุขภาเวน ปวตฺตติ. ‘‘ฉนฺทวโต กึ นาม น สิชฺฌตี’’ติอาทิกํ ปุริมาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตุปฺปาเท ฉนฺทาทโย ธุรภูตา เชฏฺกภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม สาธยมานา วเส วตฺตยมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, สมฺปยุตฺตธมฺมา จ เตสํ วเสน วตฺตนฺติ หีนาทิภาเวน ตทนุวตฺตนโต, เตน เต อธิปติปจฺจยา โหนฺติ. ครุกาตพฺพมฺปิ อารมฺมณํ ตนฺนินฺนโปณปพฺภารานํ อสฺสาทนปจฺจเวกฺขณมคฺคผลานํ อตฺตโน วเส วตฺตยมานํ วิย ปจฺจโย โหติ. ตสฺมา อยํ อตฺตาธีนานํ ปติภาเวน อุปการกตฺตา อธิปติปจฺจโยติ ทฏฺพฺโพ. ฉนฺทาธิปตีติ ฉนฺทสงฺขาโต อธิปติ, ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา จิตฺตุปฺปตฺติกาเล อุปฺปนฺนสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺเสตํ นามํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. กสฺมา ปน ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส ¶ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑) วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๓) นเยน วุตฺตนฺติ? เอกกฺขเณ ¶ อภาวโต. เหตโว หิ ทฺเว ตโยปิ เอกกฺขเณ เหตุปจฺจยา โหนฺติ, มูลฏฺเน อุปการกภาวสฺส อวิชหนโต. อธิปติ ปน เชฏฺกฏฺเน อุปการโก, น จ เอกกฺขเณ พหู เชฏฺกา โหนฺติ. ตสฺมา เอกโต อุปฺปนฺนานมฺปิ เตสํ เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจยภาโว นตฺถีติ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ.
ยํ ยํ ธมฺมนฺติ ยํ ยํ อารมฺมณธมฺมํ. ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทนวเสน วา ครุการิกํ ลทฺธพฺพํ อวิชหิตพฺพํ อนวฺาตํ กตฺวา. เต เต ธมฺมาติ เต เต ครุกาตพฺพา ธมฺมา. เตสํ เตสนฺติ ตํตํครุการกธมฺมานํ. อธิปติปจฺจเยนาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจเยน. สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, อกุสลสฺส อารมฺมเณเนว, อพฺยากตสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, กุสลาพฺยากตสฺส สหชาเตเนวาติ กุสลมูลา จตฺตาโร, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, อพฺยากตสฺส สหชาเตเนว, ตถา อกุสลาพฺยากตสฺสาติ อกุสลมูลา ตโย, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส สหชาตารมฺมเณหิ, กุสลสฺส อารมฺมเณเนว, ตถา อกุสลสฺสาติ อพฺยากตมูลา ตโย’’ติ สงฺเขปโต ทสปฺปกาโร อธิปติปจฺจโย. เอตฺถ จ สตฺตธา สหชาตาธิปติ, สตฺตธา อารมฺมณาธิปติ เวทิตพฺโพ.
๕๙๘. อนฺตรายตีติ อนฺตรํ, พฺยวธายกนฺติ อตฺโถ. นาสฺส อนฺตรํ วิชฺชตีติ อนนฺตโร, อนนฺตโร จ โส ปจฺจโย จาติ อนนฺตรปจฺจโย. ‘‘อตฺถานนฺตรตา อนนฺตรปจฺจโย, กาลานนฺตรตา สมนนฺตรปจฺจโย’’ติอาทินา พหุธา ปปฺจยนฺติ, อสารํ คนฺถวิตฺถารํ กโรนฺติ. ยถา ปวตฺติโอกาสทานวิเสสภาเวน นตฺถิวิคตปจฺจยา วุตฺตา, น เอวํ อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา, เอเต ปน จิตฺตนิยมเหตุภาเวน วุตฺตาติ ตํ จิตฺตนิยมเหตุภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ เอสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มโนวิฺาณธาตูติอาทิ จิตฺตนิยโมติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สนฺตีรณานนฺตรา โวฏฺพฺพนํ, จุติอนนฺตรา ปฏิสนฺธีติ ยสฺส ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา ยํ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ตสฺส ตทนนฺตรุปฺปาทนิยโม ตํตํสหการิปจฺจยวิสิฏฺสฺส ปุริมปุริมจิตฺตสฺเสว วเสน อิชฺฌตีติ ทสฺเสติ.
อตฺถานนฺตรตายาติ ¶ อตฺเถน เกนจิ ธมฺเมน อนนฺตรตาย. กาลานนฺตรตายาติ กาลเภเทน อนนฺตรตาย ¶ . อาจริยานนฺติ อิธาปิ เรวตาจริยเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ กาลานนฺตรตาย สมนนฺตรปจฺจยภาเว, ตสฺมึ วา ยถาวุตฺตวิโรเธ. ภาวนาพเลน ปน วาริตตฺตาติ เอตฺถ ยถา รุกฺขสฺส เวเธ ทินฺเน ปุปฺผิตุํ สมตฺถสฺเสว ปุปฺผนํ น โหติ, เวเธ ปน อปนีเต ตาย เอว สมตฺถตาย ปุปฺผนํ โหติ, เอวมิธาปิ ภาวนาพเลน วาริตตฺตา สมุฏฺาปนสมตฺถสฺเสว อสมุฏฺาปนํ, ตสฺมิฺจ อปคเต ตาย เอว สมตฺถตาย สมุฏฺาปนํ โหตีติ อธิปฺปาโย. ตมฺปิ วจนํ กาลานนฺตรตา นตฺถิ สตฺตาหาทินา กาเลน อนฺตริตภาวโต. เอตเทว ‘‘กาลนฺตริตตา อตฺถิ’’ อิจฺเจว วทาม. นนุ จ กาโล นาม โกจิ ปรมตฺถโต นตฺถีติ วเทยฺยาติ อาสงฺกนฺโต อาห ‘‘กาลานนฺตร…เป… ลทฺธี’’ติ.
พฺยฺชนมตฺตโตเวตฺถ นานากรณํ ปจฺเจตพฺพํ, น อตฺถโตติ อุปจยสนฺตติอธิวจนนิรุตฺติปทานํ วิย สทฺทตฺถมตฺตโต นานากรณํ, น วจนียตฺถโตติ อธิปฺปาโย. เตเนว สทฺทตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปุริมปจฺฉิมานํ นิโรธุปฺปาทนฺตราภาวโต นิรนฺตรุปฺปาทนสมตฺถตา อนนฺตรปจฺจยภาโว. รูปกลาปานํ วิย สณฺานาภาวโต, ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหาวฏฺานาภาวโต จ ‘‘อิทมิโต เหฏฺา, อุทฺธํ, ติริย’’นฺติ วิภาคาภาวา อตฺตนา เอกตฺตมิว อุปเนตฺวา สุฏฺุ อนนฺตรภาเวน อุปฺปาทนสมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตา. อุปฺปาทนสมตฺถตาติ จ อพฺยาปารตฺตา ธมฺมานํ ยสฺมึ ยทากาเร นิรุทฺเธ, วตฺตมาเน วา สติ ตํตํวิเสสวนฺโต ธมฺมา โหนฺติ, ตสฺส โสว อากาโร วุจฺจตีติ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมานํ ปวตฺติมตฺตเมว จ อุปาทาย กาลโวหาโรติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนผลสมาปตฺตีนํ ¶ อสฺภวา จวนฺตสฺส, ปุริมจุติปจฺฉิมปฏิสนฺธีนฺจ นิโรธุปฺปาทนิรนฺตรตาย กาลนฺตรตา นตฺถิ. น หิ เตสํ อนฺตรา อรูปธมฺมปฺปวตฺติ อตฺถิ, ยํ อุปาทาย กาลนฺตรตา วุจฺเจยฺย, น จ รูปธมฺมปฺปวตฺติ อรูปธมฺมปฺปวตฺติยา อนฺตรํ กโรติ อฺสนฺตานตฺตา. รูปารูปสนฺตติโย หิ ทฺเว อฺมฺํ วิสทิสสภาวตฺตา อฺมฺูปการภาเวน ปวตฺตมานาปิ วิสุํเยว โหนฺติ. เอกสนฺตติยฺจ ปุริมปจฺฉิมานํ มชฺเฌ ปวตฺตมานํ ตํสนฺตติปริยาปนฺนตาย อนฺตรการกํ โหติ. ตาทิสฺจ กิฺจิ เนวสฺานาสฺายตนผลสมาปตฺตีนํ มชฺเฌ นตฺถิ, น จ อภาโว อนฺตรการโก โหติ อภาวตฺตา เอว. ตสฺมา ชวนานนฺตรสฺส ชวนสฺส วิย, ภวงฺคานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส วิย จ นิรนฺตรตา สุฏฺุ อนนฺตรตา โหตีติ ตถา อุปฺปาทนสมตฺถตา เนวสฺานาสฺายตนจุตีนมฺปิ ทฏฺพฺพา. อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาโว เจตฺถ อนนฺตรปจฺจยาทีนํ ปากโฏติ อุปฺปาทนสมตฺถตาว วุตฺตา ¶ . ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ปุพฺพนฺตาปรนฺตปริจฺเฉเทน คหิตานํ อุปฺปชฺชตีติ วจนํ อลภนฺตานํ ‘‘อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๒.๑๘.๔) อนนฺตราทิปจฺจยภาโว วุตฺโตติ น โส อุปฺปตฺติยา เอวาติ วิฺายติ. น หิ กุสลาทิคฺคหณํ วิย ปจฺจุปฺปนฺนคฺคหณํ อปริจฺเฉทํ. ยโต อุปฺปตฺติมตฺตสมงฺคิโน เอว คหณํ สิยา. เตเนว จ อตีตตฺติเก ปฏิจฺจวาราทโย น สนฺตีติ. ตสฺส ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อกุสลสฺสา’’ติ สตฺตธา เภโท เวทิตพฺโพ.
๕๙๙. อุปฺปชฺชมาโนว สห อุปฺปาทนภาเวนาติ เอตฺถาปิ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาเวน ปากเฏน ิติยาปิ ปจฺจยภาวํ นิทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ, อฺถา ปทีปนิทสฺสนํ น ยุชฺเชยฺย. ปทีโป หิ ปภาสสฺส ิติยาปิ ปจฺจโย, น อุปฺปตฺติยา เอว. ปจฺจยุปฺปนฺนานํ สหชาตภาเวน อุปการกตา สหชาตปจฺจยตา. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. ตสฺมึ หิ ขเณ นามรูปํ โอกฺกนฺตํ วิย ปรโลกโต อาคนฺตฺวา อิธ มาตุกุจฺฉิอาทึ ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา โส ขโณ โอกฺกนฺติกฺขโณติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ รูปนฺติ หทยวตฺถุเยว อธิปฺเปตํ. ตฺหิ นามสฺส, นามฺจ ตสฺส สหชาตปจฺจโย โหติ. จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธา ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตสมุฏฺานานํ อภาวโต. รูปิโน ธมฺมาติ หทยวตฺถุํ สนฺธายาห. ตตฺถ ยทิปิ ปุพฺเพ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ วุตฺตํ, ตถาปิ เตน ขณนฺตเร สหชาตปจฺจยภาโว รูปธมฺมานํ น นิวาริโตติ ตนฺนิวารณตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. กิฺจิ กาเลติ เกจิ กิสฺมิฺจิ กาเลติ อตฺโถ, เตน รูปิโน ธมฺมา เกจิ วตฺถุภูตา กิสฺมิฺจิ ปฏิสนฺธิกาเลติ อฺเสํ รูปธมฺมานํ, วตฺถุโน จ ปวตฺติยํ อรูปธมฺมานํ ¶ สหชาตปจฺจยภาวํ ปุพฺเพ อนิวาริตํ นิวาเรติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘กิฺจิ กาล’’นฺติ วา ‘‘กิสฺมิฺจิ กาเล’’ติ วา วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา วิภตฺติวิปลฺลาสํ กตฺวา วุตฺตํ. เตน กิฺจีติ อุปโยเคกวจนํ. ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติ เอเตน สมฺพนฺเธ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ชายติ. ‘‘กาเล’’ติ เอเตน สมฺพนฺเธ ภุมฺเมกวจนนฺติ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุริเมน จ ‘‘เอโก ขนฺโธ, วตฺถุ จ ติณฺณนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๙) อาทิวจเนน นามสหิตํ เอว วตฺถุ นามสฺส ปจฺจโยติ วตฺตพฺเพ อาปนฺเน อิตเรน เกวลสฺส จ ตถาวตฺตพฺพตํ ทสฺเสติ. สฺวายํ สหชาตปจฺจโย ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากตสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ¶ , อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากตสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, กุสลาพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส, อกุสลาพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๙) นววิโธ เวทิตพฺโพ.
๖๐๐. อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการกตา อฺมฺปจฺจยตา. ตถา หิสฺส ติทณฺฑํ นิทสฺสิตํ. อุปการกตา จ อฺมฺตาวเสเนว ทฏฺพฺพา, น สหชาตตาทิวเสน. สหชาตาทิปจฺจโย โหนฺโตเยว หิ โกจิ อฺมฺปจฺจโย น โหติ, น จ สหชาตาทิปจฺจยธมฺเมหิ วินา อิมสฺส ปวตฺติ อตฺถิ. ตถา หิ สหชาตาทิปจฺจโย จ โหนฺโตเยว หิ โกจิ อฺมฺปจฺจโย โหติ. ยทิ จ อตฺตโน อุปการกสฺส อุปการกตามตฺตํ อฺมฺปจฺจโย สิยา, ปุเรชาตปจฺฉาชาตภาเวน อุปการสฺส อุปการกา วตฺถุขนฺธา อฺมฺปจฺจยา สิยุํ, น จ ตํ อิจฺฉิตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปการกตา จ อฺมฺวเสเนว ทฏฺพฺพา’’ติ. อยฺจ อุปฺปตฺติยา, ิติยา จ อุปการโกติ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺสา’’ติ ติวิโธ เวทิตพฺโพ.
๖๐๑. ตรุอาทีนํ ปถวี วิย อธิฏฺานากาเรน ปถวีธาตุ เสสธาตูนํ, จกฺขาทโย จกฺขุวิฺาณาทีนํ อุปการกา จิตฺตกมฺมสฺส ปฏาทโย วิย นิสฺสยากาเรน ขนฺธาทโย ตํตํนิสฺสยานํ ขนฺธาทีนํ. ปถวีธาตุยํ ปติฏฺาย เอว หิ เสสธาตุโย อุปาทารูปานิ วิย ยถาสกํ กิจฺจํ กโรนฺติ.
อธิฏฺานากาเรนาติ ¶ อาธารากาเรน. อาธารากาโร เจตฺถ เตสํ สาติสยํ ตทธีนวุตฺติตาย เวทิตพฺโพ. ยโต ภูตานิ อนิทฺทิสิตพฺพฏฺานานิ วุจฺจนฺติ, เอวฺจ กตฺวา จกฺขาทีนมฺปิ อธิฏฺานากาเรน อุปการกตา สุฏฺุ ยุชฺชติ. น หิ ยถาวุตฺตํ ตทธีนวุตฺติตาวิเสสํ มฺุจิตฺวา อฺโ จกฺขาทีสุ อเทสกานํ อรูปธมฺมานํ อธิฏฺานากาโร สมฺภวติ. ยทิปิ ยํ ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เย เย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ ตทธีนวุตฺติภาโว. เยน ปน ปจฺจยภาววิเสเสน จกฺขาทีนํ ปฏุมนฺทภาเวสุ จกฺขุวิฺาณาทโย ตทนุวิธานากาเรเนว ปวตฺตนฺติ, สฺวายมิธ เตสํ ตทธีนวุตฺติตาสิทฺโธ วิเสโสติ. เอวฺหิ ปจฺจยภาวสามฺเ สติปิ อารมฺมณปจฺจยโต นิสฺสยปจฺจยสฺส วิเสโส วิภาวิโต โหติ. สฺวายํ นโย เหฏฺา ปกาสิโตว. ฉฏฺโ ปนาติ เอตฺถ ‘‘รูปิโน ¶ ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ กิสฺมิฺจิ กาเล’’ติ อิทํ น ลพฺภติ. ยํ ปเนตฺถ ลพฺภติ ‘‘รูปิโน ธมฺมา เกจี’’ติ, ตตฺถ เต เอว ธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทิ นิทฺทิฏฺํ. ยํ รูปนฺติ หทยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ. อยํ ปน นิสฺสยปจฺจโย เตรสวิโธ. กถํ? สหชาตโต กุสลมูลา ตโย, ตถา อกุสลมูลา, อพฺยากตมูเลสุ ปน ปุเรชาตํ ลพฺภติ. อพฺยากตฺหิ อพฺยากตสฺส สหชาตมฺปิ ปจฺจโย โหติ, ปุเรชาตมฺปิ กุสลสฺส ปุเรชาตเมว, ตถา อกุสลสฺส, กุสลาพฺยากตํ สหชาตปุเรชาตโต กุสลสฺส, สหชาตโต เอว อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลาพฺยากต’’นฺติ เอวํ เตรส.
๖๐๒. ตทธีนวุตฺติตาย อตฺตโน ผเลน นิสฺสิโตติ ยํ กิฺจิ การณํ นิสฺสโยติ วตฺวา ตตฺถ โย ภุโส นิสฺสโย, ตํ อุปนิสฺสโยติ นิทฺธาเรติ. พลวการณภาเวน อุปการโกติ อารมฺมณภาววเสน อนนฺตรํ อนุรูปจิตฺตุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน, เกวลฺจ พลวนฺตํ การณํ หุตฺวา อุปการโก. เตนาห ‘‘โส’’ติอาทิ.
ตตฺถ ทานํ ทตฺวาติ เทยฺยธมฺมํ จชิตฺวา. ยาย วา เจตนาย โส ทิยฺยติ, สา เจตนา ทานํ. ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทเปตฺวา วิสุทฺธํ กตฺวา. สีลํ สมาทิยิตฺวาติ ปฺจงฺคทสงฺคาทิวเสน นิจฺจสีลํ คณฺหิตฺวา. อิมินา สมาทานวิรติเยว ทสฺสิตา, สมฺปตฺตวิรติสมุจฺเฉทวิรติโย ปน โลเก ‘‘สีล’’นฺติ อปากฏตฺตา น วุตฺตา. กิฺจาปิ น วุตฺตา, อารมฺมณปจฺจโย ¶ ปน โหนฺติเยว. ตตฺถ สมุจฺเฉทวิรติ เสกฺขานํเยว กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, น อิตเรสํ. อุโปสถกมฺมนฺติ ‘‘ปาณํ น หเน, น จาทินฺนมาทิเย’’ติ (สุ. นิ. ๔๐๒) เอวํ วุตฺตํ อุโปสถสีลํ. ตํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขตีติ ตํ ยถาวุตฺตํ กุสลํ เสกฺโขปิ ปุถุชฺชโนปิ ปจฺจเวกฺขติ, อรหาปิ ตํ ปจฺจเวกฺขเตว. อรหโตปิ หิ ปุพฺเพ กตํ กุสลํ กุสลเมว. เยน ปน จิตฺเตน ปจฺจเวกฺขติ, ตํ กิริยจิตฺตํ นาม โหติ. ตสฺมา ‘‘กุสโล กุสลสฺสา’’ติ อิมสฺมึ อธิกาเร น ลพฺภติ. ปุพฺเพ สุจิณฺณานีติ ‘‘ทตฺวา กตฺวา’’ติ หิ อาสนฺนกตานิ วุตฺตานิ, อิมินา น อาสนฺนกตานีติ เวทิตพฺพานิ, ทานาทีหิ วา เสสานิ กามาวจรกุสลานิ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ. ฌานา วุฏฺหิตฺวาติ ฌานํ สมาปนฺโน ฌานโต วุฏฺหิตฺวา. ‘‘ฌานํ วุฏฺหิตฺวา’’ติปิ ปาฬิ. เสกฺขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขติ. ‘‘โวทาน’’นฺติ อิทํ ปน สกทาคามิอนาคามิโน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ ตํ จิตฺตํ โวทานํ นาม โหติ. เสกฺขาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน ¶ . มคฺคา วุฏฺหิตฺวาติ มคฺคผลภวงฺคาติกฺกมวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธมคฺคา วุฏฺหิตฺวา, สุทฺธมคฺคโตเยว ปน วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๔) เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. ยทิปิ นานตฺตํ อกตฺวาว วิภตฺโต, ตถาปิ อิทมฺปิ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยานํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เนสํ จิตฺตเจตสิกานํ อนนฺตรปจฺจยอนนฺตรูปนิสฺสยานํ นิกฺเขปวิเสโส อตฺถิ. ยสฺมา ปุริโม อพฺยากตธมฺมวเสน ปวตฺโต, อิตโร กุสลาทิวเสนปีติ โสปิ นิกฺเขปวิเสโส อตฺถโต เอกีภาวเมว คจฺฉติ สพฺเพสุปิ จิตฺตุปฺปาเทสุ ตทุภยสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา. เอวํ สนฺเตปีติอาทิ อนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยานํ วิเสสทสฺสนํ. ยถา หีติอาทิ อนนฺตรูปนิสฺสยสฺส สมฺภวทสฺสนํ.
ปกโตติ เอตฺถ ป-กาโร อุปสคฺโค, โส อตฺตโน ผลสฺส อุปฺปาทนสมตฺถภาเวน สุฏฺุกตตํ ทีเปติ. ตถา จ กตํ อตฺตโน สนฺตาเน กตํ โหตีติ อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน’’ติอาทิ. กรณฺจ ทุวิธํ นิปฺผาทนํ, อุปเสวนฺจาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิปฺผาทิโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิปฺผาทนํ ¶ เหตุปจฺจยสโมธาเนน ผลสฺส นิพฺพตฺตนํ. อุปเสวนํ ปน กาเย อลฺลียาปนวเสน อุปโยคูปเสวนํ, วิชานนสฺชานนาทีนํ วเสน อารมฺมณูปเสวนฺจ. เตเนว อนาคตานมฺปิ อุตุสมฺปทาทีนํ อารมฺมณูปเสวเนน อุปเสวิตานํ ปกตูปนิสฺสยตา วุตฺตา โหติ, ปเคว อตีตปจฺจุปฺปนฺนานํ. ปจฺจุปฺปนฺนสฺสาปิ หิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ อุตุโภชนํ เสนาสนํ อุปนิสฺสาย ฌานํ อุปฺปาเทตี’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๒.๑๘.๘) ปกตูปนิสฺสยภาโว ลพฺภตีติ. ปกติยา เอวาติ ปจฺจยนฺตรสงฺกรรหิเตน อตฺตโน สภาเวเนว. อุปนิสฺสโยติ พลวการณํ กตฺวา. อเนกปฺปการโต ปเภโท เวทิตพฺโพ ปฺหาวาเร อาคตนเยน. ปจฺจยวาเร ปน –
‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย, ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ เกสฺจิ, กุสลา อพฺยากตานํ, อกุสลา อกุสลานํ, กุสลานํ เกสฺจิ, อกุสลา อพฺยากตานํ, อพฺยากตา อพฺยากตานํ, อพฺยากตา กุสลานํ, อพฺยากตา อกุสลานํ ¶ , ปุคฺคโลปิ, เสนาสนมฺปิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๙).
ตตฺถ เย ปุริมา เยสํ ปจฺฉิมานํ อนนฺตรูปนิสฺสโย โหนฺติ, เต เตสํ สพฺเพสมฺปิ เอกนฺเตเนว โหนฺติ, น เกสฺจิ กทาจิ. ตสฺมา เยสุ ปเทสุ อนนฺตรูปนิสฺสโย ลพฺภติ, เตสุ ‘‘เกสฺจี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ น วุตฺตํ. เย ปน ปุริมา เยสํ ปจฺฉิมานํ อารมฺมณูปนิสฺสโย วา ปกตูปนิสฺสโย วา โหนฺติ, เต เตสํ, น สพฺเพสํ เอกนฺเตน โหนฺติ. เยสํ อุปฺปตฺติวิพนฺธกา ปจฺจยา พลวนฺโต โหนฺติ, เตสํ น ภวนฺติ, อิตเรสํ ภวนฺติ. ตสฺมา เยสุ ปเทสุ อนนฺตรปจฺจโย น ลพฺภติ, เตสุ ‘‘เกสฺจี’’ติ วุตฺตํ. สิทฺธานํ ปจฺจยธมฺมานํ เยหิ ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ ภวิตพฺพํ, เตสํ ‘‘เกสฺจี’’ติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
กสิณปฺตฺติยา อารมฺมณูปนิสฺสยตาภาวโต เอกจฺจาย ปฺตฺติยา สทฺธึ สพฺโพ ธมฺโม อารมฺมณูปนิสฺสโย, อนนฺตราตีโต จิตฺตเจตสิกราสิ อนนฺตรูปนิสฺสโย, กุสลากุสลวิปากกิริยารูปวเสน ปฺจวิโธ ¶ ปกตูปนิสฺสโยติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปฏฺานฏฺกถายํ เวทิตพฺโพ.
๖๐๓. ปมตรนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปุเรตรํ. อยฺหิ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺมวเสเนว ลพฺภติ. ปจฺจยุปฺปนฺโน จ อรูปธมฺมาเยว. เตนาห ‘‘วตฺตมานภาเวน อุปการโก’’ติ. นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺา ปุเรชาตภาเวน วินา อุปการกภาวํ อคจฺฉนฺตานํ วตฺถารมฺมณานํ ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตา. เอวํ วตฺถารมฺมณวเสน ทุวิเธ ปุเรชาตปจฺจเย ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทิ วตฺถุวเสน วุตฺตํ, ‘‘รูปารมฺมณ’’นฺติอาทิ อารมฺมณวเสน.
ยํ รูปนฺติ หทยวตฺถุํ สนฺธายาห. ตตฺถ ‘‘กิฺจิ กาเล’’ติ ปวตฺติกาลวเสน วุตฺตํ. ‘‘กิฺจิ กาเลน’’ อิติ ปฏิสนฺธิกาลวเสน. ยานิ อารมฺมณปุเรชาเตน วินา น วตฺตนฺติ, เตสํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อารมฺมณปุเรชาตทสฺสเนน มโนทฺวาเรปิ ยํ ยํ อารมฺมณปุเรชาเตน วตฺตติ, ตสฺส ตสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตํ สพฺพํ รูปรูปํ อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทสฺสิตเมว โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปฺหาวาเร ‘‘อารมฺมณปุเรชาตํ เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ¶ ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔). ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อพฺยากโต ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔) อพฺยากตมูลกา ตโยว วารา. เต จ ปจฺเจกํ วตฺถุปุเรชาตํ, อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทฺวิธา วิภตฺตา.
๖๐๔. ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปุเรตรํ สิทฺธภาเว สติ ปจฺจยธมฺมสฺส ปจฺฉาชาตตาติ วุตฺตํ ‘‘ปุเรชาตาน’’นฺติ. อยฺจ นโย รูปธมฺเมสุ เอว ลพฺภติ, น อรูปธมฺเมสูติ วุตฺตํ ‘‘รูปธมฺมาน’’นฺติ. ยทิ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ปุเรตรเมว ชาตา, กถํ ปจฺจยภาโวติ อาห ‘‘อุปถมฺภกตฺเตนา’’ติ. ปจฺฉาชาเตน หิ วินา สนฺตานาวิจฺเฉทเหตุภาวํ อคจฺฉนฺตานํ ธมฺมานํ เย ปจฺฉาชาตากาเรน อุปการกา, เตสํ สา วิปฺปยุตฺตาการาทีหิ วิสิฏฺา อุปการกตา ¶ ปจฺฉาชาตปจฺจยตา. เอวํ สพฺพปจฺจยานํ ปจฺจยนฺตราการวิสิฏฺา อุปการกตา โยเชตพฺพา. ‘‘คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสาเจตนา วิยา’’ติ เอเตน มโนสฺเจตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหิ อรูปธมฺเมหิ รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภิตภาวํ ทสฺเสติ. เตเนว ‘‘อาหาราสา วิยา’’ติ อวตฺวา เจตนาคฺคหณํ กตํ. กายสฺสาติ จตุสมุฏฺานิกภูตุปาทายรูปสงฺขาตสฺส รูปกายสฺส. สงฺเขปโต เปตฺวา รูปธมฺเม อวิสิฏฺโ อรูปกฺขนฺโธ ปจฺฉาชาตปจฺจโย. โส ชาติวเสน กุสโล, อกุสโล, วิปาโก, กิริยาติ จตุพฺพิโธติ เวทิตพฺพํ.
๖๐๕. กุสลาทิภาเวน อตฺตนา สทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนํ อาเสวนฏฺโ, อตฺตสทิสสภาวตาปาทนํ วาสนํ วา. ปุริมปุริมาภิโยโค วิยาติ อุคฺคหณสวนธารณาทิปุริมาปุริมาเสวนา วิย. ตีสุ ปน เอเตสุ ปุริมา ปุริมาติ สมนนฺตราตีตา ทฏฺพฺพา. กสฺมา ปเนตฺถ อนนฺตรปจฺจเย วิย ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ อพฺยากตาน’’นฺติอาทินา ภินฺนชาติเยหิ สทฺธึ นิทฺเทโส น กโตติ? อตฺตโน คตึ คาเหตุํ อสมตฺถตฺตา. ภินฺนชาติกา หิ ภินฺนชาติกานํ อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาวํ สมฺปาเทนฺตา อตฺตโนว กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คตึ คาเหตุํ น สกฺกุณนฺติ. ตสฺมา เตหิ สทฺธึ นิทฺเทสํ อกตฺวา เย เยสํ วาสนาสงฺขาเตน อาเสวนคุเณน ปคุณพลวภาววิสิฏฺํ อตฺตโน กุสลาทิภาวสงฺขาตํ คตึ คาเหตุํ สมตฺถา, เตสํ เตหิ สมานชาติเกเหว สทฺธึ นิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺโพ.
อถ ¶ วิปากาพฺยากตํ กสฺมา น คหิตํ? อาเสวนาภาวโต. วิปากาพฺยากตฺหิ กมฺมวเสน วิปากภาวปฺปตฺตํ กมฺมปริณามิตํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ นิรุสฺสาหํ ทุพฺพลํ สนฺตํ อาเสวนคุเณน อตฺตโน สภาวํ คาเหตฺวา ปริภาเวตฺวา เนว อฺํ วิปากํ ปวตฺเตติ, น จ ปุริมวิปากานุภาวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ, อถ โข กมฺมเวคกฺขิตฺตํ ปติตํ วิย หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา สพฺพถาปิ วิปาเก อาเสวนา นตฺถีติ น คหิตํ. กุสลากุสลกิริยานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ สกมฺมปฏิพทฺธวุตฺติตาย อาเสวนคุณํ น คณฺหาตีติ กุสลาทโยปิ ตสฺส อาเสวนปจฺจโย น โหนฺติ. นานาชาติกตฺตาปิ เจเต ตสฺส อาเสวนาธานํ น ¶ กโรนฺเตว. ภูมิโต, ปน อารมฺมณโต วา นานาชาติกตา นาม นตฺถีติ ปริตฺตกุสลกิริยา มหคฺคตกุสลกิริยานํ, สงฺขารารมฺมณฺจ กุสลํ นิพฺพานารมฺมณสฺส อาเสวนปจฺจโย โหติเยว. สฺวายํ ‘‘กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส, อพฺยากโต ธมฺโม อพฺยากตสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๖) ติธาว วุตฺโต. อพฺยากตคฺคหเณน อาวชฺชนวชฺชิตา กิริยธมฺมา คหิตา.
๖๐๖. จิตฺตปโยโค จิตฺตกิริยา, อายูหนนฺติ อตฺโถ. ยถา หิ กายวจีปโยโค วิฺตฺติ, เอวํ จิตฺตปโยโค เจตนา. เตน หิ สา อุปฺปนฺนกิริยตาวิสิฏฺเ สนฺตาเน เสสปจฺจยสมาคเม ปวตฺตมานานํ วิปากกฏตฺตารูปานมฺปิ เตเนว สนฺตานวิเสเสน กิริยาภาเวน อุปการิกา โหติ. ตสฺส หิ กิริยาภาวสฺส ปวตฺตตฺตา เตสํ ปวตฺติ, น อฺถา. สหชาตานํ ปน อายูหนกิริยาภาเวน ปวตฺตมานา อุปการิกาติ กึ วตฺตพฺพํ. กมฺมนฺติ จ เจตนากมฺมเมว อธิปฺเปตํ. น หิ เจตนาสมฺปยุตฺตํ กมฺมํ อภิชฺฌาทิ กมฺมปจฺจโย โหติ. สติปิ วิปากธมฺมภาเว เจตนาวชฺชานํ อตํสภาวตฺตา วิปากาปิ เจตนา สหชาตกมฺมปจฺจโย โหติเยว, สฺวายํ กมฺมปจฺจโย ชาติวเสน จตุพฺพิโธติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ.
๖๐๗. ‘‘นิรุสฺสาหสนฺตภาเวนา’’ติ เอเตน สอุสฺสาเหหิ วิปากธมฺมธมฺเมหิ กุสลากุสเลหิ สารมฺมณาทิภาเวน สทิสานมฺปิ อสทิสํ วิปากภาวํ ทสฺเสติ. โส หิ วิปากานํ ปโยเคน อสาเธตพฺพตาย ปโยเคน, อฺถา วา เสสปจฺจเยสุ สิทฺเธสุ กมฺมสฺส กฏตฺตา เอว สิชฺฌนโต นิรุสฺสาโห สนฺตภาโว โหติ, น กิเลสวูปสนฺตภาโว. ตถาสนฺตภาวโต เอว หิ ภวงฺคาทโย ทุวิฺเยฺยา. ปฺจทฺวาเรปิ หิ ชวนปฺปวตฺติยา รูปาทีนํ คหิตตา วิฺายติ, อภินิปาตสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณมตฺตา ปน วิปากา ทุวิฺเยฺยา เอว. นิรุสฺสาหสนฺตภาวายาติ ¶ นิรุสฺสาหสนฺตภาวตฺถาย. เอเตน ตปฺปจฺจยวนฺตานํ อวิปากานมฺปิ รูปธมฺมานํ วิปากานุกูลํ ปวตฺตึ ทสฺเสติ. ปวตฺเตติอาทิ ปฺหาวารนยํ คเหตฺวา วุตฺตํ. ปฏิจฺจวาเร ปน ‘‘วิปากา จตฺตาโร ¶ ขนฺธา อรูปิโน อฺมฺํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา (ปฏฺา. ๑.๑.๑๔) อาคตา. เอตฺถ จ เยสํ เอกนฺเตน วิปาโก วิปากปจฺจโย โหติ, เตสํ วเสน นยทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อารุปฺเป กามรูปภูมีสุ วิย วิปาโก รูปสฺส ปจฺจโย โหติ.
๖๐๘. สติปิ ชนกภาเว อุปตฺถมฺภกตฺตํ อาหารานํ ปธานกิจฺจนฺติ อาห ‘‘รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ. อุปตฺถมฺภกตฺตฺหิ สติปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหารานํ, อาหารชรูปสมุฏฺาปกรูปาหารสฺส จ โหติ. อสติปิ จตุสมุฏฺานิกรูปูปตฺถมฺภกรูปาหารสฺส, อสติ ปน อุปตฺถมฺภกตฺเต อาหารานํ ชนกตฺตํ นตฺถีติ อุปตฺถมฺภกตฺตํ ปธานํ. อถ วา ชนยมาโนปิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปตฺถมฺเภนฺโต ชเนตีติ อุปตฺถมฺภนภาโว เอว อาหารภาโวติ ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘รูปาหาโร อตฺตนา ชนิตสฺส อาหารปจฺจโย น โหติ, อฺเน ชนิตสฺส โหติ, ตสฺมา ‘อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ ‘‘อาหาโร รูปสฺส ปจฺจโย โหนฺโต อาหารปจฺจโย น โหตีติ วิรุทฺธเมต’’นฺติ อปเร นานุชานนฺติ. รูปาหาโร เจตฺถ รูปธมฺมานํ เอว อาหารปจฺจโย โหติ. อรูปาหารา ปน รูปธมฺมานมฺปิ อาหารปจฺจโย โหนฺติ. ตฺจ โข น เกวลํ จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานเมว, อถ โข กทาจิ กฏตฺตารูปานมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺหาวาเร ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๖๐๙. อธิปติยฏฺเนาติ เอตฺถ น อธิปติปจฺจยธมฺมานํ วิย ปวตฺตินิวารเก อภิภวิตฺวา ปวตฺตเนน ครุภาโว อธิปติยฏฺโ, อถ โข ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิฺาณาทีหิ, ชีวเน กมฺมชรูเปหิ อรูปธมฺเมหิ จ ชีวนฺเตหิ, มนเน สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, สุขิตาทิภาเว สุขิตาทีหิ, อธิโมกฺขปคฺคหูปฏฺานาวิกฺเขปปชานเนสุ, ‘‘อนฺาตํ สฺสามี’’ติ ปวตฺติยํ อาชานเน, อฺาตาวิภาเว จ สทฺธาทิสหชาเตหีติ เอวํ ตํตํกิจฺเจสุ จกฺขาทิปจฺจเยหิ ธมฺเมหิ จกฺขาทีนํ อนุวตฺตนียตา. เตสุ หิ กิจฺเจสุ จกฺขาทีนํ อิสฺสริยํ, ตปฺปจฺจยานฺจ ตทนุวตฺตเนน ตตฺถ ปวตฺติ. กสฺมา ปเนตฺถ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ น คหิตํ, นนุ เจตมฺปิ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตียตีติ? สจฺจํ อนุวตฺตียติ, น ปน ปจฺจยภาวโต. ยถา หิ ชีวิตาหารา ¶ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตสํ อนุปาลกอุปตฺถมฺภกา ¶ , อตฺถิอวิคตปจฺจยภูตา จ โหนฺติ, น เอวํ อิตฺถิปุริสภาวา ลิงฺคาทีนํ เกนจิ ปกาเรน อุปการกา โหนฺติ. ยโต ปจฺจยา สิยุํ, เกวลํ ปน ยถาสเกหิ เอว ปจฺจเยหิ ปวตฺตมานานํ ลิงฺคาทีนํ ยถา อิตฺถิอาทิคฺคหณสฺส ปจฺจยภาโว โหติ, ตโต อฺเนากาเรน ตํสหิตสนฺตาเน อปฺปวตฺติโต ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียตา, อินฺทฺริยตา จ เตสํ วุจฺจติ. ตสฺมา น เตสํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว วุตฺโต. จกฺขาทโย อรูปธมฺมานํเยวาติ เอตฺถ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยานิปิ จกฺขาทิคฺคหเณน คหิตานีติ ทฏฺพฺพานิ.
๖๑๐. ลกฺขณารมฺมณูปนิชฺฌานภูตานํ วิตกฺกาทีนํ วิตกฺกนาทิวเสน อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานํ เปกฺขนํ, จินฺตนํ วา วิตกฺกาทีนํเยว อาเวณิโก พฺยาปาโร อุปนิชฺฌายนฏฺโ. ‘‘เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาเณ สุขทุกฺขเวทนาทฺวย’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘สตฺต ฌานงฺคานี’’ติ วจเนน อฌานงฺคานํ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตานํ นิวตฺตนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ เอวํ ‘‘สตฺต ฌานงฺคานี’’ติ เอเตเนว สิทฺเธ ‘‘เปตฺวา สุขทุกฺขเวทนาทฺวย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ? เวทนาเภเทสุ ปฺจสุ สุขทุกฺขทฺวยสฺส เอกนฺเตน อฌานงฺคภาวทสฺสนตฺถํ ฌานงฺคฏฺาเน นิทฺทิฏฺตฺตา, สติปิ วา ฌานงฺคโวหาเร เวทนาเภททฺวยสฺส เอกนฺเตน ฌานปจฺจยตฺตาภาวทสฺสนตฺถํ. อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตานํ ปน ยทิปิ ฌานปจฺจยตฺตาภาโว อตฺถิ, นฌานปจฺจยภาโว ปน นตฺถีติ สพฺพานิปิ สตฺต ฌานงฺคานีติ เอตฺถ คหณํ กตํ. ตตฺถ ‘‘สพฺพานิปี’’ติ วจนํ สพฺพกุสลาทิเภทสงฺคณฺหนตฺถํ, น ปน สพฺพจิตฺตุปฺปาทคตสงฺคณฺหนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. เยสํ ปน ‘‘เปตฺวา ทฺวิปฺจวิฺาเณ เวทนาตฺตย’’นฺติ ปาโ, เตสํ ยถาวุตฺโต วิจาโร จิตฺเตกคฺคตาวเสเนว เวทิตพฺโพ.
๖๑๑. ยโต ตโต วาติ สมฺมา วา มิจฺฉา วาติ อตฺโถ. ปฺหาวาเร ปนาติอาทิ ยทิปิ ปจฺจยนิทฺเทเส ตํสมุฏฺานคฺคหเณน โส อตฺโถ าปิโต เอว, ปฺหาวาเร ปน สรูเปเนว คหิโตติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอเต ปน ทฺเวปิ…เป… น ลพฺภนฺติ ‘‘ยถาสงฺขฺย’’นฺติ วจนเสโส เวทิตพฺโพ. ปฏฺานฏฺกถายํ ปน ‘‘ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา อเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เตนสฺส กถมวิโรโธติ? อธิปฺปายวเสน ¶ . อยฺหิ ตตฺถ อธิปฺปาโย – อเหตุกจิตฺเตสุ เอว ฌานมคฺคปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, น สเหตุกจิตฺเตสูติ สเหตุกจิตฺเตสุ อลาภาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น อเหตุกจิตฺเตสุ ลาภาภาวทสฺสนตฺถนฺติ. เอวฺหิ อตฺเถ คยฺหมาเน อเหตุกจิตฺเตสุ กตฺถจิ กสฺสจิ ลาโภ น นิวาริโตติ วิฺายติ. เตน สวิตกฺกาเหตุกจิตฺเตสุ ฌานปจฺจยสฺส สมฺภโว อนฺุาโต โหติ. ตตฺถ หิ เยน อลาเภน ธมฺมสงฺคณิยํ ¶ มโนธาตุอาทีนํ สงฺคหสฺุตวาเรสุ ฌานํ น อุทฺธฏํ, ตํ อลาภํ สนฺธาย ฌานปจฺจยสฺสปิ อเหตุกจิตฺเตสุ อลาโภ วุตฺโต. ยถา หิ สเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ วิตกฺกาทีนํ สหชาเต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกตฺตคตภาวกรณํ อุปนิชฺฌายนพฺยาปาโร พลวา, น ตถา อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสูติ. อิธ ปน ทุพฺพลมฺปิ อุปนิชฺฌายนํ ยทิ กิฺจิมตฺตมฺปิ อตฺถิ, น เตน อุปการกตา น โหตีติ สวิตกฺกาเหตุกจิตฺเตสุปิ ฌานปจฺจยํ อนุชานนฺเตน ‘‘เอเต ปน ทฺเวปิ ฌานมคฺคปจฺจยา ทฺวิปฺจวิฺาณาเหตุกจิตฺเตสุ น ลพฺภนฺตี’’ติ (ปฏฺา. อฏฺ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา) วุตฺตํ. ปจฺจยกถา นาม สมนฺตปฏฺานนิสฺสิตา, น ธมฺมสงฺคณีนิสฺสิตาติ.
๖๑๒. สมํ อวิสมํ, สมฺมา, สห วา ปกาเรหิ ยุตฺตตาย เอกีภาวูปคเมน วิย อุปการกตา สมฺปยุตฺตปจฺจยตา. กา ปน สา ปกาเรหิ ยุตฺตตาติ อาห ‘‘เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาเทกนิโรธสงฺขาเตนา’’ติ. ตตฺถ เย เอกวตฺถุกา, เต สมฺปยุตฺตาติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน อวินิพฺโภครูเปสุ เอกํ มหาภูตํ เสสมหาภูตุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจโย โหติ, เตน ตานิ เอกวตฺถุกานิ, จกฺขาทินิสฺสยภูตานิ วา ภูตานิ เอกํ วตฺถุ เอเตสุ นิสฺสิตนฺติ เอกวตฺถุกานีติ กปฺเปนฺตสฺส เตสํ สมฺปยุตฺตตาปตฺติ สิยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณคฺคหณํ. เย เอกวตฺถุกา, เอการมฺมณา จ, เต สมฺปยุตฺตาติ เอวมฺปิ จุติอาสนฺนานํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณาทีนํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอกุปฺปาทคฺคหณํ. เย เอกวตฺถุเกการมฺมเณกุปฺปาทา, เต สมฺปยุตฺตาติ กึ ปน นานานิโรธาปิ เอวํติวิธลกฺขณา โหนฺติ, อุทาหุ เอกนิโรธา เอวาติ วิจารณายํ เอกนิโรธา เอว เอวํลกฺขณา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เอกนิโรธา’’ติ วุตฺตํ.
ปฏิโลมโต วา เอกนิโรธา สมฺปยุตฺตาติ วุจฺจมาเน เอกสฺมึ ขเณ นิรุชฺฌมานานํ รูปารูปธมฺมานํ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติ ¶ วุตฺตํ. เอวมฺปิ อวินิพฺโภครูปานํ อตฺถิ เอกุปฺปาเทกนิโรธตาติ เตสมฺปิ สมฺปยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ ตนฺนิวารณตฺถํ เอการมฺมณคฺคหณํ. เย เอการมฺมณา หุตฺวา เอกุปฺปาเทกนิโรธา, เต สมฺปยุตฺตาติ อยฺจ นโย เอกวตฺถุเกสุ เอว ลพฺภติ, น นานาวตฺถุเกสูติ ทสฺสนตฺถํ เอกวตฺถุกคฺคหณํ. เย เอกวตฺถุเกการมฺมเณกุปฺปาเทกนิโรธา, เต สมฺปยุตฺตาติ ปฺจโวการภวาเปกฺขาย เจตํ เอกวตฺถุกคฺคหณํ. อารุปฺเป ปน วตฺถุเยว นตฺถีติ กุโต เอกวตฺถุกคฺคหณสฺส อวสโร.
๖๑๓. อฺมฺํ ¶ สมฺพนฺธตาย ยุตฺตานมฺปิ สมานานํ วิปฺปยุตฺตภาเวน วิสํสฏฺตาย นานตฺตูปคเมน อุปการกตา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา. อยฺจ วิปฺปยุตฺตตา น สมฺปยุตฺตปจฺจยตาย วิย อฺมฺํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมวเสน คเหตพฺพา, อถ โข วิสุํเยว. ตตฺถ หิ อรูปธมฺมานํ สมานชาติยตาย สมธุรํ, อิธ รูปารูปธมฺมานํ วิชาติยตาย วิธุรํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยุตฺตานมฺปิ…เป… วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา’’ติ. น หิ วตฺถุสหชาตปจฺฉาชาตวเสน อยุตฺตานํ รูปาทีนํ อารมฺมณาทิภาเวน อุปการกานํ วิปฺปยุตฺตานมฺปิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา อตฺถิ. ยถา หิ ‘‘วตฺถุ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ, ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔) วตฺถุนา, สหชาตปจฺฉาชาตวเสน จ ยุตฺตานํ อตฺถิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาโว, น เอวํ อยุตฺตานํ อตฺถีติ. ยทิ เอวํ รูปานํ รูเปหิ กสฺมา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น วุตฺโตติ? รูปานํ รูเปหิ สติปิ อวินิพฺโภเค สมฺปโยโค วิย วิปฺปโยโค (ธาตุ. ๓) นตฺถีติ น เตสํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา. วุตฺตฺหิ ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ. สมฺปยุชฺชมานานฺหิ อรูปานํ รูเปหิ, รูปานฺจ เตหิ สิยา สมฺปโยคาสงฺกาติ เตสํ อฺมฺํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา วุตฺตา. รูปานํ ปน รูเปหิ สมฺปโยโค นตฺถีติ น เตสํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา วุตฺตา.
รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานํ, อรูปิโนปิ รูปีนนฺติ เอตฺถ อรูปคฺคหณํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน เวทิตพฺพํ. อรูปธมฺเมสุ หิ จตฺตาโร เอว ขนฺธา สหชาตปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. นิพฺพานํ ปน ยถา ¶ อรูปธมฺมานํ สมฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ, เอวํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติ. ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค, จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ (ธาตุ. ๓) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา อรูปธมฺเมสุ จตุนฺนํ ขนฺธานเมว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา. วุตฺตฺจ ปฺหาวาเร ‘‘สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๓๔). รูปิโน ธมฺมาติ เจตํ หทยวตฺถุโน เจว จกฺขาทีนฺจ วเสน เวทิตพฺพํ. รูปธมฺเมสุ หิ ฉ วตฺถูนิเยว อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย. รูปายตนาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา กิฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ปน น โหนฺติ. กึ การณา? สมฺปโยคาสงฺกาภาวโต. อรูปกฺขนฺธา หิ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ สิยา ตตฺถ อาสงฺกา ‘‘กึ นุ โข อิเม อิเมหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา’’ติ? อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุสนฺนิสฺสเยน อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตํ โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกาติ ¶ น เต วิปฺปยุตฺตา. สมฺปโยคาสงฺกาสพฺภาวโต วตฺถูนิเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฺหาวาเร ‘‘วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ, จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา’’ติอาทิ. สฺวายํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย ‘‘สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, ตถา อกุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตโต อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถุปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลนฺติ กุสลมูลเมกํ, อกุสลมูลเมกํ, อพฺยากตมูลานิ ตีณี’’ติ ปฺจวิโธ เวทิตพฺโพ.
๖๑๔. ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขเณนาติ ปจฺจุปฺปนฺนสภาเวน. เตน ‘‘อตฺถิ เม ปาปกมฺมํ กตํ, อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ (ปุ. ป. จตุกฺกอุทฺเทส ๒๔) จ เอวมาทีสุ วุตฺตํ นิพฺพตฺติตูปลพฺภมานตาลกฺขณํ อตฺถิภาวํ นิวาเรติ. สติปิ ชนกตฺเต อุปตฺถมฺภกตฺตปฺปธานา อตฺถิภาเวน อุปการกตาติ อาห ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺเตนา’’ติ. อิทฺจ อุปตฺถมฺภกตฺตํ วตฺถารมฺมณสหชาตาทีนํ สาธารณํ อตฺถิภาเวน อุปการกตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สตฺตธา มาติกา นิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน’’ติอาทินา สหชาตวเสน อตฺถิปจฺจโยทสฺสิโต ¶ , ‘‘จกฺขายตน’’นฺติอาทินา ปุเรชาตวเสน, ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสายา’’ติอาทินา สหชาตปุเรชาตวเสน. เอวมยํ ปาโ สหชาตปุเรชาตอตฺถิปจฺจยวเสเนว อาคโต.
อฺตฺถ ปน ตโต อฺถาปิ อาคโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺหาวาเร ปนา’’ติอาทิมาห. ตํ เตน ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยวเสนาปิ อตฺถิปจฺจยตฺตํ วิภาเวติ. ปุริมปาเ ปน สาวเสสา เทสนา กตาติ เวทิตพฺพํ. สติ จ เยสํ ปจฺจยา โหนฺติ, เตหิ เอกโต, ปุเรตรํ, ปจฺฉา จ อุปฺปนฺนภาเว สหชาตาทิปจฺจยตฺตาภาวโต อาหาโร, อินฺทฺริยฺจ สหชาตาทิเภทํ น ลภนฺติ, ตทภาโว จ เตสํ ธมฺมสภาววเสน ทฏฺพฺโพ. สฺวายํ อตฺถิปจฺจโย ‘‘สหชาตโต กุสเลน กุสลํ, สหชาตปจฺฉาชาตโต กุสเลน อพฺยากตํ, สหชาตโต เอว กุสเลน กุสลาพฺยากตนฺติ กุสลมูลา ตโย, ตถา อกุสลมูลา. สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต ปน อพฺยากเตน อพฺยากตํ, วตฺถารมฺมณปุเรชาตโต อพฺยากเตน กุสลํ, ตถา อกุสลํ. สหชาตปุเรชาตโต กุสลฺจ อพฺยากตฺจ กุสลสฺส, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต กุสลฺจ อพฺยากตฺจ อพฺยากตสฺส, สหชาตปุเรชาตโต อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ อกุสลสฺส, สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยโต ¶ อกุสลฺจ อพฺยากตฺจ อพฺยากตสฺสา’’ติ เอวํ เตรสวิโธ. สงฺเขเปน กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปฺจวิโธ อตฺถิปจฺจโย, น นิพฺพานํ. โย หิ อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการโก อตฺถิภาวํ ลภิตฺวา อุปการโก โหติ, โส อตฺถิปจฺจโย โหติ. นิพฺพานฺจ นิพฺพานารมฺมณานํ น อตฺตโน อตฺถิภาวาภาเวน อนุปการกํ หุตฺวา อตฺถิภาวลาเภน อุปการกํ โหตีติ, อุปฺปาทาทิยุตฺตานํ วา นตฺถิภาโวปการกตาวิรุทฺโธ อุปการกภาโว อตฺถิปจฺจยตาติ, น นิพฺพานํ อตฺถิปจฺจโย โหติ.
๖๑๕. อารมฺมเณ ผุสนาทิวเสน ปวตฺตมานานํ ผสฺสาทีนํ อเนเกสํ สหภาโว นตฺถีติ เอกสฺมึ ผสฺสาทิสมุทาเย สติ ทุติโย น โหติ, อสติ ปน โหตีติ เตน นตฺถิภาเวน อุปการกตา นตฺถิปจฺจยตา. สติปิ ปุริมตรจิตฺตานํ นตฺถิภาเว น เตน ตานิ นตฺถิภาเวน อุปการกานิ, อนนฺตรเมว ปน อตฺตโน อตฺถิภาเวน ปวตฺติโอกาสํ ¶ อลภมานํ นตฺถิภาเวน โอกาสํ ททมานํ วิย อุปการกํ โหตีติ ‘‘ปวตฺติโอกาสทาเนน อุปการกา’’ติ อาห. ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ.
‘‘เต เอวา’’ติ เอเตน นตฺถิวิคตปจฺจยานํ ธมฺมโต วิเสสาภาวมาห. เอวํ สนฺเตปิ อภาวมตฺเตน อุปการกตา โอกาสทานํ นตฺถิปจฺจยตา, สภาวาวิคเมน อปฺปวตฺตมานานํ สภาววิคเมน อุปการกตา วิคตปจฺจยตา. นตฺถิตา จ นิโรธานนฺตรา สฺุตา, วิคตตา นิโรธปฺปตฺตตาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
อตฺถิปจฺจยธมฺมา เอว จาติ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน น เกวลํ นตฺถิวิคตปจฺจยา เอว ธมฺมโต อวิสิฏฺา, อถ โข อตฺถิอวิคตปจฺจยาปีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ยทิปิเม ปจฺจยา ธมฺมโต อวิสิฏฺา, ตถาปิ อตฺถิตาย สสภาวตาย อุปการกตา อตฺถิปจฺจยตา, สภาวาวิคเมน นิโรธสฺส อปฺปตฺติยา อุปการกตา อวิคตปจฺจยตาติ ปจฺจยภาววิเสโส ธมฺมาวิเสเสปิ เวทิตพฺโพ. ธมฺมานฺหิ สมตฺถตาวิเสสํ สพฺพํ ยาถาวโต อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ภควตา จตุวีสติปจฺจยวิเสสา วุตฺตาติ ธมฺมสฺสามิมฺหิ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา เอเต ธมฺมา’’ติ สุตมยาณํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺตาภาวนามเยหิ ตทภิสมยาย โยโค กรณีโย.
เอตฺถ ¶ จ อารมฺมณอนนฺตรสมนนฺตรอุปนิสฺสยปุเรชาตอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมานํเยว, ปจฺฉาชาตปจฺจโย รูปธมฺมานํเยว, อิตเร จุทฺทส รูปารูปธมฺมานํ.
เหตุอนนฺตรสมนนฺตราเสวนปจฺฉาชาตกมฺมวิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อรูปธมฺมา เอว, ปุเรชาตปจฺจโย รูปเมว, อุภยํ อารมฺมณูปนิสฺสเย เปตฺวา เสสา, เต ทฺเว ปฺตฺติสภาวาปิ โหนฺติ.
อนนฺตรสมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจยา อตีตา เอว. อารมฺมณารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยา ติกาลิกา, กาลวินิมุตฺตา จ. กมฺมปจฺจโย อตีตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ทฺวิกาลิโก. เสสา ปฺจทส ปจฺจุปฺปนฺนาว.
ตถา อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา, นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยา จาติ อิเม ปจฺจยา ชนกา เอว, น อุปตฺถมฺภกา. ปจฺฉาชาตปจฺจโย อุปตฺถมฺภโก เอว, น ชนโก ¶ . เสสา ชนกา จ อุปตฺถมฺภกา จาติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
อวิชฺชาปจฺจยาสงฺขารปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๑๖. ปจฺจเยสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ทุวิธา ทฺวิปฺปกาเรน. อเนกธาติ สตฺตรสธา อารมฺมณปจฺจยาทิวเสน.
อภิฺาจิตฺเตนาติ เจโตปริยปุพฺเพนิวาสอนาคตํสาณสงฺขาตาหิ อภิฺาหิ สหคตจิตฺเตน. สโมหจิตฺตชานนกาเลติ ปเรสํ, อตฺตโน จ สโมหสฺส จิตฺตสฺส ชานนกาเล. อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา อกุสลปฺปวตฺติโย ยา กาจิ วิปตฺติโย, สพฺพา ตา โมหมูลิกาติ จ อวิชฺชาย อาทีนวทสฺสเนน อวิชฺชาสมติกฺกมตฺถาย วิวฏฺฏาภิปตฺถนายาติ อตฺโถ. ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ ปฺุาภิสงฺขารานํ. อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตฺตาติ ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย สมฺมูฬฺหตฺตา. ตาเนว ปฺุานีติ ตาเนว ยถาวุตฺตานิ กามาวจรรูปาวจรปฺุานิ. อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ราคาทีนนฺติ ¶ ราคทิฏฺิวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโทมนสฺสานํ. อวิชฺชาสมฺปยุตฺตตฺตา ราคาทีนํ ราคาทิอสฺสาทนกาเลสุ อวิชฺชํ อารพฺภ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. ครุํ กตฺวา อสฺสาทนํ ราคทิฏฺิสมฺปยุตฺตาย เอว อวิชฺชาย โยเชตพฺพํ. อสฺสาทนฺจ ราโค, ตทวิยุตฺตา จ ทิฏฺีติ อสฺสาทนวจเนเนว ยถาวุตฺตํ อวิชฺชํ ครุํ กโรนฺตี ทิฏฺิ จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ราคาทีหิ จ ปาฬิยํ สรูปโต วุตฺเตหิ ตํสมฺปยุตฺตสงฺขารสฺส อวิชฺชารมฺมณาทิตํ ทสฺเสติ. อนาทีนวทสฺสาวิโนติ ปาณาติปาตาทีสุ น อาทีนวทสฺสิโน. อวิชฺชาย อนารมฺมณสฺส, ปมชวนสฺส จ อารมฺมณาธิปติอนนฺตราทิปจฺจยวจเนสุ อวุตฺตสฺส, วุตฺตสฺส จ สพฺพสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ อาห.
วุตฺตนเยนาติ สมติกฺกมภวปตฺถนาวเสน ปฺุาภิสงฺขาเร วุตฺตนเยน.
๖๑๗. กึ ปนายนฺติอาทินา โจทกสฺส อยมธิปฺปาโย – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติ เอตฺถ สมฺภวนฺติ เอวาติ อวธารณํ น ยุชฺชติ ¶ , อวเสสปจฺจยสมวายาภาเว สงฺขารานํ สมฺภวาภาวโต. ตถา สงฺขารา เอวาติ อวธารณมฺปิ น ยุชฺชติ. กสฺมา? อฺเสฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ สมฺภวสฺส ตโต อิจฺฉิตพฺพตฺตา. วากฺยสฺส อวธารณผลตฺตา อวิชฺชาปจฺจยา เอว สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ อวธารเณ คยฺหมาเนปิ อยํ โทโส. กสฺมา? ยสฺมา โลภาทิกมฺมนิทานอุปาทานวตฺถารมฺมณมนสิการาทโย อฺเปิ ปจฺจยา ลพฺภนฺติเยวาติ. ตตฺถ เอกาติ อสหายา, การณนฺตรนิรเปกฺขาติ อตฺโถ. อฺเปิ ปจฺจยา สหการิการณภูตา. โทสเมตฺถ วตฺตุกาโม โจทโก ปุจฺฉตีติ ตฺวา อาจริโย อาห ‘‘กึ ปเนตฺถา’’ติ. เอตฺถ อวิชฺชาย ปจฺจยนฺตเรน รหิตภาเว จ สหิตภาเว จ กึ ปน วตฺตพฺพํ, อสมตฺตา เต โจทนา, อวสิฏฺฺจ ตาว กเถหีติ วุตฺตํ โหติ. เอกการณวาโท อาปชฺชตีติ โทสปฺปสงฺโค วุตฺโต. อนิฏฺโ หิ เอกการณวาโท สพฺพตฺถ สพฺพกาลํ สมฺภวาปตฺติโต, เอกสทิสาสภาวาปตฺติโต จ.
ยสฺมา เอกํ น เอกโตติอาทีสุ ตีสุ ปกาเรสุ อวิชฺชมาเนสุ ปาริเสเสน อเนกโต อเนกเมวาติ เอตสฺมึ จตุตฺเถ เอว ปกาเร วิชฺชมาเน เอกเหตุผลทีปเน อตฺโถ อตฺถิ, ตสฺมา น นุปปชฺชติ อุปปชฺชติเยว. เอกํ ผลํ เอกโต นตฺถิ, อเนกมฺปิ เอกโต นตฺถิ. อเนกโตปิ เอกํ ผลํ โน อตฺถีติ สมฺพนฺโธ.
เอเกกเหตุผลทีปนนฺติ ¶ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอกเหตุทีปนํ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ เอกผลทีปนนฺติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํ.
เวเนยฺยานํ อนุรูปโตติ เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยสฺส อนุรูปโต. เอกสฺเสว เหตุโน, ผลสฺส จ ทีปนา สตฺถุ เทสนาวิลาสโต วา เวเนยฺยปุคฺคลานํ อชฺฌาสยโต วา. ตทุภยสฺส ปเนตฺถ การณํ ตตฺถ ตตฺถ เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส ปธานตา, ปากฏตา, อสาธารณตา จ. เทสนาวิลาสปฺปตฺตา จ พุทฺธา ภควนฺโต เต เทเสตพฺเพ อตฺเถ พหูสุปิ ปริยาเยสุ ลพฺภมาเนสุ ยถารุจิตํ คเหตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติ, สา เทสนาวิลาสานุรูปตา. ตตฺถ ปน เยน ปริยาเยน เย เวเนยฺยา พุชฺฌนฺติ, เตเนว เตสํ โพธนํ, สา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปตา.
ยถาผสฺสํ ¶ เวทนาววตฺถานโตติ ‘‘สุขเวทนียํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๑๒๙), ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๔; ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) จ สุขเวทนียผสฺสาทิจกฺขุสมฺผสฺสาทิอนุรูเปน สุขเวทนาทิจกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาทีนํ ววตฺถานโต. สมาเนสุปิ หิ จกฺขุรูปาทีสุ ผสฺสวเสน สุขาทิวิปริยายาภาวโต, สมาเนสุ รูปมนสิการาทีสุ จกฺขาทิสงฺฆฏฺฏนวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวิปริยายาภาวโต, อฺปจฺจยสามฺเปิ จกฺขุสมฺผสฺสวเสน สุขาทิจกฺขุสมฺผสฺสชาทีนํ โอฬาริกสุขุมาทิสงฺกราภาวโต จาติ อตฺโถ. ยถาวุตฺตผสฺสสฺส สุขาทีนํ อวิปรีโต ปจฺจยภาโว เอว ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานํ. การณผลวิเสเสน วา ผลการณวิเสสนิจฺฉโย โหตีติ อุภยตฺถาปิ นิจฺฉโย ปวตฺถานนฺติ วุตฺโต.
กมฺมาทโยติ กมฺมอาหารอุตุอาทโย อปากฏา เสมฺหปฏิกาเรน โรควูปสมนโต. เสมฺหสฺส มนฺทภาวาทินา จ เสมฺหํเยว ปากฏํ การณํ. อยมิธ อวิชฺชา สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ วจนโตติ ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๓) อิมินา สุตฺเตน ตณฺหาย สงฺขารการณภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ อตฺโถ. ปุน ตสฺสาปิ อวิชฺชาย การณนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโยติ จ วจนโต’’ติ อาห ¶ . ตณฺหา วา จตุรุปาทานภูตา กามาสวทิฏฺาสวา จ สงฺขารสฺส การณนฺติ ปากฏา อวิชฺชาเหตุกาติ สุตฺตทฺวเยนาปิ อวิชฺชาย ปากฏํ สงฺขารานํ การณภาวเมว ทสฺเสติ. ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๓) หิ วจเนน ภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนกิจฺจา อวิชฺชา ตณฺหาย การณนฺติ ทสฺสิตา โหติ. ยสฺมา อวิทฺวา, ตสฺมา ปฺุาภิสงฺขาราทิเก อภิสงฺขโรตีติ อวิชฺชาย สงฺขารการณภาวสฺส ปากฏตฺตา อวิทฺทสุภาโวว สงฺขารการณภาเวน วุตฺโต. ขีณาสวสฺส สงฺขาราภาวโต, อสาธารณตฺตา จ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ สาธารณการณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติ ¶ ปฺุภวาทีนวปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ อสาธารณํ การณนฺติ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอเตเนว ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑; มหาว. ๑; เนตฺติ. ๒๔) เอตฺถ ปน ปธานตฺตา, ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตาติ เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติอาทีสุ โพธเนยฺยชฺฌาสยวเสน ธมฺมสฺส โพธนสงฺขาตํ ปโยชนํ เวทิตพฺพํ.
๖๑๘. ‘‘เอกนฺตานิฏฺผลายา’’ติ เอเตน วิรุทฺธภาวํ, ‘‘สาวชฺชายา’’ติ เอเตน วิชาติยภาวํ อวิชฺชาย โชเตติ. ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารา หิ อิฏฺวิปากตาย, อนวชฺชสภาวตาย จ ตสฺสา วิรุทฺธา, วิชาติยา จาติ. กถํ น ยุชฺชิสฺสตีติอาทิ สมาธานํ, เตน ยฺวายํ เอกนฺตานิฏฺผลตาทิเหตุปเทโส, ตสฺส อเนกนฺติกตํ ทสฺเสติ. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ยายํ ตยา โจทนา ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทินา กตา, สา ยุตฺตา วิปากํ ปติ. น หิ อนิฏฺเวปกฺกํ การณํ อิฏฺํ ผลติ, อิฏฺเวปกฺกํ วา อนิฏฺํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาวลกฺขณธมฺมานํ ธมฺมตา อธิปฺเปตา, ตตฺร จายํ นิยโม นตฺถิ วิจิตฺตรูปตฺตา ตสฺสาติ. เตนาห ‘‘วิรุทฺโธ จา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ธมฺมานนฺติ สภาวธมฺมานํ. านนฺติ อวฏฺานํ. ตสฺมา านวิรุทฺโธติ อตฺถิตาวิรุทฺโธ. เกจิ ปน ‘‘ปฏิสนฺธิอาทีนิานานี’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ ‘‘ปุริมจิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส านวิรุทฺโธ ปจฺจโย’’ติ นยิทํ เอกนฺติกํ สิยา. ภวงฺคมฺปิ หิ ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจโย, ชวนํ ชวนสฺส, น จ สิปฺปาทีนํ ปฏิสนฺธิอาทิฏฺานํ อตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. กมฺมํ รูปสฺส นมนรุปฺปนวิโรธา, สารมฺมณานารมฺมณาทิวิโรธา จ สภาววิรุทฺโธ ปจฺจโย ¶ . ขีราทีนิ ทธิอาทีนํ มธุรมฺพิลรสาทิสภาววิโรธา. อวิชานนกิจฺโจ อาโลโก วิชานนกิจฺจสฺส วิฺาณสฺส. อมทนกิจฺจา จ คุฬาทโย มทนกิจฺจสฺส อาสวสฺส.
โคโลมาวิโลมาทีติอาทีสุ โคโลมาวิโลมานิ ทุพฺพาย, อวีติ จ รตฺตา เอฬกา เวทิตพฺพา. วิสาณํ สรสฺส. ทธิติลปิฏฺคุฬานิ ภูติณกสฺส. เสวาลํ ตณฺฑุเลยฺยกสฺส, ขรวฬวา อสฺสตรสฺสาติ เอวมาทิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิโต. ยสฺมา วิปากา เอว น, ตสฺมา ทุกฺขวิปากายปิ ¶ อวิชฺชาย อทุกฺขวิปากานํ ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารานํ ปจฺจยตฺตํ น น ยุชฺชตีติ อตฺโถ.
ตทวิปากตฺเตปิ สาวชฺชตาย ตทวิรุทฺธานํ, ตํสทิสานฺจ อปฺุาภิสงฺขารานเมว ปจฺจโย, น อิตเรสนฺติ เอตสฺส ปสงฺคสฺส นิวารณตฺถํ ‘‘วิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ, สทิสาสทิโส ตถา. ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘อิติ อยํ อวิชฺชา’’ติอาทิมาห.
๖๑๙. สพฺพตฺถ ขนฺธานํ เภโท มรณนฺติ จุตึ อคฺคณฺหนฺโตติ อิธ จุติ นาม ตตฺถ ตตฺถ ภวาทีสุ รูปาทีนํ ขนฺธานํ มรณสฺิโต จริโม เภโทติ ยาถาวโต อชานนฺโต. สตฺตสฺส สโต วิชฺชมานสฺเสว. เทหนฺตรสงฺกมนํ อฺเน กาเยน สมาคโม.
สพฺพตฺถ ขนฺธานํ ปาตุภาโวติ ตตฺถ ตตฺถ ภวาทีสุ ขนฺธานํ ปมาภินิพฺพตฺติ. นวสรีรปาตุภาโวติ อิธ ชิณฺณสฺส สรีรสฺส นิกฺเขเป ปรโลกปริยาปนฺนสฺส นวกายสฺส อุปฺปาโท. ยเถเก วทนฺติ –
‘‘วตฺถานิ ชิณฺณานิ ยถา ปหาย,
นวานิ คณฺหาติ นโร ปรานิ;
นิกฺขิปฺป เทหํ อิธ ชิณฺณเมวํ,
คณฺหาติ อตฺตาภินวํ สุเขสี’’ติ.
อยํ สตฺโตติ อยมตฺตา, โย สามี, นิวาสี, การโก, เวทโก จาติ อธิปฺเปโต. สตฺโต ¶ มรติ, สตฺโต อุปปชฺชตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตีสุปิ าเนสุ อาทิ-สทฺเทน อิสฺสรกุตฺตพฺรหฺมกุตฺตาทิวิกปฺปนํ สงฺคณฺหาติ.
สภาวลกฺขณนฺติ’รุปฺปนานุภวนาทึ, กกฺขฬผุสนาทิสภาวเมว วา. สามฺลกฺขณนฺติ อนิจฺจตาทึ. สงฺขาเร อตฺตโต อตฺตนิยโตติ รูปาทีสุ เอกจฺจํ อตฺตโต, ตทฺํ อตฺตนิยโต.
อตฺตา ชานาติ วาติ วิกปฺเปติ กาปิลาทโย วิย. น ชานาติ วาติ กาณาทาชีวิกาทโย วิย. กาณาโทปิ หิ อตฺตา สภาเวน น ชานาติ. ยทา พุทฺธิคุเณน สํยุชฺชติ, ตทา ชานาตีติ อิจฺฉติ. โส เอว กโรติ จ กาเรติ จาติ โย ปรตฺถ สุขทุกฺขํ อนุภวติ, โส เอว ปฺุาปฺุํ สยํ กโรติ, อฺฺจ กาเรติ, น อฺโติ อธิปฺปาโย ¶ . สณฺเปนฺตาติ ทฺวิอณุกาทิอุปฺปาทนวเสน, อิจฺฉาวเสน จ สมฺปาเทนฺตา. โสติ อตฺตสฺิโต สตฺโต. อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ จกฺขาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคโต, เตน สฬายตนปฺปวตฺตึ ทสฺเสติ. สพฺพฺเหตํ ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานานํ อวิชฺชาทีนํ กิจฺจํ อตฺตโน พฺยาปารํ กตฺวา ทิฏฺิคติโก วิมุยฺหตีติ ทสฺสนวเสน วุตฺตํ. อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณีนํ วิย ปุพฺพาปริยววตฺถานํ นิยติ, นิยติยา, นิยติ เอว วา สงฺคติ สมาคโม นิยติสงฺคติ, ตาย ภาเวสุ ปริณตา มนุสฺสเทววิหงฺคาทิภาวํ ปตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตา. นิยติยา, สงฺคติยา, ภาวสงฺขาเตน สภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตา นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ จ อตฺถํ วทนฺติ.
เอเตหิ จ วิกปฺปเนหิ อวิชฺชา อกุสลํ จิตฺตํ กตฺวา สตฺเต ปฺุาทีสุ สงฺขาเรสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺเตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส อวิชฺชาย อนฺธีกโต’’ติอาทิ. ปฏิปชฺชตีติ อุปสงฺกมติ.
อปริณายโกติ อรหตฺตมคฺคสมฺปฏิปาทกกลฺยาณมิตฺตรหิโต, อรหตฺตมคฺคาณาวสานํ วา าณํ สมวิสมํ ทสฺเสตฺวา สตฺเต นิพฺพานํ นยตีติ ปริณายกํ, เตน รหิโต อปริณายโก. ธมฺมํ ตฺวาติ สปฺปุริสูปสฺสเยน จตุสจฺจปฺปกาสกํ สุตฺตาทิธมฺมํ ตฺวา, มคฺคาเณเนว วา สพฺพธมฺมปวรํ นิพฺพานธมฺมํ ตฺวา. ตํชานนายตฺตํ ปน เสสสจฺจตฺตยาภิสมยํ ¶ สมานกาลมฺปิ ตํ ปุริมกาลํ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อุปสนฺโต จริสฺสตีติ อคฺคมคฺคาธิคเมน สพฺพโส อวิชฺชูปสมา อุปสนฺโต สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยํ ิโต ยาว อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปตฺติ, ตาว สตฺตานํ หิตจริยาย อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺโต จริสฺสติ, ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเรหิ วิหริสฺสตีติ อตฺโถ.
สงฺขารปจฺจยาวิฺาณปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๒๐. ยถาวุตฺตสงฺขารปจฺจยา อุปฺปชฺชมานํ ตํ กมฺมนิพฺพตฺตเมว ภวิตุํ อรหตีติ ‘‘พาตฺตึส โลกิยวิปากวิฺาณานิ สงฺคหิตานี’’ติ อาห. ธาตุกถายํ ปน วิปฺปยุตฺเตน สงฺคหิตาสงฺคหิตปทนิทฺเทเส ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาเณน เย ธมฺมา, สฬายตนปจฺจยา ผสฺเสน เย ธมฺมา, ผสฺสปจฺจยา เวทนาย เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา, เต ¶ ธมฺมา กติหิ ขนฺเธหิ…เป… สงฺคหิตา? เต ธมฺมา อสงฺขตํ ขนฺธโต เปตฺวา เอเกน ขนฺเธน, เอกาทสหิ อายตเนหิ, เอกาทสหิ ธาตูหิ สงฺคหิตา. กติหิ อสงฺคหิตา? จตูหิ ขนฺเธหิ, เอเกนายตเนน, สตฺตหิ ธาตูหิ อสงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๔๖๖) วจนโต สพฺพวิฺาณผสฺสเวทนาปริคฺคโห กโต. ยทิ หิ เอตฺถ วิฺาณผสฺสเวทนา สปฺปเทสา สิยุํ, ‘‘วิปากา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๓) อิมสฺส วิย วิสชฺชนํ สิยา. ตสฺมา ตตฺถ อภิธมฺมภาชนียวเสน สงฺขารปจฺจยา วิฺาณาทโย คหิตาติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร จ อภิธมฺมภาชนีเย (วิภ. ๒๔๓) จตุภูมกกุสลสงฺขาโร, อกุสลสงฺขาโร จ วุตฺโตติ เอโส เอว ธาตุกถายํ คหิโตติ ทฏฺพฺโพ. ภโว ปน ธาตุกถายํ กมฺมูปปตฺติภววิเสสทสฺสนตฺถํ น อภิธมฺมภาชนียวเสน คหิโต, เอวฺจ กตฺวา ตตฺถ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ อนุทฺธริตฺวา ‘‘กมฺมภโว’’ติอาทินา (ธาตุ. ๖๖) นเยน ภโว อุทฺธโฏ.
โลกิยวิปากมโนวิฺาณเมว สนฺธายาห ‘‘พาวีสติวิธํ โหตี’’ติ. ฉหิ วิฺาเณหีติ ยถาอธิกเตหิ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ฉหิ วิฺาเณหิ. กสฺมา ปเนตฺถ โลกิยวิปากวิฺาณสฺเสว คหณํ กตนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตี’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา ธาตุกถายํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาเณน เย ธมฺมา วิปฺปยุตฺตา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. ๓๖๒) โลกุตฺตรวิปากานมฺปิ คหณํ กตนฺติ? ตํ ยถาธมฺมสาสนตฺตา อภิธมฺมเทสนาย วิปากตฺติเก (ธ. ส. ติกมาติกา ๓) วิย อนวเสสวิปากธมฺมสงฺคณฺหนวเสน ¶ วุตฺตํ. สุตฺตนฺตเทสนา ปน ยถานุโลมเทสนาติ ตตฺถ ปวตฺตินิวตฺติโย อสงฺกรโต ทสฺเสตพฺพา. ตสฺมา ตทตฺถสํวณฺณนาติ กตฺวา ปวตฺติกถายํ โลกิยวิปากวิฺาณานิเยว คหิตานิ. เตเนวาห ‘‘วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานี’’ติ.
ยถา กตํ กมฺมํ ผลทาเน สมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ ‘‘อุปจิต’’นฺติ วุจฺจตีติ วิปากทานโยคฺยเมว สงฺขารํ คณฺหนฺโต ‘‘อุปจิตกมฺมาภาเว’’ติ อาห. เหตุ นาม พฺยติเรกปฺปธานนฺติ อภาว-คฺคหณํ, เตน กมฺเม สติ ภาวโต, อสติ อภาวโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ¶ . ยถา ปนสฺส วิฺาณสฺส สงฺขารปจฺจยตา น สิทฺธา, น เอวํ วิปากภาโว. โส ปน สิทฺโธติ กตฺวา อาห ‘‘วิปากํเหต’’นฺติ. เตน วิฺาณสฺส วิปากภาเวน สงฺขารปจฺจยตฺตํ สาเธติ. ตสฺส ปน สาธนตฺถํ ‘‘อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต’’ติ วุตฺตนฺติ ตํ วิวรนฺโต ‘‘วิปากฺจา’’ติอาทิมาห. ยทิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ยทิ กมฺมนิรเปกฺโข วิปาโก อุปฺปชฺเชยฺย. สพฺเพสํ สตฺตานํ พฺรหฺมตฺตํ อุปคตานํ ฆานาทิวิฺาณานิ มหาวิปากวิฺาณานีติ ตสฺส ตสฺส วิปากสฺส อโนกาเส ิตานมฺปิ. วิปากานีติ วิฺาณาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส, สพฺพวิปากวิฺาณานีติ อตฺโถ.
สงฺขารา พหู เอกูนตึสเจตนาเภทโต, วิฺาณานิ จ พหูนิ พาตฺตึสวิธตฺตา, น จ สพฺพโต สพฺพานีติ อาห ‘‘กตรสงฺขารปจฺจยา กตรวิฺาณนฺติ เจ’’ติ. ‘‘วิฺาณ’’นฺติ จ อิทํ วิฺาณสามฺํ คเหตฺวา วุตฺตํ. กามํ ขนฺธนิทฺเทเสปิ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๑ อาทโย) อิมานิ วิฺาณานิ นิทฺทิฏฺานิ, ตํ ปน อติสํขิตฺตํ, น จ ตตฺถ เนสํ สงฺขารปจฺจยตา วิภาวิตาติ ตํ ปวตฺติยํ, ปฏิสนฺธิยฺจ ภวาทีสุ ปวตฺตนาการวเสน วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กามาวจรปฺุาภิสงฺขารปจฺจยา’’ติอาทิ อารทฺธํ. มโนวิฺาเณติ นิทฺธารเณ ภูมฺมํ. มหาวิปากานีติ วิฺาณาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส. มหาวิปากาติ ปน ปาเ มโนวิฺาณธาตุโยติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๖๒๑. ยํสงฺขารปจฺจยาติ ยสฺส ยสฺส สงฺขารสฺส ปจฺจยภาเวน. ยํ วิฺาณนฺติ ‘‘ยํ ยํ วิฺาณ’’นฺติ เอวํ อุภยตฺถ อาเมฑิตโลโป ทฏฺพฺโพ. ‘‘โหตี’’ติ อิมินา การณภาเว วิฺาณสฺส สพฺภาวมตฺตํ ปเวทิตํ, น ปวตฺติวิเสโสติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ อาห ¶ . พฺรหฺมานมฺปิ อนิฏฺรูปาทิอาปาถคมเน อกุสลวิปากจกฺขุวิฺาณาทีนิ กทาจิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ‘‘อิมานิ เตรส…เป… ปวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ โวกาโร วิตฺถาโร เอตฺถาติ ปฺจโวกาโร, โส เอว ภโว, เอตสฺมึ ปฺจโวการภเว. โหติ หิ ภินฺนาธิกรณานมฺปิ อฺปทตฺถสมาโส ยถา ‘‘อุรสิโลโม’’ติ. อถ วา ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมาเนหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ โวกรียตีติ ปฺจโวกาโร, โส เอว ภโวติ สพฺพํ ปุพฺเพ วิย.
‘‘ปวตฺติยฺเว ¶ ปวตฺตนฺตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ.
‘‘เยภุยฺเยน โลภสมฺปยุตฺตชวนาวสาเน’’ติ อิทํ ปฏิฆวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตานนฺตรํ โสมนสฺสสหคตสฺส อนุปฺปชฺชนโตติ เกจิ, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘จกฺขุํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ…เป… วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อกุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนโต. อิฏฺํ เจ อารมฺมณํ, โสมนสฺสตทารมฺมณํ น น อุปฺปชฺชตีติ. ชวเนน ตทารมฺมณนิยเม โสมนสฺสสหคตานนฺตรํ โสมนสฺสสหคตาเนว สนฺธาย วุตฺตนฺติ อปเร, ตํ วิจาเรตพฺพํ อุเปกฺขาสหคตกุสลากุสลชวนานนฺตรมฺปิ โสมนสฺสตทารมฺมณสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา. อุเปกฺขาสหคตกิริยาชวนานนฺตรเมว หิ โสมนสฺสตทารมฺมณํ น อิจฺฉนฺติ.
ยสฺมา ปน ติเหตุกชวนาวสาเน จ กทาจิ อเหตุกํ ตทารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา เอกจิตฺตกฺขณายุกํ ชวนารมฺมณํ โหติ, ตทา ตตฺถ เอกเมว ตทารมฺมณํ โหตีติ กตฺวา ‘‘สกึ วา’’ติ วุตฺตนฺติ เกจิ. อปเร ปน ตทารมฺมณํ นาม ชวนารมฺมณานุภวนกิจฺจํ, ตํ เอกจิตฺตกฺขณิเก ตถา อาสนฺนเภเท อารมฺมเณ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ‘‘สกึ วา’’ติ อิทํ ทิรตฺตติรตฺตาทิ วิย วจนสิลิฏฺตาวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ทฺวิกฺขตฺตุเมว ปน อุปฺปชฺชตีติ. ‘‘ทิรตฺตติรตฺต’’นฺติ (ปาจิ. ๕๐) เอตฺถ หิ วา-สทฺทสฺส อภาวา วจนสิลิฏฺตามตฺเตน ทิรตฺตคฺคหณํ กตนฺติ ยุชฺชติ. ‘‘นิรนฺตรํ ติรตฺตทสฺสนตฺถํ วา’’ติ อิธ ปน วา-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ วุตฺโตติ สกึ เอว จ กทาจิ ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘สกึ วา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว หิ สมฺโมหวิโนทนิยํ สกึ ตทารมฺมณปฺปวตฺติยา วิจาเรตพฺพตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ปน สพฺพทฺวาเรสุ ตทารมฺมเณ ทฺเว เอว จิตฺตวารา อาคตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) วุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ จิตฺตปฺปวตฺติคณนายนฺติ วิปากกถายํ พลวรูปาทิอารมฺมเณ วุตฺตํ จิตฺตปฺปวตฺติคณนํ สนฺธายาห. ตตฺถ หิ ทฺเวว ตทารมฺมณุปฺปตฺติวารา วุตฺตา ¶ . ตเทว หิ สนฺธาย อิธาปิ วุตฺตํ ‘‘อภิธมฺมฏฺกถายํ ปน ตทารมฺมเณ ทฺเว จิตฺตวารา อาคตา’’ติ. อภิธมฺมฏฺกถายํ อนิยตารมฺมณฏฺานกิจฺจา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๗) ทฺวารํ อนามสิตฺวา เอว วุตฺตํ, ตํ อนนฺตรํ ปรโต วุตฺตสเหตุกวิปากวิฺาณานํ สทิสสํวณฺณนํ กาตุกามตาธิปฺปาเยน วุตฺตํ. อเหตุกทฺวยาทีนฺหิ ภวงฺคภูตานํ สยเมว ทฺวารตฺตา, จุติปฏิสนฺธิภูตานฺจ ภวงฺคสงฺขาเตน, อฺเน จ ทฺวาเรน อนุปฺปตฺติโต นิยตํ, อนิยตํ วา ทฺวารํ เอเตสนฺติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
อเหตุกทฺวยสฺส ปน สนฺตีรณตทารมฺมณภูตสฺส ทฺวารํ ลพฺภติ, ตฺจ อนิยตนฺติ ตมฺปิ คณฺหนฺโต ‘‘อนิยตทฺวารารมฺมณฏฺานกิจฺจา หุตฺวา ปวตฺตนฺตี’’ติ อาห. เตเนว เจตฺถ มหาวิปากานมฺปิ ตทารมฺมณภูตานํ ทฺวารํ ลพฺภตีติ ตตฺถาปิ ทฺวารคฺคหณํ กตํ.
เอกสฺส สตฺตสฺส ปวตฺโต รูปาวจรวิปาโก ปถวีกสิณาทีสุ ยสฺมึ อารมฺมเณ ปวตฺโต, ตโต อฺสฺมึ ตสฺส ปวตฺติ นตฺถีติ รูปาวจรานํ นิยตารมฺมณตา วุตฺตา. อิตรานิ อารุปฺปวิปากวิฺาณานิ. นิยตํ อวตฺถุกานีติ นิยตาวตฺถุกานิ. กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีสุเยว อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต นิยตารมฺมณานิ. ตตฺราติ ปวตฺติยํ. อสฺสาติ พาตฺตึสวิธสฺส วิปากวิฺาณสฺส. เต เต สงฺขาราติ ยถาวุตฺตา ปฺุาภิสงฺขาราทิสงฺขารา. กมฺมปจฺจเยนาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน. อุปนิสฺสยปจฺจเยนาติ ปกตูปนิสฺสยปจฺจเยน.
๖๒๒. เอวํ ปวตฺติยํ วิฺาณปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา ปฏิสนฺธิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนุรูปาย ปฏิสนฺธิยาติ อนุรูเปน ปฏิสนฺธิกิจฺเจน. ตํ ปน อนุรูปตํ สยเมว วกฺขติ. ภวนฺตเรน ภวนฺตรสฺส สนฺธานํ อิธ ปฏิสนฺธีติ ตํ อจิตฺตกมฺปิ อตฺเถวาติ กตฺวา ‘‘กติ ปฏิสนฺธิโย’’ติ ปุจฺฉํ กตฺวาปิ ‘‘กติ ปฏิสนฺธิจิตฺตานี’’ติ ปุจฺฉา กตา. ‘‘เกน กตฺถา’’ติ เกน จิตฺเตน กสฺมึ ภเว.
ตตฺถาติ เตสุ เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ. กุสลวิปากาย อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยาติ ¶ สมฺพนฺโธ. นตฺถิ เทเวสุ อเหตุกา ปฏิสนฺธีติ ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ วิเสสนํ. นปุํสกาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ¶ มมฺมาทีนํ สงฺคโห. เกจิ ปน เอกจฺเจ อเหตุกปฏิสนฺธิกา อวิกลินฺทฺริยา หุตฺวา โถกํ วิจารณปกติกาปิ โหนฺติเยว, ตสฺมา ตาทิสานมฺปิ อิธ อาทิสทฺเทน สงฺคโหติ วทนฺติ. สงฺเขปโตติ สมาสโต, อสุกาย ปฏิสนฺธิยา อสุกํ อารมฺมณนฺติ วิภาคํ อกตฺวาติ อตฺโถ.
เสสานนฺติ รูปาวจรา ปฺจ, ปมตติยารุปฺปา ทฺเวติ อิมาสํ วุตฺตาวเสสานํ สตฺตนฺนํ ปฏิสนฺธีนํ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ จุติจิตฺตํ นาม นตฺถิ ปฏิสนฺธิอารมฺมเณ เอว ปวตฺตนโต. ทฺวีสุ อารมฺมเณสูติ อตีตนวตฺตพฺพวเสน ทฺวีสุ อารมฺมเณสุ.
๖๒๓. ตานีติ ปุพฺเพ กตานิ กมฺมานิ. อสฺสาติ อาสนฺนมรณสฺส ปุคฺคลสฺส. โอลมฺพนฺตีติ สายนฺเห มหนฺตานํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา วิย ภูมิยํ ตสฺส จิตฺเต อวลมฺพนฺติ อุปติฏฺนฺติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธติ ตสฺมึ จุติจิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต ตสฺส นิโรธสมนนฺตรเมว. ตเทวาติ ตํเยว ยถาวุตฺตชวนวีถิยา อารมฺมณภูตํ. อวิชฺชาตณฺหาทีสุ กิเลเสสุ อนุปจฺฉินฺเนสฺเวว กมฺมาทิโน อุปฏฺานํ, ตฺจ อารพฺภ จิตฺตสนฺตานสฺส ภวนฺตรนินฺนโปณปพฺภารตา โหตีติ อาห ‘‘อนุปจฺฉินฺนกิเลสพลวินามิต’’นฺติ. สนฺตาเน หิ วินามิเต ตเทกเทสภูตํ ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ วินามิตเมว โหติ, น จ เอกเทสวินามิตภาเวน วินา สนฺตานสฺส วินามิตตา อตฺถีติ. สพฺพตฺถ ปน ทุคฺคติปฏิสนฺธินินฺนาย จุติยา ปุริมชวนานิ อกุสลานิ, อิตราย จ กุสลานีติ นิจฺฉินนฺติ. ‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, อนุพฺยฺชนสฺสาทคธิตํ วา, ตสฺมึ เจ สมเย กาลํ กโรติ, านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ อุปปชฺเชยฺย นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๕) หิ วุตฺตํ, ตสฺมา อกุสลํ ทุคฺคติยํ, กุสลฺจ สุคติยํ ปฏิสนฺธิยา อุปนิสฺสโย โหตีติ. อรหโต ปน สพฺพโส กิเลสานํ อุปจฺฉินฺนตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพภวุสฺสุกฺกตาย กมฺมาทินิมิตฺตํ น อุปฏฺหติ, ตโต วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อลทฺธสหายตฺตา ปฏิสนฺธึ น ชเนติ.
วุตฺตปฺปการกมฺมวเสนาติ ปาปกมฺมวเสน, ตทุปฏฺาปิตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘นรกาทีสุ อคฺคิชาลวณฺณาทิก’’นฺติ อิทํ ตํสทิสตาวเสน วุตฺตํ. น ¶ หิ โส เอว นิรยคฺคิวณฺณาทิ ตทา ตสฺส ¶ อาปาถํ อาคจฺฉติ. ตตฺถ อคฺคิชาลวณฺณาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน เวตฺตรณีสิมฺพลิอสิปตฺตวนาทิวณฺณํ สงฺคณฺหาติ. นรกาทีสูติ ปน อาทิ-สทฺเทน เปตติรจฺฉานานํ นิพทฺธสฺจรณฏฺานปริยาปนฺนวณฺณํ. มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉตีติ กมฺมพเลน อุปฏฺาปิตวณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส วิย, ทิพฺพจกฺขุสฺส วิย จ มโนทฺวาเร เอว โคจรภาวํ คจฺฉติ. เอกํ อาวชฺชนํ, ปฺจ ชวนานิ, ทฺเว ตทารมฺมณานีติ ตีณิ วีถิจิตฺตานิ.
ราคาทิเหตุภูตํ หีนมารมฺมณนฺติ อกุสลวิปากสฺส อารมฺมณํ ภวิตุํ ยุตฺตํ อนิฏฺมารมฺมณมาห. ตมฺปิ หิ สงฺกปฺปนวเสน ราคสฺสาปิ เหตุ โหตีติ. อกุสลวิปากชนกกมฺมสหชาตานํ วา ตํสทิสาสนฺนจุติชวนเจตนาสหชาตานฺจ ราคาทีนํ เหตุภาโว เอว หีนตา. ตฺหิ ปจฺฉานุตาปชนกกมฺมานมารมฺมณํ กมฺมวเสน อนิฏฺํ อกุสลวิปากสฺส อารมฺมณํ ภเวยฺย. อฺถา จ อิฏฺารมฺมเณ ปวตฺตสฺส อกุสลกมฺมสฺส วิปาโก อกุสลกมฺมนิมิตฺตารมฺมโณ น ภเวยฺย. น หิ อกุสลวิปาโก อิฏฺารมฺมโณ ภวิตุํ อรหตีติ.
ปฺจทฺวาเร จ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ กมฺมนิมิตฺตํ อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณสนฺตติยํ อุปฺปนฺนํ, ตํสทิสฺจ ทฏฺพฺพํ. อฺถา ตเทว ปฏิสนฺธิอารมฺมณูปฏฺาปกํ, ตเทว จ ปฏิสนฺธิชนกํ ภเวยฺย. น จ ปฏิสนฺธิยา อุปจารภูตานิ วิย, เอตสฺมึ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ อนุปฺปาเทนฺตานิ วิย จ ปวตฺตานิ จุติอาสนฺนานิ ชวนานิ ปฏิสนฺธิชนกานิ ภเวยฺยุํ. ‘‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ (ธ. ส. ๔๓๑) หิ วุตฺตํ. ตทา จ ตํสมานวีถิยํ วิย ปวตฺตมานานิ กถํ กตูปจิตานิ สิยุํ? ตทา น อสฺสาทิตานิ. น จ โลกิยานิ โลกุตฺตรานิ วิย สมานวีถิผลานิ โหนฺติ. ‘‘ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา โหติ สมาทินฺนา. เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๓๐๓) สุตฺเต มรณกาเล สมตฺตาย สมาทินฺนาย มิจฺฉาทิฏฺิยา, สมฺมาทิฏฺิยา จ สหชาตเจตนาย ปฏิสนฺธิทานํ วุตฺตํ, น จ ทุพฺพเลหิ ปฺจทฺวาริกชวเนหิ มิจฺฉาทิฏฺิ, สมฺมาทิฏฺิ ¶ วา สมตฺตา โหติ สมาทินฺนา. ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘สพฺพมฺปิ เหตํ กุสลากุสลธมฺมปฏิวิชานนาทิจวนปริโยสานํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติ, น ปฺจทฺวาริเกนาติ ¶ สพฺพสฺสเปตสฺส กิจฺจสฺส กรเณ สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ ปฏิกฺขิตฺตานี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๗๖๖).
ตตฺถ หิ น กิฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑-๒) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลํ วา อกุสลํ วา น ปฏิวิชานาตีติ จ วุตฺตํ. เยสํ ปฏิวิภาวนปฺปวตฺติยา สุขํ วา ทุกฺขํ วา อนฺเวติ, เตสํ สา ปวตฺติ ปฺจทฺวาเร ปฏิกฺขิตฺตา. กุสลากุสลกมฺมสมาทานฺจ ตาทิสเมวาติ. ตทารมฺมณานนฺตรํ ปน จวนํ, ตทนนฺตรา จ อุปปตฺติ มโนทฺวาริกา เอว โหติ, น สหชวนกวีถิจิตฺตปริยาปนฺนาติ อิมินา อธิปฺปาเยน อิธ ปฺจทฺวาริกตทารมฺมณานนฺตรา จุติ, ตทนนฺตรา ปฏิสนฺธิ จ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. ตตฺถ อวเสสปฺจจิตฺตกฺขณายุเก รูปาทิมฺหิ อุปฺปนฺนํ ปฏิสนฺธึ สนฺธาย ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ อุปปตฺติจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ, อวเสสเอกจิตฺตกฺขณายุเก จ อุปฺปนฺนํ ปฏิสนฺธึ สนฺธาย ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ อุปปตฺติจิตฺตํ อตีตารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๖๒๔. กณฺหปกฺเข สุกฺกปกฺขํ เปตฺวาติ เอตฺถ ยถา ปุพฺเพ ‘‘ปาปกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ วุตฺเต กณฺหปกฺเข ‘‘อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ สุกฺกปกฺโข วุตฺโต, เอวํ ‘‘ทุคฺคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, นรกาทีสุ อคฺคิชาลวณฺณาทิกํ ทุคฺคตินิมิตฺต’’นฺติ จ วุตฺเต กณฺหปกฺเข ‘‘สุคติปริยาปนฺนํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, มนุสฺสโลเก รตฺตกมฺพลสทิสมาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตํ, เทวโลเก วา อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทิวณฺณสงฺขาตํ สุคตินิมิตฺต’’นฺติ เอวํ สุกฺกปกฺขํ เปตฺวา เสสํ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณายาติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตวเสน อตีตารมฺมณาย, มาตุกุจฺฉิวณฺณาทิสุคตินิมิตฺตวเสน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย.
๖๒๕. ตฺจ โขติ ยเทตํ ‘‘อนวชฺชกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ อนิยมนํ กตํ, ตฺจ โข. กมฺมนิมิตฺตเมว อาปาถมาคจฺฉติ เอกนฺตโต ¶ อตฺตโน กมฺมารมฺมณตาย มหคฺคตวิปากสฺส. สุทฺธาย วาติ มหคฺคตกมฺมนิมิตฺตารมฺมณาย ชวนวีถิยา, ตทารมฺมณรหิตายาติ อตฺโถ, สา ปน ชวนวีถิ มหคฺคตวิปากสฺส อุปจาโร วิย ทฏฺพฺพา. เกจิ ปน ตฺจ วีถึ มหคฺคตาวสานํ วทนฺติ. ‘‘นวตฺตพฺพารมฺมณา วา’’ติ อิทํ รูปาวจรปฏิสนฺธึ, อารุปฺเปสุ ¶ จ ปมํ, ตติยฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุติยจตุตฺถา ปน อตีตารมฺมณวจเนเนว คหิตา.
มาตุกุจฺฉิวณฺณสงฺขาตนฺติอาทินา วณฺโณ เอว คตินิมิตฺตภาเวน อาคโต. ตตฺถ สทฺโท ตาว อนุปาทินฺนภาเวน สุคติปริยาปนฺนตาย คตินิมิตฺตภาเวน อฏฺกถาสุ นาคโตติ ยุตฺตเมตํ, คนฺธาทีนํ ปน อนาคมเน การณํ วีมํสิตพฺพํ.
อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียตีติอาทีสุ ปุพฺพเจตนาวเสน ปฺุํ โหติ. สพฺพนฺติมชวเน วตฺตมานสฺสาปีติ วทนฺติ.
๖๒๖. ‘‘เอเตนานุสาเรน อารุปฺปจุติยาปิ อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ เวทิตพฺพา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘ปถวีกสิณชฺฌานาทิวเสน ปฏิลทฺธมหคฺคตสฺส สุคติยํ ิตสฺสา’’ติ เอวมาทิเก เอว นเย อยมฺปิ ปฏิสนฺธิ อวรุทฺธาติ? น, ตตฺถ รูปาวจรจุติอนนฺตราย เอว ปฏิสนฺธิยา วุตฺตตฺตา. ตตฺถ หิ ‘‘ปถวีกสิณาทิกํ วา นิมิตฺตํ มหคฺคตจิตฺตํ วา มโนทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, จกฺขุโสตานํ วา’’ติอาทินา เตน วจเนน รูปาวจรจุติยา เอว อนนฺตรา ปฏิสนฺธิ วุตฺตาติ วิฺายติ. อถาปิ ยถาสมฺภวโยชนาย อยมฺปิ ปฏิสนฺธิ ตตฺเถว อวรุทฺธา, อรูปาวจรจุติอนนฺตรา ปน รูปาวจรปฏิสนฺธิ นตฺถิ. อรูปาวจเร จ อุปรูปริ จุติยา อนนฺตรา เหฏฺิมา เหฏฺิมา ปฏิสนฺธิ นตฺถีติ จตุตฺถารุปฺปจุติยา นวตฺตพฺพารมฺมณปฏิสนฺธิ นตฺถิ. เตน ตโต ตตฺเถว อตีตารมฺมณา, กามาวจเร จ อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธิ. อิตราหิ จ ยถาสมฺภวํ อตีตนวตฺตพฺพารมฺมณา อารุปฺปปฏิสนฺธิ, อตีตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา จ กามาวจรปฏิสนฺธิ โยเชตพฺพาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ วิสุํ อุทฺธรณํ กตํ.
๖๒๗. เอวํ อารมฺมณวเสน เอกวิธาย กามาวจรสุคติจุติยา ทุวิธา ทุคฺคติปฏิสนฺธิ, ทุคฺคติจุติยา ทุวิธา สุคติปฏิสนฺธิ, กามาวจรสุคติจุติยา ทฺวิเอกทฺวิปฺปการานํ กามรูปารูปานํ วเสน ปฺจวิธา สุคติปฏิสนฺธิ ¶ , รูปาวจรจุติยา ตเถว ปฺจวิธา, ทุวิธาย อารุปฺปจุติยา ปจฺเจกํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ กามารุปฺปานํ วเสน อฏฺวิธา จ ปฏิสนฺธิ ¶ ทสฺสิตา. ทุคฺคติจุติยา ปน เอกวิธาย ทุคฺคติปฏิสนฺธิ ทุวิธา น ทสฺสิตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุคฺคติยํ ิตสฺส ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา วุตฺตา ปน –
ทฺเว ทฺเว ปฺจาถ ปฺจฏฺ, ทฺเว ภวาลมฺพเภทโต;
จุติยา ตาทิสาเยตา, จตุวีสติ สนฺธิโย. (วิภ. มูลฏี. ๒๒๗);
๖๒๘. ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๔๓๑) นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว เหฏฺา ทสฺสิตปฺปกาโรติ อุปนิสฺสยภาวเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห.
นิสฺสยปจฺจยภูเตน รูเปน สหปวตฺติเยเวตฺถ วิฺาณสฺส เตน มิสฺสิตา, ตทภาโว อมิสฺสิตา. ยวนฺติ เอตฺถ สตฺตา เอกชาติสมนฺวเยน อฺมฺมิสฺสิตา โหนฺตีติ โยนิโย. สุจริตทุจฺจริตวเสน คนฺตพฺพา ปาปุณิตพฺพาติ คติโย. ติฏฺติ เอตฺถาติ ิติ, วิฺาณสฺส ิติ วิฺาณฏฺิติ. นานตฺตกายนานตฺตสฺีติอาทิอาวาโส เอว สตฺเตหิ อาวสิตพฺพโต สตฺตาวาโส. อสฺสตฺตาวาสสฺส อิธ อสมฺภวโต ‘‘สตฺตาวาสวเสน อฏฺวิธํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.
๖๒๙. อฺตฺร ชาติปณฺฑกปฏิสนฺธิยาติ เอตฺถ ปมกปฺปิกปฏิสนฺธิยาปีติ วตฺตพฺพํ. สาปิ หิ ภาเวน วินาว อุปฺปชฺชตีติ.
โอมโตติ อวมโต, อวกํสโตติ อตฺโถ. อาทินาติ ‘‘มิสฺสํ อมิสฺส’’นฺติ เอตสฺมึ ทุเก อาทิมฺหิ วุตฺเตน มิสฺสวิฺาเณน. โอมโต ทฺเว วา ตโย วา ทสกา อุปฺปชฺชนฺตีติ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน วุตฺตํ. อฺตฺถ ปน อเนเก กลาปา สห อุปฺปชฺชนฺติ. พฺรหฺมตฺตภาเวปิ หิ อเนกคาวุตปฺปมาเณน อเนเก กลาปา สห อุปฺปชฺชนฺตีติ ตึสโต อธิกาเนว รูปานิ โหนฺติ. ตทหุชาตเอฬกสฺส โลมํ ชาติอุณฺณาติ เกจิ. หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณาติ อปเร. คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณาติ อฺเ. อิมาสุ คตีสุ อิมา โยนิโย สมฺภวนฺติ, อิมาสุ น สมฺภวนฺตีติ เอวํ โยนีนํ คติวเสน สมฺภวเภโท.
๖๓๐. ภุมฺมวชฺเชสูติ ¶ ภุมฺมเทวานํ วชฺชนํ โยนิวิภาคํ ปติ เตสํ มนุสฺสสทิสตฺตา. โยนิโย ¶ ติสฺโส ปุริมิกา น โหนฺตีติ โยนิตฺตยปฏิกฺเขเปน ปจฺฉิมา โยนิ อนฺุาตาติ อตฺถโต อาปนฺนเมว โหติ. คติตฺตเยติ มนุสฺสเปตติรจฺฉานสฺิเต คติตฺตเย. ตฺหิ เอตฺถ ปุพฺเพ อนามฏฺํ.
จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘จ-สทฺเทนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กสฺมา ปน นิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ ปุริมิกา ติสฺโส โยนิโย น สนฺตีติ? อสมฺภวโต. ตาสฺหิ นิจฺจาตุรภาวโต กามเสวา นตฺถีติ น ตา อณฺฑชาทโย โหนฺติ. กุจฺฉิยํ ตาสํ คพฺโภ นาวติฏฺติ ชาลสพฺภาวโตติ เกจิ. อคฺคิชาลาย สนฺตปฺปมานสรีรา เอตา นิพฺพตฺตนฺตีติ อลฺลฏฺาเนสุ, ปุปฺผาทีสุ จ สมฺภวาภาวโต สํเสทชตาปิ ตาสํ นตฺเถวาติ วทนฺติ. เตนาห ‘‘โอปปาติกา เอว หิ เต โหนฺตี’’ติ.
รูปีพฺรหฺเมสุ ตาว โอปปาติกโยนิเกสูติ โอปปาติกโยนิเกหิ รูปีพฺรหฺเม นิทฺธาเรติ. รูปีพฺรหฺเมสูติ หิ อธิกรเณ ภุมฺมํ, โอปปาติเกสูติ นิทฺธารเณ. เตน ‘‘โอปปาติกโยนิเกสู’’ติ สามฺโต วุตฺตราสิโต ‘‘รูปีพฺรหฺเมสู’’ติ วิเสเสน ตเทกเทสํ นิทฺธาเรติ. จกฺขุโสตวตฺถุทสกานํ, ชีวิตนวกสฺส จาติ เอตฺถ เกจิ ‘‘จกฺขุโสตวตฺถุสตฺตกานํ, ชีวิตฉกฺกสฺส จาติ จตุนฺนํ กลาปานํ วเสน รูปภเว ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สห สตฺตวีสติ รูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ คนฺธรสาหารานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา’’ติ การณํ วตฺวา ตํ สมตฺเถนฺตา ‘‘ปาฬิยฺหิ ‘รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ เปตฺวา อฺสตฺตานํ เทวานํ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ปฺจ ธาตุโย ปาตุภวนฺตี’ติ (วิภ. ๑๐๑๕-๑๐๑๖) วุตฺตํ, ตถา ‘รูปธาตุยา ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย’ติ สพฺพสงฺคหกวเสน ตตฺถ วิชฺชมานายตนธาตุโย ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. กถาวตฺถุมฺหิ จ ฆานายตนาทีนํ วิย คนฺธายตนาทีนฺจ ตตฺถ ภาโว ปฏิกฺขิตฺโต ‘อตฺถิ ตตฺถ ฆานายตนนฺติ? อามนฺตา. อตฺถิ ตตฺถ คนฺธายตนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’ติอาทินา (กถา. ๕๒๐). น จ อโผฏฺพฺพายตนานํ ปถวีธาตุอาทีนํ วิย อคนฺธรสายตนานํ คนฺธรสานํ ตตฺถ ภาโว สกฺกา วตฺตุํ, ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตาวินิมุตฺตสฺส ปถวีอาทิสภาวสฺส วิย คนฺธรสายตนภาววินิมุตฺตสฺส คนฺธรสสภาวสฺส ¶ อภาวา. ยทิ จ ฆานสมฺผสฺสาทีนํ การณภาโว นตฺถีติ ‘อายตนานี’ติ เต น วุจฺเจยฺยุํ, ธาตุสทฺโท ปน นิสฺสตฺตนิชฺชีววาจโกติ ‘คนฺธธาตุ รสธาตู’ติ อวจเน การณํ นตฺถิ, ธมฺมภาโว จ เตสํ เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพ สภาวธารณาทิลกฺขณโต อฺสฺส อภาวา. ธมฺมานฺจ อายตนภาโว เอกนฺติโก ¶ ยมเก วุตฺโต ‘ธมฺโม อายตนนฺติ? อามนฺตา’ติ (ยม. ๑.อายตนยมก.๑๓). ตสฺมา เตสํ คนฺธรสายตนภาวาภาเวปิ โกจิ อายตนภาโว วตฺตพฺโพ. ยทิ จ โผฏฺพฺพภาวโต อฺโ ปถวีอาทิภาโว วิย คนฺธรสภาวโต อฺโ เตสํ โกจิ สภาโว สิยา, เตสํ ธมฺมายตนสงฺคโห. คนฺธรสภาเว ปน อายตนภาเว จ สติ ‘คนฺโธ จ โส อายตนฺจ คนฺธายตนํ, รโส จ โส อายตนฺจ รสายตน’นฺติ อิทมาปนฺนเมวาติ คนฺธรสายตนภาโว จ น สกฺกา นิวาเรตุํ. ‘ตโย อาหารา’ติ จ วจนโต กพฬีการาหารสฺส ตตฺถ อภาโว วิฺายติ. ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา รูปคณนา กาตพฺพา. เอวฺหิ ธมฺมตา น วิโลมิตา โหตี’’ติ วทนฺติ.
เอตฺถ วุจฺจเต – รูปาวจรสตฺตานํ ฆานชิวฺหายตนาภาวโต วิชฺชมานาปิ คนฺธรสา อายตนกิจฺจํ น กโรนฺตีติ เต อนามสิตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๑๕), ‘‘ฉ อายตนานี’’ติ (วิภ. ๙๙๒) จ อาทิ วุตฺตํ, ‘‘ตโย อาหารา’’ติ จ อชฺโฌหริตพฺพสฺส อาหารสฺส อภาเวน โอชฏฺมกรูปสมุฏฺาปนสงฺขาตสฺส อาหารกิจฺจสฺส อกรณโต, น สพฺเพน สพฺพํ คนฺธรสานํ, โอชาย จ อภาวโต. อิติ วิสยิโน, กิจฺจสฺส จ อภาเวน วิสโย, กิจฺจวา จ ธมฺโม น วุตฺโต. ยสฺมิฺหิ ภเว วิสยี นตฺถิ, ตสฺมึ ตํเหตุโก นิปฺปริยาเยน วิสยสฺส อายตนภาโว นตฺถีติ วิชฺชมานสฺสาปิ อวจนํ ยถา ตตฺเถว รูปภเว ปถวีเตโชวาโยธาตูนํ โผฏฺพฺพายตนภาเวน. ยสฺส ปน ยตฺถ วจนํ, ตสฺส ตตฺถ วิสยีสพฺภาวเหตุโก นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว วุตฺโต ยถา ตตฺเถว รูปายตนสฺส.
ยทิ วิสยีสพฺภาวเหตุโก วิสยสฺส นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว, กถมสฺสตฺตานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ, อสฺสตฺตานฺหิ ¶ จกฺขายตนํ นตฺถิ, อจกฺขายตนภาเวน จ เนสํ รูปายตนํ อฺเสํ อวิสโยติ? นายํ วิโรโธ. เยน อธิปฺปาเยน รูปธาตุยํ สฺีนํ คนฺธายตนาทีนํ อวจนํ, เตน รูปายตนสฺสาปิ อวจนนฺติ อสฺีนํ เอกํ อายตนํ วตฺตพฺพํ. ยถาสกฺหิ อินฺทฺริยโคจรภาวาเปกฺขาย เยสํ นิปฺปริยาเยน อายตนภาโว อตฺถิ, เตสุ นิทฺทิสิยมาเนสุ ตทภาวโต รูปธาตุยํ สฺีนํ คนฺธาทิเก วิสุํ อายตนภาเวน อวตฺวา ธมฺมสภาวานติวตฺตนโต, มโนวิฺาณสฺส จ วิสยภาวูปคมนโต ธมฺมายตนนฺโตคเธ กตฺวา ¶ ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ ปาฬิยํ (วิภ. ๑๐๑๕) วุตฺตํ. เอตทตฺถฺหิ ‘‘ธมฺมายตน’’นฺติ สามฺโต นามกรณํ, ปิฏฺิวฏฺฏกานิ วา ตานิ กตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ วุตฺตํ.
เยน จ ปน อธิปฺปาเยน อสฺีนํ รูปายตนํ วุตฺตํ, เตน สฺีนมฺปิ คนฺธาทีนํ วิสุํ คหณํ กาตพฺพนฺติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสฺสตฺตานํ เทวานํ ทฺเว อายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๑๗) วุตฺตํ. อสติปิ หิ ตตฺถ อตฺตโน อินฺทฺริเย รูปสฺส วณฺณายตนสภาวาติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ รูปายตนนฺตฺเวว วุจฺจติ. อิมินา จ นยทสฺสเนน คนฺธาทีนิ ตีณิ ปกฺขิปิตฺวา สฺีนํ อฏฺ อายตนานิ, อสฺีนํ ปฺจาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา รูปโลเก ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปถวีอาทีนํ พฺรหฺมานํ วจีโฆโส เอว น สิยา. น หิ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสมนฺตเรน สทฺทปฺปวตฺติ อตฺถิ, น จ ผุสนสภาวานํ กตฺถจิ อผุสนภาวตา สกฺกา วิฺาตุํ, โผฏฺพฺพายตนสงฺขาตสฺส จ ภูตตฺตยสฺส อภาเว รูปภเว รูปายตนาทีนมฺปิ สมฺภโว เอว น สิยา. ตสฺมา ผุสิตุํ สกฺกุเณยฺยตายปิ ปถวีอาทีนํ ตตฺถ กายินฺทฺริยาภาเวน เตสํ โผฏฺพฺพภาโว น วุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา รูปธาตุยํ เตสํ สปฺปฏิฆวจนฺจ สมตฺถิตํ โหติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อสฺสตฺตานํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ทฺเว มหาภูตา’’ติอาทิ (ปฏฺา. ๒.๒๒.๒๐).
ปฏิโฆ จ นาม ภูตตฺตยสฺส กายปฺปสาทํ ปติ ตนฺนิสฺสยภูตฆฏฺฏนาทฺวาเรน อภิมุขภาโว, อิธ ปน ตํสภาวตา. โส จ ผุสิตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวสฺส ฆฏฺฏนาย อภาวโต นตฺถิ. ยทิ ตตฺถ อสติปิ วิสยินิ รูปายตนํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเว อายตนานี’’ติ วุตฺตํ, อถ กสฺมา ¶ คนฺธายตนาทีนิ คเหตฺวา ‘‘ปฺจายตนานี’’ติ น วุตฺตนฺติ? นยทสฺสนวเสน เทสนา ปวตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อถ วา ตตฺถ รูปายตนสฺเสว วจนํ กทาจิ อฺภูมิกานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ สนฺธาย, น ปน อิตเรสํ อภาวโต, นาปิ ปริยาเยนปิ อายตนภาวาภาวโต. อสฺีนฺหิ รูปายตนํ สมานตลวาสีนํ เวหปฺผลานํ, อุปริภูมิกานฺจ สุทฺธาวาสานํ ปสาทสฺส วิสยภาวํ คจฺฉติ, น ปน คนฺธรสาติ เตสํเยว ตตฺถ อวจนํ ยุตฺตํ. กถาวตฺถุมฺหิ จ นิปฺปริยาเยน คนฺธายตนาทีนํ อตฺถิภาวํ ปฏิชานนฺตํ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโต.
ยทิปิ ¶ เจตํ วจนํ ตตฺถ คนฺธายตนาทีนํ อภาววิภาวนํ น โหติ, อตฺถิภาวทีปนมฺปิ ปน อฺวจนํ นตฺเถวาติ? นยิทเมวํ, อฏฺกถาสุ ตตฺถ เนสํ อตฺถิภาวสฺส นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตตฺตา. ยฺหิ อฏฺกถาวจนํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ, ตํ ปาฬิ วิย ปมาณภูตํ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนา อาคตตฺตา. ตตฺถ สิยา – ยํ ปาฬิยา น วิรุชฺฌติ อฏฺกถาวจนํ, ตํ ปมาณํ, อิทํ ปน วิรุชฺฌตีติ? นยิทเมวํ, ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา ปฏิปาทิตตฺตา. จกฺขาทีนํ อายตนานํ, ตนฺนิสฺสยานฺจ วิฺาณานํ สตฺตสฺุตาสนฺทสฺสนตฺถํ ภควโต ธาตุเทสนาติ อายตนภาเวน วุตฺตานํเยว ธาตุภาวทีปนโต ธาตุภาวสฺสาปิ เตสํ อวจนํ ยุชฺชติ เอว. ตสฺมา ยถา ปาฬิยา อวิโรโธ โหติ, ตถา จกฺขุทสกาทิวเสน อิธ รูปคณนา กตาติ น เอตฺถ ธมฺมตาวิโลมนาสงฺกาย โอกาโสติ เวทิตพฺพํ.
อฺเสุ สํเสทชโอปปาติกโยนิเกสูติ รูปีพฺรหฺเม ปน เปตฺวา อฺเสุ โอปปาติเกสุ, สํเสทเชสุ จาติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. โอปปาติกวิเสสนฺเหตฺถ อฺคฺคหณํ, น สํเสทชวิเสสนํ อสมฺภวโต. สติ หิ สมฺภเว, พฺยภิจาเร จ วิเสสนวิเสสิตพฺพตา โหติ. กามาวจรเทเวสุ สพฺพกาลํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ ยถาวุตฺตาย สนฺตติยา รูปานํ ลพฺภนโต วุตฺตํ ‘‘ตานิ จ นิจฺจํ เทเวสู’’ติ. น หิ เต กทาจิปิ วิกลินฺทฺริยา, อภาวกา จ โหนฺตีติ. จกฺขุ เนสํ ทสนฺนํ ปูรโณติ กตฺวา จกฺขุทสโก นาม, อสาธารเณน วา จกฺขุนา ลกฺขิโต ทสโก จกฺขุทสโก. เอวํ เสสาติ ยถา จกฺขุทสโก วุตฺโต, เอวํ เสสาปิ ทสกา โยเชตฺวา เวทิตพฺพา. ‘‘สํเสทชูปปาตโยนีสุ ¶ , อวกํสโต ตึสา’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อวกํสโต ปนา’’ติอาทิมาห, ตํ ปเนตํ ปาฬิยา น สเมติ. น หิ ปาฬิยํ กามาวจรานํ สํเสทโชปปาติกานํ อฆานกานํ อุปปตฺติ วุตฺตา. ธมฺมหทยวิภงฺเค หิ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิ ทสายตนานิ, กสฺสจิ นวายตนานิ, กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ (วิภ. ๑๐๐๗). ยทิ หิ อฆานกสฺสาปิ อุปปตฺติ สิยา, ติกฺขตฺตุํ ‘‘ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ติกฺขตฺตฺุจ ‘‘นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ, น จ ตํ วุตฺตํ.
ตตฺถ อุปปตฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. เอกาทสาติ ปริปุณฺณายตนสฺส สทฺทายตนวชฺชานิ เอกาทส อายตนานิ. กสฺสจิ ทสายตนานีติ อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชานิ. อปรานิ ทสายตนานีติ ¶ พธิรสฺส โสตายตนวชฺชานิ. นวายตนานีติ อนฺธพธิรสฺส จกฺขุโสตายตนวชฺชานิ. สตฺตายตนานีติ คพฺภเสยฺยกสฺส รูปคนฺธรสกายโผฏฺพฺพมโนธมฺมายตนวเสน วุตฺตํ. ยทิ จกฺขุโสตฆานวิกโลปิ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส อฏฺเวายตนานิ สิยุํ, น จ วุตฺตํ ‘‘อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ. ตสฺมา นตฺเถว จกฺขุโสตฆานวิกโล. สติ จ อฆานกูปปตฺติยํ ปุนปิ ‘‘กสฺสจิ อปรานิปิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ตถา จ สติ ยถา อนฺธพธิรสฺส วเสน ‘‘กสฺสจิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ เอกวารํ วุตฺตํ, เอวํ อนฺธาฆานกสฺส, พธิราฆานกสฺส จ วเสน ‘‘กสฺสจิ อปรานิ นวายตนานิ, กสฺสจิ อปรานิปิ นวายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ อตฺโถ. เอวํ ธาตุปาตุภาวาทิปฺหานิปิ วตฺตพฺพานีติ วทนฺติ. เอตฺถ จ ยถา ‘‘สตฺตติ อุกฺกํสโตถ รูปานี’’ติ ปทํ ‘‘สํเสทชูปปาตโยนีสู’’ติ เอตฺถ โยนิทฺวยวเสน โยชียติ, น เอวํ ‘‘อวกํสโต ตึสา’’ติ อิทํ. อิทํ ปน สํเสทชโยนิวเสเนว โยเชตพฺพํ. เอกโยคนิทฺทิฏฺสฺสาปิ เอกเทโส สมฺพนฺธํ ลภตีติ สํเสทชสฺส ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ, น โอปปาติกสฺสาติ อยเมตฺถ อฏฺกถายมธิปฺปาโย.
เย ¶ ปน ‘‘โอปปาติกสฺส ชจฺจนฺธพธิรอฆานกนปุํสกสฺส ชิวฺหากายวตฺถุทสกานํ วเสน ตึส รูปานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. โส หิ ปมาทปาโ. เอวฺจ กตฺวา อายตนยมกวณฺณนายํ ‘‘กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, ‘กสฺสจิ อฏฺายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติ วเทยฺยา’’ติ (ยม. อฏฺ. อายตนยมก ๑๘-๒๑) วุตฺตํ. อปเร ปนาหุ ‘‘กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ ยาว ‘กสฺสจิ นวายตนานี’ติ ปาฬิ โอปปาติเก สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา ปุพฺเพนาปรํ อฏฺกถายํ อวิโรโธ สิทฺโธ. ตถา จ ยถาวุตฺตปาฬิยา อยมตฺถวณฺณนา อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติเยวา’’ติ. ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘โอปปาติกคฺคหเณน สํเสทชาปิ สงฺคยฺหนฺติ. ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’ติอาทีนํ (วิภ. ๑๐๐๗) นิทฺเทเส ‘โอปปาติกานํ เปตาน’นฺติอาทินา (วิภ. ๑๐๐๙) โอปปาติกคฺคหณเมว กตํ, น สํเสทชคฺคหณ’’นฺติ, ตํ ปริปุณฺณายตนานํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหณวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนาปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ, ปธานาย ¶ วา โยนิยา สพฺพํ ปริปุณฺณายตนโยนึ ทสฺเสตุํ ‘‘โอปปาติกานนฺติ วุตฺต’’นฺติ จ, อิธ ปน โยนิทฺวยํ สรูเปเนว ปกาเสตุํ, สํเสทชโยนิวเสเนว จ อวกํสโต รูปปวตฺตึ ทสฺเสตุํ โอปปาติกโยนิยา อิตรํ อสงฺคเหตฺวา ‘‘สํเสทชูปปาตโยนีสู’’ติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
อุกฺกํสาวกํสานํ ปน อนฺตเรติ ‘‘สตฺตติ, ตึสา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ รูปสฺส อุกฺกํสาวกํสปริจฺเฉทานํ มชฺเฌ. อนุรูปโต วิกปฺโป เวทิตพฺโพติ อปาเยสุ อนฺธสฺส ฉ จกฺขุทสกาภาวโต, ตถา พธิรสฺส โสตทสกาภาวโต, อนฺธพธิรสฺส ปน ปฺจ จกฺขุโสตทสกาภาวโตติ เอวมาทินา นเยน เวทิตพฺโพ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมวาติ.
๖๓๑. จุติปฏิสนฺธีนํ ขนฺธาทีหิ อฺมฺสมานตา อเภโท. อสมานตา เภโท.
อารมฺมณโตปิ ¶ อภินฺนาติ จตูสุ อารุปฺเปสุ ตโต ตโต จวิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว อุปปชฺชนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. ตเถว ปน เหฏฺา, รูปภเว วา อุปปตฺติ นตฺถิ. อรูปภูมิโต จวิตฺวา เหฏฺา อุปปตฺติ นาม กามภเว เอว, ตตฺถาปิ ติเหตุกปฏิสนฺธิ เอว. รูปภวโต ปน จุโต ทุเหตุโกปิ โหตีติ วทนฺติ. อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย จุติยา อนนฺตรา มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา ทุติยจตุตฺถารุปฺปปฏิสนฺธิ. เอวํ นยมตฺตสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํ, อวุตฺตฺจ สพฺพํ สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อยํ ตาว อรูปภูมีสุเยว นโย’’ติ. รูปารูปาวจรานํ อุปจารสฺส พลวตาย ตโต จวิตฺวา ทุคฺคติยํ อุปปตฺติ นตฺถีติ ‘‘เอกจฺจสุคติจุติยา’’ติ อาห. เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธีติ เอตฺถ เอกจฺจคฺคหณสฺส ปโยชนํ มคฺคิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย สิยา – นานตฺตกายนานตฺตสฺีสุ วุตฺตา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา ติเหตุกาทิปฏิสนฺธิกา, เตสํ ปฏิสนฺธึ วินิปาติกภาเวน ‘‘ทุคฺคติปฏิสนฺธี’’ติ คเหตฺวา สพฺพสุคติจุติยา จ สา ปฏิสนฺธิ โหติ, น เอกจฺจสุคติจุติยา เอวาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ เอกจฺจทุคฺคติคฺคหณํ กตํ. อปายปฏิสนฺธิ เอว หิ เอกจฺจสุคติจุติยา โหติ, น สพฺพสุคติจุติยาติ. อถ วา ทุคฺคติปฏิสนฺธิ ทุวิธา เอกจฺจสุคติจุติยา อนนฺตรา, ทุคฺคติจุติยา จาติ. ตตฺถ ปจฺฉิมํ วชฺเชตฺวา ปุริมํเยว คเหตุํ วุตฺตํ ‘‘เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธี’’ติ. อเหตุกจุติยา สเหตุกปฏิสนฺธีติ ทุเหตุกา จ ติเหตุกา จ โยเชตพฺพา. มณฺฑูกเทวปุตฺตาทีนํ วิย หิ อเหตุกจุติยา ติเหตุกปฏิสนฺธิปิ โหตีติ.
ตสฺส ¶ ตสฺส วิปรีตโต จ ยถาโยคํ โยเชตพฺพนฺติ ‘‘เอกจฺจสุคติจุติยา เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธี’’ติอาทีสุ เภทวิเสเสสุ ‘‘เอกจฺจทุคฺคติจุติยา เอกจฺจทุคฺคติปฏิสนฺธี’’ติอาทินา ยํ ยํ ยุชฺชติ, ตํ ตํ โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถ. ยุชฺชมานมตฺตาเปกฺขนวเสน นปุํสกนิทฺเทโส กโต. โยเชตพฺพนฺติ วา ภาวตฺถตา ทฏฺพฺพา. ‘‘อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณาย มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณา’’ติอาทีสุ ปน วิปรีตโยชนา น กาตพฺพา. น หิ มหคฺคตอชฺฌตฺตารมฺมณาย จุติยา อรูปภูมีสุ อมหคฺคตพหิทฺธารมฺมณา ปฏิสนฺธิ อตฺถิ. ‘‘จตุกฺขนฺธาย อารุปฺปจุติยา อนนฺตรา ปฺจกฺขนฺธา กามาวจรปฏิสนฺธี’’ติ เอตสฺส วิปริยาโย สยเมว โยชิโต. ‘‘อตีตารมฺมณาย จุติยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ปฏิสนฺธี’’ติ ¶ เอตสฺส จ วิปริยาโย นตฺถิ เอว. เภทวิเสโส เอว จ เอวํ วิตฺถาเรน ทสฺสิโต, อเภทวิเสโส ปน เอเกกสฺมึ เภเท ตตฺถ ตตฺเถว จุติปฏิสนฺธิโยชนาวเสน เวทิตพฺโพ ‘‘ปฺจกฺขนฺธาย กามาวจรจุติยา ปฺจกฺขนฺธา กามาวจรา…เป… อวิตกฺกอวิจาราย อวิตกฺกาวิจารา’’ติ. จตุกฺขนฺธาย ปน จตุกฺขนฺธา สยเมว โยชิตา. เอเตเนว นเยน สกฺกา วิฺาตุนฺติ ปฺจกฺขนฺธาทีสุ อเภทวิเสโส น ทสฺสิโตติ.
๖๓๒. อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน. เอตํ วิฺาณํ อวิชฺชาทิสหการิการณสหิตสฺส สงฺขารสฺส วเสน ลทฺธปฺปจฺจยํ. พาหิรกกปฺปิตสฺส อธิปติฏฺนกสฺส อภาวโต รูปารูปธมฺมมตฺตํ. เตนาห ‘‘น สตฺโต น ชีโว’’ติ. อุเปตีติ วุจฺจติ ตถาโวหารมตฺตํ, อตฺถโต ปน ปจฺจยสามคฺคิยา ภวนฺตรภาเวน อุปฺปชฺชนมตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตสฺส จา’’ติอาทิ. ตโต เหตุํ วินาติ ตตฺถ เหตุํ วินา. มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมนาติ มนุสฺสจุติโต มนุสฺสปฏิสนฺธิกฺกเมน. เอวฺหิ ปากฏคฺคหณํ อุภยวิเสสนํ โหติ. ปากฏตา เจตฺถ ตทาสนฺนกฺขนฺธวเสน เวทิตพฺพา ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๔๗) วิย. มนุสฺสจุติปฏิสนฺธิกฺกเมนาติ วา มนุสฺสจุติโต ยสฺส กสฺสจิ ปฏิสนฺธิกฺกเมน. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิสฺสยํ อสฺสาทยมานํ วา อนาสฺสาทยมานํ วา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๓๒).
สรเสนาติ สภาเวน, ปริกฺขีณายุสงฺขารตายาติ อตฺโถ. อุปกฺกเมนาติ อตฺตนา, ปเรน วา กเตน สีสจฺเฉทนาทิอุปกฺกเมน. สพฺเพสํ องฺคปจฺจงฺคสนฺธีนํ พนฺธนานิ สพฺพงฺคปจฺจงฺคสนฺธิพนฺธนานิ, เตสํ เฉทกานํ. สนฺนิปาตนฺติ ปตนํ ปวตฺติ. หทยปฺปเทโสปิ อนุกฺกเมน ¶ สุสฺสิตฺวา อปฺปาวเสโส โหติ, ปเคว กาโยติ อาห ‘‘กเมน อุปสุสฺสมาเน สรีเร’’ติ. เตเนวาห ‘‘ตงฺขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิต’’นฺติ. ‘‘นิรุทฺเธสุ จกฺขาทีสู’’ติ อิทํ คพฺภเสยฺยกานํ อายตนานํ อนุปุพฺพุปฺปตฺติ วิย นิโรโธปิ อนุปุพฺพโต โหตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ, อติมนฺทภาวูปคมนตํ วา สนฺธาย ‘‘นิรุทฺเธสู’’ติ วุตฺตํ, น อนวเสสนิโรธํ. ปฺจทฺวาริกวิฺาณานนฺตรมฺปิ หิ ปุพฺเพ จุติ ทสฺสิตา. ยมเก จ ‘‘ยสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส มนายตนํ นิรุชฺฌตีติ? อามนฺตา. ยสฺส ¶ วา ปน มนายตนํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส จกฺขายตนํ นิรุชฺฌตีติ? สจิตฺตกานํ อจกฺขุกานํ จวนฺตานํ เตสํ มนายตนํ นิรุชฺฌติ, โน จ เตสํ จกฺขายตนํ นิรุชฺฌติ. สจกฺขุกานํ จวนฺตานํ เตสํ มนายตนฺจ นิรุชฺฌติ, จกฺขายตนฺจ นิรุชฺฌตี’’ติอาทินา (ยม. ๑.อายตนยมก.๑๒๐) จกฺขายตนาทีนํ จุติจิตฺเตน สห นิโรโธ วุตฺโตติ.
หทยวตฺถุมตฺเตติ หทยวตฺถุปเทสมตฺเต. น หิ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย กายินฺทฺริยํ ปวตฺตติ. หทยวตฺถุปิ ตทา อาตเป ปกฺขิตฺตหริตตาลปณฺณํ วิย อปฺปาวเสสํ โหตีติ ‘‘ตงฺขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. อิตรวตฺถูนํ ปน สกิจฺจาสมตฺถตาย เกวลํ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสิตเมว, ตทา วิฺาณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตงฺขณาวเสสหทยวตฺถุสนฺนิสฺสิต’’นฺติ. มาตุฆาตาทิ, มหคฺคตมฺํ วา ตาทิสํ ครุกํ นาม. สมาเสวิตํ อภิณฺหโส กตํ. อาสนฺนํ มรณกาเล กตํ, ยทา ตทา วา กตมฺปิ ปริพฺยตฺตํ หุตฺวา อนุสฺสริตํ. ปุพฺพกตํ อปราปริยายเวทนียํ. ลทฺโธ อวเสโส อวิชฺชาทิโก วิฺาณสฺส ปจฺจโย เอเตนาติ ลทฺธาวเสสปจฺจโย, สงฺขาโร. เอเตน วิปจฺจิตุํ กโตกาสํ ยถูปจิตํ กุสลากุสลเจตนมาห. กมฺมนิมิตฺตํ นาม ยํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา อายูหนกาเล กมฺมํ อายูหติ, ตํ. อตีเต กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเกปิ หิ กมฺเม กเต วิปจฺจนกาเล อาคนฺตฺวา กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อุปติฏฺติ. คตินิมิตฺตํ นาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ. โส จ นิรเย นิพฺพตฺตนารหสฺส ‘‘อคฺคิชาลวณฺณาทิโก’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺโตเยว. อวิชฺชาปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมึ กมฺมาทิวิสเย ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อารมฺมณภาเวน อุปฺปตฺติฏฺานภูเต.
ตณฺหาย อปฺปหีนตฺตา เอว, ปุริมุปฺปนฺนาย จ สนฺตติยา ตถาปริณตตฺตา ปฏิสนฺธิฏฺานาภิมุขํ วิฺาณํ นินฺนโปณปพฺภารํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ตณฺหา นาเมตี’’ติ. สหชาตสงฺขาราติ ¶ จุติอาสนฺนชวนวิฺาณสหชาตา เจตนา, สพฺเพปิ วา ผสฺสาทโย. ตสฺมึ ปฏิสนฺธิฏฺาเน กมฺมาทิวิสเย วิฺาณํ ขิปนฺติ. ขิปนฺตา วิย ตสฺมึ วิสเย ปฏิสนฺธิวเสน วิฺาณปติฏฺานสฺส เหตุภาเวน ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ วิฺาณํ. จุติปฏิสนฺธิตทาสนฺนวิฺาณานํ สนฺตติวเสน วิฺาณนฺติ อุปนีเตกตฺตํ ¶ . ตณฺหาย นามิยมานํ…เป… ปวตฺตตีติ นมนขิปนปุริมนิสฺสยชหนอปรนิสฺสยสฺสาทนนิสฺสยรหิตปวตฺตนานิ สนฺตติวเสน ตสฺเสเวกสฺส วิฺาณสฺส โหนฺติ, น อฺสฺสาติ ทสฺเสติ. สนฺตติวเสนาติ จ วทนฺโต ‘‘ตเทวิทํ วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๓๙๖) อิมฺจ มิจฺฉาคาหํ ปฏิกฺขิปติ. สติ หิ นานตฺตนเย สนฺตติวเสน เอกตฺตนโย โหตีติ. เอตฺถ จ โอริมตีรรุกฺขวินิพทฺธรชฺชุ วิย ปุริมภวตฺตภาววินิพทฺธํ กมฺมาทิอารมฺมณํ ทฏฺพฺพํ, ปุริโส วิย วิฺาณํ, ตสฺส มาติกาติกฺกมนิจฺฉา วิย ตณฺหา, อติกฺกมนปโยโค วิย ขิปนกสงฺขารา, ยถา จ โส ปุริโส ปรตีเร ปติฏฺหมาโน ปรตีรรุกฺขวินิพทฺธํ กิฺจิ อสฺสาทยมาโน วา อนสฺสาทยมาโน วา เกวลํ ปถวิยํ สกพลปโยเคเหว ปติฏฺาติ, เอวมิทมฺปิ ภวนฺตรตฺตภาววินิพทฺธํ หทยวตฺถุสงฺขาตํ นิสฺสยํ ปฺจโวการภเว อสฺสาทยมานํ, จตุโวการภเว อนสฺสาทยมานํ วา เกวลํ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺเมเหว ปวตฺตติ. ตตฺถ อสฺสาทยมานนฺติ ปาปุณนฺตํ, ปฏิลภมานนฺติ อตฺโถ.
ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโตติ ภวนฺตรสฺส อฺภวสฺส อาทิปฏิสนฺธานภาวโต. ภวนฺตราทโย วา ภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาสนฺตรานิ, เตสํ ปฏิสนฺธานโตติ อตฺโถ. ตเทตํ วิฺาณํ นาปิ อิธาคตํ อิมสฺมึเยว ภเว อุปฺปนฺนตฺตา. กมฺมนฺติ ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ. สงฺขาราติ จุติอาสนฺนชวนวิฺาณสหคตา ขิปนกสงฺขารา. นตีติ นมนวเสน ปวตฺตตณฺหา. วิสโย กมฺมาทิ.
๖๓๓. สทฺทปฏิโฆสาทีนํ สติปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเว สนฺตานพนฺโธ น ปากโฏติ เตสํ เอกตฺตนานตฺตภาวํ อนามสิตฺวา อนาคมนาตีตเหตุสมุปฺปาทเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. สทฺทาทิเหตุกาติ เอตฺถ ปฏิโฆโส สทฺทเหตุโก. ปทีโป ปทีปนฺตราทิเหตุโก. มุทฺทา ลฺฉนเหตุกา. ฉายา อาทาสาทิอภิมุขมุขาทิเหตุกา. โหนฺติ อฺตฺร อคนฺตฺวาติ สทฺทาทิปจฺจยเทสํ อนุปคนฺตฺวา สทฺทาทิเหตุกา โหนฺติ ตโต ปุพฺเพ อภาวา. เอวํ อิทมฺปิ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ น เหตุเทสํ คนฺตฺวา ตํเหตุกํ โหติ ตโต ปุพฺเพ อภาวา. ตสฺมา น อิทํ เหตุเทสโต ¶ ปุริมภวโต อิธาคตํ ปฏิโฆสาทโย วิย สทฺทาทิเทสโต, นาปิ ตตฺถ เหตุนา วินา อุปฺปนฺนํ สทฺทาทีหิ วินา ¶ ปฏิโฆสาทโย วิยาติ อตฺโถ. อถ วา โหนฺติ อฺตฺร อคนฺตฺวาติ ปุพฺเพ ปจฺจยเทเส สนฺนิหิตา หุตฺวา ตโต อฺตฺร คนฺตฺวา ตปฺปจฺจยา น โหนฺติ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อภาวา, นาปิ สทฺทาทิปจฺจยา น โหนฺติ, เอวํ อิทมฺปีติ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
นตฺถิ เอกตา เอกสนฺตาเนกตฺเตปิ อฺสฺเสว วิฺาณสฺส ปาตุภวนโต. นาปิ นานตา สนฺตานพนฺธโต ปทีโป วิย. ขณิกาย หิ ปทีปชาลาย สนฺตาเนกตฺตํ อุปาทาย โส เอวาติ วุจฺจติ, อตฺถกิจฺจฺจ สาเธติ, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ยทิ หี’’ติอาทินา สนฺตานพนฺเธ เอกนฺตํ เอกตาย, นานตาย จ อคฺคเหตพฺพตํ, คหเณ จ โทสํ ทสฺเสติ. เอส นโยติ อติเทเสน พีชงฺกุราทีสุ สพฺพเหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุ ยถาสมฺภวํ โยชนา กาตพฺพาติ ทสฺเสติ. อิธาปิ หิ เหตุเหตุสมุปฺปนฺนวิฺาณานํ เอกนฺตเมกตฺเต สติ น มนุสฺสคติโต เทวคติ สมฺภูตา สิยา. เอกนฺตนานตฺเต น กมฺมวโต ผลํ สิยา, ตโต ‘‘รตฺตสฺส พีชํ รตฺตสฺส ผล’’นฺติอาทิกสฺส วิย ‘‘ภูตปุพฺพาหํ, ภนฺเต, โรหิตสฺโส นาม อิสิ อโหสิ’’นฺติอาทิกสฺส (สํ. นิ. ๑.๑๐๗) โวหารสฺส โลโป สิยา, ตสฺมา เอตฺถ สนฺตานพนฺเธสุ เหตุเหตุสมุปฺปนฺเนสุ น เอกนฺตเมกตา วา นานตา วา อุปคนฺตพฺพา น คเหตพฺพา. เอตฺถ จ เอกนฺตเอกตาปฏิเสเธน ‘‘สยํกตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๒๒๗) อิมํ ทิฏฺึ นิวาเรติ, เอกนฺตนานตาปฏิเสเธน ‘‘ปรํกตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๒๒๗), เหตุเหตุสมุปฺปนฺนตาวจเนน ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. ๒๒๗) อิมํ ทิฏฺึ นิวาเรติ.
๖๓๔. ตตฺถาติ ผลุปฺปตฺติฏฺาเน. อฺสฺสาติ เยน ตํ กมฺมํ กตํ, ตโต อฺสฺส. อฺโตติ ยํ ตํ กมฺมํ นิพฺพตฺติตํ, ตโต อฺโต. ‘‘ธมฺมมตฺตํ ภวนฺตรมุเปตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๓๒; วิภ. อฏฺ. ๒๒๗; มหานิ. อฏฺ. ๒๗; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๑๐๕) วุตฺตตฺตา ผลสฺส อุปภฺุชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยาติ อนุยฺุเชติ. ตตฺราติ ตสฺมึ ยถาวุตฺเต อนุโยเค.
ตตฺถาติ เอกสนฺตาเน. ยสฺมึ ธมฺมปฺุเช กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตสฺเสว สนฺตาเนติ อตฺโถ. เอตสฺส อตฺถสฺสาติ เหตุผลานํ อตฺถโต อฺตฺเตปิ เตเนว ¶ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธตฺตา ตํ ผลํ ‘‘อฺสฺส, อฺโต’’ติ วา น วตฺตพฺพนฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส. จตุมธุรอลตฺตกรสาทิภาวนา อมฺพมาตุลุงฺคาทิพีชานํ ¶ อภิสงฺขาโร. เอตฺถ จ อภิสงฺขตํ พีชํ วิย กมฺมวา สตฺโต, อภิสงฺขาโร วิย กมฺมํ, พีชสฺส องฺกุราทิปฺปพนฺโธ วิย สตฺตสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณาทิปฺปพนฺโธ. ตตฺถุปฺปนฺนสฺส มธุรสฺส รตฺตเกสรสฺส วา ผลสฺส วา ตสฺเสว พีชสฺส, ตโต เอว จ อภิสงฺขารโต ภาโว วิย กมฺมการกสฺเสว สตฺตสฺส, ตํกมฺมโต เอว จ ผลสฺส ภาโว เวทิตพฺโพ. พาลสรีเร กตํ วิชฺชาปริยาปุณนํ, สิปฺปสิกฺขนํ, โอสธปฺปโยโค จ น วุฑฺฒสรีรํ คจฺฉนฺติ. อถ จ ตนฺนิมิตฺตํ วิชฺชาปาฏวํ สิปฺปชานนํ, อนามยตา จ วุฑฺฒสรีเร โหนฺติ, น จ ตานิ อฺสฺส โหนฺติ ตํสนฺตติปริยาปนฺเน เอว วุฑฺฒสรีเร อุปฺปชฺชนโต, น จ ยถาปยุตฺเตน วิชฺชาปริยาปุณนาทินา วินา ตานิ อฺโต โหนฺติ ตทภาเว อภาวโต, เอวํ อิธาปิ สนฺตาเน ยํ ผลํ, เอตํ นาฺสฺส. น จ อฺโตติ โยเชตพฺพํ. เอเตน จ สงฺขาราภาเว ผลาภาวเมว ทสฺเสติ, น อฺปจฺจยนิวารณํ กโรติ.
ยมฺปิ วุตฺตํ, ตตฺถ วทามาติ วจนเสโส. ตตฺถ วา อุปภฺุชเก อสติ สิทฺธา ภฺุชกสมฺมุตีติ สมฺพนฺโธ. ผลตีติ สมฺมุติ ผลติสมฺมุติ.
รุกฺขสงฺขาตานํ ธมฺมานนฺติ รุกฺขปฺตฺติยา อุปาทานภูตานํ ภูตุปาทายธมฺมานํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ยถา ขนฺธสนฺตาเน กุสลากุสลเจตนุปฺปตฺติยํ ‘‘ปฺุํ กโรติ, ปาปํ กโรตี’’ติ กตฺตุโวหาโร, เอวํ ตสฺส ผลุปฺปตฺติยํ ‘‘สุขํ อนุภวติ, ทุกฺขํ อนุภวตี’’ติ อุปภฺุชกโวหาโร, ตสฺมา น เอตฺถ ขนฺธวินิมุตฺเตน อฺเน อุปภฺุชเกน นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ.
๖๓๕. เอวํ สนฺเตปีติ อสงฺกนฺติปาตุภาเว ตตฺถ จ ยถาวุตฺตโทสปริหรเณ สติ, สิทฺเธติ อตฺโถ. ปวตฺติกฺขเณเยวาติ สงฺขารานํ ปวตฺตมานกฺขเณ เอว. ปวตฺติโต ปุพฺเพติ กมฺมายูหนกฺขณโต ปุพฺเพ, อวิชฺชมานตาย สมานตฺตา เอวํ วุตฺตํ. ปจฺฉา จาติ วิปจฺจนปฺปปตฺติโต ปจฺฉา จ.
อวิปกฺกวิปากา กตตฺตา เจ ปจฺจยา, วิปกฺกวิปากานมฺปิ กตตฺตํ สมานนฺติ เตสมฺปิ ผลาวหตา สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘น จ นิจฺจํ ผลาวหา’’ติ.
‘‘น ¶ ¶ วิชฺชมานตฺตา อวิชฺชมานตฺตา วา’’ติ เอเตน วิชฺชมานตฺตํ, อวิชฺชมานตฺตฺจ นิสฺสาย วุตฺตโทเส ปริหรติ. ตสฺสา ปาฏิโภคกิริยาย, ภณฺฑกีณนกิริยาย, อิณคฺคหณกิริยาย วา กรณมตฺตํ ตํกิริยากรณมตฺตํ, ตเทว ตทตฺถนิยฺยาตเน ปฏิภณฺฑทาเน, อิณทาเน จ ปจฺจโย โหติ, อผลิตนิยฺยาตนาทิผลนฺติ อตฺโถ.
๖๓๖. สมฺโมหวิฆาตตฺถนฺติ พาตฺตึสาย วิฺาเณสุ ยถาวุตฺตสงฺขารานํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺติยฺจ ปจฺจยภาเว วิภชฺช อวิภาวิเต ปวตฺตนกสมฺโมหสฺส อปนยนตฺถํ.
ปฺุาภิสงฺขาเรติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อวิเสเสนาติ ‘‘ติเหตุโก ติเหตุกสฺสา’’ติอาทิกํ เภทํ อกตฺวา สามฺโต, ปิณฺฑวเสนาติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ อุปนิสฺสยปจฺจโย พลวกมฺมสฺส วเสน โยเชตพฺโพ. ‘‘ทุพฺพลฺหิ กมฺมํ อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหตี’’ติ ปฏฺานสํวณฺณนาย ทสฺสิตเมตํ. รูปาวจรปฺจกุสลเจตนาเภโทติ ‘‘เปตฺวา อภิฺาปฺปตฺต’’นฺติ วิเสเสตฺวา วตฺตพฺพํ, น วา วตฺตพฺพํ วิปากสฺส ปจฺจยภาวกถาย อวิปาการหสฺส ปสงฺคาภาวโต. อภิฺาเจตนาย หิ อวิปากตา เหฏฺา วิภาวิตา เอว. อวิเสเสน ปนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปฺจนฺนํ วิปากวิฺาณานนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ปฺจนฺนนฺติ จกฺขุโสตวิฺาณานํ, สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยา, ทฺวินฺนํ สนฺตีรณมโนวิฺาณธาตูนฺจาติ เอเตสํ ปฺจนฺนํ. ตเถวาติ ทฺเวธา เอว. กถํ ปน อิฏฺารมฺมเณเยว ปวตฺตนกานิ กุสลวิปากวิฺาณานิ ทุคฺคติยํ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘นิรเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสา’’ติอาทิ. เถโร หิ ตตฺถ อิทฺธิยา วสฺสํ นิมฺมินิตฺวา กติปยํ เวลํ นิรยคฺคึ วูปสเมตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสติ.
สฺเวว กามาวจโร ปฺุาภิสงฺขาโร. อวิเสเสน ปน ปฺุาภิสงฺขาโรติ กามาวจรํ, รูปาวจรฺจาติ ทุวิธมฺปิ ปฺุาภิสงฺขารํ เอกชฺฌํ สงฺคณฺหาติ.
ทฺวาทสากุสลเจตนาเภโทติ เอตฺถ อุทฺธจฺจสหคตเจตนาย คหเณ การณํ น ทิสฺสติ, วิจาเรตพฺพเมตํ. เอกสฺส วิฺาณสฺส ตเถว ¶ ปจฺจโย ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเตติ เอกสฺเสว ปจฺจยภาวนิยโม ปฏิสนฺธิยํ, โน ปวตฺเต. ปวตฺเต หิ สตฺตนฺนมฺปิ ปจฺจโยติ อธิปฺปาโย.
รูปภเว ¶ จตุนฺนนฺติ อกุสลวิปากานํ จกฺขุโสตวิฺาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานํ. ตานิ ปน เอกนฺตโต อนิฏฺารมฺมณานิ, รูปภเว จ กถํ อนิฏฺารมฺมณสมาโยโคติ อาห ‘‘โส จ โข’’ติอาทิ. ‘‘ตถา กามาวจรเทวโลเกปิ อนิฏฺรูปาทโย นตฺถี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. พหุลฺหิ เตสํ อิฏฺา เอว รูปาทโย อุปฏฺหนฺติ, กทาจิ อนิฏฺํ. เทวานฺหิ เกสฺจิเทว ปุพฺพนิมิตฺตปาตุภาวกาลาทีสุ มิลาตมาลาทิอนิฏฺารมฺมณสมาโยโค โหตีติ.
๖๓๗. ยตฺถ วิตฺถารปฺปกาสนํ กตํ, ตโต ภวโต ปฏฺาย มุขมตฺตปฺปกาสนํ กาตุกาโม อาห ‘‘อาทิโต ปฏฺายา’’ติ. เตเนว ‘‘ทฺวีสุ ภเวสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. มนุสฺสาปิ เกจิ อณฺฑชา, สํเสทชา จ โหนฺตีติ ตทเปกฺขาย ‘‘จตูสุ โยนีสู’’ติ วุตฺตํ. เอกตฺตกายเอกตฺตสฺิตาสามฺเน จตุตฺถฌานภูมิกาปิ อสฺารุปฺปวชฺชา จตุตฺถึเยว วิฺาณฏฺิตึ ภชนฺติ. เอส ปฺุาภิสงฺขาโร. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จา’’ติ วุตฺตนเยเนว. ยถาสมฺภวนฺติ เอกวีสติกามาวจรรูปาวจรกุสลวิปาเกสุ จุทฺทสนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ, สตฺตนฺนํ ปวตฺเต เอวาติ อยํ ยถาสมฺภโว.
ตาทิเสเยวาติ นานตฺตกายเอกตฺตสฺีสงฺขาเตเยว.
จตุนฺนํ วิฺาณานนฺติ ภวาทโย อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ. จตูสุ อนฺโตคธานํ ปน ติณฺณํ วิฺาณานํ ตีสุ วิฺาณฏฺิตีสุ ปจฺจยภาโว โยเชตพฺโพ. อวิฺาณเก สตฺตาวาเส สงฺขารปจฺจยา วิฺาเณ อลพฺภมาเนปิ ตสฺส สงฺขารเหตุกตฺตํ ลพฺภเตว. ตถา หิ ตตฺถ ปฺุาภิสงฺขาโร กฏตฺตารูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอตสฺมิฺจ มุขมตฺตปฺปกาสเน ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ ทุคฺคติอาทีสุ ปวตฺติยํ กุสลวิปากาทิวิฺาณานํ ปจฺจยภาโว ภเวสุ วุตฺตนเยเนว วิฺายตีติ น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
วิฺาณปจฺจยานามรูปปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๓๘. วิภาคา ¶ นามรูปานนฺติ นามสฺส, รูปสฺส จ ปเภทโต.
ตตฺถ นามสฺส ตาว ปเภทํ ทสฺเสนฺเตน กามํ วิฺาณมฺปิ นามเมว, ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺเน ปน อสงฺกรโต ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต เวทนาทโย ตโย ขนฺธา’’ติ วุตฺตํ. นิพฺพานสฺส ปเนตฺถ ปวตฺติกถายํ อปฺปจฺจยตฺตา, นมนฏฺาภาวโต จ ปสงฺโค เอว นตฺถิ. นามนฏฺเน หิ ตํ นามํ, น นมนฏฺเน. เตสํ นามรูปานํ สุขาทิวเสน, ปถวีอาทิวเสน จ วิภาโค.
เอกํ สตฺตาวาสนฺติ อสฺสตฺตาวาสํ. ปุริเมสุ จตูสุ, อสฺสตฺตาวาเส จาติ ปฺจสุ.
คพฺภเสยฺยคฺคหเณน ชลาพุชา คหิตาติ ‘‘อณฺฑชานฺจา’’ติ วุตฺตํ. อณฺฑชานฺจ อภาวกานนฺติ โยเชตพฺพํ. สนฺตติสีสานีติ กลาปสนฺตานมูลานิ. ยทิปิ วิการรูปานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ น สนฺติ, ลกฺขณปริจฺเฉทรูปานิ ปน สนฺตีติ ตานิ ปรมตฺถโต อปรินิปฺผนฺนานีติ วชฺเชนฺโต อาห ‘‘รูปรูปโต’’ติ. ผสฺสาทิเก สงฺขารกฺขนฺธภาเวน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘เตวีสติ ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. อปเนตฺวาติ กลาปนฺตรคเต ปถวีอาทิเก สมานลกฺขณตาย อคฺคเหตฺวา.
เตสนฺติ พฺรหฺมกายิกาทีนํ. วิตฺถาเรนาติ จตูสุปิ สนฺตติสีเสสุ รูปานํ อสงฺขิปเนน.
กามภเว ปน ยสฺมา เสสโอปปาติกานนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ กามภเว โอปปาติกา วุตฺตา น สนฺติ, เยน เสสคฺคหณํ สาตฺถกํ ภเวยฺย, อณฺฑชคพฺภเสยฺยเกหิ ปน โอปปาติกสํเสทชา เสสา โหนฺตีติ เสสคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา พฺรหฺมกายิกาทิเกหิ โอปปาติเกหิ วุตฺเตหิ เสเส สนฺธาย ‘‘เสสโอปปาติกาน’’นฺติ อาห. เต ปน อรูปิโนปิ สนฺตีติ ‘‘กามภเว’’ติ วุตฺตํ. อปริปุณฺณายตนานํ ปน นามรูปํ ยถาสมฺภวํ รูปมิสฺสกวิฺาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน สกฺกา ธมฺมคณนโต วิฺาตุนฺติ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโตติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห อุปฺปนฺนรูเปสุ เตโชธาตุโต. หทยวตฺถุโน ตงฺขณุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส วตฺถุทุพฺพลตา. เตสํ อชฺโฌหริตาหาเรน อนุคเต สรีเร ¶ อาหารสมุฏฺานํ สุฏฺทฺธกนฺติ สมฺพนฺโธ. นโรติ เตเนว มาตุกุจฺฉิคตภาเวน ติโรกฺโข. อวกํสโต ทฺเว อฏฺกาเนว อุตุจิตฺตสมุฏฺานานิ โหนฺตีติ สสทฺทกาลํ สนฺธาย ‘‘อุกฺกํสโต ทฺวินฺนํ นวกาน’’นฺติ วุตฺตํ. ปุพฺเพติ ยํ ปุพฺเพ สนฺตติทฺวยาทิกํ สตฺตกปริโยสานํ รูปํ อิธ วุตฺตํ, ตํ เอเกกสฺส ¶ จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ อุปฺปชฺชมานเมว วุตฺตนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปุพฺเพ…เป… สตฺตติวิธ’’นฺติ. ทุวิธมฺปิ ตนฺติ อุตุสมุฏฺานํ, จิตฺตสมุฏฺานฺจาติ ทุวิธมฺปิ ตํ สทฺทํ.
สณฺาตุนฺติ อทฺธนิยภาเวน าตุํ, อตฺตโน ปน ขณมตฺตํ ติฏฺเตว. จตุทฺทิสา ววตฺถาปิตาติ อฺมฺํ สํสฏฺสีสา มูเลน จตูสุ ทิสาสุ ววตฺถาปิตา. อฺมฺํ อาลิงฺเคตฺวา ิตา ภินฺนวาหนิกา วิย จ.
๖๓๙. ปฺจโวการภเว จ ปวตฺติยนฺติ รูปาชนกกมฺมชปฺจวิฺาณปฺปวตฺติกาลํ, สหชาตวิฺาณปจฺจยฺจ สนฺธายาห. ตทา หิ ตโต นามเมว โหตีติ. กมฺมวิฺาณปจฺจยา ปน ตทาปิ อุภยํ โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ, ปจฺฉาชาตวิฺาณปจฺจยา จ รูปํ อุปตฺถทฺธํ โหตีติ. อสฺเสูติอาทิ กมฺมวิฺาณปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฺจโวการภเว จ ปวตฺติยนฺติ ภวงฺคาทิชนกกมฺมโต อฺเน รูปุปฺปตฺติกาลํ, นิโรธสมาปตฺติกาลํ, ภวงฺคาทิอุปฺปตฺติกาลโต อฺกาลฺจ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยุตฺตํ. ภวงฺคาทิอุปฺปตฺติกาเล หิ ตํชนเกน กมฺมุนา อุปฺปชฺชมานํ รูปํ, โส จ วิปาโก กมฺมวิฺาณปจฺจโย โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ. สหชาตวิฺาณปจฺจยานเปกฺขมฺปิ หิ ปวตฺติยํ กมฺเมน ปวตฺตมานํ รูปํ, นามฺจ น กมฺมวิฺาณานเปกฺขํ โหตีติ. สพฺพตฺถาติ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ. สหชาตวิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, กมฺมวิฺาณปจฺจยา นามรูปฺจ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจาติ เอตฺถ นามรูปสทฺโท อตฺตโน เอกเทเสน นามสทฺเทน นามสทฺทสฺส สรูโป, รูปสทฺเทน จ รูปสทฺทสฺส, ตสฺมา สรูปานํ เอกเสโสติ เอกเทสสรูเปกเสโส, นามรูปสทฺทสฺส านํ อิตเรสฺจ นามรูปสทฺทานํ อทสฺสนนฺติ อตฺโถ.
วิปากโต อฺํ อวิปากํ. ยโต ทฺวิธา มตํ, ตโต ยุตฺตเมว อิทนฺติ โยเชตพฺพํ.
กุสลาทิจิตฺตกฺขเณติ ¶ อาทิ-สทฺเทน อกุสลกิริยจิตฺตกฺขเณ วิย วิปากจิตฺตกฺขเณปิ วิปากาชนกกมฺมสมุฏฺานํ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. วิปากจิตฺตกฺขเณ ปน อภิสงฺขารวิฺาณปจฺจยา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อุภยฺจ ลพฺภตีติ ตาทิสวิปากจิตฺตกฺขณวชฺชนตฺถํ ‘‘กุสลาทิจิตฺตกฺขเณ’’ติ วุตฺตํ.
๖๔๐. สุตฺตนฺติกปริยายโตติ ¶ ปฏฺาเน รูปานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสฺส อวุตฺตตฺตา วุตฺตํ. สุตฺตนฺเต ปน ยสฺมึ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น โหติ, โส ตสฺส อุปนิสฺสโย นิทานํ เหตุ ปภโวติ กตฺวา ‘‘วิฺาณูปนิสํ นามรูป’’นฺติ รูปสฺส จ วิฺาณูปนิสฺสยตา วุตฺตา. วนปตฺถปริยาเย จ วนปตฺถคามนิคมนครชนปทปุคฺคลูปนิสฺสโย อิริยาปถวิหาโร, ตโต จ จีวราทีนํ ชีวิตปริกฺขารานํ กสิเรน, อปฺปกสิเรน จ สมุทาคมนํ วุตฺตํ, น จ วนปตฺถาทโย อารมฺมณูปนิสฺสยาทิภาวํ อิริยาปถานํ, จีวราทิสมุทาคมนสฺส จ ภชนฺติ. ตสฺมา วินา อภาโว เอว สุตฺตนฺติกปริยายโต อุปนิสฺสยภาโว ทฏฺพฺโพ. นามสฺส อภิสงฺขารวิฺาณํ กมฺมารมฺมณปฏิสนฺธิอาทิกาเล อารมฺมณปจฺจโยว โหตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ รูปสฺเสว สุตฺตนฺติกปริยายโต เอกธาว ปจฺจยภาโว วุตฺโต. สสํสยสฺส หิ รูปสฺเสตํ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺเต นามสฺส โหตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ.
ปวตฺตสฺส ปากฏตฺตา อปากฏํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กถํ ปเนต’’นฺติอาทินา. สุตฺตโต นามํ, ยุตฺติโต รูปํ วิฺาณปจฺจยา โหตีติ ชานิตพฺพํ.
ยุตฺติโต สาเธตฺวา สุตฺเตน ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘กมฺมสมุฏฺานสฺสาปิ หี’’ติอาทิมาห. จิตฺตสมุฏฺานสฺเสวาติ จิตฺตสมุฏฺานสฺส วิย. เอตฺถ จ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓๙; มหาว. ๑; อุทา. ๑) ภาสมาเนน ภควตา ยสฺมา อุปปริกฺขมานานํ ปณฺฑิตานํ ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว ปวตฺตมานํ ทิสฺสติ, น สตฺโต, น ชีโว, ตสฺมา เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยํ อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ โหติ. สฺุตปฺปกาสนฺหิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ. อถ วา นามรูปมตฺตตาวจเนน ปวตฺติยา ทุกฺขสจฺจมตฺตตา วุตฺตา. ทุกฺขสจฺจปฺปกาสเนน จ ตสฺส สมุทโย, ตสฺส จ นิโรโธ, นิโรธคามินิปฏิปทา จ ¶ ปกาสิตา เอว โหติ. อเหตุกสฺส ทุกฺขสฺส, เหตุนิโรธา อนิรุชฺฌนกสฺส จ อภาวา, นิโรธสฺส จ อุปาเยน วินา อนธิคนฺตพฺพตฺตาติ จตุสจฺจปฺปกาสนํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ นิทฺธาเรตพฺพํ.
นามรูปปจฺจยาสฬายตนปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๔๑. ตนฺติ ¶ นามรูปํ. ตสฺสาติ สฬายตนสฺส. ตาทิสสฺเสวาติ กเตกเสสสฺเสว.
อิธาปิ นามนฺติ ขนฺธตฺตยสฺเสว คหเณ การณํ วุตฺตนยเมว. นิยมโตติ อิทฺจ จตุนฺนํ ภูตานํ, ฉนฺนํ วตฺถูนํ, ชีวิตสฺส จ ยถาสมฺภวํ สหชาตนิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยาทินา สฬายตนสฺส ปวตฺตมานสฺส เอกนฺเตน ปจฺจยภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. รูปายตนาทีนํ ปน สหชาตนิสฺสยานุปาลนภาโว นตฺถีติ อคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. อารมฺมณารมฺมณปุเรชาตาทิภาโว จ เตสํ น สสนฺตติปริยาปนฺนานเมว, น จ จกฺขาทีนํ วิย เอกปฺปหาเรเนวาติ อนิยมโต ปจฺจยภาโว. นิยมโต…เป… ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอวนฺติ เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน วา รูปายตนาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺติ เอตฺถ ยทิปิ ฉฏฺายตนสฬายตนสทฺทานํ สทฺทโต สรูปตา นตฺถิ, อตฺถโต ปน สฬายตเนกเทโสว ฉฏฺายตนนฺติ เอกเทสสรูปตา อตฺถีติ เอกเทสสรูเปกเสโส กโตติ เวทิตพฺโพ. อตฺถโตปิ หิ สรูปานํ เอกเทสสรูเปกเสสํ อิจฺฉนฺติ ‘‘วงฺโก จ กุฏิโล จ กุฏิลา’’ติ. ตสฺมา อตฺถโต เอกเทสสรูปานฺจ เอกเสเสน ภวิตพฺพนฺติ.
อถ วา ฉฏฺายตนฺจ มนายตนฺจ ฉฏฺายตนนฺติ วา มนายตนนฺติ วา ฉฏฺายตนฺจ ฉฏฺายตนฺจ ฉฏฺายตนนฺติ วา มนายตนฺจ มนายตนฺจ มนายตนนฺติ วา เอกเสสํ กตฺวา จกฺขาทีหิ สทฺธึ ‘‘สฬายตน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตเมว เอกเสสํ นามมตฺตปจฺจยสฺส, นามรูปปจฺจยสฺส จ มนายตนสฺส วเสน กตํ อตฺถโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺติ เอวํ กเตกเสสสฺสา’’ติ. ยถาวุตฺโตปิ หิ เอกเสโส อตฺถโต ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจาติ เอวํ กโต นาม ¶ โหตีติ. สพฺพตฺถ จ เอกเสเส กเต เอกวจนนิทฺเทโส กเตกเสสานํ สฬายตนาทิสทฺทวจนียตาสามฺวเสน กโตติ ทฏฺพฺโพ.
‘‘น อฺถา’’ติ เอเตน ตสฺส ตสฺส นามสฺส, รูปสฺส จ อภาเว ตํ ตํ อายตนํ น โหตีติ พฺยติเรกํ วิภาเวติ.
ยนฺติ ¶ ยํ ยํ นามํ, รูปฺจ. ยสฺสาติ ยสฺส ยสฺส อายตนสฺส. ยถาติ สหชาตาทินา เยน เยน ปกาเรน. เนยฺยนฺติ เยฺยํ.
ตสฺส วเสนาติ ตสฺส เหตุอาทิปจฺจยสฺส วเสน. อุกฺกํสาวกํโสติ เอตฺถ สตฺตธา ปจฺจยภาวโต อุกฺกํโส อฏฺธา ปจฺจยภาโว, ตโต นวธา, ตโต ทสธาติ อยํ อุกฺกํโส. อวกํโส ปน ทสธา ปจฺจยภาวโต นวธา ปจฺจยภาโว, ตโต อฏฺธา, ตโต สตฺตธาติ เอวํ เวทิตพฺโพ, น ปน สตฺตธา ปจฺจยภาวโต เอว ทฺเวปิ อุกฺกํสาวกํสา โยเชตพฺพา, ตโต อวกํสาภาวโตติ.
วิปากํ นามนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนเยเนวาติ สหชาตาทิวเสน, สตฺตธา, เหตุอาทิวเสน จ. อิตรนฺติ อวิปากํ นามํ.
‘‘หทยวตฺถุโน สหายํ หุตฺวา’’ติ เอเตน อรูเป วิย อสหายํ นามํ น โหติ, หทยวตฺถุ จ นาเมน สห ฉฏฺายตนสฺส ปจฺจโย โหตีติ เอตฺตกเมว ทสฺเสติ, น ปน ยถา หทยวตฺถุ ปจฺจโย โหติ, ตถา นามมฺปีติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโต. วตฺถุ หิ นามสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติ, น นามํ. นามฺจ วิปากเหตาทิปจฺจโย โหติ, น วตฺถูติ. ปวตฺเต อรูปธมฺมา กมฺมชรูปสฺส ิติปฺปตฺตสฺเสว ปจฺจยา โหนฺติ, น อุปฺปชฺชมานสฺสาติ วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตา จ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตาทโย เอว จกฺขาทีนํ โยเชตพฺพา.
‘‘ตตฺเถวา’’ติ อิมินา ‘‘ปวตฺเต’’ติ อิทํ ปจฺจามฏฺนฺติ อาห ‘‘ตตฺเถว หิ ปวตฺเต’’ติ. ‘‘ปฺจโวการภเว’’ติ ปน อิทํ ‘‘ปฺจนฺน’’นฺติ อิมินา ทีปิตเมวาติ. ปวตฺติยํ จกฺขายตนาทิกสฺส นามํ วิปากปจฺจโย น โหติ, อตฺตนา ชนิตรูปสฺเสว โหติ. ปฏิสนฺธิยํ ปน กมฺมสมุฏฺานํ จิตฺตสมุฏฺานสทิสํ, ตสฺมา วตฺถุโนปิ วิปากปจฺจโย โหติเยว.
รูปโตติ ¶ รูเปสุ. ยํ ยํ อายตนํ อุปฺปชฺชตีติ ปฏิสนฺธิยํ อณฺฑชชลาพุชานํ ปฺจสุ อายตเนสุ กายายตนเมว อุปฺปชฺชติ. อิตเรสํ ยถารหํ อิตรานิปิ.
อวเสสมนายตนสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ปฺจกฺขนฺธภเว ปนา’’ติ เอตสฺส อนุวตฺตมานตฺตา ปฺจโวการภเว ¶ เอว ปวตฺตมานํ ปฺจวิฺาเณหิ อวเสสํ มนายตนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นามรูปสฺส สหชาตาทิสาธารณปจฺจยภาโว, สมฺปยุตฺตาทิอสาธารณปจฺจยภาโว จ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ‘‘รูปปจฺจยา ปฺจายตนานี’’ติ อยมฺปิ นโย ลพฺภติ นิโรธสมาปนฺนานํ วเสน, โส ปน อปจุรภาวโต เยภุยฺเยน จ ปฏิสนฺธิยํ ปจฺจยภูตสฺเสว นามรูปสฺส ปวตฺติยํ ปจฺจยภาโว วิภาวิโตติ น ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.
สฬายตนปจฺจยาผสฺสปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๔๒. พาวีสติยา โลกิยวิปากวิฺาเณหิ สมฺปยุตฺตา พาวีสติโลกิยวิฺาณสมฺปยุตฺตา. ตโต เอว พาวีสติ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ สฬายตเน, เตสุ ฉสุ อายตเนสูติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตนฺติ สสนฺตติปริยาปนฺนเมว คณฺหาติ. ตฺหิ สสนฺตติปริยาปนฺนกมฺมนิพฺพตฺตํ ตาทิสสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ. รูปาทีนิ, ปน พหิทฺธา อนุปาทินฺนานิ จ ผสฺสสฺส อารมฺมณํ โหนฺติ, น ตานิ จกฺขาทีนิ วิย สสนฺตติปริยาปนฺนกมฺมกิเลสนิมิตฺตปฺปวตฺติภาเวน ผสฺสสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ ปมาจริยวาเท น คหิตานิ, ทุติยาจริยวาเท ปน ยถา ตถา วา ปจฺจยภาเว สติ น สกฺกา วชฺเชตุนฺติ คหิตานิ.
ตตฺถาติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเท. เย ตาว อาจริยา มหาวิหารวาสิโนว ยถา วิฺาณํ, เอวํ นามรูปํ, สฬายตนํ, ผสฺสํ, เวทนฺจ ปจฺจยํ, ปจฺจยุปฺปนฺนฺจ สสนฺตติปริยาปนฺนํ ทีเปนฺตา วิปากเมว อิจฺฉนฺติ. ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ อภิธมฺมภาชนียปาฬิ (วิภ. ๒๔๓) อารุปฺปํ สนฺธาย วุตฺตาติ ‘‘ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ปาฬิอนุสารโต’’ติ วุตฺตํ.
สพฺเพ ผสฺสา น สมฺโภนฺตีติ โยชนา. ยทิ สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺภเวยฺย, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอกสฺส วจนํ ยุชฺเชยฺย ¶ , อถาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา สมฺภเวยฺยุํ, ตถาปิ สพฺพายตเนหิ สพฺพผสฺสสมฺภวโต อายตนเภเทน ผสฺสเภโท นตฺถีติ ตทเภทวเสน เอกสฺส วจนํ ยุชฺเชยฺย, ตถา ปน อสมฺภวโต น ยุตฺตนฺติ โจเทติ ‘‘น สพฺพายตเนหี’’ติอาทินา ¶ . อฺสฺสาปิ วา อสมฺภวนฺตสฺส วิธานสฺส โพธนตฺถเมตํ วุตฺตํ ‘‘นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา’’ติ. ‘‘น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภตี’’ติ อิทเมว ปน เอกผสฺสวจนสฺสายุตฺตตฺตทีปกํ การณนฺติ เวทิตพฺพํ. นิทสฺสนวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. นาปิ เอกมฺหา อายตนา สพฺเพ ผสฺสา สมฺโภนฺติ, เอวํ น สพฺพายตเนหิ เอโก ผสฺโส สมฺโภติ. ตสฺมา เอกสฺส วจนํ อยุตฺตนฺติ. ปริหารํ ปน อเนกายตเนหิ เอกผสฺสสฺส สมฺภวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริทํ วิสฺสชฺชน’’นฺติอาทิมาห. อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมายตนา ผสฺสวชฺชิตา ตํสมฺปยุตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
เอโกปิ อเนกายตนปฺปภโว เอโกปเนกายตนปฺปภโว.
ฉธา ปจฺจยตฺเต ปฺจ วิภาวเย, เอกํ นวธา ปจฺจยตฺเต, พาหิรานิ ฉ อายตนานิ อารมฺมณาทินา ยถาสมฺภวํ ปจฺจยตฺเต วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ.
อเนกเภทสฺสาติ กุสลวิปากาทิปฺจทฺวาราทิวเสน อเนกวิธสฺส ทฺวิปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตวชฺชสฺส วิปากผสฺสสฺส. ตานิ จาติ รูปายตนาทีนิ. ‘‘มโน จ เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๕) หิ วุตฺตํ. ตถา จาติ ปจฺจุปฺปนฺนานิ รูปาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ รูปรูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. อารมฺมณปจฺจยมตฺเตนาติ ตํ สพฺพํ อปจฺจุปฺปนฺนํ, อฺฺจ ธมฺมายตนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ผสฺสปจฺจยาเวทนาปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๔๓. ทฺวารโต สเฬวาติ ปภวสามฺโต เอกวิธาปิ อุปฺปตฺติทฺวารโต ฉ เอว โหนฺตีติ ฉเฬว เวทนา วุตฺตา.
จิตฺตเภเทน เอกูนนวุติวิธาปิ อิธาธิปฺเปตา เอว ทสฺเสตุํ ‘‘เวทนาสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เสสาน’’นฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉนสมฺปยุตฺตาย จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปฺจ ยทิปิ อนนฺตราทีหิ ปจฺจยา โหนฺติ, อนนฺตราทีนํ ปน ¶ อุปนิสฺสเย อนฺโตคธตฺตา สนฺตีรณตทารมฺมณานฺจ สาธารณสฺส ตสฺส วเสน ‘‘เอกธา’’ติ วุตฺตํ. เอเกกสฺมึ ทฺวาเร หิ จกฺขุทฺวาราทีสุ อุปฺปนฺนจกฺขุวิฺาณาทีหิ ¶ สหชาตา ผสฺสา สกสกวีถีสุ สมฺปฏิจฺฉนาทีหิ สมฺปยุตฺตเวทนานํ, มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสเนว ปวตฺตานํ เตภูมกวิปากเวทนานมฺปิ สหชาตมโนสมฺผสฺสสงฺขาโต โส ผสฺโส อฏฺธา ปจฺจโย โหตีติ โยเชตพฺพํ.
รูปารูปาวจรวิปากเวทนา ปฏิสนฺธิอาทิวเสเนว ปวตฺตนฺติ, กามาวจราปิ เอกจฺจาติ ‘‘เตภูมกวิปากเวทนานมฺปี’’ติ วุตฺตํ. ตาสมฺปิ หิ สหชาตมโนสมฺผสฺโส อฏฺธาว ปจฺจโย โหติ. ปจฺจยํ อนุปาทินฺนมฺปิ เกจิ อิจฺฉนฺตีติ ‘‘ยา ปนา’’ติอาทินา มโนทฺวาราวชฺชนสมฺปยุตฺตผสฺสสฺส ปจฺจยภาโว วุตฺโต. ตฺจ มุขมตฺตทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ. เอเตน นเยน สพฺพสฺส อนนฺตรสฺส, อนานนฺตรสฺส จ ผสฺสสฺส ตสฺสา ตสฺสา วิปากเวทนาย อุปนิสฺสยตา โยเชตพฺพาติ.
เวทนาปจฺจยาตณฺหาปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๔๔. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก, อิมสฺมึ วา สาสเน ฉ ตณฺหา ทีปิตา. อิธาติ วา อิมสฺมึ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเท. ตตฺถาติ ตาสุ ฉสุ ตณฺหาสุ.
เอเกกาย สสฺสตทิฏฺิสหคตาย, อุจฺเฉททิฏฺิสหคตาย จ ตณฺหาย ตทภินนฺทนานุคุโณ รูปาทีสุ ปวตฺติอากาโร, เกวลํ กามสฺสาทวเสน ปวตฺติยา วิสิฏฺาการตฺตา วุตฺตปฺปวตฺติอาการโต ตณฺหาย ติวิธตา.
มมตฺเตนาติ สมฺปิยายเนน, อสฺสาทนตณฺหาย อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปุตฺโต วิย เวทนา ทฏฺพฺพา, ขีราทโย วิย เวทนาย ปจฺจยภูตา รูปาทโย, ขีราทิทายิกา ธาติ วิย รูปาทิฉฬารมฺมณทายกา จิตฺตการาทโย ฉ. ตตฺถ สุขสมฺผสฺสวตฺถทายโก ตนฺตวาโย, เวชฺโช รสายตโนชาวเสน, ตทุปตฺถมฺภิตชีวิตวเสน จ ธมฺมารมฺมณสฺส ทายโกติ ทฏฺพฺโพ. สพฺพาเปสา อฏฺสตปฺปเภทาปิ.
อารมฺมณปจฺจโย อุปฺปชฺชมานาย อารมฺมณมตฺตเมว โหติ, น อุปนิสฺสโย วิย อุปฺปาทโกติ อุปฺปาทกสฺส อุปนิสฺสยสฺเสว วเสน ‘‘เอกธาวา’’ติ ¶ วุตฺตํ. อุปนิสฺสเยน วา อารมฺมณูปนิสฺสโย ¶ สงฺคหิโต. เตน จ อารมฺมณภาเวน ตํสภาโค อฺโปิ อารมฺมณปจฺจยภาโว ทีปิโต โหตีติ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจยภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทินา น เกวลํ วิปากสุขเวทนา เอว, ติสฺโสปิ ปน เวทนา วิปากา วิเสเสน ตณฺหาย อุปนิสฺสยปจฺจโย, อวิเสเสน อิตรา จาติ ทสฺเสติ. อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตาติ ตสฺมา สาปิ ภิยฺโย อิจฺฉนวเสน ตณฺหาย อุปนิสฺสโยติ อธิปฺปาโย. อุเปกฺขา ปน อกุสลวิปากภูตา อนิฏฺตฺตา ทุกฺเข อวโรเธตพฺพา, อิตรา อิฏฺตฺตา สุเขติ สา ทุกฺขํ วิย, สุขํ วิย จ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ วจเนน สพฺพสฺส เวทนาวโต ปจฺจยสฺส อตฺถิตาย ตณฺหุปฺปตฺติปฺปสงฺเค ตนฺนิวารณตฺถมาห ‘‘เวทนาปจฺจยา จาปี’’ติอาทิ.
นนุ ‘‘อนุสยสหายา เวทนา ตณฺหาย ปจฺจโย’’ติ วจนสฺส อภาวา อติปฺปสงฺคนิวตฺตึ น สกฺกา กาตุนฺติ? น, วฏฺฏกถาย ปวตฺตตฺตา. วฏฺฏสฺส จ อนุสยวิรเห อภาวโต อนุสยสหิตาว ปจฺจโยติ อตฺถโต วุตฺตเมเวตํ โหตีติ. อถ วา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา อนุสยสหิตาว ปจฺจโยติ วิฺายติ. เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ เจตฺถ เวทนาปจฺจยา เอว ตณฺหา, น เวทนาย วินาติ อยํ นิยโม อิจฺฉิโต, น เวทนาปจฺจยา ตณฺหา โหติเยวาติ, ตสฺมา อติปฺปสงฺโค เอตฺถ นตฺถิ เอวาติ.
วุสีมโตติ วุสิตวโต, วุสิตพฺรหฺมจริยวาสสฺสาติ อตฺโถ. วุสฺสตีติ วา วุสีติ มคฺโค วุจฺจติ, โส เอตสฺส วุตฺโถ อตฺถีติ วุสีมา, อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน อรหา. อคฺคผลํ วา ปรินิฏฺิตวาสตฺตา ‘‘วุสี’’ติ วุจฺจติ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ วุสีมา.
ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๔๕. อตฺถวิภาโค อตฺถสฺส วิภชนา. วตฺถุสงฺขาตํ กามนฺติ กามคุณสฺิตํ รูปาทิอารมฺมณมาห. อุปาทิยตีติ กามวเสน คณฺหาติ, ทฬฺหํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถ. กามํ อุปาทิยตีติ เอตฺถ กมฺมสาธโน กามสทฺโท ¶ , กาโม จ โสติ เอตฺถ กตฺตุสาธโน กิเลสกามสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อุปาทานสทฺโท ปน อุภยตฺถาปิ กตฺตุสาธโนว. ทฬฺหตฺโถ ภุสตฺโถ. ยถา ภุโส อายาโส ¶ อุปายาโส, ภุสํ กุฏฺํ อุปกุฏฺํ, เอวํ อิธาปีติ อาห ‘‘อุปายาสอุปกุฏฺาทีสุ วิยา’’ติ. ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ อุปาทิยตีติ ปุริมทิฏฺึ สสฺสตภาเวน คณฺหนฺตี อุปาทิยติ, ปุริมทิฏฺิอากาเรน วา อุตฺตรทิฏฺิ อุปฺปชฺชมานา เตเนว ปุริมทิฏฺึ ทฬฺหํ กโรนฺตี ตํ อุปาทิยตีติ วุตฺตา. อถ วา ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ อุปาทิยตีติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๑) อิทํ ปุริมทิฏฺึ อุปาทิยมานํ อุตฺตรทิฏฺึ นิทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ยถา หิ เอสา ทฬฺหีกรณวเสน ปุริมํ อุตฺตรา อุปาทิยติ, เอวํ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาปีติ (ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔; ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘). อตฺตคฺคหณํ ปน อตฺตวาทุปาทานนฺติ น อิทํ ทิฏฺุปาทานทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. โลโก จาติ วา อตฺตคฺคหณวินิมุตฺตํ คหณํ ทิฏฺุปาทานภูตํ อิธ ปุริมทิฏฺิอุตฺตรทิฏฺิวจเนหิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สีลพฺพตํ อุปาทิยตีติ เอตฺถ อสุทฺธิมคฺคโคสีลาทิสมาทานวเสน สีลํ, อวีติกฺกมนวเสน วตํ. อุภยถาปิ วา สีลํ, ตโปกมฺมภาเวน คหิตตาย วตํ, ควาทิปกติภาวนา. อตฺตโน วา ควาทิภาวาธิฏฺานํ สีลํ, ‘‘คจฺฉนฺโต ภกฺเขติ, ติฏฺนฺโต มุตฺเตตี’’ติอาทินา ควาทิกิริยากรณํ วตํ. ตํตํอกิจฺจสมฺมตโต วา นิวตฺติ สีลํ, ตํสมาทานวโตเวส โภชนกิจฺจกรณาทิวิเสสปฏิปตฺติ วตํ, ตํ สีลพฺพตํ อสุทฺธิมคฺคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต ตถา อภินิวิสนฺโต อุปาทิยติ, ตํ คาหํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. สีลพฺพตสหจริตํ ปรามาสํ สีลพฺพตนฺติ คเหตฺวา อาห ‘‘สีลพฺพตฺจ ตํ อุปาทานฺจา’’ติ. โคสีลโควตาทีนีติ จ ตถาภูตํ ทิฏฺึ วทติ. เตเนวาห ‘‘สยเมว อุปาทานานี’’ติ. อภินิเวสโตติ อภินิเวสภาวโต, อภินิวิสนโต วา. อตฺตวาทุปาทานนฺติ ‘‘อตฺตา’’ติ วาทสฺส ปฺาปนสฺส, คหณสฺส จ การณภูตา ทิฏฺีติ อตฺโถ. อตฺตวาทมตฺตเมวาติ อตฺตสฺส อภาวา ‘‘อตฺตา’’ติ อิทํ วจนมตฺตเมว. อุปาทิยนฺตีติ ทฬฺหํ คณฺหนฺติ. กถํ? ‘‘อตฺตา’’ติ. ‘‘อตฺตา’’ติ หิ อภินิวิสนฺตา วจนมตฺตเมว ทฬฺหํ กตฺวา คณฺหนฺตีติ อตฺโถติ. เอวํ ‘‘อตฺตวาทมตฺตเมว อุปาทิยนฺตี’’ติ วุตฺตํ ¶ . อตฺตวาทมตฺตนฺติ วา วาจาวตฺถุมตฺตเมวาห. วาจาวตฺถุมตฺตเมว หิ ‘‘อตฺตา’’ติ อุปาทิยนฺติ อตฺตสฺส อภาวาติ.
‘‘ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเร ปน กามุปาทานํ สงฺเขปโต ตณฺหาทฬฺหตฺตํ, เสสุปาทานตฺตยํ ทิฏฺิมตฺตเมว, วิตฺถารโต ปนา’’ติ เอวํ ธมฺมสงฺเขปวิตฺถารสมุทายโต ตทวยวภูตํ สงฺเขปํ, วิตฺถารฺจ นิทฺธาเรตีติ. ธมฺมสงฺเขปวิตฺถาเรติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ ทฏฺพฺพํ. กาเมสูติ ปฺจสุ กามคุเณสุ ¶ . กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น จ ธมฺมจฺฉนฺโท. กามนวเสน, รฺชนวเสน จ กาโมเยว ราโค กามราโค, เอวํ สพฺพตฺถ กามตฺถํ วิทิตฺวา กาโม เอว นนฺทนฏฺเน กามนนฺที, ตณฺหายนฏฺเน กาโมเยว กามตณฺหา, สิเนหนฏฺเน กาโม เอว กามสฺเนโห, ปริทยฺหนฏฺเน กามปริฬาโห, มุจฺฉนฏฺเน กามมุจฺฉา, คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนฏฺเน กามชฺโฌสานํ เวทิตพฺพํ. อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา อารมฺมเณ ปริตสฺสนภาวโต, สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ อารมฺมเณ ทฬฺหคฺคาหภาวโต. อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหา วิสยาภิมุขภาวโต, สนฺตุฏฺิปฏิปกฺขา อุปาทานํ ตณฺหาทฬฺหตฺตํ หุตฺวา อตฺริจฺฉตาภาวโต. ปริเยสนทุกฺขมูลา ตณฺหา อปฺปตฺตวิสยปตฺถนาภาวโต, อารกฺขทุกฺขมูลํ อุปาทานํ สมฺปตฺตวิสยคฺคหณภาวโต.
นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนนฺติ ทานมาห, ตํ อผลตฺตา รูปํ วิย ทานํ นาม น โหตีติ ปฏิกฺขิปติ. ยิฏฺํ วุจฺจติ มหาวิชิตยฺสทิโส มหายาโค. หุตนฺติ อาหุนปาหุนมงฺคลกิริยา. ตตฺถ อามนฺเตตฺวา หวนํ ทานํ อาหุนํ, ปาหุนานํ อติถีนํ อติถิกิริยา ปาหุนํ, อาวาหาทีสุ มงฺคลตฺถํ ทานํ มงฺคลกิริยา, ทส กุสลกมฺมปถา สุกตกมฺมานิ นาม, ทส อกุสลกมฺมปถา ทุกฺกฏกมฺมานิ นาม, ผลํ วิปาโกติ นิสฺสนฺทาทิผลฺเจว นิปฺปริยายวิปาโก จ นตฺถีติ โยชนา. ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทีสุปิ ผลวิปากปฏิกฺเขโปว ทฏฺพฺโพ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ิโต อิมํ โลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาติ. อิมํ หิ โลกํ อเวกฺขิตฺวา ปรโลโก, ปรฺจ โลกํ อเวกฺขิตฺวา อยํ โลโก โหติ คนฺตพฺพโต, อาคนฺตพฺพโต จาติ ปรโลกโต อิธาคมนสฺส อภาวา ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโต จิตฺเตน ปรโลเก ิโต อิมํ โลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาตีติ อตฺโถ. น หิ อยํ ทิฏฺิ ปรโลเก ิตสฺเสว โหตีติ. นตฺถิ ปรโลโกติ อิธโลเก ¶ ิโต ปรโลกํ ‘‘นตฺถี’’ติ คณฺหาติ. อิธาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ วา เอตฺถ อตฺโถ – สํสรณปฺปเทโส อิธโลโก, ปรโลโก จ นาม โกจิ นตฺถิ สํสรณสฺส อภาวา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ.
ปุริมภวโต ปจฺฉิมภเว อุปปตนํ อุปปาโต, โส เยสํ สีลํ, เต โอปปาติกา. เต ปน จวนกอุปปชฺชนกสตฺตา นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ. นตฺถิ โลเก สมณ…เป… ปเวเทนฺตีติ อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา ¶ โลกสฺมึ นตฺถิ, เย อิมฺจ โลกํ, ปรฺจ โลกํ อตฺตนา เอว อภิวิสิฏฺเน าเณน ปจฺจกฺขโต ตฺวา ปเวทนสมตฺถา สพฺพฺุพุทฺธา นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ. รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติอาทีสุ วตฺตพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปกติอณุอาทีนํ สสฺสตคฺคาหปุพฺพงฺคโม, สรีรสฺส อุจฺเฉทคฺคาหปุพฺพงฺคโม จ เตสํ คาหานํ สามิภูโต โกจิ สสฺสโต, อุจฺฉิชฺชมาโน วา อตฺตา อตฺถีติ อตฺตคฺคาโห กทาจิ โหตีติ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ วุตฺตํ. สฺวายํ อตฺตคฺคาโห อตฺถโต ขนฺธารมฺมโณ เอว ทฏฺพฺโพ. เยภุยฺเยน ปมํ อตฺตวาทุปาทานนฺติอาทินาว สมฺพนฺโธ. ยทิปิ ภวราคชวนวีถิ ปมํ ปวตฺตติ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ภวนิกนฺติยา ปวตฺติตพฺพตฺตา, โส ปน ภวราโค ตณฺหาทฬฺหตฺตํ น โหตีติ มฺมาโน น กามุปาทานสฺส ปมุปฺปตฺติมาห.
ตณฺหา กามุปาทานนฺติ ปน วิภาคสฺส อกรเณ สพฺพาปิ ตณฺหา กามุปาทานํ, กรเณปิ วา กามราคโต อฺาปิ ตณฺหา ทฬฺหภาวํ ปตฺตา กามุปาทานนฺติ ตสฺส อรหตฺตมคฺควชฺฌตา วุตฺตา.
อุปฺปตฺติฏฺานภูตา จิตฺตุปฺปาทา วิสโย. ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อาลโย. ตตฺถ รมตีติ อาลยรามา, ปชา. เตเนว สา อาลยรามตา สสนฺตาเน, ปรสนฺตาเน จ ปากฏา โหติ. กามานนฺติ วตฺถุกามานํ. ‘‘สุขทุกฺขํ กมฺมุนา โหตี’’ติ อคฺคเหตฺวา โกตูหลมงฺคลาทิพหุโล โหติ. สา โกตูหลมงฺคลาทิพหุลตา. อสฺส กามุปาทานวโต. ตนฺติ ทิฏฺุปาทานํ, อนตฺตนิ ธมฺมมตฺเต ‘‘อตฺตา’’ติ มิจฺฉาภินิเวสสฺส สุขุมตรธมฺมุปาทานตาย สุขุมตา วุตฺตา. อุปนิสฺสยวจเนน อารมฺมณานนฺตรปกตูปนิสฺสยา ¶ วุตฺตาติ อนนฺตรปจฺจยาทีนมฺปิ สงฺคโห กโต โหติ.
อุปาทานปจฺจยาภวปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๔๖. อตฺถโตติ วจนตฺถโต. ธมฺมโตติ สภาวธมฺมโต. สาตฺถโตติ สาตฺถกโต, ปุพฺเพ วุตฺตสฺสปิ ปุน วจนสฺส สปฺปโยชนโต. เภทสงฺคหาติ เภทโต สงฺคหโต, วิภาคโต เจว วิภตฺตสฺส สงฺขิปนโต จาติ อตฺโถ. ยํ ยสฺส ปจฺจโยติ ยํ ยํ อุปาทานํ ยสฺส ยสฺส ภวสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต จาติ อตฺโถ.
ภวตีติ ¶ ภโวติ ผลโวหาเรน กมฺมภโว วุตฺโต. อุปปตฺติภวนิพฺพจนเมว หิ ทฺวยสฺสปิ สาธารณํ กตฺวา วุตฺตํ, ภวติ เอตสฺมา อุปปตฺติภโวติ วา. ทุติโย ปน กมฺมภโว สตฺตสฺส ปุนพฺภวภาเวน สวิเสสํ ภวตีติ ภโว. ตโต เอว น สพฺพสฺส ภวนฺตรสฺส, ตํเหตุโน วา ภวภาวปฺปสงฺโค. ทุวิเธนาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปวตฺติโตติ อตฺโถ. ทุวิเธนาติ วา ปจฺจตฺตตฺเถ กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถีติ สํวิชฺชติ.
๖๔๗. อตฺตโน ปจฺจเยหิ กรียตีติ กมฺมํ, อตฺตโน ผลํ กโรตีติ กมฺมนฺติ เกจิ, ‘‘กมฺม’’นฺติ เอวํ วตฺตพฺพา กมฺมสงฺขาตา. ปริตฺตภูมโกติ กามภูมโก. มหาภูมโกติ มหคฺคตภูมโก. สพฺพนฺติ อนวเสสํ. ภวํ คจฺฉติ, คเมติ จาติ ภวคามิ. คจฺฉตีติ จ นิปฺผาทนสมตฺถตาวเสน, อตฺตโน ปวตฺติกาเล ภวาภิมุขํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ, นิพฺพตฺตนเมว วา คมนํ อธิปฺเปตํ. ‘‘ภวคามี’’ติ จ เอเตน กมฺมกฺขยกรํ กมฺมํ นิวตฺเตติ. อยฺหิ วฏฺฏกถา, ตฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติ. อปฺุาภิสงฺขาโรติ ทฺวาทส เจตนาติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนายปิ คหณํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺถ วิย เวทิตพฺพํ. ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; มหาว. ๑; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) เอตฺถ วิย สาปิ อปเนตพฺพา. มนฺทพหุวิปากตาติ อปฺปมหาวิปากตา.
‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺติ อิมินา เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย วุตฺตา’’ติ เอเตน อาจยคามิตาย เตสํ กมฺมสงฺขาตตา วุตฺตาติ กมฺมภวปริยาปนฺนตํ ¶ ปริยาเยน วทติ, นิปฺปริยาเยน ปน เจตนาว กมฺมภโว. วุตฺตฺหิ ‘‘กมฺมภโว ตีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สมฺปยุตฺโต, เอเกน ขนฺเธน เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา เกหิจิ สมฺปยุตฺโต’’ติ (ธาตุ. ๒๔๔). อุปปตฺติภโว ตีหิปิ ติเกหิ วุตฺโต อุปาทินฺนกฺขนฺโธว. ยถาห ‘‘อุปปตฺติภโว… กามภโว… สฺาภโว… ปฺจโวการภโว ปฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโต’’ติอาทิ (ธาตุ. ๖๗). ยทิ หิ อนุปาทินฺนกานมฺปิ คหณํ สิยา, ‘‘ทฺวาทสหิ อายตเนหิ อฏฺารสหิ ธาตูหี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. กามตณฺหาย กาเมตพฺพโต กามนิสฺสยตาย โภคา วิย, กามสหจริตตาย ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ วิย, กามารมฺมณตาย ‘‘สุขํ รูป’’นฺติ วิย, กามปจฺจยฏฺานตาย ‘‘สุโข สคฺโค’’ติ วิย กามาติ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺติปริจฺฉินฺนา อุปาทินฺนกฺขนฺธา วุจฺจนฺติ ¶ . รูปาวิราคโต ยํ นิสฺสิตา, ตทุปจาเรน ‘‘มฺจา โฆสนฺตี’’ติ วิย, ‘‘ผนฺทนเทวตา’’ติ วิย จ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจนฺติ พฺรหฺมกายิกากนิฏฺปริจฺฉินฺนา อุปาทินฺนกฺขนฺธา.
รูปเมว ภโว รูปภโว, ตถา อรูปนฺติ อากาสานฺจายตนภวคฺคปริจฺฉินฺนา จตฺตาโร อุปาทินฺนกฺขนฺธา วุจฺจนฺติ. อรูปเมว ภโว อรูปภโว. กาโม เอว ภโวติ กามภโว, โส ปน ยสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน ‘‘กาโม’’ติ วตฺตพฺโพ โหติ, ตสฺมา ‘‘กามสงฺขาโต ภโว’’ติ วุตฺตํ. กามาวจรสฺิโต วา ภโว ‘‘กามสงฺขาโต ภโว’’ติ วุตฺโต. ตถา รูปารูปภโวติ อาห ‘‘เอส นโย รูปารูปภเวสู’’ติ. สฺาวตํ ภโวติ เอตฺถ วนฺตุ-สทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. ตสฺส วา อตฺเถ อการํ กตฺวา ‘‘สฺภโว’’ติปิ ปาโ. เตนาห ‘‘สฺาวา’’ติอาทิ. โวกิณฺโณติ เอเตน โวการสทฺทสฺส กมฺมสาธนตมาห. โวกิรียติ ปสารียติ วิตฺถารียตีติ โวกาโร, โวกิรณํ วา โวกาโร, โส เอกสฺเสว ขนฺธสฺส วเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘เอโก โวกาโร’’ติ วุตฺโต, ปสฏุปฺปตฺตีติ อตฺโถ.
๖๔๘. กิฺจาปิ ภวนิทฺเทเส ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ (วิภ. ๒๓๔) อิมินา เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วุตฺตา. ปฺุาภิสงฺขาราทโยวาติ ปน อวธารณํ ¶ ปจฺจยธมฺมวิเสเสปิ อตฺถปฺปเภเทน สงฺขารภวคฺคหเณสุ อตฺเถว วิเสโสติ ทสฺสนตฺถํ กตํ. เตนาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. สงฺขารภวานํ ธมฺมเภทโต น สงฺขารา เอว ปุน วุตฺตาติ ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจน’’นฺติ เอตํ อยุตฺตนฺติ เจ? น, ภเวกเทสภาเวน สงฺขารานํ ภโวติ ปุน วุตฺตตฺตา. ปเรน วา ธมฺมวิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปุนวจนํ โจทิตนฺติ โจทกาภิลาสวเสน ‘‘สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจน’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๔๙. กามภวาทินิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส กามภวาทิภาโว ผลโวหาเรน อฏฺกถายํ วุตฺโต. สหชาตวิฺาณสฺสปิ ปจฺจยภูตํ อวิชฺชาเหตุกํ สงฺขารคฺคหเณน ยํ กิฺจิ กมฺมํ ปุพฺเพ วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺม’’นฺติ (วิภ. ๒๓๔) วจนโต ภวสฺส นิพฺพตฺตกํ อุปาทานเหตุกํ วิปจฺจนาย กโตกาสเมว ภโวติ อธิปฺเปโต. ยํ กามุปาทานปจฺจยา รูปภวนิพฺพตฺตกํ, อรูปภวนิพฺพตฺตกฺจ กมฺมํ กรียติ, โส กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโวติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย รูปารูปภเวสู’’ติ อติทิสติ. ทฺเว กามภวาติ ¶ กามกมฺมภโว, กามูปปตฺติภโวติ ทฺเว กามภวา. เอวํ ‘‘ทฺเว รูปภวา, ทฺเว อรูปภวา’’ติ เอตฺถาปิ. อนฺโตคเธ หิ วิสุํ อคฺคเหตฺวา อพฺภนฺตรคเต เอว กตฺวา กามภวาทิเก กมฺมูปปตฺติภววเสน ทุคุเณ กตฺวา อาห ‘‘ฉ ภวา’’ติ.
อวิเสเสนาติ อุปาทานวเสน เภทํ อกตฺวา. อุปาทานเภทากรเณเนว จ ทฺวาทสปฺปเภทสฺส สงฺคหวเสน สงฺคหโต ‘‘ฉ ภวา’’ติ วุตฺตํ. อนุปคมฺมาติ อนิสฺสาย, อนามสิตฺวาติ อตฺโถ.
๖๕๐. โคสีเลน, กุกฺกุรสีเลน จ สมตฺเตน สมาทินฺเนน คุนฺนํ, กุกฺกุรานฺจ สหพฺยตา วุตฺตาติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานวโต ฌานภาวนา น อิชฺฌตี’’ติ มฺมานา เตน รูปารูปภวา น โหนฺตีติ เกจิ วทนฺติ. วกฺขมาเนน ปน ปกาเรน ปจฺจยภาวโต ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ อาห. อสุทฺธิมคฺเค จ สุทฺธิมคฺคปรามสนํ สีลพฺพตุปาทานนฺติ สุทฺธิมคฺคปรามสเนน รูปารูปาวจรชฺฌานานํ นิพฺพตฺตนํ น น ยุชฺชตีติ.
อนุสฺสววเสนาติ ‘‘เสตวธยชฺชํ อาลภเต ภูติกาโม’’ติ อาทินฺนอนุสฺสววเสน, ยถา อิเม มนุสฺสโลเก กามา สมิทฺธา, เอวํ เทวโลเก ¶ อิโต สมิทฺธตราติ ทิฏฺานุสาเรน วา. ปุราณภารตสีตาหรณปสุพนฺธวิธิอาทิสวนํ อสฺสทฺธมฺมสฺสวนํ. อาทิ-สทฺเทน อสปฺปุริสูปนิสฺสยํ ปุพฺเพ จ อกตปฺุตํ, อตฺตมิจฺฉาปณิธิฺจ สงฺคณฺหาติ. กายทุจฺจริตาทีนิปีติ อตฺตโน อธิปฺเปตานํ กามานํ อนุปายภูตานิปิ กายทุจฺจริตาทีนิ กโรติ, จิรสคฺคาทิอตฺถํ ยุทฺธาทิวเสนาติ อธิปฺปาโย. สนฺทิฏฺิเก วา ปน รชฺชเสนาปติฏฺานาทิสงฺคเห กาเม. ตทนฺโตคธา เอวาติ ตสฺมึ ทุจฺจริตนิพฺพตฺเต, สุจริตนิพฺพตฺเต จ กามภเว อนฺโตคธา เอวาติ อตฺโถ. อนฺโตคธาติ จ สฺาภวปฺจโวการภวานํ เอกเทเสน อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ. น หิ เต นิรวเสสา กามภเว อนฺโตคธาติ.
สปฺปเภทสฺสาติ สุคติทุคฺคติมนุสฺสาทิปฺปเภทวโต.
กามาวจรสมฺปตฺติภเว ปมทุติยอุจฺเฉทวาทวเสน, รูปภเว ตติยอุจฺเฉทวาทวเสน, อรูปภเว เสสอุจฺเฉทวาทวเสน อยมตฺตา สุอุจฺฉินฺโน โหตีติ ตทุปคํ กมฺมํ กโรตีติ อาห ‘‘อยํ ¶ อตฺตา นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ สุอุจฺฉินฺโนติ สกลวฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉเทน สุฏฺุ อุจฺฉินฺโน, อปุนพฺภวุปฺปตฺติโก โหตีติ อตฺโถ.
‘‘กามาวจรสมฺปตฺติภเว’’ติ อิทํ ปมทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทวเสน วุตฺตํ, เสสํ อิตรทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทวเสน. ตตฺถ กิฺจาปิ ปาฬิยํ (ที. นิ. ๑.๙๓ อาทโย) รูปาวจรชฺฌานวเสเนว อุปริ จตฺตาโร ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา อาคตา, ทิฏฺิคติโก ปน ยํ กิฺจิ คเหตฺวา ยถา ตถา อภินิวิสตีติ อรูปภวคฺคหณํ, อรูปชฺฌานานมฺปิ วา จตุตฺถฌานสงฺคหโต อรูปภวคฺคหณํ, สนฺตสุขตาย วา ตํสมงฺคิโน สุขิตภาวสามฺโต. วิคตปริฬาโหติ ยถาภิลาสิตวิสยูปหาเรน, ปหาเนน จ วูปสนฺตกามราคปริฬาโห, ทิฏฺเว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺโตติ อตฺโถ.
สุทฺธิมคฺคปรามสนวเสน ปวตฺติตํ ยํ กิฺจิ โลกิยํ สีลํ, ฌานฺจ สีลพฺพตมิจฺเจว อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิทํ สีลพฺพตํ นามา’’ติอาทิ. กเมน อวตฺวา สีลพฺพตุปาทานสฺส อนฺเต ภวปจฺจยตาวจนํ อตฺตวาทุปาทานํ วิย อภิณฺหํ อสมุทาจารโต, อตฺตวาทุปาทานนิมิตฺตตฺตา จ.
กมฺมภเวติ ¶ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เหตุปจฺจยปฺปเภเทหีติ เอตฺถ มคฺคปจฺจโย จ วตฺตพฺโพ. ทิฏฺุปาทานาทีนิ หิ สหชาตกมฺมภวสฺส มคฺคปจฺจยา โหนฺตีติ, ตสฺมา ตานิ สหชาตาทีสุ เหตุปจฺจยํ อปนีย มคฺคปจฺจยํ ปกฺขิปิตฺวา สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. สพฺพานิ ปน อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. นานนฺตรสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. กทาจิ อารมฺมณปจฺจยาทินาปิ, ตํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวา’’ติ.
ภวปจฺจยาชาติอาทิปทวิตฺถารกถาวณฺณนา
๖๕๑. ชาตีติอาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; มหาว. ๑; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. เตนาห ‘‘ชาติอาทีน’’นฺติอาทิ. อุปปตฺติภวุปฺปตฺติเยว ¶ ชาตีติ อาห ‘‘น อุปปตฺติภโว’’ติ. ชายมานสฺส ปน ชาติ ชาตีติ อุปปตฺติภโวปิ อสติ อภาวา ชาติยา ปจฺจโยติ สกฺกา วตฺตุํ. ชายมานรูปปทฏฺานตาปิ หิ รูปชาติยา วุตฺตา ‘‘อุปจิตรูปปทฏฺาโน อุปจโย, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺานา สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๔๑).
ชาตานํ ขนฺธานํ อฺุาตตา, อภิมตตา จ หีนปณีตตา. อนิฏฺฺหิ หีนํ, อิฏฺํ ปณีตํ. อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณทุพฺพณฺณหีนุตฺตมาทึ สงฺคณฺหาติ. ยมกานมฺปิ สตนฺติ ยมกภาเวน นิพฺพตฺตานมฺปิ สมานานํ. โส จ สตฺตานํ วิเสโส. ภินฺนสนฺตานิกสฺส วิเสสการณสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต ‘‘อชฺฌตฺตสนฺตาเน’’ติ วุตฺตํ. อฺสฺส การณสฺส อภาวโตติ อตฺตสนฺตานคตโต อฺสฺส วิเสสการณสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา, สติ จ ตสฺมึ สพฺพทา สพฺเพสํ อภาวโตติ ปสงฺคสฺส ทุนฺนิวารณโต การเณ อวิสิฏฺเ ผลวิเสสสฺส อยุชฺชมานกตฺตา. เตนาห ‘‘กมฺมภวเหตุโกวา’’ติ.
เตน เตนาติ าติพฺยสนาทินา ชรามรณโต อฺเน ทุกฺขธมฺเมน. ชรามรณนิมิตฺตฺหิ อุปฺปนฺนา โสกาทโย ชรามรณาภิสมฺพนฺธา, ตทฺเ อนภิสมฺพนฺธา. อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยํเสน, อุปนิสฺสยเลเสนาติ ¶ อตฺโถ. โย หิ ปฏฺาเน อนาคโต สติ ภาวา, อสติ จ อภาวา สุตฺตนฺตปริยาเยน อุปนิสฺสโย, โส ‘‘อุปนิสฺสยโกฏี’’ติ วุจฺจติ. ปจฺจยมหาปเทโส กิเรโส, ยทิทํ อุปนิสฺสโยติ.
ภวจกฺกกถาวณฺณนา
๖๕๒. น เกวลํ โสกาทีนํเยว ชาติ ปจฺจโย โหติ, โสกาทีนํ ปน ปจฺจยตฺตา อวิชฺชายปิ ปจฺจโย เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํ. อวิทิตาทิ มิทนฺติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. สตตนฺติ สพฺพกาลํ ยาว อคฺคมคฺคาธิคมา. สมิตนฺติ สงฺคตํ, อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ อตฺโถ.
เตสูติ โสกาทีสุ. สิทฺเธสูติ ลพฺภมาเนสุ. สิทฺธา โหติ อวิชฺชา อวินาภาวโต.
กามยานสฺสาติ ¶ กามยมานสฺส, กาโม วา ยานํ เอตสฺสาติ กามยาโน, ตสฺส กามวเสน ยายมานสฺสาติ อตฺโถ. ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหาฉนฺทสฺส. ปริหายนฺตีติ วิคจฺฉนฺติ. รุปฺปตีติ โสกาทินา กุปฺปติ.
ปริยุฏฺานตาย ติฏฺนสีโล ปริยุฏฺานฏฺายี. ‘‘ปริยุฏฺฏฺายิโน’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ ปริยุฏฺาตีติ ปริยุฏฺํ, ทิฏฺิปริยุฏฺานํ, เตน ติฏฺตีติ ปริยุฏฺฏฺายีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ ‘‘มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย เววณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมตี’’ติ (อิติวุ. ๘๓) วุตฺตานิ ปฺจ มรณปุพฺพนิมิตฺตานีติ อตฺโถ. ตานิ หิ ทิสฺวา กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสงฺขาเต อุปปตฺติภเว ภวจฺฉนฺทพเลน เทวานํ พลวโสโก อุปฺปชฺชตีติ.
พาโลติ อวิทฺวา. เตน อวิชฺชาย การณภาวํ ทสฺเสติ. ติวิธํ ทุกฺขนฺติ ตสฺสารุปฺปกถาสวน, กมฺมการณาทสฺสน, มรณกาลกมฺโมปฏฺานนิทานํ โสกาทิทุกฺขํ.
อาสเว สาเธนฺตีติ อาสเว คเมนฺติ โพเธนฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ สตีติ เอวํ ภวจกฺกสฺส อวิทิตาทิตาย อนาทิภาเว สติ. อาทิมตฺตกถนนฺติ อวิชฺชาวเสน อาทิสพฺภาวกถนํ. อาทิ เอตสฺส อตฺถีติ หิ อาทิมํ, ภวจกฺกํ. ตสฺส ภาโว อาทิมตฺตํ, ตสฺส กถนํ อาทิมตฺตกถนํ. วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา มตฺตสทฺโท, สติ อนาทิภาเว อวิชฺชา อาทิมฺหิ, มชฺเฌ, ปริโยสาเน จ สพฺพตฺถ สิยาติ อาทิมตฺตาย อวิชฺชาย กถนํ วิรุชฺฌตีติ อตฺโถ. ‘‘อวิชฺชา ปธานา’’ติ วตฺวา ตสฺสา ปธานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชาคฺคหเณนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อวิชฺชาคฺคหเณนาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทเนน, อปฺปหาเนน วา, อตฺตโน สนฺตาเน สนฺนิหิตภาวกรเณนาติ อตฺโถ. กมฺมาทีนีติ กมฺมวิปากวฏฺฏานิ. ปลิโพเธนฺตีติ นานาทุกฺขปริพฺยูฬฺเห สํสารจารเก นิโรเธนฺติ. เตหีติ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺเฏหิ. วฏฺฏสฺส การณภาเวน ปธานตฺตา ‘‘ปธานธมฺโม’’ติ อวิชฺชา กถิตา.
ตโต อวิชฺชาทิโต. พฺรหฺมาทินาติ อาทิ-สทฺเทน ปชาปติสฺสรปุริสาทิเก สงฺคณฺหาติ. วทตีติ ¶ วโท, ตํ ตํ หิตาหิตํ ปวตฺตาติ อตฺโถ. เวเทติ, เวทิยตีติ วา เวเทยฺโย, สุขาทึ อนุภวติ, สพฺพวิสเย วา ชานาติ, ‘‘สุขิโต ทุกฺขิโต’’ติอาทินา อตฺตนา, ปเรหิ จ ชานาติ, ายติ จาติ อตฺโถ. พฺรหฺมาทินา วา อตฺตนา วาติ วา-สทฺโท จ-สทฺทตฺโถ. เตนาห ‘‘การกเวทกรหิต’’นฺติ จ-สทฺทตฺถสมาสํ.
ทฺวาทสวิธสฺุตาสฺุนฺติ อวิชฺชาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ สฺุสภาวานํ สฺุตาย สฺุํ ทฺวาทสวิธสฺุตาสฺุํ, ธุวภาวาทิสฺุตาย วา จตุพฺพิธมฺปิ สฺุตํ เอกํ กตฺวา ทฺวาทสงฺคคตตฺตา ทฺวาทสวิธาติ ตาย ทฺวาทสสฺุตาย สฺุนฺติ อตฺโถ.
๖๕๓. ปุพฺพนฺตาหรณโตติ ปุพฺพนฺตโต อตีตโกฏฺาสโต ปจฺจุปฺปนฺนวิปากสฺส อาหรณโต. เวทนาวสานํ ปริจฺฉินฺนํ เอกํ ภวจกฺกํ โหติ. ภวจกฺเกกเทโสปิ หิ ภวจกฺกนฺติ วุจฺจติ. เวทนา วา ตณฺหาสหายาย อวิชฺชาย ปจฺจโย โหตีติ เวทนาโต อวิชฺชา, อวิชฺชาโต สงฺขาราติ สมฺพชฺฌนโต เวทนาวสานํ ภวจกฺกํ ปริปุณฺณเมวาติ ¶ ทฏฺพฺพํ. อวิชฺชาคฺคหเณน วา ตณฺหุปาทานานิ ตทวินาภาวโต. สงฺขารคฺคหเณน ภโว, วิฺาณาทิคฺคหเณน ชาติชรามรณานิ, โสกาทโย จ คหิตาติ เอวมฺปิ เวทนาวสานํ ภวจกฺกนฺติ ยุตฺตเมเวตํ. เอวํ ตณฺหามูลเก จ โยเชตพฺพํ. ทฺวินฺนมฺปิ หิ อฺมฺานุปฺปเวโส โหตีติ. อวิชฺชา ธมฺมสภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิปรีตาภินิเวสํ กาเรนฺตี ทิฏฺิจริเต สํสาเร นยติ, เตสํ วา สํสารํ สงฺขาราทิปวตฺตึ นยติ ปวตฺเตตีติ สํสารนายิกา วุตฺตา. ตณฺหาย ตณฺหาจริตานํ สํสารนายิกาภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
ปมํ ภวจกฺกํ. ผลุปฺปตฺติยาติ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํ, กรณตฺเถ เอว วา. วิฺาณาทิปจฺจุปฺปนฺนผลุปฺปตฺติ หิ อิธ ทิฏฺา, อทิฏฺานํ ปุริมภเว อตฺตโน เหตูนํ อวิชฺชาสงฺขารานํ ผลํ อนุปฺปาเทตฺวา อนุปจฺฉิชฺชนํ ปกาเสติ, ปกาสนสฺส วา กรณํ โหตีติ. อถ วา ปุริมภวจกฺกํ ทุติเยน สมฺพนฺธํ วุตฺตนฺติ เวทนาสงฺขาตสฺส ผลสฺส อุปฺปตฺติยา ตณฺหาทีนํ เหตูนํ อนุปจฺเฉทํ ปกาเสติ, ตสฺมา ผลุปฺปตฺติยา การณภูตาย ปมสฺส ภวจกฺกสฺส เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโตติ อตฺโถ. สงฺขาราทีนเมว วา ผลานํ อุปฺปตฺติยา อวิชฺชาทีนํ เหตูนํ ผลํ อชเนตฺวา อนุปจฺเฉทเมว, วิฺาณาทิเหตูนํ วา สงฺขาราทีนํ อนุปฺปพนฺธเมว ปกาเสติ ปมํ ภวจกฺกํ, น ทุติยํ วิย ปริโยสานมฺปีติ ‘‘ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ ¶ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต’’ติ วุตฺตํ. อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโตติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑) ธมฺมานํ อนุปุพฺพโต ปวตฺติยา ทีปนโต. ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ หิ เอตฺถ อปริปุณฺณายตนํ กลลรูปํ วตฺวา ตโต อุทฺธํ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ สฬายตนปฺปวตฺติ วุตฺตา. สหุปฺปตฺติทีปนโตติ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วา อุปปตฺติกฺขนฺธานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยา ทีปนโต. น หิ เอตฺถ ปเม วิย ภวจกฺเก อายตนานํ กเมน อุปฺปตฺติ วุตฺตา.
๖๕๔. เหตุอาทิปุพฺพกา ตโย สนฺธี เอตสฺสาติ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธิ, ภวจกฺกํ. เหตุผลเหตุผลวเสน จตุปฺปเภโท องฺคานํ สงฺคโห เอตสฺสาติ จตุเภทสงฺคหํ. สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมึ ¶ ตสฺมึ สงฺคเห อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา. อตีตเหตุอาทีนํ วา ปการา อาการา. กิเลสกมฺมวิปากา วิปากกิเลสกมฺเมหิ สมฺพนฺธา หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตนฺตีติ เตสุ วฏฺฏนามํ อาโรเปตฺวา ‘‘ติวฏฺฏ’’นฺติ วุตฺตํ, วฏฺเฏกเทสตฺตา วา ‘‘วฏฺฏานี’’ติ วุตฺตานิ.
สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตาติ สนฺธีนํ ปุพฺพาปรววตฺถิตาติ อตฺโถ.
ปริตสฺสตีติ ตํ ตํ วตฺถุํ ปริคฺคหกรณวเสน ตสฺสติ, ตณฺหายตีติ อตฺโถ. อุปาทิยตีติ ทฬฺหคาหํ คณฺหาติ. ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริมกมฺมภเว สติ.
ตสฺส จ สพฺภาโว กริยมานตา เอวาติ อาห ‘‘กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถ’’ติ. ทุกฺขาทีสุ โมโหติ ทุกฺขาทีนํ อาทีนวปฏิจฺฉาทโก อปฺปหีโน โมโห. อายูหนาติ สมฺปิณฺฑนกา ทานาทิกิริยาย ปวตฺตนกา. เอกํ อาวชฺชนํ เอเตสนฺติ เอกาวชฺชนา, เตสุ เอกาวชฺชเนสุ. สตฺตเม เจตนา ภโว. ‘‘ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, สมฺปยุตฺตา อายูหนา สงฺขารา’’ติ อิทํ ยถาทสฺสิตาย ธมฺมฏฺิติาณภาชนีเย วุตฺตาย ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. ๑.๔๕) วเสน วุตฺตํ. ตตฺถ หิ ‘‘เจตนา ภโว’’ติ อาคตา. ภวนิทฺเทเส ปน ‘‘สาตฺถโต’’ติ เอตฺถ ‘‘เจตนาว สงฺขารา, ภโว ปน เจตนาสมฺปยุตฺตาปี’’ติ วิภงฺคปาฬิวเสน ทสฺสิตํ. ‘‘ตตฺถ กตโม ปฺุาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา’’ติอาทินา หิ สงฺขารานํ ¶ เจตนาภาโว วิภงฺคปาฬิยํ (วิภ. ๒๒๖) วุตฺโต. ตตฺถ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ ‘‘เจตนาสมฺปยุตฺตา วิปากธมฺมตฺตา สวิปาเกน อายูหนสงฺขาเตน สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺเจน สงฺขารา’’ติ วุตฺตา. วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว’’ติ (วิภ. ๒๓๔) ภวสฺส ปจฺจยภาเวน ภวคามิภาวโต, กมฺมสํสฏฺสหายตาย กมฺมภาวโต จ อุปปตฺติภวํ ภาเวนฺตีติ ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตา. อุปปตฺติภวภาวนากิจฺจํ ปน เจตนาย สาติสยนฺติ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา เจตนา ‘‘ภโว’’ติ วุตฺตา. ภวาภิสงฺขรณกิจฺจํ เจตนาย สาติสยนฺติ วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘กุสลา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๒๖) เจตนา ‘‘สงฺขารา’’ติ วุตฺตา. ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน ¶ อุภยํ อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ นตฺเถตฺถ วิโรโธ. ตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนาติ ‘‘ตสฺส สุตํ โหติ ‘จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ’’อาทิสุตานุสาเรน ภาวินิ อุปปตฺติภเว อภิกงฺขนา. คหณนฺติ กามุปาทานํ กิจฺเจนาห. ปรามสนนฺติ อิตรานิ. อายูหนาวสาเนติ ตีสุปิ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺตสฺส อายูหนสฺส อวสาเน.
อิธาติ อิมสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺนภเว. ภวนฺตรสฺส อตีตภวสฺส อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนภเวน ปฏิสนฺธานํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานํ, ภวนฺตรภาเวน วา ปฏิสนฺธานํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานํ, ตสฺส วเสน. ยํ ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิฺาณนฺติ สมฺพนฺโธ. ตถา หิ วิฺาณํ ‘‘ปฏิสนฺธานปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. คพฺเภติ มาตุกุจฺฉิยํ, คพฺภาวตฺถายํ วา.
ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺเต อายูหนสงฺขาเร ‘‘ตสฺส ปุพฺพภาคา’’ติ อาห, ตติเย อตฺถวิกปฺเป วุตฺเต ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา’’ติ. ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ทหรสฺส จิตฺตปฺปวตฺติ ภวงฺคพหุลา เยภุยฺเยน ภวนฺตรชนกกมฺมายูหนสมตฺถา น โหตีติ ‘‘อิธ ปฏิปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโต’’ติ เอเตน กมฺมสฺส ปจฺจยภูตํ สมฺโมหํ ทสฺเสติ, น กมฺมสมฺปยุตฺตเมว.
‘‘ตตฺถ ปุริมภวสฺมึ ปฺจ กมฺมสมฺภารา, เอตรหิ ปฺจ วิปากธมฺมา, เอตรหิ ปฺจ กมฺมสมฺภารา, อนาคเต ปฺจ วิปากธมฺมาติ ทส ธมฺมา กมฺมํ, ทส ธมฺมา วิปาโก, อิติ ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ, กมฺมวฏฺฏํ, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก, วิปากวฏฺฏนฺติ กมฺมสงฺเขโป จ วิปากสงฺเขโป ¶ จ, กมฺมภโว จ วิปากภโว จ กมฺมวฏฺฏฺจ วิปากวฏฺฏฺจ, กมฺมปวตฺตฺจ วิปากปวตฺตฺจ, กมฺมสนฺตติ จ วิปากสนฺตติ จ, กิริยา เจว กิริยาผลฺจาติ –
‘‘เอวํ สมุปฺปนฺนมิทํ สเหตุกํ,
ทุกฺขํ อนิจฺจํ จลมิตฺตรทฺธุวํ;
ธมฺเมหิ ธมฺมา ปภวนฺติ เหตุโส,
น เหตฺถ อตฺตาว ปโรว วิชฺชติ.
‘‘ธมฺมา ธมฺเม สฺชเนนฺติ, เหตุสมฺภารปจฺจยา;
เหตูนฺจ นิโรธาย, ธมฺโม พุทฺเธน เทสิโต.
‘‘เหตูสุ ¶ อุปรุทฺเธสุ, ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วฏฺฏติ;
เอวํ ทุกฺขนฺตกิริยาย, พฺรหฺมจริยิธ วิชฺชติ;
สตฺเต จ นุปลพฺภนฺเต, เนวุจฺเฉโท น สสฺสต’’นฺติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๔๒);
ตตฺถ กมฺมาเนว วิปากํ สมฺภรนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ กมฺมสมฺภารา, กมฺมํ วา สงฺขารภวา, ตทุปการกานิ อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กมฺมสมฺภารา. ปฏิสนฺธิทายโก วา ภโว กมฺมํ, ตทูปการกา ยถาวุตฺตา อายูหนสงฺขารา, อวิชฺชาทโย จ กมฺมสมฺภาราติ กมฺมฺจ กมฺมสมฺภารา จ กมฺมสมฺภาราติ เอกเสสวเสน กมฺมสมฺภารคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ทส ธมฺมา กมฺมนฺติ อวิชฺชาทโยปิ กมฺมสหายตาย กมฺมสริกฺขกา, ตทูปการา จาติ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตา. สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย, วิฺาณาทโย จาติ สงฺเขโป, กมฺมํ, วิปาโก จ. ‘‘กมฺมํ วิปาโก’’ติ เอวํ สงฺขิปียตีติ วา สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย, วิฺาณาทโย จ. สงฺเขปภาวสามฺเน ปน เอกวจนํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ, สงฺเขปสทฺโท วา ภาคาธิวจนนฺติ กมฺมภาโค กมฺมสงฺเขโป.
เอวํ สมุปฺปนฺนนฺติ กมฺมโตปิ วิปาโก. ตตฺถาปิ ‘‘อวิชฺชาโต สงฺขารา’’ติ เอวํ สมุปฺปนฺนํ, ติสนฺธิอาทิวเสน วา สมุปฺปนฺนํ อิทํ ภวจกฺกนฺติ อตฺโถ. อิตฺตรนฺติ คมนธมฺมํ, วินสฺสธมฺมนฺติ ¶ อตฺโถ. เตน อุปฺปาทวยวนฺตตาทีปเกน อนิจฺจสทฺเทน, วิการาปตฺติทีปเกน จลสทฺเทน จ อทีปิตํ กาลนฺตรฏฺายิตาภาวํ วิภาเวติ. อทฺธุวนฺติ เอเตน ถิรภาวาภาวนิสฺสารตํ. เหตุ เอว สมฺภารา เหตุสมฺภารา. ‘‘านโส เหตุโส’’ติ (กถา. ๓๕๕; ปฏิ. ม. ๑.๔๔) เอตฺถ เอวํ วุตฺตํ วา านํ, อฺมฺปิ ตสฺส ตสฺส สาธารณํ การณํ สมฺภาโร, อสาธารณํ เหตุ. เอวนฺติ เอวํ เหตุโต ธมฺมมตฺตสมฺภเว, เหตุนิโรธา จ วฏฺฏจฺเฉเท ธมฺเม จ ตํนิโรธาย เทสิเต สตีติ อตฺโถ. พฺรหฺมจริยํ อิธ พฺรหฺมจริยิธ สตฺเต จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ‘‘เอวํ พฺรหฺมจริยฺจ วิชฺชติ, สสฺสตุจฺเฉทา จ น โหนฺตี’’ติ สมุจฺจยตฺโถ. เอวฺหิ เหตุอายตฺเต ธมฺมมตฺตสมฺภเว สตฺโต นุปลพฺภติ, ตสฺมิฺจ อุปลพฺภนฺเต สสฺสโต, อุจฺเฉโท วา สิยาติ นุปลพฺภนฺเต ตสฺมึ เนว อุจฺเฉโท น สสฺสตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๖๕๕. สจฺจปฺปภวโตติ สจฺจโต, สจฺจานํ วา ปภวโต จ.
กุสลากุสลํ ¶ กมฺมนฺติ วฏฺฏกถาย วตฺตมานตฺตา สาสวนฺติ วิฺายติ. อวิเสเสนาติ ‘‘เจตนา เจตนาสมฺปยุตฺตกา’’ติ วิเสสํ อกตฺวา, สพฺพมฺปิ ตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ตณฺหา จ…เป… อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา’’ติ (วิภ. ๒๐๘-๒๑๐) หิ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตวิเสสํ อกตฺวา วุตฺตนฺติ, อริยสจฺจวิเสสํ วา อกตฺวา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. สจฺจวิภงฺเค หิ สพฺเพปิ กิเลสา สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมํ ‘‘สมุทยสจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ทุติยสจฺจํ ปภโว เอตสฺสาติ ทุติยสจฺจปภวํ. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อุปปตฺติภวสฺส, กมฺมภวสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปมทุติยสจฺจทฺวย’’นฺติ.
๖๕๖. วตฺถูสูติ อารมฺมเณสุ, ทุกฺขาทีสุ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺเพสุ วตฺถูสุ. สมฺโมเหตีติ ธมฺมสภาวํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อเทนฺตี ตสฺส ปฏิจฺฉาทนวเสน สมฺโมเหติ. วตฺถุนฺติ อิธ อารมฺมณํ อธิปฺเปตํ. อฺมฺฺจ อุปตฺถมฺเภติ อฺมฺสนฺนิสฺสเยน วินา าตุํ อสกฺโกนฺตา ทฺเว นฬกลาปา วิย. สวิสเยติ ยถาสกํ วิสเย รูปายตนาทิเก. ชายมานานํ ขนฺธานํ วิการภาเวน ลพฺภมานา ชาติ เต ชเนนฺตี วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ขนฺเธ จ ชเนตี’’ติ. เตนาห ‘‘เตสํ อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา’’ติ. ปากเภทภาวฺจ อธิติฏฺตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ขนฺเธ ชเนตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปากเภทวเสน วตฺตติจฺเจว อตฺโถ ¶ . ปจฺจตีติ ปาโก, ภิชฺชตีติ เภโท, ปาโก จ เภโท จ ปากเภทํ, ตสฺส ภาวํ ปจฺจนํ, ภิชฺชนฺจาติ อตฺโถ. โสกาทีนํ อธิฏฺานตฺตาติ เตสํ การณตฺตา, เตหิ สิทฺธาย อวิชฺชาย สหิเตหิ สงฺขาเรหิ ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวายาติ อธิปฺปาโย. จุติจิตฺตํ วา ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหตีติ ‘‘ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวายา’’ติ วุตฺตํ. ตํ ปน จุติจิตฺตํ อวิชฺชาสงฺขารรหิตํ ภวนฺตรสฺส ปจฺจโย น โหตีติ สสหายตฺตทสฺสนตฺถมาห ‘‘โสกาทีนํ อธิฏฺานตฺตา’’ติ. ทฺเวธาติ อตฺตโน อตฺตโน สรเสน, ธมฺมนฺตรปจฺจยภาเวน จาติ ทฺเวธา ทฺเวธา. พฺยาปนิจฺฉาโลเปน หิ นิทฺเทโส.
๖๕๗. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขารา’’ติ เอเตน สงฺขารานํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาทสฺสเนน ‘‘โก นุ โข อภิสงฺขโรตีติ เอส โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ทสฺเสติ, เตเนตํ การกทสฺสนนิวารณํ. อตฺตา ภวโต ภวนฺตรํ สงฺกมตีติ ทสฺสนํ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนํ, ตํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณุปฺปตฺติวจเนน นิวาริตํ โหติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อเภทโต เอโก อตฺตาติ คหณํ ฆนสฺา, ตํ ยมกตาลกนฺทํ ภินฺทนฺเตน วิย ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูปมตฺตเมต’’นฺติ วจเนน นิวาริตํ โหติ. ‘‘เอวมาทิทสฺสนนิวารณ’’นฺติ เอเตน ‘‘โสจติ ปริเทวติ ทุกฺขิโต’’ติอาทิทสฺสนนิวารณมาห. โสกาทโยปิ หิ ปจฺจยายตฺตา อวสวตฺติโนติ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสก…เป… สมฺภวนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑) เอเตน วุตฺตเมวาติ. มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตปีติ การกทสฺสนาทินานาวิธมิจฺฉาภินิเวสนิวารณโตปิ.
๖๕๘. ‘‘สลกฺขณสามฺลกฺขณวเสนา’’ติ เอเตน สพฺพปฺปกาเรน ธมฺมานํ ยาถาวโต อทสฺสนมาห ตทุภยวินิมุตฺตสฺส ธมฺเมสุ ปรมตฺถโต ปสฺสิตพฺพภาวสฺส อภาวโต. อุปกฺขลนํ วิย ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต. ปตนํ วิย ภวนฺตรปปาตโต. คณฺฑปาตุภาโว วิย ทุกฺขตาสูลโยคโต, กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต จ. คณฺฑเภทปีฬกา วิยาติ เภทนตฺถํ ปจฺจมาเน คณฺเฑ ตสฺส อุปริ ชายมานา ขุทฺทกปีฬกา วิย, คณฺฑสฺส วา อเนกธาเภเท ปีฬกา วิย. ฆฏฺฏนํ วิย สงฺฆฏฺฏนรสตาย ผสฺโส. ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิยาติ ฆฏฺฏนโต ชาตํ ทุกฺขํ วิย ติวิธทุกฺขตาวเสน ติสฺสนฺนมฺปิ เวทนานํ ทุกฺขภาวโต. ปฏิการาภิลาโส วิยาติ สมุทายสฺส เอกเทสนิทสฺสนภาเวนาห. อสปฺปายคฺคหณํ วิย พหุวิธานตฺถุปฺปตฺตินิมิตฺตโต. อสปฺปายเลปนํ วิย ทุกฺขเหตุโน สสนฺตาเน สนฺนิธาปนโต. คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย อตฺตภาวคณฺฑสฺส นิพฺพตฺติวิการภาวโต ¶ , ตนฺนิมิตฺตฺจสฺส สูนภาวาทิสมฺภวโต. สูนตาสราคปุพฺพคฺคหณาทโย หิ คณฺฑวิการา. สรสโต คณฺฑสฺส ภิชฺชนํ ปาเกน วินา น โหตีติ เภทคฺคหเณเนวสฺส ปาโกปิ คหิโตติ กตฺวา อาห ‘‘คณฺฑเภโท วิย ชรามรณ’’นฺติ. คณฺฑสฺส วา วิสทิสาปตฺติ, ภิชฺชนฺจ คณฺฑเภโท, ตตฺถ วิสทิสาปตฺติ ปาโกติ เวทิตพฺพํ.
อุปมาหิ ¶ ภวจกฺกํ วิฺาเปนฺเตน เอกาธิฏฺาเนหิ อุปมาวิเสเสหิ ตํ วิฺาเปตฺวา อิทานิ นานาธิฏฺาเนหิ วิฺาเปตุํ ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฏลาภิภูตจกฺขุโก รูปานิ น ปสฺสติ, กิฺจิ ปสฺสนฺโตปิ วิปรีตํ ปสฺสติ, เอวํ อวิชฺชาภิภูโต ทุกฺขาทีนิ น ปฏิปชฺชติ น ปสฺสติ, มิจฺฉา วา ปฏิปชฺชตีติ ปฏลํ วิย อวิชฺชา. โกสการกิมิ วิย อตฺตนาว กตตฺตา, วฏฺฏสฺส อตฺตโน เอว ปริพฺภมนการณตฺตา จ โกสปฺปเทสา วิย สงฺขารา. สงฺขารปริคฺคหํ วินา ปติฏฺํ อลภมานํ วิฺาณํ ปริณายกปริคฺคหํ วินา ปติฏฺํ อลภมาโน ราชกุมาโร วิยาติ ปริคฺคเหน วินา ปติฏฺาลาโภ เอตฺถ อุปโมปเมยฺยสามฺํ. อุปปตฺตินิมิตฺตนฺติ กมฺมาทิอารมฺมณมาห. ปริกปฺปนโตติ อารมฺมณกรณโต, สมฺปยุตฺเตน วา วิตกฺเกน วิตกฺกนโต. เทวมนุสฺสมิควิหงฺคาทิวิวิธปฺปการตาย มายา วิย นามรูปํ. ปติฏฺาวิเสเสน วุทฺธิวิเสสาปตฺติโต วนปฺปคุมฺโพ วิย สฬายตนํ. อายตนานํ วิสยิวิสยภูตานํ อฺมฺาภิมุขภาโว อายตนฆฏฺฏนํ. ตโต อายตนฆฏฺฏนโต ทฺวยสงฺฆฏฺฏนุปฺปตฺติโต, เวทนาทุกฺขเหตุโต จ อคฺคิ วิย ผสฺโส. สปริฬาหโต ทาโห วิย เวทนา. อุปรูปริ ตณฺหาปวฑฺฒนโต โลณูทกปานํ วิย วิสยานุภวนํ. อารมฺมเณ ปาตุกมฺยตาภาวโต ปิปาสา วิย ตณฺหา. ตทสฺสุปาทานนฺติ ตํ อภิลาสกรณํ ตณฺหาทิฏฺาภินนฺทนํ อสฺส ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส, ตทสฺส วา ภเวยฺย อุปาทานํ. พฺยสนาวหตาย อชานนโต ภวุปาทานํ มจฺฉสฺส พฬิสุปาทานํ วิย. เอตฺถ จ สงฺขาราทีนํ โกสปฺปเทสปริณายกาทีหิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ สทิสตาย ทฺเว ทฺเว อุปมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
๖๕๙. โกจิ อคมฺภีโร เอว คมฺภีโร วิย ขายติ ปุราณติณปณฺณาทิภริโต ปพฺพตสงฺเขเป ชลาสโย วิย, น เอวมยํ. อยํ ปน คมฺภีโรว หุตฺวา โอภาสติ ปกาสติ ทิสฺสตีติ คมฺภีราวภาโส. ยถารหนฺติ อตฺถาทิวเสน ยถานุรูปํ.
ชาติโต ชรามรณํ น น โหติ, โหติ เอวาติ อวธารเณ สิทฺเธ ‘‘สิยา นุ โข ชรามรณํ ¶ ชาติโต, อฺโตปี’’ติ อาสงฺกายํ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘น จ ชาตึ วินา อฺโต โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺคฺคหณํ ชาติยา ปฏิโยคีวิสยํ, น อฺมตฺตวิสยํ ¶ ‘‘ชาตึ วินา’’ติ วจนโต. เตนสฺส นาฺํ ชาติยา สหการีการณภูตํ นิวตฺติตํ โหติ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. อิตฺถนฺติ อิทํ ปการํ, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถ. ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโติ ชาติปจฺจยสมฺภูตํ หุตฺวา สหิตสฺส อตฺตโน ปจฺจยานุรูปสฺส อุทฺธํ อุทฺธํ อาคตภาโว, อนุปฺปวตฺตฏฺโติ อตฺโถ. อถ วา สมฺภูตฏฺโ จ สมุทาคตฏฺโ จ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโ. ‘‘น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาตึ วินา อฺโต โหตี’’ติ หิ ชาติปจฺจยสมฺภูตฏฺโ วุตฺโต. อิตฺถฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺโ, ยา ยา ชาติ ยถา ยถา ปจฺจโย โหติ, ตทนุรูปปาตุภาโวติ อตฺโถ.
ตตฺถ ‘‘น ชาติโต ชรามรณํ น โหตี’’ติ อิมินา ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยตาย อวิตถตํ ทสฺเสติ, ‘‘น ชาตึ วินา อฺโต ชรามรณํ โหตี’’ติ อิมินา อนฺถตฺตํ, ‘‘อิตฺถฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตี’’ติ อิมินา ตถตํ. เตน จ ยถา ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาเว, ตถา อวิตถา อนฺถา, เอวํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาปิ ตพฺภาเวติ ทสฺเสติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ‘‘เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอเตน วจเนน อตฺถสฺส เหตุผลภาโว กถํ าตพฺโพติ? ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส สมาสปทสฺส อวยวปทตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุผเล าณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ‘‘อตฺเถ ปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘อตฺเถ’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เหตุผเล’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘าณ’’นฺติ, ตสฺมา เหตุผลอตฺถสทฺทา เอกตฺถา, าณปฏิสมฺภิทา จาติ อิมมตฺถํ วทนฺเตน สาธิโต อตฺถสฺส เหตุผลภาโว.
เยนากาเรนาติ เยน ปวตฺติอากาเรน. สภาวธมฺมา หิ ปจฺจยวิเสสสิทฺเธน ปวตฺติอากาเรน วิสิฏฺาการา โหนฺติ. เตนาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕). ยทวตฺถาติ ยาย อวตฺถาย อวตฺถิตา. อวตฺถาวิเสสวนฺโต หิ ธมฺมา เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ตํ ตํ อตฺถกิจฺจํ สาเธตุํ สมตฺถา โหนฺติ. สฺวายํ ปวตฺติอากาโร, อวตฺถาวิเสโส จ อวิชฺชายปิ อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุรวโพธโต เอว าเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโ ¶ ¶ จาติ อาห ‘‘ตสฺส…เป… คมฺภีโร’’ติ. ตสฺส อาการสฺส, อวตฺถาย จ. เหตุมฺหิ าณนฺติ เอตฺถ เหตุโน ธมฺมปริยายตา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
อสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส. เตน เตน การเณนาติ เตน เตน เวเนยฺยานํ พุชฺฌนานุคุณตาสงฺขาเตน การเณน. ตตฺถาติ ตสฺมึ เทสนปฺปกาเร. อนุโลมปฏิโลมโตติ นยิธ ปจฺจยุปฺปาทา ปจฺจยุปฺปนฺนุปฺปาทสงฺขาตํ อนุโลมํ, ปจฺจยนิโรธา ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธสงฺขาตฺจ ปฏิโลมมาห. อาทิโต ปน อนฺตคมนมนุโลมํ, อนฺตโต จ อาทิคมนํ ปฏิโลมมาห. อาทิโต ปฏฺาย อนุโลมเทสนาย, อนฺตโต ปฏฺาย ปฏิโลมเทสนาย จ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ. ‘‘อิเม จตฺตาโร อาหารา กึนิทานา’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. ๒.๑๑) เวมชฺฌโต ปฏฺาย ปฏิโลมเทสนาย, ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทิกาย (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ม. นิ. ๓.๔๒๑, ๔๒๕-๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) อนุโลมเทสนาย จ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ. ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๕๓, ๕๗) เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ. กตฺถจิ เอกงฺโคปิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต, โส ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๖๒) ทสฺสิโต เอว.
อวิชฺชาทีนํ สภาโว ปฏิวิชฺฌียตีติ ปฏิเวโธ. วุตฺตํ เหตํ อฏฺกถายํ ‘‘เตสํ เตสํ วา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว ปฏิเวโธ’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา). ชานนลกฺขณสฺส าณสฺส ปฏิปกฺขภูโต อวิชฺชาย อฺาณฏฺโ. อารมฺมณสฺส ปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนภูตสฺส ปฏิปกฺขภูโต อทสฺสนฏฺโ. เยน ปเนสา ทุกฺขาทีนํ ยาถาวสรสํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ, ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺติ, โส ตสฺสา สจฺจาสมฺปฏิเวธฏฺโ. อปฺุาภิสงฺขาเรกเทโส สราโค, อฺโ วิราโค. ราคสฺส วา อปฏิปกฺขภาวโต ราคปวฑฺฒโก อปฺุาภิสงฺขาโร สพฺโพปิ สราโค, อิตโร ¶ ตปฺปฏิปกฺขภาวโต วิราโค. ‘‘ทีฆรตฺตํ เหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๒) อตฺตปรามาสสฺส วิฺาณํ วิเสสโต วตฺถุ วุตฺตนฺติ วิฺาณสฺส สฺุตฏฺโ คมฺภีโร. อตฺตา วิชานาติ สํสรตีติ สพฺยาปารตาสงฺกนฺติ อภินิเวสพลวตาย อพฺยาปารฏฺอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺา ¶ จ คมฺภีรา. นามรูปสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอกุปฺปาโท, ปวตฺติยํ วิสุํ วิสุํ ยถารหํ เอกุปฺปาโท, นามสฺส รูเปน, รูปสฺส จ นาเมน อสมฺปโยคโต วินิพฺโภโค, นามสฺส นาเมน, รูปสฺส จ รูเปน, เอกจฺจสฺส เอกจฺเจน อวินิพฺโภโค โยเชตพฺโพ. เอกุปฺปาเทกนิโรเธ หิ อวินิพฺโภเค อธิปฺเปเต โส รูปสฺส จ เอกกลาปวุตฺติโน ลพฺภติ. อถ วา เอกจตุโวการภเวสุ นามรูปานํ อสหวตฺตนโต อฺมฺวินิพฺโภโค, ปฺจโวการภเว สหวตฺตนโต อวินิพฺโภโค จ เวทิตพฺโพ.
อธิปติยฏฺโ นาม อิธ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว. ‘‘โลโกเปโส ทฺวาราเปสา เขตฺตมฺเปต’’นฺติ (ธ. ส. ๕๙๘-๕๙๙) วุตฺตา โลกาทิอตฺถา จกฺขาทีสุ ปฺจสุ โยเชตพฺพา. มนายตนสฺสาปิ ลุชฺชนโต, มโนสมฺผสฺสาทีนํ ทฺวารเขตฺตภาวโต จ เอเต อตฺถา สมฺภวนฺติ เอว. อาปาถคตานํ รูปาทีนํ ปกาสนโยคฺยตาลกฺขณํ โอภาสนํ จกฺขาทีนํ วิสยิภาโว, มนายตนสฺส วิชานนํ. สงฺฆฏฺฏนฏฺโ วิเสสโต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปฺจนฺนํ, อิตเร ฉนฺนมฺปิ โยเชตพฺพา. ผุสนฺจ ผสฺสสฺส สภาโว, สงฺฆฏฺฏนํ รโส, อิตเร อุปฏฺานาการา. อารมฺมณรสานุภวนฏฺโ รสวเสน วุตฺโต, เวทยิตฏฺโ ลกฺขณวเสน. สุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาวา ยถากฺกมํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สภาววเสน วุตฺตา. อตฺตา เวทยตีติ อภินิเวสสฺส พลวตาย นิชฺชีวฏฺโ เวทนาย คมฺภีโร. นิชฺชีวาย วา เวทนาย เวทยิตํ นิชฺชีวเวทยิตํ, นิชฺชีวเวทยิตเมว อตฺโถ นิชฺชีวเวทยิตฏฺโ. สปฺปีติกตณฺหาย อภินนฺทิตฏฺโ, พลวตรตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนํ อชฺโฌสานฏฺโ. อิตโร สาธารณวเสน เวทิตพฺโพ. อาทานคฺคหณาภินิเวสฏฺา จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ สมานา, ปรามาสฏฺโ วุตฺโต ทิฏฺุปาทานาทีนเมว, ตถา ทุรติกฺกมฏฺโ. ‘‘ทิฏฺิกนฺตาโร’’ติ (ธ. ส. ๓๙๒) หิ วจนโต ทิฏฺีนํ ทุรติกฺกมตา, ทฬฺหคฺคหณตฺตา ¶ วา จตุนฺนมฺปิ ทุรติกฺกมฏฺโ โยเชตพฺโพ. ทุรติกฺกมตายปิ หิ ตณฺหาย สมุทฺทฏฺโ วุตฺโต. โยนิคติิตินิวาเสสุขิปนนฺติ สมาเส ภุมฺมวจนสฺส อโลโป ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ เตน อายูหนาภิสงฺขรณปทานํ สมาโส โหติ. ชรามรณงฺคํ มรณปฺปธานนฺติ มรณฏฺา เอว ขยาทโย คมฺภีราติ ทสฺสิตา. นวนวานฺหิ ขเยน ขณฺฑิจฺจาทิปริปกฺกปฺปวตฺติ ชราติ, ขยฏฺโ วา ชราย วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. นวภาวาปคโม หิ ขโยติ วตฺตุํ ยุตฺโตติ. วิปริณามฏฺโ ทฺวินฺนมฺปิ. สนฺตติวเสน วา ชราย ขยวยภาโว, สมฺมุติขณิกวเสน มรณสฺส เภทวิปริณามตา โยเชตพฺพา.
๖๖๐. อตฺถนยาติ อตฺถานํ นยา, อวิชฺชาทิอตฺเถหิ เอกตฺตาที สเกน ภาเวน นยนฺติ คเมนฺตีติ ¶ เอกตฺตาทโย, เตสํ นยาติ วุตฺตา. นียนฺตีติ หิ นยาติ. อตฺถา เอว วา เอกตฺตาทิภาเวน นียมานา ายมานา อตฺถนยาติ วุตฺตา. นียนฺติ เอเตหีติ วา นยา, เอกตฺตาทีหิ จ อตฺถา ‘‘เอก’’นฺติอาทินา นียนฺติ, ตสฺมา เอกตฺตาทโย อตฺถานํ นยาติ อตฺถนยา.
องฺกุราทิภาเวนาติ องฺกุรปตฺตนาฬขนฺธสาขาปลฺลวปลาสาทิภาเวน ปวตฺตมาเน อวยเว เอกชฺฌํ คเหตฺวา สนฺตานานุปจฺเฉเทน พีชํ รุกฺขภาวํ ปตฺตํ รุกฺขภาเวน ปวตฺตํ ตฺจ เอกตฺเตน วุจฺจตีติ สนฺตานานุปจฺเฉโท ยถา เอกตฺตํ, เอวํ อิธาปิ อวิชฺชาสงฺขาราทิเหตุเหตุสมุปฺปนฺนานํ สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกสนฺตติปติตตา เอกตฺตนโยติ ทสฺเสติ. ‘‘เหตุผลสมฺพนฺเธนา’’ติ เอเตน สนฺตานานุปจฺเฉทํ วิภาเวติ. สติปิ หิ เหตุผลานํ ปรมตฺถโต เภเท เหตุภาเวน, ผลภาเวน จ เตสํ สมฺพนฺธภาโวเยเวตฺถ สนฺตานานุปจฺเฉโท, ยโต ยสฺมึ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตตฺเถว ผลุปฺปตฺตีติ กตสฺส วินาโส, อกตสฺส อพฺภาคโม จ นตฺถีติ. เอกตฺตคฺคหณโตติ เหตุผลานํ เภทํ อนุปธาเรตฺวา เหตุํ, ผลฺจ อภินฺนํ กตฺวา อุภินฺนํ เอกภาวสฺส อเภทสฺส คหเณน. ‘‘ตเทว วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติอาทินา สสฺสตทิฏฺึ อุปาทิยติ.
ลกฺขณววตฺถานนฺติ สภาวววตฺถานํ เหตุโน, ผลสฺส จ ภินฺนสภาวตาวโพโธ. ภินฺนสนฺตานสฺเสวาติ สมฺพนฺธรหิตสฺส นานตฺตสฺส คหณโต ¶ อฺโ มโต, อฺโ ชาโต, ตสฺมา ‘‘สตฺตนฺตโร อุจฺฉินฺโน, สตฺตนฺตโร อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหนฺโต อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทิยติ.
อมฺเหหิ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. พฺยาปาราภาโว อนภิสนฺธิตาย อพฺยาวฏตา. สมฺมา ปสฺสนฺโตติ ‘‘นิรีหา นิชฺชีวา ธมฺมมตฺตา’’ติ ปสฺสนฺโต. สภาโว เอว นิยโม สภาวนิยโม ‘‘สสมฺภารคฺคิโน อุทฺธมุขตา, สสมฺภารวายุโน ติริยคมน’’นฺติ เอวมาทิ วิย. เตน สิทฺโธ ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เหตุภาโว. ‘‘กสฺสจิ กตฺตุโน อภาวา น กาจิ กิริยา ผลปพนฺธินี’’ติ อกิริยทิฏฺึ อุปาทิยติ.
‘‘ขีรโต ทธิ, น อุทกโต, ติลโต เตลํ, น วาลิกโต’’ติ สพฺพโต สพฺพสมฺภวาภาวทสฺสเนน อเหตุกทิฏฺึ เหตุอนุรูปเมว ผลํ ปสฺสนฺโต อกิริยทิฏฺึ ปชหติ. ยโต กุโตจีติ ยทิ อฺสฺมา อฺสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, วาลิกโต เตลสฺส, อุจฺฉุโต ขีรสฺส ¶ กสฺมา อุปฺปตฺติ น สิยา, ตสฺมา น โกจิ กสฺสจิ เหตุ อตฺถีติ อเหตุกทิฏฺึ, อวิชฺชมาเนปิ เหตุมฺหิ นิยตตาย ติลคาวีสุกฺกโสณิตาทีหิ เตลขีรสรีราทีนิ ปวตฺตนฺตีติ นิยติวาทฺจ อุปาทิยตีติ วิฺาตพฺพํ ยถารหํ.
๖๖๑. กสฺมา? ยสฺมา อิทฺหิ ภวจกฺกํ อปทาเลตฺวา สํสารภยมตีโต น โกจิ สุปินนฺตเรปิ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อคาธํ อปฺปติฏฺํ ทุรติยานํ ทุรติกฺกมํ. อสนิวิจกฺกมิวาติ อสนิมณฺฑลมิว. ตฺหิ นิมฺมถนเมว, นานิมฺมถนํ ปวตฺตติ, เอวํ ภวจกฺกมฺปิ เอกนฺตทุกฺขุปฺปาทนโตว ‘‘นิจฺจนิมฺมถน’’นฺติ วุตฺตํ.
าณาสินา อปทาเลตฺวา สํสารภยมตีโต นตฺถีติ เอตสฺส สาธกสุตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาห. ตนฺตูนํ อากุลกํ ตนฺตากุลกํ, ตนฺตากุลกมิว ชาตา ตนฺตากุลกชาตา, กิเลสกมฺมวิปาเกหิ อติวิย ชฏิตาติ อตฺโถ. กุลิยา สกุณิยา นีฑํ กุลิกํ, ตํ วิย ชาตา กุลิกุณฺฑิกชาตา. มฺุจา วิย, ปพฺพชา วิย จ ภูตา ชาตา มฺุชปพฺพชภูตา. ตทุภยํ ¶ กิร ติณํ อากุลํ ชฏิตํ หุตฺวา วฑฺฒติ. วฑฺฒิยา อภาวโต อปายํ, ทุกฺขคติภาวโต ทุคฺคตึ, สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาตฺจ, จตุพฺพิธํ อปายํ ‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๙; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕ อาปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๐; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๑๙๙; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓; อุทา. อฏฺ. ๓๙; อิติวุ. อฏฺ. ๑๔, ๕๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๖๗, ๙๙; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๑๗; จูฬนิ. อฏฺ. ๖; พุ. วํ. อฏฺ. ๒.๕๘) วุตฺตํ สํสารฺจ นาติวตฺตติ. สํสาโร เอว วา สพฺโพ อิธ วฑฺฒิอปคมาทิอตฺเถหิ อปายาทินามโก วุตฺโต เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธภาวโต.
ปฺาภูมินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สตฺตรสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๘. ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
นามรูปปริคฺคหกถาวณฺณนา
๖๖๒. ยา ¶ ¶ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. อิเมสุ ยถาวิจาริเตสุ ขนฺธาทีสุ วิปสฺสนาย ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ. คนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห, ปริโต สพฺพถาปิ อตฺถสฺส าตุมิจฺฉา ปริปุจฺฉา, สวนุปปริกฺขาทิวเสน ตทตฺถสฺส มนสิการวิธิ, ตทุภยวเสน ยสฺมา ตตฺถปิ าณํ สฺวาเสวิตํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน าณปริจยํ กตฺวา’’ติ, ขนฺธาทีสุ สุตมยํ าณํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. วิตฺถาริตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วิตฺถาริตนยานุสาเรน สีลวิสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อุปจารสมาธิปิ อปฺปนาสมาธิ วิย วิปสฺสนาย อธิฏฺานภาวโต จิตฺตวิสุทฺธิเยวาติ อาห ‘‘สอุปจารา’’ติ. เวทิตพฺพาติ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนวเสเนว เวทิตพฺพา. เอวฺหิ ตา ปจฺจกฺขโต วิทิตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา เวทิตพฺพา สมฺปาเทตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. เวทิตพฺพาติ วา สมาปตฺติสุขาธิคมวเสน อนุภวิตพฺพาติ อตฺโถ. น หิ เกวเลน ชานนมตฺเตน จิตฺตวิสุทฺธิยํ ปติฏฺิโต นาม โหติ, น จ ตตฺถ อปติฏฺาย อุปริวิสุทฺธึ สมฺปาเทตุํ สกฺกาติ.
นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนนฺติ นามสฺส, รูปสฺส จ วิภชฺช ยถาภูตสภาวทสฺสนํ. นามคฺคหเณน เจตฺถ เวทนาทีนํ จตุนฺนํ เตภูมกานํ ขนฺธานํ คหณํ, น ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เอตฺถ วิย วิฺาณํ วินา, นาปิ ‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๔, ๓๕๒; ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๙) เอตฺถ วิย สนิพฺพาเนหิ โลกุตฺตรกฺขนฺเธหิ สทฺธินฺติ ทฏฺพฺพํ.
๖๖๓. ยาติ ปชฺชติ เอเตนาติ ยานํ, สมโถว ยานํ สมถยานํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ สมถยานิโก. ฌาเน, ฌานูปจาเร วา ปติฏฺาย วิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺตสฺเสตํ นามํ, เตน สมถยานิเกน ¶ . ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ อิทํ ภวคฺคธมฺมานํ อาทิกมฺมิกสฺส ทุปฺปริคฺคหตาย วุตฺตํ. ลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตพฺพา าเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพา, ปริคฺคหวิธิ ปน ขนฺธนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๔๒๑ อาทโย) วุตฺตา เอวาติ อธิปฺปาโย. อารมฺมณาภิมุขนมนํ อารมฺมเณน วินา อปฺปวตฺติ, เตน นมนฏฺเน, นามกรณฏฺเน ¶ วา. เวทนาทโย หิ อรูปธมฺมา สพฺพทาปิ จ ผสฺสาทินามกตฺตา ปถวีอาทโย วิย เกสกุมฺภาทินามนฺตรานาปชฺชนโต อตฺตนาว กตนามตาย นามกรณฏฺเน ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจนฺติ. อถ วา อธิวจนสมฺผสฺโส วิย อธิวจนํ นามํ อนฺตเรน อนุปจิตสมฺภารานํ คหณํ น คจฺฉนฺตีติ นามายตฺตคฺคหณตาย เวทนาทโย ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจนฺติ, รูปํ ปน วินาปิ นามสวนํ อตฺตโน รุปฺปนสภาเวเนว คหณํ คจฺฉติ. ววตฺถาเปตพฺพนฺติ อสงฺกรโต เปตพฺพํ, อฺมฺํ, รูเปน จ อมิสฺสิตํ กตฺวา จิตฺเต เปตพฺพนฺติ อตฺโถ.
นามรูปปริคฺคโห จ นาม ยาวเทว ตสฺส ปฏินิสฺสชฺชนตฺถนฺติ ตทนุรูปเมว นิทสฺสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาห. รุปฺปนโตติ เอตฺถ รุปฺปนฏฺโ ‘‘สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๔๓๒) ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺโตเยว. เอวํ วิสุํ นามปริคฺคหํ, รูปปริคฺคหฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอกชฺฌํ นามรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต นมนลกฺขณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๖๖๔. อิติ อรูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปมุเขน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุทฺธวิปสฺสนายานิโก ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สมถยานิกสฺส สมถมุเขน วิปสฺสนาภินิเวโส, วิปสฺสนายานิกสฺส ปน สมถํ อนิสฺสายาติ อาห ‘‘สุทฺธวิปสฺสนายานิโก’’ติ, สมถภาวนาย อมิสฺสิตวิปสฺสนายานวาติ อตฺโถ. อยเมว วา สมถยานิโกติ ยถาวุตฺโต สมถยานิโก เอว วา. เตน สมถยานิกสฺสาปิ รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวโส ลพฺภติ, น อรูปมุเขเนวาติ ทสฺเสติ. เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานนฺติ ‘‘ยํ ถทฺธลกฺขณํ, อยํ ปถวีธาตู’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๓๐๘) สงฺเขปมนสิการาทิวเสน วุตฺเตสุ เตรสสุ ธาตุปริคฺคหมุเขสุ. กมฺมสมุฏฺาโน นาม เกโส จมฺมพฺภนฺตรคโต. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว กมฺมสมุฏฺาเน เกเส. กายปฺปสาทสฺส วิย ภาวสฺสาปิ สกลสรีรพฺยาปิตาย ‘‘ภาวสฺส อตฺถิตายา’’ติ วุตฺตํ. ปุน ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว เกสสฺิเต รูปสมุทาเย. อปรานิปีติ ปุพฺเพ วุตฺตานิ กมฺมสมุฏฺานานิ วีสติ, อิมานิ อาหารสมุฏฺานาทีนิ จตุวีสติ ¶ รูปานีติ สพฺพานิปิ จตุจตฺตาลีส, ตฺจ ¶ โข ตตฺถ ลพฺภมานสนฺตติสีสสามฺเน เวทิตพฺพํ. ‘‘จตุจตฺตาลีสา’’ติ จ อิทํ สทฺทสฺส อนิยตตฺตา วุตฺตํ. น หิ สพฺพกาลํ อุตุจิตฺตโต รูปํ อุปฺปชฺชนฺตํ สสทฺทเมว อุปฺปชฺชตีติ. เอวนฺติ ยถา เกเส, เอวํ โลมาทีสุ จตุสมุฏฺานิเกสุ. จตุวีสติโกฏฺาเสสูติ ทฺวตฺตึสาย โกฏฺาเสสุ วกฺขมาเน อฏฺ โกฏฺาเส อปเนตฺวา จตุวีสติโกฏฺาเสสุ. เสทาทีนํ อาตปูปตาปาทินา, จิตฺตวิกาเรน จ อุปฺปชฺชนโต เต อุตุจิตฺตสมุฏฺานา วุตฺตา.
ทฺวตฺตึสโกฏฺาสคเตสุ รูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ ตทฺานิปิ ปากฏานิ โหนฺตีติ ตานิปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อปเร ทส อาการาติ เตโชวาโยโกฏฺาสวเสน อปเร ทส อาการา. กมฺมเชติ ภูตกถนํ, น วิเสสนํ อสิตาทิปริปาจกสฺส เตชสฺส อกมฺมชสฺส อภาวโต. ตถา จิตฺตเชติ จ เอกนฺตจิตฺตสมุฏฺานตฺตา อสฺสาสปสฺสาสานนฺติ เกจิ, ตํ น, อจิตฺตชสนฺตาเน ปวตฺตานํ อุตุชภาวโต. อพฺภนฺตรฏฺา เอว หิ เต จิตฺตชา, น พหิทฺธา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘จิตฺตเช’’ติ อิทํ วิเสสนเมว, อยฺจ อตฺโถ เหฏฺา อานาปานกถายํ วุตฺโตเยว. เสเสสูติ สนฺตปฺปนาทิวเสน เจว อุทฺธงฺคมาทิวเสน จ ปวตฺเตสุ เตโชวาโยโกฏฺาเสสุ.
จกฺขุทสกาทีสุ ปธานรูปํ จกฺขาทโยติ เตสุ ลพฺภมานํ วตฺถุทฺวารภาวํ อวยวกิจฺจํ สมุทาเย อาโรเปตฺวา วุตฺตํ ‘‘วตฺถุทฺวารวเสน ปฺจ จกฺขุทสกาทโย’’ติ. วตฺถุวเสน หทยวตฺถุทสกฺจาติ โยเชตพฺพํ, เอกโยคนิทฺทิฏฺานมฺปิ เอกเทโส อนุวตฺตตีติ. สพฺพานิปีติ ยถาวุตฺตคณนายํ จตุนฺนวุติจตุสตาธิกานิ สหสฺสรูปรูปานิ. โกฏฺาสาวยวานํ ปน ตทวยวกลาปานฺจ เภเท คยฺหมาเน อติวิย ตโต พหุตโร รูปเภโท โหติ, โส ปน เภโท อิธ อาทิกมฺมิกสฺส ทุปฺปริคฺคโหติ น คเหตพฺโพ.
กามํ วตฺถุวเสนาปิ อรูปธมฺมา ปากฏา โหนฺติ, ทฺวารวเสน ปน ปริคฺคโห อนากุโลติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทฺวารวเสน อรูปธมฺมา ปากฏา โหนฺตี’’ติ ¶ . สพฺพสงฺคาหิกวเสน ‘‘เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานี’’ติ วุตฺตํ, ลาภิโน เอว ปน มหคฺคตจิตฺตานิ สุปากฏานิ โหนฺติ. อวิเสเสนาติ สาธารณโต. ผสฺสาทโย หิ สตฺต เจตสิกา จกฺขุวิฺาณาทีหิปิ อุปฺปชฺชนโต สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณา. สพฺเพปิ เตติ เอกาสีติ โลกิยจิตฺตานิ, ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทโยติ ¶ สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม. อารมฺมณาทิวิภาเคน ปน จิตฺตุปฺปาทเภเท คยฺหมาเน ตโต พหุตโร เอว โหติ, โส ปน อิธ นาธิปฺเปโต.
๖๖๕. อสฺส จกฺขุปสาทสฺส นิสฺสยภูตา ปน จตสฺโส ธาตุโยติ สมฺพนฺโธ. สหชาตรูปานิ ตสฺส จกฺขุปสาทสฺส อิจฺเจว สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว สสมฺภารจกฺขุปเทเส. อนุปาทินฺนรูปานีติ ปุพฺเพ วุตฺตรูปานํ อุปาทินฺนรูปตฺตา วุตฺตํ, อกมฺมชรูปานีติ อตฺโถ. เสสานีติ ปมํ จกฺขุโน วุตฺตตฺตา ตโต เสสานิ, เตน ปน สทฺธึ จตุปฺาส รูปานิ โหนฺติ. จกฺขุทสกาทีสุ เอกสฺสปิ อคฺคเหตพฺพโต ‘‘อวเสสานิ เตจตฺตาลีส รูปานี’’ติ วุตฺตํ. สทฺทสฺส อนิยตตฺตา ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘เตจตฺตาลีส รูปานี’’ติ วตฺวา ปุน อุตุจิตฺตสมุฏฺาเน ทฺเว สทฺเท คเหตฺวา ‘‘ปฺจจตฺตาลีสา’’ติ เกจิวาโท ทสฺสิโต.
อวเสสรูปานีติ ‘‘ทส ธาตุโย’’ติ วุตฺเต ทฺวาทส รูปธมฺเม เปตฺวา อวเสสานิ ฉ นิปฺผนฺนรูปานิ. รูปรูปาเนว หิ อิธ ปริคฺคยฺหนฺติ, น รูปปริจฺเฉทวิการลกฺขณานิ. จกฺขุสนฺนิสฺสยรูปารมฺมณภาวสามฺเน, จิตฺตภาวสามฺเน จ กุสลากุสลวิปากตาย ทุวิธมฺปิ จกฺขุวิฺาณํ จิตฺตนฺตฺเวว วุตฺตํ. เอวนฺติ อิมินา ‘‘จกฺขุํ นิสฺสายา’’ติอาทินา วุตฺตํ, อวุตฺตฺจ ‘‘โสตํ นิสฺสายา’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. มโนวิฺาณธาตูติ เอตฺถปิ ‘‘เอกา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘เอกา มโนวิฺาณธาตู’’ติ. อฑฺเฒน เอกาทส อฑฺเฒกาทส, อฑฺฒํ วา เอกาทสมํ เอตาสนฺติ อฑฺเฒกาทส. อฑฺฒฏฺมาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๖๖๖. จกฺขุธาตุยํ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยํ โลโก เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺต’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๕) วุตฺตนเยน.
๖๖๗. อิธ ภิกฺขุ อิมสฺมึ สรีเรติ อชฺฌตฺตํ วิปสฺสนาภินิเวสทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เตเนว หิ เอกสฺเสว ภาวสฺส คหิตตฺตา ‘‘สตฺตรส ¶ รูปานิ สมฺมสนุปคานี’’ติ อาห. สมฺมสิตุํ สกฺกุเณยฺยานิ สมฺมสนํ อุปคจฺฉนฺตีติ สมฺมสนุปคานิ, สมฺมสนียานีติ อตฺโถ. อาการ-คฺคหเณน วิฺตฺติทฺวยํ วุตฺตํ, วิการ-คฺคหเณน ลหุตาทิตฺตยํ, อิตเรน อากาสธาตูติ วทนฺติ. อาการ-คฺคหเณน ปน วิฺตฺติทฺวเยน สทฺธึ ลกฺขณรูปมาห. ตมฺปิ หิ รูปานํ อุปฺปชฺชนาทิอาการมตฺตนฺติ. อนฺตรปริจฺเฉโทติ ตํตํกลาปานํ อสงฺกรการณตาย อนฺตรภูโต ปริจฺเฉโท ¶ . ยทิ น สมฺมสนุปคานิ, อาการาทิมตฺตานิ จ, กถํ รูปานีติ อาห ‘‘อปิจ โข’’ติอาทิ.
๖๖๘. เอวํ ทฺวาจตฺตาลีสาย โกฏฺาสานํ วเสน วิตฺถารโต รูปปริคฺคหํ ตทนุสาเรน วิตฺถารโต เอว นามปริคฺคหํ วิภาเวตฺวา ตโต สํขิตฺตสํขิตฺตตรสํขิตฺตตมวเสน, อฏฺารสธาตุวเสน, ทฺวาทสายตนวเสน, ปฺจกฺขนฺธวเสน จ รูปารูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อติสํขิตฺตนเยนาปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ยถา จ ธาตุอาทิวเสน, เอวํ อินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสนปิ รูปารูปปริคฺคโห เวทิตพฺโพ. กถํ? อินฺทฺริยวเสน ตาว จกฺขาทีนิ ปฺจ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานิ จาติ สตฺต อินฺทฺริยานิ รูปํ, มนินฺทฺริยํ, ปฺจ เวทนินฺทฺริยานิ, สทฺธาทีนิ ปฺจ จาติ เอกาทส นามํ, ชีวิตินฺทฺริยํ นามฺจ รูปฺจ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ อิธ อนธิปฺเปตานิ โลกุตฺตรตฺตา. ทุกฺขสจฺจํ นามฺจ รูปฺจ, สมุทยสจฺจํ นามํ, อิตรานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ โลกุตฺตรตฺตา. ปจฺจยากาเร อาทิโต ตีณิ องฺคานิ นามํ, จตุตฺถปฺจมานิ นามฺจ รูปฺจ, ฉฏฺสตฺตมอฏฺมนวมานิ นามํ, ทสมํ นามฺเจว นามรูปฺจ, ปจฺฉิมานิ ทฺเว ปจฺเจกํ นามฺจ รูปฺจาติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อินฺทฺริยสจฺจปจฺจยาการวเสนปิ นามรูปปริคฺคโห กาตพฺโพ. เอวํ ปน นามรูปปริคฺคหสฺส วิภาเคน กถเน ปโยชนํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๖๖๙. กามํ เวทนาทีสุ อรูปธมฺเมสุ น อุตฺตรุตฺตรา วิย ปุริมปุริมา สุขุมา, ตถาปิ สงฺฆฏฺฏเนน วิการอาปชฺชนเก รูปธมฺเม อุปาทาย สพฺเพปิ เต สุขุมา เอวาติ อาห ‘‘สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺาตี’’ติ. สมฺมสิตพฺพนฺติ สมฺมเทว ลกฺขณาทิโต วีมํสิตพฺพํ. มนสิกาตพฺพนฺติ ตถา จิตฺเต เปตพฺพํ. ปริคฺคเหตพฺพนฺติ ปริจฺเฉทการิกาย ปฺาย ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพํ. ววตฺถเปตพฺพนฺติ อฺมฺํ อสงฺกรโต วินิจฺฉิตพฺพํ. อสฺสาติ โยคิโน ¶ . สุวิกฺขาลิตนฺติ สุวิโสธิตํ. อาทิกมฺมิกสฺส หิ กมฺมฏฺานํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ยาว ธมฺมา สุปริพฺยตฺตํ น อุปติฏฺนฺติ, ตาว เต ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหพเลน อภิภูตา อวิสุทฺธา นาม โหนฺติ, อสงฺกรโต อุปฏฺานาภาวโต อฺมฺฺจ ชฏิตา. ยทา ปน สมฺมสนาทิวิธินา ตํ วิภูตํ โหติ, ตทา เต สุวิกฺขาลิตา, นิชฺชฏา จ นาม โหนฺติ. เตนาห ‘‘ยถา ยถา หี’’ติอาทิ. อาทิกมฺมิกสฺส อรูปธมฺมา เยภุยฺเยน รูปธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนากาเรน ¶ คหณํ คจฺฉนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา’’ติ. เตเนว หิ เหฏฺา ‘‘ตสฺเสวํ ปริคฺคหิตรูปสฺส ทฺวารวเสน อรูปธมฺมา ปากฏา โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, น วตฺถุวเสนาติ.
อิทานิ รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคหสฺส อุปาโย, อุปตฺถมฺโภ จาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. มุขนิมิตฺตนฺติ มุขสฺส ปฏิพิมฺพํ. ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ – จกฺขุมา ปุริโส วิย โยคาวจโร, ตสฺส จกฺขุ วิย โยคิโน กมฺมฏฺานปริคฺคาหกาณํ, อาทาสํ วิย รูปปริคฺคโห, มุขนิมิตฺตํ วิย อรูปปริคฺคโห, อาทาสสฺส อปริสุทฺธกาโล วิย รูปปริคฺคหสฺส อวิกฺขาลิตกาโล, ตทา มุขนิมิตฺตสฺส อปฺายนํ วิย รูปปริคฺคหสฺส อวิสุทฺธตาย อรูปธมฺมานํ อนุปฏฺานํ, อาทาสสฺส ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชนํ วิย รูปปริคฺคหสฺส ปุนปฺปุนํ วิโสธนํ, สุปริมชฺชิเต อาทาเส สุพฺยตฺตํ มุขนิมิตฺตสฺส ปฺายนํ วิย สุวิกฺขาลิเต นิชฺชเฏ รูปปริคฺคเห อรูปธมฺมานํ สุฏฺุ อุปฏฺานนฺติ. อิมินา นเยน เตลตฺถิโกปมาทีสุปิ ยถารหํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. ติลปิฏฺนฺติ ติลจุณฺณํ. กตกฏฺินฺติ กตกพีชํ. กลลกทฺทมนฺติ ตนุกทฺทมํ.
ตปฺปจฺจนีกกิเลสาติ ตสฺส อรูปธมฺมปริคฺคาหกาณสฺส วิพนฺธภาเวน ปฏิปกฺขภูตา สมฺโมหาทิกิเลสา. อุจฺฉุอาทิอุปมาสุ อิทํ มุขมตฺตสฺส ทสฺสนํ – ยถา อุจฺฉุรสํ คเหตุกาโม อุจฺฉูนิ อุจฺฉุยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา เอกวารํ ทฺวิวารํ ยนฺตกฺกมนมตฺเตน อุจฺฉุรเส อนิกฺขมนฺเต น อุจฺฉูนิ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติ, ยถา วา โจเร คเหตฺวา เตหิ กตกมฺมํ ชานิตุกาโม ทฺวตฺติปฺปหารมตฺเตน เตสุ ตมตฺถํ อกเถนฺเตสุ น เต มฺุจติ, ยถา วา ปน โคทมฺมโก โคณํ ทเมตุกาโม ธุเร ตํ โยเชตฺวา เอกวารํ ทฺวิวารํ ตสฺมึ ปเถน อคจฺฉนฺเต น วิสฺสชฺเชติ, ยถา ¶ จ ทธึ มนฺเถตฺวา นวนีตํ คเหตุกาโม ทธิกลสิยํ มนฺถํ ปกฺขิปิตฺวา สกึ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา มนฺถสฺส ภมนมตฺเตน นวนีเต อนุปฺปชฺชนฺเต น ทธึ ฉฑฺเฑติ, ยถา วา ปน มจฺเฉ ปจิตฺวา ขาทิตุกาโม เอกวารํ ทฺวิวารํ อคฺคิทานมตฺเตน มจฺเฉสุ อปจฺจนฺเตสุ น เต ฉฑฺเฑติ. ‘‘อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘อถ โข นํ อุจฺฉุยนฺเต ปุนปฺปุนํ อุปฺปีเฬตี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อุปมตฺโถ โยเชตพฺโพ.
อรูปธมฺมานํ อุปฏฺานาการกถาวณฺณนา
๖๗๐. อากิรียนฺติ ¶ อภิมุขา โหนฺติ เอเตหีติ อาการา, อรูปธมฺมานํ อุปฏฺานสฺส มุขภูตา ผุสนานุภวนวิชานนปฺปการาติ อาห ‘‘อรูปธมฺมา ตีหิ อากาเรหิ อุปฏฺหนฺตี’’ติอาทิ. อารมฺมเณ ปวตฺตมาเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อสติปิ ปุพฺพาปริเย ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส, ตตฺถ สพฺพปมํ อภินิปตนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปมาภินิปาโต ผสฺโส’’ติ. เตนสฺส ผุสนากาเรน สุปากฏภาเวน อุปฏฺานํ ทสฺเสติ. ผสฺเส ปน อุปฏฺิเต ยสฺมึ อารมฺมเณ โส ผสฺโส, ตสฺส อนุภวนลกฺขณา เวทนา, สฺชานนลกฺขณา สฺา, อายูหนลกฺขณา เจตนา, ปฏิวิชานนลกฺขณํ วิฺาณนฺติ อิเมปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติอาทิ. เอวํ สลกฺขณสงฺเขปโต จตุธาตุววตฺถานวเสน ผสฺสมุเขน อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต จตุธาตุววตฺถานวเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เกเส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เกเส ปถวีธาตูติ เกสสงฺขาเต ปถวีโกฏฺาเส ปถวีธาตุ. ลกฺขณวิภตฺติโต หิ ธาตุววตฺถานทสฺสนเมตํ.
ปุนปิ ทฺวินฺนํ ธาตุววตฺถานานํ วเสน เวทนามุเขน อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺส รสานุภวนกเวทนาติ ถทฺธภาวสงฺขาตสฺส โผฏฺพฺพสภาวสฺส อนุภวนวเสน ปวตฺตเวทนา.
อปรสฺสาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อารมฺมณปฏิวิชานนนฺติ ถทฺธตาสงฺขาตโผฏฺพฺพารมฺมณปฏิวิชานนํ. กายทฺวาราภินิหตํ, เกวลํ วา มโนทฺวาริกชวนวิฺาณมาห. ตฺหิ ‘‘ปถวีธาตุ ¶ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ ปฏิวิชานาติ, อิตรํ ปน กกฺขฬลกฺขณปฏิวิชานนมตฺตเมวาติ.
เอเตเนว อุปาเยนาติ ยฺวายํ สลกฺขณสงฺเขปโต, สลกฺขณวิภตฺติโต จ ธาตุววตฺถานวเสน รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ิตสฺส ผสฺสาทิมุเขน อรูปปริคฺคณฺหนุปาโย ทสฺสิโต, เอเตเนว อุปาเยน. กมฺมสมุฏฺานเกเสติ จตุสมุฏฺานเกสโต นิทฺธาริเต กมฺมสมุฏฺานเกเส. กกฺขฬลกฺขณาติอาทินา นเยนาติ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘ปคฺฆรณลกฺขณา อาโปธาตู’’ติอาทินา ลกฺขณวิเสเสน สทฺธึ ธาตฺวนฺตรานิเยว, อถ โข เอกสมุฏฺานาทิเภทานิ โกฏฺาสนฺตรานิปีติ ¶ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺาเสสู’’ติ. สพฺพํ นยเภทํ อนุคนฺตฺวาติ ยฺวายํ ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺาเสสุ ปถวีธาตุอาทีนํ ลกฺขณาทิโต ววตฺถาปนวเสน นานาวิโธ รูปปริคฺคหนโย วุตฺโต, ตํ สพฺพํ นยเภทํ นยวิเสสํ อนุคนฺตฺวา, จกฺขุธาตุอาทีสุ รูปปริคฺคหมุเขสุ อรูปปริคฺคหทสฺสนวเสน โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ตตฺริทํ โยชนามุขมตฺตทสฺสนํ – เอกสฺส ตาว ‘‘จกฺขุธาตุ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺ. ๖๐๐) นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ‘‘ปมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. ตถา ‘‘ยถาวุตฺตลกฺขณาย จกฺขุธาตุยา รสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทิ โยเชตพฺพํ. ตถา ‘‘ยถาวุตฺตลกฺขณา จกฺขุธาตู’’ติ, ‘‘อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติอาทินา สพฺพํ โยเชตพฺพํ. อายตนาทิวเสน รูปปริคฺคหมุเขสุปิ เอเสว นโย.
๖๗๑. ยถา นาม เหฏฺิมฌานํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตเมว อุปริฌานสฺส ปาทกํ ปทฏฺานํ โหติ, น ปฏิลทฺธมตฺตํ, เอวํ รูปปริคฺคโห สุวิสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ เอว อรูปปริคฺคหสฺส ปาทกํ ปทฏฺานํ โหติ, น อวิสุทฺโธ, ตสฺมา รูปารูปสฺส เอกเทเสปิ อนุปฏฺิเต โส อวิสุทฺโธ เอว นาม โหติ, ปเคว พหูสุ อนุปฏฺิเตสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. ปพฺพเตยฺยา คาวี วิย พาลา อพฺยตฺตา อเขตฺตฺู.
ขคฺเคนาติ ¶ ขคฺคคฺเคน. สมุคฺคนฺติ มฺชูสาสทิสํ มหาสมุคฺคํ. อปริคฺคหิตกมฺมฏฺานสฺส อวิภตฺตํ วิย อุปฏฺหนฺตมฺปิ นามรูปํ วิภตฺตสภาวเมว, ตสฺส จ วิภาโค กมฺมฏฺานปริคฺคเหสุ ปากโฏ โหตีติ จ ทสฺสนตฺถํ สมุคฺควิวรณํ, ยมกตาลกนฺทผาลนฺจ นิทสฺสนภาเวน วุตฺตํ. ยมกตาลกนฺทฺหิ ภินฺนสนฺตานมฺปิ อภินฺนํ วิย อุปฏฺาติ, เอวํ รูปารูปธมฺมาติ. สพฺเพปิ เตภูมเก ธมฺเม นามฺจ รูปฺจาติ ทฺเวธา ววตฺถเปตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ สพฺพ-สทฺโท อนวเสสปริยาทายโก, นามรูปภาโว ปน อฺมฺวิธุโรติ น ตทุภยํ สมุทายวเสน ปริสมาปเยตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ยเทตฺถ นมนลกฺขณํ, ตํ นามํ. ยํ รุปฺปนลกฺขณํ, ตํ รูป’’นฺติ เอวํ ทฺเวธา ววตฺถเปตีติ อตฺโถ. เอวํ ววตฺถเปนฺโตเยว จ ตทุภยวินิมุตฺตสฺส เตภูมกธมฺเมสุ กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวโต ‘‘สพฺเพปิ เตภูมกธมฺเม นามฺจ รูปฺจาติ ทฺเวธา ววตฺถเปตี’’ติ วุจฺจติ. ‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติ เอเตเนว ¶ ตสฺส ทุวิธภาเว สิทฺเธ ‘‘ทฺเวธา ววตฺถเปตี’’ติ อิทํ นามรูปวินิมุตฺตสฺส อฺสฺส อภาวทสฺสนตฺถํ. เตเนวาห ‘‘นามรูปมตฺตโต อุทฺธ’’นฺติอาทิ. ‘‘สพฺเพปิ เตภูมเก ธมฺเม’’ติ ปน สพฺพคฺคหณฺเจตฺถ สมฺมสมนุปคสฺส ธมฺมสฺส อนวเสเสตพฺพตาย วุตฺตํ. ตฺหิ อนวเสสโต ปริฺเยฺยํ เอกํสโต วิรชฺชิตพฺพํ, ตโต จ จิตฺตํ วิราชยํ ปโมเจตพฺพํ. เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ ตตฺถ จิตฺตํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย. สพฺพฺจ โข, ภิกฺขเว, อภิชานํ ปริชานํ ตตฺถ จิตฺตํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๖-๒๗).
ยทิ เตภูมกํ ธมฺมชาตํ อนวเสสโต คหิตํ ‘‘นามรูป’’นฺติ, ยํ อิโต พาหิรเกหิ ปทตฺถภาเวน ปริกปฺปิตํ, เสยฺยถิทํ – ปกติอาทิ ทฺรพฺยาทิ ชีวาทิ กายาทิ. ตตฺถ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ? อุมฺมตฺตกวิปลฺลาสสทิเส อสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิเต กา ตตฺถ อฺา ปฏิปตฺติ อฺตฺร อชฺฌุเปกฺขนโต. อถ วา เตปิ นามรูปนฺโตคธภาวาภาววเสน นิจฺฉิตา เอวาติ เวทิตพฺพา. กถํ? ปกติ, มหา, อหํกาโร, ตมฺมตฺตานิ, อินฺทฺริยานิ, ภูตานิ, ปุริโสติ เอเต ปกติอาทโย. ตตฺถ สมภาเวน ปวตฺตมานานํ สตฺตรชตมสงฺขาตานํ สุขทุกฺขโมหานํ สมุทาโย ปกติ, ปธานนฺติ จ วุจฺจติ. สตฺตมตฺตสมฺปเวทนีโย มหา, พุทฺธีติ เกจิ. สตฺตรชาทีสุ ¶ อภิมาโน อหํกาโร, อสฺมิมตฺตาติ เกจิ. สทฺทผสฺสรูปรสคนฺธา ตมฺมตฺตานิ อฺมฺวิสิฏฺานํ ปถวีอาทีนํ เอกุตฺตรตาทสฺสนโต เอกุตฺตรานิ ตมฺมตฺตานีติ วิชฺฌวาสิเอกลกฺขเณหิ ตมฺมตฺเตหิ เอกลกฺขณา วิเสสา สชิยนฺติ, สุขุมภาเวน ปน เนสํ สมฺปเวสนโต เอกุตฺตรตาติ เกจิ. โสตาทีนิ ปฺจ สวนาทิวุตฺติกานิ พุทฺธินฺทฺริยานิ, วจนาทานวิจรณุสฺสคฺคานนฺทกิจฺจานิ วาจาทีนิ ปฺจ กมฺมินฺทฺริยานิ. มโน อนฺโตกรณํ, อิตรํ พาหิรกรณํ. คนฺธาทีหิ อารทฺธานิ ปถวีอุทกอคฺคิวายุอากาสานิ ภูตานิ, เจตนาสภาโว ปุริโสติ เอวํ ปกติอาทีนิ สรูปโต เวทิตพฺพานิ.
ตตฺถ หิ ปกติ ตาว สุขทุกฺขโมหมตฺตตาย นามํ, สมวิสมภาวาปตฺติโต อนิจฺจา, ทุกฺขา, สงฺขตา จ อาปนฺนา. มหาปิ ‘‘ตสฺมา อลิงฺคโต ลิงฺควิเสสามตฺโต มหา อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนโต, พุทฺธิภาวานุชานนโต จ นามํ, อนิจฺจํ, สงฺขตเมว จ อาปนฺนํ. ‘‘ตสฺมา ¶ มหโต ฉ วิเสสา สชิยนฺตี’’ติ สกฺกเต วจนโต ‘‘อสฺมี’’ติ คหณนิมิตฺตภาวานุชานเนน อหํกาโร อภิมาโนติ กตฺวา นามํ, ตโต เอว อนิจฺจสงฺขตภาวาปตฺติ จสฺส สิทฺธา. อิตรํ ตมฺมตฺตปฺจกํ คนฺธรสรูปผสฺสสทฺทภาวานุชานนโต รูปํ, อรูปนฺติ ปน กาปิลานํ มิจฺฉาภินิเวสมตฺตํ. เต หิ โสฬส วิเสสา ปฺจ ภูตานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ ภูเตหิ ภูตวิเสสานีติ คนฺธาทิตมฺมตฺเตหิ ตนฺนิสฺสยานิ ปถวีอาโปเตโชวาโยอากาสสงฺขาตานิ ภูตานิ อิจฺฉิตานิ. ‘‘ตพฺพิเสสา จ นานาชาติกา อหํการโต จ อินฺทฺริยานี’’ติ วจนโต โสตกายจกฺขุชิวฺหาฆานวาจาปาณิปาทปายูปตฺถานิ เจว มโน จาติ เอกาทสินฺทฺริยานิ.
ตตฺถ มโน นามํ, อิตรานิ สพฺพานิ รูปํ. วาจาติ เจตฺถ อตฺถาวโชตกสฺส อกฺขรสมุทายสฺส คหณํ. อิเมสํ ปน ธมฺมิโน ธมฺมสฺส อนฺตฺถสฺส อิจฺฉิตตฺตา สิทฺธาว อนิจฺจตา ปริณามปกฺเข, อภิพฺยตฺติปกฺเขปิ ยทิ ตพฺพิสยาณุปฺปาเทน อภิพฺยฺชนํ สิทฺธาว อนิจฺจตา, อถ ตโต ปุพฺเพปิ าณํ อตฺเถว. อกฺขพฺยตฺติวาโท ปน สิยาติ อิทเมตฺถ ทิสามตฺตํ. ทฺรพฺยคุณกมฺมสามฺวิเสสสมวายา ทฺรพฺยาทิกา. ตตฺถ ปถวี อาโป ¶ เตโช วายุ อากาโส กาโล ทิสา อตฺตา มโนติ นว ทฺรพฺยานิ. สทฺท รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขา ปริมาณานิ ปุถูตฺว สํโยค วิโยค ปรตฺวา ปรตฺว พุทฺธิ สุข ทุกฺข อิจฺฉา โทส ปยตฺต คุรุตฺว ทฺรวตฺว สฺเนห เวคา สงฺขารา ทิฏฺา เจติ เอวเมเต เตวีสติ คุณา. อุกฺเขปนํ อวกฺเขปนมากุจนํ ปสารณํ คมนมิติ ปฺจ กมฺมานิ. อฺมฺวิสิฏฺเสุ อวิสิฏฺมภิธานํ ปจฺจโย โหติ. สํ-อิติ ยโต ทฺรพฺยคุณกมฺเมสุ สา อตฺถิ เอวาติ เอตํ มหาสามฺํ. ปถวีอาทีสุ อนุวตฺติพฺยาวุตฺติพุทฺธินิมิตฺตํ ทฺรพฺยตฺวาทิ, ตํ ยถา ทฺรพฺยตฺว คุณตฺว กมฺมตฺว ฆฏตฺวาทิ, เอโส สามฺวิเสโส. อิห ตนฺเตสุ ปโฏ, กปาเลสุ ฆโฏติ อิเหติ ยโต เหตุเหตุผลานํ สมฺพนฺโธ สมวาโยติ วุตฺโต, สมวาโยติ เอวเมเต ทฺรพฺยาทิกา.
ตตฺถ ปถวี อาป เตช วายู ภูตรูปํ, อากาสํ เตสํ อภาวมตฺตํ, ปริจฺเฉโท วา, จนฺทสูริยาทิปริวตฺตนํ, ธมฺมปฺปวตฺติฺจ อุปาทาย ปฺตฺติมตฺตํ กาโล. ตถา ทิสา, อตฺตา จ. มโน นามํ. สทฺทรูปรสคนฺธา รูปเมว. ตถา ผสฺโส ภูตตฺตยสภาวโต. สงฺขา เอกาทิกา ตํ ตํ อุปาทาย ปฺตฺติมตฺตํ. ตถา อวยวสมุทาเย คุณวิเสสวเสน, สณฺานวิเสสวเสน วา มหนฺตํ ทีฆํ, ตพฺพิปริยายโต อณุ รสฺสนฺติ ภินฺนลกฺขณเทเสสุ ปุถุตฺวนฺติ. ภินฺนเทสชานํ สหภาเว สํโยโคติ. ตทปาเย วิโยโคติ. สมานทิสาเทสคตานํ รูปานํ มหทพฺพนฺตรานํ วเสน ปรมปรนฺติ ¶ ปฺตฺติมตฺตํ. พุทฺธิสุขทุกฺขอิจฺฉาโทสปยตฺตา นามเมว. คุรุตฺว ทฺรวตฺว สฺเนหเวคา รูปธมฺมานํ ปวตฺติวิเสสโต คเหตพฺพาการา. อิตโร สงฺขาโร าณสฺส ปวตฺติวิเสโส. อทิฏฺโปิ ธมฺมาธมฺมภาวโต นามเมว. อุกฺเขปนํ อวกฺเขปนํ อากุจนํ ปสารณํ คมนนฺติ รูปธมฺมานํ ปวตฺติมตฺตํ. สทิสาสทิสตายํ สามฺวิเสสสฺา, อยุตฺตสมฺพนฺเธ สมวายสมฺาติ ทฺรพฺยาทีนมฺปิ นามรูปนฺโตคธตา ทฏฺพฺพา.
ชีวาชีวพนฺธ ปฺุ ปาปาสว สํวรนิชฺชรวิโมกฺขา ชีวาทิกา. ตตฺถ ชีโวติ อตฺตา. ปุคฺคลธมฺมาธมฺมากาสกาเลสุ อชีวสฺา. เตสุ สทฺทผสฺสรูปรสคนฺธสณฺานพนฺธเภทสุขุมปรอปราฆาตปฺปภาจฺฉาโยชฺชากตมานิ ปุคฺคลลกฺขณนฺติ ปุคฺคโล รูปํ รูปธมฺมานํ ปวตฺติอาการมตฺตโต. ธมฺมาธมฺมา ชีวปุคฺคลานํ คติฏฺิติมตฺตตาย ตทวิสิฏฺา ¶ . อากาสกาลา ปฺตฺติมตฺตํ. พนฺโธ ‘‘กมฺมปุคฺคลนฺตรสํโยโค’’ติ วจนโต เตหิ อนฺโ. ปฺุปาปานิ นามนฺติ ปากฏเมว. ‘‘กมฺมปุคฺคลานมาสโว’’ติ วจนโต ปฺุาปฺุสมฺภเว อาสวสมฺาติ ตโต อวิสิฏฺโ อาสโว. ‘‘อาสวนิโรโธ สํวโร’’ติ วจนโต ปฏิปกฺเขน ปฺุาปฺุนิโรโธ สํวโร. ‘‘กมฺมผลปฺปวตฺติยา ปกติยา อปฺปวตฺติ นิชฺชโร’’ติ วจนโต วิปากนิโรธนิมิตฺตํ นิชฺชโร. โมกฺโขปิ ‘‘สพฺพกมฺมวิโมกฺโข’’ติ วจนโต กมฺมปุคฺคลชีววิโยโค. ตตฺถ กมฺมปุคฺคลานํ สทฺทาทิลกฺขณตาย รูปมตฺตตา ปฺุาปฺุมตฺตตาย อรูปตา. ชีโว จ อรูปมตฺตเมวาติ อยํ ทฺรพฺยโมกฺโข. ภาวโมกฺโข ปน ชีวสฺส ราคาทิภาวาปริณาโม ราคาทโย นามเมวาติ ชีวาทโยปิ นามรูปนฺโตคธา เอว.
กายปฺปวตฺติคติชาติพนฺธาปวคฺคา กายาทิกา. ตตฺถ ปถวีอาปเตชวายุอตฺตสุขทุกฺเขสุ กายสมฺา. ตทวิสิฏฺา ปวตฺติคติชาติพนฺธาปวคฺคา, ‘‘ภาโวติ อตฺโถ, กาโยติ อนตฺถนฺตร’’นฺติ วจนโต กายโต อฺํ กิฺจิ นตฺถิ. ‘‘ปวตฺติสฺา กิริยาสํโยควิภาเคสู’’ติ วจนโต คติอาทิปฺปกาเรน ปวตฺตา ปถวีอาทโย เอว ปวตฺติ อุปจาโร. ‘‘ตสฺมึ อนตฺถนฺตร’’นฺติ วจนโต กายโต อนฺา สุรมนุชเปตติรจฺฉานนรกูปปตฺติโย คติโย. ตาสุ ปุริมาปุริมาวิสิฏฺโ คตีสุ ชาตสฺส นิจฺฉโยปิ ปวตฺติมตฺตนฺติ ตโต อนฺา กณฺหนีลรตฺตปีตสุกฺกอติสุกฺกสงฺขาตา ชาติโย. ตา อุตฺตรุตฺตรวิสิฏฺา อฺาณโมหราคโทสตตฺวาสนฺทสฺสนปฺปายา สุกฺกชาติ, อนฺตา อจฺจนฺตวิมุตฺตา อวคาหิตตฺวา จาติ สุกฺกชาติ ¶ . ‘‘โทเสสุ พนฺธสมฺา’’ติ วจนโต อฺาณาทิลกฺขณสฺส พนฺธสฺส ชีวโต อนฺตา. อฺาณาทิโทสาภาวโต อปวคฺคสิทฺธีติ กายาทโยปิ นามรูปมตฺตเมว.
โยปิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ปุริโส อตฺตา ชีโว’’ติอาทิปริยาเยหิ วุตฺโต อตฺตปทตฺโถ, โสปิ ยถารหํ นามรูปมตฺตํ อุปาทาย ปฺตฺโต, นามรูปมตฺตเมว วา. เตน วุตฺตํ ‘‘เตปิ นามรูปนฺโตคธภาวาภาววเสน นิจฺฉิตา เอวา’’ติ.
สมฺพหุลสุตฺตนฺตสํสนฺทนากถาวณฺณนา
๖๗๒. โสติ ¶ โส วิปสฺสนากมฺมิโก โยคาวจโร. เอวนฺติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. ยาถาวสรสโตติ ยถาภูตสภาวโต. นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา เอตมตฺถํ สํสนฺเทตฺวา ววตฺถเปตีติ สมฺพนฺโธ. โลกสมฺายปิ ปหานตฺถาย, ปเคว ‘‘สตฺโต ชีโว’’ติ ปวตฺตนกมิจฺฉาภินิเวสสฺสาติ อธิปฺปาโย. นามรูปมตฺตตาย อวินิจฺฉตตฺตา, สนฺตานาทิฆนเภทสฺส จ อกตตฺตา อภินิเวเสน วินา สมูเหกตฺตคฺคหณวเสน ‘‘สตฺโต’’ติ ปวตฺโต สมฺโมโห สตฺตสมฺโมโห. ตสฺส วิกฺขมฺภนา อสมฺโมหภูมิ. สมฺพหุลสุตฺตนฺตวเสนาติ ‘‘ยถาปี’’ติอาทินา อิธ วุตฺตานํ, อวุตฺตานฺจ ‘‘รูปฺจ หิทํ, มหาลิ, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕๙; มหาว. ๒๐) เอวมาทินา สมฺพหุลานํ สุตฺตนฺตานํ วเสน. ‘‘นามรูปมตฺตเมวา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธายาห ‘‘เอตมตฺถ’’นฺติ.
องฺคสมฺภาราติ องฺคสมฺภารเหตุ. ตนฺนิมิตฺตํ ตํ อมฺุจิตฺวา สติ เอว ตสฺมึ ‘‘สตฺโต’’ติ โวหาโร.
อคารนฺตฺเววาติ ยถา กฏฺาทีนิ ปฏิจฺจ อุปาทาย เตสํ นามํ วิสฺสชฺเชตฺวา อคารมิจฺเจว สงฺขํ สมฺํ คจฺฉติ, เอวํ อฏฺิอาทีนิ ปฏิจฺจ อุปาทาย เตสํ นามํ วิสฺสชฺเชตฺวา รูปํ สรีรมิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉตีติ โยชนา.
ทุกฺขเมว สมฺโภตีติ ทุกฺขทุกฺขตาทิเภทํ ติวิธํ ทุกฺขเมว สมฺภวติ, ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว ทุกฺขํ ขณฏฺิติปพนฺธฏฺิติวเสน ติฏฺติ เจว ขณนิโรธอายุกฺขยนิโรธาทิวเสน ¶ นิรุชฺฌติ จาติ อตฺโถ. อิทานิ ทุกฺขเมวาติ เอวกาเรน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาฺตฺรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ยถาวุตฺตํ ทุกฺขํ เปตฺวา ตโต อฺํ กิฺจิ ธมฺมชาตํ น สมฺภวติ, โย ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘ชีโว’’ติ วา วุจฺเจยฺย, สพฺเพน สพฺพํ อภาวา กุโต ตสฺส นิโรโธติ.
อุปมาหินามรูปวิภาวนากถาวณฺณนา
๖๗๓. เอเกนากาเรน สณฺิเตสูติ เยน ปกาเรน อกฺขาทีสุ สนฺนิวิฏฺเสุ รถสมฺา, เตน เอเกน อากาเรน สมวฏฺิเตสุ เอกชฺฌํ ราสิกเตสุ ¶ . เอวเมวนฺติ สนฺนิเวสวิสิฏฺเ อวยวสมุทาเย สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเน ยถา ‘‘รโถ เคหํ มุฏฺิ วีณา เสนา นครํ รุกฺโข’’ติ โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน รถาทิ นาม กิฺจิ นตฺถิ, เอวเมวํ. อุปาทานกฺขนฺเธสูติ อุปาทานกฺขนฺธสฺิเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ สมุทิเตสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมาเนสุ ‘‘สตฺโต ชีโว’’ติ โวหารมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน สตฺโต วา ชีโว วา นตฺถีติ ยาถาวโต ชานนํ. อิทํ ยถาภูตทสฺสนํ ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.
๖๗๔. ตสฺสาติ สตฺโตติ คหิตสฺส อตฺตโน. วินาสนฺติ นิรุทฺธสฺส วินาสํ. อวินาสนฺติ อวินสฺสนํ, นิจฺจตนฺติ อตฺโถ. ทฺวยวเสเนว หิ อตฺตวาทิโน ิตา, สสฺสโต อตฺตา, อุจฺฉิชฺชตีติ วา, เอกจฺจสสฺสตวาโทปิ เอตฺเถว สมวรุทฺโธติ. อวินาสํ อนุชานนฺโตติ พุทฺธิอาทีนํ ธมฺมานํ วินาสํ อิจฺฉนฺโตปิ ‘‘ธมฺมี นิจฺโจ กูฏฏฺโ’’ติ อตฺตโน วินาสาภาวํ อนุชานนฺโต. สสฺสเตติ สสฺสตคาเห. ปตติ กตวินาสอกตพฺภาคมาทิโทสปฺปสงฺคโตติ อธิปฺปาโย. ขีรนฺวยสฺสาติ ขีรสฺส อนฺวยภูตสฺส, ผลภูตสฺสาติ อตฺโถ. ตทนฺวยสฺสาติ ตสฺส อตฺตโน อนฺวยภูตสฺส อฺสฺส กสฺสจิ อภาวโต. โอลียติ นามาติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา’’ติ อภินิเวเสน ภวาภิรโต หุตฺวา ภวนิโรธโต สงฺโกจนํ อาปชฺชนฺโต ภเวเยว นิลียติ นาม. อติธาวติ นามาติ ตตฺถ ตตฺเถว หิ ภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตีติ อุจฺเฉทวาที ‘‘อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา’’ติ คณฺหนฺโต ปรํ มรณา สนฺตํ ภวํ ‘‘นตฺถี’’ติ อติกฺกมนฺโต อติธาวติ นามาติ วทนฺติ. กิเลสนิโรเธ ปน กมฺมสฺส อวิปจฺจนโต ภวนิโรเธ อิจฺฉิตพฺเพ ตถา อคฺคเหตฺวา ‘‘ตํ ตํ ภววิเสสํ อาคมฺม อตฺตา อุจฺฉิชฺชตีติ เอวํ ภวนิโรโธ โหตี’’ติ คณฺหนฺโต ตํ อติธาวติ นาม.
ปริยุฏฺิตาติ ¶ อภิภูตา. จกฺขุมนฺโตติ ยถาภูตทสฺสนสงฺขาเตน าณจกฺขุนา จกฺขุมนฺโต.
กามภวาทิเภโท ภโว อารมิตพฺพฏฺเน อาราโม เอเตสนฺติ ภวารามา. ตสฺมึ ภเว รตา อภิรตาติ ภวรตา. ภเว สมฺโมทํ อาปนฺนาติ ภวสมฺมุทิตา. ตีหิปิ ปเทหิ ภวสฺสาทคธิตตาว วุตฺตา. จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตีติ ภวสฺสาทคธิตตฺตา เอว ภวนิโรธาวเห ธมฺเม จิตฺตํ น ¶ อนุปฺปวิสติ. นปฺปสีทตีติ น โอกปฺปติ. น สนฺติฏฺตีติ น ปติฏฺหติ. นาธิมุจฺจตีติ น อธิมุจฺจติ.
อฏฺฏียมานาติ ทุกฺขาปิยมานา. หรายมานาติ ลชฺชมานา. ชิคุจฺฉมานาติ หีเฬนฺตา. วิภวนฺติ อุจฺเฉทํ. อภินนฺทนฺตีติ วุตฺตอภินนฺทนาการทสฺสนํ ‘‘ยโต กิร โภ’’ติอาทิ.
ภูตนฺติ ขนฺธปฺจกํ. ตฺหิ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ ชาตตฺตา, ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา จ ภูตนฺติ วุจฺจติ. ภูตโตติ ยถาภูตสภาวโต, สลกฺขณโต, สามฺลกฺขณโต จ.
๖๗๕. เอวํ สตฺตคาหโต อวลียนาติธาวนโทเส, ยถาภูตทสฺสนโต นิพฺพิทาทิคุเณ จ สุตฺตวเสเนว ทสฺเสตฺวา อิทานิ นามรูปมตฺเตปิ คมนาทิอตฺตกิจฺจสิทฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘อสฺมี’’ติ วา ‘‘อห’’นฺติ วา คาหสฺส วตฺถุภูโต สตฺโต นาม นตฺถิ, ปรมตฺถโต นามรูปมตฺตเมว, ตสฺมา. สเจ โกจิ อตฺตา นาม นตฺถิ, กถมิธ นามรูปมตฺเต คมนาทิอตฺตกิจฺจสิทฺธีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ทารุยนฺต’’นฺติอาทิ. ‘‘ขายตี’’ติ เอเตน ยถา นิชฺชีเว ทารุมยยนฺเต อพฺภนฺตเร วตฺตมานสฺส ชีวสฺส วเสน สอีหสฺส สพฺยาปารสฺส วิย อุปฏฺานมตฺตํ ปจฺจยวิเสสโต, เอวํ นิชฺชีเว นามรูปมตฺเต ปจฺจยวิเสสโต คมนาทิอตฺตกิจฺจสิทฺธีติ สอีหสฺส สพฺยาปารสฺส วิย อุปฏฺานนฺติ ทสฺเสติ.
สจฺจโตติ ภูตโต, ปรมตฺถโตติ อตฺโถ. สฺุํ ชีเวน ยนฺตมิว อภิสงฺขตํ ปจฺจยวเสน ปวตฺตีติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขสฺส ปฺุโช นิจฺจาตุรตาย ติณกฏฺสทิโส อตฺตสฺุตายาติ อตฺโถ. เอตํ นามรูปํ.
ยมกนฺติ ¶ ยุคฬกํ. โส จ โข ยมกภาโว อฺมฺสนฺนิสฺสิตภาเวนาติ อาห ‘‘อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา’’ติ. ตโต เอว จ เอกสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ อุโภ ภิชฺชนฺติ. น หิ กทาจิ ปฺจโวการภเว รูเป นิรุชฺฌนฺเต อรูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ, อรูเป วา นิรุชฺฌนฺเต รูปํ อนิรุชฺฌนฺตํ อตฺถิ. สฺวายํ ภงฺโค ปจฺจยา ปจฺจยนิโรเธเนว, นามรูปนิโรโธติ อตฺโถ. ปจฺจยาติ วา ปจฺจยภูตา, อฺมฺสฺส ปจฺจยา โหนฺตาปิ อุโภ ภิชฺชนฺติเยวาติ อตฺโถ.
๖๗๖. ทณฺฑาภิหตนฺติ ¶ วิเสสเนน ทณฺฑํ, ทณฺฑาภิฆาตสฺส ปจฺจยํ ปุริสวายามฺจ ทสฺเสติ, เภริยา ปน วิเสสิตพฺพตา สทฺทสฺส อสาธารณการณตาย. เตเนว หิ ‘‘อฺา เภรี’’ติ เภรีเยว คหิตา, น ทณฺฑาทโย. อทิสฺสมานรูปตาย สทฺทํ นามฏฺานิยํ กตฺวา ‘‘เอวเมว’’นฺติอาทินา อุปมาสํสนฺทนํ กโรติ.
น จกฺขุโต ชายเรติ น จกฺขายตนโต นิคฺคจฺฉนวเสน ชายนฺติ. น หิ จกฺขายตนสฺส ปจฺจยภาวูปคมนโต ปุพฺเพ ผสฺสปฺจมกา ลพฺภนฺติ, น จ ปเทสวนฺโต, เยน เต ตโต นิคฺคจฺเฉยฺยุํ. เตเนวาห ‘‘ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต’’ติ (มหานิ. ๑๐). น รูปโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘โน จ อุภินฺนมนฺตรา’’ติ อิทํ ปน เตสํ อรูปธมฺมตฺตา อปฺปเทสตาย วุตฺตํ. เกวลํ ปน ยสฺมึ ขเณ ปจฺจยสมวาโย, ตทา อุปฺปชฺชนมตฺตเมวาติ อาห ‘‘เหตุํ ปฏิจฺจ ปภวนฺติ สงฺขตา’’ติ, จกฺขุรูปาโลกมนสิการาทิเภทํ ธมฺมชาตํ นิสฺสาย ปจฺจยภูตํ การณํ ลภิตฺวา เตหิ สเมจฺจ สมฺภูย กตตฺตา สงฺขตา ผสฺสาทโย ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺสา ปน ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา ปากฏํ รูปธมฺมปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปิ สทฺโท ปหฏาย เภริยา’’ติ อาห. ผสฺสปฺจมคฺคหณฺเจตฺถ ปากฏอรูปธมฺมานํ ทสฺสนํ. เสสคาถาสุปิ เอเสว นโย.
วตฺถุรูปาติ หทยวตฺถุโต. ตนฺนิสฺสยานํ อรูปธมฺมานํ พหุเภทตฺตา สามฺโวหาเรน เต ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขตา’’ติ วุตฺตํ.
๖๗๗. นิตฺเตชนฺติ เตชหีนํ อานุภาวรหิตํ. ยถา ปน ตํ นิตฺเตชํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น ขาทตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. น หิ อฺถา สทฺทหนุสฺสหนาทีสุ นามํ ‘‘นิตฺเตช’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ, นาปิ รูปํ สนฺธารณาพนฺธนาทีสุ. เตเนว หิ ‘‘รูปํ นิตฺเตช’’นฺติ วตฺวา ‘‘น หิ ตสฺส ขาทิตุกามตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อถ โข’’ติอาทินา พฺยติเรกวเสนาปิ นามรูปานํ นิตฺเตชตํเยว ¶ วิภาเวติ. อฺมฺสนฺนิสฺสเยน หิ นามรูปสฺส อตฺตกิจฺจสิทฺธิปิ ปจฺเจกํ อสมตฺถตาวิภาวนเมว. ตถา หิ นามรูปสฺส อตฺตสฺุตา, นิรีหตา, พฺยาปารวิรหตา จ สุฏฺุตรํ ปากฏา โหนฺติ.
กถํ ปน ปจฺเจกํ อสมตฺถานํ สมุทิตภาเว สมตฺถตา โหติ? อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุภาวาปตฺติโต. น หิ ปจฺเจกํ ¶ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺตานํ อนฺธานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สมุทิตํ ทฏฺุํ สกฺโกตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิมสฺส ปนตฺถสฺสา’’ติอาทิ. อิมํ อุปมํ อุทาหรนฺติ อฏฺกถาจริยา อุปมายปิ อสิทฺธสฺส อตฺถสฺส สาเธตพฺพโต. เตเนวาห ‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, อุปมายปิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๗). ตุฏฺหฏฺโติ ยทิปาหํ จกฺขุกรณียํ กาตุํ น สกฺโกมิ, ปาทกรณียํ ปน กาตุํ สกฺโกมิ, ตฺวฺจ จกฺขุกรณียํ, ตสฺมา อมฺหากํ อุภินฺนํ สหิตานฺจ วเสน อิจฺฉิตเทสสมฺปตฺติ สิชฺฌตีติ ตุฏฺหฏฺโ ชจฺจนฺโธ. ตตฺถ ชจฺจนฺโธติอาทิ อุปโมปเมยฺยสํสนฺทนํ. ธมฺมานํ อตฺตลาโภ ปรปฏิพทฺโธติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ตโต ปุพฺเพ อวิชฺชมานตฺตา, ปฏิลทฺธตฺตลาภสฺสาปิ ปรปฏิพทฺธเมว อตฺถกิจฺจนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น สเกน เตเชน อุปฺปชฺชติ, น ตาสุ ตาสุ กิริยาสุ ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํ. เตสํ นามรูปานํ อฺมฺํ นิสฺสาย อุปฺปตฺติ วา ปวตฺติ วา น จ น โหตีติ ชจฺจนฺธปีสปฺปิอุปมาย สาธิตมตฺถํ นิคเมนฺโต ‘‘อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุกภาวาปตฺติโต’’ติ ยถาวุตฺตสฺส เหตุโน อเนกนฺติกภาวํ วิภาเวติ.
ปรธมฺมวสานุวตฺติโนติ ปเรสํ อตฺตโต อฺเสํ เหตุปจฺจยสงฺขาตานํ ธมฺมานํ วเสน อนุวตฺตนสีลา. อตฺตทุพฺพลาติ อตฺตนา ทุพฺพลา อสมตฺถา. ปรปจฺจยโตติ ปเรสํ ธมฺมานํ ปจฺจยภาวโต. เอเตน ชนกปจฺจยํ วทติ. เตเนวาห ‘‘ชายเร’’ติ. ปรอารมฺมณโตติ ปเรสํ ธมฺมานํ อารมฺมณภาวโต. เอเตน อุปตฺถมฺภกปจฺจยํ วทติ. ปจฺจยคฺคหณํ วา รูปาเปกฺขํ, อารมฺมณคฺคหณํ นามาเปกฺขํ. ‘‘ปรธมฺเมหี’’ติ อิทํ อารมฺมณปจฺจยานํ วิเสสนํ. ปุริมตฺเถน หิ วุตฺตเมวตฺถํ ปจฺฉิมตฺเถน ปากฏํ กโรติ. ปภาวิตาติ อุปฺปาทิตา.
นาวายนฺติกูปมายปิ นามรูปานํ อวสวตฺติตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถาปี’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา วุตฺตา. นิสฺสายาติ ปติฏฺาย. ยนฺตีติ คจฺฉนฺติ. มนุสฺเส นิสฺสายาติ เนตุภูเต นิยามกกมฺมการกาทิมนุสฺเส อปสฺสาย. น หิ เตสํ อรณคฺคหณลงฺการสณฺาปนอุทกุสฺสิฺจนาทิกิริยาย ¶ วินา นาวา อิจฺฉิตเทสํ ปาปุณาติ. อุโภติ อฺมฺํ นาวํ นิสฺสาย มนุสฺสา, มนุสฺเส นิสฺสาย นาวาติ อตฺโถ.
เอวนฺติ ¶ วุตฺตปฺปกาเรน. นานานเยหีติ ปมาทีนํ สตฺตนฺนํ ฌานานํ, เตสํ อุปจารานฺจ วเสน จุทฺทส อรูปปริคฺคหมุขานิ, จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตรสนฺนํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ ธาตายตนขนฺธมหาภูตวเสน, อิธ วุตฺตานํ อวุตฺตานฺจ อินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ วเสน สมวีสติ รูปปริคฺคหมุขานิ, ตานิ ปจฺเจกํ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ อิเมสํ สมฺมุขภาเวน อุปฏฺิตานํ ติณฺณํ อรูปธมฺมานํ วเสน ติคุณิตานิ สมสฏฺิ, จุทฺทส อรูปปริคฺคหมุขานิ, ตานิ จาติ จตุสตฺตติยา นามรูปปริคฺคหนเยหิ เจว สมฺพหุลสุตฺตนฺตรถเคหมุฏฺิวีณาเสนารุกฺขทารุยนฺตนฬกลาปิเภริชจฺจนฺธปงฺคุฬนาวามนุสฺสูปมาหิ จ นามรูปปมตฺตตาววตฺถาปนนเยหิ จ. สตฺตสฺํ อภิภวิตฺวาติ อนาทิกาลภาวิตํ ขนฺธปฺจเก อตฺตคาหํ วิกฺขมฺเภตฺวา. นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนนฺติ ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย. อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ เตสํ ลกฺขณสลฺลกฺขณมุเขน ธมฺมมตฺตภาวทสฺสนํ. อตฺตทิฏฺิมลวิโสธนโต ทิฏฺิวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพํ. เอตสฺเสวาติ นามรูปสฺส ยาถาวทสฺสนสฺเสว.
ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ อฏฺารสมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๑๙. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
ปจฺจยปริคฺคหกถาวณฺณนา
๖๗๘. อนนฺตรนิทฺทิฏฺาย ¶ ¶ ทิฏฺิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺเสวา’’ติ วุตฺตํ, น ตทฺโต วิเสสนตฺถํ ตทฺสฺเสว อภาวโต. อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อชฺฌตฺตสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติ. ปจฺจยปริคฺคเหนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. ปจฺจยปริคฺคหเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตยกงฺขาวิตรณํ โหตีติ, กรเณ วา เอตํ กรณวจนํ ปจฺจยปริคฺคหสฺส สาธกตมภาวโต กงฺขาวิตรณกิริยาย. ยทา หิสฺส สุปริสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ ปจฺจยปริคฺคโห สิชฺฌติ, ตทาเนน กงฺขา วิตรียตีติ. วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ. ตํ ปน าณํ ตถาธิคตํ วสีภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ิตํ าณ’’นฺติ.
ตนฺติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธึ. ตํ สมฺปาเทตุกาโม อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ยาถาวโต ทิฏฺํ นามรูปํ ติวิธทุกฺขตาโยคโต โรโค วิย. ปจฺจยา จสฺส โรคสมุฏฺานํ วิย อุปฏฺหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม…เป… ปริเยสตี’’ติ อาห. สํสารทุกฺขนิมุคฺคสฺส สนฺตานสฺส ตโต วิโมเจตุกามตาวเสน อนุกมฺปิตพฺพตา ลพฺภตีติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวเมว ิเต ยเทเก วทนฺติ ‘‘อนุกมฺเปตพฺพกุมารกทสฺสเนน ตสฺส มาตาปิตุอาวชฺชนํ อิธ อนุทาหรณํ นิโรเธตพฺพตาย นามรูปสฺส อนุกมฺปิตพฺพตาภาวโต’’ติ, ตทปาหตํ โหติ. อวสฺสฺเจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา เวเนยฺยปุคฺคลสนฺตาเน สตฺถุ มหากรุณาปวตฺติ เอว วิจาเรตพฺพา สิยา. มนฺทพุทฺธิตาย มนฺทํ. วุฑฺฒตโรปิ โกจิ มนฺทพุทฺธิ โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กุมาร’’นฺติ วุตฺตํ. โย โกจิ ปมวเย วตฺตมาโน ‘‘กุมาโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ทหร’’นฺติ วุตฺตํ. เอวมฺปิ โย อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจารณโก ตรุณทารโก, โสปิ ¶ ‘‘ทหโร’’ติ ¶ วุจฺจตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุตฺตานเสยฺยก’’นฺติ วุตฺตํ. จตูหิปิ ปเทหิ กรุณายิตพฺพตํเยว ทสฺเสติ. อาปชฺชตีติ กโรติ.
ยถา ปนสฺส เหตุปจฺจยปริเยสนาปตฺติ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยติเรกมุเขน อตฺโถ สาธิโต สมฺมเทว สาธิโต โหตีติ อเหตุกภาวํ ตาว ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุก’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา. เหตุมนฺตเรน สติ สมฺภเว สพฺพธมฺมานํ เหตุอภาโว สมาโนติ สพฺพสมานตา สิยา, ตถา จ สติ โสตปเทสาทีสุ, พหิทฺธา จ จกฺขุวิฺาณาทิเหตุอภาโวติ สพฺพตฺถ, จกฺขาทีนํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ, ปริเภทโต อุทฺธฺจ เหตุอภาโวติ สพฺพทา จ อนฺธาทีนํ อรูปีนํ, อสฺีนฺจ เหตุอภาโวติ สพฺเพสฺจ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ภวิตพฺพํ, เหตุอภาวา วิเสสโต ตฺจ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต’’ติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ ยทิทํ ‘‘จกฺขุวิฺาณาทีสุ หี’’ติ. ยตฺตกา โลเก วิเสสา, เตหิ สพฺเพสํ, สพฺพกาลฺจ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อาทิ-สทฺเทน วา เตสมฺปิ คหณํ กตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา อเหตุกภาเว วิสิฏฺตาย อสมฺภโว เอวาติ สพฺพตฺถ เอกสทิสภาวาปตฺติโต, สพฺพทา เอกสทิสภาวาปตฺติโต, สพฺเพสํ เอกสทิสภาวาปตฺติโตติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอวํ อเหตุภาเว ปฏิสิทฺเธ วิสมเหตุวาที วเทยฺย ‘‘น อิทํ อเหตุกํ กิฺจรหิ สเหตุกํ, เกน ปน เหตุนา สเหตุกนฺติ? อิสฺสราทินา’’ติ.
อาทิ-สทฺเทน ปกติปุริสปชาปติกาลาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น อิสฺสราทิเหตุก’’นฺติอาทิ. น นามรูปํ อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปโต อฺสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา อิสฺสรปกติอาทินเมว อภาวโต. ยทิ ปน อสโต อิสฺสราทิโต นามรูปสฺส อุปฺปตฺติ, เอวํ สติ สา เอว สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสํ เอกสทิสตา อาปชฺชติ. อถ นามรูปมตฺตเมว อิสฺสราทิเหตุกํ, นามรูปฺจ อหุตฺวา สมฺภวนฺตํ, หุตฺวา จ วินสฺสนฺตํ ทิสฺสตีติ อิสฺสราทีหิปิ ตาทิเสหิ ภวิตพฺพํ. ตถา จ ตทปิ สปฺปจฺจยํ สงฺขตเมวาติ ตสฺสาปิ ปจฺจยปริคฺคโห กาตพฺโพ. อถ ¶ ตํ นุปฺปชฺชติ, อเหตุกตา ตสฺส อาปนฺนา. เตนาห ‘‘อเหตุกภาวาปตฺติโต’’ติ.
อปิจ น อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปํ. กึ การณํ? กเมน อุปฺปตฺติโต. ยทิ หิ เอวํ นิจฺจํ ¶ อิสฺสราทิสฺิตํ กมฺมกิเลสินฺทฺริยารมฺมณาทินิรเปกฺขการณมฺปิ สิยา, สพฺเพสํเยว เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สิยา, ยตฺตเกหิ ตโต อุปฺปชฺชิตพฺพํ. กสฺมา? การณสฺส สนฺนิหิตภาวโต. ยทิ ปน ตสฺส อิจฺฉาวเสน ตสฺส อุปฺปตฺตึ ปริกปฺเปยฺยุํ, ตาสฺจ อิจฺฉานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยํ โก วิพนฺโธ. อถ อฺมฺปิ กิฺจิ กมฺมกิเลสินฺทฺริยารมฺมณาทิอเปกฺขิตพฺพํ อตฺถีติ เจ? ตเทว เหตุ การณํ, กิมฺเน อทิฏฺสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํ? ทิฏฺฺหิ กมฺมาทีนํ สามตฺถิยํ ตทฺปจฺจยสนฺนิธาเนปิ ตทภาเว อภาวโต. ยถา หิ รูปาโลกมนสิการสนฺนิธาเนปิ จกฺขุโน อภาเว จกฺขุวิฺาณสฺส อภาวํ, ภาเว จ ภาวํ ทิสฺวา จกฺขุโน จกฺขุวิฺาณุปฺปาทนสมตฺถตา อตฺถีติ วิฺายติ. ยถา จ ยฺวายํ ยมกานมฺปิ สมานานํ ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาทิพาหิรปจฺจยสมภาเวปิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ, โส จ สสนฺตาเน ตาทิสสฺส อฺสฺส เหตุโน อภาวา กมฺมกิเลสเหตุโกติ ตสฺส ตตฺถ สมตฺถตา อตฺถีติ วิฺายติ, น เอวมิสฺสราทิกสฺส. การณสฺส หิ ภาวาภาเว ผลสฺส ภาวาภาเวหิ การณสฺส สมตฺถตา วิฺาเยยฺย. น จ สนฺนิหิเต ตทการณสฺส นามรูปสฺส อิสฺสราทิเวกลฺเลน กตฺถจิ อนุปฺปตฺติ ทิฏฺา, ตสฺมา อการณมิสฺสโร.
อถาปิ สคฺโค เอวํ อิสฺสราทิเหตุโก วุจฺเจยฺย, โสปิ สคฺคปฺปกาโร สพฺพกาลํ ตโต นิพฺพตฺเตยฺย. น หิ สนฺนิหิตการณสฺส ผลสฺส อนุปฺปตฺติ ยุตฺตา. นิจฺเจ จ สติ อฺนิรเปกฺขการเณ สคฺคสฺส อาทิเยว น ยุตฺโต, ยาว อิสฺสราทิกํ การณํ, ตาว สพฺพสฺส อตฺถิภาวปฺปสงฺคโต. อถาปิ วเทยฺย ‘‘อฺเปิ ยถารหํ ปจฺจยา โหนฺติเยว, อิสฺสราทิกมฺปิ เตสํ สหการีการณํ โหตี’’ติ. ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ยทิ ปโร วเทยฺย ‘‘อิธ พุทฺธิปุพฺโพ ภาวานํ รจนาวิเสโส ทิฏฺโ, ยถา ตํ ฆฏเคหาทีนํ. อตฺถิ จ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ สรีรปทุมาทีนํ รจนาวิเสโส, ตสฺมา เตนาปิ พุทฺธิปุพฺเพน ภวิตพฺพํ. ยสฺส จ โส พุทฺธิปุพฺโพ, โส อิสฺสราทิโก, ตสฺมา เตน นามรูปสฺิตสฺส โลกสฺส การเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ. ตยิทํ อสิทฺธํ, รจิตา สรีรปทุมาทโยติ ¶ ตตฺเถว อุปฺปนฺนตฺตา. อุปฺปนฺนสฺส หิ สนฺนิเวสวเสน ตถา ตถา ปฏฺปนํ ‘‘รจนา’’ติ วุจฺจติ. อเนกนฺติโก จายํ อพุทฺธิปุพฺพสฺสาปิ ทิฏฺตฺตา. ทิฏฺโ หิ นฺหารุอาทีนํ อคฺคิสํโยเคน รจนาวิเสโส, ตถา วิสุสฺสนฺตานํ ปุพฺพจมฺมาทีนํ. ยทิ ปนายมิสฺสราทิโก ควสฺสชคทฺรภาทีนํ กรีสาวตฺเต ปฏิมหุตํ รเจยฺย, อุมฺมตฺโต วิย วิกฺขิตฺโต สิยา. กิฺจายํ โลกํ สชฺเชนฺโต อตฺตตฺถํ วา สชฺเชยฺย โลกตฺถํ วา.
ตตฺถ ¶ จ ยทิ ปุริโม มกฺโข กตกิจฺโจ น สิยา โลเกน สาเธตพฺพสฺส อตฺถิภาวโต. อถ ทุติโย, กสฺมา โลกสฺส อหิตทุกฺขาวหํ ปาปํ นิรยาทึ, ชรามรณาทิฺจ สชติ? อถ ตทุภยํ อนามสิตฺวา กีฬตฺถํ สชติ. กีฬา จ นาม รติอตฺถา โหติ. วินา กีฬาย รตึ อชานนฺตานํ รติอตฺถฺจ กีฬมารภนฺโต รติยํ อิสฺสโร อนิสฺสโร สิยา. อถ ปโยชนนิรเปกฺโข, สพฺพกาลํ สเชยฺย, ตสฺส จายํ สชนสมตฺถตา อเหตุกา วา สิยา สเหตุกา วา. อเหตุกา เจ, สพฺเพสํ สิยา สเหตุกา วา. อเหตุกา เจ, สพฺเพสมฺปิ สิยา. อถ สเหตุกา, โส จสฺส เหตุ ปรโต วา สมฺภูโต สิยา อตฺตโต วา. ตตฺถ ปรโต เจ สมฺภูโต, ยทสฺส โส ลทฺโธ, ตสฺสายํ เวยฺยาวจฺจกรสทิโส สิยา. อถ อตฺตโต ตทุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อยํ กีทิโส โลโก จาติ สพฺพมิทํ อาลุนวิสิณํ อากุลพฺยากุลํ โคยูเถน คตมคฺคสทิสเผณปิณฺฑสมํ อวิมทฺทกฺขมํ อสารํ. ติฏฺตุ ปสงฺโค, ยถาธิกตเมว วณฺณยิสฺสาม. ตสฺมาติ ยสฺมา อิทํ นามรูปํ น อเหตุกํ, นาปิ อิสฺสราทิวิสมเหตุกํ, ตสฺมา. เตติ เหตุปจฺจยา.
๖๗๙. โอฬาริกตฺตา, สุปากฏตฺตา จ รูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ ‘‘อิมสฺส ตาว รูปกายสฺสา’’ติอาทินา ปมํ ตสฺส ปจฺจยปริคฺคหวิธึ อารภติ. ตตฺถ ยถา นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห อเหตุวิสมเหตุวาทนิวตฺติยา โหติ, เอวํ นิพฺพิทาวิราคาวหภาเวน ตตฺถ อภิรตินิวตฺติยาปิ อิจฺฉิตพฺโพติ ตํ คพฺภเสยฺยกวเสน ทสฺเสนฺโต นิพฺพตฺตฏฺานสฺส สุจิภาวปฏิเสธนมุเขน อสุจิภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยํ กาโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปลาทีนิ อสุจิฏฺาเน นิพฺพตฺตานิปิ ¶ สยํ สุจิสมฺมตาเนวาติ ตํทสฺสนตฺถํ อพฺภนฺตรคฺคหณํ. เตนาห ภควา –
‘‘ยถา สงฺการธานสฺมึ, อุชฺฌิตสฺมึ มหาปเถ;
ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรม’’นฺติ. (ธ. ป. ๕๘);
‘‘นิพฺพตฺตตี’’ติ อิทํ มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ รูปกายสฺส นิพฺพตฺตนสามฺโต คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปมาภินิพฺพตฺติมตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา อาหารสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจยตาวจนํ, อุทรปฏลสฺส ปจฺฉโต กรณาทิวจนํ, ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลตาวจนฺจ สมตฺถิตํ โหติ. เอวมวฏฺิเต ยเทกจฺเจหิ ปิฏฺิโต, ปุรโต จ กรณํ กึ สิยา ปฏิสนฺธิกาเลติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ¶ อปาหตํ โหติ. ‘‘นิพฺพตฺตกตฺตา’’ติ อิมินา พีชํ วิย องฺกุรสฺส อวิชฺชาทโย รูปกายสฺส อสาธารณการณตาย เหตูติ ทสฺเสติ. ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺตา’’ติ อิมินา ปน องฺกุรสฺส ปถวีสลิลปาริสิอาทโย วิย อาหาโร สาธารณการณตาย ปจฺจโยติ ทสฺเสติ.
ปฺจ ธมฺมา เหตุปจฺจยาติ อวิชฺชาทโย ปฺจ ธมฺมา ยถารหํ เหตุ จ ปจฺจโย จาติ อตฺโถ. ภเวสุ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนปตฺถนา ทฬฺหคฺคาหภาเวน สงฺขารภวานํ เหตุภูตา ชนกสหายตาย ภวนิกนฺติ ตํสหชาตอาสนฺนการณตฺตา อภิสงฺขาริกา, อปสฺสยภูตา จาติ ‘‘มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา’’ติ วุตฺตา. ยถา ปิตุ ชนิตสุกฺเก ปุตฺตสฺส อุปฺปตฺตีติ ปิตา ชนโก, เอวํ กมฺมํ สตฺตสฺส อุปฺปาทกตฺตา ชนกํ วุตฺตํ. ยถา ธาติ ชาตสฺส ทารกสฺส โปสนวเสน สนฺธาริกา, เอวํ อาหาโร อุปฺปนฺนสฺส กายสฺสาติ สนฺธารโก วุตฺโต.
กามฺเจตฺถ อวิชฺชาทโย นามกายสฺสาปิ ปจฺจโย, ปการนฺตเรน ปน ตสฺส ปากฏํ ปจฺจยปริคฺคหวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จกฺขฺุจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. เตน จกฺขุวิฺาณสฺส อาวชฺชนาทิอชฺฌตฺตํ สพฺพํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติ. รูเป จาติ ปน จ-สทฺเทน ยถา พหุลํ พาหิรรูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, เอวํ อฺมฺปิ พาหิรํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติ. ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ¶ ลทฺธาติ อตฺโถ. เตน จกฺขุสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, รูปสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน, อิตเรสฺจ สงฺคหิตานํ อนนฺตราทิสหชาตาทิวเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. วจนเภเท ปน การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อาทิ-สทฺเทน จ ผสฺสาทีนํ วิย สหปจฺจเยหิ โสตวิฺาณาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทิปาสฺส (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ๓.๔๒๑, ๔๒๕-๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) วิย ‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิปาสฺส สงฺคหิตตฺตา. เอวํ สมฺมสนุปคํ สพฺพํ นามํ สหปจฺจเยน สงฺคหิตํ โหติ. เตนาห ‘‘นามกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรตี’’ติ.
ปวตฺตึ ทิสฺวาติ เอตรหิ ปวตฺตึ ทิสฺวา. เอวนฺติ อิมินา น เกวลํ สปฺปจฺจยตามตฺตเมว ปจฺจามฏฺํ, อถ โข ยาทิเสหิ ปจฺจเยหิ เอตรหิ ปวตฺตติ, ตาทิเสหิ อวิชฺชาทิปจฺจเยเหว อตีเตปิ ปวตฺติตฺถาติ ปจฺจยสทิสตาปิ ปจฺจามฏฺาติ ทฏฺพฺพํ.
๖๘๐. ปุพฺพนฺตนฺติ ¶ อตีตํ ขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺาสํ. อารพฺภาติ อุทฺทิสฺส. อโหสึ นุ โข, น นุ โข อโหสินฺติ สสฺสตาการํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ. กึ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคูปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสึ, พฺราหฺมณาทีสุ คหฏฺาทีสุ เทวาทีสุ อฺตโร นุ โข’’ติ กงฺขติ. กถํ นุ โขติ สณฺานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสึ, รสฺสโอทาตกาฬปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนมฺปิ อฺตโร’’ติ กงฺขติ. อิสฺสรนิมฺมานาทึ นิสฺสาย ‘‘เกน นุ โข ปกาเรน อโหสิ’’นฺติ นิพฺพตฺตาการโต กงฺขตีติ จ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทึ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสึ…เป… เทโว หุตฺวา นุ โข มนุสฺโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตโน อปราปรุปฺปตฺตึ กงฺขติ. สพฺพตฺเถว จ อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนํ. ภวิสฺสามิ นุ โขติ สสฺสตาการํ, อุจฺเฉทาการฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว. เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อิทานิ วา ปฏิสนฺธิมาทึ กตฺวา จุติปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ วตฺตมานกาลํ. อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหตีติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิจิกิจฺฉา โหติ. อหํ นุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติ. อยุตฺตํ ¶ ปเนตนฺติ. ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตา. อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโน. โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติ. กึ นุ โขสฺมีติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ. เอส นโย เสเสสุ. กถํ นุ โขสฺมินฺติ วุตฺตนยเมว. เกวลฺเหตฺถ ‘‘อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตสฺส ทีฆาทิภาวํ กงฺขนฺโต ‘‘กถํ นุ โขสฺมิ’’นฺติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพ. ปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อตฺตโน สรีรสณฺานํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ. กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺานํ กงฺขติ. สา สพฺพาปิ ปหียตีติ สา ยถาวุตฺตา โสฬสวิธาปิ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภนวเสน ปหียติ.
๖๘๑. กุสลาทิเภทโต สพฺพปฺปการสฺสาปิ นามสฺส สาธารโณ ปจฺจโยติ, ตโต ปวตฺติโต มนสิการาทิโก กุสลาทิเภทโต สพฺพปฺปการสฺสาปิ นามสฺส อสาธารโณ ปจฺจโยติ จ โยเชตพฺพํ. กุสลาทิเภทโตติ กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต. ตสฺสาปิ โสมนสฺสสหคตาทิอฺตรเภทวเสน สพฺพปฺปการสฺสาปิ. ยํ เอกนฺตโต ฉทฺวาริกํ, ตมฺปิ ฉทฺวารคฺคหเณเนว คหิตํ ยถา ฉฏฺารมฺมณํ ฉฬารมฺมณคฺคหเณนาติปิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปฺปการสฺสาปี’’ติ. ตโตติ จกฺขุรูปาทิโต. มนสิการาทิโกติ โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการาทิโก ¶ , กมฺมภวงฺคาทิโก จ. กามฺเจตฺถ ทฺวารจฺฉกฺกโยนิโสมนสิการาทิวเสน นามสฺเสว สาธารโณ, อสาธารโณ จ ปจฺจโย วุตฺโต, ตํ ปน อวิเสสวเสน วุตฺตํ. วิเสสโต ปน กมฺมํ วิปากนามสฺส, กมฺมสมุฏฺานรูปานฺจ จิตฺตํ เจตสิกนามสฺส, จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ สาธารโณ ปจฺจโย, ยถาวุตฺตสฺเสว จ นามสฺส, รูปสฺส จ ตทฺนามรูปาเปกฺขาย อสาธารโณ ปจฺจโย. ตถา สภาโค, อุตุสภาโค จ อาหาโร ตํสมุฏฺานรูปานํ สาธารโณ ปจฺจโย, ตทฺาเปกฺขาย อสาธารโณติ รูปสฺสาปิ สาธารโณ, อสาธารโณ จ ปจฺจโย ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺโพ. ปจฺจยปริคฺคโห นาม อนธิคตารหตฺเตน กาตพฺโพติ ตทเปกฺขาย ‘‘โยนิโสมนสิการสทฺธมฺมสฺสวนาทิโก กุสลสฺเสวา’’ติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส, จตุนฺนมฺปิ วา สมฺปตฺติจกฺกานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วิปรีโต อกุสลสฺสาติ วจนโต ยถา โยนิโสมนสิการาทิวิปรีโต อกุสลสฺเสว ¶ ปจฺจโย, ตถา โยนิโสมนสิการาทิ กุสลสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. ยสฺส วา กุสลํ สมฺภวติ, อกุสลํ สมฺภวติ, กุสลากุสลานิ วา, ตสฺสาติ อตฺถสิทฺธเมตํ. กมฺมาทิโกติ อาทิ-สทฺเทน อวิชฺชาทโย วิย คติกาลาทโยปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. ภวงฺคาทิโกติ ภวงฺคสนฺตีรณปริตฺตกิริยารหตฺตาทิโก. ตตฺถ ภวงฺคํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนกิริยานํ, สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนสฺส, ปริตฺตกิริยา ยถารหํ ปริตฺตมหคฺคตกิริยานํ, อรหตฺตํ อาวชฺชนวชฺชานํ สพฺพกิริยานํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํ.
กมฺมนฺติ เจตนาว อธิปฺเปตา, สา จ โข กุสลากุสลา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กุสลากุสลเจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ, กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๗). น จิตฺตํ วิย สสมฺปยุตฺตา. จิตฺตฺเหตฺถ สสมฺปยุตฺตํ อธิปฺเปตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๑.๑). ตตฺถาติ เตสุ กมฺมาทีสุ รูปชนกปจฺจเยสุ. อตีตโต เอว กมฺมโต ผลํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตมานโตติ วุตฺตํ ‘‘กมฺมํ อตีตเมว กมฺมสมุฏฺานสฺส รูปสฺส ปจฺจโย’’ติ. ยทิ หิ ปจฺจุปฺปนฺนโต กมฺมโต ผลํ อุปฺปชฺเชยฺย, อายูหนกฺขเณ เอว ผเลน อุปฺปชฺชิตพฺพํ ภเวยฺย, น จ ตํ ทิฏฺมิจฺฉิตํ วา. น หิ โลเก กุทาจนํ กริยมานเมว กมฺมํ ผลํ เทนฺตํ ทิฏฺํ, ตถารูโป วา อาคโม อตฺถีติ. นนุ จ อิทมปิ น ทิฏฺํ, ยํ วินฏฺโต เหตุโต ผลํ อุปฺปชฺชมานํ, มโต วา กุกฺกุโฏ วสฺสนฺโตติ? สจฺจมทิฏฺํ รูปธมฺมานํ ปพนฺธวิจฺเฉเท, อิทํ ปน อรูปํ ปพนฺโธปิ อตฺถีติ อุปมา น สํสนฺทติ. กมฺมโต หิ อตีตโต ¶ เอว กมฺมสฺส กตตฺตา, อุปจิตตฺตา จ ผลํ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๓๑). ยสฺมา อนนฺตราทิปจฺจยลาภโต อุปฺปาทกฺขเณ เอว จิตฺตสฺส พลวตา, ตสฺมา ตํ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ชเนตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ จิตฺตสมุฏฺานสฺส อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ. รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา ปน รูปสฺส ิติกฺขเณ พลวตา ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุตุอาหารา…เป… โหนฺตี’’ติ, พาหิรํ อุตุํ, อาหารฺจ ปจฺจยํ ลภิตฺวา อตฺตโน ิติกฺขเณ อุตุอาหารา รูปํ ชเนนฺตีติ อตฺโถ.
เอวนฺติ ¶ ‘‘สาธารณาสาธารณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.
๖๘๒. สงฺขารานนฺติ สงฺขตสงฺขารานํ. ภงฺคนฺติ มรณํ. ชรามรณํ นาม ชาติยา สตีติอาทิ ผลทสฺสนานุปุพฺพิยา เหตุทสฺสนกฺกเมน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ กตฺวา ทสฺสิโต. ตตฺถ ภเว สตีติ กมฺมภเว สติ.
๖๘๓. ปุพฺเพ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิตอนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสนาติ ปริโยสานโต ปฏฺาย ปฏิโลมนเยน อาทิปาปนวเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิตอนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน. ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๔) หิ ปฏิโลมวเสน ทสฺสิเต ปจฺจยากาเร ‘‘ยสฺส อภาวา ยสฺส อภาโว, โส ตสฺส ปจฺจโย’’ติ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ.
๖๘๔. ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโหติอาทิ วุตฺตตฺถเมว. กมฺมสหายตฺตา กิเลสวฏฺฏํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ‘‘กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสนา’’ติ.
๖๘๕. ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ. ปจฺจุปฺปนฺนภวโต อนนฺตรํ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ. อปราปริยาเยติ ทิฏฺธมฺมานนฺตรานาคตโต อฺสฺมึ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเต. อโหสิกมฺมนฺติ อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, ‘‘อตฺถิ, ภวิสฺสติ วา’’ติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํ. ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวํ ปตฺตา ตาทิสสฺส ¶ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปมชวนเจตนา ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ทิฏฺธมฺมเวทนียา นาม. สา หิ วุตฺตากาเรน พลวติ ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการาปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ ปมชวนเจตนา อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ ผลํ เทติ. ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ¶ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํ. อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกา. กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติ. สา หิ สนฺนิฏฺาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา, ปุริมชวนเจตนาหิ ลทฺธาเสวนา จ สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ‘‘สติ สํสารปฺปวตฺติยา’’ติ อิมินา อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติ.
๖๘๖. ยํ ครุกนฺติ ยํ อกุสลํ มหาสาวชฺชํ, กุสลํ มหานุภาวํ กมฺมํ. ยํ พหุลนฺติ ยํ พหุลํ อภิณฺหโส กตํ สมาเสวิตํ. มรณกาเล อนุสฺสริตนฺติ ปริพฺยตฺตภาเวน มรณสฺส อาสนฺนกาเล อนุสฺสริตํ. อาสนฺนกาเล กเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ หิ วุตฺตํ. ‘‘ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวน’’นฺติ อิมินา ‘‘ยํ พหุล’’นฺติ วุตฺตกมฺมโต วิเสเสติ. ตถา ทิฏฺธมฺมเวทนียํ นิวตฺเตติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนานุชานนโต. ปฏิสนฺธิชนกวเสน หิ ครุกาทิกมฺมจตุกฺกํ วุตฺตํ.
ตตฺถ ครุกํ สพฺพปมํ วิปจฺจติ. ตถา หิ ตํ ครุกนฺติ วุตฺตํ. ครุเก อสติ พหุลีกตํ, ตสฺมึ อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ ‘‘กฏตฺตา วา ปนา’’ติ วุตฺตํ ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิปจฺจติ. พหุลาสนฺนปุพฺพกเตสุ จ พลาพลํ วา ชานิตพฺพํ, ปาปโต ปาปนฺตรํ, กลฺยาณฺจ, กลฺยาณโต จ กลฺยาณนฺตรํ, ปาปฺจ, พหุลีกตโต จ มหโต จ ปุพฺพกตาทิ, อปฺปฺจ. พหุลานุสฺสรเณน วิปฺปฏิสาราทิชนนโต ปฏิปกฺขสฺส อปริปุณฺณตาย อารทฺธวิปากสฺส กมฺมสฺส, กมฺมเสสสฺส วา อปราปริยาเย เวทนียสฺส อปริกฺขีณตาย สนฺตติยา ปริณามวิเสสโตติ เตหิ เตหิ การเณหิ อาหิตพลํ ปมํ วิปจฺจติ. มหานารทกสฺสปชาตเก วิเทหรฺโ เสนาปติ อลาโต, พีชโก ทาโส, ราชกฺา รุจา จ เอตฺถ นิทสฺสนํ. ตถา หิ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ ¶ , มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ…เป… นิรยํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ¶ …เป… นิรยํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สมฺมาทิฏฺิ ¶ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๐๓).
กึ พหุนา ยํ ตํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคาณํ, ตสฺเสวายํ วิสโย, ยทิทํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส เตน เตน การเณน ปุพฺพาปรวิปากตา สามตฺถิยํ.
๖๘๗. ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน วิปากสนฺตานสฺส นิพฺพตฺตกํ ชนกํ. เตนาห ‘‘ตํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนตี’’ติ. สุขทุกฺขสนฺตานสฺส, นามรูปปฺปพนฺธสฺส วา จิรตรปฺปวตฺติเหตุภูตํ อุปตฺถมฺภกํ. เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติ. อุปปีฬกํ สุขทุกฺขปฺปพนฺเธ ปวตฺตมาเน สณิกํ สณิกํ ตํ หาเปติ. เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตี’’ติ. ฆาเตตฺวาติ อุปจฺฉินฺทิตฺวา. กมฺมสฺส อุปจฺฉินฺทนํ นาม ตสฺส วิปากปฏิพาหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติ. ตฺจ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาสกรณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติ. วิปจฺจนาย กโตกาสํ กมฺมํ วิปกฺกเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจตี’’ติ. อุปปีฬกํ อฺสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทติ, น สยํ อตฺตโน วิปากํ เทติ. อุปฆาตกํ ปน ทุพฺพลํ กมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ อุปฺปาเทตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. พวฺหาพาธตาทิปจฺจยูปนิปาเตน วิปากสฺส วิพาธกํ อุปปีฬกํ, ตถา วิปากสฺเสว อุปจฺเฉทกํ อุปฆาตกํ. กมฺมํ อุปฆาเตตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสกรเณน วิปจฺจเน สติ ชนกเมว สิยา, ชนกาทิภาโว นาม วิปากํ ปติ อิจฺฉิตพฺโพ, น กมฺมํ ปตีติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตพฺพํ.
กมฺมนฺตรนฺติ กมฺมวิเสโส กมฺมานํ พลาพลเภโท. วิปากนฺตรนฺติ วิปากวิเสโส, ตสฺส หีนปณีตตาทิเภโท. อปโร นโย – ยสฺมึ กมฺเม กเต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ วิปากกฏตฺตารูปานํ อุปฺปตฺติ โหติ, ตํ ชนกํ. ยสฺมึ ปน กเต อฺเน ชนิตสฺส อิฏฺสฺส วา อนิฏฺสฺส วา ผลสฺส วิพาธกวิจฺเฉทกปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกานุภาวานุรูปํ ปริโปสจิรตรปฺปพนฺธา โหนฺติ, ตํ อุปตฺถมฺภกํ. ชนเกน ¶ นิพฺพตฺติตํ กุสลผลํ วา อกุสลผลํ วา เยน ปจฺจนีกภูเตน โรคธาตุสมตาทินิมิตฺตตาย พาธียติ, ตํ อุปปีฬกํ ¶ . เยน ปน กมฺมุนา ชนกสามตฺถิยวเสน จิรตรปฺปพนฺธารหมฺปิ สมานํ ผลํ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปตฺติยา อุปหฺติ วิจฺฉิชฺชติ, ตํ อุปฆาตกํ. ตตฺถ เกจิ ทุติยสฺส กุสลภาวํ อิตฺถนฺนามคตสฺส อปฺปาพาธทีฆายุกตาสํวตฺตนวเสน, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ อกุสลภาวํ พวฺหาพาธอปฺปายุกตาสํวตฺตนวเสน วณฺเณนฺติ. เทวทตฺตาทีนํ, ปน นาคาทีนํ, อิโต อนุปทินฺเนน ยาปนกเปตานฺจ นรกาทีสุ อกุสลวิปากุปตฺถมฺภนุปปีฬนุปฆาตกานิ น น สนฺตีติ จตุนฺนมฺปิ อกุสลากุสลภาโว น วิรุชฺฌติ. พุทฺธาเวณิกตาย อสาธารณสฺเสว าณสฺส โคจรภาวโต กมฺมนฺตราทิ ‘‘อสาธารณํ สาวเกหี’’ติ วุตฺตํ. เอกเทสโต ชานิตพฺพํ อนวเสสโต ชานิตุํ น สกฺกา อวิสยตฺตา. สพฺเพน สพฺพํ อชานเน ปจฺจยปริคฺคโห น ปริปูรตีติ.
๖๘๘. ยถาวุตฺตํ กมฺมํ วตฺตมานวิปากปฺปพนฺธนิมิตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ กมฺเมกเทสตาย ‘‘ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. กิเลสวฏฺฏมฺปิ กมฺมสหายตาย กมฺมวฏฺฏปกฺขิกเมว กตฺวา อาห ‘‘กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสนา’’ติ. ยาทิสโต ปจฺจยโต ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน นามรูปสฺส ปวตฺติ, ตาทิสโต เอว อิตรสฺมิมฺปิ อทฺธทฺวเยติ ยถา อตีตานาคเต นยํ เนติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนาคเตปิ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสเนวาติ เอตฺถ วุตฺตํ เอว-สทฺทํ ‘‘เอตรหิ อตีเตปี’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ อทฺธตฺตเยปิ กิริยากิริยผลมตฺตตาทสฺสนปรตฺตา โจทนาย. อิติ กมฺมฺเจวาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. อปราปรํ วฏฺฏนฏฺเน วฏฺฏํ. ตถา ปวตฺตนํ ปวตฺตํ. เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธตีติ สนฺตติ, ปพนฺโธ. กรณฏฺเน, ปจฺจเยหิ กรียตีติ วา กิริยา.
กมฺมาติ กมฺมโต. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, กมฺมํ สมฺภโว เอตสฺสาติ กมฺมสมฺภโว, วิปาโก.
การณสามคฺคิยํ ทานาทีหิ สาธิตกิริยาย วตฺตมานาย การณมตฺเต กตฺตุโวหาโรติ อาห ‘‘เนว การณโต อุทฺธํ การกํ ปสฺสตี’’ติ. กโรตีติ หิ การกํ. วิปากปฏิสํเวทกํ น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . กามํ พาลาปิ ‘‘การโก ปฏิสํเวทโก’’ติ วทนฺตา อตฺถโต ปฺตฺติมตฺตเมว วทนฺติ, เต ปน วิปรีตาภินิเวสวเสนาปิ วทนฺตีติ ตํ อปฺปมาณนฺติ อาห ‘‘สมฺามตฺเตน ปณฺฑิตา โวหรนฺตี’’ติ.
๖๘๙. เอเวตนฺติ ¶ เอวํวิธํ เอตํ ทสฺสนํ, สมฺมทสฺสนํ, อวิปรีตทสฺสนนฺติ อตฺโถ. พีชรุกฺขาทิกานํวาติ ยถา พีชโต รุกฺโข, รุกฺขโต ปุน พีชนฺติ อนาทิกาลิกตฺตา พีชรุกฺขสนฺตานสฺส ปุพฺพโกฏิ นตฺถิ, เอวํ กมฺมปจฺจยา วิปาโก, วิปากปจฺจยา กมฺมนฺติ อนาทิกาลิกตฺตา กมฺมวิปากสนฺตานสฺส ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, อณฺฑโต กุกฺกุฏี, ปุนปิ กุกฺกุฏิยา อณฺฑ’’นฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. อนาคเตปิ สํสาเรติ ยถา อตีเต, เอวํ อนาคเตปิ อทฺธาเน ‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๙; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕ อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๐; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๑๙๙; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓; อุทา. อฏฺ. ๓๙; อิติวุ. อฏฺ. ๑๔, ๕๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๖๗, ๙๙; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๑๗; จูฬนิ. อฏฺ. ๖; พุ. วํ. อฏฺ. ๒.๕๘) วุตฺเต สํสาเร สติ กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺตํ น ทิสฺสติ, กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ, ปวตฺตติ เอวาติ อตฺโถ.
เอตมตฺถนฺติ ‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๘๙) วุตฺตมตฺถํ. อสยํวสีติ น สยํวสิโน, มิจฺฉาภินิเวสปรวสาติ อตฺโถ. อฺมฺวิโรธิตาติ อิตรีตรวิโรธิตา, ทิฏฺิโย, ทิฏฺิยา วา อฺมฺเน วิโรธิตา วิรุทฺธา.
คมฺภีราณโคจรตาย คมฺภีรํ. ตถา นิปุณํ. สตฺตสฺุตาย, อฺมฺสภาวสฺุตาย จ สฺุํ. ปจฺจยนฺติ นามรูปสฺส ปจฺจยํ, ตปฺปจฺจยปฏิเวเธเนว จ สพฺพํ ปฏิวิทฺธํ โหตีติ. กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปจฺจยสฺุํ ผลนฺติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา น สูริเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตสนฺติ สูริยาทีนํ. โสติ อคฺคิ. สมฺภาเรหีติ อาตปาทีหิ การเณหิ.
ยทิ ¶ จ เหตุ จ ผลฺจ อฺมฺรหิตํ, กถํ เหตุโต ผลํ นิพฺพตฺตตีติ อาห ‘‘กมฺมฺจ โข อุปาทายา’’ติ. น เกวลํ กมฺมผลเมว สฺุํ กตฺตุรหิตํ, สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ การกรหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เหตฺถ เทโว’’ติ คาถา วุตฺตา. เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เหตุสมูหนิมิตฺตํ, เหตุปจฺจยนิมิตฺตํ วา.
๖๙๐. จุติปฏิสนฺธิวเสน ¶ วิทิตา โหนฺตีติ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสน ปจฺจยปริคฺคหสฺส กตตฺตา จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺตีติ วทนฺติ. วุตฺตนเยน ปน สปฺปจฺจยนามรูปสฺส ทสฺสเนน ตีสุ อทฺธาสุ ปหีนวิจิกิจฺฉสฺส อทฺธตฺตยปริยาปนฺนา ธมฺมา อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตภเวสุ จ จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺติ, น อนุปทธมฺมวเสน ตถาปริคฺคหสฺส อกตตฺตา. สาสฺส โหติ าตปริฺาติ ยาย นามรูปปริคฺคหํ, ตสฺส จ ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ, สา อสฺส โยคิโน ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นาม’’นฺติอาทินา, ‘‘ตสฺส อยํ ปจฺจโย, เอตฺตโก ปจฺจโย’’ติอาทินา จ ปริจฺเฉทวเสน าตวตี ปฺาติ กตฺวา าตปริฺา.
อิทานิ เยน การเณน อทฺธตฺตยปริยาปนฺนา ธมฺมา จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส เอวํ ปชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ธมฺมานํ ภวนฺตรสงฺกโม นาม น กทาจิปิ อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนโตติ ทสฺเสติ. สชฺฌาย มนฺโตทกปาน มุขมณฺฑน ปทีปสีขูปมาหิ ตเมว ธมฺมานํ สงฺกมาภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อปิจ โข’’ติอาทิมาห.
มโนธาตุอนนฺตรนฺติ กิริยมโนธาตุยา อนนฺตรํ ลพฺภมานํ จกฺขุวิฺาณํ. น เจว อาคตนฺติ กิริยมโนธาตุโต น เจว อาคตํ กิริยมโนธาตุยํ จกฺขุวิฺาณสฺส อภาวโต. นาปิ น นิพฺพตฺตํ อนนฺตรนฺติ กิริยมโนธาตุโต อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ปจฺจยสามคฺคิลาเภน ตโต อนนฺตรํ นาปิ น นิพฺพตฺตํ, นิพฺพตฺตเมว โหติ. ยถายํ ปวตฺติยํ จิตฺตปฺปวตฺติ, ตเถว ปฏิสนฺธิมฺหิ วตฺตเต จิตฺตสนฺตติ, จุติจิตฺตโต อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตโต อนนฺตรํ นาปิ น นิพฺพตฺตติ, ปจฺจยสามคฺคิวเสน นิพฺพตฺตเตวาติ อตฺโถ. สนฺตติคหเณน เจตฺถ กุโตจิ อาคมาภาวเมว วิภาเวติ. เหตุผลภาเวน หิ สมฺพนฺธตาติ ธมฺมปฺปวตฺติ สนฺตตีติ. เตนาห ‘‘ปุริมํ ภิชฺชเต จิตฺต’’นฺติอาทิ. ปุริมนฺติ จุติจิตฺตํ. ภิชฺชเตติ ¶ นิรุชฺฌติ. ปจฺฉิมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ. ตโตติ จุติจิตฺตโต อนนฺตรเมว ชายติ. ยตฺถ หิ จุติจิตฺตโต ทูเรปิ กาลนฺตเรปิ อุปฺปชฺชมานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อนนฺตรเมว ชายตีติ วุจฺจติ. ตสฺมา เตสํ อนฺตริกา นตฺถิ เตสํ จุติปฏิสนฺธิจิตฺตานํ พฺยวธายกํ กิฺจิ นตฺถิ. วีจิ เตสํ น วิชฺชตีติ ตสฺเสว เววจนํ. อิโตติ จุติจิตฺตโต อนนฺตรํ น จ คจฺฉติ กิฺจิ จิตฺตํ. ตฺหิ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ตเถว นิรุชฺฌติ. ปฏิสนฺธิ จาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณฺจ อฺเมว ยถาปจฺจยํ ชายติ นิพฺพตฺตตีติ ปุนปิ สงฺกมาภาวเมว วิภาเวนฺโต สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ นิคเมติ.
๖๙๑. นามรูปคฺคหเณน ¶ , ตสฺส จ ปจฺจยธมฺมคฺคหเณน อคฺคหิตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส อภาวโต ‘‘วิทิตสพฺพธมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํ. น เจตฺถ โลกุตฺตรธมฺมา อธิคตา. ถามคตํ โหติ อเนกาการโวการปจฺจยปริคฺคหวิธิโน อนุฏฺิตตฺตา. สุฏฺุตรํ ปหียติ ติยทฺธคตธมฺมปฺปวตฺติยา วิคตสมฺโมหตฺตา. สา เอวาติ โสฬสวิธา กงฺขา เอว. ยสฺมา เอตฺถ ‘‘พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สิกฺขา’’ติ จ กงฺขาย โคจรภูตา โลกิยา ธมฺมา อธิปฺเปตา. น หิ โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ กิเลสา ปวตฺติตุํ สกฺโกนฺติ. ปุพฺพนฺโตติ อตีตา ขนฺธายตนธาตุโย. อปรนฺโตติ อนาคตา. ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ตทุภยํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ตทุภยภาคยุตฺตตฺตา. เอวํ พุทฺธาทิคฺคหเณน, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมคฺคหเณน จ คหิโต อฏฺโม กงฺขาวิสโย นามรูปมตฺตํ, อิทปฺปจฺจยตาคฺคหเณน ปน ตสฺส ปจฺจโย คหิโต, ตสฺมา โสฬสวตฺถุกาย กงฺขาย ปหีนาย อฏฺวตฺถุกา กงฺขา อปฺปติฏฺาว โหตีติ อาห ‘‘น เกวลฺจ…เป… ปหียติเยวา’’ติ.
ทิฏฺเกฏฺตฺตา วิจิกิจฺฉาย ยถา ทิฏฺิ สมุจฺฉิชฺชมานา วิจิกิจฺฉาย สทฺธึเยว สมุจฺฉิชฺชติ, เอวํ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิยมานา ทิฏฺิยา สทฺธึเยว วิกฺขมฺภียตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ วิกฺขมฺภนฺตี’’ติ. อตฺตาภินิเวสูปนิสฺสยา หิ ‘‘อโหสึ นุ โข อห’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) นยปฺปวตฺตา โสฬสวตฺถุกา กงฺขา, สา เอว จ ปุพฺพนฺตาทิวตฺถุกภาเวน วุตฺตา. อตฺตาภินิเวสวตฺถุกานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ, พุทฺธาทิวตฺถุกา จ กงฺขา ตเทกฏฺาติ. ธรียนฺติ ¶ อตฺตโน ปจฺจเยหีติ ธมฺมา, ติฏฺติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลนฺติ ิติ, ธมฺมานํ ิติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจยธมฺโม. อถ วา ธมฺโมติ การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘ อาทโย) วิย, ธมฺมสฺส ิติ สภาโว, ธมฺมโต จ อฺโ สภาโว นตฺถีติ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว ธมฺมฏฺิติ, ธมฺมฏฺิติยํ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ. สงฺขารานํ ยํ ยํ ภูตํ อนิจฺจตาทิ ยถาภูตํ, ตตฺถ าณนฺติ ยถาภูตาณํ. สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทสฺสนํ.
อวิชฺชา ปจฺจโยติ อวิชฺชา เหตุอาทิวเสน สงฺขารานํ ยถารหํ ปจฺจโย. ตโต เอว สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเตติ ยสฺมา อวิชฺชาปิ อาสวาทิวเสน ปจฺจยสมฺภูตาว, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขาราติ อุภเยปิ เอเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อิตีติ เอวํ. ปจฺจยปริคฺคเห ปฺาติ ปจฺจยานํ ปริจฺฉิชฺช คหณวเสน ปวตฺตา ปฺา. วุตฺตนเยน ธมฺมฏฺิติาณํ.
นิมิตฺตนฺติ ¶ สงฺขารนิมิตฺตํ, อตฺถโต ปฺจกฺขนฺธา. เต หิ ฆนสฺาปวตฺติยา วตฺถุภาวโต นิมิตฺตํ, สวิคฺคหภาเวน อุปฏฺานโต วา. ยสฺมา อนิจฺจตา นาม สงฺขารานํ อวิปรีตากาโร. ตตฺถ นิจฺจตาย เลสสฺสาปิ อภาวโต อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต ยถาภูตํ ชานาติ. ตฺจ าณํ อวิปรีตคฺคหณตาย สมฺมาทสฺสนํ. ตํสมงฺคินา จ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วิย อตีตานาคเตสุปิ นยํ เนนฺเตน เต สุปริวิทิตา โหนฺติ.
อนิจฺจตา จ นาม อุปฺปตฺติมโต, อุปฺปาโท จ ปจฺจยวเสนาติ อนิจฺจตา สิชฺฌมานา สงฺขารานํ สปฺปจฺจยตํ สาเธนฺตี ยถาวุตฺตกงฺขปฺปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจโต…เป… ปหียตี’’ติ อาห. ตตฺถ ตทนฺวเยนาติ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺสฺส อนุคมเนน. เอตฺถาติ ยถาทิฏฺเสุ ธมฺเมสุ. ทุกฺขโต มนสิ กโรนฺโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปฺปวตฺตํ. ตฺหิ กิเลสาภิสงฺขาเรหิ ปวตฺติตตฺตา สาติสยํ ทุกฺขภาเวน อุปฏฺาติ. ปวตฺตนฺติ านนิสชฺชาทิวเสน ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน จ สงฺขารปฺปวตฺตนฺติ อปเร. ‘‘นิมิตฺตํ, ปวตฺต’’นฺติ จ วุตฺเต อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตานสฺิเต สพฺพสฺมึ สปฺปจฺจเย นามรูเป ยาถาวโต ปวตฺตา เอกาว ปฺา ปริยายวเสน ‘‘ยถาภูตาณ’’นฺติปิ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติปิ ตตฺถ กงฺขาวิกฺขมฺภเนน ‘‘กงฺขาวิตรณา’’ติปิ วุจฺจติ. ยถา ‘‘รุกฺโข ปาทโป ตรู’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยฺจ ยถาภูตาณ’’นฺติอาทิ.
ปรมตฺถโต ¶ สาสเน อสฺสาโส นาม อริยผลํ, ปติฏฺา นาม อริยมคฺโค, อยํ ปน อนธิคตมคฺคผโลปิ ตทธิคมุปายปฏิปตฺติยํ ิตตฺตา ลทฺธสฺสาโส วิย, ลทฺธปติฏฺโ วิย จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ลทฺธสฺสาโส ลทฺธปติฏฺโ’’ติ. อปริหีนกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโก วิปสฺสโก โลกิยาหิ สีลสมาธิปฺาสมฺปทาหิ สมนฺนาคตตฺตา อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต สุคติปรายโณ จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยตคติโก’’ติ. ตโต เอว จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติ. โสตาปนฺโน หิ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ.
อถ วา ลทฺธสฺสาโส ทิฏฺิวิสุทฺธิสมธิคเมน. นามรูปปริจฺเฉเทน หิ ขนฺธาทิเก สภาวสรสโต สลฺลกฺเขตฺวา สาสเน ธมฺมุปสํหิตปาโมชฺชปฺปฏิลาเภน ลทฺธสฺสาโส โหติ. ลทฺธปติฏฺโ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมน. สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเนน หิ ปริมทฺทิตทิฏฺิกณฺฏโก วินิทฺธตอเหตุวิสมเหตุวาโท ยถาสกํ ปจฺจเยเหว ธมฺมมตฺตํ ชานิตฺวา สาสเน ¶ ปติฏฺิตสทฺโธ ลทฺธปติฏฺโ นาม โหติ. นามรูปววตฺถาเนน ทุกฺขสจฺจํ, ธมฺมฏฺิติาเณน สมุทยสจฺจํ, ตสฺเสว อปรภาเคน อนิจฺจโต มนสิการาทิวิธินา มคฺคสจฺจฺจ อภิฺาย ปวตฺติยา ทุกฺขภาวํ ทิสฺวา อปฺปวตฺเต นิโรเธ เอกํเสเนว นินฺนชฺฌาสยตาย โลกิเยเนว าเณน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อธิคตตฺตา อปาเยสุ อภพฺพุปฺปตฺติโก, โสตาปนฺนภูมิยํ ภพฺพุปฺปตฺติโก จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยตคติโก’’ติ. เตนาห ‘‘จูฬโสตาปนฺโน นาม โหตี’’ติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ มหานิสํสเมตํ ยถาภูตาณํ, ตสฺมา. สทาติ สพฺพกาลํ รตฺติฺเจว ทิวา จ. สพฺพโสติ นิพฺพตฺตกเหตุอาทิปริคฺคณฺหนวเสน สพฺพปฺปกาเรน.
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ เอกูนวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๒๐. มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
สมฺมสนาณกถาวณฺณนา
๖๙๒. เอวํ ¶ ¶ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ตฺวา ิตํ าณนฺติ อยํ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตา วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนาปฺา อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, อยํ โอภาสาทิเภโท ทสวิโธ อุปกฺกิเลโส น มคฺโคติ เอวํ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ยาถาวโต ววตฺถเปตฺวา ิตํ าณํ.
อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน ธมฺเม กลาปโต สงฺขิปิตฺวา สมฺมสนํ กลาปสมฺมสนํ, อยํ กิร ชมฺพุทีปวาสีนํ อภิลาโป. ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๖๑; ๒.๑๑๓; ๓.๘๖; อ. นิ. ๔.๑๘๑) นเยน หิ ธมฺมานํ วิปสฺสนา นยวิปสฺสนา, อยํ กิร ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนํ อภิลาโป. เตเนวาห ‘‘กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนายา’’ติ. ตาว-สทฺโท กมตฺโถ, เตน สมฺมสนปฺปการานํ พหุเภทตํ ทีเปติ. พหุภาวโต หิ เตสํ ปมํ นยวิปสฺสนาย โยคารมฺภํ อนุสาสติ ‘‘นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโย’’ติ. กสฺมาติ โจทกวจนํ. ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – ยทิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพา, อถ กสฺมา ‘‘นยวิปสฺสนาย อาทิโต โยโค กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติ. อิตโร ตสฺสายํ อธิคมูปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติอาทิมาห. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘วิปสฺสนาย สติ อุทยพฺพยาณุปฺปาโท, อุทยพฺพยาเณ สติ โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภโว, ตโต มคฺคามคฺคววตฺถานํ, ตสฺมา ตสฺส อาทิโตว อารมฺภสฺส สมฺภโว นตฺถีติ วิปสฺสนา ปมํ อารทฺธพฺพา’’ติ. เอวมฺปิ ปมํ นยวิปสฺสนาว กสฺมา อารทฺธพฺพาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาที’’ติ. ตฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรํ สมฺมสนนฺติ อาทิภูตํ.
ตสฺมาติ ¶ อาทิภูตตฺตา. อถ วา ตสฺมาติ ยสฺมา อารทฺธวิปสฺสกสฺส…เป… กลาปสมฺมสนํ อาทิ, ตสฺมา. เอตนฺติ กลาปสมฺมสนํ. อปิจาติอาทิ กลาปสมฺมสนสฺเสว วิปสฺสนาย อาทิภาเว อุปจยเหตุทสฺสนํ. อุทยพฺพยาณปริโยสานา ตีรณปริฺา, อสมฺปตฺเต ¶ เอว จ อุทยพฺพยาเณ มคฺคามคฺคววตฺถานํ โหตีติ อาห ‘‘ตีรณปริฺาย วตฺตมานายา’’ติ. กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพติ เอตฺถาปิ ตสฺเสว ปมารมฺเภ การณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยสฺมา กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธํ, เอกจฺเจ จ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ สุตฺตนฺเตสุ เอกเทเสน, อนวเสสโต จ ทสฺสิตํ. ปฏิสมฺภิทายํ อาทิกมฺมิกานํ มนสิการสุกรตาย วิปสฺสนาย อาทิภาเวน ปิตํ. วิปสฺสนฺตสฺส จ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ มคฺคามคฺคาณสมฺภโว, ตสฺมา ‘‘ตํ สมฺปาเทตุกาเมนา’’ติอาทินา อยํ วิจาโร กโตติ ทฏฺพฺพํ.
๖๙๓. ตตฺราติ ตสฺมึ ตีรณปริฺาย าตปริฺานนฺตรภาเว, ตาสุ วา ปริฺาสุ. วินิจฺฉโยติ สรูปโต, กิจฺจโต, ภูมิโต จ สนฺนิฏฺานํ. โลกุตฺตราปิ ปุริมสฺมึ สจฺจทฺวเย มคฺคสมฺปยุตฺตา ติวิธาปิ ปริฺา กิจฺจวเสน ลพฺภตีติ ‘‘โลกิยปริฺา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. สภาวธมฺมานํ ลกฺขณสลฺลกฺขณโต เยฺยอภิมุขา ปฺา อภิฺาปฺา. าตฏฺเติ าตภาวนิมิตฺตํ. อภิฺเยฺยสฺส ชานนเหตุ ‘‘าณ’’นฺติ วุจฺจติ. ปริฺาปฺาติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ ปริจฺฉิชฺช ชานนปฺา. ตีรณฏฺเติ สมฺมสนภาวเหตุ. ปหานปฺาติ ปหาตพฺพสฺส ปชหนปฺา. เวทยิตาทิลกฺขณวิธุรตาย รุปฺปนลกฺขณํ ปจฺจตฺตลกฺขณํ วุตฺตํ. เตสํเยว ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน คหิตธมฺมานํเยว. ยถา ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณานิ ตีสุปิ ขเณสุ สลฺลกฺขิตพฺพานิ ปฏินิยตรูปตาย สภาวสิทฺธาเนว หุตฺวา คยฺหนฺติ, น เอวมนิจฺจตาทิลกฺขณานิ. ตานิ ปน ภงฺคุทยพฺพยปีฬาวสวตฺตนาการมุเขน คเหตพฺพโต สมาโรปิตรูปานิ วิย คยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สามฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ. โลกิยปริฺานํเยว อธิปฺเปตตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ‘‘ปหานปริฺา’’ติ วุตฺตา.
สงฺขารปฏิจฺเฉทโตติ นามรูปววตฺถานโต, ยา ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธี’’ติ วุตฺตา. เกจิ ปน ‘‘ขนฺธาทีนํ วิปสฺสนาย ภูมิภาวโต สพฺโพปิ ขนฺธาทิวิจาโร สงฺขารปริจฺเฉโท’’ติ วทนฺติ. ‘‘ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจ’’นฺติ อิมินา นามรูปปจฺจยปริคฺคหปฺานํ ตีรณปหานาสมตฺถตํ ¶ ทสฺเสติ ¶ . ตาสมฺปิ ปน ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ อรูปรูปานํ สาธารณาการสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺติยา เอเกนากาเรน ตีรณปริยาโย, ทิฏฺิกงฺขาวิกฺขมฺภเนน ปหานปริยาโย ลพฺภตีติ สิยา ตีรณปหาเนสุปิ อาธิปจฺจนฺติ วทนฺติ. อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน ปน ยถา ทิฏฺิวิสุทฺธิยาว สงฺขารปริจฺเฉทตา, เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย เอว ตีรณปหานกิจฺจตา เวทิตพฺพา. เอวํ หิ ติสฺโสปิ ปริฺา ววตฺถิตา โหนฺติ, อฺถา สงฺกาโร สิยา. ตีรณปริฺาย ภูมิ ตตฺถ ปฺาย อนิจฺจตาทิลกฺขณสนฺตีรณโต. เตนาห ‘‘เอตสฺมึ…เป… อาธิปจฺจ’’นฺติ. กามํ อุทยพฺพยาณมฺปิ กฺจิ มิจฺฉาภินิเวสํ ปชหติ, ตสฺส ปน อถามคตตฺตา น สาติสยํ ปหานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภงฺคานุปสฺสนํ อาทึ กตฺวา อุปริ ปหานปริฺาย ภูมี’’ติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตติ อนิจฺจาการโต สงฺขาเร อนุปสฺสนฺโต สมฺมสนฺโต. นิจฺจสฺนฺติ ‘‘เต นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสฺํ. สฺาสีเสน ทิฏฺิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ. นิพฺพินฺทนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิสมฺภูตาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย สงฺขาเร นิพฺพิชฺชนวเสน ปสฺสนฺโต. นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํ. วิรชฺชนฺโตติ วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนวเสน ยถา สงฺขาเรสุ ราโค นุปฺปชฺชติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโต. ตถาภูโต หิ ราคํ ปชหตีติ วุจฺจติ. นิโรเธนฺโตติ นิโรธานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, น อายตึ ปุนพฺภววเสน อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโต. ตถาภูโต หิ สงฺขารานํ สมุทยํ ปชหติ นาม อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนโต. ปฏินิสฺสชฺชนฺโตติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา น ปุน อาทิยนฺติ, เอวํ โวสฺสชฺชนฺโต. เตนาห ‘‘อาทานํ ปชหตี’’ติ, นิจฺจาทิวเสน วา คหณํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถ. สาธิตตฺตาติ สมฺปาทิตตฺตา. อิตราติ ตีรณปหานปริฺา. เอวํ ปริฺา นิทฺทิสิตฺวา ปริฺากฺกมวเสนปิ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ ‘‘กลาปสมฺมสเน โยโค กาตพฺโพ’’ติ ยฺวายมตฺโถ วุตฺโต, ตํ นิคมวเสน ปจฺจาหรนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
๖๙๔. ตตฺราติ ตสฺมึ กลาปสมฺมสเน วิภาเวตพฺเพ, ตสฺส วา กลาปสมฺมสนสฺส อาทิภาเว. อยํ ปาฬีติ ทสฺสิยมานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิมาห. ตตฺถ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺาติ อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม ¶ เอกโต สงฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน วินิจฺฉเย สาเธตพฺเพ ตํสาธนียา ปฺา. สมฺมสเน อนิจฺจตาทิวเสน ตีรเณ าณนฺติ ปวุจฺจติ, สา กถํ โหตีติ อตฺโถ. ววตฺถาเน สมฺมสเนติ จ นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมวจนํ. ยํ กิฺจิ รูปนฺติอาทีนิ ปทานิ ¶ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนว. สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทีนิ ปน ยสฺมา ปรโต วณฺณิยิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺเถว เนสํ อตฺถํ วิภาวยิสฺสาม.
ปาฬิววตฺถานํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – เอตฺถ หิ อาทิกมฺมิกานํ วิปสฺสนามนสิการสุขตฺถํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปมํ ตาว ปฺจกฺขนฺธา อตีตาทิวิภาคมุเขน คหิตา, เต ปน ขนฺธา ยสฺมา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวเสน วิภาคํ ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ ทฺวารฉกฺกาทิวเสน ทส ฉกฺกา คหิตา. ยสฺมา ปน ลกฺขเณสุ อนตฺตลกฺขณํ ทุกฺขวิภาคํ, ตสฺมา ตสฺส วิภาวนาย ฉ ธาตุโย คหิตา. ตโต เยสุ กสิเณสุ อิโต พาหิรกานํ อตฺตาภินิเวโส, ตานิ อิเมสํ ฌานานํ อารมฺมณภาเวน อุปฏฺานาการมตฺตานีติ ทสฺสนตฺถํ ทส กสิณานิ คหิตานิ. ตโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปริวารภาเวน ปฏิกฺกูลาการวเสน ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา คหิตา. ปุพฺเพ ขนฺธวเสน สงฺเขปโต คหิตา ธมฺมา นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน, วิตฺถารนเยน จ มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย จ คหิตา. เตสุ อิเม ธมฺมา สติปิ สฺุนิรีหอพฺยาปารภาเว ธมฺมสภาวโต อาธิปจฺจวเสน ปวตฺตนฺตีติ อนตฺตลกฺขณวิภาวนตฺถํ อินฺทฺริยานิ คหิตานิ. เอวํ อเนกเภทภินฺนาปิเม ธมฺมา ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ติวิธาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ติสฺโส ธาตุโย คหิตา.
เอตฺตาวตา นิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปวตฺตํ ทสฺเสตุํ กามภวาทโย นว ภวา คหิตา. เอตฺตเก อภิฺเยฺยวิเสเส ปวตฺตมนสิการโกสลฺเลน สณฺหสุขุเมสุ นิพฺพตฺติตมหคฺคตธมฺเมสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ ฌานปฺปมฺารุปฺปานิ คหิตานิ. ตตฺถ ฌานานิ นาม วุตฺตาวเสสารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิ. ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคโต อิเม ธมฺมา ภินฺทิตฺวา มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ คหิตานิ. ปจฺจยาการมนสิกาโร หิ ลกฺขณตฺตยํ สุเขน, สุฏฺุตรฺจ วิภาเวติ, ตสฺมา ปจฺฉโต คหิโต. เอวเมเต สมฺมสนียภาเวน คหิตา ¶ ขนฺธาทิวเสน โกฏฺาสโต ปฺจวีสติวิธา. ปเภทโต ปน อตีตาทิเภทํ อนามสิตฺวาว คยฺหมานา ทฺวีหิ อูนานิ ทฺเวสตานิ โหนฺติ.
ตตฺถ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทิโก ปโม ลกฺขณววตฺถาปนวาโร. อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทิโก ทุติโย เหตุวาโร ลกฺขณานํ เหตุกิตฺตนโต. อนิจฺจํ สงฺขตนฺติอาทิโก ปน เหตุปติฏฺาปนวาโร ¶ ปากฏภาวสลฺลกฺขณโต. ขยฏฺเนาติ หิ ขยสภาวโต ยสฺมา รูปํ ขยสภาวํ อุปฺปชฺชิตฺวา ขยํ วยํ เภทํ คจฺฉติ, ตสฺมา อนิจฺจนฺติ อตฺโถ. ภยฏฺเนาติ ภายิตพฺพภาวโต ยสฺมา รูปํ ปภงฺคุรตาย ภยานกํ, ตสฺมา ทุกฺขนฺติ. เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓๐.๑๕, ๔๕, ๔๖, ๗๖, ๘๕; ๒.๔.๑๔; ปฏิ. ม. ๒.๑๐). อสารกฏฺเนาติ อสารกภาวโต, อตฺตสารวิรหโตติ อตฺโถ. ตติยวาเร ปน ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส เหตุํ ปติฏฺาเปตุํ ‘‘สงฺขต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตํ, อนุรูเป จ ปจฺจเย ปฏิจฺจ, น วินา เตหิ สมํ, สมฺมา จ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมา ขยวยวิราคนิโรธธมฺมนฺติ. น หิ ปจฺจยนิพฺพตฺตํ อนิรุชฺฌนกํ นาม อตฺถิ. เตนาห ภควา ‘‘ยํ ตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๙). เอเตน อนิจฺจา ปถวีธาตุ ปจฺจยนิพฺพตฺตตฺตา ตทฺํ ปจฺจยนิพฺพตฺตํ วิยาติ ทสฺเสติ. เอส นโย เสสธมฺเมสุปิ.
อิทานิ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สงฺขตธมฺมานํ อนิจฺจตํ ปติฏฺาเปตุํ ‘‘ชาติปจฺจยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจลกฺขณสฺเสว เจตฺถ ปติฏฺาปนํ ตสฺมึ ปติฏฺาปิเต เสสลกฺขณทฺวยสฺสปิ ปติฏฺาปนสิทฺธิโต.
อิมินา เปยฺยาเลน อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา, ปฺจกฺขนฺธา’’ติ อิทํ อภิฺเยฺยนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๓; สํ. นิ. ๔.๔๖) ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺเต ธมฺเม ทสฺเสตฺวา เตสํ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ อภิฺเยฺยํ…เป… วิฺาณํ อภิฺเยฺย’’นฺติ อาคตตฺตา วุตฺตํ. ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปน ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปมํ ปฺจกฺขนฺเธ ทสฺเสตฺวา ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทินา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา ทสฺสิตา. ตถาทสฺสเน การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ ปาฬิยํ วิตฺถารโต อาคตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาห. เตเนวาห ‘‘ตํ ตตฺถ…เป… สํขิตฺต’’นฺติ. ตตฺถ ตนฺติ อภิฺเยฺยํ. เอตฺถาติ อภิฺเยฺยนิทฺเทเส. ‘‘วิฺาณํ มโน ธมฺมา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ โกฏฺาเส เย โลกุตฺตรธมฺมา อาคตา. เกจิ ปน ‘‘เอตฺถาติ ปฏิสมฺภิทาย’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ¶ สุนฺทรํ. สมฺมสนุปคา เอว หิ ธมฺมา ปฏิสมฺภิทายํ คหิตา สมฺมสนวารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น อภิฺเยฺยนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. ๑.๓; สํ. นิ. ๔.๔๖) วิย สพฺเพว อภิฺเยฺยา ธมฺมา. เย รูปารูปธมฺมา. ยสฺสาติ โยคิโน. เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ ยถาปากฏํ วิปสฺสนาภินิเวโสติ กตฺวา. ปจฺฉา ปน อนุปฏฺหนฺเตปิ อุปาเยน อุปฏฺหาเปตฺวา อนวเสสโตว สมฺมสิตพฺพา.
๖๙๕. ‘‘อตีตํ รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา อนิจฺจโต สมฺมสนสฺส อตีตาทิวิภาคา ปวตฺติฏฺานภูตาติ อาห ‘‘เอกาทสหิ โอกาเสหี’’ติ. ววตฺถาปนํ นาม สนฺนิฏฺานํ. อนิจฺจโต สนฺนิฏฺานฺเจตฺถ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วิปสฺสนาวาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ สมฺมสตี’’ติ.
กถนฺติ สมฺมสนากาโร ปุจฺฉิโตติ ตํ ปรโต อิเธว ปาฬิยํ ทุติยวาเร วุตฺตนเยเนวาติ สงฺเขเปเนว วิสฺสชฺเชติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ หี-ติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมินา วุตฺตนเยน อนิจฺจนฺติ สมฺมสตีติ โยชนา.
เอวมฺปิ สงฺเขโปเยวาติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตีเตติ อตีเต ภเว. อาทิกมฺมิกสฺส หิ อิทํ สมฺมสนวิธานํ, ตสฺมา ภววเสน อทฺธาเภโท อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺตี’’ติ. เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ อตีตภเว ปริยาปนฺนํ รูปํ, ตํ อตีเตเยว ภเว ขีณํ, ตโต น อิมํ ภวํ สมฺปตฺตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ขยฏฺเน ขยสภาวตฺตาติ สมฺมสตีติ. เอส นโย ยํ อนาคตนฺติอาทีสุปิ.
ยํ ¶ พหิทฺธา, ตมฺปิ พหิทฺธา เอว ขียติ, น อชฺฌตฺตภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ, ยํ โอฬาริกํ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อิทํ สพฺพมฺปีติ อิทํ อตีตาทิเภทสฺส รูปสฺส สมฺมสนโต สพฺพํ เอกาทสวิธมฺปิ สมฺมสนํ เอกํ สมฺมสนํ อนิจฺจโต สมฺมสนนฺติ กตฺวา.
ตนฺติ ตํ เอกาทสวิธมฺปิ รูปํ. สปฺปฏิภยตายาติ ภยานกตาย. ภยาวหํ โหตีติ อปฺปหีนวิปลฺลาสสฺส ¶ ‘‘อหํ วินสฺสามิ, มม สนฺตกํ วินสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ภยชนกํ โหติ. สีโหปมสุตฺเต เทวานํ วิยาติ สีโหปมสุตฺเต เทสิยมาเน เทวานํ วิย. ตตฺถ หิ –
‘‘ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… โส ธมฺมํ เทเสติ ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม. อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา, เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ ‘อนิจฺจาว กิร โภ มยํ สมานา นิจฺจมฺหาติ อมฺิมฺห, อทฺธุวาว…เป… อสสฺสตาว กิร โภ มยํ สมานา สสฺสตมฺหาติ อมฺิมฺห, มยมฺปิ กิร โภ อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา สกฺกายปริยาปนฺนา’’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๔.๓๓) –
เอวํ เทวานํ ภยุปฺปตฺติ อาคตา.
ขนฺธปฺจกํ, ตเทกเทโส วา อตฺตวาทีหิ ‘‘อตฺตา’’ติ ปริกปฺปียติ, ตฺจ เอกนฺตโต อนิจฺจํ, ทุกฺขฺจาติ อาห ‘‘ยฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ. ตีสุ ทุกฺขตาสุ สงฺขารทุกฺขตาว พฺยาปินี, ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ จ อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปฏิปีฬนํ วา’’ติ. อตฺตา อภวิสฺสาติ ‘‘การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํภูโต อตฺตา อภวิสฺสาติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ สติ รูปสฺส อาพาธาย สํวตฺตนํ อยุชฺชมานกํ สิยา. ยถา รูปกฺขนฺเธ อเภทโต ติวิธํ สมฺมสนํ, เภทโต เตตฺตึสวิธํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปีติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย’’ติ ¶ อติทิสติ. เตน ขนฺธวเสน ตาว เภทโต ปฺจสฏฺิอธิกา สตํ สมฺมสนวารา ทสฺสิตา โหนฺติ. อิมินา นเยน ทฺวารฉกฺกาทีสุปิ ยถารหํ สมฺมสนเภโท เวทิตพฺโพ.
๖๙๖. นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหตีติ เอกํเสน สงฺขตตาทิวิเสสวนฺตํ โหติ อสงฺขตาทิสภาเว อนิจฺจตาย อสมฺภวโต. อสฺสาติ อนิจฺจสฺส. ปริยายทสฺสนตฺถนฺติ เววจนทสฺสนตฺถํ, ตํ ปน ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ, น ปุริมานํ ติณฺณํ. น หิ ¶ ตเทว ตสฺส ปริยาโย โหติ, นาปิ สงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนปทานิ หุตฺวา อภาวทีปนโต ปากภาวทีปนโต. ปากภาวทีปเนน ปน อนิจฺจตาย สาธนปกฺเข ติฏฺนฺติ. เตเนว หิ สพฺเพสํ ปทานํ ปริยายตาภาวโต ‘‘นานากาเรหิ วา’’ติ วิกปฺปนฺตรํ คหิตํ. มนสิการปฺปวตฺตีทสฺสนตฺถนฺติ อนิจฺจตาย อุปพฺรูหนมนสิการปวตฺติทสฺสนตฺถํ.
จตฺตารีสาการอนุปสฺสนากถาวณฺณนา
๖๙๗. โสติ โยคาวจโร. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตเภทสฺส อนิจฺจตาทิสมฺมสนสฺส. ถิรภาวตฺถายาติ ทฬฺหภาวตฺถาย อนิจฺจาทิอาการสฺส ปุนปฺปุนํ มนสิกาโร วิย พหุลีการภาวโต. ยํ ตํ ภควตา เอตสฺส วิภงฺเค อนิจฺจาทิสมฺมสนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อนุโลมิกนฺติ อริยมคฺคาธิคมสฺส อนุกูลํ. ขนฺตินฺติ าณขนฺตึ. าณฺหิ วิสยสภาวํ โอคาเหตฺวา ววตฺถาเน ขมติ สหตีติ ขนฺตีติ วุจฺจติ. สมฺมตฺตนิยามนฺติ อริยมคฺคํ. โส หิ สมฺมาทิฏฺิอาทิสมฺมตฺตฺเจว อนิวตฺติธมฺมตาย นิยาโม จาติ วุจฺจติ. ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๓๘) เอวมาทิโก ปาเสโส โรคาทิปฏิปกฺขโยชนาวเสน วิตฺถาเรตพฺโพ. ‘‘ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติ วจเนน สงฺขารานํ ทุกฺขโรคตาทิปฏิปกฺโข นิพฺพานสฺส สุขาโรคฺยาทิภาโว ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ เอตฺถ นยคฺคหเณน ทีปิโตติ. อวเสโส สพฺโพ ปาโ ปกาสิโต เอว โหตีติ.
กามฺเจตํ ¶ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมสนํ อนุโลมาเณ ภาเวตพฺพวิธานํ. เตนาห ‘‘อนุโลมาณํ วิภชนฺเตน…เป… วุตฺต’’นฺติ, อิโต ปฏฺาย ปน กตปริจยสฺเสว กิจฺจาวหํ โหตีติ อิธาปิ วุตฺตนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาปีติ น เกวลํ กลาปสมฺมสนสฺเสว, อถ โข ยถาทสฺสิตสฺส จตฺตาลีสปฺปเภทสฺส อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺสปิ. ตฺหิ อนุโลมิกขนฺติปฏิลาภาย, สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนาย จ สํวตฺตนโต เอกํสโต อิจฺฉิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อนุโลมิกาย ขนฺติยา ¶ อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา…เป… อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต’’ติ (อ. นิ. ๖.๙๘; ปฏิ. ม. ๓.๓๖) –
อาทิ สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ. ตถา ‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต, ทุกฺขโต, กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต, อนตฺตโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๓๖) วิตฺถาเรตพฺโพ.
๖๙๘. เอเกกํ ขนฺธํ อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺส วเสน สมฺมสตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ปน สมฺมสนสฺส ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ สาธารณตาย ‘‘เอเกกํ ขนฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. อนจฺจนฺติกตายาติ อจฺจนฺติกตาภาวโต, อสสฺสตตายาติ อตฺโถ. สสฺสตฺหิ อจฺจนฺติกํ ปราย โกฏิยา อภาวโต. อาทิอนฺตวนฺตตายาติ ปุพฺพาปรโกฏิวนฺตตาย, อุทยพฺพยธมฺมโตติ อตฺโถ. อนิจฺจโต สมฺมสตีติ สมฺพนฺโธ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
อนิจฺจโตติ จ อทฺธุวโต. เอตฺหิ น นิจฺจํ, ขณิกตาย อสทาภาวิตาย วา น อิจฺจํ น อุปคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจํ. อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตายาติ อุปฺปาเทน, วเยน จ ปติ ปติ ขเณ ขเณ ตํสมงฺคิโน วิพาธนสภาวตฺตา, เตหิ วา สยเมว วิพาเธตพฺพตฺตา. อุทยพฺพยวนฺโต หิ ธมฺมา อภิณฺหํ เตหิ ปฏิปีฬิตา เอว โหนฺติ, ยา ปีฬนา ‘‘สงฺขารทุกฺขตา’’ติ วุจฺจติ. ทุกฺขวตฺถุตายาติ ¶ ติวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺานภาวโต. ปจฺจยยาปนียตายาติ ยถารหํ ปจฺจเยหิ ยาเปตพฺพตาย. โรคมูลตายาติ มูลพฺยาธิ วิย อนุพนฺธพฺยาธีนํ มูลภาวโต, ปททฺวเยนาปิ ยาปฺยโรคสทิสโตติ ทสฺเสติ. ยาปฺยพฺยาธิ หิ โรโค อิตโร อาพาโธติ. ทุกฺขตาสูลโยคิตายาติ ติวิธทุกฺขตาสงฺขาเตน รุชฺชเนน ยุชฺชตาย. กิเลสาสุจิปคฺฆรณตายาติ ยถารหมารมฺมณวเสน, สมนฺนาคมวเสน จ ราคาทิกิเลสาสุจิวิสฺสนฺทนโต. อหุตฺวา สมฺภวโต อุปฺปตฺติยา อุทฺธุมาตตา.
อนฺโตตุทนตายาติ อพฺภนฺตเร ตุทนโต. ทุกฺขเวทนาทโย วิย หิ อิเม สงฺขารา อตฺตภาวสฺส อพฺภนฺตรคตา เอว อุทยพฺพยวเสน ตุทนฺติ. อริยมคฺคสณฺฑาเสน วินา นีหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุนฺนีหรณียตา ตณฺหาทิฏฺาภินิเวสทฬฺหภาวโต. อฆนฺติ ปาปํ วิย อริยชเนหิ ¶ วิครหิตพฺพํ. สตฺตานํ อนตฺถชนนโต อวฑฺฒิอาวหํ, ปาปสฺส จ วตฺถุภูตํ ขนฺธปฺจกนฺติ อาห ‘‘วิครห…เป… อฆโต’’ติ. อเสริภาวชนกตายาติ ปรวสตาชนนโต. ยถา คิลาโน อฺเหิ สํเวสนวุฏฺาปนาทินา ปรปฏิพทฺธสรีรวุตฺติโก อเสรี, เอวเมเตปิ อเสริภาวชนกา. อวสตายาติ อวสวตฺตนโต. ยถา ปโรสตนฺโต ปุริโส ปรสฺส วสํ น คจฺฉติ, เอวํ สุภสุขาทิภาเวน วเส วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยโต. อวิเธยฺยตายาติ ‘‘มา ชีรถ, มา มียถา’’ติอาทินา วิธาตุํ อสกฺกุเณยฺยโต. ปลุชฺชนตายาติ พฺยาธิอาทีหิ ปกาเรหิ ฉิชฺชนโต วินสฺสนโต. เตหิ เอว วา อาพฺยสนโต. พฺยสนตฺโถ หิ โลกสทฺโท, ปสทฺโท ภุสตฺโถ ทฏฺพฺโพ. พฺยาธิอาทีหิ จ ขนฺธานํ พฺยสนนฺติ. พฺยสนาวหภาเวน เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลปกฺขิยานํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ขนฺธา จ เอทิสาติ อาห ‘‘อเนกพฺยสนาวหตาย อีติโต’’ติ.
อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราชทณฺฑาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ขนฺธา จ เอทิสาติ วุตฺตํ ‘‘อวิทิตานํ…เป… อุปทฺทวโต’’ติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหโต, อภยปฏิปกฺขโต จ ขนฺธา ภยนฺติ อาห ‘‘สพฺพภยานํ…เป… ภยโต’’ติ. พหิทฺธา าติพฺยสนาทีหิ, อชฺฌตฺตํ ราคาทีหิ อนตฺเถหิ อุปสชฺชนฏฺเน, อุปสคฺคสทิสตาย ¶ จ อุปสคฺโค. อุปสคฺโคติ จ เทวตูปสํหารวเสน ปวตฺโต พฺยาธิอาทิอนตฺโถ. โส อตฺถกาเมน มุหุตฺตมฺปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อเนเกหิ…เป… อุปสคฺคโต’’ติ. โทสูปสฏฺตายาติ อารมฺมณโต, สมฺปโยคโต จ ราคาทิโทเสหิ อุเปตตาย. โลกธมฺมา ลาภาทิเหตุกา อนุนยปฏิฆา, เตหิ, พฺยาธิอาทีหิ จ อนวฏฺิตตา ปจลิตตา.
อุปกฺกเมนาติ อตฺตโน, ปรสฺส วา ปโยเคน. สรเสนาติ สภาเวน. ปภงฺคุปคมนสีลตา ภิทุรตา. สพฺพาวตฺถนิปาติตายาติ รุกฺขผลํ วิย อติตรุณกาลโต ปฏฺาย สพฺพาสุ อวตฺถาสุ นิปตนสีลตาย. อนิปตสฺสปิ สพฺเพน สพฺพํ อสารตาย ถิรภาวสฺส อภาวตาย. ถิรฺหิ ธุวํ นาม โหติ. ตายิตุํ รกฺขิตุํ อสมตฺถตาย น ตายโนติ อตายโน, ตพฺภาโว อตายนตา. ตาณาสีสาย อุปคตสฺส อลพฺภเนยฺยเขมตา. ทุกฺขภีติยา อุปลียนาธิปฺปาเยน อลฺลียิตุํ. ทุกฺขนิวตฺตนํ เลณกิจฺจํ. ชาติอาทิภยานํ หึสนํ วิธมนํ ภยสารกตฺตํ. ยถาปริกปฺปิเตหีติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนหิ พาเลหิ ปริกปฺปิตปฺปกาเรหิ. ริตฺตตายาติ วิวิตฺตตาย, วิรหิตตายาติ ¶ อตฺโถ. อนฺโตสาราภาโว ริตฺตตา. สา เอว จ ตุจฺฉตาติ อาห ‘‘ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต’’ติ. อปฺปกตฺตาติ ปริตฺตตฺตา, ลามกตฺตา วา. ธุวสาราภาวาทีหิ สทฺธึ อตฺตสาราภาวํ ริตฺตปเทน วตฺวา นิพฺพตฺติตมตฺตสาราภาวเมว สฺุปเทน ทสฺเสตุํ ‘‘สามิ…เป… สฺุโต’’ติ วุตฺตํ. ยถา เกนจิ สามิอาทิลกฺขเณน อตฺตนา สฺุา เอเต, เอวํ สยมฺปิ อตํสภาโวติ อาห ‘‘สยฺจ…เป… อนตฺตโต’’ติ. น อตฺตาติ หิ อนตฺตาติ.
ปวตฺติทุกฺขตายาติ ภวปวตฺติทุกฺขภาวโต. ภวปวตฺติ จ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อนิจฺจาทิอากาเรน ปวตฺตนเมว, โส จ อาทีนโว. ยถาห ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. อยํ, ภิกฺขเว, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติ. เตนาห ‘‘ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตายา’’ติ. อาทีนนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ยถา ‘‘เอกมนฺต’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๖๕), อติวิย กปณนฺติ อตฺโถ. ภุสตฺโถ หิ อยํ อา-กาโร. ยถา ¶ ‘‘ทฺวิธา ฉิทฺทกํ วิจฺฉิทฺทก’’นฺติ เอตฺถ ทฺวิ-สทฺทสฺส อตฺเถ วิ-สทฺโท, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต’’ติ. วิปริณาโม จ วิปรีตสภาวาปตฺติ. ทุพฺพลตายาติ สรสภิทุรตาย พลาภาวโต. ทุพฺพลมฺปิ กิฺจิ มุทุกมฺมฺาภาเวน ทุปฺปธํสิยา. อิเม ปน สุปธํสิยา เอวาติ อาห ‘‘เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียตาย จา’’ติ. อฆสฺส ปาปสฺส เหตุตา อฆเหตุตา. ขนฺธปฏิพทฺธเมว หิ สพฺพํ กิพฺพิสนฺติ. อิเม รูปาทโย สุขเหตุ, น ทุกฺขเหตูติ ชนิตวิสฺสาสานํ หนนสีลตาย, ขนฺเธสุ หิ ‘‘เอตํ มมา’’ติ คาหวเสน สตฺตา พฺยสนํ ปาปุณนฺติ, วิสฺสาสํ วา หนนฺตีติ วิสฺสาสฆาติโน, ตพฺภาวโต.
วิคตภวตายาติ อปคตวฑฺฒิตาย. วิภวตณฺหา, วิภวทิฏฺิ จ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน, ตโต วิภวโต, ปิตุสทิสสฺส วา สภาวเหตุโน วิภวโต วินาสโต สมฺภูตตาย. อาสวานํ อารมฺมณาทินา ปจฺจยภาโว อาสวปทฏฺานตา. พีชาทิโก อสาธารโณ เหตุ, ภูตสลิลาทิโก สาธารโณ ปจฺจโย. เอส นโย อชฺฌตฺเตปิ. เตหิ สเมจฺจ สมฺภูย กโต สงฺขโต. มจฺจุมารสฺส อธิฏฺานภาเวน, กิเลสมารสฺส ปจฺจยภาเวน สํวฑฺฒนโต อามิสภูตตา, ขนฺธาปิ ขนฺธานํ อามิสภูตา ปจฺจยภาเวน สํวฑฺฒนโต, ตทนฺโตคธา อภิสงฺขารา. เทวปุตฺตมารสฺส ปน ‘‘มเมต’’นฺติ อธิมานวเสน อามิสภาโวติ ขนฺธาทิมารานมฺปิ อิเมสํ ยถารหํ อามิสภูตตา วตฺตพฺพา. ธมฺมสทฺโท ‘‘ชาติธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๓; ปฏิ. ม. ๑.๓๓) วิย ปกติอตฺโถ ¶ , ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘ อาทโย) วิย เหตุอตฺโถ จาติ อาห ‘‘ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย, โสกปริเทวอุปายาสเหตุตายา’’ติ. สํกิเลสตฺตยคฺคหเณน ตเทกฏฺานํ ทสนฺนํ กิเลสวตฺถูนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตทารมฺมณาปิ หิ ธมฺมา ตทนติวตฺตนโต สํกิเลสิกา เอว. ตถา ขุทฺทา, ตณฺหา, ชฏาทีสุ สรีรสฺส, สํกิเลสสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
จตฺตารีสาปิ สมฺมสนานิ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺโตคธาเนวาติ ตทนฺโตคธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจานุปสฺสนานิ สรูปโต ¶ , ปริยายโต จ อนิจฺจภาววิภาวนโต. เอส นโย อิตเรสุปิ. ‘‘อสารกโต’’ติ อิทํ นิจฺจสาราภาววิภาวนํ.
เอตฺตาวตา กลาปโต ธมฺเม สงฺคเหตฺวา นยโต สมฺมสนมตฺตํ ทสฺสิตํ, น ตาว อนุปทธมฺมวิปสฺสนา วิหิตาติ ‘‘สมฺมสนารมฺภวิธาน’’นฺติ. วุตฺตํ.
อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถาวณฺณนา
๖๙๙. เอกจฺจสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส มหาปฺสฺส นยวิปสฺสนาวเสเนว อุทยพฺพยาณํ อุปฺปชฺชติ, อิตรสฺส นุปฺปชฺชติ. ตํ สนฺธาย ‘‘ยสฺส ปน…เป… น สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติ หิ อิธ นยวิปสฺสนาย สมฺปชฺชนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ…เป… อนฺตรา จ อพฺโพสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา สปฺปายานิ เสวมาเนน สมฺมสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
เตนาติ โยคินา. นวหากาเรหีติ วกฺขมาเนหิ นวหิ อากาเรหิ. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ. ติกฺขานีติ ติขิณานิ วิสทานิ สูรานิ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. สงฺขารานนฺติ วิปสฺสิยมานานํ รูปารูปธมฺมานํ. ขยเมวาติ ปมํ อุปฺปาทํ ทิสฺวา ตํ มฺุจิตฺวา ขยเมว ภงฺคเมว ปสฺสติ. ตสฺส ตถาขยทสฺสนปสุตสฺส วิปสฺสนาปฺา ติกฺขา สูรา วหติ, อิตรานิ จ อินฺทฺริยานิ. ตตฺถาติ ขยทสฺสเน. สกฺกจฺจกิริยายาติ อาทรการิตาย, ยถา ขยทสฺสนปรเมเนว วิปสฺสนาาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตํ อาทรชาโต สมฺปาเทติ. สาตจฺจกิริยายาติ อวิจฺเฉทกิริยาย, ยถา วิปสฺสนาาณํ ขยทสฺสนวเสน นิรนฺตรเมว ปวตฺตติ, เอวํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต นํ สมฺปาเทติ. สปฺปายกิริยายาติ อนุรูปกิริยาย อาวาสาทิสตฺตวิธสปฺปายาเสวนกิริยาย ¶ . นิมิตฺตคฺคาเหนาติ ยถา มนสิกโรนฺตสฺส วิปสฺสนาสมาธิ อุปฺปนฺโน, ตสฺส อาการสฺส สลฺลกฺขณวเสน สมถนิมิตฺตคฺคหเณน สมฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อนุปวตฺตนตายาติ อนุรูปโต ปวตฺตเนน ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนภาเว ปีติวีริยธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานํ อุทฺธตภาเว ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ พฺรูหเนนาติ อตฺโถ. กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตนฺติ อตฺตโน กาเย อสุจิภาเวน พาหิรกอวิฺาณกกุณเป ¶ วิย ชีวิเต อหิตาวหปจฺจตฺถิเก วิย นิรเปกฺขจิตฺตํ อุปฏฺเปติ. ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมนาติ ตสฺมึ กายจิตฺเต อนเปกฺขภาเวน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน อุปฺปนฺนํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ วีริเยน อภิภวิตฺวา ภาวนํ สมฺปาเทติ. อนฺตราติ ยถาธิปฺเปตาย ภาวนาสิทฺธิยา อนฺตราว. อพฺโพสาเนนาติ อสงฺโกจเนน.
เอวํ วุตฺตานนฺติ เอวํ ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺตี’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตานํ. เอตฺถ จ ยถา นาม สุขุมานํ มุตฺตาปวาฬาทีนํ วิชฺฌเน สุขุมตเรน เวธเนน ภวิตพฺพํ, เอวเมว สณฺหสุขุมานํ รูปารูปธมฺมานํ, ปจฺจยสฺส จ ปริคฺคณฺหเน ติกฺเขน าเณน ภวิตพฺพํ. เตสํ ปน ขยวยทสฺสเน ติกฺขตเรน ภวิตพฺพํ. ติกฺขตรตา จสฺส นิสานสิลายํ สณฺหมฏฺตาย กรเณน วิย ผรสุธาราย นิสิตภาวาปาทเนน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน สาเธตพฺพา. ตฺจ เยหิ นวหิ อากาเรหิ โหติ, เตสุ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนาการทสฺสนํ ปมํ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสตี’’ติ. อสติ าณสฺส ติกฺขตรภาเว ตทภาวโต เสสินฺทฺริยติกฺขตา ตสฺส สมฺภารภาวโต วุตฺตา, อวินาภาวโต วา. สกฺกจฺจกิริยาทิคฺคหณํ ปน ตสฺส อุปายทสฺสนํ. อสปฺปายานิ โภชนาทีนิ อนุปยุชฺชนาทิวเสน วชฺเชตฺวา สปฺปายานิ มตฺตโส เสวมาเนน. รูปารูปธมฺมานํ อจฺจนฺตวิธุรตาย เอกชฺฌํ อสมฺมสิตพฺพตฺตา, ตถา สมฺมสนสฺส จ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูป’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ จ รูปสฺส โอฬาริกตาย สุวิฺเยฺยตฺตา ปมํ สมฺมสิตพฺพตา วุตฺตา. นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาติ ปมํ ตาว อาคมานุสารโต อนุมานวเสน ทฏฺพฺพา. ตโต ปรํ อนุกฺกเมน พลปฺปตฺเต ภาวนาาเณ ปจฺจกฺขโตปิ ทิสฺสตีติ.
รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา
๗๐๐. สพฺเพสนฺติ ¶ กามาวจราทิอณฺฑชาทิเภทภินฺนานํ สพฺเพสํ สตฺตานํ. ปมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติ ตํมูลกตฺตา อุตุชาทิรูปานํ. ปรโต ปวตฺตนกกายทสกาทิวเสน ลพฺภมานํ ปพนฺธตฺตยํ, สนฺตติสีสํ วา สนฺธาย ‘‘ติสนฺตติวเสนา’’ติ วุตฺตํ.
ทนฺธํ ¶ มนฺทํ จิเรน นิโรโธ เอตสฺสาติ ทนฺธนิโรธํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตฺตา. เตนาห ‘‘ครุปริวตฺตี’’ติ. เตนาติ ตสฺมา, ยสฺมา ‘‘ตโต สีฆตรํ โข, ภิกฺขเว, อายุสงฺขารา ขียนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๒๘) วจนโต รูปธมฺมาปิ อิตฺตรกาลา เอว, อรูปธมฺมา ปน เตหิ สาติสยํ อิตฺตรกาลา, ตสฺมา อาห ภควาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วิจาริตเมว. เตหิ สทิสาติ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สทิสา. สพฺเพสมฺปิ หิ สงฺขารานํ อุปฺปาทภงฺคกฺขเณสุ วิสทิสตา นตฺถิ, สมานกาลาว เต. านปฺปตฺตนฺติ ิติกฺขณปฺปตฺตํ. เตนาติ ทุติยภวงฺคจิตฺเตน. วตฺถุรูปํ เอกสฺส จิตฺตสฺส นิสฺสโย หุตฺวา อฺสฺส น โหติ เปตฺวา มรณาสนฺนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติอาทิ.
เอวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว จุติจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ านกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ. ยาว ปวตฺติ นาม อตฺถีติ ยาว สํสารปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ยาว วา จิตฺตสฺส ปวตฺติ นาม อตฺถิ. อสฺูปปตฺติยฺหิ นตฺถิ จิตฺตปฺปวตฺตีติ. รูปูปปตฺติยํ สํเสทชา โอปปาติกสทิสาติ โอปปาติกานํเยว คหณํ. โอปปาติกานมฺปีติ ปิ-สทฺเทน วา สํเสทเช สมฺปิณฺเฑติ. สตฺตสนฺตติวเสนาติ จกฺขุทสกาทีนํ สตฺตนฺนํ สนฺตติสีสานํ วเสน.
๗๐๑. ตตฺถาติ กมฺมโต รูปปวตฺติยํ. นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภูตํเยว อิธ กมฺมนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนา’’ติ. ชีวิตนวกํ จกฺขุทสกาทิอนฺโตคธเมว กตฺวา ‘‘สมสตฺตติรูป’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วา จกฺขุทสกาทิ วิย สุขปริคฺคหํ น โหตีติ. ตเทวาติ ยถาวุตฺตํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปมาห. กมฺมฺหิ กมฺมชสฺส ชนกํ, ปริปาจกมฺปิ โหติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส, กมฺมชคฺคิโน จ วเสน อนุรกฺขณสพฺภาวโต, อาหาราทิปฏิลาภเหตุตาย อุปตฺถมฺภกนิมิตฺตโต จ. เตนาห ‘‘อุปตฺถมฺภกปจฺจโยปิ โหตี’’ติ. อุปตฺถมฺภกปจฺจยตา ¶ จสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยวเสเนว เวทิตพฺพา. กมฺมํ ปจฺจโย เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยํ, ตเทว จิตฺตํ, ตํ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานํ. วิปากเจตสิกานมฺปิ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานตา วตฺตพฺพา, น วา วตฺตพฺพา กมฺมสมุฏฺานกมฺมปจฺจยคฺคหเณน คหิตตฺตา. านปฺปตฺตา โอชา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ อาหารานุคเต สรีเรติ คเหตพฺพํ.
ตตฺราปีติ ¶ กมฺมสมุฏฺานาหารสมุฏฺาเนปิ โอชฏฺมเก. จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏตีติ สทิสสนฺตติวเสน จตสฺโส วา ปฺจ วา รูปกลาปปฺปวตฺติโย สนฺตาเนติ. พาหิรปจฺจยวิเสเสน ปน วิสทิสา พหูปิ ปวตฺติโย ฆเฏตีติ วทนฺติ. ยถา กมฺมปจฺจยาหารสมุฏฺาเน ปเวณิฆฏนา, เอวํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺาเนปีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยถา ตตฺถ ตตฺถ โกฏฺาเส ปรมฺปรปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺเตน อกมฺมชา ทุติยาทิปวตฺติโย อสมฺเภเทน ทสฺสิตา, เอวํ กมฺมชาหารสมุฏฺานอุตุวเสน, กมฺมชอุตุสมุฏฺานาหารวเสน, กมฺมปจฺจยจิตฺตชาหารอุตุสมุฏฺานอุตุอาหารวเสน จ สมฺเภทวเสนาปิ รูปปฺปวตฺติ ทสฺเสตพฺพาติ วทนฺติ. ตตฺถ กมฺมชโต ปวตฺตอาหารา วิเสสปจฺจยลาเภ สติ ยถาวุตฺตปริมาณาหิ ปวตฺตีหิ อุทฺธมฺปิ ปวตฺติโย น ฆเฏนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ตถา หิ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺตึ ฆเฏตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๐๓), ‘‘เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทินฺนปกฺเข ตฺวาปิ อุตุสมุฏฺานํ ปวตฺตติ เอวา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๐๔) จ วกฺขติ.
๗๐๒. ชนกาชนกา มตาติ ปุริมกา ติโกฏฺาสสงฺคหิตา ชนกา, ปจฺฉิมโกฏฺาสิกา ‘‘โสฬสา’’ติ วุตฺตา อชนกาติ มตา าตา. กุสลกิริยโตติ กุสลโต จ กิริยโต จ. อิริยาย กายิกกิริยาย ปวตฺติฏฺานตาย ปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิ, อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติ. กามฺเจตฺถ รูปวินิมุตฺโต อิริยาปโถ, วิฺตฺติ จ นตฺถิ, ตถาปิ น สพฺพํ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตํ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ, วิฺตฺติวิการุปฺปาทกฺจ โหติ. ยํ ปน จิตฺตํ วิฺตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิตรสฺส ชนกํ อวินาภาวโต, ตถา อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ รูปสฺส. เอตสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ, อิริยาปถํ, วิฺตฺติฺจา’’ติ สมุจฺจโย กโต. วิปากวชฺชานีติ เอตฺถ วิปากาภิฺาทฺวยวชฺชานีติ วตฺตพฺพํ ตทฺเสํเยว เสสคฺคหเณน คเหตพฺพตฺตา. น วา วตฺตพฺพํ เสสคฺคหเณเนว อภิฺาจิตฺตานมฺปิ นิวตฺเตตพฺพโต. น วิฺตฺตึ ชนยนฺติ ¶ มหคฺคตกุสลาทีนํ สนฺตภาเวน อวิปฺผาริกภาวโต. วิปฺผาริกเมว หิ กามาวจรกุสลาทิวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปติ, อิริยาปถูปตฺถมฺภกานิ ปน โหนฺติ สติปิ สนฺตภาเว ฌานเวเคน สอุสฺสาหตฺตา, ยโต เตสํ ชวนกิจฺจตา. ปฺจ ภวงฺคจิตฺตานีติ ¶ สมฺพนฺโธ. รูปเมว ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน ปริทุพฺพลภาวโต. กิริยามยจิตฺเตหิ อวิมิสฺสภวงฺคปฺปวตฺติกาเล ขนฺธาทิสรีราวยวานํ นิจฺจลภาเวนาวฏฺานํ. ตถา หิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปวิฏฺานิ วิย โหนฺติ. ‘‘ทฺวตฺตึสา’’ติ ปน อาทินา วุตฺเตสุ ชาครณจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺตีติ. ทฺเวปฺจวิฺาณานิ สพฺพทุพฺพลตาย รูปํ น ชเนนฺติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วตฺถุทุพฺพลตาย. ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ เอตฺถ –
‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๘๘) –
ปน วจนโต อฺเสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตีติ วิฺายติ. น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส คพฺภคตตาทิวิพนฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปเน การณํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ จุโต จ จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจสฺส ปวตฺตติ, นาปิ ‘‘จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตี’’ติ ปาฬิ อตฺถิ, ‘‘ขีณาสวาน’’นฺติ, ปน วิเสสนํ อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธน นิรุชฺฌนฺตสฺส เตสํ จุติจิตฺตสฺส รูปสมุฏฺาปนํ ปากฏนฺติ กตฺวา กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โสฬส จิตฺตานีติ ปริจฺฉิชฺช คหณํ เตสํ รูปชนเน เอกํสโต นิยเมตพฺพตฺตา, อฺานิ ปน พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น ชเนนฺติเยว. น ิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ ชเนนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุปฺปาทกฺขเณ ปน พลวํ อนนฺตราทิปจฺจยลาภโต.
ยถา ปถวีอาทโย รูปธมฺมา จิตฺตเหตุกา จิตฺตสมุฏฺานา, เอวํ เวทนาทโยปีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานํ นาม ตโย อรูปิโน ขนฺธา, สทฺทนวก’’นฺติอาทิ. เตเนวาห – ‘‘กตเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺตี’’ติ (ธ. ส. ๑๒๐๑, ๑๕๓๕). ตตฺถ ¶ กายวิฺตฺติอาทีนํ จิตฺตสมุฏฺานตา ปริยายโต วุตฺตาติ เวทิตพฺพา เตสํ อนิปฺผนฺนตฺตา. ‘‘เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺานรูป’’นฺติ อิมินา อตํสมุฏฺานสฺเสว จิตฺตชรูปสฺส จิตฺตปจฺจยตา ทสฺสิตา. ยถา ปน กมฺมปจฺจยํ ทสฺสิตํ ¶ , เอวํ จิตฺตปจฺจเย คยฺหมาเน ตํสมุฏฺานรูปสฺส, สหชาตเวทนาทีนฺจ จิตฺตปจฺจยตา สิยา. จิตฺตสมุฏฺานจิตฺตปจฺจเย ปน อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสเนว จิตฺตปจฺจยํ อุทฺธฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. จิตฺตสมุฏฺานอุตุอาหาเรหิ กมฺมสมุฏฺานอุตุอาหารา พลวนฺโต โหนฺตีติ เตสํ วเสน จตุปฺจปวตฺติฆฏนํ วุตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺานานํ ปน วเสน ทฺวตฺติปฺปวตฺติฆฏนํ ตํปากติกจิตฺตวเสน, มหคฺคตานุตฺตรจิตฺตวเสน ปน พหุตราปิ ปวตฺติโย อิจฺฉิตพฺพา. ตํนิพฺพตฺตานํ จิตฺตชรูปานํ อุฬารปณีตภาวโต.
๗๐๓. ‘‘อุปาทินฺนํ กมฺมชรูปํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติ เอเตน พหิทฺธา อนุปาทินฺนโอชา รูปาหรณกิจฺจํ น กโรตีติ ทสฺเสติ. ปจฺจยลาโภ จสฺส กมฺมชภูตสนฺนิสฺสยตาวเสนาติ อาห ‘‘ตตฺถ ปติฏฺายา’’ติ. ตตฺถ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานาทิรูปสฺสปิ กมฺมมูลกตฺตา สิยา กมฺมชปริยาโยติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุปาทินฺน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. อาหารปจฺจยสฺส อาหาโร น เกวลํ อุปตฺถมฺภโกว, อถ โข ชนโกปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุสมุฏฺานรูป’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ วตฺวา กถํ อิมสฺเสว ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติฆฏนาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘เอกทิวสํ ปริภุตฺตาหาโร’’ติอาทิ. ทารกสฺส สรีรํ ผริตฺวาติ นาภิมูลานุคตาหิ รสหรณีหิ ผริตฺวา, อฺถา ชลาพุอนฺตริเก กาเย มกฺขนาวเสน น สมฺมาวินิโยโค อาหารสฺส สมฺภวตีติ.
อุปาทินฺนโก อนุปาทินฺนโกติ ทุวิเธ อาหาเร ปุพฺเพ อนุปาทินฺนโก อาหารปจฺจยอาหาโร ทสฺสิโตติ อิตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมชาหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ กมฺมปจฺจยาหารสมุฏฺาเน วุตฺตนยเมว. เตนาห ‘‘จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏตี’’ติ. อาหารปจฺจยอุตุโนปิ อุตุปจฺจยาหารสฺส วิย ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติฆฏนา เวทิตพฺพา. วุตฺตนยตฺตา น อุทฺธตนฺติ วทนฺติ. เสสานนฺติ กมฺมจิตฺตอุตุสมุฏฺานานํ ติสนฺตติรูปานํ. กพฬีการาหาโร หิ อฺาหารสมุฏฺิตสฺส, ติสนฺตติรูปานฺจ อุปตฺถมฺภกวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตสฺส ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. เอวํ อาหารปจฺจโย โหนฺโตเยว อตฺถิอวิคตวเสนาปิ ปจฺจโย โหติ, นิสฺสยภาโว ปน ปฏฺานนเยน นตฺถิ. อาหารปจฺจยา ปวตฺตมานานิ รูปานิ อาหารนิสฺสยานิ ¶ ¶ นาม โหนฺตีติ สุตฺตนฺตนเยน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ปรโต อุตุโน นิสฺสยโชตนายปิ เอเสว นโย.
๗๐๔. กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน จตุพฺพิธายปิ เตโชธาตุยา รูปุปฺปาทเน สมตฺถภาวโต ‘‘อุตุ นาม จตุสมุฏฺานา เตโชธาตู’’ติ วุตฺตํ. เอส ทุวิโธ โหตีติ เอส อุตุ เตโชธาตุภาวาวิเสเสปิ ติกฺขมนฺทตาวิเสเสน อุณฺโห, สีโตติ ทุวิโธ โหติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วิจาริตเมว. ยทิปิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินาปิ รูปํ สมุฏฺาเปติ, อินฺทฺริยพทฺเธ ปน เตน วินา ตสฺส รูปุปฺปาทนํ นตฺถีติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติ. เตนาห ‘‘จตุสมุฏฺาโน อุตู’’ติ. อุตุสมุฏฺาโนเยว หิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินา รูปํ สมุฏฺาเปติ. อุตุปจฺจยํ นาม จตุสมุฏฺานิกํ รูปํ. ยฺหิ อุตุสมุฏฺานํ ปนฺนรสวิธํ รูปํ, ยฺจ ตทฺติสนฺตติรูปํ, ตสฺส สพฺพสฺสปิ สภาโค อุตุอุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหตีติ. ยสฺมา วิสภาโค อุตุ หิมาทิ วิย ปทุมาทีนํ วิสทิสรูปุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปุริมรูปํ วินาเสนฺตํ วิย โหติ, ตสฺมา สภาคํ, วิสภาคฺจ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุตุ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหตี’’ติ.
ทีฆมฺปิ อทฺธานนฺติ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ อฺสฺส วุตฺตปริจฺเฉทโต ทีฆมฺปิ กาลํ. อุตุ หิ สภาคสนฺตติวเสน ลทฺธปจฺจยํ จิรตรมฺปิ กาลํ สทิสาการํ รูปปฺปวตฺตึ สนฺตาเนติ อุปาทินฺนกสนฺนิสฺสเยน วินา, ปเคว อิตรถา. เตนาห ‘‘อนุปาทินฺนปกฺเข ตฺวาปี’’ติ, มํสวินิมุตฺตเกสโลมนขจมฺมขิลติลกาทิวเสน ชีวมานสรีเร อฺตฺถ มตกเฬวราทิวเสนาติ อธิปฺปาโย. รูปสฺส นิพฺพตฺติยา ทิฏฺาย ตสฺส ภงฺโคปิ ทิฏฺโเยว โหติ อิตฺตรกาลตฺตา ธมฺมปฺปวตฺติยาติ อาห ‘‘นิพฺพตฺตึ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามา’’ติ. น หิ นิพฺพตฺติมตฺตทสฺสนํ สมฺมสนํ นาม โหติ, อุทยพฺพยทสฺสนฺจ อธิกตนฺติ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ นิพฺพตฺติคฺคหเณสุ.
อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา
๗๐๕. โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อวธารณํ อิตรสฺส อวิสยตฺตา.
นิพฺพตฺตติ ¶ ¶ ตํตํภววเสน. ตเทว เอกูนวีสติปฺปเภทํ จิตฺตํ ภวงฺควเสน นิพฺพตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา จุติวเสน ตทารมฺมณวเสนาติ เอตฺถาปิ. ตตฺถาติ เตสุ เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาเทสุ. อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺายาติอาทินาปิ ปวตฺติเยว วุตฺตา.
โส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตานํเยว ปวตฺติยํ ปวตฺตนากาโรติ สุทฺธปฺปวตฺติจิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺเต ปนา’’ติอาทิมาห. อสมฺภินฺนตฺตาติ อวินฏฺตฺตา. ‘‘อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺสา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘จกฺขุปสาทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ิติปฺปตฺตเมวา’’ติ อิมินา ยถา นิรุชฺฌมานํ รูปํ กสฺสจิ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปีติ ทสฺเสติ. จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. กามาวจรกุสลากุสลกิริยจิตฺเตสุ เอกํ วา ปฺจ, สตฺต วา ชวนานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อุเปกฺขาสหคตาเหตุกํ จิตฺตํ วาติ วา-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. โวฏฺพฺพนฺหิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, ตํ ปน ทุติยโมฆวารวเสน เวทิตพฺพํ. ปฺจ ชวนานิ สุตฺตมุจฺฉิตาทิกาเล, สตฺต ปากติกกาเล เวทิตพฺพานิ. ชวนารมฺมณานุรูปนฺติ ‘‘ติเหตุกํ เจ ชวนํ, ติเหตุกํ, ทฺวิเหตุกํ วา’’ติอาทินา, ‘‘อิฏฺํ เจ อารมฺมณํ, โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา จ ชวนสฺส, อารมฺมณสฺส จ อนุรูปํ. เสสทฺวาเรสูติ โสตทฺวาราทิเสสทฺวาเรสุ.
อนุกฺกเมนาติ อุทยพฺพยาณาธิคมานุกฺกเมน ปฺาภาวนํ สมฺปาเทติ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ.
รูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา
๗๐๖. รูเปสุ มนสิการสตฺตกํ รูปสตฺตกํ, รูปธมฺเมสุ สตฺตหากาเรหิ มนสิ กาโรตีติ อตฺโถ. เอวํ อรูปสตฺตกมฺปิ เวทิตพฺพํ. อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ อาทานนิกฺเขปนมนสิการาทิปฺปกาเรหิ, อิเมหิ วา ยถาวุตฺตโกฏฺาเสหิ. อาโรเปตฺวาติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา.
อาทานนิกฺเขปนโตติ ภวสฺส คหณวิสฺสชฺชนโต, ชาติโต, มรณโต จาติ อตฺโถ. วโยวุฑฺฒตฺถคามิโตติ วยสา วุฑฺฒสฺส อตฺถคามิภาวโต, อตฺถงฺคมโต อิจฺเจว อตฺโถ. อาหารโตติ อาหารเหตุ ¶ ¶ , รูปสฺส ปจฺจยภูตอาหารโตติ อตฺโถ. อยโลหาทิภูมิปาสาณาทิเภทํ วิวิธวณฺณสณฺานํ กมฺมานเปกฺขํ สภาวสิทฺธํ รูปํ ธมฺมตารูปํ. สตฺตาติ สตฺตธา สตฺตหากาเรหิ. วิปสฺสตีติ ตํ ตํ โกฏฺาสํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสติ สมฺมสติ.
‘‘ภาราทานํ ทุขํ โลเก’’ติ วจนโต ขนฺธภารสฺส อาทิโต คหณนฺติ กตฺวา ‘‘อาทานนฺติ ปฏิสนฺธี’’ติ อาห. ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๒๐; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) ปน วจนโต ขนฺธภารนิกฺเขโปติ กตฺวา ‘‘นิกฺเขปนนฺติ จุตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสต’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๗; สํ. นิ. ๑.๑๔๕-๑๔๖; อ. นิ. ๗.๗๔) วจนโต ตโต อูนาธิกภาโว อปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอกํ วสฺสสตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา’’ติ. เอตฺถนฺตเร สพฺเพ สงฺขาราติ เอตสฺมึ อาทานนิกฺเขปนฺตเร ปวตฺตา สพฺเพ ภูตุปาทายรูปปฺปเภทา สงฺขารา. รูปธมฺเมสุ หิ อิทํ สมฺมสนวิธานนฺติ. ‘‘อนิจฺจา’’ติ คหิตมตฺตํ ยุตฺติโต หทเย ปติฏฺาปนตฺถํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปฺปาทวยวตฺติโตติ อุปฺปชฺชนวเสน, นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโต, อหุตฺวา สมฺภวโต หุตฺวา วยูปคมนโตติ อตฺโถ. วิปริณามโตติ สนฺตานสฺส ปุริมุตฺตรวิสทิสภาวโตติ วทนฺติ. ตํ วสฺสสตปริจฺฉินฺเน รูเป อิทํ สมฺมสนนฺติ อธิปฺปาเยเนว วุตฺตํ สิยา, ชรามรเณน วิปริณาเมตพฺพโตติ อตฺโถ. อสติปิ ธมฺมเภเท อวตฺถาเภโท อิจฺฉิตพฺโพ. น หิ อุปฺปาทาวตฺถา เอว ภงฺคาวตฺถาติ ยุตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตายา’’ติ. สภาววิคโม เอว วา เอตฺถ วิปริณาโม. ขณิกตา ตาวกาลิกตา. นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโป. อนิจฺจธมฺมา หิ เตเนว อตฺตโน สภาเวน ชานนฺตานํ นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นาม. ยโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุปฺปาทกฺขเณ ยทวตฺถา สงฺขารา, น ตทวตฺถา ิติกฺขเณติ อวตฺถนฺตรปฺปตฺติยา ายติ เตสํ กิลมนากาโรติ อาห ‘‘ิติยํ ชราย กิลมนฺตี’’ติ, สฺวายมตฺโถ ปากฏชราย เวทิตพฺโพ. เย ปน สงฺขารานํ ิตึ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ธมฺมานํ สภาโว นาม ทุรติกฺกโม ชรานนฺตรํ ภงฺโคติ อาห ‘‘ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชนฺตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทชราภงฺควเสน ¶ สงฺขารานํ นิรนฺตรพาธตา, ตโต จ เนสํ ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตา, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺานตาย ทุกฺขวตฺถุตา, ตสฺมา. อภิณฺห…เป… ทุกฺขาติ โยชนา.
‘‘สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ ¶ อิทํ วุตฺตนยเมว. ิตึ มา ปาปุณนฺตุ, อุปฺปชฺชมานากาเรเนว ปวตฺตนฺตูติ อธิปฺปาโย. ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติ อิมินา อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตา วุตฺตา. านปฺปตฺตา มา ชีรนฺตูติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตฺถโต ิติ เอว ชราติ? สจฺจเมตํ, ชราวเสน ปน โย กิลมโถ, โส อิธ ชราคฺคหเณน คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. มา ภิชฺชนฺตูติ นิจฺจตํ อาสีสติ. กสฺสจิ ธมฺมิสฺสรสฺสาปิ ภควโต วสวตฺติภาโว นตฺถิ. น หิ ลกฺขณฺถตฺตํ เกนจิ กาตุํ สกฺกา. ภาวฺถตฺตเมว หิ อิทฺธิวิสโย. สฺุา สงฺขารา เตน ตีสุ าเนสุ วสวตฺตนากาเรน. ตสฺมาติ วุตฺตการณปรามสนํ. สฺุโตติ นิวาสีการกเวทกอธิฏฺายกวิรเหน ตโต สฺุโต, น นิสฺสภาวโตติ เอกจฺจปริกปฺปิตสภาวสฺุโต. อสฺสามิกโตติ สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาวโต. เอเตน อนตฺตนิยตํ ทสฺเสติ. อวสวตฺติโตติ ยถาวุตฺตวสวตฺติภาวาภาวโต. อตฺตปฏิกฺเขปโตติ ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน ปฏิกฺขิปนโต. ‘‘สฺุโต’’ติอาทินา หิ ธมฺมานํ พาหิรกปริกปฺปิตอตฺตวิรโห วุตฺโต, อิมินา ปน อตํสภาวโต อตฺตา น โหตีติ.
๗๐๗. เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปาทวยวตฺติโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนิจฺจา, ‘‘อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ ทุกฺขา, ‘‘สฺุโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนตฺตาติ รูปธมฺเม นิรุฬฺหํ ลกฺขณตฺตยํ ปุพฺเพ อตฺตนา อสลฺลกฺขิตํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมสนฺโต ตํ ตตฺถ อาโรเปตีติ วุจฺจติ. ตถา ปนาเนน อาทานนิกฺเขปนวเสน สมฺมสิตตฺตา อาห ‘‘รูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ.
ตตฺถ จ ยสฺมา อนิจฺจลกฺขณคฺคหณปุพฺพกํ ทุกฺขลกฺขณคฺคหณํ, ทุกฺขลกฺขณคฺคหณปุพฺพกํ วา อนตฺตลกฺขณคฺคหณํ. อนิจฺจลกฺขณฺเจตฺถ รูปเภเทน ทสฺสิยมานํ ยโถฬาริกโต ทีเปตพฺพนฺติ ตํ วสฺสสตปริจฺเฉเทน ปมํ ทสฺเสนฺเตน วสฺสสตํ ิตสฺส ‘‘ทส วา วีสติ วา’’ติอาทินา ¶ วิภชิตฺวา อนุกฺกเมน ยาวอุทฺธรณาทิโกฏฺาสวเสน รูปสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ตโต ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติลกฺขณาโรปนํ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต สมฺมสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเมว วสฺสสต’’นฺติอาทินา วยวเสน รูปสฺส สมฺมสนวิธิ อารทฺโธ. ตตฺถ ยสฺมา โอฬาริกวเสเนวายํ อาทิโต รูปเภโท คยฺหติ, ตสฺมา น วสฺสสตํ สมโกฏฺาสวเสน วิภตฺตํ, มชฺฌิมาวตฺถาย วา ตถารูปตฺตา มชฺฌิมวเย เอกํ วสฺสํ วฑฺฒิตํ.
๗๐๘. มนฺทตาพาหุลฺเลน ¶ ปวตฺตํ วสฺสานํ ทสกํ มนฺททสกํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
ตทาติ ปเม วสฺสทสเก. โสติ ปุคฺคโล. จปโลติ อนวฏฺิตกิริยตาย ตรโล. เตน โมมูหภาวโต วิเสเสติ. น เหส นวมทสเก วิย โมมูหภาเวน มนฺโท, อถ โข จปลตายาติ. เตนาห ‘‘กุมารโก’’ติ. ตติเย ทสเก มํสปาริปูริยา ยถารหํ ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ อาห ‘‘วณฺณายตนํ เวปุลฺลํ ปาปุณาตี’’ติ. จตุตฺเถ ทสเก อฏฺีนํ, นฺหารูนฺจ ถิรภาวปฺปตฺติยา พลฺจ ถาโม จ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ. ปฺจเม ทสเก โยพฺพนมทสฺส ทูรีภาเวน เยภุยฺเยน กิเลสตนุตาย ปฺา ยถารหํ สุวิสทา โหติ. ขิฑฺฑาย รติ ขิฑฺฑารติ. กปลฺลิกาทินิสฺสยวิเสเสน ปทีปสฺส สุทฺธตาทิ วิย นิสฺสยวิเสเสน ปฺจมฉฏฺทสเกสุ ปฺาย พุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพา. ปุรโต ปพฺภาโร โหติ กฏิสนฺธิคีวาสนฺธีนํ วเสน รสฺสสฺสาปิ, ปเคว ทีฆสฺส. ปพฺภาโรติ จ ครุภาเวน ปลมฺพโก. โมมูโห โหติ สติปฺาวิปฺปวาสโต. สยนพหุโลว โหติ านาทิวเสน สรีรภารํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต.
๗๐๙. ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานนฺติ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ. จตุวสฺสิโกปิ หิ เอโก โกฏฺาโส โหตีติ. ทฺวิสตํ โกฏฺาเส กตฺวา เอเกกอยนวเสนาติปิ เวทิตพฺพํ.
วสฺสาเน ปวตฺตรูปนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตํ ¶ ปน วสฺสานํ ทฺวิธา สมตฺตํ, น ปุพฺเพ วิย จตุมาสนฺติ อาห ‘‘ทฺเวมาส’’นฺติ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. โส ปน วสฺสาโน อุตุ สาวณโปฏฺปาทมาสา, อสฺสยุชกตฺติกมาสา สรโท, มิคสิรผุสฺสมาสา เหมนฺโต, มาฆผคฺคุนมาสา สิสิโร, จิตฺตเวสาขมาสา วสนฺโต, เชฏฺาสฬฺหมาสา คิมฺโห อุตูติ เวทิตพฺโพ. ฉ โกฏฺาเส กตฺวาติ ทสทสนาฏิกาวเสน ฉ โกฏฺาเส กตฺวา.
๗๑๐. อภิมุขํ ปุรโต กมนํ อภิกฺกโม. ปฏินิวตฺตนวเสน กมนํ ปฏิกฺกโม. อามุขํ โลกนํ อาโลกนํ. วิวิธํ อิโต จิโต จ โลกนํ วิโลกนํ. หตฺถปาทานํ สงฺกุจนํ สมิฺชนํ. อายมนํ ปสารณํ.
ปาทุทฺธรณกาเลติ ¶ ทุติยปาทุทฺธรณกาเล. ปาทสฺสาติ อุทฺธฏปาทสฺส. โอมตฺตาติ สตฺติโต หีนปฺปมาณา. เตนาห ‘‘มนฺทา’’ติ. อิตราติ เตโชวาโยธาตุโย. ยถา ปาทสฺส อุทฺธรณํ สิชฺฌติ, ตถา ปวตฺตจิตฺตสมุฏฺานรูเปสุ เอกํสโต เตโชวาโยธาตูนํ อธิมตฺตตา อิจฺฉิตพฺพา สลฺลหุกสภาวตาย ตาสํ. ตโต เอว จ อิตราสํ โอมตฺตตา ครุสภาวตฺตา. ตํสมฺพนฺธตฺตา ปน เสสํ ติสมุฏฺานรูปํ ตคฺคติกเมว โหติ. กายวจีวิฺตฺติปวตฺติยํ วาโยปถวีอธิมตฺตตา อิมสฺส อตฺถสฺส นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุรโต หรเณ, ปจฺฉโต หรเณ จ อุทฺธรเณ วิย สลฺลหุกสภาวรูปปฺปวตฺตีติ ตาสํเยว ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อธิมตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ. ยถา อุทฺธรณาทีสุ สลฺลหุกสภาวตฺตา ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ กิจฺจํ อธิกํ โหติ, อิตราสํ หีนํ, เอวํ โวสฺสชฺชนาทีสุ ตีสุ ครุสภาวตฺตา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ กิจฺจํ อธิกํ โหติ, อิตราสํ หีนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน’’ติอาทิ.
ตทุปาทายรูปานีติ ตา ธาตุโย นิสฺสาย ปวตฺตอุปาทารูปานิ. เอตฺเถวาติ อุทฺธรเณเยว. เตนาห ‘‘อติหรณํ อปฺปตฺวา’’ติ. อิตีติ เอวํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ อุทฺธรณาทิโกฏฺาเส. ปพฺพํ ปพฺพนฺติอาทิ ¶ เตสํ ธมฺมานํ โกฏฺาสนฺตรสงฺกราภาวทสฺสนํ. ตฏตฏายนฺตาติ ตฏตฏายนฺติ วิย, เตน เนสํ ปวตฺติกฺขณสฺส อิตฺตรตํ ทสฺเสติ.
๗๑๑. อสฺสาติ สมฺมสนสฺส. ทารุติณุกฺกาทีสูติ ทารุอุกฺกาติณุกฺกาทีสุ. ‘‘กึ อนฺธพาล เอกฆนํ สตตํ สพฺพทาภาวึ เอกนฺติ มฺสี’’ติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘กิเมตฺถ มนาป’’นฺติ. อิทมฺปีติ ยทิทํ เตลวฏฺฏิกฺขเยน ปทีปสฺส อปฺายนํ วุตฺตํ, อิทมฺปิ. องฺคุลงฺคุลนฺตเรติ องฺคุลิยา มิตํ องฺคุลนฺติ องฺคุลปฺปมาเณ ปเทเสติ อตฺโถ. ตนฺตุโน อวยวเลสภูตํ ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตํ อํสุํ สนฺธายาห ‘‘อํสุํ ปน มฺุจิตฺวา’’ติ.
ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. ตตฺถ กามํ อุปเมยฺเย วิย อุปมายํ ปากโฏ กาลเภโท นตฺถิ, เอกโกฏฺาสคตํ ปน โกฏฺาสนฺตรํ น ปาปุณาตีติ เอตฺตาวตา อุปมาภาโว เวทิตพฺโพ. อุปมายมฺปิ วา ตาว ยาวาติ กาลสฺส เภทมตฺตา ลพฺภเตวาติ ตสฺสา คหเณ กาลเภทวเสนาปิ อุปมา โยเชตพฺพา.
๗๑๒. ปุพฺเพ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน จตุสนฺตติรูปํ สงฺฆริตฺวา ทสฺสิตํ, อิทานิ อาหารสมุฏฺานาทิวเสน ¶ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทว รูปํ วิสงฺขริตฺวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิสงฺขริตฺวา วิภชิตฺวา. ‘‘วิสงฺฆริตฺวา’’ติ วา ปาโ, อยเมวตฺโถ. อาหารมยนฺติ อาหาเรน นิพฺพตฺตํ. ฌตฺตนฺติ มิลาตํ. กิลนฺตนฺติ ขินฺนํ. ธาตนฺติ ติตฺตํ. ปีณิตนฺติ มํสูปจยสมฺปตฺติยา ปีณิตํ. ตโต เอว มุทุ. สินิทฺธนฺติ สินิทฺธจฺฉวิตาย สณฺหํ. ตโต เอว ผสฺสวนฺตํ.
๗๑๓. อุณฺหกาเล สมุฏฺิตํ รูปนฺติ อุณฺหสนฺตาเปน สนฺตตฺตํ รูปํ สนฺธายาห. สีตอุตุนาติ สปฺปาเยน สีตอุตุนา.
๗๑๔. อายตนทฺวารวเสนาติ อายตนสงฺขาตทฺวารวเสน. กมฺมทฺวารนิวตฺตนตฺถํ อายตนคฺคหณํ. กายทฺวาเรติ ปสาทกายทฺวาเร. มโนทฺวารํ นาม สาวชฺชนํ ภวงฺคํ. ตสฺส นิสฺสยภาวโต หทยวตฺถุํ สนฺธาย นิสฺสิตโวหาเรน ‘‘มโนทฺวาเร’’ติ วุตฺตํ, ยตฺถ มโนทฺวารุปฺปตฺติ.
๗๑๕. โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสนาติ ¶ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตปุคฺคลวเสน, โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตกาลวเสน วา.
อยมตฺโถติ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน สงฺขารานํ อติอิตฺตรขณตาสงฺขาโต อตฺโถ.
ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนา. อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺานิฏฺภาวโต. อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิฺาณานิ เปตฺวา อวสิฏฺธมฺมา วุตฺตา. สฺาติ เกจิ. เกวลาติ อตฺตนา นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสา. เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตา. ลหุโส วตฺตเต ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ.
จุลฺลาสีติสหสฺสานิ กปฺปนฺติ จตุราสีติสหสฺสปริมาณํ กปฺปํ, อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํ. กปฺปนฺติ จ สามฺวเสน เอกวจนํ. มรูติ เทวา. ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ เอวํ จิรชีวิโนปิ เต ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สหิตา หุตฺวา น ติฏฺนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ¶ – เตสมฺปิ สนฺตาเน ชีวิตาทีนิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สห น ติฏฺนฺติ, เอเกน จิตฺเตน สห อุปฺปนฺนานิ เตเนว สห นิรุชฺฌนโต ยาว ทุติยา น ติฏฺนฺตีติ.
เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติจิตฺเตน สทฺธึ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธา. ติฏฺมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธกฺขนฺธา. สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา อตฺถงฺคตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตา. ยถา หิ จุติกฺขนฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธา. ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโย.
อนนฺตรา จ เย ภคฺคาติ เย สงฺขารา อนนฺตรเมว ภคฺคา นิรุทฺธา. เย จ ภคฺคา อนาคเตติ เย จ สงฺขารา อนาคเต ภคฺคา ภฺชนสีลา ภิชฺชิสฺสนฺติ. ตทนฺตรา นิรุทฺธานนฺติ เตสํ อตีตานาคตานํ อนฺตรา เวมชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปตฺวา นิรุทฺธานํ ภคฺคานํ. เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ เตสํ ติวิธานมฺปิ ภงฺคลกฺขณนิมิตฺตํ วิสมตา วิสทิสตา นตฺถิ.
อนิพฺพตฺเตน ¶ น ชาโตติ อนุปฺปนฺเนน จิตฺเตน ชาโต น โหติ, อชาโต นาม โหติ. ปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมาเนน จิตฺเตน ชีวติ ชีวมาโน นาม โหติ. จิตฺตภงฺคา มโต โลโกติ จุติจิตฺตสฺส วิย สพฺพสฺสปิ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา อยํ โลโก ปรมตฺถโต มโต นาม โหติ นิรุทฺธสฺส อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา. เอวํ สนฺเตปิ ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา ยายํ ตํ ตํ สนฺตํ สนิสฺสยํ จิตฺตํ อุปาทาย ‘‘ติสฺโส ชีวติ, ผุสฺโส ชีวตี’’ติ เอวํ วจนปฺปวตฺติยา วิสยภูตา สนฺตานปฺตฺติ, สา เอตฺถ ปรมตฺถิยา ปรมตฺถภูตา. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๗๖).
อนิธานคตา ภคฺคาติ เย ภคฺคา, น เต กตฺถจิ นิธานํ คตา, อถ โข อภาวเมว คตา. ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต ยโต อาคจฺเฉยฺยุํ วตฺตมานภาวํ. นิพฺพตฺตา เยปีติ เย ปฏิลทฺธตฺตภาวา ปจฺจุปฺปนฺนา, เตปิ อารคฺเค สาสปูปมา ติฏฺนฺติ. ยถา นาม สูจิยํ ิตายํ สาสโป ขิตฺโต ตสฺสา สิขํ ผุฏฺมตฺโต วิคจฺฉติ น ติฏฺติ, เอวํ สงฺขารา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺติ, น เตสํ อวฏฺานํ อตฺถีติ.
ภงฺโค ¶ เนสํ ปุรกฺขโตติ เตสํ นิพฺพตฺตธมฺมานํ ภงฺโค นาม ปุรโต เอว กโต, เอกํสภาวี น อปสกฺกตีติ อตฺโถ. ปุราเณหีติ ปุริมเกหิ อตีเตหิ.
อทสฺสนโตติ อปสฺสิตพฺพโต. อายนฺตีติ อาคจฺฉนฺติ. ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อิมินาปิ กุโตจิ ราสิโต อาคมนาภาวเมวาห. ภคฺคา คจฺฉนฺตุทสฺสนนฺติ ภคฺคาปิ กตฺถจิ อุปคมนาภาวโต สพฺเพน สพฺพํ อทสฺสนํ อภาวเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ นิทสฺสนมาห ‘‘วิชฺชุปฺปาโท…เป… วยนฺติ จา’’ติ.
๗๑๖. ‘‘วิวฏฺฏกปฺปโต ปฏฺาย อุปฺปชฺชนกรูป’’นฺติ อิมินา สยเมว อุปฺปชฺชนกธมฺมตาย ‘‘ธมฺมตารูป’’นฺติ อนฺวตฺถนามตํ ทสฺเสติ. อยโลหาทีสุ อโย นาม กาฬโลหํ. โลหํ นาม ชาติโลหํ วิชาติโลหํ กิตฺติมโลหํ ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ อโย รชตํ สุวณฺณํ ติปุ สีสํ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ. นาคนาสิกโลหํ วิชาติโลหํ. กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ ¶ หารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ. โมรกฺขกาทิ ปิสาจโลหํ. ตตฺถ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธึ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ ‘‘โลห’’นฺติ คหิตนฺติ. ติปูติ เสตติปุ. สีสนฺติ กาฬติปุ. สุวณฺณํ อากรุปฺปนฺนรสวิทฺธาทิเภทํ. มุตฺตา สามุทฺทิกมุตฺตาทิ. มณีติ เวฬุริยโลหิตงฺคมสารคลฺลานิ เปตฺวา อวเสโส สพฺโพ มณิวิเสโส. เวฬุริโย วํสวณฺณมณิ. สงฺโข สามุทฺทิกสงฺโข. สิลาติ กาฬสิลาปณฺฑุสิลาทิเภทา สพฺพาปิ รตนสมฺมตสิลา. ปวาฬํ นาม วฏฺฏุมํ วิทฺธมํ. โลหิตงฺคํ รตฺตมณิ. มสารคลฺลํ กพรมณิ. ภูมิอาทโย ปากฏาว. ตทสฺสาติ ตํ ธมฺมตารูปํ อสฺส โยคิโน.
ตรุณปลฺลววณฺณนฺติ อมฺพาทีนํ ตรุณปลฺลเวน สมานวณฺณํ. สภาครูปสนฺตตินฺติ วณฺณาทินา สมานภาคํ รูปสนฺตานํ. อนุปฺปพนฺธาปยมานนฺติ เหตุผลปรมฺปราย สมฺพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺติ.
โสติ โยคี. ตนฺติ อโสกรุกฺขปณฺณํ. ปริคฺคเหตฺวาติ าเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตฺวา. อิมินา นเยนาติ อิมินา อโสกปณฺเณ วุตฺเตน นเยน. สพฺพมฺปิ อยโลหาทิเภทํ ธมฺมตารูปํ. ตมฺปิ หิ สีตกาเล สีตลํ, อุณฺหกาเล สูริยสนฺตาเปน อุณฺหตรํ โหติ. ตตฺถ สีตภาเวน ปวตฺตํ ¶ รูปํ อุณฺหํ อุณฺหภาเวน ปวตฺตํ รูปํ สีตํ น ปาปุณาติ. ตตฺถ ตตฺเถว ตฏตฏายนฺตํ ภิชฺชตีติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อรูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา
ยสฺมา ตตฺถ ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณา สุปากฏา, สุวิฺเยฺยา จ, ตสฺมา เตสํ วเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กลาปโตติ ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา’’ติ อาห. เย อิเม สมฺมสเน อุปฺปนฺนา ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา, สพฺเพ เต วินฏฺาติ สมฺพนฺโธ.
ปวตฺตํ จิตฺตนฺติ สตฺตสุ าเนสุ สมฺมสนวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํ. สมฺมสนฺโตติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา สมฺมสนฺโต. ตํ ยุตฺตตรนฺติ ตํ อริยวํสกถายํ วุตฺตํ ยุตฺตตรํ อาสนฺนภาเวน วิภูตตรํ รูปสตฺตเก สมฺมสนํ สห คเหตฺวา สมฺมสนสฺส วุตฺตตฺตา. อปิจ รูปสตฺตเก สมฺมสนสฺส ¶ รูปธมฺเมสุ สาติสยํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตพฺพิสยํ อรูปสมฺมสนํ สาติสยํ อนิจฺจาทิลกฺขณปฺปฏิเวธาย สมฺปวตฺตตีติ ตํ ยุตฺตตรํ, น ปน อปุพฺพเกสาทิสมฺมสนํ กตฺวา ตพฺพิสยํ ปวตฺติตํ. ตถา สติ กมฺมฏฺานํ นวํ นวํ เอว สิยา, ปุพฺเพ คหิตํ สมฺมสนวิสยํ ฉฑฺเฑตฺวา อฺสฺส สมฺมสนวิสยสฺส คณฺหนโต. เสสานิปีติ ยมกโต สมฺมสนาทีนิปิ. เตเนวาติ อริยวํสกถานเยเนว.
๗๑๘. ตมฺปิ จิตฺตนฺติ อาทานนิกฺเขปโต สมฺมสนวเสน ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทมฺปิ. จิตฺตสีเสน หิ นิทฺเทโส. เอส นโย สพฺพตฺถ. ยมกโต สมฺมสติ นาม นามรูปธมฺเม อารพฺภ ยุคฬวเสน สมฺมสนสฺส ปวตฺตนโต. อยฺหิ ปุพฺเพ รูปสตฺตกวเสน สมฺมสิตฺวา ิโตปิ อิทานิ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน สมฺมสิตฺวาว ตํ สมฺมสติ. ขณิกโต สมฺมสนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๗๑๙. เอตมฺปีติ เอตํ จตุตฺถสมฺมสนจิตฺตมฺปิ. ปมจิตฺตนฺติ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน รูปํ ¶ สมฺมสิตจิตฺตํ, ยํ รูปปริคฺคาหกจิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. สมฺมสิตสมฺมสิตจิตฺตสมฺมสเนน เตสํ ขณิกภาวสฺส วิภาวนโต อิทํ สมฺมสนํ ‘‘ขณิกโต สมฺมสน’’นฺติ วุตฺตํ.
๗๒๐. อิทเมว จ สมฺมสนํ ทิคุณิตํ อเนกสมฺมสนปฏิปาฏิสมฺภวโต ‘‘ปฏิปาฏิโต สมฺมสน’’นฺติ วุตฺตํ. วฏฺเฏยฺยาติ สมฺภเวยฺย. ตถา สติ ปฏิปาฏิสมฺมสนปสุตา เอว ภาวนา สิยา, น มูลกมฺมฏฺานุปการี, น จายํ สมาปตฺติจาโร. ยสฺมา จ ตตฺตเกน รูปธมฺเมสุ, อรูปธมฺเมสุ จ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ สุฏฺุ วิภูตานิ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา…เป… เปตพฺพ’’นฺติ. เปตพฺพนฺติ จ น เอกาทสมํ ทฺวาทสเมน สมฺมสิตพฺพนฺติ ปฏิปาฏิโต สมฺมสนสฺส ปริจฺเฉททสฺสนปรํ, น ตโต สมฺมสนโต โอรมนทสฺสนปรํ, ตสฺมา ปุนปิ รูปํ ปริคฺคเหตฺวา ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา ภาวนมนุยฺุชเตว. วุตฺตนฺติ อริยวํสกถายํ วุตฺตํ.
๗๒๑. วิสุํ สมฺมสนนโย นาม นตฺถีติ อนิจฺจาทิมนสิการวินิมุตฺโต อฺโ วิปสฺสนามนสิกาโร นตฺถิ. วิปสฺสนาย จ ทิฏฺิอาทิวิกฺขมฺภนา อิธ ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทโยติ อธิปฺเปตา. วิปสฺสนาย เอว หิ ปวตฺติวิเสเสน ¶ ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทโย อิชฺฌนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปเนต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺตสฺาติ สตฺตา อตฺถีติ อุปฺปชฺชนกสฺา. ทุพฺพลาย อตฺตทิฏฺิยา สหคตสฺาติปิ วทนฺติ. สตฺตสฺํ อุคฺฆาฏิตจิตฺเตนาติ สตฺตสฺาย วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตจิตฺเตน ทิฏฺิ นุปฺปชฺชติ, สฺาวิปลฺลาสเหตุอุปฺปชฺชนกา จิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา ตทภาเวน โหนฺตีติ. มาโน นาม โย ทิฏฺูปนิสฺสโย อปายคมนีโย, โส ทิฏฺิยา วิกฺขมฺภิตาย วิกฺขมฺภิโต เอว โหติ, ทิฏฺิยา สมุจฺฉินฺนาย สมุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘ทิฏฺิอุคฺฆาฏิต…เป… มาโน นุปฺปชฺชตี’’ติ. มาโน วิกฺขมฺภิยมาโน ตณฺหาย ปวตฺตึ นิวาเรติ, อภิมตวิสเยสุ เอว ตณฺหาย ปวตฺตนโตติ วุตฺตํ ‘‘มานสมุคฺฆาฏิต…เป… ตณฺหา นุปฺปชฺชตี’’ติ. ตณฺหาติ อิธ สุขุมา นิกนฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตณฺหาย…เป… ปริยาทินฺนา นาม โหตี’’ติ.
อยํ นโยติ อิทานิ วุจฺจมาโน สมฺมสนวิธิ.
มม วิปสฺสนาติ อิมสฺสาปิ อตฺตนิยสฺิตาย วิปสฺสนาย สามิภูโต อตฺตา ปรามสียตีติ ¶ ทิฏฺิคาหตาติ ตถา ‘‘คณฺหโต หิ ทิฏฺิสมุคฺฆาฏนํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํ. กามฺจายํ ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมน วิสุทฺธทิฏฺิโก, มคฺเคน ปน อสมุคฺฆาฏิตตฺตา อโนฬาริกาย จ ทิฏฺิยา วเสเนวํ วุตฺตํ.
สุฏฺูติ สมฺมา. มนาปนฺติ จ กิริยาวิเสสนํ, มนวฑฺฒนากาเรนาติ อตฺโถ. อุภเยนาปิ วิปสฺสนาวิสยํ อธิมานมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘มานสมุคฺฆาโฏ นาม น โหตี’’ติ.
วิปสฺสิตุํ สกฺโกมีติ ตตฺถ สมตฺถตาปเทเสน คุณวิเสสโยคโต วิปสฺสนาย อสฺสาเทตพฺพตา ทสฺสียติ, จิตฺตํ วิปสฺสิตุํ สกฺโกมิ. ตสฺมา วิปสฺสนฺโต เอว กาลํ วีตินาเมสฺสามีติ วิปสฺสนํ อสฺสาเทนฺตสฺสาติ โยชนา.
ยสฺมา ทิฏฺิสมุคฺฆาฏนํ นาเมตฺถ วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนาย โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘สเจ สงฺขารา’’ติอาทินา อนตฺตานุปสฺสนาวิธึ วตฺวา ยสฺมา ปน อนตฺตโต อนุปสฺสนฺเตน สงฺขารา อนิจฺจโตปิ ¶ ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา เอว ตทุปพฺรูหนโต, ตสฺมา ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยสฺมา มานสมุคฺฆาฏนํ นาม อนิจฺจานุปสฺสนาย โหติ. ขเณ ขเณ ภิชฺชนเก สงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส กุโต มานสฺส อวสโร. อนิจฺจสฺา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาฏายาติ หิ วุตฺตํ.
ยสฺมา นิกนฺติปริยาทานํ นาม ทุกฺขานุปสฺสนาย โหติ. น หิ สภาวโต, ทุกฺขวตฺถุโต จ ทุกฺขภูเต สงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส ตตฺถ อีสกมฺปิ อภิรโต โหติ. อสฺสาทานุปสฺสิโน หิ ตตฺถ ตณฺหา อุปฺปชฺเชยฺย. เสสํ อนตฺตลกฺขเณ วุตฺตนยเมว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – วุตฺตนเยน ปฏิปาฏิโต สมฺมสนํ ปสุตสฺส โยคิโน ยทา อนตฺตานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา, ตทาเนน ทิฏฺิอุคฺฆาฏนํ กตํ โหติ. อตฺตทิฏฺิมูลิกา หิ สพฺพา ทิฏฺิโย. อนตฺตานุปสฺสนา จ อตฺตทิฏฺิยา อุชุปฏิปกฺขา.
ยทา ปน อนิจฺจานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา ¶ , ตทาเนน มานสมุคฺฆาฏนํ กตํ โหติ. สติ หิ นิจฺจคาเห มานชปฺปนา ‘‘อิทํ นิจฺจํ, อิทํ ธุว’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๕๐๑) พกพฺรหฺมุโน วิย. อนิจฺจานุปสฺสนา จ นิจฺจคาหสฺส อุชุปฏิปกฺขา.
ยทา ปน ทุกฺขานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา, ตทาเนน นิกนฺติปริยาทานํ กตํ โหติ. สติ หิ สุขสฺาย ตณฺหาคาโหว, ทุกฺขานุปสฺสนา จ นิกนฺติยา อุชุปฏิปกฺขา. เอวํ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ กิจฺจวิเสสวเสน ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทีนิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ อยํ วิปสฺสนา อตฺตโน อตฺตโน าเนเยว ติฏฺตี’’ติ. อนุปสฺสนานํ ยถารหํ สกกิจฺจกรณฺหิ สกฏฺาเนเยว านํ, ตสฺมา วิสุํ สมฺมสนนโย นตฺถีติ น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
๗๒๒. สพฺพาการโตติ อิธ วิย เอกเทเสน อวตฺวา สพฺพาการโต สรูปโต, กิจฺจโต จ อนวเสสโต วตฺตพฺพา. อิเธวาติ ตีรณปริฺายเมว. เอกจฺจานํเยเวตฺถ อนุปสฺสนานํ ปฏิลาโภติ อาห ‘‘เอกเทสํ ปฏิวิชฺฌนฺโต’’ติ, ตา ปน สยเมว สรูปโต ทสฺเสสฺสติ ¶ . ตปฺปฏิปกฺเข ธมฺเมติ ยา อนุปสฺสนา อิธ สมฺภวนฺติ, ตาสํ ปฏิปกฺเข ธมฺเม นิจฺจสฺาทิเก ปชหติ วิกฺขมฺเภติ.
ขยานุปสฺสนนฺติ สงฺขารานํ ขณภงฺคานุปสฺสนํ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต. ฆนสฺนฺติ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ. ขยานุปสฺสนนฺติ หุตฺวา อภาวานุปสฺสนนฺติ วทนฺติ. ยาย ปฺาย ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปสฺสติ, สา ขยานุปสฺสนา. ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ตสฺสา ปาริปูรีติ ฆนสฺาย ปหานํ โหติ, ตโต ปุพฺเพ อปริปุณฺณตาย ตํ น โหติ. เอวมฺตฺถาปีติ ปริปุณฺณาปริปุณฺณตา ปหานตีรณปริฺาสุ วิปสฺสนาปฺาย ทฏฺพฺพา. ปจฺจกฺขโต, อนฺวยโต จ สงฺขารานํ ภงฺคํ ทิสฺวา ตตฺเถว ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตา วยานุปสฺสนา, ตาย อายูหนํ ปชหติ. ยทตฺถํ, ยาย จ อายูหติ, ตสฺมึ ปวตฺเต ตณฺหาย จสฺส จิตฺตํ น นมตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วยานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อายูหนํ ปชหตี’’ติ. ชาตสฺส ชรามรเณหิ ทฺวิธา ปริณามทสฺสนํ, รูปสตฺตกาทิวเสน วา ปริคฺคหิตสฺส ตํตํปริจฺเฉทโต ปรํ อฺภาวทสฺสนํ วิปริณามานุปสฺสนา, ตาย ธุวสฺํ ถิรภาวคหณํ ปชหติ.
อนิมิตฺตานุปสฺสนาทโย ¶ อนิจฺจานุปสฺสนาทโย เอว. นิมิตฺตนฺติ สนฺตติยํ, สมูเห จ เอกตฺตสฺาย คยฺหมานํ กาลนฺตราวฏฺายิภาเวน, นิจฺจภาเวน จ สงฺขารานํ สกิจฺจปริจฺเฉทตาย สวิคฺคหํ วิย อุปฏฺานมตฺตํ. ปณิธินฺติ สุขปตฺถนํ, ราคาทิปณิธึ วา, อตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตํ. อภินิเวสนฺติ อตฺตาภินิเวสํ. เอเตสฺหิ นิมิตฺตาทีนํ ปฏิปกฺขภาเวน อนิจฺจานุปสฺสนาทโย อนิมิตฺตาทินาเมหิ วุตฺตาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ปหาตพฺพา นิจฺจสฺาทโย วิย นิมิตฺตคฺคาหาทโยว ปฏิปกฺขาติ ทฏฺพฺพา. รูปาทิอารมฺมณํ ตฺวา ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา สงฺขารา เอว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ, น อฺโ โกจิ อตฺถีติ ภงฺควเสน สฺุตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนา อธิปฺา จ สา ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา, ตาย นิจฺจสาราทิอาทานวเสน ปวตฺตํ อภินิเวสํ สตณฺหํ ทิฏฺึ ปชหติ. ยถาภูตาณทสฺสนํ นาม สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ. เตน ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ ¶ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) เอวมาทิกํ, ‘‘อิสฺสรโต โลโก สมฺภวตี’’ติ เอวมาทิกฺจ สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหติ. ภยตุปฏฺานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนาณํ อาทีนวานุปสฺสนา, ตาย กสฺสจิปิ อาลยนิสฺสยอทสฺสนโต อาลยาภินิเวสํ ตถาปวตฺตํ ตณฺหํ ปชหติ. สงฺขารานํ มฺุจนสฺส อุปายภูตํ ปฏิสงฺขาาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา, ตาย อนิจฺจาทีสุ อปฺปฏิสงฺขาตตฺตา ปฏิสงฺขานสฺส ปฏิปกฺขภูตํ อวิชฺชํ ปชหติ. สงฺขารุเปกฺขา, อนุโลมาณฺจ วิวฏฺฏานุปสฺสนา. ตสฺสา หิ วเสน ตสฺส ปทุมปลาเส อุทกพินฺทุ วิย สพฺพสงฺขาเรหิ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ, ตสฺมา ตาย สํโยคาภินิเวสํ กามสํโยคาทิกิเลสปฺปวตฺตึ ปชหติ. อนิจฺจานุปสฺสนาทโย สตฺต อนุปสฺสนา เหฏฺา อตฺถโต วิภตฺตาติ, ปรโต จ สํวณฺณียนฺตีติ อิธ น วุตฺตา.
ตาสูติ อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ. อิมินาติ โยคินา. ตสฺมาติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยวเสน สงฺขารานํ ทิฏฺตฺตา. ตํทสฺสนฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนาติ. ปฏิวิทฺธาติ ปฏิลทฺธา. ยทคฺเคน หิ าเณน สวิสโย ปฏิวิทฺโธ, ตทคฺเคน ตํ ปฏิลทฺธํ นาม โหติ. พฺยฺชนเมว นานํ ยถา ‘‘รุกฺโข ปาทโป ตรู’’ติ. ตาปิ อนิมิตฺตาปณิหิตสฺุตานุปสฺสนา.
สพฺพาปิ วิปสฺสนา, ตสฺมา เอกเทเสน ปฏิวิทฺธา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา ¶ เอว สงฺคหิตํ, ตสฺมา ตํ ปเคว สิทฺธนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทมฺปิ ทฺวยํ ปฏิวิทฺธเมว โหตี’’ติ. เสเสสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาทีสุ ทสสุ. ‘‘กิฺจิ ปฏิวิทฺธํ กิฺจิ อปฺปฏิวิทฺธ’’นฺติ อิมินา เตสํ เอกเทสปฏิเวธมาห. อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ สิทฺธาย นิโรธานุปสฺสนา, ขยานุปสฺสนา, วยานุปสฺสนา, วิปริณามานุปสฺสนา จ เอกเทเสน สิทฺธา นาม โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนาย สิทฺธาย นิพฺพิทานุปสฺสนา, อาทีนวานุปสฺสนา จ, อนตฺตานุปสฺสนาย สิทฺธาย อิตราติ.
อุทยพฺพยาณกถาวณฺณนา
๗๒๓. ปรโต ¶ ปฏิปทาาณทสฺสนกถายํ อพฺภาทิวิคเมน อากาสสฺส วิย, ปงฺกมลวิคเมน อุทกสฺส วิย, กาฬกาปคเมน สุวณฺณสฺส วิย สํกิเลสวิคเมน าณสฺส ปริสุทฺธีติ อาห ‘‘นิจฺจสฺาทีนํ ปหาเนน วิสุทฺธาโณ’’ติ. อเนกาการโวการสงฺขาเรสุ ลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณสมฺมสนสฺส กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สมฺมสนาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา’’ติ. ตตฺถ สมฺมสนาณสฺสาติ นยวิปสฺสนาสงฺขาตสฺส กลาปสมฺมสนาณสฺส. ตสฺเสว หิ ถิรภาวาย อิตเร สมฺมสนวิเสสาติ วทนฺติ. สมฺมสนาณสฺสาติ วา กลาปสมฺมสนาทิสมฺมสนาณสฺส. อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย สทิสา หิ สา. ตาย หิ ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทิ สมฺภวตีติ. วิตฺถารโต ภาวนาวิธานํ ปรโต วตฺตุกาโม ‘‘สงฺเขปโต ตาว อารภตี’’ติ อาห. สงฺเขปโต หิ อารมฺโภ อาทิกมฺมิกสฺส สุกโร. ตตฺราติ สงฺเขเปน อารมฺเภ.
กถนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ยํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ…เป… อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กถํ าตพฺพนฺติ เจติ อตฺโถ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน, ขณปจฺจุปฺปนฺเน วา ธมฺเม อุทยพฺพยทสฺสนาภินิเวโส กาตพฺโพ, น อตีตานาคเตติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมาน’’นฺติ. อุทยทสฺสนฺเจตฺถ ยาวเทว วยทสฺสนตฺถนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณ’’นฺติ.
ชาตนฺติ นิพฺพตฺตํ ปฏิลทฺธตฺตภาวํ. อยํ หิ ชาตสทฺโท ขณตฺตยสมงฺคิตํ สนฺธาย วุตฺโต ‘‘เย ธมฺมา ชาตา ภูตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๔๖) วิย, น อตีตํ
‘‘เย ¶ เต ชาตา น เต สนฺติ, เย น ชาตา ตตฺเถว เต;
ลทฺธตฺตภาวา โน ภคฺคา, เตว สนฺติ สภาวโต’’ติ. –
อาทีสุ วิย, นาปิ ชาตตามตฺตํ ‘‘ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ วิย. เตนาห ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๐๗; สํ. นิ. ๕.๓๗๙), ปจฺจุปฺปนฺนรูปํ นาม ชาตํ ขณตฺตยปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน อาทิโต ทุปฺปริคฺคหนฺติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน วิปสฺสนาภินิเวโส กาตพฺโพ. ตสฺสาติ รูปสฺส. ปจฺจยลกฺขณปปฺจํ ¶ อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยติ นิพฺพตฺตนสฺิตํ สงฺขตลกฺขณํ อุทโย อุปฺปาโท. วิปริณามลกฺขณํ วโยติ วิปริณามสฺิตํ สงฺขตลกฺขณํ วโย วินาโส. อนุปสฺสนาาณนฺติ ยา อุทยสฺส, วยสฺส จ อนุเปกฺขนา, ตํ าณํ. กิฺจาปิ กลาปสมฺมสนาทีสุ ชาติชรามรณสีเสน ชาติชรามรณวนฺโต ธมฺมา วุตฺตา, อิธ ปน อุทยพฺพยาณนิทฺเทเส ‘‘ชาติ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตสฺสา นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๙) วุจฺจมาเน ชาติชรามรณานํ ชาติชรามรณวนฺตตา, นิปฺผนฺนตา จ อนฺุาตา วิย โหตีติ ตํ ปริหริตุํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ภวปริโยสานาว เทสนา กตา.
โสติ โยคี. อิมินา ปาฬินเยนาติ อิมาย ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา ทสฺสิตาย ปาฬิคติยา. ชาตินฺติ น ปสูตึ, น จ ปมาภินิพฺพตฺติมตฺตํ, อถ โข อุปฺปาทํ นิพฺพตฺติวิการํ. สฺวายํ วิกาโร ยสฺมา สงฺขารานํ อภินวาวฏฺานชรา วิย นวภาวาปคโมติ อาห ‘‘อภินวาการ’’นฺติ. สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อนุปฺปนฺนสฺส ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ ยโต อาคจฺเฉยฺย อุปฺปชฺชมานํ อลทฺธตฺตภาวสฺส สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชมานตฺตา. เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมาน…เป… นตฺถี’’ติ. ยถา อนาคเต อทฺธนิ อิเม ธมฺมา สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ, เอวํ อตีเตปิ อทฺธนีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรุชฺฌมานสฺสาปี’’ติอาทึ วตฺวา อวิชฺชมานานํเยว รูปารูปธมฺมานํ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชิตฺวา จ สพฺพโส อภาวูปคโมติ อิมมตฺถํ สมุทายคตํ ตเทกเทสภูตาย อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราสิโตติ ราสิภาเวน สมุสฺสิโต ปฺุโช ราสิ. ยถา ตถา ปิณฺฑิภูโต นิจโย. ภูมิยํ นิทหิตฺวา ปิตํ นิธานํ. อุปวีเณติ เอเตนาติ อุปวีณํ, วีณาวาทนํ.
๗๒๔. เอวํ ¶ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน ยานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา, อตฺถิภาวาติ อตฺโถ. นิโรธวิโรธีหิ อุปฺปาโท อตฺถิภาววาจโกปิ โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตสฺมา ปุริมภวสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมึ ภเว รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ ¶ อตฺโถ. ปจฺจยสมุทยฏฺเนาติ ปจฺจยสฺส อุปฺปนฺนภาเวน, อตฺถิภาวโตติ อตฺโถ. อวิชฺชาทีหิ จ ตีหิ อตีตกาลิกานิ เตสํ สหการีการณภูตานิ อุปาทานาทีนิปิ คหิตาเนวาติ ทฏฺพฺพํ.
ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโต ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ. ตสฺมึ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามฺเน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อวิชฺชาตณฺหุปนิสฺสยสหิเตเนว กมฺมุนา รูปกายสฺส นิพฺพตฺติ. อสติ จ อวิชฺชุปนิสฺสยาย ภวนิกนฺติยา ชาติยา อสมฺภโว เอวาติ. ยถา จ รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหุปนิสฺสยตา, เอวํ เวทนาทีนมฺปิ ทฏฺพฺพา. อาหาโร ปน อุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส โปสโก, กพฬีการาหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, กามธาตาธิฏฺานตฺตา จ เทสนาย. อุกฺกํสนิทฺเทเสน วา อาหารคฺคหณํ. ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณ’’นฺติอาทินา กาลวเสน อุทยทสฺสนมาห. ตตฺถ อทฺธานวเสน ปเคว อุทยํ ปสฺสิตฺวา ิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ. ปฺจ ลกฺขณานีติ ¶ อวิชฺชา ตณฺหา กมฺมํ อาหาโรติ อิเมสํ ปจฺจยานํ อตฺถิตาสงฺขาตลกฺขณานิ เจว รูปสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณฺจาติ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ. เตสํ อตฺถิตา หิ รูปสฺส อุทโย ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ. นิพฺพตฺติ ปน สงฺขตลกฺขณเมวาติ.
อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺคาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส รูปสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโต. ปจฺจยนิโรธฏฺเนาติ อวิชฺชาสงฺขาตสฺส อนาคเต อุปฺปชฺชนกรูปปจฺจยสฺส นิรุทฺธภาเวน. ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรธาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเว. รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺานรูปสฺส อภาโว โหติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วิปริณามลกฺขณนฺติ ภงฺคกาลวเสน เตสํ วยทสฺสนํ. ตสฺมา ตํ อทฺธาวเสน ปเคว ปสฺสิตฺวา ิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ. ปฺจ ลกฺขณานีติ อิธ อวิชฺชาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส ขณนิโรโธ จาติ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ. เตสฺหิ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส อจฺจนฺตนิโรโธ ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ.
วิปริณาโม ¶ สงฺขตลกฺขณเมว. เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุ. อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓), ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, สฺา, เจตนา’’ติ, จ วจนโต ผสฺโส เวทนา (วิภ. ๒๓๑) สฺา สงฺขารกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ, มหาปทาน (ที. นิ. ๒.๖๐) มหานิทานสุตฺเตสุ, อภิธมฺเม จ อฺมฺปจฺจยวาเร ‘‘นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ (กถา. ๗๑๙) วจนโต นามรูปํ วิฺาณสฺส ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา ตสฺส นิโรโธติ วุตฺตํ ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิ.
เอตฺถ จ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘อรูปกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ อทฺธาสนฺตติวเสเนว, น ขณวเสนา’’ติ. เตสํ มเตน ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนเมว น สิยา. อปเร ปนาหุ ‘‘ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวา สพฺพสาธารณโต อวิชฺชาทิปจฺจยา เวทนาสมฺภวํ ลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น อุปฺปาทํ. อวิชฺชาทิอภาเว จ ตสฺสา อสมฺภวํ อลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น ภงฺคํ. ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทํ, ภงฺคฺจ ปสฺสตี’’ติ, ตํ ยุตฺตํ. สนฺตติวเสน หิ รูปารูปธมฺเม อุทยโต, วยโต จ มนสิ กโรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ภาวนาย พลปฺปตฺตกาเล าณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา ขณโต อุทยพฺพยา อุปฏฺหนฺตีติ. อยฺหิ ปมํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยํ มนสิ กโรนฺโต อวิชฺชาทิเก ปจฺจยธมฺเม วิสฺสชฺเชตฺวา อุทยพฺพยวนฺเต ขนฺเธ คเหตฺวา เตสํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนมุเขน ขณโตปิ อุทยพฺพยํ มนสิ กโรติ.
ตสฺส ยทา าณํ ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตติ, ตทา รูปารูปธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตา จ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโยติ เอวํ วุตฺตนเยน อวิชฺชาสมุทยาปิ. ตณฺหา…เป… กมฺม…เป… อาหารสมุทยาปิ รูปสฺส สมฺภโว. เอวมฺปิ รูปสฺส วโยติ เอวํ วุตฺตนเยเนว อวิชฺชานิโรธาปิ ตณฺหา…เป… อาหารนิโรธาปิ รูปสฺส วโย อนุปฺปาโทติ ปจฺจยโต วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ ¶ . เอวมฺปิ รูปํ อุเทตีติ เอวํ วุตฺตนเยน นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ กมฺมสมุฏฺานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ อุเทติ อุปฺปชฺชติ นิปฺปชฺชตีติ. เอวํ วุตฺตนเยเนว วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโต กมฺมสมุฏฺานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ ¶ เวติ นิรุชฺฌตีติ ขณโต วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรตีติ โยชนา.
๗๒๕. เอวํ มนสิ กโรโต น ยาว อุทยพฺพยาณํ อุปฺปชฺชติ, ตาว อุทยพฺพยา สุฏฺุ ปากฏา น โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิติ กิริเม ธมฺมา…เป… ปฏิเวนฺตี’’ติ, นยทสฺสนวเสน วา เอวํ วุตฺตํ. ปมฺหิ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ อุทยพฺพยํ ทิสฺวา อถ อตีตานาคเต นยํ เนติ. ทุกฺขาทิสจฺจปฺปเภทา, อนุโลมาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทปฺปเภทา, เอกตฺตาทินยปฺปเภทา, อนิจฺจตาทิลกฺขณปฺปเภทา จ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณปฺปเภทา. ปฏิจฺจสมุปฺปาทคฺคหเณเนว เจตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ, เตสมฺปิ อตฺตโน ผลํ ปติ ปฏิจฺจ สมุปฺปาทภาวโต.
๗๒๖. ยนฺติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ, เยน าเณนาติ อตฺถํ วทนฺติ. ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ. ขนฺธานํ สมุทยํ ปสฺสติ, ขนฺธานํ นิโรธํ ปสฺสตีติ เอตฺถ ยเทตํ ทสฺสนนฺติ อตฺโถ. ยํ ปนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ยถา อวิชฺชาทิสมุทยนิโรธโต ขนฺธานํ สมุทยนิโรธสฺส อฺตฺตา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทิวจนเภโท (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) กโต, น เอวํ นิพฺพตฺติวิปริณามลกฺขเณหิ ขนฺธานํ อุทยพฺพยสฺส เภโท อตฺถิ อภินฺนาธิกรณตฺตาติ ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณวิปริณามลกฺขณานิ ปสฺสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสตี’’ติ วจนเภทํ อกตฺวา วุตฺตํ. อุปฺปตฺติกฺขเณเยว หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา อุปฺปาทกฺขเณเยว นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ภงฺคกฺขเณเยว จ วิปริณามลกฺขณํ, ตสฺมา ตานิ ปสฺสนฺโต ขณโต ขนฺธานํ อุทยพฺพเย ปสฺสติ นามาติ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ.
๗๒๗. อิจฺจสฺเสวนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ‘‘อวิชฺชา สมุทยา’’ติอาทิ ปจฺจยโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ, ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณ’’นฺติอาทิ ขณโต, ตสฺมาติ อตฺโถ. อสฺสาติ โยคิโน. เอวนฺติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. เย ปน ‘‘อิจฺจสฺส ปจฺจยโต’’ติ ปนฺติ, เตสํ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. ชนกาวโพธโตติ ขนฺธานํ ชนกสฺส อวิชฺชาทิปจฺจยสฺส อวพุชฺฌนโต ¶ . ชาติทุกฺขาวโพธโตติ ชาติสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส อวพุชฺฌนโต. ทุกฺขสจฺจํ ปากฏํ โหติ เอกเทสทสฺสเนน ปพฺพตสมุทฺทาทิทสฺสนกานํ ¶ วิย. มรณทุกฺขาวโพธโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ปจฺจยานุปฺปาเทนา’’ติ เอเตน ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ อิธ ปจฺจยนิโรโธติ ทสฺเสติ. ปจฺจยวตนฺติ ปจฺจยโต อุปฺปชฺชนกานํ. ยฺจสฺส อุทยพฺพยทสฺสนนฺติ ยํ อสฺส โยคิโน ปจฺจยโต, ขณโต จ อุทยพฺพยานํ ทสฺสนํ. ตตฺถ อสมฺโมโห, ตปฺปธาโน วา วิตกฺกาทิธมฺมปฺุโช มคฺโค วายํ โลกิโกติ นิยฺยานานุโลมโต โลกิโก มคฺโค เอวายํ. อิติ ตสฺมา มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ สภาวาวโพธโต. เตนาห ‘‘ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต’’ติ, ตทงฺควเสนาติ อตฺโถ. อถ วา ยถาวุตฺโต สมฺมาทิฏฺิสงฺขาโต มคฺโค อริยมคฺคสฺส อุปายภูโต อสมฺโมหสภาโว อตฺตานมฺปิ ปกาเสติ ปทีโป วิยาติ มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ. สฺวายํ ปากฏภาโว โมหนฺธการวิธมเนนาติ อาห ‘‘ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต’’ติ.
๗๒๘. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทิโก อนุโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปวตฺติยา อนุโลมนโต. ‘‘อวิชฺชาสมุทยา’’ติอาทินา อวิชฺชาทีสุ สนฺเตสูติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติ อวโพธโต’’ติ. ปวตฺติยา วิโลมนโต ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทิโก ปฏิโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. เต จ สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๒.๒๐). ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนสฺส จ ปากฏตา ปจฺจยาการปากฏตาย เอว ‘‘อิมสฺเสตํ ผล’’นฺติ อวโพธโต.
๗๒๙. ปุริมปุริมานํ นิโรโธ อุตฺตรุตฺตรานํ อุปฺปาทานุพนฺโธติ อยมตฺโถ ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน สิชฺฌมาโน เอกตฺตนยาธิคมาย โหติ. ยโต ‘‘อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๑๗) โวหารสิทฺธิยา อุจฺเฉททิฏฺิยา อโนกาสตา. เตนาห ‘‘เหตุผลสมฺพนฺเธนา’’ติอาทิ. สงฺขารา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ อยมตฺโถ ขณโต อุทยทสฺสเนน สิชฺฌมาโน นานตฺตนยาธิคมาย โหติ. ยโต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ สภาวเภทาวโพธโต ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวทยตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย สสฺสตทิฏฺิยา อโนกาสตา. เตนาห ‘‘ขณโต อุทยทสฺสเนนา’’ติอาทิ. ปจฺจยโต ¶ อุทยพฺพยทสฺสเนน ปจฺจเย สติ ผลสฺส ภาโว, อสติ อภาโวติ อิมสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา อตฺถิตามตฺเตเนว เต ธมฺมา การณนฺติ อพฺยาปารนโย ปากโฏ โหติ. ยโต อตฺตทิฏฺิยา อโนกาสตา วสวตฺติตาย อลพฺภเนยฺยโต ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมาน’’นฺติอาทิ. อวสวตฺติภาโว ปรายตฺตตา, สา จ สปฺปจฺจยตาย เวทิตพฺพา. ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานา จ ปจฺจยานุรูปเมว อุปฺปชฺชนฺตีติ เหตุผลสฺส เหตุอนุรูปโต สิทฺธิยา อกิริยทิฏฺิยา อโนกาสตาวาติ อาห ‘‘ปจฺจยโต ปนา’’ติอาทิ. สติ การเณ กุโต อกิริยวาโท. กโรตีติ หิ การณํ.
๗๓๐. ปจฺจยโต อุทยํ ปสฺสโต ปจฺจเย สติ สภาเว สติ ผลสฺส สมฺภโวติ อตฺถิตามตฺเตน อุปการกตาติ สงฺขตานํ นิรีหตา, อสติ จ อภาโวติ ปจฺจยาธีนวุตฺติตา จ วิฺายมานา อตฺตสฺุตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘ปจฺจยโต จสฺส…เป… ตาวโพธโต’’ติ. อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน สงฺขารานํ อุทยพฺพยโต ปริจฺฉินฺนตาย วิฺายมานตฺตา. เตนาห ‘‘หุตฺวา อภาวาวโพธโต’’ติ. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺหิ หุตฺวา อภาโว. ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวโก อตีตานาคตภาวสฺุตา. น หิ สงฺขารา ขณตฺตยโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโตติ อาทิอนฺตวนฺตตาปฏิเวธโตติ อตฺโถ. ทุกฺขลกฺขณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพยทสฺสเนนาติ สมฺพนฺโธ. อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺตา สงฺขารา อุปฺปาทโต อุทฺธํ ชราภงฺคาวตฺถนฺตรุปฺปตฺติยา นิรนฺตรํ วิพาธียนฺเตว. สา จ เนสํ วิพาธิยมานตา สมฺมา อุทยพฺพยทสฺสเนน วิภูตา โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺข…เป… โพธโต’’ติ.
สภาวลกฺขณมฺปีติ อุทยพฺพยทสฺสเนน น เกวลํ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณเมว, อถ โข ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิสฺิตํ สภาวสงฺขาตํ ลกฺขณมฺปิ ปากภาววิทฺธํ สภาวาวจฺฉินฺนํ ปากฏํ โหติ. เตนาห ‘‘อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโต’’ติ. สภาวลกฺขเณติ สภาวสฺิเต ลกฺขเณ, ตํตํธมฺมานํ สลกฺขเณ. สงฺขตลกฺขณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปีติ อุปฺปาทาทิสงฺขตลกฺขณสฺส อุปฺปาทกฺขณาทิปริตฺตกาลิกตาปิ ขณนฺตรานวฏฺานโต ¶ ตสฺส. เตนาห ‘‘อุทยกฺขเณ’’ติอาทิ. อุทยวยมตฺตคฺคหณฺเจตฺถ อุทยพฺพยทสฺสนวเสเนว อิมสฺส าณสฺส ปวตฺตนโต, น ิติกฺขณสฺส อภาวา.
๗๓๑. น เกวลฺจ นิจฺจนวา, อถ โข ปริตฺตกาลฏฺายิโน. กถนฺติ อาห ‘‘สูริยุคฺคมเน’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทเก ทณฺเฑน กตเลขา อุทเก ทณฺฑราชิ. อุสฺสาวพินฺทุอาทโย ปฺจ กิจฺจาปิ อุตฺตรุตฺตริ อติปริตฺตฏฺายิภาวทสฺสนตฺถํ นิทสฺสิตา, ตถาปิ เต ทนฺธนิโรธา เอว ¶ นิทสฺสิตา, ตโตปิ ลหุตรนิโรธตฺตา สงฺขารานํ. ตถา หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริยาเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเท จ พนฺธขุรธารา สนฺนิปาตโตปิ สีฆตโร รูปธมฺมานํ นิโรโธ วุตฺโต, ปเคว อรูปธมฺมานํ. น เกวลํ นิจฺจนวา, นาปิ ปริตฺตกาลฏฺายิโนว, อถ โข อสารา. กถนฺติ อาห ‘‘มายา’’ติอาทิ. มายาทโย หิ มณิอาทิวเสน ทิสฺสมานา อตํสภาวตาย อสารา. ตตฺถ มนฺโตสธภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายา. มิคตณฺหิกา มรีจิ. สุปินเมว สุปินนฺตํ. มณฺฑลากาเรน อาวิชฺฌิยมานํ อลาตเมว อลาตจกฺกํ. คนฺธพฺพเทวปุตฺตานํ กีฬนิจฺฉาวเสน นครํ วิย อากาเส อุปฏฺานมตฺตํ คนฺธพฺพนครํ.
เอตฺตาวตาติ ยฺวายํ ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิปาฬินยานุสาเรน (ปฏิ. ม. ๑.๔๙), ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิปาฬินยานุสาเรน (ม. นิ. ๑.๓๔๗, ๓๖๑; ๒.๑๑๓; ๓.๘๖, ๘๙; ปฏิ. ม. ๑.๔๘) วา ยาว อุทยพฺพยปฏิเวธา ภาวนาวิธิ อารทฺโธ, เอตฺตาวตา. กลาปสมฺมสนาทิโกปิ หิ สพฺโพ ภาวนาวิธิ อุทยพฺพยาณุปฺปาทนสฺเสว, น ปริสปริสรีรกรพนฺโธติ. วยธมฺมเมวาติ ภิชฺชนสภาวเมว. วยํ อุเปติ อตฺตโน ธมฺมตาย. ยฺหิ อุปกฺกเมน วินสฺสตีติ วุจฺจติ, ตมฺปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว วินสฺสติ อเหตุกตฺตา วินาสสฺส. อุปกฺกมเหตุ ปน วิสทิสุปฺปาโท โหติ. อิมินา อากาเรนาติ ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๖; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) หิ วุตฺตํ, ตสฺมา วยํ อนาลมฺพิตฺวาปิ ‘‘วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทยสฺส, ‘‘อุปฺปนฺนฺจ อิทํ วยํ อุเปตี’’ติ วยสฺส จ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปจฺจกฺขกรณากาเรน. อธุนา อุปฺปนฺนํ, น ตาว พลปฺปตฺตนฺติ อาห ‘‘ตรุณวิปสฺสนาาณ’’นฺติ. กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ ¶ สมฺมสนํ น นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนาสมฺํ ลภติ, อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตเมว ลภตีติ อาห ‘‘ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ.
วิปสฺสนุปกฺกิเลสกถาวณฺณนา
๗๓๒. อิมาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย วเสน, น อารทฺธวิปสฺสนานํ ภงฺคานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, นาปิ นิพฺพิทานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ¶ พลววิปสฺสนาย วเสนาติ อตฺโถ. น หิ ตทา วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติ. อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ จ อารทฺธวิปสฺสกสฺเสวาติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนุปกฺกิเลสา หี’’ติอาทิ. ทิฏฺิคาหาทิวตฺถุภาเวน วิปสฺสนํ อุปกฺกิเลสนฺตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลสา. ‘‘อริยสาวกสฺสา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน วุตฺตํ พลววิปสฺสนาปตฺตสฺสาปิ อนุปฺปชฺชนโต. วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ สีลวิปตฺติอาทิวเสน ยถา ตถา วิปฺปฏิปนฺนกสฺส. ตสฺส ปน ปฏิปตฺติยา ครหิตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปฺปฏิปนฺนกสฺสา’’ติ อาห. จ-สทฺโท อุปริปททฺวเยปิ โยเชตพฺโพ. นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานสฺสาติ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานํ อาปนฺนสฺส. กุสีตปุคฺคลสฺสาติ สีลสมฺปนฺนสฺเสว โกสชฺเชน ภาวนํ อนนุยฺุชนฺตสฺส. อถ วา วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อภาเวน วิครหิตปฏิปตฺติกสฺส. วิปสฺสนาปฏิปตฺติเยว หิ สสมฺภารา ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺติ, ตทฺา วิปฺปฏิปตฺติ, สา จ ตตฺถ นิกฺขิตฺตธุรสฺส โหติ. นิกฺขิตฺตธุรตา จ โกสชฺเชนาติ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานสฺส กุสีตปุคฺคลสฺสา’’ติ. ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ โยเคน าเณน ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส. สา ปน ยุตฺตปฺปยุตฺตตา สมถวเสนาปิ โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติ. อุปฺปชฺชนฺติเยว น นุปฺปชฺชนฺติ อฺถา มคฺคามคฺคาณสฺเสว อสมฺภวโต.
โอภาสาทีสุ ‘‘อริยธมฺโม’’ติ ปวตฺตํ อุทฺธจฺจํ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิปสฺสนาวีถิโต อุกฺกมเนน วิรูปํ คหิตํ ปวตฺติตํ มานสํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ. โอภาโส ธมฺโมติ การณูปจาเรนาห, อีทิสํ โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต มม อริยมคฺโคติ อตฺโถ. โอภาสํ อาวชฺชติ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วา ‘‘ผล’’นฺติ วา. นิพฺพานนฺติ คณฺหนฺโต ¶ ตตฺถ ปวตฺตธมฺเม มคฺคผลภาเวน คณฺหาติ, าณาทิเก ปน มคฺคผลภาเวเนว คณฺหาติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจนฺติ ตโต โอภาสเหตุ โย วิกฺเขโป, ตํ อุทฺธจฺจนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อนิจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อนิจฺจ…เป… นปฺปชานาติ ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ สฺาย อนิจฺจตาทิวเสน มนสิการสฺเสว อภาวโต. อยฺจ อตฺโถ –
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปฺปตฺตึ ¶ พฺยากโรติ, สพฺโพ โส จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน. กตเมหิ จตูหิ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต…เป… กโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ…เป… สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ, โหติ โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ, ตสฺส มคฺโค สฺชายติ…เป… อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๗๐) –
อิมินา สุตฺตปเทเนว เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ จตุตฺถมคฺควิสฺสชฺชเน ยถาวุตฺตมคฺคผลนิพฺพานธมฺมา ธมฺโม. ตตฺถ อุทฺธจฺจํ ‘‘อธิคตมคฺคาทิโกหมสฺมี’’ติ อมคฺคาทีสุ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน อุปทฺทุตํ วิคฺคหิตมานสํ โหติ. นิกนฺติ โอภาสาทีสุ อเปกฺขา สุขุมรูปา ตณฺหา, สา วิปสฺสนาภิรติอากาเรน อุปฏฺหนฺตี อธิมานิเกน ‘‘ธมฺโม’’ติ คยฺหตีติ อาห ‘‘นิกนฺติ ‘ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชตี’’ติ.
๗๓๓. วิปสฺสโนภาโสติ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ, สสนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺานฺจ ภาสุรํ รูปํ. ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ โยคิโน ¶ สรีรฏฺเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺติ, อิตรํ สรีรํ มฺุจิตฺวา าณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ, ตํ ตสฺเสว ปฺายติ, เตน ผุฏฺโกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิฺาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ วทนฺติ. ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมวาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ. วิปสฺสนาวีถิ นาม ปฏิปาฏิยา ปวตฺตมานา วิปสฺสนาว. อุกฺกนฺตา นาม โหติ โยคินา ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติ อธิมาเนน วิสฺสฏฺตฺตา, ตสฺส วา ¶ โยคิโน วิปสฺสนา ตโต เอว วีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติ. มูลกมฺมฏฺานนฺติ วิปสฺสนเมวาห.
เวมตฺตตายาติ อปฺปวิปุลตาวเสน วิสทิสตาย. อสฺสาติ โอภาสสฺส. ทฺวีหิ กุฏฺเฏหิ ปริจฺฉินฺนํ เคหํ ทฺวิกุฏฺฏเคหํ. ตสฺส กิร อพฺภนฺตเรปิ เอกา ภิตฺติ โหติ พหิปิ, อุภินฺนํ อนฺตเร อนุปริยายปถํ โหติ, สายนฺเห ตตฺถ สนฺถริตานิ ปฺจวณฺณานิ กุสุมานิ, วิสทาณสฺส โอภาเสน ผริตฏฺาเน รูปคตฺจ ทิพฺพจกฺขุโน วิย ปฺายนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภนฺเต มยฺห’’นฺติอาทิ.
เอวํ โอภาสสฺส เวมตฺตตาย วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา จิรกาลวิปฺปลมฺพเน วตฺถุํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ ปน วิปสฺสนุปกฺกิเลโสติ วกฺขมานปฺปการํ สนฺธายาห, น สพฺพํ. โสติ โส สมถวิปสฺสนาลาภี อธิมานิโก.
ทิวาสเนติ ทิวาฏฺาเน นิสีทิตพฺพอาสเน. ปมํ ‘‘ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺติตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ.
ปจฺฉา อุปาเยน ปุถุชฺชนภาวํ วิฺาเปตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยเชสฺสามีติ จินฺติตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อวสฺสโย ภวิสฺสามิจฺเจวาหํ อาคโต’’ติ, ตสฺส จ ปธานตฺตา สาวธารณํ กตฺวา วุตฺตํ. อยํ ธมฺโมติ อยํ อริยมคฺคานุคโต ปฏิสมฺภิทาธมฺโมติ เถรสฺส อชฺฌาสยวเสน วทติ. สมาธินฺติ อภิฺาสมาธึ. อฺจิตกณฺโณติ นิจฺจลฏฺปิตกณฺณปุโฏ. ปลายิตุํ อารทฺโธ ภเยน. เตนาห ‘‘เถโร กิร โทสจริโต’’ติ. โทสจริตสฺส หิ สูรสฺสาปิ สหสา ภยํ อุปฺปชฺชติ. เตนสฺส ขีณาสวตฺเถโร อชฺฌาสยํ ตฺวา ‘‘อิมินา อุปาเยน ปุถุชฺชนภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ¶ หตฺถินิมฺมาปนาทิมกาสิ. โทสจริตตฺตา หิ เถโร ขิปฺปํ ปฏิวิชฺฌิ. ขิปฺปวิราคี หิ โทสจริโต.
๗๓๔. ตสฺสาติ อุทยพฺพยาณํ มตฺถกํ ปาเปนฺตสฺส โยคิโน. ‘‘เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตี’’ติอาทินา อุทยพฺพยานุปสฺสนเมเวตฺถ ตุลนํ, ตีรณฺจ เวทิตพฺพํ. ยถา เทวานมินฺเทน ขิตฺตํ วชิรํ อโมฆํ, อปฺปฏิหตฺจ โหติ, เอวมิทมฺปิ าณํ นิปุณํ อุทยพฺพยทสฺสเนติ ¶ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ติขิณนฺติ อกุณฺํ. สูรนฺติ เตชวนฺตํ. อติวิสทนฺติ นิสิตภาเวน อติวิย ปฏุตรํ าณํ อุปฺปชฺชติ. ตถา หิเนน โยคี ‘‘มคฺคปฺปตฺโตสฺมี’’ติ มฺติ.
วิปสฺสนาปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปีติ. ขุทฺทกาทโย ปีติโย เหฏฺา วณฺณิตา เอว. ยสฺมา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย วีถิปฏิปนฺนาย อนุกฺกเมน ปฺจ ปีติโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อยํ ปฺจ…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติ. มตฺถกปฺปตฺเตน ปน อุทยพฺพยาเณน สทฺธึ ผรณาปีติเยว โหติ. อุปจารปฺปนากฺขณโต อฺทาปิ หิ ผรณาปีติ โหติเยว. เตนาห ‘‘สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
ปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคฬกานิ อฺมฺาวิโยคินีติ ปสฺสทฺธิยา อุปฺปนฺนาย อิตราปิ อุปฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ กิจฺจทสฺสนมุเขน ตา สพฺพาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารว’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ กายคฺคหเณน รูปกายสฺสปิ คหณํ เวทิตพฺพํ, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสว. กายปฺปสฺสทฺธิอาทโย หิ รูปกายสฺสาปิ ทรถาทินิมฺมทฺทิกาติ. กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ…เป… อุชุกานิเยว โหนฺติ เตสํ อปสฺสทฺธาทิภาวสฺส เหตุภูตานํ อุทฺธจฺจาทิถินมิทฺธาทิทิฏฺิมานาทิเสสนีวรณาทิอสฺสทฺธิยาทิมายาสาเถยฺยาทิสํกิเลสธมฺมานํ วิธมนวเสน ตทา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนโต. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติสมเย. มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสี, มนุสฺสโยคฺคา กามสุขรติ, ตาทิเสหิ มนุสฺสวิเสเสหิ อนุภวิตพฺพตานติวตฺตนโต ทิพฺพา รติปิ สงฺคหิตา, มานุสีสทิสตาย กามสุขภาเวน ทิพฺพา รติปิ วา, ตสฺสา อติกฺกนฺตตาย น มานุสีติ อมานุสี.
สฺุาคารนฺติ ¶ ยํ กิฺจิ วิวิตฺตํ เสนาสนํ, วิปสฺสนํ เอว วา. สาปิ หิ นิจฺจภาวาทิสฺุตาย, โยคิโน สุขสนฺนิสฺสยตาย จ ‘‘สฺุาคาร’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. จิตฺตสฺส อนุปสฺสนกรานํ กิเลสานํ วิคเมน สนฺตจิตฺตสฺส. สํสาเร ภยสฺส อิกฺขเนน ภิกฺขุโน. สมฺมา าเยน รูปารูปธมฺมานํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน วิปสฺสโต. สมฺมสโต อนารทฺธวิปสฺสนานํ มนุสฺสานํ อวิสยตาย อมานุสี. วิปสฺสนาปีติสุขสฺิตา รติ โหตีติ อยเมตฺถ คาถาย สงฺเขปตฺโถ. ทุติยคาถา ปน อุทยพฺพยาณเมว สนฺธาย วุตฺตา. ตตฺถ ยโต ยโตติ รูปโต วา อรูปโต วา.
วิปสฺสนาสุขนฺติ ¶ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตํ เจตสิกสุขํ. ยสฺมา ตํสมุฏฺิเตหิ อติปณีตรูเปหิ สพฺโพ กาโย ปริผุโฏ, ปริพฺรูหิโต จ โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สกลสรีรํ อภิสนฺทยมาน’’นฺติ.
อธิโมกฺโขติ สทฺธา, น เยวาปนกาธิโมกฺโขติ อธิปฺปาโย. สา เจตฺถ น กมฺมผลํ, รตนตฺตยํ วา สทฺทหนวเสน ปวตฺตา, อถ โข กิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน สมฺปยุตฺตานํ อติวิย ปสนฺนภาวเหตุภูตา. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา…เป… สทฺธา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
ปุริมุปฺปนฺนภาวนาพลสํสิทฺธํ สมปฺปวตฺตํ วีริยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํกิเลสปกฺขโต โกสชฺชโต ปคฺคณฺหนโต ปคฺคโห. เตนาห ‘‘ปคฺคโหติ วีริย’’นฺติอาทิ.
สุปฏฺิตาติ สภาวสลฺลกฺขเณน อารมฺมเณ สุฏฺุ อุปฏฺิตา. สุปติฏฺิตาติ ปฏิปกฺขวิคเมน เตน อจลนียตาย สุฏฺุ ปติฏฺิตา. ตโต เอว นิขาตา วิย อจลา. อจลภาเวเนว ปพฺพตราชสทิสาติ ตีหิปิ ปเทหิ สุปติฏฺิตเมว ทสฺเสติ. โสติ โยคาวจโร. ยํ ยํ านนฺติ ยํ ยํ อตฺตโน อุปติฏฺานฏฺานํ รูปํ วา อรูปํ วา. โอกฺขนฺทิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวา. ปกฺขินฺทิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ. ทิพฺพจกฺขุโน ปริภณฺฑภูตสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อุปฏฺหนฺเต ปรโลกสฺิเต สตฺเต สนฺธายาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิยา’’ติ น ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลกวิสยตฺตา. วณฺณายตนวิสยฺหิ ตนฺติ. อสฺส สติ อุปฏฺาติ ขายติ, อุปติฏฺตีติ วา อตฺโถ. ยทคฺเคน หิ สติ อารมฺมณํ โอกฺขนฺทิตฺวา ¶ อุปติฏฺติ, ตทคฺเคน อารมฺมณมฺปิสฺส โอกฺขนฺทิตฺวา อุปติฏฺตีติ วุจฺจติ.
วิจินิตวิสยตฺตา สงฺขารานํ วิจินเน มชฺฌตฺตภาเวน ิตา วิปสฺสนุเปกฺขา. สา ปน อตฺถโต ตถาปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว. มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตนา อาวชฺชเน อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา ‘‘อาวชฺชนุเปกฺขา’’ติ วุตฺตา. อุทยพฺพยานํ สุฏฺุตรํ อุปฏฺานโต ตทนุปสฺสนายํ มชฺฌตฺตภูตา อิธ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. เต ปน อุทยพฺพยา สพฺพสงฺขารานนฺติ อาห ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา’’ติ. อาวชฺชนาย อินฺทวชิรตตฺตนาราจสทิสตา, สูรติกฺขภาโว จ สพฺพฺุตฺาณปุเรจรา วิย ตทนุจราณสฺส ตถาภาเวน ทฏฺพฺพา.
วิปสฺสนานิกนฺตีติ ¶ วิปสฺสนาย นิกามนา อเปกฺขา. โอภาสาทโย วิปสฺสนาย วิชมฺภนภูตา ตสฺสา อลงฺกาโร วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตายา’’ติ. อาลยนฺติ อเปกฺขํ. สุขุมา, สนฺตาการาติ สุขุมาการา, สนฺตาการา จ, สา จสฺสา สุขุมสนฺตาการตา ภาวนาย สาติสยปฺปวตฺติยา, ยโต กิเลสภาโวปิสฺสา ทุวิฺเยฺโย โหติ. เตนาห ‘‘ยา นิกนฺติ กิเลโสติ…เป… โหตี’’ติ.
เอเตสุปีติ ยถาทสฺสิเตสุ าณาทีสุปิ. ‘‘อฺตรสฺมึ อุปฺปนฺเน’’ติ อิทํ อุปฺปนฺเน อฺตรสฺมึ ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติอาทิคฺคหณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น อฺตรฺตรสฺเสว อุปฺปชฺชนโต. น วาปิ หิ อุปกฺกิเลสา เอกกฺขเณปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺจเวกฺขณา ปน วิสุํ วิสุํ โหติ. ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา’’ติ อิทํ ธมฺมสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปน ตทา โยคิโน ตถาจิตฺตปฺปวตฺติวเสน. น หิ โส ตทา ตํ ‘‘นิกนฺตี’’ติ ชานาติ, ตถา สติ ตพฺพิสยสฺส ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติอาทิคฺคหณสฺส อสมฺภโว เอว. ตสฺมา เอวมสฺส สิยา ‘‘น วต เม เอวรูปา ภาวนาภิรติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติ.
๗๓๕. อุปกฺกิเลสวตฺถุตายาติ นิปฺปริยายโต ทิฏฺิมานตณฺหา อิธ อุปกฺกิเลสา เตสํ วตฺถุตาย อุปฺปตฺติฏฺานตาย. น สภาวโตติ อาห ‘‘น อกุสลตฺตา’’ติ. ยถา ปน โอภาสาทโย, เอวํ นิกนฺติปิ ทิฏฺิคาหาทีนํ ¶ านํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปกฺกิเลสวตฺถุ จา’’ติ. วตฺถุวเสเนวาติ คาเห อนามสิตฺวา คาหานํ วตฺถุตาวเสเนว. อตฺตวาที หิ ‘‘อหํพุทฺธินิพนฺธโน’’ติ ปริกปฺปิโต อตฺตา โอภาสสฺส สามิภูโต ‘‘มมา’’ติ สามิวจนสฺส วิสยภาเวน คหิโตติ อาห ‘‘มม โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต หิ ทิฏฺิคาโห’’ติ. โอภาสสฺส มนาปคฺคหณมุเขน เตน อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหตีติ วุตฺตํ ‘‘มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต มานคาโห’’ติ. อสฺสาทยโตติ สมฺปิยายโต. เตสนฺติ ทิฏฺิคาหาทิสฺิตานํ อุปกฺกิเลสานํ วเสน. โอภาสาทีสูติ โอภาสาทินิมิตฺตํ. กมฺปนํ ยถารทฺธวิปสฺสนาย อฏฺตฺวา วิกฺเขปาปตฺติ, สา จ โอภาสาทีสุ ตณฺหาทิคาโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอภาสาทีสุ กมฺปติ…เป… สมนุปสฺสตี’’ติ อาห.
โอภาสนิมิตฺตํ จิตฺตํ วิกมฺปตีติ สมฺพนฺโธ. โอภาเส วา วิสยภูเต อุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ ¶ วิกมฺปตีติ โยชนา. เตนาห ‘‘เยหิ จิตฺตํ ปเวธตี’’ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อุปฏฺาเนติ สติยํ. อุเปกฺขาย จาติ วิปสฺสนุเปกฺขาย จ.
มคฺคามคฺคววตฺถานกถาวณฺณนา
๗๓๖. กุสโล ปนาติอาทีสุ กมฺมฏฺานโกสลฺลโยเคน กุสโล. ปริปกฺกาณตาย ปณฺฑิโต. อาคมพฺยตฺติยา พฺยตฺโต. อุปกฺกิเลสตพฺพิโสธเนสุ อาทีนวานิสํสาวโพธโยคโต พุทฺธิสมฺปนฺโน. อยํ โข โสติ โย โส อาจริเยน กมฺมฏฺานทานกาเล อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติสมเย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺโต, อยํ โข โส โอภาโส อุปฺปนฺโนติ อุปกฺกิเลสวตฺถุภาวววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส วิปสฺสนาย วิสยภาวูปนยนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส โข ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปมนเย อนิจฺจลกฺขณวิภาวนเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมึ สิทฺเธ อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ สิทฺธเมว โหติ. ทุติยนเย ปน โอภาสาทิเก นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกทิฏฺิคาหาทีนํ อุคฺฆาฏนสมุคฺฆาฏนปริยาทานวเสน มนสิการวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรูปสตฺตเก ‘‘สเจ สงฺขารา อตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติอาทิ ¶ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๒๑) สพฺพสงฺขารสงฺคณฺหนวเสน สามฺโต วุตฺตํ, อิธ โอภาสาทิวเสน สงฺขาเร วิภชฺช วุตฺตํ. เสโส มนสิการวิธิ ตตฺถ วุตฺตนโยวาติ อาห ‘‘สพฺพํ อรูปสตฺตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ.
โอภาสํ ‘‘เนตํ มมา’’ติ สมนุปสฺสนฺโต ตณฺหาคาหโต จิตฺตํ วิโสเธติ, ‘‘เนโสหมสฺมี’’ติ สมนุปสฺสนฺโต มานคาหโต, ‘‘น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺโต ทิฏฺิคาหโต. เตนาห ‘‘โอภาสํ เนตํ มมา’’ติอาทิ. เอส นโย าณาทีสุปิ.
อิมานิ ทส านานีติ อิมานิ ยถาวุตฺตานิ โอภาสาทีนิ ทส อุปกฺกิเลสการณานิ. ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ยสฺส โยคิโน ปฺา โอภาสาทีสุ อนิจฺจตาทิคฺคหณวเสน ปริจิตวตี ปริคฺคเหตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา ิตา. ธมฺมุทฺธจฺจสฺส สมคฺคภาวชานเนน ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ.
วีถิปฏิปนฺนนฺติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาวีถิปฏิปนฺนํ.
ทิฏฺิวิสุทฺธิยนฺติ ¶ ทิฏฺิวิสุทฺธิยํ อธิคตายํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิาเณน วา ทิฏฺิยา วิโสธเน ทุกฺขสจฺจสฺส ววตฺถานํ กตํ โหติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนสฺส นามรูปสฺส ววตฺถานโต. นามรูปสฺส ปจฺจยา นามรูปสมุทยปกฺขิยาติ อาห ‘‘กงฺขา…เป… สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ กต’’นฺติ. อภิธมฺมนเยน หิ สพฺพกิเลสา, กมฺมฺจ สมุทยสจฺจํ. อิมิสฺสนฺติ อิมายํ. สมฺมาติ อวิปรีตํ. มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺส อุปายภูตมคฺคสฺส.
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ วีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๒๑. ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยาณกถาวณฺณนา
๗๓๗. วิปสฺสนาจารสฺส ¶ ¶ มตฺถกปฺปตฺติยา สงฺขารุเปกฺขาาณํ สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา. สิขาปฺปตฺติ ปนสฺส อุทยพฺพยาณาทีนํ อตฺตฏฺมานํวเสน ชาตาติ อาห ‘‘อฏฺนฺนํ ปน าณานํ วเสน สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา’’ติ. โอฬาริโกฬาริกสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหตมสฺส วิคมเนน สจฺจปฺปฏิเวธานุกูลตฺตา ‘‘สจฺจานุโลมิกาณ’’นฺติ อนุโลมาณมาห. ตานิ ปน าณานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺนฺนนฺติ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อุทยพฺพยทสฺสเนน สงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณํ, ตทนุสาเรน อิตรลกฺขณานิ จ วิภาเวนฺตีเยว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ปวตฺตตีติ กตฺวา ‘‘วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เกจิ. ตยิทํ ตสฺส สพฺพโส ตีรณปริฺาภาวเมว มฺมาเนหิ วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ อุทยพฺพยาณํ ตีรณปริฺนฺโตคธเมว, อุทยพฺพยาทีนํ ปน ชานนฏฺเน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน จ าณทสฺสนานิ, อุทยพฺพยาณาทีนิ. ตานิเยว ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา าณทสฺสนวิสุทฺธิ, สา เอว อริยมคฺโค ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา จาติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตํ. ตํ ปน อุปฺปนฺนมตฺตํ อปฺปคุณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปคุณฺหิ นิจฺจสฺาทิปหานสิทฺธิยา ปหานปริฺาย อธิฏฺานภูตํ. ยโต ตทวิคเมน อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอกจฺจา อธิคตา เอว โหนฺติ. น หิ อุทยพฺพยานํ ปจฺจกฺขโต ปฏิเวเธน วินา สามฺาการานํ ตีรณมตฺเตน สาติสยํ ปฏิปกฺขปหานํ สมฺภวติ. อสติ จ ปฏิปกฺขปหาเน กุโต าณาทีนํ วชิรมิว อวิหตเวคตา, ติขิณวิสทาทิตา วา. ตสฺมา ปคุณภาวปฺปตฺตํ อุทยพฺพยาณํ ปหานปริฺาปกฺขิยเมว ทฏฺพฺพํ. สพฺพสงฺขารานํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสนา, ตเทว าณํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ. ยถาภูตทสฺสาวี ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, เตภูมกธมฺมา, เตสุ ภยโต อุปฏฺิเตสุ ภายิตพฺพาการคาหิาณํ ภยตุปฏฺานาณํ. มฺุจิตุํ อิจฺฉตีติ มฺุจิตุกมฺยํ, จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว มฺุจิตุกมฺยตา ¶ , ตเทว าณํ มฺุจิตุกมฺยตาาณํ. ปุน ¶ ปฏิสงฺขานากาเรน ปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ. นิรเปกฺขตาย สงฺขารานํ อุเปกฺขนวเสน ปวตฺตาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยาณาทินววิธาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตสฺมา.
๗๓๘. ‘‘อุปกฺกิเลสวิมุตฺต’’นฺติ วิเสสเนน วิภาวิตมตฺถํ อนวพุชฺฌนฺโต โจทโก ‘‘ปุน อุทยพฺพยาเณ โยโค กิมตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กิมตฺถิโยติ กึ ปโยชโน นิรตฺถโก, ปเคว นิพฺพตฺติตตฺตา ปกฺกสฺส ปจนํ วิยาติ อธิปฺปาโย. อถ วา ลกฺขณสลฺลกฺขณาทิเหตุปฏิปาฏิคฺคหณวเสน ตมตฺถํ าเปตุกาโม อาจริโยว กเถตุกมฺยตาวเสน ‘‘กิมตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉติ. ลกฺขณสลฺลกฺขณตฺโถติ อนิจฺจาทิลกฺขณานํ สมฺมเทว อุปธารณตฺโถ. ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุทยพฺพยาณํ หี’’ติอาทิมาห. นนุ จ อุทยพฺพยาณํ นาม สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ, น อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยํ, เตน กถํ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณํ โหตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘อุทยพฺพยาณํ ลกฺขณตฺตยวิสยํ โหตี’’ติ. อุทยพฺพเย ปน ปฏิวิทฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ตโต ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕; ๔๕, ๗๗; ๔.๑, ๔; ปฏิ. ม. ๒.๑๐) อิตรลกฺขณมฺปิ. อถ วา อุทยพฺพยคฺคหเณน หุตฺวา อภาวากาโร, อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนากาโร, อวสวตฺตนากาโร จ วิภูตตโร โหตีติ การณภาเวน อุทยพฺพยาเณ โยคสฺส ลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณตฺถตา เวทิตพฺพา, น สมฺมุเขเนว. เหฏฺาติ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิโต เหฏฺา. ตฺหิ โอภาสาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตมฺปิ ทิฏฺิอาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺตฺตา กุณฺํ อวิสทเมว ชาตํ. เตนาห ‘‘ทสหิ…เป… นาสกฺขี’’ติ.
๗๓๙. อมนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. ‘‘กิสฺส อมนสิการา’’ติ หิ อิทํ ‘‘เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตสฺส ปฏิจฺฉาทกสฺส เหตุปุจฺฉา. สนฺตติยา หิสฺส ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อนิจฺจลกฺขณํ น อุปฏฺาติ, สา จ สนฺตติ อุทยพฺพยามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทิกา ชาตา. อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุกฺขลกฺขณํ น อุปฏฺาติ, เต จ อิริยาปถา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทกา ชาตา. ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อนตฺตลกฺขณํ ¶ น อุปฏฺาติ, เต จ ฆนา นานาธาตุวินิพฺโภคามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทกา ชาตาติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสโต ¶ น อุทยาวตฺถา วยาวตฺถํ ปาปุณาติ, วยาวตฺถา วา อุทยาวตฺถํ. อฺโว อุทยกฺขโณ, อฺโว วยกฺขโณติ เอโกปิ ธมฺโม ขณวเสน เภทโต อุปฏฺาติ, ปเคว อตีตาทิโกติ อาห ‘‘อุทยพฺพยํ ปน…เป… อุปฏฺาตี’’ติ. ตตฺถ สนฺตติยา วิโกปิตายาติ ปุพฺพาปริเยน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อฺโฺภาวสลฺลกฺขเณน สนฺตติยา อุคฺฆาฏิตาย. น หิ สมฺมเทว อุทยพฺพยํ สลฺลกฺเขนฺตสฺส ธมฺมา สมฺพนฺธภาเวน อุปฏฺหนฺติ, อถ โข อโยสลากา วิย อสมฺพนฺธภาเวนาติ สุฏฺุตรํ อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติ.
อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิ กตฺวาติ ยถาปริคฺคหิตอุทยพฺพยวเสน สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ปฏิปีฬิยมานตํ วิพาธิยมานตํ มนสิ กริตฺวา. อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเตติ อิริยาปเถ ลพฺภมานทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาเว อุคฺฆาฏิเต. เอกสฺมิฺหิ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส วิโนทกํ อิริยาปถนฺตรํ ตสฺส ปฏิจฺฉาทกํ วิย โหติ, เอวํ เสสาปีติ อิริยาปถานํ ตํตํทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาเว ยาถาวโต าเต เตสํ ทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาโว อุคฺฆาฏิโต นาม โหติ สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย ปากฏภาวโต. เตนาห ‘‘ทุกฺขลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺาตี’’ติ. นานาธาตุโยติ นานาวิธา ปถวีอาทิธาตุโย นานาวิเธ สภาวธมฺเม. วินิพฺภุชิตฺวาติ ‘‘อฺา ปถวีธาตุ, อฺา อาโปธาตู’’ติอาทินา, ‘‘อฺโ ผสฺโส, อฺา เวทนา’’ติอาทินา จ วิสุํ วิสุํ กตฺวา. ฆนวินิพฺโภเค กเตติ สมูหฆเน, กิจฺจารมฺมณฆเน จ ปเภทิเต. ยา เหสา อฺมฺูปตฺถทฺเธสุ สมุทิเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอกตฺตาภินิเวสวเสน อปริมทฺทิตสงฺขาเรหิ คยฺหมานา สมูหฆนตา, ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจเภทสฺส สติปิ ปฏินิยตภาเว เอกโต คยฺหมานา กิจฺจฆนตา, ตถา สารมฺมณธมฺมานํ สติปิ อารมฺมณกรณเภเท เอกโต คยฺหมานา อารมฺมณฆนตา จ, ตา ธาตูสุ าเณน วินิพฺภุชิตฺวา ทิสฺสมานา หตฺเถน ปริมชฺชิยมาโน เผณปิณฺโฑ วิย วิลยํ คจฺฉนฺติ, ‘‘ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สฺุา เอเต ธมฺมา ธมฺมมตฺตา’’ติ อนตฺตลกฺขณํ ปากฏตรํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นานาธาตุโย…เป… อุปฏฺาตี’’ติ.
๗๔๐. ธุวภาวปฏิกฺเขปโต ¶ น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ขนฺธปฺจกํ. ยถาห ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๗๒). ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘อุปฺปาทวยฺถตฺตภาวา’’ติ อาห. อุปฺปาโท นิพฺพตฺติลกฺขณํ, วโย วิปริณามลกฺขณํ, อฺถตฺตํ ชรา, เตสํ สพฺภาวโตติ อตฺโถ. หุตฺวา อภาวโตติ ¶ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโต. เอตฺถ จ ปุริเมน ชาติชรามรณสพฺภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ, ทุติเยน ปากภาววิทฺธํสาภาวโต. ยสฺส ภาเวน ขนฺธปฺจกํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อนิจฺจลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทวยฺถตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตน หิ ตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ลกฺขียติ. อาการวิกาโรติ อาการวิกติ. อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ลพฺภติ, วิรูปตฺตา น อุปฺปาทากาโร. อาการวิกาโรติ วา อาการวิเสโส. หุตฺวา อภาโว หิ ปากภาวโต ภินฺโน วิทฺธํสาภาวตฺตา ตตฺถ จ อนิจฺจลกฺขณํ นิรุฬฺหํ. อนิจฺจากาโร หิ ทุกฺขานตฺตากาเรหิ วิย อุปฺปาทาการโต จ วิสิฏฺโ. ตถา หิ สทฺทสฺส วิทฺธํสาภาโว สงฺขตภาเวนปิ สาธียติ.
สงฺขตภาโว จ อตฺถโต อุปฺปาทวนฺตตา. อุปฺปาโท จ ปากภาวสาธิตา ธรมานาวตฺถา. อิมินา นเยน ทุกฺขานตฺตาลกฺขณานิ เวทิตพฺพานิ. อปิจ ยถา นิจฺจปฏิกฺเขปโต อนิจฺจนฺติ นิจฺจาการปฏิกฺเขปโต ยถาวุตฺโต อภาวาการสงฺขาโต อนิจฺจากาโร อนิจฺจลกฺขณํ, เอวํ สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ สุขาการปฏิกฺเขปโต อภิณฺหปฏิปีฬนาการสงฺขาโต ทุกฺขากาโร ทุกฺขลกฺขณํ, ตถา อตฺตปฏิกฺเขปโต อนตฺตาติ อตฺตาการปฏิกฺเขปโต อวสวตฺตนาการสงฺขาโต อนตฺตากาโร อนตฺตลกฺขณนฺติ ทฏฺพฺพํ. เต ยิเม ตโยปิ อาการา อสภาวธมฺมตฺตา ขนฺธปริยาปนฺนา น โหนฺติ. ขนฺเธหิ วินา อนุปลพฺภนียโต ขนฺธวินิมุตฺตาปิ น โหนฺติ. ขนฺเธ ปน อุปาทาย โวหารวเสน ลพฺภมานา ตทาทีนววิภาวนาย วิเสสการณภูตา ตชฺชาปฺตฺติวิเสสาติ เวทิตพฺพา.
ตยิทํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณตฺตยฺเจว ลกฺขิตพฺพฺจ ขนฺธปฺจกํ. ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขตี’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํ. อุทยพฺพยาณตฺถฺหิ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ‘‘อุทยพฺพยาณ’’นฺติ กถิตา. น หิ อุทยพฺพยาณํ ทุกฺขลกฺขณาทิวิสยํ ¶ . ตพฺพิสยตฺเต วา อุทยพฺพยาณเมว น สิยา, อุทยพฺพยาณํ ปน ติกฺขํ, วิสทฺจ กาตุกาเมน ลกฺขณตฺตยตีรณเมว กาตพฺพํ. ปริกมฺมสทิสฺเหตํ ตสฺส. เอส นโย เสสาเณสุปีติ.
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยาณํ นิฏฺิตํ.
ภงฺคานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๔๑. วหตีติ ¶ ปวตฺตติ. าณสฺส ติกฺขภาโว ภาวนาย ปคุณภาเวน. ปคุณา จ ภาวนา วิกฺเขปาภาวโต อารมฺมเณ อปฺปิตา วิย ปวตฺตตีติ าณสฺส ติกฺขภาเวน สงฺขารานํ ลหุอุปฏฺานตา ทสฺสิตา. สงฺขาเรสุ ปน อุทยพฺพยวเสน ลหุํ ลหุํ อุปฏฺหนฺเตสุ อุทยทสฺสนฺจ ‘‘อุปฺปาทวโต วินาโส’’ติ ยาวเทว วยทสฺสนตฺถํ ตสฺส นิพฺพิทาวหตฺตาติ วเย เอวสฺส อาโภคสมนฺนาหาโร มนสิกาโร ปวตฺตติ, เตน อุปฺปาทาทึ มฺุจิตฺวา วยเมวารพฺภ าณํ อุปฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปฺปาทนฺติ นิพฺพตฺติวิการํ. ิตินฺติ ิติปฺปตฺตํ, ชรนฺติ อตฺโถ. ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ. นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํ. ยํ สงฺขารานํ สมุทยาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺานํ, ตํ สงฺขารนิมิตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ปวตฺตํ นาม สงฺขารานํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตนํ อุปฺปาโทว, นิมิตฺตํ นาม อุปฺปนฺนานํ วิชฺชมานตา านปรมฺปรา, ตสฺมา อุปฺปาทเมว คณฺหาติ เจ, ปวตฺตํ คณฺหาติ นาม. ิตึเยว คณฺหาติ เจ, นิมิตฺตํ คณฺหาติ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘อุปฺปาทํ วา’’ติอาทิวจเนน วิรุชฺฌติ. น หิ อสติ เภเท วิกปฺโป ยุตฺโต. น สมฺปาปุณาติ อคฺคหณโต. กึ ปน สมฺปาปุณาตีติ อาห ‘‘ขย…เป… สนฺติฏฺตี’’ติ. ตตฺถ นิโรธสทฺโท อนุปฺปาเทปิ ทิสฺสตีติ เภทสทฺเทน วิเสสิตํ, เภทสทฺโท วิเสสวาจโกปิ โหตีติ วยสทฺเทน วิเสสิตํ, โสปิ อนิโรธวาจโกปิ อตฺถีติ ขยสทฺเทน วิเสสิตํ, ขยวยเภทสงฺขาเต ขณิกนิโรเธติ อตฺโถ. สติ สนฺติฏฺตีติ สติสีเสน าณมาห. เอตสฺมึ าเนติ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตสฺส อุทยพฺพยาณสฺส ติกฺขภาวาปตฺติยํ วุตฺตนเยน อุทยมฺปิ มฺุจิตฺวา วยสฺเสว มนสิการกาเล.
อารมฺมณปฏิสงฺขาติ รูปเวทนาทิอารมฺมณํ ขยวยวเสเนว ปฏิสงฺขาย. ยการโลเปน หิ นิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘, ๔๐๕) วิย. ยถาวุตฺตสฺส ¶ วา อารมฺมณสฺส ขยวยเภทวเสน ปฏิสงฺขา อารมฺมณปฏิสงฺขา. ภงฺคานุปสฺสเนติ โย ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺโค, ตสฺส อนุปสฺสเน. ปฺาติ ปการโต ชานนา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิทาเนว สํวณฺณียติ.
๗๔๒. ยํ กิฺจิ อารมฺมณนฺติ รูปํ ยาว ชรามรณนฺติ วิปสฺสิตพฺพภาเวน คหิตํ สพฺพํ สงฺขารคตมาห ¶ . ปฏิสงฺขานํ นาม ชานนํ, ตฺจ ภงฺคานุปสฺสนาย อธิปฺเปตตฺตา ภงฺคโต ทสฺสนเมวาติ อาห ‘‘ชานิตฺวา ขยโต วยโต ทิสฺวาติ อตฺโถ’’ติ. ตสฺส าณสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
รูปารมฺมณเมว รูปารมฺมณตา ยถา ‘‘เทโว เอว เทวตา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารมฺมณํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. รูปารมฺมณตาติ วา ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา รูปารมฺมณภาเว’’ติ อาห. อปเรน จิตฺเตน ภงฺคํ อนุปสฺสตีติ วิปสฺสนาวิสยํ ภงฺคานุปสฺสนมาห. เอวฺหิ ภงฺคานุปสฺสนา ปคุณา โหติ, อารมฺมณฺจสฺส วิภูตตรํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. าตนฺติ อารมฺมณมาห อนุปสฺสนาวเสน าตตฺตา. าณนฺติ อนุปสฺสนาาณํ. อุโภปิ วิปสฺสตีติ ตทุภยมฺปิ ขยโต วยโต วิปสฺสตีติ. อยํ เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – รูปสฺส ยาว ชรามรณสฺส ขยโต วยโต ทสฺสนํ อารมฺมณปฏิสงฺขาตํ, ทสฺสนกาณสฺส ขยโต วยโต ทสฺสนํ อารมฺมณปฏิสงฺขาย ภงฺคสฺส อนุปสฺสนนฺติ อุภยตฺถ ปฺา. ปุริมํ วา ตทภาเว อภาวโต ปจฺฉิมายํ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺฉิมา เอว ปฺา วิปสฺสเน าณนฺติ.
เอตฺถาติ ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺส…เป… ภงฺคํ อนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ. อเนเกหิ อากาเรหีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนาทีหิ อเนเกหิ อากาเรหิ. อนุ-สทฺโท ‘‘ภิยฺโย’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปสฺสตี’’ติ.
อิธ สงฺขตธมฺโม นาม ชาติชรามรณปกติโก, ตสฺส ชาติ อาทิโกฏิ, ชรา มชฺฌิมโกฏิ, มรณํ โอสานโกฏิ. ตตฺถ กิฺจาปิ อุปฺปาทาทิติวิธมฺปิ สงฺขตลกฺขณตาย อนิจฺจลกฺขณํ, ตถาปิ ชาติชราสุ ทิฏฺาสุ น ตถา อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺาติ ยถา วยกฺขเณติ อาห ‘‘ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏี’’ติ, อุตฺตมา โกฏิ ¶ ปริโยสานโกฏีติ อตฺโถ. ยถา หิ ชราธมฺมํ, มรณธมฺมเมว จ ชายตีติ ชาติ อนิจฺจตาย อาทิ โกฏิ, ตถา ชาติธมฺมํ, มรณธมฺมเมว จ ชีรตีติ ชรา มชฺฌิมา โกฏิ, ชาติธมฺมํ, ชราธมฺมเมว จ ภิชฺชตีติ ภงฺโค ปรมา โกฏีติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ น กลาปโต สมฺมสนฺโต วิย ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) อนุมานวเสน, นาปิ อารทฺธวิปสฺสโก วิย อุทยคฺคหณปุพฺพกวยทสฺสนวเสน, อถ โข อุทยพฺพยาณานุภาเวน ปจฺจกฺขโต อุปฏฺิเตสุ อุทยวเยสุ วุตฺตนเยน อุทยํ มฺุจิตฺวา ภงฺคทสฺสนวเสเนว อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, เอวํ อนุปสฺสโต ปนสฺส นิจฺจคาหสฺส เลโสปิ นตฺถีติ ¶ อาห ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ. ตถา เหส นิจฺจสฺํ ปชหตีติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตี’’ติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํ. น เจตฺถ ทุกฺขโต อนุปสฺสนาทินิวตฺตนมาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปรตฺตา, เอว-การสฺส อุปริ เทสนารุฬฺหตฺตา จ ตาสํ. ทุกฺขโต อนุปสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
อนิจฺจโต ตาว อนุปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสกสฺส ยุตฺตา ‘‘ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏี’’ติ, ทุกฺขาทิโต ปน กถนฺติ อาห ‘‘อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา’’ติอาทิ. เอเตน ยํ อนิจฺจํ, ตํ เอกนฺตโต ทุกฺขํ อนตฺตา, ตโต จ น อภินนฺทนิยาทิรูปํ. ตสฺมา อุปริ นิพฺพตฺเตตพฺพโต าณปริกมฺมตฺถฺจ อิตราสมฺปิ ฉนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนุปสฺสตีติ ทสฺเสติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตติอาทินา วิสุํ ทสฺสนกิจฺจํ นตฺถิ, ภงฺคทสฺสเนเนว สพฺพํ ทิฏฺํ โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ภงฺคานุปสฺสนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ ยุตฺตํ, ตโต ปน ปุพฺพภาเค อเนกาการโวการา อนุปสฺสนา อิจฺฉิตพฺพาว. อฺถา ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสตี’’ติอาทิกา (ปฏิ. ม. ๑.๕๑) ปาฬิ, ‘‘อเนเกหิ อากาเรหิ ปุนปฺปุนํ ปสฺสตี’’ติ อาคตา ตสฺสา อฏฺกถา จ วิโรธิตา สิยา. ตเทว อนิจฺจโต ทิฏฺเมว สพฺพสงฺขารคตํ.
น ตํ อภินนฺทิตพฺพนฺติ ตํ สงฺขารคตํ ตณฺหาทิฏฺาภินนฺทนวเสน ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ น อภินนฺทิตพฺพํ. น ตตฺถ รฺชิตพฺพนฺติ ตตฺถ สงฺขารคเต รฺชนวเสน น ปวตฺติตพฺพํ, กามราโค, ภวราโค วา น ปวตฺเตตพฺโพติ ¶ อตฺโถ. ราคํ นิโรเธตีติ ราคํ วิกฺขมฺภนนิโรธํ ปาเปติ, วิกฺขมฺเภตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โลกิเกเนว ตาว าเณนา’’ติ. สติ จ วิกฺขมฺภเน กถํ สมุทโยติ อาห ‘‘โน สมุเทติ, สมุทยํ น กโรตี’’ติ.
เอวํ วิรตฺโตติ เอวํ ภงฺคานุปสฺสนานุสาเรน วิรตฺโต. ยถา ทิฏฺํ สมฺปติ อุปฏฺิตํ สงฺขารคตํ นิโรเธติ นิโรธํ มนสิ กโรติ, อทิฏฺมฺปิ อตีตานาคตํ อนฺวยาณวเสน ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวํ อิตเรปีติ อนุมินนฺโต นิโรเธติ มนสิกตสฺสาปิ นิโรธํ กโรติ. โน สมุเทตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, โน สมุทยํ มนสิ กโรตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปฏิปนฺโนติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน ปฏิปนฺโน. สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ ¶ กิเลสานํ ปริจฺจชนโตติ ขนฺเธหิ, อภิสงฺขาเรหิ จ สห กิเลสานํ ปชหนโต. กิเลเส หิ ปชหนฺโต ตนฺนิมิตฺตกกมฺมํ, ตโต นิพฺพตฺตนเก ขนฺเธ จ ปชหติ นาม. สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขตธมฺเมสุ อนิจฺจทุกฺขตาทิอาทีนวทสฺสเนน. ตพฺพิปรีเตติ นิจฺจสุขาทิสภาเว. ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตาย. ปฏินิสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ, ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ ปฏินิสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ อธิมุจฺจนํ. ยถาวุตฺเตนาติ ตทงฺคาทิปฺปหานปฺปกาเรน, ตนฺนินฺนปฺปกาเรน จ. นิพฺพตฺตนวเสนาติ อุปฺปาทนวเสน. นิพฺพตฺเตนฺโต หิ กิเลเส อาทิยตีติ เต อนิพฺพตฺเตนฺโต กิเลเส น อาทิยติ นาม. อโทสทสฺสิตาวเสนาติ โทสานํ อทสฺสาวิภาเวน. สงฺขตารมฺมณํ อาทิยตีติ โยชนา. อนาทีนวทสฺสิตาย หิ สงฺขาเร อาทิยตีติ อาทีนวทสฺสิตาย เต น อาทิยติ น คณฺหาติ.
๗๔๓. อสฺสาติ โยคิโน. เตหิ าเณหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิาเณหิ. ตนฺติ ปหานํ. นิจฺจสฺนฺติ นิจฺจคาหํ, สฺาสีเสน นิทฺเทโส. สุขสฺํ อตฺตสฺนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สปฺปีติกํ ตณฺหนฺติ สอุปฺปิลาวิตํ อภิปตฺถนํ.
๗๔๔. ‘‘วตฺถุสงฺกมนา’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาย ปวตฺติฏฺานภาวโต รูปาทิอารมฺมณํ ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺกมนาติ วิปสฺสนาภาวสามฺโต เอกตฺตนเยน วุตฺตํ ¶ , อฺถา อฺเทว รูปภงฺควิสยํ าณํ, อฺเทว ตทารมฺมณจิตฺตภงฺควิสยนฺติ กุโต สงฺกมนา. ปฺาวิวฏฺฏนายปิ เอเสว นโย. ปฺายาติ อุทยพฺพยทสฺสนวเสน ปวตฺตมานาย วิปสฺสนาปฺาย. วยสฺเสว คหณวเสน อุทยโต วินิวฏฺฏนา. เตนาห ‘‘อุทยํ ปหาย วเย สนฺติฏฺนา’’ติ. ‘‘อนนฺตรเมว อาวชฺชนสมตฺถตา’’ติ อิมินา ภงฺคานุปสฺสนาย ปคุณพลวภาวมาห.
๗๔๕. อุโภติ ทิฏฺาทิฏฺภาเวน ทฺเวปิ อารมฺมณานิ. เอกววตฺถนาติ ขณภงฺคุรตาย สมานาติ ววตฺถาปนา.
สํวิชฺชมานมฺหีติ ปจฺจกฺขโต อุปลพฺภมาเน ปจฺจุปฺปนฺเน. วิสุทฺธทสฺสโนติ ภงฺคทสฺสนสฺส ปริพนฺธวิธมเนน วิสุทฺธาโณ, สุวิสุทฺธภงฺคทสฺสโนติ อตฺโถ. ตทนฺวยํ เนตีติ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสงฺขารภงฺคทสฺสิโน าณสฺส อนฺวยํ อนุคตภูตํ าณํ ปวตฺเตติ. กตฺถ ปน ปวตฺเตตีติ ¶ อาห ‘‘อตีตนาคเต’’ติ, อตีเต, อนาคเต จ สงฺขารคเต. สพฺเพปีติอาทิ ตสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํ.
ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ, น นิพฺพานสงฺขาเตติ อธิปฺปาโย. เอสาติ ยา อารมฺมณนฺวเยน อุโภ ทิฏฺาทิฏฺเ ขณภงฺคุรตาย เอกภาเวน ววตฺถาปนา, เอสา วยลกฺขเณ วิปริณามลกฺขเณ วิปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสนาติ อตฺโถ.
๗๔๖. อารมฺมณฺจ ปฏิสงฺขาติอาทิ ภงฺคานุปสฺสนาย ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ทฬฺหีกรณํ. ตยิทํ ภงฺคทสฺสนํ สงฺขารานํ อวสวตฺตนาวโพธเนน อนตฺตลกฺขณปฏิเวธายาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สฺุโต จ อุปฏฺาน’’นฺติ อาห. อารมฺมณสฺส หิ ภงฺคารมฺมณจิตฺตสฺส จ ภงฺคมนุปสฺสโต วิเสสโต สงฺขารา สฺุา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว’’นฺติอาทิ.
น จตฺถิ อฺโติ เอตฺถ อิมสฺมึ โลเก อฺโ ขนฺธวินิมุตฺโต อตฺตา นาม โกจิ นตฺถิ. เตสํ ขยํ ปสฺสตีติ เตสํ ธมฺมานํ ขเณ ขเณ อุปฏฺหนฺตํ ภงฺคํ ปสฺสติ. ยถาวุตฺตาย อปฺปมาทปฏิปตฺติยา อปฺปมตฺโต. ยถา กึ? มณึว วิชฺฌํ วชิเรน โยนิโส ยถา นาม กุสโล ปุริโส อุปาเยน มณึ วิชฺฌนฺโต มณิสฺส ฉิทฺทเมว ปสฺสติ มนสิ กโรติ ¶ , น มณิสฺส วณฺณาทึ, เอวเมว สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ภงฺคเมว โยนิโส มนสิ กโรติ, น สงฺขาเรติ อธิปฺปาโย. ยถา วา วชิเรน มณึ วิชฺฌนฺตสฺส วิทฺธฏฺานํ น ปุน รุหติ, เอวํ วชิรสทิเสน ภงฺคานุปสฺสนาาเณน ภงฺเค ทิฏฺเ น ปุน นิจฺจคาโห รุหติ, เอวํ ภงฺคเมว ปสฺสตีติ อตฺโถ.
ยา จ อารมฺมณปฏิสงฺขาติ ‘‘รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ, ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๑) เอวมาคตา ยา จ อารมฺมณปฏิสงฺขา, ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสตี’’ติ เอวํ วุตฺตา ยา จ ภงฺคานุปสฺสนา, ‘‘สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, เตสํ เภโท มรณํ, น อฺโ โกจิ อตฺถี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ยฺจ สฺุโต อุปฏฺานํ, อยํ เอวํ ติธา วุตฺตาปิ อธิปฺาวิปสฺสนา นามาติ อตฺโถ.
๗๔๗. อนิจฺจานุปสฺสนาทีสูติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาสุ. นิพฺพิทาทีสูติ นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาสุ ¶ . ตโย อุปฏฺาเนติ อนิจฺจาทิวเสน ติวิเธ อุปฏฺาเน. ขยโต วยโต อุปฏฺานฺหิ อนิจฺจโต อุปฏฺานํ, ภยโต อุปฏฺานํ ทุกฺขโต, สฺุโต อุปฏฺานํ อนตฺตโตติ. ทิฏฺีสูติ ทิฏฺินิมิตฺตํ น เวธติ. ตา หิ อสํหีรตาย น จลติ.
๗๔๘. ทุพฺพลภาชนสฺส วิยาติ ตินฺตอามมตฺติกาภาชนสฺส วิย เภทเมว ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ทุพฺพลภาชนูปมา สรสภิทุรตาทสฺสนตฺถํ, วิปฺปกิริยมานสุขุมรชูปมา อฺมฺํ อสมฺพนฺธตาทสฺสนตฺถํ, ภิชฺชิยมานติลูปมา ขเณ ขเณ ภิชฺชนกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพา. เภทเมวาติ วินาสเมว ปสฺสติ อุปฺปาทาทีนํ อคฺคหณโต. เอวเมวาติ ยถา อุทกพุพฺพุฬกานิ อุทกตลาทิปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนานิ น จิรฏฺิติกานิ สีฆํ สีฆํ ภิชฺชนฺติ, เอวเมว สพฺเพ รูปารูปธมฺมา กมฺมาทิปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ขณฏฺิติกา สีฆํ สีฆํ ภิชฺชนฺตีติ เภทเมว ปสฺสติ. ตุริตตุริตฺหิ เนสํ เภททสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺตี’’ติ อาเมฑิตวจนํ.
มรีจิปิ อิตฺตรกาลิกาว, นิสฺสยปพนฺธวเสน ปน จิรตรุปฏฺานนฺติ ‘‘ยถา ปสฺเส มรีจิก’’นฺติ วุตฺตํ, น อยาถาวุปฏฺานโตว. โลกนฺติ ขนฺธโลกํ. มจฺจุราชา น ปสฺสติ อรหตฺตาธิคเมน ปุนพฺภวาภาวโต.
๗๔๙. ภวทิฏฺิปฺปหานนฺติ ¶ สสฺสตทิฏฺิยา วิกฺขมฺภนํ. น หิ นิรนฺตรํ ภงฺคเมว ปสฺสโต สสฺสตทิฏฺิยา อวสโร อตฺถิ. ตโต เอว ชีวิเต นิราลยตฺตา ชีวิตนิกนฺติปริจฺจาโค. สทาติ สพฺพกาลํ รตฺตินฺทิวํ. ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตา. อิจฺฉาจารานํ ทูรีภาวโต วิสุทฺธาชีวิตา. อุสฺสุกฺกปฺปหานํ กิจฺจากิจฺเจสุ อพฺยาวฏตา ติพฺพสํเวคตฺตา. วิคตภยตา กุโตจิปิ นิพฺภยตา อตฺตสิเนหาภาวโต. ขนฺติโสรจฺจปฏิลาโภ อนิจฺจตาย สุทิฏฺตฺตา. ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสเลสุ จ อรติยา, กามคุเณสุ รติยา จ สหนโต อภิภวนโต อรติรติสหนตา.
อิมานิ อฏฺคฺคุณมุตฺตมานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. ม-กาโร จ ปทสนฺธิกโร, ภวทิฏฺิปฺปหานาทิเก อิเม อฏฺ อุตฺตมานิสํเสติ อตฺโถ. ตหินฺติ ตตฺถ ภงฺคานุปสฺสนายนฺติ อตฺโถ.
ภงฺคานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
ภยตุปฏฺานาณกถาวณฺณนา
๗๕๐. สพฺพสงฺขารานนฺติ ¶ เตภูมกานํ สพฺพสงฺขารานํ. อธิการวเสน หิ ปเทสสพฺพวิสโย อิธ สพฺพสทฺโท. อาเสวนฺตสฺสาติ อาทรวเสน เสวนฺตสฺส ปวตฺเตนฺตสฺส. ภาเวนฺตสฺสาติ วฑฺเฒนฺตสฺส พฺรูเหนฺตสฺส. พหุลีกโรนฺตสฺสาติ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺส ยฺุชนฺตสฺส. ปเภทกาติ ขเณ ขเณ ภิชฺชนวเสน ปเภทกา. อาชีวิกา พฺยาธิอาทินิมิตฺตํ มริตุกามสฺส, อมริตุกามสฺสาปิ สูรสฺส ภายิตพฺพมฺปิ น ภยโต อุปฏฺาตีติ ‘‘สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยถา ภีรุกชาติกสฺส สีหาทโย สนฺตาสนิมิตฺตํ ภยานกภาวโต, ตถา โยคิโน ภงฺคโต ทิสฺสมานา สงฺขาราติ อาห ‘‘สีห…เป… อุปฏฺหนฺตี’’ติ. ปจฺจุปฺปนฺนาติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนา โอฬาริกา ทีฆตรปพนฺธา, ขณปจฺจุปฺปนฺนา สุขุมตรา อิตฺตรกาลา, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนา มชฺฌิมา อิธ อาทิโต ปริคฺคเหตพฺพา. ภยโต ภายิตพฺพโต อุปติฏฺนเกสุ าณํ ภยตุปฏฺานาณํ.
ยถา ¶ อิตฺถิยา ปุตฺตานํ สีสสฺส ฉินฺนตา ฉิชฺชมานตา คยฺหมานา ภยาวหา, เอวํ โยคิโน ติยทฺธคตานํ สงฺขารานํ นิโรธา คยฺหมานาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกิสฺสา กิร อิตฺถิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยถา ปูติภูตํ โอทนาทิ น สภาเวน ติฏฺติ วินสฺสติ, เอวํ ยสฺสา อิตฺถิยา วิชาตวิชาตา ปุตฺตา น ชีวนฺติ มรนฺติ เอว, สา ‘‘ปูติปชา’’ติ วุตฺตา. ปูติปชาคฺคหณฺเจตฺถ วิเสสโต คพฺภคตมรณจินฺตาทสฺสเนน โยคิโน อนาคตสงฺขารนิโรธสนฺนิฏฺานทสฺสนตฺถํ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขารนิโรโธ หิสฺส สุปากโฏ เอวาติ น โส อุปมาย สาเธตพฺโพ. อนฺติมภวิกสฺส จ โยคิโน สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมาทิภาวิโน อตีเต ทุกฺขพหุตาย, อนาคตทุกฺขปริตฺตตาย จ ทสฺสนตฺถํ พหุปชาว อิตฺถี นิทสฺสิตา.
ตตฺถ ยถา ตสฺสา นว ปุตฺตา มตา, เอวํ อชฺฌตฺตาทิปฺปเภทา อตีตา สงฺขารา, วุสิตปุพฺพา วา นว สตฺตาวาสา ทฏฺพฺพา, มียมานปุตฺโต วิย ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา, ปวตฺตมาโน วา สตฺตาวาโส ทฏฺพฺโพ. อชาตปุตฺโต วิย อนาคตา สงฺขารา, ภาวี วา สตฺตาวาโส ทฏฺพฺโพ. เอวมวฏฺิเต ยเทเก ทสปุตฺตมาตรํ อคฺคเหตฺวา นวปุตฺตมาตุคฺคหณํ สาตฺถกนฺติ วทนฺติ, ตทปาหตํ โหติ ¶ . ทารกานํ มรณสฺส จิรกาลิกตฺตา มรณานุสฺสรณนฺติ วุตฺตํ. คพฺภคโต อปฺปจฺจกฺขตาย ภาวีปกฺเขเยว ติฏฺตีติ อธิปฺปาเยน กุจฺฉิคโต อนาคตสงฺขารฏฺานิโย วุตฺโต. เอตสฺมึ ขเณติ ภงฺคทสฺสนมุเขน สงฺขารานํ ภยานกภาเวน อุปฏฺานกฺขเณ.
๗๕๑. น ภายติ าณสฺส ภายนากาเรน อปฺปวตฺตนโต. ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทวเสน หิ ภายนํ, าณํ ปน ภายิตพฺพวตฺถุํ ภายิตพฺพนฺติ ยาถาวโต ชานาติ. เตนาห ‘‘อตีตา…เป… ตีรณมตฺตเมวา’’ติ, ติสฺโส องฺคารกาสุโย อติตาเปน ติกฺขมชฺฌมุทุเภทาติ อธิปฺปาโย. กามภวาทีนฺหิ ติณฺณํ ภวานํ นิทสฺสนภาเวน ตาสํ คหณํ, ตถา ขทิราทิสูลตฺตยสฺส อปฺปณีตาทิภาวโต. เตนาห ‘‘เกวลํ หี’’ติอาทิ. อสฺสาติ าณสฺส. พฺยสนาปนฺนาติ นานาวิธวิปุลานตฺถปติตา. ภยโตติ ภายิตพฺพโต.
สงฺขารนิมิตฺตนฺติ ¶ ‘‘สงฺขารานํ สมูหาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺาน’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. สงฺขารานํ ปน ตถา อุปฏฺานํ สงฺขารวินิมุตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘อตีตา…เป… อธิวจน’’นฺติ. มรณเมวาติ ภงฺคเมว. เตนาติ ภงฺคทสฺสเนน. ขเณ ขเณ ภงฺคเมว ปสฺสโต หิ นิมิตฺตสฺิตํ สงฺขารคตํ อนิจฺจตาย วุตฺตนเยน สปฺปฏิภยํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ปวตฺตํ นาม กามํ สพฺพา ภวปวตฺติ, มตฺถกปฺปตฺตาย ปน ภงฺคานุปสฺสนาย สพฺพภเวสุ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส สุฏฺุตรํ อุปฏฺานโต สนฺตสุขาภิมตาปิ ภวา ทุกฺขสภาวตาย ภยโต อุปฏฺหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุภยนฺติ นิมิตฺตํ, ปวตฺตฺจ. ทฺวยมฺปิ หิ ตํ อตฺตสฺุเมว หุตฺวา อุปฏฺหตีติ.
ภยตุปฏฺานาณํ นิฏฺิตํ.
อาทีนวานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๕๒. ตาณนฺติ สงฺขารเหตุกา อนตฺตโต รกฺขณํ. เนว ปฺายติ สพฺพภวาทีนํ สาทีนวตาย เอกสทิสตฺตา. เลณนฺติ ตสฺส ปริหรณตาณาย อุปลียนํ. คตีติ ตทตฺถํ คนฺตพฺพฏฺานํ. ปฏิสรณนฺติ ตสฺเสว ปฏิสรณฏฺานํ. ปตฺถนาติ อาสีสนา น โหติ. เอเตน ‘‘เนตํ ¶ มมา’’ติ ตณฺหาคาหาภาวมาห. ปรามาโสติ ทิฏฺิปรามาโส. เตน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺิคาหาภาวมาห. ตณฺหาคาหาภาเวเนว เจตฺถ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคาหาภาโวปิ วุตฺโตเยว โหติ, วา-สทฺทคฺคหเณน วา.
อิทานิ ปตฺถนาทีนมภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตโย ภวา องฺคารกาสุโย วิย ชาติอาทิทุกฺขาธิฏฺานภาเวน มหาภิตาปตาย. จตฺตาโร มหาภูตา กฏฺมุขปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขสงฺขาตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย กายสฺส ถทฺธตาวิสฺสนฺทนทาหจฺเฉททุกฺขวิธานโต วิเสสโต, อวิเสสโต ปน อาสยโต, วิสวิการโต, อนตฺถทานโต, ทุรุปจารโต, ทุราสทโต, อกตฺุโต, อวิเสสการิโต, อเนกาทีนวูปทฺทวโต จ. ‘‘จตฺตาโร อาสีวิสา อุคฺคเตชา โฆรวิสาติ โข, ภิกฺขเว ¶ , จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) หิ วุตฺตํ. ปฺจกฺขนฺธา เอกกฺขนฺธเภเท อฺกฺขนฺธานวฏฺานโต. อฺมฺาฆาตนโต, มรณทุกฺขาวหนโต จ อุกฺขิตฺตาสิกวธกา วิย. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อุกฺขิตฺตาสิโก วธโกติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ. ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ อตฺตตฺตนิยภาเวน คหิตานิปิ ตโต ริตฺตภาวโต สฺุคาโม วิย โภชนาทิคยฺหุปคเมตฺถ อตฺถีติ ปวิฏฺสฺุคาโม วิย. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘สฺุคาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อุปปริกฺเขยฺย, ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, สฺุกฺเว ขายตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) –
อาทิ. ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย สพฺพถาปิ ฆาตกภาวโต. เตเนวาห ‘‘โจรา คามฆาตกาติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุ, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปสุ รูเปสู’’ติอาทิ. ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๘) –
อาทิ ¶ . สงฺขารานํ คณฺฑาทิสทิสตา เหฏฺา วุตฺตาเยว. นิรสฺสาทาติ อสฺสาเทตพฺพรหิตา ทุกฺขสภาวตฺตา. นิรสาติ สมฺปตฺติรหิตา วิปตฺติปริโยสานตฺตา. สพฺพตฺถ ยถา เหฏฺา นิรสฺสาทา นิรสา มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เอวํ อุปริปิ ‘‘สวาฬกมิว วนคหน’’นฺติอาทีสุ ตํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
สสทฺทูลาติ สพฺยคฺฆา. คาหา กุมฺภิลาทโย. รกฺขโส ทกรกฺขโส. ‘‘นิรสํ นิรสฺสาท’’นฺติ อิมินา อาทีนวสฺส อพฺโพกิณฺณตํ ทสฺเสติ. ตถา หิสฺส โยคิโน สพฺเพสุ ภวาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขารา นิสฺสคฺคโต นิรนฺตรํ สปฺปฏิภยาว หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. ยฺจ สปฺปฏิภยํ, ตํ สาทีนวํ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว’’นฺติอาทิ.
ยนฺติ ¶ อาทีนวาณํ. อิทํ วุตฺตนฺติ อิทํ ทสวตฺถุกํ ทฺวาทสวารปฏิมณฺฑิตํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ตสฺเสว ปทภาชนํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํ.
อุปฺปาโท ภยนฺติ สงฺขารานํ อุปฺปาโท อเขมฏฺเน ภยวตฺถุตาย ภยํ. อุปฺปาทมูลกฺหิ สพฺพํ ตํ สพฺพวตฺถุกนฺติ สพฺยสนํ. ปวตฺตํ ภยนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาโท, น วา เอตสฺมึ อธิคเต สงฺขารานํ อายตึ อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, นิพฺพานํ. ตฺจ สพฺพโส ภยาภาวโต ปรมสฺสาสภูตตฺตา นิพฺภยฏฺเน เขมนฺติ. สนฺติปเทติ สพฺพสงฺขารูปสมภูเต อมตปเท. อปฺปวตฺตนฺติอาทีหิปิ ปวตฺตาทิปฏิกฺเขปมุเขน นิพฺพานเมว วทติ. ปวตฺติยํ อาทีนวํ ทิสฺวา ตทนนฺตรเมว นิวตฺติยํ อานิสํสทสฺสนวเสน สีฆํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตานํ วเสน ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติ ตติยวาโร วุตฺโต. เอเสว นโย ฉฏฺวาราทีสุปิ. เอตฺถ จ อุปฺปาโท วิเสโส, ภยํ วิเสสิตพฺพํ สามฺภาวโตติ สติปิ ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาเว ลิงฺคเภโท คหิโต. ยถา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๕๔; ม. นิ. ๓.๓๗๔). เอส นโย ‘‘คติ ภย’’นฺติอาทีสุปิ.
อุปฺปาโท สงฺขาราติ เอตฺถ ปน สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุปฺปาทํ สามฺเน คเหตฺวา สงฺขารา เภทโต วิหิตา สพฺพตฺถกเมว เตสํ วิภาคโต วิปสฺสิยมานตฺตาติ วจนเภโท กโต.
อายูหนํ ปฏิสนฺธึ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. าณํ อาทีนเว อิทนฺติ อาทีนเว วิสยภูเต ¶ อิทํ ปฺจวตฺถุกํ าณํ เวทิตพฺพํ. าณํ สนฺติปเทติ สนฺติปเท นินฺนาทิภาเวน ิตํ อิทํ าณนฺติ อตฺโถ.
๗๕๓. กมฺมปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนภเว อุปฺปชฺชมานานํ สงฺขารานํ อุปฺปาโท ปากฏตโร หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺตี’’ติ. ปวตฺตํ นาม อิธ ปวตฺติยํ ธมฺมปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนสฺส ปวตฺตี’’ติ. สพฺพมฺปีติ ติยทฺธคตํ รูปารูปํ อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิวิภาคํ สพฺพมฺปิ. กมฺมนฺติ เอตรหิ ปวตฺตํ กมฺมํ. เอตฺถ จ อุปฺปาทปวตฺตอายูหนคฺคหเณน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธปริยาปนฺนา สงฺขารา คหิตา, ปฏิสนฺธิคฺคหเณน อนาคตทฺธปริยาปนฺนา อุปาทิตฺตา. อุปฺปาทคฺคหเณน จ อตีตทฺธปริยาปนฺนา กมฺมสงฺขารา อุลฺลิงฺคตฺตา. นิมิตฺตคฺคหเณน ปน สพฺเพปิ คหิตา. ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติ สา ¶ นิรยาทิเภทา คติ สุจริตทุจฺจริตวเสน คนฺตพฺพตฺตา, สา ปนตฺถโต ตํตํกมฺมนิยมิตา ภวสมฺารหา วิปากกฺขนฺธา, กฏตฺตา จ รูปนฺติ เวทิตพฺพา. ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนนฺติ สพฺเพสมฺปิ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํ. ปากฏา เอว สจฺจวิภงฺเค ลกฺขณาทิวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา. วตฺถุวเสนาติ อารมฺมณสงฺขาตปวตฺติฏฺานวเสน. ยทิ เต ปฺเจว วตฺถุภาเวน อิจฺฉิตา, อถ กสฺมา เสสา วุตฺตาติ อาห ‘‘เสสา เตสํ เววจนวเสนา’’ติ. เตน วิปสฺสกานํ าณวิปฺผารสฺส วิสยสํวฑฺฒนตฺถํ เทสนา วฑฺฒิตาติ ทสฺเสติ.
อนฺวยโต ทสฺสิตสฺส อาทีนวาณสฺส พฺยติเรกโต ทสฺสนตฺถํ ปฏิปกฺขาณทสฺสนํ ‘‘ยตฺถ อุปฺปาโท นตฺถิ, ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ ภยมฺปิ นตฺถี’’ติ. ‘‘ภยตุปฏฺาเนน วา’’ติอาทินา ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา นิวตฺติทสฺสนํ พุทฺธานํ, อนุพุทฺธานฺจ อาจิณฺณเมตํ ยถา ปุริมํ สจฺจทฺวยํ ทสฺเสตฺวา นิโรธสจฺจเทสนาติ ทสฺเสติ. ยถา โลเก กสฺสจิ อาทีนวทสฺสนํ นิรตฺถกมฺปิ โหติ, น ตถา อิทํ, อิทํ ปน สาตฺถกเมวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตปฺปฏิปกฺขนินฺนํ จิตฺตํ โหติ ทาหาภิภูตสฺส สีตนินฺนตา วิย สุฏฺุ ทิฏฺาทีนวโต เอกํเสน มฺุจิตุกมฺยตาภาวโต.
ภยนฺติ ภายิตพฺพํ. ‘‘นิยมโต ทุกฺข’’นฺติ เอเตนสฺส ทุกฺขภาเวน ภายิตพฺพตาติ ภายิตพฺพตา ทุกฺขภาวํ น พฺยภิจรตีติ ทสฺเสติ. วฏฺฏามิสํ อุปาทินฺนกฺขนฺธาติ วทนฺติ. ติวิธมฺปิ วฏฺฏํ, วฏฺฏสนฺนิสฺสิตฺจ วฏฺฏามิสํ. กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต โลกามิสํ, ปฺจ กามคุณา ¶ . กิเลสา เอว กิเลสามิสํ. สงฺขารมตฺตเมวาติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน วิสงฺขารํ นิวตฺเตติ. น หิ ตตฺถ สามิสตาเลโสปิ อตฺถีติ. มตฺต-สทฺเทน ปน อปริปุณฺณตํ วิภาเวติ. น หิ สพฺพสงฺขารคตํ สามิสนฺติ. ตสฺมาติ ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตสฺส ทุกฺขาทิภาเวน นิยตตฺตา. ยทิ ยํ ภยํ, ตํ ทุกฺขาทิสภาวเมว, ตถา สติ ภยาทีสุ เอเกเนว อตฺถสิทฺธิ. กสฺมา สพฺพานิ คหิตานีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. ยถา เตสุ เอว สงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ปวตฺติวเสน อาการนานตฺตโต อนุปสฺสนานานตฺตํ, เอวํ ภยาการาทิอาการนานตฺตโต ปวตฺติวเสเนเวตฺถ าณสฺส นานตฺตํ ¶ . ตตฺถ ภยากาเรน ปวตฺตํ าณํ ภยตุปฏฺานาณํ, อิตราการวเสน ปวตฺตํ อาทีนวาณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ยสฺมา อาทีนวาณสฺส วิสยภาเวน วุตฺตา ปนฺนรสาปิ อตฺถา อุปฺปาทาทีสุ ปฺจสฺเวว อนฺโตคธา, ตตฺถ จ าณํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ปวตฺตนโต ทสวิธํ โหติ. ตสฺมา อาห ‘‘ทส าเณ ปชานาตี’’ติ. ปชานนฺจ สาติสยํ วิสยคตสมฺโมหวิคเมน อสมฺมูฬฺหํ, อตฺตนิปิ อสมฺมูฬฺหเมวาติ อตฺตานมฺปิ ปชานนฺตํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปฏิวิชฺฌติ สจฺฉิกโรตี’’ติ. ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ กุสลสทฺทโยเคน หิ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ ยถา ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺสา’’ติ (ชา. ๒.๒๒.๙๔). กุสลตาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ กุสลตายา’’ติ. ทฺวินฺนนฺติ วา ทฺวินฺนํ าณานํ วเสนาติ อตฺโถ. ปวตฺติยา ยาถาวโต ทิฏฺตาย ตปฺปฏิปกฺขโต สนฺติปทํ สุวินิจฺฉิตเมว หุตฺวา อุปฏฺาติ. เตนสฺส จิตฺตํ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานาทิมิจฺฉาคาหวเสน น วิจลติ. ตตฺถ สุปริทิฏฺาทีนวตฺตาติ อาห ‘‘นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตี’’ติอาทิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
นิพฺพิทานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๕๔. สงฺขารคเตติ สพฺพสฺมึ เตภูมเก สงฺขาเร. นิพฺพินฺทตีติ าณนิพฺพิเทน นิพฺเพทํ อาปชฺชติ. ตถาภูโต จ ตตฺถ อุกฺกณฺนฺโต, อนภิรมนฺโต จ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺกณฺติ นาภิรมตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนภิรมณสฺส อุปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อโนตตฺตทหํ ปริกฺขิปิตฺวา ิเตสุ ทฺวิโยชนสตุพฺเพเธสุ ยถากฺกมํ สานุอฺชนรชตสุวณฺณสตฺตรตนมเยสุคนฺธมาทนกาฬเกลาสสุทสฺสนจิตฺตกูฏเภเทสุ ปฺจสุ หิมวโต มหาสิขเรสุ ปจฺฉิโม จิตฺตกูฏปพฺพโต นาม. สีหปปาตาทีสุ สตฺตสุ มหาสเรสุ.
สุวณฺณปฺชเรติ ¶ สุวณฺณมเย สีหปฺชเร. ปกฺขิตฺโตติ นิรุทฺโธ. ติวิเธ สุคติภเวติ กามสุคติอาทิเก ติวิเธ สมฺปตฺติภเว.
หตฺถปาทวาลวตฺถิโกเสหิ ภูมิผุสเนหิ สตฺตหิ ปติฏฺิโตติ สตฺตปติฏฺโ. นครมชฺเฌ นาภิรมติ ทฺวารปฺชรนาฬนาทิอวพาธนภเยน. ทิฏฺเติ อธิมุตฺติปุพฺพเกน อนฺวยทสฺสเนน ทิฏฺเ. เตนาห ‘‘ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโส’’ติ.
นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
๗๕๕. ตํ ปเนตนฺติ นิพฺพิทาาณมาห. าณทฺวเยนาติ ภยตุปฏฺานาทีนวานุปสฺสนาาณทฺวเยน. ยสฺมา ภยโต ทิสฺสมานา เอว สงฺขารา มหาทีนวา, นิพฺพินฺทิตพฺพา จ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, ตสฺมา เอกมฺปิ ตํ าณํ ตถาภาวนาพลปฺปตฺติยา อวตฺถาวิเสสยุตฺตํ ติวิธกิจฺจสามตฺถิยวนฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต เอก’’นฺติ. เตนาห ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติอาทิ.
ตยิทํ ตาสํ อนุปสฺสนานํ มตฺถกปฺปตฺติวเสน วุตฺตํ, อาทิมฺหิ ปน ภินฺนสภาวา เอว ปวตฺตนฺติ. อุปฺปาเทสีติ ปาตฺวากาสิ, วิภาเวสีติ อตฺโถ.
มฺุจิตุกมฺยตาาณกถาวณฺณนา
๗๕๖. น สชฺชติ พหฺวาทีนวตาย ทิฏฺตฺตา. มฺุจิตุกามํ นิสฺสริตุกามํ โหติ อนาทิกาลิกสฺส ขนฺธสฺส ปริฺายมานตฺตา. มฺุจิตุกามตา ตโต อตฺตานํ นิพฺเพเธตุกามตา นิสฺสริตุกามตา อปคนฺตุกามตา. ปฺชรปกฺขิตฺโตติ ปฺชเรน สโมรุทฺโธ. เอวมาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อาทิตฺตองฺคารอุปสฏฺเทสพฺยาฬสาปทากุลวนคหนาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
มฺุจิตุกมฺยตาาณํ นิฏฺิตํ.
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๕๗. ‘‘สพฺพภว ¶ ¶ …เป… มฺุจิตุกาโม’’ติ วตฺวา ปุน สพฺพสฺมา สงฺขารคตาติ สพฺพคฺคหณํ สาติสยมุตฺติทสฺสนตฺถํ อธิกวจนํ อฺมตฺถํ โพเธตีติ. ยฺหิ สงฺขาเรหิ อนนุพนฺธสฺส มฺุจนํ, ตํ สาติสยํ มฺุจนํ. ตํ ปน วุจฺจมานาย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน เต เอวํ สงฺขาเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขารปริคฺคณฺหนํ ปุพฺเพปิ กตนฺติ ปุนคฺคหณํ. ภวาทิคตสฺส สงฺขารสฺส อปริตุลิตสฺส อภาวโต ‘‘เต’’ติ วุตฺตํ. อนุปสฺสนาการสฺส อปุพฺพสฺสปิ อตฺถิตาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ. อิทานิ วุจฺจมานากาเรนาติ หิ อตฺโถ. สงฺขารานํ ปริคฺคณฺหนํ นาม ปริปุณฺณลกฺขณวเสเนว โหตีติ ‘‘ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
อนจฺจนฺติกโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปเมน อาทิ-สทฺเทน ‘‘อาทิอนฺตวนฺตโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
ทุติเยน ‘‘อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
อชฺโตติ อมนฺุโต, อโสภนโต วา. เชคุจฺฉโตติ ‘‘ธี’’ติ ชิคุจฺฉิตพฺพโต. ปฏิกฺกูลโตติ อภิรุจิยา ปฏิโลมเนน ปฏิกฺกูลภาวโต. น มณฺฑเนน หตา อมณฺฑนหตา, อมณฺฑเนน สกฺกา เอเตสํ สุภภาวํ หนฺตุนฺติ อตฺโถ. อมณฺฑเนน วา เตสํ อสุภตา ปากฏา โหตีติ อมณฺฑนหตา. มณฺฑเนน วา น หนฺตพฺพสภาวา ‘‘อสูริยปสฺสา’’ติ วิย อมณฺฑนหตา. ตโต อมณฺฑนหตภาวโตติ รูปสงฺขาเร สนฺธาย วทติ. วิรูปโตติ อสุนฺทรโต. ปฏิฆสํโยชนวตฺถุตาย ปสฺสนฺเต อตฺตนิ พนฺธตีติ พีภจฺฉํ อติวิย วิรูปํ. ยํ ทิฏฺมตฺตเมว โทมนสฺสุปฺปตฺตินิมิตฺตํ โหติ. อชฺชิคุจฺฉนียตา หิ คูถํ วิย ปริจฺจชิตพฺพํ วา พีภจฺฉํ. อิธ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อสุจิโต อมนาปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
จตุตฺเถน อาทิ-สทฺเทน ‘‘อปริณายกโต อตฺตปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
๗๕๘. อยนฺติ ¶ ¶ โยคาวจโร. มฺุจนสฺสาติ ปุน อนนุพนฺธนตฺถํ สุมุตฺตมฺุจนสฺส. อุปายสมฺปาทนตฺถนฺติ อนิจฺจาทิวเสน สุฏฺุ ปริคฺคณฺหนํ ปริมทฺทนา อุปาโย, ตสฺส สาธนตฺถํ.
มจฺฉคหณตฺถํ อุทเก ตตฺถ ตตฺถ ขิปนฺติ เอตนฺติ ขิปฺปํ, มจฺฉานํ คหณกูฏปํ. โอฑฺฑาเปสีติ โอสาเรสิ, ขิปีติ อตฺโถ. สปฺปนฺติ กณฺหสปฺปํ. คหเณติ ยถาคหิตํ สปฺปํ อฉฑฺเฑตฺวา คหเณ. หตฺถํ นิพฺเพเตฺวาติ สปฺเปน อตฺตโน โภเคน เวิตํ หตฺถปเทสํ นิพฺเพเตฺวา โมเจตฺวา. อาวิชฺฌิตฺวา อาเวิกปฺปหาปเนน ภเมตฺวา. นิสฺสชฺชิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา.
ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. ตตฺถ อาทิโตวาติ วิฺุตํ ปตฺตกาเล. ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวาติ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สมูหาทิฆนคฺคหณํ ภินฺทิตฺวา. สุมุตฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิย. สงฺขารานํ นิจฺจาทิอากาเรน อุปฏฺาตุํ อสมตฺถตา อนิจฺจสฺาทิเภทาย วิปสฺสนาย สาติสยํ พลวภาวปฺปตฺติยา, สา จ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิอาการสฺส สุฏฺุตรํ สลฺลกฺขเณนาติ อาห ‘‘ติลกฺขณาโรปเนน…เป… ปาเปตฺวา’’ติ. ยถา หิ นิพฺพุทฺธกรเณ พลวตเรน ปฏิมลฺเลน ตตฺถ ตตฺถ มุฏฺิปฺปหาราทินา วิมถิโต อิตโร เตน ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถตํ ปาปิโต โหติ. น เกวลํ อสมตฺถตํ ปาปิโตว โหติ, อถ โข มรณมตฺตํ ทุกฺขํ วา มรณํ วา ปาปุณาติ, เอวเมเตปิ สงฺขารา เอวํ ทุพฺพลภาวํ ปาปิตา อุปริาณานุภาเวน นิพฺพิเสวนตํ, สพฺพโส ภงฺคฺจ ปาปุณนฺตีติ.
๗๕๙. เอตฺตาวตาติ เอวํ ‘‘อนจฺจนฺติกโต’’ติอาทินา ปโรจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิภาวสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺเตน ปฏิสงฺขาเนน.
อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภยตุปฏฺานกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๕๐) วุตฺตนยเมว.
อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ปฏิสงฺขา’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา’’ติ อตฺถํ วตฺวา ปฏิสงฺขานุปฺปชฺชนกิริยานํ สมานขณตฺตา อสติปิ ปุพฺพาปรกาลตฺเต สทฺทโวหารมตฺเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาม’’นฺติอาทิมาห. เตน ‘‘กุสลํ ¶ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา ¶ (ปฏฺา. ๑.๑.๕๓), นิหนฺตฺวา ติมิรํ สพฺพํ, อุคฺคโตยํ ทิวากโร’’ติ จ เอวมาทีสุ วิย สมานกาลวเสนายํ สทฺทปโยโคติ. ตถา มนฺจ ธมฺเม จ ปมํ ปฏิจฺจ ปจฺฉา น มโนวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมิธาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอทิโส สทฺทปโยโค เยภุยฺเยน โลเก ปุพฺพกาลวเสเนว ทิสฺสตีติ ปุพฺพกาลวเสเนว อิธาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกตฺตนเยน วา…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ อาห. ตสฺสตฺโถ – อปราปรํ อุปฺปนฺเนสุ าเณสุ ปุริมสฺส วเสน ปฏิสงฺขานกิริยา, ตทฺสฺส วเสน อุปฺปชฺชนกิริยา จ โยเชตพฺพา, น จ ตานิ เภทโต อเปกฺขิตพฺพานิ เอกสนฺตานปติตตาย เอกตฺตนยวเสน คหิตตฺตาติ. อิตรสฺมึ ปททฺวเยติ ‘‘ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา, นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ ปฏิสงฺขา’’ติ อิมสฺมึ ปททฺวเย.
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
สงฺขารุเปกฺขาาณกถาวณฺณนา
๗๖๐. สงฺขารานํ อนิจฺจทุกฺขาการาทิปริคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตมฺปิ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ วิเสสโต อนตฺตาการปริคฺคณฺหนปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สฺุาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ. ตสฺมิฺหิ สติ สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อสติ. ตทภาวโต หิ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณปฺาปกมฺปิ สรภงฺคสตฺถาราทีนํ สาสนํ อนิยฺยานิกเมว ชาตํ. อถ วา เตสํ นิจฺจสาราทีหิ ริตฺตกํ สนฺธาย ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สฺุาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ยฺหิ ยโต ริตฺตกํ, ตํ เตน สฺุนฺติ. สงฺขารานํ อตฺตสฺุตาย ทุวิฺเยฺยภาวโต อเนกวารํ ปฏิวิทฺธายปิ สฺุตานุปสฺสนาย ทฬฺหีภาวาปาทนตฺถํ ‘‘ปุน สฺุมิท’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยทคฺเคน สงฺขารา อนตฺตตา, ตทคฺเคน อนตฺตนิยา. สติ หิ อตฺตนิ อตฺตนิเยน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ. ทฺวิโกฏิกนฺติ ทฺวิอํสิกํ, อตฺตานํ เนว ทิสฺวา าณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต, อนุมานโต จ ตสฺส อนุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโย. ปรํ อฺํ สตฺตํ, สงฺขารํ วา ปริกฺขารภาเว อตฺตโน สุขทุกฺขสาธนภาเว ิตํ น ทิสฺวาติ โยชนา. ปุน ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สฺุตานุปสฺสนาธิกาเร.
กฺวจีติ ¶ ¶ กตฺถจิ าเน, กาเล, ธมฺเม วา. อถ วา กฺวจีติ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา วา. อตฺตโน อตฺตานนฺติ สกตฺตานํ. ‘‘อยํ โข ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา…เป… เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๒) ปเรหิ ปริกปฺปิตํ อตฺตานฺจ กสฺสจิ กิฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปรสฺสาติ ‘‘ปรชาติ, ปโร ปุริโส’’ติ จ เอวํ คหิตสฺส. น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺโท อฏฺาเน ปยุตฺโตติ อาห ‘‘มม-สทฺทํ ตาว เปตฺวา’’ติ. ปรสฺส จาติ อตฺตโต อฺสฺส. ‘‘ปโร ปุริโส’’ติ เอวํภูโต อตฺโถ มมตฺถาย ิโต, ตสฺส วเสน มยฺหํ สพฺพํ สิชฺฌตีติ เอวํ เอกจฺจทิฏฺิคติกปริกปฺปิตวเสน ปรํ อตฺตานํ ตฺจ อตฺตโน กิฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ กฺวจนี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ นาหํ กฺวจนีติ สกอตฺตโน อภาวํ ปสฺสติ. น กสฺสจิ กิฺจนตสฺมินฺติ สกอตฺตโน เอว กสฺสจิ อนตฺตนิยตํ ปสฺสติ. น จ มมาติ เอตํ ทฺวยํ ยถาสงฺขฺยํ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อตฺถีติ ปจฺเจกํ. น จ กฺวจนิ ปรสฺส อตฺตา อตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อภาวํ ปสฺสติ. ตสฺส ปรสฺส อตฺตโน มม กิฺจนตา น จตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อนตฺตนิยตํ ปสฺสติ. เอวํ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา จ ขนฺธานํ อตฺตตฺตนิยสฺุตา สุทฺธสงฺขารปฺุชตา จตุโกฏิกสฺุตาปริคฺคณฺหเนน ทิฏฺา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมย’’นฺติอาทิ.
๗๖๑. ‘‘ฉหากาเรหี’’ติอาทินา นิทฺเทสาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคเต ปกาเร สฺุตานุปสฺสนาย ปริพฺรูหนํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺถ ฉหากาเรหีติ ฉหิ คหณากาเรหิ, คเหตพฺพากาเรหิ วา. นิจฺเจนาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา อฺเน วา เกนจิ. นิจฺเจนาติ วา นิจฺจภาเวน. ธุวาทโย ‘‘นิจฺโจ’’ติ คหิตสฺเสว คเหตพฺพาการา. ตพฺพิภาเคน หิ อิมสฺส ฉกฺกตา. ตตฺถ นิจฺจตา นาม กูฏฏฺตา. ธุวภาโว ถิรตา. สทา ภาวิตา สสฺสตตา. นิพฺพิการตา อวิปริณามธมฺมตา. ยาว ชรามรณาติ เปยฺยาลํ อกตฺวา ปริโยสานปทเมว ทสฺเสติ.
๗๖๒. น สารนฺติ อสารํ, นตฺถิ เอตสฺส สารนฺติ นิสฺสารํ. สารโต อปคตํ, สารํ วา ตโต อปคตนฺติ สาราปคตํ. เกจิ ปเนตฺถ ¶ ‘‘นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา’’ติ ปาฬีติ อธิปฺปาเยน ‘‘อสารํ นิสฺสารํ สาราปคต’’นฺติ ปทตฺตยํ เอโก สฺุตาปริคฺคหากาโร, อฺถา สตฺเตว อาการา สิยุํ, น อฏฺาติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘สุภสารสาเรนาติปิ ¶ ปาฬิยํ อตฺถีติ ‘อสารํ นิสฺสารํ สาราปคต’นฺติ อิทํ ปทตฺตยํ ‘นิจฺจสารสาเรนา’ติอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. เสตวจฺโฉติ เสตวรุณโก. ‘‘มินรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติ. ปาฬิภทฺทโกติ กึสุโก.
๗๖๓. นิจฺจสาราทีนํ อภาวโต ริตฺตโต ปสฺสติ. ปริตฺตโต, ลามกตฺตา วา ตุจฺฉโต. อตฺตสาราภาเวน สฺุโต. สยํ อนตฺตตาย อนตฺตโต. อิสฺสริยสฺส อภาวโต, เกนจิ อิสฺสริยํ กาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย จ อนิสฺสริยโต. เผณปิณฺเฑน ภาชนาทึ กาตุกามสฺส วิย รูปสฺส นิจฺจตาทึ กาตุกามสฺส ตํ น สิชฺฌติ, สกอิจฺฉาวเสน วา กาจิ กิริยา นตฺถีติ อกามการิยโต. ‘‘เอวํ รูปํ โหตุ, มา เอว’’นฺติ อลพฺภนียโต. สยํ อฺสฺส วเส น วตฺตติ, นาปิ อฺํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ อวสวตฺตกโต. ยสฺมึ สนฺตาเน สยํ ตสฺส ปโร วิย อวิเธยฺยตาย ปรโต. การกาทิ วิย การเณหิ, ผเลน จ วิวิตฺตโต. น หิ การเณน ผลํ, ผเลน วา การณํ สคพฺภํ ติฏฺติ. เอส นโย เวทนาทีสุปิ.
๗๖๔. รูปํ น สตฺโตติอาทีสุ โย โลกโวหาเรน สตฺโต, รูปํ โส น โหตีติ อยมตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต ตสฺสาวุตฺตสิทฺธตฺตา. น หิ โลโก รูปมตฺตํ ‘‘สตฺโต’’ติ โวหรติ, พาหิรกปริกปฺปิโต ปน อตฺตา ‘‘สตฺโต’’ติ อธิปฺเปโต. โส หิ เตหิ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย ปเรสํ สฺชาปนฏฺเน ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, รูปํ โส น โหตีติ อตฺโถ. สฺุตาปริคฺคณฺหนฺเหตนฺติ. เอส นโย น ชีโวติอาทีสุปิ. ตตฺถ ชีวนฏฺเน ชีโว. นรนฏฺเน เนตุภาเวน นโร. ‘‘อหมสฺมี’’ติ มานุปฺปตฺติฏฺานตาย มาโน เอตฺถ วาติ ปวตฺตตีติ มานโว. ถิยติ เอตฺถ คพฺโภติ อิตฺถี. ปธานภาเวน ปุริ เสตีติ ปุริโส ¶ . อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา. ปจฺจตฺตํ ตสฺส ตสฺส อหํการวตฺถุตาย ‘‘อห’’นฺติ จ ทิฏฺิคติเกหิ อตฺตา วุจฺจติ, รูปํ ปน ตาทิสํ น โหตีติ สฺุตาปริคฺคณฺหนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ น สตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา อฏฺหิปิ ปเทหิ รูปสฺส อตฺตสฺุตาว ทสฺสิตา. อิตเรหิ จตูหิ ตสฺส กิฺจนตาภาโว. ตตฺถ น มมาติ มยฺหํ อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ, ตถา อฺสฺส อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ, กสฺสจิปิ อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ อตฺตโนเยว อภาวโต. ‘‘น อตฺตนิย’’นฺติ ปเทน ปกาสิโต เอวตฺโถ ปริยายนฺตเรหิ ตีหิปิ ปเทหิ ปกาสิโต. เอส นโย เวทนาทีสุปิ.
๗๖๕. เหฏฺา ¶ กลาปสมฺมสนสฺส ทฬฺหภาวาย วุตฺตสมฺมสนนยาปิ สฺุตานุปสฺสนาย ทฬฺหภาวาย สํวตฺตนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีรณปริฺาวเสนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภยสฺส อหึสเนน อสรณโต. ‘‘สรณ’’นฺติ คเหตุํ อยุตฺตตาย อสรณีภูตโต. ‘‘อนสฺสาทโต’’ติ อิทํ ปาฬิยํ นตฺถิ. สติ จ เตจตฺตาลีส อาการา สิยุํ. รูปปฺปวตฺติยํ สพฺพาทีนวูปลทฺธิยา อาทีนวโต. ‘‘สมุทยโต อตฺถงฺคมโต’’ติ อิทํ ทฺวยํ ยถา อนิจฺจโต ทสฺสนํ ปนาฬิกาย, นิจฺจสารวิรหทีปเนน วา สฺุตาวิภาวนํ โหติ, เอวํ สฺุตาวิภาวนนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา ‘‘ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๖) ทสฺสนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาวิภาวเนน สฺุตาวิภาวนํ. ‘‘ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโว’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๖) จ ทสฺสนํ นิจฺจตาทิสฺุตาภาวนโต. ตถา ‘‘โย รูเป ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ สมุทยาทิทสฺสนานํ, อิตเรสฺจ ยถารหํ สฺุตานุปสฺสนานุพฺรูหนตา ทฏฺพฺพา. ยํ ปน อาทีนวโต ทสฺสนํ, ปุพฺเพ วตฺวาปิ ปุน วจนํ อสฺสาทปฏิกฺเขปโต ทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. เวทนาทีสุปิ ทฺวาจตฺตาลีส อาการา เนตพฺพาติ อาห ‘‘เวทนํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจโต…เป… นิสฺสรณโต ปสฺสตี’’ติ.
วุตฺตมฺปิ จ นิทฺเทเส เอตํ สฺุตาปริคฺคณฺหนกถาสนฺทสฺสนํ ‘‘อสุกาย ปาฬิยา อยํ นิทฺเทโส’’ติ ทสฺสนตฺถํ, ตสฺส ผลสนฺทสฺสนตฺถฺจ.
๗๖๖. เอวํ ¶ ตีรณปริฺาวเสน ปจฺเจกํ ขนฺเธสุ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สฺุตํ ปริคฺคเหตฺวาปิ ติวิธานุปสฺสนาวเสเนว ภาวนํ อนุยฺุชนฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณุปฺปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ สฺุโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺมสนฺโต. ภยฺจ นนฺทิฺจ วิปฺปหายาติ อชฺฌุเปกฺขกตาย สงฺขารานํ วิปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกภยฺเจว เตสํ สมฺปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกปีติฺจ ปชหิตฺวา. อถ วา ภยตุปฏฺานวเสน อุปฺปชฺชนกาณภยฺจ สมฺมสนวเสน อุปฺปชฺชนกปีติสงฺขาตํ นนฺทิฺจ ปหาย. น หิ สพฺพโส สฺุตาย ทิฏฺาย ภยนนฺทีนํ อวสโร อตฺถิ, อถ โข อุเปกฺขาว สณฺาติ. เตนาห ‘‘สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหตี’’ติ. ตตฺถ เยน มิจฺฉาคาเหน อนุทาสีนตา สิยา, ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คณฺหาตี’’ติ อาห. อิทานิสฺส อุทาสีนตาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสฺสฏฺภริโย วิย ปุริโส’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ อนุทาสีนตาปุพฺพิกา อุทาสีนตา วุจฺจมานา อิธ โอปมฺมตฺถํ ผรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิฏฺา กนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อติวิย นํ มมาเยยฺย อิตฺถีนํ สาเยฺยกูเฏยฺยวงฺเกยฺยาทีนํ อชานนโต. มฺุจิตุกาโม หุตฺวาติ มฺุจิตุกาโมว หุตฺวา, ตํ วิสฺสชฺเชยฺย นิรเปกฺขตาย วเสเนวาติ อธิปฺปาโย. อยํ โยคาวจโร. มฺุจิตุกามตาย อุทฺธํ ยาว สงฺขารุเปกฺขาาณํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา วิปสฺสนา ปฏิสงฺขานุปสฺสนา เอวาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต’’ติ.
ปติลียตีติ เอกปสฺเสน นิลียติ นิลีนํ วิย โหติ. ปติกุฏตีติ สงฺกุจติ. ปฏิวฏฺฏตีติ วิวฏฺฏติ. น สมฺปสาริยตีติ น วิสรติ, อภิรติวเสน น ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถ.
อิจฺจสฺสาติ อิติ เอวํ อสฺส โยคิโน.
๗๖๗. ติกฺขวิสทสูรภาเวน สงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขเน สิชฺฌมาเน ตํ ปเนตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อเนกวารํ ปวตฺตมานํ ปริปากคมเนน อนุโลมาณสฺส ปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ นาม. ตถาภูตฺจ สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติ นาม. ตยิทํ อิธ าณํ อนุโลมโคตฺรภุาเณหิ สทฺธึ เอกตฺตํ เนตฺวา วุตฺตํ เอกตฺตนยวเสน ¶ . โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสตีติ ตาว สงฺขารุเปกฺขาาณสฺส อปริปกฺกตเมวาห. สมุทฺทํ ตรนฺตีติ สามุทฺทิกา, สํยตฺติกา. ทิสาชานนโก กาโก ทิสากาโก, ลกฺขณมตฺตฺเจตํ โย โกจิ ตาทิโส สกุนฺโต เวทิตพฺโพ. วิเทสนฺติ อเทสํ สมุทฺเท อปริจิตฏฺานํ. อนุคนฺตฺวาติ อนุ อนุ คนฺตฺวา.
ตยิทํ วิปสฺสนาาณํ. ปิฏฺํ วฏฺฏยมานํ วิยาติ ถูลถูลโต วิเวจนวเสน นิปฺโผฏิยมานํ สณฺหํ สณฺหํ ปิฏฺจุณฺณํ วิย. นิพฺพฏฺฏิตกปฺปาสนฺติ นิพฺพฏฺฏิตพีชํ กปฺปาสํ. วิหนมานํ วิยาติ ธนุเกน วิหฺมานํ วิย. อุปมาทฺวเยนปิ ปุนปฺปุนํ สมฺมสเนน วิปสฺสนาาณสฺส สุขุมตรภาวาปตฺติมาห. ยถา ยถา หิ วิปสฺสนาภาวนาพเลน ติกฺขา, วิสทา, สูรา จ โหติ, ตถา ตถา สุขุมตราปิ โหตีติ. สงฺขารวิจินเนติ ปวิจยสฺส สิขาปฺปตฺตตาย สงฺขาเรสุ วิย เตสํ วิจินเนปิ อุทาสีนํ หุตฺวา ติวิธานุปสฺสนาวเสน ติฏฺติ ปการนฺตรสฺส อภาวโต. ¶ ‘‘สตฺตธา อฏฺารสธา’’ติอาทินา วิภตฺตาปิ หิ อนุปสฺสนาปการา อนิจฺจานุปสฺสนาทีสฺเวว ตีสุ อนฺโตคธาติ มตฺถกปฺปตฺตา วิปสฺสนา ตาสํ เอว วเสน ติฏฺติ.
๗๖๘. ตตฺราติ ตสฺมึ วิโมกฺขมุขภาวาปชฺชเน, อริยปุคฺคลวิภาคปจฺจยตฺเถ จ. อิทํ วิปสฺสนาาณํ. ติณฺณํ อินฺทฺริยานนฺติ สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปฺินฺทฺริยานํ. อาธิปเตยฺยวเสนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อธิปติภาววเสน. อนิจฺจานุปสฺสนาพหุลสฺส หิ สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, ทุกฺขานุปสฺสนาพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ, อนตฺตานุปสฺสนาพหุลสฺส ปฺินฺทฺริยนฺติ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน พลวตรภาวํ ปตฺตานิ อิมานิ ตีณิ อินฺทฺริยานิ วิโมกฺขมุขภาวํ อาปาเทนฺตีติ อาห ‘‘ติวิธานุปสฺสนา…เป… อาปชฺชติ นามา’’ติ. ติวิธวิโมกฺขมุขภาวนฺติ เอตฺถ เก ปน ตโย วิโมกฺขา, กานิ วา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ อนฺโตลีเน อนุโยเค วิโมกฺขมุขาธีนตฺตา วิโมกฺขาธิคมสฺส วิโมกฺขมุขานิ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘ติสฺโส หิ…เป… วุจฺจนฺตี’’ติ วตฺวา อยฺจ อตฺโถ ปาฬิโต เอว วิฺายตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาห.
โลกนิยฺยานายาติ ¶ โลกโต นิกฺขมนาย, สตฺตโลกสฺส วา วฏฺฏทุกฺขโต นิกฺขมนาย. ปริจฺเฉทปริวฏุมโตติ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ. สมนุปสฺสนตายาติ สมฺมเทว อนุ อนุ ปสฺสนาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนิจฺจานุปสฺสนา หิ สงฺขาเร อาทิโต อุทเยน, อนฺตโต วเยน ปริจฺฉินฺเน ปสฺสติ. อาทิอนฺตวนฺตตาย หิ เต อนิจฺจาติ. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยาติ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตวิรหโต ‘‘อนิมิตฺตา’’ติ ลทฺธนามาย อสงฺขตาย ธาตุยา. จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมาณาทิภาเวน สมฺมเทว อธิจิตฺตสฺส อนุปวิสนตฺถาย. อปฺปณิหิตายาติ ราคปณิธิอาทีนํ อภาเวน ‘‘อปฺปณิหิตา’’ติ ลทฺธนามาย. สฺุตายาติ อตฺตสฺุตาย ‘‘สฺุตา’’ติ ลทฺธนามาย.
คตินฺติ นิพฺพตฺตึ. สงฺขารานํ สภาววิภาวเนน สํเวชิยมานํ จิตฺตํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตายา’’ติ. มมํกาเรน อตฺตนิยสฺิตสฺส วตฺถุโน สามิภูโต อตฺตา ปมํ ปรามสียติ, ตโต อตฺตนิยนฺติ อาห ‘‘นาหํ, น มมาติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตายา’’ติ. ตีณิ ปทานีติ ปริจฺเฉทปริวฏุม, มโนสมุตฺเตชน, สมนุปสฺสนปทานีติ วทนฺติ, ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติอาทีนิ ปน ตีณิ วากฺยานิ ตีณิ ¶ ปทานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนวาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ วเสน เตสํ ติณฺณํ ปทานํ วุตฺตตฺตา เอว. ปฺหวิสฺสชฺชเนติ ‘‘อนิจฺจโต มนสิ กโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺหนฺตี’’ติ ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน.
๗๖๙. เอวํ วิโมกฺขมุขานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิโมกฺเข ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจโต มนสิ กโรนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต. อธิโมกฺขพหุโลติ สทฺธินฺทฺริยพหุโล. ยสฺส วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา โหติ, ตสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ‘‘อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ หิ อาทิโต สทฺธามตฺตเกน ปฏิปชฺชิตฺวา วิปสฺสนาย อุกฺกํสคตาย ตรุปลฺลวาทีสุ วิย มณิกนกาทีสุปิ เตสํ อนิจฺจตํ สาติสยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สตฺถริ สทฺธา พลวตี ปวตฺตตีติ โส อธิโมกฺขพหุโล, อธิมตฺตสทฺโธ จ โหติ. ตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาพหุลตาย อนิจฺจาการโต ¶ วุฏฺานํ โหตีติ โส ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ วุตฺตํ. ปสฺสทฺธิพหุโลติ ทุกฺขานุปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, ตปฺปฏิปกฺขโต สุโข นิโรโธ’’ติ จ มนสิการวเสน นิพฺพานสฺส สนฺตปณีตสุขภาวํ อธิมุจฺจนฺโต อภิณฺหํ ปีติปาโมชฺชสมาโยคโต ปสฺสทฺธิพหุโล โหติ. ตโต จ อธิมตฺตสมาธินฺทฺริยปฏิลาเภน ราคปณิธิยา ทูรีภาวโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสมธิคโม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขโต…เป… ปฏิลภตี’’ติ. เวทพหุโลติ อนตฺตานุปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต อตฺตสฺุตาย นิปุณาณวิสยตฺตา าณพหุโล โหติ. ตโต จ อธิมตฺตปฺินฺทฺริยปฏิลาเภน โมหสฺส ทูรีภาวโต สฺุตวิโมกฺขสมธิคโม โหตีติ อาห ‘‘อนตฺตโต…เป… ปฏิลภตี’’ติ.
โย อนิจฺจานุปสฺสนาย นิมิตฺตวเสน สงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต ยตฺถ อิทํ สงฺขารนิมิตฺตํ สพฺพโส นตฺถิ, ตํ ‘‘อนิมิตฺตํ นิพฺพาน’’นฺติ อนิมิตฺตากาเรน อธิมุจฺจนฺโต วุฏฺานคามินิมคฺเคน ฆเฏติ. ตสฺส มคฺโค อนิมิตฺตโต นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค’’ติ. สฺวายํ นิพฺพานสฺส อนิมิตฺตากาโร เนว มคฺเคน กโต, น วิปสฺสนาย, อถ โข สภาวสิทฺโธ. ตทารมฺมณตาย จ มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต’’ติ. โย ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธิยา ทูรีภาวกรเณน อปฺปณิหิตํ อธิมุจฺจนฺโต ¶ , โย อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตูปลทฺธิยา ทูรีภาวกรเณน สฺุตํ อธิมุจฺจนฺโตติ จ อาทินา โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘เอเตเนว นเยนา’’ติอาทิ.
๗๗๐. ยทิ อริยมคฺโค ติวิธมฺปิ วิโมกฺขนามํ ลภติ, อถ กสฺมา อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยเมว อาคตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตนฺติ อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยวจนํ. นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายาติ อุชุกเมว วิปสฺสนโต มคฺคสฺส นามาคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. กสฺมา? อนิมิตฺตวิปสฺสนา อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. กามํ สุตฺเต ‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชหา’’ติ (สุ. นิ. ๓๔๔) อนิมิตฺตวิปสฺสนา กถิตา, สา ปน นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตอตฺตนิมิตฺตานิ ¶ อุคฺฆาเฏนฺตีปิ สยํ นิมิตฺตธมฺเมสุ เอว จรตีติ สนิมิตฺตาว โหตีติ. อปิจ อภิธมฺโม นาม ปรมตฺถเทสนา, อนิมิตฺตมคฺคสฺส จ ปรมตฺถโต เหตุเวกลฺลเมว. อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโข กถิโต. ตตฺถ จ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ตํ อริยมคฺเค เอกงฺคมฺปิ น โหติ, อมคฺคงฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. อิตเรสุ ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺโข, อนตฺตานุปสฺสนาย วเสน สฺุตวิโมกฺโข.
เตสุ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน สมาธินฺทฺริยํ, สฺุตวิโมกฺเขน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ ตานิ อริยมคฺคสฺส องฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ, น อนิมิตฺตมคฺโค ตทภาวโตติ เกจิ. เย ปน วทนฺติ ‘‘อนิมิตฺตมคฺโค อาคมนโต นามํ อลภนฺโตปิ สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภตี’’ติ, เตสํ มเตน อปฺปณิหิตสฺุตมคฺคาปิ สคุณโต เอว, อารมฺมณโต เอว จ นามํ ลเภยฺยุนฺติ? ตํ อยุตฺตํ. กสฺมา? มคฺโค หิ ทฺวีหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรสโต จ ปจฺจนีกโต จาติ, สภาวโต จ ปฏิปกฺขโต จาติ อตฺโถ. อปฺปณิหิตมคฺโค หิ ราคปณิธิอาทีหิ วิมุตฺโต, สฺุตมคฺโค ราคาทีหิ สฺุโ เอวาติ เต สรสโต นามํ ลภนฺติ. ตถา อปฺปณิหิตมคฺโค ปณิธิสฺส ปฏิปกฺโข, สฺุตมคฺโค อตฺตาภินิเวสสฺส เอวาติ เต ปจฺจนีกโต นามํ ลภนฺติ, อนิมิตฺตมคฺโค ปน ราคาทินิมิตฺตานํ, นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ วา อภาเวน สรสโต เอว นามํ ลภติ, โน ปจฺจนีกโต. น หิ โส สงฺขารนิมิตฺตารมฺมณาย อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺโข, สา ¶ ปนสฺส อนุโลมภาเว ิตาติ สพฺพถาปิ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค น ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายา’’ติ.
ยสฺมา สุตฺตนฺตปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค ลพฺภติ. วุฏฺานคามินี หิ วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสนฺตี วุฏฺานํ คจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ, ตตฺถ อนิจฺจโต วุฏฺหนฺตสฺส มคฺโค อนิมิตฺโต โหติ, ทุกฺขโต วุฏฺหนฺตสฺส อปฺปณิหิโต, อนตฺตโต วุฏฺหนฺตสฺส สฺุโต, ตสฺมา สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เอสาติ กตฺวา อิธ ตโยปิ วิโมกฺขา อุทฺธฏา. ยํ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อภินิเวสนิมิตฺตปณิธิมฺุจนํ อุปาทาย ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ ตทาคมนวเสน ตทนฺวยสฺส มคฺคสฺส จ สฺุตวิโมกฺขาทิภาโว นิทฺทิฏฺโ, ตสฺส ปริยายภาเว ¶ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาาณํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิปสฺสนาาณํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘อปฺปณิหิโต, วิโมกฺโข’’ติ จ กิฺจาปิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อนิจฺจานุปสฺสนาาณนฺติ ‘‘อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตาณํ. นิจฺจโต อภินิเวสํ มฺุจตีติ ‘‘เต นิจฺจา’’ติ นิจฺจาการโต ปวตฺตมิจฺฉาภินิเวสวิทฺธํสนวเสน, ตทนฺวยํ ปน มคฺคาณํ สมุจฺเฉทวเสน มฺุจติ. อิตีติ ตสฺมา. อนิจฺจาภินิเวสโต ริตฺตตาย, วิมุตฺตตาย จ สฺุโต วิโมกฺโข. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
ตนฺติ ติวิธํ วิปสฺสนาาณํ. ตตฺถ ยสฺส ปริยายโต, ยสฺส จ นิปฺปริยายโต นามลาโภ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารนิมิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น นิปฺปริยาเยน, อถ โข ปริยาเยนาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ นิปฺปริยายกถาภาวโต. วิโมกฺขทฺวยเมว วุตฺตํ อภิธมฺเมติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วิปสฺสนาธิกาเร. ‘‘ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา’’ติ เอตสฺมึ วา อุทฺเทสวจเน.
๗๗๑. เตสํ วิภาคายาติ เตสํ ยถาวุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สทฺธานุสาริอาทิภาเวน วิภตฺตสภาวตาย.
๗๗๒. สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ สทฺธานุสาริภาวิตาการณภูตํ อธิมตฺตํ สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ. อธิโมกฺขพหุลตาย, สทฺธินฺทฺริยาธิมตฺตตาย จ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อปิจ อยเมตฺถ ¶ สงฺเขปตฺโถ – อนิจฺจาการสลฺลกฺขณสฺส สทฺธาภิพุทฺธิยา อุปนิสฺสยภาวโต ตทนฺวเย มคฺเค สทฺธา ติกฺขตรา โหติ, เตน อฏฺมโก สทฺธานุสารี นาม โหติ. เสเสสุ สตฺตสุ าเนสูติ ปมผลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคผลา สตฺตสุ าเนสุ. ‘‘สตฺตสุ าเนสู’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เสเสสุ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต, อคฺคผเล ปน สจายํ อรูปชฺฌานลาภี, อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, โน เจ อรูปชฺฌานลาภี, ปฺาวิมุตฺโต, น สทฺธาวิมุตฺโต. อภิธมฺเม หิ –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย ทิฏฺา ¶ โหนฺติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺส. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘) –
เอกจฺจาสวปริกฺขยวจนโต สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาโว วิฺายติ, น อเสกฺขภาโว. อฏฺกถายฺจ ‘‘ทฺเว ธุรานิ, ทฺเว อภินิเวสา, ทฺเว สีสานี’’ติ วจนโต นตฺถิ อรหโต สทฺธาวิมุตฺตตาติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต. นิปฺปริยายกถา หิ อภิธมฺโม, อิธ ปน ปริยาเยน เอวํ วุตฺตํ. ยทิ ปริยายโต อรหโต สทฺธาวิมุตฺตตา, โก ปน โส ปริยาโย? สทฺธาวิมุตฺตนฺวยตา. โย หิ อคฺคมคฺคกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺโต โหติ, โส อคฺคผลกฺขเณปิ ตทนฺวยตาย สทฺธาวิมุตฺโตติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปริยาเยน วุตฺโตติ อิธาปิ ตเถว วุตฺตํ. อถ วา สทฺธาวิมุตฺตสทิสตาย อรหา สทฺธาวิมุตฺโต. กา ปเนตฺถ สทิสตา? ยถา สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขสฺส กิเลสกฺขโย กุณฺเน อสินา กทลิจฺเฉทสทิโส ‘‘โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วจนโต, เอวํ ตทนฺวยสฺสาปิ อรหโตติ อยเมตฺถ สทิสตา. กึ ปน เนสํ กิเลสปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตน. ทิฏฺิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, สทฺธาวิมุตฺโต กิจฺเฉน กสิเรน วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. อปิจ ปฺายปิ เนสํ เวมตฺตตา. สา จ ยาวติกา ลพฺภเตวาติ วทนฺติ. เอวฺจ กตฺวา ปมมคฺคาทีสุ สติปิ อินฺทฺริยสมตฺเต สทฺธาทีนํ ติกฺขตาวจนมฺปิ สมตฺถิตํ โหติ.
๗๗๓. โสติ ¶ ทุกฺขโต วุฏฺิโต. สพฺพตฺถาติ อฏฺสุปิ าเนสุ. นนุ จ อฏฺกถายํ ‘‘ทฺเว ธุรานี’’ติ นิยมิตตฺตา ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี วา สิยา, ธมฺมานุสารี วา? อิธ น สทฺธานุสารี ยุตฺโต, กายสกฺขิตาปิ อรหโต นตฺถิ. อภิธมฺเม หิ –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล กายสกฺขี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘) –
เอกจฺจาสวปริกฺขยวจนโต ¶ กายสกฺขิโน เสกฺขภาโวว วิฺายตีติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต, อิธ ปน ปริยาเยน วุตฺตํ. โก ปน โส ปริยาโยติ? กายสกฺขิสทิสตา. อุปจารรูปชฺฌานสมาธิโต หิ สาติสยํ อรูปสมาธิสมฺผสฺสํ ลทฺธา นิพฺพตฺตีติ เอกจฺจาสวปริกฺขยํ อุปาทาย ‘‘กายสกฺขี’’ติ วตฺตพฺพปุคฺคเลน สาติสยสมาธิสมฺผสฺสตทธิฏฺานาสวปริกฺขยสามฺํ อเปกฺขิตฺวา กายสกฺขี วิย กายสกฺขีติ อรหา ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺโตติ อิธาปิ ตเมว นยํ คเหตฺวา อรหโตปิ กายสกฺขิตา วุตฺตา. สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เหสาติ. นิปฺปริยาเยน ปน ปมผลโต ปฏฺาย ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี นาม โหติ, โส จ โข อฏฺสมาปตฺติลาภี, น วิปสฺสนายานิโก สุกฺขวิปสฺสโก, อุปจารมตฺตลาภี, รูปชฺฌานมตฺตลาภี วา. ปสฺสทฺธิพหุโลติ จ ปสฺสทฺธิสีเสน สมาธิ วุตฺโตติ สาติสยสมาธิลาภี สมถยานิโกว อธิปฺเปโต, สมถยานิกสฺเสว จ กายสกฺขิภาโว เหฏฺา วุตฺโต. อรูปชฺฌานนฺติ จตุพฺพิธํ อรูปชฺฌานํ. ตตฺถ ปน เอกมฺปิ ลทฺธา อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต เอว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’มิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘จตฺตาริ อรูปชฺฌานานี’’ติ. เตนายํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ, นิโรธสมาปตฺติยา จ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. เอส นโย กายสกฺขิมฺหิปิ. ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต.
๗๗๔. ปฺวโต นิปุณตรา, คมฺภีรา จ อตฺถา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ อนตฺตโต มนสิ กโรโต เวทพหุลตา, ปฺินฺทฺริยปฏิลาโภ จ วุตฺโต. ธมฺมานุสารี โหติ ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา. ปฺา หิ อิธ ‘‘ธมฺโม’’ติ อธิปฺเปตา ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติอาทีสุ วิย (ชา. ๑.๑.๕๗).
๗๗๕. ยสฺสา ¶ ปาฬิยา วเสน อิธ อริยปุคฺคลสฺส สทฺธาวิมุตฺตาทิภาโว วุตฺโต, ตํ ปาฬึ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๗๗๖. ‘‘สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ เอวมาทิอตฺถสฺส สาธกํ อปรมฺปิ วุตฺตํ. ‘‘สทฺทหนฺโต วิมุตฺโต’’ติ เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส ¶ สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวทสฺสเนน สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาวเมว วิภาเวติ. สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อตฺโถ.
ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโตติ ผุฏฺานํ อนนฺตรํ ผุฏฺนฺโต, ผุฏฺานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโย, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, ผุฏฺานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกรณูปาเยน สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉากาสีติ วุตฺตํ โหติ. ภาวนปุํสกํ วา เอตํ ยถา ‘‘เอกมนฺต’’นฺติ (ปารา. ๒). โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต, นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น ปน กาเยน สจฺฉิกโต, นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน โส สจฺฉิกโตว โหติ. ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ ยถาอาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉากาสีติ กายสกฺขีติ วุจฺจติ, น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตา. ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ปมผลโต ปฏฺาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺิปฺปตฺโตติ. ‘‘ทิฏฺิยา ปตฺโต’’ติ วา ปาโ, จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิโรธํ ปตฺโตติ อตฺโถ. อิเม จ สทฺธาวิมุตฺตาทโย ตโย ปรมตฺถโต อปริโยสิตาณกิจฺจาติ ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ฌานผสฺสนฺติ สาติสยํ ฌานผสฺสํ. เตน อรูปชฺฌานผสฺโส สงฺคหิโต โหติ.
‘‘ทุกฺขา สงฺขาราติ าตํ โหตี’’ติ อิมินา ทุกฺขสจฺจปฏิเวธมาห, ‘‘สุโข นิโรโธติ าตํ โหตี’’ติ อิมินา นิโรธสจฺจปฏิเวธํ. ตทุภเยน จ สมุทยมคฺคสจฺจปฏิเวธํ นานนฺตริยกภาวโต. ‘‘าตํ โหตี’’ติ อิมินา ทุติยมคฺคกิจฺจํ, ‘‘ทิฏฺํ โหตี’’ติ อิมินา ตติยมคฺคกิจฺจํ, ‘‘วิทิตํ โหตี’’ติ อิมินา จตุตฺถมคฺคกิจฺจํ, ‘‘สจฺฉิกต’’นฺติ อิมินา ปมผลกิจฺจํ, ‘‘ผุสิต’’นฺติ อิมินา เสสผลทฺวยกิจฺจํ. อิติ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส มคฺคผลาณพฺยาปารทสฺสนานิ อิมานิ ปทานีติ วทนฺติ.
๗๗๗. อิตเรสูติ ¶ สทฺธานุสาริอาทิปเทสุ. สทฺธํ อนุสรตีติ อาคมนียฏฺาเน ิตํ สทฺธํ อนุคจฺฉติ. ยถา สา ติกฺขา สูรา อโหสิ ¶ , มคฺคกฺขเณปิ ตทนุรูปเมว ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. สทฺธาย วา อนุสรตีติ สทฺธาย การณภูตาย สจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูปํ สรติ คจฺฉติ, ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถ. ทฺวีหิปิ อตฺถวิกปฺเปหิ สทฺธาย อธิมตฺตตํเยว วิภาเวติ. ธมฺมานุสารีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโต, รูปกายโต จ นามกายโต จ วิกฺขมฺภนวเสน, สมุจฺเฉทวเสน จ วิมุตฺโตติ อตฺโถ. อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต จ นามกาเยกเทสโต จ วิมุตฺโต, อริยมคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต. ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปมชฺฌานผสฺเสน วินา ปริชานนาทิปฺปกาเรหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต เตสํ กิจฺจานํ มตฺถกปฺปตฺติยา นิฏฺิตกิจฺจตาย วิเสเสน มุตฺโตติ วิมุตฺโต.
อยํ ปเนตฺถ นิปฺปริยายโต สงฺเขปกถา – ยสฺส อนิจฺจาการโต วุฏฺานํ โหติ, โส อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวน ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต. อคฺคผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโต นาม โหติ. ตถา ยสฺส ทุกฺขาการโต วุฏฺานํ โหติ, ตสฺส ปสฺสทฺธิพหุลตาย สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ ทุกฺขุปนิสาย สทฺธายปิ ติพฺพตรตฺตา, ธุรนิยมโต จ. โสปิ ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี เอว โหติ, มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต, อนฺเต ปฺาวิมุตฺโต จ โหติ. ยสฺส ปน อนตฺตาการโต วุฏฺานํ โหติ, โส เวทพหุโล ปฺินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวน ปมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี เอว โหติ, มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต, อนฺเต ปฺาวิมุตฺโต เอว โหติ. อิเม ปน น อฏฺวิโมกฺขลาภิโน, อฏฺวิโมกฺขลาภี ปน ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี วา ธมฺมานุสารี วา สิยา. มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี, ปริโยสาเน อุภโตภาควิมุตฺโตติ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ.
๗๗๘. ยํ ตํ วิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคาย จ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ, ตํ ปเนตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ปุริเมน าณทฺวเยนาติ มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณทฺวเยน อตฺถโต ¶ เอกํ, ปวตฺติอาการเภทโต นานนฺติ อธิปฺปาโย. ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺกถาย, ปาฬิยา จ สาเธตุํ ‘‘เตนาหู’’ติอาทิ วุตฺตํ. มฺุจิตุกมฺยตามฺุจนุปายกรณาณานิปิ สงฺขาเรสุ อุทาสีนภาเวเนว ปวตฺตนโต สงฺขารุเปกฺขาสมฺาเนว โหนฺตีติ ¶ วุตฺตํ ‘‘อิทํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ เอกเมว ตีณิ นามานิ ลภตี’’ติ. เตน สงฺขารุเปกฺขาโวหาโร มฺุจิตุกมฺยตาทิาณสมุทายวิสโยติ ทสฺเสติ.
๗๘๐. อุปฺปาทาทีนีติ อุปฺปาทปวตฺตาทิอปเทเสน วุตฺเต สงฺขาเร. ปริจฺจชิตุกามตาติ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน วิสฺสชฺชิตุกามตา. ปฏิสงฺขานนฺติ ปุนปฺปุนํ ตีรณํ. มฺุจิตฺวาติ นิราลยภาวาปตฺติยา อเปกฺขาวิสฺสชฺชนวเสน วิสฺสชฺชิตฺวา. อวสาเนติ ตถากรณสฺส อุตฺตรกาลํ. ยาว นิพฺพานสมฺปกฺขนฺทนา น อิชฺฌติ, ตาว วิจินเนปิ อุทาสีนตาย าณสฺส สนฺตานวเสน ปวตฺตึ สนฺธายาห ‘‘อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺนา’’ติ. เอวนฺติ อชฺฌุเปกฺขนาการสามฺโต ‘‘มฺุจิตุกมฺยตา จ สา สนฺติฏฺนา จา’’ติ วุตฺตากาเรน.
๗๘๑. อิเม ธมฺมาติ อิเม าณสงฺขาตา ธมฺมา, าณปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโท, ตสฺมา อิมานิ าณานีติ อตฺโถ. เอกตฺตาติ เอกสภาวา.
๗๘๒. วุฏฺานคามินี โหติ วุฏฺานคมนโต. สงฺขารุเปกฺขาทิาณตฺตยสฺสาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุสฺิตสฺส าณตฺตยสฺส. กิจฺจวเสน ปวตฺติฏฺานวเสนปิ โลกิยาณานํ อุปริ ิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมภาวํ ปตฺตตฺตา’’ติ. นิมิตฺตภูตโตติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตโต ขนฺธปฺจกโต. เตนาห ‘‘อภินิวิฏฺวตฺถุโต’’ติ. ตฺหิ วิปสฺสนาย โคจรกรณสงฺขาเตน อภินิเวเสน อภินิวิฏฺวตฺถุนฺติ ปวุจฺจติ. ตํ ปเนตํ สสนฺตติปริยาปนฺนมฺปิ ปรโต ทิฏฺิตาย ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํ. ตเทว หิ ‘‘พหิทฺธา สพฺพนิมิตฺตานี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วุจฺจติ. อชฺฌตฺตปวตฺตโตติ สสนฺตาเน มิจฺฉาทิฏฺิปวตฺตนอาทิโต, ตทนุวตฺตกกิเลสกฺขนฺเธหิ จ. ตฺหิ สสนฺตติยํ กิเลสปฺปวตฺตภาวโต, ตนฺนิมิตฺตํ อสติ มคฺคภาวนาย อุปฺปชฺชนกอุปาทินฺนกฺขนฺธปวตฺตภาวโต จ ตถา วุตฺตํ. วุฏฺหนฺจ เนสํ อารมฺมณากรณํ, อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนฺจ. ฆฏิยติ อตฺตโน อนนฺตรเมว มคฺคสมุปฺปตฺติโต.
๗๘๓. ตตฺราติ ¶ ตสฺมึ ‘‘อภินิวิฏฺวตฺถุโต วุฏฺหนโต’’ติ สงฺเขปวจเน. อชฺฌตฺตพหิทฺธา รูปารูปปปฺจกฺขนฺธลกฺขณตฺตยวเสน อยํ มาติกา อุทฺเทโส. อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวาติ สสนฺตติปริยาปนฺเนสุ ขนฺเธสุ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา. ‘‘อชฺฌตฺตา วุฏฺาตี’’ติ อิทํ ¶ วุฏฺานคามินิยา อชฺฌตฺตธมฺมารมฺมณตฺตา ปริยายโต วุตฺตํ, นิปฺปริยายโต ปน มคฺโค สพฺพโตปิ วุฏฺาติ. พหิทฺธา วุฏฺาตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอกปฺปหาเรนาติ เอกชฺฌํ, ตํ ปน อชฺฌตฺตาทิวิภาคํ อกตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๙๘; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๖; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) อวิภาเคน วุฏฺานคามินิยา ปวตฺติวเสน เวทิตพฺพํ, ตยิทํ สตฺถุ สมฺมุขา เทสนานุสาเรน าณํ เปเสนฺตสฺส าณุตฺตรสฺส สมฺภวตีติ วทนฺติ.
๗๘๔. สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺานํ น โหติ มมํการวตฺถุโนปิ ปริฺเยฺยตฺตา มคฺคสงฺขาตํ วุฏฺานํ, มคฺเคน วา วุฏฺานํ มคฺควุฏฺานํ.
๗๘๕. ราสึ กตฺวาติ ภูตุปาทายวเสน ทุวิธํ อนฺตรเภทวเสน อเนกเภทมฺปิ ‘‘รุปฺปนฏฺเน รูป’’นฺติ ปิณฺฑโต คเหตฺวา. ยถา รูเป วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน วิปสฺสนายานิกสฺส, เอวํ อรูเป วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน สมถยานิกสฺส โหติ. อภินิเวโสติ จ วิปสฺสนาย ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพนามรูปปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตสฺมา ปมํ รูปปริคฺคณฺหนํ รูเป อภินิเวโส. เอส นโย เสเสสุปิ.
๗๘๖. ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ กามํ อุทยพฺพยปริคฺคณฺหนํ อภินิเวโสติ ทสฺสิตํ, ยถาอุปฏฺิเต ปน รูปารูปธมฺเม, เตสฺจ ปจฺจเย ปริคฺคเหตฺวา สงฺเขเปเนว วิปสฺสนาาณํ จาเรนฺโต าณุตฺตโร ยถานิสินฺโนว าณปฏิปาฏิยา ขิปฺปเมว สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต เอกปฺปหาเรน ปฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺาติ นาม. อฺถา เอเกเนว โลกิยจิตฺเตน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริคฺคหปริชานนาทีนํ อสมฺภวโต. น หิ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆาทึ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ กาตุํ สกฺกา. ยสฺส ปน เอกวารํ าเณน ผสฺสิตํ, ปุน ตํ ผสฺสิตพฺพเมว, ตาทิสสฺส วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ.
๗๘๘. เอตฺถ ¶ จ อภินิเวโส อการณํ วุฏฺานเมว ปมาณํ, ตสฺมา เหฏฺา วุตฺตวิโมกฺขอริยปุคฺคลวิภาคาปิ วุฏฺานวเสน สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จ โยปี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตโยปิ ชนาติ วุฏฺานวเสน เภเท อสติปิ อภินิเวสวเสเนว ลทฺธํ เภทํ คเหตฺวา วุตฺตํ.
๗๘๙. สทฺธึ ¶ ปุริมปจฺฉิมาเณหีติ ภยตุปฏฺานาทิปุริมาเณหิ เจว โคตฺรภุอาทิปจฺฉิมาเณหิ จ สห. อุทฺทานนฺติ อุทฺเทโส.
ยตฺถ กตฺถจิ…เป… วฏฺเฏยฺยุํ ตํตําณฏฺานิยสฺส อุปมาวตฺถุโน ลพฺภนโต. อิมสฺมึ ปน าเนติ อิมสฺมึ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาปเทเส. สพฺพนฺติ สพฺพํ าณํ, สพฺพํ วา าณกิจฺจํ ปากฏํ โหติ เวมชฺเฌ ตฺวา วิภาวิยมานตฺตา. วุตฺตา วิสุทฺธิกถายํ.
๗๙๐. นิลียิตฺวาติ อุปวิสิตฺวา. ปรามสิตฺวาติ วีมํสิตฺวา.
คยฺหุปคํ อทิสฺวาติ คหณโยคฺคํ นิจฺจสาราทึ อทิสฺวา. จิตฺตสฺส วงฺกภาวกรานํ มายาทีนํ สุฏฺุ วิกฺขมฺภเนน อนุโลมสฺส อุชุกสาขาสทิสตา. นิพฺพานาโลจนโต โคตฺรภุาณสฺส อุทฺธํ อุลฺโลกนสทิสตา. อปฺปติฏฺเ นิพฺพาเน ปติฏฺิตตฺตา มคฺคาณสฺส อากาเส อุปฺปตนสทิสตา.
๗๙๑. สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุาณํ สพฺพสงฺขารคตํ วิสฺสชฺชิตฺวา นิพฺพานสฺส อาลมฺพนโต. อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺตสฺส านํ วิย มคฺคาณํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน อตฺตโนปิ ทสฺสนโต. อภยฏฺาเน านนฺติ อภยฏฺานํ สมฺปตฺตมาห, น ตสฺส ปาปุณปฏิปตฺตึ.
๗๙๒. อตฺตตฺถาทีนํ อนวพุชฺฌนโต ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส นิทฺโทกฺกมนสทิสตา. มฺุจิตุกมฺยตาคฺคหเณเนว ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนาปิ คหิตา. ติสฺสนฺนมฺปิ ตาสํ สํสารโต นิกฺขมนาธิมุตฺตตาย นิกฺขมนมคฺโคโลกนสทิสตา. มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคปฏิปตฺติ วิย อนุโลเม สิทฺเธ มคฺโค สิทฺโธ เอวาติ อนุโลมสฺส มคฺคทสฺสนสทิสตา. สงฺขารนิมิตฺตโต นิกฺขนฺตตฺตา อาทิตฺตฆรโต นิกฺขมนํ วิย โคตฺรภุาณํ. เวเคน คมนํ ¶ วิย มคฺคาณํ วิสฺสชฺเชตพฺพคเหตพฺพปเทเสสุ สาธนกิจฺจวิเสสโยคโต.
๗๙๓. ปรโต น มมายิตพฺพโต จ ปสฺสิตพฺพานํ ขนฺธานํ ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส ราชโคณานํ สกคหณสทิสตา วุตฺตา.
๗๙๔. สภเย ¶ อภยทสฺสนเหตุตาย ขนฺธานํ ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส ยกฺขินิยา สํวาสสทิสตา. สุสานวิชหนํ วิย สงฺขารสุสานํ วิชหิตฺวา นิพฺพานารมฺมณวเสน ปวตฺตํ โคตฺรภุ.
๗๙๕. ปุตฺตคิทฺธินีติ ปุตฺตวจฺฉลา. โอตฺตปฺปมานาติ สารชฺชยมานา. โอฬาริกโอฬาริกโลภกฺขนฺธาทิวิกฺขมฺภเนน สงฺขารปริจฺจชนโต อนุโลมสฺส ตตฺเถว ทารโกโรปนสทิสตา.
๗๙๖. วุฏฺานคามินิยา…เป… ทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, น ปุริมาสุ วิย ภยตุปฏฺานาทีสุ ิตสฺส ภายนาทิอาการทสฺสนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. อปราปรุปฺปตฺติโต, จิรานุพนฺธโต, ทุสฺสหโต จ วฏฺฏทุกฺขสทิสํ ชิฆจฺฉาทุกฺขนฺติ อาห ‘‘สํสารวฏฺฏชิฆจฺฉายา’’ติ. กายคตาสติ เอว โภชนํ กายคตาสติโภชนํ. สา ปเนตฺถ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาสติ กายานุปสฺสนาทิกิจฺจสาธนวเสน อมตรสปริโภคตาย จ ‘‘อมตรสํ กายคตาสติโภชน’’นฺติ วุตฺตา. เตนาห ภควา ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภฺุชนฺติ, เย กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑.๖๐๐).
ผลรสามลกสิงฺคีเวรมุคฺคมาสาทิ อเนกงฺคสมฺภารํ.
กปณาเสริภาวาทิกรเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สีตสทิสตา. มคฺคเตชนฺติ อริยมคฺคสงฺขาตํ อินฺทคฺคึ.
ราคคฺคิอาทโย เอกาทสคฺคี วูปสมนฺติ เอตฺถาติ เอกาทสคฺคิวูปสมํ, นิพฺพานํ.
อนฺธการปเรโตติ จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน กิฺจิ อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา กาตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน อภิภูโต. าณมโย อาโลโก เอติสฺสาติ าณาโลกา, มคฺคภาวนา.
อมตภูตํ ¶ , อมตภาวสาธกํ วา โอสธํ อมโตสธํ, นิพฺพานํ. เหฏฺา อตฺตนา วุตฺตเมว สงฺขารุเปกฺขาพฺยาปารํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห.
๗๙๗. นิราลยตาย ¶ ตณฺหาวเสน ภวาทีสุ อวิสฏชฺฌาสโย หุตฺวา ตโต สงฺกุจิตจิตฺโต ปติลีนภาเวน จรติ ปวตฺตตีติ ปติลีนจโร, ตสฺส ปติลีนจรสฺส. สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนตาย ภิกฺขุโน กายจิตฺตวิเวกสิทฺธิยา วิวิตฺตมาสนํ ภชมานสฺส. สามคฺคิยนฺติ ยุตฺตํ, ปติรูปนฺติ อตฺโถ. ภวเนติ กามภวาทิเก ติวิเธปิ ภเว. โส หิ อิธ ภวนฏฺเน ภวนฺติ วุตฺโต. น ทสฺสเยติ อนุปฺปชฺชนวเสน น ทสฺเสยฺย. ตสฺส ตํ อทสฺสนํ สามคฺคิยนฺติ พุทฺธาทโย อริยา อาหูติ โยชนา.
นิยเมตฺวาติ นิยตํ เอกํสิกํ กตฺวา. โพชฺฌงฺควิเสสํ, มคฺคงฺควิเสสํ, ฌานงฺควิเสสํ, ปฏิปทาวิเสสํ, วิโมกฺขวิเสสนฺติ วิเสสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. วิเสสนฺติ ฉสตฺตภาโว สตฺตฏฺภาโว ปฺจาทิภาโวติ อิมํ ยถากฺกมํ โพชฺฌงฺคาทีนํ อริยมคฺเค ลพฺภมานเภทํ. ปาทกชฺฌานนฺติ มคฺคสฺส อาสนฺนวุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตํ ฌานํ. วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตาติ มคฺคาสนฺนาย เอว วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย โคจรภูตา วิปสฺสิตา. ปุคฺคลชฺฌาสโยติ อุภินฺนํ เภเท สติ วิปสฺสกสฺส อชฺฌาสโย. เอตฺถ จ ปมํ เกจีติ วุตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร. ทุติยํ เกจีติ วุตฺโต โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถโร. ตติยํ เกจีติ วุตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร.
เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ ปุพฺพภาควุฏฺานคามินิวิปสฺสนา นิยเมติเยวาติ เวทิตพฺพา. กสฺมา? วิปสฺสนานิยเมเนว หิ ปมตฺเถรวาเทปิ อปาทกปมชฺฌานปาทกมคฺคา ปมชฺฌานิกาว โหนฺติ, อิตเร จ ทุติยชฺฌานิกาทิมคฺคา ปาทกชฺฌานวิปสฺสนานิยเมหิ ตํตํฌานิกาว ตโต ตโต ทุติยาทิปาทกชฺฌานโต อุปฺปนฺนสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณสฺส ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภาวโต, อิตรสฺส จ อตพฺภาวโต. ยถา หิ มคฺคาสนฺนาย วิปสฺสนาย โสมนสฺสสหคตตฺเต มคฺคสฺส ปมาทิฌานิกตา จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต ปฺจมชฺฌานิกตา เอว จ โหติ, ตโต จ โพชฺฌงฺคาทีนํ ¶ วิเสโสติ เตสํ นิยมเน อาสนฺนการณํ, ปธานการณฺจ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา, น เอวํ ปาทกชฺฌานาทโย. ยสฺมา ปน ปาทกชฺฌาเนน วินา วิปสฺสนาว อิมํ ยถาวุตฺตวิเสสํ นิยเมตุํ น สกฺโกติ, วุตฺตนเยน ปน ปธานการณํ โหติเยว, ตสฺมา ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาว นิยเมตี’’ติ อวตฺวา ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา นิยเมติเยวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ เสสวาเทสุปิ วิปสฺสนานิยโม ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ยถา หิ ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภูตา ¶ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อธิฏฺานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา มคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยามิกา โหติ, เอวํ อารมฺมณภูตสมฺมสิตชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ ชิคุจฺฉนาการวิราคภาวนาภูตา สมฺมสิตชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา, อุภยสพฺภาเว อชฺฌาสยวเสน ตโต อฺตเรน อาหิตวิเสสา จ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา มคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ นิยเมตีติ.
๗๙๘. ตตฺร ตสฺมึ โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยมเน. อฌานลาภี สุทฺธวิปสฺสนายานิโกว สุกฺขวิปสฺสโก. โส หิ ฌานสิเนเหน วิปสฺสนาย อสินิทฺธภาวโต สุกฺขา ลูขา วิปสฺสนา เอตสฺสาติ สุกฺขวิปสฺสโกติ วุจฺจติ. ปกิณฺณกสงฺขาเรติ ปาทกชฺฌานโต อฺเ สงฺขาเร. เตน ปาทกชฺฌานสงฺขาเรสุ สมฺมสิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปมํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกาทิคฺคหณํ วิปสฺสนานิยมสฺส เอกนฺติกภาวทสฺสนตฺถํ. น หิ วุฏฺานคามินึ วินา เกวลํ ปาทกชฺฌานาทโย นิยมเหตู ทิฏฺา, วุฏฺานคามินี ปน ปาทกชฺฌานาทีนํ อภาเวปิ สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคสฺส ปมชฺฌานิกภาวเหตุ, ตสฺมา สา โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยมเน เอกนฺติกเหตูติ. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เตสํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ วิเสโสติ อยํ ฌานาทีนํ จตุรงฺคิกาทิวิเสโส, น ปุพฺเพ วิย วิปสฺสนานิยเมเนว, อถ โข ปาทกชฺฌานนิยเมน เจว วิปสฺสนานิยเมน จ. เตสมฺปีติ ปฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคานมฺปิ. ‘‘อาสนฺนปเทเส’’ติ อิมินา วิปสฺสเกน อนฺตรนฺตรา ปวิฏฺสมาปตฺติยา วเสน อยํ วิเสโส นตฺถีติ ทสฺเสติ.
๗๙๙. ตตฺราปิ ¶ จาติ ทุติยตฺเถรวาเทปิ. ตํตํสมาปตฺติสทิสตา ตํตํสมฺมสิตสงฺขารวิปสฺสนานิยเมหิ โหติ. ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา ตํตํวิราคาวิราคภาวนาภาเวน โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตา จ หุตฺวา ฌานงฺคาทินิยมํ มคฺคสฺส กโรตีติ เอวํ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๘๐๐. ตนฺติ ตํตํฌานสทิสภวํ. สฺวายมตฺโถ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสเยหิ วินา อชฺฌาสยมตฺเตน อสิชฺฌนํ อุปนิสฺสเยน วินา สงฺกปฺปมตฺเตน สกทาคามิผลาทีนํ อสิชฺฌนทีปเกน นนฺทโกวาเทน ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ยถา โสตาปนฺนายปิ ปริปุณฺณสงฺกปฺปตํ วทนฺเตน ¶ ภควตา ‘‘ยสฺส ยสฺส อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาฺสฺสา’’ติ เตน เตน ปริปุณฺณสงฺกปฺปตา โหติ, น ตโต ปรํ, สงฺกปฺปสพฺภาเว สติปิ อสิชฺฌนโตติ อยมตฺโถ ทีปิโต, เอวมิธาปิ ยสฺส ยสฺส ทุติยาทิฌานิกสฺส มคฺคสฺส ยถาวุตฺโต อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาฺสฺส สติปิ ตสฺมึ อสิชฺฌนโต. อิมสฺมึ ปน วาเท ปาทกสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสยสพฺภาเว อชฺฌาสโย เอกนฺเตน โหติ ตํตํผลูปนิสฺสยสพฺภาเว ตํตํสงฺกปฺโป วิยาติ ตทภาวาภาวโต ‘‘อชฺฌาสโย นิยเมตี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาปีติ ตติยตฺเถรวาเทปิ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺายา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ตสฺมา ‘‘ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๘๐๑. เอวํ วิปสฺสนาย โพชฺฌงฺคาทินิยามิกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิปทาทินิยามิกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปนาย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อยนฺติ สงฺขารุเปกฺขา วุตฺตา. สาปิ หิ กามํ ‘‘อิมํ วารํ โรเจสุ’’นฺติ เอตฺถ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปวตฺตมานาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวารํ ทุกฺขาปฏิปทาติ โรเจสุนฺติ วทนฺติ, อฏฺกถายํ ปน ‘‘วิปสฺสนาาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนานิกนฺตึ ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพภาเค มฺุจิตุกมฺยตาทิภาเวน ปวตฺตมานา ¶ สงฺขารุเปกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺเข กิจฺเฉน กสิเรน วิกฺขมฺเภนฺตี ทุกฺขาปฏิปทาปกฺเขเยว ติฏฺตีติ. เตนาห ‘‘อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา’’ติอาทิ. เกจิ ปน ‘‘เยน าเณน วิปสฺสนุปกฺกิเลสา วิกฺขมฺภิตา, เตน สทฺธึ อิทํ าณํ เอกตฺตนยวเสน เอกํ กตฺวา ‘อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. สปฺปโยเคนาติ จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน สอุสฺสาหเนน. สสงฺขาเรนาติ ตสฺเสว เววจนํ. อุภเยนาปิ วิกฺขมฺภนสฺส กิจฺฉสิทฺธิเมว วทติ. วิปริยาเยนาติ อทุกฺเขน อปฺปโยเคน อสงฺขาเรน. มคฺคสฺิตํ อิจฺฉิตฏฺานํ อนุคนฺตฺวา ปริวสติ วิปฺปวสติ เอตฺถาติ ปริวาโส, วิปสฺสนา ปริวาโส เอตสฺส อตฺถีติ วิปสฺสนาปริวาโส, มคฺคปาตุภาโว, ตํ ปน สีฆํ กุรุมานา ขิปฺปาภิฺา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สณิก’’นฺติ. กุรุมานา อยํ สงฺขารุเปกฺขาติ โยชนา. ยโต มคฺโค อาคจฺฉติ, ตํ อาคมนียฏฺานํ, ตสฺมึ อาคมนียฏฺาเน. มคฺคสฺส ปภวฏฺาเน ตฺวา นามํ เทตีติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทิวิปสฺสนานโย อฺโ, อฺโ เอว มคฺโคติ อาห ‘‘อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺสา’’ติ. เตน อาคมนโต ลทฺธนาเมน ‘‘ทุกฺขาปฏิปทา ¶ ทนฺธาภิฺา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. น หิ มคฺคสฺส สรสโต เอทิสํ นามํ อตฺถิ.
สา ปนายํ วุตฺตปฺปเภทา ปฏิปทา. นานา โหตีติ วิสุํ วิสุํ โหติ. เอกสฺส ภิกฺขุโน จตูสุปิ มคฺเคสุ เอกาว โหตีติ นิยโม นตฺถิ จลนโต. อเหสุนฺติ วุตฺตํ, อมฺหากํ ภควนฺตํ สนฺธาย โหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํ. สพฺเพสมฺปิ หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺาว โหนฺตีติ. ปฏิปทาปสงฺเคน อธิปติมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิปตโยติ ฉนฺทาทิอธิปตโย. ปุพฺพาภิสงฺขารานุรูปฺหิ มคฺโค ปจฺเจกํ ฉนฺทาธิปเตยฺโย วา โหติ วีริยาทีสุ อฺตราธิปเตยฺโย วา, น กสฺสจิ นิยโม อตฺถิ. เตนาห ‘‘กสฺสจิ ภิกฺขุโน’’ติอาทิ.
๘๐๒. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการโต สาติสยํ กตฺวา อนวเสสโต มคฺคสฺส นามลาเภ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สรเสนาติ สภาเวน อตฺตโน ปวตฺติวิเสเสน. ปจฺจนีเกนาติ ปฏิปกฺขวเสน. สคุเณนาติ อตฺตโน คุณวเสน.
กามฺเจตฺถ ¶ ยถา อาคมเนน วินา สคุเณน, อารมฺมเณน จ มคฺคสฺส นามลาโภ อววตฺถิโต, เอวํ ปจฺจนีเกน วินา สรเสเนว นามลาโภ, ตถาปิ สรสาทโย ปจฺเจกํ นามลาภสฺส การณเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สรเสน วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท วุตฺโต. เต จ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมฺมสิตฺวาติ สมฺมสนเหตุ. เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ วิย, มคฺคกตฺตุกาย วุฏฺานกิริยาย เอกนฺติกเหตุภูตา สงฺขารุเปกฺขา ผลูปจาเรน ‘‘วุฏฺาตี’’ติ วุตฺตา. ยสฺมา วา สงฺขารุเปกฺขาติ วุฏฺานคามินิยา เอตํ อุปลกฺขณํ, ตทนฺโตคธฺจ โคตฺรภุาณํ นิมิตฺตโต วุฏฺาติ, ตสฺมา วุตฺตํ เอกตฺตนเยน ‘‘สมฺมสิตฺวา วุฏฺาตี’’ติ. อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตีติ อนิมิตฺตสฺิเตน วิมุจฺจเนน วิมุจฺจติ, ‘‘มคฺโค’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิมุจฺจตีติ วา ตํสมงฺคี อริยปุคฺคโล. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิทํ สรสโต นามํ นามาติ อิทํ นิมิตฺตาทิวิรหโต อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตํ สฺุตนฺติ ติวิธมฺปิ มคฺคสฺส สภาวโต สิทฺธนามํ นาม.
เอสาติ ¶ มคฺโค. โส จ โข ปุพฺพภาคมคฺเคน สทฺธึ เอกํ กตฺวา วุตฺโต เอกตฺตนเยน. อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามาติ อิทํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ ปณิธิยา, อตฺตสฺาย จ ปหานวเสน ลทฺธํ มคฺคสฺส อนิมิตฺตาทินามตฺตยํ ปฏิปกฺขโต สิทฺธนามํ นาม.
สฺุตฺตาติ วิวิตฺตตฺตา. น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติ. รูปนิมิตฺตาทีนนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนานิมิตฺตาทีนํ คเหตพฺพานนฺติ อธิปฺปาโย. ราคนิมิตฺตาทีนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺานฺเหตฺถ นิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. อิทมสฺส สคุณโต นามนฺติ อิทํ ราคาทิวิวิตฺตตฺตา รูปนิมิตฺตาทิปณิธิอาทิอภาววเสน อสฺส มคฺคสฺส สคุณโต สิทฺธํ นามํ.
สฺวายนฺติ โส อยํ มคฺโค. สฺุตนฺติ สพฺพสงฺขารสฺุโต, อตฺตสฺุโต จ สฺุตํ. สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตํ. ตณฺหาปณิธิอาทีนํ อภาเวน อปฺปณิหิตํ. อิทมสฺส อารมฺมณโต นามนฺติ ยถา สุขารมฺมณํ รูปํ ‘‘สุข’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สฺุตาทินามสฺส นิพฺพานสฺส ¶ อารมฺมณกรณโต อิทํ อสฺส มคฺคสฺส สฺุตาทิเภทํ อารมฺมณโต สิทฺธํ นามํ.
๘๐๓. อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสฺุตาย ทิฏฺตฺตา สรสโต สฺุตา นาม. ตสฺสา สฺุตาวิปสฺสนาย มคฺโค วิปสฺสนาคมเนน สฺุโต. อนิมิตฺตา นาม นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ อุคฺฆาฏนโต. อิทํ ปน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติ. กึ การณํ? อภิธมฺเม สรสํ อนามสิตฺวา ปจฺจนีกโต นามลาภโต. โย หิ สคุณารมฺมเณหิ นามลาโภ, โส สรสปฺปธาโน โหติ, สรเสเนว จ นามลาเภ สพฺพมคฺคานํ สฺุตาทิภาโวติ ววตฺถานํ น สิยา. ตสฺมา อภิธมฺเม สติปิ ทฺวีหิปิ การเณหิ อนิมิตฺตนามลาเภ ปจฺจนีกโตว นามววตฺถานกรณํ คยฺหตีติ ตทภาวา น ลพฺภติ. อถ วา น ลพฺภตีติ อฺนิรเปกฺเขหิ สคุณารมฺมเณหิ น ลพฺภติ. กึ การณํ? อภิธมฺเม สรสปจฺจนีเกหิ สหิเตหิ นามลาภโต. ปจฺจนีกฺหิ ววตฺถานกรณํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลสฺส สรสสฺส นามเหตุภาโว อภิธมฺเม นตฺถิ, อววตฺถานาปตฺติโต. ตสฺมา อตฺตาภินิเวสปณิธิปฏิปกฺขวิปสฺสนานุโลมา มคฺคา สติปิ สรสนฺตเร ปจฺจนีกสหิเตน สรเสน นามํ ลภนฺติ. อนิมิตฺตมคฺคสฺส ปน วิปสฺสนา นิมิตฺตปฏิปกฺขา น โหติ, สยํ นิมิตฺตคฺคหณโต นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ ตทนุโลโม มคฺโคปิ น นิมิตฺตสฺส ปฏิปกฺโข. ยทิ สิยา, นิมิตฺตคตวิปสฺสนายปิ ปฏิปกฺโข สิยา, ตสฺมา วิชฺชมาโนปิ สรโส ววตฺถานกรปจฺจนีกาภาวา อภิธมฺเม อนิมิตฺตนามทายโก ¶ น คยฺหตีติ. ยทิ เอวํ, อนิจฺจานุปสฺสนานุโลโม มคฺโค อภิธมฺเม อสงฺคหิโต สิยาติ? น, สุทฺธิกปฏิปทานเย ตสฺส สงฺคหิตตฺตา. ตสฺมา เอว หิ โส วุตฺโต. สุตฺตนฺเต ปน ปริยายเทสนตฺตา สคุณารมฺมณมตฺเตนปิ นามํ คยฺหตีติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน ลพฺภตี’’ติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อาคมนวเสนปิ มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ลพฺภติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺรา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาคมนียฏฺาเนติ อาคมนปฏิปทาาเน. เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ นิฏฺิตํ.
อนุโลมาณกถาวณฺณนา
๘๐๔. อธิโมกฺขสทฺธาติ ¶ ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิโมกฺโข. ตสฺมา ตถาภูตา ภาวนาวิเสเสน กิจฺจโต อธิมตฺตตาย พลวตรา นิพฺพตฺตติ. สุปคฺคหิตนฺติ สุฏฺุ ปคฺคหิตํ. อสลฺลีนํ ปฏุตรภาเวน ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถํ วีริยํ โหติ. สูปฏฺิตาติ ติกฺขตรตาย อารมฺมณาภิมุขภาเวน สุฏฺุ อุปฏฺิตา สติ โหติ. สุสมาหิตนฺติ ปสฺสทฺธิสุขานํ สาติสยตาย สุฏฺุ สมาหิตํ อารมฺมเณ สมฺมเทว ปิตํ อปฺปิตํ วิย โหติ. ติกฺขตราติ อนุโลมาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถภาเวน สาติสยํ ติกฺขา สูรา. สงฺขารานํ วิจินเนปิ มชฺฌตฺตภูตสงฺขารุเปกฺขา ปฺา อุปฺปชฺชติ. อนิจฺจาติ วา…เป… สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ อนิจฺจาทีสุ เอเกนากาเรน สมฺมสนฺตี สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตี ภวงฺคํ โอติณฺณา นาม โหติ ตโต ปรํ ภวงฺคสฺส วาโรติ กตฺวา. สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนวาติ อนิจฺจาทินา อาลมฺพนกรณนเยเนว, น สมฺมสิตนเยน. เตนาห ‘‘อารมฺมณํ กุรุมาน’’นฺติ. อาวฏฺเฏตฺวาติ นิวตฺเตตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺควเสน วตฺติตุํ อทตฺวา. วิสทิสจิตฺตปวตฺติสงฺขาตาย วีจิยา อภาเวน อวีจิกา, จิตฺตสนฺตติ. กิริยมโนธาตุยา หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต กิริยมยจิตฺตปวตฺติวิปากจิตฺตุปฺปตฺติยา สวีจิกา สนฺตรา, น เอวํ มโนทฺวาราวชฺชเนนาติ วุตฺตํ ‘‘อวีจิกํ จิตฺตสนฺตตึ อนุปฺปพนฺธมาน’’นฺติ. ตเถวาติ ยถา อตีตาสุ ทฺวตฺตึสชวนวีถีสุ สงฺขารุเปกฺขา ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สงฺขาเร อารมฺมณมกาสิ, ตเถว. ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ¶ . อุปจารนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส อาสนฺนตฺตา, สมีปจาริกตฺตา วา. อนุโลมตฺตํ สยเมว วทติ.
อยฺจ นโย กามํ มคฺควีถิยํ ปมชวนสฺส ปฏิสงฺขรณฏฺโ, ทุติยสฺส ตโต อาสนฺนฏฺโ, ตติยสฺส เหฏฺิมุปริมานํ อนุโลมฏฺโ จ ยุตฺโตติ วุตฺโต, ตถาปิ สพฺเพสมฺปิ อิมา สมฺา สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาเสวนนฺติ อาทเรน เสวนํ. ปุริมภาคปจฺฉิมภาคานนฺติ เหฏฺิมานํ, อุปริมานฺจ ธมฺมโกฏฺาสานํ. อฏฺนฺนนฺติ อุทยพฺพยาณาทีนํ อฏฺนฺนํ. สพฺพาปิ วิปสฺสนา ลกฺขณตฺตยสมฺมสนกิจฺจาว ¶ , อิทมฺปิ ตเถวาติ วุตฺตํ ‘‘ตถกิจฺจตายา’’ติ. อุปรีติ มคฺเค. โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ สมฺโมสาทิปฏิปกฺขวิธมนโต. อิทานิ อนุโลมาณสฺส ตทุภยกิจฺจานุโลมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนุโลมาณํ สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ วิธมเนน โลกิยาเณสุ อุกฺกํสปริยนฺตคตํ, ตโต เอว เหฏฺา นิพฺพตฺติตอุทยพฺพยาณาทีนมฺปิ กิจฺจํ ปฏิปกฺขทูรีภาเวน อตฺถโต สาเธนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ, ตถาปวตฺตมานฺจ เตสํ กิจฺจํ อนุโลเมนฺตํ วิย โหตีติ อาห ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํ…เป… ตถกิจฺจตาย อนุโลเมตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘ภยโต อุปฏฺิต’’นฺติ อิมินาปิ อารมฺมณสีเสน าณพฺยาปารเมว วทติ สปฺปฏิภยานํ สงฺขารานํ ยถาสภาวทสฺสนทีปนโต. เสเสสุ ปน สตฺตสุปิ าเนสุ าณพฺยาปาโรว ทสฺสิโต. ยสฺมา เอตํ อนุโลมาณํ อนิจฺจาทีสุ อฺตรลกฺขณวเสเนว สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจลกฺขณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา’’ติ. ตาย ปฏิปตฺติยาติ ยา สา อนุโลมาณสฺส ถูลถูลสจฺจปฏิจฺฉาทกสํกิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปตฺติ, ตาย. น หิ อนุโลมาเณ ตถา อนุปฺปนฺเน โคตฺรภุาณํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตุํ สกฺโกติ, โคตฺรภุาเณ วา อนุปฺปนฺเน มคฺคาณํ อุปฺปชฺชตีติ.
วุตฺตมตฺถํ โอปมฺเมน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฏฺนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ อคติคมนํ ปหาย ตํตํวินิจฺฉยกรณํ วิย อฏฺนฺนํ าณานํ ยถาสกํ ปฏิปกฺขํ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทยพฺพยาทิปฏิปตฺติ, รฺโ มชฺฌตฺตภาโว วิย อนุโลมาณสฺส ปุริมปจฺฉิมธมฺมโกฏฺาสสฺส อนุกูลตา. เตเนวาติ เหฏฺิมาณานํ อนุโลมนมุเขน อุปริโพธิปกฺขิยานํ อนุโลมนโตเยว. สจฺจานุโลมิกนฺติ วุจฺจติ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมิกตฺตา.
อนุโลมาณํ นิฏฺิตํ.
วุฏฺานคามินีวิปสฺสนากถาวณฺณนา
๘๐๕. กิฺจิ ¶ ¶ อสงฺขตารมฺมณมฺปิ าณํ วุฏฺานคามินิยา เอกสงฺคหนฺติ กตฺวา ‘‘สงฺขารารมฺมณายา’’ติ วิเสสนํ กตํ. ตฺหิ วิเสสโต วุฏฺานํ อริยมคฺคํ คจฺฉติ อุเปตีติ วุฏฺานคามินีติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. เตนาห ‘‘สพฺเพน สพฺพ’’นฺติอาทิ. อสมฺโมหตฺถนฺติ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ปริยายนฺตเรหิ อาคตาย สมฺโมหาภาวตฺถํ. สุตฺตสํสนฺทนาติ สุตฺตานํ เตสํ เตสํ สุตฺตปทานํ อนุสนฺทานํ.
เย โลกิเย สงฺขาเร อารพฺภ อนุโลมปริโยสานา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตติ, ตํสนฺนิสฺสิตา ตปฺปฏิพทฺธา ตณฺหา เตหิ วินา อปฺปวตฺตนโต ตมฺมยา นาม, ตมฺมยาว ตมฺมยตา, ตมฺมยา วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตา ขนฺธา, เตสํ ภาโว ตมฺมยตา, สา เอว ตณฺหา. ตปฺปฏิปกฺขา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทิยนโต วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๓๑๐). นิสฺสายาติ ตํ อตมฺมยตํ นิสฺสยํ กตฺวา, ภาเวตฺวาติ อตฺโถ. เอกตฺตาติ เอตฺถ อยํ ปาฬิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสุ…เป… โผฏฺพฺเพสุ, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๐), สยมฺปิ นานาสภาวา, นานารมฺมณนิสฺสิตา จาติ อตฺโถ. สา ปน สมาธิสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนุเปกฺขา เวทิตพฺพา. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานฺจายตนนิสฺสิตา…เป… เนวสฺานาสฺายตนนิสฺสิตา, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๐). ยา หิ ตํตํอรูปจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา อุเปกฺขา, สา เอกสภาวตฺตา, เอการมฺมณตฺตา จ เอกตฺตา, เอกตฺตสิตา จาติ วุจฺจติ, สา ปน ตํตํฌานสหคตเวทนุเปกฺขา จ ตทารมฺมณวิปสฺสนุเปกฺขา จาติ วทนฺติ. ตํ ปชหถาติ ตทารมฺมณกิเลสปหาเนน ปชหถ. เตนาห ‘‘ตํ สมติกฺกมถา’’ติ.
นิพฺพิทาติ วุฏฺานคามินี. ตตฺถ หิ สุตฺเต วิรชฺชตีติ มคฺคกิจฺจมาห, วิมุจฺจตีติ ผลกิจฺจํ.
สุสิมสุตฺตํ ¶ ¶ นิทานวคฺเค. ตตฺถ ธมฺมฏฺิติาณํ วุฏฺานคามินีติ วุตฺตา ธมฺมฏฺิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อสมฺมุยฺหนวเสน ปวตฺตนโต. นิพฺพาเน าณนฺติ มคฺคาณมาห.
สฺา โข, โปฏฺปาทาติ เอตฺถ กามํ ‘‘สฺา’’อิจฺเจว วุจฺจติ, ปุพฺเพ ปน ‘‘สฺคฺคํ ผุสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สฺคฺคนฺติ วุตฺตา’’ติ.
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ ตเทกเทสภูตา วุฏฺานคามินี วุตฺตา. สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตา โวหารา อวยเวสุปิ ปวตฺตนฺตีติ. ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปาริสุทฺธิยา ปธานการณํ.
ตีหิ นาเมหีติ อนุโลมโคตฺรภุโวทานสงฺขาเตหิ ตีหิ นาเมหิ.
กิตฺติตาติ โถมิตา อริยมคฺคาธิฏฺานตาย. มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนฏฺเน มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. สนฺตกิเลสตาย สนฺตา. โยคนฺติ ภาวนํ, ภาวนาภิโยคํ วา.
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ เอกวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๒๒. าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
ปมมคฺคาณกถาวณฺณนา
๘๐๖. อิทานิ ¶ ¶ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา นิทฺเทเส อนุปฺปตฺเต สา ยสฺส าณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิโต ปรํ โคตฺรภุาณํ โหตี’’ติ อาห. อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมาณโต อุปริ. ตนฺติ โคตฺรภุาณํ. เนว ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธึ ภชติ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารานํ อคฺคหณโต. น าณทสฺสนวิสุทฺธึ ภชติ สติปิ นิพฺพานารมฺมณตฺเต กิเลสานํ อเขปนโต. ตโต เอเวตํ วิฺาณธาตูนํ วิสยํ อุทฺเทสนฺตํ ทสฺสนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยํ วุจฺจติ. อนฺตราติ ฉฏฺสตฺตมวิสุทฺธีนํ เวมชฺเฌ. อพฺโพหาริกเมว โหติ อุภยวิสุทฺธิลกฺขณตาภาวโต. ตถาปิ วุฏฺานคามินิยา ปริโยสานตาย วิปสฺสนาปกฺขิกํ. เตเนวสฺส ตํโสตปติตตา. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาโสเต…เป… สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ. เอเตนสฺส ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติ. โสตสฺส อริยสฺสอาทิโต ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โส เอว มคฺโค, โสตํ วา อริยํ อาทิโต ปชฺชติ อธิคจฺฉตีติ โสตาปตฺติ, ปมโก. ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. ปฏิสนฺธิวเสน สกิเทว อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. ปฏิสนฺธิวเสน กามภวํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค. กิเลสาทีนํ หนนาทินา อรหํ, อคฺคมคฺคฏฺโ. ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, โส เอว มคฺโคติ อรหตฺตมคฺโค. จตูสุ มคฺเคสุ าณํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
เตหิ ตีหิปีติ เหฏฺา ติณฺณํ อนุโลมาณานํ วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ตีสุ วา ทฺวินฺนํ อนฺโตคธตฺตา. ตีหิปีติ วา วิกปฺปนฺตรสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท, เตน ตีหิปิ ทฺวีหิปีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตโน พลานุรูเปนาติ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาวานุกูลํ. ปมฺหิ อนุโลมาณํ สพฺโพฬาริกํ, ทุติยํ ตโต นาติโอฬาริกํ, ตติยํ ตโต นาติโอฬาริกํ ตมํ อนฺตรธาเปติ. อถ วา พลานุรูเปนาติ เหฏฺา ¶ สงฺขารุเปกฺขาย อาหิตพลานุรูเปน ¶ . ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน หิ อนุโลมาณสฺสาปิ มคฺคาณสฺส วิย สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺิปฺปตฺตานํ ปวตฺติอาการสิทฺโธ อตฺเถว มุทุติกฺขตาวิเสโส. ปลิโพธโต อุปฏฺาติ ปลิโพธภาวปฏิจฺฉาทกสฺส ตมสฺส อนฺตรธาปิตตฺตา. ‘‘อาเสวนนฺเต’’ติ อิมินา ทุติยสฺส วา ตติยสฺส วา อนุโลมาณสฺส อนนฺตรํ โคตฺรภุาณุปฺปตฺติ, น ปมสฺสาติ ทสฺเสติ ตสฺส อนาเสวนตฺตา. น หิ อลทฺธาเสวนํ โคตฺรภุาณํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ. นิมิตฺตาทิวิรหโต, ตพฺพิธุรโต จ ‘‘อนิมิตฺต’’นฺติอาทินา นิพฺพานํ วิเสสิตํ. ปุถุชฺชนโคตฺตนฺติ อริเยหิ อสมฺมิสฺสํ ปุถุชฺชนสมฺํ. โคตฺตนฺติ หิ เอกวํสชานํ สมานา สมฺา, เอวํ อิธาปีติ. ปุถุชฺชนสงฺขนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, ปุถุชฺชนภูมินฺติ ปุถุชฺชนวตฺถุํ. เอกนฺติกตาย เอกวารเมว จ อุปฺปชฺชนโต อปุนราวฏฺฏกํ.
พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเนติ อสงฺขตธาตุยา พหิภาวโต พหิทฺธาสฺิตา สงฺขารคตา วุฏฺานภูเต วิวฏฺฏเน นิปฺผชฺชมาเน ปฺา. อภิภุยฺยตีติ อภิภวติ. ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ. เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตี’’ติอาทินา ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนํ ตทติกฺกมนมาห. ‘‘อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตี’’ติอาทินา อริยโคตฺตภาวนํ ตทุภยภาวโต.
๘๐๗. เอกาวชฺชนานํ นานาวีถิตา นตฺถีติ น ตํนิเสธนาย เอกวีถิคฺคหณํ, อถ โข นานารมฺมณานมฺปิ เอกาวชฺชนานํ นานาวีถิตา นตฺถีติ ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. มหามาติกนฺติ มหนฺตํ อุทกวาหกํ. ลงฺฆิตฺวาติ อโนตรนฺโต เอว อติกฺกมิตฺวา. อุลฺลงฺฆิตฺวาติ อุปริภาเคเนว ลงฺฆิตฺวา. นินฺนโปณปพฺภารตา อุตฺตรุตฺตรวิสิฏฺา นินฺนตาว.
อฏฺหิ าเณหิ อนุกฺกเมน อาหิตวิเสสํ อนุโลมาณํ นิพฺพานารมฺมณสฺส าณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาทินา เวเคน ธาวิตฺวา’’ติ. รูปํ อเนกสนฺตติสมฺพนฺธตาย อเนกวฏฺฏรจิตา รชฺชุ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปรชฺชุํ วา’’ติ. อตฺตภาวสฺส รุกฺขฏฺานิยตาย วุตฺตตฺตา ตํสมฺพนฺธทณฺฑฏฺานิยตา เวทนาทีสุ เอกสฺเสว ยุตฺตา, น เวทนาทิสมุทายสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เวทนาทีสุ อฺตรทณฺฑํ วา’’ติ. อนุโลมาวชฺชเนนาติ อนุโลมสฺส อาวชฺชเนน. เยน อาวชฺชเนน อนุโลมาณํ อุปฺปชฺชติ, เตน ตํ อารมฺมณํ. ‘‘ปเมน อนุโลมจิตฺเตน อุลฺลงฺฆิตฺวา’’ติ อิทํ สกฺกายตีรสฺส ตสฺส อติกฺกมนารมฺภตาย ¶ วุตฺตํ. ‘‘ทุติเยน นิพฺพานนินฺนโปณปพฺภารมานโส’’ติ อิทํ ตสฺส สพฺพสงฺขารโต สาติสยํ อลคฺคํ หุตฺวา ¶ วิสงฺขาเร อลฺลีนภาวโต วุตฺตํ. นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน ปตติ โยคาวจโร. เอการมฺมเณติ เอกวารํเยว อาลมฺพิเต อารมฺมเณ. เตนาห ‘‘อลทฺธาเสวนตายา’’ติ. เตน เอการมฺมเณ อาเสวนา อุปการวตี, น ตถา นานารมฺมเณติ ทสฺเสติ.
๘๐๘. ตตฺราติ อนุโลมโคตฺรภูนํ อิตรีตรกิจฺจากรเณ. นกฺขตฺตโยคนฺติ นกฺขตฺเตน จนฺทสฺส โยคํ, นกฺขตฺตโยควิภาวนิยํ วา กาลํ, ทิวสนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ.
เอวํ นิพฺพตฺตาหีติ อนุโลมาณานิ วิย สงฺขาเร อนาลมฺพิตฺวา อหํ วิย นิพฺพานารมฺมเณ วตฺตาหีติ มคฺคสฺส โคตฺรภุนา ทินฺนสฺามฺุจนํ, อนุพนฺธนฺจ นิพฺพานารมฺมณกรณเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
๘๐๙. ตตฺราติ ตสฺมึ โคตฺรภุนา ทินฺนสฺํ อมฺุจิตฺวา วิย เตน คหิตารมฺมเณเยว วตฺติตฺวา มคฺคสฺส โลภกฺขนฺธาทินิพฺพิชฺฌเน. อุสุํ อสติ ขิปฺปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโห. สรโคจรฏฺานํ นาม อฏฺอุสภมตฺตํ. ตฺจ โข ทูเร ปาติโน มชฺฌิมปุริสสฺส วเสน จตุหตฺถาย ยฏฺิยา วีสติยฏฺิ อุสภํ, เตน อฏฺอุสภมตฺเต ปเทเส หตฺถวเสน จตฺตารีสาธิกฉสตหตฺเถ ปเทเส. ผลกสตนฺติ อสนสารมยํ ผลกสตํ. กุมฺภการจกฺกสทิเส จกฺกยนฺเต. อาวิชฺฌิตฺวาติ ภเมตฺวา. ทณฺฑกฆฏฺฏนาย อุปฺปาเทตพฺพสทฺโท ทณฺฑกสฺา. ผลกสตวินิวิชฺฌนสฺส ปจฺจยภูตา ทณฺฑกสฺา วิย โคตฺรภุาณํ โลภกฺขนฺธาทินิพฺพิชฺฌนสฺส มคฺคาณสฺส ปจฺจยภาวโต. อิสฺสาโส วิย มคฺคาณํ นิพฺพิชฺฌิตพฺพนิวิชฺฌนโต.
๘๑๐. อฏฺมภวโต ปฏฺาย นิพฺพตฺตนกํ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสเสติ. สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนนฺติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อริยธนานํ. สมฺมุขีภาวนฺติ ปจฺจกฺขสิทฺธึ. ปาณาติปาตาทิปฺจเวรานิ ¶ เจว ปฺจวีสติมหาภยานิ จาติ สพฺพเวรภยานิ. อฺเสฺจ รตนตฺตเย นิวิฏฺสทฺธาทีนํ. สมุทาเย ปวตฺโต โสตาปตฺติมคฺคสทฺโท ตเทกเทเสปิ ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ าณ’’นฺติ.
ปมมคฺคาณํ นิฏฺิตํ.
โสตาปนฺนปุคฺคลกถาวณฺณนา
๘๑๑. ตสฺเสว ¶ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตสฺส. กามฺเจตฺถ นาติติกฺขปฺสฺส ทฺเว, ติกฺขปฺสฺส ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ, อวิเสสโต ปน คหิตสฺส มคฺคสฺส วเสน ‘‘ทฺเว, ตีณิ วา’’ติ วุตฺตํ. สมาธิมานนฺตริกฺมาหูติ ยํ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต อานนฺตริกสมาธีติ อาหูติ อตฺโถ. อนนฺตรเมว ปวตฺตนกํ ผลํ อนนฺตรํ, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตํ วา ปโยชนํ เอตสฺสาติ อานนฺตริโก, มคฺโค.
อาเสวนนฺเตติ อาเสวนโต อนฺเต, อาเสวนลาภิโน อนุโลมาณสฺส อนนฺตรนฺติ อตฺโถ. ลทฺธาเสวนเมว อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ. อุปริ ปน ฉ, สตฺต วา ชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา จตฺตาริ ผลจิตฺตานิ โหนฺตีติ วเทยฺยาติ อาห ‘‘สตฺตจิตฺตปรมา จ เอกาวชฺชนวีถี’’ติ.
ตํ ปน น สารโต ปจฺเจตพฺพนฺติ โยชนา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๘๑๒. เอตฺตาวตาติ ปมมคฺคานนฺตรํ ผลสฺส อุปฺปตฺติมกฺเกน. ภุสํ ปมตฺโตปีติ เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺโตปิ. เยสํ ยถาวุตฺตอาวชฺชนชวนจิตฺตานํ อุปฺปตฺติยา เอส โสตาปนฺโน ปจฺจเวกฺขติ นามาติ อธิปฺปาโย.
เอเตเนว ปสงฺเคน เสสานํ อริยานํ ปจฺจเวกฺขณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทเยว ¶ เจโส, ยทิทํ ปฺจนฺนํ, จตุนฺนฺจ ปจฺจเวกฺขณานํ ทสฺสนนฺติ อตฺโถ. ‘‘อภาเวเนวา’’ติ เอเตน ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณสมตฺถตา กสฺสจิ โหติ, กสฺสจิ น โหตีติ ทสฺเสติ. โลโภ เอว โลภธมฺโม.
ทุติยมคฺคาณกถาวณฺณนา
๘๑๓. กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวายาติ เอเตสํ กิเลสานํ ตนุภาวตฺถํ. ตตฺถ ทฺวีหิ การเณหิ ตนุภาโว อธิจฺจุปฺปตฺติยา, ปริยุฏฺานมนฺทตาย จ. สกทาคามิสฺส หิ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส ¶ วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กทาจิ วิรฬาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา อุปฺปชฺชนฺตาปิ มทฺทนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. เกจิ ปน ‘‘สกทาคามิสฺสาปิ กิเลสา จิเรน อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชนฺตาปิ พหลาว อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา หิสฺส ปุตฺตธีตโร ทิสฺสนฺตี’’ติ, ตํ อการณํ วตฺถุปฏิเสวเนน วินาปิ คพฺภคฺคหณสพฺภาวโต. ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ทฺวีหิ การเณหิ เตสํ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ. ทุติยายาติ คณนวเสนปิ ทุติยาย, อุปฺปตฺติวเสนปิ ทุติยาย ภูมิยา. ปตฺติยาติ สามฺผลสฺส ปฏิลาภาย. ตฺหิ สมฺปยุตฺตานํ นิสฺสยภาวโต เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ. ยสฺมา วา สมาเนปิ โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ อุปฺปชฺชติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภูตํ, ตสฺมาปิ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ. โยคํ กโรตีติ วิปสฺสนาภิโยคํ กโรติ. ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๙๙) วุตฺตนเยเนว ยทคฺเคน อินฺทฺริยานํ ติกฺขตํ สมฺปาเทติ, ตทคฺเคน พลานิ, โพชฺฌงฺคานิ จ ปฏุตรภาวํ อาปาเทนฺโต อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ลกฺขณตฺตยตีรณวเสน าเณน ปริมทฺทติ. ตตฺถ อปราปรํ าณํ จาเรนฺโต ปริวตฺเตติ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวีถึ โอคาหตี’’ติ. วุตฺตนเยเนวาติ อุทยพฺพยาณาทีนํ อุปฺปาทเน วุตฺตนเยน. โคตฺรภุอนนฺตรนฺติ เอตฺถ โคตฺรภุ วิย โคตฺรภุ. ปมมคฺคปุเรจาริกาณฺหิ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต, อริยโคตฺตภวนโต จ นิปฺปริยายโต โคตฺรภูติ วุจฺจติ, อิทํ ปน ตํสทิสตาย ปริยายโต โคตฺรภุ. เอกจฺจสํกิเลสวิสุทฺธิยา ¶ , ปน อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา อารมฺมณกรณโต จ โวทานนฺติ วุจฺจติ. เตนาห ปฏฺาเน ‘‘อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา ๑.๑.๔๑๗). ยสฺมา ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อุปฺปาทาทิอภิภวนตฺถํ อุปาทาย ‘‘อฏฺ โคตฺรภุธมฺมา สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๖๐) โคตฺรภุนาเมเนเวตํ อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ ‘‘โคตฺรภุอนนฺตร’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ทุติยาณํ นิฏฺิตํ.
ตติยมคฺคาณกถาวณฺณนา
๘๑๔. สกิเทวาติ ¶ เอกวารํเยว. ‘‘อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ อิมินา ปฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว โลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ. อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานายาติ เตสํเยว สกทาคามิมคฺเคน ตนุกตานํ สํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานาย. ปฏิสนฺธิวเสน กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามี.
ตติยาณํ นิฏฺิตํ.
จตุตฺถมคฺคาณกถาวณฺณนา
๘๑๕. โอปปาติโกติ อุปปาตโยนิโก. อิมินาสฺส คพฺภเสยฺยา ปฏิกฺขิตฺตา. ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตตฺถ สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพายิตา. อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ ¶ อนาวตฺตนสภาโว, พุทฺธทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถาย อาคมนํ โหติเยว.
รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานายาติ เอเตสํ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ นิสฺเสสปฺปชหนตฺถาย. ตตฺถ รูปภเว ฉนฺทราโค รูปราโค. อรูปภเว ฉนฺทราโค อรูปราโค. มาโน อรหตฺตมคฺควชฺฌมาโน. ตถา อุทฺธจฺจาวิชฺชา.
จตุตฺถาณํ นิฏฺิตํ.
อรหนฺตปุคฺคลกถาวณฺณนา
๘๑๖. มหาขีณาสโวติ ¶ มหานุภาวตานิพนฺธนํ ปูชาวจนเมตํ, น อุปาทายวจนํ ยถา ‘‘มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ. น หิ จูฬขีณาสโว นาม อตฺถิ. อนฺติมเทหํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธารี. ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารภารานํ โอหิตตฺตา โอโรปิตตฺตา โอหิตภาโร. อนุปฺปตฺโต สทตฺถํ สกตฺถนฺติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ. สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ อตฺตุปนิพนฺธนฏฺเน, อตฺตานํ อวิชหนฏฺเน, อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเน จ อตฺตโน อตฺถตฺตา สกตฺโถติ วุจฺจติ. ปริกฺขีณานิ ทสปิ ภวสํโยชนานิ เอตสฺสาติ ปริกฺขีณภวสํโยชโน. ขนฺธาทิอตฺถํ สมฺมา อฺาย วิมุตฺโตติ สมฺมทฺาวิมุตฺโต. อคฺโค จ โส ทกฺขิเณยฺโย จ, อคฺคทกฺขิณํ วา อรหตีติ อคฺคทกฺขิเณยฺโย.
โพธิปกฺขิยกถาวณฺณนา
๘๑๗. จตุนฺนํ มคฺคาณานํ วเสน จตุาณาย. อานุภาววิชานนตฺถนฺติ สติปฏฺานปาริปูริอาทิกสฺส อานุภาวสฺส โพธนตฺถํ.
ปริปุณฺณา โพธิปกฺขิยา เอตสฺสาติ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิโย, มคฺโค. ตสฺส ภาโว ปริปุณฺณโพธิปกฺขิยภาโว. วุฏฺานพเลหิ สมฺปยุตฺตตาว วุฏฺานพลสมาโยโค, เย สํโยชนาทโย เยน ปมมคฺคาทินา ปหาตพฺพา.
๘๑๘. พุชฺฌนฏฺเน ¶ วา โพโธ, มคฺคจิตฺตุปฺปาโท. ตสฺส พุชฺฌนกิริยาย อนุคุณภาวโต ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา.
๘๑๙. เตสุ โพธิปกฺขิเยสุ. อารมฺมเณสูติ กายาทิอารมฺมเณสุ. โอกฺขนฺทิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวา. ปกฺขนฺทิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ. อุปฏฺานโตติ อสุภาการาทิคฺคหณวเสน อุปคนฺตฺวา อวฏฺานโต. กายาทีสุ อสุภาการาทิคฺคหณํ ปุพฺพภาคสติปฏฺานวเสน สุภสฺาทิปหานกิจฺจสาธนํ มคฺคสติปฏฺานวเสน เวทิตพฺพํ. ตตฺถ หิ เอกาว สติ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติ.
๘๒๐. ปทหนฺตีติ ¶ วายมนฺติ, กายจิตฺตานิ ปคฺคณฺหนฺติ วา. อโสภาเหตูนํ สํกิเลสธมฺมานํ ปชหเนน, โสภาเหตูนฺจ โวทานธมฺมานํ ภาวเนน โสภนํ, สุนฺทรนฺติ อตฺโถ. เสฏฺภาวาวหนโตติ ปาสํสตมภาวสาธนโต. ปธานภาวการณโตติ อุตฺตมภาวเหตุโต.
๘๒๑. ปุพฺเพ วุตฺเตนาติ อิทฺธิวิธาณนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๙) วุตฺเตน. อิชฺฌนฏฺโ นิปฺผชฺชนฏฺโ, ปฏิลาภสมฺปทา วา, เยน วา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺติ, ตํ อิชฺฌนํ. สมาธิปธานสงฺขารปมุขา มคฺคธมฺมา อิธ ‘‘อิทฺธี’’ติ อธิปฺเปตา. ปุพฺพงฺคมฏฺโ อธิปติปจฺจยภาโว. ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตา ฉนฺทาทโย ปุพฺพงฺคมฏฺเน ปาโท. ตสฺสา เอว ผลภูตาย วุฏฺานคามินิยา ฉนฺทาทโย ปุพฺพภาคการณฏฺเน ปาโท. โสติ อิทฺธิปาโท. อิเม โลกุตฺตราวาติ อิเม ยถาวุตฺตา ฉนฺทาทโย อุตฺตรจูฬภาชนีเย อาคตนเยน โลกุตฺตรา เวทิตพฺพา. ฉนฺทาทิอธิปติวเสน ปฏิลทฺธธมฺมาปิ ผสฺสาทโย อิทฺธิปาทา โหนฺตีติ อตฺโถ. กามฺเจตฺถ อิทฺธิปาโท โน อธิปติ, อธิปติ วา โน อิทฺธิปาโท นาม นตฺถิ, ยถา ปน เอกสฺมึ รชฺเช รชฺชารเหสุ จตูสุ ราชกุมาเรสุ เอกสฺมึ กาเล เอโกว รชฺชมนุสาสติ, น สพฺเพ, เอวํ เอกเมกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท เอโกว อธิปติ, อิทฺธิปาโท จ โหตีติ เวทิตพฺโพ.
๘๒๒. อสฺสทฺธิยํ ¶ สทฺธาปฏิปกฺขา อกุสลา ธมฺมา, อวตฺถุคโต ปสาทปติรูปโก มิจฺฉาธิโมกฺโข วา. โกสชฺชํ ถินมิทฺธปธาโน อกุสลจิตฺตุปฺปาโท. ปมาโท สติสมฺโมโส ตถาปวตฺตา อกุสลา ขนฺธา. อภิภวนสงฺขาเตน อธิปติยฏฺเนาติ อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวนโต อภิภวนนฺติ วตฺตพฺเพน อธิโมกฺขปคฺคหอุปฏฺานอวิกฺเขปปชานนสฺส เอกลกฺขเณน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิปติยฏฺเน. อสฺสทฺธิยาทีหิ จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ อฏฺานปฺปยุตฺโต, ตสฺมา อกมฺปิยฏฺเน จ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน จ พลนฺติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.
๘๒๓. พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกสตฺตสฺส. โย เหโส โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย สติอาทิธมฺมสามคฺคิยา กรณภูตาย พุชฺฌติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ ¶ โพธีติ วุจฺจติ อริยสาวโก, ตสฺส โพธิสฺส พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานิกฏฺเนาติ วฏฺฏโต นิสฺสรณฏฺเน.
๘๒๔. ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธ. จุทฺทสวิเธนาติ อานาปานอิริยาปถจตุสมฺปชฺปฏิกฺกูลมนสิการธาตุมนสิการปพฺพานิ, นว สิวถิกปพฺพานิ จาติ เอวํ จุทฺทสวิเธน. กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ลพฺภติ, น เวทนาทโย ปริคฺคณฺหโต. เอส นโย เสเสสุปิ. ‘‘สุขํ เวทน’’นฺติอาทินาติ วา ‘‘สามิส’’นฺติอาทินาติ วา ‘‘นิรามิส’’นฺติอาทินาติ วา เอวํ นววิเธน. สราคโทสโมหสํขิตฺตมหคฺคตสมาหิตสอุตฺตรวิมุตฺตปทานํ สปฏิปกฺขานํ วเสน โสฬสวิเธน. นีวรณุปาทานกฺขนฺธายตนโพชฺฌงฺคสจฺจปพฺพานํ วเสน ปฺจวิเธน. อิมสฺมึ อตฺตภาเวติ ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตภาเว. อนุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ อตฺตโน อภูตปุพฺพํ. ปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ ทิสฺวา ตนฺนิมิตฺตฺจ วธพนฺธารหาทีนีติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ ตาทิสสฺส. ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘ตานิเยว โอสธานี’’ติ. ตสฺส ปหานายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ฌานวิปสฺสนา อิโต อฺสฺมึ อตฺตภาเว อุปฺปนฺนปุพฺพาปิ สิยุนฺติ วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมึ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพ’’นฺติ, ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺมาวาจานํเยว คหณํ. เตสุ วุตฺเตสุ เสสิทฺธิปาทเสสวิรติโย อตฺถโต ¶ วุตฺตาว โหนฺตีติ ลกฺขณหารวเสน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ ปุพฺพภาเค เอเต สติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทา. จตุนฺนํ าณานนฺติ จตุนฺนํ อริยมคฺคาณานํ. กามํ สพฺเพปิ โพธิปกฺขิยธมฺมา มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนาว, ตถาปิ สาติสโย สมฺมปฺปธานพฺยาปาโร มคฺคกฺขเณติ วุตฺตํ ‘‘ผลกฺขเณ เปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน’’ติ. อวเสสา เตตฺตึส ลพฺภนฺติ, เต จ โข ปริยายโต, น นิปฺปริยายโตติ อธิปฺปาโย.
๘๒๕. เสเสสุ ปนาติ อิทฺธิปาทาทีสุ ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ. ยถา สติวีริเยสุ ‘‘สติปฏฺานํ สมฺมปฺปธาน’’นฺติ สงฺขิปนวเสน หาปนํ, ‘‘กายานุปสฺสนา’’ติอาทิวิภาคทสฺสนวเสน วฑฺฒนํ อตฺถิ, อีทิสํ หาปนวฑฺฒนํ นตฺถีติ อตฺโถ.
๘๒๖. อิทานิ สพฺเพสุ เอว ยถารหํ ลพฺภมานวิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เตสูติ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ. ฉทฺธาติ เอกธา ทฺเวธา จตุธา ปฺจธา อฏฺธา นวธาติ เอวํ ฉปฺปกาเรน เต ภวนฺติ.
ฉนฺทิทฺธิปาทาทิวเสนาติ ¶ ฉนฺโท ฉนฺทิทฺธิปาทวเสเนว, จิตฺตํ จิตฺติทฺธิปาทวเสเนว, ปีติปสฺสทฺธิอุเปกฺขา โพชฺฌงฺควเสเนว, สงฺกปฺปาทโย มคฺควเสเนวาติ เอวํ นว เอกวิธาว โหนฺติ.
จุทฺทเสว อสมฺภินฺนาติ สติ วีริยํ ฉนฺโท จิตฺตํ ปฺา สทฺธา สมาธิ ปีติ ปสฺสทฺธิ อุเปกฺขา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโวติ อิเม อสมฺภินฺนา ปทนฺตรสมฺเภเทน วินา อคฺคหิตคฺคหเณน คยฺหมานา จุทฺทเสว จ สภาวธมฺมา. จุทฺทสาติ จ อุกฺกํสปริจฺเฉเทน วุตฺตํ. ตฺจ โข ปมชฺฌานิกมคฺคจิตฺตุปฺปาทวเสน, ทุติยชฺฌานิเก ปน สมฺมาสงฺกปฺปาภาวโต เตรส, ตติยจตุตฺถปฺจมชฺฌานิเกสุ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคาภาวโต ทฺวาทส โหนฺติ. ‘‘สตฺตตึสปฺปเภทโต’’ติ อิทมฺปิ อุกฺกํสวเสเนว วุตฺตํ, อวกํสโต ปน วุตฺตนเยน เอกสฺมึ ขเณ ฉตฺตึส, ปฺจตึส โหนฺติ, จตุนฺนํ อธิปตีนํ เอกชฺฌํ อนุปฺปชฺชนโต เอกสฺมึ ขเณ เอกสฺเสว อิทฺธิปาทสฺส สมฺภโวติ ทฺวตฺตึส จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
สตฺตตึสปเภทโต ¶ กถนฺติ อาห ‘‘สกิจฺจนิปฺผาทนโต’’ติอาทิ, เอกจฺจสฺส สภาวโต เอกสฺสาปิ อตฺตโน อานุภาวานุรูปกายานุปสฺสนาทิตํตํกิจฺจสาธนโตติ อตฺโถ. สรูเปน จ วุตฺติโตติ อเภทสฺส จิตฺติทฺธิปาทาทิกสฺส สรูเปเนว ปวตฺตนโต จ.
เอตฺถาติ าณทสฺสนวิสุทฺธิยํ. กสฺมา ปน โพธิปกฺขิเยสุ ฌานโกฏฺาโส น คหิโต, นนุ ฌานรหิโต อริยมคฺโค นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ตโต เอว น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘โพธิปกฺขิเยสุ ฌานํ น คหิต’’นฺติ ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขณสฺส ฌานสฺส มคฺคคฺคหเณเนว คหิตตฺตา. ตฺหิ สนฺธาย ‘‘ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๒๗๗, ๓๔๓ อาทโย) วุตฺตํ. อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณสฺส ปเนตฺถ สมฺภโว เอว นตฺถิ. อปโร นโย – กสฺมา ปน โพธิปกฺขิเยสุ ฌานโกฏฺาโส น คหิโต, นนุ ฌานรหิโต อริยมคฺโค นตฺถิ, น จ ตํ ปฏิปทา วิย เอกนฺตปุพฺพภาคิยํ, นาปิ เอกจฺจปฏิสมฺภิทา วิย มคฺคนิสฺสนฺโท, อถ โข มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺโน, ยโต ‘‘โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. ๒๗๗, ๓๔๓ อาทโย) วุตฺตํ, มคฺคมคฺคปริวารธมฺมา จ โพธิปกฺขิยธมฺมาติ? วุจฺจเต – ยํ ตาว วุตฺตํ ฌานรหิโต อริยมคฺโค นตฺถี’’ติ, ตตฺถ น อริยมคฺคสมฺปโยคมตฺเตน ฌานสฺส โพธิปกฺขิยตา ¶ ลพฺภติ อติปฺปสงฺคโต. อาหาราทีนมฺปิ หิ โพธิปกฺขิยตา อาปชฺเชยฺยาติ. เอเตน มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตา โพธิปกฺขิยภาวสฺส อการณนฺติ ทสฺสิตํ โหติ.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘มคฺคมคฺคปริวารธมฺมา จ โพธิปกฺขิยา’’ติ, ตตฺถ ปริวารฏฺโ กึ สหปวตฺติอตฺโถ, อุทาหุ ปริกฺขารฏฺโติ? ยทิ ปุริโม ปกฺโข, โส ปเคว นิลฺโลจิโต. อถ ทุติโย, อิทํ วิจาเรตพฺพํ. กถํ ปวตฺตมานํ ฌานํ มคฺคสฺส ปริกฺขาโร? ยทิ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน, เอวํ สติ ผสฺสาทีนมฺปิ มคฺคปริกฺขารตา อาปชฺชติ. อถ ปฏิปกฺขวิธํสเนน, น สพฺเพ ฌานธมฺมา ปฏิปกฺขวิธํสนสมตฺถา. น หิ วิจาโร, เวทนา จ กสฺสจิ สํกิเลสธมฺมสฺส อุชุปฏิปกฺขภาเวน ปวตฺตนฺติ. ยํ ปน เปฏเก ‘‘สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปริยาเยน วุตฺตํ. น หิ สุขํ สยํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปฏิปกฺโข, ปฏิปกฺขสฺส ปน สมาธิสฺส ปจฺจยตาย ปฏิปกฺโข. น จ วิจาโร ปฺา วิย, อธิโมกฺโข วิย วา วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺโข, ปฏิปกฺขสฺส ปฏิรูปตาย ปน ปฏิปกฺโข ¶ วุตฺโต. ตถา ปีติปิ น พฺยาปาทสฺส อโทโส วิย อุชุปฏิปกฺโข, อโทสสมฺปโยคโต ปน ปฏิปกฺโข วุตฺโต. เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ปริยาเยน วุตฺต’’นฺติ. วิตกฺกสมาธโย เอว ปน ฌานธมฺเมสุ อุชุกํ ปฏิปกฺขวิธํสนสมตฺถาติ ปฏิปกฺขวิทฺธํสนสมตฺถสฺส ปริปุณฺณสฺส ฌานโกฏฺาสสฺส อภาวโต น จสฺส โพธิปกฺขิเยสุ สงฺคโห กโต. ยสฺมา ปน สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาสมาธิ จ มคฺคปริยาปนฺนา ฌานธมฺมา, ตสฺมา เต สนฺธาย ตํสมฺปยุตฺตตาย วา อิตเรปิ คเหตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิก’’นฺติอาทิ (ธ. ส. ๒๗๗).
วุฏฺานพลสมาโยคกถาวณฺณนา
๘๒๗. วุฏฺานํ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺานํ. พลสมาโยโค สมถวิปสฺสนาพเลหิ สมฺปยุตฺตตา. ปริฺาภิสมยาทิวเสน ทุกฺขาทีสุ วิเสสทสฺสนฏฺเน มคฺคปฺาปิ วิปสฺสนาติ วุจฺจตีติ ‘‘โลกิยวิปสฺสนา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๕). นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เนวนิมิตฺตา วุฏฺาติ, ปวตฺติ…เป… ฉินฺทนโต น ปวตฺตา วุฏฺาตีติ โยชนา. ตตฺถ นิมิตฺตโต วุฏฺานํ สงฺขารนิมิตฺตํ นิสฺสชฺชิตฺวา นิพฺพานารมฺมณกรณํ. ปวตฺตโต วุฏฺานํ เหตุนิโรเธน อายตึ วิปากปฺปวตฺตสฺส ¶ อนุปฺปวตฺติธมฺมตาปาทนํ. เตนาห ‘‘สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺาตี’’ติ.
ทุภโตติ อุภโต, ท-การาคมํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ทุภาติ วา ปทนฺตรเมเวตํ อุภยสทฺเทน สมานตฺถํ. ทสฺสนฏฺเนาติ ปริฺาภิสมยาทิลกฺขเณน จตุสจฺจทสฺสนฏฺเน. มิจฺฉาทิฏฺิยาติ ทฺวาสฏฺิปฺปเภทายปิ มิจฺฉาทิฏฺิยา. ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ อปายคมนียตาย ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺิยา อนุวตฺตเกหิ วิจิกิจฺฉาทิกิเลเสหิ. ขนฺเธหีติ เอตฺถาปิ ตทนุวตฺตกสทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ. เต จ มิจฺฉาทิฏฺิอาทิปจฺจยา อุปฺปชฺชนารหา เวทิตพฺพา. มิจฺฉาสงฺกปฺปาติอาทีสุปิ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาตีติ ปาฬิ สํขิตฺตา. ยถา มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปา, เอวํ มิจฺฉาวาจาทโยปิ อปายคมนียา เอว เวทิตพฺพา. มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวา เจตนาสภาวา. มิจฺฉาสติ ตถาปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา. อุปริมคฺคตฺตเย สมฺมาทิฏฺิ ตํตํมคฺควชฺฌา ¶ มานโต วุฏฺาติ. โส หิ ‘‘อหมสฺมี’’ติ ปวตฺติยา ทิฏฺิฏฺานิโย, มิจฺฉามคฺคโต ปเนตฺถ วุฏฺานํ อนุทฺธริตฺวา ตํตํมคฺควชฺฌสํโยชนานุสเยเหว วุฏฺานํ อุทฺธฏํ.
อณุสหคตาติ อณุภาวํ คตา ปตฺตา, ตนุภูตาติ อตฺโถ.
๘๒๘. เอวํ วุฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พลสมาโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิยานฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมถพลํ อธิกํ โหติ สมาธิภาวนาภาวโต. วิปสฺสนาพลํ อธิกํ โหติ าณุตฺตรตฺตา วิปสฺสนาภาวนาย. สมานภาเวน ยุเค นทฺธา พทฺธา วิย โหนฺตีติ ยุคนทฺธา. เตนาห ‘‘อฺมฺํ อนติวตฺตนฏฺเนา’’ติ, กิจฺจโต อนูนาธิกภาเวนาติ อตฺโถ. ตโต เอว สมาโยโคติ สมปริจฺเฉทโยโคติ อตฺโถ.
สมาธิปฏิปกฺขทสฺสนตฺถํ ‘‘อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํ, อุทฺธจฺจปธาเนหิ กิเลเสหีติ อธิปฺปาโย. อวิกฺเขโป สมาธีติ สมุจฺฉินฺทเนน วิกฺเขปสฺส อุชุปฏิปกฺขภูโต สมาธิ. นิโรธโคจโรติ นิพฺพานารมฺมโณ. วุฏฺานฏฺเนาติ วุฏฺานกภาเวน นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺหมานวเสน. เอกรสาติ สมานกิจฺจา.
ปหาตพฺพธมฺมปหานกถาวณฺณนา
๘๒๙. เย ¶ ธมฺมาติ เย สํกิเลสธมฺมา. สํโยชนาทีสุ สํโยชนฏฺเน พนฺธนฏฺเน สํโยชนานิ, วิพาธนฏฺเน, อุปตาปนฏฺเน วา กิเลสา, มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา, โลเก ธมฺมา โลกปริยาปนฺนา ธมฺมาติ โลกธมฺมา, มจฺเฉรสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ มจฺฉริยํ, วิปรีตฏฺเน วิปลฺลาสา, คนฺถนฏฺเน คนฺถา, อยุตฺตา คตีติ อคติ, อาสวนฺตีติ อาสวา, โอหนนฺตีติ โอฆา, โยชนฏฺเน โยคา, นีวรนฺตีติ นีวรณานิ, ธมฺมสภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อามสนฺตีติ ปรามาสา, ภุสํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิ, อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ เสนฺตีติ อนุสยา, มลีนภาวกรณฏฺเน มลา, อกุสลกมฺมานิ จ ตานิ สุคติทุคฺคตีนํ, ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสุขทุกฺขานฺจ ปถา จาติ อกุสลกมฺมปถา, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เอตฺถาติ จิตฺตุปฺปาโท, จิตฺตเจตสิกราสิ ¶ , อกุสโล จ โส จิตฺตุปฺปาโท จาติ อกุสลจิตฺตุปฺปาโทติ อกุสลสทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ขนฺเธหิ ขนฺธานนฺติ อิธโลกกฺขนฺเธหิ ปรโลกกฺขนฺธานํ. ยาวฺหิ เตติ เต รูปราคาทโย ยาว ปวตฺตนฺติ น สมุจฺฉิชฺชนฺติ, ตาว เอเตสํ ขนฺธผลทุกฺขานํ อนุปรโม อวิจฺเฉโทติ. เอเตน เตสํ สํโยชนตฺถํ วิภาเวติ. อุทฺธนฺติ รูปารูปภเวสุ, ตติยมคฺคุปฺปตฺติยา วา อุทฺธํ. อุทฺธํ ภชนฺตีติ อุทฺธํภาคา, รูปารูปภวา, เตสํ อวิจฺเฉทเหตุตาย หิตานิ อุทฺธํภาคิยานิ.
กิลิสฺสนฺติ, กิเลเสนฺติ จาติ ทุวิธมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สยํ สํกิลิฏฺตฺตา’’ติอาทิมาห.
มิจฺฉาวิมุตฺติ ‘‘โลกถูปิกาทีสุ โมกฺโข’’ติ ปวตฺตมิจฺฉาวิโมกฺโข. อภินิวิสนาทิวเสน มิจฺฉา วิปรีตํ น สมฺมา ปวตฺตนโต มิจฺฉาาณํ โมโหว.
โลกปฺปวตฺติยาติ ขนฺธปฺปวตฺติยํ สติ. อนุปรมธมฺมกตฺตาติ ปฺุปาปวเสน อปราปรํ อวิจฺฉิชฺชนโต. ‘‘ลาภเหตุโก ลาโภ’’ติอาทินา การโณปจาเรน.
อาวาเส มจฺฉริยํ, อาวาสเหตุกํ วา มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํ.
ตโยติ ¶ วตฺถุํ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, ภินฺทิตฺวา ปน วุจฺจมาเน ทฺวาทส โหนฺติ.
คนฺถกรณํ การณภาเวน ปฏิพทฺธตากรณํ คนฺถนนฺติ ตํ รูปกาเยปิ ลพฺภตีติ อาห ‘‘นามกายสฺส เจว รูปกายสฺส จา’’ติ. ตตฺถ พฺยาปาทสฺสาปิ อภิสชฺชนุปนยฺหวเสน ปวตฺตนโต คนฺถนฏฺโ เวทิตพฺโพ, ยโต ตสฺส ปฏิฆสํโยชนภาโว วุตฺโต.
ฉนฺทโทสโมหภเยหีติ ฉนฺทโทสโมหภยเหตุ. ตฺหีติ อกตฺตพฺพกรณํ, กตฺตพฺพากรณฺจ.
สวนาติ ปวตฺตนโต. สวนโตติ กิเลสาสุจิภาเวน วิสฺสนฺทนโต. ปุน สวนโตติ ปสวนโต.
อากฑฺฒนฏฺเน ¶ , ทุรุตฺตรณฏฺเน จาติ เอเตน โอฆา วิย โอฆาติ ทสฺเสติ. อารมฺมเณน, ทุกฺเขน จ วิโยคสฺส อปฺปทานสงฺขาเตน โยชนฏฺเน โยคาติ ทสฺเสติ, สํกิเลสกรณฏฺเนาติ อตฺโถ. เตสฺเวาติ กามราคาทีนํเยว. เต หิ โสตวเสน วตฺตมานา โสโต วิย โสตปติเต สตฺเต อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺติ, สํสารสมุทฺทโต จ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติ, ยถาคหิตฺจ อารมฺมณํ วิสฺสชฺชิตุํ น เทนฺติ, ยาทิสฺจ ปาปํ กตฺวา ทุกฺขปฺปตฺเต ปุนปิ ตาทิเสน โยเชนฺติ.
จิตฺตสฺสาติ กุสลจิตฺตสฺส, วิเสสโต ฌานจิตฺตสฺส. อาทิโต วรณํ อาวรณํ. กิเลสวาสนํ เนตฺวา วรณํ นีวรณํ. กุฏฺฏกวาฏาทีหิ วิย ปิทหนํ ปฏิจฺฉาทนํ, ตํ ปน กุสลาทีนิ สงฺคณฺหิตุํ, ปริฺาตุํ, าตฺุจ อปฺปทานวเสน ทฏฺพฺพํ.
ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สภาวนฺติ กายาทิกสฺส ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส อสุภาทิสภาวํ. อภูตํ สภาวนฺติ สุภาทิสภาวํ.
ถามคตฏฺเนาติ ถามคตภาเวน. ถามคตนฺติ จ อนฺสาธารโณ กามราคาทีนํ สภาโว ทฏฺพฺโพ. เยน เต เอว ภควตา ‘‘อนุสยา’’ติ วุตฺตา. อนุสยนฺจ มคฺเคน อปฺปหีนภาเวน ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหตา. เตนาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กามราคาทีนํ อุปฺปตฺติเหตุภาเวน อนุเสนฺติเยวา’’ติ.
ทุมฺโมจนียภาเวน ¶ ปวตฺตึ สนฺธายาห ‘‘เตลฺชนกลลํ วิยา’’ติ.
๘๓๐. เสสาติ อนปายคมนียา. สุขุมา กามราคปฏิฆาติ สมฺพนฺโธ. จตุตฺถาณวชฺฌา เอวาติ อวธารเณน ปมาณาทิวชฺฌตา นิวตฺตียติ. ตยิทํ นิยมทสฺสนํ อฺตฺถาปิ เนตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘นิยมํ น กริสฺสามา’’ติ เอเตน นิยเม อกเต เหฏฺิมมคฺควชฺฌตาปิ อนฺุาตา เอว โหตีติ.
โลภ…เป… จตุตฺถาณวชฺฌานีติอาทีสุ ปมาณาทีหิ หตาปายคมนียาทิภาวานีติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อาทิสทฺเทน โอฬาริกสุขุมตา คหิตา.
ยเสติ ปริวาเร.
อคตีสุ ¶ ฉนฺทาทโย กิฺจาปิ อุปริมคฺควชฺฌา, ตถาปิ ตํมูลกสฺส อกตฺตพฺพกรณสฺส, กตฺตพฺพากรณสฺส จ อปายคมนียตาย ปมมคฺควชฺฌา.
กตากตากุสลากุสลวิสยํ ยํ วิปฺปฏิสารภูตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ อิธ ตติยาณวชฺฌํ วุตฺตํ. ยํ ปน ‘‘กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปตฺติมาปชฺชตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๓๘; กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํ กุกฺกุจฺจํ, ตํ สนฺธาย ‘‘กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๑๗๖) อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ วจนานํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อฺเสุปิ เอทิเสสุ าเนสุ อธิปฺปาโย มคฺคิตพฺโพ, น วิโรธโต ปจฺเจตพฺโพ. โอฬาริกานวเสสปฺปหานํ วา สนฺธาย กุกฺกุจฺจสฺส ปมตติยาณวชฺฌตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ภควตา ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ภฺุชิตุ’’นฺติ, ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสี’’ติ (ปาจิ. ๒๐๔) ปน อาคตํ กุกฺกุจฺจํ, น นีวรณํ อรหโต อุปฺปชฺชนโต, นีวรณปฏิรูปกํ ปน ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ วีมํสนภูตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาม, ตํ ตถาปวตฺตจิตฺตุปฺปาโทว.
กามราคปฏิฆานุสยา อณุสหคตา ตติยาณวชฺฌา. โอฬาริกานํ ปน ทุติยาณวชฺฌตา เหฏฺา วุตฺตนยาว.
จิตฺตุปฺปาทคฺคหเณน ¶ เจตฺถ มกฺขปฬาสมายาสาเยฺยปมาทถมฺภสารมฺภาทีนํ สงฺคโห กโตติ ทฏฺพฺพํ.
๘๓๑. อผโล วายาโมติ เอตฺถ อตีตานํ ตาว ปชหเน อผโล โหตุ วายาโม นิรุทฺธตฺตา, อนาคตานํ ปน กถนฺติ เตสมฺปิ วกฺขมานํ อวิปรีตมตฺถํ อชานนฺโต นตฺถิตามตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตถาปิ ‘‘อผโล’’ติ ปุพฺเพ ปหาตพฺพานํ นตฺถิตาย โจทนา กตา, อิทานิ ปหานสฺส. ยทิ หิ ปหานํ อตฺถิ, กถํ ปหาตพฺพา สนฺติ? อถ ปหาตพฺพา สนฺติ, กถํ ปหานํ โหติ? ปหาตพฺพา จ สนฺติ, ปหานฺจ โหตีติ วิปฺปฏิสิทฺธเมตํ. กสฺมา? ปหาตพฺเพสุ สนฺเตสุ ปหานสฺส อสมฺภวโต ตทุปโค วายาโม อผโล อาโลกตมานํ สหาวฏฺาเน สติ อาโลกสฺส อผลตา วิย. อถาปิ กถฺจิ ปหานํ สิยา? สํกิเลสิกา จ มคฺคภาวนา อาปชฺชติ ปหาตพฺพปหายกานํ สหาวฏฺานโต ¶ . วิปฺปยุตฺตตา วา กิเลสานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตสงฺขารวาทีนํ วิปฺปยุตฺตสงฺขารานํ วิยาติ อธิปฺปาโย. ตํ ปน เนสํ วาทีนํ ยถา มติมตฺตํ, เอวมิธาปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น จ ปจฺจุปฺปนฺนกิเลโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโต นาม อตฺถี’’ติ. อรูปธมฺมา หิ เอกวตฺถุกาทิภาเวน วตฺตมานา ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา, เต กถํ จิตฺเตน วิปฺปยุตฺตา นาม สิยุํ, ตสฺมา นตฺเถว วิปฺปยุตฺตตา กิเลสานํ. อาเวณิกาติ อสาธารณา, สยเมว อุปฺปาทิตา ปาฬิ อนารุฬฺหาติ อธิปฺปาโย. ปาฬิยํเยว หิ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สฺวายํ ปุคฺคโล. หฺจีติ ยทิ.
วินิพทฺโธติ มาเนน ปตฺถทฺธจิตฺโต. ปรามฏฺโติ มิจฺฉาภินิวิฏฺโ. ถามคโตติ ถามคตกิเลโส ถิรภาวคตานุสโย. เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนาติ ยสฺมา ตีสุปิ กาเลสุ กิเลสานํ ปหานํ น ยุชฺชติ, ติกาลิกา จ กิเลสา, ตสฺมา นตฺถิ มคฺคภาวนา, ตาย สาเธตพฺพํ กิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘น หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติอาทินา จตุกฺขตฺตุํ วุตฺตสฺส ปฏิกฺเขปสฺส ปฏิกฺเขโป. อิทํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิยํเยว หี’’ติอาทึ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
เอวเมวาติ ยถา อชาตผเล ตรุณรุกฺเข มูเล ฉินฺเน อสติ เฉทเน อายตึ อุปฺปชฺชนารหานิ เฉทนปจฺจยา อนุปฺปชฺชมานานิ วินฏฺานิ นาม โหนฺติ, เอวเมว มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหา กิเลสา มคฺคภาวนาย อนุปฺปชฺชมานา ‘‘ปหีนา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. อุปฺปาโทติ อุปฺปาทสีเสน อุปฺปาทวนฺโต ขนฺธา วุตฺตา. อนุปฺปาเทติ ¶ นิพฺพาเน. อชาตาเยว น ชายนฺติ, ตสฺมา ปหีนา นาม โหนฺตีติ ‘‘นตฺถิ กิเลสปฺปหาน’’นฺติ ปรวาทินา กโต ปฏิกฺเขโป ‘‘น หี’’ติ ปฏิกฺขิตฺโต. เต ปน เนว อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตา, นาปิ ภวิสฺสนฺติ, น จ อุปฺปนฺนาติ ‘‘อตีเต กิเลเส ปชหตี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เหตุนิโรธาติ ทุกฺขเหตูนํ กิเลสานํ นิโรธา. ทุกฺขนิโรโธติ อายตึ อุปฺปชฺชนกทุกฺขสฺส นิโรโธ. อุปฺปาทปวตฺตนิมิตฺตายูหนา ปจฺจุปฺปนฺนภววเสน คหิตา.
๘๓๒. เอเตนาติ ‘‘อชาตาเยว น ชายนฺตี’’ติอาทิวจเนน. วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปฺจกสงฺขาตํ ภูมิปวตฺติฏฺานํ ลทฺธวนฺโต ภูมิลทฺธา ยถา ‘‘อคฺคิอาหิโต’’ติ, ลทฺธภูมิกาติ อตฺโถ ¶ . วตฺตมานาทิอุปฺปนฺนวิธุรตาย ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา เอว นาม เตติ วุตฺตํ.
๘๓๓. อนุภวิตฺวา, ภวิตฺวา จ อปคตํ ภูตาปคตํ. อนุภูตภูตา หิ ภูตตาสามฺเน ภูตสทฺเทน วุตฺตา. สามฺเมว หิ อุปสคฺเคน วิเสสียตีติ. อนุภูตสทฺโท จ กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโต อนุภาวกวาจโก ทฏฺพฺโพ. วิกปฺปคาหวเสน ราคาทีหิ, ตพฺพิปกฺเขหิ จ อกุสลํ, กุสลฺจ อารมฺมณรสํ อนุภวติ, น วิปาโก กมฺมเวคกฺขิตฺตตฺตา, นาปิ กิริยา อเหตุกานํ อติทุพฺพลตาย, สเหตุกานฺจ ขีณกิเลสสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต อุปฺปชฺชมานานํ อติสนฺตวุตฺติตฺตา. เอตฺถ จ ปุริมนเย กุสลากุสลเมว วตฺตุํ อธิปฺปายวเสน ‘‘ภูตาปคต’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ‘‘อุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๖๕๑-๖๖๒; วิภ. ๓๙๐-๓๙๑) เอตฺถ ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ คเหตฺวา ตํสทิสานํ ปหานํ, วุทฺธิ จ วุตฺตา. ปจฺฉิมนเย จ-สทฺเทน กุสลากุสลฺจ อากฑฺฒิตฺวา สพฺพํ สงฺขตํ วุตฺตํ ภุตฺวาปคตภาวาภิธานาธิปฺปาเยน. วิปจฺจิตุํ โอกาสกรณวเสน อุปฺปตฺติตํ อตีตํ กมฺมฺจ ตโต อุปฺปชฺชิตุํ อารทฺโธ วิปาโก จ อนาคโต โอกาสกตุปฺปนฺโนติ วุตฺโต โอกาโส กโต เอเตน, โอกาโส กโต เอตสฺสาติ จ อตฺถทฺวยวเสน, ยํ อุปฺปนฺนสทฺเทน วินาปิ วิฺายมานํ อุปฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, สฺเจตนิกานํ กมฺมาน’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๑๐.๒๑๗, ๒๑๙) วุตฺตํ.
ตาสุ ตาสุ ภูมีสูติ มนุสฺสเทวาทิอตฺตภาวสงฺขาเตสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ. ตสฺมึ ตสฺมึ สนฺตาเน ¶ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อนาปาทิตตาย อสมูหตํ. อสมูหตตฺตาเยว หิสฺส นตฺถีติ นวตฺตพฺพตาย อุปฺปนฺนโวหาโร.
๘๓๔. ‘‘กา ภูมิ, โก วา ภูมิลทฺโธ’’ติ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ‘‘วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา’’ติ เอเตน ขนฺธานํ อปริฺาตตํ ทสฺเสติ, น อารมฺมณภาวมตฺตํ เตภูมกคฺคหเณเนว ตสฺส สิทฺธตฺตา. อปริฺาตา หิ ขนฺธา กิเลสานํ ภูมีติ อธิปฺเปตา. ขนฺเธสุ วตฺถุภูเตสุ. อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสน. อตีตานาคเต, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺเนติ อธิปฺปาโย. ตนฺติ ตํ อฺสนฺตานคตํ ¶ กิเลสชาตํ. ตโต อฺสฺมึ สนฺตาเน อารมฺมณกรณมตฺเตน ภูมิลทฺธํ นาม ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ กิเลสชาตสฺส. อปฺปเหยฺยโต ปรสนฺตติปติตตฺตา น โกจิ ภวมูลํ ปชเหยฺย. ภูมิลทฺธฺหิ อนุสยิตํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. วตฺถุวเสนาติ อุปฺปตฺติฏฺานวเสน. ยตฺถ ยตฺถ ภเว, สนฺตาเน วา. ปริฺาตานํ อภูมิภาวโต ‘‘อปริฺาตา’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปาทโต ปภุตีติ เตสํ ขนฺธานํ อุปฺปชฺชนโต ปฏฺาย. กิเลสานํ อปฺปหีนภาวํ เปตฺวา อฺสฺส การณสฺส อภาวโต เตสุ ขนฺเธสุ กิเลสชาตํ อนุเสติ, ตสฺมา ตํ อนุสยิตํ กิเลสชาตํ, เตเนว อนุสยนสงฺขาเตน อปฺปหีนฏฺเน ภูมิลทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.
๘๓๕. ตตฺถ จ ภูมิภูเตสุ ขนฺเธสุ น สพฺเพ สพฺเพสํ วตฺถู โหนฺติ, อถ โข วิเสโส อตฺถีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส เยสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส. เยสูติ สติปิ อชฺฌตฺตภาวสามฺเ เยสุ อตีตาทิกามาวจราทิเภทภินฺเนสุ ขนฺเธสุ. เต เอว ยถานุสยิตา ขนฺธา. กึ ปเนเต กิเลสา อารมฺมณํ กโรนฺตา วิย ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช อนุเสนฺตีติ? ยโต เต เอว ขนฺธา เตสํ กิเลสานํ วตฺถูติ วุตฺตา, น เหว โข อนุสยานํ วตฺถุํ ปริจฺฉิชฺช ปวตฺติ อตฺถิ. อตีตาทิกามาวจราทิวเสน ปน ยถาปริจฺฉินฺเน วตฺถุสฺมึ โย กิเลสานํ อปฺปหีนฏฺโ, โส ปริจฺฉิชฺช ปวตฺโต วิย โหตีติ ‘‘อตีตกฺขนฺเธสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน วตฺถุวเสน ภูมิลทฺธํ โหตีติ วตฺถุเภเทน สิยา ตสฺส เภโทติ ทสฺเสติ. ตถาววตฺถิตภาวโต เอว หิ ‘‘อฺตโร โลลชาติโก ตํ รสปถวึ องฺคุลิยา สายี’’ติอาทิวจนํ (ที. นิ. ๓.๑๒๐) กามาวจรกฺขนฺเธสุ อนุสยิตานํ รสตณฺหาทีนํ รูปารูปาวจรกฺขนฺเธ อติกฺกมิตฺวา ปุน กามาวจรกฺขนฺธวตฺถุกตํ วิภาเวติ. เตนาห ‘‘ตถา กามาวจรกฺขนฺเธสู’’ติอาทิ ¶ . ยถา เจตฺถ รูปารูปาวจรกฺขนฺเธ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ, เอวํ กามาวจรกฺขนฺเธ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ โหตีติ อาห ‘‘เอส นโย รูปารูปาวจเรสู’’ติ.
ปริยุฏฺานาภิภวนวเสน จ กิเลสานํ อนุสยนฏฺโ อนุมียติ ตทภาเว อภาวโต. ยสฺส เย อนุสยา ปหีนา, เตสํ วตฺถุ เตน ¶ สมติกฺกนฺตํ ปริฺาตตฺตาติ กุโต เนสํ ภูมิสมฺาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปนฺนาทีสุ ปนา’’ติอาทิ. อิธ วฏฺฏมูลกิเลสาติ อนุสยา อธิปฺเปตา, น อวิชฺชา, ภวตณฺหา จ. ยํ กิฺจิ เจตนาเจตสิกเภทํ, กายิกาทิเภทํ วา. อิตีติ เอวํ, อปฺปหีนานุสยตฺตาติ อธิปฺปาโย. อสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺส. เต ปเนเต อนุสยา อตีตาทิกามาวจราทิวเสน ยถาปริจฺฉินฺเน ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุสฺมึ อนุสยนฺตาปิ เต เต ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อวิภาเคเนว วตฺถุํ กตฺวา อนุเสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺเสตํ วฏฺฏมูล’’นฺติอาทิมาห.
๘๓๖. อิทานิ ตมตฺถํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ปถวีรสาทิ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ ปจฺจยภูโต สสมฺภารปถวิยา รโส ปถวีรโส. อาโปรเสปิ เอเสว นโย. สาขา นาม ขุทฺทกสาขา. ปสาโข วิฏโป. รุกฺขปเวณินฺติ รุกฺขปราปรํ. สนฺตานยมาเนติ อปราปรํ อนุปฺปพนฺธนฺเต.
มณฺฑูกกณฺฏโกติ เอโก มจฺฉกณฺฏโกติ วทนฺติ. อนุปาทาโนติ ปหีนจตุรุปาทาโน, รูปาทีสุ วา กิฺจิปิ อคณฺหนฺโต.
๘๓๗. อิธ สมุทาจาโร นาม ลทฺธตฺตลาภตาติ ขณตฺตยสมงฺคิสมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘วตฺตมานุปฺปนฺนเมว สมุทาจารุปฺปนฺน’’นฺติ. ปุพฺพภาเค อนุปฺปชฺชมานมฺปีติ ตสฺมึ อาปาถคเต อารมฺมเณ อาทิโต ปวตฺตชวนวาเรสุ อนุปฺปชฺชมานมฺปิ. อธิคฺคหิตตฺตาติ อโยนิโสมนสิกาเรน อภิรุยฺห คหิตตฺตา, ทฬฺหํ คหิตตฺตาติ อตฺโถ. อปรภาเคติ อปรสฺมึ กาลภาเค, กาลนฺตเรติ อตฺโถ. เอกนฺเตน อุปฺปตฺติโตติ ปจฺจยสมวาเย สติ ตถา อโยนิโสมนสิการสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตตฺตา นิยเมน อุปฺปชฺชนโต. กลฺยาณิคาเมติ เอวํนามเก คาเม. โรหเณ กิร อภิรูปานํ อิตฺถีนํ อุปฺปตฺติฏฺานตาย โส คาโม ตถา วุจฺจติ. จิตฺตสนฺตติมนารุฬฺหนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปฏิเสเธติ. ‘‘อุปฺปตฺตินิวารกสฺส เหตุโน อภาวา’’ติ เอเตน ปจฺจเย ¶ สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหตาย อวิกฺขมฺภิตสฺส อุปฺปนฺนตาปริยาโยติ ทสฺเสติ. นนุ จ อสมูหตุปฺปนฺนมฺปิ ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารหเมว? สจฺจเมตํ, ปหานวิเสสภาวกโต ¶ ปน เนสํ เภโท. ยถา อวิกฺขมฺภิตาสมูหตภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ สติ ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหํ, เอวํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนมฺปีติ ติวิธสฺสาปิ ภูมิลทฺเธน เอกสงฺคหตา วุตฺตา.
๘๓๘. อกุสลมฺปิ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ อตีตตฺตา น ปหาตพฺพํ, ตถา เอกจฺจํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ อิตรํ อปฺปหาตพฺพโต, เสสทฺวยํ ขณตฺตยสมงฺคิภาวโตติ อาห ‘‘อมคฺควชฺฌตฺตา’’ติ. เกนจีติ จตูสุ มคฺคาเณสุ เกนจิ. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส จตุพฺพิธสฺสปิ อุปฺปนฺนสฺส. ตํ อุปฺปนฺนภาวํ วินาสยมานนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน อุปฺปชฺชนารหตํ วินาเสนฺตํ. ปมํ โลกิยาเณน ยถาพลํ ปหีนเมว โลกุตฺตราณํ ปชหตีติ โลกิยคฺคหณํ กตํ.
ปริฺาทิกิจฺจกถาวณฺณนา
๘๓๙. สจฺจาภิสมยกาลสฺมินฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกฺขเณ. วุตฺตานีติ ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๙), ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) จ วุตฺตานิ. ยถาสภาเวนาติ อวิปรีตสภาเวน. ‘‘ชานิตพฺพานี’’ติ วตฺวา เตสํ ชานนวิธึ อุปมาวเสน อฏฺกถายํ ตาว วุตฺตนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ยถา ปทีโปติอาทิ เอกสฺส าณสฺส เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กถํ สมฺภวนฺติ. น หิ ตาทิสํ กิฺจิ โลเก ทิฏฺํ อตฺถิ, น จ วจนํ ลพฺภตีติ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปริฺาภิสมเยนา’’ติ. อนวเสสโต ปริจฺฉิชฺช ชานนสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อสมฺโมหวเสน ปฏิวิชฺฌติ. ปหานาภิสมเยนาติ สมุจฺเฉทปฺปหานสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อสมฺโมหโต อภิสเมติ. มคฺคํ ภาวนาภิสมเยนาติ มคฺคาณํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิเสสมคฺคํ สหชาตาทิปจฺจยตาวเสน ภาวนาภิสมเยน. อภิสเมติ ปุพฺพภาคภาวนาสมฺภูเตน อริยมคฺคภาวนาสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน อภิสเมติ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ อสมฺโมหโต ¶ ปฏิวิชฺฌติ. มคฺคาณฺหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺตํ อตฺตนิปิ สมฺโมหํ วิทฺธํเสติเยว. นิโรธนฺติ นิพฺพานํ. สจฺฉิกิริยาภิสมเยนาติ ปจฺจกฺขกรณสงฺขาเตน ปฏิวิชฺฌเนน. ปาปุณาตีติ ¶ อธิคจฺฉติ. สฺวายํ อธิคโม ทสฺสนปฏิเวโธติ อาห ‘‘ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
‘‘นิโรธํ…เป… ปฏิวิชฺฌตี’’ติ เอเตน นิโรธสจฺจเมกํ อารมฺมณปฏิเวเธน จตฺตาริปิ สจฺจานิ อสมฺโมหปฏิเวเธน มคฺคาณํ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวํ ยุตฺติวเสน วิภาวิตํ เอกปฏิเวธํ อาคเมนปิ สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สพฺพํ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ, โส ทุกฺขมฺปิ ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) อาคตํ สมุทยํ สจฺจาทิมูลกํ โยชนํ สงฺคณฺหาติ.
น เจตํ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข เอกปฏิเวธเมวาติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ทุกฺเขเปตํ าณ’’นฺติอาทินา (วิภ. ๗๙๔; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๙) อปรํ สุตฺตปทํ อานีตํ. ตถา หิ ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ…เป… ปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อฺสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณาย ตมตฺถํ สาเธตุํ อายสฺมตา ควมฺปติตฺเถเรน วุตฺตํ, ปจฺเจกฺจ สจฺจตฺตยทสฺสนโยชนา กตา. อฺถา กมาภิสมเย ปุริมทิฏฺสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทึ ปสฺสโต ทุกฺขาทิทสฺสนํ ปุน อวตฺตพฺพํ สิยา, วุจฺจมาเน จ สพฺพทสฺสนํ ทสฺสนนฺตรปรมนฺติ ทสฺสนานุปรโม เอว สิยาติ.
นิสฺสยภาวเหตุตาย ทุกฺขปริฺาย วฏฺฏิฌาปนสทิสตา, ปฏิปกฺขวิทฺธํสนตาย สมุทยปฺปหานสฺส อนฺธการวิธมนสทิสตา, าณาโลกปริพฺรูหนตาย มคฺคภาวนาย อาโลกวิทฺธํสนสทิสตา, เตน เตน มคฺเคน ยถา ยถา นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยา, ตถา ตถา กิเลสสฺเนหปริยาทานํ โหตีติ นิโรธสจฺฉิกิริยาย สฺเนหปริยาทานสทิสตา การณูปจาเรน วุตฺตา.
๘๔๐. โอภาเสตีติ ปกาเสติ. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธินฺติ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสมภาวโต กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตํ.
๘๔๑. อปฺเปตีติ ¶ ปปฺโปติ. ทุกฺขปริฺาย สกฺกายตีรสมติกฺกมภาวโต โอริมตีรปฺปหานสทิสตา, มคฺคภาวนาย สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมาวหนตาย ภณฺฑวหนสทิสตา.
๘๔๒. ปวตฺตํ ¶ าณํ อสฺสาติ ปวตฺตาโณ, มคฺโค. อสฺส มคฺคสฺส.
ตถฏฺเนาติ ตถสภาเวน, ปีฬนาทิอวิปรีตสภาเวนาติ อตฺโถ. เอกปฏิเวธานีติ เอกชฺฌํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพาการานิ.
ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๔๔) วุตฺตเมว. เอกสงฺคหิตานีติ เอเกเนว สงฺคหิตานิ. เกน? ตถฏฺเน, สจฺจฏฺเนาติ อตฺโถ. ยํ เอกสงฺคหิตนฺติอาทิ าณสฺส เอกปฏิเวธทสฺสนํ. มคฺคาณฺหิ นิโรธเมว อารมฺมณํ กโรนฺตมฺปิ โย โส ทุกฺขาทีสุ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาวสงฺขาโต สจฺจฏฺโ, ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหวิทฺธํสเนน ตํ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนฺตํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺตเมว ปวตฺตติ. ยโต อปรภาเค ปีฬนาทโย โสฬสปิ สจฺจฏฺา อริยสฺส หตฺถามลกํ วิย ยาถาวโต อุปฏฺหนฺติ.
๘๔๓. อตฺถาติ าเณน อรณียโต อตฺถาติ ลทฺธสมฺา อาการา. อฺสจฺจทสฺสนวเสนาติ สมุทยาทิสจฺจนฺตรทสฺสนวเสน. อาวิภาวโตติ ปกาสภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย อาการา ทุกฺขาทีสุ สภาววเสน, สจฺจนฺตรทสฺสนวเสน จ อาวิภวนฺติ, เต ปีฬนาทโย จตฺตาโรเยวาติ โสฬเสว วุตฺตา, น อฺเติ. อยมตฺโถ อิธาธิปฺเปโตติ กถมิทํ วิฺายตีติ อาห ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทิ. เตเนตํ ทสฺเสติ – ยสฺมา ปาฬิยํ วิสุํ วิสุํ อารมฺมณกรณวเสนปิ สจฺจาณํ วุตฺตํ กิจฺจนิพฺพตฺติวเสนปิ, ตสฺมา วิฺายติ ‘‘สภาวโต, สจฺจนฺตรทสฺสนโต จ สจฺจานํ อาการา อาวิภวนฺตี’’ติ.
กิจฺจนิพฺพตฺติวเสน ทสฺสนํ อาวิภาวโต ทสฺสนสทิสนฺติ ตํ อนามสิตฺวา อิตรเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ทสฺสเนสุ. อายูหิตนฺติ ปิณฺฑวเสน นิพฺพตฺติตํ. ยฺหิ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม, สพฺพํ ตํ สมุทิตเมว นิพฺพตฺตตีติ. สงฺขตนฺติ ปจฺจยนฺตเรหิ สเมจฺจ สมฺภูย กตํ. ราสิกตนฺติ ปฺุชกตํ. อเนกเมว หิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ เอกชฺฌํ ¶ นิพฺพตฺตมานํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ราสิกตํ วิย โหตีติ. ตสฺมาติ สมุทเยน อายูหิตตฺตา. อสฺสาติ ทุกฺขสจฺจสฺส. ยสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปนฺโน ¶ , ตสฺส กิเลสสนฺตาปหโร. สยมฺปิ กิเลสปริฬาหาภาวโต สุสีตโล. สนฺตาปฏฺโ อาวิภวติ อุฬารทสฺสเนน ตทฺสฺส อนุฬารภาโว วิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อายสฺมโต’’ติอาทิ. อวิปริณามธมฺมสฺส นิจฺจสภาวสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ปฏิปกฺขโต อาวิภวนาการสฺส สุขสิทฺธิโต.
นิทานฏฺโ อาวิภวติ อิทมสฺส นิททาตีติ. สํโยคปลิโพธฏฺา ปฏิปกฺขวเสน อาวิภวนาการาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสํโยคภูตสฺสา’’ติอาทิ. กิเลสทุกฺเขหิ สํโยชนฏฺโ สํโยคฏฺโ. สํสารจารเก ปลิพุทฺธนฏฺโ ปลิโพธฏฺโ.
กิเลสสงฺคณิกาทิวเสน อวิเวกภูตสฺส. วิเวกฏฺโ อุปธิวิเวกตา. สพฺพสงฺขารวิวิตฺตตา อสงฺขตภาโวติ เอวํ อจฺฉริยพฺภุตสภาโวปิ อริยมคฺโค สงฺขโต เอว, อยเมว จ เอโก อสงฺขโตติ นิโรธสฺส อสงฺขตภาโว สุปากโฏ โหติ. ทุกฺขํ วิสํ มรณธมฺมโต ตสฺส อคทภูตํ อมตํ นิพฺพานํ.
‘‘มคฺโค’’ติ สมฺภาเวตพฺพตํ ปตฺโต สุขุมสนฺตภาเวน อุปฏฺิโต นิกนฺติภูโตปิ นายํ สมุทโย เหตุ นิพฺพานสฺส ปตฺติยา. อยํ อริยมคฺโค เหตูติ มคฺคามคฺคาณทสฺสเน วุตฺตนเยน มคฺคสฺส เหตุฏฺโ อาวิภวติ. นิโรธทสฺสเนนาติ อติวิย นิปุณสฺส ปรมคมฺภีรสฺส นิโรธสจฺจสฺส ทสฺสเนน. เตนาห ‘‘ปรมสุขุมานี’’ติอาทิ. ทุกฺขทสฺสเนนาติ อติวิย อาทีนวปฺปตฺติยา วิปุลตราทีนวสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ทสฺสเนน. ตปฺปฏิปกฺขโต อาธิปเตยฺยฏฺโ. เตนาห ‘‘อเนกโรคาตุร…เป… อุฬารภาโว วิยา’’ติ. เอวเมเต ยถารหํ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สจฺเจสุ อาวิภวนาการา วิภาวิตา.
เอเกกสฺสาติ เอเกกสฺส อตฺถสฺส, ปีฬนายูหนนิสฺสรณนิยฺยานฏฺเ สนฺธายาห. ติณฺณํ ติณฺณนฺติ สงฺขตาทิอตฺเถ. เย ปน วาทิโน. นานาภิสมยนฺติ นานาาเณน อภิสมยํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ นานากฺขเณ นานาาเณน ปฏิวิชฺฌนนฺติ อตฺโถ. ยทิ หิ มคฺคาณสฺส จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมโย สิยา, ทุกฺขทสฺสนาทีหิ ปมมคฺคาทีหิ ปหาตพฺพานํ สํโยชนตฺตยาทีนํ ¶ เอกเทสปฺปหานํ อาปชฺชติ. ตถา จ สติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺตาทิปฺปสงฺโค. ตํตํทสฺสนานนฺตรฺจ ¶ ตํตํผเลน ภวิตพฺพนฺติ ตํตํปเหยฺยกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภูตานํ ผลานํ มคฺคานํ วิย จตุกฺกตา สิยา. ตถา จ สติ เอกเทสโสตาปนฺนตาทิปฺปสงฺโค. กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ มคฺคาณสฺส นานาภิสมโย สิยา, อฺเน าเณน ทุกฺขํ ปสฺสติ. อฺเน สมุทยํ, อฺเน นิโรธํ, อฺเน มคฺคํ, เอวํ สติ มคฺคกิจฺจํ อปริปุณฺณเมว สิยา. มคฺคทสฺสเนน หิ ทฺวยคติ, เตเนว วา ตสฺส ทสฺสนํ, อฺเน วาติ. ตตฺถ ปโม ตาว ปกฺโข น ยุชฺชติ อตฺตนิ ปวตฺติยา อสมฺภวโต. น หิ เตเนว องฺคุลคฺเคน ตเมว ปรามสิตุํ สกฺกา. อถ อฺเน อนวฏฺานปฺปสงฺโค ‘‘เยน มคฺคํ ปสฺสติ, โสปิ มคฺโค. ตมฺปิ เยน ปสฺสติ, โสปิ มคฺโค’’ติ. ตสฺมา เอกาภิสมยโต ยถาวุตฺโต อสมฺโมหปฏิเวโธว ยุตฺโต. อปิจ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ, สมุจฺฉินฺทิตพฺพฺจ สจฺจทฺวยํ อารพฺภ ปวตฺตมานสฺส มคฺคาณสฺส ปริจฺฉินฺทนสมุจฺฉินฺทนานิ น สมฺภวนฺติ ตโต อนิสฺสรณโต. น หิ ทุกฺขปริฺาสมุทยปฺปหานานิ ทุกฺขสมุทยสจฺจารมฺมเณน าเณน กาตุํ สกฺกุเณยฺยานิ. นิพฺพานารมฺมเณน ปน ตตฺถ, อิตรทฺวเย จ สมฺโมหํ วิทฺธํเสนฺเตน สกฺกา กาตุนฺติ เอกาภิสมโย เอว ยุตฺโต. อยํ ปน อตฺโถ ปาฬิยํ อาคโต เอวาติ ‘‘เตสํ อุตฺตรํ อภิธมฺเม กถาวตฺถุสฺมึ วุตฺตเมวา’’ติ.
ปริฺาทิปฺปเภทกถาวณฺณนา
๘๔๕. อภิฺาปฺาติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อปิจ สุตมยาย, จินฺตามยาย, เอกจฺจภาวนามยาย จ อภิวิสิฏฺาย ปฺาย าตา อภิฺาตา. อาเวณิกา ภูมิ ปริฺนฺตรานํ อวิสยภาวโต. น หิ นามรูปปริจฺเฉทปจฺจยปริคฺคหณวเสน ตีรณปริฺาทีนํ ปวตฺติ อตฺถิ.
๘๔๖. อนุโลมาณมฺปิ อนิจฺจาทิวเสเนว สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตติ, ปเคว ปฏิสงฺขานุปสฺสนาทโยติ อาห ‘‘ยาว อนุโลมา อาเวณิกา ภูมี’’ติ. กามฺเจตฺถ ตีรณปริฺาภูมิยํ าตปฺปหานปริฺาโยปิ ลทฺธาวสรา, ตตฺถ ปน ยถา ตีรณปริฺา สาติสยํ กิจฺจการี, น ตถา อิตราติ อาเวณิกคฺคหณํ.
๘๔๗. นิปฺปริยาเยน ¶ ปหานปริฺา นาม มคฺคาณนฺติ ‘‘ยาว มคฺคาณา ภูมี’’ติ วุตฺตํ ¶ . อยํ อิธ อธิปฺเปตาติ อิธ อภิสมยกาเล กิจฺจวิจาเร อยํ ปหานปริฺา อธิปฺเปตา ตทตฺถตฺตา เสสปริฺานํ. เตนาห ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ.
ตทตฺถาเยวาติ ปหานปริฺตฺถา เอว. อถ วา ตทตฺถาเยวาติ ปหานตฺถา เอว. อถ วา ตทตฺถาเยวาติ มคฺคตฺถา เอว. าตตีรณปริฺา หิ ยาวเทว มคฺคาธิคมตฺถาย ปวตฺตา. นิยมโต าตา เจว ตีริตา จ โหนฺติ าตตีริตภาเวหิ วินา ปหานาภาวโต, ปหานสิทฺธิยฺจ าตตีริตภาวสิทฺธิโต. มคฺคาณฺหิ ทุกฺเข ปริฺาภิสมยวเสน ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวลกฺขณํ วิย สามฺลกฺขณมฺปิ ปฏิวิชฺฌตีติ วุจฺจติ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหวิทฺธํสนโต. เตนาห ‘‘ปริฺตฺตยมฺปิ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ.
๘๔๘. ปริฺา วิยาติ ติวิธตาสามฺํ นิทสฺเสติ, น ปริฺาปหาตพฺพตาสามฺํ วิกฺขมฺภนปฺปหานสฺส อริปฺากิจฺจภาวโต. กามจฺฉนฺทาทโย ยถา น จิตฺตํ ปริยุฏฺาย ติฏฺนฺติ, เอวํ ปริยุฏฺานสฺส นิเสธนํ อปฺปวตฺติกรณํ วิกฺขมฺภนํ, วิกฺขมฺภนเมว ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ. ปากฏตฺตาติ ‘‘อยํ อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิคตถินมิทฺโธ’’ติอาทินา (อ. นิ. ๔.๑๙๘) ปเรสมฺปิ ปากฏตฺตา. ‘‘น สหสา จิตฺตํ อชฺโฌตฺถรนฺตี’’ติ อิทํ ปฏิลทฺธมตฺตสฺส ฌานสฺส วเสน วุตฺตํ, สุภาวิเต ปน ปคุณชฺฌาเน ยาว จริมกจิตฺตมฺปิ น อชฺโฌตฺถรนฺเตว. อถ วา ฌานสฺส ปุพฺพภาเคปีติ ฌานาธิคมตฺถาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา. ปจฺฉาภาเคปีติ ฌานํ ลภิตฺวา อฺกิจฺจปฺปสุตสฺสปิ. วิตกฺกาทโยติ วิตกฺกวิจารปีติสุขรูปสฺาทโย. ทุติยชฺฌานาทีนํ ปฏิปกฺขา ทุติยาทีสุ อปฺปิเตสุเยว วิกฺขมฺภนฺติ, ตโต ตโต วุฏฺิตมตฺตสฺส ปน ปวตฺตนฺติ ปริตฺตจิตฺตวเสเนว วุฏฺหนโต.
๘๔๙. ‘‘ปทีเปน อนฺธการสฺส วิยา’’ติ อิทํ ปฏิปกฺเขน ปหีนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปฏิปกฺโข หิ ปทีโป อนฺธการสฺส, ฆฏปฺปหาโร ปน เสวาลสฺส น ปฏิปกฺโข, เกวลํ ปวตฺตินิวารณมตฺตเมว กโรตีติ. เตน อสติปิ อุชุวิปจฺจนีกตาย ทุติยชฺฌานาทีนํ วิตกฺกาทีนํ วิกฺขมฺภนสฺส ตํ นิทสฺสนํ สุฏฺุตรํ ยุชฺชติ. ‘‘วิปสฺสนาย อวยวภูเตนา’’ติ อิทํ อิธาธิกตตทงฺคปฺปหานสฺส ¶ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สีลวิโสธนาทินาปิ หิ ตทงฺคปฺปหานํ โหติเยวาติ. าณงฺเคนาติ าณสงฺขาเตน การเณน. ตทงฺเคน ตทงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. สติ วิชฺชมาเน ขนฺธปฺจกสงฺขาเต กาเย, สยํ วา ตตฺถ สติ ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ, ‘‘รูปํ อตฺตโต ¶ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๘๑; ๔.๓๔๕) นเยน วุตฺตา อตฺตานุทิฏฺิ. โสฬสวตฺถุกา, อฏฺวตฺถุกา จ กงฺขาว มลํ กงฺขามลํ. สมูหคาหสฺสาติ ‘‘อตฺตา อตฺตนิย’’นฺติ เอวํ ปวตฺตสมูหคหณสฺส ปหานํ กลาปสมฺมสเนน เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา วิกิรณวเสน ขนฺธานํ ทสฺสนโต. อสฺสาทสฺายาติ ปฺจกฺขนฺเธ อสฺสาทนวเสน ปวตฺตมิจฺฉาสฺาย. อปฺปฏิสงฺขานสฺสาติ ปฏิสงฺขานปฏิปกฺขสฺส โมหสฺส. อนุเปกฺขนสฺสาติ อเปกฺขาย. สงฺขาเรสุ นิจฺจาทิคาโห สจฺจปฏิโลมคาโห มคฺคสจฺจาธิคมสฺส วิโลมนโต. สาทีนเวสุ อนาทีนวสฺิตา, อนาทีนเว จ สาทีนวสฺิตา สจฺจปฏิโลมคาโหติ จ วทนฺติ.
เอวํ วิสุทฺธิกฺกเมน ตทงฺคปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺารสมหาวิปสฺสนาวเสนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ วา ปน ปหานนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๕๐. วุตฺตเมว ‘‘สพฺพํ สงฺขารคตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๗๔๒).
สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน ฆนคฺคหณํ ฆนสฺา, ตสฺสา ฆนสฺาย.
นิโรเธ อธิมุตฺตตา, ตายาติ ติยทฺธคตานํ สงฺขารานํ นิโรธเมว ทิสฺวา ตตฺถ อธิมุจฺจนวเสน ปวตฺตปฺา, ตาย. อายูหนสฺสาติ อภิสงฺขรณสฺส.
ตํ ตํ ปริจฺเฉทนฺติ อาทานนิกฺเขปาทิกํ ตํ ตํ ปริจฺเฉทํ. อฺถาปวตฺติทสฺสนนฺติ วุตฺตปริจฺเฉทโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อฺาการปฺปวตฺติยา ทสฺสนํ, อวตฺถาวิเสสปฺปวตฺติทสฺสนํ วา. ธุวสฺายาติ ถิรภาวคฺคหณสฺส.
สาราทานาภินิเวสสฺสาติ ¶ อสาเรสุ สารคหณาภินิเวสสฺส.
สํสยมิจฺฉาาณานํ วเสน สมฺมุยฺหนํ สมฺโมโห, โส เอว อภินิเวโสติ สมฺโมหาภินิเวโส. สงฺขาเรสุ เลณตาณภาวคฺคหณํ อาลยาภินิเวโส, อตฺถโต ภวนิกนฺติ.
ยถา ¶ จิตฺตํ สงฺขาเร มฺุจิตฺวา วิวฏฺฏํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทติ, ตถา ปวตฺตนโต สงฺขารุเปกฺขา จ อนุโลมฺจ ‘‘วิวฏฺฏานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. นิวิฏฺภาเวน โอคาฬฺหภาเวน ปวตฺตสํโยชนาทิกิเลสา เอว กิเลสาภินิเวโส. นิพฺเพธภาคิยํ สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมาธิมาห.
๘๕๑. อสนิวิจกฺกํ อสนิมณฺฑลํ. เอวํ ปหานนฺติ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนมาห. กมฺมกิเลสานํ, สพฺเพสมฺปิ วา สงฺขารานํ ขยํ นิโรธํ คจฺฉตีติ ขยคามี, อริยมคฺโค. โลกุตฺตรคฺคหเณเนว สิทฺเธปิ ขยคามิคฺคหณํ วณฺณภณนตฺถํ. สมุจฺเฉทปฺปหานเมวาติ อวธารณํ นิปฺปริยายตํ อุปาทาย. ตทตฺถาเนวาติ สมุจฺเฉทปฺปหานตฺถาเนว. เตน วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหานานํ มคฺคสมฺภารตมาห เตหิ วินา อสิชฺฌนโต. อถ วา ตทตฺถาเนวาติ มคฺคตฺถาเนว. เตน ตทตฺถตาย เตสํ ตํกิจฺจตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ตเมวตฺถํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิราชานํ วธิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยมฺปิ ตโต ปุพฺเพ กตนฺติ ยํ ตโตรชฺชปฺปตฺติโต ปุพฺเพ กตํ ปจฺจนฺตสาธนทุคฺควิทฺธํสนาทิ. ยถา อิทฺจิทฺจ รฺา กตนฺติเยว วุจฺจติ, เอวํ โลกิยาเณน สาธิตานิปิ วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหานานิ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ปวตฺตสฺส มคฺคสฺส กิจฺจภาเวน วุจฺจนฺติ, ตทตฺถตาย, เตสํ ตํสนฺตติปติตตาย จ มคฺคสฺสาติ เวทิตพฺพา.
๘๕๒. โลกิยสฺส, โลกิยา วา สจฺฉิกิริยา โลกิยสจฺฉิกิริยา. เอวํ โลกุตฺตรสจฺฉิกิริยา เวทิตพฺพา. ลาภีมฺหีติ ลาภี อมฺหิ. ตถา วสีมฺหีติ เอตฺถาปิ. ปจฺจกฺขโต าณผสฺเสนาติ ปจฺจกฺขโต อารมฺมณกรณสงฺขาเตน าณผสฺสเนน. ‘‘ปจฺจกฺขโต’’ติ จ อิมินา อนุมานโต อารมฺมณกรณํ นิวตฺเตติ, ‘‘อีทิสมิท’’นฺติ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปจฺจกฺขโต ชานนํ เหตฺถ ‘‘าณผสฺโส’’ติ อธิปฺเปโต. ผสฺสิตาติ าเณน ผุฏฺา.
ฌานมคฺคผลานิ ¶ วิย อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาเทตฺวาปิ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหวิทฺธํสนวเสน ตถาวิทฺธํสนปวตฺตาณํ อปรปฺปจฺจยาณํ.
ปสฺสนฺโต ปจฺจกฺขโต ชานนฺโต. อมโตคธนฺติ อมตปริยาปนฺนํ, อมตสงฺขาตนฺติ อตฺโถ.
โสตาปตฺติมคฺโค ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนํ, เตน ทสฺสเนน สจฺฉิกิริยา ทสฺสนสจฺฉิกิริยา. กิฺจาปิ โคตฺรภุาณํ ตโต ปมตรํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, อาลมฺพนกรณโต ¶ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจากรณโต ปน น ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. สา ทุวิธาปีติ สา ทสฺสนภาวนาวเสน ทุวิธาปิ สจฺฉิกิริยา. ทสฺสนภาวนาวเสนาติ ทสฺสนมคฺคภาวนามคฺควเสน. เตน อมคฺควเสน ปวตฺตนิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขณสจฺฉิกิริยํ นิวตฺเตติ. นิพฺพานสฺสาติ ปน อิมินา มคฺคผเลสุ ปจฺจเวกฺขณสจฺฉิกิริยํ. อิมสฺส าณสฺสาติ อิมสฺส ยถาธิคตสฺส โลกุตฺตราณสฺส.
๘๕๓. อภิมตาติ อธิปฺเปตา. ภาวนา นาม อุปฺปาทนา, สนฺตานปริภาวนา จาติ ตทุภยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิยาน’’นฺติอาทิมาห. ยทคฺเคน หิ โลกิยา กุสลาทโย อุปฺปาทิตา, วฑฺฒิตา จ, ตทคฺเคนสฺส สีลภาวนา, กายภาวนา, จิตฺตภาวนา, ปฺาภาวนา จ โลกิยา นิปฺผาทิตา โหติ, ตาย จ สนฺตาโนปิ ปริภาวิโตติ. ตาสุ โลกิยโลกุตฺตรภาวนาสุ อิธ าณทสฺสนวิสุทฺธิกถายํ โลกุตฺตรภาวนา อธิปฺเปตา, น อิตรา ตสฺสา สมฺภารภาวโต. จตุพฺพิธมฺเปตํ าณนฺติ เอตํ จตุพฺพิธมฺปิ อริยมคฺคาณํ โลกุตฺตรานิ สมฺมาวาจาทิเภทานิ สีลาทีนิ อุปฺปาเทติ. กถํ? สหชาตาทิปจฺจยตาย. สีลาทีนีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สมาธิสฺส คหณํ, น ปฺาย. น หิ ตเทว ตํ อุปฺปาเทติ, มคฺคจิตฺตุปฺปาโท ปน อุปฺปาเทติ. ตทนฺโตคธภาวา สมฺมาสงฺกปฺโป. โส หิ ปฺจกฺขนฺธสงฺคหิโตติ วทนฺติ. สีลาทีนีติ วา ผลสีลาทีนมฺปิ คหณนฺติ ปฺายปิ คหณํ ยุชฺชติเยว. สหชาตปจฺจยาทิตายาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อนนฺตรปจฺจยาทิตายปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เตหิ จ สนฺตานํ วาเสตีติ เตหิ สมุจฺฉินฺทนปฏิปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺเตหิ โลกุตฺตเรหิ สีลาทีหิ อริยปุคฺคโล อตฺตโน สนฺตานํ ปริภาเวติ. ยํ นิสฺสาย ปราวุตฺตีติ วทนฺติ. ยถา ปริฺตฺตยมฺปิ ¶ ปหานตฺตยมฺปิ มคฺคาณสฺส กิจฺจนฺติ วุตฺตํ ปริยาเยน, น เอวมิธ. อิธ ปน โลกุตฺตรภาวนาว อสฺส มคฺคาณสฺส กิจฺจํ. น เหตฺถ ภาวนาย ปริยาโย ลพฺภตีติ อวธารณํ. เตน โลกิยภาวนํ นิวตฺเตติ.
เอวํ สรูเปเนว อาคตายาติ ‘‘จิตฺตํ ภาวย’’นฺติ สมาธิ วิย จิตฺตสีเสน อนาคนฺตฺวา ‘‘ปฺํ ภาวย’’นฺติ เอวํ สรูเปเนว อาคตาย ปฺาย. ยํ วุตฺตํ อุทฺเทสวเสน. เอตฺตาวตา ตํ วิตฺถาริตํ โหติ. อยฺจ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โหตีติ สมฺพนฺโธ.
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ พาวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.
๒๓. ปฺาภาวนานิสํสนิทฺเทสวณฺณนา
อานิสํสปกาสนาวณฺณนา
๘๕๔. อเนกสตานิสํสา ¶ ¶ สาวกโพธิอาทิวิปุโลทาตคุณวิเสสาวหตฺตา. วิตฺถารโตติ นยทสฺสนํ อกตฺวา ‘‘อยมฺปิ ปฺาภาวนาย อานิสํโส, อยมฺปี’’ติ อนุปททสฺสนวเสน วิตฺถารโต ปกาเสตุํ น สุกรํ อติพหุภาวโต. อสฺสาติ ปฺาภาวนาย. นานากิเลสวิทฺธํสนนฺติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาทิวเสน นานาวิธานํ กิเลสธมฺมานํ ตทงฺคาทิวเสน ปชหนํ. อริยผลรสานุภวนนฺติ โสตาปตฺติผลาทิผลสุขปฏิสํเวทนํ.
นานากิเลสวิทฺธํสนกถาวณฺณนา
๘๕๕. ‘‘อริยผลรสานุภวน’’นฺติ เอเตเนว กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ ทีปียตีติ ‘‘อริยมคฺคกฺขเณ’’ติ วิเสสวจนํ, ตพฺภาวภาวโต วา. สิทฺเธ หิ สมุจฺเฉทปฺปหาเน ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ สิทฺธเมว โหตีติ.
ภีมเวคานุปติตาติ สกลํ โลกํ ภินฺทนฺเตน วิย ภีเมน ภยานเกน เวเคน สหสา ปติตา. สิลุจฺจเยติ ปพฺพเต เสลปุถุเล. สเตชุชฺชลมณฺฑโลติ สรทกาลสมิทฺเธน อตฺตโน เตชสา สมุชฺชลทุทฺทิกฺขมณฺฑโล. วธพนฺธนาทิทุคฺคติปริปกฺกิเลสาทิชาติอาทิสพฺพานตฺถวิธายกํ. สนฺทิฏฺิกนฺติ ปจฺจกฺขภูตํ. ชฺาติ ชาเนยฺย. อิธาติ อิมิสฺสํ ปฺาภาวนายํ.
ผลสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๘๕๖. อริยสฺส ¶ มคฺคสฺส ผลํ อริยผลํ, อริยฺจ ตํ วิสุทฺธตฺตา ผลฺจาติปิ อริยผลํ, ตสฺส รโส, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติสุขํ, อนุภวนํ นิพฺพานารมฺมณสฺส ตสฺส ปฏิเสวนํ. ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ อากาเรสุ. อสฺสาติ อริยผลสฺส.
๘๕๗. สํโยชเนสุ ¶ ปหีเนสุ สพฺเพปิ กิเลสา ปหีนาเยว โหนฺตีติ สํโยชนานํเยว คหณํ. สํโยชนปฺปหานมตฺตเมว อริยมคฺคสฺส ผลํ นาม, น อฺํ กิฺจิ อตฺถนฺตรํ วิปากภูตนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ผลํ นาม น โกจิ อฺโ ธมฺโม อตฺถี’’ติ. เก ปเนตํ วทนฺตีติ? อนฺธกาทโย. เต หิ ‘‘อรหตฺตํ อรหตฺตนฺติ, อาวุโส, วุจฺจติ…เป… โมหกฺขโย’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๑๕) สุตฺตปทสฺส อตฺถํ อฺถา คเหตฺวา นิปฺปริยายโต ‘‘อรหตฺตํ นาม กิฺจิ นตฺถิ, กิเลสปฺปหานเมว ตถา โวหรียตี’’ติ วทนฺตา เสสผเลปิ ปฏิกฺขิปนฺติ. อิทํ สุตฺตมฺปีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิมาห. ปกฏฺโ อุกฺกฏฺโ โยโคติ ปโยโค, อริยมคฺโค, ปโยคนิมิตฺตํ ชาตกิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิ. ยา ปน อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ลพฺภมานาปิ ยสฺสา วิปากปฺาย นิปฺปชฺชมานาย นิปฺปชฺชติ, สา ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ นิปฺผาเทตพฺพายํ ปฺาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺาติ วุตฺตา. สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาตีติ สมฺมาทิฏฺิยา อุชุวิปจฺจนีกทสฺสนวเสน วตฺวา ตทฺโตปิ วุฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทนุวตฺตกกิเลเสหี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺสา มิจฺฉาทิฏฺิยา สมฺปโยคโต, อุปนิสฺสยโต จ อนุวตฺตกกิเลเสหิ. เตน ตเทกฏฺปฺปหานมาห. ขนฺเธหีติ ตทนุวตฺตกกฺขนฺเธหิ, ตาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธหิ เจว ตปฺปจฺจยา อายตึ อุปฺปชฺชนกฺขนฺเธหิ จาติ อตฺโถ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ ยถาวุตฺตกิเลสกฺขนฺเธหิ พหิทฺธาภูเตหิ วิปสฺสนาย โคจรภูเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ.
เอวํ มคฺคกิจฺจํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วเสน ผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ ตสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธา วุฏฺานาทิปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา. มคฺโค หิ นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ วุฏฺหนฺโต กิเลเส ปชหตีติ อตฺตโน ขเณ ตํ ปโยคํ กโรติ นาม, ผลกฺขเณ ปนสฺส โส ปโยโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ วูปสนฺโต นาม โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติ. อุปฺปชฺชตีติ มคฺคานนฺตรํ ¶ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา อุปฺปชฺชติ. ผลสมาปตฺติกาเล ปน พหุกฺขตฺตุํ, นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชติ. สพฺพมฺปิ ยถาวุตฺตปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธินิมิตฺตํ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ตมฺปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. มคฺคสฺเสตํ ผลนฺติ ยถาวุตฺตา วิปากา สมฺมาทิฏฺิ นาม, เอตํ อริยมคฺคสฺส ¶ ผลนฺติ เวทิตพฺพํ. วิตฺถาเรตพฺพนฺติ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๖๓) สงฺกปฺปาทิวเสน, เสสมคฺควเสน จ วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ.
จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, อิเม ธมฺมา อปฺปมาณารมฺมณาติ อปฺปมาณารมฺมณตาย มคฺเคหิ นิพฺพิเสสตาย. ตถา เนวสฺานาสฺายตนสงฺขาโต มหคฺคโต ธมฺโม นิโรธโต วุฏฺานเวลายํ อปฺปมาณสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ อริยผลสฺส อนนฺตรปจฺจยตาย จ ทีปนาติ เอวมาทีนิปิ เอตฺถ อริยผลสฺส สภาวธมฺมภาเวน อตฺถิตาย สาธกานิ, น ยถาทสฺสิตปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิเยวาติ อธิปฺปาโย.
๘๕๘. ผลสมาปตฺติยนฺติ ผลปวตฺติสงฺขาตาย สมาปตฺติยํ. อสฺสาติ อริยผลสฺส. สรูปกตฺตุการณาการฏฺิติวุฏฺานานนฺตรวเสน อิทํ ปฺหากมฺมํ.
๘๕๙. อริยผลสฺส นิโรเธ อปฺปนาติ อริยสฺส ผลฌานสฺส นิพฺพาเน อารมฺมณภูเต อปฺปนากาเรน ปวตฺติ.
๘๖๐. สพฺเพปิ ปุถุชฺชนาติ ฌานสมาปตฺติลาภิโนปิ ปุถุชฺชนา น สมาปชฺชนฺติ, ปเคว อิตเร. อริยา สพฺเพปิ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตีติ กามํ สามฺโชตนา, สา ปน วิเสสนิวิฏฺาเยว โหติ. อธิคตตฺตาติ ปน เหตุกิตฺตนํ. อุปริมานมฺปิ เหฏฺิมาย โลกิยสมาปตฺติยา วิย สมาปชฺชนํ สาเธนฺตํ วิย ิตนฺติ ตํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘อุปริมา ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปริมาติ สกทาคามิอาทโย. เหฏฺิมนฺติ โสตาปตฺติผลาทึ. น สมาปชฺชนฺติ สติปิ อธิคตตฺเต. กสฺมาติ เจ? การณมาห ‘‘ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติ. เอเตน อุปริโม อริโย เหฏฺิมํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ อตฺตนา อธิคตตฺตา, ยถา ตํ โลกิยสมาปตฺตินฺติ, เอวํ ปวตฺตํ เหตุํ พฺยภิจาเรติ. น หิ โลกิยชฺฌาเนสุ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ นาม อตฺถิ วิเสสาภาวโต. อิธ ปน อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรธเนน ¶ ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนสฺส, โสตาปนฺนาทีหิ สกทาคามิอาทีนํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมนํ อตฺถิ. ยโต เหฏฺิมา เหฏฺิมา ผลธมฺมา อุปรูปริ มคฺคธมฺเมหิ ¶ นิวตฺติตา ปฏิปกฺเขหิ วิย อภิภูตา อปฺปวตฺติธมฺมตํเยว อาปนฺนา. เตนาห ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา’’ติ.
อปิจ กุสลกิริยปวตฺติ นาม อฺาทิสี, วิปากปวตฺติ จ อฺาทิสี, อนนฺตรผลตฺตา จ โลกุตฺตรกุสลานํ เหฏฺิมโต อุปริโม ภวนฺตรคโต วิย โหติ. ตํตํผลวเสเนว หิ อริยานํ โสตาปนฺนาทินามลาโภ. เต สเจ อฺผลสมงฺคิโนปิ โหนฺติ, โสตาปนฺนาทินามมฺปิ เตสํ อวฏฺิตํ สิยา, เตน เตน ฌาเนน คหิตปฏิสนฺธิโก วิยาติ ตสฺส ตสฺส อริยสฺส ตํ ตํ ผลํ ภวงฺคสทิสนฺติ น อุปริมสฺส เหฏฺิมผลสมงฺคิตาย เลโสปิ สมฺภวติ, กุโต ตสฺส สมาปชฺชนนฺติ ทฏฺพฺพํ. เหฏฺิมา จ อุปริมนฺติ เหฏฺิมา จ โสตาปนฺนาทโย อริยา อุปริมํ สกทาคามิผลาทึ น สมาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อนธิคตตฺตา’’ติ. น หิ อนธิคตสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ สกฺกา.
‘‘อตฺตโน อตฺตโนเยว ปน ผลํ สมาปชฺชนฺตี’’ติ อิมินา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน อตฺตโน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตีติ อตฺเถ อาปนฺเน ตตฺถ เกสฺจิ มติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอเต หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิโนติ ยสฺมา หิ เต ‘‘อุปริมา ทฺเว’’ติ วุตฺตา อนาคามิโน, อรหนฺโต จ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิโน, อิตเร ปน สีเลสุ ปริปูรการิโน, ตสฺมา ทฺเว เอว ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตีติ. น หิ สมาธิปาริปูริยา วินา สมาปตฺติวฬฺชนํ สมฺภวตีติ อธิปฺปาโย. ตนฺติ ‘‘สมาธิสฺมึ ปริปูรการิโน’’ติ เตหิ วุตฺตการณํ. อการณเมวาติ อยุตฺติเยว. กสฺมาติ เจ? อาห ‘‘ปุถุชฺชนสฺสาปี’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – สพฺพโส อสมุจฺฉินฺนกิเลสสฺส ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิยสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สมุจฺฉินฺเนกจฺจกิเลสานํ เหฏฺิมานํ อริยานํ, ตสฺมา เตสํ สมาธิสฺมึ อปริปูรการิตา อตฺตโน ผลสมาปตฺตึ อสมาปชฺชนสฺส อการณนฺติ. ยุตฺติจินฺตา นาม ปาฬิอนารุฬฺเห อตฺเถ ยุตฺตา, อยํ ปนตฺโถ ปาฬิอารุฬฺโหติ การณาปเทเส อนาทรกรณมุเขน ปาฬึ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิฺเจตฺถา’’ติอาทิมาห. โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาภตฺถายาติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส สมธิคมาย. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายาติ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา สมาปชฺชนตฺถํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
เอตฺถ ¶ ¶ จ ‘‘สฺุตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถายา’’ติอาทินา สรูปโต อุทฺธฏตฺตา ตโต ปุพฺเพ อาคตา มคฺคผลวารา อปฺปณิหิตวเสน วุตฺตา. ตตฺถ อนตฺตานุปสฺสนามุเขน, อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน จ ปวตฺตานํ ผลสมาปตฺตีนํ ปุเรจรา โคตฺรภุธมฺมา นวทสภาเวน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายา’’ติอาทินา ปน จตูสุปิ ผเลสุ เอกสทิสํ เทสนาย อาคตตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ อตฺตโน ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ วิฺายติ. มคฺคานนฺตรผลวเสน ตํ วุตฺตนฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํ วิปสฺสนาวเสน ทสนฺนํ โคตฺรภุธมฺมานํ ทสฺสนวเสน เทสนาย อารทฺธตฺตา, มคฺควาเรเนว จ ตทตฺถสิทฺธิโต. น จ มคฺคานนฺตรํ ผลํ ‘‘ผลสมาปตฺตี’’ติ วุจฺจติ วิสุํ ปริกมฺมาภาวโต. ตสฺมา ผลสมาปตฺติวจเนเนว โสตาปนฺนาทีนมฺปิ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ สิทฺธํ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ.
๘๖๑. ปโยชนมฺปิ ตทตฺถาย ปฏิปตฺติยา การณํ โหติ ตนฺนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชนโตติ ‘‘กสฺมา สมาปชฺชนฺตี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํ. กสฺมาติ วา สมฺปทาเน นิสฺสกฺกวจนํ, กิสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถนฺติ ทิฏฺเว ธมฺเม กิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน สนฺเตน สุขวิหาเรน วิหรณตฺถํ. สติปิ วิปากภาเว ปริกมฺเมน วินา อนุปฺปชฺชนโต ผลสมาปตฺติธมฺมานํ ตสฺส ตสฺส อริยสฺส รุจิวเสเนว ปวตฺติ, ยโต เนสํ สาธิปติตาติ อาห ‘‘อทฺธาน…เป… สมาปชฺชนฺตี’’ติ.
๘๖๒. ทฺวีหิ อากาเรหีติ ทฺวีหิ การเณหิ. ยถา หิ โลกิยชฺฌานานํ สมธิคโม สมฺปโยคสมงฺคิภาเวน สิชฺฌมาโน ปหานงฺคสมติกฺกมมุเขน วุจฺจติ ตถา สมธิคนฺตพฺพตฺตา, เอวํ ผลสมาปตฺติปิ นิพฺพานมนสิกาเรน สิชฺฌมานา ตทฺารมฺมณามนสิการมุเขน วุจฺจติ สพฺพสงฺขารโต วินิวฏฺฏิตมานสตาวเสน สมิชฺฌนโต. เตนาห ‘‘นิพฺพานโต’’ติอาทิ. อุทยพฺพยาณาทิาณปรมฺปรวเสน หิ สพฺพผลจิตฺตํ สงฺขารโต สพฺพโส นิพฺพินฺนวิรตฺตจิตฺตสฺส ตโต วินิสฺสฏนิพฺพานารมฺมณํ ปวตฺตติ. เอวํ ปวตฺตมานฺจ ตํ นิพฺพานโต อฺสฺส อารมฺมณสฺส อมนสิการา, นิพฺพานสฺส จ มนสิการา ปวตฺตตีติ วุจฺจติ.
อนิมิตฺตาย ¶ เจโตวิมุตฺติยาติ อนิมิตฺตวิโมกฺขทฺวยาย ผลสมาปตฺติยา, อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ¶ วา สมาปชฺชิตพฺพาย ผลสมาปตฺติยา. สมาปตฺติยาติ สมาปชฺชนตฺถาย. สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทิสพฺพสงฺขารนิมิตฺตานํ. อมนสิกาโรติ อาทีนวโต ทิสฺวา วิสฺสฏฺตาย อนาวชฺชนํ อสมนฺนาหาโร. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโรติ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตาย. เกหิจิ ปจฺจเยหิ น สงฺขตตฺตา จ อสงฺขตาติ ลทฺธนามาย อสงฺขตาย ธาตุยา ผลสมาปตฺติสหชาเตน มนสิกาเรน มนสิกรณํ, ตสฺสา วา ธาตุยา ผลสมาปตฺติจิตฺตสงฺขาเต มนสิกรณํ.
๘๖๓. อุทยพฺพยาทิวเสนาติ อุทยพฺพยภงฺคภยตุปฏฺานาทิวเสน ปวตฺตนกานํ นวนฺนมฺปิ าณานํ พฺยาปารํ วทติ. เตนาห ‘‘ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺสา’’ติ. สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุาณานนฺตรนฺติ สงฺขารารมฺมณสฺส ‘‘โวทาน’’นฺติ ลทฺธนามสฺส โคตฺรภุาณสฺส อนนฺตรํ. กสฺมา ปเนตฺถ โคตฺรภุาณํ มคฺคาณปุเรจาริกํ วิย นิพฺพานารมฺมณํ น โหตีติ? ผลธมฺมานํ อนิยฺยานิกภาวโต. อริยมคฺคธมฺมา เอว หิ นิยฺยานิกา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กตเม ธมฺมา นิยฺยานิกา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา’’ติ (ธ. ส. ๑๒๙๕, ๑๖๐๙). ตสฺมา เอกนฺเตน นิยฺยานิกสภาวสฺส อุภโตวุฏฺานภาเวน ปวตฺตมานสฺส มคฺคาณสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน าเณน นิมิตฺตโต วุฏฺิเตเนว ภวิตพฺพนฺติ ตสฺส นิพฺพานารมฺมณตา ยุตฺตา, น ปน อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ตสฺส วิปากภาเวน ปวตฺตมานานํ กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺทนโต อนิยฺยานิกตฺตา อวุฏฺานสภาวานํ ผลาณานํ ปุเรจาริกาณสฺส กทาจิปิ นิพฺพานารมฺมณตา อุภยตฺถ อนุโลมาณานํ อตุลฺยาการโต. อริยมคฺควีถิยฺหิ อนุโลมาณานิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ ถูลถูลโลภกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ ปทาลเนน โลกิยาเณสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตานิ มคฺคาณานุคุณานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ตานิ เตน เตน มคฺเคน เตสํ เตสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตตฺถ กิเลสวิกฺขมฺภเน นิรุสฺสุกฺกานิ เกวลํ อริยานํ ผลสมาปตฺติสุขสมงฺคิภาวสฺส ปริกมฺมมตฺตานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ น เตสํ กุโตจิ วุฏฺานสมฺภโว, ยโต เนสํ ปริโยสานาณํ สงฺขารนิมิตฺตวุฏฺานโต นิพฺพานารมฺมณํ สิยา.
เอวฺจ ¶ กตฺวา ‘‘เสกฺขสฺส อตฺตโน ผลสมาปตฺติวฬฺชนตฺถาย อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วิปสฺสนาาณานุปุพฺพิยา ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโค’’ติ อิทฺจ อฏฺกถาวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. เตนาห ‘‘เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโค’’ติ. นิพฺพานารมฺมเณ อปฺปนชฺฌานวเสน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ นิรนฺตรํ ผลจิตฺตสฺเสว ปวตฺตนํ สมาปชฺชนํ ¶ ผลสมาปตฺตีติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปตี’’ติ. ยทิ อนุปุพฺพวิปสฺสนานํ วเสน ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, เตน นีหาเรน เสกฺขสฺส อุปริมคฺเคนาปิ ภวิตพฺพนฺติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ผลสมาปตฺตินินฺนตายา’’ติอาทิ. เตน อฺโเยว วิปสฺสนาจาโร อริยมคฺคาวโห, อฺโ ผลสมาปตฺติอาวโหติ ทสฺเสติ, สฺวายํ วิปสฺสนาย วิภาโค วุตฺโต เอว. เย ปนาติ อภยคิริวาสิโน สนฺธายาห. เต หิ มคฺคผลวิปสฺสนาย อาโลเฬตฺวา วทนฺติ. เตเนว หิ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหา ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสติ ยทิ อิตรตฺถาปิ วิปสฺสนา ตทตฺถาย สํวตฺเตยฺยาติ อธิปฺปาโย. ปาฬิวเสเนว จ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ‘‘ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ มคฺคตฺถา ผลตฺถา วิปสฺสนา วิสุํ กตฺวา ปวตฺตปาฬิวเสเนว เตสํ วจนํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติปิ น คเหตพฺพํ, อฺถา ‘‘ทส โคตฺรภุธมฺมา’’ติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ. อิทเมว ปน คเหตพฺพนฺติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนํ. ผลฺจสฺสาติอาทิ มหคฺคตวิปากานํ วิย โลกุตฺตรวิปากานฺจ กุสลสริกฺขตาทสฺสนํ. ฌานโต สริกฺขตาทสฺสเนเนว เจตฺถ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสนาปิ สริกฺขตา ทสฺสิตาเยวาติ เวทิตพฺพํ.
๘๖๔. ิติยาติ ปพนฺธฏฺิติยา. ยถาปริจฺฉินฺนกาลฺหิ สมาปตฺติยา ปพนฺธวเสนาวฏฺานํ อิธ ิตีติ. ‘‘จนฺเท วา สูริเย วา เอตฺตกํ านํ คเต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ กาลาวธิคฺคหณวเสน สมาปชฺชนํ จิตฺตสฺส อภิสงฺขรณํ อภิสงฺขาโร.
๘๖๕. สพฺพาเนเวตานีติ รูปนิมิตฺตาทิสพฺพาเนว เอตานิ เอกโต กามํ น มนสิ กโรติ อสมฺภวโต. สพฺพสงฺคาหิกวเสนาติ อนวเสสปริยาทานวเสน. สมุทายสทฺทา หิ อวยเวสุปิ ปวตฺตนฺติ ¶ , อวยวพฺยติเรเกน จ สมุทาโย น ลพฺภตีติ อวยวคตมฺปิ กิจฺจํ สมุทายวเสน วุตฺตํ. ตสฺมาติ สพฺเพสํ สงฺขารนิมิตฺตานํ เอกโต มนสิการาภาวโต. ยสฺมา ภวงฺคจิตฺเต อุปฺปนฺเน ผลสมาปตฺติโต วุฏฺิโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยํ ภวงฺคสฺสา’’ติอาทิ. ภวงฺคสฺส อารมฺมณํ นาม กมฺมาทิ. มนสิ กโรโตติ ภวงฺคสหคเตน มนสิกาเรน มนสิ กโรโต, ตํ วา อารมฺมณํ ภวงฺคมนสิ กโรโต.
๘๖๖. ผลสฺส ผลเมว วา อนนฺตรํ โหติ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ. ภวงฺคํ ¶ วา สพฺพปจฺฉิมสฺส. ผลานนฺตรํ มคฺควีถิยํ, ผลสมาปตฺติยฺจ. ‘‘เยน ผเลน นิโรธา วุฏฺานํ โหตี’’ติ อิทํ ผลุปฺปตฺติยา นิโรธา วุฏฺานภาวโต วุตฺตํ. ตนฺติ นิโรธาวุฏฺานภาเวน วุตฺตํ อนาคามิผลํ วา อคฺคผลํ วา. เนวสฺานาสฺายตนานนฺตรนฺติ เนวสฺานาสฺายตนสฺส กุสลสฺส, กิริยสฺส วา อนนฺตรํ สติปิ สตฺตาหาติกฺกเม วิชาติเยน อนฺตริกตฺตา.
ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถนฺติ สพฺพโส ปสฺสทฺธกิเลสทรถํ. อมตารมฺมณนฺติ นิพฺพานารมฺมณํ. สุภนฺติ อโสภนตาย กิเลสสฺสาปิ อภาวโต โสภนํ. ตณฺหาสงฺขาตํ โลกามิสํ วนฺตํ ฉฑฺฑิตํ เอเตนาติ วนฺตโลกามิสํ. วูปสนฺตกิเลสตาย, สุสนฺตตาย จ สนฺตํ. เยน ธมฺเมน โยคโต สมโณ นาม โหติ, ตสฺส อริยมคฺคสงฺขาตสฺส สามฺสฺส ผลนฺติ สามฺผลํ.
โอชวนฺเตนาติ สภาวสมฺปนฺเนน. สุจินาติ กิเลสาสุจิวิรหโต ปริสุทฺเธน. สุเขนาติ อนุตฺตรสุเขน. อภิสนฺทิตนฺติ สพฺพโส ลูขภาวาปคมเนน สิเนหิตํ. สาตาติสาเตนาติ มหคฺคตสาตโต, โลกุตฺตรกุสลสาตโต จ อติวิย สาเตน มธุเรน. มคฺคสุขโตปิ หิ ผลสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรํ. อมเตน สมฺโมทิตํ. ‘‘มธุํ วิยา’’ติ อิมินา สาตาติสาตตํเยว วิภาเวติ.
ตสฺส อริยสฺส ผลสฺส รสภูตํ สารภูตํ ตํ สุขํ ปฺํ ภาเวตฺวา ยสฺมา ปณฺฑิโต วินฺทติ ปฏิลภตีติ โยชนา.
นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๘๖๗. ตตฺราติ ¶ ตสฺมึ ‘‘นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสมตฺถตา’’ติ สํขิตฺตวจเน. อิทํ สรูปาทิวเสน ปฺหากมฺมํ. กตฺถาติ กสฺมึ ภเว.
๘๖๘. อนุปุพฺพนิโรธวเสนาติ วิปสฺสนานุคตา อฏฺ สมาปตฺติโย อาโรหนฺเตน ตํตํปฏิปกฺขนิโรธมุเขน ติณฺณํ สงฺขารานํ อนุปุพฺพโต นิโรธวเสน. ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ ยา จิตฺตเจตสิกานํ อปฺปวตฺติ, อยํ นิโรธสมาปตฺตีติ อตฺโถ. เก สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ ¶ กามํ สมาปชฺชนสมตฺถา ปธานตาย ปมํ ปุจฺฉิตา, ตพฺพิสฺสชฺชนํ ปน ครุภาวโต ปจฺฉา วิสฺสชฺเชตุํ อสมาปชฺชนเก ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพปิ…เป… น สมาปชฺชนฺตี’’ติ อาห ยถา ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ. ตตฺถ ‘‘สพฺเพปี’’ติ อิทํ ปุถุชฺชนาทีนํ ติณฺณํ วิเสสนํ. เต หิ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภิโนปิ อลาภิโน วิย สมาธิสฺมึ อปริปูรการิตาย นิโรธํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ. กามจฺฉนฺทาทิสมุจฺฉินฺทเนน หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิตา, น ฌานาธิคมมตฺเตน. อนาคามิโน, อรหนฺโตติ เอตฺถ สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามิโน, สุกฺขวิปสฺสกา จ อรหนฺโตติ สุกฺขวิปสฺสกสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. อุภเยปิ เจเต สติปิ วิปสฺสนาพเล สมาธิพลสฺส อภาวโต นิโรธํ น สมาปชฺชนฺติ. อนุปุพฺพวิหารสมฺภวตฺเเวตฺถ สมาธิพลํ อิจฺฉิตพฺพํ. ปุริมกา ปน ตโย สติปิ สมาธิพเล วิปสฺสนาพลสฺส อภาวโต, อปริปุณฺณตฺตา จ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ. อปริปุณฺณตา จสฺส สงฺขารานํ น สมฺมา ปริมทฺทิตตฺตา. อฏฺ สมาปตฺติ…เป… สมาปชฺชนฺตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีหิ พเลหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโย จ สงฺขารานนฺติ เอตฺถ ตโยติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ติณฺณนฺติ อตฺโถ. าณจริยาหีติ าณปฺปวตฺตีหิ. นิโรธสมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปชฺชนาย าณํ. อยฺจ สมฺปทาติ อยํ พลทฺวยสมนฺนาคมาทิกา ยถาวุตฺตนิโรธสมาปตฺติอาวหา สมฺปตฺติ. อนาคามิขีณาสเวติ อนาคามิโน เจว ขีณาสเว จ.
๘๖๙. สมถพลนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โส เอว ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺเน พลํ. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธหิ ¶ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, สา เอว วุตฺตนเยน พลนฺติ วิปสฺสนาพลํ. เนกฺขมฺมวเสนาติอาทีสุ กามจฺฉนฺทวิกฺขมฺภนสฺส เนกฺขมฺมสงฺกปฺปสฺส, อโลภปธานสฺส วา ตถาปวตฺตกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺส วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต โย อวิกฺเขโป, ตํ สมถพลํ. พฺยาปาทวิกฺขมฺภนสฺส อพฺยาปาทวิตกฺกสฺส, อโทสปธานสฺส วา ตถาปวตฺตกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺส วเสเนว. ถินมิทฺธวิกฺขมฺภิกาย วิภูตํ กตฺวา มนสิกรเณน อุปฏฺิตอาโลกสฺาย วเสน. อุทฺธจฺจวิกฺขมฺภนสฺส อวิกฺเขปสฺส สมาธานสฺส วเสน. สกลมิจฺฉาวิตกฺกวิกฺขมฺภนสฺส สิขาปตฺตอานาปานสฺสติสิทฺธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต โย อวิกฺเขโป, ตํ สมถพลนฺติ อตฺถโยชนา.
เอวํ ¶ อุปจารสฺส ฌานสฺส วเสน สมถพลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ วเสน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตาย จ พลปฺปตฺติวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ปมชฺฌาเนนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นีวรเณติ นีวรณนิมิตฺตํ นีวรณปจฺจยา. น กมฺปติ ฌานสมงฺคิปุคฺคโล, ฌานสมฺปยุตฺตสมาธิ วา. โส หิ วิเสสโต อิธ ‘‘สมถพล’’นฺติ อธิปฺเปโต. ตถา หิ เกนฏฺเน สมถพลนฺติ พลฏฺโ ปุจฺฉิโต. อุทฺธจฺเจติ อุทฺธจฺจนิมิตฺตํ. อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสติ อุทฺธจฺเจน สมฺปยุตฺตโมหอหิริกาทิกิเลสเหตุ. ขนฺเธติ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธนิมิตฺตํ. น กมฺปตีติอาทีนิ อฺมฺเววจนานิ. กมฺปนํ วา านาปคโม. จลนํ ปริพฺภมนํ. เวธนํ สนฺธาวนํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ, อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส น จลติ, อุทฺธจฺจสหคตกฺขนฺเธ น เวธตีติ วา โยเชตพฺพํ. อุทฺธจฺจคฺคหณฺเจตฺถ สมถสฺส อุชุปฏิปกฺขตาย ตทภิภเวน พลปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. เตเนตํ อฏฺนฺนมฺปิ สมาปตฺตีนํ สาธารณโต กิจฺจาติสยทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ. อิทํ สมถพลนฺติ ยายํ เนกฺขมฺมาทิวเสน ลทฺธาย จิตฺเตกคฺคตาย นีวรณาทีหิ อกมฺปนียตา, ตานิ จ อภิภวิตฺวา อวฏฺานํ, อิทํ สมถพลํ.
อิทานิ วิปสฺสนาพลํ นิทฺทิสนฺโต ยสฺมา วิปสฺสนา สงฺเขปโต สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ สงฺคหิตา, ตสฺมา ตโต ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺาย ตาสํ วเสน อนุปสฺสนา กาตพฺพา, ตตฺตเกเนว เจตฺถ อนุปสฺสนากิจฺจํ ปริปุณฺณํ โหตีติ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพล’’นฺติ สรูปโต ทสฺเสตฺวา ปุน ตา เหฏฺา ¶ วุตฺตนเยน วิสยวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิธาปิ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภวนียตาว พลฏฺโติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกนฏฺเน วิปสฺสนาพล’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อวิชฺชายาติ ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ อวิชฺชานิมิตฺตํ. อวิชฺชาสหคตกิเลเสติ อวิชฺชาย สมฺปยุตฺตโลภโทสาทิกิเลสวตฺถุนิมิตฺตํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว. อวิชฺชคฺคหณฺเจตฺถ วิปสฺสนาย อุชุปฏิปกฺขตาย ตทภิภเวน พลปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. เตเนตํ สตฺตนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ สาธารณโต กิจฺจาติสยทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ. อิทํ วิปสฺสนาพลนฺติ ยายํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน ลทฺธสฺส วิปสฺสนาาณสฺส นิจฺจสฺาทินิมิตฺตํ อกมฺปนียตา, ตา จ อภิภวิตฺวา อวฏฺานํ, อิทํ วิปสฺสนาพลํ.
วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา วาจํ สงฺขโรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ กตฺวา. เตนาห ‘‘ปุพฺเพ โข, อาวุโส วิสาข, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร’’ติ ¶ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘). เต ปน ทุติยชฺฌาเน วูปสนฺตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ทุติยชฺฌานํ…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติ. กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา, อสฺสาสปสฺสาสา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา โข, อาวุโส วิสาข, กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฺปฏิพทฺธา, ตสฺมา อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘). เต ปน ยสฺมา จตุตฺถชฺฌาเน วูปสนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติ. จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สฺา เวทนา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฺปฏิพทฺธา, ตสฺมา สฺา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร’’ติ (สํ. นิ. ๑.๔๖๓; สํ. นิ. ๔.๓๔๘). เต ปน ยสฺมา นิโรธํ สมาปนฺนสฺส วูปสมนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สฺาเวทยิต…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติ.
าณจริยาสุ วิวฏฺฏานุปสฺสนาคฺคหเณเนว ตสฺส อาทิภูตา เสสานุปสฺสนาปิ คหิตาว โหนฺติ ตทวินาภาวโต. มคฺโค าณจริยา, ผลสมาปตฺติ าณจริยาติ มคฺคผลสมาปตฺตีนํ าณจริยาภาววจนํ มคฺคผลธมฺมานํ าณปธานตฺตา, าเณน วา อินฺทฺริยาธิปติเหตุมคฺคปจฺจยาทิวเสน สาติสยปจฺจยภูเตน เสสา มคฺคผลธมฺมา จริตา ปวตฺติตาติ กตฺวา ตถา วุตฺตํ. สมาธิจริยาสุปิ เอเสว นโย ¶ . อิมาหิ โสฬสหีติ อฏฺนฺนํ อนุปสฺสนานํ, อฏฺนฺนฺจ มคฺคผลาณานํ วเสน อิมาหิ โสฬสหิ าณปวตฺตีหิ.
นวหิ สมาธิจริยาหีติ อฏฺ สมาปตฺติโย อฏฺ สมาธิจริยา, ตาสํ อุปจารสมาธิ อุปจารสมาธิภาวนาสามฺเน เอกา สมาธิจริยาติ เอวํ นวหิ สมาธิจริยาหิ. เตนาห ‘‘ปมชฺฌานํ สมาธิจริยา’’ติอาทิ. ปมชฺฌานปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จาติอาทิ นานาวชฺชนุปจารวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, อุปริสมาปตฺตีนมฺปิ อุปจารสฺส ตเถว วุตฺตตฺตา. น หิ เอกาวชฺชเน จตุตฺถชฺฌานาทิอุปจาเร ปีติอาทโย สมฺภวนฺติ. เอตฺถ จ ‘‘ปมชฺฌานปฏิลาภตฺถายา’’ติอาทิวจเนน อุปจารสมาธิสฺสาปิ ปาริปูรี อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติ. กึ ปเนตฺถ สมถพลสมาธิจริยานํ นานตฺตํ, กึ วา วิปสฺสนาพลโลกิยาณจริยานํ? ยถา สมถพเลปิ ‘‘เนกฺขมฺมวเสนา’’ติอาทินา อุปจารสมาธินา สทฺธึ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ อปฺปนาสมาธิเยว วุตฺโต, ตถา สมาธิจริยาสุ, วิปสฺสนาพลโลกิยาณจริยาสุ จ วิปสฺสนาว วุตฺตาติ? กิฺจาปิ วุตฺตา, วิวฏฺฏานุปสฺสนา ปน ปุเรจราณาทิวิปสฺสนาพเล อวุตฺตา ¶ เอว าณจริยาสุ วุตฺตา. อปิจ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺโ พลฏฺโ, ปฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน สุจิณฺณตา จริยฏฺโ, เอเตเนว สมถพลสมาธิจริยานมฺปิ นานตฺตํ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
วสีภาวตา ปฺาติ เอตฺถ วโส เอตสฺส อตฺถีติ วสี, ตสฺส ภาโว วสีภาโว, สา เอว วสีภาวตา. ‘‘วสิโย’’ติ ปน ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตตฺตา ตาโย ทสฺเสตุํ ‘‘วสีติ ปฺจ วสิโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺส นิรนฺตรํ ฌานงฺเคสุ จิตฺตปฺปวตฺตนสมตฺถตา อาวชฺชนวสี. สมาปชฺชิตุกามสฺส สีฆํ ฌานํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี. อจฺฉรามตฺตํ วา กติปยจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสี. ตเถว ลหุํ วุฏฺาตุํ สมตฺถตา วุฏฺานวสี. ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว สิชฺฌติ. ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานีติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน เหฏฺา อาคโต เอว. อยฺจ วสีภาโว สมาธิจริยานํ วเสน วุตฺโต. าณจริยาสุ ปน โลกุตฺตรานํ าณจริยานํ วสีภาวาปาทนกิจฺจํ นาม นตฺถิ. ปฏิปกฺขสฺส สุวิหตตฺตา สภาวสิทฺโธ ตตฺถ ¶ วสีภาโว, โลกิยานํ ปน ปคุณพลวภาวาปาทเนน วสีภาโว ลพฺภเตว.
๘๗๐. อุกฺกฏฺนิทฺเทโสติ อนวเสสนิทฺเทโส. จุทฺทสหิ าณจริยาหิ โหติ อคฺคมคฺคผลานํ อนธิคตตฺตาติ. ยทิ เอวนฺติ ยทิ อุกฺกฏฺนิทฺเทสวเสน ‘‘โสฬสหิ าณจริยาหี’’ติ วุตฺตํ, ตโต อวกํสวเสนปิ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ สนฺเต กึ น โหติ นิโรธสมาปชฺชนนฺติ อธิปฺปาโย. ปฺจ กามคุณา วตฺถุภูตา เอตสฺส สนฺตีติ ปฺจกามคุณิโก, กามราโค. อปฺปหีนตฺตา อสมุจฺฉินฺนตฺตา. น หิ กามราคสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหานมตฺตํ นิโรธสฺส อธิฏฺานํ ภวิตุํ สกฺโกติ. ตสฺมาติ สมาธิปาริปนฺถิกสฺส กามราคสฺส สุปหีนตฺตา. เอเตน กามํ มคฺคผลาณจริยา โลกิยาณสมาธิจริยา วิย นิโรธสมาปชฺชเน สรูเปน น วินิยุชฺชนฺติ ตทา อปฺปวตฺตนโต, ตสฺส ตสฺส ปน ปฏิปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน พลจริยานํ วิเสสปจฺจยตาย นิโรธสมาปตฺติยา อธิฏฺานํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอสาติ อนาคามี. อิทฺหิ ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺสา’’ติอาทิวจนํ อนาคามิโนว นิโรธา วุฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เนวสฺานาสฺายตนกุสล’’นฺติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วจนโต, อฺถา ‘‘เนวสฺานาสฺายตนกิริยา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) วุจฺเจยฺย.
๘๗๑. ‘‘ปฺจโวการภเว’’ติ ¶ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จตุโวการภเวปิ อรูปชฺฌานวเสน ยถารหํ อนุปุพฺพสมาปตฺติ ลพฺภตีติ? กามํ ลพฺภติ, สา ปน ‘‘อนุปุพฺพสมาปตฺตี’’ติ น วุจฺจติ เอกเทสภาวโต. อฏฺสมาปตฺติวเสเนว จ ‘‘อนุปุพฺพสมาปตฺตี’’ติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปมชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติ นตฺถี’’ติ. วตฺถุสฺส อภาวาติ หทยวตฺถุโน อภาวาติ วทนฺติ, กรชกายสงฺขาตสฺส ปน วตฺถุโน อภาวาติ อตฺโถ. ยทิ หิ อารุปฺเป นิโรธํ สมาปชฺเชยฺย, จิตฺตเจตสิกานํ, อฺสฺส จ กสฺสจิ อภาวโต อปฺตฺติโกว ภเวยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสทิโส. กิฺจายํ อุปาทาย นิโรธํ สมาปนฺโนติ วุจฺเจยฺย, กึ วา เอตาย วตฺถุจินฺตาย. องฺคเวกลฺลโตว นตฺถิ อารุปฺเป นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ.
๘๗๒. สงฺขารานํ ¶ ปวตฺติเภเทติ สงฺขตธมฺมานํ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชเน, ภิชฺชเน จ, เตสํ วา กุสลาทิเภทภินฺเน ยถารหํ ตีหิ ทุกฺขตาหิ อุปทฺทุเต ปวตฺติวิภาเค. จิตฺตเจตสิกวิคเมหิ รูปธมฺเมสุ ลพฺภมานาปิ สงฺขารทุกฺขตา อพฺโพหาริกตํ อาปชฺชติ. อุกฺกณฺิตฺวาติ นิพฺพินฺทิตฺวา. นิพฺพานํ ปตฺวาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ปตฺวา วิย. สุขนฺติ นิทฺทุกฺขํ.
๘๗๓. สมถวิปสฺสนาวเสนาติ ยุคนทฺธานํ วิย อฺมฺูปการิตาย สหิตานํ วเสน. อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุกฺกํสํ ปตฺวา ยาว เนวสฺานาสฺายตนา, ยาว จ อนุโลมาณา อารุหิตฺวา. นิโรธยโตติ เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตํ นิโรเธนฺตสฺส. อฺสฺส กสฺสจิปิ จิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชเนน เอวมสฺสา นิโรธสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ โหติ. ‘‘โย หี’’ติอาทินา ‘‘สมถวิปสฺสนาวเสนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิวรติ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปตฺวา ติฏฺติ ตทุทฺธํ สุทฺธสมถวิปสฺสนาย อภาวโต. โย วิปสฺสนาวเสเนว อุสฺสกฺกติ สเจ อริโย ผลสมาปตฺตตฺถิโก, โส อตฺตโน ผลสมาปตฺตึ ปตฺวา ติฏฺติ. อถ ปุถุชฺชโน, เสโข วา มคฺคตฺถิโก ตาย เจ วิปสฺสนาย มคฺคํ ปตฺวา ผเล ิโต, โสปิ ผลสมาปตฺตึ ปตฺวา ติฏฺติจฺเจว วุจฺจติ. โสติ อุภยวเสน ปฏิปนฺโน. ตนฺติ นิโรธสมาปตฺตึ.
๘๗๔. เยน ผลทฺวยสมนฺนาคมาทินา นิโรธํ สมาปชฺชิตุํ สมตฺโถ โหติ, โส วิธิ ปเคว วิภาวิโตติ สมาปชฺชนาการเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘กตภตฺตกิจฺโจ’’ติอาทิมาห. ตฺหิ สพฺพาสมฺปิ ¶ ภาวนานํ สาธารณํ ปุพฺพกิจฺจํ. ตตฺถ สงฺขาเรติ ตสฺมึ ปมชฺฌาเน, ปมชฺฌานจิตฺตุปฺปาเท วา สงฺขาเร.
‘‘วิปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, กีทิสี ปเนตฺถ วิปสฺสนา อิจฺฉิตพฺพาติ ตํ นิทฺธารณตฺถํ ‘‘วิปสฺสนา ปเนสา’’ติอาทินา ตเมว วิปสฺสนํ ติธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสติ. มนฺทา เจ วิปสฺสนา, ทนฺธาภิฺํ มคฺคํ สาเธติ. ติกฺขา เจ, ขิปฺปาภิฺนฺติ อยํ มนฺทติกฺขตาย วิเสโส. ลกฺขณปฺปตฺตา ปน วิปสฺสนา มคฺคสฺส ปจฺจโย โหติเยวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺขาร…เป… โหติเยวา’’ติ. ติกฺขาว วฏฺฏติ สงฺขารารมฺมเณปิ สติ สพฺพสงฺขาเรหิ วิวฏฺฏนากาเรเนว ปวตฺตนโต, มคฺโค วิย วิสงฺขารคตสฺส ผลสฺส ¶ ปจฺจยภาวโต จ. เตนาห ‘‘มคฺคภาวนาสทิสา’’ติ. ยสฺมา อติมนฺทา สมถาทิกา สงฺขารานํ นิโรธเน อสมตฺถา สมถนิฏฺา โหติ, อติติกฺขา าณาทิกา สาติสยํ สงฺขาเรสุ โทสทสฺสเน ผลสมาปตฺตินิฏฺา โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นาติมนฺทนาติติกฺขา วฏฺฏตี’’ติ. เอส นิโรธสมาปชฺชนโก. เต สงฺขาเรติ เต ปมชฺฌานสงฺขาเร.
‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘นาติมนฺทาย นาติติกฺขายา’’ติ อิมมตฺถํ อากฑฺฒติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ‘‘อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพํ, เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ปน ตํ อวตฺวา ‘‘จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ’’จฺเจว วุตฺตนฺติ เกจิ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. วิปสฺสนาจารโต หิ สมาธิจาโร, ตสฺมา สมาปตฺติโต วุฏฺาย ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํ. ตถา หิ ปรโตปิ ‘‘อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อิมํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา’’ติอาทึ (วิสุทฺธิ. ๒.๘๗๙) วกฺขติ, น ปน ‘‘ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสิตฺวา’’ติ. นานาพทฺธอวิโกปนนฺติ อตฺตนา อสมฺพทฺธสฺส ปริกฺขารสฺส อวินาสนํ. ยถา ตํ น วินสฺสติ, ตถา อธิฏฺานํ. สงฺฆปฏิมานนนฺติ สงฺฆสฺส ปฏิมานนาวชฺชนํ. สตฺถุปกฺโกสนนฺติ สตฺถุ ปกฺโกสนาวชฺชนํ. อทฺธานปริจฺเฉทนฺติ ชีวิตทฺธานปริจฺเฉทํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ.
๘๗๕. อธิฏฺาตพฺพนฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํ. ตถา จิตฺตุปฺปาทนเมว เหตฺถ อธิฏฺานํ.
จิตฺตชรูปาทีนํ อนุปฺปชฺชนโต, ปจฺฉาชาตปจฺจยาทิอุปตฺถมฺภาภาวโต จ สตฺตาหเมว ตถา สรีรํ ¶ ปวตฺตติ, ตโต ปรํ กิลมตีติ สตฺตาหเมว ปริจฺฉินฺทิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชนฺตีติ วทนฺติ.
สมาปตฺติวเสเนวาติ นิโรธสมาปตฺติวเสเนว. นํ อคฺคิอาทิอนฺตรายํ รกฺขติ สมาปนฺนโก อธิฏฺานวเสนาติ อธิปฺปาโย. อายสฺมโต สฺชีวสฺสาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา อิทฺธิกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๗๔) วุตฺตเมว.
๘๗๖. เอตสฺสาติ ¶ นิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส, นิโรธสมาปชฺชนสฺส วา. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ ตสฺส ภิกฺขุโน อุปสงฺกมนสมเย วุฏฺาติเยว. กาลปริจฺเฉทสทิสฺเหตํ.
เอวํ ครุกาติ อคฺคิอาทีหิปิ อนภิภวนียํ นิโรธํ สมาปนฺนํ สมาปตฺติโต วุฏฺาปนโต เอวํ ครุกา หิ สงฺฆสฺส อาณา นาม, ตสฺมา อตฺตโน หิตสุขํ อากงฺขนฺเตน ชีวิตเหตุปิ สงฺฆสฺส อาณา น อติกฺกมิตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
๘๗๗. น ปกฺโกสติ ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส, อามนฺเตตี’’ติ. ‘‘วุฏฺหิสฺสามี’’ติ อาวชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๗๘. ชีวิตทฺธานสฺสาติ อตฺตโน ชีวิตกาลสฺส ชีวิตปฺปวตฺติยา. อายุ เอว อายุสงฺขารา. ‘‘อายุอุสฺมาวิฺาณานี’’ติ จ วทนฺติ, เต จสฺส ปกติจิตฺตสฺเสว อารมฺมณํ โหนฺติ. อนฺโตนิโรเธ มรณํ นตฺถิ จริมภวงฺเคน มียนโต. อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํ ‘‘สหสา มรณํ มา อโหสี’’ติ. สหสา หิ มรเณ อฺพฺยากรณภิกฺขุโอวาททานสาสนานุภาวทีปนานํ อนิสฺสโร สิยา, อนาคามิโน วา อคฺคมคฺคานธิคโม สิยา. อวเสสนฺติ นานาพทฺธอวิโกปนาทิติวิธมฺปิ ปุพฺพกิจฺจํ. วุตฺตํ อฏฺกถายํ.
๘๗๙. กิฺจาปิ ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา’’ติ อนิยเมตฺวา วิย วุตฺตํ, ทฺเว วาเร เอว ปน นิยมโต วทนฺติ. จิตฺตวาเรติ เนวสฺานาสฺายตนจิตฺตวาเร. นิโรธํ ผุสตีติ อจิตฺตกภาวเมวาห. นิโรธสฺส ปโยคตฺตาติ จิตฺตนิโรธาย ปโยคภาวโต, พลทฺวยสมฺภรณาทิปโยคสฺส จิตฺตนิโรธตฺตาติ อตฺโถ. สมถวิปสฺสนาพลสมนฺนาคโม, าณสมาธิจริยาวสีภาโว เจตฺถ ¶ อฺมฺานติวตฺตนวเสเนว อิจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘ทฺเว สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา’’ติ. อนุปุพฺพนิโรธสฺส ปโยโคติ ปมชฺฌานาทีนํ, ตทนุปสฺสนานฺจ อนุปุพฺพโต นิโรธนสฺสายํ ปโยโค. อิทํ วุตฺตนเยน อฏฺสมาปตฺติอาโรหนํ น เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา สมาปชฺชนสฺส. ตสฺมา ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ จิตฺตานิ น ปวตฺตนฺตีติ โยชนา.
ปรโต ¶ อจิตฺตโก ภวิตุํ น สกฺโกตีติ สกลํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อจิตฺตโก ภวิตุํ น สกฺโกติ. ตฺจ โข สงฺฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนอทฺธานปริจฺเฉทาวชฺชนานํ อกรเณน, น นานาพทฺธอวิโกปนสฺส. ตสฺส หิ อกรเณน กทาจิ เกวลํ ตาทิสสฺส ปริกฺขารสฺส อวินาโส น สิยา, น นิโรธสมาปตฺติวิพนฺโธ. อยฺจ อตฺโถ มหานาคตฺเถรวตฺถุนา วิภาวิโต เอว. เอวํ สนฺเต ตีหิ อากาเรหิ นิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺานํ โหตีติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. ปฏินิวตฺติตฺวา ปุน อากิฺจฺายตเนเยว ปติฏฺาตีติ อิมินา สมาปตฺติยา วิพนฺเธ ชาเต เอวํ โหตีติ ทสฺเสติ, อวิพนฺเธเนว ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวีติกฺกมเน ผลจิตฺตุปฺปตฺติยา วุฏฺานํ โหติ. เอวฺจ กตฺวา คมฺภีรกนฺทโรรุฬฺหตตฺตปาสาณกฺกนฺตปุริสนิทสฺสนมฺปิ สมตฺถิตํ โหตีติ เกจิ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘ปุพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนมตฺโตว ‘ปฏินิวตฺติตฺวา อากิฺจฺายตเน ปติฏฺาตี’ติ วุตฺตตฺตา สงฺฆปฏิมานนาทิเอกจฺจปุพฺพกิจฺจากรเณ องฺคเวกลฺลโต นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ น อิชฺฌเตวา’’ติ วทนฺติ. วตฺตสทิสฺเหตํ นิโรธสมาปตฺติยา, ยทิทํ ปุพฺพกิจฺจกรณํ. ตสฺมา ตตฺถ ยํ ครุตรํ, ตสฺส อกรณํ สมาปชฺชนํ วิพนฺธตีติ อปเร. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ‘‘อากิฺจฺายตเน ปติฏฺาตี’’ติ จ อิทํ ปุน อากิฺจฺายตนสฺส สมาปชฺชิตพฺพตฺตา วุตฺตํ. สมาปชฺชิตฺวา หิ วุฏฺาย ปุพฺพกิจฺจสฺส กาตพฺพตฺตา.
ยถา ปนาติอาทิ กตปุพฺพกิจฺจตาสามฺเน อุปมาสํสนฺทนํ.
๘๘๐. อสฺสาติ นิโรธสมาปตฺติยา. ‘‘กาลปริจฺเฉทวเสนา’’ติอาทินา จตูหิ อากาเรหิ นิโรธสมาปตฺติยา านํ ทสฺเสติ.
๘๘๒. วิเวกนินฺนนฺติ ¶ นิสฺสรณวิเวกนินฺนํ, ปเคว สงฺขารวิมุขตาย, ผลจิตฺตุปฺปตฺติยา จาติ เวทิตพฺพํ.
๘๘๓. อูสงฺขารตฺตยปฏิปฺปสฺสทฺธิยา, อวเสสเจตสิกวิฺาณาภาเวน รูปธมฺมมตฺตาวเสสตาย จ มตนิโรธสมาปนฺนานํ อวิเสสํ คเหตฺวา ปุจฺฉา ‘‘มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโส’’ติ. กามํ เนสํ สงฺขารตฺตยปฏิปฺปสฺสทฺธิอาทีหิ ¶ อวิเสโส, รูปธมฺมมตฺตาวเสสตาย ปน อายุอุสฺมาอินฺทฺริยานํ อปคมานปคมนํ วิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๘๘๔. สภาวโตติ สภาวธมฺมโต, ปรมตฺถโตติ อตฺโถ. ปรมตฺถโต หิ วิชฺชมานานํ สงฺขตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อวิชฺชมานํ. สมาปชฺชนฺตสฺส วเสนาติ ยสฺมา สมาปชฺชนฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺส สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย อาโรหนฺตสฺส อนุกฺกเมน สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปโยคนิพฺพตฺติยา นิโรธสมาปตฺติ นิปฺผนฺนา นาม โหติ, ตสฺมา ตํ ปโยคนิพฺพตฺตึ อุปาทาย ‘‘นิปฺผนฺนา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
สงฺขารวูปสมโต, สนฺตธมฺมสมนฺวยโต จ สนฺตํ. อริเยหิ เอว นิเสวิตพฺพตฺตา อริยนิเสวิตํ. ติสฺสนฺนมฺปิ ทุกฺขตานํ นิพฺพุตภาวโต นิพฺพานมิติ สงฺขํ อุปาคตํ. อริยํ ปฺนฺติ สุวิสุทฺธํ มคฺคผลปฺํ. อิมิสฺสาปีติ นิโรธสมาปตฺติยา. สมาปตฺติสมตฺถตาติ สมาปชฺชนสมตฺถตา.
อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิกถาวณฺณนา
๘๘๕. อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธีติ อาหุเนยฺยปาหุเนยฺยทกฺขิเณยฺยอฺชลิกรณียอนุตฺตรปฺุกฺเขตฺตภาวสิทฺธิ. อวิเสเสนาติ ทสฺสนมคฺคปฺาทิวิเสเสน วินา, เอติสฺสา โลกุตฺตรปฺาย. อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา ทาตพฺพทานํ, ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ อาหุเนยฺโย. ปาหุนํ วุจฺจติ อาคนฺตุกทานํ, ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโย. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, อฺชลิกรณํ อฺชลิกมฺมํ, ตํ อรหตีติ อฺชลิกรณีโย. อนุตฺตรํ อุตฺตมํ สตฺตานํ ปฺุวิรุหนฏฺานนฺติ อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน เหฏฺา วุตฺโตเยว.
๘๘๖. มนฺทาย ¶ วิปสฺสนาย อาคโตติ อติกฺขาย วิปสฺสนาย วเสน ปมมคฺคปฺํ ภาเวตฺวา โสตาปนฺนภาวํ อาคโต. สทฺธาทีนํ มุทูนํ อินฺทฺริยานํ วเสน มุทินฺทฺริโยปิ สมาโน. สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ, ตโต ปรํ อฏฺมํ ภวํ นาทิยตีติ ¶ สตฺตกฺขตฺตุปรโม. สํสริตฺวาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อปราปรํ คนฺตฺวา. ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริโยสานํ กโรติ. อยํ กาเลน เทวโลกสฺส, กาเลน มนุสฺสโลกสฺสาติ มิสฺสกสฺส ภวสฺส วเสน ‘‘สตฺตสุคติภเว สํสริตฺวา’’ติ วุตฺโต. กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺาย หิ นีจกุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเว. อิติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวเนว กถิโต. เทสนามตฺตเมว เจตํ ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา’’ติ. ยาว ฉฏฺภวา สํสรนฺโตปิ โกลํโกโลว โหติ. อตฺตภาวคฺคหณสงฺขาตํ เอกํเยว ขนฺธพีชํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกพีชี. ‘‘มานุสกํ ภว’’นฺติ อิทมฺปิ เทสนามตฺตํ. ‘‘เทวภวํ นิพฺพตฺเตตี’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. โก ปเนเตสํ อิมํ ปเภทํ นิยเมตีติ? ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา. สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ. ตโต มนฺทาย โกลํโกโล, ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโม.
๘๘๗. ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี. สกิเทวาติ เอกวารํเยว. ‘‘อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ อิมินา ปฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ. อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อิธ คหิโต.
๘๘๘. ปฏิสนฺธิวเสน อิธ อนาคมนโต อนาคามี. อินฺทฺริยเวมตฺตตาวเสนาติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจกอินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺเตน. ปฺจธา อิธ วิหาย นิฏฺโ โหตีติ โส อนาคามี อนฺตราปรินิพฺพายิอาทิภาเวน ปฺจปกาเรน อิมํ โลกํ ปชหิตฺวา ปรินิพฺพายนโก โหติ. อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี ¶ . อุปหจฺจาติ วา อุปคนฺตฺวา กาลกิริยํ. อปฺปโยเคนาติ อธิมตฺตปโยเคน วินา อปฺปกสิเรเนว ติกฺขินฺทฺริยตาย ¶ สุเขเนว. สปฺปโยเคนาติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุทฺธํ วา หิ ภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ, วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต. อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต. ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามี.
ยตฺถุปปนฺโนติ อวิหาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ อุปปนฺโน. อิเมสํ ปน อนาคามีนํ ปเภทชานนตฺถํ อุทฺธํโสตอกนิฏฺคามิจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – โย หิ อวิหโต ปฏฺาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน เหฏฺา ตโย เทวโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีเทวโลเก ตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ อุทฺธํโสโต นอกนิฏฺคามี นาม. โย อิโต อกนิฏฺเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพาติ, อยํ นอุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย ปน เหฏฺา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพาติ, อยํ นอุทฺธํโสโต นอกนิฏฺคามี นาม. เอเต ปน อวิเหสุ อุปปนฺนสมนนฺตรา อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา, ปตฺวา จ ปรินิพฺพายนวเสน ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโตติ ปฺจ. เต อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน ทส โหนฺติ. ตถา อตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร ทสกา จตฺตาลีสํ. อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ. ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ จตฺตาโร. เต อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิวิภาเคน อฏฺาติ อฏฺจตฺตาลีสํ อนาคามิโน.
โสตาปนฺนา ปน ปฏิปทาเภเทน จตฺตาโร สตฺตกฺขตฺตุปรมา, จตฺตาโร โกลํโกลา, จตฺตาโร เอกพีชิโนติ สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนา ทฺวาทส, ตถา ปฺาธุเรนาติ จตุวีสติ.
สกทาคามิโน สฺุตวิโมกฺเขน วิมุตฺตา ปฏิปทาวเสน จตฺตาโร, ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺเขหีติ ทฺวาทส.
๘๘๙. ตถา อรหนฺโต. เต ปน ทฺวาทส ปฺาวิมุตฺตา, ทฺวาทส อุภโตภาควิมุตฺตา, ทฺวาทส เตวิชฺชา, ทฺวาทส ฉฬภิฺา, ทฺวาทส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตาติ ¶ สมสฏฺิ โหนฺติ. เอวเมเต สทฺธึ ปจฺเจกสมฺพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ฉจตฺตาลีสาธิกสตํ อริยา. ยสฺมา เตสํ อริยภาวสิทฺธิ อริยาย ปฺาภาวนาย, เตน วุตฺตํ ‘‘อาหุเนยฺยภาวาทิสิทฺธิปิ อิมิสฺสา โลกุตฺตรปฺาภาวนาย อานิสํโส’’ติ. โลกิยวิชฺชาภิฺาหิ วินาปิ อุภโตภาควิมุตฺตตา โหตีติ ¶ อุภโตภาควิมุตฺโต วิสุํ คหิโต. ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยํ จตุตฺถมคฺคปฺาภาวนํ สนฺธาย เหฏฺา สงฺเขปโต คาถาวณฺณนายํ วุตฺตํ, ตํ ปน วุตฺตาการํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคกฺขเณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. กามํ จตูสุปิ มคฺคกฺขเณสุ ตํ ชฏํ วิชเฏติ นาม, ผลกฺขเณสุปิ ยถารหํ วิชฏิตชโฏ, อคฺคผลกฺขเณเยว ปน สพฺพโส วิชฏิตชโฏ, ตโต ปรํ วิชเฏตพฺพาย ชฏาย อภาวโต. เตเนตฺถ เหฏฺา เหฏฺิมมคฺคปฺาภาวนานิสํสสฺส วุตฺตตฺตาว จตุตฺถมคฺคปฺาภาวนาวเสน อตฺโถ วุตฺโต.
รตินฺติ อภิรตึ, อภิรุจินฺติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อริยาย ปฺาภาวนาย.
๘๙๐. อิมิสฺสา คาถายาติ อิมิสฺสํ คาถายํ. คาถา หิ อตฺตโน อตฺถภูตสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส อาธารภาเวน วุตฺตา, สามิวจนํ วา เอตํ อตฺถสฺส ตํสมฺพนฺธิภาวโต.
ปฺาภาวนานิสํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ เตวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.
นิคมนกถาวณฺณนา
๘๙๑. อิมิสฺสา ¶ ทานิ คาถายาติอาทีนํ คาถานํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโต เอว. สฺวายํ ‘‘วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺส’’นฺติ เอวํ ปฏิฺาโต วิสุทฺธิมคฺโค เอตฺตาวตา ภาสิโต โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๘๙๒. ตตฺถาติอาทีสุ อยํ ปทสมฺพนฺเธน สทฺธึ สงฺเขปตฺโถ – เตสํ ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ติคาถายํ วุตฺตานํ สีลาทิปฺปเภทานํ อตฺถานํ ปฺจนฺนมฺปิ มหานิกายานํ อฏฺกถานเย อฏฺกถาตนฺติยํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโต โย วินิจฺฉโย, เยภุยฺเยน ตํ สพฺพํ สมาหริตฺวา สมาเนตฺวา นิกายนฺตรสฺส นิกายคตวาทโทสสงฺกเรหิ มุตฺโต โส นิจฺฉโย ยสฺมา ปกาสิโต, ตสฺมา วิสุทฺธิกาเมหิ โยคีหิ เอตสฺมึ วิสุทฺธิมคฺเค อาทโร กรณีโยเยวาติ.
นิคมนคาถาโย
สุวิสุทฺธสมาจาโร, วิสุทฺธนยมณฺฑิตํ;
วิสุทฺธิมคฺคํ โลกสฺส, ยทจฺจนฺตวิสุทฺธิยา.
อภาสิ กรุณาเวค-สมุสฺสาหิตมานโส;
มเหสิ วิปุโลทาต-วิสุทฺธิมติปาฏโว.
ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ, กถามคฺคํ ปุราตนํ;
นิสฺสาย ยา สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยา.
อายาจิโต สิทฺธคาม-ปริเวณนิวาสินา;
เถเรน ทานาเคน, สุทฺธาจาเรน ธีมตา.
สา เอสา ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
นิธานโต ปรมตฺถ-มฺชูสา นาม นามโต.
สมฺปตฺตา ปรินิฏฺานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;
อฏฺาสีติปฺปมาณาย, ปาฬิยา ภาณวารโต.
อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;
ปฺุํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสเน.
โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา;
สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ, วิมุตฺติรสภาคิโน.
จิรํ ¶ ติฏฺตุ โลกสฺมึ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;
ตสฺมึ สคารวา นิจฺจํ, โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโน.
สมฺมา วสฺสตุ กาเลน, เทโว ราชา มหีปติ;
สทฺธมฺมนิรโต โลกํ, ธมฺเมเนว ปสาสตูติ.
พทรติตฺถวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาเลน กตา
ปรมตฺถมฺชูสา นาม วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกา สมตฺตา.
วิสุทฺธิมคฺค-มหาฏีกา สมตฺตา.