📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
วิสุทฺธิมคฺค นิทานกถา
วิสุทฺธิมคฺโค ¶ นามายํ คนฺโถ ปิฏกตฺตยสารภูโต สกลโลเก ปฏิปตฺติทีปกคนฺถานํ อคฺโค โหติ เสฏฺโ ปมุโข ปาโมกฺโข อุตฺตโม ปวโร จาติ วิฺูหิ ปสตฺโถ. ตตฺถ หิ สงฺคีติตฺตยารูฬฺหสฺส เตปิฏกพุทฺธวจนสฺส อตฺถํ สํขิปิตฺวา สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ พฺรหฺมจริยํ ปริปุณฺณํ ปกาสิตํ สุวิสทฺจ. เอวํ ปสตฺถสฺเสตสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิทานกถายปิ ภวิตพฺพเมว. ตสฺมาทานิ ตมฺปกาสนตฺถมิทํ ปฺหกมฺมํ วุจฺจติ –
‘‘โส ปเนส วิสุทฺธิมคฺโค เกน กโต, กทา กโต, กตฺถ กโต, กสฺมา กโต, กิมตฺถํ กโต, กึ นิสฺสาย กโต, เกน ปกาเรน กโต, กิสฺส สกลโลเก ปตฺถโฏ’’ติ.
ตตฺถ เกน กโตติ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรวเรน เตปิฏกสงฺคหฏฺกถากาเรน กโต.
กทา กโตติ อมฺหากํ ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลโลกนาถสฺส ปรินิพฺพุติกาลโต ปจฺฉา ทสเม วสฺสสตเก (๙๗๓ -พุทฺธวสฺเส) กโต.
กตฺถ กโตติ สีหฬทีเป อนุราธปุเร มหาวิหาเร กโต.
กสฺมา กโตติ วิสุทฺธิกามานํ สาธุชนานํ ตทธิคมุปายํ สมฺมาปฏิปตฺตินยํ าเปตุกามตาสงฺขาเตน อตฺตโน อชฺฌาสเยน สฺโจทิตตฺตา, สงฺฆปาลตฺเถเรน จ อชฺเฌสิตตฺตา กโต.
เอตฺถ ปน ตฺวา อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อุปฺปตฺติ กเถตพฺพา, สา จ มหาวํเส (จูฬวํโสติปิ โวหริเต ทุติยภาเค) สตฺตตึสมปริจฺเฉเท ปนฺนรสาธิกทฺวิสตคาถาโต (๓๗, ๒๑๕) ปฏฺาย พาตฺตึสาย คาถาหิ ปกาสิตาเยว. กถํ? –
มหาวํส-พุทฺธโฆสกถา
โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, ¶ ชาโต พฺราหฺมณมาณโว;
วิชฺชา-สิปฺป-กลา-เวที, ตีสุ เวเทสุ ปารคู.
สมฺมา วิฺาตสมโย, สพฺพวาทวิสารโท;
วาทตฺถี ชมฺพุทีปมฺหิ, อาหิณฺฑนฺโต ปวาทิโก.
วิหารเมก’มาคมฺม, รตฺตึ ปาตฺชลีมตํ;
ปริวตฺเตติ สมฺปุณฺณ-ปทํ สุปริมณฺฑลํ.
ตตฺเถโก เรวโต นาม, มหาเถโร วิชานิย;
‘‘มหาปฺโ อยํ สตฺโต, ทเมตุํ วฏฺฏตี’’ติ, โส.
‘‘โก นุ คทฺรภราเวน, วิรวนฺโต’’ติ อพฺรวิ;
‘‘คทฺรภานํ รเว อตฺถํ, กึ ชานาสี’’ติ อาห ตํ.
‘‘อหํ ชาเน’’ติ วุตฺโต โส, โอตาเรสิ สกํ มตํ;
ปุฏฺํ ปุฏฺํ วิยากาสิ, วิรทฺธมฺปิ จ ทสฺสยิ.
‘‘เตน หิ ตฺวํ สกํ วาท-โมตาเรหี’’ติ โจทิโต;
ปาฬิ’มาหา’ภิธมฺมสฺส, อตฺถ’มสฺส น โส’ธิคา.
อาห‘‘กสฺเส’ส มนฺโต’’ติ,‘‘พุทฺธมนฺโต’’ติ โส’พฺรวิ;
‘‘เทหิ เมตํ’’ติ วุตฺเต หิ, ‘‘คณฺห ปพฺพชฺช ตํ’’อิติ.
มนฺตตฺถี ปพฺพชิตฺวา โส, อุคฺคณฺหิ ปิฏกตฺตยํ;
เอกายโน อยํ มคฺโค, อิติ ปจฺฉา ต’มคฺคหิ.
พุทฺธสฺส วิย คมฺภีร-โฆสตฺตา นํ วิยากรุํ;
พุทฺธโฆโสติ โฆโส หิ, พุทฺโธ วิย มหีตเล.
ตตฺถ าโณทยํ [าโณทยํ นามปกรณํ อิทานิ กุหิฺจิปิ น ทิสฺสติ;] นาม, กตฺวา ปกรณํ ตทา;
ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺสาลินึ [อิทานิ ทิสฺสมานา ปน อฏฺสาลินี สีหฬทีปิกาเยว; น ชมฺพุทีปิกา; ปรโต (๕๔-๕๕ ปิฏฺเสุ) เอส อาวิภวิสฺสติ].
ปริตฺตฏฺกถฺเจว ¶ [ปริตฺตฏฺกถนฺติ ปิฏกตฺตยสฺส สงฺเขปโต อตฺถวณฺณนาภูตา ขุทฺทกฏฺกถาติ อธิปฺเปตา ภเวสุ], กาตุํ อารภิ พุทฺธิมา;
ตํ ทิสฺวา เรวโต เถโร, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘ปาฬิมตฺตํ อิธานีตํ, นตฺถิ อฏฺกถา อิธ [เอตฺถ สคีภิตฺตยารูฬฺหา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สนฺติกา อุคฺคหิตา สิสฺสานุสิสฺสปรมฺปราตตา มูลฏฺกถา กสฺมา ชมฺพุทีเป สพฺพโส อนฺตรหิตาติ วิมํสิตพฺพํ];
ตถาจริยวาทา จ, ภินฺนรูปา น วิชฺชเร.
สีหฬฏฺกถา สุทฺธา, มหินฺเทน มตีมตา;
สงฺคีติตฺตยมารูฬฺหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ.
สาริปุตฺตาทิคีตฺจ, กถามคฺคํ สเมกฺขิย;
กตา สีหฬภาสาย, สีหเฬสุ ปวตฺตติ.
ตํ ตตฺถ คนฺตฺวา สุตฺวา ตฺวํ, มาคธานํ นิรุตฺติยา;
ปริวตฺเตหิ, สา โหติ, สพฺพโลกหิตาวหา’’.
เอวํ วุตฺเต ปสนฺโน โส, นิกฺขมิตฺวา ตโต อิมํ;
ทีปํ อาคา อิมสฺเสว [อิทสฺเสวาติ อิมสฺเสว มหานามรฺโ กาเล ๙๕๓-๙๗๕ พุทฺธวสฺเส; อยฺจ วสฺสปริจฺเฉโท สีหฬราชวํสํ นิสฺสาย ทสฺสิโต; ยุโรปิยวิจกฺขณานํ ปน มเตน ๙๔๑-๙๖๔ พุทฺธวสฺเส อิติ เวทิตพฺโพ; เอวมุปริปิ;], รฺโ กาเล มหามติ.
มหาวิหารํ สมฺปตฺโต, วิหารํ สพฺพสาธุนํ;
มหาปธานฆรํ คนฺตฺวา, สงฺฆปาลสฺส สนฺติกา.
สีหฬฏฺกถํ สุตฺวา, เถรวาทฺจ สพฺพโส;
‘‘ธมฺมสฺสามิสฺส เอโสว, อธิปฺปาโย’’ติ นิจฺฉิย.
ตตฺถ สงฺฆํ สมาเนตฺวา, ‘‘กาตุํ อฏฺกถํ มม;
โปตฺถเก เทถ สพฺเพ’’ติ, อาห, วีมํสิตุํ ส ตํ.
สงฺโฆ ¶ คาถาทฺวยํ ตสฺสา’ทาสิ ‘‘สามตฺถิยํ ตว;
เอตฺถ ทสฺเสหิ, ตํ ทิสฺวา, สพฺเพ เทมาติ โปตฺถเก’’ [๒๓๔-๕ คาถาสุ อยมตฺถโยชนา– ‘‘ตตฺถ มหาวิหาเร สํฆํ มหาเนตฺวา สํฆ สนฺนิปาตํ กาเรตฺวา อาจริยปุพฺพทฺธโฆโส เอวมาห ‘อฏฺกถํ กาตุํ สพฺเพ ปาฬิ-อฏฺกถา-โปตฺถเก มม เทถา’ติ; โส สํโฆ ตํ วีมํสิตุํ สํยุตฺตนิกายโต ‘อนฺโตชฏา’ติอาทิกํ จ ‘สีเล ปติฏฺายา’ติอาทิกํ จาติ คาถาทฺวยํ ตสฺส อทาสิ ‘เอตฺถ ตว สามตฺถิยํ าณปฺปภาวํ ทสฺเสติ; ตํ ทิสฺวา สพฺเพ โปตฺถเก เทมา’ติวตฺวา’’ติ; อิมินา ปน อยมตฺถา ทสฺสิโต โหติ ‘‘อาจริย พุทฺธโฆโส วิสุทฺธิมคฺคํ กโรนฺโต ตเทว คาถาทฺวยํ โอโลเกตฺวา, กิฺจิปิ อฺํ โปตฺถกํ อโนโลเกตฺวา อกาสี’’ติ; ตสฺส ปนตฺถสฺส ยุตฺตายุตฺตวิจารณา ปรโต (๓๙-๔๙-ปิฏฺเสุ) อาคมิสฺสติ].
ปิฏกตฺตย’เมตฺเถว, สทฺธึ อฏฺกถาย โส;
วิสุทฺธิมคฺคํ นามา’กา, สงฺคเหตฺวา สมาสโต.
ตโต สงฺฆํ สมูเหตฺวา, สมฺพุทฺธมตโกวิทํ;
มหาโพธิสมีปมฺหิ, โส ตํ วาเจตุ มารภิ.
เทวตา ตสฺส เนปฺุํ, ปกาเสตุํ มหาชเน;
ฉาเทสุํ โปตฺถกํ โสปิ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา [๒๓๘ คาถาย อยมตฺโถ– ‘‘เทวตา ตสฺส พุทฺธโฆสสฺส เนปฺุํ นิปุณฺาปฺปสาวํ มหาชนสฺส ปกาเสตุํ เตน ลิขิตํ วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกํ ฉาเทสุํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสิยภาวํ ปาเปตฺวา เปสุํ; โสปิ พุทฺธโฆโส ทุติยมฺปิ ตํ ลิขิ, ตมฺปิ เทวตา ฉเทสุํ; ตติยมฺปิ ลิขี’’ติ; เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปิ ตํ อกา’’ติ; อิทเมว มหาวํสวจนํ นิสฺสาย วิตฺตาเรตฺวา กถิตาย พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยา นาม กถาล เอกรตฺเตเนว วิสุทฺธิมคฺคสฺส ติกฺขตฺตุมฺปิ ลิขิตฺวา นิฏฺาปิตภาโว ปกาสิโต; อีทิสี ปน กถา พหูนํ วิมฺหยชนนีปิ ปริกฺขกานํ สํสยชนนี โหติ; ตสฺมา อิมิสฺสาปิ วิจารณา ปรโต (๔๗-๘-ปิฏฺเสุ) ทสฺสิยิสฺสติ].
วาเจตุํ ตติเย วาเร, โปตฺถเก สมุทาหเฏ;
โปตฺถกทฺวย’มฺมฺปิ, สณฺเปสุํ ตหึ มรู.
วาจยึสุ ตทา ภิกฺขู, โปตฺถกตฺตย’เมกโต;
คนฺถโต อตฺถโต วาปิ, ปุพฺพาปรวเสน วา.
เถรวาเทหิ ปาฬีหิ, ปเทหิ พฺยฺชเนหิ วา;
อฺถตฺตมหู เนว, โปตฺถเกสุปิ ตีสุปิ.
อถ ¶ อุคฺโฆสยี สงฺโฆ, ตุฏฺหฏฺโ วิเสสโต;
นิสฺสํสยํ’ส เมตฺเตยฺโย, อิติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ.
สทฺธึ อฏฺกถายา’ทา, โปตฺถเก ปิฏกตฺตเย;
คนฺถากเร วสนฺโต โส, วิหาเร ทูรสงฺกเร.
ปริวตฺเตสิ สพฺพาปิ, สีหฬฏฺกถา ตทา;
สพฺเพสํ มูลภาสาย, มาคธาย นิรุตฺติยา.
สตฺตานํ สพฺพภาสานํ, สา อโหสิ หิตาวหา;
เถริยาจริยา สพฺเพ, ปาฬึ วิย ต’มคฺคหุํ.
อถ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ, คเตสุ ปรินิฏฺิตึ;
วนฺทิตุํ โส มหาโพธึ, ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ [โส มหาโพธิ วนฺทิตุํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมีติ อิทํ วจนํ ปุริมวจเนหิ อสํสฏฺํ วิย โหติ; ปุพฺเพ หิ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโต’’ติ จ, ‘‘สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สีหฬฏฺกถาโย มาคธภาสาย ปริวตฺเตหีติ ตสฺสาจริเยน เรวตตฺเถเรน วุตฺโต’’ติ จ วุตฺตํ; ตสฺมา อิธาปิ อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ปวตฺติ ตทนุรูปา ‘‘ตา ภาสาปริวตฺติตฏฺกถาโย อาทาย สาสนุชฺโชตนตฺถํ ชมฺพุทีปํ อุปาคมี’’ติ เอวมาทินา สาสนุชฺโชตนมูลิกา เอว ภวิตุํ อรหติ, น ปน มหาโพธิวนฺทนมูลิกาติ].
อยฺจ ปน มหาวํสกถา ๑๙๕๐ - ขริสฺตวสฺเส หาพทมหาวิชฺชาลยมุทฺทณยนฺเต โรมกฺขเรน มุทฺทิตสฺส วิสุทฺธิมคฺคโปตฺถกสฺส ปุเรจาริกกถายํ ‘‘อเนกาเนตฺถ อตฺถิ วิจาเรตพฺพานี’’ติ วตฺวา ธมฺมานนฺทโกสมฺพีนามเกน วิจกฺขเณน วิจาริตา. ตเมตฺถ ยุตฺตายุตฺตวิจินนาย ทสฺเสตฺวา อนุวิจารณมฺปิสฺส กริสฺสาม.
ชาติเทสวิจารณา
๑. ตตฺถ หิ เตน ธมฺมานนฺเทน ‘‘พุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป (พุทฺธคยายํ) ชาโตติ น ยุตฺตเมต’’นฺติ วตฺวา ตํสาธนตฺถาย จตฺตาริ พฺยติเรกการณานิ ทสฺสิตานิ. กถํ?
(ก) ‘‘พุทฺธโฆเสน ปกาสิเตสุ ตํกาลิกวตฺถูสุ เอกมฺปิ ตํ นตฺถิ, ยํ มคเธสุ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปมํ การณํ ทสฺสิตํ. ตทการณเมว. อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร หิ สงฺคหฏฺกถาโย กโรนฺโต โปราณฏฺกถาโยเยว ¶ สํขิปิตฺวา, ภาสาปริวตฺตนมตฺเตน จ วิเสเสตฺวา อกาสิ, น ปน ยํ วา ตํ วา อตฺตโน ทิฏฺสุตํ ทสฺเสตฺวา. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน –
‘‘สํวณฺณนํ ตฺจ สมารภนฺโต,
ตสฺสา มหาอฏฺกถํ สรีรํ;
กตฺวา มหาปจฺจริยํ ตเถว,
กุรุนฺทินามาทิสุ วิสฺสุตาสุ.
วินิจฺฉโย อฏฺกถาสุ วุตฺโต,
โย ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต;
อโถปิ อนฺโตคธเถรวาทํ,
สํวณฺณนํ สมฺม สมารภิสฺส’’นฺติ [ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,
วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวา;
วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา,
ตนฺติกฺกมํ กิฺจิ อโวกฺกมิตฺวา.
สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ,
สุตฺตานุรูปํ ปริทีปยนฺตี;
ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ,
สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพา’’ติ [ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
ยเถว จ อาจริยพุทฺธโฆเสน อตฺตโน อฏฺกถาสุ ตํกาลิกานิ มาคธิกานิ วตฺถูนิ น ปกาสิตานิ, ตเถว สีหฬิกานิปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิกานิปิ. น หิ ตตฺถ วสภราชกาลโต (๖๐๙-๖๕๓ -พุทฺธวสฺส) ปจฺฉา อุปฺปนฺนวตฺถูนิ ทิฏฺานิ เปตฺวา มหาเสนราชวตฺถุํ [ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๖-๒๓๗], อาจริโย จ ตโต ติสตมตฺตวสฺเสหิ ปจฺฉาตเร มหานามรฺโ กาเล (๙๕๓-๙๗๕-พุ-ว) สีหฬทีปมุปาคโต. ตสฺมา อฏฺกถาสุ ตํกาลิกมาคธิกวตฺถูนํ อปฺปกาสนมตฺเตน น สกฺกา ตกฺกตฺตา น มาคธิโกติ าตุนฺติ.
[ข) ปุนปิ ¶ เตน ‘‘สพฺเพสุปิ พุทฺธโฆสคนฺเถสุ อุตฺตรอินฺทิยเทสายตฺตํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺสฺส วิย ปกาสนํ นตฺถี’’ติ ทุติยํ การณํ ทสฺสิตํ. ตสฺสปิ อการณภาโว ปุริมวจเนเนว เวทิตพฺโพ. อปิจ สารตฺถปฺปกาสินิยา นาม สํยุตฺตฏฺกถายํ, สุมงฺคลวิลาสินิยา นาม ทีฆนิกายฏฺกถายฺจ วุตฺตสํวณฺณนายปิ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ หิ –
‘‘ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรฺวติกาย นาม นทิยา ปาริมตีรโต สาลวนํ อุยฺยานํ. ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินาราย โหติ. ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตติ, เอวํ อุยฺยานโต สาลปนฺติ ปาจีนมุขา คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตา. ตสฺมา ตํ อุปวตฺตนนฺติ วุจฺจตี’’ติ [สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๘๖; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๙๘] –
ปจฺจกฺขโต ทิฏฺสฺส วิย ปกาสนมฺปิ ทิสฺสเตว. ตมฺปิ ปน โปราณฏฺกถาหิ ภาสาปริวตฺตนมตฺตเมวาติ คเหตพฺพํ, ตาทิสาย อตฺถสํวณฺณนาย มหามหินฺทตฺเถรกาลโตเยว ปภุติ วุตฺตาย เอว ภวิตพฺพตฺตาติ.
[ค) ปุนปิ เตน ‘‘อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺส, ตสฺส วนทาหาทีสุ สมฺภโว เวทิตพฺโพ’’ติ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๓๐-ปิฏฺเ) วุตฺตสํวณฺณนํ ปกาเสตฺวา ‘‘ตสฺสา ปนสฺส อวหสนียภาโว ปากโฏเยวา’’ติ จ หีเฬตฺวา ‘‘อินฺทิยรฏฺเ ปน อุตฺตรเทเสสุ คิมฺหกาเล วตฺถจฺฉาทนรหิตา มานุสกายจฺฉวิ สูริยสนฺตาเปน เอกํสโต ทยฺหติ, ตํ น ชานนฺติ ทกฺขิณอินฺทิยเทสิกา’’ติ ตติยํ การณํ ทฬฺหตรภาเวน ทสฺสิตํ. ตตฺถ ปน ยทิ ‘‘สูริยสนฺตาเปน เอกํสโต ทยฺหตี’’ติ เอตํ อุชุกโต สูริยรสฺมิสนฺตาเปเนว ทฑฺฒภาวํ สนฺธาย วุจฺเจยฺย, เอวํ สติ ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานนฺติ ปเท อาตปสทฺเทน สมานตฺถตฺตา น ยุตฺตเมว. ยทิ ปน สูริยสนฺตาปสฺชาเตน อุณฺหอุตุนา ทฑฺฒภาวํ สนฺธาย วุจฺเจยฺย, เอวํ สติ อุตฺตรอินฺทิยเทเสสุ, อฺตฺถ จ ตาทิเสสุ อติอุณฺหฏฺาเนสุ สูริยสนฺตาปสฺชาตสฺส อุณฺหอุตุโน ปฏิฆาตาย ¶ จีวรํ เสนาสนฺจ ปฏิเสวียตีติ อยมตฺโถ น น ยุตฺโต. ตถา หิ วุตฺตํ วินยฏฺกถายํ (๓, ๕๘)
‘‘สีตํ อุณฺหนฺติ อุตุวิสภาควเสน วุตฺต’’นฺติ.
สา ปน วิสุทฺธิมคฺเค ปทตฺถสํวณฺณนา โปราณสุตฺตนฺตฏฺกถาหิ อาคตา ภเวยฺย. ตถา หิ วุตฺตํ ปปฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนายํ (๑, ๕๘) ‘‘อุณฺหนฺติ เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโปว เวทิตพฺโพ, สูริยสนฺตาปวเสน ปเนตํ วตฺถุ วุตฺต’’นฺติ. เอตฺถ จ สจายมตฺโถ อาจริเยน อตฺตโน มติวเสน วุตฺโต อสฺส, ตสฺส วตฺถุสฺส โปราณฏฺกถายํ วุตฺตภาวฺจ ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนาย อตฺตโน มติภาวฺจ ยุตฺตภาวฺจ ปกาเสยฺย. อาจริโย หิ ยตฺถ ยตฺถ โปราณฏฺกถาสุ อวุตฺตตฺถํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตตฺถ ตตฺถ ตาทิสํ าปกวจนมฺปิ ปกาเสติเยว, ยถา สุมงฺคลวิลาสินิยํ (๑, ๗๒) ‘‘เอตฺถ อาณตฺติยนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติ, อฏฺกถาสุ ปน อนาคตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติ วจนํ, ยถา จ ปปฺจสูทนิยํ (๑, ๓๐) ‘‘อวิจาริตเมตํ โปราเณหิ, อยํ ปน อตฺตโน มตี’’ติ วจนํ. น เจตฺถ กิฺจิปิ าปกวจนํ ปกาสิตํ. ตสฺมา ‘‘ยเทตํ ‘อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺสา’ติ จ, ‘อุณฺหนฺติ เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโปว เวทิตพฺโพ’ติ จ วจนํ, เอตํ โปราณสุตฺตนฺตฏฺกถาวจน’’นฺติ เวทิตพฺพนฺติ.
(ฆ) ปุนปิ เตน ‘‘ปปฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมนิกายฏฺกถายํ โคปาลกสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต [ม. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๐] พุทฺธโฆโส ‘มคธวิเทหรฏฺานํ อนฺตเร คงฺคาย นทิยา มชฺเฌ วาลุกตฺถลทีปกา อตฺถี’ติ สทฺทหติ มฺเ. พุทฺธโฆเสน ปน ทิฏฺคงฺคา สีหฬทีเป มหาเวลิคงฺคาเยว, น ปน อินฺทิยรฏฺิกานํ เสฏฺสมฺมตา มหาคงฺคาติ ปากโฏเยวายมตฺโถ’’ติ จตุตฺถํ การณํ ทสฺสิตํ. ตํ ปน อิทานิ มหาคงฺคาย มชฺเฌ ตสฺมึ าเน ตาทิสํ ทีปกํ อทิสฺวา ‘‘ปุพฺเพปิ เอวเมว ภเวยฺยา’’ติ เอกํสโต คเหตฺวา วุตฺตวจนมตฺตเมว. นทิโย ปน สพฺพทาปิ เตเนวากาเรน ติฏฺนฺตีติ น สกฺกา คเหตุนฺติ ปากโฏเยวายมตฺโถ. ตสฺมา ยถา ปุพฺเพ ตสฺส โคปาลสฺส กาเล ตสฺมึ าเน มชฺเฌ คงฺคาย ตาทิสา ทีปกา สํวิชฺชมานา อเหสุํ, ตเถว โปราณฏฺกถาสุ เอส อตฺโถ สํวณฺณิโต, ¶ ตเทว จ วจนํ อาจริเยน ภาสาปริวตฺตนํ กตฺวา ปกาสิตนฺติ เอวเมว คเหตพฺพํ. ตสฺมา ตมฺปิ อการณเมวาติ.
พฺราหฺมณกุลวิจารณา
๒. อถ ‘‘พฺราหฺมณมาณโว’’ติ ปทมฺปิ เตน เอวํ วิจาริตํ –
(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ‘พฺราหฺมณกุลชาโต’ติ น สกฺกา คเหตุํ. กสฺมา เวทกาลโต ปฏฺาย ยาวชฺชตนา สพฺเพปิ พฺราหฺมณา
พฺราหฺมโณสฺย มุขมาสีทิ, พาหู ราชนฺย? กต?;
อูรู ตทสฺย ยท วคฺย?, ปทฺภฺยาํ คูทฺโร อชายตา’’ติ [อิรุเวท, ๑๐-มณฺฑล, ๙๐; ตถา อถว ๖ เวท ๑๙, ๖, ๖].
อิมํ ปุริสสุตฺตํ นาม มนฺตํ ชานนฺตีติ สทฺทหิยา.
อยํ ปนสฺสา อตฺโถ – ‘พฺราหฺมโณ อสฺส (พฺรหฺมุโน) มุขํ อาสิ. พาหู ราชฺโ กโต, ขตฺติยา อสฺส พาหูติ วุตฺตํ โหติ. โย เวสฺโส, โส อสฺส อูรู. สุทฺโท อสฺส ปาเทหิ อชายี’ติ.
พุทฺธโฆโส ปน ‘ปณฺฑิตพฺราหฺมโณ’ติ าโตปิ ตํ คาถํ น อฺาสิ. ตถา หิ เตน พนฺธุปาทาปจฺจาติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ ‘เตสํ กิร อยํ ลทฺธิ – พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต, สมณา ปิฏฺิปาทโต’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๖๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๐๘] ติสฺสา เวทคาถาย อสมานตฺโถ วณฺณิโต’’ติ.
อยํ ปเนตฺถ อนุวิจารณา – ยทิ จ ตํกาลิกานมฺปิ พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ตเถว ภเวยฺย ยถา เอติสฺสํ คาถายํ วุตฺตา, สา จตฺถวณฺณนา อาจริยสฺส มติมตฺตา. เอวํ สติ สา วิจารณา ยุตฺตา ภเวยฺย. เอติสฺสํ ปน คาถายํ ‘‘พฺราหฺมโณสฺย มุขมาสีทิ’’ติ ปมปาเทน ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ อตฺโถ อุชุกโต น ลพฺภติ. พุทฺธกาเล ปน พฺราหฺมณานํ ลทฺธิ ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต ชาตา’’ติ เอวเมว อโหสีติ ปากโฏเยวายมตฺโถ. ตถา หิ ทีฆนิกาเย ปาถิกวคฺเค อคฺคฺสุตฺเต (๓, ๖๗) –
‘‘ทิสฺสนฺติ โข ปน วาเสฏฺ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณิโย อุตุนิโยปิ คพฺภินิโยปิ วิชายมานาปิ ปายมานาปิ. เต จ พฺราหฺมณา ¶ ๐ โยนิชาว สมานา เอวมาหํสุ – พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีนา อฺเ วณฺณา. พฺราหฺมโณว สุกฺโก วณฺโณ, กณฺหา อฺเ วณฺณา. พฺราหฺมณาว สุชฺฌนฺติ, โน อพฺราหฺมณา. พฺราหฺมณาว พฺรหฺมุโน ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา พฺรหฺมชา พฺรหฺมนิมฺมิตา พฺรหฺมทายาทาติ. เต พฺรหฺมานฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺติ, มุสา จ ภาสนฺติ, พหฺุจ อปฺุํ ปสวนฺตี’’ติ –
ภควตา มหาการุณิเกน วาเสฏฺภารทฺวาชานํ พฺราหฺมณมาณวกานํ ภาสิตํ, เตหิ จ ตํ อภินนฺทิตํ. เต ปน ทฺเวปิ มาณวกา ชาติวเสน ปริสุทฺธพฺราหฺมณา เจว โหนฺติ ติณฺณมฺปิ เวทานํ ปารคุโน จ. ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติ วจนสฺส ตํกาลิกานํ พฺราหฺมณานํ ลทฺธิวเสน วุตฺตภาโว ปากโฏเยว. ยถา เจตํ, เอวํ ‘‘ขตฺติยา อุรโต, เวสฺสา นาภิโต, สุทฺทา ชาณุโต, สมณา ปิฏฺิปาทโต’’ติ วจนมฺปิ ‘‘ตํกาลิกพฺราหฺมณานํ ลทฺธิฺูหิ โปราณฏฺกถาจริเยหิ วุตฺต’’นฺติ สทฺทหิตฺวา อาจริยพุทฺธโฆเสน ตํ สพฺพํ โปราณฏฺกถาโต ภาสาปริวตฺตนมตฺเตน วิเสเสตฺวา ปกาสิตํ ภเวยฺย. ตสฺมา ตายปิ เวทคาถาย อาจริยสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธนํ อนุปปนฺนเมวาติ.
(ข) ปุนปิ เตน อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธนตฺถํ ทุติยมฺปิ การณํ เอวมาหฏํ –
‘‘พฺราหฺมณคนฺเถสุ คพฺภฆาตวาจกํ ภฺรูนหาติ ปทํ ปาฬิยํ ภูนหุ (ภูนหโน) อิติ ทิสฺสติ. มาคณฺฑิยสุตฺเต ภริยาย เมถุนสํวาสาภาเวน อุปฺปชฺชนารหคพฺภสฺส นาสกตฺตํ สนฺธาย มาคณฺฑิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ ‘ภูนหุ (ภูนหโน) สมโณ โคตโม’ติ [ม. นิ. ๒.๒๐๗ อาทโย] อาห. ตํ พุทฺธโฆโส น ชานาตีติ ปากโฏเยว ตทตฺถสํวณฺณนาย. ตตฺถ หิ เตน ภูนหุโนติ (ภูนหนสฺสา) ปทํ ‘หตวฑฺฒิโน มริยาทการกสฺสา’ติ [ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๐๗] วณฺณิต’’นฺติ.
ตมฺปิ อยุตฺตเมว. น หิ มาคณฺฑิเยน โผฏฺพฺพารมฺมณาปริโภคมตฺตเมว สนฺธาย ภูนหุภาโว วุตฺโต, อถ โข ฉนฺนมฺปิ โลกามิสารมฺมณานํ อปริโภคํ สนฺธาย วุตฺโต. ตสฺมิฺหิ สุตฺเต –
‘‘จกฺขุํ ¶ โข มาคณฺฑิย รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ตถาคตสฺส ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ, อิทํ นุ เต เอตํ มาคณฺฑิย สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติ. เอตเทว โข ปน เม โภ โคตม สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ, เอวฺหิ โน สุตฺเต โอจรตีติ…เป… มโน โข มาคณฺฑิย ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ตถาคตสฺส ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ, อิทํ นุ เต เอตํ มาคณฺฑิย สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติ. เอตเทว โข ปน เม โภ โคตม สนฺธาย ภาสิตํ ‘ภูนหุ สมโณ โคตโม’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ, เอวฺหิ โน สุตฺเต โอจรตี’’ติ [ม. นิ. ๒.๒๐๗ อาทโย].
เอวํ ภควโต จ อนุโยโค มาคณฺฑิยสฺส จ ปฏิฺา อาคตา.
เอตฺถ หิ เมถุนปฺปฏิเสวนวเสน โผฏฺพฺพารมฺมณปริโภคเหตุ เอว คพฺภปติฏฺานํ สมฺภวตีติ ตทปริโภคเมว สนฺธาย ‘‘ภูนหู’’ติ วตฺตุํ อรหติ, ตทฺเสํ ปน ปฺจนฺนํ รูปาทิอารมฺมณานํ, ตตฺถาปิ วิเสสโต ธมฺมารมฺมณสฺส สุทฺธมโนวิฺาเณน ปริโภคเหตุ นตฺถิ กิฺจิ คพฺภปติฏฺานนฺติ เตสํ อปริโภคํ สนฺธาย ภูนหูติ วตฺตุํ น อรหติเยว, มาคณฺฑิเยน ปน สพฺพานิปิ ตานิ สนฺธาย วุตฺตภาโว ปฏิฺาโต, การณฺจสฺส ทสฺสิตํ ‘‘เอวฺหิ โน สุตฺเต โอจรตี’’ติ. ตสฺมา กิฺจาปิ ทานิ พฺราหฺมณคนฺเถสุ ภูนหุ- (ภฺรูนหา) สทฺโท คพฺภฆาตนตฺเถ ทิสฺสติ, มาคณฺฑิยสุตฺเต ปเนโส อตฺโถ น ยุชฺชตีติ อาจริเยน ‘‘หตวฑฺฒิ มริยาทการโก’’ติ อยเมวตฺโถ โปราณฏฺกถาย ภาสาปริวตฺตนวเสน ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพ.
(ค) ปุนปิ เตน ‘‘อิทมฺปน พุทฺธโฆสสฺส อพฺราหฺมณภาวสาธกํ ปจฺฉิมการณํ, โส หิ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเส (๑, ๓๑) พฺราหฺมณานํ ปริหาสํ กโรนฺโต ‘เอวํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิเสวเนน ปุราณฺจ ชิฆจฺฉาเวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ อปริมิตโภชนปจฺจยํ อาหรหตฺถก อลํสาฏก ตตฺรวฏฺฏก กากมาสก ภุตฺตวมิตกพฺราหฺมณานํ อฺตโร ¶ วิย น อุปฺปาเทสฺสามีติ ปฏิเสวตี’ติ อาห. อิทํ ปน เอกสฺส ภินฺนพฺราหฺมณลทฺธิกสฺสาปิ วจนํ สิยาติ ตเทว ทฬฺหการณํ กตฺวา น สกฺกา ‘พุทฺธโฆโส อพฺราหฺมโณ’ติ วตฺตุ’’นฺติ ตติยํ การณํ วุตฺตํ. ตํ ปน อติสํเวชนียวจนเมว. น เหตํ อาจริเยน พฺราหฺมณานํ ปริหาสํ กาตุกาเมน วุตฺตํ, น จ ตํ ปริหาสวจเนน สํโยเชตพฺพฏฺานํ, อฺทตฺถุ ยถาภูตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ โอวาทานุสาสนิทานวเสน วตฺตพฺพฏฺานํ, ตถาเยว จ อาจริเยน วุตฺตํ. ตถา หิ เย โลเก ปรทตฺตูปชีวิโน สมณา วา พฺราหฺมณา วา อฺเ วาปิ จ ปุคฺคลา, เต ปจฺจเวกฺขณาณรหิตา อสํวเร ิตา กทาจิ อติปณีตํ รสํ ปหูตํ ลทฺธา อปริมิตมฺปิ ภฺุเชยฺยุํ, วิเสสโต ปน พฺราหฺมณา โลกิกวตฺถุวเสน จ, ชาตกาทิสาสนิกวตฺถุวเสน จ ตาทิสา อเหสุนฺติ ปากฏา. อิมสฺมิฺหิ โลเก วสฺสสตสหสฺเสหิ วา วสฺสโกฏีหิ วา อปริจฺฉินฺนทฺธาเน โก สกฺกา วตฺตุํ ‘‘เนทิสา ภูตปุพฺพา’’ติ. ตสฺมา ตาทิเสหิ วิย น อปริมิตโภชเนหิ ภวิตพฺพนฺติ โอวาทานุสาสนิทานวเสเนว วุตฺตํ. ตเทวํ อตฺถสํหิตมฺปิ สมานํ อโยนิโสมนสิกโรโต อนตฺถเมว ชาตํ, ยถา สภริยสฺส มาคณฺฑิยพฺราหฺมณสฺส อนาคามิมคฺคผลตฺถายปิ เทสิตา คาถา [ธ. ป. อฏฺ. ๑.สามาวตีวตฺถุ] เตสํ ธีตุยา อนตฺถาย สํวตฺตตีติ สํเวโคเยเวตฺถ พฺรูเหตพฺโพติ.
ปตฺชลิวาทวิจารณา
๓. อถ เตน ‘‘ปาตฺชลีมตํ ปริวตฺเตตี’’ติ วจนมฺปิ เอวํ วิจาริตํ.
(ก) ‘‘พุทฺธโฆโส ปตฺชลิสฺส วา อฺเสํ วา อุตฺตรอินฺทิยรฏฺิกานํ วาทํ อปฺปกเมว อฺาสิ. ปตฺชลิวาเทสุ หิ อณิมา ลฆิมาติ อิทเมว ทฺวยํ ทสฺเสสิ [วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๔] ตตุตฺตริ โยคสุตฺตํ อชานนฺโต, ปตฺชลิวาทสฺส จ ตุเลตฺวา ทีปนา ตสฺส คนฺเถสุ น ทิสฺสติ, ปตฺชลินา กตปกรณฺจ ปตฺชลีติ นามมตฺตมฺปิ จ ตตฺถ ทีปิตํ นตฺถิ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน ปฺาภูมินิทฺเทเส ‘ปกติวาทีนํ ปกติ วิยา’ติ [วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๔] ปกติวาท (สํขฺยาวาท) นามมตฺตํ ปกาสิตํ, ตตฺเถว จ ‘ปฏิฺา เหตูติอาทีสุ หิ โลเก วจนาวยโว ¶ เหตูติ วุจฺจตี’ติ [วิสุทฺธิ. ๒.๕๙๕] อุทาหริตํ, เตน ายติ ‘พุทฺธโฆโส อินฺทิยตกฺกนยทีปเก ายคนฺถสฺมึ กิฺจิ มูลภาคมตฺตํ อปริปุณฺณํ ชานาตี’ติ’’.
ตํ ปน สพฺพมฺปิ เกวลํ อาจริยสฺส อพฺภาจิกฺขณมตฺตเมว. อติคมฺภีรสฺส หิ อติครุกาตพฺพสฺส สุปริสุทฺธสฺส ปิฏกตฺตยสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กโรนฺเตน สุปริสุทฺโธเยว ปาฬินโย จ อฏฺกถานโย จ โปราณเถรวาทา จาติ อีทิสาเยว อตฺถา ปกาเสตพฺพา, ยํ วา ปน อตฺถสํวณฺณนาย อุปการกํ สทฺทวินิจฺฉยปฏิสํยุตฺตํ โลกิยคนฺถวจนํ, ตเทว จ ยถารหํ ปกาเสตพฺพํ, น ปน อนุปการานิปิ ตํตํคนฺถตกฺกตฺตุนามานิ จ, เตหิ วุตฺตวจนานิ จ พหูนิ, น จ เตสํ อปฺปกาสเนน ‘‘น เต อฏฺกถาจริโย ชานาตี’’ติ วตฺตพฺโพ. ยทิ หิ ยํ ยํ โลกิยคนฺถํ อตฺตนา ชานาติ, ตํ สพฺพํ อนุปการมฺปิ อตฺตโน อฏฺกถายมาเนตฺวา ปกาเสยฺย, อติวิตฺถารา จ สา ภเวยฺย อปริสุทฺธา จ อสมฺมานิตา จ สาสนิกวิฺูหีติ อาจริเยน ปตฺชลิวาทาทโย น วิตฺถาเรน ปกาสิตาติ าตพฺพํ, อฺทตฺถุ เยหิ เยหิ โลกิยคนฺเถหิ กิฺจิ กิฺจิ อาจริเยน อาเนตฺวา ปกาสิตํ, เต เต จ คนฺถา, อฺเปิ จ ตาทิสา อาจริเยน าตาตฺเวว ชานิตพฺพา วิฺูหิ, ยถา สมุทฺทสฺส เอกเทสํ ทิสฺวา สพฺโพปิ สมุทฺโท เอทิโสติ ายติ. อาจริโย ปน ยตฺถ ยตฺถ เวทปฏิสํยุตฺตวจนานิ อาคตานิ, ตตฺถ ตตฺถ เวทคนฺเถหิปิ กิฺจิ กิฺจิ อาเนตฺวา ปกาเสสิเยว. ตถา หิ อาจริเยน สุมงฺคลวิลาสินิยํ นาม ทีฆนิกายฏฺกถายํ –
‘‘ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาน’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๖] จ,
‘‘อิติหาสปฺจมานนฺติ อถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา อิติห อาส อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปฺจมา, เตสํ อิติหาสปฺจมานํ เวทาน’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๖] จ,
‘‘ยิฏฺํ วุจฺจติ มหายาโค’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐-๑๗๒] จ,
‘‘อคฺคิโหมนฺติ ¶ เอวรูเปน ทารุนา เอวํ หุเต อิทํ นาม โหตีติ อคฺคิชุหนํ. ทพฺพิโหมาทีนิปิ อคฺคิโหมาเนว, เอวรูปาย ทพฺพิยา อีทิเสหิ กณาทีหิ หุเต อิทํ นาม โหตีติ เอวํ ปวตฺติวเสน ปน วิสุํ วุตฺตานี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑] จ,
‘‘สาสปาทีนิ ปน มุเขน คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนํ, วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา ชุหนํ วา มุขโหม’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑] จ –
เอวมาทินา เวทปฏิสํยุตฺตวจนานิ เวทคนฺถานุรูปโต วณฺณิตานิ. ตานิ จ โปราณฏฺกถาโต ภาสาปริวตฺตนวเสน วุตฺตานิปิ ภเวยฺยุํ, เวทคนฺเถสุ ปน อโกวิเทน ยาถาวโต ภาสาปริวตฺตนํ กาตุมฺปิ น สุกรเมว, ตสฺมา อาจริยสฺส เวทคนฺเถสุ โกวิทภาโวปิ ปากโฏเยว. เอวํ เวทคนฺเถสุ จ ตทฺโลกิยคนฺเถสุ จ สุโกวิทสฺเสว สมานสฺส เตสํ วิตฺถารโต อปฺปกาสนํ ยถาวุตฺตการเณเนวาติ เวทิตพฺพํ.
อปิ จ อาจริโย อตฺตโน คนฺถารมฺเภเยว –
‘‘ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,
วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวา;
วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา…เป…
ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปี’’ติ [ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘อปเนตฺวาน ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;
ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปตฺวา วิคตโทสํ.
สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;
สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสินํ;
หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ–
เอวํ โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนสํขิปนวเสเนว วิเสเสตฺวา อภินวฏฺกถาโย กริสฺสามีติ ปฏิฺํ กตฺวา ยถาปฏิฺาตเมว อกาสิ, น อตฺตโน าณปฺปภาเวน วิเสเสตฺวาติปิ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา อฏฺกถาสุ ¶ ปตฺชลิวาทาทีนํ วิตฺถารโต อปฺปกาสนมารพฺภ ‘‘พุทฺธโฆโส ปตฺชลิวาทาทีนิ ปริปุณฺณํ น ชานาตี’’ติ วจนํ เกวลํ อาจริยสฺส อพฺภาจิกฺขณมตฺตเมวาติ.
กพฺพสตฺถวิจารณา
๔. ปุนปิ โส เอวมาห ‘‘กิฺจาปิ พุทฺธโฆโส รามายณมหาภารตสงฺขาตานํ มหากพฺพสตฺถานํ สุกุสโล วิย น ทิสฺสติ, ตถาปิ ตานิ ทสฺเสสิ. กถํ? อกฺขานนฺติ ภารตยุชฺฌนาทิกํ, ตํ ยสฺมึ าเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏตีติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๓] จ, ตสฺส (สมฺผปลาปสฺส) ทฺเว สมฺภารา ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปิกถากถนฺจาติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๘] จ ทสฺเสสี’’ติ.
ตํ ปน ปุริมวจนโตปิ อเหตุกตรํ เกวลํ อนาทรีกรณมตฺตเมว. อติคมฺภีรตฺถสฺส หิ อติครุกรณียสฺส ปิฏกตฺตยสฺส อตฺถสํวณฺณนายํ นิรตฺถกสฺส สมฺผปลาปสมุทายภูตสฺส กพฺพสตฺถสฺส วิตฺถารโต ปกาสเนน กึ สิยา ปโยชนํ, อฺทตฺถุ สาเยวสฺส อสมฺมานิตา, อนาทริยา จ วิฺูหีติ.
พาหุสจฺจคุณมกฺขนํ
๕. ปุนปิ ธมฺมานนฺโท อาจริยสฺส พาหุสจฺจคุณํ มกฺเขตุกาโม เอวมาห – ‘‘ตสฺส (พุทฺธโฆสสฺส) สมยนฺตรโกวิทสงฺขาตํ พาหุสจฺจํ น ตโต อุตฺตริตรํ โหติ, ยํ อาธุนิกานํ คนฺถนฺตรโกวิทานํ สีหฬิกภิกฺขูนํ ยํ วา เอกาทสเม ขริสฺตวสฺสสตเก (๑๐๐๑-๑๑๐๐) อุปฺปนฺนานํ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิกานํ อนุรุทฺธ-ธมฺมปาลาทีนํ ภิกฺขูน’’นฺติ.
ตํ ปน สพฺพถาปิ อยุตฺตวจนเมว. ยทิ หิ อาธุนิกา วา สีหฬิกภิกฺขู, โปราณา วา อาจริยอนุรุทฺธ-ธมฺมปาลตฺเถราทโย สมยนฺตรพาหุสจฺจวเสน อาจริยพุทฺธโฆเสน สมานา วา อุตฺตริตรา วา ภเวยฺยุํ, เต อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อฏฺกถาหิ อนารทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตโต สุนฺทรตรา ปริปุณฺณตรา จ อภินวฏฺกถาโย กเรยฺยุํ, น ปน เต ตถา กโรนฺติ, น เกวลํ น กโรนฺติเยว, อถ ¶ โข เตสํ เอโกปิ น เอวํ วทติ ‘‘อหํ พุทฺธโฆเสน พาหุสจฺจวเสน สมสโมติ วา อุตฺตริตโร’’ติ วา, อฺทตฺถุ เต อาจริยสฺส อฏฺกถาโยเยว สํวณฺเณนฺติ จ อุปตฺถมฺเภนฺติ จ, อาจริยฏฺาเน จ เปนฺติ. เตเนตํ ายติ สพฺพถาปิ อยุตฺตวจนนฺติ.
มหายานิกนยวิจารณา
๖. ปุน โส ตาวตฺตเกนาปิ อสนฺตุฏฺโ อาจริยํ อวมฺนฺโต เอวมาห – ‘‘มหายานนิกายสฺส ปธานาจริยภูตานํ อสฺส โฆส-นาคชฺชุนานํ นยํ วา, นามมตฺตมฺปิ วา เตสํ น ชานาติ มฺเ พุทฺธโฆโส’’ติ. ตํ ปน อติวิย อธมฺมิกํ นิรตฺถกฺจ นิคฺคหวจนมตฺตเมว. น หิ นิกายนฺตริกานํ วาทนยานํ อตฺตโน อฏฺกถายํ อปฺปกาสเนน โส เต น ชานาตีติ สกฺกา วตฺตุํ. นนุ อาจริเยน อาคมฏฺกถาสุ คนฺถารมฺเภเยว –
‘‘สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;
สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสิน’’นฺติ จ,
อิธาปิ วิสุทฺธิมคฺเค –
‘‘มหาวิหารวาสีนํ, เทสนานยนิสฺสิตํ;
วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺส’’นฺติ [วิสุทฺธิ. ๑.๒] จ,
‘‘ตสฺสา อตฺถสํวณฺณนํ กโรนฺเตน วิภชฺชวาทิมณฺฑลํ โอตริตฺวา อาจริเย อนพฺภาจิกฺขนฺเตน สกสมยํ อโวกฺกมนฺเตน ปรสมยํ อนายูหนฺเตน สุตฺตํ อปฺปฏิพาหนฺเตน วินยํ อนุโลเมนฺเตน มหาปเทเส โอโลเกนฺเตน ธมฺมํ ทีเปนฺเตน อตฺถํ สงฺคาเหนฺเตน ตเมวตฺถํ ปุนราวตฺเตตฺวา อปเรหิปิ ปริยายนฺตเรหิ นิทฺทิสนฺเตน จ ยสฺมา อตฺถสํวณฺณนา กาตพฺพา โหตี’’ติ [วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๑] จ,
‘‘สาสนํ ปนิทํ นานา-เทสนานยมณฺฑิตํ;
ปุพฺพาจริยมคฺโค จ, อพฺโพจฺฉินฺโน ปวตฺตติ;
ยสฺมา ตสฺมา ตทุภยํ, สนฺนิสฺสายตฺถวณฺณนํ;
อารภิสฺสามิ เอตสฺสา’’ติ [วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๑] จ,
ปฏิฺํ ¶ กตฺวา ยถาปฏิฺาตปฺปกาเรเนว อฏฺกถาโย กตา. เอวเมตาสํ กรเณ การณมฺเปตฺถ ปกาเสตพฺพํ, ตสฺมา ทานิ ตมฺปกาสนตฺถํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุติกาลโต ปฏฺาย ยาว อาจริยพุทฺธโฆสสฺส กาโล, ตาว สาสนปฺปวตฺติกฺกมมฺปิ วกฺขาม.
สาสนปฺปวตฺติกฺกโม
ภควโต หิ ปรินิพฺพุติกาลโต ปจฺฉา วสฺสสตพฺภนฺตเร พุทฺธสาสเน โกจิปิ วาทเภโท นาม นตฺถิ. วสฺสสตกาเล ปน ทุติยสงฺคีติกาเรหิ เถเรหิ นิกฺกฑฺฒิตา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ลภิตฺวา ธมฺมฺจ วินยฺจ อฺถา กตฺวา มหาสงฺคีตินาเมน วิสุํ สงฺคีติมกํสุ. ตทา สงฺคีติทฺวยารูฬฺหปุราณธมฺมวินยเมว สมฺปฏิจฺฉนฺตานํ เถรานํ คโณ เถรวาโทติ จ ตทฺเสํ มหาสงฺฆิโกติ จ โวหรียนฺติ.
ปุน มหาสงฺฆิกโต (๑) โคกุลิโก (๒) เอกพฺโยหาริโกติ ทฺเว อาจริยคณา อุปฺปนฺนา. ปุน โคกุลิกโต (๓) ปฺตฺติวาโท (๔) พาหุลิโก (พหุสฺสุติโก)ติ ทฺเว อุปฺปนฺนา. ปุน พาหุลิกโตปิ (๕) เจติยวาทิคโณ อุปฺปนฺโนติ เอเต ปฺจ มูลภูเตน มหาสงฺฆิเกน สห ฉ ปาฏิเยกฺกา อาจริยคณา อเหสุํ.
วิสุทฺธตฺเถรวาทโตปิ (๑) มหิสาสโก (๒) วชฺชิปุตฺตโกติ ทฺเว อาจริยคณา อุปฺปนฺนา. ปุน มหิสาสกโต (๓) สพฺพตฺถิวาโท (๔) ธมฺมคุตฺติโกติ ทฺเว อุปฺปนฺนา. ปุน สพฺพตฺถิวาทโตปิ (๕) กสฺสปิโย, ตโตปิ (๖) สงฺกนฺติโก, ตโตปิ (๗) สุตฺตวาทีติ ตโย อุปฺปนฺนา. วชฺชิปุตฺตกโตปิ (๘) ธมฺโมตฺตริโย (๙) ภทฺทยานิโก (๑๐) ฉนฺนาคาริโก (๑๑) สมฺมิติโยติ จตฺตาโร อุปฺปนฺนาติ เต เอกาทส มูลภูเตน วิสุทฺธตฺเถรวาเทน สห ทฺวาทส อาจริยคณา อเหสุํ. อิติ อิเม จ ทฺวาทส ปุริมา จ ฉาติ อฏฺารส อาจริยคณา ทุติยตติยสงฺคีตีนํ อนฺตเร ชาตา อเหสุํ.
เตสุ มูลภูโต เถรวาทคโณเยว โปราณธมฺมวินยครุโก หุตฺวา อนูนมนธิกํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ โปราณิกํ ธมฺมวินยํ ธาเรสิ. อิตเร ปน สตฺตรส ภินฺนคณา โปราณิกํ ธมฺมวินยํ อฺถา ¶ อกํสุ. เตน เตสํ ธมฺมวินโย กตฺถจิ อูโน กตฺถจิ อธิโก หุตฺวา อปริปุณฺโณ เจว อโหสิ อปริสุทฺโธ จ. เตน วุตฺตํ ทีปวํเส ปฺจมปริจฺเฉเท –
‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;
อฺํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนา.
ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;
ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีตีติ วุจฺจติ.
มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อฺํ อกํสุ สงฺคหํ.
อฺตฺร สงฺคหิตํ สุตฺตํ, อฺตฺร อกรึสุ เต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปฺจสุ…เป…
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ;
คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต.
นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณียานิ จ;
ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;
สพฺเพวฏฺารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สห.
นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;
อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ;
กณฺฏกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกา.
ปเม วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;
ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติ [กถา. อฏฺ. นิทานกถา].
อโสกรฺโ จ กาเล ปริหีนลาภสกฺการา อฺติตฺถิยา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ ทีเปนฺติ ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสน’’นฺติ. ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว เกเส ฉินฺทิตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถกมฺมาทิกรณกาเล สงฺฆมชฺฌํ ¶ ปวิสนฺติ, เต ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย ปฏิปตฺติยา อสณฺหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทฺจ มลฺจ กณฺฏกฺจ สมุฏฺาเปนฺติ. เกจิ อคฺคึ ปริจรนฺติ, เกจิ ปฺจาตเป ตปนฺติ, เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ ธมฺมฺจ วินยฺจ โวภินฺทิสฺสามาติ ตถา ตถา ปคฺคณฺหนฺติ. ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น เตหิ สทฺธึ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิ, อโสการาเม สตฺต วสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิ [กถา. อฏฺ. นิทานกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา].
อิมฺจ ปน ปวตฺตึ อุปาทาย เอวมฺปิ สกฺกา คเหตุํ ‘‘สตฺตรสนฺนํ ภินฺนวาทคณานํ ธมฺมวินยสฺส ปจฺฉิมกาเลสุ อปริสุทฺธตรภาโว อีทิเสนปิ การเณน อโหสี’’ติ. กิฺจาปิ หิ พุทฺธสาสนภูเต ปริสุทฺธธมฺมวินเย ‘‘โกจิปิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต นาม นตฺถิ อฺตฺร นิพฺพานธาตุยา, ปรมตฺถโต อตฺตาปิ นตฺถิ, สพฺเพปิ สงฺขารา อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา อนตฺตาเยวา’’ติ อตฺโถ อติวิย ปากโฏ โหติ, ตถาปิ ทานิ อเถรวาทิกานํ คนฺเถสุ จ ปุพฺเพ เวตุลฺลวาทาทีสุ จ ‘‘พุทฺโธ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อตฺตา’’ติ จ, ‘‘สพฺเพปิ สตฺตา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อตฺตา’’ติ จ อตฺโถ ทิสฺสติ.
อถ อโสโก ธมฺมราชา สาสนํ วิโสเธตุกาโม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สนฺติเก ปมเมว สมยํ อุคฺคณฺหิตฺวา เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู เอกโต กาเรตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กึ วาที ภนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. ตโต เย เย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ สสฺสตวาที’’ติ วา, ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาที’’ติ วา เอวมาทินา อตฺตโน อตฺตโน วาทานุรูปํ มิจฺฉาวาทํ อาหํสุ, เต เต ‘‘นยิเม ภิกฺขู, อฺติตฺถิยา อิเม’’ติ ตถโต ตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิ. เต สพฺเพปิ สฏฺิสหสฺสมตฺตา อเหสุํ.
อถฺเ ภิกฺขู ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘วิภชฺชวาที มหาราช สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วุตฺเต ‘‘สุทฺธํ ทานิ ภนฺเต สาสนํ, กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถ’’นฺติ วตฺวา อารกฺขฺจ ทตฺวา นครํ ปาวิสิ. สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิ. ตสฺมึ สมาคเม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ยานิ จ ¶ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ปิตมาติกํ วิภชนฺโต ปรปฺปวาทมทฺทนํ กถาวตฺถุํ นาม อภิธมฺมปิฏเก ปฺจมํ ปกรณํ อภาสิ. ตโต โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรปฺปมุขา ติปิฏกปริยตฺติธรา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปตฺตา สหสฺสํ ภิกฺขู เถรวาทิโน สงฺคีติทฺวยารูฬฺหํ ปริสุทฺธํ โปราณธมฺมวินยํ ปุน สงฺคายิตฺวา สุรกฺขิตํ รกฺขึสุ [ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา].
อถ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นวสุ ปจฺจนฺตฏฺาเนสุ สาสนปติฏฺาปนตฺถํ นว นายกตฺเถเร อุจฺจินิตฺวา เปเสสิ. เตสุ อฏฺหิ เถเรหิ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตฏฺานํ คนฺตฺวา พุทฺธสาสเน ปติฏฺาปิเต มหามหินฺทตฺเถโร ฉตฺตึสาธิกทฺวิสเต (๒๓๖) พุทฺธวสฺเส ชมฺพุทีปโต สีหฬทีปํ คนฺตฺวา เทวานํปิยติสฺสราชปฺปมุขํ ทีปกชนสมูหํ ปสาเทตฺวา พุทฺธสาสนํ สมฺปติฏฺาเปสิ, เตน จ รฺา ทินฺนํ มหาเมฆวนุยฺยานํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺถ มหาวิหารํ นาม สงฺฆารามํ ปติฏฺาเปสิ [ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา]. ตโต ปภุติ สีหฬทีเป พุทฺธสาสนํ ยาว วฏฺฏคามณิราชกาลา นิกายนฺตรวาทากุลรหิตํ นิมฺมลํ สุปริสุทฺธํ หุตฺวา สมุชฺชลิตฺถ. วฏฺฏคามณิราชกาลโต ปน ปฏฺาย นิกายนฺตรวาทาปิ สีหฬทีปมุปาคมึสุ. ตทา วิสุทฺธตฺเถรวาทิโน ยถา ปุราณธมฺมวินโย เตหิ นิกายนฺตรวาเทหิ อสมฺมิสฺโส อมลีโน ปกติปริสุทฺโธ หุตฺวา ติฏฺเยฺย, ตถา ตํ มหุสฺสาเหน สุรกฺขิตํ รกฺขึสุ. กถํ?
อภยคิรินิกายุปฺปตฺติ
วฏฺฏคามณิราชา หิ (๔๒๕-พุทฺธวสฺเส) รชฺชํ ปตฺวา ปฺจมาสมตฺตกาเล พฺราหฺมณติสฺสทามริเกน สตฺตหิ จ ทมิฬโยเธหิ อุปทฺทุโต สงฺคาเม จ ปราชิโต ปลายิตฺวา สาธิกานิ จุทฺทสวสฺสานิ นิลียิตฺวา อฺตรเวเสน วสติ [มหาวํเส ๓๓-ปริจฺเฉเท ๓๗-คาถาโต ปฏฺาย]. ตทา ลงฺกาทีเป มนุสฺสา โจรภเยน ทุพฺภิกฺขภเยน จ อุปทฺทุตา ภิกฺขูนํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ, เตน ภิกฺขู เยภุยฺเยน ตโต ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา ธมฺมวินยํ ธาเรนฺตา วิหรนฺติ. ลงฺกาทีเปเยว โอหีนาปิ เถรา ยถาลทฺเธหิ กนฺทมูลปณฺเณหิ ยาเปนฺตา กาเย วหนฺเต นิสีทิตฺวา ปริยตฺติธมฺมํ สชฺฌายํ กโรนฺติ, อวหนฺเต ¶ วาลุกํ อุสฺสาเปตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา สีสานิ เอกฏฺาเน กตฺวา ปริยตฺตึ สมฺมสนฺติ. เอวํ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ สาฏฺกถํ เตปิฏกํ อหาเปตฺวา ธารยึสุ. ยทา ปน วฏฺฏคามณิราชา ทมิฬราชานํ หนฺตฺวา (๔๕๕-๔๖๖ พุทฺธวสฺสพฺภนฺตเร) ปุนปิ รชฺชํ กาเรสิ [มหาวํเส ๓๓, ๗๘-คาถา]. ตทา เต เถรา ชมฺพุทีปโต ปจฺจาคตตฺเถเรหิ สทฺธึ เตปิฏกํ โสเธนฺตา เอกกฺขรมฺปิ อสเมนฺตํ นาม น ปสฺสึสุ [อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๐; วิภ. อฏฺ. ๘๑๐]. โยปิ จ มหานิทฺเทโส ตสฺมึ กาเล เอกสฺเสว ทุสฺสีลภิกฺขุโน ปคุโณ อโหสิ, โสปิ มหาติปิฏกตฺเถเรน มหารกฺขิตตฺเถรํ ตสฺส สนฺติกา อุคฺคณฺหาเปตฺวา รกฺขิโต อโหสิ [ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕]. เอวํ ทุพฺภิกฺขรฏฺกฺโขภุปทฺทเวหิ ปีฬิตตฺตา ทุทฺธรสมเยปิ ธมฺมวินยํ สกฺกจฺจํ ธารยึสุ.
ราชา อภยคิรึ นาม วิหารํ กาเรตฺวา อตฺตโน กตูปการปุพฺพสฺส มหาติสฺสตฺเถรสฺส อทาสิ. โส ปน เถโร กุลสํสคฺคพหุลตฺตา มหาวิหารวาสีหิ ภิกฺขูหิ ปพฺพาชนียกมฺมํ กตฺวา นีหโฏ. ตทาสฺส สิสฺโส พหลมสฺสุติสฺสนามโก เถโร ตํ กมฺมํ ปฏิพาหิ, เตนสฺส สงฺโฆ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกาสิ. โส มหาวิหารวาสีนํ กุชฺฌิตฺวา อภยคิริวิหารเมว คนฺตฺวา เตน มหาติสฺสตฺเถเรน เอกโต หุตฺวา วิสุํ คณํ วหนฺโต วสิ. เต จ ทฺเว เถรา น มหาวิหารํ ปุนาคมึสุ [มหาวํเส ๓๓, ๗๙-คาถาทีสุ. นิกายสงฺคเห]. ตโต ปฏฺาย สีหฬทีเป มหาวิหารวาสี, อภยคิริวาสีติ ทฺเว นิกายาชาตา. อิทํ ตาว สีหฬทีเป สาสนปริหานิยา ปมํ การณํ.
ธมฺมรุจินิกายุปฺปตฺติ
ตทา จ ราชา อภยคิริวาสีสุเยว ภิกฺขูสุ วิเสสโต ปสนฺโน หุตฺวา เตเยว จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรตฺวา ปคฺคณฺหาติ, ราชมหามตฺตาทโยปิ อภิฺาตา อภิฺาตา พหู ชนา ตสฺมิฺจ อาราเม อฺตฺถ จ พหู อาวาเส กตฺวา เตสํ เทนฺติ. เอวํ อภยคิริวาสิโน ภิกฺขู พหูนํ อภิฺาตชนานํ สกฺกตา เจว โหนฺติ ปูชิตา จ มานิตา จ. ปุน จ อภยคิริวาสิโน พหลมสฺสุติสฺสตฺเถราทโยอินฺทิยรฏฺโต อาคตํ วชฺชิปุตฺตกคณปริยาปนฺนสฺส ธมฺมรุจินิกายสฺส ธมฺมวินยภูตํ สกฺกตภาสาโรปิตํ ¶ อภินวมฺปิ ปิฏกํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ [มหาวํเส ๓๓, ๙๙ คาถาสุ. นิกายสงฺคเห], เตน เตปิ ธมฺมรุจินิกายิกา นาม อเหสุํ. อิทํ สีหฬทีเป สาสนปริหานิยา ทุติยํ การณํ.
ปิฏกตฺตยสฺส โปตฺถกาโรปนํ
มหาวิหารวาสิโน ปน โปราณิกํ ปาฬิภาสาย สณฺิตํ ปริสุทฺธปิฏกเมว ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตฺจ มุขปาเเนว ธาเรนฺติ. ตทา ปน เถรา ปจฺฉิมชนานํ สติปฺาหานึ ทิสฺวา พุทฺธกาลโต ปฏฺาย ยาว ตํกาลา มุขปาเนาภตํ สาฏฺกถํ ปิฏกตฺตยํ โปตฺถเก อาโรเปตุํ สมารภึสุ. สมารภมานา จ เต อนุราธราชธานิปุรโต อฏฺสฏฺิมิลปฺปมาเณ มลยชนปเท มาตุล [มาตเล อิติ เอตรหิ โวหาโร] นคเร อาโลกเลเณ วสนฺตา เอกสฺส ตนฺเทสิกสฺส ชนปทาธิปติโน อารกฺขํ คเหตฺวา ตํ โปตฺถกาโรปนกมฺมมกํสุ [มหาวํเส ๓๓, ๑๐๐-๑๐๑-คาถาสุ]. เตนิทํ ายติ ‘‘ตทา มหาวิหารวาสิโน เถรา ราชราชมหามตฺเตหิ อลทฺธูปการา หุตฺวา อตฺตโน พเลเนว ปิฏกตฺตยสฺส โปตฺถกาโรปนกมฺมมกํสู’’ติ จ, ‘‘ตฺจ ยเถว ปจฺฉิมชนานํ สติปฺาหานึ ทิสฺวา กตํ, ตเถว ทุพฺภิกฺขรฏฺกฺโขภาทิภยุปทฺทุตกาเลสุ ทุทฺธรภาวมฺปิ ทิสฺวา’’ติ จ, ตถา ‘‘อภยคิริวาสีนํ สมฺปฏิจฺฉิตสมยนฺตรวาเทหิ อนากุลนตฺถมฺปิ กต’’นฺติ จ. เอวํ มหาวิหารวาสิโน เถรา ปริสุทฺธตฺเถรวาทปิฏกํ สมยนฺตเรหิ อสมฺมิสฺสนตฺถาย ยถา ปุเร, ตถา ปาฬิภาสาย เอว โปตฺถเก อาโรเปตฺวาปิ สุรกฺขิตํ รกฺขึสุ. ยทิ หิ ตทา เตปิฏกํ โปตฺถเกสุ อนาโรปิตมสฺส, ปจฺฉากาเลสุ สมยนฺตรโต อาคตสุตฺตานิ ‘‘เนตานิ อมฺหาก’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตุํ น สุกรานิ ภเวยฺยุํ. ยโต จ โข ตทา สาฏฺกถํ เตปิฏกํ โปตฺถเกสุ อาโรปิตํ, ตโตเยว อนาคตกาเลสุ สมยนฺตราคตสุตฺตานิ เตหิ โปตฺถเกหิ สํสนฺเทตฺวา ปฏิกฺขิปิตุํ สุกรานิ โหนฺติ.
ตถา หิ ภาติยราชกาเล (๕๒๔-๕๕๒-พุ-ว) มหาวิหารวาสีนํ อภยคิริวาสีหิ วินเย วิวาโท อุปฺปชฺชิ. ตทา ราชา ทีฆการายนํ นาม พฺราหฺมณชาติกํ อมจฺจํ เถรานํ สนฺติกํ เปเสสิ. โส อุภินฺนํ สุตฺตํ ¶ สุตฺวา วินิจฺฉยํ อทาสิ [ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๔]. ตถา โวหารกติสฺสราชกาเล จ (๗๕๘-๗๘๐ พุ-ว) โคาภยราชกาเล จ (๗๙๗-๘๑๐ พุ-ว) เถรวาทิกา โปตฺถการูฬฺเหน ธมฺมวินเยน สํสนฺเทตฺวา อธมฺมวาทํ ปฏิกฺขิปึสุ [นิกายสงฺคเห ๑๒-ปิฏฺเ].
อธมฺมวาทุปฺปตฺติ
อยํ ปน อาทิโต ปฏฺาย สาสนมลภูตานํ อธมฺมวาทานํ อุปฺปตฺติ. อโสกรฺโ หิ กาเล อุปฺปพฺพาเชตฺวา นิกฺกฑฺฒิตา อฺติตฺถิยา พุทฺธสาสเน อลทฺธปติฏฺา โกธาภิภูตา ปาฏลิปุตฺตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหสมีเป นาลนฺทายํ สนฺนิปติตฺวา เอวํ สมฺมนฺตยึสุ ‘‘มหาชนสฺส พุทฺธสาสเน อนวคาหตฺถาย สกฺยานํ ธมฺมวินโย นาเสตพฺโพ, ตฺจ โข เตสํ สมยํ อชานนฺเตหิ น สกฺกา กาตุํ, ตสฺมา เยน เกนจิ อุปาเยน ปุนปิ ตตฺถ ปพฺพชิตพฺพเมวา’’ติ. เต เอวํ สมฺมนฺตยิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา วิสุทฺธตฺเถรวาทีนมนฺตรํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตา ตทฺเสํ สตฺตรสนฺนํ มหาสงฺฆิกาทินิกายานํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน อฺติตฺถิยภาวํ อชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปิฏกตฺตยมุคฺคณฺหิตฺวา ตฺจ วิปริวตฺเตตฺวา ตโต โกสมฺพึ คนฺตฺวา ธมฺมวินยนาสนาย อุปายํ มนฺตยิตฺวา ๒๕๓-พุทฺธวสฺเส ฉสุ าเนสุ วสนฺตา (๑) เหมวติโก (๒) ราชคิริโก (๓) สิทฺธตฺถิโก (๔) ปุพฺพเสลิโย (๕) อปรเสลิโย (๖) วาชิริโย (๗) เวตุลฺโล (๘) อนฺธโก (๙) อฺมหาสงฺฆิโกติ นว อภินเว นิกาเย อุปฺปาเทสุํ [นิกายสงฺคเห ๙-ปิฏฺเ]. เตสํ นามานิ จ ลทฺธิโย จ กถาวตฺถุอฏฺกถายํ อาคตาเยว.
เตสุ เหมวติกา สทฺธมฺมปติรูปกํ พุทฺธภาสิตภาเวน ทสฺเสตฺวา
(๑) วณฺณปิฏกํ นาม คนฺถํ อกํสุ.
ราชคิริกา (๒) องฺคุลิมาลปิฏกํ,
สิทฺธตฺถิกา (๓) คูฬฺหเวสฺสนฺตรํ,
ปุพฺพเสลิยา (๔) รฏฺปาลคชฺชิตํ,
อปรเสลิยา (๕) อาฬวกคชฺชิตํ,
วชิรปพฺพตวาสิโน ¶ วาชิริยา (๖) คูฬฺหวินยํ นาม คนฺถํ อกํสุ.
เตเยว สพฺเพ มายาชาลตนฺต-สมาชตนฺตาทิเก อเนเก ตนฺตคนฺเถ จ, มรีจิกปฺป-เหรมฺภกปฺปาทิเก อเนเก กปฺปคนฺเถ จ อกํสุ.
เวตุลฺลวาทิโน ปน (๗) เวตุลฺลปิฏกมกํสุ.
อนฺธกา จ (๘) รตนกูฏาทิเก คนฺเถ,
อฺมหาสงฺฆิกา จ (๙) อกฺขรสาริยาทิสุตฺตนฺเต อกํสุ [นิกายสงฺคเห ๙-ปิฏฺเ].
เตสุ ปน สทฺธมฺมปติรูปเกสุ เวตุลฺลวาโท, วาชิริยวาโท, รตนกูฏสตฺถนฺติ อิมานิเยว ตีณิ ลงฺกาทีปมุปาคตานิ, อฺานิ ปน วณฺณปิฏกาทีนิ ชมฺพุทีเปเยว นิวตฺตนฺตีติ นิกายสงฺคเห วุตฺตํ. วณฺณปิฏกาทีนมฺปิ ปน ลงฺกาทีปมุปาคตจฺฉายา ทิสฺสเตว. ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถายํ (๓, ๙-ปิฏฺเ)
‘‘วณฺณปิฏก องฺคุลิมาลปิฏกรฏฺปาลคชฺชิตอาฬวกคชฺชิตคูฬฺหมคฺคคูฬฺหเวสฺสนฺตร คูฬฺหวินย เวทลฺลปิฏกานิ [เอตฺถ ‘‘เวปุลฺล, เวทลฺลํ, เวตุลฺลนฺติ อตฺถโก เอกํ, โพธิสตฺตปิฏกสฺเสว นาม’’นฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ อสงฺเคน นาม อาจริเยน อภิธมฺมสมุจฺจเย นาม มหายานิกคนฺเต (๗๙-ปิฏฺเ) ‘‘เวปุลฺลํ กตมํ? โพธิสตฺตปิฏกสมฺปยุตฺตํ ภาสิตํ. ยทุจฺจเต เวปุลฺลํ, ตํ เวทลฺลมปฺยุจฺจเต, เวตุลฺลมปฺยุจฺจเต. กิมตฺถํ เวปุลฺลมุจฺจเต? สพฺพสตฺตานํ หิตสุขาธิฏฺานโต, อุทารคมฺภีรธมฺมเทสนาโต จ. กิมตฺถมุจฺจเต เวทลฺลํ? สพฺพาวรณวิทลนโต. กิมตฺถมุจฺจเต เวตุลฺลํ? อุปมานธมฺมานํ ตุลนาภาวโต’’ติ] ปน อพุทฺธวจนานิเยวาติ วุตฺต’’นฺติ จ.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตฏฺกถายมฺปิ (๒, ๑๘๖-ปิฏฺเ)
‘‘คูฬฺหวินยํ คูฬฺหเวสฺสนฺตรํ คูฬฺหมโหสธํ วณฺณปิฏกํ องฺคุลิมาลปิฏกํ รฏฺปาลคชฺชิตํ อาฬวกคชฺชิตํ เวทลฺลปิฏกนฺติ อพุทฺธวจนํ สทฺธมฺมปติรูปกํ นามา’’ติ จ–
เตสํ ปฏิกฺเขโป ทิสฺสติ. น หิ ตานิ อสุตฺวา, เตสฺจ อตฺถํ อชานิตฺวา สีหฬฏฺกถาจริเยหิ ตานิ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา, นาปิ ตํ ปฏิกฺเขปวจนํ ชมฺพุทีปิกฏฺกถาจริยานํ วจนํ ภวิตุํ, มหามหินฺทตฺเถรสฺส สีหฬทีปํ ¶ คมนสมเย เตสํเยว อภาวโต. ตสฺมา ตานิ จ ตทฺานิ จ มหายานิกปิฏกานิ ตํกาลิกานิ เยภุยฺเยน สีหฬทีปมุปาคตานีติ คเหตพฺพานิ. เตสุ จ วชฺชิปุตฺตกคณปริยาปนฺนสฺส ธมฺมรุจินิกายสฺส ปิฏกานํ ตทุปาคมนํ ปุพฺเพว วุตฺตํ. ตทฺเสํ ปน ตทุปาคมนํ เอวํ เวทิตพฺพํ.
เวตุลฺลวาทสฺส ปมนิคฺคโห
โวหารกติสฺสรฺโ กาเล (๗๕๘-๗๘๐-พุ-ว) อภยคิริวาสิโน ธมฺมรุจินิกายิกา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรน สาสนวินาสนตฺถาย ภิกฺขุเวสธารีหิ เวตุลฺลวาทิพฺราหฺมเณหิ รจิตํ เวตุลฺลปิฏกํ สมฺปฏิคฺคเหตฺวา ‘‘อิทํ พุทฺธภาสิต’’นฺติ ทสฺเสนฺติ. ตํ มหาวิหารวาสิโน เถรวาทิกา ธมฺมวินเยน สํสนฺเทตฺวา อธมฺมวาโทติ ปฏิกฺขิปึสุ. ตํ สุตฺวา ราชา สพฺพสตฺถปารคุํ กปิลํ นาม อมจฺจํ เปเสตฺวา วินิจฺฉยํ การาเปตฺวา อพุทฺธภาสิตภาวํ ตฺวา สพฺพํ เวตุลฺลโปตฺถกํ ฌาเปตฺวา ตลฺลทฺธิเก จ ปาปภิกฺขู นิคฺคเหตฺวา พุทฺธสาสนํ โชเตสิ [นิกายสงฺคเห ๑๒-ปิฏฺเ]. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘เวตุลฺลวาทํ มทฺทิตฺวา, กาเรตฺวา ปาปนิคฺคหํ;
กปิเลน อมจฺเจน, สาสนํ โชตยี จ โส’’ติ.
สาคลิยนิกายุปฺปตฺติ
ปุนปิ เต อภยคิริวาสิโน โคาภยรฺโ กาเล (๗๙๗-๘๑๐-พุ-ว) เวตุลฺลวาทํ ตเถว ทสฺเสนฺติ. ตทา ปน เตสุ อุสฺสิลิยาติสฺโส นาม มหาเถโร โวหารกติสฺสราชกาเล เวตุลฺลวาทีนํ ภิกฺขูนํ กตนิคฺคหํ สุตฺวา ‘‘วิจารณสมฺปนฺนสฺส รฺโ สมเย ตเถว ภเวยฺย, น ภทฺทกเมต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘น มยํ เตหิ เอกโต โหมา’’ติ ติสตมตฺเต ภิกฺขู คเหตฺวา ทกฺขิณคิริวิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมรุจินิกายโต วิสุํ หุตฺวา วสิ. เตสุ สาคโล นาม มหาเถโร ตตฺเถว ทกฺขิณคิริมฺหิ วสนฺโต อาคมพฺยาขฺยานมกาสิ. ตโต ปฏฺาย ตํ เถรมารพฺภ ตสฺสนฺเตวาสิโน สาคลิยา นาม อเหสุํ. เตสมฺปิ ¶ วาโท ปจฺฉา มหาเสนราชกาเล เชตวนวิหาเร ปตฺถริ [นิกาย ๑๓-ปิฏฺเ].
เวตุลฺลวาทสฺส ทุติยนิคฺคโห
โคาภโย ปน ราชา ปฺจสุ [มหาวิหาร, เจติย, ถูปาราม, อิสฺสรสมณก, เวสฺสคิริวิหารสงฺขาเตสุ] วิหาเรสุ มหาภิกฺขุสงฺฆํ เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา เวตุลฺลวาทสฺส อพุทฺธภาสิตภาวํ ตฺวา ตํวาทิโน สฏฺิ ปาปภิกฺขู ลกฺขณาหเต กตฺวา รฏฺโต ปพฺพาเชสิ, เวตุลฺลโปตฺถกานิ จ ฌาเปตฺวา พุทฺธสาสนํ โชเตสิ [มหาวํเส ๓๖, ๑๑๑-๑๑๒-คาถาสุ, นิกาย ๑๓-ปิฏฺเ].
ตทา รฏฺโต ปพฺพาชิเตสุ เตสุ ภิกฺขูสุ เกจิ กาวีรปฏฺฏนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺติ. ตสฺมิฺจ สมเย เอโก อฺติตฺถิยมาณวโก เทสนฺตรโต กาวีรมาคนฺตฺวา ปฏฺฏนคามิเกหิ เตสํ ภิกฺขูนํ กตูปหารํ ทิสฺวา ลาภสกฺการํ นิสฺสาย เตสํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สงฺฆมิตฺโตติ นาเมน ปากโฏ อโหสิ. โส มหาวิหารวาสีนํ ธมฺมวินิจฺฉยํ นิสฺสาย โคาภยรฺา เวตุลฺลวาทเหตุ เตสํ ภิกฺขูนํ รฏฺา ปพฺพาชิตภาวํ ตฺวา มหาวิหารวาสีนํ กุทฺโธ หุตฺวา ‘‘เวตุลฺลวาทํ วา เน คาหาเปสฺสามิ, วิหาเร วา เนสํ อุมฺมูเลตฺวา วินาเสสฺสามี’’ติ สีหฬทีปํ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา ตสฺส ทฺเว ปุตฺเต สิปฺปํ สิกฺขาเปสฺสามีติ อารภิ. ตถาปิ อตฺตโน วาทสฺส ชานนสมตฺถํ เชฏฺติสฺสํ โอหาย อนาคเต อตฺตโน วจนํ การาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ กนิฏฺํ มหาเสนกุมารเมว สงฺคณฺหิตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปสิ. วิตุโน อจฺจเยน เชฏฺติสฺสกุมาเร รชฺชํ ปตฺเต (๘๑๐-๘๑๙-พุ-ว) โส ตสฺส รฺโ ภีโต กาวีรปฏฺฏนเมว คโต [มหาวํเส ๓๖, ๑๑๓-คาถาทีสุ, นิกาย ๑๔-ปิฏฺเ].
มหาเสนรฺโ ปน กาเล (๘๑๙-๘๔๕-พุ-ว) โส ปุน สีหฬทีปมาคนฺตฺวา อภยคิริวิหาเร วสนฺโต มหาวิหารวาสีหิ เวตุลฺลวาทํ คาหาเปตุํ นานาปกาเรหิ วายามมกาสิ. ตถาปิ เตหิ ตํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา นานาการเณหิ สฺาเปตฺวา ¶ ‘‘โย โกจิ เอกสฺสปิ ภิกฺขุสฺส มหาวิหารวาสิโน อาหารํ ทเทยฺย, ตสฺส สตํ ทณฺโฑ’’ติ รฺโ อาณาย นคเร เภรึ จราเปสิ. ตทา มหาวิหารวาสิโน นคเร ปิณฺฑาย จรนฺตา ตโย ทิวเส ภิกฺขมลทฺธา มหาปาสาเท สนฺนิปติตฺวา ‘‘สเจ มยํ ขุทาเหตุ อธมฺมํ ธมฺโมติ คณฺเหยฺยาม, พหู ชนา ตํ คเหตฺวา อปายคามิโน ภวิสฺสนฺติ, มยฺจ สพฺเพ สาวชฺชา ภวิสฺสาม, ตสฺมา น มยํ ชีวิตเหตุปิ เวตุลฺลวาทํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา มหาวิหาราทิเก สพฺพวิหาเร ฉฑฺเฑตฺวา โรหณชนปทฺจ มลยปเทสฺจ อคมึสุ [มหาวํเส ๓๗, ๒-๖-คาถาสุ. นิกายสงฺคเห ๑๔-ปิฏฺเ].
เวตุลฺลวาโท
กีทิโส เวตุลฺลวาโท นาม, ยโต มหาวิหารวาสิโน อติวิย ชิคุจฺฉึสูติ? อิทานิ เวตุลฺลวาทสฺส สรูปํ สพฺพากาเรน ปกาเสตุํ น สกฺกา, เวตุลฺลนาเมน โปตฺถกานํ วา นิกายสฺส วา เอตรหิ อปากฏภาวโต. อภิธมฺมปิฏเก ปน กถาวตฺถุอฏฺกถายํ [กถา. อฏฺ. ๗๙๓-๗๙๔ อาทโย] กติปยา เวตุลฺลวาทา อาคตา. กถํ? –
‘‘ปรมตฺถโต มคฺคผลาเนว สงฺโฆ, มคฺคผเลหิ อฺโ สงฺโฆ นาม นตฺถิ, มคฺคผลานิ จ น กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ จ (๑).
‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ ทกฺขิณํ วิโสเธตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ จ (๒).
‘‘มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ ตานิ กิฺจิ ภฺุชนฺติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺโฆ ภฺุชติ ปิวติ ขาทติ สายตี’’ติ จ (๓).
มคฺคผลาเนว สงฺโฆ นาม, น จ สกฺกา เตสํ กิฺจิ ทาตุํ, น จ เตหิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ, นาปิ เตสํ ทาเนน โกจิ อุปกาโร อิชฺฌติ, ตสฺมา น วตฺตพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ จ (๔).
‘‘พุทฺโธ ภควา น กิฺจิ ปริภฺุชติ, โลกานุวตฺตนตฺถํ ปน ปริภฺุชมานํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสติ, ตสฺมา นิรุปการตฺตา น วตฺตพฺพํ ตสฺมึ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ จ (๕).
‘‘ภควา ¶ ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต ตตฺเถว วสติ, น มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉติ, นิมฺมิตรูปมตฺตกํ ปเนตฺถ ทสฺเสตี’’ติ จ (๖).
‘‘ตุสิตปุเร ิโต ภควา ธมฺมเทสนตฺถาย อภินิมฺมิตํ เปเสสิ, เตน เจว, ตสฺส จ เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน ธมฺโม เทสิโต, น พุทฺเธน ภควตา’’ติ จ (๗).
‘‘เอกาธิปฺปาเยน เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – การฺุเน วา เอเกน อธิปฺปาเยน เอกาธิปฺปาโย, สํสาเร วา เอกโต ภวิสฺสามาติ อิตฺถิยา สทฺธึ พุทฺธปูชาทีนิ กตฺวา ปณิธิวเสน เอโก อธิปฺปาโย อสฺสาติ เอกาธิปฺปาโย, เอวรูโป ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ เอกาธิปฺปาโย เมถุโน ธมฺโม ปฏิเสวิตพฺโพ’’ติ จ (๘) เอวํ เวตุลฺลวาทีนํ ลทฺธิโย อาคตา, เอตฺตกาเยว เนสํ วาทา เถรวาทคนฺถวเสน ทานิ ปฺายนฺติ.
เอตฺถ จ อาทิโต จตูหิ วาเทหิ สุตฺตนฺตาคตสงฺโฆ จ มิจฺฉา คหิโต, วินยาคตสงฺโฆ จ สพฺพถา ปฏิกฺขิตฺโต. ตทนนฺตรํ ตโย วาทา อิสฺสรนิมฺมานวาทานุวตฺตกา. อนฺติมสฺส ปน อสทฺธมฺมวาทภาโว อติวิย ปากโฏติ.
อภิธมฺมสมุจฺจเย ปน เวตุลฺลปิฏกสฺส โพธิสตฺตปิฏกภาโว ปกาสิโต, ตสฺมา สทฺธมฺมปุณฺฑริกสุตฺตาทิเก โพธิสตฺตปิฏเก อาคตวาโทปิ ‘‘เวตุลฺลวาโท’’ติ เวทิตพฺโพ [อภิธมฺมสมุจฺจเย ๗๙-ปิฏฺเ].
มหาวิหารนาสนํ
มหาวิหารวาสีสุ ปน วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพวิหาเร ฉฑฺเฑตฺวา คเตสุ สงฺฆมิตฺโต ปาปภิกฺขุ ราชานํ สฺาเปตฺวา โลหปาสาทาทิเก จตุสฏฺฺยาธิเก ติสตมตฺเต ปริเวณปาสาเท นาเสตฺวา สมูลํ อุทฺธราเปตฺวา อภยคิริวิหารํ อานยาเปสิ. วิหารภูมิยฺจ กสาเปตฺวา อปรณฺเณ วปาเปสิ. เอวํ ตทา มหาวิหาโร นว วสฺสานิ ภิกฺขูหิ สฺุโ อโหสิ อาวาสวิรหิโต จ. อถ ราชา เมฆวณฺณาภยสฺส นาม กลฺยาณมิตฺตภูตสฺส อมจฺจสฺส สนฺตชฺชนปุพฺพงฺคเมน วจเนน ¶ มหาวิหารํ ปุน ปากติกํ กตฺวา เต จาปิ อปกฺกนฺเต ภิกฺขู อาเนตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิ [มหาวํเส ๓๗-๓๐-คาถาสุ. นิกายสงฺคเห ๑๔-๑๕-ปิฏฺเสุ].
เชตวนวาสินิกายุปฺปตฺติ
ปุนปิ ราชา ทกฺขิณารามวาสิมฺหิ ชิมฺหมานเส กุหกติสฺสตฺเถเร ปสนฺโน หุตฺวา ตสฺสตฺถาย มหาวิหารสีมพฺภนฺตเร โชติวนุยฺยาเน เชตวนวิหารํ กาเรตุมารภิ. มหาวิหารวาสิโน ภิกฺขู ตํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตา ปุนปิ ตโต อปกฺกมึสุ. ตทาปิ มหาวิหาโร นว มาสานิ ภิกฺขูหิ สฺุโ อโหสิ. ราชา ปน อตฺตโน อชฺฌาสยวเสเนว ตตฺถ เชตวนวิหารํ กาเรตฺวา ตสฺส กุหกติสฺสตฺเถรสฺส อทาสิเยว. ตตฺถ ทกฺขิณคิริวิหารโต สาคลิยา ภิกฺขู อาคนฺตฺวา วสึสุ. ปจฺฉา จ เต อมฺพสามเณรสิลากาลรฺโ กาเล (๑๐๖๗-๑๐๘๐-พุ-ว) เวตุลฺลวาทิโน อเหสุํ [มหาวํเส ๓๗, ๓๒-คาถาทีสุ, นิกายสงฺคเห ๑๕-ปิฏฺเ].
เอวํ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส สีหฬทีปมาคมนกาลโต (๙๖๕-พุ-ว) ปุพฺเพเยว วิสุทฺธตฺเถรวาทีหิ มหาวิหารวาสีหิ วิรุทฺธสมยา อภยคิริวาสิโน (๔๕๕-พุ-ว) สาคลิยา (๗๙๗-๘๑๐-พุ-ว) เชตวนวาสิโน (๘๒๙-๘๔๕-พุ-ว) จาติ ตโย นิกายา อุปฺปนฺนา อเหสุํ. เตสุ ปน อภยคิริวาสิโนเยว วิเสสโต ปากฏา เจว โหนฺติ พลวนฺโต จ. ตถา หิ เต วิสุทฺธตฺเถรวาทปิฏกฺจ วชฺชิปุตฺตกปริยาปนฺนธมฺมรุจินิกายปิฏกฺจ มหิสาสกาทินิกายปิฏกฺจ มหายานปิฏกฺจ สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เตสุ ธมฺมรุจินิกายปิฏกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาโว ปากโฏเยว. มหิสาสกาทินิกายปิฏกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาโว ปน ผาหิยนฺนามสฺส จินภิกฺขุโน อทฺธานกฺกมสลฺลกฺขณกถาย เจว อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตวณฺณปิฏกาทินามวเสน จ เวทิตพฺโพ, ตถา มหายานปิฏกสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาโวปิ.
ผาหิยมทฺธานกฺกมกถา
ผาหิยนฺนาเมน หิ จินภิกฺขุนา ๙๕๖-พุทฺธวสฺเส สีหฬทีปโต สกฺกตภาสาโรปิตํ มหิสาสกวินยปิฏกฺจ ทีฆาคโม จ สํยุตฺตาคโม จ สนฺนิปาตปิฏกฺจ อตฺตนา สห จินรฏฺมานีตนฺติ ตสฺส อทฺธานกฺกมกถายํ ¶ ทสฺสิตํ. ตฺจ สพฺพํ อภยคิริวิหารโตเยว ลทฺธมสฺส, มหาวิหารวาสีนํ สกฺกตาโรปิตปิฏกาภาวโต. อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺตวณฺณปิฏกาทีนิ จ ตตฺเถว ภเวยฺยุํ, มหาวิหารวาสีหิ เตสํ อปฺปฏิคฺคหิตภาวโต. ตถา ‘‘ผาหิยมฺภิกฺขุสฺส สีหฬทีเป ปฏิวสนกาเล (๙๕๔-๙๕๖-พุ-ว) มหาวิหาเร ติสหสฺสมตฺตา ภิกฺขู วสนฺติ, เต เถรวาทปิฏกเมว อุคฺคณฺหนฺติ, น มหายานปิฏกํ. อภยคิริวิหาเร ปฺจสหสฺสมตฺตา ภิกฺขู วสนฺติ, เต ปน ทฺเวปิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหนฺติ มหายานปิฏกฺเจว เถรวาทปิฏกฺจา’’ติ จ เตเนว จินภิกฺขุนา ทสฺสิตํ.
ยสฺมา ปน อภยคิริวาสิโน มหายานปิฏกมฺปิ อุคฺคณฺหนฺติ, ตสฺมา ตสฺมึ วิหาเร มหายานิกานํ ปธานาจริยภูเตหิ อสฺสโฆสนาคชฺชุเนหิ กตคนฺถาปิ สํวิชฺชมานาเยว ภเวยฺยุํ, ตโตเยว เตสํ นยฺจ นามฺจ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโรปิ อฺเปิ ตํกาลิกา มหาวิหารวาสิโน สุตสมฺปนฺนา เถรา ชาเนยฺยุํเยว. อปิจ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ สมุทฺทสมีเป คุนฺตาชนปเท นาคารชุนโกณฺฑํ นาม านมตฺถิ, ยตฺถ นาคชฺชุโน มหายานิกานํ ปธานาจริยภูโต วสนฺโต พุทฺธสาสนํ ปติฏฺาเปสิ. อาจริยพุทฺธโฆสสฺส จ ตนฺเทสิกภาวนิมิตฺตํ ทิสฺสติ, ตํ ปจฺฉโต (๓๓-ปิฏฺเ) อาวิภวิสฺสติ. ตสฺมาปิ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร นาคชฺชุนสฺส จ อสฺสโฆสสฺส จ นยฺจ นามฺจ ชาเนยฺยเยวาติ สกฺกา อนุมินิตุํ.
ชานโตเยว ปน เตสํ นยสฺส วา นามสฺส วา อตฺตโน อฏฺกถายมปฺปกาสนํ เตสํ นิกายนฺตรภาวโตเยวสฺส. ตถา หิ เตสํ อสฺสโฆสนาคชฺชุนานํ อสฺสโฆโส [(๕๗๐-๖๗๐-พุทฺธวสฺสพฺภนฺตเร)] เถรวาทโต ภินฺเนสุ เอกาทสสุ คเณสุ สพฺพตฺถิวาทคเณ ปริยาปนฺโน, นาคชฺชุโน จ มหาสงฺฆิก-เจติยวาทิคณาทีหิ ชาเต มหายานนิกาเย ปริยาปนฺโน, ¶ มหาวิหารวาสิโน จ อาทิโตเยว ปฏฺาย นิกายนฺตรสมเยหิ อสมฺมิสฺสนตฺถํ อตฺตโน ปิฏกํ อตีว อาทรํ กตฺวา รกฺขนฺติ, อยฺจ อาจริยพุทฺธโฆโส เตสมฺตโร. วุตฺตฺหิ ตสฺส คนฺถนิคมเนสุ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตนา’’ติ. ตสฺมา ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส เตสํ นยํ ชานนฺโตเยว อตฺตโน คนฺเถสุ นิกายนฺตรสมเยหิ อสมฺมิสฺสนตฺถํ นปฺปกาเสสี’’ติ เวทิตพฺพํ.
เอตฺตาวตา จ ยานิ ‘‘โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, ชาโต พฺราหฺมณมาณโว’’ติอาทินา วุตฺตสฺส มหาวํสวจนสฺส วิจารณมุเขน อาจริยพุทฺธโฆสสฺส วมฺภนวจนานิ ธมฺมานนฺทโกสมฺพินา วุตฺตานิ, ตานิ อมูลกภาเวน อนุวิจาริตานิ. ตถาปิ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโต’’ติ เอตํ ปน อตฺถํ สาเธตุํ ทฬฺหการณํ น ทิสฺสเตว เปตฺวา ตํ มหาวํสวจนํ, ยมฺปิ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ, ตมฺปิ มหาวํสเมว นิสฺสาย วุตฺตวจนตฺตา น ทฬฺหการณํ โหตีติ.
มรมฺมรฏฺิกภาวกถา
เอกจฺเจ ปน มรมฺมรฏฺิกา ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส มรมฺมรฏฺเ สถุํ นาม นครโต สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สงฺคหฏฺกถาโย อกาสี’’ติ วทนฺติ. ตํ ธมฺมานนฺเทน อนุชานิตฺวา ‘‘ตมฺปิ โถกํ ยุตฺติสมฺปนฺนํ, อหํ เอวํ สทฺทหามิ ‘พุทฺธโฆโส ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ เตลงฺคชาติโก’ติ, เตลงฺคชาติกา จ พหู ชนา มรมฺมรฏฺเ จ อินฺโทจิน รฏฺเ จ คนฺตฺวา วสนฺติ, ตลฺหิง? อิติ โวหาโร จ ตโตเยว เตลงฺคปทโต อุปฺปนฺโน. ตถา ‘พุทฺธโฆโส อฏฺกถาโย กตฺวา สีหฬทีปโต มรมฺมรฏฺํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมภาเค ตตฺเถว วสี’ติปิ คเหตุํ สกฺกา, ตสฺส หิ คนฺถา มรมฺมรฏฺเ สีหฬรฏฺโตปิ สุรกฺขิตตรา โหนฺตี’’ติ จ วตฺวา ปติฏฺาปิตํ.
ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิกภาวยุตฺติ
พหู ปน อาธุนิกา วิจกฺขณา ธมฺมานนฺทาทโย ‘‘อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิโก’’ติ วทนฺติ. อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ, เยภุยฺเยน หิ อฏฺกถาฏีกาการา เถรา ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิกาเยว. ตถา ¶ หิ พุทฺธวํสฏฺกถาย จ อภิธมฺมาวตารฏฺกถาย จ วินยวินิจฺฉยฏฺกถาย จ การโก อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถโร โจฬรฏฺเ ตมฺพปณฺณินทิยํ อุรคนคเร ชาโต อาจริยพุทฺธโฆเสน เอกกาลิโก จ. ปรมตฺถวินิจฺฉย-นามรูปปริจฺเฉท-อภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก อาจริยอนุรุทฺธตฺเถโร [เอกจฺเจ ปน วทนฺติ-ปรมตฺถวินิจฺฉยการโก เอโก, นามรูปปริจฺเฉทอภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก เอโกติ ทฺเว อนุรุทฺธตฺเถราติ] กฺจิวรรฏฺเ กาเวรินครชาติโก. ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนอุทานาทิปาฬิยา สํวณฺณนาภูตาย ปรมตฺถทีปนิยา การโก อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ กฺจิปุรชาติโก. ตเถวายมฺปีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺหิ มโนรถปูรณิยา นาม องฺคุตฺตรฏฺกถาย นิคมเน –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
กฺจิปุราทีสุ มยา, ปุพฺเพ สทฺธึ วสนฺเตนา’’ติ.
เอตฺถ จ กฺจิปุรํ นาม มทรสนครสฺส อีสกํ ปจฺฉิมนิสฺสิเต ทกฺขิณทิสาภาเค ปฺจจตฺตาลีสมิลปฺปมาเณ ปเทเส อิทานิ กฺชีวร อิติ โวหริตนครเมว.
ตถา ปปฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมฏฺกถาย นิคมเนปิ –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน พุทฺธมิตฺเตน;
ปุพฺเพ มยูรทูต [มยูรรูป (สี.), มยูรสุตฺต (สฺยา.)] ปฏฺฏนมฺหิ สทฺธึ วสนฺเตนา’’ติ – วุตฺตํ.
เอตฺถ จ มยูรทูตปฏฺฏนํ นาม อิทานิ มทรสนครสมีเป มิลโปร อิติ โวหริตฏฺานนฺติ โปราณปฺปวตฺติคเวสีหิ วุตฺตํ.
อิมาหิ ปน นิคมนคาถาหิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเเยว นิวุตฺถปุพฺพตํ ปกาเสติ, โพธิมณฺฑสมีเป วา, มรมฺมรฏฺเ วา นิวุตฺถปุพฺพตาย ปกาสนฺจ น ทิสฺสติ. เตน อาจริยพุทฺธโฆโส ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิโก น โหตีติ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํ.
สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ วินยฏฺกถายํ (๓, ๑๓) อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ –
‘‘ยํ ¶ ปน อนฺธกฏฺกถายํ ‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตีติ ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธาย กถิต’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อนฺธกรฏฺเ ปาเฏกฺกสนฺนิเวสา เอกจฺฉทนา คพฺภปาฬิโย สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ.
อิมินา ปน วจเนน ‘‘อนฺธกฏฺกถา อนฺธกรฏฺิเกหิ เถเรหิ กตา’’ติ ปากฏา โหติ, อาจริยพุทฺธโฆโสปิ จ อนฺธกฏฺกถาย สนฺธายภาสิตมฺปิ ตนฺเทสิกคพฺภปาฬิสนฺนิเวสาการมฺปิ สุฏฺุ ชานาติ, ตสฺมา ตนฺเทสิโก น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ตถา อิมสฺสปิ วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิคมเน – ‘‘โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เขโฏติ ปทสฺส คาโมติ วา, ชานปทานํ กสฺสกานํ นิวาโสติ วา, ขุทฺทกนครนฺติ วา ตโย อตฺถา สกฺกตาภิธาเน ปกาสิตา, ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเสุ จ ยาวชฺชตนาปิ คาโม เขฑาติ โวหรียติ. ตสฺมา โมรณฺฑวฺหเย เขเฏ ชาโต โมรณฺฑเขฏโก, โมรณฺฑเขฏโก อิติ วตฺตพฺโพ โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺโพ, เตน โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนาติ วจนตฺถํ กตฺวา ‘‘โมรณฺฑคาเม ชาโตติ วตฺตพฺเพน เถเรนา’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิทานิ ปน ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ คุนฺตาชนปเท นาคารชุนโกณฺฑโต เอกปณฺณาสมิลมตฺเต (๕๑) อมรวติโต จ อฏฺปณฺณาสมิลมตฺเต (๕๘) ปเทเส โกตเนมลิปุรีติ จ คุนฺทลปลฺลีติ จ โวหริตํ านทฺวยมตฺถิ, ตตฺถ จ พหูนิ พุทฺธสาสนิกโปราณสนฺตกานิ ทิฏฺานิ, เนมลีติ เตลคุโวหาโร จ โมรสฺส, คุนฺทลุ อิติ จ อณฺฑสฺส, ตสฺมา ตํ านทฺวยเมว ปุพฺเพ โมรณฺฑเขโฏติ โวหริโต อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ชาติคาโม ภเวยฺยาติ โปราณฏฺานคเวสีหิ คหิโต. ยสฺมา ปเนตํ ‘‘โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนา’’ติ ปทํ ‘‘โมรณฺฑคามชาเตนา’’ติ ปทํ วิย ปาฬินยานุจฺฉวิกํ น โหติ, อฺเหิ จ พหูหิ วิเสสนปเทหิ เอกโต อฏฺตฺวา วิเสสฺยปทสฺส ปจฺฉโต วิสุํ ิตํ, อาคมฏฺกถาทีสุ จ น ทิสฺสติ, ตสฺมา เอตํ เกนจิ ตํกาลิเกน อาจริยสฺส ชาติฏฺานํ สฺชานนฺเตน ปกฺขิตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ.
อิเมสุ ปน ตีสุ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโตติ จ มรมฺมรฏฺิโกติ จ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิโก’’ติ จ วุตฺตวจเนสุ ปจฺฉิมเมว พลวตรํ โหติ อาจริยสฺเสว วจนนิสฺสิตตฺตา, ตสฺมา ¶ ตเทว นิสฺสาย อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อุปฺปตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา.
อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อฏฺุปฺปตฺติ
อาจริยพุทฺธโฆโส ทสเม พุทฺธวสฺสสตเก (๙๐๑-๑๐๐๐-พุ-ว) ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ โมรณฺฑคาเม พฺราหฺมณกุเล ชาโต, โส ตีสุ เวเทสุ เจว สพฺพวิชฺชาสิปฺปคนฺเถสุ จ ปารงฺคโต หุตฺวา พุทฺธสาสนธมฺมํ สุตฺวา ตมฺปิ อุคฺคณฺหิตุกาโม ตสฺมึเยว ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ เอกสฺมึ เถรวาทิกวิหาเร มหาวิหารวาสีนํ เรวตตฺเถรปฺปมุขานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชฺชฺเจว อุปสมฺปทฺจ คณฺหิตฺวา ปิฏกตฺตยปาฬิมุคฺคณฺหิ. โส เอวํ ปิฏกตฺตยปาฬิมุคฺคณฺหนฺโตเยว อฺาสิ ‘‘อยเมกายนมคฺโค ทสฺสนวิสุทฺธิยา นิพฺพานสจฺฉิกิริยายา’’ติ. อาจริยุปชฺฌายา จ ตสฺส วิสิฏฺาณปฺปภาวสมฺปนฺนภาวํ ตฺวา ‘‘อิมสฺส พุทฺธสาสเน กิตฺติโฆโส พุทฺธสฺส วิย ปวตฺติสฺสตี’’ติ สมฺปสฺสมานา ‘‘พุทฺธโฆโส’’ติ นามมกํสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยนา’’ติ.
โส เอวํ ปิฏกตฺตยปาฬิมุคฺคณฺหิตฺวา มทรส นครสมีปฏฺานภูเต มยูรทูตปฏฺฏนมฺหิ จ กฺจิปุราทีสุ จ วสนฺโต อนฺธกฏฺกถาย ปริจยํ กตฺวา ตาย อสนฺตุฏฺจิตฺโต สีหฬฏฺกถาสุปิ ปริจยํ กาตุกาโม ตา จ ปาฬิภาสมาโรเปตฺวา อภินวีกาตุมาสีสนฺโต สีหฬทีปมคมาสิ. ตสฺมิฺจ กาเล สีหฬทีเป มหานาโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรติ, โส จ ราชา อภยคิริวาสีสุ ปสนฺโน เตเยว วิเสสโต ปคฺคณฺหาติ.
เอกจฺเจ ปน อาธุนิกา วิจกฺขณา เอวํ วทนฺติ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆสสฺส สีหฬทีปาคมเนน สิริเมฆวณฺณราชกาลโต (๘๔๖-พุ-ว) ปุเรตรํเยว ภวิตพฺพ’’นฺติ. อิทฺจ เนสํ การณํ, ตสฺส รฺโ นววสฺสกาเล (๘๕๕-พุ-ว) พุทฺธสฺส ทาาธาตุกลิงฺครฏฺโต สีหฬทีปมานีตา, ตโต ปฏฺาย สีหฬราชาโน อนุสํวจฺฉรํ มหนฺตํ ธาตุปูชาอุสฺสวํ กโรนฺติ. ยทิ จ อาจริยพุทฺธโฆโส ตโต ปจฺฉา สีหฬทีปมาคจฺเฉยฺย, ตมฺปิ ปาสาทิกํ มหุสฺสวํ ทิสฺวา อตฺตโน คนฺเถสุ ปกาเสยฺย ยถา ผาหิยํ นาม จินภิกฺขุ มหานามราชกาเล (๙๕๓-๙๗๕-พุ-ว) ตํ ทิสฺวา อตฺตโน อทฺธานกฺกมกถายํ ปกาเสสิ, น ปน อาจริยสฺส คนฺเถสุ ¶ ตํปกาสนา ทิสฺสติ, เตเนตํ ายติ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส ทาาธาตุสมฺปตฺตกาลโต (๘๕๕-พุ-ว) ปุเรตรํเยว สีหฬทีปมาคนฺตฺวา อฏฺกถาโย อกาสี’’ติ. ตํ ปน น ทฬฺหการณํ โหติ, ติปิฏกปาฬิยา หิ อตฺถสํวณฺณนาย ยํ วา ตํ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขทิฏฺํ ปกาเสตพฺพํ น โหติ, น จ อตฺถสํวณฺณนา อทฺธานกฺกมกถาสทิสา. กิฺจ ภิยฺโย, สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถายํ ทีปวํสโตปิ กิฺจิ อาเนตฺวา ปกาสิตํ, ทีปวํเส จ ยาว มหาเสนราชกาลา (๘๑๙-๘๔๕-พุ-ว) ปวตฺติ ปกาสิตาติ สิริเมฆวณฺณราชกาลโต (๘๔๕-๘๗๓-พุ-ว) ปุพฺเพ ทีปวํโสเยว ลิขิโต น ภเวยฺย. ยทิ จ อฏฺกถาโย ตโต ปุพฺเพเยว กตา ภเวยฺยุํ, กถํ ตตฺถ ทีปวํโส สกฺกา ปกาเสตุนฺติ.
อาจริยพุทฺธโฆโส ปน สีหฬทีปํ ปตฺตกาเล (๙๖๕-พุ-ว) มหาวิหารเมว คนฺตฺวา ตตฺถ สีหฬมหาเถรานํ สนฺติเก สีหฬฏฺกถาโย สุณิ. วุตฺตฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ –
‘‘มหาอฏฺกถฺเจว, มหาปจฺจริเมว จ;
กุรุนฺทิฺจาติ ติสฺโสปิ, สีหฬฏฺกถา อิมา.
พุทฺธมิตฺโตติ นาเมน, วิสฺสุตสฺส ยสสฺสิโน;
วินยฺุสฺส ธีรสฺส, สุตฺวา เถรสฺส สนฺติเก’’ติ [ปริ. อฏฺ. นิคมนกถา].
อิมินา ปน อฏฺกถาวจเนน มหาอฏฺกถาทีนํ ติสฺสนฺนํเยว อฏฺกถานํ สุตภาโว ทสฺสิโต. สมนฺตปาสาทิกายํ ปน สงฺเขปอนฺธกฏฺกถานมฺปิ วินิจฺฉโย ทสฺสิโตเยว, กสฺมา ปน ตา อาจริเยน สีหฬตฺเถรานํ สนฺติเก น สุตาติ? ตาสุ หิ อนฺธกฏฺกถา ตาว อนฺธกรฏฺิกภาวโต, กตปริจยภาวโต จ น สุตาติ ปากโฏเยวายมตฺโถ. สงฺเขปฏฺกถา ปน มหาปจฺจริฏฺกถาย สํขิตฺตมตฺตภาวโต น สุตาติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ วชิรพุทฺธิฏีกายํ คนฺถารมฺภสํวณฺณนายํ [วิชิร. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา] จูฬปจฺจริฏฺกถาอนฺธกฏฺกถานมฺปิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตภาโว วุตฺโต, สารตฺถทีปนี-วิมติวิโนทนีฏีกาสุ [สารตฺถ. ฏี. ๑.๙๒ ปาจิตฺติยกณฺฑ; วิ. วิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา] ปน อนฺธกสงฺเขปฏฺกถานํ สงฺคหิตภาโว วุตฺโต, สมนฺตปาสาทิกายฺจ จูฬปจฺจรีติ นามํ กุหิฺจิปิ น ทิสฺสติ, มหาฏฺกถา มหาปจฺจรี กุรุนฺที อนฺธกสงฺเขปฏฺกถาติ ¶ อิมานิเยว นามานิ ทิสฺสนฺติ, พหูสุ จ าเนสุ ‘‘สงฺเขปฏฺกถายํ ปน มหาปจฺจริยฺจ วุตฺต’’นฺติอาทินา [ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔] ทฺวินฺนมฺปิ สมานวินิจฺฉโย ทสฺสิโต. ตสฺมา วชิรพุทฺธิยํ จูฬปจฺจรีติ วุตฺตฏฺกถา มหาปจฺจริโต อุทฺธริตฺวา สงฺเขเปน กตฏฺกถา ภเวยฺย, สา จ สงฺเขเปน กตตฺตา สงฺเขปฏฺกถา นาม ชาตา ภเวยฺย. เอวฺจ สติ มหาปจฺจริยา สุตาย สาปิ สุตาเยว โหตีติ น สา อาจริเยน สุตาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ สีหฬฏฺกถาโย สุณนฺตสฺเสว อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ติกฺขคมฺภีรชวนาณปฺปภาววิเสสสมฺปนฺนภาวฺจ ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิตสีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทย- สมุทิตภาวฺจ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺถปฺาเวยฺยตฺติ- ยสมนฺนาคตภาวฺจ อเนกสตฺถนฺตโรจิตสํวณฺณนานยสุโกวิทภาวฺจ ตฺวา ตํสวนกิจฺจปรินิฏฺิตกาเล สงฺฆปาลาทโย เถรา ตํ วิสุทฺธิมคฺคาทิคนฺถานํ กรณตฺถาย วิสุํ วิสุํ อายาจึสุ. เอตฺถ จ อาจริยสฺส ยถาวุตฺตคุเณหิ สมฺปนฺนภาโว อตฺตโน วจเนเนว ปากโฏ. วุตฺตฺหิ อตฺตโน คนฺถนิคมเนสุ –
‘‘ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตนา’’ติอาทิ.
ตตฺถ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถนาติ ปเทน อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร มหาวิหารวาสีนํ วิสุทฺธตฺเถรวาทีนํ เทสนานยสงฺขาเต สกสมเย จ มหาสงฺฆิกาทิมหายานิกปริโยสานานํ นิกายนฺตรภูตานํ ปเรสํ ปิฏกคนฺถนฺตรวาทนยสงฺขาเต ปรสมเย จ ตถา ตํกาลิกอฺติตฺถิยสมณพฺราหฺมณานํ เวทตฺตยาทิสงฺขาเต ปรสมเย จ โกวิโท, เตสํ สกสมยปรสมยานํ ทุโรคาหทุพฺโพธตฺถสงฺขาเต คหนฏฺาเนปิ จ โอคาหิตุํ สมตฺโถติ ทีเปติ. ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคโตติ ปเทน อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร โปราณฏฺกถาโย สงฺขิปิตฺุจ ปฏิสงฺขริตฺุจ สมตฺโถติ ทีเปตีติ เวทิตพฺโพ.
อายาจนการณํ
กสฺมา ¶ ปน เต ตํ อายาจึสูติ? วุจฺจเต, มหาวิหารวาสิโน หิ อาทิโตเยว ปฏฺาย ปิฏกตฺตยํ ยถา ตีสุ สงฺคีตีสุ ปาฬิภาสาย สงฺคีตํ, ยถา จ วฏฺฏคามณิราชกาเล (๔๕๕-๔๖๗-พุ-ว) โปตฺถเกสุ อาโรปิตํ, ตถา โปราณํ ปาฬิปิฏกเมว อุคฺคณฺหนฺติ เจว วาเจนฺติ จ, น สกฺกตาโรปิตปิฏกํ. อฏฺกถาโย จ ติวสฺสสตมตฺตโต ปุเร กตา. ตถา หิ อฏฺกถาสุ วสภราชกาลโต (๖๐๙-๖๕๓-พุ-๐) ปจฺฉา สีหฬิกตฺเถรานฺเจว อฺเสฺจ วตฺถุ น ทิสฺสติ เปตฺวา มหาเสนราชวตฺถุํ [ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๖-๒๓๗], ยาว อาจริยพุทฺธโฆสกาลาปิ จ ตา เอว โปราณฏฺกถาโย อตฺถิ น อภินวีกตา. เตน เตสํ ปิฏเกสุ เยภุยฺเยน ชนา ปริจยํ กาตุํ อสฺชาตาภิลาสา โหนฺติ อสฺชาตุสฺสาหา. ทีปนฺตเรสุ จ อตฺตโน ปิฏกํ ปตฺถราเปตุํ น สกฺโกนฺติ อฏฺกถานํ ทีปภาสาย อภิสงฺขตตฺตา. อภยคิริวาสิโน ปน วฏฺฏคามณิราชกาลโต ปฏฺาย สกฺกตภาสาโรปิตํ ธมฺมรุจินิกายาทิปิฏกมฺปิ มหายานปิฏกมฺปิ นวํ นวํ ปริยาปุณนฺติ เจว วาเจนฺติ จ, เตน เตสํ ปิฏเกสุ เยภุยฺเยน ชนา ปริจยํ กาตุํ สฺชาตาภิลาสา โหนฺติ สฺชาตุสฺสาหา, นวํ นวเมว หิ สตฺตา ปิยายนฺติ. ตโตเยว เต ทีปนฺตเรสุปิ อตฺตโน วาทํ ปตฺถราเปตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา เต มหาวิหารวาสิโน เถรา อตฺตโน สีหฬฏฺกถาโย ปาฬิภาสาย อภิสงฺขริตุกามา ตถา กาตุํ สมตฺถํ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส าณปฺปภาววิเสสํ ยถาวุตฺตคุณสมฺปนฺนภาวฺจ ตฺวา อายาจึสูติ เวทิตพฺพํ.
วิสุทฺธิมคฺคสฺส กรณํ
เตสุ ตาว วิสุทฺธิมคฺคํ อาจริยพุทฺธโฆโส สงฺฆปาลตฺเถเรน อชฺเฌสิโต มหาวิหารสฺส ทกฺขิณภาเค ปธานฆเร มหานิคมสฺสามิโน ปาสาเท [ปริ. อฏฺ. นิคมนกถา] วสนฺโต อกาสิ. เอตฺตาวตา จ ‘‘โส ปเนส วิสุทฺธิมคฺโค เกน กโต, กทา กโต, กตฺถ กโต, กสฺมา กโต’’ติ อิเมสํ ปฺหานมตฺโถ วิตฺถาเรน วิภาวิโต โหติ.
อิทานิ ¶ กิมตฺถํ กโตติอาทีนํ ปฺหานมตฺถํ ปกาสยิสฺสาม. ตตฺถ กิมตฺถํ กโตติ เอตสฺส ปน ปฺหสฺส อตฺโถ อาจริเยเนว ปกาสิโต. กถํ?
‘‘สุทุลฺลภํ ลภิตฺวาน, ปพฺพชฺชํ ชินสาสเน;
สีลาทิสงฺคหํ เขมํ, อุชุํ มคฺคํ วิสุทฺธิยา.
ยถาภูตํ อชานนฺตา, สุทฺธิกามาปิ เย อิธ;
วิสุทฺธึ นาธิคจฺฉนฺติ, วายมนฺตาปิ โยคิโน.
เตสํ ปาโมชฺชกรณํ, สุวิสุทฺธวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, เทสนานยนิสฺสิตํ.
วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสํ, ตํ เม สกฺกจฺจ ภาสโต;
วิสุทฺธิกามา สพฺเพปิ, นิสามยถ สาธโว’’ติ [วิสุทฺธิ. ๑.๒].
ตสฺมา เอส วิสุทฺธิมคฺโค วิสุทฺธิสงฺขาตนิพฺพานกามานํ สาธุชนานํ สีลสมาธิปฺาสงฺขาตสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส ยาถาวโต ชานนตฺถาย กโตติ ปธานปฺปโยชนวเสน เวทิตพฺโพ. อปฺปธานปฺปโยชนวเสน ปน จตูสุ อาคมฏฺกถาสุ คนฺถสลฺลหุกภาวตฺถายปิ กโตติ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ วุตฺตํ อาคมฏฺกถาสุ –
‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค, เอส จตุนฺนมฺปิ อาคมานฺหิ;
ตฺวา ปกาสยิสฺสติ, ตตฺถ ยถาภาสิตมตฺถํ;
อิจฺเจว เม กโต’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา].
ตนฺนิสฺสโย
กึ นิสฺสาย กโตติ เอตสฺสปิ ปฺหสฺส อตฺโถ อาจริเยเนว ปกาสิโต. วุตฺตฺหิ เอตฺถ คนฺถารมฺเภ –
‘‘มหาวิหารวาสีนํ, เทสนานยนิสฺสิต’’นฺติ [วิสุทฺธิ. ๑.๒].
ตถา นิคมเนปิ –
‘‘เตสํ สีลาทิเภทานํ, อตฺถานํ โย วินิจฺฉโย;
ปฺจนฺนมฺปิ นิกายานํ, วุตฺโต อฏฺกถานเย.
สมาหริตฺวา ตํ สพฺพํ, เยภุยฺเยน สนิจฺฉโย;
สพฺพสงฺกรโทเสหิ, มุตฺโต ยสฺมา ปกาสิโต’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา].
อิมินา ¶ ปน วจเนน อยมตฺโถ ปากโฏ โหติ – ‘‘วิสุทฺธิมคฺคํ กุรุมาโน อาจริโย มหาวิหารวาสีนํ เทสนานยสงฺขาตา ปฺจนฺนมฺปิ นิกายานํ โปราณฏฺกถาโย นิสฺสาย ตาสุ วุตฺตํ คเหตพฺพํ สพฺพํ วินิจฺฉยํ สมาหริตฺวา อกาสี’’ติ. ตสฺมา ยา ยา เอตฺถ ปทวณฺณนา วา วินิจฺฉโย วา สาธกวตฺถุ วา ทสฺสียติ, ตํ สพฺพํ ตสฺส ตสฺส นิทฺธาริตปาฬิปทสฺสนิกายสํวณฺณนาภูตาย โปราณสีหฬฏฺกถาโต อาเนตฺวา ภาสาปริวตฺตนวเสเนว ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยมฺปิ หิ วิสุทฺธิมคฺโค น เกวลํ อตฺตโน าณปฺปภาเวน กโต, วิสุํ ปกรณภาเวน จ, อถ โข จตุนฺนมฺปิ อาคมฏฺกถานํ อวยวภาเวเนว กโต. วุตฺตฺหิ ตาสํ นิคมเน –
‘‘เอกูนสฏฺิมตฺโต, วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย, อาคมานํ กโต ยสฺมา.
ตสฺมา เตน สหายํ, อฏฺกถา ภาณวารคณนาย;
สุปริมิตปริจฺฉินฺนํ, จตฺตาลีสสตํ โหตี’’ติอาทิ [ที. นิ. อฏฺ. ๓.นิคมนกถา].
ยา ปน วิสุทฺธิมคฺเค มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทเส ‘‘อยํ ตาว วิสุทฺธิกถายํ นโย. อริยวํสกถายํ ปนา’’ติอาทินา [วิสุทฺธิ. ๒.๗๑๗] ทฺเว กถา วุตฺตา, ตาปิ มหาวิหารวาสีนํ เทสนานเย อนฺโตคธา อิมสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิสฺสยาเยวาติ เวทิตพฺพาติ.
ตกฺกรณปฺปกาโร
เกน ปกาเรน กโตติ เอตฺถ อนนฺตรปฺเห วุตฺตปฺปกาเรเนว กโต. ตถา หิ อาจริโย สํยุตฺตนิกายโต
‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยํ;
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๓] –
อิมํ คาถํ ปมํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปธานวเสน วุตฺตา สีลสมาธิปฺาโย วิสุํ วิสุํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา อกาสิ. เอวํ กุรุมาโน จ ปฺจหิปิ นิกาเยหิ สีลสมาธิปฺาปฏิสํยุตฺตานิ สุตฺตปทานิ อุทฺธริตฺวา เตสํ อตฺถฺจ สีหฬฏฺกถาหิ ภาสาปริวตฺตนวเสน ทสฺเสตฺวา ตาสุ วุตฺตานิ สีหฬิกวตฺถูนิ จ วินิจฺฉเย จ ปกาเสสิ. วิเสสโต ปน ตสฺมึ ¶ กาเล ปากฏา สกสมยวิรุทฺธา สมยนฺตรา จ พหูสุ าเนสุ ทสฺเสตฺวา สเหตุกํ ปฏิกฺขิตฺตา. กถํ?
ตตฺถ หิ จริยาวณฺณนายํ ‘‘ตตฺร ปุริมา ตาว ติสฺโส จริยา ปุพฺพาจิณฺณนิทานา ธาตุโทสนิทานา จาติ เอกจฺเจ วทนฺติ. ปุพฺเพ กิร อิฏฺปฺปโยคสุภกมฺมพหุโล ราคจริโต โหติ, สคฺคา วา จวิตฺวา อิธูปปนฺโน. ปุพฺเพ เฉทนวธพนฺธนเวรกมฺมพหุโล โทสจริโต โหติ, นิรยนาคโยนีหิ วา จวิตฺวา อิธูปปนฺโน. ปุพฺเพ มชฺชปานพหุโล สุตปริปุจฺฉาวิหีโน จ โมหจริโต โหติ, ติรจฺฉานโยนิยา วา จวิตฺวา อิธูปปนฺโนติ เอวํ ปุพฺพาจิณฺณนิทานาติ วทนฺติ. ทฺวินฺนํ ปน ธาตูนํ อุสฺสนฺนตฺตา ปุคฺคโล โมหจริโต โหติ ปถวีธาตุยา จ อาโปธาตุยา จ. อิตราสํ ทฺวินฺนํ อุสฺสนฺนตฺตา โทสจริโต. สพฺพาสํ สมตฺตา ปน ราคจริโตติ. โทเสสุ จ เสมฺหาธิโก ราคจริโต โหติ. วาตาธิโก โมหจริโต. เสมฺหาธิโก วา โมหจริโต. วาตาธิโก ราคจริโตติ เอวํ ธาตุโทสนิทานาติ วทนฺตี’’ติ เอกจฺเจวาทํ ทสฺเสตฺวา โส ‘‘ตตฺถ ยสฺมา ปุพฺเพ อิฏฺปฺปโยคสุภกมฺมพหุลาปิ สคฺคา จวิตฺวา อิธูปปนฺนาปิ จ น สพฺเพ ราคจริตาเนว โหนฺติ, น อิตเร วา โทสโมหจริตา. เอวํ ธาตูนฺจ ยถาวุตฺเตเนว นเยน อุสฺสทนิยโม นาม นตฺถิ. โทสนิยเม จ ราคโมหทฺวยเมว วุตฺตํ, ตมฺปิ จ ปุพฺพาปรวิรุทฺธเมว. ตสฺมา สพฺพเมตํ อปริจฺฉินฺนวจน’’นฺติ [วิสุทฺธิ. ๑.๔๔] ปฏิกฺขิตฺโต. ตํ ปรมตฺถมฺชูสาย นาม วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายํ ‘‘เอกจฺเจติ อุปติสฺสตฺเถรํ สนฺธายาห, เตน หิ วิมุตฺติมคฺเค ตถา วุตฺต’’นฺติอาทินา วณฺณิตํ [วิสุทฺธิ. ฏี. ๑.๔๔].
วิมุตฺติมคฺคปกรณํ
โก โส วิมุตฺติมคฺโค นาม? วิสุทฺธิมคฺโค วิย สีลสมาธิปฺานํ วิสุํ วิสุํ วิภชิตฺวา ทีปโก เอโก ปฏิปตฺติคนฺโถ. ตตฺถ หิ –
‘‘สีลํ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;
อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๘๖; อ. นิ. ๔.๑] –
อิมํ ¶ คาถํ ปมํ ทสฺเสตฺวา ตทตฺถวณฺณนาวเสน สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติโย วิสุํ วิสุํ วิภชิตฺวา ทีปิตา. โส ปน คนฺโถ อิทานิ จินรฏฺเเยว ทิฏฺโ, จินภาสาย จ ปริวตฺติโต (๑๐๔๘-พุ-ว) สงฺฆปาเลน นาม ภิกฺขุนา. เกน ปน โส กุโต จ ตตฺถ อานีโตติ น ปากฏเมตํ. ตสฺส ปน สงฺฆปาลสฺส อาจริโย คุณภทฺโร นาม มหายานิโก ภิกฺขุ มชฺฌิมอินฺทิยเทสิโก, โส อินฺทิยรฏฺโต จินรฏฺํ คจฺฉนฺโต ปมํ สีหฬทีปํ คนฺตฺวา ตโต (๙๗๘-พุ-ว) จินรฏฺํ คโต. ตทา โส เตน อานีโต ภเวยฺย [วิมุตฺติมคฺค, วิสุทฺธิมคฺค].
ตสฺมิฺหิ วิมุตฺติมคฺเค ปุพฺพาจิณฺณนิทานทสฺสนํ ธาตุนิทานทสฺสนฺจ ยเถว วิสุทฺธิมคฺเค เอกจฺเจวาโท, ตเถวาคตํ. โทสนิทานทสฺสเน ปน ‘‘เสมฺหาธิโก ราคจริโต, ปิตฺตาธิโก โทสจริโต, วาตาธิโก โมหจริโต. เสมฺหาธิโก วา โมหจริโต, วาตาธิโก ราคจริโต’’ติ ติณฺณมฺปิ ราคโทสโมหานํ โทสนิยโม วุตฺโต. อาจริยพุทฺธโฆเสน ทิฏฺวิมุตฺติมคฺคโปตฺถเก ปน ‘‘ปิตฺตาธิโก โทสจริโต’’ติ ปาโ อูโน ภเวยฺย.
อฺานิปิ พหูนิ วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิกฺขิตฺตานิ ตตฺถ วิมุตฺติมคฺเค คเหตพฺพภาเวน ทิสฺสนฺติ. กถํ?
สีลนิทฺเทเส (๑, ๘-ปิฏฺเ) ‘‘อฺเ ปน สิรฏฺโ สีลตฺโถ, สีตลตฺโถ สีลตฺโถติ เอวมาทินาปิ นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺณยนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺโต อตฺโถปิ ตตฺถ คเหตพฺพภาเวน ทิสฺสติ.
ตถา ธุตงฺคนิทฺเทเส (๑, ๗๘-ปิฏฺเ) ‘‘เยสมฺปิ กุสลตฺติกวินิมุตฺตํ ธุตงฺคํ, เตสํ อตฺถโต ธุตงฺคเมว นตฺถิ, อสนฺตํ กสฺส ธุนนโต ธุตงฺคํ นาม ภวิสฺสติ, ธุตคุเณ สมาทาย วตฺตตีติ วจนวิโรโธปิ จ เนสํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ ปฺตฺติธุตงฺคมฺปิ ตตฺถ ทิสฺสติ. มหาฏีกายํ (๑-๑๐๔) ปน ‘‘เยสนฺติ อภยคิริวาสิเก สนฺธายาห, เต หิ ธุตงฺคํ นาม ปฺตฺตีติ วทนฺตี’’ติ วณฺณิตํ.
ตถา ปถวีกสิณนิทฺเทเส (๑, ๑๔๔) ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ¶ ปจฺจเวกฺขณาติ เอวเมเก วณฺณยนฺตี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตเอเกวาโทปิ ตตฺถ ทิสฺสติ. มหาฏีกายํ (๑, ๑๗๒) ปน ‘‘เอเกติ อภยคิริวาสิโน’’ติ วณฺณิตํ.
ตถา ขนฺธนิทฺเทเส (๒, ๘๐-ปิฏฺเ) ‘‘พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปํ เอกจฺจานํ มเตน มิทฺธรูป’’นฺติ เอวํ อฺานิปิ รูปานิ อาหริตฺวา โปราณฏฺกถายํ เตสํ ปฏิกฺขิตฺตภาโว ปกาสิโต. มหาฏีกายํ ‘‘เอกจฺจานนฺติ อภยคิริวาสีน’’นฺติ วณฺณิตํ. เตสุ ชาติรูปํ มิทฺธรูปฺจ วิมุตฺติมคฺเค ทสฺสิตํ. น เกวลํ ทสฺสนมตฺตเมว, อถ โข มิทฺธรูปสฺส อตฺถิภาโวปิ ‘‘มิทฺธํ นาม ติวิธํ อาหารชํ อุตุชํ จิตฺตชฺจาติ. เตสุ จิตฺตชเมว นีวรณํ โหติ, เสสา ปน ทฺเว อรหโตปิ ภเวยฺยุ’’นฺติอาทินา สาธิโต.
เอตฺตาวตา จ วิมุตฺติมคฺเค วิสุทฺธิมคฺเคน อสมานตฺถานํ วุตฺตภาโว จ อภยคิริวาสีหิ ตสฺส คนฺถสฺส ปฏิคฺคหิตภาโว จ สกฺกา าตุํ. อฺานิปิ ปน อีทิสานิ อสมานวจนานิ พหูนิ ตตฺถ สํวิชฺชนฺติเยว, ตานิ ปน สพฺพานิ น สกฺกา อิธ ทสฺเสตุํ.
เยภุยฺเยน ปนสฺส กรณปฺปกาโร วิสุทฺธิมคฺคสฺส วิย โหติ. ยา ยา หิ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต วา ปฏิสมฺภิทามคฺคโต วา อฺสุตฺตนฺเตหิ วา อาเนตฺวา สาธกภาเวน วิสุทฺธิมคฺเค ทสฺสิยติ, ตตฺถปิ สา สา ปาฬิ เยภุยฺเยน ทิสฺสเตว. ตาสุ กฺจิมตฺตํ อุทฺธริตฺวา อนุมินนตฺถาย ทสฺสยิสฺสาม.
ยา วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๔๗-ปิฏฺเ) ‘‘ปฺจ สีลานิ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีล’’นฺติอาทิกา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ ทสฺสิตา, สา วิมุตฺติมคฺเคปิ ทิสฺสเตว.
ยฺจ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๑๓๗-ปิฏฺเ) ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข…เป… วิจาโร วิจิกิจฺฉายา’’ติ วจนํ เปฏเก วุตฺตนฺติ ทสฺสิตํ, ตฺจ ตตฺถปิ ตเถว ทสฺเสตฺวา ‘‘ติเปฏเก วุตฺต’’นฺติ นิทฺทิฏฺํ. ติเปฏเกติ นามฺจ เปฏโกปเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย. ตตฺถ หิ วิวิจฺเจว กาเมหีติ ปาสํวณฺณนายํ ‘‘อโลภสฺส ปาริปูริยา กาเมหิ วิเวโก สมฺปชฺชติ, อโทสสฺส. อโมหสฺส ปาริปูริยา อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิเวโก ¶ สมฺปชฺชตี’’ติ ปาสฺส ติเปฏเก วุตฺตภาโว ทสฺสิโต. โส จ ปาโ เปฏโกปเทเส (๒๖๒-ปิฏฺเ) ‘‘ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหี’’ติอาทินา ทิสฺสติ.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๒๕๘-ปิฏฺเ) ‘‘อยมฺปิ โข ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิกา ปาฬิ มหาวคฺคสํยุตฺตกโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิ.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๒๗๒-ปิฏฺเ) ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต’’ติอาทิ ปาฬิ จ (๑, ๒๗๓-ปิฏฺเ) กกจูปมปาฬิ จ ปฏิสมฺภิทามคฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิ.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๒, ๖๙-ปิฏฺเ) ‘‘กตมา จินฺตามยา ปฺา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ ‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺล’’นฺติอาทิกา จ ปาฬิ (๒, ๗๑-ปิฏฺเ) ‘‘ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิ. สพฺพาปิ จ ตตฺถ วุตฺตา เอกวิธทุวิธาทิปฺาปเภทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตกถาย เยภุยฺเยน สมานาเยว.
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ [วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๖; ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๖] –
อยมฺปิ คาถา วิมุตฺติมคฺเคปิ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตภาเวเนว ทสฺสิตา. อูกาสิรสมูปมนฺติ ปทํ ปน อูกาสมูปมนฺติ ตตฺถ ทิสฺสติ, ตฺจ ปรมฺปรเลขกานํ ปมาทเลขมตฺตเมว สิยา.
จตูสุ สจฺเจสุ วิสุทฺธิมคฺเค วิย วจนตฺถโต ลกฺขณโต อนูนาธิกโต กมโต อนฺโตคธานํ ปเภทโต อุปมาโต จ วินิจฺฉโย ทสฺสิโต, โส จ เยภุยฺเยน วิสุทฺธิมคฺเคน [วิสุทฺธิ. ๒.๕๓๐] สมาโนเยว.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๒, ๒๔๒-๒๔๕) สมฺมสนาณกถายํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อตีตาทิเอกาทสวิเธน จ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตเยน จ วิสุํ วิสุํ สมฺมสนนโย ทสฺสิโต, ตเถว ตตฺถปิ. จกฺขาทิชรามรณปริโยสาเนสุ ปน ธมฺเมสุ ธมฺมวิจารปริโยสานานํ สฏฺิยา เอว ธมฺมานํ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตเยน สมฺมสนนโย ตตฺถ ทสฺสิโต.
วิสุทฺธิมคฺเค ¶ ปน ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทเส (๒, ๒๓๐-๒๓๒-ปิฏฺเสุ) วุตฺตา ‘‘ยมกํ นามรูปฺจ…เป… อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ คาถา จ, ‘‘น จกฺขุโต ชายเร’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย จ, ‘‘น สเกน พเลน ชายเร’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย จ วิมุตฺติมคฺเค ภงฺคานุปสฺสนาาณกถายํ ทสฺสิตา. ตาสุ อปฺปมตฺตโกเยว ปาเภโท ทิสฺสติ.
วิสุทฺธิมคฺเค (๒, ๒๖๑-๒-ปิฏฺเสุ) อรูปสตฺตเกสุ อริยวํสกถานเยน วุตฺโต กลาปโต จ ยมกโต จ สมฺมสนนโย วิมุตฺติมคฺเค เอตฺเถว ภงฺคานุปสฺสนาาณกถายํ ทสฺสิโต.
วิมุตฺติมคฺเค พุทฺธานุสฺสติกถายํ โลกวิทูติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ สตฺตโลกสงฺขารโลกวเสน ทฺเวเยว โลกา ทสฺสิตา, น ปน โอกาสโลโก ยถา วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๑๙๙-๒๐๐-ปิฏฺเสุ).
เอตฺตาวตา จ วิมุตฺติมคฺโค นาม คนฺโถ กีทิโสติ สกฺกา อนุมินิตุํ. โส ปน ยถา น มหาวิหารวาสีนํ คนฺโถ โหติ, เอวํ มหายานิกานมฺปิ น โหติเยว เถรวาทปิฏกเมว นิสฺสาย กตภาวโต. ยสฺมา ปน ตตฺถ น กิฺจิปิ สีหฬทีปิกํ นามํ วา เถรวาโท วา ทิสฺสติ, ตสฺมา โส สีหฬทีเป กตคนฺโถปิ น โหติ. อินฺทิยรฏฺิกํ ปน นามฺจ โวหาโร จ ตตฺถ พหูสุ าเนสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา อินฺทิยรฏฺเ กตคนฺโถว ภเวยฺย. ยสฺมา จสฺส เปฏโกปเทสํ นิสฺสิตภาโว พหูสุ าเนสุ ทิสฺสติ, วิเสสโต ปน มิทฺธรูปสฺส อตฺถิภาโว จ, อรหโตปิ ตสฺส อตฺถิภาโว จ ตเมว นิสฺสาย ทสฺสียติ, ปฏิสมฺภิทามคฺคคณฺิปเท จ เปฏเกติ ปทสฺส [ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๖] อตฺถวณฺณนายํ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏกตฺถาย อฏฺกถา เปฏกํ มหิสาสกานํ คนฺโถ’’ติ วณฺณิโต. ตสฺมา เอโส วิมุตฺติมคฺโค มหิสาสกนิกายิเกน กโต ภเวยฺยาติ อมฺหากํ มติ.
นิสฺสยฏฺกถาวิภาวนา
วิสุทฺธิมคฺโค ปน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว กโต, อถ โข วุจฺจมานปฺปกาเรนาปิ. ตถา หิ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร โปราณฏฺกถาหิ สมาหริตฺวา ภาสาปริวตฺตนวเสน ทสฺเสนฺโตปิ ยา ยา อตฺถวณฺณนา ¶ วา วินิจฺฉโย วา สํสยิตพฺโพ โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วินยฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ วา (๑, ๒๖๓), วินยฏฺกถาสุ วุตฺตํ, มชฺฌิมฏฺกถาสุ ปนาติ วา (๑, ๗๐), องฺคุตฺตรภาณกาติ วา (๑, ๗๒), อฏฺกถาจริยานํ มตานุสาเรน วินิจฺฉโยติ วา (๑, ๙๙), วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺกถาสูติ วา (๑, ๑๑๘), ตํ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ วา (๑, ๑๓๔), ทีฆภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มตนฺติ วา, มชฺฌิมภาณกา อิจฺฉนฺตีติ วา (๑, ๒๖๗), อฏฺกถาสุ วินิจฺฉโยติ วา, เอวํ ตาว ทีฆภาณกา, มชฺฌิมภาณกา ปนาหูติ วา (๑, ๒๗๗), องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน…เป… อยํ กโม วุตฺโต, โส ปาฬิยา น สเมตีติ วา (๑, ๓๐๙), เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา, สํยุตฺตภาณกา ปนาติ วา (๒, ๖๒), สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ วา (๒, ๖๓), อฏฺกถายํ ปนาติ วา (๒, ๘๐) เอวํ ตํตํอตฺถวณฺณนาวินิจฺฉยานํ นิสฺสยมฺปิ วิภาเวตฺวา ปจฺฉิมชนานํ อุปฺปชฺชมานสํสยํ วิโนเทนฺโตเยว เต ทสฺเสสิ.
เตนิมสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส กรณกาเล สพฺพาปิ สีหฬฏฺกถาโย อาจริยสฺส สนฺติเก สนฺตีติ จ, ปุพฺเพเยว ตา อาจริเยน สีหฬตฺเถรานํ สนฺติเก สุตาติ จ, ตาหิ คเหตพฺพํ สพฺพํ คเหตฺวา อยํ วิสุทฺธิมคฺโค อาจริเยน ลิขิโตติ จ อยมตฺโถ อติวิย ปากโฏ โหติ. ตสฺมา ยํ มหาวํเส –
‘‘สงฺโฆ คาถาทฺวยํ ตสฺสา’ทาสิ สามตฺถิยํ ตวา’’ติอาทินา ‘‘คาถาทฺวยเมว โอโลเกตฺวา กิฺจิปิ อฺํ โปตฺถกํ อโนโลเกตฺวา อาจริยพุทฺธโฆโส วิสุทฺธิมคฺคํ อกาสี’’ติ อธิปฺปาเยน อภิตฺถุติวจนํ วุตฺตํ, ตํ อภิตฺถุติมตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํ.
โปราณวจนทสฺสนํ
น เกวลํ อาจริโย อฏฺกถาโยเยว นิสฺสยภาเวน ทสฺเสสิ, อถ โข ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทินา โปราณานํ วจนมฺปิ ทสฺเสสิเยว. ตเทตฺถ ทฺวาวีสติยา าเนสุ ทิฏฺํ [วิสุทฺธิ. ๑.๑๕, ๑๓๗, ๑๔๒, ๒๑๗, ๒๕๒, ๓๐๓; ๒.๕๘๑, ๖๗๕-๖๗๖, ๖๘๙, ๗๐๖, ๗๓๖, ๗๔๕, ๗๔๖, ๗๔๙,๗๕๕, ๗๗๘, ๘๓๙]. เก ปเนเต โปราณา นาม? ยาว จตุตฺถสงฺคีติกาลา สงฺคีติกาเรสุ ปริยาปนฺนา วา ¶ ตาทิสา วา มหาเถราติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (๒๙๒-๓-ปิฏฺเสุ).
‘‘โอภาเส เจว าเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ…เป…
ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขปํ คจฺฉตี’’ติ –
เอวมาคตา คาถาโย อิธ (๒๗๓-๔-ปิฏฺเสุ) โปราณานํ วจนภาเวน ทสฺสิตา. ยทิ จิมา คาถาโย สงฺคีติกาเรหิ ปกฺขิตฺตา ภเวยฺยุํ ยถา ปริวารปาฬิยํ (๓-ปิฏฺเ) อาคตา อาจริยปรมฺปราทีปิกา คาถาโย, ตา หิ สมนฺตปาสาทิกายํ (๑, ๔๖-ปิฏฺเ) โปราณวจนภาเวน ทสฺสิตา, เอวํ สติ เตเยว สงฺคีติการา โปราณาติ เวทิตพฺพา. อถ ปฏิสมฺภิทามคฺคเทสเกเนว ภาสิตา ภเวยฺยุํ, เต วิย ครุกรณียา ปจฺจยิกา สทฺธายิตพฺพกา มหาเถรา โปราณาติ เวทิตพฺพา. สมนฺตปาสาทิกาสุมงฺคลวิลาสินีอาทีสุ ‘‘โปราณา ปน เอวํ วณฺณยนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตฏฺาเนสุปิ ตาทิสาว อาจริยา โปราณาติ วุตฺตา.
วินยฏฺกถากรณํ
อาจริโย ปน อิมํ วิสุทฺธิมคฺคปกรณํ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน กตฺวา อฺาปิ ติปิฏกฏฺกถาโย อนุกฺกเมน อกาสิ. กถํ? สมนฺตปาสาทิกํ นาม วินยฏฺกถํ พุทฺธสิริตฺเถเรน อชฺเฌสิโต มหาวิหารสฺส ทกฺขิณภาเค ปธานฆรปริเวเณ มหานิคมสฺสามิโน ปาสาเท วสนฺโต อกาสิ. สา ปเนสา สิริปาโลติ นามนฺตรสฺส มหานามรฺโ วีสติมวสฺเส (๙๗๓-พุ-ว) อารทฺธา เอกวีสติมวสฺเส (๙๗๔-พุ-ว) นิฏฺานปฺปตฺตา อโหสิ. ตฺจ ปน กโรนฺโต มหามหินฺทตฺเถเรนาภตํ สีหฬภาสาย สงฺขตํ มหาอฏฺกถํ ตสฺสา สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจรีกุรุนฺทีสงฺเขปอนฺธกฏฺกถาหิ จ คเหตพฺพํ คเหตฺวา สีหฬทีเป ยาว วสภราชกาลา ปากฏานํ โปราณ วินยธรมหาเถรานํ วินิจฺฉยภูตํ เถรวาทมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา อกาสิ. วุตฺตฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ –
‘‘สํวณฺณนํ ตฺจ สมารภนฺโต, ตสฺสา มหาอฏฺกถํ สรีรํ;
กตฺวา มหาปจฺจริยํ ตเถว, กุรุนฺทินามาทิสุ วิสฺสุตาสุ.
วินิจฺฉโย ¶ อฏฺกถาสุ วุตฺโต, โย ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต;
ตโตปิ อนฺโตคธเถรวาทํ, สํวณฺณนํ สมฺม สมารภิสฺส’’นฺติ จ.
‘‘มหาเมฆวนุยฺยาเน, ภูมิภาเค ปติฏฺิโต;
มหาวิหาโร โย สตฺถุ, มหาโพธิวิภูสิโต.
ยํ ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค, ปธานฆรมุตฺตมํ;
สุจิจาริตฺตสีเลน, ภิกฺขุสงฺเฆน เสวิตํ.
อุฬารกุลสมฺภูโต, สงฺฆุปฏฺายโก สทา;
อนากุลาย สทฺธาย, ปสนฺโน รตนตฺตเย.
มหานิคมสามีติ, วิสฺสุโต ตตฺถ การยิ;
จารุปาการสฺจิตํ, ยํ ปาสาทํ มโนรมํ.
สนฺทจฺฉายตรูเปตํ, สมฺปนฺนสลิลาสยํ;
วสตา ตตฺร ปาสาเท, มหานิคมสามิโน.
สุจิสีลสมาจารํ, เถรํ พุทฺธสิริวฺหยํ;
ยา อุทฺทิสิตฺวา อารทฺธา, อิทฺธา วินยวณฺณนา.
ปาลยนฺตสฺส สกลํ, ลงฺกาทีปํ นิรพฺพุทํ;
รฺโ สิรินิวาสสฺส [สิริยา นิวาสฏฺโนภูตสฺส สิริปาลนามกสฺส รฺโ (วิมติ, อนฺติมวิฏฺเ)], สิริปาลยสสฺสิโน.
สมวีสติเม วสฺเส, ชยสํวจฺฉเร อยํ;
อารทฺธา เอกวีสมฺหิ, สมฺปตฺเต ปรินิฏฺิตา.
อุปทฺทวากุเล โลเก, นิรุปทฺทวโต อยํ;
เอกสํวจฺฉเรเนว, ยถา นิฏฺํ อุปาคตา’’ติ [ปริ. อฏฺ. นิคมนกถา] จ.
อยฺจ สมนฺตปาสาทิกา วินยฏฺกถา อธุนา มุทฺทิตฉฏฺสงฺคีติโปตฺถกวเสน สหสฺสโต อุปริ อฏฺปณฺณาสาธิกติสตมตฺตปิฏฺปริมาณา (๑๓๕๘) โหติ, ตสฺสา จ เอกสํวจฺฉเรน นิฏฺาปิตตฺตํ อุปนิธาย จตุวีสาธิกสตฺตสตมตฺตปิฏฺปริมาโณ (๗๒๔) วิสุทฺธิมคฺโคปิ อนฺตมโส ฉปฺปฺจมาเสหิ นิฏฺาปิโต ภเวยฺยาติ สกฺกา าตุํ. ตสฺมา ยํ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยํ มหาวํสวจนํ นิสฺสาย ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค อาจริยพุทฺธโฆเสน ¶ เอกรตฺเตเนว ติกฺขตฺตุํ ลิขิตฺวา นิฏฺาปิโต’’ติ อภิตฺถุติวจนํ วุตฺตํ, ตํ ตกฺการกสฺส อภิตฺถุติมตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํ.
นนุ จ อิมิสฺสํ อฏฺกถายํ ‘‘สุมงฺคลวิลาสินิย’’นฺติอาทินา วิเสสนามวเสน อาคมฏฺกถานํ อติเทโส ทิสฺสติ [ปารา. อฏฺ. ๑.๑๕], กถมิมิสฺสา ตาหิ ปมตรํ กตภาโว เวทิตพฺโพติ? อาจริยสฺส อฏฺกถาสุ อฺมฺาติเทสโต, วินยปิฏกสฺส ครุกาตพฺพตรภาวโต, มหาวิหารวาสีหิ วิเสเสน ครุกตภาวโต, สงฺคีติกฺกมานุรูปภาวโต, อิเธว ปริปุณฺณนิทานกถาปกาสนโต, นิคมเน จ ปมํ สีหฬฏฺกถาโย สุตฺวา กรณปฺปกาสนโต เปตฺวา วิสุทฺธิมคฺคํ อยเมว ปมํ กตาติ เวทิตพฺพา. วิสุทฺธิมคฺเค ปน วินยฏฺกถายนฺติ วา วินยฏฺกถาสูติ วา มชฺฌิมฏฺกถาสูติ วา เอวํ สามฺนามวเสเนว อติเทโส ทิสฺสติ, น สมนฺตปาสาทิกาทิวิเสสนามวเสน. ตสฺมาสฺส สพฺพปมํ กตภาโว ปากโฏเยว. อาคมฏฺกถานํ อิธาติเทโส [ปารา. อฏฺ. ๑.๑๕] อิมิสฺสาปิ ตตฺถาติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๘] เอวํ อฺมฺาติเทโส ปน อาจริยสฺส มนสา สุววตฺถิตวเสน วา สกฺกา ภวิตุํ, อปุพฺพาจริมปรินิฏฺาปเนน วา. กถํ? อาจริเยน หิ วิสุทฺธิมคฺคํ สพฺพโส นิฏฺาเปตฺวา สมนฺตปาสาทิกาทึ เอเกกมฏฺกถํ กโรนฺเตเนว ยตฺถ ยตฺถ อตฺถวณฺณนา วิตฺถารโต อฺฏฺกถาสุ ปกาเสตพฺพา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมสฺมึ นาม าเน กเถสฺสามี’’ติ มนสา สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตฺวา ตฺจ อติทิสิตฺวา ยถาววตฺถิตานปฺปตฺตกาเล ตํ วิตฺถารโต กเถนฺเตน ตา กตา วา ภเวยฺยุํ. เอเกกิสฺสาย วา นิฏฺานาสนฺนปฺปตฺตกาเล ตํ เปตฺวา อฺฺจ อฺฺจ ตถา กตฺวา สพฺพาปิ อปุพฺพาจริมํ ปรินิฏฺาปิตา ภเวยฺยุนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ปการานมฺตรวเสน อาจริยสฺสาฏฺกถาสุ อฺมฺาติเทโส โหตีติ เวทิตพฺพนฺติ.
อาคมฏฺกถากรณํ
สุมงฺคลวิลาสินึ นาม ทีฆนิกายฏฺกถํ ปน อาจริโย สุมงฺคลปริเวณวาสินา ทาานาคตฺเถเรน อายาจิโต อกาสิ. วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –
‘‘อายาจิโต ¶ สุมงฺคล-ปริเวณนิวาสินา ถิรคุเณน;
ทาานาค สงฺฆ, ตฺเถเรน เถรวํสนฺวเยน.
ทีฆาคมสฺส ทสพล-คุณคณปริทีปนสฺส อฏฺกถํ;
ยํ อารภึ สุมงฺคล-วิลาสินึ นาม นาเมน.
สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๓. นิคมนกถา].
ปปฺจสูทนึ นาม มชฺฌิมนิกายฏฺกถํ ภทนฺตพุทฺธมิตฺตตฺเถเรน ปุพฺเพ มยูรทูตปฏฺฏเน อตฺตนา สทฺธึ วสนฺเตน อายาจิโต อกาสิ. วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตพุทฺธมิตฺเตน;
ปุพฺเพ มยูรทูตป,ฏฺฏนมฺหิ สทฺธึ วสนฺเตน.
ปรวาทวิธํสนสฺส, มชฺฌิมนิกายเสฏฺสฺส;
ยมหํ ปปฺจสูทนิ-มฏฺกถํ กาตุมารภึ.
สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา’’ติ [ม. นิ. อฏฺ. ๓. นิคมนกถา].
สารตฺถปฺปกาสินึ นาม สํยุตฺตนิกายฏฺกถํ ภทนฺตโชติปาลตฺเถเรน อายาจิโต อกาสิ. วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –
‘‘เอติสฺสา กรณตฺถํ, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
สุจิสีเลน สุภาสิตสฺส ปกาสยนฺตาเณน.
สาสนวิภูติกาเมน, ยาจมาเนน มํ สุภคุเณน;
ยํ สมธิคตํ ปฺุํ, เตนาปิ ชโน สุขี ภวตู’’ติ [สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.นิคมนกถา].
มโนรถปูรณึ นาม องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถํ ภทนฺตโชติปาลตฺเถเรน ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ กฺจิปุราทีสุ จ สีหฬทีเป มหาวิหารมฺหิ จ อตฺตนา สทฺธึ วสนฺเตน อายาจิโต, ตถา ชีวเกนาปิ อุปาสเกน ปิฏกตฺตยปารคุภูเตน วาตาหเตปิ อนิฺชมานสภาเว ทุเม วิย อนิฺชมานสทฺธมฺเม ิเตน สุมตินา ปริสุทฺธาชีเวนาภิยาจิโต อกาสิ. วุตฺตํ เหตเมติสฺสา นิคมเน –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
กฺจิปุราทีสุ มยา, ปุพฺเพ สทฺธึ วสนฺเตน.
วรตมฺพปณฺณิทีเป, ¶ มหาวิหารมฺหิ วสนกาเลปิ;
วาตาหเต วิย ทุเม, อนิฺชมานมฺหิ สทฺธมฺเม.
ปารํ ปิฏกตฺตยสา,ครสฺส คนฺตฺวา ิเตน สุมตินา;
ปริสุทฺธาชีเวนา,ภิยาจิโต ชีวเกนาปิ.
ธมฺมกถานยนิปุเณหิ, ธมฺมกถิเกหิ อปริมาเณหิ;
ปริกีฬิตสฺส ปฏิป,ชฺชิตสฺส สกสมยจิตฺรสฺส.
อฏฺกถํ องฺคุตฺตร,มหานิกายสฺส กาตุมารทฺโธ;
ยมหํ จิรกาลฏฺิติ-มิจฺฉนฺโต สาสนวรสฺส.
สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา;
จตุนฺนวุติปริมาณาย, ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
สพฺพาคมสํวณฺณน, มโนรโถ ปูริโต จ เม ยสฺมา;
เอตาย มโนรถ ปูรณีติ นามํ ตโต อสฺสา’’ติ [อ. นิ. อฏฺ. ๓.๑๑.นิคมนกถา].
อิมา จ ปน จตสฺโส อาคมฏฺกถาโย กุรุมาโน อาจริยพุทฺธโฆโส มหามหินฺทตฺเถเรนาภตํ มูลฏฺกถาสงฺขาตํ มหาอฏฺกถํเยว ภาสาปริวตฺตนวเสน เจว ปุนปฺปุนาคตวิตฺถารกถามคฺคสฺส สํขิปนวเสน จ อกาสิ. วุตฺตฺเหตํ คนฺถารมฺเภ –
‘‘สีหฬทีปํ ปน อาภ,ตาถ วสินา มหามหินฺเทน;
ปิตา สีหฬภาสาย, ทีปวาสีนมตฺถาย.
อปเนตฺวาน ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;
ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ…เป…
หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ.
ตถา นิคมเนปิ –
‘‘สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๓.นิคมนกถา] จ;
‘‘มูลฏฺกถาสารํ, อาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตนา’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๓.นิคมนกถา] จ.
อิมาสํ สรีรภูตปาเสุ จ สมนฺตปาสาทิกายํ วิย ‘‘มหาปจฺจริยํ, กุรุนฺทิย’’นฺติอาทินา วินิจฺฉยสํวณฺณนาเภทปฺปกาสนํ น ทิสฺสติ, ตถา อภิธมฺมฏฺกถาสุปิ. ¶ เตเนตํ ายติ ‘‘สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ มหาอฏฺกถาโต อฺา มหาปจฺจริอาทินามิกา โปราณิกา สีหฬฏฺกถาโย เจว อนฺธกฏฺกถา จ นตฺถี’’ติ. ยาว วสภราชกาลา (๖๐๙-๖๕๓) ปน ปากฏานํ สีหฬิกตฺเถรานํ วินิจฺฉโย จ วาทา จ วตฺถูนิ จ เอตาสุปิ ทิสฺสนฺติเยวาติ.
อภิธมฺมฏฺกถากรณํ
อฏฺสาลินึ ปน สมฺโมหวิโนทนิฺจ ธาตุกถาทิปฺจปกรณสฺส อฏฺกถฺจาติ ติสฺโส อภิธมฺมฏฺกถาโย อตฺตนา สทิสนาเมน โสตตฺถกีคนฺถการเกน พุทฺธโฆสภิกฺขุนา อายาจิโต อกาสิ. วุตฺตฺเหตํ ตาสุ –
‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน, นิปุณามลพุทฺธินา;
ภิกฺขุนา พุทฺธโฆเสน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต’’ติ [ธ. ส. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา
อยํ อฏฺสาลินี นาม ธมฺมสงฺคหฏฺกถา’’ติ [ธ. ส. อฏฺ. นิคมนกถา] จ.
‘‘อตฺถปฺปกาสนตฺถํ, ตสฺสาหํ ยาจิโต ิตคุเณน;
ยตินา อทนฺธคตินา, สุพุทฺธินา พุทฺธโฆเสน.
ยํ อารภึ รจยิตุํ, อฏฺกถํ สุนิปุเณสุ อตฺเถสุ;
สมฺโมหวิโนทนโต, สมฺโมหวิโนทนึ นามา’’ติ [วิภ. อฏฺ. นิคมนกถา] จ.
‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา
อยํ สมฺโมหวิโนทนี นาม วิภงฺคฏฺกถา’’ติ [วิภ. อฏฺ. นิคมนกถา] จ.
อิมาสุ ปน ตีสุ ปฺจปกรณฏฺกถาย นามวิเสโส นตฺถิ อายาจโก จ น ปกาสิโต, เกวลํ อตฺตโน สทฺธาย เอว สฺโจทิเตน อาจริยพุทฺธโฆเสน สา กตา วิย ทิสฺสติ. วุตฺตฺเหตํ ตสฺสา นิคมเน –
‘‘กุสลาทิธมฺมเภทํ, ¶ นิสฺสาย นเยหิ วิวิธคณเนหิ;
วิตฺถาเรนฺโต สตฺตม-มภิธมฺมปฺปกรณํ สตฺถา.
สุวิหิตสนฺนิฏฺาโน, ปฏฺานํ นาม ยํ ปกาเสสิ;
สทฺธาย สมารทฺธา, ยา อฏฺกถา มยา ตสฺสาติ จ.
‘‘เอตฺตาวตา
สตฺตปฺปกรณํ นาโถ, อภิธมฺมมเทสยิ;
เทวาติเทโว เทวานํ, เทวโลกมฺหิ ยํ ปุเร;
ตสฺส อฏฺกถา เอสา, สกลสฺสาปิ นิฏฺิตา’’ติ [ปฏฺา. อฏฺ. ๑๙-๒๔.๑] จ.
‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา
อยํ สกลสฺสปิ อภิธมฺมปิฏกสฺส อฏฺกถา’’ติ [ปฏฺา. อฏฺ. ๑๙-๒๔.๑] จ.
เอกจฺเจ ปน อาธุนิกา เถรา ‘‘อภิธมฺมฏฺกถาโย อาจริยพุทฺธโฆเสน ยาจิโต สงฺฆปาลพุทฺธมิตฺตโชติปาลาทีนํ อฺตโร เถโร อกาสี’’ติ วทนฺติ. อยฺจ เนสํ วิจารณา, อฏฺสาลินีสมฺโมหวิโนทนีสุ ‘‘ตา พุทฺธโฆเสน ยาจิโต อกาสี’’ติ คนฺถกาเรน วุตฺตํ. เตน ายติ ‘‘ตกฺการโก อฺโ, อาจริยพุทฺธโฆโส ปน ตาสุ ยาจกปุคฺคโลเยวา’’ติ. อาคมฏฺกถาสุ จ อาจริยพุทฺธโฆเสน –
‘‘สีลกถา ธุตธมฺมา, กมฺมฏฺานานิ เจว สพฺพานิ…เป…
อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา, วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ;
วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย, น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] –
เอวํ สีลกถาทีนํ อตฺตนา เอว วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตภาโว มยาติปเทน ปกาสิโต. อฏฺสาลินิยํ ปน –
‘‘กมฺมฏฺานานิ สพฺพานิ, จริยาภิฺา วิปสฺสนา;
วิสุทฺธิมคฺเค ปนิทํ, ยสฺมา สพฺพํ ปกาสิต’’นฺติ [ธ. ส. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา] –
เอวํ มยาติ กตฺตุปเทน วินา วุตฺตํ. เตนาปิ ายติ ‘‘วิสุทฺธิมคฺคการโก อฺโ, อภิธมฺมฏฺกถาการโก อฺโ’’ติ. กิฺจาปิ อภิธมฺมฏฺกถาสุ อภิยาจโก พุทฺธโฆโส ภิกฺขุนาติ จ ยตินาติ จ ¶ อิเมเหว สามฺคุณปเทหิ วุตฺโต น เถเรนาติ สคารวคุณปเทน, ตถาปิ โส ‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน นิปุณามลพุทฺธินา’’ติ จ, ‘‘อทนฺธคตินา สุพุทฺธินา’’ติ จ อิเมหิ อธิกคุณปเทหิ โถมิตตฺตา ‘‘วิสุทฺธิมคฺคาทิการโก อาจริยพุทฺธโฆโสเยวา’’ติ สกฺกา คเหตุํ. โส หิ อุปสมฺปนฺนกาลโตเยว ปฏฺาย คนฺถโกวิโท ปริยตฺติวิสารทคุณสมฺปนฺโน, ตสฺมิฺจ กาเล อูนทสวสฺโส ภเวยฺย, ตสฺมา เถเรนาติ น วุตฺโตติ สกฺกา คเหตุนฺติ.
ตํ ปน เตสํ อติวิจารณมตฺตเมว. น หิ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร ‘‘ตสฺมึ กาเล อูนทสวสฺโส’’ติ สกฺกา คเหตุํ, วิสุทฺธิมคฺคนิคมเนปิ ‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรนา’’ติ วจนโต, น จ ‘‘วิสุทฺธาจารสีเลน, นิปุณามลพุทฺธินา’’ติ วา, ‘‘อทนฺธคตินา สุพุทฺธินา’’ติ วา เอตฺตเกเหว ทฺวีหิ ทฺวีหิ คุณปเทหิ โถมเนน สุโถมิโต โหติ, อฺทตฺถุ ‘‘นิปฺปภีกตขชฺโชโต สมุเทติ ทิวากโร’’ติ โถมนํ วิย โหติ. นนุ อาจริเยน อตฺตโน คนฺถนิคมเนสุ –
‘‘ปรมวิสุทฺธสทฺธาพทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณนา’’ติอาทินา –
อตฺตโน อนุจฺฉวิกานิ คุณปทานิ ปกาสิตานิ, โสเยว จ โปราณสีหฬฏฺกถาโย สงฺขิปิตฺวา อภินวสงฺคหฏฺกถานํ อาทิกตฺตา ปุพฺพงฺคโม, อฺเ ปน อภินวฏฺกถาการา ตสฺเสว อนุวตฺติตฺวา อวเสสเมกํ วา ทฺเว วา อฏฺกถาโย อกํสุ. อภิธมฺมฏฺกถาสุ จ โย โย อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต, โส โส ยถานุปฺปตฺตฏฺาเน ตโต คเหตฺวา ตเถว วุตฺโต. วิเสสโต ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคขนฺธายตนธาตุสจฺจวิภงฺควณฺณนาสุ ฌานกถาวณฺณนาสุ จ อยมตฺโถ อติวิย ปากโฏ, โยปิ จ ตตฺถ อปฺปโก กติปยมตฺโต วิสุทฺธิมคฺเคน วิสทิโส สํวณฺณนาเภโท ทิสฺสติ, โสปิ อาภิธมฺมิกานํ มตานุสาเรน ยถา โปราณฏฺกถายํ วุตฺโต, ตเถว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ อฏฺสาลินิยํ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย อติเทโส ¶ ทิสฺสติ [ธ. ส. อฏฺ. ๑ อกุสลกมฺมปถกถา], ตเถว สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ อฏฺสาลินิยา อติเทโส ทิสฺสเตว [ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑;]. ยทิ จ อฏฺสาลินี อฺเน กตา ภเวยฺย, กถํ ตาสุ อฺมฺาติเทโส สกฺกา กาตุํ. ตสฺมา อภิธมฺมฏฺกถาสุ อภิยาจโก พุทฺธโฆโส อาจริเยน สมานนาโม จูฬพุทฺธโฆโสติ ยาวชฺชตนา อาจริยปรมฺปราย คหิโต โสตตฺถกีคนฺถการโก อฺโเยว, น อาจริยมหาพุทฺธโฆสตฺเถโร. เตเนว ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ จ ‘‘ยตินา’’ติ จ.
ยทิ ปน เอตฺตเกน นิฏฺํ น คจฺเฉยฺย, เอวมฺปิ วิจาเรตพฺพํ – กินฺนุ โข สงฺฆปาลาทโย เถรา วิสุทฺธิมคฺคาทีนํ กรณตฺถาย อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรํ อายาจมานา อตฺตนา สมตฺถตโรติ สทฺทหนฺตา อายาจนฺติ อุทาหุ อสทฺทหนฺตาติ? สทฺทหนฺตาเยว อายาจนฺตีติ ปากโฏเยวายมตฺโถ. ตถา จ สติ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร สยํ อฺเหิ สมตฺถตโรว สมาโน กสฺมา อฺํ อายาเจยฺย. น หิ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ถามสมฺปนฺนสฺส โยพฺพนสมฺปนฺนสฺส อาจริยสฺส สุนฺทรตรํ อภิธมฺมฏฺกถํ กาตุํ ภาริยํ ภวิสฺสติ. อภิธมฺมฏฺกถาสุ จ วุตฺตวจนานิ วิสุทฺธิมคฺคอาคมฏฺกถาสุ วุตฺตสํวณฺณนาวจเนหิ เอกาการาเนว โหนฺติ. ยทิ จ อภิธมฺมฏฺกถํ อฺโ กเรยฺย, กถมปิ ตาหิ วจนาการสฺส วิสทิสตา ภเวยฺย เอว. เอตาสํ นิคมเน จ ทสฺสิเตน ‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา’’ติ วจเนน ‘‘อาจริยพุทฺธโฆเสน กตา’’ตฺเวว ปากฏา โหนฺติ, น อฺเนาติ. เยปิ ‘‘อฺเน กตา’’ติ วทนฺติ, เตปิ ‘‘อิมินา นาม เถเรนา’’ติ เอกํสโต ทสฺเสตุํ น สกฺโกนฺติ, ตถา ทสฺเสตฺุจ เลสมตฺตมฺปิ สาธกวจนํ น ทิสฺสติ. ตสฺมา อภิธมฺมฏฺกถาโยปิ อิทานิ อาจริเยหิ จูฬพุทฺธโฆโสติ โวหริเตน พุทฺธโฆเสน นาม ภิกฺขุนายาจิโต วิสุทฺธิมคฺควินยาคมฏฺกถานํ การโก อาจริยมหาพุทฺธโฆสตฺเถโรเยว อกาสีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ.
ยํ ปน มหาวํเส ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส สีหฬทีปาคมนโต ปุพฺเพ ชมฺพุทีเป วสนกาเลเยว อฏฺสาลินึ อกาสี’’ติ อธิปฺปาเยน –
๒๒๕. ‘‘ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺสาลินิ’’นฺติ –
วุตฺตํ, ¶ ตํ อิทานิ ทิสฺสมานาย อฏฺสาลินิยา น สเมติ. ตตฺถ หิ คนฺถารมฺเภเยว วิสุทฺธิมคฺคํ อติทิสิตฺวา ปจฺฉาปิ โส จ, สมนฺตปาสาทิกา จ พหูสุ าเนสุ อติทิสียนฺติ. ตสฺมา ตสฺสา อาจริเยน สีหฬทีปํ ปตฺวา วิสุทฺธิมคฺคฺเจว สมนฺตปาสาทิกฺจ กตฺวา ปจฺฉาเยว กตภาโว อติวิย ปากโฏติ.
กงฺขาวิตรณีอฏฺกถากรณํ
กงฺขาวิตรณึ นาม ปาติโมกฺขฏฺกถํ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร โสณตฺเถเรน ยาจิโต มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคนิสฺสิตํ สีหฬปาติโมกฺขฏฺกถานยํ นิสฺสาย เอกมฺปิ ปทํ ปาฬิยา วา มหาวิหารวาสีนํ โปราณฏฺกถาหิ วา อวิโรเธตฺวา อกาสิ. เตน วุตฺตํ ติสฺสํ อฏฺกถายํ –
‘‘สูรเตน นิวาเตน, สุจิสลฺเลขวุตฺตินา;
วินยาจารยุตฺเตน, โสณตฺเถเรน ยาจิโต.
ตตฺถ สฺชาตกงฺขานํ, ภิกฺขูนํ ตสฺส วณฺณนํ;
กงฺขาวิตรณตฺถาย, ปริปุณฺณวินิจฺฉยํ.
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;
วตฺตยิสฺสามิ นาเมน, กงฺขาวิตรณึ สุภ’’นฺติ [กงฺขา อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘อารภึ ยมหํ สพฺพํ, สีหฬฏฺกถานยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ.
นิสฺสาย สา อยํ นิฏฺํ, คตา อาทาย สพฺพโส;
สพฺพํ อฏฺกถาสารํ, ปาฬิยตฺถฺจ เกวลํ.
น เหตฺถ ตํ ปทํ อตฺถิ, ยํ วิรุชฺเฌยฺย ปาฬิยา;
มหาวิหารวาสีนํ, โปราณฏฺกถาหิ วา’’ติ [กงฺขา. อฏฺ. นิคมนกถา] จ.
ธมฺมปทฏฺกถากรณํ
อปราปิ ติสฺโส อฏฺกถาโย สนฺติ ขุทฺทกปาฏฺกถา ธมฺมปทฏฺกถา สุตฺตนิปาตฏฺกถา จาติ, ยา ตาสุ ทิสฺสมานนิคมนวเสน อาจริยพุทฺธโฆเสเนว กตาติ ปฺายนฺติ. ตตฺถ ปน วุตฺตวจนานิ กานิจิ ¶ กานิจิ อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตากาเรน น โหนฺติ. ตสฺมา เอเก วทนฺติ ‘‘เนตา อาจริยพุทฺธโฆสสฺสา’’ติ. เอกจฺเจ ปน ‘‘อาจริยสฺส อุปถมฺภกตฺเถเรหิ ปมํ กตา, ปจฺฉา อาจริเยน โอสานโสธนวเสน ปริโยสาปิตา วา ภเวยฺยุํ, อภิธมฺมฏฺกถํ อายาจนฺเตน จูฬพุทฺธโฆเสน วา กตา ภเวยฺยุ’’นฺติ วทนฺติ.
ตํ ตถา วา โหตุ อฺถา วา, อิทานิ เอกนฺตโต วินิจฺฉินิตุํ น สุกรเมว. ตสฺมา ตาสํ นิคมนวจนวเสเนว เอตฺถ ปกาสยิสฺสาม. ตาสุ หิ ธมฺมปทฏฺกถํ กุมารกสฺสปตฺเถเรน อายาจิโต สิริกูฏสฺส (สิริกุฑฺฑสฺส) รฺโ ปาสาเท วิหรนฺโต ปรมฺปราภตํ สีหฬภาสาย สณฺิตํ โปราณฏฺกถํ ปาฬิภาสาย อาโรเปตฺวา วิตฺถารคตฺจ วจนกฺกมํ สมาเสตฺวา คาถาสุ อสํวณฺณิตปทพฺยฺชนานิ สํวณฺเณตฺวา อกาสิ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ คนฺถารมฺเภ –
‘‘ปรมฺปราภตา ตสฺส, นิปุณา อตฺถวณฺณนา;
ยา ตมฺพปณฺณิทีปมฺหิ, ทีปภาสาย สณฺิตา…เป…
กุมารกสฺสเปนาหํ, เถเรน ถิรเจตสา;
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต…เป…
ตํ ภาสํ อติวิตฺถาร, คตฺจ วจนกฺกมํ;
ปหายาโรปยิตฺวาน, ตนฺติภาสํ มโนรมํ.
คาถานํ พฺยฺชนปทํ, ยํ ตตฺถ น วิภาวิตํ;
เกวลํ ตํ วิภาเวตฺวา, เสสํ ตเมว อตฺถโต.
ภาสนฺตเรน ภาสิสฺส’’นฺติ [ธ. ป. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] –
นิคมเน จ วุตฺตํ –
‘‘วิหาเร อธิราเชน, การิตมฺหิ กตฺุนา;
ปาสาเท สิริกูฏสฺส, รฺโ วิหรตา มยา’’ติ [ธ. ป. อฏฺ. ๒.นิคมนกถา].
เอตฺถ จ สิริกูโฏ นาม สมนฺตปาสาทิกานิคมเน สิริปาโลติ วุตฺโต มหานาโมเยว ราชาติ วทนฺติ. เอวํ สติ มเหสิยา อานยนํ สมาทาปนมารพฺภ เตน รฺา ทินฺเน ธูมรกฺขปพฺพตวิหาเร วสนฺเตน สา กตาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ มหาวํเส –
‘‘โลหทฺวาร-รลคฺคาม-โกฏิปสฺสาวนวฺหเย;
ตโย ¶ วิหาเร กาเรตฺวา, ภิกฺขูนํ อภยุตฺตเร.
วิหารํ การยิตฺวาน, ธูมรกฺขมฺหิ ปพฺพเต;
มเหสิยา’นเยนา’ทา, ภิกฺขูนํ เถรวาทิน’’นฺติ.
ตสฺส ปน รฺโ กาเล สา นิฏฺาปิตาติ น สกฺกา คเหตุํ. ตสฺส หิ รฺโ เอกวีสติมวสฺเส สมนฺตปาสาทิกํ นิฏฺาเปสิ. โส จ ราชา ทฺวาวีสติมวสฺเส ทิวงฺคโต. เอตฺถนฺตเร สาธิกเอกวสฺเสน ‘‘จตสฺโส จ อาคมฏฺกถาโย ติสฺโส จ อภิธมฺมฏฺกถาโย อยฺจ ธมฺมปทฏฺกถา’’ติ สพฺพา เอตา น สกฺกา นิฏฺาเปตุนฺติ.
ปรมตฺถโชติกาฏฺกถากรณํ
ปรมตฺถโชติกํ นาม ขุทฺทกปาสฺส เจว สุตฺตนิปาตสฺส จ อฏฺกถํ เกนจิปิ อนายาจิโต อตฺตโน อิจฺฉาวเสเนว อกาสิ. วุตฺตฺเหตํ ขุทฺทกปาฏฺกถาย คนฺถารมฺเภ –
‘‘อุตฺตมํ วนฺทเนยฺยานํ, วนฺทิตฺวา รตนตฺตยํ;
ขุทฺทกานํ กริสฺสามิ, เกสฺจิ อตฺถวณฺณนํ.
ขุทฺทกานํ คมฺภีรตฺตา, กิฺจาปิ อติทุกฺกรา;
วณฺณนา มาทิเสเนสา, อโพธนฺเตน สาสนํ.
อชฺชาปิ ตุ อพฺโภจฺฉินฺโน, ปุพฺพาจริยนิจฺฉโย;
ตเถว จ ิตํ ยสฺมา, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ.
ตสฺมาหํ กาตุมิจฺฉามิ, อตฺถสํวณฺณนํ อิมํ;
สาสนฺเจว นิสฺสาย, โปราณฺจ วินิจฺฉยํ.
สทฺธมฺมพหุมาเนน, นาตฺตุกฺกํสนกมฺยตา;
นาฺเสํ วมฺภนตฺถาย, ตํ สุณาถ สมาหิตา’’ติ.
พหู ปน วิจกฺขณา อิมา อารมฺภคาถาโย วิจินิตฺวา ‘‘เนตํ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส วิย วจนํ โหตี’’ติ วทนฺติ. อยฺจ เนสํ วิจินนากาโร, อาจริยพุทฺธโฆโส หิ ยํ กฺจิ คนฺถํ สีลาทิคุณสมฺปนฺเนน อฺเน อายาจิโตว กโรติ, อิธ ปน โกจิปิ อายาจโก ¶ นตฺถิ. ปุนปิ อาจริโย ‘‘โปราณสีหฬฏฺกถํ ภาสาปริวตฺตนวเสน กริสฺสามี’’ติ จ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคํ นิสฺสาย กริสฺสามี’’ติ จ เอวํ ปฏิฺํ กตฺวาว กโรติ, อิธ ปน ตาทิสีปิ ปฏิฺา นตฺถิ. ปุนปิ อาจริโย อติคมฺภีรตฺถานํ จตุนฺนฺจาคมานํ อภิธมฺมสฺส จ สํวณฺณนารมฺเภปิ ทุกฺกรภาวํ น กเถติ, อิธ ปน ‘‘สาสนํ อโพธนฺเตน มาทิเสนา’’ติ อตฺตนา สาสนสฺส อพุทฺธภาวํ ปกาเสตฺวา ‘‘อติทุกฺกรา’’ติ จ กเถติ. ตสฺมา ‘‘เนตํ อาจริยพุทฺธโฆสสฺส วิย วจน’’นฺติ วทนฺติ. ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, อาจริโย หิ อตฺตโน คนฺถนิคมเนสุ ‘‘ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวนา’’ติ อตฺตโน าณปฺปภาวํ ปกาเสสิ, โส ‘‘สาสนํ อโพธนฺเตน มาทิเสน อติทุกฺกรา’’ติ อีทิสํ วจนํ น กเถยฺยเยวาติ.
ชาตกฏฺกถากรณํ
ชาตกฏฺกถาปิ จ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถเรเนว กตาติ วทนฺติ, การณํ ปเนตฺถ น ทิสฺสติ. สา ปน อตฺถทสฺสิตฺเถเรน จ พุทฺธมิตฺตตฺเถเรน จ มหิสาสกนิกายิเกน จ พุทฺธเทวตฺเถเรนาติ ตีหิ เถเรหิ อภิยาจิโต มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคํ นิสฺสาย กตา. อิมิสฺสาปิ นามวิเสโส นตฺถิ. วุตฺตํ หิมิสฺสา อารมฺเภ –
‘‘พุทฺธวํสสฺส เอตสฺส, อิจฺฉนฺเตน จิรฏฺิตึ;
ยาจิโต อภิคนฺตฺวาน, เถเรน อตฺถทสฺสินา.
อสํสฏฺวิหาเรน, สทา สุทฺธวิหารินา;
ตเถว พุทฺธมิตฺเตน, สนฺตจิตฺเตน วิฺุนา.
มหิสาสกวํสมฺหิ, สมฺภูเตน นยฺุนา;
พุทฺธเทเวน จ ตถา, ภิกฺขุนา สุทฺธพุทฺธินา.
มหาปุริสจริยานํ, อานุภาวํ อจินฺติยํ;
ตสฺส วิชฺโชตยนฺตสฺส, ชาตกสฺสตฺถวณฺณนํ.
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;
ภาสิสฺสํ ภาสโต ตํ เม, สาธุ คณฺหนฺตุ สาธโว’’ติ.
เอตฺตาวตา ¶ จ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส คนฺถภาเวน ปากฏาหิ สพฺพฏฺกถาหิ สห วิสุทฺธิมคฺคสฺส กรณปฺปกาโร วิตฺถาเรน วิภาวิโต โหติ.
สกลโลกปตฺถารการณํ
กิสฺเสส วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏติ? ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยภาวโต, สิกฺขตฺตยสงฺคหภาวโต, โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวโต, ปรสมยวิวชฺชนโต, สกสมยวิสุทฺธิโต, สีลธุตงฺคสมถอภิฺาปฺาปเภทาทีนํ ปริปุณฺณวิภาคโต, ยาว อรหตฺตา ปฏิปตฺตินยปริทีปนโต, อุตฺตานานากุลปทพฺยฺชนสงฺขตภาวโต, สุวิฺเยฺยตฺถภาวโต, ปสาทนียานํ ทิฏฺานุคตาปาทนสมตฺถานํ วตฺถูนฺจ ทีปนโตติ เอวมาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ เอส สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโต.
อยฺหิ วิสุทฺธิมคฺโค สงฺคีติตฺตยารูฬฺหปริสุทฺธปาฬิปิฏกเมว นิสฺสาย ปวตฺโต, น มหาสงฺฆิกาทีนํ สตฺตรสนฺนํ นิกายานํ ปิฏกํ, นปิ มหายานิกานํ ปิฏกํ. สปริวารํ สิกฺขตฺตยฺจ เอตฺถ ปริปุณฺณเมว สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํ. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน อาคมฏฺกถาสุ คนฺถารมฺเภ –
‘‘สีลกตา ธุตธมฺมา, กมฺมฏฺานานิ เจว สพฺพานิ;
จริยาวิธานสหิโต, ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร.
สพฺพา จ อภิฺาโย, ปฺาสงฺกลนนิจฺฉโย เจว;
ขนฺธาธาตายตนิ,นฺทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริ.
สจฺจานิ ปจฺจยาการ,เทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา;
อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา, วิปสฺสนาภาวนา เจว.
อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา, วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ;
วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย, น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติ.
ยสฺมา ปน วิสุทฺธิมคฺโค จตุนฺนํ อาคมฏฺกถานํ อวยวภาเวน กโต, ตสฺมา ตา วิย โปราณสีหฬฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนวเสน เจว ปุนปฺปุนาคตมตฺถานํ สํขิปนวเสน จ ปรสมยวิวชฺชนวเสน จ มหาวิหารวาสีนํ ปริสุทฺธวินิจฺฉยสงฺขาตสฺส สกสมยสฺส ทีปนวเสน จ กโต. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน –
‘‘อปเนตฺวาน ¶ ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;
ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ.
สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;
สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสีนํ;
หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค, เอส จตุนฺนมฺปิ อาคมานฺหิ;
ตฺวา ปกาสยิสฺสติ, ตตฺถ ยถาภาสิตมตฺถํ.
อิจฺเจว กโต ตสฺมา, ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย;
อฏฺกถาย วิชานถ, ทีฆาคมนิสฺสิตํ อตฺถ’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา;
เอกาสีติปมาณาย, ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
เอกูนสฏฺิมตฺโต, วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย, อาคมานํ กโต ยสฺมา.
ตสฺมา เตน สหายํ, อฏฺกถา ภาณวารคณนาย;
สุปริมิตปริจฺฉินฺนํ, จตฺตาลีสํ สตํ โหตี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๓.นิคมนกถา] จ.
ยทิ จายํ วิสุทฺธิมคฺโค อาจริเยน อาคมฏฺกถาโย วิย อกตฺวา โปราณสีหฬฏฺกถาโย จ อโนโลเกตฺวา เกวลํ อตฺตโน าณปฺปภาเวเนว กโต อสฺส, นายํ อาคมฏฺกถานํ อวยโวติ คเหตพฺโพ อสฺส, อฺทตฺถุ ‘‘อาคมฏฺกถาโย มหาฏฺกถาย สารภูตา, วิสุทฺธิมคฺโค ปน น ตสฺสา สารภูโต, เกวลํ อาจริยสฺส มติยาว กโต’’ติ เอวเมว วตฺตพฺโพ อสฺส. ยสฺมา ปน ตถา อกตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว กโต, ตสฺมา อยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺโค ตาสํ อาคมฏฺกถานํ กรณากาเรเนว กโตติ จ, ตโตเยว มหาฏฺกถาย สารภูโตติ จ ทฏฺพฺโพ.
เอกจฺเจ ปน วิจกฺขณา อาจริยพุทฺธโฆสสฺส คนฺเถสุ อุตฺตรปกฺขสาสนิกานํ อสฺสโฆสนาคชฺชุนวสุพนฺธุอาทีนํ ภิกฺขูนํ วิย โปราณคนฺเถ อนิสฺสาย อตฺตโน าเณเนว ตกฺเกตฺวา ทสฺสิตํ ธมฺมกถาวิเสสํ อทิสฺวา อสนฺตุฏฺจิตฺตา เอวํ วทนฺติ ‘‘พุทฺธโฆสสฺส อฺํ อนิสฺสาย อตฺตโน าณปฺปภาเวเนว อภินวคนฺถุปฺปาทนํ น ปสฺสามา’’ติ. ¶ ตํ เตสํ ครหาวจนมฺปิ สมานํ เถรวาทีนํ ปสํสาวจนเมว สมฺปชฺชติ. เถรวาทิโน หิ เอวํ ชานนฺติ ‘‘พุทฺเธเนว ภควตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทเสตพฺโพ เจว ธมฺโม ปฺาเปตพฺโพ จ วินโย อนวเสเสน เทสิโต เจว ปฺตฺโต จ, โสเยว ธมฺมวินโย สทฺธาสมฺปนฺเนหิ ภิกฺขูหิ เจว คหฏฺเหิ จ ยถารหํ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, น ตโต อฺโ ธมฺมวินโย ตกฺเกตฺวา คเวเสตพฺโพ. ยทิ ปน อฺโ ธมฺมวินโย เกนจิ ตกฺเกตฺวา กถิโต อสฺส, ตํ ตสฺเสว ตกฺกิโน สาสนํ โหติ น สตฺถุ สาสนํ. ยํ ยํ ปน ภควโต ธมฺมวินเย ปทพฺยฺชนํ อตฺถโต อปากฏํ โหติ, ตตฺถ ตตฺถ โปราณเกหิ ปฏิสมฺภิทาฉฬภิฺาทิคุณสมฺปนฺเนหิ ภควโต อธิปฺปายํ ชานนฺเตหิ อฏฺกถาจริเยหิ สํวณฺณิตนเยน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น อตฺตโนมติวเสนา’’ติ. อาจริยพุทฺธโฆโส จ เตสํ เถรวาทีนํ อฺตโร, โสปิ ตเถว ชานาติ. วุตฺตฺเจตํ อาจริเยน –
‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต,
โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว าโต;
โส เยหิ เตสํ มติมจฺจชนฺตา,
ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสุ.
ตสฺมา หิ ยํ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ,
ตํ วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลขํ;
สพฺพมฺปิ สิกฺขาสุ สคารวานํ,
ยสฺมา ปมาณํ อิธ ปณฺฑิตานํ.
ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,
วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวา…เป…
ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ,
สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพา’’ติ [ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา].
เตเนว อาจริโย ภควโต ธมฺมวินยํ วา โปราณฏฺกถํ วา อนิสฺสาย อตฺตโน าเณน ตกฺเกตฺวา วา อตฺตนา ปริจิตโลกิยคนฺเถหิ คเหตฺวา วา น กฺจิ คนฺถํ อกาสิ. ยทิ ปน ตาทิสํ กเรยฺย, ¶ ตํ เถรวาทิโน มหาปเทสสุตฺเต [ที. นิ. ๒.๑๘๘; อ. นิ. ๔.๑๘๐] วุตฺตนเยน ‘‘อทฺธา อิทํ น เจว ตสฺส ภควโต วจนํ, พุทฺธโฆสสฺส จ เถรสฺส ทุคฺคหิต’’นฺติ ฉฑฺเฑยฺยุํเยว. ยโต จ โข อยํ วิสุทฺธิมคฺโค โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนาทิวเสเนว อาจริเยน กโต, ตโตเยว เถรวาทิโน ตํ มหาปเทสสุตฺเต วุตฺตนเยน ‘‘อทฺธา อิทํ ตสฺส ภควโต วจนํ, อาจริยพุทฺธโฆสสฺส จ เถรสฺส สุคฺคหิต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เตนาปายํ สกลโลเก ปตฺถโฏ โหติ.
สีลธุตงฺคาทีนํ วิภาโค จ ปฏิปตฺตินยปริทีปนฺจ ปากฏเมว. ตถายํ วิสุทฺธิมคฺโค สุวิฺเยฺยปทวากฺเยหิ เจว อนากุลปทวากฺเยหิ จ ตนฺตินยานุรูปาย ปาฬิคติยา สุฏฺุ สงฺขโต, ตโตเยว จสฺส อตฺโถปิ สุวิฺเยฺโย โหติ. ตสฺมา ตํ โอโลเกนฺตา วิฺุโน วิสุทฺธชฺฌาสยา ขเณ ขเณ อตฺถปฏิสํเวทิโน เจว ธมฺมปฏิสํเวทิโน จ หุตฺวา อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺติ.
อเนกานิ เจตฺถ ปสาทาวหานิ มหาติสฺสตฺเถรวตฺถุอาทีนิ [วิสุทฺธิ. ๑.๑๕] สีหฬวตฺถูนิ จ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุอาทีนิ [วิสุทฺธิ. ๑.๑๙] ชมฺพุทีปวตฺถูนิ จ ทีปิตานิ. ตานิ ปสฺสิตฺวา อนุสฺสรนฺตานํ สปฺปุริสานํ พลวปสาโท จ อุปฺปชฺชติ, ‘‘กทา นุ โข มยมฺปิ อีทิสา ภวิสฺสามา’’ติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชิตุกามตา จ อุปฺปชฺชติ.
เอวํ ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยตาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ อยํ วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา จายํ วิสุทฺธิมคฺโค, เอวํ อฺาปิ อาจริเยน กตา ติปิฏกสงฺคหฏฺกถาโย โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวาทีหิ คุเณหิ สกลโลเก ปตฺถฏาเยว โหนฺติ.
เอตฺตาวตา จ ปน กิมตฺถํ กโตติอาทีนมฺปิ ปฺหานมตฺโถ วิตฺถาเรน วิภาวิโตว โหตีติ.
ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
สมฺภาวนียสฺส ¶ สุธีวราน-
มาทตฺตธีริฏฺปทสฺส ยสฺส;
ปฺาทิชาตา ลลิตา คุณาภา,
ภาเตว โลกมฺหิ สตํ มุทาย.
ส พุทฺธโฆสาวฺหถิรคฺคธีมา,
วิทูน’มจฺจนฺตสมาทรา’ทา;
สภาวชํ พฺยตฺติสสตฺติลทฺธํ,
สิรึ ทธาเตว สุพุทฺธโฆโส.
‘‘สมฺพุทฺธเสฏฺเ ปรินิพฺพุตสฺมึ,
สํวจฺฉรานํ ทสเม สตมฺหิ;
ชาโต’’ติ าโต วิพุเธหิ พุทฺธ-
โฆสงฺกุโร ปตฺตสมตฺตมานี.
วิฺู วิทู’มสฺส ปุมคฺคชาเต,
สฺชาตตํ ทกฺขิณเทสภาเค;
รมฺเม’นฺทิยสฺมึ สุชนากรสฺมึ,
ตตฺตตฺถเมสีน’มยํ ปตีติ.
โมรณฺฑคามมฺหิ ส ตตฺถ ชาโต,
ปฺุานิโต วิปฺปกุลมฺหิ สมฺมา;
สูรสฺส โลกตฺถสมาวหตฺถํ,
อุปฺปชฺชนายา’ทฺยรุโณว รํสิ.
สํวทฺธพุทฺธี ส ปวุทฺธิปตฺโต,
อาราธยํ าติคณํ สเทว;
เวเทสุ วิชฺชาสุ ตทฺสิปฺป-
คนฺเถสฺวนายาสปวีณตา’คา.
สุทฺธาธิมุตฺตีน วิเวจเนน,
สารานุ’สาโรติ วิวิฺจมาโน;
เวเทสฺว’สารตฺต’มพุชฺฌิ ยสฺมา,
ตุฏฺึ ส นาปชฺชิ สุเตน เสน.
อนฺเวสโต ¶ ตสฺส ปสตฺถสารํ,
สทฺธมฺมสาโร สวเนน ลทฺโธ;
นินฺโนว พุทฺธสฺส ส สาสนมฺหิ,
อุสฺสาหชาโต’ปคมาย ตตฺถ.
ธมฺมาภิลาสี ส วิโรจิ ตตฺถ,
สํลทฺธปพฺพชฺชุปสมฺปโทว;
เถเร’ปสงฺกมฺม วิสุทฺธเถร-
วาทีนิกายมฺหิ ปตีตปฺเ.
ตทา หิ’สุํ ทกฺขิณอินฺทิยมฺหิ,
นิวาสิโน เถริยวํสชาตา;
ตทฺวาที จ มุนี มุนินฺท-
มตํ ยถาลทฺธิ ปกาสยนฺตา.
สทฺธมฺมสาราธิคมาย ภิยฺโย,
ปาฬึ สมุคฺคณฺหิ ชิเนริตํ, สา;
ชิวฺหคฺคลีลา มนสา’สิตา’สฺส,
ลกฺขีว ปฺุเ นิวสํ พภาส.
เอวํ ตมุคฺคณฺห’มโพธิ สมฺมา,
‘‘เอกายโนยํ สุวิสุทฺธิยาติ;
มคฺโค วิวฏฺฏาธิคมาย’’ ตตฺโถ-
ยฺโยคํ สมาปชฺชิ ปรํ ปรตฺตี.
สภาวปฺา มหตี จ สตฺถ-
นฺตโรปลทฺธา วิปุลาว วิชฺชา;
เตนสฺส พุทฺโธตฺติสมุทฺทติณฺเณ,
อกิจฺฉสาธิตฺตปภาว’มฺา.
พุทฺธสฺส กิตฺตีว สุกิตฺติโฆโส,
วตฺติสฺสเต’จฺจสฺส ครู วิยตฺตา;
อตฺถานฺวิตํ นามมกํสุ พุทฺธ-
โฆโสติ สมฺพุทฺธมตงฺคตสฺส.
มยูรทูตวฺหยปฏฺฏนสฺมึ,
นิวสฺส ¶ กฺชีวฺหปุราทิเก จ;
ส อนฺธกาขฺยาตสเทสิยฏฺ-
กถํ สมุคฺคณฺหิ สมาหิตตฺโต.
ตาวตฺตเกนสฺส สุเมธสสฺสา-
สนฺตุฏฺจิตฺตสฺส ตตุตฺตริมฺปิ;
สมฺพุทฺธวาณีสุ สมตฺตมตฺถํ,
อฺาตุมิจฺฉา มหตี อชายิ.
มหามหินฺทาทิวสีวเรภิ,
สมาภตา ยาฏฺกถา สสารา;
สเถรวาทา สุวินิจฺฉยา จ,
ตทา วิภาตา วต ลงฺกยา’สุํ.
ปวตฺติเมตํ วิทิย’สฺส เมต-
ทโหสิ ‘‘ยํ นูน’ภิรามลงฺกํ;
อลงฺกโรนฺตึ รตนากรํว,
อุเปจฺจ สิกฺเข’ฏฺกถา มหนฺตี.
ตา ภาสยา สีหฬิกาย รจฺจา,
ตนฺตึ สมาโรปฺย นวํ กเรยฺยํ;
เอวฺหิ เทสนฺตริยาน พุทฺธ-
มานีนมตฺถํ ขลุ สาธเย’’ติ.
ปุเร จ ลงฺกาคตสาสนํ ยํ,
สุนิมฺมลินฺทูว หิมาทิมุตฺโต;
ปภาสิ, กิสฺมิฺจิ ตทาฺวาท-
มนากุลํ ตา’กุลตํ ชคาม.
ชินมฺหิ นิพฺพานคเต หิ วสฺส-
สตนฺตเร สาสนิกา สมคฺคา;
สมานวาทา ชินสาสนมฺหิ,
น โกจิ เภโทปิ ตทา อโหสิ.
ปจฺฉา ¶ จ สทฺธมฺมทุมาหเตภฺย-
ธมฺเมหิ วาเตหิ ปฏิจฺจ ปาเป;
ชาเตหิ สํวิคฺคมนา สมาย,
เถเร’ส’มุยฺโยคมกํสุ ทฬฺหํ.
สงฺคีติโย กจฺจ สุเปสเลหิ,
นิคฺคยฺหมานาปิ ถิเรหิ ทฬฺหํ;
ฉินฺนาปิ รุกฺขา’สฺสุ ปุโนรุหาวา-
กาสุํว ธมฺมํ วินยา’ฺถา เต.
นานาคณา เต จ อเนกวาทา,
สํสคฺคการา ชินสาสเน’สุํ;
วาเทภิ อฺเหิ ชิเนริเตภฺย-
สุทฺธายมานา วินยฺจ ธมฺมํ.
วาทา จ วาที ปิฏกานิ เตสํ,
ลงฺกํ มลงฺกํว กรํ’ปยาตา;
ปฏิคฺคเหสุํ ปฺยภยาทิวาสี,
นาฺเ มหาขฺยาตวิหารวาสี.
ยถา จ พุทฺธาภิหิตาว ปาฬิ,
ตทตฺถสารา จ วสีภิ าตา;
น ‘‘เตธ โวกฺกมฺม วิสุทฺธเถร-
วาที วิวาที’’ติ ปวตฺติ กาจิ.
ชีวํว รกฺขึสุ สเถรวาทํ,
ตนฺตึ ตทตฺถฺจ สนิณฺณยํ เต;
ตสฺมา น สกฺกาว ตทฺวาทิ-
วาเทภิ หนฺตุํ จุ’ปคนฺตุมทฺธา.
ตํวาทสํเภทภยฺจ มฺยา,
‘‘ทุทฺธารเวลาปิ ภเยหิ ตนฺตินํ;
สมฺโมหตาทีหิ ภเว’’ติ โปตฺถกํ,
อาโรปฺย สมฺมา ปริปาลยึสุ เต.
ตทา ¶ หิ เตสํ ปฏิพาหเน รณ-
วิทํว สิกฺขํ ชินสาสนทฺธโร;
ส พุทฺธโฆโส มุนิ พุทฺธิปาฏโว,
คโต’สิ ทีปํ วรตมฺพปณฺณิกํ.
ลงฺกํ อุเปจฺจ ส มหาฏฺกถาณฺณวสฺส,
ปารํ ปรํ วิตรเณ ถิรนิณฺณโยว;
สํสุทฺธวํสชนิวาสมหาวิหาร-
มาคา’มฺพรํว อุทยินฺทุ’ปโสภยนฺโต.
ตสฺมิฺจ ทกฺขิณทิสาย วสี ส ตตฺถ,
โสภํ ปธานฆรสฺิตปาริเวณํ;
ปาสาท’มุตฺตม’มกา สุชเนภิ เสพฺยํ,
สนฺโต มหานิคมสามิ สุจิณฺณธมฺโม.
สมฺมา จ โยคมกรี พุธพุทฺธมิตฺต-
เถราทิ’มนฺต’มุปยาต’มนูนตนฺเต;
สํเสวิโต วิวิธายปพุทฺธิยา โส,
สุตฺตาภิธมฺมวินยฏฺกถาสฺว’นูนํ.
เวยฺยตฺติยํ’ส สมเย สมยนฺตเร จ,
ปฺาย ทิสฺว วิวฏํว นิหีตมตฺถํ;
เถรา สมคฺคชินมคฺคมตา’มตาสี,
มฺึสุ นคฺฆรตนํว สุทุลฺลภนฺติ.
วิฺาย ธมฺมวินยตฺถยถิจฺฉทาเน,
จินฺตามณีติ สุนิรูปิตพุทฺธิรูปํ;
ยสฺเส’ตฺถ นิจฺฉิตมโน กวิสงฺฆปาล-
ตฺเถรุตฺตโม ชนหิตาย นิโยชยี ตํ.
‘‘กิฺจาปิ สนฺติ วิวิธา ปฏิปตฺติคนฺถา,
เกสฺจิ กิฺจิ ตุ น พุทฺธมตานุสารํ;
สํสุทฺธเถรสมเยหิ จ เต วิรุทฺธา,
ตสฺมา กโรตุ วิมลํ ปฏิปตฺติคนฺถํ’’.
เมตฺตาทยมฺพุทวนํ ¶ ชนภูมิยํ’ส,
สํวสฺสเต จ’ริยมคฺคคมคฺค’มคฺคํ;
สํโสธนตฺถ’มิติ ‘‘ปตฺถิตเถรอาสํ,
ปูเรสฺส’เมต’’มิติ กาสิ วิสุทฺธิมคฺคํ.
วีรานุกมฺปสติโยชิตพุทฺธิมา สํ,
โอคฺคยฺห, คยฺห จ’ ขิลฏฺกถา สตนฺตี;
สารํ สเขท’มนเปกฺขิย สาธุกํ ส,
ยํ’กาสิ, กํ นุ’ธ น โรจยเต พุธํ โส.
วุตฺเต’ตฺถ ภาวปรมาว สภาวธมฺมา,
วตฺถู จ ปีติสุขเวทนิยา’นิตาว;
ปุณฺโณว สพฺพปฏิปตฺตินเยหิ เจโส,
ปุปฺผาภิผุลฺลปวนํว วิราชเต’ยํ.
ยํ ปสฺสิยาน ปริกปฺปิย รตฺนสาร-
คพฺภํ วิสุทฺธิ’มภิยาตุ’มเปกฺขมานา;
ตํ สาร’มาทิยิตุ’มาสุ ปยุตฺตยุตฺตา,
ทิสฺวา หิ นคฺฆรตนํ นนุ วชฺชเย น.
กนฺตา ปทาวลิ’ห ตนฺตินยานุสารา,
สาราติสารนยปนฺติ ปสิทฺธสิทฺธา;
อตฺถา จ สนฺตินุคมาย ตุลายมาโน-
ยฺโยเคน เมตฺถ หิ วินา ปฏิปตฺติ กา’ฺา.
อาภาติ สตฺถุ จตุราคมมชฺฌโค’ยํ-
อตฺเถ ปกาสยิห ภาณุว เนกทพฺเพ;
เมธาวิปีติชนนํ’ส วิธาน’เมตํ-
ตีตฺหิ ยาว กวิโคจร’มสฺส าณํ.
ทิฏฺาว ติกฺขมติ’มสฺส วิสุทฺธิมคฺค-
สมฺปาทเนน สมุปาตฺตสุธีปเทภิ;
เตนสฺส พุทฺธวจนตฺถวิภาวนาย,
ปพฺยตฺตสตฺติ วิทิตา วิทิตาคเมหิ.
ขฺยาตํ ¶ กวีภิ’ธิคตํ ยส’มาวเหน,
เถรสฺส สุทฺธมติพุทฺธสิรีวฺหยสฺส;
โลกตฺถ’มาวิกตปตฺถน’มาทิยาน,
สามฺจ นินฺนหทเยน ชนาน’มตฺเถ.
สมฺพุทฺธภาววิทิเตนิ’มินา สมนฺต-
ปาสาทิกาวฺหวินยฏฺกถา ปณีตา;
สูโร’ทิเต วิย ตยา วินยตฺถมูฬฺหา-
มูฬฺหี ภวนฺติ ชินนีติปถา’ธิคนฺตฺวา.
ลงฺกา อลงฺกติกตาว มหามหินฺท-
ตฺเถเรน ยา จ วินยฏฺกถา’ภตา, ตํ;
กนฺตาย สีหฬคิราย คิรายมานา,
อจฺจนฺตกนฺตพหุลา มุนโย ปุรา’สุํ.
อฺา จ ปจฺจริ-กุรุนฺทิสมฺิตาที,
ทีปํ ปทีปกรณี วินยมฺหิ ยา’สุํ;
สงฺคยฺห ตาส’มขิลตฺถนเย จ เถร-
วาเท จ มุตฺตรตนานิว เมกสุตฺเต.
ตาเหว สีหฬนิรุตฺติยุตฺจ ตนฺตึ,
อาโรปิยาน รุจิรํ อถ วิตฺถตฺจ;
มคฺคํ สมาสนวเสน ยถา สมตฺต-
โลเกน ยา ครุกตา กตมานนา’กา.
สุทฺธนฺวยาคถวิรา จ วิสุทฺธเถร-
วาที วิสุทฺธวินยาคมปุชฺชธมฺมา;
สุทฺธํ กรึสุ น ยเถ’นฺติ ตทฺวาทา,
อิจฺจาทิ’มาวิกริยา’สิ นิทานเมตฺถ.
ยสฺมึ มนฺุปทปนฺติ สุภา สุโพธา,
อตฺถา จ ปีติสม’วิมฺหยตาทิภาวี;
จิตฺรา วิจิตฺรมติชา กวิจิตฺตหํสา,
ตสฺมา รสายติ ตทตฺถนุสารินํ ยํ.
อจฺจนฺตสาครนิภา ¶ วิวิธา นยตฺถา,
สนฺเต’ตฺถ ยา’สุ วินยฏฺกถา ปุราณา;
ตาสํ ยถาภิมตปนฺติ สุตนฺติกตฺตํ,
กิฺหิ’สฺส กิฺจิ พลวีร’ปฏิจฺจ กาตุํ.
อุยฺโยค’มสฺส กรุณาปหิตํ ปฏิจฺจ,
ปฺาสหายสหิตํ พลวฺจ ทฬฺหํ;
ลทฺธาว ยา นิขิลโลกมนฺุภูตา,
เมธาวินํ’นุสภคาว วิราชเต สา.
วิฺูภิ ยา ‘‘วินยสาครปารติณฺเณ’’,
สมฺภาวิตา ‘‘สุตรณายติ สีฆวาหา’’;
อิจฺจาภิมานิตคุณา’ชฺช รราช ยาว,
กึ ยํ ถิรํ ลหุ วินสฺสติ ทุปฺปสยฺหํ.
‘‘ยา พฺยาปินี’ขิลนยสฺส สุโพธินี จ,
โสตูภิ เสวิตสทาตนธมฺมรงฺคํ;
กตฺวาน โลกปหิเต สคุเณ ทธนฺตี,
าตู’’ติ นฏฺ’มุปคา’ฏฺกถา ปุราณา.
ชนาภิสตฺตาย ทยาย โจทิโต,
วิเฉชฺช เขทํ วินยมฺหิ สาธุนํ;
อถาคมาน’ฏฺกถาวิธานเน,
ธุรํ ทธาตุํ’ภิมุขา’สิ โส สุธี.
ปทฺมํว ผุลฺลาภินตํ สุภาณุภํ,
ลทฺธาน ผุลฺลํ’ติสยา’สิ เจตนา;
ทาาทินาเคน ถิรคฺคธีมตา,
ยา ปตฺถิตา’รพฺภ ตทตฺถสิชฺฌเน.
ทีฆาคมตฺเถสุ สพุทฺธิวิกฺกม-
มาคมฺม สาราธิคมา สุมงฺคล-
นามานุคนฺตาว วิลาสินีติ ยา,
สํวณฺณนา โลกหิตาย สมฺภวี.
คมฺภีรเมธาวิสยาคมมฺหิปิ,
¶ อารพฺภ พุทฺธึ’ส สุนิมฺมลีกตา;
วิฺาตพุทฺธาภิมตา พหู ชนา,
อฺตฺถสาธา มหตฺหิ พุทฺธิโย.
สา’นีตวิทฺวากฺขิมนา มนายิตา,
กนฺตาคเม ธมฺมสภายเต สทา;
เตเนว มฺเ’ห ติโรกตา ตยา,
กึ สีฆค’ฺตฺร ปถฺคามิกา.
ปตฺวา มหนฺตา’มฺพร’มมฺพุโท ยถา,
โลกตฺถสาธีปิ มหาสยํ มติ;
ตสฺมา’สฺส สิทฺธา’ฏฺกถาปรมฺปรา,
พุทฺธิปฺปทานาย’ หุวุํ นวา นวา.
พุทฺธาทิมิตฺตํ ถิรเสฏฺ’มุทฺทิสํ,
สํวณฺณนา จาสิ ปปฺจสูทนี;
‘‘สพฺพตฺถสาเร ชินมชฺฌิมาคเม,
ลทฺธาน ปีตึ สุชนา สเมนฺตุ’’ติ.
อุปฺปชฺชิ ‘‘สารตฺถปกาสินี’’ติ ยา,
สา โชติปาลสฺส ยถาภิลาสิตํ;
โลกํ ยถานามิกสารทีปนา,
ภาตา’สิ สมฺมาปฏิปนฺนปนฺถทา.
สมฺปูริ กาตุํ’ส มโนรโถ ยยา,
องฺคุตฺตรนฺตาคมมตฺถวณฺณนา;
ตนฺนามเธยฺยํ สุชนฺจ ชีวกํ,
โส โชติปาลฺจ ปสตฺถธีติมํ.
อุทฺทิสฺส ยํ’กาสิ ปวีณตํ กรํ,
พุทฺธาทิสํเสพฺยสุมคฺคทสฺสเน;
สทฺธมฺมปุปฺผาน’ วนายิตา’สิ สา,
วิทฺวาลิสงฺฆสฺส สทาวคาหณา.
เยน’ตฺตลทฺธึ ¶ ปชหนฺตุ สาธโว,
ทุพฺโพธธมฺเม จ สภาวทีปเน;
พุชฺฌนฺตุ, อิจฺจาสิ’ภิธมฺมสาคโร,
ตตฺถา’วตารํ สุกเรน สาธินี.
เมธาวิลาสา’สฺส’หุวุ’ฏฺสาลินี,
กนฺตา จ สมฺโมหวิโนทนีติ ยา;
ตา พุทฺธโฆโสติ สตุลฺยนามิก-
มาคมฺม ชาตา สุชนตฺถสาธินี.
อฺา จ ปฺจฏฺกถา’ภิธมฺมเช,
ภาเว นิธาเย’ตฺถ ยถา’สฺสุ สุตฺตรา;
คมฺภีรมตฺเถสุ ปวิทฺธพุทฺธิตํ,
สมฺปาทนี สตฺถุ’ตุลตฺตทีปนี.
โสณาวฺหเถรสฺส ปฏิจฺจ ยาจนํ,
ตา ยาย กงฺขา วิตรนฺติ ภิกฺขโว;
ยา ปาติโมกฺขมฺหิ, ตทนฺวยาวฺหยํ,
สํวณฺณนํ’กาสิ ส ธีมตํ วโร.
สมตฺตโลกฏฺวิภาวิรฺชนา,
กเต’มินา ธมฺมปทสฺส วณฺณนา;
ถิรํ สมุทฺทิสฺส กุมารกสฺสปํ,
สตํ มนํ ปีติปผุลฺลิตํ ยยา.
อฺา’สฺส ยา สุตฺตนิปาต-ขุทฺทก-
ปาตฺถทาตา ปรมตฺถโชติกา;
สํวณฺณนา ชาตกตนฺติ มณฺฑนา,
ตา โหนฺติ โลกสฺส หิตปฺปทีปินี.
นิสฺเสสโลกมฺหิ ปจารณิจฺฉา,
ลงฺกาคตาน’ฏฺกถาน’มทฺธา;
ยา เถรวาทีน’มปูริ พุทฺธ-
โฆสคฺคเถรสฺส ปภาวลทฺธา.
ภทฺทํ’ส ¶ นามฺจ, คุณา มนฺุา,
สมคฺคคามี’นุกโรนฺติ เตสํ;
สสงฺกสูรา หิ สทาตนา เย,
โลกํ ปโมทฺจ กรํ จรนฺติ.
สุพุทฺธโฆสสฺส วิภาวิสตฺติ-
ปพฺยตฺติ’มารพฺภ ถิราสภสฺส;
สมคฺคโลโก หิ สุเถรวาเท,
มานํ ปวฑฺเฒสิ อนฺชาตํ.
พุทฺโธติ นามํ ภุวนมฺหิ ยาว,
สุพุทฺธโฆสสฺส สิยา น กิฺหิ;
ลทฺธา หิ สาธูภิ มโหปการา,
มหคฺฆวิตฺตานิว ตํสกาสา.
ขีเยถ วณฺโณ น สมุทฺธโฏปิ,
นนฺว’สฺส เนกา หิ คุณา อนนฺตา;
โก นุ’ทฺธเรยฺยา’ ขิลสาคโรเท,
ตถาปิ มฺนฺตุ สุธี สทา เตติ.
ฉฏฺสงฺคีติภารนิตฺถารกสงฺฆสมิติยา ปกาสิตายํ
วิสุทฺธิมคฺคนิทานกถา นิฏฺิตา.