📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
นิรุตฺติทีปนีปา
คนฺถารมฺภ
จตุราสีติสหสฺส ¶ , ธมฺมกฺขนฺธาปภงฺกรา;
โลกมฺหิ ยสฺส โชตนฺติ, นนฺตวณฺณปภสฺสรา.
อนนฺตวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, วนฺเท นิรุตฺติปารคุํ;
สทฺธมฺมฺจสฺส สงฺฆฺจ, วิสุทฺธวณฺณภาชนํ.
โมคฺคลฺลาโน มหาาณี, นิรุตฺตารฺเกสรี;
นทิ พฺยากรณํนาทํ, โสคตารฺพฺยาปนํ.
ตสฺสตฺถํ ทีปยิสฺสามิ, นานาราสึวิภาชยํ;
โอคายฺห สทฺทสตฺถานิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนนฺติ.
๑. สนฺธิกณฺฑ
สฺาราสิ
ครุสฺาราสิ
วณฺโณ ¶ , สโร, สวณฺโณ, ทีโฆ, รสฺโส, พฺยฺชโน, วคฺโค, นิคฺคหีตํ.
๑. ออาทโย ติตาลีสํ [ติตาลีส (พหูสุ)] วณฺณา [ก. ๒; รู. ๒; นี. ๑, ๒].
ออาทโย พินฺทนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ.
อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอต, เอ, โอต, โอ. ก, ข, ค, ฆ, ง, จ, ฉ, ช, ฌ, , ฏ, , ฑ, ฒ, ณ, ต, ถ, ท, ธ, น, ป, ผ, พ, ภ, ม, ย, ร, ล,ว ส, ห, ฬ, อํ. อตฺถํ วณฺเณนฺติ ปกาเสนฺตีติ วณฺณา, อกฺขราติ จ วุจฺจนฺติ, นามปฺตฺติรูปตฺตา นกฺขรนฺติ ขยวยํ น คจฺฉนฺตีติ อกฺขรา. ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๖] หิ วุตฺตํ.
๒. ทสาโท สรา [ก. ๓; รู. ๓; นี. ๓].
เตสุ วณฺเณสุ อาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ. สยเมว ลทฺธสรูปา หุตฺวา ราชนฺติ วิโรจนฺตีติ สรา.
เตสุ สเรสุ ทฺเว ทฺเวสรา สวณฺณา นาม โหนฺติ.
อ, อา อวณฺโณ, อิ, อี อิวณฺโณ, อุ, อู อุวณฺโณ, เอต, เอ เอตวณฺโณ, โอต, โอ โอตวณฺโณ. สมาโน วณฺโณ สุติ เอเตสนฺติ สวณฺณา, สรูปาติ จ วุจฺจนฺติ, สมานํ รูปํ สุติ เอเตสนฺติ สรูปา.
๔. ปุพฺโพ รสฺโส [ก. ๔; รู. ๔; นี. ๔.๒๒].
ทฺวีสุ ¶ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปุพฺโพ โหติ, โส โส รสฺโส นาม โหติ. รสฺเสน กาเลน วตฺตพฺพาติ รสฺสา, รสฺสกาโล นาม อกฺขิทลานํ อุมฺมิสนนิมฺมิสนสมกาโล.
ตตฺถ เอต, โอต อิติ ทฺเว เอกปทสํโยเค ปเร กฺวจิ ลพฺภนฺติ. เอฏฺิ, เสฏฺโ, โอฏฺโ, โสตฺถิ.
เอกปทสํโยเคติ กึ? ปทนฺตรสํโยเค ปเร รสฺสา มา โหนฺตูติ. มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน, [ชา. ๒.๒๒.๕] ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗].
กฺวจีติ กึ? เอกปทสํโยเคปิ วคฺคนฺเตสุ วา ย, ร, ล, เวสุ วา ปเรสุ รสฺสา มา โหนฺตูติ. เอนฺติ, เสนฺติ, เอยฺย, ภาเสยฺย, เมณฺโฑ, โสณฺโฑ.
๕. ปโร ทีโฆ [ก. ๕; รู. ๕; นี. ๕].
ทฺวีสุ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปโร โหติ, โส โส ทีโฆ นาม โหติ. ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพาติ ทีฆา, ทีฆกาโล นาม รสฺเสหิ ทิคุณกาโล.
๖. กาทโย พฺยฺชนา [ก. ๖; รู. ๘; นี. ๖].
เตสุ วณฺเณสุ กาทโย พินฺทนฺตา วณฺณา พฺยฺชนา นาม โหนฺติ. อตฺถํ พฺยฺชยนฺตีติ พฺยฺชนา. เต ปน สุทฺธา อทฺธมตฺติกา, รสฺสยุตฺตา ทิยทฺธมตฺติกา, ทีฆยุตฺตา ติยทฺธมตฺติกา.
๗. ปฺจปฺจกา วคฺคา [ก. ๗; รู ๙; นี. ๗].
เตสุ พฺยฺชเนสุ กาทิ-มนฺตา ปฺจพฺยฺชนปฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติ.
กาทิ ¶ ปฺจโก กวคฺโค, จาทิ จ วคฺโค, ฏาทิ ฏวคฺโค, ตาทิ ตวคฺโค, ปาทิ ปวคฺโค. เสสา อวคฺคาติ สิทฺธํ. วณฺณุทฺเทเส เอกฏฺานิกานํ พฺยฺชนานํ วคฺเค สมูเห นิยุตฺตาติ วคฺคา.
๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํ [ก. ๘; รู. ๑๐; นี. ๘].
อนฺเต พินฺทุมตฺโต วณฺโณ นิคฺคหีตํ นาม. นิคฺคยฺห คยฺหติ อุจฺจาริยตีติ นิคฺคหีตํ.
ครุสฺาราสิ นิฏฺิโต.
พฺยฺชนวุตฺติราสิ
านํ, กรณํ, ปยตนํ [รู. ๒ (ปิฏฺเ); นี ๖ (ปิฏฺเ); ๒๓ (สุตฺตงฺเก)].
ฉ านานิ – กณฺฏฺานํ, ตาลุฏฺานํ, มุทฺธฏฺานํ, ทนฺตฏฺานํ, โอฏฺฏฺานํ, นาสิกฏฺานํ. เตสุ พฺยตฺตํ วทนฺเตน ยตฺถ ‘‘อกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ กณฺฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ, ตํ ตาลุฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘รฏฺ’’นฺติ, ตํ มุทฺธฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ, ตํ ทนฺตฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ โอฏฺฏฺานํ. นาสปเทโส นาสิกฏฺานํ.
กตฺถจิ ปน อุรฏฺานํ, สิรฏฺานํ, ชิวฺหามูลฏฺานนฺติปิ อาคตํ. ตตฺถ สิรฏฺานํ นาม มุทฺธฏฺานเมว. ชิวฺหามูลฏฺานํ ปน สพฺพวณฺณานํ สาธารณนฺติ วทนฺติ.
กรณํ จตุพฺพิธํ – ชิวฺหามูลํ, ชิวฺโหปคฺคํ, ชิวฺหคฺคํ, สกฏฺานนฺติ.
ปยตนํ จตุพฺพิธํ – สํวุฏํ, วิวฏํ, ผุฏฺํ, อีสํผุฏฺนฺติ. ตตฺถ กรณานํ สกสกฏฺาเนหิ สทฺธึ สํวรณาทิโก วิเสสากาโร สํวุฏาทิ นาม.
ตตฺถ กณฺปเทสานํ อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อวณฺณ, กวคฺค, หการา กณฺชา นาม. ตาลุมฺหิ ชิวฺหามชฺฌสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อิวณฺณ, จวคฺค, ยการา ตาลุชา นาม. มุขพฺภนฺตรมุทฺธมฺหิ ¶ ชิวฺโหปคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ฏวคฺค, ร, ฬการา มุทฺธชา นาม. อุปริ ทนฺตปนฺติยํ ชิวฺหคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ตวคฺค, ล, สการา ทนฺตชา นาม. โอฏฺทฺวยสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อุวณฺณ, ปวคฺคา โอฏฺชา นาม. นิคฺคหีตํ นาสิกชํ นาม. ปฺจวคฺคนฺตา ปน นาสิกฏฺาเนปิ สกฏฺาเนปิ ชายนฺติ. เอกาโร กณฺตาลุโช. โอกาโร กณฺโฏฺโช. วกาโร ทนฺโตฏฺโช. อปิจ อิวณฺณุวณฺณา กณฺเปิ ชายนฺติเยว. ยทา หกาโร วคฺคนฺเตหิ วา ย, ร, ล, เวหิ วา ยุตฺโต โหติ, ตทา อุรโชติ วทนฺติ. ปฺโห, ตุณฺหิ, นฺหาโต, วิมฺหิโต, คยฺหเต, วุลฺหเต, อวฺหานํ.
กณฺํ สํวริตฺวา อุจฺจาริโต อกาโร สํวุโฏ นาม. สกสกฏฺาน, กรณานิ วิวริตฺวา อุจฺจาริตา เสสสรา จ ส, หการา จ วิวฏา นาม. ตานิเยว คาฬฺหํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ปฺจวคฺคา ผุฏฺา นาม. โถกํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ย, ร, ล, วา อีสํผุฏฺา นาม. ตตฺถ โอฏฺเชสุ ตาว ปวคฺคํ วทนฺตานํ โอฏฺทฺวยสฺส คาฬฺหํ ผุสนํ อิจฺฉิตพฺพํ. กสฺมา? ผุฏฺปยตนิกตฺตา ปวคฺคสฺส. อุวณฺณํ วทนฺตานํ ปน โอฏฺทฺวยสฺส วิวรณํ อิจฺฉิตพฺพํ. กสฺมา? วิวฏปยตนิกตฺตา อุวณฺณสฺส. เอส นโย เสเสสุ สพฺเพสูติ.
จูฬนิรุตฺติยํ ปน สพฺเพ รสฺสสรา สํวุฏา นาม, สพฺเพทีฆสรา วิวฏา นามาติ วุตฺตํ. ตถา สทฺทสารตฺถชาลินิยํ, กตฺถจิ สกฺกฏคนฺเถ จ. อิทํ ยุตฺตตรํ. อฺฏฺานิกพฺยฺชเนหิ ยุตฺตา สรา อตฺตโน าน, กรณานิ ชหนฺตาปิ ปยตนํ น ชหนฺติ. ตสฺมา นานาวณฺณานํ สํสคฺเค ปยตนานํ สํสคฺคเภโทปิ เวทิตพฺโพติ. ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วทนฺโต ยทิ ณา-การํ ชิวฺหคฺเคน ทนฺตฏฺาเน กตฺวา วเทยฺย, ทนฺตโช นา-กาโร เอว ภเวยฺย. ตุ-การฺจ ชิวฺโหปคฺเคน มุทฺธฏฺาเน กตฺวา วเทยฺย, มุทฺธโช ฏุ-กาโร เอว ภเวยฺย. เอวฺจ สติ อกฺขรวิปตฺติ นาม สิยา. เอส นโย เสเสสุ มุทฺธชทนฺตเชสุ. ตสฺมา กมฺมวาจํ สาเวนฺเตหิ นาม าน, กรณ, ปยตเนสุ สุฏฺุ กุสเลหิ ภวิตพฺพนฺติ.
สิถิลฺจ ¶ , ธนิตฺจ, ทีฆํ, รสฺสํ, ครุํ, ลหุํ;
นิคฺคหีตํ, วิมุตฺตฺจ, สมฺพนฺธฺจ, ววตฺถิตํ [นี. ๙, ๑๐, ๑๑, ๑๒, ๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖-๑๙, ๒๐, ๒๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ].
มุทุนา วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคปม, ตติย, ปฺจมา สิถิลา นาม. ถทฺเธน วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคทุติย, จตุตฺถา ธนิตา นาม. ทีฆ, รสฺสา ปุพฺเพ วุตฺตา. ทีฆา เจว สํโยคปุพฺพา จ นิคฺคหีตนฺตา จ ครุกา นาม. เสสา ลหุกา นาม. ยถา สทฺทสหิโต วาโต มุขฉิทฺเทน พหิ อนิกฺขมฺม นาสโสตาภิมุโข โหติ, ตถา มุขํ อวิวฏํ กตฺวา วตฺตพฺพํ พฺยฺชนํ นิคฺคหีตํ นาม. เตน ยุตฺตานิ สพฺพพฺยฺชนานิ นิคฺคหีตนฺตานิ นาม. เสสา วิมุตฺตา นาม. ปทสนฺธิวเสน วตฺตพฺพํ สมฺพนฺธํ นาม. ปทจฺเฉทํ กตฺวา วตฺตพฺพํ ววตฺถิตํ นาม.
พฺยฺชนวุตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ลหุสฺาราสิ
โฌ, โล, โป, โฆ, โค.
๙. ยุวณฺณา [อิยุวณฺณา (พหูสุ)] ฌลา นามสฺสนฺเต [ก. ๕๘; รู. ๒๙; นี. ๒๐๕].
อนิตฺถิลิงฺคสฺส นามสฺส อนฺเต อิวณฺณุวณฺณา กเมน ฌลสฺา โหนฺติ.
๑๐. ปิตฺถิยํ [ก. ๕๙; รู. ๑๘๒; นี. ๒๐๖].
อิตฺถิลิงฺเค นามสฺสนฺเต อิวณฺณุวณฺณา ปสฺา โหนฺติ.
๑๑. ฆา [ก. ๖๐; รู. ๑๗๗; นี. ๒๐๗].
โฆ
¶ , อา อิติ ทฺวิปทํ. อิตฺถิลิงฺเค อากาโร ฆสฺโ โหติ.
๑๒. โค สฺยาลปเน [ก. ๕๗; รู. ๗๑; นี. ๒๑๔].
อาลปเน สิ คสฺโ โหติ.
ลหุสฺาราสิ นิฏฺิโต.
สงฺเกตราสิ
๑๓. วิธิ วิเสสนํ ยํ ตสฺส [จํ. ๑.๑.๖; ปา. ๑.๑.๗๒; วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺส (พหูสุ)].
สุตฺเต ยํ วิเสสนํ ทิสฺสติ, ตสฺส วิธิ าตพฺโพ.
‘อโต โยนํ ฏาเฏ’. นรา, นเร. โยนนฺติ วิเสสนํ. ฏาเฏติ วิธิ.
๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส [รู. ๘ (ปิฏฺเ); จํ. ๑.๑.๗; ปา. ๑.๑.๖๖].
สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพวณฺณสฺเสว วิธิ าตพฺโพ.
‘สโร โลโป สเร’. โลกคฺโค [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗].
๑๕. ปฺจมิยํ ปรสฺส [จํ. ๑.๑.๘; ปา. ๑.๑.๖๗].
ปฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺเสว วิธิ าตพฺโพ.
‘อโต โยนํ ฏาเฏ’. นรา, นเร.
๑๖. อาทิสฺส [จํ. ๑.๑.๙; ปา. ๑.๑.๕๔].
ปรสฺส สิสฺสมาโน [ทิสฺสมาโน (มู)] วิธิ อาทิวณฺณสฺส าตพฺโพ.
‘ร ¶ สงฺขฺยาโต วา’. เตรส.
๑๗. ฉฏฺิยนฺตสฺส [จํ. ๑.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๕๒].
ฉฏฺีนิทฺเทเส ตทนฺตสฺส วิธิ าตพฺโพ.
‘ราชสฺสิ นามฺหิ’. ราชินา.
๑๘. งานุพนฺโธ [จํ. ๑.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๕๓].
งานุพนฺโธ อาเทโส ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส อนฺตสฺส าตพฺโพ.
‘โคสฺสาวง’. ควสฺสํ.
๑๙. ฏานุพนฺโธเนกวณฺโณ สพฺพสฺส [จํ. ๑.๑.๑๒; ปา. ๑.๑.๕๕; ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส (พหูสุ)].
โย จ ฏานุพนฺโธ อาเทโส, โย จ อเนกวณฺโณ อาเทโส, ตทุภยํ ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส สพฺพสฺเสว วณฺณสมุทายสฺส าตพฺพํ.
ฏานุพนฺเธ ตาว –
‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ’. เอสุ.
อเนกวณฺเณ –
‘อนิมิ นามฺหิ’. อเนน, อิมินา.
๒๐. กานุพนฺธา อาทฺยนฺตา [จํ. ๑.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๔๖].
านุพนฺโธ อาคโม จ กานุพนฺโธ อาคโม จ กเมน ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส อาทิมฺหิ จ อนฺเต จ าตพฺโพ.
านุพนฺเธ –
‘พฺรูโต ติสฺสิ’. พฺรวิติ.
กานุพนฺเธ ¶ –
‘ภูสฺส วุก’. พภุว.
๒๑. มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร [จํ. ๑.๑.๑๔; ปา. ๑.๑.๔๗].
มานุพนฺโธ อาคโม สรานํ อนฺตสรมฺหา ปโร โหติ.
‘นชฺชาโย สฺวาม’. นชฺชาโย สนฺทนฺติ. ‘มํ วา รุธาทีนํ’. รุนฺธติ. ‘ชร สทานมีม วา’. ชีรติ, สีทติ.
อิมสฺมึ พฺยากรเณ อเนกสรตา นาม นที, ปุริส อิจฺจาทีสุ ลิงฺคปเทสุ เอว อตฺถิ, คมุ, ปจอิจฺจาทีสุ ธาตุปเทสุ นตฺถิ. สพฺพธาตุโย พฺยฺชนนฺตา เอว โหนฺติ, ธาตฺวนฺตโลปกิจฺจํ นตฺถิ. ตสฺมา นชฺชาโยติ เอตฺถ อี-กาโร อนฺตสโร นาม. ตโต ‘นชฺชาโย สฺวาม’ อิติ สุตฺเตน อา-การาคโม. รุนฺธตีติ เอตฺถ ปน อุ-กาโร อนฺตสโร นาม, ตโต ‘‘มํ วา รุธาทีน’’นฺติ สุตฺเตน พินฺทาคโม. เอวํ ชีรติ, สีทติ อิจฺจาทีสุ. มฺรมฺมโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มานุพนฺโธ ปทานมนฺตา ปโร’’ติ ปาโ, โส สีหฬโปตฺถเกหิ น สเมติ.
๒๒. วิปฺปฏิเสเธ [จํ. ๑.๑.๑๖; ปา. ๑.๔.๒].
สมานวิสยานํ ทฺวินฺนํ วิธีนํ อฺมฺปฏิเสธรหิเต าเน เยภุยฺเยน ปโร วิธิ โอกาสํ ลภติ.
จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา [องฺคุตฺตรนิกาเย] -เอตฺถ จตฺตาริเมติ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ปรโลโป โอกาสํ ลภติ.
๒๓. สงฺเกโต นาวยโวนุพนฺโธ [จํ. ๑.๑.๕].
โย วณฺโณ ปโยคสฺส อวยโว น โหติ, สุตฺเตสุ สงฺเกตมตฺโต โหติ, โส อนุพนฺโธ นาม.
‘โคสฺสาว’ ¶ . ควสฺสํ-เอเตน ปทรูปวิธาเน อนุพนฺโธ อุปโยคํ น คจฺฉตีติ าเปติ.
วณฺณสทฺโท ปโร เอตสฺมาติ วณฺณปโร, วณฺณปเรน รสฺสสเรน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยฺจ, อวณฺโณติ วุตฺเต อา-กาโรปิ คยฺหติ อ-กาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อิวณฺณุวณฺเณสุ.
๒๕. นฺตุวนฺตุมนฺตาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี [นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุ สมฺพนฺธี (พหูสุ)].
นฺตุอิติ วุตฺเต วนฺตุ, มนฺตุ, อาวนฺตุ, ตวนฺตูนํ สมฺพนฺธีภูโต นฺตุกาโร คยฺหติ.
‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม’. คุณวนฺโต, สติมนฺโต, ยาวนฺโต, ภุตฺตวนฺโต.
สงฺเกตราสิ นิฏฺิโต.
สนฺธิวิธาน
อถ สนฺธิวิธานํ ทีปิยเต.
โลโป, ทีโฆ, รสฺโส, วุทฺธิ, อาเทโส, อาคโม, ทฺวิภาโว, วิปลฺลาโส.
โลปราสิ
๒๖. สโร โลโป สเร [ก. ๑๒; รู. ๑๓; นี. ๓๐].
ลุปฺปตีติ โลโป. สเร ปเร สรูโป วา อสรูโป วา ปุพฺโพ สโร โลโป โหติ.
สรูเป ตาว –
อวณฺเณ-โลกคฺโค ¶ [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗], ภวาสโว, [ธ. ส. ๑๑๐๒] อวิชฺชาสโว [ธ. ส. ๑๑๐๒], อวิชฺชานุสโย [วิภ. ๙๔๙].
อิวณฺเณ-มุนินฺโท, มุนีริโต, วรวาทีริโต, อิตฺถินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙].
อุวณฺเณ-พหูปกาโร [ชา. ๑.๒๒.๕๘๘], พหุกา อูมิ พหูมิ, สรภุยา อูมิ สรภูมิ, สรภุยา อุทกํ สรภูทกํ.
อสรูเป –
โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], กามุปาทานํ, ภเวสนา [ที. นิ. ๓.๓๐๕], ภโวโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], โส ตุณฺหสฺส [ปารา. ๓๘๑], ทิฏฺานุสโย [วิภ. ๙๔๙], ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺเกฏฺํ, ทิฏฺโโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], มุทินฺทฺริยํ [มหาว. ๙], ปุตฺตา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อุรสฺส ทุกฺโข [ปาจิ. ๔๐๒], อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔] อิจฺจาทิ.
อิติ ปุพฺพโลปราสิ.
๒๗. ปโร กฺวจิ [ก. ๑๓; รู. ๑๕; นี. ๓๑].
ปุพฺพสรมฺหา สรูโป วา อสรูโป วา ปโร สโร กฺวจิ โลโป โหติ.
สรูเป ตาว –
ตํ กทาสฺสุ ภวิสฺสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๔ อาทโย; ตํ กุทสฺสุ], กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ [ธ. ป. ๓๗๖], ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔], ตทาสฺสุ กณฺหํ ยฺุชนฺติ [ชา. ๑.๑.๒๙] -กณฺหนฺติ มหากณฺหโคณํ, ตณฺหาสฺส วิปฺปหีนา, มาสฺสุ ¶ กุชฺฌ รเถสภ, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย [ปารา. ๑๖๗, ๑๗๑], อาคตาตฺถ ตุมฺเห, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห, มายฺโย เอวรูปมกาสิ, ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒] -ปวฑฺฒํ อาปํ ลภึสูตฺยตฺโถ, นาลํ กพฬํ ปทาตเว [ชา. ๑.๑.๒๗] -ป+อาทาตเวติ เฉโท, คณฺหิตุนฺตตฺโถ, รุปฺปตีติ รูปํ, พุชฺฌตีติ พุทฺโธ-ทีโฆ, อคฺคีว ตปฺปติ, อิตฺถีว คจฺฉติ, นทีว สนฺทติ, มาตุปฏฺานํ, ปิตุปฏฺานํ, เยเต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา [จูฬว. ๓๙๙] อิจฺจาทิ.
อสรูเป –
อิติสฺส [ปาจิ. ๔๖๕], อิติปิ [ปารา. ๑], อสฺสมณีสิ [ปารา. ๑๓๕], อกตฺูสิ [ธ. ป. ๓๘๓], วนฺเทหํ, โสหํ, ยสฺสทานิ [มหาว. ๒๔๒], ฉายาว อนปายินี [ธ. ป. ๒], มาทิเสสุ กถาว กา, กินฺนุมาว สมณิโย มธุวา มฺติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], ทฺเวเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๒.๓], ตโยเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๓.๑๗] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺา [อ. นิ. ๑๐.๖๐].
อิติ ปรโลปราสิ.
ทฺเว ปุพฺพปรสรา กฺวจิ โลปา น โหนฺติ วา.
อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], โก อิมํ ปถวึวิเจสฺสติ [ธ. ป. ๔๔].
กฺวจิตฺเวว? โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙],
วาติ กึ ¶ ? โกมํ วสลึ ปรามสิสฺสติ.
อิโต ปฏฺาย ยาวสนฺธิกณฺฑาวสานา ยุตฺตฏฺาเนสุ สพฺพตฺถ กฺวจิสทฺโท, วาสทฺโท จ วตฺตนฺเต. ตตฺถ กฺวจิสทฺโท นานาปโยคํ ทสฺเสติ. วาสทฺโท เอกปโยคสฺส นานารูปํ ทสฺเสติ. โลปนิเสโธ.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วา.
ตฺวํสิ [เป. ว. ๔๗; ชา. ๒.๒๒.๗๖๔], จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ [ธ. ป. ๔๑๓; สุ. นิ. ๖๔๒], จกฺกํว วหโต ปทํ [ธ. ป. ๑], หลํทานิ ปกาสิตุํ [มหาว. ๘], กินฺติ วเทยฺยํ, จีวรนฺติ, ปตฺตนฺติ, ภิกฺขุนฺติ.
อิติ สรโลปราสิ.
สํโยคสฺส อาทิภูโต พฺยฺชโน กฺวจิ โลโป โหติ วา.
ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ [ปารา. ๓๖] – อิธ ปุพฺพสุตฺเตน สรโลโป, เอวํส เต อาสวา ปหีนา โหนฺติ [ม. นิ. ๑.๒๔], สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มม [มิ. ป. ๖.๑.๕] - อสฺส+อาชีโวติ เฉโท, ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
ตีสุ พฺยฺชเนสุ สรูปานํ ทฺวินฺนํ อาทิพฺยฺชนสฺส โลโป – อคฺยาคารํ [ปาจิ. ๓๒๖], อคฺยาหิโต, วุตฺยสฺส, วิตฺยานุภูยเต, เอกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔], รตฺโย, รตฺยา, รตฺยํ, สกฺวาหํ มาริส เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๖๘], อิจฺจาทิ.
สรูปานนฺติ ¶ กึ? ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗], จตุตฺถฺยนฺตํ, ฉฏฺุนฺตํ, จกฺขฺวาพาธํ, วตฺถฺเวตฺถ.
อิติ พฺยฺชนโลปราสิ.
นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วา.
สเร ปเร ตาว –
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน [พุ. วํ. ๒.๒๗], ปุปฺผทานํ อทาสหํ-อทาสึ+อหนฺติ เฉโท, พินฺทุโลโป, ปุน ปุพฺพสรโลโป, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ [ที. นิ. ๒.๑๗๘], ตาสาหํ สนฺติเก [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ เอวํ วทามิ, ปฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, สมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๓ สมณ เตว], พฺราหฺมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๘ พฺราหฺมณ เตว] -ตฺวํ+เอวาติ เฉโท, วิทูนคฺคมิติ.
พฺยฺชเน ปเร –
ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิ.
คาถายํ –
อริยสจฺจานทสฺสนํ [ขุ. ปา. ๕.๑๑], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ [ธ. ป. ๑๘๓], ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ [ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา].
มาคเม ปเร –
ครุโฬ อุรคามิว [ชา. ๑.๔.๑๒๔ สุปณฺโณ], ธมฺโม อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], อาโลโก ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙], พโก กกฺกฏกามิว [ชา. ๑.๑.๓๘], นภํ ตารกิตามิว [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙ ตาราจิตามิว], ปทุมํ ¶ หตฺถคตามิว [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๖] -เอเตสุ มาคเม พินฺทุโลโป, พฺยฺชเน ปุพฺพสรทีโฆ จ.
ตถา สํอุปสคฺคสฺส พินฺทุโลเป อนฺตสรทีโฆ –
สาราโค, สารตฺโต, อวิสาหาโร, สารมฺโภ, สารทฺโธ, สาเกตํ นครํ, สาธารณํ, สํ อสฺส อตฺถีติ สามี.
สมาเส ตุมนฺตมฺหิ นิจฺจํ –
กตฺตุกาโม, คนฺตุกาโม อิจฺจาทิ.
อิติ พินฺทุโลปราสิ.
วิจฺฉายํ เอกสฺส วิภตฺยนฺตสฺส ปทสฺส ทฺวิตฺเต กเต ปุพฺพปทสฺส สฺยาทิโลโป โหติ.
เอเกกํ, เอเกกานิ, เอเกเกน, เอเกกสฺส อิจฺจาทิ.
มาคเม –
เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทิ.
อิติ สฺยาทิโลปราสิ.
อปฺปวิธานมุจฺจเต.
๓๓. ตทมินาทีนิ [จํ. ๕.๒.๑.๒๗; ปา. ๖.๓.๑๐๙; มุ. ๒.๓๔; กา. ๒.๒๗].
มหาวุตฺติสุตฺตมิทํ, ตทมินาทีนิ ปทรูปานิ อิมินา นิปาตเนน สิชฺฌนฺตีติ อตฺโถ.
สรโลโป พฺยฺชเน –
ลาพุ=อลาพุ ¶ , ปิธานํ=อปิธานํ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา=อปิทหิตฺวา, คินิ=อคฺคินิ, รตฺนํ=รตนํ, นฺหานํ=นหานํ, อสฺนาติ=อสนาติ, หนฺติ=หนติ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔], ผลํ เว กทลึ หนฺติ [อ. นิ. ๔.๖๘], สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ. กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติ. วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐].
อิวณฺณโลเป –
อารามรุกฺขเจตฺยานิ=เจติยานิ [ธ. ป. ๑๘๘], อถตฺเถกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] =ขตฺติยา, ติถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗]. ติถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา [สุ. นิ. ๘๙๘] =ติตฺถิยา. วิทฺธสฺโต=วิทฺธํสิโต, อุตฺรสฺโต=อุตฺราสิโต, สฺเนโห=สิเนโห, กฺเลสวตฺถูนิ=กิเลสวตฺถูนิ, กฺริยา=กิริยา, ปฺลวนฺติ=ปิลวนฺติ.
อุวณฺณโลเป –
ปทฺธานิ=ปทุมานิ, อุสฺมา=อุสุมา อิจฺจาทิ.
สํโยคาทิพฺยฺชนโลโป จ –
ปุตฺตานฺหิ วโธ ทุโข, มาติโฆ ลภเต ทุขํ, อปฺปสฺสาทา กามา ทุขา, นตฺถิ กามปรํ ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], เสโข=เสกฺโข, อเปขา=อเปกฺขา, อุปสมฺปทาเปโข=อุปสมฺปทาเปกฺโข [มหาว. ๗๐] อิจฺจาทิ.
สเรน สห พฺยฺชนโลโป –
ปฏิสงฺขา โยนิโส [อ. นิ. ๖.๕๘], อกฺขาติ=อกฺขายติ, คนฺธํ ฆาติ=ฆายติ, อภิฺา=อภิฺาย, ปริฺา=ปริฺาย, อธิฏฺา=อธิฏฺาย, ปติฏฺา=ปติฏฺาย, อาวีกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔] ¶ , อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ [มหาว. ๘], วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ [ปฏฺา. ๓.๑.๙๘], ทสาหปรมตา ธาเรตพฺพํ [ปารา. ๔๖๒], นายํ พฺราหฺมณโภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ [ชา. ๑.๘.๑], วิสเสโนว คารยฺโห, ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกา [ชา. ๑.๓.๕๔] =วิสเสโนวาติ เอวํนามโก ราชา เอว, ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺติ [ชา. ๑.๓.๒๘] – ยสฺสาติ อุทรสฺส, ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี [ชา. ๑.๙.๖๖], อุปาทารูปํ, อนุปาทา วิมุตฺโต, สทฺธาปพฺพชิโต, อุปนิธาปฺตฺติ. สํวิธาวหาโร, ยาติ=ยายติ, วาติ=วายติ, นิพฺพาติ=นิพฺพายติ, นิพฺพนฺติ=นิพฺพายนฺติ, ปหาติ=ปหายติ, สปฺปติสฺโส=สปฺปติสฺสโย, สุหโท=สุหทโย=สพฺพตฺถ ยโลโป,
มุขโร=มุขขโร, วาจากรโณ=วากฺกรโณ, วาจาปโถ=พฺยปฺปโถ=วาสฺส พฺยตฺตํ, รสฺสตฺตฺจ, เอวํ พฺยาโข=เอวํ วิย โข=วิสฺส พฺยตฺตํ, ทีโฆ จ ยโลโป จ.
โลลุโป, โมมุโห, กุกฺกุโจ, สุสุโข, โรรุโวอิจฺจาทีสุ ปน อติสยตฺถทีปนตฺถํ ปททฺวิตฺตํ กตฺวา ปุพฺพปเทสุ อกฺขรโลโป.
ปทโลโป อาทิมชฺฌนฺเตสุ –
ทตฺโต=เทวทตฺโต, อสฺเสหิ ยุตฺโต รโถ=อสฺสรโถ, รูปภโว=รูปํ, อรูปภโว=อรูปํ อิจฺจาทิ.
โลปราสิ นิฏฺิโต.
ทีฆ, รสฺสราสิ
อถ ¶ ทีฆ, รสฺสา ทีปิยนฺเต.
ปกฺขิตฺตมิทํ สุตฺตํ. ลุตฺเตหิ วา อาเทสกเตหิ วา วณฺเณหิ เสสา รสฺสสรา กฺวจิ ทีฆา โหนฺติ วา.
ปุพฺพลุตฺเต ตาว –
ตตฺรายมาทิ ภวตึ [ธ. ป. ๓๗๕], ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย [ธ. ป. ๘๘; สํ. นิ. ๕.๑๙๘], พุทฺธานุสฺสติ, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ [สุ. นิ. ๑๘๓], อนาคาเรหิ จูภยํ [ธ. ป. ๔๐๔; สุ. นิ. ๖๓๓], ธมฺมูปสํหิตา [ที. นิ. ๒.๓๔๙], ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [ขุ. ปา. ๖.๑๓], เตสํ วูปสโม สุโข [ที. นิ. ๒.๒๒๑] อิจฺจาทิ.
ปรลุตฺเต –
อชิตาติ ภควา อโวจ [สุ. นิ. ๑๐๓๙, ๑๐๔๑], สุเมโธ สาชาโต จาติ, รุปฺปตีติ รูปํ [สํ. นิ. ๓.๗๙], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, สาธูติปติสฺสุณิตฺวา [ธ. ป. อฏฺ. ๑.๔ กาฬยกฺขินีวตฺถุ], กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ [สุ. นิ. ๑๘๔] อิจฺจาทิ.
พินฺทุลุตฺเต –
ตาสาหํ [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๓].
อาเทเสสุ –
มฺยายํธมฺโม [มหาว. ๗], สฺวาหํ [เป. ว. ๔๘๕], วิตฺยานุภูยเต อิจฺจาทิ.
ยทิปิ อิมานิ รูปานิ พฺยฺชเน อุปริสุตฺเตน สิชฺฌนฺติ, ลุตฺตาเทเสสุ ปน นิจฺจมิว ทีฆสิทฺธิาปนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ปกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๕. พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา [ก. ๒๕, ๒๖; นี. ๓๕, ๓๖, ๖๔, ๗๑, ๑๖๕, ๑๗๙].
พฺยฺชเน ¶ ปเร รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆ, รสฺสา โหนฺติ วา. ตตฺถ ทีฆวิธิ นาม คาถาวเสน วา อาคมวเสน วา วจนสุขวเสน วา พุทฺธิสุขวเสน วา โหติ.
ตตฺถ คาถาวเสน ตาว –
มธุวามฺติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], ขนฺตี จ โสวจสฺสตา [ขุ. ปา. ๕.๑๐], เอวํ คาเม มุนี จเร [ธ. ป. ๔๙], สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ [ขุ. ปา. ๙.๑] อิจฺจาทิ.
อาคเม –
อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙] อิจฺจาทิ. คาถาวเสนาติปิ ยุชฺชติ.
วจนสุขฺจ พุทฺธิสุขฺจ ปุริเม เสสทีเฆปิ ลพฺภติ.
ตตฺถ วจนสุเข –
ฉารตฺตํ มานตฺตํ [จูฬว. ๙๗], ปกฏฺํ วจนํ ปาวจนํ, ปาสาโท, ปากาโร, ปาวสฺสิ เมโฆ, นครํ ปาวิสิ, ปาเวกฺขิ, ปาริสุทฺธิ, ปาฏิปโท, จตุราสีติสหสฺสานิ [ธ. ส. อฏฺ. ๕๘๔] อิจฺจาทิ.
พุทฺธิสุขํ นาม ปทจฺเฉทาณสุขํ. ตตฺถ –
สาตฺถํ สพฺยฺชนํ [ปารา. ๑], สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา, จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ อิจฺจาทิ.
พินฺทุลุตฺเต ปน สาราโค, สารตฺโต อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ อุทฺธฏานิเยว.
อิติ ทีฆราสิ.
รสฺสสนฺธิมฺหิ ¶ คาถาวเสน ตาว –
ยิฏฺํวหุตํว โลเก [ธ. ป. ๑๐๘], โภวาทิ นาม โส โหติ [ธ. ป. ๓๙๖; สุ. นิ. ๖๒๕], ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺจาทิ.
อาคเม ย, ร, ทาคเมสุ ปุพฺพรสฺโส –
ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๑-๔], ตถยิทํ, ยถริว อมฺหากํ ภควา, ตถริว ภิกฺขุสงฺโฆ, สมฺมเทว สมาจเร [สํ. นิ. ๑.๑๑๒], สมฺมทกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค [สํ. นิ. ๕.๑๙๔] อิจฺจาทิ.
สํโยครสฺโส นาม พหุลํ ลพฺภติ –
อกฺกโม, ปรกฺกโม, อกฺขาโต, อฺา, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคต, อตฺถรณํ, อปฺโผเฏติ, อลฺลิยติ, อจฺฉินฺทติ, อสฺสาโท, อาภสฺสโร, ปภสฺสโร, สพฺพฺุตฺาณํ, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ วสิมฺหิ [ปารา. ๒๐๓-๒๐๔].
ตา, โตปจฺจเยสุปิ รสฺโส –
กตฺุตา, อตฺถฺุตา, ธมฺมฺุตา, กฺโต, นทิโต, วธุโต.
สมาเส –
อิตฺถิปุมํ, อิตฺถิลิงฺคํ, อิตฺถิภาโว, สพฺพฺุพุทฺโธ อิจฺจาทิ.
อิติ รสฺสราสิ.
ทีฆ, รสฺสราสิ นิฏฺิโต.
วุทฺธิราสิ
อถ ¶ วุทฺธิสนฺธิ ทีปิยเต.
๓๖. ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา [ก. ๑๔; รู. ๑๖; นี. ๓๔].
ลุตฺตา ปุพฺพสรมฺหา วา ปรสรมฺหา วา เสสานํ อิวณฺณุวณฺณานํ กเมน เอ, โออาเทสา โหนฺติ วา.
ปรอิวณฺเณ –
พนฺธุสฺเสว สมาคโม, อเตว เม อจฺฉริยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๘], วาเตริตํ, ชิเนริตํ.
ปรอุวณฺเณ –
คงฺโคทกํ, ปตฺตํ โวทกํ กตฺวา [จูฬว. ๓๗๖], สงฺขฺยํ [สุ. นิ. ๗๕๔] โนเปติ เวทคู [มหานิ. ๖], อุทโกมิว ชาตํ.
กฺริยาปเทสุ –
เวติ, อเปติ, อุเปติ, อเปกฺขา, อุเปกฺขา อิจฺจาทิ.
ปุพฺพอิวณฺเณ –
รเถสโภ, ชเนสโภ, มุเนลโย อิจฺจาทิ- ตตฺถ รถีนํ อาสโภ เชฏฺโกติ รเถสโภ, รถีนนฺติ รถวนฺตานํ รถรุฬฺหานํ โยธานนฺติ อตฺโถ. ชนีนํ อาสโภ ชเนสโภ, ชนีนนฺติ ชนวนฺตานํ อิสฺสรานํ. มุนีนํ อาลโย วิหาโร มุเนลโย.
ปุพฺพอุวณฺเณ –
สุนฺทรา อิตฺถี โสตฺถิ, สุนฺทโร อตฺโถ ยสฺสาติ โสตฺถิ, รสฺสตฺตํ, มงฺคลํ.
วุทฺธิราสิ นิฏฺิโต.
อาเทสสนฺธิ
อถาเทสสนฺธิ ¶ ทีปิยเต.
๓๗. ยวา สเร [ก. ๑๘, ๑๙, ๒๑, ๔๕; นี. ๔๔, ๔๖, ๔๗, ๕๑, ๕๘].
สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ย, วาเทสา โหนฺติ วา.
อิวณฺเณ –
ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ธ. ป. ๓๗๖], สพฺพา วิตฺยานุภูยเต, กฺยาหํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] – อิธ ปมํ พินฺธุโลโป, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา [ชา. ๒.๒๑.๑๔๙], าโต เสนาปตีตฺยาหํ [ชา. ๒.๒๑.๙๔], อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑], อิจฺจสฺส วจนียํ [ทีฆนิกาเย], ปจฺจุตฺตริตฺวา, ปจฺจาหรติ [ปารา. ๓๐๕-๓๐๗], ปจฺเจติ, ปจฺจโย, อจฺเจติ, อจฺจโย [ที. นิ. ๑.๒๕๑], อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ [ชา. ๑.๗.๓๓] – อติเรโก อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑตฺยตฺโถ, อปุจฺจณฺฑตา – อปุติอณฺฑตาตฺยตฺโถ, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจฆานโก, ชจฺเจฬโก, อพฺภุคฺคจฺฉติ, อพฺเภติ, อพฺโภกาโส [ที. นิ. ๑.๑๙๑], อชฺโฌกาโส อชฺฌาคมา อิจฺจาทิ.
วาตฺเวว? อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ [ปาจิ. ๔๖๕], อติสิคโณ, อธีริตํ.
เอตฺถ จ อิจฺเจตนฺติอาทีสุ อิมินา สุตฺเตน อิติ, ปติ, อติปุติ, ชาติ, อภิ, อธิสทฺทานํ อิวณฺณสฺส ยตฺตํ, ‘ตวคฺค, วรณาน’…นฺติ สุตฺเตน ยมฺหิ ตวคฺคสฺส จตฺตํ, ‘วคฺค, ล, เสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, อภิ, อธิสทฺเทสุ ปน ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’…นฺติ สุตฺเตน วคฺคจตุตฺถานํ ตติยตฺตํ.
อุวณฺเณ ¶ –
จกฺขฺวาพาธมาคจฺฉติ, ปาตฺวากาสิ [ม. นิ. ๒.๓๐๘], วตฺถฺเวตฺถ วิหิตํ นิจฺจํ, ทฺวากาโร [มหาว. ๙], มธฺวาสโว [ปาจิ. ๓๒๘], อนฺวโย, อนฺเวติ, สฺวากฺขาโต [มหาว. ๒๖, ๖๒], สฺวากาโร [มหาว. ๙], พหฺวาพาโธ อิจฺจาทิ.
๓๘. เอโอนํ [ก. ๑๗, ๑๘; รู. ๑๙, ๒๐; นี. ๔๓, ๔๔].
สเร ปเร เอ, โอนํ ย, วาเทโส โหติ วา.
กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ [สุ. นิ. ๙๖๗], กฺยสฺสุ อิธ โคจรา [สุ. นิ. ๙๖๗] -เก+อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ, พฺยปถโยติ วจนปถา, ยถา นามํ ตถา ฌสฺส-เจ+อสฺสาติ เฉโท, ตฺยาหํ เอวํ วเทยฺยํ [ม. นิ. ๑.๓๐], ตฺยสฺส ปหีนา โหนฺติ, ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗], ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน [ชา. ๒.๒๒.๓๙๗], อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม [มหาว. ๗], ยฺยสฺส วิปฺปฏิสารชา, ยฺยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา, ยฺยสฺสุ มฺามิ สมเณ-เอตฺถ จ อวิสิฏฺเปิ วจนสทฺเท เย+อสฺสาติ ปทจฺเฉทพุทฺธิสุขตฺถํ ‘ยฺยสฺสา’ติ โปตฺถกาโรปนํ ยุชฺชติเยว, ยถา ตํ? ‘ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ’ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔] อิจฺจาทีสุ วิย, กฺวตฺโถสิ ชีวิเตน เม, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม [ที. นิ. ๒.๓๕], อถ ขฺวสฺส, อตฺถิ ขฺเวตํ พฺราหฺมณ, ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยฺวาหํ, สฺวาหํ อิจฺจาทิ.
วาตฺเวว? โส อหํ วิจริสฺสามิ [สุ. นิ. ๑๙๔], โส อหํ ภนฺเต.
๓๙. ยุวณฺณานมิยงอุวง [โมค. ๕-๑๓๖ (ยุวณฺณาน มิยงุวง สเร)].
สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปทานํ อิยง, อุวงอาเทสา โหนฺติ วา. งานุพนฺโธ อนฺตาเทสตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ.
อิธ ¶ เอเกกสฺส ปทสฺส รูปทฺวยํ วุจฺจเต.
อิวณฺเณ –
ติยนฺตํ ตฺยนฺตํ – ตตฺถ ติยนฺตนฺติ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ, ตฺยนฺตนฺติ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเตน. เอวํ เสเสสุ. อคฺคิยาคาเร อคฺยาคาเร, จตุตฺถิยตฺเถ [มหาว. ๓๗] จตุตฺถฺยตฺเถ, ปฺจมิยตฺเถ ปฺจมฺยตฺเถ, ปถวิยากาโส ปถพฺยากาโส, วิยฺชนํ พฺยฺชนํ, วิยากโต พฺยากโต, วิยากํสุ พฺยากํสุ, วิยตฺโต พฺยตฺโต, วิยูฬฺโห พฺยูฬฺโห, ธมฺมํ อธิเยติ อชฺเฌติ, ปติเยติ ปจฺเจติ ปตฺติยายติ วา, ปริยงฺโก ปลฺลงฺโก, วิปริยาโส วิปลฺลาโส, อิธ เอกรูปํ โหติ – ปริยตฺติ, ปริยตฺโต, ปริยาโย, ปลฺลงฺโกอิจฺจาทีสุ ปริสทฺเท รสฺส ลตฺตํ กตฺวา อิสฺส ‘ยวา สเร’ติ ยตฺเต กเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
อุวณฺเณ –
ภิกฺขุวาสเน, สยมฺภุวาสเน, อิธปิ รูปทฺวยํ ลพฺภติ – ทุวงฺคิกํ=ทฺวงฺคิกํ, ภุวาทิคโณ=ภฺวาทิคโณ อิจฺจาทิ.
๔๐. วิติสฺเสเว วา [รู. ๓๓ (ปิฏฺเ)].
เอวสทฺเท ปเร อิติสทฺทสฺส อิ-การสฺส โว โหติ วา.
อิตฺเวว โจโร องฺคุลิมาโล, สมุทฺโทตฺเวว สงฺขฺยํ [อุทา. ๔๕] คจฺฉติ, มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, มหาสมฺมโตตฺเวว ปมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺตํ [ที. นิ. ๓.๑๓๑], อิสิคิลิตฺเวว สมฺา อโหสิ [ม. นิ. ๓.๑๓๓].
วาติ กึ? อิจฺเจวตฺโถ, สมุทฺโทเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ เอวสทฺเท ปเร อฺติ-การสฺส วตฺตํ. วิลปตฺเวว โส ทิโช [ชา. ๑.๖.๑๐๓], อนุเสตฺเววสฺส กามราโค, อนุเสตฺเววสฺส รูปราโค – อนุเสติ+เอว+อสฺสาติ เฉโท, โหตฺเวว การิยสนฺนิฏฺานํ, โหเตว วา.
๔๑. เอโอนม วณฺเณ [ก. ๒๗; รู ๓๙; นี. ๖๖, ๑๖๓-๔].
สรพฺยฺชนภูเต วณฺเณ ปเร เอ, โอนํ อตฺตํ โหติ วา. ตตฺถ เอสฺส อตฺตํ เยภุยฺเยน ม, ทาคเมสฺเวว โหติ.
อกรมฺหส เต กิจฺจํ [ชา. ๑.๔.๒๙] – อกรมฺหเสตฺยตฺโถ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต [ชา. ๑.๗.๕๘; ๒.๒๒.๒๒๖๑], ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต [ชา. ๒.๒๒.๗๘๓], ยมาหุ นตฺถิ วีริยนฺติ [ชา. ๒.๑๘.๑๖๒] – เย+อาหุตฺยตฺโถ. กทสฺสุ – เก+อสฺสุ, ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา, ตเทว เต ชรานิสฺสิตาเย+เอว, เต+เอวาติ เฉโท, สฺเว ภโว สฺวาตนํ [ปารา. ๒๒] – พฺยฺชเน ทีโฆ.
โอมฺหิ –
ส สีลวา [ธ. ป. ๘๔], ส ปฺวา, ส เว กาสาวมรหติ [ธ. ป. ๑๐], เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม [ธ. ป. ๕], ทินฺนมาสิ ชนินฺเทน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๖๑ (ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน)] – ทินฺโน+อาสีติ เฉโท, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺ. ๑๘๙] – มคฺโค+อตฺถิ, อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๑.๔๗], ปจฺจยาการเมว จ [วิภ. อฏฺ. ๒๒๕], สงฺโฆ ปพฺพตมิว, สทฺโท จิจฺจิฏมิว, หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตนํ, ปาโต อสนํ ปาตราโส, ปาตมนุสิฏฺโ, กกุสนฺธ โกณาคมโน, เถร วาทานมุตฺตโม – กกุสนฺโธติ จ เถโรติ จ เฉโท, เถรวาโทติ อตฺโถ.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ อนิมิตฺเตปิ โหติ. ตุวฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], ปจฺจยมหาปเทโส เหส, เอกโกฏฺาโส เอส, อภิลาปมตฺตเภโท เอส อิจฺจาทิ.
๔๒. โคสฺสาวง [ก. ๒๒, ๗๘; รู. ๒๘; นี. ๕๒, ๒๒๙].
สเร ปเร โคสฺส อนฺตสฺส อวง โหติ.
โค จ อสฺโส จ ควาสฺสํ.
สุตฺตวิภตฺเตน พฺยฺชเนปิ. สควจณฺโฑ [อ. นิ. ๔.๑๐๘], ปรควจณฺโฑ.
อปฺปวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา อวณฺณสฺส อุตฺตํ, โอตฺตฺจ –
ปุถุชฺชโน, ปุถุภูโต-ปุถูติ วา เอโก ปาฏิปทิโก, ปุถุนา ปุถุนีติปิ ทิสฺสติ, อเปกฺขิยาโน อเปกฺขิยานอเปกฺขิตฺวาตฺยตฺโถ. เอวํ อนุโมทิยาโน, มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน, มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], รตฺติทิโวว โส ทิพฺโพ, มานุสํ สรโทสตํ-วสฺสสตนฺตฺยตฺโถ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], สมฺปตนฺติ ทิโสทิสํ-ตํ ตํ ทิสนฺตฺยตฺโถ, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, อฺโฺํ อฺมฺํ, โปโนปฺุํ ปุนปฺปุนํ, โปโนพฺภวิกา ตณฺหา-ปุโนติ วา เอโก นิปาโต, ปุโน ตสฺส มเห สิโน, ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ, มม ตุยฺหฺจ สงฺคโม, น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๕].
อิวณฺณสฺส อตฺตํ, อุตฺตํ, เอตฺตฺจ –
ตทมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ-ตํ เอตํ อตฺถชาตํ อิมินา ปริยาเยน เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สกึ อาคจฺฉติ สีเลนาติ ¶ สกทาคามี, อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ, เอวุมํ – เอวํ+อิมนฺติ เฉโท, ตฺวํ โน สตฺถา มหามุเน, อตฺถธมฺมวิทู อิเส.
อุวณฺณสฺส อิตฺตํ, โอตฺตฺจ –
มาติโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓], ปิติโต, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข, มาติโฆ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ, มตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔], เปตฺติกํ ธนํ, อปิ โน ลจฺฉสิ, กจฺจิ โน ตุมฺเห ยาเปถ, กถํ โน ตุมฺเห ยาเปถ, โสตุกามตฺถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, น โน สมํ อตฺถิ [ขุ. ปา. ๖.๓], น หิ โน สงฺกรนฺเตน [ม. นิ. ๓.๒๗๒], นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย [ชา. ๑.๕.๑๑๐ (น หิ โน โกจิ ปริยาโย)] – อิเมสุ ตีสุ นุสทฺโท เอกํสตฺเถ, โสสิโต โสตตฺโต เจว [ชา. ๑.๑.๙๔ โสตตฺโต โสสินฺโท เจว; ม. นิ. ๑.๑๕๗] – สุฏฺุ สีตโล สุฏฺุ สนฺตตฺโตตฺยตฺโถ, ชมฺพุนทิยา ชาตํ ชมฺโพนทํ.
เอสฺส อิตฺตํ –
โอกนฺทามสิ ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๓] – อวกนฺทามเสตฺยตฺโถ, ยํ กโรมสิ พฺรหฺมุโน, ตทชฺช ตุยฺหํ ทสฺสาม [ที. นิ. ๒.๓๗๐], อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ [ธ. ป. ๒๘๖], พุทฺธปจฺเจกพุทฺธิสุ, เจเตหิ เจตปุตฺติหิ [จริยา. ๑.๑๐๖] – เจตปุตฺเตหิ สทฺธินฺตฺยตฺโถ.
โอสฺส อุตฺตํ –
มนฺุํ, น เตนตฺถํ อพนฺธิสุ [ชา. ๑.๖.๗] – โส เตน วจเนน อตฺถํ น อพนฺธิ น ลภีตฺยตฺโถ. อวฺหายนฺตุ สุ ยุทฺเธน [ชา. ๒.๒๒.๘๗๑] – โส ¶ ปหารวจเนน มํ อวฺหยนฺโตตฺยตฺโถ. อปิ นุ หนุกา สนฺตา [ชา. ๑.๑.๑๔๖] – โน หนุกา เอกนฺตํ ขินฺนา ทุกฺขปตฺตาตฺยตฺโถ.
วิการสนฺธิปิ อาเทสสนฺธิรูปตฺตา อิธ สงฺคยฺหติ.
อิติ สราเทสราสิ.
กวคฺคโต ปฏฺาย วคฺคาวคฺคพฺยฺชนานํ อาเทโส ทีปิยเต.
ปฺจวคฺเคหิ จ ล, เสหิ จ ปรสฺส ย-การสฺส กฺวจิ เต เอว วคฺค ล, สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ย-กาโร ปุพฺพรูปตฺตํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.
นิปจฺจตีติ นิปโก, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, วิปาโก เอว เวปกฺกํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺกํ, วากฺยํ วา. ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ – ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต อาทิทุติยสฺส ปมตฺตํ, สุภคสฺส ภาโว โสภคฺคํ, โทภคฺคํ, ภฺุชิตพฺพนฺติ โภคฺคํ, ยฺุชิตพฺพนฺติ โยคฺคํ, กุกฺกุจภาโว กุกฺกุจฺจํ, วตฺตพฺพนฺติ วาจฺจํ, วุจฺจเต, ปจฺจเต, วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, ภฺุชิตพฺพนฺติ โภชฺชํ, ยฺุชิตพฺพนฺติ โยชฺชํ.
๔๔. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา [ก. ๒๖๙, ๔๑; นี. ๑๐๔, ๑๐๖, ๑๑๙, ๑๒๑-๕].
อาเทสภูเต วา วิภตฺติภูเต วา ปจฺจยภูเต วา ย-กาเร ปเร ตวคฺคานํว, ร, ณานฺจ จวคฺค, พ, ย, าเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
โปกฺขรฺโ, โปกฺขรฺา, โปกฺขรฺํ, สมณสฺส ภาโว สามฺํ, เอวํ พฺรหฺมฺํ, อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑] อิจฺจาทีนิ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเต อุทาหฏานิ.
ปณฺฑิตสฺส ¶ ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, ตถสฺส ภาโวตจฺฉํ, ยชฺเชวํ-ยทิ+เอวํ, นชฺโช, นชฺชา, นชฺชํ, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ [ธ. ส. ๑๖๐], อุปสมฺปชฺชติ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, โพชฺฌา, โพธิยา วา, พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพชฺฌํ, พุชฺฌติ, โปโนปฺุํ, ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ.
ปวคฺเค ยสฺส ปุพฺพรูปํ –
วปฺปเต, ลุปฺปเต, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลภิยเตติ ลพฺภํ, ลพฺภเต, คาเม หิตํ คมฺมํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, อาคมฺม, อุปคมฺม, คมิยเตติ คมฺโม, เอวํ ทมฺโม, รมฺโม, คมฺมเต, รมฺมเต.
‘ตวคฺค วรณาน…’นฺติ อิมินา สุตฺเตน ยมฺหิ รสฺส ยตฺตํ –
กยฺยเต กริยเต, อยฺโย อริโย.
‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ลโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –
ปลฺลงฺโก, วิปลฺลาโส, โกสลฺลํ, ปตฺตกลฺลํ.
‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ –
ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, ภาตุ อปจฺจํ ภาตพฺโย, โกรพฺโย, ทิเว ภวํ ทิพฺพํ ทิพฺยํ.
‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –
รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ-มโนคณตฺตา มชฺเฌ สาคโม, ภาสิตพฺพนฺติ ภสฺสํ, อาทิสฺส=อาทิสิตฺวา, อุทฺทิสฺส=อุทฺทิสิตฺวา, อุปวสฺส=อุปวสิตฺวา, สมฺผุสฺส=สมฺผุสิตฺวา, ตุสฺสติ, ทุสฺสติ, นสฺสติอิจฺจาทิ.
๔๕. ตถนรานํ ¶ ฏณลา [รู. ๓ (ปิฏฺเ)].
ตาทีนํ ฏาทิอาเทสา โหนฺติ วา.
ตสฺส ฏตฺตํ –
ปฏิหฺติ, ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, ปฏิจฺฉนฺโน, ปฏิปฺปนฺโน, พฺยาวโฏ, อุทาหโฏ, ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิ.
ถสฺส ตฺตํ –
ปีฬนฏฺโ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], สงฺขตฏฺโ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], อฏฺึกตฺวา สุเณยฺย [ชา. ๒.๑๗.๙๒], อฏฺกถา อิจฺจาทิ.
นสฺส ณตฺตํ –
คามํ เนตีติ คามณิ, เสนํ เนตีติ เสนาณิ, ปณิธิ, ปณิธานํ, ปณิหิตํ, ปณาโม, ปริณาโม, โอณาโม, อุณฺณาโม, กรณียํ, กรณํ, าณํ, ตาณํ, ปมาณํ, สรณํ, คหณํ อิจฺจาทิ.
รสฺส ลตฺตํ –
ปลิโฆ, ปลิโพโธ, ปลิปนฺโน, ปลฺลงฺโก, ตลุโณ ตรุโณ, กลุนํ ปริเทวยิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๑], มหาสาโล, อฏฺสาลินี, นยสาลินี อิจฺจาทีนิ.
อิทานิ มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเต.
กสฺส ขตฺตํ –
นิกฺขมติ, นิกฺขนฺโต, เนกฺขโม, ราชกิจฺจํ กโรตีติ ขตฺตา, กตฺตา วา.
ทตฺตฺจ –
สทตฺถปสุโต สิยา [ธ. ป. ๑๖๖].
ยตฺตฺจ ¶ –
สยํ รฏฺํ หิตฺวาน, ปุปฺผทานํ ททาตีติ ปุปฺผทานิโย ปุปฺผทานิโก, สิปฺปลิวเน วสตีติ สิปฺปลิวนิโย สิปฺปลิวนิโก, กุมาริยา กุมาริกา.
ขสฺส คตฺตํ –
เอฬมูโค เอฬมูโข.
คสฺส กตฺตํ –
ลุชฺชตีติ โลโก, อาโรคฺยํ อภิสชฺเชตีติ ภิสกฺโก, กุลูปโก กุลูปโค, ขีรูปโก ขีรูปโค, คีวูปกํ คีวูปคํ.
ฆสฺส หตฺตํ –
สีฆชวตาย สีโห.
จสฺส ฉตฺตํ –
วินิจฺฉโย, อจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ, รํสิโย นิจฺฉรนฺติ-นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
ฉสฺส สตฺตํ –
อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔] -ฉาหํ+อสฺสาติ เฉโท, สฬายตนํ.
ชสฺส ทตฺตํ –
ปรเสนํ ชินาตีติปสฺเสนที-มหาวุตฺตินา สรโลโป, รสฺส ปรรูปํ.
ยตฺตฺจ –
นิสฺสาย ชายตีติ นิโย, นิยโก วา, นิยํ ปุตฺตํ.
สฺสณตฺตํ – ¶
ปณฺณตฺติ ปฺตฺติ, ปณฺณาสํ ปฺาสํ. ปณฺณวีสติ ปฺจวีสติ.
นตฺตฺจ –
นามมตฺตํ น นายติ, อนิมิตฺตา น นายเร [วิสุทฺธิ. อฏฺ. ๑.๒๒๘] – น ปฺายนฺตีติ อตฺโถ.
ตสฺส กตฺตํ –
นิยโก นิยโต.
ถตฺตฺจ –
นิตฺถิณฺโณ, นิตฺถรณํ, เนตฺถารํ.
นตฺตฺจ –
ชิโน, ปิโน, ลิโน, ปฏิสลฺลิโน, ปฬิโน, มลิโน, สุปิโน, ปหีโน, ธุโน, ปุโน, ลุโน, อาหุนํ, ปาหุนํ.
ทสฺส ฑตฺตํ –
ฉวฑาโห, ทิสาฑาโห, กายฑาโห.
ฬตฺตฺจ –
ปริฬาโห, อาคนฺตฺวา ฉวํ ทหนฺติ เอตฺถาติ อาฬหนํ, สุสานํ.
ตตฺตฺจ –
สุคโต, ตถาคโต, กุสิโต, อุทติ ปสวตีติ อุตุ.
ธสฺส ทตฺตํ –
เอกมิทาหํ ภิกฺขเว สมยํ [ม. นิ. ๑.๕๐๑] -อิธาติ วา นิปาโต.
หตฺตฺจ ¶ –
สาหุ ทสฺสนมริยานํ [ธ. ป. ๒๐๖], สํหิตํ, วิหิตํ, ปิหิตํ, อภิหิตํ, สนฺนิหิตํ, ปณิหิตํ, สทฺทหติ, วิทหติ, ปิทหติ.
นสฺส อุตฺตํ –
อุปฺาโส=อุปนฺยาโส, าโย=นฺยาโย-นิจฺจํ เอติ ผลํ เอเตนาติ าโย, เยฺยํ=เนยฺยํ.
ยตฺตฺจ –
เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถราธินนฺติ เถราเธยฺยํ, ปาติโมกฺขํ, ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ.
ปสฺส ผตฺตํ –
นิปฺผชฺชติ, นิปฺผตฺติ, นิปฺผนฺนํ.
พตฺตฺจ –
สมฺพหุลํ=สมฺปหุลํ, พหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๘] =ปหุ สนฺโต น ภรติ.
ภสฺส ผตฺตํ –
อนนฺตํ สพฺพโตปผํ [ที. นิ. ๑.๔๙๙].
มสฺส ปตฺตํ –
จิรปฺปวาสึ [ธ. ป. ๒๑๙], หตฺถิปฺปภินฺนํ [ธ. ป. ๓๒๖].
ยสฺส วตฺตํ –
ทีฆาวุ กุมาโร [มหาว. ๔๕๙] =ทีฆายุ กุมาโร, อายุํ ธาเรตีติ อาวุธํ=อายุธํ, อายุ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ ‘อาวุโส’ติ นิปาโต, กสาโว=กสาโย, กาสาวํ=กาสายํ, สาลึ ลุนาตีติ สาลิลายโก, ติณลายโก.
ลสฺส รตฺตํ ¶ –
นีลํ ชลํ เอตฺถาติ เนรฺชรา, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรฺชโร, สสฺสตํ ปเรติ, อุจฺเฉทํ ปเรติ-ปเลตีติ อตฺโถ.
วสฺส ปตฺตํ –
ปิปาสติ ปิวาสติ.
พตฺตฺจ –
พฺยากโต, พฺยตฺโต, พฺยฺชนํ, สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ, ทิพฺพํ, ทิพฺพติ, สิพฺพติ, กุพฺพติ, กุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺโต, อเสวิตพฺพตฺตา วาเรตพฺโพติ พาโล, ปพฺพชิโต, ปพฺพชฺชา อิจฺจาทิ.
สสฺส ฉตฺตํ –
อุจฺฉิฏฺํ-อวสิฏฺนฺตฺยตฺโถ, ‘‘ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, รํสิโย [วิ. ว. ๗๓๐] นิจฺฉรนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ สสฺส ฉตฺตํ อิจฺฉนฺติ.
ตตฺตฺจ –
อุตฺติฏฺปตฺตํ อุปนาเมนฺติ [มหาว. ๖๔], ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ ติ เอตฺถ ปน อุทฺทิสฺส ติฏฺนํ อุตฺติฏฺนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา [ชา. ๑.๗.๕๙]’’ติ วุตฺตํ.
หสฺส ฆตฺตํ –
นิจฺจํ ทหติ เอตฺถาติ นิทาโฆ, ลฆุ ลหุ.
ฬสฺส ฑตฺตํ –
ครุโฑ ครุโฬ.
อิติ พฺยฺชนาเทสราสิ.
มิสฺสกาเทโส ¶ วุจฺจเต.
อวสฺส อุตฺตํ –
อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโย, อุปฺปโถ, อุมฺมคฺโค, อฺุา อวฺา, อฺุาตํ อวฺาตํ, อุชฺฌานสฺี.
โอตฺตฺจ –
โอนทฺโธ, โอกาโส, โอวาโท, โอโลกนํ อิจฺจาทิ.
วสฺส โอตฺตํ –
อุโปสโถ – อุปวสโถติ ิติ, โนนีตํ นวนีตํ, นิวตฺถโกโจ นิวตฺถกวโจ, โก เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๐] – กฺวติ อตฺโถ. โก เต ทิฏฺโ วา สุโต วา, วานโร ธมฺมิโก อิติ, โก นุเม โคตมสาวกา คตา-กฺว นุ+อิเมติ เฉโท, โสณฺณํ สุวณฺณํ อิจฺจาทิ.
กุสฺส กฺรุตฺตํ –
กฺรุพฺพติ กุพฺพติ.
ตฺตสฺส ตฺรตฺตํ –
อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺรโช ปุตฺโต อตฺตโช, เขตฺตโช, โคตฺรภู, วตฺรภู, จิตฺรํ, วิจิตฺรํ, จิตฺตํ, วิจิตฺตํ, อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๙๘], อุตฺราสี ปลายี [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ [ม. นิ. ๑.๒๓] อิจฺจาทิ.
ทสฺส ทฺรตฺตํ –
อินฺทฺริยํ, สุโข อุทโย ยสฺสาติ สุขุทฺรยํ, ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ [ม. นิ. ๒.๑๐๙], ปถวี อุนฺทฺริยฺยติ [สํ. นิ. ๑.๑๕๘] – ภิชฺชตีตฺยตฺโถ, มิตฺตทฺรุพฺโภ มิตฺตทฺทุพฺโภ.
ทฺทสฺส ทฺรตฺตํ ¶ –
ภทฺรํ ภทฺทํ, อสฺโส ภทฺโร [ธ. ป. ๑๔๓], สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๕๓], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], ภทฺรานิ ภทฺรานิ ยานานิ โยเชตฺวา, ลุทฺรํ [ที. นิ. ๒.๔๓] ลุทฺทํ.
พสฺส พฺรตฺตํ –
พฺรหาวนํ, พฺรหนฺตํ วา วนปฺปตึ [ชา. ๑.๑.๑๔], พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ – พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติ.
ว, วีนํ พฺยตฺตํ –
พฺยโย=วโย-วินาโสตฺยตฺโถ, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺยาวโฏ=วาวโฏ, ปงฺเก พฺยสนฺโน=วิสนฺโน, พฺยมฺหิโต=วิมฺหิโต, พฺยมฺหํ=วิมานํ-มานสฺส มฺหตฺตํ.
กฺขสฺส จฺฉตฺตํ –
อจฺฉิ=อกฺขิ, สจฺฉิ=สกฺขิ-สห อกฺขินา วตฺตตีติ อตฺเถ นิปาโต, ปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถ. นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ [มิ. ป. ๕.๓.๑๒], มจฺฉิกา=มกฺขิกา, ลจฺฉี=ลกฺขี-สิรีติ อตฺโถ.
มหาวุตฺตินา อกฺขรสํขิตฺตํ โหติ –
อาเจโร อาจริโย, น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ [ชา. ๑.๑.๙], อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา [ชา. ๑.๗.๘๒], พฺรหฺมเจโร พฺรหฺมจริโย, ติณฺหํ ติขิณํ, ตณฺหา ตสิณา, สุณฺหา สุณิสา, อภิณฺหํ อภิกฺขณํ, ปณฺโห ปุพฺพณฺโห, ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ [ชา. ๑.๑๕.๓๒๔], สุราเมรโย-สุราเมเรยฺโย, สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยฺุชติ [ธ. ป. ๒๔๗]. กมฺมธารโย= กมฺมธาเรยฺโย ¶ , ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ ปาฏิหาริยํ, อจฺเฉรํ อจฺฉริยํ, มจฺเฉรํ มจฺฉรํ มจฺฉริยํ อิจฺจาทิ.
อกฺขรวฑฺฒิปิ โหติ –
เอกจฺจิโย เอกจฺเจยฺโย เอกจฺโจ, มาติโย มจฺโจ, กิจฺจยํ กิจฺจํ, ปณฺฑิติยํ ปณฺฑิจฺจํ, สุวามิ สามิ, สุวามินิ สามินิ, สุวเกหิ ปุตฺเตหิ สเกหิ ปุตฺเตหิ, สตฺตโว สตฺโต, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๖], เอวํ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๙] อิจฺจาทิ.
อิติ มิสฺสกาเทสราสิ.
พินฺทาเทโส ทีปิยเต.
๔๖. วคฺเค วคฺคนฺโต [ก. ๓๑; รู. ๔๙; นี. ๑๓๘-๙].
วคฺคพฺยฺชเน ปเร นิคฺคหีตสฺส สกวคฺคนฺตพฺยฺชนาเทโส โหติ วา.
ทีปงฺกโร, สงฺขาโร, สงฺคโห, สฺจาโร, สฺชาโต, สณฺิตํ, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, สนฺธิ, สนฺนิธิ, สมฺปตฺติ, สมฺพุทฺโธ, สมฺภโว, สมฺภาโร, สมฺภินฺโน, สมฺมโต อิจฺจาทีสุ นิจฺจํ, ตงฺกโร, ตํกโร อิจฺจาทีสุ อนิจฺจํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ [ขุ. ปา. ๑.สรณตฺตย], น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ อิจฺจาทีสุ [ธ. ป. ๖๗] นตฺถิ.
มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเต.
วคฺคาวคฺเคสุ พฺยฺชเนสุ ปเรสุ นิคฺคหีตํ ปรรูปํ คจฺฉติ –
สกฺกโรติ, สกฺกโต, สกฺกาโร, สกฺกจฺจํ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร, ตกฺขณํ ตงฺขณํ ตํ ขณํ, ตคฺคติกํ ตํ คติกํ, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตปฺปธาโน, เอตปฺปรโม, ยคฺคุโณ ยํคุโณ, ตลฺเลณา, มลฺเลณา, สลฺเลโข, ปฏิสลฺลีโน, ตพฺพณฺณนา ตํวณฺณนา, ตสฺสโม ตํสโม, อิทปฺปจฺจยตา ¶ , จิรปฺปวาสึ, หตฺถิปฺปภินฺนํ อิจฺจาทิ. อิมสฺมึ คนฺเถ เอกตฺถ สิทฺธมฺปิ ตํ ตํ รูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนมฺปิ วิธิยฺยติ าณวิจิตฺตตฺถํ.
๔๗. มยทา สเร [ก. ๓๔, ๓๕; รู. ๓๔, ๕๒; นี. ๑๔๒-๕].
สเร ปเร นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ ม, ย, ทา โหนฺติ วา.
ตตฺถ ทาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ นปุํสเก ทิสฺสติ –
ยทพฺรวิ [ชา. ๑.๒.๑๔๓], ตทนิจฺจํ [ม. นิ. ๒.๑๙], เอตทโวจ สตฺถา [สุ. นิ. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต].
สมาเส ปน ทาเทโส ติลิงฺเค ทิสฺสติ –
ยทนนฺตรํ, ตทนนฺตรํ, เอตทตฺถา กถา [อ. นิ. ๒.๖๘]. เอตทตฺถา มนฺตนา [อ. นิ. ๒.๖๘] -ตตฺถ ยสฺส อตฺถสฺส วา ยสฺส ปทสฺส วา ยสฺสา กถาย วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํ.
กฺวจิตฺเวว? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ [ชา. ๑.๖.๑๑๕].
มาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ ทิสฺสติ –
ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ [ชา. ๑.๑๕.๕๔], ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา [ชา. อฏฺ. ๑.๒๐.๓๕], เอตมตฺถํ วิทิตฺวา [มหาว. ๒-๓].
อฺสทฺเทหิ ปน ทฺเว อาเทสา ติลิงฺเค ทิสฺสนฺติ –
สกทาคามี, เอวเมตมภิฺาย [สุ. นิ. ๑๒๒๑] อิจฺจาทิ.
ยาเทโส อิทํสทฺเท ปเร ตสทฺทมฺหา เอว กฺวจิ ทิสฺสติ –
ตยิทํ น สาธุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙], ตยิทํ น สุฏฺุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙].
ย ¶ , เอว, หิสทฺเทสุ ปเรสุ นิคฺคหีตสฺส โ โหติ. ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
อานนฺตริกฺมาหุ [ขุ. ปา. ๖.๕] – อานนฺตริกํ + ยํ + อาหูติ เฉโท, ยฺเทว-ยํ + ยํ + เอว, ตฺเว ตํ+เอว, ปุริสฺเว, ปจฺจตฺตฺเว, ตฺหิ, ปุริสฺหิ, อตฺถสฺหิโต อตฺถสํหิโต, ธมฺมสฺหิโต ธมฺมสํหิโต.
๔๙. เย สํสฺส [ก. ๓๓; รู. ๕๑; นี. ๑๔๑].
ยมฺหิ ปเร สํ อุปสคฺคสฺส นิคฺคหีตสฺส โ โหติ. ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
สฺโโค สํโยโค, สฺุตฺโต สํยุตฺโต. สํโยชนํ สํโยชนํ, สฺโม สํยโม, สฺโต สํยโต, สฺมติ สํยมติ, สฺาจิกา สํยาจิกา กุฏึ [ปารา. ๓๔๘] อิจฺจาทิ.
อิติ พินฺทาเทสราสิ.
อาเทสสนฺธิราสิ นิฏฺิโต.
อาคมสนฺธิ
อถาคมสนฺธิ ทีปิยเต.
มหาวุตฺตินา สราคโม –
อ –
ปณฺณสาลํ อมาเปตฺวา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๓], ปณฺณสาลํ อมาปิย [ชา. ๑.๑.๑๔๘] – มาเปตฺวา อิจฺเจวตฺโถ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ, หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ [ชา. ๑.๑.๑๔๘] -ปุนปฺปุนํ อิจฺเจวตฺโถ ¶ , นตฺถิ โลเก อนามตํ [ชา. ๑.๒.๓๑] – อมต ปุพฺพํ านนฺติ อตฺโถ, อนวชฺชํ, อนมตคฺโค, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจพธิโร, ชจฺจมูโค, ชจฺจปณฺฑโก.
อา –
อฑฺเฒ อาชายเร กุเล [สํ. นิ. ๑.๔๙], มนุสฺเสสุ ปจฺจาชาโต, อาปูรติ ตสฺส ยโส [ปริ. ๓๘๖].
อิ –
ธมฺมิกถํ กตฺวา [ปารา. ๓๙], สรนฺตา สปนฺติ คจฺฉนฺตีติ สริสปา.
อี –
กพฬีกาโร, มนสีกาโร, มนสีกโรติ, ตปฺปากฏีกโรติ, ทูรีภูโต, อพฺยยีภาโว.
อุ –
าติปริชินสฺส ภาโว าติปาริชฺุํ, เอวํ โภคปาริชฺุํ- ปริชินสฺสาติ ปริหานสฺส, ปริกฺขยสฺส.
โอ –
ปโรสตํ, สรโทสตํ, ทิโสทิสํ [ธ. ป. ๔๒] อิจฺจาทิ.
‘อติปฺปโค โข ตาว ปิณฺฑาย จริตุ’ [ที. นิ. ๓.๑] นฺติ เอตฺถ ปาโตตฺโถ ปโคสทฺโท เอว.
อิติ สราคมราสิ.
สเร ปเรว น, ต, ร, คา จ ม, ย, ทา จ อาคมา โหนฺติ.
โค, โต, โท, โน, โม, โย, โร, โว,
ตตฺถ ¶ โค –
อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน [มหานิทฺเทเส], อิธ ปน ปโคสทฺโท เอว, ปเคว วุตฺยสฺส, ปเคว มนุสฺสิตฺถิยาติ [ปารา. ๕๕].
โต –
อชฺชตคฺเค [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตสฺมาติห [ม. นิ. ๑.๒๙], กตโม นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํ คตํ ผลํ [ชา. ๒.๑๘.๑๐] -เตวนฺติ เอวํ.
โท –
อุทคฺโค, อุทพฺพหิ, อุทปาทิ, อุทโย, อุทาหโฏ, อุทิโต, อุทีริโต, ทุภโต วุฏฺานํ [ปฏิสมฺภิทามคฺเค; วิสุทฺธิมคฺเค], ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ [สุ. นิ. ๕๓๑], โตเทยฺย, กปฺปา ทุภโย [สุ. นิ. ๑๑๓๑] – ทฺเว อิสโยติ อตฺโถ. กิฺจิเทว, โกจิเทว, กิสฺมิฺจิเทว, ยาวเทว, ตาวเทว, วลุตฺเต-ยาวเท, ตาวเทติ สิทฺธํ, ปุนเทว, สกิเทว, สมฺมเทว-ทาคเม รสฺโส, สมฺมทกฺขาโต [สํ. นิ. ๕.๑๙๕], สมฺมทฺา วิมุตฺโต [ม. นิ. ๒.๒๓๔], พหุเทว รตฺตึ [อ. นิ. ๓.๑๐๑], อหุเทว ภยํ [ที. นิ. ๑.๑๕๙] อิจฺจาทิ.
โน –
อิโต นายติ, จิรํ นายติ, กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมฺํ, อตฺตโน อิทํ อตฺตนิยํ, อทฺธานํ ขมตีติ อทฺธนิยํ, โลภสฺส หิตํ โลภนิยํ โลภเนยฺยํ, โทสนิยํ โทสเนยฺยํ, โมหนิยํ โมหเนยฺยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนโก, สฺชานนํ, สฺชานนโก, สฺาปนโก อิจฺจาทิ.
โม ¶ –
ลหุเมสฺสติ [ธ. ป. ๓๖๙], ครุเมสฺสติ, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺ. ๑๘๙], อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๔.๓๔], อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘] อิจฺจาทีนิ. ตถา เกน เต อิธ มิชฺฌติ [เป. ว. ๑๘๑], รูปานิ มนุปสฺสติ [ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๖], อากาเส มภิปูชเย, อฺมฺสฺส [ม. นิ. ๓.๔๐], เอกเมกสฺส [ปารา. อฏฺ. ๑.๒๓], สมณมจโล [อ. นิ. ๔.๘๗], อทุกฺขมสุขา เวทนา [สํ. นิ. ๔.๒๕๐] อิจฺจาทิ.
โย –
นยิมสฺส วิชฺชา มยมตฺถิ [ชา. ๑.๓.๒๕], ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๒๑-๒๒], ตถยิทํ, ฉยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๖.๑๑], นวยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๙.๙], ทสยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๑๐.๑๖], มมยิทํ, โสเยว, เตเยว, ตํเยว ตฺเว, เตหิเยว, เตสํเยว เตสฺเว, ตสฺมิเยว, พุทฺโธเยว, พุทฺเธสุเยว, โพธิยาเยว การณา [จริยา. ๑.๖๕], โหติเยว, อตฺถิเยว อิจฺจาทิ. ติยนฺตํ, อคฺคิยาคาเร, จตุตฺถียตฺเถ อิจฺจาทีนิ อิวณฺณนฺตรูปานิ ยาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยว.
โร –
นิรนฺตรํ, นิรตฺถกํ, นิราหาโร, นิราพาโธ, นิราลโย, นิรินฺธโน อคฺคิ, นิรีหกํ, นิรุทกํ, นิรุตฺติ, นิรุตฺตโร, นิรูมิกา นที, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุรภิสมฺภโว, ทุราสทา พุทฺธา [อป. เถร ๑.๔๐.๒๗๐], ทุราขฺยาโต ธมฺโม [ที. นิ. ๓.๑๖๖], ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ วจนํ [อ. นิ. ๕.๑๔๐], ปาตุรโหสิ [มหาว. ๘], ปาตุรหุ [ชา. ๑.๑๔.๒๐๒], ปาตุรเหสุํ [อ. นิ. ๓.๗๑], ปาตราโส, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ [ชา. ๑.๑.๑๓], จตุรงฺคิกํ ฌานํ [ธ. ส. ๑๖๘], จตุรารกฺขา, จตุราสีติสหสฺสานิ, จตุริทฺธิลาโภ, ¶ จตุโรฆา, วุทฺธิเรสา [ที. นิ. ๑.๒๕๑], ปถวีธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๔๘-๓๔๙], อาโปธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๕๐], สพฺภิเรว สมาเสถ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริว อพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว, อุสโภริว [สุ. นิ. ๒๙], ยถริว, ตถริว [ที. นิ. ๑.๒๖๓] -ราคเม รสฺโส. เอตฺถ จ ยถา ‘‘อติริว กลฺลรูปา [สุ. นิ. ๖๘๘], อติวิย ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, ปรํวิย มตฺตาย’’ อิจฺจาทีสุ อิว, วิยสทฺทา เอวตฺเถ วตฺตนฺติ, ตถา ‘‘ยถริว, ตถริว, วรมฺหากํ ภุสามิว [ชา. ๑.๓.๑๐๘], เนตํ อชฺชตนามิว’’ อิจฺจาทีสุ อิวสทฺโท เอวตฺเถ วตฺตติ.
โว –
ทุวงฺคุลํ, ทุวงฺคิกํ, ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ปาคฺุวุชุตา, วุสิตํ, วุตฺตํ, วุจฺจเต, อาสนา วุฏฺาติ [ปาจิ. ๕๔๗], วุฏฺานํ, วุฏฺหิตฺวา, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน อิจฺจาทีนิ อุวณฺณนฺตรูปานิ วาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยว.
สเร ปเร ฉมฺหา ฬาคโม โหติ.
ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํ, ฉฬาสีติสหสฺสานิ [เป. ว. ๓๗๔], อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต [ชา. ๑.๑.๘๔], ฉเฬวานุสยา โหนฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห], ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา [พุ. วํ. ๓.๕].
มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเต.
สเร ¶ ปเร มนาทีหิ สาคโม –
มนสิกาโร, มานสิโก, เจตสิโก, อพฺยคฺคมนโส นโร [อ. นิ. ๑.๓๐], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, อุเร ภโว โอรโส อิจฺจาทิ.
สเร ปเร พหุลํ หาคโม –
มาเหวํ อานนฺท [ที. นิ. ๒.๙๕], โนเหตํ ภนฺเต [ที. นิ. ๑.๑๘๕-๑๘๖], โนหิทํ โภ โคตม [ที. นิ. ๑.๒๖๓], นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เหวํ วตฺตพฺเพ, เหวํ วทติ, อุชู จ สุหุชูจ [ขุ. ปา. ๙.๑], สุหุฏฺิตํ สุขโณ อิจฺจาทิ.
อิติ พฺยฺชนาคมราสิ.
๕๒. นิคฺคหีตํ [ก. ๓๕; รู. ๒๑ (ปิฏฺเ); นี. ๕๖].
นิคฺคหีตํ กฺวจิ อาคตํ โหติ วา.
อุปวสฺสํ โข ปน [ปารา. ๖๕๓], นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน [ปาจิ. ๓๖๘], อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], จกฺขุํ อุทปาทิ [มหาว. ๑๕], อณุํถูลานิ [ธ. ป. ๒๖๕], กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ [ธ. ป. ๕๓], อวํสิรา ปตนฺติ [ชา. ๑.๑๑.๓๕], ยทตฺโถ, ตทตฺโถ, เอตทตฺโถ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนว, ตถา ตํสมฺปยุตฺโต, ตพฺโพหาโร, ตพฺพหุโล อิจฺจาทิ.
อิติ พินฺทาคมราสิ.
มหาวุตฺตินา ปทานํ อนฺเต คต, ชาต, อนฺต สทฺทา อาคมา โหนฺติ.
รูปคตํ ¶ [ม. นิ. ๒.๑๓๓] เวทนาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], สฺาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], คูถคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], มุตฺตคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], ทิฏฺิคตํ [มหาว. ๖๖], อตฺถชาตํ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา], ธมฺมชาตํ, สุตฺตนฺโต [กถา. ๒๒๖], วนนฺโต, สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต อิจฺจาทิ.
อาคมสนฺธิราสิ นิฏฺิโต.
ทฺวิภาวสนฺธิ
อถ ทฺวิภาวสนฺธิ ทีปิยเต.
ทฺวิภาโว ติวิโธ. ตตฺถ ปกฺกโม, ปรกฺกโม อิจฺจาทิ พฺยฺชนทฺวิตฺตํ นาม. รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจติ อิจฺจาทิ วิภตฺยนฺตปททฺวิตฺตํ นาม. ติติกฺขา, ติกิจฺฉา, ชคมา, ชคมุ อิจฺจาทิ ธาตุปททฺวิตฺตํ นาม.
๕๓. สรมฺหา ทฺเว [ก. ๒๘; รู. ๔๐; นี. ๖๗].
สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ.
ตตฺถ สรมฺหา ป, ปติ, ปฏีนํ ปสฺส ทฺวิตฺตํ –
อปฺปมาโท, อิธปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สมฺมปฺปธานํ, อปฺปติวตฺติยํ ธมฺมจกฺกํ [มหาว. ๑๗], สุปฺปติฏฺิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน อิจฺจาทิ.
สรมฺหาติ กึ? สมฺปยุตฺโต.
กี, กุธ, กมุ, กุส, คห, ชุต, า, สิ, สุ, สมฺภุ, สร, สส อิจฺจาทีนํ ธาตูนฺจ, อุ, ทุ, นิปุพฺพานํ ปทานฺจ อาทิพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ.
กี ¶ –
วิกฺกินาติ, วิกฺกโย, ธนกฺกีโต.
กุธ –
อกฺกุทฺโธ, อกฺโกโธ.
กมุ –
อภิกฺกมติ, อภิกฺกโม, อภิกฺกนฺโต, อกฺกมติ, อกฺกโม, อกฺกนฺโต, ปรกฺกมติ, ปรกฺกโม, วิกฺกมติ, วิกฺกโม, โอกฺกมติ, โอกฺกนฺโต.
กุส –
อกฺโกสติ, อกฺโกโส.
คห –
ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคโห, วิคฺคโห, ปริคฺคโห, อนุคฺคโห.
ชุต –
อุชฺโชตติ, วิชฺโชตติ.
า –
อฺา, ปฺา, อภิฺา, ปริฺา, วิฺาณํ, สพฺพฺุตฺาณํ, รตฺตฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺู.
สิ –
อติสฺสโย, ภูมสฺสิโต, เคหสฺสิโต.
สุ –
อปฺปสฺสุโต, พหุสฺสุโต, วิสฺสุโต, อสฺสโว, อนสฺสโว.
สมฺภุ ¶ –
ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺโธ.
สร –
อนุสฺสรติ, อนุสฺสติ, อนุสฺสโร.
สส –
อสฺสสติ, อสฺสสนฺโต, อสฺสาโส, ปสฺสาโส.
สช –
วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชนฺโต, วิสฺสคฺโค.
จช –
ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺโต, ปริจฺจาโค อิจฺจาทิ.
อุปุพฺเพ –
อุกฺกํสติ, อุกฺกํโส, อุคฺคโห, อุจฺจาเรติ, อุจฺจาโร, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุชฺชโล, สมุชฺชโล, อุณฺณมติ, อุตฺตรติ อิจฺจาทิ.
ทุปุพฺเพ –
ทุกฺกฏํ, ทุกฺกรํ, ทุคฺคติ, ทุจฺจริตํ, ทุตฺตโร, ทุทฺทโม, ทุนฺนโย, ทุปฺโปโส, ทุพฺพโล, ทุมฺมคฺโค, ทุลฺลโภ อิจฺจาทิ.
นิปุพฺเพ –
นิกฺกโม, นิกฺขนฺโต, นิคฺคโต, นิจฺโจโร, นิชฺชโร, นิทฺโทโส, นิปฺปาโป, นิมฺมิโต, นิมฺมาโน, นิยฺยานํ, นิลฺโลโล, นิพฺพานํ, นิสฺสโย อิจฺจาทิ.
ติก, ตย, ตึสานํ ตสฺส ทฺวิตฺตํ –
กุสลตฺติกํ, เวทนตฺติกํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺวตฺตึสํ, เตตฺตึสํ.
จตุ ¶ , เฉหิ ปรพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –
จตุพฺพิธํ, จตุทฺทส, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปทํ, ฉพฺพิธํ, ฉนฺนวุติ.
วา ตฺเวว? จตุสจฺจํ, ฉสตํ.
สนฺตสฺส สตฺเต ปรพฺยฺชนสฺส นิจฺจํ ทฺวิตฺตํ –
สชฺชโน, สปฺปุริโส, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, สพฺภาโว.
วสฺส พตฺเต พสฺส ทฺวิตฺตํ –
สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ อิจฺจาทิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว.
วตุ, วฏุ อิจฺจาทีนํ อนฺตพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –
วตฺตติ, ปวตฺตติ, นิวตฺตติ, สํวตฺตติ, วฏฺฏติ, วิวฏฺฏติ.
สํมฺหา อนุโน นสฺส ทฺวิตฺตํ –
สมนฺนาคโต, สมนฺนาหาโร, สมนฺเนสติ.
อฺตฺรปิ –
สีมํ สมฺมนฺเนยฺย [มหาว. ๑๓๙], สีมํ สมฺมนฺนิตุํ [มหาว. ๑๓๘], สีมํ สมฺมนฺนติ [มหาว. ๑๓๙], สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, จีวรเจตาปนฺนํ, จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ.
อิติ สทิสทฺวิตฺตราสิ.
๕๔. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา [ก. ๔๔, ๒๙; รู. ๒๔; นี. ๕๗, ๖๘, ๗๔, ๗๗-๘, ๘๐, ๘๒-๓, ๙๑, ๑๒๒].
วคฺเค จตุตฺถ, ทุติเยสุ ปเรสุ กเมน ตติย, ปมา เอสํ จตุตฺถ, ทุติยานํ ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ, ทุติยภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ สุตฺเตน วา ‘วคฺคลเสหิ เต’อิจฺจาทีหิ วา ทุติย, จตุตฺถานมฺปิ สทิสตฺเต ชาเต ปุน อิมินา สุตฺเตน ¶ อาทิทุติยสฺส ปมตฺตํ, อาทิจตุตฺถสฺส ตติยตฺตฺจ ชาตํ.
ตตฺถ กวคฺเค –
อากฺขาตํ, ปกฺขิตฺตํ, ปกฺเขโป, รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย, นกฺขมติ.
‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺตวิธาเน –
ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปคฺฆรติ, อุคฺโฆสติ, นิคฺโฆโส.
จวคฺเค –
อจฺฉาเทติ, อจฺฉินฺทติ-สํโยเค รสฺสตฺตํ, ปจฺฉาเทติ, ปจฺฉินฺทติ, เสตจฺฉตฺตํ, รุกฺขจฺฉายา, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ, ปมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิตพฺพํ, โพชฺฌํ, ปฏิวิชฺฌ, ปฏิวิชฺฌิย, ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิจฺจาทิ.
ฏวคฺเค –
ยตฺรฏฺิตํ, ตตฺรฏฺิโต, อุฏฺิโต, นิฏฺิโต, ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, วุฑฺโฒ อิจฺจาทิ.
ตวคฺเค –
สุมนตฺเถโร, ยสตฺเถโร, อวตฺถา, อวตฺถานํ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อุทฺธรติ, อุทฺธรณํ, อุทฺธฏํ, นิทฺธาเรติ, นิทฺธารณํ, นิทฺธาริตํ, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, นิทฺโธโต อิจฺจาทิ.
ปวคฺเค –
วิปฺผรติ, วิปฺผรณํ, วิปฺผาโร, อปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, มธุปฺผาณิตํ, วิพฺภมติ, วิพฺภโม, อุพฺภตํ, นิพฺภยํ, ทุพฺภโร, สพฺภาโว ¶ , อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลพฺภติ, อารพฺโภ, อารพฺภ, อารพฺภิตฺวา อิจฺจาทิ.
อิธปิ อุ, ทุ, นิโต ปรปทานํ อาทิพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ วิเสสโต อิจฺฉนฺติ.
อิติ วิสทิสทฺวิตฺตราสิ.
๕๕. วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ทฺเว [จํ. ๖.๓-๑; ปา. ๘.๑.๑, ๔].
วิจฺฉายํ อภิกฺขฺเ จ อเนกตฺถสฺส เอกปทสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. ภินฺเน อตฺเถ กฺริยาย วา ทพฺเพน วา คุเณน วา พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา. ปุนปฺปุนกฺริยา อภิกฺขฺํ.
วิจฺฉายํ ตาว –
รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจติ. คาเม คาเม สตํกุมฺภา, คาโม คาโม รมณิโย, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กฺริยํ กฺริยํ อารภเต.
อานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉาว คมฺยเต –
มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, เชฏฺํ เชฏฺํ อนุปเวเสถ, อิเมสํ เทวสิกํ มาสกํ มาสกํ เทหิ, มฺชูสกรุกฺโข ปุปฺผํ ปุปฺผํ ปุปฺผติ, อิเม ชนา ปถํ ปถํ อจฺเจนฺติ, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา, กตรา กตรา อิเมสํ อฑฺฒตา, กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒตา.
อภิกฺขฺเ –
ภตฺตํ ปจติ ปจติ, อปฺุํ ปสวติ ปสวติ, ภุตฺวา ภุตฺวา นิปฺปชฺชนฺติ, ปฏํ ปฏํ กโรติ, ปฏปฏายติ, เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทีสุ วิจฺฉาสุ ปุพฺพปเท สฺยาทิโลโป.
อติกฺกมฺม ¶ หรณํ อติหาโร, น อติหาโร วีติหาโร, อฺมฺสฺส อนฺโตเยว หรณนฺติอตฺโถ, วีติหารตฺเถ คมฺยมาเน สพฺพาทีนํ สพฺพนามานํ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ, ปุพฺพสฺเสกสฺส จ สฺยาทิโลโป.
อิเม ทฺเว ชนา อฺมฺสฺส อุปการกา, อิตรีตรสฺส อุปการกา, อฺมฺํ ปสฺสนฺติ, อฺมฺสฺส เทนฺติ, อฺมฺสฺส อเปนฺติ, อฺมฺสฺส ธนํ, อฺมฺเ นิสฺสิตา.
๕๗. ยาวตาตาวํ สมฺภเม [จํ. ๖.๓.๑๔; ปา. ๘.๑.๑๒; ยาวโพธํ สมฺภเม (พหูสุ)].
ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวํ. ตํ ปริมาณมสฺสาติ ตาวํ. ปุนปฺปุนํ ภมนํ ปวตฺตนํ สมฺภโม. ตุริเตน วจีปโยเคน ตํ ตํ อุปายทีปนํ สมฺภโม, อาเมฑิตเมว วุจฺจติ, สมฺภเม คมฺยมาเน ยาวตา ยตฺตเกน ปเทน โส อตฺโถ ปฺายติ, ตตฺตกํ ปทํ ปยุชฺชเต, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา ตทุตฺตริ วา อุทีริยเตตฺยตฺโถ. ยถาโพธํ สมฺภเมติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ.
ภเย, โกเธ, ปสํสายํ, ตุริเต, โกตูหเล’จฺฉเร.
หาเส, โสเก, ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธ.
ตตฺถ ภเย –
สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร –
โกเธ –
วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหร.
ปสํสายํ –
สาธุ สาธุ.
ตุริเต ¶ –
คจฺฉ คจฺฉ.
โกตูหเล –
อาคจฺฉ อาคจฺฉ.
อจฺฉเร –
อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธ.
หาเส –
อภิกฺกมถ วาเสฏฺา อภิกฺกมถ วาเสฏฺา [ที. นิ. ๒.๒๑๐].
โสเก –
กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๔.๑๒๐].
ปสาเท –
อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม [ม. นิ. ๒.๑๐๖] อิจฺจาทิ. ติกฺขตฺตุํอุทานํ อุทาเนสิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ [ม. นิ. ๒.๓๕๗] อิจฺจาทิ.
อิติ ปทวากฺยทฺวิตฺตราสิ.
ทฺวิภาวสนฺธิราสิ นิฏฺิโต.
วิปลฺลาสสนฺธิ
อถ วิปลฺลาสสนฺธิ ทีปิยเต.
ปทกฺขรานํ ปุพฺพาปรวิปริยาโย วิปลฺลาโส.
ยมฺหิ ปเร หสฺส ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส โหติ วา.
ทยฺหติ, สงฺคยฺหติ, สนฺนยฺหติ, วุยฺหติ, ทุยฺหติ, มุยฺหติ.
วาตฺเวว ¶ ? สงฺคณฺหิยติ, เอวํ สงฺคยฺห สงฺคณฺหิตฺวา, อารุยฺห อารุหิตฺวา, โอคายฺห โอคาหิตฺวา. ปสยฺห ปสหิตฺวา.
วมฺหิ ปเร หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา.
พวฺหาพาโธ พหฺวาพาโธ, พวฺเหตฺถ นฺหายตี ชโน [อุทา. ๙] =พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโน.
มหาวุตฺติวิธานํ วุจฺจเต.
ย, รานํ วิปลฺลาโส –
กุฏิ เม กยิรติ [ปารา. ๓๕๘], วจนํ ปยิรุทาหาสิ, ครุํ ปยิรูปาสติ, วนฺทามิ เต อยฺยิเร ปสนฺนจิตฺโต [ชา. ๒.๑๗.๕๔] -ยสฺส ทฺวิตฺตํ.
นิคฺคหีตสฺส วิปลฺลาโส –
นิรยมฺหิ อปจฺจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๖๐], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓]. อิมา คาถา อภาสิสุํ.
สรานมฺปิ วิปลฺลาโส –
หฺยฺเยวาปิ โกจิ นํ [ชา. ๒.๒๒.๑๑๙๓] – หฺเยฺยาติ ิติ, อมูลมูลํ คนฺตฺวา-มูลมูลํ อคนฺตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ ปรตฺร. อโนกาสํ การาเปตฺวา [ปารา ๓๘๙], อนิมิตฺตํ กตฺวา, สทฺธํ น ภฺุชตีติ อสทฺธโภชิ, ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ [ชา. ๑.๑.๒๐] – อุตฺติณฺณํ อทิสฺวาติ อตฺโถ.
ปทานมฺปิ วิปลฺลาโส –
นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน, นาคกฺา จริตํ คเณน [ชา. ๑.๑๕.๒๖๘] -นาคกฺาคเณน จริตนฺติ ิติ.
อิติ วิปลฺลาสราสิ.
๖๐. พหุลํ [จํ. ๑.๑.๑๓๐; ปา. ๓.๓.๑๑๓].
สนฺธิวิธานํ ¶ นาม พหุลํ โหติ, เยภุยฺเยน โหตีติ อตฺโถ. อธิการสุตฺตํ. ยาวคนฺถปริโยสานา ยุตฺตฏฺาเนสุ สพฺพตฺถ วตฺตเต. เอเตน สพฺพสทฺทสุตฺเตสุ อนิฏฺนิวตฺติ จ อิฏฺปริคฺคโห จ กโต โหติ.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยํ
สนฺธิกณฺโฑ นิฏฺิโต.
๒. นามกณฺฑ
วิภตฺติราสิ
อถ ¶ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเต.
ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํ. ตฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิฺจิ อวิสทรูปํ, กิฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติ.
ตเทว กิฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติ.
ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติ.
ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิ.
ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิ.
วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิ.
สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิ. เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิ. ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํ.
ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติ. เอวฺจ กตฺวา ‘ธาตุ- ปจฺจย ¶ , วิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’นฺติ อโวจุํ. ตตฺถ อตฺถวนฺติ อตฺถปทตฺถกํ วุจฺจติ, ราชสฺสอิจฺจาทิกํ สทฺทปทตฺถกํ วิวชฺเชติ, เอเตน อตฺถปทตฺถเก สติ ตทฺธิต, สมาส, กิตกปทานมฺปิ เอกนฺตลิงฺคภาวํ สาเธนฺติ. น หิ เตสํ ลิงฺคนามพฺยปเทสกิจฺจํ อตฺถิ, ยานิ จ นามสฺส วิเสสนานิ ภวิตุํ อรหนฺติ, ตานิ อุปสคฺค, นิปาตปทานิ ตฺวานฺตาทิปทานิ จ อิธ วิเสสนนามภาเวน สงฺคยฺหนฺตีติ.
๖๑. ทฺเว ทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย อํโย นา หิ ส นํ สฺมาหิ สนํสฺมึสุ [ก. ๕๕; รู. ๖๓; นี. ๒๐๐].
เอกสฺมึ อตฺเถ จ อเนเกสุ อตฺเถสุ จ ปวตฺตา นามสฺมา ทฺเว ทฺเว สิ, โย…เป… สฺมึ, สุวิภตฺติโย โหนฺติ.
วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ, กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน จ วิภชนฺตีติ อตฺโถ. สิ, โล อิติ ปมา นาม…เป… สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี นาม. ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตํ วจน’นฺติ เอกวจนํ นาม. ปรํ ปรํ ‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ปวตฺตํ วจน’นฺติ อเนกวจนํ นาม. พหุวจนนฺติ จ ปุถุวจนนฺติ จ เอตสฺส นามํ. สพฺพมิทํ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ.
๖๒. ปมาตฺถมตฺเต [ก. ๒๘๔; รู. ๖๕; นี. ๕๗๗; จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖].
กตฺตุ, กมฺมาทิกํ พาหิรตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปมาวิภตฺติ โหติ.
อยํ มม ปุริโส, อิเม มม ปุริสา.
๖๓. อามนฺตเน [ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗].
อามนฺตนํ ¶ วุจฺจติ อาลปนํ. อามนฺตนวิสเย ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปมาวิภตฺติ โหติ.
โภ ปุริส, โภนฺโต ปุริสา.
๖๔. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๗๖, ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑].
นามสฺมา กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติ.
ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสนฺติ.
๖๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๘๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒, ๖๓; ปา. ๒.๓.๑๘].
นามสฺมา กตฺตริ จ กรเณ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.
ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสน กุลํ โสภติ, ปุริเสหิ กุลํ โสภติ.
๖๖. จตุตฺถี สมฺปทาเน [ก. ๒๙๓; รู ๘๕, ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓].
นามสฺมา สมฺปทานตฺเถ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺส เทติ, ปุริสานํ เทติ.
๖๗. ปฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๘๙, ๓๐๗; นี. ๖๐๗ จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔ ปฺจมฺยวธิสฺมา (พหูสุ)].
อวธิ วุจฺจติ อปาทานํ. นามสฺมา อวธิอตฺเถ ปฺจมีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺมา อเปติ, ปุริเสหิ อเปติ.
๖๘. ฉฏฺี ¶ สมฺพนฺเธ [ก. ๓๐; รู. ๙๒, ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐].
นามสฺมา สมฺพนฺธตฺเถ ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺส ธนํ, ปุริสานํ ธนํ.
๖๙. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๑๒; รู. ๙๔, ๓๑๙; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๒.๓.๓๖; ๑.๓.๔๕].
นามสฺมา อาธารตฺเถ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺมึ ติฏฺติ, ปุริเสสุ ติฏฺติ.
วิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
อิตฺถิปจฺจยราสิ
๗๐. อิตฺถิยมตฺวา [ก. ๒๓๗; รู. ๑๗๖; นี. ๔๖๖; จํ. ๒.๓.๑๕; ปา. ๔.๑.๔].
อิตฺถิยํ+อโต+อาติ เฉโท. อการนฺตนามมฺหา อิตฺถิยํ อาปจฺจโย โหติ.
อภาสิตปุเมหิ เกหิจิ สฺาสทฺเทหิ นิจฺจํ –
กฺา, ปฺา, สฺา, นาวา, สาลา, ตณฺหา, อิจฺฉา, ภิกฺขา, สิกฺขา, คีวา, ชิวฺหา, วีสา, ตึสา, จตฺตาลีสา, ปฺาสา อิจฺจาทิ.
ภาสิตปุเมหิปิ สพฺพนาเมหิ ตพฺพา, นีย, ตปจฺจยนฺเตหิ จ นิจฺจํ –
สพฺพา, กตรา, กตมา, อนุภวิตพฺพา, อนุภวนียา, คตา, ชาตา, ภูตา, หูตา อิจฺจาทิ.
อฺเหิ ¶ ปน อนิจฺจํ –
กลฺยาณา, กลฺยาณี, สุนฺทรา, สุนฺทรี, โสภณา, โสภณี, กุมฺภการา, กุมฺภการี, กุมฺภการินี, อตฺถกามา, อตฺถกามี, อตฺถกามินี, ปริพฺพาชิกา, ปริพฺพาชิกินี, เอกากา, เอกากินี, ทีปนา, ทีปนี อิจฺจาทิ.
สุตฺตวิภตฺเตน สมาเส มาตุ, ธีตุ อิจฺจาทีหิ อาปจฺจโย โหติ. นนฺทมาตา, อุตฺตรมาตา, เทวธีตา, ราชธีตา, อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ‘อิตฺถิย’นฺติ กตฺถจิ สทฺทมตฺตสฺส วา, กตฺถจิ อตฺถมตฺตสฺส วา อิตฺถิภาเว โชเตตพฺเพติ อตฺโถ. เอวฺจ สติ อิตฺถิปจฺจยาปิ สฺยาทโย วิย โชตกมตฺตา เอว โหนฺติ, น วาจกาติ สิทฺธํ โหติ.
๗๑. นทาทีหิ งี [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗; นทาทิโต วี (พหูสุ)].
นทาทีหิ อิตฺถิยํ งี โหติ. งานุพนฺโธ ‘นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา’ติ เอตฺถ วิเสสนตฺโถ.
นที, มหี, อิตฺถี, กุมารี, ตรุณี, วาเสฏฺี, โคตมี, กจฺจานี, กจฺจายนี, มาณวี, สามเณรี, นาวิกี, ปฺจมี, ฉฏฺี, จตุทฺทสี, ปฺจทสี, สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสี, กุมฺภการี, มาลการี, จกฺขุกรณี, าณกรณี, ธมฺมทีปนี อิจฺจาทิ.
๗๒. นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา [ก. ๒๓๙, ๒๔๑; รู. ๑๙๐, ๑๙๑; นี. ๔๖๘, ๔๗๑].
นฺต, นฺตูนํ โต โหติ วา งีมฺหิ ปเร.
คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี, สตี, สนฺตี, ภวิสฺสตี, ภวิสฺสนฺตี, คุณวตี, คุณวนฺตี, สติมตี, สติมนฺตี, สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ยาวตี, ยาวนฺตี, ตาวตี, ตาวนฺตี, ภุตฺตวตี, ภุตฺตวนฺตี.
๗๓. โคโต วา [ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗].
โคสทฺทมฺหา ¶ อิตฺถิยํ วี โหติ วา.
คาวี.
วาติ กึ? โคกาณา ปริยนฺตจารินีติ ปาฬิ. ตตฺถ กาณาติ อนฺธา.
๗๔. ยกฺขาทีหินี จ [ก. ๒๓๘, ๒๔๐; รู. ๒๘๗, ๑๙๓; นี. ๔๖๗, ๔๖๙; ยกฺขาทิตฺวินี จ (พหูสุ)].
ยกฺขาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ วี จ โหติ อินี จ.
ยกฺขี, ยกฺขินี, นาคี, นาคินี, มหึสี, มหึสินี, มิคี, มิคินี, สีหี, สีหินี, ทีปี, ทีปินี, พฺยคฺฆี, พฺยคฺฆินี, กากี, กากินี, กโปตี, กโปตินี, มานุสี, มานุสินี อิจฺจาทิ.
๗๕. อารามิกาทีหิ [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙].
อารามิกาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ อินี โหติ.
อารามิกินี, อนฺตรายิกินี, นาวิกินี, โอลุมฺพิกินี, ปํสุกูลิกินี, ปริพฺพาชิกินี, ราชินี, เอกากินี อิจฺจาทิ.
สฺายํ –
มานุสินี มานุสา วา, อฺตฺร มานุสี สมฺปตฺติ.
๗๖. ฆรณฺยาทโย [ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙].
ฆรณีอิจฺจาทโย อิตฺถิยํ นีปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
ฆรณี, เวตฺรณี, โปกฺขรณี-เอสุ นสฺส ณตฺตํ. อาจรินียโลโป, อาจริยา วา.
๗๗. มาตุลาทิตฺวานี ¶ ภริยายํ [ก. ๙๘; รู. ๑๘๙; นี. ๒๖๑].
มาตุลาทีหิ อการนฺเตหิ ภริยายํ อานี โหติ.
มาตุภาตา มาตุโล, ตสฺส ภริยา มาตุลานี, เอวํ วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, ขตฺติยานี.
‘พหุลา’ธิการา ขตฺติยี ขตฺติยา จ.
อิวณฺณนฺเตหิ อุวณฺณนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ นี โหติ.
ฉตฺตปาณินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ฉตฺตินี, หตฺถินี, มาลินี, มายาวินี, เมธาวินี, ปิยปสํสินี, พฺรหฺมจารินี, ภยทสฺสาวินี, อตฺถกามินี, หิตจารินี, ภิกฺขุนี, ขตฺติยพนฺธุนี, ปฏุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มตฺตฺุนี, อตฺถฺุนี, ธมฺมฺุนี อิจฺจาทิ.
๗๙. ติมฺหาฺตฺเถ [กฺติมฺหาฺตฺเถ (พหูสุ), โมคฺคลฺลาเน ๓๑ สุตฺตงฺเก].
อฺปทตฺถสมาเส ติปจฺจยนฺตมฺหา อิตฺถิยํ นี โหติ.
อหึสารตินี, ธมฺมรตินี, วจฺฉคิทฺธินี, ปุตฺตคิทฺธินี, มุฏฺสฺสตินี, มิจฺฉาทิฏฺินี, สมฺมาทิฏฺินี, อตฺตคุตฺตินี อิจฺจาทิ.
อฺตฺเถติ กึ? ธมฺเม รติ ธมฺมรติ.
ยุวโต อิตฺถิยนฺติ โหติ.
ยุวติ.
เอตฺถ จ ‘ติ’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน วีส, ตึสโตปิติ โหติ วา. วีสติ, วีสํ, ตึสติ, ตึสํ.
๘๑. อุปมา ¶ สํหิต สหิต สฺต สห สผ วามลกฺขณาทิตูรุตฺวู [จํ. ๒.๓.๗๙; ปา. ๔.๑.๖๙, ๗๐ ตูรุตู (พหูสุ)].
ลกฺขณาทิโต+อูรุโต+อูติ เฉโท.
อฺปทตฺถสมาเส อุปมาทิปุพฺพา อูรุสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ อู โหติ.
นาคสฺส นาสา วิย อูรู ยสฺสาติ นาคนาสูรู, สํหิตา สมฺพนฺธา อูรู ยสฺสาติ สํหิโตรู, สหิตา เอกพทฺธา อูรู ยสฺสาติ สหิโตรู, สฺตา อโลลา อูรู ยสฺสาติ สฺโตรู, อูรุยา [อูรุนา?] สห วตฺตตีติ สโหรู, สโผ วุจฺจติ ขุโร, สํสิลิฏฺตาย สผภูตา อูรู ยสฺสาติ สโผรู, วามา สุนฺทรา อูรู ยสฺสาติ วาโมรู, ลกฺขณสมฺปนฺนา อูรู ยสฺสาติ ลกฺขโณรู.
สุตฺตวิภตฺเตน พฺรหฺมพนฺธูติ สิชฺฌติ.
‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๑๔] จ ‘‘เอกา ตุวํ ติฏฺสิ สหิตูรู’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๗] จ ‘‘สฺตูรู มหามายา, กุมาริ จารุทสฺสนา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๙] จ ‘‘วาโมรู สช มํ ภทฺเท’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘คารยฺหสฺสํ พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๙] จ ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติ.
ตตฺถ ‘สชา’ติ อาลิงฺคาหิ, ‘คารยฺหสฺส’นฺติ อหํ คารยฺโห ภเวยฺยํ.
เอตฺถ จ ตาปจฺจยนฺตา สภาวอิตฺถิลิงฺคา เอว – ลหุตา, มุทุตา, คามตา, ชนตา, เทวตา อิจฺจาทิ.
ตถา ติปจฺจยนฺตา – คติ, มติ, รตฺติ, สติ, ตุฏฺิ, ทิฏฺิ, อิทฺธิ, สิทฺธิ อิจฺจาทิ, ตถา ยาคุ, ธาตุ, เธนุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, มาตุ, ธีตุ ¶ , ทุหิตุ อิจฺจาทิ, ชมฺพู, วธู, จมู, สุตนู, สรพู อิจฺจาทิ จ. สกฺกตคนฺเถสุ ปน สุตนู, สรพู อิจฺจาทีสุปิ อูปจฺจยํ วิทหนฺติ.
ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคภูตา สพฺเพ ‘อิวณฺณุวณฺณา ปิตฺถิย’นฺติ สุตฺเตน นิจฺจํ ปสฺา โหนฺติ. ‘อากาโร จ ฆา’ติ สุตฺเตน นิจฺจํ ฆสฺโ.
อิตฺถิปจฺจยราสิ นิฏฺิโต.
อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
อิตฺถิลิงฺคํ ฉพฺพิธํ อาการนฺตํ, อิการนฺตํ, อีการนฺตํ, อุการนฺตํ, อูการนฺตํ, โอการนฺตํ. ตตฺถ กฺาสทฺทมฺหา อตฺถมตฺเต ปมา.
๘๒. คสีนํ [ก. ๒๒๐; รู. ๗๔; นี. ๔๔๗].
เกนจิ สุตฺเตน อลทฺธวิธีนํ คสีนํ โลโป โหตีติ สิโลโป.
กฺา ติฏฺติ.
๘๓. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓].
ชนฺตุ, เหตูหิ จ ปุนฺนปุํสเกสุ อีการนฺเตหิ จ ฆโต จ ปสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ โยนํ โลโป โหติ วา.
กฺา ติฏฺนฺติ, กฺาโย ติฏฺนฺติ.
อามนฺตนตฺเถ ปมา, ‘โคสฺยาลปเน’ติ คสฺา.
๘๔. ฆพฺรหฺมาทิตฺเว [ก. ๑๑๔, ๑๙๓; รู. ๑๒๒, ๑๗๘; นี. ๒๘๘; ฆพฺรหฺมาทิเต (พหสุ)].
ฆโต จ พฺรหฺมาทิโต จ คสฺส เอ โหติ วา. อาทิสทฺเทน อิสิ, มุนิ, เรวตี, กตฺตุ, ขตฺตุอิจฺจาทิโตปิ.
โภติ ¶ กฺเ, โภติ กฺา, โภติโย กฺาโย, โภตี กฺาโย, ‘‘อุฏฺเหิ ปุตฺติก ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติก’’ อิติ เถรีปาฬิ [เถรีคา. ๔๖๕], ตสฺมา เค ปเร มหาวุตฺตินา รสฺโสปิ ยุชฺชติ. กุสชาตเก ‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก’’ติปิ [ชา. ๒.๒๐.๔๗] อตฺถิ.
กมฺมตฺเถ ทุติยา, ‘สโร โลโป สเร’ติ ปุพฺพสรโลโป.
กฺํ ปสฺสติ, กฺา ปสฺสติ, กฺาโย ปสฺสติ.
กตฺตริ ตติยา.
๘๕. ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา [ก. ๑๑๑, ๑๑๒; รู. ๑๗๙, ๑๘๓ นี. ๒๘๓, ๒๘๔].
ฆโต จ ปสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ เอกตฺเต ปวตฺตานํ นาทีนํ ปฺจนฺนํ เอกวจนานํ กเมน ย, ยา โหนฺติ.
กฺาย กตํ, กฺาหิ กตํ. เอตฺถ จ ฆโตปิ ยาอาเทโส ทิสฺสติ. ‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๒] ติ จ ‘‘สมนฺตา ปริวารึสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๙] ติ จ ปาฬิ, ตถา ‘‘สกฺขโรปมยา วเท’’ [สจฺจสงฺเขป ๑๗๖ คาถา], ‘‘พาลทารกลีลยา’’ติ [วิภาวินี ๑๕๔] จ ทิสฺสนฺติ. มหาวุตฺตินา ฆสฺส รสฺโส.
๘๖. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา [ก. ๙๙; รู. ๘๑].
เตสํ กเมน มฺหา, ภิ, มฺหิ โหนฺติ วา. เอเต อาเทสา คาถาสุ พหุลํ ทิสฺสนฺติ.
กฺาหิ กตํ, กฺาภิ กตํ.
สมฺปทาเน ¶ จตุตฺถี, กฺาย เทติ, กฺานํ เทติ, กฺาย อาภตํ วตฺถํ, กฺานํ อาภตํ วตฺถํ.
อปาทาเน ปฺจมี, กฺาย อเปติ, กฺมฺหา อเปติรสฺสตฺตํ, กฺาหิ กฺาภิ อเปติ.
สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, กฺาย สนฺตกํ, กฺานํ สนฺตกํ.
โอกาเส สตฺตมี, กฺาย ติฏฺติ.
๘๗. ยํ [ก. ๑๑๖; รู. ๑๘๐; นี. ๔๔๓].
ฆโต จ ปสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ สฺมึโน ยํ โหติ วา.
กฺายํ ติฏฺติ, กฺาย ติฏฺติ, กฺาสุ ติฏฺติ.
สทฺธา เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา.
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.
ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคานาวา.
คาถา เสนา เลขา สาขา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.
ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสิณาปชา.
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.
อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา.
วิสาขา วิสิขา สาขา, คจฺฉา วฺฌา ชฏา ฆฏา.
เชฏฺา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, วรุณา วนิตา ลตา.
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สีสปา ปปา.
ปภา สีมา ขมา ชายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา.
โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ลา เมขลา กลา.
วฬวา’ ¶ ลมฺพุสา มูสา, มฺชูสา สุลสา ทิสา.
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.
๘๘. นมฺพาทีหิ [นมฺพาทีหิ (พหูสุ)].
คสฺเหิ อมฺพ, อนฺน, อมฺมอิจฺเจเตหิ คสฺส เอ น โหติ.
อมฺพาทีนํ รสฺโส โหติ วา เค ปเร.
โภติ อมฺพ, โภติ อมฺพา, โภติ อนฺน, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, เสสํ กฺาสมํ.
เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเต.
สภาปริสาหิ สฺมึโนติ โหติ. ‘โฆ สฺสํสฺสาสฺสาย ตีสู’ติ สุตฺเตน ติมฺหิ รสฺโส.
สภติ, สภาย, สภายํ, สภาสุ, ปริสติ, ปริสาย, ปริสายํ, ปริสาสุ, ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ ปริสติ, อิติ ภควา ตสฺมึ ปริสติ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวริ [ม. นิ. ๑.๓๕๙].
นนฺทมาตา, ราชธีตาอิจฺจาทีสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ ฆสฺส เอตฺตํ.
อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต [อ. นิ. ๗.๕๓], โภติ เทวธีเต, โภติ สกฺยธีตเร-มหาวุตฺตินา สมาเส สฺยาทีสุ อารตฺตํ รสฺสตฺตฺจ. ลฺตุปจฺจยนฺตา ปน เยภุยฺเยน ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, ‘‘อตฺถธมฺมํ ปริปุจฺฉิตา จ อุคฺคเหตา ¶ จ ธมฺมานํ โสตา จ ปยิรูปาสิตา จา’’ติ เถรีปาฬิ. ตถา กฺวจิ คจฺฉนฺตาทิสทฺทาปิ. ตโมขนฺธํ ปทาลยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ อิจฺจาทิ-ตตฺถ ปทาลยนฺติ ปทาลยนฺตี, ภณนฺติ ภณนฺตีติ อตฺโถ.
วีสา, ตึสา, จตฺตาลีสา, ปฺาสา อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติ.
อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโป. รตฺติ ติฏฺติ, รตฺติโย ติฏฺนฺติ.
‘ชนฺตุเหตฺวา’ทิสุตฺเตน โยโลเป –
๙๑. โยโลปนีสุ ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕].
ติลิงฺเค โยนํ โลเป จ นิอาเทเส จ รสฺสานํ ทีโฆ โหติ.
รตฺตี ติฏฺนฺติ.
วิภตฺติภูเต วิภตฺตาเทสภูเต จ ยกาเร ปเร ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ. คาถาสุเยว อิทํ วิธานํ ทฏฺพฺพํ.
รตฺโย ติฏฺนฺติ [รู. ๘๔ ปิฏฺเ] -สนฺธิวเสน อาทิตการโลโป.
๖๓. อยุนํ วา ทีโฆ [ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕].
เค ปเร ติลิงฺเค ออิอุนํ ทีโฆ โหติ วา.
เห ¶ รตฺตี, เห รตฺติ. พหุวจเน เห รตฺตี, เห รตฺติโย, เห รตฺโย.
อํวจเน ‘ปโร กฺวจี’ติ สุตฺเตน ปรสเร ลุตฺเต นิคฺคหีตํ ปุพฺเพ อิวณฺณุวณฺเณสุ ติฏฺติ.
รตฺตึ, ตถา อิตฺถึ, เธนุํ, วธุํ, อคฺคึ, ทณฺฑึ, ภิกฺขุํ, สยมฺภุํ อิติ. รตฺติยํ, ‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’นฺติ ปาฬิ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒], รตฺตินํ วา, ‘ยาวนฺโต ปุริสสฺสตฺถํ, คุยฺหํ ชานนฺติ มนฺติน’นฺติปาฬิ [ชา. ๑.๑๕.๓๓๕].
รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย-‘ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา’ติ นาทีนํ ยา โหติ, รตฺติยา, ยกาเร ปเร อิวณฺณโลโป, รตฺยา.
๙๔. สุนํหิสุ [ก. ๘๙; รู. ๘๗; นี. ๒๔๖].
สุ, นํ, หิสุ รสฺสานํ ทีโฆ โหติ.
รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ, รตฺยํ, รตฺตีสุ.
เอตฺถ ครู สุ, นํ, หิสุ ทีฆตฺตํ อนิจฺจํ อิจฺฉนฺติ, ตํ คาถาสุ ยุชฺชติ.
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ.
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.
ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ.
ทิฏฺิ วุฑฺฒิ ตุฏฺิ ยฏฺิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ.
สติ มติ คติ มุติ, ธีติ ยุวติ วิกติ.
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุทฺรภิ
โทณิ ¶ อฏวิ ฉวิอาทโย รตฺตาทิ.
เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเต.
๙๕. รตฺตาทีหิ โฏ สฺมึโน [ก. ๖๙; รู. ๑๘๖; นี. ๒๑๘, ๒๑๙; รตฺตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน (พหูสุ) รตฺยาทีหิ (กตฺถจิ)].
รตฺติสทฺท, อาทิสทฺเทหิ สฺมึโน โฏ โหติ วา.
ทิวา จ รตฺโต จ [ขุ. ปา. ๖.๒; ชา. ๑.๙.๙๒], อาโท, อาทิมฺหิ, ปาทาโท, ปาทาทิมฺหิ, คาถาโท, คาถาทิมฺหิ-อาทิสทฺโท ปน ปุลฺลิงฺโคเยว, รตฺตึ โภชนํ ภฺุชติ, อาทึ ติฏฺตีติ อาธารตฺเถ ทุติยาว, รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๐๕], ติณลตานิ โอสธฺโย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔], ตโต รตฺยา วิวสาเน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๘๙], น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๔๒] -ชจฺจาติ ชาติยา, น นิกตฺยา สุขเมธติ [ชา. ๑.๑.๓๘], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐].
นาฺตฺร โพชฺฌา ตปสา [สํ. นิ. ๑.๙๘], ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๒๒], มหาวุตฺตินา มาติ, ปิติสทฺทา นาทีหิ สทฺธึ มตฺยา, เปตฺยาติ สิชฺฌนฺติ, มตฺยา จ เปตฺยา จ เอตํ ชานามิมาติโต ปิติโตติ อตฺโถ, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑] -กตนฺติ กตํ นามํ, สุสาธูติ อติสุนฺทรํ. ‘อนฺุาโต อหํ มตฺยา, สฺจตฺโต ปิตรา อห’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๙] ปาฬิปทานิ. ‘มาตีนํ โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจตี’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๔๗] ติ จ ปาฬิ, วีสติ, ตึสติ, สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ, โกฏิ, ปโกฏิ อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติ.
อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
๙๖. สิมฺหิ นานปุํสกสฺส [ก. ๘๕; รู. ๑๕๐; นี. ๒๓๙ โมค-ทุ. ๖๖; สิสฺมึ (พหูสุ)].
สิมฺหิ ¶ ปเร อนปุํสกสฺส ปุมิตฺถีนํ ทีฆสฺส รสฺโส น โหติ.
อิตฺถี ติฏฺติ, อิตฺถี ติฏฺนฺติ.
๙๗. เอกวจนโยสฺวโฆนํ [ก. ๘๔; รู. ๑๔๔; นี. ๒๓๗, ๒๓๘].
โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆ. เอกวจเนสุ จ โยสุ จ ปเรสุ ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ.
อิตฺถิโย ติฏฺนฺติ, อิถฺโย ติฏฺนฺติ.
๙๘. เค วา [ก. ๒๔๕, ๒๔๖; รู. ๑๕๒, ๗๓; นี. ๔๗๖-๙].
เค ปเร ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ วา.
โภติ อิตฺถิ, โภติ อิตฺถี, โภติโย อิตฺถี, โภติโย อิตฺถิโย, โภติโย อิถฺโย, อิตฺถึ ปสฺสติ.
๙๙. ยํ ปีโต [ก. ๒๒๓; รู. ๑๘๘; นี. ๔๕๐].
โย ปสฺโ อีกาโร, ตโต อํวจนสฺส ยํ โหติ วา.
อิตฺถิยํ ปสฺสติ, เอตฺถ จ ยนฺติ สุตฺตวิภตฺเตน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’’นฺติ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒] สิชฺฌติ. อิตฺถี ปสฺสติ, อิตฺถิโย ปสฺสติ, อิถฺโย ¶ ปสฺสติ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถิมฺหา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถิยํ, อิถฺยํ, อิตฺถิมฺหิ, อิตฺถีสุ.
นที สนฺทติ, นที สนฺทนฺติ, นทิโย สนฺทนฺติ.
อิวณฺณโลเป สนฺธิสุตฺเตน ยกาเร ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔]. นชฺโช สนฺทนฺติ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔], นาทฺเยกวจเนสุ นชฺชา กตํ, นชฺชา เทติ, นชฺชา อเปติ, นชฺชา สนฺตกํ, นชฺชา ติฏฺติ, นชฺชํ ติฏฺติ, เสสรูปานิ อิตฺถิสทิสานิ.
เอวํ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สตี สนฺตี, อสตี อสนฺตี, มหตี มหนฺตี, พฺรหฺมตี พฺรนฺตี, โภตี โภนฺตี, ภวิสฺสตี ภวิสฺสนฺตี, คมิสฺสตี คมิสฺสนฺตี, คุณวตี คุณวนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี, สติมตี สติมนฺตี, สิริมตี สิริมนฺตี, กตวตี กตวนฺตี, ภุตฺตาวตี ภุตฺตาวนฺตี, สพฺพาวตี สพฺพาวนฺตี, ยาวตี ยาวนฺตี, ตาวตี ตาวนฺตี. กมฺหิ อาคเม รสฺโส, ยาวติกา, ตาวติกา.
คาวี, ยกฺขี, ยกฺขินี, อารามิกินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มุฏฺสฺสตินี, ฆรณี, โปกฺขรณี, อาจรินี, มาตุลานี, คหปตานี อิจฺจาทโย. นทาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
โยสุ ปเรสุ นทิยา อนฺเต อามอาคโม โหติ วา.
นชฺชาโย ¶ สนฺทนฺติ [สํ. นิ. ๓.๒๒๔], นชฺชาโย สุปติตฺถาโย [ชา. ๒.๒๒.๑๔๑๔] ติ ปาฬิ, นิมิชาตเก ปน นชฺโชนุปริยายติ, นานาปุปฺผทุมายุตาติ จ นชฺโช จานุปริยาตีติ [ชา. ๒.๒๒.๕๓๗] จ ปาฬิ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา สิสฺส โอตฺตํ.
อุฏฺเหิ เรวเต สุปาปกมฺเม [วิ. ว. ๘๖๓], ทาสา จ ทาสฺโย จ, อนุชีวิโน [ชา. ๑.๑๐.๑๐๑], พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก [ชา. ๑.๓.๑๒๔], พาราณสฺยํ อหุ ราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๗๘], รฺโ มโน อุมฺมาทนฺตฺยา นิวิฏฺโ, อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ทารเกว อหํ เนสฺสํ. พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๑]. ตถา โยสุ โปกฺขรฺโ. นาทีสุ ปถพฺยา, ปุถพฺยา, โปกฺขรฺา. สฺมึมฺหิ ปถพฺยา, ปถพฺยํ, ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, โปกฺขรฺา, โปกฺขรฺํ, เวตฺรฺา, เวตฺรฺํ [เว ตฺรรฺา, (นิสฺสย)] อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติ.
อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
สิโลโป, เธนุ คจฺฉติ, เธนุโย คจฺฉนฺติ, โยโลเป ทีโฆ, เธนู คจฺฉนฺติ, โภติ เธนุ, โภติ เธนู, โภติโย เธนุโย, โภติโย เธนู, เธนุํ ปสฺสติ, เธนุโย ปสฺสติ, เธนู ปสฺสติ, เธนุยา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุมฺหา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุยํ, เธนุมฺหิ, เธนูสุ.
เอวํ ยาคุ, กาสุ, ททฺทุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, รชฺชุ, กเรณุ, ปิยงฺคุ, สสฺสุ อิจฺจาทโย. เธนฺวาทิ.
ธาตุสทฺโท ¶ ปน ปาฬินเย อิตฺถิลิงฺโค, สทฺทสตฺถนเย ปุมิตฺถิลิงฺโค.
มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา อิตฺถิ ลิงฺคา, เตสํ รูปํ ปิตาทิคเณ อาคมิสฺสติ.
อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
วธู คจฺฉติ, วธู คจฺฉนฺติ, โยสุ รสฺโส, วธุโย คจฺฉนฺติ, โภติ วธุ, โภติ วธู, โภติโย วธู, วธุโย, วธุํ, วธู, วธุโย, วธุยา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุมฺหา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุยํ, วธูสุ. เอวํ ชมฺพู, สรภู, สุตนู, นาคนาสูรู, สํหิโตรู, วาโมรู, ลกฺขณูรู, พฺรหฺมพนฺธู, ภู, จมู อิจฺจาทโย. วธาทิ.
สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉราติ [วิ. ว. ๖๓๔] จ โกธนา อกตฺู จาติ [ชา. ๑.๑.๖๓] จ ปาฬิโย, ตสฺมา นีปจฺจยํ วินาปิ กฺวจิ อูการนฺตกิตกสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา ภวนฺติ.
อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
โอการนฺตราสิ
โคสทฺโท ทฺวิลิงฺโค. ตสฺส รูปานิ กานิจิ ทฺวิยตฺถวเสน อิตฺถิยมฺปิ วตฺตนฺติ ปุเมปิ วตฺตนฺติ มิสฺสเกปิ วตฺตนฺติ, กานิจิ อิตฺถิยํ กานิจิ ปุเม. อิธ ปน สพฺพานิ ยานิ สโมธาเนตฺวา ทีปิยนฺเต.
สิโลโป, โคคจฺฉติ-เอตฺถ จ โคติ อภินฺนสทฺทลิงฺคตฺตา โคโณติปิ ยุชฺชติ, คาวีติปิ ยุชฺชติ.
๑๐๑. โคสฺสาคสิหินํสุ ¶ คาวควา [ก. ๗๓-๕; รู. ๑๖๙, ๑๗๐, ๑๗๔; นี. ๒๒๔].
ค, สิ, หิ, นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว, ควาเทสา โหนฺติ.
๑๐๒. อุภโคหิ โฏ [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑].
อุภ, โคหิ โยนํ โฏ โหติ.
คาโว, คโว, เห โค, เห คาโว, เห คโว, คาวํ, ควํ.
๑๐๓. คาวุมฺหิ [ก. ๗๖; รู ๑๗๑, ๒๒๖].
อํมฺหิ โคสฺส คาวุ โหติ วา.
คาวุํ, คาโว, คโว, คาเวน, คเวน.
โคสฺส คาว, ควาเทสโต นาวจนสฺส อา โหติ วา.
คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส.
เสน สห โคสฺส ควํ โหติ วา.
ควํ, โคนํ.
๑๐๖. คุนฺนฺจ นํนา [ก. ๘๑; รู. ๑๗๒; นี. ๒๓๐].
นํนา สห โคสฺส คุนฺนฺจ โหติ ควฺจ.
คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, โคนํ, คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คาเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คเว, โคสุ, คาเวสุ, คเวสุ.
โยสุ ¶ คาว, ควาเทเส กเต อโต โยนํ ฏา, เฏ จ โหนฺติ, อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ [ชา. ๑.๑.๗๗]. พลควา ทมฺมควา วา คงฺคาย ปารํ อคมึสุ. อถาปเร ปตาเรสิ พลคาเว ทมฺมคาเว [ม. นิ. ๑.๓๕๒ (โถกํ วิสทิสํ)] ติ ปาฬิปทานิ.
เอตฺถ จ คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา [สุ. นิ. ๒๙๘] ติ จ, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑติ จ อิตฺถิยํ วตฺตนฺติ. คาวิโย ควาติ จ พลควา ทมฺมควา พลคเว ทมฺมคเวติ [ม. นิ. ๑.๓๕๑] จ คาวุํ วา เต ทมฺมิ คาวึ วา เต ทมฺมีติ จ ควํว สิงฺคิโน สิงฺคนฺติ [ชา. ๑.๑๒.๓๙] จ ปุเม ภวนฺติ. อติตฺเถเนว คาโว ปตาเรสิ, อถ โข ตา คาโว มชฺเฌ คงฺคาย อนยพฺยสนํ อาปชฺชึสู [ม. นิ. ๑.๓๕๐] ติ จ อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา, เอตมตฺถวสํ ตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เตติ [สุ. นิ. ๒๙๘] จ ภทฺทวเสน อิตฺถิยํ อตฺถวเสน มิสฺสเก วตฺตนฺติ. คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว, สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺตีติ [ชา. ๑.๔.๑๓๕; ๒.๑๘.๑๐๔] จ มิสฺสเก เอว. พลคว, ทมฺมควสทฺทา ชรคฺคว, ปุงฺคว, สคว, ปรคว, ทารควสทฺทา วิย อการนฺตา สมาสสทฺทาติปิ ยุชฺชติ.
มิสฺสกฏฺาเนสุ ปน อิตฺถิพหุลตฺตา ตา คาโว เอตา คาโวติอาทินา อิตฺถิลิงฺคเมว ทิสฺสติ.
อิติ โอการนฺตราสิ.
อิตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
ปุลฺลิงฺคราสิ
อการนฺต ปุลฺลิงฺคปุริสาทิราสิ
อถ ปุลฺลิงฺคานิ ทีปิยนฺเต.
สตฺตวิธํ ปุลฺลิงฺคํ – อทนฺตํ, อาทนฺตํ, อิทนฺตํ, อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตํ, โอทนฺตํ.
๑๐๗. สิสฺโส [ก. ๑๐๔; รู. ๖๖; นี. ๒๗๒].
อโต สิสฺส โอ โหติ ปุเม.
ปุริโส ติฏฺติ.
๑๐๘. อโต โยนํ ฏาเฏ [ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕, ๒๗๗].
อโต ปมาโยนํ ทุติยาโยนฺจ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุ. ฏานุพนฺโธ สพฺพาเทสตฺโถ.
ปุริสา ติฏฺนฺติ.
‘คสีน’นฺติ สิโลโป, โภ ปุริส, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ ปุริสา, โภนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส.
๑๐๙. อเตน [ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑].
อโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุริเสน.
๑๑๐. สุหิสฺวสฺเส [ก. ๑๐๑; รู. ๘๐; นี. ๖๘].
สุ, หิสุ ปเรสุ อสฺส เอ โหติ ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุริเสหิ, ปุริเสภิ.
๑๑๑. สุอุ ¶ สสฺส [ก. ๖๑; รู. ๘๖; นี. ๒๐๘].
สสฺส อาทิมฺหิ สาคโม โหติ. อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, านุพนฺโธ อาทิมฺหีติ ทีปนตฺโถ.
ปุริสสฺส, ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆ. ปุริสานํ, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหา.
๑๑๒. สฺมาสฺมึนํ [ก. ๑๐๘; รู. ๙๐; นี. ๒๗๖].
อโต สฺมา, สฺมึนํ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุริสา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเส, ปุริเสสุ.
เอวํ พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สกฺโก, เทโว, สตฺโต, นโร, โคโณ, ปุงฺคโว, ชรคฺคโว, สคโว, ปรคโว, ราชคโว, มาตุคาโม, โอโรโธ, ทาโรอิจฺจาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
อโต สิสฺส กฺวจิ เอ โหติ วา ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุเม ตาว –
วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค [ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖], ‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเส. เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท. ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๒]. นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร [ที. นิ. ๑.๑๖๘], เอเก เอกตฺเถ, สเม สมภาเค, นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เก ฉเว สิงฺคาเล, เก ฉเว ปาถิกปุตฺเต [ที. นิ. ๓.๒๙-๓๑] อิจฺจาทิ.
นปุํสเก ¶ ปน –
โภควตี นาม มนฺทิเร, นคเร นิมฺมิเต กฺจนมเย [ชา. ๒.๒๒.๑๓๗๐] อิจฺจาทิ.
วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพ.
กฺวจีติ กึ? ปุริโส.
มหาวุตฺตินา ปมาโยนฺจ กฺวจิ เฏ โหติ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ [ที. นิ. ๑.๑๖๘], กฺวจิ โยนํ ปกติ โหติ, วเน วาฬมิคา เจว, อจฺฉโกกตรจฺฉโย, พหูหิ ปริปนฺถโย [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ อิจฺจาทิ.
๑๑๔. ทิวาทิโต [ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕].
ทิวาทีหิ สฺมึโน ฏิ โหติ.
ทิวิ-เทวโลเกตฺยตฺโถ.
อาทิสทฺเทน อส ภุวิ, นิจฺจํ วาคโม. อยฺยสทฺทมฺหา มหาวุตฺตินา อาลปเน ค, โยนํ โฏ โหติ วา. โภ อยฺโย อยฺย วา, โภนฺโต อยฺโย อยฺยา วา. เสสํ ปุริสสมํ.
ปุริสาทิราสิ นิฏฺิโต.
มโนคณราสิ
มโน, มนา, โภ มน, โภ มนา, โภนฺโต มนา.
๑๑๕. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา [ก. ๑๘๑-๒, ๑๘๔; รู. ๙๕-๙๗; นี. ๓๗๓-๔, ๓๗๖-๗].
เตหิ สฺมึ, ส, อํ, นา, สฺมานํ กเมน สิ, โส, โอ, สา, สา โหนฺติ วา.
มนํ ¶ , มโน, มเน, มเนน, มนสา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมา, มนมฺหา, มนสา, มนา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มนสิ, มเน, มเนสุ.
ตโม, ตโป, เตโช, สิโร, อุโร, วโจ, รโช, โอโช, อโย, ปโย, วโย, สโร, ยโส, เจโต, ฉนฺโท, รธตา, อโห อิจฺจาทิ มโนคโณ.
อิทํ มโนคณลกฺขณํ. กฺริยากมฺเม โอทนฺโต, นาทีนํ สาทิตา, สมาสตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺโต จาติ.
โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน [ชา. ๑.๑๕.๖๑], กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, ตโป อิธ ปกฺรุพฺพติ [สํ. นิ. ๑.๒๐๔], เจโต ปริจฺจ ชานาติ [ที. นิ. ๑.๒๔๒], สิโร เต พาธยิสฺสามิ อิจฺจาทิ.
มนสา เจ ปสนฺเนน [ธ. ป. ๒], วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑], วจสา มนสา เจว, วนฺทา เม เต ตถาคเต [ปริตฺตปาฬิ อาฏานาฏิยสุตฺต]. เอกูนตึโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], เตชสา ยสสา ชลํ [วิ. ว. ๘๕๗], ตปสา อุตฺตโม สตฺโต, ฆเตน วา ภฺุชสฺสุ ปยสา วา, วนฺทามิ สิรสา ปาเท [ชา. ๒.๒๐.๖๘], เย เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา [ชา. ๒.๒๑.๓๕๐], อุรสา ปนุทิสฺสามิ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๓], อยสา ปฏิกุชฺฌิโต [อ. นิ. ๓.๓๖] อิจฺจาทิ.
น มยฺหํ มนโส ปิโย [ชา. ๑.๑๐.๑๑], เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ [ปารา. ๑๘], เจตโส สมนฺนาหาโร, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ [ม. นิ. ๒.๔๐๐] อิจฺจาทิ.
สาธุกํ ¶ มนสิ กโรถ [ที. นิ. ๒.๓], เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, สิรสิ อฺชลึ กตฺวา [อป. เถร ๑.๔๑.๘๒], อุรสิโลโม, ปาปํ อกาสิ รหสิ อิจฺจาทิ.
มโนธาตุ, มโนมยํ, ตโมขนฺธํ ปทาลยิ, ตโปธโน, เตโชธาตุ, สิโรรุหา เกสา, สโรรุหํ ปทุมํ, รโชหรณํ วตฺถํ, โอโชหรณา สาขา, อโยปตฺโต, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ, ยโสธรา เทวี, เจโตยุตฺตา ธมฺมา, ฉนฺโทวิจิติปกรณํ, รโหคโต จินฺเตสิ, อโหรตฺตานมจฺจเย [สํ. นิ. ๑.๑๑๒] อิจฺจาทิ.
มหาวุตฺตินา อหมฺหา สฺมึโน นิ จ อุ จ โหติ, ตทหนิ, ตทหุ. รหมฺหา สฺมึโน โอ โหติ, มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห นิสีทติ [ปารา. ๔๕๒], รโห ติฏฺติ, รโห มนฺเตติ.
มโนคณราสิ นิฏฺิโต.
มนาทิคณราสิ
เอเตหิ นาวจนสฺส สา โหติ วา.
โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถน.
๑๑๗. นาสฺส สา [ก. ๑๘๑; รู. ๙๕; นี. ๓๗๓].
ปทาทีหิ นาวจนสฺส สา โหติ วา.
ปทสา, ปเทน, พิลสา, พิเลน.
๑๑๘. ปทาทีหิ ¶ สิ.
ปทาทีหิ สฺมึโน สิ โหติ วา.
ปทสิ, ปเท, พิลสิ, พิเล.
ตตฺถ โกธาทิโก ปุลฺลิงฺโค, ปทาทิโก นปุํสโก. ตตฺถ เกจิ สทฺทา สมาส, ตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺตา โหนฺติ [ก. ๑๘๓; รู. ๔๘; นี. ๓๗๕], อาโปธาตุ, อาโปมยํ, วาโยธาตุ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑] อิจฺจาทิ.
เกจิ นาสฺส สาเทสํ ลภนฺติ, โกธสา อุสุนา วิชฺฌิ [ชา. ๒.๒๒.๓๕๒], ทฬฺหํ คณฺหาหิ ถามสา [ชา. ๑.๗.๓๐], ปทสาว อคมาสิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต-ทมสาติ อินฺทฺริยทมเนน, สุจึ ปณีตํ รสสา อุเปตํ [ชา. ๑.๗.๑๘], เวคสา คนฺตฺวาน, อายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข [ขุ. ปา. ๙.๗] อิจฺจาทิ.
เกจิ สฺมึโน สฺยาเทสํ ลภนฺติ, ปทสิ, พิลสิ อิจฺจาทิ.
เกหิจิ มหาวุตฺตินา นา, สฺมานํ โส โหติ, อตฺถโส, อกฺขรโส, สุตฺตโส, พฺยฺชนโส, เหตุโส, โยนิโส, อุปายโส, านโส, ทีฆโส, โอรโส, พหุโส, ปุถุโส, มตฺตโส, ภาคโส อิจฺจาทิ.
‘‘ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺย [ปาจิ. ๔๕], พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺส’’ [ที. นิ. ๒.๓๗๘] อิจฺจาทีสุ ปน วิจฺฉายํ โสปจฺจโย.
ยทา ปน สมาสนฺเต มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุ วิภตฺตีสุ สาคโม โหติ, ตทา ปุริสาทิคโณปิ โหติ, พฺยาสตฺตมนโส, อพฺยคฺคมนโส [อ. นิ. ๓.๒๙], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส [ชา. ๒.๒๒.๔], สุเมธโส [อ. นิ. ๔.๖๒], ภูริเมธโส [สุ. นิ. ๑๑๓๗] อิจฺจาทิ.
อิติ มนาทิคณราสิ.
คุณวาทิคณราสิ
๑๑๙. นฺตุสฺส [ก. ๑๒๔; รู. ๙๘; นี. ๒๙๙].
สิมฺหิ ¶ นฺตุสฺส ฏา โหติ.
คุณวา ติฏฺติ.
๑๒๐. ยฺวาโท นฺตุสฺส [ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙].
โยอาทีสุ นฺตุสฺส อตฺตํ โหติ.
คุณวนฺตา ติฏฺนฺติ.
๑๒๑. นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม [ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙].
ปเม โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ นฺโต โหติ.
คุณวนฺโต ติฏฺนฺติ.
๑๒๒. ฏฏาอํ เค [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑-๒].
เค ปเร สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ฏ, ฏา, อํ โหนฺติ.
โภ คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ, โภนฺโต คุณวนฺตา, โภนฺโต คุณวนฺโต, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน.
๑๒๓. โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ [ก. ๑๒๗, ๑๘๗; รู. ๑๐๒, ๑๐๘; นี. ๓๐๓, ๓๘๖].
ส, สฺมา, สฺมึ, นาสุ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ กเมน โต, ตา,ติ, ตา โหนฺติ วา.
คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโต.
๑๒๔. นํมฺหิ ¶ ตํ วา [ก. ๑๒๘; รู. ๑๐๔; นี. ๓๐๔].
นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ตํ โหติ วา.
คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺตา, คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโต, คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตสุ.
เอวํ ภควา, สีลวา, ปฺวา, พลวา, ธนวา, วณฺณวา, โภควา, สุตวา อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ อาลปเน ภควาติ นิจฺจํ ทีโฆ.
สพฺพาวา, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวนฺเต, สพฺพาวนฺเตน, สพฺพาวตา, สพฺพาวนฺเตหิ…เป… สพฺพาวนฺเตสุ.
เอวํ ยาวา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺโต, กึวา, กึวนฺโต, กิตฺตาวา, กิตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิ. ตถา โภชนํ ภุตฺตวา, ภุตฺตวนฺโต, ธมฺมํ พุทฺธวา, พุทฺธวนฺโต, กมฺมํ กตวา, กตวนฺโต อิจฺจาทิ จ.
สติมา, สติมนฺตา, สติมนฺโต, โภ สติม, โภ สติมา, โภ สติมํ, โภนฺโต สติมนฺตา, โภนฺโต สติมนฺโต, สติมนฺตํ, สติมนฺเต, สติมนฺเตน, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมา, สติมนฺตมฺหา, สติมนฺตา, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมึ, สติมนฺตมฺหิ, สติมติ, สติมนฺเต, สติมนฺเตสุ.
เอวํ มติมา, คติมา, ปาปิมา, ชาติมา, ภาณุมา, อายุมา, อายสฺมา, สิริมา, หิริมา, ธิติมา, กิตฺติมา, อิทฺธิมา, ชุติมา ¶ , มุติมา, ถุติมา, พุทฺธิมา, จกฺขุมา, พนฺธุมา, โคมา อิจฺจาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
๑๒๕. หิมวโต วา โอ [ก. ๙๔; รู. ๑๐๕; นี. ๒๕๒].
สิมฺหิ หิมวนฺตสทฺทสฺส โอ โหติ วา. ‘คสีน’นฺติ โลโป.
หิมวนฺโต ปพฺพโต [ธ. ป. ๓๐๔], หิมวา ปพฺพโต.
๑๒๖. นฺตสฺส จ ฏ วํเส [ก. ๙๓; รู. ๑๐๖; นี. ๒๕๑].
อํ, เสสุ นฺตสฺส จ นฺตุสฺส จ สพฺพสฺส ฏ โหติ วา.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมว’’นฺติ [อป. เถร ๒.๔๗.๕๙] ปาฬิ. สติมํ, พนฺธุมํ, คุณวสฺส, สติมสฺส, พนฺธุมสฺส.
มหาวุตฺตินา กฺวจิ สิมฺหิ เค จ ปเร นฺตุสฺส อตฺตํ โหติ, ‘‘อตุโล นาม นาเมน, ปฺวนฺโต ชุตินฺธโร’’ติ [พุ. วํ. ๒๑.๑๐] จ ‘‘คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสี’’ติ [เถรคา. ๑๐๕๒] จ ‘‘จกฺขุมนฺโต มหายโส’’ติ จ ‘‘ตุยฺหํ ปิตา มหาวีร, ปฺวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๓๘๙] จ ปาฬี.
ปมาโยมฺหิ กฺวจิ นฺตุสฺส ฏ โหติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ [ปารา. ๑๙๔], เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], จกฺขุมา อนฺธกา โหนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา [ชา. อฏฺ. ๒.๓.๓๖], สํสุทฺธปฺา กุสลา มุติมา ภวนฺติ [สุ. นิ. ๘๘๗ (สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา)].
อิติ คุณวาทิคณราสิ.
คจฺฉนฺตาทิคณราสิ
๑๒๗. นฺตสฺสํ สิมฺหิ [ก. ๑๘๖; รู. ๑๐๗; นี. ๓๘๒-๔; ‘ตสฺสํ’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ ¶ นฺตสฺส อํ โหติ วา. สิโลโป.
คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺโต, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โภนฺโต คจฺฉนฺตา, โภนฺโต คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตสุ.
เอวํ กรํ, กุพฺพํ, จรํ, จวํ, ชยํ, ชหํ, ชานํ, ชิรํ, ททํ, ทหํ, ชุหํ, สุณํ, ปจํ, สรํ, ภฺุชํ, มฺุจํ, สยํ, สรํ, หรํ, ติฏฺํ, ภวิสฺสํ, กริสฺสํ, คมิสฺสํ อิจฺจาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํ, เสสุ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ. สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๑]. กิจฺจานุกฺรุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ [ชา. ๑.๒.๑๔๕] – อนุกฺรุพฺพสฺสาติ ปุน กโรนฺตสฺส.
มหาวุตฺตินา ปมาโยมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส นฺตสฺส อํ โหติ, อปิ นุ ตุมฺเห เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถ [ที. นิ. ๑.๔๒๕], กสํ เขตฺตํ พีชํ วปํ, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา [เถรีคา. ๑๑๒], ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ [อ. นิ. ๕.๓๙].
๑๒๘. มหนฺตารหนฺตานํ ฏา วา [นี. ๓๘๗, ๗๑๒].
สิมฺหิ เอเตสํ นฺตสฺส ฏา โหติ วา.
มหา ¶ , มหํ, มหนฺโต, มหนฺตา, มหนฺโต, โภ มห, โภ มหา, โภ มหํ, โภนฺโต มหนฺตา, โภนฺโต มหนฺโต, มหนฺตํ.
‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํมฺหิ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ‘‘สุมหํ ปุรํ, ปริกฺขิปิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗๙๒] ปาฬิ-สุฏฺุ มหนฺตํ พาราณสิปุรนฺติ อตฺโถ. เสสํ คจฺฉนฺตสมํ.
อรหา ติฏฺติ. ‘นฺตสฺสํ สิมฺหี’ติ สิมฺหิ นฺตสฺส อํ, อรหํ สุคโต โลเก [สํ. นิ. ๑.๑๖๑], อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ [ปารา. ๑], อรหนฺตา, อรหนฺโต, อรหนฺตํ, อรหนฺเต, อรหนฺเตน, อรหตา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ, อรหนฺตสฺส, อรหโต, อรหนฺตานํ, อรหตํ อิจฺจาทิ.
มหาวุตฺตินา พฺรหฺมนฺตสฺส จ นฺตสฺส ฏา โหติ สิมฺหิ, พฺรหา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตํ, พฺรหนฺเต อิจฺจาทิ.
‘‘สา ปริสา มหา โหติ, สา เสนา ทิสฺสเต มหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑] จ ‘‘มหา ภนฺเต ภูมิจาโล’’ติ [อ. นิ. ๘.๗๐] จ ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค’’ติ [ชา. อฏฺ. ๔.๑๓.อกิตฺติชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหา เม ภยมาคต’’นฺติ จ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา พฺราหฺมณคหปติกา, มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๐๔] จ ‘‘มหา วหนฺติ ทุทิฏฺึ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา’’ติ จ ปาฬี. อตฺร มหาสทฺโท นิปาตปฏิรูปโกปิ สิยา.
ภูธาตุสิทฺธโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ. สุทฺเธ นิจฺจํ, อุปปเท อนิจฺจํ.
ภวํ ¶ ติฏฺติ, สมฺปตฺตึ อนุภวํ, อนุภวนฺโต, ตณฺหํ อภิภวํ, อภิภวนฺโต, ทุกฺขํ ปริภวํ, ปริภวนฺโต ติฏฺติ, ภวนฺตา, ภวนฺโต, เห ภวนฺต, เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, เห ภว, เห ภวา, เห ภวํ. ‘‘กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ อรฺเ’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๑๘] ปาฬิ.
เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, ภวนฺตํ, ภวนฺเต, ภวนฺเตน, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺตา, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺเตสุ.
๑๓๐. ภวโต วา โภนฺโต คโยนาเส [ก. ๒๔๓; รู. ๘, ๑๑๐; นี. ๔๘๔].
ค, โย, นา, เสสุ ภวนฺตสฺส โภนฺโต โหติ วา. สุตฺตวิภตฺเตน อํ, หิ, นํ, สฺมาทีสุ จ.
โภนฺตา, โภนฺโต, เห โภนฺต, เห โภนฺตา, เห โภนฺโต, โภนฺตํ, โภนฺเต, โภนฺเตน, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมา, โภนฺตมฺหา, โภนฺตา, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมึ, โภนฺตมฺหิ, โภติ, โภนฺเต, โภนฺเตสุ.
โภ, ภนฺเตติ ทฺเว วุทฺธิอตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนตฺเถ นิปาตา เอว, เตหิ ปรํ ค, โยนํ โลโป, อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ [อิติวุ. ๘๓], อุมฺมุชฺชโภ ปุถุสิเล, กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา [ชา. ๑.๙.๘๗], ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, เอหิ ภนฺเต ขมาเปหิ, โส เต ภิกฺขู ขมาเปสิ ‘‘ขมถ ภนฺเต’’ติ. ตถา ภทฺทนฺเต, ภทฺทนฺตาติ ทฺเว ‘‘ตุยฺหํ ภทฺทํ โหตุ ¶ , ตุมฺหากํ ภทฺทํ โหตู’’ติ อตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนนิปาตาว, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [ชา. ๑.๗.๑๐๘]. ภทฺทนฺต, ภทนฺตสทฺทา ปน ปุริสาทิคณิกา เอว.
สนฺตสทฺโท ปน สปฺปุริเส วิชฺชมาเน สมาเน จ ปวตฺโต อิธ ลพฺภติ. สเมติ อสตา อสํ [ชา. ๑.๒.๑๖]. สํ, สนฺโต, สนฺตา, สนฺโต, โภสนฺต, โภสนฺตา, โภส, โภ สา, โภ สํ วา, โภนฺโต สนฺตา, โภนฺโต สนฺโต. ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๐]. สนฺเต, สนฺเตน, สตา.
๑๓๑. สโต สพฺพ เภ [ก. ๑๘๕; รู. ๑๑๒; นี. ๓๗๘].
เภ ปเร สนฺตสฺส สพอาเทโส โหติ วา.
สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺตา, สตา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สติ, สนฺเต, สนฺเตสุ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, ทูเรสนฺโต ปกาเสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔], จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ [อ. นิ. ๔.๘๕], ปหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๑].
เขเท นิโรเธ จ ปวตฺโต สนฺโต ปุริสาทิคณาทิโก, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ [ธ. ป. ๖๑], สนฺตา โหนฺติ สมิตา นิรุทฺธา อิจฺจาทิ.
อิติ คจฺฉนฺตาทิคณราสิ.
ราชาทิยุวาทิคณราสิ
๑๓๒. ราชาทิยุวาทีหา [ก. ๑๘๙; รู. ๑๑๓; นี. ๓๙๐-๑].
ราชาทีหิ ¶ ยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ.
ราชา คจฺฉติ.
๑๓๓. โยนมาโน [ก. ๑๙๐; รู. ๑๑๔; นี. ๓๙๒].
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน โหติ วา.
ราชาโน.
วาติ กึ? จตุโร จ มหาราชา.
โภ ราช, โภ ราชา, โภนฺโต ราชาโน.
๑๓๔. วํมฺหานงฺ [ก. ๑๘๘; รู. ๑๑๕; นี. ๓๙๓].
ราชาทีนํ ยุวาทีนฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิ.
ราชานํ, ราชํ, ราชาโน, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑].
๑๓๕. นาสฺมาสุ รฺา [ก. ๑๓๗, ๒๗๐; รู. ๑๑๖, ๑๒๐; นี. ๓๑๖, ๕๔๒].
นา, สฺมาสุ ราชสฺส รฺา โหติ วา.
รฺา, ราเชน.
๑๓๖. ราชสฺสิ นามฺหิ [นี. ๓๑๖].
นามฺหิ ราชสฺส อิ โหติ.
ราชินา.
๑๓๗. สุนํหิสฺวุ [ก. ๑๖๙; รู. ๑๑๗; นี. ๓๕๗].
สุ ¶ , นํ, หิสุ ราชสฺส อุโหติ วา.
ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิ.
๑๓๘. รฺโรฺสฺสราชิโน เส [ก. ๑๓๙; รู. ๑๑๘; นี. ๓๑๔].
เสปเร สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน โหนฺติ วา.
รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน.
วาติ กึ? ราชสฺส.
ราชูนํ, ราชานํ.
๑๓๙. ราชสฺส รฺํ [ก. ๑๓๖; รู. ๑๑๙; นี. ๓๑๕].
นํมฺหิ ราชสฺส รฺํ โหติ วา.
รฺํ, ราชสฺมา, ราชมฺหา, รฺา, ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิ, รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน, ราชสฺส วา, ราชูนํ, ราชานํ, รฺํ.
๑๔๐. สฺมึมฺหิ รฺเราชินิ [ก. ๑๓๘; รู. ๑๒๑; นี. ๓๑๗].
สฺมึมฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รฺเ, ราชินิ โหนฺติ วา.
รฺเ, ราชินิ, ราชสฺมึ, ราชมฺหิ, ราชูสุ, ราเชสุ.
สมาสฏฺาเน สพฺเพ เต อาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติ.
จตฺตาโร มหาราชา [ที. นิ. ๒.๓๓๖], จตฺตาโร มหาราชาโน [อ. นิ. ๓.๓๗], เทวราชานํ, เทวราชํ, เทวราชาโน, เทวราเช, จตฺตาโร จ มหาราเช ¶ , มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๔], กาสิรฺา, กาสิราเชน, เทวราชูหิ, เทวราเชหิ, กาสิรฺโ, กาสิราชสฺส, เทวราชูนํ, เทวราชานํ…เป… กาสิรฺเ, กาสิราเช, เทวราชูสุ, เทวราเชสุ.
มหาวุตฺตินา ราชโต โยนํ อิโน โหติ, ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นาม, โสฬสาสึสุ ราชิโน, เอกูนตึเส กปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชิโน [อป. เถร ๑.๑๒.๕๔-๕๕ (เอกูนตึสกปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชาโน)], กุสราชํ มหพฺพลํ [ชา. ๒.๒๐.๖๗], สาลราชํว ปุปฺผิตํ [อป. เถร ๑.๔๒.๘๖], อุฬุราชํว โสภิตํ, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑], ยุธฺจโย อนฺุาโต, สพฺพทตฺเตน ราชินา [ชา. ๑.๑๑.๘๑], ตทา อทาสิ มํ ตาโต, พิมฺพิสารสฺส ราชิโน [อป. เถรี. ๒.๒.๓๒๖], นิกฺขมนฺเต มหาราเช, ปถวี สมฺปกมฺปถ’’ อิจฺจาทีนิ ปาฬิปทานิ.
พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรหฺมา. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํ, โภ พฺรหฺเม, โภนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน.
๑๔๒. นามฺหิ [ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐].
นามฺหิ พฺรหฺมสฺส อุโหติ วา.
พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมน, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิ.
๑๔๓. พฺรหฺมสฺสุ วา [ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐].
ส, นํสุ พฺรหฺมสฺส อุ โหติ วา.
๑๔๔. ฌลา สสฺส โน [ก. ๑๑๗; รู. ๑๒๔; นี. ๒๙๒].
ฌ, ลโต สสฺส โน โหติ.
พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํ.
๑๔๕. สฺมา ¶ นาว พฺรหฺมา จ [ก. ๒๗๐; รู. ๑๒๐; นี. ๕๔๒].
อตฺตา’ตุเมหิ จ พฺรหฺมโต จ สฺมาสฺส นา วิย รูปํ โหติ.
พฺรหฺมุนา, พฺรหฺมสฺมา, พฺรหฺมมฺหา, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํ. ‘กมฺมาทิโต’ติ สุตฺเตน สฺมึโน นิ โหติ, พฺรหฺมสฺมึ, พฺรหฺมมฺหิ, พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเม, พฺรหฺเมสุ.
อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต, โภ อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโน. ‘นาสฺเสโน’ติ วิกปฺเปน นาสฺส เอนตฺตํ, อตฺตนา, อตฺเตน.
๑๔๖. สุหิสฺวนก [ก. ๒๑๑; รู. ๑๒๖; นี. ๔๓๙;. สุหิสุนก (พหูสุ)].
สุ, หิสุ อตฺตา’ตุมานํ อนฺโต อนก โหติ.
อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิ.
๑๔๗. โนตฺตาตุมา [ก. ๒๑๓; รู. ๑๒๗; นี. ๔๔๐].
อตฺตา’ตุมโต สสฺส โน โหติ.
อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมา, อตฺตมฺหา, อตฺตา, อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิ, อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมึ, อตฺตมฺหิ, อตฺตนิ, อตฺเต, อตฺเตสุ, อตฺตเนสุ.
สมาเส ปน ปุริสาทิรูปํ โหติ, ปหิโต อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโต, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺตํ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตน, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมา, ปหิตตฺตมฺหา, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมึ, ปหิตตฺตมฺหิ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตสุ.
อาตุมา ¶ , อาตุมาโน, อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุมนา, อาตุเมน, อาตุมเนหิ, อาตุมเนภิ, อาตุมโน, อาตุมสฺส, อาตุมานํ อิจฺจาทิ.
สขา ติฏฺติ.
๑๔๘. อาโย โน จ สขา [ก. ๑๙๑; รู. ๑๓๐; นี. ๓๙๔].
สขโต โยนํ อาโย จ โน จ โหนฺติ วา อาโน จ.
สขาโน, สขาโย.
๑๔๙. โนนาเสสฺวิ [ก. ๑๙๔; รู. ๑๓๑; นี. ๔๐๗].
โน, นา, เสสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วา.
สขิโน.
สุตฺตวิภตฺเตน ตฺตปจฺจยมฺหิ อิตฺตํ, ‘‘สขิตฺตํ กเรยฺย, สขิตฺตํ น กเรยฺยา’’ติ [เถรคา. ๑๐๑๗ (สขิตํ)] ปาฬี.
๑๕๐. โยสฺวํหิสฺมานํสฺวารง [ก. ๑๙๕-๖; รู. ๑๓๓-๔; นี. ๔๐๘-๙; โยสฺวํหิสุจารง (พหูสุ)].
โยสุ อํ, หิ, สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อารง โหติ. ‘โฏเฏ วา’ติ สุตฺเตน อาราเทสโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติ.
สขาโร ติฏฺนฺติ. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส วิกปฺเปน เอตฺตํ, โภ สข, โภ สขา, โภ สเข, หเร สขา กิสฺส มํ ชหาสิ [ชา. ๑.๖.๙๔].
‘‘สขิ, สขีติ ทฺวยํ อิตฺถิยํ สิทฺธ’’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํ.
โภนฺโต ¶ สขาโน, โภนฺโต สขาโย, โภนฺโต สขิโน, โภนฺโต สขาโร, สขานํ, สขารํ, สขํ, สขาโน, สขาโย, สขิโน, สขาเร, สขาโร, สขินา, สขาเรน, สเขน, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํ.
๑๕๑. สฺมานํสุ วา [ก. ๑๙๔, ๑๗๐; รู. ๑๒๐, ๑๓๑; นี. ๔๐๗, ๕๔๒].
สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วา.
สขีนํ, สขิสฺมา, สขิมฺหา, สขา, สขินา, สขารสฺมา, สขารมฺหา, สขารา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํ, สขีนํ.
๑๕๒. เฏ สฺมึโน [ก. ๑๙๒; รู. ๑๓๕].
สขโต สฺมึโน เฏ โหติ. นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํ.
สเข, สขาเรสุ, สเขสุ. ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ [ชา. ๑.๗.๙] ปาฬิ. ปุริสาทินเยน โยนํ วิธิ.
สมาเส ปน สพฺพํ ปุริสาทิรูปํ ลพฺภติ, ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] จ ปาฬิ. ปาปสโข, ปาปสขา, ปาปสขํ, ปาปสเข, ปาปสเขน, ปาปสเขหิ, ปาปสเขภิ…เป… ปาปสขสฺมึ, ปาปสขมฺหิ, ปาปสเข, ปาปสเขสุ.
ยุวา คจฺฉติ.
๑๕๓. โยนํ ¶ โนเน วา [ก. ๑๕๕, ๑๕๗; รู. ๑๓๗, ๑๔๐; นี. ๓๓๕, ๓๔๓].
ยุว, ปุมาทีหิ ปมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วา.
๑๕๔. โนนาเนสฺวา [ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓].
โน, นา, เนสุ ยุวาทีนํ อนฺโต อา โหติ วา.
ยุวาโน, ยุวานา, ยุวา, เห ยุว, เห ยุวา, เห ยุวาโน, เห ยุวา วา, ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว, ยุเวน, ยุวานา.
๑๕๕. ยุวาทีนํ สุหิสฺวานง [ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๓๗-๙, ๓๔๓].
ยุว, ปุมาทีนํ อนฺโต อานง โหติ วา สุ, หิสุ.
ยุวาเนหิ, ยุเวหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวภิ, ยุวสฺส.
ยุวโต สสฺส อิโน โหติ วา.
ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมา, ยุวมฺหา.
๑๕๗. สฺมาสฺมึนํ นาเน [ก. ๑๕๖-๗-๘; รู. ๑๔๐-๒-๓].
ยุว, ปุมาทีหิ สฺมา, สฺมึนํ นา, เน โหนฺติ วา. ‘โนนาเนสฺวา’ติ นามฺหิ อาตฺตํ.
ยุวานา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ, ยุวสฺส, ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุเว, ยุวาเน, ยุวาเนสุ, ยุเวสุ.
รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘มฆว, ยุวาทีนมนฺตสฺส อานาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสู’’ติ [รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓] วุตฺตํ.
ปุมา ¶ , ปุมาโน, เห ปุม, เห ปุมา.
๑๕๘. คสฺสํ [ก. ๑๕๓; รู. ๑๓๘; นี. ๓๓๓].
ปุมโต คสฺส อํ โหติ วา.
เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเม.
๑๕๙. นามฺหิ [ก. ๑๕๙; รู. ๑๓๙; นี. ๓๔๐].
นามฺหิ ปุมนฺตสฺส อา โหติ วา.
ปุมานา, ปุเมน.
๑๖๐. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ [ก. ๑๕๗, ๑๕๙; รู. ๑๓๙, ๑๔๐; นี. ๓๓๘, ๑๔๐].
นามฺหิ จ ส, สฺมาสุ จ ปุม, กมฺม, ถามทฺธานํ อนฺโต อุ โหติ วา.
ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมุโน, ปุมสฺส, ปุมานํ, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเม.
๑๖๑. ปุมา [ก. ๑๕๖; รู. ๑๔๒; นี. ๓๓๖].
ปุมโต สฺมึโน เน โหติ วา. ‘โนนาเนสฺวา’ติ ปุมนฺตสฺส อาตฺตํ.
ปุมาเน.
๑๖๒. สุมฺหา จ [ก. ๑๕๘; รู. ๑๔๓; นี. ๓๓๙].
สุมฺหิ ปุมนฺตสฺส อา จ โหติ อาเน จ.
ปุมาเนสุ, ปุมาสุ, ปุเมสุ.
สิ ¶ , โยนํ ปุริสาทิวิธิ จ โหติ, ‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา [อป. เถร ๑.๑.๕๑๑], โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา [จริยา ๓.๔๙], อิตฺถี หุตฺวา สฺวชฺช ปุโมมฺหิ เทโว [ที. นิ. ๒.๓๕๔], ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล’’ติ [ชา. ๑.๘.๕๔] ปาฬี.
มฆวสทฺโท ยุวสทฺทสทิโสติ รูปสิทฺธิยํ [รู. ๖๖] วุตฺตํ, คุณวาทิคณิโกติ สทฺทนีติยํ [นี. ปท. ๒๒๐] อิจฺฉิโต. อฆนฺติ ทุกฺขํ ปาปฺจ วุจฺจติ, น อฆํ มฆํ, สุขํ ปฺฺุจ, มโฆ อิติ ปุราณํ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวาติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๙] อตฺโถ ปาฬิยํ ทิสฺสติ.
ถามสทฺโท ปุริสาทิคโณ, ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามา, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน. เสสํ ปุริสสมํ.
อทฺธา วุจฺจติ กาโล. นาทฺเยกวจเนสุ-ทีเฆน อทฺธุนา, อทฺธนา, อทฺเธน, ทีฆสฺส อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธุนา, อทฺธุมฺหา, อทฺธุสฺมา, อทฺธา, อทฺธมฺหา, อทฺธสฺมา, อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธนิ, อทฺเธ, อทฺธมฺหิ, อทฺธสฺมินฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน อาคตํ. เสสํ ยุวสทิสํ.
อุปทฺธวาจโก อทฺธสทฺโท อิธ น ลพฺภติ, เอกํสตฺถวาจโก จ นิปาโต เอว. ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ อทฺธานสทฺโท ปน วิสุํ สิทฺโธ นปุํสกลิงฺโคว.
มุทฺธสทฺเท ‘‘มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา, มุทฺธา เม ผลตุ สตฺตธา’’ อิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕; ธ. ป. อฏฺ. ๑.ติสฺสตฺเถรวตฺถุ] สิโร วุจฺจติ, ‘‘ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต’’ อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๒.๗๐] มตฺถกํ วุจฺจติ, ตทุภยํ อิธ ลพฺภติ, สฺมึวจเน มุทฺธนีติ สิทฺธํ, เสสํ ยุวสมํ. พาลวาจโก ปน ปุริสนโย. หตฺถมุฏฺิวาจโก อิตฺถิลิงฺโค.
อสฺมา วุจฺจติ ปาสาโณ, อุสฺมา วุจฺจติ กายคฺคิ, ภิสฺมา วุจฺจติ ภยานโก มหากาโย.
ตตฺถ ¶ อสฺมสทฺเท ‘‘ตํ เต ปฺาย ภินฺทามิ, อามํ ปกฺกํว อสฺมนา [สุ. นิ. ๔๔๕], มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ ปาฬี. เสสํ ยุวสมํ. อุสฺมา, ภิสฺมาสทฺทาปิ ยุวสทิสาติ วทนฺติ.
จูฬโมคฺคลฺลาเน มุทฺธ, คาณฺฑีวธนฺว, อณิม, ลฆิมาทโย จ อสฺมสทิสาติ วุตฺตํ.
ยตฺถ สุตฺตวิธานํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา วา สุตฺตวิภตฺเตน วา รูปํ วิธิยติ.
อิติ ราชาทิยุวาทิคณราสิ.
อการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโป, สา ติฏฺติ.
‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ โยสุ จ เอกวจเนสุ จ รสฺโส, ‘อโต โยน’มิจฺจาทินา วิธานํ, สา ติฏฺนฺติ.
อํ, เสสุ เค จ สาสทฺทสฺส อานง โหติ.
โภ สาน, โภนฺโต สา, สํ, สานํ, เส, เสน, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมา, สมฺหา, สา, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมึ, สมฺหิ, เส, สาสุ.
อถ วา ‘สาสฺสํเส จานง’อิติ สุตฺเต จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถปิ โหตีติกตฺวา สิโต เสสาสุ วิภตฺตีสุปิ อานง โหติ วา, มหาวุตฺตินา จ อานาเทสโต โยนํ โอ.
สา ¶ คจฺฉติ, สาโน คจฺฉนฺติ, สา วา, เห ส, เห สา, เห สาน, เห สา, เห สาโน, สํ, สานํ, เส, สาเน อิจฺจาทิ.
สทฺทนีติรูปํ วุจฺจเต –
สา ติฏฺติ, สา ติฏฺนฺติ, สาโน ติฏฺนฺติ, โภ สา, โภนฺโต สา, สาโน, สานํ, สาเน, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สาเน, สาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๑].
วตฺตหา วุจฺจติ สตฺโต [สกฺโก (อมรโกส, ๑-๑๔๕ คาถายํ)].
วตฺตหโต สสฺส โน โหติ, นํวจนสฺส นานํ โหติ.
วตฺตหาโน เทติ, วตฺตหานานํ เทติ. เสสํ ยุวสทฺทสมํ.
สทฺทนีติยํ ปน นา, เสสุ วตฺตหินา, วตฺตหิโนติ [นีติ. ปท. ๒๑๙; (ตตฺถ นามฺหิ วตฺตหานาติ ทิสฺสติ)] วุตฺตํ.
ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน. ‘‘สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน’’ติปิ [สํ. นิ. ๑.๒๐๙] ปาฬิ. โภ ทฬฺหธมฺมา, โภนฺโต ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมิโน, ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ. เสสํ ปุริสสมํ. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมาติ. วิวฏจฺฉทสทฺเท ปน นามฺหิ อิตฺตํ นตฺถิ, เสสํ ทฬฺหธมฺมสมํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๐] จ ‘‘โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘] จ ทิฏฺตฺตา เอเต สทฺทา ปุริสรูปา อการนฺตาปิ ยุชฺชนฺติ.
วุตฺตสิรา วุจฺจติ นวโวโรปิตเกโส, วุตฺตสิรา พฺราหฺมโณ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน, วุตฺตสิรานา, ¶ วุตฺตสิราเนหิ. เสสํ ปุริสสมํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘กาปฏิโก มาณโว วุตฺตสิโร’’ติปิ [ม. นิ. ๒.๔๒๖] ทิสฺสติ.
รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโม. รหา, รหา, รหิโน, รหานํ, รหิเน, รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ, รหสฺส, รหิโน, รหานํ…เป… รหาเน, รหาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๗] สพฺพํ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ, อิธ ปน มหาวุตฺตินา สิทฺธํ.
อิติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ.
อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ โลโป, มุนิ คจฺฉติ.
๑๖๕. โลโป [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓].
ฌ, ลโต โยนํ โลโป โหติ. ‘โยโลปนีสุ ทีโฆ’ติ ทีโฆ.
มุนี คจฺฉนฺติ.
๑๖๖. โยสุ ฌิสฺส ปุเม [ก. ๙๖; รู. ๑๔๘; นี. ๒๕๙].
ปุลฺลิงฺเค โยสุ ฌสฺสฺส อิ-การสฺส ฏ โหติ วา.
มุนโย คจฺฉนฺติ.
ฌิสฺสาติ กึ? รตฺติโย, ทณฺฑิโน.
ปุเมติ กึ? อฏฺีนิ.
โภ มุนิ, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ มุนี, โภนฺโต มุนี, โภนฺโต มุนโย, มุนึ, มุนี, มุนโย, มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมา, มุนิมฺหา.
๑๖๗. นา ¶ สฺมาสฺส [ก. ๒๑๕; รู. ๔๑; นี. ๔๔๒].
ฌ, ลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา.
มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมึ, มุนิมฺหิ, มุนีสุ.
อิสิ คจฺฉติ, อิสี, อิสโย, โภ อิสิ, โภ อิสี, โภนฺโต อิสี, โภนฺโต อิสโย อิจฺจาทิ.
อคฺคิ ชลติ, อคฺคี, อคฺคโย, โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, โภนฺโต อคฺคี, โภนฺโต อคฺคโย อิจฺจาทิ.
เอวํ กุจฺฉิ, มุฏฺิ, คณฺิ, มณิ, ปติ, อธิปติ, คหปติ, เสนาปติ, นรปติ, ยติ, าติ, สาติ, วตฺถิ, อติถิ, สารถิ, โพนฺทิ, อาทิ, อุปาทิ, นิธิ, วิธิ, โอธิ, พฺยาธิ, สมาธิ, อุทธิ, อุปธิ, นิรุปธิ, ธนิ, เสนานิ, กปิ, ทีปิ, กิมิ, ติมิ, อริ, หริ, คิริ, กลิ, พลิ, สาลิ, อฺชลิ, กวิ, รวิ, อสิ, มสิ, เกสิ, เปสิ, ราสิ, อหิ, วีหิอิจฺจาทโย.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา อกตรสฺเสหิปิ เกหิจิ ฌสฺเหิ โยนํ โน โหติ, ‘‘ฉ มุนิโน อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโน’’ติ [มหานิ. ๑๔] จ ‘‘าณุปปนฺนา มุนิโน วทนฺตี’’ติ จ ‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยุ’’นฺติ จ [ชา. ๒.๒๑.๓๔๔] ‘‘ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺนารีน’’ [วิ. ว. ๓๒๓] นฺติ จ ‘‘หํสาธิปติโน อิเม’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๓๘] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติ.
คาถาสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ มุนิโต คสฺส เอตฺตฺจ โหติ, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], ธมฺมทสฺโส ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], จิรํ ¶ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺ มหามุเน [อป. เถร ๑.๒.๑๖๘], ปฏิคฺคณฺห มหามุเน [อป. เถร ๑.๔๑.๘๓]. ตุยฺหตฺถาย มหามุเนติ [อป. เถร ๑.๓.๓๔๕].
เตหิเยว อํวจนสฺส นฺจ โหติ, ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ [สุ. นิ. ๒๑๐], มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ [ชา. ๑.๘.๔๔], ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๗], สพฺพกามสมิทฺธินํ [ชา. ๑.๑๓.๑๐๓].
อิสิสทฺเท ปน –
๑๖๘. เฏ สิสฺสิสิสฺมา [เฏ สิสฺสสฺมา (มูลปาเ)].
อิสิมฺหา สิสฺส เฏ โหติ วา.
โย โน’ชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๑๖๔]. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตฺจ โหติ, นิสีทาหิ มหาอิเส [ชา. ๒.๒๐.๑๑๔], ตฺวํ โน’สิ สรณํ อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๓๒๖], ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔].
อิสิมฺหา ทุติยสฺส โยสฺส เฏ โหติ วา.
สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส [ชา. ๑.๑๖.๓๑๔].
สมาเส ปน มเหสิ คจฺฉติ, มเหสี คจฺฉนฺติ, มเหสโย, มเหสิโน. อํวจเน มเหสินนฺติ สิชฺฌติ. ‘‘สงฺคายึสุ มเหสโย [วิ. ว. คนฺถารมฺภกถา เป. ว. คนฺถารมฺภกถา], วานมุตฺตา มเหสโย’’ติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ๑๑๓ ปิฏฺเ] จ ‘‘น ตํ สมฺมคฺคตา ยฺํ, อุปยนฺติ มเหสิโน, เอตํ สมฺมคฺคตา ยฺํ, อุปยนฺติ มเหสิโน [สํ. นิ. ๑.๑๒๐], ปหนฺตา มเหสิโน กาเม, เยน ติณฺณา มเหสิโน’’ติ จ ‘‘มเหสึ วิชิตาวิน’’นฺติ [ม. นิ. ๒.๔๕๙] จ ‘‘สงฺฆฺจาปิ มเหสินํ, กฺุชรํว มเหสินํ, อุปคนฺตฺวา มเหสินํ ¶ [พุ. วํ. ๙.๑], ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ [ชา. ๒.๑๙.๗๐], กตกิจฺจํ มเหสิน’’นฺติ [ชา. ๒.๑๙.๑๐๒] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติ.
อคฺคิสทฺเท –
๑๗๐. สิสฺสคฺคิโต นิ [ก. ๙๕; รู. ๑๔๕; นี. ๒๕๔; ‘สิสฺสาคฺคิโต นิ’ (พหูสุ)].
อคฺคิโต สิสฺส นิ โหติ วา.
อคฺคิ ชลติ, อคฺคินิ ชลติ, อคฺคี ชลนฺติ, อคฺคโย อิจฺจาทิ.
ปาฬิยํ ปน ‘‘อคฺคิ, คินิ, อคฺคินี’’ติ ตโย อคฺคิปริยายา ทิสฺสนฺติ – ‘‘ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคี’’ติ [อ. นิ. ๗.๔๖] จ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ [สุ. นิ. ๑๙], มหาคินิ สมฺปชฺชลิโต [เถรคา. ๗๐๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๕๘] จ ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ [สุ. นิ. ๖๗๕] จ. เตสํ วิสุํ วิสุํ รูปมาลา ลพฺภติ.
เสฏฺิ, ปติ, อธิปติ, เสนาปติ, อติถิ, สารถิสทฺเทหิ จ โยนํ โน โหติ, อํวจนสฺส นํ โหติ วา, เสฏฺิโน, เสฏฺินํ, ปติโน, ปตินํ, อธิปติโน, อธิปตินํ, เสนาปติโน, เสนาปตินํ, อติถิโน, อติถินํ, สารถิโน, สารถินนฺติ. คหปตโย, ชานิปตโย อิจฺจาทีนิ นิจฺจรูปานิ ทิสฺสนฺติ.
อาทิสทฺเท –
‘รตฺถฺยาทีหิ โฏ สฺมึโน’ติ สฺมึโน โฏ โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิมฺหิ, อาโท, คาถาโท, ปาทาโท. ‘‘อาทึ, คาถาทึ, ปาทาทึ’’ อิจฺจาทีสุ ปน อาธารตฺเถ ทุติยา เอว ‘‘อิมํ รตฺตึ, อิมํ ทิวสํ, ปุริมํ ทิสํ, ปจฺฉิมํ ทิสํ, ตํ ขณํ, ตํ ลยํ, ตํ มุหุตฺตํ’’ อิจฺจาทีสุ วิย.
อิทานิ สมาเส ฌิสฺส ฏาเทสาภาโว วุจฺจติ.
๑๗๑. อิโตฺตฺเถ ¶ ปุเม.
ปุเม อฺปทตฺถสมาเส อิ-การมฺหา ปมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วา. สุตฺตวิภตฺเตน อุตฺตรปทตฺถสมาเสปิ กฺวจิ โยนํ โน, เน โหนฺติ.
ปมาโยมฺหิ –
มิจฺฉาทิฏฺิโน, สมฺมาทิฏฺิโน, มุฏฺสฺสติโน, อุปฏฺิตสฺสติโน, อสาเร สารมติโน [ธ. ป. ๑๑], นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน [สํ. นิ. ๑.๑๖๘], อฏฺเเต จกฺกวตฺติโน, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน [สํ. นิ. ๕.๓๔], สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ [ธ. ป. ๑๒๖], โตมร’งฺกุสปาณิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓], ทณฺฑมุคฺครปาณิโน, อริยวุตฺติโน, นิปกา สนฺตวุตฺติโน อิจฺจาทิ.
ทุติยาโยมฺหิ –
มุฏฺสฺสติเน, อุปฏฺิตสฺสติเน, อริยวุตฺติเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิ.
วาตฺเวว? มิจฺฉาทิฏฺี ชนา คจฺฉนฺติ, มิจฺฉาทิฏฺี ชเน ปสฺสติ.
ครู ปน ‘‘โตมร’งฺกุสปาณโย, อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ [ก. ๒๕๓] รูปานิ อิธ อิจฺฉนฺติ.
อฺตฺเถติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺิโย ธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺิโย ธมฺเม.
ปุเมติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺินิโย อิตฺถิโย, มิจฺฉาทิฏฺีนิ กุลานิ.
๑๗๒. เน สฺมึโน กฺวจิ [นี. ๔๕๓].
ปุเม อฺตฺเถ อิโต สฺมึโน กฺวจิ เน โหติ.
กตฺุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน [ชา. ๑.๑๐.๗๘]. สพฺพกามสมิทฺธิเน กุเล, ฉตฺตปาณิเน, ทณฺฑปาณิเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิ.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ อีโตปิ สฺมึโน กฺวจิ เน โหติ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน [ชา. ๒.๑๙.๙๖], เทววณฺณิเน, พฺรหฺมวณฺณิเน, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน [เถรคา. ๑๑๘๒] อิจฺจาทิ.
อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
อีการนฺเต ‘สิมฺหิ นา’นปุํสกสฺสา’ติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺสตฺตํ นตฺถิ, ‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โยสุ จ อํ, นา, ส, สฺมา, สฺมึ สุ จ ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ นิจฺจํ รสฺโส, ทณฺฑี คจฺฉติ. ‘ชนฺตุ เหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, ทณฺฑี คจฺฉนฺติ.
ปกฺเข –
๑๗๓. โยนํ โนเน ปุเม [ก. ๒๒๕; รู. ๑๕๑; นี. ๔๕๒, ๔๕๓].
ปุเม ฌสฺมฺหา อี-การโต ปมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วา.
ทณฺฑิโน คจฺฉนฺติ, โภทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, โภนฺโต ทณฺฑิโน, ทณฺฑึ.
๑๗๔. นํ ฌีโต [ก. ๒๒๔; รู. ๑๕๓; นี. ๔๕๑].
ปุเม ฌสฺมฺหา อี-การโต อํวจนสฺส นํ โหติ วา.
ทณฺฑินํ.
ปุเม ฌีโต ทุติยาโยสฺส โน โหติ วา.
ทณฺฑี ¶ , ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ.
๑๗๖. สฺมึโน นึ [ก. ๒๒๖; รู. ๑๕๔; นี. ๔๑๖].
ฌีโต สฺมึโน นิ โหติ วา.
ทณฺฑินิ.
‘เน สฺมึโน กฺวจี’ติ วิภตฺตสุตฺเตน สฺมึโน เน จ โหติ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุ.
เอวํ จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี, จาคี, ภาคี, โภคี, โยคี, สงฺฆี, วาจี, ธชี, ภชี, กุฏฺี, รฏฺี, ทาี, าณี, ปาณี, คณี, คุณี, จมฺมี, ธมฺมี, สีฆยายี, ปาปการี, พฺรหฺมจารี, มายาวี, เมธาวี, ภุตฺตาวี, ภยทสฺสาวี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, ฉตฺตี, ปตฺตี, ทนฺตี, มนฺตี, สตฺตุฆาตี, สีหนาที, สามี, ปิยปฺปสํสี. อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี อิจฺจาทโย. คามณี, เสนานี, สุธี อิจฺจาทีสุ ปน สฺมึโน นิตฺตํ นตฺถิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา โยสุ ฌี-การสฺสปิ กฺวจิ ฏตฺตํ โหติ,
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;
สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมึ ตุลฺยตา [ชา. ๑.๒.๑๐๓].
ปุริสาลู จ หตฺถโย, สฺตา พฺรหฺมจารโย [อ. นิ. ๖.๓๗], อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ‘หตฺถโย’ติ หตฺถิโน, ‘ปุริสาลู’ติ ปุริสโลลา พลวามุขยกฺขินิโย, ‘พฺรหฺมจารโย’ติ พฺรหฺมจาริโน, ‘อปเจ’ติ ปูเชยฺย.
สุสฺสปิ ¶ กฺวจิ เนสุ โหติ, สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน [ธ. ป. ๑๙๗], เวริเนสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อเวริโน. ตตฺถ ‘เวริเนสู’ติ เวรีจิตฺตวนฺเตสุ.
สมาเสปิ ปมาโยสฺส โนตฺตํ, ทุติยาโยสฺส โนตฺตํ เนตฺตฺจ โหติ. ตตฺถ ทฺเว โนตฺตานิ ปากฏานิ. เนตฺตํ ปน วุจฺจเต, ‘‘อสฺสมเณ สมณมานิเน [อ. นิ. ๘.๑๐], นเร ปาณาติปาติเน [อิติวุ. ๙๓], มฺชุเก ปิยภาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], มาลธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๗], กาสิกุตฺตมธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๕], วณฺณวนฺเต ยสสฺสิเน [ที. นิ. ๒.๒๘๒], จาปหตฺเถ กลาปิเน, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน [ชา. ๒.๒๑.๑๑๑], พฺราหฺมเณ เทววณฺฑิเน, สมุทฺธรติ ปาณิเน [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๗], เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๖] ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ‘ภสฺสรวณฺณิเน’ติ ปภสฺสรวณฺณวนฺเต. สฺมึโน เนตฺเต ปน ‘‘มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน’’ อิจฺจาทีนิ [ชา. ๒.๑๙.๙๖] ปุพฺเพ วุตฺตาเนว.
อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
ภิกฺขาทิคณราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโป, ภิกฺขุ. โยนํ โลเป ทีโฆ, ภิกฺขู.
ปกฺเข –
๑๗๗. ลา โยนํ โว ปุเม [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔].
ปุเม ลสฺเหิ อุวณฺเณหิ โยนํ โว โหติ วาติ โยนํ โว.
๑๗๘. เวโวสุ ¶ ลุสฺส [ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐].
ปุเม เว, โวสุ ปเรสุ ลสฺสฺส อุ-การสฺส ฏ โหติ.
ภิกฺขโว.
ลุสฺสาติ กึ? สยมฺภุโว.
โภ ภิกฺขุ, โภ ภิกฺขู, โภนฺโต ภิกฺขู.
๑๗๙. ปุมาลปเน เวโว [ก. ๑๑๖; รู. ๑๕๗; นี. ๒๙๑].
ปุเม อาลปเน ลสฺมฺหา อุ-การโต โยสฺส เว, โว โหนฺติ วา.
โภนฺโต ภิกฺขเว, อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ [ม. นิ. ๑.๑], เทวกายา อภิกฺกนฺตา, เต วิชานาถ ภิกฺขโว [ที. นิ. ๒.๓๓๔], ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา. ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆ, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุ.
เอวํ มงฺกุ, มจฺจุ, อุจฺฉุ, ปฏุ, ภาณุ, เสตุ, เกตุ, สตฺตุ, สินฺธุ, พนฺธุ, การุ, เนรุ, เมรุ, รุรุ, เวฬุ อิจฺจาทโย.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
เหตุ, ชนฺตุ, กุรุสทฺเทสุ ‘ชนฺตุเหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, เหตุ ธมฺโม, เหตู ธมฺมา, อตีเต เหตโว ปฺจ.
๑๘๐. โยมฺหิ วา กฺวจิ [ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐].
โยสุ ลสฺิโน อุ-การสฺส กฺวจิ ฏ โหติ วา.
อตีเต เหตโย ปฺจ.
วาติ ¶ กึ? เหตุโย.
กฺวจีติ กึ? ภิกฺขโว.
โภ เหตุ, โภ เหตู, โภนฺโต เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วา, เหตุํ, เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วา. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
ชนฺตุ คจฺฉติ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย วา.
๑๘๑. ชนฺตาทิโต โน จ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔; ‘ชนฺตฺวาทิโต’ (พหูสุ)].
ปุเม ชนฺตาทิโต โยนํ โน จ โหติ โว จ.
ชนฺตุโน, ชนฺตโว, โภชนฺตุ, โภชนฺตู, โภนฺโต ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
กุรุ, กุรู, กุรโย, กุรุโย, กุรุโน, กุรโวติ สพฺพํ ชนฺตุสมํ.
‘‘อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยาตุ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๒], นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๑], อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยามี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๔] ทิสฺสนฺติ.
มหาวุตฺตินา ลโตปิ อํวจนสฺส กฺวจิ นํ โหติ, ‘‘กิมตฺถินํ ภิกฺขุนํ อาหุ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคเทสึ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคชีวึ, พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’’นฺติ ทิสฺสนฺติ, ตถา ‘‘โรคนิฑฺฑํ ปภงฺคุนํ, โภคานฺจ ปภงฺคุนํ [ธ. ป. ๑๓๙], วิฺาณฺจ วิราคุน’’นฺติ จ. ตตฺถ ‘กิมตฺถิน’นฺติ กึสภาวํ, ‘มคฺคเทสิ’นฺติ มคฺคํ เทเสนฺตํ, ‘มคฺคชีวิ’นฺติ มคฺเค ชีวนฺตํ, ‘โรคนิฑฺฑ’นฺติ โรคานํ กุลาวกภูตํ, ‘ปภงฺคุน’นฺติ ปภิชฺชนสีลํ, ‘วิราคุน’นฺติ วิรชฺชนสีลํ. กตฺถจิ ปมนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตตฺถ นาคโม.
อิติ ภิกฺขาทิคณราสิ.
สตฺถาทิคณราสิ
สตฺถาทิราสิ
๑๘๒. ลฺตุปิตาทีนมา สิมฺหิ [ก. ๒๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๔๑๑].
สิมฺหิ ¶ ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ สตฺถุ, กตฺตุอิจฺจาทีนํ ปิตาทีนฺจ อุ-กาโร อา โหติ. ‘คสีน’นฺติ โลโป.
สตฺถา.
๑๘๓. ลฺตุปิตาทีนมเส [ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๒].
สมฺหา อฺสฺมึ วิภตฺติคเณ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติ.
๑๘๔. อารงสฺมา [ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑].
อารงโต โยนํ โฏ โหติ.
สตฺถาโร.
๑๘๕. เค อ จ [ก. ๒๔๖; รู. ๗๓; นี. ๔๗๖, ๔๗๘-๙].
เค ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร โหติ อ จ อา จ. โภสตฺถ, โภ สตฺถา, โภนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ.
๑๘๖. โฏเฏ วา [ก. ๒๐๕; รู. ๒๖๐; นี. ๔๒๑].
อารงโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติ วา. เอตฺถ จ วาสทฺโท สขสทฺเท วิกปฺปนตฺโถ ตตฺถ วิธฺยนฺตรสพฺภาวา. ปุน โฏคฺคหณํ ลหุภาวตฺถํ.
สตฺถาโร, สตฺถาเร.
๑๘๗. ฏา ¶ นาสฺมานํ [ก. ๒๐๗, ๒๗๐; รู. ๑๖๑, ๑๒๐; นี. ๔๒, ๕๔๒].
อารงโต นา, สฺมานํ ฏา โหติ.
สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ.
๑๘๘. โลโป [ก. ๒๐๓; รู. ๑๖๒; นี. ๔๑๘].
ลฺตุ, ปิตาทีหิ สโลโป โหติ วา.
สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน.
๑๘๙. นํมฺหิ วา [ก. ๒๐๑; รู. ๑๖๓; นี. ๔๑๖].
นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติ วา. อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถารานํ เอกา นิฏฺา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺาติ [อ. นิ. ๓.๑๒๗]. สตฺถูนํ.
๑๙๐. อา [ก. ๒๐๒; รู. ๑๖๔; นี. ๔๑๗].
นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อา โหติ วา.
สตฺถานํ, สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ, สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถูนํ, สตฺถารานํ, สตฺถานํ.
๑๙๑. ฏิ สฺมึโน [ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕; นี. ๔๒๒].
อารงโต สฺมึโน ฏิ โหติ.
๑๙๒. รสฺสารง [ก. ๒๐๘; รู. ๑๖๖; นี. ๔๒๔].
สฺมึมฺหิ ปเร อารงฺกโต รสฺโส โหติ.
สตฺถริ, สตฺถาเรสุ.
พหุลาธิการา ¶ นา, สฺมาสุ สตฺถุนาติ จ สุมฺหิ สตฺถูสูติ จ สิทฺธํ. ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา, ปูชํ ลพฺภติ ภตฺตุสู’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๑๗] ปาฬิ. ‘ภตฺตุสู’ติ สามีสุ, ‘ภตฺตาสู’ติปิ ปาโ.
‘ลฺตุปิตาทีนมเส’ติ อเสคฺคหเณน โตมฺหิ อารง โหติ [นี. ๔๑๔], ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆเฏนฺตี’’ติ [มหานิ. ๒๗] ปาฬิ.
เอวํ กตฺตา, ภตฺตา, คนฺตา, เชตา, ชเนตา, เฉตฺตา, เฉทิตา, วิฺาตา, วิฺาเปตา, อุฏฺาตา, อุฏฺาเปตา, ตริตา, ตาเรตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, เนตา, เนตฺตา, โปเสตา, เภตฺตา, ยาตา, วตฺตา, เสตา, หนฺตา, สกมนฺธาตา, มหามนฺธาตา อิจฺจาทโย.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา โยนํ อา โหติ, อวิตกฺกิตา คพฺภมุปวชนฺติ [ชา. ๑.๑๓.๑๓๘ (วิสทิสํ)], เต ภิกฺขู พฺรูเหตา สฺุาคารานํ.
อมจฺจวาจีหิ กตฺตุ, ขตฺตุสทฺเทหิ คสฺส เอตฺตํ, อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๐], นตฺถิ โภ ขตฺเต ปโรโลโก [ที. นิ. ๒.๔๐๘].
เค ปเร อารง จ โหติ, ปุจฺฉาม กตฺตาร อโนมปฺ, ‘‘กตฺตารํ อโนมปฺ’’นฺติปิ [ชา. ๑.๑๐.๒๘] ยุชฺชติ.
อํมฺหิ ปเร ปุพฺพสฺสรโลโป จ โหติ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ ชหนฺติ อิตฺถิโย. ‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๔๘] ทิฏฺตฺตา กตฺตุนา, คนฺตุนา อิจฺจาทีนิปิ ยุชฺชนฺติ.
เนตฺตุมฺหา ¶ สฺมึโน เอตฺตํ [นี. ๔๓๐], เนตฺเต อุชุํ คเต สติ [ชา. ๑.๔.๑๓๓], เอเต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, กตฺตา อิตฺถี, กตฺตา ปุริโส, กตฺตา กุลํ อิจฺจาทิ.
อิติ สตฺถาทิราสิ.
ปิตาทิราสิ
ปิตา คจฺฉติ.
๑๙๓. ปิตาทีนมนตฺตาทีนํ [ก. ๒๐๙; รู. ๑๖๘; นี. ๔๒๕; ‘ปิตาทีนมนตฺวาทีนํ’ (พหูสุ)].
นตฺตาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนํ อารงกโต รสฺโส โหติ.
ปิตโร, โภ ปิต, โภ ปิตา, โภนฺโต ปิตโร. ปิตรํ, ปิตุํ วา. ‘‘มาตุํ ปิตฺุจ วนฺทิตฺวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๙] ทิสฺสติ.
ปิตโร, ปิตเร, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตานํ, ปิตุสฺมึ, ปิตุมฺหิ, ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุ.
อนโณ าตินํ โหติ, เทวานํ ปิตุนฺจ โส [ชา. ๒.๒๒.๑๒๖], มาตาปิตูนํ อจฺจเยน, ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย [ชา. ๒.๑๗.๓๙].
เอวํ ภาตา, ภาตโร, ชามาตา, ชามาตโรอิจฺจาทิ.
อนตฺตาทีนนฺติ กึ? นตฺตา, นตฺตาโร, นตฺตารํ, นตฺตาโร, นตฺตาเร อิจฺจาทิ. ตถา ปนตฺตุสทฺโทปิ.
มาตุ ¶ , ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา ปน อิตฺถิลิงฺคา เอว, มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา, โภติ มาเต วา, ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ [อ. นิ. ๗.๕๓] ทิสฺสติ. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํ. โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตุํ, มาตโร, มาตเร, มาตุยา, มาตรา, มาตเรหิ, มาตเรภิ, มาตูหิ, มาตูภิ, มาตุ, มาตุสฺส, มาตุยา. ‘‘มาตุสฺส สรติ, ปิตุสฺส สรตี’’ติ [รู. ๑๖๙; นี. ๑๖๐ ปิฏฺเ] สตฺเถ ทิสฺสติ. ‘‘พุทฺธมาตุสฺส สกฺการํ, กโรตุ สุคโตรโส’’ติ [อป. เถรี. ๒.๒.๒๕๙] จ ทิสฺสติ. มาตูนํ, มาตานํ, มาตรานํ. ปฺจมีรูปํ ตติยาสมํ. ฉฏฺีรูปํ จตุตฺถีสมํ. มาตุสฺมึ, มาตุมฺหิ, มาตริ, มาตุยา, มาตุยํ, มาตเรสุ, มาตูสุ. เอวํ ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา.
วิเสสวิธิมฺหิ คาถาสุ มหาวุตฺตินา มาตุ, ปิตุสทฺเทหิ นาทีนํ ปฺจนฺนํ เอกวจนานํ ยา โหติ, สฺมึโน ปน ยฺจ โหติ, อนฺตโลโป จ. มตฺยา กตํ, มตฺยา เทติ, มตฺยา อเปติ, มตฺยา ธนํ, มตฺยา ิตํ. มตฺยํ ิตํ. เอวํ เปตฺยา กตํอิจฺจาทิ, อิธ วุทฺธิ.
อนฺุาโต อหํ มตฺยา, สฺจตฺโต ปิตรา อหํ [ชา. ๒.๒๒.๒๙]. มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑], อหฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ [ชา. ๒.๑๘.๕๙], สพฺพํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมว.
สตฺถุ, ปิตาทีนํ สมาเส วิธานํ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติ.
อิติ ปิตาทิราสิ.
อิติ สตฺถาทิคณราสิ.
อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ ¶ โลโป, สยมฺภู คจฺฉติ. ‘โลโป’ติ โยนํ โลโป, สยมฺภู คจฺฉนฺติ.
ปกฺเข –
‘ชนฺตาทิโต โน จา’ติ โยนํ โว, โน, สยมฺภุโว, สยมฺภุโน.
‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, โภนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโน.
‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ อมาทีสุ เอกวจเนสุ นิจฺจํ รสฺโส, สยมฺภุํ, คาถายํ ‘สยมฺภุน’นฺติปิ ยุชฺชติ.
สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโน. สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุ.
เอวํ อภิภู, ปราภิภู, เวสฺสภู, โคตฺรภู, วตฺรภู อิจฺจาทิ. เสเสสุ ปน โยนํ โน เอว ลพฺภติ, จิตฺตสหภุโน ธมฺมา [ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๑].
๑๙๔. กูโต [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔].
ปุเม กูปจฺจยนฺเตหิ โยนํ โน โหติ วา.
สพฺพฺู, สพฺพฺุโน. เสสํ สุวิฺเยฺยํ.
วิฺู ¶ , วทฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺู, มตฺตฺู, วิทู. อิธ กูสทฺเทน รูปจฺจยนฺตาปิ คยฺหนฺติ, เวทคู, ปารคู. ตถา ภีรู, ปภงฺคู, วิราคูอิจฺจาทิ จ.
อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
โอการนฺโต ปน โคสทฺโท เอว, โส ปุพฺเพ วุตฺโตเยว.
ปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
นปุํสกลิงฺคราสิ
อการนฺตนปุํสก จิตฺตาทิราสิ
อถ นปุํสกลิงฺคํ ทีปิยเต. ตํ ปน ปฺจวิธํ อทนฺตํ, อิทนฺตํ อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตนฺติ.
๑๙๕. อํ นปุํสเก [ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐].
นปุํสเก อโต สิสฺส อํ โหติ.
จิตฺตํ.
๑๙๖. โยนํ นิ [ก. ๒๑๘; รู. ๑๙๖; นี. ๔๔๕].
นปุํสเก อโต โยนํ นิ โหติ. ‘โยโลปนีสู’ติ นิมฺหิ ทีโฆ.
จิตฺตานิ.
๑๙๗. นีนํ วา [ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕; ‘นีน วา’ (พหูสุ)].
อโต นีนํ ฏา, เฏ โหนฺติ วา.
จิตฺตา, เห จิตฺต, เห จิตฺตา, เห จิตฺตานิ, เห จิตฺตา วา, จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต, จิตฺเตน. เสสํ ปุริสสมํ.
เอวํ ¶ ทกํ, อุทกํ, สุขํ, ทุกฺขํ, มุขํ, องฺคํ, ลิงฺคํ, สิงฺคํ, อฆํ, สจฺจํ, นจฺจํ, รชฺชํ, ปชฺชํ, อมฺพุชํ, ธฺํ, ถฺํ, อรฺํ, ปฺุํ, กิลิฏฺํ, ปิฏฺํ, ภณฺฑํ, ตุณฺฑํ, าณํ, ตาณํ, เลณํ, กรณํ, จรณํ, ฉตฺตํ, เขตฺตํ, เนตฺตํ, อมตํ, โสตํ, ปีํ, วตฺถํ, ปทํ, คทํ, อาวุธํ, กานนํ, ฆานํ, ฌานํ, ทานํ, ธนํ, วนํ, ปาปํ, ทุมํ, หทยํ, จีรํ, จีวรํ, กุลํ, มูลํ, พลํ, มงฺคลํ, ภิสํ, สีสํ, โลหํอิจฺจาทโย.
อิติ จิตฺตาทิราสิ.
กมฺมาทิราสิ
กมฺมสทฺเท –
๑๙๘. นาสฺเสโน [ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑].
กมฺมาทีหิ นาสฺส เอโน โหติ วา.
กมฺเมน, กมฺมนา.
‘ปุมกมฺมถามทฺธาน’นฺติ สุตฺเตน นา, สฺมาสุ อุตฺตํ, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมนา, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโน.
๑๙๙. กมฺมาทิโต [ก. ๑๙๗; รู. ๑๒๕; นี. ๔๐๔].
กมฺมาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วา.
กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเม. เสสํ จิตฺตสมํ.
กมฺม จมฺม ฆมฺม อสฺม เวสฺม อทฺธ มุทฺธ อห พฺรหฺม อตฺตอาตุมา กมฺมาทิ. กมฺมนิ, จมฺมนิ. ‘‘กึ ฉนฺโท กิมธิปฺปาโย, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๑] จ ‘‘กึ ปตฺถยํ มหาพฺรหฺเม, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๓.๘๓] จ ‘‘มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ จ ‘‘ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนี’’ติ จ ทิสฺสนฺติ. อทฺธนิ ¶ , มุทฺธนิ, อหนิ, พฺรหฺมนิ, อตฺตนิ, อาตุมนิ, สพฺพเมตํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมว จ. ตตฺถ ‘สมฺมสี’ติ อจฺฉสิ, ‘ฆมฺมนี’ติ คิมฺหกาเล อาตเป วา, ‘อสฺมนี’ติ ปาสาเณ, ‘เวสฺมนี’ติ ฆเร.
อิติ กมฺมาทิราสิ.
๒๐๐. อํ นปุํสเก [ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐; ‘อํงํ นปุํสเก’ (พหูสุ)?].
นปุํสเก สิมฺหิ นฺตุสฺส อํ โหติ วา. สิโลโป.
คุณวํ กุลํ.
ปกฺเข –
สิมฺหิ มหาวุตฺตินา นฺตุสฺส อนฺโต อ โหติ, ตโต สิสฺส อํ โหติ, คุณวนฺตํ กุลํ.
‘ยฺวาโท นฺตุสฺสา’ติ ยฺวาทีสุ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, เห คุณว, เห คุณวา, เห คุณวนฺตานิ, เห คุณวนฺตา, คุณวํ, คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน, คุณวตา กุเลน. สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
สติมํ กุลํ, สติมนฺตํ กุลํ อิจฺจาทิ.
คจฺฉํ กุลํ, คจฺฉนฺตํ กุลํ, คจฺฉนฺตานิ กุลานิ อิจฺจาทิ.
อิติ อการนฺตนปุํสกราสิ.
อิการนฺตนปุํสกราสิ
อฏฺิ ติฏฺติ, อฏฺี ติฏฺนฺติ.
๒๐๑. ฌลา วา [ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔].
นปุํสเก ฌ, ลโต โยนํ นิ โหติ วา. ‘โยโลปนีสู’ติ ทีโฆ.
อฏฺีนิ ¶ , เห อฏฺิ, เห อฏฺี, เห อฏฺีนิ, เห อฏฺี วา, อฏฺึ, อฏฺินํ, อฏฺีนิ, อฏฺี, อฏฺินา, อฏฺีหิ, อฏฺีภิ. เสสํ มุนิสมํ.
สมาเสปิ สมฺมาทิฏฺิ กุลํ, สมฺมาทิฏฺีนิ กุลานิ อิจฺจาทิ, โยนํ โน, เน นตฺถิ.
สฺมึมฺหิ สมฺมาทิฏฺิสฺมึ, สมฺมาทิฏฺิมฺหิ, สมฺมาทิฏฺินิ, สมฺมาทิฏฺิเน กุเล, อริยวุตฺติเน กุเล อิติ วตฺตพฺพํ.
เอวํ อกฺขิ, อจฺฉิ, สตฺถิ, ทธิ, วาริ อิจฺจาทโย.
อิติ อิการนฺตนปุํสกราสิ.
อีการนฺตนปุํสกราสิ
อีการนฺเต ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺโส, ทณฺฑิ กุลํ, ทณฺฑีนิ กุลานิ, โยนํ โลเป ทณฺฑี.
‘เค วา’ติ รสฺโส, เห ทณฺฑิ, เห ทณฺฑี วา, เห ทณฺฑีนิ, เห ทณฺฑี, ทณฺฑึ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑีนิ, ทณฺฑี, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ. ปุลฺลิงฺคสมํ.
สมาเสปิ สีฆยายิ จิตฺตํ, สีฆยายีนิ, สีฆยายี, เห สีฆยายิ, เห สีฆยายี วา, เห สีฆยายีนิ, เห สีฆยายี, สีฆยายึ, สีฆยายินํ, สีฆยายีนิ อิจฺจาทิ.
เอวํ สุขการิ ทานํ, จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี อิจฺจาทโย กุลสมฺพนฺธิโน จ เวทิตพฺพา.
อิติ อีการนฺตนปุํสกราสิ.
อุการนฺตนปุํสกราสิ
อายุ ¶ ติฏฺติ, ‘ฌลา วา’ติ โยนํ นิตฺเต โลเป จ ทีโฆ, อายูนิ, อายู, เห อายุ, เห อายู, เห อายูนิ, เห อายู, อายุํ, อายุนํ, อายูนิ, อายู. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺเคปิ วตฺตติ, ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ [ที. นิ. ๒.๓๖๙], อายฺุจ โว กีวตโก นุ สมฺม [ชา. ๑.๑๕.๒๐๕], อายุ นุ ขีโณ มรณฺจ สนฺติเก, น จายุ ขีโณ มรณฺจ ทูเร’’ติ ปาฬิปทานิ.
เอวํ จกฺขุ, หิงฺคุ, สิคฺคุ, ชตุ, วตฺถุ, มตฺถุ, มธุ, ธนุ, ติปุ, ทารุ, วสุ, อสฺสุ อิจฺจาทโย.
๒๐๒. อมฺพาทีหิ [ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔; ‘อมฺพาทีหิ’ (พหูสุ)].
อมฺพุ, ปํสุอิจฺจาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วา.
ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป คตํ. เสสํ อายุสมํ. จิตฺรคุ, วหคุ, ทิคุ อิจฺจาทโยปิ อุการนฺตปกติกา เอวาติ.
อิติ อุการนฺตนปุํสกราสิ.
อูการนฺตนปุํสกราสิ
สิมฺหิ รสฺโส, โคตฺรภุ าณํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภู, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู, เห โคตฺรภูนิ, เหโคตฺรภู, โคตฺรภุํ, โคตฺรภุนํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภู. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ สยมฺภุ าณํ, อภิภุ ฌานํ อิจฺจาทิ.
อิติ อูการนฺตนปุํสกราสิ.
นปุํสกลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
สพฺพาทิราสิ
อถ ¶ สพฺพนามานิ ทีปิยนฺเต.
สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, ตฺย, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ,ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิมานิ อฏฺวีสติ สพฺพนามานิ นาม. สพฺเพสํ ลิงฺคตฺถานํ สาธารณานิ นามานิ สพฺพนามานิ.
ตตฺถ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ.
กตร, กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา.
อุภยสทฺโท ทฺวินฺนํ อวยวานํ สมุทายตฺโถ.
อิตรสทฺโท เอกโต วุตฺตสฺส ปฏิโยคีวจโน.
อฺสทฺโท ยถาธิคตมฺหา อปรวจโน.
อฺตร, อฺตมสทฺทา อนิยมตฺถา.
ปุพฺพาทโย สทฺทา ทิสา, กาลาทิววตฺถานวจนา.
ยสทฺโท อนิยมตฺถวจโน.
ต, ตฺยสทฺทา ปรมฺมุเข ทูรวจนา.
เอตสทฺโท ปรมฺมุเข สมีปวจโน, สมฺมุเข ทูรวจโน. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอเตติ จกฺขุปถํ อติกฺกมิตฺวา ทูรคเต สนฺธายาหา’’ติ [ชา. อฏฺ ๔.๑๕.๑๐๔] วุตฺตํ, ตสฺมา ตสทฺทตฺเถปิ วตฺตติ.
อิมสทฺโท สมฺมุเข สมีปวจโน.
อมุสทฺโท ทูรวจโน. สมีป, ทูรตา จ ปริกปฺปพุทฺธิวเสนาปิ โหติ.
กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถ.
เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺโถ อฺตฺโถ จ.
อุภสทฺโท ¶ ทฺวิสทฺทปริยาโย.
ตตฺถ ตฺยสทฺโทปิ พหุลํ ทิสฺสติ. ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา, พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ [ชา. ๒.๒๑.๑๒๐], กถํ นุ วิสฺสเส ตฺยมฺหิ [ชา. ๑.๑๖.๒๘๘], อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิอิจฺจาทิ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔].
‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโย, ฆสฺโ, สิโลโป, สพฺพา อิตฺถี, สพฺพา, สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา, เห สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพาย.
๒๐๓. ฆปาสสฺส สฺสา วา [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙].
ฆ, ปสฺเหิ สพฺพนาเมหิ สสฺส สฺสา โหติ วา.
๒๐๔. โฆสฺสํสฺสาสฺสายํตึสุ [ก. ๖๖; รู. ๒๐๕; นี. ๒๑๓].
สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติ.
สพฺพสฺสา.
๒๐๕. สํสานํ [ก. ๑๖๘; รู. ๒๐๓; นี. ๓๕๓, ๓๖๘].
สพฺพาทีหิ นํวจนสฺส สํ, สานํ โหนฺติ.
สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพายํ.
๒๐๖. สฺมึโน สฺสํ [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙].
สพฺพาทีหิ สฺมึโน สฺสํ โหติ วา.
สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุ.
สทฺทนีติยํ ¶ นา, สฺมา, สฺมึนมฺปิ สฺสาเทโส วุตฺโต [นี. ๓๖๖]. ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ [ปารา. ๔๔๓], กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ [ปารา. ๒๙๐] ปาฬิ. อิธ ปน สุตฺตวิภตฺเตน สาธิยติ. สพฺพสฺสา กตํ, สพฺพสฺสา อเปติ, สพฺพสฺสา ิตํ.
สพฺโพ ปุริโส.
๒๐๗. โยนเมฏ [ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗].
อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฏ โหติ.
สพฺเพ ปุริสา.
อโตตฺเวว? สพฺพา อิตฺถิโย, อมู ปุริสา.
เห สพฺพ, เห สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพน.
๒๐๘. สพฺพาทีนํ นํมฺหิ จ [ก. ๑๐๒; รู. ๒๐๒; นี. ๒๗๐].
นํมฺหิ จ สุ, หิสุ จ สพฺพาทีนํ อสฺส เอ โหติ.
สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ.
จูฬนิรุตฺติยํ ปน สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ วุตฺตํ, สพฺพา อเปติ, สพฺเพ ปติฏฺิตนฺติ. ‘‘สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา สวตี’’ติ จ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕] จ ปาฬี. ตตฺถ ‘ตฺยาห’นฺติ เต+อหํ, ตสฺมึ มนฺเตติ อตฺโถ.
สพฺพนาเมหิ จตุตฺถิยา อายาเทโสปิ ทิสฺสติ, ‘‘ยาย โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิ. โส โน อตฺโถ ¶ อนุปฺปตฺโต’’ติ [เถรคา. ๑๗๖] จ ‘‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาถ, ตเมว อตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาถา’’ติ จ [ที. นิ. ๑.๒๖๓] ‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๗๐] จ ปาฬี.
สพฺพํ จิตฺตํ.
สพฺพาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติ.
สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
พหุลาธิการา กฺวจิ นิสฺส ฏา, เฏปิ โหนฺติ. ปาฬิยํ ปน นิสฺส ฏา, เฏปิ ทิสฺสนฺติ- ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช. นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร [พุ. วํ. ๒.๘๒]. กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๐]. เอวํ กตร, กตมสทฺทาปิ เยฺยา.
อุภยสทฺเท อิตฺถิ, ปุเมสุ อุภยา, อุภโยติ ปเมกวจนรูปํ อปฺปสิทฺธํ. มหาวุตฺตินา โยนํ โฏ วา โหติ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยํ อิตฺถึ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยาย, อุภยาหิ, อุภยาภิ. เสสํ สพฺพสมํ.
อุภโย ปุริสา, อุภเย ปุริสา, อุภยํ, อุภโย, อุภเย, อุภเยน, อุภเยหิ, อุภเยภิ, อุภยสฺส, อุภเยสํ, อุภเยสานํ. สพฺพสมํ.
อุภยํ กุลํ ติฏฺติ, อุภยานิ, อุภยํ, อุภยานิ. สพฺพสมํ. ‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], โตเทยฺย, กปฺปา อุภโย, อิเธกรตฺตึ อุภโย วเสม, อุภเย เทวมนุสฺสา, อุภเย วสามเส’’ติ ปาฬิ.
๒๑๐. สฺสํสฺสาสฺสาเยสิตเรกฺเติมานมิ [ก. ๖๓; รู. ๒๑๗; นี. ๒๑๐; ‘สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกฺเภิมานมิ’ (พหูสุ)].
สฺสมาทีสุ ¶ อิตรา, เอกา, อฺา, เอตา, อิมาสทฺทานํ อิ โหติ.
อิตริสฺสา กตํ, อิตริสฺสา เทติ, อิตริสฺสา อเปติ, อิตริสฺสา ธนํ, อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ ิตํ. เสสํ สพฺพสมํ.
อฺา, อฺา, อฺาโย, อฺํ, อฺา, อฺาโย, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺาหิ, อฺาภิ, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺาสํ, อฺาสานํ, อฺิสฺสา, อฺาหิ, อฺาภิ, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺาสํ, อฺาสานํ, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺายํ, อฺิสฺสํ, อฺาสุ. เสสลิงฺเคสุ สพฺพสมํ.
‘‘อฺตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ [ปารา. ๗๓] ปาฬิ, อิธ สุตฺตวิภตฺเตน สิชฺฌติ. เสสํ อฺตร, อฺตเมสุ สพฺพสมํ.
อิติ สพฺพาทิอฏฺกราสิ.
ปุพฺพา อิตฺถี, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพํ, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาหิ, ปุพฺพาภิ, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาสํ, ปุพฺพาสานํ, สตฺตมิยํ ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพายํ, ปุพฺพสฺสํ, ปุพฺพาสุ.
๒๑๑. ปุพฺพาทีหิ ฉหิ [ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗; จํ. ๒.๑.๑๕; ปา. ๑.๑.๓๔].
เตหิ ฉหิ โยนํ เอฏ โหติ วา.
ปุพฺเพ, ปุพฺพา, ปเร, ปรา, อปเร, อปรา, ทกฺขิเณ, ทกฺขิณา, อุตฺตเร, อุตฺตรา, อธเร, อธรา. ตตฺถ ‘ปุพฺเพ ปุพฺพา’ติ ปุรตฺถิมทิสาภาคา, ตตฺรฏฺกา วา อตฺถา, ปุราตนา วา สตฺตา สงฺขารา จ. ‘‘ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพเทวา, ปุพฺพาจริยา’’ติอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ พุทฺธา ¶ ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพา พุทฺธา วา ปุพฺพพุทฺธา’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ เสเสสุ.
ปุพฺเพสํ, ปุพฺเพสานํ, ปเรสํ, ปเรสานํ, อปเรสํ, อปเรสานํ, ทกฺขิเณสํ, ทกฺขิเณสานํ, อุตฺตเรสํ, อุตฺตเรสานํ, อธเรสํ, อธเรสานํ. เสสํ เยฺยํ.
ปุพฺพาทีหีติ กึ? สพฺเพ.
ฉหีติ กึ? เย, เต.
๒๑๒. นาฺฺจ นามปฺปธานา [จํ. ๒.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๒๗-๒๙].
สุทฺธนามภูตา จ สมาเส อปฺปธานภูตา จ สพฺพาทิโต ปุพฺเพ วุตฺตํ สพฺพาทิการิยํ อฺฺจ อุปริ วุจฺจมานํ สพฺพาทิการิยํ น โหติ. ตตฺถ สุทฺธนามภูตํ สพฺพาทินาม น ชานาตีติ อตฺเถน พาลวาจโก อฺสทฺโท, อาชานาตีติ อตฺเถน มชฺเฌมคฺคผลาณวาจโก อฺสทฺโท, อรหตฺตผลาณวาจโก อฺสทฺโท, ‘ปุพฺโพ โลหิต’นฺติอาทีสุ ปุพฺพสทฺโท, อติเรกปรมาทิวาจโก ปรสทฺโท, ทิสากาลาทิโต อฺเสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ทกฺขิณุ’ตฺตรสทฺทา จ สงฺขฺยตฺถวาจิโต อฺโ เอกสทฺโท จาติ สพฺพเมตํ สุทฺธนามํ นาม, ตโต สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
อปฺปธาเน ทิฏฺปุพฺพ, คตปุพฺพ, ปิยปุพฺพ อิจฺจาทิ. ตตฺถ ปุพฺเพ ทิฏฺโ ทิฏฺปุพฺโพ พุทฺโธ ปุริเสน. ปุพฺเพ ทิฏฺโ เยนาติ วา ทิฏฺปุพฺโพ ปุริโส พุทฺธํ. เอวํ คตปุพฺโพ มคฺโค ปุริเสน, คตปุพฺโพ วา ปุริโส มคฺคํ. ปิยา วุจฺจติ ภริยา, ปิยา ปุพฺพา ปุราณา เอตสฺสาติ ปิยปุพฺโพ, ปิโย วุจฺจติ ปติ, ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสาติ ปิยปุพฺพา. เอเตหิ จ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
๒๑๓. ตติยตฺถโยเค [นี. ๓๕๐; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๐].
ตติยตฺเถน ¶ ปเทน โยเค สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํ.
๒๑๔. จตฺถสมาเส [ก. ๑๖๖; รู. ๒๐๙; นี. ๓๔๙; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๑].
จตฺถสมาโส วุจฺจติ ทฺวนฺทสมาโส, ตสฺมึ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
ทกฺขิณา จ อุตฺตรา จ ปุพฺพา จ ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพา, ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ.
จตฺเถติ กึ? ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยา อนฺตรทิสาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ.
๒๑๕. เวฏ [ก. ๑๖๕; รู. ๒๐๘; นี. ๓๔๘; จํ. ๒.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๓๒].
จตฺถสมาเส โยนํ เอฏ โหติ วา.
กตรกตเม, กตรกตมา, อิตริตเร, อิตริตรา, อฺมฺเ, อฺมฺา, ปุพฺพปเร, ปุพฺพปรา, ปุพฺพาปเร, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิ.
อิเมสุ ปุพฺพาทีสุ สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ โหติ, ปุพฺพา, ปุพฺเพ, ปรา, ปเร, อปรา, อปเร, ทกฺขิณา, ทกฺขิเณ, อุตฺตรา, อุตฺตเร, อธรา, อธเร.
อิติ ปุพฺพาทิฉกฺกราสิ.
ยา อิตฺถี, ยา, ยาโย, ยํ, ยา, ยาโย, ยาย, ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย ¶ , ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย, ยสฺสา, ยายํ, ยสฺสํ, ยาสุ.
โย ปุริโส, เย, ยํ, เย, เยน, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุ.
ยํ จิตฺตํ, ยานิ จิตฺตานิ, ยํ, ยานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
๒๑๖. ตฺยเตตานํ ตสฺส โส [ก. ๑๗๔; รู. ๒๑๑; นี. ๓๖๐].
อนปุํสกานํตฺย, ต, เอตสทฺทานํ ตพฺยฺชนสฺส โส โหติ สิมฺหิ. สิโลโป.
สา อิตฺถี, ตา, ตาโย, อิตฺถิโย, ตํ, ตา, ตาโย, ตาย.
๒๑๗. สฺสา วา เตติมามูหิ [ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕-๖, ๒๐๙].
ฆ, ปสฺเหิ ตา, เอตา, อิมา, อมุสทฺเทหิ นาทีนํ ปฺจนฺนํ เอกวจนานํ สฺสา โหติ วา. รสฺโส.
ตสฺสา กตํ, ตาหิ, ตาภิ, ตาย, ตสฺสา.
๒๑๘. ตาสฺสิ วา [ก. ๖๔; รู. ๒๑๖; นี. ๒๑๑].
สฺสํ, สฺสา, สฺสาเยสุ ฆสฺสฺส ตาสทฺทสฺส อิ โหติ วา.
ติสฺสา.
๒๑๙. เตติมาโต ¶ สสฺส สฺสาย [ก. ๖๕; รู. ๒๑๕; นี. ๒๑๒].
ตา, เอตา, อิมาหิ สสฺส สฺสายาเทโส โหติ วา.
ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตสฺสา, ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตายํ, ตสฺสา, ตสฺสํ, ติสฺสา, ติสฺสํ, ตาสุ.
โส ปุริโส, เต ปุริสา, ตํ, เต, เตน, เตหิ, เตภิ, ตสฺส, เตสํ, เตสานํ, ตสฺมึ, ตมฺหิ, เตสุ.
ตํ จิตฺตํ, ตานิ จิตฺตานิ, ตํ, ตานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
๒๒๐. ตสฺส โน สพฺพาสุ [ก. ๑๗๕; รู. ๒๑๒; นี. ๓๖๑].
ยฺวาทีสุ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตสฺส โน โหติ.
เน ปุริสา, นํ, เน, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, นมฺหิ, เนสุ.
เอตฺถ จ ‘สพฺพาสู’ติ วุตฺเตปิ ยา ยา วิภตฺติ ลพฺภติ, ตํ ตํ ตฺวา โยเชตพฺพา.
นํ จิตฺตํ, เนหิ, เนภิ. ปุลฺลิงฺคสมํ.
๒๒๑. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิมสฺส จ [ก. ๑๗๖; รู. ๒๑๓; นี. ๓๖๒].
สาทีสุ ตสฺส จ อิมสฺส จ ฏ โหติ วา.
อสฺสา อิตฺถิยา กตํ, อสฺสา, อสฺสาย เทติ. สํมฺหิ ทีโฆ [นี. ๓๖๘] – อาสํ อิตฺถีนํ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา [ชา. ๑.๑.๖๕], อสฺสา อเปติ, อสฺสา, อสฺสาย ธนํ, อาสํ ธนํ, ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๙๖] เอตฺถ ‘สาน’นฺติ เวทนานํ, มหาวุตฺตินา ตสฺส สตฺตํ. อสฺสา, อสฺสํ ิตํ.
อสฺส ¶ ปุริสสฺส, อาสํ ปุริสานํ. เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๒๑]. อสฺมา, อมฺหา, อสฺส, อาสํ, อสฺมึ, อมฺหิ.
อสฺส จิตฺตสฺส. ปุลฺลิงฺคสมํ.
เอสา อิตฺถี, เอตา, เอตาโย, เอตํ, เอตา, เอตาโย, เอตาย, เอตสฺสา, เอติสฺสา กตํ.
เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต, เอเตน.
เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เอเตน. สพฺพํ ตสทฺทสมํ เปตฺวา นตฺตํ, ฏตฺตฺจ.
๒๒๒. สิมฺหานปุํสกสฺสายํ [ก. ๑๗๒; รู. ๒๑๘; นี. ๓๐๖-๗; ‘สิมฺห…’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ นปุํสกโต อฺสฺส อิมสฺส อยํ โหติ. สิโลโป.
อยํ อิตฺถี, อิมา, อิมาโย, อิมํ, อิมา, อิมาโย, อิมาย, อิมสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาหิ, อิมาภิ, อิมาย, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสาย, อิมาสํ, อิมาสานํ, อาสํ. ปฺจมีรูปํ ตติยาสมํ, ฉฏฺีรูปํ จตุตฺถีสมํ. อิมาย, อิมายํ, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสํ, อิมาสุ.
อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเม.
๒๒๓. นามฺหินิมิ [ก. ๑๗๑; รู. ๒๑๙; นี. ๓๕๗; ‘นามฺหนิมฺหิ’ (พหูสุ)].
นามฺหิ อนิตฺถิลิงฺเค อิมสฺส อน, อิมิอาเทสา โหนฺติ.
อิมินา, อเนน, อิเมหิ, อิเมภิ.
๒๒๔. อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ [ก. ๑๗๐; รู. ๒๒๐; นี. ๓๕๖].
อนิตฺถิลิงฺเค ¶ อิมสฺส เฏ โหติ วา สุ, นํ, หิสุ.
เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมา, อิมมฺหา, อสฺมา, อมฺหา, อิเมหิ, อิเมภิ, เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมึ, อิมมฺหิ, อสฺมึ, อมฺหิ, อิเมสุ, เอสุ.
‘‘อนมฺหิ ภทฺเท สุโสเณ, กินฺนุ ชคฺฆสิ โสภเน’’ติ [ชา. ๑.๕.๑๓๐ (อนมฺหิ กาเล สุโสณิ)] ปาฬิ- ‘อนมฺหี’ติ อิมสฺมึ าเน, มหาวุตฺตินา สฺมึมฺหิ อนาเทโส.
อิมํ จิตฺตํ.
๒๒๕. อิมสฺสิทํ วา [ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕].
นปุํสเก อํ, สิสุ อิมสฺส เตหิ อํ, สีหิ สห อิทํ โหติ วา.
อิทํ จิตฺตํ, อิมานิ จิตฺตานิ, อิมํ, อิทํ, อิมานิ, อิมินา, อเนน. สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
อิธ มิสฺสกรูปํ วุจฺจติ –
ยา, สา อิตฺถี, ยา, ตา อิตฺถิโย, ยํ, ตํ อิตฺถึ, ยา, เอสา อิตฺถี, ยา, เอตา อิตฺถิโย, ยํ, เอตํ อิตฺถึ, ยา, อยํ อิตฺถี, ยา, อิมา อิตฺถิโย, ยํ, อิมํ อิตฺถึ, โย, โส ปุริโส, เย, เต ปุริสาอิจฺจาทโย.
‘‘ส โข โส กุมาโร วุทฺธิมนฺวายา’’ติ เอตฺถ โส โส กุมาโรติ, ‘เอเส เส เอเก เอกตฺเถ’ติ เอตฺถ เอโส โส เอโก เอกตฺโถติ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อตฺถปทํ, ปรํ ปรํ พฺยฺชนมตฺตํ. ‘‘อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑] เอตฺถ ปน ทฺเวปิ วิสุํ ¶ วิสุํ อตฺถปทานิ เอวาติ. ยํ, ตํ, อิทนฺติ อิเม สทฺทา นิปาตรูปาปิ หุตฺวา ปาฬิวากฺเยสุ สฺจรนฺติ สพฺพลิงฺควิภตฺตีสุ อภินฺนรูปาติ.
๒๒๖. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํ [นี. ๓๗๕-๖ ปิฏฺเ; ปา. ๒.๔.๓๔].
อนฺวาเทโส วุจฺจติ อนุกถนํ, ปุนกถนํ, อนฺวาเทสาเน อิม, เอตานํ เอนาเทโส โหติ ทุติยาวิภตฺตีสุ.
อิมํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอนํ ภิกฺขุํ ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, อิเม ภิกฺขู วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอเน ภิกฺขู ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, เอตํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิอิจฺจาทินา วตฺตพฺพํ. ตเมนํ ภิกฺขเว นิรยปาลา [อ. นิ. ๓.๓๖], ยตฺวาธิกรณเมนํ ภิกฺขุํ อิจฺจาทีสุปิ [ที. นิ. ๑.๒๑๓] อนุกถนเมว.
๒๒๗. มสฺสามุสฺส [ก. ๑๗๓; รู. ๒๒๓; นี. ๓๕๙].
สิมฺหิ อนปุํสกสฺส อมุสฺส มสฺส โส โหติ.
อสุ อิตฺถี, อมุ วา, อมู, อมุโย, อมุํ, อมู, อมุโย, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสา, อมุสฺสํ, อมูสุ.
อสุ ปุริโส, อมุ วา.
๒๒๘. โลโปมุสฺมา [ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓].
อมุโต โยนํ โลโป โหติ. โว, โนปวาโทยํ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔].
อมู ¶ , อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ, อมูภิ.
อมุโต สสฺส โน น โหติ.
อมุสฺส.
มหาวุตฺตินา สมฺหิ มุสฺส ทุตฺตํ, อทุสฺส. ปาฬิยํ ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺตึ ภตฺตํ อปาภต’’นฺติ [ชา. ๑.๔.๖๒] เอตฺถ คาถาวเสน อ-การโลโป. อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิ, อมุสฺส, อทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุ.
๒๓๐. อมุสฺสาทุํ [ก. ๑๓๐; รู. ๒๒๕; นี. ๓๐๘].
นปุํสเก อํ, สิสุ อมุสฺส เตหิ สห อทุํ โหติ วา.
อมุํ จิตฺตํ, อทุํ จิตฺตํ, อมูนิ, อมุํ, อทุํ, อมูนิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. ‘สกตฺเถ’ติ สุตฺเตน กปจฺจเย กเต สพฺพาทิรูปํ นตฺถิ. อมุกา กฺา, อมุกา, อมุกาโย. อมุโก ปุริโส, อมุกา ปุริสา. อมุกํ จิตฺตํ, อมุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทิ.
เก ปเร อมุสฺส มสฺส โส โหติ วา.
อสุกา อิตฺถี, อสุกา, อสุกาโย. อสุโก ปุริโส, อสุกา ปุริสา. อสุกํ กุลํ, อสุกานิ กุลานิ. สพฺพํ กฺา, ปุริส, จิตฺตสมํ.
‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ เอตฺถ ‘อิตฺถิยํ อา’ติ วิภตฺตสุตฺเตน กึสทฺทโต อิตฺถิยํ อาปจฺจโย.
๒๓๒. กึสฺส โก [ก. ๒๒๗-๙; รู. ๒๗๐, ๒๒๖; นี. ๔๕๖-๗-๘? ‘กิสฺส โก สพฺพาสุ’ (พหูสุ)].
สพฺเพสุ ¶ วิภตฺติปจฺจเยสุ กึสฺส โก โหติ.
กา อิตฺถี, กา, กาโย, กํ, กา, กาโย, กาย, กสฺสา อิจฺจาทิ สพฺพสมํ. โก ปุริโส, เก ปุริสา, กํ, เก, เกน, เกหิ, เกภิ, กสฺส.
อนิตฺถิลิงฺเค ส, สฺมึสุ กึสทฺทสฺส กิ โหติ วา.
กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ, กสฺส, กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมึ, กมฺหิ, กิสฺมึ, กิมฺหิ, เกสุ.
๒๓๔. กิมํสิสุ นปุํสเก [‘กิมํสิสุ สห นปุํสเก’ (พหูสุ)].
นปุํสเก อํ, สิสุ กึสทฺทสฺส เตหิ อํสีหิ สห กึ โหติ.
กึ จิตฺตํ, กานิ, กึ, กํ วา, กานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. อิทํ ปุจฺฉนตฺถสฺส สุทฺธกึสทฺทสฺส รูปํ.
‘จิ’อิตินิปาเตน ยุตฺเต ปน เอกจฺจตฺถํ วา อปฺปตฺถํ วา วทติ. กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโย, กิฺจิ อิตฺถึ, กาจิ, กายจิ, กาหิจิ, กายจิ, กสฺสาจิ, กาสฺจิ, กุโตจิ, กาหิจิ. สตฺตมิยํ - กายจิ, กตฺถจิ, กาสุจิ.
โกจิ ปุริโส, เกจิ, กิฺจิ, เกจิ, เกนจิ, เกหิจิ, กสฺสจิ, เกสฺจิ, กิสฺมิฺจิ, กิมฺหิจิ, กตฺถจิ, เกสุจิ.
กิฺจิ กุลํ, กานิจิ กุลานิ, กิฺจิ, กานิจิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
ปุน ¶ ยสทฺเทน ยุตฺเต สกลตฺถํ วทติ. ยา กาจิ อิตฺถี, ยากาจิ อิตฺถิโย.
โย โกจิ ปุริโส, เย เกจิ, ยํ กิฺจิ, เย เกจิ เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสฺจิ ยโต กุโตจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํเกสฺจิ, ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ, ยมฺหิ กิมฺหิจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, เยสุ เกสุจิ.
ยํ กิฺจิจิตฺตํ, ยานิ กานิจิ, ยํ กิฺจิ, ยานิ กานิจิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
สงฺขฺยาราสิ
เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺเถ ปวตฺโต เอกวจนนฺโตว, อฺตฺเถ ปวตฺโต เอกพหุวจนนฺโต.
ตตฺถ สงฺขฺยตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกํ, เอกาย, เอกิสฺสา อิจฺจาทิ. ปุนฺนปุํสเกสุ เอกวจเนสุ ปุริส, จิตฺตรูปเมว.
อฺตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกา อิตฺถิโย, เอกํ, เอกา, เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาหิ, เอกาภิ อิจฺจาทิ.
เอโก ปุริโส, เอเก, เอกํ, เอเก, เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํ. ปุลฺลิงฺค สพฺพสมํ.
เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิ, เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
กปจฺจเย ปเร สพฺพาทิรูปํ นตฺถิ.
‘‘เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหริ [ชา. ๑.๔.๑๗๕]. เอกากินี คหฏฺาหํ, มาตุยา ปริโจทิตา’’ติ [อป. เถรี ๒.๓.๑๘๘] ปาฬิ, เอกโก ปุริโส, เอกกํ, เอกเกน. เอกกํ กุลํ อิจฺจาทิ เอกวจนนฺตเมว, เอกกานํ พหุตฺเต วตฺตพฺเพ ทฺเว เอกกา, ทฺเว เอกเก ¶ , ทฺวีหิ เอกเกหีติ ลพฺภติ. ‘‘ปฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิ. อิมินา นเยน พหุวจนมฺปิ ลพฺภติ. ‘เอกา’ติ มิสฺสกา.
ปฏิเสธยุตฺเต ปน อเนกา อิตฺถิโย, อเนกาสํ อิตฺถีนํ. อเนเก ปุริสา, อเนเกสํ ปุริสานํ. อเนกานิ กุลานิ, อเนเกสํ กุลานํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘เนกานิ ธฺคณานิ, เนกานิ เขตฺตคณานิ, เนกานํ ธฺคณานํ, เนกานํ เขตฺตคณาน’’นฺติปิ อตฺถิ.
เอกจฺจ, เอกจฺจิย, กติ, พหุสทฺทาปิ อิธ วตฺตพฺพา. เอกจฺจา อิตฺถี, เอกจฺจา, เอกจฺจาโยติ สพฺพํ กฺาสมํ.
เอกจฺโจ ปุริโส.
๑๓๕. เอกจฺจาทีหฺยโต [‘เอกจฺจาทีหโต’ (พหูสุ)].
อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ.
เอกจฺเจ ปุริสา, เอกจฺเจ ปุริเส. เสสํ ปุริสสมํ. อาทิสทฺเทน อปฺเปกจฺจ, เอกติย, อุภาทโย สงฺคยฺหนฺติ. อปฺเปกจฺเจ ปุริสา, เอกติเย ปุริสา, อุเภ ปุริสา.
เอกจฺจํ จิตฺตํ.
เอกจฺจาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติ.
เอกจฺจานิ จิตฺตานิ. เสสํ จิตฺตสมํ.
เอกจฺจิย, เอกจฺเจยฺย, เอกติยสทฺทา กฺา, ปุริส, จิตฺตนยา. ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิป [สํ. นิ. ๑.๑๒๗]. สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ. กฏฺํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย ¶ นโร’’ติ [ชา. ๑.๑.๗๓] จ ‘‘ปริวาริตา มฺุจเร เอกจฺเจยฺยา’’ติ จ ‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสู’’ติ จ ปาฬี – ตตฺถ ‘นิปฺลวิต’นฺติ อุทกโต อุพฺภตํ.
กติสทฺโท พหุวจนนฺโตว.
๒๓๗. ฏิกติมฺหา [รู. ๑๒๐ ปิฏฺเ].
กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติ.
กติ อิตฺถิโย, กติ ปุริสา, กติ ปุริเส, กติ จิตฺตานิ. กติหิ อิตฺถีหิ, กติหิ ปุริเสหิ, กติหิ จิตฺเตหิ.
๒๓๘. พหุกตีนํ [‘พหุ กตินฺนํ’ (พหูสุ)].
นํมฺหิ พหุ, กตีนํ อนฺเต นุก โหติ.
กตินฺนํ อิตฺถีนํ, กตินฺนํ ปุริสานํ, กตินฺนํ จิตฺตานํ, อยํ นาคโม พหุลํ น โหติ, ‘กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี’ติ จ ทิสฺสติ. ‘‘พหูนํ วสฺสสตานํ, พหูนํ วสฺสสหสฺสาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ กุสลธมฺมานํ, พหูนํ อกุสลธมฺมาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชึสุ ตถาคตา’’ติ [วิ. ว. ๘๐๗] จ ปาฬี.
กติสุ อิตฺถีสุ, กติสุ ปุริเสสุ, กติสุ จิตฺเตสุ.
พหุสทฺเท ทฺวีสุ นํวจเนสุ พหุนฺนํ, พหุนฺนนฺติ วตฺตพฺพํ. เสสํ เธนุ, ภิกฺขุ, อายุสทิสํ.
กปจฺจเย กฺา, ปุริส, จิตฺตสทิสํ, พหู อิตฺถิโย, พหุกา อิตฺถิโย. พหู ปุริสา, พหโว ปุริสา, พหุกา ปุริสา. พหูนิ จิตฺตานิ, พหุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทินา วตฺตพฺพํ. พหูนํ ¶ สมุทายาเปกฺขเน สติ เอกวจนมฺปิ ลพฺภติ, ‘‘พหุชนสฺส อตฺถาย พหุชนสฺส หิตาย, พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตายา’’ติ [อ. นิ. ๑.๑๔๑] ปาฬิ.
อุภสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘อุภโคหิ โฏ’ติ โยนํ โฏ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ คจฺฉนฺติ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ ปสฺสติ.
๒๓๙. สุหิสุภสฺโส [นี. ๓๑๓ (รู. ๑๐๙ ปิฏฺเ)].
สุ, หิสุ อุภสฺส อนฺโต โอ โหติ.
อุโภหิ, อุโภสุ.
๒๔๐. อุภินฺนํ [ก. ๘๖; นีรู. ๒๒๗; นี. ๓๔๑].
อุภมฺหา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ.
อุภินฺนํ. สพฺพตฺถ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลหิ โยเชตพฺพํ.
๒๔๑. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวทฺเว [ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นิ. ๓๑๐].
โยสุ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุเว, ทฺเว โหนฺติ. ‘ทฺวินฺน’นฺติ วจนํ ทฺวิสฺส พหุวจนนฺตนิยมตฺถํ.
ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว ปุริสา, ทฺเว ปุริเส, ทฺเว จิตฺตานิ, ทุเว อิตฺถิโย, ทุเว ปุริสา, ทุเว ปุริเส, ทุเว จิตฺตานิ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ.
๒๔๒. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ [ก. ๖๗; นี. ๒๒๙; นี. ๒๑๔].
นํมฺหิ ¶ ปเร ทฺวาทีนํ อฏฺารสนฺตานํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นุก โหติ. อุ-กาโร อุจฺจารณตฺโถ. กานุพนฺธํ ทิสฺวา อนฺเตติ ายติ.
ทฺวินฺนํ.
๒๔๓. ทุวินฺนํ นํมฺหิ [ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นี. ๒๔๔].
นํมฺหิ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา.
ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุ. มหาวุตฺตินา สุมฺหิ ทุเว โหติ, นาคสฺส ทุเวสุ ทนฺเตสุ นิมฺมิตา [วิ. ว. ๗๐๖], จกฺกานิ ปาเทสุ ทุเวสุ วินฺทติ [ที. นิ. ๓.๒๐๕]. เอวฺจ สติ ทุเวหิ, ทุเวภีติปิ สิทฺธเมว โหติ, อยํ ทฺวิสทฺโท อุภสทฺโท วิย อลิงฺโค.
๒๔๔. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑].
อิตฺถิยํ โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ติสฺโส, จตสฺโส โหนฺติ.
ติสฺโส อิตฺถิโย, จตสฺโส อิตฺถิโย.
มหาวุตฺตินา หิสุ จ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติ, ‘‘ติสฺเสหิ จตสฺเสหิ ปริสาหิ, จตสฺเสหิ สหิโต โลกนายโก’’ติ ปาฬี. ตีหิ, ตีภิ อิตฺถีหิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ อิตฺถีหิ.
๒๔๕. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา [ที. นิ. ๓.๒๐๕].
อิตฺถิยํ นํมฺหิติ, จตุนฺนํ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติ.
ติสฺสนฺนํ ¶ อิตฺถีนํ, จตสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ, ติณฺณํ อิตฺถีนํ, จตุนฺนํ อิตฺถีนํ, สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ สกฺกโต โหติ, จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย โหติ มนาโปติ [ที. นิ. ๑.๓๐๔], ติสฺเสหิ, จตสฺเสหิ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติสฺสนฺนํ, จตสฺสนฺนํ, ติณฺณํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุ.
ปาฬิยํ ‘‘จตสฺเสหี’’ติ ทิฏฺตฺตา ติสฺเสสุ, จตสฺเสสูติปิ ทิฏฺเมว โหติ.
๒๔๖. ปุเม ตโย จตฺตาโร [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑].
ปุลฺลิงฺเค โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตโย, จตฺตาโร โหนฺติ.
ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส, จตฺตาโร ปุริสา, จตฺตาโร ปุริเส.
๒๔๗. จตุโร จตุสฺส [ก. ๗๘, ๒๐๕, ๓๑; รู. ๑๖๐; นี. ๒๓๔; ‘จตุโร วา จตุสฺส’ (พหูสุ)].
ปุเม สวิภตฺติสฺส จตุสทฺทสฺส จตุโร โหติ.
จตุโร ปุริสา, จตุโร ปุริเส. กถํ จตุโร นิมิตฺเต นาทสฺสึ, จตุโร ผลมุตฺตเมติ? ‘‘ลิงฺควิปลฺลาสา’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ.
๒๔๘. อิณฺณํอิณฺณนฺนํ ติโต ฌา [ก. ๘๗; รู. ๒๓๑; นี. ๒๔๓; ‘ณฺณํณฺณนฺนํติโก ฌา’ (พหูสุ)].
ฌสฺมฺหา ติมฺหา นํวจนสฺส อิณฺณํ, อิณฺณนฺนํ โหนฺติ.
ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุ.
๒๔๙. ตีณิจตฺตาริ นปุํสเก [ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑].
นปุํสเก ¶ โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตีณิ, จตฺตาริ โหนฺติ.
ตีณิ จิตฺตานิ, จตฺตาริ จิตฺตานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
วจนสิลิฏฺตฺเต ปน สติ วิสทิสลิงฺควจนานมฺปิ ปทานํ อฺมฺสํโยโค โหติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], ตโยมหาภูตา, ตโย มหาภูเต [ปฏฺา. ๑.๑.๕๘], สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ กฺา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ รตนา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ ยานา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ, สงฺขาเรสุ สติ วิฺาณํ โหติ [สํ. นิ. ๒.๕๐] อิจฺจาทิ.
คาถาสุ วิปลฺลาสาปิ พหุลํ ทิสฺสนฺติ, อฺเ ธมฺมานิ เทเสนฺติ, เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ สุตฺวา, อตฺถานิ จินฺตยิตฺวาน, อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา, กึ ตฺวํ อตฺถานิ ชานาสิ, อิจฺเฉยฺยามิ ภนฺเต สตฺตปุตฺตานิ, สิวิปุตฺตานิ อวฺหย [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓๕], ปุตฺตทารานิ โปเสนฺติ, พลีพทฺทานิ โสฬส อิจฺจาทิ.
อิธ เสสสงฺขฺยานามานิ ทีปิยนฺเต.
๒๕๐. ฏ ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ [ก. ๑๓๔; รู. ๒๕๑; นี. ๒๔๗].
ปฺจาทีหิ อฏฺารสนฺเตหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ โยนํ ฏ โหติ.
ปฺจ อิตฺถิโย, ปฺจ ปุริสา, ปุริเส, ปฺจ จิตฺตานิ, ฉ อิตฺถิโย.
ฬาคเม ¶ ปน ‘‘อิตฺถิภาวา น มุจฺจิสฺสํ, ฉฬานิ คติโย อิมา’’ติ ปาฬิ.
ฉ ปุริสา, ฉ ปุริเส, ฉ จิตฺตานิ. เอวํ สตฺต, อฏฺ, นว, ทส, เอกาทส…เป… อฏฺารส.
๒๕๑. ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม [ก. ๙๐; รู. ๒๕๒; นี. ๒๔๗].
สุ, นํ, หิสุ ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ อสฺส อตฺตเมว โหติ, น เอตฺตํ วา ทีฆตฺตํ วา โหติ.
ปฺจหิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ, ฉหิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, สตฺตหิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุ, อฏฺหิ, อฏฺนฺนํ, อฏฺสุ, นวหิ, นวนฺนํ, นวสุ, ทสหิ, ทสนฺนํ, ทสสุ, เอกาทสหิ, เอกาทสนฺนํ, เอกาทสสุ…เป… อฏฺารสหิ, อฏฺารสนฺนํ, อฏฺารสสุ.
เอเต สพฺเพ อลิงฺคา พหุวจนนฺตา เอว.
‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ วีส, ตึส, จตฺตาลีส, ปฺาเสหิ อาปจฺจโย, มหาวุตฺตินา สิมฺหิ รสฺโส สิโลโป จ, ‘นิคฺคหีต’นฺติ วิกปฺเปน นิคฺคหีตาคโม, วิกปฺเปน อํโลโป, นาทีนํ เอกวจนานํ ยาเทโส, วีส อิตฺถิโย, วีสํ อิตฺถิโย, วีส ปุริสา, วีสํ ปุริสา, วีส ปุริเส, วีสํ ปุริเส, วีส จิตฺตานิ, วีสํ จิตฺตานิ, วีสาย อิตฺถีหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย ปุริเสหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย กุเลหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย อิตฺถีนํ, ปุริสานํ, กุลานํ, สตฺตมิยํ วีสาย อิตฺถีสุ, ปุริเสสุ, กุเลสุ.
ติปจฺจเย วีสติ, ตึสติสทฺทาปิ สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา วิย นิจฺจํ อิตฺถิ ลิงฺเคกวจนนฺตา เอว, สิ, อํโลโป, วีสติ อิตฺถิโย, วีสติ ปุริสา, ปุริเส, วีสติ กุลานิ, วีสติยา อิตฺถีหิ, อิตฺถีนํ, ปุริเสหิ, ปุริสานํ, กุเลหิ, กุลานํ ¶ , วีสติยา, วีสติยํ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลสุ, เอวํ ยาวนวุติยา เวทิตพฺพา. วคฺคเภเท ปน สติ พหุวจนมฺปิ วิกปฺเปน ทิสฺสติ, ทฺเว วีสติโย อิจฺจาทิ.
สตํ, สหสฺสํ, ทสสหสฺสํ, สตสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสนฺติ อิเม นปุํสกลิงฺคาเยว. สงฺขฺเยยฺยปธาเน ปน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสีติ อิตฺถิลิงฺคํ ภวติ. วคฺคเภเท ปน ทฺเว สตานิ, ตีณิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ. โกฏิ, ปโกฏิ, โกฏิปโกฏิ, อกฺโขภิณีสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา เอว. เสสํ สพฺพํ ยาวอสงฺขฺเยยฺยา นปุํสกเมว.
สหสฺสํ กาสิ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ นาม, สตสหสฺสํ ลกฺขํ นาม.
ทุวิธํ ปธานํ สงฺขฺยาปธานํ, สงฺขฺเยยฺยปธานฺจ. ปุริสานํ วีสติ โหติ, ปุริสานํ นวุติ โหติ, ปุริสานํ สตํ โหติ, สหสฺสํ โหติ อิจฺจาทิ สงฺขฺยาปธานํ นาม, วีสติ ปุริสา, นวุติ ปุริสา, สตํ ปุริสา, สหสฺสํ ปุริสา อิจฺจาทิ สงฺขฺเยยฺยปธานํ นาม.
เอตฺถปิ วีสติสทฺโท อิตฺถิลิงฺเคกวจโน เอว. สต, สหสฺสสทฺทา นปุํสเกกวจนา เอว. สงฺขฺยาสทฺทานํ ปน ปทวิธานฺจ คุณวิธานฺจ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติ.
สงฺขฺยาราสิ นิฏฺิโต.
๒๕๒. สิมฺหาหํ [ก. ๑๔๙; รู. ๒๓๒; นี. ๓๑๙; ‘สิมฺหหํ’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส อหํ โหติ.
อหํ คจฺฉามิ.
๒๕๓. มยมสฺมามฺหสฺส [ก. ๑๒๑; รู. ๒๓๓; นี. ๒๙๖].
โยสุ ¶ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน มยํ, อสฺมา โหนฺติ วา.
มยํ คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสามิ.
ปกฺเข –
‘โยนเมฏ’ อิติ วิธิ, อมฺเห คจฺฉาม.
๒๕๔. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวํมฺหิ จ [ก. ๑๔๖; รู. ๒๓๖; นี. ๓๒๔; ‘ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิจ’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ จ อํมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวํ โหนฺติ.
ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ [เถรคา. ๘๓๙], ตฺวํ โน สตฺถา อนุตฺตโร, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตุวํ ปสฺสติ, ตฺวํ ปสฺสติ.
๒๕๕. อํมฺหิ ตํ มํ ตวํ มมํ [ก. ๑๔๓-๔; รู. ๒๓๔-๕; นี. ๓๒๒].
อํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตํ, มํ, ตวํ, มมํ โหนฺติ.
มํ ปสฺสติ, มมํ ปสฺสติ, ตํ ปสฺสติ, ตวํ ปสฺสติ, อมฺเห ปสฺสติ, ตุมฺเห ปสฺสติ.
๒๕๖. ทุติยาโยมฺหิ วา [ก. ๑๖๒; รู. ๒๓๗; นี. ๓๔๕; ‘ทุติเย โยมฺหิ วา’ (พหูสุ)].
ทุติยาโยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วา.
อมฺหํ, อมฺหากํ ปสฺสติ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ ปสฺสติ.
๒๕๗. นาสฺมาสุ ตยามยา [ก. ๑๔๕, ๒๗๐; รู. ๒๓๘, ๑๒๐; นี. ๓๒๓, ๕๔๒].
นา ¶ , สฺมาสุ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยา, มยา โหนฺติ.
มยา กตํ, ตยา กตํ, มยา อเปติ, ตยา อเปติ.
๒๕๘. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺส [ก. ๒๑๐; รู. ๒๓๙; นี. ๔๓๕].
ตยา, ตยีนํ ตสฺส ตฺว โหติ วา.
ตฺวยา กตํ, ตฺวยา อเปติ, อมฺเหหิ กตํ, ตุมฺเหหิ กตํ.
๒๕๙. ตวมมตุยฺหํมยฺหํ เส [ก. ๑๔๑-๒; รู. ๒๔๑-๒; นี. ๓๒๑].
สมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตวาทโย โหนฺติ.
มม ทียเต, มยฺหํ ทียเต, ตว ทียเต, ตุยฺหํ ทียเต.
๒๖๐. นํเสสฺวสฺมากํมมํ [นี. ๔๓๘].
นํ, เสสุ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน อสฺมากํ, มมํ โหนฺติ.
มมํ ทียเต, อสฺมากํ ทียเต.
๒๖๑. งํงากํ นํมฺหิ [ก. ๑๖๑; รู. ๒๔๔; นี. ๓๔๔].
นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วา.
อมฺหํ ทียเต, อมฺหากํ ทียเต, ตุมฺหํ ทียเต, ตุมฺหากํ ทียเต. ปฺจมิยํ มยา, ตยา, ตฺวยา, ปุพฺเพ วุตฺตาว.
สฺมามฺหิ ¶ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตฺวมฺหา โหติ.
ตฺวมฺหา อเปติ, อมฺเหหิ, ตุมฺเหหิ, มม, มมํ, มยฺหํ, ตว, ตุยฺหํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ.
๒๖๓. สฺมึมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิมยิ [ก. ๑๓๙; รู. ๒๔๕; นี. ๓๑๘].
สฺมึมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยิ, มยิ โหนฺติ.
ตยิ, มยิ, ตฺวตฺเต ตฺวยิ, อมฺเหสุ, ตุมฺเหสุ.
๒๖๔. สุมฺหามฺหสฺสาสฺมา [นี. ๔๓๘].
สุมฺหิ อมฺหสฺส อสฺมา โหติ.
อสฺมาสุ.
มหาวุตฺตินา โย, หิสุ อมฺหสฺส อสฺมาเทโส, โยนํ เอตฺตฺจ, อสฺมา คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสติ, อสฺมาหิ กตํ, อสฺมากํ ทียเต, อสฺมาหิ อเปติ, อสฺมากํ ธนํ, อสฺมาสุ ิตํ. ‘‘อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกา’’ติ [ชา. ๑.๗.๖๘] ปาฬิ-อสฺเม อภิชปฺปนฺติ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อสฺมาภิ ปริจิณฺโณสิ, เมตฺตจิตฺตา หิ นายกา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๐] เถรีปาฬิ – ‘ปริจิณฺโณ’ติ ปริจาริโต.
จตุตฺถิยํ อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑] – ‘อธิปนฺนาน’นฺติ ทุกฺขาภิภูตานํ.
ฉฏฺิยํ เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม [ชา. ๑.๔.๑๔๗], เอสา อสฺมากํ ธมฺมตา.
สตฺตมิยํ ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยา. ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺวมฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว [ชา. ๒.๒๑.๘๑] – ตตฺถ ‘ยํ ¶ กิจฺจ’นฺติ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ, ตว อสฺมาสุ ยา ภตฺติ, ตาย มยํ ตฺวมฺหา นิสฺสํสยตํ ปตฺตาติ อตฺโถ.
๒๖๕. อปาทาโท ปทเตกวากฺเย [จํ. ๖.๓.๑๕; ปา. ๘.๑.๑๗, ๑๘].
อปาทาทิมฺหิ ปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหา’มฺหานํ วิธิ โหติ. อธิการสุตฺตมิทํ.
๒๖๖. โยนํหิสฺวปฺจมฺยา โวโน [ก. ๑๔๗, ๑๕๑; รู. ๒๔๖, ๒๕๐; นี. ๓๒๕, ๓๒๙, ๓๓๐].
ปฺจมีวชฺชิเตสุ โย, นํ, หิสุ ปเรสุ อปาทาโทปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน โหนฺติ วา.
คจฺฉถ โว, คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม โน, คจฺฉาม อมฺเห, ปสฺเสยฺย โว, ปสฺเสยฺย ตุมฺเห, ปสฺเสยฺย โน, ปสฺเสยฺย อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหากํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหากํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหากํ, ธนํ โน, ธนํ อมฺหากํ, กตํ โว ปฺุํ, กตํ ตุมฺเหหิ ปฺุํ, กตํ โน ปฺุํ, กตํ อมฺเหหิ ปฺุํ.
อปฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิ.
อปาทาโทตฺเวว? พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกํ [ขุ. ปา. ๗.๑๒].
ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺเห คจฺฉาม.
เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฏฺติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเร.
สวิภตฺตีนนฺตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํ.
๒๖๗. เตเม นาเส [ก. ๑๔๘, ๑๕๐; รู. ๒๔๗, ๒๔๙; นี. ๓๒๖, ๓๒๘; จํ. ๖.๓.๑๗; ปา. ๘.๑.๒๑].
นา ¶ , เสสุ ตาทิสานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺห, อมฺหสทฺทานํ เต, เม โหนฺติ วา.
กตํ เต ปฺุํ, กตํ ตยา ปฺุํ, กตํ เม ปฺุํ, กตํ มยา ปฺุํ, ทินฺนํ เต วตฺถํ, ทินฺนํ ตุยฺหํ วตฺถํ, ทินฺนํ เม วตฺถํ, ทินฺนํ มยฺหํ วตฺถํ, อิทํ เต รฏฺํ, อิทํ ตว รฏฺํ, อิทํ เม รฏฺํ, อิทํ มม รฏฺํ.
๒๖๘. อนฺวาเทเส [จํ. ๖.๓.๒๐; ปา. ๘.๑.๒๓].
อนฺวาเทสฏฺาเน ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา.
คาโม ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, อโถ นครมฺปิ โว ปริคฺคโห. เอวํ เสเสสุ.
๒๖๙. สปุพฺพา ปมนฺตา วา [‘สํปุพฺพา ปมนฺถา วา’ (มูลปาเ) จํ. ๖.๑.๒๑; ปา. ๘.๑.๒๖].
สํวิชฺชติ ปุพฺพปทํ อสฺสาติ สปุพฺพํ, สปุพฺพา ปมนฺตปทมฺหา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติ อนฺวาเทสฏฺาเนปิ.
คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพลํ โว, อโถ นคเร กมฺพลํ ตุมฺหากํ วา. เอวํ เสเสสุ.
๒๗๐. น จวาหาเหวโยเค [จํ. ๖.๓.๒๒; ปา. ๘.๑.๒๔].
จ, วา, ห, อห, เอวสทฺเทหิ โยเค ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติ.
คาโม ¶ ตว จ มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา มม วา ปริคฺคโห อิจฺจาทิ.
จาทิโยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครฺจ เม ปริคฺคโห.
๒๗๑. ทสฺสนตฺเถนาโลจเน [จํ. ๖.๓.๒๓; ปา. ๘.๑.๒๕].
อาโลจนํ โอโลกนํ, อาโลจนโต อฺสฺมึ ทสฺสนตฺเถ ปยุชฺชมาเน ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติ.
คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต – ‘คาโม’ติ คามวาสี มหาชโน.
อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว ปสฺสติ, คาโม โน ปสฺสติ.
๒๗๒. อามนฺตนปุพฺพํ อสนฺตํว [‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว’ (พหูสุ) จํ. ๖.๓.๒๔; ปา. ๘.๑.๗๒].
อามนฺตนภูตํ ปุพฺพปทํ อสนฺตํ วิย โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ.
เทวทตฺต! ตว ปริคฺคโห.
๒๗๓. น สามฺวจนเมกตฺเถ [จํ. ๖.๓.๒๕; ปา. ๘.๑.๗๓].
ตุลฺยาธิกรณภูเต ปเท สติ ปุพฺพํ สามฺวจนภูตํ อามนฺตนปทํ อสนฺตํ วิย น โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
มาณวก ชฏิล! เต ปริคฺคโห.
สามฺวจนนฺติ ¶ กึ? มาณวก เทวทตฺต! ตุยฺหํ ปริคฺคโห.
เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต! ยฺทตฺต! ตุมฺหากํ ปริคฺคโห.
๒๗๔. พหูสุ วา [จํ. ๖.๓.๒๖; ปา. ๘.๑.๗๔].
พหูสุ ชเนสุ ปวตฺตมานํ สามฺวจนภูตมฺปิ อามนฺตนปทํ เอกตฺเถ ปเท สติ อสนฺตํ วิย น โหติ วา.
พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห.
สพฺพาทิราสิ นิฏฺิโต.
วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ
อถ วิภตฺติปจฺจยา ทีปิยนฺเต.
วิภตฺยตฺถานํ โชตกตฺตา วิภตฺติฏฺาเน ิตา ปจฺจยา วิภตฺติปจฺจยา.
๒๗๕. โต ปฺจมฺยา [ก. ๒๔๘; รู. ๒๖๐; นี. ๔๙๓; จํ. ๔.๓.๖; ปา. ๕.๔.๔๕].
ปฺจมิยา วิภตฺติยา อตฺเถ โตปจฺจโย โหติ.
โตมฺหิ ทีฆานํ รสฺโส, กฺโต, รตฺติโต, อิตฺถิโต, เธนุโต. มหาวุตฺตินา โตมฺหิ มาตาปิตูนํ อิตฺตํ, มาติโต, ปิติโต, วธุโต, ปุริสโต, มุนิโต, ทณฺฑิโต ¶ , ภิกฺขุโต, สตฺถารโต, กตฺตุโต, โคตฺรภุโต, สพฺพโต, ยโต, ตโต.
อิม, เอต, กึสทฺเทหิ โต.
๒๗๖. อิโตเตตฺโตกุโต [‘อิโต เตตฺโต กโต’ (พหูสุ) จํ. ๔.๓.๘; ปา. ๗.๒.๑๐๔].
อิโต, อโต, เอตฺโต, กุโตติ เอเต สทฺทา โตปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต.
อิมมฺหา อิเมหีติ วา อิโต, เอตสฺมา เอเตหีติ วา อโต, เอตฺโต, กสฺมา เกหีติ วา กุโต. เอตฺถ จ อิมมฺหา, อิเมหีติอาทิกํ อตฺถวากฺยํ ทิสฺวา ปกติลิงฺคํ เวทิตพฺพํ. อิมินา สุตฺเตน อิมสฺส อิตฺตํ, เอตสฺส อตฺตํ เอตฺตฺจ, ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ เอสรมฺหา ทฺวิตฺตํ, กึสทฺทสฺส กุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุ นิปาตเนสุ.
อภิอาทีหิ โต โหติ, ปุนพฺพิธานา’ปฺจมฺยตฺเถปีติปิ สิทฺธํ.
อภิโต คามํ คามสฺส อภิมุเขติ อตฺโถ.
ปริโต คามํ คามสฺส สมนฺตโตติ อตฺโถ.
อุภโต คามํ คามสฺส อุโภสุ ปสฺเสสูติ อตฺโถ.
ปจฺฉโต, เหฏฺโต, อุปริโต.
๒๗๘. อาทฺยาทีหิ [จํ. ๔.๓.๙; ปา. ๕.๔.๔๔].
อาทิปภุตีหิ อปฺจมฺยตฺเถปิ โต โหติ.
อาทิโต ¶ , มชฺฌโต, ปุรโต, ปสฺสโต, ปิฏฺิโต, โอรโต, ปรโต, ปจฺฉโต, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโตอิจฺจาทีสุ พหุลํ สตฺตมฺยตฺเถ ทิสฺสติ.
ตถา ตติยตฺเถปิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ [สํ. นิ. ๓.๔๔], ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต วิปสฺสติ อิจฺจาทิ.
ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ยตฺวาธิกรณํ, ยโตทกํ ตทาทิตฺตมิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๙.๕๘] ปมตฺเถ อิจฺฉนฺติ.
อิโต เอหิ, อิโต พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา อิจฺจาทีสุ ทุติยตฺเถ.
ปรโตโฆโส, นาทิฏฺา ปรโต โทสํ อิจฺจาทีสุ ฉฏฺฺยตฺเถ.
๒๗๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา [ก. ๒๔๙; รู. ๒๖๖; นี. ๔๙๔; จํ. ๔.๑.๑๐; ปา. ๕.๓.๑๐].
สพฺพาทินามเกหิ สพฺพนาเมหิ สตฺตมิยา อตฺเถ ตฺร, ตฺถา โหนฺติ.
สพฺพสฺมึ สพฺเพสูติ วา สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺสํ สพฺพาสุ วาติปิ. เอวํ กตรตฺร, กตรตฺถ, อฺตฺร, อฺตฺถ อิจฺจาทิ.
ยตฺร, ยตฺถ, ตตฺร, ตตฺถ.
๒๘๐. กตฺเถตฺถกุตฺราตฺรกฺเวหิธ [ก. ๒๕๑; รู. ๒๖๙; นี. ๔๙๙; จํ. ๔.๑.๑๑; ปา. ๕.๓.๑๑, ๑๒].
กตฺถ, เอตฺถ, กุตฺร, อตฺร, ตฺว, อิห, อิธาติ เอเต สทฺทาตฺถ, ตฺร,ว ห, ธาปจฺจยนฺตา สตฺตมฺยตฺเถ สิชฺฌนฺติ.
กสฺมึ เกสูติ วา กตฺถ, กุตฺร, กฺว. ‘กุว’นฺติปิ สิชฺฌติ, ‘‘กุวํ สตฺตสฺส การโก, กุวํ สตฺโต สมุปฺปนฺโน [สํ. นิ. ๑.๑๗๑], กุวํ อสิสฺสํ, กุวํ ขาทิสฺส’’นฺติ ปาฬิ.
เอตสฺมึ ¶ เอเตสูติ วา เอตฺถ, อตฺร, อิมสฺมึ อิเมสูติ วา อิห, อิธ.
๒๘๑. ธิ สพฺพา วา [ก. ๒๕๐; รู. ๒๖๘; นี. ๕๐๒].
สพฺพสทฺทมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ ธิ โหติ วา.
นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ [สํ. นิ. ๑.๙๐].
๒๘๒. ยา หึ [ก. ๒๕๕; รู. ๒๗๕; นี. ๕๐๔].
ยมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หึ โหติ.
ยหึ.
๒๘๓. ตา หฺจ [ก. ๒๕๓; รู. ๒๗๓; นี. ๕๐๑].
ตมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หึ โหติ หฺจ.
ตหึ, ตหํ. ทุติยตฺเถปิ ทิสฺสติ ‘‘ตหํ ตหํ โอโลเกนฺโต คจฺฉตี’’ติ.
๒๘๔. กึสฺส กุกฺจ [ก. ๒๕๑, ๒๒๗-๘-๙; รู. ๒๒๖, ๒๗๐-๑-๒; นี. ๕๐๐, ๔๕๖-๗, ๔๖๐].
กึมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หึ, ตํ โหติ. กึสฺส กุตฺตํ กตฺตฺจ โหติ.
กุหึ คจฺฉติ, กุหํ คจฺฉติ. กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๒.๖๓]. กุหิฺจิ, กุหิฺจนนฺติ ทฺเว จิ, จน-นิปาตนฺตา สิชฺฌนฺติ.
อิติ สามฺสตฺตมฺยนฺตราสิ.
กาลสตฺตมฺยนฺตํ ¶ วุจฺจเต.
๒๘๕. สพฺเพกฺยเตหิ กาเลทา [ก. ๒๕๗; รู. ๒๗๖; นี. ๕๐๕].
สพฺพ, เอก, อฺ, ย, ตสทฺเทหิ กาเล ทา โหติ.
สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกสฺมึ กาเล เอกทา, อฺสฺมึ กาเล อฺทา, ยสฺมึ กาเล ยทา, ตสฺมึ กาเล ตทา.
๒๘๖. กทากุทาสทาอธุเนทานิ [ก. ๒๕๗-๘-๙; รู. ๒๗๖-๘-๙; นี. ๕๐๕-๖-๗].
เอเตปิ สตฺตมฺยตฺเถ กาเล ทา, ธุนา, ทานิปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
กึสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิ.
๒๘๗. อชฺชสชฺชุปรชฺเชตรหิกรหา [ก. ๒๕๙; รู. ๒๗๙, ๔๒๓; นี. ๕๐๗].
เอเตปิ กาเล ชฺช, ชฺชุ, รหิ, รห ปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
อิมสฺมึ กาเล อชฺช, อิมสฺมึ ทิวเสตฺยตฺโถ.
สมาเน กาเล สชฺชุ-‘สมาเน’ติ วิชฺชมาเน. น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ [ธ. ป. ๗๑], สชฺชุกํ ปาเหสิ – ตตฺถ ‘สชฺชู’ติ ตสฺมึ ทิวเส.
อปรสฺมึ กาเล อปรชฺชุ, ปุนทิวเสติ อตฺโถ.
อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ, กึสฺมึ กาเล กรห. กุโตจิ, กฺวจิ, กตฺถจิ, กุหิฺจิ, กทาจิ, กรหจิสทฺทา ปน จิ-นิปาตนฺตา โหนฺติ, ตถา ยโต กุโตจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, ยทา กทาจีติ. กิฺจนํ, กุหิฺจนํ, กุทาจนนฺติ จน-นิปาตนฺตาติ.
วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ นิฏฺิโต.
อพฺยยปทานิ
อุปสคฺคปทราสิ
อถ ¶ อพฺยยปทานิ ทีปิยนฺเต.
ฉพฺพิธานิ อพฺยยปทานิ อุปสคฺคปทํ, นิปาตปทํ, วิภตฺติปจฺจยนฺตปทํ, อพฺยยีภาวสมาสปทํ, อพฺยยตทฺธิตปทํ, ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทนฺติ. พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นานาลิงฺควิภตฺติวจเนหิ นตฺถิ รูปพฺยโย เอเตสนฺติ อพฺยยา, อสงฺขฺยาติ จ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ วิภตฺติปจฺจยนฺตปทโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อพฺยยีภาวสมาสมฺหิ วิภตฺตีนํ วิธิ สมาสกณฺเฑ วกฺขติ, ตสฺมา ตานิ ทฺเว เปตฺวา เสสานิ จตฺตาริ อิธ วุจฺจนฺเต.
๒๘๘. อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ [จํ. ๒.๑.๓๘; ปา. ๒.๔.๘๒].
อสงฺขฺเยหิ ปเทหิ ยถารหํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, เกหิจิ ปเทหิ ปมาย โลโป, เกหิจิ ปเทหิ ทุติยาย โลโป…เป… เกหิจิ สตฺตมิยา, เกหิจิ ทฺวินฺนํ, เกหิจิ ติสฺสนฺนํ…เป… เกหิจิ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ อาวุโส, โภ, ภนฺเตอิจฺจาทีหิ อามนฺตนนิปาเตหิ อตฺถิ, นตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา, สิยา, สิยุํ, สาธุ, ตุณฺหีอิจฺจาทีหิ จ ปมาย โลโป.
จิรํ, จิรสฺสํ, นิจฺจํ, สตตํ, อภิณฺหํ, อภิกฺขณํ, มุหุตฺตํ อิจฺจาทีหิ อจฺจนฺตสํโยคลกฺขเณ ทุติยาย.
ยถา, ตถา, สพฺพถา, สพฺพโส, มุสา, มิจฺฉาอิจฺจาทีหิ ตติยาย.
กาตุํ, กาตเว อิจฺจาทีหิ จตุตฺถิยา.
สมนฺตา ¶ , สมนฺตโต, ทีฆโส, โอรโสอิจฺจาทีหิ ปฺจมิยา.
ปุเร, ปุรา, ปจฺฉา, อุทฺธํ, อุปริ, อโธ, เหฏฺา, อนฺตรา, อนฺโต, รโห, อาวิ, หิยฺโย, สุเวอิจฺจาทีหิ สตฺตมิยา โลโป.
นโมสทฺทมฺหา ‘‘นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถู’’ติ เอตฺถ ปมาย. ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอตฺถ ทุติยาย.
สยํสทฺทมฺหา ‘‘กุสูโล สยเมว ภิชฺชเต’’ติ เอตฺถ ปมาย. ‘‘สยํ กตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๙๑, ๑๙๓] เอตฺถ ตติยาย, อิจฺจาทินา ยถารหวิภาโค เวทิตพฺโพ.
อิติ, เอวํสทฺเทหิ ปโยคานุรูปํ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ โลปํ อิจฺฉนฺติ.
อุปสคฺเคหิปิ อตฺถานุรูปํ ตํตํวิภตฺติโลโป.
รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘เตหิ ปเมกวจนเมว ภวตี’’ติ [รู. ๑๓๑ (ปิฏฺเ)] วุตฺตํ.
ตตฺถ ‘‘อภิกฺกมติ, อภิธมฺโม’’ อิจฺจาทีสุ ธาตุลิงฺคานิ อุเปจฺจ เตสํ อตฺถํ นานาปฺปการํ กโรนฺตา สชฺชนฺติ สงฺขโรนฺตีติ อุปสคฺคา. เต หิ กฺวจิ ตทตฺถํ วิสิฏฺํ กโรนฺติ ‘‘ชานาติ, ปชานาติ, สฺชานาติ, อวชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, สุสีโล, ทุสฺสีโล, สุวณฺโณ, ทุพฺพณฺโณ, สุราชา, ทุราชา’’ อิจฺจาทีสุ.
กฺวจิ ตทตฺถํ นานาปฺปการํ กตฺวา วิภชฺชนฺติ ‘‘คจฺฉติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, โอคจฺฉติ’’อิจฺจาทีสุ.
กฺวจิ ตทตฺถํ พาเธตฺวา ตปฺปฏิวิรุทฺเธ วา ตทฺสฺมึ วา อตฺเถ ตานิ โยเชนฺติ.
ตตฺถ ¶ ตปฺปฏิวิรุทฺเธ –
เชติ, ปราเชติ, โอมฺุจติ, ปฏิมฺุจติ, คิลติ, อุคฺคิลติ, นิมฺมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชติ, ธมฺโม, อุทฺธมฺโมอิจฺจาทิ.
ตทฺสฺมึ –
ททาติ, อาททาติ, ทธาติ, วิเธติ, ปิเธติ, นิเธติ, สนฺธิยติ, สทฺทหติ, อภิธาติอิจฺจาทิ.
กฺวจิ ปน ปทโสภณํ กตฺวา ตทตฺถํ อนุวตฺตนฺติ, ‘‘วิชฺชติ, สํวิชฺชติ, ลภติ, ปฏิลภติ’’ อิจฺจาทิ.
เต วีสติ โหนฺติ-ป, อา, อุ, โอ, ทุ, นิ, วิ, สุ, สํ, อติ, อธิ, อนุ, อป, อปิ, อภิ, อว, อุป, ปติ, ปรา, ปริ.
กจฺจายเน ปน โอสทฺโท อวการิยมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา นีสทฺทํ คณฺหาติ, อิธ ปน นีสทฺโท นิสฺส ทีฆมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา โอสทฺทํ คณฺหาติ.
ตตฺถ ป –
ปการตฺเถ-ปฺา. อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํ. ปธาเน-ปณีตํ. อิสฺสริเย-ปภู. อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ปสฺสาโส. วิโยเค-ปวาโส. ตปฺปเร-ปาจริโย. ตทนุพนฺเธ-ปุตฺโต, ปปุตฺโต, นตฺตา, ปนตฺตา. ภุสตฺเถ-ปวฑฺโฒ. สมฺภเว-ปภวติ. ติตฺติยํ-ปหุตํ อนฺนํ. อนาวิเล-ปสนฺโน. ปตฺถนายํ-ปณิธานํ.
อา –
อภิมุเข-อาคจฺฉติ. อุทฺธํกมฺเม-อาโรหติ. มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา กิตฺติสทฺโท. ปตฺติยํ-อาปนฺโน. อิจฺฉายํ-อากงฺขา. ปริสฺสชเน-อาลิงฺคติ. อาทิกมฺเม-อารมฺโภ. คหเณ-อาทียติ. นิวาเส-อาวสโถ. สมีเป-อาสนฺนํ. อวฺหาเน-อามนฺตนํ.
อุ –
อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติ ¶ . อุทฺธํกมฺเม-อุฏฺาติ. ปธาเน-อุตฺตโร. วิโยเค-อุปวาโส. สมฺภเว-อุพฺภูโต. อตฺถลาเภ-รูปสฺส อุปฺปาโท. สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํ. สรูปขฺยาเน-อุทฺเทโส.
โอ –
อนฺโตภาเว-โอจรโก, โอโรโธ. อโธกมฺเม-โอกฺขิตฺโต. นิคฺคเห-โอวาโท. อนฺตเร, เทเส จ-โอกาโส. ปาตุภาเว-โอปปาติโก. เยสุ อตฺเถสุ อวสทฺโท วตฺตติ, เตสุปิ โอสทฺโท วตฺตติ.
ทุ –
อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธ. อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, ทุสฺสีโล, ทุปฺปฺโ. กุจฺฉิเต-ทุกฺกฏํ. อสมิทฺธิยํ-ทุสสฺสํ. กิจฺเฉ-ทุกฺกรํ. วิรูเป-ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโข.
นิ –
นิสฺเสเส-นิรุตฺติ. นิคฺคเต-นิยฺยานํ. นีหรเณ-นิทฺธารณํ. อนฺโตปเวสเน-นิขาโต. อภาเว-นิมฺมกฺขิกํ. นิเสเธ-นิวาเรติ. นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํ. ปาตุภาเว-นิมฺมิตํ. อวธารเณ-วินิจฺฉโย. วิภชฺชเน-นิทฺเทโส. อุปมายํ-นิทสฺสนํ. อุปธารเณ-นิสาเมติ. อวสาเน-นิฏฺิตํ. เฉเก-นิปุโณ.
วิ –
วิเสเส-วิปสฺสติ. วิวิเธ-วิจิตฺตํ. วิรุทฺเธ-วิวาโท. วิคเต-วิมโล. วิโยเค-วิปฺปยุตฺโต. วิรูเป-วิปฺปฏิสาโร.
สุ –
โสภเณ-สุคฺคติ ¶ . สุนฺทเร-สุมโน. สมฺมาสทฺทตฺเถ-สุคโต. สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํ. สุขตฺเถ-สุกโร.
สํ –
สโมธาเน-สนฺธิ. สมฺมา, สมตฺเถสุ-สมาธิ, สมฺปยุตฺโต. สมนฺตภาเว-สํกิณฺโณ. สงฺคเต-สมาคโม, สงฺเขเป-สมาโส. ภุสตฺเถ-สารตฺโต. สหตฺเถ-สํวาโส, สมฺโภโค. อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆ. ปภเว-สมฺภโว. อภิมุเข-สมฺมุขํ. สงฺคเห-สงฺคยฺหติ. ปิทหเน-สํวุโต. ปุนปฺปุนกมฺเม-สนฺธาวติ, สํสรติ. สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโน.
อติ –
อติกฺกเม-อติโรจติ, อจฺจโย, อตีโต. อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํ. อติสฺสเย-อติกุสโล. ภุสตฺเถ-อติโกโธ. อนฺโตกมฺเม-มฺจํ วา ปีํ วา อติหริตฺวา เปติ.
อธิ –
อธิเก-อธิสีลํ. อิสฺสเร-อธิปติ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา. อุปริภาเว-อธิเสติ. ปริภวเน-อธิภูโต. อชฺฌายเน-อชฺเฌติ, พฺยากรณมธีเต. อธิฏฺาเน-นวกมฺมํ อธิฏฺาติ, จีวรํ อธิฏฺาติ, อิทฺธิวิกุพฺพนํ อธิฏฺาติ. นิจฺฉเย-อธิมุจฺจติ. ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ, อมตํ อธิคจฺฉติ.
อนุ –
อนุคเต-อนฺเวติ. อนุปฺปจฺฉินฺเน-อนุสโย. ปจฺฉาสทฺทตฺเถ-อนุรถํ. ปุนปฺปุนภาเว-อนฺวฑฺฒมาสํ, อนุสํวจฺฉรํ. โยคฺยภาเว-อนุรูปํ ¶ .กนิฏฺภาเว-อนุพุทฺโธ, อนุเถโร. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
อป –
อปคเต-อเปติ, อปาโย. ครเห-อปคพฺโภ, อปสทฺโท. วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติ. ปูชายํ-วุฑฺฒ-มปจายนฺติ. ปทุสฺสเน-อปรชฺฌติ.
อปิ –
สมฺภาวเน-อปิปพฺพตํ ภินฺเทยฺย, เมรุมฺปิ วินิวิชฺเฌยฺย. อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต. สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, ฉวิมฺปิ ทหติ, จมฺมมฺปิ ทหติ, มํสมฺปิ ทหติ. ครหายํ-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก. ปุจฺฉายํ-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ, อปิ นุ ตุมฺเห โสตุกามาตฺถ.
อภิ –
อภิมุเข-อภิกฺกนฺโต. วิสิฏฺเ-อภิฺา. อธิเก-อภิธมฺโม. อุทฺธํกมฺเม-อภิรูหติ. กุเล-อภิชาโต. สารุปฺเป-อภิรูโป. วนฺทเน-อภิวาเทติ. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
อว –
อโธภาเค-อวกฺขิตฺโต. วิโยเค-อวโกกิลํ วนํ. ปริภเว-อวชานาติ. ชานเน-อวคจฺฉติ. สุทฺธิยํ-โวทายติ, โวทานํ. นิจฺฉเย-อวธารณํ. เทเส-อวกาโส. เถยฺเย-อวหาโร.
อุป –
อุปคเม-อุปนิสีทติ. สมีเป-อุปจาโร, อุปนครํ. อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. สทิเส-อุปมาณํ, อุปเมยฺยํ. อธิเก-อุปขาริยํ โทโณ. อุปริภาเว – อุปสมฺปนฺโน ¶ , อุปจโย. อนสเน-อุปวาโส. โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติ. สฺายํ-อุปธา, อุปสคฺโค. ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปหาโร. ปูชายํ-พุทฺธํ อุปฏฺาติ. คยฺหากาเร-ปจฺจุปฏฺานํ. ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโย.
ปติ –
ปติคเต-ปจฺจกฺขํ. ปฏิโลเม-ปฏิโสตํ. ปฏิโยคิมฺหิ-ปฏิปุคฺคโล. นิเสเธ-ปฏิเสโธ. นิวตฺเต-ปฏิกฺกมติ. สทิเส-ปฏิรูปกํ. ปฏิกมฺเม-โรคสฺส ปฏิกาโร. อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธ. ปฏิจฺเจ-ปจฺจโย. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
ปรา –
ปริหานิยํ-ปราภโว. ปราชเย-ปราชิโต. คติยํ-ปรายนํ. วิกฺกเม-ปรกฺกโม. อามสเน-ปรามสนํ.
ปริ –
สมนฺตภาเว-ปริวุโต, ปริกฺขิตฺโต, ปริกฺขาโร. ปริจฺเฉเท-ปริฺเยฺยํ, ปริชานาติ. วชฺชเน-ปริหรติ. ปริหาโร. อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติ. นิวาสเน-วตฺถํ ปริทหติ. ปูชายํ-ปาริจริยา. โภชเน-ปริวิสติ. อภิภเว-ปริภวติ. โทสกฺขาเน-ปริภาสติ. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
นีสทฺโท ปน นีหรณ, นีวรณาทีสุ วตฺตติ, นีหรณํ, นีวรณํอิจฺจาทิ.
อิติ อุปสคฺคปทราสิ.
นิปาตปทราสิ
นิจฺจํ ¶ เอกรูเปน วากฺยปเถ ปตนฺตีติ นิปาตา. ปทานํ อาทิ, มชฺฌา’วสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตาติปิ วทนฺติ.
อสตฺววาจกา จาทิสทฺทา นิปาตา นาม. เต ปน วิภตฺติยุตฺตา, อยุตฺตา จาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ วิภตฺติยุตฺตา ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอว. จาทโย อยุตฺตา นาม. เต ปน อเนกสตปฺปเภทา โหนฺติ. นิฆณฺฏุสตฺเถสุ คเหตพฺพาติ.
อพฺยยตทฺธิตปจฺจยปทราสิ
อพฺยยตทฺธิตปจฺจยนฺตา นาม ยถา, ตถา, เอกธา, เอกชฺฌํ, สพฺพโส, กถํ, อิตฺถํ อิจฺจาทโย. เตหิ ตติยาโลโป.
ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทราสิ
ตฺวาทิปจฺจยนฺตา นาม กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กาตุํ, กาตเว, ทกฺขิตาเย, เหตุเย, อาทาย, อุปาทาย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, สกฺกจฺจ, อาหจฺจ, อุปสมฺปชฺช, สเมจฺจ, อเวจฺจ, ปฏิจฺจ, อติจฺจ, อาคมฺม, อารพฺภอิจฺจาทโย. เตสุ ตฺวา, ตฺวานนฺเตหิ ปมาโลโป. ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเยปจฺจยนฺเตหิ จตุตฺถีโลโปติ.
ธาตโว ปจฺจยา เจว, อุปสคฺคนิปาตกา.
อเนกตฺถาว เต ปฏิ-สมฺภิทา าณโคจรา.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
นามกณฺโฑ นิฏฺิโต.
๓. การกกณฺฑ
ปมาวิภตฺติราสิ
อถ นามวิภตฺตีนํ อตฺถเภทา วุจฺจนฺเต.
กสฺมึ อตฺเถ ปมา?
๒๘๙. ปมตฺถมตฺเต [จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖].
นามสฺส อภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ.
รุกฺโข, มาลา, ธนํ.
เอตฺถ จ มตฺตสทฺเทน กตฺตุ, กมฺมาทิเก วิภตฺยตฺเถ นิวตฺเตติ. ตสฺมา อตฺถมตฺตนฺติ ลิงฺคตฺโถเยว วุจฺจติ.
ตตฺถ อนุจฺจาริเต สติ สุณนฺตสฺส อวิทิโต อตฺโถ ลีนตฺโถ นาม. ตํ ลีนมตฺถํ คเมติ โพเธตีติ ลิงฺคํ, อุจฺจาริตปทํ.
ตํ ปน ปกติลิงฺคํ, นิปฺผนฺนลิงฺคนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ วิภตฺติรหิตํ ปกติลิงฺคํ อิธาธิปฺเปตํ ลิงฺค, วิภตฺตีนํ วิสุํ วิสุํ วิภาคฏฺานตฺตา.
ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ. ตตฺถ ‘ลีน’นฺติ อปากฏํ. ‘องฺค’นฺติ อวยโว. ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ.
ลิงฺคสฺส อตฺโถ ปรมตฺโถ, ปฺตฺติอตฺโถติ ทุวิโธ. ตถา วิเสสนตฺโถ, วิเสสฺยตฺโถติ.
ตตฺถ วิเสสนตฺโถ นาม สกตฺโถ, ตสฺส ตสฺส สทฺทสฺส ปฏินิยโต ปาฏิปุคฺคลิกตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. โสเยว ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ อาทิมฺหิ สทฺทุปฺปตฺติยา จิรกาลฺจ สทฺทปวตฺติยา นิพทฺธการณตฺตา นิมิตฺตตฺโถติ จ วุจฺจติ ¶ . โส สุติ, ชาติ, คุณ, ทพฺพ, กฺริยา, นาม, สมฺพนฺธวเสน สตฺตวิโธ โหติ.
วิเสสฺยตฺโถ นาม สามฺตฺโถ, พหุนิมิตฺตานํ สาธารณตฺโถติ วุตฺตํ โหติ, โสเยว ตํตํนิมิตฺตโยคา เนมิตฺตกตฺโถติ จ วุจฺจติ, โส ชาติ, คุณ, ทพฺพ, กฺริยา, นามวเสน ปฺจวิโธ. โค, สุกฺโก, ทณฺฑี, ปาจโก, ติสฺโสติ.
ตตฺถ โคสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ โค ชาตีติ, ตทา สุติ วิเสสนํ. ยทา ทพฺพํ วทติ โค คจฺฉตีติ, ตทา สุติ จ ชาติ จ วิเสสนํ.
สุกฺกสทฺโท ยทา คุณมตฺตํ วทติ สุกฺโก คุโณติ, ตทา สุติ วิเสสนํ. ยทา คุณวิเสสํ วทติ โคสฺส สุกฺโกติ, ตทา สุติ จ คุณชาติ จ วิเสสนํ. ยทา คุณวนฺตํ ทพฺพํ วทติ สุกฺโก โคติ, ตทา สุติ จ คุณชาติ จ คุณวิเสโส จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
ทณฺฑีสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ ทณฺฑี ชาตีติ, ตทา สุติ จ ทพฺพฺจ วิเสสนํ. ยทา ทพฺพวนฺตํ ทพฺพํ วทติ ทณฺฑี ปุริโสติ, ตทา สุติ จ ทพฺพฺจ ชาติ จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
ปาจกสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ ปาจโก ชาตีติ, ตทา สุติ จ กฺริยา จ วิเสสนํ. ยทา กฺริยานิปฺผาทกํ ทพฺพํ วทติ ปาจโก ปุริโสติ, ตทา สุติ จ กฺริยา จ ชาติ จ กฺริยาการกสมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
ติสฺสสทฺโท ยทา นามมตฺตํ วทติ ติสฺโส นามนฺติ, ตทา สุติ วิเสสนํ. ยทา นามวนฺตํ ทพฺพํ วทติ, ติสฺโส ภิกฺขูติ, ตทา สุติ จ นามชาติ จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
สพฺพตฺถ ยํ ยํ วทตีติ วุตฺตํ, ตํ ตํ วิเสสฺยนฺติ จ ทพฺพนฺติ จ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ สุติ นาม สทฺทสภาวา เอว โหติ, สทฺทปกฺขิกา ¶ เอว. สพฺโพ สทฺโท ปมํ สตฺตาภิธายโกติ จ าเส วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺพตฺถ สุติฏฺาเน สตฺตา เอว ยุตฺตา วตฺตุนฺติ. สตฺตาติ จ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โวหารมตฺเตนปิ โลเก วิชฺชมานตา วุจฺจติ, ตํ ตํ สทฺทํ สุณนฺตสฺส จ าณํ ตํตทตฺถสฺส อตฺถิตามตฺตํ สพฺพปมํ ชานาติ, ตโต ปรํ ชาติสทฺเท ชาตึ ชานาติ. คุณสทฺเท คุณนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. ลิงฺค, สงฺขฺยา, ปริมาณานิปิ วิเสสนตฺเถ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ลิงฺคํ นาม เย อิตฺถิ, ปุริสานํ ลิงฺค, นิมิตฺต, กุตฺตา’กปฺปา นาม อภิธมฺเม วุตฺตา, เย จ นปุํสกานํ ลิงฺค, นิมิตฺต, กุตฺตา’กปฺปา นาม อวุตฺตสิทฺธา, เย จ สทฺเทสุ เจว อตฺเถสุ จ วิสทา’วิสทาการ, มชฺฌิมาการา สนฺทิสฺสนฺติ, สพฺพเมตํ ลิงฺคํ นาม.
เอวํ วิเสสน, วิเสสฺยวเสน ทุวิโธ อตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส สทฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ นาม, โส สลิงฺโค, สสงฺขฺโย, สปริมาโณ จาติ ติวิโธ โหติ.
ตตฺถ สลิงฺโค ยถา? สฺา, ผสฺโส, จิตฺตํ. กฺา, ปุริโส, กุลํ. มาลา, รุกฺโข, ธนนฺติ.
สสงฺขฺโย ยถา? เอโก, ทฺเว, ตโย, พหู อิจฺจาทิ.
สปริมาโณ ยถา? วิทตฺถิ, หตฺโถ, โทโณ, อาฬฺหกํ อิจฺจาทิ.
อปิ จ สุทฺโธ, สํสฏฺโติ ทุวิโธ ลิงฺคตฺโถ. ตตฺถ กมฺมาทิสํสคฺครหิโต สุทฺโธ นาม. โส สลิงฺโค, สสงฺขฺโย, สปริมาโณ, อุปสคฺคตฺโถ, นิปาตตฺโถ, ปาฏิ-ปทิกตฺโถติ ฉพฺพิโธ. อตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภาอิจฺจาทิ อิธ ปาฏิปทิกํ นาม. ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตเว, ตุํ, ขตฺตุํปจฺจยนฺตาปิ นิปาเตสุ คยฺหนฺติ.
สํสฏฺโ ¶ วุตฺตสํสฏฺโ, อวุตฺตสํสฏฺโติ ทุวิโธ. ตตฺถ วุตฺตสํสฏฺโ จตุพฺพิโธ สมาเสน วุตฺตสํสฏฺโ, ตทฺธิเตน, อาขฺยาเตน, กิเตนาติ. ตตฺถ สมาเสน วุตฺโต ฉการกสมฺพนฺธวเสน สตฺตวิโธ, ภาเวน สทฺธึ อฏฺวิโธ วา, ตถา ตทฺธิเตน วุตฺโต. อาขฺยาเตน วุตฺโต กตฺตุ, กมฺม, ภาววเสน ติวิโธ. กิเตน วุตฺโต ฉการก, ภาววเสน สตฺตวิโธ. สพฺโพ สุทฺโธ เจว วุตฺตสํสฏฺโ จ ปมาย วิสโย.
อวุตฺตสํสฏฺโปิ กตฺตุสํสฏฺโ, กมฺมสํสฏฺโติอาทินา อเนกวิโธ. โส ทุติยาทีนํ เอว วิสโยติ. เอตฺถ จ วิภตฺติยา วินา เกวโล สทฺโท ปโยคํ นารหตีติ กตฺวา ปโยคารหตฺถเมว ฉพฺพิเธ สุทฺเธ จตุพฺพิเธ จ วุตฺตสํสฏฺเ ปมา ปยุชฺชติ, น อตฺถโชตนตฺถํ.
เกนจิ วาจเกน อวุตฺตานิ ปน กมฺมาทีนิ วิภตฺตีหิ วินา วิทิตานิ น โหนฺตีติกตฺวา อตฺถโชตนตฺถมฺปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย ปยุชฺชนฺติ. ตสฺมา อตฺถมตฺเตติ อิธ เทสนฺตราวจฺเฉทเก วิสยมตฺเต ภุมฺมํ. กมฺเม ทุติยาอิจฺจาทีสุ ปน นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ภุมฺมานํ นานตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.
๒๙๐. อามนฺตเน [ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗; อามนฺตเณ (พหูสุ)].
ปเคว สิทฺธสฺส วตฺถุโน นาเมน วา นิปาเตน วา อตฺตโน อภิมุขีกรณํ อามนฺตนํ นาม. อธิกามนฺตเน อตฺถมตฺเต ปมา โหติ. เอตฺถ จ อามนฺตนปทํ นาม กฺริยาเปกฺขํ น โหติ, ตสฺมา การกสฺํ น ลภติ.
ตํ ปน ทุวิธํ สาทรา’นาทรวเสน. เอหิ สมฺม, เอหิ เชติ.
ตถา ¶ สชีว, นิชฺชีววเสน, โภ ปุริส, วเทหิ โภ สงฺข, วเทหิ โภ สงฺข [ที. นิ. ๒.๔๒๖]. อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล, อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเลติ [สํ. นิ. ๔.๓๕๘].
ตถา ปจฺจกฺขา’ปจฺจกฺขวเสน, โภ ปุริส, กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกาติ [สํ. นิ. ๒.๖๓; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒].
ตถา นิยมา’นิยมวเสน, โภ ปุริส, อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]. ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโนติอาทิ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]. อิทํ อามนฺตนํ นาม ปเคว สิทฺเธ เอว โหติ, น วิธาตพฺเพ, น หิ ปเคว ราชภาวํ วา ภิกฺขุภาวํ วา อปฺปตฺตํ ชนํ ‘‘โภ ราชา’’ติ วา ‘‘โภ ภิกฺขู’’ติ วา อามนฺเตนฺตีติ.
ปมาวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ทุติยาวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ทุติยา?
๒๙๑. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑].
กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติ. กริยเตติ กมฺมํ, ตํ นิพฺพตฺติกมฺมํ, วิกติกมฺมํ, ปตฺติกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติ.
ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมํ ยถา? อิทฺธิมา หตฺถิวณฺณํ มาเปติ, ราชา นครํ มาเปติ, มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, พีชํ รุกฺขํ ชเนติ, กมฺมํ วิปากํ ชเนติ, อาหาโร พลํ ชเนติ, ชโน ปฺุํ กโรติ, ปาปํ กโรติ, พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ, วินยํ ปฺเปสิ, ภิกฺขุ ฌานํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ อิจฺจาทิ.
วิกติกมฺมํ ¶ ยถา? เคหํ กโรติ, รถํ กโรติ, ฆฏํ กโรติ, ปฏํ วายติ, โอทนํ ปจติ, ภตฺตํ ปจติ, กฏฺํ องฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, เคหํ ฌาเปติ, รุกฺขํ ฉินฺทติ, ปาการํ ภินฺทติ, วิหโย ลุนาติ, ปาณํ หนติ, ภตฺตํ ภฺุชติ อิจฺจาทิ.
ปตฺติกมฺมํ ยถา? คามํ คจฺฉติ, เคหํ ปวิสติ, รุกฺขํ อาโรหติ, นทึ ตรติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, พุทฺธํ วนฺทติ ปยิรุปาสติ อิจฺจาทิ.
ปกติกมฺมํ, วิกติกมฺมนฺติ ทุวิธํ. สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, กฏฺํ องฺคารํ กโรติ, ปุริสํ ิตํ ปสฺสติ, ปุริสํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, ภิกฺขุํ ปสฺสติ สตํ, สมฺปชานํ, อภิกฺกมนฺตํ, ปฏิกฺกมนฺตํ, อาโลเกนฺตํ, วิโลเกนฺตํ, สมิฺเชนฺตํ, ปสาเรนฺตํ.
เอตฺถ ‘ปุริสํ, ภิกฺขุ’นฺติ ปกติกมฺมํ, ‘ิตํ, สตํ’อิจฺจาทีนิ วิกติกมฺมานิ.
ธาตุกมฺมํ, การิตกมฺมนฺติ ทุวิธํ. คามํ คจฺฉติ, ปุริสํ คามํ คเมติ.
ธาตุกมฺมฺจ ทฺวิกมฺมิกธาตูนํ ทุวิธํ ปธานกมฺมํ, อปฺปธานกมฺมนฺติ. อชปาโล อชํ คามํ เนติ, ปุริโส ภารํ คามํ วหติ, หรติ, คามํ สาขํ กฑฺฒติ, คาวึ ขีรํ โทหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, พฺราหฺมณํ ภตฺตํ ภิกฺขติ, คาวิโย วชํ อวรุนฺธติ, ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ, รุกฺขํ ผลานิ โอจินาติ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรวีติ, ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ [อุทา. ๒๓ (โถกํ วิสทิสํ)], สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ‘อชํ, ขีรํ’ อิจฺจาทิ ปธานกมฺมํ นาม กตฺตารา ปริคฺคเหตุํ อิฏฺตรตฺตา. ‘คามํ, คาวึ’อิจฺจาทิ อปฺปธานกมฺมํ นาม ตถา อนิฏฺตรตฺตา.
ตตฺถ ¶ ปธานกมฺมํ กถินกมฺมํ นาม, กมฺมภาเว ถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปธานกมฺมํ อกถินกมฺมํ นาม, อถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตฺหิ กทาจิ สมฺปทานํ โหติ, กทาจิ อปาทานํ, กทาจิ สามิ, กทาจิ โอกาโส. ยถา – โส มํ ทกาย เนติ, คาวิโต ขีรํ โทหติ, คาวิยา ขีรํ โทหหิ, คาวิยํ ขีรํ โทหติ อิจฺจาทิ.
กมฺเม ทุติยาติ วตฺตเต.
๒๙๒. คติโพธาหารสทฺทตฺถา กมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๔; ปา. ๑.๔.๕๒].
นิจฺจวิธิสุตฺตมิทํ. คมนตฺถานํ โพธนตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานํ อกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ธาตูนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา โหติ. เอตฺถ จ ปโยชฺชกมฺมํ นาม การิตกมฺมํ วุจฺจติ.
ปุริโส ปุริสํ คามํ คมยติ, สามิโก อชปาลํ อชํ คามํ นยาเปติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ โพเธติ, ปุริโส ปุริสํ ภตฺตํ โภเชติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ ปาเติ, ปุริโส ปุริสํ สยาเปติ, อจฺฉาเปติ, อุฏฺาเปติ, ปุริโส ปุริสํ ธฺํ ภชฺชาเปติ, โกฏฺฏาเปติ, อุทฺธราเปติ.
เอเตสมีติ กึ? ปุริโส ปุริเสน โอทนํ ปาเจติ.
เอตฺถ จ คมนตฺถาทีนํ ปโยชฺเช ตติยาปิ รูปสิทฺธิยํ [๑๔๑ ปิฏฺเ] สทฺทนีติยฺจ [สุตฺต-๑๔๘ ปิฏฺเ] วุตฺตา. สทฺทนีติยํ ตติยาปโยเคปิ กมฺมตฺถเมว อิจฺฉติ. าสาทีสุ กตฺวตฺถํ อิจฺฉนฺติ.
ยทา ¶ ปน ปมํ ปโยชกํ อฺโ ทุติโย ปโยเชติ, ตทา ปโม ปโยชฺโช นาม. ตสฺมึ ตติยาเอวาติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏึ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓].
๒๙๓. หราทีนํ วา [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๕; ปา. ๑.๔.๕๓].
หราทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ วิกปฺเปน ทุติยา โหติ.
สามิโก ปุริสํ ภารํ หาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ อาหารํ อชฺโฌหาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ กมฺมํ กาเรติ ปุริเสน วา, ราชา ปุริสํ อตฺตานํ ทสฺเสติ ปุริเสน วา, ปุริสํ พุทฺธํ วนฺทาเปติ ปุริเสน วา.
๑๙๔. น ขาทาทีนํ [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๗; ปา. ๑.๔.๕๗].
ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ น ทุติยา โหติ.
สามิโก ปุริเสน ขชฺชํ ขาทาเปติ, อท-ภกฺขเน, ภตฺตํ อาเทติ, สามิโก ทาเสน ปุริสํ อวฺหาเปติ, สทฺทายาเปติ, กนฺทยติ, นาทยติ. เอตฺถ จ ‘สทฺทายาเปตี’ติ สทฺทํ การาเปติ, นามธาตุ เจสา. กนฺท, นทาปิ สทฺทตฺถาเยว.
๒๙๕. วหิสฺสานิยนฺตุเก [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๘; ปา. ๑.๔.๕๒].
วหิสฺสาติ ธาตุนิทฺเทโส อิ-กาโร, นิยาเมติ ปโยเชตีติ นิยนฺตา, นตฺถิ นิยนฺตา เอตสฺสาติ อนิยนฺตุโก. ยสฺส อฺเน ปโยชเกน กิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว ตฺวา วหติ, โส อนิยนฺตุโก นาม, วหธาตุสฺส ตาทิเส อนิยนฺตุเก ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา น โหติ.
สามิโก ¶ ทาเสน ภารํ วาเหติ.
อนิยนฺตุเกติ กึ? พลีพทฺเท ภารํ วาเหติ.
๒๙๖. ภกฺขิสฺสาหึสายํ [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๙; ปา. ๑.๔.๕].
ภกฺขิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หึสา นาม น โหติ, อนิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หึสา นาม, ภกฺขธาตุสฺส ปโยชฺเช กมฺมนิ อหึสาวิสเย ทุติยา น โหติ.
สามิโก ปุริเสน โมทเก ภกฺขาเปติ.
อหึสายนฺติ กึ? พลีพทฺเท สสฺสํ ภกฺขาเปติ. เอตฺถ ‘สสฺส’นฺติ ถูลตรํ สสฺสนฺติ วทนฺติ.
ปาฬิยํ ‘‘สพฺเพสํ วิฺาเปตฺวาน [อป. เถร ๑.๑.๔๓๘], โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ [อป. เถร ๑.๑.๓๐๐]. เถรสฺส ปตฺโต ทุติยสฺส คาเหตพฺโพ’’ อิจฺจาทินา [ปารา. ๖๑๕] ปโยชฺเช ฉฏฺีปิ ทิสฺสติ.
๒๙๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๐; ปา. ๒.๓.๒].
ธีอิจฺจาทีหิ นิปาโตปสคฺเคหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ [ธ. ป. ๓๘๙], ธีรตฺถุ’มํ ปูติกายํ [ชา. ๑.๓.๑๒๙], ธีรตฺถุ ตํ ธนลาภํ [ชา. ๑.๔.๓๖], ธีรตฺถุ พหุเก กาเม. ตติยาปิ ทิสฺสติ, ธีรตฺถุ ชีวิเตน เม [ชา. ๒.๑๗.๑๓๕]. อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ [ที. นิ. ๑.๑], อภิโต คามํ วสติ, ปริโตคามํ วสติ, นทึ เนรฺชรํ ปติ [สุ. นิ. ๔๒๗], เอเตสุ ฉฏฺฺยตฺเถ ทุติยา.
ตถา ¶ ปฏิภาติ มํ ภควา [อุทา. ๔๕; สํ. นิ. ๑.๒๑๗], อปิสฺสุ มํ ติสฺโส อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุํ [มหาว. ๒๕๘]. ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๓.๗๙] – ‘ม’นฺติ มม, ‘ต’นฺติ ตว, สมฺปทานตฺเถ ทุติยา. ‘ม’นฺติ มมาเณ, ‘ต’นฺติ ตวาเณติปิ วณฺเณสุํ. น อุปายมนฺตเรน อตฺถสฺส สิทฺธิ, นตฺถิ สมาทานมนฺตเรน สิกฺขาปฏิลาโภ, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส [ม. นิ. ๓.๓๙๓; อุทา. ๗๔]. ตตฺถ ‘อนฺตเรนา’ติ นิปาตปทเมตํ, วชฺเชตฺวาตฺยตฺโถ. ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, อุตฺตเรน คามํ, คามสฺส ปุพฺเพติ อตฺโถ.
อุปสคฺคปุพฺพานํ อกมฺมกธาตูนํ ปโยเค อาธาเร ทุติยา, ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺติ, รุกฺขํ อชฺฌาวสติ, มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา [ปาจิ. ๑๓๐], คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, ปพฺพตํ อธิวสติ, ฆรํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘; ปารา. ๕๑๙], อุโปสถํ อุปวสติ, กามาวจรํ อุปปชฺชติ, รูปาวจรํ อุปปชฺชติ, อรูปาวจรํ อุปปชฺชติ, สกฺกสฺส สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, นิปนฺนํ วา อุปนิปชฺเชยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], ิตํ วา อุปติฏฺเยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒] อิจฺจาทิ.
ตปฺปาน, จาเรปิ ทุติยา, นทึ ปิวติ, สมุทฺทํ ปิวติ, คามํ จรติ, อรฺํ จรติ, นทิยํ, คาเมติ อตฺโถ.
กาล, ทิสาสุปิ อาธาเร เอว ทุติยา, ตํ ขณํ, ตํ มุหุตฺตํ, ตํ กาลํ, เอกมนฺตํ [ขุ. ปา. ๕.๑], เอกํ สมยํ [ขุ. ปา. ๕.๑; ที. นิ. ๑.๑], ปุพฺพณฺหสมยํ [ปารา. ๑๖], สายนฺหสมยํ, ตํ ทิวสํ, อิมํ รตฺตึ [ที. นิ. ๓.๒๘๕], ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ, จตุตฺถํ วา ปฺจมํ วา อปฺเปติ, ตโต ปุพฺพํ, ตโต ปรํ, ปุริมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ทกฺขิณํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ปจฺฉิมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อุตฺตรํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อิมา ทส ¶ ทิสาโย, กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๐๔], อิมาสุ ทิสาสุ กตมาย ทิสาย ติฏฺติ ฉทฺทนฺตนาคราชาติ อตฺโถอิจฺจาทิ.
๒๙๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๔; ปา. ๑.๔.๙๐, ๙๑; ๒.๓.๘].
ลกฺขณาทีสุ อตฺเถสุ ปวตฺเตน อภินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ลกฺขียติ ลกฺขิตพฺพํ อเนนาติ ลกฺขณํ. อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อีทิโส วิเสโสติ อตฺโถ. อิตฺถํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโต. ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา.
ตตฺถ ลกฺขเณ –
รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อภิ พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตติ อตฺโถ, วิชฺโชภาเสน พฺยาปิโต รุกฺโข วิชฺชุปฺปาทสฺส ลกฺขณํ สฺาณํ โหติ.
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, มาตรํ อภิ วิสิฏฺํ กตฺวา สาธูติ อตฺโถ, เทวทตฺโต สกฺกจฺจํ มาตุปฏฺาเน อคฺคปุริโสติ วุตฺตํ โหติ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต [ปารา. ๑]. เอตฺถ จ ‘อพฺภุคฺคโต’ติ อภิ วิสิฏฺํ กตฺวา อุคฺคโตติ อตฺโถ, อยํ กิตฺติสทฺโท โภโต โคตมสฺส สกลโลกคฺคภาวํ ปกาเสตฺวา อุคฺคโตติ วุตฺตํ โหติ, กิตฺติสทฺทสมฺพนฺเธ ปน ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ.
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ ¶ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโท, พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตตฺยตฺโถ.
เอตฺถ จ ลกฺขณาทิอตฺถา อภิสทฺเทน โชตนียา ปิณฺฑตฺถา เอว, น วจนียตฺถา, พฺยาปนาทิอตฺถา เอว วจนียตฺถาติ.
๒๙๙. ปติปรีหิ ภาเค จ [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๕; ปา. ๑.๔.๙๐].
ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตหิ ปติ, ปรีหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ลกฺขเณ –
รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ผริตฺวา.
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ.
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโท.
ภาเค –
ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยา. ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ปริจฺจ, อุทฺทิสฺสาติ อตฺโถ, ‘ปิต’นฺติ ปาเสโส. เอตฺถ มํ อุทฺทิสฺส ยํ ¶ วตฺถุ ปิตํ สิยา, ตํ เม ทียตูตฺยตฺโถ, เอเตสุ พหูสุ ภาเคสุ โย มม ภาโค, โส มยฺหํ ทียตูติ วุตฺตํ โหตีติ.
๓๐๐. อนุนา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๖; ปา. ๑.๔.๘๔, ๙๐].
ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ลกฺขเณ –
รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อนุ ผริตฺวาติ อตฺโถ. จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธมนุปพฺพชุํ [พุ. วํ. ๒๑.๕], ‘สมฺพุทฺธ’นฺติ โพธิสตฺตํ, อนุ คนฺตฺวา ปพฺพชึสูติ อตฺโถ, วิปสฺสิโพธิสตฺเต ปพฺพชิเต สติ ตานิปิ จตุราสีติกุลปุตฺตสหสฺสานิ ปพฺพชึสูติ วุตฺตํ โหติ. สจฺจกฺริยมนุ วุฏฺิ ปาวสฺสิ, ‘อนู’ติ อนฺวาย, ปฏิจฺจาติ อตฺโถ, สจฺจกฺริยาย สติ สจฺจกฺริยเหตุ เทโว ปาวสฺสีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เหตุ จ ลกฺขณํ ภวตี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. สจฺจกฺริยาย สเหวาติปิ ยุชฺชติ. ‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺห’’นฺติ [จริยา. ๓.๘๒] หิ วุตฺตํ.
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ. ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวาย ปฏิจฺจ.
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโท. ตตฺถ ‘อนู’ติ อนุ ผริตฺวา.
ภาเค –
ยเทตฺถ ¶ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุ. ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวาย. เสสํ วุตฺตนยเมว.
๓๐๑. สหตฺเถ [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๗; ปา. ๑.๔.๘๕].
สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ปพฺพตํ อนุ ติฏฺติ [ปพฺพตมนุเสนา ติฏฺติ (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ)]. นทึ อนฺวาวสิตา พาราณสี. ‘อนู’ติ อนุคนฺตฺวา, นทิยา สห อาพทฺธา ติฏฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๓๐๒. หีเน [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๘; ปา. ๑.๔.๘๖].
หีเน ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, อนุคตา ปจฺฉโต คตาติ อตฺโถ, สพฺเพ ปฺวนฺโต สาริปุตฺตโต หีนาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๐๓. อุเปน [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๙; ปา. ๑.๔.๘๗].
หีเน อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
อุป สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, อุเปจฺจ คตา สมีเป คตาติ อตฺโถ, หีนาตฺเวว วุตฺตํ โหติ.
เอตฺถ จ อภิอิจฺจาทโย กมฺมปฺปวจนียาติ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตา. ตตฺถ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปวจนียํ, ปกาโร จ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาทิโก ปิณฺฑตฺโถ วุจฺจติ, กมฺมนฺติ พฺยาปนาทิกฺริยา, กมฺมํ ปวจนียํ เยหิ เต กมฺมปฺปวจนียา.
ตตฺถ ¶ พฺยาปนาทิกฺริยาวิเสสวาจีหิ อุปสคฺเคหิ สมฺพนฺเธสติ กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติ, อสมฺพนฺเธ ปน อาธาร, สามฺยาทิอตฺเถสุ โหติ, ลกฺขณาทโย ปน สามตฺถิยสิทฺธา ปิณฺฑตฺถา เอวาติ.
๓๐๔. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค [ก. ๒๙๘; รู. ๒๘๗; นี. ๕๘๑; ปา. ๒.๓.๕]
กาลสฺส วา อทฺธุโน วา ทพฺพ, คุณ, กฺริยาหิ อจฺจนฺตํ นิรนฺตรํ สํโยเค กาล’ทฺธานวาจีหิ ลิงฺเคหิ ปรํ ทุติยา โหติ.
กาเล –
สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, มาสํ สชฺฌายติ, วสฺสสตํ ชีวติ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติ.
อทฺธาเน –
โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติ.
อจฺจนฺตสํโยเคติ กึ? มาเส มาเส ภฺุชติ, โยชเน โยชเน วิหาโร.
เอตฺถ จ กฺริยาวิเสสนมฺปิ กตฺตารา สาเธตพฺพตฺตา กมฺมคติกํ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ‘กมฺเม ทุติยา’ติ เอตฺถ กมฺมสทฺเทน คยฺหติ.
สุขํ เสติ, ทุกฺขํ เสติ, สีฆํ คจฺฉติ, ขิปฺปํ คจฺฉติ, ทนฺธํ คจฺฉติ, มุทุํ ปจติ, ครุํ เอสฺสติ, ลหุํ เอสฺสติ, สนฺนิธิการกํ ภฺุชติ, สมฺปริวตฺตกํ โอตาเปติ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๐], หตฺถปฺปจาลกํ ¶ คจฺฉติ, สีสปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๔-๕๙๕], สุรุสุรุการกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๗], อวคณฺฑการกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๒], ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๐], หตฺถนิทฺธุนกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๓], หตฺถนิลฺเลหกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๘], จนฺทิมสูริยา สมํ ปริยายนฺติ, วิสมํ ปริยายนฺติ อิจฺจาทิ.
ทุติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ตติยาวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ตติยา?
๓๐๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๒๙๑, ๒๙๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒-๓; ปา. ๒.๓.๑๘].
กตฺตริ กรเณ จ ตติยา โหติ. กตฺตาติ จ การโกติ จ อตฺถโต เอกํ ‘‘กโรตีติ กตฺตา, กโรตีติ การโก’’ติ, ตสฺมา ‘‘กตฺตุการโก’’ติ วุตฺเต ทฺวินฺนํ ปริยายสทฺทานํ วเสน อยเมว กฺริยํ เอกนฺตํ กโรติ, สามี หุตฺวา กโรติ, อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรตีติ วิฺายติ, ตโต กฺริยา นาม กตฺตุโน เอว พฺยาปาโร, น อฺเสนฺติ จ, อฺเ ปน กฺริยาสาธเน กตฺตุโน อุปการกตฺตา การกา นามาติ จ, ตถา อนุปการกตฺตา อการกา นามาติ จ วิฺายนฺตีติ.
ตตฺถ กตฺตา ติวิโธ สยํกตฺตา, ปโยชกกตฺตา, กมฺมกตฺตาติ.
ตตฺถ ธาตฺวตฺถํ สยํ กโรนฺโต สยํกตฺตา นาม, ปุริโส กมฺมํ กโรติ.
ปรํ ¶ นิโยเชนฺโต ปโยชกกตฺตา นาม, ปุริโส ทาสํ กมฺมํ กาเรติ.
กมฺมกตฺตา นาม ปโยชฺชกกตฺตาปิ วุจฺจติ, ปุริโส ทาเสน กมฺมํ กาเรติ ทาสสฺส วา, โย จ อฺเน กตํ ปโยคํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา วา กมฺมภาเวน อวตฺตุกามตาย วา อชานนตาย วา วฺเจตุกามตาย วา กตฺตุภาเวน โวหรียติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, กุสูโล สยเมว ภิชฺชติ, ฆโฏ สยเมว ภิชฺชติ. อปิจ สุกโร วา โหตุ ทุกฺกโร วา, โย กมฺมรูปกฺริยาปเท ปมนฺโต กตฺตา, โส กมฺมกตฺตาติ วุจฺจติ. สทฺทรูเปน กมฺมฺจ ตํ อตฺถรูเปน กตฺตา จาติ กมฺมกตฺตา, กุสูโล ภิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชติ, ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเร อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ สทฺทตฺโถ ทุวิโธ ปรมตฺโถ, ปฺตฺตตฺโถติ. ตตฺถ ปรมตฺโถ เอกนฺเตน วิชฺชมาโนเยว. ปฺตฺตตฺโถ ปน โกจิ วิชฺชมาโนติ สมฺมโต. ยถา? ราชปุตฺโต, โควิสาณํ, จมฺปกปุปฺผนฺติ. โกจิ อวิชฺชมาโนติ สมฺมโต. ยถา? วฺฌาปุตฺโต, สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผนฺติ. สทฺโท จ นาม วตฺติจฺฉาปฏิพทฺธวุตฺตี โหติ, วตฺตมาโน จ สทฺโท อตฺถํ น ทีเปตีติ นตฺถิ, สงฺเกเต สติ สุณนฺตสฺส อตฺถวิสยํ พุทฺธึ น ชเนตีติ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิติ อวิชฺชมานสมฺมโตปิ อตฺโถ สทฺทพุทฺธีนํ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน เอว โหติ. อิตรถา ‘วฺฌาปุตฺโต’ติ ปทํ สุณนฺตสฺส ตทตฺถวิสยํ จิตฺตํ นาม น ปวตฺเตยฺยาติ, สทฺทพุทฺธีนฺจ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน นาม อตฺโถ สทฺทนานาตฺเต พุทฺธินานาตฺเต จ สติ นานา โหติ, วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาโน นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. เอวํ สทฺทพุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานฺจ นานาภูตฺจ อตฺถํ ปฏิจฺจ การกนานาตฺตํ กฺริยาการกนานาตฺตฺจ โหติ ¶ , น ปน สภาวโต วิชฺชมานเมว นานาภูตเมว จ อตฺถนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ตสฺมา ‘‘สํโยโค ชายเต’’ อิจฺจาทีสุ สทฺทพุทฺธีนํ นานาตฺตสิทฺเธน อตฺถนานาตฺเตน ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานฺจ กฺริยาการกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ.
กยิรเต อเนนาติ กรณํ, กฺริยาสาธเน กตฺตุโน สหการีการณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ทุวิธํ อชฺฌตฺติกกรณํ, พาหิรกรณนฺติ.
ตตฺถ กตฺตุโน องฺคภูตํ กรณํ อชฺฌตฺติกํ นาม, ปุริโส จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, ปาเทน มคฺคํ คจฺฉติ, รุกฺโข ผลภาเรน โอณมติ.
กตฺตุโน พหิภูตํ พาหิรํ นาม, ปุริโส ยาเนน คจฺฉติ, ผรสุนา [ปรสุนา (สกฺกตคนฺเถสุ)] ฉินฺทติ, รุกฺโข วาเตน โอณมติ.
๓๐๖. สหตฺเถน [ก. ๒๘๗; รู. ๒๙๖; นี. ๕๙๒; จํ. ๒.๑.๖๕; ปา. ๒.๓.๑๙].
สหสทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺส โสติ สหตฺโถ, สหตฺเถน สทฺเทน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ตติยา โหติ. สหสทฺทสฺส อตฺโถ นาม สมวายตฺโถ.
โส ติวิโธ ทพฺพสมวาโย, คุณสมวาโย, กฺริยาสมวาโยติ. ปุตฺเตน สห ธนวา ปิตา, ปุตฺเตน สห ถูโล ปิตา, ปุตฺเตน สห อาคโต ปิตา. สห, สทฺธึ, สมํ, นานา, วินาอิจฺจาทิโก สหตฺถสทฺโท นาม.
นิสีทิ ภควา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน [มหาว. ๕๙], สหสฺเสน สมํ มิตา [สํ. นิ. ๑.๓๒], ปิเยหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓, ๒๐๗], สงฺโฆ สห วา คคฺเคน วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย [มหาว. ๑๖๗].
๓๐๗. ลกฺขเณ [รู. ๑๔๗ ปิฏฺเ; นี. ๕๙๘; จํ. ๒.๑.๖๖; ปา. ๒.๓.๒๑].
ลกฺขณํ ¶ วุจฺจติ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมึ ตติยา โหติ.
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๓]. พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ [อ. นิ. ๓.๖๗], อสมฺภินฺเนน วิเลปเนน ราชานมทกฺขิ, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทกฺขิ, อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ ปตฺตํ เจตาเปติ [ปารา. ๖๑๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ภิกฺขุ ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิฺชิเตน ปสาริเตน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, สา กาฬี ทาสี ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน คลนฺเตน ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖], อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คจฺฉนฺติ [ปาจิ. ๕๘๔], ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทนฺติ [ปาจิ. ๕๙๙].
องฺควิกาโรปิ อิธ สงฺคยฺหติ [ก. ๒๙๑; รู. ๒๙๙; นี. ๖๐๓], อกฺขินา กาณํ ปสฺสติ, ‘อกฺขี’ติ อิทํ ‘กาณ’นฺติ ปเท วิเสสนํ, วิกเลน จกฺขุองฺเคน โส กาโณ นาม โหติ. หตฺเถน กุณึ ปสฺสติ, ปาเทน ขฺชํ ปสฺสติ.
๓๐๘. เหตุมฺหิ [ก. ๒๘๙; รู. ๒๙๗; นี. ๖๐๑].
หิโนติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ, ตสฺมึ ตติยา โหติ.
อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย สาธุ, กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา [ม. นิ. ๒.๔๖๐; สุ. นิ. ๖๕๙ (วตฺตตี ปชา)]. กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๓๖]. เกนฏฺเน [ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา], เกน นิมิตฺเตน, เกน วณฺเณน ¶ [สํ. นิ. ๑.๒๓๔] เกน ปจฺจเยน, เกน เหตุนา [ชา. ๒.๒๒.๒๐๙๗], เกน การเณน [ชา. อฏฺ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา] อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ กรณํ ติวิธํ กฺริยาสาธกกรณํ, วิเสสนกรณํ, นานาตฺตกรณนฺติ.
ตตฺถ กฺริยาสาธกํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว.
วิเสสนกรณํ ยถา? อาทิจฺโจ นาม โคตฺเตน, สากิโย นาม ชาติยา [สุ. นิ. ๔๒๕]. โคตฺเตน โคตโม นาโถ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๓ (วิสทิสํ)], สาริปุตฺโตติ นาเมน [อป. เถร ๑.๑.๒๕๑], วิสฺสุโต ปฺวา จ โส, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ [ที. นิ. ๒.๙๒], ชาติยา สตฺตวสฺสิโก [มิ. ป. ๖.๔.๘], สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนตึโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], วิชฺชาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป, ปกติยา อภิรูโป, ปกติยา ภทฺทโก, เยภุยฺเยน มตฺติกา [ปาจิ. ๘๖], ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปมุทิโต [พุ. วํ. ๒.๗๘]. ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺเส วิกฺกิณาติ, อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา (สมฺมนฺนิ)] อิจฺจาทิ.
นานาตฺตกรณํ ยถา? กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา [พุ. วํ. ๒.๕๖]. กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔]. อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เม พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], กินฺนุเมพุทฺเธน [ปารา. ๕๒], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ, ปานีเยน [ปาณิเยน (มู.)] อตฺโถ, มูเลหิ เภสชฺเชหิ อตฺโถ [มหาว. ๒๖๓], เสยฺเยน อตฺถิโก, มหคฺเฆน ¶ อตฺถิโก, มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโล อิจฺจาทิ.
ตถา กมฺมา’วธิ, อาธาร’จฺจนฺตสํโยค, กฺริยาปวคฺคาปิ นานาตฺตกรเณ สงฺคยฺหนฺติ.
กมฺเม ตาว –
ติเลหิ เขตฺเต วปฺปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปติ, สุนเขหิ ขาทาเปนฺติ อิจฺจาทิ.
อวธิมฺหิ –
สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน [จูฬว. ๔๓๗], มุตฺโตมฺหิ กาสิราเชน, จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕], โอตฺตปฺปติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], หิรียติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], ชิคุจฺฉติ สเกน กาเยน, ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา. สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ [ธ. ป. ๑๗๘] อิจฺจาทิ.
อาธาเร –
เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน [มหาว. ๑๗], เตน สมเยน [ปารา. ๑], กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ขุ. ปา. ๕.๙]. โส โว มมจฺจเยน สตฺถา [ที. นิ. ๒.๒๑๖], ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑], ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข [ที. นิ. ๒.๓๓๖], เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ [ขุ. ปา. ๕.๑] อิจฺจาทิ.
อจฺจนฺตสํโยเค –
มาเสน ภฺุชติ, โยชเนน ธาวติ อิจฺจาทิ.
กฺริยาปวคฺโค ¶ นาม กฺริยาย สีฆตรํ นิฏฺาปนํ, ตสฺมึ โชเตตพฺเพ ตติยา, เอกาเหเนว พาราณสึ ปาปุณิ, ตีหิ มาเสหิ อภิธมฺมํ เทเสสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺาเปสิ, คมนมตฺเตน ลภติ, โอฏฺปหฏมตฺเตน ปคุณํ อกาสิ.
ตติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
จตุตฺถีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ จตุตฺถี?
๓๐๙. สมฺปทาเน จตุตฺถี [ก. ๒๙๓; รู. ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จตุตฺถี สมฺปทาเน (พหูสุ), จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓].
สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติ. สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, สมฺปฏิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ตํ วตฺถุสมฺปฏิจฺฉกํ, กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกนฺติ ทุวิธํ. ภิกฺขุสฺส จีวรํ เทติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเต.
ปุน อนิรากรณํ, อนุมติ, อาราธนนฺติ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ น นิรากโรติ น นิวาเรตีติ อนิรากรณํ, ทิยฺยมานํ น ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถ. อสติ หิ ปฏิกฺขิปเน สมฺปฏิจฺฉนํ นาม โหตีติ. กายจิตฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉนาการํ ทสฺเสตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตํ สมฺปทานํ อนุมติ นาม. วิวิเธหิ อายาจนวจเนหิ ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ อาราธนํ นาม. โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ภิกฺขุสฺส อนฺนํ เทติ, ยาจกสฺส อนฺนํ เทติ.
กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกํ นานากฺริยาวเสน พหุวิธํ.
ตตฺถ ¶ โรจนกฺริยาโยเค –
ตฺจ อมฺหากํ รุจฺจติ เจว ขมติ จ [ม. นิ. ๑.๑๗๙; ม. นิ. ๒.๔๓๕], ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ [ชา. ๒.๒๒.๔๓], กสฺส สาทุํ น รุจฺจติ, น เม รุจฺจติ ภทฺทนฺเต, อุลูกสฺสาภิเสจนํ [ชา. ๑.๓.๖๐]. คมนํ มยฺหํ รุจฺจติ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ [ปารา. ๔๑๘], ยสฺสายสฺมโต น ขมติ, ขมติ สงฺฆสฺส [ปารา. ๔๓๘], ภตฺตํ มยฺหํ ฉาเทติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทติ [จูฬว. ๒๘๒], เตสํ ภิกฺขูนํ ลูขานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ [มหาว. ๒๖๑ (โถกํ วิสทิสํ)]. ตตฺถ ‘ฉาเทตี’ติ อิจฺฉํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.
ธารณปฺปโยเค –
ฉตฺตคฺคาโห รฺโ ฉตฺตํ ธาเรติ, สมฺปติชาตสฺส โพธิสตฺตสฺส เทวา ฉตฺตํ ธารยึสุ.
พุทฺธสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ, ตุยฺหํ หนุเต, ตุณฺหิภาเวน วฺเจตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภฺุชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปฏฺาติ [ปาจิ. ๘๑๖ (วิสทิสํ)]. ทุติยาปิ โหติ, รฺโ อุปฏฺาติ, ราชานํ อุปฏฺาติ, อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], อหํ ตํ อุปฏฺิสฺสามิ, มาตาปิตุอุปฏฺานํ [ขุ. ปา. ๕.๖], ตุยฺหํ สปเต, สปสฺสุ เม เวปจิตฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๓], สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ [ชา. ๒.๒๑.๔๐๗], ตว มยิ สทฺทหนตฺถํ สจฺจํ กโรมีติ อตฺโถ, รฺโ สตํ ธาเรติ, อิธ กุลปุตฺโต น กสฺสจิ กิฺจิ ธาเรติ [อ. นิ. ๔.๖๒], ตสฺส รฺโ มยํ นาคํ ธารยาม. ตตฺถ ‘รฺโ สตํ ธาเรตี’ติ สตํ พลิธนํ วา ทณฺฑธนํ วา นิเทตีติ [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)] อตฺโถ, ‘‘อิณํ กตฺวา คณฺหาตี’’ติ จ วทนฺติ. ‘ธารยามา’ติ ปุน นิเทม [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)], ตุยฺหํ สทฺทหติ, มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ [ชา. ๑.๑.๑๑๓].
เทวาปิ ¶ เต ปิหยนฺติ ตาทิโน [ธ. ป. ๙๔ (ตสฺส ปิหยนฺติ)], เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ [ธ. ป. ๑๘๑], ‘ปิหยนฺตี’ติ ปุนปฺปุนํ ทฏฺุํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ. ทุติยาปิ โหติ, สเจ มํ ปิหยสิ, ธนํ ปิเหติ, หิรฺํ ปิเหติ, สุวณฺณํ ปิเหติ. ตติยาปิ ทิสฺสติ, รูเปน ปิเหติ, สทฺเทน ปิเหติ อิจฺจาทิ.
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร [ชา. ๑.๔.๔๙], มา เม กุชฺฌ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๖ (กุชฺฌิ)], ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, มาตุ กุปฺปติ, ปิตุ กุปฺปติ, โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ [ธ. ป. ๑๒๕; สุ. นิ. ๖๖๗; ชา. ๑.๕.๙๔], ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, ปูเรติ วินาเสติ วาติ อตฺโถ, อกาเล วสฺสนฺโต หิ วินาเสติ นาม, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙], อทุฏฺสฺส ตุวํ ทุพฺภิ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], มิตฺตานํ น ทุพฺเภยฺย, ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ, อุสฺสูยนฺติ ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ, ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖ (อุชฺฌาเปสิ)], มา ตุมฺเห ตสฺส อุชฺฌายิตฺถ [อุทา. ๒๖ (วิสทิสํ)], มหาราชานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิรวิตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] อยฺเย วา, รฺโ อปรชฺฌติ ราชานํ วา, อาราโธ เม ราชา โหติ.
ปติ, อาปุพฺพสฺส สุ-ธาตุสฺส อนุ, ปติปุพฺพสฺส จ คี-ธาตุสฺส โยเค สมฺปทาเน จตุตฺถี. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [อ. นิ. ๑.๑]. เอตฺถ จ ปุพฺพวากฺเย อามนฺตนกฺริยาย กตฺตา ภควา, โส ปรวากฺเย ปจฺจาสุโยเค สมฺปทานํ โหติ, ‘ปจฺจสฺโสสุ’นฺติ ภทฺทนฺเตติ ปฏิวจนํ อทํสูติ อตฺโถ. ภิกฺขู พุทฺธสฺส อาสุณนฺติ, ราชา พิมฺพิสาโร ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อารามิกํ ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], อมจฺโจ รฺโ พิมฺพิสารสฺส ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ, ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ ¶ , ชโน ตสฺส ภิกฺขุโน อนุคิณาติ ปฏิคิณาติ, สาธุการํ เทตีติ อตฺโถ.
อาโรจนตฺถโยเค –
อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘ (วิสทิสํ)], ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๑๐๕], ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺตึ เต ปวกฺขามิ, อหํ เต อาจิกฺขิสฺสามิ, อหํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขูนํ เอตทโวจ.
๓๑๐. ตทตฺเถ [ก. ๒๗๗; รู. ๓๐๓; นี. ๕๕๔].
ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺโถติ ตทตฺโถ, ตทตฺเถ สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติ.
๓๑๑. สสฺสาย จตุตฺถิยา [ก. ๑๐๙; รู. ๓๐๔; นี. ๒๗๙-๘๐].
อการนฺตโต จตุตฺถีภูตสฺส สสฺส อาโย โหติ วา.
วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปามุชฺชตฺถาย, ปามุชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย [ปริ. ๓๖๖], อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ [ม. นิ. ๑.๕๐], อลํ กุกฺกุจฺจาย [ปารา. ๓๘], อลํ สมฺโมหาย, ปากาย วชติ, ยุทฺธาย คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ [ปาจิ. ๙๐๒].
ตุมตฺโถปิ ¶ ตทตฺเถ สงฺคยฺหติ, อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จ [ชา. ๒.๑๗.๑๓]. โลกานุกมฺปาย พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ, อลํ ผาสุวิหาราย, อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ [มหาว. ๑๓].
อลมตฺถโยเค –
อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เต หิรฺสุวณฺเณน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน [พุ. วํ. ๒.๕๖], กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔].
มฺนาปโยเค อนาทเร อปาณิสฺมิเมว จตุตฺถี, กฏฺสฺส ตุวํ มฺเ, กลิงฺครสฺส [กฬิงฺครสฺส, กฬงฺครสฺส (ก.)] ตุวํ มฺเ, ชีวิตํ ติณายปิ น มฺติ.
อนาทเรติ กึ? สุวณฺณํ ตํ มฺเ.
อปาณิสฺมินฺติ กึ? คทฺรภํ ตุวํ มฺเ.
คตฺยตฺถานํ นยนตฺถานฺจ ธาตูนํ กมฺมนิ จตุตฺถี, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ [ธ. ป. ๑๗๔], โย มํ ทกาย เนติ [ชา. ๑.๖.๙๗], นิรยายุปกฑฺฒติ [ธ. ป. ๓๑๑], มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย [จูฬว. ๑๑๑].
อาสีสนกฺริยาโยเค –
อายุ ภวโต โหตุ, ภทฺทํ เต โหตุ, ภทฺทมตฺถุ เต [ชา. ๑.๘.๑๕; ชา. ๒.๑๗.๑], กุสลํ เต โหตุ, อนามยํ เต โหตุ, สุขํ เต โหตุ, อตฺถํ เต โหตุ, หิตํ เต โหตุ, กลฺยาณํ เต โหตุ, สฺวาคตํ เต โหตุ, โสตฺถิ เต โหตุ โสตฺถิ คพฺภสฺส [ม. นิ. ๒.๓๕๑], มงฺคลํ เต โหตุ.
สมฺมุติโยเค ¶ กมฺมตฺเถ [ฉฏฺี], อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมุติ [ปารา. ๕๙๐], ปตฺตคาหาปกสฺส สมฺมุติอิจฺจาทิ [ปารา. ๖๑๔].
อาวิกรณาทิโยเค –
ตุยฺหฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, ปตฺโถทโน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ นปฺปโหติ, เอกสฺส ปโหติ, เอกสฺส ปริยตฺโต, อุปมํ เต กริสฺสามิ [ม. นิ. ๑.๒๕๘; ชา. ๒.๑๙.๒๔], อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๗], ตถาคตสฺส ผาสุ โหติ, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔], โลกสฺส อตฺโถ, โลกสฺส หิตํ, มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา [ชา. ๑.๒.๑๗], วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๗๗], นโม กโรหิ นาคสฺส [ม. นิ. ๑.๒๔๙], นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม [อป. เถร ๑.๒.๑๒๙]. โสตฺถิ ปชานํ [ที. นิ. ๑.๒๗๔], สุวตฺถิ ปชานํ อิจฺจาทิ.
จตุตฺถีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ปฺจมีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ปฺจมี?
๓๑๒. ปฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๓๐๗; นี. ๖๐๗; จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔].
อวธิยติ ววตฺถิยติ ปทตฺโถ เอตสฺมาติ อวธิ, ตสฺมึ ปฺจมี โหติ, อวธีติ จ อปาทานํ วุจฺจติ.
อปเนตฺวา อิโต อฺํ อาททาติ คณฺหาตีติ อปาทานํ. ตํ ติวิธํ นิทฺทิฏฺวิสยํ, อุปฺปาฏวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยนฺติ.
ตตฺถ ¶ ยสฺมึ อปาทานวิสยภูโต กฺริยาวิเสโส สรูปโต นิทฺทิฏฺโ โหติ, ตํ นิทฺทิฏฺวิสยํ. ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา.
ยสฺมึ ปน โส ปาเสสํ กตฺวา อชฺฌาหริตพฺโพ โหติ, ตํ อุปฺปาฏวิสยํ. ยถา? วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโตติ [มหาว. ๓๐]. เอตฺถ หิ ‘นิกฺขมิตฺวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตพฺพํ.
ยสฺมึ ปน โส นิทฺทิฏฺโ จ น โหติ, อชฺฌาหริตฺุจ น สกฺกา, อถ โข อตฺถโต อนุมานวเสน โส วิฺเยฺโย โหติ, ตํ อนุเมยฺยวิสยํ. ยถา? มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, สีลเมว สุตา เสยฺโย [ชา. ๑.๕.๖๕], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส อิจฺจาทิ [ม. นิ. ๓.๒๐๗]. กฺริยํ วินา การกํ นาม น สิชฺฌตีติกตฺวา อุกฺกํสนกฺริยา เอตฺถ อนุเมตพฺพา โหติ. เอวํ กฺริยาปทรหิเตสุ ทูรโยคาทีสุปิ อวินาภาวิกฺริยานุมานํ เวทิตพฺพํ.
ปุน จลา’จลวเสน ทุวิธํ.
จลํ ยถา? ปุริโส ธาวตา อสฺสา ปตติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌิตฺวา อฺมฺโต อปสกฺกนฺติ. เอตฺถ จ ยทิ จลํ สิยา, กถํ อวธิ นาม ภเวยฺย. อจฺจุติลกฺขโณ หิ อวธีติ? วุจฺจเต-ทฺเว เมณฺฑา สกสกกฺริยาย จลนฺติ, อิตรีตรกฺริยาย อวธี โหนฺตีติ นตฺถิ เอตฺถ อวธิลกฺขณวิโรโธติ.
อจลํ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา.
ปุน กายสํสคฺคปุพฺพกํ, จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกนฺติ ทุวิธํ โหติ, คามา อเปนฺติ มุนโย, โจรา ภยํ ชายเต. เอตฺถ จ ‘‘กึว ¶ ทูโร อิโต คาโม, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๙]. อิโต เอกนวุติกปฺเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๔] อาทีสุ วทนฺตสฺส จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกมฺปิ เวทิตพฺพํ. ‘‘น มาตา ปุตฺตโต ภายติ, น จ ปุตฺโต มาติโต ภายติ, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๑๓๘] ปาฬิ. อตฺถิ เต อิโต ภยํ [ม. นิ. ๒.๓๕๐], นตฺถิ เต อิโต ภยํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], โจรา ภายติ, โจรา ภีโต. ฉฏฺี จ, โจรสฺส ภายติ, โจรสฺส ภีโต. ทุติยา จ, ‘‘กถํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, เอวํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, ภายสิ มํ สมณ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], นาหํ ตํ ภายามิ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], ภายิตพฺพํ น ภายติ, นาหํ ภายามิ โภคินํ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕], น มํ มิคา อุตฺตสนฺตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗] ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ‘‘โภคิน’นฺติ นาคํ, โจรา ตสติ อุตฺตสติ โจรสฺส วา, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส [ธ. ป. ๑๒๙], ปาปโต โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ หรายติ ปาเปน วา.
ยโต กิฺจิ สิปฺปํ วา วิชฺชํ วา ธมฺมํ วา คณฺหาติ, ตสฺมึ อกฺขาตริ ปฺจมี, อุปชฺฌายา อธีเต, อุปชฺฌายา สิปฺปํ คณฺหาติ, ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต. จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน [เถรคา. ๑๐๒๗].
ยโต สุณาติ, ตสฺมึ ปฺจมี, ฉฏฺี จ, อิโต สุตฺวา, อิมสฺส สุตฺวา วา, ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ [ธ. ป. ๓๙๒].
ยโต ลภติ, ตสฺมึ ปฺจมี, สงฺฆโต ลภติ, คณโต ลภติ.
ยโต ปราชยติ, ยโต ปภวติ, ยโต ชายติ, ตสฺมึ ปฺจมี, พุทฺธสฺมา ปราชยนฺติ อฺติตฺถิยา, ปาฬิยํ ปน ปราชิโยเค อปาทานํ ปาเสสวเสน ลพฺภติ, ตสฺมึ โข ¶ ปน สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชินึสุ. เอตฺถ เทเวหิ ปราชินึสูติ ปาเสโส. ‘‘มยํ ชิตามฺหา อมฺพกาย. หิมวนฺตา ปภวนฺติ ปฺจ มหานทิโย [อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๑๙], อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ ปาฬิ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๕], โจรา ภยํ ชายเต, กามโต ชายเต ภยํ [ธ. ป. ๒๑๕], ชาตํ สรณโต ภยํ [ชา. ๑.๑.๓๖; ๑.๒.๑๓; ๑.๙.๕๖, ๕๗, ๕๙], ยํกิฺจิ ภยํ วา เวรํ วา อุปทฺทโว วา อุปสคฺโค วา ชายติ, สพฺพํ ตํ พาลโต ชายติ, โน ปณฺฑิตโต, กามโต ชายตี โสโก [ธ. ป. ๒๑๔], อุภโต สุชาโต ปุตฺโต [ที. นิ. ๑.๓๑๑], อุรสฺมา ชาโต, อุเร ชาโต วา, จีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา าติมิตฺตโต วา [ปารา. ๕๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)].
อฺตฺถานํ โยเค ปฺจมี, ตโต อฺํ, ตโต ปรํ [มหาว. ๓๔๖], ตโต อปเรน สมเยน [ปารา. ๑๙๕].
อุปสคฺคานํ โยเค ปน –
๓๑๓. อปปรีหิ วชฺชเน [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๒; ปา. ๑.๔.๘๘; ๒.๓.๑๐].
วชฺชเน ปวตฺเตหิ อป, ปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ.
อปปพฺพตา วสฺสติ เทโว, ปริปพฺพตา วสฺสติ เทโว, อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปพฺพตํ สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. กจฺจายเน ปน ‘‘อุปริปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ ปาโ [โปราณปาโ], ปริปพฺพตาติ ยุตฺโต. อุปริโยเค ปน สตฺตมีเยว ทิสฺสติ – ‘‘ตสฺมึ อุปริปพฺพเต [ม. นิ. ๓.๒๑๖; ชา. ๑.๘.๑๖], อุปริปาสาเท [ที. นิ. ๒.๔๐๘], อุปริเวหาเส, อุปริเวหาสกุฏิยา’’ติ, [ปาจิ. ๑๓๐] ตตฺถ ปพฺพตสฺส อุปริ อุปริปพฺพตนฺติ อตฺโถ.
๓๑๔. ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ปตินา [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๓; ปา. ๒.๓.๑๑; ๑.๔.๙.๒].
ปฏินิธิ ¶ นาม ปฏิพิมฺพฏฺปนํ, ปฏิทานํ นาม ปฏิภณฺฑทานํ เตสุ ปวตฺเตน ปตินา โยเค ปฺจมี โหติ.
พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสติ, เตลสฺมา ปติ ฆตํ เทติ.
๓๑๕. ริเต ทุติยา จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๔; ปา. ๒.๓.๒๙].
ริเตสทฺเทน โยเค ปฺจมี โหติ ทุติยา จ.
ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํ.
๓๑๖. วินาฺตฺเรหิ ตติยา จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๕; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘วินาฺตฺร ตติยาจ’ (พหูสุ)].
วชฺชเน ปวตฺเตหิ วินา, อฺตฺรสทฺเทหิ โยเค ปฺจมี, ทุติยา, ตติยา จ โหนฺติ.
วินา สทฺธมฺมา, วินา สทฺธมฺมํ, วินา สทฺธมฺเมน, อฺตฺร สทฺธมฺมา, อฺตฺร สทฺธมฺมํ, อฺตฺร สทฺธมฺเมน.
๓๑๗. ปุถุนานาหิ จ [ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๖; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘ปุถนานาหิ จ’ (พหูสุ)].
วชฺชเน ปวตฺเตหิ ปุถุ, นานาสทฺเทหิ จ โยเค ปฺจมี, ตติยา จ โหนฺติ.
ปุถเคว ชนสฺมา, ปุถเคว ชเนน, นานา สทฺธมฺมา, นานา สทฺธมฺเมน, ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓; จูฬว. ๔๓๗]. ‘‘เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา’’ติ เอตฺถ ปน นานาปฺปการตฺโถ นานาสทฺโท, น วชฺชนตฺโถ, เอตฺถ จ วชฺชนตฺโถ นาม วิโยคตฺโถ อสมฺมิสฺสตฺโถ.
มริยาทา’ภิวิธีสุ ¶ ปวตฺเตหิ อาสทฺท, ยาวสทฺเทหิ โยเคปิ ปฺจมี, ทุติยา จ.
ตตฺถ ยสฺส อวธิโน สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ, โส มริยาโท. ยถา? อาปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺติ อาปพฺพตํ วา, ยาวปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺติ ยาวปพฺพตํ วา.
ยสฺส สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ อนฺโตกตฺวา พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, โส อภิวิธิ. ยถา? อาภวคฺคา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อาภวคฺคํ วา, ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺตีติ อาสวา, ยาวภวคฺคา ยาวภวคฺคํ วา, ตาวเทว ยาวพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคโต.
อารพฺเภ, สหตฺเถ จ ปฺจมี, ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต [ม. นิ. ๒.๓๕๑], ยโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗]. ยโต ปฏฺาย, ยโต ปภุติ.
สหตฺเถ –
สห สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภา, สห ปรินิพฺพานา [ที. นิ. ๒.๒๒๐], สห ทสฺสนุปฺปาทา.
‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตาน’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๒๐], เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ปฺจมี.
‘‘สหตฺถา ทานํ เทติ, สหตฺถา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺถ กรเณ.
‘‘อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตทคฺเค โข วาเสฏฺ’’อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๓.๑๓๐], อารพฺเภ สตฺตมี.
‘‘ยตฺวาธิกรณํ ¶ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ’’ อิจฺจาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๓๘] วากฺเย อิจฺฉิเต สติ เหตฺวตฺเถ ปฺจมี, สมาเส อิจฺฉิเต สติ อตฺถมตฺเต ปฺจมี.
ทฺวินฺนํ การกานํ กฺริยานฺจ มชฺเฌ ปวตฺตกาลทฺธานวาจีหิ ปฺจมี, ลุทฺทโก ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌติ, โกสา กฺุชรํ วิชฺฌติ. เอตฺถ จ ลุทฺทโก สกึ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ปกฺขพฺภนฺตรมฺหิ น วิชฺฌิ, ปกฺเข ปริปุณฺเณ ปุน วิชฺฌติ, ปกฺขสทฺโท ทฺวินฺนํ วิชฺฌนวารานํ มชฺเฌ กาลวาจี โหติ, ทฺเวปิ วิชฺฌนกฺริยา การเกหิ สเหว สิชฺฌนฺตีติ การกานฺจ มชฺเฌติ วุจฺจติ. วุตฺติยํ ปน ‘‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภฺุชิสฺสติ, ทฺวิหา ภฺุชิสฺสติ, อตฺรฏฺโ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’’ติ [โมค. ๗๙] เอวํ สตฺตมีวเสน ปริปุณฺณวากฺยมฺปิ วุตฺตํ. ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสา กโรติ [ปารา. ๕๖๔], อติเรกฉพฺพสฺสา กโรตี’’ติ [ปารา. ๕๖๔], ‘‘ฉพฺพสฺสานี’’ติปิ ปาโ.
รกฺขนตฺถานํ โยเค –
ยฺจ วตฺถุํ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ยโต จ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ตตฺถ ปฺจมี, ยเวหิ คาโว รกฺขติ วาเรติ, ตณฺฑุลา กาเก รกฺขติ วาเรติ, ตํ มํ ปฺุา นิวาเรสิ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย [ธ. ป. ๑๑๖], น นํ ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา ครหาย วา [สุ. นิ. ๑๔๑ (น เน)]. ราชโต วา โจรโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุ.
อนฺตรธานตฺถโยเค –
ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ปฺจมี, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ปน ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ฉฏฺี เอว- ‘‘อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส ¶ โคตมสฺส, อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺสา’’ติ. ‘‘น สกฺขิ เม อนฺตรธายิตุ’’นฺติ ปาฬิ, ‘อนฺตรธายิสฺสามี’ติ อนฺตริเต อจกฺขุวิสเย าเน อตฺตานํ เปสฺสามีตฺยตฺโถ, นิลียิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
ยสฺมึ าเน อนฺตรธายติ, ตสฺมึ สตฺตมี เอว ทิสฺสติ, อติขิปฺปํ โลเก จกฺขุ อนฺตรธายิสฺสติ [ที. นิ. ๒.๒๒๔ (วิสทิสํ)], เชตวเน อนฺตรธายิตฺวา, พฺรหฺมโลเก อนฺตรธายิตฺวา, มทฺทกุจฺฉิสฺมึ อนฺตรธายิตฺวา, ตตฺเถวนฺตรธายี [สํ. นิ. ๑.๑] อิจฺจาทิ. ‘‘ภควโต ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา’’ติ เอตฺถปิ โตสทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ เอว. ‘‘สกฺโก นิมิสฺส รฺโ สมฺมุเข อนฺตรหิโต’’ติ ปาฬิ. ‘ธชตวเน อนฺตรธายิตฺวา’ติ เชตวเน อฺเสํ อทสฺสนํ กตฺวา, อฺเสํ อจกฺขุวิสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อนฺธกาโร อนฺตรธายติ, อาโลโก อนฺตรธายติ, สทฺธมฺโม อนฺตรธายติ, สาสนํ อนฺตรธายติ’’ อิจฺจาทีสุ ปน ฉฏฺี, สตฺตมิโย ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพา.
ทูรตฺถโยเค –
กึว ทูโร อิโต คาโม, กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๖], อโถ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๗], คามโต อวิทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา, กิเลเสหิ อารกาติ อรหํ, อารา โส อาสวกฺขยา [ธ. ป. ๒๕๓]. ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺี จ, อารกา อิมํ ธมฺมวินยํ อิมินา ธมฺมวินเยน วา, อารกา มนฺทพุทฺธีนํ [วิสุทฺธิ ฏี. ๑.๑๓๐].
ทูรตฺเถ –
ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทสา โข ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ [ที. นิ. ๑.๔๐๙], กินฺนุ ติฏฺถ อารกา, ตสฺมา ติฏฺาม อารกา. ทุติยา จ ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต ¶ , ทูรา คามา อาคโต อิจฺเจวตฺโถ, ทูรํ คาเมน วา.
อนฺติกตฺถโยเค –
อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา. ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺี จ, อนฺติกํ คามํ, อนฺติกํ คาเมน, อนฺติกํ คามสฺส.
กาลทฺธานํ ปริมาณวจเน –
อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปฺจจตฺตาลีสโยชเน สาวตฺถิ, อิโต เอกนวุติกปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต เอกตึเส กปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต สตฺตเม ทิวเส, อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสามิ [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑] อิจฺจาทิ.
ปมาณตฺเถ –
อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส ปริกฺเขเปน วา, ทีฆโส นววิทตฺถิโย [ปาจิ. ๕๔๘], โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ [สํ. นิ. ๒.๑๒๙] อิจฺจาทิ.
ตฺวาโลเปปิ ปฺจมี. เอตฺถ จ ตฺวาโลโป นาม ปริปุณฺณวากฺเย ลทฺธพฺพสฺส ตฺวานฺตปทสฺส อปริปุณฺณวากฺเย นตฺถิ ภาโว, ยฺจ ปทํ ตฺวานฺตปเท สติ กมฺมํ วา โหติ อธิกรณํ วา. ตํ ตฺวานฺตปเท อสติ ปทนฺตเร อวธิ โหติ, ตสฺมึ ปฺจมี, ปาสาทา วา ปาสาทํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒], หตฺถิกฺขนฺธา วา หตฺถิกฺขนฺธํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ ปมํ เอกํ ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา ปุน อฺํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา ปมํ เอกสฺมึ ปาสาเท นิสีทิตฺวา ปุน อฺํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา เอวํ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํ. ‘‘อนฺธการา วา อนฺธการํ คจฺเฉยฺย, ตมา วา ¶ ตมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] ปาฬิ. ตถา รฏฺา รฏฺํ วิจรติ, คามา คามํ วิจรติ, วนา วนํ วิจรติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, ภวโต ภวํ คจฺฉติ, กุลโต กุลํ คจฺฉติ อิจฺจาทิ. ตถา วินยา วินยํ ปุจฺฉติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ ปุจฺฉติ, วินยา วินยํ กเถติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ กเถติ. เอตฺถปิ ปมํ เอกํ วินยวจนํ ปุจฺฉิตฺวา วา เอกสฺมึ วินยวจเน ตฺวา วา ปุน อฺํ วินยวจนํ ปุจฺฉตีติ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํ. วุตฺติยํ ปน ‘‘ปาสาทํ อารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน ปวิสิตฺวา เปกฺขติ, อาสนา เปกฺขตี’’ติ วุตฺตํ.
ทิสตฺถโยเค ทิสตฺเถ จ ปฺจมี, อิโต สา ปุริมา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อวีจิโต อุปริ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา [ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐].
ทิสตฺเถ –
ปุริมโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริโต ปพฺพตสฺส, เหฏฺโต ปาสาทสฺส, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโต, ยโต เขมํ, ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ [ธ. ป. ๓๗๔] อิจฺจาทิ.
ปุพฺพาทิโยเคปิ ปฺจมี, ปุพฺเพว เม สมฺโพธา [อ. นิ. ๓.๑๐๔], อิโต ปุพฺเพ, ตโต ปุพฺเพ, อิโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา [มหาว. ๒๕๙], ตโต ปุเร, ตโต ปจฺฉา, ตโต อุตฺตริ [ปารา. ๔๙๙] อิจฺจาทิ.
วิภตฺตตฺเถ จ ปฺจมี ฉฏฺี จ. วิภตฺติ นาม ปเคว วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส เกนจิ อธิเกน วา หีเนน วา ภาเคน ตทฺโต ปุถกฺกรณํ, มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ [ธ. ป. ๓๒๒], ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย ¶ , สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], ปฺวนฺตา นาม สาริปุตฺตโต หีนา สาริปุตฺตสฺส วา, ตโต อธิกํ วา อูนํ วา น วฏฺฏติ อิจฺจาทิ.
วิรมณตฺถโยเค –
อารตี วิรตี ปาปา [ขุ. ปา. ๕.๘], ปาณาติปาตา เวรมณิ [ขุ. ปา. ๒.๑] อิจฺจาทิ.
สุทฺธตฺถโยเค –
โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อิจฺจาทิ.
โมจนตฺถโยเค ปฺจมี ตติยา จ, โส ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ [สํ. นิ. ๓.๒๙], โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗], น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ อวธิอตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เหตฺวตฺเถ –
กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กสฺมา นุ ตุมฺหํ กุเล ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๒ (มียเร)], ตสฺมาติห ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๒.๑๕๗]. ทุติยา ตติยา ฉฏฺี จ, กึการณํ [ชา. อฏฺ. ๖.๒๒.อุมงฺคชาตกวณฺณนา], ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ [ม. นิ. ๑.๒๓๘], เกน การเณน [ชา. อฏฺ. ๔.๒๐.มาตงฺคชาตกวณฺณนา], ตํ กิสฺสเหตุ [ม. นิ. ๑.๒], กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ อิจฺจาทิ.
วิเวจนตฺถโยเค –
วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ [ที. นิ. ๑.๒๒๖], วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมา.
พนฺธนตฺถโยเค ¶ –
๓๑๘. ปฺจมีเณ วา [ก. ๒๙๖; รู. ๓๑๔; นี. ๖๐๘; จํ. ๒.๑.๖๙; ปา. ๒.๓.๒๔].
อิณภูเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา.
สตสฺมา พนฺโธ นโร สเตน วา.
๓๑๙. คุเณ [จํ. ๒.๑.๗๐; ปา. ๒.๓.๒๕].
อชฺฌตฺตภูโต เหตุ คุโณ นาม, อคุโณปิ อิธ คุโณตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมึ ปฺจมี โหติ วา.
ชฬตฺตา พนฺโธ นโร ชฬตฺเตน วา, อตฺตโน พาลตฺตาเยว พนฺโธติ อตฺโถ, ปฺาย พนฺธนา มุตฺโต, วาจาย มรติ, วาจาย มุจฺจติ, วาจาย ปิโย โหติ, วาจาย เทสฺโส, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ [อ. นิ. ๔.๖] สีเลน วา, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนโต ทุกฺขา, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ [อุทา. ๒], สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ [อุทา. ๒], จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนฺา อปฺปฏิเวธา ทีฆมทฺธานํ สํสรนฺติ [ที. นิ. ๒.๑๘๖ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิ.
ปฺหา, กถเนสุปิ ปฺจมี, กุโต ภวํ, อหํ ปาฏลิปุตฺตโต อิจฺจาทิ.
โถกตฺเถปิ อสตฺววจเน ปฺจมี, สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ, โถกา มุจฺจติ โถเกน วา, มุจฺจนมตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ ‘‘นทึ ตรนฺโต มนํ วุฬฺโห’’ติ [มหาว. ๑๔๘] เอตฺถ วิย. อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ กิจฺเฉน วา, กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต [ชา. ๒.๒๒.๓๕๓], กิจฺฉา มุตฺตา’มฺห ทุกฺขสฺมา, ยาม ทานิ มโหสธ [ชา. ๒.๒๒.๗๐๐].
อสตฺววจเนติ ¶ กึ? ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเรติ [เถรคา. ๒๔๘ (กุเล กุเล)].
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ [ธ. ป. ๒๓๙]’’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยา.
อกตฺตริปิ ปฺจมี, ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา ตถาคโต สุปฺปติฏฺิตปาโท โหติ [ที. นิ. ๓.๒๐๑]. เอตฺถ จ ‘อกตฺตรี’ติ อการเก าปกเหตุมฺหีติ วทนฺติ. าเส ปน ‘‘อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติ. ยตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สฺชายเต, โสว กตฺตา น โหตีติ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺตํ. เอเตน กตฺตุสทิโส ชนกเหตุ อกตฺตา นามาติ ทีเปติ, กมฺมสฺส กตตฺตาอิจฺจาทิ จ ชนกเหตุ เอวาติ.
ภิยฺยตฺถโยเค –
โยธ สีตฺจ อุณฺหฺจ, ติณา ภิยฺโย น มฺติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓], สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ [ที. นิ. ๒.๒๘๗], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห ภิกฺขเว ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุพฺเพนิวาสกถํ, อตฺตมโน ตฺวํ โหหิ ปรํ วิย มตฺตาย, อหมฺปิ อตฺตมโน โหมิ ปรํ วิย มตฺตาย.
ปฺจมีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ฉฏฺีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺี?
๓๒๐. ฉฏฺี สมฺพนฺเธ [ก. ๓๐๑; รู. ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐].
ทฺวินฺนํ สมฺพนฺธีนํ เกนจิ ปกาเรน อายตฺตภาโว สมฺพนฺโธ นาม, สมฺพนฺเธ โชเตตพฺเพ วิเสสนสมฺพนฺธิมฺหิ ฉฏฺี โหติ.
ตตฺถ ¶ กฺริยาการกสฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ. ตตฺถ ทฺเว สมฺพนฺธิโน อฺมฺํ ตํตํกฺริยํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อฺมฺสมฺพนฺธิโน’’ติ ชานนฺตสฺส ทฺวินฺนํ การกานํ ทฺวินฺนํ กฺริยานฺจ สํโยคํ นิสฺสาย สมฺพนฺโธปิ วิทิโต โหติ, เอวํ สมฺพนฺโธ กฺริยาการกสฺชาโต, ‘อิมสฺส อย’นฺติ เอวํ ปวตฺตพุทฺธิยา เหตุภูตตฺตา อสฺเสทมฺภาวเหตุโก จ.
ตตฺถ สมฺพนฺโธ ติวิโธ สามิสมฺพนฺโธ, นานาตฺตสมฺพนฺโธ, กฺริยาการกสมฺพนฺโธติ.
ตตฺถ ‘สามี’ติ ยสฺส กสฺสจิ วิเสสนสมฺพนฺธิโน นามํ, ตสฺมา วิเสสฺยปทตฺถสฺส ตํตํวิเสสนภาเวน สมฺพนฺโธ สามิสมฺพนฺโธ นาม.
โส วิเสสฺยปทตฺถเภเทน อเนกวิโธ.
ตตฺถ ตสฺส มาตา, ตสฺส ปิตาอิจฺจาทิ ชนกสมฺพนฺโธ นาม.
ตสฺสา ปุตฺโต, ตสฺสา ธีตา อิจฺจาทิ ชฺสมฺพนฺโธ นาม.
ตสฺส ภาตา, ตสฺส ภคินี อิจฺจาทิ กุลสมฺพนฺโธ นาม.
สกฺโก เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๔๘] อิจฺจาทิ สามิสมฺพนฺโธ นาม.
ปหูตํ เม ธนํ สกฺก [ชา. ๑.๑๕.๗๒], ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ อิจฺจาทิ สํสมฺพนฺโธ นาม.
อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก [ธ. ป. ๓๒] อิจฺจาทิ สมีปสมฺพนฺโธ นาม.
สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห อิจฺจาทิ สมูหสมฺพนฺโธ นาม.
มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ [ชา. ๑.๔.๘๑], รุกฺขสฺส สาขา อิจฺจาทิ อวยวสมฺพนฺโธ นาม.
สุวณฺณสฺส ¶ ภาชนํ, อลาพุสฺส กฏาหํ, ภฏฺธฺานํ สตฺตุ อิจฺจาทิ วิการสมฺพนฺโธ นาม.
ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, อคฺคิสฺส ธูโม อิจฺจาทิ การิยสมฺพนฺโธ นาม.
ขนฺธานํ ชาติ, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโท [สํ. นิ. ๒.๑] อิจฺจาทิ อวตฺถาสมฺพนฺโธ นาม.
สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขียฺเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔], พุทฺธสฺส กิตฺติสทฺโท, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ [ชา. ๑.๑.๑๑๓], ติลานํ มุฏฺิ อิจฺจาทิ คุณสมฺพนฺโธ นาม.
ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส สมิฺชนํ, ธาตูนํ คมนํ านํ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นาม.
จาตุมหาราชิกานํ านํ อิจฺจาทิ านสมฺพนฺโธ นาม. เอวมาทินา นเยน สามิสมฺพนฺโธ อเนกสหสฺสปฺปเภโท, โส จ กฺริยาสมฺพนฺธาภาวา การโก นาม น โหติ. ยทิ เอวํ ‘‘ปาทสฺส อุกฺขิปนํ’’ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นามาติ อิทํ น ยุชฺชตีติ? วุจฺจเต – กฺริยาสมฺพนฺธาภาวาติ อิทํ สาธกภาเวน สมฺพนฺธาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, สิทฺธาย ปน กฺริยาย สมฺพนฺธํ สนฺธาย กฺริยาสมฺพนฺโธ นาม วุตฺโตติ.
นานาตฺตสมฺพนฺเธ ปน นานาอตฺเถสุ ฉฏฺี โหติ. ตตฺถ ณี, อาวีปจฺจยานํ กมฺเม นิจฺจํ ฉฏฺี, ฌานสฺส ลาภี, จีวรสฺส ลาภี, ธนสฺส ลาภี, อาทีนวสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ รูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ สมวิสมสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ ตารกรูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ จนฺทิมสูริยานํ ทสฺสาวี.
ตุ, อก, อน, ณปจฺจยานํ โยเค กฺวจิ กมฺมตฺเถ ฉฏฺี.
ตุปจฺจเย ตาว –
ตสฺส ¶ ภวนฺติ วตฺตาโร [ม. นิ. ๒.๑๗๓], สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา [ม. นิ. ๑.๒๐๓], ภินฺนานํ สนฺธาตา [ที. นิ. ๑.๙, ๑๖๔], สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา [ที. นิ. ๑.๙, ๑๖๔] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา [อ. นิ. ๗.๓๗], คาธํ กตฺตา โนวสิตา [อ. นิ. ๔.๑๐๗], กาเลน ธมฺมีกถํ ภาสิตา, สรสิ ตฺวํ เอวรูปํ วาจํ ภาสิตา, ปเรสํ ปฺุํ อนุโมเทตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ [มหานิ. ๑๙๒] อิจฺจาทิ.
อกปจฺจเย –
กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก [วิสุทฺธิ ๒.๖๘๙], อวิสํวาทโก โลกสฺส [ที. นิ. ๑.๙] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? มหตึ มหึ อนุสาสโก, ชนํ อเหโก, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโก อิจฺจาทิ.
อนปจฺจเย –
ปาปสฺส อกรณํ สุขํ [ธ. ป. ๖๑], ภารสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส คหณํ, หตฺถสฺส ปรามสนํ, อฺตรสฺส องฺคสฺส ปรามสนํ [ปารา. ๒๗๐] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? ภควนฺตํ ทสฺสนาย [อุทา. ๒๓] อิจฺจาทิ.
ณปจฺจเย –
อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อโคปาลเกน คาวีนํ โทโห, อปฺปปฺุเน ลาภานํ ลาโภ, หตฺถสฺส คาโห, ปตฺตสฺส ปฏิคฺคาโห อิจฺจาทิ.
ตฺวาปจฺจเยปิ ¶ กฺวจิ กมฺมนิ ฉฏฺี, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท [ธ. ส. ๕๙๖-๕๙๙ (อุปาทาย)] อิจฺจาทิ.
กตฺตริ ต, ตวนฺตุ, ตาวี, มาน’นฺตานํ โยเค ปน กมฺมนิ ทุติยา เอว, สุขกาโม วิหารํ กโต, คามํ คโต, โอทนํ ภุตฺตวา ภุตฺตาวี, กมฺมํ กุรุมาโน, กมฺมํ กโรนฺโต อิจฺจาทิ.
กฺวจิ ฉฏฺีปิ ทิสฺสติ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี [ธ. ป. ๒๕๗] อิจฺจาทิ.
สร, อิสุ, จินฺต, อิส, ทยธาตูนํ กมฺมนิ ฉฏฺี วา, มาตุสฺส สรติ, มาตรํ สรติ, ปิตุสฺส สรติ, ปิตรํ สรติ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา [ขุ. ปา. ๗.๒], อาปตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ, รตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ [จูฬว. ๑๕๗], ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ ปุตฺตํ วา, มาตุสฺส จินฺเตติ มาตรํ วา, เถรสฺส อชฺเฌสติ เถรํ วา, เตลสฺส ทยติ เตลํ วา, รกฺขตีติ อตฺโถ.
กรธาตุสฺส อภิสงฺขรณตฺถวาจิโน กมฺเม ฉฏฺี, อุทกสฺส ปฏิกุรุเต อุทกํ วา, กณฺฑสฺส ปฏิกุรุเต กณฺฑํ วา อิจฺจาทิ.
ตปจฺจเย ปูชนตฺถาทิธาตูนํ กตฺตริ ฉฏฺี วา, รฺโ สมฺมโต รฺา วา, คามสฺส ปูชิโต คาเมน วา, รฺโ สกฺกโต รฺา วา, รฺโ อปจิโต รฺา วา, รฺโ มานิโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓] รฺา วา, ตถา สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ ปริภุตฺตา [อ. นิ. ๑.๖๐๓], อมตํ เตสํ วิรทฺธํ, เยสํ กายคตาสติ วิรทฺธา [อ. นิ. ๑.๖๐๓].
ติปจฺจเยปิ ¶ กฺวจิ กตฺตริ ฉฏฺี วา, โสภณา กจฺจายนสฺส ปกติ กจฺจายเนน วา, โสภณา พุทฺธโฆสสฺส ปกติ พุทฺธโฆเสน วา อิจฺจาทิ.
ปูชนตฺถานํ ปูรณตฺถานฺจ กรเณ ฉฏฺี, ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ปูเชติ ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคึ ชุโหติ ฆเตน วา, ปตฺตํ อุทกสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน [ที. นิ. ๒.๓๗๗], พาโล ปูรติ ปาปสฺส [ธ. ป. ๑๒๑], ธีโร ปูรติ ปฺุสฺส [ธ. ป. ๑๒๑] ปูรติ ธฺานํ วา มุคฺคานํ วา มาสานํ วา อิจฺจาทิ. ตติยา วา, เขมา นาม โปกฺขรณี, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
ตพฺพ, รุชาทิโยเค ปน สมฺปทาเน จตุตฺถี เอว, ยกฺขเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๒๘๓ (วิสทิสํ)], เทวทตฺตสฺส รุชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ อิจฺจาทิ.
ภยตฺถาทีนํ อปาทาเน พหุลํ ฉฏฺี, กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. ๑๒๙], ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ [สํ. นิ. ๔.๒๓๘], มา ภิกฺขเว ปฺุานํ ภายิตฺถ [อุทา. ๒๒], สงฺขาตุํ โนปิ สกฺโกมิ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปํ [สํ. นิ. ๑.๑๘๔] อิจฺจาทิ. ตตฺถ ‘โอตฺตป’นฺติ โอตฺตปฺปนฺโต. ตถา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗] อิจฺจาทิ จ.
กุสล, โกวิท, ปสาทตฺถานํ อาธาเร ฉฏฺี, กุสลา นจฺจคีตสฺส [ชา. ๒.๒๒.๙๔], กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ [ม. นิ. ๒.๘๗], อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท [ชา. ๑.๑๗.๑๓], นรา ธมฺมสฺส โกวิทา [ชา. ๑.๑.๓๗], มคฺคามคฺคสฺส โกวิทา, ‘‘เกจิ อิทฺธีสุ โกวิทา’’ติปิ อตฺถิ, สนฺติ ยกฺขา พุทฺธสฺส ปสนฺนา [ที. นิ. ๓.๒๗๖ (วิสทิสํ)], ธมฺมสฺส ปสนฺนา, สงฺฆสฺส ปสนฺนา, พุทฺเธ ปสนฺนา, ธมฺเม ปสนฺนา, สงฺเฆ ปสนฺนา วา. ตถา ¶ เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิ. ฌานสฺส วสิมฺหิ อิจฺจาทิ.
๓๒๑. ฉฏฺี เหตฺวตฺเถหิ [รู. ๑๖๓ ปิฏฺเ; นี. ๖๕๐; จํ. ๒.๑.๗๑; ปา. ๒.๓.๒๖].
เหตฺวตฺเถหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺี โหติ.
ตํ กิสฺส เหตุ [ม. นิ. ๑.๒; จํ. ๒.๑.๙๖; ปา. ๒.๓.๗๒], องฺควรสฺส เหตุ, อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา [ปารา. ๒๒๘] อิจฺจาทิ.
๓๒๒. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา [นี. ๖๓๘].
ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺี โหติ ตติยา วา.
ตุลฺโย ปิตุ ปิตรา วา, สทิโส ปิตุ ปิตรา วา. อิติ นานาตฺตสมฺพนฺโธ.
กฺริยาการกสมฺพนฺโธ นาม การกานํ กฺริยาย สห สาธก, สาธฺยภาเวน อฺมฺาเปกฺขตา อวินาภาวิตา วุจฺจติ, น หิ กฺริยํ วินา การกํ นาม สิชฺฌติ, น จ การกํ วินา กฺริยา นาม สิชฺฌตีติ, สา ปน ฉฏฺีวิสโย น โหตีติ.
ฉฏฺีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
สตฺตมีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ สตฺตมี?
๓๒๓. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๐๒; รู. ๓๑๓; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๑.๓.๔๕].
อาธาโร, โอกาโส, อธิกรณนฺติ อตฺถโต เอกํ, อาธารตฺเถ สตฺตมี โหติ. กตฺตุกมฺมฏฺํ กฺริยํ ภุโส ธาเรตีติ อาธาโร.
กเฏ ¶ นิสีทติ ปุริโส, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ. ตตฺถ กโฏ กตฺตุภูเต ปุริเส ิตํ นิสีทนกฺริยํ ธาเรติ, ถาลี กมฺมภูเต ตณฺฑุเล ิตํ ปจนกฺริยํ ธาเรติ.
โส จตุพฺพิโธ พฺยาปิกาธาโร, โอปสิเลสิกาธาโร, สามีปิกาธาโร, เวสยิกาธาโรติ.
ตตฺถ ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ สกเล วา เอกเทเส วา พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ, โส พฺยาปิโก. ยถา? ติเลสุ เตลํ ติฏฺติ, อุจฺฉูสุ รโส ติฏฺติ, ชเลสุ ขีรํ ติฏฺติ, ทธิมฺหิ สปฺปิ ติฏฺตีติ.
ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ อลฺลียิตฺวา วา ติฏฺติ, อธิฏฺิตมตฺตํ หุตฺวา วา ติฏฺติ, โส โอปสิเลสิโก. ยถา? อุกฺขลิยํ อาจาโม ติฏฺติ, ฆเฏสุ อุทกํ ติฏฺติ, อาสเน นิสีทติ ภิกฺขุ, ปริยงฺเก ราชา เสติ.
โย ปน อตฺโถ อาเธยฺยสฺส อวตฺถุภูโตปิ ตทายตฺตวุตฺติทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส สามีปิโก นาม. ยถา? คงฺคายํ โฆโส ติฏฺติ, สาวตฺถิยํ วิหรติ ภควาติ [อ. นิ. ๑.๑].
โย จ อตฺโถ อตฺตนา วินา อาเธยฺยสฺส อฺตฺถตฺตํ กฺริยํ สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อาธารภาเวน โวหริยติ, โย จ อาเธยฺยสฺส อนฺาภิมุขภาวทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส เวสยิโก นาม. ยถา? อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ ¶ , อุทเก มจฺฉา จรนฺติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ, ปาเทสุ ปติตฺวา โรทติ, ปาปสฺมึ รมตี มโน [ธ. ป. ๑๑๖], ปสนฺโน พุทฺธสาสเนติ [ธ. ป. ๓๖๘].
๓๒๔. นิมิตฺเต [ก. ๓๑๐; รู. ๓๒๔; นี. ๖๔๑; จํ. ๒.๑.๘๙; ปา. ๒.๓.๓๖].
นิมินนฺติ สฺชานนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, เนมิตฺตกสหภาวิโน สฺาณการณสฺเสตํ นามํ, ตสฺมึ นิมิตฺเต สตฺตมี โหติ.
ทีปิ จมฺเมสุ หฺเต, กฺุชโร ทนฺเตสุ หฺเต, มุสาวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๒], โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๑๔] อิจฺจาทิ.
๓๒๕. ยมฺภาโว ภาวลกฺขณํ [ก. ๓๑๓; รู. ๓๒๗; นี. ๖๔๔; จํ. ๒.๑.๙๐; ปา. ๒.๓.๓๗; ‘ยพฺภา โว’ (พหูสุ)].
ยาทิโส ภาโว ยมฺภาโว, ลกฺขิยติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภาวลกฺขณํ, ยมฺภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ โหติ, ตสฺมึ ภาเว คมฺยมาเน สตฺตมี โหติ, ฉฏฺีปิ ทิสฺสติ.
อจิรปกฺกนฺตสฺส สาริปุตฺตสฺส พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ [ม. นิ. ๒.๔๕๒ (วิสทิสํ)], อปฺปมตฺตสฺส เต วิหรโต อิตฺถาคาโรปิ เต อปฺปมตฺโต วิหริสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิ.
อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ [สํ. นิ. ๒.๒๑], อจิรปกฺกนฺเต ภควติ พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ, สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก [ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒]. คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, คาวีสุ ทุทฺธาสุ อาคโต อิจฺจาทิ.
กฺวจิ ¶ ปมาปิ พหุลํ ทิสฺสติ, คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสา อจฺจุตํ อิสึ [ชา. ๒.๒๒.๒๐๐๗ (อทฺทสฺส)]. ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖] อิจฺจาทิ.
ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต อิจฺจาทิ เวสยิกาธาโร เอว.
ตถา อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ [ชา. ๑.๒.๘๘; ๑.๘.๔๘]. อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก [อป. เถร ๒.๕๔.๒๘] อิจฺจาทิ.
๓๒๖. ฉฏฺี จานาทเร [ก. ๓๐๕; รู. ๓๒๓; นี. ๖๓๓; จํ. ๒.๑.๙๑; ปา. ๒.๓.๓๘].
‘อนาทโร’ติ ทฺวินฺนํ ลกฺขณ, ลกฺขิตพฺพกฺริยานํ เอกปฺปหาเรน ปวตฺติยา อธิวจนํ, อนาทรภูเต ภาวลกฺขเณ คมฺยมาเน สตฺตมี ฉฏฺี จ โหติ.
มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน. อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๒ (เตเนติ)]. อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, อนคาริยุเปตสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโต. สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทฺมนุโสจติ [ชา. ๑.๗.๑๐๗ (ยํ เปตมนุโสจสิ)].
๓๒๗. ยโต นิทฺธารณํ [ก. ๓๐๔; รู. ๓๒๒; นี. ๖๓๒; จํ. ๒.๑.๙๒; ปา. ๒.๓.๔๑].
ชาติ, คุณ, กฺริยา, นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ นิทฺธารณํ ชายติ, ตสฺมึ สมุทาเย ฉฏฺี, สตฺตมิโย โหนฺติ.
ชาติยํ ¶ ตาว –
มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโม.
คุเณ –
กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหาคาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา.
กฺริยายํ –
อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโม.
นาเม –
อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อฺตโร, อรหนฺเตสุ อฺตโร อิจฺจาทิ.
อิธ นานาตฺตสตฺตมี วุจฺจเต.
กมฺมตฺเถ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ [ปารา. ๕๑๗], ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา [สํ. นิ. ๒.๖๓] อิจฺจาทิ.
อถ วา ‘มุทฺธนิ, พาหาสู’ติ อาธาเร เอว ภุมฺมํ. ยถา? รุกฺขํ มูเล ฉินฺทติ, รุกฺขํ ขนฺเธ ฉินฺทติ, ปุริสํ สีเส ปหรติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ.
กรเณ จ สตฺตมี, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ [มหาว. ๑๑๙], ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก [มิ. ป. ๖.๔.๘].
สมฺปทาเน จ สตฺตมี, สงฺเฆ ทินฺเน มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมี ทเทยฺยาสิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ ¶ [ม. นิ. ๓.๓๗๖], วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ [เป. ว. ๓๒๙]. เอเตสุ ปน วิสยสตฺตมีปิ ยุชฺชติ.
อปาทาเน จ สตฺตมี, คทลีสุ คเช รกฺขนฺติอิจฺจาทิ.
สามิสฺสราทิโยเค ปน ฉฏฺี สตฺตมี จ โหติ, คุนฺนํ สามิ, โคสุ สามิ, คุนฺนํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ, เอเตสุ ปน สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, วิสยาธาเร สตฺตมี. าณสฺมึ ปสนฺโน, าณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ วิสยาธาเร สตฺตมี. าเณน ปสนฺโน, าเณน อุสฺสุกฺโกติ กรเณ ตติยา.
๓๒๘. สตฺตมฺยาธิกฺเย [ก. ๓๑๔; รู. ๓๒๘; นี. ๖๔๕; จํ. ๒.๑.๖๐; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๘๗].
อธิกภาวตฺเถ อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติ.
อุป ขาริยํ โทโณ, อุป นิกฺเข กหาปณํ, อติเรกโทณา ขารี, อติเรกกหาปณํ นิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๓๒๙. สามิตฺเตธินา [จํ. ๒.๑.๖๑; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๙๗].
สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติ.
อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิ ปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, อธิ เทเวสุ พุทฺโธ. ตตฺถ ‘อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา’ติ พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปฺจาลรฏฺวาสิโนติ วทนฺติ, ‘ปฺจาลา’ติ วา ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ, กทาจิ ปฺจาลราชา พฺรหฺมทตฺเต กาสิรฺเ อิสฺสโร, กทาจิ พฺรหฺมทตฺโต ปฺจาลรฺเ อิสฺสโรติ อตฺโถ.
๓๓๐. สพฺพาทิโต ¶ สพฺพา [จํ. ๒.๑.๗๒; ปา. ๒.๓.๒๗].
เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ เหตฺวตฺเถ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติ.
กึ การณํ, เกน การเณน [ชา. อฏฺ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา], กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเน [ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา], เกน วณฺเณน [สํ. นิ. ๑.๒๓๔], กิมตฺถํ, กุโต นิทานํ [ปารา. ๔๒], กิสฺส เหตุ [ปารา. ๓๙], กสฺมึ นิทาเน, เอตสฺมึ นิทาเน [ปารา. ๔๒], เอตสฺมึ ปกรเณ [ปารา. ๔๒] อิจฺจาทิ.
สตฺตมีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
การกกณฺโฑ นิฏฺิโต.
๔. สมาสกณฺฑ
อถ ¶ ยุตฺตตฺถานํ สฺยาทฺยนฺตปทานํ เอกตฺถีภาโว วุจฺจเต. เอกตฺถีภาโวติ จ อิธ สมาโส วุจฺจติ. โส จ สมาโส ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว, ตปฺปุริโส, กมฺมธารโย, ทิคุ, พหุพฺพีหิ, ทฺวนฺโทติ.
อพฺยยีภาวสมาส
ตตฺถ อพฺยยีภาโว ปมํ วุจฺจเต. พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นตฺถิ พฺยโย เอตสฺสาติ อพฺยโย, อพฺยโย หุตฺวา ภวตีติ อพฺยยีภาโว, นานาลิงฺค, วิภตฺติ, วจเนสุ รูปวิการรหิโต หุตฺวา ภวตีติ อตฺโถ, สพฺพลิงฺค,-วิภตฺติ, วจเนสุปิ เยภุยฺเยน เอกรูเปน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ.
อพฺยยนฺติ วา อุปสคฺคนิปาตานํ เอว นามํ, อยํ ปน ปกติ อพฺยยํ น โหติ, อสงฺขฺเยหิ สห เอกตฺถตาวเสน อพฺยยํ โหติ, อิติ อนพฺยยมฺปิ อพฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโว.
๓๓๑. สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถํ [ก. ๓๑๖; รู. ๓๓๑; นี. ๖๗๕; จํ. ๒.๒.๑; ปา. ๒.๑.๔].
อธิการสุตฺตมิทํ. สฺยาทิ วุจฺจติ สฺยาทฺยนฺตปทํ, ‘สฺยาทินา’ติ สฺยาทฺยนฺตปเทน, เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํ เอกตฺถํ, สฺยาทิปทํ สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหตีติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ ‘สฺยาที’ติ วจเนน อุปสคฺค, นิปาเตหิ สทฺธึ สพฺพานิ นามิกปทานิ นามปฏิรูปกานิ จ สงฺคณฺหาติ, ตฺยาทฺยนฺตปทานิ นิวตฺเตติ.
ตตฺถ ¶ นามปฏิรูปกานิ นาม ‘เยวาวนกธมฺมา’ อิจฺจาทีนิ. ตถา สฺาสทฺทภาวํ ปตฺตานิ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย, อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี, อฺาสิโกณฺฑฺโ, มกฺขลิโคสาโล’’ อิจฺจาทีสุ ‘อตฺถิ’ อิจฺจาทีนิ.
‘เอกตฺถ’นฺติ เอเตน ทฺวนฺทสมาเสปิ ปทานํ เอกกตฺตุ, เอกกมฺมาทิภาเวน เอกตฺถีภาโว วุตฺโต โหตีติ.
๓๓๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีปสากลฺยาภาวยถาปจฺฉายุคปทตฺเถ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๒; ปา. ๒.๑.๖].
‘อสงฺขฺย’นฺติ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทฺจ วุจฺจติ. ตํ ทฺวยมฺปิ หิ เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยํ ปฏิจฺจ รูปวิการรหิตตฺตา ‘อสงฺขฺย’นฺติ วุจฺจติ. วิภตฺยตฺเถ, สมฺปตฺยตฺเถ, สมีปตฺเถ, สากลฺยตฺเถ, อภาวตฺเถ, ยถาตฺเถ, ปจฺฉาตฺเถ, ยุคปทตฺเถ ปวตฺตํ อสงฺขฺยํ นาม สฺยาทิปทํ อฺเน สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหติ. อยฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘อสงฺขฺโย’ติ จ ‘อพฺยยีภาโว’ติ จ วุจฺจติ.
วิภตฺยตฺเถ ตาว –
อธิตฺถิ. เอตฺถ จ อธิโต สิ, ตสฺส ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ สุตฺเตน โลโป, อิตฺถิโต สุ, ‘อธิ อิตฺถีสู’ติ วากฺยํ, ตสฺส จ อตฺถํ กเถนฺเตน นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห กาตพฺโพ ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถา’’ติ วา ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺโต วจนปโถ’’ติ วา ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺตํ วจน’’นฺติ วา, ตโต ปุริมสุตฺเตน เอกตฺถสฺา, อิมินา สุตฺเตน อสงฺขฺเยกตฺถสฺา จ กริยเต, เอกตฺถสฺาย ปน กตาย วากฺยตฺถาย ปยุตฺตานํ วิภตฺตีนํ อตฺโถ เอกตฺถปเทน วุตฺโต โหติ, ตทา วิภตฺติโย วุตฺตตฺถา นาม.
อิทานิ ¶ วุตฺตตฺถานํ อปฺปโยคารหตฺตา โลปวิธานมาห.
๓๓๓. เอกตฺถตายํ [ก. ๓๑๖; รู. ๓๓๑; นี. ๖๗๕; จํ. ๒.๑.๓๙; ปา. ๒.๔.๗๑; ๑.๒.๔๕, ๔๖].
เอโก อตฺโถ เยสํ ตานิ เอกตฺถานิ, ‘อตฺโถ’ติ เจตฺถ ปทนฺตเร กตฺตุ, กมฺมาทิภาเวน วิเธยฺโย ปธานตฺโถ เอว เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ‘ราชปุตฺโต’ติ เอตฺถ ปุตฺตสทฺทตฺโถ เอว ตถาวิเธยฺโย โหติ, น ราชสทฺทตฺโถ, สพฺพฺจ วจนวากฺยํ นาม วิเธยฺยตฺเถหิ เอว สิชฺฌติ, โน อฺถา, ยสฺมา จ ‘ราชปุตฺโต’ติ เอตํ ปุตฺตสทฺทตฺถสฺเสว นามํ โหติ, น ราชสทฺทตฺถสฺส, ตสฺมา เอโก ปธานภูโต ปุตฺตสทฺทตฺโถ เอว เตสํ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ อตฺโถ นาม โหติ, น ราชสทฺทตฺโถติ, เอกตฺถานํ ภาโว เอกตฺถตา, เอกตฺถีภาโวติ วุตฺตํ โหติ. โส ติวิโธ สมาโส, ตทฺธิโต, ธาตุปจฺจยนฺโต จาติ. ติสฺสํ ติวิธายํ เอกตฺถตายํ สพฺพาสํ วุตฺตตฺถานํ สฺยาทิวิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ อิมินา สุสฺส โลโป. พหุลาธิการตฺตา ปน อลุตฺตสมาโสปิ ทิสฺสติ.
๓๓๔. ตํ นปุํสกํ [ก. ๓๒๐; รู. ๓๓๕; นี. ๖๙๘; จํ. ๒.๒.๑๕; ปา. ๒.๔.๑๘].
ตํ อสงฺขฺยํ นาม เอกตฺถํ นปุํสกํ โหตีติ อิมินา อธิตฺถีสทฺทสฺส นปุํสกภาวํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
๓๓๕. สฺยาทีสุ รสฺโส [ก. ๓๔๒; รู. ๓๓๗; นี. ๗๓๔; จํ. ๒.๒.๘๔; ปา. ๑.๒.๔๗].
นปุํสกสฺส เอกตฺถสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุ วิภตฺตีสูติ อิมินา อีการสฺส รสฺโส.
๓๓๖. ปุพฺพสฺมามาทิโต [ก. ๓๔๓; รู. ๓๓๘; นี. ๓๗๕; จํ. ๒.๑.๔๐; ปา. ๑.๑.๔๑].
ปุพฺพอมาทิ ¶ นาม ปุพฺพปทตฺถปธานภูโต อสงฺขฺยสมาโส วุจฺจติ, ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, อาทิสทฺเทน เจตฺถ ปมาวิภตฺติปิ คยฺหติ. อถ วา อมาทิ วุจฺจติ ตปฺปุริโส, ตโต ปุพฺพํ นาม อสงฺขฺยสมาโส, อิติ อมาทิโต ปุพฺพภูตา อสงฺขฺเยกตฺถา ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ อิมินา อธิตฺถิสทฺทโต สพฺพวิภตฺตีนํ โลโป.
อธิตฺถิ ติฏฺติ, อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถา ติฏฺตีติ อตฺโถ. อธิตฺถิ ติฏฺนฺติ, อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถาโย ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสสวิภตฺตีสุ เสสวจเนสุ เสสลิงฺเคสุ จ. เอวํ สพฺพลิงฺเคสุ สพฺพวิภตฺตีสุ สพฺพวจเนสุ จ เอเกเนว รูเปน ติฏฺติ, ตสฺมา อยํ สมาโส รูปวิการรหิตตฺตา ‘อพฺยยีภาโว’ติ วุจฺจติ.
เอตฺถ จ วิภตฺยตฺโถ นาม ‘‘อธิตฺถิ, พหิคามํ, อุปริคงฺค’’ มิจฺจาทีสุ สมฺปตฺยาทีหิ วิเสสตฺเถหิ รหิโต เกวโล วิภตฺตีนํ อตฺโถ วุจฺจติ. วิคฺคเห ปน ‘‘กถา, ปวตฺตา’’ อิจฺจาทีนิ สมาสสามตฺถิเยน วิทิตานิ อตฺถปทานิ นาม, อธิสทฺทสฺส อตฺถปทานีติปิ วทนฺติ. เอวํ อธิกุมาริ, อธิวธุ, อธิชมฺพุอิจฺจาทิ.
อตฺตนิ ปวตฺโต ธมฺโม, ปวตฺตา วาธมฺมาติ อตฺเถ วิภตฺตีนํ โลเป กเต อธิอตฺตสทฺทสฺส นปุํสกภาวํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘ปุพฺพสฺมามาทิโต’ติ สฺยาทีนํ โลเป สมฺปตฺเต –
๓๓๗. นาโตมปฺจมิยา [ก. ๓๔๑; รู. ๓๓๖; นี. ๗๓๓; จํ. ๒.๑.๔๑; ปา. ๒.๔.๘๓; มุ. ๔.๓.๓๗๔].
อการนฺตมฺหา ¶ อสงฺขฺเยกตฺถา ปรํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ, ปฺจมีวชฺชิตานํ วิภตฺตีนํ อํ โหติ.
อชฺฌตฺตํ ธมฺโม ชายติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมา ชายนฺติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมํ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเม ปสฺสนฺติ.
อปฺจมิยาติ กึ? อชฺฌตฺตา อเปติ, อชฺฌตฺเตหิ อเปติ.
๓๓๘. วา ตติยาสตฺตมีนํ [ก. ๓๔๑; รู. ๓๓๖; นี. ๗๓๓; จํ. ๒.๑.๔๒; ปา. ๒.๔.๘๔; มุ. ๔.๓.๓๗๕].
อการนฺตมฺหา อสงฺขฺเยกตฺถา ปรํ ตติยา, สตฺตมีนํ วิกปฺเปน อํ โหติ.
อชฺฌตฺตํ ธมฺเมน วตฺตติ อชฺฌตฺเตน วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมหิ วตฺตติ อชฺฌตฺเตหิ วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺมสฺส เทติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมานํ เทติ, อชฺฌตฺตา ธมฺมา อเปติ, อชฺฌตฺเตหิ ธมฺเมหิ อเปติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมสฺส สนฺตกํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมานํ สนฺตกํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเม ติฏฺติ อชฺฌตฺเต วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ติฏฺติ อชฺฌตฺเตสุ วา. เอตฺถ จ ‘อชฺฌตฺตํ ธมฺโม’ติ อชฺฌตฺตภูโต ธมฺโม, ‘อชฺฌตฺตํ ธมฺมา’ติ อชฺฌตฺตภูตา ธมฺมา อิจฺจาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺโต ปวตฺตาติ วา วุตฺเตปิ อตฺตสฺส อาธารภาโว สิชฺฌติเยว. เอวํ อธิจิตฺตํ, อตฺตนิ วิสุํ วิสุํ ปวตฺตํ ปวตฺตานิ วา ปจฺจตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาตี’’ติ [ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๓๒] ปาโ อตฺถิ, ตสฺมา ปฺจมิยา อํภาววชฺชนํ อปฺปกตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อชฺฌตฺตา ธมฺมา, พหิทฺธา ¶ ธมฺมา’’ติ [ธ. ส. ติกมาติกา ๒๐] ปาโ อตฺถิ, ตสฺมา ปมาทีนมฺปิ วิกปฺโป ลพฺภตีติ.
สมฺปตฺติอตฺเถ –
สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, ‘พฺรหฺม’นฺติ เวโท วุจฺจติ. เอตฺถ จ ‘อกาเล สกตฺถสฺสา’ติ สุตฺเตน สหสทฺทสฺส สาเทโส, ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน กตนปุํสกสฺส รสฺสตฺตํ.
สมีเป –
นครสฺส สมีปํ อุปนครํ, กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํ, วธุยา สมีปํ อุปวธุ, คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ.
สากลฺเย –
ติเณน สห สกลํ สติณํ, ติเณน สทฺธึ สกลํ วตฺถุํ อชฺโฌหรตีติ อตฺโถ. สหสทฺทสฺส สาเทโส.
อภาเว –
มกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ, ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, ภิกฺขานํ อภาโว ทุพฺภิกฺขํ, อภาวตฺโถปิ ทุสทฺโท อตฺถิ. ยถา? ทุสฺสีโล ทุปฺปฺโติ. เอตฺถ จ ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติอาทินา สทฺทพฺยากรเณสุ อตฺถวจนํ สทฺทตฺถวิภาวนมตฺตํ. สุตฺตนฺเตสุ ปน อิเมสํ ปทานํ ยุตฺตํ อภิเธยฺยตฺถํ ตฺวา ตทนุรูปํ อตฺถวจนมฺปิ เวทิตพฺพํ.
ยถาสทฺทตฺเถ –
รูปสฺส สภาวสฺส โยคฺยํ อนุรูปํ, อตฺตานํ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปวตฺตํ ปจฺจตฺตํ, อฑฺฒมาสํ อฑฺฒมาสํ อนุคตํ อนฺวฑฺฒมาสํ, ฆรํ ฆรํ อนุคตํ อนุฆรํ, วสฺสํ วสฺสํ อนุคตํ อนุวสฺสํ, เชฏฺานํ ¶ อนุปุพฺพํ อนุเชฏฺํ, สตฺติยา อนุรูปํ ยถาสตฺติ, พลสฺส อนุรูปํ ยถาพลํ, กมสฺส อนุรูปํ ยถากฺกมํ. เอวํ ยถาสงฺขฺยํ, ยถาลาภํ. โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ, ปฏิวาตํ, ปฏิสทฺทํ.
ปจฺฉาปทตฺเถ –
รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ.
ยุคภูโต ปทตฺโถ ยุคปทตฺโถ, สหภาวีอตฺถทฺวยสฺเสตํ นามํ. ตตฺถ อสนิผเลน สห ปวตฺตํ จกฺกํ สจกฺกํ, คทาวุเธน ยุคฬปวตฺตํ วาสุเทวสฺส จกฺกาวุธนฺติปิ วทนฺติ [ยุคปทตฺเถ สจกฺกํ นิเธหิ, (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ). จกฺเกน ยุคปต เธหิ สจกฺกํ, (มุคฺธโพธวุตฺติยํ). เห พิสณุ! จกฺเกน สห ยุคปเทกกาเล คทํ ธารย. (มุคฺธโพธฏีกายํ ๒๒๖ ปิฏฺเ)], สหสฺส สตฺตํ.
๓๓๙. ยถา นตุลฺเย [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๓; ปา. ๒.๑.๗].
ตุลฺยโต อฺสฺมึ อตฺเถ ปวตฺโต ยถาสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ โหติ [โมคฺคลฺลาเน อฺถาวุตฺติ ทสฺสิตา].
ยถาสตฺติ, ยถาพลํ, ยถากฺกมํ, เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ, วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ วา ยถาวุฑฺฒํ.
นตุลฺเยติ กึ? ยถา เทวทตฺโต, ตถา ยฺทตฺโต.
๓๔๐. ยาวาวธารเณ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๔; ปา. ๒.๑.๘].
อวธารณํ วุจฺจติ ปริจฺฉินฺทนํ, อวธารเณ ปวตฺโต ยาวสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ ภวติ.
ยตฺตกํ ¶ อตฺโถ วตฺตตีติ ยาวทตฺถํ, ทาคโม. ยตฺตกํ ชีโว วตฺตตีติ ยาวชีวํ, ยตฺตกํ อายุ วตฺตตีติ ยาวตายุกํ, ตการ, กการา อาคมา.
๓๔๑. ปราปาพหิติโรปุเรปจฺฉา วา ปฺจมฺยา [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๗; ปา. ๒.๑.๑๒, ๑๓; ‘ปยฺยปา…’ (พหูสุ)].
ปริ, อป, อาอิจฺจาทโย สทฺทา ปฺจมฺยนฺเตน สฺยาทินา สห เอกตฺถา ภวนฺติ วา.
ปพฺพตโต ปริ สมนฺตา วสฺสีติ เทโว ปริปพฺพตํ ปริปพฺพตา วา, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวา วสฺสีติ อตฺโถ. ปพฺพตโต พหิทฺธา อปปพฺพตํ อปปพฺพตา วา, ปาฏลิปุตฺตโต พหิทฺธา วสฺสีติ เทโว อาปาฏลิปุตฺตํ อาปาฏลิปุตฺตา วา, อากุมาเรหิ กจฺจายนสฺส ยโส วตฺตตีติ อากุมารํ อากุมารา วา, อาภวคฺคา ภควโต ยโส วตฺตตีติ อาภวคฺคํ อาภวคฺคา วา, อาปาณโกฏิยา สรณคมนํ วตฺตตีติ อาปาณโกฏิกํ, กาคโม. คามโต พหิ พหิคามํ พหิคามา วา, เอวํ พหินครํ, พหิเลณํ, ปพฺพตโต ติโร ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา วา, เอวํ ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํ. เอตฺถ จ ‘ติโร’ติ ปรภาโค วุจฺจติ. ภตฺตมฺหา ปุเร ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา วา, อรุณมฺหา ปุเร ปุรารุณํ ปุรารุณา วา, ภตฺตสฺส ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา วา.
๓๔๒. สมีปายาเมสฺวนุ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๙; ปา. ๒.๑.๑๕, ๑๖].
สมีเป อายาเม จ ปวตฺโต อนุสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ ภวติ วา.
วนสฺส สมีปํ อนุวนํ, อสนิ อนุวนํ คตา, คงฺคํ อนุยาตา อนุคงฺคํ, พาราณสี.
๓๔๓. โอโร ¶ ปริ ปฏิ ปาเร มชฺเฌ เหฏฺุทฺธาโธนฺโต วา ฉฏฺิยา [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๑๑; ปา. ๒.๑.๑๘; ‘โอเรปริ…’ (พหูสุ)].
โอราทโย สทฺทา ฉฏฺียนฺเตน สฺยาทินา สห เอกตฺถา ภวนฺติ วา.
เอตฺถ จ โอเร, ปาเร, มชฺเฌสทฺเทสุ ‘ตทมินาทีนี’ติ สุตฺเตน เอกาโร, คงฺคาย โอรํ โอเรคงฺคํ, สิขรสฺส อุปริ อุปริสิขรํ. เอวํ อุปริปาสาทํ, อุปริมฺจํ, อุปริปพฺพตํ, โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ. เอวํ ปฏิวาตํ, ยมุนาย ปารํ ปาเรยมุนํ, คงฺคาย มชฺฌํ มชฺเฌคงฺคํ, ปาสาทสฺส เหฏฺา เหฏฺาปาสาทํ, เหฏฺามฺจํ, คงฺคาย อุทฺธํ อุทฺธํคงฺคํ, คงฺคาย อโธ อโธคงฺคํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ. เอวํ อนฺโตคามํ, อนฺโตนครํ, อนฺโตวสฺสํ.
วาติ กึ? คงฺคาโอรํ, มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ อิจฺจาทิ.
๓๔๔. ติฏฺคฺวาทีนิ [ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๗; จํ. ๒.๒.๑๐; ปา. ๒.๑.๑๗].
ติฏฺคุอิจฺจาทีนิ อสงฺขฺเยกตฺเถ สิชฺฌนฺติ.
ติฏฺนฺติ คาโว ยสฺมึ กาเล ติฏฺคุ, วหนฺติ คาโวยสฺมึ กาเล วหคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ. อายตึ ยโว ยสฺมึ กาเลติ อายติยโว, ขเล ยโว ยสฺมึ กาเลติ ขเลยวํ. ปุพฺพปเท วิภตฺติอโลโป. ลุนา ยวา ยสฺมึ กาเลติ ลุนยวํ, เอตฺถ ‘ลุนา’ติ ลาวิตา, ลุยมานา ยวา ยสฺมินฺติ ลุยมานยวํ อิจฺจาทิ.
ตถา ปาโต นหานํ ยสฺมึ กาเลติ ปาตนหานํ. เอวํ สายนหานํ, ปาโต กมฺมกรณกาโล ยสฺมินฺติ ¶ ปาตกาลํ. เอวํ สายกาลํ, ปาโต วสฺสติ เมโฆ ยสฺมินฺติ ปาตเมฆํ. เอวํ สายเมฆํ, ปาโต คนฺตพฺโพ มคฺโค ยสฺมินฺติ ปาตมคฺคํ. เอวํ สายมคฺคํ อิจฺจาทิ. มหาวุตฺตินา ปาโตสทฺทสฺส ปาตตฺตํ. เอตฺถ จ ‘ติฏฺคุ’ อิจฺจาทีนิ วิคฺคหตฺถวเสน อฺปทตฺเถ สิทฺธานิ วิย ทิสฺสนฺติ, อฺปทสฺส ปน ลิงฺคาทีนํ วเสน เตสํ รูปวิกาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา อพฺยยรูปตฺตา อิธ คหิตานิ, สพฺพฺเจตํ อสงฺขฺยสมาสปทํ นาม นปุํสกํ เอว โหติ, รสฺสนฺตเมว โหติ. สพฺพวิภตฺตีนฺจ อการนฺตมฺหา พหุลํ อํ โหติ, อิการุการนฺเตหิ โลโป โหติ.
อพฺยยีภาวสมาโส นิฏฺิโต.
ตปฺปุริสสมาส
ทุติยาตปฺปุริส
อถ อมาทิสมาโส วุจฺจเต, โส ตปฺปุริโสติ จ วุจฺจติ. ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทฺเทน สทิสตฺตา อยํ สมาโส ตปฺปุริโสติ วุจฺจติ. ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท วิเสสนปทตฺถํ ชหิตฺวา วิเสสฺยปทตฺเถ ติฏฺติ, เอวํ อยํ สมาโสปีติ.
๓๔๕. อมาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๑๖].
อมาทิวิภตฺติยุตฺตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ ปมนฺเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สห เอกตฺถํ ภวติ, อยฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘‘อมาทิสมาโส’’ติ จ ‘‘ตปฺปุริสสมาโส’’ติ จ วุจฺจติ. อิมินา อมาทิสหิตสฺส วากฺยสฺส อมาเทกตฺถสฺํ กตฺวา วุตฺตตฺถานํ วิภตฺตีนํ โลโป, ตโต เอกตฺถปทนฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ โหติ.
โส ¶ ปน สมาโส ทุติยาตปฺปุริโส, ตติยาตปฺปุริโส, จตุตฺถีตปฺปุริโส, ปฺจมีตปฺปุริโส, ฉฏฺีตปฺปุริโส, สตฺตมีตปฺปุริโสติ ฉพฺพิโธ. เอกเมกสฺมิฺเจตฺถ ‘‘นิจฺจสมาโส, อนิจฺจสมาโส’’ติ จ ‘‘ลุตฺตสมาโส, อลุตฺตสมาโส’’ติ จ ทุวิโธ.
ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส กตฺตุวาจเกสุ คต, นิสฺสิต,-อตีต, อติกฺกนฺต, ปตฺต, อาปนฺนอิจฺจาทีสุ ปเรสุ โหติ.
คามํ คโตติ คามคโต คามํ คโต วา. เอวํ อรฺคโต, ภูมิคโต, ราชานํ นิสฺสิโตติ ราชนิสฺสิโต. เอวํ อตฺถนิสฺสิโต, ธมฺมนิสฺสิโต. ภวํ อตีโต ภวาตีโต. เอวํ ภยาตีโต, กาลาตีโต, ขณาตีโต, ปมาณํ อติกฺกนฺโตติ ปมาณาติกฺกนฺโต, สุขํ ปตฺโตติ สุขปฺปตฺโต. เอวํ ทุกฺขปฺปตฺโต, โสตํ อาปนฺโนติ โสตาปนฺโน. เอวํ นิโรธสมาปนฺโน, อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโนติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, รุกฺขํ อารูฬฺโหติ รุกฺขารูฬฺโห, รถารูฬฺโห, โอฆํ ติณฺโณติ โอฆติณฺโณ โอฆํ ติณฺโณ วา อิจฺจาทิ.
กมฺมุปปทวิหิเตหิ กิตนฺตปเทหิ ปน นิจฺจสมาโสเยว, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคฺคาโห, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, วินยํ ธาเรตีติ วินยธโร, ธมฺมธโร, พฺรหฺมํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี, ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺูอิจฺจาทิ.
พหุลาธิการตฺตา ต, ตวนฺตุ, ตาวี, อนฺต, มาน, ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตุํ, ตเวปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมาโส น โหติ, วสฺสํ วุตฺโถ, โอทนํ ภุตฺโต, โอทนํ ภุตฺตวา, โอทนํ ภุตฺตาวี, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน ¶ ธมฺมํ โสตุน, ธมฺมํ สุตฺวาน, ธมฺมํ สุตฺวา, ธมฺมํ โสตุํ, ธมฺมํ โสตเว.
อิติ ทุติยาตปฺปุริโส.
ตติยาตปฺปุริส
ตติยาตปฺปุริโส กมฺมวาจเกสุ กิตนฺเตสุ จ สมฺปนฺน, สหคตาทีสุ จ ปุพฺพ, สทิส, สม, อูนตฺถ, กลห, นิปุณ,-มิสฺสก, สขิลาทีสุ จ ปเรสุ โหติ.
พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต. เอวํ พุทฺธเทสิโต, พุทฺธปฺตฺโต, พุทฺธรกฺขิโต, สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต, วิฺูหิ ครหิโต วิฺุครหิโต, วิฺุปสตฺโถ, อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ, อตฺตนา กตํ สยํกตํ, ปเรหิ กตํ ปรํกตํ, พินฺทาคโม. สุเกหิ อาหฏํ สุกาหฏํ, รฺา หโต ราชหโต, โรเคน ปีฬิโต โรคปีฬิโต, อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺเปน ทฏฺโ สปฺปทฏฺโ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย อปกโต อภิภูโต อิจฺฉาปกโต.
สีเลน สมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโน. เอวํ สุขสหคตํ, าณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยสมฺปโยโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, คุณหีโน, คุณวุฑฺโฒ, จตุวคฺเคน สงฺเฆน กรณียํ กมฺมํ จตุวคฺคกรณียํ. เอวํ ปฺจวคฺคกรณียํ, กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นที.
เอกกฺขเรสุ ปรปเทสุ นิจฺจสมาโส, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป อิจฺจาทิ.
กฺวจิ มชฺเฌปทโลโป, คุเฬน สํสฏฺโ โอทโน คุโฬทโน. เอวํ ขีโรทโน, อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ. เอวํ อาชฺรโถ, มคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ ¶ , ชมฺพุยา ปฺาโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส อิจฺจาทิ.
ปุพฺพาทีสุ – มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ, มาตรา สทิโส มาตุสทิโส. เอวํ มาตุสโม, ปิตุสโม, เอเกน อูนา วีสติ เอกูนวีสติ, สีเลน วิกโล สีลวิกโล, อสินา กลโห อสิกลโห, วาจาย นิปุโณ วาจานิปุโณ. เอวํ ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล, สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป, ปฺุเน อตฺโถ ปฺุตฺโถ, ปฺุเน อตฺถิโก ปฺุตฺถิโก. เอวํ เสยฺยตฺถิโก, มหคฺฆตฺถิโก, คุเณน อธิโก คุณาธิโก อิจฺจาทิ.
พหุลาธิการา กฺวจิ สมาโส น โหติ, ผรสุนา ฉินฺนํ, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา อิจฺจาทิ.
อิติ ตติยาตปฺปุริโส.
จตุตฺถีตปฺปุริส
จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺเถ วา อตฺถ, หิต, เทยฺยาทีสุ วา ปเรสุ โหติ.
กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินตฺถาย อาภฏํ ทุสฺสนฺติ อตฺโถ. เอวํ กถินจีวรํ, กถินาย ทุสฺสํ, กถินาย จีวรนฺติปิ ยุชฺชติ, กถินตฺถารายาติ อตฺโถ. จีวราย ทุสฺสํ จีวรทุสฺสํ. เอวํ จีวรมูลํ [จีวรมูลฺยํ (รู. นี.)], สงฺฆสฺส อาภฏํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, สงฺฆตฺถาย วา ปฏิยตฺตํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ. เอวํ อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ.
สงฺฆสฺส ¶ อตฺโถ สงฺฆตฺโถ, โลกสฺส หิโต โลกหิโต, พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, พุทฺธสฺส ปณาโม พุทฺธปฺปณาโม. เอวํ พุทฺธโถมนา, พุทฺธุปฏฺานํ, สุตฺตสฺส อนุโลมํ สุตฺตานุโลมํ. เอวํ สุตฺตานุรูปํ, สุตฺตานุกูลํ, สุตฺตานุคุณํ, านสฺส อรหํ านารหํ, รฺโ อรหํ ราชารหํ. เอวํ ราชคฺฆํ, ราชเทยฺยํ, กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม. เอวํ คนฺตุกาโม, กเถตุกาโม, ทฏฺุกาโม, โสตุกาโม. เอตฺถ จ ตุมนฺตสฺส อสงฺขฺยตฺตา ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ ตโต นิจฺจํ จตุตฺถีโลโป โหติ, สมาเส กเต นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป จ. ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, สงฺฆสฺส ทาตุํ’’ อิจฺจาทีสุ สมาโส น โหติ.
อิติ จตุตฺถีตปฺปุริโส.
ปฺจมีตปฺปุริส
ปฺจมีตปฺปุริโส อปคมน, ภย, วิรติ, โมจนาทิอตฺเถสุ ปเรสุ โหติ.
เมถุนา อเปโตติ เมถุนาเปโต, ปลาสโต อปคโตติ ปลาสาปคโต, นครมฺหา นิคฺคโตติ นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต. เอวํ คามนิกฺขนฺโต, รุกฺขปติโต, สาสนมฺหา จุโตติ สาสนจุโต, อาปตฺติยา วุฏฺานํ อาปตฺติวุฏฺานํ, อุทกโต อุคฺคโต อุทกุคฺคโต, ภวโต นิสฺสโฏ ภวนิสฺสโฏ, ขนฺธสงฺคหโต นิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ, โจรมฺหา ภีโตติ โจรภีโต, ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุโก, ปาปโต ชิคุจฺฉติ สีเลนาติ ปาปชิคุจฺฉี, วฏฺฏโต นิพฺพินฺทตีติ วฏฺฏนิพฺพินฺโน, กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอวํ วจีทุจฺจริตวิรติ, พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต. เอวํ พนฺธนโมกฺโข, กมฺมโต สมุฏฺิตํ กมฺมสมุฏฺิตํ ¶ . เอวํ กมฺมชาตํ, กมฺมสมฺภูตํ, กมฺมนิพฺพตฺตํ, โลกโต อคฺโค โลกคฺโค. เอวํ โลกเชฏฺโ, โลกุตฺตโม, สพฺเพหิ เชฏฺโ สพฺพเชฏฺโ, สพฺเพหิ กนิฏฺโ สพฺพกนิฏฺโ. เอวํ สพฺพหีโน, สพฺพปจฺฉิโม, อุกฺกฏฺโต อุกฺกฏฺโติ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ, โอมกโต โอมโกติ โอมโกมโก.
กฺวจิ นิจฺจสมาโส โหติ, มาติโต ชาโต มาตุโช. เอวํ ปิตุโช, กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อุตุชํ อิจฺจาทิ.
อิติ ปฺจมีตปฺปุริโส.
ฉฏฺีตปฺปุริส
รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโต. เอวํ ราชปุริโส, พุทฺธสาวโก, สมุทฺทโฆโส, ธฺานํ ราสิ ธฺราสิ, มตฺติกาย ปตฺโตติ มตฺติกาปตฺโต, วิการสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, มตฺติกามยปตฺโตติ อตฺโถ. เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, สุวณฺณภาชนํ, ปานียสฺส ถาลกํ ปานียถาลกํ.
สมาสมชฺเฌ อี, อูนํ พหุลํ รสฺสตฺตํ, ทณฺฑิโน กุลํ ทณฺฑิกุลํ, หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, นทิกูลํ, นทิตีรํ, ภิกฺขุนีนํ สงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุยา สาขา ชมฺพุสาขา อิจฺจาทิ.
อนฺต, มาน, นิทฺธารณิย, ปูรณ, ภาว, สุหิตตฺเถหิ สมาโส น โหติ, มมํ อนุกุพฺพนฺโต, มมํ อนุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา. วิภตฺตาวธิฉฏฺิยา ปน โหติเยว, นรานํ อุตฺตโม นรุตฺตโม, นรเสฏฺโ, นรวโร, คณานํ อุตฺตโม คณุตฺตโม, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม อิจฺจาทิ. สิสฺสานํ ปฺจโม สิสฺโส, กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, ปกฺขสฺส อฏฺมี, ปฏสฺส สุกฺกตา, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส ¶ มุทุตา, รูปสฺส กมฺมฺตา. กฺวจิ โหติ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, พุทฺธสุพุทฺธตา. ธมฺมสุธมฺมตา, ผลานํ สุหิโต, ผลานํ ติตฺโต, ผลานํ อสิโต, กรณตฺเถ ฉฏฺี.
‘‘ภโฏ รฺโ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘ราชปุตฺโต’ติ น โหติ อฺมฺานเปกฺขตฺตา. ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘เทวทตฺตกณฺหทนฺตา’ติ น โหติ อฺสาเปกฺขตฺตา [นี. ๖๙๐]. อฺสาเปกฺขตฺเตปิ นิจฺจํ สมฺพนฺธีเปกฺขสทฺทานํ สมาโส โหติ วากฺเย วิย สมาเสปิ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตา. วุตฺตฺจ ‘‘สติปิ สาเปกฺขตฺเต คมกตฺตา สมาโส โหตี’’ติ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๖๙๑], เทวทตฺตคุรุกุลํ, ราชทาสีปุตฺโต, เทวทาสีปุตฺโต อิจฺจาทิ. ตตฺถ เทวทตฺตสฺส คุรุ เทวทตฺตคุรุ, ตสฺส กุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติ วิคฺคโห. คุรุโน กุลํ คุรุกุลํ, เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติปิ วทนฺติ. ‘‘รฺโ มาคธสฺส พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต’’ติ เอตฺถปิ อฺสาเปกฺขตฺตา ‘พิมฺพิสารปุตฺโต’ติ น โหติ, รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จาติ อตฺเถ ‘ราชควสฺสปุริสา’ติ โหติ ทฺวนฺทโต ปุพฺพปทสฺส ทฺวนฺทปเทหิปิ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตา. ตถา ทฺวนฺทโต ปรปทสฺสปิ, นรานฺจ เทวานฺจ สารถิ นรเทวสารถิ.
อิติ ฉฏฺีตปฺปุริโส.
สตฺตมีตปฺปุริส
สตฺตมีตปฺปุริเส รูเป สฺา รูปสฺา. เอตฺถ จ การกานํ กฺริยาสาธนลกฺขณตฺตา กฺริยาปเทเหว สมฺพนฺโธ โหติ, ตสฺมา อกฺริยวาจเกน ปรปเทน สทฺธึ สมาเส ชาเต มชฺเฌ อนุรูปํ กฺริยาปทํ วิฺายติ, ยถา ¶ ‘อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ’ อิติ ‘รูเป สฺา’ติ รูเป อุปฺปนฺนา สฺาติ อตฺโถ. จกฺขุสฺมึ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ, ธมฺเม รโต ธมฺมรโต. เอวํ ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ทาเน อชฺฌาสโย ทานชฺฌาสโย. เอวํ ทานาธิมุตฺติ, วฏฺเฏ ภยํ วฏฺฏภยํ, วฏฺฏทุกฺขํ, คาเม สูกโร คามสูกโร, วนมหึโส, สมุทฺทมจฺโฉ, อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อิตฺถิโสณฺโฑ.
อุปปทกิตนฺเตสุ นิจฺจสมาโส [นี. ๖๘๒], วเน จรตีติ วนจโร, กามาวจโร, กุจฺฉิมฺหิ สยตีติ กุจฺฉิสฺสโย, คพฺเภ เสตีติ คพฺภเสยฺโย, ถเล ติฏฺตีติ ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ. เอวํ อตฺรโช, เขตฺรโช อิจฺจาทิ. อิธ น โหติ [นี. ๖๘๑], โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.
อิติ สตฺตมีตปฺปุริโส.
ลุตฺตตปฺปุริส
ตปฺปุริสปทานํ มหาวุตฺติสุตฺเตน กฺวจิ วิปลฺลาโส.
อุปริคงฺคา, เหฏฺานที, อนฺโตวิหาโร, อนฺโตสมาปตฺติ, หํสานํ ราชา ราชหํโส หํสราชา วา, มาสสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒมาสํ, กหาปณสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒกหาปณํ, อฑฺฒมาสํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ. เอวํ ปุพฺพรตฺตํ, ปรรตฺตํ, อิสฺส อตฺตํ. กายสฺส ปุพฺพภาโค ปุพฺพกาโย, ปรกาโย, อหสฺส ปุพฺโพ ปุพฺพณฺโห, มชฺฌณฺโห, สายนฺโห, ปุพฺเพทิฏฺโ ทิฏฺปุพฺโพ, ตถาคตํ ทิฏฺปุพฺโพ เถโร, ตถาคโต ทิฏฺปุพฺโพ เถเรน อิจฺจาทิ.
อิติ ลุตฺตตปฺปุริโส.
อลุตฺตตปฺปุริส
อิทานิ ¶ อลุตฺตตปฺปุริสา วุจฺจนฺเต.
ทีปงฺกโร, ปภงฺกโร, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, เวสฺสนฺตโร, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, รณฺชโห, ชุตินฺธโร, วิชฺชนฺธโร, ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺโม, กุโตโช, ตโตโช, อิโตโช, ภยโต อุปฏฺานํ ภยตุปฏฺานํ, กฏตฺตากมฺมํ, กฏตฺตารูปํ, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, เทวานมินฺโท, เทวานํปิยติสฺโส, ควมฺปติตฺเถโร, ปุพฺเพนิวาโส, มชฺเฌกลฺยาณํ, ทูเรรูปํ, สนฺติเกรูปํ, ทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานํ, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, กาเมสุมิจฺฉาจาโร อิจฺจาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๖๘๖].
อิติ อลุตฺตตปฺปุริโส.
สพฺโพ จายํ อมาทิตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน ปรปทลิงฺโค จ.
อมาทิตปฺปุริโส นิฏฺิโต.
กมฺมธารยสมาส
อถ กมฺมธารยสฺิโต ปมาตปฺปุริโส วุจฺจเต.
กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตีติ กมฺมธารโย. ยถา กมฺมํ กฺริยฺจ ปโยชนฺจ ทฺวยํ ธาเรติ กมฺเม สติ ตสฺส ทฺวยสฺส สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธาเรติ อิมสฺมึ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโตติ [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; นี. ๗๐๒].
อปิ จ กตฺตพฺพนฺติ กมฺมํ, ธาเรตพฺพนฺติ ธาริยํ, กมฺมฺจ ตํ ธาริยฺจาติ กมฺมธาริยํ, ยํกิฺจิ หิตกมฺมํ, กมฺมธาริยสทฺทสทิสตฺตา ¶ สพฺโพ จายํ สมาโส กมฺมธารโยติ วุจฺจติ อิสฺส อตฺตํ กตฺวา. ยถา หิ กมฺมธาริยสทฺโท เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธาเรติ, ตถา อยํ สมาโสปีติ. โส เอว อุตฺตรปทตฺถปธานตาสงฺขาเตน ตปฺปุริสลกฺขเณน ยุตฺตตฺตา ‘ตปฺปุริโส’ติ จ วุจฺจติ. ภินฺนปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตา นาม, เตน ตุลฺยาธิกรณลกฺขเณน ยุตฺตตฺตา ‘ตุลฺยาธิกรณสมาโส’ติ จ วุจฺจติ. โส เอว จ วิเสสนปทวเสน คุณวิเสสทีปนตฺตา ‘วิเสสนสมาโส’ติ จ วุจฺจติ. ตสฺมึ วิเสสนสมาเส –
๓๔๖. วิเสสนเมกตฺเถน [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; นี. ๗๐๒; จํ. ๒.๒.๑๘; ปา. ๒.๑.๕๗].
วิเสสนภูตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ เอกตฺเถน วิเสสฺยภูเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สทฺธึ เอกตฺถํ โหติ.
เอตฺถ จ วิเสสียติ ทพฺพํ วิสิฏฺํ กรียติ เอเตนาติ วิเสสนํ. เอโก อตฺโถ ยสฺสาติ เอกตฺถํ, ‘เอโก’ติ สมาโน, ‘อตฺโถ’ติ อภิเธยฺยตฺโถ, เนมิตฺตกตฺโถ, โสเยว ทฺวินฺนํ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อธิฏฺานฏฺเน ‘อธิกรณ’นฺติ จ วุจฺจติ. ปวตฺตินิมิตฺตานฺจ อธิฏฺานตฺเต สติ ปทานมฺปิ อธิฏฺานตา สิทฺธา โหติ. อิติ เอกตฺถนฺติ ตุลฺยาธิกรณํ, สมานาธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ, เตน เอกตฺเถน. ‘เอกตฺถํ โหตี’ติ เอกตฺถีภูตํ โหตีติ อตฺโถ.
โส จ สมาโส นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโท, นนิปาตปุพฺพปโท, กุนิปาตปุพฺพปโท, ปาทิปุพฺพปโท จาติ.
ตตฺถ ¶ วิเสสนปุพฺพปโท ยถา? มหาปุริโส, มหานที, มหพฺภยํ. เอตฺถ จ ‘‘สา เสนา ทิสฺสเต มหา [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑], พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] ปาฬิ ทิสฺสติ. ตสฺมา สมาเสปิ ติลิงฺเค นิปาตรูโป มหาสทฺโท ยุชฺชติ. มหา จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหา จ สา นที จาติ มหานที, มหา จ ตํ ภยฺจาติ มหพฺภยํ, ทฺวิตฺตํ สํโยเค จ รสฺสตฺตํ. มหาสทฺทเววจเนน มหนฺตสทฺเทนปิ วากฺยํ ทสฺเสตุํ ยุชฺชติ, มหนฺโต ปุริโส มหาปุริโส, มหนฺตี นที มหานที, มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยนฺติ. จ, ตสทฺเทหิ จ สทฺธึ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ยุชฺชติ, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหนฺตี จ สา นที จาติ มหานที, มหนฺตฺจ ตํ ภยฺจาติ มหพฺภยนฺติ. มหนฺตสทฺโท วา มหา โหติ, ‘ฏ นฺตนฺตูน’นฺติ สุตฺเตน อุตฺตรปเท ปเร นฺตสฺส สพฺพสฺส อตฺตํ, มหาวุตฺตินา ทีโฆ จ.
เอตฺถ จ ทฺวีหิ จสทฺเทหิ ทฺวินฺนํ ปทานํ สกตฺถนานาตฺตํ ทีเปติ. ตํสทฺเทน สกตฺถนานาตฺเตปิ สกตฺถานํ อธิกรณภูตสฺส ทพฺพตฺถสฺส เอกตฺตํ ทีเปติ. อิมสฺมึ พฺยากรเณ วิสุํ รูปวิธานกิจฺจํ นาม นตฺถิ, ตํตํสุตฺตวิธานฺจ ตทนุรูปํ ทสฺสิตวิคฺคหวากฺยฺจ ทิสฺวา ตสฺส ตสฺส สิทฺธปทสฺส อตฺถพฺยฺชนวินิจฺฉเย าเต รูปวิธานกิจฺจํ สิทฺธํ โหติ, สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, เสตหตฺถี, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํ.
วิสทิสลิงฺค, วจนาปิ สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติ, วินโย จ โส ปริยตฺติ จาติ วินยปริยตฺติ, วินโย จ โส ปิฏกฺจาติ วินยปิฏกํ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, อวิชฺชา จ สา นีวรณฺจาติ อวิชฺชานีวรณํ. เอวํ อิตฺถิรตนํ, สีลฺจ ตํ คุโณ จาติ สีลคุโณ, สีลฺจ ตํ ปติฏฺา จาติ สีลปติฏฺา อิจฺจาทิ.
ตถา ¶ วีสติ จ สา ปุริสา จาติ วีสติปุริสา, สตฺจ ตํ ปุริสา จาติ สตปุริสา, สงฺขารา จ เต ปจฺจโย จาติ สงฺขารปจฺจโย, องฺคา จ เต ชนปทฺจาติ องฺคชนปทํ, มคธา จ เต รฏฺฺจาติ มคธรฏฺํ. เอวํ กาสิรฏฺํ อิจฺจาทิ.
อิธ น โหติ [รู. ๓๔๑; นี. ๖๘๑], ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ, สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมา สหมฺปติ อิจฺจาทิ.
กฺวจิ นิจฺจสมาโส, กณฺหสปฺโป, โลหิตมาลํ อิจฺจาทิ.
วิเสสนุตฺตรปโท ยถา? สาริปุตฺตตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วา, มโหสธปณฺฑิโต, ปุริสุตฺตโม, ปุริสวโร, ปุริสวิเสโส อิจฺจาทิ.
วิเสสโนภยปโท ยถา? ฉินฺนฺจ ตํ ปรูฬฺหฺจาติ ฉินฺนปรูฬฺหํ, สีตฺจ ตํ อุณฺหฺจาติ สีตุณฺหํ, ขฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขฺชขุชฺโช. เอวํ อนฺธพธิโร, กตฺจ ตํ อกตฺจาติ กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตฺจ ตํ สมฺมฏฺฺจาติ สิตฺตสมฺมฏฺํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, อเขมฏฺเน ทุกฺขฺจ ตํ อวิปรีตฏฺเน สจฺจฺจาติ ทุกฺขสจฺจํ อิจฺจาทิ.
อุปมานุตฺตรปโท ยถา? สีโห วิยาติ สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห. เอวํ มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิยาติ รํสิ, สทฺธมฺโม จ โส รํสิ จาติ สทฺธมฺมรํสิ. เอวํ วินยสาคโร, สมณปทุโม, สมณปุณฺฑรีโก อิจฺจาทิ.
สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา? เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโย. เอวํ อารมฺมณปจฺจโย, มนุสฺสภูโต, เทวภูโต, ธมฺโม อิติ สงฺขาโต ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ธมฺมสฺิโต ¶ , ธมฺมลกฺขิโต, เอว อิติ สงฺขาโต สทฺโท เอวสทฺโท. เอวํ จสทฺโท, วาสทฺโท, อริยภูโต สงฺโฆ อริยสงฺโฆ. เอวํ พุทฺธมุนิ, ปจฺเจกมุนิ อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ สมฺภาวนา นาม สามฺภูตสฺส อุตฺตรปทตฺถสฺส ทฬฺหํ กตฺวา โถมนา สรูปวิเสสทีปนา, น คุณมตฺตทีปนาติ อธิปฺปาโย. ครู ปน ‘‘ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ. เอวํ ธมฺมสฺา, อนิจฺจสฺา, ธาตุสฺา, มาตุสฺา, ปาณสฺิตา, อตฺตทิฏฺิ’’ อิจฺจาทีนิปิ เอตฺถ อาหรนฺติ, อิมานิ ปน ‘‘สรณํ อิติ คโต อุปคโต สรณงฺคโต’’ติ ปทํ วิย อิติลุตฺตานิ ปมาตปฺปุริสปทานิ นาม ยุชฺชนฺตีติ [รู. ๓๔๓; นี. ๗๐๒].
อวธารณปุพฺพปโท ยถา? คุโณ เอว ธนํ น มณิสุวณฺณาทีติ คุณธนํ. เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, จกฺขุ เอว ทฺวารํ น คามทฺวาราทีติ จกฺขุทฺวารํ. เอวํ จกฺขุวตฺถุ, จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, ขนฺธา เอว ภารา ขนฺธภารา. เอตฺถ จ ยทิ ภริตพฺพฏฺเน ภารา นาม สิยุํ, ปฺจกฺขนฺธา เอว ภารา นาม สิยุํ, น สีสภาร, อํสภาราทโย. ขนฺธา หิ นิจฺจภารา โหนฺติ, อิตเร ตาวกาลิกา, ขนฺธมูลิกา จาติ. เอวํ อติสยตฺถสมฺภาวนตฺถํ ขนฺธา เอว ภาราติ อวธารณวากฺยํ ปยุชฺชติ, น สีสภาราทีนํ สพฺพโส ภารภาวปฏิกฺขิปนตฺถนฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ, อวิชฺชา เอว มลํ น กํสมลาทิกนฺติ อวิชฺชามลํ, อวิชฺชา เอว อาสโว น มธฺวาสวาทิโกติ อวิชฺชาสโว. เอวํ ตณฺหาสลฺลํ, ปฺาสตฺถํ, ปฺาโลโก, ปฺาปชฺโชโต, ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ อิจฺจาทิ. ครู ปน ‘‘ธนํ วิยาติ ธนํ, สทฺธา เอว อริยานํ ธนํ สทฺธาธนํ, สตฺถํ วิยาติ สตฺถํ, ปฺา เอว สตฺถํ ปฺาสตฺถ’’นฺติ โยเชนฺติ, เอวํ สติ อติสยสมฺภาวนตฺโถ น สิชฺฌติ [รู. ๓๔๓; นี. ๗๐๒].
๓๔๗. นนิปาตปุพฺพปเท นอุ [ก. ๓๒๖; รู. ๓๔๑; นี. ๗๐๗].
านุพนฺโธ ¶ ปฏิเสธมฺหา อฺนการ นิวตฺตนตฺโถ, นอุอิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ อฺเน สฺยาทฺยนฺเตน สห เอกตฺถํ โหติ. อิมินา นเ กตฺถสฺํ กตฺวา –
๓๔๘. ฏ นอุสฺส [ก. ๓๓๓; รู. ๓๔๔; นี. ๗๑๗; จํ. ๒.๒.๒๐; ปา. ๒.๒.๖; ‘‘นอุ’’ (พหูสุ)].
อุตฺตรปเท ปเร นอุอิจฺเจตสฺส ฏานุพนฺโธ อ โหตีติ นสฺส อตฺตํ.
น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ. เอตฺถ สิยา – กึ วิชฺชมานสฺส วายํ นิเสโธ, อุทาหุ อวิชฺชมานสฺส วาติ, กิฺเจตฺถ – ยทิ วิชฺชมานสฺส นิเสโธ, เอวํ สติ โลเก วิชฺชมานา สพฺเพ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมณา นาม ภเวยฺยุํ. ตสฺมา ‘‘อิธ ชโน น พฺราหฺมโณ, ตตฺถ ชโน น พฺราหฺมโณ’’ติอาทินา เทสาทินิยมํ วินา โลเก วิชฺชมานสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเสโธ น ยุชฺชติ, อถ โลเก อวิชฺชมานสฺส นิเสโธ, เอวฺจ สติ กึ อวิชฺชมานสฺส นิเสเธน นิเสธนียสฺเสว อวิชฺชมานตฺตาติ? วุจฺจเต – ตํสทิสาทิอตฺเถสุ ตพฺโพหารสฺเสวายํ นิเสโธ. ตถา หิ พฺราหฺมณสทิเส อพฺราหฺมเณ เกสฺจิ พฺราหฺมณสฺา สณฺาติ, สฺานุรูปฺจ พฺราหฺมณโวหาโร ตสฺมึ ปวตฺตติ, เอวํ ปวตฺตสฺส อพฺราหฺมเณ พฺราหฺมณโวหารสฺส อยํ ปฏิเสโธ โหติ. ยถา ตํ? โลกสฺมึ พาลชนานํ มิจฺฉาสฺาวเสน มิจฺฉาโวหาโร ปวตฺตติเยว ‘‘รูปํ อตฺตา, เวทนา อตฺตา’’ อิจฺจาทิ, เตสํ ตสฺส มิจฺฉาภาวขฺยาปนตฺถํ ปฏิเสโธ โยชิยติ ‘‘รูปํ อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา’’ [มหาว. ๒๐] อิจฺจาทิ. เอตฺตาวตา สุทฺธพฺราหฺมณสทฺทสฺสปิ มิจฺฉาวเสน ตํสทิเส อตฺเถ ปวตฺติสมฺภโว สิทฺโธ โหติ, นการสฺส ¶ จ ตทตฺถโชตกมตฺตตา สิทฺธา โหติ, เอวฺจ สติ อุตฺตรปทตฺถปธานตาสงฺขาตํ ตปฺปุริสลกฺขณมฺปิ อิธ น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา อพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ตทฺ, ตพฺพิรุทฺธ, ตทภาวตฺถาทีสุ.
ตตฺถ ตทฺตฺเถ –
สงฺขตา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา [ธ. ส. ทุกมาติกา ๘]. เอตฺถ จ น สงฺขตา อสงฺขตา, สงฺขตธมฺเมหิ อฺเ ธมฺมาติ อตฺโถ.
ตพฺพิรุทฺเธ –
อกุสโล, กุสลปฏิปกฺโข ธมฺโมติ อตฺโถ.
ตทภาเว –
น กตฺวา อกตฺวา, กรเณน สพฺพโส วินาติ อตฺโถ.
ทุวิโธ ปฏิเสโธ ปสชฺชปฏิเสโธ, ปยิรุทาสปฏิเสโธ จาติ.
ตตฺถ อตฺตนา ยุตฺตปทตฺถํ ปสชฺช ลคฺเคตฺวา ปฏิเสเธตีติ ปสชฺชปฏิเสโธ, ตทภาวมตฺตโชตโก นกาโร, กฺริยามตฺตนิเสโธติ วุตฺตํ โหติ. อกตฺวา, อกาตุํ, อกโรนฺโต, น กโรติ, น กาตพฺพํ อิจฺจาทิ.
ปสชฺชมตฺเต อฏฺตฺวา ตํสทิสาทิเก ปริโตภาเค อุคฺคยฺห นิเสเธตพฺพํ อตฺถํ อสติ ขิปติ ฉฑฺเฑตีติ ปยิรุทาโส, ตํสทิสาทิโชตโก, ทพฺพนิเสโธติ วุตฺตํ โหติ. อพฺราหฺมโณ อิจฺจาทิ. เอวํ อสมโณ, อสกฺยปุตฺติโย, อมิตฺโต, มิตฺตธมฺมวิธุโรติ อตฺโถ.
๓๔๙. อน สเร [ก. ๓๓๔; รู. ๓๔๕; นี. ๗๑๘; จํ. ๕.๒.๑๑๙; ปา. ๖.๓.๑๐๕].
สเร ปเร นอุอิจฺเจตสฺส อน โหติ.
น ¶ อริโย อนริโย, อริยธมฺมวิมุโขติ อตฺโถ. น อาวาโส อนาวาโส, น อิสฺสโร อนิสฺสโร. น อีติ อนีติ, ‘อีตี’ติ อุปทฺทโว, น ยุตฺโต อุปาโย อนุปาโย, น อูมิ อนูมิ, น ยุตฺตา เอสนา อเนสนา, น ยุตฺโต โอกาโส อโนกาโส, น อติกฺกมฺม อนติกฺกมฺม, อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺจาทิ.
พหุลาธิการา อยุตฺตตฺถานมฺปิ สมาโส โหติ [ก. ๓๓๖; รู. ๓๔๗; นี. ๖๘๙], ปุน น คายิตพฺพาติ อปุนเคยฺยา, คาถา, จนฺทํ น อุลฺโลเกนฺตีติ อจนฺทมุลฺโลกิกานิ, มุขานิ, สูริยํ น ปสฺสนฺตีติ อสูริยปสฺสา, ราชกฺา, สทฺธํ น ภฺุชติ สีเลนาติ อสทฺธโภชี. เอวํ อลวณโภชี, อตฺถํ น กาเมนฺตีติ อนตฺถกามา. เอวํ อหิตกามา, โอกาสํ น กาเรสีติ อโนกาสํกาเรตฺวา. เอวํ อนิมิตฺตํกตฺวา, มูลมูลํ น คจฺฉตีติ อมูลมูลํคนฺตฺวา อิจฺจาทิ.
‘‘ปุน คายิตพฺพาติ ปุนเคยฺยา, น ปุนเคยฺยา อปุนเคยฺยา. อตฺถํ กาเมนฺตีติ อตฺถกามา, น อตฺถกามา อนตฺถกามา. อถ วา น อตฺโถ อนตฺโถ, อนตฺถํ กาเมนฺตีติ อนตฺถกามา’’ อิจฺจาทินา วากฺเย โยชิเต ปน ยุตฺตสมาสา โหนฺติ. ครู ปน ‘‘อตฺถํ น กาเมนฺติ อนตฺถเมว กาเมนฺตีติ อนตฺถกามา, หิตํ น กาเมนฺติ อหิตเมว กาเมนฺตีติ อหิตกามา, ผาสุํ น กาเมนฺติ อผาสุเมว กาเมนฺตีติ อผาสุกามา’’ติ โยเชสุํ, ทฺวาธิปฺปายปทํ นาเมตํ.
กุนิปาตปุพฺพปเท นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห, ขุทฺทกา นที กุนฺนที, ขุทฺทโก โสมฺโภ กุโสมฺโภ, ขุทฺทกํ วนํ กุพฺพนํ.
๓๕๐. สเร กท กุสฺสุตฺตรตฺเถ [ก. ๓๓๕; รู. ๓๔๖; นี. ๗๑๙].
สราทิเก ¶ อุตฺตรปเท ปเร อุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส กุนิปาตสฺส กทิ โหติ.
กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กุจฺฉิตํ อสนํ กทสนํ, กุจฺฉิโต อริโย กทริโย, มจฺฉรี.
สเรติ กึ? กุปุตฺตา, กุทารา, กุทาสา.
อุตฺตรตฺเถติ กึ? กุจฺฉิโต โอฏฺโ ยสฺสาติ กุโอฏฺโ.
๓๕๑. กาปฺปตฺเถ [ก. ๓๓๖; รู. ๓๔๗; นี. ๗๒๐].
อุตฺตรปเท ปเร อุตฺตรปทตฺเถ ิตสฺส อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุนิปาตสฺส กา โหติ วา.
อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ. เอวํ กาปุปฺผํ.
ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว, ปกฏฺํ วจนํ ปาวจนํ, ทีฆตฺตํ, ปกฏฺํ หุตฺวา นีตํ ปณีตํ, ปมุขํ หุตฺวา ธานํ ปธานํ. เอวํ ปฏฺานํ, วิวิธา มติ วิมติ, อธิโก เทโว อธิเทโว, อติเรโก วิเสโส วา ธมฺโม อภิธมฺโม, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ. โสภณํ กตํ สุกตํ, กุจฺฉิตํ กตํ ทุกฺกฏํ, วิปรีโต ปโถ อุปฺปโถ. เอวํ อุมฺมคฺโค, อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโยอิจฺจาทิ.
อยมฺปิ กมฺมธารยสมาโส อภิเธยฺยวจโน ปรปทลิงฺโค จ.
กมฺมธารยสมาโส นิฏฺิโต.
ทิคุสมาส
อถ ¶ ทิคุสงฺขาโต ปมาตปฺปุริโส วุจฺจเต.
ทฺเว คาโว ทิคุ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺเตน นปุํสเกกตฺเตน จ ทิคุสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส ทิคูติ วุจฺจติ.
๓๕๒. สงฺขฺยาทิ [ก. ๓๒๑; รู. ๓๔๙; นี. ๖๙๙].
สมาหาเรกตฺเถ สงฺขฺยาปุพฺพกํ เอกตฺถํ นปุํสกํ โหติ, สมาหารวจเนเนว เอกตฺตฺจ สิทฺธํ.
ทฺเว คาโว ทิคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ, ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย โลกา าณสฺมึ สมาหฏา สมฺปิณฺฑิตาติ ติโลกํ, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ ติโลกํ, ตโย จ เต โลกา จาติ ติโลกํ. เอวํ ติภวํ, ติปุริสํ, ตีณิ มลานิ ติมลํ, ติรตนํ, ติสฺโส สฺาโยติสฺํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ รสฺสตฺตํ. จตฺตาโร ปถา จตุปฺปถํ, จตฺตาริ สจฺจานิ จตุสจฺจํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ. เอวํ ปฺจสิกฺขาปทํ, สฬายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺปทํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสิกฺขาปทํ, สตโยชนํ, สหสฺสโยชนํ อิจฺจาทิ.
อิมสฺมึ สมาหารทิคุมฺหิ สพฺพํ นปุํสกเมว รสฺสนฺตเมว เอกวจนนฺตเมว จาติ.
อสมาหารทิคุ [รู. ๓๕๐ นี. ๗๐๓] ยถา? เอโก ปุคฺคโล เอกปุคฺคโล, ตโย ภวา ติภวา, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา อิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาาเน ปน [ก. ๓๙๒; รู. ๔๑๘; นี. ๘๓๑] ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ. เอวํ ติสตํ, จตุสตํ, ปฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺสตํ, นวสตํ, ทสสตํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ, จตุสหสฺสํ, ปฺจสหสฺสํ, ทสสหสฺสํ.
ทฺเว ¶ สตสหสฺสานิ ทฺวิสตสหสฺสํ. เอวํ ‘‘ติสตสหสฺสํ, จตุสตสหสฺสํ, ปฺจสตสหสฺส’’นฺติ วา ‘‘ทฺวิสตานิ, ทฺเว สตานิ, ติสตานิ, ตีณิ สตานิ, จตุสตานิ, จตฺตาริ สตานิ, ทฺวิสหสฺสานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ติสหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ, ทฺวิสตสหสฺสานิ, ทฺเว สตสหสฺสานี’’ติ วา เอวํ วจนทฺวยฺจ วากฺยฺจ เวทิตพฺพํ. เอวํ สตสหสฺเสปีติ.
เอตฺถ สิยา – ทิคุ นาม สงฺขฺยาปุพฺพเมว สิยา, อิเมสุ จ สพฺพํ สงฺขฺยาปทเมว โหตีติ? ทิคุมฺหิ ปุพฺพํ สงฺขฺยาปทเมว สิยา, ปรปทํ ปน สงฺขฺยาปทมฺปิ อฺมฺปิ ยุชฺชตีติ.
ทิคุสมาโส นิฏฺิโต.
พหุพฺพีหิสมาส
อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเต.
พหโว วีหโย ยสฺมึ เทเส โสยํ พหุพฺพีหิ, ตาทิโส คาโม วา เทโส วา ชนปโท วา, พหุพฺพีหิสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ. ยถา หิ พหุพฺพีหิสทฺโท สมาสปทตฺเถ อติกฺกมฺม คาม, เทส, ชนปทอิจฺจาทีนํ อฺเสํ ปทานํ อตฺเถสุ ติฏฺติ, ตถา อยํ สมาโสปิ. อฺปทตฺถปธาโน หิ พหุพฺพีหิสมาโส.
โส สงฺเขเปน ทุวิโธ ตคฺคุณสํวิฺาโณ, อตคฺคุณสํวิฺาโณ จาติ.
ตตฺถ ‘คุโณ’ติ อปฺปธานภูโต สมาสปทานํ อตฺโถ, โส อฺปทตฺถสฺส วิเสสนภูตตฺตา ตสฺส อฺปทตฺถสฺส คุโณติ ¶ อตฺเถน ตคฺคุโณติ วุจฺจติ, วิฺาตพฺโพติ วิฺาโณ, อฺปทตฺโถ, ตคฺคุณํ อมฺุจิตฺวา ตคฺคุเณน สเหว วิฺาโณ อฺปทตฺโถ ยสฺมินฺติ ตคฺคุณสํวิฺาโณ, น ตคฺคุณสํวิฺาโณ อตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยตฺถ สมาสปทตฺโถ อวยวภาเวน วา สหวิเธยฺยภาเวน วา อฺปทตฺเถ อนฺโตคโธ โหติ, โส ตคฺคุณสํวิฺาโณ. ยถา? ฉินฺนหตฺโถ ปุริโส, พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ เทติ, สปุตฺตทาโร อาคโต, ปาทโย อุปสคฺคา นามาติ.
เอตฺถ จ ‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ เทตี’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภตฺตํ เทติ, ปมุขภูตสฺส พุทฺธสฺส จ ภตฺตํ เทตีติ อตฺโถ. ‘สปุตฺตทาโร อาคโต’ติ ปุตฺตทารา จ อาคตา, ปุริโส จ อาคโตติ อตฺโถ. ‘ปาทโย อุปสคฺคา นามา’ติ ป-กาโร จ อุปสคฺโค นาม, ปราทโย จ อุปสคฺคา นามาติ อตฺโถ. เอวํ โยชนารหตา อฺปทตฺเถน สห สมาสปทตฺถสฺส วิเธยฺยตา นามาติ.
อตคฺคุณสํวิฺาโณ ยถา? ทินฺนสุงฺโก ราชา ทานํ เทติ, ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานิ กสฺสติ อิจฺจาทิ. อิเมสุ ปน สมาสปทตฺโถ อวิเธยฺโย, อฺปทตฺโถ เอว วิเธยฺโย.
ปมาพหุพฺพีหิ
ปมาพหุพฺพีหิ, ทุติยาพหุพฺพีหิ, ตติยาพหุพฺพีหิ, จตุตฺถีพหุพฺพีหิ, ปฺจมีพหุพฺพีหิ, ฉฏฺีพหุพฺพีหิ, สตฺตมีพหุพฺพีหิ จาติ สตฺตวิโธ.
ตตฺถ ปมาพหุพฺพีหิ สหปุพฺพปท, อุปมานปุพฺพปท, สงฺขฺโยภยปท, ทิสนฺตราฬตฺถ, พฺยติหารลกฺขณวเสน ปฺจวิโธ.
ตตฺถ –
๓๕๓. วาเนกมฺตฺเถ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘].
อเนกํ ¶ สฺยาทฺยนฺตปทํ อฺปทสฺส อตฺเถ วิกปฺเปน เอกตฺถํ โหติ.
สห วิตกฺเกนาติ สวิตกฺโก, วิตกฺเกน สห โย วตฺตตีติ วา สวิตกฺโก, สมาธิ.
เอตฺถ จ ‘สห วิตกฺเกนา’ติ เอตฺถ ปมาวิภตฺติยา อตฺถภูโต อฺปทตฺโถ วากฺยสามตฺถิเยน สิชฺฌติ. น หิ กฺริยาการกรหิตํ วากฺยํ นาม สมฺภวติ, อิมินา สุตฺเตน สหปท, วิตกฺกปทานํ สมาธิสงฺขาเตน อฺปทตฺเถน เอกตฺถีภาโว โหติ, เอกตฺถีภาเว จ โหนฺเต วากฺเย ิตานํ อฺปทานํ วิภตฺตีนฺจ สพฺเพ อตฺถา เอกตฺถภูเตน สมาเสน วุตฺตา นาม โหนฺติ, อฺปทานิ จ วิภตฺติโย จ วุตฺตตฺถา นาม, วุตฺตตฺถานฺจ อตฺถรหิตตฺตา ปโยคกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘เอกตฺถตาย’นฺติ สุตฺเตน วิภตฺตีนํ โลโป, เอวํ สพฺพสมาเสสุ วากฺเยทิสฺสมานานํ ย, ต, เอต, อิม, อิติ, เอว, อิว, วิย, จ, วาอิจฺจาทีนํ อฺปทานํ มหาวุตฺติสุตฺเตน โลโป, วิภตฺตีนฺจ โลเป สติ สรนฺตานํ พฺยฺชนนฺตานฺจ สมาสปทานํ สยเมว ปกติภาโว, อิธ ปน ‘สหสฺส โสฺตฺเถ’ติ สุตฺเตน สหสทฺทสฺส สตฺตํ, ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สวิตกฺโก สมาธิ, สวิตกฺกา สมาธโย, สวิตกฺกา ปฺา, สวิตกฺกา ปฺาโย, สวิตกฺกํ ฌานํ, สวิตกฺกานิ ฌานานิ อิจฺจาทินา สพฺพลิงฺค, วิภตฺติ, วจเนหิ โยเชตฺวา ปโยคสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อุปมานปุพฺพปโท ยถา? กายพฺยามานํ สมปมาณตฺตา นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล นิคฺโรธปริมณฺฑโล, นิคฺโรโธ อิว วา ปริมณฺฑโล โย โหตีติ โส นิคฺโรธปริมณฺฑโล, ราชกุมาโร, สงฺโข อิว ปณฺฑโร สงฺขปณฺฑโร, กาโก ¶ อิว สูโร กากสูโร, สตฺตานํ ปฺาจกฺขุปฏิลาภกรเณน เตสํ จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต, โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภกรเณน เตสํ ธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต, นิจฺจโสมฺมหทยตาย พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต, อนฺโธ วิย ภูโต อยนฺติ อนฺธภูโต อิจฺจาทิ.
สงฺขฺโยภยปโท ยถา? ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวิตฺติปฺปตฺตา, อิธ วาสทฺทาเยว อฺปทานิ นาม, อนิยมภูโต เตสํ อตฺโถ อฺปทตฺโถ นาม. ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปฺจ วา วาจา ฉปฺปฺจวาจา. เอวํ สตฺตฏฺมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิ อิจฺจาทิ.
ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา? ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยทนฺตราฬํ โหติ สา ทกฺขิณปุพฺพา. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, ปจฺฉิมุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, มหาวุตฺตินา ปุพฺพปเท รสฺสตฺตํ. ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ ทกฺขิณปุพฺพา อิจฺจาทินา กมฺมธารโยปิ ยุชฺชติ.
พฺยติหารลกฺขเณ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘] –
๓๕๔. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ.
สตฺตมฺยนฺตํ ตติยนฺตฺจ สมานรูปํ สฺยาทฺยนฺตปทํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ อฺปทตฺเถ เอกตฺถํ โหติ วา.
๓๕๕. งิ วีติหาเร [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐].
อฺปทตฺถวิสเย กฺริยาพฺยติหาเร คมฺยมาเน ปทนฺเต งานุพนฺโธ อิปจฺจโย โหติ, เอตฺถ อิกาโร รสฺโส เอว.
๓๕๖. งิ สฺมึจ [ก. ๔๐๓; รู. ๓๕๔].
วิปจฺจยนฺเต ¶ อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพปทนฺตสฺส อาตฺตํ โหติ.
เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑิ. เอวํ มุฏฺามุฏฺิ, มุสลามุสลิ.
อิติ ปมาพหุพฺพีหิ.
ทุติยาพหุพฺพีหิ
อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามํ โสยํ อาคตสมโณ, สงฺฆาราโม. เอตฺถ จ สมาสปทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถ จาติ.
ตตฺถ สงฺฆารามสฺส สมเณหิ ปตฺตพฺพภาวสงฺขาตา กมฺมสตฺติ วาจฺจตฺโถ นาม, สตฺติมนฺตภูโต สงฺฆาราโม อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
ตตฺถ อาคตสมณสทฺโท วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํ, อาคตสมโณติ สุตฺวา สมเณหิ ปตฺตพฺพภาวมตฺตํ ชานาติ, สงฺฆารามทพฺพํ น ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ตสฺสํ อภิเธยฺยตฺโถ อฺเน สงฺฆารามสทฺเทน อาจิกฺขิยติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน เตน อุชุํ วุตฺตตฺตา ปุน วตฺตพฺพาภาวโต ทุติยาวิภตฺติยา อาจิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺมา สงฺฆารามปเท ทุติยาวิภตฺติสมฺภโว นตฺถิ, ลิงฺคตฺถมตฺตวิสยา ปมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตติ, ปุน ปทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ‘‘สงฺฆารามํ ปสฺสติ อาคตสมณํ, สงฺฆาราเมน คาโม โสภติ อาคตสมเณน, สงฺฆารามสฺส ปูเชติ อาคตสมณสฺสา’’ติอาทินา ตโต สพฺพา วิภตฺติโย ¶ ปวตฺตนฺติ. เอส นโย สพฺเพสุ วาจกปเทสุ เนตพฺโพติ.
อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ, อาคจฺฉนฺติ สมณา อิมนฺติ วา อาคตสมโณ, วิหาโร. อารูฬฺหา วานรา อิมํ รุกฺขนฺติ อารูฬฺหวานโร, รุกฺโข. สมฺปตฺตา คามิกา ยํ คามนฺติ สมฺปตฺตคามิโก. เอวํ ปวิฏฺคามิโก อิจฺจาทิ.
อิติ ทุติยาพหุพฺพีหิ.
ตติยาพหุพฺพีหิ
ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยนาติ ชิตินฺทฺริโย, สมโณ. ทิฏฺโ จตุสจฺจธมฺโม เยนาติ ทิฏฺธมฺโม. เอวํ ปตฺตธมฺโม, วิทิตธมฺโม, ปริโยคาฬฺหธมฺโม, กตานิ จตุมคฺคกิจฺจานิ เยนาติ กตกิจฺโจ, พหุวจเน สติ กตานิ กิจฺจานิ เยหิ เต กตกิจฺจา, อรหนฺโต. ธมฺเมน อธิคตา โภคา เยนาติ ธมฺมาธิคตโภโค, ปุริโส. เอวํ อธมฺมาธิคตโภโค. เอวํ กตฺตริ. กรเณ ปน ฉินฺโน รุกฺโข เยนาติ ฉินฺนรุกฺโข, ผรสุ อิจฺจาทิ.
อิติ ตติยาพหุพฺพีหิ.
จตุตฺถีพหุพฺพีหิ
ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รฺโ โสยํ ทินฺนสุงฺโก, อุปนีตํ โภชนํ ยสฺสาติ อุปนีตโภชโน, นตฺถิ ตุโล เอตสฺสาติ อตุโล, ‘ฏ นฺสฺสา’ติ น-การสฺส ฏตฺตํ, นตฺถิ ปฏิปุคฺคโล ยสฺสาติ อปฺปฏิปุคฺคโล, นตฺถิ สีลํ อสฺสาติ ทุสฺสีโล, นตฺถิ ปฏิสนฺธิปฺา อสฺสาติ ทุปฺปฺโ, ‘ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’ติ สุตฺเตน ฆสฺสฺส อาสฺส ¶ รสฺสตฺตํ. นตฺถิ สีลํ อสฺสาติ นิสฺสีโล, นิปฺปฺโ, อปฺโ, วิรูปํ มุขํ อสฺสาติ ทุมฺมุโข. เอวํ ทุมฺมโน, ทุพฺพณฺโณ, นตฺถิ อตฺตโน อุตฺตโร อธิโก ยสฺสาติ อนุตฺตโร, ‘อน สเร’ติ สุตฺเตน นสฺส อน.
อิธ พาหิรตฺถพหุพฺพีหิ นาม วุจฺจติ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, อจิรํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ อจิรปรินิพฺพุโต, มาโส ชาตสฺส อสฺสาติ มาสชาโต, ทฺเวมาสชาโต, เอโก มาโส อภิสิตฺตสฺส อสฺส รฺโติ เอกมาสาภิสิตฺโต, เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมตํ. เอวํ ทฺวีหมตํ, ตีหมตํ, เอกาหํ ปฏิจฺฉนฺนาย อสฺสาติ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา. เอวํ ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา, อาปตฺติ. โยชนํ คตสฺส อสฺสาติ โยชนคโต, ทฺวิโยชนคโต อิจฺจาทิ.
อิติ จตุตฺถีพหุพฺพีหิ.
ปฺจมีพหุพฺพีหิ
นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามาติ นิคฺคตชโน, อปคตํ กาฬกํ อิโตติ อปคตกาฬโก, ปโฏ. อปคตกาฬกํ, วตฺถํ. อเปตํ วิฺาณํ ยมฺหาติ อเปตวิฺาณํ, มตสรีรํ อิจฺจาทิ.
อิติ ปฺจมีพหุพฺพีหิ.
ฉฏฺีพหุพฺพีหิ
ฉินฺโน หตฺโถ ยสฺส โสติ ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถจฺฉินฺโน, ชาโต ฉนฺโท ยสฺสาติ ชาตฉนฺโท, ฉนฺทชาโต, สฺชาตํ ปีติโสมนสฺสํ ยสฺสาติ สฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสฺชาโต, วิสุทฺธํ สีลํ ยสฺสาติ วิสุทฺธสีโล ¶ , สีลวิสุทฺโธ, มหนฺโต กาโย ยสฺสาติ มหากาโย.
อิธ อุปมานปุพฺพปโท นาม วุจฺจติ, สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณวณฺโณ, พฺรหฺมุโน วิย สโร ยสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร, นาคสฺส วิย คติ อสฺสาติ นาคคติ. เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหสฺส วิย หนุ อสฺสาติ สีหหนุ, เอณิสฺส วิย ชงฺฆา ยสฺสาติ เอณิชงฺโฆ, อุสภสฺส วิย อสฺส ขนฺโธติ อุสภกฺขนฺโธ อิจฺจาทิ.
รูปํ วุจฺจติ สภาโว, ยาทิสํ รูปํ อสฺสาติ ยถารูปํ. เอวํ ตถารูปํ, เอวํ รูปํ อสฺสาติ เอวรูปํ, พินฺทุโลโป. เอวํ อาทิ อสฺสาติ เอวมาทิ. ตถา อิจฺจาทิ, อิจฺเจวมาทิ, อีทิสํ นามํ ยสฺสาติ อิตฺถนฺนาโม, เอวํนาโม, กีทิสํ นามํ ยสฺสาติ กินฺนาโม, ‘โกนาโม’ติ เอตฺถ มหาวุตฺตินา กึสทฺทสฺส โกตฺตํ.
โก สมุทโย ยสฺส ธมฺมสฺสาติ กึสมุทโย, กา ชาติ ยสฺสาติ กึชาติโก, กึนิทานํ ยสฺสาติ กึนิทาโน, กติ วสฺสานิ ยสฺสาติ กติวสฺโส, โก อตฺโถ อสฺสาติ กิมตฺถํ, วจนํ. ‘กฺวตฺโถ’ติ มหาวุตฺตินา กึสทฺทสฺส โกตฺตํ, ยาทิโส อตฺโถ อสฺสาติ ยทตฺโถ, ตาทิโส อตฺโถ อสฺสาติ ตทตฺโถ, เอทิโส อตฺโถ ยสฺส วินยสฺสาติ เอตทตฺโถ, วินโย. เอตทตฺถา, วินยกถา. เอตทตฺถํ, โสตาวธานํ อิจฺจาทิ.
อิติ ฉฏฺีพหุพฺพีหิ.
สตฺตมีพหุพฺพีหิ
สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส, สุลภา ภิกฺขา ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สุภิกฺโข ¶ , ทุลฺลภา ภิกฺขา ยสฺมินฺติ ทุพฺภิกฺโข, พหโว คามา อสฺมึ ชนปเทติ พหุคาโม. เอวํ พหุชโน, คาโม. นตฺถิ คามเขตฺตํ ยสฺมึ อรฺเ ตยิทํ อคามกํ, สมาสนฺเต โก. สํวิชฺชนฺติ มนุสฺสา ยสฺมึ คาเม สมนุสฺโส, น วิชฺชนฺติ มนุสฺสา ยสฺมึ คาเม อมนุสฺโส อิจฺจาทิ.
อิติ สตฺตมีพหุพฺพีหิ.
ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ
ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ นาม วุจฺจติ, เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส, อุภโต กมฺมโต อุปฺปนฺนํ พฺยฺชนทฺวยํ อสฺสาติ อุภโตพฺยฺชโน, อลุตฺตสมาโส. เอวํ กณฺสฺมึ กาโฬ อสฺสาติ กณฺเกาโฬ, อุรสฺมึ โลมานิ อสฺสาติ อุรสิโลโม, ยสฺส หตฺเถ ปตฺโต อตฺถีติ ปตฺตหตฺโถ. เอวํ อสิหตฺโถ, ทณฺฑหตฺโถ, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ. เอวํ สตฺถปาณิ, ทณฺฑปาณิ, วชิรปาณิ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย, ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺเธสุ ภตฺติ อสฺสาติ พุทฺธภตฺติโก, พุทฺเธ คารโว อสฺสาติ พุทฺธคารโว, ธมฺมคารโว อิจฺจาทิ.
ติปทพหุพฺพีหิ
ติปทพหุพฺพีหิ นาม วุจฺจติ, ปรกฺกเมน อธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา, ธมฺเมน อธิคตา โภคา เยหิ เต ธมฺมาธิคตโภคา, โอณีโต ปตฺตมฺหา ปาณิ เยน โส โอณีตปตฺตปาณิ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, มตฺตา พหโว มาตงฺคา ยสฺมึ วเนติ มตฺตพหุมาตงฺคํ อิจฺจาทิ.
พหุพฺพีหิสมาโส นิฏฺิโต.
ทฺวนฺทสมาส
อถ ¶ ทฺวนฺทสมาโส ทีปิยเต.
ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทา, ทฺเว จ ทฺเว จ อตฺถา วา ทฺวนฺทา, มหาวุตฺตินา ทฺวินฺนํ ทฺวิสทฺทานํ ทฺวนฺทาเทโส. ทฺวนฺทสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส ทฺวนฺโทติ วุจฺจติ.
อถ วา ทฺเว อวยวา อนฺทิยนฺติ พนฺธิยนฺติ เอตฺถาติ ทฺวนฺโท, ยุคฬสฺเสตํ นามํ ‘‘ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, วนฺทามิ สิรสามห’’นฺติ เอตฺถ วิย, อิธ ปน ปทยุคฬํ อตฺถยุคฬฺจ คยฺหติ. อุภยปทตฺถปธาโน หิ ทฺวนฺโท.
เอตฺถ สิยา – ยทิ อุภยปทตฺถปฺปธาโน ทฺวนฺโท, เอวฺจ สติ ทฺวนฺเท กถํ เอกตฺถีภาวลกฺขณํ สิยาติ? วุจฺจเต – อภินฺนวิเธยฺยตฺถตฺตา. วจนปถฺหิ ปตฺวา กตฺตุภาวกมฺมภาวาทิโก วิเธยฺยตฺโถ เอว ปทานํ อจฺจนฺตปฺปธานตฺโถ โหติ วจนวากฺยสมฺปตฺติยา ปธานงฺคตฺตา, โส จ วิเธยฺยตฺโถ ทฺวนฺเทปิ อภินฺโน เอว โหติ. ตถา หิ ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา คจฺฉนฺติ, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ปสฺสติ’’ อิจฺจาทีสุ ทฺเว อตฺถา เอกวิภตฺติยา วิสยา หุตฺวา เอกกตฺตุ, เอกกมฺมาทิภาเวน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ทฺวนฺเทปิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ พหุนฺนํ วา ปทานํ เอกตฺถีภาวลกฺขณํ ลพฺภติเยวาติ.
๓๕๗. จตฺเถ [ก. ๓๒๙; รู. ๓๕๗; นี. ๗๐๙].
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตปทํ จสทฺทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ โหติ วา.
เอตฺถ จ สมุจฺจโย, อนฺวาจโย, อิตรีตรโยโค, สมาหาโรติ จตฺตาโร จสทฺทตฺถา โหนฺติ.
ตตฺถ สมุจฺจโย ยถา? จีวรฺจ ปิณฺฑปาตฺจ เสนาสนฺจ เทตีติ. อนฺวาจโย ยถา? ทานฺจ เทติ, สีลฺจ รกฺขตีติ. อิเม ¶ ทฺเว จสทฺทตฺถา วากฺยทฺวนฺเท เอว ลพฺภนฺติ, น สมาสทฺวนฺเท ปทานํ อฺมฺํ นิรเปกฺขตฺตาติ วทนฺติ. ตํ อนฺวาจเย ยุชฺชติ นานากฺริยาเปกฺขตฺตา, สมุจฺจเย ปน ‘‘จีวรฺจ ปิณฺฑปาตฺจ เสนาสนฺจ เทตี’’ติ วา ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนานิ เทตี’’ติ วา เอวํ ทฺวิธาปิ โยเชตุํ ยุชฺชติเยว ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๖๕] ปาฬิทสฺสนโต. อนฺวาจโยปิ วา สมาสทฺวนฺเท โน น ลพฺภติ ‘‘มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา’’ติ [ที. นิ. ๑.๑๐] ปาฬิทสฺสนโต. เอวํ ปน ยุชฺเชยฺย – จสทฺทตฺโถ เอกกฺริย, นานากฺริยาเปกฺขนเภเทน ทุวิโธ โหติ สมุจฺจโย, อนฺวาจโย จาติ, เตสุ จ เอเกโก อวยวปฺปธาน, สมุทายปฺปธานเภเทน ทุวิโธ โหติ อิตรีตรโยโค, สมาหาโร จาติ. ตตฺถ อิตรีตรโยเค อวยวปฺปธานตฺตา สพฺพวิภตฺตีสุ พหุวจนเมว ยุชฺชติ.
ทฺวนฺเท ปณีตตรํ ปุพฺเพ นิปตติ. สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อิจฺจาทิ. เอวํ สมณพฺราหฺมณา, พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา.
อปฺปกฺขร, พหฺวกฺขเรสุ อปฺปกฺขรํ กฺวจิ ปุพฺพํ โหติ, คามนิคมา, คามชนปทา อิจฺจาทิ.
กฺวจิ อิวณฺณุ’วณฺณนฺตา ปุพฺเพ โหนฺติ, อคฺคิ จ ธูโม จ อคฺคิธูมา, รตฺติทิวา, ธาตุลิงฺคานิ.
อวณฺณนฺเตสุ สราทิปทํ ปุพฺพํ โหติ, อตฺโถ จ ธมฺโม จ อตฺถธมฺมา, ธมฺมตฺถา วา อิจฺจาทิ.
อยฺจ ¶ นิยโม ทฺวิปททฺวนฺเทสุ เยภุยฺเยน ลพฺภติ, พหุปททฺวนฺเทสุ น ลพฺภติ.
สมาหารทฺวนฺเท –
๓๕๘. สมาหาเร นปุํสกํ [ก. ๓๒๒; รู. ๓๕๙; นี. ๗๐๐].
จตฺเถ สมาหาเร เอกตฺถปทํ นปุํสกํ โหติ, เอกวจนนฺตตฺตํ ปน สมาหารวจเนเนว สิทฺธํ, อยฺจ สมาหาโร ปาณฺยงฺคาทีนํ ทฺวนฺเทสุ นิจฺจํ ลพฺภติ, รุกฺขติณาทีนํ ทฺวนฺเทสุ วิกปฺเปน ลพฺภติ.
ตตฺถ นิจฺจลทฺเธสุ ตาว ปาณฺยงฺคทฺวนฺเท –
จกฺขุ จ โสตฺจ จกฺขุโสตํ, มุขฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ รสฺสตฺตํ. หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ. เอวํ กณฺณนาสํ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ ฉวิมํสโลหิตํ, นามฺจ รูปฺจ นามรูปํ, ชรา จ มรณฺจ ชรามรณํ. พหุลาธิการา กฺวจิ วิกปฺปรูปมฺปิ ทิสฺสติ, หตฺถา จ ปาทา จ หตฺถปาทํ, หตฺถปาทา วา อิจฺจาทิ.
ตูริยงฺคทฺวนฺเท –
นจฺจฺจ คีตฺจ วาทิตฺจ นจฺจคีตวาทิตํ. เอวํ สมฺมตาฬํ, ‘สมฺม’นฺติ กํสตาฬํ, ‘ตาฬ’นฺติ หตฺถตาฬํ, สงฺโข จ ปณโว จ ฑิณฺฑิโม จ สงฺขปณวฑิณฺฑิมํ อิจฺจาทิ.
โยคฺคงฺคทฺวนฺเท –
ผาโล จ ปาจนฺจ ผาลปาจนํ, ยุคฺจ นงฺคลฺจ ยุคนงฺคลํ อิจฺจาทิ.
เสนงฺคทฺวนฺเท –
หตฺถิโน ¶ จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ. เอวํ รถปตฺติกํ, อสิ จ จมฺมฺจ อสิจมฺมํ. ‘จมฺม’นฺติ สรปริตฺตาณผลกํ, ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ อิจฺจาทิ.
ขุทฺทกปาณทฺวนฺเท –
ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ. เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ [สุ. นิ. ๖๐๗], กีฏปฏงฺคํ อิจฺจาทิ.
นิจฺจเวริทฺวนฺเท –
อหิ จ นกุโล จ อหินกุลํ, พิฬาโร จ มูสิกา จ พิฬารมูสิกํ, รสฺสตฺตํ. กาโกลูกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, นาคสุปณฺณํ อิจฺจาทิ.
สภาคทฺวนฺเท –
สีลฺจ ปฺาณฺจ สีลปฺาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณฺจ วิชฺชาจรณํ. เอวํ สติสมฺปชฺํ, หิริโอตฺตปฺปํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินมิทฺธํ อิจฺจาทิ.
วิวิธวิรุทฺธทฺวนฺเท –
กุสลากุสลํ, สาวชฺชานวชฺชํ, กณฺหสุกฺกํ, หีนปณีตํ, เฉกพาลํ อิจฺจาทิ.
เอกสงฺคีติทฺวนฺเท –
ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ, องฺคุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาปริมาณทฺวนฺเท –
เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ อิจฺจาทิ.
ปจนจณฺฑาลทฺวนฺเท –
โอรพฺภิกา ¶ จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ. เอวํ สากุณิกมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ อิจฺจาทิ.
ลิงฺควิสภาคทฺวนฺเท –
อิตฺถิปุมํ, ทาสิทาสํ อิจฺจาทิ.
ทิสาทฺวนฺเท –
ปุพฺพา จ อปรา จ ปุพฺพาปรํ. เอวํ ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํ.
นทีทฺวนฺเท –
คงฺคายมุนํ, มหิสรภุ, สพฺพตฺถ นปุํสกตฺตา อนฺเต ทีฆานํ รสฺสตฺตํ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ เอกวจนนฺตฺจ.
อิติ นิจฺจสมาหารราสิ.
วิกปฺปลทฺเธสุ [ก. ๓๒๓; รู. ๓๖๐; นี. ๗๐๑] ติณวิเสสทฺวนฺเท –
อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณา. เอวํ มฺุชปพฺพชํ, มฺุชปพฺพชา, กาสกุสํ, กาสกุสา.
รุกฺขวิเสสทฺวนฺเท –
ขทิโร จ ปลาโส จ ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา, ธโว จ อสฺสกณฺโณ จ ธวสฺสกณฺณํ, ธวสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ, ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปีตนํ [กปิตฺถนํ (กตฺถจิ)], อสฺสตฺถกปีตนา, สากสาลํ, สากสาลา.
ปสุวิเสสทฺวนฺเท –
คชา ¶ จ ควชา จ คชควชํ, คชควชา, โคมหิสํ, โคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ, อเชฬกา, กุกฺกุฏสูกรํ, กุกฺกุฏสูกรา, หตฺถิควสฺสวฬวํ, หตฺถิควสฺสวฬวา.
สกุณวิเสสทฺวนฺเท –
หํสพิลวํ, หํสพิลวา, การณฺฑวจกฺกวากํ, การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ, พกพลากา.
ธนทฺวนฺเท –
หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺสุวณฺณา, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริยฺจ มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยํ, มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตา.
ธฺทฺวนฺเท –
สาลิยวํ, สาลิยวา, ติลมุคฺคมาสํ, ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ, นิปฺผาวกุลตฺถา.
พฺยฺชนานํ ทฺวนฺเท –
มจฺฉมํสํ, มจฺฉมํสา, สากสูปํ, สากสูปา, คพฺยมาหิสํ, คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ, เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ, มิคมายูรา.
ชนปททฺวนฺเท –
กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา, เจตวํสํ, เจตวํสา, มชฺฌฺจ สูรเสนฺจ มชฺฌสูรเสนํ, มชฺฌสูรเสนา, กุรุปฺจาลํ, กุรุปฺจาลา.
อิติ วิกปฺปสมาหารราสิ.
ทฺวนฺทสมาโส นิฏฺิโต.
วิเสสวิธาน
อิทานิ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตานิ อวุตฺตานิ จ ฉสุ สมาเสสุ วิเสสวิธานานิ วุจฺจนฺเต.
นปุํสเกกตฺตํ, สมาสนฺตรสฺโส, ปุมฺภาวาติเทโส, สมาสนฺเต ก, สมาสนฺเต อ, นานาเทโส, อพฺยโย, สงฺขฺยา.
นปุํสเกกตฺตราสิ
ตตฺถ สพฺโพ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค เอว, สมาหารภูตา ทิคุ, ทฺวนฺทา นปุํสกา จ เอกตฺตสงฺขฺยา จ.
๓๕๙. กฺวเจกตฺตฺจ ฉฏฺิยา [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๖๙-๗๓; ปา. ๒.๔.๒๒-๒๕].
ฉฏฺีสมาเส กฺวจิ นปุํสกตฺตํ เอกตฺตฺจ โหติ.
ฉายา, สภาสฺเววายํ วิธิ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ […สภจฺฉายํ (มูลปาเ)]. เอวํ สกฏจฺฉายํ, ฆรจฺฉายํ. อิธ น โหติ, รุกฺขจฺฉายา, ปพฺพตจฺฉายา. สภาสทฺเท อมนุสฺสสภาสฺเววายํ วิธิ, พฺรหฺมูนํ สภา พฺรหฺมสภํ. เอวํ เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, รกฺขสสตํ. มนุสฺสสภาสุ นตฺถิ, ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? ราชปริสา.
อิติ นปุํสเกกตฺตราสิ.
สมาสนฺตรสฺสราสิ
‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน อพฺยยีภาว, สมาหารทิคุ, ทฺวนฺทานํ กสฺสจิ ตปฺปุริสสฺส จ สฺยาทีสุ รสฺโส.
อพฺยยีภาเว –
อุปมณิกํ ¶ อธิตฺถิ, อุปวธุ.
สมาหารทิคุมฺหิ –
จตุทฺทิสํ, ทสิตฺถิ, ทสวธุ.
สมาหารทฺวนฺเท –
มุขนาสิกํ, หนุคีวํ.
ตปฺปุริเส –
สลภจฺฉายํ, พฺรหฺมสภํ.
๓๖๐. ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺส [ก. ๔๐๓; รู. ๓๕๔; นี. ๘๕๘; จํ. ๒.๒.๘๖; ปา. ๑.๒.๔๘].
สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ ฆปสฺส รสฺโส โหติ.
พหุพฺพีหิมฺหิ –
พหุกฺโ, โปโส, พหุอิตฺถิ, กุลํ, พหุวธุ, กุลํ.
อพฺยยีภาเว –
อุปมณิกํ, อธิตฺถิ, อุปวธุ.
อนฺตสฺสาติ กึ? สทฺธาธโน, ปุริโส.
อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกฺา, ราชกุมารี, พฺรหฺมพนฺธู.
๓๖๑. โคสฺสุ [ก. ๓๔๒; รู. ๓๓๗; นี. ๗๒๒; จํ. ๒.๒.๘๕; ปา. ๑.๒.๔๘].
สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ โคสฺส อุ โหติ.
ติฏฺคุ ¶ จิตฺตคุ.
อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชคโว.
อนฺตสฺสาติ กึ? โคกุลํ.
อิติ สมาสนฺตรสฺสราสิ.
ปุมฺภาวาติเทสราสิ
๓๖๒. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาเวกตฺเถ [ก. ๓๓๑; รู. ๓๕๓; นี. ๗๑๔; จํ. ๕.๒.๒๙; ปา. ๖.๓.๓๔].
‘เอกตฺเถ’ติ ตุลฺยาธิกรเณ, อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ อุตฺตรปเท ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท ปุมา อิว โหติ. จตุรงฺคมิทํ วิธานํ, ปุพฺพปทํ อิตฺถิลิงฺคฺจ ภาสิตปุมฺจ สิยา, ปรปทํ นิยติตฺถิลิงฺคฺจ ปุพฺพปเทน เอกตฺถฺจ สิยาติ.
ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โส ทีฆชงฺโฆ, ปุริโส, ทีฆชงฺฆา, อิตฺถี, ทีฆชงฺฆํ, กุลํ.
เอตฺถ จ เย สทฺทา กตฺถจิ ปุลฺลิงฺครูปา โหนฺติ, กตฺถจิ อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา อิตฺถิลิงฺครูปา, เต ภาสิตปุมา นาม. ทีโฆ มคฺโค, ทีฆา รตฺติ, คโต ปุริโส, คตา อิตฺถี, กุมาโร, กุมารี, พฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณี อิจฺจาทิ.
เย ปน อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺครูปา โหนฺติ, เต ภาสิตปุมา นาม น โหนฺติ, กฺา, ปฺา, สทฺธา, นที, อิตฺถี, ปถวี อิจฺจาทิ. ตถา สภาวอิตฺถิลิงฺคาปิ นิยตปุนฺนปุํสกลิงฺคาปิ ภาสิตปุมา น โหนฺติ, เทวตา, รตฺติ, เธนุ, วธู, สกฺโก, เทโว, พฺรหฺมา, รตนํ, สรณํ อิจฺจาทิ.
อิธ ปน ทีฆสทฺโท ‘‘ทีโฆ พาลาน สํสาโร’’ติ [ธ. ป. ๖๐] อาทีสุ ภาสิตปุโม, โส วิเสสฺยลิงฺคานุคตวเสน อิธ อิตฺถิปจฺจยยุตฺโต ¶ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท นาม. อิมินา สุตฺเตน ปุมฺภาวาติเทเส กเต ตตฺถ อาปจฺจโย อนฺตรธายติ, ‘ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’ติ สุตฺเตน สมาสนฺตสฺส อาการสฺส รสฺสตฺตํ, กุมารี ภริยา ยสฺส โส กุมารภริโย, อีปจฺจยนิวตฺติ. ยุวติ ชายา ยสฺส โส ยุวชาโย, ติปจฺจยนิวตฺติ. พฺรหฺมพนฺธู ภริยา ยสฺส โส พฺรหฺมพนฺธุภริโย, อูปจฺจยนิวตฺติ.
อิตฺถิยนฺติ กึ? กุมารี รตนํ ยสฺส โส กุมารีรตโน, ปุริโส, อิธ ปรปทํ อิตฺถิลิงฺคํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาโร รตนํ ยสฺส กุมารรตโนติ เอวํ อนิฏฺตฺโถ ภเวยฺย.
เอกตฺเถติ กึ? กุมารีสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารีภตฺติโก. เอวํ สมณีภตฺติโก, พฺราหฺมณีภตฺติโก, สมาสนฺเต โก, อิธ ปรปทํ ปุพฺพปเทน เอกตฺถํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาเรสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารภตฺติโกติ เอวํ อนิฏฺตฺโถ ภเวยฺย.
อิตฺถีติ กึ? ทฏฺพฺพฏฺเน ทิฏฺิ, คามณิกุลํ ทิฏฺิ เยน โส คามณิทิฏฺิ, อิธ คามณิสทฺโท ภาสิตปุโม โหติ, อิธ ปน กุลวาจกตฺตา นปุํสกลิงฺเค ติฏฺติ, อิตฺถิปจฺจโย นตฺถิ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทสกิจฺจํ นตฺถิ.
ภาสิตปุโมติ กึ? สทฺธา ปกติ ยสฺส โส สทฺธาปกติโก. เอวํ ปฺาปกติโก, อิธ ปุพฺพปทํ นิยติตฺถิลิงฺคตฺตา ภาสิตปุมํ น โหตีติ. สทฺธาธโน, ปฺาธโน, สทฺธาธุโร ปฺาธุโร อิจฺจตฺร ทุวงฺคเวกลฺลํ โหติ.
กมฺมธารยมฺหิ [ก. ๓๓๒; รู. ๓๔๓; นี. ๗๑๖] ปน ‘เอกตฺเถ’ติ ปทํ วิสุํ เอกํ องฺคํ น โหติ อเนกตฺถสฺส อิธ อสมฺภวโต. ทีฆา จ สา ชงฺฆา จาติ ¶ ทีฆชงฺฆา, กุมารี จ สา ภริยา จาติ กุมารภริยา. เอวํ ขตฺติยกฺา, พฺราหฺมณกฺา, ยุวติ จ สา ภริยา จาติ ยุวภริยา, พฺรหฺมพนฺธู จ สา ภริยา จาติ พฺรหฺมพนฺธุภริยา.
อิตฺถิยนฺติ กึ? กุมารี จ สา รตนฺจาติ กุมารีรตนํ. เอวํ สมณีปทุมํ.
อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลฺจ ตํ ทิฏฺิ จาติ คามณิทิฏฺิ.
ภาสิตปุโมติ กึ? สทฺธาปกติ, คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุ.
สฺาสทฺเทสุ ปน จตุรงฺคยุตฺเตปิ วิธานํ น โหติ, นนฺทาเทวี, นนฺทาโปกฺขรณี, กายคตาสติ, ปมาวิภตฺติ, ทุติยาวิภตฺติ, ปฺจมีวิภตฺติ, ฉฏฺีวิภตฺติ อิจฺจาทิ.
๓๖๓. กฺวจิ ปจฺจเย [ก. ๓๓๒; รู. ๓๔๓; นี. ๗๑๖; จํ. ๕.๒.๓๑; ปา. ๖.๓.๓๕].
ปจฺจเย ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท กฺวจิ ปุมาว โหติ.
พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา, เอตฺถ จ พฺยตฺตานํ อิตฺถีนํ อติสเยน พฺยตฺตาติ พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาติ อตฺโถ. เอวํ ปณฺฑิตตรา, ปณฺฑิตตมา อิจฺจาทิ.
๓๖๔. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต [ก. ๓๓๑; รู. ๓๕๓; นี. ๗๑๔; จํ. ๕.๒.๔๑; ปา. ๖.๓.๓๕].
วุตฺติมตฺเต าเน สพฺพาทินามกา สพฺพนามสทฺทา ปุมาว โหนฺติ.
สา ปมุขา ยสฺส โส ตปฺปมุโข. เอวํ ตปฺปธาโน, ตาย ตาหิ วา สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโต. สา เอว ปมุขา ตปฺปมุขา. เอวํ ตปฺปธานา, ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ คาถายํ ¶ ตาสุ คาถาสุ วา ตตฺร, ตาย คาถโต ตาหิ วา คาถาหิ ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ วุตฺติ นาม สมาส, ตทฺธิตา’ ยาทิธาตุปจฺจยนฺต, วิภตฺติปจฺจยนฺตานํ นามํ.
อิติ ปุมฺภาวาติเทสราสิ.
สมาสนฺตกปจฺจยราสิ
๓๖๕. ลฺติตฺถิยูหิ โก [ก. ๓๓๘; รู. ๓๕๖; นี. ๗๒๕; จํ. ๔.๔.๑๔๐; ปา. ๕.๔.๑๕๒].
อฺปทตฺถวิสเย กตฺตุอิจฺจาทีหิ ลฺตุปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ อี, อูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปจฺจโย โหติ.
พหโว กตฺตาโร ยสฺมึ เทเส โส พหุกตฺตุโก. เอวํ พหุวตฺตุโก, พหุกา นทิโย ยสฺมึ เทเส โส พหุนทิโก. เอวํ พหุอิตฺถิโก, คาโม, พหุอิตฺถิกา, สภา, พหุอิตฺถิกํ, กุลํ. เอวํ พหุกุมาริกํ, พหุพฺรหฺมพนฺธุโก.
เอตฺถ จ ‘พฺรหฺมพนฺธู’ติ รสฺสปทํ พฺราหฺมณํ วทติ, ทีฆปทํ พฺราหฺมณึ วทติ, กปจฺจเย ปเร ทีฆานํ มหาวุตฺตินา รสฺสตฺตํ อิจฺฉนฺติ.
พหุลนฺติ กึ? พหุกตฺตา, คาโม.
๓๖๖. วาฺโต [ก. ๓๓๘; รู. ๓๕๖; นี. ๗๒๕; จํ. ๖.๒.๗๒; ปา. ๕.๔.๑๕๒].
อฺปทตฺถวิสเย ลฺติตฺถิยูหิ อฺโต อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ พหุลํ กปจฺจโย โหติ วา.
อวณฺณนฺตมฺหา ¶ ตาว –
อคามกํ, อรฺํ, พหุคามโก, ชนปโท, สโสตโก, อโสตโก, สโลมโก, สปกฺขโก, พหุมาลโก, พหุมาโล, พหุมายโก, พหุมาโย.
อิวณฺณนฺตมฺหา –
สุนฺทรา ทิฏฺิ ยสฺส โส สมฺมาทิฏฺิโก, สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิโก, มิจฺฉาทิฏฺิ, มตปติกา, อิตฺถี, สทฺธาปกติโก, ปฺาปกติโก, พหุหตฺถิโก, พหุทณฺฑิโก.
อุวณฺณนฺตมฺหา –
สเหตุโก, อเหตุโก, สจกฺขุโก, อจกฺขุโก, สภิกฺขุโก, อภิกฺขุโก, ทีฆายุโก, อปฺปายุโก, พหุเธนุโก, วโช, พหุรตฺตฺุโก, ภิกฺขุสงฺโฆ.
อิตฺถิลิงฺเค กมฺหิ ปเร อการสฺส มหาวุตฺตินา วา ‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน วา พหุลํ อิการตฺตํ โหติ, พหุปุตฺติกา, อิตฺถี, พหุปุตฺตกา วา, เอกปุตฺติกา, เอกปุตฺตกา อิจฺจาทิ.
อิติ สมาสนฺตกปจฺจยราสิ.
สมาสนฺตอปจฺจยราสิ
๓๖๗. สมาสนฺต [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๕๒; ปา. ๕.๔.๖๘; ‘ตฺว’ (พหูสุ)].
‘สมาสนฺโต+อ’ อิติ ทฺวิปทมิทํ, สมาสนฺโต หุตฺวา อปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. อธิการสุตฺตมิทํ.
๓๖๘. ปาปาทีหิ ภูมิยา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๒; …เป… ๕.๔.๗๕; ‘โคทาวรีนํ’ (พหูสุ)].
ปาปาทีหิ ¶ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อโหติ, ‘ภูมิสทฺทสฺสา’ติ วตฺตพฺเพ นิยติตฺถิลิงฺคทสฺสนตฺถํ ‘ภูมิยา’ติ วุตฺตํ. เอวํ อฺตฺถปิ.
ปาปานํ ภูมิ ปาปภูมํ, ปาปานํ อุปฺปตฺติภูมิตฺยตฺโถ, ชาติยา ภูมิ ชาติภูมํ, สตฺถุชาตรฏฺํ. เอวํ ปจฺฉาภูมํ, มชฺฌิมเทเส ปจฺฉาภาครฏฺํ.
๓๖๙. สงฺขฺยาหิ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๓; ปา. ๕.๔.๗๕].
สงฺขฺยาหิ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อ โหติ.
ทฺเว ภูมิโย เอตฺถาติ ทฺวิภูโม, ทฺวิภูมโก, ปาสาโท, ทฺวิภูมิโก วา, ติสฺโส ภูมิโย เอเตสนฺติ วา ตีสุ ภูมิสุ ปริยาปนฺนาติ วา เตภูมกา, ธมฺมา, จตุภูมกา, ธมฺมา, เตภูมิกา, จตุภูมิกา วา. ทิคุมฺหิ-ทฺเว ภูมิโย ทฺวิภูมํ, ติสฺโส ภูมิโย ติภูมํ, จตสฺโส ภูมิโย จตุภูมํ อิจฺจาทิ.
๓๗๐. นทีโคธาวรีนํ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๓; ปา. ๕.๔.๗๕].
สงฺขฺยาหิ ปราสํ นที, โคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ.
ปฺจ นทิโย ปฺจนทํ, ปฺจ วา นทิโย ยสฺมึ ปเทเส โส ปฺจนโท, สตฺต โคธาวริโย สตฺตโคธาวรํ.
๓๗๑. อสงฺขฺเยหิ จงฺคุลฺยานฺาสงฺขฺยตฺเถสุ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๔; ปา. ๕.๔.๘๖].
อฺตฺโถ จ อสงฺขฺยตฺโถ จ อฺาสงฺขฺยตฺถา. ตตฺถ ‘อฺตฺโถ’ติ อฺปทตฺโถ พหุพฺพีหิสมาโส, ‘อสงฺขฺยตฺโถ’ติ อสงฺขฺยตฺถสมาโส ¶ อพฺยยีภาวสมาโสติ วุตฺตํ โหติ, น อฺาสงฺขฺยตฺถา อนฺาสงฺขฺยตฺถา, อฺาสงฺขฺยตฺถวชฺชิเตสุ สมาเสสุ อสงฺขฺเยหิ อุปสคฺเคหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติ. จสทฺเทน ‘‘สุคตงฺคุเลน, ปมาณงฺคุเลน’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
องฺคุลีหิ นิคฺคตํ นิรงฺคุลํ, องฺคุลิโย อติกฺกนฺตํ อจฺจงฺคุลํ, อิเม ทฺเว อมาทิสมาสา, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ทฺวงฺคุลํ.
อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปฺจ องฺคุลิโย อสฺมินฺติ ปฺจงฺคุลิ, หตฺโถ. องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิ. ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ โอสาเรตฺวา [มหาว. ๖๖], อฏฺงฺคุลํ ทนฺตกฏฺํ, ทฺวงฺคุลปรมํ, จตุรงฺคุลปรมํ, อฏฺงฺคุลปรม’’นฺติอาทีสุ ‘องฺคุล’นฺติ อการนฺตํ ปมาณวาจีสทฺทนฺตรํ.
๓๗๒. ทารุมฺหงฺคุลฺยา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๙๗; ปา. ๕.๔.๑๑๔; ‘ทารุมฺยงฺคุลฺยา’ (พหูสุ)].
ทารุสงฺขาเต อฺปทตฺเถ ปวตฺตาย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อโหติ.
ปฺจ องฺคุลิโย อสฺสาติ ปฺจงฺคุลํ, ทารุ. เอตฺถ จ องฺคุลิปมาณาวยโว ธฺาทีนํ มานวิเสโส ‘ทารู’ติ วุจฺจติ.
๓๗๓. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๕; ปา. ๕.๔.๘๗].
ทีโฆ จ อโห จ วสฺโส จ เอกเทโส จาติ ทฺวนฺโท, เอกเทโส นาม ปุพฺพ, ปราทิ, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุ ทีฆาทีหิ จ อสงฺขฺเยหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติ. จสทฺเทน ‘‘จิรรตฺต’’นฺติ สิชฺฌติ.
ทีฆา ¶ รตฺติโย ทีฆรตฺตํ, ทีฆา รตฺติทิวปรํปราตฺยตฺโถ. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, วสฺเสน เตมิตา รตฺติ วสฺสรตฺตํ, รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ, รตฺติยา ปรํ ปรรตฺตํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ, รตฺตึ อติกฺกนฺโต อติรตฺโต, ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํ. เอวํ ติรตฺตํ, จตุรตฺตํ, ปฺจรตฺตํ, ฉารตฺตํ, วาธิการตฺตา ‘‘เอกรตฺตํ, เอกรตฺตี’’ติ สิชฺฌติ.
อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ทีฆา รตฺติ เอตฺถาติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโต. รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติ.
๓๗๔. โค ตฺวจตฺเถ จาโลเป [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๗; ปา. ๕.๔.๙๒].
อจตฺเถ จ อนฺา’สงฺขฺยตฺเถสุ จ ปวตฺตา โคสทฺทมฺหา อโลปฏฺาเน สมาสนฺโต อ โหติ.
รฺโ โค ราชคโว, อตฺตโน โค สคโว, ปเรสํ โค ปรคโว, ปฺจคโว, ปฺจควํ. เอวํ ทสควํ.
อโลเปติ กึ? ปฺจหิ โคหิ กีโต ปฺจคุ. เอตฺถ จ เตน กีโตติ เอตสฺมึ อตฺเถ ตทฺธิตปจฺจยสฺส โลโป, เตน อยํ อปจฺจโย น โหติ, ‘โคสฺสู’ติ โอสฺสุตฺตํ.
อจตฺเถติ กึ? ควชา จ คาโว จ ควชคโว, โยมฺหิ โคสฺส ควตฺตํ.
อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? จิตฺตคุ, อุปคุ.
๓๗๕. รตฺติทิว ทารคว จตุรสฺสา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๖๒; ปา. ๕.๔.๗๗].
เอเต ตโย สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเต.
รตฺติ จ ทิวา จ รตฺติทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย ยสฺส โส จตุรสฺโส, อปจฺจโย, อสฺสิสฺส อิสฺส อตฺตํ.
๓๗๖. อายาเมนุควํ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๖๙; ปา. ๕.๔.๘๓].
อายาเม ¶ คมฺยมาเน อนุควนฺติ นิปจฺจเต.
โคหิ อนุฏฺิตํ สกฏํ อนุควํ.
อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปจฺฉา อนุคุ.
๓๗๗. อกฺขิสฺมาฺตฺเถ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๙๖; ปา. ๕.๔.๑๑๓].
อฺปทตฺเถ ปวตฺตา อกฺขิมฺหา สมาสนฺโต อ โหติ.
วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิรูปกฺโข, อเนกสหสฺสานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส สหสฺสกฺโข, โลหิตานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส โลหิตกฺโข. เอวํ นีลกฺโข, นีลกฺขิ วา. พหุลาธิการา อนฺตฺเถปิ, อกฺขีนํ ปฏิมุขํ ปจฺจกฺขํ, อกฺขีนํ ปรภาโค ปโรกฺขํ, อกฺขีนํ ติโรภาโค ติโรกฺขํ. อกฺขิสทฺเทน เจตฺถ ปฺจินฺทฺริยานิ คยฺหนฺติ.
มหาวุตฺตินา กฺวจิ สมาสนฺโต อ, อา, อิปจฺจยา โหนฺติ.
ตตฺถ อปจฺจเย –
วายุโน สขา วายุสโข, วายุสงฺขาโต สขา อสฺสาติ วา วายุสโข, อคฺคิ, สพฺเพสํ ปิยา’ปิยมชฺฌตฺตานํ สขาติ สพฺพสโข, สพฺเพ วา สขาโย อสฺสาติ สพฺพสโข, เมตฺตาวิหารี. ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข’’ติ [เถรคา. ๖๔๘] ปาฬิ. ปาปานํ สขาติ ปาปสโข, ปาปา สขาโร ยสฺสาติ วา ปาปสโข. ‘‘ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] ปาฬิ. ปหิโต เปสิโต อตฺตา เยนาติ ปหิตตฺโต, มชฺฌิโม อตฺตา สภาโว ยสฺสาติ มชฺฌตฺโต, ฉาตํ อชฺฌตฺตสนฺตานํ [สณฺานํ (มูลปาเ)] ยสฺสาติ ฉาตชฺฌตฺโต, สุหิโต อตฺตา ยสฺสาติ สุหิตตฺโต ¶ , ยโต สํยโต อตฺตา ยสฺสาติ ยตตฺโต, ิโต อตฺตา อสฺสาติ ิตตฺโตอิจฺจาทิ.
อาปจฺจเย –
ปจฺจกฺโข ธมฺโม ยสฺสาติ ปจฺจกฺขธมฺมา, ฉาเทตีติ ฉโท, โมโห, วิวโฏ ฉโท ยสฺมินฺติ วิวฏจฺฉทา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
อิปจฺจเย –
สุนฺทโร คนฺโธ ยสฺสาติ สุคนฺธิ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ยสฺสาติ ทุคฺคนฺธิ, ปูติโน คนฺโธ ยสฺสาติ ปูติคนฺธิ, สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิ. ‘‘สรีรสฺส สุคนฺธิโน, คุณคนฺธิยุตฺโต อห’’นฺติ ปาฬิ.
อิติ สมาสนฺตอปจฺจยราสิ.
นานาเทสราสิ
๓๗๘. อุตฺตรปเท [ก. ๓๓๓-๓๓๔; รู. ๓๔๔-๓๔๕; นี. ๗๑๗-๗๑๘].
อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพปเท วิธิ โหตีติ อตฺโถ. อธิการสุตฺตมิทํ.
‘‘อพฺราหฺมโณ, อนริโย, อภิกฺขุโก, อนนฺโต’’อิจฺจาทีสุ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร น-การสฺส อ, อน โหนฺติ.
๓๗๙. นขาทโย [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๕.๒.๙๕; ปา. ๖.๓.๗๕].
นขาทโย สทฺทา นปกติกา สิชฺฌนฺติ.
นา’สฺส ขมตฺถีติ นโข, ‘ข’นฺติ สุขํ, ทุกฺขฺจ, นา’สฺส กุลมตฺถีติ นกุโล, เอวํนามโก พฺราหฺมโณ, ปุมสฺส สกํ ปุํสกํ ¶ นตฺถิ ปุํสกํ เอตสฺมินฺติ นปุํสโก, ขฺชนํ เวกลฺลคมนํ ขตฺตํ, นตฺถิ ขตฺตํ เอตสฺสาติ นกฺขตฺตํ, กํ วุจฺจติ สุขํ, ตพฺพิรุทฺธตฺตา อกํ วุจฺจติ ทุกฺขํ, นตฺถิ อกํ เอตสฺมินฺติ นาโก, สคฺโค, น มฺุจตีติ นมุจิ, มาโร. น คลติ น จวตีติ นครํ, เคเห วตฺตพฺเพ ‘อคาร’นฺติ สิชฺฌติ.
๓๘๐. นโค วา ปาณินิ [ก. ๓๓๓-๓๓๔; รู. ๓๔๔-๓๔๕; นี. ๗๑๗-๗๑๘; จํ. ๕.๒.๙๖; ปา. ๖.๓.๗๗; ‘นโค วาปฺปาณินิ’ (พหูสุ)].
อปาณิมฺหิ นโคติ สิชฺฌติ วา.
น คจฺฉนฺตีติ นคา, รุกฺขา. นคา, ปพฺพตา. อคา, รุกฺขา, อคา, ปพฺพตา.
อปาณินีติ กึ? อโค วสโล กึ เตน. เอตฺถ ‘อโค’ติ ทุคฺคตชโน, ‘วสโล’ติ ลามโก, ‘กึ เตนา’ติ นินฺทาวจนํ, ‘‘สีเตนา’’ติปิ ปาโ. เอวํ เนเก, อเนเก, เนกานิ, อเนกานิ อิจฺจาทิ.
อิติ น-ราสิ.
๓๘๑. สหสฺส โสฺตฺเถ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๗; ปา. ๖.๓.๘๒].
อฺปทตฺเถ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ วา.
ปุตฺเตน สห โย วตฺตตีติ สปุตฺโต, สหปุตฺโต.
อฺตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวา.
๓๘๒. สฺายํ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๘; ปา. ๖.๓.๗๘].
สฺายํ อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ.
สห ¶ อายตฺตํ สายตฺตํ, สห ปลาสํ สปลาสํ, อครุการสฺเสตํ นามํ.
๓๘๓. อปจฺจกฺเข [ก. ๔๐๔; รู. ๓๐๗; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๙; ปา. ๖.๓.๘๐].
อปจฺจกฺเข คมฺยมาเน อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ.
โอฑฺฑิยติ เอตายาติ โอฑฺฑิ, ปาโส. โอฑฺฑิยา สห โย วตฺตตีติ โสฑฺฑิ, กโปโต. อิธ ‘โอฑฺฑิ’ อปจฺจกฺขา. ‘‘สาคฺคิ กโปโต’’ติปิ ปาโ, ปิจุนา สห วตฺตตีติ สปิจุกา, วาตมณฺฑลิกา, สา จ อปจฺจกฺขา, อุคฺคนฺตฺวา อากาเส ปริพฺภมนฺตํ ปิจุสงฺฆาฏํ ทิสฺวา าตพฺพา. ‘‘สปิสาจา วาตมณฺฑลิกา’’ติปิ ปาโ. เอวํ สรชา, วาตา, สรกฺขสี, รตฺติ.
๓๘๔. อกาเล สกตฺถสฺส [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๑๐; ปา. ๖.๓.๘๑].
สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส โส โหติ อกาเล อุตฺตรปเท ปเร.
สพฺรหฺมํ, สจกฺกํ.
อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สห ปรณฺหํ, สุนกฺขตฺเตน สห ปวตฺตํ ปุพฺพณฺหํ, ปรณฺหนฺติ อตฺโถ.
๓๘๕. คนฺถนฺตาธิกฺเย [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๑; ปา. ๖.๓.๗๙].
คนฺถสฺส อนฺโต คนฺถนฺโต. ยถา ตํ กจฺจายนคนฺถสฺส อนฺโต อุณาทิกปฺโป, อธิกภาโว อาธิกฺยํ, คนฺถนฺเต จ อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺส โส โหติ อุตฺตรปเท ปเร.
สห ¶ อุณาทินา’ ยํ อธิยเตติ ตํ โสณาทิ, สกลํ กจฺจายนํ อธีเตตฺยตฺโถ. สห มุหุตฺเตน สกลํ โชตึ อธีเต สมุหุตฺตํ, โชตีติ นกฺขตฺตสตฺถํ.
อาธิกฺเย – สโทณา, ขารี, สกหาปณํ, นิกฺขํ, สมาสกํ, กหาปณํ. นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํ.
๓๘๖. สมานสฺส ปกฺขาทีสุ วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๓-๔; ปา. ๖.๓.๘๔-๘๖].
ปกฺขาทีสุ อุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วา.
สมาโน ปกฺโข สหาโย สปกฺโข, สมาโน ปกฺโข ยสฺสาติ วา สปกฺโข, สมานปกฺโข วา. เอวํ สชาติ, สมานชาติ, สชนปโท, สรตฺติ.
สมาโน ปติ ยสฺสา สา สปติ. เอวํ สนาภิ, สพนฺธุ, สพฺรหฺมจารี, สนาโม. อวฺหยํ วุจฺจติ นามํ, จนฺเทน สมานํ อวฺหยํ ยสฺส โส จนฺทสวฺหโย, สโคตฺโต, อินฺเทน สมานํ โคตฺตํ ยสฺส โส อินฺทสโคตฺโต, สรูปํ, สฏฺานํ. หริ วุจฺจติ สุวณฺณํ, หรินา สมาโน วณฺโณ ยสฺส โส หริสฺสวณฺโณ, สสฺส ทฺวิตฺตํ. เอวํ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, สวโย, สธโน, สธมฺโม, สชาติโย.
ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโล.
๓๘๗. อุทเร อิเย [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๕; ปา. ๖.๓.๘๘].
อิยยุตฺเต อุทเร ปเร สมานสฺส โส โหติ วา.
สมาเน อุทเร ชาโต โสทริโย, สมาโนทริโย.
อิเยติ กึ? สมาโนทรตา.
อฺเสุปิ ¶ สมานสฺส โส โหติ, จนฺเทน สมานา สิรี ยสฺส ตํ จนฺทสฺสสิรีกํ, มุขํ. เอวํ ปทุมสฺสสิรีกํ, วทนํ.
มหาวุตฺตินา สนฺตาทีนฺจ โส โหติ, สํวิชฺชติ โลมํ อสฺสาติ สโลมโก. เอวํ สปกฺขโก, สํวิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ สาสวา, สํวิชฺชนฺติ ปจฺจยา เอเตสนฺติ สปฺปจฺจยา, สํวิชฺชนฺติ อตฺตโน อุตฺตริตรา ธมฺมา เอเตสนฺติ สอุตฺตรา, สนฺโต ปุริโส สปฺปุริโส. ตถา สชฺชโน, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สพฺภาโว อิจฺจาทิ.
อิติ ส-ราสิ.
๓๘๘. อิมสฺสิทํ [ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕].
อุตฺตรปเท ปเร อิมสฺส อิทํ โหติ.
อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, สมาสนฺเต อี, อิทมตฺถิโน ภาโว อิทมตฺถิตา. อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา. ‘‘อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา’’ติปิ โยเชนฺติ. ‘อิท’นฺติ นิปาตปทมฺปิ อตฺถิ, ‘‘รูปฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสา, เวทนา จ หิทํ. สฺา จ หิทํ. สงฺขารา จ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ [มหาว. ๒๐].
๓๘๙. ปุํ ปุมสฺส วา [ก. ๘๒; รู. ๑๔๙].
อุตฺตรปเท ปเร ปุมสฺส ปุํ โหติ วา.
ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ, ปุมสฺส ภาโว ปุมฺภาโว, ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุงฺโกกิโล, ปุมา จ โส โค จาติ ปุงฺคโว, ‘โค ตฺวจตฺเถ…’ติ อปจฺจโย, นปุํสโก.
วาติ กึ? ปุมิตฺถี.
๓๙๐. ฏ นฺตนฺตูนํ [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑].
อุตฺตรปเท ¶ ปเร นฺต, นฺตูนํ ฏ โหติ วา กฺวจิ.
ภวํ ปติฏฺโ เยสํ เต ภวํปติฏฺา, พินฺทาคโม. ภควา มูลํ เยสํ เต ภควํมูลกา, ธมฺมา. เอวํ ภควํปฏิสรณา, ธมฺมา.
พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเรสุ, มหนฺตีนํ อติสเยน มหาติ มหตฺตรี, รตฺตฺูนํ มหนฺตสฺส ภาโว รตฺตฺุมหตฺตํ. เอวํ ชาติมหตฺตํ, คุณมหตฺตํ, ปฺุมหตฺตํ, อรหนฺตสฺส ภาโว อรหตฺตํ.
๓๙๑. อ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๖; ปา. ๖.๓.๘๙].
อุตฺตรปเท ปเร นฺต, นฺตูนํ อ โหติ.
ภวนฺตปติฏฺา, มยํ, คุณวนฺตปติฏฺา, มยํ.
๓๙๒. รีริกฺขเกสุ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๗; ปา. ๖.๓.๘๙-๙๐].
รี, ริกฺข, กปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมานสฺส โส โหติ.
นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห, สํวิชฺชตีติ สมาโน, ปจฺจกฺเข วิย จิตฺเต อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. สมาโน วิย โส ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโส, สมานา วิย เต ทิสฺสนฺตีติ สทิสา.
๓๙๓. นฺตกิมิมานํ ฏากีฏี [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑].
เตสุ ปเรสุ นฺตปจฺจยนฺตสฺส จ กึ, อิมสทฺทานฺจ กเมน ฏา, กี, ฏี โหนฺติ.
ภวํ ¶ วิย โส ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, โก วิย โส ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อยํ วิย โส ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.
๓๙๔. สพฺพาทีนมา [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๘; ปา. ๖.๓.๙๑].
เตสุ ปเรสุ สพฺพาทินามกานํ ย, ต, เอต, อฺ, อมฺห, ตุมฺหสทฺทานํ อนฺโต อา โหติ.
ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโส.
๓๙๕. เวตสฺเสฏ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙].
เตสุ ปเรสุ เอตสฺส เอฏ โหติ วา.
เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส, อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโส, ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส.
๓๙๖. ตุมฺหมฺหานํ ตาเมกสฺมึ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙].
เตสุ ปเรสุ เอกวจเน ปวตฺตานํ ตุมฺห’ มฺหสทฺทานํ ตา, มา โหนฺติ วา.
อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส, ตฺวํ วิย โส ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส.
เอกสฺมินฺติ กึ? อมฺเห วิย เต ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาทิโน, อมฺหาทิกฺขา, อมฺหาทิสา, ตุมฺเห วิย เต ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาทิโน, ตุมฺหาทิกฺขา, ตุมฺหาทิสา. เอตฺถ จ อุปมานตฺถสฺเสว เอกตฺตํ อิจฺฉียติ, ตสฺมา อหํ วิย เต ทิสฺสนฺตีติ มาทิสา ¶ ตฺวํ วิย เต ทิสฺสนฺตีติ ตาทิโน, ตาทิสาติปิ ยุชฺชนฺติ. ‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขย’’นฺติ [มหาว. ๑๑] ปาฬิ, อิมานิ ปทานิ อุปริ กิตกณฺเฑปิ อาคมิสฺสนฺติ.
๓๙๗. ตํมมฺตฺร [ก. ๑๔๓; รู. ๒๓๕; นี. ๓๒๒].
รี, ริกฺข, กปจฺจเยหิ อฺสฺมึ อุตฺตรปเท ปเร ตุมฺห’มฺหานํ ตํ, มํอาเทสา โหนฺติ กฺวจิ.
ตฺวํ เลณํ เยสํ เต ตํเลณา, อหํ เลณํ เยสํ เต มํเลณา [สํ. นิ. ๔.๓๕๙]. เอวํ ตํทีปา, มํทีปา [สํ. นิ. ๔.๓๕๙], ตํปฏิสรณา, มํปฏิสรณา.
๓๙๘. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ [ก. ๑๘๓; รู. ๓๘๖; นี. ๓๗๕].
อุตฺตรปเท มยปจฺจเย จ ปเร มนาทีนํ อาปาทีนฺจ โอ โหติ.
มโนเสฏฺา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, สพฺโพ มโนคโณ อิธ วตฺตพฺโพ, อาโปธาตุ, อาโปมยํ. อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙].
๓๙๙. ปรสฺส สงฺขฺยาสุ [ก. ๓๖; รู. ๔๗; นี. ๑๓๐].
สงฺขฺยาสุ ปราสุ ปรสฺส โอ โหติ.
ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, ปโรปณฺณาส ธมฺมา, อิธ ปรสทฺโท ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺต’’นฺติ เอตฺถ วิย อธิกตฺถวาจิสทฺทนฺตรํ, น สพฺพนามํ.
๔๐๐. ชเน ปุถสฺสุ [ก. ๔๙; รู. ๔๔; นี. ๑๒๙].
ชเน ¶ ปเร ปุถสฺส อุ โหติ.
อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน. อปิ จ ปาฬินเย ปุถุสทฺโทเยว พหุลํ ทิสฺสติ, ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสตฺถารานํ มุขํ อุลฺโลเกนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา [มหานิ. ๕๑, ๙๔], สฺานานาตฺตปุถุตฺตปเภทํ ปฏิจฺจ ตณฺหานานาตฺตปุถุตฺตปเภโท โหติ [ธ. ส. อฏฺ. ๑], อิงฺฆ อฺเปิ ปุจฺฉสฺสุ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]. คามา คามํ วิจริสฺสํ, สาวเก วินยํ ปุถู, อายตานิ ปุถูนิ จ, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา [ชา. ๒.๒๒.๙๖๘], ปุถุกายา ปุถุภูตา อิจฺจาทิ. ตสฺมา ‘‘ปุถเคว, ปุถกฺกรเณ’’ อิจฺจาทีสุ ถุสฺส อุการสฺส อกาโร [อกาโรติ?] ยุชฺชติ.
๔๐๑. โส ฉสฺสาหายตเนสุ วา [ก. ๓๗๔; รู. ๔๐๘; นี. ๘๐๔].
อเห จ อายตเน จ ปเร ฉสฺส โส โหติ วา.
ฉ อหานิ สาหํ. อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔], ‘สาหสฺสา’ติ สาหํ+อสฺสาติ เฉโท. สฬายตนํ.
วาติ กึ? ฉาหปฺปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ [จูฬว. ๑๓๔], ฉ อายตนานิ.
๔๐๒. ลฺตุปิตาทีนมารงฺรง [ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๕; จํ. ๕.๒.๒๐; ปา. ๖.๓.๓๒].
สมาสุตฺตรปเท ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ กเมน อารง, รง โหนฺติ วา.
สตฺถุโน ¶ ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํ. เอวํ กตฺตารนิทฺเทโส. มาตา จ ปิตา จ มาตรปิตโร, มาตาปิตูสุ สํวฑฺโฒ มาตาปิตรสํวฑฺโฒ.
วาติ กึ? สตฺถุทสฺสนํ, กตฺตุ นิทฺเทโส, มาตาปิตโร.
๔๐๓. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีนมา ตตฺร จตฺเถ [ก. ๑๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๗๓๖; จํ. ๕.๒.๒๑; ปา. ๖.๓.๒๕].
จตฺถสมาเส วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนฺจ ลฺตุปิตาทีนํ อา โหติ เตสฺเวว ปเรสุ.
มาตาปิตา, มาตาปิตโร อิจฺจาทิ.
ตตฺราติ กึ? มาตุยา ภาตา มาตุภาตา.
เอตฺถ จ วิชฺชาสิปฺปานิ สิกฺขาเปนฺตา อาจริยา สิสฺสานํ วิชฺชาสมฺพนฺธี มาตาปิตโร นาม.
๔๐๔. ปุตฺเต [ก. ๑๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๗๓๖; จํ. ๕.๒.๒๒; ปา. ๖.๓.๒๕].
จตฺเต ปุตฺเต ปเร วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีนํ ลฺตุปิตาทีนํ อา โหติ.
มาตาปุตฺตา คจฺฉนฺติ, ปิตาปุตฺตา คจฺฉนฺติ. มหาวุตฺตินา เตสฺจ อิ โหติ, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข. มาติโฆ ลภเต ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ ลภเต ทุขํ, มาตฺติกํ ธนํ, เปตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔]. เอตฺถ จ มาตุยา สนฺตกํ มาตฺติกํ, ปิตุโน สนฺตกํ เปตฺติกํ, ทฺวิตฺตํ วุทฺธิ จ. มาติโต, ปิติโต, ภาตา เอว ภาติโก, ภาติกราชา.
๔๐๕. ชายาย ชายํ ปติมฺหิ [ก. ๓๓๙; รู. ๓๕๘; นี. ๗๓๑; ‘…ชยํ ปติมฺหิ’ (พหูสุ)].
ปติมฺหิ ¶ ปเร ชายาสทฺทสฺส ชายํ โหติ.
ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา, ชายา จ ปติ จ ชายมฺปตี [ชยมฺปตี (พหูสุ)]. อถ วา ‘‘ชายมฺปตี’’ติ อิทํ สนฺธิวิธินาว สิทฺธํ, ตสฺมา ‘‘ชมฺปตี’’ติปาโ สิยา ยถา ‘‘เทวราชา สุชมฺปตี’ [สํ. นิ. ๑.๒๖๔]’ติ, ยถา จ สกฺกตคนฺเถสุ ‘‘ทาโร จ ปติ จ ทมฺปตี’’ติ. อิธ ปน มหาวุตฺตินา ปติมฺหิ สุชาตาย สุชํ โหติ, ทารสฺส จ ทํ โหติ, ตถา ชายา จ ปติ จ ชมฺปตีติ นิฏฺํ คนฺตพฺพํ.
ยฺจ วุตฺติยํ ‘‘ชานิปตีติ ปกตฺยนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ทมฺปตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุตฺตํ ชเนตีติ ชานี. ชานี จ ปติ จ ชานีปตีติ ยุชฺชติ. ‘‘ตุทมฺปตี’’ติ ปาโ. กจฺจายเน จ ‘ชายาย ตุ ทํชานิ ปติมฺหี’ติ. ตตฺถ ตุสทฺโท ปทปูรณมตฺเต ยุชฺชติ.
๔๐๖. สฺายมุโททกสฺส [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๗; จํ. ๕.๒.๖๕; ปา. ๖.๓.๕๗].
สฺายํ คมฺยมานายํ อุตฺตรปเท ปเร อุทกสฺส อุโท โหติ.
อุทกํ ธาเรตีติ อุทธิ, มหนฺตํ อุทกํ ธาเรตีติ มโหทธิ, อุทกํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ อุทปานํ, อุทกํ ปิวนฺติ เอตายาติ อุทปาติ.
๔๐๗. กุมฺภาทีสุ วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๗; จํ. ๕.๒.๖๙; ปา. ๖.๓.๕๙].
กุมฺภาทีสุ ปเรสุ อุทกสฺส อุโท โหติ วา.
อุทกสฺส ¶ กุมฺโภ อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภ. เอวํ อุทปตฺโต, อุทกปตฺโต, อุทพินฺทุ, อุทกพินฺทุ. มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุปิ, ‘‘นีโลทา โปกฺขรณี’’ติ ปาฬิ.
๔๐๘. โสตาทีสุ โลโป [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๖].
โสตาทีสุ ปเรสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติ.
อุทกสฺส โสตํ ทกโสตํ, อุทเก รกฺขโส ทกรกฺขโส, อุทกํ อาสโย เยสํ เต ทกาสยา, ปาณา. มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุปิ, ‘‘ทเก ทกาสยา เสนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๗๘ (โถกํ วิสทิสํ)] ปาฬิ.
๔๐๙. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโห [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นฺโห (สี.)].
ปุพฺพาทีหิ ปรสฺส อหสฺส ณฺโห โหติ.
ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห [สายนฺโห], มชฺฌณฺโห.
นานาเทสราสิ นิฏฺิโต.
อพฺยยราสิ
๔๑๐. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; จํ. ๒.๒.๒๔; ปา. ๒.๒.๑๘].
สฺยาทิวิธิโต อฺตฺถ กุอาทโย ปาทโย จ สทฺทา สฺยาทฺยนฺเตน สห นิจฺจํ เอกตฺถา โหนฺติ.
กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปากโฏ หุตฺวา ภวตีติ ปาตุภูโต, อาวี [‘อาวิ’ปิ ทิสฺสติ] หุตฺวา ภวตีติ อาวีภูโต, ตุณฺหี ภวตีติ ตุณฺหีภูโต, ปมุโข นายโก ปนายโก, ปกาเรน กริตฺวา ปกริตฺวา ¶ ปกาเรน กตํ ปกตํ, ปมํ วา กตํ ปกตํ, วิรูโป ปุริโส ทุปฺปุริโส. เอวํ ทุกฺกฏํ, โสภโณ ปุริโส สุปุริโส. เอวํ สุกตํ, อภิธมฺโม, อภิตฺถุโต, ภุสํ กฬาโร อากฬาโร, ภุสํ พนฺโธ อาพนฺโธ อิจฺจาทิ.
ปาทโย ปกตาทฺยตฺเถ ปมาย เอกตฺถา โหนฺติ, ปกโต อาจริโย ปาจริโย. เอวํ ปยฺยโก, ปโร อนฺเตวาสี ปนฺเตวาสี, ปโร ปุตฺโต ปปุตฺโต, ปโร นตฺตา ปนตฺตา.
อตฺยาทโย อติกฺกนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย, มฺจํ อติกฺกนฺโต อติมฺโจ. เอวํ อติพาโล, อติเวลา.
อวาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย, โกกิลาย อวกุฏฺํ วนํ อวโกกิลํ, ‘อวกุฏฺ’นฺติ ฉฑฺฑิตนฺติ วทนฺติ. เอวํ อวมยูรํ.
ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา, อชฺฌายิตุํ คิลาโน ปริยชฺเฌโน.
นฺยาทโย นิกฺขนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา, โกสมฺพิยา นิกฺขนฺโต นิกฺโกสมฺพิ, วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ.
อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
๔๑๑. จี กฺริยตฺเถหิ [จํ. ๒.๒.๒๕; ปา. ๑.๔.๖๐, ๖๑].
จีปจฺจยนฺโต สทฺโท กฺริยตฺเถหิ สทฺเทหิ สห เอกตฺโถ โหติ.
พลสา กิริย พลีกิริย, ปากฏีกิริย, ปากฏีภุยฺย, ปากฏีภวิย.
๔๑๒. ภูสนาทรานาทราทีสฺเวหิ สห [จํ. ๒.๒.๒๗; ปา. ๑.๔.๖๓, ๖๔].
อลมาทโย ¶ สทฺทา ภูสนาทีสุ อตฺเถสุ เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ สห เอกตฺถา โหนฺติ.
ภูสนํ อกาสีติ อลํกิริย, สมํ อาทรํ อกาสีติ สกฺกจฺจ, อสมํ อนาทรํ อกาสีติ อสกฺกจฺจ, พินฺทุโน ปรรูปตฺตํ.
ภูสนาทีสูติ กึ? อลํ ภุตฺวา คโต, ‘อล’นฺติ ปริยตฺตํ, สกฺกตฺวา คโต, โสภณํ กตฺวาตฺยตฺโถ. ‘‘กจฺจ, กิริย’’ อิจฺจาทินา สํขิตฺตรูเปหิ อุปปเทน สห สิทฺเธหิ เอว เอกตฺถสฺา, น ‘‘กตฺวา’’ อิจฺจาทินา อสํขิตฺตรูเปหิ วิสุํ สิทฺเธหีติ อธิปฺปาโย.
๔๑๓. อฺเ จ [ก. ๓๒๔, ๓๒๗; รู. ๓๓๙, ๓๕๑; นี. ๖๘๒-๖๘๘, จํ. ๒.๒.๓๐, ๓๓, ๓๔, ๓๗, ๔๔; ปา ๑.๔.๖๗, ๗๑, ๗๒, ๗๕, ๗๖; ๓.๔.๖๓].
อฺเ จ สทฺทา กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลํ เอกตฺถา โหนฺติ.
อติเรกํ อภวีติ ปโรภุยฺย. เอวํ ติโรภุยฺย, ปโรกิริย, ติโรกิริย, อุรสิกิริย, มนสิกิริย, มชฺเฌกิริย, ตุณฺหีภุยฺย.
ตฺยาทิสทฺทาปิ สฺาภาวํ ปตฺตา นิปาตรูปา โหนฺติ, สฺยาทิรูปา จ. ตสฺมา เตปิ อิมสฺมึ สุตฺเต สงฺคยฺหนฺติ.
อตฺถิขีรา คาวี, นสนฺติปุตฺตา อิตฺถี, อตฺถิ หุตฺวา ปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย. เอวํ นตฺถิปจฺจโย, อโหสิ เอว กมฺมํ อโหสิกมฺมํ, เอหิ จ ปสฺส จ เอหิปสฺส, เอหิปสฺส อิติ วิธานํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อยํ ตทฺธิตนฺตสมาโส นาม. เอวํ ปรตฺถ.
เอหิ ¶ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น เอตีติ นเอหิภทฺทนฺติโก [ที. นิ. ๑.๓๙๔], ติฏฺ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น ติฏฺตีติ นติฏฺภทฺทนฺติโก, เอหิ สฺวาคตํ ตุยฺหนฺติ วทนสีโล เอหิสฺวาคติโก, เอหิสฺวาคตวาที [ปารา. ๔๓๒] วา, เอหิ ภิกฺขูติ วจเนน สิทฺธา อุปสมฺปทา เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, เอวํ โปราณา อาหํสุ วา, เอวํ ปุเร อาสึสุ วาติ เอวํ ปวตฺตํ วิธานํ เอตฺถ อตฺถีติ อิติหาโส [ที. นิ. ๑.๒๕๖], ปุราณคนฺโถ, ยํ ปุพฺเพ อนฺาตํ, ตํ อิทานิ สฺสามิ อิติ ปวตฺตสฺส อินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อสุโก อิติ อาห อสุโก อิติ อาห, อสุกสฺมึวา คนฺเถ อิติ อาห อสุกสฺมึ คนฺเถ อิติ อาหาติ เอวํ ปวตฺตวจนํ อิติหิติหํ, อฺาสิ อิติ พฺยากโต โกณฺฑฺโ อฺาสิโกณฺฑฺโ [มหาว. ๘] อิจฺจาทิ.
เกจิ ปน ‘‘สจฺฉิกโรติ, มนสิกโรติ, ปากฏีกโรติ, อาวีกโรติ, ปาตุกโรติ, อลงฺกโรติ, สกฺกโรติ, ปภวติ, ปราภวติ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ เอกตฺถีภาวํ วทนฺติ. ตุมนฺตตฺวนฺตาทิกาปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, คนฺตุํ กาเมตีติ คนฺตุกาโม, กตฺตุกาโม, ทฏฺุกาโม, คนฺตุํ มโน เอตสฺสาติ คนฺตุมโน, สํวิธาย อวหาโร สํวิธาวหาโร, ยโลโป. เอวํ อุปาทาย อุปฺปนฺนํ รูปํ อุปาทารูปํ, อนุปาทาย วิมุตฺโต อนุปาทาวิมุตฺโต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อาหจฺจภาสิโต, อุปหจฺจปรินิพฺพายี [ปุ. ป. ๓๗], อเวจฺจปฺปสาโท, ฉกฺขตฺตุปรมํ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม [ปุ. ป. ๓๑] อิจฺจาทิ.
อพฺยยราสิ นิฏฺิโต.
สงฺขฺยาราสิ
อิทานิ ¶ สงฺขฺยาราสิ วุจฺจเต.
๔๑๔. วิธาทีสุ ทฺวิสฺส ทุ [ก. ๓๘๖; รู. ๔๑๐; นี. ๘๑๑].
วิธาทีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส ทุ โหติ.
ทฺเว วิธา ปการา ยสฺสาติ ทุวิโธ, ทฺเว ปฏฺฏานิ ยสฺสาติ ทุปฏฺฏํ, จีวรํ, ทุวงฺคิกํ, ฌานํ อิจฺจาทิ.
๔๑๕. ทิ คุณาทีสุ [ก. ๓๘๖; รู. ๔๑๐; นี. ๘๑๑].
คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ.
ทฺเว คุณา ปฏลา ยสฺสาติ ทิคุณา, สงฺฆาฏิ, ทฺเว คาโว ทิคุ, ทฺเว รตฺติโย ทิรตฺตํ, ทฺวิรตฺตํ วา.
๔๑๖. ตีสฺว [ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕].
ตีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส อ โหติ.
ทฺเว วา ตโย วา วารา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตา.
๔๑๗. อา สงฺขฺยายาสตาโทนฺตฺเถ [ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕; จํ. ๕.๒.๕๒; ปา. ๖.๓.๔๗].
อฺปทตฺถวชฺชิเต สมาเส สตาทิโต อฺสฺมึ สงฺขฺยาปเท ปเร ทฺวิสฺส อา โหติ.
ทฺเว จ ทส จ ทฺวาทส, ทฺวีหิ วา อธิกา ทส ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ, ทฺวตฺตึส, รสฺสตฺตํ.
อสตาโทติ กึ? ทฺวิสตํ, ทฺวิสหสฺสํ.
อนฺตฺเถติ กึ? ทฺเว ทส ยสฺมินฺติ ทฺวิทส.
๔๑๘. ติสฺเส [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; จํ. ๕.๒.๕๓; ปา. ๖.๓.๔๘].
อนฺตฺเถ ¶ อสตาโท สงฺขฺยาปเท ปเร ติสฺส เอ โหติ.
ตโย จ ทส จ เตรส, ตีหิ วา อธิกา ทส เตรส. เอวํ เตวีสติ, เตตฺตึส.
๔๑๙. จตฺตาลีสาโท วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; จํ. ๕.๒.๕๔; ปา. ๖.๓.๔๙].
จตฺตาลีสาทีสุ ปเรสุ ติสฺส เอ โหติ วา.
เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ, เตปฺาสํ, ติปฺาสํ, เตสฏฺิ, ติสฏฺิ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ, เตอสีติ, ติอสีติ, เตนวุติ, ตินวุติ.
๔๒๐. ทฺวิสฺสา จ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐ จํ. ๕.๒.๕๔; ปา. ๖.๓.๖๙].
จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ โหติ วา อา จ.
ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, ทฺเวปฺาสํ, ทฺวิปฺาสํ, ทฺวาสฏฺิ, ทฺเวสฏฺิ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ, ทฺวาสีติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติ. วาสทฺเทน ปฺาสมฺหิ อาตฺตํ, อสีติมฺหิ เอตฺตฺจ นตฺถิ.
๔๒๑. พาจตฺตาลีสาโท วา [ก. ๓๘๐; รู. ๒๕๕; นี. ๘๑๐].
อจตฺตาลีสาโท ปเร ทฺวิสฺส พา โหติ วา.
พารส, ทฺวาทส, พาวีสติ, ทฺวาวีสติ, พาตฺตึส, ทฺวตฺตึส.
อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวาจตฺตาลีสํ.
๔๒๒. จตุสฺส จุโจ ทเส [ก. ๓๙๐; รู. ๒๕๖; นี. ๘๒๖].
ทเส ¶ ปเร จตุสฺส จุ, โจ โหนฺติ วา.
จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
๔๒๓. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๑๔].
เอสุ ปฺจสฺส ปณฺณ, ปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
ปณฺณวีสติ, ปฺจวีสติ, ปนฺนรส, ปฺจทส.
๔๒๔. ฉสฺส โส [ก. ๓๗๔; รู. ๔๐๘; นี. ๘๐๖].
ทเส ปเร ฉสฺส โส โหติ.
โสฬส.
๔๒๕. เอกฏฺานมา [ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕].
ทเส ปเร เอก, อฏฺานํ อา โหติ.
เอกาทส, อฏฺารส.
๔๒๖. ร สงฺขฺยาโต วา [ก. ๓๘๑; รู. ๒๕๔; นี. ๘๑๒].
เอกาทิสงฺขฺยมฺหา ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วา.
เอการส, เอกาทส, พารส, ทฺวาทส, ปนฺนรส, ปฺจทส, สตฺตรส, สตฺตทส, อฏฺารส, อฏฺาทส, พาเทเส ปนฺนาเทเส จ นิจฺจํ. อิธ น โหติ, จตุทฺทส.
๔๒๗. ฉตีหิ โฬ จ [ก. ๓๗๙; รู. ๒๕๘; นี. ๘๐๙].
ฉ, ตีหิ ปรสฺส ทสฺส โฬ โหติ โร จ.
โสฬส, เตรส, เตฬส.
๔๒๘. จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒติยา [ก. ๓๘๗; รู. ๔๑๑; นี. ๘๑๙].
‘อฑฺฒุฑฺฒติยา’ติ ¶ อฑฺฒา+อุฑฺฒติยาติ เฉโท, อฑฺฒมฺหา ปเรสํ จตุตฺถ, ตติยานํ อุฑฺฒ, ติยา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
สกตฺเถ ณฺยมฺหิ อฑฺฒเตยฺโย.
๔๒๙. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา [ก. ๓๘๗; รู. ๔๑๑; นี. ๘๑๙].
อฑฺฒมฺหา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺเฒน ทิยฑฺฒ, ทิวฑฺฒา โหนฺติ.
อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ.
ยถา จ เอก, ทฺวิ,ติ, จตุ, ปฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺ, นว, ทสสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ตถา วีสติ, ตึสติ, จตฺตาลีส, ปฺาส, สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ทสสทฺทสฺส การิยา น โหนฺติ, เอวํ สตสหสฺสสทฺทาปีติ ทฏฺพฺพํ.
ตโต ปรํ ปน ทส สหสฺสานิ ทสสหสฺสํ, อิทํ ‘นหุต’นฺติ จ วุจฺจติ, สตํ สหสฺสานิ สตสหสฺสํ, อิทํ ‘ลกฺข’นฺติ จ วุจฺจติ, ทส สตสหสฺสานิ ทสสตสหสฺสนฺติ เอวํ ทิคุสมาสวเสน เอตานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติ.
ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสตํ, ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺสํ อิจฺจาทีนิ ทิคุมฺหิ วุตฺตาเนว.
คณนปเถ ปน เอกฏฺานํ, ทสฏฺานํ, สตฏฺานํ, สหสฺสฏฺานํ, ทสสหสฺสฏฺานํ, สตสหสฺสฏฺานํ, ทสสตสหสฺสฏฺานนฺติ ¶ อิมานิ สตฺต านานิ กเมน ทสคุณิตานิ โหนฺติ. ตตฺถ เอกฏฺานํ นาม เอกํ, ทฺเว, ตีณิ อิจฺจาทิ. ทสฏฺานํ นาม ทส, วีสํ, ตึสํ อิจฺจาทิ. สตฏฺานํ นาม สตํ, ทฺวิสตํ, ติสตํ อิจฺจาทิ. สหสฺสฏฺานํ นาม สหสฺสํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ อิจฺจาทิ. เอวํ อุปริปิ. เอกเมกสฺมิฺจ าเน นว ปทานิ จ นว อนฺตรนวนฺตานิ จ โหนฺติ. อยํ มูลภูมิ นาม.
ตทุตฺตริ โกฏิภูมิ นาม. ตตฺถปิ เอกฏฺานํ, ทสฏฺานํ, สตฏฺานํอิจฺจาทีนิ สตฺต านานิ โหนฺติ. ตตฺถ มูลภูมิยา อนฺติมฏฺานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต โกฏิภูมิยํ เอกฏฺานํ โหติ, อิธปิ สตฺต านานิ กเมน ทสคุณิตานิเยว, อิธ ทสโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺานํ ภวติ.
ตทุตฺตริ ปโกฏิภูมิ นาม. เอตฺถปิ สตฺต านานิ โหนฺติ. ตตฺถ โกฏิภูมิยา อนฺติมฏฺานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต ปโกฏิภูมิยํ เอกฏฺานํ โหติ, อิธปิ สตฺต านานิ ทสคุณิตานิเยว, ทสปโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺานํ, อิมินา นเยน สพฺพภูมีสุ อุปรูปริ ภูมิสงฺกนฺติ จ านเภโท จ เวทิตพฺโพ.
อยํ ปเนตฺถ ภูมิกฺกโม-มูลภูมิ, โกฏิภูมิ, ปโกฏิภูมิ, โกฏิปโกฏิภูมิ, นหุตภูมิ, นินฺนหุตภูมิ, อกฺโขภิณีภูมิ [ภินี, ภนีติปิ ทิสฺสนฺติ], พินฺทุภูมิ, อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อหหภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ, กุมุทภูมิ, ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมิ, กถานภูมิ, มหากถานภูมิ, อสงฺขฺเยยฺยภูมีติ เอกวีสติ ภูมิโย สตฺตจตฺตาลีสสตํ านานิ จ โหนฺติ.
นิรยภูมีนํ กเมน ปน อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, อหหภูมิ, กุมุทภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ ¶ , ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมีติ วตฺตพฺโพ. เอตฺถ จ ยสฺมา ปาฬิภาสายํ ทสสตสหสฺสํ นาม สตฺตมฏฺานํ นตฺถิ, ฉ านานิ เอว อตฺถิ, ตสฺมา ครู อฏฺกถาสุ [สํ. นิ. ๑.๑๘๑] อาคตนเยน สตฺตมฏฺานํ อุลฺลงฺเฆตฺวา ฉฏฺฏฺานโต อุปริ ภูมิสงฺกนฺตึ กเถนฺตา สตคุณิตํ กตฺวา กเถนฺติ, สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ อิจฺจาทิ.
ตตฺถ สตสหสฺสานํ สตํ นาม ทสสตสหสฺสานํ ทสกเมว โหติ, ตสฺมา ตถา กเถนฺตาปิ ภูมีนํ สพฺพฏฺานานฺจ ทสคุณสิทฺธิเมว กเถนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จ คณนภูมิสงฺขาโต คณนปโถ นาม นานาเทสวาสีนํ วเสน นานาวิโธ โหติ, ตสฺมา ทีปวํเส อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิ วชฺเชตฺวา ปาฬินเยน สตฺตรส ภูมิโยว วุตฺตา. กจฺจายเน [ก. ๓๙๔, ๓๙๕; รู. ๔๑๖, ๔๑๗] ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอกวีสติ ภูมิโย, สกฺกตคนฺเถสุ ตโต สาธิกภูมิโย, กตฺถจิ ปน มหาพลกฺขนฺธปริยนฺตา สฏฺิ ภูมิโยติ อาคตา.
ตตฺถ สกสกภูมิโต อติเรกวตฺถูนิ คณนปถวีติวตฺตานิ นาม โหนฺติ, เยสํ ปน มูลภูมิมตฺตํ อตฺถิ, เตสํ โกฏิมตฺตานิปิ วตฺถูนิ คณนปถาติกฺกนฺตานิ เอว.
อปิ จ ‘คณนปถวีติวตฺต’นฺติ จ ‘คณนปถาติกฺกนฺต’นฺติ จ ‘อสงฺขฺเยยฺย’นฺติ จ อตฺถโต เอกํ. ตสฺมา อิธปิ วีสติ ภูมิโย เอว อนุกฺกเมน ทสคุณิตา คณนปถา นาม โหนฺติ. อสงฺขฺเยยฺยนฺติ ปน ทสคุณวินิมุตฺตา คณนปถาติกฺกนฺตภูมิ เอว วุจฺจติ. มหากถานภูมาติกฺกนฺตโต ปฏฺาย หิ อนนฺตมหาปถวิยา สพฺพปํสุจุณฺณานิปิ อิธ อสงฺขฺเยยฺยภูมิยํ สงฺคยฺหนฺติ. อิตรถา อสงฺขฺเยยฺยนฺติ จ คณนปถภูมีติ จ วิรุทฺธเมตนฺติ.
ทีปวํเส ¶ จ ‘‘ตโต อุปริ อภูมิ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘อภูมี’ติ วจเนน คณนปถภูมิ เอว ปฏิสิทฺธา, น ตุ คณนปถาติกฺกนฺตา วิสุํ อสงฺขฺเยยฺยภูมิ นาม. จริยาปิฏกสํวณฺณนายมฺปิ [จริยา. อฏฺ. นิทานกถา] อยมตฺโถ วุตฺโต. อสงฺขฺเยยฺยภูมิยมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยานํ จูฬ, มหาทิวเสน อเนกปฺปเภโท ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺเตน [ม. นิ. ๓.๓๗๐] ทีเปตพฺโพ.
สทฺทนีติยํ [นี. ๘๓๓] ปน ปาฬินยํ คเหตฺวา ‘‘วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ นาม. วีสติ นิรพฺพุทานิ เอกํ อพพํ นาม’’ อิจฺจาทินา นิรพฺพุทาทีนํ สงฺขฺยานมฺปิ วีสติมตฺตคุณํ นาม วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ. นิรเยสุ หิ วีสติมตฺตคุเณน อพฺพุท, นิรพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ตานิ นามานิ สิทฺธานิ ภวนฺติ. ครู ปน ตานิ นามานิ คเหตฺวา ทสคุณสิทฺเธสุ คณนปเถสุ ปกฺขิปึสุ, ตสฺมา นามมตฺเตน สทิสานิ ภวนฺติ, คุณวิธิ ปน วิสทิโสเอว.
เอวฺจกตฺวา ปาฬิยมฺปิ พกพฺรหฺมาสุตฺเต [สํ. นิ. ๑.๑๗๕] ‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, อายุํ ปชานามิ ตวาหํ พฺรหฺเม’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยทิ คณนภูมิปเถปิ นิรพฺพุทานํ วีสติมตฺเตน อพพภูมิ ภเวยฺย, เอวํ สติ นิรพฺพุทานํ สตสหสฺสํ นาม น วุจฺเจยฺย. ชาตกฏฺกถายฺจ [ชา. อฏฺ. ๓.๗.๖๙] ‘‘นิรพฺพุทสตสหสฺสานํ เอกํ อหหํ นาม, เอตฺตกํ พกสฺส พฺรหฺมุโน ตสฺมึภเว อวสิฏฺํ อายู’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา อิมํ คณนภูมิปถํ ปตฺวา วีสติคุณํ นาม นตฺถีติ สิทฺธํ โหติ. อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิปิ อฺโต คเหตฺวา ปกฺขิตฺตานิ สิยุํ. เอวํ ปกฺขิตฺตานฺจ จุทฺทสนฺนํ สงฺขฺยานํ กจฺจายเน กโมกฺกมตา ปน ปจฺฉาชาตา สิยาติ.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณทีปนิยา
สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถ.
๕. ตทฺธิต
อถ ¶ ตทฺธิตวิธานํ ทีปิยเต.
ตทฺธิตวุตฺติ นาม วิจิตฺรา โหติ, สาติสเยน วิจิตฺราณหิตํ วหติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ กุลปุตฺตานํ หิตนฺติ ตทฺธิตํ, อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพวิธานสฺส นามํ. ตํ ปน อฏฺวิธํ โหติ อปจฺจํ, อเนกตฺถํ, อสฺสตฺถิ, ภาวกมฺมํ, ปริมาณํ, สงฺขฺยา, ขุทฺทกํ, นานาตฺตนฺติ.
อปจฺจราสิ
๔๓๐. โณ วาปจฺเจ [ก. ๓๔๔; รู. ๓๖๑; นี. ๗๕๒; จํ. ๒.๔.๑๖; ปา. ๔.๑.๙๒; ‘สรานมาทิสฺสา…’ (พหูสุ)].
ฉฏฺฺยนฺตา นามมฺหา ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหติ. วาสทฺโท วากฺย, สมาสานํ วิกปฺปนตฺโถ, อิโต ปรํ อนุวตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วิกปฺปวิธิ สิชฺฌติ. ณานุพนฺโธ วุทฺธฺยตฺโถ, โส ปโยคอปฺปโยคี. วสิฏฺสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ อิมินา สุตฺเตน วสิฏฺมฺหา ณปจฺจโย, โส สามฺยตฺถฺจ อปจฺจตฺถฺจ อุภยํ วทติ, ฉฏฺี จ อปจฺจปทฺจ เตน วุตฺตตฺถา นาม โหนฺติ, วสิฏฺปทํ ปจฺจเยน สห เอกตฺถํ โหติ, อุภยํ เอกโต หุตฺวา ปุตฺตสฺส นามํ โหตีติ อตฺโถ. ตโต ‘เอกตฺถตาย’นฺติ ฉฏฺิยา โลโป, อปจฺจปทํ ปน วุตฺตตฺถมตฺเตน ลุปฺปติ. ตฺหิ สุตฺเต ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺํ โหติ, น ฉฏฺีติ, มหาวุตฺตินา วา ปทานํ โลโป. เอวํ สพฺพตฺถ.
๔๓๑. ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ [ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๐].
ปทานํ อาทิภูตสฺส อการสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส จ อา, เอ, โอ วุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ ปทาทิอ-การสฺส อาวุทฺธิ, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
วาสิฏฺโ, ¶ ปุริโส, วาสิฏฺี, อิตฺถี, วาสิฏฺํ, กุลํ, วสิฏฺสฺส ปุตฺโต วาสิฏฺโ, วสิฏฺสฺส ธีตา วาสิฏฺี, วสิฏฺสฺส กุลํ วาสิฏฺนฺติ เอวมฺปิ โยเชตุํ ยุชฺชติ.
ตตฺถ ‘วสิฏฺสฺสา’ติ เอเตน โคตฺตสฺเสว ปิตุภูตํ อาทิปุริสํ วทติ. กสฺมา? โคตฺตสทฺทตฺตา. เอวฺหิ สติ ตสฺมึ โคตฺเต ปจฺจาชาตา สพฺเพปิ ชนา ตสฺส อปจฺจา นาม โหนฺติ.
๔๓๒. มชฺเฌ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
มชฺเฌ ปวตฺตานํ อ, ยุวณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติ วา กฺวจิ.
วาเสฏฺโ, วาเสฏฺี, วาเสฏฺํ. วาสทฺเทน ‘‘วสิฏฺสฺส ปุตฺโต ธีตา กุล’’นฺติ วากฺยํ วา ‘‘วสิฏฺปุตฺโต วสิฏฺธีตา วสิฏฺกุล’’นฺติ สมาสํ วา วิกปฺเปติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
ภรทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช, วิสามิตฺตสฺส [ภารทฺวาชสฺส… เวสามิตฺตสฺส… (รู.)] อปจฺจํ เวสามิตฺโต, โคตมสฺส อปจฺจํ โคตโม, กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโป, วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว. เอวํ พาลเทโว.
อุปคุสฺส อปจฺจนฺติ เอตฺถ ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติ. โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิ.
๔๓๓. วจฺฉาทิโต ณานณายนา [ก. ๓๔๕; รู. ๓๖๖; นี. ๗๕๔; ปา. ๔.๑.๙๓, ๙๔, ๑๖๒, ๑๖๓].
ฉฏฺุนฺเตหิ ¶ วจฺฉาทีหิ โคตฺตสทฺทคเณหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺธา อาน, อายนปจฺจยา โหนฺติ วา.
วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, วจฺฉานี, วจฺฉายนี, วจฺฉานํ, วจฺฉายนํ. เอวํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, กาติยาโน, กาติยายโน, สากฏาโน, สากฏายโน, กณฺหาโน, กณฺหายโน, โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายโน, อคฺคิเวสฺสาโน [อคฺคิเวสฺสโนติปิ ทิสฺสติ ที. นิ. ๑.๑๗๖; ม. นิ. ๑.๓๕๓ อาทโย], อคฺคิเวสฺสายโน, มฺุจาโน, มฺุจายโน, กฺุจาโน, กฺุจายโน อิจฺจาทิ.
๔๓๔. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา [ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; ปา. ๔.๑.๑๒๐, ๑๒๓, ๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑].
ฉฏฺฺยนฺเตหิ กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ กเมน ณานุพนฺธา เอยฺย, เอรปจฺจยา โหนฺติ วา.
เณยฺเย – กตฺติกาย นาม เทวธีตาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, วินตาย นาม เทวิยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, โรหิณิยา นาม เทวิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, นทิยา นาม อิตฺถิยา อปจฺจํ นาเทยฺโย. เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิ.
เณเร – วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร, วิธวา นาม มตปติกา อิตฺถี. พนฺธุกิยา อปจฺจํ พนฺธุเกโร, นาฬิกิยา นาม อิตฺถิยา ปุตฺโต นาฬิเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต สามเณโร, สมณิยา ปวตฺตินิยา ธีตา สามเณรี อิจฺจาทิ.
๔๓๕. ณฺย ทิจฺจาทีหิ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๒; ปา. ๔.๑.๘๕].
ฉฏฺุนฺเตหิ ¶ ทิติอิจฺจาทีหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ วา.
๔๓๖. โลโปวณฺณิวณฺณานํ [ก. ๒๖๑; รู. ๓๖๙; นี. ๕๐๙].
เย ปเร อวณฺณสฺส อิวณฺณสฺส จ โลโป โหตีติ ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโป.
ทิติยา นาม เทวธีตาย อปจฺจํ เทจฺโจ, อทิติยา อปจฺจํ อาทิจฺโจ.
ตตฺถ อิวณฺณโลเป ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ.
๔๓๗. อุวณฺณสฺสาวง สเร [ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๗].
สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหตีติ อุวณฺณสฺส อวตฺตํ. ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย.
๔๓๘. อา ณิ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๑๙; ปา. ๔.๑.๙๕].
รสฺสา’การนฺตโต อปจฺจตฺเถ ณานุพนฺโธ รสฺสิ’ปจฺจโย โหติ วา.
ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิ. เอวํ โทณิ, วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทารุโน อปจฺจํ ทารวิ [วิจาเรตพฺพมิทํ], วรุณสฺส อปจฺจํ วารุณิ ¶ . เอวํ กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.
๔๓๙. ราชโต โ ชาติยํ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๗๐; ปา. ๔.๑.๑๓๗].
ชาติยํ คมฺยมานายํ ราชสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ปจฺจโย โหติ วา.
รฺโ อปจฺจํ ราชฺโ, ราชกุลสฺส ปุตฺโตติ อตฺโถ.
ชาติยนฺติ กึ? ราชปุตฺโต.
๔๔๐. ขตฺตา ยิยา [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๖๙; ปา. ๔.๑.๑๓๘].
ชาติยํ คมฺยมานายํ ขตฺตสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ย, อิยปจฺจยา โหนฺติ.
ขตฺตกุลสฺส อปจฺจํ ขตฺโย, ขตฺติโย.
ชาติยนฺตฺเวว? ขตฺติ.
๔๔๑. มนุโต สฺสสณ [ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๓; จํ. ๒.๔.๙๔, ๙๕; ปา. ๔.๑.๑๖๑].
ชาติยํ คมฺยมานายํ มนุสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ สฺส, สณปจฺจยา โหนฺติ.
มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส, มานุโส, มนุ นาม กปฺเป อาทิขตฺติโย มหาสมฺมตราชา, อิตฺถิยํ มนุสฺสี, มานุสี,
ชาติยนฺตฺเวว? มาณโว.
๔๔๒. ชนปทนามสฺมา ชนขตฺติยา รฺเ จ โณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๒.๔.๙๖; ปา. ๔.๑.๑๖๘; ‘‘ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา…’’ (พหูสุ)].
ชนวาจินา ¶ จ ขตฺติยวาจินา จ ชนปทนามมฺหา รฺเ จ อปจฺเจ จ โณ โหติ.
ปฺจาลานํ ชนานํ ราชา ปฺจาโล, ปฺจาลสฺส ขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปฺจาโล. เอวํ โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก [ที. นิ. ๑.๒๖๗].
ชนปทนามสฺมาติ กึ? ทสรถรฺโ ปุตฺโต ทาสรถิ [ทาสรฏฺิ].
ชนขตฺติยาติ กึ? ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปฺจาลิ.
๔๔๓. ณฺย กุรุสิวีหิ [ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; จํ. ๒.๔.๑๐๑ …เป… ๔.๑.๑๗๒].
กุรุ, สิวิสทฺเทหิ อปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ.
กุรุรฺโ อปจฺจํ โกรพฺโย [ชา. ๑.๑๔.๒๒๘, ๒๓๒, ๒๓๖], กุรุรฏฺวาสีนํ ราชา โกรพฺโย, โกรพฺโพ, ปุพฺพรูปตฺตํ, สิวิรฺโ อปจฺจํ เสพฺโย, สิวิรฏฺวาสีนํ ราชา เสพฺโย.
อปจฺจราสิ นิฏฺิโต.
อเนกตฺถราสิ
๔๔๔. ณ ราคา เตน รตฺตํ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๓.๑.๑ …เป… ๔.๒.๑].
รชฺชนฺติ วตฺถํ เอเตนาติ ราโค, รชนวตฺถุ, ราควาจิมฺหา เตน รตฺตนฺติ อตฺเถ โณ โหติ.
กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ [ธ. ป. ๙], กาสายํ วา. เอวํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปาฏงฺเคน รตฺตํ ปาฏงฺคํ, มฺชิฏฺํ, กุงฺกุมํ อิจฺจาทิ.
‘‘นีลํ ¶ วตฺถํ, ปีตํ วตฺถ’’นฺติอาทีสุ ปน นีล, ปีตาทิสทฺทา คุณสทฺทตฺตา ปจฺจเยน วินา คุณนิสฺสยํ ทพฺพํ วทนฺติ. เอวํ สพฺเพสุ คุณสทฺท, ชาติสทฺท, นามสทฺเทสุ.
๔๔๕. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๕; ปา. ๔.๒.๓].
อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิเต กาเล ตนฺนกฺขตฺตวาจีหิ โณ โหติ.
ปุณฺณจนฺทยุตฺเตน ผุสฺสนกฺขตฺเตน ลกฺขิตา ผุสฺสา, รตฺติ, ผุสฺโส, อโห. เอวํ มาโฆ อิจฺจาทิ.
นกฺขตฺเตนาติ กึ? ครุคเหน ลกฺขิตา รตฺติ.
อินฺทุยุตฺเตนาติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิโต มุหุตฺโต.
กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ.
๔๔๖. สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๑๘, ๑๙ …เป… ๔.๒.๒๑-๒๔].
สา อสฺส เทวตา, สา อสฺส ปุณฺณมาสีติ อตฺเถ ปมนฺตา โณ โหติ.
พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ, โย พุทฺธํ อตฺตโน อารกฺขเทวตํ วิย ครุํ กตฺวา วิจรติ, นิรนฺตรํ วา ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรติ, ตสฺเสตํ นามํ. สุคโต อสฺส เทวตาติ โสคโต, มหินฺทเทโว อสฺส เทวตาติ มาหินฺโท. เอวํ ยาโม, โสโม, วารุโณ.
ผุสฺสี อสฺส ปุณฺณมาสีติ ผุสฺโส, มาโส. เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺมูโล, อาสฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร.
ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี อสฺส ปฺจมี ติถี.
๔๔๗. ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๑.๓๗ …เป… ๔.๒.๕๙].
เอเตสุ ¶ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา โณ จ โก จ ณิโก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ณมฺหิ – พฺยากรณํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ [ที. นิ. ๑.๒๕๖]. ปกฺเข ‘‘เวยฺยากรณิโก, พฺยฺชนํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยฺชนิโก’’ติ อิมานิ ณิเกน สิชฺฌนฺติ.
กมฺหิ-ฉนฺทํ อธีเต ชานาติ วา ฉนฺโท. เอวํ ปทโก [ที. นิ. ๑.๒๕๖], นามโก.
ณิกมฺหิ-วินยํ อธีเต ชานาติ วา เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก.
เอตฺถ จ ‘เวยฺยากรโณ’ติ ปเท วิยฺยากรณํ อธีเตติ วากฺยํ, ‘เวยฺชนิโก’ติ ปเท วิยฺชนํ อธีเตติ. อุปริ ‘โทวาริโก, โสวคฺคิก’นฺติ ปเทสุปิ ‘ทุวาเร นิยุตฺโต, สุวคฺคาย สํวตฺตตี’ติ วากฺยํ, อตฺถํ กเถนฺเตน ปน ทุวาร, สุวคฺคสทฺทานํ ตทฺธิตภาเว เอว สิทฺธตฺตา ทฺวาเรติ จ สคฺคายาติ จ กเถตพฺโพ.
๔๔๘. ตสฺส วิสเย เทเส [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๓๖๕; จํ. ๓.๑.๖๑; ปา. ๔.๒.๕๒, ๕๓].
ตสฺส เทสรูเป วิสเย ฉฏฺุนฺตา โณ โหติ.
ถูยมิคา วสาติโน นาม, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต. อิธ อเทสรูปตฺตา โณ น โหติ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ.
๔๔๙. นิวาเส ตนฺนาเม [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๓๖๕; จํ. ๓.๑.๖๔; ปา. ๔.๒.๖๙].
ตนฺนามภูเต ¶ นิวาเส ฉฏฺฺยนฺตา โณ โหติ.
สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโย. วสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ วสาทา, พฺยคฺฆา สีหา วา, วสาทานํ นิวาโส เทโส วาสาโท.
๔๕๐. อนุภเว [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๕; ปา. ๔.๒.๗๐].
สมีเป ภวํ อนุภวํ, ‘‘อทูรภเว’’ติปิ ปาโ, ตนฺนาเม อนุภเว เทเส ฉฏฺฺยนฺตา โณ โหติ.
วิทิสาย อนุภวํ เวทิสํ, นครํ, อุทุมฺพรสฺส อนุภวํ โอทุมฺพรํ, วิมานํ.
๔๕๑. เตน นิพฺพตฺเต [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๖; ปา. ๔.๒.๖๘].
ตนฺนาเม เตน นิพฺพตฺเต เทเส ตติยนฺตา โณ โหติ.
กุสมฺเพน นาม อิสินา นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, อิตฺถิยํ อี, นครี. เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน ธเนน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี, ปริขา, อยฺจ ตติยา เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ยุชฺชติ.
๔๕๒. ตมิธตฺถิ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๗; ปา. ๔.๒.๖๗].
ตํ อิธ อตฺถีติ อตฺเถ ตนฺนาเม เทเส ปมนฺตา โณ โหติ.
อุทุมฺพรา ¶ อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พทรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ พาทโร. เอวํ ปพฺพโช.
๔๕๓. ตตฺร ภเว [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๔๘; ปา. ๔.๒.๑๓๓].
ตตฺร ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา โณ โหติ.
อุทเก ภโว โอทโก, มจฺโฉ, อุรสิ ภโว โอรโส, ปุตฺโต, สาคโม. นคเร ภโว นาคโร. เอวํ ชานปโท, มาคโธ, กปิลวตฺถุมฺหิ ภโว กาปิลวตฺถโว, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ อุสฺส อวตฺตํ. โกสมฺพิยํ ภโว โกสมฺโพ, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, ปุเร ภวา โปรี [ที. นิ. ๑.๙], วาจา, มนสฺมึ ภโว มานโส. เอตฺถ ปน –
๔๕๔. มนาทีนํ สก [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร มนาทีนํ อนฺเต สาคโม โหตีติ สพฺพตฺถ มโนคณาทีนํ อนฺเต สาคโม.
มานโส, ราโค, มานสา, ตณฺหา, มานสํ, สุขํ. เอวํ เจตโส, เจตสา, เจตสํ. กฺวจิ มโน เอว มานสํ, เจโต เอว เจตโสติปิ ยุชฺชติ.
๔๕๕. อชฺชาทีหิ ตโน [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑๕; ปา. ๔.๒.๑๐๕].
ตตฺร ภโวติ อตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ.
อชฺช ภโว อชฺชตโน, อตฺโถ, อชฺชตฺตนี, วิภตฺติ, ทฺวิตฺตํ, อชฺชตนํ, หิตํ, สฺเว ภโว สฺวาตโน, มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํ. หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตนํ, โอสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตฺจ.
๔๕๖. ปุราโต โณ จ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
ตตฺร ¶ ภโวติ อตฺเถ ปุราสทฺทมฺหา โณ จ ตโน จ โหนฺติ.
ปุเร ภโว ปุราโณ, อิธ โณ อนุพนฺโธ น โหติ, โปราโณ วา, ปุราตโน.
๔๕๗. อมาตฺวจฺโจ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๑๓; ปา. ๔.๒.๑๐๔].
อมาสทฺทมฺหา ภวตฺเถ อจฺโจ โหติ. ‘อมา’ติ สหตฺถวาจี.
ราชกิจฺเจสุ รฺา สห ภวตีติ อมจฺโจ [ที. นิ. ฏี. ๑.๓๓๙].
๔๕๘. มชฺฌาทีหิโม [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๒.๘๒; ปา. ๔.๓.๘, ๒๒; ‘มชฺฌาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)].
มชฺฌาทีหิ ภวตฺเถ อิโม โหติ.
มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม. เอวํ อนฺติโม, เหฏฺิโม, อุปริโม, โอริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโม, ปจฺจนฺติโม, ปุรตฺถิโม.
๔๕๙. กณ เณยฺย เณยฺยก ยิยา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๔, ๕, ๖ …เป… ๔.๒.๙๔, ๙๕, ๙๗, ๑๑๙-๑๓๐].
ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปฺจ ปจฺจยา โหนฺติ.
กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มคเธสุ ภโว มาคธโก, อารฺโก, วิหาโร.
เณยฺย-คงฺคายํ ภโว คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วเน ภโว วาเนยฺโย.
เณยฺยก-โกสเลยฺยโก ¶ , พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโก, อิธ น วุทฺธิ.
ย-คาเม ภโว คมฺโม, ทิเว ภโว ทิพฺโพ,
อิย-คามิโย, คามิโก, ยสฺส กตฺตํ, อุทเร ภโว โอทริโย, โอทริโก, ทิเว ภโว ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโย.
๔๖๐. ณิโก [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๒.๔๐, ๔๑, ๔๒; ปา. ๔.๒.๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘].
ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติ.
สารทิโก, ทิวโส, สารทิกา, รตฺติ, สารทิกํ, ปุปฺผํ. ภวสทฺเทน เจตฺถ อฺเปิ อตฺเถ อุปลกฺเขติ, ปพฺพตโต ปกฺขนฺทา นที ปพฺพเตยฺยา, กิมีนํ โกเส ชาตํ โกเสยฺยํ, วตฺถํ. เอวํ สิเวยฺยํ, พาราณเสยฺยํ.
๔๖๑. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๔.๔๙-๖๖ …เป… ๔.๔.๔๗-๖๕].
ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส สีลํ, ตมสฺส ปณฺยํ, ตมสฺส ปหรณํ, ตมสฺส ปโยชนนฺติ อตฺเถสุ ปมนฺตา ณิโก โหติ.
สิปฺเป – วีณาวาทนมสฺส สิปฺปํ เวณิโก. เอตฺถ จ วีณาสทฺเทน วีณาวาทนํ วุจฺจติ. เอกตฺถีภาวสามตฺถิยฺเหตํ. เอวํ สพฺพตฺถ. เอวํ โมทิงฺคิโก, ปาณวิโก, วํสิโก.
สีเล-ปํสุกูลธารณํ อสฺส สีลํ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สีลมสฺสาติ วา ปํสุกูลิโก. สีลสทฺเทน เจตฺถ วต, ธมฺม, สาธุการาปิ คยฺหนฺติ, ปํสุกูลํ ธาเรติ สีเลนาติ ปํสุกูลิโกติปิ ยุชฺชติ. เอวํ เตจีวริโก ¶ , ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ ปตตีติ ปิณฺฑปาโต, ปิณฺฑาจาเรน ลทฺธโภชนํ, ปิณฺฑปาตยาปนํ อสฺส สีลนฺติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑปาเตน ยาเปตุํ สีลฺจ วตฺจ ธมฺโม จ ครุกาโร จ อสฺสาติ ปิณฺฑปาติโก.
‘ปณฺย’นฺติ วิกฺเกยฺยวตฺถุ วุจฺจติ, คนฺโธ ปณฺยํ อสฺสาติ คนฺธิโก. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก.
ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณํ, อาวุธภณฺฑํ, จาโป ปหรณมสฺสาติ จาปิโก. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก.
ปโยชนํ วุจฺจติ ผลํ, อุปธิ ปโยชนมสฺสาติ โอปธิกํ [อ. นิ. ๘.๕๙], ปฺุํ, สตํ ปโยชนมสฺสาติ สาติกํ. เอวํ สาหสฺสิกํ [ชา. ๒.๒๑.๔๑๕].
๔๖๒. ตํ หนฺตารหติ คจฺฉตฺุฉติ จรติ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๔.๒๗-๔๓; ปา. ๔.๔.๒๘-๔๖].
ตํ หนฺติ, ตํ อรหติ, ตํ คจฺฉติ, ตํ อฺุฉติ, ตํ จรตีติ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา ณิโก โหติ.
ปกฺขีหิ ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก. เอวํ สากุณิโก [อ. นิ. ๒.๒๖๓ (สากุนิโกติปิ ทิสฺสติ)], มายูริโก, มจฺเฉหิ มจฺเฉ หนตีติ มจฺฉิโก. เอวํ เธนุโก, มเคหิ มเค หนตีติ มาควิโก, มชฺเฌ วาคโม. เอวํ หาริณิโก, ‘หริโณ’ติ มโค เอว. สูกริโก, อิธ น วุทฺธิ.
สตํ อรหตีติ สาติกํ. เอวํ สาหสฺสิกํ.
ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปรทาริโก วา. เอวํ ปถิโก, มคฺคิโก.
พทเร ¶ อฺุฉติ คเวสตีติ พาทริโก. เอวํ อามลกิโก.
ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก. เอวํ อธมฺมิโก.
๔๖๓. เตน กตํ กีตํ พนฺธํ อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ [ก. ๓๕๐; รู. ๓๗๓; นี. ๓๖๔; จํ. ๓.๔.๑-๒๖; ปา. ๔.๔.๑-๒๗].
เตน กตํ, เตน กีตํ…เป… เตน ชีวติ อิจฺจตฺเถสุ ตติยนฺตา ณิโก โหติ.
กาเยน กตํ กายิกํ. เอวํ วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต วาติโก, อาพาโธ.
สเตน มูเลน กีตํ ภณฺฑํ สาติกํ. เอวํ สาหสฺสิกํ.
วรตฺตาย โยตฺตาย พนฺธิโต วารตฺติโก, อยสา พนฺธิโต อายสิโก, สาคโม. เอวํ ปาสิโก.
ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา ฆาติกํ. เอวํ โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ.
ชาเลน หโต ชาลิโก, มจฺโฉ.
ชาเลน หนฺตีติ ชาลิโก, ชาลเกวฏฺโฏ. เอวํ พาฬิสิโก [สํ. นิ. ๒.๑๕๘].
อกฺเขหิ ชิตํ ธนํ อกฺขิกํ. เอวํ สาลากิกํ.
อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโก.
ขณิตฺติยา ขณตีติ ขาณิตฺติโก. เอวํ กุทฺทาลิโก, อิธ น วุทฺธิ.
อุฬุมฺเปน ¶ ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโก วา. เอวํ นาวิโก [ชา. ๒.๒๐.๑๔๙], โคปุจฺฉิโก.
สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ รถิโก, ยานิโก, ทณฺฑิโก,
ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก. เอวํ อํสิโก, สีสิโก, อิธ น วุทฺธิ.
เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก. เอวํ ภติโก, กสิโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, ภติกาทีสุ น วุทฺธิ.
๔๖๔. ตสฺส สํวตฺตติ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๖๗-๖๙; ปา. ๔.๔.๖๖-๖๘].
ตสฺส สํวตฺตตีติ อตฺเถ จตุตฺถฺยนฺตา ณิโก โหติ.
ปุน ภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, ปุนสฺส โอตฺตํ, ภสฺส ทฺวิตฺตํ, โปโนพฺภวิกา [มหาว. ๑๔], ตณฺหา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก, สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิกํ [ที. นิ. ๑.๑๖๓], ปฺุํ. เอวํ ทิฏฺธมฺมิกํ, สมฺปรายิกํ.
๔๖๕. ตโต สมฺภูตมาคตํ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๓.๔๙-๕๑; …เป… ๔.๓.๗๗-๗๙].
ตโต สมฺภูตํ, ตโต อาคตํ อิจฺจตฺเถสุ ปฺจมฺยนฺตา ณิโก โหติ.
มาติโต สมฺภูตํ อาคตํ วา มตฺติกํ [ปารา. ๓๔], ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ. เอวํ เปตฺติกํ. ณฺย, ณิยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโย. เอวํ มตฺติโย. ณฺยมฺหิ-มจฺโจ.
๔๖๖. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๗๐-๗๕ …เป… ๔.๔.๖๙-๗๔].
เอเตสฺวตฺเถสุ ¶ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติ.
รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก. เอวํ อารฺิโก, โสสานิโก.
เอตฺถ จ วสตีติ สามฺวจเนปิ ตสฺสีล, ตพฺพต, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการิตานํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ตทฺธิตปจฺจยานํ ปสิทฺธตฺถทีปกตฺตา. น หิ รุกฺขมูเล มุหุตฺตมตฺตํ วสนฺโต รุกฺขมูลิโกติ โวหรียติ.
โลเก วิทิโต โลกิโก.
จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมหาราชิกา [สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑].
ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นวกมฺมิโก, อิธ น วุทฺธิ. ‘‘ชาติกิโย, อนฺธกิโย’’ อิจฺจาทีสุ มหาวุตฺตินา กิโย.
๔๖๗. ตสฺสิทํ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๓.๘๕-๑๐๒; ปา. ๔.๓.๑๒๐-๑๓๓].
ตสฺส อิทนฺติ อตฺเถ ฉฏฺุนฺตา ณิโก โหติ.
สงฺฆสฺส อยํ สงฺฆิโก, วิหาโร, สงฺฆิกา, ภูมิ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ภณฺฑํ. เอวํ ปุคฺคลิกํ, คณิกํ, มหาชนิกํ, สกฺยปุตฺตสฺส เอโสติ สกฺยปุตฺติโก. เอวํ นาฏปุตฺติโก, ทาสปุตฺติโก.
๔๖๘. ณิกสฺสิโย วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๗๕๖].
ณิกปจฺจยสฺส อิโย โหติ วา.
สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก อิจฺจาทิ.
๔๖๙. โณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๓.๘๕; ปา. ๔.๓.๑๒๐].
ตสฺสิทนฺติ ¶ อตฺเถ ฉฏฺุนฺตา โณ โหติ.
กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํ. เอวํ โสคตํ, สาสนํ, มาหึสํ, มํสาทิ.
๔๗๐. ควาทีหิ โย [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๘๑].
ตสฺสิทนฺติ อตฺเถ ควาทีหิ โย โหติ.
๔๗๑. ยมฺหิ โคสฺส จ [ก. ๗๘; รู. ๓๑; นี. ๒๒๙].
ยวนฺเต ปจฺจเย ปเร โคสฺส จ อุวณฺณานฺจ อวง โหตีติ อวาเทโส. ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, มํสาทิ, ทุ วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺส อิทํ ทพฺยํ, ทพฺพํ, มูลาทิ.
อเนกตฺถราสิ นิฏฺิโต.
อสฺสตฺถิราสิ
๔๗๒. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุ [ก. ๓๖๙; รู. ๔๐๓; นี. ๗๙๓; จํ. ๔.๒.๙๘; ปา. ๕.๒.๙๔].
ตํ เอตฺถ อตฺถิ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถสุ ปมนฺตา มนฺตุปจฺจโย โหติ, อิวณฺณุ’วณฺโณ’กาเรหิ มนฺตุ. ตตฺถ อิวณฺณนฺเตหิ นิจฺจํ, อุปฏฺิตา สติ เอตสฺมึ อตฺถิ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สติมา. เอวํ คติมา, มติมา, ธิติมา [สํ. นิ. ๑.๑๙๕๒; ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อตฺถทสฺสิมา [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], สิรีมา [ชา. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา] อิจฺจาทิ.
อุวณฺณนฺเตหิ ปน ¶ –
๔๗๓. อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิ [ก. ๓๗๑; รู. ๔๐๔; นี. ๗๙๗].
มนฺตุมฺหิ ปเร อายุสฺส อายสาเทโส โหติ.
ทีฆํ อายุ อสฺมึ อตฺถิ, อสฺส วา อตฺถีติ อายสฺมา [มหานิ. ๔๙]. เอวํ จกฺขุมา, พนฺธุมา, ภาณุมา อิจฺจาทิ.
พหู คาโว อสฺมึ สนฺติ, อสฺส วา สนฺตีติ โคมา. จนฺทิมา, ปาปิมาปเทสุ จ มหาวุตฺตินา อิมนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ จนฺทสงฺขาตํ วิมานํ อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], เทวปุตฺโต, อุปจาเรน ปน วิมานมฺปิ จนฺทิมาติ วุจฺจติ, เทวปุตฺโตปิ จนฺโทติ วุจฺจติ. อติ วิย ปาโป อชฺฌาสโย อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา [สํ. นิ. ๑.๑๓๗], มาโร. น หิ อปฺปเกน ปาเปน ปาปิมาติ วุจฺจติ ปหูตาทิวเสน ปสิทฺเธ เอว มนฺตาทีนํ ปวตฺตนโต. วุตฺตฺหิ วุตฺติยํ –
‘‘ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายฺจาติสายเน.
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย’’ติ [โมค. ๗๘].
ตตฺถ ปหูเต-โคมา [สํ. นิ. ๑.๑๒], ธนวาติ.
ปสํสายํ-ชาติมา, คุณวาติ.
นินฺทายํ-วลิมาติ.
อติสายเน – พุทฺธิมา, วณฺณวาติ.
นิจฺจโยเค-สติมา, สีลวา, ทณฺฑีติ.
สํสคฺเค – หลิทฺทิมาติ.
ตถา วิชฺชมาเนหิ เอว สติอาทีหิ สติมา อิจฺจาทโย วุจฺจนฺติ, น อตีเตหิ อนาคเตหิ จ อวิชฺชมาเนหิ, กสฺมา ¶ ? อตฺถิสทฺเทน ปจฺจุปฺปนฺเนน นิทฺทิฏฺตฺตา. เอวํ ปน สติ กถํ ปุพฺเพปิ ตฺวํ สติมา อาสิ, อนาคเตปิ สติมา ภวิสฺสสีติ อิทํ สิทฺธนฺติ? ตทปิ ตทา วิชฺชมานาย เอว สติยา สิทฺธนฺติ.
โค, อสฺโส, มนุสฺโส อิจฺจาทีสุ ชาติสทฺเทสุ เตสํ ทพฺพาภิธานสมตฺถตฺตา มนฺตาทโย น โหนฺติ, ตถา นีโล ปโฏ, สุกฺโก ปโฏอิจฺจาทีสุ คุณสทฺเทสุ ติสฺโส, ผุสฺโสอิจฺจาทีสุ นามสทฺเทสุ จ. เยสํ ปน ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตสฺเวว โหนฺติ, พุทฺธิมา, ปฺวา, รูปวา, วณฺณวา อิจฺจาทิ.
๓๗๔. อิมิยา [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๘].
ปมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ อิม, อิยา โหนฺติ.
พหโว ปุตฺตา อสฺส อสฺมึ วา สนฺตีติ ปุตฺติโม, ปตฺถฏา กิตฺติ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ กิตฺติโม. เอวํ ผลิโม, ขนฺธิโม, รุกฺโข, ปุตฺติโย, กปฺปิโม, กปฺปิโย, ชฏิโม, ชฏิโย, ถิรํ คุณชาตํ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ เถริโย, หานภาโค อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ หานภาคิโย. เอวํ ิติภาคิโย, วิเสสภาคิโย, นิพฺเพธภาคิโย อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ปาฬิยํ จนฺทิมา, ปุตฺติมาสทฺทานํ สิมฺหิ ราชาทิคณรูปํ ทิสฺสติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ปุตฺเตหิ นนฺทติ ปุตฺติมาติ [สํ. นิ. ๑.๑๒]. กิตฺติมาสทฺทสฺส ปน กิตฺติมสฺส กิตฺติมโตติ รูปนฺติ.
๔๗๕. วนฺตฺวาวณฺณา [ก. ๓๖๘; รู. ๔๐๒; นี. ๗๙๒; จํ. ๖.๓.๓๕ …เป… ๘.๒.๙].
อวณฺณภูตา ปมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติ.
นิจฺจสีลวเสน ¶ วิสุทฺธํ สีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลวา, ปสตฺโถ คุโณ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คุณวา.
เอวํ สพฺพตฺถ ปทตฺถานุรูปํ มนฺตฺวตฺถวิเสโส วตฺตพฺโพ, ปฏิสนฺธิสหคตา ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา, ปจฺจเย ปเร ทีฆานํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ. วิทติ เอเตนาติ วิโท, าณํ, วิโท เอตสฺส อตฺถิ, เอตสฺมึ วา วิชฺชตีติ วิทฺวา, พฺยฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโป.
อวณฺณาติ กึ? สติมา, พนฺธุมา.
พหุลาธิการา รสฺมิวา, ลกฺขิวา, ยสสฺสิวา, ภยทสฺสิวา, มสฺสุวา, คาณฺฑีวธนฺวาติปิ สิชฺฌนฺติ. ตตฺถ คาณฺฑีวธนุ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คาณฺฑีวธนฺวา, พฺยฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโป.
๔๗๖. ทณฺฑาทีหิกอี วา [ก. ๓๖๖; รู. ๔๐๐; นี. ๗๙๐; จํ. ๔.๒.๑๑๘-๑๒๑; ปา. ๕.๒.๑๑๕-๖].
เตหิ มนฺตฺวตฺเถ อิก, อี โหนฺติ วา.
นิจฺจํ คหิโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑวา. เอวํ คนฺธิโก, คนฺธี, คนฺธวา, รูปิโก, รูปี, รูปวา. อิณสามิเก วตฺตพฺเพ ธนา อิโก, ธนิโก, อฺตฺร ธนี, ธนวา, อตฺถิโก, อตฺถี, อตฺถวา.
เอตฺถ จ อสนฺนิหิเตน อตฺเถน อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก มหคฺฆตฺถิโก. เอวํ ธนตฺถิโก, ปฺุตฺถิโก, เสยฺยตฺถิโก, อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, ปาฏเวน อตฺโถ อสฺสาติ ปาฏวตฺถี. เอวํ เฉกตฺถี, กุสลตฺถีอิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
วณฺณสทฺทนฺตา ปน อีเยว โหติ, พฺรหฺมุโน วณฺโณ สณฺานํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณี. อถ วา พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ ¶ , พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส พฺรหฺมวณฺณี. เอวํ พฺรหฺมวจฺฉสี, ‘วจฺฉส’นฺติ สีสํ, ตทฺธิตนฺตสมาสปทํ นาเมตํ. เอวํ เทววณฺณี.
หตฺถ, ทนฺตาทีหิ ชาติยํ อี, หตฺถี, ทนฺตี, คโช, ทาี, เกสรี, สีโห, อฺตฺร หตฺถวา, ทนฺตวา. พฺรหฺมจาริมฺหิ วตฺตพฺเพ วณฺณโต อีเยว, วณฺณี, อฺตฺร วณฺณวา. โปกฺขราทีหิ เทเส อีเยว, โปกฺขรํ วุจฺจติ กมลํ, โปกฺขรณี, ปุน อิตฺถิยํ นี, ปุพฺพอี-การสฺส อตฺตํ, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, ปทุมํ เอตฺถ เทเส อตฺถีติ ปทุมี, ตโต อิตฺถิยํ นี, ปทุมินี, ปุพฺพอี-การสฺส รสฺสตฺตํ, สพฺพํ กมลากรสฺส วา กมลคจฺฉสฺส วา นามํ, อฺตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, อิธ โสณฺฑา โปกฺขรํ นาม.
สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวา. สมาสนฺเตปิ อี, นิทฺทาสีลี, สภาสีลี, พาหุพลี, อูรุพลี. สุข, ทุกฺเขหิ อีเยว, สุขี, ทุกฺขี อิจฺจาทิ.
๔๗๗. ตปาทีหิ สี [ก. ๓๖๕; รู. ๓๙๙; นี. ๗๘๙; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๒; ‘… สฺสี’ (พหูสุ)].
ตปาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ สี โหติ วา.
ตโป อสฺส อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ตปสฺสี, ทฺวิตฺตํ. เอวํ ยสสฺสี, เตชสฺสี, มโน อสฺส อตฺถีติ มนสฺสี.
วาตฺเวว? ยสวา.
๔๗๘. โณ ตปา [ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๓].
ตปมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติ.
ตโป อสฺส อตฺถีติ ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสี.
๔๗๙. มุขาทิโต โร [ก. ๓๖๗; รู. ๔๐๑; นี. ๗๙๑; จํ. ๔.๒.๑๑๐, ๑๑๑; ปา. ๕.๒.๑๐๖, ๑๐๗].
มุขาทีหิ ¶ มนฺตฺวตฺเถ โร โหติ.
อสํยตํ มุขํ อสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร, รุกฺโข, อูโส ขาโร ยสฺมึ อตฺถีติ อูสโร, ขารภูมิปฺปเทโส, มธุ รโส อสฺส อตฺถีติ มธุโร, คุโฬ, นคา เอตฺถ สนฺตีติ นคโร, พหุปพฺพตปฺปเทโส, ‘‘นคร’’นฺติปิ ปาโ, กฺุโช วุจฺจติ หนุ, กฺุชโร, หตฺถี, อุณฺณตา ทนฺตา อสฺส สนฺตีติ ทนฺตุโร, หตฺถีเยว, มหาวุตฺตินา อสฺส อุตฺตํ.
๔๘๐. ตุนฺทฺยาทีหิ โภ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๓๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๘; ปา. ๕.๒.๑๓๙].
ตุนฺทิอิจฺจาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ โหติ วา.
ตุนฺทิ วุจฺจติ วุทฺธา นาภิ, ตุนฺทิโภ, วลิโย เอตสฺมึ อตฺถีติ วลิโภ.
วาตฺเวว? ตุนฺทิมา.
๔๘๑. สทฺธาทิตฺว [ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๕; ปา. ๕.๒.๑๐๑ (สทฺทาทิวฺห?)].
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อ โหติ.
สทฺธา อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สทฺโธ. เอวํ ปฺโ, สโต.
วาตฺเวว? ปฺวา, สติมา.
๔๘๒. อาลฺวาภิชฺฌาทีหิ [ก. ๓๕๙; รู. ๓๘๔; นี. ๗๗๙; จํ. ๔.๒.๑๕๗; ปา. ๓.๒.๑๕๘].
อภิชฺฌาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อาลุ โหติ วา.
อภิชฺฌา ¶ อธิกา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตลทุกฺขํ อธิกํ อสฺส อตฺถีติ สีตาลุ, ธชา พหุลา อสฺมึ รเถ สนฺตีติ ธชาลุ, ทยา พหุลา อสฺสาติ ทยาลุ, ปุริสจิตฺตํ พหุลํ อสฺสาติ ปุริสาลุ, ปุริสโลลา อิตฺถี.
วาตฺเวว? ทยาวา.
๔๘๓. ปิจฺฉาทิตฺวิโล [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๒, ๑๐๓; ปา. ๕.๒.๙๙, ๑๐๐].
ปิจฺฉาทิโต มนฺตฺวตฺเถ อิโล โหติ วา.
ปิจฺฉํ ตูลํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา, ตูลรุกฺโข, ปิจฺฉิลา สิปฺปลิ [สิปฺปลี, สีมฺพลี, เสมฺมลีติปิ ทิสฺสติ], เผนิโล [เผณิโลติปิ ทิสฺสติ], เผนวา, อทฺทาริฏฺโก, ชฏิโล, ชฏาวา, ตาปโส, ตุณฺฑิโล, ตุณฺฑวา, อธิกา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโล, มหาวุตฺตินา อิโลโป.
๔๘๔. สีลาทิโต โว [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๑๓; ปา. ๕.๒.๑๐๙].
สีลาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โว โหติ.
นิจฺจรกฺขิตสีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลโว, ปุริโส, สีลวา, อิตฺถี, เกสา อติทีฆา อสฺมึ สนฺตีติ เกสโว, เกสวา, อปริมาณา อณฺณา อุทกา อสฺมึ สนฺตีติ อณฺณโว, มหนฺตํ พลํ อสฺส อตฺถีติ พลโว, พลวา, พลวํ. คาณฺฑี วุจฺจติ สนฺธิ, พหโว คาณฺฑี อสฺมึ อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุ [คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, โส อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีติ คาณฺฑีโว. (ปฺจกาฏีกา). คาณฺฑีเมณฺฑสิงฺคมสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุ. (ปโยคสิทฺธิ). คาณฺฑี คนฺถิ, โส อตฺถิ อสฺส อสฺมึ วา คาณฺฑีโว อชฺชุนธนุ, (มุคฺธโพธฏีกา)], พหุกา ราชี อสฺส อตฺถีติ ราชีวํ, ปงฺกชํ.
๔๘๕. มายาเมธาหิ วี [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๓๗; ปา. ๕.๒.๑๒๑].
เอเตหิ ¶ มนฺตฺวตฺเถ วี โหติ.
มายาวี, เมธาวี.
๔๘๖. อิสฺสเร อามฺยุวามี [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๓; ปา. ๕.๒.๑๒๖; ‘‘สิสฺสเร…’’ (พหูสุ)].
อิสฺสรภูเต มนฺตฺวตฺเถ อามี, อุวามี โหนฺติ.
อิสฺสริยฏฺานภูตํ สํ อสฺส อตฺถีติ สามี, สุวามี [สุ. นิ. ๖๗๑], อิตฺถิยํ สามินี, สุวามินี, พินฺทุโลโป, กาคเม สามิโก.
๔๘๗. ลกฺขฺยา โณ อ จ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐].
ลกฺขีมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติ, อีการสฺส อตฺตฺจ โหติ.
ลกฺขี สิรี เอตสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.
๔๘๘. องฺคา โน กลฺยาเณ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐].
กลฺยาเณ วตฺตพฺเพ องฺคมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โน โหติ.
กลฺยาณํ องฺคํ เอติสฺสา อิตฺถิยา อตฺถีติ องฺคนา.
๔๘๙. โส โลมา [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๔; ปา. ๕.๒.๑๐๐].
โลมมฺหา มนฺตฺวตฺเถ สปจฺจโย โหติ.
พหูนิ โลมานิ อสฺส สนฺตีติ โลมโส. เอตฺถ ‘โส’ติ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สุเมธโส, ภูริเมธโส’’ อิจฺจาทีนิปิ สิชฺฌนฺติ.
อสฺสตฺถิราสิ นิฏฺิโต.
ภาว, กมฺมราสิ
๔๙๐. ตสฺส ¶ ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺยณิย ณ อิยา [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๖-๑๕๓; ปา. ๕.๑.๑๑๙-๑๓๖].
ตสฺส ภาโว, ตสฺส กมฺมนฺติ อตฺเถ ฉฏฺุนฺตา เอเต อฏฺ ปจฺจยา พหุลํ ภวนฺติ.
ตตฺถ ภวนฺติ พุทฺธิ, สทฺทา เอตสฺมาติ ภาโว, สทฺทานํ อตฺตโน อตฺเถสุ อาทิมฺหิ อุปฺปตฺติการณํ, จิรกาลํ ปวตฺติการณฺจ. ตตฺถ อาทิมฺหิ ปวตฺติการณํ พฺยปฺปตฺตินิมิตฺตํ นาม. จิรกาลํ ปวตฺติการณํ ปวตฺตินิมิตฺตํ นาม. ตทุภยมฺปิ ชาติ, ทพฺพ, คุณ, กฺริยา, นามวเสน ปฺจวิธํ โหติ.
ตตฺถ ‘‘โคสฺส ภาโว โคตฺต’’นฺติ เอตฺถ โคชาติ ภาโว นาม.
‘‘ทณฺฑิโน ภาโว ทณฺฑิตฺต’’นฺติ เอตฺถ ทณฺฑทพฺพํ ภาโว นาม.
‘‘นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺต’’นฺติ เอตฺถ นีลคุโณ ภาโว นาม.
‘‘ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺต’’นฺติ เอตฺถ ปจนกฺริยา ภาโว นาม.
‘‘ติสฺสนามสฺส ชนสฺส ภาโว ติสฺสตฺต’’นฺติ เอตฺถ ติสฺสนามํ ภาโว นาม.
ตตฺถ โคสฺส ภาโวติ โคสทฺทํ สุตฺวา โคทพฺเพ โคพุทฺธิยา วา โคทพฺพํ ทิสฺวา ตสฺมึ ทพฺเพ โคโวหารสฺส วา ปวตฺติการณนฺติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตฺตมฺหิ-โคตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, ปาจกตฺตํ, ติสฺสตฺตํ อิจฺจาทิ.
ตามฺหิ-สงฺคณิการามตา ¶ , นิทฺทารามตา, ภสฺสารามตา อิจฺจาทิ.
ตฺตนมฺหิ-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชารตฺตนํ, ชายตฺตนํ อิจฺจาทิ.
ณฺยมฺหิ-อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, สมณสฺส ภาโว สามฺํ, พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺราหฺมฺํ, สีลสมาธิปฺาคุโณ สามฺฺจ พฺราหฺมฺฺจ นาม. ตาปสสฺส ภาโว ตาปสฺยํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปฺุํ, วิปุลสฺส ภาโว เวปุลฺลํ, รฺโ ภาโว รชฺชํ, อาปพฺพตสฺส เขตฺตสฺส ภาโว อาปพฺพตฺยํ, ทายาทสฺส ภาโว ทายชฺชํ, วิสมสฺส ภาโว เวสมฺมํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชานํ ภาโว วาณิชฺชํ อิจฺจาทิ.
เณยฺยมฺหิ – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํ. เอวํ อาธิปเตยฺยํ อิจฺจาทิ.
ณิยมฺหิ-อาลสิยํ, มทภาโว มทิยํ. เอวํ ทกฺขิยํ, ปุโรหิตภาโว โปโรหิติยํ, พฺยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวฏิยํ, อิมานิ ทฺเว ปุพฺเพ เวยฺยากรณปทํ วิย สิทฺธานิ.
ณมฺหิ-ครุโน ภาโว คารโว, ปฏุภาโว ปาฏวํ อิจฺจาทิ.
อิยมฺหิ-อธิปติภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิตภาโว ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุตภาโว พหุสฺสุติยํ, นคฺคสฺส ภาโว นคฺคิยํ, สูรภาโว สูริยํ, วีรภาโว วีริยํ อิจฺจาทิ.
กมฺมตฺเถ กมฺมํ นาม กฺริยา, อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ, อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลเสยฺยํ, อาลสิยํ, อาลสํ, อลสิยํ อิจฺจาทิ.
๔๙๑. พฺย วทฺธทาสา วา [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐].
ภาว ¶ , กมฺเมสุ วทฺธ, ทาเสหิ พฺโย โหติ วา.
วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตา, ทาสพฺยํ, ทาสตา, ‘วทฺธว’นฺติ อิธ เณ ปเร วาคโม.
๔๙๒. นณ ยุวา โพ จ วเย [ก. ๓๖๑; รู. ๓๘๘; นี. ๗๘๑; จํ. ๔.๑.๑๔๖; ปา. ๕.๑.๑๓๐; ‘…วสฺส’ (พหูสุ)].
วเย คมฺยมาเน ภาว, กมฺเมสุ ยุวโต นณ โหติ วา พาคโม จ.
ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ.
วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตา.
๔๙๓. อณฺวาทีหิโม [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๙; ปา. ๕.๑.๑๒๒; ‘อณฺวาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)].
เตหิ ภาเว อิโม โหติ วา.
อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆุโน ภาโว ลฆิมา.
๔๙๔. กสฺสมหตมิเม กสมหา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นิ. ๘๕๙; ‘กสฺสก…’?].
อิมปจฺจเย ปเร กสฺส, มหนฺตสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺติ.
กสฺสกสฺส กมฺมํ กสิมา [(กิสมหตมิเม กสมหา. อิมปจฺจเย ปเร กิส, มหนฺถสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺถิ. กิสสฺส ภาโว กสิมา, โมค. ๔-๑๓๓)], มหนฺตสฺส ภาโว มหิมา. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, ณฺยมฺหิ สาคโม, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปรรูปตฺตํ. เอวํ โทมนสฺสํ, สุนฺทรํ วโจ ¶ เอตสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส ภาโว โสวจสฺสํ. เอวํ โทวจสฺสํ.
‘‘อารามรามเณยฺยกํ, อุยฺยานรามเณยฺยกํ, ภูมิรามเณยฺยกํ’’ อิจฺจาทีสุ รมิตพฺพนฺติ รมณํ, รมณํ เอตฺถ อตฺถีติ รามโณ, อาราโม, อารามรามณสฺส ภาโว อารามรามเณยฺยกํ, เณยฺโย, สกตฺเถ จ โก [กถํ รามณิยกตฺถิ? สกตฺเถ กนฺถา เณน สิทฺธํ, (โมค. ๔-๕๙)], อารามสมฺปตฺติ, อารามสิรีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุ.
ภาว, กมฺมราสิ นิฏฺิโต.
ปริมาณราสิ
๔๙๕. ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จ [ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๔.๑.๖๒; ปา. ๕.๑.๕๗, ๕๘].
ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ปมนฺตา ณิโก โหติ โก จ. ปริมียเต อเนนาติ ปริมาณํ.
โทโณ ปริมาณมสฺสาติ โทณิโก. เอวํ ขาริโก, กุมฺภิโก, อสีติวสฺสานิ ปริมาณมสฺสาติ อาสีติโก, วโย. เอวํ นาวุติโก, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณมสฺสาติ อุปฑฺฒกายิกํ, พิมฺโพหนํ, ทฺเว ปริมาณมสฺสาติ ทุกํ. เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปฺจกํ, ฉกฺกํ, ทฺวิตฺตํ. ทสกํ, สตกํ.
๔๙๖. ยเตเตหิ ตฺตโก [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; ปา. ๕.๑.๒๒, ๒๓]
ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, ต, เอตสทฺเทหิ สทิสทฺวิภูโต ตฺตโก โหติ.
ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยตฺตกํ. เอวํ ตตฺตกํ.
๔๙๗. เอตสฺเสฏ ตฺตเก [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
ตฺตเก ¶ ปเร เอตสทฺทสฺส เอฏ โหติ.
เอตํ ปริมาณมสฺสาติ เอตฺตกํ, ยาว ปริมาณมสฺสาติ ยาวตฺตกํ. เอวํ ตาวตฺตกํ, เอตาวตฺตกํ. ‘ยเตเตหี’ติ วจเนน ยาว, ตาว, เอตาวาปิ คยฺหนฺติ.
๔๙๘. สพฺพา จ ฏาวนฺตุ [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; จํ. ๔.๒.๔๓; ปา. ๕.๒.๓๙; ‘สพฺพา จจวนฺตุ’ (พหูสุ)].
ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, เต’เตหิ จ สพฺพโต จ ฏาวนฺตุ โหติ, เอตสฺส ทฺวิตฺตํ.
สพฺพํ ปริมาณํ อสฺสาติ สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวา, อตฺโถ, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตา, อตฺถา, สพฺพาวติ, อตฺเถ, สพฺพาวนฺเตสุ, อตฺเถสุ, อิตฺถิยํ สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ปริสา. เอวํ ยาวา, ยาวนฺตา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺตา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺตา, เอตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิ.
กฺวจิ มหาวุตฺตินา เอกสฺส ต-การสฺส โลโป, ยาวตโก กาโย, ตาวตโก พฺยาโม [ที. นิ. ๓.๒๐๐], ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ.
๔๙๙. กึมฺหา รติ รีว รีวตก ริตฺตกา [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; จํ. ๔.๒.๔๕; ปา. ๕.๒.๔๑].
ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ กึสทฺทโต เอเต จตฺตาโร ปจฺจยา ภวนฺติ.
๕๐๐. รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺส [ก. ๕๓๙; รู. ๕๕๘; นี. ๑๑๒๔].
รานุพนฺเธ ¶ ปจฺจเย ปเร ปทนฺตสราทิสฺส โลโป โหติ. อาทิสทฺเทน ปทนฺตพฺยฺชนํ คยฺหติ, สุตฺตวิภตฺเตน รีวนฺตุ, ริตฺตาวนฺตุปจฺจยา จ โหนฺติ.
กึ ปริมาณมสฺสาติ กติ. ปฺจกฺขนฺธา กติ กุสลา, กติ อกุสลา [วิภ. ๑๕๑], กติวสฺโสสิ ตฺวํ ภิกฺขุ, เอกวสฺโส อหํ ภควา [มหาว. ๗๘], กึ ปริมาณํ อสฺสาติ กีวํ, กึว ทูโร อิโต คาโม. เอวํ กีวตกํ, กิตฺตกํ.
รีวนฺตุมฺหิ – กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา [ชา. ๒.๒๐.๑๐๓] ติ.
ริตฺตาวนฺตุมฺหิ – กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ [สํ. นิ. ๓.๘๒], กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต รูปนฺติ วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต มาโรติ วุจฺจติ [สํ. นิ. ๓.๑๖๑].
ปุพฺพสุตฺเตน ฏาวนฺตุมฺหิ – เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ, เอตฺตาวตา รูปนฺติ วุจฺจติ, เอตฺตาวตา มาโรติ วุจฺจติ.
๕๐๑. มาเน มตฺโต [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๔.๒.๓๘; ปา. ๕.๒.๓๗].
มียเต เอเตนาติ มานํ, ตํ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺติ ทุวิธํ, อุทฺธํ มานํ อุมฺมานํ, ตทฺํ มานํ ปริมาณํ, อิมสฺมึ สุตฺเต ปน สามฺวจนตฺตา ทุวิธมฺปิ ลพฺภติ, ทุวิเธ มาเน ปวตฺตา หตฺถาทิสทฺทมฺหา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ มตฺตปจฺจโย โหติ.
หตฺโถ ปริมาณํ อสฺสาติ หตฺถมตฺตํ, ทฺเว หตฺถา ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวงฺคุลมตฺตํ. เอวํ จตุรงฺคุลมตฺตํ, วิทตฺถิมตฺตํ, โยชนมตฺตํ ¶ , ตีณิ โยชนานิ ปริมาณํ อสฺสาติ ติโยชนมตฺตํ, นาฬิมตฺตํ, ปตฺถมตฺตํ, โทณมตฺตํ, ปลํ วุจฺจติ อุมฺมานสงฺขาโต ปาติวิเสโส, ปลํ ปริมาณํ อสฺสาติ ปลมตฺตํ, ปฺจมตฺตํ, ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ [ปารา. ๑], ตึสมตฺตํ, สฏฺิมตฺตํ, สตมตฺตํ, สหสฺสมตฺตํ, โกฏิมตฺตํ, กุมฺภมตฺตํ, จาฏิมตฺตํ, หตฺถิมตฺตํ, ปพฺพตมตฺตํ อิจฺจาทิ.
‘มตฺตา’ติ วา ปริมาณวาจิสทฺทนฺตรํ, หตฺโถ มตฺตา เอตสฺสาติ หตฺถมตฺตํ. เอวํ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, อิจฺจาทินา สมาโสปิ ยุชฺชติ. อเภทูปจาเรน ปน หตฺถปริมาณํ หตฺโถติ กตฺวา ‘‘ทฺวิหตฺถํ วตฺถํ, โทโณ วีหิ, โทโณ มาโส’’ติ สิชฺฌติ.
๕๐๒. ตคฺโฆ จุทฺธํ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๔.๒.๓๙; ปา. ๕.๒.๓๗].
อุทฺธํมาเน ปวตฺตา สทฺทา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ตคฺฆปจฺจโย โหติ มตฺโต จ.
ชณฺณุ ปริมาณมสฺสาติ ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.
๕๐๓. โณ จ ปุริสา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๒.๔๐ …เป… ๕.๒.๓๘].
อุทฺธํมาเน ปวตฺตา ปุริสมฺหา โณ จ โหติ ตคฺโฆ จ มตฺโต จ.
จตุหตฺโถ ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ, ติโปริสํ, สตโปริสํ, คมฺภีรํ. เอวํ ปุริสตคฺฆํ, ปุริสมตฺตํ, อุทฺธํ ปสาริตหตฺเถน สทฺธึ ปฺจหตฺถํ ปุริสปมาณํ โปริสนฺติ วทนฺติ, ‘‘เอกูนตีโส วยสา’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๑๔ (เอกูนตึโส)] เอตฺถ เอกูนตีส วสฺสานิ อายุปริมาณํ อสฺสาติ เอกูนตีโส. เอวํ ¶ วีโส, ตีโส, จตฺตาลีโส, ปฺาโส, สหสฺโส พฺรหฺมา, ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา, ทสสหสฺโส พฺรหฺมา. เอตฺถ จ ‘‘สหสฺสปริมาณํ จกฺกวาฬํ อสฺสาติ สหสฺโส’’-อิจฺจาทินา ณปจฺจเยน สิชฺฌติ.
ปริมาณราสิ นิฏฺิโต.
สงฺขฺยาราสิ
๕๐๔. เอกา กากฺยสหาเย [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๒.๖๗; ปา. ๕.๓.๕๒].
อสหายตฺเถ เอกมฺหา ก, อากี โหนฺติ วา.
อสหาโย เอโก, เอกโก, เอกากี, เอโก วา.
อิตฺถิยํ เอกิกา, เอกากินี, เอกา วา, ‘อธาตุสฺส เก’ติ สุตฺเตน อิตฺถิยํ กมฺหิ ปเร อสฺส อิตฺตํ.
๕๐๕. ทฺวิติ จตูหิ ตียตฺถา [ก. ๓๘๕; รู. ๔๐๙; นี. ๘๑๗; ติสตฺถา?].
เตหิ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ตีโย จ ตฺโถ จ โหนฺติ.
๕๐๖. ทฺวิตีนํ ทุตา ตีเย [ก. ๓๘๖, ๔๑๐; นี. ๘๑๘; ติเย?].
ตีเย ปเร ทฺวิ, ติสทฺทานํ ทุ, ตาเทสา โหนฺติ.
ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุตีโย [ฉฏฺสํคีติ ปาเสุ ทุติโยตฺยาทินา ทิสฺสนฺติ], ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุตียา, ทฺวินฺนํ ปูรณํ ทุตียํ. เอวํ ตตีโย, ตตียา, ตตียํ. จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, จตุตฺถี, จตุตฺถํ.
๕๐๗. ม ปฺจาทิกติหิ [ก. ๓๗๓; รู. ๔๐๖; นี. ๘๐๒; จํ. ๔.๒.๕๕; ปา. ๕.๒.๔๙].
ปฺจาทีหิ ¶ จ กติมฺหา จ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ โม โหติ.
ปฺจโม, ปฺจมี, ปฺจมํ. เอวํ สตฺตม, อฏฺม, นวม, ทสม, เอกาทสมาทิ. กตินฺนํ ปูรโณ กติโม, กติมี, ติถี.
๕๐๘. ตสฺส ปูรเณกาทสาทิโต วา [ก. ๓๗๔; รู. ๔๑๒; นี. ๘๐๕; จํ. ๔.๒.๕๑; ปา. ๕.๒.๔๘].
ปูรเต อเนนาติ ปูรณํ, เอกาทสาทิโต ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ฏานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ วา.
เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส, เอกาทสี, เอกาทสํ, เอกาทสโม วา. เอวํ ทฺวาทโส, ทฺวาทสโม, เตรโส, เตรสโม, จุทฺทโส, จุทฺทสโม, ปฺจทโส, ปฺจทสโม, ปนฺนรโส, ปนฺนรสโม, โสฬโส, โสฬสโม, สตฺตรโส, สตฺตรสโม, อฏฺารโส, อฏฺารสโม.
๕๐๙. เฏ สติสฺส ติสฺส [ก. ๓๘๙; รู. ๔๑๓; นี. ๘๒๔].
เฏ ปเร สติสฺส ติ-การสฺส โลโป โหตีติ วีสติ, ตีสตีนํ ติสฺส โลโป.
เอกูนวีโส, เอกูนวีสติโม, วีโส, วีสติโม, ตีโส, ตีสติโม, จตฺตาลีโส, จตฺตาลีสโม, ปฺาโส, ปฺาสโม. สฏฺฺยาทิโต ปุริมสุตฺเตน โม, สฏฺิโม, สตฺตติโม, อสีติโม, นวุติโม.
๕๑๐. สตาทีนมิ จ [ก. ๓๗๓; รู. ๔๐๖; นี. ๘๐๒; จํ. ๔.๒.๕๓ …เป… ๕.๒.๕๗].
สตาทิโต ตสฺส ปูรณตฺเถ โม โหติ, สตาทีนํ อนฺตสฺส อิตฺตฺจ โหติ.
สตสฺส ¶ ปูรโณ สติโม, ทฺวิสติโม, ติสติโม, สหสฺสิโม.
๕๑๑. ฉา ฏฺฏฺมา [ก. ๓๘๔; รู. ๔๐๗; นี. ๘๐๓].
ฉมฺหา ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ฏฺ, ฏฺมา โหนฺติ.
ฉฏฺโ, ฉฏฺี, ฉฏฺํ, ฉฏฺโม, ฉฏฺมี, ฉฏฺมํ.
๕๑๒. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สตสหสฺเส ฏ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๑; จํ. ๔.๒.๕๐ …เป… ๕.๒.๔๕, ๔๖; ‘…โฑ’ (พหูสุ)].
สติ, อุติ, อีส, อาส, ทสนฺตาหิ สงฺขฺยาหิ เต อธิกา อสฺมึ สตสหสฺเสติ อตฺเถ ฏานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ.
เอตฺถ จ ‘สตสหสฺเส’ติ สเต วา สหสฺเส วาติ อตฺโถ.
ตตฺถ สหสฺสสทฺเทน สหสฺสํ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสฺจ คยฺหติ.
ทสนฺต, สตฺยนฺต, อีสนฺต, อาสนฺต, อุตฺยนฺตาติ เอวํ อนุกฺกโม เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ทส, เอกาทสโต ปฏฺาย ยาว อฏฺารสา นวสงฺขฺยา ทสนฺตา นาม.
วีสติ, เอกวีสติโต ปฏฺาย ยาว อฏฺวีสติยา นวสงฺขฺยา จ ตีสติ, เอกตีสติโต ปฏฺาย ยาว อฏฺตีสติยา นวสงฺขฺยา จ สตฺยนฺตา นาม.
จตฺตาลีส, เอกจตฺตาลีสโต ปฏฺาย ยาว อฏฺจตฺตาลีสาย นวสงฺขฺยา อีสนฺตา นาม.
ปฺาส ¶ , เอกปฺาสโต ปฏฺาย ยาว อฏฺปฺาสาย นวสงฺขฺยา อาสนฺตา นาม.
นวุติ, เอกนวุติโต ปฏฺาย ยาว อฏฺนวุติยา นว สงฺขฺยา อุตฺยนฺตา นาม.
เสสา ฏฺุนฺต, ตฺยนฺตาปิ อิธ สงฺคยฺหนฺติ. ฏฺุนฺตา นาม สฏฺิ,-เอกสฏฺฺยาทิกา นวสงฺขฺยา. ตฺยนฺตา นาม สตฺตติ, เอกสตฺตตฺยาทิกา นวสงฺขฺยา จ อสีติ, เอกาสีตฺยาทิกา นวสงฺขฺยา จ.
ทสนฺตาสุ ตาว – ทส อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ทสสตํ. เอวํ ทสสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสํ, เอกาทส อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ เอกาทสสตํ. เอวํ เอกาทสสหสฺสํ, เอกาทสสตสหสฺสํ. เอวํ ทฺวาทสสตมิจฺจาทีนิ.
สตฺยนฺตาสุ – ฏมฺหิ ติ-การโลโป, วีสติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ วีสสตํ. เอวํ เอกวีสสตํ, ทฺวาวีสสตํ อิจฺจาทิ, ตีสติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ตีสสตํ. เอวํ เอกตีสสตํ, ทฺวตฺตีสสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
อีสนฺตาสุ – จตฺตาลีสํ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ จตฺตาลีสสตํ. เอวํ เอกจตฺตาลีสสตํ, ทฺเวจตฺตาลีสสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
อาสนฺตาสุ – ปฺาสํ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ปฺาสสตํ. เอวํ เอกปฺาสสตํ, ทฺเวปฺาสสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
ฏฺุนฺตาสุ – สฏฺิ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ สฏฺิสตํ. เอวํ เอกสฏฺิสตํ, ทฺวาสฏฺิสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
ตฺยนฺตาสุ ¶ – สตฺตติ อธิกา, เอกสตฺตติ อธิกา, อสีติ อธิกา, เอกาสีติ อธิกา อิจฺจาทินา วตฺตพฺพา.
อุตฺยนฺตาสุ – นวุติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ นวุติสตํ. เอวํ เอกนวุติสตํ, ทฺเวนวุติสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
อถ วา ทสนฺตา นาม เอกโต ปฏฺาย ทสสงฺขฺยา.
สตฺยนฺตา นาม เอกาทสโต ปฏฺาย วีสสงฺขฺยา.
อีสนฺตา นาม เอกตีสโต ปฏฺาย ทสสงฺขฺยา.
อาสนฺตา นาม เอกจตฺตาลีสโต ปฏฺาย ทสสงฺขฺยา.
เอวํ ฏฺุนฺต, ตฺยนฺต, อุตฺยนฺตาปิ เวทิตพฺพา.
เอโก อธิโก ยสฺมึ สเต ตยิทํ เอกสตํ, ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] ปาฬิ. ‘‘ทฺเว อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ทฺวิสตํ’’ อิจฺจาทินา สพฺพํ วตฺตพฺพํ, สุวิจิตฺตมิทํ วิธานนฺติ.
ยถา ปน ‘‘เอโก จ ทส จ เอกาทส, เอกาธิกา วา ทส เอกาทสา’’ติ สิชฺฌติ, ตถา อิธปิ ‘‘ทส จ สตฺจ ทสสตํ, ทสาธิกํ วา สตํ ทสสต’’นฺติอาทินา วุตฺเต สพฺพํ ตํ วิธานํ สมาสวเสน สิชฺฌติ.
ตตฺถ ปน ‘‘ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสต’’มิจฺจาทีนิ จ ‘‘ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺส’’มิจฺจาทีนิ จ ‘‘ทฺเว สตสหสฺสานิ ทฺวิสตสหสฺสํ, ตีณิ สตสหสฺสานิ ติสตสหสฺส’’มิจฺจาทีนิ จ ทิคุสมาเส สิชฺฌนฺติ.
๕๑๓. วารสงฺขฺยายกฺขตฺตุํ [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๕; ปา. ๕.๔.๑๗].
วารสมฺพนฺธิภูตา สงฺขฺยาสทฺทา กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ.
ทฺเว ¶ วารา ทฺวิกฺขตฺตุํ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปฺจกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ.
๕๑๔. กติมฺหา [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๖; ปา. ๕.๔.๒๐].
วารสมฺพนฺธิภูตา กติสทฺทา กฺขตฺตุํ โหติ. กติ วารา กติกฺขตฺตุํ.
๕๑๕. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยา [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; ‘ปจฺจาสตฺติยํ’ (พหูสุ)].
วารสมฺพนฺธิภูตา พหุสทฺทา ปจฺจาสตฺติยา สติ ธา จ โหติ กฺขตฺตฺุจ.
พหุวารา พหุกฺขตฺตุํ, พหุสทฺเทน อเนกวารํ อุปลกฺเขติ, อเนกวารา อเนกกฺขตฺตุํ. เอวํ พหุวารา พหุธา, อเนกวารา อเนกธา. ปจฺจาสตฺติ นาม วารานํ อจฺจาสนฺนตา วุจฺจติ, ทิวสสฺส พหุกฺขตฺตุํ ภฺุชติ, พหุธา ภฺุชติ, วารานํ ทูรภาเว สติ เต ปจฺจยา น โหนฺติ, มาสสฺส พหุวาเร ภฺุชติ.
๕๑๖. สกึ วา [ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๘; ปา. ๕.๔.๑๙].
เอกวารนฺติ อตฺเถ สกินฺติ นิปจฺจเต วา.
สกึ ภฺุชติ, เอกวารํ ภฺุชติ.
สงฺขฺยาราสิ นิฏฺิโต.
ขุทฺทกราสิ
ปการราสิ
๕๑๗. ธา ¶ สงฺขฺยาหิ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๓.๒๐; ปา. ๕.๓.๔๒].
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา โหติ.
ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺวิธา. เอวํ ติธา, จตุธา, ปฺจธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, พหุธา, เอกธา, อเนกธา.
๕๑๘. เวกา ชฺฌํ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๗; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖].
เอกมฺหา ปกาเร ชฺฌํ โหติ วา.
เอเกน ปกาเรน เอกชฺฌํ, เอกธา วา.
๕๑๙. ทฺวิตีเหธา [ก. ๔๐๔; รู. ๔๒๐-๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖].
ทฺวิติสทฺเทหิ ปกาเร เอธา โหติ วา.
ทฺเวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธา วา.
๕๒๐. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา [ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙].
พหุเภโท วา สามฺสฺส เภทโก วิเสโส วา ปกาโร, สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา โหติ.
สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพถา, ยาทิเสน ปกาเรน ยถา, ยาทิเสหิ ปกาเรหิ ยถา. เอวํ ตถา, อฺถา, อุภยถา, อิตรถา.
๕๒๑. กถมิตฺถํ [ก. ๓๙๙; รู. ๔๒๒; นี. ๘๔๕; ปา. ๕.๓.๒๔, ๒๕].
เอเต ¶ สทฺทา ปกาเร นิปจฺจนฺติ.
เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ. อิมินา สุตฺเตน กึ, อิมสทฺเทหิ ถํ, ตฺถํปจฺจเย กตฺวา กึสฺส กตฺตํ, อิมสฺส อิตฺตฺจ กริยติ.
๕๒๒. ตพฺพติ ชาติโย [ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙].
โส ปกาโร อสฺส อตฺถีติ ตพฺพา, ตสฺมึ ตพฺพติ, ปการวนฺเต ทพฺเพติ อตฺโถ. ตํสามฺวาจิมฺหา ตพฺพติ ชาติยปจฺจโย โหติ.
วิเสเสน ปฏุรูโป ปณฺฑิโต ปฏุชาติโย. วิเสเสน มุทุรูปํ วตฺถุ มุทุชาติยํ.
๕๒๓. โส วีจฺฉาปฺปกาเรสุ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๔.๒ …เป… ๕.๔.๔๓].
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โสปจฺจโย โหติ.
วีจฺฉายํ –
ปทํ ปทํ วาเจติ ปทโส วาเจติ. ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ, พิลํ พิลํ วิภชฺชติ พิลโส วิภชฺชติ อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ ‘ปทํ ปทํ’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยา.
ปกาเร –
พหูหิ ปกาเรหิ ปุถุโส, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพโส อิจฺจาทิ.
‘‘โยนิโส ¶ อุปายโส, านโส, เหตุโส, อตฺถโส, ธมฺมโส, สุตฺตโส, อนุพฺยฺชนโส’’ อิจฺจาทีสุ ปน มหาวุตฺตินา ตติเยกวจนสฺส โสตฺตํ. ตถา ทีฆโส, โอรโส อิจฺจาทิ.
อิติ ปการราสิ.
กุลราสิ
๕๒๔. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
ปิตุสทฺทมฺหา ตสฺส ภาตาติ อตฺเถ เรยฺยณ โหติ.
ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย [อ. นิ. ๖.๔๔]. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ อุสฺส โลโป, ตสฺส ทฺวิตฺตํ.
๕๒๕. มาติโต จ ภคินิยํ โฉ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
มาติโต ปิติโต จ ภคินิยํ โฉ โหติ.
มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา [อุทา. ๒๒], ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา [สํ. นิ. ๒.๒๔๓].
๕๒๖. มาตาปิตูสฺวามโห [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๐; ปา. ๔.๒.๓๖].
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติ.
มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห [ม. นิ. ๒.๔๑๑], ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห.
อิติ กุลราสิ.
หิต, สาธุ, อรหราสิ
๕๒๗. หิเต ¶ เรยฺยณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
มาตาปิตูหิ เตสํ หิเต เรยฺยณ โหติ.
มาตุ หิโต เมตฺเตยฺโย, ปิตุ หิโต เปตฺเตยฺโย. มาตาปิตูสุ สุปฺปฏิปนฺโน.
๕๒๘. อิโย หิเต [ก. ๓๕๖; รู. ๓๘๑; นี. ๗๗๓].
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ อิโย โหติ.
อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํ. เอวํ โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นีวรณิยํ, สุตฺตวิภตฺติยา อฺตฺเถสุปิ อิโย, สมาโนทเร สยิโต โสทริโย.
๕๒๙. จกฺขฺวาทิโต สฺโส [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗].
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ จกฺขฺวาทีหิ สฺโส โหติ.
จกฺขุสฺส หิตํ จกฺขุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๐๘], สุภรูปํ จกฺขุเภสชฺชฺจ. อายุโน หิตํ อายุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๓๑], อายุวฑฺฒนวิธิ.
๕๓๐. ณฺโย ตตฺถ สาธุ [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๐, ๑๐๓; ปา. ๔.๔.๙๘, ๑๐๓, ๑๐๕].
ตสฺมึ สาธูติ อตฺเถ ณฺโย โหติ.
สภายํ สาธุ สพฺโภ, ‘สาธู’ติ กุสโล โยคฺโย หิโต วา. มิตฺตานํ หิตํ เมตฺตํ. สุตฺตวิภาคา อฺตฺรปิ ณฺโย, รถํ วหตีติ รจฺฉา, รถวีถิ.
๕๓๑. กมฺมานิยฺา [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗].
ตสฺมึ ¶ สาธูติ อตฺเถ กมฺมมฺหา นิย, ฺา โหนฺติ.
กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมฺํ.
๕๓๒. กถาทิติโก [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๔; ปา. ๔.๔.๑๐๒].
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ กถาทีหิ อิโก โหติ.
กถายํ สาธุ กถิโก, ธมฺมกถายํ สาธุ ธมฺมกถิโก, สงฺคาเม สาธุ สงฺคามิโก, คามวาเส สาธุ คามวาสิโก, อุปวาเส สาธุ อุปวาสิโก.
๕๓๓. ปถาทีหิ เณยฺโย [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๑๐๕; ปา. ๔.๔.๑๐๔].
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ ปถาทีหิ เณยฺโย โหติ.
ปเถ สาธุ ปาเถยฺยํ, สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปติ สปติ, สปติมฺหิ สาธุ สาปเตยฺยํ.
๕๓๔. ทกฺขิณายารเห [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๑.๘๐; ปา. ๕.๑.๖๙].
ทกฺขิณาสทฺทมฺหา อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ.
ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
๕๓๕. อาโย ตุมนฺตา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; ‘ราโย ตุมนฺตา’ (พหูสุ)].
ตุมนฺตมฺหา อรหตฺเถ อาโย โหติ.
ฆาเตตุํ ¶ อรหตีติ ฆาเตตาโย, ชาเปตุํ อรหตีติ ชาเปตาโย, ‘ชาเปตุ’นฺติ หาเปตุํ, ปพฺพาเชตุํ อรหตีติ ปพฺพาเชตาโย, มหาวุตฺตินา อายมฺหิ สพินฺทุโน อุสฺส โลโป.
อิติ หิต, สาธุ, อรหราสิ.
วิกติราสิ
๕๓๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยา [ก. ๓๕๒, ๓๕๑, ๓๗๒; รู. ๓๗๖, ๓๗๔, ๓๘๕; นี. ๗๖๕, ๗๖๔, ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๓; ปา. ๔.๓.๑๓๔].
ตสฺส วิกาโร, ตสฺส อวยโวติ อตฺเถสุ ณาทโย โหนฺติ, ปกติยา อุตฺตริ อวตฺถนฺตราปตฺติ วิกาโร.
อุทุมฺพรสฺส วิกติ โอทุมฺพรํ, ภสฺมา, อุทุมฺพรสฺส อวยโว โอทุมฺพรํ, ปณฺณาทิ. กโปตาวยโว กาโปตํ, มํสโลหิตปตฺตาทิ.
ณิกมฺหิ-กปฺปาสสฺส วิกติ กปฺปาสิกํ, สุตฺตํ วตฺถฺจ.
เณยฺยมฺหิ-เอณิสฺส อวยโว เอเณยฺยํ, มํสํ. โกสกิมีนํ วิกติ โกเสยฺยํ, สุตฺตํ วตฺถฺจ.
มยมฺหิ-ติณานํ วิกติ ติณมยํ. เอวํ ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, คุนฺนํ วิกติ โคมยํ, กรีสํ.
๕๓๗. ชตุโต มยณ วา [ก. ๓๗๒; รู. ๓๘๕; นี. ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๘; ปา. ๔.๓.๑๓๘; ชตุโต สณ วา (พหูสุ)].
ตสฺส วิการาวยเวสุ ชตุโต มยณ โหติ วา.
ชตุโน วิกาโร ชตุมยํ.
อิติ วิกติราสิ.
วิเสสราสิ
๕๓๘. ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๔๕; ปา. ๕.๓.๕๕, ๕๗].
อติสยตฺเถ ¶ เอเต ปจฺจยา ภวนฺติ.
ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ, อิตฺถิยํ ปาปตรา, อติสยโตปิ อติสยปจฺจโย โหติ, อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร.
๕๓๙. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๔; ปา. ๕.๓.๙๑].
วจฺฉาทีหิ สพฺพตนุภาเว ตโร โหติ.
อติตรุโณ วจฺโฉ วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี. โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โยพฺพนปตฺตานํ สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต อติตรุโณ อุสโภ อุกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต ตรุณอสฺโส อสฺสตโร, อิตฺถิยํ อสฺสตรี. สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต ตรุณอุสโภ อุสภตโร.
๕๔๐. กึมฺหา นิทฺธารเณ ตรตมา [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๗; ปา. ๕.๓.๙๒, ๙๓; ‘…รตร รตมา’ (พหูสุ)].
กึสทฺทา นิทฺธารเณ คมฺยมาเน ตร, ตมา โหนฺติ.
กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ ยฺทตฺโต, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ ยฺทตฺโต, ‘กิสฺส โก’ติ สุตฺเตน ตร, ตเมสุ กิสฺส กตฺตํ.
อิติ วิเสสราสิ.
สมูหราสิ
๕๔๑. สมูเห ¶ กณณณิกา [ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๔๓-๔๗; ปา. ๔.๒.๓๗-๔๒].
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ กณ, ณ, ณิกา โหนฺติ.
โคตฺตปจฺจยนฺเตหิ ตาว – ราชฺานํ สมูโห ราชฺกํ, มานุสฺสกํ.
อุกฺขาทีหิ-อุกฺขานํ อุสภานํ สมูโห โอกฺขกํ, โอฏฺานํ สมูโห โอฏฺกํ, อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํ. เอวํ ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, สสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ สสาทกา, เตสํ สมูโห สสาทกกํ. อิกฺขณิกํ.
ณมฺหิ-อมิตฺตานํ สมูโห อมิตฺตํ.
ณิกมฺหิ-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สกุณานํ สมูโห สากุณิโก [สํกุลานํ สมูโห สํกุลิกํ?].
๕๔๒. ชนาทีหิ ตา [ก. ๓๕๕; รู. ๓๘๐; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๖๙; ปา. ๔.๒.๔๓].
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ ตา โหติ.
ชนตา, ราชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นครวาสีนํ สมูโห นาครตา อิจฺจาทิ.
๕๔๓. อยูภทฺวิตีหํเส [ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๔.๒.๔๗, ๔๘; ปา. ๕.๒.๔๓, ๔๔].
อุภ, ทฺวิ, ตีหิ ตสฺส อํสตฺเถ อโย โหติ.
อุโภ อํสา ภาคา อสฺสาติ อุภยํ, ทฺเว อํสา อสฺสาติ ทฺวยํ, ตโย อํสา อสฺสาติ ตยํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺเว วา ตโย วา อํสา อสฺสาติ ทฺวตฺตยํ.
อิติ สมูหราสิ.
ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิ
๕๔๔. เตน ¶ ทตฺเต ลิยา [ก. ๓๕๘, ๓๕๖; รู. ๓๘๓, ๓๘๑; นี. ๗๗๘, ๗๗๓].
เตน ทตฺโตติ อตฺเถ ล, อิยา โหนฺติ. มหาวุตฺตินา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตตฺตํ.
เทเวน ทตฺโตติ เทวโล [ชา. ๑.๘.๖๕]. ‘เทวิโล’ติปิ [เทวีโล?] ปาฬิ. เทวิโย, เทวทตฺโต วา.
เอวํ พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, พฺรหฺมทตฺโต, สิเวน พิสฺสนุเทวราเชน ทตฺโต สีวโล, สีวิโย, อิตฺถิยํ สีวลิ, สีวิยิ, สิสฺส ทีโฆ.
๕๔๕. เตน นิพฺพตฺเต [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; ‘เตน นิพฺพตฺเต อิโม’?].
เตน นิพฺพตฺเต อิโม โหติ.
ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เผเณน นิพฺพตฺตํ เผณิมํ, เวเนน นิพฺพตฺตํ เวิมํ. เอวํ เวธิมํ, โคปฺผเนน นิพฺพตฺตํ โคปฺผิมํ [ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑], ปุปฺผทามํ, กรเณน นิพฺพตฺตํ กิตฺติมํ, กุตฺติมํ วา, มหาวุตฺตินา กรณสฺส กิตฺตํ กุตฺตฺจ. สุตฺตวิภตฺเตน สํหาริมํ, อาหาริมํ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
อิติ ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิ.
ล, อิต, กราสิ
๕๔๖. ตนฺนิสฺสิเต โล [ก. ๓๕๘; รู. ๓๘๓; นี. ๗๗๘; ‘ลฺโล’ (พหูสุ)].
ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล โหติ.
เวทํ าณํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ลสฺส ทฺวิตฺตํ, ทุฏฺุ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ. ‘‘มทนียํ, พนฺธนียํ, มุจฺฉนียํ, รชนียํ, คมนียํ, ทสฺสนียํ’’ ¶ อิจฺจาทีนิ กรเณ วา อธิกรเณ วา อนียปจฺจเยน สิชฺฌนฺติ.
‘ธูมายิตตฺต’นฺติอาทีสุ ธูโม วิย อตฺตานํ อาจรตีติ ธูมายิตํ, คคนํ, ธูมายิตํ เอว ธูมายิตตฺตํ, สกตฺเถ ตฺต. เอวํ ติมิรายิตตฺตํ, นามธาตุโต [สํ. นิ. ๓.๘๗] อายปจฺจเยน สิทฺธํ.
๕๔๗. สฺชาตา ตารกาทฺวิตฺวิโต [ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๔.๒.๓๗ …เป… ๕.๒.๓๖; ‘สฺชาตํ…’ (พหูสุ)].
ตารกาทีหิ เต อสฺส สฺชาตาติ อตฺเถ อิโต โหติ.
ตารกา สฺชาตา อสฺสาติ ตารกิตํ, คคนํ. ปุปฺผานิ สฺชาตานิ อสฺสาติ ปุปฺผิโต. เอวํ ผลิโต, รุกฺโข. ปลฺลวานิ สฺชาตานิ อสฺสาติ ปลฺลวิตา, ลตา. ทุกฺขํ สฺชาตํ อสฺสาติ ทุกฺขิโต, สุขํ สฺชาตํ อสฺสาติ สุขิโต.
ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา, ปณฺฑา สฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ทณฺโฑ สฺชาโต อสฺสาติ ทณฺฑิโต. มหาวุตฺตินา ตสฺส นตฺเต มลํ สฺชาตํ อสฺสาติ มลินํ. ตถา ปิปาสา สฺชาตา อสฺสาติ ปิปาสิโต, ชิฆจฺฉา สฺชาตา อสฺสาติ ชิฆจฺฉิโต, พุภุกฺขา สฺชาตา อสฺสาติ พุภุกฺขิโต, มุจฺฉา สฺชาตา อสฺสาติ มุจฺฉิโต, วิสฺา สฺชาตา อสฺสาติ วิสฺิโต, นินฺทา สฺชาตา อสฺสาติ นินฺทิโต.
เอวํ คพฺพ-ถมฺเภ คพฺพิโต. ทพฺพ-ปาฏเว ทพฺพิโต. อนฺตรํ สฺชาตํ อสฺสาติ อนฺตริโต, วจฺจํ สฺชาตํ อสฺสาติ วจฺจิโต.
๕๔๘. นินฺทาฺาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสฺาสุ โก [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๓.๖๒, ๖๓, ๖๔; ปา. ๕.๓.๗๓-๗๙, ๙๖, ๙๗].
นินฺทาทีสุ ¶ โชตนิเยสุ นามสฺมา โก โหติ.
นินฺทายํ – กุจฺฉิโต สมโณ สมณโก. เอวํ มุณฺฑโก, อสฺสโก, อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, อฏฺิกํ อิจฺจาทิ.
อฺาเต – อฺาโต อสฺโส อสฺสโก, กสฺส อยํ อสฺโสติ วา อสฺสโก อิจฺจาทิ.
อปฺปตฺเถ – อปฺปกํ เตลํ เตลกํ. เอวํ ฆตกํ, ขุทฺทกํ ธนุ ธนุกํ, รถกํ, คามกํ อิจฺจาทิ.
ปฏิภาคตฺเถ – หตฺถิรูปกํ หตฺถิกํ. เอวํ อสฺสกํ, พลีพทฺทโก อิจฺจาทิ.
รสฺเส-รสฺโส มนุสฺโส มนุสฺสโก. เอวํ รุกฺขโก, ปิลกฺขโก อิจฺจาทิ.
ทยายํ-อนุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโก. เอวํ วจฺฉโก, อิตฺถิกา, อมฺพกา, กุมาริกา อิจฺจาทิ.
สฺายํ-นามมตฺเตน โมโร วิย โมรโก อิจฺจาทิ.
อิติ ล, อิต, ก ราสิ.
อภูตตพฺภาวราสิ
๕๔๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๔.๓๕; ปา. ๕.๔.๕๐].
ปุพฺเพ ตสฺส อภูตสฺส วตฺถุโน กทาจิ ตถา ภวนํ อภูตตพฺภาโว, ตสฺมึ อภูตตพฺภาเว โชตนิเย สติ กรา’ส, ภูธาตูนํ โยเค วิการวาจิมฺหา นามสฺมา จานุพนฺโธ อีปจฺจโย โหติ.
อธวลํ ¶ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลีสิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลีภวติ. เอวํ ธวลีกาโร, ธวลีภูโต.
อภูตตพฺภาเวติ กึ? ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติ.
กราสภูโยเคติ กึ? อธวโล ธวโล ชายเต.
วิการาติ กึ? ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ, สุวณฺณสฺส กุณฺฑลกรณํ นาม โลเก ปกติรูปนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ สุวณฺณํ กุณฺฑลํ สิยา, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ ภวตีติ.
อิติ อภูตตพฺภาวราสิ.
สกตฺถราสิ
๕๕๐. สกตฺเถ [ก. ๑๗๘, ๓๖๐, ๓๗๒; รู. ๒๒๔, ๓๘๗, ๓๘๕, ๓๗๘; นี. ๓๖๔, ๗๘๐, ๗๙๘, ๗๖๗].
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. ‘สกตฺโถ’ติ สกปทตฺโถ, ปกติลิงฺคปทตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
หีโน เอว หีนโก, โปโต เอว โปตโก, เทโว เอว เทวตา, ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณา เอว การฺุํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, ปาคฺุเมว ปาคฺุตา, กมฺมฺเมว กมฺมฺตา, ทานํ เอว ทานมยํ, สีลํ เอว สีลมยํ. เอวํ ภาวนามยํ อิจฺจาทิ.
ยถา จ อมจฺจปุตฺตา เอว ‘อมจฺจปุตฺติยา’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ‘‘สกฺยปุตฺโต เอว สกฺยปุตฺติโย, อสมโณ โหติ อสกฺยปุตฺติโย ¶ [ปารา. ๕๕], เอวํ นาฏปุตฺติโย, ทาสปุตฺติโย’’ติปิ ยุชฺชติ.
‘ภยทสฺสิวา, อตฺถทสฺสิมา’ติ วนฺตุ, มนฺตุปจฺจยาสกตฺเถปิ ยุชฺชนฺติ. ‘พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี’ติ เอตฺถ พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ, พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ สติ อีปจฺจโย ปจฺจยตฺโถ เอว โหติ, น สกตฺโถ. พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ พฺรหฺมวณฺณีติ อตฺเถ สติ สกตฺโถเยว. อปิ จ เอกสฺมึ อฺปทตฺเถ ทฺเว สมาส, ตทฺธิตา วตฺตนฺตีติปิ ยุชฺชติ, ตถา ‘ปคุณสฺส ภาโว ปาคฺุตา’ติอาทีสุ ทฺเว ตทฺธิตปจฺจยา ภาวตฺเถติ.
อิติ สกตฺถราสิ.
นิทฺทิฏฺปจฺจยราสิ
๕๕๑. อฺสฺมึ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
ปุพฺเพ นิทฺทิฏฺา ณาทโย ปจฺจยา นิทฺทิฏฺตฺถโต อฺเสุปิ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติ.
มคเธสุ ชาโต มาคโธ, มคเธสุ สํวฑฺฒิโต มาคโธ, มคเธสุ นิวุตฺโถ มาคโธ, มคธานํ มคเธสุ วา อิสฺสโร มาคโธ อิจฺจาทิ, โณ.
กาสึ อคฺฆตีติ กาสิโย [จูฬว. ๓๗๖], ‘กาสี’ติ สตํ วา สหสฺสํ วา วุจฺจติ, อิโย.
เอวมฺเปิ ปจฺจยา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพา.
๕๕๒. ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา [ก. ๓๕๑, ๓๕๒; รู. ๓๗๔, ๓๗๖; นี. ๗๖๔, ๗๖๕].
ปุพฺเพ ¶ นิทฺทิฏฺปจฺจเยหิ อฺเปิ ปจฺจยา นิทฺทิฏฺเสุ อนิทฺทิฏฺเสุ จ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติ.
วิสทิสา [วิวิธา (โมค.)] มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา [เนตฺติ ๙๕], อิกณ.
ปเถ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน [ม. นิ. ๒.๓๔๗], อฆํ ทุกฺขํ ปาปํ วา คจฺฉตีติ อฆาวี, อาวี.
อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี [ชา. ๑.๖.๔๓], อุกี.
ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา [อ. นิ. ๓.๕๘], ยฺหณ.
โลภสฺส หิตา โลภเนยฺยา. เอวํ โทสเนยฺยา, โมหเนยฺยา, อเนยฺโย.
ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสเนยฺโย. เอวํ วนฺทเนยฺโย, ปูชเนยฺโย, นมสฺสเนยฺโย, เอยฺโย.
โอฆานํ หิตา โอฆนิยา, โยคนิยา, คนฺถนิยา, กมฺมนิยํ, อตฺตนิยํ, ทสฺสนิยํ, ปูชนิโย, นมสฺสนิโย อิจฺจาทิ, อนิโย.
ยํ ปริมาณํ อสฺสาติ ยาวํ, ยาวนฺตสฺส ภาโว ยาวตฺวํ. เอวํ ตาวตฺวํ, ตฺว.
ปรมานํ อุตฺตมปุริสานํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, สมคฺคานํ ภาโว กมฺมํ วา สามคฺคี, ณี.
‘‘นาควตา, สีหวตา, อาชฺวตา’’ อิจฺจาทีสุ ภาเว วนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติ.
มาตุ ภาตา มาตุโล, อุโล.
อิติ นิทฺทิฏฺปจฺจยราสิ.
วุทฺธิราสิ
‘ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ¶ ณานุพนฺเธ’ติ ปทาทิภูตานํ อการ, อิวณฺณุ’วณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิ.
อาทิจฺโจ, วาสิฏฺโ, เวนเตยฺโย, เมนิโก, เปตฺติกํ, โอทุมฺพรํ, โอฬุมฺปิโก, โอทคฺยํ, โทภคฺคํ, โสภคฺคํ อิจฺจาทิ.
ณานุพนฺเธติ กึ? นามโก, ปทโก, ปุราตโน.
‘มชฺเฌ’ติ สุตฺเตน ปทมชฺเฌปิ วุทฺธิ, วาเสฏฺโ, อฑฺฒเตยฺโย อิจฺจาทิ.
๕๕๓. สํโยเคปิ กฺวจิ [ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๔; ‘ปิ’ (พหูสุ นตฺถิ)].
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร สํโยเคปิ กฺวจิ วุทฺธิ โหติ.
เปตฺเตยฺโย, เปตฺติกํ, เทจฺโจ, ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, โภคฺคํ, โยคฺคํ อิจฺจาทิ.
อิติ วุทฺธิราสิ.
โลปราสิ
‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ สุตฺเตน ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโป.
ตตฺถ อวณฺเณ-ปณฺฑิจฺจํ, ตจฺฉํ, ทายชฺชํ, ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, กรุณาเยว การฺุํ อิจฺจาทิ.
อิวณฺเณ-อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ. เอวํ อาทิจฺโจ, โกณฺฑฺโ อิจฺจาทิ.
‘อุวณฺณสฺสาวง ¶ สเร’ติ สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติ.
ณมฺหิ-ลหุโน ภาโว ลาฆวํ, ราฆวํ, ชมฺพุรุกฺเข ภวํ ชมฺพวํ. ตถา กปิลวตฺถุมฺหิ ภวํ กาปิลวตฺถวํ, วนํ. ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย, คพฺยํ, ทพฺยํ.
‘เฏ สติสฺสา…’ติ ฏมฺหิ ปจฺจเย วีสติ, ตีสตีนํ ติโลโป.
วีสติยา ปูรโณ วีโส, เอกูนวีโส. เอวํ ตีโส, เอกูนตีโส.
‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ รานุพนฺเธ ปจฺจเย ปทนฺตสราทีนํ โลโป.
เมตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย, กิวํ, กิตฺตกํ, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, กิริยา, เวทคู, ปารคู อิจฺจาทิ.
๕๕๔. ปจฺจยานํ โลโป [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; โมคฺคลฺลาเน ‘โลโป’ ตฺเวว ทิสฺสติ].
ปจฺจยานํ กฺวจิ โลโป โหติ.
พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕]. เอตฺถ จ รตนสฺส ภาโว รตนํ, อตฺตโน ภาโว อตฺตา, อตฺตโน สกสฺส ภาโว อตฺตนิยนฺติ เอวํ ภาวปจฺจยโลโป.
‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ’’อาทีสุ ‘‘พุทฺธสฺส ภาโว พุทฺโธ, พุทฺธสฺส อยํ คุโณ พุทฺโธ’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยโลโป เวทิตพฺโพ.
๕๕๕. โลโป วีมนฺตุวนฺตูนํ [ก. ๒๖๘; รู. ๓๙๗; นี. ๕๑๘].
อิยิ’ฏฺเสุ ¶ ปเรสุ วี, มนฺตุ, วนฺตูนํ โลโป โหติ.
เมธาวีนํ อติสเยน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโ, สติมนฺตานํ อติสเยน สติมาติ สติโย, สติฏฺโ, คุณวนฺตานํ อติสเยน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโ.
อิติ โลปราสิ.
ขุทฺทกราสิ นิฏฺิโต.
นานาตฺตราสิ
๕๕๖. โช วุทฺธสฺสิยิฏฺเสุ [ก. ๒๖๒; รู. ๓๙๑; นี. ๕๑๓; จํ. ๔.๓.๕๐; ปา. ๕.๓.๖๑, ๖๒].
อิยิ’ฏฺปจฺจเยสุ ปเรสุ วุทฺธสทฺทสฺส โช โหติ.
วุทฺธานํ อติสเยน วุทฺโธติ เชยฺโย, เชฏฺโ.
๕๕๗. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสชา [ก. ๒๖๓, ๒๖๔, ๒๖๕; รู. ๓๙๒, ๓๙๓, ๓๙๔; นี. ๕๑๒, ๕๑๔, ๕๑๕; จํ. ๔.๓.๔๙, ๕๑; ปา. ๕.๓.๖๐, ๖๓; ‘… ทสา’ (พหูสุ)].
อิย, อิฏฺปจฺจเยสุ ปเรสุ พาฬฺห, อนฺติก, ปสตฺถสทฺทานํ สาธ, เนท, ส, ชาเทสา โหนฺติ.
พาฬฺหานํ อติสเยน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโ, อนฺติกานํ อติสเยน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโ, ปสตฺถานํ อติสเยน ปสตฺโถติ เสยฺโย, เสฏฺโ, เชยฺโย, เชฏฺโ.
๕๕๘. กณกน อปฺปยุวานํ [ก. ๒๖๖, ๒๖๗; รู. ๓๙๕, ๓๙๖; นี. ๕๑๖, ๕๑๗; จํ. ๔.๓.๕๓; ปา. ๕.๓.๖๔].
อิย ¶ , อิฏฺปจฺจเยสุ ปเรสุ อปฺป, ยุวสทฺทานํ กณ, กนอาเทสา โหนฺติ.
อปฺปานํ นวานํ อติสเยน อปฺโป นโวติ กณิโย, กณิฏฺโ, ยุวานํ ตรุณานํ อติสเยน ยุวา ตรุโณติ กนิโย, กนิฏฺโ, กนิเย วเย ภวา กฺา.
๕๕๙. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช สุหชฺช มทฺทวาริสฺยาส ภาชฺเถยฺยพาหุสจฺจา [ก. ๓๖๐, ๓๖๑; รู. ๓๘๗, ๓๘๘; นี. ๗๘๐, ๗๘๑; ‘…ริสฺสา…’’ (พหูสุ)].
ภาว, กมฺเมสุ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. ตตฺถ อชฺชว, มทฺทวา’สภสทฺทา ณมฺหิ สิชฺฌนฺติ, เสสา ณฺยมฺหิ.
ตตฺถ อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อิมินา สุตฺเตน ณมฺหิ อุสฺส อตฺตํ, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ อิติ อุสฺส อวตฺตํ. เอวํ มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อุสภสฺส ภาโว อาสภํ, อุสฺส อาตฺตํ. กุสิตสฺส [กุสีตสฺส?] ภาโว โกสชฺชํ, อิมินา อิโลโป, ตฺยสฺส ชฺชตฺตํ, ปริสาสุ อุปฺปนฺโน ปาริสชฺโช [ที. นิ. ๒.๒๑๕], ทาคโม, สุหทโยว สุหโท, ยโลโป, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ [ชา. ๑.๕.๒๓], อิสิโน อิทํ อาริสฺยํ, อิสฺส อาริตฺตํ, อาชานิยสฺส [อาชานียสฺสาติปิ ทิสฺสติ] ภาโว อาชฺํ, ยโลโป, ปุน ‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ อิโลโป, ตโต ปรํ สนฺธิรูปํ, อาชานิโย เอว วา อาชฺโ [ชา. ๑.๑.๒๔], สกตฺเถ ณฺโย, เถนสฺส ภาโว, กมฺมํ วา เถยฺยํ, นสฺส ยตฺตํ, พหุสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อุสฺส อตฺตํ, ปุน สนฺธิรูปํ.
๕๖๐. อธาตุสฺส เก [ปาณินิเย, จนฺเท จ ‘กาก’อิติ ปฺจมฺยนฺตํ ทิสฺสเต] สฺยาทิโต เฆสฺสิ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
‘เฆสฺสี’ติ ¶ เฆ+อสฺส+อิ, ฉปทมิทํ สุตฺตํ.
อธาตุสฺส อวยวภูเต กกาเร ปเร ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ กนิสฺสิเต เฆ อสฺยาทิโต ปเร สติ.
พาลิกา, เอกิกา, หตฺถิโปติกา, มหลฺลิกา, กุมฺภการิกา, กมฺมการิกา, อนฺนทายิกา, อุปาสิกา, สาวิกา, ธมฺมวาจิกา.
อธาตุสฺสาติ กึ? กุลุปกา- ภิกฺขุนี, เธนุปกา, ขีรุปกา-วจฺฉี, อิธ ธาตฺวาเทโสปิ กกาโร ธาตุสฺํ ลภติเยว.
เกติ กึ? เวทนา, เจตนา.
อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา-ราชธานี.
อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา-สาลา.
เอตฺถ จ พหโว ปริพฺพาชกา ยสฺสา สา พหุปริพฺพาชกาติ วิคฺคโห. ปริพฺพาชกสทฺโท ปกติสฺยาทิสทฺโท โหติ, ตสฺมา กนิสฺสิตสฺส ฆสฺสฺส อาการสฺส สฺยาทิโต ปรตฺตา ปุพฺพสฺส อสฺส อิตฺตํ น ภวติ. ยทิ ภเวยฺย, พหุกา ปริพฺพาชิกาโย ยสฺสนฺติ อตฺถปฺปสงฺโค สิยาติ.
อิติ นานาตฺตราสิ นิฏฺิโต.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-
ทีปนิยา ตทฺธิตกณฺโฑ ปฺจโม.
๖. อาขฺยาตกณฺฑ
สุทฺธกตฺตุรูป
อถ ¶ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปกํ ลิงฺคเภทรหิตํ กฺริยาปธานวาจกํ ตฺยาทฺยนฺตนามกํ อาขฺยาตปทํ ทีปิยเต.
ตตฺถ กฺริยํ ธาเรตีติ ธาตุ. สา ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิธา.
ตตฺถ ภู, หู, คมุ, ปจ อิจฺจาทิ ปกติธาตุ นาม สภาเวน สิทฺธตฺตา.
ติติกฺข, ติกิจฺฉ, พุภุกฺข, ชิฆจฺฉอิจฺจาทิ วิกติธาตุ นาม สงฺขตวเสน สิทฺธตฺตา.
ปุตฺตีย, ปพฺพตาย อิจฺจาทิ นามธาตุ นาม นามภูตสฺส สโต กฺริยวาจีปจฺจยโยเคน ธาตุฏฺาเน ิตตฺตา.
ปกติธาตุ จ สกมฺมิกา’กมฺมิกวเสน ทุวิธา.
ตตฺถยา ธาตุ กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา สกมฺมิกา นาม. คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิ.
ยา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา อกมฺมิกา นาม. ภวติ, โหติ, ติฏฺติ, เสติ อิจฺจาทิ.
สกมฺมิกา จ เอกกมฺมิก, ทฺวิกมฺมิกวเสน ทุวิธา.
ตตฺถ ยา เอกกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา เอกกมฺมิกา นาม. คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิ.
ยา ปธานา’ปธานวเสน กมฺมทฺวยาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา ทฺวิกมฺมิกา นาม.
สา จ นฺยาทิ, ทุหาทิวเสน ทุวิธา.
ตตฺถ ¶ ยา ธาตุ ปาปนตฺถา โหติ, สา นฺยาทิ นาม. อชํ คามํ เนติ, ภารํ คามํ วหติ, สาขํ คามํ อากฑฺฒติ.
เสสา ทฺวิกมฺมิกา ทุหาทิ นาม. คาวึ ขีรํ ทุหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, ทายกํ ภิกฺขํ ภิกฺขติ, โคณํ วชํ รุนฺธติ, ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ, สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ, ภควา ภิกฺขู เอตํ [วจนํ] อโวจ, ราชา อมจฺจํ วจนํ พฺรวีติ อิจฺจาทิ.
ตตฺถ ยทา กมฺมสฺมึ รูปํ สิชฺฌติ, ตทา วิภตฺติ, ปจฺจยา นฺยาทิมฺหิ ปธานกมฺมํ วทนฺติ, ทุหาทิมฺหิ อปธานกมฺมํ, สพฺพธาตูสุ การิตโยเค การิตกมฺมนฺติ, สพฺพฺเจตํ ธาตูนํ ปกติอตฺถวเสน วุตฺตํ, อเนกตฺถตฺตา ปน ธาตูนํ อตฺถนฺตรวจเน วา นานุปสคฺคโยเค วา อกมฺมิกาปิ สกมฺมิกา โหนฺติ, สกมฺมิกาปิ อกมฺมิกา โหนฺติ.
อตฺถนฺตรวจเน ตาว –
วิท – สตฺตายํ, ธมฺโม วิชฺชติ, สํวิชฺชติ.
วิท – าเณ, ธมฺมํ วิทติ.
วิท – ลาเภ, ธนํ วินฺทติ.
วิท – อนุภวเน, สุขํ เวเทติ, วิปากํ ปฏิสํเวเทติ [ม. นิ. ๓.๓๐๓].
วิท – อาโรจเน, เวทยามหํ ภนฺเต เวทยตีติ มํ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒], การณํ นิเวเทติ, ธมฺมํ ปฏิเวเทติ อิจฺจาทิ.
นานุปสคฺคโยเค –
ปท-คติยํ, มคฺคํ ปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ, มคฺโค อุปฺปชฺชติ, นิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, โภโค ภวติ, สมฺภวติ, โภคํ อนุภวติ, ตณฺหํ ¶ อภิภวติ, ปริภวติ, อธิภวติ, อรฺํ อภิสมฺภวติ, อชฺโฌคาหตีติ อตฺโถ. คจฺฉนฺตํ มคฺเค อภิสมฺภวติ, สมฺปาปุณาตีติ อตฺโถ อิจฺจาทิ.
ปทานํ พฺยฺชนสมฺปตฺติยา วา อตฺถสมฺปตฺติยา วา อุปการกา วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจยา นาม.
ตตฺถ วิภตฺติโย ตฺยาทิ, ตฺวาทิอิจฺจาทินา อฏฺวิธา ภวนฺติ, สรูปโต ฉนฺนวุติวิธา.
ตตฺถ ปุพฺพฉกฺกภูตานิ อฏฺจตฺตาลีสรูปานิ ปรสฺสปทานิ นาม. ปรฉกฺกภูตานิ อฏฺจตฺตาลีสรูปานิ อตฺตโนปทานิ นาม.
ตตฺถ ปรหิตปฏิสํยุตฺเตสุ าเนสุ ปวตฺติพหุลานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ นาม. อตฺตหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ปวตฺติพหุลานิ อตฺตโนปทานิ นามาติ เอเก.
ปโร วุจฺจติ กตฺตา สพฺพกฺริยาสาธารณตฺตา, อตฺตา วุจฺจติ กมฺมํ สกสกกฺริยาสาธารณตฺตา, ปรสฺส อภิธายกานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, อตฺตโน อภิธายกานิ ปทานิ อตฺตโนปทานีติ อฺเ.
อตฺตา วุจฺจติ ปทตฺถานํ สรีรภูตา กฺริยา, กตฺตุนา ปน สาธฺยฏฺเน กฺริยรูปานิ ภาว, กมฺมานิปิ อตฺตาติ วุจฺจนฺติ. สาธกฏฺเน เตหิ ปรภูโต กตฺตา ปโร นามาติ อปเร.
อตฺตา วุจฺจติ อมฺหตฺโถ, ปโร วุจฺจติ ตุมฺห, นามตฺโถ, ปุพฺพฉกฺกานิ ปรพหุลตฺตา ปรสฺสปทานิ นาม, ปรฉกฺกานิ ปน รูฬฺหีวเสน อตฺตโนปทานิ นามาติปิ วทนฺติ. อิทํ น ยุชฺชติ ปรฉกฺเกสุ ตพฺพหุลมตฺตสฺสาปิ อสิทฺธตฺตา. ปาฬิภาสํ ปน ปตฺวา ทฺวินฺนํ ฉกฺกานํ อตฺตหิต, ปรหิเตสุ วา ตีสุ การเกสุ วา ปวตฺตินานาตฺตํ น ทิสฺสติเยว, ตสฺมา อิมสฺมึ คนฺเถ ตํ นามทฺวยํ น คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ปจฺจยา ¶ ปน จตุพฺพิธา วิกรณ, กิจฺจ, การิต, ธาตุปจฺจยวเสน.
ตตฺถ เย ธาตุสิทฺธานิ ตฺยาทิปทานิ ตพฺพาทิปทานิ จ คณวิภาควเสน อฺมฺํ วิสทิสรูปานิ กโรนฺติ, เต วิกรณปจฺจยา นาม, ล, ย, โณอิจฺจาทโย.
ภาว, กมฺมวิสโย กฺโย กิจฺจปจฺจโย นาม.
ปเรสํ อาณาปนสงฺขาเต ปโยชกพฺยาปาเร ปวตฺตา ณิ, ณาปิปจฺจยา การิตปจฺจยา นาม.
วิสุํ ตํตํกฺริยวาจีภาเวน ธาตุรูปา ข, ฉ, สอิจฺจาทิกา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา นาม.
‘‘กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปก’’นฺติ เอตฺถ อตีต, ปจฺจุปฺปนฺนา’นาคต, กาลวิมุตฺตวเสน กาลเภโท จตุพฺพิโธ.
ตตฺถ หิยฺยตฺตนี, อชฺชตฺตนี [อชฺชตนี (พหูสุ)], ปโรกฺขาติ อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย อตีเต กาเล วตฺตนฺติ.
วตฺตมานา, ปฺจมีติ ทฺเว ปจฺจุปฺปนฺเน.
เอกา ภวิสฺสนฺตี อนาคเต.
สตฺตมี, กาลาติปตฺตีติ ทฺเว กาลวิมุตฺเต วตฺตนฺติ, อยํ กิร โปราณิโก วิภตฺตีนํ กโม, โส จ ปาฬิยา สเมติเยว.
‘‘สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ.
อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑] จ –
‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา’’ติ จ [อป. เถร ๑.๑.๕๘๘] ปาฬี. อิมสฺมึ กเม ปฺจมี, สตฺตมีติ นามทฺวยมฺปิ อนฺวตฺถวเสน สิทฺธํ ¶ ภวติ. ปจฺฉา ปน ครุโน วตฺติจฺฉาวเสน วิภตฺตีนํ นานากมํ กโรนฺติ.
กตฺตุ, กมฺม, ภาวา ปน การกเภโท นาม. ตตฺถ ภาโว ทุวิโธ สาธฺย, สาธนวเสน วิเสสน, วิเสสฺยวเสน จ. ตตฺถ ธาตฺวตฺถกฺริยา สาธฺยภาโว นาม. ปจฺจยตฺถกฺริยา สาธนภาโว นาม.
เตสุ สาธฺยภาโว นานาธาตูนํ วเสน นานาวิโธ โหติ. สาธนภาโว นานาธาตฺวตฺถานํ ปวตฺตาการสงฺขาเตน เอกฏฺเน เอโกว โหติ. โส ปน ยถา ชาติ นาม อนุปฺปนฺนปกฺเข ิเต สงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺตี วิย ขายติ, ตถา โวหารวิสยมตฺเต ิเต สพฺพธาตฺวตฺเถ ปาตุโภนฺเต กโรนฺโต วิย ขายติ, ตสฺมา โส สาธนนฺติ จ การกนฺติ จ วุจฺจติ. ยถา จ ชาติวเสน อุปฺปนฺนา สงฺขตธมฺมา ‘‘จินฺตนํ ชาตํ, ผุสนํ ชาต’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ชาตึ วิเสเสนฺติ, ตถา ปจฺจยตฺถวเสน ปาตุโภนฺตา นานาธาตฺวตฺถาปิ ‘‘ภุยฺยเต, คมฺยเต, ปจฺจเต, ภวนํ, คมนํ, ปจน’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ปจฺจยตฺถํ วิเสเสนฺติ. วตฺติจฺฉาวเสน ปน ภาวสาธนปเทสุ ธาตฺวตฺถ, ปจฺจยตฺถานํ อเภโทปิ วตฺตุํ ยุชฺชติเยว. อิธ ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ สาธนภาโว อธิปฺเปโตติ.
ปม, มชฺฌิมุ’ตฺตมปุริสา ปุริสเภโท. ‘ปุริโส’ติ จ ‘‘ยํกิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’’ติ [ม. นิ. ๓.๑] เอตฺถ อตฺตา เอว วุจฺจติ, โส จ อตฺตา ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ [อ. นิ. ๖.๔๓; วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๐] เอตฺถ การโกติ วุจฺจติ. อิติ ‘ปุริโส’ติ การโก เอว.
โส จ ติวิโธ นามตฺโถ, ตุมฺหตฺโถ, อมฺหตฺโถ จาติ. ตตฺถ อตฺตโน อชฺฌตฺตสนฺตานภูตตฺตา อมฺหตฺโถ อุตฺตมปุริโส ¶ นาม, เสสา ปน กเมน ปมปุริโส, มชฺฌิมปุริโสติ วุจฺจนฺติ. วิภตฺติโย ปน ตทฺทีปกตฺตา ปมปุริสาทินามํ ลภนฺติ. อิทฺจ นามํ การกเภเท อนฺโตคธเมวาติ กตฺวา อิมสฺมึ คนฺเถ น คหิตนฺติ.
สงฺขฺยาเภโท ทุวิโธ เอกตฺต, พหุตฺตวเสน.
‘ลิงฺคเภทรหิต’นฺติ ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, กุลํ คจฺฉติ’’ อิจฺจาทีสุ ‘ปุริโส’อิจฺจาทีนํ อภิเธยฺยปทานํ ลิงฺคานุคโต รูปเภโท อาขฺยาตปเท นตฺถิ.
‘กฺริยาปธานวาจก’นฺติ เอตฺถ กฺริยํ เอว ปธานโต อภิธาติ, น นามปทํ วิย ทพฺพํ ปธานโต อภิธาตีติ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กฺริยา นาม ธาตฺวตฺถภาโว วุจฺจติ, สา จ กาลวเสน อตีตกฺริยา, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยา, อนาคตกฺริยา, กาลวิมุตฺตกฺริยาติ จตุพฺพิธา โหติ.
อาณตฺติกฺริยา, อาสิฏฺกฺริยา, อนุมติกฺริยา, ปริกปฺปกฺริยา, อรห, สกฺก, วิธิ, นิมนฺตนา’มนฺตนาทิกฺริยาติ พหุวิโธ กฺริยาเภโทติ.
ภู-สตฺตายํ, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, ตสฺสํ สตฺตายํ, ภูธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, สพฺพปทตฺถานํ สทฺท, พุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานภาเว วตฺตเตตฺยตฺโถ.
๕๖๑. กฺริยตฺถา [ก. ๔๓๒, ๔๕๕; รู. ๓๖๒, ๕๓๐; นี. ๙๐๕, ๙๓๖; ปา. ๓.๑.๙๑].
อธิการสุตฺตมิทํ, กฺริยตฺถา ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺตีติ อตฺโถ. กฺริยา อตฺโถ ยสฺสาติ กฺริยตฺโถ. ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิโธ ธาตุ, การิตปจฺจยนฺตรูปมฺปิ วิกติธาตุมฺหิ สงฺคยฺหติ.
๕๖๒. วตฺตมาเนติ ¶ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห [ก. ๔๑๔; รู. ๔๒๘; นี. ๘๗๒; จํ. ๑.๒.๘๒; ปา. ๓.๒.๑๒๓].
อารภิตฺวา นิฏฺํ อนุปคโต ภาโว วตฺตมาโน นาม, ตํสมฺพนฺธีกาโลปิ ตทูปจาเรน วตฺตมาโนติ วุจฺจติ. วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติ. อยฺจ วิภตฺติ ตฺยาทีติ จ วตฺตมานกาลวิสยตฺตา วตฺตมานาติ จ สิชฺฌติ.
๕๖๓. ปุพฺพาปรฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหมฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา [ก. ๔๐๘; รู. ๔๓๑; นี. ๘๖๗].
ตุมฺหนามํ, อมฺหนามํ, ตทุภยโต เสสนามนฺติ ตีสุ นาเมสุ ปยุชฺชมาเนสุ วา คมฺยมาเนสุ วา เอกสฺมึ วา อเนเกสุ วา อตฺเถสุ ปุพฺพฉกฺก, ปรฉกฺกานํ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิม, อุตฺตม, ปมา วิภตฺติโย ภวนฺติ. ‘‘อุตฺตมนฺติ อุตฺตรํ อนฺติม’’นฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน วุตฺตํ.
เอตฺถ จ วิภตฺติวิธานมุเขน ตํตํสฺาวิธานมฺปิ สิทฺธํ โหติ.
กถํ?ติ, อนฺติ, สิ, ถ, มิ, ม อิติ ปุพฺพฉกฺกํ นาม.
เต, อนฺเต, เส, วฺเห, เอ, มฺเห อิติ ปรฉกฺกํ นาม.
ปุพฺพฉกฺเก จ-ติ, อนฺติทฺวยํ ปมทุกํ นาม, สิ, ถทฺวยํ มชฺฌิมทุกํ นาม, มิ, มทฺวยํ อุตฺตมทุกํ นาม. เอวํ ปรฉกฺเก.
ตตฺถ ตุลฺยาธิกรณภูเต เสสนาเม ปยุชฺชมาเน วา คมฺยมาเน วา ปมทุกํ ภวติ. ตถา ตุมฺหนาเม มชฺฌิมทุกํ, อมฺหนาเม อุตฺตมทุกํ. ทุเกสุ จ เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ.
เอตฺถ ¶ จ นามานํ อตฺถนิสฺสิตา กตฺวตฺถ, กมฺมตฺถา อิธ นามตฺถาติ วุจฺจนฺติ. กตฺตุ, กมฺมสงฺขาเต ยสฺมึ นามตฺเถ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติ, โส นามตฺโถ ตฺยาทิวาจกานํ เอว วาจฺจภูโต วุตฺตตฺโถ นาม โหติ, น สฺยาทิวิภตฺตีนํ.
วุตฺตกตฺตุ, กมฺมาธิฏฺานสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส วาจกํ นามปทํ อภิเธยฺยปทํ นาม, เอตเทว ตุลฺยาธิกรณปทนฺติ จ วุจฺจติ.
อมาทโย จ อตฺถวาจกวิภตฺติโย เอตสฺมึ โอกาสํ น ลภนฺติ, ลิงฺคตฺถมตฺตโชติกา ปมาวิภตฺติ เอว โอกาสํ ลภติ. เอวรูปานิ ตุลฺยาธิกรณภูตานิ อภิเธยฺยปทานิ สนฺธาย สุตฺเต ‘ตุมฺหมฺหเสเสสู’ติ วุตฺตํ.
อิทฺจ สุตฺตํ สุทฺเธหิ ตุมฺห’มฺห, เสสนาเมหิ ยุตฺตวากฺเย จ มิสฺสเกหิ ยุตฺตวากฺเย จาติ ทฺวีสุ ทฺวีสุ วากฺเยสุ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ สุทฺเธหิ ยุตฺเต ปจฺเจกํ ทุกานิ วตฺตนฺติ. ยถา? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามาติ.
ตถา สุทฺธทฺวนฺเทปิ. ยถา? โส จ โส จ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ วา. เต จ เต จ คจฺฉนฺติ, โส จ เต จ คจฺฉนฺติ, ตฺวฺจ ตฺวฺจ คจฺฉสิ, คจฺฉถ วา. ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, ตฺวฺจ ตุมฺเห จ คจฺฉถาติ.
มิสฺสเกหิ ยุตฺเต ทฺวนฺทวากฺเย ปน ‘วิปฺปฏิเสเธ’ติ สงฺเกตตฺตา ปรทุกานิ เอว โอกาสํ ลภนฺติ, เตสุ จ พหุวจนานิ เอว. ยถา? โส จ ตฺวฺจ คจฺฉถ, โส จ อหฺจ คจฺฉาม, ตฺวฺจ อหฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวฺจ อหฺจ คจฺฉาม. เอกวจนจตุกฺกํ.
เต จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, เต จ มยฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ มยฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ มยฺจ คจฺฉาม. พหุวจนจตุกฺกํ.
โส ¶ จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, โส จ มยฺจ คจฺฉาม, ตฺวฺจ มยฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวฺจ มยฺจ คจฺฉาม. เอกวจนมูลจตุกฺกํ.
เต จ ตฺวฺจ คจฺฉถ, เต จ อหฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ อหฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ อหฺจ คจฺฉาม. พหุวจนมูลจตุกฺกํ.
อปิ จ ตฺวฺจ โส จ คจฺฉถ, อหฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวฺจ อหฺจ โส จ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ โส จ คจฺฉถ, มยฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวฺจ เต จ คจฺฉถ, อหฺจ เต จ คจฺฉามอิจฺจาทีนิปิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ.
อตฺริมา ปาฬี – ตุวฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถ [ชา. ๑.๘.๗]. อหฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสม [ชา. ๑.๘.๗].
อหฺจ ทานิ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสาม [ม. นิ. ๒.๑๖๐].
อหฺจ อิเม จ ภิกฺขู สมาธินา นิสีทิมฺหา.
อหฺจ ภริยา จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๓].
อหฺจ สามิโก จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] อิจฺจาทิ.
ยํ ปน ‘‘โส จ คจฺฉติ, ตฺวฺจ คจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วา ‘‘โส จ คจฺฉติ, อหฺจ คจฺฉามี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มยํ คจฺฉามา’’ติ วา วจนํ, ตํ ปกติพหุวจนเมว, น ปโรปุริสพหุวจนํ.
ยฺจ กจฺจายเน – ‘‘สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส’’ติ [นี. ๒๑๖ ปิฏฺเ] สุตฺตํ, ตตฺถปิ สพฺเพสํ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา มิสฺสกภูตานํ ¶ นาม, ตุมฺห’มฺหานํ เอกโต อภิธาเน มิสฺสกทฺวนฺทวากฺเย ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพติ อตฺโถ น น สมฺภวตีติ.
๕๖๔. กตฺตริ โล [ก. ๔๕๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕].
อปโรกฺเขสุ มาน, นฺต, ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ ลานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ. ลานุพนฺโธ ‘อูลสฺเส’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺโถ.
เอเตน ยตฺถ มาน, นฺต, ตฺยาทโย กตฺตริ วตฺตนฺติ, ตตฺถ อยํ ลปจฺจโยติ ลปจฺจเยน เตสํ กตฺตุวาจกภาวํ าเปติ, เอส นโย ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสุ…’’ อิจฺจาทีสุปิ.
เอตฺถ จ วิกรณปจฺจยา นาม พฺยฺชนปูรณา เอว โหนฺติ, น อตฺถปูรณา, ตสฺมา ยสฺมึ ปโยเค เตหิ วินา ปทรูปํ น สิชฺฌติ, ตตฺเถว เต วตฺตนฺติ. ยตฺถ สิชฺฌติ, ตตฺถ น วตฺตนฺติ, อยมฺปิ ลปจฺจโย ธาตุโต ปรํ วิภตฺติสเร วา อาคมสเร วา อสนฺเต วตฺตติ, สนฺเต ปน ‘‘ปจามิ, ปจาม, ปจาหิ, คเมติ, คเมนฺติ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ’’-อิจฺจาทีสุ การิยนฺตรตฺถาย วตฺตติ. ยตฺถ จ ปจฺจยานํ โลโป วิหิโต, ตตฺถ คณนฺตร, รูปนฺตรปฺปสงฺคปฏิสิทฺธาย วตฺตติ, อฺตฺถ น วตฺตติ.
๕๖๕. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย [ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๑.๑.๘๒; ปา. ๓.๑.๖๐].
วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจโย นาม. อิ, กี, ขิ, จิ, ชิ อิจฺจาทโย อิวณฺณา นาม. จุ, ชุ, ภู, หู อิจฺจาทโย อุวณฺณา นาม. ปจฺจเย ปเร เอกกฺขรธาตฺวนฺตานํ อิวณฺณุ’วณฺณานํ กเมน เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติ. ‘ปโร กฺวจี’ติ ปรสรโลโป.
สํปุพฺโพ-สมฺโภติ ¶ , สมฺโภนฺติ, สมฺโภสิ, สมฺโภถ, สมฺโภมิ, สมฺโภม.
อนุปุพฺโพ-อนุภวเน, โส โภคํ อนุโภติ, เต โภคํ อนุโภนฺติ, ตฺวํ โภคํ อนุโภสิ, ตุมฺเห โภคํ อนุโภถ, อหํ โภคํ อนุโภมิ, มยํ โภคํ อนุโภม.
ตตฺถ ยถา ‘‘นีโล ปโฏ’’ติ เอตฺถ นีลสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ คุณสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นาม.
คุณนิสฺสโย ทพฺพตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
นีลสทฺโท ปน วจฺจาตฺถเมว อุชุํ วทติ, นีลสทฺทมตฺตํ สุณนฺโต นีลคุณเมว อุชุํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ปโฏ’’ อิติ ปทนฺตเรน นีลสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ.
ตถา ‘‘อนุโภตี’’ติ เอตฺถ ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ กตฺตุสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นาม.
สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
ติสทฺโท ปน วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํ. ‘‘อนุโภตี’’ติ สุณนฺโตสาธฺยกฺริยาสหิตํ กตฺตารเมว อุชุํ ชานาติ, น กิฺจิ ทพฺพนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา ‘‘โส’’ อิติ ปทนฺตเรน ติสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน ติสทฺเทเนว อุชุํ วุตฺตตฺตา ตติยาวิภตฺติยา ปุน อาจิกฺขิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ลิงฺคตฺถโชตนตฺถํ อภิเธยฺยปเท ปมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตตีติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
๕๖๖. เอโอนมยวา สเร [ก. ๕๑๓, ๕๑๔; รู. ๔๓๕, ๔๙๑; นี. ๑๐๒๗, ๑๐๒๘].
สเร ¶ ปเร เอ, โอนํ กเมน อย, อวา โหนฺติ. ย, เวสุ อ-กาโร อุจฺจารณตฺโถ.
ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวถ.
๕๖๗. หิมิเมสฺวสฺส [ก. ๔๗๘; รู. ๔๓๘; นี. ๙๕๙].
หิ, มิ, เมสุ ปเรสุ อ-การสฺส ทีโฆ โหติ.
ภวามิ, ภวาม.
ปรฉกฺเก – ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวมฺเห.
ปปุพฺโพ ภู-ปวตฺติยํ, นที ปภวติ.
อธฺยา’ภิ, ปริปุพฺโพ หึสายํ, อธิภวติ, อภิภวติ, ปริภวติ.
วิปุพฺโพ วินาเส, ปากเฏ, โสภเณ จ, วิภวติ.
ปราปุพฺโพ ปราชเย, ปราภวติ.
อภิ, สํปุพฺโพ ปตฺติยํ, อชฺโฌคาเห จ, อภิสมฺภวติ, ตถา ปาตุพฺภวติ, อาวิภวติ อิจฺจาทิ.
อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํ.
สุทฺธภาวกมฺมรูป
๕๖๘. กฺโย ¶ ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุ [ก. ๔๔๐; รู. ๔๔๕; นี. ๙๒๐; จํ. ๑.๑.๘๐; ปา. ๓.๑.๖๗].
ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน, นฺตปจฺจเยสุ ตฺยาทีสุ จ ปเรสุ กฺริยตฺถา ภาวสฺมึ กมฺมนิ จ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ, พหุลาธิการา กฺวจิ กตฺตริ จ.
รูปํ วิภุยฺยติ, โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ภตฺตํ ปจฺจติ, คิมฺเห อุทกํ ฉิชฺชติ, กุสูโล ภิชฺชติ.
กานุพนฺเธ นาคเม จ อิวณฺณุ’วณฺณานํ อสฺส จ เต เอ, โอ,-อา น โหนฺตีติ กฺยมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ.
กมฺเม-เตน ปุริเสน โภโค อนุภูยติ, เตน โภคา อนุภูยนฺติ, เตน ตฺวํ อนุภูยสิ, เตน ตุมฺเห อนุภูยถ, เตน อหํ อนุภูยามิ, เตน มยํ อนุภูยาม. ยสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตฺจ, อนุภุยฺยติ, อนุภุยฺยนฺติ.
ตตฺถ ‘‘อนุภูยตี’’ติ เอตฺถ กฺยปจฺจยสหิตสฺส ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ กมฺมสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นาม.
สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
ติสทฺโท ปน กฺยปจฺจยสหิโต วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํ. ‘‘อนุภูยตี’’ติ สุณนฺโต สาธฺยกฺริยาสหิตํ กมฺมสตฺตึ เอว อุชุํ ชานาติ, น กิฺจิ ทพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว.
อนุภูยเต ¶ , อนุภุยฺยเต, อนุภูยนฺเต, อนุภุยฺยนฺเต, อนุภูยเส, อนุภูยวฺเห, อนุภูเย, อนุภุยฺเย, อนุภูยมฺเห, อนุภุยฺยมฺเห.
๕๗๐. ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘คุรุ…’ (พหูสุ)].
ครุปุพฺพมฺหา รสฺสโต นฺเต, นฺตีนํ เรอาเทโส โหติ.
ชายเร, ชายนฺติ, ชายเร, ชายนฺเต, คจฺฉเร, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร, คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺเต.
ครุปุพฺพาติ กึ? ปจนฺติ, ปจนฺเต.
รสฺสาติ กึ? ปาเจนฺติ, ปาจนฺเต.
เอตฺถ จ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สพฺพํ หิทํ ภฺชเร กาลปริยายํ [ชา. ๑.๑๕.๓๗๐], มฺุจเร พนฺธนสฺมา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๘], ชีวเร’ วาปิ สุสฺสตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๔๐] เอตานิ ปาฬิปทานิ สิชฺฌนฺติ.
ตตฺถ ‘ภฺชเร’ติ ภิชฺชติ, ‘มฺุจเร’ติ มฺุจนฺตุ, ‘ชีวเร’ วาปี’ติ ชีวนฺโต’วาปิ. อนุภูยเร, อนุภูยนฺติ, อนุภูยเร, อนุภูยนฺเต.
ภาโว นาม ภวน, คมนาทิโก กฺริยากาโร, โส ธาตุนา เอว ตุลฺยาธิกรณภาเวน วิเสสียติ, น นามปเทน, ตสฺมา ตตฺถ ตุมฺห’มฺห, เสสนามวเสน ตฺยาทิทุกวิเสสโยโค นาม นตฺถิ, ปมทุกเมว ตตฺถ ภวติ, ทพฺพสฺเสว จ ตสฺส อพฺยตฺตสรูปตฺตา สงฺขฺยาเภโทปิ นตฺถิ, เอกวจนเมว ภวติ.
เตน โภคํ อนุภูยติ, อนุภุยฺยติ, อนุภูยเต, อนุภุยฺยเต, อนุภวนํ โหตีติ อตฺโถ.
อิติ สุทฺธภาวกมฺมรูปานิ.
เหตุกตฺตุรูป
๕๗๑. ปโยชกพฺยาปาเร ¶ ณาปิ จ [ก. ๔๓๘; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔].
โย สุทฺธกตฺตารํ ปโยเชติ, ตสฺส ปโยชกสฺส กตฺตุโน พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ จ ณาปิ จ โหนฺติ. ณานุพนฺธา วุทฺธุตฺถา.
เตสุ จ อาการนฺตโต [‘อโต’ (โมค.)] ณาปิเยว โหติ, ทาเปติ, ทาปยติ.
อุวณฺณนฺตโต ณิเยว, สาเวติ, สาวยติ.
เสสโต ทฺเวปิ, ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติ.
ปโยชกพฺยาปาโรปิ กฺริยา เอวาติ ตทตฺถวาจีหิ ณิ,-ณาปีหิ ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ ณิ, ณาปีนฺจ วุทฺธิ.
โส มคฺคํ ภาเวติ, เต มคฺคํ ภาเวนฺติ, ตฺวํ มคฺคํ ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ ภาเวถ, อหํ มคฺคํ ภาเวมิ, มยํ มคฺคํ ภาเวม.
๕๗๒. อายาวา ณานุพนฺเธ [ก. ๕๑๕; รู. ๕๔๑; นี. ๑๐๒๙].
เอ, โอนํ กเมน อาย, อาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สุตฺตวิภตฺติยา อณานุพนฺเธปิ อายา’วา โหนฺติ.
เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติ.
อปปุพฺโพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, อปจายนฺติ.
เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ อิจฺจาทิ.
๕๗๓. ณิณาปฺยาปีหิ จ [‘‘…วา’’ (พหูสุ)].
ณิ ¶ , ณาปิ, อาปีหิ จ กตฺตริ โล โหติ วา.
การยติ, การาปยติ, สทฺทาปยติ.
อิมินา อสเร าเน อยาเทสโต ปรํ อกาโร โหติ, โส มคฺคํ ภาวยติ, ภาวยนฺติ, ภาวยสิ, ภาวยถ, ภาวยามิ, ภาวยาม.
อิติ เหตุกตฺตุรูปานิ.
ตฺยาทิ
‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ณิ, ณาปิปจฺจยนฺตโต โย.
๕๗๔. กฺยสฺส [ก. ๔๔๒; รู. ๔๔๘; นี. ๙๒๒].
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อาทิมฺหิ อี โหติ.
เตน มคฺโค ภาวียติ, เตน มคฺคา ภาวียนฺติ, เตน ตฺวํ ภาวียสิ, เตน ตุมฺเห ภาวียถ, เตน อหํ ภาวียามิ, เตน มยํ ภาวียาม.
รสฺสตฺเต-ภาวิยติ, ภาวิยนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยติ, ภาวิยฺยนฺติ. ตถา ภาวยียติ, ภาวยียนฺติ.
รสฺสตฺเต-ภาวยิยติ, ภาวยิยนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ภาวยิยฺยติ, ภาวยิยฺยนฺติ.
อกมฺมิกาปิ ยา ธาตุ, การิเต ตฺเว’กกมฺมิกา;
เอกกมฺมา ทฺวิกมฺมา จ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกา.
อิติ ¶ สุทฺธกตฺตุรูปํ, สุทฺธกมฺมรูปํ, เหตุกตฺตุรูปํ, เหตุกมฺมรูปนฺติ เอกธาตุมฺหิ จตฺตาริ นิปฺผนฺนรูปานิ ลพฺภนฺติ.
กตฺตุรูเปน เจตฺถ กมฺมกตฺตุรูปมฺปิ สงฺคยฺหติ. กุสูโล ภิชฺชติ, ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติ.
กมฺมรูเปน จ กตฺตุกมฺมรูปมฺปิ สงฺคยฺหติ. ตตฺถ ยํ ปทํ กตฺตุวาจกํ สมานํ สทฺทรูเปน กมฺมรูปํ ภวติ, ตํ กตฺตุกมฺมรูปํ นาม, ตํ ปาฬิยํ พหุลํ ทิสฺสติ.
รูปํ วิภาวิยฺยติ [มหานิ. ๑๐๘], อติกฺกมิยฺยติ, สมติกฺกมิยฺยติ, วีติวตฺติยฺยติ, นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], ปวตฺตํ อภิภุยฺยติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], จุตึ อภิภุยฺยติ, อุปปตฺตึ อภิภุยฺยตีติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙] โคตฺรภุ อิจฺจาทิ.
ตถา โส ปหีเยถาปิ โนปิ ปหีเยถ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], นิหิยฺยติ ยโส ตสฺส [ที. นิ. ๓.๒๔๖], หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส, ปเรติ ปริหายติ [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], อาชานียา หสียนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๖๙], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐] อิจฺจาทิ.
ยฺจ ‘ยมฺหิ ทา ธา มา ถา หา ปา มห มถาทีนมี’ติ กจฺจายเน สุตฺตํ, ตํ กมฺมนิ อิจฺฉนฺติ, กตฺตริ เอว ยุชฺชติ กมฺมนิ อิวณฺณาคมสฺส สพฺภาวา. สทฺทนีติยํ ปน ‘‘โส ปหียิสฺสตี’’ติ ปทานํ ภาวรูปตฺตํ ทฬฺหํ วทติ, ตานิ ปน กตฺตุกมฺมรูปานิ เอวาติ.
เอตฺถ จ วตฺตมานํ จตุพฺพิธํ นิจฺจปวตฺตํ, ปวตฺตาวิรตํ, ปวตฺตุปรตํ, สมีปวตฺตมานนฺติ.
ตตฺถ นิจฺจปวตฺเต – อิธายํ ปพฺพโต ติฏฺติ, จนฺทิมสูริยา ปริยายนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [อ. นิ. ๔.๖๙].
ปวตฺตาวิรเต ¶ – อปิ นุ เต คหปติ กุเล ทานํ ทียตีติ, ทียติ เม ภนฺเต กุเล ทานํ [อ. นิ. ๙.๒๐].
เอตฺถ จ ยาว ทาเน สอุสฺสาโห, ตาว ยถาปวตฺตา ทานกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ อุสฺสาหสฺส อวิรตตฺตา.
ปวตฺตุปรเต – น ขาทติ อยํ มํสํ, เนว ปาณํ หนติ [อ. นิ. ๓.๖๗], น อทินฺนํ อาทิยติ [อ. นิ. ๓.๖๗]. เอตฺถ ยาว ตพฺพิปกฺขกฺริยํ น กโรติ, ตาว วิรมณกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ.
สมีเป – อตีเต – กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ [สํ. นิ. ๑.๑๓๐], ราชคหโต อาคจฺฉามีติ. อนาคเต – ธมฺมํ เต เทเสมิ, สาธุกํ สุโณหิ.
สุตฺตวิภตฺเตน ตทาโยเค อตีเตปิ อยํ วิภตฺติ โหติ, วากจีรานิ ธุนนฺโต, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา [พุ. วํ. ๒.๓๗].
ยาว, ปุเร, ปุราโยเค อนาคเตปิ-อิเธว ตาว ติฏฺาหิ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ยํนูนาหํ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา], ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยติ [จูฬว. ๔๓๗], ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ [ชา. ๑.๑๖.๑๒๗].
เอกํสตฺเถปิ-นิรยํ นูนคจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย [ชา. ๒.๒๒.๓๓๑]. อวสฺสมฺภาวิยตฺเถปิ-ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ [พุ. วํ. ๒.๑๐๙], ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ [พุ. วํ. ๒.๘๑] วา.
อนิยมตฺเถปิ-มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา [ธ. ป. ๒] จินฺเตตีติ จิตฺตํ [ธ. ส. อฏฺ. ๑], ผุสตีติ ผสฺโส [ธ. ส. อฏฺ. ๑], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ.
กทา ¶ กรหิโยเคปิ-กทา คจฺฉติ, กรหิ คจฺฉติ, คมิสฺสติ วา.
อิติ ตฺยาทิ.
ตฺวาทิ
อถ ตฺวาทิ วุจฺจเต.
๕๗๕. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สุ วฺโห เอ อามเส [ก. ๔๒๔; รู. ๔๕๐; นี. ๘๙๗; จํ. ๑.๓.๑๒๒; ปา. ๓.๓.๑๖๒].
วตฺตมาเน กาเล ปฺห, ปตฺถนา, วิธีสุ กฺริยตฺถา ตฺวาทโย โหนฺติ.
ปฺเห-ธมฺมํ วา ตฺวํ อธิยสฺสุ วินยํ วา [ปาจิ. ๔๗๑ (อตฺถโต สทิสํ)].
ปตฺถนาสทฺเทน อาสีสาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ปตฺถนายํ-ภวาภเว สํสรนฺโต, สทฺโธ โหมิ อมจฺฉรี.
อาสีสายํ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ [จริยา. ๓.๘๙], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ [ปฏิ. ม. ๒.๒๒].
ยาจเน-เอกํ เม นยนํ เทหิ [จริยา. ๑.๕๙].
อายาจเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ [ที. นิ. ๒.๖๘], โอวทตุ มํ ภควา [สํ. นิ. ๓.๑], อนุสาสตุ มํ สุคต [สํ. นิ. ๓.๑], อุลฺลุมฺปตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. ๗๑], อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑], เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห [ชา. ๑.๓.๖๖].
วิธิสทฺเทน นิโยชนาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ¶ วิธิมฺหิ-อกุสลํ ปชหถ, กุสลํ อุปสมฺปชฺช วิหรถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐; ปารา. ๑๙], เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺเกถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐].
นิโยชเน-เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ [ที. นิ. ๒.๑๘๕], เอถ คณฺหถ พนฺธถ [ที. นิ. ๒.๓๔๒], มา โว มฺุจิตฺถ กิฺจนํ [ที. นิ. ๒.๓๔๒].
อชฺเฌสเน-อุทฺทิสตุ ภนฺเต เถโร ปาติโมกฺขํ [มหาว. ๑๕๕].
อาณตฺติยํ-สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ [ปารา. ๓๖๘].
เปสเน-คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา [ปารา. ๔๓๒].
ปวารณายํ-วทตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. อฏฺ. ๒๑๓], วเทถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐].
อนุมติยํ-ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหิ [ปาจิ. ๓๗๔].
วรทาเน-ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร [ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕], อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ [อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๙๒].
อนฺุายํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปฺหํ, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสิ [ที. นิ. ๒.๓๕๖].
กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห [สุ. นิ. ๑๐๓๖].
สมฺปฏิจฺฉเน-เอวํ โหตุ [ที. นิ. ๒.๔๑๙].
อกฺโกเส-มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], โจรา ตํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทนฺตุ [ม. นิ. อฏฺ. ๑].
สปเถ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔], มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔].
อามนฺตเน-เอตุ ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา [ชา. ๒.๒๒.๒๓๔๑], ‘‘เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยํ [มหาว. ๒๘], เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ’’ อิจฺจาทีสุปิ เอหิ, เอถสทฺทา อามนฺตเน ติฏฺนฺติ.
นิมนฺตเน-อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา สฺวาตนาย ภตฺตํ [ปารา. ๗๗].
ปเวทเน-เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒], อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ [ที. นิ. ๑.๒๙๙], ปุนารายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๖๙].
ปตฺตกาเล-ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต, ปรินิพฺพานกาโล ภนฺเต ภควโต [ที. นิ. ๒.๑๖๘], กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ [พุ. วํ. ๑.๖๗], พฺยากโรหิ อคฺคิเวสฺสน น ทานิ เต ตุณฺหีภาวสฺส กาโล [ม. นิ. ๑.๓๕๗].
อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ, อนุโภหิ, อนุโภถ, อนุโภมิ, อนุโภม, ภวตุ, ภวนฺตุ, ‘หิมิเมสฺวสฺสา’ติ หิ, มิ, เมสุ อสฺส ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวาหิ.
๕๗๖. หิสฺสโต โลโป [ก. ๔๗๙; รู. ๔๕๒; นี. ๙๖๐; จํ. ๕.๓.๙๙; ปา. ๖.๔.๑๐๕].
อการโต ปรสฺส หิสฺส โลโป โหติ.
อโตติ กึ? พฺรูหิ, เทหิ, โหหิ.
อิมินา อโต หิสฺส โลโป, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภว.
ตุมฺเห ปณฺฑิตา ภวถ, ภวามิ, ภวาม.
ปรฉกฺเก-โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ, ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห, อหํ ภเว, มยํ ภวามเส, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
อนุภูยตุ ¶ , อนุภูยนฺตุ, อนุภุยฺยตุ, อนุภุยฺยนฺตุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
ภาเวตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยตุ, ภาวยนฺตุ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
ภาวียตุ, ภาวียนฺตุ. รสฺสตฺเต-ภาวิยตุ, ภาวิยนฺตุ. ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยตุ, ภาวิยฺยนฺตุ. ตถา ภาวยียตุ, ภาวยียนฺตุอิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน ถสฺส วฺโห, ตุมฺเห ภววฺโห, ภวถ วา.
อิติ ตฺวาทิ.
เอยฺยาทิ
อถ เอยฺยาทิ วุจฺจเต.
๕๗๗. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห [เอยฺยวฺโห (โมคฺคลฺลานาทีสุ)] เอยฺยํ เอยฺยามฺเห วา [ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๐; จํ. ๑.๓.๑๒๐; ปา. ๓.๓.๑๕๖].
อฺมฺสมฺพนฺธินิยา เหตุกฺริยายฺจ ผลกฺริยายฺจ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วา. เหตุผเลสุปิ กทาจิ อฺวิภตฺตุปฺปตฺติทีปนตฺโถ วาสทฺโท, สเจ โส ยานํ ลภิสฺสติ, คมิสฺสติ, สเจ น ลภิสฺสติ, น คมิสฺสติ อิจฺจาทิ.
สเจ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, สุโข นาม ภเวยฺย, สเจ โส ปณฺฑิโต ภเวยฺย, สุขิโต ภเวยฺย.
๕๗๘. ปฺหปตฺถนาวิธีสุ [จํ. ๑.๓.๑๒๑; ปา. ๓.๓.๑๖๑].
เอเตสุ ¶ เอยฺยาทโย โหนฺติ.
ปฺเห-กินฺนุ โข ตฺวํ วินยํ วา อธิยฺเยยฺยาสิ ธมฺมํ วา.
ปตฺถนายํ-ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.
วิธิมฺหิ-ปาณํ น หเนยฺย, อทินฺนํ น อาทิเยยฺย, ทานํ ทเทยฺย, สีลํ รกฺเขยฺย.
๕๗๙. สตฺตารเหสฺเวยฺยาที [ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๑-๔; จํ. ๑.๓.๑๒๘; ปา. ๓.๓.๑๖๙-๑๗๒; สตฺยรเหสฺเวยฺยาที (พหูสุ)].
สตฺติยํ อรหตฺเถ จ เอยฺยาทโย โหนฺติ.
ภวํ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ รชฺชํ กาตุํ สกฺโก, กาตุํ อรโหติ อตฺโถ.
โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ [สํ. นิ. ๑.๒๓].
๕๘๐. สมฺภาวเน วา [ก. ๔๑๖; รู. ๘๕๔; นี. ๘๘๑, ๘๘๓-๔; จํ. ๑.๓.๑๑๘-๙; ปา. ๓.๓.๑๕๔-๕].
สมฺภาวเนปิ เอยฺยาทโย โหนฺติ วา.
ปพฺพตมปิ สิรสา ภินฺเทยฺย, ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม.
ปรฉกฺเก-โส ภเวถ, เต ภเวรํ, ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห, อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห, อิติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํ. ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺเยยฺยุํ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
ภาเวยฺย ¶ , ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺย, ภาวเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํ. รสฺสตฺเต-ภาวยิเยยฺย, ภาวยิเยยฺยุํ. ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺเยยฺย, ภาวิยฺเยยฺยุํ. ตถา ภาวยีเยยฺย, ภาวยีเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
๕๘๑. เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ เฏ โหติ วา.
อตฺริมา ปาฬี-จเช มตฺตา สุขํ ธีโร, ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ [ธ. ป. ๒๙๐]. กึ ตฺวํ สุตโสมา’นุตปฺเป [ชา. ๒.๒๑.๓๙๙], ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ, ธีเรน สห สํวเส [ชา. ๑.๑๓.๙๔] อิจฺจาทิ.
โส ภเว, ภเวยฺย, ตฺวํ ภเว, ภเวยฺยาสิ, อหํ ภเว, ภเวยฺยํ.
๕๘๒. เอยฺยุํสฺสุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอยฺยุํสฺส อุํ โหติ วา.
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเตติ [ชา. ๒.๒๒.๒๖].
๕๘๓. เอยฺยามสฺเสมุ จ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอยฺยามสฺส เอมุ จ โหติ, อนฺตสฺส อุ จ.
อตฺริมา ปาฬี-กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], มฺุเจมุ นํ อุรคํ พนฺธนสฺมา [ชา. ๑.๑๕.๒๕๒], ทกฺเขมุ เต นาค นิเวสนานิ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔], คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ, อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตํ [ชา. ๑.๑๕.๑๓], ทชฺเชมุ โข ¶ ปฺจสตานิ โภโต [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๒], ปฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๕๔], วิหเรมุ อเวริโน [ที. นิ. ๒.๓๕๗], ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺตินฺติ [ชา. ๑.๒.๑๘]. ภเวยฺยามุ, ภเวยฺยาม.
มหาวุตฺตินา กฺวจิ มชฺเฌ ยฺยา-การสฺส โลโป, อตฺถํ ธมฺมฺจ ปุจฺเฉสิ [ชา. ๑.๑๖.๑๕๐], อุเรคณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว [ชา. ๒.๑๗.๑๓๒-๑๓๓], ยถา คตึ เม อภิสมฺภเวถ [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวม [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], โอกาสํ สมฺปชานาถ, วเน ยตฺถ วเสมเสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๕ ‘วสามเส’].
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน เอยฺยาถสฺส โอ จ, ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ วา.
เอตฺถ จ ปุพฺเพ วุตฺตา ปฺห, ปตฺถนา, วิธิปฺปเภทา อิธปิ ยถาปโยคํ เวทิตพฺพา. ปฺหสทฺเทน ปริปฺห, ปริปุจฺฉา, ปริวิตกฺก, ปริวีมํสาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
ปริปฺเห-ธมฺมํ วา ปมํ สงฺคาเยยฺยาม วินยํ วา.
ปริปุจฺฉายํ-วเทถ ภนฺเต กิมหํ กเรยฺยํ, โก อิมสฺส อตฺโถ, กถฺจสฺส อตฺถํ อหํ ชาเนยฺยํ.
ปริวิตกฺเก-กสฺสาหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยํ [ที. นิ. ๒.๗๒], ยํนูนาหํ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา].
ปริวีมํสายํ-คจฺเฉยฺยํ วา อหํ อุโปสถํ, น วาคจฺเฉยฺยํ [มหาว. ๑๓๗].
ปตฺถนายํ-เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔], อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [ชา. ๒.๒๑.๔๕๓].
อายาจเน-ลเภยฺยาหํ ¶ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ [มหาว. ๒๘; สํ. นิ. ๒.๑๗].
วิธิมฺหิ-จเรยฺย ธมฺมํ [ชา. ๑.๑๔.๖๓].
นิโยชเน-จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, นตฺถิ มจฺจุสฺส นา คโม [สํ. นิ. ๑.๑๔๕].
อชฺเฌสเน-ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย [มหาว. ๑๓๒], ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย [มหาว. ๗๐].
ปวารณายํ-วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐].
อนุมติยํ-ตํ ชโน หเรยฺย วา ทเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย [ม. นิ. ๑.๒๔๗].
อนฺุายํ-อากงฺขมาโน สงฺโฆ กมฺมํ กเรยฺย [จูฬว. ๖].
อามนฺตเน-ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕].
นิมนฺตเน-อิธ ภวํ นิสีเทยฺย.
ปตฺตกาเล-สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย [มหาว. ๑๖๗].
‘สมฺภาวเน วา’ติ วาสทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ, เตน ปริกปฺป, กฺริยาติปนฺนาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ปริกปฺโป ทุวิโธ ภูตา’ภูตวเสน.
ตตฺถ ภูตปริกปฺเป-โย พาลํ เสเวยฺย, โสปิ พาโล ภเวยฺย.
อภูตปริกปฺเป-ยทา ¶ กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา [ชา. ๑.๘.๗๘]. ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา [ชา. ๑.๘.๗๙].
กฺริยาติปนฺเน-สเจ โส อคารํ อชฺฌาวเสยฺย, ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี [ที. นิ. ๓.๑๓๖].
อิติ เอยฺยาทิ.
หิยฺยตฺตนี
อถ หิยฺยตฺตนี วุจฺจเต.
๕๘๔. อนชฺชตฺตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส [ก. ๔๑๘; รู. ๔๕๖; นี. ๘๘๖; จํ. ๑.๒.๗๗; ปา. ๓.๒.๑๑๑].
อชฺชโต อฺสฺมึ ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อาอิจฺจาทโย โหนฺติ.
๕๘๕. อา อี สฺสาทีสฺว วา [ก. ๕๑๙; รู. ๔๕๗; นี. ๑๐๓๒].
อาอิจฺจาทีสุ อีอิจฺจาทีสุ สฺสาทีสุ จ เตสํ อาทิมฺหิ อ โหติ วา.
โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ, ภวตฺถ, อหํ อภว, ภว, มยํ อภวมฺหา, ภวมฺหา.
ปรฉกฺเก-อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวตฺถุํ, ภวตฺถุํ, อภวเส, ภวเส, อภววฺหํ, ภววฺหํ, อภวึ, ภวึ, อภวมฺหเส, ภวมฺหเส.
๕๘๖. อา ¶ อี อู มฺหา สฺสา สฺสามฺหานํ วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอเตสํ รสฺโส โหติ วา.
โส อภว, เต อภวุ, มยํ อภวมฺห.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อาสฺส ตฺถตฺตํ, อสฺส จ อํ, โส อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวา, ภวา วา, อหํ อภวํ, ภวํ, อภว, ภว วา, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
เอตฺถ จ มหาวุตฺตินา อา-วิภตฺติยา ถาเทโส พหุลํ ทิสฺสติ, เมทนี สมฺปกมฺปถ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๒], วิสฺี สมปชฺชถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], อิมา คาถา อภาสถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถ [เถรคา. ๑๗๒], นิพฺพิทา สมติฏฺถ [เถรคา. ๒๗๓], เอโก รหสิ ฌายถ [ชา. ๑.๑๕.๒๘๖] อิจฺจาทิ. ตถา โอ-วิภตฺติยา จ, ทุพฺเภยฺยํ มํ อมฺถ อิจฺจาทิ.
อิติ หิยฺยตฺตนี.
อชฺชตฺตนี
อถ อชฺชตฺตนี วุจฺจเต.
๕๘๗. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อํ มฺเห [ก. ๔๑๙; รู. ๔๖๙; นี. ๘๘๗].
อภวีติ ภูโต, อตีโตติ อตฺโถ, ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อีอิจฺจาทโย โหนฺติ.
๕๘๘. อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ [ก. ๕๑๖; รู. ๔๖๖; นี. ๑๐๓๐; จํ. ๑.๒.๗๖; ปา. ๓.๒.๑๑๐ ออีสฺสอาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ (พหูสุ)].
ออาทิสฺส อีอาทิสฺส สฺสาอาทิสฺส สฺสติอาทิสฺส จ พฺยฺชนสฺส อาทิมฺหิ อิอุ โหติ. ‘พฺยฺชนสฺสา’ติ เอเตน ออาทิมฺหิ ¶ ปฺจ, อีอาทิมฺหิ สตฺตาติ ทฺวาทส สุทฺธสรวิภตฺติโย ปฏิกฺขิปติ.
‘อาอีสฺสาทีสฺว วา’อิติ สุตฺเตน วิกปฺเปน ธาตฺวาทิมฺหิ อกาโร.
โส อภวี, ภวี, เต อภวุํ, ภวุํ, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวึ, ภวึ, มยํ อภวิมฺหา, ภวิมฺหา, โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภวิเส, ภวิเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ, อหํ อภวํ, ภวํ, มยํ อภวิมฺเห, ภวิมฺเห.
‘อาอีอู’อิจฺจาทินา อี, มฺหา, อา, อูนํ รสฺสตฺเต-โส อภวิ, ภวิ, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห, โส อภว, ภว, เต อภวุ, ภวุ.
๕๘๙. เอยฺยาถสฺเสออาอีถานํ โอ อ อํ ตฺถ ตฺโถ วฺโห วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘…วฺโหก’ (พหูสุ)].
เอยฺยาถาทีนํ ยถากฺกมํ โออาทโย โหนฺติ วา.
ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ, คจฺเฉยฺยาถ วา, ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส วา, อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม วา, โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา วา, โส อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมี, คมี วา, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห, คจฺฉถ วาติ.
อิมินา อี, อา, อวจนานํ ตฺโถ, ตฺถ, อํอาเทสา โหนฺติ, โส อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวํ, ภวํ.
อตฺริมา ปาฬี – อีมฺหิ-ปงฺโก จ มา วิสิยิตฺโถ [ชา. ๑.๑๓.๔๔], สฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห [ชา. ๑.๑๖.๒๔๑]. อามฺหิ-อนุโมทิตฺถ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], นิมนฺตยิตฺถ ¶ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๓], สุภูติตฺเถโร คาถํ อภาสิตฺถ [เถรคา. ๑]. อมฺหิ-อิธาหํ มลฺลิกํ เทวึ เอตทโวจํ [สํ. นิ. ๑.๑๑๙], อชานเมวํ อาวุโส อวจํ ชานามีติ [ปารา. ๑๙๕], อหํ กามานํ วสมนฺวคํ [ชา. ๒.๑๙.๔๕], อชฺฌคํ อมตํ สนฺตึ อิจฺจาทิ.
๕๙๐. อุํสฺสึสฺวํสุ [ก. ๕๐๔, ๕๑๗; รู. ๔๗๐-๔๘๘; นี. ๑๐๑๖-๑๑๐๕].
อุมิจฺจสฺส อึสุ, อํสุ โหนฺติ.
อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํ. อิมินา อุํสฺส อึสุ, อภวึสุ, ภวึสุ.
๕๙๑. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
โอสฺส ออิจฺจาทโย โหนฺติ.
ตฺวํ อภว, ตฺวํ อภวิ, ตฺวํ อภวิตฺถ, ตฺวํ อภวิตฺโถ.
อตฺริมา ปาฬี-โอสฺส อตฺเต-มา เหวํ อานนฺท อวจ [ที. นิ. ๒.๙๕], ตฺวเมว ทานิ’มกร, ยํ กาโม พฺยคมา ตยิ [ชา. ๑.๒.๑๖๗]. อิตฺเต-มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๖๘๔], มา จินฺเตสิ มา ตฺวํ โสจิ, ยาจามิ ลุทฺทกํ อหํ [คเวสิตพฺพํ]. ตฺถตฺเตมาสฺสุ ติณฺโณ อมฺิตฺถ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], มา กิลิตฺถ มยา วินา [ชา. ๒.๒๒.๑๗๑๓], มาสฺสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิก [ชา. ๑.๖.๕]. ตฺโถตฺเต-มา ปุราเณ อมฺิตฺโถ [เถรคา. ๒๘๐], มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ [สํ. นิ. ๑.๒๑๒], ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ [ชา. ๑.๑.๘๙], มา ตฺวํ พฺรหฺมุโน วจนํ อุปาติวตฺติตฺโถ [ม. นิ. ๑.๕๐๒], มา ตฺวํ มฺิตฺโถ น มํ ชานาตี [ม. นิ. ๑.๕๐๒] ติ.
ตตฺถ ¶ ‘มา ทยฺหิตฺโถ’อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขาวจเนนปิ สิชฺฌนฺติ.
สุตฺตวิภตฺเตน ตฺถสฺส ตฺโถ โหติ, ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [อป. เถร ๑.๑.๓๖๗], มสฺสุ มิตฺตานํ ทุพฺภิตฺโถ. มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกติ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๒].
มหาวุตฺตินา โอสฺส กฺวจิ โลโป, ปุน ทานํ อทา ตุวํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๖], มา โน ตฺวํ ตาต อททา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๖], มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒; เถรีคา. ๕๗].
๕๙๒. สิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
โอสฺส สิ โหติ วา.
ตฺวํ อภวสิ, ภวสิ, ตฺวํ อนุโภสิ.
๕๙๓. มฺหาตฺถานมุอุ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
มฺหา, ตฺถานํ อาทิมฺหิ อุ โหติ.
อสฺโสสุมฺหา, อเหสุมฺหา, อโวจุมฺหา, อโวจุตฺถ อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติ.
ตุมฺเห อภวุตฺถ, ภวุตฺถ, อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, มยํ อภวุมฺหา, ภวุมฺหา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วา.
๕๙๔. อึสฺส จ สุอุ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…สิอุ’’ (พหูสุ)].
อิมิจฺจสฺส มฺหา, ตฺถานฺจ อาทิมฺหิ สุอุ โหติ, สาคโม โหตีติ อตฺโถ. จสทฺเทน อีอาทีนมฺปิ อาทิมฺหิ สาคโม โหติ, สาคเม จ สติ พฺยฺชนํ โหติ, ตสฺส อาทิมฺหิ อิอาคโม ลพฺภติ. เตน ‘‘อิมา คาถา อภาสิสุํ [คเวสิตพฺพํ], เต เม ¶ อสฺเส อยาจิสุํ, ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓] อิจฺจาทีนิ [ที. นิ. ๓.๒๗๗] สิชฺฌนฺติ.
โส โภคํ อนุโภสิ, อนุภวิ วา, ตุมฺเห อนุโภสิตฺถ, อนุภวิตฺถ วา, อหํ อนุโภสิ, อนุภวึ วา. มยํ อนุโภสิมฺหา อนุภวิมฺหา วา.
๕๙๕. เอโอนฺตา สุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘เอโอตฺตา สุํ’’ (พหูสุ)].
เอทนฺตโต โอทนฺตโต จ ปรสฺส อุํวจนสฺส สุํ โหติ วา.
อาเนสุํ, สาเยสุํ, จินฺเตสุํ, ปจฺจนุโภสุํ, ปริโภสุํ, อธิโภสุํ, อภิโภสุํ.
สุตฺตวิภตฺเตน อาทนฺตโตปิ จ, วิหาสุํ วิหรนฺติ จ [สํ. นิ. ๑.๑๗๓], เต อนุโภสุํ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
เตน โภโค อนฺวภูยี, อนุภูยี.
รสฺสตฺเต-อนฺวภูยิ, อนุภูยิ.
ทฺวิตฺเต-อนฺวภุยฺยิ, อนุภุยฺยิ.
เตน โภคา อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ, อนฺวภูยึสุ, อนุภูยึสุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
โส มคฺคํ อภาวิ, ภาวิ, อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, เต มคฺคํ อภาวึสุ, ภาวึสุ.
‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ เอทนฺตมฺหา สุํ. เต มคฺคํ อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยึสุ, ภาวยึสุ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวย, ภาวย, อภาวยิ, ภาวยิ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวยิตฺโถ, ภาวยิตฺโถ, ตฺวํ มคฺคํ ¶ อภาเวสิ, ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, อหํ มคฺคํ อภาวึ, ภาวึ, อภาเวสึ, ภาเวสึ, อภาวยึ, ภาวยึ, มยํ มคฺคํ อภาวิมฺหา, ภาวิมฺหา, อภาวิมฺห, ภาวิมฺห, อภาวยิมฺหา, ภาวยิมฺหา, อภาวยิมฺห, ภาวยิมฺห.
โส มคฺคํ อภาวา, ภาวา, อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
เตน มคฺโค อภาวิยิ, ภาวิยิ, เตน มคฺคา อภาวิยึสุ, ภาวิยึสุ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
อิติ อชฺชตฺตนี.
ปโรกฺขา
อถ ปโรกฺขา วุจฺจเต.
๕๙๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ถ อํ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อึ มฺเห [ก. ๔๑๗; รู. ๔๖๐; นี. ๘๘๗; จํ. ๑.๒.๘๑; ปา. ๓.๒.๑๑๕].
อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ, อปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถ. ภูเต กาเล อตฺตโน ปโรกฺขกฺริยาย วตฺตพฺพาย กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ.
มหาวุตฺตินา คสฺส ทีโฆ วา, โส กิร ชคาม, เต กิร ชคามุ, ตฺวํ กิร ชคาเม, ตุมฺเห กิร ชคามิตฺถ, อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺห อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ‘โส กิร ชคาม’ อิจฺจาทีนิ อนุสฺสวปโรกฺขานิ นาม.
‘อหํ ¶ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺหา’ติ อิทํ อตฺตนา คนฺตฺวาปิ คมนํ ปมุฏฺสฺส วา อสมฺปฏิจฺฉิตุกามสฺส วา ปฏิวจนปโรกฺขํ นาม.
๕๙๗. ปโรกฺขายฺจ [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒].
ปโรกฺขมฺหิ ปุพฺพกฺขรํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, จสทฺเทน อฺสฺมิมฺปิ ทฺเวทฺเวรูปํ สิชฺฌติ.
จงฺกมติ, ททฺทลฺลติ, ททาติ, ชหาติ, ชุโหติ, โลลุโป, โมมูโห.
๕๙๘. ทุติยจตุตฺถานํ ปมตติยา [ก. ๔๖๑; รู. ๔๖๔; นี. ๙๔๒].
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ ทุติย, จตุตฺถานํ กเมน ปม, ตติยา โหนฺติ.
๕๙๙. ปุพฺพสฺส อ [ก. ๔๕๐; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; จํ. ๖.๒.๑๒๖; ปา. ๗.๔.๗๓].
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อนฺโต อ โหติ.
๖๐๐. ภูสฺส วุก [ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖; จํ. ๕.๓.๙๒; ปา. ๖.๔.๘๘].
ทฺวิตฺเต ภูธาตุสฺส อนฺเต วุก โหติ, วาคโม โหตีติ อตฺโถ.
‘‘ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๓๗] ปาฬิ.
โส กิร ราชา พภูว, เต กิร ราชาโน พภูวุ, ตฺวํ พภูเว.
‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ’ อิติ สุตฺเตน พฺยฺชนาทิมฺหิ อิอาคโม, ตุมฺเห พภูวิตฺถ, อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห ¶ , โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเร, ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโห, อหํ พภูวึ, มยํ พภูวิมฺเห, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสู’ติ ปฏิสิทฺธตฺตา ปโรกฺขมฺหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย น โหติ, ‘เตน กิร โภโค อนุพภูวิตฺถ, เตน โภโค อนุพภูวิเร’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อิติ ปโรกฺขา.
สฺสตฺยาทิ
อถ สฺสตฺยาทิ วุจฺจเต.
๖๐๑. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห [ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๒; จํ. ๑.๓.๒; ปา. ๓.๓.๑๓].
ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, อนาคตกาโล, ตสฺมึ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถสฺส ตฺยาทโย โหนฺติ.
๖๐๒. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ [ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๓; จํ. ๑.๓.๑๐๙, ๑๑๕; ปา. ๓.๓.๑๔๓, ๑๕๐].
นิปาตนามโยเค ครหายฺจ วิมฺหเย จ สฺสตฺยาทโย โหนฺติ, อตีตกาเลปิ สฺสตฺยาทีนํ อุปฺปตฺติทีปนตฺถมิทํ สุตฺตํ, อนุตฺถุนน, ปจฺจานุตาป, ปจฺจานุโมทนาทีนิปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ครหายํ-อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชิสฺสสิ [ปารา. ๓๒].
วิมฺหเย-ยตฺร ¶ หิ นาม สฺี สมาโน ปฺจมตฺตานํ สกฏสตานํ สทฺทํ น โสสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๙๒].
อนุตฺถุนนาทีสุ-น อตฺตนา ปฏิโจเทสฺสํ, น คณสฺส อาโรเจสฺสํ [ปาจิ. ๖๖๕], น ปุพฺเพ ธนเมสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๓], ภูตานํ นาปจายิสฺสํ, ปหุ สนฺโต น โปสิสฺสํ, ปรทารํ อเสวิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๔], น ปุพฺเพ ปยิรุปาสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๘], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ [ธ. ป. ๑๕๓].
กตฺถจิ ปน คาถาวเสน เอกสการโลโป, มิตฺโต มิตฺตสฺส ปานิยํ, อทินฺนํ ปริภฺุชิสํ [ชา. ๑.๑๑.๕๙], นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ [เถรีคา. ๔๓๘], คจฺฉนฺโต นํ อุทกฺขิสํ [คเวสิตพฺพํ], โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ [เถรคา. ๓๔๗] อิจฺจาทิ.
‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ’ อิติ อิอาคโม, ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.
อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ, อนุโภสฺสเร อิจฺจาทิ สุทฺธกตฺตุรูปํ.
อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสเร.
๖๐๓. กฺยสฺส สฺเส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
กฺยสฺส โลโป โหติ วา สฺสการวติ วิภตฺติมฺหิ.
เตน มคฺโค คมิสฺสติ, คมียิสฺสติ วา, เตน มคฺโค อคมิสฺสา, อคมียิสฺสา วาติ วิกปฺเปน กฺยสฺส โลโป.
เตน ¶ โภโค อนุภวิสฺสติ, อนุภูยิสฺสติ วา, เตน โภคา อนุภวิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
ภาวิสฺสติ, ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอ, ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติอิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
เตน มคฺโค ภาวียิสฺสติ, มคฺคา ภาวียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
อิติ สฺสตฺยาทิ.
สฺสาทิ
อถ สฺสาทิ วุจฺจเต.
๖๐๔. เอยฺยาโทติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสึสุ สฺสเส สฺสวฺเห สฺสึ สฺสามฺหเส [ก. ๔๒๒; รู. ๔๗๕; นี. ๘๙๕; จํ. ๑.๓.๑๐๗; ปา. ๓.๓.๑๓๙; เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ (พหูสุ)].
เอยฺยาทิวิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย ภวนฺติ. เอยฺยาทิวิสโย นาม เหตุผลกฺริยาสมฺภโว, ตทุภยกฺริยาย อภาโว กฺริยาติปตฺติ.
สา ทุวิธา อตีตา จ อนาคตา จ.
ตตฺถ อตีตายํ-สเจ โส ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา [‘สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺส, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส’ (ธมฺมปท อฏฺ. ๑)] อิจฺจาทิ.
อนาคตายํ-สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิโย โส อภวิสฺสา อิจฺจาทิ.
‘อาอีสฺสาทีสฺว ¶ วา’อิติ ธาตฺวาทิมฺหิ วิกปฺเปน อการาคโม,‘อ อีสฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ’ อิติ สฺสาทีสุ อิอาคโม, อภวิสฺสา, ภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, ภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสึสุ, ภวิสฺสึสุ, อภวิสฺสเส, ภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสวฺเห, อภวิสฺสึ, ภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส, ภวิสฺสามฺหเส.
‘อาอีอู’อิจฺจาทินา สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺสตฺเต-โส อภวิสฺส, ภวิสฺส, มยํ อภวิสฺสามฺห, ภวิสฺสามฺห. ‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺเต-ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส อิจฺจาทีนิ รูปจตุกฺกานิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ.
อิติสฺสาทิ.
ภูธาตุรูปํ นิฏฺิตํ.
อฏฺวิภตฺตุปฺปตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ภูวาทิคณ
สรนฺตธาตุ
อาการนฺตธาตุรูป
อิโต ปฏฺาย สรนฺตธาตุโย สรานุกฺกเมน, พฺยฺชนนฺตธาตุโย อกฺขรานุกฺกเมน วุจฺจนฺเต.
กจฺจายนคนฺเถ อเนกสฺสรธาตุโย อิธ พฺยฺชนนฺตธาตุโย นาม. ตสฺมา อิธ ธาตฺวนฺตสรโลปกิจฺจํ นาม นตฺถิ.
ขา, ขฺยา-กถเน, คา-สทฺเท, ฆา-คนฺโธปาทาเน, า-ปฺายเน อวโพธเน จ, า-คตินิวตฺติยํ, ตา-ปาลเน, ถา-าเน ¶ , ทา-ทาเน, ธา-ธารเณ, ปา-ปาเน, ผา-วุทฺธิยํ, ภา-ทิตฺติยํ, มา-มาเน, ยา-คติยํ, ลา-อาทาเน เฉทเน จ, วา-คติ, พนฺธ, คนฺธเนสุ, สา-อสฺสาทเน ตนุกรเณ อนฺตกมฺมนิ จ, หา-จาเค, นฺหา-โสเจยฺเย.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริโล, มหาวุตฺตินา สเร ปเร อาทนฺตมฺหา กฺวจิ ยาคโม, อกฺขาติ. ปรสฺสรโลโป, อกฺขายติ, กฺริยํ อาขฺยาติ, อาขฺยายติ, ชาตึ อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต [สุ. นิ. ๔๒๓], สงฺคายติ, สงฺคายึสุ มเหสโย [วิ. ว. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา], คนฺธํ ฆายติ, ปฺายติ, ปฺายนฺติ, ปฺายตุ, ปฺายนฺตุ.
กมฺเม กฺโย, ธมฺโม ายติ, ธมฺมา ายนฺติ, วิฺายติ, วิฺายนฺติ.
ปโยชกพฺยาปาเร-ณาปิ, าเปติ, าเปนฺติ, าปยติ, าปยนฺติ.
กมฺเม-าปียติ, าปียนฺติ, าติ, านฺติ, โอปุปฺผา ปทฺมา านฺติ, มาลาว คนฺถิตา านฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙].
๖๐๕. ฺจีลสฺเส [ก. ๕๑๐; รู. ๔๘๗; นี. ๑๐๒๓].
านุพนฺธสฺส อีอาคมสฺส จ กตฺตริ วิหิตสฺส ลปจฺจยสฺส จ กฺวจิ เอตฺตํ โหตีติ ลสฺส เอตฺตํ.
อธิฏฺเติ, อธิฏฺเนฺติ.
๖๐๖. าปานํ ติฏฺปิวา [ก. ๔๖๘-๙; รู. ๔๙๒-๔; นี. ๙๔๙].
า, ปานํ ติฏฺ, ปิวา โหนฺติ นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
ติฏฺติ, ติฏฺนฺติ.
๖๐๗. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ปาทโย ¶ อุปสคฺคา ปาทิ นาม, ปาทิโต ปรสฺส าสฺส โห โหติ วา กฺวจิ.
สณฺหติ, สณฺหนฺติ, สณฺาติ, สณฺานฺติ, อุปฏฺหติ, อุปฏฺหนฺติ, อุปฏฺาติ, อุปฏฺานฺติ.
กมฺเม –
๖๐๘. อฺาทิสฺสิ กฺเย [ก. ๕๐๒; รู. ๔๙๓; นี. ๑๐๑๕; ‘อฺาทิสฺสาสีกฺเย’ (พหูสุ)].
าทิโต อฺสฺส อาการนฺตกฺริยตฺถสฺส อิ โหติ กฺเย ปรมฺหิ.
อธิฏฺียติ, อธิฏฺียนฺติ, อุปฏฺียติ, อุปฏฺียนฺติ.
อฺาทิสฺสาติ กึ? ายติ, ายนฺติ, อากฺขายติ, อากฺขายนฺติ, อาขฺยายติ, อาขฺยายนฺติ.
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺาเปติ, ปติฏฺาเปนฺติ, ปติฏฺาปยติ, ปติฏฺาปยนฺติ.
อชฺฌตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปน สาคโม, อฏฺาสิ, ปติฏฺาสิ, อธิฏฺหิ, อธิฏฺาสิ, อธิฏฺเสิ, สณฺหิ, สณฺาสิ, อุปฏฺหิ, อุปฏฺาสิ.
‘อุํสฺสึสฺวํสู’ติ อุํสฺส อึสุ, อํสุ, อธิฏฺหึสุ, สณฺหึสุ, อุปฏฺหึสุ. อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺหุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๖]. อฏฺํสุ, อุปฏฺหํสุ.
ปรฉกฺเก-อฏฺา พุทฺธสฺส สนฺติเก [สุ. นิ. ๔๓๑].
กมฺเม-อธิฏฺิยิ, อธิฏฺิยึสุ, อุปฏฺิยิ, อุปฏฺิยึสุ.
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺาเปสิ ¶ , ปติฏฺาปยิ, สณฺาเปสิ, สณฺาปยิ.
‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ อุํสฺสสุํ, สรโลโป, อฏฺาสุํ, อุปฏฺาสุํ, ปติฏฺาเปสุํ, สณฺาเปสุํ, ปติฏฺาปยุํ, สณฺาปยุํ, ปติฏฺาปยึสุ, สณฺาปยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สฺสติ, สฺสนฺติ, รสฺสตฺตํ, อุปฏฺิสฺสติ, อุปฏฺิสฺสนฺติ, อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], สณฺหิสฺสติ, สณฺหิสฺสนฺติ.
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺาเปสฺสติ, ปติฏฺาเปสฺสนฺติ.
ตา-ปาลเน, ภยํ ตายติ.
ถา-าเน, อวตฺถาติ, อวตฺถายติ, วิตฺถายติ, วิตฺถายนฺติ, มา โข วิตฺถาสิ [มหาว. ๑๒๖].
ทา-ทาเน, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, เทติ, เทนฺติ, เทสิ, เทถ, เทมิ, เทม.
‘ปโรกฺขายฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ทาสฺส ทฺวิตฺตํ. ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตํ, ททาติ, ททนฺติ, ททาสิ, ททาถ, ททามิ, ททาม.
๖๐๙. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต [ก. ๔๘๒; รู. ๕๐๘; นี. ๙๗๒].
อทฺวิตฺเต ทาสฺส ทํ โหติ วา มิ, เมสุ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
ทมฺมิ, ทมฺม.
อทฺวิตฺเตติ กึ? ททามิ, ททาม.
๖๑๐. ทาสฺสิยง [ก. ๕๐๒; รู. ๔๙๓; นี. ๑๐๑๔].
ปาทิโต ¶ ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิ.
‘อิยง’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน อฺธาตูนมฺปิ. ชา-หานิยํ, อปฺเปน พหุํ ชิยฺยาม [ชา. ๑.๒.๕๒], ตสฺเสวา’นุวิธิยฺยติ [ชา. ๑.๒.๖๗], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐], นิหียติ ตสฺส ยโส [ชา. ๑.๑๐.๖๐; อ. นิ. ๔.๑๗], เอโก ราชา วิหิยฺยสิ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๐], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙] อิจฺจาทิ.
อาทิยติ, อาทิยนฺติ, อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ, สมาทิยติ, สมาทิยนฺติ, สิกฺขาปทํ สมาทิยามิ [ขุ. ปา. ๒.๑], วตฺตํ สมาทิยามิ [จูฬว. ๘๕].
๖๑๑. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา [ก. ๔๙๙-๕๐๐-๑; รู. ๔๔๓-๔๘๖-๕๐๗; นี. ๑๐๑๓, ๑๐๐๕-๑๐๐๖].
เอเตสํ ฆมฺม, วชฺช, ทชฺชา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ, ทชฺชสิ, ทชฺชถ, ทชฺชามิ, ทชฺชาม.
‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, ทชฺเชติ, ทชฺเชนฺติ.
กมฺเม ‘อฺาทิสฺสิ กฺเย’ติ กฺยมฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, ทิยติ, ทิยนฺติ.
ทีฆตฺเต-ทียติ, ทียนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ทิยฺยติ, ทิยฺยนฺติ, ทชฺชียติ, ทชฺชียนฺติ.
ณาปิมฺหิ-ทาเปติ, ทาเปนฺติ, ทาปยติ, ทาปยนฺติ.
ปาทิปุพฺเพ รสฺโส, สมาทเปติ [ม. นิ. ๒.๓๘๗; ๓.๒๗๖], สมาทเปนฺติ, สมาทปยติ, สมาทปยนฺติ.
กมฺเม-ทาปียติ ¶ , ทาปียนฺติ, สมาทปียติ, สมาทปียนฺติ.
เอยฺยาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา ทชฺชโต เอยฺยาทีนํ อนฺตสฺส เอยฺยสฺส โลโป วา, ทานํ ทชฺชา, ทเทยฺย, ทชฺชุํ, ทเทยฺยุํ, ทชฺชาสิ, ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาถ, ทเทยฺยาถ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยามิ, ทชฺชาม, ทเทยฺยาม, อหํ ทชฺชํ, ทเทยฺยํ, มยํ ทชฺชามฺเห, ทเทยฺยามฺเห.
อตฺริมา ปาฬี-ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๑], อุปายนานิ เม ทชฺชุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๔], มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโน [ชา ๑.๑๖.๒๒๗]. ตานิ อมฺมาย ทชฺเชสิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๙], ฉฏฺาหํ ทชฺชมตฺตานํ, เนว ทชฺชํ มโหสธํ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๕].
อชฺฌตฺตนิมฺหิ-อททิ, อทาสิ, อททุํ, อทํสุ, อทชฺชิ, อทชฺชุํ, ตฺวํ อทโท. วรฺเจ เม อโท สกฺก [ชา. ๒.๑๗.๑๔๒].
ปรฉกฺเก-โส ทานํ อทา, พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๗].
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ทาสฺสติ, ทาสฺสนฺติ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ, ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติ.
ทาอิจฺจสฺส ทิจฺฉ, ปเวจฺฉาเทสมฺปิ อิจฺฉนฺติ, วิปุลํ อนฺนํ ปานฺจ, สมณานํ ปเวจฺฉสิ [เถรีคา. ๒๗๒]. อปฺปสฺเมเก ปเวจฺฉนฺติ, พหุเนเก น ทิจฺฉเร [สํ. นิ. ๑.๓๓]. เทโว สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉตุ. โภชนํ โภชนตฺถีนํ, สมฺมเทว ปเวจฺฉถ.
ธา-ธารเณ, สนฺธาติ, วิธาติ, นิเธติ, นิเธนฺติ. วิเธติ, วิเธนฺติ.
‘ปโรกฺขายฺจา’ติ จสทฺเทน ทฺวิตฺตํ. ‘ทุติยจตุตฺถาน…’นฺติ ธสฺส ทตฺตํ. ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺโส.
๖๑๒. ธาสฺส โห [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ทฺวิตฺเต ¶ ปรสฺส ธาสฺส โห โหติ.
สทฺทหาติ, สทฺทหติ วา. สทฺทหาติ ตถาคตสฺส โพธึ. วิทหาติ, นิทหาติ, สทฺทหนฺติ, วิทหนฺติ, นิทหนฺติ.
‘มยทา สเร’ติ สุตฺเต ‘มยทา’ติ สุตฺตวิภตฺติยา พฺยฺชเนปิ นิคฺคหีตสฺส ทตฺตํ, กมฺมํ สทฺทหาติ, กมฺมผลํ สทฺทหาติ, สทฺทหนฺติ, วตฺถํ ปริทหาติ, ปริทหนฺติ.
กมฺเม-สนฺธียติ, สนฺธียนฺติ, สนฺธิยฺยติ, สนฺธิยฺยนฺติ, วิธิยฺยติ. นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธิยฺยติ [ชา. ๑.๒.๑๑๔].
ณาปิมฺหิ-นิธาเปติ, นิธาเปนฺติ, นิธาปยติ, นิธาปยนฺติ.
กมฺเม-นิธาปียติ, นิธาปียนฺติ.
เอยฺยาทิมฺหิ-สทฺทเหยฺยํ, สทฺทเหยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-สทฺทหิ, สทฺทหึสุ. ตตฺร ภิกฺขโว สมาทหึสุ [ที. นิ. ๒.๓๓๒], สมาทหํสุ วา.
ปา-ปาเน, ปาติ, ปานฺติ.
‘าปานํ ติฏฺปิวา’ติ ปาสฺส ปิโว, ปิวติ, ปิวนฺติ.
กมฺเม-ปียติ, ปียนฺติ.
ณิมฺหิ-‘อาสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’ อิติ สุตฺเตน ณานุพนฺเธ อาสฺส อนฺเต ยาคโม, ปุตฺตํ ถฺํ ปาเยติ, ปาเยนฺติ, ปายยติ, ปายยนฺติ.
กมฺเม-ปายียติ, ปายียนฺติ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ปิสฺสติ, ปิสฺสนฺติ.
อตฺริมา ¶ ปาฬี-อยฺหิ เต มยา’รุฬฺโห, สโร ปิสฺสติ โลหิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๖๘],อคฺโคทกานิ ปิสฺสามิ, ยูถสฺส ปุรโต วชํ [ชา. ๑.๘.๑๔]. นเฬน วารึ ปิสฺสาม, น จ มํ ตฺวํ วธิสฺสสิ [ชา. ๑.๑.๒๐].
ภา-ทิตฺติยํ, ภาติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [ม. นิ. ๑.๕๐๓], ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ [วิ. ว. ๗๓๘; ชา. ๒.๒๒.๕๐๘], ปฏิภาติ, ปฏิภนฺติ, ปฏิภาตุ, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๕.๑๙๗], ติสฺโส มํ อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], รตฺติ วิภาติ, วิภายติ.
มา-มาเน, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, มมายติ, มมายนฺติ. เยมํ กายํ มมายนฺติ, อนฺธา พาลา ปุถุชฺชนา [เถรคา. ๕๗๕].
ยา-คติยํ, ยาติ, ยนฺติ, ยายติ, ยายนฺติ, ยายนฺต’ มนุยายนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๓], อุยฺยาติ, อุยฺยนฺติ, นิยฺยาติ, นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหา, หิตฺวา มารํ สวาหนํ. อนุยาติ, อนุยนฺติ, อนุปริยายติ, อนุปริยายนฺติ.
ลา-อาทาเน, ลาติ.
วา-คติ, คนฺธเนสุ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม [ธ. ป. ๕๖], วาโต วายติ, วายนฺติ, นิพฺพาติ, นิพฺพนฺติ, นิพฺพายติ, นิพฺพายนฺติ, ปรินิพฺพาติ, ปรินิพฺพายติ.
ณาปิมฺหิ-นิพฺพาเปติ, นิพฺพาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-ปรินิพฺพายิ, ปรินิพฺพายึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปรินิพฺพิสฺสติ, ปรินิพฺพิสฺสนฺติ, ปรินิพฺพายิสฺสติ, ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ.
สา-อสฺสาทน, ตนุกรณ, อนฺตกฺริยาสุ, สาติ, สายติ, สายนฺติ, ปริโยสายนฺติ.
ณาปิมฺหิ-โอสาเปติ ¶ , ปริโยสาเปติ, โอสาปยติ, ปริโยสาปยติ.
กมฺเม-โอสาปียติ, ปริโยสาปียติ.
หา-จาเค, ปหาติ, ปหายติ, ปหายนฺติ.
กตฺตุ, กมฺมนิ กฺโย, อีอาคโม, หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], นิหิยฺยติ ตสฺส ยโส [อ. นิ. ๔.๑๗; ชา. ๑.๑๐.๖๐], ตฺวํ เอโก อวหิยฺยสิ, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ.
๖๑๓. กวคฺคหานํ จวคฺคชา [ก. ๔๖๒-๔; รู. ๔๖๗-๕๐๔; นี. ๙๔๓-๕; จํ. ๖.๒.๑๑๖; ปา. ๗.๔.๖๒].
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺค, หานํ จวคฺค, ชา โหนฺติ.
ชหาติ, ปชหาติ, ชหนฺติ, ปชหนฺติ.
กมฺเม-ปหียติ, ปหียนฺติ.
รสฺสตฺเต-ปหิยติ, ปหิยนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ปหิยฺยติ, ปหิยฺยนฺติ, ปชหียติ, ปชหียนฺติ.
ณาปิมฺหิ-หาเปติ, หาเปนฺติ, หาปยติ, หาปยนฺติ, ชหาเปติ, ชหาเปนฺติ, ชหาปยติ, ชหาปยนฺติ.
กมฺเม-หาปียติ, ชหาปียติ.
อีอาทิมฺหิ-ปหาสิ, ปหาสุํ, ปชหิ, ปชหึสุ.
๖๑๔. หาโต ห [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑].
หาโต ปรสฺส สฺส-การสฺส ห โหติ วา.
‘‘หาหิสิ ¶ ตฺวํ ชีวโลก’’นฺติ [ชา. ๑.๕.๓๖] ปาฬิ, หาหิติ, หาหินฺติ, หาหติ, หาหนฺติ, ชหิสฺสติ, หิสฺสติ, อฺมฺํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๖๗๓].
นฺหา-โสเจยฺเย, นฺหาติ, นฺหายติ, นฺหายนฺติ.
มหาวุตฺตินา พฺยฺชนวฑฺฒเน, นหาติ, นหายติ, นหายนฺติ.
อิติ ภูวาทิคเณ อาการนฺตธาตุรูปํ.
อิวณฺณนฺตธาตุรูป
อิ-คติยํ อชฺฌายเน จ, ขิ-ขเย ปกาสเน จ, จิจเย, ชิ-ชเย, ฑี-เวหาสคติยํ, นี-นเย, ภี-ภเย, ลี-ลเย, สี-สเย, มฺหิ-หาเส.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, เอติ, เอนฺติ, เอสิ, เอถ, เอมิ, เอม, เวติ, เวนฺติ, สเมติ, สเมนฺติ, อพฺเภติ, อพฺเภนฺติ, อภิสเมติ, อภิสเมนฺติ, อเวติ, อเวนฺติ, สมเวติ, สมเวนฺติ, อเปติ, อเปนฺติ, อุเปติ, อุเปนฺติ, อนฺเวติ, อนฺเวนฺติ, อจฺเจติ, อจฺเจนฺติ, ปจฺเจติ, ปจฺเจนฺติ, อชฺเฌติ, อชฺเฌนฺติ, อุเทติ, อุเทนฺติ, สมุเทติ, สมุเทนฺติ, ปริเยติ, ปริเยนฺติ, อุปยติ, อุปยนฺติ, อจฺจยติ, อจฺจยนฺติ, อุทยติ, สมุทยติ.
เอตุ, สเมตุ, เอนฺตุ, สเมนฺตุ, เอหิ, สเมหิ, เอถ, สเมถ, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห, ปจฺจุเปถ มหาวนํ [ชา. ๑.๓.๖๖].
มหาวุตฺตินา อิธาตุมฺหา เอยฺยาทีนํ เอการสฺส โลโป, น จ อปตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ [สํ. นิ. ๑.๑๐๗], วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต, ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕].
อีอาทิมฺหิ ¶ ‘ปโร กฺวจี’ติ วิภตฺติสรโลโป, ธมฺมํ อภิสมิ, อภิสมึสุ.
‘เอโอนฺตา สุ’นฺติ อุํสฺส สุํ, อภิสเมสุํ, อภิสมยุํ, อภิสมยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๑๕. เอติสฺมา [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑].
‘เอตี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติสทฺโท, อิธาตุมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส หิ โหติ วา.
เอหิติ, เอสฺสติ. โพธิรุกฺขมุเปหิติ [พุ. วํ. ๒.๖๓], เนรฺชรมุเปหิติ [พุ. วํ. ๒.๖๓], อุเปสฺสติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํ [ชา. ๑.๑.๓๓], ตโต นิพฺพานเมหิสิ [จูฬว. ๓๘๒ ตสฺสุทฺทานํ], น ปุนํ ชาติชรํ อุเปหิสิ [ธ. ป. ๒๓๘]. สุตฺตวิภตฺเตน อฺธาตูหิปิ, กถํ ชีวิหิสิ ตฺวํ [อป. เถร ๑.๓.๑๓], ชายิหิติปฺปสาโท [ชา. ๒.๑๗.๑๔๕], ปฺายิหินฺติ เอตา ทหรา [ชา. ๒.๑๗.๑๙๗].
สฺสาทิมฺหิ ‘‘สเจ ปุตฺตํ สิงฺคาลานํ, กุกฺกุรานํ อทาหิสี’’ติ [คเวสิตพฺพํ] ปาฬิ, ‘อทาหิสี’ติ จ อททิสฺสเสตฺยตฺโถ.
ขิ-ขเย อวณฺณปกาสเน จ, ขยติ, ขยนฺติ.
ขิโต ยาคโม, วิกปฺเปน ยสฺส ทฺวิตฺตํ, กปฺโป ขีเยถ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔], อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ [ปารา. ๘๘], อวณฺณํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ. ขิยฺยติ, ขิยฺยนฺติ, อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทกํ [สํ. นิ. ๑.๑๔๖].
จิ-จเย, สมุจฺเจติ, สมุจฺจยติ.
๖๑๖. นิโต จิสฺส โฉ [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐].
นิโต ¶ ปรสฺส จิสฺส จ-การสฺส โฉ โหติ.
นิจฺฉยติ, วินิจฺฉยติ, วินิจฺฉยนฺติ, วินิจฺเฉติ, วินิจฺเฉนฺติ,
กมฺเม กฺโย –
๖๑๗. ทีโฆ สรสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
สรนฺตสฺส ธาตุสฺส ทีโฆ โหติ กฺยมฺหีติ อิการุ’การานํ กฺยมฺหิ วิกปฺเปน ทีโฆ.
สมุจฺจียติ สมุจฺจียนฺติ, วินิจฺฉียติ, วินิจฺฉียนฺติ.
ชิ-ชเย, เชติ, เชนฺติ, วิเชติ, วิเชนฺติ, ปราเชติ, ปราเชนฺติ, ชยติ, ชยนฺติ, วิชยติ, วิชยนฺติ, ปราชยติ, ปราชยนฺติ.
กมฺเม กฺยมฺหิ ทีโฆ, น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติ. ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียติ [ชา. ๑.๑.๗๐].
ณาปิมฺหิ ปุพฺพสฺสรโลโป วา, ชาเปติ, ชาปยติ. โย น หนฺติ น ฆาเตติ, น ชินาติ น ชาปเย [ชา. ๑.๑๐.๑๔๔]. ชยาเปติ, ชยาปยติ, ชยาปียติ, ชยาปียนฺติ, ชยตุ, ชยนฺตุ.
อีอาทิมฺหิ-อเชสิ, อเชสุํ, วิเชสิ, วิเชสุํ, อชยิ, อชยุํ, อชยึสุ, วิชยิ, วิชยุํ, วิชยึสุ, เชสฺสติ, วิเชสฺสติ, ปราเชสฺสติ, ชยิสฺสติ, วิชยิสฺสติ, ปราชยิสฺสติ.
ฑี-เวหาสคติยํ, สกุโณ เฑติ, เฑนฺติ [ที. นิ. ๑.๒๑๕; อ. นิ. ๔.๑๙๘]. ปาสํ โอฑฺเฑติ, โอฑฺเฑนฺติ.
นี-นเย ¶ , เนติ, เนนฺติ, วิเนติ, วิเนนฺติ, นยติ, นยนฺติ, วินยติ, วินยนฺติ.
กมฺเม-นียติ, นียนฺติ.
ทฺวิตฺเต-นิยฺยติ, นิยฺยนฺติ, นิยฺยเร.
ณาปิมฺหิ อายาเทสสฺส รสฺโส, นยาเปติ, นยาเปนฺติ, นยาปยติ, นยาปยนฺติ.
กมฺเม-นยาปียติ, นยาปียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-เนสิ, เนสุํ, วิเนสิ, วิเนสุํ, อาเนสิ, อาเนสุํ, อนยิ, นยิ, อนยึสุ, นยึสุ, อานยิ, อานยึสุ, วินยิ, วินยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-เนสฺสติ, เนสฺสนฺติ, นยิสฺสติ, นยิสฺสนฺติ.
ภี-ภเย, เภติ. มา เภถ กึ โสจถ โมทถวฺโห [ชา. ๑.๑๒.๒๗], วิเภมิ เอตํ อสาธุํ, อุคฺคเตโช หิ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๓]. ภายติ, ภายนฺติ.
การิเต มหาวุตฺตินา สาคโม วา, ภีเสติ, ภีสยติ, ภีสาเปติ, ภีสาปยติ. ภิกฺขุํ ภีเสยฺย วา ภีสาเปยฺย วา [ปาจิ. ๓๔๖-๓๔๗].
สี-สเย, เสติ, เสนฺติ, อติเสติ, อติเสนฺติ, สยติ, สยนฺติ.
กมฺเม-อติสียติ, อติสียนฺติ.
ณาปิมฺหิ รสฺโส, สยาเปติ, สยาปยติ.
ณิมฺหิ-สาเยติ, สายยติ, สาเยสุํ ทีนมานสา [อป. เถร ๒.๕๔.๔๘].
มฺหิ-หาเส ¶ , อุมฺเหติ, อุมฺหยติ, วิมฺเหติ, วิมฺหยติ, น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา, น จ นํ ปฏินนฺทติ [ชา. ๑.๒.๙๓].
กมฺเม-อุมฺหียติ, วิมฺหียติ.
การิเต ปุพฺพสฺสรโลโป, สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตี. สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี [ชา. ๒.๒๐.๑๗].
อิติ ภูวาทิคเณ อิวณฺณนฺตธารูปํ.
อุวณฺณนฺตธาตุรูป
จุ-จวเน, ชุ-สีฆคมเน, ถุ-อภิตฺถวเน, ทุ-คติยํ อุปตาเป จ, ภู-สตฺตายํ, ยุ-มิสฺสเน คติยฺจ, รุ-สทฺเท, พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ, สุ-สนฺทเน ชนเน จ, สู-ปสวเน, หุ-ทาเน ภกฺขเน ปูชายํ สตฺติยฺจ, หู-สตฺตายํ.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘กตฺตริ โล’ติ ลปจฺจโย, อุวณฺณสฺส อวาเทโส, ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ สกมฺมิกธาตูนํ กฺยมฺหิ ทีโฆ.
จุ-จวเน, จวติ, จวนฺติ.
ณิมฺหิ-จาเวติ, จาวยติ.
ชุ-สีฆคมเน, ชวติ, ชวนฺติ.
ถุ-อภิตฺถวเน, อภิตฺถวติ, อภิตฺถวนฺติ.
‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา กฺยมฺหิ กฺวจิ วุทฺธิ, อวาเทโส, อภิตฺถวียติ, อภิตฺถวียนฺติ, อภิตฺถวิยฺยติ, อภิตฺถวิยฺยนฺติ.
ทุ-อุปตาเป, อุปทฺทวติ, อุปทฺทวนฺติ.
ภู-สตฺตายํ, สมฺโภติ, สมฺภวติ.
ยุ-คติยํ ¶ , ยวติ.
รุ-สทฺเท, รวติ, รวนฺติ, วิรวติ, วิรวนฺติ.
พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ –
พฺยฺชเน ปเร พฺรูสฺส โอ น โหติ.
พฺรูติ.
๖๑๙. พฺรูโต ติสฺสีอุ [ก. ๕๒๐; รู. ๕๐๒; นี. ๑๐๓๓; จํ. ๖.๒.๓๔; ปา. ๗.๓.๙๓].
พฺรูโต ติสฺส อาทิมฺหิ อี โหติ. อีมฺหิ ปุพฺพโลโป.
พฺรวีติ.
๖๒๐. ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร [ก. ๗๐; รู. ๓๐; นี. ๒๒๐; …มิยวุวง… (พหูสุ)].
อิวณฺณุ’วณฺณนฺตานํ ธาตูนํ กฺวจิ อิยง, อุวง โหนฺติ สเร.
พฺรุวนฺติ, พฺรุนฺติ วา. ‘‘อชานนฺตา โน ปพฺรุนฺตี’’ติ ปาฬิ. พฺรูสิ, พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูม.
๖๒๑. ตฺยนฺตีนํ ฏฏู [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; จํ. ๑.๔.๑๓; ปา. ๓.๔.๘๔].
ติ, อนฺตีสุ พฺรูสฺส อาห โหติ, เตสฺจ ฏ, ฏู โหนฺติ.
โส อาห, เต อาหุ.
อตฺริมา ปาฬี-นิพฺพานํ ภควา อาห, สพฺพคนฺถปโมจนํ, อาห เตสฺจ โย นิโรโธ [มหาว. ๖๐], ยํ ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต. ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ, ตทริยา สุขโต วิทู [สุ. นิ. ๗๖๗]. ตตฺถ ‘อาหา’ติ กเถติ. ‘อาหู’ติ กเถนฺติ.
พฺรูตุ ¶ , พฺรูวนฺตุ, พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมํ [ขุ. ปา. ๕.๒], พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูม.
เอยฺยาทิมฺหิ-พฺรูสฺส อุวง โหติ, พฺรุเวยฺย, พฺรุเวยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ สเร ปเร พฺรูสฺส โอตฺตํ, โอสฺส จ อวาเทโส, อพฺรวิ, อพฺรวุํ, อพฺรวึสุ.
อุวาเทเส-อพฺรุวิ, อพฺรุวุํ, อพฺรุวึสุ.
ปโรกฺขมฺหิ –
๖๒๒. ออาทีสฺวาโห พฺรูสฺส [ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖].
ออาทีสุ พฺรูสฺส อาห ภวติ.
โส อาห, เต อาหุ.
๖๒๓. อุสฺสํสฺวาหา วา [นี. ๑๐๓๖].
อาหาเทสมฺหา ปรสฺส อุวจนสฺส อํสุ โหติ วา.
เต อาหํสุ, สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ [ชา. ๑.๑๓.๑๒๓].
สุ-สนฺทเน, นที สวติ, สวนฺติ, อาภวคฺคา สวนฺติ.
สู-ปสวเน, ปฺุํ ปสวติ [จูฬว. ๓๕๔], ปสวนฺติ.
หุ-ปูชายํ, ‘ปโรกฺขายฺจา’ติ ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ หสฺส โช, ชุโหติ, ชุโหนฺติ.
กมฺเม-เตน อคฺคิ หูยเต.
ณิมฺหิ-ชุหาเวติ, ชุหาวยติ.
ณาปิมฺหิ-ชุหาเปติ, ชุหาปยติ.
หุ-สตฺติยํ, ปโหติ, สมฺปโหติ, ปโหนฺติ, สมฺปโหนฺติ.
หู-สตฺตายํ ¶ , โหติ, โหนฺติ, โหตุ, โหนฺตุ.
เอยฺยาทิมฺหิ- ‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวาเทโส, หุเวยฺย, หุเวยฺยุํ.
อาอาทิมฺหิ-โส อหุวา. วณฺณคนฺธผลูเปโต, อมฺโพยํ อหุวา ปุเร [ชา. ๑.๒.๗๑]. อหุวา เต ปุเร สขา [สํ. นิ. ๑.๕๐], เต อหุวู, ตฺวํ อหุโว, ตุมฺเห อหุวตฺถ [ม. นิ. ๑.๒๑๕], ฌายถ ภิกฺขเว มา ปมาทาตฺถ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ, อหุว, อหุวํ วา, อหุวมฺหา. ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส [ชา. ๑.๔.๒๙]. อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๘๐] ปาฬิโย.
อีอาทิมฺหิ สาคโม, อโหสิ, ปาตุรโหสิ.
มหาวุตฺตินา อีโลโป รสฺโส จ. อหุเทว ภยํ อหุ ฉมฺภิตตฺตํ. อหุเทว กุกฺกุจฺจํ, อหุ วิปฺปฏิสาโร [ปารา. ๓๘]. อาทีนโว ปาตุรหุ [เถรคา. ๒๖๙], ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ.
๖๒๔. หูโต เรสุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
หูโต ุํวจนสฺส เรสุํ โหติ. สุตฺตวิภตฺเตน มฺหาสฺส เรสุมฺหา จ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตโลโป.
เต ปุพฺเพ อเหสุํ. อุวาเทเส อหุวุํ, ปุพฺพสฺสรโลเป อหุํ.
อตฺริมา ปาฬี- สพฺพมฺหิ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๔๒๕]. กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ [อป. เถร ๑.๑.๔๐๗].
โอสฺส ¶ สิ, อิตฺถ, ตฺโถ. ตฺวํ อโหสิ, อหุวิ, อหุวิตฺถ, อหุวิตฺโถ.
มหาวุตฺตินา โอโลโป รสฺโส, มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒], อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กินฺนุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ [สํ. นิ. ๒.๒๐; ม. นิ. ๑.๑๘], อหํ อหุวึ, มยํ อโหสิมฺหา, อโหสิมฺห วา. อเหสุมฺหา นุ โข มยํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อเหสุมฺหา, กินฺนุ โข อเหสุมฺหา, กถํ นุ โข อเหสุมฺหา [ม. นิ. ๑.๔๐๗]. มยํ ปุพฺเพ อหุวิมฺหา, อหุมฺหา วา. ‘‘มยํ ปุพฺเพ ทานปติโน อหุมฺหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] ปาฬิ.
รสฺสตฺเต-อหุมฺห.
มหาวุตฺตินา มฺหาสฺส อฺุจ. ‘‘ปฺจสตา มยํ สพฺพา, ตาวตึสุปคา อหุ’’นฺติ ปาฬิ.
ปรฉกฺเก อสฺส อํ, อหํ ปุพฺเพ อหุวํ, อหุว วา.
‘ปโร กฺวจี’ติ ปรโลโป, อหุํ.
อตฺริมา ปาฬี- ‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก [อป. เถร ๑.๓๙.๘๖], จกฺกวตฺตี อหุํ ราชา, ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโร. สตฺตกฺขตฺตุํ มหาพฺรหฺมา, วสวตฺตี ตทา อหุํ. มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโย, มนุสฺสาธิปตี อหุ’’นฺติ. มยํ อหุวิมฺเห.
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๒๕. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสจฺจาโท [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑; ‘…สฺสตฺยาโท’ (พหูสุ)].
สฺสตฺยาทิมฺหิ หูธาตุสฺส เห จ โหหิ จ โหหิ จ โหนฺติ.
เหสฺสติ ¶ , เหสฺสนฺติ, เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ, โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ. พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก [พุ. วํ. ๒.๕๕], อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ [พุ. วํ. ๒.๗๔].
๖๒๖. ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑; ‘ทกฺขา เหหิโหหิโลโป’ (พหูสุ)].
เอเตหิ อาเทเสหิ สฺสสฺส โลโป โหติ วา. สุตฺตวิภตฺเตน อฺเหิปิ สฺสโลโป.
สกฺขิสิ ตฺวํ กุณฺฑลินิ, มฺิสิ ขตฺตพนฺธุนิ [ชา. ๒.๑๗.๑๔]. น หิ สกฺขินฺติ เฉตฺตุํ [สุ. นิ. ๒๘], อธมฺโม หฺิติ ธมฺมมชฺช [ชา. ๑.๑๑.๓๑], พฺรหฺมทตฺโต ปลายิติ อิจฺจาทิ.
เหหิติ, เหหินฺติ, โหหิติ, โหหินฺติ.
อตฺริมา ปาฬี-ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๙๗], ติโลทโน เหหิติ สาธุปกฺโก [ชา. ๑.๘.๒]. โทโส เปมฺจ เหหิติ [เถรคา. ๗๑๙]. มม ตฺวํ เหหิสิ ภริยา [ชา. ๑.๑๔.๒๗]. ตโต สุขี โหหิสิ วีตราโค. ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว [ที. นิ. ๒.๒๐๗] อิจฺจาทิ.
อิติ ภูวาทิคเณ อุวณฺณนฺตธาตุรูปํ.
เอทนฺตธาตุรูป
เอ-อาคติยํ คติยฺจ, เก-สทฺเท, เข-ขาทนุ’ปฏฺาเนสุ, เค-สทฺเท, อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, เฌ-จินฺตายํ ทาห’ชฺฌาเนสุ จ, เต-ปาลเน, เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, เท-สุทฺธิ, นิทฺทาสุ, เป-วุทฺธิยํ ¶ , เภ-ภเย, เล-เฉทเน, เว-คติยํ ตนฺตสนฺตาเน จ, เส-อนฺตกฺริยายํ, หเร-ลชฺชายํ, คิเล-กิลมเน, ปเล-คติยํ, มิเล-หานิยํ.
ณานุพนฺธปจฺจเยน วินา เยสํ ธาตูนํ อายาเทโส ลพฺภติ, เต เอทนฺตา นาม. มหาวุตฺตินา ยโลเป สติ อาทนฺเตหิ สมานรูปํ, อาทนฺตานฺจ ยาคเม สติ เอทนฺเตหิ สมานรูปํ, ตสฺมา อาทนฺต, เอทนฺตา เยภุยฺเยน สมานรูปา ภวนฺติ.
มหาวุตฺตินา เอทนฺตานํ ตฺยาทีสุ ตพฺพาทีสุ จ อายาเทโส, กฺวจิ ยโลโป, เอ-อาคติยํ. อยํ โส สารถี เอติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑], สเจ เอนฺติ มนุสฺสตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๔๙], ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, มิคสงฺฆปุรกฺขตํ [ชา. ๑.๑.๑๑], โยค’มายนฺติ มจฺจุโน [สํ. นิ. ๑.๒๐], อายามาวุโส [ปารา. ๒๒๘], อายามานนฺท [ที. นิ. ๒.๑๘๖; ปารา. ๒๒; ม. นิ. ๑.๒๗๓].
เอตฺถ เอธาตุ อาคจฺฉ, คจฺฉามาติ อตฺถทฺวยํ วทติ, ยาธาตุวเสน อาคจฺฉ, ยามาติปิ อตฺถํ วทนฺติ.
เอ-วุทฺธิยํ วา, ‘‘กาโย, อปาโย, อุปาโย, สมุทาโย’’ติอาทีสุ –
กุจฺฉิตา ธมฺมา อายนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ กาโย, ‘อาโย’ติ วุจฺจติ วฑฺฒิ, ตโต อเปโต อปาโย, เตน อุเปโต อุปาโย, อวยวธมฺมา สมุเทนฺติ เอตฺถาติ สมุทาโย, ปริพฺยตฺตํ อายนฺติ เอเตนาติ ปริยาโย.
เก-สทฺเท, กายติ.
กมฺเม-กิยฺยติ.
เข-ขาทเน, ติณํ ขายติ, วิกฺขายติ, อุนฺทุรา ขายนฺติ, วิกฺขายนฺติ.
เข-อุปฏฺาเน ¶ , ขายติ, ปกฺขายติ, อลกฺขี วิย ขายติ.
เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติ.
อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, เย วุทฺธ’มปจายนฺติ [ชา. ๑.๑.๓๗].
เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, ปชฺฌายติ, ปชฺฌายนฺติ, อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนฺติ.
เฌ-โอโลกเน, นิชฺฌายติ, นิชฺฌายนฺติ, อุปนิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, อุชฺฌายนฺติ.
เฌ-ทยฺหเน, ปทีโป ฌายติ, ปริชฺฌายติ.
กมฺเม-ฌายียติ.
ณาปิมฺหิ ยโลโป, กฏฺํ ฌาเปติ, ฌาเปนฺติ, ฌาปยติ, ฌาปยนฺติ.
เฌ-อชฺฌยเน สํปุพฺโพ, มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ชาเทโส, สชฺฌายติ, สชฺฌายนฺติ, มนฺตํ สชฺฌายติ.
เต-ปาลเน, ตายติ, ตายนฺติ.
เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, ถายติ.
เท-สุทฺธิยํ, โวทายติ, โวทายนฺติ.
เท-โสปฺปเน, นิทฺทายติ, นิทฺทายนฺติ.
เป-วุทฺธิยํ, อปฺปายติ, อปฺปายนฺติ.
เภ-ภเย, ภายติ, ภายนฺติ, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. ๑๒๙], ภายสิ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส [อุทา. ๔๔], กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ [ม. นิ. ๑.๓๘๑], นตํ ภายามิ อาวุโส, ภายาม [อป. เถรี. ๒.๒.๔๕๘].
ณาปิมฺหิ-ภยาเปติ, ภายาเปติ, ภายาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-มา ¶ ภายิ, มา โสจิ [ที. นิ. ๒.๒๐๗], มา จินฺตยิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ภายิสฺสติ, ภายิสฺสนฺติ.
เล-เฉทเน, ติณํ ลายติ, สาลึ ลายติ, ลายนฺติ.
เว-คติยํ, วาโต วายติ, วาตา วายนฺติ.
เว-ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายติ, วายนฺติ.
กมฺเม-วายียติ, ปุพฺพโลเป วียติ, วิยฺยติ.
ณาปิมฺหิ-จีวรํ วายาเปติ [ปารา. ๖๓๘], วายาเปนฺติ.
เส-อนฺตกฺริยายํ, โอสายติ, ปริโยสายติ, อชฺโฌสายติ.
กมฺเม-ปริโยสียติ.
ณาปิมฺหิ-ปริโยสาเปติ.
ณิ, ณาปีนํ โลโป โหติ เตสุณิ, ณาปีสุ ปเรสุ.
ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏึ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓]. เอตฺถ อกมฺมกตฺตา ธาตุสฺส ‘กุฏิ’นฺติ จ ‘ปเรหี’ติ จ ทฺเว กมฺมานิ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺเตหิ การิเตหิ สิชฺฌนฺติ.
อเนกสฺสรเอทนฺตมฺปิ กิฺจิ อิธ วุจฺจติ.
หเร-ลชฺชายํ, หรายติ, หรายนฺติ, อฏฺฏิยามิ หรายามิ [สํ. นิ. ๑.๑๖๕], หรายาม, หรายตีติ หิรี, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส อิตฺตํ.
คิเล-รุชฺชเน, คิลายติ, ปิฏฺิ เม อาคิลายติ [จูฬว. ๓๔๕; ที. นิ. ๓.๓๐๐], คิลายนฺติ.
ปเล-คติยํ ¶ , ปลายติ, ปลายนฺติ.
มิเล-หานิยํ, มิลายติ, มิลายนฺติ.
‘‘ฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, ตาณํ, ปริตฺตาณํ, โวทานํ, นิทฺทานํ, คิลาโน, ปลาโต, มิลาตนฺติ’’อาทีสุ ยโลโป.
อิติ ภูวาทิคเณ เอทนฺตธาตุรูปํ.
ภูวาทิคเณ สรนฺตธาตูนํ ตฺยาทฺยนฺตรูปานิ นิฏฺิตานิ.
พฺยฺชนนฺตธาตุ
อวุทฺธิกรูป
ตุทาทิคณ
อถ พฺยฺชนนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต. ตานิ จ อวุทฺธิก, สวุทฺธิกวเสน ทุวิธานิ โหนฺติ. ตตฺถ อวุทฺธิกานิ ตาว วุจฺจนฺเต.
ขิป, คุห, ตุท, ทิส, ปิส, ผุส, ลิข, วธาทิ.
อิธ ธาตูนํ อนฺตสฺสโร อุจฺจารณตฺโถ, โส รูปวิธาเน นปฺปยุชฺชเต.
๖๒๘. ตุทาทีหิ โก [ก. ๔๔๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕; จํ. ๑.๑.๙๒; ปา. ๓.๑.๗๗].
ตุทาทีหิ กานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ. กานุพนฺโธ อวุทฺธิทีปนตฺโถ.
ขิป-ขิปเน, ขิปติ, ปกฺขิปติ, อุกฺขิปติ, โอกฺขิปติ, นิกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, ปฏิกฺขิปติ, สํขิปติ.
กมฺเม-ขิปียติ.
การิเต-ขิเปติ ¶ , ขิปยติ, ขิปาเปติ, ขิปาปยติ, เขเปติ, เขปยติ วา, อุทกํ เขเปติ, ตณฺหํ เขเปติ, ขยาเปตีติ อตฺโถ.
คุห-สํวรเณ, คุหติ, นิคฺคุหติ.
กมฺเม-คุหิยติ.
การิเต คุสฺส ทีโฆ, คูเหติ, คูหยติ, คูหาเปติ, คูหาปยติ.
กมฺเม-คูหาปียติ.
ฆฏ-เจตายํ, ฆฏติ.
กมฺเม-ฆฏียติ.
การิเต-ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติ.
ตุท-พฺยธเน, พฺยธนํ วิชฺฌนํ, ตุทติ, วิตุทติ.
อสฺส เอตฺเต-ตุเทติ, ตุเทนฺติ.
กมฺเม-ตุทียติ.
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ทสฺส ชตฺตํ. ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุชฺชติ.
การิเต-ตุเทติ, ตุทยติ, ตุทาเปติ, ตุทาปยติ.
ทิสี-อุทฺทิสเน, อุทฺทิสนํ สรูปโต กถนํ. อุทฺทิสติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ [มหาว. ๑๕๒], นิทฺทิสติ, นิทฺทิสนฺติ, อปทิสติ, อปทิสนฺติ.
กมฺเม-อุทฺทิสียติ, อุทฺทิสียนฺติ.
การิเต-อาจริโย สิสฺสํ ปาฬิธมฺมํ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ, วาเจตีติ อตฺโถ. ปาเสุ ปน สทฺวยมฺปิ ทิสฺสติ.
นุท-ขิปเน ¶ , นุทติ, ปนุทติ, วิโนเทติ, ปฏิวิโนเทติ วา.
กมฺเม-ปนุทียติ, ปนุชฺชติ.
การิเต-ปนุเทติ, ปนุทยติ, ปนุทาเปติ, ปนุทาปยติ.
ปิส-สํจุณฺเณ, ปิสติ.
กมฺเม-ปิสียติ.
การิเต-ปิเสติ, ปิสยติ, ปิสาเปติ, ปิสาปยติ.
ผุส-สมฺผสฺเส ปตฺติยฺจ, ผุสติ, ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ [ธ. ป. ๒๓], วชฺชํ นํ ผุเสยฺย [ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๔].
กมฺเม-ผุสียติ.
การิเต-ผุเสติ, ผุสยติ, ผุสาเปติ, ผุสาปยติ.
ลิข-เลขเน, ลิขติ, สลฺลิขติ, วิลิขติ.
การิเต-ลิเขติ, สลฺลิเขติ, วิลิเขติ.
วธ-หึสายํ, วธติ, วเธติ.
กมฺเม-วธียติ.
ยมฺหิ ธสฺส ฌตฺตํ, ยสฺส ปุพฺพรูปํ. ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ ฌสฺส ตติยชตฺตํ, วชฺฌติ, วชฺฌนฺติ, วชฺฌเร. อิเม สตฺตา หฺนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา [ม. นิ. ๑.๖๐].
การิเต-วเธติ, วธยติ, วธาเปติ, วธาปยติ, สามิโก ปุริสํ มคฺคํ คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ อิจฺจาทีนิปิ อิธ วตฺตพฺพานิ.
อิติ ตุทาทิคโณ.
สวุทฺธิกรูป
อถ ¶ สวุทฺธิกรูปานิ วุจฺจนฺเต.
อส-ภุวิ, อาส-นิวาเส อุปเวสเน จ, อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กมุ-ปทคมเน, กุส-อกฺโกเส, คมุ-คติมฺหิ, ชรวโยหานิมฺหิ, ชน-ชนเน, มร-ปาณจาเค, ยมุ-อุปรเม, รุท-อสฺสุวิโมจเน กนฺทเน จ, รุห-ชนเน, ลภ-ลาเภ, วจ, วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วิท-าเณ, วส-นิวาเส, วิสปเวสเน, สท-คตฺยา’วสาเน, หน-หึสายํ, หรหรเณ.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, อส-ภุวิ, สตฺตายนฺติ อตฺโถ.
๖๒๙. ตสฺส โถ [ก. ๔๙๔; รู. ๔๙๕, ๕๐๐; นี. ๙๘๙, ๙๙๑].
อตฺถิโต ปรสฺสติ, ตูนํ ตสฺส โถ โหติ.
‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’ติ สุตฺเตน พฺยฺชเน ปเร ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ สุตฺเตน ปรรูปสฺส ทุติยสฺส ปมตฺตํ.
ธนํ เม อตฺถิ.
เอตฺถ จ ‘‘อตฺถิ ตฺวํ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถิ, อตฺถิ อหํ เอตรหิ, นาหํ นตฺถิ, ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวิตึสาการ] อาทีสุ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตปฏิรูปโก กตฺตุวาจโก นิปาโต.
‘‘อตฺถีติ โข กจฺจายน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ ทุติโย อนฺโต’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕] จ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย’’ติ [ปฏฺา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส] จ เอวมาทีสุ นามปฏิรูปโก. ตถา นตฺถิสทฺโท.
ตุมฺหิ-วิปสฺสิสฺส ¶ จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๘๗], นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ [สํ. นิ. ๑.๙๐], เอตฺถ จ ‘‘ธิรตฺถุมํ ปูติกาย’’นฺติ อาทีสุ อตฺถุสทฺโท นิปาโต.
๖๓๐. นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป [ก. ๔๙๔-๕; รู. ๔๙๖; นี. ๑๐๑๙; ‘นฺตมานานฺติ…’ (พหูสุ)].
นฺต, มาน, อนฺติ, อนฺตุ, อิยา, อิยุํสุ อตฺถิสฺส อาทิโลโป โหติ.
สนฺติ, สนฺตุ.
๖๓๑. สิหีสฺวฏ [ก. ๕๐๖; รู. ๔๙๗; นี. ๙๙๒].
อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิ, หีสุ.
มนุสฺโสสิ [มหาว. ๑๒๖], ปุริโสสิ [มหาว. ๑๒๖]. หิมฺหิ ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต อาหิ, ภวาหีติ อตฺโถ. ตวิภตฺตีสุ ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปํ, ตุมฺเห อตฺถ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา [ปารา. ๒๓๓]. ตฺวาทิมฺหิ-มา ปมาทตฺถ [ม. นิ. ๑.๘๘, ๒๑๕], ตุมฺเห สมคฺคา อตฺถ.
๖๓๒. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ [ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗; ‘สีหิสฺวฏ’ (พหูสุ)].
อตฺถิโต ปเรสํ มิ, มานํ มฺหิ, มฺหา โหนฺติ วา, อตฺถิสฺส จ อฏ โหติ.
อหํ ปสนฺโนมฺหิ, มยํ ปสนฺนามฺห.
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อิมินา ปฺุเน อนาคเต ปฺวา อมฺหิ, มยํ ปฺวนฺโต อมฺห.
๖๓๓. เอสุ ส [ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗].
เอเตสุ ¶ มิ, เมสุ อตฺถิสฺส สสฺส โส โหติ. ปรรูปนิเสธนตฺถมิทํ สุตฺตํ.
อหํ ปณฺฑิโต อสฺมิ, มยํ ปณฺฑิตา อสฺม.
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อนาคเต ปฺวา อสฺมิ, มยํ ปฺวนฺโต อสฺม.
เอยฺยาทิมฺหิ –
๖๓๔. อตฺถิเตยฺยาทิฉนฺนํ ส สุ สสิ สถ สํสาม [ก. ๕๗๑, ๕๑๗; รู. ๖๒๔, ๔๘๘; นี. ๘๓๐, ๑๑๐๕; ‘อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ สสุสสถ สํ สาม’ (พหูสุ)].
‘อตฺถี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติ-กาโร, อตฺถิโต ปเรสํ เอยฺยาทีนํ ฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ.
เอวมสฺส วจนีโย [ปารา. ๔๑๑], เอวมสฺสุ วจนียา [ปารา ๔๑๘], ตฺวํ อสฺสสิ, ตุมฺเห อสฺสถ, อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสาม.
อสฺสุนิปาโตปิ พหุํ ทิสฺสติ, ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐], เกนสฺสุ ตรตี โอฆํ, เกนสฺสุ ตรติ อณฺณวํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]. ‘‘กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ, กึสุ เฉตฺวา น โสจตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๑] เอตฺถ นิคฺคหีตมฺหา สํโยคาทิโลโป.
๖๓๕. อาทิทฺวินฺนมิยามิยุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๙๙๓; ‘…มิยา อิยุํ’ (พหูสุ)].
อตฺถิโต เอยฺยาทีสุ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ อิยา, อิยุํ โหนฺติ. ‘นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสู…’ติอาทิโลโป.
โส ¶ สิยา, เต สิยุํ, เอเต ทฺเว นิปาตาปิ โหนฺติ. ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สิยา กุสโล, สิยา อกุสโล, สิยา อพฺยากโต’’ติ [วิภ. ๑๕๒] อาทีสุ เอกจฺโจติ อตฺโถ.
‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ [ปฏฺา. ๑.๑.๓๕-๓๘] อาทีสุ กินฺนูติ อตฺโถ.
‘‘ทฺวาทสากุสลา สิยุ’’นฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห ๒] อาทีสุ ภวนฺตีติ อตฺโถ.
มหาวุตฺตินา เอยฺยุํ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ อิยํสุ, อิยํ โหนฺติ, อาทิโลโป, สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา [ม. นิ. ๓.๓๕], เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ, เอวํสฺโ สิยํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔].
อชฺชตฺตนิมฺหิ –
๖๓๖. อีอาโท ทีโฆ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๐๑].
อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทีสุ.
โส อาสิ, เต อาสุํ, อาสึสุ, ตฺวํ อาสิ, ตุมฺเห อาสิตฺถ, อหํ อาสึ. ตตฺราปาสึ เอวํวณฺโณ [ที. นิ. ๑.๒๔๕; ม. นิ. ๑.๖๘]. มยํ อาสิมฺห, อาสิมฺหา.
๖๓๗. ออาสฺสาทีสุ [ก. ๕๐๗; รู. ๕๐๑; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒].
ออาทิปโรกฺขายฺจ อาอาทิหิยฺยตฺตนิยฺจ สฺสาทีสุ ภวิสฺสนฺติ, กาลาติปตฺตีสุ จ อตฺถิสฺส ภู โหติ. อิทฺจ สุตฺตํ อตฺถิสฺส เอตาสํ วิภตฺตีนมฺปิ สาธารณกรณตฺถํ. รูปมฺปิ ภูรูปเมว.
โส ¶ พภูว, เต พภูวุ, โส อภวา, เต อภวู, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติ, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
๖๓๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู [ก. ๕๑๗; รู. ๕๐๐; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒].
ตฺยาทิวชฺชิเตสุ นฺตวชฺชิเตสุ จ ปจฺจเยสุ อตฺถิสฺส ภู โหติ. เอเตน ตฺยาทิ, ตฺวาทิ, เอยฺยาทิ, อีอาทิสงฺขาตาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ นฺตปจฺจเย จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส นตฺถิ, เสสาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ จ นฺตวชฺชิเตสุ ตพฺพาทีสุ จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพ.
อาส-อุปเวสเน. คุรุํ อุปาสติ, ปยิรุปาสติ, อุปาสนฺติ, ปยิรุปาสนฺติ.
กมฺเม-อุปาสียติ, ปยิรุปาสียติ.
การิเต-มาตา ปุตฺตํ คุรุํ อุปาเสติ, ปยิรุปาเสติ, อุปาสยติ, ปยิรุปาสยติ.
อีอาทิมฺหิ-อุปาสิ, ปยิรุปาสิ, อุปาสึสุ, ปยิรุปาสึสุ, อุปาสุํ, ปยิรุปาสุํ.
อาส-นิวาเส.
๖๓๙. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง [ก. ๔๗๖, ๕๒๒; รู. ๔๔๒, ๔๗๖; นี. ๙๕๗, ๑๐๓๕].
คมุ, ยมุ, อิสุ, อาส, ทิสานํ อนฺโต พฺยฺชโน งานุพนฺโธ จฺโฉ โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
คจฺฉนฺโต, นิยจฺฉนฺโต, อิจฺฉนฺโต, อจฺฉนฺโต, ทิจฺฉนฺโตติ อิมินา ตฺยาทีสุ อาสสฺส จฺโฉ, อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ, โส อจฺฉิ, เต อจฺฉึสุ.
อิสุ-เอสนายํ ¶ .
๖๔๐. ลหุสฺสุปนฺตสฺส [ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๖.๑.๑๐๕-๑๐๖ …เป… ๗.๓.๗๗-๗๘].
อนฺตสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ อุปนฺโต, พฺยฺชนนฺตธาตูนํ ปุพฺพสฺสโร ‘อุปนฺโต’ติ วุจฺจติ, ลหุภูตสฺส อุปนฺตภูตสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส เอ, โอวุทฺธี โหนฺติ.
อิร-กมฺปเน, เอรติ, โมทติ.
ลหุสฺสาติ กึ? ชีวติ, ธูปติ, อิกฺขติ, สุกฺขติ.
อุปนฺตสฺสาติ กึ? สิฺจติ, ภฺุชติ, นิคฺคหีตาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุปนฺโต น โหติ.
อิวณฺณุวณฺณสฺสาตฺเววํ? ปจติ, วทติ.
อิมินา อิสฺส เอวุทฺธิ โหติ, เอสติ, อนฺเวสติ, ปริเยสติ.
อธิปุพฺโพ อิสุ-อายาจเน, อชฺเฌสติ.
กมฺเม-เอสียติ, ปริเยสียติ, อนฺเวสียติ, อชฺเฌสียติ.
การิเต-เอเสติ, เอสยติ, เอสาเปติ, เอสาปยติ.
อิสุ-อิจฺฉายํ, จฺฉาเทโส, อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ, สมฺปฏิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติ.
กมฺเม-อิจฺฉียติ.
การิเต-อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, สมฺปฏิจฺฉาเปติ, สมฺปฏิจฺฉาปยติ.
กมฺเม-อิจฺฉาปียติ, อิจฺฉาปยียติ, โส อิจฺฉิ, เต อิจฺฉึสุ, อิจฺฉิสฺสติ, อิจฺฉิสฺสนฺติ.
กมุ-วิชฺฌเน, คมฺภีเรสุ าเนสุ าณํ กมติ, น สตฺถํ กมติ, น วิสํ กมติ, น อคฺคิ กมติ [อ. นิ. ๘.๑], น วิชฺฌตีติ อตฺโถ.
กมุ-ปทคมเน ¶ , ปกฺกมติ, อปกฺกมติ, อุปกฺกมติ, วิกฺกมติ, อภิกฺกมติ, ปฏิกฺกมติ, อติกฺกมติ, สงฺกมติ, โอกฺกมติ.
๖๔๑. นิโต กมสฺส [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐].
นิมฺหา ปรสฺส กมสฺส กสฺส โข โหติ. ‘อาทิสฺสา’ติ สงฺเกตตฺตา กสฺสาติ ายติ.
นิกฺขมติ, นิกฺขมนฺติ.
การิเต –
๖๔๒. อสฺสา ณานุพนฺเธ [ก. ๔๘๓; รู. ๕๒๗; นี. ๙๗๓].
พฺยฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส อาทิมฺหิ อ-การสฺส อาวุทฺธิ โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย. ‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา ณาปิมฺหิ อาวุทฺธิ นตฺถิ.
ปกฺกาเมติ, ปกฺกามยติ, นิกฺขาเมติ, นิกฺขามยติ, นิกฺขมาเปติ, นิกฺขมาปยติ.
อีอาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา อาทิทีโฆ วา โหติ, โส ปกฺกมิ, ปกฺกามิ, อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภณา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๗], ปกฺกมุํ, ปกฺกามุํ, สมฺโมทมานา ปกฺกามุํ, อฺมฺํ ปิยํ วทา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๘], ปกฺกมึสุ, ปกฺกามึสุ, ปกฺกมํสุ, ปกฺกามํสุ, ปกฺกมิสฺสติ, ปกฺกมิสฺสนฺติ, ปกฺกมิสฺสเร.
อาปุพฺโพ กุส-อกฺโกเส, ลหุปนฺตตฺตา วุทฺธิ, อกฺโกสติ, อกฺโกสนฺติ. ปปุพฺโพ อามนฺตเน, ปกฺโกสติ, ปกฺโกสนฺติ. วิปุพฺโพ อุจฺจสทฺเท, วิกฺโกสติ, วิกฺโกสนฺติ. ปฏิปุพฺโพ นีวารเณ, ปฏิกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสนฺติ.
อีอาทิมฺหิ ¶ –
๖๔๓. กุสรุหีสฺสจฺฉิ [ก. ๔๙๘; รู. ๔๘๐; นี. ๑๑๑๔; ‘กุสรุเหหีสฺส ฉิ’ (พหูสุ)].
กุสโต รุหโต จ ปรสฺส อีสฺส จฺฉิ โหติ.
อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ [ธ. ป. ๓-๔], อิทฺจ รูปํ กุธ, กุปธาตูหิปิ สาเธนฺติ, เอวํ สติ ‘‘อกฺโกจฺฉิ เม’’ติ ปาโ สิยา. อกฺโกสิ, อกฺโกสึสุ.
คมุ คติมฺหิ, กตฺตริ โล, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, คเมติ, คเมนฺติ. อวปุพฺโพ าเณ, อวคเมติ, อวคเมนฺติ, อธิปุพฺโพ าเณ ลาเภ จ, อธิคเมติ, อธิคเมนฺติ. วิปุพฺโพ วิคเม, วิคเมติ, วิคเมนฺติ.
กมฺเม-คมียติ, คมิยติ, คมิยฺยติ.
ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมติ, คมฺมนฺติ, อธิคมฺมติ, อธิคมฺมนฺติ, อธิคมฺมเร, อธิคมฺมเต, อธิคมฺมนฺเต, อธิคมฺมเร.
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ.
กมฺเม-คมยียติ, คมยียนฺติ, คมาปียติ, คมาปียนฺติ.
หิยฺยตฺตนิมฺหิ-โส อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, ตฺวํ อคโม, อคม, อคมิ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, มยํ อคมมฺหา, คมมฺหา, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, โส อคมตฺถ, เต อคมตฺถุํ, ตฺวํ อคมเส, ตุมฺเห อคมวฺหํ, อหํ อคมํ, มยํ อคมมฺหเส.
อชฺฌตฺตนิมฺหิ อีอาทีสุ อิการาคโม, โส อคมี, คมี.
รสฺสตฺเต-อคมิ, คมิ.
มหาวุตฺตินา ¶ อากาเรน สห สาคโม, โส อคมาสิ, คามํ อคมาสิ, นครํ อคมาสิ.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อีสฺส ตฺโถ, โส คามํ อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, เต อคมุํ, คมุํ.
‘อุํสฺสึสฺวํสู’ติ อึสุ, อํสุ, เต อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, ตฺวํ อคโม, คโม.
‘โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ’ ‘สี’ติ สุตฺตานิ, ตฺวํ อคม, คม, อคมิ, คมิ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมาสิ, คมาสิ, ตุมฺเห อคมิตฺถ.
‘มฺหาตฺถานมุอุ’อิติ อุตฺตํ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, คมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, อคมาสึ, คมาสึ, มยํ อคมิมฺหา, คมิมฺหา.
รสฺสตฺเต-อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมาสิมฺหา, คมาสิมฺหา, อคมาสิมฺห, คมาสิมฺห.
ปรฉกฺเก-โส อคมา, คมา.
รสฺสตฺเต-อคม, คม.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา ตฺถตฺเต-โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, เต อคมู, คมู.
รสฺสตฺเต-อคมุ, คมุ, ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, ตุมฺเห อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ, อหํ อคม, คม, อคมํ, คมํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเห.
กมฺเม-อคมียิ, อคมฺมิ, อคมียิตฺโถ, อคมฺมิตฺโถ, อคมียุํ, คมียุํ, อคมียึสุ, คมียึสุ, อคมฺมุํ, คมฺมุํ, อคมฺมึสุ, คมฺมึสุ.
ปรฉกฺเก-อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมฺมิตฺถ, คมฺมิตฺถ.
การิเต-อคมาปยิ, คมาปยิ, อคมาเปสิ, คมาเปสิ, อคมาปยุํ, คมาปยุํ, อคมาปยึสุ, คมาปยึสุ.
๖๔๔. คมิสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
อาอาทิมฺหิ ¶ อีอาทิมฺหิ จ คมิสฺส มสฺส อา โหติ. สรโลโป.
โส อคา, เต อคู, ตฺวํ อโค, ตุมฺเห อคุตฺถ, อหํ อคํ, มยํ อคุมฺหา.
อีอาทิมฺหิ อีสรโลโป, อคา เทวาน สนฺติเก [ชา. ๑.๑๔.๒๐๕], วายโส อนุปริยคา [สุ. นิ. ๔๔๙].
อาปุพฺโพ อาคมเน, อนวฺหิโต ตโต อาคา [ชา. ๑.๕.๒๑], โสปา’คา สมิตึ วนํ [ที. นิ. ๒.๓๓๕].
อธิปุพฺโพ ปฏิลาเภ, อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ [วิ. ว. ๘๔๖], ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา [ธ. ป. ๑๕๔].
อติปุพฺโพ อุปาธิปุพฺโพ จ ติติกฺกเม, นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปชฺฌคา [ชา. ๑.๑.๔๙]. ขโณ เว มา อุปชฺฌคา.
เอตานิ โอ, อวจนานํ โลเป สติ ตุมฺห’มฺหโยเคปิ ลภนฺติ, อคุํ, อคึสุ, อคํสุ. สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๔], เตปา’คุํสมิตึ วนํ [(คเวสิตพฺพํ)], วิเสสํ อชฺฌคํสุเต [ที. นิ. ๒.๓๕๔], อเสสํ ปรินิพฺพนฺติ, อเสสํ ทุกฺขมชฺฌคุํ [อิติวุ. ๙๓], สพฺพํ ทุกฺขํ อุปชฺฌคุํ [ปฏิ. ม. ๑.๒๓๖; ม. นิ. ๓.๒๗๑]. อชฺฌโค, อชฺฌค, อชฺฌคิ, อชฺฌคุตฺถ, อชฺฌคึ, อชฺฌคิมฺหา, อชฺฌคุมฺหา, อคา, อาคา, อนฺวคา, อชฺฌคา, อุปชฺฌคา, อคู, อาคู. อาคู เทวา ยสสฺสิโน [ที. นิ. ๒.๓๔๐], จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส, สพฺเพว วสมนฺวคู [สํ. นิ. ๑.๖๑]. เจตา หนึสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู [ชา. ๑.๑.๔๘].
ปโรกฺขายํ ¶ อาทิสฺส ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส จวคฺโค. โส ชคม, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส ทีโฆ, กฺวจิ อสฺส อิตฺตํ, ‘‘ราชา ทุทีโป ชคามิ มคฺค’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๙๑๑; ‘ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺคํ’] ปาฬิ. โส ชคาม, เต ชคามุ, ตฺวํ ชคเม.
พฺยฺชนาทิมฺหิ อิการาคโม, ตุมฺเห ชคมิตฺถ, อหํ ชคมํ, มยํ ชคมิมฺห, โส ชคมิตฺถ, เต ชคมิเร, ตฺวํ ชคมิตฺโถ, ตุมฺเห ชคมิวฺโห, อหํ ชคมึ, มยํ ชคมิมฺเห.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร.
ปรฉกฺเก-โส คมิสฺสเต, เต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเร, ตฺวํ คมิสฺสเส, ตุมฺเห คมิสฺสวฺเห, อหํ คมิสฺสํ, มยํ คมิสฺสามฺเห.
สฺสาทิมฺหิ-โส อคมิสฺสา, คมิสฺสา.
‘อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสามฺหานํ วา’ติ สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺโส, อคมิสฺส, คมิสฺส, เต อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ, ตฺวํ อคมิสฺเส, คมิสฺเส.
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺตํ, ตฺวํ อคมิสฺส, คมิสฺส, ตุมฺเห อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ, อหํ อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, มยํ อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสามฺห, คมิสฺสามฺห.
‘คม วท ทานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา’ติ สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส ฆมฺโม, ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ.
กมฺเม-ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ.
มหาวุตฺตินา คคฺฆาเทโส วา, ตฺวํ เยน เยเนว คคฺฆสิ, ผาสุํเยว คคฺฆสิ [อ. นิ. ๘.๖๓].
‘คมยมิสาสทิสานํ ¶ วาจฺฉง’ อิติ สุตฺเตน สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร.
กมฺเม-คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ, คจฺฉิยฺยติ, คจฺฉิยฺยนฺติ, คจฺฉิยฺยเร.
การิเต-คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ. คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยุํ.
‘เอยฺยุํสฺสุํ’อิติ อุํตฺตํ, คจฺฉุํ.
‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ’อิติ สุตฺเตน เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยํวิภตฺตีนํ เอตฺตํ, โส คจฺเฉ, ตฺวํ คจฺเฉ, อหํ คจฺเฉ.
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา เอยฺยาถสฺส โอตฺตํ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ.
อาอาทิมฺหิ-อคจฺฉา, คจฺฉา, อคจฺฉ, คจฺฉ วา.
อีอาทิมฺหิ-อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ, อคจฺฉึสุ, คจฺฉึสุ.
๖๔๕. ฑํสสฺส จ ฺฉง [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘ฉง’ (พหูสุ)].
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ ฑํสสฺส จ อนฺโต พฺยฺชโน ฺฉง โหติ.
โส อคฺฉา, คฺฉา. ตถา อคฺฉู, คจฺฉู.
อีอาทิมฺหิ-โส อคฺฉิ, คฺฉิ.
ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๙๘๕]. ขิปฺปเมว อุปาคฺฉิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓]. เต อคฺฉุํ, คฺฉุํ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, คจฺฉิสฺสเร.
๖๔๖. ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๖, ๙๖๘].
สฺเสน ¶ สห เอเตสํ จฺฉง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ, สุตฺตวิภตฺเตน สุสสฺส จ, ‘‘นทีว อวสุจฺฉตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๐] ปาฬิ.
ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, อลจฺฉา, อลภิสฺสา, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, อวจฺฉา, อวสิสฺสา, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา, อภินฺทิสฺสา, รุจฺฉติ, โรทิสฺสติ, อรุจฺฉา, อโรทิสฺสาติ.
อิมินา สฺสยุตฺตาสุ ทฺวีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, อหํ คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํ.
อตฺริมา ปาฬี-คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑], ตสฺสาหํ สนฺติกํ คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ, สพฺพานิ อภิสมฺโภสฺสํ, คจฺฉฺเว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๒], เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๕].
สฺสาทิมฺหิ-อคจฺฉา, อคจฺฉิสฺสา, อคจฺฉํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุ.
ชร-วโยหานิมฺหิ –
๖๔๗. ชรสทานมีม วา [ก. ๕๐๕, ๖๐๙; รู. ๔๘๒, ๔๘๔; นี. ๑๐๑๘, ๑๒๑๓].
ชร, สทานํ สรมฺหา อีมอาคโม โหติ วาติ อีมอาคโม.
ชีรติ, ชีรนฺติ.
การิเต-ชีราเปติ, ชีราปยติ.
๖๔๘. ชรมรานมิยง [ก. ๕๐๕; รู. ๔๘๒; นี. ๑๐๑๘; ‘…มียง’ (พหูสุ)].
เอเตสํ ¶ อิยง โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
ชิยติ, ชิยนฺติ.
ทีฆตฺเต-ชียติ, ชียนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ชิยฺยติ, ชิยฺยนฺติ.
การิเต-ชิยาเปติ, ชิยาปยติ.
ชนี-ปาตุภาเว, มหาวุตฺตินา สพฺพวิภตฺตีสุ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ, ชายติ, อุปชายติ, วิชายติ, ชายนฺติ, ชายเร, ปชายนฺติ, ปชายเร, อุปชายนฺติ, อุปชายเร.
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, ชเนติ, ชเนนฺติ, ชนยติ, ชนยนฺติ.
กมฺเม-ชนียติ, ชนียนฺติ, ชายตุ, ชายนฺตุ, ชาเยยฺย, ชาเยยฺยุํ.
การิเต-ชเนยฺย, ชเนยฺยุํ, ชนเยยฺย, ชนเยยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-อชายิ, อชายึสุ, วิชายิ, วิชายึสุ, อชนิ, ชนิ วา.
การิเต-อชเนสิ, ชเนสิ, อชนยิ, ชนยิ, อชเนสุํ, ชเนสุํ, อชนยุํ, ชนยุํ, อชนยึสุ, ชนยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ชายิสฺสติ, วิชายิสฺสติ.
สฺสาทิมฺหิ-อชายิสฺสา, ชายิสฺสา.
ฑํส-ฑํสเน, ฑํสติ, ฑํสนฺติ.
การิเต-ฑํเสติ, ฑํสยติ, ฑํสาเปติ, ฑํสาปยติ.
อา ¶ , อีอาทีสุ ‘ฑํสสฺส จ ฺฉง’ อิติ สุตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, อฑฺฉา, ฑฺฉา, อฑฺฉิ, ฑฺฉิ.
ทห-ทาเห, ทหติ, ทหนฺติ.
กมฺเม ยมฺหิ ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส, อคฺคินา คาโม ทยฺหติ, ทยฺหนฺติ.
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ, ทหาเปติ, ทหาปยติ.
๖๔๙. ทหสฺส ทสฺส โฑ [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐; ‘…ทสททกฺขา’ (พหูสุ)].
ทหธาตุสฺส ทสฺส โฑ โหติ วา.
ฑหติ, ฑหนฺติ.
ทิส-เปกฺขเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล.
๖๕๐. ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสททกฺขา [ก. ๔๗๑; รู. ๔๘๓; นี. ๙๕๑].
ทิสธาตุสฺส ปสฺส จ ทสฺส จ ทส จ ท จ ทกฺข จาติ เอเต อาเทสา โหนฺติ วา.
วิปสฺสนา, วิปสฺสี ภควา, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ [ธ. ป. ๒๕๒], สุทสฺสนนครํ, มหาสุทสฺสโน นาม ราชา [ที. นิ. ๒.๒๔๒].
ทสาเทเส-จตุสจฺจทฺทโส นาโถ [วิภ. อฏฺ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา], ทุทฺทโส ธมฺโม [มหาว. ๗; ที. นิ. ๒.๖๔], อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ [ธ. ป. ๒๕๒], โส เว ภิกฺขุ ธมฺมทโสติ วุจฺจติ [คเวสิตพฺพํ]. ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺมุฬฺเหตฺถ อวิทฺทสู. ทฏฺพฺพํ, ทฏฺา, ทฏฺุนฺติ.
อิมินา สุตฺเตน ทิสสฺส สพฺพวิภตฺตีสุ ยถารหํ ปสฺส, ทสฺส, ทกฺขาเทสา โหนฺติ, อา, อีอาทีสุ ทส, ทาเทสา โหนฺติ, ‘‘ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺตี’’ติ รูปานิ ปน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเตน อิธ ¶ กมฺเม สิชฺฌนฺติ, ทิวาทิคเณ กตฺตริ สิชฺฌนฺติ. มหาวุตฺตินา อทฺทสฺส, ทิสฺสาเทสาปิ โหนฺติ. อตฺริมา ปาฬี-ยํ วาสวํ อทฺทสฺสามํ [ชา. ๑.๖.๑๑๒; ‘อทฺทสาม’], เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสฺสาม [คเวสิตพฺพํ], อปิ เม มาตรํ อทสฺสถ [ม. นิ. ๒.๓๕๖], ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๘๒], มยิ อิเม ธมฺมา สนฺทิสฺสนฺติ, อหฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], ตสฺมา ตฺยาทีสุปิ ‘‘อทสฺสติ, อทสฺสนฺติ, อทสฺสสิ, อทสฺสถ, อทสฺสามิ, อทฺทสฺสามา’’ติ ยุชฺชนฺติ.
การิเต ณิมฺหิ ทสฺสาเทโส, ทสฺเสติ, ทสฺสยติ, นิทสฺเสติ, นิทสฺสยติ, สนฺทสฺเสติ, สนฺทสฺสยติ.
กมฺเม-ทสฺสียติ, ทสฺสียนฺติ, นิทสฺสียติ, นิทสฺสียนฺติ, สนฺทสฺสียติ, สนฺทสฺสียนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ.
กมฺเม-ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติ.
‘คมยมิสาสทิสานํ จฺฉง’ อิติ จฺฉาเทเส- ทิจฺฉติ, ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ.
ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ปสฺสียติ, ปสฺสียนฺติ, ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติ.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต, อุทฺทิสฺสเต, อุทฺทิสฺสนฺเต, นิทฺทิสฺสเต, นิทฺทิสฺสนฺเต, อปทิสฺสเต, อปทิสฺสนฺเต.
การิเต-ปสฺสาเปติ, ปสฺสาปยติ, ทกฺขาเปติ, ทกฺขาปยติ.
กมฺเม-ปสฺสาปียติ, ทสฺสียติ, นิทสฺสียติ, สนฺทสฺสียติ, ทกฺขาปียติ.
ปสฺสตุ ¶ , ปสฺสนฺตุ, ทกฺขตุ, ทกฺขนฺตุ, ปสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺยุํ, ทกฺเขยฺย, ทกฺเขยฺยุํ.
เอยฺยามสฺส เอมุ จ อนฺตสฺส อุ จ โหนฺติ. ‘‘กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ [ชา. ๒.๒.๑๙๔๗], ทกฺเขมุ เต นิเวสน’’นฺติ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔ (…นิเวสนานิ)] ปาฬิ. ปสฺเสยฺยาม, ปสฺเสยฺยามุ, ทกฺเขยฺยาม, ทกฺเขยฺยามุ.
อาอาทิมฺหิ-อปสฺสา, อทกฺขา.
ทส, ทาเทเสสุ ทการสฺส ทฺวิตฺตํ, อทฺทสา โข ภควา [มหาว. ๙; ที. นิ. ๒.๖๙; สํ. นิ. ๑.๑๕๙], อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท [ม. นิ. ๑.๓๖๔].
รสฺสตฺเต-ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนิ [ชา. ๑.๑๖.๑๔๘]. เต อทฺทสู. รสฺสตฺเต-อทฺทสุ, อามนฺตยสฺสุ โว ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุ [ชาตเก ‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตร มทฺทสุํ’’].
ทาเทเส-โส อทฺทา.
รสฺสตฺเต-อทฺท. ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๕]. โย ทุกฺขํ สุขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต [ที. นิ. ๒.๓๖๘].
อีอาทิมฺหิ-อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสี, ปสฺสี, อปสฺสึสุ, ปสฺสึสุ, อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ, ปสฺสิตฺถ, อปสฺสึ, ปสฺสึ, อปสฺสิมฺหา, ปสฺสิมฺหา.
ทสฺสาเทเส-อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสุํ, อทฺทสฺสึสุ, อทฺทสฺสํสุ, อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสิตฺถ, อทฺทสฺสึ, อทฺทสฺสิมฺหา.
ทกฺขาเทเส-อทกฺขิ, ทกฺขิ อิจฺจาทิ.
ทสาเทเส คาถาสุ-อทฺทสิ, อทฺทสุํ, อทฺทสึสุ, อทฺทสํสุ.
ปรฉกฺเก-อทฺทสา ¶ , อทฺทสู, อหํ อทฺทสํ, มยํ อทฺทสฺสิมฺเห. อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ [ชา. ๑.๘.๓๙].
กฺวจิ สาคเม อาการาคโม, โส อทฺทสาสิ, เต อทฺทสาสุํ, อหํ อทฺทสาสึ, มยํ อทสาสิมฺห. ยํ อทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ [เถรคา. ๒๘๗]. อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารมกุโตภยํ [เถรคา. ๙๑๒].
มหาวุตฺตินา อึสฺส อิมฺหิ โหติ, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต [ชา. ๒.๑๗.๑๔๖].
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติ.
ทกฺขาเทเส‘ทกฺข สกฺข เหหิ’อิจฺจาทินา สฺสสฺสโลโป, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ, ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติ.
สฺสาทิมฺหิ-อปสฺสิสฺสา, อทกฺขิสฺสา อิจฺจาทิ.
มร-ปาณจาเค, มรติ, มรนฺติ.
‘ชรมรานมิยง’อิติ อิยาเทโส, มิยติ, มิยนฺติ, อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๗].
การิเต ‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’ติ อาวุทฺธิ, มาเรติ, มาเรนฺติ, มารยติ, มารยนฺติ, มาราเปติ, มาราเปนฺติ, มาราปยติ, มาราปยนฺติ.
ยมุ-อุปรเม, ยมติ, ยมนฺติ. ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส. เอตฺถ จ ‘ยมามเส’ติ วิรมามเส, มรณํ คจฺฉามเสติ อตฺโถ.
สํปุพฺโพ สํยเม, สํยมติ, สํยมนฺติ.
นิคฺคหีตสฺส าเทเส-สฺมติ, สฺมนฺติ.
นิปุพฺโพ ¶ นิยเม, นิยมติ, นิยมนฺติ.
‘คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง’อิติ มสฺส จฺฉาเทโส, นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติ.
กมฺเม-นิยมียติ, นิยมียนฺติ.
ปุพฺพรูเป-นิยมฺมติ, นิยมฺมนฺติ.
การิเต-นิยาเมติ, นิยามยติ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, นิยมาเปติ, นิยมาปยติ, ววตฺถเปตีติ อตฺโถ.
รุท-อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, โรทนฺติ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ทสฺส จฺฉาเทโส, สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๖]. โกฺชี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๑.๑๑๓]. สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๘], กํ นฺว’ชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๓]. โรทิสฺสติ, โรทิสฺสนฺติ, รุจฺฉติ, รุจฺฉนฺติ.
สฺสาทีสุ-อรุจฺฉา, อรุจฺฉํสุ, อโรทิสฺสา, อโรทิสฺสํสุ.
รุห-ปาปุณเน, รุหติ, รุหนฺติ, อารุหติ, อารุหนฺติ, อาโรหติ, อาโรหนฺติ, อภิรุหติ, อภิรุหนฺติ, โอรุหติ, โอรุหนฺติ, โอโรหติ, โอโรหนฺติ.
กมฺเม-อาโรหียติ.
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, อารุยฺหติ, โอรุยฺหติ.
อีอาทิมฺหิ-รุหิ, อารุหิ, โอรุหิ.
‘กุสรุหิสฺส จฺฉี’ติ สุตฺตํ, อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิ วา.
ลภ-ลาเภ ¶ , ลภติ, ลภนฺติ.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ สํโยคาทิสฺส จตุตฺถสฺส ตติยตฺตํ, ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ, ลพฺภเร.
อีอาทิมฺหิ-อลภิ, อลภึสุ.
๖๕๑. ลภา อึอีนํ ถํถา วา [ก. ๔๙๗; รู. ๔๗๗; นี. ๑๐๑๓].
ลภมฺหา ปเรสํ อึ, อีนํ กเมน ถํ, ถา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ทุติยสฺส ปมตฺตํ.
อหํ อลตฺถํ, อลภึ วา, โส อลตฺถ, อลภิ วา.
มหาวุตฺตินา อุํสฺส ถุํ, ถํสุ โหนฺติ, มฺหาสฺส จ ถมฺหา, ถุํมฺหา โหนฺติ, เต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ อลตฺถุํ [ที. นิ. ๒.๗๗], สตึ ปจฺจลตฺถุํ, วิปรีตสฺํ ปจฺจลตฺถุํ, เต สตึ ปจฺจลตฺถํสุ, อคมมฺหา โข ตว เคหํ, ตตฺถ เนว ทานํ อลตฺถมฺหา [ม. นิ. ๒.๓๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)], อกฺโกสเมว อลตฺถมฺหา, มยฺจ อลตฺถมฺหา สวนาย, อลตฺถุมฺหา วา. ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ จ. ตทาหํ ปาปิกํ ทิฏฺึ, ปฏิลจฺฉึ อโยนิโส [ชา. ๑.๑๖.๒๐๔].
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สุตฺเตน สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ, ลภิสฺสนฺติ, ลจฺฉสิ, ลภิสฺสสิ, ลจฺฉถ, ลภิสฺสถ, ลจฺฉามิ, ลภิสฺสามิ, ลจฺฉาม, ลภิสฺสาม. ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๐].
สฺสาทิมฺหิ-อลจฺฉา, อลภิสฺสา, อลจฺฉํสุ, อลภิสฺสํสุ.
วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติ.
กมฺเม-วจียติ, วจียนฺติ.
ยสฺส ¶ ปุพฺพรูปตฺเต ‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อาทิมฺหิ อการสฺส อุตฺตํ, วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ, วุจฺจเร, วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต, วุจฺจเร.
การิเต-วาเจติ, วาเจนฺติ, วาจยติ, วาจยนฺติ, วาจาเปติ, วาจาเปนฺติ, วาจาปยติ, วาจาปยนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-อวจิ, วจิ.
มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, อวจาสิ, วจาสิ, อวจุํ, วจุํ, อวจึสุ, วจึสุ, ตฺวํ อวโจ, อวจ, อวจิ, อวจาสิ, อวจิตฺถ, อวจิตฺโถ, ตุมฺเห อวจิตฺถ.
‘มฺหาถานมุ’อิติ สุตฺตํ, ตุมฺเห อวจุตฺถ, วจุตฺถ, อหํ อวจึ, วจึ, อวจาสึ, วจาสึ, มยํ อวจิมฺหา, วจิมฺหา, อวจิมฺห, วจิมฺห วา, มยํ อวจุมฺหา, วจุมฺหา, โส อวจา, วจา.
รสฺสตฺเต-อวจ, อวจิตฺถ, วจิตฺถ วา, อหํ อวจํ, อวจ, วจ วา, มยํ อวจิมฺเห, วจิมฺเห.
๖๕๒. อีอาโท วจสฺโสม [ก. ๔๗๗; รู. ๔๗๙; นี. ๙๕๘; จํ. ๖.๒.๖๙; ปา. ๗.๔.๒๐].
อีอาทีสุ วจสฺส มานุพนฺโธ โอ โหติ.
โส อโวจิ, เต อโวจุํ, อโวจึสุ, ตฺวํ อโวจิ, ตุมฺเห อโวจุตฺถ, อหํ อโวจึ, มยํ อโวจุมฺหา, โส อโวจ, รสฺโส, ภควา เอตทโวจ [อุทา. ๒๐].
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๓. วจภุชมุจวิสานํ กฺขง [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๓; ‘ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง (พหูสุ)].
สฺเสน สห วจาทีนํ อนฺโต พฺยฺชโน กฺขง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ.
วกฺขติ ¶ , วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ, วกฺขเร, วจิสฺสนฺติ, วจิสฺสเร, วกฺขสิ, วกฺขถ, วกฺขามิ, วกฺขาม, วกฺขเต, วกฺขนฺเต, วกฺขเส, วกฺขวฺเห, อหํ วกฺขํ, วจิสฺสํ, มยํ วกฺขามฺเห, วจิสฺสามฺเห.
‘สฺเสนา’ติ อธิกาเรน วินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโสปิ ลพฺภติ, วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติ.
สฺสาทิมฺหิ-อวกฺขา, อวจิสฺสา, อวกฺขํสุ, อวจิสฺสํสุ.
วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วทติ, วทนฺติ, โอวทติ, โอวทนฺติ, วทสิ, วทถ, วทามิ, วทาม.
ลสฺส เอตฺเต-วเทติ, วเทนฺติ, วเทสิ, วเทถ, วเทมิ, วเทม.
กมฺเม-วทียติ, วทิยฺยติ, โอวทียติ, โอวทิยฺยติ.
ทสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วชฺชติ, วชฺชนฺติ, โอวชฺชติ, โอวชฺชนฺติ.
การิเต-เภรึ วาเทติ, วาเทนฺติ, วาทยติ, วาทยนฺติ, คุรุํ อภิวาเทติ, อภิวาเทนฺติ, อภิวาเทสิ, อภิวาเทถ, อภิวาเทมิ, อภิวาเทม.
มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ, อภิวาทิยามิ, อภิวาทิยาม, อภิวาทยามิ, อภิวาทยาม วา, อภิวนฺทามิ, อภิวนฺทามาติ อตฺโถ. วนฺทนฺโต หิ ‘‘สุขี โหตู’’ติ อภิมงฺคลวจนํ วทาเปติ นาม, ตถาวจนฺจ วนฺทนียสฺส วตฺตํ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, วทาเปติ, วทาปยติ.
‘คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา วา’ติ วชฺชาเทโส, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ.
กมฺเม-วชฺชียติ, วชฺชียนฺติ.
การิเต-วชฺชาเปติ, วชฺชาปยติ.
เอยฺยาทิมฺหิ-‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํเฏ’อิติ ¶ เอยฺยาทีนํ เอกวจนานํ เอตฺตํ, วเท, วเทยฺย, วชฺเช, วชฺเชยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺเชยฺยุํ.
วชฺชาเทเส มหาวุตฺตินา เอยฺยสฺส อาตฺตํ, เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป, โส วชฺชา, เต วชฺชุํ.
เอยฺยาทีนํ ยฺยาสทฺทสฺส โลโป วา, ตฺวํ วชฺชาสิ, วชฺเชสิ, ตุมฺเห วชฺชาถ, วชฺเชถ, อหํ วชฺชามิ, วชฺเชมิ, มยํ วชฺชาม, วชฺเชม, อหํ วชฺชํ, มยํ วชฺชามฺเห, วชฺเชยฺยามฺเห.
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวฺจ ตาต สุขี ภว [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๘], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔] อิจฺจาทิ.
หิยฺยตฺตนิยํ-โส อวทา, วทา, อวชฺชา, วชฺชา, เต อวทู, วทู, อวชฺชู, วชฺชู.
อชฺชตฺตนิยํ-โส อวทิ, วทิ, อวชฺชิ, วชฺชิ, เต อวทุํ, วทุํ, อวชฺชุํ, วชฺชุํ, อวทึสุ, วทึสุ, อวชฺชึสุ, วชฺชึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วทิสฺสติ, วชฺชิสฺสติ.
สฺสาทิมฺหิ-อวทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา อิจฺจาทิ.
วิท-าเณ, วิทติ.
‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ สรมฺหิ อิยาเทโส, เต วิทิยนฺติ.
การิเต-นิเวเทติ, ปฏิเวเทติ, นิเวทยติ, ปฏิเวทยติ, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ชานาเปมีติ อตฺโถ. เวทยามหํ ภนฺเต, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒] ชานาเปมิ, ปากฏํ กโรมีติ วา อตฺโถ.
‘‘เวทิยามหํ ¶ ภนฺเต, เวทิยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติปิ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒] ปาโ, ตตฺถ อปจฺจเย ปเร อิยาเทโส ยุชฺชติ.
เอยฺยาทิมฺหิ-วิเทยฺย, วิทิเยยฺย, วิเทยฺยุํ, วิทิเยยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-ปจฺจยานํ ขยํ อเวทิ, เต วิทุํ, วิทึสุ.
การิเต-นิเวเทสิ, นิเวทยิ, ปฏิเวเทสิ, ปฏิเวทยิ, นิเวทยุํ, นิเวทยึสุ, ปฏิเวทยุํ, ปฏิเวทยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วิทิสฺสติ, เวทิสฺสติ, ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามิ [มหาว. ๑๓๔] อิจฺจาทิ.
วส-นิวาเส, วสติ, วสนฺติ, นิวสติ, นิวสนฺติ.
กมฺเม-อธิ, อาปุพฺโพ, เตน คาโม อธิวสียติ, อาวสียติ, อชฺฌาวสียติ.
‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อการสฺส อุตฺตํ, วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ, วุสฺสเร, ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๕๗] ปาฬิ.
การิเต-วาเสติ, อธิวาเสติ, วาสยติ, อธิวาสยติ.
ณาปิมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ, วสาเปติ, วสาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-อวสิ, วสิ, อวสุํ, วสุํ, อวสึสุ, วสึสุ.
สฺสตฺยาทีสุ-‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, วจฺฉนฺติ, วสิสฺสนฺติ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ [มหาว. ๗๗], น เต วจฺฉามิ สนฺติเก [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๓], อวจฺฉา, อวสิสฺสา, อวจฺฉํสุ, อวสิสฺสํสุ.
วิส-ปวิสเน, ปวิสติ, ปวิสนฺติ.
กมฺเม-ปวิสียติ ¶ , ปวิสียนฺติ, ปวิสียเต, ปวิสียนฺเต.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ปวิสฺสติ, ปวิสฺสนฺติ, ปวิสฺสเร, ปวิสฺสเต, ปวิสฺสนฺเต, ปวิสฺสเร.
การิเต-ปเวเสติ, ปเวสยติ.
กมฺเม-ปเวสียติ, ปเวสียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ อุปสคฺคสฺส ทีโฆ วา, ปาวิสิ.
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข โหติ, ปาเวกฺขิ ปถวึ เจจฺโจ [ชา. ๑.๑๙.๙๘], โส ปาเวกฺขิ กาสิราชา [ชา. ๑.๑๕.๒๖๖], โส ตสฺส เคหํ ปาเวกฺขิ [ชา. ๑.๑๕.๓๐๓], ปาวิสุํ, ปาวิสึสุ, ปาเวกฺขึสุ.
สฺสตฺยาทีสุ ‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติ, ปเวกฺขนฺติ, ปวิสิสฺสนฺติ, เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ [ชา. ๑.๔.๑๐๐], ปาเวกฺขา, ปวิสิสฺสา, ปาเวกฺขํสุ, ปวิสิสฺสํสุ.
สท-สํสีทเน, ‘ชรสทานมีม วา’ติอาทิสรมฺหา อีมอาคโม โหติ วา, สีทติ, สีทนฺติ, ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ [ชา. ๑.๑.๗๗], สํสีทติ, วิสีทติ, โอสีทติ, อวสีทติ.
นิปุพฺโพ นิสชฺชายํ, นิสีทติ, นิสีทนฺติ.
ปปุพฺโพ ปสาเท, ปสีทติ, ปสีทนฺติ.
การิเตปิ น วุทฺธิ อาเทสนฺตรตฺตา, สีเทติ, สีทยติ, สํสีเทติ, สํสีทยติ, โอสีเทติ, โอสีทยติ, โอสีทาเปติ, โอสีทาปยติ, นิสีทาเปติ, นิสีทาปยติ.
ปปุพฺพมฺหิ อีม น โหติ, ปิตา ปุตฺตํ พุทฺเธ ปสาเทติ, ปสาทยติ, ปสาเทนฺติ, ปสาทยนฺติ.
กมฺเม-ปสาทียติ ¶ , ปสาทียนฺติ.
หน-หึสา, คตีสุ, หนติ, หนนฺติ.
‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ สุตฺเตน ลวิกรณสฺส โลเป หนฺติ, ผลํ เว กทลึ หนฺติ, สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ [จูฬว. ๓๓๕], หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔].
มหาวุตฺตินา กฺวจิ ธาตฺวนฺตโลโป, วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐], ลุทฺทกา มิคํ หนฺติ, เกวฏฺฏา มจฺฉํ หนฺติ.
กมฺเม-หนียติ, หนียนฺติ.
ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, หฺติ, หฺนฺติ.
การิเต –
๖๕๔. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ [ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕].
หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย.
ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติ.
กมฺเม-ฆาตียติ, ฆาตาปียติ.
อีอาทิมฺหิ-อหนิ, หนิ, อหนึสุ, หนึสุ.
กมฺเม-อหฺิ, หฺิ, อหฺึสุ, หฺึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๕. หนา เชขา [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๗, ๙๖๙? ‘…ฉขา’ (พหูสุ) ‘เฉขา’ (กตฺถจิ)].
หนมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส เช, ขาเทสา โหนฺติ วา, มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ.
หชฺเชติ ¶ , หนิสฺสติ, หชฺเชนฺติ, หชฺเชสิ, หชฺเชถ, หชฺเชมิ, หนิสฺสามิ, หชฺเชม, หนิสฺสาม.
ขาเทเส มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ปฏิหงฺขติ, ปฏิหนิสฺสติ, ปฏิหงฺขนฺติ, ปฏิหงฺขสิ, ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหงฺขาม, ปฏิหนิสฺสาม.
หร-หรเณ, หรติ, หรนฺติ.
กมฺเม-หรียติ, หรียนฺติ.
การิเต-หาเรติ, หารยติ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, หราเปติ, หราปยติ.
กมฺเม-หารียติ, หราปียติ.
อา, อีอาทีสุ –
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ หรสฺส รการสฺส อา โหติ วา, โส อหา, อหรา.
อีอาทิมฺหิ-โส อหาสิ, อชินิ มํ อหาสิ เม [ธ. ป. ๓-๔], อตฺตานํ อุปสํหาสิ, อาสนํ อภิหาสิ, สาสเน วิหาสิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม [คเวสิตพฺพํ], ธมฺมํ ปยิรุทาหาสิ, อหริ, หริ, วิหาสุํ, อาหึสุ, วิหึสุ วา, ‘‘มา เม ตโต มูลผลํ อาหํสู’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๒๒] ปาฬิ, อหาสุํ, อหรุํ, หรุํ, อหรึสุ, หรึสุ, ตฺวํ อหาสิ, อหริ, ตุมฺเห อหาสิตฺถ, อหริตฺถ, อหํ อหาสึ, อหรึ, วิหาสึ สาสเน รโต [อป. เถร ๑.๒.๘๔], มยํ อหาสิมฺหา, อหริมฺหา.
ปรฉกฺเก อสฺส ตฺถตฺตํ, โส อหาสิตฺถ, อหริตฺถ.
สฺสตฺยาทีสุ ¶ –
๖๕๗. หรสฺส จาหง สฺเส [‘หาสฺส จาหง สฺเสน’ (พหูสุ)].
สฺสการวตีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห หรสฺส จ กรสฺส จ รการสฺส อาหง โหติ วา.
อิอุ อาคเม-หาหิติ, ขาริกาชฺจ หาหิติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๙]. หาหติ วา, หริสฺสติ, หาหินฺติ, หาหนฺติ, หริสฺสนฺติ, หาหสิ, สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ [ธ. ป. ๓๗๙]. หาหถ, หาหามิ, หาหาม, หริสฺสาม.
มหาวุตฺตินา หรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ, ‘‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๘๕], ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสาม [เถรีคา. ๑๒๑], อหํ อุทกมาหิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑] ปาฬี.
สฺสาทิมฺหิ-อหาหา, อหริสฺสา, อหาหํสุ, อหริสฺสํสุ.
อาปุพฺพ สีส-ปตฺถนายํ, อาสีสติ, อาสีสนฺติ, ปจฺจาสีสติ, ปจฺจาสีสนฺติ.
๖๕๘. อาทิสฺมา สรา [จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒].
อาทิภูตา สรมฺหา ปรํ ปมสทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, อิมินา สรปุพฺพานํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต อาสีส, สีส อิติ รูปทฺวยํ ภวติ.
๖๕๙. โลโปนาทิพฺยฺชนสฺส [จํ. ๖.๒.๑๑๒; ปา. ๗.๔.๖๐].
ทฺวิตฺเต อนาทิภูตสฺส เอกสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหตีติ ปุริเม สีสรูเป สการโลโป.
อาสีสีสติ ¶ , อาสีสีสนฺติ อิจฺจาทิ.
ตถา ‘ปโรกฺขายฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กมาทีนํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต กเต ‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺสา’ติ ปุริเม ปทรูเป อนาทิพฺยฺชนโลโป, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ เสสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘นิคฺคหีตฺจา’ติ นิคฺคหีตาคโม, จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ, จงฺกมตุ, จงฺกมนฺตุ, จงฺกเมยฺย, จงฺกเมยฺยุํ อิจฺจาทิ.
กุจ-สงฺโกจเน, จงฺโกจติ, จงฺโกจนฺติ.
จล-จลเน, จฺจลติ, จฺจลนฺติ.
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ปรรูปตฺเต ชร-ภิชฺชเน, ชชฺชรติ ชชฺชรนฺติ.
ทฬ-ทิตฺติยํ, ททฺทลฺลติ, ททฺทลฺลนฺติ.
มุห-เวจิตฺเต, โมมุหติ, โมมุหนฺติ, มหาวุตฺตินา อุสฺส โอตฺตํ.
ตถา รุ-สทฺเท, โรรุวติ, โรรุวนฺติ.
ลุป-คิทฺเธ, โลลุปฺปติ, โลลุปฺปนฺติ อิจฺจาทิ.
ปททฺวิตฺตํ นาม ปทตฺถานํ อติสยตาทีปนตฺถํ, วิจฺฉายํ ปน โปโนปฺุ, สมฺภมาทีสุ จ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลโป นตฺถิ, คาโม คาโม รมณีโย. ตถา กฺวจิ อติสยทีปเนปิ, รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺขํ, อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ, เทวเทโว, มุนิมุนิ, ราชราชา, พฺรหฺมพฺรหฺมา, วรวโร, อคฺคอคฺโค, เชฏฺเชฏฺโ, เสฏฺเสฏฺโ, ปสตฺถปสตฺโถ, อุคฺคตอุคฺคโต, อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ, โอมโกมโก, ทุพฺพลทุพฺพโล, อพลอพโล, มหนฺตมหนฺโต อิจฺจาทิ.
ภูวาทิคโณ นิฏฺิโต.
รุธาทิคณ
อถ ¶ รุธาทิคโณ วุจฺจเต.
‘กตฺตรี’ติ ปทํ วตฺตเต, ตฺจ พหุลาธิการา วิกรณานํ กตฺตริ นิพนฺธํ ภาว, กมฺเมสุ อนิพนฺธํ วิกปฺเปน ปวตฺตึ ทีเปติ, ตสฺมา ภาว, กมฺเมสุ จ การิตรูเปสุ จ วิกรณานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา โหตีติ.
ฉิท, ภิท, ภุช, มุจ, ยุช, ริจ, รุธ, ลิป, วิท, สิจ, สุภ.
๖๖๐. มฺจ รุธาทีนํ [ก. ๔๔๖; รู. ๕๐๙; นี. ๙๒๖; จํ. ๑.๑.๙๓; ปา. ๓.๑.๗๘].
รุธาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ โล โหติ, เตสฺจ รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรมฺหา ปรํ นิคฺคหีตํ อาคจฺฉติ, มานุพนฺโธ ปุพฺพนฺตทีปนตฺโถ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, จสทฺเทน รุธ, สุภาทีหิ อิ, อี, เอ, โอปจฺจเย สงฺคณฺหาติ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
รุนฺธติ.
ฉิท-ทฺวิธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติ.
กมฺเม กฺโย, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ. ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติ.
‘ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีน’นฺติ จตุนฺนํ นฺเต, นฺตีนํ เรตฺตํ, ฉินฺทเต, ฉิชฺชเต, ฉิชฺชนฺเต, ฉิชฺชเร.
อิมินา นิคฺคหีตาคโม, ฉินฺทียติ, ฉินฺทียนฺติ, ฉินฺทียเต, ฉินฺทียนฺเต.
การิเต-เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ, ฉินฺเทติ, ฉินฺทยติ, ฉินฺทาเปติ, ฉินฺทาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-อจฺฉินฺทิ ¶ , ฉินฺทิ, อจฺฉินฺทุํ, ฉินฺทุํ, อจฺฉินฺทึสุ, ฉินฺทึสุ.
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ ปุพฺพสฺส ทฺวิตฺตฺจ, อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ, วิวตฺตยิ สํโยชนํ [อิติวุ. ๕๓], ‘‘อจฺเฉชฺชี’’ติปิ ทิวาทิปาโ ทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๘].
กมฺเม-อจฺฉิชฺชิ, ฉิชฺชิ, อจฺฉินฺทิยิ, ฉินฺทิยิ.
การิเต-เฉเทสิ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ [ชา. ๑.๔.๔๙], ฉินฺเทสิ, ฉินฺทยิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทรุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, เฉจฺฉนฺติ, ฉินฺทิสฺสนฺติ, เฉจฺฉสิ, เฉจฺฉต, เฉจฺฉามิ, เฉจฺฉาม, ฉินฺทิสฺสาม.
สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, อจฺเฉจฺฉํสุ, อจฺฉินฺทิสฺสํสุ.
ภิท-วิทารเณ, ภินฺทติ, ภินฺทนฺติ.
กมฺเม-ภิชฺชติ, ภิชฺชนฺติ, ภิชฺชเร, ภินฺทิยติ, ภินฺทิยนฺติ.
การิเต-ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภเทติ [มหาว. ๑๐๗], เภทยติ, เภทาเปติ, เภทาปยติ, ภินฺเทติ, ภินฺทยติ, ภินฺทาเปติ, ภินฺทาปยติ.
กมฺเม-เภทียติ, เภทาปียติ.
อีอาทิมฺหิ-อภินฺทิ, ภินฺทิ, อภินฺทุํ, ภินฺทุํ, อภินฺทึสุ, ภินฺทึสุ.
กมฺเม-อภิชฺชิ, ภิชฺชิ, อภินฺทิยิ, ภินฺทิยิ.
การิเต-อเภเทสิ, เภเทสิ, อเภทยิ, เภทยิ, เภทาเปสิ, เภทาปยิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส…’อิจฺจาทินา ¶ สฺเสน สห ทสฺส จฺโฉ, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, เภจฺฉนฺติ, ภินฺทิสฺสนฺติ, เภจฺฉสิ, เภจฺฉถ, เภจฺฉามิ, เภจฺฉาม, ภินฺทิสฺสาม, ‘‘ตํ เต ปฺาย เภจฺฉามี’’ติ [สุ. นิ. ๔๔๕] ปาฬิ.
สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสาอิจฺจาทิ.
ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภฺุชติ, ภฺุชนฺติ.
กมฺเม-ภุชฺชติ, ภุชฺชนฺติ.
การิเต-โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติ.
กมฺเม-โภชียติ, โภชาปียติ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘วจภุชมุจวิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, อาทิวุทฺธิ, โภกฺขติ, ภฺุชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, โภกฺขสิ, โภกฺขถ, โภกฺขามิ, โภกฺขาม, ภฺุชิสฺสาม.
สฺสาทิมฺหิ-อโภกฺขา, อภฺุชิสฺสา, อโภกฺขํสุ, อภฺุชิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
มุจ-โมจเน, มฺุจติ, มฺุจนฺติ, มฺุจเร.
กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ, มฺุจียติ, มฺุจียนฺติ.
การิเต-โมจาเปติ, โมจาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-อมฺุจิ, มฺุจิ, อมฺุจึสุ, มฺุจึสุ.
การิเต-อโมเจสิ, โมเจสิ, อโมจยิ, โมจยิ, อโมเจสุํ, โมเจสุํ, อโมจยุํ, โมจยุํ, อโมจึสุ, โมจึสุ, อโมจยึสุ, โมจยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สฺเสน สห จสฺส กฺโข, โมกฺขติ, มฺุจิสฺสติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗]. น เม สมณ โมกฺขสิ [สํ. นิ. ๑.๑๔๐]. โมกฺขถ, โมกฺขามิ, โมกฺขาม, มฺุจิสฺสาม.
สฺสาทิมฺหิ-อโมกฺขา ¶ , โมกฺขา, อมฺุจิสฺสา, มฺุจิสฺสา, อโมกฺขํสุ, โมกฺขํสุ, อมฺุจิสฺสํสุ, มฺุจิสฺสํสุ.
ยุช-โยเค, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน, อารภตีติ อตฺโถ, ยฺุชนฺติ, ปมาทมนุยฺุชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา [ธ. ป. ๒๖]. ยฺุชสิ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน [สํ. นิ. ๑.๑๘๕]. ยฺุชามิ, ยฺุชาม.
กมฺเม-ยฺุชียติ, ยฺุชียนฺติ.
การิเต-โยเชติ, ปโยเชติ, นิโยเชติ, อุยฺโยเชติ, โยชยติ, ปโยชยติ, นิโยชยติ, อุยฺโยชยติ.
กมฺเม-โยชียติ, ปโยชียติ, นิโยชียติ, อุยฺโยชียติ.
รุธ-อาวรเณ, รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธติ, รุนฺธนฺติ, โอรุนฺธติ, อวรุนฺธติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธาปยติ, อวโรเธติ, อวโรธยติ, อุปโรเธติ, อุปโรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติ.
กมฺเม-อวโรธียติ อิจฺจาทิ.
ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปติ, ลิมฺปนฺติ.
กมฺเม-ลิมฺปียติ.
การิเต-ลิมฺเปติ, ลิมฺปยติ, ลิมฺปาเปติ, ลิมฺปาปยติ, เลเปติ, เลปยติ, เลปาเปติ, เลปาปยติ อิจฺจาทิ.
วิท-ปฏิลาเภ, วินฺทติ, วินฺทนฺติ.
กมฺเม-วินฺทียติ, วินฺทียนฺติ.
การิเต-วินฺเทติ, วินฺทยติ, วินฺทาเปติ, วินฺทาปยหิ.
อีอาทิมฺหิ-อวินฺทิ ¶ , วินฺทิ, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒], อวินฺทึสุ, วินฺทึสุ อิจฺจาทิ.
สิจ-เสจเน, สิฺจติ, สิฺจนฺติ.
กมฺเม-สิฺจียติ, สิฺจียนฺติ.
การิเต-สิฺเจติ, สิฺจยติ, สิฺจาเปติ, สิฺจาปยติ, สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา [ปาจิ. ๑๔๐] อิจฺจาทิ.
สุภ-สมฺปหาเร, โย โน คาโวว สุมฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๒]. สุมฺภนฺติ, สุมฺภสิ, สุมฺภถ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา [ชา. ๑.๕.๕๑], สุมฺภาม, สุมฺภิติ, สุมฺภีติ, สุมฺเภติ, สุมฺโภติ อิจฺจาทิ.
คหธาตุปิ อิธ สงฺคหิตา. คห-อุปาทาเน. ‘มฺจ รุธาทีน’นฺติ นิคฺคหีเตน สห ลปจฺจโย.
๖๖๑. โณ นิคฺคหีตสฺส [ก. ๔๙๐; รู. ๕๑๘; นี. ๙๘๒].
คหธาตุมฺหิ อาคตสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ. มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน ลสฺส ทีโฆ.
คณฺหาติ, คณฺหติ วา, คณฺหนฺติ, คณฺหสิ, คณฺหถ, คณฺหามิ, คณฺหาม.
กมฺเม-คณฺหียติ, คณฺหียนฺติ.
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, คยฺหติ, คยฺหนฺติ, คยฺหเร.
การิเต-คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ อิจฺจาทิ.
๖๖๒. คหสฺส เฆปฺโป [ก. ๔๘๙; รู. ๕๑๙; นี. ๙๐๑].
นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ คหสฺส เฆปฺปาเทโส โหติ วา.
เฆปฺปติ ¶ , เฆปฺปนฺติ.
กมฺเม-เฆปฺปียติ, เฆปฺปียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-อคณฺหิ, คณฺหิ.
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตโลโป, อิอาคมสฺส เอตฺตํ, อคฺคเหสิ, ปฏิคฺคเหสิ, อนุคฺคเหสิ, อคฺคณฺหึสุ, คณฺหึสุ. อคฺคเหสุํ, ปฏิคฺคเหสุํ, อนุคฺคเหสุํ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คณฺหิสฺสติ, คเหสฺสติ, คณฺหิสฺสนฺติ, คเหสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
รุธาทิคโณ นิฏฺิโต.
ทิวาทิคณ
อถ ทิวาทิคโณ วุจฺจเต.
อิธ ธาตูนํ กโม อนฺตกฺขรวเสน วตฺตพฺโพ สพฺพโส สทิสรูปตฺตา.
มุจ, วิจ, ยุช, ลุช, วิช, คท, ปท, มท, วิท, อิธ, กุธ, คิธ, พุธ, ยุธ, วิธ, สิธ, สุธ มน, หน, กุป, ทีป, ลุป, วป, สุป, ทิวุ, สิวุ, ตส, ตุส, ทิส, ทุส, สิส, สุส, ทห, นห, มุห.
๖๖๓. ทิวาทีหิ ยก [ก. ๔๔๗; รู. ๕๑๐; นี. ๙๒๘; จํ. ๑.๑.๘๗; ปา. ๓.๑.๖๙].
ทิวาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ.
ทิพฺพติ.
มุจ-มุตฺติยํ, ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, มุจฺจติ, วิมุจฺจติ. อกมฺมกตฺตา สุทฺธกมฺมรูปํ น ลพฺภติ.
การิเต-โมเจติ ¶ , โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติ.
กมฺเม-โมจียติ, โมจาปียติ, มุจฺจตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, โมกฺขติ, โมกฺขนฺติ.
วิจ-วิเวเก, วิวิจฺจติ, วิวิจฺจนฺติ.
การิเต-วิเวเจติ, วิเวจยติ, วิเวจาเปติ, วิเวจาปยติ.
กมฺเม-วิเวจียติ, วิเวจาปียติ อิจฺจาทิ.
ยุช-ยุตฺติยํ, ยุชฺชติ, ยุชฺชนฺติ.
ลุช-วินาเส, ลุชฺชติ, ลุชฺชนฺติ.
วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชฺชติ, สํวิชฺชนฺติ.
การิเต-สํเวเชติ, สํเวชยติ, สํเวเชนฺติ, สํเวชยนฺติ อิจฺจาทิ.
คท-คชฺชเน, เมโฆ คชฺชติ, คชฺชนฺติ.
ปท-คติมฺหิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชนฺติ, นิปชฺชติ, วิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, อาปชฺชติ, สมาปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ.
กมฺเม-เตน อาปตฺติ อาปชฺชติ, ฌานํ สมาปชฺชติ, มคฺโค ปฏิปชฺชติ.
กฺยมฺหิ ปเรปิ ยก โหติ, เตน อาปตฺติ อาปชฺชียติ. ฌานํ สมาปชฺชียติ, มคฺโค ปฏิปชฺชียติ.
การิเต-อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ, นิปฺผาเทติ, นิปฺผาทยติ. สมฺปาเทติ, สมฺปาทยติ, อาปาเทติ, อาปาทยติ, ปฏิปาเทติ, ปฏิปาทยติ, ปฏิปชฺชาเปติ, ปฏิปชฺชาปยติ.
กมฺเม-อุปฺปาทียติ, นิปฺผาทียติ, สมฺปาทียติ, อาปาทียติ, ปฏิปาทียติ.
อุปฺปชฺชตุ ¶ , อุปฺปชฺชนฺตุ, อุปฺปชฺเชยฺย, อุปฺปชฺเชยฺยุํ, กินฺติ นุ โข สทฺธิวิหาริกสฺส ปตฺโต อุปฺปชฺชิเยถ, จีวรํ อุปฺปชฺชิเยถ, ปริกฺขาโร อุปฺปชฺชิเยถาติ [มหาว. ๖๗] อิมานิ ปน กตฺตุ, กมฺมรูปานิ.
อีอาทิมฺหิ-อุปฺปชฺชิ, นิปชฺชิ, วิปชฺชิ, สมฺปชฺชิ, อาปชฺชิ, สมาปชฺชิ, ปฏิปชฺชิ.
๖๖๔. กฺวจิ วิกรณานํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติ.
จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ [สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑] อิจฺจาทิ, อุปฺปชฺชึสุ, นิปชฺชึสุ.
มท-อุมฺมาเท, มชฺชติ, มชฺชนฺติ.
วิท-สตฺตายํ, วิชฺชติ, สํวิชฺชติ.
อิธ-สมิทฺธิยํ, อิชฺฌติ, สมิชฺฌติ.
กุธ-โกเป, กุชฺฌติ, กุชฺฌนฺติ.
พุธ-อวคมเน, พุชฺฌติ, สมฺพุชฺฌติ.
ปฏิปุพฺโพ นิทฺทกฺขเย วิกสเน จ, ปฏิพุชฺฌติ.
กมฺเม-เตน ธมฺโม พุชฺฌติ, ธมฺมา พุชฺฌนฺติ, พุชฺฌเร, พุชฺฌียติ, พุชฺฌียนฺติ.
การิเต-โพเธติ, โพธยติ, โพธาเปติ, โพธาปยติ, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติ.
ยุธ-สมฺปหาเร, มลฺโล มลฺเลน สทฺธึ ยุชฺฌติ, ทฺเว เสนา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว อุสภา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว หตฺถิโน ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว กุกฺกุฏา ยุชฺฌนฺติ.
กมฺเม-ยุชฺฌียติ, ยุชฺฌียนฺติ.
การิเต-โยเธติ ¶ , โยธยติ, ยุชฺฌาเปติ, ยุชฺฌาปยติ, ‘‘โยเธถ มารํ ปฺาวุเธนา’’ติ [ธ. ป. ๔๐] ปาฬิ.
วิธ-ตาฬเน, สเรน มิคํ วิชฺฌติ, ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิชฺฌนฺติ.
กมฺเม กตฺตุสทิสมฺปิ รูปํ โหติ, เตน ธมฺโม ปฏิวิชฺฌติ, ธมฺมา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ปฏิวิชฺฌียติ, ปฏิวิชฺฌียนฺติ.
การิเต-เวเธติ, เวธยติ, ปฏิเวเธติ, ปฏิเวธยติ, อิจฺจาทิ.
สิธ-สํสิทฺธิยํ, สิชฺฌติ, สิชฺฌนฺติ, สิชฺฌเร.
การิเต มหาวุตฺตินา อิสฺส อาตฺตํ, สาเธติ, สาธยติ, สาเธนฺติ, สาธยนฺติ.
กมฺเม-สาธียติ, สาธียนฺติ อิจฺจาทิ.
สุธ-สุทฺธิยํ, สุชฺฌติ, สุชฺฌนฺติ, วิสุชฺฌติ, ปริสุชฺฌติ.
การิเต-โสเธติ, โสธยติ.
มน-มฺนายํ, มฺติ, อวมฺติ, อติมฺติ, มฺนฺติ, อวมฺนฺติ, อติมฺนฺติ อิจฺจาทิ.
หน-วิฆาต, สงฺฆาเตสุ, หฺติ, วิหฺติ, หฺนฺติ, วิหฺนฺติ อิจฺจาทิ.
กุป-โกเป, ปโร ปรสฺส กุปฺปติ, กุจฺฉิวาโต กุปฺปติ, โรโค กุปฺปติ, ปฏิกุปฺปติ, เตโชธาตุ ปกุปฺปติ [ม. นิ. ๑.๓๐๕].
การิเต-โกเปติ, โกปยติ อิจฺจาทิ.
ทีป-ทิตฺติยํ, ทิปฺปติ, ทิปฺปนฺติ, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ [จูฬว. ๔๓๗].
กมฺเม-ทีปียติ, ทีปียนฺติ.
การิเต ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ทีเปติ, ทีปยติ, ทีเปนฺติ, ทีปยนฺติ อิจฺจาทิ.
ลุป-อทสฺสเน ¶ , ลุปฺปติ, ลุปฺปนฺติ.
การิเต-โลเปติ, โลปยติ อิจฺจาทิ.
วป-พีชนิกฺเขเป, วปฺปติ, วปฺปนฺติ อิจฺจาทิ.
สุป-สุปฺปเน, สุปฺปติ, สุปฺปนฺติ.
มหาวุตฺตินา อาทิวุทฺธิ, โสปฺปติ, โสปฺปนฺติ.
สมุ-อุปสเม นิวาเส จ, สมฺมติ, วิสมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, อสฺสเม สมฺมติ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓], สมฺมนฺติ. การิเต น วุทฺธิ, สเมติ, วูปสเมติ อิจฺจาทิ.
ทิวุ-กีฬายํ วิชิคีสายํ พฺยวหาเร ถุติ, กนฺติ, คติ, สตฺตีสุ จ, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส พตฺตํ, ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ.
สิวุ-สํสิพฺพเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ, สิพฺเพยฺย วา สิพฺพาเปยฺย วา [ปาจิ. ๑๗๖] อิจฺจาทิ.
ตส-สนฺตาเส, ตสฺสติ.
มหาวุตฺตินา ตสฺส ตฺรตฺตํ, อุตฺรสฺสติ, อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถ. ตสฺสติ, ปริตสฺสติ, ปิปาสตีติ อตฺโถ.
การิเต-ตาเสติ, ตาสยติ อิจฺจาทิ.
ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ.
กมฺเมปิ-ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ, ตุสฺสียติ.
การิเต-โตเสติ, โตสยติ อิจฺจาทิ.
ทิส-ปฺายเน, ทิสฺสติ, ปทิสฺสติ, สนฺทิสฺสติ. ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๗๖], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], อิเม ธมฺมา มยิ สนฺทิสฺสนฺติ, อหฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓ (โถกํ วิสทิสํ)].
ทุส-ปฏิฆาเต ¶ , ทุสฺสติ. โทสเนยฺเยสุ ทุสฺสติ. ปทุสฺสติ, ทุสฺสนฺติ, ปทุสฺสนฺติ.
การิเต ทีโฆ, ทูเสติ, ทูสยติ.
กมฺเม-ทูสียติ อิจฺจาทิ.
สิส-อสพฺพโยเค, สิสฺสติ, อวสิสฺสติ. สรีรานิ อวสิสฺสนฺติ.
การิเต-เสเสติ, เสสยติ อิจฺจาทิ.
สุส-สุสฺสเน, สุสฺสติ. อฏฺิ จ นฺหารุ จ จมฺมฺจ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํ [ม. นิ. ๒.๑๘๔ (โถกํ วิสทิสํ)] อิจฺจาทิ.
ทห-ทาเห, ห, ยานํ วิปริยาโย, ทยฺหติ, ทยฺหนฺติ, เอกจิตกมฺหิ ทยฺหเร.
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ อิจฺจาทิ.
นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหติ, สนฺนยฺหนฺติ อิจฺจาทิ.
มุห-มุยฺหเน, มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, สมฺมุยฺหามิ, ปมุยฺหามิ. สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๕].
การิเต-โมเหติ, โมหยติ อิจฺจาทิ.
ทิวาทิคโณ นิฏฺิโต.
สฺวาทิคณ
อถ สฺวาทิคโณ วุจฺจเต.
คิ, จิ, มิ, วุ, สุ, หิ, อาป, สก.
‘กา’ติ วตฺตเต.
๖๖๕. สฺวาทิโต กฺโณ [ก. ๔๔๘; รู. ๕๑๒; นี. ๙๒๙; จํ. ๑.๑.๙๕; ปา. ๓.๑.๗๔; ‘สฺวาทีหิ…’ (พหูสุ)].
สฺวาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กานุพนฺธา ณา, โณ อิติ ทฺเว ปจฺจยา โหนฺติ.
อิวณฺณุ’วณฺณานํ อการสฺส จ เต เอ, โอ, อา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ ปเรสูติ วุทฺธิปฏิเสโธ.
สุณาติ, สุโณติ.
คิ-สทฺเท, คิณาติ, คิโณติ, อนุคิณาติ, ปฏิคิณาติ.
ปุพฺพสฺสรโลโป, อนุคิณนฺติ, ปฏิคิณนฺติ.
จิ-จเย, มหาวุตฺตินา ณสฺส นตฺตํ, วฑฺฒกี ปาการํ จินาติ, จิโนติ, อาจินาติ, อาจิโนติ, อปจินาติ, อปจิโนติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ.
ปุพฺพสฺสรโลโป, จินนฺติ, อาจินนฺติ, อปจินนฺติ.
กมฺเม-จียติ, อาจียติ, อปจียติ, จินียติ, อาจินียติ, อปจินียติ.
การิเต-จยาเปติ, จยาปยติ, จินาเปติ, จินาปยติ อิจฺจาทิ.
มิ-ปกฺเขเป, มิณาติ, มิโณติ, มินาติ, มิโนติ วา.
วุ-สํวรเณ, สํวุณาติ, สํวุโณติ, อาวุณาติ, อาวุโณติ.
สุ-สวเน, สุณาติ, สุโณติ, สุณนฺติ, สุณาสิ, สุโณสิ.
รสฺสตฺเต-สุณสิ ¶ นาค [มหาว. ๑๒๖]. สุณาถ, สุโณถ, สุณามิ, สุโณมิ, สุณาม, สุโณม.
กมฺเม ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ กฺยมฺหิ ทีโฆ, สูยติ, สุยฺยติ, สูยนฺติ, สุยฺยนฺติ, สุณียติ, สุณียนฺติ.
การิเต-สาเวติ, อนุสาเวติ, สาวยติ, อนุสาวยติ, สุณาเปติ, สุณาปยติ.
กมฺเม-สาวียติ, อนุสาวียติ.
สุณาตุ, สุณนฺตุ, สุยฺยตุ, สุยฺยนฺตุ, สาเวตุ, สาเวนฺตุ, สุเณ, สุเณยฺย, สุเณยฺยุํ, สูเยยฺย, สุยฺเยยฺย, สูเยยฺยุํ, สุยฺเยยุํ, สาเวยฺย, สาเวยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-อสุณิ, สุณิ.
๖๖๗. เตสุ สุโต กฺโณกฺณานํ โรฏ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เตสุ อีอาทีสุ สฺสการวนฺเตสุ จ วจเนสุ สุธาตุโต ปเรสํ กฺโณ, กฺณานํ โรฏ โหติ, รานุพนฺโธ สพฺพาเทสทีปนตฺโถ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน อาทิสรสฺส โลโป, ทฺวิตฺตํ.
อสฺโสสิ, อสฺโสสุํ, อสฺโสสิ, อสฺโสสิตฺถ, อสฺโสสึ, อสฺโสสิมฺหา, อสฺโสสุมฺหา, อสฺโสสิตฺถ อิจฺจาทิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สุณิสฺสติ, โสสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ, โสสฺสนฺติ, สุณิสฺสสิ, โสสฺสสิ, สุณิสฺสถ, โสสฺสถ, สุณิสฺสามิ, โสสฺสามิ, สุณิสฺสาม, โสสฺสาม. เอวํ ปรฉกฺเก.
สฺสาทิมฺหิ-อสุณิสฺสา, อโสสฺสา, อสุณิสฺสํสุ, โสสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
ปปุพฺโพ ¶ หิ-เปสเน, ปหิณาติ, ปหิโณติ, ปหิณนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-ทูตํ ปหิณิ, ปหิณึสุ, ‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ วิกรณโลโป, มหาวุตฺตินา ปสฺส ทีโฆ, ทูตํ ปาเหสิ [ปารา. ๒๙๗; มหาว. ๑๙๘], ปาเหสุํ อิจฺจาทิ.
อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพ –
๖๖๘. สกาปานํ กุกฺกุ กฺเณ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…กุกกู เณ’’ (พหูสุ)].
สก, อาปธาตูนํ กานุพนฺธา กุการ, อุการา กเมน อาคมา โหนฺติ กฺณมฺหิ ปจฺจเย.
ปาปุโณติ, ปาปุณนฺติ, สมฺปาปุณนฺติ.
ปริปุพฺโพ ปริยตฺติยํ, ปริยาปุณาติ, ปริยาปุณนฺติ.
สํปุพฺโพ-สมาปุณาติ, ปริสมาปุณาติ, นิฏฺานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
กฺเณติ กึ? ปปฺโปติ.
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติ.
การิเต-ปาเปติ, ปาปยติ, ปาเปนฺติ, ปาปยนฺติ.
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-ปาปุณิ, ปาปุณึสุ อิจฺจาทิ.
สก-สตฺติยํ, สกฺกุโณติ, สกฺกุณาติ.
กฺเณติ กึ? สกฺโกติ, สกฺกุณนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-อสกฺกุณิ, สกฺกุณิ, อสกฺกุณึสุ, สกฺกุณึสุ.
๖๖๙. สกา กฺณาสฺส โข อีอาโท [‘…ณาสฺส ข…’’ (พหูสุ)].
สกมฺหา ¶ ปรสฺส กฺณาสฺส โข โหติ อีอาทิมฺหิ.
อสกฺขิ, สกฺขิ, อสกฺขึสุ, สกฺขึสุ อิจฺจาทิ.
๖๗๐. สฺเส วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
สกมฺหา ปรสฺส กฺณสฺส โข โหติ วา สฺเส ปเร.
สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ, สกฺกุณิสฺสนฺติ, สกฺขิสฺสสิ, สกฺขิสฺสถ, สกฺขิสฺสามิ, สกฺขิสฺสาม, สกฺกุณิสฺสาม.
‘ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป’ติ สฺสสฺส วิกปฺเปน โลโป, สกฺขิติ, สกฺขิสฺสติ, สกฺขินฺติ, สกฺขิสฺสนฺติ.
สฺสาทิมฺหิ-อสกฺขิสฺสา, สกฺขิสฺสา, อสกฺกุณิสฺสา, สกฺกุณิสฺสา อิจฺจาทิ.
สฺวาทิคโณ นิฏฺิโต.
กฺยาทิคณ
อถ กฺยาทิคโณ วุจฺจเต.
กี, ชิ, า, ธู, ปุ, ภู, มา, มู, ลู.
๖๗๑. กฺยาทีหิ กฺณา [ก. ๔๔๙; รู. ๕๑๓; นี. ๙๓๐; จํ. ๑.๑.๑๐๑ …เป… ๓.๑.๘๑].
กีอิจฺจาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กตฺตริ กานุพนฺโธ ณาปจฺจโย โหติ.
๖๗๒. กฺณากฺนาสุ รสฺโส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; จํ. ๖.๑.๑๐๘; ปา. ๗.๓.๘๐].
เอเตสุ ¶ ทีฆธาตูนํ รสฺโส โหติ.
กี-ทพฺพวินิมเย, กิณาติ, กิณนฺติ, วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติ.
กมฺเม-กียติ, กิยฺยติ, วิกฺกียติ, วิกฺกิยฺยติ, วิกฺกิยฺยนฺติ.
การิเต-วิกฺกาเยติ, วิกฺกายยติ, กีณาเปติ, กีณาปยติ อิจฺจาทิ.
๖๗๓. ชฺยาทีหิ กฺนา [ก. ๔๔๙; รู. ๕๑๓; นี. ๙๓๐].
ชิอิจฺจาทีหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ นาปจฺจโย โหติ.
ชินาติ, ชินนฺติ.
กมฺเม-ชียติ, ชิยฺยติ, ชินียติ, ชินิยฺยติ.
การิเต-ชยาเปติ, ชยาปยติ, ปราเชติ, ปราชยติ, ปราเชนฺติ, ปราชยนฺติ, ชินาเปติ, ชินาปยติ, อชินิ, ชินิ, อชินึสุ, ชินึสุ, ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
า-อวโพธเน.
๖๗๔. าสฺส เน ชา [ก. ๔๗๐; รู. ๕๑๔; นี. ๙๕๐; จํ. ๖.๑.๑๐๗; ปา. ๗.๓.๗๐, ๗๙].
นาปจฺจเย ปเร าสฺส ชา โหติ.
ชานาติ, ปชานาติ, อาชานาติ, สฺชานาติ, วิชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, ปฏิชานาติ, ชานนฺติ.
กมฺเม-ายติ, ปฺายติ, อฺายติ, สฺายติ, วิฺายติ, อภิฺายติ, ปริฺายติ, ปฏิฺายติ, ายนฺติ.
การิเต-าเปติ ¶ , าปยติ, าเปนฺติ, าปยนฺติ, ชานาเปติ, ชานาปยติ, ชานาเปนฺติ, ชานาปยนฺติ.
กมฺเม-าปียติ, สฺาปียติ, ชานาปียติ.
๖๗๕. าสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ [ก. ๕๐๙; รู. ๕๑๖; นี. ๑๐๒๒].
นาสหิตสฺส าสฺส นาโย โหติ ติมฺหิ, สุตฺตวิภตฺติยา อนฺติ, อนฺเตสุ จ.
นายติ. วิเจยฺย วิเจยฺย อตฺเถ ปนายตีติ โข ภิกฺขเว วิปสฺสีติ วุจฺจติ [ที. นิ. ๒.๔๑-๔๔]. นายนฺติ. ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ [วิสุทฺธิ ๑.๑๗๔] ปาฬิ.
เอยฺยาทิมฺหิ-ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํ, ชาเนยฺยาสิ, ชาเนยฺยาถ, ชาเนยฺยามิ, ชาเนยฺยาม.
อุตฺเต-ชาเนยฺยามุ.
เอยฺยามสฺส เอมุตฺเต ‘‘กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗] ปาฬิ.
๖๗๖. เอยฺยสฺสิยาา วา [ก. ๕๐๘; รู. ๕๑๕; นี. ๑๐๒๑].
าโต เอยฺยสฺส อิยา, า โหนฺติ, วาสทฺเทน เอยฺยุมาทีนมฺปิ ู, าสิ, าถ, ามิ, ามาเทสา โหนฺติ, เอยฺยมิจฺจสฺส ฺจ.
ชานิยา.
๖๗๗. ามฺหิ ชํ [ก. ๔๗๐; รู. ๕๑๔; นี. ๙๕๐].
าเทเส ปเร สนาสฺส าสฺส ชํ โหติ.
ชฺา, วิชฺา.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ ูอาทีสุปิ ชํ โหติ. ‘‘ปาปํ กตฺวา มา มํ ชฺูติ อิจฺฉติ [สุ. นิ. ๑๒๗; วิภ. ๘๙๔ ‘ชฺา’ติ], วิเวกธมฺมํ อหํ วิชฺํ [คเวสิตพฺพํ], ชฺามุ เจ สีลวนฺตํ วทฺุ’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๑] ปาฬี. ‘ชฺาสิ, ชฺาถ, ชฺามิ, ชฺามา’ติปิ ยุชฺชติ.
๖๗๘. อีสฺสตฺยาทีสุ กฺนาโลโป [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
กฺนาสฺส โลโป โหติ วา อีอาทิมฺหิ สฺสตฺยาทิมฺหิ จ.
อฺาสิ, อพฺภฺาสิ, อชานิ, อฺาสุํ, อฺํสุ, อพฺภฺํสุ, ชานึสุ, อฺาสิ, อพฺภฺาสิ, อชานิ, อฺิตฺถ, ชานิตฺถ, อฺาสึ, อพฺภฺาสึ, อชานึ, ชานึ, อฺาสิมฺหา, อชานิมฺหา, ชานิมฺหา, าสฺสติ, ชานิสฺสติ, าสฺสนฺติ, ชานิสฺสนฺติ.
กมฺเม-วิฺายิสฺสติ, วิฺายิสฺสนฺติ.
๖๗๙. สฺสสฺส หิ กมฺเม [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
าโต สฺสสฺส หิ โหติ วา กมฺเม.
ปฺายิหิ. ‘‘ปฺายิหินฺติ เอตา, ทหรา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๙๗] ปาฬิ. ปฺายิสฺสติ, ปฺายิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
ธู-วิธุนเน, กฺนามฺหิ รสฺโส, ธุนาติ, ธุนนฺติ.
กมฺเม-ธุนียติ, ธุนียนฺติ.
การิเต-ธุนาเปติ, ธุนาปยติ.
ปุ-โสธเน, ปุนาติ, ปุนนฺติ.
ภู-ปตฺติยํ, รสฺโส, อภิสมฺภุนาติ, อภิสมฺภุนนฺติ. นาสฺส ณตฺเต-อภิสมฺภุณาติ, อภิสมฺภุณนฺติ.
มา-ปริมาเณ ¶ , มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส อิตฺตํ, มินาติ, นิมฺมินาติ.
กมฺเม-อุปมียติ, อุปมียนฺติ, นิมฺมียติ, นิมฺมียนฺติ.
การิเต-นครํ มาเปติ, มาปยติ, มาปียติ, มาปียนฺติ, นิมฺมินิ, นิมฺมินึสุ, มาเปสิ, มาปยิ, มาเปสุํ, มาปยุํ, นิมฺมินิสฺสติ, นิมฺมินิสฺสนฺติ, มาเปสฺสติ, มาเปสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
มู-พนฺธเน, มุนาติ.
ลู-เฉทเน, รสฺสตฺตํ, ลุนาติ, ลุนนฺติ.
กมฺเม-ลูยติ, ลูยนฺติ.
การิเต-ลาวยติ, ลาวยนฺติ.
กมฺเม-ลาวียติ อิจฺจาทิ.
กฺยาทิคโณ นิฏฺิโต.
ตนาทิคณ
อถ ตนาทิคโณ วุจฺจเต.
อาป, กร, ตน, สก.
๖๘๐. ตนาทิตฺโว [ก. ๔๕๑; รู. ๕๒๐; นี. ๙๓๒; จํ. ๑.๑.๙๗; ปา. ๓.๑.๗๙].
ตนาทีหิ ปรํ โอปจฺจโย โหติ.
ตโนติ.
อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพ. ธาตฺวนฺตสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, ปปฺโปติ, ปปฺโปนฺติ.
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติ.
การิเต-ปาเปติ, ปาปยติ.
กมฺเม-ปาปียติ ¶ ปาปียนฺติ อิจฺจาทิ.
กร-กรเณ, กโรติ, กโรนฺติ.
กมฺเม-กรียติ, กรียนฺติ.
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส ยตฺตํ, กยฺยติ, กยฺยนฺติ, กยฺยเร, กยฺยเต, กยฺยนฺเต.
การิเต-กาเรติ, การยติ, กาเรนฺติ, การยนฺติ, การาเปติ, การาปยติ, การาเปนฺติ, การาปยนฺติ.
๖๘๑. กรสฺส โสสฺส กุํ [ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๑๒๔].
โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุํ โหติ มิ, เมสุ ปเรสุ.
กุมฺมิ, กุมฺม, ‘‘ภตฺตุ อปจิตึ กุมฺมิ [ชา. ๑.๓.๑๒๖], ธมฺมสฺสาปจิตึ กุมฺมี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๒] ปาฬี.
๖๘๒. กโรติสฺส โข [ก. ๕๙๔; รู. ๕๘๒; นี. ๑๑๙๘].
ปาทิโต ปรสฺส กรธาตุสฺส กฺวจิ โข โหติ.
สงฺขโรติ, สงฺขโรนฺติ, อภิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรนฺติ.
กมฺเม-สงฺขรียติ, สงฺขรียนฺติ.
การิเต-สงฺขาเรติ, สงฺขารยติ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, สงฺขราเปติ, สงฺขราปยติ.
กมฺเม-สงฺขารียติ, สงฺขราปียติ.
๖๘๓. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา [ก. ๕๑๑-๒; รู. ๕๒๑-๒; นี. ๑๐๗๗-๘-๙-๑๐; จํ. ๕.๒.๑๐๓; ปา. ๖.๔.๑๑๐].
โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุพฺพ, กุรุ, กยิรา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กุสฺส กฺรุตฺตํ.
กุพฺพติ ¶ กุพฺพนฺติ, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติ.
ปรฉกฺเก-กุพฺพเต, กฺรุพฺพเต, กุพฺพนฺเต, กฺรุพฺพนฺเต, กุรุเต, กยิรติ, กยิรนฺติ, กยิรสิ, กยิรถ, กยิรามิ, กยิราม, กยิรเต, กยิรนฺเต.
กโรตุ, สงฺขโรตุ, กุพฺพตุ, กฺรุพฺพตุ, กุรุตุ, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], กยิรตุ.
กเรยฺย, สงฺขเรยฺย, กุพฺเพยฺย, กฺรุพฺเพยฺย, กยิเรยฺย.
๖๘๔. ฏา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยวิภตฺติสฺส ฏานุพนฺโธ อา โหติ วา.
โส ปฺุํ กยิรา, ปฺุํ เจ ปุริโส กยิรา [ธ. ป. ๑๑๘], กยิรา นํ ปุนปฺปุนํ [ธ. ป. ๑๑๘].
๖๘๕. กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๘๓-๔-๕-๖-๗].
กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยุํอาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป โหติ.
กยิรุํ, กยิเรยฺยุํ, กยิราสิ, กยิเรยฺยาสิ, กยิราถ, กยิเรยฺยาถ, กยิรามิ, กยิเรยฺยามิ, กยิราม, กยิเรยฺยาม.
๖๘๖. เอถสฺสา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๘๒].
กยิราเทสโต ปรสฺส เอถสฺส เอ-การสฺส อา โหติ วา.
โส ¶ กยิราถ, ทีปํ กยิราถ ปณฺฑิโต [ธ. ป. ๒๘], กยิรา เจ กยิราเถนํ [ธ. ป. ๓๑๓; สํ. นิ. ๑.๘๙].
อีอาทิมฺหิ-อกริ, กริ, สงฺขริ, อภิสงฺขริ, อกุพฺพิ, กุพฺพิ, อกฺรุพฺพิ, กฺรุพฺพิ, อกยิริ, กยิริ, อกรุํ, กรุํ, สงฺขรุํ, อภิ, สงฺขรุํ, อกรึสุ, กรึสุ, สงฺขรึสุ, อภิสงฺขรึสุ, อกุพฺพึสุ, กุพฺพึสุ, อกฺรุพฺพึสุ, กฺรุพฺพึสุ, อกยิรึสุ, กยิรึสุ, อกยิรุํ, กยิรุํ.
๖๘๗. กา อีอาทีสุ [ก. ๔๙๑; รู. ๕๒๓; นี. ๙๘๓].
อีอาทีสุ สโอการสฺส กรสฺส กา โหติ วา.
๖๘๘. ทีฆา อีสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
อา, เอ, อูทีเฆหิ ปรสฺส อีวจนสฺส สิ โหติ วา.
อฏฺาสิ, อทาสิ, วเทสิ, วชฺเชสิ, ภาเวสิ, กาเรสิอนุโภสิ, อโหสิ อิจฺจาทิ.
โส อกาสิ, เต อกํสุ, คาถายํ ‘‘อกํสุ สตฺถุวจน’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๔] ปาฬิ. อกาสุํ, ตฺวํ อกาสิ. มา ตุมฺเห เอวรูปํ อกตฺถ [คเวสิตพฺพํ], มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวี วา ยทิ วา รโห [อุทา. ๔๔]. อกาสิตฺถ, อหํ อกาสึ, มยํ อกาสิมฺหา, อกมฺหา. โภเคสุ วิชฺชมาเนสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน [ชา. ๑.๔.๕๓]. โส อกา. ‘‘ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต ภวํ อกา’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๙๔] ปาฬิ. อกาสิตฺถ วา, อหํ อกํ, อกรํ วา. ‘‘ตสฺสาหํ วจนํ นากํ, ปิตุ วุทฺธสฺส ภาสิต’’นฺติ [ชา. ๒.๑๗.๑๓๔] ปาฬิ.
การิเต-โส กาเรสิ, การยิ, การาเปสิ, การาปยิ, เต กาเรสุํ, การยุํ, การาเปสุํ, การาปยุํ อิจฺจาทิ.
กริสฺสติ ¶ สงฺขริสฺสติ, กุพฺพิสฺสติ, กฺรุพฺพิสฺสติ, กยิริสฺสติ อิจฺจาทิ.
‘‘หรสฺส จาหง สฺเส’ติ สฺเสน สห กรสฺส รการสฺส อาหง โหติ, กาหติ, กาหนฺติ, กถํ กาหนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๔๙].
อิาคเม-กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิ. กาหสิ, กาหถ. กาหามิ กุสลํ พหุํ [ชา. ๑.๔.๕๖], กาหาม ปฺุสฺจยํ [อป. เถร ๑.๑.๔๐๑].
‘อาอีอาทีสู’ติ สุตฺเต โยควิภาเคน สฺสตฺยาทีสุปิ กา โหติ, สํโยเค รสฺสตฺตํ, กสฺสติ, กสฺสนฺติ, กสฺสสิ, กสฺสถ, กสฺสามิ, กสฺสาม, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑].
สฺสาทิมฺหิ-อกาหา, อกริสฺสา อิจฺจาทิ.
ตนุ-วิตฺถาเร, ตโนติ.
ปรสฺสรโลโป-ตโนนฺติ.
๖๘๙. โอวิกรณสฺสุ ปรฉกฺเก [ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๐๒๔].
ปรฉกฺเก ปเร โอวิกรณสฺส อุ โหติ.
ตนุเต, ตนุนฺเต.
‘ยวา สเร’ติ อุสฺส วตฺเต-ตนฺวนฺเต.
๖๙๐. ปุพฺพฉกฺเก วา กฺวจิ [ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๐๒๔].
ปุพฺพฉกฺเก โอวิกรณสฺส กฺวจิ อุ โหติ วา.
ตนุติ, กุรุตุ.
กฺวจีติ กึ? กโรติ.
วาติ ¶ กึ? ตโนติ.
กมฺเม-ตนียติ, ตฺติ.
๖๙๑. ตนสฺสา วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ตนธาตุสฺส น-การสฺส อา โหติ วา กฺยมฺหิ.
ตายติ, ตายนฺติ, ปตายติ, ปตายนฺติ. ‘‘อิโต’ทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พลิสานิ จา’’ติ [ชา. ๑.๖.๘๔] ปาฬิ. ตายเต, ตายนฺเต.
สก-สตฺติยํ, สกฺโกติ, สกฺโกนฺติ, สกฺโกสิ, สกฺโกถ, สกฺโกมิ, สกฺโกม.
ตนาทิคโณ นิฏฺิโต.
จุราทิคณ
อถ จุราทิคโณ วุจฺจเต.
อาป, กมุ, คณ, ฆฏ, จินฺต, เจต, จุร, ธร, ปาล, ปูช, มนฺต, มาน, วิท.
๖๙๒. จุราทีหิณิ [ก. ๔๕๒; รู. ๕๒๕; นี. ๙๓๓; จํ. ๑.๑.๔๕; ปา. ๓.๑.๒๕; ‘จุราทิโต ณิ’ (พหูสุ)].
จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ สกตฺเถ ณิปจฺจโย โหติ.
โจเรติ, โจรยติ.
วิปุพฺโพ อาป-พฺยาปเน, พฺยาเปติ, พฺยาปยติ.
กมุ-อิจฺฉายํ, กาเมติ, กามยติ, กาเมนฺติ, กามยนฺติ, นิกาเมติ, นิกามยติ, นิกาเมนฺติ, นิกามยนฺติ.
กมฺเม-กามียติ, กามียนฺติ.
การิเต ณาปิ เอว, กามาเปติ, กามาปยติ.
กมฺเม-กามาปียติ ¶ , กามาปยียติ.
คณ-สงฺขฺยาเน, คณ, ฆฏานํ ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติ.
ฆฏ-เจตายํ, ฆเฏติ, ฆฏยติ.
จินฺต-จินฺตายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ, จินฺตยติ.
กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ.
การิเต-จินฺตาเปติ, จินฺตาปยติ.
กมฺเม-จินฺตาปียติ, จินฺตาปยียติ.
อีอาทิมฺหิ-จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺเตยุํ, จินฺตยุํ, จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺตยิตฺถ, จินฺเตสึ, จินฺตยึ, จินฺเตสิมฺหา, จินฺตยิมฺหา.
เจต-เจตายํ, เจเตติ, เจตยติ, เจเตนฺติ, เจตยนฺติ.
จุร-เถยฺเย, โจเรติ, โจรยติ, โจเรนฺติ, โจรยนฺติ.
ธร-ธารเณ, ธาเรติ, ธารยติ, ธาเรนฺติ, ธารยนฺติ.
ปาล-ปาลเน, ปาเลติ, ปาลยติ, ปาเลนฺติ, ปาลยนฺติ.
ปูช-ปูชายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ปูเชติ, ปูชยติ, ปูเชนฺติ, ปูชยนฺติ.
มนฺต-คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ, มนฺตยติ, มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ.
อาปุพฺโพ กถเน อามนฺตเน จ. อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘], ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ [ที. นิ. ๒.๒๐๘].
นิปุพฺโพ-นิมนฺตเน, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ.
อีอาทิมฺหิ-มนฺเตสิ ¶ , มนฺตยิ, อามนฺเตสิ, อามนฺตยิ, นิมนฺเตสิ, นิมนฺตยิ, มนฺเตสุํ, มนฺตยุํ, มนฺตยึสุ รโหคตา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๘], มนฺเตสฺสติ, อามนฺเตสฺสติ, นิมนฺเตสฺสติ, มนฺตยิสฺสติ, อามนฺตยิสฺสติ, นิมนฺตยิสฺสติ อิจฺจาทิ.
มาน-ปูชายํ, มาเนติ, มานยติ, มาเนนฺติ, มานยนฺติ อิจฺจาทิ.
วิท-อนุภวเน, เวเทติ, เวทยติ, ปฏิสํเวเทติ, ปฏิสํเวทยติ.
ปฏิ, นิ, ปปุพฺโพ อาจิกฺขเน, ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติ, นิเวเทติ, นิเวทยติ, ปเวเทติ, ปเวทยติ อิจฺจาทิ.
จุราทิคโณ นิฏฺิโต.
วิกรณปจฺจยราสิ นิฏฺิโต.
สามฺ ข, ฉ, สราสิ
อถ ธาตุปจฺจยา วุจฺจนฺเต.
กฺริยาวาจีภาเวน ธาตุรูปา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา, กฺริยตฺถปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เตหิปิ สพฺเพสํ ตฺยาทิ, ตพฺพาทิวิภตฺติ, ปจฺจยานํ สมฺภโว.
ติช, มาน, กิต, คุป, พธ.
๖๙๓. ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ [ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; นี. ๙๐๖-๙; จํ. ๑.๑.๑๗, ๒๘; ปา. ๓.๑.๕].
ขมายํ วีมํสายฺจ ปวตฺเตหิ ติช, มานธาตูหิ ปรํ กเมน ข, สปจฺจยา โหนฺติ.
ติช-ขมายํ, อิมินา ขปจฺจโย.
๖๙๔. ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๑; ปา. ๖.๑.๑, ๙; ‘…เมกสโรทิ…’ (พหูสุ)].
ข ¶ , ฉ, สปจฺจยนฺตานํ ธาตุรูปานํ ปมํ สทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหตีติ ‘ติช, ติช’อิติ ทฺวิรูเป กเต ‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺสา’ติ อนาทิพฺยฺชนภูตสฺส ช-การสฺส โลโป, ‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’ติ ธาตฺวนฺตชการสฺส ปรรูปตฺตํ. ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ สํโยคาทิสฺส ขสฺส กตฺตํ, ‘ติติกฺข’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติ.
กมฺเม-ติติกฺขียติ.
การิเต-ติติกฺเขติ, ติติกฺขยติ, ติติกฺขาเปติ, ติติกฺขาปยติ.
กมฺเม-ติติกฺขาปียติ, ติติกฺขาปียนฺติ.
ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ, ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ อิจฺจาทิ.
ขมายนฺติ กึ? ติช-นิสาเน, เตเชติ, เตเชนฺติ.
การิเต-เตเชติ. ‘‘สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๗๖] ปาฬิ.
มาน-วีมํสายํ, ตโต สปจฺจโย. ‘ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว’ติ ‘มาน, มาน’อิติ ทฺวิรูเป กเต –
๖๙๕. มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ [ก. ๔๖๓-๗; รู. ๕๓๒-๓; นี. ๙๔๔].
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ, ปรสฺส จ สพฺพสฺส มานสฺส มํ โหติ.
วีมํสติ, วีมํสนฺติ.
กมฺเม-วีมํสียติ ¶ , วีมํสียนฺติ.
การิเต-วีมํเสติ, วีมํสยติ, วีมํสาเปติ, วีมํสาปยติ.
กมฺเม-วีมํสาปียติ, วีมํสาปียนฺติ.
วีมํสายนฺติ กึ? มาน-ปูชายํ, มาเนติ, สมฺมาเนติ, อภิมาเนติ, ปูเชตีติ อตฺโถ.
กิต-โรคาปนยเน สํสเย จ.
๖๙๖. กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ [ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; นี. ๙๐๖-๙; จํ. ๑.๑.๑๘; ปา. ๓.๑.๕ กา].
ติกิจฺฉายํ สํสเย จ ปวตฺตกิตธาตุโต ปรํ โฉ โหติ.
‘กิต, กิต’ อิติ ทฺวิรูเป กเต –
๖๙๗. กิตสฺสาสํสเยติ วา [ก. ๔๖๓; รู. ๕๓๒; นี. ๙๔๔].
สํสยมฺหา อฺสฺมึ ติกิจฺฉตฺเถ ปวตฺตสฺส กิตธาตุสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺสติ โหติ วา. ‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’ติ ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส จการตฺตํ.
ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ. เทวาปิ นํ ติกิจฺฉนฺติ, มาตาเปตฺติภรํ นรํ [ชา. ๒.๒๒.๔๐๘].
กมฺเม-ติกิจฺฉียติ, ติกิจฺฉียนฺติ.
การิเต-ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติ.
วาสทฺเทน ติการาภาเว ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส จวคฺโค, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉนฺติ, จิกิจฺฉียติ, จิกิจฺฉียนฺติ.
อสํสเยติ ¶ กึ? วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ.
ติกิจฺฉตฺถ, สํสยตฺถโต อฺสฺมึ อตฺเถ –
กิต-าเณ นิวาเส จ, เกตติ, สํเกตติ, นิเกตติ.
คุป-นินฺทายํ.
๖๙๘. นินฺทายํ คุปพธา พสฺส โภ จ [ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; จํ. ๑.๑.๑๙, ๒๐; ปา. ๓.๑.๕, ๖ กา].
นินฺทายํ ปวตฺเตหิ คุป, พเธหิ ปรํ ฉปจฺจโย โหติ, พสฺส จ โภ โหติ. ทฺวิรูเป กเต อนาทิพฺยฺชนโลโป.
๖๙๙. คุปิสฺสิ [ก. ๔๖๕; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; ‘คุปิสฺสุสฺส’ (พหูสุ)].
คุปิสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุ-การสฺส อิ โหติ. คสฺส จวคฺคตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ปมตฺตํ.
ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติ.
กมฺเม-ชิคุจฺฉียติ, ชิคุจฺฉียนฺติ.
การิเต-ชิคุจฺเฉติ, ชิคุจฺฉยติ, ชิคุจฺฉาเปติ, ชิคุจฺฉาปยติ. ชิคุจฺฉตุ, ชิคุจฺฉนฺตุ อิจฺจาทิ.
นินฺทายนฺติ กึ? คุป-สํวรเณ, โคเปติ, โคปยติ.
พธ-นินฺทายํ, ทฺวิรูปาทิมฺหิ กเต –
๗๐๐. ขฉเสสฺสิ [ก. ๔๖๕; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; ‘ขฉเสสฺวสฺสิ’ (พหูสุ)].
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ข, ฉ, เสสูติ อสฺส อิตฺตํ, ปรพการสฺส จ ภตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปาทิ.
พิภจฺฉติ, วิรูโป โหตีติ อตฺโถ. พิภจฺฉนฺติ.
นินฺทายนฺติ ¶ กึ? พธ-พนฺธน, หึสาสุ, พาเธติ, พาธยติ. วาตํ ชาเลน พาเธสิ [ชา. ๑.๑๒.๘].
กมฺเม-พาธียติ, พาธียนฺติ, พชฺฌติ, พชฺฌนฺติ.
อิติ สามฺ ข, ฉ, สราสิ.
ตุมิจฺฉตฺเถ ขฉสราสิ
๗๐๑. ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต [ก. ๔๓๔; รู. ๕๓๔; นี. ๙๑๐; จํ. ๑.๑.๒๒; ปา. ๓.๑.๗].
ตุมนฺเตหิ อิจฺฉตฺเถ เต ข, ฉ, สา โหนฺติ, ตุํปจฺจยสฺส จ โลโป โหติ. อิทฺจ สุตฺตํ ตุมิจฺฉตฺถสมฺภเว สติ สพฺพธาตุปเทหิปิ ข, ฉ, สานํ ปวตฺติทีปนตฺถํ. เตน ตุมิจฺฉตฺเถ ส, ฉปจฺจเย กตฺวา ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ ส, ฉานํ อาทิมฺหิ อีอาคมํ กตฺวา ‘‘อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจริตุํ อิจฺฉติ ปุตฺตียีสติ, ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจริตุํ อิจฺฉติ ปพฺพตายีสติ, ทาตุํ อิจฺฉติ ทิจฺฉติ’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
ภุช, ฆส, หน, ชิ, หร, ปา, สุ.
ภฺุชิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ-ภุชโต ขปจฺจโย, ตุํปจฺจยโลโป, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส อนาทิโลโป, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ปมตฺตํ, ปุพฺพสฺส ภสฺส พตฺตํ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ, พุภุกฺขียติ, พุภุกฺขียนฺติ, พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, พุภุกฺขาปียติ, พุภุกฺขาปียนฺติ, พุภุกฺขตุ, พุภุกฺขนฺตุ, พุภุกฺเขยฺย, พุภุกฺเขยฺยุํ, พุภุกฺขิ, พุภุกฺขึสุ, พุภุกฺขิสฺสติ, พุภุกฺขิสฺสนฺติ, พุภุกฺขิสฺสา, พุภุกฺขิสฺสํสุ.
ฆส-อทเน, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ปุพฺพสฺส ฆสฺส คตฺตํ, คสฺส ชตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ, ชิฆจฺฉียติ, ชิฆจฺฉียนฺติ, ชิฆจฺเฉติ, ชิฆจฺฉาเปติ อิจฺจาทิ.
หน-หึ ¶ สายํ, หนฺตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํ.
ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส ปเร.
ชิฆํสติ, ชิฆํสนฺติ.
ชิ-ชเย, เชตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ.
๗๐๓. ชิหรานํ คี [ก. ๔๖๒, ๔๗๔; รู. ๔๖๗, ๕๓๕; นี. ๙๔๓-๙๕๔].
ชิ, หรานํ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส หรสฺส จ คี โหติ เส ปเร.
ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ, วิชิคีสติ, วิชิคีสนฺติ.
หร-หรเณ, ทฺวิตฺตาทิ, ปรสฺส คี, ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํ, ชิคีสติ, หริตุํ อิจฺฉตีติ อตฺโถ, ชิคีสนฺติ.
ปา-ปาเน, ปิวิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ รสฺโส, อสฺส อิตฺตํ, ปิปาสติ, ปิปาสนฺติ, ปิปาสียติ, ปิปาสียนฺติ.
สุ-สวเน, โสตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ทฺวิตฺเต ปรสฺส ทฺวิตฺตํ, สุสฺสุสติ [สุสฺสูสติ (พหูสุ)], สุสฺสุสนฺติ, สุสฺสุสียติ, สุสฺสุสียนฺติ, สุสฺสุเสติ, สุสฺสุสยติ, สุสฺสุสาเปติ, สุสฺสุสาปยติ, สุสฺสุสาปียติ, สุสฺสุสาปียนฺติ, สุสฺสุสตุ, สุสฺสุสนฺตุ อิจฺจาทิ.
ติติกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ติติกฺขโต สปจฺจโย, สปจฺจยปรตฺตา ปุน ทฺวิตฺตปฺปสงฺเค –
สกึ ¶ ทฺวิตฺเต กเต ปุน ทฺวิตฺตํ น อาปชฺชตีติ ปุน ทฺวิตฺตาภาโว, ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อู อาคโม.
ติติกฺขิสติ, ติติกฺขิสนฺติ อิจฺจาทิ. เอวํ ติกิจฺฉิตุํ อิจฺฉตีติ ติกิจฺฉิสติ, ติกิจฺฉิสนฺติ, จิกิจฺฉิสติ, จิกิจฺฉิสนฺติ อิจฺจาทิ.
อิติ ตุมิจฺฉตฺเถ ข, ฉ, ส ราสิ.
นามธาตุราสิ
ปุตฺตํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ –
๗๐๕. อีโย กมฺมา [ก. ๔๓๗; รู. ๕๓๘; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๓, ๒๔; ปา. ๓.๑.๘, ๙].
กมฺมตฺถา นามปทมฺหา อิจฺฉตฺเถ อีโย โหตีติ กมฺมภูตา ปุตฺตสทฺทโต อิจฺฉายํ อีโย, ‘ปุตฺตีย’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติ. เอวํ จีวรียติ, จีวรียนฺติ, ปตฺตียติ, ปตฺตียนฺติ, ปริกฺขารียติ, ปริกฺขารียนฺติ อิจฺจาทิ.
อปุตฺตํ สิสฺสํ ปุตฺตมิว อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๖. อุปมาณาจาเร [ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๕; ปา. ๓.๑.๑๐].
อุปมียติ อุปเมตพฺโพ อตฺโถ เอเตนาติ อุปมานํ, อุปมานภูตา กมฺมปทโต อาจารตฺเถ อีโย โหติ.
ปุตฺตียติ ¶ , ปุตฺตียนฺติ สิสฺสํ.
กมฺเม-อปุตฺโตปิ ปุตฺโต วิย อาจรียติ ปุตฺตียียติ, ปุตฺตียียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติ. เอวํ สิสฺสียติ, สิสฺสียนฺติ.
กุฏิยํ วิย ปาสาเท อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๗. อาธารา [ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๖; ปา. ๓.๑.๑๐].
อุปมานภูตา อาธารภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อีโย โหติ.
กุฏียติ, กุฏียนฺติ ปาสาเท, นทิยํ วิย สมุทฺเท อาจรติ นทียติ, นทียนฺติ อิจฺจาทิ.
อรฺเ วิย นคเร อาจรติ อรฺียติ, อรฺียนฺติ นคเร. เอวํ เคหียติ วิหาเร.
โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียฏฺเน ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๘. กตฺตุตาโย [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๒๗; ปา. ๓.๑.๑๑].
อุปมานภูตา กตฺตุภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อาโย โหตีติ ปพฺพตสทฺทโต อาโย. ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ปพฺพตายติ สงฺโฆ, ปพฺพตายนฺติ, จิจฺจิโฏ วิย อตฺตานํ อาจรติ จิจฺจิฏายติ, สทฺโท. เอวํ ปฏปฏายติ, กฏกฏายติ, ธูมธูมายติ, ธูปายติ, สนฺธูปายติ.
อภุสมฺปิ ¶ ภุสํ ภวตีติ อตฺเถ –
๗๐๙. ฌตฺเถ [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๐; ปา. ๓.๑.๑๒, ๑๓].
จีปจฺจยสฺส อตฺโถ อพฺภูตตพฺภาโว ฌตฺโถ นาม. กตฺตุโต ฌตฺเถ อาโย โหติ.
ภุสายติ, ภุสายนฺติ, อปโฏปิ ปโฏ ภวติ ปฏายติ, ปฏายนฺติ, อโลหิตมฺปิ โลหิตํ ภวติ โลหิตายติ. เอวํ นีลายติ, กมลายติ, จนฺทายติ, จนฺทนายติ, กฺจนายติ, วชิรายติ.
กตฺตุโตตฺเวว? ภุสํ กโรติ.
สทฺทํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๐. สทฺทาทีหิ กโรติ [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๖; ปา. ๓.๑.๑๗, ๑๘; ‘สทฺทาทีนิ’ (พหูสุ)].
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ นาเมหิ กโรตฺยตฺเถ อาโย โหติ.
สทฺทายติ, สทฺทายนฺติ, เวรํ กโรติ เวรายติ, เวรายนฺติ, กลหํ กโรติ กลหายติ, กลหายนฺติ, เมตฺตํ กโรติ เมตฺตายติ, เมตฺตายนฺติ, กรุณํ กโรติ กรุณายติ, กรุณายนฺติ, มุทิตํ กโรติ มุทิตายติ, มุทิตายนฺติ, อุเปกฺขํ กโรติ อุเปกฺขายติ, อุเปกฺขายนฺติ, กุกฺกุจฺจํ กโรติ กุกฺกุจฺจายติ, กุกฺกุจฺจายนฺติ, ปิยํ กโรติ ปิยายติ, ปิยายนฺติ, ปจฺจยํ สทฺทหนํ กโรติ ปตฺติยายติ, ปตฺติยายนฺติ, ตณฺหํ กโรติ ตณฺหายติ, ตณฺหายนฺติ, ตณฺหียติ, ตณฺหียนฺติ วา, กโรตฺยตฺเถ อีโย. มม อิทนฺติ กโรติ มมายติ, มมายนฺติ.
นโม ¶ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๑. นโมตฺวสฺโส [จํ. ๑.๑.๓๗; ปา. ๓.๑.๑๙].
นโมสทฺทโต กโรตฺยตฺเถ อสฺโส โหติ.
นมสฺสติ, นมสฺสนฺติ.
สมานํ สทิสํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ [ปา. ๓.๑.๒๑, ๒๕].
ธาตฺวตฺโถ วุจฺจติ ยา กาจิ กฺริยา. นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ อิ โหติ. ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ อิสฺส เอตฺตํ.
สมาเนติ, สมาเนนฺติ.
‘เอโอนมยาวา สเร’ติ เอสฺส อยาเทโส. ‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’ติ เอตฺถ วาสทฺเทน ลปจฺจโย, สมานยติ, สมานยนฺติ, ปิณํ กโรติ ปิเณติ, ปิณยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสเลติ, กุสลยติ, วิสุทฺธํ โหติ วิสุทฺเธติ, วิสุทฺธยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีเณติ, อุปวีณายติ, ปฺาย อติกฺกมติ อติปฺเติ, อติปฺายติ, วจฺจํ กโรติ วจฺเจติ, วจฺจยติ, มุตฺตํ กโรติ มุตฺเตติ, มุตฺตยติ, พเลน ปีเฬติ พเลติ, พลยติ.
อสฺส อิตฺเต-พลียติ, พลียนฺติ. ‘‘อพลานํ พลียนฺตี’’ติ ปาฬิ.
สจฺจํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๓. สจฺจาทีหาปิ [สํยุตฺตนิกาเย; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔; ปา. ๓.๑.๒๕].
สจฺจาทีหิ นาเมหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ.
สจฺจาเปติ ¶ , สจฺจาเปนฺติ, อตฺถวิภาคํ กโรติ อตฺถาเปติ, อตฺถาเปนฺติ, เพทสตฺถํ กโรติ เพทาเปติ, เพทาเปนฺติ, สุกฺขํ กโรติ สุกฺขาเปติ, สุกฺขาเปนฺติ, สุขํ กโรติ สุขาเปติ, สุขาเปนฺติ, ทุกฺขํ กโรติ ทุกฺขาเปติ, ทุกฺขาเปนฺติ, อุณฺหํ กโรติ อุณฺหาเปติ, อุณฺหาเปนฺติ อิจฺจาทิ.
อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’ติ สปจฺจโย.
๗๑๔. ยถิฏฺํ สฺยาทิโน [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๘; ปา. ๖.๑.๓].
อิจฺฉียตีติ อิฏฺํ, ยํ ยํ อิฏฺํ ยถิฏฺํ. ‘‘ยมิฏฺ’’นฺติปิ ปาโ. สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺํ เอกสฺสรํ อาทิภูต’มฺํ วา ทฺเวรูปํ โหติ, น ตฺยาทิสฺส วิย อาทิภูตเมวาติ อตฺโถ. ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อู อาคโม.
อาทิมฺหิ ทฺวิตฺเต-ปุปฺปุตฺตียิสติ.
มชฺเฌ ทฺวิตฺเต-ปุตฺติตฺตียิสติ.
อกมลํ กมลํ ภวติ กมลายติ, กมลายิตุํ อิจฺฉตีติ กกมลายิสติ, กมมลายิสติ, กมลลายิสติ อิจฺจาทิ.
อิติ นามธาตุราสิ.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
ตฺยาทิกณฺโฑ นาม อาขฺยาตกณฺโฑ
นิฏฺิโต.
๗. กิตกณฺฑ
ธาตฺวนฺตวิการราสิ
วิสํโยครูปราสิ
อถ ¶ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ลิงฺค, สงฺขฺยา, กฺริยาเภททีปกํ ทพฺพปฺปธานวาจกํ กิตกปทํ ทีปิยเต.
ตตฺถ อตีตาทโย กาลเภโท นาม.
กตฺตา จ กมฺมฺจ กรณฺจ สมฺปทานฺจ อปาทานฺจ อธิกรณฺจ ภาโว จาติ สตฺต สาธนานิ การกเภโท นาม.
อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ลิงฺคเภโท นาม.
เอกตฺต, พหุตฺตเภโท สงฺขฺยาเภโท นาม.
ตสฺสีลกฺริยา, ตทฺธมฺมกฺริยา, ตสฺสาธุการกฺริยา, อตฺตมานกฺริยา, อภิกฺขฺกฺริยา, อรหกฺริยา, สกฺกกฺริยา, เปสนกฺริยา, อติสคฺคกฺริยา, ปตฺตกาลาโรจนกฺริยา, อวสฺสมฺภาวีกฺริยาทโย กฺริยาเภโท นาม.
‘‘คมนํ ภวติ, ปจนํ ชานาติ’’ อิจฺจาทีสุ ปจฺจยตฺถภูโต ภาโว นาม สาธนรูโป โหติ. ชาติ วิย สงฺขตธมฺมสฺส ธาตฺวตฺถภูตาย สาธฺยกฺริยาย สาธกตฺตา ลิงฺคตฺตยยุตฺโต จ โหติ, กฺริยา, กาโร, กรณนฺติ สิทฺธตฺตา สงฺขฺยาเภทยุตฺโต จ โหติ-นานาธาตฺวตฺถานฺจ กตฺตุ, กมฺมานฺจ กาลาทีนฺจ เภเทน สรูปเภทสพฺภวโต, ตสฺมา โสปิ ทพฺเพ เอว สงฺคยฺหตีติ กตฺวา ‘ทพฺพปฺปธานวาจก’นฺติ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ ภาวสาธนวินิจฺฉเย วุตฺตเมว.
‘พหุล’นฺติ ¶ จ ‘กฺริยตฺถา’ติ จ วตฺตนฺเต –
๗๑๕. กตฺตริ ภูเต กฺต กฺตวนฺตุ กฺตาวี [ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๑.๒.๖๖ …เป… ๓.๒.๑๐๒].
อภวีติ ภูโต, อตีโต, ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา กตฺตริ กานุพนฺธา ต, ตวนฺตุ, ตาวีปจฺจยา โหนฺติ, กานุพนฺธา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺถา.
๗๑๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุ [ก. ๕๕๖; รู. ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓; จํ. ๑.๒.๖๗ …เป… ๓.๒.๑๐๒; ๓.๔.๗๐].
ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ภาว, กมฺเมสุ กานุพนฺโธ ตปจฺจโย โหติ.
อภวีติ ภูโต-ปุริโส, ภูตา-อิตฺถี, ภูตํ-กุลํ, การิเต ธาตุโต ณานุพนฺธานํ ปมํ สมฺปตฺตตฺตา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ ปฏิเสโธ น ปาปุณาติ, ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ‘อาวายา ณานุพนฺเธ’ติ โอสฺส อาวตฺตํ, ตโต ตปจฺจโย.
๗๑๗. ี พฺยฺชนสฺส [ก. ๖๐๕; รู. ๕๔๗; นี. ๑๒๑๐].
พฺยฺชนาทิปจฺจยสฺส อาทิมฺหิ านุพนฺโธ อีกาโร อาคจฺฉติ.
กตฺตริ-อภาวยิตฺถาติ ภาวิโต-ปุริโส, ภาวิตาอิตฺถี, ภาวิตํ-กุลํ.
กมฺเม-อนุภูยิตฺถาติ อนุภูโต-โภโค, อนุภูตาสมฺปตฺติ, อนุภูตํ-สุขํ.
การิเต-ภาวียิตฺถาติ ภาวิโต-มคฺโค, ภาวิตาปฏิปทา, ภาวิตํ-จิตฺตํ.
ตวนฺตุ ¶ , ตาวีสุ-อภวีติ ภูตวา-ปุริโส, ภูตวนฺตี, ภูตวตี-อิตฺถี, ภูตวํ-กุลํ, คุณวนฺตุสมํ. ภูตาวี-ปุริโส. ภูตาวินี-อิตฺถี, ภูตาวิ-จิตฺตํ, ทณฺฑี, ทณฺฑินีสมํ. ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริเสน โภโค อนุภูโต.
เอตฺถ จ กิตปจฺจยานํ อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถ จาติ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
ปุริเมสุ ปน ฉสุ สาธเนสุ ปจฺจยานํ อภิเธยฺยตฺโถ ปทนฺตเรน อาจิกฺขียติ, ภาวสาธเน ปน อตฺตโน ธาตุนา เอว.
ตตฺถ จ กตฺตุสตฺติ, กมฺมสตฺติ, กรณสตฺติ, สมฺปทานสตฺติ, อปาทานสตฺติ, อธิกรณสตฺติสงฺขาตํ วาจฺจตฺถํ อุชุํ วทนฺตา กิตปจฺจยา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา วทนฺติ.
ตํ ยถา? –
กตฺตริ ตาว-ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริสา โภคํ อนุภูตา…เป… ปุริเสสุ โภคํ อนุภูเตสุ, อิตฺถี โภคํ อนุภูตา, อิตฺถิโย โภคํ อนุภูตาโย…เป… อิตฺถีสุ โภคํ อนุภูตาสุ, กุลํ โภคํ อนุภูตํ, กุลานิ โภคํ อนภูตานิ…เป… กุเลสุ โภคํ อนุภูเตสุ.
กมฺเม-โภโค ปุริเสน อนุภูโต, โภคา ปุริเสน อนุภูตา…เป… โภเคสุ ปุริเสน อนุภูเตสุ, สมฺปตฺติ ปุริเสน อนุภูตา, สมฺปตฺติโย ปุริเสน อนุภูตาโย…เป… สมฺปตฺตีสุ ปุริเสน อนุภูตาสุ, สุขํ ปุริเสน อนุภูตํ, สุขานิ ปุริเสน อนุภูตานิ…เป… สุเขสุ ปุริเสน อนุภูเตสุ. เอส นโย กรณาทีสุปิ.
เอวํ กิตวาจกา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา ตํ ตํ สาธนํ วทนฺติ.
‘อิตฺถิยมณติกยกฺยา ¶ จา’ติ อิตฺถิยํ ติปจฺจโย, อนุภวนํ, อนุภูยเต วา อนุภูติ. ‘‘ติสฺสสฺส อนุภูติ, ผุสฺสสฺส อนุภูติ’’ อิจฺจาทิกา พหู อนุภูติโยปิ สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุภูติ, อนุภูติโย, อนุภูตึ, อนุภูติโย…เป… อนุภูตีสู’’ติ ยุชฺชติ.
๕๐๓ ๗๑๘. กตฺตริ ลฺตุณกา [ก. ๕๒๗, ๕๓๐; รู. ๕๖๘, ๕๙๐; นี. ๑๑๐๙, ๑๑๑๔; จํ. ๑.๑.๑๓๙; ปา. ๓.๑.๑๓๓, ๑๓๔].
กตฺตุการเก กฺริยตฺถา ลฺตุ, ณกา โหนฺติ, ลานุพนฺโธ ตุสฺส กตฺตริ นิพนฺธนตฺโถ, ‘ลฺตุปิตาทีนมา’ติ วิเสสนตฺโถ จ.
อนุภวตีติ อนุภูตา, อนุภูตาโร, สตฺถุสมํ.
สามฺวิธานตฺตา อรหตฺเถ สตฺติอตฺเถ ตสฺสีล, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการ, อตฺตมาเนสุ จ กาลตฺตเย จ ภวนฺติ.
อรหตฺเถ-พฺรหฺมโณ พฺรหฺมณิยา ปริคฺคหิตา.
สตฺติอตฺเถ-ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา.
ตสฺสีลาทีสุ-ปสยฺหปวตฺตา.
อตฺตมาเน-อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานิตา.
๗๑๙. ปุพฺเพกกตฺตุกานํ [ก. ๕๖๔; รู. ๖๔๐; นีติ. ๑๑๕๐-๖; จํ. ๑.๓.๑๓๑; ปา. ๓.๔.๒๑].
ยาสํ วิเสสน, วิเสสฺยานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพา’ปรกฺริยานํ กตฺตา เอโกว โหติ. ตาสุ ปุพฺพกฺริยายํ ภาวตฺเถ ตุน, ตฺวาน, ตฺวาปจฺจยา โหนฺติ. ‘เอโอนมยวา สเร’ติ อีกาเร ปเร โอวุทฺธิยา อวตฺตํ.
โภคํ อนุภวิตุน, อนุภุตฺวาน, อนุภุตฺวา.
เอกกตฺตุกานนฺติ ¶ กึ? เทวทตฺโต ภฺุชิ, ยฺทตฺโต คจฺฉติ.
ปุพฺเพติ กึ? ปจฺฉา ภฺุชติ, ปมํ ปจติ.
พหุลาธิการา สมานา’ปรกฺริยาสุปิ นานากตฺตุกาสุปิ ตุนาทโย ภวนฺติ. ถกฺกจฺจ ทณฺโฑ ปตติ, ทฺวารํ สํวริตฺวา นิกฺขมติ, ปุริโส สีหํ ทิสฺวา ภยํ อุปฺปชฺชตีติ.
ยสฺมึ วากฺเย อปรกฺริยาปทํ น ทิสฺสติ. ยถา? ปพฺพตํ อติกฺกมฺม นที, อติกฺกมฺม นทึ ปพฺพโต, เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อรูปาติ, ตตฺถปิ สตฺตากฺริยา วิฺายเตว สพฺพปทตฺถานํ สตฺตานาติวตฺตนโต. อปรกฺริยารหิเต อสมานกตฺตุเก จ วากฺเย ปมนฺตโยคสฺส ทิฏฺตฺตา กตฺตริปิ ตุนาทีนํ สมฺภโว ยุตฺโต.
๗๒๐. ปฏิเสธาลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา [ปฏิเสเธลํขลูนํ ตุนตฺตฺวาน ตฺตฺวา วา’ (พหูสุ)].
ปฏิเสธตฺถานํ อลํ, ขลูนํ โยเค ตุนาทโย โหนฺติ วา.
อลํ ภุตฺวา, ขลุ ภุตฺวา, อลํ ภุตฺเตน, ขลุ ภุตฺเตน วา.
๗๒๑. ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติกฺริยายํ ตทตฺถายํ [ก. ๕๖๑-๒-๓; รู. ๖๓๖, ๖๓๘-๙; นี. ๑๑๔๘-๙].
ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺถภูตาย ภวิสฺสมานกฺริยาย คมฺยมานาย ภาวตฺเถ ตุํ, ตาเย, ตเวปจฺจยา ภวนฺติ. สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตุเยปจฺจโยปิ.
อนุภวิตุํ คจฺฉติ, อนุภวิตาเย คจฺฉติ, อนุภวิตเว คจฺฉติ, อนุภวิตุํ อิจฺฉติ, กาเมติ, สกฺโกติ, ชานาติ. ตถา กาโล อนุภวิตุํ, สมโย อนุภวิตุํ, เวลา อนุภวิตุํ ¶ . ตถา อนุภวิตุํ มโน, อนุภวิตุํ โสโก, จกฺขุ ทฏฺุํ, โสตํ โสตุํ, มโน วิฺาตุํ, หตฺโถ กาตุํ, ปาโท คนฺตุํ, ธนุ ยุชฺฌิตุํ, ชโฬ วตฺตุํ, มนฺโท คนฺตุํ, อลโส กตฺตุนฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘กาโล อนุภวิตุ’’นฺติอาทีสุ สตฺตาวเสน เหตุกฺริยา สิชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘อนุภวิตุํ กาโล ภวตี’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อิเม ปเนตฺถ ตาเย, ตุเยปโยคา – อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆํ [ที. นิ. ๒.๓๓๒]. อลฺหิ เต ชคฺฆิตาเย, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ [ชา. ๑.๕.๑๓๗]. โก ตาทิสํ อรหติ ขาทิตาเย [ชา. ๑.๑๖.๙๒], อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น โหตุเย [พุ. วํ. ๒.๙ ‘เหตุเย’], อรหสิ นํ ยาจิตุเย ตุวมฺปิ, อรหสิ โน ชานิตุเย กตานิ อิจฺจาทิ.
๗๒๒. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา [ก. ๕๔๐; รู. ๕๔๕; นี. ๑๑๒๕].
ภาเว กมฺมนิ จ ตพฺพ, อนียา โหนฺติ. สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตพฺย, ตาย, เตยฺยปจฺจยาปิ โหนฺติ.
อนุภวิตพฺโพ-โภโค, อนุภวิตพฺพา-สมฺปตฺติ, อนุภวิตพฺพํ-สุขํ.
พหุลาธิการา กตฺตาทีสฺวปิ ภวนฺติ, ตปนฺตีติ ตปนียาปาปธมฺมา, อุปฏฺาตีติ อุปฏฺานีโย-สิสฺโส. ปวุจฺจติ เอเตนาติ ปวจนีโย-อุปชฺฌาโย, นิยฺยนฺติ เอเตนาติ นิยฺยานีโย, โส เอว นิยฺยานิโก.
สินา-โสเจยฺเย, สินายนฺติ เอเตนาติ สินานียํจุณฺณํ, ทียเต อสฺสาติ ทานีโย-พฺราหฺมโณ. สมฺมา วตฺตติ เอตฺถาติ สมฺมาวตฺตนีโย-คุรุ.
อิธ ¶ คาถา วุจฺจติ –
อรหตฺเถ จ สกฺกตฺเถ, ปตฺตกาเล จ เปสเน;
ตพฺพาทโย อติสคฺเค, อวสฺสาธมิเณสุ จ.
ตตฺถ ‘‘อรห สกฺก วิสิฏฺเ กตฺตรี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ภวตีติ ภพฺโพ, ภวิตุํ อรหตีติ อตฺโถ, มชฺชตีติ มชฺชํ, มทนียํ, มชฺชิตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ, เอวมฺปิ ยุชฺชติ.
ปตฺตกาเล-กตฺตพฺโพ ภวตา กโฏ, เอส กาโล กฏกรณสฺสาติ ทีเปติ.
เปสเน-คนฺตพฺโพ ภวตา คาโม, คจฺฉตุ ภวํ คามนฺติ ทีเปติ.
อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, อุปเทโส เจว วิธิ จ. ตตฺถ กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขณํ อุปเทโส, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๘๕]. กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพาการทสฺสนํ วิธิ, สกฺกจฺจํ ทานํ ทาตพฺพํ, โน อสกฺกจฺจํ.
อวสฺสเก-คมนีโย อภิสมฺปราโย, อวสฺสํ คนฺตพฺโพติ อตฺโถ.
ยํ อิณํ อเทนฺตสฺส ทณฺโฑ อาคจฺฉติ, อิทํ อธมิณํ นาม, สตํ เม ทาตพฺพํ ภวตาติ.
อิเม ปเนตฺถ ตพฺย, ตาย, เตยฺยปโยคา – น พฺราหฺมเณ อทฺธิเก ติฏฺมาเน, คนฺตพฺยมาหุ ทฺวิปทินฺท เสฏฺ [ชา. ๑.๑๐.๑๓ (คนฺตพฺพ)]. ภูตคามปาตพฺยตา, กาเมสุ ปาตพฺยตา [ปาจิ. ๙๐], อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ [ธ. ป. ๓๑๖], ลชฺชิตาเย น ลชฺชเร. ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ [ม. นิ. ๑.๓๕๗], าเตยฺยํ, ทิฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ, วิทฺเธยฺยํ มํ อมฺถ [ชา. ๒.๒๒.๒๙๗].
ต,ติ ¶ , ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเย, ตพฺพ. อิเม ตการปจฺจยา นาม.
กร, ขนุ, คา, คมุ, ชน, า, ตนุ, ถร, ธา, ธร, นมุ, ปา, ผร, ภร, มน, มร, รมุ, สร, หร, หน.
๗๒๓. คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺส [ก. ๕๘๖-๗; รู. ๖๐๐, ๖๓๒; นี. ๑๑๙๐, ๑๑๙๑].
คมาทีนํ มการ, นการนฺตานํ รการนฺตานฺจ ธาตูนํ อนฺตสฺส โลโป โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
กร-กรเณ, กรียิตฺถาติ กโต-วิหาโร, กตาคูหา, กตํ-เคหํ, สกฺกรียิตฺถาติ สกฺกโต, มหาวุตฺตินา สนฺตสฺส โส.
‘กโรติสฺส โข’ติ ปาทิโต กรสฺส กสฺส โข, สงฺขรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, วิสงฺขริตฺถ วิกิรียิตฺถาติ วิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถ สชฺชียิตฺถาติ อุปกฺขโฏ, ‘ตถนรานํ ฏณลา’ติ ตสฺส โฏ. เอวํ ทุกฺกฏํ.
ปริโต กรียิตฺถาติ ปริกฺขโต, ปุรโต กรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต, ปุเรกฺขโต วา, มหาวุตฺตินา ปุรสฺส เอตฺตํ.
ขนุ-อวทารเณ, ขฺิตฺถาติ ขโต-อาวาโฏ.
คา-สทฺเท.
๗๒๔. คาปานมี [ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒].
คา, ปานํ อนฺโต อีกาโร โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
คายิตฺถาติ คีตํ, สโมธาเนตฺวา คายิตฺถาติ สงฺคีโตปริยตฺติธมฺโม.
คมุ-คติมฺหิ ¶ อคจฺฉีติ คโต, อคจฺฉียิตฺถาติ วา คโต. เอวํ อาคโต, อุคฺคโต, ทุคฺคโต, นิคฺคโต, วิคโต, สุคโต, สงฺคโต, อนุคโต, อปคโต, อวคโต, อุปคโต, อธิคโต.
ชน-ชาติยํ.
๗๒๕. ชนิสฺสา [ก. ๕๘๕; รู. ๖๑๙; นี. ๑๑๘๙].
ชนิสฺส นสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
อชายิตฺถาติ ชาโต, ทุชฺชาโต, สุชาโต, สฺชาโต, อนุชาโต, อวชาโต, อติชาโต.
สุตฺตวิภตฺเตน อฺสฺมิมฺปิ วณฺเณ ปเร นสฺส อา โหติ, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา, วิชายิตุํ, วิชายนํ, วิชายนฺตี-อิตฺถี, วิชายมานา, ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ มหาวุตฺตินา สเร ปเร ยาคโม, มหาวุตฺตินา วา สพฺพตฺถ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ.
า-คตินิวตฺติยํ.
๗๒๖. าสฺสิ [ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒].
าสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
อฏฺาสีติ ิโต, อุฏฺิโต, นิฏฺิโต, สณฺิโต, อธิฏฺิโต.
ตนุ-วิตฺถาเร, อาตฺิตฺถาติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ตูริยเภโท.
ถร-สนฺถรเณ, สนฺถรียิตฺถาติ สนฺถโต, วิตฺถโต.
ธา-ธารเณ.
๗๒๗. ธาสฺส หิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ธาธาตุสฺส ¶ ธสฺส หิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
อาธียิตฺถาติ อาหิโต, อาคฺยาหิโต, วิธียิตฺถาติ วิหิโต, นิธียิตฺถาติ นิหิโต, สนฺธียิตฺถาติ สํหิโต, โอธียิตฺถาติ โอหิโต, อภิธียิตฺถาติ อภิหิโต, ปิธียิตฺถาติ ปิหิโต, อปิหิโต. ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ, ‘ธาสฺส โห’ติ สุตฺเตน ปรสฺส หตฺตํ, อาทหิโต, วิทหิโต, นิทหิโต, สํทหิโต, สทฺทหิโต วา, สนฺนิทหิโต, โอทหิโต, ปิทหิโต, อปิทหิโต, ปริทหิโต.
ธร-ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, สมุทฺธโฏ, นิทฺธโฏ, ตสฺส ฏตฺตํ.
นมุ-นมเน, นมิตฺถาติ นโต, อุนฺนโต, สมุนฺนโต, โอนโต, อวนโต.
ปา-ปาเน, ‘คาปานมี’ติ อีตฺตํ, ปียิตฺถาติ ปีตํ.
ผร-ผรเณ, ผริตฺถ, ผรียิตฺถาติ วา ผุโฏ, วิปฺผุโฏ, สมฺผุโฏ, โอผุโฏ, มหาวุตฺตินา ผสฺส อุตฺตํ, ตสฺส ฏตฺตํ.
ภร-ธารเณ, ภรียิตฺถาติ ภโต, อาภโต, อาภโฏ วา. อุทกาตลมุพฺภโต, อุพฺภตํ สงฺเฆน กถินํ [มหาว. ๓๑๗], สมฺภตํ ธนํ.
มน-าเณ, มโต, มหาชเนน สมฺมโตติ มหาสมฺมโต, สมฺมตา สีมา [มหาว. ๑๓๙], อนุมโต, อภิมโต.
มร-ปาณจาเค, มริตฺถาติ มโต, กาลงฺกโต.
รมุ-กีฬายํ, รมิตฺถาติ รโต, อภิรโต.
รมุ-อุปรเม ¶ , วิรโต, ปฏิวิรโต, อุปรโต.
สร-คติ, จินฺตาสุ, พหุลาธิการา กาลตฺตเยปิ ตปจฺจโย, สรติ, อสริ, สริสฺสตีติ สโต, อนุสฺสโต, ปติสฺสโต.
หร-หรเณ, หรียิตฺถาติ หโต, อาหโต, นิหโต.
ตสฺส ฏตฺเต-อาหโฏ, นิหโฏ, อุทาหโฏ, สมุทาหโฏ, อวหโฏ.
หน-หึสายํ, หฺิตฺถาติ หโต, วิหโต, สมูหโต อวิปฺปวาโส [มหาว. ๑๔๕], สมูหตา สีมา [มหาว. ๑๔๖].
ติปจฺจยมฺหิ พหุลาธิการา อกานุพนฺเธปิ อนฺตโลโป. ปมํ กรียตีติ ปกติ, อากาโร อากติ, วิกาโร วิกติ, คายนํ คีติ, อุคฺคีติ, สงฺคีติ, อนุคายนํ อนุคีติ, คมนํ คติ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วา คติ, อาคมนํ อาคติ, สุคติ, ทุคฺคติ, สมาคมนํ สงฺคติ, ชนนํ ชาติ, ชายนฺติ เอตาย, เอตฺถาติ วา ชาติ, านํ ิติ, สณฺิติ, อวฏฺิติ, ปุนปฺปุนํ ตนนํ สนฺตติ, ธาเรนฺติ เอตายาติ ธีติ, มหาวุตฺตินา อีตฺตํ.
นมนํ นติ, อุนฺนติ, สมุนฺนติ, โอนติ, อวนติ, ภริตพฺพาติ ภติ, มนติ ชานาติ เอตายาติ มติ, วิวิธา มติ วิมติ, รมณํ รติ, อารมณํ อารติ, วิรมณํ วิรติ, อภิรมณํ อภิรติ, ปฏิวิรมณํ ปติวิรติ, สรณํ สติ, สรนฺติ เอตายาติ วา สติ, อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติ, อุปหนนํ อุปหติ.
ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-อกาสีติ กตวา, อหนีติ หตวา.
ตาวีปจฺจยมฺหิ-กตาวี, หตาวี.
ตฺวาทีสุ ¶ –
กรธาตุสฺส ร-การสฺส อา โหติ วา ตุํ, ตุน, ตพฺเพสุ. ตุนสทฺเทน ตฺวาน, ตฺวาปิ สงฺคยฺหนฺติ.
กรสฺส ร-การสฺส อา โหติ ตเวปจฺจยมฺหิ.
กาตุํ, กาตเว, กาตุน, กาตพฺพํ.
ยถา กรสฺส, ตถา มหาวุตฺตินา หรสฺส รูปํ สิชฺฌติ, หาถุํ, หาตเว, หาตุน. เตสํ ตุณฺเฑน หาตูน, มฺุเจ ปุพฺพกตํ อิณํ [ชา. ๑.๑๔.๑๐].
ตฺวามฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, อาหิตฺวา, โสณฺฑายุทกมาหิตฺวา [ชา. ๑.๑๐.๙ (…หตฺวา)].
อิติ วิสํโยครูปราสิ.
สทิสสํโยครูปราสิ
อถ สทิสสํโยครูปราสิ วุจฺจเต.
ตุปจฺจยมฺหิ –
ยการวชฺชิเต พฺยฺชนปจฺจเย ปเร สพฺพธาตูนํ อนฺตพฺยฺชโน ปรรูปํ อาปชฺชเต.
กโรตีติ กตฺตา, กาตุํ อรหติ, กาตุํ สกฺโกติ, กรณสีโล, กรณธมฺโม, สกฺกจฺจํ วา กโรตีติ อตฺโถ. ภรตีติ ภตฺตา, หรตีติ หตฺตา.
ตฺวาทีสุ ¶ ร-การสฺส อาตฺตํ, สํโยเค ปเร รสฺสตฺตฺจ, กตฺวา, กตฺวาน.
ปรรูปตฺตํ, กตฺตุน, กตฺตุํ, กตฺตพฺพํ, ภรณํ ภตฺตุํ, ภตฺตเว, หรณํ หตฺตุํ, อภิหตฺตุํ, หตฺตเว.
อาป, ณาป, ขิป, คุป, จช, ป, าป, ตป, ทีป, ธูป, ปท, ภช, ภุช, มท, มิท, ยุช, ริจ, รนฺช, ลิป, ลุป, วจ, วตุ, วท, วป, วิจ, สนฺช, สิจ, สมฺภุ, สูจ, สูท, สุป.
ธาตฺวนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, ตปจฺจยมฺหิ วิปุพฺโพ อาปพฺยาปเน, พฺยาปยติ ขิปฺปํ าณพฺยาปเนน พฺยาปิตุํ สกฺโกตีติ พฺยตฺโต, วิยตฺโต.
ปริปุพฺโพ ปริยาปุณเน ปหุตฺเต จ, ปริยตฺโต.
สํปุพฺโพ ปริปุณฺณภาเว, สมาปยิตฺถาติ สมตฺโต, ปริสมตฺโต.
อาปุพฺโพ ณาป-เปสเน, อาณาปียิตฺถาติ อาณตฺโต.
ขิป-ขิปเน, ขิปียิตฺถาติ ขิตฺโต-ทณฺโฑ, ขิตฺตา-มตฺติกา, ขิตฺตํ-เลฏฺฏุ. เอวํ สพฺพตฺถ. ปกฺขิตฺโต, อุกฺขิตฺโต, นิกฺขิตฺโต, วิกฺขิตฺโต, โอกฺขิตฺโต, สํขิตฺโต.
คุป-คุตฺติยํ, โคปียิตฺถาติ คุตฺโต, สํคุตฺโต.
จช-จาเค, จชียิตฺถาติ จตฺโต.
อุป-ปฺาปเน, ปฺปียิตฺถาติ ปฺตฺโต-วินโย, ปฺตฺตํสิกฺขาปทํ, ปฺตฺตํ-อาสนํ.
าป-าปเน, วิกติธาตุ นาเมสา การิตนฺตตฺตา, ปฺาปียิตฺถาติ ปฺตฺโต, สฺาปียิตฺถาติ สฺตฺโต, วิฺาปียิตฺถาติ วิฺตฺโต.
ตป-สนฺตาเป, อตปฺปีติ ตตฺโต, สนฺตตฺโต.
ทีป-ทิตฺติยํ, อทีปิตฺถาติ ทิตฺโต, ปทิตฺโต, อาทิตฺโต.
ธูป-โสณฺฑิเย ¶ , ธูปติ, อธูปิ, ธูปิสฺสตีติ ธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต [สุ. นิ. ๑๐๖].
ปท-คติยํ, อปชฺชีติ ปตฺโต, นิปตฺโต, สมฺปตฺโต.
ภช-สมฺภตฺติยํ, ภชตีติ ภตฺโต, สมฺภตฺโต.
วิปุพฺโพ ปุถกฺกรเณ, วิภชิตฺถาติ วิภตฺโต.
ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภฺุชิตฺถ, ภฺุชียิตฺถาติ วา ภุตฺโต, ปริภุตฺโต.
มท-อุมฺมาเท, มชฺชิตฺถาติ มตฺโต, สมฺมตฺโต, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโต.
มิท-สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺโต.
ยุช-โยเค, ยฺุชตีติ ยุตฺโต, ปยุตฺโต, อุยฺยุตฺโต, นิยุตฺโต, วิยุตฺโต, สํยุตฺโต, สฺุตฺโต.
ริจ-วิริฺจเน, ริฺจตีติ ริตฺโต.
รนฺช-ราเค, รฺชตีติ รตฺโต, สารตฺโต, วิรตฺโต.
ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต, อุลฺลิตฺโต, อวลิตฺโต.
ลุป-อทสฺสเน, ลุปฺปตีติ ลุตฺโต.
วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ.
๗๓๑. วจาทีนํ วสฺสุฏ วา [ก. ๕๗๙; รู. ๖๒๙; นี. ๑๑๘๒].
วจาทีนํ วสฺส อุฏ โหติ วา กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเต.
วุจฺจิตฺถาติ ¶ อุตฺโต-ธมฺโม, อุตฺตา-กถา, อุตฺตํ-วจนํ, นิรุตฺโต, นิรุตฺตา, นิรุตฺตํ, ราคโม.
วจาทีนํ อสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเต.
วุตฺโต-ธมฺโม, วุตฺตา-กถา, วุตฺตํ-วจนํ.
วตุ-วตฺตเน, วตฺตตีติ วตฺโต, ปวตฺโต, นิวตฺโต.
วป-พีชนิกฺเขเป, วปียิตฺถาติ วุตฺตํ-พีชํ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ.
วิจ-วิเวจเน, วิวิจฺจิตฺถาติ วิวิตฺโต.
สนฺช-สงฺเค, สฺชตีติ สตฺโต, อาสตฺโต, วิสตฺโต.
สิจ-เสจเน, สิฺจียิตฺถาติ สิตฺโต, อาสิตฺโต, อวสิตฺโต, อภิสิตฺโต.
สูจ-สูจเน, อตฺถํ สูเจตีติ สุตฺตํ.
สูท-ปคฺฆรเณ, อตฺถํ สูทตีติ สุตฺตํ.
สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุตฺโต อิจฺจาทิ.
ติปจฺจยมฺหิ-พฺยาปนํ พฺยตฺติ, วิยตฺติ, ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, สมาปนํ สมตฺติ, ปริสมตฺติ, อาณาปนํ อาณตฺติ, โคปนํ คุตฺติ, าปนํ ตฺติ, ปฺาปนํ ปฺตฺติ, สฺาปนํ สฺตฺติ, วิฺาปนํ วิฺตฺติ.
ตป-ตปฺปเน, ตปฺปนํ ติตฺติ, มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ. ทีปนํ ทิตฺติ, ปชฺชนํ ปตฺติ, อาปตฺติ, อุปฺปตฺติ, นิปฺปตฺติ, วิปตฺติ, สมฺปตฺติ, ภชนํ ภตฺติ, สมฺภตฺติ, ภฺุชนํ ภุตฺติ, ยฺุชนํ ยุตฺติ, ริฺจนํ ริตฺติ, นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจติ อตฺโถ เอตายาติ นิรุตฺติ, วุจฺจติ สุตฺตสฺส อตฺโถ ¶ เอตายาติ วุตฺติ. ‘‘วิวรียติ สุตฺตสฺส อตฺโถ เอตายาติ วุตฺตี’’ติปิ วทนฺติ. วตฺตนํ วุตฺติ, ชีวิตวุตฺติ, ตทายตฺตวุตฺติ, ‘อสฺสู’ติ อสฺส อุตฺตํ. วิเวจนํ วิวิตฺติ, สชฺชนํ สตฺติ, อาสตฺติ, วิสตฺติ อิจฺจาทิ.
ตุปจฺจยมฺหิ-ขิปตีติ ขิตฺตา, โคเปตีติ คุตฺตา, จชตีติ จตฺตา.
อิธ ฉิท, ภิทาทโยปิ วตฺตพฺพา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, ภชตีติ ภตฺตา, ภฺุชตีติ ภุตฺตา, โภตฺตา, ยุตฺตา, ริตฺตา, ลิตฺตา, ลุตฺตา, วจติ วทตีติ วา วตฺตา, วิวิจฺจตีติ วิวิตฺตา, สฺชตีติ สตฺตา, สุปฺปตีติ สุตฺตา อิจฺจาทิ.
ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-ขิปิตฺถาติ ขิตฺตวา, โคปิตฺถาติ คุตฺตวา, จชิตฺถาติ จตฺตวา, ฉินฺทิตฺถาติ เฉตฺตวา.
ภช-ปุถกฺกรเณ, ภาชิตฺถาติ ภตฺตวา, วิภตฺตวา, อภฺุชีติ ภุตฺตวา, อยฺุชีติ ยุตฺตวา อิจฺจาทิ.
ตาวีปจฺจยมฺหิ-ขิตฺตาวี, คุตฺตาวี, จตฺตาวี, เฉตฺตาวี, วิภตฺตาวี, เภตฺตาวี, ภุตฺตาวี, ยุตฺตาวี อิจฺจาทิ.
ตฺวาทีสุ ปรรูปตฺเต มหาวุตฺตินา ติณฺณํ พฺยฺชนานํ อาทิพฺยฺชนสฺส โลโป, เฉตฺวา, เฉตฺวาน, เฉตฺตุน, วิภตฺวา, วิภตฺวาน, วิภตฺตุน, ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ภุตฺตุน อิจฺจาทิ.
ตุํ, ตเวสุ-เฉตฺตุํ, เฉตฺตเว, เฉตุํ, เฉตเว วา, อาทิพฺยฺชนสฺส โลโป. วิภตฺตุํ, วิภตฺตเว, เภตฺตุํ, เภตฺตเว, โภตฺตุํ, โภตฺตเว, อาทิวุทฺธิ อิจฺจาทิ.
ตพฺพปจฺจเย-เฉตฺตพฺพํ, เฉตพฺพํ วา, เภตฺตพฺพํ, โภตฺตพฺพํ, วุจฺจตีติ วตฺตพฺพํ อิจฺจาทิ.
อิติ สทิสสํโยครูปราสิ.
วคฺคนฺตรูปราสิ
อถ วคฺคนฺตรูปราสิ วุจฺจเต.
กมุ, กิลมุ, ขนุ, ขมุ, คมุ, ตนุ, ติมุ, ทมุ, ภมุ, มน, ยมุ, วมุ, สมุ, หน.
มการ, นการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต มกาโร นกาโร จ นิคฺคหีตํ โหติ ยการวชฺชิเต พฺยฺชเน ปเร. ‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
กมุ-ปาทคมเน, ปกฺกมิตฺถาติ ปกฺกนฺโต, ปาเทน อกฺกมิตฺถาติ อกฺกนฺโต, อุกฺกนฺโต, วิกฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต, ‘นิโต กมสฺสา’ติ กสฺส ขตฺตํ, สงฺกนฺโต, โอกฺกนฺโต, อวกฺกนฺโต, อปกฺกนฺโต, อติกฺกนฺโต, ปฏิกฺกนฺโต, กสฺส ทฺวิตฺตานิ.
กิลมุ-เขเท, กิลมิตฺถาติ กิลนฺโต.
ติมุ-อทฺทภาเว, เตมยิตฺตาติ ตินฺโต.
ทมุ-ทมเน, ทมิตฺถาติ ทนฺโต.
ภมุ-อนวตฺถาเน, ภมิตฺถาติ ภนฺโต, วิพฺภนฺโต.
มน-าเณ, มนตีติ มนฺโต.
วมุ-อุคฺคิลเน, วมิตฺถาติ วนฺโต.
สมุ-สนฺติยํ, สมฺมตีติ สนฺโต, อุปสนฺโต, วูปสนฺโต.
สมุ-เขเท, สมฺมติ ขิชฺชตีติ สนฺโต อิจฺจาทิ.
ติปจฺจยมฺหิ-กามนํ กนฺติ, นิกามนํ นิกนฺติ, ปกฺกมนํ ปกฺกนฺติ, ขมนํ ขนฺติ, ตนนํ ตนฺติ, ทมนํ ทนฺติ, ภมนํ ภนฺติ, วิพฺภนฺติ, มนนํ มนฺติ, สมนํ สนฺติ อิจฺจาทิ.
ตุปจฺจเย-ปกฺกมตีติ ¶ ปกฺกนฺตา, ขนตีติ ขนฺตา, ขมตีติ ขนฺตา, คจฺฉตีติ คนฺตา, ตโนตีติ ตนฺตา, เตมยตีติ ตินฺตา, ทมยตีติ ทนฺตา, ภมตีติ ภนฺตา, มนตีติ มนฺตา.
นิปุพฺโพ ยมุ-นิยมเน, นิยาเมตีติ นิยนฺตา, วมตีติ วนฺตา, สมตีติ สนฺตา, หนตีติ หนฺตา อิจฺจาทิ.
ตฺวาทีสุ-คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คนฺตุน, มนฺตฺวา, มนฺตฺวาน, มนฺตุน, หนฺตฺวา, หนฺตฺวาน, หนฺตุน อิจฺจาทิ.
ตุํ, ตเวสุ-ปกฺกนฺตุํ, ปกฺกนฺตเว, ขนนํ ขนฺตุํ, ขนฺตเว, คมนํ คนฺตุํ, คนฺตเว, มนนํ มนฺตุํ, มนฺตเว, หนนํ หนฺตุํ, หนฺตเว อิจฺจาทิ.
ตพฺพมฺหิ-อภิกฺกนฺตพฺพํ, ปฏิกฺกนฺตพฺพํ, ขฺเตติ ขนฺตพฺพํ, คจฺฉียเตติ คนฺตพฺพํ, มฺเตติ มนฺตพฺพํ, วมียเตติ วนฺตพฺพํ, หฺเตติ หนฺตพฺพํ อิจฺจาทิ.
อิติ วคฺคนฺตรูปราสิ.
ธาตฺวนฺตวิการราสิ นิฏฺิโต.
ปจฺจยวิการราสิ
กาเทสราสิ
อถ ปจฺจยวิการราสิ วุจฺจเต.
๗๓๔. ปจา โก [ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖].
ปจมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติ.
ปจฺจิตฺถาติ ปกฺโก, ปกฺกวา.
พหุลาธิการา ¶ ตปจฺจโย กาลตฺตเยปิ โหติ, อสกฺขิ, สกฺขติ, สกฺขิสฺสตีติ สกฺโก, มหาวุตฺตินา ตปจฺจยสฺส โก.
มุจ-โมจเน.
๗๓๕. มุจา วา [ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖].
มุจมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส อนนฺตรสฺส โก โหติ วา.
โอมุจฺจิตฺถาติ โอมุกฺโก, โอมุกฺกวา, ปฏิมุกฺโก, ปฏิมุกฺกวา.
สุส-โสสเน.
๗๓๖. สุสา โข [ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖].
สุสมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติ.
สุสฺสิตฺถาติ สุกฺโข, สุกฺขวา.
๗๓๗. โค ภนฺชาทีหิ [ก. ๕๗๗; รู. ๖๒๘; นี. ๑๑๘๐].
ภนฺชาทีหิ ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โค โหติ.
อภฺชิตฺถาติ ภคฺโค, ภคฺควา, โอภคฺโค, สมฺภคฺโค, ปลิภคฺโค.
ลค-ลคฺคเน, ลคิตฺถาติ ลคฺโค, ลคฺควา, วิลคฺโค, วิลคฺควา.
มุช-มุชฺชเน, มุชฺชิตฺถาติ มุคฺโค, มุคฺควา, นิมฺมุคฺโค, อุมฺมุคฺโค.
วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชิตฺถาติ สํวิคฺโค, สํวิคฺควา, อุพฺพิคฺโค, อุพฺพิคฺควา.
ลุช-วินาเส, ปลุชิตฺถาติ ปลุคฺโค, ปลุคฺควา, โอลุคฺโค, โอลุคฺควา, วิลุคฺโค, วิลุคฺควา อิจฺจาทิ.
อิติ กาเทสราสิ.
าเทสราสิ
อิสุ ¶ , อาส, เอส, กส, กิส, กิลิส, กุส, ฆุส, ชุส, ตุส, ทิส, ทุส, ทํส, นส, ปิส, ปุส, ปุจฺฉ, ผุส, ภสฺส, ภชฺช, มช, มส, มุส, วสฺส, วิส, สช, สิส, สิลิส, หส, หสฺส, หํส.
๗๓๘. สานนฺตรสฺส ตสฺส โ [ก. ๕๗๓; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖ (โถกํ วิสทิสํ)].
สการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’นฺติ สํโยคาทิสฺส ปมตฺตํ.
อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, อิจฺฉียเตติ อิฏฺโ, ปริยิฏฺโ.
อาส-อุปเวสเน, วิปริตโต อาสติ อุปวีสตีติ วิปลฺลฏฺโ.
กส-วปฺปเน วิเลขเน จ.
๗๓๙. กสสฺสิม จ วา [ก. ๕๗๓; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖ (โถกํ วิสทิสํ)].
กสมฺหา ปรสฺส ปจฺจยตการสฺส โ โหติ, กสสฺส อาทิสรมฺหา ปรํ อิม จ โหติ วา.
กสฺสิตฺถาติ กิฏฺํ-สสฺสํ, กฏฺํ วา.
อุปปุพฺโพ อาสนฺเน, อุปกฏฺโ.
วิปุพฺโพ ปวาเส, วูปกฏฺโ.
กิส-หานิมฺหิ, ปฏิกิฏฺโ, นิหีโนติ อตฺโถ.
กิลิส-วิพาธเน อุปตาเป จ, กิลิสฺสตีติ กิลิฏฺโ, สํกิลิฏฺโ, อุปกฺกิลิฏฺโ.
กุส-อกฺโกเส, อกฺโกสียิตฺถาติ อกฺกุฏฺโ. อกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน.
ฆุส-สทฺเท ¶ , โฆสียิตฺถาติ ฆุฏฺโ, สงฺฆุฏฺโ. อจฺฉราคณสงฺฆุฏฺํ [สํ. นิ. ๑.๔๖]. อุคฺฆุฏฺโ.
ชุส-เสวายํ, ชุสียิตฺถาติ ชุฏฺโ.
ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสิตฺถาติ ตุฏฺโ, สนฺตุฏฺโ.
ทิส-เปกฺขเน, ปสฺสียิตฺถาติ ทิฏฺโ, สนฺทิฏฺโ.
ทิสี-กถเน, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโ, นิทฺทิสียิตฺถาติ นิทฺทิฏฺโ, อปทิสียิตฺถาติ อปทิฏฺโ.
ทุส-ทูสเน, ทุสียิตฺถาติ ทุฏฺโ.
ทํส-ทํสเน, ทํสียิตฺถาติ ทฏฺโ, นิคฺคหีตโลโป.
นส-อทสฺสเน, นสฺสิตฺถาติ นฏฺโ, วินฏฺโ.
ปิส-จุณฺณิเย, ปิสียิตฺถาติ ปิฏฺํ.
ปุส-โปสเน, โปสียิตฺถาติ ปุฏฺโ, ปรปุฏฺโ.
ผุส-สมฺผสฺเส, ผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโ, สมฺผุฏฺโ.
ภสฺส-กถเน จวเน จ, ภสฺสิตฺถาติ ภฏฺโ, อาภฏฺโ.
มส-อามสเน วิชฺฌเน จ, มสียิตฺถาติ มฏฺโ, อามฏฺโ, โอมฏฺโ, อุมฺมฏฺโ. สตฺติยา วิย โอมฏฺโ [สํ. นิ. ๑.๒๑].
มุส-นสฺสเน, มุสฺสิตฺถาติ มุฏฺโ, ปมุฏฺโ, สมฺมุฏฺโ.
วสฺส-เสจเน, วสฺสิตฺถาติ วุฏฺโ-เทโว, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ.
วิส-ปเวสเน, ปวิสิตฺถาติ ปวิฏฺโ, นิวิฏฺโ, อุปวิฏฺโ.
สิส-เสเส, อวเสสิตฺถาติ อวสิฏฺโ.
วิปุพฺโพ วิเสสเน, วิเสสิตฺถาติ วิสิฏฺโ.
สิลิส-สิเลสเน, สิลิสฺสิตฺถาติ สิลิฏฺโ.
หส-หาเส, ¶ หสิตฺถาติ หฏฺโ, ปหฏฺโ.
หสฺส, หํสธาตุโย สทิสา เอว.
ปุจฺฉ-ปุจฺฉายํ.
๗๔๐. ปุจฺฉาทิโต [ก. ๕๗๑; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖].
ปุจฺฉาทีหิ ปรสฺส อนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โ โหติ.
ปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโ.
ภชฺช-ภชฺชเน, ภชฺชิตฺถาติ ภฏฺํ-ธฺํ.
มช-สุทฺธิยํ, สุฏฺุ มชฺชิตฺถาติ สมฺมฏฺโ-ภูมิภาโค.
สช-สํสคฺคาทีสุ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโ, วิสฏฺโ, นิสฏฺโ, โอสฏฺโ.
ยช-ปูชายํ.
๗๔๑. ยชสฺส ยสฺส ฏิยี [ก. ๖๑๐; รู. ๖๒๗; นี. ๑๒๑๕].
ยชสฺส ยการสฺส ฏิ, ยิอาเทสา โหนฺติ กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
ยชิตฺถาติ อิฏฺโ, ยิฏฺโ.
ติปจฺจยมฺหิ-ปริเยสนํ ปริเยฏฺิ.
เอส-คเวสเน, เอสนํ เอฏฺิ, ปริเยฏฺิ, ตุสฺสนํ ตุฏฺิ, สนฺตุฏฺิ, ทสฺสนํ ทิฏฺิ, สนฺทิฏฺิ, วสฺสนํ วุฏฺิ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ. วิสชฺชนํ วิสฏฺิ.
ตฺวาทีสุ-ทิส-เปกฺขเน, ‘ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสาททกฺขา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส ทสาเทโส, มหาวุตฺตินา วการโลโป, ทฏฺา, ทฏฺาน, ทฏฺุน.
‘ตุํยานา’ติ ¶ ตฺวาปจฺจยสฺส ตุํอาเทโส. เนกฺขมํ ทฏฺุ เขมโต [สุ. นิ. ๔๒๖], คาถาวเสน นิคฺคหีตโลโป.
ตุํ, ตเวสุ-ทฏฺุํ, ทฏฺเว, ปุจฺฉนํ ปุฏฺุํ, ปุฏฺเว.
ตพฺพมฺหิ-ตุสฺสิตพฺพนฺติ ตุฏฺพฺพํ, โตฏฺพฺพํ, ปสฺสิตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ, ปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปุฏฺพฺพํ, ผุสิตพฺพนฺติ โผฏฺพฺพํ.
อิติ าเทสราสิ.
ฒาเทสราสิ
๗๔๒. ทหา โฒ [ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙].
ทหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โฒ โหติ, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ตติยตฺตํ.
ทห-ทยฺหเน, ทยฺหิตฺถาติ ทฑฺโฒ.
๗๔๓. พหสฺสุม จ [ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙].
พหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺส อาทิสรมฺหา อุม จ โหติ.
พห-วุทฺธิยํ, อพหีติ พุฑฺโฒ, พสฺส โว, วุฑฺโฒ.
ติมฺหิ-พหนํ วุฑฺฒิ.
๗๔๔. โลโป วฑฺฒา ติสฺส [‘ตฺติสฺส’ (พหูสุ)].
วฑฺฒมฺหา ปรสฺส ติปจฺจยสฺส ตการสฺส โลโป โหติ.
วฑฺฒ-วฑฺฒเน, วฑฺฒนํ วุฑฺฒิ.
อิติ ฒาเทสราสิ.
ณาเทสราสิ
กิร ¶ ขี, จร, ชร, ตร, ถร, ปูร.
กิราทีหิ ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส โณ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ.
กิร-อากิรเณ สมฺมิสฺสน, ขิปเนสุ จ, กิริตฺถาติ กิณฺโณ, ปกิณฺโณ, อากิณฺโณ, วิกฺกิณฺโณ, สํกิณฺโณ, สมากิณฺโณ.
ปูร-ปูรเณ, ปูริตฺถาติ ปุณฺโณ, สมฺปุณฺโณ, ปริปุณฺโณ.
ขี-ขเย, ขิยิตฺถาติ ขีโณ.
กิณฺณวา, ปุณฺณวา, ขีณวา.
๗๔๖. ตราทีหิ ริณฺโณ [ก. ๕๘๑; รู. ๖๑๖; นี. ๑๑๘๔].
ตราทีหิ ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส ริณฺโณ โหติ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตพฺยฺชนสฺส อาทิสรสฺส จ โลโป.
จร-คติ, ภกฺขเนสุ, จริตฺถ, จรียิตฺถาติ วา จิณฺโณ, อาจิณฺโณ, สมาจิณฺโณ.
ชร-ชิรเณ, ชิยฺยิตฺถาติ ชิณฺโณ, อนุชิณฺโณ, ปริชิณฺโณ.
ตร-ตรเณ, ตริตฺถาติ ติณฺโณ, อุตฺติณฺโณ, นิตฺติณฺโณ, วิติณฺโณ, โอติณฺโณ, สโมติณฺโณ.
ถร-วิตฺถาเร, วิตฺถริตฺถาติ วิตฺถิณฺโณ.
จิณฺณวา, ชิณฺณวา, ติณฺณวา, วิตฺถิณฺณวา.
อิติ ณาเทสราสิ.
ถาเทสราสิ
ธสฺโต ¶ , อุตฺรสฺโตติ เอเต สทฺทา ตปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
ธํส-วิทฺธํสเน, วิทฺธํสตีติ วิทฺธสฺโต, วิทฺธํสิโต วา.
ตส-สนฺตาเส, อุตฺรสตีติ อุตฺรสฺโต, อุตฺตสิโต วา.
ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสนฺติ ภสฺมึ กโรนฺติ เอเตนาติ ภสฺตา, ภสฺตฺรา วา, กมฺมารคคฺครี, เอวมาทีนิปิ อิธ เวทิตพฺพานิ.
๗๔๘. สาส วส สํส หํสา โถ [‘…สํส สสา โถ’ (พหูสุ)].
เอเตหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โถ โหติ.
สาส-อนุสิฏฺิมฺหิ.
๗๔๙. สาสสฺส สิสา [‘สาสสฺส สิส วา’ (พหูสุ)].
สาสสฺส สิสา โหนฺติ กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ สํโยคาทิสฺส จ ปมตฺตํ.
สาสียตีติ สิตฺโถ, อนุสาสียตีติ อนุสิฏฺโ. ‘‘อนุสิฏฺโ โส มยา’’ติ [มหาว. ๑๒๖] เอตฺถ ปน ตฺถการสฺส ฏฺกาโรติ วุตฺติยํ วุตฺโต. ตํ ตํ อตฺถํ สาสติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สตฺถํ, สทฺทสตฺถํ, เวทสตฺถํ.
วส-นิวาเส, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ, อวสีติ วุตฺโถ, วสียิตฺถาติ วา วุตฺโถ, วสฺสํ วสิตฺถาติ วสฺสํวุตฺโถ, อาวสียิตฺถาติ อาวุตฺถํ-เชตวนํ, นิวสิตฺถาติ นิวุตฺโถ, อชฺฌาวสิตฺถาติ อชฺฌาวุตฺโถ. พหุลาธิการา ‘‘รุกฺเข อธิวตฺถา ¶ เทวตา’’ติ [ปาจิ. ๘๖] เอตฺถ อุตฺตํ นตฺถิ. อุโปสถํ อุปวสิตฺถาติ อุโปสถํอุปวุตฺโถ, อุปวสียิตฺถาติ วา อุปวุตฺโถอุโปสโถ, ปริวาสํ ปริวสิตฺถาติ ปริวาสํปริวุตฺโถ, ปริวสียิตฺถาติ วา ปริวุตฺโถ-ปริวาโส.
สํส-ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถ.
หํส-ปหํสเน, หํสียิตฺถาติ หตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ปหตฺโถ.
ติปจฺจยมฺหิ-อนุสาสนํ อนุสิตฺถิ, อนุสิฏฺิ วา, นิวสนํ นิวุตฺถิ.
ตุปจฺจยมฺหิ-สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา.
ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-นิวสิตฺถาติ นิวุตฺถวา.
ตาวีมฺหิ-นิวุตฺถาวี.
ตุํ, ตเวสุ-วสนํ วตฺถุํ, วตฺถเว.
ตพฺพมฺหิ-ทฺวารมูเล วตฺถพฺพํ, สภาเย วตฺถพฺพํ.
วส-ปริทหเน, พหุลาธิการา อุตฺตํ นตฺถิ, วาสิตพฺพนฺติ วตฺถํ, นิวาสียิตฺถาติ นิวตฺถํ, วตฺถพฺพํ, นิวตฺถพฺพํ.
อิติ ถาเทสราสิ.
ธาเทสราสิ
อิธ, กุธ, คิธ, พธ, พุธ, พุธิ, มิธ, ยุธ, ราธ, รุธ, วิธ, สิธ, สุธ, ถภิ, รภ, ลภ, ลุภ, สมฺภู, ทุห, นห, มุห.
๗๕๐. โธ ธภเหหิ [ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙; ‘โธ ธหเภหิ’ (พหูสุ)].
เอเตหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ตสฺส โธ โหติ.
อิธ-อิชฺฌเน ¶ , ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ สํโยคาทิสฺส จ ตติยตฺตํ, สมิชฺฌิตฺถาติ สมิทฺโธ-มหทฺธโน.
กุธ-โกเป, กุชฺฌตีติ กุทฺโธ, สํกุทฺโธ.
คิธ-เคเธ, คิชฺฌิตฺถาติ คิทฺโธ, อนุคิทฺโธ, อภิคิทฺโธ.
พธ-พนฺธเน, พชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ, ปพทฺโธ, อาพทฺโธ, นิพทฺโธ.
พุธ-าเณ ชาคเร วิกสเน จ, พุชฺฌติ ชานาตีติ พุทฺโธ, สมฺพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปพุชฺฌติ ชาคโรตีติ วา ปพุทฺโธ, ปฏิพุทฺโธ.
พุธิ-นิวารเณ, ปริพุนฺธียตีติ ปลิพุทฺโธ. วาตปลิพุทฺโธ, ปิตฺตปลิพุทฺโธ, เสมฺหปลิพุทฺโธ.
มิธ-มิชฺฌเน, มิชฺฌตีติ มิทฺธํ, มิทฺโธ. กปิมิทฺโธ.
ยุธ-สมฺปหาเร, ยุชฺฌียเตติ ยุทฺธํ. มลฺลยุทฺธํ, เมณฺฑยุทฺธํ, หตฺถิยุทฺธํ, กุกฺกุฏยุทฺธํ.
ราธ-อาราธเน, อาราธยิตฺถาติ อารทฺโธ, อภิรทฺโธ.
วิปุพฺโพ-วิรชฺฌเน, วิรทฺโธ.
รุธ-อาวรเณ, รุนฺธียิตฺถาติ รุทฺโธ, โอรุทฺโธ, อวรุทฺโธ.
นิปุพฺโพ-นิโรเธ, นิรุชฺฌิตฺถาติ นิรุทฺโธ.
วิปุพฺโพ-วิโรเธ, วิรุชฺฌิตฺถาติ วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธ.
อนุปุพฺโพ-กนฺติยํ, อนุรุทฺโธ.
วิธ-วิชฺฌเน, วิชฺฌิตฺถาติ วิทฺโธ. สลฺลวิทฺโธ.
สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌิตฺถาติ สิทฺโธ.
ปปุพฺโพ-ปากฏภาเว, ปสิทฺโธ.
นิ, ปฏิปุพฺโพ นิวารเณ, นิสิทฺโธ, ปฏิสิทฺโธ.
สุธ-สุชฺฌเน, สุชฺฌตีติ สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธ.
ถภิ-ถมฺภเน ¶ , ถมฺภตีติ ถทฺโธ, ปตฺถทฺโธ, อุปตฺถทฺโธ.
รภ-อารเภ, อารภิตฺถาติ อารทฺโธ, อารพฺภิตฺถาติ วา อารทฺโธ, สมารทฺโธ.
ลภ-ลาเภ, อลภีติ ลทฺโธ, ลพฺภิตฺถาติ วา ลทฺโธ, ปฏิลทฺโธ, อุปลทฺโธ.
ลุภ-คิทฺธิยํ, ลุพฺภตีติ ลุทฺโธ, ปลุทฺโธ, วิลุทฺโธ.
สมฺภู-ปสฺสทฺธิยํ, ปสฺสมฺภิตฺถาติ ปสฺสทฺโธ.
ทุห-โทหเน, ทุยฺหิตฺถาติ ทุทฺธา-คาวี.
นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหิตฺถาติ สนฺนทฺโธ, โอนทฺโธ, อวนทฺโธ.
มุห-อนฺธภาเว, มุยฺหตีติ มุทฺโธ-พาโล.
ติปจฺจยมฺหิ-อิชฺฌนํ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺติ เอตายาติ วา อิทฺธิ, สมิชฺฌนํ สมิทฺธิ, คิชฺฌนํ คิทฺธิ, มิชฺฌนํ มิทฺธิ, อภิราธนํ อภิรทฺธิ, วิรุชฺฌนํ วิรุทฺธิ, ปฏิวิรุทฺธิ, สิชฺฌนํ สิทฺธิ, สํสิทฺธิ, ปฏิสิทฺธิ, สุชฺฌนํ สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, ปาริสุทฺธิ, ลภนํ ลทฺธิ, อุปลทฺธิ, ลุพฺภนํ ลุทฺธิ, ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ, มุยฺหนํ มุทฺธิ.
ตวนฺตุ, ตาวีสุ- ‘‘สมิทฺธา, สมิทฺธาวี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ.
ตฺวาทีสุ-รภ-อารเภ, อารทฺธา, อารทฺธาน.
ลภ-ลาเภ, ลทฺธา, ลทฺธาน, ปฏิลทฺธา, ปฏิลทฺธาน.
ตุํ, ตเวสุ-พุธ-าเณ, พุทฺธุํ, พุทฺธเว, สุพุทฺธุํ, สุพุทฺธเว, โพทฺธุํ, โพทฺธเว, ลทฺธุํ, ลทฺธเว, ปฏิลทฺธุํ, ปฏิลทฺธเว.
ตพฺพมฺหิ-โพทฺธพฺพํ, ลทฺธพฺพํ, ปฏิลทฺธพฺพํ.
วทฺธสฺส อุ โหติ วา กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.
วทฺธิตฺถาติ ¶ วุทฺโธ, วทฺโธ วา, วทฺธนํ วุทฺธิ, มหาวุตฺตินา อุตฺตํ. ติปจฺจยสฺส จ ตสฺส โลโป.
อิติ ธาเทสราสิ.
วิสํโยคนาเทสราสิ
หา, อิ, จิ, ชิ, ฏิ, ถี, ที,ปี, มิ, ลี, ถุ, ทู, ธู, ปู, ภู, ลู, วุ, สุ, หุ, อาส, กถ, กุป, ปล, มล, สุป, ปฬ.
๗๕๒. ภิทาทิโต โน กฺต, กฺตวนฺตูนํ.
ภิทาทิมฺหา ปเรสํ กฺต, กฺตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส โน โหติ.
หา-จาเค, หียิตฺถาติ หีโน, ปหีโน, นิหีโน, โอหีโน. เอตฺถ จ โนอาเทสํ กตฺวา ปจฺฉา ‘อูพฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม, ตสฺส จ กฺวจิ รสฺโส. เอวํ ปรตฺถ.
อธิปุพฺโพ-อิ-อายตฺเต, อธิจฺจ เอตีติ อธิโน.
จิ-จเย, จยิตฺถาติ จิโน, อาจิโน.
ชิ-ชเย, ปฺจมาเร ชินาตีติ ชิโน.
ฑิ-คติยํ, เฑตีติ ฑิโน.
ถี-สงฺฆาเต, ถียตีติ ถินํ.
ที-ขเย, อนุกฺกเมน ทียติ ขิยฺยตีติ ทิโน-ทิวโส.
ปี-ตปฺปเน, ปีนิตฺถาติ ปีโน.
มิ-ปกฺเขเป, มินาตีติ มิโน.
ลี-ลเย, ลียิตฺถาติ ลีโน, อลฺลียิตฺถาติ อลฺลีโน. นิลียิตฺถาติ นิลีโน, ปฏิลียิตฺถาติ ปฏิลีโน, ปฏิลีนจโร ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลียิตฺถาติ ปฏิสลฺลีโน.
ถุ-นิตฺถุนเน ¶ , นิตฺถุนาตีติ นิตฺถุโน.
ทู-เขเท, ทูยเตติ ทูโน.
ธู-นิทฺธูนเน, อหิเต ธมฺเม ธุนาตีติ ธุโน, โธโนปฺวา.
ปู-โสธเน, ปุนาตีติ ปุโน, ทนฺตํ ปุนนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปโณ, นสฺส ณตฺตํ.
ภู-วุทฺธิยํ, ภวติ วฑฺฒตีติ ภูโน-หิตราสิ.
ลู-เฉทเน, ลุนาตีติ ลุโน.
วุ-สํวรเณ, อาวุณาตีติ อาวุโณ.
สุ-สวเน, สุณาตีติ สุโน, โสโณ, นสฺส ณตฺตํ.
สุ-ปสวเน วา, ปสวติ วฑฺฒตีติ สุนํ-อุทฺธุมาตํ.
หุ-ปูชา, ทาเนสุ, อาหุตพฺพนฺติ อาหุนํ, ปาหุตพฺพนฺติ ปาหุนํ-ทาตพฺพวตฺถุ.
อาส-อุปเวสเน, อจฺฉตีติ อาสิโน, ตุณฺหี อจฺฉตีติ ตุณฺหีมาสิโน.
กถ-ถทฺเธ เถริเย จ, กถตีติ กถินํ.
กุป-โกเป, หิรี กุปฺปติ เอเตนาติ หิรีโกปินํ.
ปล-คติยํ, ปเลตีติ ปลิโน.
มล-มลินภาเว, มลตีติ มลิโน, มลินํ-วตฺถํ.
สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุปิโน.
ปฬ-คติยํ, ปเฬตีติ ปฬิโน, ปฬินา ชมฺพุทีปาเต [ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสํคีติกถา].
อิติ วิสํโยคนาเทสราสิ.
สสํโยคนาเทสราสิ
ขิท ¶ , ฉิท, ตุท, ทา, นุท, ปต, ปท, ภิท, วิท, สท.
‘ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูน’นฺติ ตสฺส โน, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ขิชฺชิตฺถาติ ขินฺโน, ฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน, สฺฉินฺโน, ตุทิตฺถาติ ตุนฺโน, ปตุนฺโน, นิตุนฺโน, วิตุนฺโน.
นุท-เขเป, นุทิตฺถาติ นุนฺโน, ปนุนฺโน.
ปต-ปตเน, ปตตีติ ปนฺโน, ปนฺนธโช, นฺนสฺส ณฺณตฺเตรุกฺขปณฺณํ, ปตฺตํ วา.
ปท-คติยํ, ปชฺชิตฺถาติ ปนฺโน, อาปนฺโน, อุปฺปนฺโน, นิปนฺโน, วิปนฺโน, สมฺปนฺโน, อุปปนฺโน, สมุปปนฺโน, ปริยาปนฺโน.
ภิท-วิทารเณ, ภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน, ปภินฺโน, สมฺภินฺโน, ปริภินฺโน, วิภินฺโน.
วิท-ตุฏฺิยํ, นิพฺพินฺทตีติ นิพฺพินฺโน.
สท วิสรณ, คตฺยา’วสาเนสุ, สีทิตฺถาติ สนฺโน, โอสนฺโน, ปสีทิตฺถาติ ปสนฺโน, อภิปฺปสนฺโน, นิสีทิตฺถาติ นิสินฺโน, สนฺนิสินฺโน, ‘สทชรานมีม’อิติ อีม, สํโยเค รสฺโส จ.
ตวนฺตุมฺหิ-ขินฺนวา, ฉินฺนวา, สฺฉินฺนวา, ตุนฺนวา, ปตุนฺนวา, ปนุนฺนวา, ปนฺนวา, อาปนฺนวา, ภินฺนวา, สมฺภินฺนวา, สนฺนวา, ปสนฺนวา, นิสินฺนวา.
๗๕๓. ทาตฺวินฺโน [ก. ๕๘๒; รู. ๖๓๑; นี. ๑๑๘๕].
ทาธาตุมฺหา ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติ.
ทียิตฺถาติ ทินฺโน, ปทินฺโน, อาทินฺโน, สมาทินฺโน, อุปาทินฺโน, ปริยาทินฺโน, นฺนสฺส ณฺณตฺเต อุปาทิณฺโณ.
อิติ สสํโยคนาเทสราสิ.
หาเทสราสิ
อูห ¶ , คาหุ, คุห, พห, พาห, พุห, มุห, รุห, วห.
๗๕๔. รุหาทีหิ โห โฬ จ [ก. ๕๘๙; รู. ๖๒๑; นี. ๑๑๙๒; ‘…ฬ จ’ (พหูสุ)].
รุหาทีหิ ปรสฺส อนนฺตรภูตสฺส ตปจฺจยสฺส ตการสฺส โห โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โฬ โหติ.
อูห-สฺจเย, พฺยูหิตฺถาติ พฺยูฬฺโห, วิยูฬฺโห, ปริพฺยูฬฺโห, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสิ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙].
คาหุ-ภุสตฺเถ วิโลลเน จ, มา คาฬฺหํ ปริเทวยิ. อาคาฬฺหาย เจเตติ. คาหิตฺถาติ คาฬฺโห, ปคาฬฺโห, อาคาฬฺโห, โอคาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห [ปารา. อฏฺ. ๑.๑].
พห-วุทฺธิมฺหิ.
๗๕๕. มุหพหพุหานฺจ เต กานุพนฺเธตฺเว [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘มุหพหานฺจ…’’ (พหูสุ)].
ตฺวาทิวชฺชิเต กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ปเร มุห, พห, พุหานฺจ คุหสฺส จ ทีโฆ โหติ.
‘รุหาทีหิโห โฬ จา’ติ ธาตฺวนฺตสฺสโฬ, ตปจฺจยสฺส โห, อพหีติ พาฬฺหํ.
พุห-อุทฺธรเณ, อพุหิตฺถาติ พูฬฺโห, อพฺพูฬฺโห, อพูฬฺหสลฺโล [สุ. นิ. ๗๘๕].
มุห-อนฺธภาเว.
มุหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรภูตสฺส ตการสฺส โห โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โฬ โหติ วา.
มุยฺหิตฺถาติ ¶ มูฬฺโห, มุทฺโธ วา.
รุห-ชนเน, คติยฺจ, รุหิตฺถาติ รูฬฺโห, ปรูฬฺโห, อารูฬฺโห, โอรูฬฺโห, วิรูฬฺโห, นิรูฬฺโห.
วห-ปาปเน, วหิตฺถาติ วูฬฺโห, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ.
ติปจฺจยมฺหิ-รุหนํ รูฬฺหิ, นิรุหนํ นิรูฬฺหิ, วิรุหนํ วิรูฬฺหิ.
ตฺวาทีสุ –
สมาสฏฺาเน ตฺวาปจฺจยสฺส ปานุพนฺโธ โย โหติ วา. ปานุพนฺโธ ‘ปฺเย สิสฺสา’ติ วิเสสนตฺโถ. ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย.
พฺยุยฺห, ปริพฺยุยฺห. พฺยูหิตฺวา, วิยูหิตฺวา วา, วิคายฺห, วิคาหิตฺวา, โอคายฺห, โอคาหิตฺวา, อชฺโฌคายฺห, อชฺโฌคาหิตฺวา.
พหุลาธิการา อสมาเสปิ ปฺโย โหติ, คุยฺห, คูหิตฺวา, นิคุยฺห, นิคูหิตฺวา, โอคุยฺห, โอคูหิตฺวา.
นห-พนฺธเน, สนฺนยฺห, สนฺนาหิตฺวา.
พาห-นิวารเณ, ทีโฆ, พายฺห, พาหิตฺวา, ปฏิพายฺห, ปฏิพาหิตฺวา.
พุห-อุทฺธรเณ ปปุพฺโพ, ปพฺพุยฺห. สมูลํ ตณฺหํ ปพฺพุยฺห [สํ. นิ. ๑.๑๕๙ (ตณฺหมพฺพุมฺห)].
อาปุพฺโพ-อพฺพุยฺห, ‘‘อพฺพุเห สลฺลมตฺตโน’’ติ อาทีสุ วิย. ปมุยฺห, ปมุยฺหิตฺวา, วิมุยฺห, วิมุยฺหิตฺวา, สมฺมุยฺห, สมฺมุยฺหิตฺวา, อารุยฺห, อารุหิตฺวา, อาโรหิตฺวา, โอรุยฺห, โอโรหิตฺวา.
สห-สหเน, ปสยฺห, ปสหิตฺวา วา.
อิติ หาเทสราสิ.
ตฺวาทิวิการราสิ
อถ ¶ ตฺวา, ตฺวาน, ตุนานํ วิกาโร วุจฺจเต.
อิ, กร, หน.
อิธาตุมฺหา ปรสฺส ตฺวาสฺส จฺโจ โหติ วา.
เปจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเวจฺจ, อนฺเวจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, สมุเปจฺจ, อธิจฺจ, อติจฺจ, ปฏิจฺจ.
วาติ กึ? อุเปตฺวา, สมุเปตฺวา, อธิยิตฺวา.
๗๕๙. สาธิกรา รจฺจริจฺจา [ก. ๕๙๘; รู. ๖๔๓; นี. ๑๒๐๓; ‘สาสาธิกรา จจริจฺจา’ (พหูสุ)].
สนฺต, อธิปรา กรมฺหา ตฺวาสฺส รจฺจ, ริจฺจา โหนฺติ วา, สุตฺตวิภตฺตํ อิธ ลพฺภติ.
สกฺกจฺจ, ‘สกฺกจฺจ’นฺติ พินฺทาคโม, อธิกิจฺจ.
วาติ กึ? สกฺกตฺวา, สกฺกริตฺวา, อธิกริตฺวา.
สุตฺตวิภตฺเต-อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ [ชา. ๒.๒๑.๔๖๑], อภิสงฺขจฺจ โภชนํ.
๗๖๐. หนา รจฺโจ [ก. ๕๙๘; รู. ๖๔๓; นี. ๑๒๐๓. ‘สาสาธิกรา จจริจฺจา’ (พหูสุ)].
หนมฺหา ตฺวาสฺส รจฺโจ โหติ วา สมาเส. สุตฺตวิภตฺเตน หรมฺหาปิ.
อาหจฺจ, อุหจฺจ, วิหจฺจ, สํหจฺจ, อุปหจฺจ.
วาติ กึ? อาหนิตฺวา, อุหนิตฺวา, วิหนิตฺวา, สํหนิตฺวา.
หรมฺหิ-สา ¶ โน อาหจฺจ โปเสติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๔ (อาหตฺว)], ตโต อุทกมาหจฺจ.
ทิส-เปกฺขเน.
๗๖๑. ทิสา วานวา ส จ [ก. ๕๙๙; รู. ๖๔๔; นี. ๑๒๐๔; ‘…ส จ’ (พหูสุ)].
ทิสมฺหา ตฺวาสฺส วาน, วา โหนฺติ วา, ทิสสฺส จ สสฺส ส โหติ, ปรรูปนิเสธนมิทํ.
ทิสฺวาน, ทิสฺวา.
วาติ กึ? ปสฺสิตฺวา.
ขา, า, ทา, ธา, หา, กิ, ขิ, จิ, ชิ, นี, ลี, สิ, ภู.
‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’ติ ตฺวาสฺส โย, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กฺวจิ ยโลโป, สํปุพฺโพ ขา-าเณ, สงฺขาย, สงฺขา, ปฏิสงฺขาย, ปฏิสงฺขา, อฺาย, อฺา, อภิฺาย, อภิฺา, ปริฺาย, ปริฺา.
สมาเสติ กึ? ตฺวา.
วาติ กึ? อาชานิตฺวา, อภิชานิตฺวา, ปริชานิตฺวา.
อธิฏฺาย, อธิฏฺา, ปติฏฺาย, ปติฏฺา.
สมาเสติ กึ? ตฺวา.
วาติ กึ? อธิฏฺหิตฺวา, ปติฏฺหิตฺวา. มหาวุตฺตินา อิตฺตํ, อุปฏฺิตฺวา.
อาทาย, อุปาทาย, อุปาทา.
สมาเสติ กึ? ทตฺวา.
วาติ กึ? อาทิยิตฺวา, สมาทิยิตฺวา, ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม, ‘ทาสฺสิยง’อิติ สุตฺเตน สเร ปเร สมาเส อิยาเทโส.
ตฺวาสฺส ¶ ตฺุจ ยานฺจ โหนฺติ กฺวจิ สมาเส.
พหุลาธิการา คาถายํ อสมาเสปิ, เนกฺขมํ ทฏฺุ เขมโต [สุ. นิ. ๔๒๖], กิมพฺภุตํ ทฏฺุ มรู ปโมทิตา, พินฺทุโลโป.
อภิหตฺตุํ ปวาเรยฺย, ‘‘อภิหฏุ’’นฺติปิ ปาโ, สํโยคาทิสฺส โลโป ตสฺส ฏตฺตํ. ‘‘อภิหฏฺุ’’นฺติปิ [ปาจิ. ๒.๒๔๓] ปนฺติ. พฺยฺชนํ น สเมติ.
อาทิยาน, อุปาทิยาน. วิธาย, นิธาย, สนฺธาย, โอธาย, สโมธาย, วิทหิตฺวา, นิทหิตฺวา, โอทหิตฺวา, สโมทหิตฺวา. ปหาย, วิหาย, โอหาย, หิตฺวา, ชหิตฺวา.
อิวณฺเณสุ ปฺยสฺส ทฺวิตฺตํ, วิกฺกิยฺย, วิกฺกิณิตฺวา.
วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ [เป. ว. ๓๒๙], ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอตฺตํ, วิจินิตฺวา, วิเนยฺย, วิเนตฺวา, วินยิตฺวา, อลฺลีย, อลฺลียิตฺวา, ปฏิสลฺลีย, ปฏิสลฺลียิตฺวา, ยาคโม.
๗๖๓. ปฺเย สิสฺสา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ปฺเย ปเร สิสฺส อา โหติ.
นิสฺสาย, อุปนิสฺสาย, อปสฺสาย, อปสฺสยิตฺวา, อวสฺสาย, อวสฺสยิตฺวา.
วาติ กึ? อธิเสตฺวา, อธิสยิตฺวา.
ภู-สตฺตายํ, รสฺสตฺตํ, สมฺภุยฺย, วิภุยฺย, อนุภุยฺย, อธิภุยฺย, ปริภุยฺย, อภิภุยฺย.
สมาเสติ ¶ กึ? ภุตฺวา, เอทนฺเตสุ มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํ, นิชฺฌาย, นิชฺฌายิตฺวา, อุปนิชฺฌาย, อุปนิชฺฌายิตฺวา, อภิชฺฌาย, อภิชฺฌายิตฺวา.
พฺยฺชนนฺตธาตูสุ ‘วคฺคลเลหิ เต’ติ สุตฺเตน จวคฺค, ปวคฺค, สกาเรหิ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ. ตวคฺเค ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ตโต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วิปจฺจ, ปริปจฺจ, วิมุจฺจ, อธิมุจฺจ.
มหาวุตฺตินา ยโลโป ทีโฆ จ, อาปุจฺฉา, อนาปุจฺฉา, วิภชฺช, สํวิภชฺช, วิสชฺช, นิสชฺช, ปฏินิสชฺช.
อุชฺฌ-วิสคฺเค, ยโลโป, อุชฺฌ, อุชฺฌิย, อุชฺฌิตฺวา.
กติ-เฉทเน, กจฺจ, วิกจฺจ, กนฺติตฺวา, วิกนฺติตฺวา.
นิกร-วฺจเน, นิกจฺจ กิตวสฺเสว [สํ. นิ. ๑.๓๕].
ปต-คติยํ, ปจฺจ, นิปจฺจ, ปติตฺวา, นิปติตฺวา.
กถ-กถเน, สากจฺฉ.
ปท-คติยํ, ปชฺช, อาปชฺช, นิปชฺช, วิปชฺช, สมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺช, ปฏิปชฺช.
‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคเม ‘ปทาทีนํ ยุก’อิติ ยาคโม, ปุพฺพรูปํ, ปชฺชิย, ปชฺชิยาน, อาปชฺชิย, อาปชฺชิยาน, นิปชฺชิย, วิปชฺชิย, สมฺปชฺชิย, ปฏิปชฺชิย.
อาปุพฺพ สท-ฆฏฺฏเน, อาสชฺช นํ ตถาคตํ [อิติวุ. ๘๙], กาโกว เสลมาสชฺช. เฉชฺช, ฉิชฺช, ฉินฺทิย, อจฺฉิชฺช, อจฺฉินฺทิย, วิจฺฉิชฺช, วิจฺฉินฺทิย, ปริจฺฉิชฺช, ปริจฺฉินฺทิย, เภชฺช, ภิชฺช, สมฺภิชฺช, ปฏิสมฺภิชฺช, ภินฺทิย, สมฺภินฺทิย.
พุธ-าเณ, พุชฺฌ, สมฺพุชฺฌ, อภิสมฺพุชฺฌ, พุชฺฌิย, พุชฺฌิยาน, ‘‘มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน’’ติ ปาฬิ, ทาเทเส อสฺส โอตฺตํ กตฺวา สิทฺธา ยถา ‘อนุปาทิยาโน’ติ.
วธ-หึสายํ ¶ , วชฺฌ, วชฺฌิย.
วิธ-ตาฬเน, วิชฺฌ, วิชฺฌิย.
ขน-วิเลขเน, ขฺ, ขณิย, นาสฺส ณตฺตํ.
ปวคฺเค –
ขิปฺป, นิขิปฺป, สํขิปฺป, ขิปิย, สํขิปิย.
ลพิ-อวสํสเน, ยโลโป, อาลมฺพ, วิลมฺพ, อวลมฺพ.
ลุพิ-สนฺถมฺภเน, ทณฺฑโมลุมฺพ ติฏฺติ, ฌานโมลุมฺพ วตฺตติ.
อุปุพฺโพ อุทฺธรเณ ‘‘อุลฺลุมฺพตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ [มหาว. ๗๑ (อุลฺลุมฺปตุ)] อาทีสุ วิย, อุลฺลุมฺพ, อารพฺภ, สมารพฺภ, ลพฺภา, อุปลพฺภา, ทีโฆ.
ปกฺกมฺม, อกฺกมฺม, วิกฺกมฺม, นิกฺขมฺม, โอกฺกมฺม, อภิกฺกมฺม, อติกฺกมฺม, ปฏิกฺกมฺม, อาคมฺม, สงฺคมฺม.
สม-อุปธารเณ. นิสมฺม ราช กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ [ชา. ๑.๔.๑๒๘ (นิสมฺม ขตฺติโย)].
สมุ-สนฺติยํ เขเท จ, อุปสมฺม, วูปสมฺม, วิสฺสมฺม.
กส-กฑฺฒเน, อปกสฺส.
ทิส-เปกฺขเน, อาทิสฺส, อุทฺทิสฺส, โอทิสฺส, อปทิสฺส.
ผุส-สมฺผสฺเส. ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ [อ. นิ. ๔.๑๙๕].
วส-นิวาเส. อุปวสฺสํ โข ปน กตฺติกเตมาสปุณฺณมํ [ปารา. ๖๕๓ (กตฺติกปุณฺณมํ)], พินฺทาคโม.
วิส-ปเวสเน, ปวิสฺส, นิวิสฺส, อภินิวิสฺส อิจฺจาทิ.
อิติ ตฺวาทิวิการราสิ.
ปจฺจยวิการราสิ นิฏฺิโต.
ปกติรูปราสิ
ตาทิปจฺจยราสิ
อถ ¶ ปกติรูปราสิ วุจฺจเต.
ต,ติ, ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตพฺพ.
ทา, ขฺยา, คา, ฆา, ฏา, า, ตา, ถา, ทา, ธา, ปา, ผา, ภา, มา, ยา, ลา, วา, สา, หา.
อกฺขาโต, สฺวากฺขาโต, อาขฺยาโต, วิขฺยาโต.
‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ กฺวจิ อีอาคโม รสฺโส จ, สงฺคายิโต, ฆายิโต, าโต.
‘ชฺยาทีหิ กฺนา’ติ นาปจฺจโย, ชานิโต.
การิเต-าปิโต, าปยิโต. ปุตฺตํ ตายติ รกฺขตีติ ตาโต-ปิตา. ทตฺโต, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตฺจ. เทวทตฺโต, พฺรหฺมทตฺโต, ยฺทตฺโต, ทาปิโต, ทาปยิโต.
มหาวุตฺตินา ปสฺส ปิโว, ปิวิโต.
ผา-วุทฺธิยํ, ผิโต ปภาตา รตฺติ.
มา-มาเน, มิโต, สมฺมิโต, อุปมิโต, นิมฺมิโต, ยาโต, ลาโต, วาโต.
มหาวุตฺตินา วาสฺสุตฺตํ, นิพฺพุโต, ปรินิพฺพุโต, นิพฺพาปิโต, ปรินิพฺพาปิโต, โอสิโต, ปริโยสิโต, โอสาปิโต, ปริโยสาปิโต, ปหิโต, ปชหิโต, หาปิโต.
ติมฺหิ-ตฺติ, ทตฺติ, ปาติ, ผาติ, นิพฺพุติ, ปรินิพฺพุติ.
ตุมฺหิ-สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อกฺขาตาโร ตถาคตา [ธ. ป. ๒๗๖] อฺาตาโร ภวิสฺสนฺติ [ที. นิ. ๒.๖๘], าเปตา, าปยิตา. อุฏฺาตา วินฺทเต ธนํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖].
‘อู ลสฺเส’ติ ¶ กฺวจิ อีสฺส เอตฺตํ, อุฏฺาเปตา, สมุฏฺาเปตา, อฆสฺส ตาตา, ตายิตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, มาปิตา, มาปยิตา, นิพฺพาเปตา, นิพฺพาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตา.
ตวนฺตุ, ตาวีสุ-อกฺขตา, อกฺขาตาวี อิจฺจาทิ.
ตฺวาทีสุ สํโยเค รสฺสตฺตํ, ตฺวา, ชานิตฺวา, าเปตฺวา, ชานาเปตฺวา, ตฺวา.
ปาทิโต าสฺส โห, สณฺหิตฺวา, ปติฏฺหิตฺวา.
การิเต กฺวจิ รสฺสตฺตํ, เปตฺวา, ปฏฺเปตฺวา, ปติฏฺาเปตฺวา, ทตฺวา, อาทิยิตฺวา, สมาทิยิตฺวา, ทชฺชิตฺวา.
ทท-ทาเน, ตฺวาสฺส ปฺโย, ยมฺหิ ทสฺส โช, ยสฺส ปุพฺพรูปํ ทีโฆ, ทชฺชา, ทาเปตฺวา.
ปาทิโต รสฺโส, สมาทเปตฺวา.
ธา-ธารเณ, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ รสฺโส จ, ปรสฺส ‘ธาสฺส โห’ติ โห, ปทหิตฺวา, วิทหิตฺวา, นิทหิตฺวา, สทฺทหิตฺวา, โอทหิตฺวา, ปิทหิตฺวา, ปริทหิตฺวา.
การิเต-อาธเปตฺวา, สนฺนิธาเปตฺวา, ปิวิตฺวา, ปิตฺวา วา, ปาเยตฺวา, มาเปตฺวา, โอสาเปตฺวา, ปริโยสาเปตฺวา, หิตฺวา, ปชหิตฺวา, หาเปตฺวา, ปชหาเปตฺวา.
ตุํ, ตเวสุ-อกฺขาตุํ, อกฺขาตเว, สงฺขาตุํ, สงฺขาตเว, าตุํ, าตเว, ชานิตุํ, ชานิตเว, าเปตุํ, าเปตเว, ชานาเปตุํ, ชานาเปตเว, าตุํ, าตเว, สณฺาตุํ, สณฺาตเว, สณฺหิตุํ, สณฺหิตเว, เปตุํ, เปตเว, สณฺาเปตุํ, สณฺาเปตเว, ทาตุํ, ทาตเว, ปทาตุํ, ปทาตเว, อาทาตุํ, อาทาตเว, ทชฺชิตุํ, ทชฺชิตเว, ทาเปตุํ, ทาเปตเว, สมาทเปตุํ, สมาทเปตเว, สนฺธาตุํ, สนฺธาตเว, สทฺทหิตุํ, สทฺทเหตุํ, สทฺทเหตเว, นิเธตุํ, นิเธตเว ¶ สนฺธาเปตุํ, นิธาเปตุํ, ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปาตเว, ปิเวตเว, มาตุํ, มินิตุํ, ปเมตุํ, อุปเมตุํ, ยาตุํ, ยายิตุํ, ยาตเว, โอสาเยตุํ, โอสาเปตุํ, ปริโยสาเปตุํ, หาตุํ, ปหาตุํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว [ธ. ป. ๓๔], ชหิตุํ, ปชหิตุํ, หาเปตุํ, ปหาเปตุํ, ชหาเปตุํ.
ตพฺพมฺหิ-อกฺขาตพฺพํ, สงฺขาตพฺพํ, สงฺขฺยาตพฺพํ, คายิตพฺพํ, าตพฺพํ, ชานิตพฺพํ, าเปตพฺพํ, ชานาเปตพฺพํ, าตพฺพํ, เปตพฺพํ, ทาตพฺพํ, อาทาตพฺพํ, สมาทาตพฺพํ, ทาเปตพฺพํ, สมาทเปตพฺพํ, วิธาตพฺพํ, วิทหิตพฺพํ, ปาตพฺพํ, ปิวิตพฺพํ, มินิตพฺพํ, มิเนตพฺพํ, ยาตพฺพํ, ลาตพฺพํ, ปหาตพฺพํ.
อิวณฺเณสุ วิปุพฺโพ อิ-คตฺยํ, วีโต, วีตโทโส วีตโมโห [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], อุทิโต, สมุทิโต, ทาคโม.
สมิโต, สเมโต, สมเวโต, อเปโต, อุเปโต, สมุเปโต, อภิโต, กีโต, กยิโต, กิณิโต, จิโต, จินิโต, อาจิโต, อุปจิโต, สฺจิโต, ชิโต, ปราชิโต, ฑิโต, โอฑฺฑิโต, นีโต, อานีโต, วินีโต, โอณีโต, ปณีโต, นสฺส ณตฺตํ.
ปีโต, ภีโต, มิโต, สิโต, นิสฺสิโต, ปหิโต.
ติมฺหิ-สมิติ, วิจิติ, นีติ, ทฺวิตฺเต อาทิวุทฺธิ, เนตฺติ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ภีติ.
ตุมฺหิ-สเมตา, อภิสเมตา, วิเจตา, เชตา, เนตา, วิเนตา, นินฺเนตา.
ตวนฺตุ, ตาวีสุ-สเมตวา, สเมตาวี, อภิสเมตวา, อภิสเมตาวี อิจฺจาทิ.
ตฺวาทีสุ-สเมตฺวา, อุเปตฺวา, กิณิตฺวา, วิจินิตฺวา, เชตฺวา, วิเชตฺวา, ชินิตฺวา, วิชินิตฺวา, ปราเชตฺวา, เนตฺวา, อาเนตฺวา ¶ วิเนตฺวา, นยิตฺวา, อานยิตฺวา, วินยิตฺวา, อลฺลียิตฺวา, ปฏิสลฺลียิตฺวา, สยิตฺวา.
ตุํ, ตเวสุ-สเมตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, สเมตเว, เกตุํ, กิณิตุํ, เกตเว, วิเจตุํ, วิจินิตุํ, เชตุํ, วิเชตุํ, นิตุํ, อานิตุํ, วินิตุํ, เนตุํ, อาเนตุํ, วิเนตุํ, นยิตุํ, อานยิตุํ, วินยิตุํ, เนตเว.
ตพฺพมฺหิ-สเมตพฺพํ, เกตพฺพํ, กิณิตพฺพํ อิจฺจาทิ.
อุวณฺเณสุ-จุโต, จวิโต.
การิเต-จาวิโต.
ชุโต, ชวิโต, ถุโต, อภิตฺถุโต, อภิตฺถวิโต,
สํปุพฺโพ ธุ-วลฺลเภ, สนฺธุโต-มิตฺโต. ‘‘อสณฺุตํ จิรสณฺุเตนา’’ติปิ ปาฬิ.
ทุ-คติยํ หึสายฺจ, ทุโต, อุปทฺทุโต.
ธู-กมฺปเน, ธุโต, นิทฺธุโต.
ภูโต, สมฺภูโต.
การิเต-ภาวิโต, สมฺภาวิโต, วิภาวิโต, ปริภาวิโต.
ยุ-มิสฺสเน, สํยุโต.
รุ-สทฺเท, รุโต, ลุโต, วุโต, สํวุโต, สุสํวุโต, สุโต, วิสฺสุโต.
หุ-ปูชายํ, หุโต.
ติมฺหิ-จวนํ จุติ, ถวนํ ถุติ, ภูติ, วิภูติ, สวนํ สุติ,
ตุมฺหิ-จวิตา, จาเวตา, ชวิตา, ถวิตา, สนฺถวิตา, โสตา, สาเวตา.
ตวนฺตุ ¶ ตาวีสุ-จุตวา, จุตาวี, จาเวตวา, จาเวตาวี อิจฺจาทิ.
ตฺวาทีสุ-จวิตฺวา, จวิตฺวาน, จวิตุน, ชวิตฺวา, อภิตฺถวิตฺวา, ภุตฺวา, อนุภวิตฺวา, ภาเวตฺวา, ภาวยิตฺวา, สุตฺวา, สุณิตฺวา, สาเวตฺวา, สาวยิตฺวา.
ตุํ, ตเวสุ-จวิตุํ, จาเวตุํ, โภตุํ, ภวิตุํ, อนุภวิตุํ, ภาเวตุํ, ภาวยิตุํ, โสตุํ, สาเวตุํ.
หู-สตฺตายํ, โหตุํ. ‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๒๘๒]. น โส สกฺกา น โหตุเย’’ติ [พุ. วํ. ๒.๙ ‘…เหตุเย’] ปาฬี.
ตพฺพมฺหิ-จวิตพฺพํ, ภวิตพฺพํ, อนุภวิตพฺพํ, ภาเวตพฺพํ, โสตพฺพํ. ทฺวิตฺเต-โสตฺตพฺพํ, สาเวตพฺพํ.
เอทนฺเตสุ มหาวุตฺตินา กฺวจิ เอการสฺส อิตฺตํ, คายิโต, อปจายิโต, อปจิโต วา, อุชฺฌายิโต, นิชฺฌายิโต, อภิชฺฌายิโต.
คายนํ คีติ, อปจายนํ อปจิติ.
ตุมฺหิ-คายิตา, อปจายิตา, อุชฺฌายิตา.
ตวนฺตุ, ตาวีสุ-คายิตวา, คายิตาวี อิจฺจาทิ.
คายิตฺวา, ฌายิตฺวา, อภิชฺฌายิตฺวา.
คายิตุํ, คายิตเว, อปจายิตุํ, อปจายิตเว, ฌายิตุํ, ฌายิตเว, อภิชฺฌายิตุํ, อภิชฺฌายิตเว.
คายิตพฺพํ, อปจายิตพฺพํ, อุชฺฌายิตพฺพํ.
อิติ เอกพฺยฺชนธาตูนํ ปกติรูปราสิ.
ภูวาทิคณ
อเนกพฺยฺชนธาตูนํ ¶ ปกติรูปานิ ตฺยาทิกณฺเฑ วิภาคนเยน ภูวาทีหิ สตฺตหิ ธาตุคเณหิ จ การิตปจฺจเยหิ จ ธาตุปจฺจเยหิ จ ยถาลาภํ วิภชิตฺวา วิตฺถาเรตพฺพานิ.
อตฺริทํ นยทสฺสนํ –
อาส, อิส, คมุ, ทิส.
อาส-อุปเวสเน, จฺฉาเทสสุตฺเต ‘นฺต มาน ตฺยาทีสู’ติ อธิกตตฺตา ตปจฺจเยสุจฺฉาเทโส นตฺถิ, ครุํ อุปาสิโต, ปยิรุปาสิโต.
ตุมฺหิ-อุปาสิตา, อุปาเสตา วา, อุปาสิตวา, อุปาสิตาวี, อุปาสิตฺวา, อุปาสิตฺวาน, อุปาสิตุน. ‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’ติ ปฺยาเทเส-อุปาสิย, ปยิรุปาสิย, อุปสิยาน, อุปาสิตุํ, อุปาสิตเว, อุปาสิตพฺโพ.
อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, พหุลาธิการา จฺฉาเทโส, อิจฺฉิโต, อิจฺฉิตา, อิจฺฉิตวา, อิจฺฉิตาวี, อิจฺฉิตุํ, อิจฺฉิตเว, อิจฺฉิตพฺพํ.
การิเต-อิจฺฉาปิโต, อิจฺฉาปิตา, อิจฺฉาปิตาวี, อิจฺฉาเปตฺวา, อิจฺฉาเปตุํ, อิจฺฉาเปตเว, อิจฺฉาเปตพฺพํ.
เอสธาตุมฺหิ-เอสิโต, ปริเยสิโต, เอสิตา, ปริเยสิตา, เอสิตวา, ปริเยสิตวา, เอสิตฺวา, ปริเยสิตฺวา, เอสิตฺวาน, ปริเยสิตฺวาน, เอสิตุํ, ปริเยสิตุํ, เอสิตเว, ปริเยสิตเว, เอสิตพฺพํ, ปริเยสิตพฺพํ.
คมุ-คติมฺหิ, คมิโต, คมิตา, คมิตวา, คมิตาวี, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิตุน, คมิตุํ, คมิตเว, คมิตพฺพํ.
การิเต-คมาปิโต, คมาเปตา อิจฺจาทิ.
ทิส-เปกฺขเน ¶ ปสฺสิโต, ปสฺสิตา, ปสฺเสตา วา, ปสฺสิตฺวา, ปสฺสิตฺวาน, ปสฺสิตุน, ปสฺสิตุํ, ปสฺสิตเว, ปสฺสิตพฺพํ.
การิเต-ทสฺสิโต, ทสฺสยิโต, ทสฺสิตา, ทสฺเสตา, ทสฺสยิตา, ทสฺสิตวา, ทสฺสิตาวี, ทสฺเสตฺวา, ทสฺสยิตฺวา, ทสฺเสตฺวาน, ทสฺสยิตฺวาน, ทสฺเสตุํ, ทสฺสยิตุํ, ทสฺเสตพฺพํ.
ทกฺขาเทเส-ทกฺขิโต, ทกฺขิตา, ทกฺขิตวา, ทกฺขิตาวี, ทกฺขิตฺวา, ทกฺขิตุํ, ทกฺขิตเว, ‘‘ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ [ที. นิ. ๒.๓๓๒] ปาฬิ, ทกฺขิตพฺพํ.
ทุส-นาเส, การิเต ณิปจฺจเย –
๗๖๔. ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺส [ก. ๔๘๖; รู. ๕๔๓; นี. ๙๗๗].
ณิมฺหิ ปเร ทุสสฺส ทีโฆ โหติ.
ทูสิโต, ทูสิตา, ทูเสตา, ทูสิตวา, ทูสิตาวี, ทูเสตฺวา, ทูเสตฺวาน, ทูสิตุน, ทูเสตุํ, ทูเสตเว.
ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโ.
อิติ ภูวาทิคโณ.
รุธาทิคณ
ภุช, ยุช, ฉิท, ภิท, รุธ.
๗๖๕. มํ วา รุธาทีนํ [ก. ๔๔๖; รู. ๕๐๙; นี. ๙๒๖].
รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรา ปรํ มานุพนฺโธ นิคฺคหีตาคโม โหติ วา.
ภฺุชิโต, ภฺุชิตา, ภฺุชิตวา, ภฺุชิตาวี, ภฺุชิตฺวา, ภฺุชิตฺวาน, ภฺุชิตุน, ภฺุชิตุํ, ภฺุชิตเว, ภฺุชิตพฺพํ.
การิเต-โภชิโต ¶ , โภชิตา, โภเชตา วา, โภชิตวา, โภชิตาวี, โภเชตฺวา, โภชยิตฺวา, โภเชตุํ, โภเชตเว, โภเชตพฺพํ, ยฺุชิโต, อนุยฺุชิโต, ภุชธาตุสทิสํ.
ฉินฺทิโต, ฉินฺทิตา, ฉินฺเทตา วา, ฉินฺทิตวา, ฉินฺทิตาวี, ฉินฺทิตฺวา, ฉินฺทิตฺวาน, ฉินฺทิตุน. ปฺยาเทเส-ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย [คเวสิตพฺพํ], ฉินฺทิยาน, สฺฉินฺทิย, สฺฉินฺทิยาน, ฉินฺทิตพฺพํ.
การิเต-ฉินฺทาปิโต, ฉินฺทาเปตา อิจฺจาทิ.
ภินฺทิโต, ภินฺทิตา, ภินฺเทตา วา, ฉิทธาตุสทิสํ.
รุนฺธิโต, รุนฺธิตา, รุนฺเธตา, รุนฺธิตวา, รุนฺธิตาวี, รุนฺธิตฺวา, รุนฺธิตฺวาน, รุนฺธิตุํ, รุนฺธิตเว, รุนฺธิตพฺพํ.
การิเต-รุนฺธาปิโต, รุนฺธาปยิโต อิจฺจาทิ.
อิติ รุธาทิคโณ.
ทิวาทิคณ
ปท, พุธ, ตุส, ทิวุ.
ปทาทีนํ กฺวจิ ยุก โหติ, ยาคโม, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
ปชฺชิโต, อาปชฺชิโต, ปฏิปชฺชิโต, ปฏิปชฺชิตา, ปฏิปชฺชิตวา, ปฏิปชฺชิตาวี, ปฏิปชฺชิตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวาน, ปฏิปชฺชิตุน, ปฏิปชฺชิตุํ, ปฏิปชฺชิตเว, ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
การิเต-อาปาทิโต, อุปฺปาทิโต, นิปฺผาทิโต, สมฺปาทิโต, ปฏิปาทิโต, อาปาทิตา, อาปาเทตา, อุปฺปาทิตา, อนุปฺปนฺนสฺส ¶ มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๕], นิปฺผาทิตา, นิปฺผาเทตา, สมฺปาทิตา, สมฺปาเทตา, ปฏิปาทิตา, ปฏิปาเทตา, อาปาเทตฺวา, อุปฺปาเทตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา, สมฺปาเทตฺวา, ปฏิปาเทตฺวา, อาปาเทตุํ, อุปฺปาเทตุํ, นิปฺผาเทตุํ, สมฺปาเทตุํ, ปฏิปาเทตุํ, อาปาเทตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพํ, นิปฺผาเทตพฺพํ, สมฺปาเทตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพํ, พุชฺฌิโต, พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ [มหานิ. ๑๙๒], พุชฺฌิตวา, พุชฺฌิตาวี, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุชฺฌิตุํ, พุชฺฌิตเว, พุชฺฌิตพฺพํ.
การิเต-โพธิโต, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ [มหานิ. ๑๙๒], โพเธตวา, โพเธตาวี, โพธยิตฺวา, โพธยิตฺวาน, โพเธตุํ, โพเธตเว, โพเธตพฺพํ, ตุสฺสิโต, สนฺตุสฺสิโต, ตุสฺสิตา, ตุสฺสิตวา, ตุสฺสิตาวี, ตุสฺสิตฺวา, ตุสฺสิตุํ, ตุสฺสิตพฺพํ.
การิเต-โตสิโต, โตสิตา, โตเสตา วา, โตสิตวา, โตสิตาวี, โตเสตฺวา, โตเสตุํ, โตเสตพฺพํ, ทิพฺพิโต, ทิพฺพิตา, ทิพฺพิตวา, ทิพฺพิตาวี, ทิพฺพิตฺวา, ทิพฺพิตุํ, ทิพฺพิตพฺพํ.
อิติ ทิวาทิคโณ.
สฺวาทิคณ
สุ, วุ, อาป.
สุณิโต, สุณิตา, โสตา วา, สุณิตวา, สุณิตาวี, สุณิตฺวา, สุณิตุํ, สุณิตพฺพํ.
การิเต-สาวิโต, สาเวตา, สาเวตวา, สาเวตาวี, สาเวตฺวา, สาเวตุํ, สาเวตพฺพํ, สํวุณิโต, อาวุณิโต, สํวุณิตา, สํวุณิตฺวา, สํวุณิตุํ, สํวุณิตพฺพํ, ปาปุณิโต, ปริยาปุณิโต, ปาปุณิตา, ปริยาปุณิตา, ปาปุณิตวา, ปริยาปุณิตวา, ปาปุณิตาวี, ปริยาปุณิตาวี, ปาปุณิตฺวา ¶ ปริยาปุณิตฺวา, ปาปุณิตุํ, ปริยาปุณิตุํ, ปาปุณิตพฺโพ, ปริยาปุณิตพฺโพ.
การิเต-ปาปิโต, ปาปิตา, ปาเปตา วา, ปาเปตฺวา, ปาเปตุํ อิจฺจาทิ.
อิติ สฺวาทิคโณ.
กิยาทิคโณ เอกพฺยฺชเนสุ วุตฺโต เอว.
ตนาทิคณ
กร, ตน.
‘กโรติสฺส โข’ติ กสฺส โข, อภิสงฺขริโต, อภิสงฺขริตา, อภิสงฺขริตวา, อภิสงฺขริตาวี, กริตฺวา, กริตฺวาน, อภิสงฺขริตฺวา, อภิสงฺขริตฺวาน, อภิสงฺขริตุํ, อภิสงฺขริตพฺพํ.
การิเต-การิโต, การาปิโต, การิตา, กาเรตา, การาปิตา, การาเปตา, การิตวา, การิตาวี, กาเรตฺวา, การาเปตฺวา, กาเรตุํ, การาเปตุํ, กาเรตพฺพํ, การาเปตพฺพํ.
ตนิโต, ตนิตฺวา, ตนิตุํ อิจฺจาทิ.
อิติ ตนาทิคโณ.
จุราทิคณ
กปฺป, จินฺต, จุร, วิท.
กปฺป-สงฺกปฺปเน, กปฺปิโต, สงฺกปฺปิโต, กปฺปยิโต, สงฺกปฺเปตา, สงฺกปฺปยิตา, กปฺเปตวา, กปฺเปตาวี, กปฺเปตฺวา, กปฺปยิตฺวา, กปฺเปตุํ, กปฺปยิตุํ, กปฺเปตพฺพํ, กปฺปยิตพฺพํ.
การิเต-กปฺปาปิโต ¶ อิจฺจาทิ.
จินฺติโต, จินฺตยิโต, จินฺเตตา, จินฺตยิตา, จินฺติตวา, จินฺติตาวี, จินฺเตตฺวา, จินฺตยิตฺวา, จินฺติตุํ, จินฺเตตุํ, จินฺตยิตุํ, จินฺติตพฺพํ, จินฺเตตพฺพํ.
การิเต-จินฺตาปิโต อิจฺจาทิ.
โจริโต, โจรยิโต, โจเรตา, โจรยิตา อิจฺจาทิ.
เวทิโต, เวทยิโต, เวเทตา, เวทยิตา อิจฺจาทิ.
อิติ จุราทิคโณ.
ติติกฺข, วีมํส, พุภุกฺข, ปพฺพตาย.
ติติกฺขิโต, ติติกฺขิตา, ติติกฺขิตวา, ติติกฺขิตาวี, ติติกฺขิตฺวา, ติติกฺขิตุํ, ติติกฺขิตพฺโพ.
การิเต-ติติกฺขาปิโต อิจฺจาทิ.
วีมํสิโต, วีมํเสตา, วีมํสิตวา, วีมํสิตาวี, วีมํสิตฺวา, วีมํสิตุํ, วีมํสิตพฺพํ.
การิเต-วีมํสาปิโต อิจฺจาทิ.
พุภุกฺขิโต, พุภุกฺขิตา, พุภุกฺขิตวา, พุภุกฺขิตาวี, พุภุกฺขิตฺวา, พุภุกฺขิตุํ, พุภุกฺขิตพฺพํ.
การิเต-พุภุกฺขาปิโต อิจฺจาทิ.
ปพฺพตายิโต, ปพฺพตายิตา, ปพฺพตายิตวา, ปพฺพตายิตาวี, ปพฺพตายิตฺวา, ปพฺพตายิตุํ, ปพฺพตายิตพฺโพ.
การิเต-ปพฺพตายาปิโต อิจฺจาทิ.
เอวํ กุกฺกุจฺจายิโต, กุกฺกุจฺจายิตา, กุกฺกุจฺจายิตวา, กุกฺกุจฺจายิตาวี, กุกฺกุจฺจายิตฺวา, กุกฺกุจฺจายิตุํ, กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ ¶ , ปิยายิโต, ปิยายิตฺวา, ปิยายิตุํ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.
อถ วิเสสราสิ วุจฺจเต.
๗๖๗. กตฺตริ จารมฺเภ [ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].
อารมฺโภ นาม อาทิกฺริยา-ปมารมฺโภ. กฺริยารมฺเภ วตฺตพฺเพ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ, เอเตน ปจฺจุปฺปนฺเนปิ กฺริยาสนฺตาเน ปมารมฺภํ ปฏิจฺจ อตีตวิสโย ตปจฺจโย วิหิโต, ยถา? ภุตฺตาวี ปวาริโตติ [ปาจิ. ๒๓๘].
ปุริโส กฏํ ปกโต, ปุริเสน กโฏ ปกโต.
๗๖๘. าสวสสิลิสสีรุหชรชนีหิ [ก. ๕๕๖; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].
าทีหิ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ.
ามฺหิ-อุปฏฺิโต ครุํ สิสฺโส, อุปฏฺิโต ครุ สิสฺเสน.
อาสมฺหิ-อุปาสิโต ครุํ สิสฺโส, อุปาสิโต ครุ สิสฺเสน.
วสมฺหิ-อนุวุสิโต ครุํ สิสฺโส, อนุวุสิโต ครุ สิสฺเสน.
สิลิส-อาลิงฺคเน, อาสิลิฏฺโ ปิตรํ ปุตฺโต, อาสิลิฏฺโ ปิตา ปุตฺเตน.
สีมฺหิ-อธิสยิโต อุกฺขลึ ชโน, อธิสยิตา อุกฺขลิ ชเนน, อุทฺธนํ อาโรปิตาติ อตฺโถ.
รุหมฺหิ-อารูฬฺโห รุกฺขํ ชโน, อารูฬฺโห รุกฺโข ชเนน.
ชรมฺหิ-อนุชิณฺโณ วสลึ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวิกํ มาณโว, อนุชาตา มาณวิกา มาณเวน.
๗๖๙. คมนตฺถากมฺมกาธาเร จ [ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].
คมนตฺถธาตูหิ ¶ อกมฺมกธาตูหิ จ ปรํ อาธาเร จ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ.
ยนฺติ เอตฺถาติ ยาตํ, อิทํ เตสํ ยาตํ. ปทํ อกฺกมติ เอตฺถาติ ปทกฺกนฺตํ, อิทํ เตสํ ปทกฺกนฺตํ. อิห เต ยาตา, อยํ เตหิ ยาโต มคฺโค, อิห เตหิ ยาตํ.
อกมฺมกมฺหิ-อิทํ เตสํ อาสิตํ านํ, อิห เต อาสิตา, อิทํ เตหิ อาสิตํ านํ, อิธ เตหิ อาสิตํ.
๗๗๐. อาหารตฺถา [ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].
อชฺโฌหรณตฺถธาตุโต กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ อาธาเร จ กฺโต โหติ.
อิห เต ภุตฺตา, อสิตา, ปีตา, ขายิตา, สายิตา. อิมานิ เตหิ ภุตฺตานิ, อสิตานิ, ปีตานิ, ขายิตานิ, สายิตานิ. อิห เตสํ ภุตฺตํ, อสิตํ, ปีตํ, ขายิตํ, สายิตํ. อิทํ เตสํ ภุตฺตํ านํ, อสิตํ านํ, ปีตํ านํ, ขายิตํ านํ, สายิตํ านํ.
อิติ ตาทิปจฺจยราสิ.
อนียปจฺจยราสิ
‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’ติ อนีโย, อนุภุยฺยตีติ อนุภวนีโย.
อาการนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, กฺวจิ ยาคโม, อุปฏฺานีโย, ทานีโย, ปทหตีติ ปธานีโย-โยคาวจโร, ปาตพฺพนฺติ ปานียํ, สายิตุํ อรหตีติ สายนียํ, ปฏิสายนียํ, ปหานียํ, อภิตฺถวนียํ, โสตพฺพนฺติ สวนียํ, หุตพฺพนฺติ ¶ หวนียํ, อุปาสนีโย, อภิกฺกมิตพฺโพติ อภิกฺกมนีโย, รฺเชตีติ รชฺชนีโย, คนฺตพฺโพติ คมนีโย, วุจฺจตีติ วจนีโย.
กร, ตร, ถร, ธร, สร, หร.
๗๗๑. รา นสฺส โณ [ก. ๕๔๙; รู. ๕๕๐; นี. ๑๑๓๕].
รการนฺตธาตุมฺหา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ.
กตฺตพฺพนฺติ กรณียํ, ตริตพฺพนฺติ ตรณียํ, อตฺถริตพฺพนฺติ อตฺถรณียํ, ธาเรตพฺพนฺติ ธารณียํ, สาเรตพฺพนฺติ สารณียํ, หริตพฺพนฺติ หรณียํ อิจฺจาทิ.
รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺธนียํ, ภฺุชิตพฺพนฺติ ภฺุชนียํ, โภชนียํ, ปริโภชนียํ, โยเชตพฺพนฺติ โยชนียํ, ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺพนียํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺฌนียํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปนียํ, าเปตพฺพนฺติ าปนียํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺตนียํ, วชฺเชตพฺพนฺติ วชฺชนียํ, ติติกฺขิตพฺพนฺติ ติติกฺขนียํ, วีมํสิตพฺพนฺติ วีมํสนียํ อิจฺจาทิ.
อิติ อนียปจฺจยราสิ.
นฺต, มานปจฺจยราสิ
อถ นฺต, มานปจฺจยา วุจฺจนฺเต.
๗๗๒. นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน [ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗].
วตฺตมาโน วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺโน, วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ นฺโต โหติ.
ภู-สตฺตายํ, ‘กตฺตริ โล’ติ อปจฺจโย, ‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ภวตีติ โภนฺโต-ปุริโส, โภนฺตํกุลํ, โภนฺตี-อิตฺถี.
ปุน ¶ ‘เอโอนมยวา สเร’ติ โอสฺส อวาเทโส, ภวํปุริโส, ภวนฺตํ-กุลํ, ภวนฺตี, ภวตี, โภตี วา-อิตฺถี.
๗๗๓. มาโน [ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗].
วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ มาโน โหติ.
ภวมาโน-ปุริโส, ภวมานํ-กุลํ, ภวมานา-อิตฺถี.
๗๗๔. ภาวกมฺเมสุ จ [ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗].
วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ภาว, กมฺเมสุ จ มาโน โหติ. ‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ยปจฺจโย.
อนุภูยเตติ อนุภูยมาโน โภโค ปุริเสน, อนุภูยมานา สมฺปตฺติ, อนุภูยมานํ สุขํ.
ยสฺส ทฺวิตฺตํ, อนุภุยฺยมาโน.
อนาคเต กาเล วตฺตพฺเพ เต นฺต, มานปจฺจยา สฺสปุพฺพา โหนฺติ.
ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต [รู. ๔๐๓-ปิฏฺเ รูปวิธิ ปสฺสิตพฺโพ] -ปุริโส, ภวิสฺสนฺตํ-กุลํ, ภวิสฺสนฺตี-วิภตฺติ, ภวิสฺสตี วา, ภวิสฺสมาโน, ภวิสฺสมานํ, ภวิสฺสมานา.
กมฺเม-อนุภูยิสฺสมาโน.
มานปจฺจยสฺส มสฺส กฺวจิ โลโป โหติ.
นิสินฺโน วา สยาโน [ขุ. ปา. ๙.๙] วา, สโต สมฺปชาโน [ที. นิ. ๑.๒๑๗], นิจฺจํ นโลโป.
ปฺายนฺโต ¶ , ปฺายมาโน.
กมฺเม-วิฺายมาโน.
การิเต-าเปนฺโต, าปยนฺโต, าปยมาโน.
กมฺเม-าปียมาโน.
กิยาทิคเณ-ชานนฺโต, ชานมาโน.
การิเต-ชานาเปนฺโต, ชานาปยมาโน.
กมฺเม-ชานาปียมาโน.
ติฏฺํ, ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน, สณฺหํ, สณฺหนฺโต, สณฺหมาโน.
กมฺเม-อุปฏฺียมาโน.
การิเต-ปติฏฺาเปนฺโต, ปติฏฺาปยนฺโต, ปติฏฺาปยมาโน.
กมฺเม-ปติฏฺาปียมาโน.
เทนฺโต, ททนฺโต, ทชฺชนฺโต, สมาทิยนฺโต, ททมาโน, ทชฺชมาโน, สมาทียมาโน.
กมฺเม-ทียมาโน, ทิยฺยมาโน.
การิเต-ทาเปนฺโต, ทาปยนฺโต, สมาทปยนฺโต, รสฺโส.
กมฺเม-ทาปียมาโน, สมาทาปียมาโน.
นิเธนฺโต, นิทหนฺโต, นิทหมาโน, นิธิยฺยมาโน, นิธาเปนฺโต, นิธาปยนฺโต, นิธาปยมาโน, นิธาปียมาโน, ยายนฺโต. ยายนฺต’มนุยายนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๓], ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖]. วายนฺโต, วายมาโน, นิพฺพายนฺโต, ปรินิพฺพายนฺโต, นิพฺพายมาโน, นิพฺพาเปนฺโต, นิพฺพาปยมาโน ¶ , นิพฺพาปียมาโน, โอสายนฺโต, โอสาเปนฺโต, โอสาปยนฺโต, ปหายนฺโต, ปหายมาโน, ชหนฺโต, ชหมาโน, ปหียมาโน, ปหิยฺยมาโน, ชหียมาโน, หาเปนฺโต, หาปยนฺโต, หาปยมาโน, ชหาเปนฺโต, ชหาปยนฺโต, ชหาปยมาโน, หาปียมาโน, ชหาปียมาโน.
อิวณฺเณสุ-วิกฺกยนฺโต, วิกฺกิณนฺโต, วินิจฺฉยนฺโต, วินิจฺฉินนฺโต, นิโต จสฺส โฉ.
อาจยนฺโต, อาจินนฺโต, ชยนฺโต, ชินนฺโต, เฑนฺโต, เฑมาโน, เนนฺโต, วิเนนฺโต, นยนฺโต, วินยนฺโต, นยมาโน, นิยฺยมาโน, นยาเปนฺโต, นยาปยมาโน, เสนฺโต, สยนฺโต, เสมาโน, สยมาโน, สยาโน วา, ปหิณนฺโต, ปหิณมาโน.
อุวณฺเณสุ-จวนฺโต, จวมาโน, านา จาวนฺโต, จาวยนฺโต, จาวยมาโน, ชวนฺโต, ชวมาโน, อภิตฺถวนฺโต, อภิตฺถวมาโน, อภิตฺถวียมาโน, สนฺธวนฺโต, สนฺธวมาโน, ธุนนฺโต, นิทฺธุนนฺโต, ธุนมาโน, นิทฺธุนมาโน, ปุนนฺโต, รวนฺโต, ลุนนฺโต, อาวุณนฺโต, ปสวนฺโต, วิสฺสวนฺโต.
กมฺเม-สุยฺยมาโน.
การิเต-สาเวนฺโต, สาวยนฺโต.
สฺวาทิคเณ-สุณนฺโต, สุณมาโน.
การิเต-สุณาเปนฺโต, สุณาปยนฺโต.
หุ-ปูชายํ, ชุโหนฺโต.
ปปุพฺโพ ปหุตฺเต, ปโหนฺโต, สมฺปโหนฺโต.
หู-สตฺตายํ, โหนฺโต.
เอทนฺเตสุ-เอนฺโต ¶ . อตฺถํ เอนฺตมฺหิ สูริเย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๗ (อตฺถงฺคตมฺหิ)], สเมนฺโต, อภิสเมนฺโต, ขายนฺโต, ขายมาโน, คายนฺโต, คายมาโน, คายียมาโน, คายาเปนฺโต, คายาปยนฺโต, อปจายนฺโต, ธมฺมํ อปจายมาโน, ฌายนฺโต, ฌายมาโน, ปชฺฌายนฺโต, อุชฺฌายนฺโต, นิชฺฌายนฺโต, อภิชฺฌายนฺโต.
การิเต-ฌาเปนฺโต, อุชฺฌาเปนฺโต, ยโลโป.
ภายนฺโต, ภายมาโน, สาลึ ลายนฺโต, ลายมาโน, จีวรํ วายนฺโต, วายมาโน.
กิเล-กีฬายํ เปมเน จ, เกลายนฺโต, เกลายมาโน, จาเลนฺโต ปิยายนฺโตติ วา อตฺโถ.
คิเล-เคลฺเ, คิลายนฺโต.
จิเน-อวมฺเน, จินายนฺโต.
ปเล-คติยํ, ปลายนฺโต.
มิเล-หานิยํ, มิลายนฺโต.
สงฺกเส-นิวาเส, สงฺกสายนฺโต อิจฺจาทิ.
อเนกพฺยฺชเนสุ-อส-ภุวิ, ‘‘นฺตมานานฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ นฺต, มาเนสุ อาทิโลโป, สนฺโต, สมาโน, อุปาสนฺโต, อุปาสมาโน, อุปาสียมาโน, อิจฺฉนฺโต, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉียมาโน, คจฺฉนฺโต, คจฺฉมาโน, คจฺฉียมาโน.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมมาโน, อธิคมฺมมาโน, อนาคเต สฺสปุพฺโพ- ‘‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, คจฺฉนฺโต, คมิสฺสนฺโต, คจฺฉมาโน, คมิสฺสมาโน, ชิรนฺโต, ชิรมาโน, ชิยฺยนฺโต, ชิยฺยมาโน, ทหนฺโต, ทหมาโน.
ทหสฺส ¶ ทสฺส โฑ, ฑหนฺโต, ฑหมาโน.
กมฺเม-ฑยฺหมาโน.
ทิส-เปกฺขเน, ปสฺสนฺโต, ปสฺสมาโน, ปสฺสียมาโน.
การิเต-ทสฺเสนฺโต, ทสฺสยนฺโต, ทสฺสยมาโน.
ลภนฺโต, ลภมาโน.
กมฺเม ปุพฺพรูปํ, ลพฺภมาโน, อุปลพฺภมาโน.
อนาคเต-ลจฺฉนฺโต, ลภิสฺสนฺโต, ลจฺฉมาโน, ลภิสฺสมาโน.
มรนฺโต, มรมาโน, มิยนฺโต, มิยมาโน.
ยมุ-อุปรเม, นิยมนฺโต, สฺมนฺโต, สฺมมาโน, นิยจฺฉนฺโต.
การิเต-นิยาเมนฺโต.
รุทนฺโต, โรทนฺโต, โรทมาโน.
อนาคเต-รุจฺฉนฺโต, โรทิสฺสนฺโต, รุจฺฉมาโน, โรทิสฺสมาโน.
วจนฺโต, วจมาโน.
กมฺเม ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ, วุจฺจมาโน.
การิเต-วาเจนฺโต, วาจยนฺโต, วาจยมาโน.
กมฺเม-วาจียมาโน.
อนาคเต-‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโส, วกฺขนฺโต, วกฺขมาโน, วทนฺโต, วทมาโน, โอวทนฺโต, โอวทมาโน, วชฺชนฺโต, วชฺชมาโน.
กมฺเม-วทียมาโน, โอวทียมาโน, โอวชฺชมาโน.
การิเต-เภรึ วาเทนฺโต, วาทยมาโน.
วสนฺโต ¶ วสมาโน.
กมฺเม ปุพฺพรูปตฺตํ, อุปวสฺสมาโน.
วาเสนฺโต, วาสยนฺโต.
อนาคเต-วจฺฉนฺโต, วสิสฺสนฺโต, วจฺฉมาโน, วสิสฺสมาโน.
ปวิสนฺโต, ปวิสมาโน.
กมฺเม-ปวิสียมาโน.
อนาคเต-ปเวกฺขนฺโต, ปวิสิสฺสนฺโต, ปเวกฺขมาโน, ปวิสิสฺสมาโน อิจฺจาทิ.
รุธาทิมฺหิ-รุนฺธนฺโต, รุนฺธมาโน.
กมฺเม-รุนฺธียมาโน.
ปุพฺพรูปตฺเต-รุชฺฌมาโน.
โรเธนฺโต, โรธมาโน, โรธียมาโน.
ฉินฺทนฺโต, ฉินฺทมาโน, ฉินฺทียมาโน, ฉิชฺชมาโน, ฉินฺทาเปนฺโต, ฉินฺทาปยนฺโต.
อนาคเต-เฉจฺฉนฺโต, ฉินฺทิสฺสนฺโต, เฉจฺฉมาโน, ฉินฺทิสฺสมาโน.
ภินฺทนฺโต, ภินฺทมาโน, ภินฺทียมาโน, ภิชฺชมาโน, เภจฺฉนฺโต, ภินฺทิสฺสนฺโต, เภจฺฉมาโน, ภินฺทิสฺสมาโน.
ภฺุชนฺโต, ภฺุชมาโน.
กมฺเม-ภฺุชียมาโน.
ปุพฺพรูปตฺเต-ภุชฺชมาโน.
โภเชนฺโต, โภชยนฺโต, โภชยมาโน, โภชียมาโน.
อนาคเต-โภกฺขนฺโต ¶ , ภฺุชิสฺสนฺโต, โภกฺขมาโน, ภฺุชิสฺสมาโน.
มฺุจนฺโต, มฺุจมาโน, มฺุจียมาโน, มุจฺจมาโน.
อนาคเต-โมกฺขนฺโต, มฺุจิสฺสนฺโต, โมกฺขมาโน, มฺุจิสฺสมาโน อิจฺจาทิ.
ทิวาทิมฺหิ สุทฺธกตฺตุรูปํ สุทฺธกมฺมรูปฺจ ปุพฺพรูเป สทิสเมว, ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพมาโน, ทิพฺพียมาโน.
ปุพฺพรูปตฺเต-ทิพฺพมาโน.
ฉิชฺชนฺโต, ฉิชฺชมาโน, เฉทาเปนฺโต, เฉทาปยมาโน.
พุชฺฌนฺโต, พุชฺฌมาโน, พุชฺฌียมาโน, โพเธนฺโต, โพธยนฺโต, โพธยมาโน.
มุจฺจนฺโต, มุจฺจมาโน, โมเจนฺโต, โมจยนฺโต, โมจยมาโน, โมจียมาโน.
ยุชฺชนฺโต, ยุชฺชมาโน อิจฺจาทิ.
สฺวาทิมฺหิ-สุณนฺโต, สุณมาโน.
กมฺเม-สุยฺยมาโน.
การิเต-สาเวนฺโต, สาวยนฺโต, สาวยมาโน.
ปาปุณนฺโต, ธมฺมํ ปริยาปุณนฺโต, ปริยาปุณมาโน, ปาปุณียมาโน, ปาปียมาโน.
การิเต-ปาเปนฺโต, ปาปยนฺโต, ปาปยมาโน.
ปริ, สํปุพฺโพ-ปริสมาเปนฺโต, ปริสมาปยนฺโต, ปริสมาปยมาโน, ปริสมาปียมาโน.
สกฺกุณนฺโต, อาวุณนฺโต อิจฺจาทิ.
กิยาทิมฺหิ-กิณนฺโต, กิณาเปนฺโต, วิกฺกยนฺโต อิจฺจาทิ.
ตนาทิมฺหิ-ตโนนฺโต ¶ , กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพมาโน, กฺรุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพมาโน, กุรุมาโน, กยิรนฺโต, กยิรมาโน.
กมฺเม-กรียมาโน, กยฺยมาโน, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ธาตฺวนฺตสฺส ยาเทโส.
สงฺขโรนฺโต, อภิสงฺขโรนฺโต.
การิเต-กาเรนฺโต, การยนฺโต, การยมาโน, การียมาโน.
สกฺโกนฺโต อิจฺจาทิ.
จุราทิมฺหิ-โจเรนฺโต, โจรยนฺโต, โจรยมาโน, เถเนนฺโต, เถนยนฺโต, เถนยมาโน, จินฺเตนฺโต, จินฺตยนฺโต, จินฺตยมาโน, จินฺตียมาโน, จินฺตาเปนฺโต, จินฺตาปยนฺโต, จินฺตาปยมาโน, จินฺตาปียมาโน อิจฺจาทิ.
ติติกฺขนฺโต, ติติกฺขมาโน, ติติกฺขียมาโน, ติติกฺขาเปนฺโต, ติติกฺขาปยนฺโต, ติติกฺขาปยมาโน, วีมํสนฺโต, ติกิจฺฉนฺโต, จิกิจฺฉนฺโต, วิจิกิจฺฉนฺโต.
ภฺุชิตุํ อิจฺฉตีติ พุภุกฺขนฺโต, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ ชิฆจฺฉนฺโต, ปาตุํ ปริภฺุชิตุํ อิจฺฉตีติ ปิปาสนฺโต, โคตฺตุํ สํวริตุํ อิจฺฉตีติ ชิคุจฺฉนฺโต, หริตุํ ปริเยสิตุํ อิจฺฉตีติ ชิคีสนฺโต, วิเชตุํ อิจฺฉตีติ วิชิคีสนฺโต.
ปพฺพโต วิย อตฺตานํ จรตีติ ปพฺพตายนฺโต, ปพฺพตายมาโน, ปิยายนฺโต, เมตฺตายนฺโตอิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.
อิติ นฺต, มานปจฺจยราสิ.
ณฺยาทิปจฺจยราสิ
อถ ¶ ณฺย, ย, ยกปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.
ภาว, กมฺเมสุ ฆ, ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ. ฆานุพนฺโธ ‘กคาจชานํ ฆานุพนฺเธ’ติอาทีสุ วิเสสนตฺโถ. ณานุพนฺโธ วุทฺธิทีปนตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ.
อนุภวิตพฺโพติ อนุภาวิโย โภโค ปุริเสน, อนุภาวิยํ สุขํ, อนุภาวิยา สมฺปตฺติ.
อาทนฺตธาตูนํ อาสฺส เอ โหติ ฆฺยณมฺหิ. จสทฺเทน อิวณฺณธาตูนํ อาคมอีการสฺส จ เอตฺตํ.
อกฺขาตพฺพํ กเถตพฺพนฺติ อกฺเขยฺยํ.
ยสฺส ทฺวิตฺตํ, สงฺขาตพฺพนฺติ สงฺขฺเยยฺยํ, สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺยนฺติ อสงฺขฺเยยฺยํ, คายิตพฺพนฺติ เคยฺยํ-สคาถกํ สุตฺตํ, ฆายิตุํ อรหตีติ เฆยฺยํ, ฆายนียํ, อปจายิตุํ อรหตีติ อปเจยฺยํ, าตุํ อรหตีติ เยฺยํ, อาชานิตุํ อรหตีติ อฺเยฺยํ, วิฺเยฺยํ, อภิฺเยฺยํ, ปริฺเยฺยํ.
อีอาคเม-ชานิยํ, วิชานิยํ, อีสฺส รสฺโส.
ชาเนยฺยํ, วิชาเนยฺยํ, อธิฏฺาตพฺพนฺติ อธิฏฺเยฺยํ, อธิฏฺเหยฺยํ, ทาตพฺพนฺติ เทยฺยํ, อาทาตพฺพนฺติ อาเทยฺยํ, สทฺทหิตุํ อรหตีติ สทฺทเหยฺยํ, วิธาตุํ อรหตีติ วิเธยฺยํ, น วิเธยฺยํ อวิเธยฺยํ-อนตฺตลกฺขณํ, มารสฺส อาณา ทหติ เอตฺถาติ มารเธยฺยํ, มจฺจุเธยฺยํ, สนฺนิหิตพฺพนฺติ สนฺนิเธยฺยํ, อภิธาตพฺพํ กเถตพฺพนฺติ อภิเธยฺยํ, ปิทหิตพฺพนฺติ ปิเธยฺยํ, อโลโป, อปิเธยฺยํ วา, ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, มิเนตพฺพนฺติ เมยฺยํ, ปเมตพฺพนฺติ ¶ ปเมยฺยํ, อุเปจฺจ มินิตุํ อรหตีติ อุปเมยฺยํ, หาตพฺพนฺติ เหยฺยํ, ปเหยฺยํ, ปชเหยฺยํ.
อิวณฺเณสุ-อชฺฌายิตพฺพนฺติ อชฺเฌยฺยํ, อธิเยยฺยํ, อุเปตพฺพนฺติ อุเปยฺยํ, วิกฺกิณิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, วิกฺกายิยํ, วิกฺกาเยยฺยํ, วิกฺกิเณยฺยํ วา, วิจินิตพฺพนฺติ วิเจยฺยํ, วิจิเนยฺยํ, เชตพฺพนฺติ เชยฺยํ, วิเชยฺยํ, เนตพฺพนฺติ เนยฺยํ, วิเนยฺยํ, อธิสยิตพฺพนฺติ อธิเสยฺยํ, ปหิตพฺพนฺติ ปาเหยฺยํ, ปหิเณยฺยํ วา.
อุวณฺเณสุ วุทฺธิอาวาเทโส, กุ-สทฺเท, กุยฺยตีติ กาเวยฺยํ.
อีสฺส อภาเว วสฺส พตฺตํ รสฺโส จ, กพฺยํ.
ปุพฺพรูปตฺเต กพฺพํ, จาเวตพฺพนฺติ จาเวยฺยํ, ชวิตพฺพนฺติ ชเวยฺยํ, อภิตฺถวิตพฺพนฺติ อภิตฺถเวยฺยํ, ภวิตุํ อรหตีติ ภพฺพํ. ชุโหตพฺพนฺติ หพฺยํ-สปฺปิ.
เอทนฺเตสุ-อปจายิตพฺพนฺติ อปเจยฺยํ, อปจายิยํ.
เว-ตนฺตสนฺตาเน, เวตพฺพนฺติ เวยฺยํ.
วจ, ภช, ภุช, ยุชาทีหิ ฆฺยณปจฺจโย.
๗๗๙. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ [ก. ๖๒๓; รู. ๕๕๔; นี. ๑๒๒๙].
จ, ชานํ ธาตฺวนฺตานํ ก, คา โหนฺติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร.
วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, วากฺกํ, วาจฺจํ, วาเจยฺยํ วา.
ภช-เสวายํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, ภคฺคํ, ภฺุชิตพฺพนฺติ โภคฺยํ, โภคฺคํ, ยฺุชิตพฺพนฺติ โยคฺยํ, โยคฺคํ.
๗๘๐. วทาทีหิ โย [ก. ๕๔๑; รู. ๕๕๒; นี. ๑๑๒๖].
วทาทีหิ ภาว, กมฺเมสุ พหุลํ โย โหติ.
ภฺุชิภพฺพนฺติ ¶ โภชฺชํ, ขาทิตพฺพนฺติ ขชฺชํ, วิตุทิตพฺพนฺติ วิตุชฺชํ, ปนุทิตพฺพนฺติ ปนุชฺชํ, ปชฺชิตพฺพนฺติ ปชฺชํ, มชฺชติ เอเตนาติ มชฺชํ.
มุท-หาเส, ปโมทติ เอเตนาติ ปาโมชฺชํ, วทียตีติ วชฺชํ.
วธ-หึสายํ, วธิตพฺพนฺติ วชฺฌํ, วิชฺฌิตพฺพนฺติ วิชฺฌํ, ปุนนฺติ สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ปฺุํ, นาคโม.
วิหฺเต วิหฺํ, วปิยเตติ วปฺปํ, สุปนํ โสปฺปํ, ลภิตพฺพนฺติ ลพฺภํ, คนฺตพฺพนฺติ คมฺมํ, ทมิตุํ อรหตีติ ทมฺมํ, รมิตพฺพนฺติ รมฺมํ, อภิรมฺมํ, นิสามียเต นิสมฺมํ, วิสมียเต วิสมฺมํ, ผุสียเตติ ผสฺโส, อุสฺส อตฺตํ.
สาสิตพฺโพติ สิสฺโส, ‘สาสสฺส สิสา’ติ สิตฺตํ.
คห, คุห, ครห, ทุห, วห, สห.
๗๘๑. คุหาทีหิ ยก [ก. ๕๔๑; รู. ๕๕๒; นี. ๑๑๒๖].
เอเตหิ ภาว, กมฺเมสุ พหุลํ ยก โหติ, หสฺส วิปลฺลาโส.
คเหตพฺพนฺติ คยฺหํ, คุหิตพฺพนฺติ คุยฺหํ.
ครห-นินฺทายํ, ครหิตพฺพนฺติ คารยฺหํ, ทุหิตพฺพนฺติ ทุยฺหํ, วหิตพฺพนฺติ วยฺหํ.
สห-สาหเส, สหิตพฺพนฺติ สยฺหํ, ปสยฺหํ.
๗๘๒. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ คพฺพ ลฺยา [‘…พพฺพเลยฺยา’ (พหูสุ)].
เอเต สทฺทา ยปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ, อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา เตน สห กรสฺส กิจฺจํ, หนสฺส ฆจฺจํ, ภรสฺส ภจฺจํ, คุสฺส คพฺพํ, ลิสฺส ลฺยตฺตํ กตฺวา สิชฺฌนฺติ.
กรียเตติ ¶ กิจฺจํ, กิจฺจยํ วา, หฺเตติ ฆจฺจํ, หจฺจํ วา, ภรียเตติ ภจฺจํ.
คุ-ทพฺเพ, คุยเต คพฺพํ, ปฏิสลฺลียเต ปฏิสลฺยํ.
วิเสสวิธานํ –
ภร-ภรเณ, ภริตพฺพนฺติ ภาริยํ, หริตพฺพนฺติ หาริยํ, ภาเชตพฺพนฺติ ภาชิยํ, ภาเชยฺยํ, อุปาสิตพฺพนฺติ อุปาสิยํ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิจฺเฉยฺยํ, อธิคนฺตพฺพนฺติ อธิคเมยฺยํ อิจฺจาทิ.
รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺเธยฺยํ, ฉินฺทิตพฺพนฺติ ฉินฺเทยฺยํ, เฉชฺชํ อิจฺจาทิ.
ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺเพยฺยํ, ทิพฺพํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺเฌยฺยํ, โพเธยฺยํ, โพชฺฌํ อิจฺจาทิ.
โสตพฺพนฺติ สุเณยฺยํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปุเณยฺยํ, สกฺกุณิตพฺพนฺติ สกฺกุเณยฺยํ, น สกฺกุเณยฺยํ อสกฺกุเณยฺยํ อิจฺจาทิ.
ตนิตพฺพนฺติ ตาเนยฺยํ, ตฺํ, กาตพฺพนฺติ การิยํ, กยฺยํ.
โจเรตพฺพนฺติ โจเรยฺยํ, เถนียเต เถยฺยํ, นสฺส ปรรูปตฺตํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺเตยฺยํ, น จินฺเตยฺยํ อจินฺเตยฺยํ, อจินฺติยํ, มนฺเตยฺยํ, มนฺติยํ, เวทิยํ, เวเทยฺยํ อิจฺจาทิ.
ติติกฺเขยฺยํ, วีมํเสยฺยํ อิจฺจาทิ จ โยเชตพฺพานิ.
อิติ ณฺยาทิปจฺจยราสิ.
ออาทิปจฺจยราสิ
อถ อ, อณ, ฆก, ฆณปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.
๗๘๓. ภาวการเกสฺวฆณฆก [‘ภาวการเกสฺวฆณฆกา’ (พหูสุ)].
ภาเว ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา ปรํ อ, ฆณ, ฆกปจฺจยา โหนฺติ กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา.
กมฺมุปปทมฺหา ¶ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ เอว กฺวจิ อณ โหติ.
อ, อณ, ฆก, ฆณ.
อมฺหิ ตาว –
อคฺคํ ชานาตีติ อคฺคฺโ, วํสํ ชานาตีติ วํสฺโ, มคฺเค ติฏฺตีติ มคฺคฏฺโ-ปุริโส, มคฺคฏฺา-อิตฺถี, มคฺคฏฺํ-าณํ. เอวํ ผลฏฺโ, ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, ภูมฏฺโ.
โค วุจฺจติ าณํ สทฺโท จ, ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ, ปริโต ภยํ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, อนฺนํ เทตีติ อนฺนโท. เอวํ วตฺถโท, วณฺณโท, ยานโท, สุขโท, ทีปโท, จกฺขุโท, ทายํ อาททาตีติ ทายาโท, ปารํ คนฺตุํ เทตีติ ปารโท-รโส.
อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, ทฺวิตฺตํ ปุพฺพสฺส รสฺโส จ.
ปุรินฺทโท, มหาวุตฺตินา ปุรสทฺเท อสฺส อิตฺตํ พินฺทาคโม จ.
สพฺพํ ททาตีติ สพฺพทโท, สจฺจํ สนฺเธตีติ สจฺจสนฺโธ, ชนํ สนฺเธตีติ ชนสนฺโธ.
กกุ วุจฺจติ คุณราสิ, กกุํ สนฺเธตีติ กกุสนฺโธ, คาโวปาติ รกฺขตีติ โคโป-ปุริโส, โคปสฺส ภริยา โคปี.
กสฺสํ วุจฺจติ เขตฺตํ, กสฺสํ ปาติ รกฺขตีติ กสฺสโป.
ภู วุจฺจติ ปถวี, ภุํ ปาติ รกฺขตีติ ภูโป. เอวํ ภูมิโป.
ปาเทน มูเลน ปถวีรสํ อาโปรสฺจ ปิวตีติ ปาทโป, สุฏฺุ ภาติ ทิพฺพตีติ สุโภ, น มมายตีติ อมโม, ทฺเว อนตฺเถ ลาติ คณฺหาตีติ พาโล, พหุํ ลาติ คณฺหาตีติ พหุโล, ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, อาทีนํ
ทุกฺขํ ¶ วาติ พนฺธตีติอาทีนโว, อณฺณํ อุทกราสึ วาติ พนฺธตีติ อณฺณโว อิจฺจาทิ.
อณมฺหิ –
ณาปิวชฺชิเต ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อาทนฺตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต ยุก โหติ, ยาคโมติ อตฺโถ.
าตพฺโพ พุชฺฌิตพฺโพติ าโย-ยุตฺติ, ายติ อมตํ ปทํ เอเตนาติ าโย-อริยมคฺโค, ปฏิจฺจ ติฏฺตีติ ปติฏฺาโย, ทาตพฺโพติ ทาโย-อามิสทาโย, ธมฺมทาโย, ขีรํ ปิวตีติ ขีรปาโย, ธฺํ มินาตีติ ธฺมาโย, วาติ คจฺฉตีติ วาโย อิจฺจาทิ.
อิวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –
เอติ ปวตฺตตีติ อาโย, สเมตีติ สมโย, เวติ วินสฺสตีติ วโย-มนฺทาทิ, วิคมนํ วินสฺสนํ วโย-ภงฺโค, อุทยนํ อุทโย, สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ ผลํ เอเตนาติ วา สมุทโย, อติจฺจ อยนํ ปวตฺตนํ อจฺจโย, ปฏิจฺจ ผลํ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, กิณนํ กโย, วิกฺกิณนํ วิกฺกโย, ขียนํ ขโย, ขียนฺติ เอตฺถาติ วา ขโย, ราคสฺส ขโย ราคกฺขโย, จยนํ จโย, อาจโย, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุปจโย, ธมฺมํ วิจินนฺติ เอเตนาติ ธมฺมวิจโย, ชยนํ ชโย, วิชโย, ปราชโย, นิยฺยติ เอเตนาติ นโย-วิธิ, วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโย, สุเขน เนตพฺโพ าตพฺโพติ สุนโย, ทุกฺเขน เนตพฺโพ าตพฺโพติ ทุนฺนโย, ปาตพฺโพติ ปโย-ชลํ ขีรฺจ.
ริ-กมฺปเน, นิจฺจํ รยนฺติ ผนฺทนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตา สตฺตา เอตฺถาติ นิรโย, อลฺลียนํ อาลโย, นิลิยนํ นิลโย, สยนํ สโย, ภุโส เสนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, อชฺฌาสโย, วิเสเสน ¶ เสนฺติ เอตฺถาติ วิสโย, นิสฺสาย นํ เสติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ นิสฺสโย, อุปนิสฺสโย, อนุเสตีติ อนุสโย อิจฺจาทิ.
อณมฺหิ –
อยนํ วฑฺฒนํ อาโย, อายมฺหา อเปโต อปาโย, อาเยน อุเปโต อุปาโย, สมุเทติ เอตฺถาติ สมุทาโย, สมเวติ เอตฺถาติ สมวาโย, ปริยาโย, วิปริยาโย, เนตพฺโพติ นาโย [าโย?], นียติ เอเตนาติ วา นาโย, ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสาโย อิจฺจาทิ.
อุวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –
จวนํ จโว, ชวนํ ชโว, อภิตฺถวนํ อภิตฺถโว, ภุสํ ทวติ หึสตีติ อุปทฺทโว, สนฺธวนํ สนฺธโว, มิตฺตภาเวน สนฺธโว มิตฺตสนฺธโว, ภวตีติ ภาโว, วิภวนํ วิภโว, สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวติ เอตสฺมาติ วา สมฺภโว, อธิภวนํ อธิภโว, อภิภโว, ปริภโว, ปราภวนํ วินสฺสนํ ปราภโว, รวตีติ รโว-สทฺโท, ลุนนํ ลโว, ปสวตีติ ปสฺสาโว, อาสวตีติ อาสโว, ปฏิมุขํ สวนํ ปฏิสฺสโว อิจฺจาทิ.
อณมฺหิ –
ภวนํ ภาโว, ภวนฺติ สทฺท, พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว, สาลึ ลุนาตีติ สาลิลาโว, กุจฺฉิเตน สวติ สนฺทตีติ กสาโว อิจฺจาทิ.
เอทนฺเตสุ อณมฺหิ –
มหาวุตฺตินา เอสฺส อายตฺตํ, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌาโย, วชฺชาวชฺชํ อุเปจฺจ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย-เถโร, อุปชฺฌายินีเถรี.
เท-ปาลเน ¶ , อตฺตนิ นิลีนํ ทยติ รกฺขตีติ ทาโย, มิคทาโย, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโย.
วฺเห-อวฺหาเน, วฺหียตีติ วฺหโย-นามํ, รสฺสตฺตํ, อาปุพฺโพ อวฺหโย อิจฺจาทิ.
อเนกพฺยฺชเนสุ อมฺหิ ตาว –
กมนํ กโม, ปกฺกโม, อภิกฺกโม, ปฏิกฺกโม, จงฺกมติ เอตฺถาติ จงฺกโม, หิตํ กโรตีติ หิตกฺกโร, ทุกฺเขน กาตพฺโพติ ทุกฺกโร-อตฺโถ, ทุกฺกรา-ปฏิปทา, ทุกฺกรํ-กมฺมํ, สุเขน กาตพฺโพติ สุกโร, อีสํ กาตพฺโพติ อีสกฺกโร, ทีปํ กโรตีติ ทีปงฺกโร, อลุตฺตสมาโส.
อาคจฺฉตีติ อาคโม, อาคมนํ วา อาคโม, สงฺคมนํ สงฺคโม, สมาคโม, ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, สงฺคณฺหนํ สงฺคโห, สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สงฺคโห, อนุคฺคโห, ปฏิคฺคโห, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, กาเม อวจรตีติ กามาวจโร, อุรํ ฉาเทตีติ อุรจฺฉโท, ชิรติ เอเตนาติ ชโร, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, อลุตฺตสมาโส.
รเถ อตฺถรตีติ รถตฺถโร, อสฺสตฺถโร, อรึ ทเมตีติ อรินฺทโม, ภคํ ทรติ ภินฺทตีติ ภคนฺทโร, ยุคํ รวิ’นฺทุทฺวยํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, ปชฺชเตติ ปทํ, สิกฺขา เอว ปทํ สิกฺขาปทํ, สุเขน ภริตพฺโพติ สุภโร, ทุกฺเขน ภริตพฺโพติ ทุพฺภโร, น มรตีติ อมโร-เทโว, นิยมนํ นิยโม, สํยมนํ สํยโม, สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, สุเขน ลพฺภตีติ สุลโภ, ทุกฺเขน ลพฺภตีติ ทุลฺลโภ, สํวริตพฺโพติ สํวโร, วุจฺจตีติ วโจ, สุพฺพโจ, ทุพฺพโจ, วารึ วหตีติ ¶ วาริวโห, สรติ คจฺฉตีติ สโร, มนํ หรตีติ มโนหโร อิจฺจาทิ.
อณมฺหิ –
กมุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กาเมตีติ กาโม, กามียตีติ วา กาโม, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, กรณํ กาโร, ปกาโร, อากาโร, วิกาโร, อุปกาโร, อปกาโร, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, มาลกาโร, สงฺขรณํ สงฺขาโร, สงฺขรียตีติ วา สงฺขาโร, สงฺขโรตีติ วา สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปุรกฺขาโร, คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ กามา เอตฺถาติ คาโม, คณฺหาตีติ คาโห, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคาโห, รสฺมึ คณฺหาตีติ รสฺมิคาโห, วิจรณํ วิจาโร, อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร, คามํ อุเปจฺจ จรตีติ คามูปจาโร, ชิรติ หิรี ภิชฺชติ เอเตนาติ ชาโร, กิจฺเฉน ตริตพฺโพติ กนฺตาโร, มหาวุตฺตินา กิจฺฉสฺส กตฺตํ, พินฺทาคโม, วาฬกนฺตาโร, ยกฺขกนฺตาโร, อตฺถรณํ อตฺถาโร, กถินสฺส อตฺถาโร กถินตฺถาโร, ทรติ ภินฺทติ กุลวิภาคํ คจฺฉติ เอเตน ชเนนาติ ทาโร, กุํ ปถวึ ทาเรตีติ กุทาโร, รสฺส โล, กุทาโล.
ภุโส กฺริยํ ธาเรตีติ อาธาโร, ปตฺตาธาโร, ปฏิสนฺธารณํ ปฏิสนฺธาโร, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ภริตพฺโพ วหิตพฺโพติ ภาโร, สมฺภรียติ สนฺนิจียตีติ สมฺภาโร, โพธิสมฺภาโร, ทพฺพสมฺภาโร, มาเรตีติ มาโร, กิเลสมาโร, ขนฺธมาโร, มจฺจุมาโร, นิยาเมตีติ นิยาโม, ธมฺมนิยาโม, กมฺมนิยาโม, อารูหตีติ อาโรโห, รุกฺขํ อารูหตีติ รุกฺขาโรโห, หตฺถาโรโห, อสฺสาโรโห, รถาโรโห, ลพฺภตีติ ลาโภ, ปฏิลาโภ, นิวรณํ นิวาโร, ปริวาเรตีติ ปริวาโร, วหตีติ วาโห, อาวาโห, วิวาโห, สรติ อทฺธานํ ปวตฺตตีติ ¶ สาโร, วิรูเปน ปฏิสรณํ ปุนปฺปุนํ จินฺตนํ วิปฺปฏิสาโร, ปหรณํ ปหาโร, อาหาโร, นีหาโร, วิหาโร, อภิหาโร, ปริหาโร.
๗๘๖. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ [ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕].
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร หนสฺส ฆาโต โหติ.
หนนํ ฆาโต, วิหฺนํ วิฆาโต, อุปหนนํ อุปฆาโต, ปฏิหนนํ ปฏิฆาโต.
ฆกปจฺจเย วุทฺธิ นตฺถิ, ‘มนานํ นิคฺคหีต’นฺติ ธาตฺวานุพนฺธสฺสปิ นสฺส นิคฺคหีตํ วคฺคนฺโต จ, ‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’ติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ธาตฺวนฺตานฺจ, ชานํ ก, คา โหนฺติ, นิปจฺจตีติ นิปโก.
ภนฺช-ภิชฺชเน วิภาเค จ, ภฺชนํ ภงฺโค, วิภชฺชนํ วิภงฺโค, วิภชียนฺติ ธมฺมา เอตฺถ, เอเตนาติ วา วิภงฺโค, ขนฺธวิภงฺโค, ธาตุวิภงฺโค.
รนฺช-ราเค, รฺชนํ รงฺโค, รฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รงฺโค.
สนฺช-สงฺเค, สฺชนํ สงฺโค, ปสชฺชนํ ลคฺคนํ ปสงฺโค, อาสชฺชตีติ อาสงฺโค, อุตฺตริ อาสงฺโค อุตฺตราสงฺโค.
สช-สชฺชเน, อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, คสฺส ทฺวิตฺตํ.
นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, ปฏินิสฺสคฺโค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสคฺโค, สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ สํสคฺโค, ยุชฺชติ เอตฺถาติ ยุคํ, กลิยุคํ, สกฏยุคํ, ปิตามหยุคํ, นิตุทนํ นิตุโท, ปนุทนํ ปนุโท, อุทฺธํ ภิชฺชตีติ อุพฺภิโท, โกวิทตีติ โกวิโท, ปกาเรน กุชฺฌตีติ ปกุโธ, พุชฺฌตีติ พุโธ-ปณฺฑิโต, มุยฺหตีติ โมมูโห, โลลุปฺปตีติ โลลุปฺโป, อาทิทฺวิตฺตํ โอตฺตฺจ อิจฺจาทิ.
ฆณปจฺจเย-ปจนํ ¶ ปาโก, ปจฺจตีติ วา ปาโก, วิปาโก, วิวิจฺจนํ วิเวโก, สิฺจนํ เสโก, อภิเสโก, โสจนํ โสโก, จชนํ จาโค, ภชนํ ภาโค, ภฺุชนํ โภโค, สห โภโค สมฺโภโค, ปริโภโค, อาภุชนํ อาโภโค, โอภุชนํ โอโภโค.
ยช-ปูชายํ, ยชนํ ยาโค, อามิสยาโค, ธมฺมยาโค, ยุชฺชนํ โยโค, ปโยโค, อาโยโค, วิโยโค, อนุโยโค, อุปยุชฺชิตพฺโพติ อุปโยโค, ลุชฺชตีติ โลโก, มหาวุตฺตินา คสฺส กตฺตํ, กามโลโก, รูปโลโก, สํวิชฺชนํ สํเวโค อิจฺจาทิ.
๗๘๗. อนฆณสฺวาปรีหิ โฬ [ก. ๖๑๔; รู. ๕๘๑; นี. ๑๒๑๙].
อา, ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหติ อน, ฆณปจฺจเยสุ.
ปริทยฺหนํ ปริฬาโห, ‘ทหสฺส ทสฺส โฑ’ติ วิกปฺเปน ฑาเทโส, ทยฺหนํ ฑาโห, ทาโห วา.
อิติ ออาทิปจฺจยราสิ.
อนปจฺจยราสิ
อถ อนปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.
ภาเว จ ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา อนปจฺจโย โหติ, อาทนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, อโลเป ยาคโม.
อกฺขายเต อกฺขานํ, อกฺขายติ เอเตนาติ วา อกฺขานํ, ธมฺมสฺส อกฺขานนฺติ ธมฺมกฺขานํ, ปฏิสงฺขายติ ปชานาติ เอเตนาติ ปฏิสงฺขานํ ¶ , สห คายนํ สงฺคายนํ, สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺคายนํ, ายเต าณํ, ชานาตีติ วา าณํ, ชานนฺติ เอเตนาติ วา าณํ, ปฺายตีติ ปฺาณํ, วิชานาตีติ วิฺาณํ, สฺาณํ, นสฺส ณตฺตํ.
การิเต-าปนํ, ปฺาปนํ, วิฺาปนํ, สฺาปนํ.
ชานนํ, ปชานนํ, วิชานนํ, สฺชานนํ, ปุพฺพสฺสรโลโป, ียเต านํ, ติฏฺติ เอตฺถาติ วา านํ.
การิเต-าปนํ, ปติฏฺาปนํ.
ตายติ รกฺขตีติ ตาณํ, ปริตฺตาณํ, นสฺส ณตฺตํ.
อวตฺถายติ เอตฺถาติ อวตฺถานํ, ทียเต ทานํ, ทิยฺยติ เอเตนาติ วา ทานํ, สมฺมา ปทียติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ อาททาติ เอตสฺมาติ อปาทานํ.
การิเต-ทาปนํ, สมาทปนํ.
ปทหียเต ปธานํ, ปทหนฺติ เอเตนาติ วา ปธานํ, อาธานํ, วิธานํ, นิธานํ, สนฺนิธานํ.
การิเต-สนฺนิธาปนํ.
ปานํ, ปฏิภานํ, มาณํ, ปมาณํ, อุปมาณํ, ปริมาณํ, นสฺส ณตฺตํ.
ยายติ เอเตนาติ ยานํ, อุยฺยานํ, นิยฺยานํ, วายนฺติ ภวาภวํ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ วานํ, นตฺถิ วานํ เอตฺถาติ นิพฺพานํ, นิพฺพายนฺติ เอตฺถาติ วา นิพฺพานํ.
การิเต-นิพฺพาปนํ.
อวสานํ, โอสานํ, ปริโยสานํ, ปหานํ, ปริหานํ.
การิเต-หาปนํ, ปริหาปนํ.
อิวณฺเณสุ-อยนํ ¶ วิกฺกยนํ, วิกฺกิณนํ, ขยนํ, ขิยนํ, ขิยฺยนํ, อิย, อิยฺยาเทโส, จยนํ, จินนํ, อาจินนํ, วิจินนํ, ชยนํ, วิชยนํ, ลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ, นสฺส ณตฺตํ.
ปฏิสลฺลียนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสลฺลานํ, อิสฺส อาตฺตํ. เสติ เอตฺถาติ เสนํ, สยนํ.
การิเต-สยาปนํ อิจฺจาทิ.
อุวณฺเณสุ-จวนํ, ชวนํ, อภิตฺถวนํ, ธุนนํ, วิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนํ, ภวนํ, อภิภวนํ, ลวนํ, ลุนนํ, สวนํ, ปสวนํ อิจฺจาทิ.
เอทนฺเตสุ-อชฺเฌนํ, อชฺฌายนํ, อปจายนํ, ฌายเต ฌานํ, ฌายติ เอเตนาติ วา ฌานํ, ปมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, อภิชฺฌานํ, สาลิลายนํ, จีวรวายนํ, คิลายตีติ คิลาโน อิจฺจาทิ.
‘รา นสฺส โณ’ติ สุตฺเตน รการมฺหา ปรสฺส นสฺส โณ, การณํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ, สงฺขรณํ, อภิสงฺขรณํ.
การิเต-การาปนํ.
อากิรณํ, วิกฺกิรณํ, จรณํ, ชิรณํ, ตรณํ, กงฺขาวิตรณํ, อตฺถรณํ, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ เอตฺถ มตสรีรนฺติ อาฬหนํสุสานํ, ทสฺส โฬ.
ปสฺสียเต ปสฺสนํ, ทสฺสนํ, สุฏฺุ ปสฺสตีติ สุทสฺสโนราชา, สุฏฺุ ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสนํ-เทวนครํ, สนฺทสฺสนํ, นิทสฺสนํ, ธารณํ, อุทฺธารณํ, นิทฺธารณํ, อาทิทีโฆ.
ปูรณํ, ปริปูรณํ, ผรณํ, วิปฺผรณํ.
การิเต-มารณํ.
นิวารณํ, สรณํ, นิสฺสรณํ, หรณํ, อาหรณํ, นีหรณํ อิจฺจาทิ.
สามฺวิธานตฺตา ¶ สทฺทตฺถ, กุชฺฌนตฺถ, จลนตฺถธาตูหิ รุจ, ชุต, วฑฺฒาทิธาตูหิ จ ตสฺสีลาทีสุ อโน โหติ, โฆสติ สีเลนาติ โฆสโน, โฆสติ ธมฺเมนาติ โฆสโน, โฆสติ สาธุกาเรนาติ โฆสโน, โกธโน, ทูสโน, ปทูสโน, โกปโน, จลโน, ผนฺทโน, กมฺปโน, มณฺฑโน, ภูสโน, วิภูสโน, โรจโน, วิโรจโน, เวโรจโน, โชตโน, อุชฺโชตโน, วฑฺฒโน, กโรติ สีเลนาติ กรโณ. ราโค นิมิตฺตกรโณ, โทโส นิมิตฺตกรโณ, โมโห นิมิตฺตกรโณ [สํ. นิ. ๔.๓๔๙] อิจฺจาทิ.
กรมฺหา กตฺตริ ณานุพนฺโธ อโน โหติ.
กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ.
วีหิสฺมึ กาเล จ วตฺตพฺเพ หาธาตุมฺหา กตฺตริ ณานุพนฺโธ อโน โหติ.
หาเปตีติ หายโน, วีหิวิเสโส วสฺสฺจ. ‘‘กฺุชรํ สฏฺิหายน’’นฺติ เอตฺถ วสฺสํ หายนนฺติ วุจฺจติ.
อิติ อนปจฺจยราสิ.
อกปจฺจยราสิ
อถ อกปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.
๗๙๑. อาสีสายมโก [‘อาสึสามโก’ (พหูสุ)].
อาสีสา วุจฺจติ ปตฺถนา, อาสีสายํ คมฺยมานายํ อโก โหติ กตฺตริ.
ชีวตูติ ¶ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโก. ‘‘ชินพุทฺธิ, ธนภูติ, ภูโต, ธมฺมทินฺโน, วฑฺฒมาโน’’ติ เอเต สทฺทา อฺถา สิชฺฌนฺติ, ชิโน อิมํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธนํ เอตสฺส ภวติ วฑฺฒตีติ ธนภูติ, ภวติ วฑฺฒตีติ ภูโต, ธมฺเมน ทินฺโน ธมฺมทินฺโน, ยถา เทวทตฺโต, พฺรหฺมทตฺโต, วฑฺฒตีติ วฑฺฒมาโนติ.
‘กตฺตริ ลฺตุณกา’ติ ณโก, โส จ สามฺวิธานตฺตา อรเห สตฺติยํ สีเล ธมฺเม สาธุกาเร จ สิชฺฌติ, อกฺขายตีติ อกฺขายโก, ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโม, อกฺขาตุํ อรหติ, สกฺโกติ, อกฺขานมสฺส สีลํ, ธมฺโม, อกฺขานํ สกฺกจฺจํ กโรตีติ อตฺโถ. กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ, ปุพฺเพปิ อกฺขาสิ, อชฺชปิ อกฺขาติ, ปจฺฉาปิ อกฺขายิสฺสตีติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุ สามฺวิธีสุ ยถารหํ เวทิตพฺโพ.
อิตฺถิยํ-‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน อกสฺส อสฺส อิตฺตํ, อกฺขายิกา-อิตฺถี, อกฺขายกํ-กุลํ, สงฺคายโก, ชานาตีติ ชานโก.
วิกรณปจฺจยโต ปรํ นาคเม สติ วิกรณสฺส รสฺโส, ชานนโก, อาชานนโก, วิชานนโก, สฺชานนโก.
การิเต-าเปตีติ าปโก, วิฺาปโก, สฺาปโก.
นาคเม-าปนโก, วิฺาปนโก, สฺาปนโก, อธิฏฺาตีติ อธิฏฺายโก, อธิฏฺาเปตีติ อธิฏฺาปโก, เทตีติ ทายโก, ทาเปตีติ ทาปโก.
ณาปิมฺหิ ยาคโม นตฺถิ, สมาทเปตีติ สมาทปโก, อุภยตฺถ รสฺโส. วิเธตีติ วิธายโก, ปชหตีติ ปชหายโก, อวหิยฺยตีติ โอหิยโก, อาสฺส อิตฺตํ อิจฺจาทิ.
อิวณฺเณสุ-อชฺเฌตีติ ¶ อชฺฌายโก, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌายโก, กิณาตีติ กายโก, กิณาเปตีติ กายาปโก, อาจินาตีติ อาจินโก, วิจินโก, ปราชยตีติ ปาราชิโก, อโลโป, ปุคฺคโล, ปราเชตีติ ปาราชิโก, อโลโป การิตโลโป จ, ธมฺโม, ภายาเปตีติ ภยานโก, นาคโม อาทิรสฺโส จ.
ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสายโก, สยาเปตีติ สยาปโก, ปาเหตีติ ปหิณโก อิจฺจาทิ.
อุวณฺเณสุ-ปุนาติ โสเธตีติ ปาวโก-อคฺคิ, ภวตีติ ภาวโก, วิภาเวตีติ วิภาวโก, ลุนาตีติ ลาวโก, สุณาตีติ สาวโก-ปุริโส, สาวิกา-อิตฺถี, ชุโหตีติ หาวโก อิจฺจาทิ.
อป-ปาปุณเน, ปาเปตีติ ปาปโก, สมฺปาเปตีติ สมฺปาปโก, อุปาสตีติ อุปาสโก-ปุริโส, อุปาสิกา-อิตฺถี, อุปาสกํ-กุลํ, กโรตีติ การโก, การิกา, การกํ, อุปการโก, กาเรตีติ การาปโก, สงฺขโรตีติ สงฺขารโก, อภิสงฺขารโก, ขิปตีติ ขิปโก, อุกฺขิปโก, นิกฺขิปโก, เขปโก, อุกฺเขปโก, นิกฺเขปโก, นาคเมขิปนโก.
คณฺหาตีติ คาหโก, คณฺหาเปตีติ คาหาปโก. เอวํ โคปโก, ปาทมูเล จรตีติ ปาทจารโก, ปุปฺผํ โอจินายตีติ โอจินายโก, เอทนฺโต ธาตุ.
ฉินฺทตีติ เฉทโก, ฉินฺทโก, เฉทาเปตีติ เฉทาปโก, ฉินฺทาปโก, ชเนตีติ ชนโก-ปุริโส, ชนิกามาตา, ชนกํ-กมฺมํ, การิตโลโป.
ฌาป-ทาเห, ฌาเปตีติ ฌาปโก.
ป-ปฺาปเน, ปฺเปตีติ ปฺาปโก.
าป-าเน, ปติฏฺาเปตีติ ปติฏฺาปโก.
ณาป-เปสเน ¶ , อาณาเปตีติ อาณาปโก, ตุทตีติ ตุทโก, สนฺตุสฺสตีติ สนฺตุสฺสโก, วิเสเสน ปสฺสตีติ วิปสฺสโก, สนฺทสฺเสตีติ สนฺทสฺสโก, ทูเสตีติ ทูสโก, อาทิทีโฆ.
ปจตีติ ปาจโก, ปาเจตีติ ปาจาปโก, อาปาเทตีติ อาปาทโก, นิปฺผาทโก, สมฺปาทโก, ปฏิปชฺชโก, ปฏิปาทโก, ปูเรตีติ ปูรโก, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ.
ผุสตีติ ผุสโก, ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิ.
ภาเชตีติ ภาชโก, ภินฺทตีติ ภินฺทโก, เภทโก, การเภทโก, ภฺุชตีติ ภฺุชโก, โภชโก, คามโภชโก, พุชฺฌตีติ พุชฺฌโก, โพธโก, มรตีติ มิยฺยโก, มาเรตีติ มารโก, มฺุจตีติ มฺุจโก, โมจโก, ยาจตีติ ยาจโก, ยชตีติ ยาชโก, ยฺุชตีติ ยฺุชโก, อนุยฺุชโก, โยชโก, ปโยชโก, ยุชฺฌตีติ ยุชฺฌโก, โยธโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, อวโรธโก, วจตีติ วาจโก, โอวทตีติ โอวาทโก, โอวชฺชโก, วีณํ วาเทตีติ วีณาวาทโก, เภริวาทโก, ครุํ อภิวาเทตีติ อภิวาทโก, วิทติชานาตีติ เวทโก, วินฺทติ ปฏิลภตีติ วินฺทโก, อนุวิชฺชติ วิจาเรตีติ อนุวิชฺชโก, ปฏิสํเวเทตีติ ปฏิสํเวทโก, วิชฺฌตีติ เวธโก, อฏฺึ วิชฺฌตีติ อฏฺิเวธโก, ปตฺตํ วิชฺฌตีติ ปตฺตเวธโก.
พหุลาธิการา กมฺเมปิ ทิสฺสติ, อนฺตเร วาสียติ นิวาสียตีติ อนฺตรวาสโก, ปสีทตีติ ปสีทโก, ปสาทโก วา, ทีปปฺปสาทโก, อุทกปฺปสาทโก, สิพฺพตีติ สิพฺพโก, เสวตีติ เสวโก, หนตีติ ฆาตโก, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, หนสฺส ฆาโต. หรตีติ หารโก.
กมฺเม ¶ – ‘‘ปาเทหิ ปหรียตีติ ปาทปหารโก’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. ติติกฺขตีติ ติติกฺขโก, ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, วีมํสตีติ วีมํสโก, พุภุกฺขตีติ พุภุกฺขโก, ปพฺพตายตีติ ปพฺพตายโก อิจฺจาทิ.
อิติ อกปจฺจยราสิ.
อิวณฺณนฺตรูปราสิ
อถ อิวณฺณนฺตรูปานิ วุจฺจนฺเต.
๗๙๒. ทาธาตฺวิ [ก. ๕๕๑; รู. ๕๙๘; นี. ๑๑๓๘].
ทา, ธาหิ ภาวการเกสุ อิปจฺจโย โหติ.
ปมํ จิตฺเตน อาทียตีติอาทิ, ตณฺหาทิฏฺีหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, ขนฺธุปาทิ, กิเลสุปาทิ, วิธานํ วิธิ, วิธิยฺยติ เอเตนาติ วิธิ, นิธิยฺยตีติ นิธิ, สนฺธิยเต สนฺธิ, อภิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิ, สนฺนิทหนํ สนฺนิธิ, สมาธานํ สมาธิ, สมาทหนฺติ เอเตนาติ สมาธิ, ปณิทหนํ ปณิธิ, โอธิ, อวธิ, อุปนิธิ, ปฏินิธิ, อุทกํ ทหติ ติฏฺติ เอตฺถาติ อุทธิ, มหนฺโต อุทธิ มโหทธิ, วาลานิ ทหนฺติ ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ วาลธิ.
๗๙๓. อิกิตี สรูเป [ก. ๖๖๙; รู. ๖๗๙; นี. ๑๓๑๕].
ธาตูนํ สุติสงฺขาเต สรูเป วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ปรํ อิ, กิ, ติปจฺจยา โหนฺติ.
อวณฺณุปนฺเตหิ อิ, คมิ, ปจิ อิจฺจาทิ.
อุวณฺณุปนฺเตหิ กิ, พุธิ, รุธิ อิจฺจาทิ.
เกหิจิติ, กโรติสฺส, อตฺถิสฺส อิจฺจาทิ.
๗๙๔. สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ณี [ก. ๕๓๒, ๖๓๖; รู. ๕๙๐, ๖๕๙; นี. ๑๑๑๔, ๑๒๔๕].
สีลํ ¶ วุจฺจติ ปกติจริยา, อภิกฺขณเมว อภิกฺขฺํ, ปุนปฺปุนกฺริยา, อายตึ อวสฺสํภาวี อวสฺสกํ นาม, สีลคฺคหเณน ธมฺม, สาธุการาปิ สงฺคยฺหนฺติ, เอเตสุ สีลาทีสุ กฺริยาวิเสเสสุ คมฺยมาเนสุ กตฺตริ ณี โหติ. อาทนฺเตสุ ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโม.
อกฺขายตีติ อกฺขายี, อกฺขายนสีโล, อกฺขายนธมฺโม, อกฺขาเน สกฺกจฺจการิตา ยุตฺโตติ อตฺโถ. กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ สามฺวิธานตฺตา.
อวสฺสกํ ปน อนาคตเมว, ธมฺมกฺขายี-ปุริโส, ธมฺมกฺขายินี-อิตฺถี, ธมฺมกฺขายิ-กุลํ, คีตํ อภิณฺหํ คายตีติ คีตคายี, กปฺปํ อวสฺสํ าสฺสตีติ กปฺปฏฺายี, สํวฏฺฏมานํ อสงฺขฺเยยฺยํ าสฺสตีติ สํวฏฺฏฏฺายี. เอวํ วิวฏฺฏฏฺายี.
อทินฺนํ อาททาติ สีเลนาติ อทินฺนาทายี. ตถา ทินฺนเมว อาททาตีติ ทินฺนาทายี, อนฺนํ ททาติ สีเลนาติ อนฺนทายี.
ทา-สุปฺปเน. นิทฺทายนสีโล นิทฺทายี, มชฺชํ ปิวนสีโล มชฺชปายี, มชฺชํ อภิณฺหํ ปิวตีติ มชฺชปายี, สีฆํ ยายนสีโล สีฆยายี, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ สสงฺขารปรินิพฺพายี. ตถา อสงฺขารปรินิพฺพายี, อายุกปฺปสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, อายุกปฺปปริโยสานํ อุปหจฺจ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายี อิจฺจาทิ.
อิวณฺเณสุ-มนฺตํ นิจฺจกาลํ อชฺฌายตีติ มนฺตชฺฌายี, ธมฺมชฺฌายี, ธฺํ นิจฺจกาลํ วิกฺกิณาตีติ ธฺวิกฺกายี, ภายนสีโล ภายี, ภูมิยํ สยนสีโล, ภูมิยํ วา นิจฺจกาลํ สยตีติ ¶ ภูมิสายี, กณฺฏเก อปสฺสยนสีโล กณฺฏกาปสฺสยี อิจฺจาทิ.
เอทนฺตาปิ อิธ วตฺตพฺพา, อุทฺธํ วฑฺฒนสีโล อุทายี, วุทฺเธสุ อปจายนสีโล วุทฺธาปจายี. เอวํ เชฏฺาปจายี, ฌายนสีโล, ฌายนธมฺโม, ฌายเน สกฺกจฺจกฺริยายุตฺโตติ ฌายี, นิจฺจกาลํ ฌายตีติ วา ฌายี, ปชฺฌายี, อุชฺฌายี, นิชฺฌายี, อภิชฺฌายี, ภายนสีโล ภายี, ติณํ อภิณฺหํ ลายตีติ ติณลายี, ตนฺตํ นิจฺจกาลํ วายตีติ ตนฺตวายี, ปลายนสีโล ปลายี, น ปลายี อปลายี อิจฺจาทิ.
อุวณฺเณสุ-ยถาภูตํ อตฺถํ วิภาวนสีโล วิภาวีปุริโส, วิภาวินี-อิตฺถี, อายตึ อวสฺสํ ภวิสฺสตีติ ภาวี, สาลึ ลุนาติ สีเลนาติ สาลิลาวี อิจฺจาทิ.
พฺยาปนสีโล พฺยาปี, กาเมติ อิจฺฉติ สีเลนาติ กามี, ธมฺมกามี, อตฺถกามี, กรณสีโล การี, ปาปการี, ปฺุการี.
อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาคามี. รสฺสตฺเต-อาคมินีรตฺติ, อาคมินี-ปุณฺณมาสี, อาจยํ วฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อาจยคามี, อปจยํ วิวฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อปจยคามี, สกึ อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ สกทาคามี. ตถา น อาคมิสฺสตีติ อนาคามี.
อาธานํ วุจฺจติ ทฬฺหฏฺิติ, อาธานํ กตฺวา คหณสีโล อาธานคาหี, ทฬฺหคาหี, ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี, พฺรหฺมํ เสฏฺํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี.
อปิเจตฺถ ธมฺโม นาม กุลาจารธมฺโม, ตํ ธมฺมํ จรามีติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา ยาว น วิชหติ, ตาว อวีติกฺกมนฏฺเน ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี นาม. ตถาจรนฺโต จ อนฺตราวีติกฺกมนียวตฺถุสมาโยเค สติ ตํ ธมฺมํ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต ¶ สํวรณฏฺเน ธมฺมํ จรติ ธมฺเมนาติ ธมฺมจารี นาม, ตถาธาเรนฺโต จ ตํ ธมฺมํ อตฺตุกฺกํสน, ปรวมฺภนาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุปกฺกิลิฏฺฺจ อปฺปิจฺฉตาทีหิ สนฺตคุเณหิ สุปริโยทาตฺจ กโรนฺโต ปริโยทาปนฏฺเน ธมฺมํ จรติ สาธุกาเรนาติ ธมฺมจารี นาม.
พฺรหฺมํ วุจฺจติ ตโต เสฏฺตรํ สิกฺขาปทสีลํ, ตมฺปิ คณฺหิตฺวา อวิชหนฺโต อนฺตรา จ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต อนุปกฺกิลิฏฺํ สุปริโยทาตฺจ กโรนฺโต ติวิเธน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นาม, สมาทาน, สมฺปตฺต, สมุจฺเฉทวิรตีนํ วเสน วิโยเชตุํ วฏฺฏติ, โย ปน คณฺหนฺโต ตถา น ธาเรติ, ธาเรนฺโต วา อุปกฺกิลิฏฺํ กโรติ, โส เอกเทเสน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นาม.
โย ปน ติวิเธน อตฺเถน มุตฺโต หุตฺวา กทาจิ ตํ ธมฺมํ จรติ, ตสฺส จรณกฺริยา ตสฺสีลกฺริยา น โหติ, โส ธมฺมจารีติ น วุจฺจติ, เอเตนุปาเยน เสเสสุ ปาป, กลฺยาณภูเตสุ ตสฺสีลปเทสุ อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพ.
พฺรหฺมจารินี-อิตฺถี, วิเสเสน ทสฺสนสีโล วิปสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, ปิยทสฺสี, สุทสฺสี, ทุสฺสนสีโล ทุสฺสีมาโร, ธารณสีโล ธารี, อิณธารี, ฉตฺตธารี, ภุสํ นหนสีโล อุปนาหี, ปรินิฏฺิตปจฺจเยกเทสตฺตา อายตึ อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อุปฺปาที, อุปฺปาทิโน ธมฺมา [ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗].
ภร-ธารเณ, มาลํ นิจฺจกาลํ ภรตีติ มาลภารี, ภาชนสีโล ภาชี, อุณฺหํ ภฺุชนสีโล อุณฺหโภชี, อตฺตานํ มฺติ สีเลนาติ อตฺตมานี, อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานี, ลภนสีโล ลาภี, วจนสีโล วาจี. เอวํ วาที, อตฺถวาที, ธมฺมวาที, ยุตฺตวาที, มุตฺตวาที, วิภชฺชวาที, นิจฺจํ วสตีติ วาสี, คามวาสี, นครวาสี, ภารํ วหนสีโล ภารวาหี ¶ , ธมฺมํ ปฺํ อนุสรติ อนุคจฺฉตีติ ธมฺมานุสารี. เอวํ สทฺธานุสารี, วิรูปํ ปาปปกฺขํ ปฏิมุขํ อภิณฺหํ สรติ จินฺเตตีติ วิปฺปฏิสารี, ปาณํ หนติ สีเลนาติ ปาณฆาตี, หนสฺส ฆาโต.
หริตพฺพํ สพฺพํ หรติ สีเลนาติ หารหารี อิจฺจาทิ.
‘กคา จชาน’นฺติ สุตฺตวิภตฺติยา อฆานุพนฺเธปิ จชานํ กคาเทโส, สมํ วิปาเจตีติ สมเวปากี-อุทรคฺคิ, สมเวปากินี-คหณี, อุปธิ ผลํ วิปจฺจตีติ อุปธิเวปากินี, โสจนสีโล โสกี, โสกินี-ปชา, มุตฺโต หุตฺวา จชนสีโล มุตฺตจาคี, สํวิภาชนสีโล สํวิภาคี, กามสุขํ ภฺุชนสีโล กามโภคี, วิสุํ อวิภตฺตํ โภคํ ภฺุชนสีโล อปฏิวิภตฺตโภคี, ยฺุชนสีโล โยคี อิจฺจาทิ.
๗๙๕. อาวี [ก. ๕๓๒; รู. ๕๙๐; นี. ๑๑๑๔].
อาวี โหติ กตฺตริ.
ภยํ ทสฺสนสีโล ภยทสฺสาวี.
อิติ อิวณฺณนฺตรูปราสิ.
อุวณฺณนฺตรูปราสิ
เอเต สทฺทา มหาวุตฺตินา สีลาทีสุ นิปจฺจนฺเต.
ภนฺช-วินาเส, ปภฺชนสีโล ปภงฺคุ-สงฺขตธมฺโม.
ภี-ภเย, ภายนสีโล ภีรู.
ภา-ทิตฺติยํ, โอภาสนสีโล ภาสุ-ปภา, เชฏฺวจนํ อาทเรน สุณาติ สีเลนาติ อสฺสโว-ปุตฺโต, อสฺสวาภริยา.
๗๙๗. วิทา กู [ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙].
วิทมฺหา ¶ กู โหติ กตฺตริ.
วิทติ สีเลนาติ วิทู, โลกวิทู, ปรจิตฺตวิทู. อิตฺถิยํ ปรจิตฺตวิทุนี.
๗๙๘. วิโต าโต [ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙].
วิปุพฺพา าโต กู โหติ กตฺตริ.
วิชานนสีโล วิฺู.
๗๙๙. กมฺมา [ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙].
กมฺมุปปทา าโต กู โหติ กตฺตริ.
สพฺพํ ชานาติ สีเลนาติ สพฺพฺู, รตฺตฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺู, กาลฺู, สมยฺู.
๗๘๐. คมา รู [ก. ๕๓๔; รู. ๕๙๒; นี. ๑๑๑๘].
กมฺมุปปทา คมมฺหา รู โหติ กตฺตริ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สพฺพธาตฺวนฺตโลโป.
ปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ปารคู, เวทํ วุจฺจติ อคฺคมคฺคาณํ, เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, อทฺธานํ คจฺฉตีติ อทฺธคู.
อิติ อุวณฺณนฺตรูปราสิ.
อิตฺถิลิงฺครูปราสิ
อถ อิตฺถิลิงฺครูปานิ วุจฺจนฺเต.
๘๐๑. อิตฺถิยมณติกยกยา จ [ก. ๕๕๓; รู. ๕๙๙; นี. ๑๑๔๐; ‘…กฺติ…’ (พหูสุ)].
อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ภาวการเกสุ อ, ณ,ติ, ก, ยก, ยปจฺจยา จ อโน จ โหติ.
ก ¶ , อ, ณ, ยก, ย, อนอิจฺเจเตหิ ‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโย.
กมฺหิ ตาว-อตฺตนิ นิสินฺนํ คูหติ สํวรตีติ คุหา, อตฺตานํ วา ปรํ วา ทูเสตีติ ทูสา-ธุตฺติตฺถี.
มุท-หาเส, โมทนํ มุทา, ปมุทา, สุชฺฌติ เอตายาติ สุธา, วสุํ รตนํ ธาเรตีติ วสุธา อิจฺจาทิ.
อมฺหิ-สงฺขายนฺติ เอตายาติ สงฺขา. ตถา สงฺขฺยา, ปชานาตีติ ปฺา, อาชานาตีติ อฺา, สฺชานาตีติ สฺา, สฺชานนฺติ เอตายาติ วา สฺา, สฺชานนํ วา สฺา, อภิชานนํ อภิฺา, ปฏิชานนํ ปฏิฺา, ปริจฺฉิชฺช ชานนํ ปริฺา, ปฏิจฺจ ติฏฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺา.
ถา-าเน, อวธิภาเวน าติ ติฏฺตีติ อวตฺถา, อุปาทียตีติ อุปาทา-ปฺตฺติ, อฺมฺํ อุเปจฺจ นิสฺสาย จ ธิยฺยตีติ อุปนิธา-ปฺตฺติเยว, สทฺทหนํ สทฺธา, สทฺทหนฺติ เอตายาติ วา สทฺธา, วิสิฏฺํ กตฺวา อตฺตานํ ทหนฺติ เอตายาติ วิธา-มาโน, ภาติ ทิพฺพตีติ ภา-นกฺขตฺตํ, ปภา, อาภา, นิภา, อุปมียเต อุปมา.
เฌ-จินฺตายํ, ปชฺฌายนํ ปชฺฌา, วชฺชาวชฺชํ อุปชฺฌายติ เปกฺขตีติ อุปชฺฌา, อภิมุขํ ฌายนํ อภิชฺฌา.
อาส-ปตฺถนายํ, อาสีสนํ อาสา, ปจฺจาสีสนํ ปจฺจาสา.
อาส-อุปเวสเน, อจฺฉนํ อจฺฉา.
อิกฺข-ทสฺสน’งฺเกสุ, อเปกฺขนํ อเปกฺขา, อุเปกฺขนํ อุเปกฺขา, อุปปริกฺขนํ อุปปริกฺขา, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา.
อิสฺส-อุสฺสุยฺยิเย, อิสฺสนํ อิสฺสา.
อีห-พฺยาปาเร, อีหนํ อีหา.
อุฉิ-อุจฺเฉ ¶ , อุจฺฉนํ อุจฺฉา.
เอล-กมฺปเน, เอลยตีติ เอลา-โทโส.
โอช-ถมฺภเน เตชเน จ, โอเชติ ตํสมงฺคิเน สตฺเต สงฺขาเร จ สมุปตฺถมฺภติ สมุตฺเตเชตีติ วา โอชา.
กล-สงฺขฺยาเน, กลียตีติ กลา, ขมนํ ขมา, คชฺชนฺติ เอตายาติ คทา, คิรียติ กถียตีติ คิรา-วาจา, ฆฏียติ สงฺฆฏียติ เอตฺถาติ ฆฏา-ยูโถ, ภุโส จาเรติ ปริจาเรตีติ อจฺฉรา-เทวี, มหาวุตฺตินา จสฺส โฉ, ชฏตีติ ชฏา, อนฺโตชฏา พหิชฏา [สํ. นิ. ๑.๒๓], ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชรา, ชิรณํ วา ชรา, อาปชฺชติ อชฺฌาปชฺชตีติ อาปทา, สมฺปชฺชนํ สมฺปทา, อุปริภาวํ สุฏฺุ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตายาติ อุปสมฺปทา, ปฏิปชฺชนํ ปฏิปทา, ปฏิปชฺชนฺติ อุปริวิเสสํ เอตายาติ วา ปฏิปทา, สุขปฺปฏิปทา, ทุกฺขปฺปฏิปทา, ปฏิสํภิชฺชนฺติ อตฺถาทีสุ าณปฺปเภทํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.
ภิกฺข-ยาจเน, ภิกฺขียเตติ ภิกฺขา.
สิกฺข-ฆฏเน, สิกฺขนํ สิกฺขา, สิกฺขนฺติ ฆเฏนฺติ เสกฺขา ชนา เอตฺถาติ สิกฺขา, อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา อิจฺจาทิ.
ติติกฺขนํ ติติกฺขา, วีมํสนํ วีมํสา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิคตา ติกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, โภตฺตุํ อิจฺฉา พุภุกฺขา, พุโภกฺขา วา, ฆสิตุํ อิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ปาตุํ ปริภฺุชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, หริตุํ อิจฺฉา ชิคีสา, วิเชตุํ อิจฺฉา วิชิคีสา, หนฺตุํ อิจฺฉา ชิฆํสา อิจฺจาทิ.
ณมฺหิ-อร-คติยํ, อรติ สีฆํ วิชฺฌมานา คจฺฉตีติ อาราเวธโก, กโรนฺติ นานากมฺมการณาโย เอตฺถาติ การา-อทฺทุ ¶ , ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชารา, ตรติ สีฆตรํ คจฺฉตีติ ตารา, ภาสนฺติ เอตายาติ ภาสา, ธาเรติ สีฆํ วหตีติ ธารา, ขคฺคธารา, วุฏฺิธารา, มยติ วิวิธาการํ คจฺฉติ เอตายาติ มายา, ลิขียเต เลขา, วุจฺจเตติ วาจา, หรติ มโนรมํ ปวตฺเตตีติ หารา-มุตฺตาวลิ อิจฺจาทิ.
ยกฺปจฺจเย-สห กถนํ สากจฺฉา, ตถนํ ตจฺฉา, นิปชฺชนํ นิปชฺชา, วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, วิทนฺติ ชานนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, นิสชฺชนํ นิสชฺชา.
อิธ-อิชฺฌเน, สมิชฺฌนํ สมิชฺฌา.
สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌนํ สิชฺฌา อิจฺจาทิ.
ยมฺหิ-มช-สํสุทฺธิยํ, สมฺมชฺชนํ สมฺมชฺชา, อเปจฺจ วชนํ คมนํ ปพฺพชฺชา, จรณํ จริยา, ปริจรณํ ปาริจริยา, ‘อูพฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม รสฺโส จ.
ชาคร-นิทฺทกฺขเย, ชาครณํ ชาคริยา, เสติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํ.
อนมฺหิ-สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ สงฺคายนา, าปียเต ปติฏฺียเต ปติฏฺานา, ปาปียเต ปาปนา, สมฺปาปนา, ปริสมาปนา, อุปาสียเต อุปาสนา, ปยิรูปาสนา, เอสียเต เอสนา, ปริเยสนา, กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา, เฉชฺชเภชฺชาทิกสฺส กมฺมสฺส กรณํ กมฺมการณา, อาทิวุทฺธิ, ทฺวตฺตึส กมฺมการณา.
จิติ-เจตายํ, เจเตนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอตายาติ เจตนา, จินฺตียเต จินฺตนา, ปียเต ปนา, ทีปียเต ทีปนา, วิปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา, สนฺทสฺสียเต สนฺทสฺสนา, เทสียเต เทสนา, เทสียติ เอตายาติ วา เทสนา, ปตฺถียเต ปตฺถนา, ผรียเต ผรณา, ผุสียเต ผุสนา, ภาวียเต ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, มนฺตียเต มนฺตนา, นิมนฺตนา ¶ , อามนฺตนา, ปุนปฺปุนํ โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนา, ยาจียเต ยาจนา, อาทเรน ยาจนา อายาจนา, โยชียเต โยชนา.
รจ-วิธาเน, รจียเต รจนา, อารจนา, วิรจนา.
วฏฺฏ-วฏฺฏเน, อาวฏฺฏนา, วิวฏฺฏนา, เวทียเต เวทนา.
วร-อิจฺฉายํ, ปวารียเต อิจฺฉาปียเต ปวารณา, วาสียเต วาสนา, อาสีสียเต อาสีสนา, หึสียเต หึสนา อิจฺจาทิ.
ติมฺหิ-พหุลาธิการา อนิตฺถิยมฺปิติ โหติ, คายนํ คีติ, สห คายนํ สงฺคีติ, ทุคฺคีติ, อนุคีติ, อยํ อมฺหากํ อพฺภนฺตริโมติ ายตีติ าติ, ชานนํ ตฺติ, ทฺวิตฺตํ, านํ ิติ.
ทา-อวขณฺฑเน, ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวิตฺตํ, ธาเรตีติ ธาติ, ทหนํ อกมฺปนํ ธีติ, สมาทหนํ สมาธีติ, มหาวุตฺตินา อาสฺสํ อีตฺตํ, ทฺวิตฺเต ธสฺส ทตฺตํ รสฺโส จ, ทีธิติ-รํสิ.
นิพฺพายนํ นิพฺพุติ, อาสฺส อุตฺตํ, สห อยนํ สมิติ, เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ-อุปทฺทโว, วิจินนํ วิจิติ, วิชยนํ วิชิติ, นียติ ายติ เอตายาติ นีติ, โลกนีติ, ธมฺมนีติ, สทฺทนีติ, ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ, วุทฺธิ ทฺวิตฺตฺจ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ปินยตีติ ปีติ, ภายนํ ภีติ, จวนํ จุติ, ชวนํ ชุติ, ถวนํ ถุติ, อภิตฺถุติ, ปวนํ ปูติ, ภวนํ ภูติ, สุฏฺุ ภวตีติ สุภูติ, วิภวนํ วิภูติ, สุฏฺุ มุนนํ พนฺธนํ สมฺมุติ, สวนํ สุติ, สุยฺยเตติ วา สุติ, ปสุติ, อุปสุติ, หูยเตติ หุติ, อาเนตฺวา หุตพฺพาติ อาหุติ, จายนํ ปูชนํ จิติ, ทฺวิตฺเต-จิตฺติ, อปจิติ, เอสฺส อตฺตํ, นิชฺฌายนํ นิชฺฌตฺติ.
มหาวุตฺตินา ตกาเร กรสฺส กุตฺตํ, กฺริยา กุตฺติ, สรกุตฺติ, อิตฺถิกุตฺตํ, ปุริสกุตฺตํ, ชเนตีติ ชเนตฺติ, อีอาคมสฺส เอตฺตํ ¶ , พนฺธียเตติ พนฺธติ, ปชฺชตีติ ปตฺติ, ปทาติ วา, อีอาคมสฺส อาตฺตํ, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ-เคหํ, วสนํ วา วสติ อิจฺจาทิ.
เอเตหิ นิ โหติ.
ชา-หานิยํ, ชิยฺยเต ชานิ, ธนชานิ, โภคชานิ, มหนฺตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย, หิยฺยเต หานิ, วณฺณหานิ, พลหานิ, อายุหานิ, อวหานิ, ปริหานิ.
๘๐๓. กรา ริริโย [ก. ๕๕๔; รู. ๖๐๑; นี. ๑๑๔๑].
กรมฺหา อิตฺถิยํ ริริโย โหติ.
กรียเต กิริยา, นิปาตเนน กฺริยาติ สิชฺฌติ.
อิติ อิตฺถิลิงฺครูปราสิ.
รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ
๘๐๔. สมานฺภวนฺตยาทิตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๘; นี. ๑๒๖๙].
สมาโน จ อฺโ จ ภวนฺโต จ ยาทิ จ เอเตหิ อุปมานภูเตหิ ปรํ ทิสมฺหา กมฺเมรี จ ริกฺโข จ โก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ, รี, ริกฺเขสุ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส อนฺตสฺสราทีนํ โลโป, กานุพนฺโธ อวุทฺธตฺโถ, ‘รีริกฺขเกสุ’อิจฺจาทีหิ สมาสสุตฺเตหิ ปุพฺพปทานํ รูปํ สาเธตพฺพํ.
ย, ต, เอต, อิม, กึ, ตุมฺห, อมฺห, ภวนฺต, สมาน, อฺ.
โย วิย ทิสฺสตีติ ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ยํ วิย นํ ปสฺสนฺตีติ ยาที, เย วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทิโน, อิตฺถิยํ-ยา ¶ วิย ทิสฺสตีติ ยาทินี, ยาทิกฺขา, ยาทิกฺขี, ยาทิสา, ยาทิสี, ยา วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทินิโย, ยาทิกฺขาโย, ยาทิกฺขิโย, ยาทิสาโย, ยาทิสิโย. เอวํ เสเสสุปิ.
โส วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส.
เอโส วิย ทิสฺสตีติ เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโส วา.
อยํ วิย ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.
โก วิย ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส.
ตฺวํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส.
อหํ วิย ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส.
พหุตฺเต ปน ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส.
อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโส.
ภวํ วิย ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส.
สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโส.
อฺโ วิย ทิสฺสตีติ อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส.
อิตฺถิยํ-ยา วิย ทิสฺสตีติ ยาทิสา-อิตฺถี, ยาทิสี-อิตฺถี. ตาทิสา-อิตฺถี, ตาทิสี-อิตฺถี อิจฺจาทิ.
๘๐๕. วมาทีหิ ถุ [ก. ๖๔๔; รู. ๖๖๑; นี. ๑๒๗๑-๓; ‘วมาทีหฺยถุ’ (พหูสุ)].
วมาทีหิ ภาวการเกสุ ถุ โหติ.
วมียเตติ วมถุ, ทวียเตติ ทวถุ อิจฺจาทิ.
๘๐๖. กฺวิ [ก. ๕๓๐; รู. ๕๘๔; นี. ๑๑๑๒].
ภาวการเกสุ ¶ กฺวิ โหติ.
๘๐๗. กฺวิสฺส [ก. ๖๓๙; รู. ๕๘๕; นี. ๑๒๖๖].
กฺวิสฺส โลโป โหติ.
อิวณฺเณสุ ตาว-ภุโส จยติ วฑฺฒตีติ อจฺจิ, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตฺจ, วิวิเธน จยติ วฑฺฒตีติ วีจิ, ปฺจ มาเร ชินาตีติ มารชิ, ภทฺทํ ชินาตีติ ภทฺทชิ. เอวํ ปุณฺณชิ, คามํ สมูหํ เนตีติ คามณี, นสฺส ณตฺตํ. เสนํ เนตีติ เสนานี อิจฺจาทิ.
อุวณฺเณสุ-มาเรติ จาเวติ จาติ มจฺจุ, มหาวุตฺตินา รสฺส ปรรูปตฺตํ, วิวิเธน ชวติ สีฆํ ผรตีติ วิชฺชุ, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภู-ภูมิ, ปภวติ อิสฺสรํ กโรตีติ ปภู, วิภวนํ วิภู, อภิภวตีติ อภิภู, สยํ ภวตีติ สยมฺภู, โคตฺตํ อภิภวตีติ โคตฺตภู, โคตฺรภู อิจฺจาทิ.
พฺยฺชนนฺเตสุ –
๘๐๘. กฺวิมฺหิ โลโปนฺตพฺยฺชนสฺส [ก. ๖๑๕; รู. ๕๘๖; นี. ๑๒๒๐].
ธาตูนํ อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ.
อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก, นนฺทํ กโรตีติ นนฺทโก, ชีวํ กโรตีติ ชีวโก, จิตฺตํ วิจิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตโก, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ สุขํ, ทุกฺเขน ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ, ปริโต ขฺเตติ ปริกฺขา, สํ อตฺตานํ ขนตีติ สงฺโข, น คจฺฉตีติ อโค-นโค, สีสํ อุปคจฺฉตีติ สีสูปโค. เอวํ คีวูปโค, นินฺนฏฺานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา-นที, ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, มชฺเฌ พินฺทาคโม.
ภุเชน ¶ กุฏิเลน คจฺฉตีติ ภุชโค, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, เขน อากาเสน คจฺฉตีติ ขโค, เวหาเส คจฺฉตีติ วิหโค, มหาวุตฺตินา เวหาสสฺส วิหาเทโส.
‘‘โค คจฺฉติ, คาโว คจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘โคจโร, โคธโน, โคตฺตํ, โคตฺรภู’’ติอาทีสุ จ กฺวิมฺหิ อนฺตพฺยฺชนโลเป กฺวิโลเป จ กเต มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส โอตฺตํ กตฺวา โคอิติ ปกติรูปํ เวทิตพฺพํ, พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, ภตฺตํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํ. เอวํ สลากคฺคํ, อุโปสถคฺคํ.
กมฺเมน ชายตีติ กมฺมโช. เอวํ จิตฺตโช, อุตุโช, อตฺตนิ ชาโตติ อตฺรโช, ปุพฺเพ ชาโต ปุพฺพโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโช, สห ชายตีติ สหโช, ถเล ชายตีติ ถลชํ. เอวํ ทกชํ, วาริชํ, อมฺพุชํ. อณฺเฑ ชายตีติ อณฺฑโช, ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโช, สห ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, กฺุเช รมตีติ กฺุชโร อิจฺจาทิ.
๘๐๙. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจาสโมหิ [ก. ๕๓๘; รู. ๕๙๕; นี. ๑๑๒๓; ‘…ปจฺจ…’ (พหูสุ)].
ปริ จ ปติ จ อา จ สฺจ โอ จ เอเตหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิ.
ปริหฺตีติ ปลิโฆ, รสฺส ลตฺตํ. ปติหนตีติ ปฏิโฆ, ตสฺส ฏตฺตํ. ภุโส หนติ พาธตีติ อฆํ-ทุกฺขํ ปาปฺจ, วิเสเสน ภุโส หนตีติ พฺยคฺโฆ, ทิฏฺิ, สีลสามฺเน สํหโตติ สงฺโฆ-สมูโห, เทวสงฺโฆ, พฺรหฺมสงฺโฆ, มิคสงฺโฆ, โอหนติ อโธภาคํ กตฺวา มาเรตีติ โอโฆ, กิเลโสโฆ, สํสาโรโฆ, อุทโกโฆ.
สุตฺตวิภตฺติยา อฺโตปิ โฆ โหติ, มาตรํ หนตีติ มาตุโฆ. เอวํ ปิตุโฆ อิจฺจาทิ.
๘๑๐. ณฺวาทโย [ก. ๖๕๐; รู. ๖๕๑; นี. ๑๒๘๘].
กฺริยตฺถา ¶ ภาวการเกสุ ณุอาทโย โหนฺติ, อุปริ วุจฺจมาโน สพฺโพ ณฺวาทิกณฺโฑ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทฺเทโส โหติ, ตสฺมา อิธ กิฺจิมตฺตํ วุจฺจเต.
กโรตีติ การุ-สิปฺปี, อยติ วฑฺฒตีติ อายุ, อยนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อายุ-ชีวิตํ, โสภาวิเสสํ รหนฺติ ชหนฺติ จนฺท, สูริยา เอเตนาติ ราหุ-อสุรินฺโท, หิตสุขํ สาเธตีติ สาธุ-สปฺปุริโส, วายตีติ วายุวาโต อิจฺจาทิ.
อิติ รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ.
ปกติรูปราสิ นิฏฺิโต.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
ตพฺพาทิกณฺโฑ นาม กิตกณฺโฑ นิฏฺิโต.