📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปรมตฺถทีปนี
สงฺคห มหาฏีกา ปา
คนฺถารพฺภกถา
[ก]
อุทยา ¶ ยสฺส เอกสฺส, สทฺธมฺมรํสิ ชาลิโน;
ปพุชฺฌึสุ ชนมฺพุชา, ชาติกฺเขตฺเต มหาสเร.
[ข]
วนฺทามิ ตํ มหาสูรํ, มหาโมห ตโมนุทํ;
สฺชาตํ โส หทเย มยฺหํ, ตโมขนฺธํ ปนูทตํ.
[ค]
โปราณเกหิ วิฺูหิ, วณฺณิตา วณฺณนา พหู;
ทิสฺสนฺติ อิธ โลกมฺหิ, อภิธมฺมตฺถสงฺคเห.
[ฆ]
น ตาหิ ตุฏฺึ วินฺทนฺติ, เย สารตฺถา ภิมานิโน;
เต มํ สงฺคมฺม ยาจนฺติ, ปรมตฺถสฺส ทีปนํ.
[ง]
มหณฺณเว รตนานิ, อุทฺธริตฺวา ทิปวาสินํ;
ยถิจฺฉกํปิ ทชฺเชยฺยุํ, น วตฺตพฺพาว อูนตา.
[จ]
ตเถเวตฺถ ¶ วิปุลตฺถา, อณฺณเว รตนูปมา;
สตกฺขตฺตุํปิ วณฺเณยฺยุํ, ปริยาทินฺนา น เหสฺสเร.
[ฉ]
ตสฺมา ตาสุ วณฺณนาสุ, สารมาทาย วณฺณนํ;
นานาสารตฺถ สมฺปุณฺณํ, อุตฺตาน ปทพฺยฺชนํ.
[ช]
นาติสงฺเขป วิตฺถารํ, มนฺทพุทฺธิปฺปโพธนํ;
กริสฺสํ ตํ ปรมตฺเถสุ, สุณนฺตุ ปาฏวตฺถิโนติ.
ปถมคาถา-ปรมตฺถทีปนี
๑. อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ กตฺตุกาโม อนุรุทฺธตฺเถโร สงฺคหารพฺเภ ตาว สปฺปโยชเน ปฺจปิณฺฑตฺเถ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. ปฺจปิณฺฑตฺถานาม รตนตฺตยวนฺทนา, คนฺถาภิเธยฺโย, คนฺถปฺปกาโร, คนฺถาภิธานํ, คนฺถปฺปโยชนํ. ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ นิปฺปจฺจการกรณํ รตนตฺตยวนฺทนานาม. สา สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ อภิวาทิยาติ เอเตหิ ปเทหิ ทสฺสิตา. สกเลน คนฺเถน อภิหิตา ปธานตฺถภูตา จตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา คนฺถาภิเธยฺโย. โส อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติปเท อภิธมฺมตฺถ สทฺเทน ทสฺสิโต.
[๑] วิภาวนิยํ ปน
สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโยเยวาติ กตฺวา อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทน ทสฺสิโตติวุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ โส อปฺปธานตฺถภูโต สงฺคหิตภาโว อิมสฺมึ ปิณฺฑตฺถทสฺสเน อภิเธยฺโย นาม ภวิตุํ ยุตฺโตติ. อิโต ปฏฺายจ ฏีกายนฺติ วุตฺเต อิมสฺส สงฺคหสฺส ทฺวีสุ สีหฬฏีกาสุ ปถมาฏีกา ทฏฺพฺพา. วิภาวนิยนฺติ วุตฺเต เอตรหิ ปากฏา ทุตียา. ฏีกาสูติ วุตฺเต ทฺเวปิ. มหาฏีกายนฺติ วุตฺเต วิสุทฺธิมคฺเค มหาฏีกา ทฏฺพฺพา. ยฺจ วจนํ วิภาวนิยํปิ อาคตํ, อฺตฺถาปิ อาคตํ, ตํปิ อิธ วิภาวนิยํตฺเวว วุจฺจติ อาสนฺนตฺตาติ. สภาคธมฺมสงฺคหวเสน คนฺถวิธานากาโร คนฺถปฺปกาโร. โส ปน สงฺคห สทฺเทน ทสฺสิโต.
[๒] วิภาวนิยํ ปน
อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทนาติ ¶ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺโท คนฺถวิธานาการํ ทีเปตีติ. อตฺถา นุคตา คนฺถสมฺา วนฺถาภิธานํ. ตํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปเทน ทสฺสิตํ. สงฺคหคนฺเถ กเต สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อนายาสโต ลทฺธพฺพํ ธมฺมานํ สรูปาวโพธาทิกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ คนฺถสฺส ผลานุผลํ คนฺถปฺปโยชนํ ตํปิ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทเนว สามตฺถิยโต ทสฺสิตํ.
[๓] วิภาวนิยํ ปน
สงฺคหสทฺเทนาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺเทน วินา อนายาสโต สํสิทฺธิมตฺตทีปเกน สงฺคหสทฺทมตฺเตน ตาทิโส อนุปาทาปรินิพฺพานนฺโต ปโย ชนวิเสโส สกฺกา วิฺาตุํ, อสทฺธมฺม สงฺคหานํปิ โลเก สนฺทิสฺสนโตติ.
๒. ตตฺถ รตนตฺตยวนฺทนา ตาว อสงฺเขยฺยอปฺปเมยฺยปฺปโยชนา โหติ. ยถาห –
เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโต ภเย;
น สกฺกา ปฺุํ สงฺขาตุํ, ยเมตฺถ มปิ เกนจีติ.
ย เมตฺถมปีติเอตฺถ เยนเกนจิ อปิ มนุสฺเสนวา เทเวนวา พฺรหฺมุนาวา สงฺขาตุํ น สกฺกาติ โยชนา. ฏีกาการาปิ ตํ ปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ. สงฺคหการา ปน อนฺตรายนีวารณเมว วิเสสโต ปจฺจาสีสนฺติ. สงฺคหการา ติจ พุทฺธโฆสตฺเถราทโย อฏฺกถาจริยา วุจฺจนฺติ.
นิปฺปจฺจการสฺเสตสฺส,
กตสฺส รตนตฺตเย;
อานุภาเวน โสเสตฺวา,
อนฺตราเย อเสสโตติ หิ วุตฺตํ.
๓. กถฺจ ¶ รตนตฺตยวนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติ. วุจฺจเต-รตนตฺตยวนฺทนา หิ นาม วนฺทนากิริยาภินิปฺผาทโก สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตกฺขตฺตุํ อเนกโกฏิสตสหสฺสวาเร ปวตฺตมาโน มหนฺโต ปฺุาภิสนฺโท ปฺุปฺปวาโห. โส จ อนุตฺตเรสุ พุทฺธาทีสุ ปฺุกฺเขตฺเตสุ สํวฑฺฒิตตฺตา เถรสฺส จ อุฬารจฺฉนฺทสทฺธาพุทฺธิคุเณหิ ปริภาวิตตฺตา มหาชุติโก มหปฺผโล มหานิสํโส จ ปฺุาติสโย โหติ. โส สยํ ปโยคสมฺปตฺติภาเว ตฺวา พหิทฺธา วิปตฺติปจฺจเย อปเนตฺวา สมฺปตฺติปจฺจเย อุปเนตฺวา อติปณีตอุตุจิตฺตาหาร สมุฏฺิตานํ สรีรฏฺกธาตูนํ อุปพฺรูหนํ กตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ลทฺโธ กาสสฺส ชนกกมฺมสฺส อนุพลํ เทติ. อลทฺโธกาสสฺส จ ปฺุนฺตรสฺส โอกาสลาภํ กโรติ. อถ ลทฺธานุพเลน ลทฺโธ กาเสน จ ตทุภเยน ปฺุเน นิพฺพตฺตา รูปารูปสนฺตติโย เถรสนฺตาเน ยมกมหานทิโย วิย พลวพลวนฺติ โย หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตทา ตสฺมึ อิฏฺผลฆนปริปูริเต เถรสนฺตาเน อนิฏฺผลภูตานํ โรคาทิ อนฺตรายานํ อุปฺปตฺติยา โอกาโส นาม นตฺถีติ อิฏฺผลสนฺตานวิพาธกานิ อนิฏฺผลสนฺตานชนกานิ จ อปฺุกมฺมานิ ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺติ. น หิ กมฺมานินาม ปฺุานิ อปฺุานิ จ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาเส อสติ วิปจฺจนฺตีติ. ตโต ตสฺมึ สนฺตาเน อายุวณฺณา ทโย อิฏฺผลธมฺมา ยาว คนฺถนิฏฺานา ยาว อายุกปฺปปริโย สานาปิ วา วฑฺฒนปกฺเข ตฺวา ปวตฺตนฺติ. ยถาห –
อภิ วาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุวณฺโณ สุขํ พลนฺติ.
เอวํ ตาย วนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติ. ตสฺมา สงฺคหารพฺเภ รตนตฺตยวนฺทนากรณํ เถรสฺส อตฺตนา อารพฺภ มานสงฺคหสฺส อนนฺตราเยน ปริสมาปนุตฺถํ. น เกวลฺจ เถรสฺเสว, โสตูนฺจ สงฺคหํ คณฺหนฺตานํ อาทิมฺหิเยว รตนตฺตย วนฺทนา สิทฺธิโต อนนฺตราเยน คหณ กิจฺจสมฺปชฺชนตฺถนฺติ.
[๔] วิภาวนิยํ ปน
สตฺตสุ ¶ ชวเนสุ ปถมชวน วเสเนว วนฺทนา ปโยชนํ วิภาวิตํ วิย ทิสฺสติ. ‘‘ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา’’ติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อุปตฺถมฺภนกิจฺจสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตา. ตสฺส จ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลทฺธตฺตาติ. ยถา หิ อาหารรูปสฺส ทฺวีสุ กิจฺเจสุ โอชฏฺมกรูปชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติ. จตุสฺสนฺต ติรูปุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํ. ตถาหิ ปฏฺาเนปิ ตทุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว คเหตฺวา กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ วิภงฺควาโร วิภตฺโต. เอวเมวํ อิธปิ ปถมชวนสฺส อวุนาว วิปากชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติ. อเหตุกวิปากมตฺตํ ชเนตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํ. ตฺจ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลพฺภติ เยวาติ. ยสฺมา ปน คนฺถาภิเธยฺเย คนฺถปฺปกาเร คนฺถปฺปโยชเน จ อาทิโต วิวิเตสติ โสตุ ชนานํ คนฺถสฺสวเน อุสฺสาโห ชายติ. ตสฺมา เตสํ คนฺถา ภิเธยฺยาทีนํ ทสฺสนํ คนฺเถ อุสฺสาหชนนตฺถํ. คนฺถาภิธานทสฺสนํ โวหารสุขตฺถนฺติ. อิทเมตฺถ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํ.
๔. อยํ ปน ปทตฺโถ. สมฺมาจ พุชฺฌิ สามฺจ พุชฺฌีติ สมฺมา สมฺพุทฺโธ. เอตฺถ จ สมฺมาสทฺโท อวิปรีตตฺเถ นิปาโต. โส พุชฺฌิตพฺเพสุ เยฺยธมฺเมสุ พุชฺฌนกฺริยาย อเสสพฺยาวิภาวํ ทีเปติ. ตถาหิ ปเทสาเณ ิตา ปจฺเจกพุทฺธาทโย อตฺตโน วิสเย เอว อวิปรีตํ พุชฺฌนฺติ. อวิสเย ปน อนฺธกาเร ปวิฏฺาวิย โหนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วิสโย จ เตสํ อปฺปมตฺตโกว สพฺพฺุวิสยํ อุปาทาย ยถา หตฺถ ปุเฏ อากาโส อปฺปมตฺตโกว อชฏากาสํ อุปาทายาติ. เต หิ ผสฺสาทีสุ ธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปิ สพฺพาการโต พุชฺฌิตุํ นสกฺโกนฺตีติ. สพฺพฺุพุทฺธานํ ปน อวิสโย นาม นตฺถิ, ยตฺถ เต วิปรีตํ พุชฺเฌยฺยุํ. เต หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนนฺตาสุ จ ¶ โลกธาตูสุ ติยทฺธคเต อทฺธมุตฺตเก จ ธมฺเม หตฺถมณิเก วิย สมสเม กตฺวา พุชฺฌนฺติ. สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ าณมุเขติ สพฺพฺุํมหาภวงฺคํ สนฺธายาห. ตตฺถ หิ เต ธมฺมา โพธิมณฺเฑ สพฺพํ อภิธมฺมํ สมฺมสนโต ปฏฺาย นิจฺจกาลํ อุปฏฺหนฺตีติ. สพฺพฺุพุทฺธา ปน ยตฺตเก ธมฺเม วิจาเรตุํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺตเก ธมฺเม อาวชฺชนาย วิสุํ กตฺวา อาวชฺชิตฺวา วิจาเรนฺตีติ. นนุ ธมฺมา มหนฺตา ภวงฺคํ ปริตฺตกนฺติ น โจเทตพฺพเมตํ. อรูปธมฺมานฺหิ ปรมุกฺกํสปตฺตานํ เอส อานุภาโวติ. สํสทฺโท ปน สามนฺติ เอตสฺส อตฺเถ อุปสคฺโค. โส ภควโต ปฏิเวธธมฺเมสุ อนาจริยกตํ ทีเปติ. น เม อาจริโย อตฺถีติ หิ วุตฺตํ. นนุ ภควโต ตตียจตุตฺถารุปฺป สมาปตฺติโย อาฬารุทกมูลิกาติ. สจฺจํ. ตา ปน อนลงฺกริตฺวา ลทฺธมตฺตาว หุตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ปจฺฉา พุชฺฌนกฺริยาย ปาทกมตฺตาปิ นโหนฺติ. กุโต ปฏิเวธธมฺมาติ. ตสฺมา ตา ภควโต พุทฺธภาเว สาจริยกตํ น สาเธนฺตีติ. อยเมตฺถ ปาฬิ อนุคโต อตฺโถ. ยถาห –
ตตฺถ กตโม จ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ. ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณาติ. พเลสุ จ วสิภาวํ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ.
ตตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ. พเลสูติ ทสพล าเณสุ. วสิภาวนฺติ อิสฺสรภาวํ. เอตฺถจ ปุพฺเพ. ล. สามนฺติเอเตน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติอาทินา [สมฺมาสทฺทสฺสอตฺถนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ]
๕. อิทานิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ สุฏฺุพลวํ กโรนฺโต อตุลนฺติ อาห. อเนกคุณปทวิสยา หิ วนฺทนา สุฏฺุตรํ พลวตี โหตีติ. นนุ เอกคุณปทวิสยาปิ วนฺทนา อนฺตรา ยนีวารเณสมตฺถา สิยาติ กึ ทุตีเยนาติ. น น สมตฺถา. วิฺุชาติกา ปน สตฺถุคุณตฺโถมเน มตฺตการิโน นาม น โหนฺติ ¶ . เถโร จ เตสํ อฺตโร. ตฺวํ ปน อวิฺุชาติโก. ตสฺมา มตฺตํ กโรนฺโต โจเทสีติ. อปิจ. น เกวลํ อนฺตรา ยนีวารณเมว วนฺทนาย อิจฺฉิตพฺพํ โหติ. อถโข ปฺาปาฏวาทิอตฺโถปิ อิจฺฉิตพฺโพเยว. โสปิ หิ อนายาเสน คนฺถ นิฏฺานสฺส คนฺถปาริสุทฺธิยา จ ปจฺจโย โหตีติ. อนุสฺสติฏฺาเนสุ หิ จิตฺตภาวนา จิตฺตสมาธานาวหา โหติ. จิตฺต สมาธาเน จ สติ ปฺาติกฺขาสูรา หุตฺวา ปหติ. สมาหิโต ภิกฺขเว ยถาภูตํ ปชานาตีติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ตทตฺถายปิ อตฺตโน วนฺทนา สุฏฺุ พลวตี กาตพฺพาเยวาติ.
[๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถาวุตฺตวจนตฺถ โยเคปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสทฺทสฺส ภควติ สมฺาวเสน ปวตฺตตฺตา อตุลนฺติ อิมินา วิเส เสตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
มหนฺตฺหิ สตฺถุคุณปทานํ มชฺเฌ เอตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ, จนฺโท วิย ตารกานํ มชฺเฌ. ตสฺมา ตํ สภาวนิรุตฺตึ ชานนฺตานํสนฺติเก ภาวตฺถสฺุํ สตฺถุสมฺามตฺตํ ภวิตุํ นารหติ. อฺเสํ ปน ปทสหสฺสํ วุจฺจมานํปิ สตฺถุ สมฺามตฺตเมว สมฺปชฺชตีติ. ตุลยิตพฺโพ อฺเน สห ปมิตพฺโพติ ตุโล. น ตุโล อตุโล, นตฺถิตุโล สทิโส เอตสฺสาติ วา อตุโล. ภควา. น หิ อตฺถิ ภควโต อตฺตนา สทิโส โกจิ โลกสฺมินฺติ. ยถาห –
น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ.
อนจฺฉริยฺเจตํ, ยํ พุทฺธภูตสฺส อตุลตฺตํ. สมฺปติชาตสฺสปิ ปนสฺส อตุลตา ปฺายติ. ตทา หิ มหาปุริโส สมฺปติชาโตว สมาโน ปุรตฺถิมทิสาภิมุโข อฏฺาสิ. ตสฺมึ ทิสา ภาเค อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. เตสุ ิตา เทวพฺรหฺมาโน มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส นตฺถิ. กุโต อุตฺตริตโรติ ¶ ปรมาย ปุชาย ปูเชสุํ. เอวํ เสสทิสาสุปิ. ตทา มหาปุริโส อตฺตโน สพฺพโลกคฺคภาวํ ตฺวา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิโลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิโลกสฺส อยมนฺติ มาชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ เอวํ อฉมฺภิวาจํ นิจฺฉาเรสีติ. อิทํปิ อนจฺฉริยํ, ยํ ปจฺฉิมภวํ ปตฺตสฺส อตุลตฺตํ. ยทา ปน โส สุเมธภูโต ทีปงฺกรพุทฺธสฺส สนฺติเก นิยตพฺยากรณํ คณฺหิ. ตทาปิ ถเปตฺวา ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธํ ปารมิตาคุเณหิ เตน สทิโส โกจิ นตฺเถว. นตฺถิภาโวจสฺส ตทา ปวตฺเต หิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ อสาธารณปาฏิหาริเยหิ ทีเปตพฺโพ. ตานิ หิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ สตสหสฺสํปิ ปวตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสติเยว. กุโต สาวกโพธิ สตฺตานนฺติ. เตเนว หิ ตทา ปวตฺติปารมิปวิจยฺาณํ อตฺตโน วิสเย สพฺพฺุถฺาณคติกนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สาวกโพธิสตฺตาปิ หิ ยโต ปฏฺาย อตฺตโน โพธิยา อนุรูเป สมฺภารธมฺเม สยเมว ชานิตุํ สกฺโกนฺติ. ตโต ปฏฺาย อนิวตฺติธมฺมา หุตฺวา วตฺตานุสาริมหาปุถุชฺชนภาวํ อติกฺกมิตฺวา โพธิสตฺตภูมึ โอกฺกนฺตา โหนฺติ. เอเกน ปริยาเยน นิยตา สมฺโพธิปรายนา จ นาม โหนฺติ. ตทา เอว พุทฺธานํ สมฺมุขิภาเว สติ นิยตพฺยากรณํ ลภนฺติ. สพฺพฺุ โพธิสตฺต ปจฺเจกโพธิสตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ.
[๖] วิภาวนิยํ ปน
สมิตตฺเถ ยฺยการสฺส อการสฺส วา วเสน เอตํ สิทฺธนฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตุลสทฺโท ธาตุสิทฺโธ กมฺมสาธโน จ ภวิตุํ น ยุตฺโต. ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตุโล. อปฺปเม ยฺโยติ หิ ฏีกายํ วุตฺตํ. เอเตน ตุลสทฺโท กมฺมสาธโนติ ทิเปติ. เอวฺจ สติ กมฺมสาธเนเนว ตทตฺถสิทฺธิโต กึ ตโต สมิตตฺเถ ยฺยการสฺสอการสฺส วา จินฺตายาติ. วตฺติจฺฉานุคโต สทฺทปฺปโยโคติ กตฺวา เอตํ วุตฺตนฺติ เจ. น. ยถา ¶ สุตํ ยุตฺตํ วชฺเชตฺวา อสฺสุตสฺส ปริกปฺปนาย ปโย ชนาภาวโตติ. [อตุล ปทํ]
๖. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ สตฺถุ ติสฺโส สมฺปทา วิภา วิตา โหนฺติ. เหตุสมฺปทา ผลสมฺปทา สตฺตุปการสมฺปทาจาติ. ตตฺถ สตฺถุ มหากรุณา สมงฺคิตา โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ เหตุสมฺปทานาม. โพธิมณฺเฑ ปวตฺติตา จตุวีสติ โกฏิสภสหสฺสสงฺขา มหาวชิรฺาณสงฺขาตา สพฺพฺุมหา วิปสฺสนาปิ เอตฺเถว สงฺคหิตา. สา หิ มหาโพธิยา ปทฏฺาน ภูตาติ. ปหาน สมฺปทายเมว วา สา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. ผลสมฺปทา จตุพฺพิธา ปหานสมฺปทา าณสมฺปทา อานุภาวสมฺปทา รูปกายสมฺปทา จาติ. ตตฺถ สห วาสนาย กิเลสปฺปหานํ ปหานสมฺปทา นาม. ปหานสฺส สพฺพปาริปูริตาติ อตฺโถ. อตฺถโต ปน อริยมคฺโค, อคฺคมคฺคฺาณเมว วา. สพฺพฺุต ฺาณ ทสพลฺาณาทีนิ าณสมฺปทา.
[๗] วิภาวนิยํ ปน
เอตาสุ ทฺวีสุ สมฺปทาสุ าณสมฺปทา ปถมํ วุตฺตา, ตโต ปหานสมฺปทา. ปหานสมฺปทาเยว ปน ปถมํ วตฺตพฺพา. สา หิ าณสมฺปทายปุพฺพงฺคมภูตา ปจฺจยภูตา จ. มหาฏีกายฺจ สาเยว ปถมํ วุตฺตาติ.
[๘] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อคฺคมคฺคฺาณ’’นฺติ าณสมฺปทายํ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
อคฺคมคฺคฺาณฺหิ ปหานสมฺปทา เอว ภวิตุํ อรหติ. น หิ มคฺคฺาณโต อฺา ปหานสมฺปทานาม อตฺถีติ. ยฺจ โกจิ วเทยฺย มคฺคฺาณํ าณฺจ โหติ ปหานฺจ. ตสฺมา อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ. ตํปิ น ยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ สมฺปทาสงฺกโร โหตีติ.
[๙] ตถา วิภาวนิยํ
าณสมฺปทายํ ¶ สพฺพฺุตฺาณํ สพฺพปถมํ วตฺตพฺพํปิ น วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
นนุ ‘‘ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิ ฺาณานี’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สพฺพฺุตฺาณํปิ คหิตนฺติ เจ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
น หิ อปฺปธานํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา ปธานํ ปากฏํ อาทิสทฺเทน คหิตนฺติ ายาคตํ โหตีติ. อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สีลา ทิคุเณหิ อิทฺธิ ธมฺเมหิ จ สมฺปทา อานุภาวสมฺปทา. ลกฺขณา นุพฺยฺชนปฺปฏิมณฺฑิตสฺส รูปกายสฺส สมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา. สตฺตุปกาโรทุวิโธ อาสยสมฺปทา, ปโยคสมฺปทา จ. อชฺฌาสยสฺส อุฬารตา กายวจีปโยคสฺส จ ปริสุทฺธตาติ อตฺโถ. ตตฺถ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อาสย สมฺปทา. โลเก อภิฺาตานํ ราชูนํ ราชมหามตฺตานํ เสฏฺิ คหปตีนํ เทวราชูนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ลาภสกฺการาทิ นิรเปกฺขตาวเสน เทสนาปโยคสุทฺธิ ปโยคสมฺปทา. ตตฺถ ทฺเว ปหานาณสมฺปทา สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน วิภาวิตา. ทฺวีหิ อานุ ภาวรูปกายสมฺปทาหิ สห ทฺเว สตฺตุปการสมฺปทา อตุลปเทน. เหตุสมฺปทา ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ สามตฺถิยโต วิภาวิตา. น หิ ตาทิสิยา เหตุสมฺปทาย วินา อิตราสํ ปวตฺติ อตฺถีติ. [สมฺปทา]
๗. ปุนปิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ พลวตรํ กโรนฺโต สสทฺธมฺมคณุตฺตมนฺติ อาห. เอเตน ธมฺมสงฺฆานํปิ วนฺทนา กตา โหติ. ทูรโตหํ นมสฺสิสฺสํ, สสงฺฆํ โลกนายกนฺติ หิ วุตฺเต สงฺฆสฺสปิ นมนกฺริยาปตฺติ สหสทฺเทน วิฺายติ. เอว มิทํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ นมสฺสิสฺสนฺติ นมสฺสึ.
[๑๐] ยมฺปน วิภาวนิยํ
‘‘คุณีภูตานํปิ หิ ธมฺมสงฺฆานํ อภิวาเทตพฺพ ภาโว สหโยเคน วิฺายตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิวาเทตพฺพ ภาโวติ นวตฺตพฺพํ. อภิวาทิตภาโวติ ปน อภิวาทนนฺติ ¶ วา วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อิธ อธิปฺเปตสฺส กฺริยา สมวายสฺส สิทฺธตฺตา ธมฺมสงฺฆานํปิ เถรสฺส วนฺทนา กฺริยาปตฺติ สิทฺธา โหตีติ. อิตรถา ตพฺพปจฺจยสฺส อรหตฺถทีปนโต อภิวาทนา รหตา สงฺขาต คุณสมวาโย วุตฺโต สิยา. โสจ อิธ นาธิปฺเปโต. อตฺตโน นิทสฺสเนน จ สห น สเมติ สปุตฺตทาโร อาคโตติ.
อปิจ เถโร อิมํ คนฺถํ รจยิสฺสามีติ ปุพฺพภาเคเยว ตีณิ รตนานิ วนฺทิ, อถ ตํ อตฺตโน วนฺทนํ คนฺถปฺปฏิฺาย สห ฆเฏตฺวา ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถํ รจยีติปิ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตถาหิ อภิวาทิยาติ วุตฺตํ. น อภิวาทิยามีติ. เอสนโย อฺตฺถปิ. ตตฺถ สทฺธมฺเมน จ คณุตฺตเมน จ อตฺตนา นิมฺมิเตน สกลโลกสฺส สรณภูเตน สห วตฺตตีติ สสทฺธมฺม คณุตฺตโม. สมฺมาสมฺพุทฺโธ. น หิ ปรนิมฺมิเตน สทฺธมฺเมน คณุตฺตเมน จ สหิตา สาวกา สสทฺธมฺมาติ จ สคณุตฺตมาติ จ วุจฺจนฺติ. น จ อตฺตโนเอว สรณภูเตน สทฺธมฺเมน สพฺรหฺมจาริคณุตฺตเมน จ สหิตา ปจฺเจกพุทฺธา ตถา โถมนํ อรหนฺตีติ, ตสฺมา อิทํปิ สตฺถุ อสาธารณคุณปทเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ธาเรตีติ ธมฺโม. เก ธาเรติ, อตฺตานํ ธาเรนฺเต. ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ หิ วุตฺตํ. กถฺจ ธาเรติ, จตูสุ อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อปตมาเน กโรนฺโต. กิฺจ ธารณํนาม, เยสํ วเสน สตฺตา อปาเยสุวา วฏฺฏทุกฺเขสุวา ปตนฺติ, เตสํ กิเลสานํ เอกเทเสนวา สพฺพโสวา สมุจฺฉินฺทนํ. อิมสฺมึ อตฺเถ จตฺตาโร อริยมคฺคา นิพฺพานฺจ นิปฺปริยายโต ธมฺโมนาม. อริยมคฺคา หิ กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺตา นิพฺพาเนน สเหว หุตฺวา สมุจฺฉินฺทนฺติ. น วินาติ, ตสฺมา เตเยว ปฺจ เอกนฺตโต ธมฺโมนามาติ. ปริยตฺติธมฺโม ปน ธารณุปาโยเยว โหติ. จตฺตาริ สามฺผลานิจ ธารณผลานิเยว โหนฺติ, กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตตฺตา ธารณานุกูลปฺปวตฺตานิ จ. ตสฺมา เอเต ปฺจ ปริยายธมฺมาเยวาติ. อถวา ¶ , ธารียตีติ ธมฺโม. ธารณารโหติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ ธาเรนฺตํ เอกนฺเตน ทุกฺขโต โมเจติ. อคฺคสุเขจ ปติฏฺาเปติ. โสเยว ธารณารหตฺตา อิธ ธมฺโมนามาติ. โกปน โสติ, ยถา ปุตฺตธมฺมาเยว. เตหิ เกจิ ภาวนา วเสน เกจิ สจฺฉิกิริยวเสน เกจิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารวเสน เกจิ อุคฺคห ธารณวเสน ธารียนฺติ. เต จ เอวํ ธารียมานา ธาเรนฺตํ ยถารหํ อปายทุกฺขโต วฏฺฏทุกฺขโตจ โมเจนฺติ, อคฺเคจ ผลสุเขวา นิพฺพานสุเขวา ปติฏฺาเปนฺตีติ. ธาเรนฺติวา สปฺปุริสาชนา อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อตฺตานํ อปต มานํ วหนฺติ เอเตนาติ ธมฺโม. ธรนฺติวา เอตฺถ ธมฺมทีปา ธมฺมปฺปฏิสรณา ชนา ลทฺธปฺปติฏฺา โหนฺตีติ ธมฺโมติปิ ยุชฺชติเยว. กสฺมา ปเนตฺถ ธมฺโม ทสวิโธว วุตฺโต. นนุ ปฏิปตฺติธมฺเมน สห เอกาทสวิโธว วตฺตพฺโพติ. สจฺจํ. โสปน ปฏิปตฺติธมฺโม มคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาเอว โหตีติ ปุพฺพเจตนา วิย ทาเน มคฺเค เอว โส สงฺคหิโต. ตสฺมา ธมฺโม ทสวิโธว สพฺพตฺถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
อปิจ, ยทคฺเคน ปริยตฺติธมฺโม อิธ ธมฺมสฺมึ สงฺคหิโต. ตทคฺเคน ปริยตฺติธารโกปิ สงฺเฆ วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ยุตฺโต. ยทคฺเคนจ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก สงฺเฆ เสกฺเขสุ สงฺคหิโต. ตทคฺเคน ตสฺส กลฺยาณเหตุภูโต ปฏิปตฺติ ธมฺโมปิ ธมฺเม วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. โส หิ ปุถุชฺชนภูโตปิ เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา เสเข โสตาปตฺติ ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน สงฺคหิโต. เต ปน ธมฺมา เสกฺเข โสตาปตฺติมคฺเค อสงฺคหิตาติ นสกฺกา วตฺตุนฺติ. เอตฺตาวตา เย วทนฺติ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ, เอตฺถ ปุถุชฺชน กลฺยาณโก สงฺเฆ อสงฺคหิโต. น หิ ตํสรณํ คจฺฉนฺตสฺส สรณคมนํ สมฺปชฺชตีติ. เตสํ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. เอวํ ปน วตฺตพฺโพ, โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปฺตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ เอวํ สตฺถุาเน ถเปตฺวา ภควตา สํวณฺณิโต ปริยตฺติธมฺโม ธมฺมสรเณ สงฺคหิโตติ ¶ ยุตฺโต, ตํ ธาเรนฺโตปน กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ิโตปิ อตฺถิ. อฏฺิโตปิ อตฺถิ. โย อฏฺิโต, โส อตฺตโนปิ สรณํ นโหติ. กุโต ปรสฺส. สตฺถารา จ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ โส ครหิโต. ตสฺมา โส สงฺฆสรเณ อสงฺคหิโต. อิตโรว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติ.
สนฺตานํ ธมฺโมติ สทฺธมฺโม. สมิตกิเลสานํ ตโตเยว ปสตฺถานํ ปูชิตานํ สปฺปุริสานํ ปณฺฑิตานฺจ ธมฺโมติ อตฺโถ. โยจ สนฺตานํ ธมฺโม, โสปิ เอกนฺเตน สนฺโตเยว โหตีติ สนฺโต ธมฺโมติปิ สทฺธมฺโม. ปสตฺโถ ปูชิโต ธมฺโมติ อตฺโถ. สจฺโจ วา. อยฺหิ อฺติตฺถิยธมฺโม วิย ธาเรนฺตํ นวิสํวาเทติ. โส หิ อยํ เม หิโตติ ธาเรนฺตสฺส อหิโตเยว สมฺปชฺชติ. อยํ ปน ตถาธาเรนฺตสฺส หิโตเยว สมฺปชฺชตีติ. [สทฺธมฺมปทํ]. คณุตฺตมปเท โลเก สมาน ทิฏฺิสีลานํ สหธมฺมิกานํ สมูโห คโณติ วุจฺจติ. อิธ ปน อุตฺตเมหิ สีลาทิคุเณหิ ยุตฺโต ภควโต สาวกสงฺโฆ อุตฺตโมจ โส คโณจาติ อตฺเถน อุตฺตมคโณนาม. โสเยว อิธ คณุตฺตโมติ วุจฺจติ ยถา มุนิเสฏฺโ มุนิวโรติ.
[๑๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คณานํ คเณสุวา เทวมนุสฺสาทิสมูเหสุ อุตฺตโม คณุตฺตโม’’ติ จ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอตสฺมิฺหิ อตฺเถ สติ อุตฺตมสทฺโท ปธานภูโต โหติ. โสจ คุณมฺหิเยว ปวตฺตตีติ เตน อิธ อริยสงฺโฆ วุตฺโตติ นสิชฺฌตีติ. เอตฺถจ คโณติ สงฺโฆเยว วุจฺจติ. โสจ สงฺโฆ ทุวิโธ สมฺมุติสงฺโฆ, ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆติ. ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆน กตํ อุปสมฺปทากมฺมํ สมฺมุตินาม. ตาย สมฺมุติยา อุปสมฺปนฺนภูมึ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุสงฺโฆ สมฺมุติสงฺโฆนาม. โส วินยกมฺเมสุ ปสิทฺโธ. ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆ นาม อฏฺ อริยปุคฺคลสมูโห. โสปน กิฺจาปิ สมฺมุติสงฺเฆปิ อนฺโตคโธเยว โหติ. ตถาปิ สรณคมน วนฺทนา มาน ¶ ปูชาสกฺการานุสฺสติฏฺาเนสุ อนุตฺตร ปฺุกฺเขตฺต วิเส สปริคฺคหตฺถํ ภควตา ตถา ตถา สํวณฺเณตฺวา โส วิสุํ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ปุถุชฺชนสงฺโฆหิ ปฺุกฺเขตฺตํ สมาโนปิ อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ นโหติ. กสฺมา. สาลิกฺเขตฺเต ติณานํ วิย เขตฺตทุฏฺานํ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉานุสยานํ สพฺภาวาติ. ปฺุกฺเขตฺตภาโว ปนสฺส ปุริเม สทฺธมฺมปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ. [สสทฺธมฺมคณุตฺตมปทํ]
๘. อภิวาทิยาติ วิเสสโต วนฺทิตฺวา. เอตฺถ จ อยํ โลเก สีลาทิคุณยุตฺโต เสฏฺโ วนฺทเนยฺโยติ เอวํ เสฏฺ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา วนฺทนฺโต วิเสสโต วนฺทตีติ วุจฺจติ. วนฺทนา ปน ติวิธา กายวนฺทนาทิวเสน. ยถาห –
ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วนฺทนา, กตมา ติสฺโส. กาเยน วนฺทติ, วาจาย วนฺทติ, มนสา วนฺทตีติ.
ตตฺถ เสฏฺจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ชาณุทฺวย กปฺปรทฺวย นลาฏ สงฺขาตานิ ปฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทเนยฺยานํ อภิมุขํ นิปฺปชฺชนฺโต กาเยน วนฺทตินาม. ยํ สนฺธาย ปฺจปฺปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ยายจ อวนฺทิยฏฺาเนสุ วนฺทนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ. คุณปทานิ วาจาย ปวตฺเตนฺโต วาจาย วนฺทตินาม. นโม พุทฺธสฺส, นมตฺถุ พุทฺธสฺส, นโม วิมุตฺติยา, นโม วิมุตฺตานํ, วิปสฺสิสฺส นมตฺถูติ เอวมาทีสุปิ วาจา วนฺทนาเยว. คุณปทานิ อนุคนฺตฺวา คุเณ อนุสฺสรนฺโต มนสา วนฺทตินามาติ.
๙. ภาสิสฺสนฺติ กเถสฺสามิ. กามฺจ เถโร อิมํ สงฺคหํ รจยนฺโต โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวาว รจยิสฺสติ. คนฺถกมฺมํ นาม วาจากมฺเมสุ ปสิทฺธนฺติ กตฺวา ภาสิสฺสนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๐. อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติ ปเท อภิธมฺเม วุตฺตา อตฺถา อภิธมฺมตฺถา. เต สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ เอเตนาติวา อภิธมฺมตฺถสงฺคโห. สงฺคยฺหนฺติติจ เถเรน สํขิปิตฺวา คยฺหนฺติ กถียนฺตีติ อตฺโถ. อภิธมฺเมติ เจตฺถ อภิอติเรโก อภิวิเส โสจ ธมฺโม อภิธมฺโม. ธมฺโมติ จ วินยปาฬิโต อฺํปาฬิ ทฺวยํ ¶ วุจฺจติ. โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปฺตฺโตติ หิ วุตฺตํ. ตฺจ ปาฬิทฺวยํ อาณาวิธานสงฺขาตํ วินยน กิจฺจํ วชฺเชตฺวา กุสลาทิเก ยถาปวตฺเต ปรมตฺถธมฺเม เอว ทีเปตีติ. เอวํ ทีเปนฺเตสุจ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ โย อิตรโต อติเรโกจ โหติ วิเสโสจ. อยเมว อภิธมฺโม นาม. อิตโรปน ธมฺโมเยว. เอวฺจ กตฺวา ธมฺโม อภิธมฺโม วินโย อภิวินโยติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมนาม สุตฺตนฺตปิฏกํ. อภิธมฺโมนาม ยตฺตปกรณานิ. วินโยนาม อุภโต วิภงฺโค, อภิวินโยนาม ขนฺธกปริวาราติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. อติเรกวิเสสตา เจตฺถ กุสลาทิ วเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการานํ อนวเสสวิภตฺติวเสนวา สุทฺธธมฺมาธิฏฺาน เทสนาปวตฺติวเสนวา เวทิตพฺพา. ยโต สพฺพฺุพุทฺธา อิมํ อภิธมฺมเทสนํ เทเวสุเอว เทเสนฺติ. น หิ มนุสฺสา เอวรูปํ ตโย มาเส นิรนฺตรํ ปวตฺตนโยคฺยํ กถามคฺคํ เอเกน อิริยาปเถน อาทิโต ปฏฺาย ปริโยสานํ ปาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกนฺติ, นจ เอว รูโป เอกมาติกานุพนฺโธ กถามคฺโค นานาขเณสุ นานาชนานํ เทเสตุํ สกฺกุเณยฺโย โหตีติ. เกจิปน วินยปาฬิโตปิ อภิเรกวิเสสตํ ตสฺส วณฺเณนฺติ. ตํ อฏฺสาลินิยา น สเมติ. ตตฺถ หิ ธมฺมนามิกานํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ มชฺเฌเอว อยํ อติเรกวิเสสตา วิจาริตา. นจ ยุชฺชติ วินเยน สห ตถา วิจาเรตุํ อสมานกิจฺจวิสยตฺตา. วินโย หิ กายวาจานํ วินยนกิจฺโจ, อชฺฌาจารวิสโยจ. ธมฺโม ปน ธมฺมวิภาคกิจฺโจ ธมฺมปฺปวตฺติ วิสโยจาติ. เกจิปน วทนฺติ เอวํ สนฺเตปิ วินโย เอว สพฺพเชฏฺโก สิยา. วินยํ วิวณฺเณนฺตสฺส หิ ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติ. ธมฺมํ วิวณฺเณนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติมตฺตาติ, ตํ นยุชฺชติ. วินโย หิ อาณาจกฺกํ. ธมฺโมจ ธมฺมจกฺกํ. ตตฺถ วินยํ วิวณฺเณนฺโต สตฺถุ อาณาจกฺเก ปหารํ เทติ. สตฺถริ อคารโว มหนฺโต โหติ. ยสฺสจ สตฺถริ อคารโว, ตสฺส ธมฺมสงฺเฆสุ ตีสุ สิกฺขาสุจ อคารโว สิทฺโธ โหติ. ตสฺมา วินย วิวณฺณเน ¶ อาปตฺติ มหนฺตี โหติ. น สพฺพเชฏฺกตฺตาติ. อปิจ, วินโยนาม สาสนสฺส มูลํ. วินเย อฏฺิเต สาสนํ นติฏฺติ. ตสฺมา สาสนสฺส จิรฏฺิตตฺถํปิ วินยวิวณฺณเน มหตี อาปตฺติ ปฺตฺตาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา นาม อภิธมฺมตฺถ สงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย ปถมคาถาย
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
ทุตียคาถา-ปรมตฺถทีปนี
๑๑. เอวํ อาทิคาถายตํตํ ปโยชน สหิเต ปฺจ อตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เต อภิธมฺมตฺเถ อุทฺเทสโต ทสฺเสนฺโต ทุตียคาถมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ภาสิสฺสํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหนฺติ วุตฺเต ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเท มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา สพฺพถาปรมตฺถโต จตุธา โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ -
[๑๒] ฏีกายํ ตาว
ตตฺถ ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปกรเณติวา อภิธมฺมตฺถ ปเทติวา อภิธมฺเมติวา ตสทฺทตฺโถ นิทฺทิฏฺโ. วิภาวนิยํ ปน ตสฺมึ อภิธมฺเมติ. สพฺพํ นสุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรเณ มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถาติ ยุชฺชติ. ปกรณํปิ หิ อุปริ วุจฺจมานเมว โหติ. นตุ วุตฺตํ. กุโต อภิธมฺมตฺถาติ. น จ สํวณฺณนาปกรเณสุ อาทิมฺหิเยว ตาว ตสทฺโท อปฺปธานปทานิ ปจฺจามสตีติ อตฺถิ. ตสฺมา อฏฺสาลินิยํ อาทิมฺหิ ตตฺถ เกน ฏฺเน อภิธมฺโมติ วากฺเยวิย อิธ ตสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพติ. เอวฺหิ สติ –
[๑๓] ฏีกาสุ
สพฺพถา วุตฺตาติ โยชนาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหติ.
สา หิ วกฺขมาเนหิ สพฺพยาปิ ทฺวาทส, สพฺพถาปิ อฏฺารสาติอาทีหิ นสเมตีติ. ตตฺต สพฺพถาติ ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน กุสลาทินา ¶ สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺติ, วิภงฺเค วิภตฺเต น ขนฺธาทินา สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺตีติ อตฺโถ. ธาตุ กถายํ วุตฺเตนาติอาทินาปิ วตฺตพฺพํ.
๑๒. ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถ สจฺจโต. ทฺเว หิ สจฺจานิ สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจนฺติ, ตตฺถ สตฺต ปุคฺคล อตฺต ชีวาทิกา ปฺตฺติอตฺถา สภาวโต อวิชฺชมานาเยว โหนฺติ. ธมฺมววตฺถานฺาณรหิตานํปน มหาชนานํ จิตฺเต มหนฺตมหนฺตาปิ หุตฺวา วิชฺชมานาวิย ปฺายนฺติ, เตจ มหาชนา สมคฺคา หุตฺวา เตสํ เอกนฺเตน อตฺถิภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺติ เจว สมฺปฏิจฺฉนฺติจ. ตสฺมา เต มหาชเนหิ สมคฺเคหิ สมฺมตตฺตาตโตเยวจ วจีสจฺจวิรติสจฺจานํ วตฺถุภูตตฺตาสมฺมุติ สจฺจนฺติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมึ สมฺมุติสจฺเจ ตฺวา สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพ โลกิยสมฺปตฺติโยจ สพฺพโพธิสมฺภาร ธมฺเมจ อาราเธนฺติ. มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตา อปายปูรกา โหนฺติ. เอวํ มหนฺตฺหิ สมฺมุติ สจฺจนฺติ. ปรมตฺถสจฺจํ ปน ปตฺวา ตํ สจฺจเมว นโหติ. ตฺหิ สยํ อวิชฺชมานํเยว สมานํ มหาชเน วิชฺชมานนฺตฺเวว คณฺหาเปติ. สกฺกายทิฏฺิ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิ ติวิธมิจฺฉาทิฏฺีนํ วตฺถุ หุตฺวา พาลชนานํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นเทติ. เอวํ วิปรีตฺหิ สมฺมุติสจฺจํ. เอวํ มหาสาวชฺชฺจาติ. ปรมตฺถสจฺจํปน ทุวิธํ สภาวสจฺจํ อริยสจฺจนฺติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิอาทีสุ สตฺตสุ ปกรเณสุ วิภตฺตา กุสลาทโย ธมฺมา สภาวสจฺจํนาม. เต หิ สยํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา กุสลานาม ธมฺมา อตฺถิ สุขานาม เวทนา อตฺถีติ คณฺหนฺเตน วิสํวาเทนฺตีติ. ตํ ปน อริยสจฺจํ ปตฺวา กิฺจิ อสจฺจํปิ โหติเยว. ตถาหิ อนุภวนเภทมตฺตํ อุปาทาเยว เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ วุตฺตา. น สพฺพาการโต สุขภูตตฺตา. สพฺเพหิ ปน อนิจฺจตา สงฺขตตาทีหิ อเนกสเตหิ อากาเรหิ สพฺพาปิ เวทนา ทุกฺขาเอว. ตถา อนวชฺชสุขวิปากฏฺเน กุสลภาโวปิ อกุสลํ อุปาทาเยว วุตฺโต. สพฺเพปิ หิ เตภูมกา กุสลสมฺมตา ธมฺมา สาสวตา สํกิเลสิกตา โอฆนิย โยคนิย อุปาทานิยตา ¶ สงฺขาเตหิ วชฺเชหิ สาวชฺชาเอว โหนฺติ. ทุกฺขสจฺจภูตานฺจ วิปากานํ ชนนฏฺเน เอกนฺเตน ทุกฺขวิปากาเอว โหนฺติ. อชฺฌตฺตตฺติกฺจ สพฺพโลกิยสมฺมตํ อุปาทาย วุตฺตํ. สพฺเพปิ หิ จตุพฺภู มกธมฺมา เอกนฺเตน อตฺตาปินาม นตฺถิ. กุโต อชฺฌตฺตานาม. พหิทฺธาเอว โหนฺติ. สงฺขาเร ปรโต ปสฺสาติ หิ วุตฺตนฺติ. อยํ นโย เสสตฺติก ทุกธมฺเมสุปิ ยถารหํ เนตพฺโพ. อริย สจฺจํนาม สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ เอกนฺต ทุกฺขภาโว ตณฺหาย เอกนฺต ทุกฺขสมุทย ภาโว นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธ ภาโว อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคภาโวจาติ. อิธเมว หิ ปริสุทฺธพุทฺธีนํ อริยานํ าเณ อจลมานํ สพฺพาการปริปุณฺณํ นิปฺปริยายสจฺจํ โหตีติ. เตสุ อิธ สมฺมุติสจฺจํ นิวตฺเตนฺโต ปรมตฺถโตติ อิท มาห. เตน วุตฺตํ ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถสจฺจโตติ. ตตฺถ อตฺโถ ทุวิโธ สภาวสิทฺโธจ ปริกปฺปสิทฺโธจ. ตตฺถ โย วินา อฺาปเทเสน เกวลํ วิสุํ วิสุํ อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโน หุตฺวา สิทฺโธ. โส จิตฺตาทิโก อตฺโถ สภาวสิทฺโธนาม. โยปน อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโนเยว นโหติ. วิชฺชมานสฺสปน อตฺถสฺส นานา ปวตฺติอากาเร อุปาทาย จิตฺเตน ปริกปฺเปตฺวา สวิคฺคหํ กตฺวา คหิโต จิตฺตมโย จิตฺตนิมฺมิโต หุตฺวา จิตฺเตเอว อุปลพฺภมาโน โหติ. โส สตฺตปุคฺคลาทิโก อตฺโถ ปริกปฺปสิทฺโธ นาม. เตสุ สภาวสิทฺโธเยว ปรมตฺโถนาม. โส หิ สนฺติ ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอตฺถาติ อตฺโถ. เอกนฺตวิชฺชมานฏฺเน อิตรโต ปรโม อุกฺกํสคโต อตฺโถติ ปรมตฺโถ. อปิ จ, เย อยํ อตฺถิ อยํ อุปลพฺภตีติ คเหตฺวา ตสฺส อภิฺเยฺยสฺส อภิฺตฺถาย, ปริฺเยฺยสฺส ปริฺตฺถาย, ปหาตพฺพสฺส ปหานตฺถาย, สจฺฉิกาตพฺพสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย, ภาเวตพฺพสฺส ภาวนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติ. เตสํ ตทตฺถสาธเน อวิสํวาทกฏฺเน ปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ ปรมตฺโถ. อิตโรปน อวิชฺชมานตฺตา ตสฺส อภิฺาทิอตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตานํ ตทตฺถสาธเน ¶ วิสํวาทโกเยว ภวิสฺสติ. นปน ตทตฺถํ สาเธสฺส ตีติ ปรมตฺโถติ วตฺตุํ นารหตีติ.
[๑๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปรมสฺสวา อุตฺตมสฺส าณสฺส อตฺโถ โคจโรติ ปรมตฺโถ’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ปรมสทฺโทาเณ วตฺตมาโน ทิสฺสติ. นจ อตฺถสทฺโท โคจเรติ. ยฺจ อนุฏีกายํ สจฺจเมว สจฺจิกํ. โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส าณสฺส วิสยภาวฏฺเนาติ สจฺจิกฏฺโติ วุตฺตํ. ตํปิ อวิปรีเตน าเณน อรณียโต อุปคนฺตพฺพ โต อตฺโถติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. นปรมสทฺทสฺส อตฺถนฺติ. [ปรมตฺถปทํ]
๑๓. จิตฺตนฺติ เอตฺถ จินฺเตตีติ จิตฺตํ. เอตฺถจ จินฺตนกฺริยา นาม นิจฺจํ อารมฺมณาเปกฺขา โหติ. น หิ สา อารมฺมเณน วินา ลพฺภตีติ. ตสฺมา อารมฺมณคฺคหณ อารมฺมณุปลทฺธิเยว อิธ จินฺตนาติ ทฏฺพฺพาติ. เอวฺหิ สติ ภวงฺคสมย วิสฺิสมเยสุ จิตฺตํ อารมฺมเณน วินาปิ ปวตฺตตีติ เอวํ วาทีนํ วาโท ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. สนฺเตสุปิจ นิสฺสย สมนนฺตราทีสุ ตสฺส ปจฺจเยสุ เตหิ นามํ อลภิตฺวา อารมฺมณปจฺจยวเสเนวสฺส นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตํ. ตฺหิ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณํ คณฺหนฺตา ตสฺส วเสเนว คณฺหนฺตีติ. จินฺตนมตฺตํวา จิตฺตํ. สพฺเพปิ หิ ธมฺมา ตํตํ กฺริยามตฺตาว โหนฺติ. น เตสุ ทพฺพํวา สณฺานํ วา วิคฺคโหวา อุปลพฺภติ. ปจฺจยายตฺต วุตฺติโน จ โหนฺติ. น เต อตฺตโน ถาเมนวา พเลนวา วเสนวา สตฺติยาวา อุปฺปชฺชิตุํปิ สกฺโกนฺติ. ปเคว จินฺเตตุํวา ผุเสตุํวาติ. ขณมตฺตฏฺายิโนจ โหนฺติ, น กทาจิ กสฺสจิ วเส วตฺติตุํ สกฺโกนฺตีติ. ตสฺมา เตสุ อิทํ ทพฺพํ, อยํ สตฺติ, อย กฺริยาติ เอวํ วิภาโค นลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพสุ ปรมตฺถปเทสุ เอกํ ภาวสาธนเมว ปธานโต ลพฺภติ. ตทฺ สาธนานิปน ¶ ปริยายโตว ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ ทพฺพาทิวเสน อเภทสฺส จินฺตนสฺส อตฺถวิเสสาปนตฺถํ วิภาค กปฺปนาวเสน เภทกรณํ ปริยายกถาติ ทฏฺพฺพํ. ยถา สิลา ปุตฺตกสฺสสรีรนฺติ, ตถา กรณฺจ ตํ ตํ กฺริยาสงฺขาต ธมฺมวิมุตฺตสฺส ปรปริกปฺปิตสฺส การกภูตสฺส อตฺต ชีว สตฺต ปุคฺคลสฺส สพฺพโส อภาวทีปนตฺถํ. สติ หิ อตฺตาทิมฺหิ กึ อเภทสฺส เภทกปฺปนายาติ.
วิภาวนิยํ ปน
สสวิสาณํ วิย อภูตสฺส ภูต กปฺปนา วุตฺตา วิย ทิสฺสติ. อยมสฺสาธิปฺปาโย-ธมฺเมสุ กตฺตาวา กาเร ตาวา โกจิ นตฺถิ. โลเกปน อตฺตปฺปธาโน กฺริยา นิปฺผาทโก กตฺตานาม สิทฺโธ. ตสฺมา จินฺตนกิจฺเจ อตฺตปฺปธานตา ทีปนตฺถํ ตํ กตฺตุภาวํ จิตฺเต อาโรเปตฺวา จินฺเตตีติ จิตฺตนฺติ วุตฺตํ.
จิตฺตสฺสจ พเลน ตํสมฺปยุตฺตานํปิ ตสฺมึ กิจฺเจ ตทนุกูลปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ปุนกรณภาวํ จิตฺเต กตฺตุภาวฺจ เตสุ อาโรเปตฺวา จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ. อปิ เจตฺถ จิตฺตสทฺโท วิจิตฺรตฺถวาจโก ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺเห ตํ สํยุตฺตเก –
ทิฏฺํ โว ภิกฺขเว จรณํนาม จิตฺตนฺติ. เอวํ ภนฺเต. ตมฺปิ โข ภิกฺขเว จรณํ จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตนฺติ. เตนาปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ, นา หํ ภิกฺขเว อฺํ เอกนิกายํปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ จิตฺตํ. ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา. เตปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติกตา. เตหิปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉาน คเตหิ ปาเณหิ จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ.
ตตฺถ จรณํนาม จิตฺตนฺติ ยตฺถวิจิตฺรานิ ทิพฺพวิมานาทีนิ จิตฺตกมฺมานิ กตฺวา อิทฺจิทฺจ ปฺุํ กโรนฺตา อิธจิธจ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสนฺโต วิจรนฺติ ¶ . ตสฺส ปฏโกฏฺกสฺเสตํ นามํ. จิตฺเตนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. จิตฺติกตาติ วิจิตฺรา กตา. เอตฺถจ จิตฺตวิจิตฺตกาย สฺาวิจิตฺตา. สฺาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตา. ตณฺหาวิจิตฺตตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิ. กมฺมวิจิตฺต ตาย โยนิโย วิจิตฺตา. โยนิวิจิตฺตตาย เตสํ ติรจฺฉา นคตานํ วิจิตฺตตา เวทิตพฺพา. [วจนตฺโถ]
ตํ ตํ สภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส;
คยฺหากาโร ผลํวาปิ, ปจฺจุปฏฺาน สฺิตํ.
อาสนฺนการณํ ยํ ตํ, ปทฏฺานนฺติ ตํ มตํ;
ธมฺมานํ ววตฺถานาย, อลํ เอเต วิพุทฺธิโน.
อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ. [จิตฺตํ]
๑๔. เจตสิกนฺติ เอตฺถ เจตสิ ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ. ผสฺสาทิ ธมฺมชาตํ. เอตฺถจ ตทายตฺตวุตฺติตา นาม เอกุปฺปาทตาทีหิ ลกฺขเณหิ จิตฺเตน สห เอกี ภูตสฺส วิย ปวตฺติ. เอเตน ยา จิตฺตสฺส ชาติ. สาเอว ผสฺสาทีนํ. ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ, ยํ จิตฺตสฺส วตฺถุ, ตเทว ผสฺสาทีนนฺติ เอวํ เอกปุปฺผ มฺชริยํ เอกวณฺฏุปนิพฺพนฺธานิ ปุปฺผานิ วิย จิตฺเตน สห เอกชาติยาทิ อุปนิพฺพนฺธา ผสฺสาทโย ธมฺมา อิธ เจตสิกํนามาติ สิทฺธา โหนฺติ. เอวฺจ สติ จิตฺตํปิ เตหิ ผสฺสาทีหิ สห ตเถว อายตฺตํ ปวตฺตตีติ ตํปิ ผสฺสิกํ เวทนิกนฺติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ เจ. น. จิตฺตสฺเสว เชฏฺกตฺตา. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยาติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถจ มโนมยาติ มนสาเอว ปกตา นิมฺมิตา จิตฺตกฺริยา ภูตาติ อตฺโถ. เอเตน เต ผสฺสาทโย ธมฺมา จิตฺเตน วินา นุปลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติ. จิตฺตํปน เตหิ เกหิจิ วินาปิ ปวตฺตติเยว. ปฺจวิฺาณ จิตฺตฺหิเตหิ เกหิจิ วิตกฺกาทีหิ วินา อุปฺปชฺชตีติ. ตสฺมา เตสฺเว ตทายตฺต วุตฺติตา วตฺตพฺพา น จิตฺตสฺสาติ.
[๑๕] วิภาวนิยํ ปน
เอกาลมฺพณตา ¶ มตฺเตน เตสํ ตทายตฺตวุตฺติตํ เจตสิ กตฺตฺจ วิภาเวติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เอกาลมฺพณตามตฺเตน เจตสิกํนาม ชาตนฺติ. เอตฺถ จ โลเก นานาวณฺณธาตุโย อุทเก ฆํสิตฺวา วตฺถุมฺหิ นานา จิตฺตกมฺมานิ กโรนฺติ, ตตฺถ วตฺถุมฺหิ ผรณํ พนฺธนฺจ อุทกสฺเสว กิจฺจํ, น วณฺณธาตูนํ. นานารูป ทสฺสนํ วณฺณธาตูนเมว กิจฺจํ, น อุทกสฺส. ตตฺถ วตฺถุวิย อารมฺมณํ ทฏฺพฺพํ. อุทกํวิย จิตฺตํ. นานา วณฺณธาตุโยวิย เจตสิกธมฺมาติ. [เจตสิกํ]
๑๕. รูปนฺติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ. สีตุณฺหาทีหิ วิโรธิ ปจฺจเยหิ วิสม ปวตฺติ วเสน วิการํ อาปชฺชติ, เตหิ วา วิการํ อาปาทียตีติ อตฺโถ. ยถาห –
รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ. สิเตนปิ รุปฺปติ. อุณฺเหนปิ รุปฺปติ. ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ. วิปาสายปิ รุปฺปติ. ฑํส มกส วาตาตป สรึ สป สปฺผสฺเสหิปิ รุปฺปตีติ. รุปฺปตีติจ รุปฺปติ, กุปฺปติ, ฆฏฺฏียติ, ปิฬี ยติ, ภิชฺชตีติ.
มหานิทฺเทเส วุตฺตํ. อยเมตฺถ ปิณฺฑตฺโถ, เย ธมฺมา จิรฏฺิติกาจ โหนฺติ สปฺปฏิฆสภาวาจ. เตสฺเว ิติกฺขเณสุ วิโรธิปจฺจเยหิ สมาคโมนาม โหติ. นปนฺเสํ ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานนฺติ. เตสฺหิ อปฺปฏิฆสภาวานํ สุขุม รูปานํปิ พหิทฺธา สีตาทีหิ สมาคโมนาม นตฺถิ. กุโต ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานฺจ อรูปธมฺมานนฺติ. ยทิเอวํ สุขุมรูปานํ อรูปตาปตฺติ สิยาติ. นสิยา. โอฬาริกรูเปหิ สมานคติ กตฺตา. ตานิหิ โอฬาริเกสุ รุปฺปมาเนสุ รุปฺปนฺติเยวาติ. สมาคโมจ นาม อิธ ถเปตฺวา อาปาตคมนํ อารมฺมณกรณฺจ อฺมฺวิรุทฺธานํ ิติปตฺตานํ โอฬาริกรูปานํ มหาภูตานเมววา อฺมฺาภิฆฏฺฏนํ ¶ วุจฺจติ, รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียตีติ หิ วุตฺตํ. รุปฺปนฺจนาม ปรเสนายุทฺเธน รฏฺโขโภวิย กลาปนฺตรคตธาตูนํ กุปฺปนํ ภิชฺชนํจ วุจฺจติ. กุปฺปติ ภิชฺชตีติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถจ กุปฺปตีติ โขภติ จฺจลติ, ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ ขเณ วิโรธิปจฺจยสมาคมํ ลภนฺติ. ตโต ปฏฺาย สยํปิ วิการปตฺตา โหนฺติ. โอมตฺตาธิมตฺตรูปสนฺตตีนํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ. อปิเจตฺถ รุปฺปนํ ทุวิธํ วฑฺฒนํ, หายนฺจ. ตทุภยํปิ กปฺปวุฏฺาเน กปฺปสณฺาเน นานาอายุกปฺป สํวจฺฉร อุตุ มาส รตฺติ ทิวาทีนํ ปริวตฺตเนจ ปากฏํ โหตีติ. กสฺมา ปน รูปนฺติ นามํ ฆฏฺฏนวเสน รุปฺปนธมฺมานเมว สิทฺธนฺติ. เตสเมว สวิคฺคหตฺตา. รูปธมฺมา หิ สมูหสณฺานาทิ ภาวปตฺติยา สวิคฺคหา โหนฺติ. ตสฺมา เตสเมว รุปฺปนํ ปจฺจกฺขโตปิ โลกสฺส ปากฏนฺติ เตสฺเวว รูปนฺติ นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรูปธมฺมา ปน อวิคฺคหาติ น เตสํ วิกาโร ปจฺจกฺขโต โลกสฺส ปากโฏ โหติ. ตํ ตํ รูปวิการํ ทิสฺวาวา สุตฺวา วา ปุจฺฉิตฺวาเยว วา โส โลเกน ชานิตพฺโพ อฺตฺร ปรจิตฺตวิทูหิ. ตสฺมา เตสํ รูปตาปตฺติ นตฺถีติ.
[๑๖] วิภาวนิยํ ปน
เตสํ รูปตาปตฺติปฺปสงฺโค สีตาทิคฺคหณ สามตฺถิเยน นิวตฺติโต. ยสฺมา ปน โวหาโรนาม โลโกปจาเรน วินา นสิชฺฌติ. โลโกปจาโรจ ปากฏนิมิตฺตวเส เนว ปวตฺโต. ตสฺมา อิธ สีตาทิคฺคหเณน วินาปิ ตปฺปสงฺคนิวตฺติ โลกโตว สิทฺธาติ ทฏฺพฺพา.
ยสฺมา จ พฺรหฺมโลเก พฺรหฺมานํ กายวิการ วจีวิการา จ อิทฺธิวิกุปฺปนาวสปฺปวตฺตา นานารูปวิการาจ ทิสฺสนฺติเยว. เตจ เอเกน ปริยาเยน รุปฺปนาการาเอว นาม โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ตตฺถ รูปานํ รูปตาสิทฺธิ โหตีติ เวทิตพฺพํ. รูปยติ วา อตฺตโน สภาเวน ปกาสตีติ รูปํ. อรูปธมฺมา หิ น อตฺตโน สภาเวน ปากฏา โหนฺติ. รูปสนฺนิสฺสเยเนว คเหตพฺพา ¶ . อิทํ ปน อตฺตโน สภาเวเนว ปากฏํ ปฺจวิฺาเณหิปิ คเหตพฺพนฺติ. อิมสฺมึ อตฺเถ สติ พฺรหฺมโลเก รูปานํปิ อุชุ กโตว รูปตาสิทฺธิ โหตีติ.
[๑๗] วิภาวนิยํ ปน
อนุคฺคาหกานํ สีตาทีนํ วเสน ตํ สภาวา นาติวตฺตน วเสนจ ตตฺถ รูปตาสิทฺธิ วิภาวิตา. ยสฺมาปน สีเต นาปิ อุณฺเหนาปีติอาทิวจนํ นิทสฺสนมตฺตํ โหติ. กมฺม จิตฺตาหารานํปิ วเสน รุปฺปนสฺส สมฺภวโต, ตถาหิ สฺา วิฺาณานิปิ รูปารมฺมณรสารมฺมเณหิ เอว ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺานิ. น หิ สฺา รูปํเอว สฺชานาติ. น จ วิฺาณํ รส เมว วิชานาติ. นิทสฺสนมตฺเตน เทสนา โหตีติ วิฺายตีติ. ตสฺมา สีตาทิคฺคหณํ อมฺุจิตฺวาว ตตฺถ รูปตาสิทฺธิวิภาวเนน ปโยชน นตฺถีติ. [รูปํ]
๑๖. นิพฺพานนฺติ เอตฺถ นิพฺพายนฺติ สพฺเพ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํ. นิพฺพายนฺตีติ เย กิเลสาวา ขนฺธาวา อภาวิตมคฺคสฺส อายตึ อุปฺปชฺชนารหปกฺเข ิตา โหนฺติ. เตเยว ภาวิตมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนารหปกฺขํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. น หิ ขณตฺตยํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตธมฺมา นิพฺพายนฺติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺเนสุ อายตึ อวสฺสํ อุปฺปชฺชมาเนสุจ ธมฺเมสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปาติ กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏ ทุกฺขสนฺตาปา. น หิ ติวิธ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปรหิตานํ รุกฺขาทีนํ อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํนาม โหตีติ. เอตสฺมินฺติ วิสเย ภุมฺมํ. ยถา อากาเส สกุณา ปกฺขนฺตีติ. เยหิ เต นิพฺพายนฺติ. เตสํ ตพฺพินิมุตฺตํ อฺํ นิพฺพุติฏฺานํนาม กิฺจิ นตฺถีติ. นิพฺพายนฺติ วา อริยชนา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํ. นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโปติ หิ วุตฺตํ. นิพฺพายนฺตีติ ตํ ตํ กิเลสานํวา ขนฺธานํวา ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. เอกสฺมินฺติ วิสเยเอว ภุมฺมํ, เอตสฺมึ อธิ คเตติปิ โยเชนฺติ. ฏีกาสุปน ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพน โต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ วุตฺตํ.
[๑๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นิพฺพาภิวา ¶ เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพาน’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ มคฺเควิย นิพฺพาเน กตฺถจิ กรณสาธนํ ทิฏฺํ, นจ นิพฺพานํ นิพฺพูติ กฺริยาสาธเน ราคาทิกสฺส กตฺตุโน สห การิปจฺจโย โหตีติ. [นิพฺพานํ]
ทุตียคาถาย ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
จิตฺตสงฺคห-ปรมตฺถทีปนี
๑๗. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน จิตฺตํ ตาว นิทฺทิสนฺโต ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุ. ตาว ปถมํ. จตฺตาโร วิธา ปการา ยสฺส ตํ จตุพฺพิธํ.
๑๘. กามาวจรนฺติ เอตฺถ กามียตีติ กาโม. กาเมนฺติวา เอตฺถ สตฺตา อวิกฺขมฺภิตกามราคตฺตา กามรติยาเอว รมนฺติ. น อุปริภูมีสุ วิย ฌานรติยาติ กาโม. เอกาทสวิธา กามภูมิ. นนุ เจตฺถ ฌานลาภิโนปิ สนฺตีติ. น น สนฺติ. เตปน กทาจิ เทวาติ นตฺเถตฺถ โทโส. อวีจินิรยาทโย กถํ กามียนฺติ. กถฺจ ตตฺถ สตฺตา กามรติยา รมนฺตีติ. นิมิตฺตสฺสาทวเสนวา ภวนิกนฺติวเสนวาติ. มรณกาเล หิ อุปฏฺิตา นิรยคฺคิชาลา สุวณฺณวณฺณาวิย ขายนฺติ. เอโก กิร มิจฺฉาทิฏฺิโก พฺราหฺมโณ มรณมฺเจ นิปฺปนฺโน โหติ. ตสฺส อาจริยพฺราหฺมณา สมีเป ตฺวา พฺรหฺมโลกํ โภ คจฺฉาติ วทนฺติ. ตสฺสปน อวีจินิรเย อคฺคิชาลา อุปฏฺหนฺติ. ตทา โส โภ อาจริยา สุวณฺณวณฺณา ปฺายนฺตีติ อาห. เอส โภ พฺรหฺมโลโก. ตตฺถ คจฺฉาติ วทนฺติ. โส กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิ. เอวํ นิมิตฺตสฺสาทวเสน เต กามียนฺติ. ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปิ ภวนิกนฺตินาม โหตีติ. อปิจ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา อวิกฺขมฺภิตกามราคาเอว โหนฺติ, โอกาเส สติ กามรติยา รมิสฺสนฺติ เยวาติ. ตสฺมึ กาเม อวจรตีติ กามาวจรํ. ¶ เอตฺถจ อวจรตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ. โส หิ อตฺโถ ปาฬิยาจ นสเมติ. นานาโทสยุตฺโตจ โหตีติ. ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ยทิ เจตฺถ โส อตฺโถ อธิปฺเปโต สิยา. เอวํ สภิ เอตฺถาวจรา เอตฺถุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ สิยา. นปน วุตฺตํ. นจ ปริยาปนฺนสทฺโท อุปฺปนฺนสทฺเทน สห สมานตฺโถติ สกฺกา วตฺตุํ. น หิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนา นิปิ ตตฺร ปริยาปนฺนานิเยว โหนฺตีติ. เอวํ ตาว ปาฬิยา นสเมตีติ.
ยทิจ โส อตฺโถ คหิโต สิยา. เอวฺจ สติ ตสฺมึ กาเม เย มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสํปิ กามา วจรตาปตฺติโทโส รูปาวจรตาทิ มุตฺติโทโสจ อาปชฺชติ. เยจ กามาวจรธมฺมา รูปารูปภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสฺจ รูปารูปา วจรตา ปตฺติโทโส กามาวจรตา มุตฺติโทโสจ อาปชฺชตีติ. นนุ เยภุยฺยวุตฺติวเสนปิ เกสฺจิ นามลาโภ โหติ. ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติ. ตสฺมา อิธปิ เตสํ ธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน ภุมฺมีสุ อุปฺปนฺนพหุลตฺตา กามาวจราทิ นามลาเภ สติ น โกจิ โทโสติ.น. เอวฺหิ สติ โลกุตฺตร ธมฺมานํ กามาวจรตาทิ มุจฺจนตฺถํ เยภุยฺเยน อุปฺปนฺนภูมิ วิสุํ วตฺตพฺพา สิยา. น จ สา นามภูมิ อตฺถิ. ยตฺถ เต เยภุยฺเยน อุปฺปชฺชนฺตีติ. เตหิ อุปฺปชฺชนฺตา ตีสุ ภเวสุ เอว อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เตสํ กาม รูปารูปาวจรตาปตฺติโทโส ทุนฺนิวาโร สิยาติ. เอวํ นานาโทสยุตฺโต โหตีติ. ตสฺมาสฺส ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ ภควตา สํวณฺณิเตน ปาฬินเยเนวสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ. กาเม อวจรติ ปริยาปนฺนภาเวน ตสฺมึ อชฺโฌคาเหตฺวา จรติ ปวตฺตตีติ กามาวจรนฺติ. ปริยาปนฺนภาโวจนาม อตฺตโน อาธารภูเตน เตน กาเมน สห สมานชาติโคตฺตนามตา สงฺขาเตหิ ปริโตภาเคหิ ตสฺมึ กาเม อาปนฺนภาโว อนุปฺปวิฏฺ ภาโว. อนฺโตคธภาโวติ วุตฺตํ โหติ. โสจ ตถา ¶ ปริยาปนฺนภาโว ปริคฺคาหินิยา กามตณฺหาย กโตติ ทฏฺพฺโพ. เอตฺตาวตา เยธมฺมา รูปารูปสตฺตสนฺตานภูตาปิ มยฺหํ เอเตติ กาม ตณฺหาย ปริคฺคหิตา กาเม ปริยาปนฺนาว โหนฺติ. เต กามาวจรานามาติ สิทฺธา โหนฺติ. รูปารูปา วจเรสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ. เตสุปน รูปตณฺหา อรูปตณฺหาจ ปริคฺคาหินี ตณฺหา ทฏฺพฺพา.
เยปน ธมฺมา ติณฺณํ ตณฺหานํ ปริคฺคหวิมุตฺตา โหนฺติ. เต ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนาปิ ตตฺร อปริยาปนฺนาเอว โหนฺตีติ โลกุตฺตรา นาม ชาตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺถจ ปฏฺาเน อารุปฺเป กามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจ อุทฺธจฺจนีวรณนฺติอาทินา อรูปสตฺตสนฺตาเนปิ กามจฺฉนฺทสงฺขาตาย กามตณฺหาย อุปฺปตฺติ วุตฺตา. ตสฺมา รูปารูป ภูมีสุ อุปฺปนฺนานํ กามธมฺมานํ ปริคฺคาหินีตณฺหา รูปารูปสตฺตสนฺตาน คตาปิ ทฏฺพฺพา. ปาฬิยํ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อิทํ นีวรณชาติกตฺตา วุตฺตํ. น หิ ฌานภูมีสุ เอกนฺตนีวรณกิจฺจานิ นีวรณานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ. อตฺร กามเภโท วตฺตพฺโพ. ทฺเวกามา กิเล สกาโมจ, วตฺถุกาโมจาติ. ตตฺถ ถเปตฺวา รูปารูปราเค อฺโ สพฺโพปิ โลโภ อิมสฺมึ จตุพฺภูมิปริจฺเฉเท กิเล สกาโมนาม. ถเปตฺวาจ รูปารูปาวจรธมฺเม อฺเ สพฺเพปิ ตีสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา กามาวจรธมฺมา วตฺถุกาโมนามาติ. ยํปน อฏฺสาลินิยํ สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา วตฺถุกาโมติ วุตฺตํ. ตํ มหานิทฺเทเส นิทฺทิฏฺเน สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ รูปารูปาวจรธมฺมา อภิธมฺเม กามนาเมน วุตฺตา อตฺถีติ. [กามาวจรปทํ]
๑๙. รูปาวจรํ อรูปาวจรนฺติ เอตฺถ รูปารูปสทฺทา ตาสุ ภูมีสุ นิรุฬฺหาติ ทฏฺพฺพา. อปิจ ทฺเว ภูมิโย รูปภูมิ, อรูปภูมีติ. ตตฺถ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ ยตฺถ นตฺถิ, สา จตุพฺพิธา ภุมฺมิ อรูปภูมินาม. เสสา สตฺตวีสติวิธา ภุมฺมิ รูปภูมินาม. ตตฺถจ เหฏฺา เอกาทสวิธา ภุมฺมิ โอฬาริเกน กาเมน วิเสเสตฺวา กาม ภูมีติ วุตฺตา. อุปริ โสฬสวิธา ภุมฺมิ รูปภูมิอิจฺเจว วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. ยตฺถปน ตณฺหาวา ฌานานิวา รูปารูปสทฺเทหิ วุตฺตานิ. ตตฺถ ¶ นิสฺสยสฺสนามํ นิสฺสิเต อาโรปนวเสน นิสฺสโยปจาโร เวทิตพฺโพ. ยตฺถจ กามาวจราทิสทฺเทหิ ภูมิเอว วุตฺตา. ตตฺถ นิสฺสิตสฺส นามํ นิสฺสเย อาโรปนวเสน นิสฺสิโต ปจาโรติ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กามาวจรปเท วุตฺตนยเมวาติ. อยเมตฺถ เตภูมก ปริจฺเฉเท ปาฬิอนุคตา ปรมตฺถทีปนา. ยถาห –
กตเม ธมฺมา กามาวจรา. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตีเทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. อิเมธมฺมา กามาวจรา. กตเม ธมฺมา รูปาวจรา. เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อิเม ธมฺมา รูปาวจรา. กตเม ธมฺมา อรูปาวจรา. เหฏฺโต อากาสานฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺา นาสฺา ยตนุปเค เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร. ล. อิเม ธมฺมา อรูปาวจราติ.
[๑๙] ฏีกาสุ ปน
ยถาวุตฺตํ สุวิสทํ ปาฬินยํ อคฺคเหตฺวา อฺถา วจนตฺถาจ วินิจฺฉยาจ เอตฺถ วุตฺตา. สพฺเพ เต สารโต น ปจฺเจตพฺพาติ.
นนุ อฏฺสาลินิยเมว เตจ อฺเจ อตฺถา วุตฺตาติ. สจฺจํ. ภูตํปน สุวิสทํ ปาฬิอนุคตํ อตฺถํ ตฺวา กึวิกฺเขเปนาติ.
๒๐. โลกุตฺตรนฺติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก วุจฺจติ ยถาวุตฺโต เตภูมกธมฺโม. ยถาห ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตีติ. เอวํ สนฺเต โลกุตฺตรธมฺมานํปิ นิพฺพานวชฺชานํ โลกตาปตฺติ สิยา. กสฺมา, เตสํปิ ¶ ลุชฺชนปลุชฺชนธมฺมตฺตาติ. นสิยา. ยตฺถ หิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติ มหาชนสฺส มิจฺฉาคาโห นิวิสติ. ตตฺเถว ตสฺส นิวารณตฺถํ อยํ โลกสมฺา นิยมียติ. ตสฺมา สพฺพโส มิจฺฉาคาหวิมุตฺตานํ เตสํ โลกตาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติ. เยสํวา ลุชฺชนํปลุชฺชนฺจ มหาชนสฺส ปากฏํ. เตสฺเว โลกตาสิทฺธีติ นตฺถิ โลกุตฺตรานํ โลกตฺตปฺปสงฺโคติ. โลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ. มคฺคจิตฺตํ. ตโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํ. ผลจิตฺตํ. นิพฺพานํปน อิธ นลพฺภตีติ. อุตฺตรณฺเจตฺถ ตณฺหาตฺตยคฺคาห วิมุตฺติยา ตีสุ โลเกสุ อปริยาปนฺนภาโวเยว. โสจ อปริยาปนฺนภาโว เกสํ ธมฺมานํ อธิฏฺาน ภูโตวิย คยฺหตีติ วิสุํ เอกา จตุตฺถี อวตฺถาภูมินามาติ.
จตุพฺภูมิวิภาคสฺส ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
๒๑. เอวํ จิตฺตํ ภูมิเภเทน หีนปณีตา นุกฺกมโต จตุธา นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตเทว จตุพฺพิธํ จิตฺตํ ยถานิทฺทิฏฺกฺกเมน วิภชนฺโต ปถมํ กามาวจรจิตฺตํ. ตตฺถจ หีนํ อโสภณจิตฺตํ. ตตฺถจ สพฺพหีนํ อกุสลจิตฺตํ ตาว ทสฺเสตุํ โสมนสฺสสห คตนฺติอาทิมาห. เอตฺถจ กามาวจรจิตฺตสฺสปิ อกุสลาเหตุก สเหตุกานุกฺกโม หีน ปณีตานุกฺกมวเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
[๒๐] วิภาวนิยํ ปน
อุปริ วุจฺจมานานํ พหูนํ จิตฺตานํ โสภณสฺากรณสุขตฺถํ อปฺปเก ปาปาเหตุเกเยว ปถมํ ทสฺเสนฺโตติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ตทตฺโถ หิ ยถาวุตฺตหีนาทิกฺกเมเนว สิทฺโธติ.
[๒๑] ยฺจ ตตฺถ
เตสุ เตสุจ ภเวสุ คหิตปฺปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน โลภสหคต จิตฺตุปฺปาทาน เมว สมฺภวโต เตเยว ปถมนฺติ วุตฺตํ. ตํปิ นยุชฺชติ.
อาทิโต ¶ วีถิจิตฺตวเสน มโนทฺวารา วชฺชนสฺเสว สพฺพปถมํ อุปฺปชฺชนโตติ. อกุสเลสุ ปน โลภมูล จิตฺตํ พหุกฺจ โหติ. ทฺวีหิ วฏฺฏมูเลหิ ยุตฺตตฺตา ปธานํ ปากฏฺจ โหตีติ ตเทว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๒. ตตฺถ สุนฺทรํ มโนติ สุมโน. สินิทฺธจิตฺตํ. น หิ อนวชฺชฏฺเน สุนฺทรตา อิธ ยุตฺตาติ. สุนฺทรํ มโน เอตสฺสาภิวา สุมโน. สินิทฺธจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺส. มานสิกสุขเวทนาเยตํ นามํ. เอตฺถจ สุมนสฺส ภาโวติ ตสฺมึ จิตฺเต ปุคฺคเลวา สุมนาภิธานสฺสวา อยํ โส สุมโนติ สุมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ภาโวติ หิ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ. ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ อภิธานพุทฺธิโย เอตสฺมินฺติ กตฺวา. เอตสฺมินฺติ จ นิมิตฺเต ภุมฺมํ. ยถา นาโค ทนฺเตสุ หฺเตติ. ยถา หิ ตตฺถ อตฺตโน ทนฺตนิมิตฺตํ ทนฺตยุตฺเต นาเค หนนปฺปวตฺติ โหติ, เอวมิธปิ ตํ เวทนานิมิตฺตํ เวทนายุตฺเต มนสฺมึ ปุคฺคเลวา อภิธานพุทฺธิโย ปวตฺตนฺตีติ. ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอเตนาติ ภาโวติจ วทนฺติ. เอตสฺมาติ จ อปเร. โสมนสฺเสน สห เอกโต คตํ ปวตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตํ. โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. สา ปน สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิวเสน ทุวิธา. อิธ มิจฺฉาทิฏฺิยุตฺตา. อกุสลาธิการตฺตา. ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ. ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติ. ทิฏฺิคเตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺิคต สมฺปยุตฺตํ. ทิฏฺิคเตน เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูต มิว ยุตฺตํ สํสฏฺนฺติ อตฺโถ. อสงฺขาริกเมกํ สสงฺขาริกเมกนฺติ เอตฺถ สงฺขาโรติ ปุพฺพาติสงฺขาโร. โสจ ทุวิโธ ปโยโค, อุปาโยจาติ. ตตฺถ อาณตฺติยาวา อชฺเฌสนายวา ตชฺเชตฺวา วา อิทํ กโรหีติ ปเรหิ กโต กายวจีปโยโค ปโยโคนาม. อาณตฺตาทินาปน วินาว กมฺมสฺส กรณตฺถํ ตํ ตํ อุปายํ ปเร อาจิกฺขนฺติ. อกรเณ อาทีนวํ กรเณจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺติ, กติกํวา กโรนฺติ, ทณฺฑํวา ถเปนฺติ, สยเมว วา ตํ ตํ การณํ อนุสฺสรติ, ปจฺจเวกฺขติ. เอวมาทินา นเยน ¶ อุปาโย อเนกวิโธ. โส ทุวิโธปิ อิธ สงฺขาโร นาม. สงฺขโรติ อตฺตโน ปกติยา กาตุํ อนิจฺฉมานํ จิตฺต สนฺตานํ อกาตุํ อทตฺวา กรณตฺถาย สํวิทหติ ตสฺมึ ตสฺมึ กมฺเม ปโยเชตีติ กตฺวา. โยปน ปจฺจยคโณ เตน สงฺขาเรน วิรหิโต โหติ. โส อสงฺขาโร. โยปน เตนสหิโต โหติ. โส สสงฺขาโรติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ –
สห สงฺขาเรนาติ สสงฺขาโร. เตน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สอุปาเยน ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถติ.
เอตฺถจ ปจฺจยคโณติ อารมฺมณาทิโก สาธารโณ ปจฺจย คโณ อฏฺกถายํ วุตฺโต. อสาธารโณปน กุสลกมฺเมสุ สปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก อกุสลกมฺเมสุ อสปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก ปจฺจยคโณ วิเสเสตฺวา โยเชตุํ ยุตฺโต. โสปน ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา สยเมว จิตฺตํ อสํสีทมานํ กตฺวา อุฏฺาเปติ สมุฏฺาเปติ, ตทา โสอสงฺขาโรนาม. ยทาปน เตน วินา สยเมว จิตฺตํ อุฏฺาเปตุํ สมุฏฺาเปตุํ นสกฺโกติ, สงฺขารํ สหายํ ลภิตฺวาว สกฺโกติ, ตทา โส สสงฺขาโรนาม. อิติ อสงฺขาโร สสงฺขาโรติจ อิทํ ปจฺจย คณสฺเสว นามํ. น จิตฺตสฺส. จิตฺตํปน อสงฺขาเรน สุทฺเธน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ. สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกํ, อุปฺปนฺนตฺเถ หิ อยํ อิกปจฺจโยติ. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ. เอตฺถจ สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ โหตีติ โยเชตพฺพนฺติ. อยเมตฺถ อสงฺขาริกสสงฺขาริกปเทสุ ปรมตฺถทีปนา.
[๒๒] ฏีกาสุ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา จิตฺตเมว อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ จ คเหตฺวา ยํ วุตฺตํ, ‘‘นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขารํ. ตเทว อสงฺขาริกํ. สห สงฺขาเรน วตฺตตีติ สสงฺขารํ. สสงฺขารเมว ¶ สสงฺขาริกนฺติ จ. โส ยสฺส นตฺถิ. ตํ อสงฺขารํ. ตเทว อสงฺขาริกํ. สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริ กนฺติ จ’’. สพฺพเมตํ น ยุชฺชติเยว.
[๒๓] ยฺจ วิภาวนิยํ
สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ. สงฺขรียติวา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโรติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ สสงฺขาริกปิ จิตฺตํ ติกฺขํนาม สิยาติ.
[๒๔] ยฺจ ตตฺถ
‘‘โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเนเจว ปรสนฺตาเนจ ปวตฺตตีติ ตํ นิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาว สงฺขาโต วิเสโสว อิธ สงฺขาโรติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ อสงฺขาริก สสงฺขาริกปทานํ วจนตฺเถสุ วิรชฺฌิตฺวา ตทนุ รูปสฺส สงฺขารสฺส ปริกปฺปนาวเสน วุตฺตตฺตา นยุตฺตเมว.
[๒๕] เอเตน
ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภปี;
สงฺขาโร ตํ วเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตาติ.
สาธกคาถาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหตีติ.
[๒๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อถวา, สสงฺขาริกํ อสงฺขาริกนฺติ เจ ตํ เกวลํสงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. นตสฺส สหปวตฺติสพฺภา วา ภาวโตติ. ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิธมตฺถิตาย ตํ วเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ. สโลมโก สปกฺขโกตฺยาทีสุวิย สห สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต. ตพฺพิปรีตมฺปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริก’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ ปาฬิอฏฺกถาสิทฺธํ ¶ อุชุํ วิสทํ อตฺถํ มฺุจิตฺวา อตฺตโน ปริกปฺปนา วเสน วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพเมว.
เอตฺถจ อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ อาณตฺติยาวา อชฺเฌ สนายวา ยาจนายวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ ปโยคสมุฏฺิตํ นาม. ตถา อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ ภเยนวา ลชฺชายวา คารเวนวา กถิกายวา ทณฺฑภเยนวา ปวตฺติตํ อุปายสมุฏฺิตํ นาม. สยเมววา อตฺตโน ลีนํ จิตฺตํ ตฺวา เตน เตน อุปาเยน อตฺตานํ โอวทิตฺวาวา ตํ ตํ อุปายํ อนุสฺสริตฺวาวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ อุปายสมุฏฺิตํ นาม. อิทฺจ นยทสฺสนเมวาติ. ทิฏฺิคเตน วิปฺปยุตฺตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ. อุทาสินภาเวน เปกฺขติ อนุภวนากาเรน อารมฺมณํ ปสฺสตีติ อุเปกฺขา. อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ ปสฺสตีติวา อุเปกฺขา. ยถาหิ โสมนสฺส โทมนสฺสานิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต ปสฺสนฺติ. ยโต โสมนสฺสิโต ปุคฺคโล เตน อารมฺมเณน วิโยเค วิการปตฺโต โหติ. โทมนสฺสิโตจ เตน อารมฺมเณน สํโยเค วิการปตฺโต โหติ. น ตถา อยํ, อยํ ปน ยุตฺติโตว ปสฺสติ น อารมฺมณสํโยค วิโยคเหตุ ปุคฺคลํ วิการํ ปาเปตีติ. เกจิปน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขตีติ อิทํ อิธ นสมฺภวติ. น หิ อกุสลํ ยุตฺตรูปํ นาม โหตีติ วทนฺติ. อุเปกฺขาย สหคตนฺติ สมาโส.
๒๓. เอตฺถจ กิฺจาปิ ผสฺสาทโย วิตกฺกาทโย โมหาทโยจ ธมฺมา อิมินา สกเลน อฏฺวิเธน จิตฺเตน สห คตา สมฺปยุตฺตาจ โหนฺติ, น ปน เต เวทนาวิย สยํปิ เภทวนฺตา โหนฺติ. นจ ทิฏฺิสงฺขารานํ วิยเตสํ อิมสฺมึ จิตฺเต กตฺถจิ โหนฺติ กตฺถจินโหนฺตีติ อยํ วิกปฺโป อตฺถิ. ตสฺมาเต อิมสฺสจิตฺตสฺส เภทกรา นโหนฺตีติ อิธ นคหิตาติ ทฏฺพฺพา. โลโภปน อฺเหิ อิมสฺส อฏฺวิธสฺส เภทกโร โหติ. เวทนาทิฏฺิ สงฺขาราจ อิมสฺส อฺมฺสฺส เภทกรา โหนฺตีติ เตเอว อิธ คหิตาติ ทฏฺพฺพา. นนุ ปีติ มาน ถินมิทฺธานิปิ เภทกรานิ โหนฺตีติ ตานิปิ อิธ สปีติกํ อปีติกนฺติ มานสมฺปยุตฺตํ มานวิปฺปยุตฺตนฺติ ¶ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ ถินมิทฺธวิปฺปยุตฺตนฺติ จ คเหตพฺพา นีติ. น. เตสุ หิ โสมนสฺเส คหิเต ปีติ คหิตาว โหติ. อิตรานิจ ตีณิ อนิยตโยคีนิจ โหนฺติ, เยวาปน กานิจาติ นคหิตานีติ.
[๒๗] วิภาวนิยํ ปน
ผสฺสาทิวิตกฺกาทิโมหาทิธมฺมา อิโต อฺเหิปิ จิตฺเต หิ ยุตฺตา โหนฺตีติ นเต อฺเหิ อิมสฺส วิเสสํ กโรนฺติ. ตสฺมา เต อิธ น คหิตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ อฺเสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติ. โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณ ภาวโตติ. ผสฺสาทโยหิ เกจิ สพฺพจิตฺต สาธารณา เกจิ กุสลาทิ สาธารณา. โมหาทโยจ สพฺพา กุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุ’’นฺติ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ โสมนสฺสุเปกฺขา สงฺขาราปิ อฺเสุ ทิสฺสนฺตีติ เตปิ อฺเหิ อิมสฺส วิเสสํ นกโรนฺติ. ตสฺมา เตปิ อิธ นคเหตพฺพา สิยุนฺติ.
๒๔. เอตฺถจ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อิฏฺารมฺมณสมาโยโค, พฺยสนมุตฺติจ โสมนสฺสสฺส การณํ. โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิโกหิ สทา ภวงฺคโสมนสฺเสน ปริภาวิต สนฺตาโน โหตีติ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ อุปฺปชฺชตีติ. อคมฺภีรปฺปกติโกจ หีนชฺฌาสโย อปฺปกํปิ มหนฺตํ มฺติ. หีนํปิ ปณีตํ มฺติ. ตสฺมา ตสฺสปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ โหตีติ. อิฏฺารมฺมณสมาโยโคติ อตฺตนา อิจฺฉิเตน หีเนนวา ปณีเตนวา อารมฺมเณน สมาโยโค. พฺยสนมุตฺตีติ าติพฺยสนาทิโต มุตฺติ. อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกตา, คมฺภีรปฺปกติตา, มชฺฌตฺตารมฺมณสมาโยโค, ¶ พฺยสนมุตฺติจ อุเปกฺขาย การณํ. เอตฺถจ คมฺภีรปฺปกภิตานาม มหชฺฌาสยตา. ตาทิโส หิ ปุคฺคโล มหนฺตํปิ อปฺปกํ มฺติ, ปณีตํปิ หีนํ มฺตีติ. ทิฏฺชฺฌาสยตา, ทิฏฺิวิปนฺนปุคฺคลเสวนา, สทฺธมฺมวิมุขตา, มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตา, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺจ ทิฏฺิยา การณํ. ตตฺถ ทิฏฺชฺฌาสยตาติ กาณาริฏฺสฺสวิย สุนกฺขตฺตสฺสวิยจ ปุริมภเว ทิฏฺิ คติกภาเวน อาคตตฺตา อิมสฺมึ ภเวปิ สสฺสตุจฺเฉทาสย ภาโว. สทฺธมฺมวิมุขตาติ จิรํปิ กาลํ สทฺธมฺเมน วินา อาคตตา. มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตาติ อตฺตโน อวิสเยสุ สพฺพฺุวิสเยสุ าเนสุ อตฺตโน ปมาณํ อชานิตฺวา จินฺตาปสุตวเสน มิจฺฉาวิตกฺกพหุลภาโว. อโยนิโส อุมฺมุชฺชนนฺติ อตฺตนาทิฏฺการณเมว สารโต สจฺจโต อุมฺมุชฺชนํ. ตพฺพิปรีเตน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตการณํ เวทิตพฺพํ. อสงฺขาริกกมฺมชนิตปฺปฏิสนฺธิ กตา, กลฺลกาย จิตฺตตา, ขนฺติ พหุลตา, ปุริสกาเรสุ ทิฏฺานิสํสตา, กมฺมปฺปสุตตา, อุตุโภชนาทิ สปฺปาย ลาโภติ อิทํ อสงฺขาริกการณํ. ตตฺถ ขนฺติพหุลตาติ สีตุณฺหาทีนํ ขมนพหุลตา. ปุริสกาเรสูติ ปุริเสหิ กตฺตพฺเพสุ กมฺเมสุ. กมฺมปฺปสุตภาติ กมฺเมสุ จิณฺณวสิตา. ตพฺพิปรี เตน สสงฺขาริกการณํ เวทิตพฺพํ. อิเมสํปน จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํ. อฏฺปีติ ปิสทฺเทน เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถเภทโต กาล สนฺตานา รมฺมณาทิ เภทโตจ อเนกวิธตฺตํ สมฺปิณฺเฑตีติ.
โลภมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๒๕. โทสมูลจิตฺเต ทุฏฺุมโนภิ ทุมฺมโน. วิรูปํ จิตฺตํ. ทุฏฺุมโน เอตสฺสาติวา ทุมฺมโน. วิรูปจิตฺตสมงฺคีปุคฺคโล. ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. มานสิกทุกฺขเวทนาเยตํ อธิวจนํ. สา หิ อตฺตนา สหคเต จิตฺเตวา ตํ สมงฺคีปุคฺคเลวา ทุมฺมนา ภิธานสฺสวา อยํ โส ทุมฺมโนติ ทุมฺมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตํ โหตีติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. โทมนสฺเสน สห คตนฺติ สมาโส. ปฏิหฺตีติ ปฏิโฆ. โทโส. โสหิ อุปฺปชฺชมาโน ¶ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ปฏิหนติ. ลูเข สนฺตตฺเต กโรติ. อตฺตโน วตฺถุมฺปิ ปฏิหนติ. หทยปฺปเทสํ ทหติ. ตํ ปุคฺคลํ ทุมฺมุขํ กโรติ, อตฺตโน อารมฺมณํปิ ปฏิหนติ. ตํ พาธย มาโน คณฺหาติ. ตสฺมา ปฏิโฆติ วุจฺจตีติ.
๒๖. เอตฺถ สิยา. สงฺขาโร ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส เภท กโรติ ตสฺส อิธ คหณํ ยุตฺตํ. เวทนา ปฏิฆาปน เภทกรา น โหนฺตีติ เต อิธ น คเหตพฺพาติ. วุจฺจเต, โทมนสฺสคฺคหณํ ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส กทาจิ อฺเวทนาโยคตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ. ยทาหิ ราชาโน หสมานาเยว โจรวธํ เปเสนฺติ. ยทาจ ชนา อตฺตโน เวรีนํ มรเณ ตุฏฺึ ปเวเทนฺติ. มรณํ อภินนฺทนฺติ. ยทาจ พาลชนา หสมานาว มิคปกฺขิโน มาเรนฺติ. ตทา อิทํ นุโข โสมนสฺเสน ยุตฺตนฺติ อตฺเถว ปสงฺโค. อุเปกฺขาโยเคปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณนฺติ. ปฏิฆคฺคหณํปิ อฺธมฺมสมฺปยุตฺตตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ. ตถาหิ เย นตฺถิกาเหตุกา กิริยมิจฺฉา ทิฏฺิกา ปาณวเธ อปฺุํนาม นตฺถีติ คณฺหนฺติ. เยจ มนุสฺสปาณ วเธเอว อปฺุํ โหติ, ติรจฺฉานคตปาณวเธ อปฺุํ นตฺถีติ คณฺหนฺติ. เยจ ปาณวธํ กตฺวา ยฺํ ยชนฺตานํ มหนฺตํ ปฺุํ โหติ, ทิพฺพสํวตฺตนิกนฺติ คณฺหนฺติ. เต สกฺกายทิฏฺิยา วิสฺสฏฺา ปาณวธํ สยํวา กโรนฺติ. อฺเวา เปเสนฺติ. ตทา อิทํ ทิฏฺิยาปิ สมฺปยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติเยว. เยปน สมฺมาทิฏฺิเกสุ พาลา อพฺยตฺตา, เต กทาจิ เตสํ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ ลทฺธึ คเหตฺวา ปาณํ วธนฺตา อาทิโต เวมติกชาตาว โหนฺติ. ตทาเตสํ อิทํ วิจิกิจฺฉายปิ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติ. ตปฺปสงฺค นิวตฺตนตฺถํ ปฏิฆคฺคหณนฺติ. อิตรถา ปุริม จิตฺตสฺส โลภสหคตภาโววิย อิมสฺส ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว จูฬนิคเมเนว สิทฺโธติ เตสํ คหณํ นิรตฺถกํ สิยาติ. เอตฺถจ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานํ ถินมิทฺธสฺสจ อคฺคหณํ ปุริมจิตฺเต มานถินมิทฺธนเยน เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
[๒๘] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘อสาธารณ ¶ ธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อสาธารณธมฺมวเสนาติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
[๒๙] สติปิ อิมสฺส โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาเว อนฺสาธารเณเนว โทมนสฺเสน อิมสฺส อุปลกฺขณตฺถนฺติ อตฺถสฺส อาปชฺชนโต. ยถาตํ สติปิ ปุริมสฺส อิมสฺสจ จิตฺตสฺส โมหสหคตภาเว อนฺสาธารเณเนว โลเภน ปฏิเฆนจ อุปลกฺขณตฺถํ โลภสหคตปฏิฆ สมฺปยุตฺตคฺคหณนฺติ. อุปลกฺขณตฺถนฺติ จ น วตฺตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ ปากเฏน โทมนสฺเสน อปากฏานํ อฺเวทนา นํปิ อิธ ลทฺธภาวํ อุปลกฺเขตีติ อาปชฺชติ. ยถา ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติ.
[๓๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโวปน อุภินฺนํ เอกนฺต สหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
อิมสฺส จูฬนิคเมเนว ตทตฺถสิทฺธิโตติ.
๒๗. เอตฺถจ โทสชฺฌาสยตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อปฺปสฺสุกตา, อาฆาตวตฺถุสมาโยโควา, อนิฏฺารมฺมณสมาโย โควา โทมนสฺสสฺส ปฏิฆสฺสจ การณํ. ตตฺถ โทส พหุล ภาวโต อาคตวเสน โทสชฺฌาสยตา ทฏฺพฺพา. อคมฺภีรปฺปกติตา หีนชฺฌาสยตา. อปฺปสฺสุตสฺสจ อนิฏฺ โลก ธมฺเมหิผุฏฺสฺส ตํกุเตตฺถลพฺภาติ ปจฺจเวกฺขนา นตฺถีติ. อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํ. ปิสทฺทสฺส อตฺโถปิ วุตฺตนโยเอวาติ.
โทสมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๒๘. โมหมูลจิตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. ยสฺมาปน อิทํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรเหน ลทฺโธกาเสน สุฏฺุพลวนฺเตน โมเหนเจว สํสปฺปมานวิกฺขิปมาเนหิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺเจหิ ¶ จ ยุตฺตํ โหติ. ตสฺมา อิธ เวทนาปิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อุเปกฺขาเวทนาว ยุตฺตา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ อิทํ จิตฺตํ โสมนสฺส โทมนสฺส สหคตานํปิ อนนฺตเร อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ตทุภยเวทนาหิปิ อิทํ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหตีติ ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ อิธ อุเปกฺขาคหณํ กตํ. อนฺจิตฺตสาธารเณน ธมฺเมน จิตฺตสฺส นิยมนตฺถํ วิจิกิจฺฉาคหณํ. อุทฺธจฺจํ ปน สพฺพากุสเลสุ ยุตฺตํปิ อิธ ลทฺโธกาสํ หุตฺวา สุฏฺุ พลวํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเธว คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวหิ ธมฺมสงฺคณิยํ ธมฺมุทฺเทสวาเร อุทฺธจฺจํ อฺเสุ ปาปจิตฺเตสุ สรูปโต อนุทฺธริตฺวา เยวาปนกภาเวเนว วุตฺตํ. อิมสฺมึ อนฺติมจิตฺเตเอว สรูปโต อุทฺธฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมาจ อิทํจิตฺตทฺวยํ สตฺตานํ ปกติสภาวภูตนฺติ ปโยเคน วา อุปาเยน วา เกนจิ อุปฺปาเทตพฺพํ นาม นตฺถิ. สพฺพกาลมฺปิ ภวงฺคจิตฺตํวิย อโนสกฺกมานํ อสํสีทมานํ อกิจฺเฉน อกสิเรน ปวตฺตติ. ตสฺมา เอกนฺเตน อสงฺขาริกเมว โหตีติ กตฺวา อิธ สงฺขารเภโท น คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวจ ปาฬิยํปิ ปุริมจิตฺเตสุวิย อิธ สสงฺขาเรนาติ ทุตียจิตฺตวาโร นวุตฺโตติ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
[๓๑] วิภาวนิยํ ปน
อิมานิ ทฺเว จิตฺตานิ อติสมฺมุฬฺหตาย อติจฺจลตาย จ สพฺพตฺถปิ รชฺชนทุสฺสนรหิตานิ โหนฺติ. ตสฺมา อุเปกฺขา สหคตาเนว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
รชฺชน สหิตานํปิ โลภมูล จิตฺตานํ อุเปกฺขา โยคสฺส ทิฏฺตฺตาติ.
[๓๒] ยฺจ ตตฺถ มหาฏีกายฺจ
‘‘ตโตเยวจ สภาวติกฺขตาย อุสฺสาเหตพฺพตายจ อภาวโต สงฺขารเภโทปิ เนสํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาวติกฺขตาย อภาวโตติ อิมินา อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. อุสฺสาเหตพฺพตาย อภาวโตติ อิมินา สสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ตทุภเย ปน ¶ อิทํ จิตฺตทฺวยํ สพฺพโส สงฺขารวิมุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ อฏฺกถายปิ ตาว น สเมติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคอฏฺกถายฺหิ สงฺขารเภเทน อวิชฺชาย ทุวิธภาโวว วุตฺโต. ยทิจ อิทํทฺวยํ สงฺขารมุตฺตํ สิยา. เอวํ สติ อิธ โมโหปิ สงฺขารมุตฺโต สิยา. โสจ อวิชฺชาเยวาติ ติวิธภาโวว อวิชฺชาย ตตฺถ วตฺตพฺโพ. นจ วุตฺโตติ. เอวํ ตาว อฏฺกถาย นสเมติ.
[๓๓] ยสฺมาจ อิธ ติกฺขภาโวนาม วินา สงฺขาเรน เกวลํ ปกติ ปจฺจย คณ วเสเนว ปวตฺตนสมตฺถตา วุจฺจติ. อิทฺจ จิตฺตํ ตเถว ปวตฺตติ. ตสฺมา อิทํ สภาวติกฺขํ น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ลทฺโธกาเสน โมเหน สุฏฺุ มุยฺหนฺตีติ โมหมูหานีติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตนเยน โมมูหานีติ วุตฺตํ.
๒๙. อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํ. ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ อิติ เอวํ. นิปาตสมุทาโย เหส. ปจฺฉิโมวา เอวํ สทฺโท ปุริมสฺส อิติสทฺทสฺส อตฺถวจโน. อิจฺเจวนฺติวา วิสุํ เอโก นิปาโต. สพฺพถาปิ อิมินา โสมนสฺสสหคตนฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเร นาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทฺจ ทฺวาทสาติ เอตฺถ วิเสสนํ เวทิตพฺพํ. สพฺพถาปีติ ธมฺมสงฺคณียํ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. วิภงฺเค วิภตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. ธาตุกถาทีสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. กาลเทส สนฺตานาทิ เภทภินฺเนน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. กถํ ทฺวาทเสวาติ. อิจฺเจวํ ทฺวาทเสวาติ โยเชตพฺพํ.
[๓๔] วิภาวนิยํ ปน
เหฏฺา วุตฺโต สมฺปโยคาทิ อากาโรว วิภาวิโต. โสปน อิจฺเจวนฺติ อิมินาว สิทฺโธติ.
อกุสลจิตฺตานีติ กุสลปฏิวิรุทฺธสภาวตฺตา เอวํ ลทฺธนา มานิ จิตฺตานิ. เอตฺถจ เอกนฺเตน สทฺธาทโยเอว กุสลานาม. โมหาทโยเอว อกุสลา นาม. จิตฺตํปน ผสฺสาทโย วิย อฺสมานเมว ¶ โหติ, น หิ อารมฺมณ วิชานนํวา เอกนฺเตน มุยฺหนาทิวิย สาวชฺชํวา โหติ. สทฺทหนาทิวิย อนวชฺชํวาติ. ตํปน อกุสเลหิ ยุตฺตํ อกุสลนฺติ วุจฺจติ. กุสเลหิ ยุตฺตํ กุสลนฺติ. สทฺธาทีนํปน โมหาทีนฺจ ปฏิวิรุทฺธภาโว ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพ. อกุสลธมฺมาหิ ทุพฺพลา โหนฺติ. สุวณฺณปฺปฏิรูปกาวิย เผคฺคุภูตา อภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานาปิ จฺจลนฺติเยว วิกฺกิรนฺติเยว. นิยามํ โอกฺกมนฺตาปิ เอกสฺมึภเว เอว อปายภาคิตาย โอกฺกมนฺติ. นปน กุสลมูลานิ สพฺพโส ปจฺฉินฺทิตฺวา สตฺเต วฏฺฏโสตนิยเต กาตุํ สกฺโกนฺติ. กุสลธมฺมาปน พลวนฺตา โหนฺติ. ชาติสุวณฺณาวิย สารภูตา ภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานา ถิรตรปตฺตา โลกิเยสุ ยาว อิทฺธิวิธานา โลกุตฺตเรสุจ ยาว อรหตฺตมคฺคา วุทฺธิวิรุฬฺหีธมฺมา โหนฺติ. นิยามํ โอกฺกมนฺตา อปายโสตํวา วฏฺฏโส ตํวา สพฺพโส สมุจฺฉินฺทิตฺวา อนุปาทิเสสนิพฺพานภาคิตาย โอกฺกมนฺติ. ตสฺมา กุสล ธมฺมาเอว ปหายกานาม. อิตเรปน ปหาตพฺพาเอว นามาติ เวทิตพฺพา. อปิจ กุสลธมฺมานาม อนฺตมโส อาโลปภิกฺขา ทานมตฺตาปิ โลเกเภสชฺชวิธานานิวิยอกุสลปฺปหานาย เอว ปณฺฑิเตหิปฺปียนฺติ กรียนฺติ จ, ตสฺมา เตเอว ปหายกา. อกุสลธมฺมาปน โลเก นานาโรคชาติโยวิย สกลโลกสฺส ปกติสภาวภูตาเอว โหนฺตีติ เต ปหาตพฺพาเอวาติ. สมนฺตโต อนวเสสโต อาทิยึสุ คณฺหิยึสูติ สมตฺตานิ. อปิจ สมตฺตานีติ นิฏฺิตานิ ปริปุณฺณานิวา. อฏฺธาติอาทิสงฺคหคาถา. โลโภมูลํ เอเตสนฺติ สมาโส. ทฺวาทสา กุสลา สิยุนฺติ เอตฺถ สิยุนฺติ นิปาตปทํ อิธ ทฏฺพฺพํ. อกุสล จิตฺตานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย อกุสลจิตฺตสฺส
ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๓๑. เอวํ ¶ สพฺพนิหีนํ อกุสลํ สงฺคเหตฺวา อิทานิ อเหตุกํ สงฺคณฺหนฺโต ตตฺถจ สพฺพนิหีนํ อกุสลวิปากํ ตาว ทสฺเสตุํ อุเปกฺขาสหคตนฺติอาทิมาห.
[๓๕] วิภาวนิยํ ปน
ตํ อกุสล วิปากตฺตาเยว อกุสลานนฺตรํ ปถมํ ทสฺสิตนฺติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘เตสํ อกุสลวิปากา ทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว วิภชิตุ’’นฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ กุสลวิปากานิปิ กุสลา นนฺตเรเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติ.
๓๑. จกฺขุโสตาทีนํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. วิชานาตีติ วิฺาณํ. ยถาห-วิชานาติ วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมาวิฺาณนฺติ วุจฺจตีติ. จกฺขุํ นิสฺสิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุนาวา ปจฺจยภูเตน ชนิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. กมฺเมนวา จกฺขุสฺส อุปนีตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุโตวา ชาตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุสฺสวา อินฺทฺริยภาเวน สามิ ภูตสฺส วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุสฺมึวา อุปฺปนฺนํวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. เอสนโย โสตวิฺาณาทีสุปิ. ปาฬิยํปน มหา ตณฺหาสงฺขยสุตฺเต –
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กฏฺฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. กฏฺคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. สกลิกฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. สกลิ กคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ติณฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. ติณคฺคี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โคมยฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. โคมยคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ถุสฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. ถุสคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. สงฺการฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. สงฺการคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวโข ภิกฺขเว จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. จกฺขุวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. โสตวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. ¶ ฆานวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเสจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. ชิวฺหาวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. กายวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. มโน วิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ.
ตถาติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตนฺติ ปทํ อากฑฺฒติ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา พาธติ หึสตีติ อตฺโถ. ทุฏฺุวา ขนติ กายิกสุขนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกเรนวา ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา ทุกฺขํ. กายิกทุกฺขเวทนาเยว นามํ. สุฏฺุ ปฏิมุขฺจ อิจฺฉตีติ สมฺปฏิจฺฉนํ. สุฏฺูติ อมฺุจมานํ. ปฏิมุขนฺติ อนฺาเปกฺขํ. อิจฺฉตีติ กาเมติ อภินนฺทติ ปฏิคฺคณฺหติ. เตเนวหิ ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉึ สูติ วณฺณยึสุ. สุฏฺุ ตีเรติ ตุเลติ วิจาเรตีติ สนฺตีรณํ. ฏีกายํ ตีเรติ นิฏฺาเปตีติ วุตฺตํ. วิภาวนิยํ ตีเรติ วีมํสตีติ วุตฺตํ.
๓๒. เอตฺถจ จกฺขุสฺส อสมฺภินฺนตา, อาโลก สนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, รูปานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ จตฺตาโร ปจฺจยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติการณานิ. โสตสฺส อสมฺภินฺนตา อากาสสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, สทฺทานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ โสตวิฺาณสฺส. ฆานสฺส อสมฺภินฺนตา, วาสุสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, คนฺธานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ ฆานวิฺาณสฺส. ชิวฺหาย อสมฺภินฺนตา อาโปสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ. รสานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ ชิวฺหาวิฺาณสฺส. กายสฺส อสมฺภินฺนตา, ปถวิสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, ติณฺณํ โผฏฺพฺพานํ อฺตรสฺส อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ กายวิฺาณสฺสาติ. เอตฺถจ อาโลก อากาสาทีนํ สนฺนิสฺสยานํ คหณํ เตหิ วินา รูปาทีนํ ปสาเทสุ อาปาตาคมนสฺเสว อภาวโตติ ทฏฺพฺพํ, น หิ อาโลเก สติ รูปานิ สนฺนิหิตานิปิ จกฺขุมฺหิ อาปาตมาคจฺฉนฺติ. เอสนโย เสเสสุปีติ. ยํปน อฏฺกถายํ -
จกฺขุสฺมึปน ¶ อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธารูปารมฺมเณ อาปาตํ อนา คจฺฉนฺเต จกฺขุวิฺาณํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ ปน อาปาตํ อาคจฺฉนฺเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ.
ตํ วินา อาโลเกน วิฺาณุปฺปตฺติยา อภาวทสฺสนปรํ. นปน อาปากาคมนํนาม อาโลเก อสติปิ สมฺภวตีติ ทสฺสนปรนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา รตฺตนฺธกาเรปิ รูปานิ จกฺขุมฺหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชตีติ. อกุสลสฺส วิปากานิ อกุสล วิปากานิ.
๓๓. เอตฺถา เกนฏฺเน วิปากํนามาติ. วิปจฺจนฏฺเน. กิฺจ วิปจฺจนนฺติ. ยถา โลเก อมฺพผลาทีนํ ตรุณภาวํ อติกฺกมฺม ปริณตภาวปฺปตฺติวิปจฺจนนฺติ วุจฺจติ. เอวเมวํ อิธปิ วิปจฺจนํ เวทิตพฺพนฺติ. อยฺจ อตฺโถ จตูหิ สมงฺคีตาหิ ทีเปตพฺโพ. จตสฺโสหิ สมงฺคีตานาม เจตนาสมงฺคิตา, กมฺมสมงฺคิตา, อุปฏฺานสมงฺคิตา, วิปากสมงฺคิตาติ. ตตฺถ ปุพฺเพ ตํ ตํ กมฺมายูหนกาเลยา กุสลากุสลเจตนาย ขณตฺตยสมงฺคิตา. อยํ เจตนาสมงฺคีตานาม. สาปน เจตนา นิรุชฺฌมานา สพฺพโส อภาวํ ปตฺวา นนิรุชฺฌติ. อายตึปน วิปากปาตุภาวาย อตฺตโน สพฺพาการปริปูรํ กฺริยาวิเสสํ ตสฺมึ จิตฺตสนฺตาเน นิทหิตฺวาว นิรุชฺฌติ. โสจ กฺริยาวิเสโส ยาว โอกาสํ นลภติ. ตาว กปฺปสํตสหสฺสํปิ ตํสนฺตานํ อนุคโตเยว โหติ. ยํ สนฺธาย ธมฺมปเท –
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ทหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมา ฉนฺโนว ปาวโกติ วุตฺตํ.
โสปน วิสุํ เอโก ปรมตฺถธมฺโมติปิ สงฺขฺยํ นคจฺฉติ, อนุสยธาตุโยวิยาติ. อยํ กมฺมสมงฺคิตานาม. โสปน ยทา อตฺตโน อนุรูเป ปจฺจเย ลภติ. ตทา วิปจฺจนตฺถาย โอกาสํ กโรติ. กถํ กโรตีติ. โส อาสนฺนมรณสฺส สตฺตสฺส อตฺตานํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. อตฺตโน นิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. คตินิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. โสจ สตฺโต ตํ อมฺุจมาโน ยทิ คณฺหาติ. ¶ ตทา โอกาสํ ลภติ. อยํ อุปฏฺานสมงฺคิตานาม. ตํ อมฺุจิตฺวา จุตสฺสปน จุติอนนฺตรเมว โส กมฺมสงฺขาโต กฺริยา วิเสโส วิสุํ เอโก สสมฺปยุตฺโต ปรมตฺถธมฺมราสิ หุตฺวา เอกํ ภวํ ปูรยมาโน วิปจฺจติ, เอกํ ภวํ ปูรยมาโนติจ ยาว ตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตํ ตํ ทฺวาริกวิปากกิจฺจานิ ปริโยสาเน จุติกิจฺจฺจ สาธยมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส สมงฺคีตา ตรุณา วตฺถานาม โหนฺติ. ปจฺฉิมา วิปากสมงฺคีตา ปริณตาวตฺถานามาติ เวทิตพฺพา. อิติ วิปจฺจนฺตีติ วิปากานิ มุทุตรุณาวตฺถํ อติกฺกมิตฺวา ปริณกาวตฺถสงฺขาตํ วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺานานํปิ กฏตฺตารูปานํ วิปากปเท อคฺคหณํ โหตีติ. ตานิหิ กมฺมสนฺตานโต วิสุํ สิทฺธตฺตา วิสุํ กมฺมโต ชาตานิเยว นาม โหนฺติ, นวิปกฺกานิ นามาติ. อฺํหิ อรูปธมฺมานํ สนฺตานํ. อฺํ รูปธมฺมานนฺติ. อยเมตฺถ วิปากปเท ปรมตฺถทีปนา.
เยปน อรูปภาเวน สารมฺมณภาเวนจ กมฺเมน สทิส ตามตฺตํ คเหตฺวา อรูปธมฺมานเมว วิปากตฺตํ สาเธนฺติ. เตสํ วิปากสทฺโท อรูปธมฺเมสุ รุฬฺหีวเสน ปวตฺโตติ อาปชฺชตีติ. ยฺจ ตตฺถ สาลิพีชนิพฺพตฺเตสุ นาฬปตฺตปุปฺผผเลสุ พีชสทิสานํ ผลานเมว สาลิผลสาลิปกฺกนามํ สิทฺธํ วิยาติ อุปมํ ทสฺเสนฺติ, สาปิ นสเมติ. น หิ ผลานิปิ ตรุณกาเล ปากนามํ ลภนฺติ. นจ นาฬปตฺตปุปฺผานิปิ ปริณตกาเล ปากนามํ นลภนฺตีติ. ตานิ ปิหิ ตทา นาฬํ ปกฺกํ, ปตฺตํ ปกฺกํ, ปุปฺผํ ปกฺกนฺติ น นวุจฺจนฺตีติ. สุขยตีติ สุขํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํสมงฺคีปุคฺคลํวา ลทฺธสาตํ กโรตีติ อตฺโถ.
๓๔. สุฏฺุวา ขนติ กายิกทุกฺขํ. สุเขนจ ขมิตพฺพํ. สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา สุขํ. กุสลสฺส วิปากานิ สมฺปยุตฺต เหตุวิรหโต อเหตุกานิจาติ กุสลวิปากา เหตุก จิตฺตานิ.
[๓๖] วิภาวนิยํ ปน
ปุพฺพกมฺมสหชาเตน ¶ นิพฺพตฺตกเหตุนาปิ อิธ วิปากสฺส สเหตุกตาปสงฺโคกโต. โส น สุนฺทโร.
น หิ อภิธมฺเม กตฺถจิ ปุพฺพกมฺมสหชาเตน นิพฺพตฺตกเหตุนา วิปากสฺส สเหตุกาเหตุกตา สมฺภโวนาม อตฺถิ. อสติจ สมฺภเว พฺยภิจารสฺสปิ อภาวโต โส ปสงฺโค นิรตฺถโกวาติ. ตตฺถ พฺยภิจารสฺสาติ ปสงฺคสฺส อิจฺเจวตฺโถ. เอตฺถจ อกุสลวิปากานํ สยํ อพฺยากตธมฺมตฺตา โลภาทีหิ อกุสลเหตูหิจ สยํ อกุสลวิปากตฺตา อโลภาทีหิ อนวชฺชเหตูหิจ สเหตุกตา สมฺภโว นตฺถิ. อสติ จ ตํ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว อพฺยภิจาโรเยว โหตีติ ตตฺถ อเหตุกคฺคหณํ น กตํ. กุสลวิปากานํ ปน สยํ กุสลวิปากตฺตาเยว อโลภาทีหิ กุสลา พฺยากตโยคีหิ อนวชฺชเหตูหิ สเหตุกตา สมฺภโว อตฺถิเยว. สติจ ตสฺมึ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว พฺยภิจารสหิโต โหตีติ ตตฺเถว อเหตุกคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๕. จกฺขาทิเก ปฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ, ตฺหิ ปฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชตีติ. ภวงฺคสงฺขาเต มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ มโนทฺวาราวชฺชนํ. ตฺหิ ตสฺมึ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนฺตํ ปวตฺตตีติ. เอตฺถจ มโนทฺวารนฺติ สกลํ ภวงฺคจิตฺตํ ทฏฺพฺพํ.
[๓๗] ยํปน ฏีกายํ
ตาว ‘‘มโนทฺวารนฺติ เอตฺถ อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนติ วุจฺจติ. ตเทว ทฺวารํ อาวชฺชนชวนาทิ ถิจิตฺต ปวตฺติยา มุขตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ, ปีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํปิ น ยุชฺชติเยว.
ยทิหิ ¶ ยสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรํ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตเทว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา มโนทฺวารํนาม โหติ. น ตโต ปุริมานีติ อยมตฺโถ สิยา. เอวฺจสติ เยสุ จกฺขาทีสุ รูปา ทีนํ ฆฏฺฏิตตฺตา อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตาเนว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารานินาม โหนฺติ. น ตโต อฺานีติ อยมตฺโถ อาปชฺชติ. นจ ตานิ จกฺขาทีนิ นาม อตฺถิ. ยานิ จกฺขาทีนิ ทฺวารรูปานินาม น โหนฺตีติ. สพฺพเมตํ อุปริ ทฺวาร สงฺคเห อาวิภวิสฺสตีติ. หสนํ หสิตํ. มุขสฺส ปหฏฺาการปฺปวตฺติ. ตํ อุปฺปาเทติ ชเนตีติ หสิตุปฺปาโท. ตํวา อุปฺปาเทนฺติ ขีณาสวา เอเตนาติ หสิภุปฺปาโท. ตํวา อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ หสิตุปฺปาโท. โสเอว จิตฺตนฺติ สมาโส. ขีณาสวานํ อโนฬาริเกสุ อารมฺมเณสุ เยน จิตฺเตน สิตํ ปาตุกโรนฺติ, ตสฺเสตํ นามํ. น หิ ขีณาสวา โลกิย มหา ชนาวิย รชฺชนียาทิ ภาเวน โอฬาริเกสุ หสนิย วตฺถูสุ หสนฺตีติ. ฏีกาสุ ปน จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวา หสิตุปฺปาทนฺติ นิทฺทิฏฺํ สิยาติ. วุตฺตนเยน อเหตุกานิจ ตานิ วิปจฺจน วิปากุปฺปาทน กิจฺจรหิตตฺตา ตํ ตํ กฺริยามตฺตภูตานิ จิตฺตานิจาติ อเหตุกกฺริยจิตฺตานิ. เอตฺถจ วีถิมุตฺตจิตฺตานิ กิจฺจทุพฺพลตฺตา ปฺจวิฺาณานิ วตฺถุทุพฺพลตฺตา สมฺปฏิจฺฉนาทีนิจ กิจฺจฏฺานทุพฺพลตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน วินา เกวลํ วิปจฺจนมตฺเตน ปวตฺตนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ วิปากานิเอว โหนฺติ. ยานิปน พลวกิจฺจตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน ปวตฺตนฺติ. อายตึจ วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหสหิตานิ โหนฺติ. ตานิ กุสลากุสลานินาม โหนฺติ. ยานิ ปน จิตฺตานิ วิปจฺจนมตฺตํ อติกฺกมฺม อตฺตโน อุสฺสาเหเนว ปวตฺตนฺติ. เตสุ อาวชฺชนทฺวยํ วิปากสนฺตานโต ลทฺธปจฺจยตฺตา โถกํ ทุพฺพลภาวโต อิตรานิจ นิรานุสยสนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สพฺพโส วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหรหิตานิเอว โหนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ กฺริยานินาม ชาตานีติ ทฏฺพฺพํ.
๓๖. อิทานิ อาทิโต ปฏฺาย เวทนาวิจารณา วุจฺจติ. ตถาหิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ตาว วตฺถูนิจ อารมฺมณานิจ อุปาทารูปาเนว ¶ โหนฺติ, อุปาทารูปานฺจ วิจุปิณฺฑกานํวิย อฺมฺสงฺฆฏฺฏนํ ทุพฺพลเมวาติ ตานิ อิฏฺเ อนิฏฺเจ อารมฺมเณ อุเปกฺขา สหคตาเนว โหนฺตีติ. กายวิฺาณสฺสปน อารมฺมณานิ มหาภูตานิ โหนฺตีติ ยถา อธิกรณิมตฺถเก ถปิตํ ปิจุปิณฺฑกํ อโยกูเฏน ปหรนฺตานํ อโยกูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมฺม อขิกรณิฆฏฺฏนํ พลวตรํ โหติ. ตถา เตสํ อารมฺมภูตานํ กายวตฺถุํ อติกฺกมฺม กายนิสฺสย ภูเตสุ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํ. ตสฺมา กายวิฺาณํ อิฏฺเ สุขสหคตํ อนิฏฺเ ทุขสหคตํ โหตีติ. สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํปน สพฺพทุพฺพลานํ ปฺจวิฺาณานํ อนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ นิจฺจํ ทุพฺพลํ หุตฺวา สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ. วิภาวนิยํ ปน อสมานนิสฺสเย หิ เตหิ ลทฺธปจฺจยตาวเสน อยมตฺโถ วิภาวิโต, สนฺตีรณํปน สยํปิ พลววตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตติ. ตาทิเสนจ พลววตฺถุนิสฺสเยน ปุริมจิตฺเตน ลทฺธปจฺจยํ โหตีติ โถกํ พลวํ โหติ. ตสฺมา ตํ กุสลวิปากํ อิฏฺเ อุเปกฺขาสหคตํ อภิอิฏฺเ โสมนสฺสสหคตํ โหติ. อกุสลวิปากํปน อนิฏฺเปิ อภิอนิฏฺเปิ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ. กสฺมา อิติเจ. ยทิหิ ตํ อติอนิฏฺารมฺมณวเสน เวทนา เภทยุตฺตํ สิยา. ทุกฺเขนวา โทมนสฺเสนวา ยุตฺตํ สิยา. ตตฺถ ทุกฺเขน ตาว น ยุชฺชติ, กสฺมา, เอกนฺตกายิกตฺตา ทุกฺขสฺสาติ. โทมนสฺเสนปิ น ยุชฺชติ. กสฺมา, ปฏิเฆน ปฏิหฺตฺตาเอว โทมนสฺสภาวํ ปตฺตา โทมนสฺสเวทนา ปฏิเฆน วินา นปฺปวตฺตตีติ. เอกนฺตากุสลภูเตน ปฏิเฆน นิจฺจโยคิโน โทมนสฺสสฺส อพฺยากเตสุ อสมฺภวโตติ. อาวชฺชนทฺวยํปน สนฺตีรณโตปิ โถกํ พลวํ โหติ. วิปากานฺหิ ปวตฺติตุํปิ อตฺตโน อุสฺสาหพลํนาม นตฺถิ. พลวนฺเตหิปน กมฺมาทิปจฺจเยหิ ชาตานิ พลวนฺตานินาม โหนฺติ. ทุพฺพเลหิ ชาตานิ ทุพฺพลานิ นามาติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กมฺมานุภาวโตจ มุจฺจิตฺวา วิปากสนฺตานโตจ ปจฺจยํ คเหตฺวา อุฏฺิตตฺตา ทุพฺพลเมว โหตีติ สทาปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ.
[๓๘] วิภาวนิยํ ปน
ปฺจทฺวาราวชฺชนํ ¶ ปุพฺเพ เกนจิ อคฺคหิเต อารมฺมเณ เอกวา รเมว ปวตฺตตฺตา มโนทฺวาราวชฺชนฺจ วิสทิสจิตฺตสนฺตานปราวตฺตนวเสน พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตา อารมฺมณรสํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ นสกฺโกตีติ สพฺพตฺถปิ มชฺฌตฺต เวทนายุตฺตเมวาติ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตาติ อิทํ น ยุชฺชติ.
น หิ จิตฺตานํ พลวทุพฺพลตาวิเสโสอตฺตโนปจฺฉา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส วเสน สกฺกา วตฺตุํ. อตฺตโนปน ปจฺจเยหิเอว โส สกฺกา วตฺตุนฺติ. อิตรถา สนฺตีรณสฺสปิ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตา สิยา. ตํปิ หิ วิสทิสจิตฺตสนฺตานํ อตฺตนาปรํ วตฺเตติ เยวาติ.
๓๗. อิมานิ จิตฺตานิ อตฺตโน ปกติ ปจฺจยคณสมาโยเค สติ นุปฺปชฺชนฺตีติ นตฺถิ. ตสฺมา อสงฺขาริกาเนวาติ วทนฺติ. มูลฏีกายํ ปน วิปากุทฺธาเร –
อเหตุกวิปากานํ อปริพฺยตฺตกิจฺจตฺตา สสงฺขาริก กมฺม วิรุทฺโธ อสงฺขาริกภาโวปิ นตฺถิ. อสงฺขาริกกมฺมวิรุทฺโธ สสงฺขาริกกาโวปิ นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ อุภยกมฺเมนปิ อุปฺปตฺติ เถเรน อนฺุาตาติ วุตฺตํ.
เอเตน ติณฺณํ กฺริยจิตฺตานํปิ ตทุภยภาวาภาโว วุตฺโต โหติ. ตานิปิหิ อปริพฺยตฺตกิจฺจานิเยวาติ. อถวา. รูปทสฺส น สทฺทสฺสวนาทีนิ สตฺตา กทาจิ อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติ. กทาจิ ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํ. ตตฺถ ยทา อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติ. ตทา ปฺจทฺวาราวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ยทา ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺติ. ตทา สสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ทฺวาร วิมุตฺเตสุปน ทฺวีสุ อุเปกฺขาสนฺตีรเณสุ อฏฺมหาวิปาเกสุวิย วตฺตพฺโพ. อิติ สพฺพานิ อเหตุกจิตฺตานิ เตน ปริยาเยน สงฺขารเภเทน ¶ ปจฺเจกํ ภินฺนานิเอว โหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ อปริ พฺยตฺตกิจฺจตฺตาเยว เตสํ สงฺขารเภโท ปาฬิยํ นวุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๓๘. ยสฺมาปน เหตุโยนาม มหนฺตธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา เต ทุพฺพลกมฺมนิพฺพตฺเตสุ ทุพฺพลวตฺถุกิจฺจฏฺาเนสุจ อิเมสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ สพฺพํ ปาปกมฺมํ วิกฺเขปยุตฺตํ สยํปิ จฺจลติ ทุพฺพลํ โหติ. ตสฺมา ตํ กปฺปฏฺิติกํปิ สมานํ กาลนฺตเร เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. ติเหตุกกมฺมํปิ สมานํ ทุพฺพเลสุ จกฺขาทิวตฺถูสุจ ทสฺสนาทีสุ กิจฺจฏฺาเนสุจ เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. อาวชฺชนหสนกิจฺจา นิจ ทุพฺพลกิจฺจานิเอว โหนฺติ. ตสฺมา อิมานิ สพฺพานิ สมฺปยุตฺตเหตุรหิตานิ ชาตานีติ ทฏฺพฺพํ.
๓๙. สพฺพถาปีติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
[๓๙] วิภาวนิยํ ปน
สพฺพถาปีติ อกุสลวิปาก กุสลวิปาก กฺริยเภเท นาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
โสหิ เภโท อิจฺเจวนฺติ อิมินาว คหิโตติ. สงฺคหคาถายํ อกุสลวิปากานิ วตฺถุกิจฺจเภเทน สตฺต, ปฺุปากานิ วตฺถุกิจฺจเวทนาเภเทน อฏฺธา, กฺริยจิตฺตานิ กิจฺจทฺวารเภเทน ตีณีติ อเหตุกจิตฺตานิ อฏฺารส โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปฺุปาเกสุ เวทนาเภโทปิ วตฺตพฺโพ. อิตรถา สนฺตีรณสฺส อเภโท สิยา. ตถา กฺริยาสุ ทฺวารเภโทปิ วตฺตพฺโพ. อฺถา อาวชฺชนสฺส อเภโท สิยาติ. ฏีกาสุปน โส น วุตฺโตติ.
อเหตุกจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนา.
๔๐. อิทานิ เหฏฺา วุตฺตานํ จิตฺตานํ อโสภณนามํ อุปริ วุจฺจมานานฺจ โสภณนามํ ถเปนฺโต คาถมาห. อุปริ วุจฺจมานานฺหิ ¶ โสภณตฺเต วุตฺเต เหฏฺา วุตฺตานํ อโสภณตา อวุตฺตาปิ สิทฺธา โหตีติ. ตตฺถ ปาปาเหตุกมุตฺตานีติ ปาเปหิ อเหตุเกหิจ มุตฺตานิ เอกูนสฏฺิจิตฺตานิ. อถวา. เอกนวุติจิตฺตานิปิ โสภณานีติ วุจฺจเร วุจฺจนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ปาเปหีติ อกุสเลหิ. อกุสลานิหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อนิจฺฉนฺเตเยว อปายํ ปาเปนฺติ. ตสฺมา ปาปานีติ วุจฺจนฺติ. เอเตน ปฺุานํปิ สุคติปาปนฏฺเน ปาปตา ปสงฺโค นิวตฺติโต โหติ. น หิ อิจฺฉนฺตานํ ปาปเน ปาปนพฺยาปาโร ปากโฏ โหตีติ. ลามกฏฺเนวา ตานิเยว ปาปานีติ วุจฺจนฺตีติ. โสภเณหิ สทฺธาทิคุณธมฺเมหิ ยุตฺติยา ตโตเยว จ สยํปิ โสภคฺคปตฺติยา โสภณานีติ.
๔๑. อิทานิ ตานิ โสภณานิ หีน ปณีตา นุกฺกเมน ทสฺเสนฺโต โสมนสฺสสหคตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชานาตีติ าณํ, ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. าเณน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติ สมาโส. นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาโร. สํวิชฺชติ สงฺขาโร อสฺสาติ สสงฺขาโร. สปฺปุริสุปนิสฺส ยาทิโก กุสลุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจยคโณ. โสหิ ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา เกวลํ อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺาเปติ. ตทา อสงฺขาโรนาม. โสเยว ยทา อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺาเปตุํ น สกฺโกติ. สงฺขารสหายํ ลภิตฺวาว ตํ สมุฏฺาเปติ. ตทา สสงฺขาโรนาม. อสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ. สสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกนฺติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. เอตฺถจ โสมนสฺสาทีนํ อุปฺปตฺติการณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อปิจ สทฺธาสมฺปตฺติ ทสฺสนสมฺปตฺติ เทยฺยธมฺม ปฏิคฺคาหก สมฺปตฺตีติ เอวมาทิ โสมนสฺสการณํ, ตพฺพิปรีตํ อุเปกฺขาการณํ. ยานิจ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิอฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิมสฺมึ าเน วตฺตพฺพานีติ. ปฺา สํวตฺตนิก กมฺมุปนิสฺสยตา, อพฺยาปชฺชโลกุปปตฺติตา อินฺทฺริยปริปากตา, กิเลสทูรตาจ าณุปฺปตฺติยา การณํ. ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา, อโมหชฺฌาสยตา, ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา. สุตจินฺตาปสุตาติปิวตฺตุํ ¶ ยุชฺชติ. ยานิจธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส การณานิ อฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานิ. ตพฺพิปรีตํ าณวิปฺปยุตฺตการณํ. สงฺขารการณํปิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. ยานิจ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิ อฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานีติ. อิเมสํปิ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพนฺติ.
๔๒. อฏฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อิเมสํ อิธ วุตฺตปฺปการโต อฺเหิ ปกาเรหิ อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺรายํ นโย. อิมานิ อฏฺจิตฺตานิ ทสหิ ปฺุกฺริยาวตฺถูหิ คุณิตานิ อสีติ โหนฺติ. ปุน ตานิ ฉหิ อารมฺมเณหิ คุณิตานิ จตฺตาริสตานิเจว อสีติ จ โหนฺติ. ปุน ตานิ ตีหิ กมฺเมหิ คุณิตานิ สหสฺสํ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติ. ปุน ตานิ ตีหิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ คุณิตานิ จตฺตาริ สหสฺสานิ ตีณิ สตานิ วีสติจ โหนฺติ. ตานิ อิมานิ สุทฺธิกานีติ กตฺวา ทฺวีสุ าเนสุ ถเปตพฺพานิ. ตโต เอกํ านํ คเหตฺวา ทฺวิธา กโรนฺตสฺส าณสมฺปยุตฺตานิ ทฺเวสหสฺสานิ สตํ สฏฺิจ โหนฺติ. ตถา าณวิปฺปยุตฺตานีติ. ปุน ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตานิ จตูหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ อฏฺสหสฺสานิ ฉสตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติ. าณวิปฺปยุตฺตานิปน วีมํสาวชฺชิเตหิ ตีหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ ฉสหสฺสานิ จตฺตาริสตานิ อสีติจ โหนฺติ. ปุน ตทุภยานิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ ปฺจสหสฺสานิ สตํ วีสติจ โหนฺติ. ปุน ตานิ ปุพฺเพ วิสุํ ถปิเตหิ สุทฺธิเกหิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ นวสหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสฺจ โหนฺตีติ. ยํปน ฏีกายํ อิธ วุตฺตนเยน สุทฺธิกานิจ าณวิปฺปยุตฺตานิ จ วิสุํ อกตฺวา สพฺพานิ ปฺุกฺริยาทีหิ สมํ คุณิตานิ สตฺตรส สหสฺสานิ ทฺเว สตานิ อสีติจ โหนฺตีติ วุตฺตํ.
[๔๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
สุทฺธิกานิ ¶ วิสุํ อกตฺวา าณวิปฺปยุตฺตานิเอว วิสุํ กตฺวา ตถา คุณิตานิ วีส สตาธิก ปนฺนรส สหสฺสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ น ยุตฺตํ.
เอวฺหิ สติ อิมานิ กามาวจรกุสลานิ นิจฺจํ สาธิปติกานิ หุตฺวา นิยตาธิปติกานินาม ภเวยฺยุํ. นจ อิมานิ อุปริ มหคฺคต กุสลานิ วิย โลกุตฺตรานิ วิย จ นิยตา ธิปติกานิ โหนฺตีติ. ฏีกานเยนปน าณวิปฺปยุตฺตานิปิ วีมํสาสหคตานีติ อาปชฺชตีติ. ยถาวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลาติเอตฺถ าณวิปฺปยุตฺตานิปิ โกสลฺเลน นานาวชฺชนวีถิยํ ปวตฺเตน อุปนิสฺสยาเณน สมฺภูตตฺตา กุสลานิ เอว นาม โหนฺติ. เอวมิธปิ ตานิ เตเนว วีมํสาธิปติภูเตน สมฺภูตตฺตา วีมํสาธิปเตยฺยานิปิ นาม โหนฺตีติ น นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน ตานิ วิสุํ อกตานิ สิยุนฺติ. เอวํสนฺเตปิ กามกุสลานินาม อธิปติวิมุตฺตานิ เอว พหุตรานิ โหนฺติ. ตสฺมา นสกฺกา สพฺพานิ กามกุสลานิ วีมํสาธิปติมูลิกานิ ภวิตุนฺติ.
๔๓. กามาวจรานิจ ตานิ กุสลานิ จิตฺตานิจาติ วิคฺคโห. ตตฺถ เกนฏฺเน กุสลานีติ. อาโรคฺยฏฺเน, สุนฺทรฏฺเน, เฉกฏฺเน, อนวชฺชฏฺเฏน, สุขวิปากฏฺเนจาติ. ราคาทโยหิ ธมฺมา จิตฺตสนฺตานสฺส รุชฺชนฏฺเน โรคานาม. อหิตฏฺเน อสุนฺทรา นาม. อนิปุณฏฺเน อเฉกานาม. คารยฺหฏฺเน วชฺชานาม. อนิฏฺ วิปากฏฺเน ทุกฺขวิปากานาม โหนฺติ. อิมานิปน เตหิ วุฏฺิตตฺตา กุสลานินาม อโรคานิ นามาติ อตฺโถ. ตปฺปฏิปกฺขตฺตาจ สุนฺทรานิ เฉกานิ อนวชฺชานิ สุขวิปากานิ จ นาม โหนฺตีติ. กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จาเลนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลานิ. กุจฺฉิเตนวา อากาเรน สตฺตสนฺตาเน เสนฺติ อนุเสนฺตีติ กุสา. ราคาทโย. เต ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิ. กุสํวา วุจฺจติ าณํ กุจฺฉิตานํ สานฏฺเน ตนุกรณฏฺเน อนฺตกรณฏฺเนวา. กุเสน ลาตพฺพานีติ กุสลานิ. กุสาวิย ¶ หตฺถปฺปเทสํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺตีติวา กุสลานิ. อปิจ, กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สรนฺติ หึสนฺตีติ กุสลานิ. รการสฺส ลกาโร. โกสลฺลสมฺภูตฏฺเนวา กุสลานีติ.
๔๔. มหาวิปาเกสุ ปทตฺถโต วตฺตพฺพํ นตฺถิ. เวทนาเภโท อารมฺมณวเสน วตฺตพฺโพ. ตานิหิ อติอิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ ยถากฺกมํ โสมนสฺเสน อุเปกฺขาย จ ยุตฺตานีติ. สมฺปโยคเภโท กมฺมวเสน ชวนวเสนจ วตฺตพฺโพ. ตานิหิ พลวกมฺเมน ชนิตานิ าณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ. ทุพฺพลกมฺเมน ชนิตานิ าณวิปฺปยุตฺตานิ. กทาจิปน ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติกาเล เยภุยฺเยน ติเหตุกชวนานุพนฺธานิ าณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ. อิตรชวนานุพนฺธานิ าณวิปฺปยุตฺตานีติ. สงฺขารเภโทปิ เกหิจิ อาจริเยหิ กมฺมวเสเนว กถิโต. อสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ อสงฺขาริกานิ. สสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ สสงฺขาริกานีติ. สงฺคหกาเรนปน สนฺนิหิตปจฺจยวเสน วุตฺโต. ตานิหิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล าตกาทีหิ เตน เตน ปโยเคน อุปฏฺาปิตานิ กมฺมาทีนิ อารมฺมณานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ สสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ตาทิเสน ปโยเคน วินา สยเมว กมฺมพเลน อุปฏฺิตานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ตทารมฺมณ กาเลปน อสงฺขาริกชวนานุพนฺธานิ อสงฺขาริกานินาม. สสงฺขาริก ชวนานุพนฺธานิ สสงฺขาริกานิ นามาติ. เอตฺถปิ สมฺปิณฺฑนตฺโถ วิสทฺโท. เตน อารมฺมณฉกฺก หีนตฺติกวเสเนว กาลเทส สนฺตานาทิวเสนจ เตสํ อเนกเภทตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. ยสฺมา ปเนตานิ ทานาทิวเสน กายกมฺมาทิวเสน ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา จ น ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ตานิ ปฺุกฺริยาวตฺถูนํ กมฺมาธิปตีนฺจ วเสน วฑฺฒนํ นลภนฺตีติ.
[๔๑] วิภาวนิยํ ปน
อิมานิ วิฺตฺติสมุฏฺาปนาภาวโต กมฺมทฺวาร วเสน น ปวตฺตนฺติ. อวิปากสภาวโตจ กมฺมวเสน นปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เหฏฺาหิ กุสเลสุ กมฺมตฺติกวเสเนว วฑฺฒนํ วุตฺตํ. นปน วิสุํ กมฺมทฺวารวเสน. กมฺมตฺติกฺจนาม ติวิธ กมฺมทฺวาร วเสเนว สิทฺธนฺติ. นนุ อฏฺกถายํ โยหิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวาร กมฺมปถ ปฺุกฺริยาวตฺถุเภโท วุตฺโต. โส อิธ นตฺถิ. กสฺมา. อวิฺตฺติชนกโต อวิปาก ธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติยาจาติ วุตฺตนฺติ. สจฺจํ. ตตฺถ ปน อวิฺตฺติชนกโต กมฺมทฺวาร เภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอวํ เภทสฺส อภาวํ วทติ. อวิปากธมฺมโต กมฺมปถเภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน ทสวิธสฺส กมฺมปถเภทสฺส อภาวํ วทติ. อิธปน กุสเลสุปิ กมฺมปถเภทํ อคฺคเหตฺวา ติวิธกมฺมทฺวาร เภทภินฺนํ กมฺมตฺติกเมว คหิตํ. ตฺจ วิฺตฺติ สมุฏฺาปนา ภาวโต ติวิธกมฺมทฺวารวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิมินาว สิทฺธํ. ยทิจ เหฏฺา กุสเลสุปิ ทสวิธกมฺมปถเภทวเสน วิสุํ วฑฺฒนํ วุตฺตํ สิยา. เอวํสติ อิธปิ อวิปากสภาวโต กมฺมปถวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิทํ วตฺตพฺพเมวาติ.
๔๕. มหากฺริยจิตฺเตสุปิ มหาวิปาเกสุวิย อารมฺมณ วเสเนว เวเทนาเภโท อุปริ สยเมว วกฺขติ. าณสมฺปยุตฺต, วิปฺปยุตฺต, อสงฺขาริก, สสงฺขาริกเภโทปน ยถารหํ กุสเลสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
[๔๒] วิภาวนิยํ ปน
ตถา อวิจาเรตฺวา กฺริยจิตฺตานํปิ กุสเล วุตฺตนเยน ยถารหํ โสมนสฺส สหคตาทิตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
อิจฺเจวํ สพฺพถาปีติ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สเหตุก กามาวจร กุสล วิปาก กฺริย จิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุ กคฺคหณํ กุสล สทฺท สมฺพนฺเธ ภูตกถน วิเสสนํ. เตเนวหิ ตํ กุสลจิตฺตานํ จูฬนิคเมน คหิตํ. วิปาก กฺริย สทฺทสมฺพนฺเธปน พฺยวจฺเฉทกวิเสสนํ ทฏฺพฺพํ.
[๔๓] วิภาวนิยํ ปน
สกฺขรกถลิกํปิ ¶ มจฺฉคุมฺพํปิ ติฏฺนฺตํปิ จรนฺตํปิ ปสฺสตีติ สุตฺตปเท วิย อิธ ยถาลาภ โยชนาติ วุตฺตํ. ตํ น สเมติ. ตตฺถหิ สกฺขรกถลิกํนาม นจรตีติ ยุตฺตํ. อิธปน กุสลํ สเหตุกํ นโหตีติ นยุตฺตเมตนฺติ.
๔๖. สงฺคหคาถายํ เวทนา าณ สงฺขาร เภเทนาติ เวทนาเภเทน, าณเภเทน, สงฺขารเภเทนจ. ตตฺถ เวทนา เภเทนาติ เวทนาเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทน, าณเภเทนาติ าณโยคา โยคสิทฺเธนจิตฺตเภเทน. สงฺขารเภเทนาติ สงฺขาเรน วินา สหจ ปวตฺตปจฺจยคณเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทนาติ อตฺโถ. อิทฺหิ สมาสปทานํ สามตฺถิยํ, ยทิทํ สุวิฺาตานํ นานาปฺปการานํ ปทตฺถานํ อปฺปเกน พฺยฺชเนน ทีปนสมตฺถตาติ.
[๔๔] เอเตน วิภาวนิยํ
สยํ อภินฺนานํ าณสงฺขารานํ เภทวจเน จิตฺตสฺส เภทกร ภาเว จ โจทนาย อโนกาสตา สาธิตา โหตีติ.
ตตฺรายํ โยชนา. สเหตุ กามาวจร ปฺุปากกฺริยา เวทนาาณสงฺขารเภเทน ยถากฺกมํ ฉจ ทฺวาทสจ จตุวีสติ จ มตาติ. เอตฺถจ –
เวทนาาณสงฺขาร, เภเทเนตานิ อฏฺธา;
ปฺุปากกฺริยาเภทา, จตุวีสติวิธา มกา ติปิ.
วตฺตพฺพา. เอวฺหิ สติ อตฺถคติจ วิสทา โหติ. อุปริ วกฺข, มานาหิจ สงฺคหคาถาหิ สทฺธึ สเมตีติ.
๔๗. กาเมติอาทิ สพฺเพสํ กามจิตฺตานํ สงฺคหคาถา. ตตฺถ กาเม กามภูมิยํ ปากานิ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ วิปากจิตฺตานิ เตวีส. ปฺุาปฺุานิ กุสลากุสลจิตฺตานิจ วีสติ. กฺริยาจ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ ¶ ปน เอกาทส โหนฺติ. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ จตุปฺปฺาส โหนฺตีติ โยชนา. สพฺพถาติ เจตฺถ วิสทฺโท ลุตฺต นิทฺทิฏฺโ. ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปฺาสเอว. วิภงฺเค วิภตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปฺาส เอวาติอาทินา ตสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยวาติ.
[๔๕] เอเตน วิภาวนิยํ
อิธ วุตฺตานํ กุสลาทีนํ อนฺโตคธเภทวเสน ตสฺส อตฺถวิภาวนา ปฏิสิทฺธา โหติ.
[๔๖] ยฺจ วิภาวนิยํ
กาเม ภเวติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเรตพฺพํ.
ภวสทฺโท หิ กุสลากุสลกมฺเมสุ กมฺมนิพฺพตฺเตสุจ วิปาก กฏตฺตารูเปสุ วตฺตมาโน อภิธมฺเม ทิฏฺโ. น ตทฺเสุ นามรูปธมฺเมสูถิ. ภูมิปริยาโยจ อิธ กามสทฺโท. ภูมีติจ สโหกาโส อินฺทฺริยา นินฺทฺริยพทฺธธมฺมสมูโห วุจฺจตีติ กาเม กามภูมิยนฺติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภโวติวา ภูมิเอว วุจฺจติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ภวนฺติ เอตฺถ สตฺตา สงฺขาราจาติ กตฺวา. เอสนโย ปรตฺถปีติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย กามจิตฺตสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
๔๘. เอวํ กามจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตนฺติอาทิมาห. วิตกฺโกจ วิจาโรจ ปีติจ สุขฺจ เอกคฺคตาจาติ ทฺวนฺโท. ตาหิ สหิตนฺติ สมาโส. วิตกฺกวิจารปีติสุเข กคฺคตา สงฺขาเตนสมุทิเตนปถมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํกุสลจิตฺตํ ปถมชฺฌานกุสลจิตฺตํ. ตตฺถ เกนฏฺเนปถมํ, เกนฏฺเนจ ฌานนฺติ. อาทิโต ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา ปถมํ. กสิณาทิกสฺส อารมฺมณสฺส อนิจฺจาทิลกฺขณสฺสจ อุปนิชฺฌายนโต ปจฺจนีกธมฺมานฺจ ฌาปนโต ทยฺหนโต ¶ ฌานํ. อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ เอกคฺคตาเอว สาติ สยยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สาหิ เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต เอโก อคฺโคโกฏิโกฏฺาโสวา อสฺสาติ อตฺเถน เอกคฺคสงฺขาตสฺส จิตฺตสฺส ตถาปวตฺตเน อาธิปจฺจคุณโยเคน เอกคฺคตาติ จ วุจฺจติ. สาเยว จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิปิตุํ อทตฺวา เอกสฺมึ เยวารมฺมเณ ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน สมฺมาจ อาธิยติ ถเปติ. อินฺทฺริยานฺจ สมภาวํ กตฺวา ตตฺเถว ลีนุทฺธจฺจาภาวาปาทเนน สมฺจ อาธิยติ ถเปตีติ อตฺเถน สมาธีติจ วุจฺจติ. สาเยวจ ปาฬิยํ อวิกฺเขโป อวิสาหาโร สณฺิติ อวฏฺิตีติ นิทฺทิฏฺาติ. วิตกฺกาทโยปิ ปน ตสฺสา สาติสยํ อุปการกตฺตา ฌานนฺเตว วุตฺตา. ตถา หิ วิตกฺโก ตาว จิตฺตํ ถินมิทฺธวเสน โอสกฺกิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณาภิมุขเมว กโรติ. อารมฺมณาภินิโรปน ลกฺขโณหิ วิตกฺโก. ถิน มิทฺธนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติ. วิจาโรจ นํ วิจิกิจฺฉาวเสน สํสปฺปิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณานุพนฺธเมว กโรติ. อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ หิ วิจาโร ปฺาปกติโก. วิจิกิจฺฉานีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติ. ปีติจ จิตฺตํ พฺยาปาทวเสน อุกฺกณฺิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ปริตุฏฺเมว กโรติ. อารมฺมณสํปิ ยายนลกฺขณา หิ ปีติ. พฺยาปาทนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขาติ. ตถา สุขฺจ นํ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจวเสน อวูปสมิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ลทฺธสาตํ อุปพฺรูหิตํ กโรติ. สากลกฺขณฺหิ สุขํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขนฺติ.
อุเปกฺขาจ สนฺตสภาวตฺตา สุเขเอว สงฺคหิตาติ. เอวํ กโรนฺตาจ เต ธมฺมา ตสฺมึ อารมฺมเณ ตสฺส จิตฺตสฺส สุฏฺุ เอกคฺคภาวตฺถายจ โหนฺติ. เอกคฺคภาโวติจ เอกคฺคตาเยว. สาจ เอกคฺคตา เตหิ ธมฺเมหิ ตถา อนุคฺคหิตา สุฏฺุ พลวตี หุตฺวา สยํ กามจฺฉนฺทวเสน นานารมฺมเณสุ จิตฺตวิธาวนํ นีวาเรตฺวา กสิณนิมิตฺตาทิเก ตสฺมึ อารมฺมเณ นิจฺจลํ ตฺวา ตํอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายติ โอโลเกติ. ตสฺมา เต สพฺเพปิ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติ. เตสุจ ตถา ปวตฺตมาเนสุ ¶ ตปฺปจฺจนีกา นีวรณธมฺมา โอกาสํ อลภิตฺวา มนสฺมึปิ ปริยุฏฺิตุํ นสกฺโกนฺติ. ฌาปิตานาม โหนฺติ. ตสฺมา เต ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติ. เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ฌาน มคฺค สมฺโพธิสงฺขาเตสุ ตีสุ าเนสุ ธมฺมสามคฺคี ปธานํ โหติ. องฺคานํ สมคฺคภาเวเอว อปฺปนาปตฺติวเสน อุปนิชฺฌาย นาทิ กิจฺจสํสิทฺธิโต. ยสฺมาจ เอเต ธมฺมา วุตฺตนเยน วิสุํวิสุํ อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลปฺปวตฺติ สงฺขาตํ เอกเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ สาเธนฺติ. ตสฺมา รถงฺคานํ สมุทาเยเอว รถโวหาโรวิย เตสํ สมุทาเยเอว ฌาน โวหาโร สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. อปเรปน ปฺจนฺนํปิ เตสํ อารมฺมณาภินิโรปนาทีนิ ยถาสกํ กิจฺจานิเยว วิสุํ วิสุํ อุปนิชฺฌานกิจฺจานินาม โหนฺตีติ ปฏฺาเน ฌานปจฺจยํ ปตฺวา สพฺเพเปเต วิสุํ วิสุํ ฌานปจฺจยํ สาเธนฺติเยว. ตสฺมา เต วิสุํ วิสุํปิ ฌานานิเยว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ยถาจ ปฺจงฺคิกํ สีลํ ทสงฺคิกํ สีลนฺติ เอตฺถ ปฺจสมุทิตาทีนิ เตสํ สีลานํ ปฺจงฺคิกา ทินามลาภสฺเสว การณานิ โหนฺติ. น สีลภาวสฺส. น หิ ปาณาติปาตา เวรมณาทิกํ เอกํปิ สมานํ สีลํนาม น โหตีติ. เอวเมวํ อิธปิ ปฺจสมุทิตาทีนิ ปฺจงฺคิกาทิ ภาวสฺเสว ปถมชฺฌานาทิ ภาวสฺเสวจ การณานิ. นปน ฌานภาวสฺสาติ นสกฺกา วิฺาตุํ. อิตรถา ฌานปจฺจเย ฌานงฺคานิ ปจฺจนิยานิเยว สิยุนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺตาวตา สติปิ อิมสฺส จิตฺตสฺส ผสฺสาทีหิปิ สหิตภาเว เตสํ ตถาวิธกิจฺจวิเสสาภาวา อิธ อคฺคหณนฺติปิ สิทฺธํ นโหตีติ. วิจารปีติสุเขกคฺคตา สงฺขาเตน ทุตียชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ ทุตียชฺฌาน กุสลจิตฺตํ, เอวํ เสเสสุปิ.
๔๙. เอตฺถ สิยา. เกนปน อิเมสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ. ปุคฺคลชฺฌาสเยน กโตติ. โยหิ วิตกฺกสหาโย หุตฺวา ปฺจงฺคิกํ ปถมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสีภาวํ กตฺวา ปุนวิตกฺเก นิพฺพินฺทติ. ตสฺส วิตกฺกํ สมติกฺกมิตฺวา อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคนฺตุํ อชฺฌาสโย สณฺาติ. ตทา โส ¶ ตเมว ปถมชฺฌานํ ปาทกภาวตฺถาย ทฬฺหํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย เตน อชฺฌาสเยน สเหว ปุนภาวนํ อนุยฺุชนฺโต อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคจฺฉติ. ตตฺถ สา ภาวนาสยํ วิตกฺกยุตฺตาปิ เตน อชฺฌาสเยน ปริภาวิตตฺตา วิตกฺกวิราค ภาวนานาม โหติ. ตสฺสา ภาวนาย. พเลน ตํ ฌานํ อุปฺปชฺช มานํ อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ อุปฺปชฺชติ. เสสชฺฌานาธิคเมสุปิ เอเสวนโยติ. เอวํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เตสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถจ อุตฺตรุตฺตรชฺฌานา ธิคมเน ปาทกภาวตฺถาย ปุริมปุริมชฺฌานสฺส สมาปชฺชนํ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพํ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อชฺฌาสยพเลนปน อุตฺตรชฺฌานํ อุปฺปชฺชมานํ ปาทกชฺฌานสทิสํ นโหติ. ปาทกชฺฌานโตหิ ปุคฺคลชฺฌาสโยว พลวตโร. เตนาห ภควา อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ. อยฺจ อตฺโถ อุปริ โลกุตฺตรจิตฺตํ ปตฺวา อาวิ ภวิสฺสตีติ.
๕๐. เอตฺถ สิยา. กสฺมา อิธ สงฺขารเภโท นวุตฺโตติ. ปาฬิยเมว อวุตฺตตฺตา. กสฺมาจ โส ปาฬิยํ อวุตฺโตติ. ปฏิปทา เภทวจเนเนว สิทฺธตฺตาติ. ตถาหิ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ สุขปฺปฏิปทภาเว สิทฺเธ อสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหติ. ทุกฺขปฺปฏิปทภาเวจ สิทฺเธ เตสํ สสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหตีติ. กถํ วิฺายตีติ เจ. อฏฺกถาทสฺสนโต. วุตฺตฺเหตํ อฏฺสาลินิยํ -
โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ. ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ. ตสฺส สุขาปฏิปทา โหตีติ.
ตถา สมฺโมหวิโนทนี วิสุทฺธิมคฺเคสุปีติ. เอตฺถจ ปุพฺพวากฺเย ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคนาติ ทิฏฺตฺตา ปรวากฺเยปิ สุเข น อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ ทิฏฺเมว โหติ. ตตฺถ สสงฺขาเรน ¶ สปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยคสหิเตน กามาทีนวทสฺสนาทินา ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถ. เอเตน สพฺเพสํ ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานานํ สสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหติ. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยครหิเตน เตเนว ปจฺจยคเณน. เอเตน สพฺเพสํ สุขปฺปฏิปทชฺฌานานํ อสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหตีติ. ขิปฺปาภิฺชฺฌานานํปิหิ ทุกฺขปฺปฏิปทภาเว สติ สสงฺขาริกตาว วิฺายติ. ทนฺธภิฺชฺฌานานํปิ สุขปฺปฏิปทภาเว สติ อสงฺขาริกตาว วิฺายตีติ. ยทิเอวํ ปฏิปทารหิตานํ มคฺค สิทฺธอุปปตฺติสิทฺธชฺฌานานํ กถํ สงฺขารเภโท สิทฺโธติ. เตสํปิ วฬฺชนกาเล สมาปตฺติปฺปฏิพนฺธกานํ ปจฺจยานํ สนฺนิหิตา สนฺนิหิตวเสน ทุกฺขสุขปฺปฏิปทภาวสมฺภโว โหติเยวาติ. ตตฺถ มคฺคสิทฺธชฺฌานํนาม สุทฺธวิปสฺสนายานิกานํ มคฺคปฺปฏิลาเภน สเหว สิทฺธชฺฌานํ. ตํ ทุวิธํ เหฏฺิมมคฺคสิทฺธํ, อรหตฺตมคฺคสิทฺธนฺติ. ตตฺถ มหาสมยสุตฺเต อาคตานํ ปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ฌานํ เหฏฺิม มคฺคสิทฺธํ. อานนฺทตฺเถรสฺส ฌานํ อรหตฺตมคฺคสิทฺธํ. ยํปิ อนาคามีนํ อชานนฺตานฺเว สตฺเถน หนิตฺวา สหสา มรนฺตานํ อุปฺปนฺนํ. ตํปิ มคฺคสิทฺธคติกํ. โยปน อฏฺสมาปตฺติโย ภาเวตฺวา อฺตรสฺมึ รูปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺส ตา สมาปตฺติ โย ตตฺถ ปากติกาเอว โหนฺติ. อิทํ อุปปตฺติสิทฺธนฺติ. เอกสฺมึ ภเวปิ หิ ลทฺธชฺฌานานิ วฬฺชนกาเล สนฺนิหิตปจฺจยวเสน นานาปฏิปทายุตฺตานิ โหนฺตีติ. ฌานุปฺปตฺติปฺปฏิปทา รหิตตฺตาวา อสงฺขาริกชฺฌาเนสุ เตสํ สงฺคโห ยุตฺโต สิยาติ. อปิจ, เนตฺติปาฬิยํ สพฺเพสํ โลกิย โลกุตฺตรสมาธีนํ สงฺขารเภโท สรูปโตว นิทฺทิฏฺโ. ยถาห-ทฺเว สมาธโย สสงฺขาโร สมาธิ อสงฺขาโร สมาธีติ. อฏฺกถายฺจ สุขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ ทนฺธาภิฺขิปฺปาภิฺสมาธีนํ อสงฺขารภาโว ทุกฺขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ สสงฺขารภาโวจ วุตฺโตติ. เอตฺตาวตา สพฺเพสํ มหคฺคตโลกุตฺตรชฺฌานจิตฺตานํ อสงฺขาริก สสงฺขาริกวเสน วิสุํ วิสุํ ทุวิธภาโว สิทฺโธ โหติ. ยสฺมาปน อยํ สงฺขารโวหาโร อกุสลานํปิ สาธารโณ. ปฏิปทาโวหาโรปน ¶ วิเสเสน ปฏิปตฺติธมฺเมสฺเวว ปากโฏ. มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมาจ เอกนฺตํ ปฏิปตฺติธมฺมาเอว. ตสฺมา เตสํ เภทํ สงฺขารวเสน อวตฺวา ปฏิปทาวเสเนว ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํปิ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
‘‘สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต อสงฺขาริกนฺติปิ. อธิกาเรนจ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺการวเสเนว อนุปฺปชฺชนโต สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริกมฺมสงฺขาต.ล. อสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
น หิ ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาโร อิมสฺมึ สงฺขารเภเท สงฺขาโร เอวนาม โหติ. กสฺมา, ฌานุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจย ภูตตฺตา, ตถาหิ โลเก สาสเนจ สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนํนาม นตฺถิ. อนฺตมโส อาโลปภิกฺขาทานมตฺตํปีติ. ยฺจ จิตฺตํ เยน อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพา ภิสงฺขาเรน วินา น อุปฺปชฺชติ. โส ตสฺส จิตฺตสฺส ปกติปจฺจยคเณเอวอนฺโต คโธ โหติ. ฌานานิจ โลกิย โลกุตฺตร ภูตานิ สพฺพานิ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพภาคภาวนา ภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนานินาม นตฺถีติ โส เตสํ ปกติปจฺจยคเณสุเอว อนฺโตคโธ โหตีติ. อิตรถา สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อสงฺขาริกํ นามนตฺถีติ อาปชฺชตีติ.
[๔๘] ยฺจ ตตฺถ
อธิกาเรนจ วินา เกวลํ.ล. สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว.
น หิ โลกิยชฺฌานานินาม อธิกาเรน วินา นุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺถิ. เกวลํปน ปุพฺเพ สมถกมฺเมสุ กตาธิการสฺส สุขปฺปฏิปทชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. อกตาธิการสฺสปน ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานนฺติ เอวเมว อฏฺกถาสุ ¶ อาคตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ โยจ สมเถ อกตาธิกาโร. ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. กตาธิการสฺสสุขาติ. อปิจ, ปุริมภเว สิทฺธํ อธิการํ คเหตฺวา อิธ สงฺขารเภทวิจารณาปิ นยุตฺตาเอว. กุสลกฺริยชฺฌาเนสุ หิ สนฺนิ หิตปจฺจยวเสเนว ตพฺพิจารณา ยุตฺตาติ.
[๔๙] เอตฺตาวตา
อถวาติอาทิโก ปจฺฉิม วิกปฺโปปิ ปฏิกฺขิตฺโต เอว โหตีติ.
๕๒. เอตฺถ ฌานํ อนุยฺุชนฺตสฺส นิมิตฺตุปฺปาทโต ปุพฺพํ ปฏิปทาย เขตฺตํ, ปจฺฉา อภิฺาย เขตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วิรุทฺธปจฺจยานํ สนฺนิหิเตน กิลมนฺตสฺส สโต ปฏิปชฺชนฺตสฺส ภาวนา ปฏิปทา ทุกฺขานาม โหติ. อกิลมนฺตสฺส สุขา. ปจฺฉาจ ทนฺธํ อปฺปนํ ปตฺตสฺส ภาวนาภิฺา ทนฺธาภิฺานาม โหติ. ขิปฺปํ ปตฺตสฺส ขิปฺปาภิฺานาม. ตตฺถ ปุพฺเพ ทุกฺขา ปฏิปทา ปจฺฉา ทนฺธํวา ขิปฺปํวา อุปฺปนฺนํ ฌานํ ทุกฺขปฺปฏิปทํนาม กโรติ. สุขาปน สุขปฺปฏิปทํนาม กโรตีติ. ทุตียชฺฌานาทีสุปน ปุริมชฺฌาเน นิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส ทุกฺขสุขตาวเสน ปฏิปทาเภโท เวทิตพฺโพ. โยปน เอตรหิ คหฏฺโวา ปพฺพชิโตวา ปุพฺพภเว อกตาธิกาโรปิ อนฺตรายิกธมฺมมุตฺโต กลฺยาณปฏิปตฺติยํ ิโต ฉินฺนปลิโพโธ ปหิตตฺโต ฌานํ ภาเวติ. ตสฺส ฌานภาวนา นสมฺปชฺชตีติ นตฺถีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. [กุสลชฺฌานํ]
๕๓. วิปากชฺฌาเน กามกุสลํ อปฺปนํ อปตฺตํ มุทุภูตํ ทุพฺพลํ โหติ. ปริตฺเตสุ นานากิจฺจฏฺาเนสุจ หีเนสุปิ อตฺตภาเวสุจ วิปจฺจติ. ตสฺมา ตํ อตฺตนา อสทิสํปิ วิปากํ ชเนติ. มหคฺคตกุสลํปน อปฺปนาปตฺตํ ติกฺขํ พลวํ โหติ. อุฬาเร พฺรหฺมตฺตภาเว ภวงฺคฏฺาเนสุเยว วิปจฺจติ. ตสฺมา ตํ สทาปิ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนติ. เตเนว วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทินา วิปากํปิ สพฺพโส กุสล สทิสเมว ทสฺเสติ.
[๕๐] อนนฺตรภเวเยว ¶ ผลทานตฺตา ตํ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนตีติจ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ กามกุสลํปิ สตฺตมชวนํ อตฺตนา สทิสวิปาก เมว ชเนยฺยาติ. ยสฺมาจ กุสลเมว นิรนุสยสนฺตาเน ปวตฺตํ กฺริยชฺฌานํ นาม โหติ. ตสฺมา กฺริยจิตฺตํปิ กุสล สทิสเมว ทสฺเสติ.
๕๔. ปฺจธาติอาทิสงฺคหคาถา. ตตฺถ ฌานเภเทนาติ ปถมชฺฌานาทีหิ ปฺจหิ ฌาเนหิ สมฺปโยคเภเทน. รูปาวจรมานสํ ฌานเภเทน ปฺจธา โหติ. ปถมชฺฌานิกํ, ทุตียชฺฌานิกํ, ตตียชฺฌานิกํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ, ปฺจมชฺฌานิกนฺติ เอวํ ปฺจวิธํ โหตีติ อตฺโถ. ตเมว ปฺุปากกฺริยาเภเทน ปฺจทสธา ภเวติ โยชนา.
[๕๑] วิภาวนิยํ ปน
ฌานเภเทนาติ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทนาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อฺโ หิ ฌานเภโท. อฺโ ฌานงฺคเภโท. ตตฺถ ปถมํ ฌานํ ทุตียํ ฌานนฺติอาทิฌานเภโท. ปถมชฺฌาเน ปฺจ องฺคานิ. ทุตียชฺฌาเน จตฺตารีติอาทิ ฌานงฺคเภโท. เตสุ อิธ ฌานเภโทว อธิปฺเปโต. น ฌานงฺคเภโท. จิตฺตฺหิ ฌานเภเท เนว ปฺจวิธํ โหติ. นฌานงฺคเภเทน. ฌานเมว ปน ฌานงฺคเภเทน ปฺจวิธนฺติ.
[๕๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปฺจธาติ ปฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกํ ปุน ทุวงฺคิกนฺติ ปฺจวิธํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
ฌานเมว หิ ปฺจงฺคิกาทิ โหติ. น จิตฺตนฺติ.
รูปาวจร จิตฺตสฺส ปรมตฺถธีปนา.
๕๕. อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ อรูปจิตฺตํ นิทฺทิสนฺโต อากาสานฺจา ยตนกุสลจิตฺตนฺติอาทิ มาห. ตตฺถ ภุโส กาสติ ทิพฺพตีติ ¶ อากาโส. โส หิ สยํ สรูปโต อนุปลพฺภมาโนปิ จนฺทสูริโยภาสาทีนํ วเสน อติวิชฺโชตมาโนวิย ขายตีติ. นกสฺสติ เฉทน เภทน วเสน น วิเลขียตีติ อกาโส. อกาโสเอว อากาโส ติปิ วทนฺติ. โส ปน อชฏากาโส ปริจฺฉินฺนากาโส กสิณุคฺฆาฏิมากาโส รูปกลาปปริจฺเฉทากาโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ อิธ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส อธิปฺเปโต. โส หิ อนนฺเตน อชฏากาเสน สห เอกีภูโตวิย โหติ. โยคินาจ อนนฺตภาเวน ผรียติ. ตสฺมา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานนฺโต. นาสฺส อุปฺปาทนฺโตวา วยนฺโตวา ปฺายตีติ อนนฺโตติปิ วุตฺตํ. โสเยว อากาสานฺจํ. สกตฺเถ ยกาเรน สห สิทฺธตฺตา. ยถา ปน เทวานํ อธิฏฺานวตฺถุ เทวายตนนฺติ วุจฺจติ. ตถา อิธปิ ตสฺมึ อปฺปนาปตฺตสฺส สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส อธิฏฺานฏฺเน ตเทว อายตนนฺติปิ วุจฺจติ. อิติ อากาสานฺจํ อายตนมสฺสาติ อากาสานฺจายตนํ. จิตฺตเจตสิกราสิ.
อากาสานฺจา ยตนนฺติ อากาสานฺจา ยตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺต เจต สิกาธมฺมาติ หิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
อากาสานฺจายตเน ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติ อากาสานฺจายตนกุสลจิตฺตํ. วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิฺาณํนาม อากาสานฺจายตนจิตฺตเมว. ตํปน สยํ อุปฺปาทาทิ อนฺตวนฺตํปิ อนนฺตสฺิเต อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. โกฏฺาสตฺโถวา อนฺตสทฺโท. อตฺตโน อุปฺปาทาทีสุ โกฏฺาเสสุ เอกเทเส อฏฺตฺวา สกลสฺส ผรณวเสน ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. อนนฺตสฺิเตวา อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ เอวํ ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตตฺตา อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. อนนฺตสฺิเตวา อากาเส อตฺตโน ผรณาการ วเสนปิ อนนฺตนฺติ วตฺตุํ ยุชฺชติเยว. อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ¶ วิฺาณานนฺตํ. ตเมว วิฺาณฺจํ นิรุตฺตินเยน, วิฺาณฺจํ อายตนํ อสฺสาติ วิฺาณฺจายตนํ. วิฺาณฺจายตน สงฺขาเต จิตฺตเจตสิกราสิมฺหิ ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติสมาโส.
วิฺาณฺจายตนนฺติ วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวาทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติหิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
[๕๓] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘ทุตียา รุปฺป วิฺาเณน อฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิฺาณฺจ’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ ปาฬิยา น สเมติ.
อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ตเทว วิฺาณํ าเณน ผุฏฺํ มนสิกโรติ, อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิฺาณนฺตีติหิ วุตฺตํ. เอเตน จ ตํวิฺาณํ เอกนฺเตน อนนฺตวิเสสนยุตฺตํ โหตีติ วิฺายตีติ. ตเมว อากาสนฺติปิ ปาโ. อากิฺจฺายตนนฺติ เอตฺถ กิฺจิ กิฺจนนฺติ อตฺถโต เอกํ อปฺปมตฺตกสฺส นามํ. นตฺถิ กิฺจนํ อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตํปิ อวสิฏฺํ อสฺส ปถมา รุปฺปวิฺาณสฺสาติ อกิฺจนํ. อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ. ปถมารุปฺปวิฺาณาภาโว. โส หิ นตฺถิ กิฺจีติ มนสิการ วเสน ตํนามํ ลภตีติ. อากิฺจฺํ อายตนมสฺสาติอาทิ วุตฺตนยเมว. เนวสฺา นาสฺายตนนฺติ เอตฺถ โอฬาริก สฺํ สนฺธาย เนวตฺถิ สฺา อสฺสาติ เนวสฺํ. สุขุมสฺํ สนฺธาย นจ นตฺถิ สฺา อสฺสาติ นาสฺํ, เนวสฺฺจ ตํ นาสฺฺจาติ เนวสฺา นาสฺํ มชฺเฌ ทีฆํ กตฺวา, จิตฺต เจตสิกราสิเอว. ตเมว โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนนฺติ เนวสฺา นาสฺายตนํ. ตสฺมึ ปวตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโส. อถวา. สฺาเยว ปฏุสฺากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสฺาจ โหติ. สงฺขาราวเสส สุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา อสฺาจ นโหตีติ กตฺวา เนวสฺานา สฺานาม, สาเยว อายตนํ, เตนจ สมฺปยุตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโส. เอตฺถจ ยสฺมา อาทิโต ปฏฺาย โอฬาริเก นีวรณธมฺเม ¶ วิตกฺกาทิเกจ ปชหิตฺวา เสสธมฺเมจ ภาวนา พเลน อุปรุปริ สุขุมภาวํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชนฺตา สุขุมฏฺเน โลกิยธมฺเมสุ มุทฺธภูตํ อิมํ สมาปตฺตึ ปาปุณนฺติ. ตสฺมา อิธ จิตฺตํปิ เนวจิตฺตนาจิตฺตเมว โหติ. ผสฺโสปิ เนว ผสฺสนาผสฺโสเอว โหติ, ตถา เวทนาทโยปีติ. ตสฺมา อิธสฺาคฺคหณํ เทสนาสีสมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิปาเกสุ วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิฺาณนฺติ ปถมารุปฺปกุสล วิฺาณเมว. ตฺจ อตีตานนฺตรภเว ปวตฺตํ ทฏฺพฺพํ. อกิฺจน ภาโวจ ตสฺเสว นตฺถิ ภาโวติ. กฺริยจิตฺเตสุ ปน วิฺาณํ นาม กุสลภูตํ กฺริยภูตฺจ ทุวิธํ ปถมารุปฺปวิฺาณํ เวทิตพฺพํ. อกิฺจนภาโวจ ตสฺเสว ทุวิธสฺส วิฺาณสฺส อภาโว เยวาติ.
๕๖. สงฺคหคาถายํ อารมฺมณปฺปเภเทนาติ อาลมฺพิ ตพฺพานํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนํ จตุนฺนํ อารมฺมณานํ ปเภเทน. ทุวิธํหิ อิธ อารมฺมณจตุกฺกํ, อติมิกฺกตพฺพ จตุกฺกํ, อาลมฺพิ ตพฺพ จตุกฺกฺจ. ตตฺถ ปถมารุปฺเป รูปปฺจมชฺฌานสฺส อารมฺมณ ภูตํ. กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมิ ตพฺพํนาม. ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ลทฺธํ อากาสํ อาลมฺพิตพฺพํ นาม. ทุตียารุปฺเป ปถมารุปฺปสฺส อารมฺมณภูตํ อากาสํ อติกฺกมิตพฺพํนาม. ปถมารุปฺปวิฺาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํนาม. ตตียารุปฺเป ตํปถมารุปฺปวิฺาณํ อติกฺกมิตพฺพํนาม. ตสฺส นตฺถิภาโว อาลมฺพิตพฺพํนาม. จตุตฺถารุปฺเป โส นตฺถิ ภาโว อติกฺกมิตพฺพํ นาม. ตตียารุปฺปวิฺาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํ นามาติ. ตตฺถ กิฺจาปิ อิมํ อารุปฺปมานสํ จตุนฺนํ อติกฺกมิ ตพฺพานํปิ เภเทน จตุพฺพิธํ โหติ, ตถาปิ อากาสานฺจาย ตนนฺติอาทินา อิธ อาลมฺพิตพฺพานฺเว สรูปโต คหิตตฺตา เตสํ เภเทน อิมสฺส เภโท ปากโฏติ ทฏฺพฺพํ. อารุปฺปมานสํ อาลมฺพณปฺปเภเทน จตุธา ิตํ. ตเทว ปฺุปาก กฺริยเภเทน ทฺวาทสธา ิตนฺติ โยชนา.
อรูปจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนา.
๕๗. อิทานิ ¶ ยถานุปฺปตฺตํ โลกุตฺตร จิตฺตํ ทสฺเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สวติ สนฺทติ อนิวตฺตคมนวเสน ปวตฺตตีติ โสโต, คงฺคาทีสุ ชลปฺปวาโห. โสหิ ปภวโต ปฏฺาย ยาวมหาสมุทฺทา อนฺตรา อนิวตฺต มาโน สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ. โสโตวิยาติ โสโต. อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโค, ยถาห-โยโข อาวุโส อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ. ล. สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจตาวุโส โสโตติ. อยํปิหิ ยทา อุปฺปชฺชติ. ตโต ปฏฺาย อานุภาวผรณวเสน ยาวอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนฺตรา อนิวตฺตมาโนเยว หุตฺวา สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ. ยถาห -
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ มหานทิโย. เสยฺยถิทํ. คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี. สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา โหนฺติ สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา. เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพาน ปพฺภาโรติ.
เอตฺถจ เตน เตน มคฺเคน ปหีนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปคมน วเสน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ อนุกฺกเมน ปริปากคมนวเสนจ อนิวตฺตคมนํ ทฏฺพฺพํ. ยถาห -
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ฆโฏ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํ. โนปจฺจาวมติ. เอวเมวโข ภิกฺขเว อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. โนปจฺจาวมตีติ. ยถาจาห-โสตาปตฺติ มคฺคฺาเณน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส นปุเนติ นปจฺเจติ นปจฺจาคจฺฉตีติอาทิ.
ยถาจ ปุถุชฺชนา ปหีเนปิ กิเลเส ปุน อุปคจฺฉนฺติ. ติเห ตุกภูตาปิ ปุน ทฺวิเหตุกาเหตุกภาวํ คจฺฉนฺติ. ยโต เต อุปริภวคฺเค ¶ นิพฺพตฺตาปิ ปุน อปาเยสุ สนฺทิสฺสนฺติ. สีลวนฺตาปิ ปุน ทุสฺสีลา โหนฺติ. สมาหิตาปิ ปุน อุมฺมตฺตกาวา ขิตฺตจิตฺตาวา โหนฺติ. ปฺวาปิ ปุน ทุปฺปฺา เอฬมูคา โหนฺติ. นตถา อริยา. เตปน เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน นอุปคจฺฉนฺติ. ปุถุชฺชนภาวํวา เหฏฺิมาริย ภาวํวา น คจฺฉนฺติ. อนุกฺกเมน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวเมว อุปคจฺฉนฺตีติ. สพฺพฺเจตํ อริยมคฺคสฺเสว อานุภาเวน สิทฺธนฺติ โสโตตินามํ มูลปฺปภวภูเต ตสฺมึ มคฺเคเอว นิรุฬฺหนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส โสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ. โสตาปตฺติยา อธิคมมาโน มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อถวา, ธมฺมโสต สมาปนฺโน อริโยติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตตฺตา สพฺเพ อริยสนฺตานคตา โลกิย โลกุตฺตรภูตา โพธิปกฺขิยธมฺมา อุปริ สมฺโพธิปรา ยนตาวเสน อนุปาทิเสสนิพฺพาน ปรายนตาวเสนจ อนิวตฺต คติยา ปวตฺตมานา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โสโตติ วุจฺจนฺติ. ตํ โสตํ อาทิโต ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตาย ปฏิปทายาติ โสตาปตฺติ. โสตาปตฺติจ สา มคฺโคจาติ โสตาปตฺติมคฺโค, ปถมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติ โสตาปตฺติ ยงฺคนฺติหิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, มคฺโคติจ ปโถ อุปาโย. นิพฺพานํ มคฺเคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคติจ วทนฺติ.
[๕๔] วิภาวนิยํ ปน
อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติ. ปุคฺคโลติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ปุคฺคเล ปวตฺโต โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ทิฏฺโติ.
[๕๕] เอเตน ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคติ อิทํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ.
[๕๖] ฏีกาสุ ปน
โสตาปตฺติยา ¶ ลทฺธํ มคฺคจิตฺตํ โสตาปตฺติ มคฺคจิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ จิตฺตสทฺทสมฺพนฺโธ โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ปาฬิยํ ทิฏฺโติ.
๕๘. ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อิมํโลกํ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามี. ทุตียผลฏฺโ. โส หิ อสมุจฺฉินฺนกาม ราคานุสยตฺตา กามโลกาคมน กิเลสสพฺภาเวน ตํ สภาวานาติ วตฺตนโต อุปริ ภวคฺเค ิโตปิ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามธาตุํ อาคมนปฺปกติโกเอว โหตีติ. วุตฺตฺเหตํ จตุกฺกนิปาเต -
อิธ สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเวธมฺเม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน เนสฺานาสฺา ยตนุปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. โส ตโต จุโต อาคามี โหติ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ. อิธ ปน สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเว.ล. โส ตโต จุโต อนาคามี โหติ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ.
อฏฺกถายฺจ อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามาวจร ปฺจกฺขนฺธ ภาวนฺติ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ กิเลสคติวเสน วุตฺโต. น ปุคฺคล คติวเสน. น หิ พฺรหฺมภูตา โสตาปนฺน สกทา คามิโน ปฏิปฏิสนฺธิวเสน เหฏฺิมํปิ พฺรหฺมโลกํ อาคจฺฉนฺติ. กุโต กาม โลกํ. กถํ วิฺายตีติ เจ. อนุสยยมเก –
กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺตอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตีติ วตฺวา ¶ รูป ธาตุยา อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติ.
วุตฺตตฺตา วิฺายติ. ตตฺถ ปุริมวากฺเย ปุถุชฺชนสฺส วเสน สตฺต. ทฺวินฺนํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสน ปฺจ. อนาคามิสฺส วเสน กโยติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมวากฺเยปน พฺรหฺมภูตานํ โสตา ปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ ปฏิสนฺธิวเสน กามโลกํ คมนสฺส นตฺถิตาย เกวลํ ปุถุชฺชนสฺเสว วเสน สตฺเตวาติ วุตฺตํ. ธมฺมหทย วิภงฺคฏฺกถายฺจ –
‘‘รูปาวจเร นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน นปุน อิธา คจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ. เอเตหิ ฌานอนาคามิโน นามา’’ติ จ. ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริย สาวกานํ ตตฺรุป ปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิ. นเหฏฺุ ปปตฺติ. ปุถุชฺชนานํปน ตตฺรุปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติ เหฏฺุปปตฺติปี’’ติ จ.
วุตฺตํ. ตฺจโข อนาคมนํ มคฺคสหาเยน ฌานานุภาเวเนว สิทฺธํ. นมคฺคานุภาเวนาติ. เอตฺถจ อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ วา อิมํ กามาวจรโลกนฺติวา ทฺวิธาปิ อตฺโถ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. ตตฺถ ปุริมสฺมึ อตฺเถ สติ อาคจฺฉตีติ เอตสฺส เทวโลกโต อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. ปจฺฉิมสฺมึ ปน พฺรหฺมโลกโตปิ จ อาคจฺฉตีติ. ปาฬิยํปน ปจฺฉิมตฺโถว วุตฺโตวิย ทิสฺสติ. วุตฺตฺเหตํ ปุคฺคลปฺตฺติยํ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ อนาคามี เตน ทฏฺพฺโพ. อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ โสตาปนฺนสกทา คามิโน เตน ทฏฺพฺพาติ. เอตฺถจ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินา อิมํ กามาวจรโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินาปน ทฺเวปิ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สกึ ปุน อิมํ กามาวจรโลกํ อาคจฺฉนฺตีติ สกทาคามิโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ. กสฺมา, นิรนฺตรวากฺเยสุ ิตานํ ทฺวินฺนํอิตฺถตฺต สทฺทานํ นานาตฺถา สมฺภวโต. มชฺฌิมปณฺณาเสจ กณฺณกตฺถ สุตฺเต -
โย ¶ โส มหาราช พฺรหฺมา สพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อาคนฺตา อิตฺถตฺตํ. โยโส พฺรหฺมา อพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ.
ภควตา วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺยาปชฺโฌติ เอเตน ปุถุชฺชเนน สห โสตาปนฺนสกทาคามิภูตา พฺรหฺมาโน คหิตา โหนฺติ. เตหิ ปฏิฆานุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา เจตสิกทุกฺขสงฺขาตํ พฺยาปชฺฌํปิ อปหีนเมวาติ สพฺยาปชฺฌานาม. อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามโลกํ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อาคมนสีโล อาคมนปฺปกติโกติ อตฺโถ. ตพฺพิปรีเตน ปจฺฉิมสฺส วากฺยสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสุปน ทฺวีสุ สกทาคามีสุ ปุริมสฺส อนฺสา ธารเณเนว สพฺพปถมํ อริย มคฺค โสตาธิ คมน คุเณน โสตาปนฺโน ตฺเวว นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุคฺคลคติวเสน ปเนตฺถ พฺรหฺมโลเก ิตานํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิภาโววิย สกทาคามิภาโวปิ นตฺถิ. ปถมทุตียผลฏฺาปิหิ ตตฺถ อนาคามิสงฺขฺยเมว คจฺฉนฺติ. ตสฺมา สกทาคามีติ อิทํ กามชาติกา นํเอว ทุตียผลฏฺานํ สิทฺธํ นามนฺติ กตฺวา เตสํ กามโลเก เอว เหฏฺุปรุปปตฺติ วเสน สกึ อาคมนํ อฏฺกถาสุ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํปิ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํโกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหาติ วุตฺตนฺติ. โสปน ฉพฺพิโธ โหติ. อิธปตฺวา อิธปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถนิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี. ตตฺถปตฺวา อิธนิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถปรินิพฺพายีติ. ตตฺถ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อิธ มนุสฺสภเว สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา อิธมนุสฺส ภเวเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโม. ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตสฺมึเทวโลเก สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา ตสฺมึ เทวโลเกเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโม. นิพฺพตฺติตฺวาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชิตฺวา. เยสํ ปน อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ อตฺโถ. เตสํ โส ปฺจวิโธเยว วุตฺโต, น ฉฏฺโ ปุคฺคโล.
วิภาวนิยฺจ
‘‘ปฺจสุ ¶ สกทาคามีสุ ปฺจมโกว อิธาธิปฺเปโต, โส หิ อิโต คนฺตฺวา ปุน สกึ อิธ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ.
มหาปรินิพฺพาน สุตฺตฏฺกถายํ ปน มหาวคฺค สํยุตฺตฏฺกถา ยฺจ โสปิ ฉฏฺโ ปุคฺคโล สกึ อาคมนฏฺเน อาคโตเยว. ยสฺมาจ สพฺพฺุพุทฺธาปิ ยาว อุปริมคฺโค นาคจฺฉติ. ตาว ปถมผลฏฺภูตา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตายํวิย ทุตียผลฏฺภูตา สกึ อาคมนปฺปกติยํ สณฺิตาเยว โหนฺติ. ตสฺมา อิธ โกจิ ทุตียผลฏฺโ สกึ อาคมนฏฺเน นิปฺปริยาเยน สกทา คามีนาม น นโหตีติ สพฺโพปิ โส ฉพฺพิโธ ปุคฺคโล อิธ นิปฺปริยาเยน สกทาคามิเยวนาม โหตีติ ทฏฺพฺโพ. สกทา คามิสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. โส หิ สยํ ชนกภูโต สกทาคามีนํ ชเนตพฺพํ ชเนตีติ อิธ ชเนตพฺพ ชนกสมฺพนฺเธน วิเสสน วิเสสิตพฺพตา ายาคตา เอว โหติ. ยถา ติสฺสมาตา ผุสฺสมาตาติ.
[๕๗] วิภาวนิยํ ปน
สาายาคตาเอว นโหติ. ปโยชนํ ปน กิฺจิ อตฺถิ. ปโยชนวเสน อวิรุทฺธา โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยนยํ วุตฺตํ ‘‘กิฺจาปิ มคฺคสมงฺคิโน ตถาคมนาสมฺภวโต ผลฏฺโเยว สกทาคามีนาม. ตสฺสปน การณภูโต ปุริมุปฺปนฺโน มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ผลฏฺเน วิเสเสตฺวา วุจฺจติ สกทาคามิมคฺโคติ. เอวํ อนาคามิมคฺโค’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ.
สกทาคามิมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโส.
๕๙. โอรพฺภาคิยสํโยชนานํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี. เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายโนเอว โหตีติ อตฺโถ. อิทฺจ เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาววเสเนว วุตฺตํ. อุปริมคฺค วิปสฺสนาย ¶ ปน อาคตาย โส ตสฺมึ าเนเยว อรหตฺต มคฺคปรายโนปิ โหติเยว. อนาคามิสฺส ตตียผลฏฺสฺสมคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ วิคฺคโห.
๖๐. มหปฺผลการิตาคุณโยเคน ปูชาวิเสสํ อรหตีติ อรหา. ขีณาสโว จตุตฺถผลฏฺโ. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, จตุตฺถผลํ. ตสฺส มคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพจนํ. ปิสทฺเทน ปาฬิยํ วิภตฺเต มคฺคจิตฺตปฺปเภเท สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิยํ ตาว ปถมมคฺเค ฌานนาเมน วุตฺเตสุ ปฺจสุ วาเรสุ ปถเม สุทฺธิกปฏิปทาวาเรทฺวินฺนํ จตุกฺกปฺจกนยานํ วเสน นวจิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา สุทฺธิกสฺุตาย สฺุตปฺปฏิปทาย สุทฺธิกปฺปณิหิเต อปฺปณิหิตปฺปฏิปทายจาติ ปฺจสุ วาเรสุ ทสนฺนํ นยานํ วเสน ปฺจจตฺตาลีสจิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา มคฺคสติปฏฺานาทีหิ เอกูนวีสติยา นาเมหิ วุตฺเตสุ ปจฺเจกํ ปฺจสุ วาเรสูติ วีสติยา นาเมหิ วุตฺเต วารสเต ทฺวินฺนํ นยสตานํ วเสน นวจิตฺตสตานิ โหนฺติ. ปุน จตูหิ อธิปตีหิ โยเชตฺวา วุตฺเตสุ จตูสุ วารสเตสุ อฏฺนฺนํ นยสตานํ วเสน ตีณิ สหสฺสานิ ฉสตานิจ โหนฺตีติ. เอวํ ปถมมคฺเค นย สหสฺสวเสน จตฺตาริจิตฺตสหสฺสานิ ปฺจจิตฺต สตานิจ โหนฺติ. ตถา เสสมคฺเคสุปีติ เอวํ จตูสุ มคฺเคสุ จตุนฺนํ นย สหสฺสานํ วเสน อฏฺารส มคฺค จิตฺต สหสฺสานิ โหนฺติ. สจฺจสติปฏฺาน วิภงฺเคสุ ปน วีสตินย สหสฺสานํ วเสน นวุติมคฺคจิตฺตสหสฺสานิ. มคฺควิภงฺเค อฏฺวีสติยา นย สหสฺสานํ วเสน สตสหสฺสํ ฉพฺพีสติสหสฺสานิ จ มคฺคจิตฺตานิ โหนฺตีติ. อฏฺกถาสุปน นยเภทาเอว วุตฺตา. นจิตฺต เภทาติ.
[๕๘] ยํปน วิภาวนิยํ
ปิสทฺเทน สจฺจวิภงฺเค อาคตํ สฏฺิสหสฺสเภทํ นยํ สงฺคณฺหาตีติ วุตฺตํ. ตํ อิมสฺมึ กุสลนิคเม น วตฺตพฺพํ.
โสหิ สฏฺิสหสฺสเภโท นโย วิปากฏฺาเนเอว อฏฺกถายํ อาคโตติ.
[๕๙] ยฺจ ตตฺถ
ปฏิปทาเภทํ ¶ อนามสิตฺวา เกวลํ สฺุโต อปฺปณิหิ โตติ ทฺวิธา วิภตฺโตติ วุตฺตํ. ตํ นยุชฺชติ.
ปาฬิยฺหิ ปฏิปทาเภโท อาทิมฺหิเยว อาคโตติ. นจ อาทิมฺหิ สฺุโต อปฺปณิหิโตติ ทฺวิธา วิภตฺโต นิรนฺตรวาโร อตฺถีติ.
[๖๐] ยฺจ ตตฺถ
สฺุโต เอโก นโย, อปฺปณิหิโต เอโก, ปฏิปทา วิสิฏฺา สฺุตา จตฺตาโร, อปฺปณิหิตา จตฺตาโรติ กตฺวา ทสนยา โหนฺตีติ อธิปฺปาเยน เอวํ ฌาน นาเมน ทสธา วิภตฺโตติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว.
น หิ สฺุตาทโย อิธ นยานาม โหนฺติ. เตสุ ปน เอเก กสฺมึ ทฺเว ทฺเว จตุกฺกปฺจกนยาเอว อิธ นยานามาติ. เอเตน ตถา มคฺคสติปฏฺานิจฺจาทิกํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ. [มคฺคจิตฺตํ]
๖๑. ผลจิตฺเต ผลนฺติ วิปากภูโต อฏฺงฺคิก มคฺโค. สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโหวา. โสตาปตฺติยา อธิคตํ ผลํ. เตน สมฺปยุตฺตํ, ตตฺถวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ โสตาปตฺติ ผล จิตฺตํ. เอสนโย ทุตียตตีเยสุปิ. อรหตฺตฺจ ตํ ผลฺจาติ อรหตฺตผลํ. เตน สมฺปยุตฺตํ, ตสฺมึวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ นิรุตฺติ.
๖๒. สงฺคหคาถายํ จตุมคฺคปฺปเภเทนาติ จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพตฺตา จตุพฺพิธานํ อฏฺงฺคิกมคฺคานํ ปเภเทน. กสฺมาปน เต จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต. โสตาปตฺติมคฺเค ตาว สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ มุทูนิ โหนฺติ, ตสฺมา โส ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาเอว สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. อฺเปน กามราคพฺยาปาเทปิ ตนุภูเตปิ กาตุํ นสกฺโกติ. ทุตียมคฺเค ตานิ โถกํ ปฏูนิ โหนฺติ. ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท ตนุภูเต กาตุํ สกฺโกติ. สมุจฺฉินฺทิตุํ ปน นสกฺโกหิเยว. ตตียมคฺเค ตานิ ปฏุตรานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. รูปารูป ราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชาโยปน ¶ สมุจฺฉินฺทิตุํ นสกฺโกติเยว. จตุตฺถ มคฺเคปน ตานิ อินฺทฺริยานิ ปฏุตมานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส ตาจ อฺเจ สพฺเพปิ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. เอวํ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานาเอว ปรินิฏฺิตกิจฺจตฺตา เต มคฺคา จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพา โหนฺตีติ. กุสลํ จิตฺตํ จตุมคฺคปฺปเภเทน จตุธา มตํ. ปากํปิ ตสฺส จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส ผลตฺตา ตถา จตุธามตํ. อิติ อนุตฺตรํ จิตฺตํ อฏฺธา มตนฺติ โยชนา. นตฺถิ อตฺตโน อุตฺตรํ อธิกํ เอตสฺสาติ อนุตฺตรํ.
๖๓. กสฺมา ปเนตฺถ กฺริยจิตฺตํนามน คหิตนฺติ, กฺริยานุตฺตรสฺส อภาวาติ, กสฺมา ปนสฺส อภาโวติ. มคฺคจิตฺตสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาติ. ยทิ หิ ตํ โลกิยกุสลํวิย นานากฺขเณสุ ปวตฺเตยฺย. ตทา นิรนุสยสนฺตาเนปิ ปวตฺติตฺวา กฺริยา นุตฺตรํนาม สิยาติ. กสฺมาปน ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกเมว โหตีติ. มคฺคสฺส มหานุภาวตฺตาติ. กถฺจ มหานุภาโวติ. วุจฺจเต. อริยมคฺโคหิ นาม สกึ ปวตฺตมาโนเยว อตฺตนา ปหาตพฺเพ กิเลเส ปุน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาเทตฺวา ปชหติ. อยมสฺส เอโก อานุภาโว. วิปากฺจ กุสลกฺริยชวนํวิย ชวนกิจฺจ ยุตฺตํ ยทา กทาจิ สมาปชฺชนกฺขมฺจ กตฺวา อตฺตโน อนนฺตรโต ปฏฺาย ชเนติ. อยมสฺส ทุตีโย อานุภาโว. ตสฺมา ตสฺส กิเลสปฺปหานตฺถายปิ ปุน อุปฺปาเทตพฺพกิจฺจํนาม นตฺถิ. ตถา สมาปตฺติ อตฺถายปีติ. สเจปิ หิ โกจิ อหํ ผลํ สมาปชฺชิตุํ น อิจฺฉามิ. ปุพฺเพ ลทฺธํ มคฺคเมว สมาปชฺชิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กเรยฺย. ตทา ปุพฺเพ สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมคฺคเจตนานุภาเวน ผลจิตฺตเมว ปวตฺเตยฺย. น มคฺคจิตฺตํ. กสฺมา, อปฺปฏิพาหิ ยานุภาวตฺตา มคฺคสฺส. อยฺหิ มคฺคานุภาโวนาม เกนจิ ฉนฺเทน วา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา ปริกมฺเมนวา ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺโยเยว โหตีติ.
๖๔. ทฺวาทสากุสลาเนวนฺติอาทิ สพฺเพสํ จตุพฺภูมก จิตฺตานํ ชาติวเสน สงฺคโห. เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อกุส ลานิ ¶ ทฺวาทเสวโหนฺติ. กุสลานิ เอกวีสติเอว. วิปากานิฉตฺตึ เสว. กฺริยจิตฺตานิ วีสติเอวาติ ฏีกายํ โยชียติ. เกจิปน กุสลานํ วิปากานฺจ อุปริวฑฺฒมานตฺตาเอวสทฺทํ อาทิอนฺตปเทสฺเวว โยเชสุํ. จตุปฺาสธาติอาทิ ภูมิวเสน สงฺคโห. กาเมปริยา ปนฺนานิ จิตฺตานิ จตุปฺาสธา อีรเย กเถยฺย. รูเป ปนฺนรส. อรูเป ทฺวาทส. ตถา อนุตฺตเร ปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ อฏฺธา อีรเยติ โยชนา. เอตฺถจ อนุตฺตเรติ โลกุตฺตร ภูมิยํ. สา ปน ทุวิธา สงฺขตภูมิ, อสงฺขตภูมีติ. สงฺขตาปิ จตุพฺพิธา. ยถาห –
ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ปถมาย ภูมิยา ปตฺติยา.ล. ทุตียาย.ล. ตตียาย.ล. จตุตฺถาย ภูมิยา ปตฺติยาติ.
ตตฺถ ภูมีติ สามฺผลํ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ. ปถมมคฺคผลยุ คฬํวา ปถมภูมิ.ล. จตุตฺถ มคฺคผล ยุคฬํ จตุตฺถภูมีติ เอวํปิ ยุชฺชติเยว. อตฺถโตปน ราคตฺตยปริคฺคหวิมุตฺติยา เตภูมกธมฺเมสุ อปริยาปนฺนตา สงฺขาเตน อวตฺถา วิเสเสน ยุตฺโต ธมฺมวิเสโส. โสจ กิเลสปฺปหาน วิเสเสน จตุพฺพิโธ ชาโตติ.
[๖๑] วิภาวนิยํ ปน
อิตรภูมิโยวิย โลกุตฺตรภูมินาม วิสุํ นตฺถิ. นว วิธธมฺมสมูโหเอว เตสํ ภูมิปริยาโยติ กตฺวา ยํ วุตฺตํ. ‘‘กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตร ธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ รุกฺเข สาขา ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานี’’ติ. ตํ นยุชฺชติ.
ทุวิธาหิ ภูมิ อวตฺถาภูมิ, โอกาสภูมีติ. ตตฺถ อวตฺถา ภูมิเอว นิปฺปริยายภูมิ. น อิตรา. สา หิ โอกาสภูมินาม ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสวเสเนว สิทฺธาติ. ตํ ตํ อวตฺถา วิเสโสติจ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยน กามาวจรตาทิ อวตฺถา วิเสโส ทฏฺพฺโพ. อปิจ เอกตฺตึสภูมิโยปิ กุสลากุสลธมฺมานํ หีนปณีตโอฬาริกสุขุมตา สงฺขาเตหิ อวตฺถาวิเสเสหิเอว สิชฺฌนฺตีติ.
๖๕. เอวํ จตุพฺภูมก จิตฺตานิ สงฺเขปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ปุน วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต อิตฺถนฺติอาทิคาถมาห. ตตฺรายํ โยชนา. อถวาปน อิตฺถํ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน เอกุนนวุติปฺปเภทํ มานสํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิจกฺขณา ปณฺฑิตา วิภชนฺตีติ.
[๖๒] ฏีกาสุ ปน
คาถาย ปุพฺพทฺธํ ปุริมคาถานํ นิคมนํ กตฺวา อปรทฺธเมว อารพฺภนฺตรํ กตฺวา โยเชนฺติ. ตํ กถเมกูน นวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ โหตีติ อิมินา นสเมตีติ.
อิทานิ ตํ เอกวีสสตวิภาคํ ทสฺเสนฺโต กถํ.ล. โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปถมชฺฌาน โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติ เอตฺถ ปฺจงฺคิเกน ปถมชฺฌาเนน ยุตฺโต โสตาปตฺติมคฺโค ปถมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโส.
[๖๓] ฏีกาสุ ปน
‘‘ปถมชฺฌานฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตฺจา’’ติ โยเชนฺติ. ตํ น ยุตฺตํ.
น หิ ฌานํ จิตฺตํ โหติ. นจ จิตฺตํ ฌานํ. อฺฺหิ ฌานํ, อฺํ จิตฺตนฺติ.
[๖๔] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘ฌานงฺควเสน ปถมชฺฌาน สทิสตฺตา ปถมชฺฌานฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ น ยุตฺตํ.
น หิ ปฺจงฺคิกํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปถมชฺฌานสทิสฏฺเน ปถมชฺฌานสฺํ ลภตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ตฺหิ สยเมว อตฺตโน ปฺจงฺคิกภาเวน ¶ นิปฺปริยายโต ปถมชฺฌานํนาม โหตีติ. อิทฺหิ ฌานํนาม โลกิยํวา โหตุ โลกุตฺตรํวา. ยํ ปฺจงฺคิกํ โหติ. ตํ สยเมว ปถมชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ยํ จตุรงฺคิกํ. ติยงฺคิกํ. ทุวงฺคิกํ. ปุน ทุวงฺคิกํ. ตํ สยเมว ปฺจมชฺฌานนฺติ สิทฺธนฺติ. โลกุตฺตเรวา ทุตียาทิภาวสฺส อุปฺปตฺติกฺกมวเสน อสิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๖๕] ยฺจ ตตฺถ
สทิสภาเวเนว โลกุตฺตเร เตสํ ปฺจงฺคิกาทีนํ ฌาน โวหารสิทฺธตาทีปนตฺถํ. ‘‘ปาทกชฺฌาน สมฺมสิตชฺฌาน ปุคฺคลชฺฌาสเยสุ หิ อฺตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปฺจธา วิภชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ นยุชฺชติเยว.
น หิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺติ. อฺโ หิ มคฺโค, อฺํ ฌานนฺติ. อปิจ, ยทิ อุปนิชฺฌายนฏฺเน ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเนจ ฌานํนาม สิยา. ตทา โลกุตฺตรชฺฌานานิเอว สาติสยโต ฌานานินาม สิยุํ. น อิตรานิ. ตานิ หิ กสิณาทินิมิตฺตมตฺตํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติ. ปจฺจนีกธมฺเมจ วิกฺขมฺภนมตฺเตน ฌาเปนฺติ. โลกุตฺตรานิเยวปน อติคมฺภีรํ อภิทุทฺทสํ นิพฺพานํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติ. ปจฺจนีกธมฺเมจ สมูเล สานุสเย สพฺพโส สมุจฺฉินฺทนวเสน ฌาเปนฺตีติ. เอตฺถจ อปฺปนาฌานานํ ปฺจงฺคิกภาโวนาม ปกติยา เอว สิทฺโธ โหตีติ น ปถมชฺฌานิเกสุ มคฺคผเลสุ ปาทกชฺฌา นาทินา ปจฺจยวิเสเสน กิจฺจํ อตฺถิ. จตุรงฺคิกาทิ ภาโว ปน เตน ปจฺจยวิเสเสน วินา น สิชฺฌติ. อสติหิ ตสฺมึ สพฺพํปิ ฌานํ ปฺจงฺคิกเมว ภวิสฺสตีติ. ตตฺถ ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาทิกมฺมิกกาเล ตสฺส ตสฺส ทุตียาทิกสฺส ฌานสฺส อุปจารภูตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ วิตกฺกาทีสุ อาทีนวทสฺสนฺาเณนเจว อิทานิ อวิตกฺกํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อิทานิ อวิจารํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามีติ เอวมาทินา ปวตฺเตน อชฺฌาสย ¶ วิเสเสนจ ยุตฺตตฺตา กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติ. กาจิ วิจาร วิราคภาวนา นาม. กาจิ ปีติวิราคภาวนา นาม. กาจิ สุขวิราคภาวนานาม. กาจี รูปวิราคภาวนานาม. อสฺิคามีนํ ปน สฺาวิราคภาวนานาม โหติ. สา อตฺตโน อตฺตโน ฌานํ อวิตกฺกํวา อวิจารํวา อปฺปีติกํวา อุเปกฺขาสห คตํวา กาตุํ สกฺโกติ. ฌาเนสุ วสีภูตกาเลปน อาทีนวทสฺสนฺาเณน วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน ยํยํ ฌานํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ ฌานํ สมาปชฺชติเยว. เอวเมวํ อิธปิ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อุปจารภูตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาสงฺขาตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ นานาสตฺติยุตฺตา โหติ. กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม. กาจิ วิตกฺกวิจารวิราคภาวนา นาม. กาจิ วิตกฺกวิจารปีติ วิราคภาวนานาม. กาจิ วิตกฺกวิ จารปีติสุขวิราคภาวนานาม. ตตฺถ ยา วิตกฺกํ วิราเชตุํ อติกฺกาเมตุํ สกฺโกติ. สา วิตกฺกวิราคภาวนานาม. เอส นโย เสสาสุปีติ.
๖๖. กสฺสปน พเลน สา วิปสฺสนา นานาสตฺติ ยุตฺตา โหตีติ. วุจฺจเต, ปาทกชฺฌานพเลนาติ เอโก เถรวาโท. สมฺมสิตชฺฌาน พเลนาติ เอโก. ปุคฺคลชฺฌาสย พเลนาติ เอโก. ตตฺถ ยํ ยํ ฌานํ ตสฺสา วิปสฺสนาย ปาทกตฺถาย อาสนฺเน สมาปชฺชียติ. ตํตํ ปาทกชฺฌานํนาม. ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา ปากติกาเอว. สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติยุตฺตา โหติ. มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติ. เอสนโย เสเสสุปิ ปาทกชฺฌาเนสูติ อยํ ปาทกวาโท. ปาทกชฺฌาเน สติ ตํสทิสเมว มคฺเค ฌานํ โหติ. อสติปน มคฺเค ปถมชฺฌานเมว โหติ. สมฺมสิ ตชฺฌานํวา ปุคฺคลชฺฌาสโยวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยเมตุํ นสกฺโกตีติ อธิปฺปาโยติ. ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อฺํวา ยํยํ ฌานํ สมฺมสียติ. ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา ปากติ กาเอว. สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติ ¶ ยุตฺตา โหติ. มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติ. เอสนโย เสเสสุปิ สมฺมสิตชฺฌาเนสูติ อยํ สมฺมสิตวาโท. วิปสฺสนาย อารมฺมณภาเวน สห จริตตฺตา สมฺมสิตชฺฌานเมว ปาทกชฺฌานโต อชฺฌาสยโตจ พลวตรนฺติ อธิปฺปาโยติ.
วิภาวนิยํ ปน
วิปสฺสนาปาทกํ กิฺจิฌานํ นตฺถีติ อิมสฺมึ วาเท วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ.
ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อฺํวา มคฺเค ยํยํฌานํ อิจฺฉติ. ตํตํ ฌานํ อิชฺฌติ. วิปสฺสนาปิ อิจฺฉานุรูปํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปตฺตา โหตีติ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท. ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาสนฺเน วุฏฺิตชฺฌานํ อุปริชฺฌานุปจาร ภาวนาย อุปตฺถมฺภกมตฺตํ โหติ. น ปน อุปริชฺฌาเน ฌานํ อตฺตสทิสํ กาตุํ สกฺโกติ. อชฺฌาสโยเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติ. เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานํ วิปสฺสนาย ติกฺข วิสทภาวตฺถาย พลวุปนิสฺส โย โหติ. อชฺฌาสโยเอว วิปสฺสนํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปาเปตฺวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ อธิปฺปาโยติ. โย ปเนตฺถ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ มหาฏฺกถา วาโท. ตตฺถปิ ปุคฺคลชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติ วิเสสยุตฺตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาเอวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กามฺเจตฺถ อฏฺสาลินิยํ อิเมสํ ติณฺณํ เถรวาทานํ อฺมฺํ อวิโรโธ วุตฺโตวิย ทิสฺสติ. อิเมปน วาทา อฺมฺํ สํสนฺทิตฺวา ปวตฺตา นโหนฺติ. ปจฺเจกํ สพฺพํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺตา. ตสฺมา นสกฺกา เตสํ อฺมฺํ วิโรโธ ปริหริตุนฺติ. เอตฺถจ ฌานลาภีนํ วิปสฺสนากมฺเม ปาทกชฺฌานสมา ปชฺชนํนาม ภควตาเอว สุฏฺุวิหิตํ. วุตฺตฺเหตํ จูฬสฺุตสุตฺเต –
อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ทุตียํ ฌานํ. ตตียํ ฌานํ. จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรติ. ตสฺสเจอชฺฌตฺตํสฺุตาย จิตฺตํ ¶ นปกฺขนฺทติ. นปสีทติ. เตน ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺถเป ตพฺพํ, สนฺนิสาเทตพฺพํ, เอโกทิ กาตพฺพํ, สมาทหาตพฺพนฺติอาทิ.
ตตฺถ สฺุตํ มนสิกโรตีติ วิปสฺสนากมฺมํ วุตฺตํ. ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเตติ ปาทกชฺฌานสมาธิ นิมิตฺเต. นวนิปาเตจ –
ปถมํ ปาหํ ภิกฺขเวฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามิ.ล. เนวสฺานาสฺายตนํ ปาหํ ภิกฺขเว ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามีติ วุตฺตํ.
๖๗. อิเมสุปน ตีสุวาเทสุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท พลวตโรวิย ขายติ. โลกิยชฺฌาเนสุปิ หิ ปาทกชฺฌานํนาม อิจฺฉิตพฺพเมว. ตฺจ อุปริชฺฌานสฺส อุปจารภาวนาย ติกฺขวิสท ภาวตฺถายเอว โหติ. อชฺฌาสโยเอวปน อุปจาร ภาวนาย วิตกฺกวิราคาทิภาวํ สาเธติ. อุปจารภาวนาเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติ. เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานพเลน ติกฺขวิสท ภาวปตฺตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาเอว อชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติวิเสสยุตฺตา หุตฺวา มคฺเค นานาฌานานิ สาเธติ. อสติ ปน อชฺฌาสยวิเสเส ตํตํ ปาทกชฺฌานานุรูปํ อชฺฌาสยสามฺํสณฺาติ. ตสฺมา อชฺฌาสยวิเสเส อสติ ปาทกชฺฌานเมว ปมาณํ โหติ. สติปน ตสฺมึ โสเอว ปมาณนฺติ ยุตฺตํ. อิจฺฉิ ติจฺฉิต โลกิยชฺฌาน สมาปชฺชน สทิสฺหิ สพฺพชฺฌาเนสุ จิณฺณวสีภูตานํ มคฺเคสุ อิจฺฉิตชฺฌาน นิพฺพตฺตนนฺติ. โย ปเนตฺถ ปาทกชฺฌานาทิวเสน ปวตฺโต วิเสโส. โส สพฺโพปิ วิปสฺสนา วิเสสตฺถาย เอว โหติ. วิปสฺสนา วิเสโสเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ กตฺวา อฏฺสาลินิยํ วิสุทฺธิ มคฺเคจ วิปสฺสนาว ปมาณํ กตฺวาวุตฺตา. โส สพฺโพปิ วิเสโส ปาทกชฺฌาเนน วินา นสิชฺฌตีติ กตฺวา มคฺควิภงฺคมคฺคสํยุตฺตฏฺ กถาสุ ปาทกชฺฌานํ เอว ปมาณํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ –
อิธ ¶ คหปติ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ. ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ. อิทํปิ โข ปถมชฺฌานํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจหยิตํ ยํโขปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ. ตทนิจฺจํ. ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ปชานาติ โส ตตฺถ ิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. ล. ทุตียํ ฌานํ, ตตียํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ, เมตฺตา เจโตวิมุตฺตึ. กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาเจโต วิมุตฺตึ, อากาสานฺจา ยตนํ.ล. อากิฺจฺา ยตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ. อยํปิโข อากิฺจฺา ยตนสมาปตฺติ อภิสงฺขตา อภิสฺเจตยิตา. ยํ โขปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ.ล. ขยํ ปาปุณาตีติ.
เอวํเอกาทสนิปาเต –
อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ, เต ธมฺเม อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต สมนุปสฺสติ. โส ตตฺถ ิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. โน เจ อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปปาติโก โหติ. ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ.
อาทินา มาลุกฺยปุตฺตสุตฺต อนุปทสุตฺตาทีสุจ อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอเกกาย สมาปตฺติยา วุฏฺาย วุฏฺิตสมาปตฺติธมฺมสมฺมสนเมว อาคตํ. นปน อฺชฺฌาน สมฺมสนํ. ตสฺมา สติปิ โยคีนํ อิจฺฉาวเสน ปาทกชฺฌานโต อฺชฺฌานสมฺมสเน ปาทกชฺฌานเมว ปมาณนฺติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เอตฺตาวตา สมฺมสิตวาโท สพฺพทุพฺพโลติ สิทฺโธ โหตีติ. เยปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโนปิ ฌานํ ปาทกํ อกตฺวาว มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. ปถมชฺฌานเมววา ปาทกํ กตฺวา อชฺฌาสยวิเสสํ อกตฺวา ¶ มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. ปถมชฺฌานมตฺตลาภิโนวา หุตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. เยจ สุกฺขวิปสฺสกา หุตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. เตสํ ปถมชฺฌานิโกว มคฺโค โหตีติ เวทิตพฺโพ. อปิจ เย ปกติยาว อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภูตา โหนฺติ. เต วินาปิ อาสนฺนปาทเกน ยํยํฌานํ อิจฺฉนฺติ. ตํตํ ฌานํ เตสํ มคฺเคสุ นสมิชฺฌตีติ นวตฺตพฺพํ.
‘‘สเจปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต วุฏฺาย อุปรุปริชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหตีติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
น หิ อารมฺมณมตฺตภูตํ สมฺมสิตชฺฌานํ อุปริมํปิ สมานํ อาสนฺเน วุฏฺิตชฺฌานโต พลวตรํ ภวิตุํ อรหติ. อาสนฺเน วุฏฺิตสฺเสว จิตฺตสนฺตานํ วิเสเสตุํ สมตฺถภาวโต. ตโต เยวหิ โส สมฺมสิตวาโท สพฺพอฏฺกถาสุ เกจิวาทปกฺเข เอว ถปิโตติ. นนุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโทปิ ตถาถปิโตเอวาติ. สจฺจํ, โสปน โลกิยชฺฌานานํ อุปฺปตฺติวิธาเนน สห สํสนฺทิกตฺตา ยุตฺตตโรเอว โหตีติ.
[๖๗] เอเตน ยํ ตตฺถ วุตฺตํ.
‘‘อุปรุปริชฺฌานโต ปน วุฏฺาย เหฏฺิม เหฏฺิมชฺฌาน ธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาท กชฺฌานสทิโส โหติ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโตหิ อุปรุ ปริชฺฌานํ พลวตร’’นฺติ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
น หิ ปาทกชฺฌานํ อุปริม ภูตตฺตาเยว พลวตรํ โหติ. ปาทกภูตตฺตาเยว ปน พลวตรํ โหตีติ.
[๖๘] ยฺจ ตตฺถ
มคฺเค เวทนานิยโมปน ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสน นสิทฺโธ. อฺถา วิปสฺสนา ยายกายจิเวทนาย ยุตฺตา หุตฺวา เตหิ ¶ นิยมิตาย เอเกกาย มคฺคเวทนาย สทฺธึ ฆฏิ เยยฺยาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘เวทนานิยโมปน สพฺพตฺถปิ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนานิยเมน โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ น ยุชฺชติ.
ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสเนว วิปสฺสนาย สห เวทนานิยมสฺส สิทฺธตฺตา. ตถาหิ ตํตํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนา อาทิโต กทาจิ โสมนสฺสสหคตาวา โหติ. กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาวา. มคฺควุฏฺานกาเลปน ยทิปาทกชฺฌานํ โสมนสฺสชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา เอกนฺเตน โสมสฺสสห คตาว หุตฺวา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยตีติ. วุตฺตฺเหตํ สฬายตน วิภงฺคสุตฺเต –
ตตฺร ภิกฺขเว ยา ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตา อุเปกฺขา. ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ. ตานิ ปชหถ. ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ. เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหตีติ.
อฏฺกถายฺจ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ ปถมาทินิจ ตีณิฌานานิ สุทฺธสงฺขาเรจ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติ. อุเปกฺขาสห คตาวาวุฏฺานคามินีปน โสมนสฺสสหคตาว โหติ. จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิกตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริม สทิสาว. วุฏฺานคามินีปน อุเปกฺขาสหคตาว โหติ. อิทํ สนฺธายยา ฉเนกฺขมฺมสฺสิตา.ล. ปชหถาติ วุตฺตํ. อชฺฌาสยวิเสเสน สห มคฺควุฏฺาเนปิ เอเสวนโย. พลววิปสฺสนากาเล หิ วิปสฺสนารตินาม สุฏฺุ ปณีตตรา โหติ. สกลสรีรํ ผรมานา อชฺโฌตฺถรมานา ปวตฺตติ. ยถาห –
สฺุาคาเร ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมธมฺมํ วิปสฺสโตติ.
ตสฺมา ¶ ตทา ปาทกชฺฌานวิเสเสนวา อชฺฌาสยวิเสเสน วา วินา วิปสฺสนา อุเปกฺขาสหคตา น โหติ. เอกนฺเตน โสมนสฺสสหคตาว โหตีติ. เอตฺถปน สพฺพชฺฌาเนสุ วสีภูตสฺส ยํกิฺจิ เอกํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ปา อฺํวา มคฺเคยํยํ ฌานํ อิจฺฉติ. มคฺควุฏฺานกาเล อชฺฌาสยพเลน ตํตํฌานานุรูปํ วิปสฺสนายจ มคฺเคจ เวทนา ปริณาโม เวทิตพฺโพ. นปน เวทนานิยาโมนาม วิสุํ วตฺตพฺโพติ.
๖๗. สงฺคหคาถายํ อนุตฺตรํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปฺจธา กตฺวา จตฺตาลีสวิธนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนา. อิทานิ สพฺพานิ มหคฺคตา นุตฺตรจิตฺตานิ ปฺจวิเธ ฌาน โกฏฺาเส สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ยถาจ รูปาวจรนฺติอาทิมาห. ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท คยฺหติ. ฌาน เภทสิทฺเธ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิเก ปฺจวิเธ จิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ, ตถา อนุตฺตรฺจ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท สงฺคยฺหติ. อารุปฺปฺจจิตฺตํ อุปกฺเขกคฺคตา สงฺขาเตน ปฺจมชฺฌาเนน ยุตฺตตฺตา ปฺจเม ฌาเน ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ. ตสฺมา เอเกกํ ปตมาทิกํ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิกํ ฌานํ ฌานจิตฺตํ เอกาทส วิธํ โหติ. อนฺเตตุ อนฺติมภูเต ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเทปน ฌานํ จิตฺตํ เตวีสติวิธํ ภเวติ โยชนา. เอตฺถจ ฌานสทฺเทน ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตเมว วุจฺจติ. น หิ ฌานํ เอกาทสวิธํวา เตวีสติวิธํวา โหตีติ.
[๖๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘รูปาวจรจิตฺตํ ปถมชฺฌานนฺติอาทินา วุจฺจตีติจ อารุปฺปฺจาปิ ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตี’’ติ จ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ จิตฺตํ ปถมชฺฌานํ โหติ. นจ ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตีติ.
[๗๐] ยาจ อิมิสฺสาคาถายํ อปราปิ โยชนา วุตฺตา. สาปิ น ยุตฺตาเอว.
ตถา สทฺทสฺส ปถมาทิชฺฌานเภเทติ ปทสฺส ปุรโต ปิตตฺตาติ. เอวํ ยถา วิภชิตพฺเพ เอกเทเส วิภตฺเต สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิภตฺตํนาม โหติ. ตถา วิภชิตฺวา อิทานิ ตํสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต อนฺติมคาถมาห. ปฺุํ สตฺตตึสวิธํ โหติ. ตถา ปากํ ทฺวิปฺาสวิธํ โหติ. อิติ เอกูนนวุติวิธานิ จิตฺตานิ เอกวีสสตํ กตฺวา พุธา ปณฺฑิตา อาหุ กเถสุํ. กเถนฺติวา วิภชนฺติ วิจกฺขณาติ วุตฺตํ โหตีติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย จิตฺตสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
เจตสิกสงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๖๘. เอวํ ¶ จิตฺตงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปตฺตํ เจตสิก สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ สห วจนตฺถฺจ สรูปตฺถฺจ ตาว ทสฺเสตุํ อาทิ คาถมาห. ตตฺถ เอกุปฺปาทนิโรธาจเอกาลมฺพณวตฺถุกาติ จตุสฺสมฺปโยคลกฺขณทสฺสนํ. เจโต ยุตฺตาติ วจนตฺถทสฺสนํ. เจตสิยุตฺตา เจตสาวา ยุตฺตา เจตสิกาติ ทสฺสนโต. ทฺวิปฺาสธมฺมาติ สรูปทสฺสนํ. เจตสิกาติ ปน สิทฺธปท ทสฺสนํ. ตตฺถ ธมฺมานํ อนาคตภาวสงฺขาตา ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ สรูปโต ปาตุภวนํ อุปฺปาโท. ชาตีติ วุตฺตํ โหติ. สพฺเพปิหิ สงฺขต ธมฺมา อนาคตภาวปุพฺพา เอว โหนฺติ. ตโต ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉนฺติ. ตโต นิรุชฺฌิตฺวา อตีตภาวํ คจฺฉนฺตีติ. นิรุชฺฌนํ นิโรโธ. สรูปวินาโส ภงฺโค อนิจฺจตา มรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเยว ผสฺสาทีนํ. ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ วตฺถุ. ตเทว ผสฺสาทีนนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน เอโก อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา. เอโก นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธา. เอกุปฺปาทาจ เต เอกนิโรธาจาติ เอกุปฺปาทนิโรธา. อุตฺตรปเท เอกสทฺทสฺส โลโป. เอวํ ปรตฺถปิ. เอกํ อาลมฺพณํ เอเตสนฺติ เอกาลมฺพณา. เอกํ วตฺถุ เอเตสนฺติ เอกวตฺถุกา. เอกาลมฺพณาจ เต เอกวตฺถุกาจาติ เอกาลมฺพณวตฺถุกา. อาลมฺพณํ ปเนตฺถ เอกจิตฺตสฺสปิ พหุเทว โหติ. เอกตฺตํปน อุปเนตฺวา เอกํ อาลมฺพณนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๗๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอกโต อุปฺปาโทจ นิโรโธจ เยสํ, เต เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เอกกฺขเณ เอกโต อุปฺปาทมตฺเตน เอกุปฺปาทตา อิธ อธิปฺเปตา. อถโข วุตฺตนเยเนว อธิปฺเปตา. วุตฺตฺเหตํ มูลฏีกายํ –
เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํสเหวอุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต
เอกสฺสกลาปสฺสอุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ.
ตตฺรายํ โยชนา. เอกุปฺปาทนิโรธาจ เอกาลมฺพณวตฺถุกา จ หุตฺวา เยธมฺมา เจโตยุตฺตา. เต ทฺวิปฺาสธมฺมา เจตสิกา มตาติ. ภาวปธานํปิวา เอตฺถ ยุตฺตํ. วิเสสเนจ นิสฺสกฺกวจนํ. เอกุปฺปาทนิโรธภาเวน เอกาลมฺพณ วตฺถุก ภาเวนจ เยธมฺมา เจโตยุตฺตา. เต ทฺวิปฺาสธมฺมา เจตสิกานาม มตา าตาติ. เอตฺถจ เย เจโตยุตฺตา. เต เจตสิกาติ วุตฺเต จิตฺตสฺส สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนรูปานิปิ ตทายตฺตวุตฺติตาย เอกนฺเตน จิตฺตสมฺพนฺธีนิ หุตฺวา เจโตยุตฺตานิ เจตสิกานิ นาม สิยุํ. ตสฺมา เตสํ นิวตฺตนตฺถํ เอกุปฺปาทนิโรธาจ, เอกา ลมฺพณวตฺถุกาติ วุตฺตํ. ตานิหิ จิตฺเตน ขณโต สหุปฺปนฺนานิปิ ภินฺนสนฺตานตฺตา ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเอว เตสนฺติ อิมํ ลกฺขณํปิ นานุโภนฺติ. อฺํหิ รูปสนฺตานํ. อฺํ อรูปสนฺตานนฺติ. ผสฺสาทีนํปน อุปฺปาทมตฺตเมว จิตฺเตน สห เอกํ นโหติ. อถโข นิโรโธปิ อาลมฺพณํปิ วตฺถุปิ สพฺพํ เอกเมวาติ าปนตฺถํ เอก นิโรธาทิคฺคหณํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เอวํ อวุตฺเต สกฺกา ตถา ชานิตุนฺติ. ยสฺมาปน ยถา พหุชนสนฺตโก เอโก โคโณ ติสฺสสฺส โคโณ ทตฺตสฺส โคโณติ เอวํ วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว โหติ. เอวเมวํ อุปฺปาโท นิโรโธจ เอกสฺมึ รูปารูปกลาเป เอโกวสมาโนปิ ผสฺสสฺส อุปฺปาโท เวทนาย อุปฺปาโท ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท อาโปธาตุยา อุปฺปาโทติ เอวมาทินา นเยน วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว. ตสฺมา สุตฺตนฺเตสุ –
เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิกาย อฺตฺถํ ปฺายติ. สฺาย. สงฺขารานํ. วิฺาณสฺส. ล. ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตถา โย ภิกฺขเว ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท ¶ ิติอภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว. ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรา มรณสฺส ปาตุภาโว. โย ภิกฺขเว อาโปธาตุยา. โย ภิกฺขเว เตโช ธาตุยา. โย ภิกฺขเว วาโยธาตุยา. โย ภิกฺขเว จกฺขุสฺส.ล. มนสฺส อุปฺปาโท.ล. ชรามรณสฺส ปาตุภาโวติ.
วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา ชีวิตินฺทฺริยาทีนปิ เอกสฺมึ กลาเป พหุภาโว วตฺตพฺโพ สิยา. โย อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ อวฏฺิตีติ หิ วุตฺตํ. ตถา วิการรูปานํ. สพฺเพสํปิวา จกฺขาทีนํ อุปาทารูปานํ. จตุนฺนํ จหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทติจ วุตฺตนฺติ. กายลหุตา จิตฺตลหุตาทโยปน อตฺถวิเสสทีปนตฺถํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตา. โสจ อตฺถวิเสโสอุปริ อาวิ ภวิสฺสตีติ. อยเมตฺถปรมตฺถทีปนา.
[๗๒] วิภาวนิยํ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตา. ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอก นิโรธคฺคหณํ. เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิฺตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นีวาเรตุํ. ตถา เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธวา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธาติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํ. เย เอวํ ติวิธลกฺขณา. เต นิยามโต เอกวตฺถุกา เยวาติ ทสฺสนตฺถํ. เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติ. อลมติปปฺเจนา’’ติ. สพฺพํ ตํ นิรตฺถกเมว.
๖๙. กถฺจ ทฺวิปฺาส โหนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปถมํ ทฺวิปฺาส สรูปํ ตีหิ ราสีหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโส. ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ ผสฺโส. ผุสนมตฺตเมววา เอตนฺติ ผสฺโส. ผุสนฺเจตฺถ อารมฺมณสฺส อิฏฺานิฏฺรสํ อาหจฺจ อุปหจฺจ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ยโต ตทนุภวนฺติ ¶ เวทนา ปาตุภวติ. ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ หิ วุตฺตํ. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ. นนุจายํ อรูปธมฺโม. นจ อรูปธมฺมา อปฺปฏิฆสภาวา กิฺจิ ผุสนฺตีติ. สจฺจํ, อยํปน ผุสนา กาเรนจ ปวตฺตติ. ยฺจ ผุสนฺเตหิ สาเธตพฺพํ. ตฺจ กิจฺจํ สาเธติ. ตสฺมา อยํ ผสฺโสติจ ผุสนลกฺขโณติจ วุตฺโต. กึปน สาเธตีติ. อารมฺมณรสานุรูปํ จิตฺตสฺส วิการปตฺติ. เวทนาวิเสสุปฺปตฺตึวา. อยฺจ อตฺโถ อมฺพิลขาทาทิเก ทิสฺวา อปรสฺส เขฬุปฺปาทาทีสุ ปากโฏติ.
[๗๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เขฬุปฺปาทาทิวิย ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอวฺจสติ อิทํ อุปมา มตฺตํ สิยา. อติปากฏายปน ผสฺสปฺปวตฺติยา ทสฺสน มิทนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๗๐. เวทยตีติ เวทนา. อารมฺมณรสํ อนุภวติ. อวิทิตํวา อารมฺมณรสํ สมฺปยุตฺตานํ ตํสมงฺคิปุคฺคลานํ วา วิทิตํปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ. วินฺทนฺติว เอตาย สตฺตา สาตํวา อสาตํวา ลภนฺตีติ เวทนา. เวทยิตมตฺตเมววา เอตนฺติ เวทนา. ปาฬิยํปน –
เวทยติ เวทยตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ. กิฺจ เวทยติ, สุขํปิ เวทยติ. ทุกฺขํปิ เวทยติ. อทุกฺขมสุขํปิ เวทยตีติ วุตฺตํ.
นนุ สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณรสานุภวนปฺป กติกาเอวาติ เตปิ เวทนานาม สิยุนฺติ. นสิยุํ. เตหิ กิจฺจนฺตรพฺยาวฏา โหนฺติ. อารมฺมณรสํ อุชุํ อนุภวิตุํ นสกฺโกนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาว เอกเทสมตฺเตน อนุภวนฺติ. เวทนาเยวปน อนฺกิจฺจตาย อนุภวนกิจฺเจ อาธิปจฺจโยคตายจ อิสฺสรภาเวน อนุภวตีติ สาเอว เวทนานาม ภวิตุํ อรหตีติ. เอวฺจกตฺวา ราชคฺคโภชน รสานุภวเน เตสํ สูทสทิสตา เวทนายเอวจ ราชสทิสตา วุตฺตาติ.
๗๑. สฺชานาตีติ ¶ สฺา. ปุน ชานนตฺถํ สฺาณํ กโรตีติ อตฺโถ. อยฺหิ ปุพฺเพ คหิตสฺาเนน สฺชานนกาเลปิ ปุน ชานนตฺถํ สฺาณํ กโรติเยวาติ. สาหิ เอวํ ปุนปฺปุนํ สฺาณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานา ถิรสฺาภาวํ ปตฺวา ยาวตายุกํปิ ภวนฺตรํ ปตฺวาปิ สตฺตานํ อปฺปมุฏฺภาวํ สาเธติ. มิจฺฉา ภินิเวสสฺาภาวํ ปตฺวาจ อิเม สตฺเต สพฺพฺุ พุทฺเธหิปิ โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย กโรตีติ. ตถาหิ สา ปุน สฺชานนตฺถํ นิมิตฺตกรเณ ทารุตจฺฉกสทิสาติจ. ยถาคหิต นิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรเณ หตฺถิทสฺสก อนฺธสทิสาติจ. อุปฏฺิตวิสยคฺคหเณ ติณปุริสเกสุ มิคโปตกสทิสาติจ วุตฺตาติ. ปาฬิยํปน –
สฺชานาติ สฺชานาตีติโข ภิกฺขเว ตสฺมา สฺาติ วุจฺจติ. กิฺจ สฺชานาติ. นีลํปิ สฺชานาติ. ปีตกํปิ สฺชานาตีติอาทิ วุตฺตนฺติ.
๗๒. เจตยตีติ เจตนา. สมฺปยุตฺตธมฺเม ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณวา กิจฺเจวา อภิสนฺทหติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏติ, ตตฺถ ปพนฺธวเสน นิรนฺตรํ ปวตฺตมาเน กโรตีติ อตฺโถ. ปกปฺเปติ วา เต. สํวิทหติ อารมฺมณปฏิลาภายวา กมฺมสิทฺธิยา อภิสงฺขโรติ. อายูหติวา เต. อารมฺมเณ สมฺปิณฺเฑติ เอกโต สโม สรนฺเต กโรตีติ อตฺโถ. ตถาหิ สา อายูหนรสาหิจ สํวิธานปจฺจุปฏฺานาติจ วุตฺตา. ตายหิ ตสฺมึ นิรนฺตรํ อุสฺสุกฺกน พฺยาปารวเสน ปวตฺตมานาย ตํ สมฺปยุตฺตาปิ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กุรุมานา ตสฺมึ ตเถว ปวตฺตนฺตีติ. เตเนว สา สกิจฺจ ปรกิจฺจ สาธก เชฏฺสิสฺส มหาวฑฺฒกิ อาทิสทิสาติ วุตฺตาติ.
[๗๔] วิภาวนิยํ ปน
เจเตติ สงฺขตาภิสงฺขรเณ พฺยาปารมาปชฺชตีติ วตฺวา ตทตฺถสาธนตฺถํ ยํ วุตฺตํ ‘‘วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขา รกฺขนฺธํ ¶ วิภชนฺเตน สงฺขตมติสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วตฺวา’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขตม ภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วุตฺตํ อตฺถิ. ขนฺธสํยุตฺตเก ปเนตํ วุตฺตนฺติ.
๗๓. เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต อคฺโค โกฏฺาโส โกฏิ วา เอตสฺสาติ เอกคฺคํ. จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา. อารมฺมณฺหิ นาม เอกํปิ นานาสภาวํ โหติ. ตสฺมา ตสฺส เอกสฺสปิ นานาสภาเวสุ วิกฺเขปํ อปตฺวา เอกสฺมึ สภาเว ขณมตฺตํปิ ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส โยนิจฺจลากาโร อตฺถิ อยํ ตสฺมึ เอกคฺคาภิธานสฺส เอกคฺคพุทฺธิยาจ ปวตฺติเหตุภาเวน คยฺหตีติ. เต เนว หิ สา นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติวิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา.
[๗๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อิมสฺสาติ เอกคฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ อคฺคสทฺโท โกฏฺาเสวา โกฏิยํวา ปวตฺโตติ ยุตฺโต. เกจิปน อารมฺมเณ ปวตฺโตติ วทนฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อคฺคสทฺโท อารมฺมณปริยาโย กตฺถจิ ทิฏฺโติ.
๗๔. ชีวนฺติ สมฺปยุตฺตาธมฺมา เอเตนาติ ชีวิตํ. อินฺโทติ อิสฺสโร. อิธ ปน อิสฺสรภาโว วุจฺจติ. อินฺทํ อิสฺสรภาวํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตฺจ ตํ อินฺทฺริยฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตฺหิ มยา วินา ตุมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิ. ตสฺมา ตุมฺหากํ ชีวนกิจฺเจ มํ อิสฺสรํ กโรถาติ วทนฺตมิว สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา หิ ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ จ ปทุมุปฺป ลานุปาลกมุทกํ วิยาติจ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตสนฺตตินาม. อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยํ. ปวตฺตสนฺตติยํ อาธิปเตยฺยํ อสฺสาติ สมาโส. ปุนปฺปุนํ นิรุทฺธํปิ หิ จิตฺตสนฺตานํ ตสฺส พเลน ปุนปฺปุนํ ชีวนฺตํ หุตฺวา ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตติเยว.
น ¶ หิ ชีวิตรหิเตสุ อนินฺทฺริยพทฺธธมฺเมสุ ตาทิโส ปวตฺตสนฺตติ วิเสโสนาม อตฺถีติ.
๗๕. มนสฺมึ อารมฺมณํ อสฺุํ มนํวา อารมฺมเณ นิจฺจนินฺนํ กโรตีติ มนสิกาโร. โส ปน ติวิโธ วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกอารมฺมณปฏิปาทโกติ. ตตฺถ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ วีถิ ปฏิปาทโก นาม. ตฺหิ ปฺจทฺวาริก จิตฺตสนฺตตึ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ชวนปฏิปาทโก นาม. ตํปิ ชวน สนฺตตึ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. อิทเมว ทฺวยํ ตตฺถ ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโรติจ อโยนิโส มนสิกาโร ติจ วุตฺตํ. ตฺหิ ปกติยา สมุทาจิณฺณนินฺนนิยามิตาทีหิ ปจฺจเย หิ อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา จิตฺตสนฺตานํ โยนิโส อโยนิโสวา อารมฺมเณ นินฺนํ กโรตีติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน ปฏฺาย ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา นิรุชฺฌิตฺวาปิ ปุน อุปฺปชฺชมานา ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตสฺมึเยว อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ อสติ การณวิเสเส. โส อารมฺมณปฏิปาทโกนาม. อยมิธา ธิปฺเปโต. อยฺหิ อารมฺมณํ จิตฺเต จิตฺตํวา อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. ตถา หิ อยํ สารณ ลกฺขโณติ จ สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณน สํปโยชนรโสติจ อารมฺมณปฏิปาทกฏฺเน สมฺปยุตฺตานํ สารถีวิย ทฏฺพฺโพติจ วุตฺโต. ตตฺถ สารณลกฺขโณติ สารถีวิย อสฺสานํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุชุํ อารมฺมณาภิมุขํ ปวตฺตยนลกฺขโณติ อตฺโถ. สมํ ธาเรนฺติติ สาธารณา. สพฺเพสํ จิตฺตานํ สาธารณา สพฺพจิตฺตสาธารณา.
๗๖. วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณํ อาโรหตีติ อตฺโถ. ตสฺมึ ปน ตํ กถา อาโรหนฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตํ อาโรหนฺติ. ตทา โสเยว เต อารมฺมณํ อภินิโรเปนฺโตนาม โหตีติ กตฺวา อารมฺมณา ภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโกติ วุตฺโต. ราชวลฺลภํ นิสฺสาย ชนปทคาสิโน ราชเคหาโรหนฺเจตฺถ นิทสฺสนํ. อวิตกฺกํปิ หิ จิตฺตํ สวิตกฺกธมฺมสนฺตาเน วิตกฺเกน สห ปวตฺตปริจย พเลน อาโรหนโต วิตกฺเกน อตินิโรวิตเมวนาม โหตีติ. อปิจ, ¶ อวิตกฺกํปิ ปฺจวิฺาณํ วตฺถารมฺมณ สงฺฆฏฺฏนวเสน อาโรหติ. ทุตียชฺฌานาทีนิจ อุปจารภาวนาวเสน อาโรหนฺติ. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน กึวา เอตาย ยุตฺติยาติ วตฺวา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. จิตฺตํปิ หิ อารมฺมณํ อารุหติเยว. ตสฺส ปน นิจฺจํ สหาโย มนสิกาโร. ตสฺมิฺหิ อสติ ตํ นิยามกรหิ ตา นาวาวิย ยํวาตํวา อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺเตยฺยาติ. อิติ ปฺจวิฺาณํ มนสิการสหายํ หุตฺวา อตฺตโน อารมฺมณวิชานนสตฺติวเสเนว อารมฺมณํ อาโรหติ. อกุสลํ ปตฺวา ปน จิตฺตํปิ โลภาทโยปิ อารมฺมณารุหเน ถามวตา เอว โหนฺติ. ปาปสฺมึ รมเต มโนติ หิ วุตฺตํ. ทุตียชฺฌาน จิตฺตาทีนิจ มนสิการ วีริยสฺสตีนํปิ วเสน อาโรหนฺติ. วิตกฺโก ปน ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อตฺตสหิเต ธมฺเม อารมฺมณารุหเน สุฏฺุตรํ พลวนฺเต กโรติ. อิติ ตสฺมึ กิจฺเจ อฺเสํ สาภิสยพฺยาปารตายเอว อยํ วิตกฺโกติ วุตฺโตติ. เอวํ ปน วตฺตพฺพํ. นนุ อฺเปิ อรูปธมฺมา สารมฺมณสภาวา อารมฺมณํ อาโรหนฺติ. อถ จ ปน กสฺมา อยเมว วิตกฺโกติ วุตฺโตติ. อฺเสํ ปน อารุหนํ กิจฺจนฺตรโยควเสเนว สิทฺธํ. อิมสฺส ปน อิโต อฺํ กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อยเมว ตถา วุตฺโตติ.
๗๗. วิจรตีติ วิจาโร. วิจาเรติวา สมฺปยุตฺตเกธมฺเม, เต วา ธมฺมา วิจรนฺติ เอเตนาติ วิจาโร. วิจรณฺเจตฺถ วิตกฺกา รุฬฺเห ตสฺมึเยว อารมฺมเณ สภาวาการปาตุภาวตฺถํ ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ วิตกฺโก โอฬาริโก ปุพฺพงฺคโม อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาตภูโตจ โหตีติ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย ทฏฺพฺโพ. วิจาโร สุขุโม อนุจโร ตสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อนุพนฺธนภูโต จ โหตีติ ฆณฺฑานุรโววิย ทฏฺพฺโพติ.
๗๘. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. อารมฺมเณ เอวํ นุโข โน นุโขติ เอวํ ปวตฺตํ สํสปฺปนํ อธิภวิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปกฺขโก มุจฺจนวเสน จิตฺตสฺส ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวฺจ กตฺวา โส อารมฺมเณ ¶ สนฺนิฏฺานลกฺขโณติ จ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีลสทิโสติจ วุตฺโต.
๗๙. วีรสฺส กมฺมสูรสฺส ภาโว กมฺมวา วีริยํ. ตํสมงฺคี ปุคฺคโล หิ กมฺมสูโร โหติ. มหนฺตํปิ กมฺมํ อปฺปกโต คณฺหาติ. ทุกฺกรํปิ สุกรโต, ภาริยํปิ อภาริยโต คณฺหาติ. อตฺตกิลมถํ นคเณติ. กมฺมสิทฺธิยา นิจฺจํ ปคฺคหิต กาย จิตฺโตว โหติ. ตสฺมา ตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาปวตฺติยา เหตุภาโวเจว ตถาปวตฺตสฺส จ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาย จิตฺตกฺริยาภูตํ โหตีติ. วิธินาวา นเยน อุปาเยน วีริยวโต กึ นามกมฺมํ น สิชฺฌตีติอาทิเกน ปุพฺพาภิสงฺขาเรน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. วิเสเสนวา สกปรหิตเหตุ อีรนฺติ กมฺปนฺติ ตํ สมงฺคิโน เอเตนาติ วีริยํ. เอตฺถจ วีริยุ ปตฺถมฺภิตา สมฺปยุตฺตธมฺมา สทา อนิกฺขิตฺตธุรา ปคฺคหิตสีสาวิย หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสมฺปตฺติยา นิจฺจํ อุสฺสาหชาตาว โหนฺติ, เตสุจ ตถาโหนฺเตสุ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลาปิ อตฺตโนวา ปเรสํวา หิตเหตุ นิจฺจํ พฺยาวฏกายจิตฺตา โหนฺติ. ตสฺมา อีรนฺติ กมฺปนฺตีติ วุจฺจนฺตีติ. ตถา หิ ตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จ ปคฺคหลกฺขณนฺติ จ อุสฺสาหลกฺขณนฺติ จ เคหสฺส ถูณูปตฺถมฺภน สทิสนฺติ จ สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ จ วุตฺตนฺติ.
๘๐. วินยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปติ, ตุฏฺํ สุหิตํ ชเนติ, สุปุปฺผิตปทุมํวิยวา วฑฺเฒตีติ ปีติ, วินนฺติวา เอตาย ตํ สมงฺคิโน ปุณฺณจนฺโทวิย วิโรจมาน กายจิตฺตา โหนฺตีติ ปีติ. สา ปฺจวิธา ขุทฺทิกา ปีติ, ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกา ปีติ, อุพฺเพคา ปีติ, ผรณาปีตีติ.
๘๑. ฉนฺทนํ ฉนฺโท. อิจฺฉา ปตฺถนา อภิสนฺธีติ วุตฺตํ โหติ. โสปน ทุวิโธ ตณฺหาฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทติ. อิธ กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท อธิปฺเปโต. เอตฺถจ กตฺตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ กตฺตุกาโม. ฉนฺทสมงฺคิปุคฺคโล. ตสฺส ภาโว กตฺตุกมฺยํ. ตเทว กตฺตุกมฺยตา, ยถา เทโวเยว เทวตาติ. เอตฺถจ กตฺตุสทฺโท สพฺเพสํ ธาตุสทฺทานํ อตฺเถ สงฺคเหตฺวา ปวตฺโต. ¶ ตสฺมา กตฺตุกมฺยตาติ เอเตน กเถตุกมฺยตา จินฺเตตุกมฺยตา ทฏฺุกมฺยตา โสตุกมฺยตาติ เอวมาทีนิ สพฺพ กฺริยาปทานิ สงฺคหิตานิ โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. โส ปน อารมฺมณํ อิจฺฉนฺโตปิ ตณฺหา วิย อสฺสาทน รชฺชน ลคฺคน วเสน นอิจฺฉติ. เยน เยน ปน อตฺถิโก โหติ. ตํ ตํ อตฺถํ อาราเธตุ กามตาวเสเนว อิจฺฉติ. ยถา รฺโ อิสฺสาสา ธเนนวา ยเสนวา อตฺถิกา ราชเวรีนํ วิชฺฌนวเสน ฉฑฺฑิตพฺพยุตฺตเกปิ สเร พหู อิจฺฉนฺติเยว. เอวเมวํ อยํปิ ปรสฺส วิสฺสชฺชิตพฺพยุตฺต กานิปิ ทานวตฺถูนิ อลทฺธานิปิ ลทฺธุํ อิจฺฉติ. ลทฺธานิปิ รกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ. อยฺจ อตฺโถ วิภาวนิยํปิ วุตฺโตเยว.
วุตฺตฺหิ ตตฺถ
ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิ ตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยว. ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโสวิยาติ.
ตตฺถ ยทคฺเคน ทานํ ทสฺสามีติ ทานวตฺถุปริเยสนาทิวเสน ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา ทานวตฺถุวิสฺสชฺชน สงฺกาเต ทาเน สงฺคหิตา โหติ. ตทคฺเคน ตสฺสา ปุพฺพภาคเจตนาย ปวตฺติกาโล อิธ ทานวตฺถุ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺต กาโลติ เวทิตพฺโพ. วิสฺสชฺชิตพฺเพนาติ วิสฺสชฺชิตพฺพ ยุตฺตเกน. เตน อตฺถิโกเยว ปรสฺส วิสฺสชฺชนตฺถายาติ อธิปฺปาโย. ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณติ เตสํ อกตานํ กรณวเสน อลทฺธานํ ปริเยสนวเสน คหเณ. เอตฺถ ปน เกจิ อิสฺสาโส อุสูนิขิปิตฺวาปิ ลภมาโน เตหิ อุสูหิ อตฺถิโกเยวาติ เอว มตฺถํ วทนฺติ. โส นยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ ขิปิตอุสูนนฺติ วุตฺตํ สิยา. ยถา กถิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ. ตถา วิสฺสชฺชิตพฺเพ นาติ เอตฺถปีติ. เกจิ อิสฺสาโส อุสูหิ อนตฺถิโก ขิปนฺโต นโหติ. อตฺถิโกเยว สมาโน อฺํ อานิสํสํ อิจฺฉนฺโต ขิปตีติ เอวํ อตฺถํ วทนฺติ. โสปิ นยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ อุสูหิ อตฺถิโกเยว ตานิ ขิปนฺโต อิสฺสาโสวิยาติวุตฺตํ สิยาติ. อตฺถโต ¶ ปน ตทุภยํปิ อวหสิตพฺพเมว โหตีติ. ยสฺมาจ ฉนฺทสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อารมฺมณํ คณฺหนฺตํ ฉนฺทวเสน อติ อิจฺฉมานํ วิย วิลุปฺปมานํ วิย คณฺหาติ. ตสฺมา อยํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํวิยาติ วุตฺโต. เอตฺถจ หตฺถปฺปสารณํวิยาติ อิทํ อภูตปริกปฺปวจนํ ทฏฺพฺพํ. น หิ จิตฺตสฺส หตฺโถนาม อตฺถิ. อตฺถวิเสสปากฏตฺถํ ปน อภูตํปิ ภูตํ วิย กปฺเปตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปิจ, อยํ ฉนฺโทนาม ถามปตฺโต ตณฺหาย พลวตโร โหติ. ตถา เหส อธิปติภูโต อิทฺธิปาทภูโตจ โหตีติ. ยทิ หิ โส ตณฺหาย สมานพโล สิยา. อิเม สตฺตา ตณฺหาย หตฺเถ ิตา ตณฺหา ปริคฺคหิตานิ ธนโภครชฺชสุขานิวา ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโยวา ฉฑฺเฑตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นสกฺขิสฺสนฺติ เยวาติ.
๘๒. โสภณา โสภเณสุ จิตฺเตสุ ปกิรนฺตีติ ปกิณฺณา. เกเอว ปกิณฺณกา. อฺเหิ อฺเสํวา สมานา อฺสมานา. ยทา โสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ อโสภณโต อฺเหิ สมานา. ยทา อโสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ โสภณโต อฺเหิ สมานา สทิสาติ วุตฺตํ โหติ.
อฺสมานราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๘๓. อิทานิ อกุสลราสึ ทสฺเสนฺโต โมโหติอาทิมาห. ตตฺถ มุยฺหตีติ โมโห. มุยฺหนฺติ สตฺตา เอเตนาติวา โมโห. มุยฺหนมตฺตํวา โมโห, จตุรงฺคตมสฺส วิย จกฺขุสฺส สพฺพโส กลฺยาณปกฺขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา จิตฺตสฺส อนฺธภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปาปปกฺขํ ปน ปตฺวา โส าณคติโก โหตีติ ทฏฺพฺโพ. ตถา เหส ปาฬิยํ มิจฺฉาาณนฺติ วุตฺโต. อฏฺกถาสุจ มิจฺฉาาณนฺติ ปาปกฺริยาสุ อุปายจินฺตาวเสนปวตฺโต โมโหติ วุตฺตํ. อวิชฺชายจ อปฺปฏิปตฺติ มิจฺฉาปฏิปตฺติวเสน ทุวิธภาโว วุตฺโต. ¶ เอตฺถจ อปฺปฏิปตฺตีติ กลฺยาณปกฺเข อฺาณเมว วุจฺจติ. มิจฺฉาปฏิปตฺตีติ ปาปปกฺเข มิจฺฉาาณเมว วุจฺจตีติ, ตถา หิ ปาปปกฺขํ ปตฺวา ปฺจธมฺมา าณคติกา โหนฺติ โมโห, โลโภ, ทิฏฺิ, วิตกฺโก, วิจาโรติ. จิตฺเตน ปน สทฺธึ ฉพฺพิธา โหนฺติ. เตหิ ปกติยา วิฺุชาติเกสุ สุตปริยตฺติสมฺปนฺเนสุจ อุปฺปนฺนา ปาปกฺริยาสุ ตํ ตํ อุปายทสฺสนวเสน เตสํ ตตฺถ เฉกภาวํ ปฏิพลภาวฺจ สาเธนฺตีติ.
๘๔. นหิริยติ กายทุจฺจริตาทีหิ นลชฺชติ นชิคุจฺฉตีติ อหิรี. หิริปฺปฏิปกฺขาวา อหิรี, สาเอว อหิริกํ. ตฺหิ ปาป กฺริยาสุ ปจฺจุปฏฺิตาสุ หิริยา โอกาสํ อทตฺวา ตาสุ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา หิ ตํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติจ อลชฺชาลกฺขณนฺติจ วุตฺตํ.
๘๕. นโอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. กายทุจฺจริตาทีหิ นภายติ นอุตฺรสตีติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปปฺปฏิปกฺขํวา อโนตฺตปฺปํ. ตํปิ หิ ตาสุ ปจฺจุปฏฺิตาสุ โอตฺตปฺปสฺส โอกาสํ อทตฺวา จิตฺตํ ตาสุ อสารชฺชมานํ กตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา เหตํ กายทุจฺจริ ตาทีหิ อสารชฺชลกฺขณนฺติ จ อนุตฺตาสลกฺขณนฺติ จ วุตฺตํ. วุจฺจติ จ –
อเชคุจฺฉี อหิริโก, ปาปาคูถาว สูกโร;
อภีรุจ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกาติ.
๘๖. อุทฺธรตีติ อุทฺธฏํ. ปาสาณปิฏฺเ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺ เคณฺฑุโก วิย นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ, อุทฺธฏสฺส ปน จิตฺตสฺส อุทฺธรณาการปฺปวตฺติยา ปจฺจยภูโต ธมฺโม อุทฺธจฺจํ. ตํ ปน วาเตริตํ ชลํ วิย ธชปฏากา วิยจ ทฏฺพฺพํ.
๘๗. ลุพฺภตีติ โลโภ, ลุพฺภนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอเต นาติ โลโภ, ลุพฺภนมตฺตเมววา เอตนฺติ โลโภ. เอตฺถจ ลุพฺภนํนาม อารมฺมณาภิสชฺชนํ ทฏฺพฺพํ. โสปน อารมฺมเณ ลคฺค นฏฺเน ¶ มกฺกฏาเลโปวิย อภิกงฺขฏฺเน ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํส เปสิ วิย อปริจาคฏฺเน เตลฺชน ราโควิย ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒิตฺวา สตฺตานํ อปายาวหฏฺเน สพฺพานิ สุกฺขกฏฺ สาขาปลาส ติณกสฏานิ มหาสมุทฺทํ วหนฺตี สีฆโตตา นที วิย ทฏฺพฺโพ.
๘๘. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. ธมฺมานํ ยาถาวสภาเวสุ าณทสฺสนํ วิย เตสเมว อยาถาวสภาเวสุ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สาหิ เอกจฺจานํ ปณฺฑิตมานีนํ มิจฺฉาวิตกฺกพหุลานํ อุปฺปนฺนา ถามคตา อยาถาวปกฺเข ปฏิเวธฺาณคติกา โหตีติ. สาปน มิจฺฉาภินิเวสลกฺขณา ปรมํวชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
๘๙. มฺตีติ มาโน. อหํ โลเก เอโก ปุคฺคโล อสฺมิ. น กฏฺกลิงฺคโรวิย อวมฺนารโหติ เอวํ อตฺตานํ ทฬฺหํ ปคฺคเหตฺวา สมนุปสฺสตีติ อตฺโถ. โสปน ชาติ กุลธน โภค ยส อิสฺสริยาทีหิ เจว สีล สุต ลาภสกฺการา ทีหิจ คุเณหิ อุปตฺถมฺภิโต อติเรกตรํ วทฺธิตฺวา อตฺตานํ ชนมชฺเฌ เกตุํวิย อจฺจุคฺคตํ มฺติ. ตสฺมา โส อุนฺนติลกฺขโณติจ อุมฺมาโทวิยาติจ วุตฺโต.
๙๐. ทุสฺสตีติ โทโส. โสปน จณฺฑิกฺกฏฺเน ปหตา สิวิโสวิย วิสปฺปนฏฺเน อสนิปาโตวิย อตฺตโน นิสฺสย ทหนฏฺเน ทาวคฺคิวิย ทุสฺสนฏฺเน ลทฺโธกาโส สปตฺโตวิย สพฺพโส อหิตราสิ ภาวฏฺเน วิส สํสฏฺ ปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๙๑. อิสฺสตีติ อิสฺสา. ปรสมฺปตฺตึ อุสฺสูยตีติ อตฺโถ. สาหิ ปเรสํ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺตึ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา นสหติ. ตสฺสา สมฺปตฺติยา วิปตฺตึ อิจฺฉติ อากงฺขติ. อสุโก อิทํนาม ลภิสฺสตีติ สุตฺวาปิ นสหติ. ตสฺส อลาภํ อิจฺฉติ อากงฺขติ. ตสฺมา สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสฺสูยนลกฺขณาติ วุตฺตา.
๙๒. มม ¶ เอว อิทํ คุณชาตํวา วตฺถุวา โหตุ. มา อฺสฺสาติ เอวํ อตฺตโน สมฺปตฺติเหตุ อวิปฺผาริกตาวเสน จรติ ปวตฺตตีติ มจฺฉรํ, ตถา ปวตฺตํ จิตฺตํ. มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. อิทํจ อิสฺสา วิย ทุวิธํ อตฺตนา ลทฺธสมฺปตฺติ ลภิตพฺพสมฺปตฺติ วเสน. ตตฺถ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺติยํ ตาว ตํ ปเรหิ สา ธารณํวา เยน เกนจิวา การเณน อตฺตสนฺตกภาวโต มุจฺจิตฺวา ปเรสํ สนฺตกภาวํ คมิสฺสมานํ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหติ, ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํปิ อสุกสฺมึ เทเส วากาเลวา อิทํนาม ภวิสฺสตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ตํ อตฺตนาว ลทฺธุํ อิจฺฉติ. อฺเสํ ลาภํ นอิจฺฉติ. อฺเ ลภิสฺสนฺตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหตีติ. ตถา เหตํ ลทฺธานํวา ลภิตพฺพานํวา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคฺคุหนลกฺขณนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํ ยสฺส ลาภํ นอิจฺฉติ. โสลภตีติวา ลภิสฺสตีติวา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา จิตฺตวิฆาโต อิสฺสานาม. ยํ ยํ อตฺตนา ลทฺธุํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ อตฺตนา อลพฺภมานกํ จินฺเตตฺวา จิตฺตวิฆาโต มจฺฉริยํนาม. น หิ เอเต ทฺเว เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ.
๙๓. กุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ กิริยา กตํ. กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กุจฺฉิตกิริยาติ อตฺโถ. ปณฺฑิเตหิ เอกนฺเตน นินฺทิตพฺโพ จิตฺตปฺปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ อนุโสจนวเสน ปวตฺโต กุกฺกุจฺจ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทเยว, โส หิ ตถา ปวตฺตมาโนปิ ปุพฺเพ อกตํวา กลฺยาณํ ปุน กตํ กาตุํ น สกฺโกติ. ปุพฺเพ กตํ วา ปาปํ ปุน อกตํ กาตุํ นสกฺโกติ. อถโข กุสลธมฺเมสุ จิตฺตปริยาทานายเอว สํวตฺตติ. ตสฺมา กุจฺฉิตกิริยา มตฺตตฺตา กุกตนฺติ วุจฺจตีติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺ กถายํ กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส อภิมุขคมนํ ปฏิสาโรนาม. ยสฺมา ปเนโส กตํวา ปาปํ อกตํ นกโรติ. อกตํวา กลฺยาณํ กตํ นกโรติ. ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา ปฏิสาโรติ วิปฺปฏิสาโรติ. เอตฺถจ วิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจ เมว. ¶ กุกฺกุจฺเจจ กุจฺฉิเต สติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตเยว. เยนจ การเณน กุกฺกุจฺจํ กุจฺฉิตํนาม โหติ. เตเนว การเณน โส จิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตนาม โหตีติ กตฺวา โส จิตฺตุปฺปาโทว กุกตปเท คเหตุํ ยุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. สุทินฺนกณฺฑฏฺกถายํ ปน อยมตฺโถ อุชุกโตว วุตฺโต. ยถาห-วิฺูหิ อกตฺตพฺพตาย กุจฺฉิตกิริยาภาวโต กุกฺกุจฺจนฺติ.
[๗๖] วิภาวนิยํ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กตากต ทุจฺจริตสุจริต’’นฺติ. ตํ น ยุชฺชติเยว. เอเตน ยฺจ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อกตํปิ หิ กุกตนฺติ โวหรนฺติ. ยํ มยา อกถํ. ตํ กุกตนฺติจ. อิธ ปน กตา กตํ อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิปฺปฏิสารจิตฺตุปฺปาโท กุกต’’นฺติจ. ตํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติ.
กุกตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตถาปวตฺติ เหตุภาโว กุกฺกุจฺจํ. อปิจ, ธาตุปาเสุ กุจสทฺทํ สงฺโกจน มโน วิเลขนตฺเถสุ ปนฺติเยว. ตสฺมา กุจฺฉิเตน อากาเรน โกจติ สงฺโกจติ น ปาปชิคุจฺฉนากาเรนาติ กุกฺกุโจ. กุจฺฉิเตนวา อากาเรน โกจติ วิลิขติ นกิเลสสลฺลีขนา กาเรนาติ กุกฺกุโจ. ตถา ปวตฺตธมฺมสมูโห. โสหิ กุจฺฉิเตน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ ปวตฺเตน อนุตฺถุนนากาเรน สงฺโกจติ. กุสลธมฺมสมาทาเน จิตฺตํ นมิตุํปิ นเทติ. มนํวา วิเลขติ. สทฺธาทีนํ สารธมฺมานํ ตนุกรเณน จิตฺตํ กุสลธมฺมสมาทาเน ปริยาทินฺนถามพลํ กโรติ. ตสฺมา กุกฺกุโจติ วุจฺจติ. เยน ปน ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา โส ตถา ปวตฺโต โหติ. โส กุกฺกุจฺจํนาม กุกฺกุจสฺส ภาโวติ กตฺวา. ตํ ปน ยสฺมา ปุพฺเพ อกตฺจ กลฺยาณํ กตฺจ ปาปํ อารพฺภ ปจฺฉา อนุตาปนวเสน อนุโสจนวเสนจ ปวตฺตติ. ตสฺมาตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ กตากตานุโยจน รสนฺติ จ วุตฺตํ. ¶ เอตฺถจ ปจฺฉานุตาปลกฺขณนฺติ ปุพฺเพ กลฺยาณฺจ อกตฺวา ปาปฺจ กตฺวา อาคตตฺตา ปจฺฉิเม กาเล อนุตาปลกฺขณนฺติ อตฺโถ. เตน กุกฺกุจฺจสฺส เอกนฺเตน อตีตารมฺมณตา สิทฺธา โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนานาคตารมฺมณตาจ ปฏิสิทฺธาติ. กตากตา นุโสจนรสนฺติ เอตฺถ กตฺจ ปาปํ อกตฺจ กลฺยาณนฺติ โย เชตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ มหานิทฺเทเส –
ทฺวีหากาเรหิ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถฺจ ทฺวีหา.ล. อกตตฺตาจ. อกตํ เม กายสุ จริตํ. กตํ กายทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ. อกตํ เม วจีสุจริตํ.ล. กตํ มโนทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ. อกตาเม ปาณาติปาตา เวรมณี. กโต ปาณาติ ปาโตติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ.ล. อกตา เม สมฺมาทิฏฺิ. กตา มิจฺฉามิฏฺีติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจนฺติ.
เอเตน ปน อกตสุจริตา รมฺมณตาย กตทุจฺจริตา รมฺมณตายจ วเสน กุกฺกุจฺจสฺส ทฺวิธาภาโวเยว สิทฺโธ โหติ. ทฺวีหากาเรหีติ หิ วุตฺตํ. โสจ โข ปุพฺเพ ปาปํ กตฺวา ปจฺฉา อปายภยตชฺชิตานฺเจว อปาเยสุ ปติตฺวา ปุพฺเพ อตฺตนา กตกมฺมํ อนุสฺสรนฺตานฺจ โหติ. นอฺเสํ, อกตํ เม กายสุจริตํ. กตํ กายทุจฺจริตนฺติ หิ วุตฺตํ. ยถา ปน มาโน ทุวิโธ โหติ ยาถาวมาโน อยาถาวมาโนติ. ตถา กุกฺกุจฺจํปิ, ยาถาวกุกฺกุจฺจํ, อยาถาว กุกฺกุจฺจนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ อยาถาว กุกฺกุจฺจํปิ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหากาเรโห อุปฺปชฺชติ อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ. กตมํ ปน ตนฺติ. ยฺจ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺเมปิ ปาปสฺี ปาปทิฏฺิ อกตฺวา ปาปกมฺเมปิ กลฺยาณสฺี กลฺยาณทิฏฺิ กตฺวา ปจฺฉา อนุโสจนวเสน อุปฺปชฺชติ. ยฺจ ปุพฺเพ กลฺยาเณ กลฺยาณสฺี กตฺวา ปจฺฉา ปาปสฺิโน ปาเปจ ปาสฺี อกตฺวา ปจฺฉา กลฺยาณสฺิโน อุปฺปชฺชติ. อิทํ อยาถาวกุกฺกุจฺจํนาม. อนวชฺเช สาวชฺชสฺี, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺี, อนาปตฺติยํ อาปตฺติสฺีติอาทินาปิ ¶ โยเชตพฺพํ. อิทฺจ สพฺพํ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหา กาเรเหว อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ทฺวีสุเอว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ปน มหานิทฺเทเสเยว หตฺถกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํ. ปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํ. หตฺถปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจนฺติ นิทฺทิฏฺํ. ตํ อสํยต กุกฺกุจฺจํนาม. ยํ ปน ตํ ภิกฺขุ กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหึสูติ วินเย อาคตํ. ยฺจ กถํ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปชฺชติ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาติ อาคตํ. ตํ วินยกุกฺกุจฺจํนาม. ตํปน วินยสํสโยเอว. โสจ โข อตฺตโน อวิสเย กปฺปติ นุโข โนนุโขติ สํสปฺปนากาเรน ปวตฺโต กุสล กฺริย จิตฺตุปฺปาโท. โสปน เยสํ อุปฺปชฺชติ. เตสุ เย สิกฺขากามา, เต ตํกมฺมํ นกโรนฺติ. เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหึสูติ วุตฺตํ. เย ปน กโรนฺติเยว. เต กปฺปิยวตฺถุสฺมึปิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ. เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ.
๙๔. ถิยติจิตฺตํ มนฺทมนฺทํ กตฺวา อชฺโฌตฺถรตีติ ถินํ. ถิยิยนา ถิยิตตฺตนฺติ หิ ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺํ.
๙๕. เมธติ เจตสิเก ธมฺเม อกมฺมฺภูเต กตฺวา วิหึ สตีติ มิทฺธํ. ตถา หิ อารมฺมเณ วิปฺผารวเสน ตํ ตํ อิริยา ปถํ สนฺธาเรตฺวา ปวตฺตมาเนสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ มุคฺคเรน โปเถตฺวา วิย เต อารมฺมณโต โอลิยาเปตฺวา อิริยาปถํปิ สนฺธาเรตุํ อสมตฺเถ กตฺวา ถินํ จิตฺตํ อภิภวติ. มิทฺธํ เจตสิเกติ.
๙๖. วิจิกิจฺฉาติ เอตฺถ. จิกิจฺฉนํ จิกิจฺฉา. าณปฺปฏิกา โรติ อตฺโถ. ติกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺตา กิจฺฉนฺติ กิลมนฺติ เอตายาติวา วิจิกิจฺฉา. วิจิกิจฺฉติวา ทฺเวฬฺหกภาเวน ปวตฺตตีติ วิจิกิจฺฉา. สา นีวรณภูตา, ปฏิรูปกาติ ทุวิธา. ตตฺถ พุทฺธาทีสุ อฏฺสุ วตฺถูสุ วิมติวเสน ปวตฺตมานา นีวรณภูตา. ตโต อฺาปน อสพฺพฺูนํ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กถํ นุโข เอวํ นุโข ¶ อิทํนุโขติ เวมติกภาเวน ปวตฺตา สพฺพา วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปกานาม. สา ปน กุสลาปิ โหติ, อกุสลาปิ ขีณา สวานํ อุปฺปนฺน กฺริยาพฺยากตาปีติ. อิธ ปน เอกนฺตากุสลภูตา นีวรณวิจิกิจฺฉาว อธิปฺเปกาติ.
อกุสลราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๙๗. สทฺทหตีติ สทฺธา. ยถา อจฺฉํ ปสนฺนํ นิสินฺนํ อุทกํ จนฺท สูริยาทีนิ รูปนิมิตฺตานิ สุฏฺุ อตฺตนิ ทหติ. เอวํ อยํ พุทฺธคุณา ทีนิ สุฏฺุ อตฺตนิ ทหติ ธาเรติ ถเปติวาติ อตฺโถ. สทฺทหนฺติวา เอตายาติ สทฺธา. สทฺทหนมตฺตเมววา เอตนฺติ สทฺธา. สาปิ พุทฺธา ทีสุ สทฺเธยฺยวตฺถูสุ อกาลุสฺสิยภาเวน ปวตฺตมานาเอว อิธ อธิปฺเปตา. ตโต อฺาปน ติตฺถิเยสุวา ติตฺถิยธมฺเมสุ วา เอวรูเปสุ อสทฺเธยฺยวตฺถูสุ สทฺทหนวเสน ปวตฺตา โอกปฺปนา สทฺธา ปฏิรูปกานาม โหติ. สา ปน อตฺถโต มิจฺฉาธิโมกฺโข เยวาติ. ยถา ปน มนุสฺสา หตฺเถ อสติ รตนานิ ทิสฺวา ปิ-คเหตุํ น สกฺโกนฺติ. วิตฺเต อสติ เตสํ สพฺพโภคา น สมฺปชฺชนฺติ. พีเช อสติ สสฺสาทีนิ นสมฺปชฺชนฺติ. เอวํ สทฺธาย อสติ ปฺุกฺริยาวตฺถูนิ นสมฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอสา หตฺถวิตฺตพีช สทิสาติ วุตฺตา.
๙๘. สรตีติ สติ. อตฺตนา กตานิ กตฺตพฺพานิ จ กลฺยาณกมฺมาวา พุทฺธคุณาทีนิวา อปฺปมชฺชนวเสน อุปคจฺฉตีติ อตฺโถ. สาปิ สมฺมาสติ มิจฺฉาสติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมฺมาสติ อิธ อธิปฺเปตา. อิตรา ปน สติเยว น โหติ. กตสฺส กตฺตพฺพสฺสจ ปาปกมฺมสฺส อปฺปมชฺชนวเสน ปวตฺโต สติปฏิรูปโก อกุสลจิตฺตุปฺปาโทเยว. ยสฺมา ปเนสา จิตฺตํ สพฺเพหิ อกุสลธมฺเมหิจ รกฺขิตุํ กุสลธมฺเมหิจ โยเชตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา สา รฺโ สพฺพกมฺมิก มหาอมจฺโจ วิย ทฏฺพฺพาติ. สตึขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามีติ หิ วุตฺตํ.
๙๙. หิริยตีติ ¶ หิริ. กายทุจฺจริตาทีหิ ลชฺชติ ชิคุจฺฉติ อุกฺกณฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๐. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถ. เอตฺถปิ หิริโอตฺตปฺปปฺปฏิรูปกานาม อตฺถิ, วุตฺตฺหิ –
ลชฺชิตพฺเพ นลชฺชนฺติ, อลชฺชิเยสุ ลชฺชเรติ จ;
ภายิตพฺเพ นภายนฺติ, อภเย ภยทสฺสิโนติ จ.
ยสฺมา ปน สปฺปุริสา หิริยา อตฺตนิ โอตฺตปฺเปนจ ปเรสุ อารกฺขเทวตาทีสุ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปโต วชฺเชตฺวา สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรนฺติ. ตสฺมา อิเม ทฺเว โลกปาลธมฺมาติ วุตฺตา.
๑๐๑. โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภ. โส หิ เยสุ อตฺตโน หิตสฺิเตสุ อารมฺมเณสุ โลโภ ลคฺคนวเสน ปวตฺตติ, เตสฺเวว ตํ โลภํ วิธมิตฺวา โลภวตฺถุภูตา ภวโภคสมฺปตฺติโย คูถราสึวิย หีเฬตฺวา ชิคุจฺฉิตฺวา เอกาเนกฺขมฺม ธาตุนาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ.
๑๐๒. โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโส. โสปิ หิ เยสุ อตฺตโน อหิตสฺิเตสุ อารมฺมเณสุ โทโส ทุสฺสนวเสน ปวตฺตติ. เตสฺเวว ตํโทสํ วิธมิตฺวา ทิฏฺทิฏฺเสุ สตฺเตสุ ปุณฺณจนฺทสทิสํ โสมฺมหทยํ อุปฺปาเทตฺวา เอกา อพฺยาปาทธาตุ นาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ. อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ เมตฺตาติ วุตฺตา. อโมโหปิ อิธ วตฺตพฺโพ. โมหปฺปฏิปกฺโข อโมโห. โสปิ หิ เยสุ ธมฺเมสุวา อตฺเถสุวา จตูสุ อริยสจฺเจสุวา โมโห อนฺธการํ กตฺวา ปวตฺตติ. เตสฺเวว ตํ โมหํ วิธมิตฺวา จนฺทสูริยสหสฺสํ อุฏฺาเปนฺโตวิย วิชฺชานาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ.
๑๐๓. ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ สภาโว. ลีนุทฺธจฺจาทีนํ อุภินฺนํ วิสมปกฺขานํ มชฺเฌ ปวตฺโต อตฺตา เอตสฺสาติ มชฺฌตฺตา. สมปฺปวตฺโต สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห. ตสฺส ภาโว มชฺฌกฺกตา. ¶ เตสุ เตสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ทิสฺสมานา มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา เตสุ เตสุวา หิตกมฺเมสุ จิตฺตเจตสิกานํ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ตถา หิ สา สมปฺปวตฺตานํ สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถีวิย ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา. อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ อุเปกฺขาติ วุตฺตา.
๑๐๔. กายปฺปสฺสทฺธาทีสุ กาโยติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตย สงฺขาโต เจตสิกสมูโห วุจฺจติ. จิตฺตนฺติ โสภณจิตฺตํ. กายสฺส ปสฺสทฺธิ กายปฺปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธีติอาทินา สมาโส. ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ. สนฺตสีตลภาโวติ อตฺโถ. เยสํ อิทํ ทฺวยํ ทุพฺพลํ โหติ. เต ปฺุกมฺเมสุ จิตฺตสุขํ นปินฺทนฺติ. พหิทฺธาเอว เนสํ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. สนฺตตฺเต ปาสาณปิฏฺเ ถปิตมจฺโฉวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ โหติ. เตเยว ตตฺถ ตํ วินฺทนฺติ. เตสํ จิตฺตํ สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต มจฺโฉ วิย โหติ.
๑๐๕. ลหุภาโว ลหุตา. อครุตา อทนฺธตาติ อตฺโถ. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ นปสาเรติ สงฺโกจติ. ตตฺตปาสาเณ ปกฺขิตฺตปทุมปุปฺผํ วิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ ปสาเรติ. สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต ปทุมปุปฺผํ วิย โหติ.
๑๐๖. มุทุภาโว มุทุตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ ถทฺธํ โหติ. เวรีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ มุทุ โหติ. วิยฺาตีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธ วิย โหติ.
๑๐๗. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. ตเทว กมฺมฺตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ นลพฺภติ, วิกฺกิรติ. ปฏิวาเต ขิตฺตถุสมุฏฺิวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํเยว ตํ ตตฺถ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ ลพฺภติ นวิกฺกิรติ. ปฏิวาเต ขิตฺตสุวณฺณกฺขนฺโธวิย โหติ.
๑๐๘. ปคุณสฺส ¶ ภาโว ปาคฺุํ. ตเทว ปาคฺุตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ วิกมฺปติ วิหฺติ. คมฺภีเร อุทเก ขิตฺตวานโรวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ, เต สํ ตํ ตตฺถ นวิกมฺปติ นวิหฺติ. คมฺภีเร อุทเก ขิตฺต กุมฺภิโล วิย โหติ.
๑๐๙. อุชุเอว อุชุกํ, อุชุกสฺส ภาโว อุชุกตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ วิสมคหิกํ โหติ. กทาจิ ลีนํ. กทาจิ อุทฺธฏํ. กทาจิ โอนตํ. กทาจิ อุนฺนตํ. สุรามทมตฺตสฺส มคฺคคมนํ วิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ, เตสํ ตํ วุตฺตวิปริย เยน เวทิตพฺพนฺติ.
๑๑๐. เอตฺถจ สิทฺเธสุปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธาทิเกสุ วุตฺเตสุ วิสุํ กายปฺปสฺสทฺธาทีนํ วจนํ เตสํ วเสน รูปกายสฺสปิ ปสฺสทฺธาทิ ทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ตํ ตํ สุตฺตนฺตํ สุตฺวา เคลฺวุฏฺา นาทีสุ รูปกายสฺส ปสฺสทฺธภาโว ปากโฏ อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยา อากาสคมนาทีสุ ลหุ ภาโว. กายํ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา กตฺวา นิมฺมินเนสุ มุทุภาโว. อนฺโตปถวิยํวา อนฺโตปพฺพเต สุวา อสชฺชมานํ กตฺวา คมนาทีสุ กมฺมฺภาโว. นาควณฺณํวา ครุฬวณฺณํวา กตฺวา นิมฺมินนาทีสุ ปคุณภาโว เตสฺเวว สพฺเพสุ ยถานิมฺมิตวเสน จิรปฺปวตฺติภาเวสุ อุชุกภาโว ปากโฏ โหตีติ เวทิตพฺโพ. สมํ ธาเรนฺตีติ สาธารณา, สพฺเพหิ โสภณจิตฺเตหิ, เตสํวา สาธารณา โสภณ สาธารณา.
๑๑๑. สมฺมาวาจาติ เอตฺถ ติวิธา สมฺมาวาจา กถา, เจตนา, วิรติวเสน, ตตฺถ อตฺถธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตา สุภาสิตา วาจา กถา สมฺมาวาจานาม. ตํสมุฏฺาปิกา กุสลกฺริยเจตนา เจตนาสมฺมาวาจานาม. ยา ปน มุสาวาทา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ สมฺมาวาจานาม. สา อิธ อธิปฺเปตา. สมฺมา วทนฺติ เอตา ยาติ ¶ สมฺมาวาจา. เอตายาติ เจตฺถ กรณตฺเถ เหตุอตฺเถ วา กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ วาจาย สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺส สมาทานวจนานิ สนฺธาย กรณตฺโถ เหตุอตฺโถ จ ยุชฺชติ. ตโต ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺิตานิวา สิกฺขาปทานิ สุฏฺุรกฺขามาติ ยานิ อนวชฺชานิเอว วจนานิ วทนฺตา วิจรนฺติ. ตานิ สนฺธาย กรณตฺถานุกูโล เหตุ อตฺโถเยว ยุชฺชตีติ. อถวา, ตถา วทนฺตุวา มาวา. อยํปน วทมาเนสุ สติ เตสํ สมฺมา วตฺตุํเอว เทติ. นมิจฺฉา วตฺตุนฺติ กตฺวา สมฺมา วาจาตฺเวว วุจฺจติ. อปิจ, อยํ วจีทุจฺจริตานํ ปชหนวเสน ปวตฺตมานา วจีทฺวารสุทฺธิยา เอว โหตีติ สมฺมาวาจาติ วุจฺจตีติ.
๑๑๒. สมฺมากมฺมนฺโตปิ ติวิโธ กฺริยา, เจตนา, วิรติ วเสน. ตตฺถ ยํกิฺจิ อนวชฺชํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กายิกกฺริยา กฺริยากมฺมนฺโตนาม. ตํสมุฏฺาปิกา เจตนา เจตนากมฺมนฺโต นาม. ยา ปน ปาณาติปาตา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. สมฺมา กโรนฺติ เอเตนาติ สมฺมากมฺมํ, ตเทว สมฺมา กมฺมนฺโต สุตฺตนฺโต วนนฺโตวิย. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว.
๑๑๓. สมฺมาอาชีโวปิ วีริย, วิรติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปกติยา อนวชฺชานิ กสิกมฺมาทีนิวา ภิกฺขาจริยาทีนิวา กตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตานํ อุฏฺานพลสงฺขาโต วายาโม วีริยสมฺมาอาชีโวนาม. ยา ปน อาชีวสุทฺธึ อเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อาชีวสีลวิปตฺติการณานิ กายวจีทุจฺจริตานิ ปชหนฺตานํ ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ อาชีโวนาม. อยมิธาธิปฺเปโต. สมฺมา อาชีวนฺติ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติ.
๑๑๔. เอเกกาปิ เจตฺถ สมฺปตฺต วิรติ, สมาทาน วิรติ, สมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธา. ตตฺถ ยา สิกฺขาปทานิ อสมา ทิยิตฺวาวา ¶ สมาทินฺนานิปิวา ตานิ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ หิริ โอตฺตปฺปพเลเนว สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปนฺนา วิรติ. อยํ สมฺปตฺตวิรตินาม. สา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยว. ปฺจสิกฺขา ปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ หิ วุตฺตํ. ยา ปน สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺิตานิ วา สุฏฺุรกฺขามีติ สมฺปตฺต วตฺถุํ อปีติกฺกมนฺตสฺสวา อุปฺปนฺนา. อยํ สมาทานวิรตินาม. สา ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาวา โหติ อนาคตารมฺมณาวา. ตถา หิ ปฺจสิกฺขาปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ อิทํ สมฺปตฺตวิรติวเสน วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. มคฺคกฺขเณ ปน สพฺพทุจฺจริตานํ ปจฺจยสมุจฺเฉทวเสน อุปฺปนฺนา สมุจฺเฉทวิรตินาม. สา ปน นิพฺพานารมฺมณาเอว. ผลวิรติปิ เอตฺเถว สงฺคหิตาติ. ตตฺถ โลกิยวิรติโย ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถูนิ อารมฺมณํ กตฺวา ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺติ. โลกุตฺตรวิรติโย ปน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ตานิเยว วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๕. ปรทุกฺเข สติ การุณิกานํ หทยเขทํ กโรตีติ กรุณา. กิรติวา ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ, กิณาติวา ปรทุกฺขํ หึสตีติ กรุณา. กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติวา กรุณา. อปิจ กลิ อุณาติ เฉโท. กลีติ ทุกฺขํ วุจฺจติ, ยถา-กลิ สมฺภเว ภเวติ. กลีติวา ปาปปิ ปราชโยปิ วุจฺจติ. ปาเป กลิ ปราชเยติ หิ วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ การุณิกา นํ การฺุเหตุภูตเมว โหติ. อิติ กลึ ทุกฺขํวา ปาปํวา สพฺพสมฺปตฺติโต ปราชยํวา สตฺเตหิ อวนฺติ รกฺขนฺติ, สตฺเตวา ตโต วิธกลิโต อวนฺติ รกฺขนฺติ การุณิกา ชนา เอตายาติ กรุณา.
๑๑๖. ปรสมฺปตฺตึ ทิสฺวา โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตา. นตฺถิ ปมาณํ เอเตสนฺติ อปฺปมาณา, สตฺตา. อปฺปมาเณสุ ภวาติ อปฺปมฺา. เอตาหิ เอตฺตเกสุเยว สตฺเตสุ ปวตฺเตตพฺพา. น อิโต อฺเสูติ เอวํ ปริจฺเฉทปฺปมาณสฺส อภาวา เอกสฺมึ สตฺเต ปวตฺตาปิ อปฺปมฺาเอวนาม โหนฺตีติ.
[๗๗] ฏีกาสุ ปน
อปฺปมาณสตฺตา ¶ รมฺมณตฺตา อปฺปมาณา. ตาเอว อปฺปมฺาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
๑๑๗. ปฺินฺทฺริยนฺติ เหฏฺา วุตฺโต อโมโหเอว. โส หิ ปชานนฏฺเน ปฺา, อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยฺจาติ กตฺวา ปฺินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติ.
โสภณราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๑๑๘. เอตฺตาวตาติอาทิ ติณฺณํ ราสีนํ สงฺคโห. เอวํ ทฺวิปฺาส สรูปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เจโตยุตฺตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต เตสนฺติอาทิมาห. อิโต เจตสิกานํ สรูปทสฺสนโต ปรํ เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺเตน อวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค ตถาโยคํ วุจฺจเตติ โยชนา. จิตฺตุปฺปาเทสูติ จิตฺเตสุ อิจฺเจว อตฺโถ. อุปฺปชฺชนฺติ เจตสิกา เอเตสูติ อุปฺปาทา. จิตฺตานิเอว อุปฺปาทา จิตฺตุปฺปาทาติ กตฺวา. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ สพฺพทุพฺพลตฺตา เตสุ ฉ ปกิณฺณกา นุปฺปชฺชนฺติ. ภาวนาพเลน ปหีนตฺตา วิตกฺโก ทุตียชฺฌานิกาทีสุ, วิจาโร ตตียชฺฌานิกาทีสุ, ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกาทีสุ นุปฺปชฺชติ. สนฺนิฏฺานสภาวตฺตา อธิโมกฺโข อสนฺนิฏฺานสภาเว วิจิกิจฺฉา จิตฺเต นุปฺปชฺชติ. วีริยํ พลนายกตฺตา ทุพฺพเลสุ ปฺจทฺวาราวชฺชนา ทีสุ โสฬสจิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ. ปีติ สมฺปิยายนสภาวตฺตา โทมนสฺสุเปกฺขา สหคเตสุ นุปฺปชฺชติ. ฉนฺโท อิจฺฉาสภาวตฺตา อิจฺฉารหิเตสุ อเหตุเกสุ โมมูหจิตฺเตสุจ นุปฺปชฺชตีติ อาห ปกิณฺณเกสุปน วิตกฺโก.ล. โมมูหวชฺชิตจิตฺเตสูติ. เต ปน จิตฺตุปฺปาทา ปกิณฺณกวิวชฺชิตา สปกิณฺณกาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. อกุสเลสูติ อกุสลเจตสิเกสุ. สพฺพากุสล สาธารณานาม. ตสฺมา สพฺเพสุปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ โยชนา.
[๗๘] วิภาวนิยํ ปน
ปจฺฉิมํ ¶ ปุริมสฺส สมตฺถนวจนนฺติ อธิปฺเปตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อิทฺหิ านํ จิตฺเตสุ ลพฺภมานตาทสฺสนปธานนฺติ. ยสฺมา ปน สพฺพานิ อกุสลจิตฺตานิ อิเมหิ จตูหิ วินา นุปฺปชฺชนฺติ. น หิ ตานิ ปาเปสุ อาทีนวํ ปสฺสิตฺวา ิตานํ อุปฺปชฺชนฺติ. นจ เตหิ ลชฺชายวา ภเยนวา อุกฺกณฺิตานํ. นาปิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมาหิตานนฺติ. ตสฺมา เต สพฺเพสุ เตสุ ลพฺภนฺตีติ. ยสฺมาจ ทิฏฺิมานา ขนฺเธสุ อสฺสาทํ อมฺุจิตฺวาว เตสุ ตถา ตถา อามสิตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เต โลภมูลจิตฺเตสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ปน เตสุ ทิฏฺิ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ อตฺตํ นิจฺจตาทีหิ มิจฺฉาสภาเวหิเอว ปรามสนฺตี ปวตฺตติ. มาโน ปน ขนฺเธ อหนฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ คหิตาการํ เสยฺย ตาทีหิเอว อามสนฺโต ปวตฺตติ. ตสฺมา เต อามสนาการโต อสทิสวุตฺติโนเอว โหนฺตีติ อาห. ทิฏฺิจตูสุ.ล. วิปฺปยุตฺเตสูติ. เย ปน ทิฏฺิคติกา ทิฏฺิยา ยถาคหิตํ อตฺตานเมว อหนฺติ คณฺหนฺติ. เตสํปิ ทิฏฺิมานา อามสนาการํ ปตฺวา อสทิสวุตฺติกาเอว โหนฺติ. น หิ มานสฺส วิย ทิฏฺิยา อตฺต สํปคฺคหเณ พฺยาปาโร อตฺถิ. น จ ทิฏฺิยา วิย มานสฺส ธมฺมานํ อยาถาวปกฺขปริกปฺปเนติ. เตเนว หิ อหํคาโห มาโน อนาคามีนํปิ ปวตฺตติ. อตฺตคฺคาหภูตา ปน ทิฏฺิ ปุถุชฺชนาน เมวาติ.
[๗๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘มาโนปิ อหํมานวเสน ปวตฺตนโต ทิฏฺิสทิโสว ปวตฺตตีติ ทิฏฺิยา สห เอกจิตฺตุปฺปาเท นปวตฺตตี’’ติ วตฺวา เกสร สีโห ปมาย ตํ อตฺถํ สาเธติ. ตํ น สุนฺทรํ.
สทิสปฺปวตฺติ หิ นาม สหปวตฺติยา เอว การณนฺติ. มจฺฉริยํ ปน อตฺตสมฺปตฺตีสุ ลคฺคนโลภสมุฏฺิตํปิ ตาสํ ปเรหิ สาธารณภาวํ ¶ อสหนากาเรน ปวตฺตตฺตา เอกนฺเตน ปฏิฆสมฺป ยุตฺตเมว โหตีติ วุตฺตํ โทโส.ล. จิตฺเตสูติ. อกมฺมฺ ลกฺขณํ ถินมิทฺธํ กมฺมฺสภาเวสุ อสงฺขาริเกสุ นสมฺภวตีติ วุตฺตํ ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริก จิตฺเตสูติ. จตฺตาโร สพฺพา กุสลสาธารณา. ตโย โลภ ทิฏฺิมานา. จตฺตาโร โทสาทโย. ทฺวยํ ถินมิทฺธํ. วิจิกิจฺฉา จิตฺเตจาติ จสทฺโท อวธารเณ. วิจิกิจฺฉาจิตฺเตเอวาติ อตฺโถ. จตุทฺทส อกุสล เจตสิกา.
๑๒๐. โสภเณสูติ โสภณเจตสิเกสุ. โลกุตฺตเร อฏฺงฺคิกมคฺเค ตีสุ ขนฺเธสุ ปฺากฺขนฺเธ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม สมฺมาทิฏฺิปจฺฉิมโกว โหติ. ตสฺมา ปาทกชฺฌานาทิวเสน ตสฺมึ อสติปิ ปฺากฺขนฺโธ นปริหายติ. สีลสมาธิกฺขนฺธธมฺเมสุ ปน เอโก เอกสฺส กิจฺจํ นสาเธติ. ตสฺมา โลกุตฺตร มคฺโค สตฺตงฺคิกโต เหฏฺา นปวตฺตตีติ อาห วิรติโย ปน ติสฺโสปิ.ล. ลพฺภนฺตีติ. นิยตาว เอกโตว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ นิยตาวาติ น โลกิเยสุวิย กทาจิเอว ลพฺภนฺติ. อถโข สพฺพทาปิ นิยตา หุตฺวาว ลพฺภนฺติ. กสฺมา, โลกุตฺตรธมฺมานํ นิจฺจํ สีเลสุ ปริปูรการิตาวเสน ปวตฺตตฺตา. น หิ เต โลกิยา วิย กทาจิ ทานวเสน กทาจิ สุตปริยตฺติวเสน กทาจิ กสิณภาวนาทิวเสน ปวตฺตนฺตีติ. เอกโต วาติ นโลกิเยสุ วิย วิสุํ วิสุํ ลพฺภนฺติ. อถโข ติสฺโสปิ เอกโต หุตฺวาว ลพฺภนฺติ. กสฺมา, อภินฺนารมฺมณตฺตา. น หิ เต โลกิยา วิย วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสงฺขาตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ นานารมฺมณานิ อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. เอกํปน นิพฺพานเมว อารพฺภปวตฺตนฺตีติ. สพฺพถาปีติ น โลกิเยสุ วิย เอกเท สปฺปหานวเสน ลพฺภนฺติ. อถโข ติสฺโสปิ อนวเสส ทุจฺจริต ทุราชีวปฺปหานากาเรน ลพฺภนฺติ. โลกิเยสุหิ สกึ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา จตุพฺพิธานิ วจีทุจฺจริตานิ สพฺพานิ เอกโต ปชหิตุํ นสกฺโกติ. มุสาวาทวิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ. น อิตรานิ. มุสาวาทํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ นสกฺโกติ. ¶ ตถา ปิสุณวาจา วิรติ ปิสุณวาจเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ. น อิตรานิ. ปิสุณวาจํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ น สกฺโกติ. สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. โลกุตฺตเรสุ ปน สกึ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา สพฺพานิ วจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. สกึ อุปฺปนฺโน สมฺมากมฺมนฺโต สพฺพานิ กายทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. สกึ อุปฺปนฺโน สมฺมาอาชีโว สพฺพานิ อาชีวเหตุกานิ กายวจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. อิติ ติสฺโส โลกุตฺตเรสุเอว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ. วิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สกึ อุปฺปนฺนา เอกา สมฺมาวาจา มุสาวาทปฺปหานวเสนาปิ ลพฺภติ. นเกวลฺจ ตปฺปหานวเสเนว. อถโข ปิสุณวาจาปหานวเสนปิ ลพฺภตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. เอตฺถจ ทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานีติ เอตฺถ กายวจีโจปน ภาคิยานิ กามราคานุสยาทีนิ อุปริมคฺควชฺฌานิ กิเลสชาตานิ อรูปเสกฺขานํปิ สนฺติเยว. กามรูปเสกฺขานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ ปชหนวเสน อุปริมคฺค ผลวิรตีนํ ทุจฺจริตปฺปหานํ ทฏฺพฺพํ. กามาวจรกุสเลสฺเวว, นปน กามาวจรวิปากกฺริยจิตฺเตสุ, นาปิมหคฺคตจิตฺเตสูติ อธิปฺปาโย. กามาวจรกุสเลสุปิ กามภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุเอว, นรูปารูปภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุ. น หิ พฺรหฺมานํ วิรมิตพฺพวตฺถุ สงฺขาตานิ กายวจีทุจฺจริตานินาม อตฺถิ. นจ โลกิยวิรติโย วิรมิตพฺพ วตฺถุรหิเตสุ ปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฺตีติ. อุปริ ฉกามาวจรเทเว สุปิ นปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ. ตํ กถาวตฺถุมฺหิ วิจาริตเมว. ยทิ เอวํ มนุสฺสโลเกปิ ตีสุ เหฏฺิมผลฏฺเสุ ตาสํ อปฺปวตฺติ อาปชฺชติ. น หิ เตสํปิ ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนินาม อตฺถีติ. สจฺจํ, อิธ ปน สตฺตวิธอาปตฺติกฺขนฺธาปิ วิรมิตพฺพวตฺถุฏฺาเน ิตา. ตถา ติวิธกุหนวตฺถูนิจ. ตานิจ กานิจิ เตสํ ผลฏฺานํปิ สาธารณานิเอว. มนุสฺสานฺจ ยานิ กานิจิ ตสฺส ตสฺส สมาทินฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถูนิปิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิเอว. ยานิปิ กามเสกฺขานํ กายวาจา วิปฺผนฺทนกรานิ กิเลสชาตานิ สมุจฺเฉทวิรตีนํ วตฺถุภูตานิ สนฺติ. ตานิ เตสํ ตทงฺค วิรตีนํปิ ¶ วตฺถูนิเอวาติ. กทาจิ สนฺทิสฺสนฺตีติ สมาทานสมฺปตฺตวิรตีนํ อฺตรวเสน ปวตฺตกาเลเอว สนฺทิสฺสนฺติ. เอวํ สนฺทิสฺส มานาปิ ภินฺนารมฺมณตฺตา นเอกโต หุตฺวา สนฺทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ วิสุํ วิสุนฺติ. วิสุํวิสุํ สนฺทิสฺสมานาปิ เอเกกทุจฺจริตปฺปหานวเสเนว สนฺทิสฺสนฺติ. น โลกุตฺตเรสุ วิย สพฺพถาปีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๑. อปฺปนาปตฺตานํ อปฺปมฺานํ โสมนสฺสสหคตภาโวว วิภงฺเค วุตฺโตติ วุตฺตํ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตมหคฺคตจิตฺเตสูติ. เอตาหิ ปรสตฺตานํ เหตุ อธิมตฺตพฺยาปารา โหนฺติ, ตสฺมา อติสนฺตาย นิพฺยาปาราย ปฺจมชฺฌานุเปกฺขาย สห นปวตฺตนฺตีติ. อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํ ปน ตาสํ อุเปกฺขาเวทนายปิ สมฺปโยโค อฏฺกถายํ อนฺุาโตเยวาติ วุตฺตํ กามาวจร.ล. จิตฺเตสุจาติ. กทาจีติ การฺุปฺปกติกสฺส อนิสฺสุกิโนจ ปเรสํ วิปตฺติสมฺปตฺติทสฺสนกาเล. นานาหุตฺวา ชายนฺตีติ เตสํ วิปตฺติทสฺสนกาเล อนุกมฺปนวเสน กรุณา เอว ชายติ, นมุทิตา. สมฺปตฺติทสฺสนกาเล ปน โมทนวเสน มุทิตาว ชายติ, นกรุณาติ เอวํ วิสุํ วิสุํ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตา โทสสมุฏฺิตานํ วิหึสา อรตีนํ นิสฺสรณภูตาติ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตา. โทมนสฺสปฏิปกฺขฺจโส มนสฺสเมว โหติ. ตสฺมา ตาสํ อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํปิ นิจฺจํ โสมนสฺสโยคเมว เกจิ อิจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาสหคเตสุ.ล. เกจิ วทนฺตีติ. โส ปน เตสํ วาโท อฏฺกถายปิ สห วิรุทฺโธ. ตสฺมา ตํ พหู วิฺุโน น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ กตฺวา โสวาโท เถเรน เกจิวาโทนาม กโต. ยสฺมาจ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ ปุพฺพภาค ภาวนา นาม อปฺปนาสนฺนกาเลเอว โสมนสฺสชฺฌานานํ ปุพฺพภาคา โสมนสฺสสหคตา โหนฺติ. อุเปกฺขาฌานานํ ปุพฺพภาคา อุเปกฺขาสหคตา โหนฺติ. อนาสนฺนกาเล ปน สพฺเพสํปิ เตสํ ปุพฺพภาคา กทาจิ โสมนสฺสสหคตา, กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาโหนฺติ. ตสฺมา โส วาโท เกจิวาโทว กาตุํ ยุตฺโตติ. เอตฺถจ สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตานินาม อาทิมฺหิ เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหคตานิเอว ¶ ภเวยฺยุํ, ยทิยิ ตานิ อาทิโตเยว ปฏฺาย โสมนสฺสสหชาตานิ สิยุํ. ตทา อิเม สตฺตา โส มนสฺสชาเตสุ กมฺเมสุ อนภิรตานาม นตฺถีติ อฺํ กมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา ภาวนากมฺมเมว อนุยฺุเชยฺยุนฺติ. ปจฺฉา ปน อตฺตโน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสนกาเลเอว โสมนสฺส สหชาตานิ ภวนฺติ. ปฏิกูลา รมฺมเณสุ ปน อสุภภาวนาจิตฺเตสุ ทุกฺขิตสตฺตารมฺมเณสุจ กรุณาภาวนาจิตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อปิจ อิมา กรุณามุทิตานาม ปกติกาเลปิ อุปฺปชฺชนฺติเยว. ตาสุ ปน มุทิตา ตาว อิฏฺสมฺปตฺติวิสยาติ สาเยภุยฺเยน โสมนสฺส สหชาตาติ ยุตฺตเมตํ. กรุณา ปน อนิฏฺวิปตฺติวิสยาติ สา เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหชาตา เอว สิยา. นจ เอตา ปรสตฺตเหตุ อธิมตฺต พฺยาปาราติ กตฺวา อุเปกฺขาเวทนาย สห วิรุทฺธาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํ. สา หิ อปฺปนํ อปตฺตา เวทนุเปกฺขานาม อารมฺมณรสานุภวเนเอว นิพฺยาปาราโหติ. น อฺกิจฺเจสุ. ตถา หิ สตฺตา อุเปกฺขาสหคต จิตฺเตหิ อทินฺนํปิ อาทิยนฺติ, ทานํปิ เทนฺติ, อฺานิปิ มหนฺตานิ ปฺุาปฺุกมฺมานิ กโรนฺติเยวาติ. ตสฺมา อปฺปนา ปตฺตานฺเว ตาสํ เวทนุเปกฺขาย สห วิรุทฺธภาโว วตฺตุํ ยุตฺโตติ.
[๘๐] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘กรุณามุทิตา ภาวนากาเล อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ ปริจยวเสน อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิปิ ปริกมฺมํ โหติ. ยถาตํ ปคุณคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส กทาจิ อฺวิหิ ตสฺสาปิ สชฺฌายนํ, ยถาจ ปคุณวิปสฺสนาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺสกทาจิ ปริจยพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ สมฺมสนนฺติ อุเปกฺขา สหคตกามาวจเรสุ กรุณา มุทิตานํ อสมฺภววาโท เกจิวาโท กโต’’ติ. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
กิฺจาปิ กสิณนิมิตฺตาทีนิ อารมฺมณานิ อคมฺภีรานิเอว โหนฺติ. ตถาปิ โยคกมฺมพเลน จิตฺตสมาธานพเลน กิเลส ทูรีภาเวนจ ¶ ตทารมฺมเณสุ ฌานจิตฺเตสุ าณํ เอกนฺเตน ปวตฺต ติเยวาติ อาห สพฺเพสุปิ ปฺจ.ล. จิตฺเตสุจาติ.
๑๒๒. ตโย วิรติธมฺมา. ทฺวยํ อปฺปมฺายุคฬํ. เอวํ โส ภณเจตสิกา โสภเณสฺเวว จิตฺเตสุ จตุธา จตูหิ ปกาเรหิ สมฺปยุตฺตาติ โยชนา. อิทานิ สพฺเพสํปิ เจโต ยุตฺตานํ นิยตา นิยตโยคิวิภาคํ ทสฺเสตุํ อิสฺสาติอาทิมาห. กรุณา อาทิ ยสฺสาติ กรุณาทิ. อปฺปมฺา ทฺวยํ. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิจ วิรติโยจ กรุณาทิจ อิสฺสามจฺเฉ รกุกฺกุจฺจวิรติกรุณาทโย. เต นานาจ ชายนฺติ, กทาจิจ ชายนฺติ. มาโนจ กทาจิเอว ชายติ. ถินมิทฺธฺจ ตถา กทาจิ เอว ชายติ. ชายมานํ ปน อฺมฺํ สเหว ชายติ. นนานาติ โยชนา. เอตฺถจ อปฺปมฺาวิรตีนํ นานา กทาจิ โยโค เหฏฺาจ วุตฺโต. อุปริจ วกฺขติ. อิสฺสาทีนํจ อุปริ วกฺขติ. มานถินมิทฺธานํ ปน อิธ วตฺตพฺโพติ. ตตฺถ มาโน จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ ลพฺภมาโนปิ กทาจิ เตสํ เสยฺโย หมสฺมีติอาทินา ปวตฺตกาเลเอว ลพฺภติ, นอฺทา. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ลพฺภมานํปิ กทาจิ เตสํ นิทฺทาติภูตวเสน อกมฺมฺตาย ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติ. น อฺทา. ตทา ลพฺภมานํปน ทฺวยํ สเหว ลพฺภติ. น นานาติ.
[๘๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ถินมิทฺธํ กทาจิ อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺเจหิเจว มาเนนจ สห ชายติ. กทาจิ เตหิ เตนจ นานา ชายตี’’ติ โยชนา วุตฺตา. สา สารโต น ปจฺเจตพฺพา.
น หิ เตหิ เตนจ ตสฺส สหภาโว นานาภาโวจ กิจฺจารมฺมณวิโรธาวิโรธภาเวน สิทฺโธติ.
ยาจ ฏีกายํ
มาโนจ ถินมิทฺธฺจ กทาจิ นานา ชายติ. การณํ วุตฺตเมว. โยชนา วุตฺตา. สาปิ น สุนฺทรา. กทาจิ สหชายตีติ.
ยถาวุตฺตานุสาเรนาติ สตฺตสพฺพตฺถยุชฺชนฺตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ อนุสาเรน เสสาติ เอกาทสหิ อนิยต โยคีหิ อวเสสา เอกจตฺตาลีสธมฺมา. เต ยถาวุตฺตานุสาเรน อตฺตนา ลพฺภมาน จิตฺตุปฺปาเทสุ อนิยตโยคิโน เวทิตพฺพาติ โยชนา.
๑๒๓. เอวํ เจตสิกานํ โยคฏฺานปริจฺฉินฺทนวเสน สมฺปโยคนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺตธมฺมราสิปริจฺฉินฺทนวเสน สงฺคห นยํ ทสฺเสนฺโต สงฺคหฺจาติอาทิมาห. อิทานิ เตสํ สงฺคหฺจ ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ฉตฺตึสาติอาทิ สงฺคหนยสฺส อุทฺเทสคาถา. สตฺตปฺตฺตารมฺมณา อปฺปมฺา นิพฺพานา รมฺมเณสุ นลพฺภนฺติติ วุตฺตํ อปฺปมฺาวชฺชิตาติ ตถา อฏฺสุ ทุตียชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวชฺชา อฺสมานา ทฺวาทสเจต สิกา อปฺปมฺาวชฺชิตา เตวีสติ โสภณเจตสิกาเจติ ปฺจตฺตึส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติอาทินยํ ตถาสทฺเทน นิทฺทิสติ. เตเอวาติ วิตกฺก วิจาร ปีติสุขวชฺชา อุเปกฺขาสหคตา เต เอว เตตฺตึสธมฺมา. อฏฺสูติ เอตฺถ อฏฺจ อฏฺจ อฏฺาติ เอกเสสนิทฺเทโส, วิจฺฉาโลปนิทฺเทโสวา ทฏฺพฺโพ. ปฺจกชฺฌาน วเสนาติ ปาฬิยํ ปฺจกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน, จตุกฺกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน ปน จตุธาว สงฺคโห โหตีติ อธิปฺปาโย. ทฺวีสุ รูปปถมชฺฌานลาภีสุ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปาเทนฺเตสุ มนฺโท วิตกฺกโม อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ตสฺส จตุรงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. ติกฺขปฺโ ปน วิตกฺก วิจาเร เอกโต อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ตสฺส ติยงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ อยํ เตสํ นยานํ วิเสโส.
๑๒๔. กิจฺจารมฺมณวิรุทฺธตฺตา วิรติโย มหคฺคเตสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ อาห วิรติตฺตยวชฺชิตาติ. วิรติโย หิ กายวจี วิโสธนกิจฺจา โหนฺติ. มหคฺคตชฺฌานานิ ปน สุวิสุทฺธกายวจี ปโยคสฺเสว จิตฺตวิโสธนกิจฺจานิ. วิรติโยจ วีติกฺกมิตพฺพ วตฺถุํวา นิพฺพานํวา อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. มหคฺคตชฺฌานานิ ปน ปฺตฺติ โยวา มหคฺคตธมฺเมวาติ.
๑๒๕. กิจฺจารมฺมณวิ ¶ รุทฺธตฺตาเยว วิรติอปฺปมฺาโย เอกสฺมึ จิตฺเต ทฺเว นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ. อปฺปมฺา วิรติโย ปเนตฺถ.ล. โยเชตพฺพาติ. วิรติโย เอกนฺเตน ทุสฺสิลฺยปฺปหาน กิจฺจตฺตา ตปฺปหาน กิจฺจรหิเตสุ โลกิยาพฺยากเตสุ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ วิรติวชฺชิตาติ. ปฺจสิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. อิทฺจ โลกิยสิกฺขาปทานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปมฺานํ สตฺตปฺตฺตารมฺมณตฺตา มหาวิปากานฺจ เอกนฺต ปริตฺตารมฺมณตฺตา ตาสํ เตสุ สมฺภโว นตฺถีติ วุตฺตํ อปฺปมฺา วิรติวชฺชิตาติ. นนุ กามกุสลํ สตฺตปฺตฺตาทิ อารมฺมณํปิ โหตีติ ตพฺพิปาเกนปิ เตน สทิสา รมฺมเณน ภวิตพฺพนฺติ. น. วิกปฺปรหิตตฺตา. ปฺตฺติโย หิ อวิชฺชมานตฺตา มหคฺคตานุตฺตรธมฺมาจ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา ตถา ตถา วิกปฺเปตฺวาวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาวา คณฺหนฺตานํ กุสลาทีนํ เอว อารมฺมณภูตา โหนฺติ. กามวิปากานิ ปน สยํ อติทุพฺพลตาย อารมฺมณํ วิกปฺเปตฺวา วิคเหตุํ นสกฺโกนฺติ, กุโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา คเหตุํ. ตสฺมา ตานิ ปฺตฺติโยวา มหคฺคตานุตฺตรธมฺเมวา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. มหคฺคตวิปากานิ ปน วิกปฺปรหิตานิปิ อปฺปนาปตฺตกมฺมวิเส สนิพฺพตฺตตฺตา ภาวนาพลนิมฺมิตานิ ปฺตฺติวิเสสานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ.
[๘๒] วิภาวนิยํ ปน
กามตณฺหาธินกมฺมชนิตตฺตา กามวิปากานิ กามตณฺหาย อารมฺมณภูเต กามธมฺเมเอว อาลมฺพิตุํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘กามตณฺหาธินสฺส ผลภูตตฺตา’’ติ วตฺวา ทาสิปุตฺโตปมาย ตทตฺถํ วิภาเวติ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ มหคฺคตวิปากานิปิ รูปารูปตณฺหาธิน กมฺมชนิตานิ เอว โหนฺตีติ ตานิปิ รูปารูปตณฺหานํ อารมฺมณภูเต มหคฺคต ธมฺเมเอว อาลมฺเพยฺยุนฺติ. อปิจ, กามตณฺหาปิ กามธมฺเมเอว อารมฺมณํ กโรติ. น ปฺตฺติธมฺเมติ นตฺถิ. นจ อิตฺถิปุริสาทิ หตฺถ ปาทาทิ ปฺตฺตีสุ อสฺสาทวเสน ปวตฺตา ตณฺหา กามตณฺหา นาม ¶ นโหตีติ อตฺถิ. สุเภติ กุสเล. มเนติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. สุเภ กฺริเย ปาเกติ นิทฺธารณียํ ทฏฺพฺพํ. สเหตุ. ล. มเน ทฺวาทสธาว สงฺคโหติวา โยเชตพฺพํ. นวิชฺชนฺเตตฺถาติ วชฺชิตานํ สงฺคโห. เอตฺถาติ โสภณจิตฺเตสุ. ทฺวยนฺติ วิรติอปฺปมฺาทุกํ. อนุตฺตเรติ วิเสสกานํ สงฺคโห. ฌาน ธมฺมาติ วิตกฺกาทโย. มชฺฌิเม มหคฺคเต อปฺปมฺาจ ฌานธมฺมา จ. ปริตฺเตสุ กามโสภเณสุ อปฺปมฺาจ วิรติ าณปีติ โยจ วิเสสกา, สงฺคหนย เภทการกาติ อตฺโถ.
๑๒๖. สตฺตรสธมฺมา โลภทิฏฺีหิ สทฺธึ เอกูนวีสติ หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. ปีติวชฺชิตา อฺสมานา ทฺวาทส เจตสิกา อกุสลสาธารณา จตฺตาโรจาติ โสฬสธมฺมา โลภทิฏฺีหิ สห อฏฺารส หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. อิสฺสามจฺฉริย กุกฺกุจฺจานิ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ภินฺนานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ อิสฺสา.ล. โยเชตพฺพานีติ. สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมโต อสทิสาเอว โหนฺติ. คณนโต ปน เอกจฺเจ เอกจฺเจหิ สทิสา เอว โหนฺตีติ วุตฺตํ ทฺวาทส.ล. สงฺคหิตาภวนฺตีติ. เอตฺถจ ปฺจสุ อสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกูนวีสติ. ตตียจตุตฺเถสุ อฏฺารส. ปฺจเม วีสติ. ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกวีสติ. ตตียจตุตฺเถสุ วีสติ. ปฺจเม ทฺวาวีสติ. โมมูหทฺวเย ปนฺนรสาติ เอวํ อกุสเลสุ สตฺต สงฺคหา ภวนฺติ. เตนาห เอกูนวีสาติอาทึ. สาธารณาติ สพฺพา กุสลสาธารณา. สมานาติ อฺสมานา. อปเรติ ฉนฺทปีติอธิโมกฺเข ถเปตฺวา เอกจฺเจ.
๑๒๗. หสนจิตฺเตติ หสิตุปฺปาทจิตฺเต. โวฏฺพฺพเนติ มโนทฺวาราวชฺชเน. สุขสนฺตีรเณติ โสมนสฺส สนฺตีรเณ. มโน ธาตุตฺติกา เหตุก ปฏิสนฺธิ ยุคเฬติ ปฺจทฺวาราวชฺชน สมฺปฏิจฺฉนทฺวยสงฺขาเต มโนธาตุตฺติเกเจว อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวยสงฺขาเต อเหตุก ปฏิสนฺธิยุคเฬจ. สพฺพตฺถ สพฺเพสุ อเหตุเกสุ ¶ สตฺต, ตโต เสสา ปกิณฺณกา ปน ยถารหํ ยุชฺชนฺติ, อิติ เตตฺตึส วิธสงฺคโห มยา วุตฺโตติ โยชนา.
๑๒๘. อิทานิ อยํ เจตสิกนิทฺเทโสติ กตฺวา จิตฺตสฺส วิย เอกสฺสปิ เจตสิกสฺส ภูมิชาติ สมฺปโยคาทิ เภเทน วิภาโค กเถตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ อนฺติมคาถมาห. อิตฺถํ อิมินา ยถาวุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตาวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ โสฬสวิธํ สมฺปโยคฺจ เตตฺตึสวิธํ สงฺคหฺจ ตฺวา เตสํ ยถา โยคํ จิตฺเตน สมํ เภทํ อุทฺทิเสติ โยชนา. ผสฺโส ตาว เอกูนนวุติยา เอกวีสสเตสุวา จิตฺเตสุ ยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ เอกวีสสตวิเธวาติ เอวํ ทฺวิปฺาสเจตสิเก วิสุํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ยถาโยคํ ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทหิ เตสํ วิภาคํ กเถยฺยาติ อตฺโถ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย เจตสิก สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณก สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๒๙. เอวํ ¶ วิสุํ วิสุํ จิตฺตเจตสิกานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุน อุภินฺนํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต สมฺปยุตฺตายถาโยคนฺติอาทิมาห. ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา สภาวโต เตปฺาส จิตฺตเจตสิกา เย ธมฺมา มยา วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺา. อิทานิ ยถา รหํ เตสํ อุภินฺนํ สงฺคโหนาม นิยฺยเตติ โยชนา. ตตฺถ อตฺตโน อตฺตโน ภาโว สภาโว. ธมฺมานํ อาเวนิกลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทน เอกูน นวุติวิธํปิ อตฺตโน อารมฺมณ วิชานนสงฺขาเตน อาเวนิกลกฺขเณน เอกเมว โหติ. ผสฺโสปิ ภูมิชาติสมฺปโย คาทิเภเทน เอกูนนวุติวิโธปิ ผุสนลกฺขเณน เอโกว โหติ ตถา เวทนาสฺาทโยติ เอวํ สภาวโต เตปฺาส เอว โหนฺตีติ. เวทนาเหตุโต กิจฺจทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต ปวตฺโต สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เวทนาเหตุโตติ เวทนาเภท เหตุเภทโต. เอวํ กิจฺจทฺวาราลมฺพณ วตฺถุโตติ เอตฺถปิ. จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ จิตฺตวเสเนว นิยฺยเตติ สมฺพนฺโธ. เอวสทฺเทน เจตสิเก นิวตฺเตติ. เอตฺตาวตา ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ อิเธว ตาว เถเรน ทสฺสิโต โหติ เวทนาเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห, เหตุเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เหตุสงฺคโหติอาทินา.
[๘๓] วิภาวนิยํ ปน
จิตฺตุปฺปาทสทฺเทน เจตสิกธมฺเมปิ คเหตฺวา อฺํ นิวตฺเต ตพฺพํ อปสฺสนฺโต ‘‘น กตฺถจิ ตํวิรเหนา’’ติ วทติ. ตํ นยุชฺชติเยว.
น หิ อิธ เอตฺตกา เจตสิกา สุขสหคตา, เอตฺตกา ทุกฺข สหคตาติอาทินา เอโกปิ สงฺคโห เจตสิเกหิ นีโต นาม ¶ อตฺถิ. สุขสหคตํ กุสลวิปากํ กายวิฺาณเมกเมวาติอาทินา ปน จิตฺเตนเอว นีโหติ. จิตฺเต ปน สิทฺเธ เจต สิกาปิ สิทฺธาเอวาติ กตฺวา จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๐. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สงฺคเหสุ. เวทนาเภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห.
[๘๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สุขาทิเวทนานํ ตํสหคตจิตฺตุปฺปาทานฺจ วิภาควเสน สงฺคโห เวทนาสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จสทฺเทน เวทนาสงฺคโหจ เวทนาสหคต จิตฺตุปฺปาท สงฺคโหจาติ อิมสฺมึ อตฺเถ เวทนาสงฺคโหติ เอกเสสนิทฺเทโส โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ น สุนฺทรํ.
อิธ หิ เวทนาเภโท อิมสฺส สงฺคหสฺส นิสฺสยธมฺมปริคฺคหตฺถํเอว วุตฺโต. น เวทนานํจ วิสุํ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ. ตตฺถติวิธา เวทนาติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ สํยุตฺตเก ทฺเวปิ ติสฺโสปิ ปฺจปิ ฉปิ อฏฺารสปิ ฉตฺตึสปิ อฏฺสตํปิ เวทนา วุตฺตาติ. สจฺจํ. อนุภวนลกฺขเณน ปน เวทนา ติวิธาเอว โหติ. เย หิ เกจิ ยํกิฺจิ อารมฺมณํ อนุภวนฺติ. เต ตํ สาตโตวา อนุภวนฺติ อสาตโตวา มชฺฌตฺตโตวา. ตโต อฺโ ปกาโร นตฺถีติ. อฺเ ปน ปเภทา เตน เตน ปริยาเยน วุตฺตา. ตตฺถ หิ ทฺเว กายิกเจตสิกวเสน วุตฺตา. ยถาห-กตมาจ ภิกฺขเว ทฺเว เวทนา กายิกาจ เจตสิกาจาติ. สุขทุกฺข วเสนวา อุเปกฺขํ สุเข สงฺคเหตฺวา. ยถาห-ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา สุขาเวทนา ทุกฺขาเวทนา. ยายํ ภนฺเต อทุกฺข มสุขา เวทนา. สนฺตสฺมึ เอสาปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
อนวชฺชปกฺขิกํ อุเปกฺขํ สุเข สาวชฺชปกฺขิกฺจ ทุกฺเข สงฺคเหตฺวา ทฺเว วุตฺตาติ วุตฺตํ. ตํ ปาฬิยํ อนาคตํปิ ยุชฺชติเยว.
อินฺทฺริยเภทวเสน ¶ ปฺจ. ผสฺสเภทวเสน ฉ. อุปวิจารเภท วเสน อฏฺารส. ฉ เคหสฺสิตานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานีติ เอวํ ปจฺเจกํ ทฺวาทสนฺนํ โสมนสฺส โทมนสฺสอุเปกฺขานํ วเสน ฉตฺตึส. ตาเยว กาลตฺตยวเสน อฏฺสตํ เวทนา วุตฺตาติ. ยฺจ กตฺถจิ สุตฺเต ยํกิฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วุตฺตํ. ตํ สงฺขารทุกฺขตาวเสน วุตฺตนฺติ. เหฏฺา ปน จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตานิ อินฺทฺริยเภทวเสน นิทฺทิฏฺานีติ กตฺวา อิธปิ อินฺทฺริยเภทวเสเนว จิตฺตานิ สงฺคเหตุํ ปุน สุขํ.ล. ปฺจธา โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เยสุ ธมฺเมสุ อาธิ ปจฺจวเสน สุขทุกฺขานิ อินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ. เตสํ กายิก มานสิกวเสน ทุวิธตฺตา ตานิปิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ ทฺวิธา วุตฺตานิ. อุเปกฺขาย ปน อาธิปจฺจฏฺานภูตา ธมฺมา มานสิกาเอว โหนฺตีติสา อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ เอกธาว วุตฺตาติ. อปิจ, เตปิ ปริยาเยน ทุวิธา โหนฺติ. จกฺขาทิปสาทกาย นิสฺสิตานํปิ สพฺภาวโต. เวทนาปน เอกรสตฺตา เอกธาว วุตฺตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘กายิก มานสิก สาตเภทโต สุขทุกฺขานิ ทฺวิธา วุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สภาวโต อิฏฺานิฏฺโผฏฺพฺพา นุภวนลกฺขณานิ สุข ทุกฺขานิ. สภาวโตวา ปริกปฺปนโตวา อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตานุภวน ลกฺขณานิ อิตรานีติ. เสสานีติ ยถาวุตฺต สุขทุกฺขโต มนสฺส โทมนสฺสยุตฺเตหิ เสสานิ พาตฺตึส กามาวจรจิตฺตานิ เตวีสติ ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตานิจาติ สพฺพานิ ปฺจปฺาสจิตฺตานิ. เอกตฺถาติ เอกสฺมึ จิตฺเต. อิตรา หิ อุเปกฺขาเวทนา.
๑๓๑. เหตูนํ เภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกาน สงฺคโห เหตุสงฺคโห.
[๘๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘โลภาทิเหตูนํ วิภาควเสน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมวเสนจ สงฺคโห เหตุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
การณํ ¶ วุตฺตเมว. เหตูนาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เหตุกิจฺจํนาม อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺิตภาว สาธนํ. ยถา หิ รุกฺขสฺส มูลานิ สยํ อนฺโต ปถวิยํ วทฺธิตฺวา ปถวิรเสจ อาโปรเสจ คเหตฺวา รุกฺขํ ยาว อคฺคา อภิหรนฺติ. วาเตวา มโหเฆวา อาคเต รุกฺขํ สุฏฺุ อากฑฺฒิตฺวา ติฏฺนฺติ, เอวํ รุกฺโข วุทฺโธ วิรุฬฺโห วิปุโล จิรฏฺิติโกจ โหติ. เอวเมวํ อิเมปิ ธมฺมา สยํ อารมฺมเณสุ ถิรปตฺตา หุตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺเม ตตฺถ วุทฺเธ วิรุฬฺเห วิปุเล จิรฏฺิติเกจ สาเธนฺตีติ. อเหตุกจิตฺตานิปน ชลตเล อมูลกเสวา ลานิ วิย อารมฺมเณ สุฏฺุ ปติฏฺิตานิ น โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อปเร ปน ธมฺมานํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุกิจฺจนฺติ วทนฺติ. เอวํสนฺเต เยสํ สหชาตเหตุ นตฺถิ. เตสํ อกุสลภาโว อพฺยากตภาโวจ นสมฺปชฺเชยฺย. ยานิจ ลทฺธเหตุปจฺจยานิ รูปานิ. เตสฺจ กุสลาทิภาโว อาปชฺเชยฺยาติ วตฺวา ตํวาทํ ปฏิปกฺขิปนฺติ. ยถา ปน โลเก อนฺธกาโรนาม เกนจิ ปจฺจย วิเสเสน สาเธตพฺโพ น โหติ. ยตฺถ อาโลโก นตฺถิ. ตตฺถ โส อตฺตโน ธมฺมตาย สิทฺโธ โหติ. เอวเมวํ ธมฺเมสุ มุยฺหนกฺริยาภูโต โมหนฺธกาโรปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว อกุสโล ภวิตุํ อรหติ. ตถา หิ อิจฺฉานาม อตฺถิ. สามุยฺหนกฺริยาย ยุตฺตา ลคฺคนภาวํ ปตฺวา โลโภ อกุสโล นาม โหติ. สทฺธาย ยุตฺตา ปน ธมฺมจฺฉนฺทภาวํ ปตฺวา กุสลจฺฉนฺโทนาม โหติ. ตถา อกฺขนฺตินาม อตฺถิ. สาปิ มุยฺหน กฺริยาย ยุตฺตา ปฏิฆภาวํ ปตฺวา โทโส อกุสโลนาม โหติ. สทฺธาย ยุตฺตา ปน อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติอาทินา นเยน ปาปธมฺม ปาปารมฺมณ วิโรธภาวํ ปตฺวา อโลโภ กุสโลนาม โหติ. มุยฺหนกฺริยา ปน อสุเกน ยุตฺตา อกุสโลนาม. อสุเกน ยุตฺตา กุสโลนามาติ นตฺถิ. อมฺพิลตฺถาย อฺเน สํโยคกิจฺจรหิโต ชาติอมฺพิลรโส วิย เอกนฺตอกุสลชาติกาเอว โหตีติ. โยจ ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติ. โส อพฺยากโตติ เอตฺตกเมว ¶ ธมฺมานํ อพฺยากตภาวสิทฺธิยา การณํ. ตสฺมา อเหตุกจิตฺตานํ รูปนิพฺพานานฺจ อพฺยากตภาโวปิ อตฺตโน ธมฺม ตายเอว สิทฺโธ. ตตฺถ โมโห เสสมูลานํปิ มูลํ โหติ. รชฺชนทุสฺสนานิปิ หิ มุยฺหนนิสนฺทานิเอว โหนฺติ. อโลภาทีนฺจ กุสลภาโว อวิชฺชานุสเยน สเหว สิทฺโธติ. ตานิ ปน โลภาทีนิ โลภสหคตาทีนํ วิเสสมูลานิ โหนฺติ. รชฺชนาทิ นิสนฺทานิ หิ ทิฏฺิมานาทีนิ. อรชฺชนาทินิสนฺทานิ จ สทฺธาทีนีติ. ยสฺมา ปน เหตุโยนาม สมฺปยุตฺเตสุ ปธานธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา สเหตุกวิปากกฺริยานํ อพฺยากตภาโว ปน เหตุ มุเขนปิ วตฺตุํ ยุตฺโต.
[๘๖] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘อปเร ปน กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุ ภาโว’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลา ทิภาวสาธโน อฺโ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยา. อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูห จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสล ภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยา. อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยา. เอวํสติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโต กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺต ธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ นสิยา, ยทิจ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว. ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว นสิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนนาติ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
ยถาจ ลทฺธชฺฌานปจฺจเยสุ รูปารูปธมฺเมสุ ฌานงฺคานิ อรูปธมฺเมสุเอว อุปนิชฺฌานฏฺํ ผรนฺติ, น รูปธมฺเมสุ. เต ปน ฌานธมฺม สมุฏฺิ ตตฺตาเอว ฌานปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตา. เอวเมว เหตุโยปิ อรูป ธมฺเมสุเอว กุสลาทิภาวํ ผรนฺติ. น รูปธมฺเมสุ. เต ปน เหตุ สมุฏฺิตตฺตาเอว เหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาติ น เตสํ รูปธมฺมานํ กุสลาทิภาวาปตฺติ โจเทตพฺพาติ.
[๘๗] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโส อโยนิโส มนสิการปฏิพทฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเร ตพฺพํ.
ตถา หิ สูริยาโลเก อาคเต ทิวา พลานํ หํสาทีนํ โอกาโส โหติ. รตฺตนฺธกาเล อาคเต รตฺติพลานํ อุลูกาทีนํ โอกาโส โหติ. นจ เต อาโลกนฺธการา เตสํ วณฺณาทิวิเสสํ สาเมนฺติ. ตํ ปน เตสํ โยนิโยเอว สาเธนฺติ. ตตฺถ อาโลโก วิย โยนิโสมนสิกาโร ทฏฺพฺโพ. อนฺธกาโร วิย อิตโร. เต สตฺตา วิย กุสลากุสลา. วณฺณาทิวิเสโส วิย กุสลาทิภาโว. โยนิโย วิย เหตุโย ทฏฺพฺพาติ. อพฺยากตานํ ปนาติ สพฺพํ โย ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติ. โส อพฺยากโตติ วุตฺตปกฺเข ปตติเยวาติ. ตตฺถาติ เหตุสงฺคเห. สเหตุกานํ ปริคฺคหสุขตฺถํ อิธ วชฺเชตพฺพานิปิ อเหตุกานิ ปถมํ อุทฺธฏานิ. เตนาห เสสานิ ปน. ล. สเหตุกา เนวาติ. เตสํวา อเหตุกนามํปิ เหตูนํ วเสเนว วิสุํ สิทฺธนฺติ เตสํปิ อิธ สงฺคหณํ อวิรุทฺธํ โหติ. เตนาห อเหตุ กาฏฺารเสกาติอาทิ. สภาว เภเทน ฉพฺพิธาปิ เหตุโย กุสลา กุสลา พฺยากตชาติเภเทน นวธา โหนฺตีติ วุตฺตํ โลโภ โทโสจาติอาทิ.
๑๓๒. จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ เภเทน ตํกิจฺจวนฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห.
[๘๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน ตํกิจฺจวนฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เยน เอกกมฺเมน เอโก อุปปตฺติภโวนิพฺพตฺตติ. ตสฺมึ สรเสนวา ลทฺธวิพาธเนนวา ปริกฺขีเณ โส ภโว นิรุชฺฌติ. เอกสฺส ¶ กมฺมสฺส โอกาโส โหติ. ตสฺมา ตโต นิพฺพตฺต ภวโต จุตสฺส อนฺตรา ขณมตฺตํปิ อฏฺตฺวา ลทฺโธกาเสน เอเกน กมฺเมน ปุน ภวนฺตราทิ ปฏิสนฺธาน วเสน อภินิพฺพตฺติ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ. ตถา นิพฺพตฺตสฺส อุปปตฺติภวสนฺตานสฺส ยาว ตํ กมฺมํ นขิยฺยติ. ตาว อวิจฺเฉท ปวตฺติปจฺจยงฺคภาเวน ปวตฺติ ภวงฺคกิจฺจํ. ตสฺส หิ ตถา ปวตฺติยา สติ อายุปพนฺธาจ อุสฺมา ปพนฺธาจ ปวตฺตนฺติเยวาติ เอเต ตโย ธมฺมา อิมํ กายํ อภิชฺชมานํ รกฺขนฺตีติ. ยถาห –
อายุ อุสฺมาจ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติ มํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติ.
อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส อาวฏฺฏนํ, ตํวา อาวชฺเชติ อาวฏฺเฏติ, อาวฏฺฏติวา ตํ เอตฺถ เอเตนาติวา อาวชฺชนํ. ภวงฺค วีถิโต โอกฺกมิตฺวา อารมฺมณนฺตราภิมุขํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อาวชฺเชติวา อารมฺมณนฺตเร อาโภคํ กโรตีติ อาวชฺชนํ. ทสฺสนาทีนิ ปากฏานิ. โวฏฺพฺพนนฺติ วิสุํ อวจฺฉินฺทิตฺวา ถปนํ อิทํ นีลนฺติวา ปีตกนฺติวา สุภนฺติวาอสุภนฺติวา อสงฺกรโตถปนํ นิยมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ชวนนฺติวา ชโวติวา เวโคติวา อตฺถโต เอกํ. อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส ปิตฺตสฺส ปวตฺติ ชวนกิจฺจํ.
[๘๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘อารมฺมเณ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ เอกกฺขตฺตุํวา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ชวมานสฺส จิตฺตสฺส เอกวารมตฺเตน นิวตฺตินาม อตฺถิ. มคฺคาติฺาชวนานิปิ หิ เอกาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตโต ปฏฺาย เอกเวเคน ปวตฺตชวมานจิตฺตสนฺตานปติตานิ เอว โหนฺติ. น ปน ตานิ วิสุํ สิทฺเธน ชเวน ชวนฺตีติ.
[๙๐] ตตฺถ จ
ชวมานสฺส ¶ วิย ปวตฺตีติ เอเตน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา นํ ขณิกธมฺมานํ สีฆคมนสงฺขาโต ชโวนาม วิสุํ นตฺถิ. พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺติวเสน ปน สีฆคจฺฉนฺตปุริส สทิสตฺตา เอว ชวนนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺสิตํ โหติ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติชวนกิจฺจนฺติ หิ เหฏฺา วุตฺตํ. ภวงฺคจิตฺตฺหิ ทีฆํ อทฺธานํ ปูเรตฺวา ปวตฺตํปิ นทิโสเต วุยฺหมานํ สุกฺขปณฺณํ วิย เวครหิตํ โหติ. ชวนจิตฺตํ ปน เอกเมกํปิ สมานํ อินฺเทน วิสฺสฏฺ วชิรํ วิย เวคสหิตเมว ปวตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. ตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณํ. ยํ ชวเนน คหิตํ, ตเทวสฺส อารมฺมณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ, ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นามาติ หิ วุตฺตํ. ตสฺสวา ชวนสฺส อารมฺมณํ อสฺส อารมฺมณนฺติ ตทารมฺมณํ. อิธ ปน ตทารมฺมณภาโว อธิปฺเปโต. นิพฺพตฺตมานภวโต วจนํ มุจฺจนํ ปริคฬนํ จุติ. อิทานิ ตานิ กิจฺจานิ อนิยมโต น ปวตฺตนฺติ. านนิยเมเนว ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสตุํ านเภโท วุตฺโต. ติฏฺติ ปวตฺตติ ตํตํ กิจฺจวนฺตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ านํ. โอกาโส. ตํตํ อนฺตรากาโลติ วุตฺตํ โหติ. กาโลปิ หิ กาลวนฺตานํ ปวตฺติวิสยตฺตา านนฺติ วุจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิฏฺานํ. ปฏิสนฺธกาโล ปฏิสนฺธิกฺขโณติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุปิ.
[๙๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิฏฺานนฺติ วตฺวา กามํ ปฏิสนฺธิวินิ มุตฺตํ านํนาม นตฺถิ. สุขคฺคหณตฺถํ ปน สิลา ปุตฺตกสฺส สรีรนฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
กาโล หิ นาม สภาวโต อวิชฺชมาโนปิ จิตฺตสฺส วิสุํ อารมฺมณภูโต เอโก ปฺตฺติธมฺโม. ตถา หิ อฏฺกถายํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ จตูสุ ¶ าเนสุ วิปจฺจนฺติ. ปฏิสนฺธิยํ ภวงฺเค จุติยํ ตทารมฺมเณติ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรนฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิหุตฺวา วิปจฺจนฺติ. อสงฺขฺเยยฺยํปิ อายุ กาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา มรณ กาเล จุติ หุตฺวาติ กาโลว วุตฺโตติ. อิตรถา กิจฺจานิ วิย านานิปิ จุทฺทสวิธานิเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติ. านานํ วิตฺถารเภโท ปน อุปริ ทฺวีสุ ปวตฺติสงฺคเหสุ จิตฺตปวตฺติวิธานานุสาเรน เวทิตพฺโพติ. ยสฺมา โอมกํ ทฺวิเหตุกกุสลํ สยํ โส มนสฺสยุตฺตํปิ สมานํ อติทุพฺพลตฺตา โสมนสฺส ปฏิสนฺธึ ทาตุํ นสกฺโกติ. ตสฺมา โสมนสฺสสนฺตีรณํ ปฏิสนฺธิฏฺานํ นคจฺฉตีติ วุตฺตํ ทฺเวอุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิเจวาติ. ตถา หิ ปฏฺาเน ปีติสหคตตฺติเก ปฏิจฺจวาเร เหตุปจฺจนิเก ตํ ปฏิ สนฺธิฏฺาเนน อุทฺธฏนฺติ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ปริตฺตารมฺมเณวา อวิภูตา รมฺมเณวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานํปิ วิปาก สนฺตานโต ลทฺธปจฺจยภาเวน ทุพฺพลตฺตา ชวนเวครหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อาวชฺชน ทฺวย วชฺชิตานีติ.
[๙๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อารมฺมณรสานุภวนา ภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อ การณํ.
น หิ อารมฺมณ รสานุภวนํ ชวนกิจฺจ สิทฺธิยา ชวนนาม ลาภสฺสจ การณํ โหติ. ตํ ปน ชวนกิจฺจสิทฺธิยา ผลเม วโหตีติ. ยสฺมา ปน ผลจิตฺตํ อาเสวนภาวรหิตํปิ มคฺค เจตนาย มหานุภาวตฺตา ปริกมฺมภาวนาพเลน จ ปวตฺตตฺตา อารมฺมเณ เวคสหิตเมว ปตตีติ ตสฺสชวเนสุ คหณํกตํ.
[๙๓] วิภาวนิยํ ปน
มคฺคาภิฺาชวนานํ เอกวารเมว ปวตฺตตฺตา ชวนกิจฺจํ น สมฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกํปิ โลกุตฺตร มคฺคาทิตํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นามา’’ติ วตฺวา สพฺพฺุตฺาโณปมาย ตมตฺถํ วิภาเวติ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
อิทานิ ¶ สมานกิจฺจคณนานิ จิตฺตานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสุ ปนาติอาทิมาห. ปฏิสนฺธาทโย นาม จิตฺตุปฺปาทาติ สมฺพนฺโธ.
[๙๔] วิภาวนิยํ ปน
นามกิจฺจเภเทนาติปิ โยเชติ. ตํ น สุนฺทรํ.
นามเภทสฺส วิสุํ วตฺตพฺพาภาวโตติ. เอกกิจฺจฏฺาน ทฺวิกิจฺจฏฺาน ติกิจฺจฏฺาน จตุกิจฺจฏฺาน ปฺจกิจฺจฏฺานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺสฏฺิจ ตถา ทฺเวจ นวจ อฏฺจ ทฺเวจ นิทฺทิเสติ โยชนา.
๑๓๓. จกฺขาทีนํ ทฺวารานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห.
[๙๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทฺวารานฺจ ทฺวารปวตฺตจิตฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ. นครสฺส อนฺโต ชนา พหิชนาจ เยน ฉิทฺทมคฺเคน นิกฺขมนฺติ ปวิสนฺติจ, ตสฺเสตํ นามํ. ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ทฺวารนฺติปี วทนฺติ. อปิจ, ทุวิธํ ทฺวารํ อากาสทฺวารํ มณฺฑทฺวารนฺติ. ตตฺถ อากาสทฺวารํนาม ยถาวุตฺโต ฉิทฺทมคฺโค. มณฺฑทฺวารํนาม อาทาส ปฏฺฏมโย อาโลกมคฺโค. ตํ ปน ปฺุวนฺตานํ เคเหสุ โยชียติ. ยถา จ เตสุ, ตถา สตฺตานํ สรีเรสุปิ ทฺเวเอว โหนฺติ. นวทฺวาโร มหาวโณติ หิ ฉิทฺททฺวารํ วุตฺตํ. นวนวุติโลมกูปสหสฺสา นิปิ ฉิทฺททฺวารานิเอว. อิธ ปน อาทาสปฏฺฏสทิสํ มณฺฑทฺวารํ อธิปฺเปตํ. ตํปิ หิ อารมฺมณิกธมฺมานํ อารมฺมณธมฺมานฺจ นิคฺคมน ปวิสน มุขปถภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ. ตํ ปน รูปมณฺฑ ทฺวารํ อรูปมณฺฑทฺวารนฺติ ทุวิธํ. รูปมณฺฑทฺวารํปิ กมฺมวิเสสมหาภูต วิเสสสิทฺเธน มณฺฑภาววิเสเสน ปฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุํ จกฺขุทฺวารนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุเมวจกฺขุทฺวารนฺติ ยสฺมึ จกฺขุมฺหิ จนฺท มณฺฑลาทีนิ รูป นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ. อาวชฺชนาทีนิจ ยมฺหิ ปฺาตานิ ตานิ นิมิตฺตานิ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตเทว จกฺขุ เตสํ ทฺวินฺนํ วิสยวิส ยิภาวุปคมนสฺส ¶ มุขปถภูตตฺตา จกฺขุทฺวารํนามาติ อตฺโถ. อถวา, เยน จกฺขุมณฺเฑน พหิทฺธา จนฺทมณฺฑลาทีนิ รูปานิ อนฺโต อาวชฺชนาทีนํ วิสยภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. เยนจ อนฺโต อาวชฺชนาทีนิ พหิทฺธา เตสํ รูปานํ วิสยิภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. ตเมว ยถาวุตฺต การเณน จกฺขุทฺวารํ นามาติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ.
[๙๖] ฏีกาสุ ปน
‘‘อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารานี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
รูปาทีนํ อารมฺมณานํปิ ปวตฺติมุขภูตตฺตา. วกฺขติ หิ ฉพฺพิธา วิสยปวตฺติโยติ. เอตฺถจ วิสยานํ รูปาทีนํ อารมฺมณานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน สงฺขาตา ปวตฺติโย วิสยปวตฺติโยติ วุจฺจนฺตีติ. ตตฺถ จกฺขุเมว จกฺขุทฺวารนฺติ เอเตน จกฺขุสฺส ทฺวารํ จกฺขุทฺวารนฺติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. ตถา โสตาทโย โสต ทฺวาราทีนีติ เอเตน โสต เมว โสตทฺวารํ.ล. มโนเอว มโนทฺวารํ. น มนานํ ทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติ. ตสฺส ปน มนสฺส พหุวิธตฺตา อิธ อธิปฺเปตํ มนํ ทสฺเสนฺโต มโนทฺวารํ ปน ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํ.
[๙๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ทฺวารนฺติ มโนทฺวาร’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
การณํ วุตฺตเมว. ตตฺถ สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํปิ จิตฺตํ มโนทฺวาร เมวนาม โหติ. อิธ ปน อุปปตฺติทฺวารเมว อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ นทิโสตมิว ปวตฺตมานํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคจิตฺตเมว อิธ มโนทฺวารนฺติ วุจฺจติ, กถียตีติ อตฺโถ.
[๙๘] วิภาวนิยํ ปน
ยถา คามสฺส ทฺวารํนาม คามานนฺตรเมว โหติ. เอวํ อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ปวตฺติมุขฏฺเน ทฺวารํนาม อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคเมว สิยา. น ตโต ปุริมานิ ภวงฺคานีติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคนฺติ อาวชฺชานานนฺตรํ ภวงฺค’’นฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ.
เอวฺหิ ¶ สติ เยสุ จกฺขุปสาทาทีสุ รูปาทีนิ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติ. ตานิปิ อาวชฺชนาทีนํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขานิ เอว น โหนฺตีติ กตฺวา ทฺวารานินาม นสิยุํ. น จ ตถา สกฺกา วตฺตุํ. ปาฬิยเมว เตสํ ทฺวารรูปภาวสฺส วุตฺตตฺตา. อิธจ วกฺขติ ปสาทวิฺตฺติสงฺขาตํ สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนามาติ.
[๙๙] ยฺจ ตตฺถ
สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ –
สาธกวจนํ อาหฏํ; ตํปิ อิธ นยุชฺชติเยว.
ตฺหิ อาวชฺชนํปิ มโนทฺวารปกฺขิกํ กตฺวา ทีเปตีติ. ยตฺถ ปน จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. โสตฺจ. ล. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณนฺติ วุตฺตํ. ตตฺเถว ตํ ยุตฺตํ. ตตฺถ หิ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา จตูสุ ปจฺจเยสุ จกฺขุรูปานิ เอว สรูปโต วุตฺตานีติ อิตเร อาวชฺชนฺจ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา จาติ ทฺเว ปจฺจยา จสทฺเทน คหิตา, เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ. มโนวิฺาเณ ปน มนฺจาติ เอตฺถ ภวงฺคจิตฺเตน สห อาวชฺชนํ คเหตฺวา จสทฺเทน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา คหิตา. เอวฺหิ สติ จตฺตา โรปจฺจยา โหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ธาตุวิภงฺคฏฺกถายํ ปฏิจฺจาติ นาม อาคตฏฺาเน อาวชฺชนํ วิสุํ นกาตพฺพํ. ภวงฺคนิสฺสิตกเมว กาตพฺพนฺติ. ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํ. มโน วิฺาณนฺติ ชวนมโนวิฺาณนฺติ. เอตฺถจ ปฏิจฺจาตินาม อาคตฏฺาเนติ เอเตน อฺตฺถ ปน อาวชฺชนํ ทฺวารปกฺขิกํ นกาตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ. ปฏิจฺจาติ อาคตตฺตาเยวจ ภวงฺคํปิ อาวชฺชนา นนฺตรํ ภวงฺคทฺวยเมว อิมิสฺสํ ปาฬิยํ คเหตพฺพํ. สนฺนิหิตปจฺจยานํ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติ. อิธ ปน ทฺวารภาวา รหสฺส สพฺพสฺส อุปปตฺติธมฺมสฺส ปริคฺคหิตตฺตา สพฺพํ ภวงฺคํ อธิปฺเปตํ. น หิ กิฺจิ ภวงฺคํ นาม อตฺถิ. ยํ มโนทฺวารภาวารหํ น สิยาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. ตตฺถาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เตสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จกฺขุ ทฺวาเรติ สมฺพนฺโธ. ยถารหนฺติ อารมฺมณภูมิปุคฺคลมนสิการา ทีนํ อนุรูปวเสน. สพฺพถาปีติ วิสุํ วิสุํ ฉจตฺตาลีส เภทสงฺขาเตน ¶ สพฺพปกาเรนปิ อคหิต คหณ วเสน, จตุปฺา สาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพถาปีติวา อาวชฺชนาทิ ตทารมฺมณ ปริโย สานวเสน อเนกกิจฺจเภทยุตฺเตน สพฺพปกาเรนปิ, กามาวจราเนวาติ สมฺพนฺโธ. ยานิ อาวชฺชนาทีนิ กิจฺจานิ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺตนฺติ, ตํ กิจฺจวนฺตานิเอว ทฺวาเร นิยุตฺตานีติ อตฺเถน ทฺวาริกานินาม โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ กิจฺจานิปน ทฺวารวิกาเรน วินา เกวลํ กมฺมวเสเนว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมา ตํกิจฺจวนฺตานิ ทฺวาริกานินาม นโหนฺตีติ วุตฺตํ เอกูน.ล. ทฺวารวิมุตฺตานีติ เอตฺถ จ ทฺวารวิกาโรนาม อตฺตนิ อารมฺมณานํ อาปาตาคมนวเสน ภวงฺคสฺส จลนํ, จกฺขาทีนฺจ อตฺตนิ วิฺาณุปฺปาทน สตฺติวิเสส โยโค ทฏฺพฺโพ.
[๑๐๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโต มโนทฺวารสงฺขาต ภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคหณวเสน อปวตฺติโตจ ทฺวารวิมุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อฏฺกถายปิ สห นสเมติ.
ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ วเสนาติ หิ วุตฺตํ. เอเตน หิ กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ ทฺวาริก ทฺวารวิมุตฺตภาโค เถเรน ทสฺสิโต. เตเนว หิ เหฏฺาปิ ปฺจทฺวาราวชฺชน.ล. ตทารมฺมณวเสนาติอาทินา กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ จกฺขุทฺวาริกาทิภาโว วุตฺโตติ. นนุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโตติ อิมินา เอตทตฺโถว วุตฺโตติ เจ. น. อธิปฺเปตตฺถวิรหสฺส อปสงฺค นิวตฺตกสฺสจ สํวณฺณนา วากฺยสฺส ปโยชนาภาวโตติ. ฉทฺวาริกานิเจว สนฺตีรณ ตทารมฺมณกิจฺจานํ วเสน ทฺวารวิมุตฺตานิจ ปฏิสนฺธาทิกิจฺจานํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. ปฺจทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกานิจ ปฺจฉทฺวาริกานิ. กทาจิ ฉทฺวาริกานิเจว ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิจาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ. ทฺวารสทฺโท เจตฺถอธิการวเสน โยชียติ.
[๑๐๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ฉทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิจา’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เหฏฺา จุณฺณิยวากฺเย ตถา อสุตตฺตาติ. เอกทฺวาริกจิตฺตานิ. ล. สพฺพถา ทฺวารวิมุตฺตานิจ ยถากฺกมํ ฉตฺตึสติ.ล. นวธา เจติ ปฺจธา ปริทีปเยติ โยชนา.
๑๓๔. รูปาทีนํ อารมฺมณานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห.
[๑๐๒] ฏีกาสุ ปน
‘‘อารมฺมณานํ สรูปโต วิภาคโต ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อยฺหิ จิตฺตเจตสิกานํ เอว สงฺคโห. น อารมฺมณานนฺติ. รูปาทีนํ วจนตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ อมฺุจมาเนหิ คณฺหียตีติ อาลมฺพณํ. อารมฺมณสทฺเท ปน สติ จิตฺตเจตสิกานิ อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณํ.
[๑๐๓] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ. ตานิวา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อาลมฺพณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
วิสุํ สิทฺธานิ หิ เอตานิ ปทานีติ. รูปเมวาติ วณฺณายตนเมว. ปฺจารมฺมณวิมุตฺตํ ยํกิฺจิ ธมฺมชาตํ วิชฺชมานํปิอวิชฺชมานํปิ ภูตํปิ อภูตํปิ ธมฺมารมฺมณเมว. ตํ ปน สภาค โกฏฺาสโต สงฺคยฺหมานํ ฉพฺพิธํ โหตีติ วุตฺตํ ธมฺมารมฺมณํ ปน.ล. ฉธา สงฺคยฺหตีติ. ตตฺถาติ เตสุ รูปาทีสุ ฉสุ. จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺฏยมาน รูปานุสาเรเนว อุปฺปนฺนานิ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานิ อฺานิ อารมฺมณานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺติ. รูปานิปิ ฆฏฺฏนรหิตานิ อตีตานาคตานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺตีติ วุตฺตํ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานํ สพฺเพสํปิ รูปเมว อารมฺมณํ. ตฺห ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. โสตทฺวาริกา ทีสุปิ เอเสวนโย. ตตฺถ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. วตฺตมานนฺติ อตฺโถ. ฉพฺพิธํปีติ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธํปิ. อติกฺกนฺตภาวํ อิตํ คตํ ¶ ปวตฺตนฺติ อตีตํ. อาคจฺฉติ อาคจฺฉิตฺถาติ อาคตํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ, อตีตฺจ. น อาคตนฺติ อนาคตํ. อุปฺปาทชาติกา สงฺขตธมฺมาเอว ตีสุ กาเลสุ อนุปตนฺติ. ตสฺมา อุปฺปาทรหิตา อสงฺขตภูตา นิพฺพานปฺตฺติโย กาลวิมุตฺตํนามาติ เวทิตพฺพา.
[๑๐๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ ปฺตฺติจ กาลวิมุตฺตํนามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
สพฺเพปิ หิ สงฺขตธมฺมา อนาคตภาว ปุพฺพกาเอว โหนฺติ. ตสฺมา เต ยทา ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ วตฺตพฺพปกฺเข ติฏฺนฺติ, ตทา อนาคตานาม. ยทา ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนา, ยทา ปจฺจุปฺปนฺนานาม. ยทา นิรุทฺธา, ตทา อตีตานาม. เอวํ อุปฺปาทชาติกานฺเว อุปฺปาทมูลิกา เตกาลิกตา สิทฺธา. อุปฺปาทรหิตานํ ปน อนาคตาวตฺถาปิ นตฺถิ. กุโต ปจฺจุปฺปนฺนาตีตา วตฺถาติ. ตสฺมา นิพฺพานปฺตฺตีนํ กาลตฺตย วิมุตฺตตา โหตีติ. วินาสาภาวโตติ อิทํ ปน อตีตกาลวิมุตฺติยาเอว การณนฺติ น เตน ตาสํ อิตรกาลวิมุตฺตึ สาเธตีติ ทฏฺพฺพํ. ยถารหวิภาโค ปน อิเธว เตสูติอาทินา ปจฺฉา อาคมิสฺสติ. ทฺวารวิมุตฺตานฺจ ฉพฺพิธํปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา ปน อาวชฺชนาทีนํ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ อิมสฺมึ ภเวปิ ปุริมภาเค เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ วุตฺตํ. ภววิเสสฺหิ ปตฺเถตฺวา กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ โหติ เยวาติ.
[๑๐๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ ฉทฺวาร คหิตนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ปฺจทฺวารา วชฺชนสฺสปิ หิ อารมฺมณํ ปุพฺเพ เกนจิ ทฺวารนฺตเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติเยว. ตถา หิ อิทํ นาม ลภิสฺสามิ ¶ ภฺุชิสฺสามิ ปสฺสิสฺสามีติ ปุพฺเพ คหิตํ ปจฺฉา อาวชฺชนสฺส อารมฺมณํ น น โหตีติ. นจ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปุพฺเพ เกนจิ จิตฺเตน อคหิตภาโว อิธ ปมาณนฺติ. ยถา จ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนเมว โหติ. ยถา จ มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เตกาลิกํวา กาลวิมุตฺตสา มฺํวา โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติภูตํวาติ วุตฺตํ. ยถา จ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ อาคมสิทฺธโวหารยุตฺตํปิ ตพฺโพหารวินิมุตฺตํปิ โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม กมฺม นิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตนฺติ วุตฺตํ.
[๑๐๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นาปิ เนสํ อารมฺมณํ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธโวหารวินิมุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม.ล. สมฺมตนฺติ อาหา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
มรณา สนฺนโต ปุริมภาเคปิ หิ สตฺตา อตฺตนา กตกมฺมํวา เจติยาทีนิ กมฺม, ปกรณานิวา อารมฺมณํ กโรนฺติเยว. ตทาปิ หิ กมฺมํ กมฺมเมว, กมฺมุปกรณานิจ กมฺมนิมิตฺตานิเยว. กมฺม สิทฺธิยานิมิตฺตํ การณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติ กตฺวา. กมฺมสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อชาตสตฺตุราชา วิยจ สุปินทสฺสนาทิวเสน คตินิมิตฺตานิปิ อารมฺมณํ กโรนฺติเยว. ราชา หิ ทฺวีสุ ภเวสุ ปิตรํ มาเรติ. มาริตกาลโตจ ปฏฺาย ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส คตินิมิตฺตานิ อุปฏฺหนฺตีติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ปฏิสนฺธาทีนํ ฉทฺวารคหิตาทิวเสน สมฺภวนฺตสฺส อารมฺมณสฺส อนุรูปโต. ยถาสมฺภววิภาโค ปน อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาคมิสฺสติ. เยภุยฺเยนาติ พาหุลฺเลน. ภวนฺตเรติ อตีตานนฺตรภเว ตตฺถจ มรณาสนฺนกาเล. ฉทฺวาร คหิตนฺติ ฉหิ ทฺวาเรหิ มรณาสนฺนชวเนหิ คหิตํ. เอตฺถ จ เยภุยฺเยนาติ เอเตน ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ อิมสฺส วิธานสฺส อเนกํสภาวํ วิเสเสติ. กสฺมา. อคหิตสฺสปิ สมฺภวโต. ยฺหิ อสฺิภวโต จุตานํ กมฺม กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตํ ¶ อรูปภวโต จุตานฺจ คตินิมิตฺตสมฺมตํ กามปฏิสนฺธิ ภวงฺคจุตีนํ อารมฺมณํ. ตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิต เมว โหตีติ. เอตฺถจ ยสฺมา ปฏฺาเน อรูปภเว ทุวิโธปิ ปุเรชาตปจฺจโย ปฏิสิทฺโธ. อฏฺกถาสุจ ตโต จุตานํ กามปฏิสนฺธิยา ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตารมฺมณตาปิ วุตฺตา. คตินิมิตฺตฺจ นาม รูปารมฺมณเมว ทีเปนฺติ. ตสฺมา เตสํ กามปฏิสนฺธิยาปิ คตินิมิตฺตสมฺมตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปิจ, มรณาสนฺนกาเล กมฺมพเลน กมฺมาทีนํ อุปฏฺานํนาม เยภุยฺเยน สํมุฬฺหมรเณน มรนฺตานเมว โหติ. อิตเรสํ ปน ปเรสํ ปโยคพเลนปิ อตฺตนา ปกติยา สุฏฺุ อาเสวิตานํ อนุสฺสรณพเลนปิ ธมฺมิกอุปาสกาทีนํ วิย เทวโลกโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตานํ เทวานํ อานุภาเวนปิ โหติเยว. นิรยปาลาปิ นิรยโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติเยว. เรวติวิมานฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ. ตฺหิ ทฺเว นิรยปาลา คเหตฺวา ปถมํ ตาวตึสาภวนํ เนตฺวา ปจฺฉา นิรยํ นยึสุ. เต หิ ยกฺข ชาติกตฺตา เวสฺสวณปริสาวิย ตาวตึสา ภวนํปิ คนฺตุํ สกฺโกนฺติเยว. ยมสฺส ทูตา ทฺเว ยกฺขาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เวสฺสวณทูตา อิธ ยมสฺส ทูตาติ วุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตสฺมา เย กสิณาสุภาทีนิ สมถนิมิตฺตานิ สุฏฺุ อาเสวิตฺวา อุปจารชฺฌาเน ตฺวา ตาเนว นิมิตฺตานิ คเหตฺวา มรนฺติ. เตสํปิ กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว สิยา. อุปจารชฺฌานพเลเนว พฺรหฺมโลกโต อิธอุปฺปชฺชนฺตานํปิ เอเสวนโยติ.
ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘เกวลํ กมฺมพเลเนว เตสํ อสฺิภวโต จุตานํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกํ อารมฺมณํ อุปฏฺาตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ กมฺมนิมิตฺตาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กมฺมํปิ คเหตพฺพ เมว. น หิ ตสฺส อคหเณ การณํ อตฺถีติ. ตานิ ปน สพฺพานิปิ เกวลํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวเนว ปฏิสนฺธิยํ อุปฏฺหนฺตีติ ¶ เวทิตพฺพํ. อนาคตํ ปน นิมิตฺตํ อุปฏฺหมานํ คตินิมิตฺตเมว สิยา. นจ ตสฺส วิสุํ อุปฏฺาตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺน คตินิมิตฺเต สิทฺเธ สิทฺธเมว โหตีติ วุตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติ ภูตํวาติ.
[๑๐๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อนาคตํนาม อตีตํ วิย อนุภูตฺจ น โหติ. นจ ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตํ วิย อาปาตมาคต’’นฺติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
ปสงฺคสฺส อนิวตฺติตตฺตา. คตินิมิตฺตฺหิ นาม ปจฺจุปฺปนฺนํปิ อนุภูตํ น โหติ. ตํปิ กมฺมพเลเนว อาปาตมาคตํ. เอวํสนฺเต อนาคตํปิ กมฺมพเลน อาปาตมาคตเมว สิยาติ อยํ ปสงฺโค ปากติโกเอว โหตีติ. เตสูติ ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมณิกจิตฺเตสุ. รูปาทีสุ ปฺจสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ สมาโส. รูปาทีนิ ปฺจ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ วิคฺคโห. เสสานีติ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉน ทฺวยโต เสสานิ สนฺตีรณ มหาวิปากานิ. สพฺพถาปิ กามาวจรา ลมฺพณาเนวาติ ปฏิสนฺธาทีหิ นานากิจฺเจหิ รูปาทีสุ นานารมฺมเณสุ ปวตฺเตน สพฺพ ปกาเรนปิ กามาวจราลมฺพณิกานิเยว. ตานิ หิ สพฺพฺุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ วิกปฺปสตฺติรหิตตฺตา อวิชฺชมาเน ปฺตฺติธมฺเมจ สุขุเม มหคฺคตธมฺเมจ คมฺภีเร โลกุตฺตรธมฺเมจ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. ตตฺถ สนฺตีรณตฺตยํ ตาว สนฺตีรณกิจฺจวเสน รูปาทิปฺจาลมฺพเณ ปวตฺตติ. ตทารมฺมณาทิวเสน ปน สพฺพานิปิ เอกาทสวิปากานิ ฉสุ ปริตฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนฺตีติ.
[๑๐๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปฺจาลมฺพเณ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตีรณาทิวเสนาติ นวตฺตพฺพํ. สนฺตีรณวเสน อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ.
โย ปเนตฺถ จิตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค วตฺตพฺโพ. โส อฏฺกถากณฺเฑ คเหตพฺโพ. โลกุตฺตรธมฺมา อติคมฺภีรตฺตา ¶ าณสฺเสว วิสยภูตาติ วุตฺตํ. อกุสล.ล. โลกุตฺตร วชฺชิต สพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ ตานิ ลทฺธสมาปตฺตีนํ อุปฺปนฺนกาเลเอว มหคฺคตารมฺมณานิ. เตสุจ ทฺเว โทสมูลจิตฺตานิ ปริหีนชฺฌานานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนกาเลติ ทฏฺพฺพํ. าณํปิ อนธิคตานิ โลกุตฺตรานิ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต.ล. วชฺชิตสพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตกามกุสลานิ ปุถุชฺชนานํ อชฺฌานลาภีนํ อุปฺปนฺนกาเล ปฺตฺติยา สห กามาวจรารมฺมณานิ. ตาเนว โสตาปตฺติมคฺคโต ปุเร โคตฺรภุกฺขเณ ปุถุชฺชนานํ นิพฺพานารมฺมณานิ. ฌานลาภีนํ ตาเนว อภิฺากุสลฺจ มหคฺคตารมฺมณานิปิ. เหฏฺิมผลฏฺานํ อตฺตนา อธิคต มคฺคผลนิพฺพานา รมฺมณานิปีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา เจตฺถ อริยา อตฺตนา อธิคต มคฺคผลานิเยว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ. ตถา ฌานลาภิโนปิ อตฺตนา อธิคตชฺฌานานิเอว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ สิยา-เย จ ฌานานิ ปตฺเถนฺติ. ฌานปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. เยจ ฌานสุตฺตานิ สํวณฺเณนฺติ. เต อลาภิโน มหคฺคตชฺฌานานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ, นสกฺโกนฺตีติ. น สกฺโกนฺติ. เต หิ ฌานานินาม เอวํ มหานุภาวานิ เอวํ มหานิสํสานีติ สุตฺวาวา สุตปริยตฺติพเลน สิทฺเธ อาการ สลฺลกฺขณฺาเณ ตฺวา วา อนุมานวเสเนว ตานิ ปตฺเถนฺติ. ปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. สุตฺตานิปิ สํวณฺเณนฺตีติ. อิตรถา ปุถุชฺชนาปิ โลกุตฺตรธมฺเม ปตฺเถนฺติ, มคฺคปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. มคฺคผล นิพฺพานวจนานิวิกเถนฺติ สํวณฺเณนฺตีติ เตสํปิ เต อารมฺมณภูตา เอว สิยุนฺติ. เตสํ ปน จิตฺตานิ ฌานาทีนํ ปฺตฺติคุเณ เอว อนุโภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ปณีตธมฺมานฺหิ ปฺตฺติโยปิ ปณิตรูปาเอว โหนฺตีติ. มหิทฺธิโก หิ ปรจิตฺตวิทู. มาโร เทว ปุตฺโตปิ รูปชฺฌานจิตฺตํ วฏฺฏนิสฺสิตเมว ปสฺสติ. วิวฏฺฏนิสฺสิตํ น ปสฺสติ. อรูปชฺฌานจิตฺตํ ปน วฏฺฏนิสฺสิตํปิ นปสฺสตีติ องฺคุตฺตเร นวนิปาเต อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เย ปน อคฺคมคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ. เตสํ อุปฺปนฺนานิฺณสมฺปยุตฺตกามกฺริยชวนานิ กฺริยาภิฺาชวนฺจ ปุคฺคลานุรูปํ ปฺตฺติยา สห จตุพฺภูมกธมฺเมสุ กิฺจิ อารมฺมณํ ¶ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ นตฺถิ. ตถา เตสํ ปุเรจาริ กมโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต.ล. สพฺพถาปิสพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ สพฺพถาปีติ สพฺพกามาวจร สพฺพมหคฺคต สพฺพโลกุตฺตร สพฺพปฺตฺติ สพฺพปจฺจุปฺปนฺนาทิ ปกาเรนปีติอตฺโถ. อิทฺจ สพฺพฺุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตรานิ ปน ปจฺเจก พุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ ปเทสสพฺพารมฺมณานิเอว โหนฺติ. ตานิ หิ เอกํ ปถวิธาตุํปิ สพฺเพหิ อนวเสสปกาเรหิ ชานิตุํ นสกฺโกนฺตีติ. อารุปฺเปสุ ทุตียจตุตฺถานิ ปถมตตียารุปฺป วิฺาณา รมฺมณตฺตา มหคฺคตา รมฺมณานิ. เสสานีติ อภิฺา ทฺวย ทุตียจตุตฺถารุปฺเปหิ อวเสสานิ สพฺพานิปิ เอกวีสติวิธานิ มหคฺคตจิตฺตานิ กสิณาทิ ปฺตฺตารมฺมณานีติ อตฺโถ. ปฺจวีสาติ ปฺจทฺวาราวชฺชน เตวีสติ กามวิปาก หสนจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริตฺตมฺหีติ กามาวจรา ลมฺพเณ เอวาติ อตฺโถ. ตฺหิ อปฺปานุภาวโต ปฏิพนฺธกธมฺเมหิ ปริสมนฺตโต ทียติ อวขณฺฑียติ นิตฺเตชภาวํ ปาปียตีติ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ.
๑๓๕. จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ เภเทน ตพฺพตฺถุกานํ จิตฺตเจตสิ กานํ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห.
[๑๐๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วตฺถุวิภาคโต ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสนจ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
วสนฺติปติฏฺหนฺติ จิตฺตเจตสิกาเอเตสูติวตฺถูนิ, จกฺขุวตฺถุจ. ล. กายวตฺถุจหทยวตฺถุจาติโยชนา. จกฺขุเมว จกฺขุวตฺถุ ตถา โสตาทีนิเยว โสตวตฺถาทีนิ. วากฺยสงฺเขโป เหส ปาโ. เปยฺยาลนโยติปิ อนฺตทีปกนโยติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เกจิ ปน ทฺวนฺทสมาสํ มฺนฺติ. เตสํ จสทฺโท นยุชฺชติ. ปรโต วตฺถุสทฺโท จสทฺโทจ ปุพฺพปเทสุ อาเนตพฺโพติปิ วทนฺติ. เตสํ หทยวตฺถูติ สมาสปทํ นยุชฺชติ. อวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ อปเร. ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺตีติ กามตณฺหา ธิน กมฺมนิพฺพตฺตานํ อตฺตภาวานํเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยตา สมฺภวโต สพฺพานิปิ ¶ ตานิ ฉ วตฺถูนิ กามโลเกเอว ลพฺภนฺติ. ตถา หิ จกฺขาทีสุ วตฺถูสุ สนฺเตสุ เอวรูปาทีนํ ปริโภโค สมฺปชฺชติ. ตสฺมา รูปาทีสุ กามวตฺถูสุ อภิรตา กามตณฺหา สทา จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ วตฺถูนํปิ สมฺปตฺตึ ปตฺเถติเยว. ยถาจ สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ สทา รฺโ อิจฺฉเมว ปูรยมาโน สพฺพานิ ราชกมฺมานิ สมฺปาเทติ. เอวเมว กามาวจรกมฺมํปิ สทา กามตณฺหาย อิจฺฉเมว ปูรยมานํ ปริปุณฺณินฺทฺริยํ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ. ตสฺมา กามตณฺหาธินกมฺมนิพฺพตฺตา กามสตฺตาเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยา โหนฺตีติ. ยถา จ ทสฺสนสวนานุตฺตริย ธมฺมภูตานิ จกฺขุโสตานิ พุทฺธทสฺสน ธมฺมสฺสวนา ทิวเสน สตฺตานํ วิสุทฺธิยาปิ โหนฺติ, น ตถา ฆานาทิตฺตยํ. ตํ ปน เกวลํ กามปริโภคตฺถายเอว โหติ. ตสฺมา ตํ กามวิราคภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเตสุ พฺรหฺมตฺตภาเวสุ นอุปลพฺภตีติ วุตฺตํ รูปโลเก ปน ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ. อิทฺจ ปสาทรูปตฺตยํ สนฺธาย วุตฺตํ. สสมฺภารฆาน ชิวฺหา กาย สณฺานานิปน สุฏฺุปริปุณฺณานิเอว โหนฺตีติ. อรูปโลเกปน สพฺพานิปิ นสํวิชฺชนฺตีติ รูปวิราค ภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเต ตสฺมึ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุปิ สพฺเพน สพฺพํ รูปปวตฺติยาเอว อภาวโต. ตตฺถ นิพฺพตฺตา หิ สตฺตา สุทฺเธ อากาสตเลเอว จิตฺตปพนฺธมตฺตา หุตฺวา ติฏฺนฺตีติ. อิมสฺมึ สงฺคเห ปน จิตฺตานิ สตฺตวิฺาณ ธาตุวเสน คเหตุํ ตตฺถ ปฺจวิฺาณธาตุโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ วตฺถูสุ. ปฺจวิฺาณานิ เอว นิสตฺตนิชีวฏฺเน ธาตุโยติ วิคฺคโห. เอวํ เสเสสุปิ. วิชานนกิจฺจาภาวโต มนนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุ. ปฺจทฺวาเร อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต กิจฺจานิ หิ วิเสสชานน กิจฺจานิ นโหนฺตีติ. ปฺจวิฺาณานิ ปน ปจฺจกฺขโต ทสฺสนาทิวเสน โถกํ วิเสสชานนกิจฺจานิ โหนฺติ. อวเสสา ปน สนฺตีรณาทโย อารมฺมณสภาว วิจารณา ทิวเสน อติเรก วิสิฏฺชานนกิจฺจยุตฺตตฺตา น มโนธาตุโย วิย มนนมตฺตา โหนฺติ. นาปิ ปฺจวิฺาณธาตุโยวิย วิชานน มตฺตา. อถโข มนนฏฺเน มโนจ ตํ วิชานนฏฺเน วิฺาณฺจาติ กตฺวา ¶ มโนวิฺาณธาตุโยนาม. อติสย วิเสสชานน ธาตุโยติ อตฺโถ. ปริยายปทานฺหิ วิเสสน สมาเส อติสยตฺโถ วิฺายติ. ยถา ปทฏฺานนฺติ.
[๑๑๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘มโนเยว วิฺาณํ มโนวิฺาณนฺติ วา. มนโส วิฺาณํ มโนวิฺาณ’’นฺติ วา วุตฺตํ. ตตฺถ มโนเยว วิฺาณนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติ.
น หิ อฺมฺํ วิเสเสตฺวา อภิเรกฏฺทีปเก ปทฏฺานนฺติอาทิเก วิเสสนสมาเส อวธารณ วิคฺคโห กตฺถจิ ทิสฺสติ ยุชฺชติจาติ.
[๑๑๑] มนโส วิฺาณนฺติ อิทํปิ นยุชฺชติเยว.
มนโสติ หิ มโนธาตุตฺติกสงฺขาตสฺส มนสฺส. ตตฺถ สมฺปฏิจฺฉนทฺวยํ สนฺตีรณาทิกสฺส มโนวิฺาณปพนฺธสฺส ปจฺจยภูตํ โหติ. ปฺจทฺวาราวชฺชนํ ปน ปรโต ทฺวารนฺตเร ปวตฺตมานํ ตสฺเสว มโนวิฺาณปพนฺธสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภูตํ โหตีติกตฺวา อาทิมฺหิ ปจฺจยภูตสฺส เจว อนฺเต ทฺวารนฺตเร ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส จ มนสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณนฺติ อตฺโถ. อถวา, ปฺจวิฺาณวชฺชิตานิ สพฺพานิ วิฺาณานิ มนนกิจฺจตฺตา มโนนาม. อารมฺมเณ ปน อภินิปาต มตฺตานิ ปฺจวิฺาณานิ มนนกิจฺจานิ นโหนฺตีติ ทสฺสนาทีนิ เอว นาม. ปฺจทฺวาราวชฺชนฺจ มนโต ชาตํปิ มนสฺส ปจฺจโย นโหติ. ทสฺสนาทีนํ เอว ปจฺจโย. สมฺปฏิจฺฉนทฺวยฺจ มนสฺส ปจฺจโย โหนฺตํปิ มนโต ชาตํ นโหติ. ทสฺสนาทิโต เอว ชาตํ. สนฺตีรณาทีนิ ปน อตฺตโน ปุเร ปจฺฉาปวตฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ มนานํ เอว มชฺเฌ ชาตานีติ อตฺตโน ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส มนสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณนฺติ อตฺโถ. เอวฺจ สติ ปฺจวิฺาณํปิ ทฺวินฺนํ มโนธาตูนํ อนฺตเร ปวตฺตตฺตา มนโส ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณํ มโนวิฺาณนฺติ วตฺตพฺพเมว สิยาติ.
[๑๑๒] ฏีกายํ ปน
มนโต ชาตํ วิฺาณนฺติปิ วุตฺตํ. ตํปิ วุตฺตนเยน นยุชฺชติเยว.
อวเสสา ปน มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตาจ สนฺตีรณ.ล. ปนฺนรสรูปาวจรวเสน ตึสธมฺมา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ โยชนา. จสทฺโท ปเนตฺถ อวเสสานํ ฉสตฺตติ ธมฺมานํ มโนวิฺาณธาตุภาวํ สมฺภาเวติ.
[๑๑๓] วิภาวนิยํ ปน
สมฺปิณฺฑนตฺถํ คเหตฺวา ‘‘น เกวลํ มโนธาตุเยวา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ อวเสสาจ มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตาติ วุตฺตํ สิยาติ.
[๑๑๔] ยาจ ฏีกาสุ
สนฺตีรณ.ล. รูปาวจรวเสน ปวตฺตา, อวเสสา มโนวิฺาณ ธาตุสงฺขาตาจ ตึส ธมฺมาติ โยชนา. สาปิ น สุนฺทรา.
อตฺถคติยา อวิสทตฺตาติ. ตตฺถ กสฺมา เต นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ. อารุปฺเปสุ อนุปฺปชฺชนโต, กสฺมาจ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจเต. สนฺตีรณมหาวิปากานิ ตาว ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ ปฺจนฺนํ ทฺวารานํ อตฺตโน กิจฺจานฺจ ตตฺถ อภาวโต. ปฏิฆจิตฺตทฺวยํปิ นุปฺปชฺชติ. อนีวรณาวตฺถสฺส ปฏิฆสฺส อภาวโต. เอกนฺต นีวรณานฺจ ฌานภูมีสุ อสมฺภวโต. เอตฺถ ปน ยทิ อนีวรณาวตฺโถ ปฏิโฆ นตฺถิ. ปาฬิยํ ทุตียชฺฌาเนเอว โทมสฺสินฺทฺริยสฺส อปริเสสนิโรธวจนํ อฏฺกถาสุจ ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภววจนํ วิรุทฺธํ สิยา. ตสฺมา อตฺตโน สหายปจฺจย ภูตสฺส โอฬาริกสฺส กามราคสฺส ฌานภูมีสุ อภาวโต ปฏิฆจิตฺตทฺวยํ ตตฺถ นุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตนฺติปิ วทนฺติ. ฏีกาการาปน ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภว วจนํ ปริกปฺปวจนมตฺตนฺติ กตฺวา ¶ ปุริมการณเมว อิจฺฉนฺติ. ยทิ ปเนตํ ปริกปฺปวจนมตฺตํ สิยา ปาฬิวจนํปิ ปริกปฺปวจนมตฺตเมว สิยา. ตสฺมา ปจฺฉิมกา รณเมว ยุตฺตรูปนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. หสนจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ อรูปีนํ หสนกิจฺจสฺส อภาวโต. กายาภาวโตติปิ ยุชฺชติ. โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ. ปรโตโฆสาภาเวน ตตฺถุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนสฺส ธมฺมาภิสมยาภาวโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต. เตเนว หิ ตตฺถุปฺปนฺโน ปุถุชฺชโน อฏฺสุ อกฺขณยุตฺเตสุ วุตฺโตติ. รูปาวจรจิตฺตานิปิ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ รูปวิราคภาวนาย รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ เตสํ สมติกฺกนฺตตฺตาติ.
อวเสสา มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตา กุสลากุสลกฺริยานุตฺตรวเสน ทฺเว จตฺตาลีสธมฺมา หทยํ นิสฺสายวา อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺตีติ โยชนา. นิสฺสายวา ปฺจโวกาเร อนิสฺสายวา จตุโวกาเรติ อธิปฺปาโย. กุสลานิจ อกุสลานิจ กฺริยานิจ อนุตฺตรานิจาติ วิคฺคโห. ตตฺถ กุสลานีติ ปฺจรูป กุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทสโลกิยกุสลานิ. อกุสลานีติ ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทสอกุสลานิ. กฺริยานีติ ปฺจทฺวาราวชฺชน หสน ปฺจรูปกฺริโต อวเสสานิ เตรสกฺริยจิตฺตานิ. อนุตฺตรานีติ ปถมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺตอนุตฺตรจิตฺตานิ. กาเม ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺตธาตุโย มตา. รูเป ติวตฺถุํ นิสฺสิตา จตุพฺพิธา ธาตุโย มตา. อารุปฺเป กิฺจิวตฺถุํ อนิสฺสิตา เอกา ธาตุ มตาติ โยชนา. เตจตฺตาลีสาติ ปฺจวิฺาณ มโนธาตุตฺติเกหิ สทฺธึ สนฺตีรณาทิเก ตึสธมฺเม สนฺธาย วุตฺตนฺติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย ปกิณฺณกสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
วีถิ สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๓๖. เอวํ ¶ จิตฺตปฺปเภท สงฺคโห, เจตสิกปฺปเภท สงฺคโห, อุภยปฺปเภท สงฺคโหติ จิตฺตเจตสิกานํ กโยปเภท สงฺคเห ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโห วีถิมุตฺต จิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโหติ เต สฺเว ทฺเว ปวตฺติสงฺคเห ทสฺเสตุํ จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปาทา. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. อฺสฺส อสุ ตตฺตาจิตฺเต อิจฺเจว ลพฺภติ. อิติ จิตฺตฺจ จิตฺเตอุปฺปาทาจาติ จิตฺตุปฺปาทา. จิตฺตเจตสิกาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ จิตฺตุปฺปาทานํ. อิจฺเจวนฺติอาทิโต ปฏฺาย วุตฺตปฺปกาเรน. สงฺคหมุตฺตรนฺติ ชาตินิทฺเทโส ยํ. อุตฺตเร อุตฺตเม ตโย ปเภทสงฺคเห กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ภูมิปุคฺคลเภเทนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ. กามาวจราทิภูมิเภเทน ทุเหตุกาทิ ปุคฺคลเภเทน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ปุพฺพาปรนิยามิตนฺติ อาวชฺชนาทิ จกฺขุวิฺาณาทิ ปุพฺพ จิตฺตาปรจิตฺตานุกฺกเมน นิยามิตํ ววตฺถิตํ. ปวตฺติสงฺคหํนามาติปิ ชาตินิทฺเทโสเยว. เอวํ นามเก ทฺเว ปวตฺติสงฺคเหติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิปวตฺติยนฺติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ. วจนวิปลฺลาโส เหส. ปฏิสนฺธิกาเลปวตฺติกาเลจาติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติสงฺคหฺจ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหฺจาติ ทฺเว สงฺคเหปวตฺติ ปวกฺขามีติ วุตฺตํ โหติ. อยฺจ อตฺโถ อุปริสงฺคเห อารพฺภ คาถาย ปากโฏ. เกจิ ปน นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ วทนฺติ. เอวํสติ อุปริ สงฺคโห ปฏิสนฺธิสงฺคโหนาม สิยา. น ปวตฺติ สงฺคโห นาม. เอวฺจ สติ อุปริ วีถิมุตฺตสงฺคเห อารพฺภ คาถายํ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม อิทานิ วุจฺจตีติ อิมินา น สเมติ.
[๑๑๕] ฏีกาสุ ปน
‘‘อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ ¶ สติ ปกิณฺณกสงฺคโหว อิธ สงฺคหสทฺเทน คหิโต สิยาติ. ยสฺมาปน ติณฺณํ ทฺวินฺนฺจ ปเภทสงฺคหานํ มชฺเฌ ตฺวา อยํ อนุสนฺธิคาถา ปวตฺตา. ตสฺมา ปุพฺเพ ตโยปิ ปเภทสงฺคหา อิธ สงฺคหสทฺเทน คเหตุํ ยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อยํ ปน ปวตฺติสงฺคโห วตฺถุทฺวาราลมฺพเณหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺโต สุวุตฺโตติ ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิปิ ปุน อิธ นิกฺขิตฺตานิ.
[๑๑๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วตฺถุทฺวาราลมฺพณ สงฺคหา เหฏฺา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ สกลา วตฺถุทฺวาราลมฺพณสงฺคหา อิธ นิกฺขิตฺตาติ. วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ วิสยปวตฺติ. เอตฺถจ ปวตฺตีติ อาปาตาคมนเมว วุจฺจติ. วกฺขติ หิ เอกจิตฺตกฺขณา ตีตานิวาติอาทึ. สา ปน กาจิ สีฆตมา, กาจิ สีฆตรา, สีฆา, ทนฺธา, ทนฺธตรา, ทนฺธตมาติ ฉธา โหตีติ. กมฺมาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ ปจฺจุปฏฺานํ อาปาตาคมนํ วิสยปฺปวตฺติ. วกฺขติ หิ กมฺมํวา กมฺมนิมิตฺตํวา คตินิมิตฺตํวา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาตีติ.
[๑๑๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิสเยสุจ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺตี’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ อติปริตฺตารมฺมเณ วิสยปฺปวตฺตินาม อนุปปนฺนา อาปชฺชตีติ. ตตฺถาติ เตสุ ฉกฺเกสุ. ธาตุเภทํ ปตฺวาธาตุนานตฺตํ ปมาณนฺติ มนนํ วิชานนโต วิสุํ กตฺวา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตา. วิฺาณเภทํ ปตฺวา ปน ยํกิฺจิ มนนํ วิชานเน อนฺโต คธเมวาติ วุตฺตํ จกฺขุวิฺาณํ.ล. ฉวิฺาณานีติ ฉวีถิโย ปน ทฺวารปฺปวตฺตา จิตฺตปวตฺติโย โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตา วีถิ จกฺขุทฺวารวีถิ. จกฺขุทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต ¶ จิตฺตปฺปพนฺโธติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุ. อสาธารเณน จกฺขุวิฺาเณน อุปลกฺขิตา วีถิ จกฺขุวิฺาณวีถิ. สุทฺโธ ปน มโนวิฺาณปพนฺโธ มโนวิฺาณวีถิ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘จกฺขุวิฺาณสมฺพนฺธินี วีถิ เตน สห เอการมฺมณ เอก ทฺวาริกตาย สห จรณภาวโต จกฺขุวิฺาณ วีถี’’ติ วุตฺตํ.
ทฺวารปฺปวตฺตาติ ทฺวาเร อุปฺปนฺนา. ตํ ตํ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ อตฺโถ. จิตฺตปฺปวตฺติโยติ จิตฺตปพนฺธา. อติมหนฺตนฺติ สามิ อตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อติมหนฺตสฺส ปฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติ.ล. อติปริตฺตสฺส ปฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติจาติ ปฺจทฺวาเร จตุธา. มโนทฺวาเร ปน วิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติ อวิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติจาติ ทฺวิธาติ ฉธาวิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนา. อติมหนฺตาทิภาโว เจตฺถ อาโลกาทิ ปจฺจย วเสนวา วตฺถุ อติมหนฺตาทิวเสนวา เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สณฺหสุขุมํปิ ทูรํปิ รูปาทีนํ อธิฏฺานวตฺถุนาม อาโลกาทิ ปจฺจย สมฺปตฺติยา สติ อติมหนฺตเมว. ตถา หิ พุทฺธสฺส ภควโต ปถมาติ นีหารกาลาทีสุ โลก วิวรณ ปาฏิหาริยปวตฺติ กาเล อวีจินิรเยปิ อกนิฏฺเปิ ปรจกฺกวาเฬสุปิ สณฺหสุขุมานิจ ทูรานิจ รูปานิ อิธ ิตาว ปสฺสนฺติ. ตทา หิ อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ. ตสฺส วเสน สพฺเพปิ ปถวิสิเนรุ จกฺกวาฬ สิลุจฺจยาทโย ชาติผลิกกฺขนฺธา วิย สมฺปชฺชนฺติ. มหนฺโต อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ อติกมฺมเทวานํ เทวานุภาวนฺติ หิ วุตฺตํ. อุปปตฺติเทวพฺรหฺมาทีนํ ปน ปสาทนิสฺสยภูตานํ โอภาสชาตตายปิ ปถวิปพฺพตาทโย จกฺขุรูปาทีนํ อนฺตรํ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ. ตถา ทูเรปิ ปพฺพตาทิรูปานิ วตฺถุ อติมหนฺตตาย จนฺทสูริย ตารกาทิ รูปานิ วิสย วตฺถุ มหนฺตตาย โอภาส ชาตตาย จ อติ มหนฺตานิ นาม โหนฺตีติ. อาโลกาทิปจฺจยานํ ปน อธิฏฺานวตฺถูนฺจ ทุพฺพล ทุพฺพลตร ¶ ทุพฺพลตมานุกฺกเมน มหนฺตาทิภาโว วตฺตพฺโพติ. ยานิ ปน ปฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ, ตานิ อติมหนฺตารมฺมณานินาม. ยานิ ทฺวตฺติจิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ มหนฺตารมฺมณานิ. ยานิ จตุ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺ นว จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ ปริตฺตารมฺมณานิ. ยานิปน ทเสกาทสทฺวาทส เตรส จุทฺทส ปนฺนรส จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตานิ อติปริตฺตา รมฺมณานีติ. ปกฺขติจ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวาติอาทิ. วิภูตสฺสาติ ปากฏสฺส, อวิภูตสฺสาติ อปากฏสฺส. เอวํ ฉฉกฺกานิ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตานิ สพฺพานิ เอกโต โยเชตฺวา วีถิจิตฺตปฺปวตฺตึ วิตฺถาเรนฺโต กถนฺติ ปุจฺฉิตฺวา รูปารูปานํ ตาว อทฺธานปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ อุปฺปาทฏฺิตีติอาทิ มาห. ตตฺถ กถนฺติ เกน ปกาเรน วีถิจิตฺตปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
[๑๑๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสย ววตฺถานํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ อุปฺปาทฏฺิตีติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ.
เอวฺหิ สติอาทิโต ปฺจนฺนํ ฉกฺกานํ โอกาโสนาม นสิยา. นจ อุปฺปาทฏฺิติ.ล. รูปธมฺมานมายูติ อิทํ วิสย ววตฺถานตฺถเมว วุตฺตนฺติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท. สภาว ปฏิลาโภติ อตฺโถ. านํ ิติ. ยถาลทฺธสภาวสฺส อนิวตฺตีติ อตฺโถ. ภฺชนํ ภงฺโค. ตสฺส ปริหายิตฺวา อนฺตรธานนฺติ อตฺโถ. เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส ขโณนาม. โส ปน ขโณ อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขณสฺส อกฺขินิมฺมิลนกฺขณสฺสจ อเนกโกฏิ สตสหสฺสภาโค ทฏฺพฺโพ. อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อาจริยานนฺทตฺเถรมเตน ปเนตฺถ อุปฺปาทภงฺค วเสนขณทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ วตฺตพฺพํ. ยถา หิ โลเก ¶ วิชฺชุนาม วทฺธนานนฺตรเมว ภิชฺชติ. น ปนสฺสา วทฺธนสฺส ภิชฺชนสฺสจ อนฺตรา ิตินาม วิสุํ ปฺายติ. ยถา จ อุทฺธํ อุชุํ ขิตฺตํ เลฑฺฑุ อุปฺปติตฺวา ปตติ. น ปน อุปฺปตนสฺส ปตนสฺส จ อนฺตรา ิตินาม วิสุํ ทิสฺสติ. ตถา จิตฺตํปิ. ตํปิ หิ อุทย ภาคานนฺตรเมว วยภาเค ปตติ. น ปนสฺส รูปธมฺมานํ วิย เตสํ ทฺวินฺนํ ภาคานํ มชฺเฌ วิสุํ เอโก คณนูปโค ิติภาโคนาม อุปลพฺภติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคาว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา. วิเสสโต ปน จิตฺตยมเก อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ. ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ. โน จ อุปฺปชฺชมานํ. อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจาติอาทินา ภงฺคุปฺปาทาว จิตฺตสฺส วุตฺตา. กถาวตฺถุมฺหิจ เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ อามนฺตา. อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณติ. น เหวํ วตฺตพฺเพ. เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ อามนฺตา. เอโก ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. เอโก ทิวโส วยกฺขโณติ นเหวํ วตฺตพฺเพ. เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺตีติ อามนฺตา. ทฺเว ทิวสา อุปฺปาทกฺขโณ. ทฺเว ทิวสา วยกฺขโณติ น เหวํ วตฺตพฺเพ.ล. มาสํ. ทฺเว มาเส. จตฺตาโรมาเส.ล. สํวจฺฉรํ, ทฺเว สํวจฺฉรานิ. จตฺตาริ สํวจฺฉรานิ.ล. กปฺปํ. ทฺเว กปฺเป. จตฺตาโร กปฺเปติอาทินา ทฺเว อุปฺปาทวยภาคาว จิตฺตสฺส วุตฺตา. น ิติภาโค. ยทิ โส วิสุํ อุปลพฺเภยฺย. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ อามนฺตา. ทิวสสฺส ปถโม ภาโค อุปฺปาทกฺขโณ. ทุตีโย ิติกฺขโณ. ตตีโย วยกฺขโณติ เอวํ มหาเถเรน วิจาริโต สิยา. ตโย ทิวเส ตโย มาเส ตีณิ สํวจฺฉรานิ ตโย กปฺเปติ อิมานิปิ อวชฺเช ตพฺพานิเอว สิยุนฺติ. เอตฺถ สิยา, นนุ สุตฺตนฺเตสุ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขต ลกฺขณานิ. กตมานิตีณิ, อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตถา เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายติ. สฺาย. สงฺขารานํ. วิฺาณสฺส อุปฺปาโท.ล. ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา จิตฺตสฺส ตตีโย ิติภาโค วิสุํ อุปลพฺภติ เยวาติ.น. ปพนฺธิติยา เอว ตตฺถ ¶ วุตฺตตฺตาติ. กถํ วิฺายตีติ เจ, อุปฺปาทวเย ปถมํ วตฺวา ปจฺฉา ปุน วิสุํ ิตสฺส อฺถตฺถํ ปฺายตีติ อิมสฺส วุตฺตตฺตาติ. อิตรถา อุปฺปาโท ปฺายติ. ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. วโย ปฺายตีติ วุตฺตํ สิยาติ. นนุ ปพนฺธิติ นาม ปฺตฺติ โหติ. สาจ อสงฺขตา, สุตฺตนฺตานิจ สงฺขต ลกฺขณ วิสยานิ. ตสฺมา สา ปพนฺธฏฺิติ ตตฺถ วุตฺตาติ นสกฺกา วิฺาตุนฺติ เจ. น น สกฺกา. อภิธมฺเมปิ สงฺขตธมฺมนิทฺเทเสสุ สมูห สณฺาน สนฺตติ ปฺตฺตีหิปิ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺตฺตา. ตถา หิ รูปายตนนิทฺเทสาทีสุ ทีฆํ รสฺสํ สณฺหํ ถุลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลนฺติอาทินา, วิภงฺเค จ เกสา โลมา นขา ทนฺตาติอาทินา ปฺตฺติสิเสน สงฺขตธมฺมา นิทฺทิฏฺาติ. สุตฺตนฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ปฺตฺติวเสน ปวตฺตาปิ เทสนา สงฺขตธมฺมเมว อาหจฺจ ติฏฺติ. ตสฺมา ยถา อุปฺปาทภงฺคานํ ปจฺเจกํ เอเกโก ขโณ จิตฺตสฺส ลพฺภติ. น ตถา ิติยาติ. อยํ อาจริยานนฺทตฺเถ รสฺส อธิปฺปาโย. อยฺจ วาโท สํยุตฺตฏฺกถายํ เอว อาคโต. โสจ สงฺคหกาเรน ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ, อปเร ปน วทนฺติ. อรูปธมฺมานํ ชราขโณนาม นสกฺกา ปฺเปตุํ. สมฺมา สมฺพุทฺโธจ เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตาย อฺถตฺถํ ปฺายตีติ วทนฺโต อรูปธมฺมานํปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปฺเปติ. ภานิอตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตีติ วตฺวา –
อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ิตินาม ปวุจฺจติ;
ตสฺเสว เภโท มรณํ; สพฺพทา สพฺพปาณินนฺติ.
อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติ. อถวา, สนฺตติวเสน านํ เวทิตพฺพนฺติจ วทนฺติ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ. ตสฺมา อาจริยคาถาย สุตฺตํ อปฺปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กาตพฺพนฺติ. ตตฺถ ชราขโณนาม อุปฺปาทกฺขณภงฺคกฺขณานํ มชฺเฌ วิสุํ ชราย เขตฺตภูโต ีติกฺขโณ วุจฺจติ. อฺถตฺตนฺติ ชราเอว. อตฺถิกฺขณนฺติ ขณทฺวยเมว. ปฏิกฺขิตฺโตปิ ปน อยํ วาโท กถาวตฺถุ ปาฬิยา สทฺธึ สุฏฺุ สเมติเยว. ¶ อปิจ, อุทฺธํ อุปฺปติตสฺส เลฏฺฏุสฺส อุปฺปตนนิวตฺติ วิย ยา จิตฺตสฺส อุทยสงฺขาตสฺส วฑฺฒนสฺส นิวตฺตินาม อตฺถิ. น หิ อุทเย อนิวตฺตนฺเต วโยนาม สมฺภวติตี. สา เอว อุทย ปริยนฺตมตฺตภูตา อิธ ิติปริยาโยติ สกฺกา วตฺตุํ. โส ปน วิสุํ คณนูปโค เอโก ขโณนาม นโหตีติ กตฺวา อภิธมฺเม ทฺเวเอว ขณา จิตฺตสฺส วุตฺตา. อุทยภาคสฺส ปน อาทิ โกฏึ วยภาคสฺสอนฺตโกฏิฺจ ถเปตฺวา มชฺเฌภาคทฺวยนิสฺสิตา ปริปจฺจน ลกฺขณา ชรานาม อรูปธมฺมานํปิ ลพฺภติเยว. ตํ สนฺธาย ธาตุกถายํ ชราทฺวีหิขนฺเธหิสงฺคหิตาติวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๑๙] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา. สา ิตินามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ กถาวตฺถุปาฬิยา สห น สเมติ.
อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณ. ปถโม ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. ทุตีโย วยกฺขโณติ หิ วิจาเรนฺเตน อุปฺปาทภงฺคาวตฺถา หิ ภินฺนา ตตียา อวตฺถา ตสฺสํ ปาฬิยํ ปฏิกฺขิตฺตาเยว โหตีติ.
[๑๒๐] เอเตน ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยา นุโรมโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตา. อติธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ. ยถา, รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. วิภาคารหสฺส หิ ธมฺมสฺส วิภาคกรณํนาม เวเนยฺยวเสนาติปิ ธมฺมวเสนาติปิ ยุชฺชติ. วิชฺชมาเน สติ วิสุํ กตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภิธมฺเม อวจนํ ปน เวเนยฺยวเสนาติ น ยุตฺตเมตนฺติ.
[๑๒๑] ยมฺปิ ตตฺถ
‘‘สุตฺเตจ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ. อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺา ยติ. ¶ ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา นสกฺกา ปพนฺธสฺส ปฺตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิฺาตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น คเหตพฺพํ.
อภิธมฺเมปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ปฺตฺติสีเสน สงฺขตธมฺมานํ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺตฺตาติ.
[๑๒๒] ยมฺปิ ตตฺถ
‘‘อุปสคฺคสฺสจ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ปฺายตีติ เอตสฺส วิฺายตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
ยถานุโลมสาสนฺหิ สุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ วิเนยฺยานํ สุฏฺุ ปฺายนเมว อธิปฺเปตนฺติ. อรูปํ อรูปิสภาวตฺตา ลหุปริณามํ. รูปํ ปน รูปิธมฺมตฺตาเยว ทนฺธปริณามนฺติ วุตฺตํ ตานิปน.ล. รูปธมฺมาน มายูติ.
[๑๒๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คาหกคเหตพฺพ ภาวสฺส ตํตํ ขณวเสน นิปฺปชฺชนโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
น หิ คาหกํ อรูปํ คเหตพฺพฺจ รูปํ คหณสมฺปชฺชนตฺถํ ลหุํ ปริณมติ ครุํ ปริณปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตานิ ตาทิสานิ สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ สตฺตรสวา ตานิ จิตฺตกฺขณานิ รูป ธมฺมานมายูติ โยชนา. สตฺตรส จิตฺตกฺขณสมปมาณานิ ขณานิ วิฺตฺติ รูปลกฺขณ รูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํ อายุนามาติ วุตฺตํ โหติ. ขณมตฺตโต ปน อฏฺกถานเยน เอกปฺาสขณานิ โหนฺติ, มูลฏีกานเยน ทฺวตฺตึสขณานิ. ตตฺถจ อาทิมฺหิ ทฺเว ขณานิ รูปธมฺมานํ เอกํ อุปฺปาทกฺขณเมว. อนฺเต ทฺเว เอกํ ภงฺคกฺขณเมว. มชฺเฌ อฏฺวีส ขณานิ เตสํ เอกํ ิติกฺขณเมวาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ทนฺธปริณตานํ รูปานํ อุปฺปาทภงฺคาปิ จิตฺตสฺส วิย ลหุกา ภวิตุํ อรหนฺตีติ. ตตฺถ วิฺตฺติทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ. อุปจยสนฺตติโย อุปฺปาทมตฺตา อนิจฺจตา ภงฺคมตฺตา. ชรตา รูป ธมฺมานํ ิติกฺขณมตฺตาติ ทฏฺพฺพา. มูลฏีกานเยน ปเนตฺถ ตานิ ปน ¶ โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายูติ วตฺตพฺพํ. ฏีกาจริโย หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อาคตํ มหาฏฺกถาวจนํ ปติฏฺเปนฺโต โสฬสจิตฺตกฺขณายุกภาวํ สมฺภาเวติ, เอวํ สนฺเตปิ ขนฺธ วิภงฺเคเยว ตาว รูปานํ อุปฺปาทนิโรธวิธานสฺส มหาอฏฺกถา วาทสฺส ยมกปาฬิวิโรธํ ทสฺเสตฺวา สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺธตฺตา น สกฺกา ตํ ปติฏฺเปตุนฺติ. ตสฺมึ วาเท หิ ปฏิสิทฺเธ ตตฺถ อาคตา โสฬสายุกตาวา อติเรกโสฬสายุกตาวา ปฏิสิทฺธาเยว โหตีติ.
[๑๒๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
ตํ ฏีกานยํ ตยิทมสารนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตทตฺถํ สา เธนฺเตน ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ รูปํ ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อฏฺารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตีติอาทินา อฏฺกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ยฺหิ สงฺคหการสฺส สตฺตรสายุกวจนํ ฏีกากาเรน วิจาริตํ. ตเทว ทสฺเสตฺวา ฏีกานโย ปฏิกฺขิตฺโตติ น ยุตฺตเม ตนฺติ. เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ. อตฺถโต อภินฺนํปิ หิ ขณํ อิทํ จิตฺตสฺส อิทํ รูปานนฺติ กปฺปนาวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา อุปจรียตีติ. เอกจิตฺตกฺขณํ อตีตํ เอเตสนฺติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ. อติมหนฺตภูตานิ ปฺจารมฺมณานิ.
[๑๒๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอตานิวา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตี กานี’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ นิรุทฺธธมฺมวิสโย อตีตสทฺโท กิฺจิ อติกฺกมิตฺวา อุทฺธํ อาคตานิ ปจฺจุปฺปนฺนรูปานิ ทีเปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. พหูนิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ เอเตสนฺติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิ. มหนฺตาทิ ภูตานิ ปฺจารมฺมณานิ. รูปธมฺมานํ ปน รูปธมฺเมสฺเวว อาปาตาคมเน โถกํ พลวนฺตตา อิจฺฉิตพฺพา. เตจ ิติกฺขเณเยว ปริปุณฺณปจฺจยุปลทฺธา ¶ หุตฺวา พลวนฺตา โหนฺตีติ วุตฺตํ ิติปตฺตาเนวาติ. เอวสทฺเทน ฏีกาการสฺส วาทํ นีวาเรติ. โส หิ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ อิจฺฉตีติ. ปฺจาลมฺพณานิ ปฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ รูปสทฺทารมฺมณานิ อสมฺปตฺต วเสน อิตรานิจ สมฺปตฺตวเสน โคจรภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. อยฺจ วิเสโสฆฏฺฏนวิเสเสน เวทิตพฺโพ. ปุริมานิหิ ทฺเว นิมิตฺตวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติ. น วตฺถุวเสน. ปจฺฉิมานิ ปน ตีณิวตฺถุวเสน ฆฏฺเฏนฺติ. น นิมิตฺตมตฺตวเสน นิมิตฺตฆฏฺฏนฺจนาม อสมฺปตฺตานฺเว น สมฺปตฺตานํ. วตฺถุฆฏฺฏนํ ปน สมฺปตฺตานฺเว. โน อสมฺปตฺตา โหติ. นนฺติ. ยถา หิ ตีเร คจฺฉนฺตานํสรีรนิมิตฺตานิ โปกฺขรณิ ยาอุทเก ทิสฺสนฺติ. ตสฺมึ อุทเก โอโรหนฺตานํ ปน ตานิ ตตฺถ น ทิสฺสนฺติ. เอวเมว สมฺปตฺตานิ รูปสทฺทารมฺมณานิ นฆฏฺเฏนฺติ. กสฺมา, วิสยวิสยีนํ มชฺเฌ อาโลกสฺส อากาสสฺสจ อภาเวน นิมิตฺโตกาสสฺส อภาวโต. อสมฺปตฺตานิเยว ปน อตฺตโน นิมิตฺตุปฏฺาปนวเสน ฆฏฺเฏนฺติ. กสฺมา, นิมิตฺโตกาสสฺส ลทฺธตฺตา. อิตรานิ ปน ตีณิ ยถาชาตวตฺถุวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติ. ตสฺมา ตานิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺติ. โน อสมฺปตฺตานีติ. ตตฺถ ยานิ อสมฺปตฺตานิเยว หุตฺวา ฆฏฺเฏนฺติ. ตานิ สยํ ทูเร ตฺวา นิมิตฺต อปฺปนาวเสน ฆฏฺฏิตตฺตา เอเกกสฺมึ ปสาเท จนฺทมณฺฑล สูริย มณฺฑลาทิวเสน อสนิสทฺทมณฺฑล เมณฺฑสทฺทมณฺฑลาทิวเสน จ มหนฺตานิปิ พหูนิปิ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยว. อิตรานิ ปน ตีณิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺตีติ เอเกกสฺมึ ปสาเท เอเกกเมว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อิทฺจ ปฺจทฺวารวเสน วุตฺตํ. มโน ทฺวาเร ปน สพฺพานิปิ อารมฺมณานิ อสมฺปตฺตานิเยว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ. เอตฺถจ ปฺจทฺวาเรติ อิทํ อสาธารณ ทฺวารทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตานิ ปน ปฺจาลมฺพณานิ ยทาสกสกทฺวาเร ฆฏฺเฏนฺติ. ตทา มโนทฺวาเรปิ อปาต มาคจฺฉนฺติเยว. เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อปาต มาคจฺฉตีติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยทา จนฺทํวา สูริยํวา ปพฺพตํวา รุกฺขํวา ยํกิฺจิวา ปสฺสนฺติ. ตทา เอเกกสฺมึ จกฺขุปสาเท เอเกกานิ มโนทฺวาเร เอกนฺติ อเนกานิ ¶ จนฺทมณฺฑลาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฏฺหนฺติ, เอวํ เสสารมฺมเณ สูติ ทฏฺพฺพํ. อปาตาคมนฺเจตฺถ ลฺฉกานํ ตาลปณฺเณ ลฺฉนขนฺธํ ถเปตฺวา มุคฺคเรน ปหรณกาเล ลฺฉนขนฺธสฺส ตาลปณฺเณ อาปาเตตฺวา อกฺขรุปฏฺาปนํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยโต ทฺวารานํ วิการปฺปตฺติ โหตีติ.
[๑๒๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อาโภคานุรูปนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ.
ยตฺตกานิ หิ ปฺจาลมฺพณานิ จกฺขาทิปเถ อาโลกาทิ สหิตานิ หุตฺวา ิตานิ โหนฺติ. ตตฺตกานิ สพฺพานิ นิทฺทายนฺตสฺสปิ วิสฺิ ภูตสฺสปิ อฺวิหิตสฺสปิ ยํกิฺจิ ฌานํวา ผลํวา นิโรธํวา สมาปชฺชนฺตสฺสปิ อาโภเคน วินา อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยว. นเกวลํ อตฺตโนทฺวาเรสุ เอว. อถโข มโนทฺวาเรปิ. นเกวลํ ภวงฺคมโนทฺวาเรเอว. อาวชฺชนาทีสุ ปน จตุพฺภูมก วีถิจิตฺเตสุปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. อยํนาม มโน มโนทฺวารํ นโหตีติ นวตฺตพฺโพติ หิ ทฺวารกถายํ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ ปถมชฺฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ อิมินา ปาเน ทีเปตพฺโพ. ปถมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส หิ สทฺโท โสตมฺหิ ฆฏฺเฏตฺวา ฌานจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉติ. ตทา ฌานจิตฺต สนฺตติ จลิตฺวา โวจฺฉิชฺชติ. ฌานา วุฏฺาติ. ภวงฺคปาโต โหติ. ตํ สทฺทารมฺมณํ วีถิจิตฺตํ ปวตฺตตีติ. ทุตียชฺฌานาทีนิ สมาปชฺชนฺโต ปน อปฺปเกน สทฺเทน นวุฏฺาติ. อธิมตฺตสทฺเทน ปน วุฏฺาติเยว. น หิ ตานิ อาเนฺชปตฺตานินาม โหนฺติ. อรูปชฺฌานานิเอว ปน อาเนฺชปตฺตานินาม โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ สมาปชฺชนฺโต อธิมตฺตสทฺเทนปิ นวุฏฺาติเยวาติ. เตสุ ปน ตถา อาปาตมาคเตสุ ตทารมฺมณานิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติเยวาติ นวตฺตพฺพํ. ภวงฺค สนฺตติยาวา ชวนสนฺตติยาวา โวจฺฉินฺนาย ปวตฺตนฺติ. อโวจฺฉินฺนาย นปวตฺตนฺติ. ปวตฺตมานานิปิ อารมฺมณา ธิมตฺตาทิวเสน ลทฺธปจฺจยวิเสเส เอเกกสฺมึ อารมฺมเณเอว ปวตฺตนฺติ. ¶ น เอกกฺขเณ ปฺจสูติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อตฺถวสา วิภตฺติ ปริณาโมติ กตฺวา เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ ิติปตฺตาเนว ปฺจา ลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเต ิติปฺปตฺเต เอว ปฺจทฺวาเร พหุ จิตฺตกฺขณาตีตานิ พหุจิตฺตกฺขณาตีเตติ โยเชตพฺพํ.
[๑๒๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เต ปน ปสาทา ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธึ อุปฺปนฺนา’’ติ วุตฺตํ.
เอวํ ปน สติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิปิ ปฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเตเอว ปฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชติ. เอต รหิ ปน เอกกฺขเณ สหุปฺปนฺนานฺเว วตฺถารมฺมณานํ ฆฏฺฏนํ อิจฺฉนฺติ. สหุปฺปนฺนานิวา ปน โหนฺตุ นานุปฺปนฺนานิวา, พลวภาโวเยว ปมณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. สพฺพํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
[๑๒๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อาวชฺชเนน สทฺธึ อุปฺปนฺนาติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ อฺเทว ปฺจารมฺมณานํ อาปาตาคมนวตฺถุ. อฺเทว ปฺจวิฺาณานํ นิสฺสยวตฺถูติ เอวํ วิรุทฺธสฺส อตฺถสฺส อาปชฺชนโตติ. เอวํ ปฺจทฺวาเร วิสยปวตฺติยา อาทิลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพปาริปูรํ วิสยปวตฺติวิภาคํ วีถิจิตฺตปวตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต ตสฺมาติอาทิมาห. ตโตติ ตสฺมา จกฺขุสฺส อาปาตาคมนปจฺจยา. จกฺขุสฺส อาปาตาคมเนน สเหว ภวงฺคสฺสปิ อาปาตํ อาคจฺฉติเยวาติ วุตฺตํ ทฺวิกฺขตฺตุํภวงฺเคจลิเตติ. จลนฺเจตฺถ ยถา คหิตํ กมฺมาทิ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา อิทานิ อตฺตนิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อภินวารมฺมณํ คเหตุํ อุสฺสาหชาตสฺส วิย ภวงฺคสนฺตานสฺส วิการปฺปตฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ จกฺขุสฺส อาปาตาคมนํ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา เอว การณํ. น อาวชฺชนุปฺปตฺติยา. ภวงฺคสฺส อาปาตาคมนเมว ปน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาปิ การณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๒๙] วิภาวนิยํ ปน
มโนทฺวาเรปิ ¶ อาปาตาคมนํ วิสุํ อปตฺวา รูปาทีนํ จกฺขาทิสุ ฆฏฺฏนํนาม โยคฺยเทสาวฏฺานํ เอว. ตเมวจ ภวงฺคุ ปจฺเฉทสฺสปิ การณํ โหตีติ กตฺวา ‘‘ปฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวฏฺาน วเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานาติอาทิ’’ วุตฺตํ. ตํ ตถา น ทฏฺพฺพํ.
น หิ โยคฺยเทสาวฏฺานเมว ฆฏฺฏนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. โยคฺยเทเสปน ตฺวา นิมิตฺตฆฏฺฏนวเสน วตฺถุฆฏฺฏนวเสนจ อสนิ นิปาโตวิย ปสาเทสุ ยุชฺฌนํ มนฺถนํ โขภกรณํ ฆฏฺฏนนฺติ จ อาปาตาคมนนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. เอตฺถจ อยํปิ เอโก ธมฺมนิยาโมเยวาติ กตฺวา นานา านิเยสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สเหว อาปาตาคมนํ ปจฺเจตพฺพํ. รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ นิสฺสิตสฺเสว ปฺจวิฺาณสฺส จลนํ สิยา. กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ น โจเทตพฺพนฺติ.
[๑๓๐] วิภาวนิยํ ปน
ตเมว โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘สนฺตติ วเสน เอกาพทฺธตฺตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺตติวเสนาติ นวตฺตพฺพํ. สณฺานวเสนาติ ปน วตฺตพฺพํ. สพฺพฺเจตํ สารโต น ปจฺเจตพฺพํ.
กสฺมา, ตาทิสสฺส อนุกฺกมจลนสฺส อฏฺกถายเมว ทฬฺหํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉตีติ. รูปารมฺมณฺหิ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตงฺขเณเยว มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติ. ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. สทฺท คนฺธ รส โผฏฺพฺเพสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ สกุโณ อากาเสนาคนฺตฺวา รุกฺขคฺเค นิลียมาโนว รุกฺขสาขฺจ ฆฏฺเฏติ. ฉายาจสฺส ปถวิยํ ปฏิหฺติ. สาขาฆฏฺฏน ฉายาผรณานิ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติ. ¶ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนํ จกฺขุปสาทาทิฆฏฺฏนฺจ ภวงฺคจาลน สมตฺถตายมโนทฺวาเรอาปาตาคมนฺจอปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหตีติ. เอวํ สกุโณปมาย สหตงฺขเณเยวาติ จ อปุพฺพํอจริมํ เอกกฺขเณ เยวาติจ วตฺวา ทฬฺหํ ปฏิภิทฺธตฺตา ตํ อนุกฺกมจลนํ อจินฺเตตฺวา ธมฺมนิยามวเสน เอกปฺปหารจลนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติ. ภวงฺคโสตํโวจฺฉินฺทิตฺวาติ ภวงฺคปวาหํ สพฺพโส อวจฺฉินฺนํ กตฺวา. อาวชฺชนฺตนฺติ อทิสฺวาว กึนาเมตนฺติ อาวชฺช มานํ. ปสฺสนฺตนฺติ อตฺต ปจฺจกฺขํ กุรุมานํ. สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ มฺุจิตุํ อทตฺวา ยถาทิฏฺํ รูปํ ปฏิ คณฺหนฺตํ. สนฺตีรยมานนฺติ สุฏฺุ ตีเรนฺตํวิจาเรนฺตํ. ววตฺถเปนฺตนฺติ สุฏฺุ อสงฺกรโต ถเปนฺตํ สลฺลกฺเขนฺตนฺติ อตฺโถ. โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธปจฺจโย เยนาติ ลทฺธปจฺจยํ. ยํกิฺจิ ชวนํ ชวตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปน ชวนํ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลกาเลวา มุจฺฉา มรณาสนฺนกาเลสุวา ฉกฺขตฺตุํ วา ปฺจกฺขตฺตุเมววา ชวตีติ วุตฺตํ เยภุยฺเยนาติ. ชวตีติ อสนินิปาตสทิเสน ชเวน ปวตฺตติ. ตตฺถ ปถมชวนํ อลทฺธา เสวนตฺตา สพฺพทุพฺพลํ โหติ. ตโต ทุตียํ พลวํ. ตโต ตตียํ. ตโต จตุตฺถํ. อิทํ ปน สพฺพพลวํ มุทฺธปตฺตํ โหติ. อิโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน ปริหายมานํ ปวตฺตติ. สตฺตมวาเร คเต ปริกฺขีณชวํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ชวนา นุพนฺธานิติ ยถา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตึ นาวํ อุทกํ โถกํ อนุพนฺธติ อนุคจฺฉติ. เอวํ ชวนํ อนุพนฺธานิ. ทฺเว ตทารมฺมณปากานีติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณกิจฺจานิ วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ยถารหนฺติ อารมฺมณชวน สตฺตานุรูปํ. ภวงฺคปาโตติ อิมสฺมึ อติหนฺตารมฺมเณ อาวชฺชนโต ปถมภวงฺคจลนโตเยววา ปฏฺาย อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ จิตฺตสนฺตานํ ยาวจตุตฺถชวนา สมุฏฺหิตฺวา ปฺจมชวนโต ปฏฺาย ปติตเมว โหติ. เอวํ สนฺเตปิ สมุฏฺิตเวคสฺส สพฺพโส อปริกฺขีณตาย ปติตนฺติ นวุจฺจติ. ทุตียตทารมฺมณโต ปรํ ปน สมุฏฺิตเวคสฺส สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ตทา เอว ตํจิตฺตสนฺตานํ ปติตํนาม โหติ. ตสฺมา ปตนํ ปาโต. ภวงฺคภาเวนจิตฺตสนฺตานสฺส ปาโต ภวงฺคปาโต, ภวงฺคํ หุตฺวา ปาโตติ ¶ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภวงฺคกิจฺเจ ภวงฺคฏฺาเน ภวงฺคารมฺมเณจ ปาโต ภวงฺคปาโตติวา. อิมสฺมึ าเน โทวาริโกปมา, คามิลฺโลปมา, อมฺโพปมาจ วตฺตพฺพา. ตาสพฺพาปิ อฏฺกถายํ คเหตพฺพา. เอตฺตาวตา สตฺตรสฺส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรปาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถจ ฉฉกฺกโยชนา วตฺตพฺพา. ยตฺถ หิ รูนฺตี รมฺมณํ ฆฏฺเฏติ. ตํ จกฺขุวตฺถุํ นิสฺสาย ตตฺถ ฆฏฺฏิตํ รูปารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อิตรานิ ปน อาวชฺชนาทีนิ มโน วิฺาณานิ อตฺตโน อตฺตโน อตีตานนฺตรจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ตเมวารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ. จกฺขุทฺวาร มโนทฺวารานิ สพฺเพสํปิ วีถิจิตฺตานํ ทฺวารกิจฺจํ สาเธนฺติ. อยฺจ วีถิ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนตฺตา จกฺขุทฺวารวีถีติ. จกฺขุวิฺาเณน อุปลกฺขิตตฺตา จกฺขุวิฺาณวีถีติจ วุจฺจติ. เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม ฆฏฺฏนสมตฺเถ อติพลวา รมฺมเณ อุปฺปนฺนตฺตา อติมหนฺตารมฺมณ วีถีติจ วุจฺจตีติ. เอตฺถจ ยตฺตกานิ รูปารมฺมณานิ จกฺขุปเถ อุปฺปชฺชิตฺวา ิติปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ ตตฺตกานิ ิติปฺปตฺเตสุ ปุพฺพาปรภูเตสุ เอกูน ปฺาสปริมาเณสุ จกฺขุปสาเทสุ กิสฺมึจิ นฆฏฺเฏนฺตีติ นวตฺตพฺพานิ. เตสุ ปน ยเทว เอกํ จกฺขุ อิมิสฺสา วีถิยา ยถารหํ วตฺถุภาวํ ทฺวารภาวฺจ สาเธติ. ยตฺถจ ฆฏฺฏิตํ รูปํ อารพฺภ อยํ วีถิ ปวตฺตติ. เอตเทว กิจฺจ สาธนํ นาม โหติ. ยํ มชฺฌิมายุกนฺติ วทนฺติ, อิตรานิ ปน โมฆ วตฺถูนินาม โหนฺติ, ยานิมนฺทายุกานีติอมนฺทายุกานีติจ วทนฺติ. ตานิปน ยถาวุตฺต กิจฺจ สาธนโต ปุริมานิ ปจฺฉิมานีติ ทุวิธานิ โหนฺติ, ตทุภยานิปิ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติภาเวน ลพฺภมานานิ อฏฺจตฺตาลีสมตฺตานิ เวทิตพฺพานีติ. อวเสสานิ ปน ตโต ปุริมตรานิ ปจฺฉิมกรานิจ ลทฺธฆฏฺฏนานิปิ วตฺถุทฺวารกิจฺจสิทฺธิภาเว อนาสงฺกิตพฺพตฺตา อิธ นคหิตานีติ. เอตฺถ สิยา อิมาย วีถิยา อุปฺปตฺติสมเย โส ปุคฺคโล อหํ อิทํ นาม ปสฺสามีติ ชานาติ, น ชานาตีติ. นชานาติ. กทา ปน ชานาตีติ. สลฺลกฺขณวีถิยา ปวตฺตมานาย. ตถา หิ ¶ สพฺพปถมํ จกฺขุทฺวารวีถิ ปวตฺตติ. ตโต ตทนุวตฺติกา มโนทฺวารวีถิ. ตโต สมุทายคาหิกา. ตโต วณฺณสลฺลกฺขณา. ตโต วตฺถุคาหิตา. ตโต วตฺถุสลฺลกฺขณา ตโต นามคาหิกา. ตโต นามสลฺลกฺขณาติ. ตตฺถ วณฺณสลฺลกฺขณาย ปวตฺตมานาย อหํ นีลวณฺณํ ปสฺสามีติอาทินา วณฺณํ สลฺลกฺเขติ. วตฺถุสลฺลกฺขณาย สณฺานํ สลฺลกฺเขติ. นาม สลฺลกฺขณาย นามํ สลฺลกฺเขตีติ. อิติ ตํตํ สลฺลกฺขณวีถิ ยา ปวตฺตมานายเอว ตํตํปสฺสามีติ ชานาตีติ. เอตฺถจ อลาตจกฺกสฺส คาหิกาวิย ปุริมาหิ ทฺวีหิ วีถีหิ ปุนปฺปุนํ คหิตานํ รูปานํ สมุทายโต คาหิกา ตตียา มโนทฺวารวีถิ สมุทาย คาหิกานาม, น หิ สมุทายคหเณน วินา ปริพฺยตฺตวณฺณคหณํ สมฺภวตีติ. ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปน อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตทฺวตฺติจิตฺตกฺขณิกํ. ยสฺส หิ ทฺเววา ตีณิวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ น สกฺโกติ. เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถ. อปาตมาคตนฺติ จกฺขุทฺวาเร มโนทฺวาเรจ อาปาตํ อาคตํ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ เอตฺถ ยสฺส ตีณิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตสฺส จุทฺทส จิตฺตกฺขณายุกาวเส สสฺส อารมฺมณสฺส สตฺตมชวเนน สเหว นิรุทฺธตฺตา ตสฺมึ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ ยุตฺตเมตํ. น หิ เอกาวชฺชนวีถิยํ จิตฺตานิ ธมฺมวเสน วิย กาลวเสนาปิ นานารมฺมณานิ อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยาติ. ยสฺส ปน ทฺเว จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ. ตสฺมึ สตฺตมชวนโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณายุกาวเสเส อารมฺมเณ เอเกน ตทารมฺมเณน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ เจ.น. น หิ ตาทิสํ นิโรธา สนฺนํ อารมฺมณํ เอกวารํปิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกตีติ. ตถา หิ มหาอฏฺกถายํ วิปากุทฺธาเร จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ ทฺเวเอว ตทารมฺมณ วารา อาคตาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ทฺวิกฺขตฺตุเมว ¶ หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาฬิยนฺติ อฏฺกถาตนฺตึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ สา นาม ปาฬิ อตฺถิ, ยตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทา รมฺมณุปฺปตฺติ นิยมิตาติ.
มชฺฌิมภาณกาปน ตทารมฺมณํ เอกํปิ อิจฺฉนฺติ. สงฺคหกาเรน ปน ตํ ปฏิสิทฺธนฺติ อิธปิ ตํ เถเรน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปรมตฺถวินิจฺฉเย สกึทฺเววา ตทาลมฺพนฺติ เถเรน วุตฺตนฺติ. มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน เอกํปิ อิจฺฉติเยว. ยถา หิ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกํ ปวตฺตติ. ตถา ตทารมฺมณํปิ เอกํ นปวตฺตตีติ นสกฺกา วตฺตุํ. ยฺจ จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ วุตฺตํ. ตํปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ, น นสกฺกา วตฺตุนฺติ. ยาว ชวนุปฺปาทาปิ ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส หิ อารมฺมณสฺส จตฺตาริ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺนว วา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตํ ยาว ชวนุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ. เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถ. ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ชวนสฺสปิ อนุปฺปชฺชนโต. อยฺหิ ตฺวาปจฺจโย ภาวตฺเถเอว ทฏฺพฺโพ. น กตฺตุอตฺเถ. กสฺมา. อตฺตโน ปธานกฺริยาย สมานกตฺตุกตาย อภาวโตติ.
[๑๓๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เหตุมฺหิจายํ ตฺวาปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ พาหิรตฺถภูโต เหตุอตฺโถ กิตกปจฺจยานํ วิสโย โหตีติ. ตสฺมา อิธ ภาวตฺเถเอว ตฺวาปจฺจโย. ตโตจ เหตุอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเตน ยา ลกฺขเณ เหตุมฺหิจมานนฺตปจฺจยานํปิ ปวตฺติ กตฺถจิ วุตฺตา. สาปิปฏิกฺขิตฺตา โหติ. นหิ พาหิรตฺถภูตา ลกฺขณเหตุโย เตสํ วิสยา โหนฺตีติ. เอตฺถจ ยสฺส อารมฺมณสฺส นวจิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตสฺส อวเสส อฏฺจิตฺตกฺขณา ยุกสฺส ทุตีย โวฏฺพฺพเนน สเหว ¶ นิรุทฺธตฺตา ตสฺมึ ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ยุตฺตเมตํ. การณํ วุตฺตเมว. ยสฺส ปน จตฺตาริ.ล. อฏฺวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ. ตสฺมึ ชวเนน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ เจ.น. อวเสสฉจิตฺตกฺขณายุกํปิ หิ อารมฺมณํ ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ. ชวนฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตุํ ปโหนเก อารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชติ. ปกตินิยาเมน ชวนสฺส สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตาย สมฺภวโตติ. เอตฺถ ปน ยถา วิสฺิกาล มุจฺฉากาล มรณกาเลสุ วตฺถุสฺส อวิสทตาย ทุพฺพลตา ยจ ชวนํ ฉปฺจวาเรปิ ปวตฺตติ. ตถา ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ฉปฺจวาเรปิ ปวตฺตติเยวาติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํวา ติกฺขตฺตุํวา. ตถา หิ อฏฺกถายํ โวฏฺพฺพเน ตฺวา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวา ปุน ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวาติ เอเตน ตตียสฺส โวฏฺพฺพนสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสติ. อิตรถา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโต ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ สิยาติ. เอกํวาติ ปน วาจา สิลิฏฺมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทิรตฺต ติรตฺตํติ. อถวา, ตโตติ เอกจิตฺตโตวา ทฺวิจิตฺตโตวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปถเมน ทฺวิกฺขตฺตุํ ทุตีเยน ติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนสฺส อุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ. อาเสวนํ ลภิตฺวาติ อิทํ ปน อุปจารวจนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. น หิ โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนตา ปฏฺาเน วุตฺตาติ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปเนตฺถ โวฏฺพฺพนโต ปรํ จตุปฺจ จิตฺตกฺขณาวเสเส อารมฺมเณ จตุปฺจชวนุปฺปตฺติยา เอว ปริตฺตารมฺมณวาโร อิจฺฉิโต. น โวฏฺพฺพน ปริโยสานวเสน. ปฏฺาเนหิ ภวงฺคํ อาวชฺชนาย อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย ตฺเวววุตฺโต. น ปน วุตฺโต อาวชฺชนา ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ยถา จ มุจฺฉามรณกาเลสุ วตฺถุทุพฺพลตาย ฉ ปฺจชวนวารา อิจฺฉิตพฺพา. ตถา อิธปิ อารมฺมณทุพฺพลตายาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. เอตฺถ จ สนฺตีรณโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณา วเสเส อารมฺมเณ เอกํ โวฏฺพฺพนํ ทฺวิจิตฺตกฺขณาวเสเส ทฺเว ตทุตฺตริ ¶ ตีณีติ ยุตฺตํ สิยา. เอตรหิ ปน ทฺวิโวฏฺพฺพนิกา ฉปริตฺตารมฺมณวีถิโยติ โวฏฺพฺพนิกา ปฺจาติ โยเชสุํ. เอวํ สนฺเต กีทิเส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวิโวฏฺพฺพนิกา, กีทิเส ติโวฏฺพฺพนิกาติ วิจาเรตพฺพา สิยุนฺติ. ยํ ปน อารมฺมณํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํโวฏฺพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกํ โหติ. ตํ อาวชฺชนปฺปตฺติยาปิ ปจฺจโย น โหตีติ วุตฺตํ ตตฺถ ภวงฺคจลนเมว โหติ. นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโทติ. ตตฺถ ภวงฺคจลนเมวาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคสฺส จลนมตฺตเมว โหติ. อิจฺเจวํ จกฺขุทฺวาเรติ อิติ เอวํ ยทิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตกํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อปาตมาคจฺฉตีติอาทินา วุตฺตนเยน จกฺขุทฺวาเร จตุนฺนํ วารานํ วเสน จตุธา วิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา โสตทฺวาราทีสุ จาติโยชนา. สพฺพถาปิ จตุธา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. อติปริตฺตารมฺมณํปิ อาปาตาคตมตฺเตน โมฆวารสฺส อารมฺมณํนาม โหติ. น อารมฺมณกรณวเสน. อิตรานิ ปน อุภยถาปิ อิตเรสํ วารานํ อารมฺมณานินาม โหนฺตีติ วุตฺตํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารมฺมณภูตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
อารมฺมณภูตาติ อิมสฺส อติปริตฺตารมฺมณํ สนฺธาย ปจฺจยภูตาติ อตฺโถ วุตฺโต. ตฺหิ โมฆวาร ปฺา ปนาย ปจฺจโย โหตีติ.
ปฺจทฺวาเรวีถิจิตฺตานิ ยถารหํ กิจฺจวเสน สตฺเตว. จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ อุปฺปตฺติขณวเสน จตุทฺทส. วิตฺถารา จิตฺตสรูปวิตฺถารโต จตุปฺาสาติ โยชนา. เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเร.
๑๓๗. มโนทฺวาเร ปน อารมฺมณธมฺมา ปริตฺตขณาปิ อตีตานาคตาปิ กาลวิมุตฺตาปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. ตสฺมา ตตฺถ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวา พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิวา ิติปฺปตฺตาเนว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อิทํ วิธานํ นตฺถีติ วุตฺตํ มโนทฺวาเรปน ยทิวิภูตมาลมฺพณํ อาปาตมาคจฺฉตีติ. ตตฺถ มโนทฺวาเรติ สุทฺธมโนทฺวาเร. จกฺขาทีสุ หิ ฆฏฺฏเนน สเหว ยตฺถ อปาตมาคจฺฉติ. ¶ ตํ มิสฺสกทฺวารนฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน สุทฺธเมวา ธิปฺเปตนฺติ. ตํปิ ปฺจทฺวารานุพนฺธกํ วิสุํ สิทฺธนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ยถา ฆณฺเฑ ทณฺฑเกน เอกวารํ ปหเฏ ฆณฺฑสรีรภูตา รูป กลาปา จิรํปิ กาลํ อฺมฺํ ฆฏฺเฏตฺวา อนุรวสทฺทสนฺตานํ ปวตฺเตนฺติ. ตถา ปฺจทฺวาเร อารมฺมเณน เอกวารํ ฆฏฺฏิเต ปฺจ ทฺวาริกวีถิยา นิรุทฺธายปิ อตีตํ ปฺจาลมฺพณํ มโนทฺวาเร ยถา ปาตาคตเมว หุตฺวา อเนกสหสฺสานิปิ มโนทฺวาริกวีถิจิตฺต สนฺตานานิ ปวตฺเตติเยว. เตสํ ปน ทฺวารภูตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุพนฺธกํนาม โหติ. ตานิจ จิตฺตานิ อนุพนฺธกวีถิจิตฺตานินาม โหนฺติ. ยตฺถ ปน ปฺจทฺวารฆฏฺฏนา นุพนฺธภาเวน วินา เกวลํ ตถา ตถา ฉฬารมฺมณธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ วิสุํ สิทฺธํ นาม โหติ. กถํ ปน ตสฺมึ วิสุํ สิทฺเธ มโนทฺวาเร อารมฺมณ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ. วุจฺจเต. ทิฏฺโต ทิฏฺสมฺพนฺธโต สุตโต สุตสมฺพนฺธโต สทฺธาย รุจิยา อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานขนฺติยา นานากมฺมพเลน นานาอิทฺธิพเลน ธาตุกฺโขต วเสน เทวโตปสํหารวเสน อนุโพธวเสน ปฏิเวธวเสนาติ เอวมาทีหิ การเณหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ. ตตฺถ ทิฏฺํนาม ปุพฺเพ ปฺจหิทฺวาเรหิ คหิตํ ปฺจาลมฺพณํ. ตํปิ กาลนฺตเร การณลาเภ สติ สุทฺเธ มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติเยว. ทิฏฺสมฺพนฺธํนาม ทิฏฺสทิสํ วุจฺจติ. ปุพฺเพ หิ กิฺจิ ทิสฺวา อฺํ ยํกิฺจิ อนุมาเนนฺตสฺส อทิฏฺํปิ ตํสทิสํ อตีตํปิ อนาคตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํปิ พหุอาปาตํ อาคจฺฉติเยว. สุตํนาม ปรโต สุตฺวา คหิตํ ฉฬารมฺมณํ. ตํ ปน มหาวิสยํ โหติ. สพฺพฺุเทสนํ สุตฺวา คหิตํ น กิฺจิ อนารมฺมณํนาม อตฺถีติ. สุตสมฺพนฺธํนาม สุตสทิสํ. สทฺธานาม ปรสฺส สทฺทหนา. รุจินาม อตฺตโน มติ. อาการ ปริวิตกฺโก นาม อตฺถจฺฉายํ พฺยฺชนจฺฉายํ การณจฺฉายฺจ นิสฺสาย ตถา ตถา ปริวิตกฺกนํ. ทิฏฺินิชฺชานขนฺตินาม ปฺายวา อตฺตโน ลทฺธิยาวา ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา เอวเมวาติ สนฺนิฏฺานํ ปาเปตฺวา คหณํ. เสสํ ปากฏเมว. เอตฺถจ อนนฺตรูปนิสฺสย ปจฺจยภาโวนาม จิตฺตสนฺตานสฺส มหาวิปฺผาโร โหติ. สกึปิ อารมฺมณํ ¶ สุฏฺุ อาเสวิตฺวา นิรุทฺธกาลโต ปฏฺาย วสฺสสเตปิ วสฺสสหสฺเสปิ ภวนฺตเรปิ ตํอารมฺมณํ ปฏิจฺจ ภวงฺค จลนสฺส ปจฺจโย โหติ. จิตฺตฺจนาม ทิฏฺาทีหิ ยถาวุตฺตการเณหิ สํวทฺธิตํ มหาวิปฺผารํ โหติ. กิฺจิ นิมิตฺตํ ลภิตฺวา เอกสฺมึ ขเณ อเนกสหสฺเสสุปิ ทิฏฺาทีสุ อารมฺมเณสุ ผรมานํ ปวตฺตติ. เตหิจ การเณหิ นิจฺจํ โจทียมานํ จิตฺตสนฺตานํ กายเคลฺาทิเก จิตฺตทุพฺพลปจฺจเย อสติ นิจฺจกาลํปิ ภวงฺคโต วุฏฺาตุํ อชฺฌาสยยุตฺตํ โหติ. น หิ จิตฺตํนาม อวิภูเต อารมฺมเณ รมติ. วิภูเตเอว รมติ. ตสฺมา ภวงฺคสมฺปยุตฺโต มนสิกาโร ปุนปฺปุนํ ภวงฺคํ จาเลตฺวา ลทฺธปจฺจเยสุ อารมฺมเณสุ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนํ นิโยเชติเยว. ตทา ตานิ อารมฺมณานิ ตทภินินฺนาการ ปวตฺตมนสิการ สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺค จิตฺตสฺส อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. น หิ อฺํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺตเร อภินินฺนากาโรนาม นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตทารมฺมณปากานิ ปวตฺตนฺตีติ อิทํ กามสตฺตวเสน วุตฺตํ. รูปารูปสตฺตานํ ปน วิภูตารมฺมเณปิ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถิเยว. ยถา เจตฺถ. เอวํ ปฺจทฺวาเรปิ รูปสตฺตานํ อติมหนฺตารมฺมเณสุ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถีติ. อวิภูเต ปนา ลมฺพเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ อิทฺจ อุกฺกฏฺ ปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. าณวิภงฺคฏฺกถายํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนปฺปวตฺติวเสน อวิภุเต อาลมฺพเณ โวฏฺพฺพนวาโรปิ อาคโต. โยจ ปฺจทฺวาเรภวงฺคจลนมตฺตวเสน โมฆวาโร นาม จตุตฺโถ วาโร วุตฺโต. โสปิ อิธ ลทฺธุํ วฏฺฏติเยว. สุทฺธมโนทฺวาเรปิ หิ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต วีถิจิตฺตํ อนุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต นิวตฺตนกวารานํ ปมาณํ นภวิสฺสติเยว, วิสเยจ อาปาตาคเต ภวงฺเคจ จลิเต สติ วิสยปฺปวตฺตินาม น น โหตีติ. อิติ อิมสฺมึ มโนทฺวาเรปิ ตทารมฺมณ ชวน โวฏฺพฺพน โมฆวาร สงฺขาตานํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารณภูตา วิสยปฺปวตฺติ จตุธา เวทิตพฺพาติ. ตตฺถ ตทารมฺมณวารสฺส อารมฺมณภูตา อภิวิภูตานาม ชวน วารสฺส ¶ วิภูตานาม. โวฏฺพฺพนวารสฺส อวิภูตานาม. โมฆวารสฺส อารมฺมณภูตา อติอวิภูตานามาติ โยเชตพฺพา.
เอตฺถจ อารมฺมณสฺสวา จิตฺตสฺสวา อติพลวตาย อภิวิภูตตา เวทิตพฺพา. ทุพฺพเลปิ หิ จิตฺเต ปถวิปพฺพตาทิวเสน อติพลวนฺตํ อารมฺมณํ อติวิภูตํนาม โหติ. อติพลวนฺเต จ จิตฺเต อติสุขุมํปิ นิพฺพานํ อติวิภูตํนาม โหตีติ. เอวํ เสเสสุปีติ. วารเภโท ปเนตฺถ อนุพนฺธโก, วิสุํ สิทฺโธติ ทุวิโธ. ตตฺถ อนุพนฺธโก จกฺขุทฺวารานุพนฺธกาทิวเสน ปฺจวิโธ. เอเกกสฺมิฺเจตฺถ อตีตคหณํ, สมุทาย คหณํ, วตฺถุคหณํ, นามคหณนฺติ จตฺตาโร จตฺตาโร วารา. เตสุจ ตทารมฺมณวาราทโย ยถารหํ โยเชตพฺพา. วิสุํ สิทฺโธ ปน ทิฏฺ วาโร, ทิฏฺสมฺพนฺธวาโร, สุตวาโร, สุตสมฺพนฺธวาโร, วิฺาตวาโร, วิฺาตสมฺพนฺธวาโรติ ฉพฺพิโธ โหติ. เอตฺถจ สทฺธา รุจิ อาการ ปริวิตกฺกาทิ วเสน ปวตฺตวารา วิฺาตวาโร, วิฺาต สมฺพนฺธวาโรติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อฏฺสาลินิยํ ปน สทฺธารุจิยาทิว เสนคหิตํ อารมฺมณํ ตถาปิ โหติ. อฺถาปิ โหติ. ตสฺมา อฏฺกถายํ น คหิตนฺติ วุตฺตํ. ตถาวา โหตุ อฺถาวา. วีถิจิตฺตปวตฺติยา สติ คเหตพฺพเมว. ตตฺถ เอเกกสฺมึวาเร ตทารมฺมณวาราทิวเสน จตฺตาโร จตฺตาโร วารา. เตสุจ กาม มหคฺคตา นุตฺตร ปฺตฺติ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตกาล วิมุตฺตวเสนจ อารมฺมณธมฺมา ยถารหํ โยเชตพฺพาติ. เอตรหิ ปน อตีตภวงฺควเสน ตทารมฺมณวเสน จ วารเภทํ กปฺเปนฺติ. ตตฺถ อตีตภวงฺควเสน วารเภทกปฺปนํ นิรตฺถกํ. น หิ มโนทฺวาเร ปฺจทฺวาเร วิย อารมฺมณานํ ขณวเสน พลว ทุพฺพลตา สมฺภโว อตฺถิ. ตทา อวิชฺชมานานํปิ อตีตานาคตานํ กาลวิมุตฺตานฺจ ตตฺถ อาปาตาคมนโตติ. เอตฺถ สิยา, เอกาวชฺชนวีถิยา อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺน เมว อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยา. อิเมจ สตฺตา ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา อฺมฺสฺส จิตฺตํ ชานนฺติเยว. ปรจิตฺตวิทุนิโย ปน เทวตา อาการสลฺลกฺขเณน วินาปิ ชานนฺติ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปรสฺส ¶ จิตฺตํ ชานนกาเล อาวชฺชนํ ภาวยํ ปรสฺส จิตฺตํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ. ตํ วา อาวชฺชติ. อุทาหุ ปรโต ตํ ตํ ชวเนน สหุปฺปนฺนํวา. ชวนานิจ ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ ตํ วา ชานนฺติ, ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํวาติ. กิฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจ. เอวํ สติ ธมฺมโต อภินฺนํ โหติ. กาลโต ภินฺนํ. ตฺหิ จิตฺตํ อาวชฺชนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ. ชวนานํ ปน อตีตนฺติ. อถ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจ. เอวฺจ สติ กาลโต อภินฺนํ โหติ. ธมฺมโต ภินฺนเมว. อถปิ ยํ ปจฺเจกํ สหุปฺปนฺนํ ชานนฺติ. ตเทว อาวชฺชติ. เอวํปิ ภินฺนเมว โหตีติ. เอตฺถ อฏฺกถายํ ตาว ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ. ตเทว อาวชฺชติ ชานนฺติจาติ ธมฺมโต อภินฺนํ วตฺวา ตํ จิตฺตํ นิรุทฺธํปิ อทฺธาวเสน สนฺตติวเสนจ คหิตํ ชวนานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ วินิจฺฉิตํ. อาจริยานนฺทมเตน ปน ปรสฺส ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ ตํ อธิปฺปายชานนกาเล อาวชฺชนชวนานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ จิตฺตํ อาวชฺชติ ชานนฺติ จ. น เจตฺถ ธมฺมโต กาลโตจ ภินฺนํนาม โหติ. สพฺเพสํปิ หิ อารมฺมณํ จิตฺตเมว โหติ ปจฺจุปฺปนฺนฺจาติ. นจ ชวนานิ นิราวชฺชนานินาม โหนฺติ. อาวชฺชเนนปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชิตํ โหติ. ชวนานิจ จิตฺตนฺเตว ชานนฺตีติ. ยทิ ปน อาวชฺชเน น จิตฺตนฺติ อาวชฺชิเต ชวนานิ รูปนฺติ ชานนฺติ. รูปนฺติวา อาวชฺชิเต จิตฺตนฺติ ชานนฺติ, นีลนฺติวา อาวชฺชิเต ปีตนฺติ ชานนฺติ. เอวํ สติ ชวนานิ ธมฺมโต นิราวชฺชนานิ นาม โหนฺติ. ตถา อตีตนฺติ อาวชฺชิเต ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. เอวฺจ สติ ตานิ กาลโต นิราวชฺชนานินาม โหนฺตีติ. ยสฺมา จ อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปฏฺาเน วุตฺโต. ตสฺมา อิธ ขณวเสเนว ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺตุํ ยุตฺตํ. น อทฺธาสนฺตติ วเสนาติ. อิตรถา สพฺพ วีถิจิตฺตวาเรสุปิ อารมฺมณานํ อตีตาทิภาโว อทฺธาสนฺตติวเสเนว วตฺตพฺโพ สิยาติ. คาถายํ ตีเณวาติ กิจฺจวเสน ตีณิ เอว. จิตฺตุปฺปาทา ทเสริตาติ จิตฺตุปฺปตฺติกฺขณวเสน ทส อีริตานิ กถิตานิ. วิตฺถา เรนาติ ¶ จิตฺตสรูปวิตฺถาเรน. เอตฺถาติ มโนทฺวาเร. เอกจตฺตาลีสาติ ปฺจวิฺาณมโนธาตูหิ วชฺชิตานํ กามาวจรจิตฺตานํ วเสน เอกจตฺตาลีสํ. เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเร. [ปริตฺตวาโร]
๑๓๘. วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ เอกํ วิภูตเมว ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. น หิ อวิภูเต อารมฺมเณ อปฺปนานาม สมฺภวตีติ. ตถา ตทารมฺมณุปฺปาโทจ นตฺถิ. น หิ อติสนฺตตรํ อปฺปนาชวนํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธตีติ. ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติ มหคฺคต โลกุตฺตร ชวเนสุ ยํกิฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธ. าณรหิตํ ทฺวิเหตุกชวนํ อถิรสภาวตฺตา อปฺปนาย อนนฺตรูปนิสฺสโย นโหตีติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต กามาวจรชวนานมฏฺนฺนนฺติ. ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรตุนาเมนาติ เอตฺถ อินฺทฺริยสมตาทีหิ ปริโตภาเคหิ อปฺปนา กรียติ สชฺชียติ เอเตนาติ ปริกมฺมํ. อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร. สมีปจาโรติ อตฺโถ. สมีปจรณฺเจตฺถ อาสนฺเนกาเล อปฺปนาวหสมตฺถภาเวน ทฏฺพฺพํ. ยสฺส ปวตฺติยา อจิรํ กาลํ อปฺปนา สมฺภโว โหตีติ. อนุโลมนฺติ อปฺปนาปวตฺติยา ปจฺจนีกธมฺมวิธมเนน อปฺปนาย อนุกูลํ อปฺปนาหิตํ อปฺปนา วหนฺติจฺเจว อตฺโถ, ยสฺส ปวตฺติยา อปฺปนา วิพนฺธโก ปจฺจนี โกนาม นตฺถีติ. คมียติ พุชฺฌียติ อตฺโถ เอเตนาติโว. อภิธานํ พุทฺธิจ. ตํ ทุวิธํปิ ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ. ปริตฺต ชาติสงฺขาโต อนฺวโย. โคตฺตํ อภิภุยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ โคตฺรภุ. เอตฺถ จ จตฺตาริปิ ชวนานิ ปริกมฺมชวนานีติ วา อุปจารชวนานิติวา อนุโลมชวนานีติวา วุจฺจนฺติเยว. โคตฺรภูติ ปน ปจฺฉิมสฺเสว นามํ. อิธ ปน จตุนฺนํปิ นามานํ สงฺคหณตฺถํ ปริกมฺโม ปจารานุโลม โคตฺรภุนาเมนาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา กสฺมา ปถมเมว ปริกมฺมํนาม. นนุ อิตรานิปิ อปฺปนํ ปริสงฺขโรนฺติเยวาติ เอวมาทิกา โจทนา อโนกาสา โหตีติ. จตุกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุเมววาติ จตุกฺขตฺตุเมววา ติกฺขตฺตุเมววา. ตตฺถ ปถเมน เอว สทฺเทน ปฺจมํ โคตฺรภุสมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. ตทา หิ ชวนํ ปติตํนาม โหติ. ปเวธติ ¶ กมฺปติ. กามโคตฺตํ อภิกฺกมิตฺวา อุปริภูมนฺตรปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ. ทุตีเยน ทุตียํ โคตฺรภุ สมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. ตทา หิ อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ อตฺตโน อนนฺตเร จิตฺตํ โคตฺรภุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกตีติ. เอเตเนว ปฺจมโต ปรํ จตุตฺถโตจ โอรํ อปฺปนาย อสมฺภโว สาธิโต โหตีติ. วาสทฺเทน ปน มนฺทปฺสฺส จตุกฺขตฺตุเมว. น ติกฺขตฺตุํ. ติกฺขปฺสฺส ติกฺขตฺตุเมว. น จตุกฺขตฺตุนฺติ ทสฺสิตํ โหติ. อฏฺสาลินิยํ ปน มนฺทมชฺฌิม มหาปฺวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ปฺจกฺขตฺตุํปิ ปริกมฺมชวนานํ อุปฺปตฺติ อนฺุาตา วิย ทิสฺสติ. อิตรฏฺกถาสุ ปน สุฏฺุ วิจาเรตฺวา ปฏิสิทฺธตฺตา สา น คเหตพฺพาวาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ฉฏฺํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวนาติ ภวงฺคภาวสฺส อาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ. ปฺจมชวนโต หิ ปฏฺาย ชวนสนฺตานํ อนุปุพฺเพน ปริกฺขีณชวํ โหติ. ภวงฺคภาวตฺถาย ปริณมตีติ. เอวฺจ กตฺวา ปปาตาสนฺนปุริโสปมาปิ อุปปนฺนา โหตีติ. นิรุทฺธานนฺตรเมวาติ นิรุทฺเธ อนนฺตรเมวาติ ปทจฺเฉโท. กสฺส อนนฺตรนฺติ, อฺสฺส อสุตตฺตา นิรุทฺธสฺสาติ อตฺถโต ลทฺธเมวาติ. ยสฺมา ปน อปฺปนานาม อุปฺปชฺชมานา จตุตฺถโตวา ปฺจมโตวา ปฏฺาย อุปฺปชฺชติ. น ฉฏฺโตวา สตฺตมโตวา. สาหิ วสีภูตาปิ จตุตฺถ ปฺจเมสุ อุปฺปตฺตึ อลภมานา สพฺพโส นุปฺปชฺชติเยว. ลภมานา ปน ทิวสํปิ นิรนฺตรํ ปวตฺตติเยว. ตสฺมา จตุตฺถํวา ปฺจมํวาติ อิทํ อาทิมตฺตนิยมนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว หิ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ จ ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ จ วกฺขตีติ. ยทิ ปน ปฺจมโต ปฏฺาย ชวนํ ปติตํ นาม โหติ. เอวํ สติ กสฺมา ตโต ปฏฺาย ปตนเขตฺเต อปฺปนาชวนํ ปวตฺตตีติ. วุจฺจเต, หตฺเถ ¶ ถปิตเลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํนาม หตฺถโต มุตฺตมตฺเต โหติ. เอวํ สนฺเตปิ หตฺถพเลน ขิปิตํ เลฑฺฑุ ทูรํปิ คจฺฉติเยว. เอตฺถ จ เลฑฺฑุสฺส ชโวนาม หตฺถชวมูลโก โหติ. หตฺถชโวจ สรีรพลมูลโก. ตตฺถ เลฑฺฑุ วิย อปฺปนาชวนํ ทฏฺพฺพํ. เลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํ วิย จตุตฺถโต ปจฺฉากาโล. หตฺถชโววิย โคตฺรภุชโว. สรีรพลํ วิย ปุริมานํ ปริกมฺมชวนานํ พลํ ทฏฺพฺพํ. อุตฺตานเสยฺยสฺส พาลทารกสฺส พลํ วิย อาทิกมฺมิกวีถิยํ กามชวนานํ พลํ. วุทฺธิปตฺตสฺส ปุริสสฺสพลํ วิย สมาปตฺติวีถิยํ กามชวนานํ พลํ. ยถา จ พาลทารเกน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตปิ ปตติ. เอวํ อาทิกมฺมิกวีถิยํ อปฺปนาชวนํ เอกวารํ ชวิตฺวา ปตติ. ยถาวุทฺธิปตฺเตน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ ปตนเขตฺเตปิ อปติตฺวา ทูรํปิ ทูรตรํปิ คจฺฉติ. ตถา สมาปตฺติวีถิยํ อปฺปนาชวนํ จิรํปิ จิรตรํปิ ปวตฺตตีติ. มูลฏีกายํ ปน อปฺปนาชวนํ ปตนเขตฺเต ปวตฺตํปิ ภูมนฺตรปตฺติยาวา อารมฺมณนฺตรลทฺธิยาวา ปติตํนาม นโหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปฺจมโต ปฏฺาย ชวนํ ปติตนฺติ วุตฺตํ. นนุ อปติ ตตฺตา เอว สุฏฺุ พลวภาวโต สตฺตมชวนเจตนา สีฆํ อนนฺตเร ภเว วิปากทายินีจ อานนฺตริยกมฺมฺจ โหติ. มชฺเฌ ปฺจเจตนา ตถา พลวภาวาภาวโต จิเรน ตตียภวาทีสุ วิปากทายินีจ โหนฺติ, อนนฺตริยภาวฺจ น คจฺฉนฺตีติ. นโข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. ยทิ หิ สีฆํ วิปากทานตาย พลวตีนาม สิยา. เอวํสติ ปมเจตนา สพฺพพลวตีนาม สิยา. สา หิ อิมสฺมึเยว ภเว วิปากํ เทตีติ. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ. เอก วสฺสชีวีนํ ติณรุกฺขานํ ปริณาโมวิย ปถมเจตนาย ปริณาโม ทฏฺพฺโพ. ทฺวิวสฺสชีวีนํ วิย สตฺตมเจตนาย. มหาสาลานํ วิย มชฺฌิมเจตนานนฺติ. ตตฺถ เอกวสฺสชีวิโน ติณรุกฺขานาม อสารา โหนฺติ. อสารตฺตาจ ทุพฺพลา อนทฺธนิยา อจิรฏฺิกา. ตสฺมา เตสํ สีฆตรปริณาโม โหติ. เต หิ สีฆตรํ รุหนฺติ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. สีฆตรํ ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. เอกํ นิทาฆสมยํ อติกฺกมิตุํ นสกฺโกนฺติ. ทุตียํ ¶ วสฺสํ น ปาปุณนฺติ. เอตฺถจ นิทาฆสมโย วิย มรณกาโล เวทิตพฺโพ. ทฺวิวสฺสชีวิโน ปน โถกํ สารภูตา โหนฺติ. สารภูตตฺตาจ โถกํ พลวนฺตา อทฺธนิยา. ตโต เยวจเตสํ จิรปริณาโม โหติ. เต หิ ปถมํ วสฺสํ รุหนฺติ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา นสกฺโกนฺติ. ทุตียวสฺเสเอว ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. ทุตียํ ปน นิทาฆ สมยํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตตียํ วสฺสํ น ปาปุณนฺติ. มหาสาลา ปน สพฺพสารภูตา โหนฺติ. พลวนฺตา จิรตรฏฺายิโน. ตสฺมา เต สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉนฺติ. เต หิ เอก ทฺเว วสฺสานิ วิทตฺถิรตนมตฺตาว โหนฺติ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ นาปชฺชนฺติ. ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา น สกฺโกนฺติ. อติจิรฏฺายิโน ปน โหนฺติ. ฉ ปฺจ วสฺสสตานิ ตฺวาว ปตนฺติ. เอวเมว ปถมชวนเจตนา สพฺพโส อลทฺธาเสวนตาย อสารา อพลา โหติ. วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ เอกฺจ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ. อิมสฺมึ ภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติ. สตฺตม ชวนเจตนา ปน ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหติ. วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ. สารภูตตฺตา เยวจ สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉติ. อิมสฺมึ ภเว วิปจฺจิตุํ น สกฺโกติ. ภวนฺตรํ ปตฺวาว วิปจฺจติ. ปติตชวเนสุ ปน อนฺติม ชวนตาย ทุพฺพลตฺตา ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ. ทุตียภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติ. อวเสสานํ ปน ปฺจนฺนํ มชฺฌิมเจตนานํ สุฏฺุ ลทฺธาเสวนานํ สณิก ตร ปริณตภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติ. นํ เกวลฺเจตฺถ ติณ รุกฺโข ปมาย ปาโณปมายาปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เยหิเกจิ คพฺภเสยฺยกา ปาณา อปฺปายุกชาติกา โหนฺติ. เต สีฆตรํ คพฺภวาสํ วสนฺติ, สีฆตรํ วิชายนฺติ. องฺคมงฺคานิจ เนสํ สีฆตรํ ถามคตานิ โหนฺติ. อินฺทฺริยานิจ สีฆตรํ ปริปากคตานิ โหนฺติ. ตทเหว อุฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺติ. โคจรํ คณฺหนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สีฆตรํ วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺติ. สีฆตรํ ชิณฺณา โหนฺติ มรนฺติ. ¶ ทีฆายุกชาติกานํ ปน คพฺภวาสาทีนิ สพฺพานิ สณิก เมว สิชฺฌนฺตีติ. เอตฺถจ มหคฺคต กุสลานิ สตฺตม ชวนฏฺาเน ิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ปริกมฺมชวนานิ หิ จิรฏฺิติกฏฺเน สุปกฺก สาลิธฺสทิสานิ. อปฺปนาชวนานิ อจิรฏฺิติกฏฺเน สุปกฺก สาลิภตฺตสทิสานีติ ตานิปิ อจิรตรฏฺิติกานิเอว โหนฺติ. ทุตีเย ภเว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยนฺติ. อิมสฺมึ ภเวปิ อปฺปเกน กามจฺฉนฺทาทินา ปจฺจนีกธมฺเมน ปฏิพาหิตานิ สพฺพโส อวิปากภาวํ อาปชฺชนฺติ. ตสฺมาตานิ เตน ปริยาเยน ทุพฺพลานิ นาม โหนฺตีติ.
ยสฺมา จ อานนฺตริยกมฺมานํ ผลทานนิยตตานาม กาลนิยเมน วินา น สมฺภวติ. กาลนิยโมจนาม เอกนฺเตน สตฺตมชวนสฺเสว โหติ. น มชฺฌิมชวนานํ. เตสฺหิ อสุกสฺมึ ภเวเอว วิปจฺจนฺตีติ เอวํ นิยโม นตฺถีติ. ตสฺมา ทุวิธสฺส นิยมสฺส สิทฺธตฺตา เอว สตฺตมชวนเจตนาย อนนฺตริยกมฺมตา สิทฺธา โหติ. น พลวตรตายาติ นิฏฺเมตฺถคนฺตพฺพนฺติ. มูลฏีกายํ ปน นนุจ สตฺตมชวนเจตนาย พลวตาย อุปปชฺชเวทนียภาโว โหติ อานนฺตริยตาปีติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตตฺถายํ อธิปฺปาโย สิยา. ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน อนฺติมชวนเจตนาย สุสงฺขตตฺตาสา สตฺตมชคนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ โหติ. น อปติตชวนเจตนา วิย พลวตายาติ อุตฺตรํ วทติ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. เอวฺหิ สติ ปถมชวนเจตนา กสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน สุสงฺขตตฺตา ทิฏฺธมฺมเวทนียานาม ชาตาติ วตฺตพฺพา โหตีติ. มหาฏีกายํ ปน ทุพฺพลาปิ อนฺติมชวน เจตนา สนฺนิฏฺานกิจฺจวิเสสยุตฺตตาย ผลวิปจฺจเน สตฺติวิเส สยุตฺตา โหตีติ อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ สา โหตีติ วุตฺตํ. ยถารหนฺติ ตํ ตํ ปุคฺคลานุรูปํ. ยถาภินีหาร วเสนาติ ตสฺส ตสฺส ปริกมฺมภาวนา จิตฺตสฺส กสิณนิมิตฺตา ทีสุวา อนิจฺจลกฺขณาทีสุวา อภินีหรณานุรูปํ. อปฺปนาวีถินฺติ อปฺปนาปพนฺธํ. อิทฺจ อเนกวาเร ปวตฺตานํ อปฺปนาชวนานํ สงฺคหณตฺถํ ¶ วุตฺตํ. เตเนวาห ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ. ตตฺถ ตโตติ จตุตฺถโตวา ปฺจมโต วา. อิมสฺมึ อตฺเถ สติ ปฺจเมวา ฉฏฺเวา เอกนฺเตน ภวงฺคปาโต โหตีติ อาปชฺชติ. ตสฺมา ปุน อปฺปนาวสาเนติ วุตฺตํ. ภวงฺคปาโตวโหติ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ อธิปฺปาโย.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘กตฺถจิ อปฺปนาวาเร สตฺตชวน ปริปูรณตฺถํ อปฺปนาวสาเนปิ กามาวจรชวนปฺปวตฺตึ วทนฺตานํ นิกายนฺตริกานํ วาโท อิธ เอวสทฺเทน นิวตฺติโต’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ อปฺปนาชวนวาเร. นิรนฺตรปวตฺตานํ ชวนานํ ภินฺนเวทนตานาม นตฺถีติ วุตฺตํ โสมนสฺสสหคต ชวนา นนฺตรนฺติอาทิ.
[๑๓๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ภินฺนเวทนานํ อฺมฺํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติการณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อิธ อาเสวนปจฺจยภาโว ปมาณํ. กสฺมา, อาเสวน ปจฺจนิกานํ ผลชวนานํปิ ปริกมฺมชวเนหิ อฺมฺฺจ อภินฺนเวทนตาย อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ. ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา.
[๑๓๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปสํสิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตาทิโส สํวณฺณนาปเทโส ทิสฺสตีติ. อรหตฺต ผเล มคฺควีถิยํ มคฺคกุสลานนฺตรํ ปวตฺตมาเนปิ อยํ ปุพฺพาปร นิยโม ปริกมฺมชวเนหิ เอว สห อปฺปนาชวนานํ โหตีติ กตฺวา กฺริยชวนานนฺตรํ อรหตฺตผลฺจาติ วุตฺตํ. สุขปฺุมฺหา ปรํ ทฺวตฺตึส อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺติ. อุเปกฺขกา ปฺุมฺหา ปรํ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ปรํ อฏฺ. อุเปกฺขกา กฺริยโต ปรํ ฉ อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ทฺวตฺตึสาติ อรหตฺตผลสพฺพปฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกุสลานํ โสฬสนฺนํ ¶ มคฺคกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ เหฏฺิมผลานฺจ วเสน ทฺวตฺตึส. ทฺวาทสาติ ปฺจมชฺฌานิกานํ รูปารูปมคฺคกุสลานํ เหฏฺิมผลานฺจ วเสน ทฺวาทส. อฏฺาติ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกฺริยานํ จตุนฺนํ อรหตฺตผลานฺจ วเสน อฏฺ. ฉาติ ปฺจมชฺฌานิกานํ ปฺจนฺนํ รูปารูปกฺริยานํ อรหตฺตผลสฺสจ วเสน ฉ. ปุถุชฺชนานํ เสกฺขานฺจ กามปฺุติเหตุโต ปรํ จตุจตฺตาลีส อปฺปนา สมฺภวนฺติ. วีตราคานํ อรหนฺตานํ ติเหตุกามกฺริยโต ปรํ จุทฺทส อปฺปนา สมฺภวนฺตีติ โยชนา.
๑๓๙. สพฺพถาปีติ อติมหนฺตาทินา สพฺพปกาเรนปิ. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ ปฺจทฺวาร มโนทฺวาเรสุ. สพฺพตฺถาปิ ปน อนิฏฺเ ติวา ปาโ. เตเนว ฏีกาสุ สพฺพตฺถาปีติ ปฺจทฺวาร มโนทฺวาเรปีติ วุตฺตํ. อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิฏฺํ. เกน อิจฺฉิตพฺพนฺติ. โลกิยมหาชเนน. ตตฺถ จ อติอุกฺกฏฺเ อติทุคฺคเตจ ชเน อคเหตฺวา มชฺฌิมเกน มหาชเนน. เอวฺหิ สติ อิฏฺานิฏฺานํ สุฏฺุววตฺถานํ โหตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ยสฺมึ อารมฺมเณกุสล วิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อิฏฺํนาม. ยสฺมึ ปน อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อนิฏฺํนาม. น หิ สกฺกา อิฏฺํวา อนิฏฺํวา อารมฺมณํ วิปากจิตฺตํ วฺเจตุนฺติจ. อปิจ ทฺวารวเสนาปิ อิฏฺานิฏฺตา เวทิตพฺพาติ จ วุตฺตํ. ตสฺมา อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตานคเต เอเก กสฺมึ รูปกลาเป วณฺณาทีสุ รูเปสุ กิฺจิ อิฏฺํ โหติ. กิฺจิ อนิฏฺํ. กทาจิ อิฏฺํ โหติ. กทาจิ อนิฏฺํ, ตตฺถ กิฺจิ อิฏฺํ โหติ กิฺจิ อนิฏฺนฺติ ยถา กึสฺมึจิ เอกสฺมึ ปุปฺเผ วณฺโณ อิฏฺโ. คนฺโธ อนิฏฺโ, รโส อนิฏฺโ, โผฏฺพฺโพ อนิฏฺโ, ขรสมฺผสฺโส. กึสฺมึจิ วณฺโณปิ อิฏฺโ, คนฺโธปิ อิฏฺโ, รสาทโย อนิฏฺาเยว. ตถา พุทฺธสฺส สรีรคเตปิ เอกสฺมึ กลาเป วณฺโณ อิฏฺโ โหติ. คนฺโธ อนิฏฺโ. มตกณฺหสุนขสฺส อุทฺธุมาตสรีเรปิ วณฺโณ อิฏฺโ โหติ. คนฺโธ อนิฏฺโ. โส หิ วณฺโณ ยทิ นิวตฺถปารุตสฺส วตฺถสฺส ภเวยฺย. ตํ วตฺถํ มหคฺฆํ โหตีติ. กทาจิ อิฏฺํ กทาจิ อนิฏฺนฺติ อคฺคินาม เหมนฺเต อิฏฺโ สุขวิปากสฺส ปจฺจโย. คิมฺเห อนิฏฺโ ทุกฺขวิปากสฺส ปจฺจโย. สีตุทกํ คิมฺเห ¶ อิฏฺํ. เหมนฺเต อนิฏฺํ. ตถา สุข สมฺผสฺสํ วตฺถํ ปกติกาเย อิฏฺํ โหติ. วณํ ปตฺวา อนิฏฺํ. เตนวา สณิกํ ผุสนฺตสฺส อิฏฺํ, คาฬฺหํ ผุสนฺตสฺส อนิฏฺนฺติ. นอิฏฺนฺติ อนิฏฺํ. ตสฺมึ อนิฏฺเ. อิฏฺเติ อิฏฺมชฺฌตฺเต, กุสลวิปากานิ ปฺจวิฺาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธ. สนฺตีรณ ตทารมฺมณานิ เจตฺถ อุเปกฺขาสหคตานิเอว เวทิตพฺพานิ. เตเนวาห อติอิฏฺเปนาติอาทิ. ตตฺถ อภิอิฏฺเติ สุวณฺณ รชต มณิวณฺณาทิเก หริตาลวณฺณาทิเก โกเสยฺย วตฺถวณฺณาทิ เก เทวจฺฉราวณฺณาทิเกจ อติวิย โลกิยมหาชเนน อิจฺฉิตพฺเพ ฉฬารมฺมเณ. ยสฺมา เจตฺถ อนิฏฺารมฺมณ สมาโยโค อกุสลกมฺมสฺเสว วิปจฺจโนกาโส โหติ. อิฏฺารมฺมณสมาโยโคจ กุสลกมฺมสฺเสว, ตสฺมา อนิฏฺเ อกุสลวิปากาเนว. อิฏฺเ กุสลวิปากาเนวาติ อยํ นิยโม สิทฺโธ. เวทนานิยโม ปน อาทาเส มุขนิมิตฺตสฺส วิย อตฺตโน อุสฺสาห พเลน วินา เกวลํ กมฺมพเลน นิพฺพตฺตานํ วิปากานํ ปริทุพฺพลตฺตา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา คหณา ภาวโต ยถารมฺมณเมว สิทฺโธ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. น เกวลฺจ วิปากานํ เอว. อถโข วิปลฺลาสรหิเต ขิณาสวสนฺตาเน ปวตฺตานํ กามกฺริยชวนานํ วิยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคต กฺริยชวนาวสาเน ติอาทิ. ตตฺถาปีติ เตสุ วิปาเกสุปิ. โสมนสฺสสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ พุทฺธวณฺณาทิเก อติอิฏฺารมฺมเณ ปวตฺตานํ โสมนสฺส สหคต กฺริยชวนานํ อวสาเน. อุเปกฺขาสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ อนิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเตจ ปวตฺตานํ อุเปกฺขาสหคตกฺริยชวนานํ อวสาเน. อยฺจ กฺริยชวนาวสาเน ตทารมฺมณนิยโม อฏฺกถายํปิ วุตฺโตเยว. วุตฺตฺหิ ตตฺถ กามาวจร ติเหตุก โสมนสฺส สหคตกฺริยทฺวยํ ตทารมฺมณวเสน ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคต วิปากานํ อนนฺตรปจฺจโยติอาทิ. อิทฺจ ปกตินีหาเรน ปวตฺตานํ กฺริยชวนานํ วเสน วุตฺตํ. ตถา รูเปน ปน จิตฺตาติสงฺขาเรน ปวตฺตานํ ¶ กฺริยชวนานํ อิฏฺเปิ อุเปกฺขาเวทนาโยโค อนิฏฺเปิ โสมนสฺส เวทนาโยโค โหติเยว. ยถาห –
กถฺจานนฺท อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย. อิธานนฺท ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํ. อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺยนฺติ. อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูล สฺี วิหเรยฺยนฺติ. ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรตีติ.
สพฺพํ อุปริปณฺณาสเก อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ อาหริตพฺพํ. ตตฺถ อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํ. อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปนฺติ เอเตน ขีณาสวานํ กามกฺริยชวนานํ ปกตินีหาเรน อิฏฺเ โส มนสฺสโยโค อนิฏฺเ อุเปกฺขา โยโค ทสฺสิโต โหติ. โสสเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺยนฺติ. อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรตีติอาทินา ปน เตสํ ตถารูเป จิตฺตาภิสงฺขาเร สติ อิฏฺเปิ อุเปกฺขาโยโค อนิฏฺเปิโสมนสฺส โยโค วุตฺโต โหตีติ. ยํ ปน ขีณาสวานํ สตตวิหารสุตฺเต อิธ ภิกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ. น ทุมฺมโน. อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนติอาทินา ฉสุทฺวาเรสุ โสมนสฺส ปฏิกฺขิปนํ วุตฺตํ. ตํปิ เตสํ ตถา รูปจิตฺตาภิสงฺขารพาหุลฺลวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺมา วา ขีณาลวาปิ พุทฺธรูปทสฺสนาทีสุ ปธานสารุปฺปฏฺานทสฺสนาทีสุ จ โสมนสฺสิตา โหนฺติเยว. ตสฺมา เกวลํ ราคาทิวตฺถุ ภูตานิ รูปารมฺมณาทีนิ อิฏฺานิฏฺานิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติปิ ยุตฺตํ. เอตฺถ จ. กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตายวา ผรติ. ธาตุโตวา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภายวา ผรติ. อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคนเยน อิธ ตถารูโป จิตฺตาภิสงฺขาโร นาม ¶ เวทิตพฺโพ. อปเร ปน วทนฺติ-ขีณาสวา ยทา เทวจฺฉรา วณฺณาทิกํ อติอิฏฺารมฺมณํ อาปาตมา คจฺฉติ. ตทา ตตฺถ อสุภายวาผรนฺติ. อนิจฺจโตวา อุปสํหรนฺติ ตตฺถ อนิฏฺภูตํ อสุภ ลกฺขณํวา อนิจฺจลกฺขณํวา อุเปกฺขา กฺริย ชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. น อติอิฏฺารมฺมณภูตํ เทวจฺฉราวณฺณาทิกํ.
ตถา ยทา กุธิภกุฏฺสรีราทิกํ อติอนิฏฺารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉติ. ตทา ตตฺถ เมตฺตายวา ผรนฺติ. ธาตุโตวา อุปสํหรนฺติ. ตตฺถ อิฏฺภูตํ อเวรตาวาทิลกฺขณเมว โสมนสฺสกฺริยชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. น อติอนิฏฺภูตํ กุธิต กุฏฺสรีราทิกํ. ตสฺมา ตานิ ชวนานิ กามวิปากานิวิย สพฺพทาปิ อารมฺมณานุรูปเมว เวทนายุตฺตานิ โหนฺตีติ. ตํ นยุชฺชติ. น หิ ตานิ ลกฺขณานิ เทวจฺฉราวณฺณาทีหิ วินา วิสุํ ลพฺภนฺติ. เตหิ ปน สเหว ลพฺภนฺติ. ตสฺมา ยถา อานิสํสทสฺสเนน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสเนนจ อุทฺธุมาตกาทีสุ อติ อนิฏฺเสุปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา. ยถาจ มหา โมคฺคลานตฺเถรสฺส พุทฺธสุพุทฺธตาทสฺสเนน อตฺตสมฺปตฺติทสฺสเนนจ อนิฏฺภูเตปิ อฏฺิกงฺกลิกเปตรูเป โสมนสฺสุปฺปตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา. ยถา จ มหากสฺสปตฺเถรสฺส ตถารูเปน จิตฺตาภิ สงฺขาเรน กุฏฺิโน หตฺถโต ลทฺเธ อนิฏฺภูเต ปูติกุมฺมาเสปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา. เอวเมวํ อิธปิ อสุภผรณาทิโก จิตฺตาภิสงฺขาโร อติอิฏฺเ อุเปกฺขาชวนานํ อติอนิฏฺเจ โสมนสฺสชวนานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺหิ อารมฺมณานํ อิฏฺานิฏฺภาโวนาม โลกิยมหาชนานํ อิจฺฉาวเสน สิทฺโธ โหติ อคมฺภีโร วิปลฺลาสธมฺมานํ กิเลสานฺจ วตฺถุภูโต. ยถาห-ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํ. ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อฺุาตํ อวฺาตนฺติอาทิ. เอตฺถ หิ เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ เอเตน อารมฺมณธมฺมานํ อิฏฺานิฏฺภาโว นาม โลกิยมหาชน สมฺมุติยา สิทฺโธติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ยฺจ อปฺปหีนวิปลฺลาสานํ โลกิยมหาชนานํ เทวจฺฉราวณฺณา ทีสุ อติ อิฏฺเสุ อติอิฏฺาการโต คหณํ. ยฺจ พุทฺธวณฺณา ทีสุ ¶ อติอิฏฺเสุ อนิฏฺาการโต คหณํ. ตทุภยํปิ เตสํ วิปลฺลาสวเสเนว โหติ. ยํปน ปฺวนฺตานํ พุทฺธสาวกานํ เทวจฺฉราวณฺณาทีสุ อนิฏฺาการโต คหณํ. ยฺจ พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺาการโต คหณํ. ตทุภยํปิ ปฺาพเลเนว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
[๑๓๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเปิ อิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺาการโต อนิฏฺเปิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหตีติ’’ วุตฺตํ.
ยฺจ ตตฺถ
‘‘ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กฺริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพเมว.
เย หิ เต ธมฺม จกฺขุรหิตา โหนฺติ. เตเยว วิปลฺลาส วเสน จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ กุสลา กุสลานิเยว เยภุยฺเยน ยถารมฺมณํ ปวตฺตนฺติ. น ปน กฺริย ชวนานิ. น หิ ขีณาสวา โลกิยมหาชนสมฺมเตสุ อิฏฺานิฏฺเสุ จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ. ยถาห –
รูปา สทฺทา คนฺธา รสา, โผฏฺพฺพาจ มโนรมา;
อิฏฺธมฺมา อนิฏฺาจ, น ปเวธนฺติ ปณฺฑิตาติ.
ตสฺมา โสมนสฺส กฺริย ชวนานนฺตรํปิ ตทารมฺมณานิ โสมนสฺสุเปกฺขา เวทนายุตฺตานิ เอว สิยุํ. ตถา อุเปกฺขากฺริยชวนานนฺตรํปีติ. มูลฏีกายํ ปเนตฺถ ปฏฺาเน-กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตาอุปฺปชฺชตีติ กุสลกุสลานนฺตรํ เอว ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. น อพฺยากตานนฺตรํ นจ กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสติ. วิชฺชมาเนจ ตสฺมึ อวจเน การณํนตฺถิ. ภวงฺคฺจนาเมตํ นทิโสโตวิย ปฏิโสตคามินาวํ สวิปฺผาริกํ เอวชวนํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํ. น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติกฺริยชวนํ. ตสฺมา กฺริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณวิธานํ ¶ อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ปฏฺาเน ปน กุสลตฺติเก ปฺหา วาเร อารมฺมณปจฺจยวิภงฺเค ตีสุ อพฺยากตปทาวสานวาเรสุ เสกฺขปุถุชฺชนานํ ตทารมฺมณเมว ปธานํ โหติ. น กุสลา กุสลชวนํ. ตสฺมา ทฺวีสุปิ วาเรสุ เสกฺขาวา ปุถุชฺชนาวา กุสลํ อนิจฺจโต วิปสฺสนฺติ กุสลํ อสฺสาเทนฺตีติอาทิกํ วตฺวา ปุนจ กุสเล นิรุทฺเธ อกุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ. อรหโต ปน ชวนํปิ ตทารมฺมณํปิ ปธาน เมว โหติ. ตสฺมา อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ อิจฺเจว วุตฺตํ. นปน วุตฺตํ กฺริยาพฺยากเต นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ. ยทิ เจตํ วุจฺเจยฺย ตทารมฺมณเมว ปธานํ กตํนาม สิยา. อวุตฺเตปิจ ตสฺมึ วิปสฺสตีติ อิมินา ตทารมฺมณํปิ คหิตเมว โหตีติ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ปฏฺาเน กุสลา.ล. อุปฺปชฺชตีติ กุสลากุสลานนฺตรเมว ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. น อพฺยากตานนฺตรนฺติจ. วิชฺชมาเนจ ตสฺมึ อวจเน การณํ นตฺถีติ จ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติเยว. อนนฺตรปจฺจยวิภงฺเคสุ ปน กุสลํ วุฏฺานสฺส อกุสลํ วุฏฺานสฺส กฺริยํ วุฏฺานสฺสาติจ วิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺานสฺส เนววิปาก นาวิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺานสฺสาติจ เอวมาทินา กฺริยชวนานนฺตรํ ภวงฺเคน สห ตทารมฺมณสฺสปิ วุฏฺานนาเมน วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสติเยว. ตสฺมา ยฺจ วุตฺตํ น กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสตีติ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว. นจ ฉฬงฺคุเปกฺขาว โต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติปิ กฺริยชวนํ สวิปฺผาริกํ น โหติ. กุสลชวนสฺส วิย ตสฺสปิ โอฬาริกกายวจี ปโยคสมุฏฺา ปนโตติ.
[๑๓๕] วิภาวนิยํ ปน
ฏีกาวาทสฺส อุตฺตรํ วทนฺเตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ อพฺยากตา นนฺตรํปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย. ปริตฺตารมฺมเณ โวฏฺพฺพนา นนฺตรํปิ ตสฺส ปวตฺตึ มฺเยฺยุนฺติ กฺริยชวนานนฺตรํ ตทา รมฺมณํ น วุตฺต’’นฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น ¶ หิ ปฏฺาเน อิมสฺมึ วุตฺเต อิทํนาม มฺเยฺยุนฺติ อวุตฺตํนาม อตฺถิ. น จ อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตฏฺาเน ปฺจทฺวาริก ปริตฺตารมฺมณ วารปสงฺโค อตฺถีติ. โทมนสฺส.ล. อุเปกฺขา สหคตาเนว ภวนฺติ. น โสมนสฺสสหคตานิ. กสฺมา, โสมนสฺส โทมนสฺสานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา. เตเนว หิ ปฏฺาเน เตสํ อิตรีตรานนฺตรปจฺจยตา นวุตฺตาติ. เอตฺถจ กฺริยชวน โทมนสฺสชวนาน เมว อนนฺตรํ ตทารมฺมณ นิยมํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน อิตเรสํ กุสลากุสลชวนานํ อนนฺตรํ ปน ตาทิโส นิยโม นตฺถีติ ทสฺสิโต โหติ. ตสฺมา อฏฺนฺนํ กามกุสลานํ อฏฺนฺนํ โลภมูลานํ ทฺวินฺนํ โมหมูลานนฺติ อฏฺารสนฺนํ ชวนานํ อนนฺตรํ อารมฺมณานุรูปํ สพฺพานิ ตทารมฺมณานิ ภวงฺคานิ จ ปวตฺตนฺติ. เยภุยฺเยน ปน อกุสลชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ อเหตุกเมว. ทฺวิเหตุกชวนานนฺตรํ ทฺวิเหตุกเมว. ติเหตุกชวนานนฺตรํ ติเหตุกเมวาติ อยํ เยภุยฺยนิยโม. ยสฺส ปน ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวา กุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติ. ตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํปิ ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวาตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติ. ยสฺส อกุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติ. ตสฺส กทาจิ ทฺวิเหตุเกสุวา ติเหตุเกสุวา กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ กุสลานนฺตรํปิ อเหตุกตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต.ล. โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทา รมฺมณตา อุปฺปชฺชติ. อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ. เอกานิหิ ตทารมฺมณานินาม ปฏิสนฺธิชนเกน เอเกน กมฺเมน นิพฺพตฺตานิปิ นานาวีถีสุ นานาปฺปการานิ โหนฺติ. ปวตฺติ วิปากชนเกหิ ปน นานากมฺเมหิ นิพฺพตฺเถสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสาติ จตูสุ โสมนสฺสมหา วิปาเกสุ เอกเมเกน คหิต ปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส. ตทา รมฺมณสมฺภโวติ ¶ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ การณํ. ตทารมฺมณุปฺปตฺติ เยววา. ยํกิฺจีติ อิฏฺานิฏฺภูเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ ยํกิฺจิ. ปริจิตปุพฺพนฺติ อิมสฺมึ ภเวเยว ตงฺขณโต ปุริมขเณสุ คหณ พหุลตา วเสน ปริจิตํ. อภิณฺหเสวิตนฺติ อตฺโถ. ปริตฺตารมฺมณนฺติ ปริตฺตธมฺมภูตํ อารมฺมณํ. อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวา. อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณนฺติ ทฺวีสุ อุเปกฺขาสหคตสนฺตี รเณสุ อิฏฺเ กุสลวิปากํ อนิฏฺเ อกุสลวิปากํ อุเปกฺขา สหคต สนฺตีรณํ. เยสํ ปน ปกติยา อิตรานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคต วิปากานิ พหุลํ ปวตฺตนฺติ. เตสํ ตานิปิ อาคนฺตุกภวงฺคํ นโหนฺตีติ น วตฺตพฺพานิ. อฏฺกถายํ ปน มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท เยภุยฺยนิยมโสเต ปติตตฺตา อกุสลชวนานุรูปํ อเหตุกํ อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวย เมว วุตฺตํ. เตเนว หิ ปรโต เถรวาทานํ วิจาริตฏฺาเน อกุสลชวนานนฺตรํ อเหตุก ตทารมฺมณ เมว ทีเปนฺตสฺส ตสฺส เถรวาทสฺส อปริปุณฺณวาทภาวํ ทสฺเสตฺวา ยทา กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณ สทิสเมว อกุสลาวสาเน สเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตทารมฺมเณจยุตฺเต เอตํปิ ยุชฺชติเยว. ตสฺมา ฉปิ อุเปกฺขาสหคตวิปากานิ อาคนฺตุกภวงฺคํ โหนฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกสฺส ตาว อติมหนฺตาติ วิภูเตสุปิ พุทฺธวณฺณาทีสุ อภิอิฏฺารมฺมเณสุ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถีติ โทมนสฺส ชวนานนฺตรํ ภวงฺคปาโตว โหติ. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ปน สพฺเพสุปิ อิฏฺานิฏฺภูเตสุ มหนฺเตสุ อวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุ โทมนสฺส อุปฺปาเทนฺตสฺส เนว ตทารมฺมณสมฺภโว อตฺถิ. นจมูลภวงฺค สมฺภโวติ กตฺวา โทมนสฺสานนฺตรํ ฉสุ อุเปกฺขาสหคตวิปาเกสุ ยถารหํ เอกํ อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน ปวตฺตติ. ตถา ตสฺเสว พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺภูเตสุ อติมหนฺเตสุ อติวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุวา มหคฺคตปฺตฺตีสุวา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อภิธมฺเม ธาตุวิภงฺเค สพฺพธมฺเมสุวา ปน ¶ ปถม สมนฺนาหาโรติ วุตฺตํ. มหาหตฺถิปโทปม สุตฺเตจ อชฺฌตฺติ กฺเจว อาวุโส จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติ. พาหิราจ รูปาอาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ. เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติกฺเจว จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติ. พาหิราจ รูปา อาปาต มาคจฺฉนฺติ. ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติ. เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. อชฺฌตฺติกฺเจว อาวุโส โสตํ.ล. ฆานํ.ล. ชิวฺหา.ล. กาโย.ล. มโน อปริภินฺโน โหติ. พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ. เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติโกเจว มโน อปริภินฺโน โหติ. พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติ. เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา วีถิจิตฺตานินาม อาวชฺชเนนวินานอุปฺปชฺชนฺติ. สเจ อาวชฺชเนน ธมฺมโตวา กาลโภวา ยํยํ นิยเมตฺวา อาวชฺชิตํ โหติ. ตํ ตเทว ตานิปิ คณฺหนฺติ. ยทิ อนิยเมตฺวา ยํกิฺจิ อาวชฺชิตํ โหติ. ตานิปิ อาวชฺชิ ตปฺปการเมว คณฺหนฺติ. น ปน เอกาวชฺชน วีถิยํ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชเนนวา อฺมฺํวา ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา ลมฺพณานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอตฺถ สิยา. ยทิ เจ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกวีถิยํ อาทิมฺหิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อารมฺมณํ อคเหตฺวา อฺํ ยํ กิฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ. เอวํ สติ นิราวชฺชนํนาม เอตํ สิยา. อาวชฺชนาทีหิจ สทฺธึ ธมฺมโต กาลโต จ ภินฺนารมฺมณํนาม สิยาติ. สจฺจํ, ยถา ปน มคฺควีถิยํ โคตฺรภุโวทานานิ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลานิ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺสจ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนเมว โหนฺติ ภินฺนารมฺมณฺจ. เอวเมตสฺสปิ นตฺถิ นิราวชฺชนตาย ภินฺนารมฺมณตายจ โทโสติ. ยฺจ เอกสฺมึภเว ภวงฺคสฺส ปฏิสนฺธิยา สห ธมฺมโตจ อารมฺมณ โตจ อภินฺนตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ตํปิ มูลภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ¶ อิทฺจ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ นตฺถิ โทโสติ. ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ อตฺตโน อนนฺตรปจฺจยํ กตฺวา. วทนฺติ อาจริยา. ปาฬิยํ ปน มหาอฏฺกถายํจ เอตํ วิธานํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. น มหคฺคตานุตฺตรชวนาวสาเน. กสฺมา อิติ เจ. กามาวจร ชวนานํ เอว สวิปฺผนฺทนตฺตา. อิตเรสฺจ อวิปฺผนฺทนตฺตา.
[๑๓๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘กามตณฺหา นิทาน กมฺมนิพฺพตฺตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
อปิจ อภิฺาวชฺชิตานิ มหคฺคตานุตฺตรชวนานิ อปริตฺตารมฺมณานิ โหนฺติ. ตทารมฺมณานิ ปน ปริตฺตารมฺมณาเนวาติ นเตสํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปสงฺโค อตฺถิ. อภิฺาชวนานิจ กานิจิ ปริตฺตารมฺมณานิปิ สนฺตตรานิ โหนฺตีติ เตสํปิ อวสาเน ตทุปฺปตฺติ นตฺถิเยวาติ.
[๑๓๗] เอเตน
อชนกตฺตา ชนก สมานตฺตาภาวโตติอาทิปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
กามาวจรสตฺตานํเอว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. น รูปารูปสตฺตานํ. น หิ เตสุ อุปฺปนฺนานํ ปริตฺตารมฺมณานํปิ กามาวจรชวนานํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ อตฺถิ. ตทารมฺมณูป นิสฺสยสฺส กาม ภวงฺคสฺส อภาวโต มหคฺคต ภวงฺคสฺส จ สนฺต ตรสฺส ตทารมฺมณ กิจฺจา ภาวโตติ. จกฺขุวิฺาณ โสต วิฺาณานิ ปน รูปสตฺตานํ จกฺขุโสตอินฺทฺริย ปวตฺติอานุภาวโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิจ ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมสิทฺธิโต รูปสตฺเตสุ ปวตฺตนฺติ เยวาติ. กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ, น มหคฺคตานุตฺตรปฺตฺติธมฺเมสุ. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา ตทารมฺมณานํ. เตสํ ปน เอกนฺตปริตฺตา รมฺมณภาเว การณํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.
[๑๓๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อปริจิตตฺตา’’ติ ¶ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
จิตฺตฺหิ นาม วิกปฺปพเลวา อปฺปนาปตฺตภาวนากมฺมวิเสเส วา สติ นิพฺพาเน วิย อปริจิเตปิ อารมฺมเณ ปวตฺตติเยวาติ.
[๑๓๙] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘กามตณฺหายตฺตกมฺมชนิตตฺตาปี’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํปิ เหฏฺา ปฏิกฺขิตฺตเมว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ กึวา เอตาย ยุตฺติจินฺตายาติ วตฺวา สพฺพานิ วิภาวนิยํ วุตฺต การณานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ.
กาเม ชวน สตฺตาลมฺพณานํ นิยเมสตีติ กามภูมิปริยาปนฺนานํ ชวนานํ สตฺตานํ อารมฺมณานฺจ วเสน ติวิเธ นิยเม สติ. วิภูเต ติมหนฺเตจ ตทารมฺมณมีริตนฺติ เอเตน ตทารมฺมณํนาม ปวตฺตมานํ วิภูตารมฺมเณวา อติมหนฺตารมฺมเณ วา ปวตฺตตีติ อยเมว นิยโม ทสฺสิโต. น ปน ยตฺถ ตทา รมฺมณํ ปวตฺตติ. เอตเทว วิภูตฺจ อติมหนฺตฺจ นามาติ นิยโม. ตสฺมา อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตานํ สุวิสทวตฺถุกานํ รูปพฺรหฺมานํ อุปฺปนฺนาวีถิโย เยภุยฺเยน วิภูตารมฺมณาเอว อติมหนฺตา รมฺมณาเอวจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา รูปารูปภูมีสุ วิภูตารมฺมณวีถิโย อติมหนฺตารมฺมณวีถิโยจ นลพฺภนฺตีติ วทนฺติ. [ตทารมฺมณนิยโม].
๑๔๐. ชวเนสุจาติ จสทฺโท ปน สทฺทตฺโถ. ฉกฺขตฺตุ เมววา ชวนฺติ. ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สตีติ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํปิ หิ ปกติกาเล อารมฺมณทุพฺพ ลฏฺาเนเอว กามาวจรชวนานํ ฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติ วุตฺตาติ. เกจิ ปน ฉกฺขตฺตุนฺติ อิทํ มุจฺฉากาลวเสน วุตฺตนฺติ มฺนฺติ. มนฺทวตฺติยนฺติ มรณาสนฺนกาเล พหุจิตฺตกฺขณาตีตกสฺส วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา อิตรกาเลสุจ มุทุตรภาเวน เกนจิ อุปทฺทุต ภาเวน อชฺโฌตฺถฏภาเวนจ วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา ตนฺนิสฺสิตานํ ชวนานํ ¶ มนฺทีภูตเวคตา วเสน ปวตฺติกาเล. มรณกาลาทีสูติ มรณาสนฺนกาเล มุจฺฉากาเล วิสฺิภูต กาเล อติตรุณกาเลจ, ตตฺถ มุจฺฉากาโลนาม อสยฺห รูเปหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อติภูตานํ อธิมตฺตโต กรชกายสฺส วิหฺปฺปตฺติกาโล. วิสฺิ ภูตกาโลนาม ปีติเวเคนวา นิทฺทาภิภูตตายวา ยกฺขคหเณนวา สุรามทาทิ วเสนวา ปกติสฺาย วิคตกาโล. อติตรุณกาโลนาม คพฺภคตสฺสวา สมฺปติชาตสฺสวา ทารกสฺส อชฺฌตฺต วตฺถูนํ อติมุทุกาโล. ตาทิเสสุ หิ กาเลสุ อนฺตรนฺตรา ฉทฺวาริกวีถิโย ปวตฺตมานาปิ เยภุยฺเยน ปริปุณฺณชวนวารา น ปวตฺตนฺติ. ทฺวตฺติโวฏฺพฺพนิกาวา จตุปฺจชวนิกาเอววา ปวตฺตนฺตีติ. เอตฺถจ ทฺวตฺติโวฏฺพฺพนิกวารา อฏฺกถายํ วุตฺตา. จตุปฺจ ชวนิกวารา มูลฏีกายํ วุตฺตา. ปฺจวารเมวาติ อิทํ ปน มรณา สนฺนกาลวเสน วุตฺตํ. นมุจฺฉากาลาทิวเสน. ตฺจ โขปากติกสตฺตานํ วเสเนว. เย ปน ฌานสมนนฺตรํวา ปจฺจเวกฺขณ สมนนฺตรํวา อภิฺาสมนนฺตรํวา จวนฺติวา ปรินิพฺพายนฺติวา. เตสํ ฌานาทีนิเยว ปฺจวารโต อธิกานิวา อูนานิวา มรณา สนฺนชวนานินาม โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ อตฺโถ อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาวิภวิสฺสตีติ. ภควโต ปน ยมกปาฏิหาริย กาลาทีสูติ เอตฺถ อฺเสํปิ มหาโมคฺคลานตฺเถราทีนํ เอวรูโป ลหุปฺปวตฺติกาโล อาทิสทฺเทน สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺหิ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปน มตฺถกปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ. อฺเสํวา เอวรูเป กาเลติ. สกเลน ปน วากฺเยน ถเปตฺวา ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ลหุก ปวตฺติกาลํ อฺสฺมึ กาเล ภควโตปิ ฉวา สตฺตวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. อฺเสํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. จตฺตาริ ปฺจวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺตีติ เอตฺถปิ ภควโตปิ ลหุกปฺปวตฺติยํ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺติ. ลหุกตรปวตฺติยํ จตฺตารีติ อตฺโถปิ ยุชฺชติเยว.
วิภาวนิยํ ปน
ภควโต ¶ จตฺตาริ อฺเสํ ปฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ภควา อคฺคิกฺขนฺธอุทก ธาราทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปาฏิหาริยานํ ปวตฺตนตฺถํ ปถมํ เตโชกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิ. ตโต อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตตูติ อธิฏฺาสิ. ตโต ตสฺมึเยว กสิเณ อภิฺํ สมาปชฺชิ. อภิฺาวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ. ตโต อาโปกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิ. ตโต เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺตูติ อธิฏฺาสิ. ตโต ตสฺมึเยว กสิเณ อภิฺํ สมาปชฺชิ. อภิฺาวเสน เหฏฺิม กายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺติ. เสสยมเกสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถจ ลหุกปฺปวตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา ทฺเว ทฺเว ปจฺจเวกฺขณวารา จตุปฺจชวนิกาเอว ภวนฺติ. ทฺวินฺนฺจ ชวนวารานํ อนฺตรา ทฺเว เอว ภวงฺคานิ ภวนฺติ. ตานิจ ทฺเว ปาฏิหาริยานิ ปสฺสนฺตานํ เอกปฺปหาเรเนว ปวตฺตานิ วิย ปฺายนฺตีติ. เอตรหิ ปน เกจิ อาทิกมฺมิกชฺฌานปจฺจเวกฺขเณสุปิ จตฺตาริ ปฺจวาชวนานิ วทนฺติ. อาทิกมฺมิกสฺสาติ โยคกมฺมสิทฺธิยา อาทิมฺหิ นิยุตฺตสฺส. ปถมํ อุปฺปนฺนา อปฺปนา ปถมกปฺปนา. ตสฺสํ ปถมกปฺปนายํ. อาทิกมฺมิกอปฺปนาวีถิยนฺติ อตฺโถ. ตทา หิ สพฺพานิปิ มหคฺคตชวนานิ ปุน อาเสวนาภาวโต ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ เอกวารเมว ชวนฺตีติ. อภิฺาชวนานิ ปน อิทฺธิวิกุพฺพนาทิ. กิจฺจสิทฺธิยาเอว ปยุตฺตานีติ กิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโต อาทิกมฺมิกกาเลปิ วสีภูตกาเลปิ เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ อภิฺาชวนานิจ สพฺพทาปีติ. ยถาจ อภิฺาชวนาทิ เอวํ มคฺคชวนานิปิ ตํ ตํ กิเลสปฺปหานกิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพา ภาวโต เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปน.ล. เอก จิตฺตกฺขณิกาวาติ. อถวา, มคฺคเจตนาย อนนฺตริกผลตฺตา สกึ ¶ อุปฺปนฺเนเยว มคฺเค ผลสฺสวาโร อาวโตติ นตฺถิ มคฺคจิตฺตสฺส ปุนุปฺปตฺติยา โอกาโสติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปน.ล. เอกจิตฺตกฺขณิกาวาติ. ชวนุปฺปตฺติยา ปกติยา สตฺตกฺขุปรมตฺตา มนฺทสฺส ปฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ติกฺขสฺส จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีณีติ วุตฺตํ ตโต ปรํ.ล. อุปฺปชฺชนฺตีติ. นิโรธสมาปตฺติกาเล ปน ปุพฺพภาเคเยว ตาทิ สสฺส ปโยคาภิสงฺขารสฺส กตตฺตา ทฺวินฺนํ วารานํ อุปริ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ นิโรธ.ล. ชวตีติ. เอตฺถจ ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺ นิทฺเทสวเสน วุตฺตํ. เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหตีติ หิ วุตฺตํ. จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ อนาคามิโน กุสลภูตํ อรหโต กฺริยภูตํ เนวสฺานาสฺา ยตน ชวนํ. วุฏฺานกาเลจ นิโรธสฺส นิสนฺทมตฺตตฺตา เอกวารเมว วชนํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ วุฏฺานกาเลจาติอาทิ. ตตฺถ อนาคามิ ผลํวา อรหตฺตผลํวาติ อนาคามิผเลวา อรหตฺตผเลวา. ภาเวน ภาวลกฺขเณ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ. เตนาห นิรุทฺเธติ. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ ฌานสมาปตฺติ ผลสมาปตฺติวเสน สกลายปิ สมาปตฺติวีถิยํ. ภวงฺคโสโตวิย วีถินิย โม นตฺถีติ อิทํ จิณฺณวสีภูตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อกตา ธิการสฺส ปน ฌานสมาปตฺติยํ อาทิโต ปฏฺาย ทฺเว ตีณิ จตฺตารีติอาทินา ฌานชวนานิ อนุกฺกเมน วทฺธมานานิ ปวตฺตนฺติ. กตา ธิการานํ ปน มหาปุริสชาติกานํ ปฏิลทฺธกาลโต ปฏฺาย จิณฺณวสีภาวาเนว โหนฺติ. ตถา ผลชวนานิจ สพฺเพสํปิ ผลฏฺานนฺติ ทฏฺพฺพํ. พหูนิปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อาทิกมฺมิกกาลาทีสุ เอกวาราทิวเสนปิ อวเสสานํ ปวตฺตึ สมฺปิณฺเฑตีติ. [ชานนิยโม].
๑๔๑. เอวํ ปุพฺพาปรนิยามวเสน วีถิจิตฺตานํ ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุคฺคลเภทวเสน ภูมิเภทวเสนจ เตสํ ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ทุเหตุกานนฺติอาทิมาห. ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตา ทฺเว เหตุโย เอเตสนฺติ ทุเหตุกา. จตูหิ าณวิปฺป ยุตฺตมหาวิปาเกหิ ¶ คหิตปฏิสนฺธิกา. ทฺวีหิ ปน อเหตุก วิปาเกหิ คหิต ปฏิสนฺธิกา อเหตุกา นตฺถิ ปฏิสนฺธิเหตุ เอเตสนฺติ กตฺวา. เตสํ ทฺวินฺนํปิ วิปากาวรณสพฺภาวโต มหคฺค ตชฺฌานานิปิ ตาว นุปฺปชฺชนฺติ. กุโต โลกุตฺตรานิ. กฺริยชวนานิ ปน ขีณาสวานเมว อาเวนิก ภูตานีติ วุตฺตํ กฺริยชวนานิ เจวอปฺปนาชวนานิจ น ลพฺภนฺตีติ. ตตฺถ วิปากา วรณํ นาม อเหตุก ปฏิสนฺธิกตา ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิกตาจ. ตถา าณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ สุคติยนฺติ สุคติ ภเว ปริยาปนฺนานํ เตสํ ทฺวินฺนํ ตถา าณมฺปยุตฺตมหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ สุคติยนฺติ เอเตน ทุคฺคติปริยาปนฺเน อเหตุก ปุคฺคเล นิวตฺเตติ. น หิ เตสํ อิมสฺมึ วากฺเย อิตเรสํ อนฺุาตานิ าณวิปฺปยุตฺตวิปากานิปิ ลพฺภนฺตีติ. เตนาห ทุคฺคติ ยํ ปนาติอาทิ. ตตฺถ ทุคฺคติยํ ปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ าณวิปฺปยุตฺตานิ มหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ ปริปุณฺณ โยชนา ทฏฺพฺพา. เอตฺถ สิยา. กสฺมา ปเนตฺถ สุคติปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตวิปากานิ ทุคฺคติปริยาปนฺนานฺจ อฏฺปิ สเหตุก มหาวิปากานิ น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ. นนุ ปฏฺาเน สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ เอกสฺมึ ภเว เอกสฺส สตฺตสฺส กทาจิ สเหตุกํ ภวงฺคํ กทาจิ อเหตุกํ ภวงฺคนฺติ เอวํ มูลภวงฺเค ปวตฺติเภโท นตฺถีติ กตฺวา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิทํ ตทารมฺมณสงฺขาตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิฺายติ. สเหตุกนฺติจ สามฺวจนตฺตา ทฺวิเหตุกํ ติเหตุกฺจ ตทารมฺมณํ วิฺาตพฺพํ โหติ. อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิธ ปน ตสฺส ตทารมฺมณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มูลภวงฺคเมว อธิปฺเปตํ. อิธปิ สามฺวจนตฺตา ทฺวีสุ อ- อเหตุกภวงฺเคสุ ยํกิฺจิ คเหตพฺพเมวาติ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ อเหตุกานํปิ อฏฺสเหตุก ตทารมฺมณานิปิ ลพฺภมานานิเอว สิยุํ. ทุเหตุกานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. วุจฺจเต, อเหตุ เกสุ ¶ ตาว ทุคฺคติปริยาปนฺนานํ สเหตุกตทารมฺมณสมฺภโว สพฺพอฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต. ตสฺมา อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิทํ กุสลวิปากภูตํ อเหตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยุตฺตํ. อยฺหิ ปฏฺาเน ธมฺมตา. ยทิทํ ยถาลาภคหณนฺติ. อิตรถา สพฺพอฏฺกถาวิโรโธ สิยาติ. ยถาจ กุสลานํ โยคสาธนียตฺตา ปวตฺติยํปิ โยคกมฺมวเสน าณโยโค โหติ. น ตถา วิปากานํ. เตสํ ปน อโยคสาธนี ยตฺตา ปวตฺติยํ ภวงฺคาณสงฺขาเตน อุปนิสฺสยฺาเณน วินา าณโยโค น สมฺภวติ. ตสฺมา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิธปิ าณวิปฺปยุตฺตภูตํ สเหตุกตทารมฺมณเมว คเหตุํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา ทฺวิเหตุกานํ อเหตุกานฺจ าณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ ปฏิกฺเขโป เถเรน กโตติ. อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน ปน เยน วิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. เตน สทิสํ วา ตโต หีนํ วา ตทารมฺมณํ เตสํ สมฺภวติ. น ปณีตนฺติ กตฺวา ทฺวินฺนํปิ อเหตุกานํ อฏฺมหาวิปากานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา สตฺตตึสจิตฺตปฏิ ลาโภ วุตฺโต. โส ปน ยถา วุตฺตปฏฺานปาฬิยา วิรุชฺฌติ. อปเร ปน ยถา อเหตุกานํ สุคติปริยาปนฺนานํ ทฺวิเหตุก ตทารมฺมณํ โหติ. เอวํ ทฺวิเหตุกานํปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวตีติ วทนฺติ. ตํ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติ. อฏฺกถายฺหิ กตฺถจิ เตสํ ทฺวินฺนํปิ อวิเสเสน อฏฺมหาวิปากปวตฺติ วุตฺตาติ. ปฏิสนฺธิวิฺาณ สหคตา ตโย เหตู เอเตสนฺติ ติเหตุกา. เต ปน กามรูปารูปวเสน ติวิธา โหนฺติ. ปุถุชฺชโน อฏฺอริยาจาติ นววิธา. เตสุ ขีณาสวานํ กุสลากุสล ชวนานิจ นลพฺภนฺติ. สพฺพโส อนุสยปหาเนน สพฺเพสํ กุสลากุสลานํ สห นิรุทฺธตฺตา อนุสย ปฏิพทฺโธ หิ เตสํ ตพฺภาโวติ. ตถาสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถ. อปรินิฏฺิตสิกฺขากิจฺจตาย สิกฺขนสีลยุตฺตา สตฺตอริยา เสกฺขานาม. อิธ ปน ตโย เหฏฺิมผลฏฺา อธิปฺเปตา. เตสฺหิ อาทิโต โสตาปตฺติมคฺเคเนว ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํ สหคตานิ ¶ ปฺจชวนานิ นลพฺภนฺตีติ. อนาคามิปุคฺคลานํ ปน ปฏิฆชวนานิจ น ลพฺภนฺติ. อนาคามิมคฺเคน ปหีนตฺตา. มคฺคสฺส ปน เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ปจฺเจกํ ยถาสกํ มคฺคชวนานิเอว ลพฺภนฺติ. อุปริมานฺจ ผลานํ เหฏฺิเมหิ ปุคฺคเลหิ อนมิคตตฺตา เหฏฺิมานฺจ อุปริเมสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ อนุปฺปชฺชนโต จตุนฺนํ ผลฏฺานํปิ ปจฺเจกํ ยถาสกํ ผลชวนานิเอว ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โลกุตฺตร.ล. สมุปฺปชฺชนฺตีติ. เอตฺถจ อุปริมคฺเค อาคเต เหฏฺิมมคฺคานุภาวสฺส สพฺพโส ปฏิปสฺสทฺธิวเสน อุปริมานํ ปุคฺคลนฺตรตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ปาริเสสโต ลพฺภมานวีถิจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ คาถมาห. ปรินิฏฺิ ตสิกฺขากิจฺจตฺตา นตฺถิ สิกฺขิตพฺพกิจฺจํ เอเตสนฺติ อเสกฺขา. ขีณาสวา. เตสํ เตวีสติกามวิปาก วีสติกฺริย อรหตฺตผล วเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส. สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาชวนวชฺชิตานํ สตฺตนฺนํ อกุสลานํ เอกวีสติยา กุสลานํ เตวีสติยา กามวิปากานํ ติณฺณํ เหฏฺิมผลานํ อาวชฺชนทฺวยสฺสจ วเสน ฉปฺาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเส. อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ กามวิปาก โลกิยกุสลากุลาวชฺชน ทฺวยวเสน จตุปฺาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเสติ โยชนา. ปุคฺคล เภเทน วีถิจิตฺตานํ เภโท ปุคฺคลเภโท.
๑๔๒. สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ปุคฺคลานํ ทฺวารานฺจ เอตฺเถว ปริปุณฺณสมฺภวโต. ยถารหนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลานํ อุปฺปตฺติอรหานุรูปํ. รูปาวจรภูมิยํ วชฺชิตพฺเพสุ โสฬสวีถิ จิตฺเตสุ ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตา ปฏิฆชวน ตทารมฺมณ วชฺชิตานีติ วุตฺตํ. อรูปาวจรภูมิยํ ปถมมคฺค รูปาวจรหสน เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตานิ ปฏิฆชวน ตทารมฺมณวชฺชิตานิจ วีถิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺตีติ โยชนา. เอตฺถาปิ วชฺชิตพฺเพสุ อฏฺตึส วีถิจิตฺเตสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวุจฺจมานตา ทฏฺพฺพา. สพฺพตฺถาปีติ สพฺพาสุปิ รูปารูปภูมีสุ. ตํตํ ปสาทรหิตานํ ตํตํทฺวาริก วีถิจิตฺตานิ ¶ น ลพฺภนฺเตวาติ รูปาวจรภูมิยํ ตาว ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ ฆานชิวฺหากายปสาท รหิตานํ รูปีพฺรหฺมานํ ฆาน ชิวฺหากายทฺวาริกานิ ฉ วีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตว. ยานิ สนฺธาย ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตํ. อรูปภูมิยํ ปน ปฺจปิ ปสาทา นตฺถีติ ปฺจทฺวาริกานิ ทฺวิปฺจวิฺาณ มโนธา ตุตฺติก สนฺตีรณตฺตยวเสน โสฬสวีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตว. ยานิ สนฺธาย โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริ วุจฺจมานตาติ วุตฺตํ. กามภูมิยํ ปน ตํตํ ปสาทรหิตตา ชจฺจนฺธาทีนํ วเสน โย เชตพฺพา. กาเม อสีติ วีถิจิตฺตานิ ยถารหํ ลพฺภเร ลพฺภนฺติ. รูเป จตุสฏฺิ ตถา ยถารหํ ลพฺภเร. อรูเป ทฺเว จตฺตาลีส ยถารหํ ลพฺภเรติ โยชนา. เอตฺถจ พฺรหฺมโลเกวา อุปริ ฉกามาวจร เทวโลเกสุวา อนิฏฺารมฺมณานิ นาม นตฺถิ. ตสฺมา รูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ ลพฺภมานตาวจนํ ตตฺถ ตฺวาวา อิธ อาคนฺตฺวาวา อิธ อนฏฺเหิ รูปสทฺเทหิ สมาคจฺฉนฺตานํ วเสน ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน อิธ อาคตานํเยว พฺรหฺมานํ อนิฏฺารมฺมณสมาโยโค โหตีติ ถานิ จตฺตาริ รูปภูมิยํ ลทฺธานินาม น โหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ สฏฺิเยว วีถิจิตฺตานีติ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. อิธ อาคตานํเยว อุปฺปนฺนานิปิ พฺรหฺมตฺตภาเว อุปฺปนฺนตฺตา พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนานิ อิจฺเจว วตฺตพฺพตฺตา. นจ ตตฺถ ิตาปิ อิธ อนิฏฺานิ นคณฺหนฺติ. ทูเรปิ อารมฺมณํ คเหตุํ สมตฺถตฺตา พฺรหฺมานนฺติ.
[๑๔๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
ตสฺส วาทสฺส ปฏิกฺขิปนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘อิธ ปน ตตฺถ ตฺวาปิ อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อนิฏฺารมฺมณสฺส อสมฺภโว น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ. เตน ตตฺถ ตฺวา อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อุปฺปนฺนานิ ตานิ จตฺตาริ จิตฺตานิ ตตฺถ ลทฺธานินาม โหนฺติ. อิธ อาคตานํ อุปฺปนฺนานิ อิธ ลทฺธานินาม โหนฺตีติ อนฺุาตํ โหติ. ตฺจ น ยุตฺตํ.
ตํ ตํ ภูมิปริยาปนฺเน สตฺตสนฺตาเน อุปฺปนฺนานิเอว ตํตํภูมิยํ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺตา. อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํ. ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลทฺวารารมฺมเณสุ สมฺภวานุรูปํ. ภวงฺเคน อนฺตริตา ภวงฺคนฺตริตา. ยาวตายุกนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ภวนิกนฺติ วีถิโต ปฏฺาย ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตสนฺตานํ ปวตฺตติ. ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. อพฺโภจฺฉินฺนา ปวตฺตติ อสติ นิโรธ สมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย วีถิ สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
วีถิมุตฺต สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๔๓. เอวํ ¶ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ อาทิคาถ มาห. เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺติยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม วีถิจิตฺตวเสน อุทีริโตกถิโต. อิทานิ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโห นาม วีถิมุตฺต จิตฺตานํ วเสน วุจฺจตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติยา กถิตาย ตโต ปรํ ภวงฺคกาเลจ จุติกาเลจ เตสํ ปวตฺติ กถิตาเยว โหตีติ กตฺวา สนฺธิยมิจฺเจว วุตฺตํ.
[๑๔๑] วิภาวนิยํ ปน
ปรโต มรณุปฺปตฺติยํ ปถมํ จุตึ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อนนฺตเร ปฏิสนฺธิยา วกฺขมานตฺตา อิธ สนฺธิคฺคหเณน อตีตา นนฺตร จุติปิ คเหตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเลจา’’ติ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
วีถิมุตฺตานฺหิ วิสยปฺปวตฺตินาม อตีตานนฺตรภเว มรณุปฺปตฺติยํเอว สิทฺธาติ เอกสฺมึ ภเว วิสยปฺปปตฺติยา สห เตสํ ปฏิสนฺธิปมุขานํ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺติทสฺสนตฺถํเอว ตาย อตีตานนฺตรจุติยา สทฺธึ มรณุปฺปตฺติวิธานํ เถเรน ทสฺสิตนฺติ. ภวนฺติ สตฺตา สงฺขาราจ เอตาสูติ ภูมิโย. อโยติ วฑฺฒิ. อตฺถโต ปน สุขํจ สุขเหตุ สุขปจฺจยาจ เวทิตพฺพา. เยภุยฺเยน ตโต อยโต อปคตา เอตฺถ นิพฺพตฺตา สตฺตาติ อปาโย. โสเอว ภูมีติ อปายภูมิ. โอฬาริเกน กามราเคน กามียตีติ กาโม. คนฺตพฺพา อุปคนฺตพฺพาติ คติ. คจฺฉนฺติ สตฺตา เอตฺถาติวา คติ. อเนกวิธสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺานตาย โสภณาคติ สุคติ. กาโมจ โส สุคติจาติ สมาโส. นตฺถิ ยถาวุตฺโต อโย เอตฺถาติ นิรโย. นิจฺจํ วา รยนฺติ กมฺปนฺติ ผนฺทนฺติ ¶ สตฺตา ทุกฺขปฺปตฺตา เอตฺถาติ นิรโย. มนุสฺสา วิย อุทฺธํ อุจฺจา อหุตฺวา ติโร อฺจิตา อายตาติ ติรจฺฉานา. ยุวนฺติ นานา วณฺณสณฺานาปิ สตฺตา สมานชาติตาย เอกีภูตาวิย โหนฺติ เอตายาติ โยนิ. ชาติ.
วิภาวนิยํ ปน
ขนฺธานํ ปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ.
ติรจฺฉานานํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ. เปจฺจ อิตา คตาติ เปตา. อิโต อปกฺกมฺม จวิตฺวา ภวนฺตเร คตาติ อตฺโถ. เยเกจิ กาลงฺกตา. ทิวงฺคตาปิ หิ โลเก กาลงฺกตา เปตาติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน สุขสมุสฺสยโต เปจฺจ ปกฏฺํ ปวาสํ ทูรํ คตาติ อตฺเถน ยาว ตโต น มุจฺจนฺติ. ตาว นิจฺจํ ทุกฺขปฺปตฺตา ลกฺขณสํยุตฺตาทีสุ อาคตา ตตียา อปายิกสตฺตา อธิปฺเปตา. เปตานํ สมูโห เปตฺติ. เปตฺติยา วิสโยติ เปตฺติ วิสโย. วิสโยติจ ปวตฺติเทโส วุจฺจติ. อสุรกาโยติ เอตฺถ สุรา วุจฺจนฺติ อุปริ เทวา สุรนฺติ อิทฺธิวิเสเสหิ ทิพฺพนฺติ, สุฏฺุวา รมนฺติ กามสุขรตึ ปจฺจนุภวนฺตีติ กตฺวา. น สุราติ อสุรา. เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย สนฺธาย สุรปฏิปกฺขา สุร สทิสาวาติ อตฺโถ. วิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตาทโย วินิ ปาติเก สนฺธาย ขุทฺทกสุรา จูฬกสุราติ อตฺโถ. ยมราชา ทโย เวมานิกเปเต สนฺธาย เอกเทเสน สุรสทิสาติ อตฺโถ. เวมานิกเปตาปิ หิ กตฺถจิ อสุรกายาติ อาคตา. โลกนฺตริก เนรยิเก สนฺธาย สพฺพโส สุรคุณ รหิตาติ อตฺโถ. เตปิ หิ พุทฺธวํสนิทานฏฺกถายํ ชาติทุกฺข นิทฺเทเสสุจ อสุรกายาติ วุตฺตา. ตถา กาลกฺจิกเปเต สนฺธาย สพฺพโส สุรภาวรหิตาติ อตฺโถ. อิติ ปฺจนฺนํ อสุรานํ วเสน อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพ. ทิพฺพา วต โภกายา ปริหายิสฺสนฺติ, ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายาติ อิมสฺมึ สุตฺตปเท จตฺตาโรปิ อปายา อสุรกายาติ อฏฺกถายํ วณฺณิตา.
ตตฺถ ¶ เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย อสุรา ตาว ตึเสสุ เทเวสุ สงฺคหิตา. วินิปาติกาสุรา จาตุมหาราชิกเทเวสุ. ตถา เวมานิกเปตาสุรา. เตปิ หิ วินิปาติกาสุรา วิย ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตา. ยมราชาโน ปน เวสฺสภู โนตฺติจ เปตฺติ ราชา โสโม ยโม เวสฺสวโณจ ราชาติ เอวํ กถา วตฺถุปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภูอาทโย สยํ มหิทฺธิกา มหานุภาวา เวมานิกเปตราชาโน หุตฺวาปิ เนรยิเกสุ สตฺเตสุ การฺุตํ ปฏิจฺจ เหฏฺา นิรยโลเกสุปิ รชฺชํ กาเรนฺติเยว. เตเนว หิ สพฺเพ เปตโลกาปิ นิรยโลกาปิ ยมโล กาติจ ยมวิสยาติจ วุจฺจนฺตีติ. เยจ จาตุมหาราชิกปริ ยาปนฺนา ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน เรวติวิมาเน ยกฺขาติ อาคตา สํกิจฺจชาตเก รกฺขสาติ อาคตา ยกฺขรกฺขสานาม อิโต คนฺตฺวา อุสฺสทนิรเยสุ เนรยิกานํ นานากมฺม การณาโย กโรนฺโต วิจรนฺติ. เตสํปิ กาโล อุปกาโลติ เอวมาทีหิ นาเมหิ นารทชาตเก อาคตานํ นิรย ปาลานํ อุปริยมราชานํ อาณาปวตฺตติเยวาติ. โลกนฺตริกา สุรา นิรเย สงฺคหิตา. อิธ ปน กาลกฺจิกาทโย เปตาสุราว อธิปฺเปตา. เตสํ อสุรานํ กาโย สมูโหติ อสุรกาโย. เอตฺถจ นิรยภูมินาม ปจฺเจกํ โสฬสุสฺสทปริ วารานํ อฏฺนฺนํ มหานิรยานํ วเสน อนฺโต ปถวิยํ ิตาติ เวทิตพฺพา. อรฺ ปพฺพต สมุทฺท ทีปกาทีสุปิ นานานิรย ภูมิโย โหนฺติเยว. ตสฺมา ตาทิสสฺส วิสุํ ววตฺถิตสฺส โอกาสสฺส อตฺถิตาย นิรโยตฺเวว วุตฺตา. เสสานํ ปน ติสฺสนฺนํ อปายภุมฺมีนํ ตาทิสสฺส โอกาสสฺส นตฺถิตาย โยนิ วิสย กาย สทฺเทหิ โยเชตฺวา ขนฺธาวา ขนฺธปฺปวตฺติปเทสาวา คหิตาติ. [อปายภูมิ]
อุสฺสิโต อุคฺคโต อุสฺสนฺโนวา มโน เอเตสนฺติ มนุสฺสา. เตหิ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุปิ อิตรภูมิกานํ สตฺตานํ ติกฺขตรสูร วิจิตฺรจิตฺตา โหนฺติ. ปริปุณฺณานํ กุสลากุสลกมฺม ปถานํ ¶ อานนฺตริยกมฺมานฺจ เอตฺเถว สมฺภวโตติ. เตสุปิ ปน ชมฺพุทีปวาสิโนเอว อติสเยน อุสฺสิตมนา โหนฺติ. อิตเร ปน เตหิ สมานวณฺณาทิตาย มนุสฺสา อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ยถาห-ตีหิ ภิกฺขเว าเน หิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ. เทเวจ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ าเนหิ. สูราจ สติ มนฺโตจ อิธ พฺรหฺมจริยวาโสจาติ. อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ มนูติ มหาสมฺมตราชา วุจฺจติ. อิเมจ ชนา เตน ถปิเตสุ มริยาทธมฺเมสุ ิตา ตสฺส ปุตฺตฏฺานิยา โหนฺติ. ตสฺมา มนุโน อปจฺจา ปุตฺตาติ มนุสฺสาติ. อิธ ปน ภูมิปริยาโยติ กตฺวา มนุสฺสาติ อิตฺถิลิงฺคํ เอกวจนฺจ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเส สุปิ. เยสุ ปน จตฺตาโร มหาราชาโน รชฺชํ กาเรนฺติ. เต เทวา จาตุมหาราชิกา. ตตฺถ ธตรฏฺโ คนฺธปฺปานํ ราชา โหติ. วิรุฬฺหโก กุมฺภณฺฑานํ. วิรูปกฺโข นาคานํ. กุเวโร ยกฺขานํ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน คนฺธรุกฺเขสุ อปฺเปนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ คนฺธปฺปา. คนฺธรุกฺขาธิวตฺถา เทวา. เต มูลคนฺธาทิวเสน ทสธา ปาฬิยํ อาคตา. กุมฺภณฺฑาติ ทานวรกฺขสา. นาคา ยกฺขาจ ปากฏา. สพฺเพ เต เยภุยฺเยน ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน จ โหนฺติ. ตสฺมา จตฺตาโร มหาราชาโน อฺมฺํวา มนุสฺสานํ วา อวิเหนตฺถาย เตสุ นานาราชานํวา นานาเสนาปตึวา ถเปสุํ.
อาฏานาฏิยสุตฺตํเจตฺถวตฺตพฺพํ. ตตฺถ หิ ยกฺโขยกฺขินีคนฺธปฺโป คนฺธปฺปี กุมฺภณฺโฑ กุมฺภณฺฑี นาโค นาคีติจตสฺโส อวรุทฺธกชาติโย อาคตา. ตตฺถ สรีโรภาสสิริสมฺปตฺติยุตฺโต อมนุสฺโส ยกฺโขติจ เทโวติจ เทวตาติจ วุจฺจติ. สรีโร ภาส สิริสมฺปตฺติรหิโต วิคจฺฉรูโป อมนุสฺโส ยกฺโขตฺเวว วุจฺจติ. รุกฺขฏฺกวิมาเน ชาโต รุกฺขเทวตานาม. รุกฺขสฺส อพฺภนฺตเร ชาโต คนฺธปฺโปนาม. โย โลเก กฏฺยกฺโขติ วุจฺจติ. ปุพฺเพ นิหีนกมฺมกตา กาจิ คนฺธปฺปิโย มนุสฺสิตฺถีนํ สรีรพฺภนฺตเรสุปิ ชายนฺติ. ยา เวทคนฺเถสุ โยคินีติจ โลเก ¶ โชคินีติจ วุจฺจนฺติ. อภิลกฺขิตรตฺตีสุ โคจรปสุต กาเล ชุติอตฺเถน ชุณฺหาติจ วุจฺจนฺติ, กุพฺภณฺฑานาม มโหทรา วิสาลกฺขา รกฺขสาเอว. เย โลเก ธน รกฺขกาติ วุจฺจนฺติ. เต หิ เวปุลฺลปพฺพเต มณิรตนํ รกฺขนฺติ. อนฺโต หิมวนฺเต อพฺภนฺตร อมฺพรุกฺเข รกฺขนฺติ. เอวํ รตนฏฺานานิวา วนปฺปติ รุกฺเขวา ทิพฺโพสธรุกฺเขวา ทิพฺพคนฺธรุกฺเขวา อุทกสเรวา รกฺขิตฺวา อสนฺติ ภกฺขนฺติ. ตสฺมา รกฺขสาติ วุจฺจนฺติ. นาโค นาคีติ เอตฺถ อนฺโต ปพฺพเตวา อนฺโต ปถวิยํวา นิพฺพตฺตา วสุนฺธรเทวยกฺขชาติโยปิ อิธ นาคาตฺเวว วุจฺจนฺติ. ยา มหาปรินิพฺพาน สุตฺเต ภูมิจาลสุตฺตปเท ปถวี เทวตาติ วุตฺตา. ยาสํ กีฬาปสุต วเสน กทาจิ ภูมิจาโล โหติ. ยาสฺจ มนฺตปทานิ วตฺถุ วิชฺชาติจ ภูมิวิชฺชาติจ พฺรหฺมชาลสุตฺเต วุตฺตานิ. เตสุจ นานา อิทฺธิมนฺตา อวรุทฺธกา ปาปาติรตา กิพฺพิสกมฺมการิโน กีฬา โสณฺฑวเสนวา ฆาสโสณฺฑวเสนวา เปเตสุจนิรเยสุจ ปกติ วณฺเณนวา โสณคิชฺฌกากาทิวณฺเณนวา สตฺเต วิเหยนฺตา วิจรนฺติ. สพฺพฺเจ ตํ สุตฺตนฺเตสุวา ชาตเกสุวา เวทคนฺเถสุวา กุสเลหิ เวทิตพฺพนฺติ.
สห ปฺุการิโน เตตฺตึส ชนา มาเฆนนาม เชฏฺปุริเสน สห เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ เตตฺตึสา. สาเอว ตาวตึสา นิรุตฺติ นเยน. กามฺเจตฺถ สพฺพจกฺกวาเฬสุปิ อยํ ทุตียเทว โลโก ชนวสตสุตฺเต อาคต นเยน สกฺกฏฺานิยานํ ปชาปติ วรุณ อีสานาทีนํ เตตฺตึส เทวราชูนํ นิพนฺธโน กาโส โหติ. สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ. สหสฺสํ ตาวตึสานนฺติ หิ องฺคุตฺตเร วุตฺตํ. มาฆปุริสา ปน เตสุ สมุทาคเตสุ เทวราชฏฺาเนสุ ปจฺจาชาตา โหนฺติ. เอตรหิ ธรมานาจ ตสฺมา เตสํ วเสน อยํ วจนตฺโถ กโตติ เวทิตพฺโพ. อปเร ปน ยถา อินฺทโคปกวณฺณาภา. ตาว ทิสฺสนฺติ ตึสตีติ อิมสฺมึ วิธุรชาตเก ตาว สทฺโท ตึสสทฺทปริวารมตฺโต โหติ. ตถา อิธาปีติ กตฺวา ตึสมตฺตานํ สกฺกฏฺานิยานํ เทวราชกุลานํ นิวาสฏฺา นตฺตา ¶ ตาวตึสานามาติ ยุตฺตํ สิยา. อฏฺกถาสุ ปน ยถาวุตฺตํ นิรุตฺตินยํ กปฺเปตฺวา มาฆวตฺถูสุจ เตสุ เตสุจ าเนสุ สกฺกานํ เตตฺตึส สงฺขาเอว วุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. ปาฬิยํเอว พฺรหฺมาสนงฺกุมาโร เตตฺตึเส อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา เทวานํ ตาวตึสานํ ปลฺลงฺเกสุ นิสีทิตฺวาติ วุตฺตตฺตา. ยาโมติ ตสฺมึ เทวโลเก อิสฺสรเทวกุลสฺส นามํ. ตถา สุยาโมติจ. ตํ สหจริตตฺตา ปน โส เทว โลโกปิ ตตฺถ นิพฺพตฺตเทวาปิ ยามาตฺเวว วุจฺจนฺติ. วิปุลาย สิริสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตตฺตา นิจฺจํ ตุสนฺติ อติวิย หฏฺตุฏฺมุขา โหนฺติ เอตฺถาติ ตุสิตา. ยถารุจิเต โภเค สยเมว นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นิมฺมานรตี. อตฺตโน รุจึ ตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺติ เอตฺถาติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรูหนฺติ วฑฺฒนฺติ อติปณีเตหิ ฌานาทิ คุเณหิ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ พฺรหฺมาโน. มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโนติ วตฺตพฺเพ มหาสทฺทสฺส โลโป.
ปริสติ ภวาติ ปาริสชฺชา. ปริสาสุ ชาตาติวา ปาริสชฺชา. ปริจาริกาติ อตฺโถ. มหาพฺรหฺมานํ ปาริสชฺชาติ พฺรหฺม ปาริสชฺชา. ปุเร อุจฺเจ าเน โอทหนฺติ ติฏฺนฺตีติ ปุโรหิตา. มหาพฺรหฺมานํ ปุโรหิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตา. มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโน. สหสฺโสพฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโสพฺรหฺมา. ติสหสฺโสพฺรหฺมาติอาทินา สงฺขารุปปตฺติสุตฺเต อาคตา อธิปติพฺรหฺมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สหสฺโสพฺรหฺมาติ จกฺกวาฬสหสฺสมฺหิ อิสฺสโร พฺรหฺมา. ทฺวิสหสฺโสติ ทฺวีสุ จกฺกวาฬ สหสฺเสสุ อิสฺสโรติ อตฺโถ. ตโยเปเต เอกตล วาสิโน โหนฺติ. ตตฺถ โลเก มหาชนา วิสุํ วิสุํ กุลเทวตาโยนาม อุปฏฺหนฺติ. เกจิ มหาเทวํนาม อุปฏฺหนฺติ. เกจิ วาสุเทวํนาม. เกจิ มเหสรํนาม. เกจิ ปรเมสฺวารํ นามาติ. ฆรเทวตา คามเทวตา รุกฺขเทวตาทโยปิ เตสํ มหาเทวราชานํ อุปฏฺกาเอว สมฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ มหาเทวรา ชาโนวิย มหาพฺรหฺมาโน ทฏฺพฺพา. ฆรเทวตาทโยวิย พฺรหฺม ปุโรหิตาทฏฺพฺพา, ¶ มนุสฺสาวิย พฺรหฺมปาริสชฺชาทฏฺพฺพา. ตตฺถจ ฆร เทวตาทโย มหาเทวรา ชาโน อทิสฺวาว อุปฏฺหนฺติ. มนุสฺสา จ เตอุโภปิ อทิสฺวาว อุปฏฺหนฺติ. เอวเมวํ พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโนปิ นปสฺสนฺติ. มหาพฺรหฺมานํ นิวาสฏฺานํปิ นชานนฺติ. พฺรหฺมปาริสชฺชาอุโภปิ นปสฺสนฺติ. อุภินฺนํนิวาสฏฺานํปิ นชานนฺติ. ยทา ปน โอฬาริกํ รูปํ มาเปตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ. ตทา เอว ปสฺสนฺติ. เอสนโย อุปริภูมีสุปิ. ยํ ปน พฺรหฺมนิมนฺตน สุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ อาปาตํ น คจฺฉตีติ. ตํ พฺรหฺมปุโร หิตา ทีนํ อุปริมานํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทิโนวา เทวสฺสวา มนุสฺสสฺสวาอาปาตํ นคจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เหฏฺิมานํ ปน ปกติรูปํ อุปริมสฺส อาปาตํ อาคจฺฉิสฺสติเยว. เตเนว หิ ชนวสภสุตฺตฏฺกถายํ เหฏฺิมเหฏฺิมาหิ เทวา อุปริมเทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถทุตียตเล ปริตฺตาภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอว. อปฺปมาณาภาติ พฺรหฺมปุโรหิตา เอว. อาภสฺสราติ มหาพฺรหฺมาโนเอว. ตสฺมึ ตเล อธิปติ พฺรหฺมาโนเอวาติ อตฺโถ. เหฏฺิมตลโต ปน วิเสส กรณตฺถํ อาภาวเสน นามคหณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภา. อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภา. อาภาสรนฺติ นิจฺฉรนฺติ เอเตสูติ อาภสฺสราติ. ตตียตเล ปริตฺตสุภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอว. อปฺปมาณสุตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาเอว. สุตกิณฺณาติ มหาพฺรหฺมโนเอว. ตสฺมึ ตเล อธิปติพฺรหฺมาโน เอวาติ อตฺโถ. ตตฺถ สุภาติ เอกคฺฆนา อจลสณฺิตา อาภาเอว วุจฺจนฺติ. ปริตฺตา สุภา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภา. อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภา. สุเตหิ อากิณฺณาติ สุภากิณฺณา. สุภกิณฺหาติปิ ปนฺติ. เตสํ อาการสฺส รสฺโส อนฺติมณการสฺส จ หกาโร ทฏฺพฺโพ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ตเลสุ ปกติกายปฺปภา อธิมตฺตา โหนฺติ. ตสฺมา ตาสํ วเสน ปริตฺตาภาติอาทิกํ นามํ สิทฺธํ. น พฺรหฺมปาริ สชฺชาติอาทิกํ. ¶ เอวฺจ กตฺวา เวรฺชสุตฺเต ปถมตลวาสิโน พฺรหฺมกายิกา เทวาติ อาคตา. ทุตียตลวาสิโน อาภาเทวาติ. ตตียตลวาสิโน สุภาเทวาติ จตุตฺถตเล วิปุลํ ผลํ เอเตสนฺติ เวหปฺผลา. อถวา อิฺชนชาติเกหิ โสมนสฺสชฺฌาเนหิ นิพฺพตฺตานํ ติณฺณํ เหฏฺิมตลานํ เตโชสํ วฏฺฏาทิเกน อนฺตราเยน ภูมิตเลน สห อายุกปฺปนิวตฺติวเสน อิฺชิตํ ปฺุผลํ อตฺถิ. เตสุ หิ ยํ สุภากิณฺณานํ เทวานํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ วุตฺตํ. ตํ ตสฺมึ ตเล อาทิกปฺปิกานํ วเสน วุตฺตํ. ปจฺฉิมิกานํ ปน เตสฏฺิกปฺป ทฺวาสฏฺิกปฺป เอกสฏฺิ กปฺปาทิ วเสน อิฺชิตํ ปฏิลีนํ ปฺุผลํ โหตีติ. อาเนฺชชาติเกน อุเปกฺขาฌาเนน นิพฺพตฺตานํ ปน เกนจิ อนฺตราเยน ตาทิสํ อิฺชิตํ ปฺุผลํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา ฌาน สามตฺถิยานุรูปํ วิเสเสน อีหิตํ อภิวฑฺฒิตํ ปฺุผลํ เอตฺถ อตฺถีติ เวหปฺผลา.
นตฺถิ สฺามุเขน คหิตา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา เอเตสนฺติ อสฺา. อสฺาจ เต สตฺตาจาติ อสฺสตฺตา. จิตฺตเจ ตสิกานํ ปน นตฺถิตาย เตสํ อสตฺตปสงฺคตา สมฺภวตีติ สตฺตคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเต ทฺเวปิ เอกตลวาสิโน เอว โหนฺติ. เอตฺถปิ นิพฺพตฺตกชฺฌานสฺส หีนมชฺฌิมปณีตตา วิเสสสฺส อตฺถิตาย ตทนุรูปํ พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺช ปุโรหิต มหาพฺรหฺมตฺต วิเสโส สมฺภวติเยว. อายุเวมตฺตตาย ปน อฺมฺ อทสฺสนาทีนฺจ นตฺถิตาย ปาริสชฺชาทิวเสน ภูมิวิภาโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อวิหาทีสุปิ. โอฬาริกานํ กามราคปฏิฆานุสยานํ นตฺถิตาย สุทฺธานํ อนาคามิอรหนฺตานเมว อาวาสาติ สุทฺธาวาสา. ตตฺถ ปถมภูมิวาสิโน อปฺปเกน กาเลน อตฺตโน านํ นวิชหนฺตีติ อวิหา. อถวา, โอฬาริกานํ ปฺจนฺนํ สํโยชนานํ ปหีนตฺตา นตฺถิ จิตฺตสฺส วิหฺนํ สมถวิปสฺส นาธมฺเมสุ อวิปฺผาริกตาปตฺติ เอเตสนฺติ อวิหา. ทุตียภูมิ วาสิโน น เกนจิ จิตฺตปริฬาเหน ตปฺปนฺตีติ อตปฺปา. ตตีย ตลวาสิโน ปริสุทฺเธหิ ปสาทจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปฺา จกฺขูหิ สมฺปนฺนตฺตา สุฏฺุ ปสฺสนฺตีติ สุทสฺสา. จตุตฺถภูมิวาสิโน ปน ¶ ตโต อติสเยน สุฏฺุ ทสฺสนภาเวน สมนฺนาคตาติ สุทสฺสิโน. อติสยตฺเถ หิ อยํ อีกาโรติ. ปฺจมภูมิ วาสิโน อุปริ อฺสฺส ภูมนฺตรคตสฺส รูปิพฺรหฺมุโน นตฺถิตาย นตฺถิ รูปีนํ สตฺตานํ มชฺเฌ เกนจิ คุเณน กนิฏฺภาโว เอเตสนฺติ อกนิฏฺา.
อากาสานฺจายตนภูมีติ เอตฺถ ยตฺตกํ อากาสปเทสํ ผริตฺวา อากาสานฺจายตน สฺิตา จตุกฺขนฺธา ปวตฺตนฺติ. โส ขนฺธสหิโต อากาสปเทโส อากาสานฺจายยนภูมิ. เอวํ เสสาสุ. ปุถุชฺชนา โสตาปนฺนา สกทาคามิโนจาปิ ปุคฺคลา สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา สพฺพปกาเรนปิ นลพฺภนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ สกทาคามีนํ ปฏิกฺเขเปน อนาคามิ มคฺคฏฺสฺสปิ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป สิทฺโธ โหตีติ อุปริมานํ ติณฺณํ อริยานเมว ตตฺถ ปฏิลาโภ อิมาย คาถาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เสสฏฺาเนสูติ ปฺจสุทฺธาวาสโต อสฺาปายโตจ อวเสเสสุ เอกวีสติยา าเนสุ, อนริยาติ ปุถุชฺชนา. [ภูมิจตุกฺกํ]
๑๔๔. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. ปฏิสนฺธิหิ ภวนฺตเร โอกฺกมนํ อนุปวิสนนฺถิ อตฺเถน โอกฺกนฺตีติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ ภวงฺคํ หุตฺวาติ โยชนา. เกจิ ปน ภวงฺคปริโยสาเนติ ปนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ. อาทิสทฺเทน ชาติ พธิร ชจฺจฆานก ชาติมูค ชจฺเจฬ ชจฺจุมฺมตฺตก ปณฺฑก อุภโต พฺยฺชนก นปุํสก มมฺมาทโย สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ยสฺส จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ อสมตฺเถน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ลทฺธา. โส ชจฺจนฺโธ นาม. เอสนโย เสเสสุปิ. ตตฺถ ปสาทโสต รหิโต ชาติพธิโร นาม. ปสาท ฆานรหิโต ชจฺจ ฆานโก นาม. ปสาทชิวฺหารหิโต นาม นตฺถิ. วจนรหิโต ชาติมูโคนาม. ทิสาวิทิสามตฺตํปิ สฺาเปตุํ อสกฺกุเณยฺโย ชาติเอโฬ นาม. สพฺพกาลํปิ วิปลฺลฏฺจิตฺโต ชจฺจุมฺมตฺตโกนาม. กามเหตุ อาสิตฺตกาทิภาเวน วิปฺปการปตฺโต ปณฺฑโกนาม. ทฺวีหิ พฺยฺชเนหิ สมนฺนาคโต อุภโต พฺยฺชนโกนาม. ภาวทฺวย รหิโต นปุํสโกนาม. ปกติวจเนปิ เอกเมกํ อกฺขรํ มหุสฺสาเหน ¶ อุปฺปาเทนฺโต วิพจฺฉวจโน มมฺโมนาม. เอตฺถจ จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน กมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺติกาเล ตํวา อฺํวา กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทติ. อสมตฺเถนกมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิ กสฺส ปน วตฺถุวิปนฺนสฺส ปวตฺติกาเล อฺํปิ กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทตีติ นตฺถิ. ตสฺมา คพฺภเสยฺยกานํปิ ชจฺจนฺธภาโว ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. เอสนโย เสเสสุ ชาติ พธิราทีสุ. อายตนานํ ปฏิลาโภ ชาตีติ วุตฺตตฺตา จกฺขุสฺส อุปฺปชฺชนารหกาโล จกฺขุสฺส ชาติกาโลนาม. ตทา อนุปฺปนฺน จกฺขุโก ชจฺจนฺโธนามาติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปชฺชนารห กาลวเสน ตสฺส ตสฺส อายตนสฺส ชาติกาโล เวทิตพฺโพ. เอวฺหิสติ ชาติมูคาทโยปิ อุปปนฺโน โหนฺตีติจ วทนฺติ. วิภาวนิ ยํปิ อยมตฺโถ วิภาวิโตติ.
[๑๔๒] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อปเร ปน ชจฺจนฺโธติ ปสุติยํเยว อนฺโธ. มาตุ กุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธนฺติ วทนฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุตฺตํ.
โลเก มาตุกุจฺฉิยํเยว อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺตสฺสปิ เอกจฺจสฺส ตํ ตํ สิปฺปวิชฺชาาเนสุ ปฺาเวยฺยตฺติยภาวสฺส ทิฏฺตฺตา. ถเปตฺวา หิ มหาโพธิสตฺเต อฺเจ ปจฺฉิมภวิเก สตฺเต อวเสสานํ ทฺวิเหตุก ติเหตุกานํปิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปรูปกฺกเมนวา มาตุยา วิสมปโยเคนวา นานาพาเธนวา อุปฺปนฺนานํปิ จกฺขุโสตานํ วิปตฺตินาม นตฺถีติ น สกฺกา นิยเมตุนฺติ. ภุมฺมสฺสิตานฺจ วินิปาติกาสุรานนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ ชาตาติ ภุมฺมา. ภูมิสมฺพนฺเธสุ รุกฺขฏฺก ปพฺพตฏฺก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา อาฬวก สาตาคิร เหมวตาทโย มหิทฺธิกา ภุมฺมาเทวา. เย โลเก พลิหรณ วเสน ปูชนียฏฺเน ยกฺขาติปิ วุจฺจนฺติ. เย ปน ภุมฺมเทวชาติกาปิ สมานา อตฺตโน ปฺุนิพฺพตฺตสฺส กสฺสจิ โภคสุขสฺส อภาวา กิจฺฉชีวิ กปฺปตฺตา ¶ วิจรนฺติ. เต เตสํ มหิทฺธิกานํ ภุมฺมเทวานํ ปรํปร ปาริสชฺเชสุ ปริยาปนฺนตฺตา ภุมฺเม เทเว สิตา นิสฺสิตาติ อตฺเถน ภุมฺมสฺสิตานาม โหนฺติ. ภุมฺมิสฺสิตาติปิ ปาโ. ปฺุนิพฺพตฺตสฺส นิวาสฏฺานสฺส อภาวา รุกฺขคุมฺพเลณคุหาสุสานา ทีสุ วิวิตฺเตสุ ภูมิปเทเสสุ นิสฺสาย วสนฺตีติ อตฺโถ. เตเยว วิรูปา หุตฺวา ภวนฺตเร นิปตนฺตีติ วินิปาติกา. วินิปาติกาจ เต เหฏฺาวุตฺตฏฺเน อสุราจาติ วินิปาติกา สุรา. เต ปน คามสมีเปวา อนฺโตคาเมวา วิวิตฺตฏฺาเนสุ วสิตฺวา คามวาสีหิ ฉฑฺฑิตานิ ภตฺตสิตฺถปูวขชฺชมจฺฉมํสาทีนิ ปริเยสิตฺวาวา ตานิ อลภิตฺวา ทารเกวา คิลาเนวา ปีเฬตฺวาวา สกฺโกนฺตา ปน อฺเปิ มนุสฺเส ตาเสตฺวา ปีเฬตฺวาวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ. เตสํ วินิปาติกาสุรานํ. เอกจฺจานนฺติ อธิปฺปาโย. น หิ สพฺเพ วินิปาติกา สุรานาม อเหตุ กาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํ. ทฺวิเหตุกติเหตุกานํปิ สพฺภาวโต. เอวฺจ กตฺวา เตสํ เอกจฺจานํ ปิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตา ธมฺมคุตฺตา ผุสฺสมิตฺตาทีนํ ธมฺมาภิสมโยปิ อฏฺกถาสุ วุตฺโตติ. เอกจฺเจ ยกฺขชาติกาปิ รกฺขสชาติกาปิ เวมานิกเปตาปิ ปรทตฺตุปชีวิ เปตาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.
เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิ ยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ. ยสฺมา อายุปริจฺเฉโทนาม เอกภูมิปริยาปนฺนานํ สพฺพสตฺตานํ อเสสสา ธารณนิยมปริมาณวเสน ปวตฺโต. อปายานํ มนุสฺสานํ ภุมฺม เทวานฺจ ตาทิโส นิยมปริมาโณนาม นตฺถิ. น หิ สกลจกฺก วาฬปริยาปนฺนา เอกภูมกา สพฺพนิรยา เอกอายุปริจฺเฉทา โหนฺติ. ติรจฺฉานาทีสุปิ เอเสวนโย. ตสฺมา วุตฺตํ จตุนฺนํ อปายานนฺติอาทิ. จตุนฺนํ อปายานํ อาปายิกปุคฺคลานํ อายุปฺปมาณ คณนาย นิยโม นตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กมฺมปมาณตฺตา. ตตฺถ นิรเยสุ อพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ภควตา วุตฺโต อายุปริจฺเฉโทปิ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตเกน กมฺเมเนวสิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. มนุสฺสานนฺติ อิทํ ชมฺพุทีปคาสีนํ วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ. เต สฺเว ¶ หิ อายุกปฺปสฺส อาโรหณํ โอโรหณฺจ อตฺถิ. น อิตรทีปวาสีนํ. เตสุ หิ อุตฺตรกุรุวาสีนํ นิยมโต วสฺส สหสฺสํ โหติ. อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ปฺจวสฺส สตานีติจ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต เตสุ ทีเปสุ อาทิกปฺปิกานํปิ โสเอว ปริจฺเฉโทติ อาปชฺชติ. ชมฺพุทีปวาสีนํ ปน สมวิสมาจารนิสนฺทภูตา จนฺทสูริยนกฺขตฺตาทีนํ วิสมสมคติมูลิกาอุตุอาหารานํ สมฺปตฺติ วิปตฺติโย เตสํปิ สาธารณาเอว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุปิ อายุปริจฺเฉทานํ อาโรหณํ โอโรหณฺจ นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. นิสนฺทมตฺตตฺตา ชมฺพุทีปคติยา เอกคติกา นโหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปาฬิยํ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อมมา อปริคฺคหา. นิยตายุกา อวเสสายุนาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อวเสสายุนาติ อสงฺขฺเยยฺยโต โอโรหิตฺวา นิจฺจลํ ิเตน วสฺสสหสฺเสนาติ อตฺโถติ.
วินิปาติกาสุรานนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. สพฺเพสํปิ มเหสกฺขานํ อปฺเปสกฺขานฺจ ภุมฺมเทวานํ เวมานิกเปตาทีนฺจ อิธ อธิปฺเปตตฺตา. เตสฺหิ สพฺเพสํปิ กมฺมเมว ปมาณนฺติ. จาตุมหาราชิกานํปนเทวานนฺติ อิทํ อุปริเม จาตุมหาราชิเก สนฺธาย วุตฺตํ. ทิพฺพานีติ ตสฺมึ เทวโลเก สิทฺธานิ. ปฺจ วสฺสสตานีติ อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺมา ปน กสฺสปพุทฺธสฺส สาวกภูตา โสตาปนฺนเทว ปุตฺตา อากาสฏฺก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา ยาว นิมิราชกาลาปิ ติฏฺนฺตีติ ชาตกฏฺกถายํ วุตฺตา. ตสฺมา เกสฺจิ อากาสฏฺกเทวานํปิ กมฺมปมาณตา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพํ. น เจตฺถ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติ จินฺเตตพฺพา. น หิ โสตา ปนฺนานํ สตฺตกฺขตฺตุโต ปรํ กามภเว ปฏิสนฺธินาม อตฺถิ. น จ ตสฺมึ เทวโลเก สหสฺสกฺขตฺตุํ นิพฺพตฺตมานาปิ ตตฺตกํ กาลํ สํปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติ. มนุสฺสคณนายาติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนาย. มนุสฺสโลเก หิ ปฺาสวสฺสานิ จาตุมหาราชิเก เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว โหติ. ตึสรตฺติทิวา เอโก ทิพฺพมาโส. ทฺวาทสมาสา เอกํ ทิพฺพวสฺสํ. เตน ทิพฺพวสฺเสน เตสํ ปฺจวสฺสสตานิ ¶ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสํ โหตีติ. ตโตติ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณโต. จตุคุณนฺติ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิยาเจว ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิยาจ วเสน จตูหิ ภาเคหิ คุณิตํ วฑฺฒิตนฺติ อตฺโถ. เอสนโย เสเสสุปิ. ตตฺถ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺิมานํ เทวานํ อายุปมาณโต อุปริมานํ เทวานํ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิ. เอเตน ตาวตึสานํ ทิพฺพํ เอกํ วสฺสสหสฺสํ. ยามานํ ทฺเววสฺสสหสฺสานิ. ตุสิตานํ จตฺตาริ, นิมฺมานรตีนํ อฏฺ. วสวตฺตีนํ ทิพฺพานิ โสฬสวสฺส สหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ โหตีติ สิทฺธํ โหติ.
ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺิมานํ เทวานํ รตฺติทิวโต อุปริมานํ รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิ. เอเตน มนุสฺสโลเก เอกํ วสฺสสตํ ตาวตึเส เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว. ทฺเววสฺสสตานิ ยาเม. จตฺตาริ ตุสิเต. อฏฺ นิมฺมานรติยํ. สหสฺสํ ฉ จวสฺสสตานิ วสวตฺติยํ เอโก ทิพฺพรตฺติทิโวติ สิทฺธํ โหติ. รตฺติทิวานฺจ ทิคุณวุทฺธิยา สิทฺธาย มาสสํวจฺฉรานํปิ ทิคุณวุทฺธิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวฺจสติ ยถาวุตฺตานิ ตาวตึสาทีนํ ทิพฺพวสฺสสหสฺสาทินิปิ อตฺตโน อตฺตโน รตฺติทิวมาสสํวจฺฉเรติเอว เวทิตพฺพานีติ สิทฺธํ โหติ. ตถาจ สติ อุปริมานํ อายุปริมาณานิ เหฏฺิมานํ อายุปริมาณโต จตุคุณานีติ สิทฺธํ โหติ. เตน วุตฺตํ. ตโต จตุคุณํ ตาวตึสานํ. ตโต จตุคุณํ ยามานนฺติอาทิ. ทิพฺพคณนาย จ ตถา สิทฺธาย สติ มนุสฺสคณนายปิ จตุคุณภาโว สิทฺโธเยว โหติ. ตสฺมา มนุสฺสคณนายปิ เหฏฺิมานํ นวุติวสฺสสตสหสฺสาทีนิ จตูหิ อุปรูปริคุณิตานิ อุปริมานํ ติโกฏิสฏฺิวสฺสสต สหสฺสาทินิ ภวนฺตีติ กตฺวา ตานิ สพฺพานิปิ อาทิอนฺตทสฺสน วเสน นิทฺทิสนฺโต นวสตนฺติ คาถมาห. วสฺสานํ นวสตํ โกฏิโย จ เอกวีส โกฏิโย จ ตถาสฏฺิวสฺส สตสหสฺสานิ จ วสวตฺตีสุ เทเวสุ อายุปฺปมาณํ โหตีติ โยชนา.
ยสฺมา ¶ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ โอฬาริกสฺส วิตกฺกสฺส สมติกฺกมา ปถมชฺฌานโต สุฏฺุพลวํ โหติ. ตโตเยว ตตียชฺฌานโตปิ นาติทุพฺพลฺจ โหติ. ตสฺมา ตํ ตตียชฺฌาเนน เอกโต หุตฺวา สมตเล ภูมนฺตเร วิปากํ เทตีติ วุตฺตํ ทุตียชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานวิปากฺจ ทุตียชฺฌานภูมิยนฺติ. เตเนวจ ภูมีนํ ิติกฺกโมปิ จตุตฺถชฺฌาน วเสเนว สิทฺโธ. เถเรน ปน เหฏฺา ปฺจกนยวเสเนว ฌานานิ วุตฺตานิ. ตสฺมา อิธปิ เตเนว นเยน วิปากานิ คเหตฺวา จตุตฺถชฺฌานวิปากํ ตตียชฺฌานภูมิยนฺติอาทิ วุตฺตํ. เตสูติ ตาหิ ฉหิ ปฏิสนฺธีติ คหิตปฏิสนฺธิเกสุ. กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. จตุพฺพิธา หิ กปฺปามหากปฺโป อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป อนฺตรกปฺโป อายุกปฺโปติ, ตตฺถ อายุกปฺโปนาม เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตํตํ อายุปริจฺเฉโท วุจฺจติ. อนฺตรกปฺโปนาม เอกสฺสวิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺเยยฺยสฺส อพฺภนฺตเร มนุสฺสานํ อายุกปฺปสฺส หายนวฑฺฒนวเสน ทิสฺสมานนฺตรา จตุสฏฺิปเภทา จูฬกปฺปา วุจฺจนฺติ. ปีสติเภทาติ เกจิ. อสีติเภทาติ อปเร. จุทฺทสปฺป เภทาติ เวทวิทุ. เย โลเก มนฺวนฺตรกปฺปาติ วุจฺจนฺติ. เอกเมเกน มนุนามเกน มหาสมฺมตราเชน อุปลกฺขิตา อนฺตรกปฺปาติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน เอกสฺมึ วิวฏฺฏฏฺายิมฺหิ มหาสมฺมตรา ชานํ เอกเมว อิจฺฉนฺติ. จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปา ปน เอโก อสงฺขฺเย กปฺโปนาม. โส จตุพฺพิโธ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺายีติ. ตตฺถ วินสฺสมาโน กปฺโป สํวฏฺโฏ. ยถา วินฏฺํ ติฏฺมาโน กปฺโป สํวฏฺฏฏฺายี. วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺโฏ. ยถา วิวฏฺฏํ ติฏฺมาโน กปฺโป วิวฏฺฏฏฺายีติ เวทิตพฺโพ. เต ปน จตฺตาโร อสงฺขฺเยยฺยกปฺปา เอโก มหากปฺโปนาม. เอตฺถจ โย ชนายามวิตฺถาเร เสตสาสปราสิมฺหิ วสฺสสต วสฺสสตจฺจเยน เอเกกพีชหรเณน ปริกฺขีเณปิ เอโก มหากปฺโป ปริกฺขยํ นคจฺฉติ. เอวํ ทิโฆ มหากปฺโปติ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ. อาภสฺสรโต เหฏฺา อคฺคินา ทยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ. สุภากิณฺณโต เหฏฺา อุทเกน ¶ วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ. เวหปฺผลโต เหฏฺา วาเตน วิทฺธํสตีติ เอวํ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อยํ โลโก นิรนฺตรํ สตฺตสุ วาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ. อฏฺเม วาเร อุทเกน วินสฺสติ. ปุน สตฺตสุ อคฺคินา. อฏฺเม อุทเกนาติ เอวํ อฏฺนฺนํ อฏฺกานํ วเสน จตุสฏฺิวาเรสุ อนฺติเม อุทกวาเร อุทกํ ปหาย วาตวาโร โหตีติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. กถํ. ยํ วุตฺตํ อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ. เอเตน อฏฺเม วาเร อาโปสํวฏฺโฏ โหติ. อนฺตรา สตฺตสุ สตฺตสุ วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา โหนฺตีติ สิทฺธํ. ยฺจ วุตฺตํ สุภากิณฺณานํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ. เอเตน จตุสฏฺิเม จตุสฏฺิเม วาเร วาตสํวฏฺโฏโหติ. อนฺตรา เตสฏฺิยา วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา อาโปสํวฏฺฏาจ โหนฺตีติ สิทฺธํ โหตีติ. เตนาหุ โปราณา –
อคฺคินา ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภากิณฺณโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสติ.
สตฺตสตฺตคฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวาโร สิยาติ.
เอวฺจ วินฏฺเ โลเก เอกสฺมึ กปฺเปปิ ปถมชฺฌานภูมิ อวินฏฺานาม นตฺถิ. ตสฺมา พฺรหฺมปาริสชฺชานํเทวานํ กปฺปสฺสตตีโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํอุปฑฺฒกปฺโป, มหา พฺรหฺมานํเอโกกปฺโปติ เอตฺถ อสงฺขฺเยยฺย กปฺโปว สมฺภวติ. นมหากปฺโป. เตน วุตฺตํ กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติปิ ยุชฺชติเยว. เตโชสํวฏฺฏกปฺเปสุ หิ ปถมชฺฌานตลํ วิวฏฺฏมานํ สพฺพปถมํ วิวฏฺฏติ. สํวฏฺฏมานํ สพฺพปจฺฉา สํวฏฺฏติ. ตสฺมา วิวฏฺฏสฺส ปจฺฉิมฑฺเฒน สํวฏฺฏสฺสจ ปุพฺพฑฺเฒน สห เอกํ วิวฏฺฏฏฺายิกปฺปํ คเหตฺวา ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ตสฺมึ ตเล เอโก อายุกปฺโปติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ทุตีย ตลโต ปฏฺาย ปน มหากปฺโปว คเหตพฺโพ. อปฺปกํ อูนกํวา อธิกํวา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา อุปฑฺเฒหิ ¶ สห สตฺตกปฺปานิ สนฺธาย อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ วุตฺตํ. เอวํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ เอตฺถปีติ. อากาสานฺจายตนภวํ อุปคจฺฉนฺตีติ อากาสานฺจายตนุปคา, เตสํ. เอโกว วิสโย อารมฺมณํ ยสฺส ตํ เอกวิสยํ. เอกชาติยนฺติ เอกสฺมึ ภเว. [ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ.]
๑๔๕. ชเนตีติ ชนกํ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํ. อุปปีเฬตีติ อุปปีฬกํ. อุปฆาเตตีติ อุปฆาตกํ. ตตฺถ ชนกํ นาม ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฺขนฺธ กฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺติกา กุสลากุสลเจตนา. ตตฺถ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺติกา กมฺมปถปตฺตาว ทฏฺพฺพา. ปวตฺตินิพฺพตฺติกา ปน กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ อนฺตมโส ปฺจทฺวาริกชวนเจตนาปิ สุปินนฺเต กุสลากุสลเจตนาปีติ. อุปตฺถมฺภกํนาม วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสาวา วิปกฺกวิปากา วา สพฺพาปิ กุสลากุสลเจตนา. สา หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโนวิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉาวา สภางฺคํ กมฺมนฺต รํวากมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสนฺตานํวาอุปตฺถมฺภมานา ปวตฺตติ. ยถา คนฺถารพฺเภ รตนตฺตยปณามเจตนาติ. ยํ ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกตีติ วุตฺตํ. ตํ อลทฺธวิปากวารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ กิฺจิกมฺมํ ปวตฺติวิปากมตฺตสฺสปิ อชนกํนาม อตฺถีติ. ตตฺถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อลทฺโธกาสสฺส อฺสฺส ชนกกมฺมสฺส โอกาสกรณํ. ตํ ปน มรณาสนฺนกาเล ปากฏํ. ตทา หิ กุสเล ชวิเต อฺํ ปฏิสนฺธิชนกํ กุสลกมฺมํ โอกาสํ ลภติ. อกุสเล ชวิเต อฺํ อกุสลกมฺมนฺติ. วุตฺตฺเหตํ อิติ วุตฺตเก –
อิมสฺมึ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;
สคฺคมฺหิ อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตฺหิสฺส ปสาทิตํ.
อิมสฺมึ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;
นิรเย อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตฺหิสฺส ปทูสิตนฺติ.
ปวตฺติกาเลปิ เอตํ พหุลํ ลพฺภติเยว. กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อฺเน ลทฺโธกาเสน กุสลกมฺเมนวา อกุสลกมฺเมนวา ¶ นิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส ชีวิตนฺตราเย อปเนตฺวา ชีวิตปริกฺขาเร สมุทาเนตฺวา จิรตร ปวตฺติกรณํ. ยถาห –
อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พลนฺติ.
เอตฺถ ปน กุสลํปิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส อกุสลํปิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส อุปตฺถมฺภกํนาม นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. อกุสล กมฺม นิพฺพตฺตสฺสปิ หิ มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ กุสลํ วุตฺตนเยน อุปพฺรูหนํ กโรติเยว. ตถากุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺสปิ เกสฺจิ วินิปาติกาสุราทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ อกุสลํ จิรตรปฺปวตฺตึ กโรติเยวาติ. อุปปีฬกอุปฆาตกานิปิ วุตฺตปฺปการา กุสลากุสล เจตนาโยเอว. ตาปิ หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉา วา วิปากวาร คหณ กาเลปิ วา กมฺมนฺตรํวา กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานํวา ทุพฺพลตรํ กตฺวาวา วิพาธยมานา สพฺพโสวา อุปจฺฉินฺทมานา ปวตฺตนฺตีติ. ตตฺถ อุปปีฬเก ตาว กมฺมนฺตรสฺส วิพาธนํนาม อฺสฺส ชนกกมฺมสฺส ทุพฺพลภาวกรณํ. กมฺมฺหิ นาม อายูหนกาเล พลวนฺตํปิ ปจฺฉา กเตน อุชุปฏิปกฺเขน กมฺมนฺตเรน วิพาธิยมานํ ปุน วิหตสามตฺถิยํ โหติ. อุปริภูมิ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ เหฏฺาภูมิยํ นิพฺพตฺเตติ. มเหสกฺเขสุ มหิทฺธิเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อปฺเปสกฺเขสุ นิพฺพตฺเตติ. ตถา อุจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺตกํปิ นีจกุเลสุ. ทีฆายุเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปายุเกสุ. มหาโภเคสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปโภเคสุ. ปุริสตฺต ภาวนิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อิตฺถตฺตภาวํวา นปุํสกภาวํ วา นิพฺพตฺเตติ. วณฺณสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ ทุพฺพณฺณภาวํ. อินฺทฺริยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ อนฺธํวา พธิรํวา ยํกิฺจิ อินฺทฺริยเวกลฺลํ. องฺคปจฺจงฺค สมฺปตฺติชนกํปิ หตฺถปาทาทิ องฺคเวกลฺลํ ชเนติ. ตถา อายูหนกาเล มหานิรเยสุ นิพฺพตฺตกํปิ อกุสลํ ปจฺฉากเตน พลวกุสเลน วิพาธิยมานํ ¶ อุสฺสเทสุวา เปเตสุวา นิพฺพตฺเตติ. อชาตสตฺตุ ราชา เจตฺถ นิทสฺสนํ. อุสฺสเทสุ นิพฺพตฺตกํปิ เปเตสุวา ติรจฺฉา เนสุวาติ อาทิสพฺพํ วตฺตพฺพํ.
อุปตฺถมฺภกํปิ ตพฺพิปริยาเยน เวทิตพฺพเมว. ตถา หิ กมฺมํ นาม กตกาเลทุพฺพลํปิสมานํ ปจฺฉาสภาเคนพลวตากุสเลนวา อกุสเลนวา อุปตฺถมฺภียมานํ สุฏฺุ พลวํ โหตีติ. กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานสฺส วิพาธนํนาม อฺเน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส คหิตปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยทากทาจิ สรีเร นานาอนฺตราเย อุปฺปาเทตฺวาวา านนฺตรเขตฺตวตฺถุ โคมหึส ธน ธฺโภค สมฺปตฺตีนํ ปุตฺตทาราติ มิตฺตานฺจ วิปตฺตึ กตฺวาวา ทุกฺขุปฺปตฺติ กรณํ. ทุวิธฺหิ กมฺมผลํนาม วิปากผลํ นิสนฺทผลนฺติ. ตตฺถ วิปากผลํนาม กมฺมการกสฺเสว โหติ. น อฺสฺส. นิสนฺท ผลํ ปน อฺเสํปิ สาธารณเมว. ธมฺมปเท อานนฺทเสฏฺิวตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. จกฺขาทีสุ ปน กมฺมชสนฺตถิสีเสสุ เยน กมฺเมน ยํกิฺจิ เอกํวา ทฺเววา ตีณิวา สพฺพโส ภิชฺชนฺติ. จกฺขุปาลตฺเถ ราทีนํ วิย. ตํ กมฺมํ อุปฆาตเก สงฺคหิตนฺติ ยุตฺตํ. อุปฆา ตกนฺติ ปน อุปจฺเฉทกนฺติจ อตฺถโต เอกํ. ตถา หิ มชฺฌิมฏฺ กถายํ ปถมํ อุปจฺเฉทกนาเมน วตฺวา อุปฆาตกนฺติปิ เอตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปถมํ อุปฆาตกนาเมน วตฺวา อุปจฺเฉทกนฺติปิ ตสฺเสเวตํ นามนฺติ วุตฺตํ. วิสุทฺธิ มคฺเคปิ มรณสฺสตินิทฺเทเส ตเทว กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธจ ปรโต อุปจฺเฉทกกมฺมุนาติ วกฺขติ.
อิมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทนํ มรณาสนฺนกาเล ปากฏํ. ตทาหิ ปถมํ ปาปกมฺมพเลน ทุคฺคตินิมิตฺเต อุปฏฺหนฺเต ปุน กลฺยาณ กมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา สุคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺเตติ. กลฺยาณกมฺมพเลน สุคตินิมิตฺเต อุปฏฺหนฺเต ปุน ปาปกมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา ทุคฺคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตติ. ทุฏฺ คามณิรฺโ โสณตฺเถรปิตุจ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน กุสลากุสลกมฺมกฺขย กรสฺส มคฺคกมฺมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทกหา ¶ วุตฺตา. องฺคุลิมาลตฺเถราทีนํ วิยาติ. อิมสฺมึ ภเว ลทฺธานิ มหคฺคตกมฺมานิ เยน อกุสเลน ปริหายนฺติ. ตสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทเก สงฺคโห ยุตฺโต. เทวทตฺตสฺส วิยาติ. กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานุปจฺเฉทนํ ปน ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ลทฺโธกาสสฺส กสฺสจิ อปราธกมฺมสฺส พเลน กลลกาลโต ปฏฺาย อนฺตราว เกนจิโรเคนวา ภเยนวา อุปกฺกเมนวา มรนฺตานํ วเสน เวทิตพฺพํ.
เอตฺถจ กมฺมนฺตรสฺสวา กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปตฺถมฺภนา ทีนิ สนฺธาย อิเมสํ จตุนฺนํปิ กมฺมานํ กุสลากุสลภาโว วิสุทฺธิมคฺเค องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ วุตฺโต. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺเสว อุปตฺถมฺภนาทีนิ สนฺธาย อุปตฺถมฺภกสฺส กุสลภาโว อุปปีฬกอุปฆาตกานํ อกุสลภาโว วุตฺโต. โส ปน มชฺฌิมฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายฺจ อรุจฺจมาโน วิย วุตฺโต. มหาฏีกายํ ปน โส เกจิ วาโทปิ กโต. ตตฺถปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ วุตฺตตฺตา วิสุํ ปาฬินโยติ ทฏฺพฺโพ. น จ เกจิวาโท กตฺตพฺโพ. สุตฺตสฺมึหิ อปฺปายุกสํวตฺตนิกาเอสา มาณวปฏิปทา, ยทิทํ ปาณาติปาตี โหตีติอาทินา อุปฆาตกํ ปาณาติปาตวเสเนว วุตฺตํ. อุปปีฬกฺจ พตฺวาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ สตฺตานํ วิเหกชาติโก โหตีติอาทินา วิหึสาทีนํ วเสน วุตฺตํ. อุปตฺถมฺภกฺจ ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา. ยทิทํ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตีติอาทินา ปาณาติปาตวิรติอาทีนํ วเสน วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ มนุสฺสตฺตํ อาคตสฺเสว สตฺตสฺส วเสนาติ เอวํ วิสุํ ปาฬินโย เวทิตพฺโพติ. มหาฏีกายํ ปน องฺคุตฺตรฏีกายฺจ กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนาทีนิ อนิจฺฉนฺเตหิ ชนกาทิภาโวนาม วิปากํ ปฏิอิจฺฉิตพฺโพ. นกมฺมนฺติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ.
กิจฺจวเสนาติ ชนนํ อุปตฺถมฺภนํ อุปปีฬนํ อุปจฺฉินฺทนนฺติ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน. ตตฺถ เอกา ปาณาติปาตเจตนา จตฺตาริ กิจฺจานิ ¶ สาเธติ. สา หิ ยาว วิปจฺจิตุํ โอกาสํ นลภติ. ตาว อุปตฺถมฺภนาทีสุ ตีสุ กิจฺเจสุ ยํกิฺจิ ลทฺธปจฺจยํ กิจฺจํ กโรติ. ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ. ตทา เอกาย เจตนาย เอกาเอว ปฏิสนฺธิ โหตีติ เอวํ สาเกตปฺเห วุตฺตนเยน เอกํ อปายภวํ ชเนติ. ตโต ปรํ ปน ปฏิสนฺธิชนนกิจฺจํ นตฺถิ. ปวตฺติ วิปากชนเนน สห อิตรานิ ตีณิ กิจฺจานิ ภวสตสหสฺเสปิ กปฺปสตสหสฺเสปิ สาเธติเยว. ธมฺมทินฺนายนาม อุคฺคเสน รฺโ เทวิยา วตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. สา ปน ยทา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเร อริยภูตสฺสวา ปุถุชฺชนภูตสฺสปิ กลฺยาณ จิตฺตสมงฺคิโนวา อุปจฺเฉทนํ กโรติ. ตทา อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมนฺต รสฺเสว โอกาสํ กโรติ. สยํ วิปากํ นชเนติ. ยทา ปน ปาปจิตฺตสมงฺคิโน ขนฺธสนฺตานํ อุปจฺฉินฺทติ. ตทาเอว อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ ชเนติ. สกึ ลทฺธปฏิสนฺธิวารโต ปน ปฏฺาย อเนเกสุ อตฺตภาว สตสหสฺเสสุปิ อุปจฺเฉทนาทีนิเยว กโรติ. เอตฺถ มหาโมคฺคลาน ตฺเถร วตฺถุ สามาวติ วตฺถุ วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุ วตฺถุ ทุสฺสิมาร กลาพุราชวตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. ยสฺมา ปน อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นาม ติรจฺฉานคตานํ พหุลํ ลพฺภติ. ตสฺมา สุฏฺุ พลวํ อกุสลกมฺมํ ทุพฺพลสฺส อกุสลกมฺมสฺสวา อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปจฺเฉทกํนาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺกถายํ พหุกสฺมิฺหิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ ทุพฺพล กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ วุตฺตํ.
อปิจ ปวตฺติยํปิ กมฺมนฺตรชนิตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปฺจสุ จกฺขุ โสต ฆาน ชิวฺหา ภาว ทสก สงฺขาเตสุ สนฺตติ สีเสสุ อฺตรสฺส สนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อุปจฺฉินฺทนํปิ อิมสฺเสว กิจฺจนฺติ ยุตฺตํ. ยํ ปน มหาฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายฺจ อุปปีฬิกํ อฺสฺส วิปากํ ฉินฺทติ. น สยํ อตฺตโน วิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถายํ สุขทุกฺขํ ปีเฬติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตีติ อิทํ ทิสฺวา วุตฺตํ สิยา. อทฺธานํ ปวตฺติตุํ นเทตีติ เอตฺถ ปน ¶ สุขสนฺตานํวา ทุกฺขสนฺตานํวา จิรกาลํ ปวตฺติตุํ นเทติ อิจฺเจวตฺโถ. น ปน อุปฆาตกํ วิย ภวงฺคสนฺตาเนน สห อฺสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ฉินฺทตีติ.
[๑๔๓] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติ. อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺกถาสุ สนฺนิฏฺานนฺติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
อิธ ปุพฺพกเตน อุปจฺเฉทนกกมฺเมน มริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ วตฺถูนํ อฏฺกถาสุเยว อาคตตฺตาติ.
[๑๔๔] ยฺจ ตตฺถ
อปเร ปน อาจริยา วทนฺตีติอาทินา อุปฆาตกสฺส สยํ วิปากนิพฺพตฺตกตฺตา ภาววจนํ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
เตเนว กมฺเมน อปาเย นิพฺพตฺตานํ ทุสฺสิมาร กลาพุราชา ทีนํ ตสฺส กมฺมสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมภาเวน อฏฺกถาสุ อาคตตฺตาติ. [ชนกจตุกฺกํ]
๑๔๖. ครุกนฺติ อฺเน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ อกุสลปกฺเข นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา สห ปฺจานนฺตริยกมฺมํ. เอตฺถ สิยา. มหคฺคตกมฺมนฺติ กสฺมา วุตฺตํ. ตฺหิ ปมาทวเสนวา นีวรณธมฺมปวตฺติยาวา ปริหายิยมานํ นิกนฺติพเลนวา ปฏิพาหิยมานํ วิปากํ น เทตีติ. ตถา เอกสฺส พหูสุ อานนฺตริยกมฺเมสุ กเตสุ เอกสฺมึ วิปจฺจนฺเต เสสานิ น วิปจฺจนฺตีติ. วุจฺจเต, มหคฺคตกมฺมํ ตาวถเปตฺวา ปมาทธมฺมนีวรณธมฺมนิกนฺติธมฺเม อตฺตโน พลวตรฺจ มหคฺคตกมฺมนฺตรํ อฺเน ปฺุกมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเน ครุกํ นาม โหติ. อานนฺตริยกมฺมานิ ปน ถเปตฺวา อตฺตโน พลวตรํ อานนฺตริยกมฺมํ อฺเน เกนจิ ธมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเนาติ เอวํ ยถารหํ เตสํ ครุกตา เวทิตพฺพาติ. อาสนฺนนฺติ มรณกาเล ¶ อนุสฺสริตํ ตทา กตฺจ. ตตฺถ ตทากตนฺติ อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาสนฺเน กตํ ยํกิฺจิ กุสลากุสลกมฺมํ. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมํ ปน วิปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺิกมฺมฺจ อนฺติมชวนวีสิยํปิ กตนฺติ คเหตพฺพํ. ยถาห-มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ. เอเตน ตโต มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมโต อฺํ อนฺติมชวนวีถิยํ ปวตฺตํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธํ โหตีติ. อาจิณฺณนฺติ ทีฆรตฺตํ อภิณฺหโส กตํ. สกึ กริตฺวาปิวา ปจฺฉา ปุนปฺปุนํ โสมนสฺสชนกํ สนฺตาปชนกฺจ. กฏตฺตากมฺมนฺติ การิยิตฺถาติ กมฺมนฺติ เอวํ กตการณาเอว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพํ กมฺมํ. ครุกาทิภาเวน วตฺตพฺพํ กมฺมํ น โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อิมสฺมึ ภเว กตานิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมานิเอว. กฏตฺตากมฺมํ ปน อตีตภเวสุ กเตหิ อปรปริยายเวทนีเยหิ สห อิมสฺมึ ภเว กตํ ครุกา สนฺนาจิณฺณภาวรหิตํ กมฺมปถปตฺตํ ยํกิฺจิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ. มหาฏีกายํ ปน กฏตฺตากมฺมํ ปุริม ชาตีสุ กตํเอว คหิตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนาม โหตีติ หิ วุตฺตํ. น จ อตีตภเวสุ กตานิ มาตุฆาตกาทีนิปิ อปรปริยาย กมฺมานิ เอเตหิ ตีหิ มุตฺตานีติวา อมุตฺตานีติวา ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนานีติวา อลทฺธาเสวนานีติวา สกฺกา วิเสเสตุํ. ตทา หิ ตานิ ครุก กมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปิ โหนฺติ. อาสนฺนวจิณฺณกมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปีติ.
องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ อฺาณวเสนกตํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนามาติ วุตฺตํ. น ตานิ อฺาณวเสน กภานีติ สกฺกา วิเสเสตุํ. ตานิ หิ ปุริมภเวสุ อฺาณ วเสน กตานิปิ โหนฺติ. าณวเสน กตานิปีติ. ตานิ ปน วิเสสนานิ อิมสฺมึ ภเว กตานํ ครุกาทีหิ ตีหิ มุตฺตานํ สตฺตมชวน กมฺมานํ วเสน วุตฺตานีติ เตหิ สห ปุริมชาตีสุ กตานิ อปรปริยาย กมฺมานิ กฏตฺตา กมฺมํนามาติ เวทิตพฺพานิ. เอวฺจ กตฺวา ยตฺถ ตํปุพฺพกตํ กมฺมนฺติ อาคตํ. ตตฺถปิ อิมสฺมึ ภเววา ¶ อตีตภเวสุวา ปุพฺพกาเล กตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ. อิเมสุ ปน จตูสุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ครุกเมว อนนฺตเร ภเว ปฏิสนฺธึ เทติ. ครุเก อสติ อาสนฺนํ. อาสนฺเน อสติ อาจิณฺณํ. อาจิณฺเณ อสติ กฏตฺตากมฺมํ. เตนาห ปากทานปริยาเยนาติ. ปากทานวาเรนาติ อตฺโถ. เอตฺถ สิยา. กสฺมา อิธ อาสนฺนํ อาจิณฺณโต ปถมํ วุตฺตํ. นนุ ปาฬิยํ อาสนฺนโต อาจิณฺณเมว ปถมํ วุตฺตํ. ยถาห-ยํ ครุกํ ยํ พหุลํ. ยทาสนฺนํ. กฏตฺตาวา ปน กมฺมนฺติ. อฏฺกถาสุจ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโตติ. วุจฺจเต, สภาวโต พลวทุพฺพลกฺกเมน ปาฬิยํ อาจิณฺณํ ปถมํ วุตฺตํ. โส ปน กโม กทาจิ ปากทานปริยาโยปิ สมฺภวตีติ กตฺวา อฏฺกถาสุ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโต. อาสนฺนํปิ หิสมานํ จิตฺตํ โตเสตุํวา สนฺตาเปตุํวา อสกฺโกนฺตํ หุตฺวา ทุพฺพลํ พลวโต อาจิณฺณสฺส นิวตฺตกํ น โหตีติ. ยสฺมา ปน มหากมฺมวิภงฺคสุตฺเต ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ. ปจฺฉาวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ. มรณกาเลวาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณทุจฺจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน กลฺยาณ กมฺเมน สคฺคคมนํ วุตฺตํ. ตถา ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนิยํ.ล. มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณ สุจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน ปาปกมฺเมน อปายคมนํ วุตฺตํ. ยสฺมาจ อุภินฺนํปิ พลวภาเว สติ อาสนฺนเมว ปริยตฺตํ ภวิตุํ อรหติ. ตสฺมา อิธ เถเรน อาสนฺนเมว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ ปุพฺเพวาสฺสกตํ โหตีติ อิทํ อาสนฺนานุสฺสริตกมฺมวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตมฺพทาิกนามสฺส โจรฆาตกสฺส มหาวาตกาลนามสฺสจ อุปาสกสฺส วตฺถุ เอตฺถ กเถตพฺพนฺติ.
[๑๔๕] วิภาวนิยํ ปน
อฏฺกถายํ อาคตํ ชรคฺคโวปมํ ทสฺเสตฺวา อาสนฺนเมว ปถมํ วิปากํ เทตีติ เอกํเสน วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น ¶ หิ อฏฺกถายํ เอวํ เอกํเสน วุตฺตํ. นจ อุฏฺาตุํปิ อสกฺโกนฺโต โส ชรคฺคโว ปชทฺวารสฺส อาสนฺเน ิโตปิ ปถมตรํ นิกฺขมิสฺสตีติ. [ครุกจตุกฺกํ]
๑๔๗. ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว. เวทิตพฺพํ อนุ ภวิตพฺพนฺติ เวทนียํ. ผลํ. ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ ผลํ เอตสฺสาติ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ.
[๑๔๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทิฏฺธมฺเม เวทิตพฺพํ วิปากานุภวน วเสนาติ ทิฏฺธมฺมเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ เอเตน อิธ เวทนียสทฺโท กมฺมสาธโน วิปากาติเธยฺโยจ โหตีติ ทสฺเสติ. เอวฺจ สติ อิธ อฺปทตฺถสมาโส เอว ลพฺภติ. น อุตฺตรปทตฺถสมาโสติ. ทิฏฺธมฺมํ อุเปจฺจ ตสฺส อนนฺตเร ปชฺชิตฺวา ปาปุณิตฺวา เวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ อุปปชฺช สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อุปปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ. สุตฺตปเทสุ ปน อุปปชฺเชวาติ ปาโ ทิฏฺโ. ตสฺมา ทิฏฺธมฺมสฺส สมีเป อนนฺตเร ปชฺชิตพฺโพ คนฺตพฺโพติ อุปปชฺโช. ทุตีโย อตฺตภาโว อุปปชฺเชเวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียนฺติ เอวมตฺโถ ปาสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. อุปปชฺชาติวา อนนฺตเร ภเว ปวตฺโต เอโก นิปาโต. ยถา ปจฺจาติ.
[๑๔๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทิฏฺธมฺมโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ อุปวชฺชเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อุปปชฺชวา วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ปริยายติ ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉตีติ ปริยาโย. อปโรจ โส ปริยา โยจาติ อปรปริยาโย. ทิฏฺธมฺมา นาคตา นนฺตร ภเวหิ อฺโ ¶ อตฺต ภาว ปริวตฺโต. เต เนว หิ มหาฏีกายํ องฺคุตฺต รฏีกายฺจ อปรปริยาเยติ ทิฏฺธมฺมานนฺตรานาคตโต อฺสฺมึ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเตติ วุตฺตํ. สุตฺตปเทสุ ปน อปเรวา ปริยาเยติจ อปราปเรวา ปริยาเยติจ ทฺวิธา ปาโ ทิฏฺโ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺมึ ปาเสติ อิธ มชฺเฌ เอกสฺส อปรสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. สงฺคหโปฏฺเกสุ ปน มชฺเฌ ทีโฆ ยาการนฏฺโจ อปราปริยสทฺโท ทิสฺสติ. โส พหูสุ อฏฺกถาสุ นตฺถิ. ปาฬิยาจ น สเมติ.
[๑๔๘] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘อปเร อปเร ทิฏฺธมฺมโต อฺสฺมึ ยตฺถกตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ กมฺมํ อปราปริย เวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมโตติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
น หิ มชฺเฌ อุปปชฺชภวํ วชฺเชตฺวา ปถโม ทิฏฺธมฺโมว อิธ ตตีเย ปเท อธิกโตติ ยุตฺโต.
[๑๔๙] อตฺถโต ปน พฺยฺชนโตจ สพฺพํ ปาฬิยา น สเมติ.
อปเรวา ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. อปราปเรวา ปริยาเยติวา. อโหสินามกํ กมฺมํ อโหสิกมฺมํ. อโหสิกมฺมํ. ภวิสฺสติกมฺมํ. อตฺถิกมฺมํ. นตสฺส วิปาโกติ เอวํ วุตฺตปาวเสน อาจริเยหิ ตถาคหิตนาม เธยฺยํ สพฺพโส อลทฺธวิปากวารํ กมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สตฺตสุ กุสลากุสลชวเนสุ ปถมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเว ทนียํนาม. สา หิ อลทฺธาเสวนตาย สพฺพทุพฺพลตฺตา อจิรฏฺิ ติกาจ โหติ อปฺปตรวิปากาจาติ. ปจฺจยํ ลทฺธา ทิฏฺธมฺเมเอว อเหตุกมตฺตํ ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉติ. น เอกํปิ มรณกาลํ อติกฺกมฺม สนฺตานํ อนุพนฺธิตุํ สกฺโกติ. ปจฺจยํ ปน อลภมานา อโหสิกํนาม โหติ. ปจฺจโยติจ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา โอกาสทายโก ¶ นานา อิริยาปเถสุ อิฏฺานิฏฺารมฺมณสมา คมาทิโก โยโกจิ ปจฺจโยปิ ยุชฺชติเยว. ฏีกาสุ ปน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตายาติอาทินา มหนฺตํ กตฺวา ปจฺจโย วุตฺโต. โส กากวลิยาทีนํ วิย ปากฏตรผลทานํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. น หิ กมฺมปถชวนสนฺตาเน ปวตฺตมานา อิตราปิวา ปถมชวนเจตนา อิฏฺานิฏฺสมาโยควเสนปิ ลทฺธ ปจฺจยา กาจิ อตฺตโน พลานุรูปํ ผลํ น เทตีติ อตฺถิ. นจตาย ทิยฺยมานํ สพฺพํปิ ผลํ มหาชนสฺสวา กมฺมการกสฺเสว วาปากฏเมว สิยาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ยํ ปน าณวิภงฺคฏฺ กถายํ เอกํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติ. เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํ. ตํ อลทฺธปจฺจยานิ เสสานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ เอโก ทิฏฺธมฺโม เอกสฺเสว ทิฏฺธมฺมเวทนี ยสฺส โอกาโสติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. อตฺถสาธิกา ปน สนฺนิฏฺาปกภูตา สตฺถมชวนเจตนา อุปปชฺช เวทนียํนาม. สา หิ ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหตีติ ปถมเจตนา วิย สีฆตรํ วิปจฺจิตุํ นสกฺโกติ. พลวตีจ โหตีติ เอกํ ภวํ ชเนตุํ สกฺโกติ. ปติต ชว เนสุ ปน อนฺติมชวนตาย มชฺฌิมเจตนาโย วิย จิรฏฺิติกา น โหตีติ ปจฺจยํ ลทฺธา อนนฺตเร เอว ภเว ปฏิสนฺธึวา ปวตฺติ ผลเมววา ทตฺวา วิคจฺฉติ. อลทฺธา ปน อโหสิกมฺมเมว โหติ. น ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ยํปน าณวิภงฺคฏฺกถายํ เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํ. ตํปิ ปฏิสนฺธิวิปากํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เสสานิปิ หิ ยาว ทุตียจุติ นาคจฺฉติ. ตาว ลทฺธปจฺจยานิ ปวตฺติ วิปากํ เทนฺติเยว. อิธ มิสฺสก กมฺมานิ กตฺวา อนนฺตรภเว มิสฺสกกมฺมผลํ อนุโภนฺตานิ เวมานิก เปตวตฺถูนิ อฺานิจ ตํตํกมฺมํ กตฺวา อนนฺตรภเว เอว สุคติ ยํ กพฺพิปากภูตํ วิปตฺตึ อนุภวนฺตานิ ทุคฺคติยํวา ตพฺพิปากภูตํ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตานิ อเนกานิ วตฺถุสตานิ เอตฺถ กเถ ตพฺพานีติ.
[๑๕๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สาจ ¶ ปฏิสนฺธึ ทตฺวาว ปวตฺติวิปากํ เทติ. ปฏิสนฺธิยา ปน อทินฺนาย ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ยถาวุตฺตวตฺถูหิ สทฺธึ วิรุชฺฌนโต.
[๑๕๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘จุติ อนนฺตรฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโส’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํปิ อการณํ.
ปุติอนนฺตรโต ปฏฺาย ยาวชีวํปิ โอกาสสมฺภวโต.
[๑๕๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทตีติ วุตฺตํ’’. ตํปิ น คเหตพฺพํ.
กมฺมสงฺกราปตฺติโต. องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยาย เวทนียนฺติ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถิ. ยถาาเนเยว ปติฏฺนฺตีติ วุตฺตํ. น เจตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน เอวํ วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. ตทตฺถสาธกสฺส อฏฺกถาปเทสสฺสวา วตฺถุสฺสวา ยุตฺติยาวา อภาวโตติ. มชฺเฌ ปน ปฺจชวน เจตนา อปรปริยาย เวทนียํนาม. เอตา หิ สุฏฺุ พลวนฺตี สารภูตาจ โหนฺตีติ น สีฆํ วิปจฺจิตุํ สกฺโกนฺติ. จิรฏฺิติกา ปน โหนฺติ. ตสฺมา ตตียภวโต ปฏฺาย ยทา โอกาสํ ลภนฺติ. ตทา ปฺจวาเร ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สํสารปวตฺติยา สติ กปฺปสตสหสฺเสปิ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตีติ. อิมานิเยว ปน ตีณิ กมฺมานิ อตฺตโน อตฺตโน เขตฺเต สพฺพโส วิปากวารํ อลภมานานิ อโหสิกมฺมํนาม. เขตฺตฺจ เนสํ ปถมสฺส ทิฏฺ ธมฺมจุติยา ปริจฺฉินฺนํ. ทุตียสฺส อนาคตานนฺตรภวจุติยา. ตตียสฺส ปรินิพฺพานจุติยาติ ทฏฺพฺพํ. [ทิฏฺธมฺมจตุกฺกํ]
๑๔๘. ปากฏฺานวเสนาติ ¶ อปายาทิกสฺส วิปจฺจนฏฺานสฺส วเสน ตถา จตฺตาริ กมฺมานินาม โหนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ เตสุ อกุสลาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. กมฺมทฺวารวเสนาติ กมฺมสิทฺธิยา องฺคภูตานํ กายาทิ กมฺมทฺวารานํ วเสน. ปาณํ อติปาเตนฺติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต. อติปาตนฺเจตฺถ สรสโต ปติตุํ อทตฺวา อนฺตราเอว ปโยคพเลน ปาตนํ ทฏฺพฺพํ. อทินฺนํ อาทิยนฺติ เอเตนาติ อทินฺนาทานํ. อคมนี ยวตฺถุสงฺขาเตสุ วตฺถุกาเมสุ มิจฺฉา จรนฺติ เอเตนาติ กาเมสุมิจฺฉาจาโร. ตตฺถ ปรปาเณ ปาณสฺิโน ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสนฺตานุปจฺเฉทกสฺส กายวจีปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตนาม. สยเมว อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ ปาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโตนาม นตฺถิ. ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสฺิโน ตโต วิโยคการณสฺส กาย วจีปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา อจฺฉินฺทกเจตนา อทินฺนาทานํนาม. อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฏิปาทกสฺส กายปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา อสฺสาทเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรนาม. เกจิ ปนเอตฺถปิ อคมนีย วตฺถุสฺิโนติ ปทํ อิจฺฉนฺติ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. อคมยนีวตฺถุ ตสฺมึ เสวนจิตฺตนฺติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ. เอเตน อคมนียวตฺถุมฺหิ สติ คมนีย สฺายวา อคมนีย สฺายวา เสวนฺตสฺส กมฺมปโถ โหติ เยวาติ สิทฺธํ โหติ. อิตรถา อคมนียวตฺถุ ตถา สฺิตา ตสฺมึ เสวนจิตฺตนฺติ วุตฺตํ สิยาติ.
อปเร ปน สยํ ปโยคํ กตฺวา อตฺตนิ ปเรน กรียมานํ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํ อสฺสาเทนฺตสฺส เสวนจิตฺเต สติปิ นตฺถิ กมฺมปฺปถเภโท. ปโยคสฺส อภาวาติ วทนฺติ. เสวนจิตฺเต ปน สติ ปโยโค อปฺปมาณนฺติ เอเก. เอวฺจ สติ ติยงฺคิโกว มิจฺฉาจาโร, น จตุรงฺคิโกติ อาปชฺชติ. อฏฺกถายํ ปน เสวน ปโยเคน สห จตุรงฺคิโกว วุตฺโตติ อฺเ. เสวนปโยโค ปน เยภุยฺเยน ลพฺภมานตฺตาเยว วุตฺโต. น ปน เอกนฺตองฺคภาวโต. อิตรถา อิตฺถีนํ เยภุยฺเยน ปโยคกิจฺจํ ¶ นตฺถีติ ตาสํ มิจฺฉาจาโร ทุลฺลโภ สิยาติ จ วทนฺติ. ภิกฺขุนิทูสนํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. สา หิ รกฺขิตาสุ สงฺคหิตาติ. ฏีกาสุ ปน สา ธมฺมรกฺขิตาปิ น โหติ. กุโต มาตาทิรกฺขิตา. ธมฺโมติ หิ อิธ ปาสณฺฑิยธมฺโมว อฏฺกถายํ วุตฺโตติ วทนฺติ. สาสนธมฺโมปิ นน ยุตฺโต. สพฺรหฺมจาริ นิโยปิ อุปชฺฌายินี อาทิกา ตสฺสา มาตาทิฏฺานิยาเอว โหนฺติ. ตถา หิ สิกฺขาปทวิภงฺคฏฺกถายํ มิจฺฉาจาโรปิ ทุสฺสีลาย.ล. สามเณริยา, ปุถุชฺชนภิกฺขุนิยา, โสตาปนฺนาย, สกทาคามินิยา, ตโต อนาคามินิยา วีติกฺกโม มหาสาวชฺโช. ขีณาสวาย ปน เอกนฺตมหาสาวชฺโชวาติ วุตฺตํ.
กสฺมาปเนตฺถ สุราปานํ นคหิ ตํ. ตํปิหิ อปายสํวตฺตนิ กภาเวน วุตฺตํ. ยถาห-สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิกํ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกํ. โยจ สพฺพลหุโก สุราเมรย ปานสฺส วิปาโก. โส มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตีติ. อฏฺกถาสุปิ โกฏฺาสโต ปฺจปิ ปาณาติปาตา ทโย กมฺมปถาเอวาติ วุตฺตนฺติ. วุจฺจเต, มูลฏีกายํ ตาว ตสฺส สภาคตฺเตน มิจฺฉาจาเร อุปการกตฺเตน ทสสุปิ กมฺมปเถสุ อนุปเวโสติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาคตฺตํ คเหตฺวา วิภาวนิยํ สุราปานํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ รสสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉาจารภาวโตติ วุตฺตํ. อุปการกตฺตํ คเหตฺวา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏีกายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา. วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺม ปถาติ น วุตฺตาติ อิมสฺส วากฺยสฺส สํวณฺณนายํ วุตฺตาวเส สาติ สุราปานาทโย ตพฺพิรมณาทโยจ. สุราปานฺหิ มทสฺส ปจฺจโย. มโท อปฺุปถสฺส. ตพฺพิรติปิ นิมฺมทตาย. สาจ ปฺุปถสฺสาติ กมฺมปถูปนิสฺสยานิ ตานิ ตทาสนฺนกมฺมวเสน สนฺธิชนกานิปิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตทาสนฺนกมฺมวเสนาติ ตสฺส สุราปานสฺสวา สุราปานวิรติยาวา อาสนฺเน ปวตฺตานํ ตมฺมูลกานํ อปฺุกมฺมานํวา ปฺุกมฺมานํวา วเสนาติ อตฺโถ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ-โย สุรํ ปิวิตฺวา สุรามทเหตุ ปาณา ปาตาทีสุ ยํกิฺจิ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส สุราปานํ ตสฺสติ กมฺมสฺส พลวูปนิสฺสโย โหติ ปุพฺพเจตนาานิยฺจ. ตเทว วิสุํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, น อิตรนฺติ. ยถา หิ ปุพฺพาปรเจตนา โยปิ กมฺมปถปตฺตสฺส กมฺมสฺส ปริวารภูตาเอว ปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ, น อิตรา. เอวมิทํปีติ. น หิ กมฺมปถสุตฺเตสุ สรูปโต อาคตานิเอว ปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ. น อิตรานีติ สกฺกา นิยเมตุํ. ยานิ ปน เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิชนนสามตฺถิย ยุตฺตานิ, ตาเนว ตตฺถ สรูปโต วุตฺตานิ. ยานิปน ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกานิ โหนฺติ. ตานิ ตตฺถสรูปโต น วุตฺตานีติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตถา หิ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏฺกถายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา. วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตาติ วุตฺตํ. ตสฺมา อิทํปิ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกตฺตา ตตฺถ สรูปโต น วุตฺตนฺติจ. ยํ ตทา สนฺนกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิชนกนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตํ. ตํ ตตฺถ สรูปโต วุตฺเตสุ ตทา สนฺนกมฺเมสุ อนุปวิฏฺนฺติจ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺส ปน ทุวิธํ กิจฺจํ ปฏิสนฺธิชนนํ กมฺมชนนฺจาติ. ตตฺถ ปฏิชนนโต กมฺมชนนเมวสฺส มหนฺตํ มหาวิปฺผารฺจ โหตีติ กตฺวา สกฺเกน เทวานมินฺเทน กุมฺภชาตเก –
ยํ เว วิวิตฺวา ทุจฺจริตํ จรนฺติ,
กาเยน วาจาย เจตสาจ;
นิรยํ วชนฺติ ทุจฺจริตํ จริตฺวา,
ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถาติ.
เอวํ ตทาสนฺนกมฺมวเสเนว ตสฺส อปายคามิตา วุตฺตา. ตทุภยํ ปนสฺส กิจฺจํ คเหตฺวา สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ.ล. สํวตฺตนิกนฺติ องฺคุตฺตเร วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยฺหิสุตฺตปเทสุ ธมฺมตา. ยทิทํ สํวตฺตนิกนฺติ วุตฺตฏฺาเน ยถาลาภโยชนาติ. ตถาหิ มูลฏีกายํปุนพฺภวํเทติปุนพฺภวาย สํวตฺเตตีติ ปาเ กมฺมสหชาตา ปุนพฺภวํเทติ. กมฺมสหายภูตา อกมฺมสหชา ตาปุนพฺภวํ ¶ สํวตฺเตตีติ วุตฺตํ. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อนุปธาเรตฺวา อิมาย ปาฬิยา ตสฺส วิสุํ เอกนฺตกมฺมปถภาวํ มฺนฺติ. ยํ ปน โกฏฺาสโต ปฺจปิ กมฺมปถาเอวาติ อฏฺกถาวากฺยํ. ตตฺถ เอวสทฺเทน เตสํ เจตนาธมฺมตฺตา ฌานาทิโกฏฺาสิกตฺตํ นิวตฺเตติ. เจตนา หิ กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ โกฏฺาสโต กมฺม ปถโกฏฺาสิกาเอว โหตีติ. เตเนว มูลฏีกายํ กมฺมปถา เอวาติ กมฺมปถโกฏฺาสิกาเอวาติ วุตฺตํ. อนุฏีกายฺจ กมฺม ปถโกฏฺาสิกาเอว. น ฌานาทิโกฏฺาสิกาติ วุตฺตํ. เกจิปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิมินา วากฺเยน ตสฺส วิสุํ กมฺมปถภาวํ วทนฺติ.
ขุทฺทกปาฏฺกถายํ ปน สพฺเพนสพฺพํ ตสฺส กมฺมปถภาโว ปฏิกฺขิตฺโตเยว, ตตฺถ หิ ปุริมานํ จตุนฺนํ กายกมฺมาทิภาวฺจ กมฺมปถภาวฺจ วิสุํ วตฺวา สุราปานํปตฺวา กายกมฺมเมวาติ วุตฺตํ. เอเตน วจีกมฺมภาวฺจ กมฺมปถภาวฺจ ปฏิกฺขิปตีติ. ธาตุสํยุตฺตฏฺกถา ยฺจ ปฏิกฺขิตฺโต. ยถาห-ตตียํปฺจกมฺมวเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ. จตุตฺถํ สตฺตกมฺมปถวเสน ปฺจมํ ทส กมฺมปถวเสนาติ. ตตฺถ หิ ตตีเย สุราปานมิสฺสกตฺตา ปฺจกมฺมวเสน อิจฺเจว วุตฺตํ. น ปฺจกมฺมปถวเสนาติ. เอตาสุปิจ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตาเอว ปฏิกฺขิตฺโตติ น นสกฺกา วตฺตุํ เอวฺหิ สติ สพฺพา ปาฬิฏฺกถาฏีกาโย สํสนฺทิตา โหนฺตีติ. กายกมฺมนฺติ เอตฺถ กาโย ติวิโธ สสมฺภารกาโย ปสาทกาโย โจปนกาโยติ. อิธ กายวิฺตฺติสงฺขาโต โจปนกาโย อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ กายวิฺตฺติสงฺขาเตติ. โจปนกาโย หิ กทาจิ กายงฺเคน อตฺตโนอธิปฺปายํ ปรสฺส วิฺา ปนตฺถายปิ กรียตีติ กายวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. โส เยวจ กมฺมานํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารนฺติ กายทฺวารํ. ตสฺมิฺหิ เตน เตน อุปกฺกม กิจฺเจน ปวตฺตมาเนเอว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํชน กสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหน กิจฺจนิพฺพตฺติจ กายกมฺมนาม ลาโภจ โหตีติ. ตสฺมึ กายทฺวาเร. เอตฺถจ ยสฺมาสพฺพานิปิ กมฺมานิ ปุพฺพงฺคมภูเตน สมฺปยุตฺตมเนน วินา นสิชฺฌนฺติ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา. ¶ มโนเสฏฺา มโนมยาติ หิ วุตฺตํ. ธมฺมาติ เจตฺถ สุจริตทุจฺจริตธมฺมา วุจฺจนฺติ. ตสฺมา มโนทฺวารํ สพฺพกมฺมสาธารณตฺตา กมฺมานิ วิเสเสตุํ นสกฺโกติ. อสาธารณภูตา ปน กายวจีโย เอว สโกนฺติ. ยสฺมาจ ปุริมานิ สตฺตวิธานิ กมฺมานิ เกวลํ มโนมตฺเตน นสิชฺฌนฺติ. ตํสมุฏฺิเตหิ ปน กาย วจีปโยเคหิ เอว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมา เตเอว เตสํ กมฺมานํ ปวตฺติมุขสงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ กายทฺวาเรติ. ปรโต วจีทฺวาเรติ จ.
ยสฺมา ปน กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํ นาม. วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ เอตฺตกมตฺเต วุตฺเต ปาณาติปาตาทีนิ ตีณิ กายกมฺมํนาม. มุสาวาทาทีนิ จตฺตาริ วจีกมฺมํนามาติ เอวํ ทฺวาเรน กมฺมานํ นามววตฺถานํ อสิทฺธํ สิยา. กถํ. ยทา หิ ปุริมานิ ทฺเว อาณตฺติวเสน อปฺปเกน วจีทฺวาเร ภิชฺฌนฺติ. ตทา ตานิ กายกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํ. วจีกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ กสฺมา วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตา. ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํ. อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโต. ยทาปน มชฺฌิมานิ จตฺตาริ หตฺถมุฏฺาทิวเสน อปฺปเกน กายทฺวาเร สิชฺฌนฺติ. ตทา ตานิปิ วจีกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํ. กายกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ. กสฺมา กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตา. ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํ. อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโต. เอวฺจสติ ปาณาติปาโต.ล. มิจฺฉาจาโรเจติ กายกมฺมํนามาติ อิทํ ววตฺถานเมว นิรตฺถกํ สิยา. ตถา ปรโต มุสาวาโท.ล. ปฺปลาโปเจติ วจีกมฺมํนามาติ. พาหุลฺลวุตฺติโตติ วุตฺเตปน เอกเมเกน พาหุลฺลสทฺเทน ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานิ วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการํ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สิทฺธํ ภวติ. ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติ.
มโนกมฺมานิ ปน ทฺวารนฺตเรสุ จรนฺตานิปิ จรณมตฺตานิ เอว โหนฺติ. น ทฺวารนฺตรานิ เตสํ กมฺมสิทฺธิยา องฺคํ โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ วิสุํ กตานีติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน กายทฺวารสฺส กาโยติ นามํ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ สยเมว สิทฺธํ ปากฏฺจ. ¶ ตถา วจีทฺวารสฺส วาจาติ นามํ. กุสลากุสล ชวนจิตฺตสงฺขากสฺส มโนทฺวารสฺสจ มโนติ นามํ. ตสฺมา สพฺพตฺถ กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ วุตฺเต กมฺเมน ทฺวารสฺส ววตฺถาน กิจฺจํนาม นตฺถิ. ยตฺถ ปน กายกมฺมทฺวารํ วจีกมฺมทฺวารํ มโนกมฺมทฺวารนฺติ อาคตํ. ตตฺเถว ทฺวารกถาทีสุ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ วิสุํ วตฺตพฺพํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๕๓] เอเตน ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘กายกมฺมสฺสจ ปวตฺติมุขภูตํ กายทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ’’. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
[๑๕๔] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ตถา มุสาวาทาทึ กายวิกาเรน กโรนฺตสฺส วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ นสิยาติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
น หิ กายวิกาเรน กรียมานํ วจีกมฺมํ กายทฺวาเร ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ทฺวารสฺส นามํ ภินฺทิตุํวา อตฺตโน นามํ ทาตุํวา สกฺโกติ. สภาว สิทฺธตฺตา ตสฺส นามสฺสาติ.
[๑๕๕] เอเตเนว ยฺจ ตตฺถ
วุตฺตํ ‘‘ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ. น อิตรานิ. ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺตนโต กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ. พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิ ภาโววิยาติ’’. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
น หิ กายกมฺมทฺวารนฺติ นามํ อิธ วุตฺตํ อตฺถีติ. [กายกมฺมํ]
๑๔๙. มุสาติ อภูตตฺเถ นิปาโต. มุสา วทนฺติ เอเตนาติ มุสาวาโท. วิสติ ปเรสํ อฺมฺสมฺโมทภาวสงฺขาตํ สามคฺคิรสํ สํจุณฺเณติ ปริภินฺทติ มิถุ เภทํ กโรติ เอตายาติ ปิสุณา. อตฺตโน ปิยภาวํ ปเรสฺจ มิตฺตสฺุภาวํ กโรติ เอตายาติวา ปิสุณา. นิรุตฺตินเยน. วทนฺติ เอตายาติ ¶ วาจา. ปิสุณาจ สา วาจาจาติ ปิสุณวาจา. เยน สุยฺยติ, ตสฺส หทยํ ผรมานา อุสติ ทหตีติ ผรุสา. ผรุสาจ สา วาจาจาติ ผรุสวาจา. สาธุชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ สํสุขํ หิตฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสติ หิตสุขมคฺคํ ภินฺทตีติ สมฺผํ. ตํวา ผลติ ภิชฺชติ เอเตนาติ สมฺผํ. อตฺถธมฺมาปคตสฺส ปฏิภาณจิตฺตสฺส ภารตยุทฺธสีตาหรณา ทิกสฺส วาจา วตฺถุมตฺตสฺเสตํ นามํ. ยตฺถ ทิฏฺธมฺมหิตพุทฺธิยาวา สมฺปรายิก หิตพุทฺธิยาวา อุปายทีปกํ กิฺจิ อตฺถธมฺมวินยปทํ นตฺถิ. สมฺผํ ปลปนฺติปกาเรน กถยนฺติ เอเตนาติ สปฺผปฺปลาโป. ตตฺถ ปรสฺสวิสํ วาทนปุเรกฺขาเรน วิสํ วาทก กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา มุสาวาโท. โส ปรสฺส อตฺถภฺชนโกว กมฺมปถเภโท. อิตโร กมฺมเมว. เอตฺถ จ กมฺม ปโถติ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺานมุขมคฺโค วุจฺจติ. ยถา หิ รชานํ อุฏฺานปเทโส รชปโถติ วุจฺจติ. ตถา โลเก สนฺทิสฺสมาเนสุ สตฺตานํ กายวจีจิตฺตาภิสงฺขรณกิจฺเจสุเยหิ กิจฺเจหิ ปฏิสนฺธิชนกานิ กมฺมานิ อุฏฺหนฺติ. เยสุวา กิจฺเจสุ ตานิ อุฏฺหนฺติ ปวตฺตนฺติ. ตานิ กายวจีจิตฺตา ภิสงฺขรณกิจฺจานิ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺานมุขมคฺคตฺตา กมฺมปโถติ วุจฺจนฺติ. กตมานิ ปน ตานีติ. องฺคสมฺปนฺนานิ อกุสเลสุ ปาณฆาต กิจฺจาทีนิ กุสเลสุ ตพฺพิรมณกิจฺจาทีนิ ทสวิธานิ กิจฺจานีติ. กมฺมานิเยว สุคติทุคฺคตีนํ ตทุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานฺจ ปถภูตตฺตา กมฺมปโถนามาติปิ วทนฺติ.
ปรสฺส เภทปุเรกฺขาเรน เภทกกายคจีปโยคสมุฏฺา ปิกา สํกิลิฏฺเจตนา ปิสุณาวาจา. สาปิ ปเร ภินฺเนเยว กมฺมปถเภโท. อภินฺเน กมฺมเมว. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกาย วจีปโยคสมุฏฺาปิกา ทุฏฺเจตนา ผรุสวาจา. เอตฺถจ มรนฺติ สตฺตา, มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ เอตสฺมึ ฆฏฺฏิยมาเนติ มมฺมํ. ทุฏฺวโณ. มมฺมํ ฉินฺทติ ภินฺทติ ฆฏฺเฏตีติ มมฺมจฺเฉทโก. วณฆฏฺฏนปโยโค. อิธ ปน มมฺมํวิยาติ มมฺมํ. ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ ยํกิฺจิ. มมฺมจฺเฉทโกติ ชาติอาทีสุ ฆฏฺฏน วเสน ¶ ปวตฺโต ผรุส กายวจี ปโยโค. อย มตฺโถ สีลกฺขนฺธ ฏีกา วเสน เวทิตพฺโพ. อถวา. มมายตีติ มโม. มิตฺโต. มมสฺส ภาโว มมฺมํ. เมตฺตาจิตฺตํ. มมฺมํ ฉินฺทตีติ มมฺมจฺเฉทโก. อยํปิ อกฺโกสิตพฺพสฺส สมฺมุขาเอว กมฺมปถเภโทติ เกจิ. ปรมฺมุขาปีติ อปเร. ยถา ปน ปรํ อกฺโกสิตฺวา ขมาเปนฺตสฺส ขมาปนกมฺมํ ปรสฺส ทูเร ิตสฺสปิ มตสฺสปิ สมฺปชฺชติ. เอวํ อกฺโกสนกมฺมํปีติ ทีฆมชฺฌิมฏีกาการา อิจฺฉนฺติ. อกฺโกสาธิปฺปาเยน จณฺฑา มหึสี ตํ อนุพนฺธตูติวา โจรา ตํ ขณฺฑา ขณฺฑิกํ กโรนฺตูติวา มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาติวา เอวมาทินา นเยน ปรํ อภิสปนฺตสฺสปิ กมฺมปถเภโท โหติเยวาติจ วทนฺติ.
อนตฺถวิฺาปน กายวจีปโยค สมุฏฺาปิกา ปาปเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โสปิ ภารตยุทฺธ สีตาหรณาทิเกสุ ปฏิภาณจิตฺเตสุ วาจาวตฺถุมตฺเตสุเอว กมฺมปถเภโท. โสจโข ปเร ตํ อนตฺถํ สจฺจโต คณฺหนฺเตเยว. อคณฺหนฺเต ปน กมฺมเมว. ตถา ราชกถาทีสุ ทฺวตฺตึส ติรจฺฉาน กถาปเภเทสุปิ กมฺมเมว. ตฺจ โข ตทสฺสาทวเสน กเถนฺตสฺเสว. อตฺถธมฺมวินยนิสฺสิตํ กตฺวา กเถนฺตสฺส ปน สพฺพํปิ สตฺถกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. วจีกมฺมนฺติ เอตฺถ วจีติ วาจาเยว. สา จตุพฺพิธา สทฺทวาจา วิรติวาจา เจตนาวาจา โจปนวาจาติ. อิธ ปน สทฺทสหิตา วจีวิฺตฺติสงฺขาตา โจปน วาจา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ วจีวิฺตฺติสงฺขาเตติ. โจปนวาจา หิ กทาจิ วาจงฺเคน อตฺตโน อธิปฺปายํ ปรสฺส วิฺาปนตฺถายปิ กรียตีติ วจีวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. สาเยวจ กมฺมานํ ปวตฺติ มุขตฺตา ทฺวารนฺติ วจีทฺวารํ. ตาย หิ ตํตํวจีปโยคกิจฺเจน ปวตฺตมานาย เอว วิสํวาทนาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํสมุฏฺาปกสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหนกฺริยานิพฺพตฺติจ วจีกมฺมนามลาโภจ โหตีติ. ตสฺมึ วจีทฺวาเร. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กายกมฺเม วุตฺตเมวาติ. [วจีกมฺมํ]
๑๕๐. อภิชฺฌายนฺติ ¶ อสฺสาทมตฺเต อฏฺตฺวา ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน ปริณามนวเสน อติเรกตรํ ฌายนฺติ นิชฺฌายนฺติ เอตายาติ อภิชฺฌา. พฺยาปาเทนฺติ ปรสตฺเต วินาสํ อาปนฺเน กตฺวา จินฺเตนฺติ เอเตนาติ พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺีติ เอตฺถ มิจฺฉาติ วิปรีตตฺเถ นิปาโต. อตฺถิทินฺนนฺติอาทินยปวตฺตํ สพฺพํ สปฺปุริส มคฺคํ สปฺปุริสปฺตฺตํ ภินฺทิตฺวา นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินเยน ตพฺพิปรี ตโต ปสฺสนฺติ เอตายาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. ตตฺถ ปรสนฺตกํ ทิสฺวา เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนรชฺชนมตฺเตสุ อฏฺตฺวา อโหวต อิทํ มมสฺสาติ เอวํ อตฺตโน กตฺวา จิตฺเตน ปริณาเมนฺตสฺเสว อภิชฺฌากมฺมปถเภโท โหติ. ปรสนฺตกภาเวเยว ถเปตฺวา ลาภาวติเม. เย อีทิสํ ปริภฺุชนฺติ. อโหวตาหํปิ ตาวกาลิกํ ปริภฺุเชยฺยํ. ยาจิตฺวาวา กิณิตฺวาวา อตฺตโน กเรยฺยํ. อฺํวา อีทิสํ ลเภยฺยนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตสฺส กมฺมเมว. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถาสุ ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ. ยาว น อโหวต อิทํ มมสฺสาติ อตฺตโน ปริณาเมตีติ. อนฺตมโส ฑํสมกสาทิเกปิ อารพฺภ อิเม นสฺสนฺตุ วินสฺสนฺตุ. อโหวติเม นสฺเสยฺยุํ วินสฺเสยฺยุํ. อวฑฺฒิตาวา ภเวยฺยุํ จิรํวา นติฏฺเยฺยุํ. กทาวา นสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ เอวํ ปร สตฺตสฺส ขนฺธชีววินาสํ จินฺเตนฺตสฺเสว พฺยาปาโท. อิตโร กมฺมเมว. วุตฺตฺเหตํ ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ. ยาว น อโหวตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินาเสยฺยาติ ตสฺส วินาสํ จินฺเตตีติ. กมฺมสฺสวา กมฺมวิปากสฺสวา สพฺพโส ปฏิพาหิกา นตฺถิกาเห ตุกากฺริยวเสน ติวิธา นิยต มิจฺฉาทิฏฺิเอว กมฺมปถเภโท. ทสวตฺถุกมิจฺฉาทิฏฺิ ปน นตฺถิกทิฏฺิปเภทาเอว. สพฺพฺุเทสนํ ปฏิพาหิตฺวา ปวตฺตา อริฏฺกณฺฏกาทีนํ ทิฏฺิโยปิ กมฺมปถาเอวาติ วทนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิวา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิวากมฺมเมวาติ.
นิยตาติ ¶ เจตฺถ ยถา ตีณิ ลกฺขณานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สทฺธาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท อตฺตโน อนนฺตรํ ผลทานนิยเมน นิยโต โหติ. ตตฺตกํ ปสฺสนฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมตีติ วุตฺโต. ตถาทิฏฺิฏฺา นานิ การณ ปฏิรูปกานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา มิจฺฉาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโทจุติอนนฺตเรผลทานนิยเมน นิยโต โหติ. ตตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺโต อกุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมติ, อเตกิจฺโฉนาม โหติ. ตถา ปน อปสฺสิตฺวา เกวลํ มิจฺฉาธิโมกฺขมตฺเตน เอวเมว ภวิสฺสตีติ สนฺนิฏฺานํ คนฺตฺวา สกํ อาจริยกํ สมยํ ปคฺคณฺหิตฺวา ิโต อเตกิจฺโฉนาม นโหติ. กสฺมา, ผลทาน นิยมาภาวาติ. อยฺจ อตฺโถ มิจฺฉตฺตตฺติเกน ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ผลทาน นิยมวเสเนว อุภินฺนํปิ สมฺมตฺตมิจฺฉตฺตธมฺมานํ นิยตสฺาปฏิลาโภ อฏฺกถายํ วุตฺโตติ. สุตฺตนฺตสํวณฺณนาสุ ปน คหณนิยมวเสนาปิ ตสฺสา นิยตภาโว วุตฺโตติ.
อฺตฺราปิวิฺตฺติยาติ วิฺตฺติทฺวเยน วินาปิ. วิฺตฺติทฺวยํ อสมุฏฺาเปตฺวาปีติ อตฺโถ. อปิสทฺเทน ปน วิฺตฺติทฺวเยน สหาปีติ ทสฺเสติ. อิมานิ หิ ตีณิ กมฺมานิ ยทา กายงฺควา จงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสฺมึเอว สิชฺฌนฺติ. ตทาวิฺตฺติยา วินาว ปวตฺตนฺติ. ยทา ปน ตานิ โจเปตฺวา กายวจีทฺวาเรสุ สิชฺฌนฺติ, ตทา วิฺตฺติยา สเหว ปวตฺตนฺตีติ. เอเตน อิเมสํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตึ ทีเปติ. เอวํสนฺเตปิ อิมานิ มโนทฺวาเรเอว พหุลํ ปวตฺตนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ ปน อปฺปกเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ มนสฺมึเยวพาหุลฺลวุตฺติโตติ. ตตฺถ มนสฺมึ เยวาติ กุสลา กุสลชวนจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเรเอว. เอเตน ปุริเมสุปิ กายทฺวาเร วจีทฺวาเรติ ปเทสุ เอวสทฺทสมฺภโว ทีปิโต โหติ. เอวฺหิ สติ ตตฺถปิ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สุฏฺุตรํ อุปปนฺนํ โหตีติ. อิตรถา อุปลกฺขณาทิวเสน อตฺถนฺตรปสงฺโคปิ สิยาติ. อปิจ, อิธ เอวสทฺเทน อยํปิ วิเสสตฺโถ ทีปิโต โหติ. ปาณวธาทีสุ หิ วธามิ นํ อวหรามิ น นฺติอาทินา ¶ สํวิธานากาเรน ปวตฺตา เจตยิตกฺริยาเอว ปธานํ โหติ. สาจ กายวจีปโยเคหิ วินา นสิชฺฌติ. ตสฺมา เตสุ กาย วจี ปโยคา กมฺมสิทฺธิยา เอกํ องฺคํ โหนฺติ. ตํ สหชาตาจ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาเอว หุตฺวา อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉนฺติ. ปรภณฺฑา ภิชฺฌายนาทีสุ ปน อภิชฺฌาทีนํ อตฺตปธานานํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตานํปิ กาย วจีปโยคากมฺมสิทฺธิยา องฺคเมว นโหนฺติ. ตถา จินฺตาปวตฺติ มตฺเตเนว ตตฺถ กมฺมสิทฺธิโต. อิติ อิเมสุ กมฺเมสุ กาย วจีทฺวารานํ สพฺเพนสพฺพํ องฺคภาวปฏิกฺขิปนตฺถํ มนสฺมึ เยวาติ เอว คหณํ อิเธว กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตสุ ปน ทฺวาเรสุ ปวตฺติมตฺต สพฺภาวํ สนฺธาย พาหุลฺลสทฺโทปิ อิธ คหิโตติ.
[๑๕๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘วิฺตฺติสมุฏฺาปก จิตฺตสมฺปยุตฺตาเจตฺถ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาว โหนฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เกวลํ มโนกมฺม กิจฺจวิเสเสน ปวตฺตมานา อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา โหนฺติ. เจตนาเอว ปน อภิชฺฌาทิปกฺขิกา โหตีติ. [มโนกมฺมํ]
๑๕๑. เอตฺถ จ ทสนฺนํปิ อิเมสํ กมฺมปถานํ ปุพฺพาปรเจตนาโย ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน อเนกนฺติกปกฺขํ คตาติ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏีกายํ วุตฺตา. ตสฺมา ตาปิ อิมํ สตฺตํ มาเรสฺสามิ อิมํ ภณฺฑํ อทินฺนํ อาทิยิสฺสามีติอาทินา นเยน อาทิโต ปฏฺาย ปวตฺตา พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒนฺติ. อลทฺธา นากฑฺฒนฺตีติ ยุตฺตา. ยานิ ปน กุสลากุสลานิ กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ กายทฺวาเร ทิสฺสมานานิ กายกมฺมานินาม โหนฺติ. วจีทฺวาเร ทิสฺสมานานิ วจีกมฺมานินาม. สุทฺเธ มโนทฺวาเร ทิสฺสมานานิ มโนกมฺมานินามาติ เวทิตพฺพานีติ. โทสมูเลนาติ โทสสงฺขาตมูเลน โทสมูลกจิตฺเตนาติ ทฺวิธา อตฺโถ. ตตฺถ ปุริโม พฺยาปาทวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ, ปจฺฉิโม ตีหิปิ. ¶ โลภมูเลนาติ เอตฺถ เอสนโย. ตตฺถาปิติ ปุริโม อภิชฺฌาวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ. ปจฺฉิโม ตีหีติ. ทฺวีหิ มูเลหีติ กทาจิ โทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺติ. โมโห ปน สพฺพสาธารณตฺตา วิเสสกโร น โหตีติ อิธ น คหิโต.
[๑๕๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘นิธิปากปมาณโต ทุฏฺนิคฺคหตฺถํ ปรสนฺตกํ หรนฺตานํ ราชูนํ พฺราหฺมณานฺจ สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนํ. เตสํ ปน สพฺพทุพฺพลภาเวน อฺเ ภฺุชนฺติ. อตฺตสนฺตกเมว พฺราหฺมณา ปริภฺุชนฺตีติ เอวมาทีนิ วตฺวา สกสฺาย เอว ยํกิฺจิ หรนฺตานํ กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนฺจ โมหมูเลนา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
สหชาตมูลฺหิ อิธ อธิปฺเปตํ อสาธารณภูตฺจ. เตสฺจ ตถาหรนฺตานํ หรณํ หรณกาเล กทาจิโทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ เอว สมฺภวตีติ. โย ปน โมโห มหาสมฺมตาทีนํธมฺมิกราชูนํ กาเล ปวตฺตํ โปราณก นิธิสตฺถํ ถเปตฺวา ปจฺฉา อธมฺมิกานํราชูนํ กาเล ปวตฺเตสุ เยภุยฺเยน อธมฺมิเกสุ ธมฺมสตฺถ ราชสตฺถ สงฺขาเตสุ นิธิปาเสุ ธมฺมิกสฺีนํ ราชูนํ อุปฺปนฺโน. โยจ ราชูนํ อภิเสกกาเล ทินฺนฺเวสมณพฺราหฺมณานํติณกฏฺโทกนฺติ วจนํ อุปาทาย สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนนฺติ เอวํ สฺีนํ พฺราหฺมณานํ อุปฺปนฺโน. โยจ นตฺถิ สุกต ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ เอวํ ทิฏฺิกานํ กมฺมผลสมฺพนฺธา ปวาทีนํ อุปฺปนฺโน. โสสพฺโพปิ อุปนิสฺสยโมโห นาม โหติ. โส อิธ นาธิปฺเปโต. อิตรถา โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ วจนโต สพฺเพปิ อกุสลกมฺม ปถาติ มูลกาเอว อิธ วตฺตพฺพา สิยุนฺติ. เอวํปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, กมฺเมสุจ กมฺมผเลสุจ สฺชาตกงฺขานํ ชนานํ กงฺขา ปริยุฏฺาน จิตฺเตนสเหวตทนุรูปานิอทินฺนาทานาทีนิ จตฺตาริกมฺมานิ กโรนฺตานํ ตานิ ¶ กมฺมานิ สุทฺเธน โมหมูเลน ชายนฺตีติ. เอวฺหิ สติ ปรโต วิจิกิจฺฉา เจตนาย ปฏิสนฺธิชนเกสุ คหณํปิ อุปปนฺนํ โหตีติ. [อกุสลกมฺมํ].
๑๕๒. กามาวจรกุสลํปิ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กาย กมฺมนฺติ เอตฺถ ทฺเว ปริยายา เวทิตพฺพา. กถํ, วกฺขมาเนสุ หิ ปฺุกฺริยวตฺถูสุ ยํกิฺจิ ปฺุกฺริยวตฺถุํ กายงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ กายกมฺมํ นาม. วาจงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ วจีกมฺมํ นาม. กายงฺค วาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มโนทฺวาเรเอว ปวตฺติตํ มโนกมฺมํ นามาติ อยเมโก ปริยาโย. อยํ ปน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโห จ. เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจ. เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจาติจ. สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํ. สพฺพํ วจีกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํ. สพฺพํ มโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตนฺติ จ.
ปทกฺขิณํ กายกมฺมํ, วาจากมฺมํ ปทกฺขิณํ;
ปทกฺขิณํ มโนกมฺมํ, ปณีหิเต ปทกฺขิเณ ติจ.
เอวมาทีสุ สุตฺตปเทสุ อาคโต. อปิจ, อฏฺสาลินิยํ สกลาย นวกมฺมทฺวารกถาย อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ทานมยํปิ กายวจี มโนกมฺมวเสน ติธา วิภตฺตํ. ตถา สีลมยํ ภาวนามยฺจาติ. ยสฺมึ ปน ทุสฺสิลฺเย ปวตฺตมาเน กาโย อปริสุทฺโธ โหติ. กายสํวโร ภิชฺชติ. ยํ ปน กุสลํ ปวตฺตมานํ ตทงฺคปหานาทิวเสน ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา กายทฺวารํ โสธยมานํ กายสํวรํ ปูรยมานํ ปวตฺตติ. ตํ กายโจปน รหิตํปิ กายงฺค สํวรณ กิจฺจตฺตา กิจฺจสีเสน กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํนาม. กายสุจริตนฺติปิ วุจฺจติ. เอตฺถจ ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวาติ ยสฺมึ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน ปาณฆาตาทิกํ กายทุสฺสิลฺยํ อุปฺปชฺเชยฺย. ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน ตํ กายทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา. กายทฺวารํ โสธ ยมานนฺติ ¶ ยสฺมึ ทุสฺสิลฺเย อุปฺปชฺชมาเน กายงฺคํ อสุทฺธํ โหติ. ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน กายทฺวารํ โสธยมานํ. กายสํวรํ ปูรยมานนฺติ สยํ กายงฺคสํวรณกิจฺจสมฺปาทเนน กายสํวรํ ปูเรนฺตนฺติ อตฺโถ. วจีกมฺเมปิ เอเสว นโย. อวเยสํ ปน สพฺพํปิ กลฺยาณกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตํปิ มโนทฺวารํเอว โสธยมานํ มโนสํวรํเอว ปูรยมานํ ปวตฺตตีติ มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํนาม. มโนสุจริตนฺติปิ วุจฺจติ. อยเมโก ปริยาโย. อยํ ปน อเนกสเตสุ กมฺมปถสุตฺเตสุ อาคโต. อปิจ, อฏฺสาลินิยํ สกลาย ทฺวารกถาก อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพติ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปริยาเยสุ สตฺตุสาสเน กลฺยาณธมฺมปูรณํนาม ยาวเทว ปาปธมฺมปหานตฺถาย เอว โหตีติ ปจฺฉิโมเยว ปธานนฺติ เวทิตพฺโพติ. ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํ. วตฺถุปริจฺจาคเจตนา. สีลยตีติ สีลํ. กาย วจีกมฺมานิ สาวชฺชานิ นีวาเรตฺวา อนวชฺชานิ สุสมาหิตานิ กตฺวา สมฺมาทหติ ถเปติ, อุปริเม กุสลธมฺเมจ อุปธาเรติ. เตสํ ปติฏฺา หุตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถ. ภาเวนฺติ เอตายาติ ภาวนา. อธิกุสลธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทนฺติ อุปฺปนฺเนวา วฑฺเฒนฺตีติ อตฺโถ. อปจายนฺติ เอเตนาติ อปจายนํ. ปูเชนฺติ กายวาจาหิ อตฺตานํ นีจวุตฺตึ ทสฺเสนฺตีติ อตฺโถ.
วิเสเสน อาวรนฺติ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตีติ พฺยาวฏานํ ภาโว กมฺมํวา เวยฺยาวจฺจํ. ปชฺชิตฺถาติ ปตฺติ. อตฺตนิ ลทฺธปฺุโกฏฺาสสฺส นามํ. ปาปียตีติวา ปตฺติ. ปเรหิ อนุโมทนฺเตหิ ลทฺธพฺพสฺส ปฺุานิสนฺทสฺเสตํ นามํ. ปตฺตึ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺติทานํ. ตเทว ปเรหิ ทินฺนํ อนุโมทนฺติ. สาธุการํ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมทนํ. ธมฺมํ สุณนฺติ เอเตนาติ ธมฺมสวนํ. ธมฺมํ เทเสนฺติ เอตายาติ ธมฺมเทสนา. อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติอาทินา ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺึ อุชุํ กโรนฺติ เอเตนาติ ทิฏฺิชุกมฺมํ. สพฺพานิ ปน ตานิ ปุเนนฺติ จิตฺตสนฺตานํ โสเธนฺติ เอเตหีติ ปฺุานิ. ปูชนียภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปฺุานีติปิ วทนฺติ. ตานิเอว อวสฺสํ กตฺตพฺพฏฺเน กฺริยานิจาติ ¶ ปฺุกฺริยานิ. ตานิเยว สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเน วตฺถูนิจาติ ปฺุกฺริยวตฺถูนีติ. เอตฺถ เอกเมกํ ติวิธํ โหติ ปุริมํ มชฺฌิมํ ปจฺฉิมนฺติ. ตตฺถ ทาเน ตาว ปฏิคฺคาหกสฺส ปริจฺจาคกรณํ มชฺฌิมํนาม. ตโต ปุพฺเพ อิมินา ปจฺจเยน ทานมยํ ปฺุํ ปวตฺตยิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจยุปฺปาทนโต ปฏฺาย ทานํ อารพฺภ ทานํ อุทฺทิสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา กุสลเจตนา ปุริมํนาม. ปจฺฉา ภาเค ปน อตฺตนา ทินฺนทานํ อารพฺภ ปุนปฺปุนํ อตฺตมนจิตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปวตฺตา กุสลเจตนา ปจฺฉิมํนามํ. สพฺพํปิ เจตํ อกุสเล วุตฺตนเยน พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธึ เทติ. อลทฺธา น เทตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน หีน มชฺฌิมปณีตวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสายวา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมน ฉนฺทาทินา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตน ปณีตํ. ยสกามตายวา ปวตฺติตํ หีนํ. ปฺุผลกามตายวา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. กตฺตพฺพเม วิทนฺติ อริยภาวํ นิสฺสาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺํวา หีนํ. อนุปกฺกิลิฏฺํ โลกิยสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. มคฺคผลสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. ตณฺหาวเสนวา ภวโภคตฺถาย ปวตฺติตํ หีนํ. อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. สพฺพสตฺตวิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ ปารมิตาทานํ ปณีตนฺติ อยมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทสํ นิสฺสาย เวทิตพฺโพติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสเสสุปิยถา สมฺภวํ ติกทฺวยํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺพนฺติ. ตตฺถ สีลํ นามภิกฺขุสีลํ, ภิกฺขุนิสีลํ, สามเณรสีลํ, คหฏฺสีลนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมาทานกิจฺจํ กมฺมวาจาย สิทฺธํโหติ. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺเนนวา สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนวา กมฺมวาจาย ภินฺนาย สพฺพํ สมาทานํ ภินฺนํ โหติ. สพฺพานิ อุปสมฺปนฺน สีลานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. ตทา ภิกฺขุปฏิฺํ อวิชหิตฺวา ิโต ทุสฺสีโลนาม โหติ. ถเปตฺวาปน อนฺติมวตฺถุํ อฺสิกฺขา ปทานิ วีติกฺกมนฺตสฺส ยํ วีติกฺกมติ. ตสฺมึเยว สํวรเภโท โหติ. น สมาทาน เภโท. น หิ ตํ ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ อตฺถีติ. ปฏิกมฺมํ กโรนฺตสฺส ¶ ปน สํวโร ปากติโก โหติ. สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺโตวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺโตวา อลชฺชีนาม โหติ. น ทุสฺสีโลติ. เอสนโย สามเณรสีเลปิ. ตตฺถ ปน สรณคมเนเนว สมาทานํสิทฺธํ โหติ. ลิงฺคนาสนงฺคํ กตฺวา สรณคมเน ภินฺเน สพฺพํ สมาทานํ ภิชฺชติ. อิตเรสุ ปน ยํ วีติกฺกมติ, ตสฺมึเยว สํวรเภโท โหตีติ เวทิตพฺพํ.
คหฏฺสีเล ปน ปกติ คหฏฺานํ คหณวเสเนว สมาทานํ สิทฺธํ โหติ. ตสฺมา เอกโตคณฺหนฺเต สพฺพานิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ. เอกสฺมึจ ภินฺเน สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. สพฺพานิ ปุน สมาทาตพฺพานิ. วิสุํ วิสุํ คณฺหนฺเต ปน ยํ วีติกฺกมติ, เอตเทวภิชฺชติ. ตเทว ปุน สมาทาตพฺพํ โหตีติ. ปริจฺฉินฺนกาลา ติกฺกมเน ปน สพฺพํ สมาทานํ วูปสมฺมติเยว. ทุสฺสีลภาโว ปเนตฺถ ปฺจนฺนํ นิจฺจสีลานํ เภเทน เวทิตพฺโพ. นิจฺจานิจฺเจสุ ปน ยํ นิจฺจเมว วฏฺฏติ. อนิจฺจํ นวฏฺฏติ สาวชฺชํ โหติ. ตํ นิจฺจสีลํ นาม. ยํ ปน นิจฺจํปิ วฏฺฏติ. มหนฺตํ ปฺุาภิสนฺทํ โหติ. อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ สาวชฺชํ น โหติ. ตํ อนิจฺจสีลํนาม. ตตฺถ ภิกฺขุ ภาเว ิตสฺส ภิกฺขุสีลํ สามเณรภาเว ิตสฺส สามเณรสีลํ ปกติคหฏฺานํปฺจสีลํ ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ อุปาสกานํ ตาปสปริพฺพาชกานฺจ ทสสีลํ นิจฺจสีลํนาม. เตสฺหิ ตํ ตํ ยถาสกํ สีลํ นิจฺจํ สุทฺธํ กตฺวา รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. อรกฺขนฺตานํ ภิกฺขุภาวาทิโก สาวชฺโช โหติ อสุทฺโธ. กสฺมา, อตฺตโน อนุรูปสฺส อาจารสฺส วิปตฺติโต. ปกติคหฏฺานํ ปน อฏฺงฺคุโปสถสีลํ อนิจฺจสีลํนาม. ตฺหิ เตสํ วุตฺตนเยน นิจฺจํปิ วฏฺฏติ. อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ. ตถา ทสสีลฺจ. ตฺหิ ปกติ คหฏฺานํ อนิจฺจสีลเมว โหติ. คิหินิวตฺถํ ปหาย กาสายวตฺถธารเณน ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ เอว นิจฺจสีลํ. ยถา หิ ปกติมนุสฺสานํ ปฺจสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติ. ตถา ปพฺพชิตเวสธารีนํ ทสสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติ. เวสธารเณน สห สิทฺธตฺตาติ.
อุปริ ¶ วุจฺจมานา สมถวิปสฺสนาวเสน ทุวิธา ภาวนา ภาวนานาม. สา อิธ อปฺปนํ อปตฺตาว อธิปฺเปตา. ธมฺมวินยปริ ยตฺติยา สห อนวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาาเนสุ ปริจยกรณ เจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. รตนตฺตเย ปน มาตาปิตูสุ กุเลเชฏฺเสุ อาจริเยสุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ อฺเสุจ คุณวยวุทฺเธสุ ยถารหํ ปจฺจุฏฺานํ วนฺทนํ อฺชลิกรณํ สามิจิกรณํ วตฺตปฏิวตฺตกรณนฺติ เอวมาทิสพฺพํ อปจายนํนาม. เตสฺเว อฺเสฺจ อาคนฺตุกคมิกอทฺธิกานํ คิลานานํ ชิณฺณานํ กิจฺจ กรณีเยสุ สพฺรหฺมจารีนํ จีวรกมฺมาทีสุ ปเรสํ ตํตํปฺุ กมฺเมสุจ ปริสุทฺเธน หิตผรณจิตฺเตน อตฺตโนกิจฺเจสุ วิย กายวาจาหิ วายามกรณํ เวยฺยาวจฺจํนาม. อตฺตนา กตสฺส ยสฺสกสฺสจิ ปฺุสฺส ปเรหิ สาธารณกรณํ ปตฺติทานํนาม. ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา อนุโมทนํ อตฺตมนตาปเวทนํ ปตฺตา นุโมทนํนาม. อทินฺนสฺส ปฺุสฺส อนุโมทนํ ปน อนุโมทนเมว โหติ. น ปตฺตานุโมทนํ. ปตฺติยาเอว อภาวโต. ปตฺติจ ทุวิธา อุทฺทิสิกา อนุทฺทิสิกาติ. ตตฺถ อตฺตานํ อุทฺทิสิกํ อนุโมทนฺตสฺเสว ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ชาตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปน ทฺวยํ ทานปฺุเสุเอว วิเสสโต ปากฏํ. ตฺหิ อุทฺทิสกํ กตฺวา เทวตานํวา ปรทตฺตุปชีวิเปตานํวา เวมานิกเปตานํวา วินิปาติกาสุรานํวา ทินฺนํ อนุโมทิตฺจ เตสํ ตงฺขเณเอว ทิฏฺธมฺม เวทนียํ ชาตนฺติ. อตฺถหิต ปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมกถาย โยนิโส มนสิกาเร ตฺวา สวนฺจ กถนฺจ ธมฺมสวนํ ธมฺม เทสนาจนาม. นิรวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาานานํ สวนกถนเจตนาจ เอตฺเถวสงฺคยฺหนฺติ.
นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิยิฏฺนฺติอาทินยปวตฺตาย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉา ทิฏฺิยาวา อิสฺสรนิมฺมานาทิทิฏฺิยาวา ทิฏฺมงฺคลาทิทิฏฺิยาวา วิสุทฺธํ กตฺวา เตหิ เตหิ วตฺถูหิวา ยุตฺตีหิวา การเณหิวา กมฺมสกตา าณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺิยา โวทานกรณํ ทิฏฺุชุกมฺมํนามาติ. ยตฺถ ปน ติวิธเมว ปฺุกฺริยวตฺถุ อาคตํ. ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนานิ ทาเน สงฺคยฺหนฺติ. อิสฺสามจฺเฉรานํ ¶ ปฏิปกฺขภาเวน ตํ สภาวตฺตา. อปจายนเวยฺยาวจฺจานิ สีเล สงฺคยฺหนฺติ. เตสํ จาริตฺต สีลตฺตา. เสสานิ ตีณิ ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติ. ตํ สภาวตฺตา. กมฺมฏฺานวินิมุตฺโต ธมฺโมนาม นตฺถีติ หิ วุตฺตํ. ทิฏฺุชุกมฺมฺจ าณ วฑฺฒนเมวาติ. ตีสฺเวววา เอตํ สงฺคยฺหติ. ทิฏฺุชุกมฺมํ สพฺเพสํ นิยม ลกฺขณนฺติติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สติเยว หิ กมฺมสกตาาเณ ทานาทีนิ ตีณิ สมฺปชฺชนฺตีติ. มโนกมฺมเมวาติ มนสฺมึเอว กมฺมปถ กิจฺจสิทฺธิโต มโนกมฺมํเอว.
[๑๕๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตา ภาเวน กาย ทฺวาราทีสุ อปฺปวตฺตนโตติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกํ อภิฺากุสลํ กายทฺวาราทีสุ ปวตฺตมานํปิ กายวจีกมฺมสงฺขฺยํ คจฺฉติ, กายวาจานํ กมฺมปถ องฺคภาวาสมฺภวโตติ. ตฺจ ภาวนามยนฺติ ทานสีลวเสน อปฺปวตฺตนโต. เกวลํ ภาวนากมฺมวิเสสตฺตา ตฺจ มหคฺคต กุสลํ ภาวนากมฺม เมว โหติ. ยํ ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปถมชฺฌาเนน นีวรณานํ. ทุตีเยน วิตกฺกวิจารานํ. ตตีเยน ปีติยา. จตุตฺเถน สุขทุกฺขานํ ปหานํ สีลํ. เวรมณิ สีลํ. เจตนา สีลํ. สํวโร สีลํ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อปฺปนาปตฺตนฺติ ภาวนา พเลน อารมฺมเณ อนุปวิสิตฺวา อจลฏฺิติภาเวน ปวตฺตนโต อปฺปนาปตฺตํ กมฺมํ โหติ.
[๑๕๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปุพฺพภาคปวตฺตานํ กามาวจรภาวโตติ’’ การณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เตสํ กามาวจรตามตฺตํ อปฺปนาปตฺติยา การณํ โหตีติ. ฌานงฺคเภเทนาติ วุตฺตํ. ฌานเภเทนาติ ปน วตฺตพฺพํ. ฌานงฺคเภเทนาติวา ฌานงฺคสมุทายเภเทนาติ อตฺโถ, ฌานเภเทน อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. กุสลกมฺมํ
๑๕๓. เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ ปากฏฺานจตุกฺเก. อุทฺธจฺจรหิตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนาวชฺชิตํ. กสฺมา ปน อุทฺธจฺจเจตนา อิธ ปชฺชิตาติ. ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต. กถํ วิฺายตีติ เจ. ธมฺมสงฺคเห ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ ตํ อวตฺวา ภาวนาย ปหาตพฺเพสุ เอว วุตฺตตฺตา. ยถาห-จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติจ, อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเมธมฺมา ภาวนายปหา ตพฺพาติจ, เสสา ปน จตฺตาโร ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาจ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ตตฺถ วุตฺตา. กถฺจ วิฺายติ. โย ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ น วุตฺโต, โส อกุสลธมฺโม ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒตีติ. ปฏฺาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺเมสุเอว นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสฺส อุทฺธฏตฺตา อิตรตฺถ ตสฺส อนุทฺธฏตฺตาติ. ยถาห-สหชาตา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยนปจฺจโย. นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ สหชาตา ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนาสมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ จิตฺตาสมุฏฺานานฺจรูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ. นจ นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสตฺติยา วินา วิปากุปฺปาทนํนาม อตฺถีติ. ยทิเอวํ สา ปวตฺติวิปากํปิ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติเจ.น. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ตสฺสา วิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา. ยถาห-กตเม ธมฺมา อกุสลา. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํวา.ล. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ. เตนาห ปวตฺติยํ ปน สพฺพํปิ ทฺวาทสวิธนฺติอาทิ.
[๑๖๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลํปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. อธิโมกฺขสมฺปโยเคน ตโต พลวนฺตํปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ¶ อธิโมกฺขวิรหมตฺเตน วิจิกิจฺฉาสหคตํ สพฺพทุพฺพลนฺติจ อธิโมกฺขสมฺปโยคมตฺเตน อุทฺธจฺจสหคตํ ตโต พลวนฺตนฺติจ สกฺกา วตฺตุํ. สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย อตฺตโน วิสเย มหาหตฺถินาคสฺส วิย พลวตรตฺตา อติวิย กาฬกธมฺมตฺตาจาติ. ตถา หิสา เอกนฺเตน ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปธานภาเวน วุตฺตา. ตโตเยวจ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํปิ ตสฺสา วิฺาตพฺพํ โหตีติ. สภาววิรุทฺธตฺตาเยว ปน วิจิกิจฺฉาสหคตํ อธิโมกฺขรหิตํ โหตีติ ยุตฺตํ. ตสฺมา อุทฺธจฺจสหคตเมว สพฺพทุพฺพลนฺติ เวทิตพฺพํ. สพฺพตฺถาปีติ สุคติทุคฺคติวเสน สพฺพสฺมึปิ. ยถารหนฺติ เตสุ โลเกสุ ลทฺธวตฺถุทฺวารานุรูปํ. วิปจฺจตีติ วิปาเจติ วิปกฺกภาวํ อาปาเทติ. สพฺพํปิวาทฺวาทสวิธํ อกุสลกมฺมํ สตฺตา กุสลปากานิ หุตฺวา วิปจฺจติ, วิปกฺกภาวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
ยสฺมา กุสลกมฺมานิ อปายภูมิยํปิ ปวตฺติยํ มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺาเปตฺวา มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ สนฺตาเน สยเมว อตฺตโนวิปากสฺส โอกาสํ กตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติ. อฺเสํปิ อาปายิกานํ เตน เตน การเณน อิฏฺารมฺมณ สมาโยเค สติ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ ลภิตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติ. ตสฺมา ตถาปวตฺติยฺจาติอาทิ มาห. น หิ ตานิ สุขวิปากานิ อกุสกมฺมสฺส วิปากานิ ภวิตุํ อรหนฺติ. วุตฺเตฺเหตํ วิภงฺเค อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติอาทิ. ตตฺถ มหาวิปากานิ สุคติ กามโลเก อเหตุกานิ อฏฺปิ สพฺพสฺมึ กามโลเก เตสุจ ปฺจจกฺขุวิฺาณ โสตวิฺาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ยุคฬานิ รูปโลเก วิปจฺจตีติ วุตฺตํ ยถารหํ วิปจฺจตีติ. รูปาวจร กุสลฺหิ กมฺมสมุฏฺานรูปานิ ชนยนฺตํปิ สยํ วิปจฺจมานํ อารมฺมณนฺตเร อฺภูมิก วิปากภาเวน นวิปจฺจติ. กามวิราคภาวนาภาเวน ปน อปฺปนาปตฺต กมฺม วิเสสตฺตา กามตณฺหาย อวิสยภูเต นิมิตฺตา รมฺมเณ อตฺตนา สพฺพโส สทิเสน มหคฺคตภาวปตฺเตน รูป วิปากภาเวเนว ¶ วิปจฺจติ. ตสฺมา รูปโลเกปิ ตานิ ปฺจวิปากานิ กามาวจรกุสลสฺเสวาติ เวทิตพฺพานีติ. ทฺวีสุ กมฺมสฺส วิปจฺจนฏฺาเนสุ ปฏิสนฺธินาม มหนฺตํานํ โหติ. ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ นาติหีนํ วิปากํ ชเนตุํ สกฺโกติ. ปวตฺติยํ ปน นานาาเนสุ นานากิจฺเจหิ วิปจฺจติ. ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ วิปจฺเจตุํ นสกฺโกติ. ปฺจวิฺาณฏฺานาทีสุ ปริตฺตเกสุ วิปจฺจมานํ านา นุรูปํ วิปจฺจติ. ตทารมฺมณฏฺาเน วิปจฺจมานํ เยภุยฺเยน ชวนา นุรูปํ วิปจฺจติ. ตสฺมา โสฬสกมคฺโค ทฺวาทสกมคฺโค อเหตุ กฏฺกนฺติ เอวํเอเกกสฺส กมฺมสฺส วิปากปฺปเภโท ปวตฺโตติตํ ปเภทํทสฺเสตุํ ตตฺถาปีติอาทิมาห.
กุสลํ ทุวิธํ สมฺปชานกตํ อสมฺปชานกตนฺติ. ตตฺถ กมฺมา ยูหนกาเล อนฺตมโส เหฏฺา วุตฺตํ ทิฏฺุชุกมฺมาณํปิ สุฏฺุ โยเชตฺวา กตํ สมฺปชานกตํนาม. ยถาห-กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ สมฺปชานกตํ นามาติ. ทิฏฺุชุกมฺมาณ มตฺตํปิ อโยเชตฺวา ตํ อสมฺปชานกตํ นาม. ยถาห-กมฺมํปิ กมฺมผลมฺปิ อชานิตฺวา กตํ อสมฺปชานกตํ นามาติ. ตตฺถ สมฺปชานกตํ ติเหตุกํ โหติ. อสมฺปชานกตํ ทุเหตุกํ. ยถาห-สมฺปชานกรณํ ปน จตุาณสมฺปยุตฺเตหิ โหติ. อสมฺปชาน กรณํ จตูหิ าณวิปฺปยุตฺเตหีติ. ตตฺถ เอกเมกํ อุกฺกฏฺํ โอมกนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ กุสลสมเย ปริยุฏฺิเต นีวรณธมฺเมวา อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทิเก ปาปธมฺเมวา สุฏฺุ โสเธตฺวา กตํ อุกฺกฏฺํ นาม. อโสเธตฺวา กตํ เตหิโวกิณฺณํ โอมกํนาม. อปิจ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา ลาภา วต เม. นจ วต เม อลาภา. สุลทฺธํ วต เม. นจ วต เม ทุลฺลทฺธํ. ยสฺส เม อีทิสํ ปฺุํ ปสุตนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ อนุโมทิตํ. ตํ อุกฺกฏฺํ. ยํ กตฺวา ปจฺฉา เยนเกนจิ การเณน ทุฏฺุกตํ มยาติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ. ตํโอมกํ. เอวํ จตุพฺพิธสฺส กมฺมสฺส วเสน จตุพฺพิธํ วิปาก โกฏฺาสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตถาปีติอาทิ มาห. ตตฺถาปีติ ¶ ตสฺมึ กามาวจรกุสเลปิ. ติเหตุกมุกฺกฏฺนฺติ อุกฺกฏฺภูตํ ปณีตภูตํ จตุพฺพิธํ ติเหตุกํ. ติเหตุกปฏิสนฺธินฺติ จตุพฺพิธํ ติเหตุก ปฏิสนฺธิวิปากํ. เอตฺถจ เอกเจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทติ. ปวตฺติวิปากํ ปน อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ ภเวสุ เทติเยว. เอตฺถ สิยา –
เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, สหสฺสกปฺปโกฏิโย;
เทเวสุจ มนุสฺเสสุ, เสเสน ปรินิพฺพุโตติ หิ วุตฺตํ.
ตสฺมา เอกา เจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทตีติ อิทํ น ยุชฺชตีติ. น น ยุชฺชติ. ปุพฺพาปรเจตนาหิ สทฺธึ สหสฺสกปฺป โกฏิ ปริมาณสฺส วตฺตพฺพตฺตา. จิตฺตฺหินาม เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกสต สหสฺส โกฏิสงฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตโตจิรตเรกาเลวตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. สหสฺส กปฺปโกฏิโยติ จ สหสฺสอายุกปฺปโกฏิโย สหสฺส อตฺตภาวโกฏิโยติ เนตฺติอฏฺกถายํ วุตฺตํ. ปุพฺพาปรเจตนานฺจ ปฏิสนฺธิทานภาโว โกสลสํยุตฺตเกน ทีเปตพฺโพ. เอกปิณฺฑปาตทานสฺมึหิ เอกาเจตนาทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทติ. ปุพฺพปจฺฉิมเจตนาวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สคฺเค สตฺตกฺขตฺตุํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโตติ หิ สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ. ติเหตุ กํปิ กมฺมํ ปฏิปกฺเขหิ อภิภุยฺยมานํ วิหตสามตฺถิยํ หุตฺวา ติเหตุกวิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ. นจ ตํ อติทุพฺพลํปิ สมานํ โกสลฺลสงฺขาเตน าเณน ยุตฺตตฺตา อติพฺยามุฬฺหปจฺจย ภูหํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติสหิตํ อเหตุกวิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ ติเหตุกโมมกนฺติอาทิ. ทฺวาทสวิปากานิวิปจฺจติ. อยํ ทฺวาท สกมคฺโคนาม อเหตุกวิปากาเนว วิปจฺจติ. อิทํ อเหตุ กฏฺกํนาม. เอวํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาทวเสน วิปากปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โมรวาปิวาสิ มหาทตฺตตฺเถรวาทํ ทสฺเสตุํ คาถมาห. โส หิ เถโรวิปากานํ อสงฺขาริกตา สสงฺขาริกตาจ กมฺมวเสเนว สิทฺธาปิ กตฺวา อสงฺขารํ กมฺมํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจติ. สสงฺขารํกมฺมํ อสงฺขารวิปากานิ นวจฺจตีติ วทติ.
ยถา ¶ มุขนิมิตฺตํ นาม มุเข สนฺนิสินฺเน สนฺนิสีทติ. จลนฺเต จลติ. เอวํ ปโยเคน อสาธนียานํ วิปากานํ ติกฺขมนฺทตา วิเสสภูโต สงฺขารเภโท กมฺมวเสเนว วตฺตพฺโพ. น ปโยควเสน. อิตรถา กมฺมวิเสเสน ติกฺขมนฺทชาตานํ เตสํ สนฺนิหิตปจฺจยมตฺเตน มนฺทติกฺขตาปตฺตินาม สิยาติ. อเหตุ กวิปากานํ ปน ปริทุพฺพลตฺตา อปริพฺยตฺโตว ติกฺขมนฺทตา วิเสโสติ อุภยกมฺมนิพฺพตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน เตสํ สสงฺขาราสงฺขารภาโว ปฏิสนฺธิวเสนวา ตทารมฺมณวเสนวา อุปฺปตฺติกาเล ปุพฺพปโยคสงฺขาตสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ภาวาภาเวน วตฺตุํ ยุตฺโต. น กมฺมาคมนวเสน, น หิ กมฺมภเว สงฺขาโร ภวนฺตเร วิปากานิ วิเสเสตุํ ยุตฺโต. ตสฺมา อิมํ วาทํ เกจิวาทํนาม กโรนฺโต เกจนาติ อาห.
อิมสฺมึ เกจิวาเท อสงฺขาริกกมฺเม สสงฺขาริก วิปากานิ สสงฺขาริกกมฺเมจ อสงฺขาริกวิปากานิ วชฺเชตฺวา จตูสุ ติเห ตุกุกฺกฏฺเสุ กมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย วิปากานิ ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทส. สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทส. จตูสุ ทฺวิเหตุโกมกกมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทส. สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทส. ตถา จตูสุ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺเสุ. จตูสุ ทฺวิเหตุโกมเกสุ ปน ปฏิสนฺธิยํ เอกํ อเหตุกํ ปวตฺติยํ อฏฺอเหตุกานีติ เอวํ วิปากานํ ทฺเว ทฺวาทสกมคฺคา จตฺตาโร ทสกมคฺคา เอกํ อเหตุกฏฺกฺจ โหนฺติ, ตํสพฺพํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสนฺติ คาถมาห.
เตสนฺติ เตสํ เกสฺจิ เถรานํ วาเท. อฏฺสาลินิยํ ปน ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิติเหตุกาว โหติ. น ทุเหตุกา นจอเหตุกา. ทุเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ. ติเหตุกา ปน นโหตีติ เอวํ ปวตฺโต มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทปิ อาคโต. ตตฺถ ยถา ทุเหตุเกน หีเนน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา โหติ. ตถา ติเหตุเกนปิ หีเนน กมฺเมน ทุเหตุกาปิ ¶ ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพาเยวาติ กตฺวา อิธ อยํวาโท เถเรน น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน-คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตาติจ คติ สมฺปตฺติยา าณ วิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหหิ. กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตาติจ เอวํ ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว วุตฺตา. ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกาว. น ปน คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ติเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกา ปฏิสนฺธิ วุตฺตา. นจ จตุนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธีติ.
ตตฺถ ปน ตีสุ ขเณสุ สหชาต เหตูนํ วเสน เหตุ มูลโกว อยํ เทสนาวาโรติ กตฺวา อโนกาสตาย อเหตุกปฏิสนฺธิ ตตฺถ นวุตฺตา. น ปน อลพฺภมานตาย. ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิ ปน อโนกาสาเยว นโหติ. อลพฺภ มานตฺตาเยว สา นวุตฺตาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตสฺมา ยุตฺติโต ปาฬิเยว พลวตราติ กตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทว ปาฬิยา สเมตีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ วุตฺโต. ฏีกาการา ปน กมฺมสริกฺขก วิปากทสฺสนตฺถํ สาวเสส ปาโว มหาเถเรน วุตฺโตติ อิจฺฉนฺติ. เอวฺจ กตฺวา อฏฺสาลินิยํปิ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโทว ปมาณํ กตฺวา วุตฺโตติ.
วิภาวนิยํ อิทานิ เอกาย เจตนาย ทฺวาทสวิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺกมฺปิติ อาคตสฺส โมรวาปิวาสิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺสาติ ปาโ.
โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺสาติ ปน วตฺตพฺโพ. มหาธมฺม รกฺขิตตฺเถรวาโทปิ ปน เอตฺถ เอกเทเสน สงฺคหิโตเยว. ตสฺมึปิ หิ อสงฺขาริกํ กมฺมํ อสงฺขาริกวิปากเมว เทติ. โน สสงฺขาริกํ ¶ . สสงฺขาริกํ กมฺมํ สสงฺขาริกวิปากเมว เทติ. โน อสงฺขาริกนฺติ อาคตเมวาติ. [กามาวจรกมฺมํ]
๑๕๔. รูปาวจรกมฺเม ปริตฺตนฺติ ทุวิธํ ปริตฺตํ อปคุณตา ยวา หีนตายวา. ตตฺถ ยํ ปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํปิ อภาวิตํ โหติ ปฏิลทฺธมตฺตํ, ตํ อปคุณตาย ปริตฺตํนาม. ยํ สนฺธาย ยํ อปคุณํ โหติ, อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํนามาติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ยํ ปน สุภาวิตํปิ สมานํ หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํ โหติ. ตํ หีนตาย ปริตฺตํนาม. ยํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ ฉนฺโทวา หีโน โหติ. วีริยํวา, จิตฺตํวา, วีมํสาวา, ตํ หีนํนามาติ ตตฺเถว วุตฺตํ. มชฺฌิมํปิ ทุวิธํ. ตตฺถ นาติปคุณ ตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย นาติสุภาวิโต มชฺฌิโมติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา มชฺฌิมา โหนฺติ. ตํ มชฺฌิมนฺติ อฏฺ สาลินิยํ วุตฺตํ. ปณีตํปิ ทุวิธํ. ตตฺถ อติปคุณตาย ปณีตํ สนฺธาย สุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโตติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ปณีเตหิ ปน ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปณีตํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา ปณีตา โหนฺติ. ตํ ปณีตนฺติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยานิ อปคุณตาทิ วเสน ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ. ยานิ ปน หีนาทีหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตาเนว อิธาธิปฺเปตานิ. อิมาเนว หิ ติวิธาสุ ภูมีสุ ติวิธํ พฺรหฺมุปปตฺติเภทํ สาเธนฺตีติ. อิตฺถีนํ ฌาเนสุ วสีปตฺตานํปิ ฉนฺทาทีนํ อปณีตตาย มหาพฺรหฺเมสุ อนุปฺปชฺชนฺเจตฺถ สาธกํ. เตเนวจ อฏฺกถายํ ฉนฺทาทิวเสน สิทฺธานิ หีน มชฺฌิม ปณีตานิ อฏฺารสปเภเทน วิภชิตฺวา อิมานิ อฏฺารส กมฺมทฺวารานิ นาม อิเมหิ ปภาวิตตฺตา อิเมสํ วเสน อฏฺารสขตฺติยา อฏฺารส พฺราหฺมณา อฏฺารส เวสฺสา อฏฺารส สุทฺทา อฏฺจตฺตา ลีส โคตฺต จรณานิ เวทิตพฺพานีติ วุตฺตํ. เอเตน หิ เทวานํปิ พฺรหฺมูนํปิ ลพฺภมานํ อุปปตฺติเภทํ อุปลกฺเขตีติ.
[๑๖๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิลทฺธมตฺตํ ¶ อนาเสวิตํ ปริตฺตนฺติ อวิเสสโตว อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตถา นาติ สุภาวิตํ อมริปุณฺณวสีภาวํ มชฺฌิมํ. อติวิยสุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณ วสีภาวํ ปณีต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อิธ นยุชฺชติเยว.
ตฺหิ อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถาสมตฺถํวา หาน ภาคิยตาทิ วิเสสํ วา สนฺธาย วุตฺตํ. น ปน อุปปตฺติ เภทชนก วิเสสนฺติ.
[๑๖๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อาจริเยน ปเนตฺถ ปริตฺตํปิ อีสกํ ลทฺธาเสวนเมว อธิปฺเปตนฺติ ทิสฺสติ. ตถา หาเนน นามรูปปริจฺเฉเท-
สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุ, มภิฺา น วิปจฺจตีติ.
สมานภูมิกโตว อาเสวน ลาเภน พลว ภาวโต มหคฺคตธมฺมานํ วิปากทานํ วตฺวา ตทภาวโต อภิฺาย อวิปจฺจนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเรตพฺพเมว.
ยถา หิ อริยมคฺคเจตนา อตฺตนา สมานภูมกชวนโต อลทฺธาเสวนาปิ สมานา วิปากํ น เทตีติ นตฺถิ. ตถา อาทิ กมฺมิกวีถิยํ เอกวารมตฺตภูตา สพฺพสมาปตฺติ วีถีสุจ สพฺพปถ มภูตา มหคฺคตเจตนาปิ สมานภูมกธมฺมโต อลทฺธาเสวน ตาย ทุพฺพลตฺตา วิปากํ นเทตีติ นตฺถีติ น น สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เอตฺถ สิยา- ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ.ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตํ. น จ สา เจตนา อุปจิตานาม โหติ. สมานภูมก ธมฺมโต อลทฺธาเสวนตฺตาติ.น. มคฺคเจตนายปิ อวิปากตาปตฺติโต. สาปิหิ ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ. ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตา. นจ สาปิ สมานภูมกธมฺมโต ลทฺธาเสวนา โหตีติ. อุภยตฺถ ¶ ปน ปถมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย อุปจินิตฺวา ภาเวตฺวา อาคตตฺตา อสมานภูมิก ชวเนหิปิ ลทฺธาเสวน ภาวํ ปฏิจฺจ อุปจิตตา ภาวิตตาจ วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺมา อาทิ กมฺมิกภูตาปิ มหคฺคตเจตนา มรณา สนฺเน ลทฺธา อพฺภุณฺหา อาสนฺนกมฺมภูตา วิปากํ นเทตีติ น วตฺตพฺพา. อภิฺาเจตนา จ สมานภูมเกหิปิ นานาวชฺชนวีถิชวเนหิ สุฏฺุตรํ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขตรภูตา กถํ ทุพฺพลานาม สิยา. เตเนว อยํ วาโท อนุฏีกายํ ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เกจิ ปน สมาน ภูมกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานีติ ตานิ วิปากํ เทนฺติ. อภิฺา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อาคนฺตุกตฺตาวา ทุพฺพลา. ตสฺมา วิปากํ น เทนฺตีติ วทนฺติ. ตํ อการณํ. ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิฺา ยปิ วสีภาวสมฺภวโตติ. จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺส ปน อานิสํสภูตา อภิฺาเจตนา ตสฺส ผลสทิสา ผลฏฺาเน ิตา, ตสฺมา สา วิปากํ นเทตีติ อิจฺฉนฺติ ฏีกาการา. ตสฺส ปน อิทฺธิ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ วิปจฺจนกิจฺจโตปิ มหนฺตตรํ โหติ. สพฺพถา เมนจ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา วิปจฺจนถาเมปิ เตน ถาเมน สห ปริกฺขยํ คจฺฉติ. ตสฺมา สา ปุน วิปากํ นเทตีติปิ ยุชฺชติเยว. ปฺจมชฺฌานนฺติ อภิฺาภาวํ อปตฺตํ ปริตฺตาทิเภเทน ติวิธํ ปฺจมชฺฌานํ. ตเทวาติ ปฺจมฌานเมว. สฺาวิราคํ ภาเวตฺวาติ จิตฺเต สติ รชฺชน ทุสฺสน มุยฺหนานิ โหนฺติ. ตสฺมึ อสติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตนาม โหตีติ เอวํ จิตฺเต เอว อาทีนวํ ทิสฺวา อจิตฺตกภวปตฺถนา สหิตํ วาโยกสิเณวา เกสฺจิ มเตน ปริจฺฉินฺนากาส กสิเณวา สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา. อสฺสตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ เยน เยน อิริยาปเถน อิธ มรนฺติ, เตเนว ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. กมฺมกิริยวาทิติตฺถิยา เอวาติ อธิปฺปาโย. น หิ อกมฺมกิริยวาทีนํ ฌานภาวนา นาม อตฺถีติ. อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สุทฺธาวาเสสุ ปน อนาคามิโน เอว อุปฺปชฺชนฺติ. น อฺเ สกทาคามิอาทโยติ อตฺโถ. เอเตน อนาคามีนํ อฺสฺมึปิ พฺรหฺมโลเก อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธา ¶ โหติ. อนาคามีสุจ สทฺธาธิโก อวิเหสุ อุปฺปชฺชติ, วีริยาธิโก อตปฺเปสุ. สตาธิโก สุทสฺเสสุ. สมาธาธิโก สุทสฺสีสุ. ปฺาธิโก อกนิฏฺเสูติ. ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา ยถากฺกมํ อรูเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปถมชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวาติอาทิ สพฺพํ ปถมชฺฌานาทีนํ ยถา สกํ วิปจฺจนภูมิ ววตฺถานวเสน วุตฺตํ. สมาปตฺติลาภิโน ปน ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามิโน อตฺตนา ลทฺธสมาปตฺตีนํ วิปจฺจนภูมีสุ อิจฺฉิตภูมิยํ นิพฺพตฺตนฺติ. เตสุ ปุถุชฺชโน นิกนฺติยา สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยว. อิตเร ปน ฌาเน อปริ หีเน สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยว. อิตเร ปน ฌาเน อปริหีเน สติ กามภเว นิกนฺตินาม เตสํ น สมฺภวตีติ ปริหีนชฺฌานาเอว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ.
[๑๖๓] วิภาวนิยํ ปน
เตสํปิ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ นิกนฺติวเสน กามภเวนิพฺพตฺตึ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ตถา กามภเวปิ กามาวจร กมฺมพเลน. อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ หิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เตหิ ฌาเน อปริหีเน เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกคามิโนเอว โหนฺติ. ยโต เต ฌานอนาคามิโนนามาติ วุจฺจนฺติ. ฌานปริ หานิจ เตสํ ตํตํ ปลิโพธ วเสเนว โหติ. น ปน กาม ราคาทิวเสน. กสฺมา, มคฺคสหาเยน ฌาเนน สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ องฺคุตฺตเร-สหทสฺสนุปฺปาทา ภิกฺขเว อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ มหียนฺติ.ล. โส วิวิจฺเจว.ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺมึ เจ สมเย ภิกฺขเว อริยสาวโก กาลงฺกเรยฺย. นตฺถิ ตสฺส สํโยชนํ. เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน ยิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยาติ. เอตฺถจ ตสฺมึ เจ สมเยติอาทินา โส ลทฺธชฺฌานํ อปริหาเปตฺวา เจ กาลงฺกโรติ. เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกเมว คมิสฺสติ. ปริหาเปนฺตสฺส ปน ตํ สํโยชนํ ปากติเมวาติ ทสฺเสติ. ¶ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายฺจ ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺสจ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิทานโต ปจฺจโย นโหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ฌานลาภีนนฺติ มหคฺคตชฺฌานลาภีนํ โสตาปนฺน สกทาคามีนํ. ปจฺจโย นโหตีติ เตสํ วิปสฺสนานิกนฺติ ตณฺหา กามสุคติปฏิสนฺธิยา น โหตีติ อตฺโถ.
ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนํ เสขานํ กุปฺปธมฺมานํปิ สตํ ฌาเน วิชฺชมาเน กามภเว นิกนฺติ นาม นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. อนาคามิสฺส ปน นิทฺทายนฺตสฺเสว สตฺเถน คีวํ ฉินฺทิตฺวา มารียมานสฺสปิ ฌานํ อลภิตฺวา จวนํนาม นตฺถิ. โส หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการีติ วุตฺโต. อิตฺถิโย ปน อฏฺสมาปตฺติโย ลภิตฺวา อนนฺตเร ภเว อกนิฏฺเ นิพฺพตฺตมานาปิ อธิปติภูเตสุ มหาพฺรหฺเมสุ น นิพฺพตฺตนฺติ. หีนชฺฌาสยตฺตา ปุโรหิต ปาริสชฺเชสุเอว นิพฺพตฺตนฺติ. ตถาหิ อฏฺกถาสุ ยํ อิตฺถี พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ สุตฺตปทสฺส อตฺถวจเน พฺรหฺมตฺตนฺติ มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานนฺติ วุตฺตํ. พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ เจตฺถ พฺรหฺมปุโรหิตานํปิ สงฺคหณํ เวทิตพฺพํ. เต หิ พฺรหฺมานํ ปริสภูตา โหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ สํยุตฺตเก –
อถโข ภิกฺขเว สิขีภควา อภิตุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ. ปฏิภาตุ ตํ พฺราหฺมณ พฺรหฺมุโนจ พฺรหฺมปริสายจ พฺรหฺมปาริสชฺชานฺจ ธมฺมิกถาติ.
ปริสภาเวจ สติ ปริสาสุ ชาตาปินาม โหนฺตีติ. ตตฺถ พฺรหฺมุโนติ มหาพฺรหฺมุโน. พฺรหฺมปริสายาติ พฺรหฺมปุโรหิต คณสฺสาติ อตฺโถ. นนุ พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ วุตฺตตฺตา น มหาพฺรหฺมานนฺติ เอตฺเถว เตสํ สงฺคหณํ ยุตฺตนฺติ เจ. น. ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํานํ วิชฺชตีติ เอวํ อธิปติ ภูเตหิ สกฺกาทีหิ สห วุตฺตตฺตา อิธ อธิปติปฏิกฺขิปนสฺเสว สมฺภวโต. เตเนว หิ เนตฺติยํ-อิตฺถี มหาพฺรหฺมา สิยาติ, เนตํ านํ วิชฺชตีติ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา เวหปฺผลาทีสุ ¶ อุปริพฺรหฺมโลเกสุปิ ปุโรหิตปาริสชฺชพฺรหฺมานํ อตฺถิตา สิทฺธา โหติ. เตเนว สํยุตฺตฏฺกถายํ เถรานฺหิ ภณฺฑคาหกทหรา วิย พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺชพฺรหฺมาโน นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘อิตฺถิโยปิ ปน อริยาวา อนริยาวา อฏฺสมาปตฺติลา ภินิโย พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยวาติ อกนิฏฺเ นิพฺพตฺตมานาปิ พฺรหฺมานํ ปริจาริก พฺรหฺเมสุเอว นิพฺพตฺตนฺติ. น มหาพฺรหฺเมสูติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
มณิมฺชูสายํ ปน
พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ, น พฺรหฺมปุโรหิตาทีสูติ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
ยฺจ ตตฺถ
สามาวติยาทีนํ ปถมํ พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ นิพฺพตฺตนํ วุตฺตํ. ตํปิ อฏฺกถาย น สเมติ.
ยสฺมา ปน ตา อิมสฺมึ อตฺตภาเว อริยผลานิ สจฺฉากํสุ. ตสฺมา ตตฺถ อนาคามินิโย สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปนฺนา. อิตรา กาจิ ตาวตึเสสุ กาจิ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ อุปฺปนฺนา อิจฺเจว อุทานฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ. อปิเจตฺถ เวหปฺผเล อกนิฏฺเ จตุตฺถารุปฺเปติ ตีสุ ภวคฺเคสุ นิพฺพตฺตา อริยา อฺตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ. เสสพฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตา เหฏฺาภูมีสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ. [กมฺมจตุกฺกํ].
๑๕๕. อายุกฺขเยน มรณํ กมฺมกฺขเยน มรณนฺติอาทินา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ อปริกฺขีเณเยว กมฺมานุภาเว ตสฺมึ ตสฺมึ ¶ สตฺตนิกาเย ยถานิยมิตสฺส อายุปริมาณสฺส ปริกฺขเยน ปริปุณฺเณน มรณํ อายุกฺขย มรณํนาม. ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ทุพฺพเลน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส อปริกฺขีเณเยว อายุปริมาเณ เกวลํ กมฺมสตฺติปริกฺขเยน อนฺตราว มรณํ กมฺมกฺขย มรณํนาม. ตทุภยสฺส สมํ ปริกฺขเยน มรณํ อุภยกฺขย มรณํนาม. ธรมาเนปิ ตทุภเย ปุริมภเวสุวา อิมสฺมึวาภเว กเตน อุปฆาตกกมฺเมน อชฺฌตฺตพหิทฺธาภูเต นานาโรคาพาธ ปถวีปเวส อสนิปาตาทิเก ชีวิตนฺตราเย สมุฏฺาเปตฺวา ทุสฺสิมารกลาพุราชาทีนํวิย อนฺตราว อุปโรธิต ขนฺธสนฺตานสฺส สตฺตสฺส มรณํ อุปจฺเฉทก มรณํนาม. นนุ เจตฺถ มรนฺตานํ นาม สพฺเพสํปิ ตํตํภวํ ชเนนฺตํ กมฺมํ ขิยฺยติเยว. อถกสฺมา อิตเรปิ วุตฺตาติ. วุจฺจเต, สรสวเสเนว หิ กมฺมสามตฺถิยสฺส ขโย อิธ กมฺมกฺขโยติ อธิปฺเปโต. เย ปน ทสวสฺส วีสติวสฺส ยาว อสงฺขฺเยยฺย วสฺสาทิ วเสน นานาอายุกปฺปวิธายกา ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย สพฺพชน สาธารณา สตฺตานํ อชฺฌตฺตพหิทฺธสมฺภูตา อุตุอาหารานาม โหนฺติ. เต ตสฺส ตสฺส อายุกปฺปสฺส ิติกรา วุทฺธิกรา หานิกราจาติ ติวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อกุสลมูเลสุ วฑฺฒมาเนสุ หานิกรา วฑฺฒนฺติ. กุสลมูเลสุ วฑฺฒมาเนสุ พุทฺธิกรา วฑฺฒนฺติ. อุภยมูเลสุ สมํ ิเตสุ ิติกรา สมํ ปวตฺตนฺติ. เตสํ วเสน สตฺตานํ อายุกปฺโป กตฺถจิ สทา ิติภาโค โหติ. กตฺถจิ กทาจิ หานิภาโค กทาจิ วุทฺธิภาโค โหติ. ตโยปิ เจเต ิติกราทโย ตํตํสตฺตนิกายํ อชฺโฌตฺถรมานา อายุํ ปริจฺฉินฺทนฺตา ปวตฺตนฺตีติ อสงฺขฺเยยฺยายุก สํวตฺตนิกํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ สํวตฺตนิกฺจ กมฺมํ ทสวสฺสิเก กาเล วิปจฺจมานํ ตทนุรูปํเอว โภคฺจ อิสฺสริยฺจ ทตฺวา ทสวเสน ขิยฺยติ. ตํ ตํ สตฺตนิกาย ปริยาปนฺนา สตฺตา สนฺตานภูตา รูปธมฺมา สพฺพฺุ พุทฺธานํ ขนฺธสนฺตาน ภูตาปิ ตคฺคติกา ตทนูวตฺติกา เอว หุตฺวา ปริณมนฺติ อฺตฺร อิทฺธิมย วิชฺชามย รสายนวิธิ ชีวิต สงฺขาร วิทูหีติ. วุตฺตฺเหตํ มหาปทานสุตฺตฏฺกถายํ –
สพฺเพปิ ¶ สพฺพฺุพุทฺธา อสงฺขฺเยยฺยายุกา. กสฺมา เต อสงฺขฺเยยฺยํ น อฏฺํสูติ. อุตุโภชนวิปตฺติยา. อุตุโภชนวเสน หิ อายุ หายติปิ วฑฺฒติปีติ.
ตสฺมา ปธานนิสฺสยภูเตสุ ทฺวิสมุฏฺานิก รูปธมฺเมสุ ตํ ตํ อายุกปฺปวเสน ปริณมนฺเตสุ ชิยฺยมาเนสุ ยาวมหนฺตํปิ กมฺมํ อตฺตโน วิปากาธิฏฺานสฺส อภาวา ขิยฺยติเยว. โสจสฺส ขโย น สรเสน โหติ. อถโข อายุสงฺขารวิปตฺติยา เอว โหตีติ อิธ อายุกฺขโย วิสุํ คหิโตติ. เอสนโย อุปจฺเฉทกมรเณปิ เนตพฺโพ. ตตฺถ อุปจฺเฉทกมรณนฺติ อกาลมรณํ วุจฺจติ. ตฺหิปวตฺตมานํ อุปจฺเฉทกกมฺมุนาวา ปวตฺตติ. อฺเหิวา อเนก สหสฺเสหิ การเณหิ. ตานิ ปน ปาฬิยํ มูลเภทโต สํขิปิตฺวา อฏฺธา วุตฺตานิ. กตมานิ ปน ตานีติ. อตฺถิ วาตสมุฏฺานา อาพาธา. อตฺถิ วิตฺตสมุฏฺานา. อตฺถิ เสมฺห สมุฏฺานา. อตฺถิ สนฺนิปาติกา. อตฺถิ อุตุสมุฏฺานา. อตฺถิ วิสมปริหารชา. อตฺถิ โอปกฺกมิกา. อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ. ตตฺถ กมฺมวิปากชา เกจิ อุปปีฬกกมฺมชาเกจิ อุปจฺเฉทกกมฺมชา. ยสฺมา ปน วาโต กุปฺปมาโน สีตุณฺหาทีหิ ทสหิ การเณหิ กุปฺปติ. เตสุจ เอกเมว กมฺม วิปากชํ โหติ. เสสานิ ปน อกมฺมวิปากชานีติ มิลินฺท ปฺเห วุตฺตํ. ยสฺมาจ กมฺมวิปากชาปิ อาพาธา อุปฺปชฺชมานา วาต กุปฺปนาทีหิ วินา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เกจิ วาตสมุฏฺานาทโยปิ กมฺมวิปากชา โหนฺติเยวาติ ทฏฺพฺพา.
ตตฺถ สนฺนิปาติกาติ วาตาทีนํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํวา สนฺนิปติตานํ วเสน ปวตฺตา. เย ปน โลเก สตฺตานํ ปโยคมุตฺตา สยํ ชาตา นานาภยุปทฺทวา. เต อุตุสมุฏฺาเนสุ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. วิสมปริหารชาติ อนิสมฺมการีนํ อเนกวิเธ วิสเม วิปตฺติมุเข อตฺตานํ ปโยชนฺตานํ ตโต ตโตวา ตตฺถ ตตฺถ วา ปตน ปกฺขลนาทิวเสน ปวตฺตา. โอปกฺกมิกาติ อตฺตนาวา ปเรหิ ราชโจรเวรีหิวา อมนุสฺสวาฬยกฺขเทวตาหิวา วาฬมิคาทีหิวา กตานํ ปโยคานํ วเสน ปวตฺตา. กุปฺปิตา หิ เทวตา ¶ สกลํ รชฺชํวา รฏฺํวา ทีปกํวา เอกปฺปหาเรน อเสสํ กตฺวา วินาเสนฺติ ทณฺฑกรฏฺ มชฺฌรฏฺ กลิงฺครฏฺ มาตงฺครฏฺเสุ วิย. อเนกสหสฺเสวา วาฬยกฺเข วิสฺสชฺชนฺติ เวสาลิยํ วิย. รกฺขเสวา วิสฺสชฺชนฺติ สุวณฺณภูมิยํวิย. วุตฺตฺเหตํ องฺคุตฺตเร ยกฺขา วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺติ. เตน พหุมนุสฺสา กาลํ กโรนฺตีติ. อฏฺกถายํปิ ยกฺขาติ ยกฺขาธิปติโน. วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺตีติ จณฺเฑ ยกฺเข มนุสฺสปเถ วิสฺสชฺชนฺติ. เต ลทฺโธกาสา มหาชนํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิสฺสชฺชนฺตีติ วิสมาจาร พหุเล มนุสฺเส ทิสฺวา ภินฺนสทฺธา ยกฺขเสนาปติโน มนุสฺสานํ อตฺถาย ปุพฺเพวิย อารกฺขํน คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ชนปทนครนิคมคาเมสุเจว ตสฺมึ ตสฺมึ ปุคฺคเลจ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. องฺคุตฺตเร วุตฺตา สตฺถทุพฺภิกฺขโรค กปฺปาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ. กมฺมวิปากชาติ อุปปีฬโกปฆาตกานํ กมฺมานํ วิปจฺจนวเสน ปวตฺตา อาพาธาติ อตฺโถ. เอวํ อกาลมรณํ อุปจฺเฉทกมฺมุนาวา อฺเหิวา อเนกสหสฺเสหิ การเณหิ โหตีติ. เยหิ เกจิ โลเก ทิสฺสนฺติ. ปาณหรา ชีวิตวินาสกา นานาโรคาวา นานาพาธาวา นานาภยา นิวา นานา ทณฺฑาวา นานา อุปทฺทวุ ปสคฺคาวา. สพฺเพ เต สกกมฺม สมุฏฺิตาเอว อตฺตโน สาธารณาติ นตฺถิ. ปรกมฺมสมุฏฺิตาปิ อตฺตโน สาธารณาเอว. สกกมฺมสมุฏฺิตาปิ ปเรสํ สาธารณาเอว. กมฺเมน วินา ยโต กุโตจิ สมุฏฺิตาปิ อตฺตโน วา ปเรสํวา สาธารณาเอว. สพฺพสาธารณกมฺมสมุฏฺิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยถาห-วิสุทฺธิมคฺเค.
ยถา จตุมหาปเถ ถปิเต ลกฺขมฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติ. เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา นิปตนฺตีติ.
เยสุจ รชฺชรฏฺาทีสุ เต อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ เยชนา อุปาย กุสลาวา น โหนฺติ. นจ ปฏิการกุสลา. นาปิ ปริหาร กุสลา. กมฺมฺจ เยสํ ทุพฺพลํ โหติ. อุปฺปนฺโน อนตฺโถ พล วา. เตชนา ¶ วินาปิ อุปจฺเฉทกกมฺมุนา ตโต น มุจฺจนฺติ. มรณํ วา มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ ปาปุณนฺติเยว. กลฺยาณภูตํปิ หิ กมฺมํ อตฺตโน พลวตรํ ยโตกุโตจิ สมุฏฺิตํ โรคํวา อาพาธํ วา ภยํวา ทณฺฑํวา อุปทฺทวุปสคฺคํวา ปฏิพาหิตุํ นสกฺโกติ. โรคาทโยเอว ตํเขเปนฺตา ปวตฺตนฺติ. ยถา หิ อุทกํ อตฺตโน พลวตรํ อคฺคึ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ. อคฺคิเอว ตํ เขเปนฺโต ปวตฺตตีติ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อิเมสฺจ สตฺตานํ ปกติยาปิ กมฺมสฺส ทุพฺพลภาโว มหานิทฺเทเส ชรา สุตฺตนิทฺเทเสน วิสุทฺธิ มคฺเคจ มรณสฺสติ นิทฺเทเส อายุ ทุพฺพลโตติ ปทสฺส นิทฺเทเส น ทีเปตพฺโพ. ยถาห –
อายุนาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ. ตถา หิ สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสุปนิพนฺธฺเจว อิริยาปถุปนิพนฺธฺจ สีตุณฺหุ ปนิพนฺธฺจ มหาภูตุปนิพนฺธฺจ อาหารุปนิพนฺธฺจาติอาทิ.
ตถา กายพหุสาธารณโต อนิมิตฺตโตติ อิเมสํ ปทานํ นิทฺเทเสนปิ ปากโฏเยว. กมฺมนิพฺพตฺตสฺส หิ อายุโน ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสฺเสว ปริทุพฺพลภาเว ปาฬิยํ อฏฺกถา ยฺจ วุตฺเต กมฺมสาปิ ตเถว ปริทุพฺพลตา สิทฺธา โหตีติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิตรถา สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุทิฏฺินาม สิยา. ยถาห –
อิเธกจฺโจ สมโณวา พฺราหฺมโณวา เอวํวาที โหติ เอวํ ทิฏฺี. ยํ กิฺจายํปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํวา ทุกฺขํวา อทุกฺขมสุขํวา. สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตูติ.
อยฺจ อตฺโถ มิลินฺทปฺเห ตีสุ าเนสุ วิตฺถารโต อาคโต. ยถาวุตฺเตหิ ปน อเนกสหสฺเสหิ การเณหิ ปวตฺตมรณํปิ อกาลมรณตาสามฺเน อิธ อุปจฺเฉทกมรเณ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
วิภาวนิยํ
‘‘อิทํ ปน เนรยิกานํ อุตฺตรกุรุวาสินํ เกสฺจิ เทวานฺจ นโหตีติ’’ วุตฺตํ.
ยถา ¶ ปน มหาฏีกายํ เกสฺจิ เปตานํ อิโต าตเก หิ ทินฺนํ ปฺุปตฺติ อนุโมทิตฺวา ตงฺขเณเยว จวิตฺวา สุคติยํ นิพฺพตฺตานํ กุสลภูตํ อุปจฺเฉทกํ วุตฺตํ. ตถา เกสฺจิ เนรยิ กานํปิ ยมรฺโ สมนุยฺุชนกาลาทีสุ อตฺตนา กตปฺุํ อนุสฺสริตฺวา ตงฺขเณเยว จวิตฺวา สุคติยํ นิพฺพตฺตานํ อุปจฺเฉ ทกมรณํนาม น น สกฺกา วตฺตุํ. เกสฺจิ ตาวตึสาทีนํ เทวานฺจ ตํ อุปจฺเฉทกมรณํ โหติเยว. ตถา หิ สุพฺรหฺมเทว ปุตฺต สํยุตฺตฏฺกถายํ อถ รุกฺขํ อภิรุฬฺหา อุปจฺเฉทกกมฺมาทิ วเสนเอกปฺปหาเรเนว กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตาติ วุตฺตํ. ตตฺถ รุกฺขนฺติ ตาวตึเส ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขํ. อภิรุฬฺหาติ อารุฬฺหา ปฺจ สตเทวจฺฉราโย. มโนปโทสิก ขิฏฺฏาปโทสิก เทวานํ มรณํ มหาโพธิสตฺตานํ ทิฆายุเก เทวโลเกวา พฺรหฺมโลเกวา นิพฺพตฺตานํ อธิมุตฺติ กาลงฺกิริยา ฉนฺนตฺเถรโคธิกตฺเถราทีนํวิย สยเมว สตฺถํ อาหริตฺวา ปรินิพฺพายนฺตานํ มรณฺจ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตถาจาติ เตหิ ปกาเรหิจ. มรนฺตานํ ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาตีติ สมฺพนฺโธ. มรณกาเลติ มรณาสนฺนกาเล. ยถารหนฺติ สุคติทุคฺคติคามีนํ อรหานุรูปํ. เยปน ขีณาสวา กตฺถจิ นุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ สุกฺขวิปสฺสกานํ ปกติยา ยโถ ปฏฺิตํ นามรูป เมว อนฺติม ชวนานํ อารมฺมณํโหติ. สมาปตฺติลาภีนํ ปน ฌานสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ กสิณนิมิตฺตาทิกํ. ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ ฌานงฺคานิ อภิฺาสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ อตฺตโน กรชรูปํ. ชีวิต สมสีสีนํ ปน อคฺคมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ มคฺคงฺคาทินิ อนฺติมชวนานํ อารมฺมณํ โหตีติ. ปรินิพฺพานจุติจิตฺตสฺส ปน สพฺเพสํปิ อาทิโต อตฺตโน อตฺตโน ปฏิสนฺธิยายถาคหิตํ กมฺมาทีสุ อฺตรเมว อารมฺมณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เยปน อเนโชสนฺติ มารพฺภยํ กาลมกรีมุนีติ อิมํ สุตฺตปทํ ทิสฺวา นิพฺพานเมว ภควโต ปรินิพฺพานจุติยา อารมฺมณนฺติ วทนฺติ. เต เตน สยเมว อภิธมฺเม อารมฺมณตฺติเกสุ อตฺตโน อโกวิทตํ ทสฺเสนฺติ. ยถาห –
กตเม ¶ ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา, สพฺโพ กามาวจรวิปาโก กฺริยมโนธาตุ กฺริยาเหตุก มโนวิฺาณ ธาตุ โสมนสฺสสหคตา. อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ.
ยสฺมา ปน ปรินิพฺพานํนาม สนฺติ อตฺถาเยว โหติ. อชฺฌาสโย จสฺส เอกนฺเตน สนฺตินินฺโนเยว โหติ. ตสฺมา อเนโชสนฺติ มารพฺภาติ สุตฺตปทํ วุตฺตํ. ตถา หิ อฏฺกถายํ สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธายาติ วุตฺตํ. น ปน วุตฺตํ อารพฺภ อาลมฺพิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาติ. เถรคาถฏฺกถายํ ปน สนฺติมารพฺภาติ สนฺตึ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ. ตํ มหาปรินิพฺพานปาฬิยา ตทฏฺกถายจ นสเมติ. ตาสุ หิ ภควโต ปรินิพฺพานํ ฌานงฺค ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตรนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ปุริมานิ ทฺเว สมนนฺตรานิ ปรินิพฺพานสุตฺตฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. อภิฺาสมนนฺตรํ อุทานฏฺกถาทิสุ อาคตํ. ยถาห-วุฏฺหิตฺวา ปรินิพฺพายีติ อิทฺธิจิตฺตโต วุฏฺหิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพายีติ. อคฺคมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตรํ ปุคฺคลปฺตฺติฏฺกถาทีสุ อาคตํ. ยถาห-เอกูนวีสติ เม ปจฺจเวกฺขนฺาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตีติ. สํยุตฺตฏฺกถายํ ปน อรหตฺตมคฺคานนฺตรํ ผลํ. ผลานนฺตรํ ภวงฺคโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขนํ. ตํ ปน ปริปุณฺณํวา โหติ อปริปุณฺณํวา. ติขิเณน อสินา สีเส ฉิชฺชมาเนปิ เอกํวา ทฺเววา ปจฺจเวกฺขนานิ อุปฺปชฺชนฺติเยวาติ วุตฺตํ.
[๑๖๔] วิภาวนิยํ ปน
เอวํ ววตฺถานํ อกตฺวา ยํ วุตฺตํ. ‘‘กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ. น กมฺม กมฺมนิ มิตฺตาทโยติ.’’ ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตสฺส จุติจิตฺตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทโย อารมฺมณํ นกโรติ. นจ จุติยา คหิตานิ กมฺมาทีนินาม สพฺพสตฺตานํปิ ภวนฺตรสฺส อตฺถาย ภวนฺตีติ. อภิมุขีภูตนฺติ กมฺมนฺตรสฺส โอกาสํ อทตฺวา อตฺตโน โอกาสํ กตฺวา ปจฺจุปฏฺิตํ. กมฺมํวา ปจฺจุปฏฺาตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. อุปลทฺธปุพฺพนฺติ ตสฺส กมฺมสฺส อารมฺมณ ภูตานิ เทยฺยธมฺม วตฺถาทีนิ ปรปาณาทีนิจ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปกรณภูตนฺติ กมฺมสิทฺธิยา อุปกรณภูตานิ ปริวารภูตานิจ ปฏิคฺคาหกาทีนิ อาวุธภณฺฑาทินิจ สนฺธาย วุตฺตํ. ยสฺมาจ ลกฺขณ สํยุตฺเต ควาทีนิ วธิตฺวา ราสิกตานิ อฏฺิปฺุชาทีนิ กมฺมนิมิตฺตานิ หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา กมฺมสมฺพนฺธานิ ยานิ กานิจิ วตฺถูนิ วา อารมฺมณานิวา อิธ อุปกรเณ สงฺคหิ ตานีติ ทฏฺพฺพานิ. อุปลภิตพฺพนฺติ ทุคฺคตินิมิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปโภคภูตนฺติ สุคตินิมิตฺตํ. อุภยํปิ วา ยํ กายปฏิพทฺธํ หุตฺวา ลภิตพฺพํ โหติ. ตํ อุปลภิตพฺพํนาม. อปฏิพทฺธํ หุตฺวา เกวลํ สุขทุกฺขานุภวนตฺถาย ลภิตพฺพํ อุปโภค ภูตํนาม. เอตฺถจ อคฺคิชาล โลหกุมฺภิ นิรยปาล นิรยสุนขาทีนิ นิรยนิมิตฺตํ. ตํ ปน เกสฺจิ ชนานํ อตฺตโน วสนฏฺาเนวิย อุปฏฺาติ. เกสฺจิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา อตฺตานํ สํปริวาเรนฺตํ วิย อุปฏฺาติ. ยถาห-ตสฺส คิลานเสยฺยาย นิปฺปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺาติ. โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา สุนขา อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามาวิย สํปริวาเรสุนฺติ. ตถา เทว นิมิตฺเตปิ. ยถาห-นนฺทวน จิตฺตลตาวน มิสฺสกวน ผารุสกวน วิมานานิเจว เทวนาฏกานิจ ปริวาเรตฺวา ิตานิวิย อเหสุนฺติ. เกสฺจิ ปน สยํ ตตฺถ ตตฺถ ปตฺวา ทิฏฺํวิย อุปฏฺาติ. กมฺพลยานสทิโส มาตุกุจฺฉิวณฺโณ มนุสฺสนิมิตฺตํ. ปพฺพตปาท วนสณฺฑ นรกปปาตาทีนิ ติรจฺฉานคตานํ นิมิตฺตานีติ. กมฺมพเลนาติ อิทานิ ปฏิสนฺธึ ชเนตุํ ปจฺจุปฏฺิตสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวน. อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. ปกติยา ปน อาจิณฺณ ภูตํวา ตงฺขณกตํวา ปเรน สราปิตํวา สยเมว อนุสฺสริตํวา ปกติยาว กุกฺกุจฺจํวา โสมนสฺสํวา ชเนตฺวา ิตํวา กมฺมํวา ตสฺสนิมิตฺตํวา อฺเนปิ การณพเลน ปจฺจุปฏฺาติเย วาติ ทฏฺพฺพํ. ตเมว ตโตปฏฺิตํ อารมฺมณํ อารพฺภาติ อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. ตโต หิ เกสฺจิ ปถมํ กมฺมพเลนวา การณนฺตเรนวา ปาปปกฺขิเยสุ อุปฏฺหนฺเตสุ ปุน ทุฏฺ คามณิ รฺโ ¶ วิย ปุพฺพกตํ พลวนฺตํ ปฺุํ อนุสฺสรนฺตานํวา โสณตฺเถร วิตุ วิย ตงฺขเณเยว ปสาทชนกํ ปฺุํ กโรนฺตานํวา ปจฺฉา กลฺยาณปกฺขิยานิ อุปฏฺหนฺติ. ตถา เกสฺจิ ปถมํ กลฺยาณ ปกฺขิเยสุ อุปฏฺหนฺเตสุ ธมฺมาโสกรฺโ วิย ปจฺฉา เกนจิ การเณน โทมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปกมฺมสฺส โอกาสํ กโรนฺตานํ ปาปปกฺขิยานิ อุปฏฺหนฺตีติ. วิปจฺจมานก กมฺมานุรูปนฺติ ยสฺส วิปจฺจมานกํ กมฺมํ กุสลํ โหติ. ตสฺส ปริสุทฺธํ กุสลจิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตติ. ยสฺส ตํ อกุสลํ โหติ. ตสฺส อุปกิลิฏฺํ อกุสล จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ตถา หิ อฏฺกถายํปิ สุคติคามีนํ กุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ ปณีตํ อารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉตีติจ ทุคฺคติคามีนํ อกุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ หีนารมฺมณํ อาปาต มาคจฺฉตี ติจ วุตฺตํ. มูลฏีกายํ มหาฏีกายฺจ อาสนฺเน อกุสลํ ทุคฺคติยํ กุสลฺจ สุคติยํ ปฏิสนฺธิยา อุปนิสฺสโย โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ สิยา, ยทา เทวจฺฉราทีนิ สคฺคนิมิตฺตานิ อุปฏฺหนฺติ. ตทา ตานิ ตณฺหาย อสฺสาเทนฺตสฺเสว สโต จวนฺตสฺส กถนฺติ. วุจฺจเต. อุปกิลิฏฺํเยว ตสฺส จิตฺตํ. ตสฺมา ทุคฺคติเอว ตสฺส ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ตาทิสิยา ตณฺหาย กุสลกมฺมสฺส สหการิ การณ ภาโว วุตฺโต. ยถาห-นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลาติ. ตสฺมา สุคติภวนิพฺพตฺตเนปิ อยํ ตณฺหา เอกนฺเตน กุสล กมฺมสฺส นิยามกสหการิปจฺจยภูตาติ กตฺวา ตสฺส ตานิวา เทวจฺฉราทีนิ กุสลกมฺม กมฺมนิมิตฺตานิวา อสฺสาเทนฺตสฺเสว สโต จวนฺตสฺส สาตณฺหา ตทุปตฺถมฺภิกาเอว ภวิตุํ อรหติ. น ตํ ปฏิพาหิกาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ยฺจ นิมิตฺตสฺสาทคธิตํวา ภิกฺขเว วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, อนุพฺยฺชนสฺสาทคธิตํ วา. ตสฺมึ เจ ภิกฺขเว สมเย กาลงฺกเรยฺย, านเมตํ วิชฺชติ. ยํ ทฺวินฺนํคตีนํ อฺตรคตึ คจฺเฉยฺย, นิรยํวา ติรจฺฉาน โยนึวาติอาทิตฺตปริยาเย วุตฺตํ. ตํปิ อตฺตโน ปเรสํ วา หตฺถปาทาทีสุ คธิตํ ตณฺหํ สนฺธาย วุตฺตํ. นกมฺมาทีสูติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ¶ อุปลภิตพฺพ ภวานุรูปนฺติ อุปลภิตพฺโพ ภโว ยทิ สุคติภโว โหติ, ตํ อสฺสาทนากาเรน. ยทิ ทุคฺคติภโว โหติ, ตํ อนสฺสาทนากาเรนาติ เอวํ อุปลภิ ตพฺพสฺส ภวสฺส อนุรูปํ. ตตฺโถณตํวาติ ตสฺมึ ยโถ ปฏฺิเต อารมฺมเณ โอณมนฺตํเอว. ตถา หิ พาลปณฺฑิตสุตฺเต ตานิสฺส ตสฺมึ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตานิสฺสาติ อสฺส ปุคฺคลสฺส ตานิ ปฺุาปฺุ กมฺมานิ. กมฺมสีเสน วุตฺตานิ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิจ. โอลมฺพนฺตีติ ตสฺส จิตฺตสนฺตานํ อตฺตนิเอว โอณมนฺตํ อชฺโฌณมนฺตํ อภิมุขีภูตํ กตฺวา ลมฺพนฺติ ปลมฺพนฺติ. พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺตานิ วิย อุปฏฺหนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ ปน เตสุ ตถา โอลมฺพนฺเตสุ ตํจิตฺตสนฺตานํ เตสุ นินฺนโปณปพฺภารเมว โหตีติ วุตฺตํ ตตฺโถณตํวาติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ กิเลสพลวินามิตํ สุตฺวา ตเทวํ ปวตฺตมานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉา ทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา นาเมติ สหชาต สงฺขารา ขิปนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตนฺติ วิฺาณํ. จิตฺตสนฺตานํ อิจฺเจว อตฺโถ. ตสฺมึวิสเยติ กมฺมาทิอารมฺมเณ. ตณฺหานาเมตีติ วฏฺฏมูลก ตณฺหา ตํ ตสฺมึ โอณมนฺตํ กตฺวา นิโยเชตีติ อตฺโถ.
[๑๖๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตตฺโถณตํวาติ ตสฺมึ อุปปชฺชิตพฺพภเว โอณตํ วิย โอณตํเอว วา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ.
อภิณฺหนฺติ นิรนฺตรํ. ตถาปวตฺติ ปน สณิกํ มรนฺตานํ เอว ลพฺภติ. ลหุก มรเณน มรนฺตานํ ปน น ลพฺภตีติ วุตฺตํ. พาหุลฺเลนาติ
[๑๖๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘พาหุลฺเลนาติเอตฺถ อธิปฺปาโย เยภุยฺเยน ภวนฺตเรติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ ตสฺมึ วุตฺตานํ อสฺิสตฺตานํ จิตฺตสนฺตานสฺส อภิณฺหปฺปคตฺติปสงฺโคนาม อตฺถิ. จิตฺตสนฺตานสฺเสว เตสํ อภาวโตติ. อิทานิ ¶ อปเรน ปกาเรน กมฺมุ ปฏฺานํ ทสฺเสตุํ ตเมววา ปน.ล. ทฺวารปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหตีติ ปุพฺเพ กตสฺํ อชเนตฺวา ตงฺขเณ เอว กรณาการํ ชเนตฺวา อตฺตานํ อภินวํ วิย กตฺวา มโนทฺวาเร ตํสทิสชวนปฺปวตฺติวเสน ปตฺตํ ปาตุภูตํ โหตีติ อตฺโถ. ยถา หิ อิมสฺมึภเวปวตฺตํ กิฺจิ ปากฏํ กมฺมํ อสุกสฺมึ กาเล อิทํนามมยากตนฺติ เอวํ ปุพฺเพกตสฺํ ชเนตฺวาปิ อุปฏฺาติ. น ตถา ภวนฺตเร ปวตฺตํ ภวปฏิจฺฉนฺนํฺจ อิมสฺมึ ภเว ปวตฺตํ อปากฏฺจาติ. อปิจ, อิเธกจฺเจ พุทฺธาทีสุ ตีสุ วตฺถุสุ ทานปูชาทิวเสน อาจิณฺณพหุลา โหนฺติ. เต มรณนฺติ กาพาธพเลน วิสีทปฺปตฺตา กิฺจิ ทุกฺขํอชานิตฺวา วิสีทนฺตเร ปุพฺเพ วิย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺตาเจติยํ วนฺทนฺตา ปูชํ กโรนฺตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา ปโมทจิตฺตา เอว โหนฺติ. ตพฺพิปรีเตน ปาปกมฺมพหุลาปิ วตฺตพฺพาติ. อิทํปิ ทฺวารปตฺตเมวาติ. สพฺพฺเจตํ ลกฺขณ สํยุตฺตฏฺกถาย ทีเปตพฺพํ. ตตฺถ อสิโลมเปตาทิ ปตฺถูสุ ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติ จ. ตสฺส สตฺติยา วิชฺฌนก ภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจ. ตสฺส อุสุนา วิชฺฌนกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจ. ตสฺส ปโตทสูจิยา วิชฺฌนกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจ. ตสฺส สูจีหิ ปโตทนทุกฺขํ ปจฺจนุภวิตุํ กมฺมเมว นิมิตฺตํ กตฺวา สูจิโลมเปโต ชาโตติจ เอวํ พหุํทฺวาร ปตฺตวเสน กมฺมุปฏฺานํ วุตฺตนฺติ. ตตฺถ หิ ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิก ภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติ ตสฺส นิรเย ปจิตฺวา ปุน อาสนฺน มรณสฺส ตํกมฺมํ ตทา ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกสฺํ ชเนตฺวา ทฺวาร ปตฺตวเสน นิมิตฺตํ อโหสีติ อตฺโถ. เอสนโย เสเสสุปีติ. โสจ ทฺวารปฺปตฺตากาโร กมฺมโกฏฺาสิโก เอว โหติ. ตสฺส สตฺตสฺสจ อปากโฏนาม นตฺถีติ ตสฺส ปฏิสนฺธิยา คหณโยคฺยตา ชาตาติ. ปจฺจาสนฺน มรณสฺสาติ อนฺติม ชวนปวตฺติวเสน ปุน อาสนฺนมรณสฺส. วีถิจิตฺตา วสาเนวาติ กามภวโต จวิตฺวา กามภเวเยว อุปฺปชฺชมานานํ ชวน ปริโยสานานํวา ตทารมฺมณ ปริโยสานานํวา วีถิจิตฺตานํ อวสาเน. ¶ อิตเรสํ ปน ชวนปริโยสานานํเอว วีถิจิตฺตานํ อวสาเนติ อตฺโถ. อยมตฺโถ อฏฺกถายํปิ วุตฺโตเยว. ยถาห-ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธายวา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ.
[๑๖๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตตฺถ กามภวโต จวิตฺวา ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ ตทารมฺมณปริโยสานานิ เสสานํ ชวนปริโยสานานีติ ธมฺมานุสารณิยํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อฏฺกถายฺหิ ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺเต กึอปริปุณฺณาย ธมฺมา นุสารณิยาติ. ภวงฺคกฺขเยวาติ ภวงฺคาวสาเนวา อิจฺเจวตฺโถ. ยทิ ทุวิธปีถิจิตฺตโต ปรํ ปฺจโวกาเร วตฺถุรูปํ จตุโวกาเร จิตฺตสนฺตานํ ทฺวิจิตฺตกฺขณายุเสสํ โหติ. ตทา เอกสฺส ภวงฺคสฺส อวสาเนติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถจ โสมนสฺส ปฏิสนฺธิกสฺส โทมนสฺสจิตฺเตน จวนฺตสฺส อาคนฺตุกภวงฺค สมฺภโว. ตํ สมฺภเวจ สติ อฺภวงฺคสมฺภโวปิ อวาริ โตติ สุวุตฺตเมตํ ภวงฺคกฺขเยวาติ. ตสฺมึนิรุทฺธาวสาเนติ ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตสฺส นิรุทฺธสฺส อวสาเน. เย ปน โลเก จุติ ปฏิสนฺธีนํ อนฺตเร เอโก อนฺตราภโวนาม อตฺถิ. ยตฺถ อุปฺปนฺโน สตฺโต ทิพฺพจกฺขุโก วิย อิทฺธิมา วิย จ ขเณน อิจฺฉิตํ านํ คนฺตุํ สมตฺโถ. อิโต จุตา เกจิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา มาตาปิตุ สมาคมาทีนิ อาคเมนฺตา สตฺตาหํวา อติเรก สตฺตาหํวา ติฏฺนฺตีติ ลทฺธึ คณฺหนฺติ. เตสํ ตํนิเสเธตุํ ตสฺสานนฺตรเมวาติ วุตฺตํ. สวตฺถุกํ ปฺจโวกาเร อวตฺถุกเมววา จตุโวกาเร. ยถารหนฺติ กุสลภูตสฺสวา อกุสลภูตสฺส วา สงฺขารสฺส อรหานุรูปํ. อวิชฺชาตณฺหานุสยา กุสลภูตสฺส อปฺปหีนฏฺเน อกุสลภูตสฺส ปน สหชาตภาเวนาปิ ปริวารภูตา มูลภูตาจ โหนฺตีติ อตฺโถ. ปริยุฏฺานาวตฺถํ อปตฺวา กุสลาพฺยากตจิตฺตสนฺตาเนนปิ อวิรุทฺธภาเวน อนุรูปํ. อนุพนฺธมาโนวา เสติ, อนุอนุวานิรนฺตรํ เสตีติ อนุสโย. อนุสยภูตาย ¶ อวิชฺชาย ปริกฺขิตฺโตติ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺโต. ตณฺหานุสโย มูลํ เอตสฺสาติ ตณฺหานุสย มูลโก. อวิชฺชานุสย มูลเกน ตณฺหานุสย ปริกฺขิตฺเตนาติ ปน วุตฺเต สุฏฺุตรํ ยุชฺชติ. อวิชฺชา หิ ตณฺหายปิ มูลภูตา โหติ. ตาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว เอว อารมฺมเณ ตณฺหาปวตฺติสมฺภวโต. ตณฺหา จ ปน สหการิ การณ ภาเวน ตํ ตํ สงฺขารํ นิโยเชนฺตี ปวตฺตตีติ สงฺขารสฺส ปริวารภูตา พลวอาสนฺน สหายภูตา โหตีติ.
เอตฺถจ อกุสลกมฺม สหชาตานํวา กมฺมนิกนฺติ นิมิตฺตนิกนฺติ สหชาตานํวา วิปฺปฏิสาร สห ชาตานํวา มรณาสนฺน ชวน สหชาตานํวา อวิชฺชาตณฺหานํปิ ธมฺมโต อนุสยสทิสตาย อนุสย โวหารสมฺภโว เวทิตพฺโพ. อปิจ, อนุสยานาม ปฏิสนฺธิชนเน กุสลสงฺขารสฺสปิ พลวสหายภูตา โหนฺติ. ตสฺมา อิธ เอกนฺตานุสยภูตาเอว ปริยตฺตาติ กึสหชาตานํ คหเณนาติ. เตเนว อฏฺกถายํปิ ตณฺหา อวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตาติ เอวํ อปฺปหีนสทฺเทน เอกนฺตานุสยาเอว คหิตาติ. สงฺขาเรนาติ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสงฺขาเตน เจตนาสงฺขาเรน. ตํ สหชาตผสฺสาทิธมฺมสมูเหนปิวา. โสปิ หิ อุปนิสฺสยภาเว น ปฏิสนฺธึ ชเนติเยวาติ. อถวา, สงฺขาเรนาติ มรณสนฺน ชวนวิฺาณ สหชาเตน เจตนาสงฺขาเรน. ตํ สหชาต ผสฺสาทิธมฺมสมูเหนปิวา. ตทุภยํปิ หิ กมฺมาทิวิสเย ขิปนก สงฺขารภาเวน ปฏิสนฺธึ ชเนตีติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ตณฺหา อวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา นาเมติ. สหชาตสงฺขารา ขิปนฺตีติ วุตฺตํ. มูลฏีกายฺจ สหชาตสงฺขาราติ จุติอาสนฺนชวนวิฺาณสหชาตา เจตนา. สพฺเพปิวา ผสฺสาทโยติ วุตฺตํ. สกเลน ปน วจเนน อคฺคมคฺเคน อปฺปหีนา อวิชฺชากมฺมาทิวิสเยวา ภวนฺตเรวา อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตถา รูปาเยว ตณฺหา ตทุภยสฺมึ จิตฺตสนฺตานํ นาเมติ. ยถาวุตฺตสงฺขารา ตํ ตตฺถ ขิปนฺติ. ตสฺมึ อภินว วิฺาณปาตุภาวํ สาเธนฺตีติ ทสฺเสตีติ.
สมฺปยุตฺเตหิ ¶ ปริคฺคยฺหมานนฺติ ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ปริวาเรตฺวา คยฺหมานํ. สหชาตานนฺติ นามรูปธมฺมานํ. อธิฏฺาน ภาเวนาติ นิสฺสยภาเวน. ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ปธานภูตํ. ปท ทฺวเยน วิชานนธาตุยา อติวิย มหานุภาวภาวํ ทสฺเสติ. ยถา หิ โลเก เอกสฺมึ มหานุภาเว ปุริสวิเสเส ชายมาเน ปริวารภูตา สหชาตชนาจ ตสฺส อุปโภค ปริโภคภูตา ปาสาทกปฺปรุกฺขาทโยว เตน สห ชายนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสนาติ เอกสฺมึภเว นิรุทฺเธ เตน สห นิรนฺตรํ กตฺวา ภวนฺตรสฺส ปฏิสนฺทหน วเสน. อุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ น ปุริมภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อนิรุชฺฌิตฺวา ิติภาเวน คนฺตฺวา ภวนฺตเร ปติฏฺาตีติ อธิปฺปาโย. น หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ธมฺมา ปกติกาเลปิ เทสนฺตรํวา ขณนฺตรํวาสงฺกนฺตา นาม อตฺถิ. กุโต มรณกาเล ภวนฺตรํ. ยฺจ อนมตคฺโค ยํ ภิกฺขเว สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ นปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตนฺติ วุตฺตํ, ตํปิ ปริยาเยน วุตฺตํ. เยสฺหิ อวิชฺชา ตณฺหาสงฺขารานํ วเสน ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิ ปาตุภวติ. เตจ ปุพฺเพ ยสฺส สนฺตาเน ปวตฺตนฺติ, โส เตสํ เหตุผลสมฺพนฺเธน ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจตีติ. ตโตเยวจ ตสฺสา ปฏิสนฺธิยา ปุริมภวปริ ยาปนฺเนหิ เหตูหิ วินา อนุปฺปชฺชนํปิ สิทฺธํ โหตีติ. ปฏิโฆส ปทีปมุทฺธาทีนิ เจตฺถ นิทสฺสนานีติ.
เอตฺถาติ มรณุปฺปตฺติฏฺาเน. มนฺทปฺปวตฺตานีติ กมฺมทุพฺพลภาเวน วตฺถุทุพฺพลภาเวนจ มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺตานิ. ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนา ลมฺพณกา ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ธรนฺเตสฺเววาติ ติฏฺนฺเตสุ เอว. ปฏิสนฺธิ ภวงฺคานํปีติ ปฏิสนฺธิยาปิ กติปยภวงฺคานํปิ. อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณน. กามฺเจตฺถ อฏฺกถายํ คตินิมิตฺตํนาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ อุปฏฺาตีติ วตฺวา สพฺเพสุ คตินิมิตฺตวาเรสุ คภินิมิตฺตํ วณฺณายตนเมว มโนทฺวาร คหิตเมว ปจฺจุปฺปนฺนเมวจ ทสฺสิตํ. ตถาปิ ฉเทวโลกโต อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต ทิพฺพรเถเยว คตินิมิตฺตํ กตฺวา จวนฺตานํ ¶ ธมฺมิกอุปาสก ทุฏฺคามณิ อภยราชาทีนํ วเสน ตํปิ กมฺมนิมิตฺตํวิย ฉพฺพิธํปิ ฉทฺวารคหิตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํปิ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน ตํกมฺมนิมิตฺเตน นิพฺพิเสสํ กตฺวา กามาวจรปฏิสนฺธิยา.ล. อุปลพฺภตีติ วุตฺตํ. ตถา จวนฺตา หิ ทิพฺพวณฺโณปิ เทวตานํ อานุภาเวน จกฺขุนา ทิฏฺโเยว โหติ. ทิพฺโพ รถสทฺโทวา ตูริยสทฺโทวา วจนสทฺโทวา โสเตน สุโตเยว. ทิพฺพคนฺโธปิ ฆาเนน ฆายิโตเยว. นิรยโต อุคฺคเตน อคฺคิชาเลน ทยฺหมานกาเยน จวนฺตานํ เทวทตฺต นนฺทยกฺข นนฺทมาณ วกาทีนํ ขุรจกฺเก อาสชฺชมานานํ มิตฺตวินฺทกาทีนฺจ วเสน โผฏฺพฺพํปิ สมฺภวติเยว. รสธมฺมาปิ ยถา สมฺภวํ โยเชตพฺพาติ. วุตฺตฺจ สจฺจสงฺเขเป –
ปฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเรติ.
มหาฏีกายํปิ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว. ยทา ปน อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค ยโถปฏฺิตํ คตินิมิตฺตํ อนฺติมชวนสฺส อารมฺมณํ โหติ. ตทา ตํ อตีตํปิ โหติเยวาติ. อฏฺกถายํ ปน สนฺตติวเสน ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาว วุตฺตา. ตถา วณฺณารมฺมณภาโว มโนทฺวาเรน คหิตภาโวจ เยภุยฺเยน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อิตรถา กมฺมนิมิตฺตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปฺจทฺวาเรเอว อฏฺกถายํ ทสฺสิตนฺติ ตํปิ มโนทฺวารคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปฺจารมฺมณํวา ธมฺมารมฺมณํวา นสมฺภวตีติ วตฺตพฺพํ สิยา. นจ สกฺกา ตถา วตฺตุํ. กสฺมา, จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตีติอาทินา ปฏฺาเน วุตฺตสฺส ฉฬารมฺมณ ภูตสฺส ปุเรชาตปจฺจยสฺส มโนทฺวาริก มรณาสนฺน ชวนานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา. ตโตเยวจ ตทนุพนฺธาย ปฏิสนฺธิยาปิ สมฺภว โตติ.
[๑๖๘] วิภาวนิยํ ปน
ตถา อวิจาเรตฺวา ยํวุตฺตํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ อาปาตมาคเตสุ มโนทฺวาเร คตินิมิตฺตวเสน ปฺจทฺวาเร กมฺมนิมิตฺตวเสนา’’ติ. ตํ น สุนฺทรํ.
[๑๖๙] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ฉทฺวารคหิตนฺติ กมฺมนิมิตฺตํ ฉทฺวารคหิตํ คตินิมิตฺตํ ฉฏฺทฺวารคหิตนฺติ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ กมฺมํ วิย คตินิมิตฺตํปิ เถเรน ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ สิยา. นจ ตํ วุตฺตนเยน ปฺจทฺวารคหิตํ น สมฺภวตีติ.
[๑๗๐] ยฺจ ตตฺถ
อฏฺกถายํ มูล ฏีกาทีสุจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ สาวเสสปาํ อวิจาเรตฺวา ‘‘อฏฺกถายํ ปน คตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉตีติ วุตฺตตฺตา ตทารมฺมณายจ ปฺจทฺวาริกปฏิสนฺธิยา อทสฺสิตตฺตา มูลฏีกาทีสุจ กมฺม พเลน อุปฏฺาปิตํ วณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺสวิย ทิพฺพ จกฺขุสฺส วิยจ มโนทฺวาเรเยว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เตสํ วจนํ นสมฺปฏิจฺฉนฺติ อาจริยา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ อสมฺปฏิจฺฉนฺตานํ อฺํ การณํ นตฺถิ อฺตฺร อวิจารณายาติ.
ปจฺจุปฺปนฺนมตีตนฺติ เอตฺถ ยสฺส ชวนาวสานาย ปฺจทฺวาริกวีถิยา จวนํ โหติ. ตสฺส ปฏิสนฺธิยา ทฺวินฺนฺจ ภวงฺคานํ ปจฺจุปฺปนฺนา รมฺมณตา อุปลพฺภติ. ยสฺส ตทารมฺมณาวสานาย, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา เอว. ยสฺส ปน ชวนาวสานาย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย มโนทฺวาริกวีถิยา จวนํ โหติ, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา ฉนฺนฺจ ภวงฺคานํ. ยสฺส ปน ตทารณาวสานาย, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนฺจ ภวงฺคานนฺติ. เอตฺถจ อารมฺมเณ พหุตรายุเก พลวนฺเตปิ วตฺถุทุพฺพลภาเว สติ กามสตฺตานํปิ ชวนาวสานา วีถิ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺกถายํ ปน ตทารมฺมณาวสานาย เอว โยชิตตฺตา มโนทฺวาเร ปฏิสนฺธิโต ปรํ จตุนฺนํ ภวงฺคานํ ปฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิยาเอว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตา. ตทารมฺมณ ปริโยสานายวา สุทฺธายวา ชวนวีถิยาติ วุตฺตตฺตา ปน อิธ ชวนาวสานาปิ โยชิตาติ เวทิตพฺพา.
[๑๗๑] วิภาวนิยํ ปน
เอวํ ¶ อวิจาเรตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘มโนทฺวาเร ตาว ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนํ ภวงฺคานฺจ ปฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิยาเอว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา ลพฺภตี’’ติอาทิ. ตํ อนุปปนฺนํ.
เอตฺถจ ยสฺมา ปฏิสนฺธิชนกสฺเสว กมฺมสฺส อารมฺมณํวา อุปกรณํวา กมฺมนิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. ปฺจทฺวาริกกมฺมฺจ ปฏิสนฺธิชนกเมว น โหติ. ตสฺมา ตทา ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ ปุริมภาเคเอว มโนทฺวารวเสน สิทฺธํ โหติ. ตสฺสจ อารมฺมณภูตเมว อุปกรณภูตเมววา เอกนฺเตน กมฺมนิมิตฺตํนาม โหติ. ยํ ปน ปฺจทฺวาริกสฺส อนฺติมชวนสฺส อารมฺมณํ โหติ. ตํ ปุริเมน นิรุทฺเธน อารมฺมเณน วตฺถุโต อภินฺนตฺตาวา ตสฺสทิสตฺตาวา กมฺมนิมิตฺตนฺเตว วุจฺจตีติ. ตถา หิ วุตฺตํ มูลฏีกายํ ปฺจทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ กมฺมนิมิตฺตํ อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณ สนฺตติยํ อุปฺปนฺนํ ตํสทิสฺจ ทฏฺพฺพนฺติ. ตตฺถ เยสุ เทยฺยธมฺมวตฺถูสุ เจติยาทีสุวา เยหิ สตฺถาทีหิวา ปุพฺเพ กมฺมํ สิทฺธํ. เตสํ ปจฺจกฺเข ธรมานตํ สนฺธาย สนฺตติยํ อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. เตหิ สทิ สวตฺถูนํ ธรมานตํ สนฺธาย ตํสทิสฺจาติ วุตฺตํ. สทิสวตฺถูนิปิ หิ กมฺมสฺส ลทฺโธกาสการณานิ โหนฺติเยว. ยถา ตํ อิโต ปริตฺตเกน ปาปกมฺเมน นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺตานํ ปุพฺเพ ปฺุกรณกาเล ลทฺธนิมิตฺตสทิสํ นิรยคฺคิชาลานํ สทฺทํ สุตฺวาวา วณฺณํ ทิสฺวาวา ปฺุํ สริตฺวา จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ อคฺคิชาลานิ วิยาติ.
[๑๗๒] วิภาวนิยํ ปน
มูลฏีกาปาํ อวิจาเรตฺวา ตํสทิสฺจาติเอตฺถ นฏฺจการํ ปาํ ทิสฺวา ‘‘มโนทฺวาริก ชวนานํ อารมฺมณภูเตน สห สมานตฺตา ตเทกสนฺตติปติตํ จุติอาสนฺนชวนคหิ ตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณาทิกํ กมฺมนิมิตฺต ภาเวน วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนเมว.
อปิจ, ¶ อฏฺกถายํ อปรสฺส มรณสมเย าตกา อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติ. จิตฺตํ ปสาเทหีติ วตฺวา ปุปฺผทามธชปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํวา ธมฺมสวนตูริยปูชาทิ วเสน สทฺทารมฺมณํวา ธูมวาสคนฺธาทิวเสน คนฺธารมฺมณํวา อิทํ ตาว สายสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺติ วตฺวา มธุผาณิ ตาทิวเสน รสารมฺมณํวา อิทํ ตาว ผุสสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺติ วตฺวา จีนปฏ โสมารปฏาทิวเสน โผฏฺพฺพา รมฺมณํวา ปฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ รูปสทฺทคนฺธารมฺมณานิ สนฺธาย ฏีกายํ สนฺตติยํ อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. รสโผฏฺพฺพา รมฺมณานิ สนฺธาย ตํสทิสฺจาติ วุตฺตํ. ตานิ หิ ปถมํ สายิต ผุสิตานิ อฺานิ โหนฺติ. ปจฺฉา ทินฺนานิ อฺานีติ เอตฺถจ เอวํ อุปสํหฏานิ รูปารมฺมณาทีนิ ปถมํ ปฺจทฺวาเรน คเหตฺวา อจวิตฺวา ปจฺฉา ปุน อตฺถิ ทานิ เอวรูปานีติ สุทฺเธน มโนทฺวาเรน คเหตฺวา จวนฺตานํ ตานิ มโนทฺวารคหิตานิ ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ กมฺมนิมิตฺตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานีติ. ปถมตตียารุปฺป ปฏิสนฺธีนํ ปฺตฺติ ภูตํ ทุตียจตุตฺถารุปฺปปฏิสนฺธีนํ มหคฺคตภูตนฺติ วุตฺตํ ยถารหนฺติ. อารุปฺเปสุ อุปริภูมินิพฺพตฺตานํ อรูปีนํ เหฏฺิมชฺฌานานิ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ. น จ เต ตานิ ปุน อายูหนฺตีติ วุตฺตํ เหฏฺิมารุปฺป วชฺชิตาติ. ปมาทปกฺเข ปติตฺวา วิสฺสฏฺชฺฌานานํ ตโตเยวจ อปฺปหีเนหิ โอรมฺภาวิย สํโยชเนหิ เหฏฺภาคํ อากฑฺฒิต มานสานํ กามภเว อุปฺปชฺชมานานํ เตสํ ถเปตฺวา ติเหตุ กุกฺกฏฺภูตํ อุปจารชฺฌานเจตนํ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ โอกาสํ นลภตีติ วุตฺตํ ตถา กามติเหตุกาติ. ตถา หิ องฺคุตฺตรฏฺ กถายํ-น หิ ตสฺส อุปจารชฺฌานโต พลวตรํนาม กมฺมํ อตฺถีติ วุตฺตํ. ฏีกายฺจ น หิ ตสฺส.ล. อตฺถีติ อิมินา ตโต จวนฺตานํ อุปจารชฺฌานเมว ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมนฺติ ทีเปตีติ วุตฺตนฺติ. รูปาวจรปฏิสนฺธิ ปน เตสํ นตฺถิเยว. เอวฺจ กตฺวา ยมเกอรูปธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติวา อรูป ธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติวา วุตฺตํ. น ปน วุตฺตํ อรูปธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ. รูป โลกโต ¶ จวนฺตานํ ปน อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ โอกาสํ นลภตีติ นวตฺตพฺพํ. เอวํสนฺเตปิ สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตนีวรณานํ เตสํ อปฺปนา ปตฺตชฺฌานวิเสเสน สุปริภาวิตจิตฺตสนฺตานตฺตา ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติ ชนกํ ทฺวิเหตุโกมกกมฺมํปิ โอกาสํ น ลภติ. กุโต อปายคามิกมฺมนฺติ วุตฺตํ อเหตุก รหิตา สิยุนฺติ.
[๑๗๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อุปจารชฺฌานา นุภาเวเนว ทุเหตุก ติเหตุก ปฏิสนฺธิโย สิยุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
ยทิ หิ ตํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. ทุเหตุกปฏิ สนฺธิ น ยุชฺชติ. น หิ สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตนีวรณานํ อปฺปนาวีถิยํ ปวตฺตํ อุปจารชฺฌานํ ติเหตุโกมกํนาม สมฺภวตีติ. อถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. สยํ พลวตรสฺสปิ สโต ปฏิสนฺธึ อทตฺวา ทุพฺพลสฺส กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภเน การณํ นตฺถีติ. ยสฺมา ปน รูปพฺรหฺมานํ อุปจารชฺฌานโต อฺานิปิ กายวจีมโนกมฺมกุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติเยว ตานิเยวจ กานิจิ ติเหตุโกมกานิปิ กานิจิ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺานิปิ ภวนฺติ. โอฬาริกานํ ปน นีวรณานํ สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตตฺตา สวิปตฺติกปฏิ สนฺธิชนกานิ ทฺวิเหตุโกมกานิ เตสํ นุปฺปชฺชนฺติ. อปรปริยาย ภูตานิจ ตาทิสานิ เตสํ โอกาสํ นลพฺภนฺติ. นานารมฺมเณสุจ เนสํ ฉนฺโทวา นิกนฺติวา ปวตฺตติเยว. เยน นานากมฺมานิปิ วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภนฺติ. เยนจ เต จกฺขุ โสตทฺวาเรหิปิ ตโต จวนฺติ. ตสฺมา เอตฺถ อุปจารชฺฌาเนน การณํ อวตฺวา วุตฺตนเยเนว ตํการณํ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กามติเหตุมฺหา จุติยา ปรํ สพฺพา วีสติ ปฏิสนฺธิโย สิยุํ. อิตรา ทุเหตุกาเหตุกจุติโต ปรํ กาเมสฺเวว ภเวสุ ทสปฏิสนฺธิโย สิยุนฺติ โยชนา. เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิสยปฺปวตฺติยา สห วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปวตฺติกาเล ปรํปรภเวสุจ ทสฺเสตุํ อิจฺเจวนฺติอาทิมาห. ปฏิสนฺธินิโรธานนฺตรโตติ ปฏิสนฺธิยา นิโรธสฺส ภงฺคสฺส อนนฺตรกาลโต. ¶ ตเมวจิตฺตนฺติ ตสฺสทิเส ตพฺโพหาโร ทฏฺพฺโพ. ยถา ตานิเยว โอสธานีติ. ยาว จุติจิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ จุติคฺคหเณน ตทาสนฺน วีถิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเทติ อนฺตรนฺตรา วีถิจิตฺตานํ อุปฺปตฺติยา อสติ. ภวสฺสองฺคภาเวนาติ อุปปตฺติภวสฺส อวิจฺเฉท การณภาเวน. ตสฺมึติ อวตฺตมาเน ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตานํ รูปธมฺมานํ วสฺโสทก รหิตานํ ตรุณสสฺสานํ วิย มิลาต ภาวปตฺติยา อุปปตฺติภโว โอจฺฉิชฺชตีติ. จุติจิตฺตํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ ตเมว จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถากฺกมํ เอว ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺตีติ ยาว ปรินิพฺพานจุติยา ยถากฺกมํ ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺติเอว. น ปน ปรสมเย วิย กทาจิ กตฺถจิ นิวตฺตึ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
[๑๗๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยาว วฏฺฏ มูล สมุจฺเฉทา’’ติ วุตฺตํ, วฏฺฏมูลสมุจฺเฉโท วุจฺจติ อรหตฺตมคฺโค. ตโต ปรํปิ ยาวขนฺธปรินิพฺพานา ปวตฺตนฺติเยว.
อิหาติ อิมสฺมึ ภเว. อิจฺจยนฺติ อิติ อยํ. อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ. ยถา อิห ปฏิสนฺธิจ ภวงฺคฺจ อาวชฺชนาทิ วีถิโยจ จุติจาติ อยํ จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตติ. ตถา ปุน ภวนฺตเรปิ สนฺธิภวงฺคาทิกา อยํจิตฺตสนฺตติ ปริวตฺตติ ปริวตฺตมานา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อิทานิ ยสฺส วิปสฺสนา มคฺคผลนิพฺพานสฺส อตฺถาย จิตฺตเจตสิกานํ ปเภทปวตฺติสงฺคหา ปฏฺปิยนฺติ. ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห. ตตฺถ ปฏิสงฺขายาติ ปฏิสงฺขาน สงฺขาเตน วิปสฺสนา าเณน ปุนปฺปุนํ ตฺวา. เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ จิตฺตเจตสิกานํ ปเภทปวตฺติวิธานํ. อธุวนฺติ อนิจฺจํ. อธิคนฺตฺวาติ อธิคมสงฺขาเตน จตุมคฺคฺาเณน ปติลภิตฺวา สจฺฉิกตฺวา. ปทนฺติ สอุปาทิเสสํ นิพฺพานํ. พุธาติ ปณฺฑิตา. สุฏฺุ อนุสย มตฺตํปิ อเสเสตฺวา เสสกิเลเสหิ สทฺธึ อุจฺฉินฺนํ ยถา วุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อธิสยิตํ ตณฺหาสิเนห สงฺขาตํ ¶ พนฺธนํ เอเตหีติ สุสมุจฺฉินฺน สิเนห พนฺธนา. สมนฺติ วูปสมนฺติ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ สโม. อนุปาทิเสสนิพฺพานํ. เอสฺสนฺตีติ คมิสฺสนฺติ. จิรายาติ จิรกาลํ. สุนฺทรํ อธิคมาวหํ สีล ธุตงฺคสงฺขาตํ วตํ เอเตสนฺติ สุพฺพตา. สุปริสุทฺธสีลสลฺเลข วุตฺติโนติ อตฺโถ. จิราย สุพฺพตา พุธา เอตํ อธุวํ ปฏิสงฺขาย อจฺจุตํ ปทํ อธิคนฺตฺวา สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา สมํ เอสฺสนฺตีติ โยชนา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย วีถิมุตฺต สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
รูป สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๕๖. เอวํ ¶ จิตฺตเจตสิเก ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. ตตฺถ เอตํ ปริมาณํ อสฺสาติ เอตฺตาวํ. เตน เอตฺตวตา. นิปาตปทํวา เอตํ. หิ สทฺโท ปทปูรเณ. ปเภโทจ ปวตฺติจ ปเภทปฺปวตฺติโย. ตาหิ สห เย วตฺตนฺติ เต สปฺปเภทปฺปวตฺติกา. เอตฺตาวตา สปฺปเภทปฺปวตฺติกา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา มยา วิภตฺตา. อิทานิ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนา. สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ กถนํ สมุทฺเทโส. สมุทฺทิฏฺสฺส รูปสฺส ปุน วิภชนํ วิภาโค. สมุฏฺาติ รูปํ เอเตนาติ สมุฏฺานํ. กมฺมาทิ. กลา วุจฺจนฺติ อวยวา. ตา อปฺเปนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ กลาโป. ปิณฺฑีติ อตฺโถ. ปวตฺติกฺกมโตติ อุปฺปตฺติกฺกมโต. สลกฺขณโต สสมฺภารโตจ มหนฺตานิ หุตฺวา ภวนฺติ ปาตุภวนฺตีติ มหาภูตานิ. ตานิ หิ อตฺตโน สภาวโตปิ มหนฺตานิเอว หุตฺวา ปาตุภวนฺติ อุปาทารูปานิ อุปาทายาติ.
[๑๗๕] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘สสมฺภารธาตุวเสนาติ’’ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
น หิ สสมฺภารวตฺถุวเสเนว เตสํ อยํ โวหาโร ปวตฺโตติ สกฺกา วตฺตุํ. นจ สลกฺขณโต มหตฺเตน วินา เตสํ สสมฺภารโต มหตฺตํนาม สมฺภวตีติ. ตสฺมา ยํ เตสํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ปถวิปพฺพตาทิวเสน สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทิวเสน สสมฺภารโต มหตฺตํ. ตํปิ สลกฺขณมหตฺตมูลกเมวาติ ทฏฺพฺพํ. มหาภูตาติวา โลเก วิสํวาท กฏฺเน มายาการาวา อาวิสนคหเณสุ อจินฺเตยฺยฏฺานฏฺเน ยกฺขาทโยวา วฺจกฏฺเน ยกฺขินิโยวา วุจฺจนฺติ. เตเนวฏฺเน เตหิ สทิสตฺตา อิมานิปิ มหาภูตาวิยาติ มหาภูตานิ. อุภยตฺถปิจ ¶ มหนฺตานิ อภูตานิ อพฺภุตานิวา เอเตสูติ นิพฺพจนํ ยุชฺชติเยว.
[๑๗๖] วิภาวนิยํ ปน
ยกฺขินึ วิสุํ อุปมามตฺตํ กตฺวา ‘‘มนาปวณฺณสณฺานา ทีหิวา สตฺตานํ วฺจิกา ยกฺขินีอาทโย วิย มนาป อิตฺถิปุริสรูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาติ’’ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถา ย น สเมติ.
อฏฺกถายฺหิ มหาภูตสามฺโตติ ปทสฺส วิตฺถาเร เอว มายากาโร ยกฺโข ยกฺขินีติ ตโย มหาภูตา วุตฺตาติ. จตุนฺนฺจมหาภูตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อุปาทายาติ ทฬฺหํ นิสฺสาย. ปวตฺตนฺติ ปาเสโส. อุปาทาย รูปนฺติวา สมาสปทํ ทฏฺพฺพํ.
[๑๗๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทารูปนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
น หิ อิมสฺมึ ปาเ กตฺถจิ ยการวิรโห ทิฏฺโ. ตถา หิ มูลฏีกายํ อุปาทายติ นิสฺสยตีติ อุปาทายํ. ตเมว รูปนฺติปิ วุตฺตํ. ปถยตีติ ปถวี. สหชาตรูปานํ ปติฏฺาน ภาเวน ปกฺขายติ อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ปุถุ มหนฺตี หุตฺวา ชายตีติปิ ปถวี. ปกาเรน ถวียติ สพฺเพสํ รูปสมฺภารานํ อธิฏฺานตฺตา. อยํ เตสํ อธิฏฺานา ปติฏฺานา วตฺถุภูตา ภูมิ ภูตาติอาทินา นานาปฺปกาเรน คุณปเทน อภิตฺถวียตีติ ปถวี. สาเอว นิสตฺตนิชีวฏฺเน ธาตูติ ปถวีธาตุ. อาเปติ สหชาตรูปานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ, อปฺปายติ วา ตานิ สุฏฺุ พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อาโป. ตานิวา อวิปฺปกิณฺณานิ กตฺวา ภุโส ปาติ รกฺขติ, ปิวติวา วิวนฺโต วิย ตานิ สงฺคณฺหติ สมฺปิณฺเฑตีติ อาโป. โสเยว ธาตูติ อาโปธาตุ. เต ชติ ติกฺขภาเวน สมุชฺชลนฺโต วิย สหชาตธมฺมานํ มชฺเฌ ปกาสติ, ¶ เตเชติวา นิเสติ สหชาตธมฺเม ติกฺขถาม พเล กโรติ, ปริปาเจติวา อุสฺมาเปตีติ เตโช, โส เอว ธาตูติ เตโชธาตุ. วายติ สมีเรติ เทสนฺตรุปฺปตฺติ เหตุภาเวน ภูตสงฺฆาฏํ เทสนฺตรํ คเมตีติ วาโย. วายติ วา สหชาตธมฺเม อปตมาเน กตฺวา วหตีติ วาโย. โสเอว ธาตูติ วาโยธาตุ. ตตฺถ กกฺขฬลกฺขณา ปถวี. อาพนฺธนลกฺขโณ อาโป. อุณฺหตฺตลกฺขโณ เตโช. วิตฺถมฺภนลกฺขโณ วาโย. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปถวี กกฺขฬลกฺขณาติ วุตฺตา. นนุ สา มุทุภูตาปิ โหตีติ. สจฺจํ, มุทุภูตาปิ ปน สา เสสภูตตฺตยํ อุปาทาย กกฺขฬา ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. อฺมฺํ อุปาทาเยว ปน อยํมุทุ อยํ กกฺขฬาติ ภวติ. เตเนว มุทุกกฺขฬานํ ทีฆรสฺสานํ วิย อนวฏฺานตา โหติ. มุทุภูตาปิ หิ ตโต มุทุตรํ ปตฺวา กกฺขฬานาม ชาตา. กกฺขฬาปิ กกฺขฬตรํ ปตฺวา มุทุภูตานาม ชาตาติ. อาพนฺธนลกฺขโณ อาโปติ วุตฺโต. โสจ ปกติอุทเก อธิมตฺโตติ ปกติอุทกํ พทฺธํ ฆนีภูตเมว สิยาติ เจ. น. อาพนฺธิตพฺพาย ปถวิยา ตตฺถ ปริทุพฺพลตฺตาติ, ยตฺถ ปน ปถวี พลวตี โหติ ตตฺเถว โส พทฺธตรํ อาพนฺธตีติ. อุณฺหตฺต ลกฺขโณ เตโชติ วุตฺโต. เอวฺจสติ สีตภาโว เตโชเยว น สิยาติ เจ. น. อุสติ ทหติ ปริปาเจติ ปริณ ตภาวํ คเมตีติ อุณฺโหนาม. สีตภาโวจ ทหติ ปริปาเจติ ตพฺภาวํ คเมติเยวาติ. วุตฺตฺจ มูลฏีกายํ เตโชเอว หิ สีตํ. หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตาทสฺสน โตติ. วิตฺถมฺภน ลกฺขโณ วาโยติ วุตฺโต. โส ปน ฆน ถทฺเธสุ สิลาถมฺภาทีสุ นลพฺภตีติ เจ. น. ตตฺถ หิ ปถวี อตฺตนา สหชาตวายุวิตฺถมฺภนํ ลภิตฺวา ถามปฺปตฺตา ถิรตรปฺปตฺตาจ หุตฺวา วหตีติ. จกฺขตีติ จกฺขุ. สมวิสมํ อาจิกฺขติ สมวิสมชานนสฺส ตมฺมูลกตฺตา. รูปํวา อสฺสาเทติ อาปาตํ อาคตาคตสฺส รูปสฺส อนิรากรณโต. ตํวา วิภาเวตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สุณนฺติ สุยฺยนฺติวา เอเต นาติ ¶ โสตํ. ฆายตีติ ฆานํ. ฆายนฺติ ฆายิยนฺติวา เอเตนาติ ฆานํ. ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. อถวา. ชีวิตํ วหติ เอตายวา ตํ วหนฺติ ปวตฺเตนฺติ ชีวิตวุตฺติสมฺปาทนตฺตาติ ชิวฺหา. ชีติวา ชโย ปราชโยวา วุจฺจติ. ตทุภยํ วหติ วหนฺติวา เอตายาติ ชิวฺหา. สสมฺภารชิวฺหา. ยถาห –
ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุทารี ชายเต มุเข;
ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, นโร ทุพฺภาสิตํ ภณนฺติ.
อิธ ปน ตํ สหจริตตฺตา ชิวฺหาติ ปสาทรูปโม วุจฺจติ. กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปาปธมฺมานฺจ อาโย อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ กาโย. สสมฺภารกาโย. อิธ ปน ตํ สหจริโต ปสาท กาโยเอว อธิปฺเปโต. ปสีทนฺตีติ ปสาทา. ปสีทนฺติ วา เอตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนิ อารมฺมณนิมิตฺตานิ ตตฺถ สํสีทมานานิ วิย สรูปโต สนฺทิสฺสนฺตีติ ปสาทา, สุปริสุทฺธอาทาสมณฺฑสทิสา กมฺมชมณฺฑา. อิเม ปน ปฺจ ทฏฺุกามตาทิ นิทาน กมฺมสมุฏฺาน ภูตปสาท ลกฺขณา รูปาทิ อภิฆาตารห ภูตปสาทลกฺขณา วา จกฺขุปสาทาทโย ทฏฺพฺพา. ตตฺถ จกฺขุ ตาว เสตมณฺฑล ปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อูกาสิรปมาเณ อติมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติ ปเทสภูเต ทิฏฺมณฺฑเล เตลมิว สตฺตปิจุปฏลานิ สตฺตอกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. โสตํ โสตพิลพฺภนฺตเร องฺคุลิเวนาการํ อุปจิตตนุตมฺพโลมํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. ฆานํ นาสิกพฺภนฺตเร อชปทสณฺานํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. ชิวฺหา สสมฺภาร ชิวฺหามชฺเฌ อุปฺปล ทลคฺค สณฺานํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. กาโย ปน มหนฺติ ยา กปฺปาส ปฏลวฏฺฏิยํ อาสิตฺตเตลํวิย ถเปตฺวา ปาจก เตชสฺส ปติฏฺานฏฺานํ เกสคฺค โลมคฺค นขคฺค สุกฺขจมฺมานิจ อวเสสํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ. เต ปน ปฺจ ยถารหํ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาเธนฺติ. เตสุจ เอเกกสฺส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย สนฺธารณอาพนฺธน ปริปาจน สมุทีรณ กิจฺเจหิ อุปการํ กโรนฺติ. ยถาขตฺติ ยกุมารสฺส ¶ จตสฺโส ธาติโย ธารณ นหาปน มณฺฑน พีชน กิจฺเจหีติ. อุตุจิตฺตาหาราจ นํ อุปตฺถมฺเภนฺติ. ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ ปิตุ เชฏฺภาตุ เชฏฺภคินิโยวิย. อายุจ นํ สุฏฺุ อนุปาเลติ. ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ ทิสาปาโมกฺโข ราชสมฺมโต มหาภิสกฺโกวิย. วณฺณาทโยจ นํ ปริวาเรนฺติ. ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ สหชาตา อมจฺจปุตฺตา วิยาติ. ยสฺมา ปน สตฺตานํ จิตฺตํ นาม วิจิตฺตํ โหติ. จิตฺตวิจิตฺตตาย สฺาวิจิตฺตา. สฺาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตา. ตณฺหาวิจิตฺต ตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิ. กมฺมวิจิตฺตตาย กมฺมสมุฏฺานานิ ภูตานิ วิจิตฺตานิ. ภูตวิจิตฺตตาย อิเม ปสาทา วิจิตฺตา. อฺมฺํ อสทิสา โหนฺติ. เตหิ ปสาทมณฺฑภูตาปิ สมานา เกจิ รูปสฺเสว อภิฆาตารหา โหนฺติ, น สทฺทาทีนํ. เกจิ สทฺทาทีนํ เอว, น รูปสฺสาติ. ตสฺมา เตสํ อฺมฺฺจ อฺรูเปหิจ ลกฺขณโต อสํมิสฺสตา เวทิตพฺพาติ.
รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิเสสํ อาปชฺชิตฺวา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสติ. ปกติยาปิ วา ยํกิฺจิทพฺพํ สมวิสมํวา ปกาเส ตีติ อตฺโถ. สปฺปติ โสตวิฺเยฺยภาวํ คจฺฉตีติ สทฺโท. สทฺทยตีติ สทฺโท. ตํ ตํ อตฺถํวา อตฺตโน วตฺถุํวา อาจิกฺขตีติ อตฺโถ. สทติวา ตํ ตํ ทิสํวา เทสํวา ขเณน วิสฺสรติ วิปฺผรตีติ สทฺโท. คนฺธยตีติ คนฺโธ. อตฺตโน วตฺถุํสูเจตีติ อตฺโถ. คจฺฉตีติ โค. วาโต. เตน ธารียตีติ คนฺโธ. รสียติ อสฺสาทียตีติ รโส. รสนฺติวา ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโส. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ. ผุสนฺเจตฺถ ปสาเทน สห ฆฏฺฏนํ กลาปนฺตรภูเตหิ สทฺธึ ปฏิหนนฺจ เวทิตพฺพํ. ตทุภยํปิ อาโป ธาตุยา นตฺถีติ วุตฺตํ อาโปธาตุวิวชฺชิตนฺติ. กสฺมา ปน ตํ ตสฺสา นตฺถิ. นนุ สีตตาวา ทฺรวตาวา ผุสิตฺวา คยฺหตีติ. วุจฺจเต, สีตตา หิ เตโชเยว, น อาโป. ยทิ หิ สา อาโปเยว สิยา. ปกฺกุมิเต สนฺตตฺเต โลหรเสปิสฺส สีตตา ลพฺภมานา สิยา. โส หิ รโส อาปาธิโก โหตีติ. เอวํ ปน นลพฺภติ. ตสฺมา สา เตโชเยว, น อาโปติ. ¶ อปิจ, สีตุณฺหานํ เอกสฺมึ กลาเป สห อปฺปวตฺตนโต โอรปารานํ วิย เตสํ อนวฏฺานโตจ วิฺายติ. น หิ สีตกลาเป อุณฺหํ, อุณฺหกลาเปวา สีตํ สห ปวตฺตติ. ยสฺมึจ วตฺถุมฺหิ ปุพฺเพ สีตสฺา สณฺาติ. ปจฺฉา ตโต สีตตเร อาคเต ตสฺมึเยว ปุน อุณฺหสฺา สณฺาติ. ปุพฺเพ อุณฺหสฺายํปิ เอเสว นโย. ตถา อุณฺเห มนฺเท สีตสฺา สณฺาติ. สีเต มนฺเท อุณฺหสฺาติ.
อถ ปน ทฺรวภาวภูโต อาโป ผุสิตฺวา คยฺหติ. อโย ปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนภูโตปิ ผุสิตฺวาว คยฺเหยฺย. เอวฺจ สติ ยถา เตสุ อิตรานิ ตีณิ ภูตานิ วินา อิตรีตเรน วิสุํ วิสุํ กายิก สุขทุกฺขานํ อารมฺมณภูตานิ โหนฺติ. ตถา โสปิ วินา อิตเรหิ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณภูโตเอว สิยา. น ปน โหติ. ยฺหิ ตานิ อโยปิณฺฑาทีนิ ผุสนฺตานํ กายิกํ สุขํวา ทุกฺขํวา อุปฺปชฺชติ, ตํ สณฺหถทฺธตา วเสนวา อุปฺปชฺชติ. สีตุณฺหตาวเสนวา อพฺภนฺตรถมฺภนสฺส มนฺทคาฬฺหตาวเสนวา. โน อฺถาติ. ตสฺมา ปุริมภาเค ตีณิ ภูตานิ ผุสิตฺวาวา วณฺณํ ทิสฺวาวา ปจฺฉา ภาเค สุทฺเธน มโน วิฺาณสนฺตาเนน ทีฆรสฺสาทิสณฺานํวา รตฺติยํ อลาตจกฺกํ วา ตํตํฉิทฺทวิวรํวา ชานนฺตา วิย ปถมํ ทฺรวตาสหิตานิ วิลีนานิ มุทูนิ ตีณิ ภูตานิ ปถวึ เอว วา ผุสิตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโน วิฺาณสนฺตาเนน วิสุํ ทฺรวภาวํ อทฺทตินฺตภาวํ ชานนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ ผุสิตฺวา ชานนฺตา อิจฺเจว มฺนฺติ อวิเสสวิทุโนติ. คุนฺนํ อภิณฺหํ จรณฏฺานํ โคจโร. โคจรสทิสตฺตา อิธ โคจโร. โคติวา อิธ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ วิฺาณาธิฏฺิตานิ หุตฺวา เอเตสุ จรนฺติ. เอตานิวาเตสุ จรนฺติ ปวตฺตนฺติ ฆฏฺเฏนฺตีติ โคจรา. เตเยว อิธ เอกตฺตํ อุปเนตฺวา โคจรรูปนฺติ วุตฺตํ. อิมานิปน ปฺจ ยถากฺกมํ จกฺขาทีสุ ปฏิหนน ลกฺขณานิ รูปาทีนีติ เวทิตพฺพานิ.
อิตฺถี วุจฺจติ อวิสทาการสณฺิตํ ขนฺธปฺจกํ. ยสฺส ปน ธมฺมสฺส อานุภาเวน ตํ ตถา สณฺาติ ปวตฺตติ. โส อิตฺถิ ยา ¶ ภาโวติ อิตฺถตฺตํ. ปุริโส วุจฺจติ วิสทาการสณฺิตํ ขนฺธปฺจกํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ตตฺถ อิตฺถิลิงฺค อิตฺถินิมิตฺต อิตฺถิ กุตฺต อิตฺถากปฺปานํ เหตุภาว ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ. ปุริสลิงฺค ปุริสนิมิตฺต ปุริสกุตฺต ปุริสากปฺปานํ เหตุภาว ลกฺขณํ ปุริสตฺตํ. ตตฺถ ลิงฺคนฺติ ปธานงฺคภูตํ มหาสณฺานํ. นิมิตฺตนฺติ ปจฺจงฺคภูตํ ขุทฺทกสณฺานํ. กุตฺตนฺติ กีฬาลิลาทิ กฺริยาวิเสโส. อากปฺโปติ คมนาทิโก อาการวิกาโร. สพฺเพเปเต ขนฺธปฺจกสฺส ปวตฺติวิเสสาเอว. เย สทฺทสตฺเถสุ ลิงฺคนฺติ วุจฺจนฺติ. เยสฺจ วเสน อยํ อิตฺถีเอว, น ปุริโส. อยํ ปุริโสเอว, น อิตฺถีติ สฺชานนฺติ. ยสฺมา ปเนตฺถ สณฺานาทีนํ อวิสทาทิภาโวเอว อตฺถโต อิตฺถิปุริสตา โหติ. ตทุภยมุตฺตภาโวจ นปุํสกตา. โสจ อกฺขรปท สงฺขาเตสุ วจเนสุ จ วจนตฺเถสุจ ยถารหํ สนฺทิสฺสติเยว. ตสฺมา อินฺทฺริยรหิเตสุปิ ปเทสุจ รุกฺขาทีสุ ปทตฺเถสุจ ปริยาเยน อิตฺถิปุมนปุํสกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ.
[๑๗๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อิตฺถีนํ องฺคชาตํ อิตฺถิลิงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ กตฺถจิ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุจ นิมิตฺตสทฺโทวิย ลิงฺคสทฺโท องฺคชาเต ปากโฏ ทิฏฺโติ.
[๑๗๙] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อิตฺถิสณฺานํ อิตฺถากปฺโป’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
น หิ ลิงฺคสทฺโท วิย อากปฺปสทฺโท สณฺาเน ปากโฏ ทิฏฺโติ. เสสํปน ตตฺถ วุตฺตํ ยํกิฺจิ อฏฺกถาย อสเมนฺตํปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยว. ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ ตํสหิเต ขนฺธสนฺตาเน เอสา อิตฺถี, เอโส ปุริโสติ เอวํ ปวตฺตา สทฺท พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว ภวนฺติวา ปาตุภวนฺติ ตํสหิเต ขนฺธสนฺตาเน ลิงฺคาทีนิ เอตสฺมึ สตีติ ภาโว. โส เอว รูปนฺติ ภาวรูปํ. หทนฺติ สตฺตา ตํตํอตฺถํวา อนตฺถํวา ปูเรนฺติ เอเตนาติ หทยํ. หทนฺติวา สตฺตา อิโต นานาวิกกฺเก โอสชนฺติ ¶ มฺุจนฺตีติ หทยํ. หรนฺติวา ปริหรนฺติ ตํ สตฺตา ชีวิตํวิย ทยนฺติ รกฺขนฺติจาติ หทยํ. วสนฺติ นิวสนฺติ จิตฺตเจต สิกาธมฺมา เอตฺถาติ วตฺถุ. หทยฺจ ตํ วตฺถุจาติ หทยวตฺถุ. ธาตุทฺวยนิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุรูปํ. ตํ ปน หทยโกสพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมสงฺคณิยํ ปน เทสนาเภทรกฺขนตฺถํ อวตฺวา ปฏฺาเนเอว ตํ วุตฺตํ. ยถาห-วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ. เอตฺถจ ฉหิ วตฺถูหิ อฺํ วตฺถุนาม นตฺถิ. เตสุจ ปุริมานิ ปฺจ กุสลาทีนํ นิสฺสยาเอว น โหนฺติ. ตสฺมา เตสํ นิสฺสยภาเวน ตตฺถ วุตฺตํ วตฺถุนาม วิสุํ เอกํ วตฺถุรูปเมวาติ สิทฺธนฺติ.
[๑๘๐] วิภาวนิยํ ปน
ยํ รูปํ นิสฺสายาติ ปาสฺส อุทฺธฏตฺตา รูปสามฺปสงฺโค โหตีติ ตํ วิโสเธตุํ ยุตฺตินาม วุตฺตา. ปฏฺาเน ปน พหูสุ อนฺสาธารเณสุ าเนสุ วตฺถุนาเมน วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา โสปสงฺโค นตฺถิเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
ชีวนฺติ สหชาตธมฺมา เยนาติ ชีวิตํ. เตสํ ชีวเน อาธิปจฺจโยเคน เตสุ อินฺทํ อิสฺสรํ อตฺตานํ กโรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตฺจ ตํ อินฺทฺริยฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สหชาตา นุปาลน ลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ยถา หิ พีชนิพฺพตฺตานิ อุปฺปลาทีนิ พีเชวินฏฺเปิ อุทกานุปาลิตานิ จิรํปิ กาลํ ชีวนฺติ. เอวเมวํ นิรุทฺธ กมฺมนิพฺพตฺตานิ กมฺมชรูปานิ กมฺเม อสนฺเตปิ ชีวิตานุปาลิตานิ สนฺตติวเสน วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสํปิ กปฺปํปิ โสฬสกปฺปสหสฺสานิปิ ชีวนฺติเยว, ตถา หิ ชีวิตรหิตานิ อิตรรูปานิ ชีวนฺตานินาม นโหนฺติ. ตานิ หิ เยน เอเกน จิตฺเตนวา อุตุนาวา อาหาเรนวา ชายนฺติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ นิรุชฺฌนฺติ, ปรํ มุหุตฺตมตฺตํปิ สนฺตานํ ฆเฏตุํ นสกฺโกนฺติ. เตสุ หิ จิตฺตชรูปานํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ เอกวีถิ เอกชวนวาร เอกสมาปตฺติวาเรน ปริจฺฉินฺนํ โหติ. อุตุชาหารชานฺจ สภาเคก อุตุอาหาร วเสน ¶ ปริจฺฉินฺนํ โหติ. กมฺมชรูปานํ ปน วิสุํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํนาม นตฺถิ. เตสํ เอกภวปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ. ยทิ เอวํ อรูปธมฺมานํ กถนฺติ. เตหิ ชีวิตโยเคน ชีวนฺตาเอว โหนฺติ. เอวํสนฺเตปิ เตสํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ทิสฺสตีติ. วุจฺจเต, อรูปธมฺเมสุ วิปากานิ ตาว กมฺมชรูปสทิสานิ. ตานิปิ หิ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ยาวชีวํปิ เอกสนฺตติวเสน ปวตฺติสฺสนฺติเยว. อิตรานิ ปน ยสฺส อารมฺมณสฺส อาปาตาคตตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตทภาเวปิ ตทารมฺมณา พหู จิตฺตสนฺตติโย ชีวิตสฺสอทฺธานผรณานุภาเวน ปวตฺตนฺติเยว. อปิจ, ยาวขนฺธปรินิพฺพานา อนนฺตรปจฺจยุปนิพนฺเธน อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตมานาย จิตฺตสนฺตติยาวเสนปิ อยมตฺโถ วตฺตพฺโพ. เตเนว หิ กิเลสสีสํ อวิชฺชา. ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ.
[๑๘๑] วิภาวนิยํ ปน
อาหารชาทีนํ อาหาราทิเยว อุปฺปตฺติยาปิ ิติยาปิ การณํ โหติ. กสฺมา, ตงฺขเณ ธรมานตฺตา. กมฺม ชานํ ปน กมฺมํ อุปฺปตฺติยาเอว การณํ, น ิติยา. กสฺมา, ตงฺขณาภาวโต. ชีวิเตน ปน อนุปาลิตตฺตา เอว เตสํ ขณฏฺิติ สิทฺธาติ อิมินา ธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺายีนํปิ หิ สหชาตานํ ปวตฺติเหตุภาเวน อนุปาลกํ. น หิ เตสํ กมฺมํเยว ิติการณํ โหติ. อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย กมฺมสฺส ตงฺขณาภาว โตติ’’. ตํ น ยุตฺตํ.
ธมฺมานฺหิ ขณฏฺิตินาม เอกกลาปคตสหชาตปจฺจยา ยตฺตาเอว โหติ. น นานากลาปคตชนกปจฺจยายตฺตา. อิตรถา อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภมานานํ อุปจยสนฺตตีนํ วิย ิติกฺขเณ ลพฺภมานาย ชรตายปิ กุโตจิสมุฏฺานตา ปาฬิยํ วุตฺตา สิยาติ. อปิจ, ขณฏฺิตินาม สภาวสิทฺธาเอว. น หิ อุปฺปนฺนา ธมฺมา ปจฺจยเวกลฺเลน อตฺตโน ขเณสุ ปริปุณฺณํ อฏฺตฺวา อนฺตราว ภิชฺชนฺตีติ อตฺถิ. นจ ปจฺจยาธิมตฺเตน อติเร กตรํ ¶ ติฏฺนฺตีติ อตฺถิ. ตสฺมา ขณฏฺิติยํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ อาหาราทโย อนุปาลยมานฺจ ชีวิตํ ปจฺฉา พลวรูปสนฺตติ ปวตฺติอตฺถายเอว อุปตฺถมฺเภนฺติ ปาเลติจ. น ขณฏฺิติปวตฺติยาติ. เอตฺตาวตา สพฺเพสํปิ ขณฏฺิตินาม ธรมานชนกายตฺตา วา ชีวิตายตฺตาวา นโหตีติ สิทฺธํ โหติ. ยทิ ปน ตํ สนฺตติปวตฺติเมว สนฺธาย วุตฺตํ สิยา, เอวํสติ ยุชฺเชยฺยาติ. อฏฺ กถายํปิ สนฺเตปิจ อนุปาลน ลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตธมฺเม ปาเลตีติอาทิวจเน ยถาสนฺตติฏฺิติ ลพฺภติ. ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพาติ. อิทํ ปน ปาจกคฺคินา สห สกลํ อุปาทินฺนกสรีรํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ. กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโร. อาหรียติ อชฺโฌหรียตีติ อาหาโร. กพฬีกาโรจ โส อาหาโรจาติ กพฬีการาหาโร. กพฬีกาโร อาหาโรติปิ ปาโ. อิทฺจ สวตฺถุก วจนํ ทฏฺพฺพํ. อถวา, กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ อตฺตภาวํ ภุโส หรติ อทฺธานํ ปวตฺเตตีติ อาหาโร. ขชฺช โภชฺชาทิเก กพฬีกาเร อาหาโร ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตปฺปริยา ปนฺนตฺตาจาติ กพฬีการาหาโร. อิมสฺมึอตฺเถ สติ นิพฺพตฺติต โอชา เอว ลพฺภติ. อตฺถโต ปน องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สารภูโต อุปตฺถมฺภพลกาโร ภูตนิสฺสิโต ปรมสินิทฺธสิ เนโห อิธ อาหารรูปํนาม. ตตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺสาติ อชฺโฌหริตฺวา อามาสเย ปติฏฺิตานิ อาหารวตฺถูนิ ปาจกเตเชน วิเวจิตานิ รสาทิภาเวน ปฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ ปณีต สินิทฺธ ลหุก สิเนห โกฏฺาโส รโสนาม. เย โลเก รสธาตูติ วุจฺจติ. โส ปาจก เตชพเลน ตโต อุตฺตริตฺวา รสหรณิธมนิชาลานุสาเรน เหฏฺาจ อุทฺธฺจ สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสรนฺโต อนุผรนฺโต องฺคมงฺคานุสารีติ วุจฺจติ. ตสฺส สารภูโต อุปตฺถมฺภํ พลํ กโรตีติ อุปตฺถมฺภพลกาโร. โส หิ อามาสเย ปติฏฺิต มตฺโตว สกลสรีเร ภูเตสุ อุปตฺถมฺภกพลํ ชเนตีติ.
[๑๘๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘องฺคมงฺคา นสาริ รสหร สงฺขาตาติ’’ ปาโ. โส ทุปฺปาโ.
ตํ ปน เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนลกฺขณํ อาหารรูปํ. โอชาลกฺขณํ วา. ตตฺถ อุทยติ ปสวตีติ โอชา. อวสทฺโทวา รกฺขเณ. รกฺขณฺเจตฺถ อุปตฺถมฺภนเมว. อวติ ชเนติจาติ โอชา. กึ อวติ. อตฺตโน นิสฺสยวตฺถุํ. กึจ ชเนติ. อาหารสมุฏฺานรูปํ. อุทยานนฺตรํ รูปํ ชเนตีติ โอชาติปิ วทนฺติ. อฺาปเทสรหิเตน กกฺขฬตฺตาทินา อตฺตโน ภาเวน สิทฺธํ รูปํ สภาวรูปํ. อุปฺปาทาทินา อนิจฺจตาทินาจ สงฺขหลกฺขเณน สหิตํ รูปํ สลกฺขณรูปํ. อุชุกโตว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตํ รูปํ นิปฺผนฺนรูปํ. รุปฺปนลกฺขณสมฺปนฺนํ นิปฺปริยายรูปํ รูปรูปํ. ยถา ทุกฺขทุกฺขํ อชฺฌตฺตอชฺฌตฺตนฺติ. สงฺขตลกฺขณยุตฺต ตาย อนิจฺจตาทิกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนารหํ รูปํ สมฺมสนรูปํ. เต เต ทพฺพสมฺภาราวา รูปกลาปาวา วิสุํวิสุํ ภุโส กาสนฺติ ปกาสนฺติ เอเตนาติ อากาโส. นิสตฺต นิชีวฏฺเน ธาตุ. อากาสสงฺขาตา ธาตูติ อากาสธาตุ. ปริโต สมนฺตโต ฉินฺทติ กลาปนฺตรภูตานิ กลาปนฺตร ภูเตหิ สทฺธึ อสํมิสฺสํ เอกตฺตํ อนุปคมนํ กโรตีติ ปริจฺเฉโท. เตหิวา ปริจฺฉินฺทียติ อตฺตโนวา ปเรสํวา อกตฺวามชฺเฌ วิสุํ ถปียติ. เตสํวา ฉิทฺทวิวรมตฺตภูโต. น วิสุํ เอโก อุปฺปาทสหิโต สภาวธมฺโม. นาปิ กสฺสจิ รูปกลาปสฺส ปกฺขภูโตติ ปริจฺเฉโท. วิการลกฺขณรูปานิ หิ อสภาวธมฺมภูตานิปิ ตํตํ รูปกลาเปสุ สนฺทิสฺสมานตา ตํตํรูปกลาปปกฺขิกานิเอว โหนฺติ. อยํ ปน เตหิ รูป กลาเปหิ สพฺพโส วิมุตฺตภาเวน พหิภูตตฺตา กสฺสจิ รูป กลาปสฺส ปกฺขภูโต น โหตีติ. อสภาวธมฺมตฺตาจ ปน เกนจิ รูเปน ผุสน ปริยาโยปิ ตสฺส สพฺพโส นตฺถีติ กตฺวา โส อสํผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ ปาฬิยํ วุตฺโต. อฏฺกถายํ ปน ฆนปิณฺฑวตฺถูสุ ปฏิฆโผฏฺพฺพสภาวานํ นานา กลาปคตภูตานํ ¶ อฺมฺสํผุฏฺตา อตฺถีติ กตฺวา อสํผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ เอเตหิ อสํผุฏฺํ อชฏากาสํ กํถิตนฺติ วุตฺตํ. ฏีกายํ ปน อยํ นิทฺเทโส อชฏากาสนิทฺเทโส นโหติ, ปริจฺเฉทรูปนิทฺเทโสเยว. โสจ ฆนปิณฺฑ วตฺถูสุเอว เวทิตพฺโพ. เตสุจ ภูตานํ อสํผุฏฺตานาม นตฺถิ. ตสฺมา ภูตานํ อฺมฺอพฺยาปิตา เอกตฺตํ อนุปคตตาเอว. ตตฺถ อสํผุฏฺตานาม ยุตฺตา สิยาติ อธิปฺปาเยน อพฺยาปิกตา หิ อสํผุฏฺตาติ วุตฺตํ. อตฺถโต ปน นานากลาปคตานํ ภูตานํ ปริยนฺตตา สงฺขาโต อนฺตราฬธมฺโม. รูปปริจฺเฉทลกฺขณํ ปริจฺเฉทรูปํ. ยา ปน จลมาเนน กายงฺเคน อตฺตานฺจ อตฺตสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อธิปฺปายฺจ ปจฺจกฺเข ิเต ชเน วิฺาเปติ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสติ. สยฺจ เตน กายงฺเคน เตหิ ชเนหิ วิฺายติ. สา กายวิฺตฺตินาม. ยา อุจฺจารียมาเนน วาจงฺเคน สทฺเทน อตฺตานฺจ อตฺตสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อธิปฺปายฺจ โสตปเถ ิเต ชเน วิฺาเปติ. สยฺจ เตนวาจงฺเคน เตหิ ชเนหิ วิฺายติ. สา วจีวิฺตฺตินาม. อถวา, วิฺาเปนฺติ ชนา วิฺายนฺติวา ชเนหิ อฺมฺสฺส จิตฺตานิ เอตายาติ วิฺตฺติ. สสมฺภาเร องฺคปจฺจงฺคภูเต กาเย ปวตฺตา วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. โจปน กายสงฺขาโต กาโย เอววา วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. จิตฺตชสทฺทสงฺขาตาย วาจาย ปวตฺตา วิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ. โจปนวาจา สงฺขาตา วาจา เอววา วิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ. ตตฺถ จิตฺตวเสน ยํกิฺจิ กายงฺควิการํ กโรนฺตสฺส ตํตํองฺคํ สนฺตมฺภนฺตา สนฺธาเรนฺตา จาเลนฺตา องฺคมงฺคานุสาริสงฺขาตา จิตฺตชวาตกลาปา ตํตํองฺคํ ปูเรตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชนฺตาจ ยถาวา ตถาวา อนุปฺปชฺชิตฺวา ยสฺส เตหิ จิตฺตชวาตกลาเปติ สหชาตสฺส โจปนกายสฺส อานุภาเวน สพฺเพ เต กลาปา ยถาธิปฺเปตทิสาภิมุขาเอว อุปฺปชฺชนฺติ. อยํ โจปนกายสงฺขาโต อาการวิกาโร กายวิฺตฺติ นาม. นิยามกสทิสี หิ อยํ กายวิฺตฺติ. เตจ นาวาสทิ สาติ. ยถา หิ นิยามโก นาวาย มูลภาเค ตฺวา เอกํ มหาผิยํ ¶ ทฬฺหํ คเหตฺวา นทิโสเต จาเรตฺวา สกลํ มหานาวํ อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ นิโยเชติ. น ยํวา ตํวา ทิสํ คนฺตุํ เทติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. เอกจิตฺตกฺขณิกา หิ วิฺตฺติ เตสํ มูลภาเคเอว ลพฺภมานา เต ยถาธิปฺเปตทิสาภิมุเข เอวํ กตฺวา นิโยเชตีติ สา นิยามกสทิสี โหตีติ. เอตฺถจ ยเทตํ อฏฺกถายํ. เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ ปถม ชวนสมุฏฺิตา วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตรูปกายํ สํถมฺเภตุํ สนฺธาเรตุํ สกฺโกติ. อปราปรํ ปน จาเลตุํ นสกฺโกติ. ทุตียาทีสุปิ เอเสว นโย. สตฺตมจิตฺเตน ปน สมุฏฺิตา วาโยธาตุ เหฏฺา ฉหิจิตฺเตหิ สมุฏฺิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยํ ลภิตฺวาอตฺตนาสหชาตํ รูปกายํ สํถมฺเภตุํ สนฺธาเรตุํ จาเลตุํ อภิกฺกมาเปตุํ สกฺโกตีติ วุตฺตํ. ตํ อภิกฺกมามีติ กายํ ปคฺคณฺหนฺตานํ อเนกสหสฺเสสุ ชวน วาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ยสฺมึวาเร จลนสงฺขาตํ เทสนฺตรปาปนํ ชายติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ กติปยชวนวาเรหิ จลนํ ชายติ. ยทิ ชาเยยฺย, อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยาคมนํ วิย สพฺเพสํปิ สีฆตรํ คมนํ ปฺาเยยฺย. กสฺมา, เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกโกฏิสตสหสฺสจิกฺกปวตฺติยา สมฺภวโต. อยฺจ อตฺโถ อุปริ อกฺขรุปฺปตฺติวิจารณายํ ปากโฏ ภวิสฺสตีติ. ตสฺมา ตโต ปุริมวาเรสุ สํถมฺภนสนฺธารณานิเอว สมฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยา เจตฺถ สตฺตยุคสกโฏปมา วุตฺตา, สาปิ นานาชวนวีถีสุ สมุฏฺิตานํ วาโยธาตูนํ อปราปรํ อุปตฺถมฺภเนจ ยุชฺชติเยว. ตถา หิ จลนจิตฺตชรูปสนฺตติยํ ปวตฺตานิ อุตุชรูปสงฺฆาฏานิปิ วิฺตฺติสหิตานิ วิย ตทาการวนฺตานิ สเวคานิ สวิปฺผารานิเอว ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ปุพฺพาปรปวตฺตานํ นานา ชวนวีถีนํ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคสมเยสุปิ อภิกฺกมนาทิกํ จลนํ สมฺปชฺชติเยว. เอกาพทฺธปวตฺตานิจ จตุสมุฏฺานิกรูปานินาม เอกสฺส วิสเย อิตรานิ เอกสมุฏฺานานิ วิย สพฺพโส ตทนุ ปริวตฺตีนิ โหนฺตีติ จิตฺตเช จลนฺเต อิตรานิปิ จลนฺติ เยวาติ ทฏฺพฺพํ. จลนฺเจตฺถ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ รูปกลาปสงฺฆาฏานํ ปุริม ปุริมานํ ¶ อุปฺปนฺนเทสโต เทสนฺตเร ยถาปวตฺตสนฺนิเวสากาเรน อปราปรํ อุปฺปชฺชมานํ เวทิตพฺพํ. น หิ รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปนฺน เทเส อนิรุชฺฌิตฺวา เกสคฺคมตฺตํปิ เทสนฺตร สงฺกมนํนาม อตฺถิ. อิตรถา ขณิกธมฺมตา อพฺยาปารธมฺมตา อวสวตฺติตาจ เตสํ นสิยาติ. ยํกิฺจิ วจีเภทํ กโรนฺตสฺส กณฺฏฺานาทิ คตอุปาทินฺนก ปถวีธาตูสุ จลมานกณฺปเทสาทิคตจิตฺตช ปถวีธาตูนํ สงฺฆฏฺฏนสงฺขาเตน านกรณสนฺนิปาเตน สเหวโย วจีโฆสสงฺขาโต จิตฺตชสทฺโท ชายติ. โส เยน อตฺตนา สห ชาเตน อาการวิกาเรน ยถาธิปฺปายํ ตํตํ วณฺณวิเสสตฺตํ อุปคจฺฉติ. เยนจ สุณนฺตานํ ตํตํอตฺถโชตโก อกฺขรสนฺนิปาตภูโต ปทพฺยฺชนวิเสโส อุปลพฺภติ. โส โจปนวาจาสงฺขาโต อาการวิกาโร วจีวิฺตฺตินาม. อฏฺกถายํ ปน ตสฺสา ปน จิตฺตสมุฏฺานาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร วจี วิฺตฺตินามาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโตติ กมฺมชภูตาย จตุชภูตายเอววา อุปาทินฺนปถวีธาตุยา สหฆฏฺฏนํ ปฏิจฺจ สทฺทวิเสสปวตฺติยา ปจฺจยภูโตติ อตฺโถ. ฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย ปน จลมานกณฺปเทสาทิวิการภูโต กายงฺควิเสโสเอว สิยา. วิการทฺวยฺจ อสํมิสฺสํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติ. เอตฺถจ อุปาทินฺนกปถวีหิ สห ฆฏฺฏนํ จิตฺตชปถวีนํ กิจฺจํ. ยํ ปน ตาสํ ยถาวา ตถาวา อฆฏฺเฏตฺวา ยถา อิจฺฉิตกฺขรํ สมฺปชฺชติ. ตถา ฆฏฺฏนปการวิธานํ. อิทํ กายวิฺตฺติยา กิจฺจํ. ฆฏฺฏเนน สเหว อุปฺปนฺนสทฺทานํ ตํตํวณฺณตฺต ปตฺติยา วิทหนเมว วจีวิฺตฺติยา กิจฺจํ. กุมฺภถุนตลํ วิยจ อุปาทินฺนกปถวี. ปหรณหตฺโถ วิย จิตฺตชปถวี. หตฺถปริ วตฺตน วิกาโร วิย กายวิฺตฺติ. สทฺทวิกาโร วิย วจีวิฺตฺติ. กุมฺภถุนสฺส นานาสทฺทปเภโทวิย นานาวณฺณเภโทติ. เอตฺถจ ยเทตํ อฏฺกถายํ อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามีติ อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ อฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปติ. เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺต สมุฏฺานา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺฏยมานาว อุปฺปชฺชติ. เตน ธาตุฆฏฺฏเนน ¶ สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชตีติจ ปุริมจิตฺตสมุฏฺา นาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจํปิ นตฺถีติจ วุตฺตํ. ตํปิ อเนกสเตสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ยสฺมึวาเร ปริพฺยตฺตํ อกฺขรํ ปวตฺตติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เตเนว หิ มูล ฏีกายํ อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นตฺถิ ลทฺธาเสวเนน จิตฺเตเนว ฆฏฺฏนสฺส พลวภาวโตติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ลทฺธาเสวเนนาติ เอเตน ปุพฺพภาเค นานาชวนวีถีหิ ลทฺธาเสวนภาวํ ทสฺเสติ. ปถม ชวนจิตฺตสฺสปิ ลทฺธาเสวนตาย อธิปฺเปตตฺตา. นจ เอกชวน วารมตฺเตน ปริพฺยตฺตํ เอกกฺขรํ สมฺปชฺชตีติ สกฺกา วิฺาตุํ. กสฺมา, ตสฺส เอกทฺวิอจฺฉรกฺขณมตฺเตน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา เอกจฺฉรกฺขเณจ อเนกสตสหสฺสานํ ชวนวีถีนํ ปวตฺติสมฺภวโต. วุตฺตฺจ –
เอกมตฺตา ตโย รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆมุจฺจเร;
ติมตฺโต ตุ คีโต เยฺโย, พฺยฺชนา อฑฺฒมตฺติกาติ.
มิลินฺทปฺเหจ สาธิเก วีหิวาหสเต วีหิพีชานิ เอกจฺฉรกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส กลํปิ นอุเปนฺติ. กลภาคํปิ นอุเปนฺตีติ ทีปิตํ. เอกกฺขรํ อุจฺจาเรนฺตสฺสจ ตตฺตกํปิ กาลํ อุจฺจารณจิตฺตพฺยาปาโร สนฺทิสฺสติเยว. นจ ปรมตฺถโต เอกเมว สทฺทํ อุจฺจาเรมีติวา สุโณมีติวา สกฺกา นิยเมตฺวา อุจฺจาเรตุํ โสตฺุจ. ตถา นิยเมนฺตสฺสปิ สทฺทานํ ปุพฺพาปรโต อเนกสตสหสฺสสฺเสว อุจฺจารณ สวน สมฺภวโต. เอกเมวาติ อภิมาโน ปน สมูหฆน สนฺตติฆเนหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตาเอว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เสสเมตฺถ กายวิฺตฺติยํ วุตฺตน เยน ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพนฺติ. เอตฺถจ วิฺตฺติสทฺโท กาเยน วิฺาเปติ วาจาย วิฺาเปตีติอาทิสุ โพธนตฺโถ. สุทินฺน กณฺเฑ ติกฺขตฺตุํ วิฺาเปตีติอาทีสุ ปวตฺตนตฺโถ. อิธ ปน ทุวิโธปิ ยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ ปรํ โพเธตุกามตารหิ เตสุ สพฺเพสุ กายงฺควาจงฺคโจปเนสุปิ ปวตฺตกวิฺตฺติยา ลพฺภมานตา เวทิตพฺพา โหตีติ. มูลฏีกายํ ปน ปรํ โพเธตุกามตาย ¶ วินาปิ อภิกฺกมนาทิปวตฺตเนน โส จิตฺต สหภูวิกาโร อธิปฺปายํ วิฺาเปติ. สยฺจ วิฺายตีติ ทฺวิธาปิ วิฺตฺติเยวาติ วุตฺตํ, ตตฺถ ทฺวีสุ โพธนวิฺตฺตีสุ ปุริมา กายวิฺตฺติ องฺคปจฺจงฺคสฺส จลมานวณฺณํ จกฺขุวิฺาณวีถิยา จลมานงฺคปจฺจงฺคํ กายวิฺาณวีถิยา คเหตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริกชวเนนเอว วิฺายติ ปจฺฉิมาจ วจีวิฺตฺติ อุจฺจาริยมานํ สทฺทํ โสตวิฺาณวีถิยา คเหตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริกชวเนนเอว วิฺายติ, น ปฺจทฺวาริกชวเนน. สา หิ อตฺตานํ ชานนฺเตเอว ปรสตฺเต อตฺตนา สมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ วิฺาเปติ, น อชานนฺเต. าปก เหตุ หิ นาม อตฺตานํ ชานนฺเตเอว าเปตพฺพํ าเปติ, โน อชานนฺเต. เอวฺจ กตฺวา กายงฺค โจปนํ ทิสฺวาวา ปรามสิตฺวาวา สทฺทํ สุตฺวาวา ปรสฺส ตํตํอธิปฺปายํ ชานนฺตานํ ติรจฺฉาน คตานํปิ ปถธํ วิฺตฺติชานนํ สิทฺธํ ภวติ. ตํชานเนน วินา อธิปฺปายชานนสฺส อสมฺภวโต. วิฺตฺตึ ชานนฺตานํจ ปุริมสิทฺธสงฺเกต สมฺพนฺธ ชานเนน วินา อธิปฺปายชานนํ น สมฺภวตีติ มชฺเฌ วิสุํ ปุพฺพสงฺเกต สมฺพนฺธคหนํปิ อิจฺฉนฺติ, ทฺวีสุ ปน ปวตฺตกวิฺตฺตีสุ ปรํ อภิกฺกมนฺตํ จกฺขุวิฺาณวีถิยา ทิสฺวา อภิกฺกมนวิฺตฺติฺจ อภิกฺกมนจิตฺตฺจ มโนวิฺาณวีถิยา ชานนฺติ. เอสนโย ปฏิกฺกมนาทีสุ. ตถา ปรสฺส กถํ โสตวิฺาณวีถิยา สุตฺวา กถนวิฺตฺติฺจ กถนจิตฺตฺจ มโนวิฺาณวีถิยา ชานนฺติ. ปรํ รตฺตจิตฺเตน กายงฺคํ จาเลนฺตํ ทิสฺวา จลนวิฺตฺติฺจ ราคจิตฺตฺจ ชานนฺติ. รตฺตสฺส กถํ สุตฺวา กถน วิฺตฺติฺจ ราคจิตฺตฺจ ชานนฺติ. เอสนโย สพฺพาสุ กายิกวาจสิกกฺริยาสูติ. ลหุโน ภาโว ลหุตา. มุทุโน ภาโว มุทุตา. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. กมฺมโยคฺยนฺติ อตฺโถ. กมฺมฺสฺส ภาโว กมฺมฺตา.
อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา. อถทฺธตา ลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา. สรีรกฺริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา. อฺมฺํ อวิชหนฺติโยปิ เอตา วิรุทฺธปจฺจยสปฺปาย ปจฺจยานํ วเสน อสํมิสฺสโต เวทิตพฺพา. ตถา หิ อตฺตโน กายวิรุทฺธํ ¶ อุตุํวา อาหารํวา จิตฺตกฺริยํวา เสวนฺตานํ สรีรคตา ธาตุโย กทาจิ สกลสรีรํวา สรีเรกเทสํวา โขเภตฺวา วิเสสโต ปูติมุข สปฺปสงฺขาตอาโป ปริยุฏฺานํ กตฺวา กายํ อสยฺหภารํ วิย ครุํ ภาริยํ กโรนฺติ. อิริยา ปถปริวตฺตเน กายภาริยนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ. ตทารูปสฺส ลหุตา นปวตฺตติ. ปุน อตฺตโน สรีรสปฺปายํ อุตุํวา อาหารํวา จิตฺตกิริยํวา เสวนฺตานํ โส ธาตุกฺโขโภ วูปสมฺมติ. กาโย สลฺลหุโก โหติ. อิริยาปถปริวตฺตเน กาย ภาริยนิมิตฺตํ ทุกฺขํนาม นตฺถิ. ตทา สา ปวตฺตติ. เอสนโย เสสาสุปิ. วิเสสนโต ปเนตฺถ มุทุภายํ กฏฺมุขสปฺปสงฺขาต ปถวีปริยุฏฺานํ กตฺวา สุกฺขกฏฺํวิย กายํ ถทฺธํ กกฺขฬํกโรนฺติ. อิริยาปถปริวตฺตเน องฺคมงฺคานํฉิชฺชนภิชฺชนาการปตฺตํ ถทฺธํ กกฺขฬนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตีติ วตฺตพฺพํ. กมฺมฺตายํ สตฺถมุขสปฺปสงฺขาต วาโย ปริยุฏฺานํ วาโยวิสมํ กตฺวา ทามริกโจรปริยุฏฺิตํ ปจฺจนฺตรฏฺํ วิย กายํ วิวฏฺฏมานํ กโรนฺติ, สพฺพอิริยาปเถสุ สุขํนาม นตฺถีติ วตฺตพฺพํ. เตโชธาตุ ปน ตาสํ สพฺพาสํปิ มูลภูตา โหตีติ เวทิตพฺพา.
อิมา ปน อโรคิโน กลฺลภาโววิย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺส มุทุภาโววิย สุทนฺธสุวณฺณสฺส กมฺมกฺขมภาโววิย รูปกายสฺส อิริยาปถปริวตฺตเน สลฺลหุกตาทิวเสน สนฺทิสฺสมานา วิเสสาการา โหนฺตีติ กตฺวา วิการรูปํ นาม. จยนํ จโย. ปิณฺฑวเสน อภินิพฺพตฺตีติ อตฺโถ. อาทิโต อุปริโตจ จโย อุปจโย. ปถมาภินิพฺพตฺติ อุปรุปริวฑฺฒิจาติ อตฺโถ. อยฺหิ อุปสทฺโท อุปฺตฺตนฺติอาทีสุ วิย ปถมตฺโถ อุปสิตฺตนฺติอาทีสุ วิยจ อุปริ อตฺโถติ. วุตฺตฺจ มูลฏีกายํ อุปสทฺโท ปถมตฺโถ อุปริอตฺโถจ โหตีติ. เตเนวหิ ปาฬิยํ โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โยรูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตีติ วุตฺตํ. ตนนํ วิตฺถารณํ ตติ. สมฺพนฺธา ตติ ปุนปฺปุนํวา ตติ สนฺตติ. ยถา ปวตฺตานํ อายตนานํ อทฺธานปูรณวเสน ปวตฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ ¶ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปาโท ปถมานิพฺพตฺติอตฺเถน อุปจโยนาม. ตโต ปรํ ยาว สพฺพปถมํ อุปฺปนฺนานํ จกฺขุ โสต ฆานชิวฺหานํ อุปฺปาโท, เอตฺถนฺตเร รูปานํ อุปฺปาโท อุปริ วฑฺฒิอตฺเถน อุปจโยนาม. ตโต ปรํ ยาวชีวํ จตุสนฺตติรูปานํ อุปฺปาโท สนฺตตินาม. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ นทีตีเร นิขาตกูปสฺมึ อุทกุคฺคมนกาโลวิย อาจโย นิพฺพตฺติ. ปริปุณฺณกาโลวิย อุปจโย วฑฺฒิ. อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตีติ.
วิภาวนิยํ ปน
ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาวจกฺขาทิ ทสกานํ อุปฺปตฺติ. เอตฺถนฺตเร รูปุปฺปาโท อุปจโยนาม. ตโต ปรํ สนฺตติ นามาติ วุตฺตํ. ตํปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยว.
สํเสทโชปวาติกานํ ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปาโท ปถมา ภินิพฺพตฺติ อตฺเถน ปริปุณฺณ วฑฺฒิ อตฺเถนจ อุปจโย นาม, ตโต ปรํ รูปานํ อุปฺปาโท สนฺตตินาม. อปิจ, ติสมุฏฺานิก รูปานํปิ วิสุํ วิสุํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํนาม อตฺถิ. ตสฺสจ เอเกกสฺส นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ ปวตฺติ วเสน ติสฺโส ติสฺโสอวตฺถา โหนฺติ. ตตฺถ เอเกกสนฺตติยํ อาทิมฺหิ สนฺตติสีสรูปานํ สพฺพปถมํ อุปฺปาโท นิพฺพตฺตินาม. ตโต วฑฺฒนรูปานํ อุปฺปาโท วฑฺฒีนาม. วฑฺฒเน สมตฺเต อวฑฺฒิตฺวา ปพนฺธฏฺิติวเสน วตฺตนวเสนอุปฺปาโทปวตฺตินาม. ตตฺถ จ นิพฺพตฺติวฑฺฒิโย อุปจโยนาม. ปวตฺติสนฺตติ นาม. สงฺเขปโต ปน โลเก สพฺพาสุ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธรูปปวตฺตีสุ สนฺทิสฺสมาเน ชายน วฑฺฒน ปวตฺตนสงฺขาเต อวตฺถาเภเท ทิสฺวา อุปจยสนฺต ติโย เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ นโย-รุกฺขติณาทีนิวา สาขา ปตฺตปุปฺผผลาทีนิวา อาทิมฺหิ ชายนฺติ. ชายิตฺวา วฑฺฒนฺติ. วฑฺฒเน สมตฺเต อวฑฺฒิตฺวา ปพนฺธวเสน ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตีติ. ชีรณํ ชรา, ชีรนฺติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ชรา. สาเยว ชรตา. อุปฺปาทชราภงฺเคหิ นิจฺจลติ นกมฺปตีติ นิจฺโจ อสงฺขต ธมฺโม. น นิจฺโจ อนิจฺโจ, สงฺขตธมฺโม. อนิจฺจสฺส ภาโว อนิจฺจตา, ภงฺโค.
[๑๘๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นิจฺจธุวภาเวน ¶ น อิจฺจํ อนุคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
นิจฺจสทฺโท หิ สาสเน โลเกจ ปากโฏ. โส เอว อิธ นการยุตฺโต อนิจฺโจติ วุตฺโตติ. ลกฺขียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ วินิจฺฉียนฺติ ธมฺมา อิเม สงฺขตาติ เอเตนาติ ลกฺขณํ. สงฺขต ภาวชานนนิมิตนฺติ อตฺโถ. ยถาห- องฺคุตฺตเร ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ. นนุ ปาฬิยํ ชาตินาม อาคตา. ตสฺมา สาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ วุตฺตํ ชาติรูปเมวาติอาทิ. เอตฺถาติ รูปสมุทฺเทเส. ชนนํ ปาตุภวนํ ชาติ. ชายนฺติวา เอตายาติ ชาติ, อุปจย สนฺตติ นาเมนปวุจฺจติ ตสฺสาชาติยาตถา อวตฺถาเภทโยคโตติ อธิปฺปาโย. สา หิ อาทิโต ปฏิสนฺธิรูปานิ ปาตุภวนฺตานิ กโรติ. ปุน อปริปุณฺณานิจ อายตนานิ ปูเรติ. ปูริตานิ จ ทีฆํปิ อทฺธานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา ปวตฺเตติ ปพนฺธยตีติ. เอกา ทสวิธํปีติ มหาภูตาทิภาเวน เอกตฺตํ อุปนยนวเสน เอกา ทสปเภทํปิ. กถํ สรูปวเสน อฏฺวีสติวิธํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา ภูตปฺปสาท วิสยาติอาทินา เอกาทสวิธสฺเสว สรูปโต ทสฺสนํ อนฺโตคธเภทานํ ปุพฺเพ วุตฺตภาเวน สุปากฏตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห-อฏฺารสวิธนฺติ.
จตฺตาริ ภูตานิ ปฺจปสาทา อคหิตคหเณน จตฺตาโร วิสยา โคจรา. ทุวิโธ ภาโว. เอกํ หทยํ. อิติ อิทํ โสฬสวิธํ รูปํ ชีวิตาหารรูเปหิ สห อฏฺารสวิธํ โหติ ตถา เอโก ปริจฺเฉโท. ทุวิธา วิฺตฺติ. อคหิตคหเณน ติวิโธ วิกาโร. จตุพฺพิธํ ลกฺขณนฺติ ทส อนิปฺผนฺนาจาติ รูปํ สรูปโต อฏฺวีสติวิธํ ภเวติ โยชนา. เอตฺถจ ปจฺฉิมานิ ทสรูปานิ สภาวโต อนุปลพฺภมานตฺตา ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตานิ รูปานิ น โหนฺตีติ อนิปฺผนฺนานิ นาม. อปิ เจตฺถ อภิธมฺเม วิสุํ ¶ อุทฺทิฏฺานิ นิทฺทิฏฺานิจ เอตานิ สภาวโต อนุปลพฺภมานานีติ วา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานีติวา นสกฺกา วตฺตุํ. โวหารสิทฺธ มตฺตภาวํ อติกฺกมฺม ตาทิเสน สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺเธน ปรมตฺถ ลกฺขเณน อุปลทฺธตฺตา. อิตรถา นิพฺพตฺติลกฺขณรหิตํ อสงฺขต นิพฺพานํปิ สภาวโต อนุปลพฺภมานํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานฺจ นาม สิยาติ. ตสฺมา นิพฺพตฺติ ลกฺขณรหิตตฺตาเอว เอตานิ อนิปฺผนฺนานินาม. น สภาวโต อนุปลพฺภมานตฺตาติ ยุตฺตํ สิยาติ. [รูปสมุทฺเทโส]
๑๕๗. รูปวิภาเคสพฺพฺจ ปน เอตํ ยถาสมุทฺทิฏฺํ อฏฺวีสติ วิธํ รูปํ อเหตุกฏฺเน เอกวิธเมว. น สเหตุกา เหตุก วเสน ทุวิธํ. ตถาสปฺปจฺจยฏฺเน เอกวิธเมว. น สปฺปจฺจยาปจฺจย วเสน ทุวิธนฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอกวิธนยํ ตาว ทสฺเสตุํ สพฺพฺจาติอาทิมารทฺธํ.
[๑๘๔] วิภาวนิยํ ปน
เอกวิธนโยปิ รูปวิภาโคเอวาติ กตฺวา ‘‘ยถา อุทฺทิฏฺ รูปานํ เอกวิธาทินยํ ทสฺสนตฺถํ สพฺพฺจ ปเนตนฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สเมติ.
วกฺขติ หิ –
อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, วิภชนฺติ ยถารหนฺติ.
เอเตน อชฺฌตฺติกาทิเภโท เอว รูปวิภาโคนามาติ วิฺายติ.
ตตฺถ สพฺพํปิ รูปํ เหตุสมฺปโยคา ภาวโต อเหตุก เมว, น กิฺจิ สเหตุกํ. กิฺจิ อเหตุกนฺติ เอวํ วิภาโค อตฺถีติ อธิปฺปาโย. สปฺปจฺจยํ สาสวํ สงฺขตํ โลกิยนฺติ ปาโ. สปฺปจฺจยํ สงฺขตํ โลกิยํ สาสวนฺติ ปน ยุตฺโต. ปาฬิยํปิ ตถา ทิฏฺตฺตา สภาคยุคฬสมฺภวโตจาติ. อิตรานิ ปน ปาฬิกเมน อสเมนฺตานิปิ สภาค ยุคฬตฺตา ภาคโต ยุตฺตานิเอว. ตตฺถ อตฺตโน ชนเกน ปจฺจเยน สเหว วตฺตตีติ สปจฺจยํ. ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียตีติ สงฺขตํ. ปฺจุปาทา นกฺขนฺธสงฺขาเต ¶ โลเกเอว ปริยาปนฺนนฺติ โลกิยํ. อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ อาสเวหิ สเหว วตฺตตีติ สาสวํ. อกนิฏฺ พฺรหฺมสนฺตาน ภูตํปิ รูปํ กามตณฺหา วิสยภาเวน กาเมเอว ปริยาปนฺนตฺตา กามาวจรํ. นตฺถิ อตฺตนา คหิตํ กิฺจิ อารมฺมณํนาม อสฺสาติ อนารมฺมณํ. โย ธมฺโม อฺเน ปโยเคน ปหีโนปิ สมุทยปหาเน อสติ อปหีโนว โหติ. ปุน อวสฺสํ อุปฺปชฺชมานตฺตา. อปฺปหีโนปิ ตสฺมึ สติ ปหีโนว โหติ. ปุน อนุปฺปชฺชมานตฺตา. ตาทิโส ธมฺโม ปหานวายามสฺส อฏฺานตฺตา อปฺปหาตพฺโพนาม. รูปํปิ เอทิสเมว โหตีติ วุตฺตํ อปฺปหาตพฺพ เมวาติ. อฏฺานตฺตา ปหาน วายามํ น อรหตีติ อตฺโถ. อถวา, วินา สมุทยปหาเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ อตฺถาย หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ อิทํ กถนฺติ. ตํปิ ตพฺพิสยสฺส ราคสฺส ปหานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห –
รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท, โย ราโค, ยานนฺที, ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํรูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ.
อยํ นโย อฺเสุปิ กุสลาทีสุ อปฺปหาตพฺเพสุ เวทิตพฺโพติ. เอวสทฺโท เจตฺถ ปุริมปเทสุปิ โยเชตพฺโพ. อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถวา. เตน ปาฬิยํ อาคตํ น เหตุ เหตุวิปฺปยุตฺตนฺติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺตภาวปริยาปนฺโน ธมฺมสมูโห อชฺฌตฺตํนาม. ตสฺมึปิจ ยตฺถ ตณฺหาย อติเรกตรํ ทฬฺหปริคฺคโห โหติ. โส จกฺขาทิโก จิตฺเตน สห ฉพฺพิโธ ธมฺโม อชฺฌตฺติโก นาม. อชฺฌตฺเต วิทิโต ปากโฏติ กตฺวา. ตถา หิ โส อชฺฌตฺตชฺฌตฺตนฺติปิ วุตฺโต. อิตรานิ ปน รูปาทินิ ผสฺสาทีนิจ ตทุปาทาย ตณฺหาปริคฺคหสฺส มนฺทตฺตา พาหิรานิ นาม. ยถา หิ โลเก มณิวา สุวณฺณํวา รชตํวา พหิเคเห นิทหิตฺวา ถปิตํ โหติ. ปจฺฉิวา สุปฺปํวา ฆโฏวา สราโววา อนฺโต เคเห ถปิโต. ตตฺถ ปจฺฉิมานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปุริมานิ รกฺขนฺติ. ตสฺมา ตาเนว ตณฺหาปริคฺคหทฬฺหตาย อนฺโตปริโภคาตฺเวว วุจฺจนฺติ. ปจฺฉิมานิ ปน พาหิร ปริโภคาตฺเวว. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อิธปิ หิ ยทิ สกฺกุเณยฺย. รูปาทีนิ ผสฺสาทินิจ สพฺพานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ จกฺขาทิกํ ฉพฺพิธเมว อวสฺสํ รกฺขิสฺสนฺตีติ. อิติ ตณฺหา ปริคฺคหสฺส ทฬฺหมนฺทตา วเสเนว เตสํ ทฺวินฺนํ อชฺฌตฺติก พาหิรตา วุตฺตา. น ปวตฺติเทสวเสนาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
[๑๘๕] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺถภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตา. กามํ อฺเปิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ. รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกเมว อชฺฌตฺติกนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
[๑๘๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อตฺตสงฺขาตํปา จิตฺตํ อธิกิจฺจ ตสฺส ทฺวารภาเวน ปวตฺตตีถิ อชฺฌตฺตํ. ตเทว อชฺฌตฺติกนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
ตสฺมึ อตฺเถ หิ สติ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตตา น สมฺปชฺชติ. อชฺฌตฺตธมฺม อชฺฌตฺติกมฺโมนฺจ อวิเสโส อาปชฺชตีติ.
ยํ ปน ตตฺถ
อถวา ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺกลิงฺครูปโม ภวิสฺสตีติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการกตฺตา จกฺขาทิเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกานีติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตตรํ.
ตถา อุปการาติสยตฺตาเอว หิ เตสุ สตฺตานํ ปริคฺคห ทฬฺหตา โหตีติ. สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนาม. ยถากฺกมํ วีถิ จิตฺตานํ ปาณาติปาตาทิกมฺมานฺจ ปวตฺติมุขตฺตา. ตตฺถ ปน ปฺจ วิธํ ปสาทรูปํ อุปปตฺติทฺวารํนาม. วิฺตฺติทฺวยํ กมฺมทฺวารํนามาติ โอฬาริกรูปํ ปกติยา ถูลสภาวตฺตา ฆฏฺฏนสงฺขาตสฺสจ อตฺตโน กิจฺจสฺส โอฬาริกตฺตา. สนฺติเกรูปํ ทูเร ปวตฺตสฺสปิ สีฆตรํ าเณน คหณโยคฺยตฺตา. สปฺปฏิฆรูปฺจาติ เอตฺถ ปฏิหนนํ ¶ ปฏิโฆ. โส ทุวิโธ วิสยวิสยีนํ ปฏิฆฏฺฏนํ มหา ภูตานํ อฺมฺปฏิฆฏฺฏนนฺติ. ตตฺถ เยน ปฏิฆฏฺฏเนน ปสาท ทฺวารานํ ภวงฺคสฺสจ วิการปฺปตฺติ โหติ. อิทํ วิสยวิสยีนํ ปฏิฆฏฺฏนํนาม. เยน รุปฺปนลกฺขณานํ รูปธมฺมานํ รุปฺปน กุปฺปน ฆฏฺฏน ปีฬน ภิชฺชนาทโย ปวตฺตนฺติ. อิทํ มหาภูตานํ อฺมฺปฏิฆฏฺฏนํ นาม. ปฏิเฆน สห วตฺตตีติ สปฺปฏิฆํ.
[๑๘๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘โย สยํ นิสฺสยวเสนจ สมฺปตฺตานํ อสมฺปตฺตานฺจ ปฏิมุขภาโว อฺมฺปตนํ. โส ปฏิโฆ วิยาติ ปฏิโฆ. ยถาหิ ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ. เอวํ อฺมฺปฏิมุขภาเว สติ อรูปสภาวตฺตา ทุพฺพลสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ โหตีติ’’ เอวํ มหาภูตฆฏฺฏนํ อุปมามตฺตํ กตฺวา วิสยวิสยิฆฏฺฏนเมว คหิตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
เอวฺหิ สติ ยานิ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุ ฆฏฺฏนานิ ทิสฺสนฺติ. เยสํ วเสน รูปธมฺเมสุ อฺมฺํ ลคฺคน พนฺธน ถมฺภน ธารณ จลนาทีนิวา วฑฺฒน หายน เฉทน เภทน วิลีน วิกิรณาทีนิวา ปวตฺตนฺติ. ตานิ อิธ อสงฺคหิตานิ สิยุํ. นจ ตานิ อนุคฺคห อุปฆาต วเสน ปวตฺติภูต สนฺนิปาต สงฺขาตํ ฆฏฺฏนํวินา อฺปการานิเอว สกฺกา ภวิตุนฺติ. อิตรํ โสฬสวิธํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน สุขุมรูปํ ทูเรรูปํ อปฏิฆรูปฺจ. อุปาทินฺนรูปํ นาม กตฺถจิ ยํกิฺจิ สรีรฏฺกรูปํ วุจฺจติ. กตฺถจิ กมฺมสมุฏฺาน เมว ตทุภยํปิ ตณฺหาทิฏฺีหิ ตุสํ อาทินฺนปรามฏฺตฺตา อุปาทินฺนํ นาม นิปฺปริยายโต ปน กมฺมสมุฏฺานเมว อุปาทินฺนํนาม. กสฺมา ตสฺเสว สตฺตสนฺตาเน นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสน สาติสยํ ภุสํ อาทินฺนคหิตปรามฏฺตาสมฺภวโตติ วุตฺตํ กมฺมชํอุปาทินฺนรูปนฺติ. เอตํ มมาติอาทินา ตณฺหาทิฏฺีหิ ภุสํ อาทิยตีติ อุปาทินฺนํ. อฏฺกถายํ ปน ตณฺหาทิฏฺีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวน อาทินฺนํ คหิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. สห นิทสฺสเนน ¶ สนิทสฺสนํ. นิทสฺสนนฺติ จกฺขุวิฺาเณน ทฏฺพฺพภาโว วุจฺจติ. โส ปน ธมฺมโต อนฺตฺเตปิ อฺเ วิย กตฺวา อุปจรียติ. เอวฺหิ สติ อตฺถวิเสสโพโธ โหตีติ. นิทสฺสนนฺติวา จกฺขุวิฺาณกิจฺจํ วุจฺจติ. เตน สห วตฺตตีติ สนิทสฺสนนฺติปิ ยุชฺชติเยว. จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตวเสน โคจรคฺคาหิกํ. ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตวเสน โคจรคฺคาหิกนฺติ ปฺจวิธํปิ โคจรคฺคาหิกรูปนฺติ โยชนา. ตตฺถ ปสาเท อลฺลียิตฺวา ลคฺคิตฺวา อุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ สมฺปตฺตํนาม. เกสคฺคมตฺตํปิ มฺุจิตฺวา อุปฺปนฺนํ อสมฺปตฺตํนาม. กสฺมา ปเนตฺถ จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตเมว คณฺหาติ. ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตเมวาติ, ปจฺจยวิเสสโต. อาโลโก หิ รูปคหเณ จกฺขุสฺส ปจฺจโย. อากาโสจ สทฺทคหเณ โสตสฺสาติ จกฺขุรูเปสุจ อฺมฺํ ลคฺคิตฺวา อุปฺปชฺชมาเนสุ อาโลกปริวารสฺส โอกาโส นตฺถิ. ตถา โสตสทฺเทสุจ อากาสปริวารสฺสาติ. วายุอาปปถวิโย ปน ฆานาทิตฺตยสฺส คนฺธาทิคหเณ ปจฺจยา โหนฺติ. ตตฺถ วายุนาม คนฺธากฑฺฒนโก นาสวาโตเยว, โสจ สมฺปตฺตสฺเสว ปจฺจโย. อาโปนาม ชิวฺหาเตมนโก อาโป, โสปิ สมฺปตฺตสฺเสว ปจฺจโย. น หิ รโส สุกฺขชิวฺหาย ผรตีติ. ปถวีจ ฆฏฺฏนตฺถาย ปจฺจโย. น หิ ทุพฺพลปถวีสนฺนิสฺสโย อาโลโกวา รโชวากาเย ปตมาโนปิ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ. อิติ ปจฺจยวิเสสโต เตสํ สมฺปตฺตาสมฺปตฺตวเสน คหณ วิเสโส โหตีติ. ตตฺถ จกฺขุสฺส ตาว อสมฺปตฺตคหณํ ปากฏํ. ตฺหิ สมีเป อกฺขิวณฺณํวา ภมุกมูลํวา นปสฺสติ. ทูเร ปน มหนฺตํ จนฺทมณฺฑลาทิกํวา ผลิกาทิติโรหิตํวา วณฺณํ ปสฺสติ. ทิสาเทสววตฺถานฺจสฺส ปฺายตีติ. โสตสฺส ปน กถนฺติ, ตตฺถ หิ ทูเร สทฺโท จิเรน สุยฺยมาโน ทิสฺสติ ปจฺฉิมทิสาภาเค อุปฺปนฺโนปิ สทฺโท อนฺตรา มหนฺเต เจติยาทิเก อนฺตริเต สติ ทกฺขิณปสฺสโตวา สุยฺยติ. อุตฺตรปสฺสโตวา. อสุยฺยมาโนวา โหตีติ. วุจฺจเต, อุปฺปนฺโน สทฺทสงฺฆาโฏ อาสนฺเน ิตานํ อาทิโต ปฏฺาย ยาว อวสานา กเมน ¶ ปากฏีภูโต โหติ. ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโสจ พลวา โหติ. อหํ สุโณมีติ ปวตฺตา สลฺลกฺขณวีถิโย สีฆตรํ นิรนฺตรํ วิย ปวตฺตนฺติ. ทูเร ิตานํ ปน ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส มนฺทตโร โหติ. อาทิโต อปากโฏ. มชฺเฌวา อวสาเนวา ปิณฺฑวเสน ปากฏีภูโต. สลฺลกฺขณวีถิโย จิเรน ปเรน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เตสํ ลหุํ สุโต. จิเรน สุโตติ อติมาโน โหตีติ. อปิจ, สทฺโทนาม นิสฺสยธาตุปรํปราย ปวตฺติตฺวา ทูรํปิ เทสํ คจฺฉติเยว. เอวํ คจฺฉนฺโตจ คตคตฏฺาเนเอว ตฺวา สวนูปจาเร ิตานํ โสตสหสฺสํปิ ฆฏฺเฏติ. มหนฺเต ปน เจติยาทิเก อนฺตริเต สติ ยโต อากาโส อุชุํ วิวโฏ โหติ. ตโต ทกฺขิณปสฺสโตวา อุตฺตรปสฺสโตวา คตคตานโตวโสตํ ฆฏฺเฏติ. มนฺทตโร ปน สทฺโทอสุยฺย มาโนปิ โหติ. เอวํ คจฺฉนฺโตจ ยาว โสตปสาเท อลฺลียิตฺวา นุปฺปชฺชติ. ตาว อสมฺปตฺโตเยว โหติ. โย ปน อลฺลี ยิตฺวา อุปฺปชฺชติ. โส สมฺปตฺโตนาม โหติ. น โส สุยฺยตีติ. ยทิ ปน โสตํ สมฺปตฺตวิสยํ สิยา. ยถา อนฺโต กุจฺฉิคโต คนฺโธ พหิ นฆายิยติ. ตถา อนฺโต กุจฺฉิคโต สทฺโทปิ พหิ นสุเยยฺย. คนฺธสฺส วิย ทิสาเทสววตฺถานํ วิสฺสน สิยาติ.
[๑๘๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ. อธิฏฺาน วิธา เนปิ, ตสฺส โส โคจโร สิยา.’’ ติปิ วิจาริตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ จกฺขาทิทฺวยสฺส พหิทฺธา วิสยเทสคมนสงฺโค อตฺถีติ. โคจรํ คณฺหาตีติ โคจรคฺคาหิกํ. ปสาท มณฺฑภูตตฺตา อาปาตมาคตํ อารมฺมณนิมิตฺตํ สมฺปฏิจฺฉตีติ อตฺโถ.
วิภาวนิยํ ปน
วิฺาณาธิฏฺิตํ หุตฺวา ตํตํ โคจรคหณ สภาวตฺตาติ วุตฺตํ.
วณฺโณติ ¶ รูปารมฺมณสฺเสตํ นามํ. โอชาติ อาหาร รูป มาห. วินิภุชฺชตีติ วินิพฺโภโค. านโต เทสโต อุปฺปตฺติการณโต วิสุํวิสุํ ววตฺถปียตีติ อตฺโถ. นวินิพฺโภ โคติ อวินิพฺโภโค. โส เอว รูปนฺติ อวินิพฺโภครูปํ. อาจริยานนฺทตฺเถเรนปเนตฺถ คนฺธรสโอชา กตฺถจิ วินีภุตฺตา ทิสฺสนฺตีติ ปฺจวิธเมว อวินิพฺโภครูปํ อิจฺฉิตํ. ตํ ปรโต อาคมิสฺสตีติ. [รูปวิภาโค].
๑๕๘. กมฺมนฺติ เอกา เจตนาเอว. สาเยว หิ ปฏฺาเน นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยภาเวน วุตฺตา. ยถาห-นานากฺขณิกา กุสลากุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ. จิตฺตนฺติ ปน สสมฺปยุตฺตธมฺมํ อธิปฺเปตํ. ปฏฺาเน เจตสิกธมฺมานํปิ รูปสมุฏฺาปนภาเวน วุตฺตตฺตา. ยถาห-เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํ สมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุ ปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ. อุตูติ เตโชเยว. โส หิ กปฺปสณฺาปนวเสน สกลํ โอกาส โลกํปิ นานาสรีรสณฺาปนวเสน สก ลํ รูปมยํ กายํ สตฺตโลกํปิ นานารุกฺขติณาทีนํ อพฺภปฏลเมฆวุฏฺิชลอคฺคิ วาตาทีนฺจ สณฺาปนวเสน สกลํ สงฺขารโลกํปิ อุทยติ ปสวติ ชเนติ วฑฺเฒติ. ตสฺมา อุตูติ วุจฺจตีติ. อรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อุตูติปิ วทนฺติ. อาหาโรติ โอชาเอว. รูปวิราคภาวนาภูตํ อรูปกุสลํ กมฺมชรูปํ นชเนตีติ วุตฺตํ ปฺจวีสติวิธํปีติ. อติสงฺขตนฺติ อตีตกาเล ยถากา ลนฺตเร รูปํ ชเนติ, ตถา วิเสเสตฺวา สุฏฺุกตํ. อชฺฌตฺติ กสนฺตาเนติ วุตฺตํ, อชฺฌตฺตสนฺตาเนติ ปน วตฺตพฺพํ. อชฺฌตฺต เมว อชฺฌตฺติกนฺติวา อิกสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทาย. ขเณขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน สพฺเพสํปิ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว อุปฺปาทํ ภงฺคกฺขเณเอว นิโรธฺจ อาห. อหํ ปนสฺสา ¶ ธิปฺปาโย-สพฺพานิปิ จตุสมุฏฺานิกรูปานิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว อุปฺปชฺชนฺติ, น ภงฺคกฺขเณ. ยถาห –
ยสฺสวา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ. โนติ.
ตถา ตานิ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเอว นิรุชฺฌนฺติ. น อุปฺปาทกฺขเณ. ยถาห –
ยสฺส กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ. โนติ.
อรูปภวํ สนฺธาย เอตํ ยมกทฺวยํ วุตฺตํ. รูปานิ ปน จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณปิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปาทกฺขเณปิ นิรุชฺฌนฺตีติ เจ. น. เอวฺหิ สติ –
ยสฺสวา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ. อรูเป ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ. โนจ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวกาเร ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจฺจ นิรุชฺฌติ, ทุกฺขสจฺจฺจ อุปฺปชฺชตีติจ.
อิตรตฺถจ
อรูเป กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. โนจ เตสํ อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. ปฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กุสลา ธมฺมาจ อุปฺปชฺชนฺติ. อพฺยากตา ธมฺมาจ นิรุชฺฌนฺตีติจ.
เอวํ ปริปุณฺณปฺหาเอว อุทฺธฏา สิยุํ. โนติ ปน ปฏิเสโธว อุทฺธโฏ. ตสฺมา นยิทํ อรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. จิตฺตชรูปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ. ตมฺปิ น. กมฺมชรูปสฺส วิคหเณ วิโรธสฺส ยมกปานฺตรสฺส อภาวโต. อนุโลมสฺเสวจ ภาวโต. ยถาห –
ยสฺสวาปน ยตฺถ มนินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ. ตสฺส ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ นอุปฺปชฺชตีติ. อสฺสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ มนินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ. โนจ เตสํ ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ.
สพฺเพสํ ¶ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ ตตฺถ มนินฺทฺริยฺจ นอุปฺปชฺชติ. ชีวิตินฺทฺริยฺจ นอุปฺปชฺชตีติ.
เอตฺถ หิ อสฺสตฺตานนฺติ เอเตน รูปชีวิตินฺทฺริย เมว วุตฺตํ. ยทิจ ตํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณปิ อุปฺปชฺเชยฺย, ปุริมโกฏฺาเส ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อสฺสตฺตานํ เตสํ.ล. ชีวิตินฺทฺริยํ นอุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ สิยา, ปจฺฉิมโกฏฺาเสจ สพฺเพสํ จวนฺตานํ อิจฺเจว วุตฺตํ สิยาติ. ปจฺฉิมโกฏฺาเส ปน อรูป ชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ. น. ตถา คหณตฺถํ ยมก ปานฺตราภาวโต สพฺพฺุวิสเยจ าเน ปาฬิโย สํสนฺทิตฺวา พลวติยา ปาฬิยุตฺติยาเอว าตพฺพโตติ. ยสฺมาจ รูปธมฺมา นาม ทนฺธปวตฺติโน โหนฺติ. อรูปธมฺมา ลหุปวตฺติโน ิติกฺขโณจ เตสํ วิสุํ คณนูปโค นตฺถิ. ตสฺมา อฺโเยว รูป ธมฺมานํ ขณปพนฺโธ. อฺโ อรูปธมฺมานํ. ตตฺถ สพฺเพปิ รูปธมฺมา เอกจิตฺตกฺขณปริมาเณน อตฺตโน อุปฺปาทกฺขเณน ยุตฺตา ขเณ ขเณ นิรนฺตรเมว อุปฺปชฺชนฺติ. ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย สหุปฺปนฺนตฺตาจ ปน ทฺวินฺนํ เตสํ อุปฺปาทาทิวา นิโรธนฺโตวา ยาวชีวํปิสเหว โหตีติปิ ตสฺส อธิปฺปาโยติ. ยมก ปาฬิโย ปน นานาตฺถา, นานาพฺยฺชนา, คมฺภีโรจ สตฺถุ อธิปฺปาโย. ตสฺมา สุฏฺุ วิจาเรตฺวา สลฺลกฺเขตพฺโพ. น ปน ธมฺมตา เอสา ยมกสฺส. ยทิทํ ยถาลาภโยชนาติ กตฺวา อตฺตโน อธิปฺปาเย ตฺวา ทิฏฺํ ทิฏฺํ ยมกปาํ ยถาลาภโย ชนายเอว สกฺกา โยเชตุนฺติ. รูปวิราคภาวนาวิเสสภูตํ อรูปกุสลํ ตสฺมึ โลเก รูปสหิตํ ปฏิสนฺธึ นชเนติ. สุทฺธอรูปเมว ชเนติ. ตสฺมา รูปสนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อภาวา ตตฺรุปฺปนฺนานิ สพฺพานิ ฉจตฺตาลีสจิตฺตานิ รูปํ ชเนตุํ น น สกฺโกนฺติ. อรูปวิปากา ปน ตตฺเถว นิยมุปฺปนฺนาติ อรูปปากสฺเสว คหณํ กตํ, เตเนว อฏฺกถายํ, อฺานิปิ พหูนิ อารุปฺเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสตฺถา รูปํ นสมุฏฺาเปนฺตีติ วุตฺตํ ตตฺถ อโนกาสตานาม อาทิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนสฺส รูปสนฺตติสีสสฺส อภาโว เอว ทฏฺพฺโพติ.
[๑๘๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘รูปวิราคภาวนานิพฺพตฺตตฺตา ¶ เหตุโน ตพฺพิธุรตายา’’ติปิ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
รูปารูปวิราคภาวนาภูตมคฺคนิพฺพตฺตสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส รูโปกาเส สติ รูปชนกตาทสฺสนโตติ. ฌานงฺควิรเหน องฺคทุพฺพลานิปิ รูปํ น ชเนนฺตีติ ทฺวิปฺจวิฺาณคหณํ กตํ. อิตรา นิปิ ปน ปนฺนรสกามรูป ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ ขีณาสวานํ ปรินิพฺพานจุติ จิตฺตนฺติ อิมานิ จิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติเยว. เอวํสนฺเตปิ ตานิ สพฺพานิปิ ภวงฺคกาเล อขีณาสวานฺจ จุติกาเล สมุฏฺาเปนฺตีติ เตสํ อิธ อคหณํ ทฏฺพฺพํ.
[๑๙๐] วิภาวนิยํ ปน
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน จุติจิตฺตฺจ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสว อนฺโตคธตฺตา จิตฺตนฺตรํ น โหตีติ น ตสฺส วชฺชนํ กต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสวาติ น วตฺตพฺพํ.
อรูปวิปากสฺส สรูปโต วชฺชิตตฺตาติ. กสฺมา ปน ยถา วุตฺตานิ ปนฺนรส ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺตีติ, ปริทุพฺพลตฺตา. จิตฺตฺหินาม อุปฺปาทกฺขเณเอว ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา พลวํ โหติ. รูปฺจ ิติกฺขเณว.
ตสฺมา อตฺตโน พลวนฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานภาเวน ทุพฺพลํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา สยํปิ ปริทุพฺพลํ โหตีติ สพฺพานิปิ ตานิ ตทา รูปํ นสมุฏฺา เปนฺตีติ. เอตฺถจ เกจิ อนนฺตราเสวนาทิปจฺจยา จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว ผรนฺติ. รูปสฺส ปน อุปตฺถมฺภกภูตา อุตุอาหารา ปจฺฉาชาตปจฺจยธมฺมาจ ิติกฺขเณเอวผรนฺตีติ เตสํ ยถากฺกมํ อุปฺปาทกฺขเณ ิติกฺขเณจ ปริปุณฺณปจฺจยลาโภ เวทิตพฺโพ.
[๑๙๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปจฺฉาชาต ปจฺจยรหิตํ ปน อาหาราทีหิจ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา อตฺตโนจ อาคนฺตุกตาย กมฺมชรูเปหิจ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ านํ คเหตฺวา ิตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺฉาชาต ปจฺจย รหิตนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ.
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ¶ ิติกฺขเณ ปจฺฉาชาต ปจฺจย รหิตสฺส ปิอุตุสฺส รูปชนกภาวสฺส วกฺขมานตฺตา. น หิ อตฺตนา อวิชฺชมานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ ปุริมจิตฺตกฺขเณ ิตสฺส กสฺสจิ รูปสฺส ปจฺฉาชาต ปจฺจโย โหติ. อตฺถิ ปจฺจเยกเทสตฺตา ตสฺส ปจฺจยสฺสาติ. ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ ปน ปกติยาว วูปสนฺตวฏฺฏมูเล สนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สนฺตตรํ โหติ. ปุน อายุสงฺขารานํ ปริกฺขเยน ทุพฺพลตเร ปริยนฺตคเต จ วตฺถุมฺหิ นิสฺสิตตฺตา ทุพฺพลตรฺจ โหตีติ ตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติ, อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน สพฺพสตฺตานํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติ อิจฺฉติ. ยถาห-ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ.
กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ เยจ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ, จวนฺตานํ เตสํ วจี สงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โนจ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ –
ปน วจนโต อฺเสํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติ วิฺายติ. น หิ รูปสมุฏฺาปก จิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิ วินิพทฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปนํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ จุโตจ จิตฺตสมุฏฺานฺจสฺส ปวตฺตตีติ. นาปิ จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตีติ ปาฬิ อตฺถีติ.
อนุฏีกายํ ปน
ตสฺมึ ปาเ เตสํ จวนฺตานํ โนจ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ วจนํ น เกวลํ จุติจิตฺตสฺเสว รูปสมุฏฺาปนาภาวํ สาเธติ, อถโข ตโต ปุริมานํ สพฺเพสํ มรณาสนฺน จิตฺตานํ รูปสมุฏฺาปนาภาวํปิ สาเธติเยวาติ ทีเปติ. จุติ จิตฺตสฺมึหิ กายสงฺขารสฺส นิโรเธ ปฏิสิทฺเธ ตโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตรสมจิตฺตา เอตฺถนฺตเร ตสฺส อุปฺปาโทปิ ปฏิสิทฺโธเอว โหตีติ. สพฺพฺเจตํ วิจาเรตพฺพํ.
กายสงฺขาโรติ ¶ หิ อสฺสาสปสฺสาโส วุจฺจติ. โสจ สุฏฺุ โอฬาริโก รูปธมฺโมติ นจุติจิตฺเต ตนฺนิโรธาภาว วจเนน อิตรานิ สุขุมานิปิ รูปานิ จุติจิตฺตํ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุํ.
[๑๙๒] ยฺจ ตตฺถ
น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิ วินิพทฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปนํ อตฺถีติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
ตานิเอว หิ คพฺภคมนาทีนิ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกานิ ภวิตุํ อรหนฺติ โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส อสมุฏฺาปกํปิ จิตฺตํ อิตรํ สุขุมรูปํ ปน สมุฏฺาเปติเยวาติ.
[๑๙๓] ยํปิ ตตฺถ
น จ ยุตฺตํ จุโตจ จิตฺตสมุฏฺานฺจสฺส ปวตฺตตีติ วุตฺตํ. ตํปิ อการณํ.
น หิ จุติโต ปรํ กติปยขณมตฺตํ จิตฺตชรูปปวตฺติยา โกจิ วิโรโธ อตฺถีติ.
ยฺจ ตตฺถ
นาปิ จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตีติ ปาฬิ อตฺถีติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติปิ นตฺถิ, อฺตฺร กายสงฺขาราติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
เอวํ ปน ยุตฺตํ สิยา, ยถา รูปธมฺมา อาทิโต ปฏิสนฺธิกาเล เอกจิตฺตกฺขณมตฺเต ปจฺจยปริตฺตตายวา อตฺตโน ทนฺธวุตฺติ ตายวา ทุพฺพลา โหนฺติ, ตถา ปริโยสาเนปิ มรณกาเล ปริกฺขียมานปจฺจยตายวา นิโรธาสนฺนตายวา ปริทุพฺพลาเอว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ตสฺมา วตฺถุสฺส อาทิอนฺตนิสฺสิตานิ ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตานิ สมทุพฺพลานิเอว โหนฺตีติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ.
วิภาวนิยํ ปน
อภิธมฺมตฺถวิกาสนิยฺจ ปาฬิวิโรธํ มฺมาโน กิฺจิมตฺตมฺปิ อวิจาเรตฺวา ฏีกาสุ วุตฺตนยเมว สุฏฺุ วิกาสยิตฺวา คโตติ.
ปถมภวงฺคมุปาทายาติ ¶ ปถม ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณโต ปฏฺาย. ชายนฺตเมวาติ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺช มานเมว, น ติฏฺนฺตํ. นจ ภิชฺชมานนฺติ อตฺโถ. การณํ วุตฺตเมว. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฺจสตฺตติวิเธ จิตฺเต. อปฺปนาชวนนฺติ อภิฺาทฺวยวชฺชิตํ ฉพฺพีสติวิธํ อปฺปนาชวนจิตฺตํ. อิริยาปถนฺติ คมนวชฺชิตํ ติวิธํปิ อิริยาปถํ.
[๑๙๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คมนาที’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ องฺคปจฺจงฺคานํ จลนผนฺทนมตฺตํปิ วิฺตฺติยา วินา สิชฺฌติ. กุโต คมนํ. นจ ยถาวุตฺตํ อปฺปนาชวนํ วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตุํ สกฺโกตีติ. ปิ สทฺเทน ตํ นเกวลํ รูปสมุฏฺาปกมตฺตํติ ทสฺเสติ. สนฺนาเมตีติ สนฺธาเรติ อยเมววา ปาโ สิยา, วกฺขมาเนหิ จิตฺเตหิ อภิสงฺขตํ ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ อปตมานํ อจลมานํ ธาเรติ อุปตฺถมฺเภตีติ อตฺโถ. อุปตฺถมฺภนฺเจตฺถ ยถาปวตฺตสฺส อิริยาปถสฺส รกฺขนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. นอุกฺขิปิตฺวา วิย อภินีหรณํ. อิตรถา ถมฺภนวิฺตฺติยา ปสงฺโค สิยาติ. เอตฺถจ ยถานิสินฺนสฺสวา ิตสฺสวา ภวงฺค จิตฺเต อพฺโพกิณฺเณ ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปตนฺติ. น ตถา อิมสฺมึ ฉพฺพีสติวิเธ ชาครณจิตฺเต วกฺขมาเนสุจทฺวตฺตึส วิเธสุ ชาครณจิตฺเตสุปวตฺตมาเนสุ. เตสุ ปน ปวตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ โหนฺติ. น โอสีทนฺติ น ปตนฺติ. ปุพฺเพ ยถา ถปิตาเนว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
[๑๙๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘น เอว เมเตสุ ทฺวตฺตึสวิเธสุ วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติ ยา ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสู’’ติ ปาโ.
น เอวเมเตสุ ฉพฺพีสติยา ชาครณจิตฺเตสุ วกฺขมาเน สุจ ทฺวตฺตึส วิเธสุ ปวตฺตมาเนสูติ ปน ปาโ ยุตฺโต. โวฏฺพฺพนนฺติ มโนทฺวาเร อาวชฺชนมาห. น หิ ปฺจทฺวาริกานิ ชวน จิตฺตานิปิ ¶ วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปนฺติ. อิริยาปถุปตฺถมฺภน มตฺตํ วา ปิสทฺเทน คหิถํ สนฺธาย โวฏฺพฺพนาทีนิ ปฺจทฺวาริกานิปิ คหิตานิติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อิริยาปโถนาม คมนาทินา เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ปวตฺตา รูปธมฺมาเอว. เอวํ สนฺเตปิ กิฺจิจิตฺตํ รูป สามฺเมว ชเนติ น ตโตปรํ. กิฺจิ อฺจิตฺตสฺส วเสน ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ รกฺขิตุํเอว สกฺโกติ, น อปฺปวตฺตํ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํ. กิฺจิ วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา อปฺปวตฺตฺจ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ. อฺานิจ กายิก วาจสิก วิการานิ ชเนตุํ สกฺโกติ. ยานิจ จิตฺตานิ อุตฺตรกิจฺจํ ชเนตุํ สกฺโกนฺติ. ตานิ เหฏฺิมเหฏฺิมํ กิจฺจํ ชเนตุํ สกฺโกนฺติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อยํ วิภาโค กโตติ เวทิตพฺโพ.
[๑๙๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ยํปน จิตฺตํ วิฺตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิริยาปถุ ปตฺถมฺภกํ. อิริยา ปถสฺส วิฺตฺติยา สห อวินาภาวโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
อิธ หิ อิริยาปถุปตฺถมฺภนํนาม วิฺตฺติรหิตเมวา ธิปฺเปตํ, น วิฺตฺติสหิตํ. อิตรถา อปฺปนาชวนานํปิ วิฺตฺติชนกตา อาปชฺเชยฺยาติ. โสมนสฺสชวนานิ เตรสาติ หสิตุปฺปาเทน สทฺธึ โลภมูลโต มหา กุสลโต มหา กฺริยโต จ จตฺตาริจตฺตารีติ เตรส โสมนสฺสชวนานิ. เตสุปน กุสลา กุสลโต อฏฺปุถุชฺชนานํ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา กุสลกุสลโต ฉเสกฺขานํ. กฺริยโต ปฺจขีณาสวานนฺติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพํ กายวจีมโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตนฺติ วจนโต วิจารณกิจฺจรหิโต หสิตุปฺปาโท สพฺพฺุพุทฺธานํ นสมฺภวตีติ เอวํ ปวตฺโต วาโท อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโตเยว. ตสฺมึวาเท หิ สติ อิตเรสํปิ อเหตุกจิตฺตานํ าณวิปฺปยุตฺตมหา กฺริยชวนานฺจ พุทฺธานํ อสมฺภโว อาปชฺชติ. ตสฺมา เตสํ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺตสฺส สิตกมฺมสฺส ปุพฺพาปรปวตฺตานํ าณานํ วเสน าณปุพฺพงฺคมตา าณานุปริวตฺตตา จ เวทิตพฺพาติ. สีตุณฺโหตุ ¶ สมฺาตาติ อิทํ สีตํ อิทํ อุณฺหนฺติ เอวํ สพฺพ โลกิยมหาชเนหิ สุฏฺุ ปริจฺฉินฺทิตฺวา าตา. ิติปฺปตฺตาวาติ อตฺตโน ิติภาวํ ิติกฺขณํวา ปตฺตาเอว. น ปน จิตฺตมิว ชายนฺต มตฺตาติ อตฺโถ. การณํ วุตฺตเมว.
[๑๙๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยุปตฺถมฺภลาเภน ิติกฺขเณเอว อุตุโอชานํ พลวภาโวติ วุตฺตํ เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตาติอาทิ’’. ตตฺถ ปจฺฉาชาตปจฺจยวจนํ เหฏฺา วิจาริตเมว.
อปิจ, ยทิ อุตุโน พลวภาโว รูปุปฺปาทนฺจ ปจฺฉาชาตปจฺจยายตฺตํ สิยา. เอวํ สติ โส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ รูปํ น สมุฏฺาเปยฺย, ตทา ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺเสว อภาวโต. วกฺขติจ ิติกาลมุปาทาย อุตุสมุฏฺานาติ. เอตฺถจ ิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ีติกาโล วุตฺโตติ. ตสฺมา ปจฺฉาชาตปจฺจยวจนํ วิจาเรตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ. โอชาสงฺขาโต อาหาโรติ กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน จตุพฺพิโธ อชฺฌตฺตสนฺตาน คโตอสิตปีตขายิตสายิตวเสน จตุพฺพิโธ, พหิทฺธสนฺตา นคโตจ โอชาสงฺขาโต ทุวิธาหาโร. ตทุภยาปิจ สํสคฺค วเสน ลทฺธุปตฺถมฺภา เอวรูปํ สมุฏฺาเปนฺตีติ วุตฺตํ อชฺโฌหรณ กาเลติ. เอตฺถจ พหิทฺธาสมฺภูเตน อุตุนา สห อชฺฌตฺต สมฺภูตานํ จตุสมุฏฺานานํ อุตุโอชานํ วิย พหิทฺธาสมฺภูตาย โอชายปิ อชฺฌตฺตํ รูปสมุฏฺานํ สพฺพอฏฺกถาสุ วุตฺตํ.
ยถาห-มชฺฌิมฏฺกถายํ
กพฬีการาหาโร ตาว มุเข ถปิตมตฺโต เอว อฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปติ. ทนฺตวิจุณฺณิตํ ปน อชฺโฌหรียมานํ เอเกกํ สิตฺถํ อฏฺ อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปตีติ.
อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ยทิ พหิทฺธสมฺภูตา โอชา รูปํ สมุฏฺาเปยฺย, เอวํ สติ ยถา พหิทฺธสมฺภูโต อุตุ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ รูปํ สมุฏฺาเปติ. ตถา สา พหิทฺธาปิ รูปํ สมุฏฺาเปยฺย. น ปน สมุฏฺาเปติ. ตสฺมา สา อชฺฌตฺตํ ปตฺวาปิ รูปํ น สมุฏฺา เปติเยว. ¶ เอกนฺเตน ปน อชฺฌตฺตโอชาเอว สมุฏฺาเปติ. สา ปน ตสฺสา อุปตฺถมฺภนปจฺจโยเอว โหตีติ อธิปฺปาเยน มุเข ถปิตมตฺโตเอว. น สงฺขาทิโต. ตตฺตเกนปิ อพฺภนฺตรสฺส ปจฺจโย โหติเยว, เกนาห อฏฺ อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปตีติ มชฺฌิมฏีกายํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน อุปาทินฺนกา อุตุ โอชานาม สุฏฺุ ปณีตรูปา โหนฺติ, ตสฺมา พหิทฺธา โอชาปิ อชฺฌตฺตํ ปตฺวา เตน อุตุนา สุฏฺุ เสทิยมานา ตายจ โอชาย สุฏฺุ อุปตฺถมฺภีย มานา สรีเร เมทสิเนหุปจยวเสน รูปํ สมุฏฺาเปติเยวาติ ยุตฺตํ. อชฺโฌหรณกาเลติ อิทฺจ สุฏฺุ พลวภาวปฺปตฺต กาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน มาตรา ปริภุตฺตาหาโรปิ ทารกสฺส สรรํ ผริตฺวา รูปํ สมุฏฺาเปติ. สรีเร มกฺขิตาหา โรปิ รูปํ สมุฏฺาเปตีติ วุตฺตํ. มุเข ถปิตมตฺโตเอว อฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปตีติจ ปุพฺเพ วุตฺตนฺติ. าน ปตฺโตวาติ อตฺตโน ิติกฺขณํ ปตฺโตเอว. เอตฺถจ จตูสุ สมุฏฺาเนสุ อุตุเอว มหนฺโต มหาถาโม มหาวิปฺผาโรจ โหติ. โส หิ สกลสฺสปิ โอกาสโลกสฺส พหิทฺธา สงฺขารโลกสฺสจ สมุฏฺา ปโก วินาสโก จ โหติ. สตฺตโลกสฺสจ โสเอว มหนฺโต อชฺฌตฺตสมฺภารภูโต โหติ. อิตรานิ ปน ตีณิ ตสฺส ปริวารมตฺตานิเอว สมฺปชฺชนฺตีติ.
หทย อินฺทฺริย รูปานิ กมฺมชาเนว, น จิตฺตชาทินิ. ยทิเอวํ วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส สาริปุตฺต อินฺทฺริยานิ. กตเรน ตฺวํ เอตรหิ วิหาเรน วิหรสีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ. อินฺทฺริยสมฺภารานํ วณฺณานํ สมาปตฺติ จิตฺตสมุฏฺิตานํ วิสทวิปฺปสนฺนตาวเสน อุปจริ ตตฺตาติ. ตถา หิ เอกาพทฺธปวตฺตานิ จตุชรูปานิ เอกสฺมึ วิปฺปสนฺเน สพฺพานิ วิปฺปสนฺนาเนว โหนฺติ. มิลาเตจ มิลาตาเนวาติ. อุตุจิตฺตาหารา ปน เตสํ นวนฺนํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ อุปฺปลปทุมานิ วิย กมฺมชรูปานิ ทฏฺพฺพานิ. เตสํ พีชํ วิย กมฺมํ. กทฺทโมทกานิ วิย อุตุอาหาราทีนิ. วิฺตฺติ ทฺวยํ จิตฺตชเมว. ตถา หิ ตํ จิตฺตสหภู จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ ภควตา นิทฺทิฏฺนฺติ. สทฺโทจิตฺโตตุโชติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุนิธิกณฺฑสุตฺเต ¶ สุวณฺณตา สุสรตา สุสณฺานํ สุรูปตาติอาทินา ตาทิเสน กมฺมวิเสเสน สทฺทสมฺปตฺตินาม วุตฺตาติ. สจฺจํ, กมฺมวิเสเสน ปน ยถา สุวิสโท สุมธุโร สทฺโท ปวตฺตติ, ตถา านกรณคตานํ อุปาทินฺนกสรีรานํ สุสณฺิตตา วาต เสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธตาจ โหติ. ตสฺมา ตมฺมูลิกาสทฺทสมฺปตฺติ กมฺมผเลสุ ปกฺขิปิตฺวา สุสรตาติ วุตฺตา. น เอกนฺเตน สทฺทสฺส กมฺมชนิตตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภตีติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ อวิหึสาติ วุตฺตํ. อปฺปาพาธ ปจฺจยสมุฏฺิตฺจ เอตํ รูปตฺตยํ. ตถา หิ ทนฺธตฺตาทิ กร ธาตุกฺโขต ปฏิปกฺขปจฺจย สมุฏฺานตา เอตสฺส วุตฺตาติ. วุจฺจเต, กมฺมชรูปานินาม อุทเก ปกฺขิตฺตานิ สตปากเตลานิ วิย ปกติยาว กมฺมานุรูปํ ลหุ มุทุ กมฺมฺ ภูตานิ โหนฺติ. ตสฺมา เตสํ วิสุํ ลหุตาทิ วิกาโรนาม นตฺถิ. ยโต เตสํ เอกสฺมึภเว เอกาอทฺธา ปจฺจุปฺปนฺนตาว ลพฺภตีติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุปิ เตสํ กาลเภโท ปฏิสนฺธิวุติปริจฺฉินฺเนน อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺเนเนว คหิโตติ. ยสฺมา ปน จิตฺตํนาม นานานีวรณเภทวเสนวา สุข ทุกฺข ปีติ ปสฺสทฺธิ สทฺธา ปฺาทิ วเสนวา นานา ขเณสุ นานา อวตฺถา ยุตฺตํ โหติ. ตถา อุตุอาหาราจ สปฺปายา สปฺปายเภทวเสน. ตสฺมา เตหิ ตีหิ สมุฏฺิต รูปานิเอว นานาขเณสุ ครุกลหุกาทิ วเสน นานาวิการยุตฺตานิ โหนฺติ. ยโต เตสํ สนฺตติ สมย วเสน กาลเภโท ลพฺภติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุปิ อกมฺมชานํ ปวตฺติกาเล ขณสนฺตติวเสนปิ กาลเภโท คหิโตติ. นนุ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํ. สติจ กมฺม สมุฏฺาเน อาพาธรูเป ตโตวุฏฺานภูโต กมฺมโช ลหุตาทิ คุโณปิ วิสุํ ลพฺภมาโน สิยาติ. น. เยสฺหิ วเสน อิมสฺมึ สรีเร กมฺมวิปากชานาม อาพาธา อุปฺปชฺชนฺติ. ตานิ อุปปีฬกุป ฆาตกกมฺมานิปิ คติกาลปโยค วิปตฺติโย ลภมานานิ เอว สรีรฏฺกา ปถวาทโย วาตปิตฺตาทโยจ อุตุสมุฏฺานา ธาตุโย ¶ โขเภตฺวา นานาพาเธ อุปฺปาเทนฺติ. อุตุสมุฏฺานาสุ ปน ขุพฺภิตาสุ อิตรานิ ตทนุคติกานิ เอว โหนฺติ. เตเนว หิ สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิคจฺฉายปิ รุปฺปติ, วิปาสายปิ รุปฺปตีติอาทินา อุตุปธาโนว รูปธมฺมานํ รุปฺปนปจฺจโย วุตฺโตติ. ตสฺมา เกวลํ กมฺมสมุฏฺาโน อาพาโธนาม นตฺถิ. ยโต ยถาวุตฺโต กมฺมโช ลหุตาทิคุโณนาม วิสุํ ลพฺภมาโน สิยาติ.
ยสฺมา ปน อวิหึสา กมฺมนิพฺพตฺตา สตฺตา เตสํ อุปปีฬกาทีนํ กมฺมานํ สุวิทูรตายเจว สรีรโกฏฺาสานํ ฆนสินิทฺธสณฺิติยา ทุกฺโขภนิยตายจ นิพฺพตฺตภเว นิราพาธา โหนฺติ. ตสฺมา ตทตฺถํ สนฺธาย อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณวปฏิปทา. ยทิทํ อวิหึสาติ วุตฺตํ, น ปน อปฺปาพาธนิมิตฺตสฺส ลหุตาทิตฺตยสฺส กมฺมสมุฏฺานตาย. เอวฺจ กตฺวา รูปกณฺเฑน กมฺมสฺสกฏตฺตารูเปสุ เอว เอตํ รูปตฺตยํ นิทฺทิฏฺนฺติ ทฏฺพฺพํ. รูปกลาปานาม เอกสฺมึ ปรมาณุสฺมึปิ พหุวิธา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา จตุชรูป กลาเปสุ ฆนภาเวน ปวตฺตมาเนสุ กลาปนฺตรภูตา อากาสธาตุปิ ทิสฺสมานาเอว โหตีติ กตฺวา จตุเชสุ ตสฺสา คหณํ กตํ. กามํ สพฺพานิปิ อนิปฺผนฺนรูปานิ เกนจิ ปจฺจเยน อนิปฺผาทิตานิ โหนฺติ. เตสุ ปน น ตถา ลกฺขณรูปานิ. ยถา อิตรานิ จิตฺตาทิ ปจฺจย วิเสเสน ทิสฺสมาน วิเสสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ ลกฺขณรูปานิ น กุโตจิ ชายนฺตีติ. ชายมานาทิ รูปานนฺติ ชายมาน ชิยฺยมาน มิยฺยมานานํ รูปกลาปานํ. สภาวตฺตาติ ชาติชรามรณสงฺขาตลกฺขณสภาวมตฺตตฺตา. เอตฺถจ รูปกณฺเฑ อุตุสมุฏฺานนฺติ จ อาหารสมุฏฺานนฺติ จ วุตฺตํ นตฺถิ. ปฏฺาเน เอว วุตฺตํ.
เอตฺถ สิยา, ชรตา อนิจฺจตา ปาฬิยเมว น กุโตจิ สมุฏฺานาติ วุตฺตา. ตสฺมา อิธปิ ตาสํ นกุโตจิ สมุฏฺาเนสุ คหณํ ยุตฺตํ. อุปจยสนฺตติโย ปน ปาฬิยํปิ กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ วุตฺตา. อฏฺกถายํปิ ตาหิ สทฺธึ วิสติ กมฺมชรูปานิ สตฺตรส จิตฺตชรูปานิ จุทฺทส อุตุชรูปานิ เตรส อาหารช รูปานิ ¶ วุตฺตานิ. ตสฺมา อิธ ตาสํ นกุโตจิสมุฏฺานตา นวตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต, รูปชนกานํ ชนนพฺยาปาโรนาม อตฺตนา ชนิตรูปานํ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ผรติ. น-ตโต ปรํ, ตสฺมา ตสฺมึ ขเณ ลพฺภมานา อุปจยสนฺตติโยเยว กุโตจิ ชาตปริยายํ อรหนฺติ, น ชรตา อนิจฺจตาโยติ กตฺวา ปาฬิยํ อฏฺกถา ยํจ ตาสํเอว กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ คหณํ กตํ. อปิจ, ปุพฺเพ อชาตา ธมฺมา ปจฺจเย สติ ชายนฺติ. อสติ น ชายนฺตีติ อตฺถิ. ชาตา ปน ธมฺมา ปจฺจเย สติ ชิยฺยนฺติ, มิยฺยนฺติ. อสติ นชิยฺยนฺติ นมิยฺยนฺตีติ นตฺถิ, ตสฺมา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ปวตฺติ เอกนฺเตน ปจฺจยายตฺตา โหติ. ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ปวตฺติ ปน เอกนฺเตน ปจฺจย นิรเปกฺขา โหตีติ อิมินา ปริยาเยน ตาสํ เตสุ คหณํ อคหณฺจ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน สุตฺตปเทสุ ชรามรณํ ภิกฺขเว สงฺขตํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. ตํ ชาติยา สติเอว ตทุภยํ ปฺายติ. อสติ น ปฺายตีติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อิตร อนิปฺผนฺนรูปานิ วิย จตฺตาริปิ เอตานิ จิตฺตาทิปจฺจยวิเสเสน ทิสฺสมานวิเสสานิ น โหนฺตีติ จตุนฺนํปิ น กุโตจิ ชาตตา วุตฺตา. เอวํสนฺเตปิ สารตรํ ปาฬินยํ อติธาวนฺโต วิย โหตีติ อุปจยสนฺต ตีนํ กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ สงฺคโหเอว เสยฺโยติ. [รูปสมุฏฺานนโย]
๑๕๙. เอโก เอว ชาติ สงฺขาโต อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา. เอโกเอว อนิจฺจตาสงฺขาโต นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธา. เอกสทฺโท เจตฺถ สงฺขาเน ปวตฺโต. ตสฺมา เตน ยานิ รูปานิ เอกายเอว ชาติยา ชายนฺติ. เอกาย เอว อนิจฺจตาย นิรุชฺฌนฺติ. เตสํ ปิณฺฑิ อิธ รูปกลาโปนามาติ ทสฺเสติ. เย ปน กลาปคต รูปคณนาย เอกสฺมึ กลาเปปิ อเนกานิ ชาติอาทีนิ กปฺเปนฺติ, เตสํ มูลฏีกาย นสเมติ. ยุตฺติจ นตฺถิ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เอเกกกลาป ปริยาปนฺนานํ รูปานํ สเหว อุปฺปาทาทิปวตฺติโต เอเกกกลาปสฺส อุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ ยถา เอเกกสฺส กลาปสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ กลาปา นุปาลกํ ¶ อุปาทาย รูปนฺติ วุจฺจติ. เอวํ กลาปุปฺปาทาทิ สภาวา ชาติอาทโย อุปาทายรูปานิจฺเจว วุจฺจนฺติ. เอวํ วิการปริจฺเฉท รูปานิจ โยเชตพฺพานีติ. ยทิจ โย อายตนานํ อาจโย. โส รูปสฺส อุปจโยติจ โย รูปสฺส อุปจโย. สารูปสฺส สนฺตตีติจ วุตฺตตฺตา ตานิ ชาติอาทีนิ ลกฺขณรูปานิ วิสุํวิสุํ รูปานํเอว, นกลาปสฺสาติ วุจฺเจยฺยุํ. จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท รูปีนํ ธมฺมานํ อายูติอาทินา วุตฺตตฺตา จกฺขาทิ ชีวิตาทีนิปิ เอกสฺมึ กลาเป อเนกานิเอว อาปชฺเชยฺยุํ. ตสฺมา ตถา กปฺปนํ อกตฺวา เอกสฺมึ กลาเป อฺานิ อุปาทารูปานิ วิย ลกฺขณรูปานิปิ เอเกกานิเอวาติ นิฏฺํ คนฺตพฺพนฺติ.
เอโก สมาโน มหาภูตสงฺขาโต นิสฺสโย เอเตสนฺติ เอกนิสฺสยา. เอตฺถ ปน สมานตฺเถ เอกสทฺโท ยุตฺโต. จตุนฺนํ ภูตานํ นิสฺสยตาสมฺภวโต. ยานิจเอกุปฺปาทตาทีหิตีหิลกฺขเณหิ ยุตฺตานิ. ตานิ เอกนฺเตน สหวุตฺตีนิ นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ สหวุตฺติโนติ. ทสปริมาณานิอสฺสาติทสกํ. ทสนฺนํ สมูโห วา ทสกํ. จกฺขุนา อุปลกฺขิตํ ทสกนฺติ จกฺขุทสกํ. จกฺขุปธานํวา ทสกํ จกฺขุทสกํ. เอสนโย เสเสสุปิ. ยสฺมา ปน จิตฺตโช สทฺโท วิฺตฺติวิกาเรน วินา นปวตฺตติ. วิฺตฺติวิกาโรจ เตน สทฺเทน วินา นปวตฺตติ. ตสฺมา จิตฺตชํ สทฺทนวกํวา วจีวิฺตฺตินวกํวา นสมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน วจีวิฺตฺติ สทฺเท หิ จ สหวจีวิฺตฺติ ทสกนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน วิฺตฺติ วิกาโร สทฺเทน วินา นปวตฺตตีติ อิทํ ตาว ยุชฺชติ. ยา ตาย วาจาย วิฺตฺติ วิฺาปนา วิฺาปิตตฺตํ. อิทํ ตํรูปํ วจีวิฺตฺตีติ หิ วุตฺตํ. วิฺตฺติวิการรหิตํ ปน จิตฺตชํ สทฺทนวกํ. อฏฺกถาสุ อาคตเมว. ยถาห-ปฏิจฺจสมุปฺปาท นิทฺเทเสสุ ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโตเจว จิตฺตโตจ สทฺทนวกนฺติ.
มหาอฏฺกถา นเยน วิฺตฺติ รหิโต วิตกฺก วิปฺผาร สทฺโทนาม อโสต วิฺเยฺโย จิตฺตโช สทฺโท ลพฺภติ. โส ปน สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺโธ. ยถาห-ปฏฺาเนปิ จิตฺตสมุฏฺานํ สทฺทายตนํ โสตวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาวตํ. ¶ ตสฺมา วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนาย อุปฺปชฺชมาโน อโสต วิฺเยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโทนาม นตฺถีติ. วิสุทฺธิมคฺเค อสฺสาส ปสฺสาเส จิตฺตชํ สทฺทนวกํ วุตฺตํ. ยถาห-จิตฺตเช อสฺสาส ปสฺสาส โกฏฺาเสปิ โอชฏฺมกฺเจว สทฺโทจาติ นวาติ, สทฺทนวเกจ อาคเต สทฺทลหุตาทิ ทฺวาทสกํปิ อาคตเมว โหติ. ตสฺมา สุทฺธฏฺกํ, สทฺทนวกํ, กายวิฺตฺติ นากํ, วจีวิฺตฺติ ทสกํ, ลหุตาเทกา ทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกํ, กายวิฺตฺติ ลหุตาทิ ทฺวาทสกํ, วจีวิฺตฺติสทฺทลหุตาทิ เต รสกนฺติ อฏฺจิตฺตชกลาปา ปจฺเจตพฺพาติ. สจฺจสงฺเขเป ปน สทฺท ลหุตาทิ ทฺวาทสกํ วิสุํ อคเหตฺวา จิตฺตช กลาปา สตฺเตว วุตฺตา.
ฏีกาสุ ปนสฺส โปราณฏีกายํ
มหาฏฺกถานเยน วิฺตฺติรหิเต อโสต วิฺเยฺเย วิตกฺก วิปฺผารสทฺเท สทฺทนวกํ ทสฺเสตฺวา ปุน วาทนฺตรํ ทสฺเสนฺเตน. อปิจ, มหาชนสนฺนิปาตสฺส ทูรโต อปฺายมานกฺขรปทพฺยฺชนตฺโถ จิตฺตสมุฏฺานนิโฆสสทฺโท อวิฺตฺติโก เอวาติ วทนฺติ. ตถา มิคปกฺขีนํจ อฺมฺํ ภาสํ อชานนฺตานํ อนฺธทมิฬาทินํ อวิฺตฺติโก จิตฺตสมุฏฺานสทฺโท อตฺถีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ วิฺตฺติรหิโต อโสตวิฺเยฺโย วิตกฺกวิปฺผาร สทฺโท อฏฺสาลินิยํ ปฏิกฺขิตฺโต. มหาชนสนฺนิปาตสฺส จิตฺต สมุฏฺาน นิโฆสสทฺโทปิ อาสนฺเน ิตานํ ปฺายมานกฺขรปท พฺยฺชนตฺโถ สวิฺตฺติโกเอว โหติ. อิตรถา สพฺเพปิ จิตฺต ชสทฺทา ทูรตเร ิตานํ อปฺายมาน ปทพฺยฺชนาเอว โหนฺตีติ สพฺเพปิ วิฺตฺติรหิตา สิยุนฺติ. นจ มิคปกฺขิอาทีนํ จิตฺตโช สทฺโท วิฺตฺติรหิโต โหติ. สมานชาติยานํ ปเรสํ อธิปฺปายตฺถ วิฺาปนโตติ.
ปจฺฉิม ฏีกายํ ปนสฺส
สทฺทนวกํ ปเนตฺถ อจฺฉรา สงฺฆาต ปาณิปฺปหาราทิ สทฺท สหิตํ อฏฺกเมวาติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
ตาทิโส หิ สทฺโท จิตฺตปจฺจโย อุตุสมุฏฺาโนเอว. ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน อสฺสาสปสฺสาเสวา อวจีโฆเสสุ กทาจิ จิตฺตสหิเตสุ อุกฺกาสิต ขิปิต วมิต ฉฑฺฑิตสทฺทาทีสุ ปิวา เอตํ สทฺทนวกํ เวทิตพฺพนฺติ. อุตุชกลาเปสุ ปจฺฉิมา ทฺเวปิ กสฺมา พหิทฺธา นลพฺภนฺติ. นนุ พหิทฺธาปิ รูปานํ ลหุ ครุ มุทุ ถทฺธ กมฺมฺตา ทิสฺสนฺตีติ. สจฺจํ, ตา ปน ภูตานํ โอมตฺตาธิมตฺต วเสน โหนฺติ, น ปน ลหุตาทิตฺตยวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปน อากาสธาตุจ ลกฺขณรูปานิจ รูปกลาเปสุ นคหิตานีติ วุตฺตํ กลาปานนฺติอาทิ. อากาสธาตุกลาปานํ ปริจฺเฉท มตฺตตฺตา กสฺสจิ รูปกลาปสฺส องฺคภูตา อวยวภูตา น โหติ, ลกฺขณรูปานิจ สพฺเพสํปิ กลาปานํ อุปฺปาทาทิ ลกฺขณ มตฺตตฺตา วิการรูปานิ วิย กลาปานํ เภทกรานิ องฺคภูตานิ กลาปวิเสสปฺาปนสฺส การณภูตานิ น โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ เตสุ นคหิตานีติ ทสฺเสติ. เอเตน เอกุปฺปาทาติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนิยโม นิปฺผนฺนรูปานฺเว, น อนิปฺผนฺนรูปานํ. เตสํ ปน กลาป เภท กรณ เมว กลาปงฺคนฺติ จ ทีเปติ. เอวฺจ กตฺวา เอกนิโรธงฺครหิตสฺสปิ วิฺตฺติทฺวยสฺส กลาปเภท กรตฺตาเอว เตสุ คหณํ สุฏฺุ อุปปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพนฺติ. [กลาปโยชนา]
๑๖๐. ยถารหนฺติ สภาวกา ภาวกานํ ปริปุณฺณาปริ ปุณฺณินฺทฺริยานฺจ อรหานุรูปโต. อนูนานีติ ปริปุณฺณานิ. นฺหิ อิทํ นามรูปํ กามโลเก ปวตฺติยํ น ลพฺภตีติ อตฺถีติ.
[๑๙๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อนูนานีติ อิทํ ปุคฺคลวเสน วิเสสนํ โหตีติ. สํเสทชานฺเจวโอปปาติกานฺจาติ เอตฺถ มหาสีหนาทสุตฺเต-
จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโย. กตมา จตสฺโส, อณฺฑชา โยนิ ชลาพุชา โยนิ สํเสทชาโยนิ ¶ โอปปาติกา โยนีติ. เย โข เต สาริปุตฺต สตฺตา อณฺฑโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺติ, อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต อณฺฑชา โยนิ. เย โข เต สาริปุตฺต สตฺตา วตฺถิโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺติ. อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต ชลาพุชา โยนิ. เย โข เตสาริ ปุตฺตสตฺตาปูติมจฺเฉวา ชายนฺติ. ปูติกุณเปวา ปูติกุมฺมาเสวา จนฺทนิกายวา โอฬิคลฺเลวา ชายนฺติ, อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต สํเสทชา โยนิ. เทวา เนรกา เอกจฺเจ จ มนุสฺสา เอกจฺเจจ วินิปาติกา อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต โอปปาติกา โยนีติ วุตฺตํ.
อฏฺกถายฺจ อณฺเฑ ชาตา อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชา. สํเสเท ชาตา สํเสทชา. วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปตฺติตฺวา วิย นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตาติ โอปปาติกา. อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ชายนฺติ. ปูติ กุณเปติอาทีหิ อนิฏฺฏฺานาเนว ทสฺสิตานิ. อิฏฺเสุ สปฺปิ เตลมธุผาณิตาทีสุ สตฺตา ชายนฺติเอวาติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฬินเยน อณฺฑํ วุจฺจติ อณฺฑโกโส. ชลาพุวุจฺจติ วตฺถิโกโส, ตโต ชาตา วิชาตา นิกฺขนฺตาติ อณฺฑชา ชลาพุชาติจ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ชรํ ชีรณํ เภทํ ยาติ อุเปตีติ ชลาพูติ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ. ชลํ วุจฺจติ กลลํ. ตํ อาวุนาติ ปฏิจฺฉาเทติ อวติวา รกฺขตีติ ชลาพุ, คพฺภปลิเวนาสโย. สํสีทนฺติ เอตฺถาติ สํเสโท. ปูติมจฺฉา ทิโก สปฺปิเตลาทิโก ปทุมคพฺภเวฬุคพฺภรุกฺขสุสิรปุปฺผผลาทิ โกจ อลฺลกิลินฺนปเทโส. อุปปตฺติกฺขเณเอว ปริปุณฺณองฺคปจฺจงฺคตฺตา ตโต ตโต อุปฺปติตฺวา วิย ชายนฺตีติ โอปปาติกา.
วิภาวนิยํ ปน
อณฺฑชาทโยปิ อณฺฑโกสาทิมฺหิ โอกฺกมนฺตา อุปฺปตนฺตา เอว นาม โหนฺตีติ เตสํปิ โอปปาติกตฺตปสงฺคํ มฺมาโน อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกาติ วตฺวา อุกฺกํสคติ ¶ ปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺโอปปาโต คหิโต. ยถา อภิรูปสฺส กฺา ทาตพฺพาติ วทติ.
อุกฺกฏฺวเสนาติ ปริปุณฺณายตนภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสตาเวน, ตตฺถ โอปปาติกา องฺคปจฺจงฺเคหิ สห สพฺพโส ปริปุณฺเณน อตฺตภาเวน ชายนฺติ. ปุน เตสํ วฑฺฒนกิจฺจํ นตฺถิ. สํเสทชานํ ปน อายตนานิ เอว ปริปุณฺณานิ โหนฺติ. องฺคปจฺจงฺคานิ ปน ปุน วฑฺฒิตฺวาเอว ปริปุณฺณานิ ชาตานีติ เวทิตพฺพํ. โอมกวเสนาติ อวกํสวเสน. จกฺขุโสตฆานภาวเสกานิกทาจิปิ น ลพฺภนฺติ ชาติพธิร ชจฺจฆานกานํ อภาวกานฺจ สมฺภวโตติ อปฺโปโย. ตตฺถ ตานิ สพฺพานิปิ สุคติ ทุคฺคติ ชาติยานํ อเหตุกสํเสทชานํ กทาจิ นลพฺภนฺติ. สุคติยํ ปน โอปปาติกภาโวนาม เสฏฺโ อตฺตภาว ปฏิลาโภติ นเยน เกนจิ โอมเกน กมฺเมน ลพฺภติ. ตสฺมา สุคติชาติ ยานํ โอปปาติกานํ อปริปุณฺณินฺทฺริยตานาม นตฺถิ อฺตฺร อภาวเกหิ อาทิกปฺปิเกหิติ. ทุคฺคติชาติยานํปิ ปน เตสํ กทาจิ จกฺขุ โสต ภาว เวกลฺลตาเอว วตฺตพฺพา. น ฆานเวกลฺลตา. กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถีติ หิ อฏฺ กถายํ วุตฺตํ. ชิวฺหาเวกลฺลตานาม สพฺเพสํปิ นตฺถิ เยวาติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค –
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสา ยตนานิ ปาตุภวนฺติ. กสฺสจิ ทส. กสฺสจิอปรานิ ทส. กสฺสจิ นว. กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ กามธาตุยนฺติ กามโลเก. อุปปตฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ. กสฺสจิ เอกาทสา ยตนานีติอาทิสุ จตูสุ วากฺเยสุ สํเสทโชปปาติกา วุตฺตา. กสฺสจิ สตฺตายตนานีติ เอตฺถ ปน คพฺภเสยฺยโกว วุตฺโต. ตตฺถ ยสฺมา สตฺตายตนํ นาม ปฏิสนฺธิกฺขเณ น ลพฺภติ. ปวตฺติ กาเลเยว ลพฺภติ. ตสฺมา เอกาทสยตนานีติ วุตฺตํ. กสฺสจิ ทสาติ จกฺขุเวกลฺลวเสน. กสฺสจิ อปรานิ ทสาติ โสต เวกลฺลวเสน. ¶ กสฺสจิ นวาติ จกฺขุโสต ทฺวย เวกลฺล วเสน วุตฺตํ. ยทิจ อฆานโก โอปปาติโกนาม สิยา. ตทา สุทฺธชจฺจฆานเกน สทฺธึ ตโย ทสกวารา วุตฺตา สิยุํ. ตถา ชจฺจนฺธฆานก ชจฺจพธิรฆานเกหิ สทฺธึ ตโย นวกวารา เอโกจ อฏฺกวาโร วุตฺโต สิยา ติณฺณํ วิปนฺนานํ วเสน. ตถา อวุตฺตตฺตา ปน นตฺถิ อฆานโก โอปปาติ โกติ วิฺายตีติ. ตสฺมึ ปน วิภงฺเค อินฺทฺริยวาเร นปุํสกานํ โอปปาติกานนฺติ อวุตฺตตฺตา ถเปตฺวา อาทิกปฺปิเก อภาวโกปิ โอปปาติโก นตฺถิเยวาติ. ปาฬิยํ อวุตฺตํปิ ปน สํเสทชานํ วุตฺตปการํ จกฺขาทิเวกลฺลํ อฏฺกถาวเสน เวทิตพฺพํ. ยถาห-สตฺตติ อุกฺกํสโตว รูปานิ สํเสทโชปปาต โยนีสุ. อถวา, อวกํสโต ตึสาติ. ตตฺถ ตึสาติ ชิวฺหากาย วตฺถุ ทสกานํ วเสน ตึสรูปานีติ จ วุตฺตํ. อิทฺหิ วจนํ สํเสทชานํ วเสน วุตฺตนฺติ มหาฏีกายํ วุตฺตํ. อาจริยา นนฺทตฺเถเรน ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ อฺมฺํ อวินาภาว วุตฺติตา วุตฺตาติ ชิวฺหา เวกลฺลตา วิย ฆานเวกลฺลตาปิ นตฺถีติ อิจฺฉิตํ. อินฺทฺริย ยมเก ปน –
ยสฺสวา ปน อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ. อฆานกานํ อิตฺถีนํ อุปปชฺชนฺตีนํ ตาสํ อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โนจ ตาสงฺฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติจ. ยสฺสวา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ. อฆานกานํ ปุริสานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โนจ เตสํ ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติจ วุตฺตํ.
ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน ฆานเวกลฺลตาปิ อตฺถีติ ยุตฺตํ.
วิภาวนิยํ ปน
อปเร ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ สหจาริตา วุตฺตาติ อชิวฺหสฺส อสมฺภวโต อฆานกสฺสปิ อภาวเมว วณฺเณนฺติ. ตตฺถาปิ ยถา จกฺขุโสตานิ รูปภเว ฆาน ชิวฺหาหิ วินา ปวตฺตนฺติ. น เอวํ ฆานชิวฺหา อฺมฺํ วินา ปวตฺตนฺติ. ¶ ทฺวินฺนํปิ รูปภเว อนุปฺปชฺชนโตติ เอวํ วิสุํ วิสุํ กามภเว อปวตฺติ วเสน เตสํ สหจาริตา วุตฺตาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ.
โอกาสวาเร หิ เอกนฺตสหจาริตา วุตฺตมตฺเตน ปุคฺคเลสุ เอกนฺตสหจาริตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ. คพฺเภ มาตุกุจฺฉิมฺหิ เสนฺตีติ คพฺภเสยฺยกา. รูปาทีสุ ขนฺเธสุ สฺชนฺติ ลคฺคนฺตีติ สตฺตา. ยถาห-รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท, โย ราโค, ยา นนฺทิ, ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, เตน สตฺโตติ วุจฺจตีติอาทิ. คพฺภเสยฺยาจ เต สตฺตาจาติ สมาโส. อณฺฑชาเจว ชลาพุชาจ. ตีณิทสกานิ ปาตุ ภวนฺติ. ยานิ กลลนฺติ วุจฺจนฺติ. ภาวทสกํ กทาจิ นลพฺภติ นปุํสกสฺสาติ อธิปฺปาโย. เอวฺจกตฺวา ธมฺมหทยวิภงฺเค คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ นปุํสกานํ อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ. ตโตปรนฺติ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปรํ. ปวตฺติกาเลติ เอกทสเม สตฺตาเห. ตถา หิ กถาวตฺถุอฏฺกถายํ เสสานิ จตฺตาริ สตฺตสตฺตติ รตฺติมฺหิ ชายนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ เสสานีติ กายายตน มนายตนโต อวเสสานิ จตฺตาริ จกฺขุโสตฆานชิวฺหา ยตนานิ. สตฺตสตฺตติรตฺติมฺหีติ เอกาทสมสตฺตาหสฺส ปริโยสานรตฺติมฺหิ. อยฺจ อตฺโถ ยมกฏีกาย ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
คพฺภเสยฺยกสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส อุปปชฺชนฺตสฺส เอกทส มสตฺตาหา โอรโต ิตสฺส รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, โนจ จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ.
ยํ ปน ยสฺสวา ปน ยตฺถ รูปายตนํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ. กามาวจรา จวนฺตานํ อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานํ รูปาวจรานํ เตสํ ตตฺถ รูปายตนํ อุปฺปชฺชิตฺถ. โนจ เตสํ ตตฺถ ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ วุตฺตํ.
ตํ ¶ เย เอกาทสมสตฺตาหา โอรโต กาลงฺกริสฺสนฺติ. เตสํ ฆานายตนานิพฺพตฺตกกมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตนฺติจ วุตฺตํ. เอตฺถจ จกฺขุฆาเนสุ วุตฺเตสุ โสตชิวฺหา อวุตฺตาปิ อตฺถโต สิทฺธาเอว โหนฺตีติ.
[๑๙๙] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ปวตฺติกาเลติ สตฺตเม สตฺตาเหติ’’ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
อฏฺกถา วิโรธโต อีทิเสสุ จ าเนสุ อฏฺกถา ปมาณโตติ.
[๒๐๐] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ฏีกาการมเตน เอกาทสเม สตฺตาเห วาติ’’ วุตฺตํ. ตมฺปิ น สุนฺทรํ.
นหิ อฏฺกถายํ นิทฺทิฏฺโต วุตฺโต วินิจฺฉโย ฏีกาการ มโตนาม สกฺกา วตฺตุนฺติ.
[๒๐๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘กเมนาติ จกฺขุทสกปาตุภาวโต สตฺตาหาติกฺกเมน โสตทสกํ. ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ฆาน ทสกํ. ตโต สตฺตาหา ติกฺกเมน ชิวฺหาทสกนฺติ เอวํ อนุกฺกเมนาติ วุตฺตํ’’. ตํปิ น ทฏฺพฺพ.
ยถาวุตฺต อฏฺกถาวิโรธตฺตา เอว.
[๒๐๒] ยํปิ ตตฺถ
‘‘อฏฺกถายํปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโต วา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
น หิ สานาม อฏฺกถา อตฺถิ. ยตฺถ อีทิโส อุปฺปตฺติกฺกโม ทสฺสิโต สิยา. นนุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺกถาสุ คพฺภเลยฺยกวเสนวา ปุริมํภวจกฺกํ วุตฺตํ. อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโตติ วุตฺตนฺติ เจ.น. ตฺหิ วิฺาณาทีนํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวปวตฺติกฺกเมน ปาฬิยํ อาคตํ ปฺจปทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. อายตนนิทฺเทสฏฺกถาสุ ¶ ปน โส ปฏิกฺขิตฺโตเยว. นจ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต อุปฺปตฺติกฺกโม เถเรน อิธ กเมนาติ อิมินา ปาเน ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺมา กเมนาติ อิธปิ เทสนกฺกเมนาติ อตฺโถ. เทสิตานีติ สมฺพนฺโธจ เวทิตพฺโพ.
สจฺจสงฺเขป ฏีกายํ ปน
สาขาวตฺถํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา สตฺตเม สตฺตาเห จกฺขุ โสตฆานชิวฺหาทสกาจ อุปฺปชฺชนฺติ. ฏีกากาโรปน เอกาทสเม สตฺตาเหติ อาหาติ วุตฺตํ. ตํปิ นยุชฺชติ เยวาติ.
เอตฺถ จ กลลาทีนํ อุปฺปตฺติกฺกโม สํยุตฺตเก วุตฺโต. ยถาห –
ปถมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;
อพฺพุทา ชายเต เปสิ, เปสิยา นิพฺพตฺตเต ฆโน;
ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิจาติ.
อฏฺกถายฺจ วุตฺตํ. ตตฺถ ปถมนฺติ ปถเมน ปฏิสนฺธิวิฺาเณน ติสฺโสติ วา ผุสฺโสติวา นามํ นตฺถิ. อถโข ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค สณฺิตเตลพินฺทุปมาณํ กลลํ โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;
เอวํ วณฺณปฏิภาคํ, กลลํ สํปวุจฺจตีติ.
กลลา โหติ อพฺพุทนฺติ ตสฺมา กลลา สตฺตาหจฺจเยน มํสโธวนอุทกวณฺณํ อพฺพุทํนาม โหติ, กลลนฺติ นามํ อนฺต รธายติ. วุตฺตํปิ เจตํ –
สตฺตาหํ กลลํ โหติ, ปริปกฺกสมูหกํ;
วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, อพฺพุทํนาม ชายตีติ.
อพฺพุทา ชายเต เปสีติ ตสฺมาปิ อพฺพุทา สตฺตาหจฺจเยน วิลีน ติปุสทิสา เปสินาม สฺชายติ. สา มริจผาณิเตน ทีเปตพฺพา. คามทารกา หิ สุปกฺกานิ มริจานิ คเหตฺวา สาฏกนฺตเร ¶ ภณฺฑิกํ กตฺวา ปีเฬตฺวา มณฺฑํ อาทาย กปาเล ปกฺขิปิตฺวา อาตเป ถเปนฺติ. ตํ สุกฺขมานํ สุกฺขมานํ สพฺพภาเคหิ มุจฺจติ. เอวรูปา เปสิ โหติ. อพฺพุทนฺติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตํปิ เจตํ –
สตฺตาหํ อพฺพุทํ โหติ, ปริปกฺกสมูหกํ;
วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, เปสินาม ปชายตีติ.
เปสิยา นิพฺพตฺตเต ฆโนติ ตโต เปสิโต สตฺตาหจฺจ เยน กุกฺกุฏณฺฑสณฺาโน ฆโนนาม มํสเปสิ ปิณฺโฑ นิพฺพตฺตติ. เปสีตินามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตํปิ เจตํ –
สตฺตาหํ เปสิ ภวติ, ปริปกฺกํ สมูหกํ;
วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, ฆโนตินาม ชายตีติ;
ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, สมนฺตํ ปริมณฺฑลํ;
เอวํ ฆนสฺส สณฺานํ, นิพฺพตฺตํ กมฺมปจฺจยาติจ.
ฆนา ปสาขา ชายนฺตีติ ปฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ หตฺถปาทานํ สีสสฺสจ อตฺถาย ปฺจปีฬกา ชายนฺติ. ยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํปฺจเม โข ภิกฺขเว สตฺตาเห ปฺจปีฬกา ชายนฺติ. สณฺนฺติ กมฺม โตติ. เกสา โลมา นขาปิจาติ ทฺวาจตฺตาลีสเม สตฺตาเห เอตานิ ชายนฺตีติ. เอตฺถ จ ฉฏฺสตฺตาหาทโย ฉสตฺตาหา ปสาทนิสฺสยานํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา ปริณตกาลา โหนฺติ. จกฺขาทีนิ ปน เอกาทสม สตฺตาหสฺส ปริโย สานทิวเส เอกโต ชายนฺตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ ติลเตลสฺส ยถาพินฺทูติอาทินา กลลสฺส วณฺณสณฺานํ วุตฺตํ. ตํ โถกํ วฑฺฒิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. น ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺตมานํ. น หิ ตทา ตาทิสํ ปกติจกฺขุนา ทิฏฺํ วณฺณชาตํวา สณฺานํวา ตสฺส ปฺาเยยฺยาติ. อนุมานโต ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. เอกาย อูกาย สตฺตโม ภาโค ลิกฺขานาม. ลิกฺขาย ฉตฺตึสติโม ภาโค รถเรณุนาม. รถเรณุสฺส ฉตฺตึสติโม. ตชฺชารี นาม. ตชฺชาริยา ฉตฺตึสติโม อณุนาม. อณุสฺส ฉตฺตึสติโม ภาโค ปรมาณุนาม. โส ปน อากาสโกฏฺาสิโก ¶ มํสจกฺขุสฺส อาปาตํ นาคจฺฉติ. ทิพฺพจกฺขุสฺเสว อาคจฺฉตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เตสํ ฉตฺตึส ปริมาโน อณุ ปน ติตฺติจฺฉิทฺท ตาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิฏฺสูริยรสฺมีสุ วฏฺฏิวฏฺฏิ หุตฺวา ปริพฺภมนฺโต ปฺายตีติ วุตฺตํ. สกลํ ปน กลาปตฺตยปริมาณมตฺตภูตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปรมาณุโตปิ ปริตฺตกเมว สิยา. โส หิ สนฺตานานุพนฺธวเสน ปวตฺตตฺตา ขเณ ขเณ อุปจิตรูปกลาปสมูโหเอว โหตีติ เหฏฺิม โกฏิยา เอกูนปฺาสกลาปปริมาโณเอว สิยา. ตโต ปริตฺตเก สติ สนฺตาน ฆฏนสฺเสว อสมฺภวโตติ. ยํ ปน มหาฏีกายํ เต ปน กลาปา ปรมาณุปริมาณา โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ ธาตูนํ จุณฺณมนสิการานุรูปมตฺตวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ทุตียจิตฺตนฺติ ปถม ภวงฺคจิตฺตํ. ิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส ิติกาลํ. โอชาผรณมุปาทายาติ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว อพฺพุทภาว เปสิภาว ฆนภาวาทิ ปตฺตกาเล มาตุยา อามาสยคตาย อชฺโฌหฏาหาร สิเนหภูตาย โอชาย ชลาพุมูลา นุสาเรน วตฺถุสฺมึ ผรณกาลํ อุปาทาย, ยถาห –
ยฺจสฺส ภฺุชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ.
อฏฺกถายฺจ เตน โส ตตฺถ ยาเปตีติ ตสฺส หิ นาติโต อุฏฺิโต นาโฬ มาตุอุทร ปฏเลน เอกาพทฺโธ โหติ. โส อุปฺปลทณฺฑโก วิย ฉิทฺโท. เตน อาหารรโส สํสริตฺวา อาหารสมุฏฺานรูปํ สมุฏฺาเปติ. เอวํ โส ทสมาเส ยาเปติ. มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ มาตุยา ติโร กุจฺฉิคโต. มาตุกุจฺฉิยา อพฺภนฺตรคโตติ อตฺโถติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปน นาภินาฬสฺส อุฏฺิตกาลํ สนฺธาย นาติโต อุฏฺิโต นาโฬติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ อพฺพุทาทิกาเล ตสฺส นาตินาโฬนาม อุฏฺิโต สิยาติ. สํเสทโชปปาติกานํ ปน ยํกิฺจิ ลทฺธํวา อตฺตโน เขฬํวา อชฺโฌหรณกาเล โอชาผรณํ อุปาทาย. เตน วุตฺตํ โอชาผรณมุปาทายอาหารสมุฏฺานาติ ¶ . จุติจิตฺโตปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺสาติ จุติจิตฺตโต อุปริ ปุพฺพกาเล สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส. กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ เตสํ ตโต ปฏฺาย อนุปฺปนฺนตฺตาเยว ตโต สตฺต รสมํ จุติจิตฺตํนาม โหติ. โน อฺถาติ. ปุเรตรนฺติ ตสฺส สตฺตรสมสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํเอว สนฺธาย วุตฺตํ. ตโตปรนฺติ จุติจิตฺตโต ปรสฺมึ โสฬสจิตฺตกฺขณปริมาเณ ขเณ. จิตฺตชาหารชรูปฺจาติ จิตฺตชรูปสนฺตานํ อาหารช รูปสนฺตานฺจ โวจฺฉิชฺชติ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน เตสํ อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ ตํ รูปสมุฏฺาเน วุตฺตเมว. ภาวทสกํนาม กามราคนิทานกมฺมสมุฏฺานํ โหตีติ ตพฺพิราค ภาวนากมฺมนิพฺพตฺเต รูปโลเก ตสฺส อลาโภ วุตฺโต. อาหารชกลาปานิจ น ลพฺภนฺติ อชฺโฌหฏา หารา ภาวโต, ตโตเยวจ สรีรคตสฺส อชฺฌตฺตาหารสฺสปิ รูปสมุฏฺานา ภาวโต. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน ตตฺถ ลพฺภมาน รูปกลาเปสุปิ คนฺธรสานํ โอชายจ อภาวํ วณฺเณติ. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ จกฺขายตนํ รูปายตนํ, โสตา ยตนํ, มนา ยตนํ, ธมฺมายตนนฺติ จ, ปฺจธาตุโย ปาตุภวนฺติ จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, มโนวิฺาณ ธาตุ, ธมฺมธาตูติจ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนา หาโร, วิฺาณา หาโรติ จ วิภงฺเควุตฺตตฺตา. เอตฺถจ ปาฬิยํ รูปโลเก โผฏฺพฺเพ ปฏิกฺขิตฺเตปิ กิจฺจนฺตรสพฺภาวา มหาภูตานํ ตตฺถ ปฏิลาโภ อวาริโต เอว โหติ. คนฺธาทีนํ ปน กิจฺจนฺตรเมว นตฺถิ. เยน เต ธมฺมมตฺตภาเวปิ ติฏฺเยฺยํ ตสฺมา เตสํ อวจนํ ตตฺถ อภาวเมว ทีเปตีติ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย. ตถา ปน ภูตจตุกฺกํ ตตฺถ อตฺถิเยว, ยถาห-อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตาติอาทิ. โผฏฺพฺพายตนํ ปน โผฏฺพฺพ ธาตุจ ตตฺถ ปฏิกฺขิตฺตา. ตสฺมา สพฺเพสํ สภาวธมฺมานํ ธมฺมภาเว สมาเนปิ เยน กิจฺจวิเสเสน คนฺโธ รโส โผฏฺพฺพํ กพฬีการาหาโรติจ วุจฺจติ. ตสฺส นตฺถิตาย เตสํ เตน นาเม น ตตฺถ ¶ อนุปลพฺภมานตํ สนฺธาย วิภงฺเค กถาวตฺถุมฺหิ ยมเก สูติ สพฺพตฺถ เตสํ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป. มหาภูตานํ ปน นิสนฺท ธมฺมมตฺตภาเวน วิชฺชมานานํ เตสํ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อนุปเวโสติ ยุตฺโต สิยาติ วทนฺติ. ตีณิทสกานิ ชีวิตนวกฺจาติ เอตฺถ อาจริยานนฺท มติยา จกฺขุสตฺตกํ โสตสตฺตกํ วตฺถุสตฺตกนฺติ เอวํ ตีณิ สตฺตกานิ ชีวิตฉกฺกฺจาติ วตฺตพฺพํ. อภิริจฺฉตีติ อลพฺภมาเน ปถมํ วชฺชิเต ตตฺถ ลพฺภมานตาวเสน อวสิสฺสติ. อติเรกํวา โหตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ รูปโลเก วิย กามโลเก ชีวิตนวกํ กสฺมา วิสุํ น วุตฺตนฺติ. รูปโลเก ปน อาหารุปตฺถมฺภกสฺส อฺสฺสจ สกลสรีรพฺยาปิโน อนุปาลก ชีวิตสฺส อภาวา เอตเทว ตทุภยฏฺาเน ตฺวา สกลสรีรํ อนุปาเลตีติ ปากฏํ ตตฺถ ชีวิตนวกนฺติ วิสุํ วุตฺตํ. กามโลเก ปน อฺานิ อุปตฺถมฺภกา นุปาลกานิ พหูนิ ปากฏานิจ โหนฺติ. ตสฺมา ชีวิตนวกํ อปากฏนฺติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ สิยา. กามโลเกปิ ปน เอตํ อสิตาทิปาจกคฺคิวเสน ตสฺเสวจ อุทยภูตสฺส สกลสรี รานุปาลกสฺส อุสฺมาสงฺขาตสฺส กายคฺคิโน วเสน ปากฏเมว. ยํ สนฺธาย –
อายุ อุสฺมาจ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ อายูติ เตสุ ทฺวีสุ อคฺคีสุ ปติฏฺิตํ ชีวิตเมว วุจฺจติ. อุสฺมาติ เต ทฺเว อคฺคโย วุจฺจนฺติ. เยสุ ติกฺขมนฺทวเสน วิสม ภูเตสุ กาเย นานาพาธา อุปฺปชฺชนฺติ. ยถาห-พหฺวาพาโธ โหติ พหฺวาตงฺโก. วิสมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนา คโต โหติ อติอุณฺหายอติสีตลายาติ. สมภูเตสุ ปน สตฺตา นิราพาธา โหนฺติ. ยถาห-อปฺปาพาโธ โหติ. อปฺปาตงฺโก. สมเวปากินิยาคหณิยา สมนฺนาคโตโหติ. นาติสีตาย นจฺจุณฺหาย มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายาติ. เกจิ ปน อสิตาทิปาจกคฺคิสฺมึ เอว เอตํมฺนฺติ. เถเรนจนามรูปปริจฺเฉเทชีวิตนวกํ นาม, รูปโลเก วิสุํ สิยาติ วุตฺตํ.
วิสุทฺธิมคฺเค ¶ ปน เสเสสุ จตุสมุฏฺาเนสุ อฏฺสุ ชีวิตนว กฺเจว ตีณิ โอชฏฺมกานิ จาติ เตตฺตึส เตตฺตึส รูปานิ ปากฏานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ อฏฺสูติ ปาจกคฺคิอสฺสาส ปสฺสาสวชฺชิเตสุ ตีสุ เตโชโกฏฺาเสสุ ปฺจสุ วาโย โกฏฺาเสสูติ อฏฺสุ. อิติ กามโลเกปิ สกลสรีรพฺยาปีสุ เตโชวาโย โกฏฺาเสสุ ลพฺภมานตฺตา เอตํ สกล สรีเรเอว ทฏฺพฺพนฺติ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปเนตฺถ กามโลเก วิย รูปโลเก รูปกลาปานํ นิโรธกฺกโม น วุตฺโตติ. วิเสสาภาวโต, รูปโลเกปิ หิ มรณกาเล ปน จุติจิตฺโต ปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติกาล มุปาทาย กมฺมชรูปานิ นุปฺปชฺชนฺตีติอาทิโก นิโรธกฺกโม กามโลกสทิโสเยว. เกวลํ ปเนตฺถ อาหารชรูป นิโรโธนาม นตฺถิ, ตถา กเฬวร นิกฺเขโปจ. ตสฺมา ตตฺถปิ จุติจิตฺตโต ปรํ โสฬสจิตฺตกฺขณ ปริมาเณ เอกสฺมึ ขเณ จิตฺตชรูปสนฺตานํ โวจฺฉิชฺชติ. ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺานรูปปรํปรา เอกทฺวิติ อจฺฉรากาลมตฺตํปิ ปวตฺติตฺวา โวจฺฉิชฺชตีติ ยุตฺตํ. นจ เอตฺตกมตฺเตน กาเลน ปวตฺตมานายปิ รูปสนฺตติยา มตกเฬวรํนาม สกฺกา ลทฺธุํ. ปสฺสนฺตานํ เอกกฺขเณน วิย สรีรสฺส อนฺตรธานสฺส ปฺายนโตติ. ยถาจ รูปโลเก, ตถา กามโลเกปิ อุปปตฺติเทวานํ อฺเสฺจ โอปปาติกานนฺติ. เตสฺหิ สรีรานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สพฺพโส ปริปุณฺเณน กมฺมชกาเยน นิพฺพตฺตตฺตา กมฺมชรูเปหิ ฆนปูริตานิ สลฺลหุกภรานิ จ โหนฺติ. อิตรรูปานิ กมฺมชรูเปสุ ปติฏฺาย ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เตสํ จุติกาเล กมฺมชรูเปสุ นิรุทฺเธสุ ตานิ ตินฺน ปติฏฺานิ หุตฺวา จิรํ สนฺตานํ ฆฏฺเฏตุํ นสกฺโกนฺติ. โถกํ ปวตฺติตฺวา สพฺพโส นิรุชฺฌนฺติ. สรีรนิกฺเขโปนาม เตสํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ.
[๒๐๓] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘มรณกาเล ปน พฺรหฺมานํ สรีรนิกฺเขปาภาวโต สพฺเพสํปิ ติสมุฏฺานานิ ทฺวิสมุฏฺานานิจ สเหว นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ ¶ สติ สพฺเพสํ รูปพฺรหฺมานํ มรณาสนฺนจิตฺตานิ รูปํ นสมุฏฺาเปนฺตีติ อาปชฺชติ. น หิ มรณาสนฺน จิตฺต สมุฏฺิตานิ รูปานิ กมฺมชรูเปหิ สเหว นิรุชฺฌนฺตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ยถาจตานิ กมฺมชรูปนิโรธโต โถกํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. ตถา อุตุชรูปานิปิ จิตฺตชรูปนิโรธโต โถกํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ น น สกฺกา วิฺาตุํ. นจ ตาวตฺตเกน กาเลน เตสุ ปวตฺต มาเนสุปิ สรีรนิกฺเขโปนาม สกฺกา ภวิตุนฺติ. พฺรหฺมานํ ปน ถิน มิทฺธาทีนํ นีวรณชาติยานํ อตฺถิตาย ตทนุรูปํ จิตฺตชรูปานํ ตทนุคติกานฺจ อุตุชรูปานํ ลหุกครุกตาทิวิกาโร น น สมฺภวตีติ ลหุตาทิตฺตยํปิ คเหตฺวา วุตฺตํ เตวีสรูเปสูติ. ฆานาทิตฺตยภาวทฺวยวชฺชานิ เตวีสรูปานิ โหนฺติ. ตานิเยว จกฺขุ โสตวตฺถุ วิฺตฺติทฺวยวชฺชานิ อสฺีนํ สตฺตรเสว รูปานิ โหนฺตีติ โยชนา. อสฺีนํ ปน ครุลหุตาทิปกาโร จินฺเต ตพฺโพ. น วา จินฺเตตพฺโพ รูปธมฺมานํ รุปฺปนวิการสฺส พหุการณตฺตาติ. อุปปตฺติยนฺติ กามรูปาสฺีนํ ปฏิสนฺธิยา อุปฺปาทกฺขเณ. อุปฺปาทกฺขโณเอว หิ เอกนฺเตน อุปปตฺติขโณนาม โหตีติ. ปวตฺเตตูติ ปฏิสนฺธิยา ิติกฺขณโต ปฏฺาย สกเล ปวตฺติกาเล ปน นกิฺจิปิ นลพฺภติ. ลพฺภติเยวาติ อธิปฺปาโย. น หิ อิทํนาม รูปํ ปวตฺเต นลพฺภติ. ปฏิสนฺธิยํเอว ลพฺภตีติ อตฺถีติ. [รูปปวตฺติกฺกโม]
๑๖๑. เอวํ จิตฺตเจตสิก รูปสงฺคหํ กตฺวา อิทานิ ยถา นุปฺปตฺตํ นิพฺพานสงฺคหํ กโรนฺโต นิพฺพานํปนาติอาทิ มาห. นิพฺพานํ ปน นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. โลกุตฺตรสงฺขาตนฺติ โลกุตฺตรนฺติ ภควตา กถิตํ, ยถาห-กตเม ธมฺมา โลกุตฺตรา. จตฺตาโรจ อริยมคฺคา จตฺตาริจ สามฺผลานิ อสงฺขตาจ ธาตุ, อิเม ธมฺมา โลกุตฺตราติ. เอเตน นิพฺพานสฺส ปฺตฺติมตฺตภาวํ นิวตฺเตติ. น หิ โลกโวหารสิทฺธา ปฺตฺติ โลกุตฺตรานาม สกฺกา ภวิตุนฺติ. จตุมคฺคาเณน สจฺฉิกาตพฺพนฺติ จกฺขุมนฺเตน จนฺทมณฺฑลํวิย จกฺขุนา ปฏิลทฺธมคฺคาเณหิ อริยชเนหิ จตูหิ อริยมคฺคาเณหิ ปจฺจกฺขโต ทฏฺพฺพํ. ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ ¶ อตฺโถ. ตตฺถ จตุมคฺคาเณนาติ เอเตน ตาทิ สมฺหา ปฏิปตฺติมคฺคโต วิมุขานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ ชจฺจนฺธานํ วิย จนฺท มณฺฑลสฺส ตสฺส อวิสยภาวํ ทสฺเสติ. น จ ชจฺจนฺธานํ จกฺขุมฺหิ อนุปลทฺธมตฺเตน จนฺทมณฺฑลํ นตฺถินาม โหตีติ. สจฺฉิกาตพฺพนฺติ เอเตน ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาวํ ทสฺเสติ. ยฺหิ กิฺจิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ นโหติ. ตํ สรูปโต กสฺส ปจฺจกฺขํนาม ภวิสฺสตีติ. ตทุภเยน ปนสฺส ปฺวนฺตานํ กลฺยาณกปุถุชฺชนานํ อนุมานโต สิทฺธตํ ทีเปติ, น หิ อนุมานโตปิ อตฺตโน พุทฺธิยํ อสิทฺธสฺส อปากฏสฺส สจฺฉิกิริยาย วายาโมปินาม อตฺถิ. เยน สจฺฉิกิริยา สิทฺธิยาติ. เอวํ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เกวลํ วิชฺชมานมตฺตเมว น โหติ. อถโข มหาเตชวนฺตํ มโหชวนฺตฺจ ตํ โหตีติ ทสฺเสตุํ มคฺคผลานมาลมฺพณภูตนฺติ วุตฺตํ. เอเตน นิพฺพาเนน วินามคฺค ผลานํ อกิจฺจสิทฺธึ ทสฺเสติ. ตโต ตสฺส มหาเตชวนฺต ตํ มโหชวนฺตตฺจ ทีเปติ. ยถา หิ มหิทฺธิโก เอโก ราชา โหติ. ตสฺส รฏฺเ เอกสฺมึ มหาคาเม เอโก คามโภชโก เอโกจ โจรเชฏฺโก มหาปริวาโร วสติ. เตจ อฺมฺํ วธาย ปริสกฺกนฺตา วิจรนฺติ. ตตฺถ คามโภชโก นครํ คนฺตฺวา ราชานํ อุปฏฺหิ. โส น จิรสฺเสว ราชวลฺลโภ โหติ. ราชโต มหตึ อาณํ ลภติ. ตํ สุตฺวา โจรเชฏฺโก อิทานิ อิธวสนฺตสฺส มมชีวิตํ นตฺถีติ อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อฏฺฏวึ ปวิฏฺโ. คามโภชโกจ ตํอฏฺฏวึ ปวิฏฺํปิ มฺุจิตุํ อทตฺวา คเหตฺวา วธิ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. มหิทฺธิกราชา วิย หิ นิพฺพานํ. คาม โภชโก วิย าณํ. โจรเชฏฺโก วิย โมโห. ปริวาร โจรา วิย เสสกิเลสา. ปุพฺเพ รฺโ อนุปฏฺา นกาเล คามโภชโก วิย ปุถุชฺชนาณํ. อุปฏฺานกาเล คาม โภชโก วิย มคฺคาณนฺติ. ตณฺหา ปวตฺตมานา อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิ เภเทสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ วินนฺธมานาว ปวตฺตติ. ยถาห –
อนฺโตชฏา พหิชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชาติ.
ตสฺมา ¶ สา เวฬุคุมฺเพ เวฬุสาขา วิย วินนฏฺเน สํสิพฺพนฏฺเน วานสมฺํ ลภตีติ วุตฺตํ วานสงฺขาตายตณฺหายาติ. นิกฺขนฺตตฺตาติ นิสฺสฏตฺตา. ตสฺสา วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา ิตตฺตาติ อตฺโถ. เอเตน วานโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. สภาวโตติ สนฺติลกฺขเณน. อชฺฌตฺตสมฺภูตานํ ติวิธวฏฺฏสนฺตาปานํ นิพฺพุติอตฺเถน. เตสํ สพฺพโส อภาวฏฺเนาติ อตฺโถ. เอกวิธํปีติ ยถา จิตฺตํ สภาวโต เอกวิธํปิ ชาติธมฺมตฺตา ชาติภูมิสมฺปโยคาทิ เภเทน กาล ทิสาเทสปุคฺคลเภเทนจ วตฺถุโต ภินฺนเมว โหติ. น ตถา อิทํ นิพฺพานํ. อิทํ ปน สภาวโตปิ วตฺถุโตปิ อภินฺนเมว หุตฺวา เอกวิธํ โหติ. อิทฺหิ อนมตคฺเค สํสาเร อตีเต เอตรหิ อนาคเตจ ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํวา ปจฺเจกพุทฺธานํวา พุทฺธสาวกานํวา สพฺเพสํปิ เอกเมว โหติ. กสฺมา, อนิทฺทิสิตพฺพธมฺมตฺตา. วิฺาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํ. ตตฺถ วิฺาณนฺติ สงฺขตธมฺมานํ ขยนิโรธภาเวน สิทฺธตฺตา เอตํ ตพฺภาเวนเอว สุฏฺุ อภิพฺยตฺตํ กตฺวา าตพฺพํ. อนิทสฺสนนฺติ อนิมิตฺตธมฺมตฺตา พาลปุถุชฺชนานํ ทสฺสนวิสยภูเตน เกนจินิมิตฺเตน นิทสฺสิตุํวา กาลเภเทน ทิสาเทสปุคฺคลสนฺตาน เภเทน หีนปณีตาทิเภเทน จ ภินฺนํ กตฺวา นิทสฺสิตุํวา นารหตีติ อตฺโถ. อนนฺตนฺติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิรหิตํ. สพฺพโตปภนฺติ วฏฺฏทุกฺขปฏิปกฺขสิทฺเธหิ อนนฺเตหิ คุโณภาเสหิ สพฺพโต ปภาวนฺตนฺติ อตฺโถ. ตถา อนิทฺทิสิตพฺพธมฺมตฺตาจ ปน อนมตคฺเค สํสาเร สพฺพาสุจ ทิสาสุ อสุกสฺมึ นาม กาเล อสุกายนาม ทิสาย นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. กสฺมา, อริยมคฺคํ ภาเวนฺเตน ยทา กทาจิ ยตฺถ กตฺถจิ อวสฺสํ อธิคนฺตพฺพตาวเสน สพฺพทา สพฺพตฺถ จ ลพฺภมานตฺตา. วุตฺตฺเหตํ วินเย, องฺคุตฺตเร, อุทาเนจ –
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ โลเก สวนฺติโย มหาสมุทฺทํ อปฺเปนฺติ. ยาจ อนฺตลิกฺขา ธารา ปปตนฺติ. น เตน มหาสมุทฺทสฺส อูนตฺตํวา ปูรตฺตํวา ปฺายติ. เอว เมว โข ¶ ภิกฺขเว พหูเจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพาน ธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ. น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํวา ปฺายตีติ.
อฏฺกถาสุจ น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํวา ปูรตฺตํวา ปฺายตีติ อสงฺขฺเยยฺเยปิ มหากปฺเป พุทฺเธสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ นสกฺโกติ. ตทาปิ ตุจฺฉา นิพฺพาน ธาตูติ นสกฺกา วตฺตุํ. พุทฺธกาเล ปน เอเกกสฺมึ สมาคเม อสงฺขฺเยยฺยาปิ สตฺตา อมตํ อาราเธนฺติ. ตทาปิ นสกฺกา วตฺตุํ ปูรา นิพฺพานธาตูติ วุตฺตํ. พฺรหฺมนิมนฺตนสุตฺเตจ วิฺาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภนฺติ วุตฺตํ. อฏฺกถายฺจ สพฺพโตปภนฺติ สพฺพโต ปภาสมฺปนฺนํ. นิพฺพานโต หิ อฺโ โกจิ ธมฺโม ปภสฺสรตโรวา โชติวนฺตตโรวา ปริสุทฺธตโรวา ปณฺฑร ตโรวา นตฺถิ. สพฺพโตวา ปภูตเมว โหติ. นกตฺถจิ นตฺถีติ สพฺพโตปตํ. ปุรตฺถิมทิสาทีสุ หิ อสุกทิสายํนาม นิพฺพานํ นตฺถีติ นวตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ.
เอวํสนฺเตปิ เอตํ นิรุทฺธเตกาลิกธมฺม สนฺนิสฺสเยน วิฺาย มานตฺตา นิรุทฺธธมฺมเภเทน ภินฺนํ กตฺวา อุปจริตุํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ สอุปาทิเสสาติอาทิ. ตตฺถ อุปาทียติ ตณฺหาทิฏฺีหิ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิ. อุปาทินฺนขนฺธปฺจกํ. โสเยว เอกเทเสนวา อนวเสเสนวา ปหีเนหิ กมฺมกิเลเสหิ เสโสติ อุปาทิเสโส. สํวิชฺชติ ตสฺมึ สนฺตาเน อุปาทิเสโส ยสฺสา อธิคตกาเลติ สอุปาทิเสสา. นิพฺพานธาตูติ นิพฺพูติส ภาโว. สอุปาทิเสสาจ สา นิพฺพานธาตุจาติ สมาโส. นตฺถิ ตสฺมึ สนฺตาเน อุปาทิเสโส ยสฺสา อธิคตกาเลติ อนุปาทิเสสา, อนุปาทิเสสาจ สา นิพฺพานธาตุจาติ วิคฺคโห. วุตฺตฺเหตํ อิติ วุตฺตเก-ทฺเว มา ภิกฺขเว นิพฺพานธาตุโย. กตมา ทฺเว, สอุปาทิเสสาจ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสาจ นิพฺพานธาตูติอาทิ. ตตฺถ ปุริมา กิเลสนิพฺพานํนาม. ปจฺฉิมา ขนฺธนิพฺพานํนาม. ปุริมาวา ทิฏฺธมฺมิก นิพฺพานํนาม. ปจฺฉิมา สมฺปรายิก นิพฺพานํนาม. ¶ ยถาห-เอกา หิ ธาตุ อิธ ทิฏฺธมฺมิกา สอุปาทิเสสา ภวเนตฺติ สงฺขยา. อนุปาทิเสสา ปน สมฺปรายิกาติ. องฺคุตฺตเร ปน สตฺตนิปาเต อุภโตภาควิมุตฺต ปฺาปิ มุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ขีณาสวานํ ขนฺธุปาทิเสสวเสน กายสกฺขิทิฏฺิปตฺต สทฺธาวิมุตฺตธมฺมานุสารีสงฺขาตานํ จตุนฺนํ เสกฺขานํ อารทฺธวิปสฺส กสฺสจ โยคีกลฺยาณปุถุชฺชนสฺส กิเลสุ ปาทิเสสวเสน สอุปาทิเสสตา อนุปาทิเสสตาจ วุตฺตา. ตตฺเถว นวนิปาเต อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํ โสตอกนิฏฺคามีติ ปฺจนฺนํ อนาคามีนํ สกทาคามิสฺส ติณฺณํ โสตาปนฺนานนฺติ นวนฺนํ เสกฺขปุคฺคลานํ กิเลสุปาทิเสสวเสน สอุปาทิเสสตา วุตฺตา.
เนตฺติยํ ปน อรหตฺตผลํปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานนฺติ วุตฺตํ. ตํ อิธ นาธิปฺเปตํ. เอตฺถจ มคฺคกฺขเณ กิเลสานํ ขโย สอุปาทิ เสสํนาม. จุติ อนนฺตเร ขนฺธานํ อนุปฺปาโท อนุปาทิเสสํนาม. ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิวนฺธานาม กิเลเสสุ สติเอว ชายนฺติ. อสติ นชายนฺติ, ตสฺมา เตปิ กิเลสกฺขเยน สเหว ขิยฺยนฺติ. ยาวจุติยา ปวตฺตมานํ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธสนฺตานํ ปน ขีณาสวสฺสปิ ปุริมภเว ปวตฺตกมฺมกิเลสานํ ผลนิสนฺทภูตํ สพฺพสตฺตานํ ธมฺม ตาสิทฺธํ. ตสฺมา ตํ ขีเณสุปิ กิเลเสสุ ยาวจุติยา ปวตฺต ติเยว. จุติกฺขเณ ตสฺส นิโรโธปิ ธมฺมตานิโรโธ เอว. โย ปน ตทนนฺตเร ปุนภวสฺส อนุปฺปาโท. โส กิเลสกฺขเยน สเหว สิทฺโธ. น เกวลํ ตทนนฺตเร ปุน ภวสฺเสว. ตโต ปรํปิ อนมตคฺค สํสาเร ภวปรํปราย อนุปฺปาโทปิ เตน สเหว สิทฺโธ. สพฺพฺเจตํ เอกเมว นิพฺพานํ. เอวํสนฺเตปิ ขนฺธาวเสสสฺส ภาวา ภาวเลสํ อุปาทาย อยํ เภโท วุตฺโตติ วุตฺตํ ทุวิธํ โหติ การณปริยาเยนาติ ทุวิธ ปฺาปนสฺส การณเลเสนาติ อตฺโถ.
ยสฺมา ปน สงฺขตธมฺมานาม สปลิโพธธมฺมตฺตา นานาปลิโพเธหิ นิจฺจกาลํ ชนํ ปีเฬนฺติ. สนฺตสุขํนาม ลทฺธุํ นเทนฺติ. สนิมิตฺต ธมฺมตฺตาจ กิเลสานํ ชรามรณาทีนฺจ สพฺเพสํ อนตฺถานํ วตฺถุ ภูตา ¶ ภูมิภูตา โหนฺติ. สปณิหิตธมฺมตฺตาจ สพฺพทุกฺขานํ มูลภูตํ อาสาทุกฺขํนาม นิจฺจกาลํปิ ชเนนฺติ. ตสฺมา ตปฺปฏิปกฺขสิทฺเธน คุณเภเทน ติวิธํเภทํ ทสฺเสตุํ สฺุตนฺติอาทิ มาห. ตตฺถ สพฺพปลิโพธ วิวิตฺตตฺตา สฺุตํ. สกฺกายทิฏฺิยา หิ สติ พาลานํ ยตฺตกา ปาปกมฺมปลิโพธา อปาย ทุกฺขปลิโพธาจ สนฺทิสฺสนฺติ. ปณฺฑิตานํจ ตโต อตฺตานํ รกฺขนตฺถํ ยตฺตกา กลฺยาณกมฺมปลิโพธา สนฺทิสฺสนฺติ. สกฺกายทิฏฺินิโรโธเยว สพฺเพ เต สกฺกายทิฏฺิมูลเก ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกติ. น วินา เตน อฺโ โกจิ. ตสฺมา โสนิโรโธ เตหิ ปลิโพเธหิ วิวิตฺโต โหติ, ตถา ราคกฺขโยเยว ราคมูลเก ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกติ. น วินา เตน อฺโ โกจิ. โทสกฺขโยเยว โทสมูลเก. โมหกฺขโยเยว โมหมูลเกติอาทิ วตฺตพฺพํ. อิติ นิพฺพานํ สพฺพปลิ โพเธหิ วิวิตฺตตฺตา สฺุตํนาม.
นิมิตฺตํ วุจฺจติ อุปฺปาทปวตฺตมูลโก โอฬาริกากาโร. เยน สมนฺนาคตา สงฺขตธมฺมา สพฺเพสํ กิเลสานํ ชรามรณานฺจ วตฺถุภูตา ภูมิภูตา โหนฺติ. ตถา สพฺเพสํ มารานํ สพฺเพสํ เวรานํ สพฺเพสํ โรคาทิ อนตฺถานํ วตฺถุภูตา ภูมิภูตา โหนฺติ. ยโต เต มารเธยฺยาติปิ มจฺจุเธยฺยาติปิ วุจฺจนฺติ. กาล ทิสา เทส สนฺตานาทิ เภเทน หีนปณีตาทิ เภเทนจ เภทํ คจฺฉนฺติ. นิพฺพานํ ปน สพฺเพสํ นิมิตฺตธมฺมานํ ขยนิโรธภาเวน สิทฺธตฺตา นตฺถิ. ตสฺมึ นิมิตฺตนฺติ อนิมิตฺตํ. ตฺหิ สพฺเพสํ กิเล สาทีนํ อนตฺถานํ วตฺถุภูเต นิมิตฺตธมฺเม วิทฺธํเสตฺวา เตสํ อนตฺถานํ อภาวํ สาเธนฺตํ นิจฺจํ ติฏฺติ. นจ ตํ กาลเภเทน ภินฺนํ โหติ. อิทํ อตีเต อสุกกปฺเป อสุกพุทฺธสฺส นิพฺพานํ, อิทํ อนาคเต, อิทํ เอตรหีติ. นาปิ ทิสาเภเทน ภินฺนํ. อิทํ ทสสุ ทิสาสุ อสุกายนาม ทิสาย นิพฺพานํ, อิทํ อสุกาย นามาติ. นจาปิ เทสเภเทนวา สนฺตานเภเทนวา ภินฺนํ. อิทํ มนุสฺสโลเก อิทํ เทวโลเก อิทํ พฺรหฺมโลเกติ วา อิทํ มนุสฺสานํ อิทํ เทวานํ อิทํ พฺรหฺมานนฺติวาติ. ตถา ปณีตาทิ เภเทน ¶ ภินฺนํ น โหติ. อิทํ สพฺพฺุพุทฺธานํ. อิทํ ปจฺเจกพุทฺธานํ. อิทํ พุทฺธสาวกานนฺติ.
ปณิหิตํ, ปณิธานํ, ปณิธิ, ปตฺถนา, อาสา, ชีฆจฺฉา, ปิปาสาติ อตฺถโต เอกํ. สงฺขตธมฺมาจ ลพฺภมานาปิ ภิชฺชนธมฺมตฺตา ปุนปฺปุนํ ลทฺธุํ อาสา ทุกฺขํนาม วฑฺเฒนฺติ. อาสาทุกฺขสฺส ปริยนฺโตนาม นตฺถิ. สพฺพฺจ ทุกฺขํ อาสามูลกํ โหติ. อาสาสทิสํ ทุกฺขนิทานํนาม นตฺถิ, นิพฺพานํ ปน สยํ ปิปาสวินยธมฺมตฺตา อาสาสงฺขาตํ สพฺพํ ตณฺหาปณิธึวา ฉนฺทปณิธึวา วิเนนฺตํ วิธเมนฺตํ วตฺตตีติ นตฺถิ. ตสฺมึ ปณิหิตนฺติ อปฺปณีหิตํ. เอตฺถจ ทุวิธํ สุขํ เวทยิตสุขํ สนฺติสุขนฺติ. ตตฺถ มนุสฺส ทิพฺพ พฺรหฺม สมฺปตฺติโย ลภิตฺวา อนุภวนวเสน ปวตฺตํ ปีติโสมนสฺส สุขํ เวทยิตสุขํนาม. ตํ ปน ขเณขเณ วิชฺชุวิย ภิชฺชนธมฺมํ. สมฺปตฺติโยจ อนิจฺจธมฺมา. สพฺเพ เต อปริยนฺตํ อาสาทุกฺขํ ภิยฺโย วฑฺเฒนฺติเยว. ตสฺมา สพฺพํ เวทยิตสุขํนาม อาสา ทุกฺขชนกตฺตา เอกนฺเตน ทุกฺขเมว โหติ. ยถาห-ยํกิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ. ธมฺมเสนาปตินาจ กตมํ ตํ อาวุโส สาริปุตฺต นิพฺพาเน สุขํ, ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถีติ ปุฏฺเน เอตเทเวตฺถ อาวุโส นิพฺพาเน สุขํ, ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถีติ วุตฺตํ. สนฺติสุขํนาม อตฺตนิ อุปฺปนฺนานํวา อุปฺปชฺชิตุํ ปจฺจุปฏฺิ ตานํวา กิเลสาทีนํ อปายทุกฺขาทีนฺจ อตฺตโน สมฺมาปโยคํ ปฏิจฺจ วิมุจฺจนสุขํ. เอตเทเวตฺถ เอกนฺตสุขํ อจลสุขํ. เอตสฺมิฺหิ อสติ ปุถุชฺชนานํ มนุสฺส ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อนุภวนฺตานํปิ อวสฺสํ ปตฺตพฺพฏฺเน ปจฺจุปฏฺิตาเนว โหนฺติ อวิจินิรย ภยาทีนีติ. ตสฺมา สพฺพสฺส เวทยิตสุขมูลกสฺส อาสาทุกฺขสฺส สนฺติสุขทีปกํ อิทํ อปฺปณิหิตปทํ นิพฺพานสฺส เอกํ มหนฺตํ คุณปทํ โหตีติ.
อาการ เภเทนาติ ติวิธสฺส สฺุตาทิกสฺส คุณโกฏฺาสสฺส เภเทน. เอตฺถจ ยเทตํ อนมตคฺเค สํสาเร อชฺฌตฺตํ อนุสยิตฺวา อาคตานํ กิเลสานํ มคฺคกฺขเณ อชฺฌตฺตเมว นิรุชฺฌนํ ขิยฺยนํ. ตํ ขยธาตุ นิโรธธาตุ สงฺขาตํ เอกํ ธมฺมายตนํ โหติ. ¶ เอกา ธมฺมธาตุ โหติ. เอโก ปรมตฺถธมฺโม โหติ. ขยฏฺเน นิโรธฏฺเน สภาวโต วิชฺชมานตฺตา, น หิ ตํ ปฺตฺติรูปํ โหติ. กาเย าเณจ สรูปโต อุปลทฺธตฺตา, ทุวิธฺหิ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณํ กายสจฺฉิกรณํ าณสจฺฉิกรณฺจ. ยถาห-ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ. อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ. ตุลยิตฺวา ปทหติ. ปหิตตฺโต สมาโน กาเยนเจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ. ปฺายจ ตํ ปฏิวิชฺฌ ปสฺสตีติ. ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อชฺฌตฺตํ นิจฺจํ สนฺตาเปตฺวา ปริทยฺหิตฺวา อาคตานํ กิเลสานํ มคฺคกฺขเณ อชฺฌตฺตเมว นิรุชฺฌนํ นิพฺพายนํ กายสจฺฉิกรณํนาม. เอวํ กาเยน สจฺฉิกตฺวา ปุน ปจฺจเวกฺขนฺโต อชฺฌตฺตํ ตํ นิรุชฺฌนํ าเณน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ. นิรุทฺธา เม กิเลสาติ ชานาติ, อิทํ าณสจฺฉิกรณํนาม. เตสุ กาย สจฺฉิกรณํ อนนฺตํ อปริมาณํ วฏฺฏทุกฺขํ เขเปติ. าณสจฺฉิกรณํ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทติ. ปฺตฺติธมฺเมสุ เอว รูปํ สจฺฉิกรณํนาม นตฺถีติ. ตสฺส ปน นิรุชฺฌนสฺส สฺุตธมฺมตฺตา มนฺทพุทฺธีนํ ตสฺมึ ตุจฺฉสฺา นิรตฺถกสฺา สณฺาติ. อนิมิตฺต ธมฺมตฺตา ตสฺมึ อภาวมตฺตสฺา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสฺา สณฺาติ. อปฺปณิหิตธมฺมตฺตา ตณฺหาวสิกา ชนา ตสฺมึ สุขํ นาม กิฺจิ นตฺถีติ มฺนฺติ.
เย ปน ยถาวุตฺตํ ขยนิโรธมตฺตํ นิพฺพานํนาม นโหติ. ตฺหิ อภาวมตฺตํ ปฺตฺติรูปํ โหติ. นิพฺพานฺจนาม คมฺภีราทีนํ อนนฺตคุณานํ วตฺถุ โหติ, นจ อภาวมตฺตํ เตสํ วตฺถุ ภวิตุํ อรหติ. นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺติ วุตฺตํ. นจ อภาวมตฺเต กิฺจิ สุขํนาม สกฺกาลทฺธุํ. ตสฺมา โย ตสฺส ขยนิโรธสฺส ปจฺจโย อตฺถิ. ยสฺสจ อานุภาเวน โส ขยนิโรโธ สิชฺฌติ. เอต เทว นิพฺพานํ นามาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํปิ วฏฺฏทุกฺข สนฺติโต อติเรกปโยชนํนาม นลพฺภติ. นิพฺพานสฺสจ คุณปทานิ นาม อนนฺตานํ วฏฺฏธมฺมานํ ปฏิปกฺขวเสน สิชฺฌนฺติ, โน อฺถา. ตสฺมา ยตฺตกานิ อคุณปทานิ วฏฺฏธมฺเมสุ ลพฺภนฺติ, ตตฺตกานิ เตสํ ขย นิโรเธ อนนฺตานิ คุณปทานิ หุตฺวา สิชฺฌนฺติ. โย ขยนิโรโธปิ ¶ ตาว วิสุํ ธมฺมภาเวนวิฺาตุํ ทุกฺกโรคมฺภีโร โหติ. ยโต ตํ อภาวมตฺตํ ปฺตฺติรูปํ มฺนฺติ. คุณปทานํ ปนสฺส คมฺภีรภาเว วตฺตพฺพเมวนตฺถิ. สนฺติสุขฺจ นาม วฏฺฏทุกฺขานํ วูปสนฺตตาเอว. เตสํ วูปสโม สุโขติ หิ วุตฺตํ. วูปสนฺตตาติจ เตสํ สพฺพโส ขยนิโรโธเอวาติ วฏฺฏทุกฺขปริยาปนฺนานํ สพฺพ เวทยีตสุขานํ อุกฺกํสคตา ตสฺส ขยนิโรธสฺส ปรมสุขตา สิทฺธา โหตีติ. ตสฺส ปน ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาเว ตาว อิทํ สุตฺตํ.
อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ. โน เจ ตํ ภิกฺขเว อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, น ยิมสฺส ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมาจ โข ภิกฺขเว อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตีติ.
ตตฺถ อชานนํ อชาตํ. ชาติกฺขโยติ อตฺโถ. อภวนํ อภูตํ. อภาโวติ อตฺโถ. อกรณํ อกตํ. อสงฺขรณํ อสงฺขตํ. อุปฺปาเทตุํวา ปวตฺเตตุํวา สงฺขารทุกฺขสฺส อภาโวติ อตฺโถ. ชาติกฺขโยติวา วิสุํ เอกา ธมฺมธาตุ โหติ. ตสฺมา วิสุํ ธมฺมภาวํ สนฺธาย นตฺถิ ชาตํ เอตฺถาติ อชาตนฺตีปิ ยุชฺชติเยว. อิทํ วุตฺตํ โหติ, สงฺขตธมฺมานาม ปจฺจเย สติ ชายนฺติ. อสติ น ชายนฺตีติ ชาตํ วิย อชาตํปิ เตสํ อตฺถิ. ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ โหตีติ อตฺโถ. ยทิจ อชาตํนาม นตฺถิ, ชาตเมว อตฺถิ. เอวํสติ อตฺตนิ กิเลสานํ อชาตตฺถาย สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตานํปิ สพฺเพ กิเลสธมฺมา ชาตาเยว สิยุํ. โน อชาตา. กสฺมา, อชาตสฺสนาม นตฺถิตายาติ. เอสนโย สพฺเพสุ ทุจฺจริตธมฺเมสุ อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺเขสุ, ทิฏฺธมฺเมจ สพฺเพสุ โรคาพาธภยุปทฺทเวสุ. เอวฺจ สติ โลเก สพฺเพ ปุริสการา ปุริสถามา ปุริสปรกฺกมา นิรตฺถกา เอว สิยุนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย โน เจตํ ภิกฺขเว.ล. ปฺาเยถาติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ¶ อชาตํนาม เอกนฺเตน อตฺถิเยว. ตสฺมา อตฺตนิ อชาตตฺถาย สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํ เต เอกนฺเตน นชายนฺติ. เอวํ สติ สพฺเพ ปุริสการา ปุริสถามา ปุริสปรกฺกมา สตฺถกา เอว โหนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ยสฺมาจ โข ภิกฺขเวติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา อวิชฺชานิโรธา สงฺขาร นิโรโธ. สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ.ล. ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ เอวํ วุตฺตสฺส นิโรธสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาวํ ทสฺเสติ. อตฺถิ สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถวจนตฺตา. ตตฺถ นิโรโธ ทุวิโธ ชาตนิโรโธ อชาตนิโรโธติ. ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา นิโรโธ ชาตนิโรโธนาม. มจฺจูติจ มรณนฺติจ เอตสฺเสวนามํ. อชฺฌตฺตปริยา ปนฺนานํ กิเลสาทีนํ อุปฺปาทสฺสปิ สพฺพโส อภาโว อชาต นิโรนาม. โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพุปธินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ วุจฺจติ. อยมิธาธิปฺเปโต, อยเมว หิ สพฺพปลิโพเธหิ สฺุตฺตา สฺุโตนาม. กิเลสานํ ชารามรณาทีนฺจ วตฺถุภูตสฺส นิมิตฺตสฺส อภาวา อนิมิตฺโตนาม. สพฺพทุกฺขานํ นิทานภูตสฺส อาสาทุกฺขสฺส อภาวา อปฺปณิหิโตนาม. เตน วุตฺตํ สฺุตํอนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺเจติ ติวิธํ โหตีติ. ปทนฺติอาทิ นิพฺพานสฺส เววจนานิ. ตฺหิ วิสุํ อสํมิสฺโส เกวโล อุปลพฺภมาโน เอโก ปรมตฺถ ธมฺโมติ ปทํ นาม. โกฏฺาสตฺโถ หิ ปทสทฺโท. ยถา ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺยาติ. จวนาภาเวน อจฺจุตํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อติกฺกมฺม ปวตฺตตฺตา อจฺจนฺตํ. สงฺขรณกิจฺจรหิตตฺตา อสงฺขตํ. อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวโต อนุตฺตรนฺติ. วานมุตฺตา ตณฺหา วิมุตฺตา, มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก ธมฺเม เอสึสุ อธิคจฺฉึสูติ มเหสโย, พุทฺธา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย รูปนิพฺพาน สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
สมุจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๖๒. เอวํ ¶ ฉหิ ปริจฺเฉเทหิ จตฺตาโร ปรมตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ ตํตํราสิสงฺขาตํ สมุจฺจยํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. เย สลกฺขณา ทฺวาสตฺตติวิธา วตฺถุธมฺมา มยา วุตฺตา. อิทานิ เตสํ สมุจฺจยํ ยถาโยคํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ตตฺถ สลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ ปเทหิ ทสวิธานิ อนิปฺผนฺนรูปานิ ปฏิกฺขิปติ. น หิ ตานิ อตฺตโน อาเวนิกภูเตน สภาว ลกฺขเณน อนิจฺจตาทิ สามฺลกฺขเณนจ สลกฺขณานิ โหนฺติ. เอกนฺตปรมตฺถตาย อภาวโต. ตโตเยวจ วตฺถุธมฺมาจ นโหนฺติ. สรูปโต อนุปลพฺภมานตฺตา. ทพฺพวาจโก หิ อิธ วตฺถุสทฺโท. ทพฺพฺจนาม อิธ สรูปโต ลพฺภมาโน สภาโว เอว. เอเตน นิพฺพานสฺสปิ มคฺคผล ปจฺจเวกฺขนาเณสุ สรูปโต ลพฺภมาน สภาวตา วุตฺตา โหติ. อนิปฺผนฺนรูปานํ วิย จ วตฺถุธมฺม สนฺนิสฺสเยน ทิสฺสมานธมฺมมตฺตภาวํ วา ปฺตฺติธมฺมานํ วิย ปริกปฺปิตาการมตฺตภาวํวา สสวิสาณ กจฺฉปโลมาทีนํ วิย สพฺพโส อภูต ปริกปฺปิต มตฺตภาวํวา นิวาเรตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถจ ทฺวาสตฺตติวิธาสลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ วจเน ปโยชนํ นทิสฺสติ. เตสุ หิ ทฺวาสตฺตติวิเธสุ เอกจฺเจ เอว ธมฺมา ปุริเมสุ ตีสุ สงฺคเหสุ อาคตา. ปจฺฉิเมจ สพฺพสงฺคเห อนิปฺผนฺนรูปานิปิ อธิปฺเปตานิเอวาติ. เอตฺถจ วตฺถุธมฺมาสลกฺขณาติ ปเทหิ อนิปฺผนฺนรูปานํ สลกฺขณตา ปฏิกฺขิปเน ยํ วตฺตพฺพํ. ตํ รูปสมุทฺเทส ทีปนิยํ วุตฺตเมวาติ. เอกนฺตากุสลชาติยานํ อาสว จตุกฺกาทีนํ สงฺคโห อกุสลสงฺคโห, น อกุสล สมฺปยุตฺตตฺตาเยว อกุสลภูตานํ จิตฺตผสฺสาทีนนฺติ. กุสลา กุสลาพฺยากตมิสฺสกานํ สงฺคโห มิสฺสกสงฺคโห.
โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, พุชฺฌนฺติ เอตายาติ กตฺวา. โพธิยา ปกฺขา โพธิปกฺขา. โพธิสมฺภาราติ อตฺโถ. โพธิ ปกฺเขสุ ภวา ¶ อนฺโตคธาติ โพธิปกฺขิยา. เตสํ สงฺคโหติ โพธิปกฺขิยสงฺคโห. สพฺเพสํ อนวเสสานํ ปรมตฺถธมฺมานํ สงฺคโห สพฺพสงฺคโห. จิรปาริวาสิยฏฺเน มทนิยฏฺเนจ อาสว สทิสตฺตา อาสวา. ยทิจ ตทุภยฏฺเน อาสวานาม สิยุํ. อิเม โลภาทโย เอว อาสวานาม สิยุํ. ปุปฺผาสวาทโย หิ โลเก ฉ ปฺจ รตฺติมตฺตํ วา สตฺตฏฺรตฺติมตฺตํ วา สยํปิ กุมฺเภสุ ปริวาสํ คณฺหนฺติ. กุมฺเภจ ปริวาสํ คาหาเปนฺติ. อิเม ปน อนมตคฺเค สํสาเร สยํปิ สตฺตสนฺตาเน ปริวาสํ คณฺหนฺติ. สตฺตสนฺตานฺจ ปริวาสํ คาหาเปนฺติ. สกลํ สตฺตสนฺตานํ สทา อาสวปูริตเมว โหติ. ยถาห-จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ นิวีสมานา นิวีสตีติอาทิ. ตตฺถ เอสา ตณฺหา ปริยุฏฺานวเสน อุปฺปชฺชมานา เอตฺเถว อุปฺปชฺชติ. อุปฺปชฺชิตฺวาจ ปุน อนุสยภาเวน ปริวาสํ กตฺวา นิวีสมานา เอตฺเถว นิวีสตีติ อตฺโถ. ยาวจ อริยมคฺคโธวนํ นลพฺภติ. ตาว สนฺตานํ คูถปูริตกูปํ วิย ทุพฺพิโสธํ กตฺวา ปวตฺตติ. ปุปฺผาสวาทโยจ มทํ ชเนนฺตา มุหุตฺตเมว ชเนนฺติ. อิเม ปน ยาว อริยมคฺคํ นลภติ. ตาว นิจฺจมทํ ชเนนฺติ. ตสฺมา เอกนฺเตน อิเมเยว จิรปาริวาสิยฏฺเน มทนิ ยฏฺเนจ อาสวานาม ภวิตุํ อรหนฺตีติ.
วิสนฺทนฏฺเนวา อาสวสทิสตฺตา อาสวา, ยถา หิ กุธิต กุฏฺิโน มหาวณมุเขหิ ยูสสงฺขาโต อาสโว วิสนฺทิตฺวา ปิโลติกขณฺฑานิ ทูเสติ, เอวํ อิเมปิ ฉหิทฺวาเรหิ วิสนฺทิตฺวา ฉฬารมฺมณานิทูเสนฺตีติ. อายตํวา สํสารทุกฺขํ สวนฺติปสวนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ อาสวา. อถวา, ภวโต อาภวคฺคา ธมฺมโต อาโคตฺรตุมฺหา สวนฺติ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตนฺตีติ อาสวา. อาสทฺทสฺส อวธิอตฺถโชตกตฺตา. อวธิจ ทุวิโธ มริยาทวิสโย อภิวิธิวิสโยจาติ ตตฺถ ยสฺส สมฺพนฺธินีกฺริยา อวธิภูตํ อตฺตานํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ. โส มริยาทวิสโย นาม. ยถา อาปาตลิปุตฺตา เทโว วุฏฺโติ. ยสฺส สมฺพนฺธินีกฺริยา อวธิภูตํ อตฺตานํ พฺยาเปตฺวา อนฺโต กตฺวา ปวตฺตติ, โส ¶ อภิวิธิวิสโยนาม. ยถา อาพฺรหฺมโลกา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโตติ. อิธ ปน อภิวิธิวิสโย ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา ภวคฺคฺจ โคตฺรภฺุจ พฺยาเปตฺวา อนฺโต กตฺวา สวนฺตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
[๒๐๔] วิภาวนิยํ ปน
อวธิจ มริยาทอภิวิธิวเสน ทุวิโธติ วตฺวา ปุน ตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺถ อาปาตลิปุตฺตา เทโว วุฏฺโติอาทีสุวิย กฺริยํ พหิกตฺวา ปวตฺโต มริยาโท. อาภวคฺคาสทฺโท อพฺภุคฺคโตติอาทีสุวิย กฺริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺโต อภิวิธี’’ติ วทติ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ อววิธิวิสยภูโต ภวคฺโค โลกตฺตยพฺยาปกํ สทฺทสฺส อพฺภุคฺคมนกฺริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ. นจ อวธิภูโต อตฺโถ กฺริยํ พหิวา อนฺโตวา กตฺวา ปวตฺตตีติ ยุตฺโต. กฺริยาเอว ปน ตํ พหิวา อนฺโตวา กตฺวา ปวตฺตตีติ ยุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา มูลฏีกายํ-ทุวิโธหิ อวธิ อภิวิธิวิสโย อนภิวิธิวิสโยจ. อภิวิธิวิสยํ กฺริยาพฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, อาภวคฺคา ภควโต ยโส คโตติ. อิตรํ พหิกตฺวา, อาปาตลิปุตฺตา วุฏฺโ เทโวติ. กาเมติ อิจฺฉตีติ กาโม. โสเอว อาสโวติ กามาสโว. กามียติวา โอฬาริเกน กาเมน อิจฺฉียตีติ กาโม. ปฺจกามคุณมุเขน เทสิโต สพฺโพ กามาวจรธมฺโม. อิธ ปน ตํ นาเมน ตทารมฺมณา ตณฺหาเอว อธิปฺเปตา, กาโมเอว อาสโวติ กามาสโว. กามาวจรธมฺเมสุ อสฺสาทนาภินนฺทน วเสน ปวตฺโต กามราโค. เถเรน ปน อยมตฺโถว อิจฺฉิโต. วกฺขติ หิ กามภว นาเมน ตพฺพตฺถุกา ตณฺหา อธิปฺเปตาติ.
[๒๐๕] วิภาวนิยํ ปน
ปุริมตฺโถว วุตฺโต. โส อนุปปนฺโน, เถรมตานุคตสฺส อิธาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อวุตฺตตฺตา.
ภวาสโวติ ¶ เอตฺถ ทุวิโธ ภโว กมฺมภโว อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ มหคฺคตกุสลธมฺมา กมฺมภโว. ตํนิพฺพตฺตา วิปาก ธมฺมา อุปปตฺติภโว. อิธปิ ภวสทฺเทน ตทารมฺมณา ตณฺหาเอว อธิปฺเปตา. ภโวเอว อาสโวติ ภวาสโว. ตสฺมึ ทุวิเธ ภเว นิกนฺติวเสน ปวตฺโต รูปารูปราโค.
[๒๐๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สสฺสต ทิฏฺิสหคโตจ ราโค เอตฺเถว สงฺคยฺหตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุตฺตํ.
ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺิคต วิปฺปยุตฺต โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตีติ หิ อฏฺกถากณฺเฑ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ อาคตํ. ตตฺเถว สสฺสตทิฏฺิ สหคโต ราโค ยากาจิ กุสลากุสล กมฺมภวนิกนฺติ ยากาจิ อุปปตฺติภวปตฺถนา. สพฺพา ภวตณฺหายํ สงฺคหิตาติ ยุตฺตา. อิธ ปน ยถาวุตฺตํ ภวาสวํ ถเปตฺวา สพฺโพ โลโภ กามาสเว เอว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติ.
[๒๐๗] เอเตเนว ยฺจ ตตฺถ วุตฺตํ.
‘‘ตติโย ภาทิฏฺิสหคโต’’ติ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
ยากาจิ ทิฏฺิ ทิฏฺาสโว. โยโกจิ โมโห อวิชฺชาสโว. เอตฺถ สิยา, กสฺมา อิเม เอว อาสวาติ วุตฺตา. นนุ อฺเปิ มานาทโย จิรปาริวาสิยฏฺาทิยุตฺตา เอว โหนฺตีติ. สจฺจํ. อิเมสุ ปน กามาสเว ปริวุฏฺเ สติ สพฺเพกามวิสยา มานาทโย ปริวุฏฺาเอว โหนฺติ. ตสฺมึ วิมุตฺเต วิมุตฺตาเอว, ตถา ภวาสเว ปริวุฏฺเ สติ ภววิสยา. ทิฏฺาสเวจ ปริวุฏฺเ สติ ทิฏฺิวิสยาติ. อวิชฺชาปน เตสํ ติณฺณํปิ มูลภูตาติ. อิติ อิเม เอว ปาริวาสิยฏฺาทีสุ ปธานภูตา โหนฺติ. อิตเร ปน ตทนุพนฺธมตฺตาเอว สมฺปชฺชนฺตีติ น เต อาสวาติ วิสุํ วตฺตุํ อรหนฺตีติ. อตฺตนิ ปติตํ ชนํ อนสฺสาสิกํ กตฺวา อชฺโฌตฺถ รนฺโต ¶ หนติ มาเรตีติ โอโฆ. ปกติมโหโฆ. ตถา อวหนนฏฺเน ทุตฺตรฏฺเนจ โอฆสทิสาติ โอฆา. ยทิจ อวหฺนฏฺเจ ทุตฺตรฏฺเนจ โอฆานาม สิยุนฺติอาทิโก ปสงฺโค มานาทีนฺจ โอฆภาว ปริหาโร วุตฺต นเยน เวทิตพฺโพ.
วฏฺฏสฺมึวา ภวยนฺตเกวา สตฺเต โยเชนฺตีติ โยคา. ภวนฺตรจุติยา สห ภวนฺตรปฏิสนฺธึ คนฺเตนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. อภิชฺฌาติ สพฺพสฺส ราคสฺเสตํ นามํ. ตสฺมา รูปารูป ราคาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. พฺยาปาโทติปิ สพฺโพ โทโส เอว. อิทํ สจฺจาติ นิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺนฺติ ปวตฺโต มิจฺฉาภินิเวโส. วฏฺฏทุกฺขโต วิมุตฺติยา อมคฺคภูตํเยว โคสีลโควตาทิกํ ปรโต อามสนํ ตถา ตถา กปฺเปตฺวา คหณํ สีลพฺพตปรามาโส. เอตฺถจ ปรโตติ ภูตสภาวปจฺจนิกโตติ อตฺโถ. กายสทฺโท ปน สพฺพตฺถ รูปกาเย นามกาเยจ ปวตฺโตติ อติตกาเยน ปจฺจุปฺปนฺน กายํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเยนจ อนาคตกายํ คนฺเถติ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. อถวา, กาเย คณฺโติ กายคณฺโ. อชฺฌตฺต คณฺโติ อตฺโถ. นิคณฺโนาฏปุตฺโตติอาทีสุวิย คณฺสทฺโท คณฺิยํ ปวตฺโต. ภุสํ อาทิยนฺติ อมฺุจนคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานานิ. กิเลสภูโต กาโมเอว อุปาทานํ กามุ ปาทานํ. วตฺถุภูตํวา กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ.
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ติวิธ มหาทิฏฺิโย อฺาปิวา สาสเน โลเกจ สนฺทิสฺสมานา วิปรีตคาหภูตา ทิฏฺิโย ทิฏฺุปาทานํ. ยถาคหิตํวา ปุริมทิฏฺึ อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อุปาทิยตีติ ทิฏฺุปาทานํ. โคณกุกฺกุราทีนํ ตํตํปกติจาริตฺตํ สีลํ นาม. ตเมว สุฏฺุํ สมาทินฺนํ วตํนาม. ตทุภยํ สํสารมุตฺติยา มคฺโคติ ทฬฺหคหณํ สีลพฺพตุ ปาทานํ นาม. อตฺตวาทุปาทานนฺติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ ปริกปฺปพุทฺธิยา คหิโต เอเกกสฺมึ สตฺต สนฺตาเน ปธานิสฺสโร. ยํ โลกิยมหาชนา สตฺโตติวา ปุคฺคโลติวา ชีโวติวา ตถาคโตติวา โลโกติวา สฺชานนฺติ. ยฺจ นานาติตฺถิยา อิสฺสรนิมฺมิตํวา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํวา อจฺจนฺตสสฺสตํวา ¶ เอกจฺจสสฺสตํวา อุจฺเฉทํวา ปฺเปนฺตีติ. ตํ อตฺตานํ อภิวทนฺติเจว อุปาทิยนฺติจ สตฺตา เอเตนาติ อตฺตวา ทุปาทานํ. วีสติวิธา สกฺกายทิฏฺิ. ตตฺถ อภิวทนฺตีติ วิสิฏฺํ ปธานํ กตฺวา วทนฺติ. อุปาทิยนฺตีติ ทฬฺหํ อาทิยนฺติ. ยถาห –
ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺิ. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. รูปวนฺตํวา อตฺตานํ. อตฺตนิ วา รูปํ. รูปสฺมึวา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. เวทนาวนฺตํวา อตฺตานํ. อตฺตนิวา เวทนํ. เวทนาปวา อตฺตานํ. สฺํ. สงฺขาเร. วิฺาณนฺติ.
ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ รูปเมว อตฺตาติ คณฺหาติ. รูปวนฺตํวา อตฺตานนฺติ อตฺตา เม รูปวาติ คณฺหาติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ รูปํ ติฏฺตีติ คณฺหาติ. รูปสฺมึวา อตฺตานนฺติ รูปํ ปฏิจฺจ อตฺตา ติฏฺตีติ คณฺหาติ. กถํ รูปกายํ อุทฺทิสฺส อชฺช อหํ ถทฺโธมฺหีติ วา อชฺช อหํ มุทุโกมฺหีติวา วทนฺโต ปถวิ สงฺขาตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตินาม. อชฺช มม กาโย ถทฺโธติวา มุทูติวา วทนฺโต เสสธมฺเมวา ธมฺมมุตฺตกํวา อตฺตานํ คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ ปถวีวนฺตํ สมนุปสฺสตินาม. อชฺช ถทฺธภาโววา มุทุภาโววา มยิ ชาโตติ วทนฺโต อตฺตนิ ปถวึส มนุปสฺสตินาม. อชฺชาหํ ถทฺธภาเว ิโตมฺหิ มุทุภาเว ิโต มฺหีติ วทนฺโตปถวิมฺหิ อตฺตานํ สมนุสฺสตินาม. อยํ ปถวิมฺหิ จตุราวตฺถิกาย สํกฺกายทิฏฺิยา ปวตฺตากาโร. เสเสสุ สตฺตวีสติรูเปสุ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพ. อหํ มรามิ มริสฺสามีติอาทินา หิ อนิจฺจตายํปิ สาทิฏฺิ ปวตฺตติเยว. เสสรูเปสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. อิทํ นาม อหํ ปุพฺเพ สํภฺุชึ. อชฺช สํภฺุชามิ. ปรโต สํภฺุชิสฺสามีติวา สุขิโตมฺหิ ทุกฺขิโตมฺหีติวา เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. อชฺช มม กาโย สุขิโต ทุกฺขิโตติวา มมจิตฺตํ สุขิตํ ทุกฺขิตนฺติวา อตฺตานํ เวทนาวนฺตํ สมนุปสฺสติ. อชฺชสุขํวา ทุกฺขํวา มยิชาตนฺติ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ. อชฺชาหํ สุขิต ภาเว ิโตมฺหิ ทุกฺขิตภาเว ิโตมฺหีติ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ.
สฺาย ¶ สพฺเพสุจ ปฺาสมตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วิสุํ วิสุํ วิตฺถาเรตฺวา วตฺตพฺโพ. อหํ ปสฺสามีติ จกฺขุวิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ทสฺสนํ เมติ อตฺตานํ วิฺาณวนฺตํ สมนุปสฺสติ. มยิทสฺสนํนาม อตฺถีติ อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ, อหํ ทสฺสเน สมตฺโถมฺหีติ วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เอเส วนโย เสเสสุ ปฺจสุ วิฺาเณสูติ. อห มสฺมิ อหํ เอโก สตฺโต เอโกปุคฺคโล เอโก ชีโว เอโก โลโก เอโก นโร มนุสฺโส เทโวสกฺโก พฺรหฺมาติวา อหํคจฺฉามิ อหํ ติฏฺามิ อหํ นิสีทามิ อหํ นิปฺปชฺชามิ อหํ สมิฺเชมิ ปสาเรมีติอาทินา วา ขนฺธปฺจกํวา เอกเมกํวา ขนฺธํ สมูหโต คเหตฺวา ปวตฺติปิ วตฺตพฺพา. อปริฺาตวตฺถุกานฺหิ เอกมุหุตฺต มตฺเตปิ ยํกิฺจิ อตฺตโนวา ปรสฺสวา อตฺตปฏิสํยุตฺตวจนํ กเถนฺตานํ จิตฺตํวา วจนํวา ยถาวุตฺเต รูปารูปธมฺเม กทาจิ อตฺตโต อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตติ. กทาจิ อตฺตปริวาร ภาเวน. กทาจิ อตฺตนิสฺสิตภาเวน. กทาจิ อตฺตนิสฺสยภาเวน. กทาจิ เอเกกธมฺมวเสน. กทาจิ สมูหธมฺมวเสนาติ.
ยสฺมา ปน อตฺตนิมิตฺตํนาม วสวตฺตนาการํ ปฏิจฺจ อุปฏฺาติ. วสวตฺตนา กาโรจ รูปารูปธมฺมานํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติกตฺตํ ขณิ กตฺตฺจ สุฏฺุ ปสฺสนฺตานํ นตฺถิ. ตสฺมา ปริฺาตวตฺตุกานํ อตฺต ปฏิสํยุตฺตวจนํ กเถนฺตานํปิ จิตฺตํ ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย เตสุ ธมฺเมสุ อลคฺคิตฺวาเอว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. สตฺตานํ จิตฺตสนฺตาเน กุสเล ธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทตุํ อุปฺปนฺเนวา วา เสตุํ อทตฺวา นีวาเรนฺตีติ นีวรณานิ. กามนฏฺเน กาโม, ฉนฺทนฏฺเนฉนฺโทติ กามจฺฉนฺโท. พลวราโค. โสเอวนีวรณนฺติ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ปฏฺาเนอารุปฺเปกามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจอุทฺธจฺจนีวรณนฺติ วุตฺตตฺตา ปน ถเปตฺวา รูปารูปราเค อวเสโส สพฺโพโลโภ กามจฺฉนฺเท อสงฺคหิโตนาม นตฺถิ. ฌานปฏิปกฺขภาโวปน ปฺจกามคุณิกราคสฺเสว โหตีติ เวทิตพฺโพ. พฺยาปชฺชนํ พฺยาปาโท. จิตฺตสฺส ปูติภาโวติ อตฺโถ. โยโกจิโทโส. กสฺมา ปเนตฺถ ถินมิทฺธ นีวรณนฺติ จ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจ นีวรณนฺติ ¶ จ ทฺเว ทฺเว ธมฺมา เอกํ นีวรณํ กตฺวา วุตฺตาติ. กิจฺจโต ปจฺจยโต ปฏิปกฺขโตจ สทิสตฺตา. ตถา หิ กิจฺจโต ตาว ถินมิทฺธทฺวยํ จิตฺตุปฺปาทานํ ลีนภาวา ปาทนกิจฺจํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยํ อวูปสนฺตภาวาปาทนกิจฺจํ. ปจฺจยโต ปุริมทฺวยํ ตนฺทิวิชมฺภิ ตตาปจฺจยํ. ปจฺฉิมทฺวยํ าติพฺยสนาทิวิตกฺกปจฺจยํ. ปฏิปกฺขโต ปุริมทฺวยํ วีริยปฏิปกฺขํ. ปจฺฉิมทฺวยํ สมถปฏิปกฺขนฺติ.
อนุเสนฺตีติ อนุสยา. อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อนุอนุ เสนฺตีติวา อนุสยา. ยาว มคฺคํ นปฏิลภติ. ตาว อนฺตรา อปริกฺขิยฺยมานา หุตฺวา การณลาเภ สติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อุปฺปชฺชนฺเจตฺถ อปฺปหีนฏฺเน อุปฺปชฺชนา รหภาโว เวทิตพฺโพ. น ปน สรูปโต อุปฺปตฺติ, กถํ วิฺา ยตีติ เจ. ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺเสว ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตตฺตา. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ ปุถุชฺชนสฺส สตฺตปิ อนุสยา อนุสยวาเร สห อนุเสนฺตีติ อุปฺปชฺชนวาเร สห อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตา. ยถาห ปุถุชฺชนสฺส อวิชฺชานุสโยจ อนุเสติ. กามราค. ปฏิฆ. มาน. ทิฏฺิ. วิจิกิจฺฉา. ภวราคนุสโยจ อนุเสตีติ. ตถา อุปฺปชฺชนวาเรปีติ.
อปิจ, สรูปโต ปริยุฏฺานํ อปตฺวา สนฺตาเน ปวตฺตมาเนหิ กุสลากุสลา พฺยากตจิตฺตุปฺปาเทหิ สห อนุรูปา อวิรุทฺธา หุตฺวา เสนฺติ. วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาเวน อวุฏฺิตา หุตฺวา สยิตา โหนฺตีติ อนุสยา. อนุ อนุ เสนฺตีติวา อนุสยา. ปกติยา ยถานุสยิเตสุเอว กามราคาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชิตฺวา ทิคุณ ติคุณาทิ วเสน ปุนปฺปุนํ เสนฺติ. สยนากาเรน อุปรุปริ ปลิเวเนฺตีติ อตฺโถ.
ตีสุ ราคาทีนํ อวตฺถาสุ ปถมาวตฺถาย ิตานํ กามราคา ทีนเมตํ อธิวจนํ. ติสฺโส หิ อวตฺถา อนุสยาวตฺถา ปริยุฏฺานาวตฺถา วีติกฺกมาวตฺถาติ. ตตฺถ เย กามราคาทโย อุปฺปชฺชิตฺวา กายงฺควาจงฺคํ จาเลนฺติ, เตสํ ตถาปวตฺตา อวตฺถา วีติกฺกมาวตฺถานาม. เย มนสฺมึ เอว ชวนจิตฺตสหชาตา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เตสํ ตถาปวตฺตา อวตฺถา ปริยุฏฺานาวตฺถานาม. เย ¶ ปน ชวนสหชาตภาวํปิ อปตฺวา วาสนาธาตุโย วิย จิกฺกสนฺตานา นุสยิตา หุตฺวา ปริยุฏฺานปฺปตฺติยา พีชภาเวน ติฏฺนฺติ, สุภนิมิตฺตาทิเกจ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต เยสํ วเสน อาวชฺชนํ ราคาทิปาตุภาวตฺถาย อโยนิโส ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, อภาวิตฺจ จิตฺตํ เยสํ วเสน ทมถํ นอุเปติ, เตสํ ตถา ปวตฺตา อวตฺถา อนุสยาวตฺถานาม. ตทวตฺถิกา กามราคาทโย อนุสยานาม. เต ปน อปรมตฺถภูตาปิ น โหนฺติ. เอกนฺตปรมตฺถชาติกตฺตา. นจ กุสลาพฺยากตภูตา เอกนฺตากุสลชาติกตฺตา. นาปิ กุสลาพฺยากตวิรุทฺธา, วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาเวน อนุปลทฺธตฺตา. นาปิ กาลตฺตยวินิมุตฺตา, เตกาลิกธมฺมสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตนโต. ยทา ปน เต สมุฏฺ หิตฺวา ปริยุฏฺานภาวํ คจฺฉนฺติ, ตทา วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺม ภาวฺจ คจฺฉนฺติ. สารมฺมณาทิภาโวจ เตสํ ปริพฺยตฺโต โหติ. เอตทตฺถํ สนฺธาย กถาวตฺถุมฺหิ เตสํ สารมฺมณธมฺมภาโว สงฺขารกฺขนฺธภาโวจ ปติฏฺาปิโต โหตีติ.
ยถา ปน ผลธาริมฺหิ รุกฺขมฺหิ วิสกณฺฏเก ทินฺเน รุกฺขานุสยิโต ผลุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูโต สิเนโห ปริกฺขยํ คจฺฉติ. สมเย อุปฺปชฺชิสฺสมานานิ ผลานิ นุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ สานุสเย จิตฺต สนฺตาเน ยสฺมึ ขเณ มคฺโค ปาตุภวติ, ตสฺมึ สหมคฺคุปฺปาทา โส โส อนุสโย ปริกฺขยํ คจฺฉติ. ปริกฺขีณสฺส ปน ปุน ปริยุฏฺานํนาม นตฺถิ, กุโต วีติกฺกโมติ อิมมตฺถํ สนฺธาย มคฺโค อนาคตสามฺํ กิเลสชาตํ ปชหตีติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโต. ตตฺถ อนาคตสามฺนฺติ อนาคตสมฺมตํ, น เอกนฺต อนาคตํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ มคฺโค เยกิเลเส ปชหติ, เต อตีตากิวา อนาคตาติวา ปจฺจุปฺปนฺนาติวา นวตฺตพฺพาติ วุตฺตํ. เอเตนจ มคฺโค กิเลสมุเขน ยานิ กุสลากุสลกมฺมานิจ อุปาทินฺนกขนฺธปฺจเกจ ปชหติ, เต อตีตาติวาอนาคตาติวา ปจฺจุปฺปนฺนาติวา นวตฺตพฺพาติ ทีเปติ. ยทิ เอวํ มคฺเคน ปหีนา สพฺเพ เตภูมกธมฺมา กาลวิมุตฺตานาม อตงฺขตา นาม อปจฺจยานาม สิยุนฺติ.น. เตกาลิกชาติกตฺตา สงฺขต สปจฺจยชาติกตฺตา ¶ จ. เต หิ มคฺเค อนุปฺปนฺเน อิเม นามธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ เอวํ สงฺขตลกฺขณํ อาหจฺจ าเณน คหิตตฺตา ลกฺขณวเสน เตภูมกาทิภาวํ ภชนฺตีติ. เอวฺจ กตฺวา วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาวํ อปตฺตานํ อนุสยาวตฺถาย วา วาสนาวตฺถายวา กมฺมสมงฺคีตาวตฺถายวา อาสยชฺฌาสยา ธิมุตฺติจริตวตฺถาสุวา ิตานํ สภาวานํ ชาติวเสน ปรมตฺถ ธมฺมตา อกุสลาทิตาจ ปจฺเจตพฺพา โหตีติ.
[๒๐๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนา รหา สนฺตาเน อนุอนุสยิตา วิย โหนฺตีติ ตทวตฺถา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ. เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคต กิเลสา. อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อนุสยานาม สนฺตาเน กทาจิปิ อนุปฺปนฺน ปุพฺพา อนาคต กิเลสา เอวาติ กตฺวา สนฺตาเน อนุ อนุสยิตา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ เต อนุอนุสยิตา วิย โหนฺติ. เอกนฺเตน อนุสยิตาเอว โหนฺตีติ.
[๒๐๙] ยฺจ ตตฺถ
‘‘เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคตกิเลสา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
น หิ มคฺเคน อปฺปหีนา อนุสยา อนาคตานาม โหนฺติ. ปหีนาปิจ นิปฺปริยายโต อนาคตาติ นสกฺกา วตฺตุํ. อนาคต สามฺสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ. เอเตน อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตาตถา วุจฺจนฺตีติ อิทํวิปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. อปิจ, อุปฺปาทฏฺิติภงฺค ปตฺตานํเอว เอกนฺเตน เตกาลิกตา โหตีติ ตทปตฺตานํ อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนตา ปริยาโยว วตฺตุํ ยุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ ยสฺส กามราคนุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก อุปฺปาทวาโร เอว วุตฺโต, น นิโรธวาโร, นจ อตีตานาคต วาราติ. ยํ ปน ¶ ปฏิสมฺภิทามคฺเค หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ. เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโ โทสํ, มุฬฺโห โมหนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปริยุฏฺานปตฺตานํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ. ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ อารมฺมณา ธิคฺคหิ ตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วตฺตมานุปฺปนฺนํ สมุทา จารุปฺปนฺนนฺติ อิทํ ทฺวยํ ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว. ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ อตีตเมว. โอกาส กตุปฺปนฺนํ อนาคตเมว. ตทุภยํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีปตฺตา อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. สมีปปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํนาม อตฺตโน ขนฺเธสุ อนุสยิตานํ มคฺเคน อปฺปหีนานํ อนุสยานํเอว นามํ. อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ นาม สุภนิมิตฺตาทิเก อารมฺมเณ สกึ ชวิตฺวา ยาว ตมฺมูลโก ปริยุฏฺานเวโค น วูปสมฺมติ, ตาว อธิมตฺตถามคต ภาเวน ิตานํ เตสฺเว นามํ. อนุสยา หิ นาม อนมตคฺเค สํสาเร ปุนปฺปุนํ ปริยุฏฺานปตฺตานํ กิเลสานํ วเสน อุปรุปริ ถิร ตร ทฬฺหตร ปตฺติยา ปกติยาปิ ถามคตาเอวนาม โหนฺติ. น เยนวา เตนวา วายาเมน ปชหิตุํ สกฺกุเณยฺยา. เอวํ สนฺเตปิ ยทา โย โย อนุสโย ปจฺจยลาเภน ปริยุฏฺาน พหุโล โหติ, ตทา โส โส วิเสเสน อธิมตฺตถาม คตภาวํ ปตฺวา ิโต โหติ. ยทา โย โย ปฏิปกฺขธมฺม สมาทาเนน นิคฺคหปตฺโต โหติ, ตทา โส โส มนฺทถาม คตภาวํ ปตฺวา ิโต โหตีติ. อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํนาม สมถ วิปสฺสนาหิ สุฏฺุอนิคฺคหิตานํ เตสฺเว นามํ. อสมุคฺฆาฏิ ตุปฺปนฺนํนาม มคฺเคน อปฺปหีนานํ ภูมิลทฺธานํ เตสํเอว นามนฺติ. ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺมานาม กิเลสานํ อจฺจนฺตปฏิปกฺขา โหนฺตีติ เหฏฺิมา มคฺคฏฺผลฏฺา เสกฺขา อตฺตโน มคฺคผลกฺขเณสุ อุปริ มคฺคาชฺเฌหิปิ อนุสเยหิ สานุสยาติวา นิรานุสยาติวา ถามวตาติวา อถามคตาติวา นวตฺตพฺพา. ตสฺมา อนุสยานํ ตาทิเส ปจฺจุปฺปนฺน ภาเว สติปิ หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ. ¶ เตนหิ ถามคโต อนุสยํ ปชหตีติ วุตฺต โทโส นตฺถีติ เวทิตพฺโพติ. กามราโคเอว อนุสโย กามราคานุสโย.
สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิ, ตานิ ปน สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ ปฺจ โอรมฺภาคิยานิ. รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ ปฺจ อุทฺธํภาคิยานีติ สุตฺตนฺเต อภิธมฺเมจ ทสสํโยชนานิ อาคตานิ. อิตรานิ ปน อภิธมฺเมเอว อาคตานีติ ตโต วิเสสกรณตฺถํ สุตฺตนฺเตติ วุตฺตํ. กโม ปน ทฺวินฺนํปิ ปาฬิยา นสเมติ. สภาค ธมฺมสงฺคหวเสน ปน อิธ อฺถา กโม วุตฺโต สิยาติ. จิตฺตํ กิลิสฺสนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติจาติ กิเลสา. กิลิสฺสนฺติวา มลีนภาวํ นิหีนภาวฺจ คจฺฉนฺติ สตฺตา เอเตหีติ กิเลสา. กามภวนาเมนาติ วตฺถุกามทีปเกน กามนาเมน รูปารูปภวทีปเกน จ ภวนาเมน. ตาทิสํ กาม ภวสงฺขาตํ อารมฺมณภูตํ วตฺถุ เอติสฺสาติ ตพฺพตฺถุกา. ตถา ปวตฺตนฺติ สีลพฺพตานิ ปรโต อามสนากาเรน อิทํ เม สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อภินิวิสนากาเรน ขนฺเธสุ อตฺตาภินิเวสากาเรนจ ปวตฺตํ. วตฺถุโตติ สภาวธมฺมโต. อยํ ปาปสงฺคโห อกุสลงฺคโห นวธา วุตฺโตติ โยชนา. [อกุสลสงฺคโห]
๑๖๓. มิสฺสก สงฺคเห ปาณาติปาตาทีนิ ปาปกมฺมานิ กโรนฺตานํปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อุชุกรณํนาม ฌาเนน วินา น สิชฺฌตีติ วุตฺตํ สตฺตฌานงฺคานีติ. กลฺยาเณวา ปาปเกวา อารมฺมเณ อุชุกํ จิตฺตปฏิปาทนสงฺขาตสฺส อุปนิชฺฌายน กิจฺจสฺส องฺคานีติ อตฺโถ. ตตฺถ โทมนสฺสํ อกุสลชฺฌานงฺคํ. เสสานิ กุสลากุสลาพฺยากตานีติ. กลฺยาณกมฺม ปาปกมฺมสงฺขาตาสุ สุคติ ทุคฺคติ วิวฏฺฏสงฺขาตาสุจ นานาทิสาสุ ตํตํทิสาติ มุขปฺปวตฺติสงฺขาตา จิตฺตสฺส คตินาม สมฺมาวา มิจฺฉาวา ปวตฺเตหิ ทสฺสนาทีหิ เอว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ ทฺวาทสมคฺคงฺคานีติ. จิตฺตสฺส อุชุคติยาวา วงฺกคติยาวา คมนสฺส ปถงฺคานิ อุปายงฺคานีติ อตฺโถ. ¶ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺป มิจฺฉาวายาม มิจฺฉาสมาธโย ปาปกมฺม ทุคฺคติภว สงฺขาตาสุ อหิตทิสาสุ จิตฺตสฺส วงฺกคติยา คมนสฺส อุปายงฺคานิ, อิตรานิ กลฺยาณกมฺม สุคติภว วิวฏฺฏธมฺมสงฺขาตาสุ หิตทิสาสุ อุชุคติยาติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปาณาติปาตกมฺเม วิตกฺก วิจาร โทมนสฺเสกคฺคตา สงฺขาตํ จตุรงฺคิกชฺฌานํ มิจฺฉาสงฺกปฺป มิจฺฉาวายาม มิจฺฉาสมาธิ สงฺขาโต ติยงฺคีกมคฺโคจ เวทิตพฺโพ. เอวํ เสเสสุ สุจริตทุจฺจริตกมฺเมสุ ฌานมคฺคา อุทฺธริตพฺพา. วิภงฺเค ปน สุตฺตนฺเตสุจ มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาสตีติ อิเมปิ จตฺตาโร อาคตา. อิเม ปน วิสุํ เจตสิกธมฺมา นโหนฺติ. ตถา ตถา ปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อธิวจนนฺติ กตฺวา อิธ นคหิตา.
[๒๑๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สุคติ ทุคฺคตีนํ นิพฺพานสฺส จ อภิมุขํ ปาปนโต มคฺคา; เตสํ ปถภูตานิ องฺคานิ มงฺคานี’’ติ วุตฺตํ; ตํ น สุนฺทรํ;
น หิ องฺคานิ มคฺคานํ ปถภูตานินาม โหนฺติ; มคฺคสทฺโทเยว ปถปริยาโย อฏฺกถาสุ วุตฺโต น องฺคสทฺโทติ;
[๒๑๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘มคฺคสฺสวา อฏฺงฺคิกสฺส องฺคานิ มคฺคงฺคานี’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ อนุปปนฺนํ.
อิธ หิ กตฺถจิ จิตฺเต ติยงฺคิโก กตฺถจิ จตุรงฺคิโกติอาทินา นานามคฺโคว อธิปฺเปโตติ. อาธิปจฺจฏฺเน อินฺทฺริยานิ. กิฺจ อาธิปจฺจํ. อตฺตาธีนวุตฺติเก ธมฺเม อตฺตโน คติยํ สพฺพโส วตฺเตตุํ สมตฺถภาโว. อิติ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อตฺตโน อาธิปจฺจสงฺขาตํ อินฺทฏฺํ กโรนฺติ สาเธนฺตีติ อินฺทฺริยานิ. อินฺทฏฺํ กาเรนฺตีติปิ อินฺทฺริยานิ. อิสฺสรา อธิปติโนติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปฺจจกฺขาทีนิ ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อิสฺสราโหนฺติ. พลวทุพฺพลมนฺท ติกฺขาทีสุ อตฺตาการานุวตฺตาปนโต. ภาวทฺวยํ อิตฺถาการาทิวเสน ปวตฺติยํ จตุสมุฏฺานิก รูปานํ สกลขนฺธปฺจกสฺเสว วา อิสฺสโร โหติ. อฺถา อปฺปวตฺติโต. ¶ ตถา หิ ยสฺมึ สนฺตาเน ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิภาโว ปวตฺตติ. ตสฺมึ สพฺเพ กมฺมาทิปจฺจยา จตุสมุฏฺานรูปสนฺตตึ สมุฏฺาเปนฺตา อิตฺถาการสหิตเมว สมุฏฺาเปนฺติ, โน อฺถา. ฉนฺทจิตฺตาธิปฺปายาปิ ตสฺมึ มนฺทาการสหิตาว ปวตฺตนฺติ. ตพฺพิปรีเตน ปุริสสนฺตานํ เวทิตพฺพํ. ชีวิตทฺวยํ รูปา รูปสนฺตตีนํ รตฺติ ทิว มาส สํวจฺฉรานุกฺกเมน อทฺธานผรเณ สหชาตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติ. เตสํ ตทายตฺตวุตฺติ กตฺตา. มโน วิชานนกิจฺเจ. เวทนาปฺจกํ ตถา ตถา อารมฺมณรสานุภวเน. สทฺธา อารมฺมณาวีมุจฺจเน. วีริยํ กมฺมนิ อลีน วุตฺติภาเว. สติ อารมฺมณุปฏฺาเน. สมาธิ อารมฺมเณ นิจฺจลฏฺิ ติยํ. ปฺา อสมฺโมหกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติ. อนฺาภิภวนียภาเวน ปวตฺตนโต. ยถา หิ สิลายํ ปถวี สหชาเตหิ อนภิภวนียา โหติ. อตฺตนาวเต อภิภวิตฺวา วิสุํ อวิชฺชมาเนวิย กตฺวา ปวตฺตติ. ยถา จ อุทเก อาโป อคฺคิมฺหิ เตโช วาเต วาโย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
อฺายิตฺถ ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ อฺาตํ. น อฺาตํ อนฺาตํ. จตุสจฺจธมฺโม. อมตํวา ปทํ. อนฺาตํ สฺสามิ ชานิสฺสามีติ อนฺาตฺสฺสามิ. อาขฺยาติกํปิ หิ ปทํ สฺาสทฺทภาเว ิตํ นามิกฏฺาเน ติฏฺติ. ยถา มกฺขลิโคสาโล เอหิปสฺสิ โกติ. เอวฺหิ สติ ตสฺส ปทนฺตเรน สห สมาสภาโว นวิรุชฺฌตีติ. อนฺาตฺสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยํ อนฺา ตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. อาทิมนสิการโต ปฏฺาย ตาทิเสน อุสฺสาเหน สห วิปสฺสนํ อารภนฺตสฺส ตสฺมึ อุสฺสาเห อปฏิปสฺสทฺเธเยว โสตามตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺตสฺส อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. อาชานาตีติ อฺํ. ตเมว อินฺทฺริยนฺติ อฺินฺทฺริยํ, ปถมมคฺเคน อนฺาตํ ตฺวาปิ กิเลสปฺปหานกิจฺจสฺส อปรินิฏฺิตตฺตา ตสฺส ชานนกิจฺจสฺส วิปฺปกตภาเวน ยถา ทิฏฺเ ตสฺมึ จตุสจฺจธมฺเม อมตปเทเอว วา ปุนปฺปุนํ ชานนกิจฺจ ยุตฺตานํ อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อฺา ตาวิโน ¶ ปรินิฏฺิต อาชานน กิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อินฺทฺริยนฺติ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ติวิธํ เปตํ ตถารูเป ชานเน สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อิสฺสโร โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ อิเมสํ สตฺตานํ ปากเฏ รูปกาเย อตฺตคาหทฬฺหตฺตํ ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ อาทิโต ปฺจ ปสาทินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ. ตสฺส อตฺตสฺส อิตฺถิปุม ตาเภโท อิเมสํ วเสน โหติ. ตสฺมึ วา อิตฺถิปุริส คาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ กทนนฺตรํ ภาวินฺทฺริยทฺวยํ วุตฺตํ. โสจ อตฺตา อิมสฺส วเสน ชีวสฺํ ลภติ. ตสฺมึวา ชีวคาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิมสฺส อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ ตทนนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํ. อิทํ ปน ภาวินฺทฺริยโต ปุเร วตฺตพฺพํปิ รูปารูป มิสฺสกตฺตา อิธ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นามกาเย อตฺตคาหทฬฺหตฺตํ ตพฺพิมุตฺติจ อิมสฺส อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ นามินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํ อาทิโต วุตฺตํ. โสจ อรูปี อตฺตา อิเมสํ วเสน สํกิลิฏฺโ วิปฺผนฺทิโตจ โหติ. ตสฺมึวา สุขิตทุกฺขิตคาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ ตทนนฺตรํ เปทนินฺทฺริยปฺจกํ วุตฺตํ. ตสฺส สํกิลิฏฺสฺส โวทานปฺปตฺติยา ตํตํคาหวิมุตฺติยาวา ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยํ วุตฺตํ. ตาย ปฏิปตฺติยา โวทานปฺปตฺติ ยา อาทิ มชฺฌ ปริโยสาน ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ตีณิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ วุตฺตานีติ.
[๒๑๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อฺเสํ อคหณนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
นหิ สนฺเตสุปิ อฺเสุ อินฺทฺริยภาวารเหสุ ธมฺเมสุ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิยา เตสํ อฺเสํ ภควโต เถรสฺสจ อคหณนฺติ ยุตฺตํ วตฺตุํ. อินฺทฺริยภาวารหสฺส อฺสฺส อสมฺภวโต. ยทิ หิ สมฺภเวยฺย, สตํปิ สหสฺสํปิ คณฺหิสฺสติเยวาติ. ¶ พลิยนฺติ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปฏิปกฺขธมฺเม สหนฺติ มทฺทนฺตีติ พลานิ. ยถา อพลานํ พลิยนฺติ. มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติ. เอตฺถจ อพลาติ ทุพฺพลา. นนฺติ หีนวีริยํ ชนํ. พลิยนฺตีติ พลสา กโรนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ. ปริสฺสยาติ อพลา ราคาทิ ปริสฺสยาติ อตฺโถ. อปิจ, ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเน อกฺโข ภณิยฏฺเน พลานินาม. ตสฺมา อสฺสทฺธิยสงฺขาเตน ปฏิปกฺขธมฺเมน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา สทฺธาพลํนาม. โกสชฺชสงฺขาเตน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา วีริยพลํนาม. มุฏฺสจฺเจน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาสติพลํนาม. อุทฺธจฺเจน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาสมาธิพลํนาม. อวิชฺชายกมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา ปฺาพลํ นาม. เสสทุกทฺวยํ ปน อฺมฺํ ปฏิปกฺเขนโยเชตพฺพํ.
[๒๑๓] วิภาวนิยํ ปน
ปาปพลทุกํ ปฏิปกฺเขน โยเชตุํ นลพฺภตีติ กตฺวา ‘‘อหิริกาโนตฺตปฺปทฺวยํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเว เนวาติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวติจ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยตา ติจ อตฺถโต นานตฺตาภาวโตติ. วีริยสมาธิพลานิ กุสลากุสลาพฺยากตานิ. อหิริกาโนตฺตปฺปานิ อกุสลพลานิ. เสสานิ กุสลาพฺยากตานีติ. อธิปตีติ เอตฺถ ปตีติ สามิ อิสฺสโร. โส ปน ปเทส อิสฺสโร สกลิสฺสโรติ ทุวิโธ. ตตฺถ อินฺทฺริยานิ ปเรสํ วิสเย สยํ ปรวเส วตฺติตฺวา อตฺตโน วิสเยเอว ปเรหิ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตีติ ปเทสิสฺสรา นาม. ปุพฺพาติ สงฺขารวเสน ปุพฺพาคมนวเสน วา วิเสเสตฺวา ปวตฺตํ อธิปติฏฺานํ ปตฺวา ปน อฺโ ทุติโย อิสฺสโรนาม นตฺถิ. ตสฺมา อธิโก ปตีติ อธิปติ. อตฺตา ธีนวุตฺตีนํ ปตีติ อธิปตีติจ วทนฺติ.
ฉนฺโทเอว อธิปตีติ ฉนฺทาธิปติ. ฉนฺทวโต กึนาม กมฺมํ นสิชฺฌตีติ เอวํ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสนวา ปุพฺเพ อตีตภเวสุ สุฏฺุ อาเสวิตฉนฺทาคมนวเสนวา เตสุ เตสุ กลฺยาณ ปาปกมฺเมสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม มโหโฆวิย ติณปณฺณกสเฏ อตฺตปราธีเน ¶ นิจฺจํ ปคฺคหิตธุเร กตฺวา ปวตฺโต กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท. เอส นโย เสเสสุปิ. นนุ เจตฺถ ปจฺฉิมา ตโย ธมฺมา อธิปติภาวํ คณฺหนฺตา อินฺทฺริยภาวํ อวิชหิตฺวาว คณฺหนฺตีติ อธิปติภูตาว สมานา อินฺทฺริยกิจฺจวเสน ปรวเสปิ วตฺตนฺตีติ. สจฺจํ, อฺํ ปน อธิปติกิจฺจํ, อฺํ อินฺทฺริยกิจฺจนฺติ นตฺเถตฺถ โทโสติ. ยถา หิ ราชา จกฺกวตฺตี เอกสฺส อตฺตโน ปุโรหิตสฺส สนฺติเก เอกํ ทิพฺพวิชฺชํ คณฺหาติ. น เอตฺตาวตา ราชา จกฺกวตฺตินาม นโหติ. นจ วิชฺชาเหตุ อฺสฺส วเสน วตฺตติ. อฺฺหิ จกฺกวตฺติ รชฺชกิจฺจํ, อฺํ วิชฺชาคหณ กิจฺจนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อธิปติกิจฺจํนาม ตํตํกิจฺจ วิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา อตุลฺยพเลน อภิภวิตฺวา สหชาต ธมฺเม อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อนิวตฺตมาเน กตฺวา ธุร วาหิตา. อินฺทฺริยกิจฺจํ ปน วิชานนาทิกิจฺจํ อารพฺภ ปวุจฺจตีติ.
อาหรนฺติ สหชาตาทิปจฺจยสามฺโต อติเรเกน อสาธารณปจฺจยสตฺติวิเสเสน หรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ อาหารา. อาหรนฺติวา อชฺฌตฺตสมฺภูตา เต เต ปจฺจยธมฺมา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาจ อตฺตานฺเจว อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจยุปฺปนฺนกิจฺจฺจ สุฏฺุ หรนฺติ วหนฺติ เอเตหีติ อาหารา. ยถาหสพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกาติ. เอตฺถจ สพฺเพ สตฺตาติ เอเตน สพฺเพ อชฺฌตฺตสมฺภูตา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา วุตฺตา. อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกา. ยถารหํ จตุวีสติปจฺจเยหิ ิติสภาวาติ อตฺโถ. นนุเจตฺถ ปจฺจยาหาโรว วุตฺโต. น อาหารปจฺจโย. อิธ ปน จตุพฺพิโธ อาหารปจฺจยธมฺโมว วุตฺโตติ. สจฺจํ, ปจฺจยฏฺเน ปน อาหารนามกานํ สพฺเพสํ จตุวีสติปจฺจยธมฺมานํ มชฺเฌ เยธมฺมา จตฺตาโร อาหาราติ วิเสเสตฺวา วุตฺตา. เต เตสํ ปจฺจยาหารานํปิ อาหารภูตาติ สิทฺธา โหนฺตีติ. อิมสฺมึ อตฺเถ จตุนฺนํ อาหารานํ มหนฺต ภาโว ปากโฏ โหตีติ.
ตตฺถ ยถา ยวพีชานํวา สาลิพีชานํวา อานุภาโว นาม กฬิรงฺกุรานํ อุปฺปาทาน ปธานํ โหติ. ตโตปรํ ปน สสฺสภาวํ ¶ ปตฺวา ฉ ปฺจ มาเส วฑฺฒิยาวา ิติยาวา ปถวิ รสอาโปรสานํ อานุภาโว ปธานํ โหติ. เอวเมวํ กพฬี การาหารูปชีวีนํ กามสตฺตานํ กมฺมสฺส อานุภาโวนาม ปฏิสนฺธิรูปุปฺปาทเน ปธานํ โหติ. ตโตปรํ ปน ยาวตายุกํ วฑฺฒียาวาิติยาวา อุตุอาหารานํ อานุภาโว ปธานํ โหติ. กมฺมชรูปานิ หิ ยาว อาสนฺนมรณา ปวตฺตมานานิปิ อุตุอาหาเรหิ อนุคฺคหิตานิเอว ปวตฺตนฺติ. อุตุจ อาหารุ ปตฺถมฺภิโตเยว อตฺตโน กิจฺจํ กโรติ. ตสฺมา เตสํ สตฺตานํ จตุสนฺตติรูปํ กพฬีการาหาเรน อนุปตฺถมฺภียมานํ จิรํ นปวตฺตติ. อุปตฺถมฺภียมานํเอว ยาวตายุกํ ปวตฺตติ. ยถาจ สกุณาวา ฑํสมกสา ทโยวา ตุณฺเฑน อาหารํ คเหตฺวา อตฺตภาวํ โปเสนฺติ. ตุณฺเฑ อสนฺเต อาหารํ อลภนฺตา มรนฺติ. เอวเมว อิเม สตฺตา ผสฺเสน อารมฺมเณสุ รสํ คเหตฺวา เวทนาสงฺขาตํ อุปโภคปริโภคํ สมฺปาเทตฺวา ตณฺหาเวปุลฺลํ ปตฺวา ติวิธํ วฏฺฏํ ปูเรตฺวา ยาวชฺชตนาปิ วฏฺเฏ อนุกณฺมานา ปวตฺตนฺติ.
ยทิ หิ ผสฺโสนาม น สิยา, อารมฺมณรสํ อลภิตฺวา เวทนา ปริโภครหิเตน ตณฺหุปฺปตฺติยา โอกาโส นตฺถีติ ติวิธวฏฺฏเมว นสิยาติ. ยถาจ เต สกุณาทโย ปกฺเข วิยูหิตฺวา อนฺตรา อปตมานา รุกฺขโต รุกฺขํ วนโต วนํ วิจริตฺวา อตฺตานํ ยาเปนฺติ. ปกฺเขสุ อสนฺเตสุ คมนํ อสมฺปาเทนฺตา ปติตฺวา มรนฺติ. เอวเมวํ อิเม สตฺตา อายูหนลกฺขณาย เจตนาย เจตยิตฺวา กมฺมสมงฺคิตํ สมฺปาเทตฺวา ภวโต ภวํ วิจริตฺวา ยาวชฺชตนา วฏฺเฏ สํสรนฺติ. ยทิ หิ เจตนานาม น สิยา, กมฺมวฏฺฏสฺส อภาโว. ตทภาเวจ วิปากวฏฺฏสฺส อภาโว. ตทภาเวจ ตทนุสยิตสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส อภาโวติ วฏฺฏํนาม น สิยาติ. ยถาจ เต สกุณาทโย จกฺขุนา โคจรฏฺานํวา ตํตํทิสาภาคํวา วิภาเวตฺวา ยาวชีวํ อตฺตานํ ยาเปนฺติ. จกฺขุสฺมึ อสนฺเต กิฺจิคเหตพฺพวตฺถุํวา คนฺตพฺพฏฺานํวา อลภิตฺวา ตตฺเถว มรนฺติ. เอวเมวํ ¶ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อารมฺมณวิชานลกฺขเณน วิฺาเณน ตํตํอารมฺมณํ ลภิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ ผสฺสาทโย อุปฺปาเทตฺวา ติวิธํ วฏฺฏํ วฏฺเฏนฺติ. ยทิ หิ วิฺาณํนาม น สิยา, ผสฺสาทีนํ อารมฺมณลาโภเยว นตฺถีติ วฏฺฏเมว น สิยาติ. เตนาห จตฺตาโร อาหารา.ล. วิฺาณํ จตุตฺถนฺติ. สํยุตฺตเกจ –
จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํวา สตฺตานํ อนุคฺคหาย กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโกวา สุขุโมวา, ผสฺโส ทุตีโย, มโนสฺเจตนา ตตียา, วิฺาณํ จตุตฺถนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภูตานนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตานํ. สมฺภเวสีนนฺติ กลลาทิ กาเล ิตานํ. จตุนฺนํปน อาหารานํ ยถาสมฺภวํ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏวา ตสฺมึ ตสฺมึ ภเววา ิติยาวา อนุคฺคหายวา ปวตฺติ อากาโร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน โกปเนตฺถ อาหาโร. กึ อาหาเรตีติ. กพฬีการา หาโร โอชฏฺมกรูปานิ อาหาเรติ. ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา. มโนสฺเจตนาหาโร ตโย ภเว. วิฺาณา หาโร ปฏิสนฺธินามรูปนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปากฏผลวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โอชฏฺมกรูปุปฺปาทนํ ปน กพฬีการาหารสฺส มหนฺตํ กิจฺจํ นโหติ. จตุสนฺตติรูปุปตฺถมฺภนเมว มหนฺตํ. เตเนว หิ ปาฬิยํ ิติยาติจ อนุคฺคหายาติจ วุตฺตํ.
อปิจ ยถา อุปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา สุตฺตนฺติ กปริยายา อภิธมฺมปริยายาติจ ทุวิธา โหนฺติ. ตถา อาหารปจฺจโยปิ ทุวิโธ. ตตฺถ ยํ วุตฺตํ มโนสฺเจตนาหาโร ตโยภเวติ. ตํ สุตฺตนฺติกปริยายํ สนฺธาย วุตฺตํ. นหิ ปฏฺาเน อรูปา หารา อสหชาตานํ ธมฺมานํ อาหารฏฺเน ปจฺจยานาม โหนฺตีติ. ปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิ นลพฺภนฺติ. ตานิ หิ ทุพฺพลกิจฺจฏฺานวตฺถุกตฺตา รูปาทีสุ อภินิปาตมตฺตานิ โหนฺตีติ น เตสุ วิชฺชมานา เวทนา เอกคฺคตา ฌานกิจฺจํ สาเธนฺตีติ. วิตกฺกปจฺฉิมกํ ฌานนฺติจ ¶ วุตฺตํ. ฌานงฺคานํ นายกภูโตจ วิตกฺโก เตสุ นตฺถีติ ตตฺถ ตาเวทนา เอกคฺคตาโย ตํ น สาเธนฺตีติ. วีริยุปตฺถมฺภรหิตา ธมฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาวปฺปตฺตา นโหนฺตีติ อวีริเยสุ โสฬสาเหตุกจิตฺเตสุ สมาธิพลกิจฺจํ น สาเธติ. วีริยปจฺฉิมกํ พลนฺติ หิ วุตฺตนฺติ อาห อวีริเยสุ พลานิ นลพฺภนฺตีติ. เหตุรหิตา จ ธมฺมา วฏฺฏสฺส วิวฏฺฏสฺสจ ปตฺติยา ปถภาวํ นคจฺฉนฺติ. เหตุปจฺฉิมโก มคฺโคติ หิ วุตฺตนฺติ อาห อเหตุเกสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺตีติ. วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตจิตฺเต เอกคฺคตา อธิโมกฺขรหิ ตตฺตา เอกนฺเตน สํสปฺปนสภาวาย วิจิกิจฺฉาย อภิภูตตฺตา จ มคฺคินฺทฺริยพลภาวาย พลวตี นโหตีติ วุตฺตํ วิจิกิจฺฉา จิตฺเต เอกคฺคตา มคฺคินฺทฺริยพลภาวํ น คจฺฉตีติ. ทฺวิเหตุก ติเหตุก ชวเนสฺเววาติ เอตฺถ ทฺวิเหตุก ติเหตุกสทฺเทน โมมูหทฺวยหสนชวนานิ นิวตฺเตติ. ชวนสทฺเทน ติภูมกานิ ทฺวิเหตุกติเหตุกวิปากานิ นิวตฺเตติ.
[๒๑๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทฺวิเหตุกติเหตุกคหเณน เอกเหตุเกสุ อธิปตีนํ อภาวํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ, ชวนภาวสามฺตฺตา ปน หสนจิตฺเตปิ เตสํ อภาโว ทสฺเสตพฺโพเยว โหตีติ.
ยถาสมฺภวนฺติ ลทฺธปุพฺพาติ สงฺขารสฺส ลทฺธปุพฺพาคมสฺส จ เอเกกสฺส อธิปติโน สมฺภวานุรูปํ เอโกว ลพฺภติ. น ทุติโย. อิตรถา อธิปติเอว นสิยาติ. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ยถา อินฺทฺริยปจฺจยวิภงฺเค อรูปิโนอินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. น ตถา อธิปติปจฺจยวิภงฺเค. ตตฺถ ปน ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทินา เอเกกาธิปติ วิภาควเสเนว วุตฺตนฺติ. เอวฺหิ สติ อธิปติ อินฺทฺริยานํ วิเสโส ปากโฏ โหตีติ. นเวริตาติ นว อีริตา กถิตา. กุสลา กุสลา พฺยากเตหิ สมากิณฺโณ กุสลาทิ สมากิณฺโณ. [มิสฺสกสงฺคโห]
๑๖๔. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิ. พุชฺฌนฺติวา ตานิ ตํ สมงฺคิโน เอตายาติ โพธิ. จตุมคฺคาณํ. วุตฺตฺเหตํ มหา นิทฺเทเส โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ-าณนฺติ. ปกฺโขติ โกฏฺาโส สมฺภาโร. โพธิยา ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา. อธิสีลา ธิจิตฺตา ธิปฺา สงฺขาตาสุ ตีสุ สิกฺขาสุ ปริยาปนฺนานํ สตฺถุสาสนธมฺมานํ เอตํนามํ. เต ปน โกฏฺาสโต สตฺต วิธา โหนฺตีติ อาห จตฺตาโรสติปฏฺานาติอาทิ. สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ ปมุขา ปธานา หุตฺวา กายาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺนฺติ นานารมฺมเณสุ จิตฺตคมนํ นิวตฺเตตฺวา เตสฺเวว กายาทีสุ จิตฺต นิพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺตีติ ปฏฺานานิ. สติเอว ปฏฺานานีติ สติ ปฏฺานานิ. จตฺตาริสติปฏฺานานีติ วตฺตพฺเพ ธมฺมภาวํ อเปกฺขิตฺวา จตฺตาโรสติปฏฺานา ติวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กาเยอนุปสฺสนา กายา นุปสฺสนา. รูปกาเย รูปสมูเห อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺส อวยวกายสฺส ตํตํกายภาเวนวา อนิจฺจาทิภาเวนวา ยาว ตสฺมึ ตสฺมึ กาเย สมฺโมโห ปหิยฺยติ. ตาว ปุนปฺปุนํ นิรนฺตรํ สมนุปสฺสนาติ อตฺโถ. นวปฺปเภทาสุ เวทนาสุ สุขเวทนาทิ กายอวยวเวทนาย ตํตํ เวทนาภาเวน อุทยพฺพยวเสน จ อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนา. โสฬส ปเภเทสุ สราคา ทีสุ จิตฺเตสุ สราคาทิกสฺส อวยวจิตฺตสฺส ตํตํ จิตฺตภาเวน อุทยพฺพยวเสนจ อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา. ปฺจปเภเทสุ นีวรณาทีสุ ธมฺเมสุ กามจฺฉนฺทาทิกสฺส อวยวธมฺมสฺส ตํ ตํ ธมฺมภาเวน อุทยพฺพยวเสนจ อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา.
[๒๑๕] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย. อสฺสาส ปสฺสาสานํวา สมูโห กาโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทร เมว.
[๒๑๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘กายสฺส อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
กาเย ¶ กายานุปสฺสี วิหรตีติ หิ วุตฺตํ. เอเตน หิ กาเย อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนาติ อยมตฺโถว ปธานโต ทสฺสิโตติ.
[๒๑๗] ยฺจ ตตฺถ
‘‘เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ หิ วุตฺตํ. ตถา จิตฺตานุปสฺสนา ปเทปิ.
[๒๑๘] ยํปิ ตตฺถ
‘‘สฺาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรเมว.
น หิ กตฺถจิ ปาฬิยํ สฺาสงฺขาราว วิเสเสตฺวา ธมฺมาติ วุตฺตา อตฺถีติ. ปาฬิยฺหิ ฉนีวรณา ปถมํ ธมฺมาติ วุตฺตา. ตโต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ตโต ทฺวาทสายตนานิ. ตโต สตฺตโพชฺฌงฺคา. ตโต จตฺตาริ สจฺจานีติ. ยทิเอวํ เอกาย ธมฺมานุปสฺสนาย วุตฺตาย อิตราปิ สิทฺธาติ สติปฏฺานํ เอกเมว วตฺตพฺพํ, น จตฺตาโรติ.น. โย หิ ธมฺมานุปสฺสนายํ รูปกฺขนฺโธ วุตฺโต. โส รุปฺปนลกฺขณานุปสฺสนวเสน วุตฺโต. รุปฺปนลกฺขณฺหิ นิพฺพตฺติตปร มตฺถธมฺโม. โสจ ตถา อนุปสฺสนฺตสฺส วิเสสโต สุขุมสฺส อตฺตวิปลฺลาสสฺส ปหานาย โหตีติ. กาโยติ ปน ตํตํ สมูหภูตรูปธมฺมวเสน เวทิตพฺโพ. นรุปฺปนลกฺขณวเสน. นจ ตํตํ กายภาเวน คหิโต ตํตํ รูปธมฺมสมูโห นิพฺพตฺติต ปรมตฺถธมฺโมนาม โหติ. ปฺตฺติมิสฺสกตฺตา. โสจ ตถา อนุปสฺสนฺตสฺส วิเสสโต โอฬาริกสฺส สุภาทิ วิปลฺลาสสฺส ปหานาย โหตีติ. ตถา เวทนาจิตฺเตสุปิ โอฬาริกวิปลฺลาโส สุขุมวิปลฺลาโสติ ทฺเว ทฺเว วิปลฺลาสา โหนฺติ. ตตฺถ อตฺตุปนิพนฺธา นิจฺจสุข วิปลฺลาสา โอฬาริกา. อตฺตวิปลฺลาโส สุขุโม. ตตฺถ เวทนา จิตฺตา นุปสฺสนา โอฬาริกวิปลฺลาสานํ ปหานาย วิสุํ วุตฺตา. ธมฺเมสุ เวทนากฺขนฺธวิฺาณกฺขนฺธา สุขุม วิปลฺลาส ปหานายาติ. ตสฺมา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วตฺตพฺพาติ. สมฺมา ปทหนฺติ เอเตหีติ สมฺมปฺปธานานิ. กามํ ตโจจ ¶ นฺหารุจ, อฏฺิจ อวสิสฺสตุ. อุปสฺสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํ. ยนฺตํ ปุริสถาเมน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ. น ตํ อปตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตีติ เอวํ อนิวตฺตนวุตฺติ วเสน ปวตฺตสฺส สมฺมาวายามสฺส เอตํ นามํ. โส ปน ตถา ปวตฺโต เอโกปิ สมาโน กิจฺจสิทฺธิวเสน จตุธา โหตีติ. วุตฺตํ อุปฺปนฺนานนฺติอาทิ.
ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปาปกานนฺติ อสุกสฺมึ กาเล เทเส าเน วา อหํ อิทฺจิทฺจ นาม ปาปํ อกาสึ, อิทฺจิทฺจนาม มยฺหํ อุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนภาเวน วิทิตานํ อกุสลานํ. ปหานายาติ เตสํ อตฺตโน สนฺตาเน อชฺชตคฺเค ยาวปรินิพฺพานาปุน อนุปฺปาทธมฺมตาปาทนกรณตฺถํ. วายาโมติ สีล ปูรณ สมถ วิปสฺสนาภาวนากมฺเมสุ ทฬฺหํ วายาโม. อนุปฺปนฺนานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ อวิทิตานํ ปรสนฺตาเนสุวา สุตฺตนฺเตสุวา ทิสฺวาวา สุตฺวาวา วิทิตานํ. อนุปฺปาทายาติ เยสํ อกุสล มูลานํ อตฺถิตาย อิเมสํ สตฺตานํ อีทิสานิ กิเลสชาตานิ วา ปาปกมฺมานิวา อุปฺปชฺชนฺติ. ตานิ มยิ วิชฺชนฺติเอว. อหํปิ เตหิ กิเลเสหิวา กมฺเมหิวา อปริมุตฺโตเยว. อหํปิ สฺเววา ปรสุเววา ภวนฺตเรสุวา ตานิ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทสฺสา มิเยวาติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ อกุสลมูลานํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปตฺติยา ปจฺจยสมุจฺฉินฺทนตฺถํ. อนุปฺปนฺนานํกุสลานนฺติ จตุภูมเกสุ กุสลธมฺเมสุ สตฺตวิสุทฺธิปเภเทสุ อิเมนาม วิสุทฺธิธมฺมา มยา อปฺปตฺตา อนธิคตาเอว โหนฺตีติ เอวํ ตฺวา สมเย อนติกฺกนฺเตเอว อปฺปตฺตานํ อนธิคตานํ อุปริ วิสุทฺธิธมฺมานํ อธิคมนตฺถาย.
อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ภิยฺโย ภาวายาติ ยานิ สีลาทีนิ กุสลานิ มยิ อุปฺปนฺนานิ. ตานิ ยาว นิยามํ นโอกฺกมนฺติ, ตาว มยฺหํ เอตานีติ วตฺตุํ นารหนฺติ. สฺเววา ปรสุเววา ภวนฺตรํ ปตฺวาวา ภิชฺชิสฺสนฺติ เยวาติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนานํ เตสํ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตาปาทนวเสน สุฏฺุตรํ วฑฺฒนตฺถาย. เอเตสุ ปน จตูสุ มุเขสุ เยน เกนจิ เอเกน มุเขน ¶ อุปฺปนฺโน วายาโม จตุกิจฺจสาธโกเอว โหตีติ เวทิตพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน มคฺคกฺขเณ เอว เอกสฺส ตสฺส จตุกิจฺจสาธกตา วุตฺตาติ.
อิชฺฌนํ อิทฺธิ, ตสฺส ตสฺส โยคกมฺมสฺส สิทฺธิ สมิทฺธิ นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ. สา ปน สงฺเขปโต อภิฺเยฺยานํ ธมฺมานํ อภิฺาสิทฺธิ, ปริฺเยฺยานํ ปริฺาสิทฺธิ, ปหาตพฺพานํ ปหานสิทฺธิ, สจฺฉิกา ตพฺพานํ สจฺฉิกรณสิทฺธิ, ภาเวตพฺพานํ ภาวนาสิทฺธีติ ปฺจวิธา โหติ. อิชฺฌตีติวา อิทฺธิ สตฺถุสาสเน โยคกมฺเมน อิชฺฌนฺตานํ สพฺเพสํ มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมานํ นามํ. ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท. อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. อิทฺธิปตฺติยา พลวุปาโย ปธานการณนฺติ วุตฺตํ โหติ. โส ปน จตุนฺนํ อธิปติธมฺมานํ วเสน จตุธา โหตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติอาทิ. อธิปติภูโต ฉนฺโทว อิทฺธิปาโทติ ฉนฺทิทฺธิปาโท. เอสนโย เสเสสุปีติ. เอตฺถจ สพฺเพ มหคฺคตานุตฺตรภูตา อุตฺตริมนุสฺส ธมฺมานาม นปากติเกน ฉนฺเทนวา วีริเยนวา จิตฺเตนวา ปฺาย วา อธิคนฺตพฺพา โหนฺติ. เยน เกนจิ ปลิโพเธน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺเยน อธิปติภาวปตฺเตน ฉนฺทาทินาเอว อธิคนฺตพฺพา. ตสฺมา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติภูตาว อิธ อธิปฺเปตาติ ทฏฺพฺพาติ.
[๒๑๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘อิชฺฌติ อธิฏฺานาทิกํ เอตายาติ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธฺาณํ. อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตํ. ตํ สํยุตฺตเก กตมาจ ภิกฺขเว อิทฺธิ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ.ล. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อิทฺธีติ อิมาย ปาฬิยา สเมติ. เอวํสนฺเตปิ อิธ อภิธมฺมปริยาโยว อธิปฺเปโตติ ตํ น ยุชฺชติเยว.
วิภงฺเค ปน ปถมวาเร โลกิย โลกุตฺตรมิสฺสกา จิตฺต เจตสิกราสีเอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา. อฏฺกถายฺจ-ปถมชฺฌาน ปริกมฺมํหิ ¶ อิทฺธิปาโทนาม. ปถมชฺฌานํ อิทฺธินาม.ล. เนวสฺา นาสฺายตนชฺฌานปริกมฺมํ อิทฺธิปาโทนาม. เนวสฺานาสฺา ยตนชฺฌานํ อิทฺธินาม. โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม. โสตาปตฺติมคฺโค อิทฺธินาม.ล. อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโทนาม. อรหตฺตมคฺโค อิทฺธินามาติจ. ปถมชฺฌานํ อิทฺธิปาโทนาม. ทุติยชฺฌานํ อิทฺธินาม. ล. อากิฺจฺายตนชฺฌานํ อิทฺธิ ปาโทนาม. เนวสฺา นาสฺา ยตนชฺฌานํ อิทฺธินาม. โสตา ปตฺติมคฺโค อิทฺธิปาโทนาม. สกทาคามิมคฺโค อิทฺธินาม.ล. อรหตฺตมคฺโค อิทฺธินามาติ จ วุตฺตํ. ตํตํ ปาทกชฺฌานํ อิทฺธิปาโทนาม. ตโต ตโต วุฏฺหิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค อิทฺธินามาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. อิธ ปน อุตฺตรจูฬภาชนิเย อาคตนเยน จตฺตาโร อธิปติธมฺมาเอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา.
ตตฺถ ปน โลกุตฺตรภูตาเอว อธิปฺเปตา. อิธ โลกิย โลกุตฺตร มิสฺสกภูตาติ. อินฺทฺริยพลานิ อตฺถโต เหฏฺา วุตฺตาเนว. ปากฏฏฺานโต ปน จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธาย ถาโม เวทิตพฺโพ. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยสฺส. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สติยา. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเวสตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุเอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิสฺส. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ ฌาเนสุ เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺาย ถาโม เวทิตพฺโพ. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอตฺถ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, สมนฺตโต พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ พุชฺฌนฺติ วา เอตายาติ กตฺวา. สา หิ จตุสจฺจธมฺมํ พุชฺฌมานา เอกกฺขเณ โสฬสหิ อตฺเถหิ สทฺธึ สมนฺตโต พุชฺฌติ, น เอกเทส โตติ ตสฺสา สมฺโพธิยา สมุฏฺาปนฏฺเน สมฺโพธิยา องฺโค สหการีพลวปจฺจโยติ สมฺโพชฺฌงฺโค. สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ¶ สา หิ กายาทีสุ จตูสุ อตฺตโน โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุสํวฑฺฒมานา อนุปุพฺเพน สพฺพปมาท ปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ อปฺปมาทปกฺขฺจ ปูเรตฺวา จตุมคฺคฺาณ สงฺขาตํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปตีติ. วิปสฺสนาย ภูมิภูเต อชฺฌตฺต พหิทฺธาธมฺเม วิจินาติ กกฺขฬตฺตผุสนาทีหิ อนิจฺจตาทีหิจ วิวิธา กาเรหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมาโนวิย เตสุ ทฏฺพฺพาการํ อเสสํ อุปธาเรตีติ ธมฺมวิจโย. โสเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ ธมฺมวิจย สมฺโพชฺฌงฺโค. โสปิ หิ อตฺตโน โคจรภูเตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุสํวฑฺฒมาโน อนุปุพฺเพน สพฺพํสมฺโมห ปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ อสมฺโมหปกฺขํ ปูเรตฺวา สยํ จตุมคฺคาณ สมฺโพธิ หุตฺวา สมุฏฺหตีติ. สมฺมปฺปธานวีริยเมว สมฺโพชฺฌงฺโคติ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ตมฺปิ หิ จตุพฺพิเธสุ อตฺตโน โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุ สํวฑฺฒมานํ อนุปุพฺเพน สพฺพํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ลีนสงฺโกจ โกสชฺชปกฺขํ กิเลสชาตํ วิธเมตฺวา สพฺพํ ธุรสํปคฺคหปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺา เปตีติ.
ปีติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค ปีติ สมฺโพชฺฌงฺโค. สาปิ หิ วุตฺตปฺปกาเรสุ โคจเรสุ สุฏฺุ สํวฑฺฒมานา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ จิตฺตสฺส อรติอุกฺกณฺปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ ธมฺมรติ ธมฺมนนฺทิธมฺมาราม ปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปติ. ปสฺสทฺธิเอว สมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิ สมฺโพชฺฌงฺโค. สาปิ หิ วุตฺตปกาเรสุ โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุ สํวฑฺฒมานา สพฺพํ จิตฺตสฺส สารมฺภ ทรถปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ วูปสนฺตสีตลปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปติ. สมาธิเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ สมาธิ สมฺโพชฺฌงฺโค. ตสฺส สมฺโพธิสมุฏฺาปนตา ปากฏา. ตตฺรมชฺฌตฺตตา สงฺขาตา อุเปกฺขาเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ อุเปกฺขา สมฺโพชฺฌงฺโค. สาปิหิ วุตฺตปฺปกาเรสุ สติอาทีนํ โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุ สํวฑฺฒมานา สพฺพํ จิตฺตสฺส ลีนุทฺธจฺจปกฺขํ วิธเมตฺวา สมวาหิตปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปตีติ. สมฺมา อวิปรีตโต ทสฺสนํ สมฺมาทิฏฺิ. สา ปน ทุกฺเข ¶ าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโร ธคามินิปฏิปทาย าณนฺติ จตุพฺพิธา โหติ. สมฺมา อวิปรีตโต สํกปฺปนํ สมฺมาสงฺกปฺโป. ยถา สมฺมาทิฏฺิ ทฏฺพฺพสภาเวสุ ผรมานา ปวตฺตติ ตถา ตสฺสา สํวิธานนฺติ อตฺโถ. เตเนว หิ โส ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิโตติ. ยถาห-ยาจาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺิ, โยจ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตาติ. สมฺมาวาจา ทโย ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเยว. สมฺมา วายมนฺติ เอเกนาติ สมฺมาวายาโม. จตุกิจฺจสาธกํ สมฺมปฺปธาน วีริยํ. ปสฺสทฺธิทฺวยํ ปสฺสทฺธิสามฺเน เอกํ กตฺวา จุทฺทเสเต สภาวโตติ วุตฺตํ. สตฺตธาติ วุตฺตปฺปการานํ สติปฏฺานจตุกฺก สมฺมปฺปธานจตุกฺกาทีนํ วเสน สตฺตธา. อิทานิ เตสํ จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ านเภทํ ทสฺเสตุํ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิจาติอาทิมาห.
[๒๒๐] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโหติ วตฺวา ปุน ตํ ทสฺเสตุํ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิจาติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ ตตฺถ สตฺต สรูปํ ลพฺภตีติ. สงฺกปฺโป วิรติตฺตยฺจ เอกํ มคฺคงฺคฏฺานํ ปาปุณาติ. ปสฺสทฺธิจ ปีติจ อุเปกฺขาจ เอกํ โพชฺฌงฺคฏฺานํ. ฉนฺโทจ จิตฺตฺจ เอกํ อิทฺธิปาทฏฺานนฺติ เอวํ นวธมฺมา เอกฏฺานิกา โหนฺติ. เอกํ วีริยํ จตุสมฺมปฺปธาน อิทฺธิ ปาทินฺทฺริย พลโพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน นวฏฺานิกํ. เอกา สติ จตุสติปฏฺาน อินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน อฏฺฏฺานิกา. เอโก สมาธิ อินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน จตุฏฺานิโก. เอกาปฺา อิทฺธิปาทินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน ปฺจฏฺานิกา. เอกา สทฺธา อินฺทฺริย พล วเสน ทุฏฺานิกาติ. เต ปน สตฺตตึส ปเภทา ธมฺมา ปุพฺพภาเค นานารมฺมณา นานาขณิกาจ โหนฺติ. มคฺคผเลสุ ปน นวฏฺานิกํ วีริยํ เอกเมว นิพฺพานํ อารมฺมณํกตฺวา นวสุาเนสุ อตฺต ปฏิปกฺขานํ ปาป ธมฺมานํ ปจฺจย ยมุคฺฆาตวเสน นว กิจฺจานิ สาธยมานํ เอกเมว ปวตฺตติ. เอส นโย อฏฺฏฺานิกาทีสุ. ตสฺมา เต เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต สพฺเพ เอกโต อุปลพฺภนฺตีติ ¶ วุตฺตํ สพฺเพ โลกุตฺตเร โหนฺตีติ. นวาสงฺกปฺป ปีติโยติ เอตฺถ วาสทฺโท กฺวจิ สทฺทตฺโถ. สงฺกปฺโป กฺวจิ ทุตียชฺฌานิกา ทิเกปีติจ กฺวจิ จตุตฺถชฺฌานิกาทิเก โลกุตฺตเร นโหนฺตีติ อตฺโถ.
โลกิเยปีติ สีลวิโสธนาทิวเสน ปวตฺเต กามา วจรกุสลาทิเก โลกิยกุสล กฺริยจิตฺตุปฺปาเทปิ. ยถา โยคนฺติ สีลวิโสธนกมฺม สมถกมฺมนามรูปปริคฺคหาทิกมฺเมสุ ยุชฺชิตพฺพานํ วิรติตฺตยาทีนํ อนุรูปํ. ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยนฺติ สีล วิสุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ วิสุทฺธีนํ อนุกฺกเมน ปวตฺติกาเล. เอเตน ทิฏฺเว ธมฺเม มคฺคผลปติฏฺาภาวตฺถาย ปูริเต จตุปาริสุทฺธิ สีเลปิ สทฺธาสติอาทโย โพธิปกฺขิเยสุ สงฺคหิตา เอว โหนฺติ. ตถา มคฺคปาทกตฺถาย อุปฺปาทิเตสุ มหคฺคตชฺฌาเนสุ มีติ ทสฺเสติ. ตถา หิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตเก –
เอวํ ภาวิโต โข กุณฺฑลิย อินฺทฺริยสํวโร ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. เอวํ ภาวิตานิ ตีณิ สุจริตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ. เอวํ ภาวิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ. เอวํ ภาวิตา สตฺต โพชฺฌงฺเค วิชฺชาวิมุตฺติโย ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ.
อฏฺกถายํปิ นเกวลํ พลววิปสฺสนา มคฺคผเลสุเอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ. วิปสฺสนาปาทก กสิณชฺฌาน อานาปาณา สุก พฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺตีติ วุตฺตํ. [โพธิปกฺขิยสงฺคโห]
๑๖๕. สพฺพสงฺคเห ปฺจกฺขนฺธาติ ปฺจ ราสโย. อตีตาทิ เภท ภินฺนานํ รูปานํ ขนฺโธ ราสีติ รูปกฺขนฺโธ. เอกสฺมึ รุปฺปน ลกฺขเณ ราสึ กตฺวา าเณน ปริคฺคหิตา รูปธมฺมาเอว. ตถา เอกสฺมึ เวทยิตลกฺขเณ สฺชานน ลกฺขเณ ราสึ กตฺวา ปริคฺคหิตา อตีตาทิเภทภินฺนา เวทนาสฺาโย เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จนาม. สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. ผสฺส เจตนา ทโย. เตหิ ฉสุวา อุปปตฺติทฺวาเรสุ ตีสุวา กมฺมทฺวาเรสุ เอกโต สงฺคมฺม สมาคมฺม ผุสนเจตยิตาทีหิ อตฺตโน อตฺตโน ¶ กิจฺเจหิ ทสฺสนสวนาทีนิ สาธารณกิจฺจานิวา กายิก วาจสิกมานสิกานิวา สยน นิสชฺชฏฺาน คมน กถน จินฺตนาทีนิ สพฺพานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ วิทหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ สํยุตฺตเก –
กิฺจ ภิกฺขเว สงฺขาเร วเทถ. สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ. กิฺจ สงฺขตํ อภิ สงฺขโรนฺติ, รูปํ รูปตฺถาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ. เวทนํ เวทนตฺถาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ. สฺํ สฺตฺถาย สงฺขต อภิสงฺขโรนฺติ. สงฺขาเร สงฺขารตฺถาย สงฺขต มภิสงฺขโรนฺติ. วิฺาณํ วิฺาณตฺถาย สงฺขต มภิ สงฺขโรนฺตีติ. สงฺขต มภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตีติ.
ตตฺถ รูปํ รูปตฺถาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยสฺมึ ยสฺมึ กาเล สยน นิสชฺชาทิวเสน ปวตฺตา ยา ยา รูปวิกติ อิจฺฉียติ, ตสฺมึตสฺมึ กาเล ตสฺสา ตสฺสา รูปวิกติยา ชาตตฺถาย อิริยาปถ ปริวตฺตนาทิ วเสน ตํ ตํ รูปวิกตึ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถ. ขชฺชโภชฺชาทิกํ วตฺถาลงฺการาทิกํ มฺจ ปี เคห รถาทิกํ สพฺพํ อุปโภค ปริโภคภูตํ พาหิร รูปํปิ คเหตฺวา โยเชตุํ วฏฺฏติเยว. เวทนนฺติ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ สพฺพํปิ เวทนํ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมิกํ เวทนํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตา จิตฺตกมฺมนจฺจคีตาทีนิ ตํ ตํ เวทนุปกรณานิ สมฺปาทน วเสน สมฺปรายิกฺจ อภิสงฺขโรนฺตา มานุสกํวา ทิพฺพํวา ตํตํ เวทนํ ปตฺเถตฺวา ทาน สีลาทิ สมฺปาทน วเสน อภิสงฺขโรนฺติ. เอสนโย เสเสสุปิ. สงฺขาเรสุ ปน ผสฺสํ ผสฺสตฺถาย เจตนํ เจตนตฺถายาติอาทินา ทานํ ทานตฺถาย สีลํ สีลตฺถาย ปาณาติปาตํ ปาณาติปาตตฺถายาติอาทินา วา สพฺพํ โลกปวตฺตึ ตฺวา วิตฺถาเรตพฺพาติ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา สงฺขาเรสุ ปากฏา เจตนาทโย วิตกฺกาทโย โลภาทโย สทฺธาสติปฺาทโยจ ธมฺเม วิสุํ วิสุํ ขนฺธภาเวน อวตฺวา เวทนาสฺาว วุตฺตาติ. วุจฺจเต.
ยถา ¶ หิ เฉโก มหาภิสกฺโก เภสชฺชมูลานิ คเหตฺวา จุณฺณํ กโรนฺโต เตสุ มูเลสุ อิมานิ ถูลานิปิ มุทูนิ โหนฺติ. อิมานิ ขุทฺทกานิปิ กกฺขฬานิ โหนฺตีติ ตฺวา ตโต ปถมตรํ กกฺขฬานิ วิสุํ อุทฺธริตฺวา สุฏฺุ โกฏฺเฏตฺวา จุณฺณํ กโรติ. เสสานิ ปน สพฺพานิ มุทูนิ เอกโต กตฺวา โกฏฺเฏตฺวา จุณฺณํ กโรติ. ตโต อุภยานิ มิสฺเสตฺวา สิลายํ ปิเสตฺวา เภสชฺชกมฺเม อุปเนติ. เอวํ กโรนฺโต นกิลมติ. เอวเมวํ ภควาปิ นามรูปธมฺเมสุ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา นิจฺจสุขอตฺต วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถาย อนุยฺุชนฺตา เทวมนุสฺสา วิภาเค อกเต ตีสุ ธมฺเมสุ กิลมิสฺสนฺตีติ ตฺวา นามธมฺเมสุ เวทนาสฺาจิตฺตสงฺขาเต ตโย ธมฺเม วิสุํ อุทฺธริตฺวา เอกเมกํ ขนฺธํ นาม กตฺวา เทเสสิ. ตถา หิ ยถา มจฺฉานาม อุทเก สติ อุกฺกณฺิตา นาม นตฺถิ. อสติ ปน เอกนฺเตน อุกฺกณฺิตาเยว โหนฺติ. ยถาวา มธุกราวา ภมราวา ยสฺมึ วเน ปุปฺผรส ผลรเส ลภนฺติ, ตตฺถ อุกฺกณฺิตานาม นตฺถิ. อลภมานา ปน เอกนฺเตน อุกฺกณฺิตาเอว โหนฺติ. เอวเมว อิเมสํ สตฺตานํ สุข สฺิเตสุ ปติสรเณสุ เวทนาสทิสํ ปติสรณํนาม นตฺถิ. มนุสฺสเทวพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อสฺสาเทนฺตาปิ สุขเวทนตฺถายเอว อสฺสาเทนฺติ. ยทิจ ตาหิ วินา ยถิจฺฉิตํ สุขเวทนํ ลเภยฺยุํ. โกนาม ตา สาทิยิสฺสติ. ตถา ผสฺสเจตนาทีหิ วิตกฺกวิจารวีริยาทีหิ โลภโทสาทีหิ สทฺธาสติปฺาทีหิ จ สงฺขารกฺขนฺธธมฺเมหิ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ ยํกิฺจิ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตาปิ สุขเวทนตฺถายเอว อภิสงฺขโรนฺติ. ยทิจ ตาทิเสน อภิสงฺขรเณน วินาปิ ยถิจฺฉิตํ สุขํ ลเภยฺยุํ, เตหิ ธมฺเมหิ อตฺโถ นตฺถีติ โกนาม เต ธมฺเม อภิสงฺขริสฺสตีติ.
อิติ สุขสฺิเตสุ ธมฺเมสุ เวทนานาม อิเมสํ สตฺตานํ ปรมุกฺกํสคตํ สุขสฺิตฏฺานํ โหติ. ตสฺมา ภควา ตํ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติ. ตถา อิเมสํ สตฺตานํ อตฺตสฺิเตสุ ปติสรเณสุ สฺาสทิสํ ปติสรณํ นาม นตฺถิ. ตถา หิ ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย อุปฺปนฺนา เต เต สตฺตา ¶ อตฺตาโน อตฺตโน วิสเยสุ สพฺพํ ชานิตพฺพํ สฺาย สฺชานิตฺวา วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺติ. ตถา วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺตา ยตฺตกํ ปเร ชานนฺติ. ตตฺตกํ มยํปิ ชานาม. โก อมฺหากํ อุตฺตริตโรติ เอวํ โลเก าณสมฺมภํ สฺํ ปรมํ อตฺตานํ กตฺวา วิจรนฺติ. อิติ อตฺตสฺิเตสุ ธมฺเมสุ สฺานาม อิเมสํ สตฺตานํ ปรมุกฺกํ สคตํ อตฺตสฺิตฏฺานํ โหติ. ตสฺมา ภควาตํปิ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติ. ตถา อิเมสํ สตฺตานํ นิจฺจสฺิเตสุ ปติสรเณสุ จิตฺตสทิสํ ปติสํรณํ นาม นตฺถิ. ตถา หิ สตฺตา สุขํ ทุกฺขํนาม อนิจฺจํ สุขปตฺตานํ ทุกฺขํ นตฺถิ. ทุกฺข ปตฺตานํ สุขํ นตฺถีติวา. สฺานาม อนิจฺจา, กทาจิ ปมุสฺสติ กทาจิ นปมุสฺสตีติวา. วีริยํนาม อนิจฺจํ. กทาจิ อารภติ, กทาจิ น อารภตีติวา. โลโภนาม อนิจฺโจ. กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ นอุปฺปชฺชตีติวา. โทโสนาม อนิจฺโจ. กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ น อุปฺปชฺชตีติวา. สทฺธานาม อนิจฺจา. กทาจิ ปสนฺนจิตฺโต โหติ, กทาจิ อปฺปสนฺนจิตฺโต โหตีติวา. ปฺานาม อนิจฺจา. ชานิตพฺพํปิ กทาจิ ชานาติ, กทาจิ น ชานาตีติวา เอวํ เจตสิกธมฺมานํ อนิจฺจ ภาโวนาม เกสฺจิ โลกิยชนานํปิ ปากโฏ โหติ. น ปน จิตฺตสฺส. น หิ สตฺตา จิตฺตํนาม อนิจฺจํ. กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ น อุปฺปชฺชตีติ คณฺหนฺติ. ตํ ปน สยํ นิจฺจํ ปวตฺตมานํ หุตฺวา กทาจิ สุเขน ยุตฺตํ โหติ, กทาจิ ทุกฺเขนาติอาทินา ตสฺมึ นิจฺจสฺเมว อุปฺปาเทนฺตีติ. อิติ จิตฺตํนาม นิจฺจสฺิเตสุ ธมฺเมสุ ปรมุกฺกํ สคตํ นิจฺจสฺิตฏฺานํ โหติ. ตสฺมา ภควา ตํปิ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติ.
[๒๒๑] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ภาชน โภชน พฺยฺชน ภตฺตการก ภฺุชก วิกปฺปวเสน ปฺเจว วุตฺตา’’ติ วตฺวา ตํ วิภาวนฺเตน ‘‘รูปฺหิ เวทนา นิสฺสยตฺตา ภาชนฏฺานิยํ. เวทนา ภฺุชิตพฺพตฺตา โภชนฏฺานิยา. สฺา เวทนสฺสาท ลาภ เหตุตฺตา พฺยฺชนฏฺานิยา. สงฺขารา อภิสงฺขรณโต ภตฺตการกฏฺานิยา. วิฺาณํ อุปภฺุชกตฺตา ภฺุชกฏฺานิยํ. เอตฺตาวตาจ อธิปฺเป ตตฺถสิทฺธีติ ปฺเจว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํ สารโต นทฏฺพฺพํ.
น หิ ตํ อฏฺกถายํ เอตปฺปรมวินิจฺฉเย อาคตํ. อุปมาทีปเนเอว อาคตํ. น จ ภควตา ภาชนาทิวิกปฺปสิทฺธิมตฺตํ อุทฺทิสฺส ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํ. ตถาสิทฺธสฺส อตฺถสฺส ปโยชนาภาวโตติ.
[๒๒๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘เทสนากฺกเมปิ อิทเมว การณํ. ยตฺถ ภฺุชติ, ยฺจ ภฺุชติ, เยนจ ภฺุชติ, โยจ โภชโก, โยจ ภฺุชิตา. เตสํ อนุกฺกเมน ทสฺเสตุกามตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ อสารํ.
จตุนฺนํ อุปาทานานํ วิสยภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. สพฺพ สภาคธมฺม ปริยาทานวเสน สาสวา อนาสวาจ ธมฺมา ปฺจกฺขนฺธาติ วุตฺตา, วิปสฺสนา ภูมิปริคฺคหวเสน สาสวาเอว ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ วุตฺตา. อายตนฺติ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา ภุสํ อุสฺสหนฺตา วิย โหนฺตีติ อายตนานิ. อายตนสทฺโท ปน ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ ทฺวารธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน สฺชาติเทสฏฺเน นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน, ฉสุ พาหิเรสุ อารมฺมณธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน สโมสรณฏฺเน, อุภยตฺถปิ การณฏฺเน ปวตฺตติ. ตตฺถ จิตฺต เจตสิกา ธมฺมา เอกสฺมึวา ภเว อนมตคฺเควา สํสาเร ปุนปฺปุนํ สห ชายมานา จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวารปเทเสสุเอว ชายนฺติ, น อฺตฺถ. สนฺตานานุพนฺธวเสน นิวสนฺตาปิ เตสฺเวว นิวสนฺติ, น อฺตฺถ. อากิริตฺวา ถปิตา วิย ปวตฺตมานาปิ เตสฺเวว ปวตฺตนฺติ, น อฺตฺถ. ตสฺมา จกฺขาทีนิ ฉสฺชาติเทสฏฺเน นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเนจ อายตนานินาม. เทวายตนํ วิย อธิฏฺานฏฺเนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว.
ยถาจ สมฺปนฺนปุปฺผผเลสุ เขเมสุ รุกฺเขสุ ตโต ตโต ปกฺขิโน นิลินตฺถาย อาหารตฺถายจ นิจฺจํ สโมสรนฺติ. เอวํ รูปาทีสุ ¶ ฉสุาเนสุ ตโต ตโต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณกรณตฺถาย นิจฺจํ สโมสรนฺติ. ตสฺมา รูปาทีนิ ฉ สโมสรณฏฺเน อายตนานินาม. ตทุภยานิ ปน เตสํ จิตฺต เจตสิกานํ การณฏฺเน อายตนานินาม. จกฺขุจ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ. เอวํ เสสานิ. ตตฺถ จกฺขุโสตานิ สตฺตานํ หิตกฺริยาสุ พหุปการตฺตา กามรูป พฺยาปิตตฺตา จ ปากฏานีติอาทิมฺหิ วุตฺตานิ. เตหิ อาสนฺนตฺตา ตทนนฺตรํ ฆานํ. ตโต ชิวฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปเทสายตนานินาม. ตโต สกลกายพฺยาปโก กาโย. ตโต เตสํ สพฺเพสํ โคจรวิสยคฺคาหกํ มโนติ. เสสานิ ปน เตสํ วิสยตฺตา ตทนุกฺกเมเนว วุตฺตานีติ.
กสฺสจิ ปน ปุคฺคลสฺสวา สตฺตสฺสวา มนุสฺสสฺสวา เทวสฺสวา พฺรหฺมุโนวา วเส อวตฺติตฺวา อตฺตโนเอว สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. วิสุํ วิสุํ ววตฺถิตสภาวตฺตาวา ยถาสภาวํ ธารียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ ววตฺถปียนฺตีติ ธาตุโย. อปิจ, นิสฺสตฺต นิชฺชีวฏฺเน ธาตุโย. ตตฺถ นิสฺสตฺตฏฺเนาติ สตฺตาการา ภาวฏฺเน สตฺตกิจฺจาภาวฏฺเน. โก ปเนตฺถ สตฺตากาโร กึ สตฺตกิจฺจนฺติ. ชีวโยโค สตฺตากาโร. อีหาจ พฺยาปาโร จ สตฺตกิจฺจํ. นิชฺชีวฏฺเนาติ เอกสฺมึ ภเว ยาว นมรติ. ภวปรํปรายวา ยาว สํสาโร น นิวตฺตติ. ตาว อภิชฺชมาโน อจฺฉิชฺชมาโน เอโกว วตฺตตีติ เอวํ คหิตสฺส ชีวสฺส อภาวฏฺเน. จกฺขาทโยจ ธมฺมา สพฺพโส สตฺตาการรหิตา สตฺต กิจฺจรหิตาจ โหนฺติ. นจ สยํ ชีวานาม โหนฺติ. นาปิ ชีวโยคาติ. อิติ นิสฺสตฺตฏฺเน นิชฺชีวฏฺเนจเตธาตุโยนามาติ. เตสํ ปน ทฏฺพฺพากาโร อฏฺกถายํ วุตฺโต. ยถาห-เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา. ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ. สทฺโทวิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ. มุขํ วิย รูปธาตุ. มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. อถวา, อุจฺฉุยนฺต กิลยนฺตํ วิย จกฺขุธาตุ. ยนฺตจกฺกยฏฺิ วิย รูปธาตุ. อุจฺฉุรส เตลานิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อธรารณิ วิย ¶ จกฺขุธาตุ. อุตฺตรารณิ วิย รูปธาตุ. อคฺคิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. เอสนโย โสตวิฺาณธาตุอาทีสุ. มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา.
ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิวจ ทฏฺพฺโพ. สฺา สงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺล สูลโยคา อาตุรา วิย ทฏฺพฺพา. ปุถุชฺชนานํวา สฺา อาสา ทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺิ วิย อยถาภุจฺจนิมิตฺตคาหโต วนมิโควิย. สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนปุริสา วิย. ชาติทุกฺขานุพนฺธโต ราชปุริสานุพนฺธโจโร วิย. สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย. รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโต ขุร จกฺกํวิย ทฏฺพฺพํ. อสงฺขตาปิธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺพฺพา. กสฺมา, สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ คหิตารมฺมณํ มฺุจิตฺวาปิ อฺํ คเหตฺวา ปวตฺตนโต วนมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขลุงฺโค วิย, ยตฺถ กามนิปาติโต เวหาสํ ขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทิ นานาปฺปการ กิเลสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺพฺพาติ. อริยสจฺจานีติ เอตฺถ สนฺตสฺส ธมฺมสฺส ภาโว สจฺจํ. สนฺตสฺสาติ ภูตสฺส ตถสฺส อวิปรีตสฺส. อปิจ, เกนฏฺเน สจฺจนฺติ. ตถฏฺเน อวิตถฏฺเน อนฺถฏฺเน. ยฺหิ จกฺขุสฺส ทุกฺขตฺตํ, ตํ ตถํ โหติ อวิตถํ อนฺถํ. ทุกฺขทุกฺข สงฺขารทุกฺข วิปริณามทุกฺข สงฺขาเตหิ ตีหิ ทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคิปุคฺคลสฺส อภิณฺหปีฬนโต. ตตฺถ สงฺขารทุกฺขํ นาม กมฺมชานํ อุปฺปตฺติยา ปเคว ตํตํกมฺมา ภิสงฺขรณทุกฺขํ. ตถา อุตุชาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปเคว ตํตํ อุตุจิตฺตาหารานํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ.
จกฺขุ หิ นาม รูปิพฺรหฺมานํปิ ปุริมภเว ฌานภาวนา สงฺขาตํ มหนฺตํ กมฺมาภิสงฺขรณ ทุกฺขํ อนุภวนฺตานํเยว อุปฺปชฺชติ. โน อฺถา. กามสตฺตานํ ปน ปุริมภเว กมฺมสงฺขารทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนํปิ ยาวชีวํ ปวตฺติยา อาหาราทิสงฺขารทุกฺขฺจ ปฏิชคฺคน ทุกฺขฺจ ¶ อนุภวนฺตานฺเว ปวตฺตติ, โน อฺถา. ปวตฺตมานฺจ ปจฺจยเวกลฺเลวา ชาเต อนฺตราเยวา อาคเต ยทากทาจิ ภิชฺชติ. มรณกาลํ ปตฺวา ปน เอกนฺเตน ภิชฺชติเยว. ตสฺมา ตํ อสฺสาเทตฺวา ตทตฺถาย กมฺมํวา อาหาราทิปจฺจยํวา ปฏิชคฺคนํ วา สงฺขโรนฺตานํ อนมตคฺเค สํสาเร สงฺขารทุกฺขสฺส ปริยนฺโตนาม นตฺถิ. อิติ สพฺพํ จกฺขุ อปริยนฺเตน สงฺขารทุกฺเขน ปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยว. อิทมสฺส สงฺขารทุกฺขํ. อิทํ จกฺขุ นาม ปจฺจยเวกลฺเลวา ชาเต อนฺตราเยวา อาคเต ยทา กทาจิ ภิชฺชนชาติกํ. ตสฺมา ตสฺส ภิชฺชนภเยน ปเคว ปจฺจย สมฺปาทนทุกฺขํ รกฺขาวรณคุตฺติสํวิธานทุกฺขํ ภิชฺชนนิมิตฺตานิ ทิสฺวา วา ภิชฺชมาเนวา ภินฺเนวา โสจนปริเทวนาทิทุกฺขฺจ วิปริณาม ทุกฺขํนาม. อิติ สพฺพํ จกฺขุ อปริยนฺเตน วิปริณามทุกฺเขน ปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยว. อิทมสฺส วิปริณามทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน ตทุภเยน ทุกฺเขน สเหว สิชฺฌติ. เอวํ จกฺขุ ทุกฺขทุกฺข สงฺขาร ทุกฺข วิปริณาม ทุกฺขสงฺขาเตหิ ตีหิ ทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคิปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยว. ยฺจ ตสฺส ตถาปีฬนํ, ตํ ตถํ โหติ, อวิตถํ, อนฺถํ. ตสฺมา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํนาม. เอส นโย โสตาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ.
เสสสจฺเจสุปิ ยํ โลภสฺเสว ทุกฺขสมุทยตฺตํ. ยํ นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธตฺตํ. ยํ อฏฺงฺคิกมคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคตฺตํ ตํ กถํ โหตีติอาทินา วตฺตพฺพํ. ยาวจ โลโภ น ปหิยฺยติ. ตาว จกฺขาทีนิ อสฺสาเทติเยว. ยาวจ ตานิ อสฺสาเทติ. ตาว เตสํ ปวตฺติยา กมฺมาทีนิ สงฺขโรนฺติเยว. ยาวจ กมฺมาทีนิ สงฺขโรนฺติ. ตาว จกฺขาทีนิ ปวตฺตนฺติเยว. ยาวจตานิ ปวตฺตนฺติ. ตาว เตสํ วุตฺตปฺปกาเรหิ สงฺขาร ทุกฺขาทีหิ นมุจฺจติเยว. ตสฺมา โลภสฺส ทุกฺขสมุทยตฺตํ ตถํ โหติ. จกฺขาทีสุจ ปวตฺตมาเนสุ วุตฺตปฺปการํ สพฺพํ ทุกฺขํ อาคจฺฉติเยว. อปวตฺตมาเนสุ นาคจฺฉติ. ตสฺมา เตสํ ปวตฺตินิโรธภูตสฺส นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธตฺตํ ตถํ โหติ. ตถา โลภปหานโต อฺโ ทุกฺขมุตฺติมคฺโคนาม นตฺถิ. อฏฺงฺคิกมคฺโคจ อุปฺปชฺช มาโน ¶ เอกนฺเตน ตํ ปชหติ. ตสฺมา อฏฺงฺคิกมคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคตฺตํ ตถํ โหติ, อวิตถํ, อนฺถนฺติ.
เอวํสนฺเตปิ สจฺจสทฺโท ปริยาย สจฺเจสุปิ วตฺตตีติ วุตฺตํ จตฺตาริอริยสจฺจานีติ. ตตฺถ ทุกฺขสจฺเจ ตาว สกฺกายปริยา ปนฺนา อชฺฌตฺตธมฺมาเอว อริยสจฺจํนาม. เตเยว หิ อสฺมิมานสฺส อธิฏฺานภูตา หุตฺวา ยาวตํ มานํ น สมูหนติ. ตาว ทุกฺขกิจฺจํ กโรนฺติ. ทุกฺขปริฺาจนาม ยาวเทว อสฺมิมานสมุคฺฆาตาย โหติ. อสฺมิมาโนจ เตสฺเวว อชฺฌตฺตธมฺเมสุ นิวิสตีติ เตสุ ปริฺาเตสุ ปริฺากิจฺจํ สิทฺธเมว โหตีติ. ตพฺพิปรี เตน ปน อนินฺทฺริย พทฺธธมฺมา มคฺคผลธมฺมาจ อฏฺงฺคิกวชฺชา อุทยพฺพย ปีฬนโต สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺเขหิจ อปริมุตฺตตฺตา ทุกฺขสจฺจํ นาม. สมุทยสจฺเจ เอโก โลโภเยว อริยสจฺจํนาม. โสหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อตฺตนิจ อารมฺมณธมฺเมสุจ อสฺสาทํ ชนยิตฺวา นิจฺจํ วฏฺฏทุกฺขโต อนุกฺกณฺมาเน กโรตีติ เตสํ โลภสทิโส อฺโ าติวา มิตฺโตวา สหาโยวา อตฺตาวา อตฺตนิยํวา นตฺถิวิย ขายติ. ตสฺมา ตํสทิโส อฺโ โกจิ วฏฺฏทุกฺขสํวิธายโกนาม นตฺถิ. ตฺจ ปชหิตุํ สกฺโกนฺตสฺส อฺโ ทุชฺชโหนาม นตฺถิ. อวเสสาปน สพฺเพปิ สาสวา กุสลากุสลธมฺมา สมุทยสจฺจํนาม.
เอตฺถ สิยา, นนุ อวิชฺชาปิ สพฺพสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลภาเวน วุตฺตาติ สาปิ สมุทเย อริยสจฺเจเอว วตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต, ยถาหิ เอโก เฉโก อุยฺยานปาโล สมฺปตฺติยุตฺตํ ภูมิ ภาคํ ลภิตฺวา อตฺตโน าณพเลน ภูมิภาคฺจ นานาพีชานิจ อภิสงฺขริตฺวา นนฺทนสทิสํ อุยฺยานํ มาเปสิ. ตตฺถ ภูมิ อุยฺยาน ปาลสฺส พีชานํ รุกฺขานฺจ ปติฏฺานกิจฺจํ สาเธติ. พีชานิจ องฺกุรุปฺปาทนกิจฺจํ สาเธนฺติ, อุยฺยานปาโลเยว ปน สพฺพกิจฺจานิ สาเธติ. โส หิ ภูมิยํ พีเชสุ รุกฺเขสุจ ยํยํ กตฺตพฺพํ โหติ. ตํ สพฺพํ กโรติ. มเมตนฺติ ปริคฺคณฺหาติ รกฺขติ. ตโต อุปฺปนฺเน โภเค ภฺุชติ. ตสฺมา โก อิทํ มาเปสิ, กสฺเสทํ อุยฺยานนฺติ วุตฺเต อุยฺยานปาโลเยว มาเปสิ. ตสฺเสทํ อุยฺยานํ อิจฺเจว วุจฺจติ. ¶ น ภูมึ มาเปสิ. พีชานิ มาเปนฺติ. เตสํ อิทํ อุยฺยานนฺติ วุจฺจติ. กา ปน อุยฺยานสมฺปตฺติยา ปจฺจยปรํปราติ วุตฺเต ปน ภูมิเอว อาทิโต วตฺตพฺพา. น อุยฺยานปาโล. นจ พีชานีติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาท นยฺหิ ปตฺวา ปจฺจยปรํ ปรวเสน ทุกฺข ธมฺมานํ ปวตฺติ นิวตฺติวิธาเน อวิชฺชาเอว อาทิ ปภวปธานภูตา โหติ, น ตณฺหา. สจฺจเทสนายํ ปน เตสํ นิพฺพตฺตกธมฺมวิธาเน ตณฺหาเอว สามิเชฏฺก ปธานภูตา โหติ. น อวิชฺชาติ นตฺถิ สมุทยาริยสจฺจภาเว อวิชฺชาย โอกาโสติ ทฏฺพฺโพ. กิเลสานํ ตทงฺคนิโรธวิกฺขมฺภน นิโรธา นิโรธสจฺจํนาม. นิพฺพานํ นิโรธาริยสจฺจํนาม. ฉสุ โลกิยวิสุทฺธีสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคสจฺจํ นาม. อฏฺงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโคเอว มคฺคอริยสจฺจํนามาติ.
อริยสทฺโท เจตฺถ กตฺถจิ กทาจิ เกสฺจิ กุโตจิ กถฺจิ อวิตถภาเวน อุตฺตมตฺถวาจโกติ. วิภาวนิยํ ปน อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน สจฺจสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต ทุกฺขํอริย สจฺจนฺติ เอตฺถ ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโติ อิเมหิ จตูหิ อตฺเถหิ จกฺขาทิกสฺส เอเกกสฺส เตภูมกธมฺมสฺส ทุกฺขสจฺจตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สงฺขตฏฺ วิปริณามฏฺา ปุพฺเพ สงฺขาร ทุกฺขวิปริณามทุกฺเขสุ วุตฺตนยาเอว. ปทตฺถโตปน ปจฺจเยหิ สงฺขรียตีติ สงฺขโต. ปเคว กมฺมาทิปจฺจยาภิสงฺขรณทุกฺเขน วินา น อุปฺปชฺชติ, นปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. วิรูโป หุตฺวา ปริณาโม วิปริณาโม. ปริหานิเจว ปริเภโทจ. ปีฬนฏฺโติ เอตฺถ ปีฬิตพฺพนฺติ ปีฬนํ. ปีเฬตีติ ปีฬนํ. ปีฬียเต ปีฬนํ. อตฺโถติ สภาโว. ปีฬนํ อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ตตฺถ ยถา เอกิสฺสา ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปุตฺโต อุปฺปชฺชติ. โสจ นานาโรเคหิ สยํ นิจฺจํ ปีฬิโต หุตฺวา ปฏิชคฺคนทุกฺเขหิ มาตรฺจ นิจฺจํ ปีเฬติเยว. ยฺจ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ตาทิสสฺส ปุตฺตสฺส อุปฺปชฺชนํ, ตฺจ ตสฺสา อิตฺถิยา ปีฬนกิจฺจเมว โหติ. เอวเมวํ เย จกฺขาทโย ธมฺมา ชรามรเณหิ นิจฺจํ ปีฬียนฺติ, เต ปฏิชคฺคนทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคีนํ ปุคฺคลํ นิจฺจํ ปีเฬนฺติเยว. ยฺจ ตสฺส สนฺตาเน เตสํ อุปฺปชฺชนํ, ตฺจ ตสฺส ปีฬนกิจฺจเมวาติ. ยถาหโย ¶ ภิกฺขเว จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว. ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท. โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย ภิกฺขเว โสตสฺส ฆานสฺส ชิวฺหาย กายสฺส มนสฺส อุปฺปาโทติอาทิ.
สนฺตาปฏฺโติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ภุสํ ปริทยฺหนฏฺโ. ยถาห –
จกฺขุํ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ. ราคคฺคินา อาทิตฺตํ. โทสคฺคินา. โมหคฺคินา. ชาติยา. ชราย. มรเณน. โสเกน. ปริเทเวน. ทุกฺเขน. โทมนสฺเสน. อุปายาเสน อาทิตฺตนฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ. ฆานํ อาทิตฺตํ. ชิวฺหา อาทิตฺตา. กาโย อาทิตฺโต. มโน อาทิตฺโตติ.
อาทิปนํ สนฺตาปนํ ปริทยฺหนนฺติ อิธ อตฺถโต เอกนฺติ. เอตฺถ สิยา, อริยมคฺโคปิ จิรกาลํ ปารมิตาภิสงฺขรณทุกฺเขน อนฺติมภเวจ สีลาทิวิสุทฺธิภาวนาภิสงฺขรณทุกฺเขน ปุคฺคลํ สุสํ ปีเฬติเยว. ตถา วิปริณามธมฺโมจ. ตสฺมา โสปิ ปิฬนาทิอตฺเถน ทุกฺขสจฺจสงฺคโห สิยาติ.น. สพฺพทุกฺขสนฺติ วํหตฺตา. โส หิ วุตฺตปฺปการํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ ปริปุณฺณํ อนุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สกึ อุปฺปชฺชมาโน สพฺพํ กิเลสชาตํ เขเปนฺโต อุปฺปชฺชติ. นิรุชฺฌมาโนจ สพฺพํ อายตึ อนมตคฺเค สํสาเร วฏฺฏทุกฺขํ วูปสเมนฺโต นิรุชฺฌติ. วูปสนฺตํจ อนาคต ทุกฺขํ อุปาทาย วุตฺตปฺปการํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ คณนุปคํ นโหติ. ภิชฺชนฺโตจ อนุตฺตรํ วิมุตฺติสุขํ ทตฺวาว ภิชฺชติ. ตสฺมา ตสฺส วิปริณามปจฺจยาปิ ปุคฺคลสฺส กาจิ หานินาม นตฺถีติ น โส ทุกฺขสจฺจสงฺคโหติ. โลกิยธมฺมา ปน อุปฺปชฺชมานา ปวตฺต มานาจ ปุพฺเพ วุตฺตปกาเรหิ สงฺขารทุกฺเขหิ ภุสํ ปีเฬตฺวา เอว อุปฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺติจ. นิรุชฺฌมานา มหนฺตํ ปริฬาหทุกฺขํ ชเนตฺวา อปริยนฺเต ขุรจกฺกสทิเส วฏฺฏทุกฺขยนฺเต ปุคฺคลํ โยเชนฺตาว นิรุชฺฌนฺติ. ตสฺมา เตเอว ปีฬนาทิอตฺเถหิ เอกนฺตทุกฺขา โหนฺตีติ. เอเตน นิพฺพานสฺสปิ สมฺปาปกปจฺจยาภิสงฺขรณเลสํ คเหตฺวา ทุกฺขสจฺจตฺตปสงฺโค นิวตฺติโต โหตีติ.
ทุกฺขสมุทโย ¶ อริยสจฺจนฺติ เอตฺถ ภวาภวสงฺขาตํ ทุกฺขกฺขนฺธํ สมุเทติ. ปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา อุทยติ อุฏฺาเปติ วฑฺเฒติวาติ ทุกฺขสมุทโย, อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโติ จตูหิ อตฺเถหิ โลภสฺส ทุกฺขสมุทยตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อายูหนฏฺโติ ภวาภว สงฺขาตสฺส เอเกกสฺมึ ภเวปิ วตฺถุกามปฏิสํยุตฺตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ภิยฺโย ปริพฺยูหนฏฺโ ราสิกรณฏฺโ นิทานฏฺโติ ตเทว นิรนฺตรํ กตฺวา อนุปฺปทานฏฺโ นิยฺยาตนฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. สํโยคฏฺโติ ทุกฺขกฺขนฺธสฺมึเอว ทฬฺหํ พนฺธนฏฺโ. ปลิโพธฏฺโติ ตโต ตสฺส ตสฺส มุจฺจนุปายสฺส นีวารณ วเสน ปลิพุนฺธนฏฺโ อุปรุนฺธนฏฺโติ อตฺโถ. ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ เอตฺถ วฏฺฏทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนํ อนุปฺปาท ธมฺมตาปตฺติ วเสน ขิยฺยานํ ทุกฺขนิโรโธ. ทุกฺขํ วา นิรุชฺฌติ นปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ ทุกฺขนิโรโธ. นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโติ จตูหิ อตฺเถหิ นิพฺพานสฺส ทุกฺขนิโรธตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ นิสฺสรณฏฺโติ นิสฺสรณ วิมุตฺติยา วิมุจฺจนฏฺโ. วิเวกฏฺโติ วฏฺฏทุกฺขปลิโพธโต วิวิจฺจนฏฺโ. อสงฺขตฏฺโติ สงฺขารทุกฺขสฺส อภาวฏฺโ. อมตฏฺโติ มรณทุกฺขสฺส อภาวฏฺโติ.
ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ เอตฺถ ทุกฺขนิโรธํ คเมติ สมฺปาเปตีติ ทุกฺขนิโรธคามินี. อตฺตโน สนฺตาเน ปฏิลาภกรณ วเสน ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ปฏิปทา. ทุกฺขนิโรธคามินีจ สา ปฏิปทา จาติ วิคฺคโห. นิยฺยานฏฺโ, เหตฺวฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อธิปเตยฺยฏฺโติ จตูหิ อตฺเถหิ อฏฺงฺคิกมคฺคสฺส ทุกฺขนิโรธมคฺคตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ นิยฺยานฏฺโติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทิกํ วฏฺฏโสตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติอาทิกํ วฏฺฏปฏิโสตํ อภิมุขํ นิคฺคมนฏฺโ. เหตฺวฏฺโติ สพฺเพสํ อริยคุณานํ สุปฺปติฏฺิตภาว สาธนฏฺโ. ทสฺสนฏฺโติ อฺาณอทสฺสนสงฺขาตสฺส สมฺโมหสฺส ปหาน วเสน จตุสจฺจธมฺมสฺส ปฏิวิชฺฌนฏฺโ. อธิปเตยฺยฏฺโติ ตณฺหา ทาสพฺยวิมุตฺติยา ¶ ภูชิสฺสภาวปตฺติวเสน สยเมว อตฺตโน อธิปติ หุตฺวา วิโรจนฏฺโ. โลกิยมคฺคา หิ ตณฺหาย อารมฺมณภาเว ิตา ตณฺหาทาสพฺยํ นาติวตฺตนฺตีติ. เอตฺถจ อิเม สตฺตานาม เอกนฺเตน ทุกฺขปฏิกูลา โหนฺติ ทุกฺขภีรุกา. เยจ อตฺตนิ ทุกฺขํ ชเนนฺติ. เตสุ เวริสฺํ อุปฺปาเทนฺติ. อตฺตโน ปน เอกนฺตทุกฺขํวา เอกนฺตทุกฺขชนกํวา เต นชานนฺติ. ตสฺมา เต อตฺตโน ทุกฺขมุตฺติยา ยํ ยํ กมฺมํ อายูหนฺติ. ตํ ตํ อตฺตโน ทุกฺขวฑฺฒิยาเอว สมฺปชฺชติ. กึ ปน เอกนฺตทุกฺขํ, กึจ เอกนฺต ทุกฺขชนกนฺติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภูตา อตฺตโน อตฺตโน อตฺตหาวปริยาปนฺนา เตภูมกธมฺมาเอว อตฺตโน อตฺตโน เอกนฺตทุกฺขานาม. กสฺมา, เตหิ มุตฺเตเอว สพฺพทุกฺเขหิ มุจฺจนโต, อมุตฺเตจ อมุจฺจนโตติ. อตฺตโน ตณฺหาเอว อตฺตโน เอกนฺตทุกฺขชนกํนาม. กสฺมา, ตาย ปหีนายเอว เอกนฺต ทุกฺเขหิ มุจฺจนโต, อปหีนายจ อมุจฺจนโตติ.
ตถา อิเม สตฺตา เอกนฺเตน สุขกามา โหนฺติ สุขาภินนฺทิโน. เยจ อตฺตนิ สุขํ ชเนนฺติ. เตสุ ปิยมิตฺตสฺํ อุปฺปาเทนฺติ. อตฺตโนปน เอกนฺตสุขํวา เอกนฺตสุขมคฺคํวาเต นชานนฺติ. ตสฺมา เต อตฺตโน สุขวฑฺฒิยา ยํ ยํ กมฺมํ อายูหนฺติ. ตํ ตํ อตฺตโน ทุกฺขวฑฺฒิยาเอว สมฺปชฺชติ. กึ ปน เอกนฺตสุขํ โกจ เอกนฺต สุขมคฺโคติ. เอกนฺตทุกฺขธมฺมสฺส อภาโวเอว อตฺตโน เอกนฺต สุขํนาม. เอกนฺตทุกฺขชนกสฺส ปหานมคฺโคเอว อตฺตโน เอกนฺต สุขมคฺโคนามาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมานิ จตุสจฺจปทานิ กเถสีติ เวทิตพฺพํ.
[๒๒๓] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ เอตฺถ เอเตนาติวา ทุกฺขนิโรโธ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเตนาติ อิทํ นยุชฺชติ.
น หิ นิพฺพานํ ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธ กฺริยาสาธเน ทุกฺเขน สหการี การณํ โหตีติ. เสสเจตสิกาติ เวทนา สฺาหิ เสสา ปฺาส เจตสิกา. อตีตาทิวเสน ติวิธ ภินฺนานํ ¶ อชฺฌตฺตาทิ โอฬาริกาทิ หีนาทิ ทูราทิวเสน ทุวิธภินฺนานฺจ ธมฺมานํ ราสฏฺเน ขนฺธโวหาโร โหติ. นิพฺพานสฺส ปน ตาทิ โส เภโท นตฺถีติ วุตฺตํ เภทาภาเวนาติอาทิ. ตฺหิ อตีตาทิเก ติวิธเภเท เอกํปิ น โหติ. กสฺมา. อนิทฺทิสิตพฺพ ธมฺมตฺตา. ตฺหิ เตกาลิกธมฺมานํ ขยวิราคนิโรธภูโต อนิมิตฺต ธมฺโมเยว โหติ. ตสฺมา อิทํ อตีเต อสุกพุทฺธกาเล นิพฺพานํ. อิทํ อนาคเต. อิทํ เอตรหีติ เอวํ กาลเภเทน นิทฺทิสิตพฺพํ นโหติ. ตถา ทิสา เทสานเภเทน ปรินิพฺพุตปุคฺคลเภเทน จ. เกวลํ ปน อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ยตฺตกานิ อนตฺถ ปทานิ ทิสฺสนฺติ. ตปฺปฏิปกฺขสิทฺเธหิ คุณปเทหิเอว ตํ กเถ ตพฺพนฺติ. ทุเกสุ ปน อชฺฌตฺตทุกํ ปตฺวา ตํ พหิทฺธาเอว โหติ. น อชฺฌตฺตํ. โอฬาริกทุกํ ปตฺวา สุขุมเมว โหติ, น โอฬาริกํ. หีนทุกํ ปตฺวา ปณีตเมว โหติ, น หีนํ. ทูเร ทุกํ ปตฺวา ทูเรเอว โหติ, น สนฺติเกติ. ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหโต วิมุตฺตํ.
ทฺวาราลมฺพณเภเทนาติ ทฺวารฉกฺก อารมฺมณฉกฺกานํ เภเทน. อายตนานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ทฺวารฉกฺกํ ธมฺมารมฺมณํเอวาติ เสสธมฺมาลมฺพณํ สนฺธาย อารมฺมณฉกฺกํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวารา.ล. ปริยาเยนาติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ ฉนฺนํ อาลมฺพณานํ เตสุ ทฺวาราลมฺพเณสุ อุปฺปนฺนานํ วิฺาณานฺจ กเมน ธาตุโย อฏฺารส ภวนฺตีติ โยชนา. เอตฺถปิ ทฺวารฉกฺเก มโนทฺวารํ วิฺาเณกเทสเมว โหติ. ทฺวารฉกฺกํ วิฺาณสตฺตกฺจ ธมฺมา ลมฺพเณกเทสเมวาติ. มคฺโค โลกุตฺตโร มคฺโคนาม มโตติ โยชนา. มคฺคยุตฺตา เอกูนตึสธมฺมา ผลภูตาจ สตฺตตึส ธมฺมา จตุสจฺจ วินิสฺสฏา จตูหิ อริยสจฺเจหิ วินิสฺสฏา วิมุตฺตา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย สมุจฺจย สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
ปจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๖๖. เอวํ ¶ สตฺตหิ ปริจฺเฉเทหิ ปถมสฺส นามรูปปริจฺเฉท าณสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุตียสฺส ปจฺจยปริคฺคหาณสฺส วิธานํ ทสฺเสนฺโต เยสํสงฺขตธมฺมานนฺติอาทิ มาห. อิทานิ เยสํ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขตาสงฺขตภูตา เยธมฺมา ยถา เยหิ เหตาทีหิ ปจฺจยากาเรหิ ปจฺจยา อุปการกา โหนฺติ. ตํ วิภาคํ เตสํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ วิภาคฺจ เตสํ ปจฺจยธมฺมานํ วิภาคฺจ เตสํปจฺจยาการานํ อิห วิภาคฺจ อิมสฺมึ วุจฺจมาเน ปจฺจยสงฺคเห ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนา.
[๒๒๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปจฺจเย ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ตํ วิภาคนฺติ อิมินา น สเมติ.
[๒๒๕] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อิห อิมสฺมึ สมุจฺจย สงฺคหานนฺตเร าเน’’ติ อิห สทฺทสฺส อตฺถวิภาวนํ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
เอตสฺมิฺหิ อตฺเถ สติ อิทานิ สทฺโท นิรตฺถโก โหตีติ, ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ตตฺถ ปฏิจฺจาติ อวินา, อมฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติ วณฺเณนฺติ. อถวา, สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโท. สหชาตธมฺเมหิ สเหว กลาปวเสน อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโวติ อตฺโถ. ยถาสกํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ เตน อวินาภาวีหุตฺวา สมุปฺปาโท ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท, อตฺถโต ปน สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ สงฺขต ธมฺมานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาสงฺขาตํ สพฺพสงฺขตสาธารณํ เอกํ สามฺลกฺขณํ. ยํ อิทปฺปจฺจยตาติจ วุจฺจติ. ตตฺถจ อิทปฺปจฺจย ตาติ อยํ อิมสฺส ปจฺจโย อยํ อิมสฺส ปจฺจโยติ เอวํ นิทฺทิสิตพฺโพ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา. สงฺขตธมฺมา. อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา. ยถาวุตฺต สามฺลกฺขณํ เอวาติ ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติจ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา. อิทปฺปจฺจยาเอว อิทปฺปจฺจยตาติจ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโทติ อยมตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโต. ปาฬิยํ ปน อยเมว อธิปฺเปโต วิย ทิสฺสติ. ยถาห –
กตโมจ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ชาติปจฺจยา ภิกฺขเว ชรามรณํ, อุปฺปาทาวา ตถาคตานํ อนุปฺปาทาวา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ, ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาติ.ล. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อุปฺปาทาวา.ล. อิทปฺปจฺจยตา. อิติ โข ภิกฺขเว ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ.
เอตฺถ หิ ิตาว สา ธาตูติอาทินา ตตฺร ตถตา อวิตถตาติอาทินาจ ยถาวุตฺตํ อิทปฺปจฺจยตา สงฺขาตํ สามฺ ลกฺขณเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทนามาติ ทสฺเสติ. น เจตฺถ ภาวสาธเน กเต สติ ปฏิจฺจสทฺเทน สห สมุปฺปาทสทฺทสฺส อสมานกตฺตุตาสงฺขาโต พฺยฺชนยุตฺติวิโรโธ อตฺถิ. โย ปฏิจฺจ กฺริยาย กตฺตา, ตสฺเสว สมุปฺปาทกฺริยายปิ กตฺตุตา สมฺภวโต. น หิ กฺริยานาม กตฺตุรหิตาสมฺภวตีติ. สงฺขตธมฺเมสุจ คมฺภีเรสุ สติ อนิจฺจตาทิลกฺขณํ วิย อิทํปิ สงฺขตลกฺขณํ คมฺภีรเมว โหตีติ นยิธ คมฺภีรวจนวิโรโธ สมฺภวติ. อถโข สงฺขตธมฺมโต สงฺขตลกฺขณเมว คมฺภีรตรํ โหตีติ. ตาทิเสน ปน สามฺลกฺขเณน สมฺปนฺนา ยถาวุตฺตา อวิชฺชาทโย สงฺขตธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานาม. ยถาห-กตเมจ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาธมฺมา ชรามรณํ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ.ล. อวิชฺชา ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ. อิติ สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน ภูตานํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยา สตฺต วุตฺติตาสงฺขาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโทจ โส นียติ ายติ ปฏิวิชฺฌียตีติ กตฺวา นโยจาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย. ปเปติ สงฺขตธมฺเม นานาปกาเรหิ ปจฺจยเภเทหิ ¶ ปวตฺเตติ เทเสติ เอตฺถาติ ปฏฺานํ. มหาปกรณํ. ปฏฺาเน เทสิโต นโย ปฏฺานนโย.
ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจยธมฺเม ภาเว วิชฺชมาเน สติ เต เต ภวนฺติ สีเลนาติ ตพฺภาวภาวิโน. สงฺขตธมฺมา. เตสํ ภาโว ตพฺภาวภาวิภาโว, อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ. อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปวตฺโต สงฺขตธมฺมนิยาโม. ตพฺภาวภาวิภาโวเอว อากาโร ตพฺภาวภาวิภาวากาโร. โส เอว ตพฺภาวภาวิภาวาการมตฺตํ. มตฺตสทฺเทน เหตาทิปจฺจย สตฺตินิยมํ นิวตฺเตติ. เตน อุปลกฺขิโต นโย ปฏิจฺจสมุปฺปาท นโย. อาหจฺจปจฺจยฏฺิตึ อารพฺภาติ เอตฺถ เหตุ อารมฺมณา ทิวเสน ตถาตถา อุปการกตาสงฺขาโต ปจฺจยสตฺติ วิเสโส อาหจฺจปจฺจยฏฺิตินาม. โส หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ วิย ปจฺจยธมฺมุทฺธารมตฺเต อฏฺตฺวา เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโหติอาทินา ปจฺจยสตฺติ วิเสสุทฺธารวเสน อาหจฺจ มตฺถกํ ปาเปตฺวา เทสิตตฺตา อาหจฺจปจฺจยฏฺิตีติ วุจฺจติ. ปจฺจยธมฺมา ติฏฺนฺติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนาภิสงฺขรณ กิจฺจํ ปตฺวา อโนสกฺกมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ เอตายาติ กตฺวา. อารพฺภาติ ปฏิจฺจ. วุจฺจตีติ ภควตา กถียติ.
อุภยํ ปน โวมิสฺสิตฺวา ปปฺเจนฺติ อาจริยาติ อิทํ ปฏิจฺจ สมุปฺปาทํ ปปฺเจนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. เตหิ ตํ ปปฺจยนฺตา ปฏฺาน นยํปิ อาหริตฺวา ปปฺเจนฺตีติ. ยถา สูริโย อุทยนฺโต อนฺธกาเร วิธเมตฺวา ทพฺพสมฺภาเร มหาชนสฺส ปากเฏ กโรติ. เอวเมวํ อุปฺปนฺนํ จตุสจฺจาณํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา จตุสจฺจ ธมฺมํ วิทติ ปากฏํ กโรตีติ วิชฺชา. ตปฺปฏิปกฺขตฺตา โมโห อวิชฺชานาม. โส หิ อุปฺปชฺชมาโน ธมฺเมสุ อฺาณอทสฺสน สงฺขาตํ อนฺธการํ ชเนตฺวาว อุปฺปชฺชติ. ปฏิจฺจ ผลํ เอติ อาคจฺฉติ เอตสฺมา เอเตนาติ วา ปจฺจโย. อวิชฺชาจ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย. ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺขตํ กายวจีมโนกมฺมํ อภิสงฺขโรนฺติ สตฺตา เอเตหีติ สงฺขารา. วิชานาตีติ วิฺาณํ. วิชานนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ¶ วา วิฺาณํ. อารมฺมเณ นมตีติ นามํ. รุปฺปติ วิการํ อาปชฺชตีติ รูปํ. อธิฏฺานฏฺเน อายตนํ. เทวานํ เทวายตนมิว. ผุสตีติ ผสฺโส. ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ วา ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. เวทยนฺติ ปจฺจนุภวนฺติ สตฺตา เอตายาติวา เวทนา. ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. นิจฺจปิปาสวเสน อารมฺมณเหตุ นิจฺจํ จฺจลติ ปตฺเถติ วาติ อตฺโถ. ตสฺสนฺติ ปริตสฺสนฺติ จฺจลนฺติ สตฺตา เอตายาติ วา ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. อมฺุจคาหํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. อุปาทิยนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อุปาทานํ.
ภวติ วฑฺฒตีติ ภโว. ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ สุขทุกฺขานิ เอเตนาติ วา ภโว. ชนนํ ชาติ. ชายนฺติ ปาตุภวนฺติ สงฺขต ธมฺมา เอตายาติ วา ชาติ. ชีรณํ ชรา. ชีรนฺติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วา ชรา. โสจนํ โสโก. โสจนฺติ จิตฺตปริฬาหํ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ วา โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ตํ ตํ ปวตฺตึ ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ กนฺทนฺติ เอเตนาติ วา ปริเทโว. ขมิตุํ สหิตุํ ทุกฺกรนฺติ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส วิรูปจิตฺตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. ภุโส อายาสนํ อุปายาโส. อายาสนนฺติ อนสฺสาสนํ. วิสีทนนฺติ อตฺโถ. เอวนฺติ อิมินา ยถาวุตฺเตน. อวิชฺชาทิ สงฺขาราทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน ปรํปรวิธินา สมุทโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอตสฺสเกวลสฺสทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ อวิชฺชาทิกสฺส เอตสฺส สกลสฺส ทุกฺขราสิสฺส เกนจิ สุเขน อสํมิสฺสสฺส วา ทุกฺขราสิสฺส อภินิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย สุตฺตนฺติกนโย อภิธมฺมนโยติ. ตตฺถ สุตฺตนฺติกนเยน ตาว อวิชฺชา จตุพฺพิธา ทุกฺขปฏิจฺฉาทิกา สมุทยปฏิจฺฉาทิกา นิโรธปฏิจฺฉาทิกา มคฺคปฏิจฺฉาทิกาจาติ. อภิธมฺมนเยน ปน ปุพฺพนฺตปฏิจฺฉาทิกา อปรนฺต ปฏิจฺฉาทิกา ปุพฺพนฺตาปรนฺตปฏิจฺฉาทิกา ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺฉาทิกาติ จตูหิ สทฺธึ อฏฺ วิธาติ เวทิตพฺพา.
สงฺขารา สุตฺตนฺติกนเยน สาสวา กุสลากุสลเจตนา อปฺุาภิสงฺขาโร ปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชา ภิสงฺขาโรติ ปน ¶ ติวิธา โหนฺติ. ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปฺุาติ สงฺขาโรนาม. กามรูป กุสลเจตนา ปฺุาภิสงฺขาโรนาม. อรูปกุสลเจตนา อาเนฺชาติสงฺขาโรนาม. อภิธมฺมนเยน ปน สพฺพาปิ โลกิยโลกุตฺตรภูตา กุสลากุสลเจตนา สงฺขารานาม. กิริยเจตนา ปน สพฺพาปิ วิภงฺเค นคหิตา. อฏฺกถายฺจ กิริยธมฺมานํ ปน ยสฺมา เนว อวิชฺชา น กุสลา กุสลมูลานิ อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตํ ลภนฺติ. ตสฺมา กิริยวเสน ปจฺจยากาโร นวุตฺโตติ วุตฺตํ. อวิชฺชาจ กุสลากุสลมูลา นิจ กิริยธมฺมานํ อุปนิสฺสย ปจฺจยา น โหนฺติ. ตสฺมา กิริยธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํ นคหิตาติ วุตฺตํ โหติ. สํยุตฺเตปิ ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ. วิชฺชาอุปฺปนฺนา. โส อวิชฺชา วิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. น อปฺุาภิสงฺขารํ. น อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติ วุตฺตํ. อตฺตโน อนุรูปปจฺจยวเสน ปน เตสํปิ ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท อวาริโตเยว. นหิ โกจิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทรหิโต สงฺขตธมฺโมนาม อตฺถีติ. เอส นโย วิฺาณาทีสุปีติ. วิฺาณนฺติ พาตฺตึสวิธํ โลกิยวิปากวิฺาณํ สุตฺตนฺติกนเยน. อภิธมฺมนเยน ปน กิริยจิตฺตวชฺชิตํ เอกูนสตฺตติวิธํ โลกิยโลกุตฺตรวิฺาณํ. นามรูปนฺติ โลกิย วิฺาณ สหชาตํ เวทนาทิขนฺธตฺตยํ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปํ ปวตฺติยํ จิตฺตช รูปฺจ สุตฺตนฺติกนเยน. อภิธมฺมนเยน ปน สพฺพํ กุสลากุสล วิปากสมฺปยุตฺตํ ขนฺธตฺตยํ วุตฺตปฺปการรูปฺจ. อฏฺกถายํ ปน ลทฺธปจฺฉาชาตปจฺจยํ สพฺพํปิ จตุสมุฏฺานรูปํ คหิตเมว.
[๒๒๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตทุภยํปิ อิธ ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
สฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ เอว สพฺพตฺถ ปาฬิยํ วิภตฺตานิ. เอกจฺเจ ปน อาจริยา พาหิรายตนานิ ผสฺสสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺวา ตานิปิ อิธ คณฺหนฺติ. ตํปิ นิทานวคฺค ปาฬิยา สเมติเยว. ยถาห –
กตโมจ ¶ ภิกฺขเว โลกสฺส สมุทโย. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เวทนาปจฺจยา ตณฺหา.ล. โทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตีติ อยํ โลกสฺส สมุทโย. โสตฺจ.ล. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส.ล. โลกสฺส สมุทโยติ.
ผสฺสเวทนาทโยปิ นยทฺวเย ตํ ตํ วิฺาณสมฺปยุตฺตา เวทิตพฺพา. ตณฺหุปาทานานิ ปากฏานิ. ภโว ทุวิโธ กมฺมภโว อุปปตฺติภโวจ. โลกิยกุสลากุสลภูตา เจตนาจ. เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย อนภิชฺฌาทโยจ กมฺมภโว. ยถาห-สพฺพํปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโวติ. กมฺมนิพฺพตฺตา ปน สพฺเพปิ โลกิยวิปากกฺขนฺธา สพฺพานิจ กมฺมชรูปานิ อุปปตฺติภโว สุตฺตนฺติกนเยน. อภิธมฺมนเยน ปน โลกุตฺตร ขนฺธาปิ วิภงฺเค อาคตาเอว. ชาติชรามรณานิ สพฺเพสํ สงฺขต ธมฺมานํ ลกฺขณปตฺตานิ. โสกาทีสุ าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส โสจนากาเรน ปวตฺตา โทมนสฺสเวทนา โสโกนาม. โรทนากาเรน ปวตฺโต อนิฏฺโ จิตฺตชสทฺโท ปริเทโวนาม. กายิกา ทุกฺขเวทนา ทุกฺขํนาม. เจตสิกา ทุกฺขเวทนา โทมนสฺสํนาม. าติพฺยสนาทินิมิตฺตํ สํสีทนวิสีทนาการปวตฺโต โทโส อุปายาโสนาม. อยเมตฺถ วิภาโค. เยสํ ปน ขนฺธทุกฺเข อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติ. เตสํ อิตรสจฺเจสุปิ สา อปฺปหีนาเอว โหตีติ เต ขนฺธปวตฺติยํเอว สุขสฺํ ลภนฺติ. ขนฺธนิโรเธ ทุกฺขสฺํ. ขนฺธปวตฺติมคฺเคเอว สุขมคฺคสฺํ ลภนฺติ. ขนฺธนิโรธมคฺเค ทุกฺขมคฺคสฺํ. ตสฺมา ขนฺธปวตฺติปจฺจยภูตา ปฺุา ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารธมฺมาเอว เตสํ อวิชฺชานิวุฏานํ สุขกามานํ ทุกฺขปฏิกูลานํ สตฺตานํ ปฏิสรณา โหนฺตีติ วุตฺตํ อวิชฺชาปจฺจ ยาสงฺขาราติ. เอตฺถจ วิเสสโต ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย ทุจฺจริตภูตา อปฺุาภิสงฺขารา สมฺภวนฺติ. อนาคต ขนฺธปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย สุจริตภูตา ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ¶ เวทิตพฺพา. สงฺขาเรสุ สติ อปฺปหีนภวตณฺหานํ สตฺตานํ จุติอนนฺตรํ ปุนภวาภินิพฺพตฺติยา โกจิ วิพนฺโธ นาม นตฺถิ. ตสฺมา สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนาติ อิเม อตฺตภาวสฺิตา ปฺจธมฺมา ภวนฺตเร ปาตุ ภวนฺติ. ตตฺถ ปน วิฺาณเมว ปธานํ เชฏฺกํ โหตีติ วุตฺตํ. สงฺขารปจฺจยาวิฺาณนฺติ วิฺาเณจ สติ ตสฺส อุทยภูตานํ นามรูปานํ อุปฺปตฺติยา วิพนฺโธนาม นตฺถีติ วุตฺตํ. วิฺาณปจฺจยานาม รูปนฺติ. เอตฺตาวตา สามฺโต ปริปุณฺโณนาม กาโย รูป กาโยจ วุตฺโต โหติ. เอวํสนฺเตปิ เตสุ ทฺวีสุ กาเยสุ เยธมฺมา สตฺตปฺตฺติยา ปธานงฺคภูตา โหนฺติ. เยหิจ ผสฺสา ทีนิ อุปริ องฺคานิ อาคตานิ โหนฺติ. เยสุจ สตฺตา อตฺตคาหํ ทฬฺหตรํ คณฺหนฺติ. เต วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ วุตฺตํ. นามรูเป สติ เตสํปิ อุปฺปตฺติยา วิพนฺโธ นตฺถิเยว. สฬายตนสมุฏฺิโตจ ผสฺโส สฬายตเน สติ เอกนฺเตน สมฺภวตีติ วุตฺตํ สฬายตนปจฺจยาผสฺโสติ. ผสฺสสมุฏฺิตาจ เวทนา ผสฺเส สติ เอกนฺเตน สมฺภวติเยวาติ วุตฺตํ ผสฺสปจฺจยาเวทนาติ. สุขเวทนาสทิโส ตณฺหาย อวสฺสโยนาม นตฺถีติ วุตฺตํ เวทนาปจฺจยาตณฺหาติ. กามุปาทานฺจนาม เอกสฺมึ อารมฺมเณ ปุนปฺปุนํ สมุทาจริตฺวา ทฬฺหตฺตปฺปตฺตา ตณฺหาเอว, ทิฏฺิโยจ อตฺตนิจ อตฺตโน อารมฺมเณสุจ อสฺสาทน ขมน โรจน ภูตาย ตณฺหาย วเสน ทฬฺหตฺตํ อาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานนฺติ. อุปาทิยนฺตาจ ตสฺส ตสฺส อุปาทานิยสฺส อตฺถสฺส หิตวุฑฺฒิสฺิตํ ตํตํ กมฺมภวํ อายูหนฺติเยวาติ วุตฺตํ อุปาทานปจฺจยาภโวติ. ภวสทฺโท เหตฺถ วฑฺฒิปริยาโย. ยถา –
สุวิชาโน ภวํ โหติ, ทุวิชาโน ปราภโวติ.
กมฺมภเว สติ เอกนฺเตน ปุนภโวปิ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ภวปจฺจยาชาตีติ. ชาติยาจ สติ เอกนฺเตน ชรามรณํ โหติเยวาติ วุตฺตํ ชาติปจฺจยาชรามรณนฺติ. อยเมตฺถ ตพฺภาวภาวิภาววิธิ. ¶ โสกาทิวจนฺเจตฺถ อีทิเสน ตพฺภาว ภาวิภาเวน ปวตฺตสฺส สกลสฺส วฏฺฏธมฺมสฺส อาทีนวราสิทสฺส นตฺถํ วุตฺตนฺติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ ปจฺจยสงฺคเห. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนเย. อทฺธานวนฺเต ธมฺเม ภุโส ธาเรตีติ อทฺธา. กาโล. โส หิ เตกาลิเก ธมฺเม สนฺตานานุปพนฺธวเสน กปฺปปรํปรา วสฺส อุตุ มาส ปกฺข รตฺติ ทิว ปรํปราจ หุตฺวา อปตมาเน ธาเรนฺโต วิย อุปฏฺาตีติ. อถวา, ภุโส ทหนฺติ ติฏฺนฺติ ปวตฺตนฺติ เตกาลิกา ธมฺมา เอตฺถาติ อทฺธา. กาโลเยว. โส ปน สยํ อภินฺโนปิ เภทวนฺเต ธมฺเม อุปาทาย ภินฺโน วิย อุปจริตุํ ยุตฺโตติ วุตฺตํ ตโยอทฺธาติ.
[๒๒๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อตติ สตตํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อทฺธาติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ อทฺธานนฺติ นสิชฺฌติ. ยถา อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโนติ. องฺคานีติ อวยวปธานงฺคานิ. ปธานสมฺภาราติ วุตฺตํ โหติ. อาการาติ อวยวโกฏฺาสา. โกฏฺาสตฺโถ เหตฺถ อาการสทฺโท. ยถา ทฺวตฺตึสาการาติ. อากิรนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปกิริตฺวา ถปิตา วิย โหนฺตีติ อาการาติปิ วทนฺติ. สนฺธีติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ สงฺเขปานํ สงฺฆฏนฏฺานํ. สงฺเขปาติ ปธานธมฺมสงฺคหา. วฏฺฏนฺติ ปุนปฺปุนํ อาวฏฺฏนฺตีติ วฏฺฏานิ. มูลยนฺติ สพฺเพปิ วฏฺฏธมฺมา เอตฺถ ติฏฺนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ มูลานิ. ปติฏฺา. ปภวาติ อตฺโถ. ยสฺมา เอโก ปุริโส เอกาย องฺคุลิยา สมุทฺโท ทกํ คเหตฺวา มหาชนสฺส มุเข ปกฺขิปิตฺวา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกสฺส โลณภาวํ สฺาเปนฺโต วิย ภควาปิ อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา เอกเมว ปจฺจุปฺปนฺนภวํ ปริปุณฺณํ เทเสตฺวา อนมตคฺคสฺส สกลสฺส สํสารวฏฺฏสฺส ปวตฺตึ าเปสิ. ปริปุณฺณํ เทเสนฺเตนจ นาม ตสฺส เอกสฺส ภวสฺส เหตุจ เทเสตพฺโพ โหติ. ผลฺจ เทเสตพฺพํ โหติ. ตตฺถ เหตู นาม ปุริมภเว สิทฺธา อวิชฺชา สงฺขารา. ผลํนาม อนาคตภเว ชาติ. ¶ อิติ เอกภววิสยาปิ อยํ เทสนา เอกเทเสน อตีตานาคต สาธารณาจ โหตีติ วุตฺตํ อวิชฺชาสงฺขาราอตีโตอทฺธาติอาทิ. เอตฺถจ อทฺธุโน อทฺธาวนฺตานฺจ อเภทํ วิย กตฺวา วจนํ ธมฺมโต วิสุํ อทฺธาสงฺขาตสฺส กาลสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. กาโลเยว โลกํ ปวตฺเตติ นิวตฺเตตีติ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทฺจ นีวาเรติ. น หิ สยํ อภาวภูโต กาโล กสฺสจิ ปวตฺตโก นิวตฺตโกจ ภวิตุํ ยุตฺโตติ. กสฺมา ปเนตฺถ เอกเมกสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส อตฺตภาวสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ภควา อตีตภเว เหตฺุจ อนาคตภเว ผลฺจ ทสฺเสตีติ. อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ นีวารณตฺถํ อตีตเหตุ ทสฺสนํ. อุจฺเฉททิฏฺิ นีวารณตฺถํ อนาคตผลทสฺสนํ. สสฺสต ทิฏฺินีวารณตฺถํ อุภยทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อเหตุ อปจฺจยา สตฺตา ปวตฺตนฺติ นิวตฺตนฺติ สํกิลิสฺสนฺติ วิสุชฺฌนฺตีติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อเหตุทิฏฺินาม. พฺรหฺมา ปชาปติ อิสฺสรนิมฺมานาทิวเสน อภูต เหตุทสฺสนํ วิสมเหตุทิฏฺินาม. สตฺตา มรเณ อุจฺฉิชฺชนฺติ, อนาคเต ชาตินาม นตฺถีติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อุจฺเฉททิฏฺินาม. อตฺตานิจฺโจ ธุโว, โสว ภวโต ภวํ สนฺธาวติ สํสรตีติ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺินาม. เอวํ นิจฺโจ หุตฺวา สนฺธาวนฺโตปน อวิชฺชาทีหิ สาเธตพฺโพ นโหติ. ตสฺมา อวิชฺชาสงฺขาเรหิ ภวนฺตเร ปุน วิฺาณุปฺปตฺตึ วทนฺเตน สสฺสตทิฏฺิ นีวาริตา โหตีติ.
กสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย องฺเคสุ นคหิตาติ. ชาติยา สติ โสกาทโย เอกนฺเตน สมฺภวนฺตีติ เอวํ ตพฺภาว ภาวิภาว ลกฺขณสฺส อภาวโต. สติปิ หิ ชาติยา รูป โลเก อรูปโลเกจ เต น สมฺภวนฺติ. กามโลเกปิ เกสฺจิ น สมฺภวนฺติเยวาติ. ยทิเอวํ กิมตฺถํ เตสํ วจนนฺติ. ชาติยาวา อวิชฺชาทิกสฺสวา วุตฺตปฺปการสฺส สกลสฺส วฏฺฏปวตฺตสฺส มหาอาทีนวราสิทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺเสตุํ โสกาทิวจนํ ปเนตฺถ นิสฺสนฺท ผลนิทสฺสนนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ นิสฺสนฺทผลนิทสฺสนนฺติ ชาติยา มหาอาทีนว ราสิสงฺขาตสฺส อุทยผลสฺส นิทสฺสนนฺติ อตฺโถ. ¶ กสฺมา ปน อิมสฺส ปจฺจุปฺปนฺน ภวสฺส อตีตปจฺจยา ทฺเว อวิชฺชา สงฺขารา เอว ปาฬิยํ วุตฺตา. กึ ปน เต เอว ทฺเว อิมสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ. อฺเปิ โหนฺติเยว. อถ กสฺมา เต ปาฬิยํ น วุตฺตาติ. อวุตฺตานํปิ เตสํ อตฺถโต ลทฺธตฺตาติ. กถฺจ เต อวุตฺตาปิ ลทฺธาติ. ตพฺภาว ภาวิภาวลกฺขเณน ตทวินาภาวิภาวลกฺขเณนจ ลทฺธาติ ทสฺเสนฺโต อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณนาติอาทิ มาห. เอส นโย ปรตฺถปิ. ตตฺถ อวิชฺชา สงฺขารคฺคหเณนาติ ปาฬิยํ อาทิโต วุตฺเตน อวิชฺชาสงฺขาร วจเนน. ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา ภวนฺตีติ อวิชฺชาภาเว ภาวโต, อภาเวจ อภาวโต อวิชฺชาคหเณน ตณฺหุปาทานานิปิ คหิตานิ ภวนฺติ. สงฺขารภาเวจ ภาวโต, อภาเวจ อภาวโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโวปิ คหิโต ภวตีติ อตฺโถ.
วิภาวนิยํ ปน
กิเลสภาวสามฺโต อวิชฺชาคหเณน ตณฺหุปาทานานิ. กมฺมภาว สามฺโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโว คหิโตติ วุตฺตํ. ตํปิ ยุชฺชติ.
ตถา อวิชฺชา สงฺขารา คหิตา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตทวินา ภาวิภาเวน ตณฺหุปาทานวจเนน อวิชฺชาจ ภววจเนน สงฺขาราจ คหิตาติ อตฺโถ. ลกฺขณธมฺมานํ ลกฺขิตพฺพธมฺเมหิ อวินาภาวิภาวโต ตทวินาภาวิภาเวน ชาติชรา.ล. คหิตนฺติ วุตฺตํ. อิติกตฺวาติ อิมินา การเณน. วีสตาการา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปถมํ เหตุปฺจกํ เอโก สงฺเขโป. ทุตียํ ผลปฺจกํ เอโก. ตตียํ เหตุปฺจกํ เอโก. จตุตฺถํ ผลปฺจกํ เอโก สงฺเขโปติ จตุสงฺเขปา โหนฺติ. จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺตีติ อตฺโถ. จตูสุ ปน สงฺเขเปสุ สิทฺเธสุ ปถเมน ทุตียสฺส ทุตีเยน ตตียสฺส ตตีเยน จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ติสฺโส สนฺธิโยปิ สิชฺฌนฺติเยวาติ วุตฺตํ ติสนฺธิ จตุสงฺเขปาจ ภวนฺตีติ. เอตฺถจ เหตุปฺจกํ ผลปฺจกนฺติ เอตํ โลกสฺส ¶ ปากฏโวหารวเสน วุตฺตํ. เหตุผล สทฺทา ปน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนปริยายา เอว โหนฺตีติ ทุตียปฺจกสฺส ปถมํ อุปาทาย ผลปฺจกตา ตตียํ อุปาทาย เหตุปฺจกตาจ น น สมฺภวติ. ตถา ตตียสฺสปิ จตุตฺถํ อุปาทาย เหตุปฺจกตา ทุตียํ อุปาทาย ผลปฺจกตาจาติ. เอวฺหิ สติ เหตุโต ผลเมว สิยา. น ผลโต เหตูติ โจทนา อโนกาสาเอว โหตีติ. ทฺวีสุ ปน เหตุปฺจเกสุ สงฺขารกมฺมภวานํ วิเสโส อฏฺกถายํ วุตฺโตเยว. ยถาห-ทานํ ทสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสํปิ สํวจฺฉรํปิ ทานุปกรณานิ สชฺชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย อายูหนสงฺขารานาม. ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺาปยโต อุปฺปนฺนา เจตนา ภโวติ วุจฺจติ. เอกาวชฺชเนสุวา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหน สงฺขารานาม. สตฺตมชวนเจตนา ภโว. ยากาจิวา ปน เจตนา ภโว. ตํสมฺปยุตฺตา อายูหน สงฺขารานามาติ. กมฺมภโว อุปปตฺติภโวติ ทฺเว ภวา ทฺวาทสสุ องฺเคสุ เอกสฺเสว ภว องฺคสฺส อวยวานาม โหนฺตีติ วุตฺตํ กมฺมภวสงฺขาโตภเว กเทโสติอาทิ. เอตฺถจ สงฺขารกมฺมภวานํ วิเสโส วุตฺต นเยเนว เวทิตพฺโพ.
[๒๒๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กมฺมภวสงฺขาโต ภเวกเทโสติ เอตฺถ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
เตสํ ทฺวินฺนํปิ ทฺวีสุ เหตุปฺจเกสุ สงฺคหิตตฺตาติ. ยถา รุตปาฬินเยนวา เอตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวเสสาจาติ อิทํ ชาติชรามรเณหิ สทฺธึ วิฺาณาทิผลปฺจกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถจ ยเทตํ ปุพฺเพ ชาติชรามรณคฺคหเณน วิฺาณาทิ ผล ปฺจกํ คหิตํ. ตํ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเอว. นหิ ผลปฺจกโต อฺโ อุปปตฺติภโวนาม อตฺถีติ. เอวํ สนฺเตปิ ธมฺมวิภาค รกฺขณตฺถํ อุปปตฺติภวสทฺเทน จตุตฺถปฺจกํ คหิตนฺติ ยุตฺตํ. ทฺวาทสสุ ¶ องฺเคสุ อวิชฺชานาม โมโห. โสจ อกุสลมูลํ. ตณฺหานาม โลโภ. โสจ อกุสล มูลนฺติ วุตฺตํ อวิชฺชา ตณฺหาวเสน ทฺเว มูลานีติ. อถวา, มูลนฺติ สีสํ. ทฺเว วฏฺฏสีสานีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ปุริมํ ปฺจกทฺวยํ เอกํ ภวจกฺกํ ปจฺฉิมํ ปฺจกทฺวยํ เอกํ ภวจกฺกนฺติ กตฺวา ปุริมํ อวิชฺชามูลํ. ตฺจ ทิฏฺิจริตานํวา อปายคามีนํวา จกฺกํ. ปจฺฉิมํ ตณฺหามูลํ. ตฺจ ราคจริตานํวา สุคติคามีนํวา จกฺกนฺติ ทสฺสิตํ. จกฺกนฺติ ปน ยโต ปฏฺาย วฏฺฏสนฺตานสฺส อารพฺโภ โหติ. ตสฺมึ ปุน อาคเตเอว จกฺกํนาม สิยา. ตสฺมา อิธ ทุตีเยน เหตุผล ยุคเฬน สทฺธึ สพฺพํ เอกเมว จกฺกนฺติ ยุตฺตํ.
กสฺมา ปเนตฺถ อาคมนสมฺภาเรสุ อวิชฺชาเอว สีสํ กตฺวา วุตฺตา. คมนสมฺภาเรสุจ ตณฺหาเอว. นนุ อุภยตฺถ อุภยํปิ สีสํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ. วุจฺจเต, สุขเวทนาสทิโส หิ ตณฺหาย อาหาโรนาม นตฺถิ. ตสฺมา เวทนงฺคโต ปรํ วฏฺฏงฺคํ ฆเฏนฺเตน เวทนา นุรูปาตณฺหาเอว วตฺตพฺพา. น อวิชฺชาติ คมนสมฺภาเรสุ ตาว อวิชฺชาย โอกาโส นตฺถิ. สพฺพปถมํ อารพฺภฏฺาเนจ สพฺพปธานา อวิชฺชาเอว วตฺตพฺพา โหติ. สาจ สงฺขารุปฺปาทเน อวิรชฺฌนกงฺคภูตาติ น เตสํ อนฺตเร เอกสฺส องฺคสฺส อตฺถาย กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อาคมนสมฺภาเรสุ ตณฺหาย โอกาโส นตฺถีติ. อยฺหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนานาม ปธานงฺคปริคฺคห วเสน ปวตฺตา. น ลพฺภมาน สพฺพธมฺม ปริคฺคห วเสนาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
ปุพฺพนฺตสฺส อวิชฺชามูลํ. อปรนฺตสฺส ตณฺหามูลนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ปุพฺพนฺตสฺสาติ ปุพฺพสฺส เหตุผลโกฏฺาสสฺส. อปรนฺตสฺสาติ ปจฺฉิมสฺส เหตุผล โกฏฺาสสฺสาติ อตฺโถติ. กสฺมา ปเนตานิ ทฺเวมูลานินาม โหนฺตีติ อาห –
เตสเมวจ มูลานํ, นิโรเธน นิรุชฺฌตีติ.
เตสํ สมุทเยน สกลวฏฺฏํ สมุเทติ. นิโรเธนจ นิรุชฺฌติ. ตสฺมา ตานิ ทฺเวมูลานินามาติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน ปฏิโลม ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาท ทสฺสนเมตนฺติ วทนฺติ. ปฏิโลม ปฏิจฺจ สมุปฺปาโทนาม อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติอาทิโก นิโรธวาโร. อิทานิ โสกาทิ วจนํ น เกวลํ นิสฺสนฺทผล นิทสฺสนตฺถเมว โหติ. อถโข ชรามรเณน สทฺธึ เอกํ องฺคํ หุตฺวา อุปริ วฏฺฏมูลธมฺมปฏิปาทกานํ ทุกฺขธมฺมานํ นิทสฺสนตฺถํปิ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ชรามรณ มุจฺฉายาติอาทิ มาห. ตตฺถ มุจฺฉาสทฺเทน โสกาทีนํ คหณํ. เตปิ หิ สยํ อาสวสมฺภูตา หุตฺวา ปุน อาสวุปฺปาทาย ปจฺจยา โหนฺตีติ เอเตน เตสํ ชรามรณงฺเค คหณํ สิทฺธํ ภวติ. ชรามรณมุจฺฉาย อภิณฺหโส ปีฬิตานํ พาลานํ อาสวา อภิณฺหโส สมุปฺปชฺชนฺติ. อาสวานํสมุปฺปาทาอวิชฺชาจ ปวฑฺฒติ. อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโยติ หิ วุตฺตํ. เอวฺจ สติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ปุน อาพนฺธเมว วฏฺฏนฺติ อตฺโถ. เอตฺถจ –
นานา พฺยสนผุฏฺสฺส, โสกาทีนํ ปวตฺติโต;
อวิชฺชา ตณฺหา วฑฺฒนฺติ, ยโต วฏฺฏํ ปวตฺตตี ติปิ.
วตฺตพฺพํ. ยถาห-กตโมจ ภิกฺขเว ทุกฺขสฺส วิปาโก. สมฺโมหเวปกฺกํ วาหํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ วทามิ. ปริเยฏฺิเวปกฺกํวาติ ตตฺถ สมฺโมโห อวิชฺชา. ปริเยฏฺิ ตณฺหา. ตทุภยํ วิปากํ เอตสฺสาติ กตฺวาชรามรณโสกาทิกํ ทุกฺขํ สมฺโมหเวปกฺกํ ปริเยฏฺิเวปกฺกนฺติจ วุจฺจตีติ. ตตฺถ สมฺโมโหนาม าติพฺยสนา ทินา ผุฏฺโโสจติ ปริเทวติ อุรตาฬิ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ เอวํ อาคโต สมฺโมโห. ปริยิฏฺินาม ยถา ชิคจฺฉาติ ปีฬิโต. โภชนํ ปตฺเถติ ปริเยสติ ปิปาสาภิปีฬิโต. ปาณิยํ ปตฺเถติ ปริเยสติ, เอวํ เกนจิ ทุกฺเขน ผุฏฺโ สุขํ ปตฺเถติ ปริเยสตีติ เอวํ ปวตฺตา ปริยิฏฺิตณฺหา. เอตฺถ ปน ยสฺมา ชรามรณสทิสํ มหนฺตํ วิสฏํ นิยตฺจ อิมสฺส โลกสฺส ทุกฺขฏฺานํนาม นตฺถิ. ทุกฺขนิสฺสรณตฺถฺจ สตฺถุสาสนํ. ตสฺมา อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา ชรามรณนิทานา โหติ. ยถาห-กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติจ ชิยฺยติจ ¶ มิยฺยติจ จวติจ อุปปชฺชติจ. อถจ ปนิมสฺสํ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสาติอาทิ. เยสุ ปน องฺเคสุ อาทิโต ปฏฺาย าเตสุ ชรามรณํ สมูลํ ขนิตฺวา ตโต อตฺตานํ โมเจตุํ สกฺโกติ. ตานิ ทสฺเสตุํ ชาติอาทีนิ ปุริมานิ องฺคานิ เทสิตานิ. อปิจ. เอกสฺมึ ภเว ตฺวา อาคมนสมฺภาเรหิจ คมนสมฺภาเรหิจ อาคติยาจ คติยาจ สทฺธึ อตฺตภาวนิพฺพตฺติยา ทสฺสิตาย อตีเต อนาคเตจ สกลสํสาเร ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ตสฺส ตสฺส อตฺตภาวสฺส นิพฺพตฺติ ทสฺสิตาเอว โหติ. สพฺพานิจ ทิฏฺิคตานิ นิวตฺติตานิ. ภวจกฺกฺจ อนาทิมนฺตํ หุตฺวา อาพนฺธติเยว. ตสฺมา ชรามรณวจเนนวา โสกาทิวจเนนวา อวิชฺชํ อจินฺเตตฺวา วฏฺฏปวตฺตสฺส มหาอาทีนวราสิทสฺสนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติ. อิจฺเจวนฺติอาทิ นิคมนํ. อิจฺเจวํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา นเยน ปเปสีติ สมฺพนฺโธ. อิจฺเจวํ อาพนฺธํ อนาทิกํ เตภูมกํ วฏฺฏนฺติปิ โยเชนฺติ.
ตตฺถ อิจฺเจวํ อาพนฺธนฺติ ชรามรณมุจฺฉายาติอาทินา วุตฺต นเยน ปุนปฺปุนํ อาพนฺธํ. อนาทิกนฺติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ อวิชฺชา อาทิมฺหิ วุตฺตาติ. วุจฺจเต, วฏฺฏสฺส อาทิภูตตฺตา สา อาทิมฺหิ วุตฺตา น โหติ. วฏฺฏกถาย สีส ภูตตฺตาเอว สา อาทิมฺหิ วุตฺตา. เอวํ วุตฺตาย ปน ตาย วฏฺฏสฺส อนาทิกภาโวปิ ทสฺสิโต. อวิชฺชา หิ นาม พหิทฺธา น ลพฺภติ. สตฺตสนฺตาเน เอว ลพฺภตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํ. ตสฺมา อิธ อตีตภเว อวิชฺชาย สิทฺธาย ตสฺสาอธิฏฺานภูโต อตฺตภาโวปิ ตสฺมึ ภเว สิชฺฌติเยว. สิชฺฌนฺโต จ อิมสฺสํ ทสโนยํ วุตฺต นเยน อฺาย อวิชฺชาย เอว สิชฺฌติ, น อฺถา. เอวฺจ สภิ ปุน ตสฺสปิ อธิฏฺานภูโต อตฺตภาโว สิชฺฌติเยวาติ อวิชฺชา อตฺตภาโวจาติ อุภยํ เปตํ อนวฏฺิตํ อนาทิกเมว โหตีติ. วฏฺฏสฺส ปน ติวิธสฺสปิ ปธานปจฺจยภูตตฺตา สา วฏฺฏกถาย สีสภูตา โหติ. ยทิ สา วฏฺฏสฺส อาทิภูตา น โหติ. อถ ตสฺสาปิ ปจฺจโย วตฺตพฺโพติ. สจฺจํ. ตสฺสา ปน ¶ ปจฺจเย วุตฺเตปิ ตสฺส ปจฺจยสฺสปิ ปจฺจโย วตฺตพฺโพติ อาคจฺฉติเยว. เอวฺจ สติ ตสฺส ตสฺสาติ นิฏฺานเมว นปฺา เยยฺยาติ. อฺตฺถ ปน วุตฺโตเยว. ยถาห-อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโยติ. ยถาจาห-อวิชฺชํ ปาหํ ภิกฺขเว สาหารํ สนิทานํ วทามิ. โกจสฺสา อาหาโร. ปฺจนีวรณา ติสฺส วจนียนฺติ. ยถาจาห-อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยุปฺปนฺนา. อุภยเมตํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนนฺติ. ปเปสีติ ปฺาเปสิ เทเสสีติ อตฺโถ. [ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย.]
๑๖๗. อิทานิ ปฏฺานนยํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถเหตุจ โส ปจฺจโยจาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เกนฏฺเน เหตูติ มูลฏฺเน, โกจ มูลฏฺโติ. รุกฺขานํ รุกฺขมูลสฺส วิย ภูมิยํ สหชาตธมฺมานํ อารมฺมเณสุ สุปฺปติฏฺิ ตภาวสาธนฏฺโ มูลฏฺโนาม. สหชาตธมฺมานํ กุสลาทิ ภาวสาธนฏฺโ มูลฏฺโนามาติปิ วทนฺติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. สทฺทตฺถโต ปน หิโนนฺติ วุทฺธิวิรุฬฺหิเวปุลฺลปตฺติวเสน สุฏฺุ ปติฏฺหนฺติ สหชาตธมฺมา เอตฺถ เอเตนวา อารมฺมเณ ทฬฺหนิปาตินา ถามพลสมฺปนฺเนนาติ เหตุ. ปจฺจย สทฺโท ปน อุปการกฏฺโ. อุปการโกติจ สยํ ยาทิเสน สภาเวน อุปลพฺภมาเน อนุปฺปนฺนาวา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปนฺนาวา ติฏฺนฺติ ิตาวา อุปรุปริวุทฺธิวิรุฬฺหิยา ปจฺจยตฺตํ อุปคจฺฉนฺติ. ตาทิ เสนสภาเวน อุปลทฺธิเยว. นหิ สภาวธมฺเมสุ อีหาวา พฺยาปาโรวา อุปลพฺภติ. เยน กตฺตาวา กาเรตาวา อุปลพฺเภยฺยาติ. ตถา อุปลทฺธิยํ ปน สติ อนุรูปานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ อนุปฺปนฺนานํวา อุปฺปชฺชนโต อุปฺปนฺนานํวา ิติภาวปตฺติโต ิตานํ วา อุปรุปริวุทฺธิวิรุฬฺหิยา ปจฺจยตฺตุปคมนโต สุฏฺุ กรานฺโต วิย สาเธนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา อุปการโก ตฺเวว วุจฺจตีติ. อิติ อารมฺมเณ ถิรภาววุทฺธิ วิรุฬฺหิภาวสาธน สงฺขาเตน มูลภาเวน อุปการกา ฉเหตุธมฺมา เหตุปจฺจโย นาม.
อารมนฺติ ¶ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สุฏฺุ รตึ อนุภวนฺตา วิย อชฺโฌลมฺพมานา ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณํ. อารมฺมณภาเนว อุปการกา ฉฬารมฺมณธมฺมา อารมฺมณปจฺจโย. อธิปติ สทฺทตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อธิปติ ภาเวน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย. โส ทุวิโธ อารมฺมณาธิปติ สหาชาตาธิปติวเสน. อารมฺมณธมฺมาปิ หิ เกจิ ครุกตา อตฺตโน อารมฺมณิกธมฺเม สามิโน วิย ทาเส อตฺตโน วเสวตฺตยมานา อตฺตนิ นิจฺจํ นินฺนโปณปพฺภาเรเอว กโรนฺตีติ. นตฺถิ อนฺตรํ เอตสฺสาติ อนนฺตโร, อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. สุฏฺุ อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ ธมฺมโต วิเสโส นตฺถิ. อตฺถโต ปน ปุริมจิตฺเต นิรุทฺเธปิ ปจฺฉา สนฺตานํ อุจฺฉิชฺชิตุํ อทตฺวา สนฺตานานุพนฺธวเสน สารมฺมณธมฺม ภาเวน อตฺตสทิสสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนํ อนนฺตรปจฺจยตา. ธมฺมนฺตเร อุปฺปาทิยมาเนปิ ยํกิฺจิ ธมฺมํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจฏฺานานํ ปฏิปาฏิยา จิตฺตนิยามํ นาม สาเธตฺวา อนุรูปสฺเสว ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนํ สมนนฺตรปจฺจยตาติ. เอวฺหิ สติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส อสฺสตฺตา จวนฺตสฺสจ ปุริมปจฺฉิมภาคปวตฺตานํ จิตฺตุปฺปาทานํปิ อนนฺตรตา สมนนฺตรตาจ อุปปนฺนา โหตีติ. นหิ อภาว ภูโต อนฺตเร กาโล เตสํ อนฺตรํ กโรตินาม. นจ อฺสนฺตานภูโต อนฺตเร รูปธมฺโม. อฺฺหิ รูปสนฺตานํ, อฺํ อรูปสนฺตานํ. อฏฺกถายํ ปน กาลานนฺตรตา สมนนฺตรปจฺจโยติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สณฺานาภาวโต สุฏฺุ อนนฺตราติ สมนนฺตราติ วุตฺตํ. เอเตน ยถาสณฺานวนฺตานํ รูปธมฺมานํ อนนฺตรตานาม มชฺเฌ ปริจฺเฉทสหิตาเยว โหติ. น ตถา สณฺานรหิตานํ อรูปธมฺมานํ. ตสฺมา ปุริมปจฺฉิมานํ เตสํ เอกีภูตานํ วิย ปวตฺติสมนนฺตรตานาม. ตถา ปวตฺตน สมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตาติ ทสฺเสติ.
เย ปน ธมฺมา อตฺตนิ ชาเต เอว ชายนฺติ, โน อชาเต. อตฺตนา สเหวจ ชายนฺติ, โน ปุเร ปจฺฉาจ, เตสํ ชาตตฺถาย วิย ¶ สยํ เตหิ สห ชาตภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย. ปกาสสฺส ปทีโป วิย. ปทีปชาลฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปกาสสงฺขาเตน อาโลเกน สเหว อุปฺปชฺชตีติ. อฺมฺํ อุปตฺถมฺภนฺตํ ติทณฺฑํ วิย อฺมฺํ อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย. เอวฺจ สติ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปุริเมน สห วิเสโส ปากโฏ โหติ. นหิ สห ชาตสทฺโท เอวรูปํ อฺมฺโปตฺถมฺภนํ โพเธตีติ. นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ นิสฺสโย. นิสฺสยภาเวน อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย. โส ปน สหชาตนิสฺสโย วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโยติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ สหชาโตว สมาโน ปฏโกฏฺโก วิย จิตฺตกมฺมานํ ปติฏฺาภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตนิสฺสโย. ปถวี วิย ติณรุกฺขาทีนํ ปุเร ชาโต หุตฺวา อธิฏฺานภาเวน อุปการโก วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโย. พลวตโร ปน นิสฺสโย อุปนิสฺสโย. ยถา หิ สาลิภตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา สูโทวา อุกฺขลิวากฏฺํวา อคฺคิวานิสฺสโย เอว โหติ, น อุปนิสฺสโย. สาลิเขตฺตวุฏฺิธารา เอว ปน อุปนิสฺสโย, น หิ ตาสุอสติ ภตฺตุปฺปตฺติยา สูทาทีนํปิ ถาโมนาม อตฺถีติ. ตถา ยหึ ปจฺจเย อสติ นิสฺสยธมฺมาปิ นตฺถิ. กุโต นิสฺสิตธมฺมา. โส ปจฺจโย นิสฺสยโตปิ พลวตรฏฺเน อุปนิสฺสโยติ วุจฺจตีติ.
โส ปน อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ ครุกตา อารมฺมณ ธมฺมา ครุกตตฺตาเอว อธิปติภูตา พลว นิสฺสยภูตาจ โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจยธมฺมาจ เตหิ วินา จิตฺตสนฺตานปวตฺติยา เอว อภาวโต พลวนิสฺสยาเอว โหนฺติ. ปกตูปนิสฺสโยติ เอตฺถ ปน ปกโต อุปนิสฺสโยติ ปกตูปนิสฺสโย. ปกโตติจ ยถา กเต สติ อนุรูเป กาเล ตสฺมึสนฺตาเน เอกนฺเตน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ปาตุภวนฺติ, ตถา สุฏฺุ กโตติ อตฺโถ. กรณฺเจตฺถ สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺาติจ ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนาติจ วุตฺตานํ ธมฺมานํ อตฺตโน ¶ สนฺตาเน ปุพฺพภาเค วุตฺตปฺปกาเรน สุฏฺุ อุปฺปาทนํ. กายิกํ สุขํ กายิกํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล อุตุ โภชนํ เสนาสนนฺติ เอวํ วุตฺตานํ ธมฺมานํ สุฏฺุ อุปเสวนฺจ เวทิตพฺพํ.
ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย. โส ทุวิโธ อารมฺมณปุเรชาต นิสฺสย ปุเรชาต วเสน. นิสฺสยารมฺมณธมฺมา เอว หิ เกจิ ปุเรชาต ตามตฺตวิสิฏฺา ปุเรชาตปจฺจโยติ วุตฺตาติ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปน นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺา ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตาติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ ปุเร ชาตตาวิสิฏฺเหิ นิสฺสยารมฺมณสตฺติวิเสเสหิ อฺโ วิสุํ ปุเรชาตสตฺติวิเสโสนาม นทิสฺสติเยว. ปุเร โรเปตฺวา ชาตานํ รุกฺขโปตกานํ วิย ปจฺฉา อาสิฺจิยมานํ อุทกํ ปุเร ชาตานํ จตุสมุฏฺานิกรูปธมฺมานํ วุทฺธวิรุฬฺหภาวฺจ ปจฺฉาปิ อตฺตนา สทิสสฺส รูปสนฺตานสฺส ปวตฺติยา ปจฺจยภาวฺจ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก ปจฺฉาชาโต อรูปธมฺโม ปจฺฉา ชาตปจฺจโย. อฏฺกถายํ ปน คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนาวิยาติ วุตฺตํ. มูลฏีกายฺจ เอเตน มโนสฺเจ ตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหิ อรูปธมฺเมหิ รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภิต ภาวํ ทสฺเสติ, เตเนว อาหาราสา วิยาติ อวตฺวา เจตนาคหณํ กโรตีติ วุตฺตํ. สา ปน ปจฺฉาชาตา สสมฺปยุตฺตา อาหาราสา เจตนา ปุเรชาตานํ เตสํ คิชฺฌสรีรรูปานํ จิรกาลํ กพฬีการาหาเรน วินาปิ อมิลาต ภาวํ อุปรูปริจ วุทฺธวิรุฬฺหรูปสนฺตานุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภติเยว. ยสฺมา สุปากเฏน ปจฺฉาชาตปจฺจเยก เทเสน สกลสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส สาธนตฺถาย อยํ อุปมา อิธ วุตฺตา วิย ทิสฺสติ. เจตนา คหณฺจ ปจฺฉาชาต ปจฺจยํ ปตฺวาปิ เจตนาเอว ปธานา ชาตาติ ทสฺสนตฺถํ คหิตนฺติ น น สกฺกา วตฺตุํ. เอวฺหิ สติ ปจฺฉาชาตสฺส อตฺถสฺส ปจฺฉา ชาตาย เอว อุปมาย สาธนํ อุปปนฺนํ โหตีติ. ยถาวุตฺต ฏีกาปาเปิ อยมตฺโถ ลพฺภติเยว.
อาเสวนฺติ ¶ ตํ สุฏฺุ ภชนฺติ อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา สุฏฺุ เสวมานา วิย ภชมานา วิย ตสฺส ปุริมสฺส สพฺพปาริปูรํ อาการํ คเหตฺวา เอว ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนฺตีติ อาเสวนํ. อาเสเวติวา เต ธมฺเม อตฺตโน ปริวาสํ สุฏฺุ คาหาเปติ. วฑฺเฒตีติวา อาเสวนํ. อปิจ กุสลาทิภาเวน อตฺตนา สทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส อนนฺตรธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนํ อตฺตสทิสสฺสวา อตฺตสทิสภาวาปาทนํ วาสนํ อาเสวนฏฺโติ มูลฏีกายํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปโยเคน กรณียสฺสาติ เอเตน อาวชฺชนทฺวยฺจ สพฺพวิปากธมฺเมจ นิวตฺเตติ. นหิ อาวชฺชน ทฺวยสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานสฺสปิ วฑฺเฒตุํวา หาเปตุํวา ปโยเคน กรณียตานาม อตฺถิ ปริทุพฺพลตฺตา. วิปาเกสุจ อริยผลานิ ปริกมฺมปโยเคน กรณียานิปิ มคฺคเจตนานุภาเวน วินา เกวเลน เตน ปโยเคเนว สาเธตพฺพานิ น โหนฺติ. เกวลํ กมฺมเวเคน สนฺตาเน ปาติเตสุ โลกิยวิปาเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนนฺติ อุปรุปริ ปคุณ พลวภาวาปาทเนน สห ปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวฺหิ สติ ปริยตฺติธมฺม วิชฺชาสิปฺปุคฺคหเณสุ ปุริมาภิโยโค วิย อาเสวนฏฺเน อนนฺตเร ปวตฺตานํ สชาติยานํ ธมฺมานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย นามาติ สิทฺธํ โหตีติ.
กายงฺควาจงฺคจิตฺตงฺคาภิสงฺขรณภูเตน จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเต น กิริยาภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส ทุวิโธ สหชาตนานากฺขณิกวเสน. ตตฺถ เชฏฺสิสฺส มหา วฑฺฒกิอาทโย วิย สกิจฺจปรกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตา สพฺพาปิ สหชาตเจตนา สหชาตปจฺจโย. ยถา ปน อิตฺถิปุริสานํ สกึ สนฺนิปาตปฺปโยโค กามสุขานุภวนกิจฺจฺจ กาลนฺตเร ปุตฺตปาตุภาวตฺถายวตฺถุมฺหิ พีชนิธาน กิจฺจฺจ สมฺปาเทติ. เอวเมวํ ยถาวุตฺตาภิสงฺขรณกิจฺจฺจ ตทภิสงฺขรณเวคชนิตํ กาลนฺตเร วิปากกฏตฺตารูปานํ ปาตุภาวตฺถาย สนฺตาเน กิริยา วิเสสนิธาน กิจฺจฺจ สมฺปาเทตฺวา นิรุทฺธา กุสลากุสล เจตนา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยนาม. ¶ วิปจฺจนมตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิปากปจฺจโย. วิปจฺจน ภาโวจ นาม โลเก สพฺเพสํ ปุปฺผผลาทีนํ สุฏฺุ วิปกฺกภาวํ ปตฺตกาเล สพฺพากาเรน มนฺทภาโว โหติ. เอวํ นิรุสฺสาหสนฺต ภาวสงฺขาเกน มนฺทมนฺทากาเรน สนฺตาเน ปาตุภาโว. ตโตเยวจ วิปากานํ ปวตฺติ อวิภูตา โหติ. สพฺพรตฺตึ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภวสิทฺเธ กมฺมาทิ อารมฺมเณ ปวตฺตานิปิ ตานิ วุฏฺิตกาเล กิฺจิชานนจิตฺต ปวตฺติยา ปจฺจยา นโหนฺตีติ. ปฺจวิฺาณาทีนิ ปน ปจฺฉาชานนจิตฺต ปวตฺติยา ปจฺจยา โหนฺตานิปิ วตฺถารมฺมณ ฆฏฺฏนานุภาว พเลน สเหว โหนฺติ. น เตสํ อุสฺสาหพฺยาปารมตฺต วเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
อรูปิโน ตโย อาหารา สหชาตธมฺมานํ ชนนฏฺเน อุปตฺถมฺภนฏฺเนจ, กพฬีการาหาโร ปน อิมสฺส จตุสมุฏฺานิ กสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนฏฺเเนว อุปการกตา อาหารปจฺจโย. อปิจ, อาหารฏฺโนาม อุปตฺถมฺภนปฺปธาโน โหติ. เตเนว หิ ปาฬิยํ กพฬีกาโร อาหาโร อาหารสมุฏฺานสฺส รูปสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ อวตฺวา อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยตฺเวว วุตฺตํ. ตสฺมา อรูปาหารานํปิ อาหารฏฺโ อุปตฺถมฺภนวเสเนว เวทิตพฺโพ. ชนยนฺตาปิ หิ อาหารา อตฺตนา ชนิตานฺจ ตทฺเสฺจสนฺตานฏฺิติยา ปจฺจยภาวตฺถาย อุปตฺถมฺภเนน สเหว ชเนนฺตีติ.
อิสฺสริยฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อินฺทฺริยปจฺจโย. โส ติวิโธ สหชาตาทิวเสน. ตตฺถ สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อิสฺสรภูตา อรูปินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย. ปจฺฉา ชาตานํ ปฺจวิฺาณ ธมฺมานํ ทสฺสนาทิ กิจฺเจสุ อิสฺสรภูตา ปุเร ชาตา ปฺจปสาทินฺทฺริยธมฺมา ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโย. สหชาตานํ กฏตฺตารูปานํ จิรตรปวตฺติยํ อิสฺสรภูตํ รูปชีวิตํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย. กสฺมา ปเนตฺถ ภาวินฺทฺริยทฺวยํ อิธ น คหิตนฺติ. วุจฺจเต, ยสฺส ชนกตฺตํวา อุปตฺถมฺภกตฺตํวา อนุปาลกตฺตํวา อตฺถิ. โส ปจฺจยธมฺโมนาม. ภาวทฺวยสฺส ¶ ปน สหชาต ธมฺมานํ อตฺถาย เอตํ ตยํปิ นตฺถิ. เกวลํ ปน ตํสหิเต สนฺตาเน กมฺมาทีหิ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺตมานานํ จตุสมุฏฺานิกธมฺมานํ อิตฺถาการาทิวเสเนว โย ปวตฺตินิยโม อตฺถิ, โส ภาวรูปา นุภาเวน สิทฺโธ. ตสฺมา เตสํ ธมฺมานํ ตาทิเส นิยามกิจฺเจ อิสฺสรตฺตาเยว ทฺวยํ อินฺทฺริยํนาม โหติ. น อินฺทฺริยปจฺจยตฺเต นาติ ตํ อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ตสฺมึ ภุสํ ทฬฺหํ นิปติตฺวา วิย ฌายนฏฺเน โอโลกนฏฺเน อุปการโก ธมฺโม ฌานปจฺจโย. ทุคฺคติ สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม มคฺคปจฺจโย. เอตฺถจ เยนเยน สมฺมาทสฺสนาทินา ลกฺขณวิเสเสน สมฺปนฺนตฺตา กุสลภูตา สมฺมาทิฏฺาทโย สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเน มคฺคปจฺจยานาม โหนฺติ. อพฺยากตภูตานํปิ เตสํ โส โส ลกฺขณวิเสโส อตฺถิเยวาติ เตสมฺปิ เตเนวฏฺเน มคฺคปจฺจยตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สติปิ มคฺคงฺคานํ ตํตํ สมฺปาปกฏฺเนจ อุปการกตฺเต ตํสมุฏฺิตานํ รูปธมฺมานํ โส อตฺโถ น ปาปุณาติ. เตสํ ปน มคฺคปจฺจยธมฺเมหิ สมุฏฺิตตฺตาเยว มคฺคปจฺจยุปฺปนฺนตา ปจฺเจตพฺพา. เอสนโย เหตุกมฺมินฺทฺริยฌาน ปจฺจเยสุปีติ.
เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูโต วิย หุตฺวา อฺมฺยุตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมฺปยุตฺตปจฺจโย. สมาเนปิ สหชาตภาเวน นิสฺสย นิสฺสิต ภาเวนจ ยุตฺตภาเว เอกุปฺปาทตาทิกสฺส สมฺปโยคลกฺขณสฺส วิรหโต วิปฺปยุตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิปฺปยุตฺตปจฺจโย. ยตฺถ สมฺปยุตฺตา สงฺกา สมฺภวติ, ตตฺเถว ตทาสงฺกา วิคมนตฺถํ อยํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยนาม วุตฺโตติ ตทาสงฺขา รหิเตสุ อารมฺมณานนฺตราทีสุ วิปฺปยุตฺตปจฺจยปสงฺโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพ. เหฏฺาวุตฺตปฺปกาเรสุ เอว ปจฺจยธมฺเมสุ โย โย อตฺถิตา สงฺขาเตน ขณปจฺจุปฺปนฺน สมงฺคิภาเวน ตาทิสสฺเสว ขณปจฺจุปฺปนฺน สมงฺคิโน ธมฺมสฺส สหชาตาทิวเสน อุปการโก โส โส อตฺถิปจฺจโย. ยสฺมึ วิชฺชามาเน สติ อฺโ อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ ¶ นลภติ. โส ตสฺส อฺสฺส โอกาสทาน สงฺขาเตน สยํ อนฺตรหิตภาเวน อุปการโก ธมฺโม นตฺถิปจฺจโย. อยํปิ วิสุํ สตฺติวิเสโส น โหติ. เตเนว จิตฺเตน คจฺฉติ นิสีทติ ติฏฺตีติอาทินา ปจฺฉิมจิตฺเต ิตานํปิ ปุริมจิตฺตํ วตฺตติเยวาติ โลกสฺส อภิมาโน โหติ. ตสฺมา ยตฺถ อตฺถิตาสงฺกา สมฺภวติ. ตตฺถ ตทาสงฺกา นิวตฺตนตฺถํ อยํ ปจฺจโย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
วินาสํ คโต วิคโต. ยสฺมึ อวิคเต อฺโ อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ นลภติ, โส ตสฺส โอกาสทานสงฺขาเตน สยํ วิคตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิคตปจฺจโย. วตฺตมานตา สงฺขาเตน อวิคตภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปการโก ธมฺโม อวิคตปจฺจโย. ปุริมปจฺจย ทุกเมว เจตฺถ นานตฺถ ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ าณวิสทตฺถฺจ ปริยายนฺตเรน วิคตทุกํนาม กตฺวา เทสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต. นตฺถีติ อยํ ทุตีโย อนฺโตติอาทินา นานาอตฺถทีปกา อตฺถิ นตฺถิ สทฺทา สาสเน โลเกจ ทิสฺสนฺติ. ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว จ อตฺถสฺส ปุน ปริยายนฺตเรน วจนํ โสตูนํ าณวิสทตฺถาย โหตีติ. ฏีกาการา ปน พหุํ เตสํ ปจฺจย ทุกานํ นานตฺถสมฺภวํ วณฺเณนฺติเยวาติ. [ปจฺจยุทฺเทโส]
๑๖๘. อิทานิ ยถา อุทฺทิฏฺเ จตุวีสติปจฺจเย ปถมํ ฉหิ ราสีหิ สงฺคเหตฺวา ปุน ราสีนํ อนุกฺกเมน เตสํ ปจฺจยานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต ฉธานามนฺตุนามสฺสาติ คาถาทฺวย มาห. นามํ นามสฺส ฉธา ฉพฺพิเธหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. นามํ นามรูปีนํ ปฺจธา. ปุน นามํ รูปสฺส เอกธา, รูปํ นามสฺส เอกธาเอว. ปฺตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทุวิธา, ทฺวยํ นามรูปํ ทฺวยสฺเสว นามรูปสฺส นวธาติ เอวํ ฉกฺกปฺจกาทิวเสน ปจฺจยา ฉพฺพิธา โหนฺติ. กถํ โหนฺตีติ โยชนา.
[๒๒๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ปฺตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทฺวิธา ทฺวิปการา ปจฺจยา โหนฺตีติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
ปจฺจยกถา ¶ หิ นาม ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปจฺจยสตฺติโตติ ตีหิ ปกาเรหิ วุตฺตาเยว สุวุตฺตา โหตีติ. ยสฺมา ปน อนนฺตราทิปจฺจยานาม จิตฺตสนฺตานสฺส อวิจฺเฉทาย กิจฺจฏฺานานุกฺกมปฏิปาทนาย เอว จ โหนฺติ. ตสฺมา กุสลาทีสุ อรูปธมฺเมสุ โยโกจิ ธมฺโม ยสฺส กสฺสจิ อวิรุทฺธสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย น น โหตีติ วุตฺตํ อนนฺตรนิรุทฺธาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติอาทิ. ตตฺถ อวิรุทฺธสฺสาติเอเตน อฺมฺวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ โสมนสฺสโทมนสฺสานฺจ อฺมฺํ อนนฺตร ปจฺจยปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปุนุปฺปนฺนานํ ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนานํวา. ปุนปฺปุนํ สนฺตานปริภาวนาวเสน ปวตฺโต อาเสวนปจฺจโยนาม, เกวลํ ปโยคสาธนีเยสุ ชวเวค สหิเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอว ลพฺภตีติ วุตฺตํ ปุริมานิ ชวนานีติอาทิ. ตตฺถ ชวนานีติ มคฺคผลชวนวชฺชานิ โลกิย กุสลา กุสลกฺริยชวนานิ ปจฺฉิมานํชวนานนฺติ ผลชวนวชฺชานํ กุสลากุสลกฺริยชวนานํ. ภินฺนชาติกา หิ ธมฺมา อฺมฺํ สพฺพาการปาริปูรํ ปริวาสํนาม คเหตุํวา คาหาเปตุํปา น สกฺโกนฺติ. ยทิ สกฺกุเณยฺยุํ, ชาติมตฺเตนปิ ธมฺมา ปุพฺพาปรํ อภินฺนาเอว สิยุนฺติ. ตสฺมา ภินฺนชาติกํ ผลชวนํ มคฺคโต ปริวาสํ คเหตุํ น สกฺโกติ. มคฺโคปิ อตฺตโน ปริวาสํ ผลสฺส ทาตุํ น สกฺโกติ. ผลจิตฺตานิจ ปริกมฺมปโยคพเลน ชวน กิจฺจานิ โหนฺติ, น อฺมฺํ ปริวาสทาน คหณ พเลนาติ. ยสฺมา กามาวจรภาวโต มหคฺคตา นุตฺตร ภาวปฺปตฺตินาม อาเสวนพเลน โหติ, ตสฺมา โคตฺรภุ ฌาน มคฺคานํ ภูมิ เภโท อิธ อปฺปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เหตุ.ล. นามรูปานนฺติ เอตฺถ เหตุมคฺคงฺคานิ อเหตุกวชฺชิตานํ, ฌานงฺคานิ ปฺจวิฺาณวชฺชิตานํ สหชาตานํ นามรูปานํ. สหชาตรูปลกฺขณํ ปน สยเมว วกฺขติ. เจตนานาม ปวตฺตมานา ทฺเว กิจฺจานิ สาเธติ สหชาตานํ สํวิธานฺจ อายตึ วิปากปาตุ ภาวตฺถาย ตสฺมึ สนฺตาเน อตฺตโน ปวตฺตา การสงฺขาต พีชนิธานฺจาติ. ตตฺถ สํวิธานกิจฺจํ สพฺพเจตนา สาธารณํ ¶ โหติ. พีชนิธานกิจฺจํ ปน กุสลากุสลภาวปฺปตฺตายเอว เจตนาย โหตีติ วุตฺตํ สหชาตาเจตนาติอาทิ. ตตฺถ สหชาตาเจตนาติ อนฺตมโส ปฺจวิฺาณ สหชาตาปิ เจตนา. สาปิ หิ สหชาตานํ สํวิทหนสงฺขาเตน กมฺมภาเวน ปวตฺตตฺตา กมฺมํเอวนาม โหตีติ. ยสฺมา อตฺตโน ปวตฺตาการสงฺขาตสฺส วิปากพีชสฺส นิทหนํนาม, น ตาวเทว พีชกิจฺจํ สมฺปาเทติ. อมฺพพีชาทีนิ วิย ปริณตภาวํ ปตฺวา ขณนฺตเรเอว สมฺปาเทตีติ วุตฺตํ นานากฺขณิกา เจตนาติอาทิ. ตตฺถ นานากฺขณิกาเจตนาติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺม ปวตฺติกฺขณโต วิสุํ ภูเต อตีตกาเล สิทฺธา กุสลา กุสลเจตนา. กุสลากุสลเจตนาติวา ปาโ สิยา.
วิปากกฺขนฺธาอฺมฺํสหชาตานํรูปานนฺติ เอตฺถ อฺมฺสฺสจ สหชาตรูปานฺจาติ อตฺโถ. ยถานาม ปุเร ชาตา สาลรุกฺขโปตกา ปจฺฉา อนุวสฺสํ วสฺสนฺตานํ วุฏฺิธารานํ วเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา ตสฺมึ าเน ยาวกปฺปาวสานาปิ มหนฺตสฺส สาลวนสณฺฑสฺส ปวตฺติยา ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺาย ปุริมจิตฺตกฺขเณสุ อุปฺปนฺนา สกลสรีเร กมฺมชกาโย จิตฺตชกาโย อุตุชกาโย อาหารช กาโยติ สพฺเพ สกลสรีรฏฺกา จตุสมุฏฺานิก รูปธมฺมา ปจฺฉาชาตานํ ปถมภวงฺคาทีนํ จิตฺตเจตสิกานํ วเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา อุปรุปริ จตุสมุฏฺานิก รูปปรํปราปวตฺติยา ปจฺจยตฺตํ อุปคจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติอาทิ. ตตฺถ ปุเรชาตสฺสาติ อาตีตานนฺตรจิตฺเต ชาตสฺสาติ วทนฺติ. ยาว อฏฺมจิตฺตาวา ปุเรชาตสฺส. เอตฺตโก หิ กาโล รูปธมฺมานํ วฑฺฒนกาโลนาม. ตโตปรํ หายนกาเล ปจฺฉาชาเตน ปโยชนํ นตฺถีติ. ยาว โสฬสมจิตฺตา เอว วา ปุเรชาตสฺส. ยทคฺเคน หิ มรณาสนฺนกาเล วตฺถุรูปํ จุติจิตฺตสฺส ปุเรชาตปจฺจยตํ อุปคจฺฉติ. ตทคฺเคน จุติจิตฺตํปิ ตสฺส วตฺถุรูปสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหตีติ นวตฺตพฺโพ. ตถา เสสรูปานฺจ. ยถา หิ อุปตฺถมฺภนฺโต อาหาโร ¶ วฑฺฒนปกฺเข ิตเมว อุปตฺถมฺภติ. หายนปกฺเข ิตํ นุปตฺถมฺภตีติ นตฺถิ. ตทาปิ ตทนุรูปสฺส อุปตฺถมฺภนสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา. เอวมยํปีติ.
อรูปธมฺมานํ อานุภาโวนาม มหาวิปฺผาโร โหติ. ตสฺมา เต กาเยกเทเส วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺนาปิ สกลํ อิมํ จตุชกายํ อุปตฺถมฺเภตุํ สกฺโกนฺติเยวาติ วุตฺตํ อิมสฺสกายสฺสาติ. จกฺขาทีนิ ปสาทวตฺถูนิ รูปาทีหิ สหลทฺธฆฏฺฏนานิเอว วิฺาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติ. ฆฏฺฏนฺจ ิติปตฺตกาเลเอวาติ เตสํ นิจฺจกาลํปิ อตฺตโน วิฺาณสฺส ปุเรชาตปจฺจยตา สิทฺธิ โหติ. วิฺาณฺจนาม ปฺจโวการภเว วตฺถุนิสฺสเยน วินา อุปฺปชฺชิตุํ นสกฺโกตีติ, ยทา ปุเรชาตํวา วฑฺฒนปกฺเข ิตํวา วตฺถุํ น ลภติ, ตทา ปฏิสนฺธิกาเลวา มรณาสนฺนกาเลวา ยํ ยํ ลภติ, ตํ ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติเยว. ยทา ปน ปุเร ชาตํ สุฏฺุ พลวนฺตฺจ วตฺถุํ ลภติ, ตทา ตเทว นิสฺสาย ปวตฺตติ. ตฺจ นิยมโต ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติ, โน ปฏิสนฺธิกาเล. นหิ ตทา วิฺาณปจฺจเยน อุปฺปนฺนํ วตฺถุปุเรชาตํ ภวิตุํ สกฺโกตีติ วุตฺตํ ฉวตฺถูนิ ปวตฺติยนฺติ.
ปฺจาลมฺพณานิจ ปฺจวิฺาณวีถิยาติ อิทํ นิยมสิทฺธิคหณ วเสน วุตฺตํ. สพฺพานิ ปน ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ นิปฺผนฺนรูปานิ มโนวิฺาณ วีถิยา ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติเยว. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณปุเรชาตํ จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหํ, กายํ, รูเป, สทฺเท, คนฺเธ, รเส, โผฏฺพฺเพ, วตฺถุํ, ปจฺจุปฺปนฺเน ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปตฺตํ อฏฺารสวิธํ รูปเมว ปุเรชาตปจฺจโยติ วุตฺตนฺติ. เอตฺถจ กิฺจาปิ ปฏฺาเน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺสอนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวํ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตาย วุตฺตตฺตา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิ อารพฺภ ปวตฺติ กาเล ปฏิสนฺธิจิตฺตานํปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภมานํ วิย ทิสฺสติ. เอวํสนฺเตปิ ปุเรชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนิเย ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากา พฺยากโต เอโก ขนฺโธติอาทินา ปาฬิยํเอว ตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ. เอตฺถจ อารุปฺเป วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ วตฺถุปุเร ชาตสฺส อภาวา อปริพฺยตฺตตฺตาวา ตสฺส อารมฺมณสฺส อารมฺมณมตฺตภาเวเอว ิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ การณํ วทนฺติ. อารมฺมณเมวครุกตนฺติ ปจฺจเวกฺขนวเสน อสฺสาทนาทิวเสนจ ครุกตํ อิฏฺารมฺมณ มาห. ตฺจ โข ตสฺสตสฺส ปุคฺคลสฺส อิจฺฉาวเสน เวทิตพฺพํ. คูถกุณปาทีนิปิ หิ ตทภินนฺทนฺตานํ กิมิมกฺขิก สุนข คิชฺฌ กากาทีนํ ครุกตานิเอว อารมฺมณานิ โหนฺตีติ.
[๒๓๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ครุกตนฺติ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
จกฺขุํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติอาทินา อสฺสา ทนาทิวเสนปิ อสฺส นิทฺเทสสฺส ปวตฺตตฺตาติ. ราคาทโย ปน ธมฺมาติ เอเตน ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนาติ เอวํ วุตฺเตหิ ธมฺเมหิ สห ทส อกุสลกมฺมปถา ปฺจอนนฺตริย กมฺมานิจ คหิตานิ โหนฺติ. ตตฺถ อนนฺตริยวชฺชานิ ตานิ สมติกฺกมมุเขน ยถารหํ อชฺฌตฺตํ สพฺเพสํ จตุภูมก กุสลานํ อนนฺตริยกมฺมานิ ปน กามาวจรกุสลานเมว อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺติ. ตานิเยวจ สพฺพานิ ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ ราคาทีนํ ปาณาติปาตาทีนฺจ สพฺเพสํ อกุสลานํ กายิกสุขทุกฺขาทีนฺจ อพฺยากตธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลว นิสฺสยา โหนฺติ. สทฺธาทโยติ เอเตน สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺาติ เอวํ วุตฺเตหิ ธมฺเมหิ สห สพฺเพ ทานสีลาทโย จตุภูมกกุ สลานํ ราคาทิ อกุสลานํ สุขทุกฺขาทิจตุภูมก อพฺยากตา นฺจ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ. สุขํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล โภชนํ อุตุเสนาสนนฺติ เอเตน นิพฺพานวชฺชา สพฺเพ จตุภูมกา พฺยากตา ¶ คหิตา, เตปิ หิ ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ กุสลากุสลา พฺยากตธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ. กมฺมํวิปากานนฺติ เอตฺถ สุฏฺุ พลวํ กมฺมํ อธิปฺเปตํ, น ทุพฺพลนฺติ. กสฺมา ปเนตฺถ รูปธมฺมา ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ น คหิตา. นนุ เตสํปิ พหิทฺธา รุกฺขติณาทีนํ วุทฺธิวิรุฬฺหิ เวปุลฺลตฺถาย อชฺฌตฺตฺจ อาโรคฺยาทิอตฺถาย ปถวิรส อาโปรส วสฺโสทก พิชมูลเภสชฺชาทโย พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ. อยํ ปนตฺโถ มูลฏีกายํ กถิโตเยว. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
นหิ รูปาพฺยากตํ ปกตูปนิสฺสยํ ลภติ. อเจตเนน รูปสนฺตาเนน ปกตสฺเสว อภาวโต. ยถา หิ อรูปสนฺตาเนน กตฺตุภูเตน สทฺธาทโย นิปฺผาทิตา อุตุโภชนาทโยจ อุปเสวิตา. น เอวํ รูปสนฺตาเนน. ยสฺมิฺจ อุตุพีชาทิเก กมฺมาทิเกจ สติ รูปํ ปวตฺตติ. น ตํ เตน รูเปน ปกตํ โหติ. สเจตนสฺเสว หิ อุปฺปาทนุปเสวนปโยควเสน เจตนํ ปกปฺปนํ ปกรณํ. รูปฺจ อเจตนนฺติ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ, ทุวิธํ สนฺตานํ รูปสนฺตานํ อรูปสนฺตานนฺติ. ตตฺถ เยน สนฺตาเนน ปุพฺเพ กิฺจิ สุฏฺุอุปฺปาทิตํวา โหติ อุปเสวิตํวา, ตสฺเสว ปุพฺเพ อตฺตนา อุปฺปาทิตุปเสวิตา ธมฺมา กาลนฺตเร อตฺตโน อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ปกรณสงฺขาตฺจ ตถา อุปฺปาทนุปเสวนํนาม สเจตเน อรูปสนฺตาเนเอว ลพฺภติ, น อเจตเน รูปสนฺตาเนติ. ตสฺมา รูปธมฺมา อุปนิสฺสยํนาม นลพฺภนฺตีติ. อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อสติ น โหตีติ เอวํ วุตฺเตน สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน อุปนิสฺสโย นาม รูปธมฺมานํ มชฺเฌปิ วตฺตพฺโพเยวาติ.
[๒๓๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ ราคาทโย.ล. เสนาสนฺจาติ’’ วิโยเชตฺวา ‘‘ราคาทโย หิ อชฺฌตฺตํ นิปฺผาทิกา. ปุคฺคลาทโย พหิทฺธา เสวิตาติ’’ วุตฺตํ. ตํ นสุนฺทรํ.
น ¶ หิ อตฺตโน ปรสฺสจ อุปฺปนฺนา ราคาทโย ปรสฺส อตฺตโน จ สนฺตาเน ราคาทีนํ พลวนิสฺสยา น โหนฺติ. สมานจฺฉนฺทานํ อิตฺถิ ปุริสาทีนํ มโนปโทสิก เทวาทีนฺเจตฺถ ราคาทโย นิทสฺสนํ.
[๒๓๒] ยาจ ตตฺถ
‘‘ยถาิตวเสน โยชนํ’’ กตฺวา ‘‘อตฺตโนหิ ราคาทโย’’ติอาทินา อตฺถวิภาวนา กตา. สาปิ อนุปปนฺนาเยว.
ตาย หิ อตฺตโน ราคาทโย สทฺธาทโยจ อชฺฌตฺตํ กุสลาทีนํ อตฺตโน สทฺธาโย ปน พหิทฺธา กุสลสฺสาติ เอวํ อปริปุณฺณสฺส อตฺถสฺส วิภาวิตตฺตาติ.
[๒๓๓] ยฺจ
‘ตตฺถา’ติอาทินา อตฺตโนราคาทโยนิสฺสายอชฺฌตฺตํ กุสลากุสลานเมว อุปฺปตฺติวิธานํ วุตฺตํ. ตํปิ อนุปปนฺนเมว.
นยทสฺสนมตฺตภูตํปิ หิ สํวณฺณนาวากฺยํนาม นยมุขํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตพฺพํ โหตีติ. ครุกตํอารมฺมณนฺติ เอตฺถ สพฺพํ โลกิยกุสลํ เหฏฺิมมคฺคผลนิพฺพานานิ จ กามาวจร กุสลสฺส อรหตฺตมคฺคผลนิพฺพานานิ จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺต มหากฺริยชวนานํ. นิพฺพานํ อฏฺวิธโลกุตฺตรสฺส ถเปตฺวา ปฏิฆทฺวย โมมูห ทฺวย ทุกฺขสหคต กายวิฺาณานิ อวเสสํ สพฺพํ โลกิย กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมชาตํ โลภสหคตจิตฺตสฺสาติ เอวํ ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺน วิภาโค เวทิตพฺโพ.
[๒๓๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ครุก ตํอาลมฺพณนฺติ ปจฺจเวกฺขนอสฺสาทาทินา ครุกตํ อารมฺมณ’’นฺติ วตฺวา ตํ วิภาเวนฺเตน ‘‘ตฺหิ ฌานมคฺค ผลวิปสฺสนา นิพฺพานาทิเภทํ ปจฺจเวกฺขน อสฺสาทาทิมคฺคผลาทิธมฺเม อตฺตาธีเน กโรตีติ อารมฺมณาธิปตินามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทาน ¶ สีล อุโปสถกมฺม ปุพฺเพ สุจิณฺณโคตฺรภุ โวทาน มคฺคผล นิพฺพานานิเจว ราคทิฏฺิจกฺขุโสตาทีนิจาติ ปน วตฺตพฺพํ. วิปสฺสนาติจ อิทํ โคตฺรภุโวทานานิเยว สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. นจ ตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ วิปสฺสนานาม โหนฺตีติ. สหชาตานํนามรูปานนฺติ ทฺวิเหตุก ติเหตุก ชวนสห ชาตานนฺติ อธิปฺปาโย. อฺมฺํ สหชาต รูปานฺจาติ อฺมฺสฺสจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมสมุฏฺานรูปานํ ปวตฺติยํ จิตฺต สมุฏฺานรูปานฺจ. เอส นโย ปรตฺถปิ. ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิฺาณํ วตฺถุนา วินา ปติฏฺํ นลภติ. วตฺถุจเตน วินา ปติฏฺํ นลภตีติ วุตฺตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อฺมฺนฺติ. อฺมฺปจฺจเย โย อตฺตโน อุปตฺถมฺภกํ ปจฺจุปตฺถมฺภติ. โสเอว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉติ. จิตฺตสมุฏฺาน รูปานิจ จิตฺตํ กิฺจิ อุปตฺถมฺเภตุํ นสกฺโกนฺติ. ตถา อุปาทารูปานิจ มหาภูเตติ วุตฺตํ จิตฺตเจตสิกาธมฺมาอฺมฺนฺติอาทิ.
[๒๓๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยสฺมา ปน อฺมฺุวตฺถมฺภนวเสเนว อฺมฺปจฺจยตา. น สหชาตมตฺตโตติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อฺมฺปจฺจโย น โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺนฺติ’’ วุตฺตํ. ตตฺถ น สหชาตมตฺตโตติ เอเตน ยทิ สหชาตมตฺตโต อฺมฺปจฺจยตาสิยา. เอวํสติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อฺมฺปจฺจโย สิยาติ อนฺุาตํ โหติ. สหชาตปจฺจเยปิ ปน ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ ปจฺจโย นโหติเยว. ตสฺมา น สุนฺทรเมตนฺติ.
ฉวตฺถูนิ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนนฺติ เอตฺถ วตฺถุสหชาต นิสฺสโย วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโยติ ติวิโธ วตฺถุนิสฺสโย. ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุ วิปากานํ ขนฺธานํ วตฺถุสหชาตนิสฺสโย. ยํ ปน ปวตฺติยํ ปุเรชาตํ, วตฺถุํ นิสฺสาย จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตสฺส จิตฺตสฺส วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโยนาม. ยํ ปน ปุเรชาตํ วตฺถุ ยสฺส จิตฺตสฺส ¶ นิสฺสโยเจว โหติ อารมฺมณฺจ, ตํ ตสฺส วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตนิสฺสโยนาม. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน อารมฺมณ นิสฺสย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺต อตฺถิอวิคตนฺติ ตีณีติ. กถฺจ ตํ จิตฺตสฺส นิสฺสโยจ อารมฺมณฺจ โหตีติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺถุํ อารพฺภ สมฺมสนวเสนวา อสฺสาทนาทิวเสนวา อิทฺธิวิธกิจฺจาธิฏฺานวเสนวา จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ตํ จิตฺตสฺส นิสฺสโยจ อารมฺมณฺจ โหตีติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อสฺสาเทติ. อภินนฺทติ. ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ.
เอตฺถ ปน อาจริยา อิมํ วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสยํนาม มรณาสนฺนกาเลเอว วาจนามคฺคํ อาโรปยึสุ. อยํปเนตฺถ เตสํ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํ ตาว อนิฏฺเ าเน อาวชฺชเนน วินา วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติ ปฏิสิทฺธา โหติ. ตถา เอกาวชฺชนวีถิ ยฺจ จิตฺตานํ อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺนเมว อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยา. ปกติกาเลจ จิตฺตานินาม ปจฺเจก วตฺถุนิสฺสยานิ โหนฺติ. ตสฺมา ยทา ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อารพฺภอนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนฺติ, เอตํ มมาติวา อสฺสาเทนฺติ, ตทายํ วตฺถุ อาวชฺชิตํ โหติ. ชวนานิปิ ตเทว คณฺหนฺติ. น อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิ. ยทิ หิ ตานิวา อฺํวา อารมฺมณํ คณฺเหยฺยุํ. นิราวชฺชนานินาม ชวนานิ โหนฺติ. กสฺมา, อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อคเหตฺวา อฺํ คเหตฺวา ปวตฺตนโตติ. ภินฺนา รมฺมณานิจนาม โหนฺติ. ปจฺฉา อุปฺปนฺนานิ ปจฺเจกวตฺถูนิวา อฺํวา คเหตฺวา ปวตฺตนโตติ. นจ ตถา สกฺกา ภวิตุํ อฏฺกถา วิโรธโต. ตสฺมา โส วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตปจฺจโย ปกติ กาเล น สกฺกา ลทฺธุนฺติ. มรณาสนฺนกาเล ปน สพฺพานิ อาวชฺชนาทีนิ จิตฺตานิ เอกเมว วตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ ตํ อารพฺภ ปวตฺตานํ อาวชฺชนาทีนํ เตสํ ตเทว วตฺถุจ อารมฺมณฺจ โหติ. เอวฺหิ สติ เตสํ นิราวชฺชนตาวา ภินฺนารมฺมณตาวา นตฺถีติ อยํ เตสํ อธิปฺปาโยติ.
ตตฺถ ¶ ปน ยทิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ วตฺถุํ อคเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิ คณฺเหยฺยุํ. นิราวชฺชนานินาม ชวนานิ ภเวยฺยุนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติ. อาวชฺชเนน อาวชฺชิ ตปฺปการสฺเสว คหณโต. ยถา หิ อาวชฺชนํปิ วตฺถุนฺตฺเวว อาวชฺชติ. ตถา ชวนานิจ วตฺถุนฺตฺเวว ชวนฺติ. โน อฺถาติ นตฺถิ ชวนานํ นิราวชฺชนตาติ. ยถา จ นิราวชฺชนตา นตฺถิ, ตถา ภินฺนารมฺมณตาปิ เตสํ นตฺถิเยว. กสฺมา, วิภาคสฺส อสมฺภวโต. นหิ สนฺตติฆนวเสน เอกีภูตมิว ปุพฺพาปรํ ปวตฺต มาเนสุ พหูสุ วตฺถุสุ เอกเมกํ วตฺถุํ อิทเมวาติ วิสุํ กตฺวา อาวชฺชนํวาชวนานิวา คเหตุํ สกฺโกนฺติ. นจ ตถา อสกฺกุเณยฺเยสุ าเนสุ เอกนฺเตน ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา รมฺมณตานาม สกฺกา ลทฺธุนฺติ อิติ ภินฺนารมฺมณตาปิ เตสํ นตฺถิ เยวาติ. เอตฺตาวตา อิมสฺส วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสย วิธานสฺส ปกติกาเลปิ ลพฺภมานตา สาธิตา โหตีติ.
อปิจ, สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺตโน รูปกายํ อารพฺภ รูปํ เม อนิจฺจนฺติวา เอตํ มมาติวา สมนุปสฺสนฺตานํ อชฺฌตฺตรูเปสุ อิทํ นามรูปํ ตสฺสจิตฺตสฺส อารมฺมณํ นโหตีติ นวตฺตพฺพํ. อารมฺมณ ภูเตสุ ปน เตสุ กิฺจิ อารมฺมณมตฺตํ กิฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ กิฺจิ วตฺถารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. กพฬี กาโร อาหาโรติ กามาวจรสตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺโน จตุสมุฏฺานิก รูปาหาโรเจว พหิทฺธาหาโรจ. คพฺภเสยฺยกานฺหิ ยาว มาตุยา อาหารผรณํ นลพฺภติ, ตาว กลลาทิกาเลสุ ติสมุฏฺานิโก อชฺฌตฺตาหาโรเยว อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ สาเธติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-ปฏิสนฺธิกฺขเณ กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ, โอชฏฺมกรูปสมุฏฺาปนํ ปนสฺส พหิทฺธาหารุปตฺถมฺภนํ ลทฺธกาเลเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ยทิเอวํ –
ยฺจสฺส ภฺุชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ. เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ
กสฺมา ¶ วุตฺตนฺติ. ปากฏาหาเรน ตสฺส ยกฺขสฺส โพธนตฺถนฺติ. อิมสฺสกายสฺสาติ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอกสมุฏฺานิกสฺส ิติภงฺคกฺขเณสุ ทฺวิสมุฏฺานิ กสฺส ตโตปรํ ติสมุฏฺานิกสฺส โอชาผรณกาเล จตุสมุฏฺานิกสฺสจ กายสฺส. อิตเรสํปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺพํ. รูปโลเก ปน วินาปิ ทุวิเธน โอชาหารกิจฺเจน อปฺปนาปตฺต กมฺมวิเสเสน สิทฺธสฺส สุจิรํปิ อทฺธานํ ผริตุํ สมตฺถสฺส รูป ชีวิตินฺทฺริยสฺส ตถารูปานฺจ ภวงฺคปริยาปนฺนานํ อรูปาหารานํ วเสน อเนกกปฺปานิปิ อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอเตนุปาเยน กมฺมชกายพหุตเรสุ เทเวสุ เปตนิรเยสุจ สุจิรํปิ กาลํ พหิทฺธาหาเรน วินา อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ วตฺตพฺพา. เตสุ ปน อชฺฌตฺตาหาโรปิ ลพฺภติเยวาติ กิฺจาปิ โอกฺกนฺติกฺขเณ วิปากกฺขนฺธาปิ วตฺถุสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. เต ปน จิตฺตเจตสิกาธมฺมา สหชาตรูปานนฺติ เอตฺถ สงฺคยฺหิสฺสนฺตีติ กตฺวา โอกฺกนฺติกฺขเณวตฺถุวิปากานนฺติ วุตฺตํ.
สพฺพถาติ สพฺพปการํ สหชาตนฺติอาทินา โยเชตพฺพํ. ปกาโรจ ติวิโธ โหติ สหชาตปจฺจโยติอาทิวเสน เวทิตพฺโพ. รูปชีวิตมิจฺจยนฺติ เอวํ โปราเณหิ วุตฺโต อยํ อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโยจาติ โยเชตพฺพํ. นนุ กพฬีการาหาโร รูปชีวิตินฺทฺริยฺจ สหชาเต สงฺคเหตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ติวิโธว อตฺถิปจฺจโย สิยาติ.น. สหชนนสงฺขาตสฺส สหุปฺปาทนลกฺขณสฺส อภาวา. สหุปฺปาทนลกฺขโณ หิ สหชาตปจฺจโย. กพฬีการาหาโรจ โอชฏฺมกรูปานิ อุปฺปาเทนฺโตปิ อตฺตโน ิติกฺขเณเอว อุปฺปาเทติ, โน อุปฺปาทกฺขเณ. ยถาจ มหาภูตา สหชาตรูปานิ อุปตฺถมฺภนฺตา อตฺตนา สห อุปฺปาทนปุพฺพกาเอว อุปตฺถมฺภนฺติ, น ตถา โส อาหาโร. โส ปน วินาว สหุปฺปาทนกิจฺเจน สหชาตานิปิ อสหชาตานิปิ อุปตฺถมฺภตีติ รูปชีวิตํปิ สห อุปฺปาทนกิจฺเจน วินาว สห ชาตรูปานิ อนุปาเลติ. อิติ อิเม ทฺเวปิ ธมฺมา สหชาต ลกฺขณาภาวาเอว สหชาตปจฺจเย อสงฺคหิตา. อิทานิ สพฺเพปิ ¶ จตุวีสติปจฺจยา สงฺคยฺหมานา จตฺตาโรปจฺจยา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ อารมฺมณูปนิสฺสย.ล. สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺรายํ สโมธานวิธิ, จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อธิปติ ปจฺจโย ตาว ทุวิโธ อารมฺมณสหชาตวเสน. ตตฺถ อารมฺมณาธิปติ ตีสุ กมฺมวชฺเชสุ สโมธานํ คจฺฉติ. อารมฺมณ มตฺตํปิ หิ กมฺเมน สห สโมธานํ นคจฺฉติ. กุโต อธิปติ ภูตนฺติ.
เอตฺถ สิยา, กสฺมา อารมฺมณมตฺตํปิ.ล. น คจฺฉตีติ วุตฺตํ. นนุ กมฺมารมฺมณาปิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติโย โหนฺตีติ. สจฺจํ. เอตฺถ ปน มูลฏีกายํ กมฺมํ ปน ตสฺมึ กเต ปวตฺตมานานํ กตูปจิต ภาเวน กมฺมปจฺจโย โหติ. น อารมฺมณากาเรน. วิสย มตฺตตาวเสนจ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. น สนฺตานวิเสสนํ กตฺวา ผลุปฺปาทนสงฺขาเตน กมฺมปจฺจยากาเรน. ตสฺมา เต ปจฺจยาการวิสภาคตฺตา สห ฆฏนํ นคจฺฉนฺตีติ วิสชฺชิตนฺติ. สหชาตาธิปติ ปน อตฺถิปจฺจเย. นิสฺสยปจฺจโย ติวิโธ สหชาโต วตฺถุปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโตติ. ตตฺถ ปุริมา ทฺเว อตฺถิปจฺจเย, ปจฺฉิโม ปน ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิ ปจฺจเยสุ. โส เจ ครุกโต โหติ อุปนิสฺสเยปีติ. ปุเรชาตปจฺจโย ติวิโธ อารมฺมณปุเรชาโต วตฺถุปุเร ชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโตติ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต อตฺถิปจฺจเย. อิตเร ทฺเว ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิปจฺจเยสุ. เตเจ ครุกตา โหนฺติ. อุปนิสฺสเยปีติ. กมฺมปจฺจโย ทุวิโธ สหชาโต นานากฺขณิโกติ. ตตฺถ สหชาโต อตฺถิปจฺจเย. นานากฺขณิโก ปน ทุวิโธ พลวา ทุพฺพโลจ. ตตฺถจ พลวา ทุวิโธ อกาลิโก กาลิโกจ, ตทุภยาปิ อุปนิสฺสเย. ทุพฺพโล ปน วิสุํ กมฺมปจฺจโยเยว. สพฺโพ อาหารปจฺจโย สพฺโพจ อินฺทฺริยปจฺจโย อตฺถิปจฺจเย.
วิปฺปยุตฺตปจฺจโย จตุพฺพิโธ สหชาโต วตฺถุปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโต ปจฺฉาชาโตติ. ตตฺถ ปุริมา ทฺเว ปจฺฉิโมจ อตฺถิปจฺจเย. ตตีโย ปน ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิ ปจฺจเยสุ. ¶ โส เจ ครุกโต โหติ, อุปนิสฺสเยปีติ. เสเสสุ ปน สตฺตรสปจฺจเยสุ เหตุ, สหชาต, อฺมฺ, วิปาก, ฌาน, มคฺค, สมฺปยุตฺต, อวิคตวเสน อฏฺปจฺจยา ปจฺฉา ชาโตจ อตฺถิปจฺจเย. อนนฺตร สมนนฺตร อาเสวน นตฺถิ วิคต วเสน ปฺจปจฺจยา อุปนิสฺสเยติ. อิติ สพฺเพปิ จตุวีสติปจฺจยา สภาคสงฺคหวเสน สํขิปฺปมานา อารมฺมณาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ.
[๒๓๖] วิภาวนิยํ ปน
เตสุ จตูสุ เอเกกสฺมึปิ สพฺเพ จตุวีสติปจฺจยา สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘นหิ โส โกจิปจฺจโยติ’’อาทิ. ตํ สพฺพํปิ อาจริยสฺส มติมตฺตเมว.
[๒๓๗] ยฺหิ ตตฺถ
‘‘นหิ โส โกจิปจฺจโย อตฺถิ. โย จิตฺตเจตสิ กานํ อารมฺมณภาวํ นคจฺเฉยฺยาติ’’ วุตฺตํ, ตํ ตาว น ยุชฺชติ. นหิ อิธ ธมฺมสรูปมตฺเตน สโมธานํ อธิปฺเปตํ. ปจฺจยฏฺเน สเหว อธิปฺเปตํ. นจ เหตาทิปจฺจยฏฺโ อารมฺมณาทิปจฺจยฏฺโ โหตีติ. เอสนโย ‘‘สก สกปจฺจยุปฺปนฺนสฺสจ อุปนิสฺสยภาวํ นคจฺฉตีติ’’ เอตฺถาปิ.
เอตฺถ ปน โย สกสกปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปนิสฺสยภาวํ นคจฺฉติ. นหิ โส โกจิ ปจฺจโย อตฺถีติ โยชนา.
[๒๓๘] ยฺจ ตตฺถ
‘‘กมฺมเหตุกตฺตาจ โลกปฺปวตฺติยา ผลเหตูปจาร วเสน สพฺเพปิ กมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ’’ วุตฺตํ.
[๒๓๙] ยฺจ
‘‘เตจ ปรมตฺถโต โลกสมฺมุติวเสนจ วิชฺชมานา เยวาติ’’ วุตฺตํ. ตทุภยํ ปน สพฺพโส สาสนยุตฺติ ยาปิ วิรุทฺธเมวาติ.
เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ ปฏฺานนเย. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุ สห ชาตสภาเคสุ ปจฺจเยสุ. ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิวิฺาณํนาม นามรูปานํ อฺมฺปฏิพทฺธโอกาเส จุติปริจฺฉินฺนสฺส สกลสฺส ตสฺส ตสฺส ภวสฺส สีสภูตํ พีชภูตฺจ โหติ. ยโต สกลกายภูตสฺส นานารูปารูปสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติ โหติ. พีชโต วิย มหารุกฺขสฺส. ยถาห –
วิฺาณฺจ หิ อานนฺท มาตุกุจฺฉิสฺมึ น โอกฺกมิสฺสถ. อปินุโข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สมุจฺจิสฺสถาติ. โน เหตํ ภนฺเต. วิฺาณฺจ หิ อานนฺท มาตุกุจฺฉิสฺมึ โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถ. อปินุโข นามรูปํ อิตฺถตฺตาย อภินิพฺพตฺติสฺสถาติ. โนเหตํ ภนฺเต. วิฺาณฺจ หิ อานนฺท ทหรสฺเสว สโต โวจฺฉิชฺชิสฺสถ กุมารสฺสวา กุมาริกายวา. อปินุโข นามรูปํ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสถาติ. โนเหตํ ภนฺเต. ตสฺมา หิ อานนฺท เอเสว เหตุ เอส นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย นามรูปสฺส. ยทิทํ วิฺาณนฺติ.
ตตฺถ สมุจฺจิสฺสถาติ วฑฺฒิสฺสถ. นามรูปฺหิ วิฺาณสฺส วฑฺฒิเยวาติ. โวกฺกมิสฺสถาติ ภิชฺชิสฺสถ. อิตฺถตฺถายาติ อีทิสสฺส อตฺตภาวสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลนฺติ ปถมวยวเสน วุทฺธึ. มชฺฌิมวยวเสน วิรุฬฺหึ. ปจฺฉิมวยวเสน เวปุลฺลนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปุปฺปตฺติยา เอกนฺเตน วิฺาณปจฺจยตา เวทิตพฺพา. เอวํ อุปฺปนฺนฺจ ปเนตํ ปฏิสนฺธิรูปํ ปุน สยํ ตสฺมึ ภเว ยาว จุติยา ปวตฺตมานานํ สพฺพาสํ จตุสมุฏฺานิกรูปสนฺตตีนํ สิต ภูตํ พีชภูตฺจ โหติ. อติพลวนฺตํปิ หิ จิตฺตํ ปุริมุปฺปนฺนาย รูปปเวณิยา อสติ รูปํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. เอวํ อุตุ อาหาราปีติ. ตโตเยว หิ อรูปภเว กามาวจราทีนิ รูปชนกจิตฺตานิปิ ตตฺถ รูปํ นชเนนฺตีติ. อสฺสตฺเตปิ อุตุ สมุฏฺานรูปสนฺตติโย ปถมุปฺปนฺนาย กมฺมชรูปสนฺตติยา วิชฺช มานตฺตาเอว อุปฺปชฺชนฺตีติ. วุตฺตฺหิ วิภงฺคฏีกายํ อรูปํ ปน รูปสฺส โอกาโส ¶ น โหตีติ ยสฺมึ รูเป สติ จิตฺตํ อฺํ รูปํ อุปฺปาเทยฺย. ตเทว ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ. ปุริมรูปสฺสาปิ หิ ปจฺจยภาโว อตฺถิ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติ. เอตฺถจ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติ เอเตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ยถา ติณรุกฺขานํ พีชภาวสงฺขาตํ นิยามรูปํนาม อตฺถิ. ยสฺส อานุภาเวน ตนฺนิพฺพตฺตาติณรุกฺขา วฑฺฒนฺตา ยถาวา ตถาวา อวฑฺฒิตฺวาอตฺตนา สมานพีเชหิเอว ติณรุกฺเขหิ สพฺพโส สทิสา การํ คเหตฺวา วฑฺฒนฺติ. เอวเมวํ คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ โยนิ ภาวสงฺขาตํ นิยาม รูปํนาม อตฺถิ. ยสฺสานุภาเวน เต สมาน ชาติเกหิเอว กุเลหิ วิเสสโต มาตาปิตูหิ เอว สพฺพโส สทิสรูปสณฺานา โหนฺติ. อิติ พีชนิยาโม วิย โยนินิยาโมปิ โหติ. โสจ ปฏิสนฺธิรูปสฺเสว อานุภาโวติ เวทิตพฺโพ.
อปิจ, อยํ โยนินิยาโมนาม กลลกาลาทีสุ ปุตฺตานํ สรีเรสุ มาตาปิตูหิ สมุทาคตํ อุตุชรูปสนฺตานํเอว. ยสฺส อานุภาเวน ตํสนฺตานํ สมานชาติกสตฺตสณฺานสทิสํ อตฺตโน าติกุลสทิสฺจ โหติ. ยถาหิอิตฺถิภาวาทิรูปํ สตฺตานํ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ พีชรูปฺจ ติณรุกฺขานํ ตํตํวณฺณสณฺานา ทีนิ นิยาเมติ. เอวํ โยนิรูปํ นานาชาติวเสน สตฺตานํ นิยามกํ ววตฺถาปกํ โหตีติ. เอตฺตาวตา ปวตฺติยํ ถเปตฺวา จิตฺตชรูปํ สพฺเพสํ ติสมุฏฺานิกรูปานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตนิรเปกฺขตา ปุริมุปฺปนฺน รูปปเวณิ ปฏิพทฺธตาจ สาธิตา โหติ. เตเนวจ เตสํ จิตฺตสฺส ิติภงฺคกฺขเณสุปิ จิตฺตรหิเต นิโรธสมาปตฺติ กาเลปิ อุปฺปตฺติ โหตีติ. เตน วุตฺตํ สหชาตรูปนฺติ ปเนตฺถาติอาทิ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ตตฺถ สมฺภวํติ ยถา สมฺภวํ. สมฺภวาติวา สมฺภูตา. อชฺฌตฺตฺจาติ อชฺฌตฺตภูตาจ. พหิทฺธาจาติ พหิทฺธาภูตาจ. สงฺขตาติ สงฺขตภูตา. อสงฺขตาติ อสงฺขตภูตา. เอวํ เตกาลิกาจ กาลมุตฺตาจ อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมฺภูตาจ. ตถา สงฺขตาสงฺขตภูตาจ ปฺตฺติ นามรูปานํ วเสน ติวิธา ิตา ธมฺมา ปฏฺาเน สพฺพถา จตุวีสติ ปจฺจยานาม ¶ โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ติวิธา ิตานํ ธมฺมานํ เตกาลิกาทิภาเว สติ จตุวีสติปจฺจยานํปิ ยถาสมฺภวํ เตกาลิกาทิเภโท สิทฺโธ โหติ. ตตฺถ อารมฺมณอธิปติ อุปนิสฺสยปจฺจยา เตกาลิกา กาลมุตฺตาจ โหนฺติ.
[๒๔๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยานํ ติกาลิกานนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ปฺตฺตินิพฺพานานํปิ กาลมุตฺตานํ เตสุ ปวิฏฺตฺตาติ. ตตฺถ อิมสฺมึ ภเว อภินวานํ ธนธฺโภคานํวา วิชฺชาสิปฺปสุตปริ ยตฺตีนํวา สีลสมาธิปฺานํวา ภวนฺตเร ภวสมฺปตฺติโภค สมฺปตฺติ มคฺคผลสมฺปตฺตีนํวา ปฏิลาภตฺถาย ปุพฺพโยคํ กโรนฺตสฺส อนาคตานํ ตาสํ อุปนิสฺสยปจฺจยตา เวทิตพฺพา. ปฏฺาเน ปน อนาคตํ จกฺขุสมฺปทํ ปตฺถยมาโน โสต, ฆาน, ชิวฺหา, กายสมฺปทํ, วณฺณสมฺปทํ, สทฺท, คนฺธ, รส, โผฏฺพฺพสมฺปทํ ปตฺถยมาโน อนาคเต ขนฺเธ ปตฺถยมาโน ทานํ เทติ สีลํ สมาทิยตีติอาทินา ภวนฺตรปริยาปนฺนาเอว สมฺปตฺติโย วุตฺตา. ตา ปน ทานาทีนํ กมฺมานํ อนุรูปวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. กมฺมปจฺจโย ปน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวเสน ทฺวิกาลิโก. อนนฺตร สมนนฺตร อาเสวน นตฺถิ วิคต ปจฺจยา อตีตกาลิกา. เสสา ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาติ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาทุเก อารมฺมณา ธิปติ สหชาต อฺมฺ นิสฺสย อุปนิสฺสย ปุเรชาต อาหาร อตฺถิ อวิคตา อชฺฌตฺตพหิทฺธา โหนฺติ. เสสา จุทฺทส ปจฺจยา อชฺฌตฺตาว. อารมฺมณ อธิปติ อุปนิสฺสยา สงฺขตา อสงฺขตาจ โหนฺติ. เสสา สงฺขตาวาติ. ปฺจวิธํปิอรูปนฺติ ปวุจฺจติ. กสฺมา, กทาจิปิ รูปสงฺขาตํ สณฺานตฺถํ อนุปคมนโต นามนฺติจ ปวุจฺจติ. กสฺมา, อธิวจนสงฺขาตนามาภิธานวเสเนว สุณนฺเตหิ คเหตพฺพภาวุปคมนโตติ.
๑๖๙. ปฺปียตีติ ปฺตฺติ. อยํปิ เอโก วจนตฺโถติ โลกิยมหาชเนหิ ถปียติ. โวหรียติ เจว สมฺปฏิจฺฉี ยติจาติ ¶ อตฺโถ. โยโกจิ สมฺมุติสจฺจภูโต พฺยฺชนตฺโถ. ตถา ปฺาเปตพฺพา อตฺถา ปฺปียนฺติ เอตายาติ ปฺตฺติ. พฺยฺชนตฺถโชตโก ปฺตฺติสทฺโทติ เอวํ ทุวิธา ปฺตฺตีติ วุตฺตํ ตโตอวเสสา.ล. ทุวิธาโหตีติ. ตตฺถ ปฺาปียตฺตา ปฺตฺตีติ อตฺถ ปฺตฺติมาห. ปฺาปนโตปฺตฺตีติ สทฺทปฺตฺตึ. ตํตํภูตวิปริณามาการนฺติ ปถวิยาทีนํ เตสํ เตสํ มหาภูตานํ อธิมตฺตภาวปฺปการสงฺขาตํ ตถา ตถา ปริณา มาการํ. ปวตฺติวิเสสาการนฺติ อตฺโถ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. นิสฺสาย. ปถมํ จิตฺเตน คเหตฺวาติ อตฺโถ. ตถาตถา ปฺตฺตาติ อยํ ปถวีนาม อยํ ปพฺพโตนามาติ เอวมาทิ นเยน มหาชเนน ปฺตฺตา, กถิตา, โวหริตาติ อตฺโถ. ปถวิปพฺพตาทิกาติอาทิสทฺเทน นทิ สมุทฺทาทิกาโย สงฺคณฺหติ. อยํ สมูหปฺตฺตินาม.
[๒๔๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สณฺานปฺตฺตีติ’’ วุตฺตา. สา ยุตฺตา วิย นทิสฺสติ.
นหิ อิธ สณฺานํ ปธานํ โหตีติ. สมฺภารสนฺนิเวสาการนฺติ กฏฺาทีนํ สมฺภารานํ ตถา ตถา สนฺนิเวสาการํ. เอตฺถาปิ อาทิสทฺเทน นาวาทโย สงฺคณฺหติ. อยํ สณฺาน ปฺตฺติ. กฏฺาทโย เอว หิ เคหากาเรน สณฺิตา เคหนฺติ รถากาเรน สณฺิตา รโถติ วุจฺจนฺตีติ.
[๒๔๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สมูหปฺตฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
นหิ อิธ สมูโห ปธานนฺติ. ปุริสปุคฺคลาทิกา สตฺตปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺตีติปิ วุจฺจติ. จนฺทาวฏฺฏนาทิกนฺติ จนฺทสูริยาทีนํ สิเนรุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวฏฺฏนาทิกํ. ยโต จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ, สา ปุพฺพทิสานาม. ปุพฺพตรํ ลทฺธปฺปกาสตฺตา. ยตฺถ ปน อตฺถํ คจฺฉนฺติ, สา ปจฺฉิมทิสานาม. ปจฺฉาลทฺธปกาสตฺตา. ตาสํ ทกฺขิณปสฺสา ทิสา วุฑฺฒิอตฺเถน ทกฺขิณทิสานาม. อิตรา ปน อุจฺจตรฏฺเน อุตฺตราทิสาติ วุจฺจติ. ยทา สูริโย อุเทติ, ตทา สกลสฺส ¶ อหสฺส ปุพฺพภาคตฺตา ปุพฺพนฺโหติ วุจฺจตีติ. เอวมาทิกา ทิสา ปฺตฺติ กาลปฺตฺติโยนาม. อาทิสทฺเทน ถลนินฺนาทิกา เทสปฺตฺติ สงฺคหิตาติ. อสมฺผุฏฺาการนฺติ มหาภูตานํ อฺมฺํ อสมฺผุสนาการํ. อยํ อากาสปฺตฺตินาม. ตํ ตํ ภูตนิมิตฺตนฺติ ปถวีกสิณาทิกํ อุทฺธุมาตกาทิกฺจ ภูตนิมิตฺตํ. นีลกสิณาทิกํ วณฺณนิมิตฺตฺจ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. ภาวนา วิเสสนฺติ ปริกมฺมาทิกํ ภาวนาวิเสสํจ. เอเตน ปริกมฺมนิมิตฺต อุคฺคหนิมิตฺต ปฏิภาคนิมิตฺตานํ สิทฺธการณํ วทติ. อยํ นิมิตฺตปฺตฺตินาม.
เอวมาทิเภทาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อฏฺกถายํ อาคตา อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺติอาทโย สงฺคหิตา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปีติ เอเตน สมฺมุติโต ลทฺธภาวํ ทสฺเสติ. เตเนว หิ ตาสํ วิชฺชมานภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺตานํ มุสาวาโทนาม นโหตีติ. อตฺถจฺฉายากาเรนาติ ตํ ตํ ภูตาทีนํ ปรมตฺถานํ สมูหสณฺานาทิฉายากาเรน. อตฺถจฺฉา ยากาเรนาติวา สทฺทาภิเธยฺยสงฺขาเตน ทพฺพปฏิพิมฺพากาเรน สวิคฺคหากาเรนาติ อตฺโถ, ตํตํอุปาทายาติ ปรมตฺถธมฺมานํ ตํตํปวตฺติวิเสสํ อุปาทาย. อุปนิธายาติ โอลุมฺพิย. ปริกปฺปิยมานาติ ปริกปฺปพุทฺธิยา ปริกปฺเปตฺวา คยฺหมานา. เอตฺถ ปน เอวมาทิปเภทา อาลมฺพณภูตา ปริกปฺปิยมานา สพฺพา ปฺตฺติ ปฺาปียตีติ อตฺเถน ปฺตฺตีติ โยชนา. สงฺขายตีติ คณียติ. คณนุปคํ กตฺวา ถปียตีติ อตฺโถ. สมฺายตีติ สมฺมนฺนียติ. นามํ, นามกมฺมํ, นามเธยฺยํ, นิรุตฺติ, พฺยฺชนํ, อภิลาโปติ อิเม ฉ นาม นามกมฺมา. ตตฺถ อตฺเถ นมตีติ นามํ. อตฺถวิสยํ เอว หุตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อตฺตนิจ อตฺถํ นาเมตีติ นามํ. ปิฏกตฺตยสงฺขาเต หิ นาเม สติ ตทุคฺคณฺหนฺตานํ สพฺเพ ตทตฺถา ปเทปเท วากฺเยวากฺเย อาคจฺฉนฺติ เยวาติ.
อปิจ สุณนฺตานํ าณํ ตํตํอตฺถาภิมุขํ นาเมตีติ นามํ นามคหณวเสน กตฺตพฺพตฺตา นามเมว กมฺมนฺติ นามกมฺมํ. ธียติ ธารียตีติ ¶ เธยฺยํ. นามเมว เธยฺยนฺติ นามเธยฺยํ. อวิทิตปกฺเข ิโต อตฺโถ เอตาย ตโต นีหริตฺวา วุจฺจติ กถียตีติ นิรุตฺติ. อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ปากฏกรณโต พฺยฺชนํ. อภิพฺยตฺตํ กตฺวา ลปียติ กถียติ อตฺโถ เอเตนาติ อภิลาโป. เอตฺถจ วณฺณปฺตฺติ, อกฺขรปฺตฺติ, สรปฺตฺติ, ทีฆปฺตฺติ, รสฺส ปฺตฺติ. พฺยฺชนวคฺคโฆสาโฆสปฺตฺติ, ลิงฺคปฺตฺติ. ปทปฺตฺติ, วากฺยปฺตฺติโยปิ เอตสฺเสว ปเภทาติ ทฏฺพฺพา. ปรมตฺถโต วิชฺชมาเนสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ปฺตฺติ วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. อวิชฺช มาเนสุ ภูมิปพฺพตาทีสุ ปวตฺตา ปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. เอตา เอว สมาสฏฺานํ ปตฺวา ทฺวิปทสํโยควเสน อิตรา จตสฺโสปิ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. เอตาย ปฺาเปนฺตีติ เอเตน วิชฺชมานํ อตฺถํ ปฺเปนฺติ เอตายาติ วิชฺชมานปฺตฺตีติ อิมมตฺถํ วทติ. เอสนโย ปรตฺถปิ. ฉ อภิฺา อสฺสาติ ฉฬภิฺโติ กตฺวา วิเสสนภูตานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ วิชฺชมานตฺตา วิเสสิตพฺพภูตสฺส ปุคฺคลสฺส อวิชฺชมานตฺตา ฉฬ ภิฺโติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. อิตฺถี อวิชฺชมานา สทฺโท วิชฺชมาโนติ อิตฺถิยาสทฺโท อิตฺถิสทฺโทติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมาน ปฺตฺติ นาม. จกฺขุจ จกฺขุวิฺาณฺจ อุภยํปิ วิชฺชามานนฺติ จกฺขุสฺมึ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณนฺติ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ราชาจ ปุตฺโตจ ทฺเวปิ อวิชฺชมานาเอวาติ รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโตติ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺตินามาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อุภินฺนนฺติอาทิมาห.
เอตฺถ ปน วจนโต จ วจนตฺถโตจ วินิมุตฺตา สทฺทสภาวา นามปฺตฺตินาม วิสุํ นตฺถีติ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. อตฺถโชตก ภาเวน วิสุํ สิทฺธตฺตา. สทฺโท หิ นาม อกฺขรปทพฺยฺชนภาวํ อุปคโตเยว อตฺถโชตเน สมตฺโถ โหติ. ปรมตฺถ สทฺโทจ ขณิโก จุณฺณวิจุณฺณภูโต ตพฺภาวํ อุปคโต นโหตีติ. ตสฺมา สทฺทสภาวานาม ปฺตฺตินาม วิสุํ อตฺถิเยว. อตฺถิภาโวจสฺสา วจนสทฺทํ สุตฺวา อนนฺตเร อกฺขร ปท พฺยฺชนโคจรจิตฺตสฺส ตทนนฺตเรจ ตทตฺถวิชานนจิตฺตสฺส ปวตฺติยา ปากโฏติ ¶ ทสฺเสนฺโต คาถาทฺวยํ อาห. ตตฺถ วจีโฆสา นุสาเรนาติ อุจฺจาริยมานสทฺทสงฺขาตสฺส วจีโฆสสฺส อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุสาเรน อุปฺปนฺนาย โสตวิฺาณ วีถิยา ปวตฺติยา อนนฺตเร อุปฺปนฺนสฺส มโนทฺวารสฺส โคจร ภูตา สายํ ปฺตฺตีติ สมฺพนฺโธ. กีทิสี ปน สายํ ปฺตฺตีติ อาห อตฺถายสฺสา.ล. ตโตปรนฺติ. ตตฺถ ตโตปรนฺติ ตโต นามปฺตฺตารมฺมณสฺส มโนทฺวารสฺส อุปฺปตฺติโต ปรํ อตฺถา วิฺายนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสา นามปฺตฺติยา อนุสาเรน ปรมตฺถปฺตฺติภูตา อตฺถา วิฺายนฺติ. สา อยํ ปฺตฺติ โลกสงฺเกตนิมฺมิตาติ วิฺเยฺยาติ โยชนา.
เอตฺถจ โสตวิฺาณวีถิยาติ เอตฺถ อตีตสทฺทมตฺตา รมฺมณา ตทนุวตฺติกานาม มโนวิฺาณวีถิปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ สารตฺถทีปนิยํ-เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติ. เตสุ เอกเมกํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตฺจ คเหตฺวา โสต วิฺาณวีถิยา มโนวิฺาณวีถิยาจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน ตานิ อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อกฺขรสมูหํ คเหตฺวา เอกา มโนวิฺาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ อยํ อกฺขรสมูโห เอตสฺส นามนฺติ นามปฺตฺติคหณวเสน อปราย มโนวิฺาณ วีถิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ตทนนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนวิฺาณ วีถิยา อยเมตสฺส อตฺโถติ ปกติยา ตทตฺถวิชานนํ สมฺภวตีติ. มณิสารมฺชูสายํ ปน ตทนุวตฺติกวีถิโต ปรํ เอกํ วินิจฺฉยวีถึ วิฺตฺติคหณวีถิฺจ วทติ. ตโต ปรํ เอกกฺขเร สทฺเท เอกตฺถโชติกาย นามปฺตฺติยา คหณํ โหติ. ยา วทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค มนสา ววตฺถาปิโต ปฺตฺติสทฺโทนาม วุจฺจติ. ตโตปรํ ตทตฺถคหณนฺติ. อีทิเสสุ ปน าเนสุ ตตฺถ ตตฺถ ชวนวีถิวารานํ ปฏิปาฏิกถนํนาม ปธานปากฏคหณวเสเนวาติ ทฏฺพฺพํ. เอกจฺฉรกฺขเณ อเนก โกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ วุตฺตํ. ตถา –
เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีฆมุจฺจเต;
ติมตฺโตตุปฺลุโต เยฺโย, พฺยฺชนํ อทฺธมตฺติกนฺติจํ.
น จ ปรมตฺถสทฺทสงฺฆาฏานํ สตสหสฺสํปิ เอกกฺขรํนาม ภวิตุํ ปโหติ. ตสฺมา อิธ พหุํ วิจารณา อมฺเหหิ นกตาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย อฏฺมสฺส ปจฺจยสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
กมฺมฏฺาน สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๗๐. เอวํ ¶ อฏฺหิ ปริจฺเฉเทหิ สปจฺจยปเภทํ นามรูป วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิทิตนามรูป วิภาคสฺส กมฺมฏฺานวิธานํ ทสฺเสนฺโต สมถวิปสฺสนานนฺติอาทิ มาห. อิโต ปจฺจย สงฺคหโต ปรํ สมถวิปสฺสนานํ ภาวนานํ ทุวิธํปิ กมฺมฏฺานํ ยถากฺกมํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ตตฺถ กิเลเส อฺเปิวา วิตกฺกาทโย โอฬาริกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. ตถา ปวตฺโต เอกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิ. วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา. อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปฺา. ตาย หิ โยคิโน ขนฺเธสุ โลกิยมหาชเนน ปสฺสิตํ อิตฺถิปุริสาทิกํ นิจฺจสุขาทิกฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน อนิจฺจาทิกเมว ปสฺสนฺตีติ. ภาเวตพฺพาติ ภาวนา. ภาเวนฺติวา จิตฺตสนฺตานํ เอตาหีติ ภาวนา. กิริยา กมฺมํ. ติฏฺติ เอตฺถาติ านํ. กมฺมสฺส านนฺติ กมฺมฏฺานํ. วีริยารพฺภสงฺขาตสฺส โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ. กสิณมณฺฑลาทิกํ กสิณภาวนาทิกฺจ. อาทิมชฺฌ ปริโยสานานฺหิ สมุทายภูกํ เอกเมตํ ปถวีกสิณ ภาวนาทิกํ ภาวนากมฺมํปิ อตฺตโน อวยวภูตสฺส โยค กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานํ สมฺภวตีติ.
วิภาวนิยํ ปน
อุตฺตรุตฺตร โยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตาย กมฺมฏฺานภูตํ ภาวนาวิธิฺจาติปิ วุตฺตํ. ตมฺปิ ยุชฺชติเยว.
โยคกมฺมเมววา สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเนานนฺติ กมฺมฏฺานํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทุวิเธปิ กมฺมฏฺาเน. สมถสงฺคเหติ สมถ กมฺมฏฺานสงฺคเห. ทสกสิณานีติ ทสกสิณมณฺฑลานิ กสิณชฺฌานานิจ. ตทุภยานิปิ หิ โยคานุโยคสงฺขาตสฺส สมถ กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตฺตา สมถกมฺมฏฺานานินาม โหนฺตีติ. ทสอสุภาติ ทสอสุภวตฺถูนิ อสุภชฺฌานานิจ. ทสอนุสฺสติ โยติ ¶ พุทฺธคุณาทีนิ ทสอนุสฺสติฏฺานานิ อนุสฺสรณสติ โยจ. เสสานิปิ ยถานุรูปํ วตฺตพฺพานีติ. จรณํ จริยา. สมุทาจรณนฺติ อตฺโถ. ปวตฺติพหุลตาติ วุตฺตํ โหติ. ราคสฺส จริยา ราคจริยา. ราคจริตาติ ปาโ, โส อฏฺกถายํ นตฺถิ, ปุคฺคลฏฺาเนเอว โส ยุตฺโตติ. เอสนโย เสเสสุปิ.
[๒๔๓] โย ปน วิภาวนิยํ
จริยานํ สํสคฺคเภโท วุตฺโต. โส อิธ นาธิปฺเปโต.
นหิ กมฺมฏฺานานํนาม สํสคฺคจริตสฺสปิ เอกสฺส ทฺเว ตีณิ ทาตพฺพานิ โหตีติ. เตเนว หิ โส เภโท อฏฺกถายํ นครุกโตติ. สพฺพาปิ อปฺปนาย ปุพฺพภาคปวตฺตา กามาวจร ภาวนา ปริกมฺมภาวนานาม. สา ปน อปฺปนาย อาสนฺเน ทูเรติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ ยา อาสนฺเน, สา อปฺปนํ อุเปจฺจ สมีเป ตฺวา ปวตฺตตฺตา อุปจารภาวนาติ วุจฺจติ. อิตรา ปน ปริกมฺม ภาวนาเอวนาม. อิติ ปริกมฺมภาวนาปิ สมานา ปุพฺพาปรวิเสส ปากฏภาวตฺถํ อฏฺกถาสุ ทฺวีหิ นาเมหิ คหิตาติ วุตฺตํ ปริกมฺมภาวนา.ล. ติสฺโสภาวนาติ ตาสํ ปน วิเสโส ปรโต อาคมิสฺสติ. ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ ปริกมฺมภาวนาย อารมฺมณภูตํ กสิณมณฺฑลาทินิมิตฺตํ. ตฺจ ตสฺสา อารมฺมณ ภาเวน เอกํปิ สมานํ ปุพฺพาปรวิเสสปากฏภาวตฺถํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ. เตสํปิ วิเสโส อาคมิสฺสติ. วิทตฺถิจตุรงฺคุลสงฺขาเตน ปริตฺตปมาเณนวา ขล มณฺฑลาทิสงฺขาเตน มหนฺตปมาเณนวา กตํ อกตํวา ปถวี มณฺฑลตลเมว อเสสผริตพฺพฏฺเน กสิณนฺติ ปถวีกสิณํ. สกลสทฺทปริยาโย หิ กสิณสทฺโท. ยถา กสิเณน ชมฺพุทีปสฺสาติ. ตสฺมา ยตฺตเก ปถวีตเล นิมิตฺตํ คณฺหาติ, ตตฺตกํ จิตฺเตน อเสสํ ผริตฺวา เอว คเหตพฺพํ โหติ. น ปน ตสฺส เอกเทเส ตฺวาติ, เตน วุตฺตํ ปถวีมณฺฑลตลเมว อเสสผริตพฺพฏฺเน กสิณนฺติ ปถวีกสิณนฺติ. เอสนโย เสสกสิเณสุปีติ. เอตฺถจ, อวิภูตวณฺณาย ปถวิยา เอก ตลภาเวนสนฺนิวิฏฺาสณฺานปฺตฺติอิธปถวีกสิณํนาม ¶ . ตถา อาโปกสิณํ เตโชกสิณฺจ. ผุฏฺฏฺาเน จิตฺเตน สณฺานํ กตฺวา คหิตา วายุวฏฺฏิ วาโยกสิณํนาม. นีลวณฺณวิสิฏฺาเอกา สณฺานปฺตฺติ นีลกสิณํนาม. ตถา ปีตโลหิโต ทาตกสิณานิปิ. จนฺทสูริยอคฺโคภาสวิสิฏฺา กตฺถจิ ทิสฺสมานา สณฺานปฺตฺติ อาโลกกสิณํนาม. ติตฺติฉิทฺทวาต ปานฉิทฺทาทีสุ ทิสฺสมานา อากาสวิสิฏฺา สณฺานปฺตฺติ อากาสกสิณํนามาติ. อติวิย ธุมาตํ สุนภาวํ คตนฺติ อุทฺธุมาตํ. ตเทว กุจฺฉิตตฺตา อุทฺธุมาตกํ. ตถาภูตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ นามํ. ตเทว ปูติภาวํ คตกาเล ปุริมวณฺณํ วิชหิตฺวา ปุน นีลภาวํ ปตฺตํ วินีลกํ. ตเทว ปุน ปจฺจิตฺวา ตโต ตโต วิสนฺทมานปุพฺพยุตฺตํ วิปุพฺพกํ. ยุทฺธภูมิยาทีสุ สตฺเถน มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา ถปิตํ วิรูปฉินฺนสรีรํ วิจฺฉินฺนกํนาม. โสณ สิงฺคาลาทีหิ วิวิธากาเรน ขายิตปเทสยุตฺตํ สรีรํ วิกฺขายิตกํนาม. โสณสิงฺคาลาทีหิ เอว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา อปกฑฺฒิตฺวา ตโต ตโต ขิตฺตองฺคปจฺจงฺคยุตฺตํ สรีรํ วิตฺตกฺขิกํ นาม. องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ตโต ตโต ขิตฺตองฺคปจฺจงฺคยุตฺตํ สรีรํ หตวิกฺขิตฺตกํนาม. ปคฺฆริต โลหิตสรีรํ โลหิตกํ นาม. ปุฬุวปริปูรํ สรีรํ ปุฬุวกํ. สกโล อฏฺิสงฺฆาโฏวา เอกเมกํวา อฏฺิ อฏฺิกํ นาม. ปุนปฺปุนํ นิรนฺตรํ สรณํ อนุสฺสติ. พุทฺธคุณสฺส อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. เอส นโย เสสาสุปีติ. ตตฺถ อรหตาทิคุโณ พุทฺธคุโณนาม. สฺวกฺขาตตาทิคุโณ ธมฺมคุโณนาม. สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุโณ สงฺฆคุโณ นาม. อตฺตโน สีลสฺส อขณฺฑตาทิ คุโณ สีลคุโณนาม. อตฺตโน ทานสฺส วิคตมลมจฺเฉรตาทิ คุโณ จาคคุโณนาม. อตฺตานํ เทวตฺตํวา สกฺกตฺตํวา พฺรหฺมตฺตํวา วหิตุํ สมตฺถา อตฺตโน สทฺธาทิคุณา เทวตาคุณานาม. วตฺต ปฏิปตฺติวเสนวา ธุตงฺคสมาทานวเสนวา ฌานสมาปตฺติวเสนวา วิปสฺสนาวเสนวา อตฺตโน สนฺตาเน จิรํวิกาลํ วิกฺขมฺภิตานํ กามราคาทีนํ วูปสโม อตฺตนาอธิคตนิพฺพานฺจ อุปสโมนาม. เอกภวปริยาปนฺนสฺส ¶ อตฺตโน ขนฺธสนฺตานสฺส เภโท มรณํ นาม. เกสกายาทีนํ นานากายานํ สมูหภูโต อยํ กาโย กาโยนาม. อตฺตนิ นิรนฺตรํ ปวตฺตมานา อสฺสาส ปสฺสาสา อานาปาณํนาม. มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา. ยํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส หิตสุขํ อวิปฺปกิณฺณํ กตฺวา สงฺคณฺหตีติ อตฺโถ. มิตฺตสฺสวา เอสา มิตฺเตสุวา ภวาติ เมตฺตา. อตฺถโต ปน ปรสตฺตานํ หิตูปสํหารวเสน ปวตฺโต อโทโสเอว. ปรสตฺตานํ หิตูปสํหาร หิตโมทน อหิตาปนยนสงฺขาตํ พฺยาปารตฺตยํ ปหาย เตสํ กมฺมสกตานุพฺรูหนวเสน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต เปกฺขตีติ อุเปกฺขา. ตถา ปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาเอว. อปฺปมาเณสุสตฺเตสุ ภวาติ อปฺปมฺา. น หิ เอตฺตเกสุ เอว สตฺเตสุ เอตา ปวตฺเตตพฺพา. น ตโต อฺเสูติ เอวํ เอตาสํ วิสยปริจฺเฉโทนาม อตฺถีติ. เอวํสนฺเตปิ อาทิกมฺมิ เกน อาทิโต เอกสฺมึ ปุคฺคเล อตฺตโน ภาวนาจิตฺตํ ลทฺธาเสวนํ ลทฺธวิเสสฺจ กตฺวา ปจฺฉา ทฺวีสุ ตีสูติอาทินา วฑฺฒิตฺวา สีมสมฺเภโทจ โอธิโสผรณ อโนธิโสผรณ ทิสาผรณานิว กตฺตพฺพานีติ. ยํ ปน วิภงฺเค เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺเคจ สพฺเพสตฺตา อเวรา โหนฺตูติอาทินา เมตฺตาวิธานํ นาม วุตฺตํ. ตํ เมตฺตาฌาเน วสีภาวปฺปตฺตานํ วเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตา ปน วิเสเสน โทสปกฺขิกานํ กิเลสานํ อุชุปฏิปกฺขภูตา โหนฺตีติ ตํสมงฺคิโนจ นิจฺจํ โสมฺมหทยภาเวน พฺรหฺมสทิ สตฺตา พฺรหฺมาโนนาม. เตสํ วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโร. เสฏฺานํวา เสฏฺภูโตวา วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโรติ. อาหาเรติ อสิต ปีต ขายิต สายิต วเสน จตุปฺปเภเท อชฺโฌหฏาหาเร. ปฏิกูลสฺาติ อาหารเหตุ อนุภวิตพฺพานํ ทุกฺขธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขนวเสน สรสปฏิกูลตา ปจฺจเวกฺขนวเสน อาสยนิธาน ปกฺกาปกฺกผลนิสฺสนฺทปจฺจเวกฺขน วเสน จ ตตฺถ นิกนฺติ ปหานสฺา. จตุธาตุววตฺถานนฺติ สรีรคตานํ ปถวิอาทีนํ จตุนฺนํ มหาธาตูนํ สลกฺขณา ทิวเสน ¶ วิสุํ วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สมนุปสฺสนํ. ตฺหิ จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถปิยนฺติ วินิจฺฉิยนฺติ สลฺลกฺขิยนฺติ เอเตนาติ จตุธาตุววตฺถานนฺติ วุจฺจตีติ. อสุภสฺา ภาเวตพฺพา ราคสฺสปหานายาติ วจนโต ทสอสุภา.ล. ราคจริตสฺส สปฺปายาติ วุตฺตํ. ตตฺถ ราเคน จรตีติ ราคจริโต. โส หิ กามํ กทาจิ โทเสน จรติ. กทาจิ โมเหน. กทาจิ สทฺธาทีสุปิ อฺตเรน. ราโค ปนสฺส อุสฺสนฺโน. ตสฺมา อุสฺสนฺเนน ราเคน โส ราคจริโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ. เอสนโย เสเสสุปิ. เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วจนโต เมตฺตาทีนํ ติณฺณํ พฺรหฺมวิหารานํ ยถากฺกมํ พฺยาปาทวิหึสา อรตีนํ นิสฺสรณตาวจนโต สุปริสุทฺธานฺจ วณฺณกสิณานํ โทสวตฺถุตฺตาภาวโต จตสฺโสอปฺปมฺาโย.ล. โทสจริตสฺสาติ วุตฺตํ. เอตฺถจ อาทิกมฺมิกสฺเสวายํ จริยวิภาโค. อุเปกฺขาจ อาทิกมฺมิกสฺส นสมฺภวติ. วกฺขติหิ อุเปกฺขาปฺจมชฺฌานิกาติ. ตสฺมา ยสฺส ปุริมา ติสฺโส สปฺปายา. ตสฺส ตทนุคติกา อุเปกฺขาปิ สปฺปายานาม โหตีติ กตฺวา จตสฺโส อปฺปมฺาโยติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา นิสฺสรณฺเหตํ ราคสฺส. ยทิทํ อุเปกฺขา เจโต วิมุตฺตีติ วจนโต อุเปกฺขา ราคจริตสฺสาติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. นีลาทีนิจ จตฺตาริ กสิณานีติ อิทฺจ มนาปิยรูปานิ นีลาทีนิ สนฺธาย วุตฺตํ. อมนาปิยานิ ปน ตานิ ราคจริตสฺเสว สปฺปายานีติ. อานาปาณสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วจนโต อานาปาณํวิตกฺกจริตสฺสาติ วุตฺตํ. โมหจริโต ปน ปกติยา ปมาทพหุโล โหติ วิกฺขิตฺตจิตฺโตจ. อานาปาณฺจนาม นิรนฺตรํ ปวตฺตมานํ ตสฺส สตึ อุปฺปาเทนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ ตํ โมหจริตสฺสสปฺปายนฺติ วุตฺตํ สิยา.
[๒๔๔] วิภาวนิยํ ปน
พุทฺธิวิสยภาเวน โมหปฏิปกฺขตฺตาติ การณํ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ.
เอวฺหิ ¶ สติ โส พุทฺธิจริเตน สห วตฺตพฺโพ สิยาติ. กามฺจ พุทฺธคุณาทโยปิ เอกนฺเตน พุทฺธิวิสยาเอว โหนฺติ. เต ปน วิเสสโต สทฺธํ อุปพฺรูหยนฺตีติ วุตฺตํ พุทฺธานุสฺสติ อาทโย.ล. สทฺธาจริตสฺสาติ. ปรมตฺถโต สุขุมตรานิ มรณาทีนิ วิปุลพุทฺธีนํ เอว วิสยานาม โหนฺตีติ วุตฺตํ มรณ. ล. พุทฺธิจริตสฺสาติ. เสสานิปนสพฺพานิปีติ จตฺตาริ ภูต กสิณานิ ทฺเว อาโลกากาสกสิณานิ จตฺตาโร อารุปฺปาจาติ ทสวิธานิ กมฺมฏฺานานิ. ตตฺถาปีติ เตสุ ทสสุ เสส กมฺมฏฺาเนสุปิ. ปุถุลํ ขลมณฺฑลาทิปมาณํ โมหจริตสฺส สปฺปายํ. สมฺพาธสฺมิฺหิ โอกาเส จิตฺตํ ภิยฺโย สํโมหํ อาปชฺชตีติ. ขุทฺทกํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลปมาณํ วิตกฺกจริตสฺเสว สปฺปายํ. มหนฺตฺหิ วิตกฺกสนฺธาวนสฺส ปจฺจโย โหตีติ. ตตฺถจ วิตกฺกจริตสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺโท ขุทฺทกนฺติปเท ยุชฺชติ. วิตกฺกจริตสฺส ขุทฺทกเมว สปฺปายํ. น ปุถุลนฺติ. สพฺพฺเจตํ อุชุวิปจฺจนิกวเสนเจว อติสปฺปายตายจ วุตฺตํ. ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา สทฺธาทีนฺจ อนุปการิกา กุสลภาวนานาม นตฺถีติปิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺาเนสุ. ปริกมฺมภาวนา ลพฺภเตว ปริกมฺเมน วินา เอกสฺสปิ กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปชฺชนโต. ทสสุกมฺมฏฺาเนสุอุปจารภาวนาว สมฺปชฺชติ นตฺถิ อปฺปนา. กสฺมา อิติ เจ. พุทฺธ ธมฺม สงฺฆ สีล จาค เทวตา อุปสม คุณานํ ตาว คมฺภีรตาย นานาปฺปการคุณา นุสฺสรณาธิมุตฺตตายคาติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตตฺถ คมฺภีร ตายาติ เอเตน เอเกกสฺสปิ คุณปทสฺส คมฺภีรตฺตา ตพฺพิสโย สมาธิ มหาสมุทฺเท สสโก วิย ตตฺถ อปฺปนํ ปตฺวา นิจฺจลภาเวน ปติฏฺาตุํ นสกฺโกตีติ ทสฺเสติ. นานาปฺปการ คุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตายวาติ เอเตน เตสํ คุณานํ อตปฺป นิยสภาวตฺตา เอตฺตเกเอว คุณปเท ตฺวา อปฺปนํ ปาเปสฺสามีติ อตฺตโน จิตฺตํ สนฺธาเรตุํปิ นสกฺโกตีติ ทสฺเสตีติ. เสเสสุ ปน มรณสฺาววตฺถาเนสุ มรณํ ตาว สภาว ธมฺมตฺตา สํเวชนียธมฺมตฺตาจ อิตรานิจ ทฺเว สภาวธมฺมตาย คมฺภีรตฺตา ¶ อปฺปนาย ปติฏฺา นโหนฺตีติ. ยทิเอวํ กสฺมา โลกุตฺตรชฺฌานานิ อติคมฺภีเร นิพฺพานสงฺขาเต สภาวธมฺเม อปฺปนํ ปาปุณนฺติ. ทุตียจตุตฺถารุปฺปชฺฌานานิจ ปถมตตียารุปฺป สงฺขาเต สภาวธมฺเมติ. วุจฺจเต, โลกุตฺตรชฺฌานานิ ตาว วิสุทฺธิโต สมฺมสนาณโตจ ปฏฺาย อนุกฺกเมน อุปรุปริปวตฺตานํ วิสุทฺธิภาวนานํ พเลน อติคมฺภีเรปิ นิพฺพานสงฺขาเต สภาวธมฺเม อปฺปนาภาเวน ปติฏฺาตุํ สกฺโกนฺติ. อารุปฺปชฺฌานานิจ อปฺปนาปตฺตสฺเสว ปฺจมชฺฌานสมาธิสฺส อุทยมตฺตานิ โหนฺตีติ อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตกรเณน สภาวธมฺเมปิ อารมฺมเณ อปฺปนาภาเวน ปติฏฺาตุํ สกฺโกนฺตีติ. ตตฺถาปีติ เตสุ สมตึสอปฺปนากมฺมฏฺาเนสุปิ. ปฺจกชฺฌาเน นิยุตฺตานิ ปฺจกชฺฌานิ กานิ. ฌานปฺจกสฺส อารมฺมณภาวโยคฺยานีติ วุตฺตํโหติ. ปฏิกูลารมฺมณานินาม อติอนิฏฺานิ ลูขานิ จิตฺตรภิชนเน ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ น ตานิ อตฺตนิ จิตฺตํ โรเจตฺวา ถเปตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา วิตกฺเกน วินา จิตฺตํ ตตฺถ เอกคฺคํ หุตฺวา น ติฏฺติ. วิตกฺกพเลเนว ติฏฺตีติ วุตฺตํ ทสอสุภา.ล. ปถมชฺฌานิกาติ. ยทิเอวํ กถํ เตสุ โสมนสฺสชฺฌานํ โหตีติ นีวรณสนฺตาปํ ปหานพเลนเจว ตํ ตํ อานิสํสทสฺสน าณพเลนจ. พฺยาธิทุกฺขปีฬิตสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปวตฺติยํ วิย พหุํ ทานิ เวตฺตนํ ลภิสฺสามีติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผจฺฉฏฺฏกสฺส คูถราสิทสฺสเน วิย จาติ ทฏฺพฺพํ. เมตฺตาทโย ตโย พฺรหฺมวิหารา โทมนสฺสสมุฏฺิตานํ พฺยาปาทวิหึ สาอรตีนํ นิสฺสรณภูตา โหนฺตีติ น เต กทาจิ โสมนสฺเสน วินา อปฺปนํ ปาปุณนฺตีติ วุตฺตํ เมตฺตาทโย ตโย จตุกฺกชฺฌานิกาติ. อุเปกฺขา ปน สตฺเตสุ สพฺพโส อุทาสินปกฺเข ตฺวา ภาวิตพฺพตฺตา กทาจิปิ อุเปกฺขาเวทนาย วินา อปฺปนํ นปาปุณาตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาปฺจมชฺฌานิกาติ. จตฺตาโรปนอารุปฺปาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนิ จตฺตาริ อารุปฺปารมฺมณานิ. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุ. ยถารหนฺติ ตํตํอารมฺมณานุรูปํ. อารมฺมเณน วินา ปริกมฺมํนาม น สิชฺฌติ. อารมฺมณสฺส สุฏฺุ ¶ ทฬฺหวิภูตคหณสงฺขาเตน อุคฺคเหน วินา อารมฺมณสมฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อสติจ อารมฺมณสมฺปตฺติยา อุปจารชฺฌานํปิ ตาว น สมฺปชฺชติ. ปเคว อปฺปนาฌานนฺติ วุตฺตํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ.ล. ลพฺภนฺเตวาติ. ตตฺถ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุ. ยถารหนฺติ ตํตํกมฺมฏฺานานุรูปํ. ปริยาเยนาติ อิทํ ปน กสฺสจิ อารมฺมณสฺส จกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺเสว อวิภูตตรตฺตา วุตฺตํ. ยตฺถ ปน ปถมํ สภาวธมฺมํ คณฺหิตฺวา ปจฺฉา ตาทิเส ตทากาเร ตํสณฺาเน ปฺตฺตารมฺมเณ อุปจาโรวา อปฺปนาวา ปวตฺตติ. ตตฺเถว ปฏิภาคนิมิตฺตํนาม ลพฺภตีติ วุตฺตํ ปฏิภาค นิมิตฺตํปนาติอาทิ. วุตฺตเมวตฺถํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ตตฺถหีติอาทิมาห. เอวํ สมถกมฺเม ปถมํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาทิโต ปฏฺาย ภาวนาวิธานํ ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิ มาห. นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ อารมฺมณสฺส ยถา สณฺิตํ อาการํ จิตฺเต อุปรุปริ วิภูตํ กตฺวา คณฺหนฺตสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส. สาจภาวนาติ อุคฺคหณากาเรน ปวตฺต ชวนวีถิปรํปรสงฺขาตา สา จิตฺตภาวนา ปริกมฺมภาวนา นาม. ปุนปฺปุนํ กรณวเสน วฑฺฒนาการสณฺิตตฺตา. สมุคฺคหิตํ โหตีติ วตฺวา ยถา สุฏฺุ อุคฺคหิตํ สมุคฺคหิตํนาม โหติ ตํ ทสฺเสตุํ จกฺขุนาปสฺสนฺตสฺเสวมโนทฺวารสฺส อาปาตมาคตนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ มโนทฺวารสฺสอาปาตมาคตนฺติ จกฺขูนิ นิมฺมิลิตฺวาวา อฺสฺมึ าเน ตฺวาวา อาวชฺชนฺตสฺส จกฺขุนา ทิฏฺสทิสํ มโนทฺวาเร ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ. อุคฺคหนิมิตฺตํนาม. สุฏฺุ อวินสฺสมานํ กตฺวา คหิตตฺตา. สาจ ภาวนา สมาธิยติ. น ตาว ภาวนนฺตรภาวํ ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโย. ตถา สมาหิตสฺสาติ เตน มตฺถกปตฺเตน ปริกมฺมสมาธินา สมาหิตสฺส เอตสฺส โยคิโน. ตโตปรนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตุปฺปตฺติ โต ปรํ. ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส จิตฺเต สนฺนิสินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อนุยฺุชนฺถสฺสาติ นิรนฺตรํ ปทหนฺตสฺส. ตปฺปฏิภาคนฺติ สภาว ธมฺมภูเตน เตน อุคฺคหนิมิตฺเตน สทิสํ. วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตนฺติ เมฆวลาหกนฺตรโตวา ราหุมุขโตวา นิกฺขนฺตจนฺทมณฺฑลํ วิย ¶ สภาวธมฺมภูตา อุคฺคหนิมิตฺตโต วิมุจฺจิตฺวา วิสุํ อุปฏฺิตํ. ตโตเยว ปฺตฺติสงฺขาตํ นิมิตฺตปฺตฺติอิติ กถิตํ. ภาวนา มยนฺติ เกวลํ ภาวนาจิตฺตพเลน ปสิทฺธํ. อาลมฺพณนฺติ ตเทว สมุคฺคหิตํ นิมิตฺตาลมฺพณํ จิตฺเตสนฺนิสนฺนํสมปฺปิตํโหตีติ มโนทฺวาริกจิตฺตสนฺตาเน สนฺนิสินฺนํ นิจฺจลภาเวน สณฺิตํ หุตฺวา สุฏฺุ อปฺปิตํ ปเวสิตํ โหติ. ตนฺติ นิมิตฺตาลมฺพณํ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา จนฺทมณฺฑลาทิกสฺส วิย ตสฺส นิมิตฺตาลมฺพณสฺส ปริสุทฺธปริโยทาตภาเวน อุปฏฺิตตานาม กิเลสมลวิกฺขมฺภเนน ปริสุทฺธปริโยทาตภาวํ ปตฺวา โอภาสชาตสฺส จิตฺตสฺส วเสเนว โหติ. น ตสฺส อาลมฺพณสฺส วเสน. นหิ ปฺตฺติ ธมฺเม ตาทิโส คุโณนาม อุปลพฺภตีติ. ตสฺมา ปฏิภาค นิมิตฺเต สมุปฺปนฺเน นีวรณสงฺขาตานํ ปฏิพนฺธกธมฺมานํ วิกฺขมฺภิตตา สิทฺธา โหตีติ วุตฺตํ ตโตปฏฺายาติอาทิ. ปฏิพนฺธนฺติ นีวาเรนฺติ นิสฺสรณปกฺขิกํ จิตฺตํ ปาเตนฺตีติ ปฏิพนฺธา. นีวรณ ธมฺมา. วิเสเสน ปหีนา ปฏิพนฺธา เอตายาติ ปฏิพนฺธวิปฺปหีนา. สมาเสวนฺตสฺสาติ สุฏฺุ อาเสวนฺตสฺส. สตฺตวิธํ นิมิตฺต รกฺขณวิธานํ สมฺปาเทตฺวา จกฺกวตฺติคพฺภํ วิย สุฏฺุ รกฺขิตฺวา ปุนปฺปุนํ ภาวนาวเสน เสวนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเต เต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.
สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;
นจิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนาติ หิ วุตฺตํ.
รูปาวจรปถมชฺฌานํอปฺเปตีติ กามตณฺหาย วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา สาติสยํ สณฺหสุขุมภาวปฺปตฺตํ อุปจารชฺฌานโต สตคุเณนวา สหสฺสคุเณนวา ถิรตรชฺฌานงฺคยุตฺตํ รูปาวจร สงฺขาตํ ปถมชฺฌานํ ตสฺมึ นิมิตฺเต อนุปวิสิตฺวา วิย วตฺตตีติ อตฺโถ. ตเมว ปถมชฺฌานํ วสีภูตํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปฺจสุ วสีตาสุ ปน ปถมชฺฌานโต วุฏฺาย ปถมํ วิตกฺกํ อาวชฺชติ. ตโต วิจารํ. ตโต ปีตึ. ตโต สุขํ. ตโต สมาธึ. ตโต ¶ ปุน วิตกฺกํ. ตโต วิจารนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ ฌานงฺคานิ อาวชฺชนฺตสฺส ยทา ตํตํฌานงฺคาลมฺพณา จิตฺตวารา อนฺตรนฺตรา กติปยภวงฺเคหิ อนฺตริตา หุตฺวา นิรนฺตรภูตา วิย ปวตฺตนฺติ. ตทา อาวชฺชน ปจฺจเวกฺขน วสิตาโย วสีภูตานาม โหนฺติ. เอตา ปน สพฺพฺุพุทฺธานํ มตฺถกปฺปตฺตา โหนฺติ. เตสฺหิ ยมกปาฏิ หาริยาทิกาเลสุ ลหุกปวตฺตึ อิจฺฉนฺตานํ ตํตํฌานงฺคา รมฺมณาจิตฺตวาราปิ จตุปฺจชวนิกาเอว ปวตฺตนฺติ. อนฺตรภวงฺคานิปิ ปจฺฉิมวารสฺส อุปจาร ภูตานิ ภวงฺค จลน สงฺขาตานิ ทฺเวเอว ปวตฺตนฺติ. ยตฺถ อปรํ ฌานงฺคํ อาปาต มาคจฺฉติ. นหิ อารมฺมเณ อาปาตํ อนาคเต ภวงฺคํ จลติ. นจ วินา ภวงฺคจลเนน อาวชฺชนุปฺปตฺตินาม อตฺถีติ. ถเปตฺวา สพฺพฺุพุทฺเธ อฺเสํ วสิภาวปตฺตานํปิ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคจาเร คณนานาม นตฺถีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตาวสี ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล ลพฺภติ. อฺเสํวา เอวรูเป กาเลติ วุตฺตํ. ฌานสฺส สีฆตรํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสีนาม. เตเนว หิ ปาฬิยํ สมาปชฺชเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ วุตฺตํ. เอสนโย เสสาสุปีติ. ตถา สมาปชฺชิตํ ฌานํ อจฺฉรามตฺตาทิวเสน อติปริตฺตกํปิ ขณํ ถเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสีนาม. สมาปชฺชิตชฺฌานโต สีฆตรํ วุฏฺาตุํ สมตฺถตา วุฏฺานวสีนาม. ปจฺจเวกฺขนวสี ปน อาวชฺชนวสิยา สิทฺธาย สิทฺธาเอว โหตีติ.
วิภาวนิยํ ปน
ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ. ตตฺตกํ จิรตรํ ฌานํ ถเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสิตานามาติปิ วุตฺตํ. ตถา ปริจฺฉินฺน กาลโต อนฺโต อวุฏฺหิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสเนว วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตานามาติ. ตํปิ ยุชฺชติเยว.
ปาฬิยฺหิ ปถมชฺฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺาติ. อธิฏฺานาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติอาทินา สีฆตรํวา โหตุ. ¶ จิรตรํวา. ยตฺตกํ กาลํ ฌานํ ถเปตุํวา ยตฺตเก กาเล ตโต อุฏฺาตุํวา อิจฺฉติ. ตตฺตกํ กาลํ อนูนํวา อนธิกํวา กตฺวา อธิฏฺาตุํวา วุฏฺาตุํวา สมตฺถตาปิ ทสฺสิตาเยว โหตีติ. เอวฺจสติ วุฏฺานวสิตาปิ อธิฏฺานวสิตาย สิทฺธาย สิทฺธาเอวาติ ตาสํ ทฺวินฺนํ วิเสสกปฺปนาปิ นิปฺปโยชนา โหตีติ ทฏฺพฺพา. วสนํ วสี. สมตฺถตาติ อตฺโถ. อิสฺสร ภาโวติ วุตฺตํ โหติ. วสีเอว วสิตา. ยถา เทโวเอว เทวตาติ. กตฺวา ปทหโตติ สมฺพนฺโธ. วิตกฺกาทิกํ โอฬาริกงฺคํ ปหานายาติ เอตฺถ ปถมชฺฌานํ ตาว วสีภูตํ กตฺวา ิตสฺส วิตกฺโก โอฬาริกโต อุปฏฺาติ. ตทา อโหวตเม อวิตกฺกํ ฌานํ อสฺสาติ เอวมสฺส อชฺฌาสโย สณฺาติ. ตทา อวิตกฺกํ ฌานํ สมาปชฺชิสฺสามีติ ปุน ตสฺมึ ปฏิภาคนิมิตฺเต ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส สา ภาวนา วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติ. สาปิ ยาว วิตกฺเก นิกนฺติ น ปริยาทิยติ, ตาว ปริกมฺมภาวนานาม. ปริยาทินฺนาย ปน วิตกฺกนิกนฺติยา อุปจาร ภาวนานาม โหติ. เอสนโย เสสชฺฌานุปจาเรสุปิ. เอวํ ตํตํฌานงฺควิราคภาวนาพเลน วิตกฺกาทิกสฺส โอฬาริกสฺส ตสฺส ตสฺส ฌานงฺคสฺส ปชหนตฺถาย. วิจาราทิสุขุมงฺคุปฺปตฺติยาติ วิจาราทีนํ สุขุมานํ จตุนฺนํ ติณฺณํ ทฺวินฺนํ ปุน ทฺวินฺนํวา ฌานงฺคานํ เตน เตน วิตกฺกาทินา โอฬาริเกน องฺเคน วินา ปุน อุปฺปตฺติยา. ปาหโตติ ปทหนฺตสฺส. ปธานนามกํ อาตาปวีริยํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ทุตียชฺฌานาทโยติ ทุตียชฺฌานาทีนิ เสสรูปาวจรชฺฌานานิ. ยถารหนฺติ อิทํ ทฺวาวีสกมฺมฏฺาเนสุ ทุตียชฺฌานาทีนํ อนุรูปานิ กสิณอานาปาณานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อวเสเสสุ ปน อฏฺารสกมฺมฏฺาเนสุ ยสฺมา อรูปชฺฌานานิ นาม อารมฺมณาติกฺกมนวเสเนว ปวตฺตนฺติ. ตทติกฺกมนตฺถฺจ กสิณุคฺฆาฏนํนาม โหติ. ตสฺมา เยสุ ตทุคฺฆาฏนํ สมฺภวติ. ตานิเยว กสิณานิ ทสฺเสตุํ อากาสวชฺชิตกสิเณสูติ วุตฺตํ. อากาสกสิณฺหิ อุคฺฆาฏียมานํปิ อากาส เมว โหตีติ นตฺถิ ตตฺถ ตทติกฺกมนสมฺภโวติ. อุคฺฆาเฏตฺวาติ ยถาทิฏฺเ ¶ กสิณนิมิตฺเต กสิณนิมิตฺตสฺํ อกตฺวา ตตฺถ อากาสํ อนนฺตํ อากาสํ อนนฺตนฺติ อากาสสฺํ ปวตฺเตนฺตสฺส จิตฺเต ตํกสิณนิมิตฺตํ อนฺตรธายติ. ตปฺปมาณํ อากาสเมว อุปฏฺาติ. เอวํ กสิณสฺาวิธมเนน อากาสสฺาปวตฺตเนนจ ยํกิฺจิ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา วิโยเชตฺวาติ อตฺโถ. ลทฺธํ อากาสํ อารพฺภาติ ปาฏฺเสเสน สมฺพนฺโธ. เอสนโย ปถมา รุปฺปวิฺาณนฺติอาทีสุปิ. อนนฺตวเสนาติ อนนฺตํ อากาสนฺติ เอวํ ปวตฺตมนสิการวเสน. สนฺตเมตํ ปณีตเมตนฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ตถา สมฺภาเวตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ อารมฺมณสฺส สมติกฺกนฺตตฺตา อุปริ ฌานํ โหติเยวาติ วุตฺตํ จตุตฺถารุปฺปมปฺเปตีติ. ปริกมฺมํกตฺวาติ โส ภควา อิติปิ อรหนฺติอาทินา สมนุสฺสรณปริกมฺมํ กตฺวา. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ พุทฺธคุณาทิเก อาลมฺพเณ. ภูมตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. นิมิตฺเตติ ตสฺส อารมฺมณสฺส อาการสงฺขาเต นิมิตฺเต. ภาวลกฺขเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. สาธุกมุคฺคหิเตติ อารมฺมณสฺส วิภูตตร วเสนวา จิตฺตสฺส ตสฺมึ นินฺนโปณปพฺภารวเสนวา สุฏฺุ อุคฺคหิเต. อุปจาโรจ สมฺปชฺชติ อริยสาวกานํ ทิฏฺสจฺจานนฺติ อธิปฺปาโย. อิตเรสํปิ วา มรณสฺาววตฺถาเนสูติ. เอตฺถจ นีวรณวิกฺขมฺภเนน ฌานงฺคปาตุภาเวนจอุปจารสมฺปทา เวทิตพฺพา. เอวํ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุยถารหํสมถชฺฌานานํ ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวาอิทานิเตสุสมถชฺฌาเนสุกสิณชฺฌานานํ นิสนฺทภูตํอภิฺา ปวตฺตึ ทสฺเสตุํ อภิฺาวเสนปวตฺตมานนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย กตาธิกาโร โหติ. อาสนฺนภเว สมถชฺฌาเนสุ กตาภิโยโควา โหติ, ปูริตโพธิสมฺภาโร มหาปุริส ชาติโกวา. ตสฺส อฏฺวิเธสุ นววิเธสุวา สมถชฺฌาเนสุสิชฺฌ มาเนสุ อภิฺาปิ สิชฺฌติเยว. รูปชฺฌานมตฺเตสุปิ สิชฺฌนฺเตสุ สิชฺฌติ เยวาติปิ วทนฺติ. เตเนว หิ อฏฺสาลินิยํ วิสุทฺธิมคฺเคจ อารุปฺปชฺฌานานํปจฺจยภาวํอนุปคตสฺสปิอากาสกสิณชฺฌานสฺส อภิฺาปาทกตาสมฺภโว วุตฺโตติ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน นหิ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาวํ วินา อุปริ ¶ อภิฺาธิคโม โหตีติ วุตฺตํ. ตํ ปน ถเปตฺวา ปุริส วิเสเส อวเสสานํ พหูนํ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานํ สาธารณวเสน วุตฺตนฺติ ยุตฺตํ. เตเนว หิ วิสุทฺธิมคฺเค อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อปริทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร อิทฺธิวิกุพฺพนํ สมฺปาเทสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตาทิสานํ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาวานํ อภิฺากมฺเม อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานํ กสิณา นุโลมโต กสิณปฏิโลมโตติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ อตฺตโน รูปปฺจมชฺฌานจิตฺตํ ปริทเมตฺวา ติกฺขํ สูรํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อิทานิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กริสฺสา มีติ อารภนฺตานํ อภิฺาวเสน ปวตฺตมานํ ปน รูปาวจรปฺจ มชฺฌานํ รูปาทีสุ ฉสุ อาลมฺพเณสุ ยถารหํ อปฺเปตีติ โยชนา เวทิตพฺพา. อภิฺาปาทกปฺจมชฺฌานา วุฏฺหิตฺวาติ อภิฺาย ปาทกตฺถาย ยํอภิฺาชาติกํ รูปาวจรปฺจมชฺฌานํ สพฺพปถมํ สมาปชฺชิยติ. ตโต ภวงฺคปวตฺติวเสน วุฏฺหิตฺวา. อธิฏฺาตพฺพนฺติ อธิฏฺเยฺยํ. สวตฺถุกํ สตรูปสหสฺสรูปาทิกํ นิมฺมิตรูปํ. ตํ อธิฏฺเยฺยํ อาทิ ยสฺส อวตฺถุกสฺส อาวิภาวติโรภาวาทิกสฺส กมฺมสฺสาติ อธิฏฺเยฺยาทิกํ. อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํกโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ อิทฺธิวิเธ ตาว ยํยํสตาทิกํ นิมฺมิตรูปํวา อาวิภาวาทิกํ นิมฺมิตกมฺมํวา นิปฺผาเทตุํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ อวชฺชิตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา สตํ โหมิ สหสฺสํ โหมีติวา สตํ โหตุ สหสฺสํ โหตูติวา อิทฺจิทฺจ โหตุ เอวฺเจวฺจ โหตูติวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. ทิพฺพโสตาทีสุ ปน ยํ ยํ อารมฺมณํ โสตุํวา ปสฺสิตุํวา ชานิตุํวา อนุสฺสริตุํวา อิจฺฉติ. ตํ ตํ สลฺลกฺเขตฺวา อสุกสฺส อสุกานํวา สทฺทํ สุโณมีติอาทินา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. อฏฺกถายํ ปน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ อาคตเมว. ยถาห อภิฺาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สเจ สตํ อิจฺฉติ. สตํ โหมีติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาติ. อธิฏฺานจิตฺเตน สเหว สตํ โหตีติ. ¶ ตตฺถจ อาทิโต ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ ปริกมฺม จิตฺตสฺส สมาทานตฺถาย โหติ. ปจฺฉิมํ ปน อภิฺาย อนุ พลปฺปทานตฺถายาติ. ตถา หิ ปาทกชฺฌานพเลน สุฏฺุ สมาหิตํ ปริกมฺมจิตฺตํนาม อตฺตโน วิสเย อภิฺาจิตฺตคติกํ โหติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณกาเล เตเนว จิตฺเตน ตสฺมึ ภเว อตีตํ ธมฺมชาตํ ยาว ปฏิสนฺธิยา ชานาติ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ ปริกมฺมสมาธิาณนฺติ วุตฺตํ. อตีตํสาณนฺติปิ วุจฺจตีติ. เสสาภิฺาสุปิ ตสฺส าณสฺส วิสยวิเสโส ยถารหํ วตฺตพฺโพติ. เถเรน ปน ปจฺฉิมํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํนาม น สพฺเพสํ โหติ. น หิ อภิฺาสุ วสีภาวปตฺตานํ ปุน ปาทกชฺฌาเนน กิจฺจํ อตฺถีติ กตฺวา ตํ อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. รูปาทีสุอาลมฺพเณสุยถารหมปฺเปตีติ เอตฺถ อิทฺธิวิธาณํ ตาว เตกาลิกภูเตสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. ตฺหิ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมณธมฺเมสุ ยํ ยํ นิปฺผาเทติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ. ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ปน กายคติกํ อธิฏฺหิตฺวา ทิสฺสมาเนนกาเยน อากาเสคมนกาเล อตีตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตติ. กายํ จิตฺตคติกํ อธิฏฺหิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปกายํ อารพฺภ ปวตฺตติ. ตถาปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส าณสฺส กิฺจิรูปํ อารมฺมณ มตฺตํ โหติ. กิฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ. กิฺจิ วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อนาคเต อิทํนาม โหตูติ อธิฏฺาน กาเล อนาคตํ ตํตํรูปธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ. ปจฺจุปฺปนฺโน สทฺโท ทิพฺพโสตสฺส อารมฺมณํ โหติ. อตีเต สตฺตทิวสานิ อนาคเต สตฺตทิวสานีติ เอตฺถนฺตเร กาเล อตีตา นาคตปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปรสฺสจิตฺตํ จตฺตาโรวา ขนฺธา เจโตปริย าณสฺส. จิตฺตฺหิ ชานนฺโต ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมํปิ อิจฺฉนฺโต ชานิสฺสติเยว. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน กุสลา ขนฺธา เจโต ปริยาณสฺส ยถากมฺมุปคาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ าณทฺวยํ เอกโต กตฺวา วุตฺตํ. เอตฺถจ อฏฺกถายํ ตาว ปรจิตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาลมฺพณตานาม สนฺตติวเสนวา อทฺธา วเสนวา ¶ โยชิตา. ยทิ หิ ขณิกวเสน โยเชยฺย. อาวชฺชเน ปจฺจุปฺปนฺนํ ยํกิฺจิ เอกํ จิตฺตํ อาวชฺเชตฺวา นิรุทฺเธ ชวนานิปิ ตเทว อาวชฺชเนน สทฺธึ นิรุทฺธํ อตีตํ คณฺหนฺตีติ ตานิ กาลโต อาวชฺชเนน สห ภินฺนาลมฺพณานิ นาม โหนฺติ. นจ อนิฏฺเ มคฺคผลวีถิโต อฺสฺมึ าเน กาลมตฺเตนาปิ เตสํ เตน สห ภินฺนาลมฺพณตา อฏฺกถาจริเยหิ อนุ มตาติ. ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ ปจฺจุปฺปนฺนํนาม สนฺตติวเสน อทฺธาวเสนจ คเหตุํ ยุตฺตนฺติ. มูลฏีกายํ ปน ขณิกปจฺจุปฺปนฺน วเสเนว โยชิตํ. นหิ อภิธมฺเม อตีตารมฺมณตฺติกํ สนฺตติ อทฺธานวเสเนว วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. อิตรถา ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ วตฺตพฺโพ สิยา. น ตุ วุตฺโต. อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติจฺเจว ปน วุตฺโต, ตสฺมา อาวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ จิตฺตานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา ขณวเสน สหุปฺปนฺนานิ ปรสฺส จิตฺตานิคณฺหนฺตีติ ยุตฺตํ, นจ ตานิ ธมฺมโต ภินฺนา ลมฺพณานินาม โหนฺติ. คหณา การสฺส อภินฺนตฺตา. อาวชฺชนํปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชติ. ชวนานิจ จิตฺตํ จิตฺตนฺเตว ชวนฺติ. ตานิจ สพฺพานิ จิตฺตานิเอว โหนฺตีติ. อตีตานนฺตร จุติโต ปน ปฏฺาย อตีตา ขนฺธา ขนฺธุปนิ พนฺธา นาม โคตฺตกสิณ นิมิตฺตาทิกา ปฺตฺติโย นิพฺพานฺจ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อารมฺมณํ โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปารมฺมณํ ทิพฺพจกฺขุสฺสาติ เอวํ รูปาทีสุ ฉสุ อาลมฺพเณสุ ยถารห มปฺเปตีติ. อิทานิ อภิฺาวเสน ปวกฺขสฺส ตสฺส ปฺจมชฺฌานสฺส กิจฺจเภเทน ปเภทํ ทสฺเสตุํ อิทฺธิวิธนฺติอาทิคาถ มาห. ตตฺถ ยํ ยํ อธิฏฺาติ. ยถา ยถาจ อธิฏฺาติ. ตสฺส ตสฺส ตถา ตถาวา อิชฺฌน สงฺขาโต วิโธ โกฏฺาโส ปกาโรวา เอตสฺสาติ อิทฺธิวิธํ. ตํ ปน ติวิธํ อธิฏฺา นิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธิ มโนมยิทฺธิ วเสน. ตตฺถ อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา ตสฺเสว สต สหสฺสาทิ พหุภาว กรณ วเสนวา อากาสคมนาทิวเสน วา พหิทฺธา นานาวณฺณ ปาฏิหาริย ¶ ทสฺสน วเสนวา ปวตฺติตา อิทฺธิ อธิฏฺานิทฺธินาม. ปกติวณฺณํ ปน วิชหิตฺวา อตฺตานเมว กุมารวณฺณนาควณฺณาทิกํ กตฺวา ทสฺสนวเสน ปวตฺติตา อิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธินาม. อตฺตโน สรีรพฺภนฺตเร อฺํ สพฺพโส อตฺตนา สทิสํ สรีรํ นิมฺมินิตฺวา นีหริตฺวา ทสฺสนวเสน ปวตฺติตา อิทฺธิ มโนมยิทฺธินาม. ทิเว ภวํ ทิพฺพํ. เทวโลเก ชาตนฺติ อตฺโถ. ทิพฺพฺจ ตํ โสตฺจาติ ทิพฺพโสตํ. เทวานํ อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตา ทูเรปิ ปฏิจฺฉนฺเนปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ปสาทโสตํ. ทิพฺพโสตสทิสตฺตา ปน อิทํ อภิฺาาณํปิ ทิพฺพโสตนฺติ วุจฺจติ. กสิณชฺฌาน สงฺขาเตนวา ทิพฺพวิหาเรน ปฏิลทฺธตฺตา สยฺจ ตสฺมึ ทิพฺพวิหาเร ปริยาปนฺนตฺตา ทิพฺพฺจ ตํ โสตฺจาติ ทิพฺพโสตํ. ปรสฺส จิตฺตํ วิชานนฺติ เอเตนาติ ปรจิตฺตวิชานนํ. ตเทว เจโตปริยายนฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺติ เอเตนาติ กตฺวา เจโตปริยาณนฺติปิ วุจฺจติ. ปุพฺเพ นิวาโส วุจฺจติ อตีตภเวสุ อตฺตโน ฉสุ ทฺวาเรสุ อาปาตํ อาคตา สุฏฺุ วิทิตา ธมฺมา. ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ โคจร นิวาสวเสน นิวสึสุ อตฺตโน ฉทฺวาริกานิ จิตฺตานิ เอตฺถาติ กตฺวา. สพฺพฺุพุทฺธานํ ปน ปเรสํ ฉทฺวารคหิตาปิ ธมฺมา ปุพฺเพ นิวาโส โหติเยว, ปุพฺเพ นิวาสสฺส อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. อิธ ปน ตํ สมฺปยุตฺตาณํ อธิปฺเปตํ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุจาติ ทิพฺพจกฺขุ. ตํ สทิสตฺตา อิทํ อภิฺาาณํปิ ทิพฺพจกฺขูติ วุจฺจติ. ทิพฺพวิหาร วเสน ปฏิลทฺธตฺตา สยฺจ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุจาติ ทิพฺพจกฺขุ. ยถากมฺมุปคาณํ อนาคตํสาณนฺติ อิมานิ ทฺเว าณานิ อิมสฺเสว ปริภณฺฑาณานินาม. นหิ เตสํ ปฏิลาภตฺถาย วิสุํ จิตฺตปริทมนปริกมฺมํนาม อตฺถิ. ทิพฺพจกฺขุาเณ ปฏิลทฺเธ เตสํปิ ปฏิลทฺธตฺตาติ. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุนา นิรเยสุ ทุกฺขํ เทเวสุวา สุขํ อนุภวนฺเต สตฺเต ทิสฺวา เตสํ อตีตํ กมฺมํ ชานิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ตํ กมฺมารมฺมณํ ยถากมฺมุปคาณํ ปวตฺตติ. ตโต จวิตฺวา กตฺถ ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ อนาคเต ปวตฺตึ ปสฺสิสฺสามีติ ปริกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺส เตสํ อนาคตขนฺธารมฺมณํ อนาคตํสาณํ ปวตฺตติ. ปุพฺเพ นิวาสานุสฺสติ าณํ วิยจ สพฺพํปิ อนาคตธมฺมชาตํ เอตสฺส อารมฺมณํ โหติเยว. เอตฺหิ อตฺตโน วิสเย สพฺพฺุตาณคติกนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
วิภาวนิยํ ปน
อนาคเต สตฺตทิวสโต ปฏฺาย จิตฺตเจตสิกธมฺมา ทุตียทิวสโต ปฏฺาย ยํกิฺจิ อารมฺมณํ เอตสฺส วิสโยติ อธิปฺเปตํ. ตมฺปิ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติ.
นหิ ภวนฺตเรปิ อนาวตธมฺเม ชานิตุํ สมตฺถํ เอตํ อิมสฺมึ ภเว อนาคตธมฺเม นชานาตีติ สกฺกา ภวิตุํ. ยถา เจตํ, ตถา ปุพฺเพนิวาสาณํปิ อิมสฺมึ ภเว ปรสนฺตานคเต อตีตธมฺเมติ. ปาฬิยํ ปน อฏฺกถาสุจ ภวนฺตรคตธมฺเมหิ เอว าณทฺวยํ โยชิตํ. ตํ ปน อสาธารณกาลวเสน อานุภาววิเสสปากฏตฺถํ โยชิตนฺติ ยุตฺตํ สิยาติ. โคจรเภโทติ ทสกสิณาทีสุ โคจเรสุ สมถชฺฌานานํ ปวตฺติเภโท.
สมถกมฺมฏฺานนโย.
๑๗๑. สพฺพโลกิยมหาชเนหิ ยถาทิฏฺํ ปุคฺคลสตฺตอิตฺถิ ปุริสาทิกํ นิจฺจ ธุว สุข อตฺต นิมิตฺตฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา. กิริยา กมฺมํ. ภาวนาปโยโค. วิปสฺสนาย กมฺมํ วิปสฺสนากมฺมํ. วิปสฺสนา เอว วา กมฺมนฺติ วิปสฺสนา กมฺมํ. วิปสฺสนากมฺมสฺส านํ อธิฏฺานํ ภุมีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ขนฺธาทิธมฺมชาตํ. วิปสฺสนา กมฺมเมว วา อุตฺตรุตฺตรสฺส ภาวนา วิเสสสฺส อานิสํสวิเสสสฺสวา านํ อาสนฺนการณนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ตสฺมึ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน สตฺตวิเธน วิสุทฺธิ สงฺคโห ตีณิ ลกฺขณานีติอาทินา สมฺพนฺโธ. นิจฺจสีลเมว สยฺจ ทุสฺสิลฺยมลโต วิสุทฺธตฺตา กายํ วาจฺจ ตโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ สีลวิสุทฺธิ. สุภาวิต จิตฺตสนฺตานเมว สยฺจ ¶ นีวรณมลโต วิสุทฺธตฺตา ตํสมงฺคิปุคฺคลฺจ ตโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ จิตฺตวิสุทฺธิ. จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ อธิปฺเปโต. ธมฺมววตฺถานาณสงฺขาตา ทิฏฺิเอว ตํ สมงฺคิปุคฺคลํ สกฺกายทิฏฺิมลโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โสฬสวิธํ อฏฺวิธํ กงฺขํ วิตรนฺติ อติกฺกมนฺติ เอตายาติ กงฺขาวิตรณา. ปจฺจยปริคฺคหาณํ. สา เอว ตํสมงฺคิปุคฺคลํ อเหตุ ทิฏฺิ วิสมเหตุทิฏฺีหิ สทฺธึ ยถาวุตฺตาหิ ทุวิธาหิ กงฺขาหิ วิโสธนโต วิสุทฺธีติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ. มคฺโคจ อมคฺโคจ มคฺคามคฺคา. ตตฺถ าณทสฺสนวิสุทฺธาธิคมนสฺส อุปายภูโต มนสิการวิธิวา อริยมคฺโควา มคฺโคนาม. ตสฺส อนุปายภูโต มนสิกาโรวา อธิมานวตฺถูนิวา อมคฺโคนาม. มคฺคสฺส มคฺคโต อมคฺคสฺสจ อมคฺคโต ชานนํ ทสฺสนฺจ มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ. ตเมว ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อมคฺเค มคฺคสฺาย วิโสธนโต วิสุทฺธีติ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม. อุปริ วิเสสํ ปฏิปชฺชนฺติ เอตายาติ ปฏิปทา. วิปสฺสนาปรํปรสงฺขาโต ปุพฺพภาคมคฺโค. ปฏิปทาภูตํ าณทสฺสนนฺติ ปฏิปทาาณทสฺสนํ. ตเมว นิจฺจสฺาทิโต วิสุทฺธตฺตา วิสุทฺธีติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินาม, อริยมคฺคาณสงฺขาต าณทสฺสนเมว สมฺโมหมลโต วิสุทฺธตฺตา วิสุทฺธีติ าณทสฺสนวิสุทฺธินาม. เอตฺถจ สุตมยาทิวเสน สิทฺธํ อนุมาน าณํปิ าณเมวาติ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺถปจฺจกฺขาณเมว คเหตุํ สพฺพตฺถ ทสฺสนคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ลกฺขียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ อิเม อนิจฺจาเอวาติ เอกนฺเตน วินิจฺฉียนฺติ ธมฺมา เอเตนาติ ลกฺขณํ อนิจฺจตา เอว ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณํ. ปุพฺพปเท ภาวปจฺจยโลโป. อฺโหิ อนิจฺโจ, อฺา อนิจฺจตาติ. ตตฺถ ยถาคมนกฺริยาโยเคน ปุริโส คโตติ วุจฺจติ. น ปน คมน กฺริยา ปุริโส. นจ ปุริโส คมนกฺริยา. อฺา หิ กฺริยา, อฺโ ปุริโส. ตถา อนิจฺจตาโยเคน สพฺโพ สงฺขตธมฺโม อนิจฺโจติ วุจฺจติ. น ปน อนิจฺจตา โส ธมฺโม, นจ โส ธมฺโม อนิจฺจตา. อฺา หิ อนิจฺจตา, อฺโ โส ธมฺโมติ. กตมา ปน สา อนิจฺจตาติ. วิปริณามา กาโร. ชีรณากาโร ¶ ภิชฺชนากาโรติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปน อาการํ ทิสฺวา ตทาการวนฺเต ธมฺเม าณํ ปวตฺตติ อยํ ธมฺโม อนิจฺโจติ. ตสฺมา สา อนิจฺจตาเยว อิธ ลกฺขณนฺติปิ วุจฺจตีติ. เอสนโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ตตฺถ ปน อภิณฺหสํปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขตานาม. อวสวตฺตนากาโร อนตฺตตานามาติ. ยถาวุตฺตาย ปน อนิจฺจตาย สห อนิจฺจสฺส ธมฺมสฺส อนิจฺเจน วา ธมฺเมน สห อนิจฺจตาย อนุอนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา. เอส นโย เสสาสุปิ ทฺวีสุ. ยาว สรีเร ธมฺมานํ ติวิธลกฺขณยุตฺตตา อตฺตโน าเณน ปฺายติ. ตาว เตสุ ติวิธลกฺขณวิภาวนวเสน ปุนปฺปุนํ มสนํ อามสนํ สมฺมสนํ. สมฺมสนากาเรน ปวตฺตํ าณํ สมฺมสนาณํ. อุทโย วุจฺจติ ตํตํ ขณานุรูปํ ตํตํ ปจฺจยานุรูปฺจ นวนวานํ ธมฺมานํ ปาตุ ภาโว เจว อุปรุปริ วฑฺฒนฺจ. วโย วุจฺจติ ยตฺถ ยตฺถ ลทฺธปจฺจยา นวนวา ธมฺมา ปาตุภวนฺติ เจว วฑฺฒนฺติจ. ตตฺถ ตตฺถ อลทฺธปจฺจยานํ ปุราณธมฺมานํ อนฺตรธานํ. สมูห สนฺตติวเสน ปน อุทยปกฺขสฺสวา วยปกฺขสฺสวา สมนุปสฺสนาณํ อุทยพฺพยาณํ. เตสุ ปน ทฺวีสุ ปกฺเขสุ อุทยโกฏฺาโสนาม อุปรุปริ ปากโฏ หุตฺวา อาคจฺฉติ. วยโกฏฺาโส ปน อปากโฏ. โส เอว จ อนิจฺจตาย ปรมา โกฏีติ ตสฺเสว สุฏฺุตรํ สมนุปสฺสนาณํ ภงฺคาณํ. ภงฺเค ทิฏฺเ เอวํ ภิชฺชนสภาวานํ ธมฺมานํ อเนกสหสฺสโสก ทุกฺขวตฺถุภาเวน ตถา ตถา ภายิตพฺพปการสมนุปสฺสนาณํ ภยาณํ นาม. โลเก ปน กิฺจิ ภยวตฺถุํ ปสฺสนฺตาปิ อาสนฺเน อฺสฺมึ ปฏิสรเณ สติ น ภายนฺติ. อสติ เอว ภายนฺติ. เอวํ ภายิตพฺพานํ เตสํ สพฺพโส อฺปฏิสรณาภาวทสฺสนํ อาทีนวาณํ นาม. กุโตจิ ปฏิสรณาภาเวน เตหิ อุกฺกณฺตาการ สหิตํ วิปสฺสนาาณํ นิพฺพิทาาณํนาม. นิพฺพินฺทียมาเนหิ เตหิ อตฺตานํ วิมุจฺจิตุํ อชฺฌาสยสหิตํ วิปสฺสนาาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ นาม. สุฏฺุ มุจฺจิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส สีฆํ มุจฺจนตฺถํ เตสํ ธมฺมานํ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อเนกาทีนวราสิ ภาว ¶ ปฏิสงฺขานวเสน สุฏฺุวิปฺผารตรํ ปวตฺตมานํ วิปสฺสนา าณํ ปฏิสงฺขาาณํ นาม. เตสํ ปน อเนกาทีนวราสิภาเว สุฏฺุ ทิฏฺเ สงฺขาเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนาย อิทานิ มุจฺจนุปาโย ลทฺโธติ อธิมตฺตพฺยาปารํ อกตฺวา สเมน วายาเมน สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สงฺขารปริคฺคเห มชฺฌตฺตาการสหิตํ สงฺขาเรสุวา ภยฺจ นนฺทิฺจ ปหาย อุทาสินภาวสหิตํ วิปสฺสนาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํนาม. อุปริ มคฺคปฺปวตฺตึ วหิตุํ สมตฺถภาเวน มคฺคุปฺปตฺติยา อนุโลเมหิ ถามพเลหิ สมฺปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ อนุโลมาณํ นาม. เหฏฺิมานํวา าณานํตํ อนุโลมํ โหติ ลกฺขณตฺตยสฺส สุฏฺุตรํ วิภาวนโต. อุปริมคฺคสฺสวา อนุโลมํ โหติ ตสฺส ปริกมฺมภาวโต, ปทฏฺานตฺตาจาติปิ อนุโลมาณํ นามาติ. อตฺต ชีวสฺุตาทสฺสน พเลน ขนฺเธสุ กิเลสพนฺธนโต วิมุจฺจมาโน มคฺโค สฺุตาวิโมกฺโข นาม. สงฺขารานํ ยานิ นิมิตฺตานิ กิเลสานํ อวสฺสโย โหติ. ตานิ วิธมิตฺวา สพฺพโส ธมฺมานํ อนาถ ภาว ทสฺสน พเลน วิมุจฺจมาโน มคฺโค อนิมิตฺโตวิโมกฺโข นาม. สงฺขาเรสุ สพฺพโส อสฺสาสาภาว ทสฺสนพเลน วิมุจฺจมาโน มคฺโค อปฺปณิหิโตวิโมกฺโขนาม. สฺุตานุปสฺสนาติ อนตฺตานุปสฺสนา. สา หิ ธมฺมานํ สมูหฆน สนฺตติฆน กิจฺจฆน อารมฺมณฆเนสุ ตํตํฆน วินิพฺภุชฺชน วเสน ปวตฺตตฺตา อตฺตา อิติ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ สารสฺส อภาวานุปสฺสนโต สฺุตานุปสฺสนาติ วุจฺจติ. อนิมิตฺตา นุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนา. สาปิ หิ สนฺตติ วิจฺเฉทน วเสน ปวตฺตตฺตา อหนฺติ คหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วิธมนโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ วุจฺจติ. อปณิหิตานุปสฺสนาติ ทุกฺขา นุปสฺสนา. สาปิ หิ มหาอาทีนวราสิ ภาว วิภาวนวเสน ปวตฺตตฺตา อิทํ มม เอตํ มมาติ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ ปณิหิต คุณสฺส อภาวานุปสฺสนโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ วุจฺจตีติ. ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ วินยปฺตฺติสีลํ. ตฺหิ สพฺพโล กิยสีลานํ เชฏฺกตฺตา ปติจ โหติ. จตุภูมกกุสลานํ อาทิปภวภูตตฺตา ¶ มุขฺจ. อิติ ปติมุขฏฺเน ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ. ตเมวจ ทุสฺสิลฺยมคฺคสฺส สํวรณโต ปิทหนโต สํวโรติ วุจฺจตีติ. เยสํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิผนฺทิตานิ โหนฺติ. โลลานิ โหนฺติ. ตทนุพนฺธาจ อกุสลธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสํ อุปฺปตฺติ มคฺคสฺส สํวรณวเสน ปวตฺตมานา สติ อินฺทฺริย สํวโรนาม. โส เอว สีลนฺติ อินฺทฺริยสํวรสีลํ. อาชีวนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ อาชีโว. ปจฺจยปริเยสนวายาโม. โสเยว พุทฺธปฏิกุฏฺเหิ ปุปฺผทานาทีหิ มิจฺฉาปโยเคหิ ติวิธกุหนวตฺถุหิจ ปริสุทฺธตฺตา อาชีวปาริสุทฺธินาม. สา เอว สีลนฺติ สมาโส. ตถารูเปน ปริสุทฺเธน ภิกฺขาจาราทินา ปโยเคน ปฏิลทฺธานํ ปจฺจยานํ ปฏิคฺคหณ ปริภฺุชนกาเลสุ สมฺโมหสฺส เคธสฺส มทสฺส ปมาทสฺสจ ปหานตฺถํ ตํตํปโยชนมริยาทํวา ปฏิกูลลกฺขณํวา ธาตุมตฺตลกฺขณํวา ปริคฺคหณ ปจฺจเวกฺขนวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยเสวเน ปฏิสงฺขาาณํ ปจฺจย สนฺนิสฺสิตสีลํนาม. ปริสุชฺฌตีติ ปริสุทฺธิ. ปริสุทฺธิเอว ปาริสุทฺธิ. สา เอว สีลนฺติ สมาโส. จตฺตาริ ปาริสุทฺธิสีลานีติ จตุปาริ สุทฺธิสีลํ. จิตฺตวิสุทฺธีติ เอตฺถ จิตฺตสทฺเทน สมาธิ นิทฺทิฏฺโติ วุตฺตํ ทุวิโธปิสมาธิ จิตฺตวิสุทฺธินามาติ. ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาน วเสนาติ เอตฺถ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตสภาโว ลกฺขณํนาม. อคฺคิสฺส อุณฺหตฺตํ วิย. เตน สภาเวน สาเธตพฺพํ กิจฺจํวา สาธนปจฺจยา ปฏิลทฺธคุณสงฺขาตา สมฺปตฺติวา รโสนาม. อคฺคิสฺส ปริวาจน โชตนานิ วิย. สา เอว สมฺปตฺติวา การิยสงฺขาตํ ผลํวา ปจฺจุปฏฺานํนาม. อคฺคิสฺส ธูโม วิย. อตฺตโน อุปฺปตฺติยา อสาธารณปจฺจยสงฺขาตํ อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํนาม. เตสํ วเสน นามสฺสจ รูปสฺสจ ปริคฺคโห าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ นามรูปววตฺถานํ ทิฏฺิวิสุทฺธินาม. เอตฺถจ ปริคฺคโห ทุวิโธ สงฺเขป ปริคฺคโห วิตฺถารปริคฺคโหติ. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ทฺวิธา กตฺวา อิทํ นามเมว, น รูปํ. อิทํ รูปเมว, น นามํ. อฺํ นามํ อฺํ รูปํ. ตทุภยโตจ อฺโ อตฺตาวา ชีโววา สตฺโตวา ปุคฺคโลวา มนุสฺโสวา เทโววา พฺรหฺมาวา นตฺถีติ เอวํ ปจฺจกฺขโต สุทิฏฺํ กตฺวา ¶ ปริคฺคณฺหนํ สงฺเขปปริคฺคโหนาม. าณุตฺตริโกหิ ปุคฺคโล เอตฺตกมตฺเตนปิ สกฺกายทิฏฺึ วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ สทฺธึ สฺา จิตฺตวิปลฺลาเสหีติ. ตโย หิ วิปลฺลาสา. ยถาห-อนตฺตนิ อตฺตาติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ. ตตฺถ สตฺถุสาสนธมฺเม สุฏฺุ ปติฏฺิเตน สทฺธามตฺเตนปิ ทิฏฺิ วิปลฺลาโส วิกฺขมฺภิโต โหติ. อิตเร ปน นามรูปปริคฺคเห กเตเยว วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ. ยาวจ เอเต ทฺเว อวิกฺขมฺภิตา โหนฺติ. ตาว นามรูปปริคฺคโหจ อปริสุทฺโธเยว โหติ. ตํมูลิกาจ กิเลสธมฺมา อวิกฺขมฺภิตา เอว โหนฺตีติ อปิจ. จตุนฺนํ อาหารานํ วเสน จตุธา, ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน ปฺจธา, ฉนฺนํ ธาตูนํ วเสน ฉธาติอาทินา นเยน นามรูปํ ปริคฺคเห ตพฺพเมว. ตตฺถ ฉ ธาตุโยนาม ปถวิธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ อากาสธาตุ วิฺาณธาตุโย. ปกฺกุสาติ กุลปุตฺโต หิ อิมา ฉ ธาตุโย ปริคฺคณฺหิตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา จปิตฺวา สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺโตติ. ยตฺตเก วา ปน ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺโต อตฺตา เมติ ปวตฺตมาเน สฺาจิตฺตทิฏฺิ วิปลฺลาเส วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. ตตฺตกาปิ ปริคฺคเหตพฺพา เยวาติ. อิมสฺมึ ปน สงฺคหปกรเณ โย โย จิตฺตเจตสิก วิภาโค รูปวิภาโคจ เหฏฺา วุตฺโต. ตสฺส สพฺพสฺส วเสน นามรูปสฺส ปริคฺคณฺหนํ วิตฺถารปริคฺคโหนาม. อยํปน อาทิกมฺมิกานํ อวิสโย. ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ ปน อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ เอว วิสโยติ เวทิตพฺโพ. นามรูปํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปน นามรูป มตฺตโต อุทฺธํ อฺสฺส กสฺสจิ อภาวทสฺสนโตจ สรีรพฺภนฺตเร ชีวสฺิโต อตฺตา อตฺถิ. โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติ, สํสรติ, สนฺธาวตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ ปหียติ. สุทฺเธ นาเม เอววารูเป เอววา ปุคฺคลสตฺตกฺริยสฺิตานํ อีหาพฺยาปารานํ สพฺพโส อภาวทสฺสนโต ตทุภยสํโยเคเอว เตสํ ลพฺภมานตา ทสฺสนโตจ ตทุภยํวา เอกเมกํวา อุทฺทิสฺส อตฺตาติ ปวตฺตา ทิฏฺิ ปหียติ. อตฺตา ชีโว สตฺโต ปุคฺคโล มนุสฺโส เทโว พฺรหฺมาติ เอวมาทีสุ โวหาเรสุจ โวหาร มตฺเต ¶ อฏฺตฺวา อตฺตานาม เอกนฺตโต อตฺถิ ชีโวนาม เอกนฺตโต อตฺถีติอาทินา ตทตฺถาภินิเวสวเสน อติธาวนฺจ ปหียตีติ ทฏฺพฺพํ. ตทตฺถาภินิเวโสติจ อตฺตานาม อตฺถิ ชีโวนาม อตฺถีติอาทินา ทฬฺหตรํ อภินิเวโส. อติธาวนนฺติ นามรูปํ อตฺตาติอาทินา คหณํ. ปจฺจยปริคฺคโหติ เอตฺถปิ ทุวิโธ ปจฺจยปริคฺคโห สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ. ตตฺถ วตฺถารมฺมณวเสน นามสฺส จิตฺโตตุกาหารวเสน รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมวเสน ตทุภยสฺสจ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺโต สงฺเขปโต ปริคฺคณฺหาตินาม. เหฏฺา ปจฺจยสงฺคเห วิภตฺเตหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนย ปฏฺานนเยหิ ปริคฺคณฺหนฺโต วิตฺถารโต ปริคฺคณฺหาตินาม. เอตฺถปิ ปฏฺานนเยน ปริคฺคโห อาทิกมฺมิกานํ อวิสโยเอว. ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺสปน ยถาววตฺถิตสฺส สพฺพสฺส นามรูปสฺส สพฺพโส ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตาทสฺสนโต อเหตุกทิฏฺิ ปหียติ. อตฺตโน อนุรูปปจฺจยสามคฺคิยา วินา อฺถา ปวตฺติยา อทสฺสนโต อิสฺสรนิมฺมาน กาลนิมฺมานาทิกา วิสมเหตุทิฏฺิจ ปหียติ. เหตุสมฺภารปจฺจเยหิ กมฺมปฺปวตฺติยา วิปากปฺปวตฺติยาจ อฺสฺส กมฺมการกสฺสวา วิปาก เวทกสฺสวา กตฺตุโน อภาวทสฺสนโต การก เวทก ทิฏฺิ ปหียติ. อนมตคฺเคจ สํสาเร ตีสุ อทฺธาสุ เหตุผล ปรํปราวเสน เกวลสฺส นามรูปมตฺตสฺเสว ปวตฺติทสฺสนโต อโหสึ นุโข อหมตีตมทฺธานนฺติ เอวมาทิกาย ปุคฺคลสตฺต วิสยาย โสฬสวิธาย กงฺขายจ อติกฺกโม โหติ. สภาวธมฺมปวตฺติยาจ สุฏฺุ ทิฏฺาย เทสนาธมฺมสฺส สุธมฺมตา ทสฺสนโต พุทฺธสุพุทฺธตฺจ ทิสฺวา สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติอาทินยปวตฺตา อฏฺวิธาปิ กงฺขา ปหียตีติ. โลกุตฺตรธมฺมานํ สงฺขตานํปิ สตํ อสมฺมสนุปคตฺตา เตภูมกสงฺขาเรสูติ วุตฺตํ. อนุสยสมูหนตฺถฺจ สมฺมสนนฺติ กตฺวา ยตฺถ กามราคาทโย อนุสยา อนุเสนฺติ. เตเยว ธมฺมา สมฺมสนารหา โหนฺตีติ วุตฺตํ เตภูมกสงฺขาเรสูติ. อิมสฺส จ ปทสฺส ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺสาติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อตีตาทิเภทภินฺเนสูติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชฺฌตฺตพหิทฺธาทีหิ ¶ เอกาทสหิ เภเทหิ ภินฺเนสุ. ขนฺธาทินยํอารพฺภาติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วิภตฺตํ ขนฺธปฺจกํ ทฺวารฉกฺกํ อารมฺมณฉกฺกํ วิฺาณฉกฺกํ ผสฺสฉกฺกํ เวทนาฉกฺกํ สฺาฉกฺกนฺติ เอวมาทิกํ สมฺมสนภูมิวิภาคนยํ อารพฺภ อนุคนฺตฺวา ตํนยานุสาเรนาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปน เตวีสติยา ธมฺมโกฏฺาเสสุ ยสฺส โย โกฏฺาโส ปากโฏ โหติ. เตน ตํ คเหตฺวา สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ. สกฺโกนฺเตน ปน สพฺพมฺปิ คเหตฺวา อารภิตพฺพเมว. กลาปวเสนสํขิปิตฺวาติ ขนฺธปฺจเกน เย รูปํ ตาว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทภินฺนํปิ สมานํ สพฺพํ เอกรูปปิณฺฑภาเวน สํขิปิตฺวา เอส นโย เวทนา ทีสุปีติ. ตตฺรายํ นโย. ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํวา พหิทฺธาวา โอฬาริตํวา สุขุมํวา หีนํวา ปณีตํวา ยํ ทูเร สนฺติเกวา. สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเน. ยากาจิ เวทนา.ล. ยากาจิ สฺา.ล. เยเกจิ สงฺขารา.ล. ยํกิฺจิ วิฺาณํ.ล. สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน. ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ. เอตฺถจ สพฺพํ รูปํ.ล. สพฺพํ วิฺาณนฺติ คหณเมว กลาปวเสน สงฺขิปนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อนิจฺจํขยฏฺเนาติ เอตฺถ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน. เวทนา อนิจฺจา. สฺา อนิจฺจา. สงฺขารา อนิจฺจา. วิฺาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทินา นเยน สมฺมสิตพฺพธมฺมปริคฺคเหน สเหว สมฺมสนํ กาตพฺพํ. อิตรถา สมฺมสนํ น รุหติ. ตทตฺถสฺส ปน ปากฏตฺตา อิธ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทินา สมฺมสนปทเมว เถเรน คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ ตํตํรูปํ าเณน ทฬฺหํ คเหตฺวา อยํ ปถวิธาตุ อนิจฺจา ขยฏฺเน. อยํ อาโปธาตุ อนิจฺจา ขยฏฺเนาติอาทินา สมฺมสนํ กาตพฺพํ. ตตฺถ อิมสฺมึ กาเย สพฺพํ ถทฺธกฺริยามตฺตํ ปถวีนาม. สาจ กฺริยา สีตุณฺหปริวตฺติยาวา ปริวตฺตติ. นานาหารปริวตฺติยา วา นานาจิตฺตปริวตฺติยาวา นานิริยาปถปริวตฺติยาวา นานา กายิกกฺริยา ปริวตฺติยาวา ปริวตฺตติ. นานาสนฺตติ สงฺกนฺติ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ นวนวาสุ กฺริยาสนฺตตีสุ ปาตุโภนฺตีสุ ¶ ปุพฺพปุพฺพกฺริยาสนฺตติโย นสฺสนฺติ. ยสฺมาจ สนฺตติ นาม ธมฺมโต วิสุํ นตฺถิ, ตสฺมา นวนวสนฺตตีนํ ปาตุภาโวนาม นวนวกฺริยานํ อุปฺปตฺติเอว. ปุพฺพปุพฺพสนฺตตีนํ นสฺสนํนาม ปุพฺพปุพฺพ กฺริยานํ ภิชฺชนเมวาติ. เอวํ อตฺตโน กาเย นานาถทฺธกฺริยานํ ปริวตฺตึ ปสฺสนฺโต ปถวิธาตุยา ขยวยํ ปสฺสติ. ตฺจ ปสฺสนฺโต ตํสหชาตานํ รูปานํ ขยวยํ ปสฺสติเยว. อาโป นาม อาพนฺธนกฺริยามตฺตํ. เตโชนาม สีตกฺริยามตฺตํ อุณฺห กฺริยามตฺตฺจ. วาโยนาม วิตฺถมฺภนกฺริยามตฺตํ. อิมาจ กฺริยา ขเณ ขเณ ปริวตฺตนฺติเยว. อิมาสฺจ, วิสุํ วิสุํ สนฺตติปริวตฺตึ ปสฺสนฺโต อาปาทีนํ ตํสหชาตรูปานฺจ ขยวยํ ปสฺสติ. สนฺตติปริวตฺตึ ปน พหิทฺธา จกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ, สรีรพฺภนฺตเร ปน กายสํผสฺเสน ชานาติ. สนฺตติสรีรภูตานํ ปน ธาตูนํ ขยวยํ าเณนเอว ปสฺสติ. ตสฺมา อตฺตโน สรีรพฺภนฺตเร ตํตํสนฺตติ ปริวตฺตึ ตฺวาวา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา วา รูปธาตูนํ อนิจฺจตฺตํ าเณน สุทิฏฺํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ. เสสขนฺเธสุปิ ตํตํสนฺตตินานาตฺตํ ตฺวา เวทนาทีนํ ขยวยํ สุทิฏฺํ กตฺวา สมฺมสนํ กาตพฺพนฺติ. ภยฏฺเนาติ ภายิตพฺพฏฺเน. ยฺหิ อนิจฺจํ โหติ. ขณมตฺเตปิ วิปริณามธมฺมํ. ตํ เอกนฺเตน ภายิตพฺพเมว. กสฺมา, ตฺหิ โย อภายิตฺวา วิสฺสาสํ กโรติ. เอตํ เมติ อตฺตโน องฺคํ กตฺวา ปริหรติ. ตํ อปริยนฺเตหิ อเนกสหสฺเสหิ อภิสงฺขรณทุกฺเขหิวา วิปริณามทุกฺเขหิวา อภิณฺหํ ปีเฬติ. พาธติ. อิติ นานาทุกฺขธมฺเมหิ อภิณฺหํ สมฺปฏิปีฬนสภาวตฺตา เอกนฺเตน ภายิตพฺพฏฺเน ทุกฺขํนามาติ. อตฺตปฏิปกฺขตฺตา อนตฺตา. โย หิ อิโต อุทฺธํ มยฺหํ อพฺภนฺตริมตโรนาม นตฺถีติ เอวํ ปรมชฺฌตฺตภาเวน ปริคฺคหิโต โหติ. โส อตฺตาติ วุจฺจติ. กตโม ปน ตถาปริคฺคหิ ตพฺโพติ. โย อตฺตโน วเส สพฺพโส วตฺตติ. ยถา วุตฺเตหิ อภิสงฺขรณกิจฺเจหิ วินา เกวลํ อตฺตโน ฉนฺเทนวา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา อาณาวิธาเนนวา นิจฺจํ อวิรชฺฌมาโน ปวตฺตติ. โส ตถา ปริคฺคเหตพฺโพติ. ตถารูโป เอว หิ ธมฺโม ¶ นิจฺจํ สุขกามานํ ทุกฺขปฏิกูลานํ สตฺตานํ อตฺตกิจฺจํ กโรติ นามาติ. โย ปน นิจฺจํ สุขกามานํ เตสํ ยถาปวตฺตํ สุขํ วิทฺธํเสติ วิกิเรติ. ทุกฺขปฏิกูลานํ เตสํ อภิสงฺขรณาทิ มูลกํ นานาทุกฺขํ ชเนติ วฑฺเฒติ. โส อตฺตปฏิปกฺโขเอว โหติ. อิทฺจ รูปํ เอทิสเมว โหติ. อิติ อตฺตกิจฺจสฺส อกรณโต อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจสฺส กรณโตจ รูปํ อนตฺตานามาติ. กสฺมา ปเนตํ อตฺตโน วเส นวตฺตติ อตฺตกิจฺจํ น กโรติ อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจํ กโรตีติ อาห อสารกฏฺเนาติ. ตตฺถ สาโรนาม ปจฺจยสามคฺคิยา วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน อุปฺปชฺชิตุํวา อุปฺปชฺชิตฺวาจ ปจฺจยุปตฺถมฺเภน วินา ยทิจฺฉกํ ปติฏฺาตุํ วา สมตฺถภาวสงฺขาโต ถามพลวิเสโส วุจฺจติ. รูปํ ปน สยํปิ เอวรูโป สาโรนาม น โหติ. นจ เอวรูเปน สาเรน ยุตฺตนฺติ. นหิ ตสฺส ปจฺจยสามคฺคิยา วินา อุปฺปชฺชิตุํวา อุปฺปชฺชิตฺวาปิ ปจฺจยุปตฺถมฺเภน วินา ขณมตฺตํปิ ปติฏฺาตุํวา ถาโมวา พลํวา อตฺถิ. ยฺจ อตฺตโน ถาเมน พเลน วินา เกวลํ ปจฺจยสามคฺคิ พเลเนว อุปฺปชฺชติ. ปจฺจยุปตฺถมฺเภเนว ปติฏฺาติ. ตํ อเนก สหสฺสานิ ปจฺจยาภิสงฺขรณทุกฺขานิ ชเนตฺวา เอกนฺเตน นิจฺจํ อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจํ กโรติ, ปีเฬติ, พาธติเยวาติ. เอสนโย เวทนา อนิจฺจา ขยฏฺเนาติอาทีสุ. อิติ ลกฺขณตฺตยํ สมฺม สนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อทฺธานวเสนาติ เอเกกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺตกาลสฺส วเสน. นหิ ภวนฺตเร อุปฺปนฺนํ ขนฺธปฺจกํ อฺํ ภวนฺตรํ คจฺฉติ. ตสฺมึ ตสฺมึ ภเวเอว อเสสํ นิรุชฺฌตีติ. อปิจ, เอกสฺมึ ภเวปิ ติณฺณํ วยานํ มนฺทาทีนํ ทสนฺนํ ทสกานํ สํวจฺฉรอุตุ มาส ปกฺขติถิ อโหรตฺติ ยาม ปหาราทีนฺจ วเสน อทฺธานเภโท โยเชตพฺโพ. สนฺตติวเสนาติ สภาเคกสนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย รูปสนฺตติยาวา อรูป สนฺตติยาวา วเสน. ขณวเสนาติ รูปารูปธมฺมานํ อายุ ปริมาณสงฺขาตสฺส ขณสฺส วเสน. เอตฺถจ ขณวเสน สมฺมสนํนาม สพฺพฺุพุทฺธานํ เอว วิสโย สิยา, น สาวกานํ. นหิ เต เอวํ ปริตฺตเก ขเณ อุปฺปาทํวา นิโรธํวา สมฺปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติ. ¶ ตสฺมา อทฺธาสนฺตติวเสน สมฺมสนเมว อิธา ธิปฺเปตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ลกฺขณตฺตยํสมฺมสนฺตสฺสาติ เตสุ เตภูมก สงฺขาเรสุ ธมฺเมสุ ติลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา เต ธมฺเม ปุนปฺปุนํ อามสนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส. เตสํ ธมฺมานํ อนิจฺจ ชาติกตํวา ทุกฺขชาติกตํวา อนตฺตชาติกตํวา าเณ สุฏฺุ ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. วิเสสโต ปน อิมสฺมึ าเณ อนิจฺจลกฺขณทสฺสนเมว ปธานํ. ตสฺมึ ทิฏฺเเยว อิตรานิ กเมน ทิฏฺานิ โหนฺติ. อทิฏฺเจ อทิฏฺานีติ. ตสฺมา อาทิโต อนิจฺจลกฺขณสฺเสว สุฏฺุ ปากฏภาโว อธิปฺเปโตติ. เตสฺเววาติ เตภูมกสงฺขาเรสุ เอว. ปจฺจยวเสนาติ รูปกฺขนฺเธ ตาว อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมาหารสงฺขาตานํ ปจฺจยานํ วเสน. เวทนาสฺาสงฺขาเรสุ ปน อาหารฏฺาเน ผสฺโส วตฺตพฺโพ. วิฺาเณจ นามรูปํ. ตตฺรายํ นโย. อตีตานนฺตรภเว อวิชฺชาตณฺหุปาทาน กมฺเมสุ อปฺปหีนวเสน สมุทิเตสุ อิมสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย รูปสนฺตติโย เวทนาสฺาสงฺขาร วิฺาณสนฺตติโยจ สมุเทนฺติ. ยาว มรณกาลา ขเณ ขเณ นานากลาปวเสน อุเทนฺติ ปสวนฺติ. เตสุ ปน ตสฺมึ ภเว เอว ปหีนวเสน นิรุทฺเธสุ ตา รูปารูปสนฺตติโย นิรุชฺฌนฺติ. ภวนฺตเร ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ นิโรธํ ปาปุณนฺติ. เอตฺถ ปน ยถา อุทเก สติ มจฺฉานาม โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ. เอวํ กมฺมเชสุ นามรูเปสุ สติ อิตรานิ นามรูปานิ โหนฺติ. อสติ น โหนฺตีติ อิตรานิ สพฺพานิ กมฺมเชสุ สงฺคเหตฺวา กมฺมวเสน อุทยพฺพยวิธานํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมปจฺจยานํ วเสน ปฺจกฺขนฺธสฺส อุทยพฺพยปวตฺติ โหตีติ. กมฺมวเสน ปน อิมสฺมึ ภเว สมุเทนฺตานิปิ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ขเณ ขเณ กพฬีการาหารูปตฺถมฺภนํ ลทฺธา เอว ยถา ปวตฺตรูปสนฺตติโย อนุพนฺธ มานา นวนวา รูปสนฺตติโย สมุเทนฺติ. อลทฺธา ปน นิรุชฺฌนฺติ. ตํ สนฺตติยํ ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ เอกภวนิโรธํ ปาปุณนฺติ, ยถา ปวตฺตสนฺตติโย วา ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺติ อนฺตรธายนฺตีติ.
เวทนาสฺาสงฺขารา ¶ ปน พหิทฺธา อารมฺมเณสุ อาปาตาคเตสุ อารมฺมณสมฺผสฺสํ ลทฺธาเอว ฉทฺวาริกา กุสลากุสลวิปาก กฺริยภูตา สมุเทนฺติ. นวนวา สนฺตติโย ปาตุภวนฺติ. อลทฺธา ปน นิรุชฺฌนฺติ. สนฺตตึ น ฆเฏนฺติ. วิฺาณํจ สหชาต นาเมจ วตฺถุรูเปจ ปวตฺตมาเนเอว ปวตฺตติ. นิวตฺตมาเน นิวตฺตตีติ. ขณวเสนาติ วุตฺตปฺปกาเร ปจฺจเย อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ นามรูปานํ ปวตฺติกฺขณวเสน. ขณสทฺเทน เจตฺถ สมฺมสนาเณ วุตฺตรูปสนฺตติ นามสนฺตติโยปิ คเหตพฺพา. นหิ สาวกานํ าณํ ขณวเสน นามรูปานํ อุทยํวา วยํ วา สมฺปาปุณิตุํ สกฺโกตีติ. ยถา ปน รตฺตนฺธกาเร อนฺโต เลเณ มหนฺโต ตโมขนฺโธ ชายติ. ทีปํ ชาเลนฺตสฺส ปน ทีโปภาโส เอกกฺขเณ เอว สกลํ อนฺโตเลณํ ผรมาโน อุเทติ. ตโมขนฺโธ เวติ. อาโลกสฺส อุทโย โหติ. ตโมขนฺธสฺส วโย. ปุน ทีเป นิพฺพาปียมาเน ตโมขนฺธสฺส อุทโย โหติ. อาโลกสฺส วโย. เอว เมวํ สรีเร นานาอุตุวเสนวา นานาหารวเสนวา นานาจิตฺต วเสนวา นานิริยาปถวเสนวา นานาปโยควเสนวา อุทยปกฺขานํ วยปกฺขานฺจ นานาสนฺตตีนํ อุทยฺจ อุทยโต วยฺจ วยโต สุทิฏฺํ กตฺวา สมนุปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เอวํ สมนุปสฺสนฺตสฺส ปน อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ปตฺตสฺส อุทยพฺพย าเณ ติกฺเข สูเร วหนฺเต ทสวิธา วิปสฺสนุปกฺกิเลสสงฺขาตา ปาริปนฺถกธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เต ทสฺเสตุํ โอภาโสติอาทิคาถ มาห. ตตฺถ โอภาโสติ วิปสฺสนา จิตฺตสมุฏฺิโต สรีโรภาโส. ปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปฺจวิธา ปีติ. ปสฺสทฺธีติ ทุวิธาปสฺสทฺธิ. อธิโมกฺโขติ สทฺธาธิโมกฺโข. ปคฺคโหติ วีริยํ. สุขนฺติ โสมนสฺสํ. าณนฺติ วิปสฺสนา าณํ. อุปฏฺานนฺติ สติ. อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. นิกนฺตีติ โอภาสาทีหิ สห วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา สุขุมา ตณฺหา. อยเมว ปน เอกนฺตโต วิปสฺสนุปกฺกิเลโส โหติ. โอภาสาทโย ปน ตสฺสา วตฺถุภูตตฺตา ¶ อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. เตสุ หิ อุปฺปชฺชมาเนสุ น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ. เอวรูปา ปีติ.ล. อุเปกฺขา อุปฺปนฺนปุพฺพา อทฺธา มคฺคํ ปตฺโตสฺมิ. ผลํ ปตฺโตสฺมีติ เอวํ อสฺสาทสหิตา อมคฺเค มคฺคสฺา อผเล ผลสฺา อุปฺปชฺชติ. ตทา โกจิ อพฺยตฺโต โยคาวจโร กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อธิมานวเสน วิกฺขิปนฺโต วิจรตีติ. พฺยตฺโต ปน ตาวเทว สภึ ปฏิลภิตฺวา อิทานิ มม เอเตสุ โอภาสาทีสุ เอตํ มม เอโส ห มสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ จิตฺตสฺส นิกามนากาโร ปฺายติ. นจ โลกุตฺตรธมฺโมนาม อีทิสสฺส นิกามนสฺส วตฺถุ. อทฺธา มม สํกิเลสธมฺโม อุปฺปนฺโน. โส วฑฺฒมาโน มํ นิยฺยานมุขโต ปาเตตฺวา วฏฺฏมุเข โยเชสฺสติ. หนฺท เตสฺเวว ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา นิกนฺตึ โสเธตฺวา ยถาปวตฺตํ วิปสฺสนาวีถึ ปฏิปาเทสฺสามีติ เต โอภาสาทโย เอว ตาว ปริคฺคณฺหาติ. อยํ เม โอภาโส อนิจฺโจ ขยฏฺเน ทุกฺโข ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติอาทินา สมฺมสตีติ อตฺโถ. เอวํ เต โอภาสาทิเก วิปสฺสนาย อุปกฺกิเลสภูเต ปริปนฺถ ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา ตปฺปริคฺคหวเสน เตสุ นิกนฺตึ ปริยาทิ ยิตฺวา ิตสฺส อุปฺปนฺนํ มคฺคามคฺคลกฺขณววตฺถานาณํ มคฺคามคฺคาณ ทสฺสนวิสุทฺธินาม. อมคฺเคสุ โอภาสาทีสุ มคฺคสฺามลโต ยถา วุตฺตนิกนฺติมลโตจ วิสุทฺธตฺตา. ตฺหิ าณํ เตสุ นิกนฺติยาปิ วิกฺขมฺภิตาย เอว โอภาสาทิปฏิพนฺธโต สุฏฺุ ปริสุทฺธํนาม โหตีติ.
[๒๔๕] วิภาวนิยํ ปน
อนิจฺจาทิวเสน โอภาสาทิ ปฏิพนฺธปริคฺคหํ วิสุํ อวตฺวา มคฺคามคฺคชานนมตฺเตเนว มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินาม วุตฺตา. สา อฏฺกถาย น สเมติ.
ตถา ปริปนฺถวิมุตฺตสฺสาติ ตถา ปริคฺคเหตฺวา ตโต วิปสฺสนุปกฺกิเลสปริปนฺถโต วิมุตฺตสฺส ยาวานุโลมาติ ยาวอนุโลมาณา. ¶ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วิปสฺสนาปริปากํอาคมฺมาติ สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา ติวิธ วิโมกฺขมุขภาวปฺปตฺติยาเจว สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจย ภาวปฺปตฺติยาจ วิปสฺสนาาณสฺส ปริปากํ อาคมฺม ปฏิจฺจ. อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ วตฺตพฺพกฺขเณติ สมฺพนฺโธ. อปฺปนา ติจ โสตาปตฺติมคฺคอปฺปนา. ทฺเวตีณิวิปสฺสนาจิตฺตานีติ ติกฺขปฺสฺส ทฺเว วิปสฺสนาจิตฺตานิ. มนฺทปฺสฺส ตีณิ วิปสฺสนาจิตฺตานิ. ยํกิฺจีติ ตีสุ ลกฺขเณสุ อฺตรํ ยํกิฺจิ. ยาสิขาปตฺตาสานุโลมาสงฺขารุเปกฺขาติ มตฺถกปตฺตา อนุโลมาณสหิตา ยา สงฺขารุเปกฺขา อตฺถิ. สา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติจ วุจฺจตีติ โยชนา. สงฺขารุเปกฺขาาณํ อนุโลมาณนฺติ อิมานิ ทฺเว าณานิ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนานามาติ วุจฺจนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปน ปริปากคตวิปสฺสนา ทสฺสนวจนํ. เอตฺถจ วุฏฺานนฺติ มคฺโค วุจฺจติ. โส หิ วิปสฺสนาาณสฺส อารมฺมณภูต สงฺขารนิมิตฺตโตวา สยํ สํโยชนวตฺถุภาวโตวา วุฏฺาติ. ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา ปุถุชฺชนภาวโต สมุทยปหานวเสน วฏฺฏ ปวตฺตโตจ วุฏฺาเปติ. ตสฺมา วุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. อวสฺสํ วุฏฺานํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วุฏฺานคามินีติ เอวํ ทฺวินฺนํ าณานํ วุฏฺาน คามินิภาโว เวทิตพฺโพ. ตโตปรนฺติ ทฺวินฺนํวา ติณฺณํวา วิปสฺสนา จิตฺตานํ ปวตฺติยา ปรํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวาติ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยํ หุตฺวา ตสฺส ปุเรจรภาเวน นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา. ตโต เยวจ ตํ วิปสฺสนานามํ นลภตีติ. ปุถุชฺชน โคตฺตมภิภวนฺตนฺติ เอเตน โคตฺตํ ภวติ อภิภวตีติ โคตฺรภุ. โคตฺตนฺติ เจตฺถ ปริปุณฺณกิเลส สมาโยเคน อนริยภาวสงฺขาตา ปุถุชฺชนชาติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อริยโคตฺตมภิสมฺโภนฺตฺจาติ เอเตน โคตฺตํ ภวติ ปาปุณาตีติ โคตฺรภุ. โคตฺตนฺติจ ตํตํ กิเลส วิสุทฺธภาว สงฺขาตา อริยชาติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. มคฺโค อปฺปนา วีถึ โอตรตีติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขสจฺจํปริชานนฺโตติ เตภูมก ธมฺมานํ เอกนฺตทุกฺขภาวํ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺโต. ปริชานนฺเจตฺถ เตสํ ทุกฺขภาว ¶ ปฏิจฺฉาทกสฺส สมฺโมหสฺส ปหานเมว ทฏฺพฺพํ. สมุทย สจฺจํปชหนฺโตติ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อนุสยภาเวน ปวตฺตมานํ ตณฺหาสงฺขาตํ สมุทยสจฺจํ เอกเทเสนวา อนวเสเสนวา อปจฺฉาวตฺติกํ กตฺวา ปชหนฺโต. นิโรธสจฺจํสจฺฉิกโรนฺโตติ จกฺขุมา วิย นภมชฺเฌ วิโรจมานํ จนฺทมณฺฑลํ อตฺตโน สนฺตาเน เอกเทสสฺสวา สกลสฺสวา กิเลส วฏฺฏสฺสวา อายตึ ภาวิโน วิปากวฏฺฏสฺสํวา อตฺตโน สนฺตาเน ปุน อนุปฺปาทธมฺมภาปตฺติวเสน นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺโต. มคฺคสจฺจํภาวนาวเสนาติ อิโต ปุพฺเพ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนปุพฺพสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาทนสงฺขาตาย ภาวนาย วเสน. มคฺคเจตนาย ปน อานนฺตริกผลตฺตา ตงฺขเณ อปนีตคฺคิเก ปเทเส ปุน อุทกํ อาสิฺจิตฺวา นิพฺพาเปนฺโต วิย มคฺคานุกูลปวตฺติวเสน ทุกฺขปริชานนาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ อนุกุพฺพนฺตานิ ตโตปรํ ทฺเววา ตีณิวา ผลจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโตปรํ ภวงฺคปาโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ตโตปรนฺติอาทิมาห. ยถา ปน ปสาทจกฺขุนาวา ทิพฺพจกฺขุนาวา กิฺจิรูปํ ปสฺสนฺตสฺส ตานิ จกฺขูนิ ตํ รูปํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ปุคฺคลสฺสปิ ปจฺจกฺขโต ปาตุภูตํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. น ตาว เตสํ อุปฺปตฺติกฺขเณ ตํ รูปํ ตสฺส อหํ อิทํนาม ปสฺสามีติ ปากฏํ โหติ. ปจฺฉา ปน ปจฺจเวกฺขน วาเรสุ ปวตฺตมาเนสุเอว ตํรูปํ ตทนุพนฺธาจ นานาการา ตสฺส ปาตุภูตา โหนฺติ. เอวเมวํ อิธปิ ปจฺจเวกฺขนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุเอว นิพฺพานฺจ ตทนุพนฺธานิ มคฺคผลาทีนิจ ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ ปุนภวงฺคํ.ล. ปวตฺตนฺตีติ. อิทานิ ปจฺจเวกฺขนาณสฺส ภูมึ ทสฺเสตุํ มคฺคํผลฺจนิพฺพานนฺติอาทิคาถ มาห. ตตฺถ ปณฺฑิโตติ อริยาย ปฺาย สมนฺนาคโต ผลฏฺโ. หีเนติ ปหีเน. เสเสติ อปหีเน อุปริมคฺควชฺเฌ. อิมานิ ปน ทฺเว ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขนานิ เกสฺจิ ชีวิตสมสีสิปุคฺคลานํ กิเลส วิภาเคสุ อโกวิทานฺจ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ ปจฺจเวกฺขติวานวาติ. เอตฺถจ วิสุทฺธิมคฺเค ตาว สพฺพปถมํ มคฺคปจฺจเวกฺขนํ วุตฺตํ. ตโต ผลปจฺจเวกฺขนํ. ¶ ตโต ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขนํ. ตโต อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขนํ. อวสาเน นิพฺพานปจฺจเวกฺขนํ วุตฺตํ. ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ ปน สพฺพปถมํ กิเลสปจฺจเวกฺขนํ อธิปฺเปตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ปจฺจเวกฺขเนสุ ปถมํ กิเลสปจฺจเวกฺขนํ โหติ. ตโต มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขนานีติ. ตํ ปน ปาฬิยํ ปจฺจเวกฺขน าณสฺส นิทฺเทสโต ปุพฺเพ ปถมํ ฉินฺนมนุปสฺสเน ปฺาวิมุตฺติ าณนฺติ เอวํ วิสุํ วิมุตฺติาณสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํ. ตตฺถ ฉินฺนนฺติ เตน เตน มคฺเคน สมุจฺฉินฺนํ กิเลสชาตนฺติ อตฺโถ. ปาฬิ อนุ สาเรน วุจฺจมาเน ปน ปถมํ ปหีนํ กิเลสานํ ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต ปจฺเจกํ มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทีนํ ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต เตสํ อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต ผลธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต เตสํ อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขนนฺติ วตฺตพฺพํ โหติ. ปาฬิยฺหิ ปจฺจเวกฺขนาณนิทฺเทเส นิพฺพานํ มคฺควาเรปิ ผลวาเรปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาคตนฺติ. อิติ นิพฺพานปจฺจเวกฺขนํ นาม อิตเรสํ ปจฺจเวกฺขนานํ อาทิมฺหิวา มชฺเฌ อนฺตรนฺตราวา อวสาเนวา ยตฺถกตฺถจิ ปวตฺตตีติ สิทฺธํ โหติ. ตถา กิเลสปจฺจเวกฺขนํปิ มคฺคผลปจฺจเวกฺขนานํ อาทิมฺหิวา ปจฺฉาวาติ. เอวฺหิ สติ มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานนฺติ อยํ คาถาปิ อวิรุทฺธา โหตีติ. เอวฺจ กตฺวา อธิมานนิทฺเทสฏฺกถาสุ โส หิ มคฺคผลนิพฺพาน ปหีน กิเลสา วสิฏฺกิเลส ปจฺจเวกฺขเนน สฺชาตโสมนสฺโส อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโขติ วุตฺตํ. เอตฺถจ โสตาปนฺนสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขนานิ โหนฺติ. ตถา สกทาคามิสฺส ปฺจ. อนาคามิสฺส ปฺจ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลโสนาม นตฺถีติ จตฺตารีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขนานิ โหนฺตีติ. อิทฺจ ปริปุณฺณ วเสน ลพฺภมานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อปริปุณฺณํปิ ปน โหติเยว. ตถา หิ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตอฏฺกถายํ สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติ. เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ. เอโก อวสิฏฺกิเลสเมว. เอโก มคฺคเมว. เอโก ผลเมว. เอโกนิพฺพานเมว. อิมาสุ ปน ปฺจสุปจฺจเวกฺขนาสุ เอกํวาทฺเววา โน ลทฺธุํ นวฏฺฏตีติ วุตฺตํ. เอวํ ฉพฺพิสุทฺธิกเมน ภาเวตพฺโพ จตุพฺพิโธ มคฺโค ¶ าณทสฺสนวิสุทฺธินาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. มคฺคสทฺเทน เจตฺถ จตุพฺพิธํ มคฺคาณํ ตทนุกูลปวตฺติวเสน ผลาณฺจ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน. ตตฺถาติ เตสุ อนุปสฺสนา มคฺคผเลสุ. อภินิวิสนํ อภินิเวโส. เหฏฺา สิลาปถวิยํ นิขาตสิเนรุปาทสฺส วิย อชฺฌตฺตขนฺเธสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปวตฺตีติ อตฺโถ. อตฺตา อิติ อภินิเวโส อตฺตาภินิเวโส. ตํ อตฺตาภินิเวสํ. มฺุจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาย ขณภงฺคสฺสจ อทิฏฺตฺตา โส อภินิเวโส ปวตฺตติ. ตสฺมา ตํ ทฺวยํ สุทิฏฺํ กตฺวา รูปํ อนตฺตา เวทนา อนตฺตาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํ อภินิเวสํ วิโมจยมานาติ อตฺโถ. วิโมกฺขมุขํ โหติ, สฺุตวิโมกฺข สงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ผลสฺสจ ปเวสนทฺวารภูตตฺตา, วิปลฺลาส นิมิตฺตนฺติ วิปรีตวเสน อาสนํ อุปคมนํ ปวตฺตนํวา วิปลฺลาโส. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อุปคมนํ ปวตฺตนํวาติ อตฺโถ. โส เอว กิเล สุปฺปตฺติยา อาสนฺนการณตฺตา นิมิตฺตนฺติ วิปลฺลาสนิมิตฺตํ. มฺุจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ ขณภงฺคสฺส อทิฏฺตฺตา ตํนิมิตฺตํ โหตีติ เตสํ ขณภงฺคํ สุทิฏฺํ กตฺวา รูปํ อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํนิมิตฺตํ วิโมจยมานาติ อตฺโถ. ตณฺหาปณิธินฺติ ตณฺหาเอว อภิสงฺควเสน อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปณิทหนโต ทฬฺหํ ถปนโต ปณิธีติ ตณฺหาปณิธิ. ตํตณฺหา ปณิธึ. มฺุจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ มหาอาทีนวราสิภาวสฺส อทิฏฺตฺตา โสปณิธิ โหตีติ เตสํ มหาอาทีนวราสิภาวํ สุทิฏฺํ กตฺวา รูปํทุกฺขํ เวทนาทุกฺขาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํปณิธึ วิโมจยมานาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตา วิโมกฺขมุขภูตา ติสฺโส อนุปสฺสนา เอวํ วิเสส นามิกา โหนฺติ. ตสฺมา. ยสฺมา สงฺขาเรสุ สฺุตทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม เกวลํ อตฺตากินิเวสภูตสฺส ทิฏฺิคาหสฺส ปฏิปกฺขภูตสฺส าณสฺเสว อานุภาโว โหติ, ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมฺุจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตาณ กิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ ยทิวุฏฺาน.ล. สฺุโตวิโมกฺโข นามโหติมคฺโคติ. ¶ อนิจฺจทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม นิมิตฺตาติ นิเวสภูตสฺส มานคาหสฺส ปฏิปกฺขภูตาย สทฺธายปิ อานุภาโว. ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุจฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตสทฺธา กิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ ยทิอนิจฺจโต.ล. อนิมิตฺโต วิโมกฺโขนามาติ. ทุกฺขทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม ปณิธิสงฺขาต ตณฺหาคาหปฏิปกฺขภูตสฺส สมาธิสฺสปิ อานุภาโว. ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุจฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตสมาธิกิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ. ยทิ ทุกฺขโต. ล. อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขนามาติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ. มคฺเค ปน ติณฺณํ ธมฺมานํ กิจฺจวิเสโสนาม วิปสฺสนาคมนวเสเนว สิทฺโธติ วุตฺตํ มคฺโค. ล. นามานิ ลภตีติ. ตตฺถ สฺุตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต อริยสาวโก โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารีนาม โหติ. มชฺเฌ ฉสุ มคฺคผลกฺขเณสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม. อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโตนาม. อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารีนาม. อุปริ สตฺตสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตนาม. อปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ปน อฏฺสุปิ าเนสุ กายสกฺขินาม. โสเยว อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิมุตฺโต อรหตฺตผเล ิโต อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ เอตฺตาวตา ยํ เหฏฺา วุตฺตํ วิปสฺสนาปริปากมาคมฺมาติ สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา ติวิธวิโมกฺขมุขภาวปฺปตฺติยาเจว สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจยภาวปฺปตฺติยาจ วิปสฺสนาาณสฺส ปริปากํ อาคมฺม ปฏิจฺจาติ. ตํ สรูปโต นิทฺทิฏฺํ โหตีติ. มคฺควีถิยํ ผลฺจ มคฺคาคมน วเสน ตถา ตีณิ นามานิ ลภตีติ โยชนา. ยถาวุตฺตนเยน วิปสฺสนฺตานนฺติ ยทิ อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วุตฺตปฺปการนเยน วิปสฺสนฺตานํ จตุนฺนํ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานํ. ยถาสกํผลนฺติ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติผลํ. สกทาคามิสฺส สกทาคามิผลนฺติอาทินา นเยน ¶ อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกภูตํ ยํ ยํ ผลํ วิปสฺสนาคมน วเสเนว สฺุตาทิวิโมกฺโขติจ วุจฺจติ. นมคฺคาคมนวเสนาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถจ วิปสฺสนาคมน วเสน มคฺคสฺส อนิมิตฺต นามลาโภนาม สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺโต. อภิธมฺเม ปน อนิมิตฺโต นามมคฺโค นอาคโต. นหิ โส นิปฺปริยายโต อนิมิตฺโตนาม โหติ. หีนปณีตาทิวเสน วิภาคารหสฺส สงฺขารนิมิตฺตสฺส สพฺภาวโต. เตเนว หิสฺส ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธา ภิฺาทิวเสนวา ปารมิธมฺมานํ ปริตฺตมหนฺตาทิวเสนวา หีน ปณีต ปณีตตร ปณีตตม วิภาโค สนฺทิสฺสตีติ. อฏฺกถายํ ปน อนิจฺจานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ นิจฺจนิมิตฺตํ วิธมนวเสน ปวตฺตตฺตา อนิมิตฺตานุปสฺสนานาม สมานาปิ สยํ สงฺขารนิมิตฺเต ปริยาปนฺนตฺตา เอกนฺเตน อตฺตโนนามํ มคฺคสฺส ทาตุํ นสกฺโกติ. ตสฺมา มคฺโค อภิธมฺม ปริยาเยน อนิมิตฺตนามํ นลภตีติ วุตฺตํ. สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ยถา ปถวิกสิณารมฺมณํ ฌานํ ปถวิกสิณนฺติ วุจฺจติ. เอวํ สฺุตาทินามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตานิ มคฺคผลานิปิ อารมฺมณวเสนปิ สฺุตาทินามํ ลภนฺติ. อารมฺมณกรณวเสน ปน สมฺปโยควเสนวา ปลิโพธกราจ นิมิตฺตกราจ ปณิธิกราจ ราคาทโย กิเลสธมฺมา เตสุ นตฺถิ. ตสฺมา ตานิ อฺํ อาคมนํวา อารมฺมณํวา อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน สภาเวนปิ สฺุตาทินามํ ลภนฺตีติ ทสฺเสตุํ อารมฺมณวเสนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สรสวเสนาติ อตฺตโน สภาเวน. นามตฺตยนฺติ สฺุตาทิ นามตฺติกํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ มคฺควีถิ ผลสมาปตฺติวีถีสุ. สพฺเพสํปีติ สพฺเพสํปิ มคฺคผลานํ. สมเมวาติ สมานเมว. สทิสเมว. เอตฺถปนาติ เอเตสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ มคฺคผเลสุ. ยสฺมา สพฺพาทิฏฺิโยจ โสฬสวิธา วิจิกิจฺฉาจ อตฺตทิฏฺิมูลิกา เอว โหนฺติ. อตฺตทิฏฺิยา นิรุทฺธาย นิรุชฺฌนฺติ สพฺพานิจ อปายคามิ กมฺมานินาม อตฺตทิฏฺิยา สติยาเอว วิปจฺจนฺติ. อสติยา น วิปจฺจนฺติ. ทิฏฺสจฺจานฺจ สา ทิฏฺิ สพฺพโส ปหีนา โหติ. ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺคํ.ล. ปหีนาปาย คมโนติ วุตฺตํ. อปายํ คจฺฉนฺติ ¶ เอเตหีติ อปายคมนานิ. ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา อกุสลธมฺมาเจว ปุพฺเพกตทุจฺจริตกมฺมานิจ. ปหีนานิ อปายคมนานิ เอตสฺสาติ ปหีนาปายคมโน. ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ ปหีนอตฺตทิฏฺีนํ โพธิปกฺขิยธมฺมา เอกนฺเตน อุปรูปริ วฑฺฒนปกฺเข ิตา โหนฺติ. กิเลสธมฺมา ปน หายนปกฺเข. ตสฺมา เต อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา คจฺฉนฺตา อุปริม โกฏิยา สตฺตหิ ภเวหิ สพฺพโส ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ สตฺตกฺขตฺตุปรโมโสตาปนฺโนนาม โหตีติ, ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุสทฺเทน สตฺตปฏิสนฺธิคหณวารา วุจฺจนฺติ. ปรโมติ อุกฺกํสปริจฺเฉโท. อิติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรโม เอตสฺสาติ. สตฺตกฺขตฺตุปรโม. โส ปน เทเวสุ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม, มนุสฺเสสุ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม, อุภยตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมติ ติวิโธ โหติ. ยถาห –
กตโมจ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ, อวินิปาตธมฺโม นิยโต, สมฺโพธิปรายโน, โส สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวจ มนุสฺเสจ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมติ.
เอตฺถ หิ จ สทฺโท อนิยมตฺโถ. เอเตน โยจ เทเวเอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติ. โยจ มนุสฺเสเอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติ. โยจ เทเวจ มนุสฺเสจ มิสฺสกภว วเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติ. ติวิโธ เปโส สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมนามาติ ทสฺเสติ. อฏฺกถายํ ปน มิสฺสกภว วเสนสฺส อตฺโถ วุตฺโต. เอตฺถจ ยสฺมา มหคฺคตชฺฌานสฺสจ อุปริมคฺค วิปสฺสนา ยจ อานุภาวํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาวคติยา เอว สตฺตกฺขตฺตุปรโมนาม วุตฺโต. โสจ ปาฬิยํ กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา. สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํ โกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเวธมฺเม อรหาติ วุตฺตตฺตา กามภเวเอว ฌานรหิโต สุกฺขวิปสฺสโกวา ¶ ปริหีนชฺฌาโนวา ทฏฺพฺโพ. เตเนวจ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺ กถายํ ตโยปิ อิเม โสตาปนฺนา กามภววเสน วุตฺตา. รูปารูปภเว ปน พหุกาปิ ปฏิสนฺธิโย คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ. องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ อฏฺมํ ภวนฺติ กามภเว อฏฺมํ ปฏิสนฺธินฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา เย กามภเวเยว สตฺตวารโต โอรํวา ทิฏฺธมฺเม เยววา อุปริมคฺคํ คณฺหนฺติ. เตสํ ตถารูโป ปวตฺติวิเสโส อุปริ มคฺควิปสฺสนาพเลน สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อฏฺกถาสุ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยาเมตีติ วุตฺตํ. เย ปน ทิฏฺธมฺเมวา สกฺกอนาถปิณฺฑิกวิสาขาทโย วิย สตฺตสุ ภเวสุ ยตฺถกตฺถจิ ภเววา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺติ. เยจ พฺรหฺมโลเกเยว โสตาปตฺติมคฺคํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ. เตสํ ตถารูโป ปวตฺติ วิเสโส มหคฺคตชฺฌานพเลน สิทฺโธติ. ยสฺมาจ ปาฬิยํ สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวจาติ เอเตน กามภเว สตฺต โอปปาติก ปฏิสนฺธิโย ทสฺเสติ. สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺเสจาติ เอเตน สตฺต คพฺภเสยฺยกปฏิสนฺธิโย ทสฺเสตีติ อุภเยน จุทฺทส ปฏิสนฺธิโย ทสฺสิตา โหนฺติ. ตสฺมา เตน ปริยาเยน ลพฺภมาเน จุทฺทสภเว สนฺธาย สกฺกปฺหสุตฺเต –
อิโต สตฺต ตโต สตฺต, สํสรานิ จตุทฺทสาติ วุตฺตํ. ตถา องฺคุตฺตเรจ ติกนิปาเต สเจ อุทายิ อานนฺโท อวิตราโค กาลํ กเรยฺย, เตน จิตฺตปสาเทน สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กเรยฺย. สตฺตกฺขตฺตุํ อิมสฺมึเยว ชมฺพุทีเป มหารชฺชํ กเรยฺย. อปิจ อุทายิ อานนฺโท ทิฏฺเวธมฺเม ปรินิพฺพา ยิสฺสตีติ วุตฺตํ. เกจิ ปน อิเมหิ สุตฺตปเทหิ สตฺตกฺขตฺตุ ปรมสฺส โสตาปนฺนสฺส กามภเว จุทฺทส ปฏิสนฺธิโย อิจฺฉนฺติ. มหาวคฺคสํยุตฺตฏีกายฺจ เกจิ ปน กามภเว สตฺตกฺขตฺตุํเอว อุปฺปชฺชติ, น ตโต อุทฺธนฺติ วทนฺติ. ตํ วีมํสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ. วิภงฺเค ปน ตตฺถ ตตฺถ อฏฺานสุตฺเตสุจ อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติจ, องฺคุตฺตเร ฉกฺกนิปาเต อภพฺโพ ทิฏฺสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุนฺติ ¶ จ, มหานิทฺเทเส อชิตปฺเห โสหาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส, นิโรเธน สตฺตภเว ถเปตฺวา อนม ตคฺเคสํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ. วูปสมนฺติ. อตฺถํ คจฺฉนฺติ. ปฏิปสฺสมฺภนฺตีติจ, เอวํ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตนเยเนว เตสํ สุตฺตปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ. ราคโทสโมหานนฺติ กามราคสฺส โทสสฺส ตเทกฏฺโมหสฺสจ. ตนุกรตฺตาติ ยถา โสตาปนฺนสนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺตา ธมฺมิเกสุ กามวตฺถูสุ พลวนฺตา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. ยโต เตสํ เมถุนวตฺถุสมาโยโคปิ ปวตฺตติ, ตถา อุปฺปชฺชิตุํ อสมตฺเถ กตฺวา สํลิขนวเสน ตนุกรณโต. อธิจฺจุปฺปตฺติวเสนจ ปริยุฏฺานมนฺทตาวเสนจ ตนุกภาวํ สาธนโตติ อตฺโถ. ตตฺถ อธิจฺจุปฺปตฺติวเสนาติ กทาจิ จิเรน อุปฺปตฺติวเสน. ปริยุฏฺานมนฺทตายาติ จิเรน อุปฺปชฺชนฺตานํปิ มนฺทตรํ ปริยุฏฺานวเสน. มหาสิวตฺเถเรน ปน เตสํปิ เมถุนวตฺถุ สมาโยโค อิจฺฉิโต. โส มหาฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต. ยฺจ ฉกฺกนิปาเต มิคาสาลวตฺถุมฺหิ อพฺรหฺมจาริโนปิ อิสิทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส สกทาคามิตฺตํ ภควตา พฺยากตํ, ตํปิ ตสฺส อาสนฺนมรณกาเล อธิคมวเสน พฺยากตนฺติ เวทิตพฺพํ. สกึเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา อาคมนโต สกทาคามีนาม โหตีติ โยชนา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ปถมปริจฺเฉเท วุตฺตเมว. อรหตฺตํภาเวตฺวาติ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตฺวาขีณา จตฺตาโร อาสวา ยสฺสาติ ขีณาสโว. ทกฺขิณา วุจฺจติ กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา อายตึ ผลปฏิลาภตฺถาย ทินฺนทานํ. ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอตายาติ กตฺวา. ตาย ปน ทกฺขิณาย วิปตฺติกรานํ กิเลสานํ สพฺพโส อภาวโต สมฺปตฺติกรานฺจ สีลกฺขนฺธาทิคุณานํ สพฺพโส ปริปุณฺณตฺตา ทกฺขิเณยฺเยสุ อคฺโค เชฏฺโก หุตฺวา ตํทกฺขิณํ ปฏิคฺคหิตุํ อรหตีติ อคฺคทกฺขิเณยฺโย. ปุคฺคลเภโทติ จตุนฺนํ ผลฏฺปุคฺคลานํ สงฺเขปเภโท. วิตฺถารเภโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ, อฏฺกถาสุ ตาว จตุวีสติ โสตาปนฺนา, ทฺวาทส สกทาคามิโน, อฏฺจตฺตาลีส อนาคามิโน, ทฺวาทส ¶ อรหนฺโตติ ผลฏฺานํ ฉนฺนวุติเภโท วุตฺโต. ตตฺถ สทฺธาธิมุตฺโต ปฺาธิมุตฺโตติ ทฺเว โสตาปนฺนา โหนฺติ. เต เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมจาติ ตีหิ คุณิตา ฉ. ปุน จตูหิ ปฏิปทาหิ คุณิตา จตุวีสติ โหนฺติ. ติวิธ วิโมกฺขจตุปฏิปทานํ ปน เภเทน ทฺวาทส สกทาคามิโน ทฺวาทส อรหนฺโตจ โหนฺติ. อนาคามิโน ปน อวิเหสุ ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจ ปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํ โสโต อกนิฏฺคามีติ ปฺจ. เตเยว สสงฺขารปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายีจาติ ทฺวีหิ คุณิตา ทส. ตถา อตปฺปสุ ทสฺสสุทสฺสีสุ ติจตฺตาลีส โหนฺติ. อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีนาม นตฺถีติ จตฺตาโร สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโร อสงฺขารปรินิพฺพายิโนติ อฏฺาติ. สพฺเพ อฏฺจตฺตาลีส โหนฺตีติ. สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ปน ทฺวาทส โสตาปนฺนา, ทฺวาทส สกทาคามิโน, จตุวีสติ อนาคามิโน, ทฺเว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ จตุปฺาส โหนฺติ. เตเยว สทฺธาธุร ปฺาธุร วเสน ทฺวีหิ คุณิตา อฏฺสตํ ปุคฺคลา โหนฺตีติ อาคโต. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปุคฺคลเภเท. สพฺเพสํปีติ จตุนฺนํ ผลฏฺานํปิ สาธารณาว. น นิโรธสมาปตฺติ วิย เอกจฺจานํเอว สาธารณาติ อธิปฺปาโย. อติวิย มมายิตสฺส อภินินฺทิ ตสฺส อชฺโฌสิตสฺส อตฺตโน จิตฺตสนฺตานสฺส อปวตฺติกรณํ นาม พหลราควิมุตฺตานํเอว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ, อนาคามีนฺเจว อรหนฺตานฺจลพฺภตีติ. เตสํปิ อฏฺสมาปตฺติลาภีนํ กามรูปภวคตานฺเว อิธ คหณํ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา, อาทิโต ปฏฺาย อนุปุพฺพนิโรธพเลเนว คนฺตพฺพตฺตา. เตนาห ตตฺถาติอาทิ. ตตฺรายํ วิธิ, ปถมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ คเต สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. ตโต ทุตียชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถคเต สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติ. ตโต ตตียํ ฌานํ. ตโต จตุตฺถํ ฌานํ. ตโต ปฺจมํ ฌานํ. ตโต อากาสานฺจายตนํ. ตโต วิฺาณฺจา ยตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถคเต สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติ. ¶ ตโต อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย นานาพทฺธอวิโกปนํ สงฺฆปติมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธาน ปริจฺเฉโทติ อิมํ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ. ตโต เนวสฺา นาสฺายตนํ สมาปชฺชติ. เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ นิโรธํ ผุสตีติ. ตตฺถตตฺเถวาติ ตโต ตโต ฌานโต ตสฺมึ ตสฺมึ วุฏฺิตกาเลเอว. วิปสฺสนฺโตติ นิโรธสฺส สมถ วิปสฺสนา ยุคนนฺธพเลเนว ปตฺตพฺพตฺตา วิปสฺสนาพเลนปิ จิตฺตสนฺตานสฺส สณฺหสุขุมภาวา ปาทนตฺถํ อิทํ ปถมชฺฌานํ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปสฺสนฺโต. ยาวอากิฺจฺายตนํคนฺตฺวาติ ยาว อากิฺจฺายตนชฺฌานํ, ตาว สมาปชฺชนวุฏฺานวิปสฺสนาวเสน คนฺตฺวา. อาวชฺชนาธิฏฺาน ปจฺจเวกฺขนานิเปตฺถ อิจฺฉิตพฺพานิเยว. เตเนว หิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปฺจวิธา วสิโย นิโรธปริกมฺเมสุ วุตฺตาติ. ตโตปรนฺติ อากิฺจฺายตนชฺฌานคเต สงฺขาเรวิปสฺสนานนฺตรํ, อธิฏฺาตพฺพนฺติ อธิฏฺเยฺยํ. อตฺตโน สรีราพนฺเธ ปริกฺขาเร ถเปตฺวา นานาพนฺธานิ จิวราทีนิ ปริกฺขารานิ อคฺคิอาทินา ปริสฺสเยน มาวินสฺสนฺตูติวา, เอกสีมายํ สงฺฆกมฺเม กรียมาเน สงฺโฆ มํ ปภิมาเนสฺสติ, ตทา วุฏฺหามีติวา, สตฺถา มํ เกนจิการเณน ปกฺโกสา เปสฺสติ, ตทา วุฏฺหามีติวา อธิฏฺานกิจฺจํ. อาทิสทฺเทน นิโรธพฺภนฺตเรเอว มรณํ นุโข เม ภวิสฺสตีติ เอวํ ปวตฺโต อทฺธาน ปริจฺเฉโท คหิโต. ทฺวินฺนํ.ล. โวจฺฉิชฺชติจิตฺตสนฺตติ ตทตฺถาย อาทิโต ปฏฺาย ตถารูปสฺส ปโยควิเสสสฺส สุฏฺุ กตตฺตา. ตโตติ ตสฺมึ กาเล. อนาคามิโน อนาคามิ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนํปิ นิปฺปริกมฺมํปีติ อธิปฺปาโย. ตถาหิ อาทิโต ปฏฺาย ปุนปฺปุนํ ปวตฺติตํ วิปสฺสนาปริกมฺมเมว ตสฺส ปริกมฺมฏฺาเน ติฏฺติ. น วิสุํ อาสนฺนปริกมฺมํ นาม อตฺถีติ. ปจฺจเวกฺขนนฺติ ผลปจฺจเวกฺขนํ. เอวํ ทุวิธํ กมฺมฏฺานนยํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ยทตฺถํ โส นิทฺทิสียติ, ตทตฺเถ โสตุชเน นิโยเชนฺโต ภาเว ตพฺพนฺติ คาถมาห. ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ปฏิปตฺติ. ปฏิปชฺชนฺติวา เอตาย อุปรุปริ วิเสสนฺติ ปฏิปตฺติ. สีลาทิธมฺโม. รสียติ ¶ นิรามิสสุขานุภวนวเสน อนุภวียตีติ รโส. ฌานมคฺค ผลภูโต อธิคมธมฺโม. อรหตฺต ผลเมววา. ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสเมววา. ปฏิปตฺติยา รโส ปฏิปตฺติ รโส. โสเอว อสฺสาทิตพฺพฏฺเน อสฺสาโท จาติ ปฏิปตฺติ รสสฺสาโท. สาสเน ปฏิปตฺติรสสฺสาทํ ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา อิจฺเจวํ มยา นิทฺทิฏฺํ อุตฺตมํ ภาวนาทฺวยํ ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย กมฺมฏฺานสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
นิคม ปรมตฺถทีปนี
๑๗๒. จาริตฺเตน กุลาจาเรน โสภิเต าติ มิตฺต ธน โภคสมฺปตฺติยา วิสาเล กุเล อุทโย วฑฺฒิ ยสฺส โสติ จาริตฺตโสภิตวิสาลกุโลทโย. เตน. สทฺธาย อภิวุฑฺฒานํ ปริสุทฺธานฺจ อตฺตโน สีลสุตจาคาทิคุณานํ อุทโย วฑฺฒิ เอตสฺมินฺติ สทฺธาติวุฑฺฒปริสุทฺธคุโณทโย. เตน. นมฺปวฺหเยนาติ นมฺปนามเกน อุปาสเกน. ปณิธายาติ ภุสํ นิธาย หทเย ถเปตฺวา อุปาทาย ปฏิจฺจ. ปรานุกมฺปนฺติ ปเรสํ อตฺตโน มนฺทพุทฺธีนํ ปจฺฉิมชนานํ อนุกมฺปํ อนุทยํ การฺุํ ปณิธายาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺถิตนฺติ อภิยาจิตํ. ปฺุเน เตน วิปุเลนาติ เตน วิปุเลน อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรณสฺส กรณปฺุเน. ตุมูลโสมนฺติ เอวํ นามกํ วิหารํ. วุตฺตฺหิ ขุทฺทสิกฺขาฏีกายํสีหฬทีเป ตุมูลโสมวิหาเร สงฺฆสฺส ปากวตฺตํปิ ตาล ปณฺณํ วิกฺกิณิตฺวา กรียติ. น หิ ตตฺถ ปณฺเณน อตฺโถ อตฺถิ. สพฺเพปิ อิฏฺกจฺฉนฺนา ปาสาทาทโยติ. เอโส กิร วิหาโร อาทิโต อภยคิริรฺโ อคฺคมเหสิภูตาย โสมเทวิยา การาปิตตฺตา ยาวชฺชตนาปิ โสมวิหาโรตฺเวว ปฺายิตฺถ. ตุมูลสทฺโท ปน วิปุลสทฺทปริยาโย.
อเถตฺถ ¶ วตฺตติ สทฺโท, ตุมูโล เภรโว มหา;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเนติ.
อาทีสุ
วิย. โสจ วิหาโร สฏฺิมตฺเตหิ มหาปริเวเณหิ สณฺิโต โหตีติ อติวิย วิปุโล มหนฺโต วิตฺถิณฺโณ โหติ. ตสฺมา โส วิปุลตฺตา มหนฺตตฺตา วิตฺถิณฺณตฺตา ตุมูล โสโมติ วุจฺจติ. ตํ ตุมูลโสมํ. อตฺถโต มหาโสม วิหารนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน เถโร อตฺตโน อาจริยวํสสฺส วสน วิหารํ กิตฺเตติ. อตฺตโน วสนฏฺานํ ปน นามรูปปริจฺเฉเท กิตฺติตํ. ธฺาธิวาสนฺติ ตสฺมึ วิหาเร อาทิกมฺมิกภูต มหินฺทตฺเถราทีนํ ปฺุวนฺตตฺเถรานํ อชฺฌาวุฏฺภูตํ. ทีปปสาทก มหามหินฺทตฺเถรสฺส หิ วํเส ชาตตฺตา ตสฺมึ วิหาเร อาทิกมฺมิกภูโต มหาเถโรปิ มหินฺทตฺเถโรนามาติ ธาตุวํเส วุตฺโต. อุทิโตทิตนฺติ อติวิย อุทิตํ. นภมชฺเฌ ปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย สกลสีหฬทีเป อติวิย อุคฺคตนฺติ อตฺโถ. อริยมคฺคปฺาวเสน ปริยตฺติเวสารชฺชาทิ ปฺาวเสนวา อวทาเตหิ ปริโยทาเตหิ คุเณหิ โสติตาติ ปฺาวทาตคุณโสติตา. เต เอว ลชฺชีปาปครหิโน. มฺนฺตูติ อนุสฺสรนฺตุ. ปฺุวิภาโวทย มงฺคลายาติ วิปุลานํ ปฺุานํ วฑฺฒิสงฺขาต มงฺคลตฺถาย. ตตฺรายํ โยชนา, ปฺุเน เตน วิปุเลน ธฺาธิวาสํ อุทิโตทิตํ ตุมูลโสม วิหารฺจ ตตฺถ นิปาสิโน มหินฺทตฺเถราทิเก ปฺาวทาต คุณโสภิเต ลชฺชิภูเต ภิกฺขูจ ปฺุวิภโวทยมงฺคลาย อายุกนฺตํ มฺนฺตุ ปจฺฉิมา ชนาติ. อถวา, ตํวิหารํ อฺเ ปฺาวทาต คุณโสภิต ลชฺชี ภิกฺขู มฺนฺตูติ โยชนา. เอเตน เถโร ปจฺฉิมชนานํ ฉสุ อนุตฺตริยธมฺเมสุ อนุสฺสตานุตฺตริยสงฺขาตํ ปฺุวิเสสฺจ มยํปิ ตาทิสคุณภาคิโน ภวิสฺสามาติ อุสฺสาหนุปายฺจ ปฏิปาเทสีติ.
ปรมตฺถทีปนี นิคมกถา
เอตฺตาวตาจ –
นคเร ทีปรงฺคมฺหิ, คาเม ติ นามเก;
อฏฺสฺุทฺวเยกมฺหิ, สาเก ชาเตน ยา มยา.
มุํรฺวาคาเม อรฺมฺหิ, ลงฺฆตีติ วิสฺสุตาลเย;
วสตา มหโต ภิกฺขุ, คณสฺส หิตการินา.
ปรมตฺถทีปนีนาม, สงฺขตา สารทสฺสินา;
สาเรสีนํ หิตตฺถาย, สาราสารวิเวกินํ.
สุนิฏฺิตา อยํ ฏีกา, นิพฺภยา นิรุปทฺทวา;
นวปฺจทฺวเยกมฺหิ, สาเก โกมุทสารเท.
ตถา กลฺยาณสงฺกปฺปา, สาธูนํ อมตปฺผลา;
นิฏฺํ คจฺฉนฺตุ สพฺเพปิ, นิพฺภยา นิรุปทฺทวา.
ยถา โลกมฺหิ โชตนฺติ, อุโภ จนฺทิมสูริยา;
ตเถว ปรมตฺเถสุ, อยํ ปรมตฺถทีปนี.
ปาฬิยตฺเตสุ สา สุภา, สทฺทนิรุตฺติทีปนี;
อุโภ โลกมฺหิ โชตนฺตุ, สทฺธมฺโม ยาว ติฏฺตีติ.
ตตฺถ นคเร ทีปรงฺคมฺหีติ ทีปวาสิมหาชนํ รฺเชตีติ ทีปรงฺคนฺติ ลทฺธนาเม นคเร. คาเม นามเกติ โรหิตมิคานํ นิวาสภูมิตเล ปติฏฺิตตฺตา เอวํนามเก มหาคาเม. สาเกติ กลิยุเค. ยา มยาติ ปรมตฺถทีปนีนาม ยาฏีกา มยา สงฺขตาติ สมฺพนฺโธ. ลงฺฆตีติ วิสฺสุตาลเยติ เอวํวิสฺสุเต อรฺวิหาเร. สาเรสีนนฺติ สารคเวสีนํ. สาราสารวิเวกินนฺติ อยํ สาโร อยํ อสาโรติ เอวํ สารฺจ อสารฺจวิเว เจตฺวา ชานิตุํ สมตฺถานํ. สาเกติ กลิยุเค. โกมุทสาร เทติ กุมุทปุปฺผยุตฺเต สรทอุตุ ปริยาปนฺเนปจฺฉิ มกตฺติกมาเส. อมตปฺผลาติ นิพฺพานปโยชนา. สุภาติ อตฺถพฺยฺชนสมฺปตฺติยา โสภณา. สทฺธมฺโมติ ติวิธํ สตฺถุสาสนํ วุจฺจตีติ.
อิติ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปกรณสฺส จตุตฺถสํวณฺณนา
ภูตา ปรมตฺถทีปนีนามา ยํฏีกา
สพฺพากาเรน นิฏฺิตา.