📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปรมตฺถทีปนี
สงฺคห มหาฏีกา ปา
คนฺถารพฺภกถา
[ก]
อุทยา ¶ ยสฺส เอกสฺส, สทฺธมฺมรํสิ ชาลิโน;
ปพุชฺฌึสุ ชนมฺพุชา, ชาติกฺเขตฺเต มหาสเร.
[ข]
วนฺทามิ ตํ มหาสูรํ, มหาโมห ตโมนุทํ;
สฺชาตํ โส หทเย มยฺหํ, ตโมขนฺธํ ปนูทตํ.
[ค]
โปราณเกหิ วิฺูหิ, วณฺณิตา วณฺณนา พหู;
ทิสฺสนฺติ อิธ โลกมฺหิ, อภิธมฺมตฺถสงฺคเห.
[ฆ]
น ตาหิ ตุฏฺึ วินฺทนฺติ, เย สารตฺถา ภิมานิโน;
เต มํ สงฺคมฺม ยาจนฺติ, ปรมตฺถสฺส ทีปนํ.
[ง]
มหณฺณเว รตนานิ, อุทฺธริตฺวา ทิปวาสินํ;
ยถิจฺฉกํปิ ทชฺเชยฺยุํ, น วตฺตพฺพาว อูนตา.
[จ]
ตเถเวตฺถ ¶ วิปุลตฺถา, อณฺณเว รตนูปมา;
สตกฺขตฺตุํปิ วณฺเณยฺยุํ, ปริยาทินฺนา น เหสฺสเร.
[ฉ]
ตสฺมา ตาสุ วณฺณนาสุ, สารมาทาย วณฺณนํ;
นานาสารตฺถ สมฺปุณฺณํ, อุตฺตาน ปทพฺยฺชนํ.
[ช]
นาติสงฺเขป วิตฺถารํ, มนฺทพุทฺธิปฺปโพธนํ;
กริสฺสํ ตํ ปรมตฺเถสุ, สุณนฺตุ ปาฏวตฺถิโนติ.
ปถมคาถา-ปรมตฺถทีปนี
๑. อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ กตฺตุกาโม อนุรุทฺธตฺเถโร สงฺคหารพฺเภ ตาว สปฺปโยชเน ปฺจปิณฺฑตฺเถ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. ปฺจปิณฺฑตฺถานาม รตนตฺตยวนฺทนา, คนฺถาภิเธยฺโย, คนฺถปฺปกาโร, คนฺถาภิธานํ, คนฺถปฺปโยชนํ. ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ นิปฺปจฺจการกรณํ รตนตฺตยวนฺทนานาม. สา สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ อภิวาทิยาติ เอเตหิ ปเทหิ ทสฺสิตา. สกเลน คนฺเถน อภิหิตา ปธานตฺถภูตา จตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา คนฺถาภิเธยฺโย. โส อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติปเท อภิธมฺมตฺถ สทฺเทน ทสฺสิโต.
[๑] วิภาวนิยํ ปน
สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโยเยวาติ กตฺวา อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทน ทสฺสิโตติวุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ โส อปฺปธานตฺถภูโต สงฺคหิตภาโว อิมสฺมึ ปิณฺฑตฺถทสฺสเน อภิเธยฺโย นาม ภวิตุํ ยุตฺโตติ. อิโต ปฏฺายจ ฏีกายนฺติ วุตฺเต อิมสฺส สงฺคหสฺส ทฺวีสุ สีหฬฏีกาสุ ปถมาฏีกา ทฏฺพฺพา. วิภาวนิยนฺติ วุตฺเต เอตรหิ ปากฏา ทุตียา. ฏีกาสูติ วุตฺเต ทฺเวปิ. มหาฏีกายนฺติ วุตฺเต วิสุทฺธิมคฺเค มหาฏีกา ทฏฺพฺพา. ยฺจ วจนํ วิภาวนิยํปิ อาคตํ, อฺตฺถาปิ อาคตํ, ตํปิ อิธ วิภาวนิยํตฺเวว วุจฺจติ อาสนฺนตฺตาติ. สภาคธมฺมสงฺคหวเสน คนฺถวิธานากาโร คนฺถปฺปกาโร. โส ปน สงฺคห สทฺเทน ทสฺสิโต.
[๒] วิภาวนิยํ ปน
อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทนาติ ¶ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺโท คนฺถวิธานาการํ ทีเปตีติ. อตฺถา นุคตา คนฺถสมฺา วนฺถาภิธานํ. ตํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปเทน ทสฺสิตํ. สงฺคหคนฺเถ กเต สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อนายาสโต ลทฺธพฺพํ ธมฺมานํ สรูปาวโพธาทิกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ คนฺถสฺส ผลานุผลํ คนฺถปฺปโยชนํ ตํปิ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทเนว สามตฺถิยโต ทสฺสิตํ.
[๓] วิภาวนิยํ ปน
สงฺคหสทฺเทนาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺเทน วินา อนายาสโต สํสิทฺธิมตฺตทีปเกน สงฺคหสทฺทมตฺเตน ตาทิโส อนุปาทาปรินิพฺพานนฺโต ปโย ชนวิเสโส สกฺกา วิฺาตุํ, อสทฺธมฺม สงฺคหานํปิ โลเก สนฺทิสฺสนโตติ.
๒. ตตฺถ รตนตฺตยวนฺทนา ตาว อสงฺเขยฺยอปฺปเมยฺยปฺปโยชนา โหติ. ยถาห –
เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโต ภเย;
น สกฺกา ปฺุํ สงฺขาตุํ, ยเมตฺถ มปิ เกนจีติ.
ย เมตฺถมปีติเอตฺถ เยนเกนจิ อปิ มนุสฺเสนวา เทเวนวา พฺรหฺมุนาวา สงฺขาตุํ น สกฺกาติ โยชนา. ฏีกาการาปิ ตํ ปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ. สงฺคหการา ปน อนฺตรายนีวารณเมว วิเสสโต ปจฺจาสีสนฺติ. สงฺคหการา ติจ พุทฺธโฆสตฺเถราทโย อฏฺกถาจริยา วุจฺจนฺติ.
นิปฺปจฺจการสฺเสตสฺส,
กตสฺส รตนตฺตเย;
อานุภาเวน โสเสตฺวา,
อนฺตราเย อเสสโตติ หิ วุตฺตํ.
๓. กถฺจ ¶ รตนตฺตยวนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติ. วุจฺจเต-รตนตฺตยวนฺทนา หิ นาม วนฺทนากิริยาภินิปฺผาทโก สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตกฺขตฺตุํ อเนกโกฏิสตสหสฺสวาเร ปวตฺตมาโน มหนฺโต ปฺุาภิสนฺโท ปฺุปฺปวาโห. โส จ อนุตฺตเรสุ พุทฺธาทีสุ ปฺุกฺเขตฺเตสุ สํวฑฺฒิตตฺตา เถรสฺส จ อุฬารจฺฉนฺทสทฺธาพุทฺธิคุเณหิ ปริภาวิตตฺตา มหาชุติโก มหปฺผโล มหานิสํโส จ ปฺุาติสโย โหติ. โส สยํ ปโยคสมฺปตฺติภาเว ตฺวา พหิทฺธา วิปตฺติปจฺจเย อปเนตฺวา สมฺปตฺติปจฺจเย อุปเนตฺวา อติปณีตอุตุจิตฺตาหาร สมุฏฺิตานํ สรีรฏฺกธาตูนํ อุปพฺรูหนํ กตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ลทฺโธ กาสสฺส ชนกกมฺมสฺส อนุพลํ เทติ. อลทฺโธกาสสฺส จ ปฺุนฺตรสฺส โอกาสลาภํ กโรติ. อถ ลทฺธานุพเลน ลทฺโธ กาเสน จ ตทุภเยน ปฺุเน นิพฺพตฺตา รูปารูปสนฺตติโย เถรสนฺตาเน ยมกมหานทิโย วิย พลวพลวนฺติ โย หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตทา ตสฺมึ อิฏฺผลฆนปริปูริเต เถรสนฺตาเน อนิฏฺผลภูตานํ โรคาทิ อนฺตรายานํ อุปฺปตฺติยา โอกาโส นาม นตฺถีติ อิฏฺผลสนฺตานวิพาธกานิ อนิฏฺผลสนฺตานชนกานิ จ อปฺุกมฺมานิ ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺติ. น หิ กมฺมานินาม ปฺุานิ อปฺุานิ จ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาเส อสติ วิปจฺจนฺตีติ. ตโต ตสฺมึ สนฺตาเน อายุวณฺณา ทโย อิฏฺผลธมฺมา ยาว คนฺถนิฏฺานา ยาว อายุกปฺปปริโย สานาปิ วา วฑฺฒนปกฺเข ตฺวา ปวตฺตนฺติ. ยถาห –
อภิ วาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุวณฺโณ สุขํ พลนฺติ.
เอวํ ตาย วนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติ. ตสฺมา สงฺคหารพฺเภ รตนตฺตยวนฺทนากรณํ เถรสฺส อตฺตนา อารพฺภ มานสงฺคหสฺส อนนฺตราเยน ปริสมาปนุตฺถํ. น เกวลฺจ เถรสฺเสว, โสตูนฺจ สงฺคหํ คณฺหนฺตานํ อาทิมฺหิเยว รตนตฺตย วนฺทนา สิทฺธิโต อนนฺตราเยน คหณ กิจฺจสมฺปชฺชนตฺถนฺติ.
[๔] วิภาวนิยํ ปน
สตฺตสุ ¶ ชวเนสุ ปถมชวน วเสเนว วนฺทนา ปโยชนํ วิภาวิตํ วิย ทิสฺสติ. ‘‘ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา’’ติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อุปตฺถมฺภนกิจฺจสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตา. ตสฺส จ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลทฺธตฺตาติ. ยถา หิ อาหารรูปสฺส ทฺวีสุ กิจฺเจสุ โอชฏฺมกรูปชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติ. จตุสฺสนฺต ติรูปุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํ. ตถาหิ ปฏฺาเนปิ ตทุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว คเหตฺวา กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ วิภงฺควาโร วิภตฺโต. เอวเมวํ อิธปิ ปถมชวนสฺส อวุนาว วิปากชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติ. อเหตุกวิปากมตฺตํ ชเนตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํ. ตฺจ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลพฺภติ เยวาติ. ยสฺมา ปน คนฺถาภิเธยฺเย คนฺถปฺปกาเร คนฺถปฺปโยชเน จ อาทิโต วิวิเตสติ โสตุ ชนานํ คนฺถสฺสวเน อุสฺสาโห ชายติ. ตสฺมา เตสํ คนฺถา ภิเธยฺยาทีนํ ทสฺสนํ คนฺเถ อุสฺสาหชนนตฺถํ. คนฺถาภิธานทสฺสนํ โวหารสุขตฺถนฺติ. อิทเมตฺถ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํ.
๔. อยํ ปน ปทตฺโถ. สมฺมาจ พุชฺฌิ สามฺจ พุชฺฌีติ สมฺมา สมฺพุทฺโธ. เอตฺถ จ สมฺมาสทฺโท อวิปรีตตฺเถ นิปาโต. โส พุชฺฌิตพฺเพสุ เยฺยธมฺเมสุ พุชฺฌนกฺริยาย อเสสพฺยาวิภาวํ ทีเปติ. ตถาหิ ปเทสาเณ ิตา ปจฺเจกพุทฺธาทโย อตฺตโน วิสเย เอว อวิปรีตํ พุชฺฌนฺติ. อวิสเย ปน อนฺธกาเร ปวิฏฺาวิย โหนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วิสโย จ เตสํ อปฺปมตฺตโกว สพฺพฺุวิสยํ อุปาทาย ยถา หตฺถ ปุเฏ อากาโส อปฺปมตฺตโกว อชฏากาสํ อุปาทายาติ. เต หิ ผสฺสาทีสุ ธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปิ สพฺพาการโต พุชฺฌิตุํ นสกฺโกนฺตีติ. สพฺพฺุพุทฺธานํ ปน อวิสโย นาม นตฺถิ, ยตฺถ เต วิปรีตํ พุชฺเฌยฺยุํ. เต หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนนฺตาสุ จ ¶ โลกธาตูสุ ติยทฺธคเต อทฺธมุตฺตเก จ ธมฺเม หตฺถมณิเก วิย สมสเม กตฺวา พุชฺฌนฺติ. สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ าณมุเขติ สพฺพฺุํมหาภวงฺคํ สนฺธายาห. ตตฺถ หิ เต ธมฺมา โพธิมณฺเฑ สพฺพํ อภิธมฺมํ สมฺมสนโต ปฏฺาย นิจฺจกาลํ อุปฏฺหนฺตีติ. สพฺพฺุพุทฺธา ปน ยตฺตเก ธมฺเม วิจาเรตุํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺตเก ธมฺเม อาวชฺชนาย วิสุํ กตฺวา อาวชฺชิตฺวา วิจาเรนฺตีติ. นนุ ธมฺมา มหนฺตา ภวงฺคํ ปริตฺตกนฺติ น โจเทตพฺพเมตํ. อรูปธมฺมานฺหิ ปรมุกฺกํสปตฺตานํ เอส อานุภาโวติ. สํสทฺโท ปน สามนฺติ เอตสฺส อตฺเถ อุปสคฺโค. โส ภควโต ปฏิเวธธมฺเมสุ อนาจริยกตํ ทีเปติ. น เม อาจริโย อตฺถีติ หิ วุตฺตํ. นนุ ภควโต ตตียจตุตฺถารุปฺป สมาปตฺติโย อาฬารุทกมูลิกาติ. สจฺจํ. ตา ปน อนลงฺกริตฺวา ลทฺธมตฺตาว หุตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ปจฺฉา พุชฺฌนกฺริยาย ปาทกมตฺตาปิ นโหนฺติ. กุโต ปฏิเวธธมฺมาติ. ตสฺมา ตา ภควโต พุทฺธภาเว สาจริยกตํ น สาเธนฺตีติ. อยเมตฺถ ปาฬิ อนุคโต อตฺโถ. ยถาห –
ตตฺถ กตโม จ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ. ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณาติ. พเลสุ จ วสิภาวํ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ.
ตตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ. พเลสูติ ทสพล าเณสุ. วสิภาวนฺติ อิสฺสรภาวํ. เอตฺถจ ปุพฺเพ. ล. สามนฺติเอเตน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติอาทินา [สมฺมาสทฺทสฺสอตฺถนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ]
๕. อิทานิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ สุฏฺุพลวํ กโรนฺโต อตุลนฺติ อาห. อเนกคุณปทวิสยา หิ วนฺทนา สุฏฺุตรํ พลวตี โหตีติ. นนุ เอกคุณปทวิสยาปิ วนฺทนา อนฺตรา ยนีวารเณสมตฺถา สิยาติ กึ ทุตีเยนาติ. น น สมตฺถา. วิฺุชาติกา ปน สตฺถุคุณตฺโถมเน มตฺตการิโน นาม น โหนฺติ ¶ . เถโร จ เตสํ อฺตโร. ตฺวํ ปน อวิฺุชาติโก. ตสฺมา มตฺตํ กโรนฺโต โจเทสีติ. อปิจ. น เกวลํ อนฺตรา ยนีวารณเมว วนฺทนาย อิจฺฉิตพฺพํ โหติ. อถโข ปฺาปาฏวาทิอตฺโถปิ อิจฺฉิตพฺโพเยว. โสปิ หิ อนายาเสน คนฺถ นิฏฺานสฺส คนฺถปาริสุทฺธิยา จ ปจฺจโย โหตีติ. อนุสฺสติฏฺาเนสุ หิ จิตฺตภาวนา จิตฺตสมาธานาวหา โหติ. จิตฺต สมาธาเน จ สติ ปฺาติกฺขาสูรา หุตฺวา ปหติ. สมาหิโต ภิกฺขเว ยถาภูตํ ปชานาตีติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ตทตฺถายปิ อตฺตโน วนฺทนา สุฏฺุ พลวตี กาตพฺพาเยวาติ.
[๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถาวุตฺตวจนตฺถ โยเคปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสทฺทสฺส ภควติ สมฺาวเสน ปวตฺตตฺตา อตุลนฺติ อิมินา วิเส เสตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
มหนฺตฺหิ สตฺถุคุณปทานํ มชฺเฌ เอตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ, จนฺโท วิย ตารกานํ มชฺเฌ. ตสฺมา ตํ สภาวนิรุตฺตึ ชานนฺตานํสนฺติเก ภาวตฺถสฺุํ สตฺถุสมฺามตฺตํ ภวิตุํ นารหติ. อฺเสํ ปน ปทสหสฺสํ วุจฺจมานํปิ สตฺถุ สมฺามตฺตเมว สมฺปชฺชตีติ. ตุลยิตพฺโพ อฺเน สห ปมิตพฺโพติ ตุโล. น ตุโล อตุโล, นตฺถิตุโล สทิโส เอตสฺสาติ วา อตุโล. ภควา. น หิ อตฺถิ ภควโต อตฺตนา สทิโส โกจิ โลกสฺมินฺติ. ยถาห –
น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ.
อนจฺฉริยฺเจตํ, ยํ พุทฺธภูตสฺส อตุลตฺตํ. สมฺปติชาตสฺสปิ ปนสฺส อตุลตา ปฺายติ. ตทา หิ มหาปุริโส สมฺปติชาโตว สมาโน ปุรตฺถิมทิสาภิมุโข อฏฺาสิ. ตสฺมึ ทิสา ภาเค อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. เตสุ ิตา เทวพฺรหฺมาโน มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส นตฺถิ. กุโต อุตฺตริตโรติ ¶ ปรมาย ปุชาย ปูเชสุํ. เอวํ เสสทิสาสุปิ. ตทา มหาปุริโส อตฺตโน สพฺพโลกคฺคภาวํ ตฺวา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิโลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิโลกสฺส อยมนฺติ มาชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ เอวํ อฉมฺภิวาจํ นิจฺฉาเรสีติ. อิทํปิ อนจฺฉริยํ, ยํ ปจฺฉิมภวํ ปตฺตสฺส อตุลตฺตํ. ยทา ปน โส สุเมธภูโต ทีปงฺกรพุทฺธสฺส สนฺติเก นิยตพฺยากรณํ คณฺหิ. ตทาปิ ถเปตฺวา ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธํ ปารมิตาคุเณหิ เตน สทิโส โกจิ นตฺเถว. นตฺถิภาโวจสฺส ตทา ปวตฺเต หิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ อสาธารณปาฏิหาริเยหิ ทีเปตพฺโพ. ตานิ หิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ สตสหสฺสํปิ ปวตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสติเยว. กุโต สาวกโพธิ สตฺตานนฺติ. เตเนว หิ ตทา ปวตฺติปารมิปวิจยฺาณํ อตฺตโน วิสเย สพฺพฺุถฺาณคติกนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สาวกโพธิสตฺตาปิ หิ ยโต ปฏฺาย อตฺตโน โพธิยา อนุรูเป สมฺภารธมฺเม สยเมว ชานิตุํ สกฺโกนฺติ. ตโต ปฏฺาย อนิวตฺติธมฺมา หุตฺวา วตฺตานุสาริมหาปุถุชฺชนภาวํ อติกฺกมิตฺวา โพธิสตฺตภูมึ โอกฺกนฺตา โหนฺติ. เอเกน ปริยาเยน นิยตา สมฺโพธิปรายนา จ นาม โหนฺติ. ตทา เอว พุทฺธานํ สมฺมุขิภาเว สติ นิยตพฺยากรณํ ลภนฺติ. สพฺพฺุ โพธิสตฺต ปจฺเจกโพธิสตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ.
[๖] วิภาวนิยํ ปน
สมิตตฺเถ ยฺยการสฺส อการสฺส วา วเสน เอตํ สิทฺธนฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตุลสทฺโท ธาตุสิทฺโธ กมฺมสาธโน จ ภวิตุํ น ยุตฺโต. ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตุโล. อปฺปเม ยฺโยติ หิ ฏีกายํ วุตฺตํ. เอเตน ตุลสทฺโท กมฺมสาธโนติ ทิเปติ. เอวฺจ สติ กมฺมสาธเนเนว ตทตฺถสิทฺธิโต กึ ตโต สมิตตฺเถ ยฺยการสฺสอการสฺส วา จินฺตายาติ. วตฺติจฺฉานุคโต สทฺทปฺปโยโคติ กตฺวา เอตํ วุตฺตนฺติ เจ. น. ยถา ¶ สุตํ ยุตฺตํ วชฺเชตฺวา อสฺสุตสฺส ปริกปฺปนาย ปโย ชนาภาวโตติ. [อตุล ปทํ]
๖. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ สตฺถุ ติสฺโส สมฺปทา วิภา วิตา โหนฺติ. เหตุสมฺปทา ผลสมฺปทา สตฺตุปการสมฺปทาจาติ. ตตฺถ สตฺถุ มหากรุณา สมงฺคิตา โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ เหตุสมฺปทานาม. โพธิมณฺเฑ ปวตฺติตา จตุวีสติ โกฏิสภสหสฺสสงฺขา มหาวชิรฺาณสงฺขาตา สพฺพฺุมหา วิปสฺสนาปิ เอตฺเถว สงฺคหิตา. สา หิ มหาโพธิยา ปทฏฺาน ภูตาติ. ปหาน สมฺปทายเมว วา สา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. ผลสมฺปทา จตุพฺพิธา ปหานสมฺปทา าณสมฺปทา อานุภาวสมฺปทา รูปกายสมฺปทา จาติ. ตตฺถ สห วาสนาย กิเลสปฺปหานํ ปหานสมฺปทา นาม. ปหานสฺส สพฺพปาริปูริตาติ อตฺโถ. อตฺถโต ปน อริยมคฺโค, อคฺคมคฺคฺาณเมว วา. สพฺพฺุต ฺาณ ทสพลฺาณาทีนิ าณสมฺปทา.
[๗] วิภาวนิยํ ปน
เอตาสุ ทฺวีสุ สมฺปทาสุ าณสมฺปทา ปถมํ วุตฺตา, ตโต ปหานสมฺปทา. ปหานสมฺปทาเยว ปน ปถมํ วตฺตพฺพา. สา หิ าณสมฺปทายปุพฺพงฺคมภูตา ปจฺจยภูตา จ. มหาฏีกายฺจ สาเยว ปถมํ วุตฺตาติ.
[๘] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อคฺคมคฺคฺาณ’’นฺติ าณสมฺปทายํ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
อคฺคมคฺคฺาณฺหิ ปหานสมฺปทา เอว ภวิตุํ อรหติ. น หิ มคฺคฺาณโต อฺา ปหานสมฺปทานาม อตฺถีติ. ยฺจ โกจิ วเทยฺย มคฺคฺาณํ าณฺจ โหติ ปหานฺจ. ตสฺมา อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ. ตํปิ น ยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ สมฺปทาสงฺกโร โหตีติ.
[๙] ตถา วิภาวนิยํ
าณสมฺปทายํ ¶ สพฺพฺุตฺาณํ สพฺพปถมํ วตฺตพฺพํปิ น วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
นนุ ‘‘ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิ ฺาณานี’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สพฺพฺุตฺาณํปิ คหิตนฺติ เจ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
น หิ อปฺปธานํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา ปธานํ ปากฏํ อาทิสทฺเทน คหิตนฺติ ายาคตํ โหตีติ. อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สีลา ทิคุเณหิ อิทฺธิ ธมฺเมหิ จ สมฺปทา อานุภาวสมฺปทา. ลกฺขณา นุพฺยฺชนปฺปฏิมณฺฑิตสฺส รูปกายสฺส สมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา. สตฺตุปกาโรทุวิโธ อาสยสมฺปทา, ปโยคสมฺปทา จ. อชฺฌาสยสฺส อุฬารตา กายวจีปโยคสฺส จ ปริสุทฺธตาติ อตฺโถ. ตตฺถ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อาสย สมฺปทา. โลเก อภิฺาตานํ ราชูนํ ราชมหามตฺตานํ เสฏฺิ คหปตีนํ เทวราชูนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ลาภสกฺการาทิ นิรเปกฺขตาวเสน เทสนาปโยคสุทฺธิ ปโยคสมฺปทา. ตตฺถ ทฺเว ปหานาณสมฺปทา สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน วิภาวิตา. ทฺวีหิ อานุ ภาวรูปกายสมฺปทาหิ สห ทฺเว สตฺตุปการสมฺปทา อตุลปเทน. เหตุสมฺปทา ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ สามตฺถิยโต วิภาวิตา. น หิ ตาทิสิยา เหตุสมฺปทาย วินา อิตราสํ ปวตฺติ อตฺถีติ. [สมฺปทา]
๗. ปุนปิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ พลวตรํ กโรนฺโต สสทฺธมฺมคณุตฺตมนฺติ อาห. เอเตน ธมฺมสงฺฆานํปิ วนฺทนา กตา โหติ. ทูรโตหํ นมสฺสิสฺสํ, สสงฺฆํ โลกนายกนฺติ หิ วุตฺเต สงฺฆสฺสปิ นมนกฺริยาปตฺติ สหสทฺเทน วิฺายติ. เอว มิทํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ นมสฺสิสฺสนฺติ นมสฺสึ.
[๑๐] ยมฺปน วิภาวนิยํ
‘‘คุณีภูตานํปิ หิ ธมฺมสงฺฆานํ อภิวาเทตพฺพ ภาโว สหโยเคน วิฺายตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิวาเทตพฺพ ภาโวติ นวตฺตพฺพํ. อภิวาทิตภาโวติ ปน อภิวาทนนฺติ ¶ วา วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อิธ อธิปฺเปตสฺส กฺริยา สมวายสฺส สิทฺธตฺตา ธมฺมสงฺฆานํปิ เถรสฺส วนฺทนา กฺริยาปตฺติ สิทฺธา โหตีติ. อิตรถา ตพฺพปจฺจยสฺส อรหตฺถทีปนโต อภิวาทนา รหตา สงฺขาต คุณสมวาโย วุตฺโต สิยา. โสจ อิธ นาธิปฺเปโต. อตฺตโน นิทสฺสเนน จ สห น สเมติ สปุตฺตทาโร อาคโตติ.
อปิจ เถโร อิมํ คนฺถํ รจยิสฺสามีติ ปุพฺพภาเคเยว ตีณิ รตนานิ วนฺทิ, อถ ตํ อตฺตโน วนฺทนํ คนฺถปฺปฏิฺาย สห ฆเฏตฺวา ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถํ รจยีติปิ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตถาหิ อภิวาทิยาติ วุตฺตํ. น อภิวาทิยามีติ. เอสนโย อฺตฺถปิ. ตตฺถ สทฺธมฺเมน จ คณุตฺตเมน จ อตฺตนา นิมฺมิเตน สกลโลกสฺส สรณภูเตน สห วตฺตตีติ สสทฺธมฺม คณุตฺตโม. สมฺมาสมฺพุทฺโธ. น หิ ปรนิมฺมิเตน สทฺธมฺเมน คณุตฺตเมน จ สหิตา สาวกา สสทฺธมฺมาติ จ สคณุตฺตมาติ จ วุจฺจนฺติ. น จ อตฺตโนเอว สรณภูเตน สทฺธมฺเมน สพฺรหฺมจาริคณุตฺตเมน จ สหิตา ปจฺเจกพุทฺธา ตถา โถมนํ อรหนฺตีติ, ตสฺมา อิทํปิ สตฺถุ อสาธารณคุณปทเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ธาเรตีติ ธมฺโม. เก ธาเรติ, อตฺตานํ ธาเรนฺเต. ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ หิ วุตฺตํ. กถฺจ ธาเรติ, จตูสุ อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อปตมาเน กโรนฺโต. กิฺจ ธารณํนาม, เยสํ วเสน สตฺตา อปาเยสุวา วฏฺฏทุกฺเขสุวา ปตนฺติ, เตสํ กิเลสานํ เอกเทเสนวา สพฺพโสวา สมุจฺฉินฺทนํ. อิมสฺมึ อตฺเถ จตฺตาโร อริยมคฺคา นิพฺพานฺจ นิปฺปริยายโต ธมฺโมนาม. อริยมคฺคา หิ กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺตา นิพฺพาเนน สเหว หุตฺวา สมุจฺฉินฺทนฺติ. น วินาติ, ตสฺมา เตเยว ปฺจ เอกนฺตโต ธมฺโมนามาติ. ปริยตฺติธมฺโม ปน ธารณุปาโยเยว โหติ. จตฺตาริ สามฺผลานิจ ธารณผลานิเยว โหนฺติ, กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตตฺตา ธารณานุกูลปฺปวตฺตานิ จ. ตสฺมา เอเต ปฺจ ปริยายธมฺมาเยวาติ. อถวา ¶ , ธารียตีติ ธมฺโม. ธารณารโหติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ ธาเรนฺตํ เอกนฺเตน ทุกฺขโต โมเจติ. อคฺคสุเขจ ปติฏฺาเปติ. โสเยว ธารณารหตฺตา อิธ ธมฺโมนามาติ. โกปน โสติ, ยถา ปุตฺตธมฺมาเยว. เตหิ เกจิ ภาวนา วเสน เกจิ สจฺฉิกิริยวเสน เกจิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารวเสน เกจิ อุคฺคห ธารณวเสน ธารียนฺติ. เต จ เอวํ ธารียมานา ธาเรนฺตํ ยถารหํ อปายทุกฺขโต วฏฺฏทุกฺขโตจ โมเจนฺติ, อคฺเคจ ผลสุเขวา นิพฺพานสุเขวา ปติฏฺาเปนฺตีติ. ธาเรนฺติวา สปฺปุริสาชนา อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อตฺตานํ อปต มานํ วหนฺติ เอเตนาติ ธมฺโม. ธรนฺติวา เอตฺถ ธมฺมทีปา ธมฺมปฺปฏิสรณา ชนา ลทฺธปฺปติฏฺา โหนฺตีติ ธมฺโมติปิ ยุชฺชติเยว. กสฺมา ปเนตฺถ ธมฺโม ทสวิโธว วุตฺโต. นนุ ปฏิปตฺติธมฺเมน สห เอกาทสวิโธว วตฺตพฺโพติ. สจฺจํ. โสปน ปฏิปตฺติธมฺโม มคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาเอว โหตีติ ปุพฺพเจตนา วิย ทาเน มคฺเค เอว โส สงฺคหิโต. ตสฺมา ธมฺโม ทสวิโธว สพฺพตฺถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
อปิจ, ยทคฺเคน ปริยตฺติธมฺโม อิธ ธมฺมสฺมึ สงฺคหิโต. ตทคฺเคน ปริยตฺติธารโกปิ สงฺเฆ วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ยุตฺโต. ยทคฺเคนจ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก สงฺเฆ เสกฺเขสุ สงฺคหิโต. ตทคฺเคน ตสฺส กลฺยาณเหตุภูโต ปฏิปตฺติ ธมฺโมปิ ธมฺเม วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. โส หิ ปุถุชฺชนภูโตปิ เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา เสเข โสตาปตฺติ ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน สงฺคหิโต. เต ปน ธมฺมา เสกฺเข โสตาปตฺติมคฺเค อสงฺคหิตาติ นสกฺกา วตฺตุนฺติ. เอตฺตาวตา เย วทนฺติ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ, เอตฺถ ปุถุชฺชน กลฺยาณโก สงฺเฆ อสงฺคหิโต. น หิ ตํสรณํ คจฺฉนฺตสฺส สรณคมนํ สมฺปชฺชตีติ. เตสํ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. เอวํ ปน วตฺตพฺโพ, โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปฺตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ เอวํ สตฺถุาเน ถเปตฺวา ภควตา สํวณฺณิโต ปริยตฺติธมฺโม ธมฺมสรเณ สงฺคหิโตติ ¶ ยุตฺโต, ตํ ธาเรนฺโตปน กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ิโตปิ อตฺถิ. อฏฺิโตปิ อตฺถิ. โย อฏฺิโต, โส อตฺตโนปิ สรณํ นโหติ. กุโต ปรสฺส. สตฺถารา จ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ โส ครหิโต. ตสฺมา โส สงฺฆสรเณ อสงฺคหิโต. อิตโรว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติ.
สนฺตานํ ธมฺโมติ สทฺธมฺโม. สมิตกิเลสานํ ตโตเยว ปสตฺถานํ ปูชิตานํ สปฺปุริสานํ ปณฺฑิตานฺจ ธมฺโมติ อตฺโถ. โยจ สนฺตานํ ธมฺโม, โสปิ เอกนฺเตน สนฺโตเยว โหตีติ สนฺโต ธมฺโมติปิ สทฺธมฺโม. ปสตฺโถ ปูชิโต ธมฺโมติ อตฺโถ. สจฺโจ วา. อยฺหิ อฺติตฺถิยธมฺโม วิย ธาเรนฺตํ นวิสํวาเทติ. โส หิ อยํ เม หิโตติ ธาเรนฺตสฺส อหิโตเยว สมฺปชฺชติ. อยํ ปน ตถาธาเรนฺตสฺส หิโตเยว สมฺปชฺชตีติ. [สทฺธมฺมปทํ]. คณุตฺตมปเท โลเก สมาน ทิฏฺิสีลานํ สหธมฺมิกานํ สมูโห คโณติ วุจฺจติ. อิธ ปน อุตฺตเมหิ สีลาทิคุเณหิ ยุตฺโต ภควโต สาวกสงฺโฆ อุตฺตโมจ โส คโณจาติ อตฺเถน อุตฺตมคโณนาม. โสเยว อิธ คณุตฺตโมติ วุจฺจติ ยถา มุนิเสฏฺโ มุนิวโรติ.
[๑๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คณานํ คเณสุวา เทวมนุสฺสาทิสมูเหสุ อุตฺตโม คณุตฺตโม’’ติ จ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอตสฺมิฺหิ อตฺเถ สติ อุตฺตมสทฺโท ปธานภูโต โหติ. โสจ คุณมฺหิเยว ปวตฺตตีติ เตน อิธ อริยสงฺโฆ วุตฺโตติ นสิชฺฌตีติ. เอตฺถจ คโณติ สงฺโฆเยว วุจฺจติ. โสจ สงฺโฆ ทุวิโธ สมฺมุติสงฺโฆ, ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆติ. ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆน กตํ อุปสมฺปทากมฺมํ สมฺมุตินาม. ตาย สมฺมุติยา อุปสมฺปนฺนภูมึ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุสงฺโฆ สมฺมุติสงฺโฆนาม. โส วินยกมฺเมสุ ปสิทฺโธ. ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆ นาม อฏฺ อริยปุคฺคลสมูโห. โสปน กิฺจาปิ สมฺมุติสงฺเฆปิ อนฺโตคโธเยว โหติ. ตถาปิ สรณคมน วนฺทนา มาน ¶ ปูชาสกฺการานุสฺสติฏฺาเนสุ อนุตฺตร ปฺุกฺเขตฺต วิเส สปริคฺคหตฺถํ ภควตา ตถา ตถา สํวณฺเณตฺวา โส วิสุํ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ปุถุชฺชนสงฺโฆหิ ปฺุกฺเขตฺตํ สมาโนปิ อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ นโหติ. กสฺมา. สาลิกฺเขตฺเต ติณานํ วิย เขตฺตทุฏฺานํ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉานุสยานํ สพฺภาวาติ. ปฺุกฺเขตฺตภาโว ปนสฺส ปุริเม สทฺธมฺมปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ. [สสทฺธมฺมคณุตฺตมปทํ]
๘. อภิวาทิยาติ วิเสสโต วนฺทิตฺวา. เอตฺถ จ อยํ โลเก สีลาทิคุณยุตฺโต เสฏฺโ วนฺทเนยฺโยติ เอวํ เสฏฺ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา วนฺทนฺโต วิเสสโต วนฺทตีติ วุจฺจติ. วนฺทนา ปน ติวิธา กายวนฺทนาทิวเสน. ยถาห –
ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วนฺทนา, กตมา ติสฺโส. กาเยน วนฺทติ, วาจาย วนฺทติ, มนสา วนฺทตีติ.
ตตฺถ เสฏฺจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ชาณุทฺวย กปฺปรทฺวย นลาฏ สงฺขาตานิ ปฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทเนยฺยานํ อภิมุขํ นิปฺปชฺชนฺโต กาเยน วนฺทตินาม. ยํ สนฺธาย ปฺจปฺปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ยายจ อวนฺทิยฏฺาเนสุ วนฺทนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ. คุณปทานิ วาจาย ปวตฺเตนฺโต วาจาย วนฺทตินาม. นโม พุทฺธสฺส, นมตฺถุ พุทฺธสฺส, นโม วิมุตฺติยา, นโม วิมุตฺตานํ, วิปสฺสิสฺส นมตฺถูติ เอวมาทีสุปิ วาจา วนฺทนาเยว. คุณปทานิ อนุคนฺตฺวา คุเณ อนุสฺสรนฺโต มนสา วนฺทตินามาติ.
๙. ภาสิสฺสนฺติ กเถสฺสามิ. กามฺจ เถโร อิมํ สงฺคหํ รจยนฺโต โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวาว รจยิสฺสติ. คนฺถกมฺมํ นาม วาจากมฺเมสุ ปสิทฺธนฺติ กตฺวา ภาสิสฺสนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๐. อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติ ปเท อภิธมฺเม วุตฺตา อตฺถา อภิธมฺมตฺถา. เต สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ เอเตนาติวา อภิธมฺมตฺถสงฺคโห. สงฺคยฺหนฺติติจ เถเรน สํขิปิตฺวา คยฺหนฺติ กถียนฺตีติ อตฺโถ. อภิธมฺเมติ เจตฺถ อภิอติเรโก อภิวิเส โสจ ธมฺโม อภิธมฺโม. ธมฺโมติ จ วินยปาฬิโต อฺํปาฬิ ทฺวยํ ¶ วุจฺจติ. โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปฺตฺโตติ หิ วุตฺตํ. ตฺจ ปาฬิทฺวยํ อาณาวิธานสงฺขาตํ วินยน กิจฺจํ วชฺเชตฺวา กุสลาทิเก ยถาปวตฺเต ปรมตฺถธมฺเม เอว ทีเปตีติ. เอวํ ทีเปนฺเตสุจ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ โย อิตรโต อติเรโกจ โหติ วิเสโสจ. อยเมว อภิธมฺโม นาม. อิตโรปน ธมฺโมเยว. เอวฺจ กตฺวา ธมฺโม อภิธมฺโม วินโย อภิวินโยติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมนาม สุตฺตนฺตปิฏกํ. อภิธมฺโมนาม ยตฺตปกรณานิ. วินโยนาม อุภโต วิภงฺโค, อภิวินโยนาม ขนฺธกปริวาราติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. อติเรกวิเสสตา เจตฺถ กุสลาทิ วเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการานํ อนวเสสวิภตฺติวเสนวา สุทฺธธมฺมาธิฏฺาน เทสนาปวตฺติวเสนวา เวทิตพฺพา. ยโต สพฺพฺุพุทฺธา อิมํ อภิธมฺมเทสนํ เทเวสุเอว เทเสนฺติ. น หิ มนุสฺสา เอวรูปํ ตโย มาเส นิรนฺตรํ ปวตฺตนโยคฺยํ กถามคฺคํ เอเกน อิริยาปเถน อาทิโต ปฏฺาย ปริโยสานํ ปาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกนฺติ, นจ เอว รูโป เอกมาติกานุพนฺโธ กถามคฺโค นานาขเณสุ นานาชนานํ เทเสตุํ สกฺกุเณยฺโย โหตีติ. เกจิปน วินยปาฬิโตปิ อภิเรกวิเสสตํ ตสฺส วณฺเณนฺติ. ตํ อฏฺสาลินิยา น สเมติ. ตตฺถ หิ ธมฺมนามิกานํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ มชฺเฌเอว อยํ อติเรกวิเสสตา วิจาริตา. นจ ยุชฺชติ วินเยน สห ตถา วิจาเรตุํ อสมานกิจฺจวิสยตฺตา. วินโย หิ กายวาจานํ วินยนกิจฺโจ, อชฺฌาจารวิสโยจ. ธมฺโม ปน ธมฺมวิภาคกิจฺโจ ธมฺมปฺปวตฺติ วิสโยจาติ. เกจิปน วทนฺติ เอวํ สนฺเตปิ วินโย เอว สพฺพเชฏฺโก สิยา. วินยํ วิวณฺเณนฺตสฺส หิ ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติ. ธมฺมํ วิวณฺเณนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติมตฺตาติ, ตํ นยุชฺชติ. วินโย หิ อาณาจกฺกํ. ธมฺโมจ ธมฺมจกฺกํ. ตตฺถ วินยํ วิวณฺเณนฺโต สตฺถุ อาณาจกฺเก ปหารํ เทติ. สตฺถริ อคารโว มหนฺโต โหติ. ยสฺสจ สตฺถริ อคารโว, ตสฺส ธมฺมสงฺเฆสุ ตีสุ สิกฺขาสุจ อคารโว สิทฺโธ โหติ. ตสฺมา วินย วิวณฺณเน ¶ อาปตฺติ มหนฺตี โหติ. น สพฺพเชฏฺกตฺตาติ. อปิจ, วินโยนาม สาสนสฺส มูลํ. วินเย อฏฺิเต สาสนํ นติฏฺติ. ตสฺมา สาสนสฺส จิรฏฺิตตฺถํปิ วินยวิวณฺณเน มหตี อาปตฺติ ปฺตฺตาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา นาม อภิธมฺมตฺถ สงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย ปถมคาถาย
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
ทุตียคาถา-ปรมตฺถทีปนี
๑๑. เอวํ อาทิคาถายตํตํ ปโยชน สหิเต ปฺจ อตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เต อภิธมฺมตฺเถ อุทฺเทสโต ทสฺเสนฺโต ทุตียคาถมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ภาสิสฺสํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหนฺติ วุตฺเต ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเท มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา สพฺพถาปรมตฺถโต จตุธา โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ -
[๑๒] ฏีกายํ ตาว
ตตฺถ ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปกรเณติวา อภิธมฺมตฺถ ปเทติวา อภิธมฺเมติวา ตสทฺทตฺโถ นิทฺทิฏฺโ. วิภาวนิยํ ปน ตสฺมึ อภิธมฺเมติ. สพฺพํ นสุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรเณ มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถาติ ยุชฺชติ. ปกรณํปิ หิ อุปริ วุจฺจมานเมว โหติ. นตุ วุตฺตํ. กุโต อภิธมฺมตฺถาติ. น จ สํวณฺณนาปกรเณสุ อาทิมฺหิเยว ตาว ตสทฺโท อปฺปธานปทานิ ปจฺจามสตีติ อตฺถิ. ตสฺมา อฏฺสาลินิยํ อาทิมฺหิ ตตฺถ เกน ฏฺเน อภิธมฺโมติ วากฺเยวิย อิธ ตสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพติ. เอวฺหิ สติ –
[๑๓] ฏีกาสุ
สพฺพถา วุตฺตาติ โยชนาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหติ.
สา หิ วกฺขมาเนหิ สพฺพยาปิ ทฺวาทส, สพฺพถาปิ อฏฺารสาติอาทีหิ นสเมตีติ. ตตฺต สพฺพถาติ ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน กุสลาทินา ¶ สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺติ, วิภงฺเค วิภตฺเต น ขนฺธาทินา สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺตีติ อตฺโถ. ธาตุ กถายํ วุตฺเตนาติอาทินาปิ วตฺตพฺพํ.
๑๒. ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถ สจฺจโต. ทฺเว หิ สจฺจานิ สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจนฺติ, ตตฺถ สตฺต ปุคฺคล อตฺต ชีวาทิกา ปฺตฺติอตฺถา สภาวโต อวิชฺชมานาเยว โหนฺติ. ธมฺมววตฺถานฺาณรหิตานํปน มหาชนานํ จิตฺเต มหนฺตมหนฺตาปิ หุตฺวา วิชฺชมานาวิย ปฺายนฺติ, เตจ มหาชนา สมคฺคา หุตฺวา เตสํ เอกนฺเตน อตฺถิภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺติ เจว สมฺปฏิจฺฉนฺติจ. ตสฺมา เต มหาชเนหิ สมคฺเคหิ สมฺมตตฺตาตโตเยวจ วจีสจฺจวิรติสจฺจานํ วตฺถุภูตตฺตาสมฺมุติ สจฺจนฺติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมึ สมฺมุติสจฺเจ ตฺวา สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพ โลกิยสมฺปตฺติโยจ สพฺพโพธิสมฺภาร ธมฺเมจ อาราเธนฺติ. มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตา อปายปูรกา โหนฺติ. เอวํ มหนฺตฺหิ สมฺมุติ สจฺจนฺติ. ปรมตฺถสจฺจํ ปน ปตฺวา ตํ สจฺจเมว นโหติ. ตฺหิ สยํ อวิชฺชมานํเยว สมานํ มหาชเน วิชฺชมานนฺตฺเวว คณฺหาเปติ. สกฺกายทิฏฺิ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิ ติวิธมิจฺฉาทิฏฺีนํ วตฺถุ หุตฺวา พาลชนานํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นเทติ. เอวํ วิปรีตฺหิ สมฺมุติสจฺจํ. เอวํ มหาสาวชฺชฺจาติ. ปรมตฺถสจฺจํปน ทุวิธํ สภาวสจฺจํ อริยสจฺจนฺติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิอาทีสุ สตฺตสุ ปกรเณสุ วิภตฺตา กุสลาทโย ธมฺมา สภาวสจฺจํนาม. เต หิ สยํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา กุสลานาม ธมฺมา อตฺถิ สุขานาม เวทนา อตฺถีติ คณฺหนฺเตน วิสํวาเทนฺตีติ. ตํ ปน อริยสจฺจํ ปตฺวา กิฺจิ อสจฺจํปิ โหติเยว. ตถาหิ อนุภวนเภทมตฺตํ อุปาทาเยว เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ วุตฺตา. น สพฺพาการโต สุขภูตตฺตา. สพฺเพหิ ปน อนิจฺจตา สงฺขตตาทีหิ อเนกสเตหิ อากาเรหิ สพฺพาปิ เวทนา ทุกฺขาเอว. ตถา อนวชฺชสุขวิปากฏฺเน กุสลภาโวปิ อกุสลํ อุปาทาเยว วุตฺโต. สพฺเพปิ หิ เตภูมกา กุสลสมฺมตา ธมฺมา สาสวตา สํกิเลสิกตา โอฆนิย โยคนิย อุปาทานิยตา ¶ สงฺขาเตหิ วชฺเชหิ สาวชฺชาเอว โหนฺติ. ทุกฺขสจฺจภูตานฺจ วิปากานํ ชนนฏฺเน เอกนฺเตน ทุกฺขวิปากาเอว โหนฺติ. อชฺฌตฺตตฺติกฺจ สพฺพโลกิยสมฺมตํ อุปาทาย วุตฺตํ. สพฺเพปิ หิ จตุพฺภู มกธมฺมา เอกนฺเตน อตฺตาปินาม นตฺถิ. กุโต อชฺฌตฺตานาม. พหิทฺธาเอว โหนฺติ. สงฺขาเร ปรโต ปสฺสาติ หิ วุตฺตนฺติ. อยํ นโย เสสตฺติก ทุกธมฺเมสุปิ ยถารหํ เนตพฺโพ. อริย สจฺจํนาม สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ เอกนฺต ทุกฺขภาโว ตณฺหาย เอกนฺต ทุกฺขสมุทย ภาโว นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธ ภาโว อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคภาโวจาติ. อิธเมว หิ ปริสุทฺธพุทฺธีนํ อริยานํ าเณ อจลมานํ สพฺพาการปริปุณฺณํ นิปฺปริยายสจฺจํ โหตีติ. เตสุ อิธ สมฺมุติสจฺจํ นิวตฺเตนฺโต ปรมตฺถโตติ อิท มาห. เตน วุตฺตํ ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถสจฺจโตติ. ตตฺถ อตฺโถ ทุวิโธ สภาวสิทฺโธจ ปริกปฺปสิทฺโธจ. ตตฺถ โย วินา อฺาปเทเสน เกวลํ วิสุํ วิสุํ อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโน หุตฺวา สิทฺโธ. โส จิตฺตาทิโก อตฺโถ สภาวสิทฺโธนาม. โยปน อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโนเยว นโหติ. วิชฺชมานสฺสปน อตฺถสฺส นานา ปวตฺติอากาเร อุปาทาย จิตฺเตน ปริกปฺเปตฺวา สวิคฺคหํ กตฺวา คหิโต จิตฺตมโย จิตฺตนิมฺมิโต หุตฺวา จิตฺเตเอว อุปลพฺภมาโน โหติ. โส สตฺตปุคฺคลาทิโก อตฺโถ ปริกปฺปสิทฺโธ นาม. เตสุ สภาวสิทฺโธเยว ปรมตฺโถนาม. โส หิ สนฺติ ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอตฺถาติ อตฺโถ. เอกนฺตวิชฺชมานฏฺเน อิตรโต ปรโม อุกฺกํสคโต อตฺโถติ ปรมตฺโถ. อปิ จ, เย อยํ อตฺถิ อยํ อุปลพฺภตีติ คเหตฺวา ตสฺส อภิฺเยฺยสฺส อภิฺตฺถาย, ปริฺเยฺยสฺส ปริฺตฺถาย, ปหาตพฺพสฺส ปหานตฺถาย, สจฺฉิกาตพฺพสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย, ภาเวตพฺพสฺส ภาวนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติ. เตสํ ตทตฺถสาธเน อวิสํวาทกฏฺเน ปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ ปรมตฺโถ. อิตโรปน อวิชฺชมานตฺตา ตสฺส อภิฺาทิอตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตานํ ตทตฺถสาธเน ¶ วิสํวาทโกเยว ภวิสฺสติ. นปน ตทตฺถํ สาเธสฺส ตีติ ปรมตฺโถติ วตฺตุํ นารหตีติ.
[๑๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปรมสฺสวา อุตฺตมสฺส าณสฺส อตฺโถ โคจโรติ ปรมตฺโถ’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ปรมสทฺโทาเณ วตฺตมาโน ทิสฺสติ. นจ อตฺถสทฺโท โคจเรติ. ยฺจ อนุฏีกายํ สจฺจเมว สจฺจิกํ. โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส าณสฺส วิสยภาวฏฺเนาติ สจฺจิกฏฺโติ วุตฺตํ. ตํปิ อวิปรีเตน าเณน อรณียโต อุปคนฺตพฺพ โต อตฺโถติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. นปรมสทฺทสฺส อตฺถนฺติ. [ปรมตฺถปทํ]
๑๓. จิตฺตนฺติ เอตฺถ จินฺเตตีติ จิตฺตํ. เอตฺถจ จินฺตนกฺริยา นาม นิจฺจํ อารมฺมณาเปกฺขา โหติ. น หิ สา อารมฺมเณน วินา ลพฺภตีติ. ตสฺมา อารมฺมณคฺคหณ อารมฺมณุปลทฺธิเยว อิธ จินฺตนาติ ทฏฺพฺพาติ. เอวฺหิ สติ ภวงฺคสมย วิสฺิสมเยสุ จิตฺตํ อารมฺมเณน วินาปิ ปวตฺตตีติ เอวํ วาทีนํ วาโท ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. สนฺเตสุปิจ นิสฺสย สมนนฺตราทีสุ ตสฺส ปจฺจเยสุ เตหิ นามํ อลภิตฺวา อารมฺมณปจฺจยวเสเนวสฺส นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตํ. ตฺหิ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณํ คณฺหนฺตา ตสฺส วเสเนว คณฺหนฺตีติ. จินฺตนมตฺตํวา จิตฺตํ. สพฺเพปิ หิ ธมฺมา ตํตํ กฺริยามตฺตาว โหนฺติ. น เตสุ ทพฺพํวา สณฺานํ วา วิคฺคโหวา อุปลพฺภติ. ปจฺจยายตฺต วุตฺติโน จ โหนฺติ. น เต อตฺตโน ถาเมนวา พเลนวา วเสนวา สตฺติยาวา อุปฺปชฺชิตุํปิ สกฺโกนฺติ. ปเคว จินฺเตตุํวา ผุเสตุํวาติ. ขณมตฺตฏฺายิโนจ โหนฺติ, น กทาจิ กสฺสจิ วเส วตฺติตุํ สกฺโกนฺตีติ. ตสฺมา เตสุ อิทํ ทพฺพํ, อยํ สตฺติ, อย กฺริยาติ เอวํ วิภาโค นลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพสุ ปรมตฺถปเทสุ เอกํ ภาวสาธนเมว ปธานโต ลพฺภติ. ตทฺ สาธนานิปน ¶ ปริยายโตว ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ ทพฺพาทิวเสน อเภทสฺส จินฺตนสฺส อตฺถวิเสสาปนตฺถํ วิภาค กปฺปนาวเสน เภทกรณํ ปริยายกถาติ ทฏฺพฺพํ. ยถา สิลา ปุตฺตกสฺสสรีรนฺติ, ตถา กรณฺจ ตํ ตํ กฺริยาสงฺขาต ธมฺมวิมุตฺตสฺส ปรปริกปฺปิตสฺส การกภูตสฺส อตฺต ชีว สตฺต ปุคฺคลสฺส สพฺพโส อภาวทีปนตฺถํ. สติ หิ อตฺตาทิมฺหิ กึ อเภทสฺส เภทกปฺปนายาติ.
วิภาวนิยํ ปน
สสวิสาณํ วิย อภูตสฺส ภูต กปฺปนา วุตฺตา วิย ทิสฺสติ. อยมสฺสาธิปฺปาโย-ธมฺเมสุ กตฺตาวา กาเร ตาวา โกจิ นตฺถิ. โลเกปน อตฺตปฺปธาโน กฺริยา นิปฺผาทโก กตฺตานาม สิทฺโธ. ตสฺมา จินฺตนกิจฺเจ อตฺตปฺปธานตา ทีปนตฺถํ ตํ กตฺตุภาวํ จิตฺเต อาโรเปตฺวา จินฺเตตีติ จิตฺตนฺติ วุตฺตํ.
จิตฺตสฺสจ พเลน ตํสมฺปยุตฺตานํปิ ตสฺมึ กิจฺเจ ตทนุกูลปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ปุนกรณภาวํ จิตฺเต กตฺตุภาวฺจ เตสุ อาโรเปตฺวา จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ. อปิ เจตฺถ จิตฺตสทฺโท วิจิตฺรตฺถวาจโก ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺเห ตํ สํยุตฺตเก –
ทิฏฺํ โว ภิกฺขเว จรณํนาม จิตฺตนฺติ. เอวํ ภนฺเต. ตมฺปิ โข ภิกฺขเว จรณํ จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตนฺติ. เตนาปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ, นา หํ ภิกฺขเว อฺํ เอกนิกายํปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ จิตฺตํ. ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา. เตปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติกตา. เตหิปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉาน คเตหิ ปาเณหิ จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ.
ตตฺถ จรณํนาม จิตฺตนฺติ ยตฺถวิจิตฺรานิ ทิพฺพวิมานาทีนิ จิตฺตกมฺมานิ กตฺวา อิทฺจิทฺจ ปฺุํ กโรนฺตา อิธจิธจ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสนฺโต วิจรนฺติ ¶ . ตสฺส ปฏโกฏฺกสฺเสตํ นามํ. จิตฺเตนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. จิตฺติกตาติ วิจิตฺรา กตา. เอตฺถจ จิตฺตวิจิตฺตกาย สฺาวิจิตฺตา. สฺาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตา. ตณฺหาวิจิตฺตตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิ. กมฺมวิจิตฺต ตาย โยนิโย วิจิตฺตา. โยนิวิจิตฺตตาย เตสํ ติรจฺฉา นคตานํ วิจิตฺตตา เวทิตพฺพา. [วจนตฺโถ]
ตํ ตํ สภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส;
คยฺหากาโร ผลํวาปิ, ปจฺจุปฏฺาน สฺิตํ.
อาสนฺนการณํ ยํ ตํ, ปทฏฺานนฺติ ตํ มตํ;
ธมฺมานํ ววตฺถานาย, อลํ เอเต วิพุทฺธิโน.
อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ. [จิตฺตํ]
๑๔. เจตสิกนฺติ เอตฺถ เจตสิ ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ. ผสฺสาทิ ธมฺมชาตํ. เอตฺถจ ตทายตฺตวุตฺติตา นาม เอกุปฺปาทตาทีหิ ลกฺขเณหิ จิตฺเตน สห เอกี ภูตสฺส วิย ปวตฺติ. เอเตน ยา จิตฺตสฺส ชาติ. สาเอว ผสฺสาทีนํ. ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ, ยํ จิตฺตสฺส วตฺถุ, ตเทว ผสฺสาทีนนฺติ เอวํ เอกปุปฺผ มฺชริยํ เอกวณฺฏุปนิพฺพนฺธานิ ปุปฺผานิ วิย จิตฺเตน สห เอกชาติยาทิ อุปนิพฺพนฺธา ผสฺสาทโย ธมฺมา อิธ เจตสิกํนามาติ สิทฺธา โหนฺติ. เอวฺจ สติ จิตฺตํปิ เตหิ ผสฺสาทีหิ สห ตเถว อายตฺตํ ปวตฺตตีติ ตํปิ ผสฺสิกํ เวทนิกนฺติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ เจ. น. จิตฺตสฺเสว เชฏฺกตฺตา. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยาติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถจ มโนมยาติ มนสาเอว ปกตา นิมฺมิตา จิตฺตกฺริยา ภูตาติ อตฺโถ. เอเตน เต ผสฺสาทโย ธมฺมา จิตฺเตน วินา นุปลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติ. จิตฺตํปน เตหิ เกหิจิ วินาปิ ปวตฺตติเยว. ปฺจวิฺาณ จิตฺตฺหิเตหิ เกหิจิ วิตกฺกาทีหิ วินา อุปฺปชฺชตีติ. ตสฺมา เตสฺเว ตทายตฺต วุตฺติตา วตฺตพฺพา น จิตฺตสฺสาติ.
[๑๕] วิภาวนิยํ ปน
เอกาลมฺพณตา ¶ มตฺเตน เตสํ ตทายตฺตวุตฺติตํ เจตสิ กตฺตฺจ วิภาเวติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เอกาลมฺพณตามตฺเตน เจตสิกํนาม ชาตนฺติ. เอตฺถ จ โลเก นานาวณฺณธาตุโย อุทเก ฆํสิตฺวา วตฺถุมฺหิ นานา จิตฺตกมฺมานิ กโรนฺติ, ตตฺถ วตฺถุมฺหิ ผรณํ พนฺธนฺจ อุทกสฺเสว กิจฺจํ, น วณฺณธาตูนํ. นานารูป ทสฺสนํ วณฺณธาตูนเมว กิจฺจํ, น อุทกสฺส. ตตฺถ วตฺถุวิย อารมฺมณํ ทฏฺพฺพํ. อุทกํวิย จิตฺตํ. นานา วณฺณธาตุโยวิย เจตสิกธมฺมาติ. [เจตสิกํ]
๑๕. รูปนฺติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ. สีตุณฺหาทีหิ วิโรธิ ปจฺจเยหิ วิสม ปวตฺติ วเสน วิการํ อาปชฺชติ, เตหิ วา วิการํ อาปาทียตีติ อตฺโถ. ยถาห –
รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ. สิเตนปิ รุปฺปติ. อุณฺเหนปิ รุปฺปติ. ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ. วิปาสายปิ รุปฺปติ. ฑํส มกส วาตาตป สรึ สป สปฺผสฺเสหิปิ รุปฺปตีติ. รุปฺปตีติจ รุปฺปติ, กุปฺปติ, ฆฏฺฏียติ, ปิฬี ยติ, ภิชฺชตีติ.
มหานิทฺเทเส วุตฺตํ. อยเมตฺถ ปิณฺฑตฺโถ, เย ธมฺมา จิรฏฺิติกาจ โหนฺติ สปฺปฏิฆสภาวาจ. เตสฺเว ิติกฺขเณสุ วิโรธิปจฺจเยหิ สมาคโมนาม โหติ. นปนฺเสํ ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานนฺติ. เตสฺหิ อปฺปฏิฆสภาวานํ สุขุม รูปานํปิ พหิทฺธา สีตาทีหิ สมาคโมนาม นตฺถิ. กุโต ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานฺจ อรูปธมฺมานนฺติ. ยทิเอวํ สุขุมรูปานํ อรูปตาปตฺติ สิยาติ. นสิยา. โอฬาริกรูเปหิ สมานคติ กตฺตา. ตานิหิ โอฬาริเกสุ รุปฺปมาเนสุ รุปฺปนฺติเยวาติ. สมาคโมจ นาม อิธ ถเปตฺวา อาปาตคมนํ อารมฺมณกรณฺจ อฺมฺวิรุทฺธานํ ิติปตฺตานํ โอฬาริกรูปานํ มหาภูตานเมววา อฺมฺาภิฆฏฺฏนํ ¶ วุจฺจติ, รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียตีติ หิ วุตฺตํ. รุปฺปนฺจนาม ปรเสนายุทฺเธน รฏฺโขโภวิย กลาปนฺตรคตธาตูนํ กุปฺปนํ ภิชฺชนํจ วุจฺจติ. กุปฺปติ ภิชฺชตีติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถจ กุปฺปตีติ โขภติ จฺจลติ, ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ ขเณ วิโรธิปจฺจยสมาคมํ ลภนฺติ. ตโต ปฏฺาย สยํปิ วิการปตฺตา โหนฺติ. โอมตฺตาธิมตฺตรูปสนฺตตีนํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ. อปิเจตฺถ รุปฺปนํ ทุวิธํ วฑฺฒนํ, หายนฺจ. ตทุภยํปิ กปฺปวุฏฺาเน กปฺปสณฺาเน นานาอายุกปฺป สํวจฺฉร อุตุ มาส รตฺติ ทิวาทีนํ ปริวตฺตเนจ ปากฏํ โหตีติ. กสฺมา ปน รูปนฺติ นามํ ฆฏฺฏนวเสน รุปฺปนธมฺมานเมว สิทฺธนฺติ. เตสเมว สวิคฺคหตฺตา. รูปธมฺมา หิ สมูหสณฺานาทิ ภาวปตฺติยา สวิคฺคหา โหนฺติ. ตสฺมา เตสเมว รุปฺปนํ ปจฺจกฺขโตปิ โลกสฺส ปากฏนฺติ เตสฺเวว รูปนฺติ นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรูปธมฺมา ปน อวิคฺคหาติ น เตสํ วิกาโร ปจฺจกฺขโต โลกสฺส ปากโฏ โหติ. ตํ ตํ รูปวิการํ ทิสฺวาวา สุตฺวา วา ปุจฺฉิตฺวาเยว วา โส โลเกน ชานิตพฺโพ อฺตฺร ปรจิตฺตวิทูหิ. ตสฺมา เตสํ รูปตาปตฺติ นตฺถีติ.
[๑๖] วิภาวนิยํ ปน
เตสํ รูปตาปตฺติปฺปสงฺโค สีตาทิคฺคหณ สามตฺถิเยน นิวตฺติโต. ยสฺมา ปน โวหาโรนาม โลโกปจาเรน วินา นสิชฺฌติ. โลโกปจาโรจ ปากฏนิมิตฺตวเส เนว ปวตฺโต. ตสฺมา อิธ สีตาทิคฺคหเณน วินาปิ ตปฺปสงฺคนิวตฺติ โลกโตว สิทฺธาติ ทฏฺพฺพา.
ยสฺมา จ พฺรหฺมโลเก พฺรหฺมานํ กายวิการ วจีวิการา จ อิทฺธิวิกุปฺปนาวสปฺปวตฺตา นานารูปวิการาจ ทิสฺสนฺติเยว. เตจ เอเกน ปริยาเยน รุปฺปนาการาเอว นาม โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ตตฺถ รูปานํ รูปตาสิทฺธิ โหตีติ เวทิตพฺพํ. รูปยติ วา อตฺตโน สภาเวน ปกาสตีติ รูปํ. อรูปธมฺมา หิ น อตฺตโน สภาเวน ปากฏา โหนฺติ. รูปสนฺนิสฺสเยเนว คเหตพฺพา ¶ . อิทํ ปน อตฺตโน สภาเวเนว ปากฏํ ปฺจวิฺาเณหิปิ คเหตพฺพนฺติ. อิมสฺมึ อตฺเถ สติ พฺรหฺมโลเก รูปานํปิ อุชุ กโตว รูปตาสิทฺธิ โหตีติ.
[๑๗] วิภาวนิยํ ปน
อนุคฺคาหกานํ สีตาทีนํ วเสน ตํ สภาวา นาติวตฺตน วเสนจ ตตฺถ รูปตาสิทฺธิ วิภาวิตา. ยสฺมาปน สีเต นาปิ อุณฺเหนาปีติอาทิวจนํ นิทสฺสนมตฺตํ โหติ. กมฺม จิตฺตาหารานํปิ วเสน รุปฺปนสฺส สมฺภวโต, ตถาหิ สฺา วิฺาณานิปิ รูปารมฺมณรสารมฺมเณหิ เอว ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺานิ. น หิ สฺา รูปํเอว สฺชานาติ. น จ วิฺาณํ รส เมว วิชานาติ. นิทสฺสนมตฺเตน เทสนา โหตีติ วิฺายตีติ. ตสฺมา สีตาทิคฺคหณํ อมฺุจิตฺวาว ตตฺถ รูปตาสิทฺธิวิภาวเนน ปโยชน นตฺถีติ. [รูปํ]
๑๖. นิพฺพานนฺติ เอตฺถ นิพฺพายนฺติ สพฺเพ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํ. นิพฺพายนฺตีติ เย กิเลสาวา ขนฺธาวา อภาวิตมคฺคสฺส อายตึ อุปฺปชฺชนารหปกฺเข ิตา โหนฺติ. เตเยว ภาวิตมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนารหปกฺขํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. น หิ ขณตฺตยํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตธมฺมา นิพฺพายนฺติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺเนสุ อายตึ อวสฺสํ อุปฺปชฺชมาเนสุจ ธมฺเมสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปาติ กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏ ทุกฺขสนฺตาปา. น หิ ติวิธ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปรหิตานํ รุกฺขาทีนํ อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํนาม โหตีติ. เอตสฺมินฺติ วิสเย ภุมฺมํ. ยถา อากาเส สกุณา ปกฺขนฺตีติ. เยหิ เต นิพฺพายนฺติ. เตสํ ตพฺพินิมุตฺตํ อฺํ นิพฺพุติฏฺานํนาม กิฺจิ นตฺถีติ. นิพฺพายนฺติ วา อริยชนา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํ. นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโปติ หิ วุตฺตํ. นิพฺพายนฺตีติ ตํ ตํ กิเลสานํวา ขนฺธานํวา ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. เอกสฺมินฺติ วิสเยเอว ภุมฺมํ, เอตสฺมึ อธิ คเตติปิ โยเชนฺติ. ฏีกาสุปน ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพน โต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ วุตฺตํ.
[๑๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นิพฺพาภิวา ¶ เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพาน’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ มคฺเควิย นิพฺพาเน กตฺถจิ กรณสาธนํ ทิฏฺํ, นจ นิพฺพานํ นิพฺพูติ กฺริยาสาธเน ราคาทิกสฺส กตฺตุโน สห การิปจฺจโย โหตีติ. [นิพฺพานํ]
ทุตียคาถาย ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
จิตฺตสงฺคห-ปรมตฺถทีปนี
๑๗. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน จิตฺตํ ตาว นิทฺทิสนฺโต ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุ. ตาว ปถมํ. จตฺตาโร วิธา ปการา ยสฺส ตํ จตุพฺพิธํ.
๑๘. กามาวจรนฺติ เอตฺถ กามียตีติ กาโม. กาเมนฺติวา เอตฺถ สตฺตา อวิกฺขมฺภิตกามราคตฺตา กามรติยาเอว รมนฺติ. น อุปริภูมีสุ วิย ฌานรติยาติ กาโม. เอกาทสวิธา กามภูมิ. นนุ เจตฺถ ฌานลาภิโนปิ สนฺตีติ. น น สนฺติ. เตปน กทาจิ เทวาติ นตฺเถตฺถ โทโส. อวีจินิรยาทโย กถํ กามียนฺติ. กถฺจ ตตฺถ สตฺตา กามรติยา รมนฺตีติ. นิมิตฺตสฺสาทวเสนวา ภวนิกนฺติวเสนวาติ. มรณกาเล หิ อุปฏฺิตา นิรยคฺคิชาลา สุวณฺณวณฺณาวิย ขายนฺติ. เอโก กิร มิจฺฉาทิฏฺิโก พฺราหฺมโณ มรณมฺเจ นิปฺปนฺโน โหติ. ตสฺส อาจริยพฺราหฺมณา สมีเป ตฺวา พฺรหฺมโลกํ โภ คจฺฉาติ วทนฺติ. ตสฺสปน อวีจินิรเย อคฺคิชาลา อุปฏฺหนฺติ. ตทา โส โภ อาจริยา สุวณฺณวณฺณา ปฺายนฺตีติ อาห. เอส โภ พฺรหฺมโลโก. ตตฺถ คจฺฉาติ วทนฺติ. โส กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิ. เอวํ นิมิตฺตสฺสาทวเสน เต กามียนฺติ. ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปิ ภวนิกนฺตินาม โหตีติ. อปิจ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา อวิกฺขมฺภิตกามราคาเอว โหนฺติ, โอกาเส สติ กามรติยา รมิสฺสนฺติ เยวาติ. ตสฺมึ กาเม อวจรตีติ กามาวจรํ. ¶ เอตฺถจ อวจรตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ. โส หิ อตฺโถ ปาฬิยาจ นสเมติ. นานาโทสยุตฺโตจ โหตีติ. ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ยทิ เจตฺถ โส อตฺโถ อธิปฺเปโต สิยา. เอวํ สภิ เอตฺถาวจรา เอตฺถุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ สิยา. นปน วุตฺตํ. นจ ปริยาปนฺนสทฺโท อุปฺปนฺนสทฺเทน สห สมานตฺโถติ สกฺกา วตฺตุํ. น หิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนา นิปิ ตตฺร ปริยาปนฺนานิเยว โหนฺตีติ. เอวํ ตาว ปาฬิยา นสเมตีติ.
ยทิจ โส อตฺโถ คหิโต สิยา. เอวฺจ สติ ตสฺมึ กาเม เย มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสํปิ กามา วจรตาปตฺติโทโส รูปาวจรตาทิ มุตฺติโทโสจ อาปชฺชติ. เยจ กามาวจรธมฺมา รูปารูปภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสฺจ รูปารูปา วจรตา ปตฺติโทโส กามาวจรตา มุตฺติโทโสจ อาปชฺชตีติ. นนุ เยภุยฺยวุตฺติวเสนปิ เกสฺจิ นามลาโภ โหติ. ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติ. ตสฺมา อิธปิ เตสํ ธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน ภุมฺมีสุ อุปฺปนฺนพหุลตฺตา กามาวจราทิ นามลาเภ สติ น โกจิ โทโสติ.น. เอวฺหิ สติ โลกุตฺตร ธมฺมานํ กามาวจรตาทิ มุจฺจนตฺถํ เยภุยฺเยน อุปฺปนฺนภูมิ วิสุํ วตฺตพฺพา สิยา. น จ สา นามภูมิ อตฺถิ. ยตฺถ เต เยภุยฺเยน อุปฺปชฺชนฺตีติ. เตหิ อุปฺปชฺชนฺตา ตีสุ ภเวสุ เอว อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เตสํ กาม รูปารูปาวจรตาปตฺติโทโส ทุนฺนิวาโร สิยาติ. เอวํ นานาโทสยุตฺโต โหตีติ. ตสฺมาสฺส ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ ภควตา สํวณฺณิเตน ปาฬินเยเนวสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ. กาเม อวจรติ ปริยาปนฺนภาเวน ตสฺมึ อชฺโฌคาเหตฺวา จรติ ปวตฺตตีติ กามาวจรนฺติ. ปริยาปนฺนภาโวจนาม อตฺตโน อาธารภูเตน เตน กาเมน สห สมานชาติโคตฺตนามตา สงฺขาเตหิ ปริโตภาเคหิ ตสฺมึ กาเม อาปนฺนภาโว อนุปฺปวิฏฺ ภาโว. อนฺโตคธภาโวติ วุตฺตํ โหติ. โสจ ตถา ¶ ปริยาปนฺนภาโว ปริคฺคาหินิยา กามตณฺหาย กโตติ ทฏฺพฺโพ. เอตฺตาวตา เยธมฺมา รูปารูปสตฺตสนฺตานภูตาปิ มยฺหํ เอเตติ กาม ตณฺหาย ปริคฺคหิตา กาเม ปริยาปนฺนาว โหนฺติ. เต กามาวจรานามาติ สิทฺธา โหนฺติ. รูปารูปา วจเรสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ. เตสุปน รูปตณฺหา อรูปตณฺหาจ ปริคฺคาหินี ตณฺหา ทฏฺพฺพา.
เยปน ธมฺมา ติณฺณํ ตณฺหานํ ปริคฺคหวิมุตฺตา โหนฺติ. เต ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนาปิ ตตฺร อปริยาปนฺนาเอว โหนฺตีติ โลกุตฺตรา นาม ชาตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺถจ ปฏฺาเน อารุปฺเป กามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจ อุทฺธจฺจนีวรณนฺติอาทินา อรูปสตฺตสนฺตาเนปิ กามจฺฉนฺทสงฺขาตาย กามตณฺหาย อุปฺปตฺติ วุตฺตา. ตสฺมา รูปารูป ภูมีสุ อุปฺปนฺนานํ กามธมฺมานํ ปริคฺคาหินีตณฺหา รูปารูปสตฺตสนฺตาน คตาปิ ทฏฺพฺพา. ปาฬิยํ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อิทํ นีวรณชาติกตฺตา วุตฺตํ. น หิ ฌานภูมีสุ เอกนฺตนีวรณกิจฺจานิ นีวรณานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ. อตฺร กามเภโท วตฺตพฺโพ. ทฺเวกามา กิเล สกาโมจ, วตฺถุกาโมจาติ. ตตฺถ ถเปตฺวา รูปารูปราเค อฺโ สพฺโพปิ โลโภ อิมสฺมึ จตุพฺภูมิปริจฺเฉเท กิเล สกาโมนาม. ถเปตฺวาจ รูปารูปาวจรธมฺเม อฺเ สพฺเพปิ ตีสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา กามาวจรธมฺมา วตฺถุกาโมนามาติ. ยํปน อฏฺสาลินิยํ สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา วตฺถุกาโมติ วุตฺตํ. ตํ มหานิทฺเทเส นิทฺทิฏฺเน สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ รูปารูปาวจรธมฺมา อภิธมฺเม กามนาเมน วุตฺตา อตฺถีติ. [กามาวจรปทํ]
๑๙. รูปาวจรํ อรูปาวจรนฺติ เอตฺถ รูปารูปสทฺทา ตาสุ ภูมีสุ นิรุฬฺหาติ ทฏฺพฺพา. อปิจ ทฺเว ภูมิโย รูปภูมิ, อรูปภูมีติ. ตตฺถ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ ยตฺถ นตฺถิ, สา จตุพฺพิธา ภุมฺมิ อรูปภูมินาม. เสสา สตฺตวีสติวิธา ภุมฺมิ รูปภูมินาม. ตตฺถจ เหฏฺา เอกาทสวิธา ภุมฺมิ โอฬาริเกน กาเมน วิเสเสตฺวา กาม ภูมีติ วุตฺตา. อุปริ โสฬสวิธา ภุมฺมิ รูปภูมิอิจฺเจว วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. ยตฺถปน ตณฺหาวา ฌานานิวา รูปารูปสทฺเทหิ วุตฺตานิ. ตตฺถ ¶ นิสฺสยสฺสนามํ นิสฺสิเต อาโรปนวเสน นิสฺสโยปจาโร เวทิตพฺโพ. ยตฺถจ กามาวจราทิสทฺเทหิ ภูมิเอว วุตฺตา. ตตฺถ นิสฺสิตสฺส นามํ นิสฺสเย อาโรปนวเสน นิสฺสิโต ปจาโรติ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กามาวจรปเท วุตฺตนยเมวาติ. อยเมตฺถ เตภูมก ปริจฺเฉเท ปาฬิอนุคตา ปรมตฺถทีปนา. ยถาห –
กตเม ธมฺมา กามาวจรา. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตีเทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. อิเมธมฺมา กามาวจรา. กตเม ธมฺมา รูปาวจรา. เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อิเม ธมฺมา รูปาวจรา. กตเม ธมฺมา อรูปาวจรา. เหฏฺโต อากาสานฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺา นาสฺา ยตนุปเค เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร. ล. อิเม ธมฺมา อรูปาวจราติ.
[๑๙] ฏีกาสุ ปน
ยถาวุตฺตํ สุวิสทํ ปาฬินยํ อคฺคเหตฺวา อฺถา วจนตฺถาจ วินิจฺฉยาจ เอตฺถ วุตฺตา. สพฺเพ เต สารโต น ปจฺเจตพฺพาติ.
นนุ อฏฺสาลินิยเมว เตจ อฺเจ อตฺถา วุตฺตาติ. สจฺจํ. ภูตํปน สุวิสทํ ปาฬิอนุคตํ อตฺถํ ตฺวา กึวิกฺเขเปนาติ.
๒๐. โลกุตฺตรนฺติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก วุจฺจติ ยถาวุตฺโต เตภูมกธมฺโม. ยถาห ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตีติ. เอวํ สนฺเต โลกุตฺตรธมฺมานํปิ นิพฺพานวชฺชานํ โลกตาปตฺติ สิยา. กสฺมา, เตสํปิ ¶ ลุชฺชนปลุชฺชนธมฺมตฺตาติ. นสิยา. ยตฺถ หิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติ มหาชนสฺส มิจฺฉาคาโห นิวิสติ. ตตฺเถว ตสฺส นิวารณตฺถํ อยํ โลกสมฺา นิยมียติ. ตสฺมา สพฺพโส มิจฺฉาคาหวิมุตฺตานํ เตสํ โลกตาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติ. เยสํวา ลุชฺชนํปลุชฺชนฺจ มหาชนสฺส ปากฏํ. เตสฺเว โลกตาสิทฺธีติ นตฺถิ โลกุตฺตรานํ โลกตฺตปฺปสงฺโคติ. โลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ. มคฺคจิตฺตํ. ตโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํ. ผลจิตฺตํ. นิพฺพานํปน อิธ นลพฺภตีติ. อุตฺตรณฺเจตฺถ ตณฺหาตฺตยคฺคาห วิมุตฺติยา ตีสุ โลเกสุ อปริยาปนฺนภาโวเยว. โสจ อปริยาปนฺนภาโว เกสํ ธมฺมานํ อธิฏฺาน ภูโตวิย คยฺหตีติ วิสุํ เอกา จตุตฺถี อวตฺถาภูมินามาติ.
จตุพฺภูมิวิภาคสฺส ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
๒๑. เอวํ จิตฺตํ ภูมิเภเทน หีนปณีตา นุกฺกมโต จตุธา นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตเทว จตุพฺพิธํ จิตฺตํ ยถานิทฺทิฏฺกฺกเมน วิภชนฺโต ปถมํ กามาวจรจิตฺตํ. ตตฺถจ หีนํ อโสภณจิตฺตํ. ตตฺถจ สพฺพหีนํ อกุสลจิตฺตํ ตาว ทสฺเสตุํ โสมนสฺสสห คตนฺติอาทิมาห. เอตฺถจ กามาวจรจิตฺตสฺสปิ อกุสลาเหตุก สเหตุกานุกฺกโม หีน ปณีตานุกฺกมวเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
[๒๐] วิภาวนิยํ ปน
อุปริ วุจฺจมานานํ พหูนํ จิตฺตานํ โสภณสฺากรณสุขตฺถํ อปฺปเก ปาปาเหตุเกเยว ปถมํ ทสฺเสนฺโตติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ตทตฺโถ หิ ยถาวุตฺตหีนาทิกฺกเมเนว สิทฺโธติ.
[๒๑] ยฺจ ตตฺถ
เตสุ เตสุจ ภเวสุ คหิตปฺปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน โลภสหคต จิตฺตุปฺปาทาน เมว สมฺภวโต เตเยว ปถมนฺติ วุตฺตํ. ตํปิ นยุชฺชติ.
อาทิโต ¶ วีถิจิตฺตวเสน มโนทฺวารา วชฺชนสฺเสว สพฺพปถมํ อุปฺปชฺชนโตติ. อกุสเลสุ ปน โลภมูล จิตฺตํ พหุกฺจ โหติ. ทฺวีหิ วฏฺฏมูเลหิ ยุตฺตตฺตา ปธานํ ปากฏฺจ โหตีติ ตเทว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๒. ตตฺถ สุนฺทรํ มโนติ สุมโน. สินิทฺธจิตฺตํ. น หิ อนวชฺชฏฺเน สุนฺทรตา อิธ ยุตฺตาติ. สุนฺทรํ มโน เอตสฺสาภิวา สุมโน. สินิทฺธจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺส. มานสิกสุขเวทนาเยตํ นามํ. เอตฺถจ สุมนสฺส ภาโวติ ตสฺมึ จิตฺเต ปุคฺคเลวา สุมนาภิธานสฺสวา อยํ โส สุมโนติ สุมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ภาโวติ หิ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ. ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ อภิธานพุทฺธิโย เอตสฺมินฺติ กตฺวา. เอตสฺมินฺติ จ นิมิตฺเต ภุมฺมํ. ยถา นาโค ทนฺเตสุ หฺเตติ. ยถา หิ ตตฺถ อตฺตโน ทนฺตนิมิตฺตํ ทนฺตยุตฺเต นาเค หนนปฺปวตฺติ โหติ, เอวมิธปิ ตํ เวทนานิมิตฺตํ เวทนายุตฺเต มนสฺมึ ปุคฺคเลวา อภิธานพุทฺธิโย ปวตฺตนฺตีติ. ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอเตนาติ ภาโวติจ วทนฺติ. เอตสฺมาติ จ อปเร. โสมนสฺเสน สห เอกโต คตํ ปวตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตํ. โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. สา ปน สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิวเสน ทุวิธา. อิธ มิจฺฉาทิฏฺิยุตฺตา. อกุสลาธิการตฺตา. ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ. ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติ. ทิฏฺิคเตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺิคต สมฺปยุตฺตํ. ทิฏฺิคเตน เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูต มิว ยุตฺตํ สํสฏฺนฺติ อตฺโถ. อสงฺขาริกเมกํ สสงฺขาริกเมกนฺติ เอตฺถ สงฺขาโรติ ปุพฺพาติสงฺขาโร. โสจ ทุวิโธ ปโยโค, อุปาโยจาติ. ตตฺถ อาณตฺติยาวา อชฺเฌสนายวา ตชฺเชตฺวา วา อิทํ กโรหีติ ปเรหิ กโต กายวจีปโยโค ปโยโคนาม. อาณตฺตาทินาปน วินาว กมฺมสฺส กรณตฺถํ ตํ ตํ อุปายํ ปเร อาจิกฺขนฺติ. อกรเณ อาทีนวํ กรเณจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺติ, กติกํวา กโรนฺติ, ทณฺฑํวา ถเปนฺติ, สยเมว วา ตํ ตํ การณํ อนุสฺสรติ, ปจฺจเวกฺขติ. เอวมาทินา นเยน ¶ อุปาโย อเนกวิโธ. โส ทุวิโธปิ อิธ สงฺขาโร นาม. สงฺขโรติ อตฺตโน ปกติยา กาตุํ อนิจฺฉมานํ จิตฺต สนฺตานํ อกาตุํ อทตฺวา กรณตฺถาย สํวิทหติ ตสฺมึ ตสฺมึ กมฺเม ปโยเชตีติ กตฺวา. โยปน ปจฺจยคโณ เตน สงฺขาเรน วิรหิโต โหติ. โส อสงฺขาโร. โยปน เตนสหิโต โหติ. โส สสงฺขาโรติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ –
สห สงฺขาเรนาติ สสงฺขาโร. เตน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สอุปาเยน ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถติ.
เอตฺถจ ปจฺจยคโณติ อารมฺมณาทิโก สาธารโณ ปจฺจย คโณ อฏฺกถายํ วุตฺโต. อสาธารโณปน กุสลกมฺเมสุ สปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก อกุสลกมฺเมสุ อสปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก ปจฺจยคโณ วิเสเสตฺวา โยเชตุํ ยุตฺโต. โสปน ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา สยเมว จิตฺตํ อสํสีทมานํ กตฺวา อุฏฺาเปติ สมุฏฺาเปติ, ตทา โสอสงฺขาโรนาม. ยทาปน เตน วินา สยเมว จิตฺตํ อุฏฺาเปตุํ สมุฏฺาเปตุํ นสกฺโกติ, สงฺขารํ สหายํ ลภิตฺวาว สกฺโกติ, ตทา โส สสงฺขาโรนาม. อิติ อสงฺขาโร สสงฺขาโรติจ อิทํ ปจฺจย คณสฺเสว นามํ. น จิตฺตสฺส. จิตฺตํปน อสงฺขาเรน สุทฺเธน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ. สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกํ, อุปฺปนฺนตฺเถ หิ อยํ อิกปจฺจโยติ. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ. เอตฺถจ สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ โหตีติ โยเชตพฺพนฺติ. อยเมตฺถ อสงฺขาริกสสงฺขาริกปเทสุ ปรมตฺถทีปนา.
[๒๒] ฏีกาสุ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา จิตฺตเมว อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ จ คเหตฺวา ยํ วุตฺตํ, ‘‘นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขารํ. ตเทว อสงฺขาริกํ. สห สงฺขาเรน วตฺตตีติ สสงฺขารํ. สสงฺขารเมว ¶ สสงฺขาริกนฺติ จ. โส ยสฺส นตฺถิ. ตํ อสงฺขารํ. ตเทว อสงฺขาริกํ. สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริ กนฺติ จ’’. สพฺพเมตํ น ยุชฺชติเยว.
[๒๓] ยฺจ วิภาวนิยํ
สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ. สงฺขรียติวา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโรติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ สสงฺขาริกปิ จิตฺตํ ติกฺขํนาม สิยาติ.
[๒๔] ยฺจ ตตฺถ
‘‘โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเนเจว ปรสนฺตาเนจ ปวตฺตตีติ ตํ นิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาว สงฺขาโต วิเสโสว อิธ สงฺขาโรติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ อสงฺขาริก สสงฺขาริกปทานํ วจนตฺเถสุ วิรชฺฌิตฺวา ตทนุ รูปสฺส สงฺขารสฺส ปริกปฺปนาวเสน วุตฺตตฺตา นยุตฺตเมว.
[๒๕] เอเตน
ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภปี;
สงฺขาโร ตํ วเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตาติ.
สาธกคาถาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหตีติ.
[๒๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อถวา, สสงฺขาริกํ อสงฺขาริกนฺติ เจ ตํ เกวลํสงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. นตสฺส สหปวตฺติสพฺภา วา ภาวโตติ. ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิธมตฺถิตาย ตํ วเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ. สโลมโก สปกฺขโกตฺยาทีสุวิย สห สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต. ตพฺพิปรีตมฺปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริก’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ ปาฬิอฏฺกถาสิทฺธํ ¶ อุชุํ วิสทํ อตฺถํ มฺุจิตฺวา อตฺตโน ปริกปฺปนา วเสน วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพเมว.
เอตฺถจ อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ อาณตฺติยาวา อชฺเฌ สนายวา ยาจนายวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ ปโยคสมุฏฺิตํ นาม. ตถา อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ ภเยนวา ลชฺชายวา คารเวนวา กถิกายวา ทณฺฑภเยนวา ปวตฺติตํ อุปายสมุฏฺิตํ นาม. สยเมววา อตฺตโน ลีนํ จิตฺตํ ตฺวา เตน เตน อุปาเยน อตฺตานํ โอวทิตฺวาวา ตํ ตํ อุปายํ อนุสฺสริตฺวาวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ อุปายสมุฏฺิตํ นาม. อิทฺจ นยทสฺสนเมวาติ. ทิฏฺิคเตน วิปฺปยุตฺตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ. อุทาสินภาเวน เปกฺขติ อนุภวนากาเรน อารมฺมณํ ปสฺสตีติ อุเปกฺขา. อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ ปสฺสตีติวา อุเปกฺขา. ยถาหิ โสมนสฺส โทมนสฺสานิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต ปสฺสนฺติ. ยโต โสมนสฺสิโต ปุคฺคโล เตน อารมฺมเณน วิโยเค วิการปตฺโต โหติ. โทมนสฺสิโตจ เตน อารมฺมเณน สํโยเค วิการปตฺโต โหติ. น ตถา อยํ, อยํ ปน ยุตฺติโตว ปสฺสติ น อารมฺมณสํโยค วิโยคเหตุ ปุคฺคลํ วิการํ ปาเปตีติ. เกจิปน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขตีติ อิทํ อิธ นสมฺภวติ. น หิ อกุสลํ ยุตฺตรูปํ นาม โหตีติ วทนฺติ. อุเปกฺขาย สหคตนฺติ สมาโส.
๒๓. เอตฺถจ กิฺจาปิ ผสฺสาทโย วิตกฺกาทโย โมหาทโยจ ธมฺมา อิมินา สกเลน อฏฺวิเธน จิตฺเตน สห คตา สมฺปยุตฺตาจ โหนฺติ, น ปน เต เวทนาวิย สยํปิ เภทวนฺตา โหนฺติ. นจ ทิฏฺิสงฺขารานํ วิยเตสํ อิมสฺมึ จิตฺเต กตฺถจิ โหนฺติ กตฺถจินโหนฺตีติ อยํ วิกปฺโป อตฺถิ. ตสฺมาเต อิมสฺสจิตฺตสฺส เภทกรา นโหนฺตีติ อิธ นคหิตาติ ทฏฺพฺพา. โลโภปน อฺเหิ อิมสฺส อฏฺวิธสฺส เภทกโร โหติ. เวทนาทิฏฺิ สงฺขาราจ อิมสฺส อฺมฺสฺส เภทกรา โหนฺตีติ เตเอว อิธ คหิตาติ ทฏฺพฺพา. นนุ ปีติ มาน ถินมิทฺธานิปิ เภทกรานิ โหนฺตีติ ตานิปิ อิธ สปีติกํ อปีติกนฺติ มานสมฺปยุตฺตํ มานวิปฺปยุตฺตนฺติ ¶ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ ถินมิทฺธวิปฺปยุตฺตนฺติ จ คเหตพฺพา นีติ. น. เตสุ หิ โสมนสฺเส คหิเต ปีติ คหิตาว โหติ. อิตรานิจ ตีณิ อนิยตโยคีนิจ โหนฺติ, เยวาปน กานิจาติ นคหิตานีติ.
[๒๗] วิภาวนิยํ ปน
ผสฺสาทิวิตกฺกาทิโมหาทิธมฺมา อิโต อฺเหิปิ จิตฺเต หิ ยุตฺตา โหนฺตีติ นเต อฺเหิ อิมสฺส วิเสสํ กโรนฺติ. ตสฺมา เต อิธ น คหิตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ อฺเสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติ. โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณ ภาวโตติ. ผสฺสาทโยหิ เกจิ สพฺพจิตฺต สาธารณา เกจิ กุสลาทิ สาธารณา. โมหาทโยจ สพฺพา กุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุ’’นฺติ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ โสมนสฺสุเปกฺขา สงฺขาราปิ อฺเสุ ทิสฺสนฺตีติ เตปิ อฺเหิ อิมสฺส วิเสสํ นกโรนฺติ. ตสฺมา เตปิ อิธ นคเหตพฺพา สิยุนฺติ.
๒๔. เอตฺถจ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อิฏฺารมฺมณสมาโยโค, พฺยสนมุตฺติจ โสมนสฺสสฺส การณํ. โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิโกหิ สทา ภวงฺคโสมนสฺเสน ปริภาวิต สนฺตาโน โหตีติ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ อุปฺปชฺชตีติ. อคมฺภีรปฺปกติโกจ หีนชฺฌาสโย อปฺปกํปิ มหนฺตํ มฺติ. หีนํปิ ปณีตํ มฺติ. ตสฺมา ตสฺสปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ โหตีติ. อิฏฺารมฺมณสมาโยโคติ อตฺตนา อิจฺฉิเตน หีเนนวา ปณีเตนวา อารมฺมเณน สมาโยโค. พฺยสนมุตฺตีติ าติพฺยสนาทิโต มุตฺติ. อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกตา, คมฺภีรปฺปกติตา, มชฺฌตฺตารมฺมณสมาโยโค, ¶ พฺยสนมุตฺติจ อุเปกฺขาย การณํ. เอตฺถจ คมฺภีรปฺปกภิตานาม มหชฺฌาสยตา. ตาทิโส หิ ปุคฺคโล มหนฺตํปิ อปฺปกํ มฺติ, ปณีตํปิ หีนํ มฺตีติ. ทิฏฺชฺฌาสยตา, ทิฏฺิวิปนฺนปุคฺคลเสวนา, สทฺธมฺมวิมุขตา, มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตา, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺจ ทิฏฺิยา การณํ. ตตฺถ ทิฏฺชฺฌาสยตาติ กาณาริฏฺสฺสวิย สุนกฺขตฺตสฺสวิยจ ปุริมภเว ทิฏฺิ คติกภาเวน อาคตตฺตา อิมสฺมึ ภเวปิ สสฺสตุจฺเฉทาสย ภาโว. สทฺธมฺมวิมุขตาติ จิรํปิ กาลํ สทฺธมฺเมน วินา อาคตตา. มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตาติ อตฺตโน อวิสเยสุ สพฺพฺุวิสเยสุ าเนสุ อตฺตโน ปมาณํ อชานิตฺวา จินฺตาปสุตวเสน มิจฺฉาวิตกฺกพหุลภาโว. อโยนิโส อุมฺมุชฺชนนฺติ อตฺตนาทิฏฺการณเมว สารโต สจฺจโต อุมฺมุชฺชนํ. ตพฺพิปรีเตน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตการณํ เวทิตพฺพํ. อสงฺขาริกกมฺมชนิตปฺปฏิสนฺธิ กตา, กลฺลกาย จิตฺตตา, ขนฺติ พหุลตา, ปุริสกาเรสุ ทิฏฺานิสํสตา, กมฺมปฺปสุตตา, อุตุโภชนาทิ สปฺปาย ลาโภติ อิทํ อสงฺขาริกการณํ. ตตฺถ ขนฺติพหุลตาติ สีตุณฺหาทีนํ ขมนพหุลตา. ปุริสกาเรสูติ ปุริเสหิ กตฺตพฺเพสุ กมฺเมสุ. กมฺมปฺปสุตภาติ กมฺเมสุ จิณฺณวสิตา. ตพฺพิปรี เตน สสงฺขาริกการณํ เวทิตพฺพํ. อิเมสํปน จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํ. อฏฺปีติ ปิสทฺเทน เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถเภทโต กาล สนฺตานา รมฺมณาทิ เภทโตจ อเนกวิธตฺตํ สมฺปิณฺเฑตีติ.
โลภมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๒๕. โทสมูลจิตฺเต ทุฏฺุมโนภิ ทุมฺมโน. วิรูปํ จิตฺตํ. ทุฏฺุมโน เอตสฺสาติวา ทุมฺมโน. วิรูปจิตฺตสมงฺคีปุคฺคโล. ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. มานสิกทุกฺขเวทนาเยตํ อธิวจนํ. สา หิ อตฺตนา สหคเต จิตฺเตวา ตํ สมงฺคีปุคฺคเลวา ทุมฺมนา ภิธานสฺสวา อยํ โส ทุมฺมโนติ ทุมฺมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตํ โหตีติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. โทมนสฺเสน สห คตนฺติ สมาโส. ปฏิหฺตีติ ปฏิโฆ. โทโส. โสหิ อุปฺปชฺชมาโน ¶ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ปฏิหนติ. ลูเข สนฺตตฺเต กโรติ. อตฺตโน วตฺถุมฺปิ ปฏิหนติ. หทยปฺปเทสํ ทหติ. ตํ ปุคฺคลํ ทุมฺมุขํ กโรติ, อตฺตโน อารมฺมณํปิ ปฏิหนติ. ตํ พาธย มาโน คณฺหาติ. ตสฺมา ปฏิโฆติ วุจฺจตีติ.
๒๖. เอตฺถ สิยา. สงฺขาโร ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส เภท กโรติ ตสฺส อิธ คหณํ ยุตฺตํ. เวทนา ปฏิฆาปน เภทกรา น โหนฺตีติ เต อิธ น คเหตพฺพาติ. วุจฺจเต, โทมนสฺสคฺคหณํ ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส กทาจิ อฺเวทนาโยคตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ. ยทาหิ ราชาโน หสมานาเยว โจรวธํ เปเสนฺติ. ยทาจ ชนา อตฺตโน เวรีนํ มรเณ ตุฏฺึ ปเวเทนฺติ. มรณํ อภินนฺทนฺติ. ยทาจ พาลชนา หสมานาว มิคปกฺขิโน มาเรนฺติ. ตทา อิทํ นุโข โสมนสฺเสน ยุตฺตนฺติ อตฺเถว ปสงฺโค. อุเปกฺขาโยเคปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณนฺติ. ปฏิฆคฺคหณํปิ อฺธมฺมสมฺปยุตฺตตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ. ตถาหิ เย นตฺถิกาเหตุกา กิริยมิจฺฉา ทิฏฺิกา ปาณวเธ อปฺุํนาม นตฺถีติ คณฺหนฺติ. เยจ มนุสฺสปาณ วเธเอว อปฺุํ โหติ, ติรจฺฉานคตปาณวเธ อปฺุํ นตฺถีติ คณฺหนฺติ. เยจ ปาณวธํ กตฺวา ยฺํ ยชนฺตานํ มหนฺตํ ปฺุํ โหติ, ทิพฺพสํวตฺตนิกนฺติ คณฺหนฺติ. เต สกฺกายทิฏฺิยา วิสฺสฏฺา ปาณวธํ สยํวา กโรนฺติ. อฺเวา เปเสนฺติ. ตทา อิทํ ทิฏฺิยาปิ สมฺปยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติเยว. เยปน สมฺมาทิฏฺิเกสุ พาลา อพฺยตฺตา, เต กทาจิ เตสํ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ ลทฺธึ คเหตฺวา ปาณํ วธนฺตา อาทิโต เวมติกชาตาว โหนฺติ. ตทาเตสํ อิทํ วิจิกิจฺฉายปิ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติ. ตปฺปสงฺค นิวตฺตนตฺถํ ปฏิฆคฺคหณนฺติ. อิตรถา ปุริม จิตฺตสฺส โลภสหคตภาโววิย อิมสฺส ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว จูฬนิคเมเนว สิทฺโธติ เตสํ คหณํ นิรตฺถกํ สิยาติ. เอตฺถจ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานํ ถินมิทฺธสฺสจ อคฺคหณํ ปุริมจิตฺเต มานถินมิทฺธนเยน เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
[๒๘] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘อสาธารณ ¶ ธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อสาธารณธมฺมวเสนาติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
[๒๙] สติปิ อิมสฺส โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาเว อนฺสาธารเณเนว โทมนสฺเสน อิมสฺส อุปลกฺขณตฺถนฺติ อตฺถสฺส อาปชฺชนโต. ยถาตํ สติปิ ปุริมสฺส อิมสฺสจ จิตฺตสฺส โมหสหคตภาเว อนฺสาธารเณเนว โลเภน ปฏิเฆนจ อุปลกฺขณตฺถํ โลภสหคตปฏิฆ สมฺปยุตฺตคฺคหณนฺติ. อุปลกฺขณตฺถนฺติ จ น วตฺตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ ปากเฏน โทมนสฺเสน อปากฏานํ อฺเวทนา นํปิ อิธ ลทฺธภาวํ อุปลกฺเขตีติ อาปชฺชติ. ยถา ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติ.
[๓๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโวปน อุภินฺนํ เอกนฺต สหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
อิมสฺส จูฬนิคเมเนว ตทตฺถสิทฺธิโตติ.
๒๗. เอตฺถจ โทสชฺฌาสยตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อปฺปสฺสุกตา, อาฆาตวตฺถุสมาโยโควา, อนิฏฺารมฺมณสมาโย โควา โทมนสฺสสฺส ปฏิฆสฺสจ การณํ. ตตฺถ โทส พหุล ภาวโต อาคตวเสน โทสชฺฌาสยตา ทฏฺพฺพา. อคมฺภีรปฺปกติตา หีนชฺฌาสยตา. อปฺปสฺสุตสฺสจ อนิฏฺ โลก ธมฺเมหิผุฏฺสฺส ตํกุเตตฺถลพฺภาติ ปจฺจเวกฺขนา นตฺถีติ. อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํ. ปิสทฺทสฺส อตฺโถปิ วุตฺตนโยเอวาติ.
โทสมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๒๘. โมหมูลจิตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. ยสฺมาปน อิทํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรเหน ลทฺโธกาเสน สุฏฺุพลวนฺเตน โมเหนเจว สํสปฺปมานวิกฺขิปมาเนหิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺเจหิ ¶ จ ยุตฺตํ โหติ. ตสฺมา อิธ เวทนาปิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อุเปกฺขาเวทนาว ยุตฺตา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ อิทํ จิตฺตํ โสมนสฺส โทมนสฺส สหคตานํปิ อนนฺตเร อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ตทุภยเวทนาหิปิ อิทํ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหตีติ ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ อิธ อุเปกฺขาคหณํ กตํ. อนฺจิตฺตสาธารเณน ธมฺเมน จิตฺตสฺส นิยมนตฺถํ วิจิกิจฺฉาคหณํ. อุทฺธจฺจํ ปน สพฺพากุสเลสุ ยุตฺตํปิ อิธ ลทฺโธกาสํ หุตฺวา สุฏฺุ พลวํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเธว คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวหิ ธมฺมสงฺคณิยํ ธมฺมุทฺเทสวาเร อุทฺธจฺจํ อฺเสุ ปาปจิตฺเตสุ สรูปโต อนุทฺธริตฺวา เยวาปนกภาเวเนว วุตฺตํ. อิมสฺมึ อนฺติมจิตฺเตเอว สรูปโต อุทฺธฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมาจ อิทํจิตฺตทฺวยํ สตฺตานํ ปกติสภาวภูตนฺติ ปโยเคน วา อุปาเยน วา เกนจิ อุปฺปาเทตพฺพํ นาม นตฺถิ. สพฺพกาลมฺปิ ภวงฺคจิตฺตํวิย อโนสกฺกมานํ อสํสีทมานํ อกิจฺเฉน อกสิเรน ปวตฺตติ. ตสฺมา เอกนฺเตน อสงฺขาริกเมว โหตีติ กตฺวา อิธ สงฺขารเภโท น คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวจ ปาฬิยํปิ ปุริมจิตฺเตสุวิย อิธ สสงฺขาเรนาติ ทุตียจิตฺตวาโร นวุตฺโตติ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
[๓๑] วิภาวนิยํ ปน
อิมานิ ทฺเว จิตฺตานิ อติสมฺมุฬฺหตาย อติจฺจลตาย จ สพฺพตฺถปิ รชฺชนทุสฺสนรหิตานิ โหนฺติ. ตสฺมา อุเปกฺขา สหคตาเนว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
รชฺชน สหิตานํปิ โลภมูล จิตฺตานํ อุเปกฺขา โยคสฺส ทิฏฺตฺตาติ.
[๓๒] ยฺจ ตตฺถ มหาฏีกายฺจ
‘‘ตโตเยวจ สภาวติกฺขตาย อุสฺสาเหตพฺพตายจ อภาวโต สงฺขารเภโทปิ เนสํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาวติกฺขตาย อภาวโตติ อิมินา อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. อุสฺสาเหตพฺพตาย อภาวโตติ อิมินา สสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ตทุภเย ปน ¶ อิทํ จิตฺตทฺวยํ สพฺพโส สงฺขารวิมุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ อฏฺกถายปิ ตาว น สเมติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคอฏฺกถายฺหิ สงฺขารเภเทน อวิชฺชาย ทุวิธภาโวว วุตฺโต. ยทิจ อิทํทฺวยํ สงฺขารมุตฺตํ สิยา. เอวํ สติ อิธ โมโหปิ สงฺขารมุตฺโต สิยา. โสจ อวิชฺชาเยวาติ ติวิธภาโวว อวิชฺชาย ตตฺถ วตฺตพฺโพ. นจ วุตฺโตติ. เอวํ ตาว อฏฺกถาย นสเมติ.
[๓๓] ยสฺมาจ อิธ ติกฺขภาโวนาม วินา สงฺขาเรน เกวลํ ปกติ ปจฺจย คณ วเสเนว ปวตฺตนสมตฺถตา วุจฺจติ. อิทฺจ จิตฺตํ ตเถว ปวตฺตติ. ตสฺมา อิทํ สภาวติกฺขํ น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ลทฺโธกาเสน โมเหน สุฏฺุ มุยฺหนฺตีติ โมหมูหานีติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตนเยน โมมูหานีติ วุตฺตํ.
๒๙. อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํ. ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ อิติ เอวํ. นิปาตสมุทาโย เหส. ปจฺฉิโมวา เอวํ สทฺโท ปุริมสฺส อิติสทฺทสฺส อตฺถวจโน. อิจฺเจวนฺติวา วิสุํ เอโก นิปาโต. สพฺพถาปิ อิมินา โสมนสฺสสหคตนฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเร นาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทฺจ ทฺวาทสาติ เอตฺถ วิเสสนํ เวทิตพฺพํ. สพฺพถาปีติ ธมฺมสงฺคณียํ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. วิภงฺเค วิภตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. ธาตุกถาทีสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. กาลเทส สนฺตานาทิ เภทภินฺเนน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. กถํ ทฺวาทเสวาติ. อิจฺเจวํ ทฺวาทเสวาติ โยเชตพฺพํ.
[๓๔] วิภาวนิยํ ปน
เหฏฺา วุตฺโต สมฺปโยคาทิ อากาโรว วิภาวิโต. โสปน อิจฺเจวนฺติ อิมินาว สิทฺโธติ.
อกุสลจิตฺตานีติ กุสลปฏิวิรุทฺธสภาวตฺตา เอวํ ลทฺธนา มานิ จิตฺตานิ. เอตฺถจ เอกนฺเตน สทฺธาทโยเอว กุสลานาม. โมหาทโยเอว อกุสลา นาม. จิตฺตํปน ผสฺสาทโย วิย อฺสมานเมว ¶ โหติ, น หิ อารมฺมณ วิชานนํวา เอกนฺเตน มุยฺหนาทิวิย สาวชฺชํวา โหติ. สทฺทหนาทิวิย อนวชฺชํวาติ. ตํปน อกุสเลหิ ยุตฺตํ อกุสลนฺติ วุจฺจติ. กุสเลหิ ยุตฺตํ กุสลนฺติ. สทฺธาทีนํปน โมหาทีนฺจ ปฏิวิรุทฺธภาโว ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพ. อกุสลธมฺมาหิ ทุพฺพลา โหนฺติ. สุวณฺณปฺปฏิรูปกาวิย เผคฺคุภูตา อภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานาปิ จฺจลนฺติเยว วิกฺกิรนฺติเยว. นิยามํ โอกฺกมนฺตาปิ เอกสฺมึภเว เอว อปายภาคิตาย โอกฺกมนฺติ. นปน กุสลมูลานิ สพฺพโส ปจฺฉินฺทิตฺวา สตฺเต วฏฺฏโสตนิยเต กาตุํ สกฺโกนฺติ. กุสลธมฺมาปน พลวนฺตา โหนฺติ. ชาติสุวณฺณาวิย สารภูตา ภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานา ถิรตรปตฺตา โลกิเยสุ ยาว อิทฺธิวิธานา โลกุตฺตเรสุจ ยาว อรหตฺตมคฺคา วุทฺธิวิรุฬฺหีธมฺมา โหนฺติ. นิยามํ โอกฺกมนฺตา อปายโสตํวา วฏฺฏโส ตํวา สพฺพโส สมุจฺฉินฺทิตฺวา อนุปาทิเสสนิพฺพานภาคิตาย โอกฺกมนฺติ. ตสฺมา กุสล ธมฺมาเอว ปหายกานาม. อิตเรปน ปหาตพฺพาเอว นามาติ เวทิตพฺพา. อปิจ กุสลธมฺมานาม อนฺตมโส อาโลปภิกฺขา ทานมตฺตาปิ โลเกเภสชฺชวิธานานิวิยอกุสลปฺปหานาย เอว ปณฺฑิเตหิปฺปียนฺติ กรียนฺติ จ, ตสฺมา เตเอว ปหายกา. อกุสลธมฺมาปน โลเก นานาโรคชาติโยวิย สกลโลกสฺส ปกติสภาวภูตาเอว โหนฺตีติ เต ปหาตพฺพาเอวาติ. สมนฺตโต อนวเสสโต อาทิยึสุ คณฺหิยึสูติ สมตฺตานิ. อปิจ สมตฺตานีติ นิฏฺิตานิ ปริปุณฺณานิวา. อฏฺธาติอาทิสงฺคหคาถา. โลโภมูลํ เอเตสนฺติ สมาโส. ทฺวาทสา กุสลา สิยุนฺติ เอตฺถ สิยุนฺติ นิปาตปทํ อิธ ทฏฺพฺพํ. อกุสล จิตฺตานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย อกุสลจิตฺตสฺส
ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๓๑. เอวํ ¶ สพฺพนิหีนํ อกุสลํ สงฺคเหตฺวา อิทานิ อเหตุกํ สงฺคณฺหนฺโต ตตฺถจ สพฺพนิหีนํ อกุสลวิปากํ ตาว ทสฺเสตุํ อุเปกฺขาสหคตนฺติอาทิมาห.
[๓๕] วิภาวนิยํ ปน
ตํ อกุสล วิปากตฺตาเยว อกุสลานนฺตรํ ปถมํ ทสฺสิตนฺติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘เตสํ อกุสลวิปากา ทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว วิภชิตุ’’นฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ กุสลวิปากานิปิ กุสลา นนฺตเรเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติ.
๓๑. จกฺขุโสตาทีนํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. วิชานาตีติ วิฺาณํ. ยถาห-วิชานาติ วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมาวิฺาณนฺติ วุจฺจตีติ. จกฺขุํ นิสฺสิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุนาวา ปจฺจยภูเตน ชนิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. กมฺเมนวา จกฺขุสฺส อุปนีตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุโตวา ชาตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุสฺสวา อินฺทฺริยภาเวน สามิ ภูตสฺส วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุสฺมึวา อุปฺปนฺนํวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. เอสนโย โสตวิฺาณาทีสุปิ. ปาฬิยํปน มหา ตณฺหาสงฺขยสุตฺเต –
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กฏฺฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. กฏฺคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. สกลิกฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. สกลิ กคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ติณฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. ติณคฺคี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โคมยฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. โคมยคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ถุสฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. ถุสคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. สงฺการฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. สงฺการคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวโข ภิกฺขเว จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. จกฺขุวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. โสตวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. ¶ ฆานวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเสจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. ชิวฺหาวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. กายวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. มโน วิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ.
ตถาติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตนฺติ ปทํ อากฑฺฒติ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา พาธติ หึสตีติ อตฺโถ. ทุฏฺุวา ขนติ กายิกสุขนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกเรนวา ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา ทุกฺขํ. กายิกทุกฺขเวทนาเยว นามํ. สุฏฺุ ปฏิมุขฺจ อิจฺฉตีติ สมฺปฏิจฺฉนํ. สุฏฺูติ อมฺุจมานํ. ปฏิมุขนฺติ อนฺาเปกฺขํ. อิจฺฉตีติ กาเมติ อภินนฺทติ ปฏิคฺคณฺหติ. เตเนวหิ ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉึ สูติ วณฺณยึสุ. สุฏฺุ ตีเรติ ตุเลติ วิจาเรตีติ สนฺตีรณํ. ฏีกายํ ตีเรติ นิฏฺาเปตีติ วุตฺตํ. วิภาวนิยํ ตีเรติ วีมํสตีติ วุตฺตํ.
๓๒. เอตฺถจ จกฺขุสฺส อสมฺภินฺนตา, อาโลก สนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, รูปานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ จตฺตาโร ปจฺจยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติการณานิ. โสตสฺส อสมฺภินฺนตา อากาสสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, สทฺทานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ โสตวิฺาณสฺส. ฆานสฺส อสมฺภินฺนตา, วาสุสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, คนฺธานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ ฆานวิฺาณสฺส. ชิวฺหาย อสมฺภินฺนตา อาโปสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ. รสานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ ชิวฺหาวิฺาณสฺส. กายสฺส อสมฺภินฺนตา, ปถวิสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, ติณฺณํ โผฏฺพฺพานํ อฺตรสฺส อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ กายวิฺาณสฺสาติ. เอตฺถจ อาโลก อากาสาทีนํ สนฺนิสฺสยานํ คหณํ เตหิ วินา รูปาทีนํ ปสาเทสุ อาปาตาคมนสฺเสว อภาวโตติ ทฏฺพฺพํ, น หิ อาโลเก สติ รูปานิ สนฺนิหิตานิปิ จกฺขุมฺหิ อาปาตมาคจฺฉนฺติ. เอสนโย เสเสสุปีติ. ยํปน อฏฺกถายํ -
จกฺขุสฺมึปน ¶ อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธารูปารมฺมเณ อาปาตํ อนา คจฺฉนฺเต จกฺขุวิฺาณํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ ปน อาปาตํ อาคจฺฉนฺเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ.
ตํ วินา อาโลเกน วิฺาณุปฺปตฺติยา อภาวทสฺสนปรํ. นปน อาปากาคมนํนาม อาโลเก อสติปิ สมฺภวตีติ ทสฺสนปรนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา รตฺตนฺธกาเรปิ รูปานิ จกฺขุมฺหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชตีติ. อกุสลสฺส วิปากานิ อกุสล วิปากานิ.
๓๓. เอตฺถา เกนฏฺเน วิปากํนามาติ. วิปจฺจนฏฺเน. กิฺจ วิปจฺจนนฺติ. ยถา โลเก อมฺพผลาทีนํ ตรุณภาวํ อติกฺกมฺม ปริณตภาวปฺปตฺติวิปจฺจนนฺติ วุจฺจติ. เอวเมวํ อิธปิ วิปจฺจนํ เวทิตพฺพนฺติ. อยฺจ อตฺโถ จตูหิ สมงฺคีตาหิ ทีเปตพฺโพ. จตสฺโสหิ สมงฺคีตานาม เจตนาสมงฺคิตา, กมฺมสมงฺคิตา, อุปฏฺานสมงฺคิตา, วิปากสมงฺคิตาติ. ตตฺถ ปุพฺเพ ตํ ตํ กมฺมายูหนกาเลยา กุสลากุสลเจตนาย ขณตฺตยสมงฺคิตา. อยํ เจตนาสมงฺคีตานาม. สาปน เจตนา นิรุชฺฌมานา สพฺพโส อภาวํ ปตฺวา นนิรุชฺฌติ. อายตึปน วิปากปาตุภาวาย อตฺตโน สพฺพาการปริปูรํ กฺริยาวิเสสํ ตสฺมึ จิตฺตสนฺตาเน นิทหิตฺวาว นิรุชฺฌติ. โสจ กฺริยาวิเสโส ยาว โอกาสํ นลภติ. ตาว กปฺปสํตสหสฺสํปิ ตํสนฺตานํ อนุคโตเยว โหติ. ยํ สนฺธาย ธมฺมปเท –
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ทหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมา ฉนฺโนว ปาวโกติ วุตฺตํ.
โสปน วิสุํ เอโก ปรมตฺถธมฺโมติปิ สงฺขฺยํ นคจฺฉติ, อนุสยธาตุโยวิยาติ. อยํ กมฺมสมงฺคิตานาม. โสปน ยทา อตฺตโน อนุรูเป ปจฺจเย ลภติ. ตทา วิปจฺจนตฺถาย โอกาสํ กโรติ. กถํ กโรตีติ. โส อาสนฺนมรณสฺส สตฺตสฺส อตฺตานํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. อตฺตโน นิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. คตินิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. โสจ สตฺโต ตํ อมฺุจมาโน ยทิ คณฺหาติ. ¶ ตทา โอกาสํ ลภติ. อยํ อุปฏฺานสมงฺคิตานาม. ตํ อมฺุจิตฺวา จุตสฺสปน จุติอนนฺตรเมว โส กมฺมสงฺขาโต กฺริยา วิเสโส วิสุํ เอโก สสมฺปยุตฺโต ปรมตฺถธมฺมราสิ หุตฺวา เอกํ ภวํ ปูรยมาโน วิปจฺจติ, เอกํ ภวํ ปูรยมาโนติจ ยาว ตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตํ ตํ ทฺวาริกวิปากกิจฺจานิ ปริโยสาเน จุติกิจฺจฺจ สาธยมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส สมงฺคีตา ตรุณา วตฺถานาม โหนฺติ. ปจฺฉิมา วิปากสมงฺคีตา ปริณตาวตฺถานามาติ เวทิตพฺพา. อิติ วิปจฺจนฺตีติ วิปากานิ มุทุตรุณาวตฺถํ อติกฺกมิตฺวา ปริณกาวตฺถสงฺขาตํ วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺานานํปิ กฏตฺตารูปานํ วิปากปเท อคฺคหณํ โหตีติ. ตานิหิ กมฺมสนฺตานโต วิสุํ สิทฺธตฺตา วิสุํ กมฺมโต ชาตานิเยว นาม โหนฺติ, นวิปกฺกานิ นามาติ. อฺํหิ อรูปธมฺมานํ สนฺตานํ. อฺํ รูปธมฺมานนฺติ. อยเมตฺถ วิปากปเท ปรมตฺถทีปนา.
เยปน อรูปภาเวน สารมฺมณภาเวนจ กมฺเมน สทิส ตามตฺตํ คเหตฺวา อรูปธมฺมานเมว วิปากตฺตํ สาเธนฺติ. เตสํ วิปากสทฺโท อรูปธมฺเมสุ รุฬฺหีวเสน ปวตฺโตติ อาปชฺชตีติ. ยฺจ ตตฺถ สาลิพีชนิพฺพตฺเตสุ นาฬปตฺตปุปฺผผเลสุ พีชสทิสานํ ผลานเมว สาลิผลสาลิปกฺกนามํ สิทฺธํ วิยาติ อุปมํ ทสฺเสนฺติ, สาปิ นสเมติ. น หิ ผลานิปิ ตรุณกาเล ปากนามํ ลภนฺติ. นจ นาฬปตฺตปุปฺผานิปิ ปริณตกาเล ปากนามํ นลภนฺตีติ. ตานิ ปิหิ ตทา นาฬํ ปกฺกํ, ปตฺตํ ปกฺกํ, ปุปฺผํ ปกฺกนฺติ น นวุจฺจนฺตีติ. สุขยตีติ สุขํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํสมงฺคีปุคฺคลํวา ลทฺธสาตํ กโรตีติ อตฺโถ.
๓๔. สุฏฺุวา ขนติ กายิกทุกฺขํ. สุเขนจ ขมิตพฺพํ. สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา สุขํ. กุสลสฺส วิปากานิ สมฺปยุตฺต เหตุวิรหโต อเหตุกานิจาติ กุสลวิปากา เหตุก จิตฺตานิ.
[๓๖] วิภาวนิยํ ปน
ปุพฺพกมฺมสหชาเตน ¶ นิพฺพตฺตกเหตุนาปิ อิธ วิปากสฺส สเหตุกตาปสงฺโคกโต. โส น สุนฺทโร.
น หิ อภิธมฺเม กตฺถจิ ปุพฺพกมฺมสหชาเตน นิพฺพตฺตกเหตุนา วิปากสฺส สเหตุกาเหตุกตา สมฺภโวนาม อตฺถิ. อสติจ สมฺภเว พฺยภิจารสฺสปิ อภาวโต โส ปสงฺโค นิรตฺถโกวาติ. ตตฺถ พฺยภิจารสฺสาติ ปสงฺคสฺส อิจฺเจวตฺโถ. เอตฺถจ อกุสลวิปากานํ สยํ อพฺยากตธมฺมตฺตา โลภาทีหิ อกุสลเหตูหิจ สยํ อกุสลวิปากตฺตา อโลภาทีหิ อนวชฺชเหตูหิจ สเหตุกตา สมฺภโว นตฺถิ. อสติ จ ตํ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว อพฺยภิจาโรเยว โหตีติ ตตฺถ อเหตุกคฺคหณํ น กตํ. กุสลวิปากานํ ปน สยํ กุสลวิปากตฺตาเยว อโลภาทีหิ กุสลา พฺยากตโยคีหิ อนวชฺชเหตูหิ สเหตุกตา สมฺภโว อตฺถิเยว. สติจ ตสฺมึ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว พฺยภิจารสหิโต โหตีติ ตตฺเถว อเหตุกคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๕. จกฺขาทิเก ปฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ, ตฺหิ ปฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชตีติ. ภวงฺคสงฺขาเต มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ มโนทฺวาราวชฺชนํ. ตฺหิ ตสฺมึ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนฺตํ ปวตฺตตีติ. เอตฺถจ มโนทฺวารนฺติ สกลํ ภวงฺคจิตฺตํ ทฏฺพฺพํ.
[๓๗] ยํปน ฏีกายํ
ตาว ‘‘มโนทฺวารนฺติ เอตฺถ อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนติ วุจฺจติ. ตเทว ทฺวารํ อาวชฺชนชวนาทิ ถิจิตฺต ปวตฺติยา มุขตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ, ปีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํปิ น ยุชฺชติเยว.
ยทิหิ ¶ ยสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรํ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตเทว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา มโนทฺวารํนาม โหติ. น ตโต ปุริมานีติ อยมตฺโถ สิยา. เอวฺจสติ เยสุ จกฺขาทีสุ รูปา ทีนํ ฆฏฺฏิตตฺตา อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตาเนว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารานินาม โหนฺติ. น ตโต อฺานีติ อยมตฺโถ อาปชฺชติ. นจ ตานิ จกฺขาทีนิ นาม อตฺถิ. ยานิ จกฺขาทีนิ ทฺวารรูปานินาม น โหนฺตีติ. สพฺพเมตํ อุปริ ทฺวาร สงฺคเห อาวิภวิสฺสตีติ. หสนํ หสิตํ. มุขสฺส ปหฏฺาการปฺปวตฺติ. ตํ อุปฺปาเทติ ชเนตีติ หสิตุปฺปาโท. ตํวา อุปฺปาเทนฺติ ขีณาสวา เอเตนาติ หสิภุปฺปาโท. ตํวา อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ หสิตุปฺปาโท. โสเอว จิตฺตนฺติ สมาโส. ขีณาสวานํ อโนฬาริเกสุ อารมฺมเณสุ เยน จิตฺเตน สิตํ ปาตุกโรนฺติ, ตสฺเสตํ นามํ. น หิ ขีณาสวา โลกิย มหา ชนาวิย รชฺชนียาทิ ภาเวน โอฬาริเกสุ หสนิย วตฺถูสุ หสนฺตีติ. ฏีกาสุ ปน จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวา หสิตุปฺปาทนฺติ นิทฺทิฏฺํ สิยาติ. วุตฺตนเยน อเหตุกานิจ ตานิ วิปจฺจน วิปากุปฺปาทน กิจฺจรหิตตฺตา ตํ ตํ กฺริยามตฺตภูตานิ จิตฺตานิจาติ อเหตุกกฺริยจิตฺตานิ. เอตฺถจ วีถิมุตฺตจิตฺตานิ กิจฺจทุพฺพลตฺตา ปฺจวิฺาณานิ วตฺถุทุพฺพลตฺตา สมฺปฏิจฺฉนาทีนิจ กิจฺจฏฺานทุพฺพลตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน วินา เกวลํ วิปจฺจนมตฺเตน ปวตฺตนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ วิปากานิเอว โหนฺติ. ยานิปน พลวกิจฺจตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน ปวตฺตนฺติ. อายตึจ วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหสหิตานิ โหนฺติ. ตานิ กุสลากุสลานินาม โหนฺติ. ยานิ ปน จิตฺตานิ วิปจฺจนมตฺตํ อติกฺกมฺม อตฺตโน อุสฺสาเหเนว ปวตฺตนฺติ. เตสุ อาวชฺชนทฺวยํ วิปากสนฺตานโต ลทฺธปจฺจยตฺตา โถกํ ทุพฺพลภาวโต อิตรานิจ นิรานุสยสนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สพฺพโส วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหรหิตานิเอว โหนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ กฺริยานินาม ชาตานีติ ทฏฺพฺพํ.
๓๖. อิทานิ อาทิโต ปฏฺาย เวทนาวิจารณา วุจฺจติ. ตถาหิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ตาว วตฺถูนิจ อารมฺมณานิจ อุปาทารูปาเนว ¶ โหนฺติ, อุปาทารูปานฺจ วิจุปิณฺฑกานํวิย อฺมฺสงฺฆฏฺฏนํ ทุพฺพลเมวาติ ตานิ อิฏฺเ อนิฏฺเจ อารมฺมเณ อุเปกฺขา สหคตาเนว โหนฺตีติ. กายวิฺาณสฺสปน อารมฺมณานิ มหาภูตานิ โหนฺตีติ ยถา อธิกรณิมตฺถเก ถปิตํ ปิจุปิณฺฑกํ อโยกูเฏน ปหรนฺตานํ อโยกูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมฺม อขิกรณิฆฏฺฏนํ พลวตรํ โหติ. ตถา เตสํ อารมฺมภูตานํ กายวตฺถุํ อติกฺกมฺม กายนิสฺสย ภูเตสุ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํ. ตสฺมา กายวิฺาณํ อิฏฺเ สุขสหคตํ อนิฏฺเ ทุขสหคตํ โหตีติ. สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํปน สพฺพทุพฺพลานํ ปฺจวิฺาณานํ อนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ นิจฺจํ ทุพฺพลํ หุตฺวา สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ. วิภาวนิยํ ปน อสมานนิสฺสเย หิ เตหิ ลทฺธปจฺจยตาวเสน อยมตฺโถ วิภาวิโต, สนฺตีรณํปน สยํปิ พลววตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตติ. ตาทิเสนจ พลววตฺถุนิสฺสเยน ปุริมจิตฺเตน ลทฺธปจฺจยํ โหตีติ โถกํ พลวํ โหติ. ตสฺมา ตํ กุสลวิปากํ อิฏฺเ อุเปกฺขาสหคตํ อภิอิฏฺเ โสมนสฺสสหคตํ โหติ. อกุสลวิปากํปน อนิฏฺเปิ อภิอนิฏฺเปิ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ. กสฺมา อิติเจ. ยทิหิ ตํ อติอนิฏฺารมฺมณวเสน เวทนา เภทยุตฺตํ สิยา. ทุกฺเขนวา โทมนสฺเสนวา ยุตฺตํ สิยา. ตตฺถ ทุกฺเขน ตาว น ยุชฺชติ, กสฺมา, เอกนฺตกายิกตฺตา ทุกฺขสฺสาติ. โทมนสฺเสนปิ น ยุชฺชติ. กสฺมา, ปฏิเฆน ปฏิหฺตฺตาเอว โทมนสฺสภาวํ ปตฺตา โทมนสฺสเวทนา ปฏิเฆน วินา นปฺปวตฺตตีติ. เอกนฺตากุสลภูเตน ปฏิเฆน นิจฺจโยคิโน โทมนสฺสสฺส อพฺยากเตสุ อสมฺภวโตติ. อาวชฺชนทฺวยํปน สนฺตีรณโตปิ โถกํ พลวํ โหติ. วิปากานฺหิ ปวตฺติตุํปิ อตฺตโน อุสฺสาหพลํนาม นตฺถิ. พลวนฺเตหิปน กมฺมาทิปจฺจเยหิ ชาตานิ พลวนฺตานินาม โหนฺติ. ทุพฺพเลหิ ชาตานิ ทุพฺพลานิ นามาติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กมฺมานุภาวโตจ มุจฺจิตฺวา วิปากสนฺตานโตจ ปจฺจยํ คเหตฺวา อุฏฺิตตฺตา ทุพฺพลเมว โหตีติ สทาปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ.
[๓๘] วิภาวนิยํ ปน
ปฺจทฺวาราวชฺชนํ ¶ ปุพฺเพ เกนจิ อคฺคหิเต อารมฺมเณ เอกวา รเมว ปวตฺตตฺตา มโนทฺวาราวชฺชนฺจ วิสทิสจิตฺตสนฺตานปราวตฺตนวเสน พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตา อารมฺมณรสํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ นสกฺโกตีติ สพฺพตฺถปิ มชฺฌตฺต เวทนายุตฺตเมวาติ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตาติ อิทํ น ยุชฺชติ.
น หิ จิตฺตานํ พลวทุพฺพลตาวิเสโสอตฺตโนปจฺฉา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส วเสน สกฺกา วตฺตุํ. อตฺตโนปน ปจฺจเยหิเอว โส สกฺกา วตฺตุนฺติ. อิตรถา สนฺตีรณสฺสปิ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตา สิยา. ตํปิ หิ วิสทิสจิตฺตสนฺตานํ อตฺตนาปรํ วตฺเตติ เยวาติ.
๓๗. อิมานิ จิตฺตานิ อตฺตโน ปกติ ปจฺจยคณสมาโยเค สติ นุปฺปชฺชนฺตีติ นตฺถิ. ตสฺมา อสงฺขาริกาเนวาติ วทนฺติ. มูลฏีกายํ ปน วิปากุทฺธาเร –
อเหตุกวิปากานํ อปริพฺยตฺตกิจฺจตฺตา สสงฺขาริก กมฺม วิรุทฺโธ อสงฺขาริกภาโวปิ นตฺถิ. อสงฺขาริกกมฺมวิรุทฺโธ สสงฺขาริกกาโวปิ นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ อุภยกมฺเมนปิ อุปฺปตฺติ เถเรน อนฺุาตาติ วุตฺตํ.
เอเตน ติณฺณํ กฺริยจิตฺตานํปิ ตทุภยภาวาภาโว วุตฺโต โหติ. ตานิปิหิ อปริพฺยตฺตกิจฺจานิเยวาติ. อถวา. รูปทสฺส น สทฺทสฺสวนาทีนิ สตฺตา กทาจิ อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติ. กทาจิ ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํ. ตตฺถ ยทา อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติ. ตทา ปฺจทฺวาราวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ยทา ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺติ. ตทา สสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ทฺวาร วิมุตฺเตสุปน ทฺวีสุ อุเปกฺขาสนฺตีรเณสุ อฏฺมหาวิปาเกสุวิย วตฺตพฺโพ. อิติ สพฺพานิ อเหตุกจิตฺตานิ เตน ปริยาเยน สงฺขารเภเทน ¶ ปจฺเจกํ ภินฺนานิเอว โหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ อปริ พฺยตฺตกิจฺจตฺตาเยว เตสํ สงฺขารเภโท ปาฬิยํ นวุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๓๘. ยสฺมาปน เหตุโยนาม มหนฺตธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา เต ทุพฺพลกมฺมนิพฺพตฺเตสุ ทุพฺพลวตฺถุกิจฺจฏฺาเนสุจ อิเมสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ สพฺพํ ปาปกมฺมํ วิกฺเขปยุตฺตํ สยํปิ จฺจลติ ทุพฺพลํ โหติ. ตสฺมา ตํ กปฺปฏฺิติกํปิ สมานํ กาลนฺตเร เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. ติเหตุกกมฺมํปิ สมานํ ทุพฺพเลสุ จกฺขาทิวตฺถูสุจ ทสฺสนาทีสุ กิจฺจฏฺาเนสุจ เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. อาวชฺชนหสนกิจฺจา นิจ ทุพฺพลกิจฺจานิเอว โหนฺติ. ตสฺมา อิมานิ สพฺพานิ สมฺปยุตฺตเหตุรหิตานิ ชาตานีติ ทฏฺพฺพํ.
๓๙. สพฺพถาปีติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
[๓๙] วิภาวนิยํ ปน
สพฺพถาปีติ อกุสลวิปาก กุสลวิปาก กฺริยเภเท นาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
โสหิ เภโท อิจฺเจวนฺติ อิมินาว คหิโตติ. สงฺคหคาถายํ อกุสลวิปากานิ วตฺถุกิจฺจเภเทน สตฺต, ปฺุปากานิ วตฺถุกิจฺจเวทนาเภเทน อฏฺธา, กฺริยจิตฺตานิ กิจฺจทฺวารเภเทน ตีณีติ อเหตุกจิตฺตานิ อฏฺารส โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปฺุปาเกสุ เวทนาเภโทปิ วตฺตพฺโพ. อิตรถา สนฺตีรณสฺส อเภโท สิยา. ตถา กฺริยาสุ ทฺวารเภโทปิ วตฺตพฺโพ. อฺถา อาวชฺชนสฺส อเภโท สิยาติ. ฏีกาสุปน โส น วุตฺโตติ.
อเหตุกจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนา.
๔๐. อิทานิ เหฏฺา วุตฺตานํ จิตฺตานํ อโสภณนามํ อุปริ วุจฺจมานานฺจ โสภณนามํ ถเปนฺโต คาถมาห. อุปริ วุจฺจมานานฺหิ ¶ โสภณตฺเต วุตฺเต เหฏฺา วุตฺตานํ อโสภณตา อวุตฺตาปิ สิทฺธา โหตีติ. ตตฺถ ปาปาเหตุกมุตฺตานีติ ปาเปหิ อเหตุเกหิจ มุตฺตานิ เอกูนสฏฺิจิตฺตานิ. อถวา. เอกนวุติจิตฺตานิปิ โสภณานีติ วุจฺจเร วุจฺจนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ปาเปหีติ อกุสเลหิ. อกุสลานิหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อนิจฺฉนฺเตเยว อปายํ ปาเปนฺติ. ตสฺมา ปาปานีติ วุจฺจนฺติ. เอเตน ปฺุานํปิ สุคติปาปนฏฺเน ปาปตา ปสงฺโค นิวตฺติโต โหติ. น หิ อิจฺฉนฺตานํ ปาปเน ปาปนพฺยาปาโร ปากโฏ โหตีติ. ลามกฏฺเนวา ตานิเยว ปาปานีติ วุจฺจนฺตีติ. โสภเณหิ สทฺธาทิคุณธมฺเมหิ ยุตฺติยา ตโตเยว จ สยํปิ โสภคฺคปตฺติยา โสภณานีติ.
๔๑. อิทานิ ตานิ โสภณานิ หีน ปณีตา นุกฺกเมน ทสฺเสนฺโต โสมนสฺสสหคตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชานาตีติ าณํ, ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. าเณน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติ สมาโส. นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาโร. สํวิชฺชติ สงฺขาโร อสฺสาติ สสงฺขาโร. สปฺปุริสุปนิสฺส ยาทิโก กุสลุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจยคโณ. โสหิ ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา เกวลํ อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺาเปติ. ตทา อสงฺขาโรนาม. โสเยว ยทา อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺาเปตุํ น สกฺโกติ. สงฺขารสหายํ ลภิตฺวาว ตํ สมุฏฺาเปติ. ตทา สสงฺขาโรนาม. อสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ. สสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกนฺติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. เอตฺถจ โสมนสฺสาทีนํ อุปฺปตฺติการณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อปิจ สทฺธาสมฺปตฺติ ทสฺสนสมฺปตฺติ เทยฺยธมฺม ปฏิคฺคาหก สมฺปตฺตีติ เอวมาทิ โสมนสฺสการณํ, ตพฺพิปรีตํ อุเปกฺขาการณํ. ยานิจ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิอฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิมสฺมึ าเน วตฺตพฺพานีติ. ปฺา สํวตฺตนิก กมฺมุปนิสฺสยตา, อพฺยาปชฺชโลกุปปตฺติตา อินฺทฺริยปริปากตา, กิเลสทูรตาจ าณุปฺปตฺติยา การณํ. ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา, อโมหชฺฌาสยตา, ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา. สุตจินฺตาปสุตาติปิวตฺตุํ ¶ ยุชฺชติ. ยานิจธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส การณานิ อฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานิ. ตพฺพิปรีตํ าณวิปฺปยุตฺตการณํ. สงฺขารการณํปิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. ยานิจ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิ อฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานีติ. อิเมสํปิ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพนฺติ.
๔๒. อฏฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อิเมสํ อิธ วุตฺตปฺปการโต อฺเหิ ปกาเรหิ อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺรายํ นโย. อิมานิ อฏฺจิตฺตานิ ทสหิ ปฺุกฺริยาวตฺถูหิ คุณิตานิ อสีติ โหนฺติ. ปุน ตานิ ฉหิ อารมฺมเณหิ คุณิตานิ จตฺตาริสตานิเจว อสีติ จ โหนฺติ. ปุน ตานิ ตีหิ กมฺเมหิ คุณิตานิ สหสฺสํ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติ. ปุน ตานิ ตีหิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ คุณิตานิ จตฺตาริ สหสฺสานิ ตีณิ สตานิ วีสติจ โหนฺติ. ตานิ อิมานิ สุทฺธิกานีติ กตฺวา ทฺวีสุ าเนสุ ถเปตพฺพานิ. ตโต เอกํ านํ คเหตฺวา ทฺวิธา กโรนฺตสฺส าณสมฺปยุตฺตานิ ทฺเวสหสฺสานิ สตํ สฏฺิจ โหนฺติ. ตถา าณวิปฺปยุตฺตานีติ. ปุน ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตานิ จตูหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ อฏฺสหสฺสานิ ฉสตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติ. าณวิปฺปยุตฺตานิปน วีมํสาวชฺชิเตหิ ตีหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ ฉสหสฺสานิ จตฺตาริสตานิ อสีติจ โหนฺติ. ปุน ตทุภยานิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ ปฺจสหสฺสานิ สตํ วีสติจ โหนฺติ. ปุน ตานิ ปุพฺเพ วิสุํ ถปิเตหิ สุทฺธิเกหิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ นวสหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสฺจ โหนฺตีติ. ยํปน ฏีกายํ อิธ วุตฺตนเยน สุทฺธิกานิจ าณวิปฺปยุตฺตานิ จ วิสุํ อกตฺวา สพฺพานิ ปฺุกฺริยาทีหิ สมํ คุณิตานิ สตฺตรส สหสฺสานิ ทฺเว สตานิ อสีติจ โหนฺตีติ วุตฺตํ.
[๔๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
สุทฺธิกานิ ¶ วิสุํ อกตฺวา าณวิปฺปยุตฺตานิเอว วิสุํ กตฺวา ตถา คุณิตานิ วีส สตาธิก ปนฺนรส สหสฺสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ น ยุตฺตํ.
เอวฺหิ สติ อิมานิ กามาวจรกุสลานิ นิจฺจํ สาธิปติกานิ หุตฺวา นิยตาธิปติกานินาม ภเวยฺยุํ. นจ อิมานิ อุปริ มหคฺคต กุสลานิ วิย โลกุตฺตรานิ วิย จ นิยตา ธิปติกานิ โหนฺตีติ. ฏีกานเยนปน าณวิปฺปยุตฺตานิปิ วีมํสาสหคตานีติ อาปชฺชตีติ. ยถาวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลาติเอตฺถ าณวิปฺปยุตฺตานิปิ โกสลฺเลน นานาวชฺชนวีถิยํ ปวตฺเตน อุปนิสฺสยาเณน สมฺภูตตฺตา กุสลานิ เอว นาม โหนฺติ. เอวมิธปิ ตานิ เตเนว วีมํสาธิปติภูเตน สมฺภูตตฺตา วีมํสาธิปเตยฺยานิปิ นาม โหนฺตีติ น นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน ตานิ วิสุํ อกตานิ สิยุนฺติ. เอวํสนฺเตปิ กามกุสลานินาม อธิปติวิมุตฺตานิ เอว พหุตรานิ โหนฺติ. ตสฺมา นสกฺกา สพฺพานิ กามกุสลานิ วีมํสาธิปติมูลิกานิ ภวิตุนฺติ.
๔๓. กามาวจรานิจ ตานิ กุสลานิ จิตฺตานิจาติ วิคฺคโห. ตตฺถ เกนฏฺเน กุสลานีติ. อาโรคฺยฏฺเน, สุนฺทรฏฺเน, เฉกฏฺเน, อนวชฺชฏฺเฏน, สุขวิปากฏฺเนจาติ. ราคาทโยหิ ธมฺมา จิตฺตสนฺตานสฺส รุชฺชนฏฺเน โรคานาม. อหิตฏฺเน อสุนฺทรา นาม. อนิปุณฏฺเน อเฉกานาม. คารยฺหฏฺเน วชฺชานาม. อนิฏฺ วิปากฏฺเน ทุกฺขวิปากานาม โหนฺติ. อิมานิปน เตหิ วุฏฺิตตฺตา กุสลานินาม อโรคานิ นามาติ อตฺโถ. ตปฺปฏิปกฺขตฺตาจ สุนฺทรานิ เฉกานิ อนวชฺชานิ สุขวิปากานิ จ นาม โหนฺตีติ. กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จาเลนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลานิ. กุจฺฉิเตนวา อากาเรน สตฺตสนฺตาเน เสนฺติ อนุเสนฺตีติ กุสา. ราคาทโย. เต ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิ. กุสํวา วุจฺจติ าณํ กุจฺฉิตานํ สานฏฺเน ตนุกรณฏฺเน อนฺตกรณฏฺเนวา. กุเสน ลาตพฺพานีติ กุสลานิ. กุสาวิย ¶ หตฺถปฺปเทสํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺตีติวา กุสลานิ. อปิจ, กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สรนฺติ หึสนฺตีติ กุสลานิ. รการสฺส ลกาโร. โกสลฺลสมฺภูตฏฺเนวา กุสลานีติ.
๔๔. มหาวิปาเกสุ ปทตฺถโต วตฺตพฺพํ นตฺถิ. เวทนาเภโท อารมฺมณวเสน วตฺตพฺโพ. ตานิหิ อติอิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ ยถากฺกมํ โสมนสฺเสน อุเปกฺขาย จ ยุตฺตานีติ. สมฺปโยคเภโท กมฺมวเสน ชวนวเสนจ วตฺตพฺโพ. ตานิหิ พลวกมฺเมน ชนิตานิ าณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ. ทุพฺพลกมฺเมน ชนิตานิ าณวิปฺปยุตฺตานิ. กทาจิปน ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติกาเล เยภุยฺเยน ติเหตุกชวนานุพนฺธานิ าณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ. อิตรชวนานุพนฺธานิ าณวิปฺปยุตฺตานีติ. สงฺขารเภโทปิ เกหิจิ อาจริเยหิ กมฺมวเสเนว กถิโต. อสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ อสงฺขาริกานิ. สสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ สสงฺขาริกานีติ. สงฺคหกาเรนปน สนฺนิหิตปจฺจยวเสน วุตฺโต. ตานิหิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล าตกาทีหิ เตน เตน ปโยเคน อุปฏฺาปิตานิ กมฺมาทีนิ อารมฺมณานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ สสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ตาทิเสน ปโยเคน วินา สยเมว กมฺมพเลน อุปฏฺิตานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ตทารมฺมณ กาเลปน อสงฺขาริกชวนานุพนฺธานิ อสงฺขาริกานินาม. สสงฺขาริก ชวนานุพนฺธานิ สสงฺขาริกานิ นามาติ. เอตฺถปิ สมฺปิณฺฑนตฺโถ วิสทฺโท. เตน อารมฺมณฉกฺก หีนตฺติกวเสเนว กาลเทส สนฺตานาทิวเสนจ เตสํ อเนกเภทตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. ยสฺมา ปเนตานิ ทานาทิวเสน กายกมฺมาทิวเสน ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา จ น ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ตานิ ปฺุกฺริยาวตฺถูนํ กมฺมาธิปตีนฺจ วเสน วฑฺฒนํ นลภนฺตีติ.
[๔๑] วิภาวนิยํ ปน
อิมานิ วิฺตฺติสมุฏฺาปนาภาวโต กมฺมทฺวาร วเสน น ปวตฺตนฺติ. อวิปากสภาวโตจ กมฺมวเสน นปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เหฏฺาหิ กุสเลสุ กมฺมตฺติกวเสเนว วฑฺฒนํ วุตฺตํ. นปน วิสุํ กมฺมทฺวารวเสน. กมฺมตฺติกฺจนาม ติวิธ กมฺมทฺวาร วเสเนว สิทฺธนฺติ. นนุ อฏฺกถายํ โยหิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวาร กมฺมปถ ปฺุกฺริยาวตฺถุเภโท วุตฺโต. โส อิธ นตฺถิ. กสฺมา. อวิฺตฺติชนกโต อวิปาก ธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติยาจาติ วุตฺตนฺติ. สจฺจํ. ตตฺถ ปน อวิฺตฺติชนกโต กมฺมทฺวาร เภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอวํ เภทสฺส อภาวํ วทติ. อวิปากธมฺมโต กมฺมปถเภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน ทสวิธสฺส กมฺมปถเภทสฺส อภาวํ วทติ. อิธปน กุสเลสุปิ กมฺมปถเภทํ อคฺคเหตฺวา ติวิธกมฺมทฺวาร เภทภินฺนํ กมฺมตฺติกเมว คหิตํ. ตฺจ วิฺตฺติ สมุฏฺาปนา ภาวโต ติวิธกมฺมทฺวารวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิมินาว สิทฺธํ. ยทิจ เหฏฺา กุสเลสุปิ ทสวิธกมฺมปถเภทวเสน วิสุํ วฑฺฒนํ วุตฺตํ สิยา. เอวํสติ อิธปิ อวิปากสภาวโต กมฺมปถวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิทํ วตฺตพฺพเมวาติ.
๔๕. มหากฺริยจิตฺเตสุปิ มหาวิปาเกสุวิย อารมฺมณ วเสเนว เวเทนาเภโท อุปริ สยเมว วกฺขติ. าณสมฺปยุตฺต, วิปฺปยุตฺต, อสงฺขาริก, สสงฺขาริกเภโทปน ยถารหํ กุสเลสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
[๔๒] วิภาวนิยํ ปน
ตถา อวิจาเรตฺวา กฺริยจิตฺตานํปิ กุสเล วุตฺตนเยน ยถารหํ โสมนสฺส สหคตาทิตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
อิจฺเจวํ สพฺพถาปีติ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สเหตุก กามาวจร กุสล วิปาก กฺริย จิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุ กคฺคหณํ กุสล สทฺท สมฺพนฺเธ ภูตกถน วิเสสนํ. เตเนวหิ ตํ กุสลจิตฺตานํ จูฬนิคเมน คหิตํ. วิปาก กฺริย สทฺทสมฺพนฺเธปน พฺยวจฺเฉทกวิเสสนํ ทฏฺพฺพํ.
[๔๓] วิภาวนิยํ ปน
สกฺขรกถลิกํปิ ¶ มจฺฉคุมฺพํปิ ติฏฺนฺตํปิ จรนฺตํปิ ปสฺสตีติ สุตฺตปเท วิย อิธ ยถาลาภ โยชนาติ วุตฺตํ. ตํ น สเมติ. ตตฺถหิ สกฺขรกถลิกํนาม นจรตีติ ยุตฺตํ. อิธปน กุสลํ สเหตุกํ นโหตีติ นยุตฺตเมตนฺติ.
๔๖. สงฺคหคาถายํ เวทนา าณ สงฺขาร เภเทนาติ เวทนาเภเทน, าณเภเทน, สงฺขารเภเทนจ. ตตฺถ เวทนา เภเทนาติ เวทนาเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทน, าณเภเทนาติ าณโยคา โยคสิทฺเธนจิตฺตเภเทน. สงฺขารเภเทนาติ สงฺขาเรน วินา สหจ ปวตฺตปจฺจยคณเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทนาติ อตฺโถ. อิทฺหิ สมาสปทานํ สามตฺถิยํ, ยทิทํ สุวิฺาตานํ นานาปฺปการานํ ปทตฺถานํ อปฺปเกน พฺยฺชเนน ทีปนสมตฺถตาติ.
[๔๔] เอเตน วิภาวนิยํ
สยํ อภินฺนานํ าณสงฺขารานํ เภทวจเน จิตฺตสฺส เภทกร ภาเว จ โจทนาย อโนกาสตา สาธิตา โหตีติ.
ตตฺรายํ โยชนา. สเหตุ กามาวจร ปฺุปากกฺริยา เวทนาาณสงฺขารเภเทน ยถากฺกมํ ฉจ ทฺวาทสจ จตุวีสติ จ มตาติ. เอตฺถจ –
เวทนาาณสงฺขาร, เภเทเนตานิ อฏฺธา;
ปฺุปากกฺริยาเภทา, จตุวีสติวิธา มกา ติปิ.
วตฺตพฺพา. เอวฺหิ สติ อตฺถคติจ วิสทา โหติ. อุปริ วกฺข, มานาหิจ สงฺคหคาถาหิ สทฺธึ สเมตีติ.
๔๗. กาเมติอาทิ สพฺเพสํ กามจิตฺตานํ สงฺคหคาถา. ตตฺถ กาเม กามภูมิยํ ปากานิ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ วิปากจิตฺตานิ เตวีส. ปฺุาปฺุานิ กุสลากุสลจิตฺตานิจ วีสติ. กฺริยาจ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ ¶ ปน เอกาทส โหนฺติ. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ จตุปฺปฺาส โหนฺตีติ โยชนา. สพฺพถาติ เจตฺถ วิสทฺโท ลุตฺต นิทฺทิฏฺโ. ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปฺาสเอว. วิภงฺเค วิภตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปฺาส เอวาติอาทินา ตสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยวาติ.
[๔๕] เอเตน วิภาวนิยํ
อิธ วุตฺตานํ กุสลาทีนํ อนฺโตคธเภทวเสน ตสฺส อตฺถวิภาวนา ปฏิสิทฺธา โหติ.
[๔๖] ยฺจ วิภาวนิยํ
กาเม ภเวติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเรตพฺพํ.
ภวสทฺโท หิ กุสลากุสลกมฺเมสุ กมฺมนิพฺพตฺเตสุจ วิปาก กฏตฺตารูเปสุ วตฺตมาโน อภิธมฺเม ทิฏฺโ. น ตทฺเสุ นามรูปธมฺเมสูถิ. ภูมิปริยาโยจ อิธ กามสทฺโท. ภูมีติจ สโหกาโส อินฺทฺริยา นินฺทฺริยพทฺธธมฺมสมูโห วุจฺจตีติ กาเม กามภูมิยนฺติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภโวติวา ภูมิเอว วุจฺจติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ภวนฺติ เอตฺถ สตฺตา สงฺขาราจาติ กตฺวา. เอสนโย ปรตฺถปีติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย กามจิตฺตสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
๔๘. เอวํ กามจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตนฺติอาทิมาห. วิตกฺโกจ วิจาโรจ ปีติจ สุขฺจ เอกคฺคตาจาติ ทฺวนฺโท. ตาหิ สหิตนฺติ สมาโส. วิตกฺกวิจารปีติสุเข กคฺคตา สงฺขาเตนสมุทิเตนปถมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํกุสลจิตฺตํ ปถมชฺฌานกุสลจิตฺตํ. ตตฺถ เกนฏฺเนปถมํ, เกนฏฺเนจ ฌานนฺติ. อาทิโต ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา ปถมํ. กสิณาทิกสฺส อารมฺมณสฺส อนิจฺจาทิลกฺขณสฺสจ อุปนิชฺฌายนโต ปจฺจนีกธมฺมานฺจ ฌาปนโต ทยฺหนโต ¶ ฌานํ. อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ เอกคฺคตาเอว สาติ สยยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สาหิ เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต เอโก อคฺโคโกฏิโกฏฺาโสวา อสฺสาติ อตฺเถน เอกคฺคสงฺขาตสฺส จิตฺตสฺส ตถาปวตฺตเน อาธิปจฺจคุณโยเคน เอกคฺคตาติ จ วุจฺจติ. สาเยว จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิปิตุํ อทตฺวา เอกสฺมึ เยวารมฺมเณ ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน สมฺมาจ อาธิยติ ถเปติ. อินฺทฺริยานฺจ สมภาวํ กตฺวา ตตฺเถว ลีนุทฺธจฺจาภาวาปาทเนน สมฺจ อาธิยติ ถเปตีติ อตฺเถน สมาธีติจ วุจฺจติ. สาเยวจ ปาฬิยํ อวิกฺเขโป อวิสาหาโร สณฺิติ อวฏฺิตีติ นิทฺทิฏฺาติ. วิตกฺกาทโยปิ ปน ตสฺสา สาติสยํ อุปการกตฺตา ฌานนฺเตว วุตฺตา. ตถา หิ วิตกฺโก ตาว จิตฺตํ ถินมิทฺธวเสน โอสกฺกิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณาภิมุขเมว กโรติ. อารมฺมณาภินิโรปน ลกฺขโณหิ วิตกฺโก. ถิน มิทฺธนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติ. วิจาโรจ นํ วิจิกิจฺฉาวเสน สํสปฺปิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณานุพนฺธเมว กโรติ. อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ หิ วิจาโร ปฺาปกติโก. วิจิกิจฺฉานีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติ. ปีติจ จิตฺตํ พฺยาปาทวเสน อุกฺกณฺิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ปริตุฏฺเมว กโรติ. อารมฺมณสํปิ ยายนลกฺขณา หิ ปีติ. พฺยาปาทนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขาติ. ตถา สุขฺจ นํ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจวเสน อวูปสมิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ลทฺธสาตํ อุปพฺรูหิตํ กโรติ. สากลกฺขณฺหิ สุขํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขนฺติ.
อุเปกฺขาจ สนฺตสภาวตฺตา สุเขเอว สงฺคหิตาติ. เอวํ กโรนฺตาจ เต ธมฺมา ตสฺมึ อารมฺมเณ ตสฺส จิตฺตสฺส สุฏฺุ เอกคฺคภาวตฺถายจ โหนฺติ. เอกคฺคภาโวติจ เอกคฺคตาเยว. สาจ เอกคฺคตา เตหิ ธมฺเมหิ ตถา อนุคฺคหิตา สุฏฺุ พลวตี หุตฺวา สยํ กามจฺฉนฺทวเสน นานารมฺมเณสุ จิตฺตวิธาวนํ นีวาเรตฺวา กสิณนิมิตฺตาทิเก ตสฺมึ อารมฺมเณ นิจฺจลํ ตฺวา ตํอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายติ โอโลเกติ. ตสฺมา เต สพฺเพปิ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติ. เตสุจ ตถา ปวตฺตมาเนสุ ¶ ตปฺปจฺจนีกา นีวรณธมฺมา โอกาสํ อลภิตฺวา มนสฺมึปิ ปริยุฏฺิตุํ นสกฺโกนฺติ. ฌาปิตานาม โหนฺติ. ตสฺมา เต ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติ. เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ฌาน มคฺค สมฺโพธิสงฺขาเตสุ ตีสุ าเนสุ ธมฺมสามคฺคี ปธานํ โหติ. องฺคานํ สมคฺคภาเวเอว อปฺปนาปตฺติวเสน อุปนิชฺฌาย นาทิ กิจฺจสํสิทฺธิโต. ยสฺมาจ เอเต ธมฺมา วุตฺตนเยน วิสุํวิสุํ อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลปฺปวตฺติ สงฺขาตํ เอกเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ สาเธนฺติ. ตสฺมา รถงฺคานํ สมุทาเยเอว รถโวหาโรวิย เตสํ สมุทาเยเอว ฌาน โวหาโร สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. อปเรปน ปฺจนฺนํปิ เตสํ อารมฺมณาภินิโรปนาทีนิ ยถาสกํ กิจฺจานิเยว วิสุํ วิสุํ อุปนิชฺฌานกิจฺจานินาม โหนฺตีติ ปฏฺาเน ฌานปจฺจยํ ปตฺวา สพฺเพเปเต วิสุํ วิสุํ ฌานปจฺจยํ สาเธนฺติเยว. ตสฺมา เต วิสุํ วิสุํปิ ฌานานิเยว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ยถาจ ปฺจงฺคิกํ สีลํ ทสงฺคิกํ สีลนฺติ เอตฺถ ปฺจสมุทิตาทีนิ เตสํ สีลานํ ปฺจงฺคิกา ทินามลาภสฺเสว การณานิ โหนฺติ. น สีลภาวสฺส. น หิ ปาณาติปาตา เวรมณาทิกํ เอกํปิ สมานํ สีลํนาม น โหตีติ. เอวเมวํ อิธปิ ปฺจสมุทิตาทีนิ ปฺจงฺคิกาทิ ภาวสฺเสว ปถมชฺฌานาทิ ภาวสฺเสวจ การณานิ. นปน ฌานภาวสฺสาติ นสกฺกา วิฺาตุํ. อิตรถา ฌานปจฺจเย ฌานงฺคานิ ปจฺจนิยานิเยว สิยุนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺตาวตา สติปิ อิมสฺส จิตฺตสฺส ผสฺสาทีหิปิ สหิตภาเว เตสํ ตถาวิธกิจฺจวิเสสาภาวา อิธ อคฺคหณนฺติปิ สิทฺธํ นโหตีติ. วิจารปีติสุเขกคฺคตา สงฺขาเตน ทุตียชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ ทุตียชฺฌาน กุสลจิตฺตํ, เอวํ เสเสสุปิ.
๔๙. เอตฺถ สิยา. เกนปน อิเมสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ. ปุคฺคลชฺฌาสเยน กโตติ. โยหิ วิตกฺกสหาโย หุตฺวา ปฺจงฺคิกํ ปถมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสีภาวํ กตฺวา ปุนวิตกฺเก นิพฺพินฺทติ. ตสฺส วิตกฺกํ สมติกฺกมิตฺวา อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคนฺตุํ อชฺฌาสโย สณฺาติ. ตทา โส ¶ ตเมว ปถมชฺฌานํ ปาทกภาวตฺถาย ทฬฺหํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย เตน อชฺฌาสเยน สเหว ปุนภาวนํ อนุยฺุชนฺโต อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคจฺฉติ. ตตฺถ สา ภาวนาสยํ วิตกฺกยุตฺตาปิ เตน อชฺฌาสเยน ปริภาวิตตฺตา วิตกฺกวิราค ภาวนานาม โหติ. ตสฺสา ภาวนาย. พเลน ตํ ฌานํ อุปฺปชฺช มานํ อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ อุปฺปชฺชติ. เสสชฺฌานาธิคเมสุปิ เอเสวนโยติ. เอวํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เตสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถจ อุตฺตรุตฺตรชฺฌานา ธิคมเน ปาทกภาวตฺถาย ปุริมปุริมชฺฌานสฺส สมาปชฺชนํ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพํ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อชฺฌาสยพเลนปน อุตฺตรชฺฌานํ อุปฺปชฺชมานํ ปาทกชฺฌานสทิสํ นโหติ. ปาทกชฺฌานโตหิ ปุคฺคลชฺฌาสโยว พลวตโร. เตนาห ภควา อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ. อยฺจ อตฺโถ อุปริ โลกุตฺตรจิตฺตํ ปตฺวา อาวิ ภวิสฺสตีติ.
๕๐. เอตฺถ สิยา. กสฺมา อิธ สงฺขารเภโท นวุตฺโตติ. ปาฬิยเมว อวุตฺตตฺตา. กสฺมาจ โส ปาฬิยํ อวุตฺโตติ. ปฏิปทา เภทวจเนเนว สิทฺธตฺตาติ. ตถาหิ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ สุขปฺปฏิปทภาเว สิทฺเธ อสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหติ. ทุกฺขปฺปฏิปทภาเวจ สิทฺเธ เตสํ สสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหตีติ. กถํ วิฺายตีติ เจ. อฏฺกถาทสฺสนโต. วุตฺตฺเหตํ อฏฺสาลินิยํ -
โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ. ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ. ตสฺส สุขาปฏิปทา โหตีติ.
ตถา สมฺโมหวิโนทนี วิสุทฺธิมคฺเคสุปีติ. เอตฺถจ ปุพฺพวากฺเย ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคนาติ ทิฏฺตฺตา ปรวากฺเยปิ สุเข น อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ ทิฏฺเมว โหติ. ตตฺถ สสงฺขาเรน ¶ สปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยคสหิเตน กามาทีนวทสฺสนาทินา ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถ. เอเตน สพฺเพสํ ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานานํ สสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหติ. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยครหิเตน เตเนว ปจฺจยคเณน. เอเตน สพฺเพสํ สุขปฺปฏิปทชฺฌานานํ อสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหตีติ. ขิปฺปาภิฺชฺฌานานํปิหิ ทุกฺขปฺปฏิปทภาเว สติ สสงฺขาริกตาว วิฺายติ. ทนฺธภิฺชฺฌานานํปิ สุขปฺปฏิปทภาเว สติ อสงฺขาริกตาว วิฺายตีติ. ยทิเอวํ ปฏิปทารหิตานํ มคฺค สิทฺธอุปปตฺติสิทฺธชฺฌานานํ กถํ สงฺขารเภโท สิทฺโธติ. เตสํปิ วฬฺชนกาเล สมาปตฺติปฺปฏิพนฺธกานํ ปจฺจยานํ สนฺนิหิตา สนฺนิหิตวเสน ทุกฺขสุขปฺปฏิปทภาวสมฺภโว โหติเยวาติ. ตตฺถ มคฺคสิทฺธชฺฌานํนาม สุทฺธวิปสฺสนายานิกานํ มคฺคปฺปฏิลาเภน สเหว สิทฺธชฺฌานํ. ตํ ทุวิธํ เหฏฺิมมคฺคสิทฺธํ, อรหตฺตมคฺคสิทฺธนฺติ. ตตฺถ มหาสมยสุตฺเต อาคตานํ ปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ฌานํ เหฏฺิม มคฺคสิทฺธํ. อานนฺทตฺเถรสฺส ฌานํ อรหตฺตมคฺคสิทฺธํ. ยํปิ อนาคามีนํ อชานนฺตานฺเว สตฺเถน หนิตฺวา สหสา มรนฺตานํ อุปฺปนฺนํ. ตํปิ มคฺคสิทฺธคติกํ. โยปน อฏฺสมาปตฺติโย ภาเวตฺวา อฺตรสฺมึ รูปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺส ตา สมาปตฺติ โย ตตฺถ ปากติกาเอว โหนฺติ. อิทํ อุปปตฺติสิทฺธนฺติ. เอกสฺมึ ภเวปิ หิ ลทฺธชฺฌานานิ วฬฺชนกาเล สนฺนิหิตปจฺจยวเสน นานาปฏิปทายุตฺตานิ โหนฺตีติ. ฌานุปฺปตฺติปฺปฏิปทา รหิตตฺตาวา อสงฺขาริกชฺฌาเนสุ เตสํ สงฺคโห ยุตฺโต สิยาติ. อปิจ, เนตฺติปาฬิยํ สพฺเพสํ โลกิย โลกุตฺตรสมาธีนํ สงฺขารเภโท สรูปโตว นิทฺทิฏฺโ. ยถาห-ทฺเว สมาธโย สสงฺขาโร สมาธิ อสงฺขาโร สมาธีติ. อฏฺกถายฺจ สุขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ ทนฺธาภิฺขิปฺปาภิฺสมาธีนํ อสงฺขารภาโว ทุกฺขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ สสงฺขารภาโวจ วุตฺโตติ. เอตฺตาวตา สพฺเพสํ มหคฺคตโลกุตฺตรชฺฌานจิตฺตานํ อสงฺขาริก สสงฺขาริกวเสน วิสุํ วิสุํ ทุวิธภาโว สิทฺโธ โหติ. ยสฺมาปน อยํ สงฺขารโวหาโร อกุสลานํปิ สาธารโณ. ปฏิปทาโวหาโรปน ¶ วิเสเสน ปฏิปตฺติธมฺเมสฺเวว ปากโฏ. มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมาจ เอกนฺตํ ปฏิปตฺติธมฺมาเอว. ตสฺมา เตสํ เภทํ สงฺขารวเสน อวตฺวา ปฏิปทาวเสเนว ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํปิ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
‘‘สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต อสงฺขาริกนฺติปิ. อธิกาเรนจ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺการวเสเนว อนุปฺปชฺชนโต สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริกมฺมสงฺขาต.ล. อสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
น หิ ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาโร อิมสฺมึ สงฺขารเภเท สงฺขาโร เอวนาม โหติ. กสฺมา, ฌานุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจย ภูตตฺตา, ตถาหิ โลเก สาสเนจ สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนํนาม นตฺถิ. อนฺตมโส อาโลปภิกฺขาทานมตฺตํปีติ. ยฺจ จิตฺตํ เยน อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพา ภิสงฺขาเรน วินา น อุปฺปชฺชติ. โส ตสฺส จิตฺตสฺส ปกติปจฺจยคเณเอวอนฺโต คโธ โหติ. ฌานานิจ โลกิย โลกุตฺตร ภูตานิ สพฺพานิ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพภาคภาวนา ภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนานินาม นตฺถีติ โส เตสํ ปกติปจฺจยคเณสุเอว อนฺโตคโธ โหตีติ. อิตรถา สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อสงฺขาริกํ นามนตฺถีติ อาปชฺชตีติ.
[๔๘] ยฺจ ตตฺถ
อธิกาเรนจ วินา เกวลํ.ล. สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว.
น หิ โลกิยชฺฌานานินาม อธิกาเรน วินา นุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺถิ. เกวลํปน ปุพฺเพ สมถกมฺเมสุ กตาธิการสฺส สุขปฺปฏิปทชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. อกตาธิการสฺสปน ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานนฺติ เอวเมว อฏฺกถาสุ ¶ อาคตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ โยจ สมเถ อกตาธิกาโร. ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. กตาธิการสฺสสุขาติ. อปิจ, ปุริมภเว สิทฺธํ อธิการํ คเหตฺวา อิธ สงฺขารเภทวิจารณาปิ นยุตฺตาเอว. กุสลกฺริยชฺฌาเนสุ หิ สนฺนิ หิตปจฺจยวเสเนว ตพฺพิจารณา ยุตฺตาติ.
[๔๙] เอตฺตาวตา
อถวาติอาทิโก ปจฺฉิม วิกปฺโปปิ ปฏิกฺขิตฺโต เอว โหตีติ.
๕๒. เอตฺถ ฌานํ อนุยฺุชนฺตสฺส นิมิตฺตุปฺปาทโต ปุพฺพํ ปฏิปทาย เขตฺตํ, ปจฺฉา อภิฺาย เขตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วิรุทฺธปจฺจยานํ สนฺนิหิเตน กิลมนฺตสฺส สโต ปฏิปชฺชนฺตสฺส ภาวนา ปฏิปทา ทุกฺขานาม โหติ. อกิลมนฺตสฺส สุขา. ปจฺฉาจ ทนฺธํ อปฺปนํ ปตฺตสฺส ภาวนาภิฺา ทนฺธาภิฺานาม โหติ. ขิปฺปํ ปตฺตสฺส ขิปฺปาภิฺานาม. ตตฺถ ปุพฺเพ ทุกฺขา ปฏิปทา ปจฺฉา ทนฺธํวา ขิปฺปํวา อุปฺปนฺนํ ฌานํ ทุกฺขปฺปฏิปทํนาม กโรติ. สุขาปน สุขปฺปฏิปทํนาม กโรตีติ. ทุตียชฺฌานาทีสุปน ปุริมชฺฌาเน นิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส ทุกฺขสุขตาวเสน ปฏิปทาเภโท เวทิตพฺโพ. โยปน เอตรหิ คหฏฺโวา ปพฺพชิโตวา ปุพฺพภเว อกตาธิกาโรปิ อนฺตรายิกธมฺมมุตฺโต กลฺยาณปฏิปตฺติยํ ิโต ฉินฺนปลิโพโธ ปหิตตฺโต ฌานํ ภาเวติ. ตสฺส ฌานภาวนา นสมฺปชฺชตีติ นตฺถีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. [กุสลชฺฌานํ]
๕๓. วิปากชฺฌาเน กามกุสลํ อปฺปนํ อปตฺตํ มุทุภูตํ ทุพฺพลํ โหติ. ปริตฺเตสุ นานากิจฺจฏฺาเนสุจ หีเนสุปิ อตฺตภาเวสุจ วิปจฺจติ. ตสฺมา ตํ อตฺตนา อสทิสํปิ วิปากํ ชเนติ. มหคฺคตกุสลํปน อปฺปนาปตฺตํ ติกฺขํ พลวํ โหติ. อุฬาเร พฺรหฺมตฺตภาเว ภวงฺคฏฺาเนสุเยว วิปจฺจติ. ตสฺมา ตํ สทาปิ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนติ. เตเนว วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทินา วิปากํปิ สพฺพโส กุสล สทิสเมว ทสฺเสติ.
[๕๐] อนนฺตรภเวเยว ¶ ผลทานตฺตา ตํ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนตีติจ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ กามกุสลํปิ สตฺตมชวนํ อตฺตนา สทิสวิปาก เมว ชเนยฺยาติ. ยสฺมาจ กุสลเมว นิรนุสยสนฺตาเน ปวตฺตํ กฺริยชฺฌานํ นาม โหติ. ตสฺมา กฺริยจิตฺตํปิ กุสล สทิสเมว ทสฺเสติ.
๕๔. ปฺจธาติอาทิสงฺคหคาถา. ตตฺถ ฌานเภเทนาติ ปถมชฺฌานาทีหิ ปฺจหิ ฌาเนหิ สมฺปโยคเภเทน. รูปาวจรมานสํ ฌานเภเทน ปฺจธา โหติ. ปถมชฺฌานิกํ, ทุตียชฺฌานิกํ, ตตียชฺฌานิกํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ, ปฺจมชฺฌานิกนฺติ เอวํ ปฺจวิธํ โหตีติ อตฺโถ. ตเมว ปฺุปากกฺริยาเภเทน ปฺจทสธา ภเวติ โยชนา.
[๕๑] วิภาวนิยํ ปน
ฌานเภเทนาติ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทนาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อฺโ หิ ฌานเภโท. อฺโ ฌานงฺคเภโท. ตตฺถ ปถมํ ฌานํ ทุตียํ ฌานนฺติอาทิฌานเภโท. ปถมชฺฌาเน ปฺจ องฺคานิ. ทุตียชฺฌาเน จตฺตารีติอาทิ ฌานงฺคเภโท. เตสุ อิธ ฌานเภโทว อธิปฺเปโต. น ฌานงฺคเภโท. จิตฺตฺหิ ฌานเภเท เนว ปฺจวิธํ โหติ. นฌานงฺคเภเทน. ฌานเมว ปน ฌานงฺคเภเทน ปฺจวิธนฺติ.
[๕๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปฺจธาติ ปฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกํ ปุน ทุวงฺคิกนฺติ ปฺจวิธํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
ฌานเมว หิ ปฺจงฺคิกาทิ โหติ. น จิตฺตนฺติ.
รูปาวจร จิตฺตสฺส ปรมตฺถธีปนา.
๕๕. อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ อรูปจิตฺตํ นิทฺทิสนฺโต อากาสานฺจา ยตนกุสลจิตฺตนฺติอาทิ มาห. ตตฺถ ภุโส กาสติ ทิพฺพตีติ ¶ อากาโส. โส หิ สยํ สรูปโต อนุปลพฺภมาโนปิ จนฺทสูริโยภาสาทีนํ วเสน อติวิชฺโชตมาโนวิย ขายตีติ. นกสฺสติ เฉทน เภทน วเสน น วิเลขียตีติ อกาโส. อกาโสเอว อากาโส ติปิ วทนฺติ. โส ปน อชฏากาโส ปริจฺฉินฺนากาโส กสิณุคฺฆาฏิมากาโส รูปกลาปปริจฺเฉทากาโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ อิธ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส อธิปฺเปโต. โส หิ อนนฺเตน อชฏากาเสน สห เอกีภูโตวิย โหติ. โยคินาจ อนนฺตภาเวน ผรียติ. ตสฺมา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานนฺโต. นาสฺส อุปฺปาทนฺโตวา วยนฺโตวา ปฺายตีติ อนนฺโตติปิ วุตฺตํ. โสเยว อากาสานฺจํ. สกตฺเถ ยกาเรน สห สิทฺธตฺตา. ยถา ปน เทวานํ อธิฏฺานวตฺถุ เทวายตนนฺติ วุจฺจติ. ตถา อิธปิ ตสฺมึ อปฺปนาปตฺตสฺส สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส อธิฏฺานฏฺเน ตเทว อายตนนฺติปิ วุจฺจติ. อิติ อากาสานฺจํ อายตนมสฺสาติ อากาสานฺจายตนํ. จิตฺตเจตสิกราสิ.
อากาสานฺจา ยตนนฺติ อากาสานฺจา ยตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺต เจต สิกาธมฺมาติ หิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
อากาสานฺจายตเน ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติ อากาสานฺจายตนกุสลจิตฺตํ. วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิฺาณํนาม อากาสานฺจายตนจิตฺตเมว. ตํปน สยํ อุปฺปาทาทิ อนฺตวนฺตํปิ อนนฺตสฺิเต อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. โกฏฺาสตฺโถวา อนฺตสทฺโท. อตฺตโน อุปฺปาทาทีสุ โกฏฺาเสสุ เอกเทเส อฏฺตฺวา สกลสฺส ผรณวเสน ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. อนนฺตสฺิเตวา อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ เอวํ ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตตฺตา อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. อนนฺตสฺิเตวา อากาเส อตฺตโน ผรณาการ วเสนปิ อนนฺตนฺติ วตฺตุํ ยุชฺชติเยว. อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ¶ วิฺาณานนฺตํ. ตเมว วิฺาณฺจํ นิรุตฺตินเยน, วิฺาณฺจํ อายตนํ อสฺสาติ วิฺาณฺจายตนํ. วิฺาณฺจายตน สงฺขาเต จิตฺตเจตสิกราสิมฺหิ ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติสมาโส.
วิฺาณฺจายตนนฺติ วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวาทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติหิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
[๕๓] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘ทุตียา รุปฺป วิฺาเณน อฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิฺาณฺจ’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ ปาฬิยา น สเมติ.
อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ตเทว วิฺาณํ าเณน ผุฏฺํ มนสิกโรติ, อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิฺาณนฺตีติหิ วุตฺตํ. เอเตน จ ตํวิฺาณํ เอกนฺเตน อนนฺตวิเสสนยุตฺตํ โหตีติ วิฺายตีติ. ตเมว อากาสนฺติปิ ปาโ. อากิฺจฺายตนนฺติ เอตฺถ กิฺจิ กิฺจนนฺติ อตฺถโต เอกํ อปฺปมตฺตกสฺส นามํ. นตฺถิ กิฺจนํ อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตํปิ อวสิฏฺํ อสฺส ปถมา รุปฺปวิฺาณสฺสาติ อกิฺจนํ. อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ. ปถมารุปฺปวิฺาณาภาโว. โส หิ นตฺถิ กิฺจีติ มนสิการ วเสน ตํนามํ ลภตีติ. อากิฺจฺํ อายตนมสฺสาติอาทิ วุตฺตนยเมว. เนวสฺา นาสฺายตนนฺติ เอตฺถ โอฬาริก สฺํ สนฺธาย เนวตฺถิ สฺา อสฺสาติ เนวสฺํ. สุขุมสฺํ สนฺธาย นจ นตฺถิ สฺา อสฺสาติ นาสฺํ, เนวสฺฺจ ตํ นาสฺฺจาติ เนวสฺา นาสฺํ มชฺเฌ ทีฆํ กตฺวา, จิตฺต เจตสิกราสิเอว. ตเมว โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนนฺติ เนวสฺา นาสฺายตนํ. ตสฺมึ ปวตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโส. อถวา. สฺาเยว ปฏุสฺากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสฺาจ โหติ. สงฺขาราวเสส สุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา อสฺาจ นโหตีติ กตฺวา เนวสฺานา สฺานาม, สาเยว อายตนํ, เตนจ สมฺปยุตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโส. เอตฺถจ ยสฺมา อาทิโต ปฏฺาย โอฬาริเก นีวรณธมฺเม ¶ วิตกฺกาทิเกจ ปชหิตฺวา เสสธมฺเมจ ภาวนา พเลน อุปรุปริ สุขุมภาวํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชนฺตา สุขุมฏฺเน โลกิยธมฺเมสุ มุทฺธภูตํ อิมํ สมาปตฺตึ ปาปุณนฺติ. ตสฺมา อิธ จิตฺตํปิ เนวจิตฺตนาจิตฺตเมว โหติ. ผสฺโสปิ เนว ผสฺสนาผสฺโสเอว โหติ, ตถา เวทนาทโยปีติ. ตสฺมา อิธสฺาคฺคหณํ เทสนาสีสมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิปาเกสุ วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิฺาณนฺติ ปถมารุปฺปกุสล วิฺาณเมว. ตฺจ อตีตานนฺตรภเว ปวตฺตํ ทฏฺพฺพํ. อกิฺจน ภาโวจ ตสฺเสว นตฺถิ ภาโวติ. กฺริยจิตฺเตสุ ปน วิฺาณํ นาม กุสลภูตํ กฺริยภูตฺจ ทุวิธํ ปถมารุปฺปวิฺาณํ เวทิตพฺพํ. อกิฺจนภาโวจ ตสฺเสว ทุวิธสฺส วิฺาณสฺส อภาโว เยวาติ.
๕๖. สงฺคหคาถายํ อารมฺมณปฺปเภเทนาติ อาลมฺพิ ตพฺพานํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนํ จตุนฺนํ อารมฺมณานํ ปเภเทน. ทุวิธํหิ อิธ อารมฺมณจตุกฺกํ, อติมิกฺกตพฺพ จตุกฺกํ, อาลมฺพิ ตพฺพ จตุกฺกฺจ. ตตฺถ ปถมารุปฺเป รูปปฺจมชฺฌานสฺส อารมฺมณ ภูตํ. กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมิ ตพฺพํนาม. ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ลทฺธํ อากาสํ อาลมฺพิตพฺพํ นาม. ทุตียารุปฺเป ปถมารุปฺปสฺส อารมฺมณภูตํ อากาสํ อติกฺกมิตพฺพํนาม. ปถมารุปฺปวิฺาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํนาม. ตตียารุปฺเป ตํปถมารุปฺปวิฺาณํ อติกฺกมิตพฺพํนาม. ตสฺส นตฺถิภาโว อาลมฺพิตพฺพํนาม. จตุตฺถารุปฺเป โส นตฺถิ ภาโว อติกฺกมิตพฺพํ นาม. ตตียารุปฺปวิฺาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํ นามาติ. ตตฺถ กิฺจาปิ อิมํ อารุปฺปมานสํ จตุนฺนํ อติกฺกมิ ตพฺพานํปิ เภเทน จตุพฺพิธํ โหติ, ตถาปิ อากาสานฺจาย ตนนฺติอาทินา อิธ อาลมฺพิตพฺพานฺเว สรูปโต คหิตตฺตา เตสํ เภเทน อิมสฺส เภโท ปากโฏติ ทฏฺพฺพํ. อารุปฺปมานสํ อาลมฺพณปฺปเภเทน จตุธา ิตํ. ตเทว ปฺุปาก กฺริยเภเทน ทฺวาทสธา ิตนฺติ โยชนา.
อรูปจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนา.
๕๗. อิทานิ ¶ ยถานุปฺปตฺตํ โลกุตฺตร จิตฺตํ ทสฺเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สวติ สนฺทติ อนิวตฺตคมนวเสน ปวตฺตตีติ โสโต, คงฺคาทีสุ ชลปฺปวาโห. โสหิ ปภวโต ปฏฺาย ยาวมหาสมุทฺทา อนฺตรา อนิวตฺต มาโน สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ. โสโตวิยาติ โสโต. อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโค, ยถาห-โยโข อาวุโส อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ. ล. สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจตาวุโส โสโตติ. อยํปิหิ ยทา อุปฺปชฺชติ. ตโต ปฏฺาย อานุภาวผรณวเสน ยาวอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนฺตรา อนิวตฺตมาโนเยว หุตฺวา สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ. ยถาห -
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ มหานทิโย. เสยฺยถิทํ. คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี. สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา โหนฺติ สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา. เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพาน ปพฺภาโรติ.
เอตฺถจ เตน เตน มคฺเคน ปหีนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปคมน วเสน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ อนุกฺกเมน ปริปากคมนวเสนจ อนิวตฺตคมนํ ทฏฺพฺพํ. ยถาห -
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ฆโฏ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํ. โนปจฺจาวมติ. เอวเมวโข ภิกฺขเว อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. โนปจฺจาวมตีติ. ยถาจาห-โสตาปตฺติ มคฺคฺาเณน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส นปุเนติ นปจฺเจติ นปจฺจาคจฺฉตีติอาทิ.
ยถาจ ปุถุชฺชนา ปหีเนปิ กิเลเส ปุน อุปคจฺฉนฺติ. ติเห ตุกภูตาปิ ปุน ทฺวิเหตุกาเหตุกภาวํ คจฺฉนฺติ. ยโต เต อุปริภวคฺเค ¶ นิพฺพตฺตาปิ ปุน อปาเยสุ สนฺทิสฺสนฺติ. สีลวนฺตาปิ ปุน ทุสฺสีลา โหนฺติ. สมาหิตาปิ ปุน อุมฺมตฺตกาวา ขิตฺตจิตฺตาวา โหนฺติ. ปฺวาปิ ปุน ทุปฺปฺา เอฬมูคา โหนฺติ. นตถา อริยา. เตปน เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน นอุปคจฺฉนฺติ. ปุถุชฺชนภาวํวา เหฏฺิมาริย ภาวํวา น คจฺฉนฺติ. อนุกฺกเมน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวเมว อุปคจฺฉนฺตีติ. สพฺพฺเจตํ อริยมคฺคสฺเสว อานุภาเวน สิทฺธนฺติ โสโตตินามํ มูลปฺปภวภูเต ตสฺมึ มคฺเคเอว นิรุฬฺหนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส โสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ. โสตาปตฺติยา อธิคมมาโน มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อถวา, ธมฺมโสต สมาปนฺโน อริโยติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตตฺตา สพฺเพ อริยสนฺตานคตา โลกิย โลกุตฺตรภูตา โพธิปกฺขิยธมฺมา อุปริ สมฺโพธิปรา ยนตาวเสน อนุปาทิเสสนิพฺพาน ปรายนตาวเสนจ อนิวตฺต คติยา ปวตฺตมานา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โสโตติ วุจฺจนฺติ. ตํ โสตํ อาทิโต ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตาย ปฏิปทายาติ โสตาปตฺติ. โสตาปตฺติจ สา มคฺโคจาติ โสตาปตฺติมคฺโค, ปถมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติ โสตาปตฺติ ยงฺคนฺติหิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, มคฺโคติจ ปโถ อุปาโย. นิพฺพานํ มคฺเคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคติจ วทนฺติ.
[๕๔] วิภาวนิยํ ปน
อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติ. ปุคฺคโลติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ปุคฺคเล ปวตฺโต โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ทิฏฺโติ.
[๕๕] เอเตน ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคติ อิทํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ.
[๕๖] ฏีกาสุ ปน
โสตาปตฺติยา ¶ ลทฺธํ มคฺคจิตฺตํ โสตาปตฺติ มคฺคจิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ จิตฺตสทฺทสมฺพนฺโธ โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ปาฬิยํ ทิฏฺโติ.
๕๘. ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อิมํโลกํ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามี. ทุตียผลฏฺโ. โส หิ อสมุจฺฉินฺนกาม ราคานุสยตฺตา กามโลกาคมน กิเลสสพฺภาเวน ตํ สภาวานาติ วตฺตนโต อุปริ ภวคฺเค ิโตปิ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามธาตุํ อาคมนปฺปกติโกเอว โหตีติ. วุตฺตฺเหตํ จตุกฺกนิปาเต -
อิธ สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเวธมฺเม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน เนสฺานาสฺา ยตนุปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. โส ตโต จุโต อาคามี โหติ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ. อิธ ปน สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเว.ล. โส ตโต จุโต อนาคามี โหติ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ.
อฏฺกถายฺจ อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามาวจร ปฺจกฺขนฺธ ภาวนฺติ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ กิเลสคติวเสน วุตฺโต. น ปุคฺคล คติวเสน. น หิ พฺรหฺมภูตา โสตาปนฺน สกทา คามิโน ปฏิปฏิสนฺธิวเสน เหฏฺิมํปิ พฺรหฺมโลกํ อาคจฺฉนฺติ. กุโต กาม โลกํ. กถํ วิฺายตีติ เจ. อนุสยยมเก –
กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺตอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตีติ วตฺวา ¶ รูป ธาตุยา อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติ.
วุตฺตตฺตา วิฺายติ. ตตฺถ ปุริมวากฺเย ปุถุชฺชนสฺส วเสน สตฺต. ทฺวินฺนํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสน ปฺจ. อนาคามิสฺส วเสน กโยติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมวากฺเยปน พฺรหฺมภูตานํ โสตา ปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ ปฏิสนฺธิวเสน กามโลกํ คมนสฺส นตฺถิตาย เกวลํ ปุถุชฺชนสฺเสว วเสน สตฺเตวาติ วุตฺตํ. ธมฺมหทย วิภงฺคฏฺกถายฺจ –
‘‘รูปาวจเร นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน นปุน อิธา คจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ. เอเตหิ ฌานอนาคามิโน นามา’’ติ จ. ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริย สาวกานํ ตตฺรุป ปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิ. นเหฏฺุ ปปตฺติ. ปุถุชฺชนานํปน ตตฺรุปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติ เหฏฺุปปตฺติปี’’ติ จ.
วุตฺตํ. ตฺจโข อนาคมนํ มคฺคสหาเยน ฌานานุภาเวเนว สิทฺธํ. นมคฺคานุภาเวนาติ. เอตฺถจ อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ วา อิมํ กามาวจรโลกนฺติวา ทฺวิธาปิ อตฺโถ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. ตตฺถ ปุริมสฺมึ อตฺเถ สติ อาคจฺฉตีติ เอตสฺส เทวโลกโต อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. ปจฺฉิมสฺมึ ปน พฺรหฺมโลกโตปิ จ อาคจฺฉตีติ. ปาฬิยํปน ปจฺฉิมตฺโถว วุตฺโตวิย ทิสฺสติ. วุตฺตฺเหตํ ปุคฺคลปฺตฺติยํ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ อนาคามี เตน ทฏฺพฺโพ. อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ โสตาปนฺนสกทา คามิโน เตน ทฏฺพฺพาติ. เอตฺถจ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินา อิมํ กามาวจรโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินาปน ทฺเวปิ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สกึ ปุน อิมํ กามาวจรโลกํ อาคจฺฉนฺตีติ สกทาคามิโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ. กสฺมา, นิรนฺตรวากฺเยสุ ิตานํ ทฺวินฺนํอิตฺถตฺต สทฺทานํ นานาตฺถา สมฺภวโต. มชฺฌิมปณฺณาเสจ กณฺณกตฺถ สุตฺเต -
โย ¶ โส มหาราช พฺรหฺมา สพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อาคนฺตา อิตฺถตฺตํ. โยโส พฺรหฺมา อพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ.
ภควตา วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺยาปชฺโฌติ เอเตน ปุถุชฺชเนน สห โสตาปนฺนสกทาคามิภูตา พฺรหฺมาโน คหิตา โหนฺติ. เตหิ ปฏิฆานุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา เจตสิกทุกฺขสงฺขาตํ พฺยาปชฺฌํปิ อปหีนเมวาติ สพฺยาปชฺฌานาม. อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามโลกํ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อาคมนสีโล อาคมนปฺปกติโกติ อตฺโถ. ตพฺพิปรีเตน ปจฺฉิมสฺส วากฺยสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสุปน ทฺวีสุ สกทาคามีสุ ปุริมสฺส อนฺสา ธารเณเนว สพฺพปถมํ อริย มคฺค โสตาธิ คมน คุเณน โสตาปนฺโน ตฺเวว นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุคฺคลคติวเสน ปเนตฺถ พฺรหฺมโลเก ิตานํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิภาโววิย สกทาคามิภาโวปิ นตฺถิ. ปถมทุตียผลฏฺาปิหิ ตตฺถ อนาคามิสงฺขฺยเมว คจฺฉนฺติ. ตสฺมา สกทาคามีติ อิทํ กามชาติกา นํเอว ทุตียผลฏฺานํ สิทฺธํ นามนฺติ กตฺวา เตสํ กามโลเก เอว เหฏฺุปรุปปตฺติ วเสน สกึ อาคมนํ อฏฺกถาสุ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํปิ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํโกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหาติ วุตฺตนฺติ. โสปน ฉพฺพิโธ โหติ. อิธปตฺวา อิธปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถนิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี. ตตฺถปตฺวา อิธนิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถปรินิพฺพายีติ. ตตฺถ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อิธ มนุสฺสภเว สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา อิธมนุสฺส ภเวเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโม. ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตสฺมึเทวโลเก สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา ตสฺมึ เทวโลเกเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโม. นิพฺพตฺติตฺวาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชิตฺวา. เยสํ ปน อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ อตฺโถ. เตสํ โส ปฺจวิโธเยว วุตฺโต, น ฉฏฺโ ปุคฺคโล.
วิภาวนิยฺจ
‘‘ปฺจสุ ¶ สกทาคามีสุ ปฺจมโกว อิธาธิปฺเปโต, โส หิ อิโต คนฺตฺวา ปุน สกึ อิธ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ.
มหาปรินิพฺพาน สุตฺตฏฺกถายํ ปน มหาวคฺค สํยุตฺตฏฺกถา ยฺจ โสปิ ฉฏฺโ ปุคฺคโล สกึ อาคมนฏฺเน อาคโตเยว. ยสฺมาจ สพฺพฺุพุทฺธาปิ ยาว อุปริมคฺโค นาคจฺฉติ. ตาว ปถมผลฏฺภูตา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตายํวิย ทุตียผลฏฺภูตา สกึ อาคมนปฺปกติยํ สณฺิตาเยว โหนฺติ. ตสฺมา อิธ โกจิ ทุตียผลฏฺโ สกึ อาคมนฏฺเน นิปฺปริยาเยน สกทา คามีนาม น นโหตีติ สพฺโพปิ โส ฉพฺพิโธ ปุคฺคโล อิธ นิปฺปริยาเยน สกทาคามิเยวนาม โหตีติ ทฏฺพฺโพ. สกทา คามิสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. โส หิ สยํ ชนกภูโต สกทาคามีนํ ชเนตพฺพํ ชเนตีติ อิธ ชเนตพฺพ ชนกสมฺพนฺเธน วิเสสน วิเสสิตพฺพตา ายาคตา เอว โหติ. ยถา ติสฺสมาตา ผุสฺสมาตาติ.
[๕๗] วิภาวนิยํ ปน
สาายาคตาเอว นโหติ. ปโยชนํ ปน กิฺจิ อตฺถิ. ปโยชนวเสน อวิรุทฺธา โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยนยํ วุตฺตํ ‘‘กิฺจาปิ มคฺคสมงฺคิโน ตถาคมนาสมฺภวโต ผลฏฺโเยว สกทาคามีนาม. ตสฺสปน การณภูโต ปุริมุปฺปนฺโน มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ผลฏฺเน วิเสเสตฺวา วุจฺจติ สกทาคามิมคฺโคติ. เอวํ อนาคามิมคฺโค’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ.
สกทาคามิมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโส.
๕๙. โอรพฺภาคิยสํโยชนานํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี. เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายโนเอว โหตีติ อตฺโถ. อิทฺจ เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาววเสเนว วุตฺตํ. อุปริมคฺค วิปสฺสนาย ¶ ปน อาคตาย โส ตสฺมึ าเนเยว อรหตฺต มคฺคปรายโนปิ โหติเยว. อนาคามิสฺส ตตียผลฏฺสฺสมคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ วิคฺคโห.
๖๐. มหปฺผลการิตาคุณโยเคน ปูชาวิเสสํ อรหตีติ อรหา. ขีณาสโว จตุตฺถผลฏฺโ. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, จตุตฺถผลํ. ตสฺส มคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพจนํ. ปิสทฺเทน ปาฬิยํ วิภตฺเต มคฺคจิตฺตปฺปเภเท สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิยํ ตาว ปถมมคฺเค ฌานนาเมน วุตฺเตสุ ปฺจสุ วาเรสุ ปถเม สุทฺธิกปฏิปทาวาเรทฺวินฺนํ จตุกฺกปฺจกนยานํ วเสน นวจิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา สุทฺธิกสฺุตาย สฺุตปฺปฏิปทาย สุทฺธิกปฺปณิหิเต อปฺปณิหิตปฺปฏิปทายจาติ ปฺจสุ วาเรสุ ทสนฺนํ นยานํ วเสน ปฺจจตฺตาลีสจิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา มคฺคสติปฏฺานาทีหิ เอกูนวีสติยา นาเมหิ วุตฺเตสุ ปจฺเจกํ ปฺจสุ วาเรสูติ วีสติยา นาเมหิ วุตฺเต วารสเต ทฺวินฺนํ นยสตานํ วเสน นวจิตฺตสตานิ โหนฺติ. ปุน จตูหิ อธิปตีหิ โยเชตฺวา วุตฺเตสุ จตูสุ วารสเตสุ อฏฺนฺนํ นยสตานํ วเสน ตีณิ สหสฺสานิ ฉสตานิจ โหนฺตีติ. เอวํ ปถมมคฺเค นย สหสฺสวเสน จตฺตาริจิตฺตสหสฺสานิ ปฺจจิตฺต สตานิจ โหนฺติ. ตถา เสสมคฺเคสุปีติ เอวํ จตูสุ มคฺเคสุ จตุนฺนํ นย สหสฺสานํ วเสน อฏฺารส มคฺค จิตฺต สหสฺสานิ โหนฺติ. สจฺจสติปฏฺาน วิภงฺเคสุ ปน วีสตินย สหสฺสานํ วเสน นวุติมคฺคจิตฺตสหสฺสานิ. มคฺควิภงฺเค อฏฺวีสติยา นย สหสฺสานํ วเสน สตสหสฺสํ ฉพฺพีสติสหสฺสานิ จ มคฺคจิตฺตานิ โหนฺตีติ. อฏฺกถาสุปน นยเภทาเอว วุตฺตา. นจิตฺต เภทาติ.
[๕๘] ยํปน วิภาวนิยํ
ปิสทฺเทน สจฺจวิภงฺเค อาคตํ สฏฺิสหสฺสเภทํ นยํ สงฺคณฺหาตีติ วุตฺตํ. ตํ อิมสฺมึ กุสลนิคเม น วตฺตพฺพํ.
โสหิ สฏฺิสหสฺสเภโท นโย วิปากฏฺาเนเอว อฏฺกถายํ อาคโตติ.
[๕๙] ยฺจ ตตฺถ
ปฏิปทาเภทํ ¶ อนามสิตฺวา เกวลํ สฺุโต อปฺปณิหิ โตติ ทฺวิธา วิภตฺโตติ วุตฺตํ. ตํ นยุชฺชติ.
ปาฬิยฺหิ ปฏิปทาเภโท อาทิมฺหิเยว อาคโตติ. นจ อาทิมฺหิ สฺุโต อปฺปณิหิโตติ ทฺวิธา วิภตฺโต นิรนฺตรวาโร อตฺถีติ.
[๖๐] ยฺจ ตตฺถ
สฺุโต เอโก นโย, อปฺปณิหิโต เอโก, ปฏิปทา วิสิฏฺา สฺุตา จตฺตาโร, อปฺปณิหิตา จตฺตาโรติ กตฺวา ทสนยา โหนฺตีติ อธิปฺปาเยน เอวํ ฌาน นาเมน ทสธา วิภตฺโตติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว.
น หิ สฺุตาทโย อิธ นยานาม โหนฺติ. เตสุ ปน เอเก กสฺมึ ทฺเว ทฺเว จตุกฺกปฺจกนยาเอว อิธ นยานามาติ. เอเตน ตถา มคฺคสติปฏฺานิจฺจาทิกํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ. [มคฺคจิตฺตํ]
๖๑. ผลจิตฺเต ผลนฺติ วิปากภูโต อฏฺงฺคิก มคฺโค. สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโหวา. โสตาปตฺติยา อธิคตํ ผลํ. เตน สมฺปยุตฺตํ, ตตฺถวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ โสตาปตฺติ ผล จิตฺตํ. เอสนโย ทุตียตตีเยสุปิ. อรหตฺตฺจ ตํ ผลฺจาติ อรหตฺตผลํ. เตน สมฺปยุตฺตํ, ตสฺมึวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ นิรุตฺติ.
๖๒. สงฺคหคาถายํ จตุมคฺคปฺปเภเทนาติ จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพตฺตา จตุพฺพิธานํ อฏฺงฺคิกมคฺคานํ ปเภเทน. กสฺมาปน เต จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต. โสตาปตฺติมคฺเค ตาว สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ มุทูนิ โหนฺติ, ตสฺมา โส ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาเอว สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. อฺเปน กามราคพฺยาปาเทปิ ตนุภูเตปิ กาตุํ นสกฺโกติ. ทุตียมคฺเค ตานิ โถกํ ปฏูนิ โหนฺติ. ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท ตนุภูเต กาตุํ สกฺโกติ. สมุจฺฉินฺทิตุํ ปน นสกฺโกหิเยว. ตตียมคฺเค ตานิ ปฏุตรานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. รูปารูป ราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชาโยปน ¶ สมุจฺฉินฺทิตุํ นสกฺโกติเยว. จตุตฺถ มคฺเคปน ตานิ อินฺทฺริยานิ ปฏุตมานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส ตาจ อฺเจ สพฺเพปิ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. เอวํ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานาเอว ปรินิฏฺิตกิจฺจตฺตา เต มคฺคา จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพา โหนฺตีติ. กุสลํ จิตฺตํ จตุมคฺคปฺปเภเทน จตุธา มตํ. ปากํปิ ตสฺส จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส ผลตฺตา ตถา จตุธามตํ. อิติ อนุตฺตรํ จิตฺตํ อฏฺธา มตนฺติ โยชนา. นตฺถิ อตฺตโน อุตฺตรํ อธิกํ เอตสฺสาติ อนุตฺตรํ.
๖๓. กสฺมา ปเนตฺถ กฺริยจิตฺตํนามน คหิตนฺติ, กฺริยานุตฺตรสฺส อภาวาติ, กสฺมา ปนสฺส อภาโวติ. มคฺคจิตฺตสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาติ. ยทิ หิ ตํ โลกิยกุสลํวิย นานากฺขเณสุ ปวตฺเตยฺย. ตทา นิรนุสยสนฺตาเนปิ ปวตฺติตฺวา กฺริยา นุตฺตรํนาม สิยาติ. กสฺมาปน ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกเมว โหตีติ. มคฺคสฺส มหานุภาวตฺตาติ. กถฺจ มหานุภาโวติ. วุจฺจเต. อริยมคฺโคหิ นาม สกึ ปวตฺตมาโนเยว อตฺตนา ปหาตพฺเพ กิเลเส ปุน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาเทตฺวา ปชหติ. อยมสฺส เอโก อานุภาโว. วิปากฺจ กุสลกฺริยชวนํวิย ชวนกิจฺจ ยุตฺตํ ยทา กทาจิ สมาปชฺชนกฺขมฺจ กตฺวา อตฺตโน อนนฺตรโต ปฏฺาย ชเนติ. อยมสฺส ทุตีโย อานุภาโว. ตสฺมา ตสฺส กิเลสปฺปหานตฺถายปิ ปุน อุปฺปาเทตพฺพกิจฺจํนาม นตฺถิ. ตถา สมาปตฺติ อตฺถายปีติ. สเจปิ หิ โกจิ อหํ ผลํ สมาปชฺชิตุํ น อิจฺฉามิ. ปุพฺเพ ลทฺธํ มคฺคเมว สมาปชฺชิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กเรยฺย. ตทา ปุพฺเพ สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมคฺคเจตนานุภาเวน ผลจิตฺตเมว ปวตฺเตยฺย. น มคฺคจิตฺตํ. กสฺมา, อปฺปฏิพาหิ ยานุภาวตฺตา มคฺคสฺส. อยฺหิ มคฺคานุภาโวนาม เกนจิ ฉนฺเทน วา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา ปริกมฺเมนวา ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺโยเยว โหตีติ.
๖๔. ทฺวาทสากุสลาเนวนฺติอาทิ สพฺเพสํ จตุพฺภูมก จิตฺตานํ ชาติวเสน สงฺคโห. เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อกุส ลานิ ¶ ทฺวาทเสวโหนฺติ. กุสลานิ เอกวีสติเอว. วิปากานิฉตฺตึ เสว. กฺริยจิตฺตานิ วีสติเอวาติ ฏีกายํ โยชียติ. เกจิปน กุสลานํ วิปากานฺจ อุปริวฑฺฒมานตฺตาเอวสทฺทํ อาทิอนฺตปเทสฺเวว โยเชสุํ. จตุปฺาสธาติอาทิ ภูมิวเสน สงฺคโห. กาเมปริยา ปนฺนานิ จิตฺตานิ จตุปฺาสธา อีรเย กเถยฺย. รูเป ปนฺนรส. อรูเป ทฺวาทส. ตถา อนุตฺตเร ปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ อฏฺธา อีรเยติ โยชนา. เอตฺถจ อนุตฺตเรติ โลกุตฺตร ภูมิยํ. สา ปน ทุวิธา สงฺขตภูมิ, อสงฺขตภูมีติ. สงฺขตาปิ จตุพฺพิธา. ยถาห –
ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ปถมาย ภูมิยา ปตฺติยา.ล. ทุตียาย.ล. ตตียาย.ล. จตุตฺถาย ภูมิยา ปตฺติยาติ.
ตตฺถ ภูมีติ สามฺผลํ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ. ปถมมคฺคผลยุ คฬํวา ปถมภูมิ.ล. จตุตฺถ มคฺคผล ยุคฬํ จตุตฺถภูมีติ เอวํปิ ยุชฺชติเยว. อตฺถโตปน ราคตฺตยปริคฺคหวิมุตฺติยา เตภูมกธมฺเมสุ อปริยาปนฺนตา สงฺขาเตน อวตฺถา วิเสเสน ยุตฺโต ธมฺมวิเสโส. โสจ กิเลสปฺปหาน วิเสเสน จตุพฺพิโธ ชาโตติ.
[๖๑] วิภาวนิยํ ปน
อิตรภูมิโยวิย โลกุตฺตรภูมินาม วิสุํ นตฺถิ. นว วิธธมฺมสมูโหเอว เตสํ ภูมิปริยาโยติ กตฺวา ยํ วุตฺตํ. ‘‘กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตร ธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ รุกฺเข สาขา ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานี’’ติ. ตํ นยุชฺชติ.
ทุวิธาหิ ภูมิ อวตฺถาภูมิ, โอกาสภูมีติ. ตตฺถ อวตฺถา ภูมิเอว นิปฺปริยายภูมิ. น อิตรา. สา หิ โอกาสภูมินาม ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสวเสเนว สิทฺธาติ. ตํ ตํ อวตฺถา วิเสโสติจ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยน กามาวจรตาทิ อวตฺถา วิเสโส ทฏฺพฺโพ. อปิจ เอกตฺตึสภูมิโยปิ กุสลากุสลธมฺมานํ หีนปณีตโอฬาริกสุขุมตา สงฺขาเตหิ อวตฺถาวิเสเสหิเอว สิชฺฌนฺตีติ.
๖๕. เอวํ จตุพฺภูมก จิตฺตานิ สงฺเขปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ปุน วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต อิตฺถนฺติอาทิคาถมาห. ตตฺรายํ โยชนา. อถวาปน อิตฺถํ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน เอกุนนวุติปฺปเภทํ มานสํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิจกฺขณา ปณฺฑิตา วิภชนฺตีติ.
[๖๒] ฏีกาสุ ปน
คาถาย ปุพฺพทฺธํ ปุริมคาถานํ นิคมนํ กตฺวา อปรทฺธเมว อารพฺภนฺตรํ กตฺวา โยเชนฺติ. ตํ กถเมกูน นวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ โหตีติ อิมินา นสเมตีติ.
อิทานิ ตํ เอกวีสสตวิภาคํ ทสฺเสนฺโต กถํ.ล. โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปถมชฺฌาน โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติ เอตฺถ ปฺจงฺคิเกน ปถมชฺฌาเนน ยุตฺโต โสตาปตฺติมคฺโค ปถมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโส.
[๖๓] ฏีกาสุ ปน
‘‘ปถมชฺฌานฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตฺจา’’ติ โยเชนฺติ. ตํ น ยุตฺตํ.
น หิ ฌานํ จิตฺตํ โหติ. นจ จิตฺตํ ฌานํ. อฺฺหิ ฌานํ, อฺํ จิตฺตนฺติ.
[๖๔] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘ฌานงฺควเสน ปถมชฺฌาน สทิสตฺตา ปถมชฺฌานฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ น ยุตฺตํ.
น หิ ปฺจงฺคิกํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปถมชฺฌานสทิสฏฺเน ปถมชฺฌานสฺํ ลภตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ตฺหิ สยเมว อตฺตโน ปฺจงฺคิกภาเวน ¶ นิปฺปริยายโต ปถมชฺฌานํนาม โหตีติ. อิทฺหิ ฌานํนาม โลกิยํวา โหตุ โลกุตฺตรํวา. ยํ ปฺจงฺคิกํ โหติ. ตํ สยเมว ปถมชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ยํ จตุรงฺคิกํ. ติยงฺคิกํ. ทุวงฺคิกํ. ปุน ทุวงฺคิกํ. ตํ สยเมว ปฺจมชฺฌานนฺติ สิทฺธนฺติ. โลกุตฺตเรวา ทุตียาทิภาวสฺส อุปฺปตฺติกฺกมวเสน อสิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๖๕] ยฺจ ตตฺถ
สทิสภาเวเนว โลกุตฺตเร เตสํ ปฺจงฺคิกาทีนํ ฌาน โวหารสิทฺธตาทีปนตฺถํ. ‘‘ปาทกชฺฌาน สมฺมสิตชฺฌาน ปุคฺคลชฺฌาสเยสุ หิ อฺตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปฺจธา วิภชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ นยุชฺชติเยว.
น หิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺติ. อฺโ หิ มคฺโค, อฺํ ฌานนฺติ. อปิจ, ยทิ อุปนิชฺฌายนฏฺเน ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเนจ ฌานํนาม สิยา. ตทา โลกุตฺตรชฺฌานานิเอว สาติสยโต ฌานานินาม สิยุํ. น อิตรานิ. ตานิ หิ กสิณาทินิมิตฺตมตฺตํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติ. ปจฺจนีกธมฺเมจ วิกฺขมฺภนมตฺเตน ฌาเปนฺติ. โลกุตฺตรานิเยวปน อติคมฺภีรํ อภิทุทฺทสํ นิพฺพานํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติ. ปจฺจนีกธมฺเมจ สมูเล สานุสเย สพฺพโส สมุจฺฉินฺทนวเสน ฌาเปนฺตีติ. เอตฺถจ อปฺปนาฌานานํ ปฺจงฺคิกภาโวนาม ปกติยา เอว สิทฺโธ โหตีติ น ปถมชฺฌานิเกสุ มคฺคผเลสุ ปาทกชฺฌา นาทินา ปจฺจยวิเสเสน กิจฺจํ อตฺถิ. จตุรงฺคิกาทิ ภาโว ปน เตน ปจฺจยวิเสเสน วินา น สิชฺฌติ. อสติหิ ตสฺมึ สพฺพํปิ ฌานํ ปฺจงฺคิกเมว ภวิสฺสตีติ. ตตฺถ ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาทิกมฺมิกกาเล ตสฺส ตสฺส ทุตียาทิกสฺส ฌานสฺส อุปจารภูตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ วิตกฺกาทีสุ อาทีนวทสฺสนฺาเณนเจว อิทานิ อวิตกฺกํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อิทานิ อวิจารํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามีติ เอวมาทินา ปวตฺเตน อชฺฌาสย ¶ วิเสเสนจ ยุตฺตตฺตา กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติ. กาจิ วิจาร วิราคภาวนา นาม. กาจิ ปีติวิราคภาวนา นาม. กาจิ สุขวิราคภาวนานาม. กาจี รูปวิราคภาวนานาม. อสฺิคามีนํ ปน สฺาวิราคภาวนานาม โหติ. สา อตฺตโน อตฺตโน ฌานํ อวิตกฺกํวา อวิจารํวา อปฺปีติกํวา อุเปกฺขาสห คตํวา กาตุํ สกฺโกติ. ฌาเนสุ วสีภูตกาเลปน อาทีนวทสฺสนฺาเณน วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน ยํยํ ฌานํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ ฌานํ สมาปชฺชติเยว. เอวเมวํ อิธปิ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อุปจารภูตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาสงฺขาตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ นานาสตฺติยุตฺตา โหติ. กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม. กาจิ วิตกฺกวิจารวิราคภาวนา นาม. กาจิ วิตกฺกวิจารปีติ วิราคภาวนานาม. กาจิ วิตกฺกวิ จารปีติสุขวิราคภาวนานาม. ตตฺถ ยา วิตกฺกํ วิราเชตุํ อติกฺกาเมตุํ สกฺโกติ. สา วิตกฺกวิราคภาวนานาม. เอส นโย เสสาสุปีติ.
๖๖. กสฺสปน พเลน สา วิปสฺสนา นานาสตฺติ ยุตฺตา โหตีติ. วุจฺจเต, ปาทกชฺฌานพเลนาติ เอโก เถรวาโท. สมฺมสิตชฺฌาน พเลนาติ เอโก. ปุคฺคลชฺฌาสย พเลนาติ เอโก. ตตฺถ ยํ ยํ ฌานํ ตสฺสา วิปสฺสนาย ปาทกตฺถาย อาสนฺเน สมาปชฺชียติ. ตํตํ ปาทกชฺฌานํนาม. ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา ปากติกาเอว. สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติยุตฺตา โหติ. มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติ. เอสนโย เสเสสุปิ ปาทกชฺฌาเนสูติ อยํ ปาทกวาโท. ปาทกชฺฌาเน สติ ตํสทิสเมว มคฺเค ฌานํ โหติ. อสติปน มคฺเค ปถมชฺฌานเมว โหติ. สมฺมสิ ตชฺฌานํวา ปุคฺคลชฺฌาสโยวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยเมตุํ นสกฺโกตีติ อธิปฺปาโยติ. ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อฺํวา ยํยํ ฌานํ สมฺมสียติ. ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา ปากติ กาเอว. สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติ ¶ ยุตฺตา โหติ. มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติ. เอสนโย เสเสสุปิ สมฺมสิตชฺฌาเนสูติ อยํ สมฺมสิตวาโท. วิปสฺสนาย อารมฺมณภาเวน สห จริตตฺตา สมฺมสิตชฺฌานเมว ปาทกชฺฌานโต อชฺฌาสยโตจ พลวตรนฺติ อธิปฺปาโยติ.
วิภาวนิยํ ปน
วิปสฺสนาปาทกํ กิฺจิฌานํ นตฺถีติ อิมสฺมึ วาเท วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ.
ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อฺํวา มคฺเค ยํยํฌานํ อิจฺฉติ. ตํตํ ฌานํ อิชฺฌติ. วิปสฺสนาปิ อิจฺฉานุรูปํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปตฺตา โหตีติ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท. ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาสนฺเน วุฏฺิตชฺฌานํ อุปริชฺฌานุปจาร ภาวนาย อุปตฺถมฺภกมตฺตํ โหติ. น ปน อุปริชฺฌาเน ฌานํ อตฺตสทิสํ กาตุํ สกฺโกติ. อชฺฌาสโยเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติ. เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานํ วิปสฺสนาย ติกฺข วิสทภาวตฺถาย พลวุปนิสฺส โย โหติ. อชฺฌาสโยเอว วิปสฺสนํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปาเปตฺวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ อธิปฺปาโยติ. โย ปเนตฺถ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ มหาฏฺกถา วาโท. ตตฺถปิ ปุคฺคลชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติ วิเสสยุตฺตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาเอวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กามฺเจตฺถ อฏฺสาลินิยํ อิเมสํ ติณฺณํ เถรวาทานํ อฺมฺํ อวิโรโธ วุตฺโตวิย ทิสฺสติ. อิเมปน วาทา อฺมฺํ สํสนฺทิตฺวา ปวตฺตา นโหนฺติ. ปจฺเจกํ สพฺพํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺตา. ตสฺมา นสกฺกา เตสํ อฺมฺํ วิโรโธ ปริหริตุนฺติ. เอตฺถจ ฌานลาภีนํ วิปสฺสนากมฺเม ปาทกชฺฌานสมา ปชฺชนํนาม ภควตาเอว สุฏฺุวิหิตํ. วุตฺตฺเหตํ จูฬสฺุตสุตฺเต –
อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ทุตียํ ฌานํ. ตตียํ ฌานํ. จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรติ. ตสฺสเจอชฺฌตฺตํสฺุตาย จิตฺตํ ¶ นปกฺขนฺทติ. นปสีทติ. เตน ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺถเป ตพฺพํ, สนฺนิสาเทตพฺพํ, เอโกทิ กาตพฺพํ, สมาทหาตพฺพนฺติอาทิ.
ตตฺถ สฺุตํ มนสิกโรตีติ วิปสฺสนากมฺมํ วุตฺตํ. ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเตติ ปาทกชฺฌานสมาธิ นิมิตฺเต. นวนิปาเตจ –
ปถมํ ปาหํ ภิกฺขเวฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามิ.ล. เนวสฺานาสฺายตนํ ปาหํ ภิกฺขเว ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามีติ วุตฺตํ.
๖๗. อิเมสุปน ตีสุวาเทสุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท พลวตโรวิย ขายติ. โลกิยชฺฌาเนสุปิ หิ ปาทกชฺฌานํนาม อิจฺฉิตพฺพเมว. ตฺจ อุปริชฺฌานสฺส อุปจารภาวนาย ติกฺขวิสท ภาวตฺถายเอว โหติ. อชฺฌาสโยเอวปน อุปจาร ภาวนาย วิตกฺกวิราคาทิภาวํ สาเธติ. อุปจารภาวนาเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติ. เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานพเลน ติกฺขวิสท ภาวปตฺตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาเอว อชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติวิเสสยุตฺตา หุตฺวา มคฺเค นานาฌานานิ สาเธติ. อสติ ปน อชฺฌาสยวิเสเส ตํตํ ปาทกชฺฌานานุรูปํ อชฺฌาสยสามฺํสณฺาติ. ตสฺมา อชฺฌาสยวิเสเส อสติ ปาทกชฺฌานเมว ปมาณํ โหติ. สติปน ตสฺมึ โสเอว ปมาณนฺติ ยุตฺตํ. อิจฺฉิ ติจฺฉิต โลกิยชฺฌาน สมาปชฺชน สทิสฺหิ สพฺพชฺฌาเนสุ จิณฺณวสีภูตานํ มคฺเคสุ อิจฺฉิตชฺฌาน นิพฺพตฺตนนฺติ. โย ปเนตฺถ ปาทกชฺฌานาทิวเสน ปวตฺโต วิเสโส. โส สพฺโพปิ วิปสฺสนา วิเสสตฺถาย เอว โหติ. วิปสฺสนา วิเสโสเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ กตฺวา อฏฺสาลินิยํ วิสุทฺธิ มคฺเคจ วิปสฺสนาว ปมาณํ กตฺวาวุตฺตา. โส สพฺโพปิ วิเสโส ปาทกชฺฌาเนน วินา นสิชฺฌตีติ กตฺวา มคฺควิภงฺคมคฺคสํยุตฺตฏฺ กถาสุ ปาทกชฺฌานํ เอว ปมาณํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ –
อิธ ¶ คหปติ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ. ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ. อิทํปิ โข ปถมชฺฌานํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจหยิตํ ยํโขปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ. ตทนิจฺจํ. ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ปชานาติ โส ตตฺถ ิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. ล. ทุตียํ ฌานํ, ตตียํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ, เมตฺตา เจโตวิมุตฺตึ. กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาเจโต วิมุตฺตึ, อากาสานฺจา ยตนํ.ล. อากิฺจฺา ยตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ. อยํปิโข อากิฺจฺา ยตนสมาปตฺติ อภิสงฺขตา อภิสฺเจตยิตา. ยํ โขปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ.ล. ขยํ ปาปุณาตีติ.
เอวํเอกาทสนิปาเต –
อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ, เต ธมฺเม อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต สมนุปสฺสติ. โส ตตฺถ ิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. โน เจ อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปปาติโก โหติ. ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ.
อาทินา มาลุกฺยปุตฺตสุตฺต อนุปทสุตฺตาทีสุจ อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอเกกาย สมาปตฺติยา วุฏฺาย วุฏฺิตสมาปตฺติธมฺมสมฺมสนเมว อาคตํ. นปน อฺชฺฌาน สมฺมสนํ. ตสฺมา สติปิ โยคีนํ อิจฺฉาวเสน ปาทกชฺฌานโต อฺชฺฌานสมฺมสเน ปาทกชฺฌานเมว ปมาณนฺติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เอตฺตาวตา สมฺมสิตวาโท สพฺพทุพฺพโลติ สิทฺโธ โหตีติ. เยปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโนปิ ฌานํ ปาทกํ อกตฺวาว มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. ปถมชฺฌานเมววา ปาทกํ กตฺวา อชฺฌาสยวิเสสํ อกตฺวา ¶ มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. ปถมชฺฌานมตฺตลาภิโนวา หุตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. เยจ สุกฺขวิปสฺสกา หุตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. เตสํ ปถมชฺฌานิโกว มคฺโค โหตีติ เวทิตพฺโพ. อปิจ เย ปกติยาว อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภูตา โหนฺติ. เต วินาปิ อาสนฺนปาทเกน ยํยํฌานํ อิจฺฉนฺติ. ตํตํ ฌานํ เตสํ มคฺเคสุ นสมิชฺฌตีติ นวตฺตพฺพํ.
‘‘สเจปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต วุฏฺาย อุปรุปริชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหตีติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
น หิ อารมฺมณมตฺตภูตํ สมฺมสิตชฺฌานํ อุปริมํปิ สมานํ อาสนฺเน วุฏฺิตชฺฌานโต พลวตรํ ภวิตุํ อรหติ. อาสนฺเน วุฏฺิตสฺเสว จิตฺตสนฺตานํ วิเสเสตุํ สมตฺถภาวโต. ตโต เยวหิ โส สมฺมสิตวาโท สพฺพอฏฺกถาสุ เกจิวาทปกฺเข เอว ถปิโตติ. นนุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโทปิ ตถาถปิโตเอวาติ. สจฺจํ, โสปน โลกิยชฺฌานานํ อุปฺปตฺติวิธาเนน สห สํสนฺทิกตฺตา ยุตฺตตโรเอว โหตีติ.
[๖๗] เอเตน ยํ ตตฺถ วุตฺตํ.
‘‘อุปรุปริชฺฌานโต ปน วุฏฺาย เหฏฺิม เหฏฺิมชฺฌาน ธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาท กชฺฌานสทิโส โหติ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโตหิ อุปรุ ปริชฺฌานํ พลวตร’’นฺติ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
น หิ ปาทกชฺฌานํ อุปริม ภูตตฺตาเยว พลวตรํ โหติ. ปาทกภูตตฺตาเยว ปน พลวตรํ โหตีติ.
[๖๘] ยฺจ ตตฺถ
มคฺเค เวทนานิยโมปน ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสน นสิทฺโธ. อฺถา วิปสฺสนา ยายกายจิเวทนาย ยุตฺตา หุตฺวา เตหิ ¶ นิยมิตาย เอเกกาย มคฺคเวทนาย สทฺธึ ฆฏิ เยยฺยาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘เวทนานิยโมปน สพฺพตฺถปิ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนานิยเมน โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ น ยุชฺชติ.
ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสเนว วิปสฺสนาย สห เวทนานิยมสฺส สิทฺธตฺตา. ตถาหิ ตํตํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนา อาทิโต กทาจิ โสมนสฺสสหคตาวา โหติ. กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาวา. มคฺควุฏฺานกาเลปน ยทิปาทกชฺฌานํ โสมนสฺสชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา เอกนฺเตน โสมสฺสสห คตาว หุตฺวา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยตีติ. วุตฺตฺเหตํ สฬายตน วิภงฺคสุตฺเต –
ตตฺร ภิกฺขเว ยา ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตา อุเปกฺขา. ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ. ตานิ ปชหถ. ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ. เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหตีติ.
อฏฺกถายฺจ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ ปถมาทินิจ ตีณิฌานานิ สุทฺธสงฺขาเรจ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติ. อุเปกฺขาสห คตาวาวุฏฺานคามินีปน โสมนสฺสสหคตาว โหติ. จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิกตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริม สทิสาว. วุฏฺานคามินีปน อุเปกฺขาสหคตาว โหติ. อิทํ สนฺธายยา ฉเนกฺขมฺมสฺสิตา.ล. ปชหถาติ วุตฺตํ. อชฺฌาสยวิเสเสน สห มคฺควุฏฺาเนปิ เอเสวนโย. พลววิปสฺสนากาเล หิ วิปสฺสนารตินาม สุฏฺุ ปณีตตรา โหติ. สกลสรีรํ ผรมานา อชฺโฌตฺถรมานา ปวตฺตติ. ยถาห –
สฺุาคาเร ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมธมฺมํ วิปสฺสโตติ.
ตสฺมา ¶ ตทา ปาทกชฺฌานวิเสเสนวา อชฺฌาสยวิเสเสน วา วินา วิปสฺสนา อุเปกฺขาสหคตา น โหติ. เอกนฺเตน โสมนสฺสสหคตาว โหตีติ. เอตฺถปน สพฺพชฺฌาเนสุ วสีภูตสฺส ยํกิฺจิ เอกํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ปา อฺํวา มคฺเคยํยํ ฌานํ อิจฺฉติ. มคฺควุฏฺานกาเล อชฺฌาสยพเลน ตํตํฌานานุรูปํ วิปสฺสนายจ มคฺเคจ เวทนา ปริณาโม เวทิตพฺโพ. นปน เวทนานิยาโมนาม วิสุํ วตฺตพฺโพติ.
๖๗. สงฺคหคาถายํ อนุตฺตรํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปฺจธา กตฺวา จตฺตาลีสวิธนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนา. อิทานิ สพฺพานิ มหคฺคตา นุตฺตรจิตฺตานิ ปฺจวิเธ ฌาน โกฏฺาเส สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ยถาจ รูปาวจรนฺติอาทิมาห. ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท คยฺหติ. ฌาน เภทสิทฺเธ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิเก ปฺจวิเธ จิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ, ตถา อนุตฺตรฺจ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท สงฺคยฺหติ. อารุปฺปฺจจิตฺตํ อุปกฺเขกคฺคตา สงฺขาเตน ปฺจมชฺฌาเนน ยุตฺตตฺตา ปฺจเม ฌาเน ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ. ตสฺมา เอเกกํ ปตมาทิกํ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิกํ ฌานํ ฌานจิตฺตํ เอกาทส วิธํ โหติ. อนฺเตตุ อนฺติมภูเต ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเทปน ฌานํ จิตฺตํ เตวีสติวิธํ ภเวติ โยชนา. เอตฺถจ ฌานสทฺเทน ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตเมว วุจฺจติ. น หิ ฌานํ เอกาทสวิธํวา เตวีสติวิธํวา โหตีติ.
[๖๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘รูปาวจรจิตฺตํ ปถมชฺฌานนฺติอาทินา วุจฺจตีติจ อารุปฺปฺจาปิ ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตี’’ติ จ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ จิตฺตํ ปถมชฺฌานํ โหติ. นจ ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตีติ.
[๗๐] ยาจ อิมิสฺสาคาถายํ อปราปิ โยชนา วุตฺตา. สาปิ น ยุตฺตาเอว.
ตถา สทฺทสฺส ปถมาทิชฺฌานเภเทติ ปทสฺส ปุรโต ปิตตฺตาติ. เอวํ ยถา วิภชิตพฺเพ เอกเทเส วิภตฺเต สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิภตฺตํนาม โหติ. ตถา วิภชิตฺวา อิทานิ ตํสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต อนฺติมคาถมาห. ปฺุํ สตฺตตึสวิธํ โหติ. ตถา ปากํ ทฺวิปฺาสวิธํ โหติ. อิติ เอกูนนวุติวิธานิ จิตฺตานิ เอกวีสสตํ กตฺวา พุธา ปณฺฑิตา อาหุ กเถสุํ. กเถนฺติวา วิภชนฺติ วิจกฺขณาติ วุตฺตํ โหตีติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย จิตฺตสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
เจตสิกสงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๖๘. เอวํ ¶ จิตฺตงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปตฺตํ เจตสิก สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ สห วจนตฺถฺจ สรูปตฺถฺจ ตาว ทสฺเสตุํ อาทิ คาถมาห. ตตฺถ เอกุปฺปาทนิโรธาจเอกาลมฺพณวตฺถุกาติ จตุสฺสมฺปโยคลกฺขณทสฺสนํ. เจโต ยุตฺตาติ วจนตฺถทสฺสนํ. เจตสิยุตฺตา เจตสาวา ยุตฺตา เจตสิกาติ ทสฺสนโต. ทฺวิปฺาสธมฺมาติ สรูปทสฺสนํ. เจตสิกาติ ปน สิทฺธปท ทสฺสนํ. ตตฺถ ธมฺมานํ อนาคตภาวสงฺขาตา ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ สรูปโต ปาตุภวนํ อุปฺปาโท. ชาตีติ วุตฺตํ โหติ. สพฺเพปิหิ สงฺขต ธมฺมา อนาคตภาวปุพฺพา เอว โหนฺติ. ตโต ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉนฺติ. ตโต นิรุชฺฌิตฺวา อตีตภาวํ คจฺฉนฺตีติ. นิรุชฺฌนํ นิโรโธ. สรูปวินาโส ภงฺโค อนิจฺจตา มรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเยว ผสฺสาทีนํ. ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ วตฺถุ. ตเทว ผสฺสาทีนนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน เอโก อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา. เอโก นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธา. เอกุปฺปาทาจ เต เอกนิโรธาจาติ เอกุปฺปาทนิโรธา. อุตฺตรปเท เอกสทฺทสฺส โลโป. เอวํ ปรตฺถปิ. เอกํ อาลมฺพณํ เอเตสนฺติ เอกาลมฺพณา. เอกํ วตฺถุ เอเตสนฺติ เอกวตฺถุกา. เอกาลมฺพณาจ เต เอกวตฺถุกาจาติ เอกาลมฺพณวตฺถุกา. อาลมฺพณํ ปเนตฺถ เอกจิตฺตสฺสปิ พหุเทว โหติ. เอกตฺตํปน อุปเนตฺวา เอกํ อาลมฺพณนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๗๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอกโต อุปฺปาโทจ นิโรโธจ เยสํ, เต เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เอกกฺขเณ เอกโต อุปฺปาทมตฺเตน เอกุปฺปาทตา อิธ อธิปฺเปตา. อถโข วุตฺตนเยเนว อธิปฺเปตา. วุตฺตฺเหตํ มูลฏีกายํ –
เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํสเหวอุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต
เอกสฺสกลาปสฺสอุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ.
ตตฺรายํ โยชนา. เอกุปฺปาทนิโรธาจ เอกาลมฺพณวตฺถุกา จ หุตฺวา เยธมฺมา เจโตยุตฺตา. เต ทฺวิปฺาสธมฺมา เจตสิกา มตาติ. ภาวปธานํปิวา เอตฺถ ยุตฺตํ. วิเสสเนจ นิสฺสกฺกวจนํ. เอกุปฺปาทนิโรธภาเวน เอกาลมฺพณ วตฺถุก ภาเวนจ เยธมฺมา เจโตยุตฺตา. เต ทฺวิปฺาสธมฺมา เจตสิกานาม มตา าตาติ. เอตฺถจ เย เจโตยุตฺตา. เต เจตสิกาติ วุตฺเต จิตฺตสฺส สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนรูปานิปิ ตทายตฺตวุตฺติตาย เอกนฺเตน จิตฺตสมฺพนฺธีนิ หุตฺวา เจโตยุตฺตานิ เจตสิกานิ นาม สิยุํ. ตสฺมา เตสํ นิวตฺตนตฺถํ เอกุปฺปาทนิโรธาจ, เอกา ลมฺพณวตฺถุกาติ วุตฺตํ. ตานิหิ จิตฺเตน ขณโต สหุปฺปนฺนานิปิ ภินฺนสนฺตานตฺตา ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเอว เตสนฺติ อิมํ ลกฺขณํปิ นานุโภนฺติ. อฺํหิ รูปสนฺตานํ. อฺํ อรูปสนฺตานนฺติ. ผสฺสาทีนํปน อุปฺปาทมตฺตเมว จิตฺเตน สห เอกํ นโหติ. อถโข นิโรโธปิ อาลมฺพณํปิ วตฺถุปิ สพฺพํ เอกเมวาติ าปนตฺถํ เอก นิโรธาทิคฺคหณํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เอวํ อวุตฺเต สกฺกา ตถา ชานิตุนฺติ. ยสฺมาปน ยถา พหุชนสนฺตโก เอโก โคโณ ติสฺสสฺส โคโณ ทตฺตสฺส โคโณติ เอวํ วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว โหติ. เอวเมวํ อุปฺปาโท นิโรโธจ เอกสฺมึ รูปารูปกลาเป เอโกวสมาโนปิ ผสฺสสฺส อุปฺปาโท เวทนาย อุปฺปาโท ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท อาโปธาตุยา อุปฺปาโทติ เอวมาทินา นเยน วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว. ตสฺมา สุตฺตนฺเตสุ –
เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิกาย อฺตฺถํ ปฺายติ. สฺาย. สงฺขารานํ. วิฺาณสฺส. ล. ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตถา โย ภิกฺขเว ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท ¶ ิติอภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว. ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรา มรณสฺส ปาตุภาโว. โย ภิกฺขเว อาโปธาตุยา. โย ภิกฺขเว เตโช ธาตุยา. โย ภิกฺขเว วาโยธาตุยา. โย ภิกฺขเว จกฺขุสฺส.ล. มนสฺส อุปฺปาโท.ล. ชรามรณสฺส ปาตุภาโวติ.
วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา ชีวิตินฺทฺริยาทีนปิ เอกสฺมึ กลาเป พหุภาโว วตฺตพฺโพ สิยา. โย อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ อวฏฺิตีติ หิ วุตฺตํ. ตถา วิการรูปานํ. สพฺเพสํปิวา จกฺขาทีนํ อุปาทารูปานํ. จตุนฺนํ จหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทติจ วุตฺตนฺติ. กายลหุตา จิตฺตลหุตาทโยปน อตฺถวิเสสทีปนตฺถํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตา. โสจ อตฺถวิเสโสอุปริ อาวิ ภวิสฺสตีติ. อยเมตฺถปรมตฺถทีปนา.
[๗๒] วิภาวนิยํ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตา. ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอก นิโรธคฺคหณํ. เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิฺตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นีวาเรตุํ. ตถา เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธวา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธาติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํ. เย เอวํ ติวิธลกฺขณา. เต นิยามโต เอกวตฺถุกา เยวาติ ทสฺสนตฺถํ. เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติ. อลมติปปฺเจนา’’ติ. สพฺพํ ตํ นิรตฺถกเมว.
๖๙. กถฺจ ทฺวิปฺาส โหนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปถมํ ทฺวิปฺาส สรูปํ ตีหิ ราสีหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโส. ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ ผสฺโส. ผุสนมตฺตเมววา เอตนฺติ ผสฺโส. ผุสนฺเจตฺถ อารมฺมณสฺส อิฏฺานิฏฺรสํ อาหจฺจ อุปหจฺจ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ยโต ตทนุภวนฺติ ¶ เวทนา ปาตุภวติ. ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ หิ วุตฺตํ. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ. นนุจายํ อรูปธมฺโม. นจ อรูปธมฺมา อปฺปฏิฆสภาวา กิฺจิ ผุสนฺตีติ. สจฺจํ, อยํปน ผุสนา กาเรนจ ปวตฺตติ. ยฺจ ผุสนฺเตหิ สาเธตพฺพํ. ตฺจ กิจฺจํ สาเธติ. ตสฺมา อยํ ผสฺโสติจ ผุสนลกฺขโณติจ วุตฺโต. กึปน สาเธตีติ. อารมฺมณรสานุรูปํ จิตฺตสฺส วิการปตฺติ. เวทนาวิเสสุปฺปตฺตึวา. อยฺจ อตฺโถ อมฺพิลขาทาทิเก ทิสฺวา อปรสฺส เขฬุปฺปาทาทีสุ ปากโฏติ.
[๗๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เขฬุปฺปาทาทิวิย ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอวฺจสติ อิทํ อุปมา มตฺตํ สิยา. อติปากฏายปน ผสฺสปฺปวตฺติยา ทสฺสน มิทนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๗๐. เวทยตีติ เวทนา. อารมฺมณรสํ อนุภวติ. อวิทิตํวา อารมฺมณรสํ สมฺปยุตฺตานํ ตํสมงฺคิปุคฺคลานํ วา วิทิตํปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ. วินฺทนฺติว เอตาย สตฺตา สาตํวา อสาตํวา ลภนฺตีติ เวทนา. เวทยิตมตฺตเมววา เอตนฺติ เวทนา. ปาฬิยํปน –
เวทยติ เวทยตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ. กิฺจ เวทยติ, สุขํปิ เวทยติ. ทุกฺขํปิ เวทยติ. อทุกฺขมสุขํปิ เวทยตีติ วุตฺตํ.
นนุ สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณรสานุภวนปฺป กติกาเอวาติ เตปิ เวทนานาม สิยุนฺติ. นสิยุํ. เตหิ กิจฺจนฺตรพฺยาวฏา โหนฺติ. อารมฺมณรสํ อุชุํ อนุภวิตุํ นสกฺโกนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาว เอกเทสมตฺเตน อนุภวนฺติ. เวทนาเยวปน อนฺกิจฺจตาย อนุภวนกิจฺเจ อาธิปจฺจโยคตายจ อิสฺสรภาเวน อนุภวตีติ สาเอว เวทนานาม ภวิตุํ อรหตีติ. เอวฺจกตฺวา ราชคฺคโภชน รสานุภวเน เตสํ สูทสทิสตา เวทนายเอวจ ราชสทิสตา วุตฺตาติ.
๗๑. สฺชานาตีติ ¶ สฺา. ปุน ชานนตฺถํ สฺาณํ กโรตีติ อตฺโถ. อยฺหิ ปุพฺเพ คหิตสฺาเนน สฺชานนกาเลปิ ปุน ชานนตฺถํ สฺาณํ กโรติเยวาติ. สาหิ เอวํ ปุนปฺปุนํ สฺาณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานา ถิรสฺาภาวํ ปตฺวา ยาวตายุกํปิ ภวนฺตรํ ปตฺวาปิ สตฺตานํ อปฺปมุฏฺภาวํ สาเธติ. มิจฺฉา ภินิเวสสฺาภาวํ ปตฺวาจ อิเม สตฺเต สพฺพฺุ พุทฺเธหิปิ โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย กโรตีติ. ตถาหิ สา ปุน สฺชานนตฺถํ นิมิตฺตกรเณ ทารุตจฺฉกสทิสาติจ. ยถาคหิต นิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรเณ หตฺถิทสฺสก อนฺธสทิสาติจ. อุปฏฺิตวิสยคฺคหเณ ติณปุริสเกสุ มิคโปตกสทิสาติจ วุตฺตาติ. ปาฬิยํปน –
สฺชานาติ สฺชานาตีติโข ภิกฺขเว ตสฺมา สฺาติ วุจฺจติ. กิฺจ สฺชานาติ. นีลํปิ สฺชานาติ. ปีตกํปิ สฺชานาตีติอาทิ วุตฺตนฺติ.
๗๒. เจตยตีติ เจตนา. สมฺปยุตฺตธมฺเม ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณวา กิจฺเจวา อภิสนฺทหติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏติ, ตตฺถ ปพนฺธวเสน นิรนฺตรํ ปวตฺตมาเน กโรตีติ อตฺโถ. ปกปฺเปติ วา เต. สํวิทหติ อารมฺมณปฏิลาภายวา กมฺมสิทฺธิยา อภิสงฺขโรติ. อายูหติวา เต. อารมฺมเณ สมฺปิณฺเฑติ เอกโต สโม สรนฺเต กโรตีติ อตฺโถ. ตถาหิ สา อายูหนรสาหิจ สํวิธานปจฺจุปฏฺานาติจ วุตฺตา. ตายหิ ตสฺมึ นิรนฺตรํ อุสฺสุกฺกน พฺยาปารวเสน ปวตฺตมานาย ตํ สมฺปยุตฺตาปิ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กุรุมานา ตสฺมึ ตเถว ปวตฺตนฺตีติ. เตเนว สา สกิจฺจ ปรกิจฺจ สาธก เชฏฺสิสฺส มหาวฑฺฒกิ อาทิสทิสาติ วุตฺตาติ.
[๗๔] วิภาวนิยํ ปน
เจเตติ สงฺขตาภิสงฺขรเณ พฺยาปารมาปชฺชตีติ วตฺวา ตทตฺถสาธนตฺถํ ยํ วุตฺตํ ‘‘วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขา รกฺขนฺธํ ¶ วิภชนฺเตน สงฺขตมติสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วตฺวา’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขตม ภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วุตฺตํ อตฺถิ. ขนฺธสํยุตฺตเก ปเนตํ วุตฺตนฺติ.
๗๓. เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต อคฺโค โกฏฺาโส โกฏิ วา เอตสฺสาติ เอกคฺคํ. จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา. อารมฺมณฺหิ นาม เอกํปิ นานาสภาวํ โหติ. ตสฺมา ตสฺส เอกสฺสปิ นานาสภาเวสุ วิกฺเขปํ อปตฺวา เอกสฺมึ สภาเว ขณมตฺตํปิ ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส โยนิจฺจลากาโร อตฺถิ อยํ ตสฺมึ เอกคฺคาภิธานสฺส เอกคฺคพุทฺธิยาจ ปวตฺติเหตุภาเวน คยฺหตีติ. เต เนว หิ สา นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติวิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา.
[๗๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อิมสฺสาติ เอกคฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ อคฺคสทฺโท โกฏฺาเสวา โกฏิยํวา ปวตฺโตติ ยุตฺโต. เกจิปน อารมฺมเณ ปวตฺโตติ วทนฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อคฺคสทฺโท อารมฺมณปริยาโย กตฺถจิ ทิฏฺโติ.
๗๔. ชีวนฺติ สมฺปยุตฺตาธมฺมา เอเตนาติ ชีวิตํ. อินฺโทติ อิสฺสโร. อิธ ปน อิสฺสรภาโว วุจฺจติ. อินฺทํ อิสฺสรภาวํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตฺจ ตํ อินฺทฺริยฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตฺหิ มยา วินา ตุมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิ. ตสฺมา ตุมฺหากํ ชีวนกิจฺเจ มํ อิสฺสรํ กโรถาติ วทนฺตมิว สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา หิ ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ จ ปทุมุปฺป ลานุปาลกมุทกํ วิยาติจ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตสนฺตตินาม. อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยํ. ปวตฺตสนฺตติยํ อาธิปเตยฺยํ อสฺสาติ สมาโส. ปุนปฺปุนํ นิรุทฺธํปิ หิ จิตฺตสนฺตานํ ตสฺส พเลน ปุนปฺปุนํ ชีวนฺตํ หุตฺวา ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตติเยว.
น ¶ หิ ชีวิตรหิเตสุ อนินฺทฺริยพทฺธธมฺเมสุ ตาทิโส ปวตฺตสนฺตติ วิเสโสนาม อตฺถีติ.
๗๕. มนสฺมึ อารมฺมณํ อสฺุํ มนํวา อารมฺมเณ นิจฺจนินฺนํ กโรตีติ มนสิกาโร. โส ปน ติวิโธ วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกอารมฺมณปฏิปาทโกติ. ตตฺถ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ วีถิ ปฏิปาทโก นาม. ตฺหิ ปฺจทฺวาริก จิตฺตสนฺตตึ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ชวนปฏิปาทโก นาม. ตํปิ ชวน สนฺตตึ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. อิทเมว ทฺวยํ ตตฺถ ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโรติจ อโยนิโส มนสิกาโร ติจ วุตฺตํ. ตฺหิ ปกติยา สมุทาจิณฺณนินฺนนิยามิตาทีหิ ปจฺจเย หิ อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา จิตฺตสนฺตานํ โยนิโส อโยนิโสวา อารมฺมเณ นินฺนํ กโรตีติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน ปฏฺาย ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา นิรุชฺฌิตฺวาปิ ปุน อุปฺปชฺชมานา ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตสฺมึเยว อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ อสติ การณวิเสเส. โส อารมฺมณปฏิปาทโกนาม. อยมิธา ธิปฺเปโต. อยฺหิ อารมฺมณํ จิตฺเต จิตฺตํวา อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. ตถา หิ อยํ สารณ ลกฺขโณติ จ สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณน สํปโยชนรโสติจ อารมฺมณปฏิปาทกฏฺเน สมฺปยุตฺตานํ สารถีวิย ทฏฺพฺโพติจ วุตฺโต. ตตฺถ สารณลกฺขโณติ สารถีวิย อสฺสานํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุชุํ อารมฺมณาภิมุขํ ปวตฺตยนลกฺขโณติ อตฺโถ. สมํ ธาเรนฺติติ สาธารณา. สพฺเพสํ จิตฺตานํ สาธารณา สพฺพจิตฺตสาธารณา.
๗๖. วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณํ อาโรหตีติ อตฺโถ. ตสฺมึ ปน ตํ กถา อาโรหนฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตํ อาโรหนฺติ. ตทา โสเยว เต อารมฺมณํ อภินิโรเปนฺโตนาม โหตีติ กตฺวา อารมฺมณา ภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโกติ วุตฺโต. ราชวลฺลภํ นิสฺสาย ชนปทคาสิโน ราชเคหาโรหนฺเจตฺถ นิทสฺสนํ. อวิตกฺกํปิ หิ จิตฺตํ สวิตกฺกธมฺมสนฺตาเน วิตกฺเกน สห ปวตฺตปริจย พเลน อาโรหนโต วิตกฺเกน อตินิโรวิตเมวนาม โหตีติ. อปิจ, ¶ อวิตกฺกํปิ ปฺจวิฺาณํ วตฺถารมฺมณ สงฺฆฏฺฏนวเสน อาโรหติ. ทุตียชฺฌานาทีนิจ อุปจารภาวนาวเสน อาโรหนฺติ. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน กึวา เอตาย ยุตฺติยาติ วตฺวา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. จิตฺตํปิ หิ อารมฺมณํ อารุหติเยว. ตสฺส ปน นิจฺจํ สหาโย มนสิกาโร. ตสฺมิฺหิ อสติ ตํ นิยามกรหิ ตา นาวาวิย ยํวาตํวา อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺเตยฺยาติ. อิติ ปฺจวิฺาณํ มนสิการสหายํ หุตฺวา อตฺตโน อารมฺมณวิชานนสตฺติวเสเนว อารมฺมณํ อาโรหติ. อกุสลํ ปตฺวา ปน จิตฺตํปิ โลภาทโยปิ อารมฺมณารุหเน ถามวตา เอว โหนฺติ. ปาปสฺมึ รมเต มโนติ หิ วุตฺตํ. ทุตียชฺฌาน จิตฺตาทีนิจ มนสิการ วีริยสฺสตีนํปิ วเสน อาโรหนฺติ. วิตกฺโก ปน ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อตฺตสหิเต ธมฺเม อารมฺมณารุหเน สุฏฺุตรํ พลวนฺเต กโรติ. อิติ ตสฺมึ กิจฺเจ อฺเสํ สาภิสยพฺยาปารตายเอว อยํ วิตกฺโกติ วุตฺโตติ. เอวํ ปน วตฺตพฺพํ. นนุ อฺเปิ อรูปธมฺมา สารมฺมณสภาวา อารมฺมณํ อาโรหนฺติ. อถ จ ปน กสฺมา อยเมว วิตกฺโกติ วุตฺโตติ. อฺเสํ ปน อารุหนํ กิจฺจนฺตรโยควเสเนว สิทฺธํ. อิมสฺส ปน อิโต อฺํ กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อยเมว ตถา วุตฺโตติ.
๗๗. วิจรตีติ วิจาโร. วิจาเรติวา สมฺปยุตฺตเกธมฺเม, เต วา ธมฺมา วิจรนฺติ เอเตนาติ วิจาโร. วิจรณฺเจตฺถ วิตกฺกา รุฬฺเห ตสฺมึเยว อารมฺมเณ สภาวาการปาตุภาวตฺถํ ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ วิตกฺโก โอฬาริโก ปุพฺพงฺคโม อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาตภูโตจ โหตีติ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย ทฏฺพฺโพ. วิจาโร สุขุโม อนุจโร ตสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อนุพนฺธนภูโต จ โหตีติ ฆณฺฑานุรโววิย ทฏฺพฺโพติ.
๗๘. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. อารมฺมเณ เอวํ นุโข โน นุโขติ เอวํ ปวตฺตํ สํสปฺปนํ อธิภวิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปกฺขโก มุจฺจนวเสน จิตฺตสฺส ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวฺจ กตฺวา โส อารมฺมเณ ¶ สนฺนิฏฺานลกฺขโณติ จ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีลสทิโสติจ วุตฺโต.
๗๙. วีรสฺส กมฺมสูรสฺส ภาโว กมฺมวา วีริยํ. ตํสมงฺคี ปุคฺคโล หิ กมฺมสูโร โหติ. มหนฺตํปิ กมฺมํ อปฺปกโต คณฺหาติ. ทุกฺกรํปิ สุกรโต, ภาริยํปิ อภาริยโต คณฺหาติ. อตฺตกิลมถํ นคเณติ. กมฺมสิทฺธิยา นิจฺจํ ปคฺคหิต กาย จิตฺโตว โหติ. ตสฺมา ตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาปวตฺติยา เหตุภาโวเจว ตถาปวตฺตสฺส จ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาย จิตฺตกฺริยาภูตํ โหตีติ. วิธินาวา นเยน อุปาเยน วีริยวโต กึ นามกมฺมํ น สิชฺฌตีติอาทิเกน ปุพฺพาภิสงฺขาเรน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. วิเสเสนวา สกปรหิตเหตุ อีรนฺติ กมฺปนฺติ ตํ สมงฺคิโน เอเตนาติ วีริยํ. เอตฺถจ วีริยุ ปตฺถมฺภิตา สมฺปยุตฺตธมฺมา สทา อนิกฺขิตฺตธุรา ปคฺคหิตสีสาวิย หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสมฺปตฺติยา นิจฺจํ อุสฺสาหชาตาว โหนฺติ, เตสุจ ตถาโหนฺเตสุ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลาปิ อตฺตโนวา ปเรสํวา หิตเหตุ นิจฺจํ พฺยาวฏกายจิตฺตา โหนฺติ. ตสฺมา อีรนฺติ กมฺปนฺตีติ วุจฺจนฺตีติ. ตถา หิ ตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จ ปคฺคหลกฺขณนฺติ จ อุสฺสาหลกฺขณนฺติ จ เคหสฺส ถูณูปตฺถมฺภน สทิสนฺติ จ สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ จ วุตฺตนฺติ.
๘๐. วินยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปติ, ตุฏฺํ สุหิตํ ชเนติ, สุปุปฺผิตปทุมํวิยวา วฑฺเฒตีติ ปีติ, วินนฺติวา เอตาย ตํ สมงฺคิโน ปุณฺณจนฺโทวิย วิโรจมาน กายจิตฺตา โหนฺตีติ ปีติ. สา ปฺจวิธา ขุทฺทิกา ปีติ, ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกา ปีติ, อุพฺเพคา ปีติ, ผรณาปีตีติ.
๘๑. ฉนฺทนํ ฉนฺโท. อิจฺฉา ปตฺถนา อภิสนฺธีติ วุตฺตํ โหติ. โสปน ทุวิโธ ตณฺหาฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทติ. อิธ กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท อธิปฺเปโต. เอตฺถจ กตฺตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ กตฺตุกาโม. ฉนฺทสมงฺคิปุคฺคโล. ตสฺส ภาโว กตฺตุกมฺยํ. ตเทว กตฺตุกมฺยตา, ยถา เทโวเยว เทวตาติ. เอตฺถจ กตฺตุสทฺโท สพฺเพสํ ธาตุสทฺทานํ อตฺเถ สงฺคเหตฺวา ปวตฺโต. ¶ ตสฺมา กตฺตุกมฺยตาติ เอเตน กเถตุกมฺยตา จินฺเตตุกมฺยตา ทฏฺุกมฺยตา โสตุกมฺยตาติ เอวมาทีนิ สพฺพ กฺริยาปทานิ สงฺคหิตานิ โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. โส ปน อารมฺมณํ อิจฺฉนฺโตปิ ตณฺหา วิย อสฺสาทน รชฺชน ลคฺคน วเสน นอิจฺฉติ. เยน เยน ปน อตฺถิโก โหติ. ตํ ตํ อตฺถํ อาราเธตุ กามตาวเสเนว อิจฺฉติ. ยถา รฺโ อิสฺสาสา ธเนนวา ยเสนวา อตฺถิกา ราชเวรีนํ วิชฺฌนวเสน ฉฑฺฑิตพฺพยุตฺตเกปิ สเร พหู อิจฺฉนฺติเยว. เอวเมวํ อยํปิ ปรสฺส วิสฺสชฺชิตพฺพยุตฺต กานิปิ ทานวตฺถูนิ อลทฺธานิปิ ลทฺธุํ อิจฺฉติ. ลทฺธานิปิ รกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ. อยฺจ อตฺโถ วิภาวนิยํปิ วุตฺโตเยว.
วุตฺตฺหิ ตตฺถ
ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิ ตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยว. ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโสวิยาติ.
ตตฺถ ยทคฺเคน ทานํ ทสฺสามีติ ทานวตฺถุปริเยสนาทิวเสน ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา ทานวตฺถุวิสฺสชฺชน สงฺกาเต ทาเน สงฺคหิตา โหติ. ตทคฺเคน ตสฺสา ปุพฺพภาคเจตนาย ปวตฺติกาโล อิธ ทานวตฺถุ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺต กาโลติ เวทิตพฺโพ. วิสฺสชฺชิตพฺเพนาติ วิสฺสชฺชิตพฺพ ยุตฺตเกน. เตน อตฺถิโกเยว ปรสฺส วิสฺสชฺชนตฺถายาติ อธิปฺปาโย. ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณติ เตสํ อกตานํ กรณวเสน อลทฺธานํ ปริเยสนวเสน คหเณ. เอตฺถ ปน เกจิ อิสฺสาโส อุสูนิขิปิตฺวาปิ ลภมาโน เตหิ อุสูหิ อตฺถิโกเยวาติ เอว มตฺถํ วทนฺติ. โส นยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ ขิปิตอุสูนนฺติ วุตฺตํ สิยา. ยถา กถิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ. ตถา วิสฺสชฺชิตพฺเพ นาติ เอตฺถปีติ. เกจิ อิสฺสาโส อุสูหิ อนตฺถิโก ขิปนฺโต นโหติ. อตฺถิโกเยว สมาโน อฺํ อานิสํสํ อิจฺฉนฺโต ขิปตีติ เอวํ อตฺถํ วทนฺติ. โสปิ นยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ อุสูหิ อตฺถิโกเยว ตานิ ขิปนฺโต อิสฺสาโสวิยาติวุตฺตํ สิยาติ. อตฺถโต ¶ ปน ตทุภยํปิ อวหสิตพฺพเมว โหตีติ. ยสฺมาจ ฉนฺทสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อารมฺมณํ คณฺหนฺตํ ฉนฺทวเสน อติ อิจฺฉมานํ วิย วิลุปฺปมานํ วิย คณฺหาติ. ตสฺมา อยํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํวิยาติ วุตฺโต. เอตฺถจ หตฺถปฺปสารณํวิยาติ อิทํ อภูตปริกปฺปวจนํ ทฏฺพฺพํ. น หิ จิตฺตสฺส หตฺโถนาม อตฺถิ. อตฺถวิเสสปากฏตฺถํ ปน อภูตํปิ ภูตํ วิย กปฺเปตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปิจ, อยํ ฉนฺโทนาม ถามปตฺโต ตณฺหาย พลวตโร โหติ. ตถา เหส อธิปติภูโต อิทฺธิปาทภูโตจ โหตีติ. ยทิ หิ โส ตณฺหาย สมานพโล สิยา. อิเม สตฺตา ตณฺหาย หตฺเถ ิตา ตณฺหา ปริคฺคหิตานิ ธนโภครชฺชสุขานิวา ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโยวา ฉฑฺเฑตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นสกฺขิสฺสนฺติ เยวาติ.
๘๒. โสภณา โสภเณสุ จิตฺเตสุ ปกิรนฺตีติ ปกิณฺณา. เกเอว ปกิณฺณกา. อฺเหิ อฺเสํวา สมานา อฺสมานา. ยทา โสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ อโสภณโต อฺเหิ สมานา. ยทา อโสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ โสภณโต อฺเหิ สมานา สทิสาติ วุตฺตํ โหติ.
อฺสมานราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๘๓. อิทานิ อกุสลราสึ ทสฺเสนฺโต โมโหติอาทิมาห. ตตฺถ มุยฺหตีติ โมโห. มุยฺหนฺติ สตฺตา เอเตนาติวา โมโห. มุยฺหนมตฺตํวา โมโห, จตุรงฺคตมสฺส วิย จกฺขุสฺส สพฺพโส กลฺยาณปกฺขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา จิตฺตสฺส อนฺธภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปาปปกฺขํ ปน ปตฺวา โส าณคติโก โหตีติ ทฏฺพฺโพ. ตถา เหส ปาฬิยํ มิจฺฉาาณนฺติ วุตฺโต. อฏฺกถาสุจ มิจฺฉาาณนฺติ ปาปกฺริยาสุ อุปายจินฺตาวเสนปวตฺโต โมโหติ วุตฺตํ. อวิชฺชายจ อปฺปฏิปตฺติ มิจฺฉาปฏิปตฺติวเสน ทุวิธภาโว วุตฺโต. ¶ เอตฺถจ อปฺปฏิปตฺตีติ กลฺยาณปกฺเข อฺาณเมว วุจฺจติ. มิจฺฉาปฏิปตฺตีติ ปาปปกฺเข มิจฺฉาาณเมว วุจฺจตีติ, ตถา หิ ปาปปกฺขํ ปตฺวา ปฺจธมฺมา าณคติกา โหนฺติ โมโห, โลโภ, ทิฏฺิ, วิตกฺโก, วิจาโรติ. จิตฺเตน ปน สทฺธึ ฉพฺพิธา โหนฺติ. เตหิ ปกติยา วิฺุชาติเกสุ สุตปริยตฺติสมฺปนฺเนสุจ อุปฺปนฺนา ปาปกฺริยาสุ ตํ ตํ อุปายทสฺสนวเสน เตสํ ตตฺถ เฉกภาวํ ปฏิพลภาวฺจ สาเธนฺตีติ.
๘๔. นหิริยติ กายทุจฺจริตาทีหิ นลชฺชติ นชิคุจฺฉตีติ อหิรี. หิริปฺปฏิปกฺขาวา อหิรี, สาเอว อหิริกํ. ตฺหิ ปาป กฺริยาสุ ปจฺจุปฏฺิตาสุ หิริยา โอกาสํ อทตฺวา ตาสุ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา หิ ตํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติจ อลชฺชาลกฺขณนฺติจ วุตฺตํ.
๘๕. นโอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. กายทุจฺจริตาทีหิ นภายติ นอุตฺรสตีติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปปฺปฏิปกฺขํวา อโนตฺตปฺปํ. ตํปิ หิ ตาสุ ปจฺจุปฏฺิตาสุ โอตฺตปฺปสฺส โอกาสํ อทตฺวา จิตฺตํ ตาสุ อสารชฺชมานํ กตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา เหตํ กายทุจฺจริ ตาทีหิ อสารชฺชลกฺขณนฺติ จ อนุตฺตาสลกฺขณนฺติ จ วุตฺตํ. วุจฺจติ จ –
อเชคุจฺฉี อหิริโก, ปาปาคูถาว สูกโร;
อภีรุจ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกาติ.
๘๖. อุทฺธรตีติ อุทฺธฏํ. ปาสาณปิฏฺเ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺ เคณฺฑุโก วิย นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ, อุทฺธฏสฺส ปน จิตฺตสฺส อุทฺธรณาการปฺปวตฺติยา ปจฺจยภูโต ธมฺโม อุทฺธจฺจํ. ตํ ปน วาเตริตํ ชลํ วิย ธชปฏากา วิยจ ทฏฺพฺพํ.
๘๗. ลุพฺภตีติ โลโภ, ลุพฺภนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอเต นาติ โลโภ, ลุพฺภนมตฺตเมววา เอตนฺติ โลโภ. เอตฺถจ ลุพฺภนํนาม อารมฺมณาภิสชฺชนํ ทฏฺพฺพํ. โสปน อารมฺมเณ ลคฺค นฏฺเน ¶ มกฺกฏาเลโปวิย อภิกงฺขฏฺเน ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํส เปสิ วิย อปริจาคฏฺเน เตลฺชน ราโควิย ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒิตฺวา สตฺตานํ อปายาวหฏฺเน สพฺพานิ สุกฺขกฏฺ สาขาปลาส ติณกสฏานิ มหาสมุทฺทํ วหนฺตี สีฆโตตา นที วิย ทฏฺพฺโพ.
๘๘. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. ธมฺมานํ ยาถาวสภาเวสุ าณทสฺสนํ วิย เตสเมว อยาถาวสภาเวสุ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สาหิ เอกจฺจานํ ปณฺฑิตมานีนํ มิจฺฉาวิตกฺกพหุลานํ อุปฺปนฺนา ถามคตา อยาถาวปกฺเข ปฏิเวธฺาณคติกา โหตีติ. สาปน มิจฺฉาภินิเวสลกฺขณา ปรมํวชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
๘๙. มฺตีติ มาโน. อหํ โลเก เอโก ปุคฺคโล อสฺมิ. น กฏฺกลิงฺคโรวิย อวมฺนารโหติ เอวํ อตฺตานํ ทฬฺหํ ปคฺคเหตฺวา สมนุปสฺสตีติ อตฺโถ. โสปน ชาติ กุลธน โภค ยส อิสฺสริยาทีหิ เจว สีล สุต ลาภสกฺการา ทีหิจ คุเณหิ อุปตฺถมฺภิโต อติเรกตรํ วทฺธิตฺวา อตฺตานํ ชนมชฺเฌ เกตุํวิย อจฺจุคฺคตํ มฺติ. ตสฺมา โส อุนฺนติลกฺขโณติจ อุมฺมาโทวิยาติจ วุตฺโต.
๙๐. ทุสฺสตีติ โทโส. โสปน จณฺฑิกฺกฏฺเน ปหตา สิวิโสวิย วิสปฺปนฏฺเน อสนิปาโตวิย อตฺตโน นิสฺสย ทหนฏฺเน ทาวคฺคิวิย ทุสฺสนฏฺเน ลทฺโธกาโส สปตฺโตวิย สพฺพโส อหิตราสิ ภาวฏฺเน วิส สํสฏฺ ปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๙๑. อิสฺสตีติ อิสฺสา. ปรสมฺปตฺตึ อุสฺสูยตีติ อตฺโถ. สาหิ ปเรสํ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺตึ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา นสหติ. ตสฺสา สมฺปตฺติยา วิปตฺตึ อิจฺฉติ อากงฺขติ. อสุโก อิทํนาม ลภิสฺสตีติ สุตฺวาปิ นสหติ. ตสฺส อลาภํ อิจฺฉติ อากงฺขติ. ตสฺมา สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสฺสูยนลกฺขณาติ วุตฺตา.
๙๒. มม ¶ เอว อิทํ คุณชาตํวา วตฺถุวา โหตุ. มา อฺสฺสาติ เอวํ อตฺตโน สมฺปตฺติเหตุ อวิปฺผาริกตาวเสน จรติ ปวตฺตตีติ มจฺฉรํ, ตถา ปวตฺตํ จิตฺตํ. มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. อิทํจ อิสฺสา วิย ทุวิธํ อตฺตนา ลทฺธสมฺปตฺติ ลภิตพฺพสมฺปตฺติ วเสน. ตตฺถ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺติยํ ตาว ตํ ปเรหิ สา ธารณํวา เยน เกนจิวา การเณน อตฺตสนฺตกภาวโต มุจฺจิตฺวา ปเรสํ สนฺตกภาวํ คมิสฺสมานํ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหติ, ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํปิ อสุกสฺมึ เทเส วากาเลวา อิทํนาม ภวิสฺสตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ตํ อตฺตนาว ลทฺธุํ อิจฺฉติ. อฺเสํ ลาภํ นอิจฺฉติ. อฺเ ลภิสฺสนฺตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหตีติ. ตถา เหตํ ลทฺธานํวา ลภิตพฺพานํวา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคฺคุหนลกฺขณนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํ ยสฺส ลาภํ นอิจฺฉติ. โสลภตีติวา ลภิสฺสตีติวา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา จิตฺตวิฆาโต อิสฺสานาม. ยํ ยํ อตฺตนา ลทฺธุํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ อตฺตนา อลพฺภมานกํ จินฺเตตฺวา จิตฺตวิฆาโต มจฺฉริยํนาม. น หิ เอเต ทฺเว เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ.
๙๓. กุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ กิริยา กตํ. กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กุจฺฉิตกิริยาติ อตฺโถ. ปณฺฑิเตหิ เอกนฺเตน นินฺทิตพฺโพ จิตฺตปฺปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ อนุโสจนวเสน ปวตฺโต กุกฺกุจฺจ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทเยว, โส หิ ตถา ปวตฺตมาโนปิ ปุพฺเพ อกตํวา กลฺยาณํ ปุน กตํ กาตุํ น สกฺโกติ. ปุพฺเพ กตํ วา ปาปํ ปุน อกตํ กาตุํ นสกฺโกติ. อถโข กุสลธมฺเมสุ จิตฺตปริยาทานายเอว สํวตฺตติ. ตสฺมา กุจฺฉิตกิริยา มตฺตตฺตา กุกตนฺติ วุจฺจตีติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺ กถายํ กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส อภิมุขคมนํ ปฏิสาโรนาม. ยสฺมา ปเนโส กตํวา ปาปํ อกตํ นกโรติ. อกตํวา กลฺยาณํ กตํ นกโรติ. ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา ปฏิสาโรติ วิปฺปฏิสาโรติ. เอตฺถจ วิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจ เมว. ¶ กุกฺกุจฺเจจ กุจฺฉิเต สติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตเยว. เยนจ การเณน กุกฺกุจฺจํ กุจฺฉิตํนาม โหติ. เตเนว การเณน โส จิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตนาม โหตีติ กตฺวา โส จิตฺตุปฺปาโทว กุกตปเท คเหตุํ ยุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. สุทินฺนกณฺฑฏฺกถายํ ปน อยมตฺโถ อุชุกโตว วุตฺโต. ยถาห-วิฺูหิ อกตฺตพฺพตาย กุจฺฉิตกิริยาภาวโต กุกฺกุจฺจนฺติ.
[๗๖] วิภาวนิยํ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กตากต ทุจฺจริตสุจริต’’นฺติ. ตํ น ยุชฺชติเยว. เอเตน ยฺจ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อกตํปิ หิ กุกตนฺติ โวหรนฺติ. ยํ มยา อกถํ. ตํ กุกตนฺติจ. อิธ ปน กตา กตํ อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิปฺปฏิสารจิตฺตุปฺปาโท กุกต’’นฺติจ. ตํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติ.
กุกตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตถาปวตฺติ เหตุภาโว กุกฺกุจฺจํ. อปิจ, ธาตุปาเสุ กุจสทฺทํ สงฺโกจน มโน วิเลขนตฺเถสุ ปนฺติเยว. ตสฺมา กุจฺฉิเตน อากาเรน โกจติ สงฺโกจติ น ปาปชิคุจฺฉนากาเรนาติ กุกฺกุโจ. กุจฺฉิเตนวา อากาเรน โกจติ วิลิขติ นกิเลสสลฺลีขนา กาเรนาติ กุกฺกุโจ. ตถา ปวตฺตธมฺมสมูโห. โสหิ กุจฺฉิเตน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ ปวตฺเตน อนุตฺถุนนากาเรน สงฺโกจติ. กุสลธมฺมสมาทาเน จิตฺตํ นมิตุํปิ นเทติ. มนํวา วิเลขติ. สทฺธาทีนํ สารธมฺมานํ ตนุกรเณน จิตฺตํ กุสลธมฺมสมาทาเน ปริยาทินฺนถามพลํ กโรติ. ตสฺมา กุกฺกุโจติ วุจฺจติ. เยน ปน ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา โส ตถา ปวตฺโต โหติ. โส กุกฺกุจฺจํนาม กุกฺกุจสฺส ภาโวติ กตฺวา. ตํ ปน ยสฺมา ปุพฺเพ อกตฺจ กลฺยาณํ กตฺจ ปาปํ อารพฺภ ปจฺฉา อนุตาปนวเสน อนุโสจนวเสนจ ปวตฺตติ. ตสฺมาตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ กตากตานุโยจน รสนฺติ จ วุตฺตํ. ¶ เอตฺถจ ปจฺฉานุตาปลกฺขณนฺติ ปุพฺเพ กลฺยาณฺจ อกตฺวา ปาปฺจ กตฺวา อาคตตฺตา ปจฺฉิเม กาเล อนุตาปลกฺขณนฺติ อตฺโถ. เตน กุกฺกุจฺจสฺส เอกนฺเตน อตีตารมฺมณตา สิทฺธา โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนานาคตารมฺมณตาจ ปฏิสิทฺธาติ. กตากตา นุโสจนรสนฺติ เอตฺถ กตฺจ ปาปํ อกตฺจ กลฺยาณนฺติ โย เชตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ มหานิทฺเทเส –
ทฺวีหากาเรหิ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถฺจ ทฺวีหา.ล. อกตตฺตาจ. อกตํ เม กายสุ จริตํ. กตํ กายทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ. อกตํ เม วจีสุจริตํ.ล. กตํ มโนทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ. อกตาเม ปาณาติปาตา เวรมณี. กโต ปาณาติ ปาโตติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ.ล. อกตา เม สมฺมาทิฏฺิ. กตา มิจฺฉามิฏฺีติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจนฺติ.
เอเตน ปน อกตสุจริตา รมฺมณตาย กตทุจฺจริตา รมฺมณตายจ วเสน กุกฺกุจฺจสฺส ทฺวิธาภาโวเยว สิทฺโธ โหติ. ทฺวีหากาเรหีติ หิ วุตฺตํ. โสจ โข ปุพฺเพ ปาปํ กตฺวา ปจฺฉา อปายภยตชฺชิตานฺเจว อปาเยสุ ปติตฺวา ปุพฺเพ อตฺตนา กตกมฺมํ อนุสฺสรนฺตานฺจ โหติ. นอฺเสํ, อกตํ เม กายสุจริตํ. กตํ กายทุจฺจริตนฺติ หิ วุตฺตํ. ยถา ปน มาโน ทุวิโธ โหติ ยาถาวมาโน อยาถาวมาโนติ. ตถา กุกฺกุจฺจํปิ, ยาถาวกุกฺกุจฺจํ, อยาถาว กุกฺกุจฺจนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ อยาถาว กุกฺกุจฺจํปิ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหากาเรโห อุปฺปชฺชติ อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ. กตมํ ปน ตนฺติ. ยฺจ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺเมปิ ปาปสฺี ปาปทิฏฺิ อกตฺวา ปาปกมฺเมปิ กลฺยาณสฺี กลฺยาณทิฏฺิ กตฺวา ปจฺฉา อนุโสจนวเสน อุปฺปชฺชติ. ยฺจ ปุพฺเพ กลฺยาเณ กลฺยาณสฺี กตฺวา ปจฺฉา ปาปสฺิโน ปาเปจ ปาสฺี อกตฺวา ปจฺฉา กลฺยาณสฺิโน อุปฺปชฺชติ. อิทํ อยาถาวกุกฺกุจฺจํนาม. อนวชฺเช สาวชฺชสฺี, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺี, อนาปตฺติยํ อาปตฺติสฺีติอาทินาปิ ¶ โยเชตพฺพํ. อิทฺจ สพฺพํ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหา กาเรเหว อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ทฺวีสุเอว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ปน มหานิทฺเทเสเยว หตฺถกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํ. ปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํ. หตฺถปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจนฺติ นิทฺทิฏฺํ. ตํ อสํยต กุกฺกุจฺจํนาม. ยํ ปน ตํ ภิกฺขุ กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหึสูติ วินเย อาคตํ. ยฺจ กถํ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปชฺชติ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาติ อาคตํ. ตํ วินยกุกฺกุจฺจํนาม. ตํปน วินยสํสโยเอว. โสจ โข อตฺตโน อวิสเย กปฺปติ นุโข โนนุโขติ สํสปฺปนากาเรน ปวตฺโต กุสล กฺริย จิตฺตุปฺปาโท. โสปน เยสํ อุปฺปชฺชติ. เตสุ เย สิกฺขากามา, เต ตํกมฺมํ นกโรนฺติ. เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหึสูติ วุตฺตํ. เย ปน กโรนฺติเยว. เต กปฺปิยวตฺถุสฺมึปิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ. เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ.
๙๔. ถิยติจิตฺตํ มนฺทมนฺทํ กตฺวา อชฺโฌตฺถรตีติ ถินํ. ถิยิยนา ถิยิตตฺตนฺติ หิ ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺํ.
๙๕. เมธติ เจตสิเก ธมฺเม อกมฺมฺภูเต กตฺวา วิหึ สตีติ มิทฺธํ. ตถา หิ อารมฺมเณ วิปฺผารวเสน ตํ ตํ อิริยา ปถํ สนฺธาเรตฺวา ปวตฺตมาเนสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ มุคฺคเรน โปเถตฺวา วิย เต อารมฺมณโต โอลิยาเปตฺวา อิริยาปถํปิ สนฺธาเรตุํ อสมตฺเถ กตฺวา ถินํ จิตฺตํ อภิภวติ. มิทฺธํ เจตสิเกติ.
๙๖. วิจิกิจฺฉาติ เอตฺถ. จิกิจฺฉนํ จิกิจฺฉา. าณปฺปฏิกา โรติ อตฺโถ. ติกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺตา กิจฺฉนฺติ กิลมนฺติ เอตายาติวา วิจิกิจฺฉา. วิจิกิจฺฉติวา ทฺเวฬฺหกภาเวน ปวตฺตตีติ วิจิกิจฺฉา. สา นีวรณภูตา, ปฏิรูปกาติ ทุวิธา. ตตฺถ พุทฺธาทีสุ อฏฺสุ วตฺถูสุ วิมติวเสน ปวตฺตมานา นีวรณภูตา. ตโต อฺาปน อสพฺพฺูนํ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กถํ นุโข เอวํ นุโข ¶ อิทํนุโขติ เวมติกภาเวน ปวตฺตา สพฺพา วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปกานาม. สา ปน กุสลาปิ โหติ, อกุสลาปิ ขีณา สวานํ อุปฺปนฺน กฺริยาพฺยากตาปีติ. อิธ ปน เอกนฺตากุสลภูตา นีวรณวิจิกิจฺฉาว อธิปฺเปกาติ.
อกุสลราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๙๗. สทฺทหตีติ สทฺธา. ยถา อจฺฉํ ปสนฺนํ นิสินฺนํ อุทกํ จนฺท สูริยาทีนิ รูปนิมิตฺตานิ สุฏฺุ อตฺตนิ ทหติ. เอวํ อยํ พุทฺธคุณา ทีนิ สุฏฺุ อตฺตนิ ทหติ ธาเรติ ถเปติวาติ อตฺโถ. สทฺทหนฺติวา เอตายาติ สทฺธา. สทฺทหนมตฺตเมววา เอตนฺติ สทฺธา. สาปิ พุทฺธา ทีสุ สทฺเธยฺยวตฺถูสุ อกาลุสฺสิยภาเวน ปวตฺตมานาเอว อิธ อธิปฺเปตา. ตโต อฺาปน ติตฺถิเยสุวา ติตฺถิยธมฺเมสุ วา เอวรูเปสุ อสทฺเธยฺยวตฺถูสุ สทฺทหนวเสน ปวตฺตา โอกปฺปนา สทฺธา ปฏิรูปกานาม โหติ. สา ปน อตฺถโต มิจฺฉาธิโมกฺโข เยวาติ. ยถา ปน มนุสฺสา หตฺเถ อสติ รตนานิ ทิสฺวา ปิ-คเหตุํ น สกฺโกนฺติ. วิตฺเต อสติ เตสํ สพฺพโภคา น สมฺปชฺชนฺติ. พีเช อสติ สสฺสาทีนิ นสมฺปชฺชนฺติ. เอวํ สทฺธาย อสติ ปฺุกฺริยาวตฺถูนิ นสมฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอสา หตฺถวิตฺตพีช สทิสาติ วุตฺตา.
๙๘. สรตีติ สติ. อตฺตนา กตานิ กตฺตพฺพานิ จ กลฺยาณกมฺมาวา พุทฺธคุณาทีนิวา อปฺปมชฺชนวเสน อุปคจฺฉตีติ อตฺโถ. สาปิ สมฺมาสติ มิจฺฉาสติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมฺมาสติ อิธ อธิปฺเปตา. อิตรา ปน สติเยว น โหติ. กตสฺส กตฺตพฺพสฺสจ ปาปกมฺมสฺส อปฺปมชฺชนวเสน ปวตฺโต สติปฏิรูปโก อกุสลจิตฺตุปฺปาโทเยว. ยสฺมา ปเนสา จิตฺตํ สพฺเพหิ อกุสลธมฺเมหิจ รกฺขิตุํ กุสลธมฺเมหิจ โยเชตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา สา รฺโ สพฺพกมฺมิก มหาอมจฺโจ วิย ทฏฺพฺพาติ. สตึขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามีติ หิ วุตฺตํ.
๙๙. หิริยตีติ ¶ หิริ. กายทุจฺจริตาทีหิ ลชฺชติ ชิคุจฺฉติ อุกฺกณฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๐. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถ. เอตฺถปิ หิริโอตฺตปฺปปฺปฏิรูปกานาม อตฺถิ, วุตฺตฺหิ –
ลชฺชิตพฺเพ นลชฺชนฺติ, อลชฺชิเยสุ ลชฺชเรติ จ;
ภายิตพฺเพ นภายนฺติ, อภเย ภยทสฺสิโนติ จ.
ยสฺมา ปน สปฺปุริสา หิริยา อตฺตนิ โอตฺตปฺเปนจ ปเรสุ อารกฺขเทวตาทีสุ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปโต วชฺเชตฺวา สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรนฺติ. ตสฺมา อิเม ทฺเว โลกปาลธมฺมาติ วุตฺตา.
๑๐๑. โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภ. โส หิ เยสุ อตฺตโน หิตสฺิเตสุ อารมฺมเณสุ โลโภ ลคฺคนวเสน ปวตฺตติ, เตสฺเวว ตํ โลภํ วิธมิตฺวา โลภวตฺถุภูตา ภวโภคสมฺปตฺติโย คูถราสึวิย หีเฬตฺวา ชิคุจฺฉิตฺวา เอกาเนกฺขมฺม ธาตุนาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ.
๑๐๒. โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโส. โสปิ หิ เยสุ อตฺตโน อหิตสฺิเตสุ อารมฺมเณสุ โทโส ทุสฺสนวเสน ปวตฺตติ. เตสฺเวว ตํโทสํ วิธมิตฺวา ทิฏฺทิฏฺเสุ สตฺเตสุ ปุณฺณจนฺทสทิสํ โสมฺมหทยํ อุปฺปาเทตฺวา เอกา อพฺยาปาทธาตุ นาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ. อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ เมตฺตาติ วุตฺตา. อโมโหปิ อิธ วตฺตพฺโพ. โมหปฺปฏิปกฺโข อโมโห. โสปิ หิ เยสุ ธมฺเมสุวา อตฺเถสุวา จตูสุ อริยสจฺเจสุวา โมโห อนฺธการํ กตฺวา ปวตฺตติ. เตสฺเวว ตํ โมหํ วิธมิตฺวา จนฺทสูริยสหสฺสํ อุฏฺาเปนฺโตวิย วิชฺชานาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ.
๑๐๓. ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ สภาโว. ลีนุทฺธจฺจาทีนํ อุภินฺนํ วิสมปกฺขานํ มชฺเฌ ปวตฺโต อตฺตา เอตสฺสาติ มชฺฌตฺตา. สมปฺปวตฺโต สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห. ตสฺส ภาโว มชฺฌกฺกตา. ¶ เตสุ เตสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ทิสฺสมานา มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา เตสุ เตสุวา หิตกมฺเมสุ จิตฺตเจตสิกานํ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ตถา หิ สา สมปฺปวตฺตานํ สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถีวิย ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา. อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ อุเปกฺขาติ วุตฺตา.
๑๐๔. กายปฺปสฺสทฺธาทีสุ กาโยติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตย สงฺขาโต เจตสิกสมูโห วุจฺจติ. จิตฺตนฺติ โสภณจิตฺตํ. กายสฺส ปสฺสทฺธิ กายปฺปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธีติอาทินา สมาโส. ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ. สนฺตสีตลภาโวติ อตฺโถ. เยสํ อิทํ ทฺวยํ ทุพฺพลํ โหติ. เต ปฺุกมฺเมสุ จิตฺตสุขํ นปินฺทนฺติ. พหิทฺธาเอว เนสํ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. สนฺตตฺเต ปาสาณปิฏฺเ ถปิตมจฺโฉวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ โหติ. เตเยว ตตฺถ ตํ วินฺทนฺติ. เตสํ จิตฺตํ สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต มจฺโฉ วิย โหติ.
๑๐๕. ลหุภาโว ลหุตา. อครุตา อทนฺธตาติ อตฺโถ. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ นปสาเรติ สงฺโกจติ. ตตฺตปาสาเณ ปกฺขิตฺตปทุมปุปฺผํ วิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ ปสาเรติ. สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต ปทุมปุปฺผํ วิย โหติ.
๑๐๖. มุทุภาโว มุทุตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ ถทฺธํ โหติ. เวรีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ มุทุ โหติ. วิยฺาตีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธ วิย โหติ.
๑๐๗. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. ตเทว กมฺมฺตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ นลพฺภติ, วิกฺกิรติ. ปฏิวาเต ขิตฺตถุสมุฏฺิวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํเยว ตํ ตตฺถ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ ลพฺภติ นวิกฺกิรติ. ปฏิวาเต ขิตฺตสุวณฺณกฺขนฺโธวิย โหติ.
๑๐๘. ปคุณสฺส ¶ ภาโว ปาคฺุํ. ตเทว ปาคฺุตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ วิกมฺปติ วิหฺติ. คมฺภีเร อุทเก ขิตฺตวานโรวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ, เต สํ ตํ ตตฺถ นวิกมฺปติ นวิหฺติ. คมฺภีเร อุทเก ขิตฺต กุมฺภิโล วิย โหติ.
๑๐๙. อุชุเอว อุชุกํ, อุชุกสฺส ภาโว อุชุกตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ วิสมคหิกํ โหติ. กทาจิ ลีนํ. กทาจิ อุทฺธฏํ. กทาจิ โอนตํ. กทาจิ อุนฺนตํ. สุรามทมตฺตสฺส มคฺคคมนํ วิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ, เตสํ ตํ วุตฺตวิปริย เยน เวทิตพฺพนฺติ.
๑๑๐. เอตฺถจ สิทฺเธสุปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธาทิเกสุ วุตฺเตสุ วิสุํ กายปฺปสฺสทฺธาทีนํ วจนํ เตสํ วเสน รูปกายสฺสปิ ปสฺสทฺธาทิ ทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ตํ ตํ สุตฺตนฺตํ สุตฺวา เคลฺวุฏฺา นาทีสุ รูปกายสฺส ปสฺสทฺธภาโว ปากโฏ อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยา อากาสคมนาทีสุ ลหุ ภาโว. กายํ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา กตฺวา นิมฺมินเนสุ มุทุภาโว. อนฺโตปถวิยํวา อนฺโตปพฺพเต สุวา อสชฺชมานํ กตฺวา คมนาทีสุ กมฺมฺภาโว. นาควณฺณํวา ครุฬวณฺณํวา กตฺวา นิมฺมินนาทีสุ ปคุณภาโว เตสฺเวว สพฺเพสุ ยถานิมฺมิตวเสน จิรปฺปวตฺติภาเวสุ อุชุกภาโว ปากโฏ โหตีติ เวทิตพฺโพ. สมํ ธาเรนฺตีติ สาธารณา, สพฺเพหิ โสภณจิตฺเตหิ, เตสํวา สาธารณา โสภณ สาธารณา.
๑๑๑. สมฺมาวาจาติ เอตฺถ ติวิธา สมฺมาวาจา กถา, เจตนา, วิรติวเสน, ตตฺถ อตฺถธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตา สุภาสิตา วาจา กถา สมฺมาวาจานาม. ตํสมุฏฺาปิกา กุสลกฺริยเจตนา เจตนาสมฺมาวาจานาม. ยา ปน มุสาวาทา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ สมฺมาวาจานาม. สา อิธ อธิปฺเปตา. สมฺมา วทนฺติ เอตา ยาติ ¶ สมฺมาวาจา. เอตายาติ เจตฺถ กรณตฺเถ เหตุอตฺเถ วา กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ วาจาย สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺส สมาทานวจนานิ สนฺธาย กรณตฺโถ เหตุอตฺโถ จ ยุชฺชติ. ตโต ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺิตานิวา สิกฺขาปทานิ สุฏฺุรกฺขามาติ ยานิ อนวชฺชานิเอว วจนานิ วทนฺตา วิจรนฺติ. ตานิ สนฺธาย กรณตฺถานุกูโล เหตุ อตฺโถเยว ยุชฺชตีติ. อถวา, ตถา วทนฺตุวา มาวา. อยํปน วทมาเนสุ สติ เตสํ สมฺมา วตฺตุํเอว เทติ. นมิจฺฉา วตฺตุนฺติ กตฺวา สมฺมา วาจาตฺเวว วุจฺจติ. อปิจ, อยํ วจีทุจฺจริตานํ ปชหนวเสน ปวตฺตมานา วจีทฺวารสุทฺธิยา เอว โหตีติ สมฺมาวาจาติ วุจฺจตีติ.
๑๑๒. สมฺมากมฺมนฺโตปิ ติวิโธ กฺริยา, เจตนา, วิรติ วเสน. ตตฺถ ยํกิฺจิ อนวชฺชํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กายิกกฺริยา กฺริยากมฺมนฺโตนาม. ตํสมุฏฺาปิกา เจตนา เจตนากมฺมนฺโต นาม. ยา ปน ปาณาติปาตา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. สมฺมา กโรนฺติ เอเตนาติ สมฺมากมฺมํ, ตเทว สมฺมา กมฺมนฺโต สุตฺตนฺโต วนนฺโตวิย. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว.
๑๑๓. สมฺมาอาชีโวปิ วีริย, วิรติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปกติยา อนวชฺชานิ กสิกมฺมาทีนิวา ภิกฺขาจริยาทีนิวา กตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตานํ อุฏฺานพลสงฺขาโต วายาโม วีริยสมฺมาอาชีโวนาม. ยา ปน อาชีวสุทฺธึ อเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อาชีวสีลวิปตฺติการณานิ กายวจีทุจฺจริตานิ ปชหนฺตานํ ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ อาชีโวนาม. อยมิธาธิปฺเปโต. สมฺมา อาชีวนฺติ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติ.
๑๑๔. เอเกกาปิ เจตฺถ สมฺปตฺต วิรติ, สมาทาน วิรติ, สมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธา. ตตฺถ ยา สิกฺขาปทานิ อสมา ทิยิตฺวาวา ¶ สมาทินฺนานิปิวา ตานิ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ หิริ โอตฺตปฺปพเลเนว สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปนฺนา วิรติ. อยํ สมฺปตฺตวิรตินาม. สา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยว. ปฺจสิกฺขา ปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ หิ วุตฺตํ. ยา ปน สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺิตานิ วา สุฏฺุรกฺขามีติ สมฺปตฺต วตฺถุํ อปีติกฺกมนฺตสฺสวา อุปฺปนฺนา. อยํ สมาทานวิรตินาม. สา ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาวา โหติ อนาคตารมฺมณาวา. ตถา หิ ปฺจสิกฺขาปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ อิทํ สมฺปตฺตวิรติวเสน วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. มคฺคกฺขเณ ปน สพฺพทุจฺจริตานํ ปจฺจยสมุจฺเฉทวเสน อุปฺปนฺนา สมุจฺเฉทวิรตินาม. สา ปน นิพฺพานารมฺมณาเอว. ผลวิรติปิ เอตฺเถว สงฺคหิตาติ. ตตฺถ โลกิยวิรติโย ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถูนิ อารมฺมณํ กตฺวา ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺติ. โลกุตฺตรวิรติโย ปน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ตานิเยว วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๕. ปรทุกฺเข สติ การุณิกานํ หทยเขทํ กโรตีติ กรุณา. กิรติวา ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ, กิณาติวา ปรทุกฺขํ หึสตีติ กรุณา. กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติวา กรุณา. อปิจ กลิ อุณาติ เฉโท. กลีติ ทุกฺขํ วุจฺจติ, ยถา-กลิ สมฺภเว ภเวติ. กลีติวา ปาปปิ ปราชโยปิ วุจฺจติ. ปาเป กลิ ปราชเยติ หิ วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ การุณิกา นํ การฺุเหตุภูตเมว โหติ. อิติ กลึ ทุกฺขํวา ปาปํวา สพฺพสมฺปตฺติโต ปราชยํวา สตฺเตหิ อวนฺติ รกฺขนฺติ, สตฺเตวา ตโต วิธกลิโต อวนฺติ รกฺขนฺติ การุณิกา ชนา เอตายาติ กรุณา.
๑๑๖. ปรสมฺปตฺตึ ทิสฺวา โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตา. นตฺถิ ปมาณํ เอเตสนฺติ อปฺปมาณา, สตฺตา. อปฺปมาเณสุ ภวาติ อปฺปมฺา. เอตาหิ เอตฺตเกสุเยว สตฺเตสุ ปวตฺเตตพฺพา. น อิโต อฺเสูติ เอวํ ปริจฺเฉทปฺปมาณสฺส อภาวา เอกสฺมึ สตฺเต ปวตฺตาปิ อปฺปมฺาเอวนาม โหนฺตีติ.
[๗๗] ฏีกาสุ ปน
อปฺปมาณสตฺตา ¶ รมฺมณตฺตา อปฺปมาณา. ตาเอว อปฺปมฺาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
๑๑๗. ปฺินฺทฺริยนฺติ เหฏฺา วุตฺโต อโมโหเอว. โส หิ ปชานนฏฺเน ปฺา, อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยฺจาติ กตฺวา ปฺินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติ.
โสภณราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๑๑๘. เอตฺตาวตาติอาทิ ติณฺณํ ราสีนํ สงฺคโห. เอวํ ทฺวิปฺาส สรูปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เจโตยุตฺตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต เตสนฺติอาทิมาห. อิโต เจตสิกานํ สรูปทสฺสนโต ปรํ เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺเตน อวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค ตถาโยคํ วุจฺจเตติ โยชนา. จิตฺตุปฺปาเทสูติ จิตฺเตสุ อิจฺเจว อตฺโถ. อุปฺปชฺชนฺติ เจตสิกา เอเตสูติ อุปฺปาทา. จิตฺตานิเอว อุปฺปาทา จิตฺตุปฺปาทาติ กตฺวา. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ สพฺพทุพฺพลตฺตา เตสุ ฉ ปกิณฺณกา นุปฺปชฺชนฺติ. ภาวนาพเลน ปหีนตฺตา วิตกฺโก ทุตียชฺฌานิกาทีสุ, วิจาโร ตตียชฺฌานิกาทีสุ, ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกาทีสุ นุปฺปชฺชติ. สนฺนิฏฺานสภาวตฺตา อธิโมกฺโข อสนฺนิฏฺานสภาเว วิจิกิจฺฉา จิตฺเต นุปฺปชฺชติ. วีริยํ พลนายกตฺตา ทุพฺพเลสุ ปฺจทฺวาราวชฺชนา ทีสุ โสฬสจิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ. ปีติ สมฺปิยายนสภาวตฺตา โทมนสฺสุเปกฺขา สหคเตสุ นุปฺปชฺชติ. ฉนฺโท อิจฺฉาสภาวตฺตา อิจฺฉารหิเตสุ อเหตุเกสุ โมมูหจิตฺเตสุจ นุปฺปชฺชตีติ อาห ปกิณฺณเกสุปน วิตกฺโก.ล. โมมูหวชฺชิตจิตฺเตสูติ. เต ปน จิตฺตุปฺปาทา ปกิณฺณกวิวชฺชิตา สปกิณฺณกาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. อกุสเลสูติ อกุสลเจตสิเกสุ. สพฺพากุสล สาธารณานาม. ตสฺมา สพฺเพสุปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ โยชนา.
[๗๘] วิภาวนิยํ ปน
ปจฺฉิมํ ¶ ปุริมสฺส สมตฺถนวจนนฺติ อธิปฺเปตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อิทฺหิ านํ จิตฺเตสุ ลพฺภมานตาทสฺสนปธานนฺติ. ยสฺมา ปน สพฺพานิ อกุสลจิตฺตานิ อิเมหิ จตูหิ วินา นุปฺปชฺชนฺติ. น หิ ตานิ ปาเปสุ อาทีนวํ ปสฺสิตฺวา ิตานํ อุปฺปชฺชนฺติ. นจ เตหิ ลชฺชายวา ภเยนวา อุกฺกณฺิตานํ. นาปิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมาหิตานนฺติ. ตสฺมา เต สพฺเพสุ เตสุ ลพฺภนฺตีติ. ยสฺมาจ ทิฏฺิมานา ขนฺเธสุ อสฺสาทํ อมฺุจิตฺวาว เตสุ ตถา ตถา อามสิตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เต โลภมูลจิตฺเตสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ปน เตสุ ทิฏฺิ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ อตฺตํ นิจฺจตาทีหิ มิจฺฉาสภาเวหิเอว ปรามสนฺตี ปวตฺตติ. มาโน ปน ขนฺเธ อหนฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ คหิตาการํ เสยฺย ตาทีหิเอว อามสนฺโต ปวตฺตติ. ตสฺมา เต อามสนาการโต อสทิสวุตฺติโนเอว โหนฺตีติ อาห. ทิฏฺิจตูสุ.ล. วิปฺปยุตฺเตสูติ. เย ปน ทิฏฺิคติกา ทิฏฺิยา ยถาคหิตํ อตฺตานเมว อหนฺติ คณฺหนฺติ. เตสํปิ ทิฏฺิมานา อามสนาการํ ปตฺวา อสทิสวุตฺติกาเอว โหนฺติ. น หิ มานสฺส วิย ทิฏฺิยา อตฺต สํปคฺคหเณ พฺยาปาโร อตฺถิ. น จ ทิฏฺิยา วิย มานสฺส ธมฺมานํ อยาถาวปกฺขปริกปฺปเนติ. เตเนว หิ อหํคาโห มาโน อนาคามีนํปิ ปวตฺตติ. อตฺตคฺคาหภูตา ปน ทิฏฺิ ปุถุชฺชนาน เมวาติ.
[๗๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘มาโนปิ อหํมานวเสน ปวตฺตนโต ทิฏฺิสทิโสว ปวตฺตตีติ ทิฏฺิยา สห เอกจิตฺตุปฺปาเท นปวตฺตตี’’ติ วตฺวา เกสร สีโห ปมาย ตํ อตฺถํ สาเธติ. ตํ น สุนฺทรํ.
สทิสปฺปวตฺติ หิ นาม สหปวตฺติยา เอว การณนฺติ. มจฺฉริยํ ปน อตฺตสมฺปตฺตีสุ ลคฺคนโลภสมุฏฺิตํปิ ตาสํ ปเรหิ สาธารณภาวํ ¶ อสหนากาเรน ปวตฺตตฺตา เอกนฺเตน ปฏิฆสมฺป ยุตฺตเมว โหตีติ วุตฺตํ โทโส.ล. จิตฺเตสูติ. อกมฺมฺ ลกฺขณํ ถินมิทฺธํ กมฺมฺสภาเวสุ อสงฺขาริเกสุ นสมฺภวตีติ วุตฺตํ ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริก จิตฺเตสูติ. จตฺตาโร สพฺพา กุสลสาธารณา. ตโย โลภ ทิฏฺิมานา. จตฺตาโร โทสาทโย. ทฺวยํ ถินมิทฺธํ. วิจิกิจฺฉา จิตฺเตจาติ จสทฺโท อวธารเณ. วิจิกิจฺฉาจิตฺเตเอวาติ อตฺโถ. จตุทฺทส อกุสล เจตสิกา.
๑๒๐. โสภเณสูติ โสภณเจตสิเกสุ. โลกุตฺตเร อฏฺงฺคิกมคฺเค ตีสุ ขนฺเธสุ ปฺากฺขนฺเธ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม สมฺมาทิฏฺิปจฺฉิมโกว โหติ. ตสฺมา ปาทกชฺฌานาทิวเสน ตสฺมึ อสติปิ ปฺากฺขนฺโธ นปริหายติ. สีลสมาธิกฺขนฺธธมฺเมสุ ปน เอโก เอกสฺส กิจฺจํ นสาเธติ. ตสฺมา โลกุตฺตร มคฺโค สตฺตงฺคิกโต เหฏฺา นปวตฺตตีติ อาห วิรติโย ปน ติสฺโสปิ.ล. ลพฺภนฺตีติ. นิยตาว เอกโตว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ นิยตาวาติ น โลกิเยสุวิย กทาจิเอว ลพฺภนฺติ. อถโข สพฺพทาปิ นิยตา หุตฺวาว ลพฺภนฺติ. กสฺมา, โลกุตฺตรธมฺมานํ นิจฺจํ สีเลสุ ปริปูรการิตาวเสน ปวตฺตตฺตา. น หิ เต โลกิยา วิย กทาจิ ทานวเสน กทาจิ สุตปริยตฺติวเสน กทาจิ กสิณภาวนาทิวเสน ปวตฺตนฺตีติ. เอกโต วาติ นโลกิเยสุ วิย วิสุํ วิสุํ ลพฺภนฺติ. อถโข ติสฺโสปิ เอกโต หุตฺวาว ลพฺภนฺติ. กสฺมา, อภินฺนารมฺมณตฺตา. น หิ เต โลกิยา วิย วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสงฺขาตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ นานารมฺมณานิ อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. เอกํปน นิพฺพานเมว อารพฺภปวตฺตนฺตีติ. สพฺพถาปีติ น โลกิเยสุ วิย เอกเท สปฺปหานวเสน ลพฺภนฺติ. อถโข ติสฺโสปิ อนวเสส ทุจฺจริต ทุราชีวปฺปหานากาเรน ลพฺภนฺติ. โลกิเยสุหิ สกึ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา จตุพฺพิธานิ วจีทุจฺจริตานิ สพฺพานิ เอกโต ปชหิตุํ นสกฺโกติ. มุสาวาทวิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ. น อิตรานิ. มุสาวาทํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ นสกฺโกติ. ¶ ตถา ปิสุณวาจา วิรติ ปิสุณวาจเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ. น อิตรานิ. ปิสุณวาจํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ น สกฺโกติ. สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. โลกุตฺตเรสุ ปน สกึ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา สพฺพานิ วจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. สกึ อุปฺปนฺโน สมฺมากมฺมนฺโต สพฺพานิ กายทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. สกึ อุปฺปนฺโน สมฺมาอาชีโว สพฺพานิ อาชีวเหตุกานิ กายวจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. อิติ ติสฺโส โลกุตฺตเรสุเอว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ. วิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สกึ อุปฺปนฺนา เอกา สมฺมาวาจา มุสาวาทปฺปหานวเสนาปิ ลพฺภติ. นเกวลฺจ ตปฺปหานวเสเนว. อถโข ปิสุณวาจาปหานวเสนปิ ลพฺภตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. เอตฺถจ ทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานีติ เอตฺถ กายวจีโจปน ภาคิยานิ กามราคานุสยาทีนิ อุปริมคฺควชฺฌานิ กิเลสชาตานิ อรูปเสกฺขานํปิ สนฺติเยว. กามรูปเสกฺขานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ ปชหนวเสน อุปริมคฺค ผลวิรตีนํ ทุจฺจริตปฺปหานํ ทฏฺพฺพํ. กามาวจรกุสเลสฺเวว, นปน กามาวจรวิปากกฺริยจิตฺเตสุ, นาปิมหคฺคตจิตฺเตสูติ อธิปฺปาโย. กามาวจรกุสเลสุปิ กามภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุเอว, นรูปารูปภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุ. น หิ พฺรหฺมานํ วิรมิตพฺพวตฺถุ สงฺขาตานิ กายวจีทุจฺจริตานินาม อตฺถิ. นจ โลกิยวิรติโย วิรมิตพฺพ วตฺถุรหิเตสุ ปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฺตีติ. อุปริ ฉกามาวจรเทเว สุปิ นปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ. ตํ กถาวตฺถุมฺหิ วิจาริตเมว. ยทิ เอวํ มนุสฺสโลเกปิ ตีสุ เหฏฺิมผลฏฺเสุ ตาสํ อปฺปวตฺติ อาปชฺชติ. น หิ เตสํปิ ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนินาม อตฺถีติ. สจฺจํ, อิธ ปน สตฺตวิธอาปตฺติกฺขนฺธาปิ วิรมิตพฺพวตฺถุฏฺาเน ิตา. ตถา ติวิธกุหนวตฺถูนิจ. ตานิจ กานิจิ เตสํ ผลฏฺานํปิ สาธารณานิเอว. มนุสฺสานฺจ ยานิ กานิจิ ตสฺส ตสฺส สมาทินฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถูนิปิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิเอว. ยานิปิ กามเสกฺขานํ กายวาจา วิปฺผนฺทนกรานิ กิเลสชาตานิ สมุจฺเฉทวิรตีนํ วตฺถุภูตานิ สนฺติ. ตานิ เตสํ ตทงฺค วิรตีนํปิ ¶ วตฺถูนิเอวาติ. กทาจิ สนฺทิสฺสนฺตีติ สมาทานสมฺปตฺตวิรตีนํ อฺตรวเสน ปวตฺตกาเลเอว สนฺทิสฺสนฺติ. เอวํ สนฺทิสฺส มานาปิ ภินฺนารมฺมณตฺตา นเอกโต หุตฺวา สนฺทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ วิสุํ วิสุนฺติ. วิสุํวิสุํ สนฺทิสฺสมานาปิ เอเกกทุจฺจริตปฺปหานวเสเนว สนฺทิสฺสนฺติ. น โลกุตฺตเรสุ วิย สพฺพถาปีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๑. อปฺปนาปตฺตานํ อปฺปมฺานํ โสมนสฺสสหคตภาโวว วิภงฺเค วุตฺโตติ วุตฺตํ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตมหคฺคตจิตฺเตสูติ. เอตาหิ ปรสตฺตานํ เหตุ อธิมตฺตพฺยาปารา โหนฺติ, ตสฺมา อติสนฺตาย นิพฺยาปาราย ปฺจมชฺฌานุเปกฺขาย สห นปวตฺตนฺตีติ. อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํ ปน ตาสํ อุเปกฺขาเวทนายปิ สมฺปโยโค อฏฺกถายํ อนฺุาโตเยวาติ วุตฺตํ กามาวจร.ล. จิตฺเตสุจาติ. กทาจีติ การฺุปฺปกติกสฺส อนิสฺสุกิโนจ ปเรสํ วิปตฺติสมฺปตฺติทสฺสนกาเล. นานาหุตฺวา ชายนฺตีติ เตสํ วิปตฺติทสฺสนกาเล อนุกมฺปนวเสน กรุณา เอว ชายติ, นมุทิตา. สมฺปตฺติทสฺสนกาเล ปน โมทนวเสน มุทิตาว ชายติ, นกรุณาติ เอวํ วิสุํ วิสุํ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตา โทสสมุฏฺิตานํ วิหึสา อรตีนํ นิสฺสรณภูตาติ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตา. โทมนสฺสปฏิปกฺขฺจโส มนสฺสเมว โหติ. ตสฺมา ตาสํ อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํปิ นิจฺจํ โสมนสฺสโยคเมว เกจิ อิจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาสหคเตสุ.ล. เกจิ วทนฺตีติ. โส ปน เตสํ วาโท อฏฺกถายปิ สห วิรุทฺโธ. ตสฺมา ตํ พหู วิฺุโน น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ กตฺวา โสวาโท เถเรน เกจิวาโทนาม กโต. ยสฺมาจ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ ปุพฺพภาค ภาวนา นาม อปฺปนาสนฺนกาเลเอว โสมนสฺสชฺฌานานํ ปุพฺพภาคา โสมนสฺสสหคตา โหนฺติ. อุเปกฺขาฌานานํ ปุพฺพภาคา อุเปกฺขาสหคตา โหนฺติ. อนาสนฺนกาเล ปน สพฺเพสํปิ เตสํ ปุพฺพภาคา กทาจิ โสมนสฺสสหคตา, กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาโหนฺติ. ตสฺมา โส วาโท เกจิวาโทว กาตุํ ยุตฺโตติ. เอตฺถจ สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตานินาม อาทิมฺหิ เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหคตานิเอว ¶ ภเวยฺยุํ, ยทิยิ ตานิ อาทิโตเยว ปฏฺาย โสมนสฺสสหชาตานิ สิยุํ. ตทา อิเม สตฺตา โส มนสฺสชาเตสุ กมฺเมสุ อนภิรตานาม นตฺถีติ อฺํ กมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา ภาวนากมฺมเมว อนุยฺุเชยฺยุนฺติ. ปจฺฉา ปน อตฺตโน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสนกาเลเอว โสมนสฺส สหชาตานิ ภวนฺติ. ปฏิกูลา รมฺมเณสุ ปน อสุภภาวนาจิตฺเตสุ ทุกฺขิตสตฺตารมฺมเณสุจ กรุณาภาวนาจิตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อปิจ อิมา กรุณามุทิตานาม ปกติกาเลปิ อุปฺปชฺชนฺติเยว. ตาสุ ปน มุทิตา ตาว อิฏฺสมฺปตฺติวิสยาติ สาเยภุยฺเยน โสมนสฺส สหชาตาติ ยุตฺตเมตํ. กรุณา ปน อนิฏฺวิปตฺติวิสยาติ สา เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหชาตา เอว สิยา. นจ เอตา ปรสตฺตเหตุ อธิมตฺต พฺยาปาราติ กตฺวา อุเปกฺขาเวทนาย สห วิรุทฺธาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํ. สา หิ อปฺปนํ อปตฺตา เวทนุเปกฺขานาม อารมฺมณรสานุภวเนเอว นิพฺยาปาราโหติ. น อฺกิจฺเจสุ. ตถา หิ สตฺตา อุเปกฺขาสหคต จิตฺเตหิ อทินฺนํปิ อาทิยนฺติ, ทานํปิ เทนฺติ, อฺานิปิ มหนฺตานิ ปฺุาปฺุกมฺมานิ กโรนฺติเยวาติ. ตสฺมา อปฺปนา ปตฺตานฺเว ตาสํ เวทนุเปกฺขาย สห วิรุทฺธภาโว วตฺตุํ ยุตฺโตติ.
[๘๐] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘กรุณามุทิตา ภาวนากาเล อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ ปริจยวเสน อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิปิ ปริกมฺมํ โหติ. ยถาตํ ปคุณคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส กทาจิ อฺวิหิ ตสฺสาปิ สชฺฌายนํ, ยถาจ ปคุณวิปสฺสนาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺสกทาจิ ปริจยพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ สมฺมสนนฺติ อุเปกฺขา สหคตกามาวจเรสุ กรุณา มุทิตานํ อสมฺภววาโท เกจิวาโท กโต’’ติ. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
กิฺจาปิ กสิณนิมิตฺตาทีนิ อารมฺมณานิ อคมฺภีรานิเอว โหนฺติ. ตถาปิ โยคกมฺมพเลน จิตฺตสมาธานพเลน กิเลส ทูรีภาเวนจ ¶ ตทารมฺมเณสุ ฌานจิตฺเตสุ าณํ เอกนฺเตน ปวตฺต ติเยวาติ อาห สพฺเพสุปิ ปฺจ.ล. จิตฺเตสุจาติ.
๑๒๒. ตโย วิรติธมฺมา. ทฺวยํ อปฺปมฺายุคฬํ. เอวํ โส ภณเจตสิกา โสภเณสฺเวว จิตฺเตสุ จตุธา จตูหิ ปกาเรหิ สมฺปยุตฺตาติ โยชนา. อิทานิ สพฺเพสํปิ เจโต ยุตฺตานํ นิยตา นิยตโยคิวิภาคํ ทสฺเสตุํ อิสฺสาติอาทิมาห. กรุณา อาทิ ยสฺสาติ กรุณาทิ. อปฺปมฺา ทฺวยํ. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิจ วิรติโยจ กรุณาทิจ อิสฺสามจฺเฉ รกุกฺกุจฺจวิรติกรุณาทโย. เต นานาจ ชายนฺติ, กทาจิจ ชายนฺติ. มาโนจ กทาจิเอว ชายติ. ถินมิทฺธฺจ ตถา กทาจิ เอว ชายติ. ชายมานํ ปน อฺมฺํ สเหว ชายติ. นนานาติ โยชนา. เอตฺถจ อปฺปมฺาวิรตีนํ นานา กทาจิ โยโค เหฏฺาจ วุตฺโต. อุปริจ วกฺขติ. อิสฺสาทีนํจ อุปริ วกฺขติ. มานถินมิทฺธานํ ปน อิธ วตฺตพฺโพติ. ตตฺถ มาโน จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ ลพฺภมาโนปิ กทาจิ เตสํ เสยฺโย หมสฺมีติอาทินา ปวตฺตกาเลเอว ลพฺภติ, นอฺทา. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ลพฺภมานํปิ กทาจิ เตสํ นิทฺทาติภูตวเสน อกมฺมฺตาย ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติ. น อฺทา. ตทา ลพฺภมานํปน ทฺวยํ สเหว ลพฺภติ. น นานาติ.
[๘๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ถินมิทฺธํ กทาจิ อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺเจหิเจว มาเนนจ สห ชายติ. กทาจิ เตหิ เตนจ นานา ชายตี’’ติ โยชนา วุตฺตา. สา สารโต น ปจฺเจตพฺพา.
น หิ เตหิ เตนจ ตสฺส สหภาโว นานาภาโวจ กิจฺจารมฺมณวิโรธาวิโรธภาเวน สิทฺโธติ.
ยาจ ฏีกายํ
มาโนจ ถินมิทฺธฺจ กทาจิ นานา ชายติ. การณํ วุตฺตเมว. โยชนา วุตฺตา. สาปิ น สุนฺทรา. กทาจิ สหชายตีติ.
ยถาวุตฺตานุสาเรนาติ สตฺตสพฺพตฺถยุชฺชนฺตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ อนุสาเรน เสสาติ เอกาทสหิ อนิยต โยคีหิ อวเสสา เอกจตฺตาลีสธมฺมา. เต ยถาวุตฺตานุสาเรน อตฺตนา ลพฺภมาน จิตฺตุปฺปาเทสุ อนิยตโยคิโน เวทิตพฺพาติ โยชนา.
๑๒๓. เอวํ เจตสิกานํ โยคฏฺานปริจฺฉินฺทนวเสน สมฺปโยคนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺตธมฺมราสิปริจฺฉินฺทนวเสน สงฺคห นยํ ทสฺเสนฺโต สงฺคหฺจาติอาทิมาห. อิทานิ เตสํ สงฺคหฺจ ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ฉตฺตึสาติอาทิ สงฺคหนยสฺส อุทฺเทสคาถา. สตฺตปฺตฺตารมฺมณา อปฺปมฺา นิพฺพานา รมฺมเณสุ นลพฺภนฺติติ วุตฺตํ อปฺปมฺาวชฺชิตาติ ตถา อฏฺสุ ทุตียชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวชฺชา อฺสมานา ทฺวาทสเจต สิกา อปฺปมฺาวชฺชิตา เตวีสติ โสภณเจตสิกาเจติ ปฺจตฺตึส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติอาทินยํ ตถาสทฺเทน นิทฺทิสติ. เตเอวาติ วิตกฺก วิจาร ปีติสุขวชฺชา อุเปกฺขาสหคตา เต เอว เตตฺตึสธมฺมา. อฏฺสูติ เอตฺถ อฏฺจ อฏฺจ อฏฺาติ เอกเสสนิทฺเทโส, วิจฺฉาโลปนิทฺเทโสวา ทฏฺพฺโพ. ปฺจกชฺฌาน วเสนาติ ปาฬิยํ ปฺจกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน, จตุกฺกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน ปน จตุธาว สงฺคโห โหตีติ อธิปฺปาโย. ทฺวีสุ รูปปถมชฺฌานลาภีสุ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปาเทนฺเตสุ มนฺโท วิตกฺกโม อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ตสฺส จตุรงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. ติกฺขปฺโ ปน วิตกฺก วิจาเร เอกโต อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ตสฺส ติยงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ อยํ เตสํ นยานํ วิเสโส.
๑๒๔. กิจฺจารมฺมณวิรุทฺธตฺตา วิรติโย มหคฺคเตสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ อาห วิรติตฺตยวชฺชิตาติ. วิรติโย หิ กายวจี วิโสธนกิจฺจา โหนฺติ. มหคฺคตชฺฌานานิ ปน สุวิสุทฺธกายวจี ปโยคสฺเสว จิตฺตวิโสธนกิจฺจานิ. วิรติโยจ วีติกฺกมิตพฺพ วตฺถุํวา นิพฺพานํวา อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. มหคฺคตชฺฌานานิ ปน ปฺตฺติ โยวา มหคฺคตธมฺเมวาติ.
๑๒๕. กิจฺจารมฺมณวิ ¶ รุทฺธตฺตาเยว วิรติอปฺปมฺาโย เอกสฺมึ จิตฺเต ทฺเว นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ. อปฺปมฺา วิรติโย ปเนตฺถ.ล. โยเชตพฺพาติ. วิรติโย เอกนฺเตน ทุสฺสิลฺยปฺปหาน กิจฺจตฺตา ตปฺปหาน กิจฺจรหิเตสุ โลกิยาพฺยากเตสุ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ วิรติวชฺชิตาติ. ปฺจสิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. อิทฺจ โลกิยสิกฺขาปทานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปมฺานํ สตฺตปฺตฺตารมฺมณตฺตา มหาวิปากานฺจ เอกนฺต ปริตฺตารมฺมณตฺตา ตาสํ เตสุ สมฺภโว นตฺถีติ วุตฺตํ อปฺปมฺา วิรติวชฺชิตาติ. นนุ กามกุสลํ สตฺตปฺตฺตาทิ อารมฺมณํปิ โหตีติ ตพฺพิปาเกนปิ เตน สทิสา รมฺมเณน ภวิตพฺพนฺติ. น. วิกปฺปรหิตตฺตา. ปฺตฺติโย หิ อวิชฺชมานตฺตา มหคฺคตานุตฺตรธมฺมาจ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา ตถา ตถา วิกปฺเปตฺวาวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาวา คณฺหนฺตานํ กุสลาทีนํ เอว อารมฺมณภูตา โหนฺติ. กามวิปากานิ ปน สยํ อติทุพฺพลตาย อารมฺมณํ วิกปฺเปตฺวา วิคเหตุํ นสกฺโกนฺติ, กุโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา คเหตุํ. ตสฺมา ตานิ ปฺตฺติโยวา มหคฺคตานุตฺตรธมฺเมวา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. มหคฺคตวิปากานิ ปน วิกปฺปรหิตานิปิ อปฺปนาปตฺตกมฺมวิเส สนิพฺพตฺตตฺตา ภาวนาพลนิมฺมิตานิ ปฺตฺติวิเสสานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ.
[๘๒] วิภาวนิยํ ปน
กามตณฺหาธินกมฺมชนิตตฺตา กามวิปากานิ กามตณฺหาย อารมฺมณภูเต กามธมฺเมเอว อาลมฺพิตุํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘กามตณฺหาธินสฺส ผลภูตตฺตา’’ติ วตฺวา ทาสิปุตฺโตปมาย ตทตฺถํ วิภาเวติ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ มหคฺคตวิปากานิปิ รูปารูปตณฺหาธิน กมฺมชนิตานิ เอว โหนฺตีติ ตานิปิ รูปารูปตณฺหานํ อารมฺมณภูเต มหคฺคต ธมฺเมเอว อาลมฺเพยฺยุนฺติ. อปิจ, กามตณฺหาปิ กามธมฺเมเอว อารมฺมณํ กโรติ. น ปฺตฺติธมฺเมติ นตฺถิ. นจ อิตฺถิปุริสาทิ หตฺถ ปาทาทิ ปฺตฺตีสุ อสฺสาทวเสน ปวตฺตา ตณฺหา กามตณฺหา นาม ¶ นโหตีติ อตฺถิ. สุเภติ กุสเล. มเนติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. สุเภ กฺริเย ปาเกติ นิทฺธารณียํ ทฏฺพฺพํ. สเหตุ. ล. มเน ทฺวาทสธาว สงฺคโหติวา โยเชตพฺพํ. นวิชฺชนฺเตตฺถาติ วชฺชิตานํ สงฺคโห. เอตฺถาติ โสภณจิตฺเตสุ. ทฺวยนฺติ วิรติอปฺปมฺาทุกํ. อนุตฺตเรติ วิเสสกานํ สงฺคโห. ฌาน ธมฺมาติ วิตกฺกาทโย. มชฺฌิเม มหคฺคเต อปฺปมฺาจ ฌานธมฺมา จ. ปริตฺเตสุ กามโสภเณสุ อปฺปมฺาจ วิรติ าณปีติ โยจ วิเสสกา, สงฺคหนย เภทการกาติ อตฺโถ.
๑๒๖. สตฺตรสธมฺมา โลภทิฏฺีหิ สทฺธึ เอกูนวีสติ หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. ปีติวชฺชิตา อฺสมานา ทฺวาทส เจตสิกา อกุสลสาธารณา จตฺตาโรจาติ โสฬสธมฺมา โลภทิฏฺีหิ สห อฏฺารส หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. อิสฺสามจฺฉริย กุกฺกุจฺจานิ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ภินฺนานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ อิสฺสา.ล. โยเชตพฺพานีติ. สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมโต อสทิสาเอว โหนฺติ. คณนโต ปน เอกจฺเจ เอกจฺเจหิ สทิสา เอว โหนฺตีติ วุตฺตํ ทฺวาทส.ล. สงฺคหิตาภวนฺตีติ. เอตฺถจ ปฺจสุ อสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกูนวีสติ. ตตียจตุตฺเถสุ อฏฺารส. ปฺจเม วีสติ. ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกวีสติ. ตตียจตุตฺเถสุ วีสติ. ปฺจเม ทฺวาวีสติ. โมมูหทฺวเย ปนฺนรสาติ เอวํ อกุสเลสุ สตฺต สงฺคหา ภวนฺติ. เตนาห เอกูนวีสาติอาทึ. สาธารณาติ สพฺพา กุสลสาธารณา. สมานาติ อฺสมานา. อปเรติ ฉนฺทปีติอธิโมกฺเข ถเปตฺวา เอกจฺเจ.
๑๒๗. หสนจิตฺเตติ หสิตุปฺปาทจิตฺเต. โวฏฺพฺพเนติ มโนทฺวาราวชฺชเน. สุขสนฺตีรเณติ โสมนสฺส สนฺตีรเณ. มโน ธาตุตฺติกา เหตุก ปฏิสนฺธิ ยุคเฬติ ปฺจทฺวาราวชฺชน สมฺปฏิจฺฉนทฺวยสงฺขาเต มโนธาตุตฺติเกเจว อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวยสงฺขาเต อเหตุก ปฏิสนฺธิยุคเฬจ. สพฺพตฺถ สพฺเพสุ อเหตุเกสุ ¶ สตฺต, ตโต เสสา ปกิณฺณกา ปน ยถารหํ ยุชฺชนฺติ, อิติ เตตฺตึส วิธสงฺคโห มยา วุตฺโตติ โยชนา.
๑๒๘. อิทานิ อยํ เจตสิกนิทฺเทโสติ กตฺวา จิตฺตสฺส วิย เอกสฺสปิ เจตสิกสฺส ภูมิชาติ สมฺปโยคาทิ เภเทน วิภาโค กเถตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ อนฺติมคาถมาห. อิตฺถํ อิมินา ยถาวุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตาวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ โสฬสวิธํ สมฺปโยคฺจ เตตฺตึสวิธํ สงฺคหฺจ ตฺวา เตสํ ยถา โยคํ จิตฺเตน สมํ เภทํ อุทฺทิเสติ โยชนา. ผสฺโส ตาว เอกูนนวุติยา เอกวีสสเตสุวา จิตฺเตสุ ยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ เอกวีสสตวิเธวาติ เอวํ ทฺวิปฺาสเจตสิเก วิสุํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ยถาโยคํ ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทหิ เตสํ วิภาคํ กเถยฺยาติ อตฺโถ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย เจตสิก สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณก สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๒๙. เอวํ ¶ วิสุํ วิสุํ จิตฺตเจตสิกานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุน อุภินฺนํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต สมฺปยุตฺตายถาโยคนฺติอาทิมาห. ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา สภาวโต เตปฺาส จิตฺตเจตสิกา เย ธมฺมา มยา วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺา. อิทานิ ยถา รหํ เตสํ อุภินฺนํ สงฺคโหนาม นิยฺยเตติ โยชนา. ตตฺถ อตฺตโน อตฺตโน ภาโว สภาโว. ธมฺมานํ อาเวนิกลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทน เอกูน นวุติวิธํปิ อตฺตโน อารมฺมณ วิชานนสงฺขาเตน อาเวนิกลกฺขเณน เอกเมว โหติ. ผสฺโสปิ ภูมิชาติสมฺปโย คาทิเภเทน เอกูนนวุติวิโธปิ ผุสนลกฺขเณน เอโกว โหติ ตถา เวทนาสฺาทโยติ เอวํ สภาวโต เตปฺาส เอว โหนฺตีติ. เวทนาเหตุโต กิจฺจทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต ปวตฺโต สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เวทนาเหตุโตติ เวทนาเภท เหตุเภทโต. เอวํ กิจฺจทฺวาราลมฺพณ วตฺถุโตติ เอตฺถปิ. จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ จิตฺตวเสเนว นิยฺยเตติ สมฺพนฺโธ. เอวสทฺเทน เจตสิเก นิวตฺเตติ. เอตฺตาวตา ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ อิเธว ตาว เถเรน ทสฺสิโต โหติ เวทนาเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห, เหตุเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เหตุสงฺคโหติอาทินา.
[๘๓] วิภาวนิยํ ปน
จิตฺตุปฺปาทสทฺเทน เจตสิกธมฺเมปิ คเหตฺวา อฺํ นิวตฺเต ตพฺพํ อปสฺสนฺโต ‘‘น กตฺถจิ ตํวิรเหนา’’ติ วทติ. ตํ นยุชฺชติเยว.
น หิ อิธ เอตฺตกา เจตสิกา สุขสหคตา, เอตฺตกา ทุกฺข สหคตาติอาทินา เอโกปิ สงฺคโห เจตสิเกหิ นีโต นาม ¶ อตฺถิ. สุขสหคตํ กุสลวิปากํ กายวิฺาณเมกเมวาติอาทินา ปน จิตฺเตนเอว นีโหติ. จิตฺเต ปน สิทฺเธ เจต สิกาปิ สิทฺธาเอวาติ กตฺวา จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๐. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สงฺคเหสุ. เวทนาเภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห.
[๘๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สุขาทิเวทนานํ ตํสหคตจิตฺตุปฺปาทานฺจ วิภาควเสน สงฺคโห เวทนาสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จสทฺเทน เวทนาสงฺคโหจ เวทนาสหคต จิตฺตุปฺปาท สงฺคโหจาติ อิมสฺมึ อตฺเถ เวทนาสงฺคโหติ เอกเสสนิทฺเทโส โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ น สุนฺทรํ.
อิธ หิ เวทนาเภโท อิมสฺส สงฺคหสฺส นิสฺสยธมฺมปริคฺคหตฺถํเอว วุตฺโต. น เวทนานํจ วิสุํ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ. ตตฺถติวิธา เวทนาติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ สํยุตฺตเก ทฺเวปิ ติสฺโสปิ ปฺจปิ ฉปิ อฏฺารสปิ ฉตฺตึสปิ อฏฺสตํปิ เวทนา วุตฺตาติ. สจฺจํ. อนุภวนลกฺขเณน ปน เวทนา ติวิธาเอว โหติ. เย หิ เกจิ ยํกิฺจิ อารมฺมณํ อนุภวนฺติ. เต ตํ สาตโตวา อนุภวนฺติ อสาตโตวา มชฺฌตฺตโตวา. ตโต อฺโ ปกาโร นตฺถีติ. อฺเ ปน ปเภทา เตน เตน ปริยาเยน วุตฺตา. ตตฺถ หิ ทฺเว กายิกเจตสิกวเสน วุตฺตา. ยถาห-กตมาจ ภิกฺขเว ทฺเว เวทนา กายิกาจ เจตสิกาจาติ. สุขทุกฺข วเสนวา อุเปกฺขํ สุเข สงฺคเหตฺวา. ยถาห-ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา สุขาเวทนา ทุกฺขาเวทนา. ยายํ ภนฺเต อทุกฺข มสุขา เวทนา. สนฺตสฺมึ เอสาปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
อนวชฺชปกฺขิกํ อุเปกฺขํ สุเข สาวชฺชปกฺขิกฺจ ทุกฺเข สงฺคเหตฺวา ทฺเว วุตฺตาติ วุตฺตํ. ตํ ปาฬิยํ อนาคตํปิ ยุชฺชติเยว.
อินฺทฺริยเภทวเสน ¶ ปฺจ. ผสฺสเภทวเสน ฉ. อุปวิจารเภท วเสน อฏฺารส. ฉ เคหสฺสิตานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานีติ เอวํ ปจฺเจกํ ทฺวาทสนฺนํ โสมนสฺส โทมนสฺสอุเปกฺขานํ วเสน ฉตฺตึส. ตาเยว กาลตฺตยวเสน อฏฺสตํ เวทนา วุตฺตาติ. ยฺจ กตฺถจิ สุตฺเต ยํกิฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วุตฺตํ. ตํ สงฺขารทุกฺขตาวเสน วุตฺตนฺติ. เหฏฺา ปน จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตานิ อินฺทฺริยเภทวเสน นิทฺทิฏฺานีติ กตฺวา อิธปิ อินฺทฺริยเภทวเสเนว จิตฺตานิ สงฺคเหตุํ ปุน สุขํ.ล. ปฺจธา โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เยสุ ธมฺเมสุ อาธิ ปจฺจวเสน สุขทุกฺขานิ อินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ. เตสํ กายิก มานสิกวเสน ทุวิธตฺตา ตานิปิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ ทฺวิธา วุตฺตานิ. อุเปกฺขาย ปน อาธิปจฺจฏฺานภูตา ธมฺมา มานสิกาเอว โหนฺตีติสา อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ เอกธาว วุตฺตาติ. อปิจ, เตปิ ปริยาเยน ทุวิธา โหนฺติ. จกฺขาทิปสาทกาย นิสฺสิตานํปิ สพฺภาวโต. เวทนาปน เอกรสตฺตา เอกธาว วุตฺตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘กายิก มานสิก สาตเภทโต สุขทุกฺขานิ ทฺวิธา วุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สภาวโต อิฏฺานิฏฺโผฏฺพฺพา นุภวนลกฺขณานิ สุข ทุกฺขานิ. สภาวโตวา ปริกปฺปนโตวา อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตานุภวน ลกฺขณานิ อิตรานีติ. เสสานีติ ยถาวุตฺต สุขทุกฺขโต มนสฺส โทมนสฺสยุตฺเตหิ เสสานิ พาตฺตึส กามาวจรจิตฺตานิ เตวีสติ ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตานิจาติ สพฺพานิ ปฺจปฺาสจิตฺตานิ. เอกตฺถาติ เอกสฺมึ จิตฺเต. อิตรา หิ อุเปกฺขาเวทนา.
๑๓๑. เหตูนํ เภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกาน สงฺคโห เหตุสงฺคโห.
[๘๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘โลภาทิเหตูนํ วิภาควเสน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมวเสนจ สงฺคโห เหตุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
การณํ ¶ วุตฺตเมว. เหตูนาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เหตุกิจฺจํนาม อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺิตภาว สาธนํ. ยถา หิ รุกฺขสฺส มูลานิ สยํ อนฺโต ปถวิยํ วทฺธิตฺวา ปถวิรเสจ อาโปรเสจ คเหตฺวา รุกฺขํ ยาว อคฺคา อภิหรนฺติ. วาเตวา มโหเฆวา อาคเต รุกฺขํ สุฏฺุ อากฑฺฒิตฺวา ติฏฺนฺติ, เอวํ รุกฺโข วุทฺโธ วิรุฬฺโห วิปุโล จิรฏฺิติโกจ โหติ. เอวเมวํ อิเมปิ ธมฺมา สยํ อารมฺมเณสุ ถิรปตฺตา หุตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺเม ตตฺถ วุทฺเธ วิรุฬฺเห วิปุเล จิรฏฺิติเกจ สาเธนฺตีติ. อเหตุกจิตฺตานิปน ชลตเล อมูลกเสวา ลานิ วิย อารมฺมเณ สุฏฺุ ปติฏฺิตานิ น โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อปเร ปน ธมฺมานํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุกิจฺจนฺติ วทนฺติ. เอวํสนฺเต เยสํ สหชาตเหตุ นตฺถิ. เตสํ อกุสลภาโว อพฺยากตภาโวจ นสมฺปชฺเชยฺย. ยานิจ ลทฺธเหตุปจฺจยานิ รูปานิ. เตสฺจ กุสลาทิภาโว อาปชฺเชยฺยาติ วตฺวา ตํวาทํ ปฏิปกฺขิปนฺติ. ยถา ปน โลเก อนฺธกาโรนาม เกนจิ ปจฺจย วิเสเสน สาเธตพฺโพ น โหติ. ยตฺถ อาโลโก นตฺถิ. ตตฺถ โส อตฺตโน ธมฺมตาย สิทฺโธ โหติ. เอวเมวํ ธมฺเมสุ มุยฺหนกฺริยาภูโต โมหนฺธกาโรปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว อกุสโล ภวิตุํ อรหติ. ตถา หิ อิจฺฉานาม อตฺถิ. สามุยฺหนกฺริยาย ยุตฺตา ลคฺคนภาวํ ปตฺวา โลโภ อกุสโล นาม โหติ. สทฺธาย ยุตฺตา ปน ธมฺมจฺฉนฺทภาวํ ปตฺวา กุสลจฺฉนฺโทนาม โหติ. ตถา อกฺขนฺตินาม อตฺถิ. สาปิ มุยฺหน กฺริยาย ยุตฺตา ปฏิฆภาวํ ปตฺวา โทโส อกุสโลนาม โหติ. สทฺธาย ยุตฺตา ปน อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติอาทินา นเยน ปาปธมฺม ปาปารมฺมณ วิโรธภาวํ ปตฺวา อโลโภ กุสโลนาม โหติ. มุยฺหนกฺริยา ปน อสุเกน ยุตฺตา อกุสโลนาม. อสุเกน ยุตฺตา กุสโลนามาติ นตฺถิ. อมฺพิลตฺถาย อฺเน สํโยคกิจฺจรหิโต ชาติอมฺพิลรโส วิย เอกนฺตอกุสลชาติกาเอว โหตีติ. โยจ ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติ. โส อพฺยากโตติ เอตฺตกเมว ¶ ธมฺมานํ อพฺยากตภาวสิทฺธิยา การณํ. ตสฺมา อเหตุกจิตฺตานํ รูปนิพฺพานานฺจ อพฺยากตภาโวปิ อตฺตโน ธมฺม ตายเอว สิทฺโธ. ตตฺถ โมโห เสสมูลานํปิ มูลํ โหติ. รชฺชนทุสฺสนานิปิ หิ มุยฺหนนิสนฺทานิเอว โหนฺติ. อโลภาทีนฺจ กุสลภาโว อวิชฺชานุสเยน สเหว สิทฺโธติ. ตานิ ปน โลภาทีนิ โลภสหคตาทีนํ วิเสสมูลานิ โหนฺติ. รชฺชนาทิ นิสนฺทานิ หิ ทิฏฺิมานาทีนิ. อรชฺชนาทินิสนฺทานิ จ สทฺธาทีนีติ. ยสฺมา ปน เหตุโยนาม สมฺปยุตฺเตสุ ปธานธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา สเหตุกวิปากกฺริยานํ อพฺยากตภาโว ปน เหตุ มุเขนปิ วตฺตุํ ยุตฺโต.
[๘๖] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘อปเร ปน กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุ ภาโว’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลา ทิภาวสาธโน อฺโ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยา. อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูห จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสล ภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยา. อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยา. เอวํสติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโต กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺต ธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ นสิยา, ยทิจ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว. ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว นสิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนนาติ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
ยถาจ ลทฺธชฺฌานปจฺจเยสุ รูปารูปธมฺเมสุ ฌานงฺคานิ อรูปธมฺเมสุเอว อุปนิชฺฌานฏฺํ ผรนฺติ, น รูปธมฺเมสุ. เต ปน ฌานธมฺม สมุฏฺิ ตตฺตาเอว ฌานปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตา. เอวเมว เหตุโยปิ อรูป ธมฺเมสุเอว กุสลาทิภาวํ ผรนฺติ. น รูปธมฺเมสุ. เต ปน เหตุ สมุฏฺิตตฺตาเอว เหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาติ น เตสํ รูปธมฺมานํ กุสลาทิภาวาปตฺติ โจเทตพฺพาติ.
[๘๗] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโส อโยนิโส มนสิการปฏิพทฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเร ตพฺพํ.
ตถา หิ สูริยาโลเก อาคเต ทิวา พลานํ หํสาทีนํ โอกาโส โหติ. รตฺตนฺธกาเล อาคเต รตฺติพลานํ อุลูกาทีนํ โอกาโส โหติ. นจ เต อาโลกนฺธการา เตสํ วณฺณาทิวิเสสํ สาเมนฺติ. ตํ ปน เตสํ โยนิโยเอว สาเธนฺติ. ตตฺถ อาโลโก วิย โยนิโสมนสิกาโร ทฏฺพฺโพ. อนฺธกาโร วิย อิตโร. เต สตฺตา วิย กุสลากุสลา. วณฺณาทิวิเสโส วิย กุสลาทิภาโว. โยนิโย วิย เหตุโย ทฏฺพฺพาติ. อพฺยากตานํ ปนาติ สพฺพํ โย ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติ. โส อพฺยากโตติ วุตฺตปกฺเข ปตติเยวาติ. ตตฺถาติ เหตุสงฺคเห. สเหตุกานํ ปริคฺคหสุขตฺถํ อิธ วชฺเชตพฺพานิปิ อเหตุกานิ ปถมํ อุทฺธฏานิ. เตนาห เสสานิ ปน. ล. สเหตุกา เนวาติ. เตสํวา อเหตุกนามํปิ เหตูนํ วเสเนว วิสุํ สิทฺธนฺติ เตสํปิ อิธ สงฺคหณํ อวิรุทฺธํ โหติ. เตนาห อเหตุ กาฏฺารเสกาติอาทิ. สภาว เภเทน ฉพฺพิธาปิ เหตุโย กุสลา กุสลา พฺยากตชาติเภเทน นวธา โหนฺตีติ วุตฺตํ โลโภ โทโสจาติอาทิ.
๑๓๒. จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ เภเทน ตํกิจฺจวนฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห.
[๘๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน ตํกิจฺจวนฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เยน เอกกมฺเมน เอโก อุปปตฺติภโวนิพฺพตฺตติ. ตสฺมึ สรเสนวา ลทฺธวิพาธเนนวา ปริกฺขีเณ โส ภโว นิรุชฺฌติ. เอกสฺส ¶ กมฺมสฺส โอกาโส โหติ. ตสฺมา ตโต นิพฺพตฺต ภวโต จุตสฺส อนฺตรา ขณมตฺตํปิ อฏฺตฺวา ลทฺโธกาเสน เอเกน กมฺเมน ปุน ภวนฺตราทิ ปฏิสนฺธาน วเสน อภินิพฺพตฺติ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ. ตถา นิพฺพตฺตสฺส อุปปตฺติภวสนฺตานสฺส ยาว ตํ กมฺมํ นขิยฺยติ. ตาว อวิจฺเฉท ปวตฺติปจฺจยงฺคภาเวน ปวตฺติ ภวงฺคกิจฺจํ. ตสฺส หิ ตถา ปวตฺติยา สติ อายุปพนฺธาจ อุสฺมา ปพนฺธาจ ปวตฺตนฺติเยวาติ เอเต ตโย ธมฺมา อิมํ กายํ อภิชฺชมานํ รกฺขนฺตีติ. ยถาห –
อายุ อุสฺมาจ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติ มํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติ.
อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส อาวฏฺฏนํ, ตํวา อาวชฺเชติ อาวฏฺเฏติ, อาวฏฺฏติวา ตํ เอตฺถ เอเตนาติวา อาวชฺชนํ. ภวงฺค วีถิโต โอกฺกมิตฺวา อารมฺมณนฺตราภิมุขํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อาวชฺเชติวา อารมฺมณนฺตเร อาโภคํ กโรตีติ อาวชฺชนํ. ทสฺสนาทีนิ ปากฏานิ. โวฏฺพฺพนนฺติ วิสุํ อวจฺฉินฺทิตฺวา ถปนํ อิทํ นีลนฺติวา ปีตกนฺติวา สุภนฺติวาอสุภนฺติวา อสงฺกรโตถปนํ นิยมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ชวนนฺติวา ชโวติวา เวโคติวา อตฺถโต เอกํ. อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส ปิตฺตสฺส ปวตฺติ ชวนกิจฺจํ.
[๘๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘อารมฺมเณ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ เอกกฺขตฺตุํวา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ชวมานสฺส จิตฺตสฺส เอกวารมตฺเตน นิวตฺตินาม อตฺถิ. มคฺคาติฺาชวนานิปิ หิ เอกาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตโต ปฏฺาย เอกเวเคน ปวตฺตชวมานจิตฺตสนฺตานปติตานิ เอว โหนฺติ. น ปน ตานิ วิสุํ สิทฺเธน ชเวน ชวนฺตีติ.
[๙๐] ตตฺถ จ
ชวมานสฺส ¶ วิย ปวตฺตีติ เอเตน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา นํ ขณิกธมฺมานํ สีฆคมนสงฺขาโต ชโวนาม วิสุํ นตฺถิ. พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺติวเสน ปน สีฆคจฺฉนฺตปุริส สทิสตฺตา เอว ชวนนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺสิตํ โหติ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติชวนกิจฺจนฺติ หิ เหฏฺา วุตฺตํ. ภวงฺคจิตฺตฺหิ ทีฆํ อทฺธานํ ปูเรตฺวา ปวตฺตํปิ นทิโสเต วุยฺหมานํ สุกฺขปณฺณํ วิย เวครหิตํ โหติ. ชวนจิตฺตํ ปน เอกเมกํปิ สมานํ อินฺเทน วิสฺสฏฺ วชิรํ วิย เวคสหิตเมว ปวตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. ตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณํ. ยํ ชวเนน คหิตํ, ตเทวสฺส อารมฺมณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ, ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นามาติ หิ วุตฺตํ. ตสฺสวา ชวนสฺส อารมฺมณํ อสฺส อารมฺมณนฺติ ตทารมฺมณํ. อิธ ปน ตทารมฺมณภาโว อธิปฺเปโต. นิพฺพตฺตมานภวโต วจนํ มุจฺจนํ ปริคฬนํ จุติ. อิทานิ ตานิ กิจฺจานิ อนิยมโต น ปวตฺตนฺติ. านนิยเมเนว ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสตุํ านเภโท วุตฺโต. ติฏฺติ ปวตฺตติ ตํตํ กิจฺจวนฺตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ านํ. โอกาโส. ตํตํ อนฺตรากาโลติ วุตฺตํ โหติ. กาโลปิ หิ กาลวนฺตานํ ปวตฺติวิสยตฺตา านนฺติ วุจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิฏฺานํ. ปฏิสนฺธกาโล ปฏิสนฺธิกฺขโณติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุปิ.
[๙๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิฏฺานนฺติ วตฺวา กามํ ปฏิสนฺธิวินิ มุตฺตํ านํนาม นตฺถิ. สุขคฺคหณตฺถํ ปน สิลา ปุตฺตกสฺส สรีรนฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
กาโล หิ นาม สภาวโต อวิชฺชมาโนปิ จิตฺตสฺส วิสุํ อารมฺมณภูโต เอโก ปฺตฺติธมฺโม. ตถา หิ อฏฺกถายํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ จตูสุ ¶ าเนสุ วิปจฺจนฺติ. ปฏิสนฺธิยํ ภวงฺเค จุติยํ ตทารมฺมเณติ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรนฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิหุตฺวา วิปจฺจนฺติ. อสงฺขฺเยยฺยํปิ อายุ กาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา มรณ กาเล จุติ หุตฺวาติ กาโลว วุตฺโตติ. อิตรถา กิจฺจานิ วิย านานิปิ จุทฺทสวิธานิเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติ. านานํ วิตฺถารเภโท ปน อุปริ ทฺวีสุ ปวตฺติสงฺคเหสุ จิตฺตปวตฺติวิธานานุสาเรน เวทิตพฺโพติ. ยสฺมา โอมกํ ทฺวิเหตุกกุสลํ สยํ โส มนสฺสยุตฺตํปิ สมานํ อติทุพฺพลตฺตา โสมนสฺส ปฏิสนฺธึ ทาตุํ นสกฺโกติ. ตสฺมา โสมนสฺสสนฺตีรณํ ปฏิสนฺธิฏฺานํ นคจฺฉตีติ วุตฺตํ ทฺเวอุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิเจวาติ. ตถา หิ ปฏฺาเน ปีติสหคตตฺติเก ปฏิจฺจวาเร เหตุปจฺจนิเก ตํ ปฏิ สนฺธิฏฺาเนน อุทฺธฏนฺติ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ปริตฺตารมฺมเณวา อวิภูตา รมฺมเณวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานํปิ วิปาก สนฺตานโต ลทฺธปจฺจยภาเวน ทุพฺพลตฺตา ชวนเวครหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อาวชฺชน ทฺวย วชฺชิตานีติ.
[๙๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อารมฺมณรสานุภวนา ภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อ การณํ.
น หิ อารมฺมณ รสานุภวนํ ชวนกิจฺจ สิทฺธิยา ชวนนาม ลาภสฺสจ การณํ โหติ. ตํ ปน ชวนกิจฺจสิทฺธิยา ผลเม วโหตีติ. ยสฺมา ปน ผลจิตฺตํ อาเสวนภาวรหิตํปิ มคฺค เจตนาย มหานุภาวตฺตา ปริกมฺมภาวนาพเลน จ ปวตฺตตฺตา อารมฺมเณ เวคสหิตเมว ปตตีติ ตสฺสชวเนสุ คหณํกตํ.
[๙๓] วิภาวนิยํ ปน
มคฺคาภิฺาชวนานํ เอกวารเมว ปวตฺตตฺตา ชวนกิจฺจํ น สมฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกํปิ โลกุตฺตร มคฺคาทิตํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นามา’’ติ วตฺวา สพฺพฺุตฺาโณปมาย ตมตฺถํ วิภาเวติ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
อิทานิ ¶ สมานกิจฺจคณนานิ จิตฺตานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสุ ปนาติอาทิมาห. ปฏิสนฺธาทโย นาม จิตฺตุปฺปาทาติ สมฺพนฺโธ.
[๙๔] วิภาวนิยํ ปน
นามกิจฺจเภเทนาติปิ โยเชติ. ตํ น สุนฺทรํ.
นามเภทสฺส วิสุํ วตฺตพฺพาภาวโตติ. เอกกิจฺจฏฺาน ทฺวิกิจฺจฏฺาน ติกิจฺจฏฺาน จตุกิจฺจฏฺาน ปฺจกิจฺจฏฺานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺสฏฺิจ ตถา ทฺเวจ นวจ อฏฺจ ทฺเวจ นิทฺทิเสติ โยชนา.
๑๓๓. จกฺขาทีนํ ทฺวารานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห.
[๙๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทฺวารานฺจ ทฺวารปวตฺตจิตฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ. นครสฺส อนฺโต ชนา พหิชนาจ เยน ฉิทฺทมคฺเคน นิกฺขมนฺติ ปวิสนฺติจ, ตสฺเสตํ นามํ. ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ทฺวารนฺติปี วทนฺติ. อปิจ, ทุวิธํ ทฺวารํ อากาสทฺวารํ มณฺฑทฺวารนฺติ. ตตฺถ อากาสทฺวารํนาม ยถาวุตฺโต ฉิทฺทมคฺโค. มณฺฑทฺวารํนาม อาทาส ปฏฺฏมโย อาโลกมคฺโค. ตํ ปน ปฺุวนฺตานํ เคเหสุ โยชียติ. ยถา จ เตสุ, ตถา สตฺตานํ สรีเรสุปิ ทฺเวเอว โหนฺติ. นวทฺวาโร มหาวโณติ หิ ฉิทฺททฺวารํ วุตฺตํ. นวนวุติโลมกูปสหสฺสา นิปิ ฉิทฺททฺวารานิเอว. อิธ ปน อาทาสปฏฺฏสทิสํ มณฺฑทฺวารํ อธิปฺเปตํ. ตํปิ หิ อารมฺมณิกธมฺมานํ อารมฺมณธมฺมานฺจ นิคฺคมน ปวิสน มุขปถภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ. ตํ ปน รูปมณฺฑ ทฺวารํ อรูปมณฺฑทฺวารนฺติ ทุวิธํ. รูปมณฺฑทฺวารํปิ กมฺมวิเสสมหาภูต วิเสสสิทฺเธน มณฺฑภาววิเสเสน ปฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุํ จกฺขุทฺวารนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุเมวจกฺขุทฺวารนฺติ ยสฺมึ จกฺขุมฺหิ จนฺท มณฺฑลาทีนิ รูป นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ. อาวชฺชนาทีนิจ ยมฺหิ ปฺาตานิ ตานิ นิมิตฺตานิ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตเทว จกฺขุ เตสํ ทฺวินฺนํ วิสยวิส ยิภาวุปคมนสฺส ¶ มุขปถภูตตฺตา จกฺขุทฺวารํนามาติ อตฺโถ. อถวา, เยน จกฺขุมณฺเฑน พหิทฺธา จนฺทมณฺฑลาทีนิ รูปานิ อนฺโต อาวชฺชนาทีนํ วิสยภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. เยนจ อนฺโต อาวชฺชนาทีนิ พหิทฺธา เตสํ รูปานํ วิสยิภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. ตเมว ยถาวุตฺต การเณน จกฺขุทฺวารํ นามาติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ.
[๙๖] ฏีกาสุ ปน
‘‘อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารานี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
รูปาทีนํ อารมฺมณานํปิ ปวตฺติมุขภูตตฺตา. วกฺขติ หิ ฉพฺพิธา วิสยปวตฺติโยติ. เอตฺถจ วิสยานํ รูปาทีนํ อารมฺมณานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน สงฺขาตา ปวตฺติโย วิสยปวตฺติโยติ วุจฺจนฺตีติ. ตตฺถ จกฺขุเมว จกฺขุทฺวารนฺติ เอเตน จกฺขุสฺส ทฺวารํ จกฺขุทฺวารนฺติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. ตถา โสตาทโย โสต ทฺวาราทีนีติ เอเตน โสต เมว โสตทฺวารํ.ล. มโนเอว มโนทฺวารํ. น มนานํ ทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติ. ตสฺส ปน มนสฺส พหุวิธตฺตา อิธ อธิปฺเปตํ มนํ ทสฺเสนฺโต มโนทฺวารํ ปน ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํ.
[๙๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ทฺวารนฺติ มโนทฺวาร’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
การณํ วุตฺตเมว. ตตฺถ สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํปิ จิตฺตํ มโนทฺวาร เมวนาม โหติ. อิธ ปน อุปปตฺติทฺวารเมว อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ นทิโสตมิว ปวตฺตมานํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคจิตฺตเมว อิธ มโนทฺวารนฺติ วุจฺจติ, กถียตีติ อตฺโถ.
[๙๘] วิภาวนิยํ ปน
ยถา คามสฺส ทฺวารํนาม คามานนฺตรเมว โหติ. เอวํ อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ปวตฺติมุขฏฺเน ทฺวารํนาม อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคเมว สิยา. น ตโต ปุริมานิ ภวงฺคานีติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคนฺติ อาวชฺชานานนฺตรํ ภวงฺค’’นฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ.
เอวฺหิ ¶ สติ เยสุ จกฺขุปสาทาทีสุ รูปาทีนิ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติ. ตานิปิ อาวชฺชนาทีนํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขานิ เอว น โหนฺตีติ กตฺวา ทฺวารานินาม นสิยุํ. น จ ตถา สกฺกา วตฺตุํ. ปาฬิยเมว เตสํ ทฺวารรูปภาวสฺส วุตฺตตฺตา. อิธจ วกฺขติ ปสาทวิฺตฺติสงฺขาตํ สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนามาติ.
[๙๙] ยฺจ ตตฺถ
สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ –
สาธกวจนํ อาหฏํ; ตํปิ อิธ นยุชฺชติเยว.
ตฺหิ อาวชฺชนํปิ มโนทฺวารปกฺขิกํ กตฺวา ทีเปตีติ. ยตฺถ ปน จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. โสตฺจ. ล. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณนฺติ วุตฺตํ. ตตฺเถว ตํ ยุตฺตํ. ตตฺถ หิ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา จตูสุ ปจฺจเยสุ จกฺขุรูปานิ เอว สรูปโต วุตฺตานีติ อิตเร อาวชฺชนฺจ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา จาติ ทฺเว ปจฺจยา จสทฺเทน คหิตา, เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ. มโนวิฺาเณ ปน มนฺจาติ เอตฺถ ภวงฺคจิตฺเตน สห อาวชฺชนํ คเหตฺวา จสทฺเทน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา คหิตา. เอวฺหิ สติ จตฺตา โรปจฺจยา โหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ธาตุวิภงฺคฏฺกถายํ ปฏิจฺจาติ นาม อาคตฏฺาเน อาวชฺชนํ วิสุํ นกาตพฺพํ. ภวงฺคนิสฺสิตกเมว กาตพฺพนฺติ. ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํ. มโน วิฺาณนฺติ ชวนมโนวิฺาณนฺติ. เอตฺถจ ปฏิจฺจาตินาม อาคตฏฺาเนติ เอเตน อฺตฺถ ปน อาวชฺชนํ ทฺวารปกฺขิกํ นกาตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ. ปฏิจฺจาติ อาคตตฺตาเยวจ ภวงฺคํปิ อาวชฺชนา นนฺตรํ ภวงฺคทฺวยเมว อิมิสฺสํ ปาฬิยํ คเหตพฺพํ. สนฺนิหิตปจฺจยานํ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติ. อิธ ปน ทฺวารภาวา รหสฺส สพฺพสฺส อุปปตฺติธมฺมสฺส ปริคฺคหิตตฺตา สพฺพํ ภวงฺคํ อธิปฺเปตํ. น หิ กิฺจิ ภวงฺคํ นาม อตฺถิ. ยํ มโนทฺวารภาวารหํ น สิยาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. ตตฺถาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เตสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จกฺขุ ทฺวาเรติ สมฺพนฺโธ. ยถารหนฺติ อารมฺมณภูมิปุคฺคลมนสิการา ทีนํ อนุรูปวเสน. สพฺพถาปีติ วิสุํ วิสุํ ฉจตฺตาลีส เภทสงฺขาเตน ¶ สพฺพปกาเรนปิ อคหิต คหณ วเสน, จตุปฺา สาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพถาปีติวา อาวชฺชนาทิ ตทารมฺมณ ปริโย สานวเสน อเนกกิจฺจเภทยุตฺเตน สพฺพปกาเรนปิ, กามาวจราเนวาติ สมฺพนฺโธ. ยานิ อาวชฺชนาทีนิ กิจฺจานิ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺตนฺติ, ตํ กิจฺจวนฺตานิเอว ทฺวาเร นิยุตฺตานีติ อตฺเถน ทฺวาริกานินาม โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ กิจฺจานิปน ทฺวารวิกาเรน วินา เกวลํ กมฺมวเสเนว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมา ตํกิจฺจวนฺตานิ ทฺวาริกานินาม นโหนฺตีติ วุตฺตํ เอกูน.ล. ทฺวารวิมุตฺตานีติ เอตฺถ จ ทฺวารวิกาโรนาม อตฺตนิ อารมฺมณานํ อาปาตาคมนวเสน ภวงฺคสฺส จลนํ, จกฺขาทีนฺจ อตฺตนิ วิฺาณุปฺปาทน สตฺติวิเสส โยโค ทฏฺพฺโพ.
[๑๐๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโต มโนทฺวารสงฺขาต ภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคหณวเสน อปวตฺติโตจ ทฺวารวิมุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อฏฺกถายปิ สห นสเมติ.
ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ วเสนาติ หิ วุตฺตํ. เอเตน หิ กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ ทฺวาริก ทฺวารวิมุตฺตภาโค เถเรน ทสฺสิโต. เตเนว หิ เหฏฺาปิ ปฺจทฺวาราวชฺชน.ล. ตทารมฺมณวเสนาติอาทินา กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ จกฺขุทฺวาริกาทิภาโว วุตฺโตติ. นนุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโตติ อิมินา เอตทตฺโถว วุตฺโตติ เจ. น. อธิปฺเปตตฺถวิรหสฺส อปสงฺค นิวตฺตกสฺสจ สํวณฺณนา วากฺยสฺส ปโยชนาภาวโตติ. ฉทฺวาริกานิเจว สนฺตีรณ ตทารมฺมณกิจฺจานํ วเสน ทฺวารวิมุตฺตานิจ ปฏิสนฺธาทิกิจฺจานํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. ปฺจทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกานิจ ปฺจฉทฺวาริกานิ. กทาจิ ฉทฺวาริกานิเจว ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิจาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ. ทฺวารสทฺโท เจตฺถอธิการวเสน โยชียติ.
[๑๐๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ฉทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิจา’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เหฏฺา จุณฺณิยวากฺเย ตถา อสุตตฺตาติ. เอกทฺวาริกจิตฺตานิ. ล. สพฺพถา ทฺวารวิมุตฺตานิจ ยถากฺกมํ ฉตฺตึสติ.ล. นวธา เจติ ปฺจธา ปริทีปเยติ โยชนา.
๑๓๔. รูปาทีนํ อารมฺมณานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห.
[๑๐๒] ฏีกาสุ ปน
‘‘อารมฺมณานํ สรูปโต วิภาคโต ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อยฺหิ จิตฺตเจตสิกานํ เอว สงฺคโห. น อารมฺมณานนฺติ. รูปาทีนํ วจนตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ อมฺุจมาเนหิ คณฺหียตีติ อาลมฺพณํ. อารมฺมณสทฺเท ปน สติ จิตฺตเจตสิกานิ อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณํ.
[๑๐๓] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ. ตานิวา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อาลมฺพณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
วิสุํ สิทฺธานิ หิ เอตานิ ปทานีติ. รูปเมวาติ วณฺณายตนเมว. ปฺจารมฺมณวิมุตฺตํ ยํกิฺจิ ธมฺมชาตํ วิชฺชมานํปิอวิชฺชมานํปิ ภูตํปิ อภูตํปิ ธมฺมารมฺมณเมว. ตํ ปน สภาค โกฏฺาสโต สงฺคยฺหมานํ ฉพฺพิธํ โหตีติ วุตฺตํ ธมฺมารมฺมณํ ปน.ล. ฉธา สงฺคยฺหตีติ. ตตฺถาติ เตสุ รูปาทีสุ ฉสุ. จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺฏยมาน รูปานุสาเรเนว อุปฺปนฺนานิ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานิ อฺานิ อารมฺมณานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺติ. รูปานิปิ ฆฏฺฏนรหิตานิ อตีตานาคตานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺตีติ วุตฺตํ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานํ สพฺเพสํปิ รูปเมว อารมฺมณํ. ตฺห ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. โสตทฺวาริกา ทีสุปิ เอเสวนโย. ตตฺถ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. วตฺตมานนฺติ อตฺโถ. ฉพฺพิธํปีติ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธํปิ. อติกฺกนฺตภาวํ อิตํ คตํ ¶ ปวตฺตนฺติ อตีตํ. อาคจฺฉติ อาคจฺฉิตฺถาติ อาคตํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ, อตีตฺจ. น อาคตนฺติ อนาคตํ. อุปฺปาทชาติกา สงฺขตธมฺมาเอว ตีสุ กาเลสุ อนุปตนฺติ. ตสฺมา อุปฺปาทรหิตา อสงฺขตภูตา นิพฺพานปฺตฺติโย กาลวิมุตฺตํนามาติ เวทิตพฺพา.
[๑๐๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ ปฺตฺติจ กาลวิมุตฺตํนามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
สพฺเพปิ หิ สงฺขตธมฺมา อนาคตภาว ปุพฺพกาเอว โหนฺติ. ตสฺมา เต ยทา ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ วตฺตพฺพปกฺเข ติฏฺนฺติ, ตทา อนาคตานาม. ยทา ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนา, ยทา ปจฺจุปฺปนฺนานาม. ยทา นิรุทฺธา, ตทา อตีตานาม. เอวํ อุปฺปาทชาติกานฺเว อุปฺปาทมูลิกา เตกาลิกตา สิทฺธา. อุปฺปาทรหิตานํ ปน อนาคตาวตฺถาปิ นตฺถิ. กุโต ปจฺจุปฺปนฺนาตีตา วตฺถาติ. ตสฺมา นิพฺพานปฺตฺตีนํ กาลตฺตย วิมุตฺตตา โหตีติ. วินาสาภาวโตติ อิทํ ปน อตีตกาลวิมุตฺติยาเอว การณนฺติ น เตน ตาสํ อิตรกาลวิมุตฺตึ สาเธตีติ ทฏฺพฺพํ. ยถารหวิภาโค ปน อิเธว เตสูติอาทินา ปจฺฉา อาคมิสฺสติ. ทฺวารวิมุตฺตานฺจ ฉพฺพิธํปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา ปน อาวชฺชนาทีนํ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ อิมสฺมึ ภเวปิ ปุริมภาเค เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ วุตฺตํ. ภววิเสสฺหิ ปตฺเถตฺวา กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ โหติ เยวาติ.
[๑๐๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ ฉทฺวาร คหิตนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ปฺจทฺวารา วชฺชนสฺสปิ หิ อารมฺมณํ ปุพฺเพ เกนจิ ทฺวารนฺตเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติเยว. ตถา หิ อิทํ นาม ลภิสฺสามิ ¶ ภฺุชิสฺสามิ ปสฺสิสฺสามีติ ปุพฺเพ คหิตํ ปจฺฉา อาวชฺชนสฺส อารมฺมณํ น น โหตีติ. นจ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปุพฺเพ เกนจิ จิตฺเตน อคหิตภาโว อิธ ปมาณนฺติ. ยถา จ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนเมว โหติ. ยถา จ มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เตกาลิกํวา กาลวิมุตฺตสา มฺํวา โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติภูตํวาติ วุตฺตํ. ยถา จ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ อาคมสิทฺธโวหารยุตฺตํปิ ตพฺโพหารวินิมุตฺตํปิ โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม กมฺม นิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตนฺติ วุตฺตํ.
[๑๐๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นาปิ เนสํ อารมฺมณํ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธโวหารวินิมุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม.ล. สมฺมตนฺติ อาหา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
มรณา สนฺนโต ปุริมภาเคปิ หิ สตฺตา อตฺตนา กตกมฺมํวา เจติยาทีนิ กมฺม, ปกรณานิวา อารมฺมณํ กโรนฺติเยว. ตทาปิ หิ กมฺมํ กมฺมเมว, กมฺมุปกรณานิจ กมฺมนิมิตฺตานิเยว. กมฺม สิทฺธิยานิมิตฺตํ การณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติ กตฺวา. กมฺมสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อชาตสตฺตุราชา วิยจ สุปินทสฺสนาทิวเสน คตินิมิตฺตานิปิ อารมฺมณํ กโรนฺติเยว. ราชา หิ ทฺวีสุ ภเวสุ ปิตรํ มาเรติ. มาริตกาลโตจ ปฏฺาย ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส คตินิมิตฺตานิ อุปฏฺหนฺตีติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ปฏิสนฺธาทีนํ ฉทฺวารคหิตาทิวเสน สมฺภวนฺตสฺส อารมฺมณสฺส อนุรูปโต. ยถาสมฺภววิภาโค ปน อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาคมิสฺสติ. เยภุยฺเยนาติ พาหุลฺเลน. ภวนฺตเรติ อตีตานนฺตรภเว ตตฺถจ มรณาสนฺนกาเล. ฉทฺวาร คหิตนฺติ ฉหิ ทฺวาเรหิ มรณาสนฺนชวเนหิ คหิตํ. เอตฺถ จ เยภุยฺเยนาติ เอเตน ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ อิมสฺส วิธานสฺส อเนกํสภาวํ วิเสเสติ. กสฺมา. อคหิตสฺสปิ สมฺภวโต. ยฺหิ อสฺิภวโต จุตานํ กมฺม กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตํ ¶ อรูปภวโต จุตานฺจ คตินิมิตฺตสมฺมตํ กามปฏิสนฺธิ ภวงฺคจุตีนํ อารมฺมณํ. ตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิต เมว โหตีติ. เอตฺถจ ยสฺมา ปฏฺาเน อรูปภเว ทุวิโธปิ ปุเรชาตปจฺจโย ปฏิสิทฺโธ. อฏฺกถาสุจ ตโต จุตานํ กามปฏิสนฺธิยา ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตารมฺมณตาปิ วุตฺตา. คตินิมิตฺตฺจ นาม รูปารมฺมณเมว ทีเปนฺติ. ตสฺมา เตสํ กามปฏิสนฺธิยาปิ คตินิมิตฺตสมฺมตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปิจ, มรณาสนฺนกาเล กมฺมพเลน กมฺมาทีนํ อุปฏฺานํนาม เยภุยฺเยน สํมุฬฺหมรเณน มรนฺตานเมว โหติ. อิตเรสํ ปน ปเรสํ ปโยคพเลนปิ อตฺตนา ปกติยา สุฏฺุ อาเสวิตานํ อนุสฺสรณพเลนปิ ธมฺมิกอุปาสกาทีนํ วิย เทวโลกโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตานํ เทวานํ อานุภาเวนปิ โหติเยว. นิรยปาลาปิ นิรยโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติเยว. เรวติวิมานฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ. ตฺหิ ทฺเว นิรยปาลา คเหตฺวา ปถมํ ตาวตึสาภวนํ เนตฺวา ปจฺฉา นิรยํ นยึสุ. เต หิ ยกฺข ชาติกตฺตา เวสฺสวณปริสาวิย ตาวตึสา ภวนํปิ คนฺตุํ สกฺโกนฺติเยว. ยมสฺส ทูตา ทฺเว ยกฺขาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เวสฺสวณทูตา อิธ ยมสฺส ทูตาติ วุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตสฺมา เย กสิณาสุภาทีนิ สมถนิมิตฺตานิ สุฏฺุ อาเสวิตฺวา อุปจารชฺฌาเน ตฺวา ตาเนว นิมิตฺตานิ คเหตฺวา มรนฺติ. เตสํปิ กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว สิยา. อุปจารชฺฌานพเลเนว พฺรหฺมโลกโต อิธอุปฺปชฺชนฺตานํปิ เอเสวนโยติ.
ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘เกวลํ กมฺมพเลเนว เตสํ อสฺิภวโต จุตานํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกํ อารมฺมณํ อุปฏฺาตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ กมฺมนิมิตฺตาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กมฺมํปิ คเหตพฺพ เมว. น หิ ตสฺส อคหเณ การณํ อตฺถีติ. ตานิ ปน สพฺพานิปิ เกวลํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวเนว ปฏิสนฺธิยํ อุปฏฺหนฺตีติ ¶ เวทิตพฺพํ. อนาคตํ ปน นิมิตฺตํ อุปฏฺหมานํ คตินิมิตฺตเมว สิยา. นจ ตสฺส วิสุํ อุปฏฺาตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺน คตินิมิตฺเต สิทฺเธ สิทฺธเมว โหตีติ วุตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติ ภูตํวาติ.
[๑๐๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อนาคตํนาม อตีตํ วิย อนุภูตฺจ น โหติ. นจ ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตํ วิย อาปาตมาคต’’นฺติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
ปสงฺคสฺส อนิวตฺติตตฺตา. คตินิมิตฺตฺหิ นาม ปจฺจุปฺปนฺนํปิ อนุภูตํ น โหติ. ตํปิ กมฺมพเลเนว อาปาตมาคตํ. เอวํสนฺเต อนาคตํปิ กมฺมพเลน อาปาตมาคตเมว สิยาติ อยํ ปสงฺโค ปากติโกเอว โหตีติ. เตสูติ ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมณิกจิตฺเตสุ. รูปาทีสุ ปฺจสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ สมาโส. รูปาทีนิ ปฺจ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ วิคฺคโห. เสสานีติ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉน ทฺวยโต เสสานิ สนฺตีรณ มหาวิปากานิ. สพฺพถาปิ กามาวจรา ลมฺพณาเนวาติ ปฏิสนฺธาทีหิ นานากิจฺเจหิ รูปาทีสุ นานารมฺมเณสุ ปวตฺเตน สพฺพ ปกาเรนปิ กามาวจราลมฺพณิกานิเยว. ตานิ หิ สพฺพฺุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ วิกปฺปสตฺติรหิตตฺตา อวิชฺชมาเน ปฺตฺติธมฺเมจ สุขุเม มหคฺคตธมฺเมจ คมฺภีเร โลกุตฺตรธมฺเมจ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. ตตฺถ สนฺตีรณตฺตยํ ตาว สนฺตีรณกิจฺจวเสน รูปาทิปฺจาลมฺพเณ ปวตฺตติ. ตทารมฺมณาทิวเสน ปน สพฺพานิปิ เอกาทสวิปากานิ ฉสุ ปริตฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนฺตีติ.
[๑๐๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปฺจาลมฺพเณ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตีรณาทิวเสนาติ นวตฺตพฺพํ. สนฺตีรณวเสน อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ.
โย ปเนตฺถ จิตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค วตฺตพฺโพ. โส อฏฺกถากณฺเฑ คเหตพฺโพ. โลกุตฺตรธมฺมา อติคมฺภีรตฺตา ¶ าณสฺเสว วิสยภูตาติ วุตฺตํ. อกุสล.ล. โลกุตฺตร วชฺชิต สพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ ตานิ ลทฺธสมาปตฺตีนํ อุปฺปนฺนกาเลเอว มหคฺคตารมฺมณานิ. เตสุจ ทฺเว โทสมูลจิตฺตานิ ปริหีนชฺฌานานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนกาเลติ ทฏฺพฺพํ. าณํปิ อนธิคตานิ โลกุตฺตรานิ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต.ล. วชฺชิตสพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตกามกุสลานิ ปุถุชฺชนานํ อชฺฌานลาภีนํ อุปฺปนฺนกาเล ปฺตฺติยา สห กามาวจรารมฺมณานิ. ตาเนว โสตาปตฺติมคฺคโต ปุเร โคตฺรภุกฺขเณ ปุถุชฺชนานํ นิพฺพานารมฺมณานิ. ฌานลาภีนํ ตาเนว อภิฺากุสลฺจ มหคฺคตารมฺมณานิปิ. เหฏฺิมผลฏฺานํ อตฺตนา อธิคต มคฺคผลนิพฺพานา รมฺมณานิปีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา เจตฺถ อริยา อตฺตนา อธิคต มคฺคผลานิเยว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ. ตถา ฌานลาภิโนปิ อตฺตนา อธิคตชฺฌานานิเอว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ สิยา-เย จ ฌานานิ ปตฺเถนฺติ. ฌานปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. เยจ ฌานสุตฺตานิ สํวณฺเณนฺติ. เต อลาภิโน มหคฺคตชฺฌานานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ, นสกฺโกนฺตีติ. น สกฺโกนฺติ. เต หิ ฌานานินาม เอวํ มหานุภาวานิ เอวํ มหานิสํสานีติ สุตฺวาวา สุตปริยตฺติพเลน สิทฺเธ อาการ สลฺลกฺขณฺาเณ ตฺวา วา อนุมานวเสเนว ตานิ ปตฺเถนฺติ. ปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. สุตฺตานิปิ สํวณฺเณนฺตีติ. อิตรถา ปุถุชฺชนาปิ โลกุตฺตรธมฺเม ปตฺเถนฺติ, มคฺคปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. มคฺคผล นิพฺพานวจนานิวิกเถนฺติ สํวณฺเณนฺตีติ เตสํปิ เต อารมฺมณภูตา เอว สิยุนฺติ. เตสํ ปน จิตฺตานิ ฌานาทีนํ ปฺตฺติคุเณ เอว อนุโภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ปณีตธมฺมานฺหิ ปฺตฺติโยปิ ปณิตรูปาเอว โหนฺตีติ. มหิทฺธิโก หิ ปรจิตฺตวิทู. มาโร เทว ปุตฺโตปิ รูปชฺฌานจิตฺตํ วฏฺฏนิสฺสิตเมว ปสฺสติ. วิวฏฺฏนิสฺสิตํ น ปสฺสติ. อรูปชฺฌานจิตฺตํ ปน วฏฺฏนิสฺสิตํปิ นปสฺสตีติ องฺคุตฺตเร นวนิปาเต อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เย ปน อคฺคมคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ. เตสํ อุปฺปนฺนานิฺณสมฺปยุตฺตกามกฺริยชวนานิ กฺริยาภิฺาชวนฺจ ปุคฺคลานุรูปํ ปฺตฺติยา สห จตุพฺภูมกธมฺเมสุ กิฺจิ อารมฺมณํ ¶ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ นตฺถิ. ตถา เตสํ ปุเรจาริ กมโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต.ล. สพฺพถาปิสพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ สพฺพถาปีติ สพฺพกามาวจร สพฺพมหคฺคต สพฺพโลกุตฺตร สพฺพปฺตฺติ สพฺพปจฺจุปฺปนฺนาทิ ปกาเรนปีติอตฺโถ. อิทฺจ สพฺพฺุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตรานิ ปน ปจฺเจก พุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ ปเทสสพฺพารมฺมณานิเอว โหนฺติ. ตานิ หิ เอกํ ปถวิธาตุํปิ สพฺเพหิ อนวเสสปกาเรหิ ชานิตุํ นสกฺโกนฺตีติ. อารุปฺเปสุ ทุตียจตุตฺถานิ ปถมตตียารุปฺป วิฺาณา รมฺมณตฺตา มหคฺคตา รมฺมณานิ. เสสานีติ อภิฺา ทฺวย ทุตียจตุตฺถารุปฺเปหิ อวเสสานิ สพฺพานิปิ เอกวีสติวิธานิ มหคฺคตจิตฺตานิ กสิณาทิ ปฺตฺตารมฺมณานีติ อตฺโถ. ปฺจวีสาติ ปฺจทฺวาราวชฺชน เตวีสติ กามวิปาก หสนจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริตฺตมฺหีติ กามาวจรา ลมฺพเณ เอวาติ อตฺโถ. ตฺหิ อปฺปานุภาวโต ปฏิพนฺธกธมฺเมหิ ปริสมนฺตโต ทียติ อวขณฺฑียติ นิตฺเตชภาวํ ปาปียตีติ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ.
๑๓๕. จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ เภเทน ตพฺพตฺถุกานํ จิตฺตเจตสิ กานํ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห.
[๑๐๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วตฺถุวิภาคโต ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสนจ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
วสนฺติปติฏฺหนฺติ จิตฺตเจตสิกาเอเตสูติวตฺถูนิ, จกฺขุวตฺถุจ. ล. กายวตฺถุจหทยวตฺถุจาติโยชนา. จกฺขุเมว จกฺขุวตฺถุ ตถา โสตาทีนิเยว โสตวตฺถาทีนิ. วากฺยสงฺเขโป เหส ปาโ. เปยฺยาลนโยติปิ อนฺตทีปกนโยติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เกจิ ปน ทฺวนฺทสมาสํ มฺนฺติ. เตสํ จสทฺโท นยุชฺชติ. ปรโต วตฺถุสทฺโท จสทฺโทจ ปุพฺพปเทสุ อาเนตพฺโพติปิ วทนฺติ. เตสํ หทยวตฺถูติ สมาสปทํ นยุชฺชติ. อวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ อปเร. ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺตีติ กามตณฺหา ธิน กมฺมนิพฺพตฺตานํ อตฺตภาวานํเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยตา สมฺภวโต สพฺพานิปิ ¶ ตานิ ฉ วตฺถูนิ กามโลเกเอว ลพฺภนฺติ. ตถา หิ จกฺขาทีสุ วตฺถูสุ สนฺเตสุ เอวรูปาทีนํ ปริโภโค สมฺปชฺชติ. ตสฺมา รูปาทีสุ กามวตฺถูสุ อภิรตา กามตณฺหา สทา จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ วตฺถูนํปิ สมฺปตฺตึ ปตฺเถติเยว. ยถาจ สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ สทา รฺโ อิจฺฉเมว ปูรยมาโน สพฺพานิ ราชกมฺมานิ สมฺปาเทติ. เอวเมว กามาวจรกมฺมํปิ สทา กามตณฺหาย อิจฺฉเมว ปูรยมานํ ปริปุณฺณินฺทฺริยํ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ. ตสฺมา กามตณฺหาธินกมฺมนิพฺพตฺตา กามสตฺตาเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยา โหนฺตีติ. ยถา จ ทสฺสนสวนานุตฺตริย ธมฺมภูตานิ จกฺขุโสตานิ พุทฺธทสฺสน ธมฺมสฺสวนา ทิวเสน สตฺตานํ วิสุทฺธิยาปิ โหนฺติ, น ตถา ฆานาทิตฺตยํ. ตํ ปน เกวลํ กามปริโภคตฺถายเอว โหติ. ตสฺมา ตํ กามวิราคภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเตสุ พฺรหฺมตฺตภาเวสุ นอุปลพฺภตีติ วุตฺตํ รูปโลเก ปน ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ. อิทฺจ ปสาทรูปตฺตยํ สนฺธาย วุตฺตํ. สสมฺภารฆาน ชิวฺหา กาย สณฺานานิปน สุฏฺุปริปุณฺณานิเอว โหนฺตีติ. อรูปโลเกปน สพฺพานิปิ นสํวิชฺชนฺตีติ รูปวิราค ภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเต ตสฺมึ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุปิ สพฺเพน สพฺพํ รูปปวตฺติยาเอว อภาวโต. ตตฺถ นิพฺพตฺตา หิ สตฺตา สุทฺเธ อากาสตเลเอว จิตฺตปพนฺธมตฺตา หุตฺวา ติฏฺนฺตีติ. อิมสฺมึ สงฺคเห ปน จิตฺตานิ สตฺตวิฺาณ ธาตุวเสน คเหตุํ ตตฺถ ปฺจวิฺาณธาตุโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ วตฺถูสุ. ปฺจวิฺาณานิ เอว นิสตฺตนิชีวฏฺเน ธาตุโยติ วิคฺคโห. เอวํ เสเสสุปิ. วิชานนกิจฺจาภาวโต มนนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุ. ปฺจทฺวาเร อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต กิจฺจานิ หิ วิเสสชานน กิจฺจานิ นโหนฺตีติ. ปฺจวิฺาณานิ ปน ปจฺจกฺขโต ทสฺสนาทิวเสน โถกํ วิเสสชานนกิจฺจานิ โหนฺติ. อวเสสา ปน สนฺตีรณาทโย อารมฺมณสภาว วิจารณา ทิวเสน อติเรก วิสิฏฺชานนกิจฺจยุตฺตตฺตา น มโนธาตุโย วิย มนนมตฺตา โหนฺติ. นาปิ ปฺจวิฺาณธาตุโยวิย วิชานน มตฺตา. อถโข มนนฏฺเน มโนจ ตํ วิชานนฏฺเน วิฺาณฺจาติ กตฺวา ¶ มโนวิฺาณธาตุโยนาม. อติสย วิเสสชานน ธาตุโยติ อตฺโถ. ปริยายปทานฺหิ วิเสสน สมาเส อติสยตฺโถ วิฺายติ. ยถา ปทฏฺานนฺติ.
[๑๑๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘มโนเยว วิฺาณํ มโนวิฺาณนฺติ วา. มนโส วิฺาณํ มโนวิฺาณ’’นฺติ วา วุตฺตํ. ตตฺถ มโนเยว วิฺาณนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติ.
น หิ อฺมฺํ วิเสเสตฺวา อภิเรกฏฺทีปเก ปทฏฺานนฺติอาทิเก วิเสสนสมาเส อวธารณ วิคฺคโห กตฺถจิ ทิสฺสติ ยุชฺชติจาติ.
[๑๑๑] มนโส วิฺาณนฺติ อิทํปิ นยุชฺชติเยว.
มนโสติ หิ มโนธาตุตฺติกสงฺขาตสฺส มนสฺส. ตตฺถ สมฺปฏิจฺฉนทฺวยํ สนฺตีรณาทิกสฺส มโนวิฺาณปพนฺธสฺส ปจฺจยภูตํ โหติ. ปฺจทฺวาราวชฺชนํ ปน ปรโต ทฺวารนฺตเร ปวตฺตมานํ ตสฺเสว มโนวิฺาณปพนฺธสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภูตํ โหตีติกตฺวา อาทิมฺหิ ปจฺจยภูตสฺส เจว อนฺเต ทฺวารนฺตเร ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส จ มนสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณนฺติ อตฺโถ. อถวา, ปฺจวิฺาณวชฺชิตานิ สพฺพานิ วิฺาณานิ มนนกิจฺจตฺตา มโนนาม. อารมฺมเณ ปน อภินิปาต มตฺตานิ ปฺจวิฺาณานิ มนนกิจฺจานิ นโหนฺตีติ ทสฺสนาทีนิ เอว นาม. ปฺจทฺวาราวชฺชนฺจ มนโต ชาตํปิ มนสฺส ปจฺจโย นโหติ. ทสฺสนาทีนํ เอว ปจฺจโย. สมฺปฏิจฺฉนทฺวยฺจ มนสฺส ปจฺจโย โหนฺตํปิ มนโต ชาตํ นโหติ. ทสฺสนาทิโต เอว ชาตํ. สนฺตีรณาทีนิ ปน อตฺตโน ปุเร ปจฺฉาปวตฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ มนานํ เอว มชฺเฌ ชาตานีติ อตฺตโน ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส มนสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณนฺติ อตฺโถ. เอวฺจ สติ ปฺจวิฺาณํปิ ทฺวินฺนํ มโนธาตูนํ อนฺตเร ปวตฺตตฺตา มนโส ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณํ มโนวิฺาณนฺติ วตฺตพฺพเมว สิยาติ.
[๑๑๒] ฏีกายํ ปน
มนโต ชาตํ วิฺาณนฺติปิ วุตฺตํ. ตํปิ วุตฺตนเยน นยุชฺชติเยว.
อวเสสา ปน มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตาจ สนฺตีรณ.ล. ปนฺนรสรูปาวจรวเสน ตึสธมฺมา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ โยชนา. จสทฺโท ปเนตฺถ อวเสสานํ ฉสตฺตติ ธมฺมานํ มโนวิฺาณธาตุภาวํ สมฺภาเวติ.
[๑๑๓] วิภาวนิยํ ปน
สมฺปิณฺฑนตฺถํ คเหตฺวา ‘‘น เกวลํ มโนธาตุเยวา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ อวเสสาจ มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตาติ วุตฺตํ สิยาติ.
[๑๑๔] ยาจ ฏีกาสุ
สนฺตีรณ.ล. รูปาวจรวเสน ปวตฺตา, อวเสสา มโนวิฺาณ ธาตุสงฺขาตาจ ตึส ธมฺมาติ โยชนา. สาปิ น สุนฺทรา.
อตฺถคติยา อวิสทตฺตาติ. ตตฺถ กสฺมา เต นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ. อารุปฺเปสุ อนุปฺปชฺชนโต, กสฺมาจ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจเต. สนฺตีรณมหาวิปากานิ ตาว ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ ปฺจนฺนํ ทฺวารานํ อตฺตโน กิจฺจานฺจ ตตฺถ อภาวโต. ปฏิฆจิตฺตทฺวยํปิ นุปฺปชฺชติ. อนีวรณาวตฺถสฺส ปฏิฆสฺส อภาวโต. เอกนฺต นีวรณานฺจ ฌานภูมีสุ อสมฺภวโต. เอตฺถ ปน ยทิ อนีวรณาวตฺโถ ปฏิโฆ นตฺถิ. ปาฬิยํ ทุตียชฺฌาเนเอว โทมสฺสินฺทฺริยสฺส อปริเสสนิโรธวจนํ อฏฺกถาสุจ ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภววจนํ วิรุทฺธํ สิยา. ตสฺมา อตฺตโน สหายปจฺจย ภูตสฺส โอฬาริกสฺส กามราคสฺส ฌานภูมีสุ อภาวโต ปฏิฆจิตฺตทฺวยํ ตตฺถ นุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตนฺติปิ วทนฺติ. ฏีกาการาปน ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภว วจนํ ปริกปฺปวจนมตฺตนฺติ กตฺวา ¶ ปุริมการณเมว อิจฺฉนฺติ. ยทิ ปเนตํ ปริกปฺปวจนมตฺตํ สิยา ปาฬิวจนํปิ ปริกปฺปวจนมตฺตเมว สิยา. ตสฺมา ปจฺฉิมกา รณเมว ยุตฺตรูปนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. หสนจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ อรูปีนํ หสนกิจฺจสฺส อภาวโต. กายาภาวโตติปิ ยุชฺชติ. โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ. ปรโตโฆสาภาเวน ตตฺถุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนสฺส ธมฺมาภิสมยาภาวโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต. เตเนว หิ ตตฺถุปฺปนฺโน ปุถุชฺชโน อฏฺสุ อกฺขณยุตฺเตสุ วุตฺโตติ. รูปาวจรจิตฺตานิปิ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ รูปวิราคภาวนาย รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ เตสํ สมติกฺกนฺตตฺตาติ.
อวเสสา มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตา กุสลากุสลกฺริยานุตฺตรวเสน ทฺเว จตฺตาลีสธมฺมา หทยํ นิสฺสายวา อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺตีติ โยชนา. นิสฺสายวา ปฺจโวกาเร อนิสฺสายวา จตุโวกาเรติ อธิปฺปาโย. กุสลานิจ อกุสลานิจ กฺริยานิจ อนุตฺตรานิจาติ วิคฺคโห. ตตฺถ กุสลานีติ ปฺจรูป กุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทสโลกิยกุสลานิ. อกุสลานีติ ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทสอกุสลานิ. กฺริยานีติ ปฺจทฺวาราวชฺชน หสน ปฺจรูปกฺริโต อวเสสานิ เตรสกฺริยจิตฺตานิ. อนุตฺตรานีติ ปถมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺตอนุตฺตรจิตฺตานิ. กาเม ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺตธาตุโย มตา. รูเป ติวตฺถุํ นิสฺสิตา จตุพฺพิธา ธาตุโย มตา. อารุปฺเป กิฺจิวตฺถุํ อนิสฺสิตา เอกา ธาตุ มตาติ โยชนา. เตจตฺตาลีสาติ ปฺจวิฺาณ มโนธาตุตฺติเกหิ สทฺธึ สนฺตีรณาทิเก ตึสธมฺเม สนฺธาย วุตฺตนฺติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย ปกิณฺณกสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
วีถิ สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๓๖. เอวํ ¶ จิตฺตปฺปเภท สงฺคโห, เจตสิกปฺปเภท สงฺคโห, อุภยปฺปเภท สงฺคโหติ จิตฺตเจตสิกานํ กโยปเภท สงฺคเห ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโห วีถิมุตฺต จิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโหติ เต สฺเว ทฺเว ปวตฺติสงฺคเห ทสฺเสตุํ จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปาทา. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. อฺสฺส อสุ ตตฺตาจิตฺเต อิจฺเจว ลพฺภติ. อิติ จิตฺตฺจ จิตฺเตอุปฺปาทาจาติ จิตฺตุปฺปาทา. จิตฺตเจตสิกาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ จิตฺตุปฺปาทานํ. อิจฺเจวนฺติอาทิโต ปฏฺาย วุตฺตปฺปกาเรน. สงฺคหมุตฺตรนฺติ ชาตินิทฺเทโส ยํ. อุตฺตเร อุตฺตเม ตโย ปเภทสงฺคเห กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ภูมิปุคฺคลเภเทนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ. กามาวจราทิภูมิเภเทน ทุเหตุกาทิ ปุคฺคลเภเทน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ปุพฺพาปรนิยามิตนฺติ อาวชฺชนาทิ จกฺขุวิฺาณาทิ ปุพฺพ จิตฺตาปรจิตฺตานุกฺกเมน นิยามิตํ ววตฺถิตํ. ปวตฺติสงฺคหํนามาติปิ ชาตินิทฺเทโสเยว. เอวํ นามเก ทฺเว ปวตฺติสงฺคเหติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิปวตฺติยนฺติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ. วจนวิปลฺลาโส เหส. ปฏิสนฺธิกาเลปวตฺติกาเลจาติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติสงฺคหฺจ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหฺจาติ ทฺเว สงฺคเหปวตฺติ ปวกฺขามีติ วุตฺตํ โหติ. อยฺจ อตฺโถ อุปริสงฺคเห อารพฺภ คาถาย ปากโฏ. เกจิ ปน นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ วทนฺติ. เอวํสติ อุปริ สงฺคโห ปฏิสนฺธิสงฺคโหนาม สิยา. น ปวตฺติ สงฺคโห นาม. เอวฺจ สติ อุปริ วีถิมุตฺตสงฺคเห อารพฺภ คาถายํ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม อิทานิ วุจฺจตีติ อิมินา น สเมติ.
[๑๑๕] ฏีกาสุ ปน
‘‘อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ ¶ สติ ปกิณฺณกสงฺคโหว อิธ สงฺคหสทฺเทน คหิโต สิยาติ. ยสฺมาปน ติณฺณํ ทฺวินฺนฺจ ปเภทสงฺคหานํ มชฺเฌ ตฺวา อยํ อนุสนฺธิคาถา ปวตฺตา. ตสฺมา ปุพฺเพ ตโยปิ ปเภทสงฺคหา อิธ สงฺคหสทฺเทน คเหตุํ ยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อยํ ปน ปวตฺติสงฺคโห วตฺถุทฺวาราลมฺพเณหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺโต สุวุตฺโตติ ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิปิ ปุน อิธ นิกฺขิตฺตานิ.
[๑๑๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วตฺถุทฺวาราลมฺพณ สงฺคหา เหฏฺา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ สกลา วตฺถุทฺวาราลมฺพณสงฺคหา อิธ นิกฺขิตฺตาติ. วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ วิสยปวตฺติ. เอตฺถจ ปวตฺตีติ อาปาตาคมนเมว วุจฺจติ. วกฺขติ หิ เอกจิตฺตกฺขณา ตีตานิวาติอาทึ. สา ปน กาจิ สีฆตมา, กาจิ สีฆตรา, สีฆา, ทนฺธา, ทนฺธตรา, ทนฺธตมาติ ฉธา โหตีติ. กมฺมาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ ปจฺจุปฏฺานํ อาปาตาคมนํ วิสยปฺปวตฺติ. วกฺขติ หิ กมฺมํวา กมฺมนิมิตฺตํวา คตินิมิตฺตํวา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาตีติ.
[๑๑๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิสเยสุจ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺตี’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ อติปริตฺตารมฺมเณ วิสยปฺปวตฺตินาม อนุปปนฺนา อาปชฺชตีติ. ตตฺถาติ เตสุ ฉกฺเกสุ. ธาตุเภทํ ปตฺวาธาตุนานตฺตํ ปมาณนฺติ มนนํ วิชานนโต วิสุํ กตฺวา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตา. วิฺาณเภทํ ปตฺวา ปน ยํกิฺจิ มนนํ วิชานเน อนฺโต คธเมวาติ วุตฺตํ จกฺขุวิฺาณํ.ล. ฉวิฺาณานีติ ฉวีถิโย ปน ทฺวารปฺปวตฺตา จิตฺตปวตฺติโย โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตา วีถิ จกฺขุทฺวารวีถิ. จกฺขุทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต ¶ จิตฺตปฺปพนฺโธติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุ. อสาธารเณน จกฺขุวิฺาเณน อุปลกฺขิตา วีถิ จกฺขุวิฺาณวีถิ. สุทฺโธ ปน มโนวิฺาณปพนฺโธ มโนวิฺาณวีถิ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘จกฺขุวิฺาณสมฺพนฺธินี วีถิ เตน สห เอการมฺมณ เอก ทฺวาริกตาย สห จรณภาวโต จกฺขุวิฺาณ วีถี’’ติ วุตฺตํ.
ทฺวารปฺปวตฺตาติ ทฺวาเร อุปฺปนฺนา. ตํ ตํ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ อตฺโถ. จิตฺตปฺปวตฺติโยติ จิตฺตปพนฺธา. อติมหนฺตนฺติ สามิ อตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อติมหนฺตสฺส ปฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติ.ล. อติปริตฺตสฺส ปฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติจาติ ปฺจทฺวาเร จตุธา. มโนทฺวาเร ปน วิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติ อวิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติจาติ ทฺวิธาติ ฉธาวิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนา. อติมหนฺตาทิภาโว เจตฺถ อาโลกาทิ ปจฺจย วเสนวา วตฺถุ อติมหนฺตาทิวเสนวา เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สณฺหสุขุมํปิ ทูรํปิ รูปาทีนํ อธิฏฺานวตฺถุนาม อาโลกาทิ ปจฺจย สมฺปตฺติยา สติ อติมหนฺตเมว. ตถา หิ พุทฺธสฺส ภควโต ปถมาติ นีหารกาลาทีสุ โลก วิวรณ ปาฏิหาริยปวตฺติ กาเล อวีจินิรเยปิ อกนิฏฺเปิ ปรจกฺกวาเฬสุปิ สณฺหสุขุมานิจ ทูรานิจ รูปานิ อิธ ิตาว ปสฺสนฺติ. ตทา หิ อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ. ตสฺส วเสน สพฺเพปิ ปถวิสิเนรุ จกฺกวาฬ สิลุจฺจยาทโย ชาติผลิกกฺขนฺธา วิย สมฺปชฺชนฺติ. มหนฺโต อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ อติกมฺมเทวานํ เทวานุภาวนฺติ หิ วุตฺตํ. อุปปตฺติเทวพฺรหฺมาทีนํ ปน ปสาทนิสฺสยภูตานํ โอภาสชาตตายปิ ปถวิปพฺพตาทโย จกฺขุรูปาทีนํ อนฺตรํ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ. ตถา ทูเรปิ ปพฺพตาทิรูปานิ วตฺถุ อติมหนฺตตาย จนฺทสูริย ตารกาทิ รูปานิ วิสย วตฺถุ มหนฺตตาย โอภาส ชาตตาย จ อติ มหนฺตานิ นาม โหนฺตีติ. อาโลกาทิปจฺจยานํ ปน อธิฏฺานวตฺถูนฺจ ทุพฺพล ทุพฺพลตร ¶ ทุพฺพลตมานุกฺกเมน มหนฺตาทิภาโว วตฺตพฺโพติ. ยานิ ปน ปฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ, ตานิ อติมหนฺตารมฺมณานินาม. ยานิ ทฺวตฺติจิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ มหนฺตารมฺมณานิ. ยานิ จตุ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺ นว จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ ปริตฺตารมฺมณานิ. ยานิปน ทเสกาทสทฺวาทส เตรส จุทฺทส ปนฺนรส จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตานิ อติปริตฺตา รมฺมณานีติ. ปกฺขติจ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวาติอาทิ. วิภูตสฺสาติ ปากฏสฺส, อวิภูตสฺสาติ อปากฏสฺส. เอวํ ฉฉกฺกานิ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตานิ สพฺพานิ เอกโต โยเชตฺวา วีถิจิตฺตปฺปวตฺตึ วิตฺถาเรนฺโต กถนฺติ ปุจฺฉิตฺวา รูปารูปานํ ตาว อทฺธานปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ อุปฺปาทฏฺิตีติอาทิ มาห. ตตฺถ กถนฺติ เกน ปกาเรน วีถิจิตฺตปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
[๑๑๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสย ววตฺถานํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ อุปฺปาทฏฺิตีติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ.
เอวฺหิ สติอาทิโต ปฺจนฺนํ ฉกฺกานํ โอกาโสนาม นสิยา. นจ อุปฺปาทฏฺิติ.ล. รูปธมฺมานมายูติ อิทํ วิสย ววตฺถานตฺถเมว วุตฺตนฺติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท. สภาว ปฏิลาโภติ อตฺโถ. านํ ิติ. ยถาลทฺธสภาวสฺส อนิวตฺตีติ อตฺโถ. ภฺชนํ ภงฺโค. ตสฺส ปริหายิตฺวา อนฺตรธานนฺติ อตฺโถ. เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส ขโณนาม. โส ปน ขโณ อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขณสฺส อกฺขินิมฺมิลนกฺขณสฺสจ อเนกโกฏิ สตสหสฺสภาโค ทฏฺพฺโพ. อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อาจริยานนฺทตฺเถรมเตน ปเนตฺถ อุปฺปาทภงฺค วเสนขณทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ วตฺตพฺพํ. ยถา หิ โลเก ¶ วิชฺชุนาม วทฺธนานนฺตรเมว ภิชฺชติ. น ปนสฺสา วทฺธนสฺส ภิชฺชนสฺสจ อนฺตรา ิตินาม วิสุํ ปฺายติ. ยถา จ อุทฺธํ อุชุํ ขิตฺตํ เลฑฺฑุ อุปฺปติตฺวา ปตติ. น ปน อุปฺปตนสฺส ปตนสฺส จ อนฺตรา ิตินาม วิสุํ ทิสฺสติ. ตถา จิตฺตํปิ. ตํปิ หิ อุทย ภาคานนฺตรเมว วยภาเค ปตติ. น ปนสฺส รูปธมฺมานํ วิย เตสํ ทฺวินฺนํ ภาคานํ มชฺเฌ วิสุํ เอโก คณนูปโค ิติภาโคนาม อุปลพฺภติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคาว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา. วิเสสโต ปน จิตฺตยมเก อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ. ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ. โน จ อุปฺปชฺชมานํ. อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจาติอาทินา ภงฺคุปฺปาทาว จิตฺตสฺส วุตฺตา. กถาวตฺถุมฺหิจ เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ อามนฺตา. อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณติ. น เหวํ วตฺตพฺเพ. เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ อามนฺตา. เอโก ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. เอโก ทิวโส วยกฺขโณติ นเหวํ วตฺตพฺเพ. เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺตีติ อามนฺตา. ทฺเว ทิวสา อุปฺปาทกฺขโณ. ทฺเว ทิวสา วยกฺขโณติ น เหวํ วตฺตพฺเพ.ล. มาสํ. ทฺเว มาเส. จตฺตาโรมาเส.ล. สํวจฺฉรํ, ทฺเว สํวจฺฉรานิ. จตฺตาริ สํวจฺฉรานิ.ล. กปฺปํ. ทฺเว กปฺเป. จตฺตาโร กปฺเปติอาทินา ทฺเว อุปฺปาทวยภาคาว จิตฺตสฺส วุตฺตา. น ิติภาโค. ยทิ โส วิสุํ อุปลพฺเภยฺย. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ อามนฺตา. ทิวสสฺส ปถโม ภาโค อุปฺปาทกฺขโณ. ทุตีโย ิติกฺขโณ. ตตีโย วยกฺขโณติ เอวํ มหาเถเรน วิจาริโต สิยา. ตโย ทิวเส ตโย มาเส ตีณิ สํวจฺฉรานิ ตโย กปฺเปติ อิมานิปิ อวชฺเช ตพฺพานิเอว สิยุนฺติ. เอตฺถ สิยา, นนุ สุตฺตนฺเตสุ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขต ลกฺขณานิ. กตมานิตีณิ, อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตถา เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายติ. สฺาย. สงฺขารานํ. วิฺาณสฺส อุปฺปาโท.ล. ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา จิตฺตสฺส ตตีโย ิติภาโค วิสุํ อุปลพฺภติ เยวาติ.น. ปพนฺธิติยา เอว ตตฺถ ¶ วุตฺตตฺตาติ. กถํ วิฺายตีติ เจ, อุปฺปาทวเย ปถมํ วตฺวา ปจฺฉา ปุน วิสุํ ิตสฺส อฺถตฺถํ ปฺายตีติ อิมสฺส วุตฺตตฺตาติ. อิตรถา อุปฺปาโท ปฺายติ. ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. วโย ปฺายตีติ วุตฺตํ สิยาติ. นนุ ปพนฺธิติ นาม ปฺตฺติ โหติ. สาจ อสงฺขตา, สุตฺตนฺตานิจ สงฺขต ลกฺขณ วิสยานิ. ตสฺมา สา ปพนฺธฏฺิติ ตตฺถ วุตฺตาติ นสกฺกา วิฺาตุนฺติ เจ. น น สกฺกา. อภิธมฺเมปิ สงฺขตธมฺมนิทฺเทเสสุ สมูห สณฺาน สนฺตติ ปฺตฺตีหิปิ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺตฺตา. ตถา หิ รูปายตนนิทฺเทสาทีสุ ทีฆํ รสฺสํ สณฺหํ ถุลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลนฺติอาทินา, วิภงฺเค จ เกสา โลมา นขา ทนฺตาติอาทินา ปฺตฺติสิเสน สงฺขตธมฺมา นิทฺทิฏฺาติ. สุตฺตนฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ปฺตฺติวเสน ปวตฺตาปิ เทสนา สงฺขตธมฺมเมว อาหจฺจ ติฏฺติ. ตสฺมา ยถา อุปฺปาทภงฺคานํ ปจฺเจกํ เอเกโก ขโณ จิตฺตสฺส ลพฺภติ. น ตถา ิติยาติ. อยํ อาจริยานนฺทตฺเถ รสฺส อธิปฺปาโย. อยฺจ วาโท สํยุตฺตฏฺกถายํ เอว อาคโต. โสจ สงฺคหกาเรน ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ, อปเร ปน วทนฺติ. อรูปธมฺมานํ ชราขโณนาม นสกฺกา ปฺเปตุํ. สมฺมา สมฺพุทฺโธจ เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตาย อฺถตฺถํ ปฺายตีติ วทนฺโต อรูปธมฺมานํปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปฺเปติ. ภานิอตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตีติ วตฺวา –
อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ิตินาม ปวุจฺจติ;
ตสฺเสว เภโท มรณํ; สพฺพทา สพฺพปาณินนฺติ.
อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติ. อถวา, สนฺตติวเสน านํ เวทิตพฺพนฺติจ วทนฺติ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ. ตสฺมา อาจริยคาถาย สุตฺตํ อปฺปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กาตพฺพนฺติ. ตตฺถ ชราขโณนาม อุปฺปาทกฺขณภงฺคกฺขณานํ มชฺเฌ วิสุํ ชราย เขตฺตภูโต ีติกฺขโณ วุจฺจติ. อฺถตฺตนฺติ ชราเอว. อตฺถิกฺขณนฺติ ขณทฺวยเมว. ปฏิกฺขิตฺโตปิ ปน อยํ วาโท กถาวตฺถุ ปาฬิยา สทฺธึ สุฏฺุ สเมติเยว. ¶ อปิจ, อุทฺธํ อุปฺปติตสฺส เลฏฺฏุสฺส อุปฺปตนนิวตฺติ วิย ยา จิตฺตสฺส อุทยสงฺขาตสฺส วฑฺฒนสฺส นิวตฺตินาม อตฺถิ. น หิ อุทเย อนิวตฺตนฺเต วโยนาม สมฺภวติตี. สา เอว อุทย ปริยนฺตมตฺตภูตา อิธ ิติปริยาโยติ สกฺกา วตฺตุํ. โส ปน วิสุํ คณนูปโค เอโก ขโณนาม นโหตีติ กตฺวา อภิธมฺเม ทฺเวเอว ขณา จิตฺตสฺส วุตฺตา. อุทยภาคสฺส ปน อาทิ โกฏึ วยภาคสฺสอนฺตโกฏิฺจ ถเปตฺวา มชฺเฌภาคทฺวยนิสฺสิตา ปริปจฺจน ลกฺขณา ชรานาม อรูปธมฺมานํปิ ลพฺภติเยว. ตํ สนฺธาย ธาตุกถายํ ชราทฺวีหิขนฺเธหิสงฺคหิตาติวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๑๙] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา. สา ิตินามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ กถาวตฺถุปาฬิยา สห น สเมติ.
อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณ. ปถโม ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. ทุตีโย วยกฺขโณติ หิ วิจาเรนฺเตน อุปฺปาทภงฺคาวตฺถา หิ ภินฺนา ตตียา อวตฺถา ตสฺสํ ปาฬิยํ ปฏิกฺขิตฺตาเยว โหตีติ.
[๑๒๐] เอเตน ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยา นุโรมโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตา. อติธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ. ยถา, รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. วิภาคารหสฺส หิ ธมฺมสฺส วิภาคกรณํนาม เวเนยฺยวเสนาติปิ ธมฺมวเสนาติปิ ยุชฺชติ. วิชฺชมาเน สติ วิสุํ กตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภิธมฺเม อวจนํ ปน เวเนยฺยวเสนาติ น ยุตฺตเมตนฺติ.
[๑๒๑] ยมฺปิ ตตฺถ
‘‘สุตฺเตจ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ. อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺา ยติ. ¶ ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา นสกฺกา ปพนฺธสฺส ปฺตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิฺาตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น คเหตพฺพํ.
อภิธมฺเมปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ปฺตฺติสีเสน สงฺขตธมฺมานํ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺตฺตาติ.
[๑๒๒] ยมฺปิ ตตฺถ
‘‘อุปสคฺคสฺสจ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ปฺายตีติ เอตสฺส วิฺายตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
ยถานุโลมสาสนฺหิ สุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ วิเนยฺยานํ สุฏฺุ ปฺายนเมว อธิปฺเปตนฺติ. อรูปํ อรูปิสภาวตฺตา ลหุปริณามํ. รูปํ ปน รูปิธมฺมตฺตาเยว ทนฺธปริณามนฺติ วุตฺตํ ตานิปน.ล. รูปธมฺมาน มายูติ.
[๑๒๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คาหกคเหตพฺพ ภาวสฺส ตํตํ ขณวเสน นิปฺปชฺชนโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
น หิ คาหกํ อรูปํ คเหตพฺพฺจ รูปํ คหณสมฺปชฺชนตฺถํ ลหุํ ปริณมติ ครุํ ปริณปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตานิ ตาทิสานิ สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ สตฺตรสวา ตานิ จิตฺตกฺขณานิ รูป ธมฺมานมายูติ โยชนา. สตฺตรส จิตฺตกฺขณสมปมาณานิ ขณานิ วิฺตฺติ รูปลกฺขณ รูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํ อายุนามาติ วุตฺตํ โหติ. ขณมตฺตโต ปน อฏฺกถานเยน เอกปฺาสขณานิ โหนฺติ, มูลฏีกานเยน ทฺวตฺตึสขณานิ. ตตฺถจ อาทิมฺหิ ทฺเว ขณานิ รูปธมฺมานํ เอกํ อุปฺปาทกฺขณเมว. อนฺเต ทฺเว เอกํ ภงฺคกฺขณเมว. มชฺเฌ อฏฺวีส ขณานิ เตสํ เอกํ ิติกฺขณเมวาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ทนฺธปริณตานํ รูปานํ อุปฺปาทภงฺคาปิ จิตฺตสฺส วิย ลหุกา ภวิตุํ อรหนฺตีติ. ตตฺถ วิฺตฺติทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ. อุปจยสนฺตติโย อุปฺปาทมตฺตา อนิจฺจตา ภงฺคมตฺตา. ชรตา รูป ธมฺมานํ ิติกฺขณมตฺตาติ ทฏฺพฺพา. มูลฏีกานเยน ปเนตฺถ ตานิ ปน ¶ โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายูติ วตฺตพฺพํ. ฏีกาจริโย หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อาคตํ มหาฏฺกถาวจนํ ปติฏฺเปนฺโต โสฬสจิตฺตกฺขณายุกภาวํ สมฺภาเวติ, เอวํ สนฺเตปิ ขนฺธ วิภงฺเคเยว ตาว รูปานํ อุปฺปาทนิโรธวิธานสฺส มหาอฏฺกถา วาทสฺส ยมกปาฬิวิโรธํ ทสฺเสตฺวา สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺธตฺตา น สกฺกา ตํ ปติฏฺเปตุนฺติ. ตสฺมึ วาเท หิ ปฏิสิทฺเธ ตตฺถ อาคตา โสฬสายุกตาวา อติเรกโสฬสายุกตาวา ปฏิสิทฺธาเยว โหตีติ.
[๑๒๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
ตํ ฏีกานยํ ตยิทมสารนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตทตฺถํ สา เธนฺเตน ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ รูปํ ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อฏฺารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตีติอาทินา อฏฺกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ยฺหิ สงฺคหการสฺส สตฺตรสายุกวจนํ ฏีกากาเรน วิจาริตํ. ตเทว ทสฺเสตฺวา ฏีกานโย ปฏิกฺขิตฺโตติ น ยุตฺตเม ตนฺติ. เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ. อตฺถโต อภินฺนํปิ หิ ขณํ อิทํ จิตฺตสฺส อิทํ รูปานนฺติ กปฺปนาวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา อุปจรียตีติ. เอกจิตฺตกฺขณํ อตีตํ เอเตสนฺติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ. อติมหนฺตภูตานิ ปฺจารมฺมณานิ.
[๑๒๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอตานิวา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตี กานี’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ นิรุทฺธธมฺมวิสโย อตีตสทฺโท กิฺจิ อติกฺกมิตฺวา อุทฺธํ อาคตานิ ปจฺจุปฺปนฺนรูปานิ ทีเปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. พหูนิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ เอเตสนฺติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิ. มหนฺตาทิ ภูตานิ ปฺจารมฺมณานิ. รูปธมฺมานํ ปน รูปธมฺเมสฺเวว อาปาตาคมเน โถกํ พลวนฺตตา อิจฺฉิตพฺพา. เตจ ิติกฺขเณเยว ปริปุณฺณปจฺจยุปลทฺธา ¶ หุตฺวา พลวนฺตา โหนฺตีติ วุตฺตํ ิติปตฺตาเนวาติ. เอวสทฺเทน ฏีกาการสฺส วาทํ นีวาเรติ. โส หิ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ อิจฺฉตีติ. ปฺจาลมฺพณานิ ปฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ รูปสทฺทารมฺมณานิ อสมฺปตฺต วเสน อิตรานิจ สมฺปตฺตวเสน โคจรภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. อยฺจ วิเสโสฆฏฺฏนวิเสเสน เวทิตพฺโพ. ปุริมานิหิ ทฺเว นิมิตฺตวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติ. น วตฺถุวเสน. ปจฺฉิมานิ ปน ตีณิวตฺถุวเสน ฆฏฺเฏนฺติ. น นิมิตฺตมตฺตวเสน นิมิตฺตฆฏฺฏนฺจนาม อสมฺปตฺตานฺเว น สมฺปตฺตานํ. วตฺถุฆฏฺฏนํ ปน สมฺปตฺตานฺเว. โน อสมฺปตฺตา โหติ. นนฺติ. ยถา หิ ตีเร คจฺฉนฺตานํสรีรนิมิตฺตานิ โปกฺขรณิ ยาอุทเก ทิสฺสนฺติ. ตสฺมึ อุทเก โอโรหนฺตานํ ปน ตานิ ตตฺถ น ทิสฺสนฺติ. เอวเมว สมฺปตฺตานิ รูปสทฺทารมฺมณานิ นฆฏฺเฏนฺติ. กสฺมา, วิสยวิสยีนํ มชฺเฌ อาโลกสฺส อากาสสฺสจ อภาเวน นิมิตฺโตกาสสฺส อภาวโต. อสมฺปตฺตานิเยว ปน อตฺตโน นิมิตฺตุปฏฺาปนวเสน ฆฏฺเฏนฺติ. กสฺมา, นิมิตฺโตกาสสฺส ลทฺธตฺตา. อิตรานิ ปน ตีณิ ยถาชาตวตฺถุวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติ. ตสฺมา ตานิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺติ. โน อสมฺปตฺตานีติ. ตตฺถ ยานิ อสมฺปตฺตานิเยว หุตฺวา ฆฏฺเฏนฺติ. ตานิ สยํ ทูเร ตฺวา นิมิตฺต อปฺปนาวเสน ฆฏฺฏิตตฺตา เอเกกสฺมึ ปสาเท จนฺทมณฺฑล สูริย มณฺฑลาทิวเสน อสนิสทฺทมณฺฑล เมณฺฑสทฺทมณฺฑลาทิวเสน จ มหนฺตานิปิ พหูนิปิ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยว. อิตรานิ ปน ตีณิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺตีติ เอเกกสฺมึ ปสาเท เอเกกเมว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อิทฺจ ปฺจทฺวารวเสน วุตฺตํ. มโน ทฺวาเร ปน สพฺพานิปิ อารมฺมณานิ อสมฺปตฺตานิเยว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ. เอตฺถจ ปฺจทฺวาเรติ อิทํ อสาธารณ ทฺวารทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตานิ ปน ปฺจาลมฺพณานิ ยทาสกสกทฺวาเร ฆฏฺเฏนฺติ. ตทา มโนทฺวาเรปิ อปาต มาคจฺฉนฺติเยว. เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อปาต มาคจฺฉตีติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยทา จนฺทํวา สูริยํวา ปพฺพตํวา รุกฺขํวา ยํกิฺจิวา ปสฺสนฺติ. ตทา เอเกกสฺมึ จกฺขุปสาเท เอเกกานิ มโนทฺวาเร เอกนฺติ อเนกานิ ¶ จนฺทมณฺฑลาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฏฺหนฺติ, เอวํ เสสารมฺมเณ สูติ ทฏฺพฺพํ. อปาตาคมนฺเจตฺถ ลฺฉกานํ ตาลปณฺเณ ลฺฉนขนฺธํ ถเปตฺวา มุคฺคเรน ปหรณกาเล ลฺฉนขนฺธสฺส ตาลปณฺเณ อาปาเตตฺวา อกฺขรุปฏฺาปนํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยโต ทฺวารานํ วิการปฺปตฺติ โหตีติ.
[๑๒๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อาโภคานุรูปนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ.
ยตฺตกานิ หิ ปฺจาลมฺพณานิ จกฺขาทิปเถ อาโลกาทิ สหิตานิ หุตฺวา ิตานิ โหนฺติ. ตตฺตกานิ สพฺพานิ นิทฺทายนฺตสฺสปิ วิสฺิ ภูตสฺสปิ อฺวิหิตสฺสปิ ยํกิฺจิ ฌานํวา ผลํวา นิโรธํวา สมาปชฺชนฺตสฺสปิ อาโภเคน วินา อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยว. นเกวลํ อตฺตโนทฺวาเรสุ เอว. อถโข มโนทฺวาเรปิ. นเกวลํ ภวงฺคมโนทฺวาเรเอว. อาวชฺชนาทีสุ ปน จตุพฺภูมก วีถิจิตฺเตสุปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. อยํนาม มโน มโนทฺวารํ นโหตีติ นวตฺตพฺโพติ หิ ทฺวารกถายํ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ ปถมชฺฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ อิมินา ปาเน ทีเปตพฺโพ. ปถมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส หิ สทฺโท โสตมฺหิ ฆฏฺเฏตฺวา ฌานจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉติ. ตทา ฌานจิตฺต สนฺตติ จลิตฺวา โวจฺฉิชฺชติ. ฌานา วุฏฺาติ. ภวงฺคปาโต โหติ. ตํ สทฺทารมฺมณํ วีถิจิตฺตํ ปวตฺตตีติ. ทุตียชฺฌานาทีนิ สมาปชฺชนฺโต ปน อปฺปเกน สทฺเทน นวุฏฺาติ. อธิมตฺตสทฺเทน ปน วุฏฺาติเยว. น หิ ตานิ อาเนฺชปตฺตานินาม โหนฺติ. อรูปชฺฌานานิเอว ปน อาเนฺชปตฺตานินาม โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ สมาปชฺชนฺโต อธิมตฺตสทฺเทนปิ นวุฏฺาติเยวาติ. เตสุ ปน ตถา อาปาตมาคเตสุ ตทารมฺมณานิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติเยวาติ นวตฺตพฺพํ. ภวงฺค สนฺตติยาวา ชวนสนฺตติยาวา โวจฺฉินฺนาย ปวตฺตนฺติ. อโวจฺฉินฺนาย นปวตฺตนฺติ. ปวตฺตมานานิปิ อารมฺมณา ธิมตฺตาทิวเสน ลทฺธปจฺจยวิเสเส เอเกกสฺมึ อารมฺมเณเอว ปวตฺตนฺติ. ¶ น เอกกฺขเณ ปฺจสูติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อตฺถวสา วิภตฺติ ปริณาโมติ กตฺวา เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ ิติปตฺตาเนว ปฺจา ลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเต ิติปฺปตฺเต เอว ปฺจทฺวาเร พหุ จิตฺตกฺขณาตีตานิ พหุจิตฺตกฺขณาตีเตติ โยเชตพฺพํ.
[๑๒๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เต ปน ปสาทา ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธึ อุปฺปนฺนา’’ติ วุตฺตํ.
เอวํ ปน สติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิปิ ปฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเตเอว ปฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชติ. เอต รหิ ปน เอกกฺขเณ สหุปฺปนฺนานฺเว วตฺถารมฺมณานํ ฆฏฺฏนํ อิจฺฉนฺติ. สหุปฺปนฺนานิวา ปน โหนฺตุ นานุปฺปนฺนานิวา, พลวภาโวเยว ปมณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. สพฺพํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
[๑๒๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อาวชฺชเนน สทฺธึ อุปฺปนฺนาติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ อฺเทว ปฺจารมฺมณานํ อาปาตาคมนวตฺถุ. อฺเทว ปฺจวิฺาณานํ นิสฺสยวตฺถูติ เอวํ วิรุทฺธสฺส อตฺถสฺส อาปชฺชนโตติ. เอวํ ปฺจทฺวาเร วิสยปวตฺติยา อาทิลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพปาริปูรํ วิสยปวตฺติวิภาคํ วีถิจิตฺตปวตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต ตสฺมาติอาทิมาห. ตโตติ ตสฺมา จกฺขุสฺส อาปาตาคมนปจฺจยา. จกฺขุสฺส อาปาตาคมเนน สเหว ภวงฺคสฺสปิ อาปาตํ อาคจฺฉติเยวาติ วุตฺตํ ทฺวิกฺขตฺตุํภวงฺเคจลิเตติ. จลนฺเจตฺถ ยถา คหิตํ กมฺมาทิ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา อิทานิ อตฺตนิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อภินวารมฺมณํ คเหตุํ อุสฺสาหชาตสฺส วิย ภวงฺคสนฺตานสฺส วิการปฺปตฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ จกฺขุสฺส อาปาตาคมนํ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา เอว การณํ. น อาวชฺชนุปฺปตฺติยา. ภวงฺคสฺส อาปาตาคมนเมว ปน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาปิ การณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๒๙] วิภาวนิยํ ปน
มโนทฺวาเรปิ ¶ อาปาตาคมนํ วิสุํ อปตฺวา รูปาทีนํ จกฺขาทิสุ ฆฏฺฏนํนาม โยคฺยเทสาวฏฺานํ เอว. ตเมวจ ภวงฺคุ ปจฺเฉทสฺสปิ การณํ โหตีติ กตฺวา ‘‘ปฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวฏฺาน วเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานาติอาทิ’’ วุตฺตํ. ตํ ตถา น ทฏฺพฺพํ.
น หิ โยคฺยเทสาวฏฺานเมว ฆฏฺฏนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. โยคฺยเทเสปน ตฺวา นิมิตฺตฆฏฺฏนวเสน วตฺถุฆฏฺฏนวเสนจ อสนิ นิปาโตวิย ปสาเทสุ ยุชฺฌนํ มนฺถนํ โขภกรณํ ฆฏฺฏนนฺติ จ อาปาตาคมนนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. เอตฺถจ อยํปิ เอโก ธมฺมนิยาโมเยวาติ กตฺวา นานา านิเยสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สเหว อาปาตาคมนํ ปจฺเจตพฺพํ. รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ นิสฺสิตสฺเสว ปฺจวิฺาณสฺส จลนํ สิยา. กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ น โจเทตพฺพนฺติ.
[๑๓๐] วิภาวนิยํ ปน
ตเมว โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘สนฺตติ วเสน เอกาพทฺธตฺตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺตติวเสนาติ นวตฺตพฺพํ. สณฺานวเสนาติ ปน วตฺตพฺพํ. สพฺพฺเจตํ สารโต น ปจฺเจตพฺพํ.
กสฺมา, ตาทิสสฺส อนุกฺกมจลนสฺส อฏฺกถายเมว ทฬฺหํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉตีติ. รูปารมฺมณฺหิ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตงฺขเณเยว มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติ. ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. สทฺท คนฺธ รส โผฏฺพฺเพสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ สกุโณ อากาเสนาคนฺตฺวา รุกฺขคฺเค นิลียมาโนว รุกฺขสาขฺจ ฆฏฺเฏติ. ฉายาจสฺส ปถวิยํ ปฏิหฺติ. สาขาฆฏฺฏน ฉายาผรณานิ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติ. ¶ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนํ จกฺขุปสาทาทิฆฏฺฏนฺจ ภวงฺคจาลน สมตฺถตายมโนทฺวาเรอาปาตาคมนฺจอปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหตีติ. เอวํ สกุโณปมาย สหตงฺขเณเยวาติ จ อปุพฺพํอจริมํ เอกกฺขเณ เยวาติจ วตฺวา ทฬฺหํ ปฏิภิทฺธตฺตา ตํ อนุกฺกมจลนํ อจินฺเตตฺวา ธมฺมนิยามวเสน เอกปฺปหารจลนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติ. ภวงฺคโสตํโวจฺฉินฺทิตฺวาติ ภวงฺคปวาหํ สพฺพโส อวจฺฉินฺนํ กตฺวา. อาวชฺชนฺตนฺติ อทิสฺวาว กึนาเมตนฺติ อาวชฺช มานํ. ปสฺสนฺตนฺติ อตฺต ปจฺจกฺขํ กุรุมานํ. สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ มฺุจิตุํ อทตฺวา ยถาทิฏฺํ รูปํ ปฏิ คณฺหนฺตํ. สนฺตีรยมานนฺติ สุฏฺุ ตีเรนฺตํวิจาเรนฺตํ. ววตฺถเปนฺตนฺติ สุฏฺุ อสงฺกรโต ถเปนฺตํ สลฺลกฺเขนฺตนฺติ อตฺโถ. โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธปจฺจโย เยนาติ ลทฺธปจฺจยํ. ยํกิฺจิ ชวนํ ชวตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปน ชวนํ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลกาเลวา มุจฺฉา มรณาสนฺนกาเลสุวา ฉกฺขตฺตุํ วา ปฺจกฺขตฺตุเมววา ชวตีติ วุตฺตํ เยภุยฺเยนาติ. ชวตีติ อสนินิปาตสทิเสน ชเวน ปวตฺตติ. ตตฺถ ปถมชวนํ อลทฺธา เสวนตฺตา สพฺพทุพฺพลํ โหติ. ตโต ทุตียํ พลวํ. ตโต ตตียํ. ตโต จตุตฺถํ. อิทํ ปน สพฺพพลวํ มุทฺธปตฺตํ โหติ. อิโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน ปริหายมานํ ปวตฺตติ. สตฺตมวาเร คเต ปริกฺขีณชวํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ชวนา นุพนฺธานิติ ยถา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตึ นาวํ อุทกํ โถกํ อนุพนฺธติ อนุคจฺฉติ. เอวํ ชวนํ อนุพนฺธานิ. ทฺเว ตทารมฺมณปากานีติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณกิจฺจานิ วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ยถารหนฺติ อารมฺมณชวน สตฺตานุรูปํ. ภวงฺคปาโตติ อิมสฺมึ อติหนฺตารมฺมเณ อาวชฺชนโต ปถมภวงฺคจลนโตเยววา ปฏฺาย อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ จิตฺตสนฺตานํ ยาวจตุตฺถชวนา สมุฏฺหิตฺวา ปฺจมชวนโต ปฏฺาย ปติตเมว โหติ. เอวํ สนฺเตปิ สมุฏฺิตเวคสฺส สพฺพโส อปริกฺขีณตาย ปติตนฺติ นวุจฺจติ. ทุตียตทารมฺมณโต ปรํ ปน สมุฏฺิตเวคสฺส สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ตทา เอว ตํจิตฺตสนฺตานํ ปติตํนาม โหติ. ตสฺมา ปตนํ ปาโต. ภวงฺคภาเวนจิตฺตสนฺตานสฺส ปาโต ภวงฺคปาโต, ภวงฺคํ หุตฺวา ปาโตติ ¶ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภวงฺคกิจฺเจ ภวงฺคฏฺาเน ภวงฺคารมฺมเณจ ปาโต ภวงฺคปาโตติวา. อิมสฺมึ าเน โทวาริโกปมา, คามิลฺโลปมา, อมฺโพปมาจ วตฺตพฺพา. ตาสพฺพาปิ อฏฺกถายํ คเหตพฺพา. เอตฺตาวตา สตฺตรสฺส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรปาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถจ ฉฉกฺกโยชนา วตฺตพฺพา. ยตฺถ หิ รูนฺตี รมฺมณํ ฆฏฺเฏติ. ตํ จกฺขุวตฺถุํ นิสฺสาย ตตฺถ ฆฏฺฏิตํ รูปารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อิตรานิ ปน อาวชฺชนาทีนิ มโน วิฺาณานิ อตฺตโน อตฺตโน อตีตานนฺตรจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ตเมวารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ. จกฺขุทฺวาร มโนทฺวารานิ สพฺเพสํปิ วีถิจิตฺตานํ ทฺวารกิจฺจํ สาเธนฺติ. อยฺจ วีถิ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนตฺตา จกฺขุทฺวารวีถีติ. จกฺขุวิฺาเณน อุปลกฺขิตตฺตา จกฺขุวิฺาณวีถีติจ วุจฺจติ. เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม ฆฏฺฏนสมตฺเถ อติพลวา รมฺมเณ อุปฺปนฺนตฺตา อติมหนฺตารมฺมณ วีถีติจ วุจฺจตีติ. เอตฺถจ ยตฺตกานิ รูปารมฺมณานิ จกฺขุปเถ อุปฺปชฺชิตฺวา ิติปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ ตตฺตกานิ ิติปฺปตฺเตสุ ปุพฺพาปรภูเตสุ เอกูน ปฺาสปริมาเณสุ จกฺขุปสาเทสุ กิสฺมึจิ นฆฏฺเฏนฺตีติ นวตฺตพฺพานิ. เตสุ ปน ยเทว เอกํ จกฺขุ อิมิสฺสา วีถิยา ยถารหํ วตฺถุภาวํ ทฺวารภาวฺจ สาเธติ. ยตฺถจ ฆฏฺฏิตํ รูปํ อารพฺภ อยํ วีถิ ปวตฺตติ. เอตเทว กิจฺจ สาธนํ นาม โหติ. ยํ มชฺฌิมายุกนฺติ วทนฺติ, อิตรานิ ปน โมฆ วตฺถูนินาม โหนฺติ, ยานิมนฺทายุกานีติอมนฺทายุกานีติจ วทนฺติ. ตานิปน ยถาวุตฺต กิจฺจ สาธนโต ปุริมานิ ปจฺฉิมานีติ ทุวิธานิ โหนฺติ, ตทุภยานิปิ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติภาเวน ลพฺภมานานิ อฏฺจตฺตาลีสมตฺตานิ เวทิตพฺพานีติ. อวเสสานิ ปน ตโต ปุริมตรานิ ปจฺฉิมกรานิจ ลทฺธฆฏฺฏนานิปิ วตฺถุทฺวารกิจฺจสิทฺธิภาเว อนาสงฺกิตพฺพตฺตา อิธ นคหิตานีติ. เอตฺถ สิยา อิมาย วีถิยา อุปฺปตฺติสมเย โส ปุคฺคโล อหํ อิทํ นาม ปสฺสามีติ ชานาติ, น ชานาตีติ. นชานาติ. กทา ปน ชานาตีติ. สลฺลกฺขณวีถิยา ปวตฺตมานาย. ตถา หิ ¶ สพฺพปถมํ จกฺขุทฺวารวีถิ ปวตฺตติ. ตโต ตทนุวตฺติกา มโนทฺวารวีถิ. ตโต สมุทายคาหิกา. ตโต วณฺณสลฺลกฺขณา. ตโต วตฺถุคาหิตา. ตโต วตฺถุสลฺลกฺขณา ตโต นามคาหิกา. ตโต นามสลฺลกฺขณาติ. ตตฺถ วณฺณสลฺลกฺขณาย ปวตฺตมานาย อหํ นีลวณฺณํ ปสฺสามีติอาทินา วณฺณํ สลฺลกฺเขติ. วตฺถุสลฺลกฺขณาย สณฺานํ สลฺลกฺเขติ. นาม สลฺลกฺขณาย นามํ สลฺลกฺเขตีติ. อิติ ตํตํ สลฺลกฺขณวีถิ ยา ปวตฺตมานายเอว ตํตํปสฺสามีติ ชานาตีติ. เอตฺถจ อลาตจกฺกสฺส คาหิกาวิย ปุริมาหิ ทฺวีหิ วีถีหิ ปุนปฺปุนํ คหิตานํ รูปานํ สมุทายโต คาหิกา ตตียา มโนทฺวารวีถิ สมุทาย คาหิกานาม, น หิ สมุทายคหเณน วินา ปริพฺยตฺตวณฺณคหณํ สมฺภวตีติ. ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปน อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตทฺวตฺติจิตฺตกฺขณิกํ. ยสฺส หิ ทฺเววา ตีณิวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ น สกฺโกติ. เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถ. อปาตมาคตนฺติ จกฺขุทฺวาเร มโนทฺวาเรจ อาปาตํ อาคตํ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ เอตฺถ ยสฺส ตีณิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตสฺส จุทฺทส จิตฺตกฺขณายุกาวเส สสฺส อารมฺมณสฺส สตฺตมชวเนน สเหว นิรุทฺธตฺตา ตสฺมึ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ ยุตฺตเมตํ. น หิ เอกาวชฺชนวีถิยํ จิตฺตานิ ธมฺมวเสน วิย กาลวเสนาปิ นานารมฺมณานิ อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยาติ. ยสฺส ปน ทฺเว จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ. ตสฺมึ สตฺตมชวนโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณายุกาวเสเส อารมฺมเณ เอเกน ตทารมฺมเณน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ เจ.น. น หิ ตาทิสํ นิโรธา สนฺนํ อารมฺมณํ เอกวารํปิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกตีติ. ตถา หิ มหาอฏฺกถายํ วิปากุทฺธาเร จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ ทฺเวเอว ตทารมฺมณ วารา อาคตาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ทฺวิกฺขตฺตุเมว ¶ หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาฬิยนฺติ อฏฺกถาตนฺตึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ สา นาม ปาฬิ อตฺถิ, ยตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทา รมฺมณุปฺปตฺติ นิยมิตาติ.
มชฺฌิมภาณกาปน ตทารมฺมณํ เอกํปิ อิจฺฉนฺติ. สงฺคหกาเรน ปน ตํ ปฏิสิทฺธนฺติ อิธปิ ตํ เถเรน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปรมตฺถวินิจฺฉเย สกึทฺเววา ตทาลมฺพนฺติ เถเรน วุตฺตนฺติ. มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน เอกํปิ อิจฺฉติเยว. ยถา หิ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกํ ปวตฺตติ. ตถา ตทารมฺมณํปิ เอกํ นปวตฺตตีติ นสกฺกา วตฺตุํ. ยฺจ จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ วุตฺตํ. ตํปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ, น นสกฺกา วตฺตุนฺติ. ยาว ชวนุปฺปาทาปิ ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส หิ อารมฺมณสฺส จตฺตาริ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺนว วา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตํ ยาว ชวนุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ. เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถ. ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ชวนสฺสปิ อนุปฺปชฺชนโต. อยฺหิ ตฺวาปจฺจโย ภาวตฺเถเอว ทฏฺพฺโพ. น กตฺตุอตฺเถ. กสฺมา. อตฺตโน ปธานกฺริยาย สมานกตฺตุกตาย อภาวโตติ.
[๑๓๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เหตุมฺหิจายํ ตฺวาปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ พาหิรตฺถภูโต เหตุอตฺโถ กิตกปจฺจยานํ วิสโย โหตีติ. ตสฺมา อิธ ภาวตฺเถเอว ตฺวาปจฺจโย. ตโตจ เหตุอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเตน ยา ลกฺขเณ เหตุมฺหิจมานนฺตปจฺจยานํปิ ปวตฺติ กตฺถจิ วุตฺตา. สาปิปฏิกฺขิตฺตา โหติ. นหิ พาหิรตฺถภูตา ลกฺขณเหตุโย เตสํ วิสยา โหนฺตีติ. เอตฺถจ ยสฺส อารมฺมณสฺส นวจิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตสฺส อวเสส อฏฺจิตฺตกฺขณา ยุกสฺส ทุตีย โวฏฺพฺพเนน สเหว ¶ นิรุทฺธตฺตา ตสฺมึ ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ยุตฺตเมตํ. การณํ วุตฺตเมว. ยสฺส ปน จตฺตาริ.ล. อฏฺวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ. ตสฺมึ ชวเนน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ เจ.น. อวเสสฉจิตฺตกฺขณายุกํปิ หิ อารมฺมณํ ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ. ชวนฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตุํ ปโหนเก อารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชติ. ปกตินิยาเมน ชวนสฺส สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตาย สมฺภวโตติ. เอตฺถ ปน ยถา วิสฺิกาล มุจฺฉากาล มรณกาเลสุ วตฺถุสฺส อวิสทตาย ทุพฺพลตา ยจ ชวนํ ฉปฺจวาเรปิ ปวตฺตติ. ตถา ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ฉปฺจวาเรปิ ปวตฺตติเยวาติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํวา ติกฺขตฺตุํวา. ตถา หิ อฏฺกถายํ โวฏฺพฺพเน ตฺวา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวา ปุน ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวาติ เอเตน ตตียสฺส โวฏฺพฺพนสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสติ. อิตรถา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโต ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ สิยาติ. เอกํวาติ ปน วาจา สิลิฏฺมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทิรตฺต ติรตฺตํติ. อถวา, ตโตติ เอกจิตฺตโตวา ทฺวิจิตฺตโตวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปถเมน ทฺวิกฺขตฺตุํ ทุตีเยน ติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนสฺส อุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ. อาเสวนํ ลภิตฺวาติ อิทํ ปน อุปจารวจนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. น หิ โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนตา ปฏฺาเน วุตฺตาติ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปเนตฺถ โวฏฺพฺพนโต ปรํ จตุปฺจ จิตฺตกฺขณาวเสเส อารมฺมเณ จตุปฺจชวนุปฺปตฺติยา เอว ปริตฺตารมฺมณวาโร อิจฺฉิโต. น โวฏฺพฺพน ปริโยสานวเสน. ปฏฺาเนหิ ภวงฺคํ อาวชฺชนาย อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย ตฺเวววุตฺโต. น ปน วุตฺโต อาวชฺชนา ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ยถา จ มุจฺฉามรณกาเลสุ วตฺถุทุพฺพลตาย ฉ ปฺจชวนวารา อิจฺฉิตพฺพา. ตถา อิธปิ อารมฺมณทุพฺพลตายาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. เอตฺถ จ สนฺตีรณโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณา วเสเส อารมฺมเณ เอกํ โวฏฺพฺพนํ ทฺวิจิตฺตกฺขณาวเสเส ทฺเว ตทุตฺตริ ¶ ตีณีติ ยุตฺตํ สิยา. เอตรหิ ปน ทฺวิโวฏฺพฺพนิกา ฉปริตฺตารมฺมณวีถิโยติ โวฏฺพฺพนิกา ปฺจาติ โยเชสุํ. เอวํ สนฺเต กีทิเส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวิโวฏฺพฺพนิกา, กีทิเส ติโวฏฺพฺพนิกาติ วิจาเรตพฺพา สิยุนฺติ. ยํ ปน อารมฺมณํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํโวฏฺพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกํ โหติ. ตํ อาวชฺชนปฺปตฺติยาปิ ปจฺจโย น โหตีติ วุตฺตํ ตตฺถ ภวงฺคจลนเมว โหติ. นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโทติ. ตตฺถ ภวงฺคจลนเมวาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคสฺส จลนมตฺตเมว โหติ. อิจฺเจวํ จกฺขุทฺวาเรติ อิติ เอวํ ยทิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตกํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อปาตมาคจฺฉตีติอาทินา วุตฺตนเยน จกฺขุทฺวาเร จตุนฺนํ วารานํ วเสน จตุธา วิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา โสตทฺวาราทีสุ จาติโยชนา. สพฺพถาปิ จตุธา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. อติปริตฺตารมฺมณํปิ อาปาตาคตมตฺเตน โมฆวารสฺส อารมฺมณํนาม โหติ. น อารมฺมณกรณวเสน. อิตรานิ ปน อุภยถาปิ อิตเรสํ วารานํ อารมฺมณานินาม โหนฺตีติ วุตฺตํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารมฺมณภูตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
อารมฺมณภูตาติ อิมสฺส อติปริตฺตารมฺมณํ สนฺธาย ปจฺจยภูตาติ อตฺโถ วุตฺโต. ตฺหิ โมฆวาร ปฺา ปนาย ปจฺจโย โหตีติ.
ปฺจทฺวาเรวีถิจิตฺตานิ ยถารหํ กิจฺจวเสน สตฺเตว. จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ อุปฺปตฺติขณวเสน จตุทฺทส. วิตฺถารา จิตฺตสรูปวิตฺถารโต จตุปฺาสาติ โยชนา. เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเร.
๑๓๗. มโนทฺวาเร ปน อารมฺมณธมฺมา ปริตฺตขณาปิ อตีตานาคตาปิ กาลวิมุตฺตาปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. ตสฺมา ตตฺถ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวา พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิวา ิติปฺปตฺตาเนว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อิทํ วิธานํ นตฺถีติ วุตฺตํ มโนทฺวาเรปน ยทิวิภูตมาลมฺพณํ อาปาตมาคจฺฉตีติ. ตตฺถ มโนทฺวาเรติ สุทฺธมโนทฺวาเร. จกฺขาทีสุ หิ ฆฏฺฏเนน สเหว ยตฺถ อปาตมาคจฺฉติ. ¶ ตํ มิสฺสกทฺวารนฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน สุทฺธเมวา ธิปฺเปตนฺติ. ตํปิ ปฺจทฺวารานุพนฺธกํ วิสุํ สิทฺธนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ยถา ฆณฺเฑ ทณฺฑเกน เอกวารํ ปหเฏ ฆณฺฑสรีรภูตา รูป กลาปา จิรํปิ กาลํ อฺมฺํ ฆฏฺเฏตฺวา อนุรวสทฺทสนฺตานํ ปวตฺเตนฺติ. ตถา ปฺจทฺวาเร อารมฺมเณน เอกวารํ ฆฏฺฏิเต ปฺจ ทฺวาริกวีถิยา นิรุทฺธายปิ อตีตํ ปฺจาลมฺพณํ มโนทฺวาเร ยถา ปาตาคตเมว หุตฺวา อเนกสหสฺสานิปิ มโนทฺวาริกวีถิจิตฺต สนฺตานานิ ปวตฺเตติเยว. เตสํ ปน ทฺวารภูตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุพนฺธกํนาม โหติ. ตานิจ จิตฺตานิ อนุพนฺธกวีถิจิตฺตานินาม โหนฺติ. ยตฺถ ปน ปฺจทฺวารฆฏฺฏนา นุพนฺธภาเวน วินา เกวลํ ตถา ตถา ฉฬารมฺมณธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ วิสุํ สิทฺธํ นาม โหติ. กถํ ปน ตสฺมึ วิสุํ สิทฺเธ มโนทฺวาเร อารมฺมณ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ. วุจฺจเต. ทิฏฺโต ทิฏฺสมฺพนฺธโต สุตโต สุตสมฺพนฺธโต สทฺธาย รุจิยา อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานขนฺติยา นานากมฺมพเลน นานาอิทฺธิพเลน ธาตุกฺโขต วเสน เทวโตปสํหารวเสน อนุโพธวเสน ปฏิเวธวเสนาติ เอวมาทีหิ การเณหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ. ตตฺถ ทิฏฺํนาม ปุพฺเพ ปฺจหิทฺวาเรหิ คหิตํ ปฺจาลมฺพณํ. ตํปิ กาลนฺตเร การณลาเภ สติ สุทฺเธ มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติเยว. ทิฏฺสมฺพนฺธํนาม ทิฏฺสทิสํ วุจฺจติ. ปุพฺเพ หิ กิฺจิ ทิสฺวา อฺํ ยํกิฺจิ อนุมาเนนฺตสฺส อทิฏฺํปิ ตํสทิสํ อตีตํปิ อนาคตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํปิ พหุอาปาตํ อาคจฺฉติเยว. สุตํนาม ปรโต สุตฺวา คหิตํ ฉฬารมฺมณํ. ตํ ปน มหาวิสยํ โหติ. สพฺพฺุเทสนํ สุตฺวา คหิตํ น กิฺจิ อนารมฺมณํนาม อตฺถีติ. สุตสมฺพนฺธํนาม สุตสทิสํ. สทฺธานาม ปรสฺส สทฺทหนา. รุจินาม อตฺตโน มติ. อาการ ปริวิตกฺโก นาม อตฺถจฺฉายํ พฺยฺชนจฺฉายํ การณจฺฉายฺจ นิสฺสาย ตถา ตถา ปริวิตกฺกนํ. ทิฏฺินิชฺชานขนฺตินาม ปฺายวา อตฺตโน ลทฺธิยาวา ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา เอวเมวาติ สนฺนิฏฺานํ ปาเปตฺวา คหณํ. เสสํ ปากฏเมว. เอตฺถจ อนนฺตรูปนิสฺสย ปจฺจยภาโวนาม จิตฺตสนฺตานสฺส มหาวิปฺผาโร โหติ. สกึปิ อารมฺมณํ ¶ สุฏฺุ อาเสวิตฺวา นิรุทฺธกาลโต ปฏฺาย วสฺสสเตปิ วสฺสสหสฺเสปิ ภวนฺตเรปิ ตํอารมฺมณํ ปฏิจฺจ ภวงฺค จลนสฺส ปจฺจโย โหติ. จิตฺตฺจนาม ทิฏฺาทีหิ ยถาวุตฺตการเณหิ สํวทฺธิตํ มหาวิปฺผารํ โหติ. กิฺจิ นิมิตฺตํ ลภิตฺวา เอกสฺมึ ขเณ อเนกสหสฺเสสุปิ ทิฏฺาทีสุ อารมฺมเณสุ ผรมานํ ปวตฺตติ. เตหิจ การเณหิ นิจฺจํ โจทียมานํ จิตฺตสนฺตานํ กายเคลฺาทิเก จิตฺตทุพฺพลปจฺจเย อสติ นิจฺจกาลํปิ ภวงฺคโต วุฏฺาตุํ อชฺฌาสยยุตฺตํ โหติ. น หิ จิตฺตํนาม อวิภูเต อารมฺมเณ รมติ. วิภูเตเอว รมติ. ตสฺมา ภวงฺคสมฺปยุตฺโต มนสิกาโร ปุนปฺปุนํ ภวงฺคํ จาเลตฺวา ลทฺธปจฺจเยสุ อารมฺมเณสุ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนํ นิโยเชติเยว. ตทา ตานิ อารมฺมณานิ ตทภินินฺนาการ ปวตฺตมนสิการ สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺค จิตฺตสฺส อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. น หิ อฺํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺตเร อภินินฺนากาโรนาม นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตทารมฺมณปากานิ ปวตฺตนฺตีติ อิทํ กามสตฺตวเสน วุตฺตํ. รูปารูปสตฺตานํ ปน วิภูตารมฺมเณปิ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถิเยว. ยถา เจตฺถ. เอวํ ปฺจทฺวาเรปิ รูปสตฺตานํ อติมหนฺตารมฺมเณสุ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถีติ. อวิภูเต ปนา ลมฺพเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ อิทฺจ อุกฺกฏฺ ปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. าณวิภงฺคฏฺกถายํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนปฺปวตฺติวเสน อวิภุเต อาลมฺพเณ โวฏฺพฺพนวาโรปิ อาคโต. โยจ ปฺจทฺวาเรภวงฺคจลนมตฺตวเสน โมฆวาโร นาม จตุตฺโถ วาโร วุตฺโต. โสปิ อิธ ลทฺธุํ วฏฺฏติเยว. สุทฺธมโนทฺวาเรปิ หิ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต วีถิจิตฺตํ อนุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต นิวตฺตนกวารานํ ปมาณํ นภวิสฺสติเยว, วิสเยจ อาปาตาคเต ภวงฺเคจ จลิเต สติ วิสยปฺปวตฺตินาม น น โหตีติ. อิติ อิมสฺมึ มโนทฺวาเรปิ ตทารมฺมณ ชวน โวฏฺพฺพน โมฆวาร สงฺขาตานํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารณภูตา วิสยปฺปวตฺติ จตุธา เวทิตพฺพาติ. ตตฺถ ตทารมฺมณวารสฺส อารมฺมณภูตา อภิวิภูตานาม ชวน วารสฺส ¶ วิภูตานาม. โวฏฺพฺพนวารสฺส อวิภูตานาม. โมฆวารสฺส อารมฺมณภูตา อติอวิภูตานามาติ โยเชตพฺพา.
เอตฺถจ อารมฺมณสฺสวา จิตฺตสฺสวา อติพลวตาย อภิวิภูตตา เวทิตพฺพา. ทุพฺพเลปิ หิ จิตฺเต ปถวิปพฺพตาทิวเสน อติพลวนฺตํ อารมฺมณํ อติวิภูตํนาม โหติ. อติพลวนฺเต จ จิตฺเต อติสุขุมํปิ นิพฺพานํ อติวิภูตํนาม โหตีติ. เอวํ เสเสสุปีติ. วารเภโท ปเนตฺถ อนุพนฺธโก, วิสุํ สิทฺโธติ ทุวิโธ. ตตฺถ อนุพนฺธโก จกฺขุทฺวารานุพนฺธกาทิวเสน ปฺจวิโธ. เอเกกสฺมิฺเจตฺถ อตีตคหณํ, สมุทาย คหณํ, วตฺถุคหณํ, นามคหณนฺติ จตฺตาโร จตฺตาโร วารา. เตสุจ ตทารมฺมณวาราทโย ยถารหํ โยเชตพฺพา. วิสุํ สิทฺโธ ปน ทิฏฺ วาโร, ทิฏฺสมฺพนฺธวาโร, สุตวาโร, สุตสมฺพนฺธวาโร, วิฺาตวาโร, วิฺาตสมฺพนฺธวาโรติ ฉพฺพิโธ โหติ. เอตฺถจ สทฺธา รุจิ อาการ ปริวิตกฺกาทิ วเสน ปวตฺตวารา วิฺาตวาโร, วิฺาต สมฺพนฺธวาโรติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อฏฺสาลินิยํ ปน สทฺธารุจิยาทิว เสนคหิตํ อารมฺมณํ ตถาปิ โหติ. อฺถาปิ โหติ. ตสฺมา อฏฺกถายํ น คหิตนฺติ วุตฺตํ. ตถาวา โหตุ อฺถาวา. วีถิจิตฺตปวตฺติยา สติ คเหตพฺพเมว. ตตฺถ เอเกกสฺมึวาเร ตทารมฺมณวาราทิวเสน จตฺตาโร จตฺตาโร วารา. เตสุจ กาม มหคฺคตา นุตฺตร ปฺตฺติ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตกาล วิมุตฺตวเสนจ อารมฺมณธมฺมา ยถารหํ โยเชตพฺพาติ. เอตรหิ ปน อตีตภวงฺควเสน ตทารมฺมณวเสน จ วารเภทํ กปฺเปนฺติ. ตตฺถ อตีตภวงฺควเสน วารเภทกปฺปนํ นิรตฺถกํ. น หิ มโนทฺวาเร ปฺจทฺวาเร วิย อารมฺมณานํ ขณวเสน พลว ทุพฺพลตา สมฺภโว อตฺถิ. ตทา อวิชฺชมานานํปิ อตีตานาคตานํ กาลวิมุตฺตานฺจ ตตฺถ อาปาตาคมนโตติ. เอตฺถ สิยา, เอกาวชฺชนวีถิยา อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺน เมว อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยา. อิเมจ สตฺตา ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา อฺมฺสฺส จิตฺตํ ชานนฺติเยว. ปรจิตฺตวิทุนิโย ปน เทวตา อาการสลฺลกฺขเณน วินาปิ ชานนฺติ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปรสฺส ¶ จิตฺตํ ชานนกาเล อาวชฺชนํ ภาวยํ ปรสฺส จิตฺตํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ. ตํ วา อาวชฺชติ. อุทาหุ ปรโต ตํ ตํ ชวเนน สหุปฺปนฺนํวา. ชวนานิจ ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ ตํ วา ชานนฺติ, ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํวาติ. กิฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจ. เอวํ สติ ธมฺมโต อภินฺนํ โหติ. กาลโต ภินฺนํ. ตฺหิ จิตฺตํ อาวชฺชนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ. ชวนานํ ปน อตีตนฺติ. อถ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจ. เอวฺจ สติ กาลโต อภินฺนํ โหติ. ธมฺมโต ภินฺนเมว. อถปิ ยํ ปจฺเจกํ สหุปฺปนฺนํ ชานนฺติ. ตเทว อาวชฺชติ. เอวํปิ ภินฺนเมว โหตีติ. เอตฺถ อฏฺกถายํ ตาว ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ. ตเทว อาวชฺชติ ชานนฺติจาติ ธมฺมโต อภินฺนํ วตฺวา ตํ จิตฺตํ นิรุทฺธํปิ อทฺธาวเสน สนฺตติวเสนจ คหิตํ ชวนานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ วินิจฺฉิตํ. อาจริยานนฺทมเตน ปน ปรสฺส ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ ตํ อธิปฺปายชานนกาเล อาวชฺชนชวนานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ จิตฺตํ อาวชฺชติ ชานนฺติ จ. น เจตฺถ ธมฺมโต กาลโตจ ภินฺนํนาม โหติ. สพฺเพสํปิ หิ อารมฺมณํ จิตฺตเมว โหติ ปจฺจุปฺปนฺนฺจาติ. นจ ชวนานิ นิราวชฺชนานินาม โหนฺติ. อาวชฺชเนนปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชิตํ โหติ. ชวนานิจ จิตฺตนฺเตว ชานนฺตีติ. ยทิ ปน อาวชฺชเน น จิตฺตนฺติ อาวชฺชิเต ชวนานิ รูปนฺติ ชานนฺติ. รูปนฺติวา อาวชฺชิเต จิตฺตนฺติ ชานนฺติ, นีลนฺติวา อาวชฺชิเต ปีตนฺติ ชานนฺติ. เอวํ สติ ชวนานิ ธมฺมโต นิราวชฺชนานิ นาม โหนฺติ. ตถา อตีตนฺติ อาวชฺชิเต ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. เอวฺจ สติ ตานิ กาลโต นิราวชฺชนานินาม โหนฺตีติ. ยสฺมา จ อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปฏฺาเน วุตฺโต. ตสฺมา อิธ ขณวเสเนว ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺตุํ ยุตฺตํ. น อทฺธาสนฺตติ วเสนาติ. อิตรถา สพฺพ วีถิจิตฺตวาเรสุปิ อารมฺมณานํ อตีตาทิภาโว อทฺธาสนฺตติวเสเนว วตฺตพฺโพ สิยาติ. คาถายํ ตีเณวาติ กิจฺจวเสน ตีณิ เอว. จิตฺตุปฺปาทา ทเสริตาติ จิตฺตุปฺปตฺติกฺขณวเสน ทส อีริตานิ กถิตานิ. วิตฺถา เรนาติ ¶ จิตฺตสรูปวิตฺถาเรน. เอตฺถาติ มโนทฺวาเร. เอกจตฺตาลีสาติ ปฺจวิฺาณมโนธาตูหิ วชฺชิตานํ กามาวจรจิตฺตานํ วเสน เอกจตฺตาลีสํ. เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเร. [ปริตฺตวาโร]
๑๓๘. วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ เอกํ วิภูตเมว ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. น หิ อวิภูเต อารมฺมเณ อปฺปนานาม สมฺภวตีติ. ตถา ตทารมฺมณุปฺปาโทจ นตฺถิ. น หิ อติสนฺตตรํ อปฺปนาชวนํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธตีติ. ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติ มหคฺคต โลกุตฺตร ชวเนสุ ยํกิฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธ. าณรหิตํ ทฺวิเหตุกชวนํ อถิรสภาวตฺตา อปฺปนาย อนนฺตรูปนิสฺสโย นโหตีติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต กามาวจรชวนานมฏฺนฺนนฺติ. ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรตุนาเมนาติ เอตฺถ อินฺทฺริยสมตาทีหิ ปริโตภาเคหิ อปฺปนา กรียติ สชฺชียติ เอเตนาติ ปริกมฺมํ. อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร. สมีปจาโรติ อตฺโถ. สมีปจรณฺเจตฺถ อาสนฺเนกาเล อปฺปนาวหสมตฺถภาเวน ทฏฺพฺพํ. ยสฺส ปวตฺติยา อจิรํ กาลํ อปฺปนา สมฺภโว โหตีติ. อนุโลมนฺติ อปฺปนาปวตฺติยา ปจฺจนีกธมฺมวิธมเนน อปฺปนาย อนุกูลํ อปฺปนาหิตํ อปฺปนา วหนฺติจฺเจว อตฺโถ, ยสฺส ปวตฺติยา อปฺปนา วิพนฺธโก ปจฺจนี โกนาม นตฺถีติ. คมียติ พุชฺฌียติ อตฺโถ เอเตนาติโว. อภิธานํ พุทฺธิจ. ตํ ทุวิธํปิ ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ. ปริตฺต ชาติสงฺขาโต อนฺวโย. โคตฺตํ อภิภุยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ โคตฺรภุ. เอตฺถ จ จตฺตาริปิ ชวนานิ ปริกมฺมชวนานีติ วา อุปจารชวนานิติวา อนุโลมชวนานีติวา วุจฺจนฺติเยว. โคตฺรภูติ ปน ปจฺฉิมสฺเสว นามํ. อิธ ปน จตุนฺนํปิ นามานํ สงฺคหณตฺถํ ปริกมฺโม ปจารานุโลม โคตฺรภุนาเมนาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา กสฺมา ปถมเมว ปริกมฺมํนาม. นนุ อิตรานิปิ อปฺปนํ ปริสงฺขโรนฺติเยวาติ เอวมาทิกา โจทนา อโนกาสา โหตีติ. จตุกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุเมววาติ จตุกฺขตฺตุเมววา ติกฺขตฺตุเมววา. ตตฺถ ปถเมน เอว สทฺเทน ปฺจมํ โคตฺรภุสมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. ตทา หิ ชวนํ ปติตํนาม โหติ. ปเวธติ ¶ กมฺปติ. กามโคตฺตํ อภิกฺกมิตฺวา อุปริภูมนฺตรปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ. ทุตีเยน ทุตียํ โคตฺรภุ สมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. ตทา หิ อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ อตฺตโน อนนฺตเร จิตฺตํ โคตฺรภุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกตีติ. เอเตเนว ปฺจมโต ปรํ จตุตฺถโตจ โอรํ อปฺปนาย อสมฺภโว สาธิโต โหตีติ. วาสทฺเทน ปน มนฺทปฺสฺส จตุกฺขตฺตุเมว. น ติกฺขตฺตุํ. ติกฺขปฺสฺส ติกฺขตฺตุเมว. น จตุกฺขตฺตุนฺติ ทสฺสิตํ โหติ. อฏฺสาลินิยํ ปน มนฺทมชฺฌิม มหาปฺวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ปฺจกฺขตฺตุํปิ ปริกมฺมชวนานํ อุปฺปตฺติ อนฺุาตา วิย ทิสฺสติ. อิตรฏฺกถาสุ ปน สุฏฺุ วิจาเรตฺวา ปฏิสิทฺธตฺตา สา น คเหตพฺพาวาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ฉฏฺํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวนาติ ภวงฺคภาวสฺส อาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ. ปฺจมชวนโต หิ ปฏฺาย ชวนสนฺตานํ อนุปุพฺเพน ปริกฺขีณชวํ โหติ. ภวงฺคภาวตฺถาย ปริณมตีติ. เอวฺจ กตฺวา ปปาตาสนฺนปุริโสปมาปิ อุปปนฺนา โหตีติ. นิรุทฺธานนฺตรเมวาติ นิรุทฺเธ อนนฺตรเมวาติ ปทจฺเฉโท. กสฺส อนนฺตรนฺติ, อฺสฺส อสุตตฺตา นิรุทฺธสฺสาติ อตฺถโต ลทฺธเมวาติ. ยสฺมา ปน อปฺปนานาม อุปฺปชฺชมานา จตุตฺถโตวา ปฺจมโตวา ปฏฺาย อุปฺปชฺชติ. น ฉฏฺโตวา สตฺตมโตวา. สาหิ วสีภูตาปิ จตุตฺถ ปฺจเมสุ อุปฺปตฺตึ อลภมานา สพฺพโส นุปฺปชฺชติเยว. ลภมานา ปน ทิวสํปิ นิรนฺตรํ ปวตฺตติเยว. ตสฺมา จตุตฺถํวา ปฺจมํวาติ อิทํ อาทิมตฺตนิยมนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว หิ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ จ ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ จ วกฺขตีติ. ยทิ ปน ปฺจมโต ปฏฺาย ชวนํ ปติตํ นาม โหติ. เอวํ สติ กสฺมา ตโต ปฏฺาย ปตนเขตฺเต อปฺปนาชวนํ ปวตฺตตีติ. วุจฺจเต, หตฺเถ ¶ ถปิตเลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํนาม หตฺถโต มุตฺตมตฺเต โหติ. เอวํ สนฺเตปิ หตฺถพเลน ขิปิตํ เลฑฺฑุ ทูรํปิ คจฺฉติเยว. เอตฺถ จ เลฑฺฑุสฺส ชโวนาม หตฺถชวมูลโก โหติ. หตฺถชโวจ สรีรพลมูลโก. ตตฺถ เลฑฺฑุ วิย อปฺปนาชวนํ ทฏฺพฺพํ. เลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํ วิย จตุตฺถโต ปจฺฉากาโล. หตฺถชโววิย โคตฺรภุชโว. สรีรพลํ วิย ปุริมานํ ปริกมฺมชวนานํ พลํ ทฏฺพฺพํ. อุตฺตานเสยฺยสฺส พาลทารกสฺส พลํ วิย อาทิกมฺมิกวีถิยํ กามชวนานํ พลํ. วุทฺธิปตฺตสฺส ปุริสสฺสพลํ วิย สมาปตฺติวีถิยํ กามชวนานํ พลํ. ยถา จ พาลทารเกน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตปิ ปตติ. เอวํ อาทิกมฺมิกวีถิยํ อปฺปนาชวนํ เอกวารํ ชวิตฺวา ปตติ. ยถาวุทฺธิปตฺเตน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ ปตนเขตฺเตปิ อปติตฺวา ทูรํปิ ทูรตรํปิ คจฺฉติ. ตถา สมาปตฺติวีถิยํ อปฺปนาชวนํ จิรํปิ จิรตรํปิ ปวตฺตตีติ. มูลฏีกายํ ปน อปฺปนาชวนํ ปตนเขตฺเต ปวตฺตํปิ ภูมนฺตรปตฺติยาวา อารมฺมณนฺตรลทฺธิยาวา ปติตํนาม นโหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปฺจมโต ปฏฺาย ชวนํ ปติตนฺติ วุตฺตํ. นนุ อปติ ตตฺตา เอว สุฏฺุ พลวภาวโต สตฺตมชวนเจตนา สีฆํ อนนฺตเร ภเว วิปากทายินีจ อานนฺตริยกมฺมฺจ โหติ. มชฺเฌ ปฺจเจตนา ตถา พลวภาวาภาวโต จิเรน ตตียภวาทีสุ วิปากทายินีจ โหนฺติ, อนนฺตริยภาวฺจ น คจฺฉนฺตีติ. นโข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. ยทิ หิ สีฆํ วิปากทานตาย พลวตีนาม สิยา. เอวํสติ ปมเจตนา สพฺพพลวตีนาม สิยา. สา หิ อิมสฺมึเยว ภเว วิปากํ เทตีติ. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ. เอก วสฺสชีวีนํ ติณรุกฺขานํ ปริณาโมวิย ปถมเจตนาย ปริณาโม ทฏฺพฺโพ. ทฺวิวสฺสชีวีนํ วิย สตฺตมเจตนาย. มหาสาลานํ วิย มชฺฌิมเจตนานนฺติ. ตตฺถ เอกวสฺสชีวิโน ติณรุกฺขานาม อสารา โหนฺติ. อสารตฺตาจ ทุพฺพลา อนทฺธนิยา อจิรฏฺิกา. ตสฺมา เตสํ สีฆตรปริณาโม โหติ. เต หิ สีฆตรํ รุหนฺติ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. สีฆตรํ ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. เอกํ นิทาฆสมยํ อติกฺกมิตุํ นสกฺโกนฺติ. ทุตียํ ¶ วสฺสํ น ปาปุณนฺติ. เอตฺถจ นิทาฆสมโย วิย มรณกาโล เวทิตพฺโพ. ทฺวิวสฺสชีวิโน ปน โถกํ สารภูตา โหนฺติ. สารภูตตฺตาจ โถกํ พลวนฺตา อทฺธนิยา. ตโต เยวจเตสํ จิรปริณาโม โหติ. เต หิ ปถมํ วสฺสํ รุหนฺติ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา นสกฺโกนฺติ. ทุตียวสฺเสเอว ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. ทุตียํ ปน นิทาฆ สมยํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตตียํ วสฺสํ น ปาปุณนฺติ. มหาสาลา ปน สพฺพสารภูตา โหนฺติ. พลวนฺตา จิรตรฏฺายิโน. ตสฺมา เต สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉนฺติ. เต หิ เอก ทฺเว วสฺสานิ วิทตฺถิรตนมตฺตาว โหนฺติ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ นาปชฺชนฺติ. ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา น สกฺโกนฺติ. อติจิรฏฺายิโน ปน โหนฺติ. ฉ ปฺจ วสฺสสตานิ ตฺวาว ปตนฺติ. เอวเมว ปถมชวนเจตนา สพฺพโส อลทฺธาเสวนตาย อสารา อพลา โหติ. วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ เอกฺจ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ. อิมสฺมึ ภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติ. สตฺตม ชวนเจตนา ปน ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหติ. วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ. สารภูตตฺตา เยวจ สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉติ. อิมสฺมึ ภเว วิปจฺจิตุํ น สกฺโกติ. ภวนฺตรํ ปตฺวาว วิปจฺจติ. ปติตชวเนสุ ปน อนฺติม ชวนตาย ทุพฺพลตฺตา ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ. ทุตียภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติ. อวเสสานํ ปน ปฺจนฺนํ มชฺฌิมเจตนานํ สุฏฺุ ลทฺธาเสวนานํ สณิก ตร ปริณตภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติ. นํ เกวลฺเจตฺถ ติณ รุกฺโข ปมาย ปาโณปมายาปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เยหิเกจิ คพฺภเสยฺยกา ปาณา อปฺปายุกชาติกา โหนฺติ. เต สีฆตรํ คพฺภวาสํ วสนฺติ, สีฆตรํ วิชายนฺติ. องฺคมงฺคานิจ เนสํ สีฆตรํ ถามคตานิ โหนฺติ. อินฺทฺริยานิจ สีฆตรํ ปริปากคตานิ โหนฺติ. ตทเหว อุฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺติ. โคจรํ คณฺหนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สีฆตรํ วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺติ. สีฆตรํ ชิณฺณา โหนฺติ มรนฺติ. ¶ ทีฆายุกชาติกานํ ปน คพฺภวาสาทีนิ สพฺพานิ สณิก เมว สิชฺฌนฺตีติ. เอตฺถจ มหคฺคต กุสลานิ สตฺตม ชวนฏฺาเน ิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ปริกมฺมชวนานิ หิ จิรฏฺิติกฏฺเน สุปกฺก สาลิธฺสทิสานิ. อปฺปนาชวนานิ อจิรฏฺิติกฏฺเน สุปกฺก สาลิภตฺตสทิสานีติ ตานิปิ อจิรตรฏฺิติกานิเอว โหนฺติ. ทุตีเย ภเว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยนฺติ. อิมสฺมึ ภเวปิ อปฺปเกน กามจฺฉนฺทาทินา ปจฺจนีกธมฺเมน ปฏิพาหิตานิ สพฺพโส อวิปากภาวํ อาปชฺชนฺติ. ตสฺมาตานิ เตน ปริยาเยน ทุพฺพลานิ นาม โหนฺตีติ.
ยสฺมา จ อานนฺตริยกมฺมานํ ผลทานนิยตตานาม กาลนิยเมน วินา น สมฺภวติ. กาลนิยโมจนาม เอกนฺเตน สตฺตมชวนสฺเสว โหติ. น มชฺฌิมชวนานํ. เตสฺหิ อสุกสฺมึ ภเวเอว วิปจฺจนฺตีติ เอวํ นิยโม นตฺถีติ. ตสฺมา ทุวิธสฺส นิยมสฺส สิทฺธตฺตา เอว สตฺตมชวนเจตนาย อนนฺตริยกมฺมตา สิทฺธา โหติ. น พลวตรตายาติ นิฏฺเมตฺถคนฺตพฺพนฺติ. มูลฏีกายํ ปน นนุจ สตฺตมชวนเจตนาย พลวตาย อุปปชฺชเวทนียภาโว โหติ อานนฺตริยตาปีติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตตฺถายํ อธิปฺปาโย สิยา. ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน อนฺติมชวนเจตนาย สุสงฺขตตฺตาสา สตฺตมชคนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ โหติ. น อปติตชวนเจตนา วิย พลวตายาติ อุตฺตรํ วทติ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. เอวฺหิ สติ ปถมชวนเจตนา กสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน สุสงฺขตตฺตา ทิฏฺธมฺมเวทนียานาม ชาตาติ วตฺตพฺพา โหตีติ. มหาฏีกายํ ปน ทุพฺพลาปิ อนฺติมชวน เจตนา สนฺนิฏฺานกิจฺจวิเสสยุตฺตตาย ผลวิปจฺจเน สตฺติวิเส สยุตฺตา โหตีติ อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ สา โหตีติ วุตฺตํ. ยถารหนฺติ ตํ ตํ ปุคฺคลานุรูปํ. ยถาภินีหาร วเสนาติ ตสฺส ตสฺส ปริกมฺมภาวนา จิตฺตสฺส กสิณนิมิตฺตา ทีสุวา อนิจฺจลกฺขณาทีสุวา อภินีหรณานุรูปํ. อปฺปนาวีถินฺติ อปฺปนาปพนฺธํ. อิทฺจ อเนกวาเร ปวตฺตานํ อปฺปนาชวนานํ สงฺคหณตฺถํ ¶ วุตฺตํ. เตเนวาห ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ. ตตฺถ ตโตติ จตุตฺถโตวา ปฺจมโต วา. อิมสฺมึ อตฺเถ สติ ปฺจเมวา ฉฏฺเวา เอกนฺเตน ภวงฺคปาโต โหตีติ อาปชฺชติ. ตสฺมา ปุน อปฺปนาวสาเนติ วุตฺตํ. ภวงฺคปาโตวโหติ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ อธิปฺปาโย.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘กตฺถจิ อปฺปนาวาเร สตฺตชวน ปริปูรณตฺถํ อปฺปนาวสาเนปิ กามาวจรชวนปฺปวตฺตึ วทนฺตานํ นิกายนฺตริกานํ วาโท อิธ เอวสทฺเทน นิวตฺติโต’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ อปฺปนาชวนวาเร. นิรนฺตรปวตฺตานํ ชวนานํ ภินฺนเวทนตานาม นตฺถีติ วุตฺตํ โสมนสฺสสหคต ชวนา นนฺตรนฺติอาทิ.
[๑๓๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ภินฺนเวทนานํ อฺมฺํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติการณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อิธ อาเสวนปจฺจยภาโว ปมาณํ. กสฺมา, อาเสวน ปจฺจนิกานํ ผลชวนานํปิ ปริกมฺมชวเนหิ อฺมฺฺจ อภินฺนเวทนตาย อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ. ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา.
[๑๓๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปสํสิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตาทิโส สํวณฺณนาปเทโส ทิสฺสตีติ. อรหตฺต ผเล มคฺควีถิยํ มคฺคกุสลานนฺตรํ ปวตฺตมาเนปิ อยํ ปุพฺพาปร นิยโม ปริกมฺมชวเนหิ เอว สห อปฺปนาชวนานํ โหตีติ กตฺวา กฺริยชวนานนฺตรํ อรหตฺตผลฺจาติ วุตฺตํ. สุขปฺุมฺหา ปรํ ทฺวตฺตึส อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺติ. อุเปกฺขกา ปฺุมฺหา ปรํ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ปรํ อฏฺ. อุเปกฺขกา กฺริยโต ปรํ ฉ อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ทฺวตฺตึสาติ อรหตฺตผลสพฺพปฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกุสลานํ โสฬสนฺนํ ¶ มคฺคกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ เหฏฺิมผลานฺจ วเสน ทฺวตฺตึส. ทฺวาทสาติ ปฺจมชฺฌานิกานํ รูปารูปมคฺคกุสลานํ เหฏฺิมผลานฺจ วเสน ทฺวาทส. อฏฺาติ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกฺริยานํ จตุนฺนํ อรหตฺตผลานฺจ วเสน อฏฺ. ฉาติ ปฺจมชฺฌานิกานํ ปฺจนฺนํ รูปารูปกฺริยานํ อรหตฺตผลสฺสจ วเสน ฉ. ปุถุชฺชนานํ เสกฺขานฺจ กามปฺุติเหตุโต ปรํ จตุจตฺตาลีส อปฺปนา สมฺภวนฺติ. วีตราคานํ อรหนฺตานํ ติเหตุกามกฺริยโต ปรํ จุทฺทส อปฺปนา สมฺภวนฺตีติ โยชนา.
๑๓๙. สพฺพถาปีติ อติมหนฺตาทินา สพฺพปกาเรนปิ. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ ปฺจทฺวาร มโนทฺวาเรสุ. สพฺพตฺถาปิ ปน อนิฏฺเ ติวา ปาโ. เตเนว ฏีกาสุ สพฺพตฺถาปีติ ปฺจทฺวาร มโนทฺวาเรปีติ วุตฺตํ. อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิฏฺํ. เกน อิจฺฉิตพฺพนฺติ. โลกิยมหาชเนน. ตตฺถ จ อติอุกฺกฏฺเ อติทุคฺคเตจ ชเน อคเหตฺวา มชฺฌิมเกน มหาชเนน. เอวฺหิ สติ อิฏฺานิฏฺานํ สุฏฺุววตฺถานํ โหตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ยสฺมึ อารมฺมเณกุสล วิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อิฏฺํนาม. ยสฺมึ ปน อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อนิฏฺํนาม. น หิ สกฺกา อิฏฺํวา อนิฏฺํวา อารมฺมณํ วิปากจิตฺตํ วฺเจตุนฺติจ. อปิจ ทฺวารวเสนาปิ อิฏฺานิฏฺตา เวทิตพฺพาติ จ วุตฺตํ. ตสฺมา อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตานคเต เอเก กสฺมึ รูปกลาเป วณฺณาทีสุ รูเปสุ กิฺจิ อิฏฺํ โหติ. กิฺจิ อนิฏฺํ. กทาจิ อิฏฺํ โหติ. กทาจิ อนิฏฺํ, ตตฺถ กิฺจิ อิฏฺํ โหติ กิฺจิ อนิฏฺนฺติ ยถา กึสฺมึจิ เอกสฺมึ ปุปฺเผ วณฺโณ อิฏฺโ. คนฺโธ อนิฏฺโ, รโส อนิฏฺโ, โผฏฺพฺโพ อนิฏฺโ, ขรสมฺผสฺโส. กึสฺมึจิ วณฺโณปิ อิฏฺโ, คนฺโธปิ อิฏฺโ, รสาทโย อนิฏฺาเยว. ตถา พุทฺธสฺส สรีรคเตปิ เอกสฺมึ กลาเป วณฺโณ อิฏฺโ โหติ. คนฺโธ อนิฏฺโ. มตกณฺหสุนขสฺส อุทฺธุมาตสรีเรปิ วณฺโณ อิฏฺโ โหติ. คนฺโธ อนิฏฺโ. โส หิ วณฺโณ ยทิ นิวตฺถปารุตสฺส วตฺถสฺส ภเวยฺย. ตํ วตฺถํ มหคฺฆํ โหตีติ. กทาจิ อิฏฺํ กทาจิ อนิฏฺนฺติ อคฺคินาม เหมนฺเต อิฏฺโ สุขวิปากสฺส ปจฺจโย. คิมฺเห อนิฏฺโ ทุกฺขวิปากสฺส ปจฺจโย. สีตุทกํ คิมฺเห ¶ อิฏฺํ. เหมนฺเต อนิฏฺํ. ตถา สุข สมฺผสฺสํ วตฺถํ ปกติกาเย อิฏฺํ โหติ. วณํ ปตฺวา อนิฏฺํ. เตนวา สณิกํ ผุสนฺตสฺส อิฏฺํ, คาฬฺหํ ผุสนฺตสฺส อนิฏฺนฺติ. นอิฏฺนฺติ อนิฏฺํ. ตสฺมึ อนิฏฺเ. อิฏฺเติ อิฏฺมชฺฌตฺเต, กุสลวิปากานิ ปฺจวิฺาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธ. สนฺตีรณ ตทารมฺมณานิ เจตฺถ อุเปกฺขาสหคตานิเอว เวทิตพฺพานิ. เตเนวาห อติอิฏฺเปนาติอาทิ. ตตฺถ อภิอิฏฺเติ สุวณฺณ รชต มณิวณฺณาทิเก หริตาลวณฺณาทิเก โกเสยฺย วตฺถวณฺณาทิ เก เทวจฺฉราวณฺณาทิเกจ อติวิย โลกิยมหาชเนน อิจฺฉิตพฺเพ ฉฬารมฺมเณ. ยสฺมา เจตฺถ อนิฏฺารมฺมณ สมาโยโค อกุสลกมฺมสฺเสว วิปจฺจโนกาโส โหติ. อิฏฺารมฺมณสมาโยโคจ กุสลกมฺมสฺเสว, ตสฺมา อนิฏฺเ อกุสลวิปากาเนว. อิฏฺเ กุสลวิปากาเนวาติ อยํ นิยโม สิทฺโธ. เวทนานิยโม ปน อาทาเส มุขนิมิตฺตสฺส วิย อตฺตโน อุสฺสาห พเลน วินา เกวลํ กมฺมพเลน นิพฺพตฺตานํ วิปากานํ ปริทุพฺพลตฺตา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา คหณา ภาวโต ยถารมฺมณเมว สิทฺโธ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. น เกวลฺจ วิปากานํ เอว. อถโข วิปลฺลาสรหิเต ขิณาสวสนฺตาเน ปวตฺตานํ กามกฺริยชวนานํ วิยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคต กฺริยชวนาวสาเน ติอาทิ. ตตฺถาปีติ เตสุ วิปาเกสุปิ. โสมนสฺสสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ พุทฺธวณฺณาทิเก อติอิฏฺารมฺมเณ ปวตฺตานํ โสมนสฺส สหคต กฺริยชวนานํ อวสาเน. อุเปกฺขาสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ อนิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเตจ ปวตฺตานํ อุเปกฺขาสหคตกฺริยชวนานํ อวสาเน. อยฺจ กฺริยชวนาวสาเน ตทารมฺมณนิยโม อฏฺกถายํปิ วุตฺโตเยว. วุตฺตฺหิ ตตฺถ กามาวจร ติเหตุก โสมนสฺส สหคตกฺริยทฺวยํ ตทารมฺมณวเสน ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคต วิปากานํ อนนฺตรปจฺจโยติอาทิ. อิทฺจ ปกตินีหาเรน ปวตฺตานํ กฺริยชวนานํ วเสน วุตฺตํ. ตถา รูเปน ปน จิตฺตาติสงฺขาเรน ปวตฺตานํ ¶ กฺริยชวนานํ อิฏฺเปิ อุเปกฺขาเวทนาโยโค อนิฏฺเปิ โสมนสฺส เวทนาโยโค โหติเยว. ยถาห –
กถฺจานนฺท อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย. อิธานนฺท ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํ. อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺยนฺติ. อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูล สฺี วิหเรยฺยนฺติ. ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรตีติ.
สพฺพํ อุปริปณฺณาสเก อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ อาหริตพฺพํ. ตตฺถ อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํ. อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปนฺติ เอเตน ขีณาสวานํ กามกฺริยชวนานํ ปกตินีหาเรน อิฏฺเ โส มนสฺสโยโค อนิฏฺเ อุเปกฺขา โยโค ทสฺสิโต โหติ. โสสเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺยนฺติ. อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรตีติอาทินา ปน เตสํ ตถารูเป จิตฺตาภิสงฺขาเร สติ อิฏฺเปิ อุเปกฺขาโยโค อนิฏฺเปิโสมนสฺส โยโค วุตฺโต โหตีติ. ยํ ปน ขีณาสวานํ สตตวิหารสุตฺเต อิธ ภิกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ. น ทุมฺมโน. อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนติอาทินา ฉสุทฺวาเรสุ โสมนสฺส ปฏิกฺขิปนํ วุตฺตํ. ตํปิ เตสํ ตถา รูปจิตฺตาภิสงฺขารพาหุลฺลวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺมา วา ขีณาลวาปิ พุทฺธรูปทสฺสนาทีสุ ปธานสารุปฺปฏฺานทสฺสนาทีสุ จ โสมนสฺสิตา โหนฺติเยว. ตสฺมา เกวลํ ราคาทิวตฺถุ ภูตานิ รูปารมฺมณาทีนิ อิฏฺานิฏฺานิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติปิ ยุตฺตํ. เอตฺถ จ. กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตายวา ผรติ. ธาตุโตวา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภายวา ผรติ. อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคนเยน อิธ ตถารูโป จิตฺตาภิสงฺขาโร นาม ¶ เวทิตพฺโพ. อปเร ปน วทนฺติ-ขีณาสวา ยทา เทวจฺฉรา วณฺณาทิกํ อติอิฏฺารมฺมณํ อาปาตมา คจฺฉติ. ตทา ตตฺถ อสุภายวาผรนฺติ. อนิจฺจโตวา อุปสํหรนฺติ ตตฺถ อนิฏฺภูตํ อสุภ ลกฺขณํวา อนิจฺจลกฺขณํวา อุเปกฺขา กฺริย ชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. น อติอิฏฺารมฺมณภูตํ เทวจฺฉราวณฺณาทิกํ.
ตถา ยทา กุธิภกุฏฺสรีราทิกํ อติอนิฏฺารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉติ. ตทา ตตฺถ เมตฺตายวา ผรนฺติ. ธาตุโตวา อุปสํหรนฺติ. ตตฺถ อิฏฺภูตํ อเวรตาวาทิลกฺขณเมว โสมนสฺสกฺริยชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. น อติอนิฏฺภูตํ กุธิต กุฏฺสรีราทิกํ. ตสฺมา ตานิ ชวนานิ กามวิปากานิวิย สพฺพทาปิ อารมฺมณานุรูปเมว เวทนายุตฺตานิ โหนฺตีติ. ตํ นยุชฺชติ. น หิ ตานิ ลกฺขณานิ เทวจฺฉราวณฺณาทีหิ วินา วิสุํ ลพฺภนฺติ. เตหิ ปน สเหว ลพฺภนฺติ. ตสฺมา ยถา อานิสํสทสฺสเนน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสเนนจ อุทฺธุมาตกาทีสุ อติ อนิฏฺเสุปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา. ยถาจ มหา โมคฺคลานตฺเถรสฺส พุทฺธสุพุทฺธตาทสฺสเนน อตฺตสมฺปตฺติทสฺสเนนจ อนิฏฺภูเตปิ อฏฺิกงฺกลิกเปตรูเป โสมนสฺสุปฺปตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา. ยถา จ มหากสฺสปตฺเถรสฺส ตถารูเปน จิตฺตาภิ สงฺขาเรน กุฏฺิโน หตฺถโต ลทฺเธ อนิฏฺภูเต ปูติกุมฺมาเสปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา. เอวเมวํ อิธปิ อสุภผรณาทิโก จิตฺตาภิสงฺขาโร อติอิฏฺเ อุเปกฺขาชวนานํ อติอนิฏฺเจ โสมนสฺสชวนานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺหิ อารมฺมณานํ อิฏฺานิฏฺภาโวนาม โลกิยมหาชนานํ อิจฺฉาวเสน สิทฺโธ โหติ อคมฺภีโร วิปลฺลาสธมฺมานํ กิเลสานฺจ วตฺถุภูโต. ยถาห-ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํ. ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อฺุาตํ อวฺาตนฺติอาทิ. เอตฺถ หิ เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ เอเตน อารมฺมณธมฺมานํ อิฏฺานิฏฺภาโว นาม โลกิยมหาชน สมฺมุติยา สิทฺโธติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ยฺจ อปฺปหีนวิปลฺลาสานํ โลกิยมหาชนานํ เทวจฺฉราวณฺณา ทีสุ อติ อิฏฺเสุ อติอิฏฺาการโต คหณํ. ยฺจ พุทฺธวณฺณา ทีสุ ¶ อติอิฏฺเสุ อนิฏฺาการโต คหณํ. ตทุภยํปิ เตสํ วิปลฺลาสวเสเนว โหติ. ยํปน ปฺวนฺตานํ พุทฺธสาวกานํ เทวจฺฉราวณฺณาทีสุ อนิฏฺาการโต คหณํ. ยฺจ พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺาการโต คหณํ. ตทุภยํปิ ปฺาพเลเนว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
[๑๓๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเปิ อิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺาการโต อนิฏฺเปิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหตีติ’’ วุตฺตํ.
ยฺจ ตตฺถ
‘‘ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กฺริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพเมว.
เย หิ เต ธมฺม จกฺขุรหิตา โหนฺติ. เตเยว วิปลฺลาส วเสน จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ กุสลา กุสลานิเยว เยภุยฺเยน ยถารมฺมณํ ปวตฺตนฺติ. น ปน กฺริย ชวนานิ. น หิ ขีณาสวา โลกิยมหาชนสมฺมเตสุ อิฏฺานิฏฺเสุ จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ. ยถาห –
รูปา สทฺทา คนฺธา รสา, โผฏฺพฺพาจ มโนรมา;
อิฏฺธมฺมา อนิฏฺาจ, น ปเวธนฺติ ปณฺฑิตาติ.
ตสฺมา โสมนสฺส กฺริย ชวนานนฺตรํปิ ตทารมฺมณานิ โสมนสฺสุเปกฺขา เวทนายุตฺตานิ เอว สิยุํ. ตถา อุเปกฺขากฺริยชวนานนฺตรํปีติ. มูลฏีกายํ ปเนตฺถ ปฏฺาเน-กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตาอุปฺปชฺชตีติ กุสลกุสลานนฺตรํ เอว ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. น อพฺยากตานนฺตรํ นจ กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสติ. วิชฺชมาเนจ ตสฺมึ อวจเน การณํนตฺถิ. ภวงฺคฺจนาเมตํ นทิโสโตวิย ปฏิโสตคามินาวํ สวิปฺผาริกํ เอวชวนํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํ. น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติกฺริยชวนํ. ตสฺมา กฺริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณวิธานํ ¶ อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ปฏฺาเน ปน กุสลตฺติเก ปฺหา วาเร อารมฺมณปจฺจยวิภงฺเค ตีสุ อพฺยากตปทาวสานวาเรสุ เสกฺขปุถุชฺชนานํ ตทารมฺมณเมว ปธานํ โหติ. น กุสลา กุสลชวนํ. ตสฺมา ทฺวีสุปิ วาเรสุ เสกฺขาวา ปุถุชฺชนาวา กุสลํ อนิจฺจโต วิปสฺสนฺติ กุสลํ อสฺสาเทนฺตีติอาทิกํ วตฺวา ปุนจ กุสเล นิรุทฺเธ อกุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ. อรหโต ปน ชวนํปิ ตทารมฺมณํปิ ปธาน เมว โหติ. ตสฺมา อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ อิจฺเจว วุตฺตํ. นปน วุตฺตํ กฺริยาพฺยากเต นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ. ยทิ เจตํ วุจฺเจยฺย ตทารมฺมณเมว ปธานํ กตํนาม สิยา. อวุตฺเตปิจ ตสฺมึ วิปสฺสตีติ อิมินา ตทารมฺมณํปิ คหิตเมว โหตีติ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ปฏฺาเน กุสลา.ล. อุปฺปชฺชตีติ กุสลากุสลานนฺตรเมว ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. น อพฺยากตานนฺตรนฺติจ. วิชฺชมาเนจ ตสฺมึ อวจเน การณํ นตฺถีติ จ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติเยว. อนนฺตรปจฺจยวิภงฺเคสุ ปน กุสลํ วุฏฺานสฺส อกุสลํ วุฏฺานสฺส กฺริยํ วุฏฺานสฺสาติจ วิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺานสฺส เนววิปาก นาวิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺานสฺสาติจ เอวมาทินา กฺริยชวนานนฺตรํ ภวงฺเคน สห ตทารมฺมณสฺสปิ วุฏฺานนาเมน วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสติเยว. ตสฺมา ยฺจ วุตฺตํ น กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสตีติ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว. นจ ฉฬงฺคุเปกฺขาว โต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติปิ กฺริยชวนํ สวิปฺผาริกํ น โหติ. กุสลชวนสฺส วิย ตสฺสปิ โอฬาริกกายวจี ปโยคสมุฏฺา ปนโตติ.
[๑๓๕] วิภาวนิยํ ปน
ฏีกาวาทสฺส อุตฺตรํ วทนฺเตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ อพฺยากตา นนฺตรํปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย. ปริตฺตารมฺมเณ โวฏฺพฺพนา นนฺตรํปิ ตสฺส ปวตฺตึ มฺเยฺยุนฺติ กฺริยชวนานนฺตรํ ตทา รมฺมณํ น วุตฺต’’นฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น ¶ หิ ปฏฺาเน อิมสฺมึ วุตฺเต อิทํนาม มฺเยฺยุนฺติ อวุตฺตํนาม อตฺถิ. น จ อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตฏฺาเน ปฺจทฺวาริก ปริตฺตารมฺมณ วารปสงฺโค อตฺถีติ. โทมนสฺส.ล. อุเปกฺขา สหคตาเนว ภวนฺติ. น โสมนสฺสสหคตานิ. กสฺมา, โสมนสฺส โทมนสฺสานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา. เตเนว หิ ปฏฺาเน เตสํ อิตรีตรานนฺตรปจฺจยตา นวุตฺตาติ. เอตฺถจ กฺริยชวน โทมนสฺสชวนาน เมว อนนฺตรํ ตทารมฺมณ นิยมํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน อิตเรสํ กุสลากุสลชวนานํ อนนฺตรํ ปน ตาทิโส นิยโม นตฺถีติ ทสฺสิโต โหติ. ตสฺมา อฏฺนฺนํ กามกุสลานํ อฏฺนฺนํ โลภมูลานํ ทฺวินฺนํ โมหมูลานนฺติ อฏฺารสนฺนํ ชวนานํ อนนฺตรํ อารมฺมณานุรูปํ สพฺพานิ ตทารมฺมณานิ ภวงฺคานิ จ ปวตฺตนฺติ. เยภุยฺเยน ปน อกุสลชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ อเหตุกเมว. ทฺวิเหตุกชวนานนฺตรํ ทฺวิเหตุกเมว. ติเหตุกชวนานนฺตรํ ติเหตุกเมวาติ อยํ เยภุยฺยนิยโม. ยสฺส ปน ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวา กุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติ. ตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํปิ ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวาตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติ. ยสฺส อกุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติ. ตสฺส กทาจิ ทฺวิเหตุเกสุวา ติเหตุเกสุวา กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ กุสลานนฺตรํปิ อเหตุกตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต.ล. โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทา รมฺมณตา อุปฺปชฺชติ. อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ. เอกานิหิ ตทารมฺมณานินาม ปฏิสนฺธิชนเกน เอเกน กมฺเมน นิพฺพตฺตานิปิ นานาวีถีสุ นานาปฺปการานิ โหนฺติ. ปวตฺติ วิปากชนเกหิ ปน นานากมฺเมหิ นิพฺพตฺเถสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสาติ จตูสุ โสมนสฺสมหา วิปาเกสุ เอกเมเกน คหิต ปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส. ตทา รมฺมณสมฺภโวติ ¶ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ การณํ. ตทารมฺมณุปฺปตฺติ เยววา. ยํกิฺจีติ อิฏฺานิฏฺภูเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ ยํกิฺจิ. ปริจิตปุพฺพนฺติ อิมสฺมึ ภเวเยว ตงฺขณโต ปุริมขเณสุ คหณ พหุลตา วเสน ปริจิตํ. อภิณฺหเสวิตนฺติ อตฺโถ. ปริตฺตารมฺมณนฺติ ปริตฺตธมฺมภูตํ อารมฺมณํ. อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวา. อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณนฺติ ทฺวีสุ อุเปกฺขาสหคตสนฺตี รเณสุ อิฏฺเ กุสลวิปากํ อนิฏฺเ อกุสลวิปากํ อุเปกฺขา สหคต สนฺตีรณํ. เยสํ ปน ปกติยา อิตรานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคต วิปากานิ พหุลํ ปวตฺตนฺติ. เตสํ ตานิปิ อาคนฺตุกภวงฺคํ นโหนฺตีติ น วตฺตพฺพานิ. อฏฺกถายํ ปน มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท เยภุยฺยนิยมโสเต ปติตตฺตา อกุสลชวนานุรูปํ อเหตุกํ อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวย เมว วุตฺตํ. เตเนว หิ ปรโต เถรวาทานํ วิจาริตฏฺาเน อกุสลชวนานนฺตรํ อเหตุก ตทารมฺมณ เมว ทีเปนฺตสฺส ตสฺส เถรวาทสฺส อปริปุณฺณวาทภาวํ ทสฺเสตฺวา ยทา กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณ สทิสเมว อกุสลาวสาเน สเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตทารมฺมเณจยุตฺเต เอตํปิ ยุชฺชติเยว. ตสฺมา ฉปิ อุเปกฺขาสหคตวิปากานิ อาคนฺตุกภวงฺคํ โหนฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกสฺส ตาว อติมหนฺตาติ วิภูเตสุปิ พุทฺธวณฺณาทีสุ อภิอิฏฺารมฺมเณสุ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถีติ โทมนสฺส ชวนานนฺตรํ ภวงฺคปาโตว โหติ. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ปน สพฺเพสุปิ อิฏฺานิฏฺภูเตสุ มหนฺเตสุ อวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุ โทมนสฺส อุปฺปาเทนฺตสฺส เนว ตทารมฺมณสมฺภโว อตฺถิ. นจมูลภวงฺค สมฺภโวติ กตฺวา โทมนสฺสานนฺตรํ ฉสุ อุเปกฺขาสหคตวิปาเกสุ ยถารหํ เอกํ อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน ปวตฺตติ. ตถา ตสฺเสว พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺภูเตสุ อติมหนฺเตสุ อติวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุวา มหคฺคตปฺตฺตีสุวา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อภิธมฺเม ธาตุวิภงฺเค สพฺพธมฺเมสุวา ปน ¶ ปถม สมนฺนาหาโรติ วุตฺตํ. มหาหตฺถิปโทปม สุตฺเตจ อชฺฌตฺติ กฺเจว อาวุโส จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติ. พาหิราจ รูปาอาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ. เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติกฺเจว จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติ. พาหิราจ รูปา อาปาต มาคจฺฉนฺติ. ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติ. เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. อชฺฌตฺติกฺเจว อาวุโส โสตํ.ล. ฆานํ.ล. ชิวฺหา.ล. กาโย.ล. มโน อปริภินฺโน โหติ. พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ. เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติโกเจว มโน อปริภินฺโน โหติ. พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติ. เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา วีถิจิตฺตานินาม อาวชฺชเนนวินานอุปฺปชฺชนฺติ. สเจ อาวชฺชเนน ธมฺมโตวา กาลโภวา ยํยํ นิยเมตฺวา อาวชฺชิตํ โหติ. ตํ ตเทว ตานิปิ คณฺหนฺติ. ยทิ อนิยเมตฺวา ยํกิฺจิ อาวชฺชิตํ โหติ. ตานิปิ อาวชฺชิ ตปฺปการเมว คณฺหนฺติ. น ปน เอกาวชฺชน วีถิยํ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชเนนวา อฺมฺํวา ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา ลมฺพณานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอตฺถ สิยา. ยทิ เจ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกวีถิยํ อาทิมฺหิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อารมฺมณํ อคเหตฺวา อฺํ ยํ กิฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ. เอวํ สติ นิราวชฺชนํนาม เอตํ สิยา. อาวชฺชนาทีหิจ สทฺธึ ธมฺมโต กาลโต จ ภินฺนารมฺมณํนาม สิยาติ. สจฺจํ, ยถา ปน มคฺควีถิยํ โคตฺรภุโวทานานิ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลานิ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺสจ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนเมว โหนฺติ ภินฺนารมฺมณฺจ. เอวเมตสฺสปิ นตฺถิ นิราวชฺชนตาย ภินฺนารมฺมณตายจ โทโสติ. ยฺจ เอกสฺมึภเว ภวงฺคสฺส ปฏิสนฺธิยา สห ธมฺมโตจ อารมฺมณ โตจ อภินฺนตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ตํปิ มูลภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ¶ อิทฺจ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ นตฺถิ โทโสติ. ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ อตฺตโน อนนฺตรปจฺจยํ กตฺวา. วทนฺติ อาจริยา. ปาฬิยํ ปน มหาอฏฺกถายํจ เอตํ วิธานํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. น มหคฺคตานุตฺตรชวนาวสาเน. กสฺมา อิติ เจ. กามาวจร ชวนานํ เอว สวิปฺผนฺทนตฺตา. อิตเรสฺจ อวิปฺผนฺทนตฺตา.
[๑๓๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘กามตณฺหา นิทาน กมฺมนิพฺพตฺตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
อปิจ อภิฺาวชฺชิตานิ มหคฺคตานุตฺตรชวนานิ อปริตฺตารมฺมณานิ โหนฺติ. ตทารมฺมณานิ ปน ปริตฺตารมฺมณาเนวาติ นเตสํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปสงฺโค อตฺถิ. อภิฺาชวนานิจ กานิจิ ปริตฺตารมฺมณานิปิ สนฺตตรานิ โหนฺตีติ เตสํปิ อวสาเน ตทุปฺปตฺติ นตฺถิเยวาติ.
[๑๓๗] เอเตน
อชนกตฺตา ชนก สมานตฺตาภาวโตติอาทิปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
กามาวจรสตฺตานํเอว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. น รูปารูปสตฺตานํ. น หิ เตสุ อุปฺปนฺนานํ ปริตฺตารมฺมณานํปิ กามาวจรชวนานํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ อตฺถิ. ตทารมฺมณูป นิสฺสยสฺส กาม ภวงฺคสฺส อภาวโต มหคฺคต ภวงฺคสฺส จ สนฺต ตรสฺส ตทารมฺมณ กิจฺจา ภาวโตติ. จกฺขุวิฺาณ โสต วิฺาณานิ ปน รูปสตฺตานํ จกฺขุโสตอินฺทฺริย ปวตฺติอานุภาวโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิจ ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมสิทฺธิโต รูปสตฺเตสุ ปวตฺตนฺติ เยวาติ. กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ, น มหคฺคตานุตฺตรปฺตฺติธมฺเมสุ. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา ตทารมฺมณานํ. เตสํ ปน เอกนฺตปริตฺตา รมฺมณภาเว การณํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.
[๑๓๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อปริจิตตฺตา’’ติ ¶ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
จิตฺตฺหิ นาม วิกปฺปพเลวา อปฺปนาปตฺตภาวนากมฺมวิเสเส วา สติ นิพฺพาเน วิย อปริจิเตปิ อารมฺมเณ ปวตฺตติเยวาติ.
[๑๓๙] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘กามตณฺหายตฺตกมฺมชนิตตฺตาปี’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํปิ เหฏฺา ปฏิกฺขิตฺตเมว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ กึวา เอตาย ยุตฺติจินฺตายาติ วตฺวา สพฺพานิ วิภาวนิยํ วุตฺต การณานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ.
กาเม ชวน สตฺตาลมฺพณานํ นิยเมสตีติ กามภูมิปริยาปนฺนานํ ชวนานํ สตฺตานํ อารมฺมณานฺจ วเสน ติวิเธ นิยเม สติ. วิภูเต ติมหนฺเตจ ตทารมฺมณมีริตนฺติ เอเตน ตทารมฺมณํนาม ปวตฺตมานํ วิภูตารมฺมเณวา อติมหนฺตารมฺมเณ วา ปวตฺตตีติ อยเมว นิยโม ทสฺสิโต. น ปน ยตฺถ ตทา รมฺมณํ ปวตฺตติ. เอตเทว วิภูตฺจ อติมหนฺตฺจ นามาติ นิยโม. ตสฺมา อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตานํ สุวิสทวตฺถุกานํ รูปพฺรหฺมานํ อุปฺปนฺนาวีถิโย เยภุยฺเยน วิภูตารมฺมณาเอว อติมหนฺตา รมฺมณาเอวจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา รูปารูปภูมีสุ วิภูตารมฺมณวีถิโย อติมหนฺตารมฺมณวีถิโยจ นลพฺภนฺตีติ วทนฺติ. [ตทารมฺมณนิยโม].
๑๔๐. ชวเนสุจาติ จสทฺโท ปน สทฺทตฺโถ. ฉกฺขตฺตุ เมววา ชวนฺติ. ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สตีติ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํปิ หิ ปกติกาเล อารมฺมณทุพฺพ ลฏฺาเนเอว กามาวจรชวนานํ ฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติ วุตฺตาติ. เกจิ ปน ฉกฺขตฺตุนฺติ อิทํ มุจฺฉากาลวเสน วุตฺตนฺติ มฺนฺติ. มนฺทวตฺติยนฺติ มรณาสนฺนกาเล พหุจิตฺตกฺขณาตีตกสฺส วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา อิตรกาเลสุจ มุทุตรภาเวน เกนจิ อุปทฺทุต ภาเวน อชฺโฌตฺถฏภาเวนจ วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา ตนฺนิสฺสิตานํ ชวนานํ ¶ มนฺทีภูตเวคตา วเสน ปวตฺติกาเล. มรณกาลาทีสูติ มรณาสนฺนกาเล มุจฺฉากาเล วิสฺิภูต กาเล อติตรุณกาเลจ, ตตฺถ มุจฺฉากาโลนาม อสยฺห รูเปหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อติภูตานํ อธิมตฺตโต กรชกายสฺส วิหฺปฺปตฺติกาโล. วิสฺิ ภูตกาโลนาม ปีติเวเคนวา นิทฺทาภิภูตตายวา ยกฺขคหเณนวา สุรามทาทิ วเสนวา ปกติสฺาย วิคตกาโล. อติตรุณกาโลนาม คพฺภคตสฺสวา สมฺปติชาตสฺสวา ทารกสฺส อชฺฌตฺต วตฺถูนํ อติมุทุกาโล. ตาทิเสสุ หิ กาเลสุ อนฺตรนฺตรา ฉทฺวาริกวีถิโย ปวตฺตมานาปิ เยภุยฺเยน ปริปุณฺณชวนวารา น ปวตฺตนฺติ. ทฺวตฺติโวฏฺพฺพนิกาวา จตุปฺจชวนิกาเอววา ปวตฺตนฺตีติ. เอตฺถจ ทฺวตฺติโวฏฺพฺพนิกวารา อฏฺกถายํ วุตฺตา. จตุปฺจ ชวนิกวารา มูลฏีกายํ วุตฺตา. ปฺจวารเมวาติ อิทํ ปน มรณา สนฺนกาลวเสน วุตฺตํ. นมุจฺฉากาลาทิวเสน. ตฺจ โขปากติกสตฺตานํ วเสเนว. เย ปน ฌานสมนนฺตรํวา ปจฺจเวกฺขณ สมนนฺตรํวา อภิฺาสมนนฺตรํวา จวนฺติวา ปรินิพฺพายนฺติวา. เตสํ ฌานาทีนิเยว ปฺจวารโต อธิกานิวา อูนานิวา มรณา สนฺนชวนานินาม โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ อตฺโถ อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาวิภวิสฺสตีติ. ภควโต ปน ยมกปาฏิหาริย กาลาทีสูติ เอตฺถ อฺเสํปิ มหาโมคฺคลานตฺเถราทีนํ เอวรูโป ลหุปฺปวตฺติกาโล อาทิสทฺเทน สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺหิ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปน มตฺถกปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ. อฺเสํวา เอวรูเป กาเลติ. สกเลน ปน วากฺเยน ถเปตฺวา ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ลหุก ปวตฺติกาลํ อฺสฺมึ กาเล ภควโตปิ ฉวา สตฺตวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. อฺเสํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. จตฺตาริ ปฺจวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺตีติ เอตฺถปิ ภควโตปิ ลหุกปฺปวตฺติยํ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺติ. ลหุกตรปวตฺติยํ จตฺตารีติ อตฺโถปิ ยุชฺชติเยว.
วิภาวนิยํ ปน
ภควโต ¶ จตฺตาริ อฺเสํ ปฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ภควา อคฺคิกฺขนฺธอุทก ธาราทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปาฏิหาริยานํ ปวตฺตนตฺถํ ปถมํ เตโชกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิ. ตโต อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตตูติ อธิฏฺาสิ. ตโต ตสฺมึเยว กสิเณ อภิฺํ สมาปชฺชิ. อภิฺาวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ. ตโต อาโปกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิ. ตโต เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺตูติ อธิฏฺาสิ. ตโต ตสฺมึเยว กสิเณ อภิฺํ สมาปชฺชิ. อภิฺาวเสน เหฏฺิม กายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺติ. เสสยมเกสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถจ ลหุกปฺปวตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา ทฺเว ทฺเว ปจฺจเวกฺขณวารา จตุปฺจชวนิกาเอว ภวนฺติ. ทฺวินฺนฺจ ชวนวารานํ อนฺตรา ทฺเว เอว ภวงฺคานิ ภวนฺติ. ตานิจ ทฺเว ปาฏิหาริยานิ ปสฺสนฺตานํ เอกปฺปหาเรเนว ปวตฺตานิ วิย ปฺายนฺตีติ. เอตรหิ ปน เกจิ อาทิกมฺมิกชฺฌานปจฺจเวกฺขเณสุปิ จตฺตาริ ปฺจวาชวนานิ วทนฺติ. อาทิกมฺมิกสฺสาติ โยคกมฺมสิทฺธิยา อาทิมฺหิ นิยุตฺตสฺส. ปถมํ อุปฺปนฺนา อปฺปนา ปถมกปฺปนา. ตสฺสํ ปถมกปฺปนายํ. อาทิกมฺมิกอปฺปนาวีถิยนฺติ อตฺโถ. ตทา หิ สพฺพานิปิ มหคฺคตชวนานิ ปุน อาเสวนาภาวโต ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ เอกวารเมว ชวนฺตีติ. อภิฺาชวนานิ ปน อิทฺธิวิกุพฺพนาทิ. กิจฺจสิทฺธิยาเอว ปยุตฺตานีติ กิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโต อาทิกมฺมิกกาเลปิ วสีภูตกาเลปิ เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ อภิฺาชวนานิจ สพฺพทาปีติ. ยถาจ อภิฺาชวนาทิ เอวํ มคฺคชวนานิปิ ตํ ตํ กิเลสปฺปหานกิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพา ภาวโต เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปน.ล. เอก จิตฺตกฺขณิกาวาติ. อถวา, มคฺคเจตนาย อนนฺตริกผลตฺตา สกึ ¶ อุปฺปนฺเนเยว มคฺเค ผลสฺสวาโร อาวโตติ นตฺถิ มคฺคจิตฺตสฺส ปุนุปฺปตฺติยา โอกาโสติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปน.ล. เอกจิตฺตกฺขณิกาวาติ. ชวนุปฺปตฺติยา ปกติยา สตฺตกฺขุปรมตฺตา มนฺทสฺส ปฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ติกฺขสฺส จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีณีติ วุตฺตํ ตโต ปรํ.ล. อุปฺปชฺชนฺตีติ. นิโรธสมาปตฺติกาเล ปน ปุพฺพภาเคเยว ตาทิ สสฺส ปโยคาภิสงฺขารสฺส กตตฺตา ทฺวินฺนํ วารานํ อุปริ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ นิโรธ.ล. ชวตีติ. เอตฺถจ ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺ นิทฺเทสวเสน วุตฺตํ. เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหตีติ หิ วุตฺตํ. จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ อนาคามิโน กุสลภูตํ อรหโต กฺริยภูตํ เนวสฺานาสฺา ยตน ชวนํ. วุฏฺานกาเลจ นิโรธสฺส นิสนฺทมตฺตตฺตา เอกวารเมว วชนํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ วุฏฺานกาเลจาติอาทิ. ตตฺถ อนาคามิ ผลํวา อรหตฺตผลํวาติ อนาคามิผเลวา อรหตฺตผเลวา. ภาเวน ภาวลกฺขเณ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ. เตนาห นิรุทฺเธติ. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ ฌานสมาปตฺติ ผลสมาปตฺติวเสน สกลายปิ สมาปตฺติวีถิยํ. ภวงฺคโสโตวิย วีถินิย โม นตฺถีติ อิทํ จิณฺณวสีภูตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อกตา ธิการสฺส ปน ฌานสมาปตฺติยํ อาทิโต ปฏฺาย ทฺเว ตีณิ จตฺตารีติอาทินา ฌานชวนานิ อนุกฺกเมน วทฺธมานานิ ปวตฺตนฺติ. กตา ธิการานํ ปน มหาปุริสชาติกานํ ปฏิลทฺธกาลโต ปฏฺาย จิณฺณวสีภาวาเนว โหนฺติ. ตถา ผลชวนานิจ สพฺเพสํปิ ผลฏฺานนฺติ ทฏฺพฺพํ. พหูนิปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อาทิกมฺมิกกาลาทีสุ เอกวาราทิวเสนปิ อวเสสานํ ปวตฺตึ สมฺปิณฺเฑตีติ. [ชานนิยโม].
๑๔๑. เอวํ ปุพฺพาปรนิยามวเสน วีถิจิตฺตานํ ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุคฺคลเภทวเสน ภูมิเภทวเสนจ เตสํ ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ทุเหตุกานนฺติอาทิมาห. ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตา ทฺเว เหตุโย เอเตสนฺติ ทุเหตุกา. จตูหิ าณวิปฺป ยุตฺตมหาวิปาเกหิ ¶ คหิตปฏิสนฺธิกา. ทฺวีหิ ปน อเหตุก วิปาเกหิ คหิต ปฏิสนฺธิกา อเหตุกา นตฺถิ ปฏิสนฺธิเหตุ เอเตสนฺติ กตฺวา. เตสํ ทฺวินฺนํปิ วิปากาวรณสพฺภาวโต มหคฺค ตชฺฌานานิปิ ตาว นุปฺปชฺชนฺติ. กุโต โลกุตฺตรานิ. กฺริยชวนานิ ปน ขีณาสวานเมว อาเวนิก ภูตานีติ วุตฺตํ กฺริยชวนานิ เจวอปฺปนาชวนานิจ น ลพฺภนฺตีติ. ตตฺถ วิปากา วรณํ นาม อเหตุก ปฏิสนฺธิกตา ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิกตาจ. ตถา าณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ สุคติยนฺติ สุคติ ภเว ปริยาปนฺนานํ เตสํ ทฺวินฺนํ ตถา าณมฺปยุตฺตมหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ สุคติยนฺติ เอเตน ทุคฺคติปริยาปนฺเน อเหตุก ปุคฺคเล นิวตฺเตติ. น หิ เตสํ อิมสฺมึ วากฺเย อิตเรสํ อนฺุาตานิ าณวิปฺปยุตฺตวิปากานิปิ ลพฺภนฺตีติ. เตนาห ทุคฺคติ ยํ ปนาติอาทิ. ตตฺถ ทุคฺคติยํ ปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ าณวิปฺปยุตฺตานิ มหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ ปริปุณฺณ โยชนา ทฏฺพฺพา. เอตฺถ สิยา. กสฺมา ปเนตฺถ สุคติปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตวิปากานิ ทุคฺคติปริยาปนฺนานฺจ อฏฺปิ สเหตุก มหาวิปากานิ น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ. นนุ ปฏฺาเน สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ เอกสฺมึ ภเว เอกสฺส สตฺตสฺส กทาจิ สเหตุกํ ภวงฺคํ กทาจิ อเหตุกํ ภวงฺคนฺติ เอวํ มูลภวงฺเค ปวตฺติเภโท นตฺถีติ กตฺวา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิทํ ตทารมฺมณสงฺขาตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิฺายติ. สเหตุกนฺติจ สามฺวจนตฺตา ทฺวิเหตุกํ ติเหตุกฺจ ตทารมฺมณํ วิฺาตพฺพํ โหติ. อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิธ ปน ตสฺส ตทารมฺมณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มูลภวงฺคเมว อธิปฺเปตํ. อิธปิ สามฺวจนตฺตา ทฺวีสุ อ- อเหตุกภวงฺเคสุ ยํกิฺจิ คเหตพฺพเมวาติ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ อเหตุกานํปิ อฏฺสเหตุก ตทารมฺมณานิปิ ลพฺภมานานิเอว สิยุํ. ทุเหตุกานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. วุจฺจเต, อเหตุ เกสุ ¶ ตาว ทุคฺคติปริยาปนฺนานํ สเหตุกตทารมฺมณสมฺภโว สพฺพอฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต. ตสฺมา อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิทํ กุสลวิปากภูตํ อเหตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยุตฺตํ. อยฺหิ ปฏฺาเน ธมฺมตา. ยทิทํ ยถาลาภคหณนฺติ. อิตรถา สพฺพอฏฺกถาวิโรโธ สิยาติ. ยถาจ กุสลานํ โยคสาธนียตฺตา ปวตฺติยํปิ โยคกมฺมวเสน าณโยโค โหติ. น ตถา วิปากานํ. เตสํ ปน อโยคสาธนี ยตฺตา ปวตฺติยํ ภวงฺคาณสงฺขาเตน อุปนิสฺสยฺาเณน วินา าณโยโค น สมฺภวติ. ตสฺมา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิธปิ าณวิปฺปยุตฺตภูตํ สเหตุกตทารมฺมณเมว คเหตุํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา ทฺวิเหตุกานํ อเหตุกานฺจ าณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ ปฏิกฺเขโป เถเรน กโตติ. อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน ปน เยน วิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. เตน สทิสํ วา ตโต หีนํ วา ตทารมฺมณํ เตสํ สมฺภวติ. น ปณีตนฺติ กตฺวา ทฺวินฺนํปิ อเหตุกานํ อฏฺมหาวิปากานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา สตฺตตึสจิตฺตปฏิ ลาโภ วุตฺโต. โส ปน ยถา วุตฺตปฏฺานปาฬิยา วิรุชฺฌติ. อปเร ปน ยถา อเหตุกานํ สุคติปริยาปนฺนานํ ทฺวิเหตุก ตทารมฺมณํ โหติ. เอวํ ทฺวิเหตุกานํปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวตีติ วทนฺติ. ตํ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติ. อฏฺกถายฺหิ กตฺถจิ เตสํ ทฺวินฺนํปิ อวิเสเสน อฏฺมหาวิปากปวตฺติ วุตฺตาติ. ปฏิสนฺธิวิฺาณ สหคตา ตโย เหตู เอเตสนฺติ ติเหตุกา. เต ปน กามรูปารูปวเสน ติวิธา โหนฺติ. ปุถุชฺชโน อฏฺอริยาจาติ นววิธา. เตสุ ขีณาสวานํ กุสลากุสล ชวนานิจ นลพฺภนฺติ. สพฺพโส อนุสยปหาเนน สพฺเพสํ กุสลากุสลานํ สห นิรุทฺธตฺตา อนุสย ปฏิพทฺโธ หิ เตสํ ตพฺภาโวติ. ตถาสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถ. อปรินิฏฺิตสิกฺขากิจฺจตาย สิกฺขนสีลยุตฺตา สตฺตอริยา เสกฺขานาม. อิธ ปน ตโย เหฏฺิมผลฏฺา อธิปฺเปตา. เตสฺหิ อาทิโต โสตาปตฺติมคฺเคเนว ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํ สหคตานิ ¶ ปฺจชวนานิ นลพฺภนฺตีติ. อนาคามิปุคฺคลานํ ปน ปฏิฆชวนานิจ น ลพฺภนฺติ. อนาคามิมคฺเคน ปหีนตฺตา. มคฺคสฺส ปน เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ปจฺเจกํ ยถาสกํ มคฺคชวนานิเอว ลพฺภนฺติ. อุปริมานฺจ ผลานํ เหฏฺิเมหิ ปุคฺคเลหิ อนมิคตตฺตา เหฏฺิมานฺจ อุปริเมสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ อนุปฺปชฺชนโต จตุนฺนํ ผลฏฺานํปิ ปจฺเจกํ ยถาสกํ ผลชวนานิเอว ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โลกุตฺตร.ล. สมุปฺปชฺชนฺตีติ. เอตฺถจ อุปริมคฺเค อาคเต เหฏฺิมมคฺคานุภาวสฺส สพฺพโส ปฏิปสฺสทฺธิวเสน อุปริมานํ ปุคฺคลนฺตรตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ปาริเสสโต ลพฺภมานวีถิจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ คาถมาห. ปรินิฏฺิ ตสิกฺขากิจฺจตฺตา นตฺถิ สิกฺขิตพฺพกิจฺจํ เอเตสนฺติ อเสกฺขา. ขีณาสวา. เตสํ เตวีสติกามวิปาก วีสติกฺริย อรหตฺตผล วเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส. สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาชวนวชฺชิตานํ สตฺตนฺนํ อกุสลานํ เอกวีสติยา กุสลานํ เตวีสติยา กามวิปากานํ ติณฺณํ เหฏฺิมผลานํ อาวชฺชนทฺวยสฺสจ วเสน ฉปฺาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเส. อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ กามวิปาก โลกิยกุสลากุลาวชฺชน ทฺวยวเสน จตุปฺาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเสติ โยชนา. ปุคฺคล เภเทน วีถิจิตฺตานํ เภโท ปุคฺคลเภโท.
๑๔๒. สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ปุคฺคลานํ ทฺวารานฺจ เอตฺเถว ปริปุณฺณสมฺภวโต. ยถารหนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลานํ อุปฺปตฺติอรหานุรูปํ. รูปาวจรภูมิยํ วชฺชิตพฺเพสุ โสฬสวีถิ จิตฺเตสุ ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตา ปฏิฆชวน ตทารมฺมณ วชฺชิตานีติ วุตฺตํ. อรูปาวจรภูมิยํ ปถมมคฺค รูปาวจรหสน เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตานิ ปฏิฆชวน ตทารมฺมณวชฺชิตานิจ วีถิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺตีติ โยชนา. เอตฺถาปิ วชฺชิตพฺเพสุ อฏฺตึส วีถิจิตฺเตสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวุจฺจมานตา ทฏฺพฺพา. สพฺพตฺถาปีติ สพฺพาสุปิ รูปารูปภูมีสุ. ตํตํ ปสาทรหิตานํ ตํตํทฺวาริก วีถิจิตฺตานิ ¶ น ลพฺภนฺเตวาติ รูปาวจรภูมิยํ ตาว ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ ฆานชิวฺหากายปสาท รหิตานํ รูปีพฺรหฺมานํ ฆาน ชิวฺหากายทฺวาริกานิ ฉ วีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตว. ยานิ สนฺธาย ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตํ. อรูปภูมิยํ ปน ปฺจปิ ปสาทา นตฺถีติ ปฺจทฺวาริกานิ ทฺวิปฺจวิฺาณ มโนธา ตุตฺติก สนฺตีรณตฺตยวเสน โสฬสวีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตว. ยานิ สนฺธาย โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริ วุจฺจมานตาติ วุตฺตํ. กามภูมิยํ ปน ตํตํ ปสาทรหิตตา ชจฺจนฺธาทีนํ วเสน โย เชตพฺพา. กาเม อสีติ วีถิจิตฺตานิ ยถารหํ ลพฺภเร ลพฺภนฺติ. รูเป จตุสฏฺิ ตถา ยถารหํ ลพฺภเร. อรูเป ทฺเว จตฺตาลีส ยถารหํ ลพฺภเรติ โยชนา. เอตฺถจ พฺรหฺมโลเกวา อุปริ ฉกามาวจร เทวโลเกสุวา อนิฏฺารมฺมณานิ นาม นตฺถิ. ตสฺมา รูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ ลพฺภมานตาวจนํ ตตฺถ ตฺวาวา อิธ อาคนฺตฺวาวา อิธ อนฏฺเหิ รูปสทฺเทหิ สมาคจฺฉนฺตานํ วเสน ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน อิธ อาคตานํเยว พฺรหฺมานํ อนิฏฺารมฺมณสมาโยโค โหตีติ ถานิ จตฺตาริ รูปภูมิยํ ลทฺธานินาม น โหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ สฏฺิเยว วีถิจิตฺตานีติ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. อิธ อาคตานํเยว อุปฺปนฺนานิปิ พฺรหฺมตฺตภาเว อุปฺปนฺนตฺตา พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนานิ อิจฺเจว วตฺตพฺพตฺตา. นจ ตตฺถ ิตาปิ อิธ อนิฏฺานิ นคณฺหนฺติ. ทูเรปิ อารมฺมณํ คเหตุํ สมตฺถตฺตา พฺรหฺมานนฺติ.
[๑๔๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
ตสฺส วาทสฺส ปฏิกฺขิปนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘อิธ ปน ตตฺถ ตฺวาปิ อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อนิฏฺารมฺมณสฺส อสมฺภโว น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ. เตน ตตฺถ ตฺวา อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อุปฺปนฺนานิ ตานิ จตฺตาริ จิตฺตานิ ตตฺถ ลทฺธานินาม โหนฺติ. อิธ อาคตานํ อุปฺปนฺนานิ อิธ ลทฺธานินาม โหนฺตีติ อนฺุาตํ โหติ. ตฺจ น ยุตฺตํ.
ตํ ตํ ภูมิปริยาปนฺเน สตฺตสนฺตาเน อุปฺปนฺนานิเอว ตํตํภูมิยํ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺตา. อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํ. ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลทฺวารารมฺมเณสุ สมฺภวานุรูปํ. ภวงฺเคน อนฺตริตา ภวงฺคนฺตริตา. ยาวตายุกนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ภวนิกนฺติ วีถิโต ปฏฺาย ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตสนฺตานํ ปวตฺตติ. ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. อพฺโภจฺฉินฺนา ปวตฺตติ อสติ นิโรธ สมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย วีถิ สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
วีถิมุตฺต สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๔๓. เอวํ ¶ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ อาทิคาถ มาห. เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺติยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม วีถิจิตฺตวเสน อุทีริโตกถิโต. อิทานิ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโห นาม วีถิมุตฺต จิตฺตานํ วเสน วุจฺจตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติยา กถิตาย ตโต ปรํ ภวงฺคกาเลจ จุติกาเลจ เตสํ ปวตฺติ กถิตาเยว โหตีติ กตฺวา สนฺธิยมิจฺเจว วุตฺตํ.
[๑๔๑] วิภาวนิยํ ปน
ปรโต มรณุปฺปตฺติยํ ปถมํ จุตึ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อนนฺตเร ปฏิสนฺธิยา วกฺขมานตฺตา อิธ สนฺธิคฺคหเณน อตีตา นนฺตร จุติปิ คเหตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเลจา’’ติ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
วีถิมุตฺตานฺหิ วิสยปฺปวตฺตินาม อตีตานนฺตรภเว มรณุปฺปตฺติยํเอว สิทฺธาติ เอกสฺมึ ภเว วิสยปฺปปตฺติยา สห เตสํ ปฏิสนฺธิปมุขานํ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺติทสฺสนตฺถํเอว ตาย อตีตานนฺตรจุติยา สทฺธึ มรณุปฺปตฺติวิธานํ เถเรน ทสฺสิตนฺติ. ภวนฺติ สตฺตา สงฺขาราจ เอตาสูติ ภูมิโย. อโยติ วฑฺฒิ. อตฺถโต ปน สุขํจ สุขเหตุ สุขปจฺจยาจ เวทิตพฺพา. เยภุยฺเยน ตโต อยโต อปคตา เอตฺถ นิพฺพตฺตา สตฺตาติ อปาโย. โสเอว ภูมีติ อปายภูมิ. โอฬาริเกน กามราเคน กามียตีติ กาโม. คนฺตพฺพา อุปคนฺตพฺพาติ คติ. คจฺฉนฺติ สตฺตา เอตฺถาติวา คติ. อเนกวิธสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺานตาย โสภณาคติ สุคติ. กาโมจ โส สุคติจาติ สมาโส. นตฺถิ ยถาวุตฺโต อโย เอตฺถาติ นิรโย. นิจฺจํ วา รยนฺติ กมฺปนฺติ ผนฺทนฺติ ¶ สตฺตา ทุกฺขปฺปตฺตา เอตฺถาติ นิรโย. มนุสฺสา วิย อุทฺธํ อุจฺจา อหุตฺวา ติโร อฺจิตา อายตาติ ติรจฺฉานา. ยุวนฺติ นานา วณฺณสณฺานาปิ สตฺตา สมานชาติตาย เอกีภูตาวิย โหนฺติ เอตายาติ โยนิ. ชาติ.
วิภาวนิยํ ปน
ขนฺธานํ ปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ.
ติรจฺฉานานํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ. เปจฺจ อิตา คตาติ เปตา. อิโต อปกฺกมฺม จวิตฺวา ภวนฺตเร คตาติ อตฺโถ. เยเกจิ กาลงฺกตา. ทิวงฺคตาปิ หิ โลเก กาลงฺกตา เปตาติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน สุขสมุสฺสยโต เปจฺจ ปกฏฺํ ปวาสํ ทูรํ คตาติ อตฺเถน ยาว ตโต น มุจฺจนฺติ. ตาว นิจฺจํ ทุกฺขปฺปตฺตา ลกฺขณสํยุตฺตาทีสุ อาคตา ตตียา อปายิกสตฺตา อธิปฺเปตา. เปตานํ สมูโห เปตฺติ. เปตฺติยา วิสโยติ เปตฺติ วิสโย. วิสโยติจ ปวตฺติเทโส วุจฺจติ. อสุรกาโยติ เอตฺถ สุรา วุจฺจนฺติ อุปริ เทวา สุรนฺติ อิทฺธิวิเสเสหิ ทิพฺพนฺติ, สุฏฺุวา รมนฺติ กามสุขรตึ ปจฺจนุภวนฺตีติ กตฺวา. น สุราติ อสุรา. เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย สนฺธาย สุรปฏิปกฺขา สุร สทิสาวาติ อตฺโถ. วิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตาทโย วินิ ปาติเก สนฺธาย ขุทฺทกสุรา จูฬกสุราติ อตฺโถ. ยมราชา ทโย เวมานิกเปเต สนฺธาย เอกเทเสน สุรสทิสาติ อตฺโถ. เวมานิกเปตาปิ หิ กตฺถจิ อสุรกายาติ อาคตา. โลกนฺตริก เนรยิเก สนฺธาย สพฺพโส สุรคุณ รหิตาติ อตฺโถ. เตปิ หิ พุทฺธวํสนิทานฏฺกถายํ ชาติทุกฺข นิทฺเทเสสุจ อสุรกายาติ วุตฺตา. ตถา กาลกฺจิกเปเต สนฺธาย สพฺพโส สุรภาวรหิตาติ อตฺโถ. อิติ ปฺจนฺนํ อสุรานํ วเสน อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพ. ทิพฺพา วต โภกายา ปริหายิสฺสนฺติ, ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายาติ อิมสฺมึ สุตฺตปเท จตฺตาโรปิ อปายา อสุรกายาติ อฏฺกถายํ วณฺณิตา.
ตตฺถ ¶ เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย อสุรา ตาว ตึเสสุ เทเวสุ สงฺคหิตา. วินิปาติกาสุรา จาตุมหาราชิกเทเวสุ. ตถา เวมานิกเปตาสุรา. เตปิ หิ วินิปาติกาสุรา วิย ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตา. ยมราชาโน ปน เวสฺสภู โนตฺติจ เปตฺติ ราชา โสโม ยโม เวสฺสวโณจ ราชาติ เอวํ กถา วตฺถุปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภูอาทโย สยํ มหิทฺธิกา มหานุภาวา เวมานิกเปตราชาโน หุตฺวาปิ เนรยิเกสุ สตฺเตสุ การฺุตํ ปฏิจฺจ เหฏฺา นิรยโลเกสุปิ รชฺชํ กาเรนฺติเยว. เตเนว หิ สพฺเพ เปตโลกาปิ นิรยโลกาปิ ยมโล กาติจ ยมวิสยาติจ วุจฺจนฺตีติ. เยจ จาตุมหาราชิกปริ ยาปนฺนา ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน เรวติวิมาเน ยกฺขาติ อาคตา สํกิจฺจชาตเก รกฺขสาติ อาคตา ยกฺขรกฺขสานาม อิโต คนฺตฺวา อุสฺสทนิรเยสุ เนรยิกานํ นานากมฺม การณาโย กโรนฺโต วิจรนฺติ. เตสํปิ กาโล อุปกาโลติ เอวมาทีหิ นาเมหิ นารทชาตเก อาคตานํ นิรย ปาลานํ อุปริยมราชานํ อาณาปวตฺตติเยวาติ. โลกนฺตริกา สุรา นิรเย สงฺคหิตา. อิธ ปน กาลกฺจิกาทโย เปตาสุราว อธิปฺเปตา. เตสํ อสุรานํ กาโย สมูโหติ อสุรกาโย. เอตฺถจ นิรยภูมินาม ปจฺเจกํ โสฬสุสฺสทปริ วารานํ อฏฺนฺนํ มหานิรยานํ วเสน อนฺโต ปถวิยํ ิตาติ เวทิตพฺพา. อรฺ ปพฺพต สมุทฺท ทีปกาทีสุปิ นานานิรย ภูมิโย โหนฺติเยว. ตสฺมา ตาทิสสฺส วิสุํ ววตฺถิตสฺส โอกาสสฺส อตฺถิตาย นิรโยตฺเวว วุตฺตา. เสสานํ ปน ติสฺสนฺนํ อปายภุมฺมีนํ ตาทิสสฺส โอกาสสฺส นตฺถิตาย โยนิ วิสย กาย สทฺเทหิ โยเชตฺวา ขนฺธาวา ขนฺธปฺปวตฺติปเทสาวา คหิตาติ. [อปายภูมิ]
อุสฺสิโต อุคฺคโต อุสฺสนฺโนวา มโน เอเตสนฺติ มนุสฺสา. เตหิ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุปิ อิตรภูมิกานํ สตฺตานํ ติกฺขตรสูร วิจิตฺรจิตฺตา โหนฺติ. ปริปุณฺณานํ กุสลากุสลกมฺม ปถานํ ¶ อานนฺตริยกมฺมานฺจ เอตฺเถว สมฺภวโตติ. เตสุปิ ปน ชมฺพุทีปวาสิโนเอว อติสเยน อุสฺสิตมนา โหนฺติ. อิตเร ปน เตหิ สมานวณฺณาทิตาย มนุสฺสา อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ยถาห-ตีหิ ภิกฺขเว าเน หิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ. เทเวจ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ าเนหิ. สูราจ สติ มนฺโตจ อิธ พฺรหฺมจริยวาโสจาติ. อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ มนูติ มหาสมฺมตราชา วุจฺจติ. อิเมจ ชนา เตน ถปิเตสุ มริยาทธมฺเมสุ ิตา ตสฺส ปุตฺตฏฺานิยา โหนฺติ. ตสฺมา มนุโน อปจฺจา ปุตฺตาติ มนุสฺสาติ. อิธ ปน ภูมิปริยาโยติ กตฺวา มนุสฺสาติ อิตฺถิลิงฺคํ เอกวจนฺจ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเส สุปิ. เยสุ ปน จตฺตาโร มหาราชาโน รชฺชํ กาเรนฺติ. เต เทวา จาตุมหาราชิกา. ตตฺถ ธตรฏฺโ คนฺธปฺปานํ ราชา โหติ. วิรุฬฺหโก กุมฺภณฺฑานํ. วิรูปกฺโข นาคานํ. กุเวโร ยกฺขานํ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน คนฺธรุกฺเขสุ อปฺเปนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ คนฺธปฺปา. คนฺธรุกฺขาธิวตฺถา เทวา. เต มูลคนฺธาทิวเสน ทสธา ปาฬิยํ อาคตา. กุมฺภณฺฑาติ ทานวรกฺขสา. นาคา ยกฺขาจ ปากฏา. สพฺเพ เต เยภุยฺเยน ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน จ โหนฺติ. ตสฺมา จตฺตาโร มหาราชาโน อฺมฺํวา มนุสฺสานํ วา อวิเหนตฺถาย เตสุ นานาราชานํวา นานาเสนาปตึวา ถเปสุํ.
อาฏานาฏิยสุตฺตํเจตฺถวตฺตพฺพํ. ตตฺถ หิ ยกฺโขยกฺขินีคนฺธปฺโป คนฺธปฺปี กุมฺภณฺโฑ กุมฺภณฺฑี นาโค นาคีติจตสฺโส อวรุทฺธกชาติโย อาคตา. ตตฺถ สรีโรภาสสิริสมฺปตฺติยุตฺโต อมนุสฺโส ยกฺโขติจ เทโวติจ เทวตาติจ วุจฺจติ. สรีโร ภาส สิริสมฺปตฺติรหิโต วิคจฺฉรูโป อมนุสฺโส ยกฺโขตฺเวว วุจฺจติ. รุกฺขฏฺกวิมาเน ชาโต รุกฺขเทวตานาม. รุกฺขสฺส อพฺภนฺตเร ชาโต คนฺธปฺโปนาม. โย โลเก กฏฺยกฺโขติ วุจฺจติ. ปุพฺเพ นิหีนกมฺมกตา กาจิ คนฺธปฺปิโย มนุสฺสิตฺถีนํ สรีรพฺภนฺตเรสุปิ ชายนฺติ. ยา เวทคนฺเถสุ โยคินีติจ โลเก ¶ โชคินีติจ วุจฺจนฺติ. อภิลกฺขิตรตฺตีสุ โคจรปสุต กาเล ชุติอตฺเถน ชุณฺหาติจ วุจฺจนฺติ, กุพฺภณฺฑานาม มโหทรา วิสาลกฺขา รกฺขสาเอว. เย โลเก ธน รกฺขกาติ วุจฺจนฺติ. เต หิ เวปุลฺลปพฺพเต มณิรตนํ รกฺขนฺติ. อนฺโต หิมวนฺเต อพฺภนฺตร อมฺพรุกฺเข รกฺขนฺติ. เอวํ รตนฏฺานานิวา วนปฺปติ รุกฺเขวา ทิพฺโพสธรุกฺเขวา ทิพฺพคนฺธรุกฺเขวา อุทกสเรวา รกฺขิตฺวา อสนฺติ ภกฺขนฺติ. ตสฺมา รกฺขสาติ วุจฺจนฺติ. นาโค นาคีติ เอตฺถ อนฺโต ปพฺพเตวา อนฺโต ปถวิยํวา นิพฺพตฺตา วสุนฺธรเทวยกฺขชาติโยปิ อิธ นาคาตฺเวว วุจฺจนฺติ. ยา มหาปรินิพฺพาน สุตฺเต ภูมิจาลสุตฺตปเท ปถวี เทวตาติ วุตฺตา. ยาสํ กีฬาปสุต วเสน กทาจิ ภูมิจาโล โหติ. ยาสฺจ มนฺตปทานิ วตฺถุ วิชฺชาติจ ภูมิวิชฺชาติจ พฺรหฺมชาลสุตฺเต วุตฺตานิ. เตสุจ นานา อิทฺธิมนฺตา อวรุทฺธกา ปาปาติรตา กิพฺพิสกมฺมการิโน กีฬา โสณฺฑวเสนวา ฆาสโสณฺฑวเสนวา เปเตสุจนิรเยสุจ ปกติ วณฺเณนวา โสณคิชฺฌกากาทิวณฺเณนวา สตฺเต วิเหยนฺตา วิจรนฺติ. สพฺพฺเจ ตํ สุตฺตนฺเตสุวา ชาตเกสุวา เวทคนฺเถสุวา กุสเลหิ เวทิตพฺพนฺติ.
สห ปฺุการิโน เตตฺตึส ชนา มาเฆนนาม เชฏฺปุริเสน สห เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ เตตฺตึสา. สาเอว ตาวตึสา นิรุตฺติ นเยน. กามฺเจตฺถ สพฺพจกฺกวาเฬสุปิ อยํ ทุตียเทว โลโก ชนวสตสุตฺเต อาคต นเยน สกฺกฏฺานิยานํ ปชาปติ วรุณ อีสานาทีนํ เตตฺตึส เทวราชูนํ นิพนฺธโน กาโส โหติ. สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ. สหสฺสํ ตาวตึสานนฺติ หิ องฺคุตฺตเร วุตฺตํ. มาฆปุริสา ปน เตสุ สมุทาคเตสุ เทวราชฏฺาเนสุ ปจฺจาชาตา โหนฺติ. เอตรหิ ธรมานาจ ตสฺมา เตสํ วเสน อยํ วจนตฺโถ กโตติ เวทิตพฺโพ. อปเร ปน ยถา อินฺทโคปกวณฺณาภา. ตาว ทิสฺสนฺติ ตึสตีติ อิมสฺมึ วิธุรชาตเก ตาว สทฺโท ตึสสทฺทปริวารมตฺโต โหติ. ตถา อิธาปีติ กตฺวา ตึสมตฺตานํ สกฺกฏฺานิยานํ เทวราชกุลานํ นิวาสฏฺา นตฺตา ¶ ตาวตึสานามาติ ยุตฺตํ สิยา. อฏฺกถาสุ ปน ยถาวุตฺตํ นิรุตฺตินยํ กปฺเปตฺวา มาฆวตฺถูสุจ เตสุ เตสุจ าเนสุ สกฺกานํ เตตฺตึส สงฺขาเอว วุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. ปาฬิยํเอว พฺรหฺมาสนงฺกุมาโร เตตฺตึเส อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา เทวานํ ตาวตึสานํ ปลฺลงฺเกสุ นิสีทิตฺวาติ วุตฺตตฺตา. ยาโมติ ตสฺมึ เทวโลเก อิสฺสรเทวกุลสฺส นามํ. ตถา สุยาโมติจ. ตํ สหจริตตฺตา ปน โส เทว โลโกปิ ตตฺถ นิพฺพตฺตเทวาปิ ยามาตฺเวว วุจฺจนฺติ. วิปุลาย สิริสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตตฺตา นิจฺจํ ตุสนฺติ อติวิย หฏฺตุฏฺมุขา โหนฺติ เอตฺถาติ ตุสิตา. ยถารุจิเต โภเค สยเมว นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นิมฺมานรตี. อตฺตโน รุจึ ตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺติ เอตฺถาติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรูหนฺติ วฑฺฒนฺติ อติปณีเตหิ ฌานาทิ คุเณหิ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ พฺรหฺมาโน. มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโนติ วตฺตพฺเพ มหาสทฺทสฺส โลโป.
ปริสติ ภวาติ ปาริสชฺชา. ปริสาสุ ชาตาติวา ปาริสชฺชา. ปริจาริกาติ อตฺโถ. มหาพฺรหฺมานํ ปาริสชฺชาติ พฺรหฺม ปาริสชฺชา. ปุเร อุจฺเจ าเน โอทหนฺติ ติฏฺนฺตีติ ปุโรหิตา. มหาพฺรหฺมานํ ปุโรหิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตา. มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโน. สหสฺโสพฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโสพฺรหฺมา. ติสหสฺโสพฺรหฺมาติอาทินา สงฺขารุปปตฺติสุตฺเต อาคตา อธิปติพฺรหฺมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สหสฺโสพฺรหฺมาติ จกฺกวาฬสหสฺสมฺหิ อิสฺสโร พฺรหฺมา. ทฺวิสหสฺโสติ ทฺวีสุ จกฺกวาฬ สหสฺเสสุ อิสฺสโรติ อตฺโถ. ตโยเปเต เอกตล วาสิโน โหนฺติ. ตตฺถ โลเก มหาชนา วิสุํ วิสุํ กุลเทวตาโยนาม อุปฏฺหนฺติ. เกจิ มหาเทวํนาม อุปฏฺหนฺติ. เกจิ วาสุเทวํนาม. เกจิ มเหสรํนาม. เกจิ ปรเมสฺวารํ นามาติ. ฆรเทวตา คามเทวตา รุกฺขเทวตาทโยปิ เตสํ มหาเทวราชานํ อุปฏฺกาเอว สมฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ มหาเทวรา ชาโนวิย มหาพฺรหฺมาโน ทฏฺพฺพา. ฆรเทวตาทโยวิย พฺรหฺม ปุโรหิตาทฏฺพฺพา, ¶ มนุสฺสาวิย พฺรหฺมปาริสชฺชาทฏฺพฺพา. ตตฺถจ ฆร เทวตาทโย มหาเทวรา ชาโน อทิสฺวาว อุปฏฺหนฺติ. มนุสฺสา จ เตอุโภปิ อทิสฺวาว อุปฏฺหนฺติ. เอวเมวํ พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโนปิ นปสฺสนฺติ. มหาพฺรหฺมานํ นิวาสฏฺานํปิ นชานนฺติ. พฺรหฺมปาริสชฺชาอุโภปิ นปสฺสนฺติ. อุภินฺนํนิวาสฏฺานํปิ นชานนฺติ. ยทา ปน โอฬาริกํ รูปํ มาเปตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ. ตทา เอว ปสฺสนฺติ. เอสนโย อุปริภูมีสุปิ. ยํ ปน พฺรหฺมนิมนฺตน สุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ อาปาตํ น คจฺฉตีติ. ตํ พฺรหฺมปุโร หิตา ทีนํ อุปริมานํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทิโนวา เทวสฺสวา มนุสฺสสฺสวาอาปาตํ นคจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เหฏฺิมานํ ปน ปกติรูปํ อุปริมสฺส อาปาตํ อาคจฺฉิสฺสติเยว. เตเนว หิ ชนวสภสุตฺตฏฺกถายํ เหฏฺิมเหฏฺิมาหิ เทวา อุปริมเทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถทุตียตเล ปริตฺตาภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอว. อปฺปมาณาภาติ พฺรหฺมปุโรหิตา เอว. อาภสฺสราติ มหาพฺรหฺมาโนเอว. ตสฺมึ ตเล อธิปติ พฺรหฺมาโนเอวาติ อตฺโถ. เหฏฺิมตลโต ปน วิเสส กรณตฺถํ อาภาวเสน นามคหณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภา. อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภา. อาภาสรนฺติ นิจฺฉรนฺติ เอเตสูติ อาภสฺสราติ. ตตียตเล ปริตฺตสุภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอว. อปฺปมาณสุตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาเอว. สุตกิณฺณาติ มหาพฺรหฺมโนเอว. ตสฺมึ ตเล อธิปติพฺรหฺมาโน เอวาติ อตฺโถ. ตตฺถ สุภาติ เอกคฺฆนา อจลสณฺิตา อาภาเอว วุจฺจนฺติ. ปริตฺตา สุภา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภา. อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภา. สุเตหิ อากิณฺณาติ สุภากิณฺณา. สุภกิณฺหาติปิ ปนฺติ. เตสํ อาการสฺส รสฺโส อนฺติมณการสฺส จ หกาโร ทฏฺพฺโพ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ตเลสุ ปกติกายปฺปภา อธิมตฺตา โหนฺติ. ตสฺมา ตาสํ วเสน ปริตฺตาภาติอาทิกํ นามํ สิทฺธํ. น พฺรหฺมปาริ สชฺชาติอาทิกํ. ¶ เอวฺจ กตฺวา เวรฺชสุตฺเต ปถมตลวาสิโน พฺรหฺมกายิกา เทวาติ อาคตา. ทุตียตลวาสิโน อาภาเทวาติ. ตตียตลวาสิโน สุภาเทวาติ จตุตฺถตเล วิปุลํ ผลํ เอเตสนฺติ เวหปฺผลา. อถวา อิฺชนชาติเกหิ โสมนสฺสชฺฌาเนหิ นิพฺพตฺตานํ ติณฺณํ เหฏฺิมตลานํ เตโชสํ วฏฺฏาทิเกน อนฺตราเยน ภูมิตเลน สห อายุกปฺปนิวตฺติวเสน อิฺชิตํ ปฺุผลํ อตฺถิ. เตสุ หิ ยํ สุภากิณฺณานํ เทวานํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ วุตฺตํ. ตํ ตสฺมึ ตเล อาทิกปฺปิกานํ วเสน วุตฺตํ. ปจฺฉิมิกานํ ปน เตสฏฺิกปฺป ทฺวาสฏฺิกปฺป เอกสฏฺิ กปฺปาทิ วเสน อิฺชิตํ ปฏิลีนํ ปฺุผลํ โหตีติ. อาเนฺชชาติเกน อุเปกฺขาฌาเนน นิพฺพตฺตานํ ปน เกนจิ อนฺตราเยน ตาทิสํ อิฺชิตํ ปฺุผลํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา ฌาน สามตฺถิยานุรูปํ วิเสเสน อีหิตํ อภิวฑฺฒิตํ ปฺุผลํ เอตฺถ อตฺถีติ เวหปฺผลา.
นตฺถิ สฺามุเขน คหิตา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา เอเตสนฺติ อสฺา. อสฺาจ เต สตฺตาจาติ อสฺสตฺตา. จิตฺตเจ ตสิกานํ ปน นตฺถิตาย เตสํ อสตฺตปสงฺคตา สมฺภวตีติ สตฺตคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเต ทฺเวปิ เอกตลวาสิโน เอว โหนฺติ. เอตฺถปิ นิพฺพตฺตกชฺฌานสฺส หีนมชฺฌิมปณีตตา วิเสสสฺส อตฺถิตาย ตทนุรูปํ พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺช ปุโรหิต มหาพฺรหฺมตฺต วิเสโส สมฺภวติเยว. อายุเวมตฺตตาย ปน อฺมฺ อทสฺสนาทีนฺจ นตฺถิตาย ปาริสชฺชาทิวเสน ภูมิวิภาโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อวิหาทีสุปิ. โอฬาริกานํ กามราคปฏิฆานุสยานํ นตฺถิตาย สุทฺธานํ อนาคามิอรหนฺตานเมว อาวาสาติ สุทฺธาวาสา. ตตฺถ ปถมภูมิวาสิโน อปฺปเกน กาเลน อตฺตโน านํ นวิชหนฺตีติ อวิหา. อถวา, โอฬาริกานํ ปฺจนฺนํ สํโยชนานํ ปหีนตฺตา นตฺถิ จิตฺตสฺส วิหฺนํ สมถวิปสฺส นาธมฺเมสุ อวิปฺผาริกตาปตฺติ เอเตสนฺติ อวิหา. ทุตียภูมิ วาสิโน น เกนจิ จิตฺตปริฬาเหน ตปฺปนฺตีติ อตปฺปา. ตตีย ตลวาสิโน ปริสุทฺเธหิ ปสาทจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปฺา จกฺขูหิ สมฺปนฺนตฺตา สุฏฺุ ปสฺสนฺตีติ สุทสฺสา. จตุตฺถภูมิวาสิโน ปน ¶ ตโต อติสเยน สุฏฺุ ทสฺสนภาเวน สมนฺนาคตาติ สุทสฺสิโน. อติสยตฺเถ หิ อยํ อีกาโรติ. ปฺจมภูมิ วาสิโน อุปริ อฺสฺส ภูมนฺตรคตสฺส รูปิพฺรหฺมุโน นตฺถิตาย นตฺถิ รูปีนํ สตฺตานํ มชฺเฌ เกนจิ คุเณน กนิฏฺภาโว เอเตสนฺติ อกนิฏฺา.
อากาสานฺจายตนภูมีติ เอตฺถ ยตฺตกํ อากาสปเทสํ ผริตฺวา อากาสานฺจายตน สฺิตา จตุกฺขนฺธา ปวตฺตนฺติ. โส ขนฺธสหิโต อากาสปเทโส อากาสานฺจายยนภูมิ. เอวํ เสสาสุ. ปุถุชฺชนา โสตาปนฺนา สกทาคามิโนจาปิ ปุคฺคลา สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา สพฺพปกาเรนปิ นลพฺภนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ สกทาคามีนํ ปฏิกฺเขเปน อนาคามิ มคฺคฏฺสฺสปิ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป สิทฺโธ โหตีติ อุปริมานํ ติณฺณํ อริยานเมว ตตฺถ ปฏิลาโภ อิมาย คาถาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เสสฏฺาเนสูติ ปฺจสุทฺธาวาสโต อสฺาปายโตจ อวเสเสสุ เอกวีสติยา าเนสุ, อนริยาติ ปุถุชฺชนา. [ภูมิจตุกฺกํ]
๑๔๔. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. ปฏิสนฺธิหิ ภวนฺตเร โอกฺกมนํ อนุปวิสนนฺถิ อตฺเถน โอกฺกนฺตีติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ ภวงฺคํ หุตฺวาติ โยชนา. เกจิ ปน ภวงฺคปริโยสาเนติ ปนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ. อาทิสทฺเทน ชาติ พธิร ชจฺจฆานก ชาติมูค ชจฺเจฬ ชจฺจุมฺมตฺตก ปณฺฑก อุภโต พฺยฺชนก นปุํสก มมฺมาทโย สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ยสฺส จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ อสมตฺเถน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ลทฺธา. โส ชจฺจนฺโธ นาม. เอสนโย เสเสสุปิ. ตตฺถ ปสาทโสต รหิโต ชาติพธิโร นาม. ปสาท ฆานรหิโต ชจฺจ ฆานโก นาม. ปสาทชิวฺหารหิโต นาม นตฺถิ. วจนรหิโต ชาติมูโคนาม. ทิสาวิทิสามตฺตํปิ สฺาเปตุํ อสกฺกุเณยฺโย ชาติเอโฬ นาม. สพฺพกาลํปิ วิปลฺลฏฺจิตฺโต ชจฺจุมฺมตฺตโกนาม. กามเหตุ อาสิตฺตกาทิภาเวน วิปฺปการปตฺโต ปณฺฑโกนาม. ทฺวีหิ พฺยฺชเนหิ สมนฺนาคโต อุภโต พฺยฺชนโกนาม. ภาวทฺวย รหิโต นปุํสโกนาม. ปกติวจเนปิ เอกเมกํ อกฺขรํ มหุสฺสาเหน ¶ อุปฺปาเทนฺโต วิพจฺฉวจโน มมฺโมนาม. เอตฺถจ จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน กมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺติกาเล ตํวา อฺํวา กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทติ. อสมตฺเถนกมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิ กสฺส ปน วตฺถุวิปนฺนสฺส ปวตฺติกาเล อฺํปิ กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทตีติ นตฺถิ. ตสฺมา คพฺภเสยฺยกานํปิ ชจฺจนฺธภาโว ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. เอสนโย เสเสสุ ชาติ พธิราทีสุ. อายตนานํ ปฏิลาโภ ชาตีติ วุตฺตตฺตา จกฺขุสฺส อุปฺปชฺชนารหกาโล จกฺขุสฺส ชาติกาโลนาม. ตทา อนุปฺปนฺน จกฺขุโก ชจฺจนฺโธนามาติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปชฺชนารห กาลวเสน ตสฺส ตสฺส อายตนสฺส ชาติกาโล เวทิตพฺโพ. เอวฺหิสติ ชาติมูคาทโยปิ อุปปนฺโน โหนฺตีติจ วทนฺติ. วิภาวนิ ยํปิ อยมตฺโถ วิภาวิโตติ.
[๑๔๒] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อปเร ปน ชจฺจนฺโธติ ปสุติยํเยว อนฺโธ. มาตุ กุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธนฺติ วทนฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุตฺตํ.
โลเก มาตุกุจฺฉิยํเยว อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺตสฺสปิ เอกจฺจสฺส ตํ ตํ สิปฺปวิชฺชาาเนสุ ปฺาเวยฺยตฺติยภาวสฺส ทิฏฺตฺตา. ถเปตฺวา หิ มหาโพธิสตฺเต อฺเจ ปจฺฉิมภวิเก สตฺเต อวเสสานํ ทฺวิเหตุก ติเหตุกานํปิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปรูปกฺกเมนวา มาตุยา วิสมปโยเคนวา นานาพาเธนวา อุปฺปนฺนานํปิ จกฺขุโสตานํ วิปตฺตินาม นตฺถีติ น สกฺกา นิยเมตุนฺติ. ภุมฺมสฺสิตานฺจ วินิปาติกาสุรานนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ ชาตาติ ภุมฺมา. ภูมิสมฺพนฺเธสุ รุกฺขฏฺก ปพฺพตฏฺก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา อาฬวก สาตาคิร เหมวตาทโย มหิทฺธิกา ภุมฺมาเทวา. เย โลเก พลิหรณ วเสน ปูชนียฏฺเน ยกฺขาติปิ วุจฺจนฺติ. เย ปน ภุมฺมเทวชาติกาปิ สมานา อตฺตโน ปฺุนิพฺพตฺตสฺส กสฺสจิ โภคสุขสฺส อภาวา กิจฺฉชีวิ กปฺปตฺตา ¶ วิจรนฺติ. เต เตสํ มหิทฺธิกานํ ภุมฺมเทวานํ ปรํปร ปาริสชฺเชสุ ปริยาปนฺนตฺตา ภุมฺเม เทเว สิตา นิสฺสิตาติ อตฺเถน ภุมฺมสฺสิตานาม โหนฺติ. ภุมฺมิสฺสิตาติปิ ปาโ. ปฺุนิพฺพตฺตสฺส นิวาสฏฺานสฺส อภาวา รุกฺขคุมฺพเลณคุหาสุสานา ทีสุ วิวิตฺเตสุ ภูมิปเทเสสุ นิสฺสาย วสนฺตีติ อตฺโถ. เตเยว วิรูปา หุตฺวา ภวนฺตเร นิปตนฺตีติ วินิปาติกา. วินิปาติกาจ เต เหฏฺาวุตฺตฏฺเน อสุราจาติ วินิปาติกา สุรา. เต ปน คามสมีเปวา อนฺโตคาเมวา วิวิตฺตฏฺาเนสุ วสิตฺวา คามวาสีหิ ฉฑฺฑิตานิ ภตฺตสิตฺถปูวขชฺชมจฺฉมํสาทีนิ ปริเยสิตฺวาวา ตานิ อลภิตฺวา ทารเกวา คิลาเนวา ปีเฬตฺวาวา สกฺโกนฺตา ปน อฺเปิ มนุสฺเส ตาเสตฺวา ปีเฬตฺวาวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ. เตสํ วินิปาติกาสุรานํ. เอกจฺจานนฺติ อธิปฺปาโย. น หิ สพฺเพ วินิปาติกา สุรานาม อเหตุ กาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํ. ทฺวิเหตุกติเหตุกานํปิ สพฺภาวโต. เอวฺจ กตฺวา เตสํ เอกจฺจานํ ปิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตา ธมฺมคุตฺตา ผุสฺสมิตฺตาทีนํ ธมฺมาภิสมโยปิ อฏฺกถาสุ วุตฺโตติ. เอกจฺเจ ยกฺขชาติกาปิ รกฺขสชาติกาปิ เวมานิกเปตาปิ ปรทตฺตุปชีวิ เปตาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.
เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิ ยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ. ยสฺมา อายุปริจฺเฉโทนาม เอกภูมิปริยาปนฺนานํ สพฺพสตฺตานํ อเสสสา ธารณนิยมปริมาณวเสน ปวตฺโต. อปายานํ มนุสฺสานํ ภุมฺม เทวานฺจ ตาทิโส นิยมปริมาโณนาม นตฺถิ. น หิ สกลจกฺก วาฬปริยาปนฺนา เอกภูมกา สพฺพนิรยา เอกอายุปริจฺเฉทา โหนฺติ. ติรจฺฉานาทีสุปิ เอเสวนโย. ตสฺมา วุตฺตํ จตุนฺนํ อปายานนฺติอาทิ. จตุนฺนํ อปายานํ อาปายิกปุคฺคลานํ อายุปฺปมาณ คณนาย นิยโม นตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กมฺมปมาณตฺตา. ตตฺถ นิรเยสุ อพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ภควตา วุตฺโต อายุปริจฺเฉโทปิ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตเกน กมฺเมเนวสิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. มนุสฺสานนฺติ อิทํ ชมฺพุทีปคาสีนํ วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ. เต สฺเว ¶ หิ อายุกปฺปสฺส อาโรหณํ โอโรหณฺจ อตฺถิ. น อิตรทีปวาสีนํ. เตสุ หิ อุตฺตรกุรุวาสีนํ นิยมโต วสฺส สหสฺสํ โหติ. อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ปฺจวสฺส สตานีติจ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต เตสุ ทีเปสุ อาทิกปฺปิกานํปิ โสเอว ปริจฺเฉโทติ อาปชฺชติ. ชมฺพุทีปวาสีนํ ปน สมวิสมาจารนิสนฺทภูตา จนฺทสูริยนกฺขตฺตาทีนํ วิสมสมคติมูลิกาอุตุอาหารานํ สมฺปตฺติ วิปตฺติโย เตสํปิ สาธารณาเอว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุปิ อายุปริจฺเฉทานํ อาโรหณํ โอโรหณฺจ นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. นิสนฺทมตฺตตฺตา ชมฺพุทีปคติยา เอกคติกา นโหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปาฬิยํ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อมมา อปริคฺคหา. นิยตายุกา อวเสสายุนาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อวเสสายุนาติ อสงฺขฺเยยฺยโต โอโรหิตฺวา นิจฺจลํ ิเตน วสฺสสหสฺเสนาติ อตฺโถติ.
วินิปาติกาสุรานนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. สพฺเพสํปิ มเหสกฺขานํ อปฺเปสกฺขานฺจ ภุมฺมเทวานํ เวมานิกเปตาทีนฺจ อิธ อธิปฺเปตตฺตา. เตสฺหิ สพฺเพสํปิ กมฺมเมว ปมาณนฺติ. จาตุมหาราชิกานํปนเทวานนฺติ อิทํ อุปริเม จาตุมหาราชิเก สนฺธาย วุตฺตํ. ทิพฺพานีติ ตสฺมึ เทวโลเก สิทฺธานิ. ปฺจ วสฺสสตานีติ อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺมา ปน กสฺสปพุทฺธสฺส สาวกภูตา โสตาปนฺนเทว ปุตฺตา อากาสฏฺก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา ยาว นิมิราชกาลาปิ ติฏฺนฺตีติ ชาตกฏฺกถายํ วุตฺตา. ตสฺมา เกสฺจิ อากาสฏฺกเทวานํปิ กมฺมปมาณตา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพํ. น เจตฺถ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติ จินฺเตตพฺพา. น หิ โสตา ปนฺนานํ สตฺตกฺขตฺตุโต ปรํ กามภเว ปฏิสนฺธินาม อตฺถิ. น จ ตสฺมึ เทวโลเก สหสฺสกฺขตฺตุํ นิพฺพตฺตมานาปิ ตตฺตกํ กาลํ สํปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติ. มนุสฺสคณนายาติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนาย. มนุสฺสโลเก หิ ปฺาสวสฺสานิ จาตุมหาราชิเก เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว โหติ. ตึสรตฺติทิวา เอโก ทิพฺพมาโส. ทฺวาทสมาสา เอกํ ทิพฺพวสฺสํ. เตน ทิพฺพวสฺเสน เตสํ ปฺจวสฺสสตานิ ¶ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสํ โหตีติ. ตโตติ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณโต. จตุคุณนฺติ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิยาเจว ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิยาจ วเสน จตูหิ ภาเคหิ คุณิตํ วฑฺฒิตนฺติ อตฺโถ. เอสนโย เสเสสุปิ. ตตฺถ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺิมานํ เทวานํ อายุปมาณโต อุปริมานํ เทวานํ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิ. เอเตน ตาวตึสานํ ทิพฺพํ เอกํ วสฺสสหสฺสํ. ยามานํ ทฺเววสฺสสหสฺสานิ. ตุสิตานํ จตฺตาริ, นิมฺมานรตีนํ อฏฺ. วสวตฺตีนํ ทิพฺพานิ โสฬสวสฺส สหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ โหตีติ สิทฺธํ โหติ.
ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺิมานํ เทวานํ รตฺติทิวโต อุปริมานํ รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิ. เอเตน มนุสฺสโลเก เอกํ วสฺสสตํ ตาวตึเส เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว. ทฺเววสฺสสตานิ ยาเม. จตฺตาริ ตุสิเต. อฏฺ นิมฺมานรติยํ. สหสฺสํ ฉ จวสฺสสตานิ วสวตฺติยํ เอโก ทิพฺพรตฺติทิโวติ สิทฺธํ โหติ. รตฺติทิวานฺจ ทิคุณวุทฺธิยา สิทฺธาย มาสสํวจฺฉรานํปิ ทิคุณวุทฺธิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวฺจสติ ยถาวุตฺตานิ ตาวตึสาทีนํ ทิพฺพวสฺสสหสฺสาทินิปิ อตฺตโน อตฺตโน รตฺติทิวมาสสํวจฺฉเรติเอว เวทิตพฺพานีติ สิทฺธํ โหติ. ตถาจ สติ อุปริมานํ อายุปริมาณานิ เหฏฺิมานํ อายุปริมาณโต จตุคุณานีติ สิทฺธํ โหติ. เตน วุตฺตํ. ตโต จตุคุณํ ตาวตึสานํ. ตโต จตุคุณํ ยามานนฺติอาทิ. ทิพฺพคณนาย จ ตถา สิทฺธาย สติ มนุสฺสคณนายปิ จตุคุณภาโว สิทฺโธเยว โหติ. ตสฺมา มนุสฺสคณนายปิ เหฏฺิมานํ นวุติวสฺสสตสหสฺสาทีนิ จตูหิ อุปรูปริคุณิตานิ อุปริมานํ ติโกฏิสฏฺิวสฺสสต สหสฺสาทินิ ภวนฺตีติ กตฺวา ตานิ สพฺพานิปิ อาทิอนฺตทสฺสน วเสน นิทฺทิสนฺโต นวสตนฺติ คาถมาห. วสฺสานํ นวสตํ โกฏิโย จ เอกวีส โกฏิโย จ ตถาสฏฺิวสฺส สตสหสฺสานิ จ วสวตฺตีสุ เทเวสุ อายุปฺปมาณํ โหตีติ โยชนา.
ยสฺมา ¶ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ โอฬาริกสฺส วิตกฺกสฺส สมติกฺกมา ปถมชฺฌานโต สุฏฺุพลวํ โหติ. ตโตเยว ตตียชฺฌานโตปิ นาติทุพฺพลฺจ โหติ. ตสฺมา ตํ ตตียชฺฌาเนน เอกโต หุตฺวา สมตเล ภูมนฺตเร วิปากํ เทตีติ วุตฺตํ ทุตียชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานวิปากฺจ ทุตียชฺฌานภูมิยนฺติ. เตเนวจ ภูมีนํ ิติกฺกโมปิ จตุตฺถชฺฌาน วเสเนว สิทฺโธ. เถเรน ปน เหฏฺา ปฺจกนยวเสเนว ฌานานิ วุตฺตานิ. ตสฺมา อิธปิ เตเนว นเยน วิปากานิ คเหตฺวา จตุตฺถชฺฌานวิปากํ ตตียชฺฌานภูมิยนฺติอาทิ วุตฺตํ. เตสูติ ตาหิ ฉหิ ปฏิสนฺธีติ คหิตปฏิสนฺธิเกสุ. กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. จตุพฺพิธา หิ กปฺปามหากปฺโป อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป อนฺตรกปฺโป อายุกปฺโปติ, ตตฺถ อายุกปฺโปนาม เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตํตํ อายุปริจฺเฉโท วุจฺจติ. อนฺตรกปฺโปนาม เอกสฺสวิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺเยยฺยสฺส อพฺภนฺตเร มนุสฺสานํ อายุกปฺปสฺส หายนวฑฺฒนวเสน ทิสฺสมานนฺตรา จตุสฏฺิปเภทา จูฬกปฺปา วุจฺจนฺติ. ปีสติเภทาติ เกจิ. อสีติเภทาติ อปเร. จุทฺทสปฺป เภทาติ เวทวิทุ. เย โลเก มนฺวนฺตรกปฺปาติ วุจฺจนฺติ. เอกเมเกน มนุนามเกน มหาสมฺมตราเชน อุปลกฺขิตา อนฺตรกปฺปาติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน เอกสฺมึ วิวฏฺฏฏฺายิมฺหิ มหาสมฺมตรา ชานํ เอกเมว อิจฺฉนฺติ. จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปา ปน เอโก อสงฺขฺเย กปฺโปนาม. โส จตุพฺพิโธ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺายีติ. ตตฺถ วินสฺสมาโน กปฺโป สํวฏฺโฏ. ยถา วินฏฺํ ติฏฺมาโน กปฺโป สํวฏฺฏฏฺายี. วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺโฏ. ยถา วิวฏฺฏํ ติฏฺมาโน กปฺโป วิวฏฺฏฏฺายีติ เวทิตพฺโพ. เต ปน จตฺตาโร อสงฺขฺเยยฺยกปฺปา เอโก มหากปฺโปนาม. เอตฺถจ โย ชนายามวิตฺถาเร เสตสาสปราสิมฺหิ วสฺสสต วสฺสสตจฺจเยน เอเกกพีชหรเณน ปริกฺขีเณปิ เอโก มหากปฺโป ปริกฺขยํ นคจฺฉติ. เอวํ ทิโฆ มหากปฺโปติ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ. อาภสฺสรโต เหฏฺา อคฺคินา ทยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ. สุภากิณฺณโต เหฏฺา อุทเกน ¶ วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ. เวหปฺผลโต เหฏฺา วาเตน วิทฺธํสตีติ เอวํ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อยํ โลโก นิรนฺตรํ สตฺตสุ วาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ. อฏฺเม วาเร อุทเกน วินสฺสติ. ปุน สตฺตสุ อคฺคินา. อฏฺเม อุทเกนาติ เอวํ อฏฺนฺนํ อฏฺกานํ วเสน จตุสฏฺิวาเรสุ อนฺติเม อุทกวาเร อุทกํ ปหาย วาตวาโร โหตีติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. กถํ. ยํ วุตฺตํ อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ. เอเตน อฏฺเม วาเร อาโปสํวฏฺโฏ โหติ. อนฺตรา สตฺตสุ สตฺตสุ วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา โหนฺตีติ สิทฺธํ. ยฺจ วุตฺตํ สุภากิณฺณานํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ. เอเตน จตุสฏฺิเม จตุสฏฺิเม วาเร วาตสํวฏฺโฏโหติ. อนฺตรา เตสฏฺิยา วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา อาโปสํวฏฺฏาจ โหนฺตีติ สิทฺธํ โหตีติ. เตนาหุ โปราณา –
อคฺคินา ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภากิณฺณโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสติ.
สตฺตสตฺตคฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวาโร สิยาติ.
เอวฺจ วินฏฺเ โลเก เอกสฺมึ กปฺเปปิ ปถมชฺฌานภูมิ อวินฏฺานาม นตฺถิ. ตสฺมา พฺรหฺมปาริสชฺชานํเทวานํ กปฺปสฺสตตีโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํอุปฑฺฒกปฺโป, มหา พฺรหฺมานํเอโกกปฺโปติ เอตฺถ อสงฺขฺเยยฺย กปฺโปว สมฺภวติ. นมหากปฺโป. เตน วุตฺตํ กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติปิ ยุชฺชติเยว. เตโชสํวฏฺฏกปฺเปสุ หิ ปถมชฺฌานตลํ วิวฏฺฏมานํ สพฺพปถมํ วิวฏฺฏติ. สํวฏฺฏมานํ สพฺพปจฺฉา สํวฏฺฏติ. ตสฺมา วิวฏฺฏสฺส ปจฺฉิมฑฺเฒน สํวฏฺฏสฺสจ ปุพฺพฑฺเฒน สห เอกํ วิวฏฺฏฏฺายิกปฺปํ คเหตฺวา ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ตสฺมึ ตเล เอโก อายุกปฺโปติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ทุตีย ตลโต ปฏฺาย ปน มหากปฺโปว คเหตพฺโพ. อปฺปกํ อูนกํวา อธิกํวา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา อุปฑฺเฒหิ ¶ สห สตฺตกปฺปานิ สนฺธาย อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ วุตฺตํ. เอวํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ เอตฺถปีติ. อากาสานฺจายตนภวํ อุปคจฺฉนฺตีติ อากาสานฺจายตนุปคา, เตสํ. เอโกว วิสโย อารมฺมณํ ยสฺส ตํ เอกวิสยํ. เอกชาติยนฺติ เอกสฺมึ ภเว. [ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ.]
๑๔๕. ชเนตีติ ชนกํ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํ. อุปปีเฬตีติ อุปปีฬกํ. อุปฆาเตตีติ อุปฆาตกํ. ตตฺถ ชนกํ นาม ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฺขนฺธ กฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺติกา กุสลากุสลเจตนา. ตตฺถ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺติกา กมฺมปถปตฺตาว ทฏฺพฺพา. ปวตฺตินิพฺพตฺติกา ปน กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ อนฺตมโส ปฺจทฺวาริกชวนเจตนาปิ สุปินนฺเต กุสลากุสลเจตนาปีติ. อุปตฺถมฺภกํนาม วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสาวา วิปกฺกวิปากา วา สพฺพาปิ กุสลากุสลเจตนา. สา หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโนวิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉาวา สภางฺคํ กมฺมนฺต รํวากมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสนฺตานํวาอุปตฺถมฺภมานา ปวตฺตติ. ยถา คนฺถารพฺเภ รตนตฺตยปณามเจตนาติ. ยํ ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกตีติ วุตฺตํ. ตํ อลทฺธวิปากวารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ กิฺจิกมฺมํ ปวตฺติวิปากมตฺตสฺสปิ อชนกํนาม อตฺถีติ. ตตฺถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อลทฺโธกาสสฺส อฺสฺส ชนกกมฺมสฺส โอกาสกรณํ. ตํ ปน มรณาสนฺนกาเล ปากฏํ. ตทา หิ กุสเล ชวิเต อฺํ ปฏิสนฺธิชนกํ กุสลกมฺมํ โอกาสํ ลภติ. อกุสเล ชวิเต อฺํ อกุสลกมฺมนฺติ. วุตฺตฺเหตํ อิติ วุตฺตเก –
อิมสฺมึ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;
สคฺคมฺหิ อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตฺหิสฺส ปสาทิตํ.
อิมสฺมึ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;
นิรเย อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตฺหิสฺส ปทูสิตนฺติ.
ปวตฺติกาเลปิ เอตํ พหุลํ ลพฺภติเยว. กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อฺเน ลทฺโธกาเสน กุสลกมฺเมนวา อกุสลกมฺเมนวา ¶ นิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส ชีวิตนฺตราเย อปเนตฺวา ชีวิตปริกฺขาเร สมุทาเนตฺวา จิรตร ปวตฺติกรณํ. ยถาห –
อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พลนฺติ.
เอตฺถ ปน กุสลํปิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส อกุสลํปิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส อุปตฺถมฺภกํนาม นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. อกุสล กมฺม นิพฺพตฺตสฺสปิ หิ มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ กุสลํ วุตฺตนเยน อุปพฺรูหนํ กโรติเยว. ตถากุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺสปิ เกสฺจิ วินิปาติกาสุราทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ อกุสลํ จิรตรปฺปวตฺตึ กโรติเยวาติ. อุปปีฬกอุปฆาตกานิปิ วุตฺตปฺปการา กุสลากุสล เจตนาโยเอว. ตาปิ หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉา วา วิปากวาร คหณ กาเลปิ วา กมฺมนฺตรํวา กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานํวา ทุพฺพลตรํ กตฺวาวา วิพาธยมานา สพฺพโสวา อุปจฺฉินฺทมานา ปวตฺตนฺตีติ. ตตฺถ อุปปีฬเก ตาว กมฺมนฺตรสฺส วิพาธนํนาม อฺสฺส ชนกกมฺมสฺส ทุพฺพลภาวกรณํ. กมฺมฺหิ นาม อายูหนกาเล พลวนฺตํปิ ปจฺฉา กเตน อุชุปฏิปกฺเขน กมฺมนฺตเรน วิพาธิยมานํ ปุน วิหตสามตฺถิยํ โหติ. อุปริภูมิ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ เหฏฺาภูมิยํ นิพฺพตฺเตติ. มเหสกฺเขสุ มหิทฺธิเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อปฺเปสกฺเขสุ นิพฺพตฺเตติ. ตถา อุจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺตกํปิ นีจกุเลสุ. ทีฆายุเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปายุเกสุ. มหาโภเคสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปโภเคสุ. ปุริสตฺต ภาวนิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อิตฺถตฺตภาวํวา นปุํสกภาวํ วา นิพฺพตฺเตติ. วณฺณสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ ทุพฺพณฺณภาวํ. อินฺทฺริยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ อนฺธํวา พธิรํวา ยํกิฺจิ อินฺทฺริยเวกลฺลํ. องฺคปจฺจงฺค สมฺปตฺติชนกํปิ หตฺถปาทาทิ องฺคเวกลฺลํ ชเนติ. ตถา อายูหนกาเล มหานิรเยสุ นิพฺพตฺตกํปิ อกุสลํ ปจฺฉากเตน พลวกุสเลน วิพาธิยมานํ ¶ อุสฺสเทสุวา เปเตสุวา นิพฺพตฺเตติ. อชาตสตฺตุ ราชา เจตฺถ นิทสฺสนํ. อุสฺสเทสุ นิพฺพตฺตกํปิ เปเตสุวา ติรจฺฉา เนสุวาติ อาทิสพฺพํ วตฺตพฺพํ.
อุปตฺถมฺภกํปิ ตพฺพิปริยาเยน เวทิตพฺพเมว. ตถา หิ กมฺมํ นาม กตกาเลทุพฺพลํปิสมานํ ปจฺฉาสภาเคนพลวตากุสเลนวา อกุสเลนวา อุปตฺถมฺภียมานํ สุฏฺุ พลวํ โหตีติ. กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานสฺส วิพาธนํนาม อฺเน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส คหิตปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยทากทาจิ สรีเร นานาอนฺตราเย อุปฺปาเทตฺวาวา านนฺตรเขตฺตวตฺถุ โคมหึส ธน ธฺโภค สมฺปตฺตีนํ ปุตฺตทาราติ มิตฺตานฺจ วิปตฺตึ กตฺวาวา ทุกฺขุปฺปตฺติ กรณํ. ทุวิธฺหิ กมฺมผลํนาม วิปากผลํ นิสนฺทผลนฺติ. ตตฺถ วิปากผลํนาม กมฺมการกสฺเสว โหติ. น อฺสฺส. นิสนฺท ผลํ ปน อฺเสํปิ สาธารณเมว. ธมฺมปเท อานนฺทเสฏฺิวตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. จกฺขาทีสุ ปน กมฺมชสนฺตถิสีเสสุ เยน กมฺเมน ยํกิฺจิ เอกํวา ทฺเววา ตีณิวา สพฺพโส ภิชฺชนฺติ. จกฺขุปาลตฺเถ ราทีนํ วิย. ตํ กมฺมํ อุปฆาตเก สงฺคหิตนฺติ ยุตฺตํ. อุปฆา ตกนฺติ ปน อุปจฺเฉทกนฺติจ อตฺถโต เอกํ. ตถา หิ มชฺฌิมฏฺ กถายํ ปถมํ อุปจฺเฉทกนาเมน วตฺวา อุปฆาตกนฺติปิ เอตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปถมํ อุปฆาตกนาเมน วตฺวา อุปจฺเฉทกนฺติปิ ตสฺเสเวตํ นามนฺติ วุตฺตํ. วิสุทฺธิ มคฺเคปิ มรณสฺสตินิทฺเทเส ตเทว กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธจ ปรโต อุปจฺเฉทกกมฺมุนาติ วกฺขติ.
อิมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทนํ มรณาสนฺนกาเล ปากฏํ. ตทาหิ ปถมํ ปาปกมฺมพเลน ทุคฺคตินิมิตฺเต อุปฏฺหนฺเต ปุน กลฺยาณ กมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา สุคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺเตติ. กลฺยาณกมฺมพเลน สุคตินิมิตฺเต อุปฏฺหนฺเต ปุน ปาปกมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา ทุคฺคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตติ. ทุฏฺ คามณิรฺโ โสณตฺเถรปิตุจ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน กุสลากุสลกมฺมกฺขย กรสฺส มคฺคกมฺมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทกหา ¶ วุตฺตา. องฺคุลิมาลตฺเถราทีนํ วิยาติ. อิมสฺมึ ภเว ลทฺธานิ มหคฺคตกมฺมานิ เยน อกุสเลน ปริหายนฺติ. ตสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทเก สงฺคโห ยุตฺโต. เทวทตฺตสฺส วิยาติ. กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานุปจฺเฉทนํ ปน ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ลทฺโธกาสสฺส กสฺสจิ อปราธกมฺมสฺส พเลน กลลกาลโต ปฏฺาย อนฺตราว เกนจิโรเคนวา ภเยนวา อุปกฺกเมนวา มรนฺตานํ วเสน เวทิตพฺพํ.
เอตฺถจ กมฺมนฺตรสฺสวา กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปตฺถมฺภนา ทีนิ สนฺธาย อิเมสํ จตุนฺนํปิ กมฺมานํ กุสลากุสลภาโว วิสุทฺธิมคฺเค องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ วุตฺโต. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺเสว อุปตฺถมฺภนาทีนิ สนฺธาย อุปตฺถมฺภกสฺส กุสลภาโว อุปปีฬกอุปฆาตกานํ อกุสลภาโว วุตฺโต. โส ปน มชฺฌิมฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายฺจ อรุจฺจมาโน วิย วุตฺโต. มหาฏีกายํ ปน โส เกจิ วาโทปิ กโต. ตตฺถปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ วุตฺตตฺตา วิสุํ ปาฬินโยติ ทฏฺพฺโพ. น จ เกจิวาโท กตฺตพฺโพ. สุตฺตสฺมึหิ อปฺปายุกสํวตฺตนิกาเอสา มาณวปฏิปทา, ยทิทํ ปาณาติปาตี โหตีติอาทินา อุปฆาตกํ ปาณาติปาตวเสเนว วุตฺตํ. อุปปีฬกฺจ พตฺวาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ สตฺตานํ วิเหกชาติโก โหตีติอาทินา วิหึสาทีนํ วเสน วุตฺตํ. อุปตฺถมฺภกฺจ ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา. ยทิทํ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตีติอาทินา ปาณาติปาตวิรติอาทีนํ วเสน วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ มนุสฺสตฺตํ อาคตสฺเสว สตฺตสฺส วเสนาติ เอวํ วิสุํ ปาฬินโย เวทิตพฺโพติ. มหาฏีกายํ ปน องฺคุตฺตรฏีกายฺจ กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนาทีนิ อนิจฺฉนฺเตหิ ชนกาทิภาโวนาม วิปากํ ปฏิอิจฺฉิตพฺโพ. นกมฺมนฺติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ.
กิจฺจวเสนาติ ชนนํ อุปตฺถมฺภนํ อุปปีฬนํ อุปจฺฉินฺทนนฺติ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน. ตตฺถ เอกา ปาณาติปาตเจตนา จตฺตาริ กิจฺจานิ ¶ สาเธติ. สา หิ ยาว วิปจฺจิตุํ โอกาสํ นลภติ. ตาว อุปตฺถมฺภนาทีสุ ตีสุ กิจฺเจสุ ยํกิฺจิ ลทฺธปจฺจยํ กิจฺจํ กโรติ. ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ. ตทา เอกาย เจตนาย เอกาเอว ปฏิสนฺธิ โหตีติ เอวํ สาเกตปฺเห วุตฺตนเยน เอกํ อปายภวํ ชเนติ. ตโต ปรํ ปน ปฏิสนฺธิชนนกิจฺจํ นตฺถิ. ปวตฺติ วิปากชนเนน สห อิตรานิ ตีณิ กิจฺจานิ ภวสตสหสฺเสปิ กปฺปสตสหสฺเสปิ สาเธติเยว. ธมฺมทินฺนายนาม อุคฺคเสน รฺโ เทวิยา วตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. สา ปน ยทา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเร อริยภูตสฺสวา ปุถุชฺชนภูตสฺสปิ กลฺยาณ จิตฺตสมงฺคิโนวา อุปจฺเฉทนํ กโรติ. ตทา อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมนฺต รสฺเสว โอกาสํ กโรติ. สยํ วิปากํ นชเนติ. ยทา ปน ปาปจิตฺตสมงฺคิโน ขนฺธสนฺตานํ อุปจฺฉินฺทติ. ตทาเอว อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ ชเนติ. สกึ ลทฺธปฏิสนฺธิวารโต ปน ปฏฺาย อเนเกสุ อตฺตภาว สตสหสฺเสสุปิ อุปจฺเฉทนาทีนิเยว กโรติ. เอตฺถ มหาโมคฺคลาน ตฺเถร วตฺถุ สามาวติ วตฺถุ วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุ วตฺถุ ทุสฺสิมาร กลาพุราชวตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. ยสฺมา ปน อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นาม ติรจฺฉานคตานํ พหุลํ ลพฺภติ. ตสฺมา สุฏฺุ พลวํ อกุสลกมฺมํ ทุพฺพลสฺส อกุสลกมฺมสฺสวา อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปจฺเฉทกํนาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺกถายํ พหุกสฺมิฺหิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ ทุพฺพล กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ วุตฺตํ.
อปิจ ปวตฺติยํปิ กมฺมนฺตรชนิตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปฺจสุ จกฺขุ โสต ฆาน ชิวฺหา ภาว ทสก สงฺขาเตสุ สนฺตติ สีเสสุ อฺตรสฺส สนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อุปจฺฉินฺทนํปิ อิมสฺเสว กิจฺจนฺติ ยุตฺตํ. ยํ ปน มหาฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายฺจ อุปปีฬิกํ อฺสฺส วิปากํ ฉินฺทติ. น สยํ อตฺตโน วิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถายํ สุขทุกฺขํ ปีเฬติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตีติ อิทํ ทิสฺวา วุตฺตํ สิยา. อทฺธานํ ปวตฺติตุํ นเทตีติ เอตฺถ ปน ¶ สุขสนฺตานํวา ทุกฺขสนฺตานํวา จิรกาลํ ปวตฺติตุํ นเทติ อิจฺเจวตฺโถ. น ปน อุปฆาตกํ วิย ภวงฺคสนฺตาเนน สห อฺสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ฉินฺทตีติ.
[๑๔๓] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติ. อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺกถาสุ สนฺนิฏฺานนฺติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
อิธ ปุพฺพกเตน อุปจฺเฉทนกกมฺเมน มริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ วตฺถูนํ อฏฺกถาสุเยว อาคตตฺตาติ.
[๑๔๔] ยฺจ ตตฺถ
อปเร ปน อาจริยา วทนฺตีติอาทินา อุปฆาตกสฺส สยํ วิปากนิพฺพตฺตกตฺตา ภาววจนํ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
เตเนว กมฺเมน อปาเย นิพฺพตฺตานํ ทุสฺสิมาร กลาพุราชา ทีนํ ตสฺส กมฺมสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมภาเวน อฏฺกถาสุ อาคตตฺตาติ. [ชนกจตุกฺกํ]
๑๔๖. ครุกนฺติ อฺเน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ อกุสลปกฺเข นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา สห ปฺจานนฺตริยกมฺมํ. เอตฺถ สิยา. มหคฺคตกมฺมนฺติ กสฺมา วุตฺตํ. ตฺหิ ปมาทวเสนวา นีวรณธมฺมปวตฺติยาวา ปริหายิยมานํ นิกนฺติพเลนวา ปฏิพาหิยมานํ วิปากํ น เทตีติ. ตถา เอกสฺส พหูสุ อานนฺตริยกมฺเมสุ กเตสุ เอกสฺมึ วิปจฺจนฺเต เสสานิ น วิปจฺจนฺตีติ. วุจฺจเต, มหคฺคตกมฺมํ ตาวถเปตฺวา ปมาทธมฺมนีวรณธมฺมนิกนฺติธมฺเม อตฺตโน พลวตรฺจ มหคฺคตกมฺมนฺตรํ อฺเน ปฺุกมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเน ครุกํ นาม โหติ. อานนฺตริยกมฺมานิ ปน ถเปตฺวา อตฺตโน พลวตรํ อานนฺตริยกมฺมํ อฺเน เกนจิ ธมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเนาติ เอวํ ยถารหํ เตสํ ครุกตา เวทิตพฺพาติ. อาสนฺนนฺติ มรณกาเล ¶ อนุสฺสริตํ ตทา กตฺจ. ตตฺถ ตทากตนฺติ อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาสนฺเน กตํ ยํกิฺจิ กุสลากุสลกมฺมํ. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมํ ปน วิปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺิกมฺมฺจ อนฺติมชวนวีสิยํปิ กตนฺติ คเหตพฺพํ. ยถาห-มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ. เอเตน ตโต มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมโต อฺํ อนฺติมชวนวีถิยํ ปวตฺตํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธํ โหตีติ. อาจิณฺณนฺติ ทีฆรตฺตํ อภิณฺหโส กตํ. สกึ กริตฺวาปิวา ปจฺฉา ปุนปฺปุนํ โสมนสฺสชนกํ สนฺตาปชนกฺจ. กฏตฺตากมฺมนฺติ การิยิตฺถาติ กมฺมนฺติ เอวํ กตการณาเอว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพํ กมฺมํ. ครุกาทิภาเวน วตฺตพฺพํ กมฺมํ น โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อิมสฺมึ ภเว กตานิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมานิเอว. กฏตฺตากมฺมํ ปน อตีตภเวสุ กเตหิ อปรปริยายเวทนีเยหิ สห อิมสฺมึ ภเว กตํ ครุกา สนฺนาจิณฺณภาวรหิตํ กมฺมปถปตฺตํ ยํกิฺจิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ. มหาฏีกายํ ปน กฏตฺตากมฺมํ ปุริม ชาตีสุ กตํเอว คหิตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนาม โหตีติ หิ วุตฺตํ. น จ อตีตภเวสุ กตานิ มาตุฆาตกาทีนิปิ อปรปริยาย กมฺมานิ เอเตหิ ตีหิ มุตฺตานีติวา อมุตฺตานีติวา ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนานีติวา อลทฺธาเสวนานีติวา สกฺกา วิเสเสตุํ. ตทา หิ ตานิ ครุก กมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปิ โหนฺติ. อาสนฺนวจิณฺณกมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปีติ.
องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ อฺาณวเสนกตํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนามาติ วุตฺตํ. น ตานิ อฺาณวเสน กภานีติ สกฺกา วิเสเสตุํ. ตานิ หิ ปุริมภเวสุ อฺาณ วเสน กตานิปิ โหนฺติ. าณวเสน กตานิปีติ. ตานิ ปน วิเสสนานิ อิมสฺมึ ภเว กตานํ ครุกาทีหิ ตีหิ มุตฺตานํ สตฺตมชวน กมฺมานํ วเสน วุตฺตานีติ เตหิ สห ปุริมชาตีสุ กตานิ อปรปริยาย กมฺมานิ กฏตฺตา กมฺมํนามาติ เวทิตพฺพานิ. เอวฺจ กตฺวา ยตฺถ ตํปุพฺพกตํ กมฺมนฺติ อาคตํ. ตตฺถปิ อิมสฺมึ ภเววา ¶ อตีตภเวสุวา ปุพฺพกาเล กตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ. อิเมสุ ปน จตูสุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ครุกเมว อนนฺตเร ภเว ปฏิสนฺธึ เทติ. ครุเก อสติ อาสนฺนํ. อาสนฺเน อสติ อาจิณฺณํ. อาจิณฺเณ อสติ กฏตฺตากมฺมํ. เตนาห ปากทานปริยาเยนาติ. ปากทานวาเรนาติ อตฺโถ. เอตฺถ สิยา. กสฺมา อิธ อาสนฺนํ อาจิณฺณโต ปถมํ วุตฺตํ. นนุ ปาฬิยํ อาสนฺนโต อาจิณฺณเมว ปถมํ วุตฺตํ. ยถาห-ยํ ครุกํ ยํ พหุลํ. ยทาสนฺนํ. กฏตฺตาวา ปน กมฺมนฺติ. อฏฺกถาสุจ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโตติ. วุจฺจเต, สภาวโต พลวทุพฺพลกฺกเมน ปาฬิยํ อาจิณฺณํ ปถมํ วุตฺตํ. โส ปน กโม กทาจิ ปากทานปริยาโยปิ สมฺภวตีติ กตฺวา อฏฺกถาสุ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโต. อาสนฺนํปิ หิสมานํ จิตฺตํ โตเสตุํวา สนฺตาเปตุํวา อสกฺโกนฺตํ หุตฺวา ทุพฺพลํ พลวโต อาจิณฺณสฺส นิวตฺตกํ น โหตีติ. ยสฺมา ปน มหากมฺมวิภงฺคสุตฺเต ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ. ปจฺฉาวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ. มรณกาเลวาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณทุจฺจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน กลฺยาณ กมฺเมน สคฺคคมนํ วุตฺตํ. ตถา ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนิยํ.ล. มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณ สุจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน ปาปกมฺเมน อปายคมนํ วุตฺตํ. ยสฺมาจ อุภินฺนํปิ พลวภาเว สติ อาสนฺนเมว ปริยตฺตํ ภวิตุํ อรหติ. ตสฺมา อิธ เถเรน อาสนฺนเมว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ ปุพฺเพวาสฺสกตํ โหตีติ อิทํ อาสนฺนานุสฺสริตกมฺมวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตมฺพทาิกนามสฺส โจรฆาตกสฺส มหาวาตกาลนามสฺสจ อุปาสกสฺส วตฺถุ เอตฺถ กเถตพฺพนฺติ.
[๑๔๕] วิภาวนิยํ ปน
อฏฺกถายํ อาคตํ ชรคฺคโวปมํ ทสฺเสตฺวา อาสนฺนเมว ปถมํ วิปากํ เทตีติ เอกํเสน วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น ¶ หิ อฏฺกถายํ เอวํ เอกํเสน วุตฺตํ. นจ อุฏฺาตุํปิ อสกฺโกนฺโต โส ชรคฺคโว ปชทฺวารสฺส อาสนฺเน ิโตปิ ปถมตรํ นิกฺขมิสฺสตีติ. [ครุกจตุกฺกํ]
๑๔๗. ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว. เวทิตพฺพํ อนุ ภวิตพฺพนฺติ เวทนียํ. ผลํ. ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ ผลํ เอตสฺสาติ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ.
[๑๔๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทิฏฺธมฺเม เวทิตพฺพํ วิปากานุภวน วเสนาติ ทิฏฺธมฺมเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ เอเตน อิธ เวทนียสทฺโท กมฺมสาธโน วิปากาติเธยฺโยจ โหตีติ ทสฺเสติ. เอวฺจ สติ อิธ อฺปทตฺถสมาโส เอว ลพฺภติ. น อุตฺตรปทตฺถสมาโสติ. ทิฏฺธมฺมํ อุเปจฺจ ตสฺส อนนฺตเร ปชฺชิตฺวา ปาปุณิตฺวา เวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ อุปปชฺช สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อุปปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ. สุตฺตปเทสุ ปน อุปปชฺเชวาติ ปาโ ทิฏฺโ. ตสฺมา ทิฏฺธมฺมสฺส สมีเป อนนฺตเร ปชฺชิตพฺโพ คนฺตพฺโพติ อุปปชฺโช. ทุตีโย อตฺตภาโว อุปปชฺเชเวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียนฺติ เอวมตฺโถ ปาสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. อุปปชฺชาติวา อนนฺตเร ภเว ปวตฺโต เอโก นิปาโต. ยถา ปจฺจาติ.
[๑๔๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทิฏฺธมฺมโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ อุปวชฺชเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อุปปชฺชวา วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ปริยายติ ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉตีติ ปริยาโย. อปโรจ โส ปริยา โยจาติ อปรปริยาโย. ทิฏฺธมฺมา นาคตา นนฺตร ภเวหิ อฺโ ¶ อตฺต ภาว ปริวตฺโต. เต เนว หิ มหาฏีกายํ องฺคุตฺต รฏีกายฺจ อปรปริยาเยติ ทิฏฺธมฺมานนฺตรานาคตโต อฺสฺมึ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเตติ วุตฺตํ. สุตฺตปเทสุ ปน อปเรวา ปริยาเยติจ อปราปเรวา ปริยาเยติจ ทฺวิธา ปาโ ทิฏฺโ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺมึ ปาเสติ อิธ มชฺเฌ เอกสฺส อปรสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. สงฺคหโปฏฺเกสุ ปน มชฺเฌ ทีโฆ ยาการนฏฺโจ อปราปริยสทฺโท ทิสฺสติ. โส พหูสุ อฏฺกถาสุ นตฺถิ. ปาฬิยาจ น สเมติ.
[๑๔๘] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘อปเร อปเร ทิฏฺธมฺมโต อฺสฺมึ ยตฺถกตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ กมฺมํ อปราปริย เวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมโตติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
น หิ มชฺเฌ อุปปชฺชภวํ วชฺเชตฺวา ปถโม ทิฏฺธมฺโมว อิธ ตตีเย ปเท อธิกโตติ ยุตฺโต.
[๑๔๙] อตฺถโต ปน พฺยฺชนโตจ สพฺพํ ปาฬิยา น สเมติ.
อปเรวา ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. อปราปเรวา ปริยาเยติวา. อโหสินามกํ กมฺมํ อโหสิกมฺมํ. อโหสิกมฺมํ. ภวิสฺสติกมฺมํ. อตฺถิกมฺมํ. นตสฺส วิปาโกติ เอวํ วุตฺตปาวเสน อาจริเยหิ ตถาคหิตนาม เธยฺยํ สพฺพโส อลทฺธวิปากวารํ กมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สตฺตสุ กุสลากุสลชวเนสุ ปถมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเว ทนียํนาม. สา หิ อลทฺธาเสวนตาย สพฺพทุพฺพลตฺตา อจิรฏฺิ ติกาจ โหติ อปฺปตรวิปากาจาติ. ปจฺจยํ ลทฺธา ทิฏฺธมฺเมเอว อเหตุกมตฺตํ ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉติ. น เอกํปิ มรณกาลํ อติกฺกมฺม สนฺตานํ อนุพนฺธิตุํ สกฺโกติ. ปจฺจยํ ปน อลภมานา อโหสิกํนาม โหติ. ปจฺจโยติจ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา โอกาสทายโก ¶ นานา อิริยาปเถสุ อิฏฺานิฏฺารมฺมณสมา คมาทิโก โยโกจิ ปจฺจโยปิ ยุชฺชติเยว. ฏีกาสุ ปน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตายาติอาทินา มหนฺตํ กตฺวา ปจฺจโย วุตฺโต. โส กากวลิยาทีนํ วิย ปากฏตรผลทานํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. น หิ กมฺมปถชวนสนฺตาเน ปวตฺตมานา อิตราปิวา ปถมชวนเจตนา อิฏฺานิฏฺสมาโยควเสนปิ ลทฺธ ปจฺจยา กาจิ อตฺตโน พลานุรูปํ ผลํ น เทตีติ อตฺถิ. นจตาย ทิยฺยมานํ สพฺพํปิ ผลํ มหาชนสฺสวา กมฺมการกสฺเสว วาปากฏเมว สิยาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ยํ ปน าณวิภงฺคฏฺ กถายํ เอกํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติ. เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํ. ตํ อลทฺธปจฺจยานิ เสสานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ เอโก ทิฏฺธมฺโม เอกสฺเสว ทิฏฺธมฺมเวทนี ยสฺส โอกาโสติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. อตฺถสาธิกา ปน สนฺนิฏฺาปกภูตา สตฺถมชวนเจตนา อุปปชฺช เวทนียํนาม. สา หิ ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหตีติ ปถมเจตนา วิย สีฆตรํ วิปจฺจิตุํ นสกฺโกติ. พลวตีจ โหตีติ เอกํ ภวํ ชเนตุํ สกฺโกติ. ปติต ชว เนสุ ปน อนฺติมชวนตาย มชฺฌิมเจตนาโย วิย จิรฏฺิติกา น โหตีติ ปจฺจยํ ลทฺธา อนนฺตเร เอว ภเว ปฏิสนฺธึวา ปวตฺติ ผลเมววา ทตฺวา วิคจฺฉติ. อลทฺธา ปน อโหสิกมฺมเมว โหติ. น ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ยํปน าณวิภงฺคฏฺกถายํ เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํ. ตํปิ ปฏิสนฺธิวิปากํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เสสานิปิ หิ ยาว ทุตียจุติ นาคจฺฉติ. ตาว ลทฺธปจฺจยานิ ปวตฺติ วิปากํ เทนฺติเยว. อิธ มิสฺสก กมฺมานิ กตฺวา อนนฺตรภเว มิสฺสกกมฺมผลํ อนุโภนฺตานิ เวมานิก เปตวตฺถูนิ อฺานิจ ตํตํกมฺมํ กตฺวา อนนฺตรภเว เอว สุคติ ยํ กพฺพิปากภูตํ วิปตฺตึ อนุภวนฺตานิ ทุคฺคติยํวา ตพฺพิปากภูตํ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตานิ อเนกานิ วตฺถุสตานิ เอตฺถ กเถ ตพฺพานีติ.
[๑๕๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สาจ ¶ ปฏิสนฺธึ ทตฺวาว ปวตฺติวิปากํ เทติ. ปฏิสนฺธิยา ปน อทินฺนาย ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ยถาวุตฺตวตฺถูหิ สทฺธึ วิรุชฺฌนโต.
[๑๕๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘จุติ อนนฺตรฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโส’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํปิ อการณํ.
ปุติอนนฺตรโต ปฏฺาย ยาวชีวํปิ โอกาสสมฺภวโต.
[๑๕๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทตีติ วุตฺตํ’’. ตํปิ น คเหตพฺพํ.
กมฺมสงฺกราปตฺติโต. องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยาย เวทนียนฺติ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถิ. ยถาาเนเยว ปติฏฺนฺตีติ วุตฺตํ. น เจตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน เอวํ วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. ตทตฺถสาธกสฺส อฏฺกถาปเทสสฺสวา วตฺถุสฺสวา ยุตฺติยาวา อภาวโตติ. มชฺเฌ ปน ปฺจชวน เจตนา อปรปริยาย เวทนียํนาม. เอตา หิ สุฏฺุ พลวนฺตี สารภูตาจ โหนฺตีติ น สีฆํ วิปจฺจิตุํ สกฺโกนฺติ. จิรฏฺิติกา ปน โหนฺติ. ตสฺมา ตตียภวโต ปฏฺาย ยทา โอกาสํ ลภนฺติ. ตทา ปฺจวาเร ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สํสารปวตฺติยา สติ กปฺปสตสหสฺเสปิ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตีติ. อิมานิเยว ปน ตีณิ กมฺมานิ อตฺตโน อตฺตโน เขตฺเต สพฺพโส วิปากวารํ อลภมานานิ อโหสิกมฺมํนาม. เขตฺตฺจ เนสํ ปถมสฺส ทิฏฺ ธมฺมจุติยา ปริจฺฉินฺนํ. ทุตียสฺส อนาคตานนฺตรภวจุติยา. ตตียสฺส ปรินิพฺพานจุติยาติ ทฏฺพฺพํ. [ทิฏฺธมฺมจตุกฺกํ]
๑๔๘. ปากฏฺานวเสนาติ ¶ อปายาทิกสฺส วิปจฺจนฏฺานสฺส วเสน ตถา จตฺตาริ กมฺมานินาม โหนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ เตสุ อกุสลาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. กมฺมทฺวารวเสนาติ กมฺมสิทฺธิยา องฺคภูตานํ กายาทิ กมฺมทฺวารานํ วเสน. ปาณํ อติปาเตนฺติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต. อติปาตนฺเจตฺถ สรสโต ปติตุํ อทตฺวา อนฺตราเอว ปโยคพเลน ปาตนํ ทฏฺพฺพํ. อทินฺนํ อาทิยนฺติ เอเตนาติ อทินฺนาทานํ. อคมนี ยวตฺถุสงฺขาเตสุ วตฺถุกาเมสุ มิจฺฉา จรนฺติ เอเตนาติ กาเมสุมิจฺฉาจาโร. ตตฺถ ปรปาเณ ปาณสฺิโน ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสนฺตานุปจฺเฉทกสฺส กายวจีปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตนาม. สยเมว อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ ปาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโตนาม นตฺถิ. ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสฺิโน ตโต วิโยคการณสฺส กาย วจีปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา อจฺฉินฺทกเจตนา อทินฺนาทานํนาม. อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฏิปาทกสฺส กายปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา อสฺสาทเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรนาม. เกจิ ปนเอตฺถปิ อคมนีย วตฺถุสฺิโนติ ปทํ อิจฺฉนฺติ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. อคมยนีวตฺถุ ตสฺมึ เสวนจิตฺตนฺติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ. เอเตน อคมนียวตฺถุมฺหิ สติ คมนีย สฺายวา อคมนีย สฺายวา เสวนฺตสฺส กมฺมปโถ โหติ เยวาติ สิทฺธํ โหติ. อิตรถา อคมนียวตฺถุ ตถา สฺิตา ตสฺมึ เสวนจิตฺตนฺติ วุตฺตํ สิยาติ.
อปเร ปน สยํ ปโยคํ กตฺวา อตฺตนิ ปเรน กรียมานํ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํ อสฺสาเทนฺตสฺส เสวนจิตฺเต สติปิ นตฺถิ กมฺมปฺปถเภโท. ปโยคสฺส อภาวาติ วทนฺติ. เสวนจิตฺเต ปน สติ ปโยโค อปฺปมาณนฺติ เอเก. เอวฺจ สติ ติยงฺคิโกว มิจฺฉาจาโร, น จตุรงฺคิโกติ อาปชฺชติ. อฏฺกถายํ ปน เสวน ปโยเคน สห จตุรงฺคิโกว วุตฺโตติ อฺเ. เสวนปโยโค ปน เยภุยฺเยน ลพฺภมานตฺตาเยว วุตฺโต. น ปน เอกนฺตองฺคภาวโต. อิตรถา อิตฺถีนํ เยภุยฺเยน ปโยคกิจฺจํ ¶ นตฺถีติ ตาสํ มิจฺฉาจาโร ทุลฺลโภ สิยาติ จ วทนฺติ. ภิกฺขุนิทูสนํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. สา หิ รกฺขิตาสุ สงฺคหิตาติ. ฏีกาสุ ปน สา ธมฺมรกฺขิตาปิ น โหติ. กุโต มาตาทิรกฺขิตา. ธมฺโมติ หิ อิธ ปาสณฺฑิยธมฺโมว อฏฺกถายํ วุตฺโตติ วทนฺติ. สาสนธมฺโมปิ นน ยุตฺโต. สพฺรหฺมจาริ นิโยปิ อุปชฺฌายินี อาทิกา ตสฺสา มาตาทิฏฺานิยาเอว โหนฺติ. ตถา หิ สิกฺขาปทวิภงฺคฏฺกถายํ มิจฺฉาจาโรปิ ทุสฺสีลาย.ล. สามเณริยา, ปุถุชฺชนภิกฺขุนิยา, โสตาปนฺนาย, สกทาคามินิยา, ตโต อนาคามินิยา วีติกฺกโม มหาสาวชฺโช. ขีณาสวาย ปน เอกนฺตมหาสาวชฺโชวาติ วุตฺตํ.
กสฺมาปเนตฺถ สุราปานํ นคหิ ตํ. ตํปิหิ อปายสํวตฺตนิ กภาเวน วุตฺตํ. ยถาห-สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิกํ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกํ. โยจ สพฺพลหุโก สุราเมรย ปานสฺส วิปาโก. โส มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตีติ. อฏฺกถาสุปิ โกฏฺาสโต ปฺจปิ ปาณาติปาตา ทโย กมฺมปถาเอวาติ วุตฺตนฺติ. วุจฺจเต, มูลฏีกายํ ตาว ตสฺส สภาคตฺเตน มิจฺฉาจาเร อุปการกตฺเตน ทสสุปิ กมฺมปเถสุ อนุปเวโสติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาคตฺตํ คเหตฺวา วิภาวนิยํ สุราปานํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ รสสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉาจารภาวโตติ วุตฺตํ. อุปการกตฺตํ คเหตฺวา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏีกายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา. วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺม ปถาติ น วุตฺตาติ อิมสฺส วากฺยสฺส สํวณฺณนายํ วุตฺตาวเส สาติ สุราปานาทโย ตพฺพิรมณาทโยจ. สุราปานฺหิ มทสฺส ปจฺจโย. มโท อปฺุปถสฺส. ตพฺพิรติปิ นิมฺมทตาย. สาจ ปฺุปถสฺสาติ กมฺมปถูปนิสฺสยานิ ตานิ ตทาสนฺนกมฺมวเสน สนฺธิชนกานิปิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตทาสนฺนกมฺมวเสนาติ ตสฺส สุราปานสฺสวา สุราปานวิรติยาวา อาสนฺเน ปวตฺตานํ ตมฺมูลกานํ อปฺุกมฺมานํวา ปฺุกมฺมานํวา วเสนาติ อตฺโถ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ-โย สุรํ ปิวิตฺวา สุรามทเหตุ ปาณา ปาตาทีสุ ยํกิฺจิ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส สุราปานํ ตสฺสติ กมฺมสฺส พลวูปนิสฺสโย โหติ ปุพฺพเจตนาานิยฺจ. ตเทว วิสุํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, น อิตรนฺติ. ยถา หิ ปุพฺพาปรเจตนา โยปิ กมฺมปถปตฺตสฺส กมฺมสฺส ปริวารภูตาเอว ปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ, น อิตรา. เอวมิทํปีติ. น หิ กมฺมปถสุตฺเตสุ สรูปโต อาคตานิเอว ปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ. น อิตรานีติ สกฺกา นิยเมตุํ. ยานิ ปน เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิชนนสามตฺถิย ยุตฺตานิ, ตาเนว ตตฺถ สรูปโต วุตฺตานิ. ยานิปน ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกานิ โหนฺติ. ตานิ ตตฺถสรูปโต น วุตฺตานีติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตถา หิ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏฺกถายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา. วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตาติ วุตฺตํ. ตสฺมา อิทํปิ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกตฺตา ตตฺถ สรูปโต น วุตฺตนฺติจ. ยํ ตทา สนฺนกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิชนกนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตํ. ตํ ตตฺถ สรูปโต วุตฺเตสุ ตทา สนฺนกมฺเมสุ อนุปวิฏฺนฺติจ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺส ปน ทุวิธํ กิจฺจํ ปฏิสนฺธิชนนํ กมฺมชนนฺจาติ. ตตฺถ ปฏิชนนโต กมฺมชนนเมวสฺส มหนฺตํ มหาวิปฺผารฺจ โหตีติ กตฺวา สกฺเกน เทวานมินฺเทน กุมฺภชาตเก –
ยํ เว วิวิตฺวา ทุจฺจริตํ จรนฺติ,
กาเยน วาจาย เจตสาจ;
นิรยํ วชนฺติ ทุจฺจริตํ จริตฺวา,
ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถาติ.
เอวํ ตทาสนฺนกมฺมวเสเนว ตสฺส อปายคามิตา วุตฺตา. ตทุภยํ ปนสฺส กิจฺจํ คเหตฺวา สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ.ล. สํวตฺตนิกนฺติ องฺคุตฺตเร วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยฺหิสุตฺตปเทสุ ธมฺมตา. ยทิทํ สํวตฺตนิกนฺติ วุตฺตฏฺาเน ยถาลาภโยชนาติ. ตถาหิ มูลฏีกายํปุนพฺภวํเทติปุนพฺภวาย สํวตฺเตตีติ ปาเ กมฺมสหชาตา ปุนพฺภวํเทติ. กมฺมสหายภูตา อกมฺมสหชา ตาปุนพฺภวํ ¶ สํวตฺเตตีติ วุตฺตํ. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อนุปธาเรตฺวา อิมาย ปาฬิยา ตสฺส วิสุํ เอกนฺตกมฺมปถภาวํ มฺนฺติ. ยํ ปน โกฏฺาสโต ปฺจปิ กมฺมปถาเอวาติ อฏฺกถาวากฺยํ. ตตฺถ เอวสทฺเทน เตสํ เจตนาธมฺมตฺตา ฌานาทิโกฏฺาสิกตฺตํ นิวตฺเตติ. เจตนา หิ กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ โกฏฺาสโต กมฺม ปถโกฏฺาสิกาเอว โหตีติ. เตเนว มูลฏีกายํ กมฺมปถา เอวาติ กมฺมปถโกฏฺาสิกาเอวาติ วุตฺตํ. อนุฏีกายฺจ กมฺม ปถโกฏฺาสิกาเอว. น ฌานาทิโกฏฺาสิกาติ วุตฺตํ. เกจิปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิมินา วากฺเยน ตสฺส วิสุํ กมฺมปถภาวํ วทนฺติ.
ขุทฺทกปาฏฺกถายํ ปน สพฺเพนสพฺพํ ตสฺส กมฺมปถภาโว ปฏิกฺขิตฺโตเยว, ตตฺถ หิ ปุริมานํ จตุนฺนํ กายกมฺมาทิภาวฺจ กมฺมปถภาวฺจ วิสุํ วตฺวา สุราปานํปตฺวา กายกมฺมเมวาติ วุตฺตํ. เอเตน วจีกมฺมภาวฺจ กมฺมปถภาวฺจ ปฏิกฺขิปตีติ. ธาตุสํยุตฺตฏฺกถา ยฺจ ปฏิกฺขิตฺโต. ยถาห-ตตียํปฺจกมฺมวเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ. จตุตฺถํ สตฺตกมฺมปถวเสน ปฺจมํ ทส กมฺมปถวเสนาติ. ตตฺถ หิ ตตีเย สุราปานมิสฺสกตฺตา ปฺจกมฺมวเสน อิจฺเจว วุตฺตํ. น ปฺจกมฺมปถวเสนาติ. เอตาสุปิจ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตาเอว ปฏิกฺขิตฺโตติ น นสกฺกา วตฺตุํ เอวฺหิ สติ สพฺพา ปาฬิฏฺกถาฏีกาโย สํสนฺทิตา โหนฺตีติ. กายกมฺมนฺติ เอตฺถ กาโย ติวิโธ สสมฺภารกาโย ปสาทกาโย โจปนกาโยติ. อิธ กายวิฺตฺติสงฺขาโต โจปนกาโย อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ กายวิฺตฺติสงฺขาเตติ. โจปนกาโย หิ กทาจิ กายงฺเคน อตฺตโนอธิปฺปายํ ปรสฺส วิฺา ปนตฺถายปิ กรียตีติ กายวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. โส เยวจ กมฺมานํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารนฺติ กายทฺวารํ. ตสฺมิฺหิ เตน เตน อุปกฺกม กิจฺเจน ปวตฺตมาเนเอว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํชน กสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหน กิจฺจนิพฺพตฺติจ กายกมฺมนาม ลาโภจ โหตีติ. ตสฺมึ กายทฺวาเร. เอตฺถจ ยสฺมาสพฺพานิปิ กมฺมานิ ปุพฺพงฺคมภูเตน สมฺปยุตฺตมเนน วินา นสิชฺฌนฺติ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา. ¶ มโนเสฏฺา มโนมยาติ หิ วุตฺตํ. ธมฺมาติ เจตฺถ สุจริตทุจฺจริตธมฺมา วุจฺจนฺติ. ตสฺมา มโนทฺวารํ สพฺพกมฺมสาธารณตฺตา กมฺมานิ วิเสเสตุํ นสกฺโกติ. อสาธารณภูตา ปน กายวจีโย เอว สโกนฺติ. ยสฺมาจ ปุริมานิ สตฺตวิธานิ กมฺมานิ เกวลํ มโนมตฺเตน นสิชฺฌนฺติ. ตํสมุฏฺิเตหิ ปน กาย วจีปโยเคหิ เอว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมา เตเอว เตสํ กมฺมานํ ปวตฺติมุขสงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ กายทฺวาเรติ. ปรโต วจีทฺวาเรติ จ.
ยสฺมา ปน กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํ นาม. วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ เอตฺตกมตฺเต วุตฺเต ปาณาติปาตาทีนิ ตีณิ กายกมฺมํนาม. มุสาวาทาทีนิ จตฺตาริ วจีกมฺมํนามาติ เอวํ ทฺวาเรน กมฺมานํ นามววตฺถานํ อสิทฺธํ สิยา. กถํ. ยทา หิ ปุริมานิ ทฺเว อาณตฺติวเสน อปฺปเกน วจีทฺวาเร ภิชฺฌนฺติ. ตทา ตานิ กายกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํ. วจีกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ กสฺมา วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตา. ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํ. อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโต. ยทาปน มชฺฌิมานิ จตฺตาริ หตฺถมุฏฺาทิวเสน อปฺปเกน กายทฺวาเร สิชฺฌนฺติ. ตทา ตานิปิ วจีกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํ. กายกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ. กสฺมา กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตา. ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํ. อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโต. เอวฺจสติ ปาณาติปาโต.ล. มิจฺฉาจาโรเจติ กายกมฺมํนามาติ อิทํ ววตฺถานเมว นิรตฺถกํ สิยา. ตถา ปรโต มุสาวาโท.ล. ปฺปลาโปเจติ วจีกมฺมํนามาติ. พาหุลฺลวุตฺติโตติ วุตฺเตปน เอกเมเกน พาหุลฺลสทฺเทน ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานิ วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการํ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สิทฺธํ ภวติ. ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติ.
มโนกมฺมานิ ปน ทฺวารนฺตเรสุ จรนฺตานิปิ จรณมตฺตานิ เอว โหนฺติ. น ทฺวารนฺตรานิ เตสํ กมฺมสิทฺธิยา องฺคํ โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ วิสุํ กตานีติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน กายทฺวารสฺส กาโยติ นามํ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ สยเมว สิทฺธํ ปากฏฺจ. ¶ ตถา วจีทฺวารสฺส วาจาติ นามํ. กุสลากุสล ชวนจิตฺตสงฺขากสฺส มโนทฺวารสฺสจ มโนติ นามํ. ตสฺมา สพฺพตฺถ กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ วุตฺเต กมฺเมน ทฺวารสฺส ววตฺถาน กิจฺจํนาม นตฺถิ. ยตฺถ ปน กายกมฺมทฺวารํ วจีกมฺมทฺวารํ มโนกมฺมทฺวารนฺติ อาคตํ. ตตฺเถว ทฺวารกถาทีสุ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ วิสุํ วตฺตพฺพํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๕๓] เอเตน ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘กายกมฺมสฺสจ ปวตฺติมุขภูตํ กายทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ’’. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
[๑๕๔] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ตถา มุสาวาทาทึ กายวิกาเรน กโรนฺตสฺส วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ นสิยาติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
น หิ กายวิกาเรน กรียมานํ วจีกมฺมํ กายทฺวาเร ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ทฺวารสฺส นามํ ภินฺทิตุํวา อตฺตโน นามํ ทาตุํวา สกฺโกติ. สภาว สิทฺธตฺตา ตสฺส นามสฺสาติ.
[๑๕๕] เอเตเนว ยฺจ ตตฺถ
วุตฺตํ ‘‘ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ. น อิตรานิ. ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺตนโต กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ. พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิ ภาโววิยาติ’’. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
น หิ กายกมฺมทฺวารนฺติ นามํ อิธ วุตฺตํ อตฺถีติ. [กายกมฺมํ]
๑๔๙. มุสาติ อภูตตฺเถ นิปาโต. มุสา วทนฺติ เอเตนาติ มุสาวาโท. วิสติ ปเรสํ อฺมฺสมฺโมทภาวสงฺขาตํ สามคฺคิรสํ สํจุณฺเณติ ปริภินฺทติ มิถุ เภทํ กโรติ เอตายาติ ปิสุณา. อตฺตโน ปิยภาวํ ปเรสฺจ มิตฺตสฺุภาวํ กโรติ เอตายาติวา ปิสุณา. นิรุตฺตินเยน. วทนฺติ เอตายาติ ¶ วาจา. ปิสุณาจ สา วาจาจาติ ปิสุณวาจา. เยน สุยฺยติ, ตสฺส หทยํ ผรมานา อุสติ ทหตีติ ผรุสา. ผรุสาจ สา วาจาจาติ ผรุสวาจา. สาธุชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ สํสุขํ หิตฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสติ หิตสุขมคฺคํ ภินฺทตีติ สมฺผํ. ตํวา ผลติ ภิชฺชติ เอเตนาติ สมฺผํ. อตฺถธมฺมาปคตสฺส ปฏิภาณจิตฺตสฺส ภารตยุทฺธสีตาหรณา ทิกสฺส วาจา วตฺถุมตฺตสฺเสตํ นามํ. ยตฺถ ทิฏฺธมฺมหิตพุทฺธิยาวา สมฺปรายิก หิตพุทฺธิยาวา อุปายทีปกํ กิฺจิ อตฺถธมฺมวินยปทํ นตฺถิ. สมฺผํ ปลปนฺติปกาเรน กถยนฺติ เอเตนาติ สปฺผปฺปลาโป. ตตฺถ ปรสฺสวิสํ วาทนปุเรกฺขาเรน วิสํ วาทก กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา มุสาวาโท. โส ปรสฺส อตฺถภฺชนโกว กมฺมปถเภโท. อิตโร กมฺมเมว. เอตฺถ จ กมฺม ปโถติ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺานมุขมคฺโค วุจฺจติ. ยถา หิ รชานํ อุฏฺานปเทโส รชปโถติ วุจฺจติ. ตถา โลเก สนฺทิสฺสมาเนสุ สตฺตานํ กายวจีจิตฺตาภิสงฺขรณกิจฺเจสุเยหิ กิจฺเจหิ ปฏิสนฺธิชนกานิ กมฺมานิ อุฏฺหนฺติ. เยสุวา กิจฺเจสุ ตานิ อุฏฺหนฺติ ปวตฺตนฺติ. ตานิ กายวจีจิตฺตา ภิสงฺขรณกิจฺจานิ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺานมุขมคฺคตฺตา กมฺมปโถติ วุจฺจนฺติ. กตมานิ ปน ตานีติ. องฺคสมฺปนฺนานิ อกุสเลสุ ปาณฆาต กิจฺจาทีนิ กุสเลสุ ตพฺพิรมณกิจฺจาทีนิ ทสวิธานิ กิจฺจานีติ. กมฺมานิเยว สุคติทุคฺคตีนํ ตทุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานฺจ ปถภูตตฺตา กมฺมปโถนามาติปิ วทนฺติ.
ปรสฺส เภทปุเรกฺขาเรน เภทกกายคจีปโยคสมุฏฺา ปิกา สํกิลิฏฺเจตนา ปิสุณาวาจา. สาปิ ปเร ภินฺเนเยว กมฺมปถเภโท. อภินฺเน กมฺมเมว. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกาย วจีปโยคสมุฏฺาปิกา ทุฏฺเจตนา ผรุสวาจา. เอตฺถจ มรนฺติ สตฺตา, มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ เอตสฺมึ ฆฏฺฏิยมาเนติ มมฺมํ. ทุฏฺวโณ. มมฺมํ ฉินฺทติ ภินฺทติ ฆฏฺเฏตีติ มมฺมจฺเฉทโก. วณฆฏฺฏนปโยโค. อิธ ปน มมฺมํวิยาติ มมฺมํ. ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ ยํกิฺจิ. มมฺมจฺเฉทโกติ ชาติอาทีสุ ฆฏฺฏน วเสน ¶ ปวตฺโต ผรุส กายวจี ปโยโค. อย มตฺโถ สีลกฺขนฺธ ฏีกา วเสน เวทิตพฺโพ. อถวา. มมายตีติ มโม. มิตฺโต. มมสฺส ภาโว มมฺมํ. เมตฺตาจิตฺตํ. มมฺมํ ฉินฺทตีติ มมฺมจฺเฉทโก. อยํปิ อกฺโกสิตพฺพสฺส สมฺมุขาเอว กมฺมปถเภโทติ เกจิ. ปรมฺมุขาปีติ อปเร. ยถา ปน ปรํ อกฺโกสิตฺวา ขมาเปนฺตสฺส ขมาปนกมฺมํ ปรสฺส ทูเร ิตสฺสปิ มตสฺสปิ สมฺปชฺชติ. เอวํ อกฺโกสนกมฺมํปีติ ทีฆมชฺฌิมฏีกาการา อิจฺฉนฺติ. อกฺโกสาธิปฺปาเยน จณฺฑา มหึสี ตํ อนุพนฺธตูติวา โจรา ตํ ขณฺฑา ขณฺฑิกํ กโรนฺตูติวา มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาติวา เอวมาทินา นเยน ปรํ อภิสปนฺตสฺสปิ กมฺมปถเภโท โหติเยวาติจ วทนฺติ.
อนตฺถวิฺาปน กายวจีปโยค สมุฏฺาปิกา ปาปเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โสปิ ภารตยุทฺธ สีตาหรณาทิเกสุ ปฏิภาณจิตฺเตสุ วาจาวตฺถุมตฺเตสุเอว กมฺมปถเภโท. โสจโข ปเร ตํ อนตฺถํ สจฺจโต คณฺหนฺเตเยว. อคณฺหนฺเต ปน กมฺมเมว. ตถา ราชกถาทีสุ ทฺวตฺตึส ติรจฺฉาน กถาปเภเทสุปิ กมฺมเมว. ตฺจ โข ตทสฺสาทวเสน กเถนฺตสฺเสว. อตฺถธมฺมวินยนิสฺสิตํ กตฺวา กเถนฺตสฺส ปน สพฺพํปิ สตฺถกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. วจีกมฺมนฺติ เอตฺถ วจีติ วาจาเยว. สา จตุพฺพิธา สทฺทวาจา วิรติวาจา เจตนาวาจา โจปนวาจาติ. อิธ ปน สทฺทสหิตา วจีวิฺตฺติสงฺขาตา โจปน วาจา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ วจีวิฺตฺติสงฺขาเตติ. โจปนวาจา หิ กทาจิ วาจงฺเคน อตฺตโน อธิปฺปายํ ปรสฺส วิฺาปนตฺถายปิ กรียตีติ วจีวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. สาเยวจ กมฺมานํ ปวตฺติ มุขตฺตา ทฺวารนฺติ วจีทฺวารํ. ตาย หิ ตํตํวจีปโยคกิจฺเจน ปวตฺตมานาย เอว วิสํวาทนาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํสมุฏฺาปกสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหนกฺริยานิพฺพตฺติจ วจีกมฺมนามลาโภจ โหตีติ. ตสฺมึ วจีทฺวาเร. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กายกมฺเม วุตฺตเมวาติ. [วจีกมฺมํ]
๑๕๐. อภิชฺฌายนฺติ ¶ อสฺสาทมตฺเต อฏฺตฺวา ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน ปริณามนวเสน อติเรกตรํ ฌายนฺติ นิชฺฌายนฺติ เอตายาติ อภิชฺฌา. พฺยาปาเทนฺติ ปรสตฺเต วินาสํ อาปนฺเน กตฺวา จินฺเตนฺติ เอเตนาติ พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺีติ เอตฺถ มิจฺฉาติ วิปรีตตฺเถ นิปาโต. อตฺถิทินฺนนฺติอาทินยปวตฺตํ สพฺพํ สปฺปุริส มคฺคํ สปฺปุริสปฺตฺตํ ภินฺทิตฺวา นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินเยน ตพฺพิปรี ตโต ปสฺสนฺติ เอตายาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. ตตฺถ ปรสนฺตกํ ทิสฺวา เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนรชฺชนมตฺเตสุ อฏฺตฺวา อโหวต อิทํ มมสฺสาติ เอวํ อตฺตโน กตฺวา จิตฺเตน ปริณาเมนฺตสฺเสว อภิชฺฌากมฺมปถเภโท โหติ. ปรสนฺตกภาเวเยว ถเปตฺวา ลาภาวติเม. เย อีทิสํ ปริภฺุชนฺติ. อโหวตาหํปิ ตาวกาลิกํ ปริภฺุเชยฺยํ. ยาจิตฺวาวา กิณิตฺวาวา อตฺตโน กเรยฺยํ. อฺํวา อีทิสํ ลเภยฺยนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตสฺส กมฺมเมว. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถาสุ ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ. ยาว น อโหวต อิทํ มมสฺสาติ อตฺตโน ปริณาเมตีติ. อนฺตมโส ฑํสมกสาทิเกปิ อารพฺภ อิเม นสฺสนฺตุ วินสฺสนฺตุ. อโหวติเม นสฺเสยฺยุํ วินสฺเสยฺยุํ. อวฑฺฒิตาวา ภเวยฺยุํ จิรํวา นติฏฺเยฺยุํ. กทาวา นสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ เอวํ ปร สตฺตสฺส ขนฺธชีววินาสํ จินฺเตนฺตสฺเสว พฺยาปาโท. อิตโร กมฺมเมว. วุตฺตฺเหตํ ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ. ยาว น อโหวตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินาเสยฺยาติ ตสฺส วินาสํ จินฺเตตีติ. กมฺมสฺสวา กมฺมวิปากสฺสวา สพฺพโส ปฏิพาหิกา นตฺถิกาเห ตุกากฺริยวเสน ติวิธา นิยต มิจฺฉาทิฏฺิเอว กมฺมปถเภโท. ทสวตฺถุกมิจฺฉาทิฏฺิ ปน นตฺถิกทิฏฺิปเภทาเอว. สพฺพฺุเทสนํ ปฏิพาหิตฺวา ปวตฺตา อริฏฺกณฺฏกาทีนํ ทิฏฺิโยปิ กมฺมปถาเอวาติ วทนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิวา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิวากมฺมเมวาติ.
นิยตาติ ¶ เจตฺถ ยถา ตีณิ ลกฺขณานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สทฺธาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท อตฺตโน อนนฺตรํ ผลทานนิยเมน นิยโต โหติ. ตตฺตกํ ปสฺสนฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมตีติ วุตฺโต. ตถาทิฏฺิฏฺา นานิ การณ ปฏิรูปกานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา มิจฺฉาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโทจุติอนนฺตเรผลทานนิยเมน นิยโต โหติ. ตตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺโต อกุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมติ, อเตกิจฺโฉนาม โหติ. ตถา ปน อปสฺสิตฺวา เกวลํ มิจฺฉาธิโมกฺขมตฺเตน เอวเมว ภวิสฺสตีติ สนฺนิฏฺานํ คนฺตฺวา สกํ อาจริยกํ สมยํ ปคฺคณฺหิตฺวา ิโต อเตกิจฺโฉนาม นโหติ. กสฺมา, ผลทาน นิยมาภาวาติ. อยฺจ อตฺโถ มิจฺฉตฺตตฺติเกน ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ผลทาน นิยมวเสเนว อุภินฺนํปิ สมฺมตฺตมิจฺฉตฺตธมฺมานํ นิยตสฺาปฏิลาโภ อฏฺกถายํ วุตฺโตติ. สุตฺตนฺตสํวณฺณนาสุ ปน คหณนิยมวเสนาปิ ตสฺสา นิยตภาโว วุตฺโตติ.
อฺตฺราปิวิฺตฺติยาติ วิฺตฺติทฺวเยน วินาปิ. วิฺตฺติทฺวยํ อสมุฏฺาเปตฺวาปีติ อตฺโถ. อปิสทฺเทน ปน วิฺตฺติทฺวเยน สหาปีติ ทสฺเสติ. อิมานิ หิ ตีณิ กมฺมานิ ยทา กายงฺควา จงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสฺมึเอว สิชฺฌนฺติ. ตทาวิฺตฺติยา วินาว ปวตฺตนฺติ. ยทา ปน ตานิ โจเปตฺวา กายวจีทฺวาเรสุ สิชฺฌนฺติ, ตทา วิฺตฺติยา สเหว ปวตฺตนฺตีติ. เอเตน อิเมสํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตึ ทีเปติ. เอวํสนฺเตปิ อิมานิ มโนทฺวาเรเอว พหุลํ ปวตฺตนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ ปน อปฺปกเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ มนสฺมึเยวพาหุลฺลวุตฺติโตติ. ตตฺถ มนสฺมึ เยวาติ กุสลา กุสลชวนจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเรเอว. เอเตน ปุริเมสุปิ กายทฺวาเร วจีทฺวาเรติ ปเทสุ เอวสทฺทสมฺภโว ทีปิโต โหติ. เอวฺหิ สติ ตตฺถปิ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สุฏฺุตรํ อุปปนฺนํ โหตีติ. อิตรถา อุปลกฺขณาทิวเสน อตฺถนฺตรปสงฺโคปิ สิยาติ. อปิจ, อิธ เอวสทฺเทน อยํปิ วิเสสตฺโถ ทีปิโต โหติ. ปาณวธาทีสุ หิ วธามิ นํ อวหรามิ น นฺติอาทินา ¶ สํวิธานากาเรน ปวตฺตา เจตยิตกฺริยาเอว ปธานํ โหติ. สาจ กายวจีปโยเคหิ วินา นสิชฺฌติ. ตสฺมา เตสุ กาย วจี ปโยคา กมฺมสิทฺธิยา เอกํ องฺคํ โหนฺติ. ตํ สหชาตาจ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาเอว หุตฺวา อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉนฺติ. ปรภณฺฑา ภิชฺฌายนาทีสุ ปน อภิชฺฌาทีนํ อตฺตปธานานํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตานํปิ กาย วจีปโยคากมฺมสิทฺธิยา องฺคเมว นโหนฺติ. ตถา จินฺตาปวตฺติ มตฺเตเนว ตตฺถ กมฺมสิทฺธิโต. อิติ อิเมสุ กมฺเมสุ กาย วจีทฺวารานํ สพฺเพนสพฺพํ องฺคภาวปฏิกฺขิปนตฺถํ มนสฺมึ เยวาติ เอว คหณํ อิเธว กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตสุ ปน ทฺวาเรสุ ปวตฺติมตฺต สพฺภาวํ สนฺธาย พาหุลฺลสทฺโทปิ อิธ คหิโตติ.
[๑๕๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘วิฺตฺติสมุฏฺาปก จิตฺตสมฺปยุตฺตาเจตฺถ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาว โหนฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เกวลํ มโนกมฺม กิจฺจวิเสเสน ปวตฺตมานา อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา โหนฺติ. เจตนาเอว ปน อภิชฺฌาทิปกฺขิกา โหตีติ. [มโนกมฺมํ]
๑๕๑. เอตฺถ จ ทสนฺนํปิ อิเมสํ กมฺมปถานํ ปุพฺพาปรเจตนาโย ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน อเนกนฺติกปกฺขํ คตาติ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏีกายํ วุตฺตา. ตสฺมา ตาปิ อิมํ สตฺตํ มาเรสฺสามิ อิมํ ภณฺฑํ อทินฺนํ อาทิยิสฺสามีติอาทินา นเยน อาทิโต ปฏฺาย ปวตฺตา พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒนฺติ. อลทฺธา นากฑฺฒนฺตีติ ยุตฺตา. ยานิ ปน กุสลากุสลานิ กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ กายทฺวาเร ทิสฺสมานานิ กายกมฺมานินาม โหนฺติ. วจีทฺวาเร ทิสฺสมานานิ วจีกมฺมานินาม. สุทฺเธ มโนทฺวาเร ทิสฺสมานานิ มโนกมฺมานินามาติ เวทิตพฺพานีติ. โทสมูเลนาติ โทสสงฺขาตมูเลน โทสมูลกจิตฺเตนาติ ทฺวิธา อตฺโถ. ตตฺถ ปุริโม พฺยาปาทวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ, ปจฺฉิโม ตีหิปิ. ¶ โลภมูเลนาติ เอตฺถ เอสนโย. ตตฺถาปิติ ปุริโม อภิชฺฌาวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ. ปจฺฉิโม ตีหีติ. ทฺวีหิ มูเลหีติ กทาจิ โทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺติ. โมโห ปน สพฺพสาธารณตฺตา วิเสสกโร น โหตีติ อิธ น คหิโต.
[๑๕๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘นิธิปากปมาณโต ทุฏฺนิคฺคหตฺถํ ปรสนฺตกํ หรนฺตานํ ราชูนํ พฺราหฺมณานฺจ สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนํ. เตสํ ปน สพฺพทุพฺพลภาเวน อฺเ ภฺุชนฺติ. อตฺตสนฺตกเมว พฺราหฺมณา ปริภฺุชนฺตีติ เอวมาทีนิ วตฺวา สกสฺาย เอว ยํกิฺจิ หรนฺตานํ กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนฺจ โมหมูเลนา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
สหชาตมูลฺหิ อิธ อธิปฺเปตํ อสาธารณภูตฺจ. เตสฺจ ตถาหรนฺตานํ หรณํ หรณกาเล กทาจิโทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ เอว สมฺภวตีติ. โย ปน โมโห มหาสมฺมตาทีนํธมฺมิกราชูนํ กาเล ปวตฺตํ โปราณก นิธิสตฺถํ ถเปตฺวา ปจฺฉา อธมฺมิกานํราชูนํ กาเล ปวตฺเตสุ เยภุยฺเยน อธมฺมิเกสุ ธมฺมสตฺถ ราชสตฺถ สงฺขาเตสุ นิธิปาเสุ ธมฺมิกสฺีนํ ราชูนํ อุปฺปนฺโน. โยจ ราชูนํ อภิเสกกาเล ทินฺนฺเวสมณพฺราหฺมณานํติณกฏฺโทกนฺติ วจนํ อุปาทาย สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนนฺติ เอวํ สฺีนํ พฺราหฺมณานํ อุปฺปนฺโน. โยจ นตฺถิ สุกต ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ เอวํ ทิฏฺิกานํ กมฺมผลสมฺพนฺธา ปวาทีนํ อุปฺปนฺโน. โสสพฺโพปิ อุปนิสฺสยโมโห นาม โหติ. โส อิธ นาธิปฺเปโต. อิตรถา โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ วจนโต สพฺเพปิ อกุสลกมฺม ปถาติ มูลกาเอว อิธ วตฺตพฺพา สิยุนฺติ. เอวํปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, กมฺเมสุจ กมฺมผเลสุจ สฺชาตกงฺขานํ ชนานํ กงฺขา ปริยุฏฺาน จิตฺเตนสเหวตทนุรูปานิอทินฺนาทานาทีนิ จตฺตาริกมฺมานิ กโรนฺตานํ ตานิ ¶ กมฺมานิ สุทฺเธน โมหมูเลน ชายนฺตีติ. เอวฺหิ สติ ปรโต วิจิกิจฺฉา เจตนาย ปฏิสนฺธิชนเกสุ คหณํปิ อุปปนฺนํ โหตีติ. [อกุสลกมฺมํ].
๑๕๒. กามาวจรกุสลํปิ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กาย กมฺมนฺติ เอตฺถ ทฺเว ปริยายา เวทิตพฺพา. กถํ, วกฺขมาเนสุ หิ ปฺุกฺริยวตฺถูสุ ยํกิฺจิ ปฺุกฺริยวตฺถุํ กายงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ กายกมฺมํ นาม. วาจงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ วจีกมฺมํ นาม. กายงฺค วาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มโนทฺวาเรเอว ปวตฺติตํ มโนกมฺมํ นามาติ อยเมโก ปริยาโย. อยํ ปน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโห จ. เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจ. เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจาติจ. สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํ. สพฺพํ วจีกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํ. สพฺพํ มโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตนฺติ จ.
ปทกฺขิณํ กายกมฺมํ, วาจากมฺมํ ปทกฺขิณํ;
ปทกฺขิณํ มโนกมฺมํ, ปณีหิเต ปทกฺขิเณ ติจ.
เอวมาทีสุ สุตฺตปเทสุ อาคโต. อปิจ, อฏฺสาลินิยํ สกลาย นวกมฺมทฺวารกถาย อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ทานมยํปิ กายวจี มโนกมฺมวเสน ติธา วิภตฺตํ. ตถา สีลมยํ ภาวนามยฺจาติ. ยสฺมึ ปน ทุสฺสิลฺเย ปวตฺตมาเน กาโย อปริสุทฺโธ โหติ. กายสํวโร ภิชฺชติ. ยํ ปน กุสลํ ปวตฺตมานํ ตทงฺคปหานาทิวเสน ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา กายทฺวารํ โสธยมานํ กายสํวรํ ปูรยมานํ ปวตฺตติ. ตํ กายโจปน รหิตํปิ กายงฺค สํวรณ กิจฺจตฺตา กิจฺจสีเสน กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํนาม. กายสุจริตนฺติปิ วุจฺจติ. เอตฺถจ ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวาติ ยสฺมึ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน ปาณฆาตาทิกํ กายทุสฺสิลฺยํ อุปฺปชฺเชยฺย. ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน ตํ กายทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา. กายทฺวารํ โสธ ยมานนฺติ ¶ ยสฺมึ ทุสฺสิลฺเย อุปฺปชฺชมาเน กายงฺคํ อสุทฺธํ โหติ. ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน กายทฺวารํ โสธยมานํ. กายสํวรํ ปูรยมานนฺติ สยํ กายงฺคสํวรณกิจฺจสมฺปาทเนน กายสํวรํ ปูเรนฺตนฺติ อตฺโถ. วจีกมฺเมปิ เอเสว นโย. อวเยสํ ปน สพฺพํปิ กลฺยาณกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตํปิ มโนทฺวารํเอว โสธยมานํ มโนสํวรํเอว ปูรยมานํ ปวตฺตตีติ มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํนาม. มโนสุจริตนฺติปิ วุจฺจติ. อยเมโก ปริยาโย. อยํ ปน อเนกสเตสุ กมฺมปถสุตฺเตสุ อาคโต. อปิจ, อฏฺสาลินิยํ สกลาย ทฺวารกถาก อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพติ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปริยาเยสุ สตฺตุสาสเน กลฺยาณธมฺมปูรณํนาม ยาวเทว ปาปธมฺมปหานตฺถาย เอว โหตีติ ปจฺฉิโมเยว ปธานนฺติ เวทิตพฺโพติ. ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํ. วตฺถุปริจฺจาคเจตนา. สีลยตีติ สีลํ. กาย วจีกมฺมานิ สาวชฺชานิ นีวาเรตฺวา อนวชฺชานิ สุสมาหิตานิ กตฺวา สมฺมาทหติ ถเปติ, อุปริเม กุสลธมฺเมจ อุปธาเรติ. เตสํ ปติฏฺา หุตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถ. ภาเวนฺติ เอตายาติ ภาวนา. อธิกุสลธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทนฺติ อุปฺปนฺเนวา วฑฺเฒนฺตีติ อตฺโถ. อปจายนฺติ เอเตนาติ อปจายนํ. ปูเชนฺติ กายวาจาหิ อตฺตานํ นีจวุตฺตึ ทสฺเสนฺตีติ อตฺโถ.
วิเสเสน อาวรนฺติ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตีติ พฺยาวฏานํ ภาโว กมฺมํวา เวยฺยาวจฺจํ. ปชฺชิตฺถาติ ปตฺติ. อตฺตนิ ลทฺธปฺุโกฏฺาสสฺส นามํ. ปาปียตีติวา ปตฺติ. ปเรหิ อนุโมทนฺเตหิ ลทฺธพฺพสฺส ปฺุานิสนฺทสฺเสตํ นามํ. ปตฺตึ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺติทานํ. ตเทว ปเรหิ ทินฺนํ อนุโมทนฺติ. สาธุการํ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมทนํ. ธมฺมํ สุณนฺติ เอเตนาติ ธมฺมสวนํ. ธมฺมํ เทเสนฺติ เอตายาติ ธมฺมเทสนา. อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติอาทินา ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺึ อุชุํ กโรนฺติ เอเตนาติ ทิฏฺิชุกมฺมํ. สพฺพานิ ปน ตานิ ปุเนนฺติ จิตฺตสนฺตานํ โสเธนฺติ เอเตหีติ ปฺุานิ. ปูชนียภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปฺุานีติปิ วทนฺติ. ตานิเอว อวสฺสํ กตฺตพฺพฏฺเน กฺริยานิจาติ ¶ ปฺุกฺริยานิ. ตานิเยว สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเน วตฺถูนิจาติ ปฺุกฺริยวตฺถูนีติ. เอตฺถ เอกเมกํ ติวิธํ โหติ ปุริมํ มชฺฌิมํ ปจฺฉิมนฺติ. ตตฺถ ทาเน ตาว ปฏิคฺคาหกสฺส ปริจฺจาคกรณํ มชฺฌิมํนาม. ตโต ปุพฺเพ อิมินา ปจฺจเยน ทานมยํ ปฺุํ ปวตฺตยิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจยุปฺปาทนโต ปฏฺาย ทานํ อารพฺภ ทานํ อุทฺทิสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา กุสลเจตนา ปุริมํนาม. ปจฺฉา ภาเค ปน อตฺตนา ทินฺนทานํ อารพฺภ ปุนปฺปุนํ อตฺตมนจิตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปวตฺตา กุสลเจตนา ปจฺฉิมํนามํ. สพฺพํปิ เจตํ อกุสเล วุตฺตนเยน พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธึ เทติ. อลทฺธา น เทตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน หีน มชฺฌิมปณีตวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสายวา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมน ฉนฺทาทินา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตน ปณีตํ. ยสกามตายวา ปวตฺติตํ หีนํ. ปฺุผลกามตายวา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. กตฺตพฺพเม วิทนฺติ อริยภาวํ นิสฺสาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺํวา หีนํ. อนุปกฺกิลิฏฺํ โลกิยสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. มคฺคผลสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. ตณฺหาวเสนวา ภวโภคตฺถาย ปวตฺติตํ หีนํ. อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. สพฺพสตฺตวิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ ปารมิตาทานํ ปณีตนฺติ อยมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทสํ นิสฺสาย เวทิตพฺโพติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสเสสุปิยถา สมฺภวํ ติกทฺวยํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺพนฺติ. ตตฺถ สีลํ นามภิกฺขุสีลํ, ภิกฺขุนิสีลํ, สามเณรสีลํ, คหฏฺสีลนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมาทานกิจฺจํ กมฺมวาจาย สิทฺธํโหติ. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺเนนวา สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนวา กมฺมวาจาย ภินฺนาย สพฺพํ สมาทานํ ภินฺนํ โหติ. สพฺพานิ อุปสมฺปนฺน สีลานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. ตทา ภิกฺขุปฏิฺํ อวิชหิตฺวา ิโต ทุสฺสีโลนาม โหติ. ถเปตฺวาปน อนฺติมวตฺถุํ อฺสิกฺขา ปทานิ วีติกฺกมนฺตสฺส ยํ วีติกฺกมติ. ตสฺมึเยว สํวรเภโท โหติ. น สมาทาน เภโท. น หิ ตํ ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ อตฺถีติ. ปฏิกมฺมํ กโรนฺตสฺส ¶ ปน สํวโร ปากติโก โหติ. สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺโตวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺโตวา อลชฺชีนาม โหติ. น ทุสฺสีโลติ. เอสนโย สามเณรสีเลปิ. ตตฺถ ปน สรณคมเนเนว สมาทานํสิทฺธํ โหติ. ลิงฺคนาสนงฺคํ กตฺวา สรณคมเน ภินฺเน สพฺพํ สมาทานํ ภิชฺชติ. อิตเรสุ ปน ยํ วีติกฺกมติ, ตสฺมึเยว สํวรเภโท โหตีติ เวทิตพฺพํ.
คหฏฺสีเล ปน ปกติ คหฏฺานํ คหณวเสเนว สมาทานํ สิทฺธํ โหติ. ตสฺมา เอกโตคณฺหนฺเต สพฺพานิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ. เอกสฺมึจ ภินฺเน สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. สพฺพานิ ปุน สมาทาตพฺพานิ. วิสุํ วิสุํ คณฺหนฺเต ปน ยํ วีติกฺกมติ, เอตเทวภิชฺชติ. ตเทว ปุน สมาทาตพฺพํ โหตีติ. ปริจฺฉินฺนกาลา ติกฺกมเน ปน สพฺพํ สมาทานํ วูปสมฺมติเยว. ทุสฺสีลภาโว ปเนตฺถ ปฺจนฺนํ นิจฺจสีลานํ เภเทน เวทิตพฺโพ. นิจฺจานิจฺเจสุ ปน ยํ นิจฺจเมว วฏฺฏติ. อนิจฺจํ นวฏฺฏติ สาวชฺชํ โหติ. ตํ นิจฺจสีลํ นาม. ยํ ปน นิจฺจํปิ วฏฺฏติ. มหนฺตํ ปฺุาภิสนฺทํ โหติ. อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ สาวชฺชํ น โหติ. ตํ อนิจฺจสีลํนาม. ตตฺถ ภิกฺขุ ภาเว ิตสฺส ภิกฺขุสีลํ สามเณรภาเว ิตสฺส สามเณรสีลํ ปกติคหฏฺานํปฺจสีลํ ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ อุปาสกานํ ตาปสปริพฺพาชกานฺจ ทสสีลํ นิจฺจสีลํนาม. เตสฺหิ ตํ ตํ ยถาสกํ สีลํ นิจฺจํ สุทฺธํ กตฺวา รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. อรกฺขนฺตานํ ภิกฺขุภาวาทิโก สาวชฺโช โหติ อสุทฺโธ. กสฺมา, อตฺตโน อนุรูปสฺส อาจารสฺส วิปตฺติโต. ปกติคหฏฺานํ ปน อฏฺงฺคุโปสถสีลํ อนิจฺจสีลํนาม. ตฺหิ เตสํ วุตฺตนเยน นิจฺจํปิ วฏฺฏติ. อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ. ตถา ทสสีลฺจ. ตฺหิ ปกติ คหฏฺานํ อนิจฺจสีลเมว โหติ. คิหินิวตฺถํ ปหาย กาสายวตฺถธารเณน ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ เอว นิจฺจสีลํ. ยถา หิ ปกติมนุสฺสานํ ปฺจสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติ. ตถา ปพฺพชิตเวสธารีนํ ทสสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติ. เวสธารเณน สห สิทฺธตฺตาติ.
อุปริ ¶ วุจฺจมานา สมถวิปสฺสนาวเสน ทุวิธา ภาวนา ภาวนานาม. สา อิธ อปฺปนํ อปตฺตาว อธิปฺเปตา. ธมฺมวินยปริ ยตฺติยา สห อนวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาาเนสุ ปริจยกรณ เจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. รตนตฺตเย ปน มาตาปิตูสุ กุเลเชฏฺเสุ อาจริเยสุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ อฺเสุจ คุณวยวุทฺเธสุ ยถารหํ ปจฺจุฏฺานํ วนฺทนํ อฺชลิกรณํ สามิจิกรณํ วตฺตปฏิวตฺตกรณนฺติ เอวมาทิสพฺพํ อปจายนํนาม. เตสฺเว อฺเสฺจ อาคนฺตุกคมิกอทฺธิกานํ คิลานานํ ชิณฺณานํ กิจฺจ กรณีเยสุ สพฺรหฺมจารีนํ จีวรกมฺมาทีสุ ปเรสํ ตํตํปฺุ กมฺเมสุจ ปริสุทฺเธน หิตผรณจิตฺเตน อตฺตโนกิจฺเจสุ วิย กายวาจาหิ วายามกรณํ เวยฺยาวจฺจํนาม. อตฺตนา กตสฺส ยสฺสกสฺสจิ ปฺุสฺส ปเรหิ สาธารณกรณํ ปตฺติทานํนาม. ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา อนุโมทนํ อตฺตมนตาปเวทนํ ปตฺตา นุโมทนํนาม. อทินฺนสฺส ปฺุสฺส อนุโมทนํ ปน อนุโมทนเมว โหติ. น ปตฺตานุโมทนํ. ปตฺติยาเอว อภาวโต. ปตฺติจ ทุวิธา อุทฺทิสิกา อนุทฺทิสิกาติ. ตตฺถ อตฺตานํ อุทฺทิสิกํ อนุโมทนฺตสฺเสว ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ชาตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปน ทฺวยํ ทานปฺุเสุเอว วิเสสโต ปากฏํ. ตฺหิ อุทฺทิสกํ กตฺวา เทวตานํวา ปรทตฺตุปชีวิเปตานํวา เวมานิกเปตานํวา วินิปาติกาสุรานํวา ทินฺนํ อนุโมทิตฺจ เตสํ ตงฺขเณเอว ทิฏฺธมฺม เวทนียํ ชาตนฺติ. อตฺถหิต ปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมกถาย โยนิโส มนสิกาเร ตฺวา สวนฺจ กถนฺจ ธมฺมสวนํ ธมฺม เทสนาจนาม. นิรวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาานานํ สวนกถนเจตนาจ เอตฺเถวสงฺคยฺหนฺติ.
นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิยิฏฺนฺติอาทินยปวตฺตาย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉา ทิฏฺิยาวา อิสฺสรนิมฺมานาทิทิฏฺิยาวา ทิฏฺมงฺคลาทิทิฏฺิยาวา วิสุทฺธํ กตฺวา เตหิ เตหิ วตฺถูหิวา ยุตฺตีหิวา การเณหิวา กมฺมสกตา าณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺิยา โวทานกรณํ ทิฏฺุชุกมฺมํนามาติ. ยตฺถ ปน ติวิธเมว ปฺุกฺริยวตฺถุ อาคตํ. ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนานิ ทาเน สงฺคยฺหนฺติ. อิสฺสามจฺเฉรานํ ¶ ปฏิปกฺขภาเวน ตํ สภาวตฺตา. อปจายนเวยฺยาวจฺจานิ สีเล สงฺคยฺหนฺติ. เตสํ จาริตฺต สีลตฺตา. เสสานิ ตีณิ ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติ. ตํ สภาวตฺตา. กมฺมฏฺานวินิมุตฺโต ธมฺโมนาม นตฺถีติ หิ วุตฺตํ. ทิฏฺุชุกมฺมฺจ าณ วฑฺฒนเมวาติ. ตีสฺเวววา เอตํ สงฺคยฺหติ. ทิฏฺุชุกมฺมํ สพฺเพสํ นิยม ลกฺขณนฺติติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สติเยว หิ กมฺมสกตาาเณ ทานาทีนิ ตีณิ สมฺปชฺชนฺตีติ. มโนกมฺมเมวาติ มนสฺมึเอว กมฺมปถ กิจฺจสิทฺธิโต มโนกมฺมํเอว.
[๑๕๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตา ภาเวน กาย ทฺวาราทีสุ อปฺปวตฺตนโตติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกํ อภิฺากุสลํ กายทฺวาราทีสุ ปวตฺตมานํปิ กายวจีกมฺมสงฺขฺยํ คจฺฉติ, กายวาจานํ กมฺมปถ องฺคภาวาสมฺภวโตติ. ตฺจ ภาวนามยนฺติ ทานสีลวเสน อปฺปวตฺตนโต. เกวลํ ภาวนากมฺมวิเสสตฺตา ตฺจ มหคฺคต กุสลํ ภาวนากมฺม เมว โหติ. ยํ ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปถมชฺฌาเนน นีวรณานํ. ทุตีเยน วิตกฺกวิจารานํ. ตตีเยน ปีติยา. จตุตฺเถน สุขทุกฺขานํ ปหานํ สีลํ. เวรมณิ สีลํ. เจตนา สีลํ. สํวโร สีลํ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อปฺปนาปตฺตนฺติ ภาวนา พเลน อารมฺมเณ อนุปวิสิตฺวา อจลฏฺิติภาเวน ปวตฺตนโต อปฺปนาปตฺตํ กมฺมํ โหติ.
[๑๕๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปุพฺพภาคปวตฺตานํ กามาวจรภาวโตติ’’ การณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เตสํ กามาวจรตามตฺตํ อปฺปนาปตฺติยา การณํ โหตีติ. ฌานงฺคเภเทนาติ วุตฺตํ. ฌานเภเทนาติ ปน วตฺตพฺพํ. ฌานงฺคเภเทนาติวา ฌานงฺคสมุทายเภเทนาติ อตฺโถ, ฌานเภเทน อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. กุสลกมฺมํ
๑๕๓. เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ ปากฏฺานจตุกฺเก. อุทฺธจฺจรหิตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนาวชฺชิตํ. กสฺมา ปน อุทฺธจฺจเจตนา อิธ ปชฺชิตาติ. ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต. กถํ วิฺายตีติ เจ. ธมฺมสงฺคเห ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ ตํ อวตฺวา ภาวนาย ปหาตพฺเพสุ เอว วุตฺตตฺตา. ยถาห-จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติจ, อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเมธมฺมา ภาวนายปหา ตพฺพาติจ, เสสา ปน จตฺตาโร ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาจ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ตตฺถ วุตฺตา. กถฺจ วิฺายติ. โย ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ น วุตฺโต, โส อกุสลธมฺโม ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒตีติ. ปฏฺาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺเมสุเอว นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสฺส อุทฺธฏตฺตา อิตรตฺถ ตสฺส อนุทฺธฏตฺตาติ. ยถาห-สหชาตา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยนปจฺจโย. นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ สหชาตา ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนาสมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ จิตฺตาสมุฏฺานานฺจรูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ. นจ นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสตฺติยา วินา วิปากุปฺปาทนํนาม อตฺถีติ. ยทิเอวํ สา ปวตฺติวิปากํปิ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติเจ.น. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ตสฺสา วิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา. ยถาห-กตเม ธมฺมา อกุสลา. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํวา.ล. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ. เตนาห ปวตฺติยํ ปน สพฺพํปิ ทฺวาทสวิธนฺติอาทิ.
[๑๖๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลํปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. อธิโมกฺขสมฺปโยเคน ตโต พลวนฺตํปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ¶ อธิโมกฺขวิรหมตฺเตน วิจิกิจฺฉาสหคตํ สพฺพทุพฺพลนฺติจ อธิโมกฺขสมฺปโยคมตฺเตน อุทฺธจฺจสหคตํ ตโต พลวนฺตนฺติจ สกฺกา วตฺตุํ. สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย อตฺตโน วิสเย มหาหตฺถินาคสฺส วิย พลวตรตฺตา อติวิย กาฬกธมฺมตฺตาจาติ. ตถา หิสา เอกนฺเตน ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปธานภาเวน วุตฺตา. ตโตเยวจ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํปิ ตสฺสา วิฺาตพฺพํ โหตีติ. สภาววิรุทฺธตฺตาเยว ปน วิจิกิจฺฉาสหคตํ อธิโมกฺขรหิตํ โหตีติ ยุตฺตํ. ตสฺมา อุทฺธจฺจสหคตเมว สพฺพทุพฺพลนฺติ เวทิตพฺพํ. สพฺพตฺถาปีติ สุคติทุคฺคติวเสน สพฺพสฺมึปิ. ยถารหนฺติ เตสุ โลเกสุ ลทฺธวตฺถุทฺวารานุรูปํ. วิปจฺจตีติ วิปาเจติ วิปกฺกภาวํ อาปาเทติ. สพฺพํปิวาทฺวาทสวิธํ อกุสลกมฺมํ สตฺตา กุสลปากานิ หุตฺวา วิปจฺจติ, วิปกฺกภาวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
ยสฺมา กุสลกมฺมานิ อปายภูมิยํปิ ปวตฺติยํ มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺาเปตฺวา มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ สนฺตาเน สยเมว อตฺตโนวิปากสฺส โอกาสํ กตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติ. อฺเสํปิ อาปายิกานํ เตน เตน การเณน อิฏฺารมฺมณ สมาโยเค สติ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ ลภิตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติ. ตสฺมา ตถาปวตฺติยฺจาติอาทิ มาห. น หิ ตานิ สุขวิปากานิ อกุสกมฺมสฺส วิปากานิ ภวิตุํ อรหนฺติ. วุตฺเตฺเหตํ วิภงฺเค อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติอาทิ. ตตฺถ มหาวิปากานิ สุคติ กามโลเก อเหตุกานิ อฏฺปิ สพฺพสฺมึ กามโลเก เตสุจ ปฺจจกฺขุวิฺาณ โสตวิฺาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ยุคฬานิ รูปโลเก วิปจฺจตีติ วุตฺตํ ยถารหํ วิปจฺจตีติ. รูปาวจร กุสลฺหิ กมฺมสมุฏฺานรูปานิ ชนยนฺตํปิ สยํ วิปจฺจมานํ อารมฺมณนฺตเร อฺภูมิก วิปากภาเวน นวิปจฺจติ. กามวิราคภาวนาภาเวน ปน อปฺปนาปตฺต กมฺม วิเสสตฺตา กามตณฺหาย อวิสยภูเต นิมิตฺตา รมฺมเณ อตฺตนา สพฺพโส สทิเสน มหคฺคตภาวปตฺเตน รูป วิปากภาเวเนว ¶ วิปจฺจติ. ตสฺมา รูปโลเกปิ ตานิ ปฺจวิปากานิ กามาวจรกุสลสฺเสวาติ เวทิตพฺพานีติ. ทฺวีสุ กมฺมสฺส วิปจฺจนฏฺาเนสุ ปฏิสนฺธินาม มหนฺตํานํ โหติ. ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ นาติหีนํ วิปากํ ชเนตุํ สกฺโกติ. ปวตฺติยํ ปน นานาาเนสุ นานากิจฺเจหิ วิปจฺจติ. ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ วิปจฺเจตุํ นสกฺโกติ. ปฺจวิฺาณฏฺานาทีสุ ปริตฺตเกสุ วิปจฺจมานํ านา นุรูปํ วิปจฺจติ. ตทารมฺมณฏฺาเน วิปจฺจมานํ เยภุยฺเยน ชวนา นุรูปํ วิปจฺจติ. ตสฺมา โสฬสกมคฺโค ทฺวาทสกมคฺโค อเหตุ กฏฺกนฺติ เอวํเอเกกสฺส กมฺมสฺส วิปากปฺปเภโท ปวตฺโตติตํ ปเภทํทสฺเสตุํ ตตฺถาปีติอาทิมาห.
กุสลํ ทุวิธํ สมฺปชานกตํ อสมฺปชานกตนฺติ. ตตฺถ กมฺมา ยูหนกาเล อนฺตมโส เหฏฺา วุตฺตํ ทิฏฺุชุกมฺมาณํปิ สุฏฺุ โยเชตฺวา กตํ สมฺปชานกตํนาม. ยถาห-กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ สมฺปชานกตํ นามาติ. ทิฏฺุชุกมฺมาณ มตฺตํปิ อโยเชตฺวา ตํ อสมฺปชานกตํ นาม. ยถาห-กมฺมํปิ กมฺมผลมฺปิ อชานิตฺวา กตํ อสมฺปชานกตํ นามาติ. ตตฺถ สมฺปชานกตํ ติเหตุกํ โหติ. อสมฺปชานกตํ ทุเหตุกํ. ยถาห-สมฺปชานกรณํ ปน จตุาณสมฺปยุตฺเตหิ โหติ. อสมฺปชาน กรณํ จตูหิ าณวิปฺปยุตฺเตหีติ. ตตฺถ เอกเมกํ อุกฺกฏฺํ โอมกนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ กุสลสมเย ปริยุฏฺิเต นีวรณธมฺเมวา อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทิเก ปาปธมฺเมวา สุฏฺุ โสเธตฺวา กตํ อุกฺกฏฺํ นาม. อโสเธตฺวา กตํ เตหิโวกิณฺณํ โอมกํนาม. อปิจ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา ลาภา วต เม. นจ วต เม อลาภา. สุลทฺธํ วต เม. นจ วต เม ทุลฺลทฺธํ. ยสฺส เม อีทิสํ ปฺุํ ปสุตนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ อนุโมทิตํ. ตํ อุกฺกฏฺํ. ยํ กตฺวา ปจฺฉา เยนเกนจิ การเณน ทุฏฺุกตํ มยาติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ. ตํโอมกํ. เอวํ จตุพฺพิธสฺส กมฺมสฺส วเสน จตุพฺพิธํ วิปาก โกฏฺาสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตถาปีติอาทิ มาห. ตตฺถาปีติ ¶ ตสฺมึ กามาวจรกุสเลปิ. ติเหตุกมุกฺกฏฺนฺติ อุกฺกฏฺภูตํ ปณีตภูตํ จตุพฺพิธํ ติเหตุกํ. ติเหตุกปฏิสนฺธินฺติ จตุพฺพิธํ ติเหตุก ปฏิสนฺธิวิปากํ. เอตฺถจ เอกเจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทติ. ปวตฺติวิปากํ ปน อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ ภเวสุ เทติเยว. เอตฺถ สิยา –
เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, สหสฺสกปฺปโกฏิโย;
เทเวสุจ มนุสฺเสสุ, เสเสน ปรินิพฺพุโตติ หิ วุตฺตํ.
ตสฺมา เอกา เจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทตีติ อิทํ น ยุชฺชตีติ. น น ยุชฺชติ. ปุพฺพาปรเจตนาหิ สทฺธึ สหสฺสกปฺป โกฏิ ปริมาณสฺส วตฺตพฺพตฺตา. จิตฺตฺหินาม เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกสต สหสฺส โกฏิสงฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตโตจิรตเรกาเลวตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. สหสฺส กปฺปโกฏิโยติ จ สหสฺสอายุกปฺปโกฏิโย สหสฺส อตฺตภาวโกฏิโยติ เนตฺติอฏฺกถายํ วุตฺตํ. ปุพฺพาปรเจตนานฺจ ปฏิสนฺธิทานภาโว โกสลสํยุตฺตเกน ทีเปตพฺโพ. เอกปิณฺฑปาตทานสฺมึหิ เอกาเจตนาทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทติ. ปุพฺพปจฺฉิมเจตนาวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สคฺเค สตฺตกฺขตฺตุํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโตติ หิ สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ. ติเหตุ กํปิ กมฺมํ ปฏิปกฺเขหิ อภิภุยฺยมานํ วิหตสามตฺถิยํ หุตฺวา ติเหตุกวิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ. นจ ตํ อติทุพฺพลํปิ สมานํ โกสลฺลสงฺขาเตน าเณน ยุตฺตตฺตา อติพฺยามุฬฺหปจฺจย ภูหํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติสหิตํ อเหตุกวิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ ติเหตุกโมมกนฺติอาทิ. ทฺวาทสวิปากานิวิปจฺจติ. อยํ ทฺวาท สกมคฺโคนาม อเหตุกวิปากาเนว วิปจฺจติ. อิทํ อเหตุ กฏฺกํนาม. เอวํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาทวเสน วิปากปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โมรวาปิวาสิ มหาทตฺตตฺเถรวาทํ ทสฺเสตุํ คาถมาห. โส หิ เถโรวิปากานํ อสงฺขาริกตา สสงฺขาริกตาจ กมฺมวเสเนว สิทฺธาปิ กตฺวา อสงฺขารํ กมฺมํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจติ. สสงฺขารํกมฺมํ อสงฺขารวิปากานิ นวจฺจตีติ วทติ.
ยถา ¶ มุขนิมิตฺตํ นาม มุเข สนฺนิสินฺเน สนฺนิสีทติ. จลนฺเต จลติ. เอวํ ปโยเคน อสาธนียานํ วิปากานํ ติกฺขมนฺทตา วิเสสภูโต สงฺขารเภโท กมฺมวเสเนว วตฺตพฺโพ. น ปโยควเสน. อิตรถา กมฺมวิเสเสน ติกฺขมนฺทชาตานํ เตสํ สนฺนิหิตปจฺจยมตฺเตน มนฺทติกฺขตาปตฺตินาม สิยาติ. อเหตุ กวิปากานํ ปน ปริทุพฺพลตฺตา อปริพฺยตฺโตว ติกฺขมนฺทตา วิเสโสติ อุภยกมฺมนิพฺพตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน เตสํ สสงฺขาราสงฺขารภาโว ปฏิสนฺธิวเสนวา ตทารมฺมณวเสนวา อุปฺปตฺติกาเล ปุพฺพปโยคสงฺขาตสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ภาวาภาเวน วตฺตุํ ยุตฺโต. น กมฺมาคมนวเสน, น หิ กมฺมภเว สงฺขาโร ภวนฺตเร วิปากานิ วิเสเสตุํ ยุตฺโต. ตสฺมา อิมํ วาทํ เกจิวาทํนาม กโรนฺโต เกจนาติ อาห.
อิมสฺมึ เกจิวาเท อสงฺขาริกกมฺเม สสงฺขาริก วิปากานิ สสงฺขาริกกมฺเมจ อสงฺขาริกวิปากานิ วชฺเชตฺวา จตูสุ ติเห ตุกุกฺกฏฺเสุ กมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย วิปากานิ ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทส. สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทส. จตูสุ ทฺวิเหตุโกมกกมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทส. สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทส. ตถา จตูสุ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺเสุ. จตูสุ ทฺวิเหตุโกมเกสุ ปน ปฏิสนฺธิยํ เอกํ อเหตุกํ ปวตฺติยํ อฏฺอเหตุกานีติ เอวํ วิปากานํ ทฺเว ทฺวาทสกมคฺคา จตฺตาโร ทสกมคฺคา เอกํ อเหตุกฏฺกฺจ โหนฺติ, ตํสพฺพํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสนฺติ คาถมาห.
เตสนฺติ เตสํ เกสฺจิ เถรานํ วาเท. อฏฺสาลินิยํ ปน ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิติเหตุกาว โหติ. น ทุเหตุกา นจอเหตุกา. ทุเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ. ติเหตุกา ปน นโหตีติ เอวํ ปวตฺโต มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทปิ อาคโต. ตตฺถ ยถา ทุเหตุเกน หีเนน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา โหติ. ตถา ติเหตุเกนปิ หีเนน กมฺเมน ทุเหตุกาปิ ¶ ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพาเยวาติ กตฺวา อิธ อยํวาโท เถเรน น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน-คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตาติจ คติ สมฺปตฺติยา าณ วิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหหิ. กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตาติจ เอวํ ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว วุตฺตา. ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกาว. น ปน คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ติเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกา ปฏิสนฺธิ วุตฺตา. นจ จตุนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธีติ.
ตตฺถ ปน ตีสุ ขเณสุ สหชาต เหตูนํ วเสน เหตุ มูลโกว อยํ เทสนาวาโรติ กตฺวา อโนกาสตาย อเหตุกปฏิสนฺธิ ตตฺถ นวุตฺตา. น ปน อลพฺภมานตาย. ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิ ปน อโนกาสาเยว นโหติ. อลพฺภ มานตฺตาเยว สา นวุตฺตาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตสฺมา ยุตฺติโต ปาฬิเยว พลวตราติ กตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทว ปาฬิยา สเมตีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ วุตฺโต. ฏีกาการา ปน กมฺมสริกฺขก วิปากทสฺสนตฺถํ สาวเสส ปาโว มหาเถเรน วุตฺโตติ อิจฺฉนฺติ. เอวฺจ กตฺวา อฏฺสาลินิยํปิ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโทว ปมาณํ กตฺวา วุตฺโตติ.
วิภาวนิยํ อิทานิ เอกาย เจตนาย ทฺวาทสวิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺกมฺปิติ อาคตสฺส โมรวาปิวาสิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺสาติ ปาโ.
โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺสาติ ปน วตฺตพฺโพ. มหาธมฺม รกฺขิตตฺเถรวาโทปิ ปน เอตฺถ เอกเทเสน สงฺคหิโตเยว. ตสฺมึปิ หิ อสงฺขาริกํ กมฺมํ อสงฺขาริกวิปากเมว เทติ. โน สสงฺขาริกํ ¶ . สสงฺขาริกํ กมฺมํ สสงฺขาริกวิปากเมว เทติ. โน อสงฺขาริกนฺติ อาคตเมวาติ. [กามาวจรกมฺมํ]
๑๕๔. รูปาวจรกมฺเม ปริตฺตนฺติ ทุวิธํ ปริตฺตํ อปคุณตา ยวา หีนตายวา. ตตฺถ ยํ ปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํปิ อภาวิตํ โหติ ปฏิลทฺธมตฺตํ, ตํ อปคุณตาย ปริตฺตํนาม. ยํ สนฺธาย ยํ อปคุณํ โหติ, อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํนามาติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ยํ ปน สุภาวิตํปิ สมานํ หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํ โหติ. ตํ หีนตาย ปริตฺตํนาม. ยํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ ฉนฺโทวา หีโน โหติ. วีริยํวา, จิตฺตํวา, วีมํสาวา, ตํ หีนํนามาติ ตตฺเถว วุตฺตํ. มชฺฌิมํปิ ทุวิธํ. ตตฺถ นาติปคุณ ตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย นาติสุภาวิโต มชฺฌิโมติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา มชฺฌิมา โหนฺติ. ตํ มชฺฌิมนฺติ อฏฺ สาลินิยํ วุตฺตํ. ปณีตํปิ ทุวิธํ. ตตฺถ อติปคุณตาย ปณีตํ สนฺธาย สุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโตติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ปณีเตหิ ปน ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปณีตํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา ปณีตา โหนฺติ. ตํ ปณีตนฺติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยานิ อปคุณตาทิ วเสน ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ. ยานิ ปน หีนาทีหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตาเนว อิธาธิปฺเปตานิ. อิมาเนว หิ ติวิธาสุ ภูมีสุ ติวิธํ พฺรหฺมุปปตฺติเภทํ สาเธนฺตีติ. อิตฺถีนํ ฌาเนสุ วสีปตฺตานํปิ ฉนฺทาทีนํ อปณีตตาย มหาพฺรหฺเมสุ อนุปฺปชฺชนฺเจตฺถ สาธกํ. เตเนวจ อฏฺกถายํ ฉนฺทาทิวเสน สิทฺธานิ หีน มชฺฌิม ปณีตานิ อฏฺารสปเภเทน วิภชิตฺวา อิมานิ อฏฺารส กมฺมทฺวารานิ นาม อิเมหิ ปภาวิตตฺตา อิเมสํ วเสน อฏฺารสขตฺติยา อฏฺารส พฺราหฺมณา อฏฺารส เวสฺสา อฏฺารส สุทฺทา อฏฺจตฺตา ลีส โคตฺต จรณานิ เวทิตพฺพานีติ วุตฺตํ. เอเตน หิ เทวานํปิ พฺรหฺมูนํปิ ลพฺภมานํ อุปปตฺติเภทํ อุปลกฺเขตีติ.
[๑๖๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิลทฺธมตฺตํ ¶ อนาเสวิตํ ปริตฺตนฺติ อวิเสสโตว อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตถา นาติ สุภาวิตํ อมริปุณฺณวสีภาวํ มชฺฌิมํ. อติวิยสุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณ วสีภาวํ ปณีต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อิธ นยุชฺชติเยว.
ตฺหิ อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถาสมตฺถํวา หาน ภาคิยตาทิ วิเสสํ วา สนฺธาย วุตฺตํ. น ปน อุปปตฺติ เภทชนก วิเสสนฺติ.
[๑๖๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อาจริเยน ปเนตฺถ ปริตฺตํปิ อีสกํ ลทฺธาเสวนเมว อธิปฺเปตนฺติ ทิสฺสติ. ตถา หาเนน นามรูปปริจฺเฉเท-
สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุ, มภิฺา น วิปจฺจตีติ.
สมานภูมิกโตว อาเสวน ลาเภน พลว ภาวโต มหคฺคตธมฺมานํ วิปากทานํ วตฺวา ตทภาวโต อภิฺาย อวิปจฺจนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเรตพฺพเมว.
ยถา หิ อริยมคฺคเจตนา อตฺตนา สมานภูมกชวนโต อลทฺธาเสวนาปิ สมานา วิปากํ น เทตีติ นตฺถิ. ตถา อาทิ กมฺมิกวีถิยํ เอกวารมตฺตภูตา สพฺพสมาปตฺติ วีถีสุจ สพฺพปถ มภูตา มหคฺคตเจตนาปิ สมานภูมกธมฺมโต อลทฺธาเสวน ตาย ทุพฺพลตฺตา วิปากํ นเทตีติ นตฺถีติ น น สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เอตฺถ สิยา- ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ.ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตํ. น จ สา เจตนา อุปจิตานาม โหติ. สมานภูมก ธมฺมโต อลทฺธาเสวนตฺตาติ.น. มคฺคเจตนายปิ อวิปากตาปตฺติโต. สาปิหิ ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ. ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตา. นจ สาปิ สมานภูมกธมฺมโต ลทฺธาเสวนา โหตีติ. อุภยตฺถ ¶ ปน ปถมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย อุปจินิตฺวา ภาเวตฺวา อาคตตฺตา อสมานภูมิก ชวเนหิปิ ลทฺธาเสวน ภาวํ ปฏิจฺจ อุปจิตตา ภาวิตตาจ วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺมา อาทิ กมฺมิกภูตาปิ มหคฺคตเจตนา มรณา สนฺเน ลทฺธา อพฺภุณฺหา อาสนฺนกมฺมภูตา วิปากํ นเทตีติ น วตฺตพฺพา. อภิฺาเจตนา จ สมานภูมเกหิปิ นานาวชฺชนวีถิชวเนหิ สุฏฺุตรํ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขตรภูตา กถํ ทุพฺพลานาม สิยา. เตเนว อยํ วาโท อนุฏีกายํ ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เกจิ ปน สมาน ภูมกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานีติ ตานิ วิปากํ เทนฺติ. อภิฺา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อาคนฺตุกตฺตาวา ทุพฺพลา. ตสฺมา วิปากํ น เทนฺตีติ วทนฺติ. ตํ อการณํ. ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิฺา ยปิ วสีภาวสมฺภวโตติ. จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺส ปน อานิสํสภูตา อภิฺาเจตนา ตสฺส ผลสทิสา ผลฏฺาเน ิตา, ตสฺมา สา วิปากํ นเทตีติ อิจฺฉนฺติ ฏีกาการา. ตสฺส ปน อิทฺธิ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ วิปจฺจนกิจฺจโตปิ มหนฺตตรํ โหติ. สพฺพถา เมนจ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา วิปจฺจนถาเมปิ เตน ถาเมน สห ปริกฺขยํ คจฺฉติ. ตสฺมา สา ปุน วิปากํ นเทตีติปิ ยุชฺชติเยว. ปฺจมชฺฌานนฺติ อภิฺาภาวํ อปตฺตํ ปริตฺตาทิเภเทน ติวิธํ ปฺจมชฺฌานํ. ตเทวาติ ปฺจมฌานเมว. สฺาวิราคํ ภาเวตฺวาติ จิตฺเต สติ รชฺชน ทุสฺสน มุยฺหนานิ โหนฺติ. ตสฺมึ อสติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตนาม โหตีติ เอวํ จิตฺเต เอว อาทีนวํ ทิสฺวา อจิตฺตกภวปตฺถนา สหิตํ วาโยกสิเณวา เกสฺจิ มเตน ปริจฺฉินฺนากาส กสิเณวา สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา. อสฺสตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ เยน เยน อิริยาปเถน อิธ มรนฺติ, เตเนว ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. กมฺมกิริยวาทิติตฺถิยา เอวาติ อธิปฺปาโย. น หิ อกมฺมกิริยวาทีนํ ฌานภาวนา นาม อตฺถีติ. อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สุทฺธาวาเสสุ ปน อนาคามิโน เอว อุปฺปชฺชนฺติ. น อฺเ สกทาคามิอาทโยติ อตฺโถ. เอเตน อนาคามีนํ อฺสฺมึปิ พฺรหฺมโลเก อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธา ¶ โหติ. อนาคามีสุจ สทฺธาธิโก อวิเหสุ อุปฺปชฺชติ, วีริยาธิโก อตปฺเปสุ. สตาธิโก สุทสฺเสสุ. สมาธาธิโก สุทสฺสีสุ. ปฺาธิโก อกนิฏฺเสูติ. ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา ยถากฺกมํ อรูเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปถมชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวาติอาทิ สพฺพํ ปถมชฺฌานาทีนํ ยถา สกํ วิปจฺจนภูมิ ววตฺถานวเสน วุตฺตํ. สมาปตฺติลาภิโน ปน ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามิโน อตฺตนา ลทฺธสมาปตฺตีนํ วิปจฺจนภูมีสุ อิจฺฉิตภูมิยํ นิพฺพตฺตนฺติ. เตสุ ปุถุชฺชโน นิกนฺติยา สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยว. อิตเร ปน ฌาเน อปริ หีเน สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยว. อิตเร ปน ฌาเน อปริหีเน สติ กามภเว นิกนฺตินาม เตสํ น สมฺภวตีติ ปริหีนชฺฌานาเอว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ.
[๑๖๓] วิภาวนิยํ ปน
เตสํปิ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ นิกนฺติวเสน กามภเวนิพฺพตฺตึ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ตถา กามภเวปิ กามาวจร กมฺมพเลน. อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ หิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เตหิ ฌาเน อปริหีเน เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกคามิโนเอว โหนฺติ. ยโต เต ฌานอนาคามิโนนามาติ วุจฺจนฺติ. ฌานปริ หานิจ เตสํ ตํตํ ปลิโพธ วเสเนว โหติ. น ปน กาม ราคาทิวเสน. กสฺมา, มคฺคสหาเยน ฌาเนน สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ องฺคุตฺตเร-สหทสฺสนุปฺปาทา ภิกฺขเว อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ มหียนฺติ.ล. โส วิวิจฺเจว.ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺมึ เจ สมเย ภิกฺขเว อริยสาวโก กาลงฺกเรยฺย. นตฺถิ ตสฺส สํโยชนํ. เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน ยิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยาติ. เอตฺถจ ตสฺมึ เจ สมเยติอาทินา โส ลทฺธชฺฌานํ อปริหาเปตฺวา เจ กาลงฺกโรติ. เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกเมว คมิสฺสติ. ปริหาเปนฺตสฺส ปน ตํ สํโยชนํ ปากติเมวาติ ทสฺเสติ. ¶ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายฺจ ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺสจ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิทานโต ปจฺจโย นโหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ฌานลาภีนนฺติ มหคฺคตชฺฌานลาภีนํ โสตาปนฺน สกทาคามีนํ. ปจฺจโย นโหตีติ เตสํ วิปสฺสนานิกนฺติ ตณฺหา กามสุคติปฏิสนฺธิยา น โหตีติ อตฺโถ.
ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนํ เสขานํ กุปฺปธมฺมานํปิ สตํ ฌาเน วิชฺชมาเน กามภเว นิกนฺติ นาม นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. อนาคามิสฺส ปน นิทฺทายนฺตสฺเสว สตฺเถน คีวํ ฉินฺทิตฺวา มารียมานสฺสปิ ฌานํ อลภิตฺวา จวนํนาม นตฺถิ. โส หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการีติ วุตฺโต. อิตฺถิโย ปน อฏฺสมาปตฺติโย ลภิตฺวา อนนฺตเร ภเว อกนิฏฺเ นิพฺพตฺตมานาปิ อธิปติภูเตสุ มหาพฺรหฺเมสุ น นิพฺพตฺตนฺติ. หีนชฺฌาสยตฺตา ปุโรหิต ปาริสชฺเชสุเอว นิพฺพตฺตนฺติ. ตถาหิ อฏฺกถาสุ ยํ อิตฺถี พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ สุตฺตปทสฺส อตฺถวจเน พฺรหฺมตฺตนฺติ มหาพฺรหฺมต