📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปฏฺานุทฺเทส ทีปนีปา
๑. เหตุปจฺจโย
กตโม ¶ เหตุปจฺจโย. โลโภ เหตุปจฺจโย. โทโส, โมโห, อโลโภ, อโทโส, อโมโห เหตุ ปจฺจโย.
กตเม ธมฺมา เหตุปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. โลภ สหชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จ รูปกลาปาธมฺมา จ โทสสห ชาตา โมหสหชาตา อโลภสหชาตา อโทสสห ชาตา อโมหสหชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จ รูปกลาปา ธมฺมา จ เหตุปจฺจยโต อุปฺปนฺนา เหตุปจฺจยุปฺปนฺนา ธมฺมา.
สหชาตรูปกลาปา นาม สเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปานิ จ ปวตฺติกาเล สเหตุกจิตฺตชรูปานิ จ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขโณ นาม ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ. ปวตฺติกาโล นาม ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขณโต ปฏฺาย ยาว จุติกาลํ วุจฺจติ.
เกนฏฺเน เหตุ, เกนฏฺเน ปจฺจโยติ. มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ. ตตฺถ มูลยมเก วุตฺตานํ โลภาทีนํ มูลธมฺมานํ มูลภาโว มูลฏฺโ นาม. โส มูลฏฺโ มูลยมกทีปนิยํ อมฺเหหิ รุกฺโขปมาย ทีปิโตเยว.
อปิ จ เอโก ปุริโส เอกิสฺสํ อิตฺถิยํ ปฏิพทฺธ จิตฺโต โหติ. โส ยาว ตํ จิตฺตํ น ชหติ, ตาว ตํ อิตฺถึ อารพฺภ ตสฺส ปุริสสฺส โลภสหชาตานิ กายวจีมโนกมฺมานิ จ โลภสมุฏฺิตานิ จิตฺตชรูปานิ จ จิรกาลํปิ ปวตฺตนฺติ. สพฺพานิ จ ตานิ จิตฺตเจตสิกรูปานิ ตสฺสํ อิตฺถิยํ รชฺชนโลภมูลกานิ โหนฺติ. โส โลโภ เตสํ มูลฏฺเน เหตุ จ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโย จ. ตสฺมา เหตุปจฺจโย. เอส นโย เสสานิ รชฺชนียวตฺถูนิ อารพฺภรชฺชนวเสน อุปฺปนฺเนสุ โลเภสุ, ทุสฺสนียวตฺถูนิ อารพฺภ ทุสฺสนวเสน อุปฺปนฺเนสุ โทเสสุ, มุยฺหนียวตฺถูนิ อารพฺภ มุยฺหนวเสน อุปฺปนฺเนสุ โมเหสุ จ.
ตตฺถ ¶ ยถา รุกฺขสฺส มูลานิ สยํ อนฺโตปถวิยํ สุฏฺุ ปติฏฺหิตฺวา ปถวิรสฺจ อาโปรสฺจ คเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ยาว อคฺคา อภิหรนฺติ, เตน รุกฺโข จิรกาลํ วฑฺฒมาโน ติฏฺติ. ตถา โลโภ จ ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุมฺหิ รชฺชนวเสน สุฏฺุ ปติฏฺหิตฺวา ตสฺส ตสฺส วตฺถุสฺส ปิยรูปรสฺจ สาตรูปรสฺจ คเหตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺเม ยาว กายวจีวีติกฺกมา อภิหรติ, กาย วีติกฺกมํ วา วจีวีติกฺกมํ วา ปาเปติ. ตถา โทโส จ ทุสฺสน วเสน อปฺปิยรูปรสฺจ อสาตรูปรสฺจ คเหตฺวา, โมโห จ มุยฺหนวเสน นานารมฺมเณสุ นิรตฺถกจิตฺตาจารรสํ วฑฺเฒตฺวาติ วตฺตพฺพํ. เอวํ อภิหรนฺตา ตโย ธมฺมา รชฺชนียาทีสุ วตฺถูสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม โมทมาเน ปโมทมาเน กโรนฺโต วิย จิร กาลํ ปวตฺเตนฺติ. สมฺปยุตฺตธมฺมา จ ตถา ปวตฺตนฺติ. สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ จ ตถา ปวตฺตมาเนสุ สหชาตรูปกลาปาปิ ตถา ปวตฺตนฺติเยว. ตตฺถ สมฺปยุตฺตธมฺเม อภิหรตีติ ทฺเว ปิยรูป สาตรูปรเส สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สนฺติกํ ปาเปตีติ อตฺโถ.
สุกฺกปกฺเข โส ปุริโส ยทากาเมสุ อาทีนวํ ปสฺสติ, ตทา โส ตํ จิตฺตํชหติ, ตํ อิตฺถึ อารพฺภ อโลโภ สฺชา ยติ. ปุพฺเพ ยสฺมึ กาเล ตํ อิตฺถึ อารพฺภ โลภมูลกานิ อสุทฺธานิ กายวจีมโนกมฺมานิ วตฺตนฺติ. อิทานิ ตสฺมึ กาเลปิ อโลภมูลกานิ สุทฺธานิ กายวจีมโนกมฺมานิ วตฺตนฺติ. ปพฺพชิต สีลสํวรานิ วา ฌานปริกมฺมานิ วา อปฺปนาฌานานิ วา วตฺตนฺติ. โส อโลโภ เตสํ มูลฏฺเน เหตุ จ โหติ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยจ. ตสฺมา เหตุปจฺจโย. เอส นโย เสเสสุ โลภ ปฏิปกฺเขสุ อโลเภสุ, โทสปฏิปกฺเขสุ อโทเสสุ, โมห ปฏิปกฺเขสุ อโมเหสุ จ.
ตตฺถ รุกฺขมูลานิ วิย อโลโภ โลภเนยฺยวตฺถูสุ โลภํ ปหาย โลภวิเวกสุขรสํ วฑฺเฒตฺวา เตน สุเขน สมฺปยุตฺตธมฺเม โมทมาเน ปโมทมาเน กโรนฺโต วิย ยาว ฌานสมาปตฺติสุขา วา ยาว มคฺคผลสุขา วา วฑฺฒาเปติ. ตถา อโทโส จ โทสเนยฺยวตฺถูสุ โทสวิเวกสุขรสํ วฑฺเฒตฺวา, อโมโห จ โมหเนยฺยวตฺถูสุ โมหวิเวกสุขรสํ วฑฺเฒตฺวาติ วตฺตพฺพํ. เอวํ วฑฺฒาเปนฺตา ตโย ธมฺมา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม โมทมาเน ปโมทมาเน กโรนฺโต วิย จิร กาลํปิ ปวตฺเตนฺติ. สมฺปยุตฺตธมฺมา จ ตถา ปวตฺตนฺติ. สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ จ ตถา ปวตฺตมาเนสุ สหชาตรูปกลาปาปิ ตถา ปวตฺตนฺติเยว.
ตตฺถ ¶ โลภวิเวกสุขรสนฺติ วิวิจฺจนํ วิคมนํ วิเวโก. โลภสฺส วิเวโก โลภวิเวโก. โลภวิเวเก สุขํ โลภวิเวกสุขํ. โลภวิเวกํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนสุขนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตเทว รโส โลภวิเวกสุขรโสติ สมาโส. อยํ อภิธมฺเม ปฏฺานนโย.
หตฺตนฺตนโย ปน อวิชฺชาสงฺขาโต โมโห จ ตณฺหาสงฺขาโต โลโภ จาติ ทฺเว ธมฺมา สพฺเพสํปิ วฏฺฏทุกฺขธมฺมานํ มูลานิ โหนฺติ. โทโส ปน โลภสฺส นิสฺสนฺทภูตํ ปาปมูลํ โหติ. วิชฺชาสงฺขาโต อโมโห จ นิกฺขมธาตุสงฺขาโต อโลโภ จาติ ทฺเว ธมฺมา วิวฏฺฏธมฺมานํ มูลานิ โหนฺติ. อโทโส ปน อโลภสฺส นิสฺสนฺทภูตํ กลฺยาณมูลํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธานิ มูลานิ สหชาตานํปิ อสหชาตานํปิ นามรูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺตีติ. อยํ สุตฺตนฺเตสุ นโย. เหตุปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๒. อารมฺมณปจฺจโย
กตโม อารมฺมณปจฺจโย. สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สพฺเพปิ รูปธมฺมา สพฺพํปิ นิพฺพานํ สพฺพาปิ ปฺตฺติโย อารมฺมณ ปจฺจโย. น หิ โส นาม เอโกปิ ธมฺโม อตฺถิ, โย จิตฺต เจตสิกานํ อารมฺมณํ น โหติ. สงฺเขปโต ปน อารมฺมณํ ฉพฺพิธํ โหติ รูปารมฺมณํ สทฺทารมฺมณํ คนฺธารมฺมณํ รสารมฺมณํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ ธมฺมารมฺมณนฺติ.
กตเม ธมฺมา อารมฺมณปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. สพฺเพปิ จิตฺต เจตสิกาธมฺมา อารมฺมณปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. น หิ กิฺจิ จิตฺตํ นาม อตฺถิ, ยํ จิตฺตํ ภูเตน วา อภูเตน วา อารมฺมเณน วินา ปวตฺตติ.
ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปารมฺมณํ ทุวิธสฺส จกฺขุวิฺาณจิตฺตสฺส อารมฺมณปจฺจโย. ปจฺจุปฺปนฺนํ สทฺทารมฺมณํ ทุวิธสฺส โสตวิฺาณ จิตฺตสฺส. ปจฺจุปฺปนฺนํ คนฺธารมฺมณํ ทุวิธสฺส ฆานวิฺาณจิตฺตสฺส. ปจฺจุปฺปนฺนํ รสารมฺมณํ ทุวิธสฺส ชิวฺหาวิฺาณจิตฺตสฺส. ปจฺจุปฺปนฺนํ ติวิธํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ ทุวิธสฺส กายวิฺาณจิตฺตสฺส. ปจฺจุปฺปนฺนานิ ตานิ ปฺจารมฺมณานิ ติวิธสฺส มโนธาตุจิตฺตสฺส อารมฺมณปจฺจโย. สพฺพานิ ตานิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ ปฺจารมฺมณานิ วา สพฺพานิ เตกาลิกานิ กาลวิมุตฺตานิ ธมฺมารมฺมณานิ วา ฉ สตฺตติวิธานํ มโนวิฺาณจิตฺตานํ ยถารหํ อารมฺมณปจฺจโย.
เกนฏฺเน อารมฺมณํ, เกนฏฺเน ปจฺจโยติ. จิตฺต เจตสิเกหิ อาลมฺพิตพฺพฏฺเน อารมฺมณํ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ.
อาลมฺพิตพฺพฏฺเนาติ ¶ เจตฺถ อาลมฺพณกิริยา นาม จิตฺต เจตสิกานํ อารมฺมณคฺคหณกิริยา, อารมฺมณุปาทาน กิริยา.
ยถา หิ โลเก อโยธาตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ อตฺเถน อโยกนฺตโก นาม โลหธาตุวิเสโส อตฺถิ. โส อโยขนฺธสมีปํ สมฺปตฺโต ตํ อโยขนฺธํ กาเมนฺโต วิย อิจฺฉนฺโต วิย อโยขนฺธาภิมุโข จฺจลติ. สยํ วา ตํ อโยขนฺธํ อุปคจฺฉติ. อโยขนฺธํ วา อตฺตาภิมุขํ อากฑฺฒติ, อโยขนฺโธ ตทภิมุโข จฺจลติ, ตํ วา อุปคจฺฉติ. อยํ อโยกนฺตกสฺส อาลมฺพณกิริยา นาม. เอวเมว จิตฺตเจตสิกานํ อารมฺมเณสุ อาลมฺพณกิริยา ทฏฺพฺพา. น เกวลํ อารมฺมเณสุ อาลมฺพณ มตฺตํ โหติ. อถ โข จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สตฺตสนฺตาเน อุปฺปชฺชมานา ฉสุ ทฺวาเรสุ อารมฺมณานํ อาปาตาคมเน เอว ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชิตฺวา จ ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนฺติ.
ยถา ตํ เภริตเล เภริสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ตตฺถ ตตฺถ หตฺเถน ปหรณกาเล เอว ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชิตฺวา จ ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนฺติ. วีณาสทฺทา อุปฺปชฺชมานา วีณาตนฺตีสุ ตตฺถ ตตฺถ วีณาทนฺตเกน ปหรณกาเล เอว ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชิตฺวา จ ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนฺตีติ. นิทฺทายนฺตสฺส ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติ กาเลปิ ปุพฺพภเว มรณาสนฺนกาเล ฉสุ ทฺวาเรสุ อาปาต มาคตานิ กมฺม กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิ เอว ภวงฺคจิตฺตานํ อารมฺมณปจฺจโยติ. อารมฺมณปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๓. อธิปติปจฺจโย
ทุวิโธ อธิปติปจฺจโย อารมฺมณาธิปติปจฺจโย สห ชาตาธิปติปจฺจโย จ. ตตฺถ กตโม อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. อารมฺมณปจฺจเย วุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ ยานิ อารมฺมณานิ อติอิฏฺานิ โหนฺติ อติกนฺตานิ อติมนาปานิ ครุกตานิ. ตานิ อารมฺมณานิ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. ตตฺถ อติอิฏฺานีติ สภาวโต อิฏฺานิ วา โหนฺตุ อนิฏฺานิ วา, เตน เตน ปุคฺคเลน อติอิจฺฉิตานิ อารมฺมณานิ อิธ อติอิฏฺานิ นาม.
ตานิ ปน ธมฺมโต ทฺเว โทสมูลจิตฺตุปฺปาเท จ ทฺเว โมมูห จิตฺตุปฺปาเท จ ทุกฺขสหคตกายวิฺาณจิตฺตุปฺปาเท จ เปตฺวา อวเสสานิ สพฺพานิ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานิ จ รูปารูป โลกุตฺตรจิตฺตเจตสิกานิ จ สพฺพานิ อติอิฏฺรูปานิ จ โหนฺติ.
เตสุปิ ¶ กามารมฺมณานิ ครุํ กโรนฺตสฺเสว อารมฺมณา ธิปติปจฺจโย. ครุํ อกโรนฺตสฺส อารมฺมณาธิปติปจฺจโย น โหติ. ฌานลาภิโน ปน อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ มหคฺคตฌานานิ อริยสาวกา จ อตฺตนา ปฏิลทฺเธ โลกุตฺตรธมฺเม ครุํ อกโรนฺตา นาม นตฺถิ.
กตเม ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. อฏฺ โลภ มูลจิตฺตานิ อฏฺ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ จตฺตาริ กามาวจร าณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺตานิ อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
ตตฺถ โลกิยานิ ฉฬารมฺมณานิ โลภมูลจิตฺตานํ ปจฺจโย. สตฺตรส โลกิยกุสลานิ จตุนฺนํ าณวิปฺปยุตฺต กุสลานํ. ตานิ กุสลานิเจว เหฏฺิมมคฺคผลานิ จ นิพฺพานฺจ จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺตกุสลานํ. อรหตฺตมคฺคผลานิ จ นิพฺพานฺจ จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺตกิริยานํ. นิพฺพานํ อฏฺนฺนํ โลกุตฺตร จิตฺตานนฺติ.
เกนฏฺเน อารมฺมณํ, เกนฏฺเน อธิปติ. อาลมฺพิ ตพฺพฏฺเน อารมฺมณํ, อาธิปจฺจฏฺเน อธิปติ. โก อาธิปจฺจฏฺโ. อตฺตานํ ครุํ กตฺวา ปวตฺเตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อิสฺสรภาโว อาธิปจฺจฏฺโ. โลเก สามิกา วิย อารมฺมณาธิปติปจฺจย ธมฺมา ทฏฺพฺพา, ทาสา วิย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ทฏฺพฺพา.
สุตโสมชาตเก ราชา โปริสาโท มนุสฺสมํสํ ครุํ กโรนฺโต มนุสฺสมํสเหตุ รชฺชํ ปหาย อรฺเ วิจรติ. ตตฺถ มนุสฺสมํเส คนฺธรส ธมฺมา อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. รฺโ โปริสาทสฺส โลภมูลจิตฺตํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. ราชา สุต โสโม สจฺจธมฺมํ ครุํ กตฺวา สจฺจธมฺมเหตุ รชฺชสมฺปตฺติฺจ าติ สงฺฆฺจ อตฺตโน ชีวิตฺจ ฉฏฺเฏตฺวา ปุน รฺโ โปริสาทสฺส หตฺถํ อุปคโต. ตตฺถ สจฺจธมฺโม อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. รฺโ สุตโสมสฺส กุสลจิตฺตํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. เอสนโย สพฺเพสุ ครุกเตสุ อารมฺมเณสุ.
กตโม สหชาตาธิปติปจฺจโย. อธิปติภาวํ ปตฺตา จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติปจฺจโย, ฉนฺโท จิตฺตํ วีริยํ วีมํสา.
กตเม ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. อธิปติ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา จ อธิปติสมุฏฺิตา จิตฺตชรูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน สหชาโต, เกนฏฺเน อธิปติ.
สหุปฺปาทนฏฺเน สหชาโต, สหชาตานํ ธมฺมานํ อภิภวนฏฺเน อธิปติ. ตตฺถ สหุปฺปาทนฏฺเนาติ ¶ โย ธมฺโม สยํ อุปฺปชฺชมาโน อตฺตนา สหชาตธมฺเม จ อตฺตนา สเหว อุปฺปาเทติ, ตสฺส อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ สหุปฺปาทนฏฺเน.
อภิภวนฏฺเนาติ อชฺโฌตฺถรณฏฺเน. ยถา ราชา จกฺกวตฺติ อตฺตโน ปฺุิทฺธิยา สกลทีปวาสิโน อภิภวนฺโต อชฺโฌตฺถรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺตาเปติ, สกลทีปวาสิโน จ ตสฺส วเส วตฺตนฺติ. ตถา อธิปติฏฺานปตฺตา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สหชาตธมฺเม อภิภวนฺตา อชฺโฌตฺถรนฺตา อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺติ, สหชาตธมฺมา จ เตสํ วเส วตฺตนฺติ. ยถา วา สิลาถมฺเภ ปถวิธาตุ อุทกกฺขนฺเธ อาโปธาตุ อคฺคิกฺขนฺเธ เตโชธาตุ วาตกฺขนฺเธ วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตา ติสฺโส ธาตุโย อภิภวนฺตา อชฺโฌตฺถรนฺตา อตฺตโน คตึ คมาเปนฺติ, สหชาตธาตุโย จ ตาสํ คตึ คจฺฉนฺติ, เอวเมว อธิปติฏฺานปตฺตา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อตฺตโน พเลน สหชาตธมฺเม อตฺตโน คตึ คมาเปนฺติ, สหชาตธมฺมา จ เตสํ คตึ คจฺฉนฺติ, เอวํ สหชาตธมฺมานํ อภิภวนฏฺเน.
เอตฺถ วเทยฺยุํ, ยทิ สหชาตธมฺมานํ อภิภวนฏฺเน อธิปตินาม สิยา. เอวํ สติ ติฏฺตุ ฉนฺโท, โลโภ เอว อธิปตินาม สิยา, โส หิ ฉนฺทโตปิ พลวตโร หุตฺวา สห ชาตธมฺเม อภิภวนฺโต ปวตฺตตีติ. วุจฺจเต, พาลปุถุชฺชเนสุ เอว โลโภ ฉนฺทโต พลวตโร โหติ, ปณฺฑิเตสุ ปน ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร หุตฺวา สหชาตธมฺเม อภิ ภวนฺโต ปวตฺตติ. สเจ หิ โลโภ เอว ฉนฺทโต พลวตโร สิยา, กถํ อิเม สตฺตา โลภสฺส หตฺถคตา ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺมตฺติโย ฉฏฺเฏตฺวา เนกฺขมฺมธมฺเม ปูเรตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา ปน ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร โหติ, ตสฺมา อิเม สตฺตา โลภสฺส หตฺถคตา ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติโย ฉฏฺเฏตฺวา เนกฺขมฺมธมฺเม ปูเรตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรนฺติ. ตสฺมา ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร โหติ, ฉนฺโท เอว อธิปติ, น โลโภติ. เอส นโย โทสาทีสุปีติ.
ตตฺถ โลเก มหนฺเตสุ สุทุกฺกเรสุ ปุริสกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺิเตสุ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา กมฺมสิทฺธิยา สํวตฺตนฺติ. กถํ.
หีนจฺฉนฺทา พหุชฺชนา มหนฺตานิ สุทุกฺกรานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตจฺฉนฺทา โหนฺติ. กาตุํ น อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ อวิสโยติ นิรเปกฺขา เปนฺติ. ฉนฺทาธิโก ปน ตาทิสานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตจฺฉนฺโท โหติ, อติวิย ¶ กาตุํ อิจฺฉติ, มม วิสโย เอโสติ อธิฏฺานํ คจฺฉติ. โส ฉนฺเทน อภิกฑฺฒิโต ยาว ตํ กมฺมํ น สิชฺฌติ, ตาว อนฺตรา ตํ กมฺมํ ฉฏฺเฏตุํ น สกฺโกติ. เอวฺจ สติ อติมหนฺตํปิ ตํ กมฺมํ เอกสฺมึ กาเล สิทฺธํ ภวิสฺสติ.
หีนวีริยา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺต วีริยา โหนฺติ, อิทํ เม กมฺมํ กโรนฺตสฺส พหุํ กายทุกฺขํ วา เจโตทุกฺขํ วา ภวิสฺสตีติ นิวตฺตนฺติ. วีริยาธิโก ปน ตาทิสานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตวีริโย โหติ, อิทาเนว อุฏฺหิตฺวา กาตุํ อิจฺฉติ. โส จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต พหุํ กายทุกฺขํ วา เจโตทุกฺขํ วา อนุภวนฺโตปิ ตสฺมึ วีริย กมฺเม นนิพฺพินฺทติ, มหนฺเตน กมฺมวีริเยน วินา ภวิตุํ น สกฺโกติ, ตาทิเสน วีริเยน รตฺติทิวํ เขเปนฺโต จิตฺตสุขํ วินฺทติ. เอวฺจ สติ อติมหนฺตํปิ ตํ กมฺมํ เอกสฺมึ กาเล สิทฺธํ ภวิสฺสติ.
หีนจิตฺตา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตจิตฺตา โหนฺติ. ปุน อารมฺมณํปิ น กโรนฺติ. จิตฺตาธิโก ปน ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตจิตฺโต โหติ, จิตฺตํ วิโนเทตุํปิ น สกฺโกติ, นิจฺจกาลํ ตตฺถ นิพนฺธจิตฺโต โหติ. โส จิตฺตวสิโก หุตฺวา จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต พหุํ กายทุกฺขํวาปีติอาทินา ฉนฺทาธิปตินเยน วตฺตพฺพํ.
มนฺทปฺา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตปฺา โหนฺติ, กมฺมานํ อาทิมฺปิ น ปสฺสนฺติ, อนฺตปิ น ปสฺสนฺติ, อนฺธกาเร ปวิสนฺตา วิย โหนฺติ, ตานิ กมฺมานิ กาตุํ จิตฺตํปิ น นมติ. ปฺาธิโก ปน ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตปฺโ โหติ, กมฺมานํ อาทึปิ ปสฺสติ, อนฺตํปิ ปสฺสติ, ผลํปิ ปสฺสติ, อานิสํสํปิ ปสฺสติ. สุเขน กมฺมสิทฺธิยา นานาอุปายํปิ ปสฺสติ. โส จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโตติอาทินา วีริยาธิปตินเยน วตฺตพฺพํ. อิธ ปน มหติยา กมฺมวีมํสายาติ จ ตาทิสิยา กมฺม วีมํสายาติ จ วตฺตพฺพํ.
เอวํ โลเก มหนฺเตสุ สุทุกฺกเรสุ ปุริสกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺิเตสุ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา กมฺมสิทฺธิยา สํวตฺตนฺติ. อิเมสฺจ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วิชฺชมานตฺตา โลเก ปุริสวิเสสา นาม ทิสฺสนฺติ, สพฺพฺุพุทฺธา นาม ทิสฺสนฺติ, สพฺพฺุโพธิสตฺตา นาม ทิสฺสนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา นาม ทิสฺสนฺติ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานาม ทิสฺสนฺติ, อคฺคสาวกานาม มหาสาวกา นาม สาวกโพธิสตฺตา นาม ทิสฺสนฺติ. โลเกปิ เอวรูปานํ ปุริสวิเสสานํ วเสน สตฺต โลกสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย ปฺาสิปฺปวิเสสา จ ปริโภควตฺถุวิเสสา จ ทิสฺสนฺตีติ. อธิปติปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๔. อนนฺตรปจฺจโย
กตโม ¶ อนนฺตรปจฺจโย. อนนฺตเร ขเณ นิรุทฺโธ จิตฺต เจตสิกธมฺมสมูโห อนนฺตรปจฺจโย.
กตโม ธมฺโม อนนฺตรปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺโน. ปจฺฉิเม อนนฺตเร เอว ขเณ อุปฺปนฺโน จิตฺตเจตสิกธมฺมสมูโห ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺโน.
เอกสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปมภวงฺคจิตฺตสฺส อนนฺตร ปจฺจโย, ปม ภวงฺคจิตฺตํ ทุติยภวงฺคจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจโยติอาทินา วตฺตพฺโพ.
ยทา ปน ธมฺมยมเก สุทฺธาวาสานํ ทุติเย อกุสเล จิตฺเต วตฺตมาเนติ วุตฺตนเยน ตสฺส สตฺตสฺส อตฺตโน อภินวํ อตฺตภาวํ อารพฺภ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ปวตฺตํ ภวนิกนฺติก ตณฺหาสหคตจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตทา ปมํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคํ จลติ. ตโต มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตโต สตฺต ภวนิกนฺติกชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต ปรํ ภวงฺควาโร.
อปิ จ โส สตฺโต ตทา ปจฺจุปฺปนฺนภเว กิฺจิ น ชานาติ, ปุพฺพภเว อตฺตนา อนุภูตํ อารมฺมณํ อนุสฺสรมาโน อจฺฉติ. วตฺถุสฺส ปน อติทุพฺพลตฺตา ตฺจ อารมฺมณํ อปริพฺยตฺตเมว โหติ. ตํ อารพฺภ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตเมว พหุลํ ปวตฺตติ.
ยทา คพฺโภ โถกํ วฑฺฒมาโน โหติ อติเรกทฺเวมาสํ คโต, ตทา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปริปุณฺณานิ โหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ มาตุคพฺเภ อาโลกาทีนํ ปจฺจยานํ อภาวโต จกฺขุวิฺาณาทีนิ จตฺตาริ วิฺาณานิ นุปฺปชฺชนฺติ, กายวิฺาณมโนวิฺาณานิ เอว อุปฺปชฺชนฺติ. โส สตฺโต มาตุยา อิริยาปถปริวตฺตนาทีสุ พหูนิ ทุกฺขโทมนสฺสานิ ปจฺจนุโภติ. วิชายนกาเล ปน ภุสํ ทุกฺขํ นิคจฺฉติเยว. วิชายิตฺวาปิ ยาว วตฺถุรูปานิ มุทูนิ โหนฺติ, ปริปากํ น คจฺฉนฺติ, ตาว โส อติมนฺทรูโป อุตฺตานเสยฺยโก หุตฺวา อจฺฉติ. น กิฺจิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ สลฺลกฺเขติ. เยภุยฺเยน ปุริม ภวานุสารี เอว ตสฺส วิฺาณํ โหติ. สเจ โส นิรย ภวโต อาคโต โหติ, โส วิรูปมุขพหุโล โหติ. ปุริมานิ นิรยารมฺมณานิ อารพฺภ ขเณ ขเณ วิรูปมุขมสฺส ปฺายติ. อถ เทวโลกโต อาคโต โหติ, ทิพฺพานิ อารมฺมณานิ อารพฺภ วิปฺปสนฺนมุขพหุโล โหติ, ขเณ ขเณ มิหิตมุขมสฺส ปฺายติ.
ยทา ปน วตฺถุรูปานิ ติกฺขานิ โหนฺติ, ปริปากํ คจฺฉนฺติ. วิฺาณานิ จสฺส สุวิสทานิ ปวตฺตนฺติ. ตทา อมนฺทรูโป หุตฺวา กีฬนฺโต ลีฬนฺโต โมทนฺโต ¶ ปโมทนฺโต อจฺฉติ. ปจฺจุปฺปนฺเน อารมฺมณานิ สลฺลกฺเขติ. มาตุภาสํ สลฺลกฺเขติ. อิธ โลกานุสารี วิฺาณมสฺส พหุลํ ปวตฺตติ. ปุริมชาตึ ปมุสฺสติ.
กึ ปน สพฺโพปิ สตฺโต อิมสฺมึ าเน เอว ปุริมํ ชาตึ ปมุสฺสตีติ เจ. น สพฺโพปิ สตฺโต อิมสฺมึ าเน เอว ปมุสฺสติ. โกจิ อติเรกตรํ คมฺภวาสทุกฺเขน ปริปีฬิโต คพฺเภ เอว ปมุสฺสติ. โกจิ วิชายนกาเล, โกจิ อิมสฺมึ าเน ปมุสฺสติ. โกจิ อิโตปรมฺปิ ทหรกาเล น ปมุสฺสติ. วุฑฺฒกาเล เอว ปมุสฺสติ. โกจิ ยาวชีวํปิ น ปมุสฺสติ. ทฺเว ตโย ภเว อนุสฺสรนฺโตปิ อตฺถิเยว. อิเม ชาติสฺสรสตฺตา นาม โหนฺติ.
ตตฺถ วิชายนกาลโต ปฏฺาย ฉทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ สลฺลกฺขณโต ปฏฺาย ฉทฺวาริกวีถิ จิตฺตานิ ปริปุณฺณานิ ปวตฺตนฺติ. สพฺพตฺถปิ ปุริมํ ปุริมํ อนนฺตเร นิรุทฺธํ จิตฺตํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส อนนฺตเร อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตร ปจฺจโย โหติ. อยฺจ อนนฺตรปจฺจโย นาม อนมตคฺเค สํสาเร เอกสฺส สตฺตสฺส เอกปฺปพนฺโธ เอว โหติ. ยทา สตฺโต อรหตฺต มคฺคํ ลภิตฺวา ขนฺธปรินิพฺพานํ ปาปุณาติ, ตทา เอว โส ปพนฺโธ ฉิชฺชติ.
เกนฏฺเน อนนฺตโร, เกนฏฺเน ปจฺจโยติ. อตฺตโน อนนฺตเร อตฺตสทิสสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนฏฺเน อนนฺตโร, อุปการกฏฺเน ปจฺจโย. ตตฺถ อตฺตสทิสสฺสาติ สารมฺมณ ภาเวน อตฺตนา สทิสสฺส. สารมฺมณภาเวนาติ จ โย ธมฺโม อารมฺมเณน วินา น ปวตฺตติ, โส สารมฺมโณ นาม, เอวํ สารมฺมณภาเวน. ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนฏฺเนาติ ปุริมสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺเธปิ ตสฺส จินฺตนกิริยาเวโค น วูปสมฺมติ, ปจฺฉิมํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา เอว วูปสมฺมติ, เอวํ ปจฺฉิมสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนฏฺเน.
ตตฺถ ปุริมา ปุริมา มาตุปรมฺปรา วิย อนนฺตรปจฺจยปรมฺปรา ทฏฺพฺพา. ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ธีตุปรมฺปรา วิย ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนปรมฺปรา ทฏฺพฺพา. เอวํ สนฺเต อรหนฺตานํ สพฺพปจฺฉิมํ ปรินิพฺพานจิตฺตมฺปิ ปุน ปฏิสนฺธิจิตฺตสงฺขาตํ ธมฺมนฺตรํ อุปฺปาเทยฺยาติ. น อุปฺปาเทยฺย. กสฺมา, ตทา กมฺมกิเลสเวคานํ สพฺพโส ปฏิปฺปสฺสทฺธิภาเวน อจฺจนฺตสนฺตตรตฺตา ตสฺส จิตฺตสฺสาติ. อนนฺตรปจฺจย ทีปนา นิฏฺิตา.
๕. สมนนฺตรปจฺจโย
ปจฺจยธมฺมวิภาโค ¶ จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมวิภาโค จ อนนฺตปจฺจย สทิโส.
เกนฏฺเน สมนนฺตโรติ. สุฏฺุ อนนฺตรฏฺเน สมนนฺตโร. ยถา สิลาถมฺภาทีสุ รูปกลาปา เอกาพทฺธา สมานาปิ รูป ธมฺมภาเวน สณฺาน ชาติกตฺตา มชฺเฌ ปริจฺเฉทรูปสหิตา เอว โหนฺติ. ทฺวินฺนํ รูปกลาปานํ มชฺเฌ อนฺตรํ นาม วิวรํ นาม อตฺถิเยว. น ตถา ปุริมปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ จิตฺตเจตสิก กลาปานํ มชฺเฌ. เต ปน อรูปธมฺมภาเวน อสณฺาน ชาติกตฺตา มชฺเฌ ปริจฺเฉทธมฺมสฺส นาม กสฺสจิ อากาสวิวรสฺส อภาวโต สพฺพโส อนฺตร รหิตา เอว โหนฺติ. โลกสฺสปิ ทฺวินฺนํ กลาปานํ อนฺตรํ นาม น ทิสฺสติ. ตโต อิเม สตฺตา จิตฺตํ นาม นิจฺจํ ธุวํ ถาวรํ อวิปริณามธมฺมนฺติ เอวํ จิตฺเต นิจฺจสฺิโน โหนฺติ. เอวํ สุฏฺุ อนนฺตรฏฺเน สมนนฺตโร. อนนฺตรฏฺเนาติ จ อตฺตโน อนนฺตเร อตฺตสทิสสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนฏฺเนาติ ปุพฺเพ วุตฺตเมว.
เอวํ สนฺเต นิโรธสมาปตฺติกาเล ปุริมจิตฺตํ นาม เนว สฺานาสฺายตนจิตฺตํ, ปจฺฉิมจิตฺตํ นาม อริยผลจิตฺตํ, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อนฺตเร เอกรตฺติทิวมฺปิ ทฺเวรตฺติทิวานิปิ.ล. สตฺตรตฺติทิวานิปิ อจิตฺตโก โหติ. อสฺสตฺตภูมิยํปิ ปุริเม กามภเว จุติจิตฺตํ ปุริมจิตฺตํ นาม. ปจฺฉิเม กามภเว ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตํ นาม, ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อนฺตเร อสฺสตฺตภเว ปฺจกปฺปสตานิ ปุคฺคโล อจิตฺตโก ติฏฺติ. ตตฺถ ทฺเว ปุริมจิตฺตานิ อตฺตโน อนนฺตเร อตฺตสทิสสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนปจฺจยสตฺติรหิตานิ โหนฺตีติ. น โหนฺติ. มหนฺเตหิ ปน ภาวนาปณิธิพเลหิ ปฏิพาหิตตฺตา ปุริมจิตฺตานิ จ นิรุชฺฌมานานิ อนนฺตเร ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทน สตฺติสหิตานิ เอว นิรุชฺฌนฺติ. ปจฺฉิมจิตฺตานิ จ อุปฺปชฺชมานานิ ตสฺมึ ขเณ เอกาพทฺธภาเวน อนุปฺปชฺชิตฺวา จิรกาเล เอว อุปฺปชฺชนฺติ. น จ เอตฺตกมตฺเตน ปุริมจิตฺตานํ อนนฺตเร ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทน สตฺตินาม นตฺถีติ จ, เต อนนฺตรปจฺจยธมฺมา นาม น โหนฺตีติ จ สกฺกา วตฺตุํ. ยถา ตํ รฺโ โยธา นาม อตฺถิ, กทาจิ ราชา กาลํ ตฺวา ตุมฺเห อิทานิ มายุชฺฌถ, ยุทฺธกาโล น โหติ, อสุกสฺมึ กาเล เอว ยุชฺฌถาติ วเทยฺย. เต จ ตทา อยุชฺฌมานา วิจเรยฺยุํ. เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ยุชฺฌนสตฺติ นาม นตฺถีติ จ, เต โยธา นาม น โหนฺตีติ จ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
เอตฺถ วเทยฺยุํ, อิมสฺมึ ปจฺจเย เต ปน อรูปธมฺมภาเวน อสณฺาน ชาติกตฺตา มชฺเฌปริจฺเฉทธมฺมสฺส นาม กสฺสจิ อภาวโต สพฺพโส อนฺตรรหิตา ¶ เอว โหนฺตีติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต ปุพฺเพ อารมฺมณ ปจฺจเย เภริสทฺทวีณาสทฺโทปมาหิ โย จิตฺตานํ ขเณ ขเณ อุปฺปาโท จ นิโรโธ จ วุตฺโต, โส อมฺเหหิ กถํ ปจฺเจตพฺโพติ. อฺมฺวิรุทฺธานํ นานาจิตฺตานํ ขณมตฺเตปิ ปุพฺพาปร ปริวตฺตนสฺส โลเก ปฺายนโต. อยมตฺโถ ปุพฺเพ จิตฺต ยมกทีปนิยํ วิตฺถารโต วุตฺโตเยวาติ. สมนนฺตรปจฺจย ทีปนา นิฏฺิตา.
๖. สหชาตปจฺจโย
ปจฺจยธมฺมวิภาโค จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมวิภาโคจ วุจฺจติ. เอกโต อุปฺปนฺนา สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺํ สหชาต ปจฺจยา จ โหนฺติ สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนา จ. ปฏิสนฺธินามกฺขนฺธา จ ปฏิสนฺธิสหชาตํ หทยวตฺถุ จ อฺมฺํ สหชาตปจฺจยา จ โหนฺติ สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนา จ. สพฺพานิ มหาภูตานิปิ อฺมฺํ สหชาตปจฺจยา จ โหนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ. ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สพฺพานิ กมฺมชรูปานิ จ ปวตฺติกาเล ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เตน เตน จิตฺเตน ชาตานิ สพฺพานิ จิตฺตชรูปานิ จ สหชาตจิตฺตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนานิ นาม. สพฺพานิ อุปาทารูปานิ สหชาตมหาภูตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานิ นาม.
เกนฏฺเน สหชาโต, เกนฏฺเน ปจฺจโย. สห ชานนฏฺเน สหชาโต, อุปการกฏฺเน ปจฺจโย. ตตฺถ สหชานนฏฺเนาติ โย ธมฺโม ชายมาโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ ธมฺเมหิ สเหว สยฺจ ชายติ อุปฺปชฺชติ, อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเน จ ธมฺเม อตฺตนา สเหว ชเนติ อุปฺปาเทติ, ตสฺส โส อตฺโถ สหชานนฏฺโ นาม.
ยถา สูริโย นาม อุทยนฺโต สูริยาตเป จ สูริยา โลเก จ อตฺตนา สเหว ชนยนฺโต อุเทติ. ยถา จ ปทีโป นาม ชลนฺโต ปทีปาตเป จ ปทีปาโลเก จ อตฺตนา สเหว ชนยนฺโต ชลติ. เอวเมวํ อยํ ปจฺจยธมฺโม อุปฺปชฺชมาโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม อตฺตนา สเหว อุปฺปาเทติ. ตตฺถ สูริโย วิย เอกเมโก นาม ธมฺโม, สูริยาตปา วิย ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา, สูริยาโลกา วิย สหชาตรูปธมฺมา. ตถา สูริโย วิย เอกเมโก มหาภูตรูปธมฺโม, สูริยาตปา วิย สหชาตมหาภูตธมฺมา, สูริยาโลกา วิย สหชาตอุปาทารูปธมฺมา, เอส นโย ปทีปุปมายปีติ. สหชาตปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๗. อฺมฺปจฺจโย
สหชาตปจฺจเย ¶ วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ โย โย ปจฺจย ธมฺโมติ วุตฺโต, โส โส เอว อิธ ปจฺจยธมฺโม เจว ปจฺจยุปฺปนฺน ธมฺโม จ โหติ. สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺสฺส ปจฺจยธมฺมา จ โหนฺติ อฺมฺสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา. สหชาตา จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺสฺส ปจฺจยธมฺมา จ โหนฺติ อฺมฺสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ. ปฏิสนฺธินามกฺขนฺธา จ ปฏิสนฺธิ สหชาตํ หทยวตฺถุรูปฺจ อฺมฺสฺส ปจฺจยธมฺมา จ โหนฺติ อฺมฺสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ. อตฺโถ สุวิฺเยฺโยเยว.
ยถา อฺมฺํ นิสฺสาย อุสฺสาปิตา ตโย ทณฺฑา อฺมฺสฺส นิสฺสยา จ โหนฺติ, อฺมฺํ นิสฺสิตา จ. เตสุ เอกเมกสฺมึ อุสฺสิเต สพฺเพ อุสฺสิตา โหนฺติ, เอกเมกสฺมึ ปตนฺเต สพฺเพ ปตนฺติ. เอวํ อฺมฺธมฺมา จ ทฏฺพฺพา.
เอตฺถ วเทยฺยุํ, สพฺเพ เจตสิกา ธมฺมา จิตฺตปจฺจยํ อลภ มานา อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ยุตฺตํ. กสฺมา. ผุสนาทีนํ เจตสิก กิจฺจานํ วิชานนกิจฺจปุพฺพงฺคมตฺตา, มโนปุพฺพงฺคมาติ หิ วุตฺตํ. จิตฺตํ ปน เจตสิกปจฺจยํ อลภมานํ อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกตีติ น ยุชฺเชยฺยาติ. วุจฺจเต, เจตสิกธมฺมา นาม จิตฺตสฺส สหายงฺคานิ โหนฺติ. ตสฺมา เตหิ วินา จิตฺตมฺปิ อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติเยว. เอเสว นโย จตูสุ มหาภูเตสุปีติ. อุปาทารูปานิ ปน มหาภูตานํ นิสฺสนฺทมตฺตตฺตา สหายงฺคานิ น โหนฺตีติ. นนุ อาหารรูปฺจ ชีวิตรูปฺจ ปจฺจยวิเสสตฺตา สหายงฺคํ โหตีติ. วุจฺจเต, ิติยา เอว สหายงฺคํ โหติ. น อุปฺปาเท. อิธ ปน อุปฺปาเท สหายงฺคํ อธิปฺเปตนฺติ. อฺมฺปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๘. นิสฺสยปจฺจโย
ติวิโธ นิสฺสยปจฺจโย, สหชาตนิสฺสโย วตฺถุ ปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโย.
ตตฺถ กตโม สหชาตนิสฺสโย. สพฺโพ สหชาต ปจฺจโย สหชาตนิสฺสโย. ตสฺมา ตตฺถ ปจฺจยวิภาโค จ ปจฺจยุปฺปนฺนวิภาโค จ สหชาตปจฺจเย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
กตโม ปน วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย. ฉ วตฺถูนิ จกฺขุ วตฺถุ โสตวตฺถุ ฆานวตฺถุ ชิวฺหาวตฺถุ กายวตฺถุ หทยวตฺถุ. อิมานิ ฉวตฺถูนิ ปวตฺติกาเล สตฺตานํ วิฺาณธาตูนํ วตฺถุปุเร ชาตนิสฺสโย.
วตฺถุรูปเมว ¶ ปุเรชาตํ หุตฺวา นิสฺสโย วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโย. ตตฺถ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสยฏฺานฏฺเน วตฺถุ นาม. ปุเรชาตนฺติ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อุปฺปตฺติกฺขณโต ปุริเม ขเณ ชาตํ.
ตตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตทา ปุเรชาตสฺส วตฺถุรูปสฺส อภาวโต อตฺตนา สหุปฺปนฺนเมว หทยวตฺถุรูปํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ. ปม ภวงฺคจิตฺตํ ปน ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนหทย วตฺถุรูปํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ. ทุติยภวงฺคจิตฺตํ ปมภวงฺคจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ. เอวํ ตติยภวงฺคจิตฺตํ ทุติย ภวงฺคจิตฺเตน สหุปฺปนฺนนฺติอาทินา ยาวมรณาสนฺนกาลา ทฺวินฺนํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย เวทิตพฺโพ.
ยถา วีณาสทฺทา นาม วีณาตนฺตีสุ วีณาทณฺฑเกหิ ปหรณเวเคน เอว ชายนฺติ, โน อฺถา. ตถา ปฺจวิฺาณานิ นาม ปฺจวตฺถุสงฺขาเตสุ ปฺจทฺวาเรสุ ปฺจนฺนํ อารมฺมณานํ อาปาตา คมนเวเคน เอว ชายนฺติ, โน อฺถา.
อาปาตาคมนฺจ เตสํ ทฺวารารมฺมณานํ ิติปตฺตกาเล เอว โหติ. อาปาตาคมนปจฺจยา จ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคํ จลติ. ภวงฺคจลน ปจฺจยา จ อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. อาวชฺชนปจฺจยา จ ตานิ ปฺจวิฺาณานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา จกฺขาทีนิ ปฺจวตฺถูนิ ปุเร อตีตภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนานิ เอว ปฺจวิฺาณธาตูนํ วตฺถุปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ.
มรณาสนฺนกาเล ปน สพฺพานิ ฉ วตฺถูนิ จุติจิตฺตโต ปุเร สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต ปรํ น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา มรณาสนฺนกาเล ภวงฺคจิตฺตานิ จ สพฺพานิ ฉทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ จ จุติจิตฺตฺจ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนานิ ตานิเยว อตฺตโน อตฺตโน วตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนฺติ. อยํ วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโย.
กตโม ปน วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโย. ยทา อตฺตโน อชฺฌตฺตํ วตฺถุรูปํ อารพฺภ ยํ รูปํ นิสฺสาย มม มโนวิฺาณํ วตฺตติ, เอตํ มม เอโส หมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ตณฺหามาน ทิฏฺีหิ คหณวเสน วา เอตํ อนิจฺจํ เอตํ ทุกฺขํ เอตํ อนตฺตาติ เอวํ สมฺมสนวเสน วา อาวชฺชนาทีนิ มโนทฺวาริกวีถิ จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตทา ตํ ตํ วตฺถุรูปํ ปจฺเจกํ เตสํ นิสฺสยวตฺถุ จ โหติ เตสํ อารมฺมณฺจ. ตสฺมา ตํ ตํ หทยรูปํ ตสฺส ตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส วตฺถารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย โหติ. อยํ วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตนิสฺสโย. เอวํ นิสฺสยปจฺจโย ติวิโธ โหติ.
อิธ ¶ สุตฺตนฺตนิสฺสโยปิ วตฺตพฺโพ. อิเม มนุสฺสา วา ติรจฺฉานคตา วา รุกฺขาทโย วา มหาปถวิยํ ปติฏฺิตา, มหา ปถวี จ เหฏฺา มหาอุทกกฺขนฺเธ, มหาอุทกกฺขนฺโธ จ เหฏฺา มหาวาตกฺขนฺเธ, มหาวาตกฺขนฺโธ จ เหฏฺา อชฏากาเส, มนุสฺสา เคเหสุ, ภิกฺขู วิหาเรสุ, เทวา ทิพฺพวิมาเนสูติอาทินา สพฺพํ โลกปฺปวตฺตึ ตฺวา นิสฺสยปจฺจโย เวทิตพฺโพ. นิสฺสยปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๙. อุปนิสฺสยปจฺจโย
ติวิโธ อุปนิสฺสยปจฺจโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ตตฺถ อารมฺมณูป นิสฺสโย อารมฺมณาธิปติปจฺจยสทิโส, อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรปจฺจยสทิโส.
กตโม ปกตูปนิสฺสโย. สพฺเพปิ อตีตานาคต ปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตพหิทฺธาภูตา จิตฺตเจตสิกรูปธมฺมา จ นิพฺพานฺจ ปฺตฺติ จ สพฺเพสํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ ยถารหํ ปกตูปนิสฺสโย.
ตตฺถ อตีโต ปรินิพฺพุโต อมฺหากํ พุทฺโธ จ ธมฺโม จ อริยสาวกสงฺโฆ จ สมฺมุติสงฺฆปรมฺปรา จ อมฺหากํ ปจฺฉิม ชนานํ กุสลุปฺปตฺติยา ปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ตถา โลเก อตีตา กาลงฺกตา มาตาปิตโร จ อาจริยา จ ปณฺฑิตสมณพฺราหฺมณา จ ปากฏา นานาติตฺถาจริยา จ มหิทฺธิกา มหานุภาวา โปราณกราชาโน จ ปจฺฉิมกานํ ชนานํ กุสลุปฺปตฺติยา วา อกุสลุปฺปตฺติยา วา สุขทุกฺขุปฺปตฺติยา วา ปกตูปนิสฺสโย. ตถา หิ เต ปจฺฉิมกานํ ชนานํ อตฺถาย นานาสทฺธมฺมปฺตฺติโย วา นานาอสทฺธมฺมปฺตฺติโย วา นานาโลกูปกรณานิ วา ปุเร ปฏฺเปสุํ. ปจฺฉิมชนา จ เตหิ ปฏฺปิเตสุ ทานสีลาทิธมฺเมสุ วา โลกจาริตฺต กุลโคตฺตจาริตฺต ธมฺเมสุ วา นานาทิฏฺิวาเทสุ วา นานากมฺมายตนสิปฺปายตน วิชฺชาาเนสุ วา ยถาปฏฺปิเตสุ คามนิคมนครเขตฺตวตฺถุ ตฬากโปกฺขรณิอาวาฏาทีสุ วา เคหรถสกฏนาวา สมฺโปตสมฺพนฺธาทีสุ วา ชาตรูปรชตมณิมุตฺตาทีสุ วา ทายชฺชํ ปฏิปชฺชนฺตา โลเก วฑฺฒนฺติ.
อนาคโตปิ เมตฺเตยฺโย นาม พุทฺโธ จ ตสฺส ธมฺโม จ ตสฺส สงฺโฆ จ เอตรหิ พหุชฺชนานํ ปารมิปฺุปฺปวตฺติยา ปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ตถา อิมสฺมึ ภเว จ ปจฺฉิเม กาเล ปฏิลภิสฺสมานา อิสฺสริยฏฺานธนธฺสมฺปตฺติโย ปุริเม กาเล ิตานํ มหาชนานํ นานาภิสงฺขารุปฺปตฺติยา ปกตูปนิสฺสย ปจฺจโย. อนาคตภเว จ อนุภวิสฺสมานา ภวสมฺปตฺติ โภค สมฺปตฺติโย ¶ มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติโย จ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ิตานํ ทานสีลาทิปฺุกิริยุปฺปตฺติยา ปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ยถา หิ โลเก เหมนฺเต กาเล ธฺปฺผลานิ ลภิสฺสามาติ วสฺสิเก กาเล กสฺสนวปฺปนกมฺมานิ อารภนฺติ, กมฺเม สิทฺเธ ตํ ตํ ธนํ ลภิสฺสามาติ ปุพฺพภาเค ตํ ตํ วีริยกมฺมํ วา ตํ ตํ ปฺากมฺมํ วา อารภนฺติ. ตตฺถ ธฺปฺผลปฺปฏิลาโภ จ ตํ ตํ ธนปฺปฏิ ลาโภจ ตํ ตํ กมฺมารมฺภสฺส อนาคตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย ตํ ตํ กมฺมารมฺโภ จ ธฺปฺผลปฺปฏิลาภสฺส จ ตํ ตํ ธนปฺปฏิ ลาภสฺส จ อตีตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. เอวเมว ปจฺฉิเม อนาคเต กาเล นานากมฺมปฺผลานิ สมฺปสฺสนฺตา ปตฺถยนฺตา มหาชนา ปุริเม ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล นานาปฺุกมฺมานิ อารภนฺติ. ตตฺถ ปฺุปฺผลานิ ปฺุกมฺมานํ อนาคตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ปฺุกมฺมานิ ปฺุปฺผลานํ อตีตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ตสฺมา อนาคตปกตูปนิสฺสโยปิ อตีตปกตูปนิสฺสโย วิย อติมหนฺโต ปจฺจโย โหติ.
ปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธาโย ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนานํ มนุสฺสเทวพฺรหฺมานํ ปจฺจุปฺปนฺนา มาตาปิตโร ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปุตฺตธีตาทีนํ ปจฺจุปฺปนฺนปกตูป นิสฺสโย นาม. โส สุปากโฏเยว.
อชฺฌตฺตภูตา ปกตูปนิสฺสยธมฺมา นาม พุทฺธาทีสุ สวิฺาณกสนฺตาเนสุ อุปฺปนฺนา ปจฺจยธมฺมา. พหิทฺธาภูตา ปกตูปนิสฺสยธมฺมา นาม สตฺตานํ ปติฏฺานภูตา ปถวิปพฺพตนที สมุทฺทาทโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ พหูปการา อรฺวนรุกฺข ติณปุพฺพณฺณาปรณฺณาทโย จนฺทสูริยคหนกฺขตฺตาทโย วสฺโสทกอคฺคิวาตสีตอุณฺหาทโย จ สพฺเพปิ เต สตฺตานํ กุสลุปฺปตฺติยา วา อกุสลุปฺปตฺติยา วา สุขุปฺปตฺติยา วา ทุกฺขุปฺปตฺติยา วา พลวปจฺจยา โหนฺติ.
อิเม ชนา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายิสฺสามาติ โพธิปกฺขิย ธมฺเม วา ภาเวนฺติ, อนาคเต พุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามาติ ปารมีธมฺเม วา ปริปูเรนฺติ. ตตฺถ นิพฺพานํ เตสํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลวปจฺจโย โหติ.
โลเก นานาโวหารภูตา นามปฺตฺติโย จ พุทฺธ สาสเน ติปิฏกปริยตฺติธมฺมภูตา นามปฺตฺติโย จ เตสํ เตสํ อตฺถานํ ชานนตฺถาย พลวปจฺจโย.
ตตฺถ สงฺขตธมฺมา นาม ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนฺติ, อสติ นุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชิตฺวาปิ ปจฺจเย สติ ติฏฺนฺติ, อสติ น ติฏฺนฺติ. ตสฺมา เตสํ อุปฺปตฺติยา วา ิติยา วา ปจฺจโย นาม อิจฺฉิตพฺโพ. นิพฺพานํ ปน ปฺตฺติ จ อสงฺขตธมฺมา โหนฺติ ¶ อชาติธมฺมา อนุปฺปาทธมฺมา นิจฺจ ธมฺมา ธุวธมฺมา. ตสฺมา เตสํ อุปฺปาทาย วา ิติยา วา ปจฺจโย นาม นตฺถีติ.
กุสโล กุสลสฺส อุปนิสฺสโย. สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยตีติอาทินา สุปากโฏ. ตถา ราคํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยตีติอาทินา สปฺปายํ อุตุํ สปฺปายํ โภชนํ อุปนิสฺสาย กายิกํ สุขํ ปจฺจนุโภตีติอาทินา จ อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺส อุปนิสฺสโยปิ สุปากโฏ.
กุสโล ปน อกุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. ทานํ ทตฺวา เตน ทาเนน อตฺตานํ อุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. ตถา สีล สมฺปนฺโน หุตฺวา สมาธิสมฺปนฺโน หุตฺวา ปฺาสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตานํ อุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ.
กุสโล อพฺยากตสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. สพฺพานิ จตุภูมิกกุสลกมฺมานิ วา กมฺมปริวารานิ กุสลานิ วา กาลนฺตเร จตุภูมิกานํ วิปากาพฺยากตานํ พลวูปนิสฺสโย. ทานปารมึ ปูเรนฺตา ปูรณกาเล พหุํ กายิกทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ. ตถา สีลปารมึ นิกฺขมปารมึ ปฺาปารมึ วีริยปารมึ ขนฺติปารมึ สจฺจปารมึ อธิฏฺานปารมึ เมตฺตาปารมึ อุเปกฺขา ปารมึ. เอเสว นโย ฌานภาวนา มคฺคภาวนาสุปิ.
อกุสโล กุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. อิเธกจฺโจ ปาปํ กตฺวา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตสฺส ปาปสฺส ปหานาย ทานสีลฌานมคฺคกุสลานิ สมฺปาเทติ. ตํ ปาปํ เตสํ กุสลานํ พลวูปนิสฺสโย.
อกุสโล อพฺยากตสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. อิธ พหู ชนา ทุจฺจริตานิ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปติตฺวา อปายทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ. ทิฏฺธมฺเมปิ เกจิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ทุจฺจริตกมฺม ปจฺจยา พหุํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ. เกจิ ทุจฺจริตกมฺเมน ธนํ ลภิตฺวา สุขํ ปจฺจนุภวนฺติ. พหุชฺชนา ราคมูลกํ พหุํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ, โทสมูลกํ ทิฏฺิมูลกํ มานมูลกนฺติ.
อพฺยากโต กุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. ธน สมฺปตฺติยา ทานํ เทติ, สีลํ ปูเรติ, ปฺํ ปูเรติ, ภาวนาสปฺปายํ อาวาสํ วา เลณํ วา คุหํวา รุกฺขํ วา อรฺํ วา ปพฺพตํ วา โคจรคามํ วา อุตุสปฺปายํ วา อาหารสปฺปายํ วา ลภิตฺวา ตํ ตํ ภาวนํ ภาเวติ.
อพฺยากโต อกุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. โลเก จกฺขุสมฺปทํ นิสฺสาย พหูนิ ทสฺสนมูลานิ อกุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอส นโย โสตสมฺปทาทีสุ ¶ . ตถา หตฺถสมฺปทํ ปาทสมฺปทํ สตฺถสมฺปทํ อาวุธสมฺปทนฺติอาทินาปิ วตฺตพฺโพ. เอวํ อุปนิสฺสโย ติวิโธ โหติ.
อิธ สุตฺตนฺตูปนิสฺสโยปิ วตฺตพฺโพ. กลฺยาณมิตฺตํ อุป นิสฺสาย ปาปมิตฺตํ อุปนิสฺสาย คามํ อุปนิสฺสาย อรฺํ อุปนิสฺสายาติอาทินา พหูสุ าเนสุ อาคโต. อปิ จ ปฺจนิยามธมฺมา สตฺตโลก สงฺขารโลก โอกาสโลก สงฺขาตานํ ติณฺณํ โลกานํ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺติยา พลวปจฺจยา โหนฺติ. อยฺจ อตฺโถ นิยามทีปนิยํ อมฺเหหิ วิตฺถารโต ทีปิโตติ.
เกนฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ. อธิปติภูตํ อารมฺมณเมว อารมฺมณิกธมฺมานํ พลวนิสฺสยฏฺเน อารมฺมณูป นิสฺสโย.
เกนฏฺเน อนนฺตรูปนิสฺสโยติ. ปุริมํ อนนฺตรจิตฺตเมว ปจฺฉิมสฺส อนนฺตรจิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย พลวนิสฺสยฏฺเน อนนฺตรูปนิสฺสโย. มาตา วิย ปุริมจิตฺตํ, ปุตฺโต วิย ปจฺฉิมจิตฺตํ. ยถา มาตา อตฺตโน อนนฺตเร ปุตฺตสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย พลวูป นิสฺสโย โหติ, ตถา ปุริมจิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนตฺถายาติ.
เกนฏฺเน ปกตูปนิสฺสโยติ. ปกติยาว โลเก ปณฺฑิตานํ ปากโฏ อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย.
เอตฺถ จ อนนฺตรูปนิสฺสยานุภาโว อนนฺตรจิตฺเต เอว ผรติ. ปกตูปนิสฺสยานุภาโว ปน ทูเรปิ ผรติเยว. ตถา หิ อิมสฺมึ ภเว ปุริเมสุ ทิวเสสุ วา มาเสสุ วา สํวจฺฉเรสุ วา ทิฏฺสุตฆายิตสายิตผุสิตวิฺาตานิ อารมฺมณานิ ปจฺฉาตถารูเป ปจฺจเย สติ วสฺสสเตปิ มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. อิทํ นาม ปุพฺเพ มยา ทิฏฺํ สุตนฺติอาทินา สตฺตา อนุสฺสรนฺติ. โอปปาติกสตฺตา ปน ปุริมภวํปิ อนุสฺสรนฺติ. ตถา มนุสฺเสสุปิ อปฺเปกจฺเจ ชาติสฺสรสฺาลาภิโน. ตถา ปุพฺเพ อเนกสตสหสฺเสสุ ทิฏฺาทีสุ วตฺถูสุ ปจฺฉา เอกสฺมึ ขเณ เอกํ วตฺถุํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ตสฺมึ เอว ขเณ พหูสุปิ เตสุ มโนวิฺาณสนฺตานํ ผรมานํ ปวตฺตตีติ. อุปนิสฺสยปจฺจย ทีปนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปุเรชาตปจฺจโย
ติวิโธ ปุเรชาตปจฺจโย. วตฺถุปุเรชาตปจฺจโย จ อารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย จ วตฺถารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย จ.
ตตฺถ ¶ วตฺถุปุเรชาโต จ วตฺถารมฺมณปุเรชาโต จ ปุพฺเพ นิสฺสยปจฺจเย นิสฺสยนาเมน วุตฺตา เอว.
อารมฺมณปุเรชาโต นาม ปจฺจุปฺปนฺนานิ อฏฺารสนิปฺผนฺนรูปานิ เอว. เตสุปิ ปจฺจุปฺปนฺนานิ รูปสทฺทาทีนิ ปฺจารมฺมณานิ ปฺจนฺนํ ปฺจวิฺาณ วีถิจิตฺตานํ นิยมโต อารมฺมณปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ. ยถา หิ วีณาสทฺทา นาม วีณาตนฺตีสุ วีณาทณฺฑเกน ปหรณ ปจฺจยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ. เอวฺจ สติ เต สทฺทา ปุเรชาตาหิ วีณาตนฺติ วีณาทณฺฑเกหิ วินา อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ. เอวเมวํ ปฺจ วิฺาณ วีถิจิตฺตานิปิ ปฺจสุ วตฺถุทฺวาเรสุ ปฺจนฺนํ อารมฺมณานํ อาปาตาคมน ปจฺจยา เอว อุปฺปชฺชนฺติ. อาปาตาคมนฺจ เตสํ ทฺวินฺนํ ิติปตฺตกาเล เอว โหติ. น เกวลฺจ ตสฺมึ กาเล ตานิ ปฺจารมฺมณานิ เตสุ ปฺจวตฺถูสุ เอว อาปาตมาคจฺฉนฺติ. อถ โข ภวงฺคมโนทฺวาเรปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. ตสฺมึ อาปาตคมนตฺตา เอว ตํ ภวงฺคมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตฺวา อุปจฺฉิชฺชติ, ภวงฺคุปจฺเฉเท เอว ตานิ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวฺจ สติ ตานิ วีถิจิตฺตานิ ปุเรชาเตหิ วตฺถุ ทฺวารารมฺมเณหิ วินา อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. ตานิ ปน สพฺพานิปิ อฏฺารสนิปฺผนฺนรูปานิ นิรุทฺธานิ หุตฺวา อตีตานิปิ โหนฺติ, อนุปฺปนฺนานิ หุตฺวา อนาคตานิปิ โหนฺติ. อุปฺปนฺนานิ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ โหนฺติ. สพฺพานิปิ มโนวิฺาณวีถิจิตฺตานํ อารมฺมณานิ โหนฺติ. เตสุ ปจฺจุปฺปนฺนานิ เอว เตสํ อารมฺมณปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติ. ยทา ทูเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา ิตํ ตํ ตํ อารมฺมณวตฺถุํ มนสา เอว อารมฺมณํ กโรติ, ตทา ตํ ตํ วตฺถุ สเจ ตตฺถ ตตฺถ วิชฺชมานํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม โหติ. ปุเรชาตปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจโย
ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปจฺจุปฺปนฺนํ จิตฺตํ ปุเรชาตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จตุ สมุฏฺานิกสฺส รูปกายสฺส วุฑฺฒิวิรุฬฺหิยา ปจฺฉาชาตปจฺจโย. ยถา ตํ ปจฺฉิมวสฺเสสุ อนุวสฺสํ วสฺสมานานิ วสฺโสทกานิ ปุริมวสฺเสสุ ชาตานํ รุกฺขโปตกานํ วุฑฺฒิวิรุฬฺหิยา ปจฺฉาชาต ปจฺจยา โหนฺตีติ.
ตตฺถ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ จิตฺตนฺติ ปมภวงฺคโต ปฏฺาย ยาว จุติ จิตฺตา สพฺพํ จิตฺตํ วุจฺจติ. ปุเรชาตสฺสาติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปกายํ อาทึ กตฺวา อชฺฌตฺตสนฺตานปริยาปนฺโน สพฺโพ จตุสมุฏฺานิกรูปกาโย วุจฺจติ.
ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนสฺส กมฺมชรูปกายสฺส ปม ภวงฺคาทีนิ ปนฺนรสภวงฺคจิตฺตานิ ปจฺฉาชาตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ จิตฺตํ ปน เตน กาเยน สหุปฺปนฺนตฺตา ¶ ปจฺฉชาตํ น โหติ. โสฬสมภวงฺคจิตฺตฺจ ตสฺส กายสฺส ภิชฺชนกฺเขตฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปจฺจโย น โหติ. ตสฺมา ปนฺนรสภวงฺคจิตฺตานีติ วุตฺตํ.
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ ปน ทฺเว รูปกายา อุปฺปชฺชนฺติ กมฺมชรูปกาโย จ อุตุชรูปกาโยจ. ตถา ภงฺคกฺขเณปิ. ปมภวงฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ปน ตโย รูปกายา อุปฺปชฺชนฺติ กมฺมชรูปกาโย จ อุตุชรูปกาโย จ จิตฺตชรูปกาโย จ. ยทา พหิทฺธาหารปฺผรณํ ลภิตฺวา อชฺฌตฺตาหาโร อาหารชรูปกายํ ชเนติ, ตโต ปฏฺาย จตุสมุฏฺานิกา จตฺตาโร รูปกายา ทีป ชาลา วิย ปวตฺตนฺติ. เต อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมฺม ยาว ิติภาเวน ธรนฺติ, ตาว ปนฺนรสจิตฺตานิ เตสํ กายานํ ปจฺฉาชาตปจฺจยา โหนฺติเยว.
วุฑฺฒิวิรุฬฺหิยาติ จตุสมุฏฺานิกรูปสนฺตติยา อุปรูปริ วุฑฺฒิยา จ วิรุฬฺหิยา จ. ตถาหิ ปุริมา ปุริมา จตฺตาโร รูปกายา สเจ ปจฺฉาชาต ปจฺจยํ ปุนปฺปุนํ ลภนฺติ, เอวํ สติ เต นิรุชฺฌนฺตาปิ ปจฺฉารูปสนฺตติปรมฺปรานํ วุฑฺฒิยา จ วิรุฬฺหิยา จ เวปุลฺลาย จ พลว ปจฺจยา หุตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ. ปจฺฉาชาตปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๒. อาเสวนปจฺจโย
ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สตฺตรส โลกิยกุสล จิตฺตานิ อาวชฺชนทฺวยวชฺชิตานิ อฏฺารสกิริยจิตฺตานีติ สตฺต จตฺตาลีสํ โลกิยชวนจิตฺตานิ อาเสวนปจฺจโย. เตสุ นิรนฺตรปฺปวตฺตํ ชวนสนฺตตึ ปตฺวา ปุริมํ ปุริมํ ชวนจิตฺตํ อาเสวน ปจฺจโย. จตูหิ มคฺคจิตฺเตหิ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ อาเสวนปจฺจยุปฺปนฺนํ.
เกนฏฺเน อาเสวนนฺติ. อุปรูปริปคุณภาววฑฺฒนตฺถํถาม พลวฑฺฒนตฺถฺจ ปริวาสคฺคาหาปนฏฺเน.
ตตฺถ ปคุณภาโวติ ปุนปฺปุนํ สชฺฌายิตสฺส ปาฬิปาสฺส สุเขน ปวตฺตนํ วิย ชวนฏฺานชวนกิจฺจสงฺขาเต านกิจฺจวิเสเส ปจฺฉิม ปจฺฉิมจิตฺตสฺส สุเขน ปวตฺตนํ. ปริวาโส นาม โกเสยฺยวตฺถํ ปุนปฺปุนํ สุคนฺเธน ปริวาสนํ วิย จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนฺนํ รชฺชนทุสฺสนาทินา วา อรชฺชน อทุสฺสนาทินา วา ปริวาสนํ. ปุริมสฺมึ ชวนจิตฺเต นิรุทฺเธปิ ตสฺส ชวนเวโค น นิรุชฺฌติ, ปจฺฉิมํ จิตฺตสนฺตานํ ผรมาโน ปวตฺตติเยว. ตสฺมา ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เตน เวเคน ปคฺคหิตํ พลวตรํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวํ ¶ ปุริมจิตฺตํ อตฺตโน ปริวาสํ ปจฺฉิมจิตฺตํ คณฺหาเปติ. ปจฺฉิมฺจ จิตฺตํ ปุริมสฺส จิตฺตสฺส ปริวาสํ คเหตฺวา ปวตฺตติ. เอวํ สนฺเตปิ โส อาเสวนเวโค ปกติยา สตฺตหิ จิตฺตวาเรหิ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, ตโต ปรํ ตทารมฺมณวิปาก จิตฺตํ วา อุปฺปชฺชติ, ภวงฺค จิตฺตวาโร วา ปวตฺตติ.
อิธ สุตฺตนฺตาเสวนปจฺจโยปิ วตฺตพฺโพ. สติปฏฺานํ ภาเวติ, สมฺมปฺปธานํ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ, ธมฺม วิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ, สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ, สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวตีติอาทินา พหูสุ าเนสุ วุตฺโต. ตตฺถ ภาเวตีติ เอกํปิ ทิวสํ ภาเวติ, สตฺตปิ ทิวสานิ ภาเวติ, เอกํปิ มาสํ ภาเวติ, สตฺตปิ มาสานิ ภาเวติ, เอกํปิ สํวจฺฉรํ ภาเวติ, สตฺตปิ สํวจฺฉรานิ ภาเวตีติ อตฺโถ.
ปุริมปุริเมสุ ภเวสุ อาเสวิตานิ ภาวิตานิ พหุลี กตานิ กุสลานิ วา อกุสลานิ วา ปจฺฉิมปจฺฉิเมสุ ภเวสุ พลวตรานํ กุสลานํ วา อกุสลานํ วา อุปฺปตฺติยา อาเสวน ปจฺจโย.
กาลนฺตเร วา ภวนฺตเร วา ตาทิสานํ กุสลากุสลานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย นาม. เตสํเยว พลวตรตฺถาย ปจฺจโย อาเสวนปจฺจโย นาม.
โลเกปิ มหนฺเตสุ จิตฺตภาวนากมฺเมสุ วาจา ภาวนากมฺเมสุ กายภาวนากมฺเมสุ องฺคปจฺจงฺคภาวนากมฺเมสุ กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาาเนสุ จ อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมานํ นิสฺสนฺทคุณา นาม สนฺทิสฺสนฺติเยว.
สพฺเพสํ ขณิกธมฺมานํ มชฺเฌ เอวรูปสฺส อาเสวน ปจฺจยสฺส วิชฺชมานตฺตา ปุริสพลปุริสถามานํ อุปรูปริ วฑฺฒน วเสน จิรกาลํ ปวตฺติตานิ ปุริสกมฺมานิ นิปฺผตฺตึ ปาปุณนฺติ, สพฺพฺุพุทฺธภาวํปิ คจฺฉนฺติ. อาเสวนปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๓. กมฺมปจฺจโย
ทุวิโธ กมฺมปจฺจโย สหชาตกมฺมปจฺจโย นานากฺขณิก กมฺมปจฺจโย.
ตตฺถ ขณตฺตยสมงฺคิ ภูตา สพฺพาปิ กุสลากุสลา พฺยากตเจตนา สหชาตกมฺม ปจฺจโย. เจตนาสมฺปยุตฺตา สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาจ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนา กมฺมชรูปธมฺมา จ ปวตฺติกาเล สพฺเพปิ จิตฺตชรูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
อตีตา ¶ กุสลากุสลเจตนา นานากฺขณิกกมฺม ปจฺจโย. พาตฺตึสวิธา โลกิยวิปาก จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จ สพฺเพ กมฺมชรูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน กมฺมนฺติ. กิริยาวิเสสฏฺเน กมฺมํ. เจตนา หิ กิริยา วิเสโส โหติ สพฺพกมฺเมสุ เชฏฺกตฺตา. ตา หิ สพฺเพสุ กายวจีมโนกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺิเตสุ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส นิปฺผตฺตตฺถาย สมฺปยุตฺตธมฺเม เจเตติ กปฺเปติ สํวิทหติ, เอกโต อุฏฺาเปติ, ตสฺมา สพฺพกมฺเมสุ เชฏฺกา โหติ. อิติ กิริยาวิเสสฏฺเน กมฺมํ นาม. กโรนฺติ เอเตนาติ วา กมฺมํ. กึ กโรนฺติ. กายิกกิริยํปิ กโรนฺติ, วาจสิกกิริยํปิ กโรนฺติ, มานสิกกิริยํปิ กโรนฺติ. ตตฺถ กายิกกิริยา นาม คมนาน นิสชฺชาทโย อภิกฺกมนปฏิกฺกมนาทโย อนฺตมโส อกฺขิทลานํ อุกฺขิปนนิกฺขิปนานิปิ. วาจสิกกิริยา นาม วาจาปวตฺตนกิริยา. มานสิกกิริยา นาม สุจินฺติต ทุจินฺติตกิริยา, อนฺตมโส ปฺจ วิฺาณานํ ทสฺสนกิจฺจสวนกิจฺจาทีนิปิ. สพฺพาปิ อิมา กิริยาโย เอตาย เจตนาย สตฺตา กโรนฺติ, สํวิทหนฺติ, ตสฺมา สา เจตนา กมฺมํ นาม.
อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนน สห ชายตีติ สหชาตํ. สหชาตฺจ ตํ กมฺมฺจาติ สหชาตกมฺมํ. สหชาตกมฺมํ หุตฺวา ปจฺจโย สหชาตกมฺม ปจฺจโย. สหชาตกมฺมภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ.
อฺโ กมฺมสฺส อุปฺปตฺติกฺขโณ อฺโ วิปากสฺส อุปฺปตฺติกฺขโณติ เอวํ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติกฺขโณ เอตสฺสาติ นานากฺขณิกํ. นานากฺขณิกฺจ ตํ กมฺมฺจาติ นานากฺขณิกกมฺมํ. นานากฺขณิกกมฺมํ หุตฺวา ปจฺจโย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย. นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา เจตนา อตฺตโน นิรุทฺธานนฺตเร เอว อริยผลวิปากํ ชเนติ, สาปิ นานากฺขณิกา เอว โหติ.
เอตฺถ จ เอกา ทานกุสลเจตนา อตฺตนา สหชาตานํ จิตฺตเจตสิกานฺจ กายิกวาจสิกกิริยาภูตานํ จิตฺตชรูปานฺจ สหชาตกมฺมปจฺจโย. ตาย เจตนาย อายตึ กาลนฺตเร อุปฺปชฺชมานสฺส วิปากกฺขนฺธสฺส จ กมฺมชรูปกฺขนฺธสฺส จ นานากฺขณิก กมฺมปจฺจโย. เอวํ เอกา กมฺมปถปตฺตา สุจริตทุจฺจริตเจตนา ทฺวีสุ กาเลสุทฺวินฺนํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ทฺวีหิ ปจฺจยสตฺตีหิ ปจฺจโย โหตีติ.
เอตฺถ จ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเย กมฺมนฺติ กิริยาวิเสโส. โส ปน เจตนาย นิรุทฺธายปิ อนิรุชฺฌิตฺวา ตํ จิตฺตสนฺตานํ อนุคจฺฉติเยว. ยทา ¶ วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ, ตทา โส กิริยา วิเสโส จุตินนฺตเร เอโก อตฺตภาโว หุตฺวา วิปจฺจติ ปาตุภวติ. โอกาสํ ปน อลภมานา ภวสตํปิ ภวสหสฺสํปิ ภวสตสหสฺสํปิ ตํ สนฺตานํ อนุคจฺฉติเยว. มหคฺคตกมฺมํ ปน ลทฺโธกาเส สติ ทุติยภเว พฺรหฺมโลเก เอโก พฺรหฺมตฺตภาโว หุตฺวา วิปจฺจติ ปาตุภวติ. สุปริปกฺกกมฺมตฺตา ปน ทุติยภเวเยว ขียติ, ตโต ปรํ นานุคจฺฉตีติ. กมฺมปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๔. วิปากปจฺจโย
ฉตฺตึสวิธา วิปากภูตา สหชาตจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วิปาก ปจฺจโย. เตเยว อฺมฺฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปานิ จ ปวตฺติกฺขเณ วิปาก จิตฺตชาตานิ จิตฺตชรูปานิ จ วิปากปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน วิปาโกติ. วิปจฺจนฏฺเน วิปาโก. วิปจฺจนํ นาม มุทุตรุณภาวํ อติกฺกมฺม วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนํ. กสฺส ปน ธมฺมสฺส มุทุตรุณภาโว, กสฺส วิปกฺกภาโวติ. นานากฺขณิกกมฺมปจฺจย สงฺขาตสฺส อตีตกมฺมสฺส มุทุตรุณภาโว, ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปกฺกภาโว.
ตตฺถ เอกสฺส กมฺมสฺส จตสฺโส อวตฺถาโย โหนฺติ เจตนา วตฺถา กมฺมาวตฺถา นิมิตฺตาวตฺถา วิปากาวตฺถาติ.
ตตฺถ ตาย เจตนาย นิรุทฺธายปิ ตสฺสา กิริยา วิเสโส น นิรุชฺฌติ, ตํ จิตฺตสนฺตานํ อนุคจฺฉติเยว. อยํ กมฺมาวตฺถา นาม.
นิมิตฺตาวตฺถาติ ตํ กมฺมํ ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ, ตทา มรณาสนฺนกาเล ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตเมว กมฺมํ วา ปจฺจุปฏฺาติ, โส ปุคฺคโล ตทา ทานํ เทนฺโต วิย สีลํ รกฺขนฺโต วิย ปาณฆาตํ วา กโรนฺโต วิย โหติ. กมฺมนิมิตฺตํ วา ปจฺจุปฏฺาติ, ทาน วตฺถุอาทิกํ วา สตฺถาทิกํ วา อฺํ วาปิ ปุพฺเพ ตสฺส กมฺมสฺส อุปกรณภูตํ อารมฺมณํ ตทา ตสฺส ปุคฺคลสฺส หตฺถคตํ วิย โหติ. คตินิมิตฺตํ วา ปจฺจุปฏฺาติ, ทิพฺพวิมานาทิกํ วา นิรยคฺคิชาลาทิกํ วา อุปฺปชฺชมานภเว อุปลภิตพฺพํ วา อนุภวิตพฺพํ วา อารมฺมณํ ตทา ทิสฺสมานํ โหติ. อยํ นิมิตฺตา วตฺถา นาม.
วิปากาวตฺถาติ สเจ โส ปุคฺคโล ตถา ปจฺจุปฏฺิตํ ตํ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา เอกํ อารมฺมณํ อมฺุจมาโน มรติ, ตทา ตํ กมฺมํ ตสฺมึภเว วิปจฺจติ, ตํ กมฺมํ ตสฺมึภเว เอโก อตฺตภาโว หุตฺวา ปาตุภวติ ¶ . ตตฺถ ปุริมาสุ ตีสุ อวตฺถาสุ ตํ กมฺมํ มุทุตรุณภูตํ โหติ, ปจฺฉิมํ ปน วิปากาวตฺถํ ปตฺวา วิปกฺกภูตํ โหติ. เตน วุตฺตํ วิปจฺจนํ นาม มุทุตรุณภาวํ อติกฺกมฺม วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนนฺติ. เอวํ วิปกฺกภาวํ อาปนฺโน จิตฺต เจตสิกธมฺมสมูโห วิปาโก นาม.
ตตฺถ ยถา อมฺพปฺผลานิ นาม ยทา วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺติ, ตทา สพฺพโส สินิทฺธรูปานิ โหนฺติ. เอวเมวํ วิปากธมฺมา นาม นิรุสฺสาหา นิพฺยาปารา หุตฺวา สพฺพโส สนฺตรูปา โหนฺติ. เตสํ สนฺตรูปตฺตาเยว ภวงฺคจิตฺตานํ อารมฺมณํ อวิภูตํ โหติ, ภวงฺคโต วุฏฺานกาเล ตํ อารมฺมณํ น ชานาติ. ตถาหิ รตฺติยํ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล ยถาคหิตํ กมฺมาทิกํ อารมฺมณํ อารพฺภ ภวงฺคโสตํ ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ภวงฺคโสตสฺส ตํ อารมฺมณํ อารพฺภ อิทํ นาม เม ปุริมภเว อารมฺมณํ ทิฏฺนฺติ กสฺสจิ ชานนวีถิจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติ. โส ปุคฺคโล นิทฺทายนกาเลปิ อุฏฺานกาเลปิ ปุริมภวสิทฺธํ ตํ นิมิตฺตํ น ชานาติ. เอวํ นิรุสฺสาหนิพฺยาปารสนฺตรูป ภาเวน อุปการกตา วิปากปจฺจยตา นามาติ. วิปาก ปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๕. อาหารปจฺจโย
ทุวิโธ อาหารปจฺจโย รูปาหารปจฺจโย อรูปาหาร ปจฺจโย.
ตตฺถ รูปาหารปจฺจโย นาม กพฬีการาหารสงฺขาตํ โอช รูปํ วุจฺจติ. โส จ อชฺฌตฺตาหาโร พหิทฺธาหาโรติ ทุวิโธ. กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ สพฺเพปิ จตุสมุฏฺานิกรูปธมฺมา ตสฺส ทุวิธสฺส รูปาหารสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
อรูปาหาโร ปน ติวิโธ ผสฺสาหาโร มโนสฺเจตนา หาโร วิฺาณาหาโร จ. ตโยเปเต ธมฺมา สหชาตานํ นามรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจโย โหนฺติ. สหชาตา จ นามรูป ธมฺมา เตสํ ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน อาหาโรติ. ภุสํ หรณฏฺเน อาหาโร. ภุสํ หรณฏฺเนาติจ ทฬฺหํ ปวตฺตาปนฏฺเน, จิรกาลํ ิติยา วุฑฺฒิยา วิรุฬฺหิยา เวปุลฺลาย อุปตฺถมฺภนฏฺเนาติ วุตฺตํ โหติ. ชนนกิจฺจยุตฺโตปิ อาหาโร อุปตฺถมฺภนกิจฺจปฺปธาโน โหตีติ.
ตตฺถ ทุวิโธ รูปาหาโร อชฺฌตฺตสนฺตาเน จตุสมุฏฺานิกํ รูปกายํ อุปพฺรูหยนฺโต ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมติ, ตํ ตํ อายุกปฺปปริโยสานํ ปาเปตีติ อาหาโร.
ผสฺสาหาโร ¶ อารมฺมเณสุ อิฏฺานิฏฺรสํ นีหรนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติ. มโนสฺเจตนาหาโร กายวจี มโนกมฺเมสุ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติ. วิฺาณาหาโร อารมฺมณวิชานนฏฺเน ปุพฺพงฺคมกิจฺจํ วหนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรติ, ทฬฺหํ ปวตฺเตติ, จิรํ อทฺธานํ คเมตีติ อาหาโร. สมฺปยุตฺตธมฺเม ภุสํ หรนฺโต สหชาตรูปธมฺเมปิ ภุสํ หรติเยว.
อิธ สุตฺตนฺตนโยปิ วตฺตพฺโพ. ยถา สกุณา นาม จกฺขูหิ ทิสาวิทิสํ วิภาเวตฺวา ปตฺเตหิ รุกฺขโต รุกฺขํ วนโต วนํ อากาเสน ปกฺขนฺทิตฺวา ตุณฺฑเกหิ ผลาผลานิ ตุทิตฺวา ยาวชีวํ อตฺตานํ ยาเปนฺติ. ตถา อิเม สตฺตา ฉหิ วิฺาเณหิ อารมฺมณานิ วิภาเวตฺวา ฉหิ มโนสฺเจตนาหาเรหิ อารมฺมณวตฺถุปฺปฏิลาภตฺถาย อุสฺสุกฺกนํ กตฺวา ฉหิ ผสฺสาหาเรหิ อารมฺมเณสุ รสํ ปาตุภวนฺตํ กตฺวา สุขทุกฺขํ อนุภวนฺติ. วิฺาเณหิ วา อารมฺมณานิ วิภาเวตฺวา นามรูป สมฺปตฺตึ สาเธนฺติ. ผสฺเสหิ อารมฺมเณสุ รสํ ปาตุภวนฺตํ กตฺวา อารมฺมณรสานุภวนํ เวทนํ สมฺปาเทตฺวา ตณฺหาเวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เจตนาหิ ตณฺหามูลกานิ นานากมฺมานิ ปสเวตฺวา ภวโต ภวํ สํสรนฺติ. เอวํ อาหารธมฺมานํ มหนฺตํ อาหารกิจฺจํ เวทิตพฺพนฺติ. อาหารปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจโย
ติวิโธ อินฺทฺริยปจฺจโย สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย.
ตตฺถ ปนฺนรสินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย นาม, ชีวิตินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ. เตหิ สหชาตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา จ รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
ปฺจินฺทฺริยรูปานิ ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย, จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ. ปฺจวิฺาณจิตฺต เจตสิก ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย. สพฺพานิ กมฺมช รูปานิ ชีวิตรูปวชฺชิตานิ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนานิ.
เกนฏฺเน อินฺทฺริยนฺติ. อิสฺสริยฏฺเน อินฺทฺริยํ. ตตฺถ กตฺถ อิสฺสริยนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อิสฺสริยํ. กสฺมึ กสฺมึ กิจฺเจ อิสฺสริยนฺติ ¶ . อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจ อิสฺสริยํ. นามชีวิตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ชีวนกิจฺเจ อิสฺสริยํ. ชีวนกิจฺเจติ อายุวฑฺฒนกิจฺเจ, สนฺตติิติยา จิรกาลิติกิจฺเจติ อตฺโถ. มนินฺทฺริยํ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสริยํ. อวเสโส อินฺทฺริยฏฺโ ปุพฺเพ อินฺทฺริยยมกทีปนิยํ วุตฺโตเยว.
เอตฺถ วเทยฺย, ทฺเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยภูตา สมานาปิ กสฺมา อินฺทฺริยปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติ. ปจฺจยกิจฺจสฺส อภาวโต. ติวิธฺหิ ปจฺจยกิจฺจํ ชนนกิจฺจฺจ อุปตฺถมฺภนกิจฺจฺจ อนุปาลนกิจฺจฺจ. ตตฺถ โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส อุปฺปาทาย ปจฺจโย โหติ, ยสฺมึ อสติ ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปจฺจยกิจฺจํ ชนนกิจฺจํ นาม. ยถา อนนฺตรปจฺจโย. โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ิติยา จ วุฑฺฒิยา จ วิรุฬฺหิยา จ ปจฺจโย โหติ, ยสฺมึ อสติ ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม น ติฏฺติ น วฑฺฒติ น วิรูหติ, ตสฺส ปจฺจยกิจฺจํ อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นาม. ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย. โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติ, เยน วินา ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม จิรกาลํ น ปวตฺตติ, สนฺตติ คมนํ ฉิชฺชติ, ตสฺส ปจฺจย กิจฺจํ อนุปาลนกิจฺจํ นาม. ยถา รูป ชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย. เอเต ปน ทฺเว อินฺทฺริยธมฺมา เตสุ ตีสุ ปจฺจย กิจฺเจสุ เอกกิจฺจํปิ นสาเธนฺติ, ตสฺมา เอเต ทฺเว ธมฺมา อินฺทฺริย ปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติ.
เอตํ สนฺเต เอเต ทฺเว ธมฺมา อินฺทฺริยาติปิ น วตฺตพฺพาติ. โน น วตฺตพฺพา. กสฺมา. อินฺทฺริยกิจฺจสพฺภาวโตติ. กึ ปน เอเตสํ อินฺทฺริยกิจฺจนฺติ. ลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตอากปฺเปสุ อิสฺสรตา อินฺทฺริย กิจฺจํ. ตถา หิ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิตฺถินฺทฺริยรูปํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สนฺตาเน จตูหิ กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธ ธมฺมา อิตฺถิภาวาย ปริณมนฺติ, โส อตฺตภาโว เอกนฺเตน อิตฺถิลิงฺค อิตฺถินิมิตฺต อิตฺถิกุตฺต อิตฺถากปฺปยุตฺโต โหติ, โน อฺถา. น จ อิตฺถินฺทฺริยรูปํ เต ปฺจกฺขนฺธธมฺเม ชเนติ, น จ อุปตฺถมฺภติ, นาปิ อนุปาเลติ, อถ โข เต ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานา เอวฺเจวฺจ อุปฺปชฺชนฺตูติ อาณํ เปนฺตํ วิย เตสุ อตฺตโน อนุภาวํ ปวตฺเตติ. เต จ ธมฺมา ตเถว อุปฺปชฺชนฺติ, โน อฺถาติ. อยํ อิตฺถินฺทฺริยรูปสฺส อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อิสฺสรตา. เอส นโย ปุริสินฺทฺริยรูปสฺส ปุริสลิงฺคาทีสุ อิสฺสรตายํ. เอวํ เอเต ทฺเว ธมฺมา ลิงฺคาทีสุ อินฺทฺริยกิจฺจ สพฺภาวโต อินฺทฺริยา นาม โหนฺตีติ.
หทยวตฺถุรูปํ ปน ทฺวินฺนํ วิฺาณธาตูนํ นิสฺสยวตฺถุกิจฺจํ สาธยมานํปิ ตาสุ อินฺทฺริยกิจฺจํ น สาเธติ. น หิ ภาวิต จิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส หทยรูเป ปสนฺเนวา ¶ อปฺปสนฺเน วา ชาเตปิ มโนวิฺาณธาตุโย ตทนุวตฺติกา โหนฺตีติ. อินฺทฺริย ปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๗. ฌานปจฺจโย
สตฺต ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย, วิตกฺโก วิจาโร ปีติ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขา เอกคฺคตา. เตหิ สหชาตา ปฺจวิฺาณวชฺชิตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา จ รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน ฌานนฺติ. อุปนิชฺฌายนฏฺเน ฌานํ. อุปนิชฺฌาย นฏฺเนาติ จ มนสา อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายนฏฺเน เปกฺขนฏฺเน. ยถา หิ อิสฺสาโส ทูเร ตฺวา ขุทฺทเก ลกฺขมณฺฑเล สรํ ปเวเสนฺโต หตฺเถหิ สรํ อุชุกฺจ นิจฺจลฺจ กตฺวา มณฺฑลฺจ วิภูตํ กตฺวา จกฺขุนา นิชฺฌายนฺโต ปเวเสติ. เอวเมว อิเมหิ องฺเคหิ จิตฺตํ อุชุกฺจ นิจฺจลฺจ กตฺวา อารมฺมณฺจ วิภูตํ กตฺวา นิชฺฌายนฺโต ปุคฺคโล อุปนิชฺฌายตีติ วุจฺจติ. เอวํ อุปนิชฺฌายิตฺวา ยํกิฺจิ กายกมฺมํ วา วจีกมฺมํ วา มโนกมฺมํ วา กโรนฺโต อวิรชฺฌมาโน กโรติ.
ตตฺถ กายกมฺมํ นาม อภิกฺกมปฺปฏิกฺกมาทิกํ วุจฺจติ. วจีกมฺมํ นาม อกฺขรวณฺณปริปุณฺณํ วจีเภทกรณํ วุจฺจติ. มโนกมฺมํ นาม ยํกิฺจิ มนสา อารมฺมณวิภาวนํ วุจฺจติ. ทานกมฺมํ วา ปาณาติปาต กมฺมํ วา อนุรูเปหิ ฌานงฺเคหิ วินา ทุพฺพเลน จิตฺเตน กาตุํ น สกฺกา โหติ. เอส นโย เสเสสุ กุสลากุสล กมฺเมสูติ.
อยฺจ อตฺโถ วิตกฺกาทีนํ ฌานงฺคธมฺมานํ วิสุํ วิสุํ สภาว ลกฺขเณหิ ทีเปตพฺโพ. สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภินิโรปน ลกฺขโณ วิตกฺโก, โส จิตฺตํ อารมฺมเณ ทฬฺหํ นิโยเชติ. อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร, โส จิตฺตํ อารมฺมเณ ทฬฺหํ สํโยเชติ. อารมฺมณสมฺปิยายนลกฺขณาปีติ, สา จิตฺตํ อารมฺมเณ ปริตุฏฺํ กโรติ. ติสฺโสปิ เวทนา อารมฺมณรสานุ ภวนลกฺขณา, ตาปิ จิตฺตํ อารมฺมเณ อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตรสานุภวน กิจฺเจน ทฬฺหปฺปฏิพทฺธํ กโรนฺติ. สมาธานลกฺขณา เอกคฺคตา, สาปิ จิตฺตํ อารมฺมเณ นิจฺจลํ กตฺวา เปตีติ. ฌานปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๘. มคฺคปจฺจโย
ทฺวาทส มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมา วาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธิ. เสสา มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ ตโย ธมฺมา วิสุํ เจตสิกธมฺมา น โหนฺติ. มุสาวาทาทิวเสน ปวตฺตานํ จตุนฺนํ อกุสลขนฺธานํ นามํ. ตสฺมา เต มคฺคปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติ. สพฺเพ สเหตุกา จิตฺต เจตสิกธมฺมา จ สเหตุกจิตฺตสห ชาตา รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน มคฺโคติ. สุคติทุคฺคตินิพฺพาน ทิสาเทสสมฺปา ปนฏฺเน มคฺโค. สมฺมาทิฏฺิอาทิกานิ หิ อฏฺ สมฺมามคฺคงฺคานิ สุคติ ทิสาเทสฺจ นิพฺพานทิสาเทสฺจ สมฺปาปนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. จตฺตาริ มิจฺฉามคฺคงฺคานิ ทุคฺคติทิสาเทสํ สมฺปาปนตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ.
ตตฺถ ฌานปจฺจโย อารมฺมเณ จิตฺตํ อุชุํ กโรติ, ถิรํ กโรติ, อปฺปนาปตฺตํ กโรติ. อปฺปนาปตฺตํ นาม คมฺภีเร อุทเก ปกฺขิตฺโต มจฺโฉวิย กสิณนิมิตฺตาทิเก นิมิตฺตารมฺมเณ อนุปวิฏฺํ จิตฺตํ ปวุจฺจติ. มคฺคปจฺจโย วฏฺฏปเถ เจตนากมฺมํ วิวฏฺฏปเถ ภาวนากมฺมํ อุชุํ กโรติ, ถิรํ กโรติ, กมฺมปถปตฺตํ กโรติ, วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ กโรติ, ภูมนฺตรปตฺตํ กโรติ. อย เมเตสํ ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ วิเสโส.
ตตฺถ กมฺมปถปตฺตํ นาม ปาณาติปาตาทีนํ กุสลากุสล กมฺมานํ องฺคปาริปูริยา ปฏิสนฺธิชนเน สมตฺถภาวสงฺขาตํ กมฺมคตึ ปตฺตํ เจตนากมฺมํ. ภูมนฺตรปตฺตํ นาม ภาวนานุกฺกเมน กาม ภูมิโต ปฏฺาย ยาว โลกุตฺตรภูมิยา เอกสฺมึอิริยาปเถปิ อุปรูปริภูมึ ปตฺตํ ภาวนากมฺมํ. อยฺจ อตฺโถ ฌานปจฺจเย วุตฺตนเยน สมฺมาทิฏฺิอาทิกานํ มคฺคงฺคธมฺมานํ วิสุํ วิสุํ สภาว ลกฺขเณหิ ทีเปตพฺโพติ. มคฺคปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจโย
สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ เอกํ ทุกฺกํ. อตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ ปจฺจโยติ เอกํ ทุกฺกํ. วิคตปจฺจโย อวิคต ปจฺจโยติ เอกํ ทุกฺกํ. อิมานิ ตีณิ ปจฺจยทุกฺกานิ วิสุํ ปจฺจย วิเสสานิ น โหนฺติ. ปุพฺเพ อาคเตสุ ปจฺจเยสุ เกจิ ปจฺจยา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สมฺปยุตฺตา หุตฺวา ปจฺจยตฺตํ คจฺฉนฺติ, เกจิ วิปฺปยุตฺตา หุตฺวา, เกจิ วิชฺชมานา หุตฺวา, เกจิ อวิชฺชมานา หุตฺวา, เกจิ วิคตา หุตฺวา, เกจิ อวิคตา หุตฺวา ปจฺจยตฺตํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อิมานิ ตีณิ ปจฺจยทุกฺกานิ วุตฺตานิ.
เอตฺถ ¶ จ อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข ทุติโย อนฺโตติ เอวรูเปสุ าเนสุ อตฺถินตฺถิสทฺทา สสฺสตุจฺเฉเทสุปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เอวรูปานํ อตฺถานํ นิวตฺตนตฺถํ ปุน วิคตทุกฺกํ วุตฺตํ.
สพฺเพปิ สหชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺสฺส ปจฺจยา เจว โหนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนา จ.
เกนฏฺเน สมฺปยุตฺโต. เอกุปฺปาทตา เอกนิโรธตา เอกวตฺถุกตา เอการมฺมณตาติ อิเมหิ จตูหิ สมฺปโยคงฺเคหิ สมนฺนาคโต หุตฺวา สํยุตฺโต เอกีภาวํ คโตติ สมฺปยุตฺโต.
ตตฺถ เอกีภาวํ คโตติ จกฺขุวิฺาณํ ผสฺสาทีหิ สตฺตหิ เจตสิเกหิ สห เอกีภาวํ คตํ โหติ, ทสฺสนนฺติ เอกํ โวหารํ คจฺฉติ. อฏฺ ธมฺมา วิสุํ วิสุํ โวหารํ น คจฺฉนฺติ, วินิพฺภุชฺชิตฺวา วิฺาตุํ น สกฺโกติ. เอส นโย เสเสสุ สพฺพจิตฺตุปฺปาเทสูติ. สมฺปยุตฺตปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย
จตุพฺพิโธ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย, สหชาโต วตฺถุปุเร ชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโต ปจฺฉาชาโตติ.
ตตฺถ สหชาตวิปฺปยุตฺโต นาม ทฺวิสุ สหชาตปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ นามรูเปสุ นามํ วา รูปสฺส รูปํ วา นามสฺส วิปฺปยุตฺตํ หุตฺวา ปจฺจโย. ตตฺถ นามนฺติ ปวตฺติกาเล จตุกฺขนฺธนามํ, รูปสฺสาติ จิตฺตชรูปสฺส, รูปนฺติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ หทยวตฺถุรูปํ, นามสฺสาติ ปฏิสนฺธิจตุกฺขนฺธนามสฺส. เสสา ตโยปิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปุพฺเพ วิภตฺตา เอวาติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๒๑. อตฺถิปจฺจโย
สตฺตวิโธ อตฺถิปจฺจโย, สหชาตตฺถิปจฺจโย วตฺถุปุเร ชาตตฺถิ ปจฺจโย อารมฺมณปุเรชาตตฺถิปจฺจโย วตฺถารมฺมณปุเร ชาตตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจโย รูปาหารตฺถิปจฺจโย รูป ชีวิตินฺทฺริยตฺถิปจฺจโยติ.
ตตฺถ สหชาตปจฺจโย เอว สหชาตตฺถิปจฺจโย นาม. เอส นโย เสเสสุ ฉสุ. ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาโคปิ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโตเยว.
เกนฏฺเน ¶ อตฺถิปจฺจโย. สยํ ขณิกปจฺจุปฺปนฺนตา สงฺขาเตน อตฺถิภาเวน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย. อตฺถิปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
๒๒. นตฺถิปจฺจโย
๒๓. วิคตปจฺจโย
๒๔. อวิคตปจฺจโย
สพฺโพ อนนฺตรปจฺจโย นตฺถิ ปจฺจโย นาม. ตถา วิคต ปจฺจโย. อวิคตปจฺจโยปิ อตฺถิปจฺจเยน สพฺพสทิโส. อตฺถีติจ อวิคโตติ จ อตฺถโต เอกเมว. ตถา นตฺถีติ จ วิคโตติจ. นตฺถิวิคตอวิคตปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยสภาโค
ปจฺจยสภาโค วุจฺจเต. ปฺจทส สหชาตชาติกา โหนฺติ, จตฺตาโร มหาสหชาตา จตฺตาโร มชฺฌิมสหชาตา สตฺต ขุทฺทกสหชาตา. ตตฺถ จตฺตาโร มหาสหชาตา นาม สหชาโต สหชาตนิสฺสโย สหชาตตฺถิ สหชาต อวิคโต. จตฺตาโร มชฺฌิมสหชาตา นาม อฺมฺโ วิปาโก สมฺปยุตฺโต สหชาตวิปฺปยุตฺโต. สตฺต ขุทฺทกสห ชาตา นาม เหตุ สหชาตาธิปติ สหชาตกมฺมํ สห ชาตาหาโร สหชาตินฺทฺริยํ ฌานํ มคฺโค.
ตโย รูปาหารา, รูปาหาโร รูปาหารตฺถิ รูปาหารา วิคโต.
ตีณิ รูปชีวิตินฺทฺริยานิ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปชีวิตินฺทฺริยตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยาวิคตํ.
สตฺตรส ปุเรชาตชาติกา โหนฺติ, ฉ วตฺถุปุเรชาตา ฉ อารมฺมณปุเรชาตา ปฺจ วตฺถารมฺมณปุเรชาตา. ตตฺถ ฉ วตฺถุปุเรชาตา นาม วตฺถุปุเรชาโต วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถุปุเรชาตินฺทฺริยํ วตฺถุปุเรชาตวิปฺปยุตฺตํ วตฺถุปุเรชาตตฺถิ วตฺถุ ปุเรชาตอวิคโต. ฉ อารมฺมณปุเรชาตา นาม อารมฺมณ ปุเรชาโต กิฺจิอารมฺมณํ โกจิ อารมฺมณาธิปติ โกจิ อารมฺมณูปนิสฺสโส อารมฺมณปุเรชาตตฺถิ ¶ อารมฺมณปุเรชาต อวิคโต. กิฺจิ อารมฺมณนฺติอาทีสุ กิฺจิโกจิวจเนหิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิปฺผนฺนรูปํ คยฺหติ. ปฺจ วตฺถารมฺมณปุเรชาตา นาม วตฺถารมฺมณ ปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถารมฺมณปุเร ชาต วิปฺปยุตฺโต วตฺถารมฺมณปุเรชาตตฺถิ วตฺถารมฺมณปุเรชาต อวิคโต.
จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา โหนฺติ, ปจฺฉาชาโต ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉาชาตตฺถิ ปจฺฉาชาตอวิคโต.
สตฺต อนนฺตรา โหนฺติ, อนนฺตโร สมนนฺตโร อนนฺตรูป นิสฺสโย อาเสวนํ อนนฺตรกมฺมํ นตฺถิ วิคโต. เอตฺถ จ อนนฺตร กมฺมํ นาม อริยมคฺคเจตนา, สา อตฺตโน อนนฺตเร อริยผลํ ชเนติ.
ปฺจ วิสุํ ปจฺจยา โหนฺติ, อวเสสํ อารมฺมณํ อวเสโส อารมฺมณาธิปติ อวเสโส อารมฺมณูป นิสฺสโย สพฺโพ ปกตูปนิสฺสโย อวเสสํ นานากฺขณิก กมฺมํ. อิติ วิตฺถารโต ปฏฺานปจฺจยา จตุปฺาสปฺปเภทา โหนฺตีติ.
ตตฺถ สพฺเพ สหชาตชาติกา จ สพฺเพ ปุเรชาต ชาติกา สพฺเพ ปจฺฉาชาตชาติกา รูปาหาโร รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิเม ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยา นาม. สพฺเพ อนนฺตรชาติกา สพฺพํ นานากฺขณิก กมฺมนฺติ อิเม อตีตปจฺจยา นาม. อารมฺมณํ ปกตูปนิสฺสโยติ อิเม เตกาลิกา จ นิพฺพานปฺตฺตีนํ วเสน กาลวิมุตฺตา จ โหนฺติ.
นิพฺพานฺจ ปฺตฺติ จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมา อปฺปจฺจยา นาม อสงฺขตา นาม. กสฺมา. อชาติกตฺตา. เยสฺหิ ชาติ นาม อตฺถิ, อุปฺปาโท นาม อตฺถิ. เต สปฺปจฺจยานาม สงฺขตา นาม ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา นาม. อิเม ทฺเว ธมฺมา อชาติกตฺตา อนุปฺปาทตฺตา อชาติปจฺจยตฺตาจ อปฺปจฺจยา นาม อสงฺขตา นามาติ.
สปฺปจฺจเยสุ จ ธมฺเมสุ สงฺขเตสุ เอโกปิ ธมฺโม นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปรีตธมฺโม นาม นตฺถิ. อถ โข สพฺเพ เต ขยฏฺเน อนิจฺจา เอว โหนฺติ. กสฺมา. สยฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติ กตฺตา ปจฺจยานฺจ อนิจฺจธมฺมตฺตา. นนุ นิพฺพานฺจ ปฺตฺติ จ ปจฺจยา โหนฺติ. เต จ นิจฺจา ธุวาติ. สจฺจํ. เกวเลน ปน นิพฺพานปจฺจเยน วา ปฺตฺติปจฺจเยน วา อุปฺปนฺโน นาม นตฺถิ, พหูหิ ปจฺจเยหิ เอว อุปฺปนฺโน, เต ปน ปจฺจยา อนิจฺจา เอว อธุวาติ.
เย ¶ จ ธมฺมา อนิจฺจา โหนฺติ, เต นิจฺจกาลํ สตฺเต ติวิเธหิ ทุกฺขทณฺเฑหิ ปฏิปฺปีเฬนฺติ พาเธนฺติ, ตสฺมา เต ธมฺมา ภยฏฺเน ทุกฺขา เอว โหนฺติ. ตตฺถ ติวิธา ทุกฺขทณฺฑา นาม ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขาร ทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา.
เย เกจิ อนิจฺจา เอว โหนฺติ, เอกสฺมึ อิริยาปเถปิ ปุนปฺปุนํ ภิชฺชนฺติ, เต กถํ ยาวชีวํ นิจฺจสฺิตานํ สตฺตปุคฺคลานํ อตฺตา นาม ภเวยฺยุํ, สารา นาม ภเวยฺยุํ. เย จ ทุกฺขา เอว โหนฺติ, เต กถํ ทุกฺขปฺปฏิกุลานํ สุขกามานํ สตฺตานํ อตฺตา นาม ภเวยฺยุํ, สารา นาม ภเวยฺยุํ. ตสฺมา เต ธมฺมา อสารกฏฺเน อนตฺตา เอว โหนฺติ.
อปิ จ ยสฺมา อิมาย จตุวีสติยา ปจฺจยเทสนาย อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา นาม ปจฺจยายตฺตวุตฺติกา เอว โหนฺติ, สตฺตานํ วสายตฺตวุตฺติกา น โหนฺติ. ปจฺจยายตฺต วุตฺติเกสุ จ เตสุ น เอโกปิ ธมฺโม อปฺปเกน ปจฺจเยน อุปฺปชฺชติ. อถ โข พหูหิ เอว ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชตีติ, ตสฺมา อยํ เทสนา ธมฺมานํ อนตฺตลกฺขณทีปเน มตฺถกปตฺตา โหตีติ.
ปจฺจยสภาคสงฺคโห นิฏฺิโต.
ปจฺจยฆฏนานโย
ปฺจวิฺาเณสุ ปจฺจยฆฏนานโย
ปจฺจยฆฏนานโย วุจฺจเต. เอเกกสฺมึ ปจฺจยุปฺปนฺเน พหุนฺนํ ปจฺจยานํ สโมธานํ ปจฺจยฆฏนา นาม. เยน ปน ธมฺมา สปฺปจฺจยา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ วุจฺจนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมา อุปฺปาเท จ ิติยฺจ อิเมหิ จตุวีสติยา ปจฺจเยหิ สหิตตฺตา สปฺปจฺจยา นาม, สปฺปจฺจยตฺตา สงฺขตา นาม, สงฺขตตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา นาม. กตเม ปน เต ธมฺมาติ. เอกวีสสตจิตฺตานิ จ ทฺวิปฺาสเจตสิกานิ จ อฏฺวีสติ รูปานิ จ.
ตตฺถ เอกวีสสตจิตฺตานิ ธาตุวเสน สตฺตวิธานิ ภวนฺติ, จกฺขุ วิฺาณธาตุ โสตวิฺาณธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ ชิวฺหา วิฺาณธาตุ กายวิฺาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิฺาณ ธาตูติ. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณทฺวยํ จกฺขุวิฺาณธาตุ นาม. โสตวิฺาณทฺวยํ โสตวิฺาณธาตุ นาม. ฆานวิฺาณทฺวยํ ฆานวิฺาณธาตุ นาม. ชิวฺหาวิฺาณทฺวยํ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ นาม. กายวิฺาณทฺวยํ กายวิฺาณธาตุ ¶ นาม. ปฺจทฺวาราวชฺชน จิตฺตฺจ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตทฺวยฺจ มโนธาตุ นาม. เสสานิ อฏฺสตํ จิตฺตานิ มโนวิฺาณธาตุ นาม.
ทฺวิปฺาสเจตสิกานิ จ ราสิวเสน จตุพฺพิธานิ ภวนฺติ, สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ จ ฉ ปกิณฺณกานิ จ จุทฺทส ปาปานิจ ปฺจวีสติ กลฺยาณานิ จ.
จตุวีสติปจฺจเยสุ จ ปนฺนรสปจฺจยา สพฺพจิตฺตุปฺปาท สาธารณา โหนฺติ, อารมฺมณฺจ อนนฺตรฺจ สมนนฺตรฺจ สห ชาโต จ อฺมฺฺจ นิสฺสโย จ อุปนิสฺสโย จ กมฺมฺจ อาหาโร จ อินฺทฺริยฺจ สมฺปยุตฺโต จ อตฺถิ จ นตฺถิ จ วิคโต จ อวิคโต จ. น หิ กิฺจิ จิตฺตํ วา เจตสิกํ วา อารมฺมเณน วินา อุปฺปนฺนํ นาม อตฺถิ. ตถา อนนฺตราทีหิ จ. อฏฺปจฺจยา เกสฺจิ จิตฺตุปฺปาทานํ ปจฺจยา สาธารณา โหนฺติ, เหตุ จ อธิปติ จ ปุเร ชาโต จ อาเสวนฺจ วิปาโก จ ฌานฺจ มคฺโค จ วิปฺปยุตฺโต จ. ตตฺถ เหตุ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทานํ เอว สาธารณา, อธิปติ จ สาธิปติชวนานํ เอว, ปุเรชาโต จ เกสฺจิ จิตฺตุปฺปาทานํ เอว, อาเสวนฺจ กุสลากุสลกิริยชวนานํ เอว, วิปาโก จ วิปากจิตฺตุปฺปาทานํ เอว, ฌานฺจ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ จิตฺตุปฺปาทานํ เอว, มคฺโค จ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทานํ เอว, วิปฺปยุตฺโต จ อรูปโลเก จิตฺตุปฺปาทานํ นตฺถิ, เอโก ปจฺฉาชาโต รูปธมฺมานํ เอว วิสุํภูโต โหติ.
ตตฺรายํ ทีปนา. สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ เจตสิกานิ นาม, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตํ มนสิกาโร. ตตฺถ จิตฺตํ อธิปติชาติกฺจ อาหารปจฺจโย จ อินฺทฺริยปจฺจโย จ. ผสฺโส อาหารปจฺจโย. เวทนา อินฺทฺริยปจฺจโย จ ฌาน ปจฺจโย จ. เจตนา กมฺมปจฺจโย จ อาหารปจฺจโย จ. เอกคฺคตา อินฺทฺริยปจฺจโย จ ฌาน ปจฺจโย จ มคฺคปจฺจโย จ. ชีวิตํ อินฺทฺริยปจฺจโย. เสสา ทฺเว ธมฺมา วิเสสปจฺจยา น โหนฺติ.
จกฺขุวิฺาเณ สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ เจตสิกานิ ลพฺภนฺติ, วิฺาเณน สทฺธึ อฏฺ นามธมฺมา โหนฺติ. สพฺเพ เต ธมฺมา สตฺตหิ ปจฺจเยหิ อฺมฺสฺส ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ จ วิปฺปยุตฺตวชฺชิเตหิ ตีหิ มชฺฌิมสหชาเตหิ จ. เตสฺเวว อฏฺสุ ธมฺเมสุ วิฺาณํ เสสานํ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ อาหารปจฺจเยน จ อินฺทฺริยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติ. ผสฺโส อาหารปจฺจเยน, เวทนา อินฺทฺริยปจฺจยมตฺเตน, เจตนา กมฺมปจฺจเยน จ อาหาร ปจฺจเยน จ, เอกคฺคตา อินฺทฺริยปจฺจยมตฺเตน ¶ , ชีวิตํ เสสานํ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. จกฺขุวตฺถุรูปํ ปน เตสํ อฏฺนฺนํ ธมฺมานํ ฉหิ วตฺถุปุเรชาเตหิ ตสฺมึ จกฺขุวตฺถุมฺหิ อาปาตมาคตานิ ปจฺจุปฺปนฺนานิ รูปารมฺมณานิ เตสํ จตูหิ อารมฺมณ ปุเรชาเตหิ, อนนฺตรนิรุทฺธํ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตฺจ ปฺจหิ อนนฺตเรหิ, ปุพฺเพ กตํ กุสลกมฺมํ วา อกุสลกมฺมํ วา กุสลวิปากานํ วา อกุสลวิปากานํ วา เตสํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน, กมฺม สหายภูตานิ ปุริมภเว อวิชฺชาตณฺหูปาทานานิ จ อิมสฺมึ ภเว อาวาสปุคฺคลอุตุโภชนาทโย จ เตสํ อฏฺนฺนํ ธมฺมานํ ปกตูปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. อิมสฺมึ จิตฺเต เหตุ จ อธิปติ จ ปจฺฉาชาโต จ อาเสวนฺจ ฌานฺจ มคฺโคจาติ ฉปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, อฏฺารสปจฺจยา ลพฺภนฺติ. ยถา จ อิมสฺมึ จิตฺเต, ตถา โสตวิฺาณาทีสุปิ ฉ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, อฏฺารสปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ.
ปฺจวิฺาเณสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
อเหตุก จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย
ฉ ปกิณฺณกานิ เจตสิกานิ นาม, วิตกฺโก วิจาโร อธิโมกฺโข วีริยํ ปีติ ฉนฺโท. ตตฺถ วิตกฺโก ฌานปจฺจโย จ มคฺคปจฺจโย จ. วิจาโร ฌานปจฺจโย. วีริยํ อธิปติชาติกฺจ อินฺทฺริยปจฺจโย จ มคฺคปจฺจโย จ. ปีติ ฌานปจฺจโย. ฉนฺโท อธิปติชาติโก. อธิโมกฺโข ปน วิเสสปจฺจโย น โหติ.
ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตฺจ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตทฺวยฺจ อุเปกฺขาสนฺตีรณ ทฺวยฺจาติ ปฺจสุ จิตฺเตสุ ทส เจตสิกานิ ลพฺภนฺติ, สตฺต สพฺพ จิตฺติกานิ จ ปกิณฺณเกสุ วิตกฺโก จ วิจาโร จ อธิโมกฺโข จ. วิฺาเณน สทฺธึ ปจฺเจกํ เอกาทส นามธมฺมา โหนฺติ. อิเมสุ จิตฺเตสุ ฌานกิจฺจํ ลพฺภติ. เวทนา จ เอกคฺคตา จ วิตกฺโก จ วิจาโร จ ฌานปจฺจยํ สาเธนฺติ. ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ ปน กิริยจิตฺตํ โหติ, วิปากปจฺจโย นตฺถิ. นานากฺขณิกกมฺมฺจ อุปนิสฺสยฏฺาเน ติฏฺติ. วิปากปจฺจเยน สทฺธึ ฉ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. ฌานปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺารสปจฺจยา ลพฺภนฺติ. เสเสสุ จตูสุ วิปากจิตฺเตสุ ปฺจ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. วิปากปจฺจเยน จ ฌานปจฺจเยน จ สทฺธึ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
โสมนสฺสสนฺตีรเณ ปีติยา สทฺธึ เอกาทสเจตสิกา ยุชฺชนฺติ, มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺเต จ วีริเยน สทฺธึ เอกาทสาติ วิฺาเณน สทฺธึ ทฺวาทส ¶ นามธมฺมา โหนฺติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเต ปน ปีติยา จ วีริเยน จ สทฺธึ ทฺวาทส เจตสิกานิ ยุชฺชนฺติ. วิฺาเณน สทฺธึ เตรส นามธมฺมา โหนฺติ. ตตฺถ โสมนสฺสสนฺตีรเณ ฌานงฺเคสุ ปีติมตฺตํ อธิกํ โหติ, ปุพฺเพ อุเปกฺขาสนฺตีรณทฺวเย วิย ปฺจปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. เอกูนวีสติปจฺจยา ลพฺภนฺติ. มโนทฺวารา วชฺชนจิตฺเต จ วีริยมตฺตํ อธิกํ โหติ, ตฺจ อินฺทฺริยกิจฺจ ฌาน กิจฺจานิสาเธติ. อธิปติกิจฺจฺจ มคฺคกิจฺจฺจ น สาเธติ. กิริย จิตฺตตฺตาวิปากปจฺจโย จ นตฺถิ. ปุพฺเพ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺเต วิย วิปาก ปจฺจเยน สทฺธึ ฉ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. ฌานปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺรส ปจฺจยา ลพฺภนฺติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตปิ กิริยจิตฺตตฺตา วิปากปจฺจโย นตฺถิ, ชวนจิตฺตตฺตา ปน อาเสวนํ อตฺถิ, วิปากปจฺจเยน สทฺธึ ปฺจ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. อาเสวนปจฺจเยน สทฺธึ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย
ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ, ทฺเว โมหมูลิกานิ อฏฺ โลภ มูลิกานิ ทฺเว โทสมูลิกานิ. จุทฺทส ปาปเจตสิกานิ นาม โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจนฺติ อิทํ โมหจตุกฺกํ นาม. โลโภ ทิฏฺิ มาโนติ อิทํ โลภติกฺกํ นาม. โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจนฺติ อิทํ โทสจตุกฺกํ นาม. ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉาติ อิทํ วิสุํ ติกฺกํ นาม.
ตตฺถ โลโภ โทโส โมโหติ ตโย มูลธมฺมา เหตุปจฺจยา, ทิฏฺิ มคฺคปจฺจโย, เสสา ทสธมฺมา วิเสสปจฺจยา น โหนฺติ.
ตตฺถ ทฺเว โมหมูลิกานิ นาม วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺตํ อุทฺธจฺจ สมฺปยุตฺตจิตฺตํ. ตตฺถ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺเต ปนฺนรส เจตสิกานิ อุปฺปชฺชนฺติ สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ จ วิตกฺโก วิจาโร วีริยนฺติ ตีณิ ปกิณฺณกานิ จ ปาปเจตสิเกสุ โมหจตุกฺกฺจ วิจิกิจฺฉา จาติ, จิตฺเตน สทฺธึ โสฬส นามธมฺมา โหนฺติ. อิมสฺมึ จิตฺเต เหตุ ปจฺจโยปิ มคฺคปจฺจโยปิ ลพฺภนฺติ. ตตฺถ โมโห เหตุปจฺจโย, วิตกฺโก จ วีริยฺจ มคฺคปจฺจโย, เอกคฺคตา ปน วิจิกิจฺฉาย ทุฏฺตฺตา อิมสฺมึ จิตฺเต อินฺทฺริยกิจฺจฺจ มคฺคกิจฺจฺจ น สาเธติ, ฌานกิจฺจมตฺตํ สาเธติ. อธิปติ จ ปจฺฉาชาโต วิปาโก จาติ ตโย ปจฺจยาน ลพฺภนฺติ, เสสา เอกวีสติปจฺจยา ลพฺภนฺติ. อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจิตฺเตปิ วิจิกิจฺฉํ ปหาย อธิโมกฺเขน สทฺธึ ปนฺนรเสว เจตสิกานิ, โสฬเสว นามธมฺมา โหนฺติ ¶ . อิมสฺมึ จิตฺเต เอกคฺคตา อินฺทฺริย กิจฺจฺจ ฌานกิจฺจฺจ มคฺคกิจฺจฺจ สาเธติ, ตโย ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, เอกวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อฏฺสุ โลภมูลิกจิตฺเตสุ ปน สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ จ ฉ ปกิณฺณกานิ จ ปาเปสุ โมหจตุกฺกฺจ โลภติกฺกฺจ ถินมิทฺธฺจาติ ทฺวาวีสติ เจตสิกานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ โลโภ จ โมโหจาติ ทฺเว มูลานิ เหตุปจฺจโย. ฉนฺโท จ จิตฺตฺจ วีริยฺจาติ ตโย อธิปติชาติกา กทาจิ อธิปติกิจฺจํ สาเธนฺติ, อารมฺมณาธิปติปิ เอตฺถ ลพฺภติ. เจตนา กมฺมปจฺจโย. ตโย อาหารา อาหารปจฺจโย. จิตฺตฺจ เวทนา จ เอกคฺคตา จ ชีวิตฺจ วีริยฺจาติ ปฺจ อินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยปจฺจโย. วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ เวทนา จ เอกคฺคตาจาติ ปฺจ ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. วิตกฺโก จ เอกคฺคตา จ ทิฏฺิ จ วีริยฺจาติ จตฺตาริ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. ปจฺฉาชาโต จ วิปาโก จาติ ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. เสสา ทฺวาวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
ทฺวีสุ โทสมูลิกจิตฺเตสุ ปีติฺจ โลภติกฺกฺจ ปหาย โทสจตุกฺเกน สทฺธึ ทฺวาวีสติ เอว เจตสิกานิ, โทโส จ โมโห จ ทฺเว มูลานิ, ตโย อธิปติ ชาติกา, ตโย อาหารา, ปฺจ อินฺทฺริยานิ, จตฺตาริ ฌานงฺคานิ, ตีณิ มคฺคงฺคานิ. เอตฺถาปิ ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, ทฺวาวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย
เอกนวุติ โสภณจิตฺตานิ นาม, จตุวีสติ กาม โสภณจิตฺตานิ ปนฺนรส รูปจิตฺตานิ ทฺวาทส อรูปจิตฺตานิ จตฺตาลีส โลกุตฺตรจิตฺตานิ. ตตฺถ จตุวีสติ กามโสภณ จิตฺตานิ นาม อฏฺ กามกุสลจิตฺตานิ อฏฺ กามโสภณวิปาก จิตฺตานิ อฏฺ กามโสภณกิริยจิตฺตานิ.
ปฺจ วีสติ กลฺยาณเจตสิกานิ นาม, อโลโภ อโทโส อโมโหเจติ ตีณิ กลฺยาณมูลิกานิ จ สทฺธา จ สติ จ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ ตตฺรมชฺฌตฺตตา จ กายปสฺสทฺธิ จ จิตฺต ปสฺสทฺธิ จ กายลหุตา จ จิตฺตลหุตา จ กายมุทุตา จ จิตฺต มุทุตา จ กายกมฺมฺตา จ จิตฺต กมฺมฺตา จ กายปาคฺุตา จ จิตฺตปาคฺุตา จ กายุชุกตา จ จิตฺตุชุกตา ¶ จ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโวติ ติสฺโส วิรติโย จ กรุณา มุทิตาติ ทฺเว อปฺปมฺาโย จ.
ตตฺถ ตีณิ กลฺยาณมูลานิ เหตุปจฺจโย, อโมโห ปน อธิปติปจฺจเย วีมํสาธิปตินาม, อินฺทฺริยปจฺจเย ปฺินฺทฺริยํ นาม, มคฺคปจฺจเย สมฺมาทิฏฺิ นาม. สทฺธา อินฺทฺริยปจฺจเย สทฺธินฺทฺริยํ นาม. สติ อินฺทฺริยปจฺจเย สตินฺทฺริยํ นาม, มคฺคปจฺจเย สมฺมาสติ นาม. ติสฺโส วิรติโย มคฺคปจฺจโย, เสสา สตฺตรส ธมฺมา วิเสสปจฺจยา น โหนฺติ.
อฏฺสุ กามกุสลจิตฺเตสุ อฏฺตึส เจตสิกานิ สงฺคยฺหนฺติ, สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ ฉ ปกิณฺณกานิ ปฺจวีสติ กลฺยาณานิ. เตสุ จ ปีติ จตูสุ โสมนสฺสิเกสุ เอว, อโมโห จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ เอว, ติสฺโส วิรติโย สิกฺขาปทสีลปูรณ กาเล เอว, ทฺเว อปฺปมฺาโย สตฺเตสุ การฺุโมทนากาเรสุ เอวาติ. อิเมสุปิ อฏฺสุ จิตฺเตสุ ทฺเว วา ตีณิ วา กลฺยาณมูลานิ เหตุปจฺจโย, ฉนฺโท จ จิตฺตฺจ วีริยฺจ วีมํสาจาติ จตูสุ อธิปติชาติเกสุ เอกเมโกว กทาจิ อธิปติปจฺจโย. เจตนา กมฺมปจฺจโย. ตโย อาหารา อาหารปจฺจโย. จิตฺตฺจ เวทนา จ เอกคฺคตา จ ชีวิตฺจ สทฺธา จ สติ จ วีริยฺจ ปฺาจาติ อฏฺ อินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยปจฺจโย. วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ เวทนา จ เอกคฺคตาจาติ ปฺจฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. ปฺา จ วิตกฺโก จ ติสฺโส วิรติโย จ สติ จ วีริยฺจ เอกคฺคตาจาติ อฏฺ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. อิเมสุปิ อฏฺสุ จิตฺเตสุ ปจฺฉาชาโต จ วิปาโกจาติ ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, เสสา ทฺวาวีสติปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อฏฺสุ กามโสภณกิริยจิตฺเตสุ ติสฺโส วิรติโย น ลพฺภนฺติ, กุสเลสุ วิย ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, ทฺวาวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อฏฺสุ กามโสภณวิปาเกสุ ติสฺโส วิรติโย จ ทฺเว อปฺปมฺาโย จ น ลพฺภนฺติ. อธิปติปจฺจโย จ ปจฺฉาชาโต จ อาเสวนฺจาติ ตโย ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, เอกวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อุปริ รูปารูปโลกุตฺตรจิตฺเตสุปิ ทฺวาวีสติปจฺจยโต อติเรกํ นตฺถิ. ตสฺมา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกามกุสล จิตฺเตสุ วิย อิเมสุ ปจฺจยฆฏนา เวทิตพฺพา.
เอวํ สนฺเต กสฺมา ตานิ จิตฺตานิ กามจิตฺตโต มหนฺต ตรานิ จ ปณีตตรานิ จ โหนฺตีติ. อาเสวนมหนฺตตฺตา. ตานิ หิ จิตฺตานิ ภาวนากมฺมวิเสเสหิ ¶ สิทฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา เตสุ อาเสวนปจฺจโย มหนฺโต โหติ. อาเสวน มหนฺตตฺตา จ อินฺทฺริยปจฺจโยปิ ฌานปจฺจโยปิ มคฺคปจฺจโยปิ อฺเปิ วา เตสํ ปจฺจยา มหนฺตา โหนฺติ. ปจฺจยานํ อุปรูปริ มหนฺตตฺตา ตานิ จิตฺตานิ อุปรูปริ จ กามจิตฺตโต มหนฺตตรานิ จ ปณีตตรานิ จ โหนฺตีติ.
จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย
รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย วุจฺจเต. อฏฺวีสติ รูปานิ นาม, จตฺตาริ มหาภูตานิ ปถวี อาโป เตโช วาโย. ปฺจ ปสาทรูปานิ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย. ปฺจ โคจรรูปานิ รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส โผฏฺพฺพํ. ตตฺถ โผฏฺพฺพํ ติวิธํ ปถวีโผฏฺพฺพํ เตโชโผฏฺพฺพํ วาโยโผฏฺพฺพํ. ทฺเว ภาวรูปานิ อิตฺถิภาวรูปํ ปุมฺภาวรูปํ. เอกํ ชีวิตรูปํ, เอกํ หทยรูปํ. เอกํ อาหารรูปํ. เอกํ อากาสธาตุรูปํ. ทฺเว วิฺตฺติรูปานิ กายวิฺตฺติรูปํ วจีวิฺตฺติ รูปํ. ตีณิ วิการรูปานิ ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตา. จตฺตาริ ลกฺขณรูปานิ อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา.
ตตฺถ ฉ รูปธมฺมา รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ จ ชีวิตรูปฺจ อาหารรูปฺจ. ตตฺถ จตฺตาริ มหา ภูตานิ อฺมฺสฺส ปฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ สหชาเตน จ อฺมฺเน จ นิสฺสเยน จ อตฺถิยา จ อวิคเตนจ. สหชาตานํ อุปาทารูปานํ อฺมฺวชฺชิเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. ชีวิตรูปํ สหชาตานํ กมฺมชรูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. อาหารรูปํ สหชาตานฺจ อสหชาตานฺจ สพฺเพสํ อชฺฌตฺตรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย.
ตตฺเถว เตรส รูปธมฺมา นามธมฺมานํ วิเสสปจฺจยา โหนฺติ, ปฺจปสาทรูปานิ จ สตฺต โคจรรูปานิ จ หทยวตฺถุรูปฺจ. ตตฺถ ปฺจ ปสาทรูปานิ ปฺจนฺนํ วิฺาณธาตูนํ มาตโร วิย ปุตฺตกานํ วตฺถุปุเรชาเตน จ วตฺถุปุเรชาตินฺทฺริเยน จ วตฺถุ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺเตน จ ปจฺจยา โหนฺติ. สตฺต โคจรรูปานิ ปฺจนฺนํ วิฺาณธาตูนํ ติสฺสนฺนํ มโนธาตูนฺจ ปิตโร วิย ปุตฺตกานํ อารมฺมณปุเรชาเตน ปจฺจยา โหนฺติ. หทยวตฺถุรูปํ ทฺวินฺนํ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตูนํ รุกฺโข วิย รุกฺขเทวตานํ ยถารหํ ¶ ปฏิสนฺธิกฺขเณ สหชาตนิสฺสเยน ปวตฺติกาเล วตฺถุปุเรชาเตน จ วตฺถุปุเรชาตวิปฺปยุตฺเตน จ ปจฺจโย โหติ.
เตวีสติ รูปกลาปา. ตตฺถ เอกาย รชฺชุยา พนฺธิตานํ เกสานํ เกสกลาโป วิย ติณานํ ติณกลาโป วิย เอเกน ชาติรูเปน พนฺธิตานํ รูปธมฺมานํ กลาโป ปริปิณฺฑิรูป กลาโป นาม.
ตตฺถ จตฺตาริ มหาภูตานิ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อิเม อฏฺ ธมฺมา เอโก สพฺพมูลกลาโป นาม, สพฺพมูลฏฺกนฺติ จ วุจฺจติ.
นว กมฺมชรูปกลาปา, – ชีวิตนวกํ วตฺถุทสกํ กาย ทสกํ อิตฺถิภาวทสกํ ปุมฺภาวทสกํ จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกํ. ตตฺถ สพฺพมูลฏฺกเมวชีวิตรูเปน สห ชีวิตนวกํ นาม. เอตเทว กมฺมชกลาเปสุ มูลนวกํ โหติ. มูลนวกเมว ยถากฺกมํ หทยวตฺถุรูปาทีหิ อฏฺรูเปหิ สห วตฺถุทสกาทีนิ อฏฺทสกานิ ภวติ. ตตฺถ ชีวิตนวกฺจ กายทสกฺจ ภาวทสกานิจาติ จตฺตาโร กลาปา สกล กาเย ปวตฺตนฺติ. ตตฺถ ชีวิตนวกนฺติ ปาจกคฺคิ จ กายคฺคิ จ วุจฺจติ. ปาจกคฺคิ นาม ปาจกเตโช โกฏฺาโส, โส อามาสเย ปวตฺติตฺวา อสิตปีตขายิตสายิตานิ ปริปาเจติ. กายคฺคิ นาม สกลกายพฺยาปโก อุสฺมาเตโช โกฏฺาโส, โส สกล กาเย ปวตฺติตฺวา ปิตฺตเสมฺหโลหิตานิ อปูตีนิ วิปฺปสนฺนานิ กโรติ. เตสํ ทฺวินฺนํ วิสมวุตฺติยา สติ สตฺตา พหฺวาพาธา โหนฺติ, สมวุตฺติยา สติ อปฺปาพาธา. ตทุภยํ ชีวิตนวกํ สตฺตานํ อายุํ สมฺปาเทติ. วณฺณํ สมฺปาเทติ. กายทสกํ สกลกาเย สุขสมฺผสฺส ทุกฺขสมฺผสฺสานิ สมฺปาเทติ. ภาว ทสกานิ อิตฺถีนํ สพฺเพ อิตฺถากาเร สมฺปาเทติ. ปุริสานํ สพฺเพ ปุริสากาเร สมฺปาเทหิ. เสสานิ วตฺถุทสกาทีนิ ปฺจทสกานิ ปเทสทสกานิ นาม. ตตฺถ วตฺถุทสกํ หทยโกสพฺภนฺตเร ปวตฺติตฺวา สตฺตานํ นานาปการานิ สุจินฺติตทุจินฺติตานิ สมฺปาเทติ. จกฺขุทสกาทีนิ จตฺตาริ ทสกานิ จกฺขุคุฬ กณฺณพิล นาสพิล ชิวฺหาตเลสุ ปวตฺติตฺวา ทสฺสน สวน ฆายน สายนานิ สมฺปาเทติ.
อฏฺ จิตฺตชรูปกลาปา, สพฺพมูลฏฺกํ สทฺทนวกํ กาย วิฺตฺตินวกํ สทฺทวจีวิฺตฺติทสกนฺติ จตฺตาโร มูลกลาปา จ เตเยว ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตาสงฺขาเตหิ ตีหิ วิการ รูเปหิ สห จตฺตาโร สวิการกลาปา จ.
ตตฺถ ¶ สรีรธาตูนํ วิสมปฺปวตฺติกาเล คิลานสฺส มูล กลาปานิ เอว ปวตฺตนฺติ. ตทา หิ ตสฺส สรีรรูปานิ ครูนิ วา ถทฺธานิ วา อกมฺมฺานิ วา โหนฺติ, ยถารุจิ อิริยปถํปิ ปวตฺเตตุํ องฺค ปจฺจงฺคานิปิ จาเลตุํ วจนํปิ กเถตุํ ทุกฺโข โหติ. สรีรธาตูนํ สมปฺปวตฺติกาเล ปน อคิลานสฺส ครุถทฺธาทีนํ สรีรโทสานํ อภาวโต สวิการา ปวตฺตนฺติ. เตสุ จ จิตฺตงฺควเสน กายงฺค จลเน ทฺเว กายวิฺตฺติกลาปา ปวตฺตนฺติ. จิตฺตวเสเนว มุขโต วจนสทฺทปฺปวตฺติกาเล ทฺเว วจีวิฺตฺติกลาปา, จิตฺตวเสเนว อกฺขรวณฺณรหิตานํ หสนโรทนาทีนํ อวจนสทฺทานํ มุขโต ปวตฺติกาเล ทฺเว สทฺทกลาปา, เสสกาเลสุ ทฺเว อาทิ กลาปา ปวตฺตนฺติ.
จตฺตาโร อุตุชรูปกลาปา, สพฺพมูลฏฺกํ สทฺทนวกนฺติ ทฺเว มูลกลาปา จ ทฺเว สวิการกลาปา จ. ตตฺถ อยํ กาโย ยาวชีวํ อิริยาปถโสตํ อนุคจฺฉนฺโต ยาเปติ, ตสฺมา อิริยาปถนานตฺตํ ปฏิจฺจ อิมสฺมึ กาเย ขเณ ขเณ ธาตูนํ สมปฺปวตฺติวิสมปฺปวตฺติโย ปฺายนฺติ. ตถา อุตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อาหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ วาตาตปสปฺผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ กายงฺค ปริหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ อตฺตูปกฺกมปรูปกฺกมนานตฺตํ ปฏิจฺจ. ตตฺถ วิสมปฺปวตฺติกาเล ทฺเว มูลกลาปา เอว ปวตฺตนฺติ, สมปฺปวตฺติกาเล ทฺเว สวิการา. เตสุ จ ทฺเว สทฺทกลาปา จิตฺตชสทฺทโต ปรมฺปรสทฺเทสุ จ อฺเสุ โลเก นานปฺปการสทฺเทสุ จ ปวตฺตนฺติ.
ทฺเว อาหารชรูปกลาปา, – สพฺพมูลฏฺกํ สวิการนฺติ. อิเม ทฺเว กลาปา สปฺปาเยน วา อสปฺปาเยน วา อาหาเรน ชาตานํ สมรูปวิสมรูปานํ วเสน เวทิตพฺพา.
อากาสธาตุ จ ลกฺขณรูปานิจาติ ปฺจรูปานิ กลาป มุตฺตานิ โหนฺติ. เตสุ อากาสธาตุ กลาปานํ อนฺตรา ปริจฺเฉท มตฺตตฺตา กลาปมุตฺตา โหติ. ลกฺขณรูปานิ สงฺขตภูตานํ รูป กลาปานํ สงฺขตภาวชานนตฺถาย ลกฺขณมตฺตตฺตา กลาป มุตฺตานิ.
อิเม เตวีสติ กลาปา อชฺฌตฺตสนฺตาเน ลพฺภนฺติ. พหิทฺธา สนฺตาเน ปน ทฺเว อุตุชมูลกลาปา เอว ลพฺภนฺติ. ตตฺถ ทฺเว รูป สนฺตานานิ อชฺฌตฺตสนฺตานฺจ พหิทฺธาสนฺตานฺจ. ตตฺถ อชฺฌตฺตสนฺตานํ นาม สตฺตสนฺตานํ วุจฺจติ. พหิทฺธาสนฺตานํ นาม ปถวีปพฺพตนทีสมุทฺท รุกฺขติณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อฏฺวีสติ รูปานิ เตวีสติ รูปกลาปานิ ลพฺภนฺติ.
ตตฺถ ¶ ปฏิสนฺธินามธมฺมา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปกลาปานํ ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ จ วิปาเกน จ วิปฺปยุตฺเตน จ. หทยวตฺถุรูปสฺส ปน อฺมฺเน สห สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺติ. เตสฺเวว นามธมฺเมสุ เหตุธมฺมา เหตุภาเวน, เจตนา กมฺมภาเวน, อาหารธมฺมา อาหารภาเวน, อินฺทฺริย ธมฺมา อินฺทฺริยภาเวน, ฌานธมฺมา ฌาน ภาเวน, มคฺคธมฺมา มคฺค ภาเวนาติ ยถารหํ ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ. อตีตานิ ปน กุสลากุสลกมฺมานิ เอกธาว ปจฺจยา โหนฺติ กมฺมปจฺจเยน, ปมภวงฺคาทิกา ปจฺฉาชาตา ปวตฺตนามธมฺมา ปุเรชาตานํ กมฺมชรูป กลาปานํ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาเตน. เอตฺถ จ ปจฺฉาชาต วจเนน จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา ปจฺจยา คหิตา โหนฺติ. อตีตานิ จ กมฺมานิ เอกธาว ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ นามธมฺมา กมฺมชรูปกลาปานํ ยถารหํ จุทฺทสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. อิธ ทสปจฺจยา น ลพฺภนฺติ อารมฺมณฺจ อธิปติ จ อนนฺตรฺจ สมนนฺตรฺจ อุปนิสฺสโย จ ปุเรชาโต จ อาเสวนฺจ สมฺปยุตฺโต จ นตฺถิ จ วิคโต จ.
ปวตฺติกาเล รูปชนกา นามธมฺมา อตฺตนา สหชาตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ ปฺจธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสห ชาเตหิ จ วิปฺปยุตฺเตน จ. เตสฺเวว นามธมฺเมสุ เหตุธมฺมา เหตุภาเวน, อธิปติธมฺมา อธิปติภาเวน, เจตนา กมฺมภาเวน, วิปากธมฺมา วิปากภาเวน, อาหารธมฺมา อาหาร ภาเวน, อินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยภาเวน, ฌานธมฺมา ฌานภาเวน, มคฺคธมฺมา มคฺคภาเวนาติ ยถารหํ อฏฺธา ปจฺจยา โหนฺติ. ปจฺฉาชาตา สพฺเพ นามธมฺมา ปุเรชาตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาเตน. เอวํ นามธมฺมา จิตฺตชรูป กลาปานํ ยถารหํ จุทฺทสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. อิธปิ ทส ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ อารมฺมณฺจ อนนฺตรฺจ สมนนฺตรฺจ อฺมฺฺจ อุปนิสฺสโย จ ปุเรชาโต จ อาเสวนฺจ สมฺปยุตฺโต จ นตฺถิ จ วิคโต จ.
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกาลโต ปฏฺาย ปวตฺติกาเล สพฺเพปิ นามธมฺมา สพฺเพสํ อุตุชรูปกลาปานฺจ อาหารชรูป กลาปานฺจ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาตวเสน. เอตฺถปิ ปจฺฉาชาตวจเนน จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา คหิตา โหนฺติ, เสสา วีสติ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ.
สพฺเพสุ ปน เตวีสติยา รูปกลาเปสุจตฺตาโรมหา ภูตา อฺมฺสฺส ปฺจธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสห ชาเตหิ จ อฺมฺเน จ, สหชาตานํ อุปาทารูปานํ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ ¶ . อาหารรูปํ สหชาตานฺจ อสหชาตานฺจ สพฺเพสํ อชฺฌตฺตรูปกลาปานํ อาหาร ปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. นวสุ กมฺมชรูปกลาเปสุ ชีวิตรูปํ สหชาตานเมว รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอวํ อชฺฌตฺตรูปธมฺมา อชฺฌตฺตรูปธมฺมานํ สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺติ. พหิทฺธา รูปธมฺมา ปน พหิทฺธาภูตานํ ทฺวินฺนํ อุตุชรูปกลาปานํ ปฺจธา ปจฺจยา โหนฺตีติ.
รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
เอตฺถ จ ปฏฺานสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ปธานํ านนฺติ ปฏฺานํ. ตตฺถ ปธานนฺติ ปมุขํ, านนฺติ ปจฺจโย, ปมุขปจฺจโย มุขฺยปจฺจโย เอกนฺตปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. โส จ เอกนฺต ปจฺจโย เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺโพ.
ทุวิธฺหิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนํ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม มูลปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม ปรมฺปร ปจฺจยุปฺปนฺนํ. ตตฺถ มูลปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม. ตฺหิ อตฺตโน ปจฺจเย สติ เอกนฺเตน อุปฺปชฺชติเยว, โน นุปฺปชฺชติ. ปรมฺปรปจฺจยุปฺปนฺนํ ปน อเนกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํนาม, ตฺหิ ตสฺมึ ปจฺจเย สติปิ อุปฺปชฺชติ วา, น วา อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิจฺจ โส ปจฺจโย เอกนฺตปจฺจโย นาม. โส เอว อิมสฺมึ มหาปกรเณ วุตฺโต. ตโต เอว อยํ จตุวีสติปจฺจยคโณ จ อิมํ มหา ปกรณฺจ ปฏฺานนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺถ เอกสฺส ปุริสสฺส ธนธฺตฺถาย โลโภ อุปฺปชฺชติ. โส โลภวเสน อุฏฺาย อรฺํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ ปเทเส เขตฺตานิ กโรติ, วตฺถูนิ กโรติ, อุยฺยานานิ กโรติ. เตสุ สมฺปชฺชมาเนสุ โส ปุริโส พหูนิ ธนธฺานิ ลภิตฺวา อตฺตนา จ ปริภฺุชติ, ปุตฺตทาเร จ โปเสติ, ปฺุานิ จ กโรติ, ปฺุผลานิ จ อายตึ ปจฺจนุภวิสฺสติ. ตตฺถ โลภสห ชาตานิ นามรูปานิ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนานิ นาม. ตโต ปรํ ยาว อายตึ ภเวสุ ปฺุผลานิ ปจฺจนุโภติ, ตาว อุปฺปนฺนานิ ปรมฺปรผลานิ ตสฺส โลภสฺส นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนานิ นาม. เตสุ ทฺวีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนเมว ปฏฺาเน วุตฺตํ. นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนํ ปน สุตฺตนฺตนเยน กเถตพฺพํ. ตตฺถ สุตฺตนฺตนโย นาม อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ เอวรูโป ปจฺจยนโย. อปิ จ โลโภ โทโส โมโหติ ตโย ธมฺมา สกลสฺส สตฺตโลกสฺสปิ สงฺขารโลกสฺสปิ โอกาส โลกสฺสปิ วิปตฺติยา มูลฏฺเน เหตู นาม. อโลโภ อโทโส อโมโหติ ¶ ตโย ธมฺมา สมฺปตฺติยา มูลฏฺเน เหตูนามาติ กเถตพฺพํ. เอส นโย สพฺเพสุ ปฏฺานปจฺจเยสุ ยถารหํ เวทิตพฺโพ. เอวฺจ สติ โลเก สพฺพา โลกปฺปวตฺติโย อิเมสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ มุขฺย ปจฺจยุปฺปนฺเนน สทฺธึ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ เวทิตพฺโพติ.
เอตฺตาวตา ปจฺจยานํ อตฺถทีปนา ปจฺจยานํ สภาคสงฺคโห ปจฺจยานํ ฆฏนานโยติ ตีหิ กณฺเฑหิ ปริจฺฉินฺนา ปฏฺานุทฺเทส ทีปนี นิฏฺิตา โหติ.
มฺรมฺมรฏฺเ มฺौํชฺวานคเร เลฑีตีอรฺวิหารวาสินา มหา เถเรน กตายํ ปจฺจยุทฺเทสทีปนี.