📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
นมกฺการปาฬิ
สุคตํ ¶ สุคตํ เสฏฺํ, กุสลํกุสลํ ชหํ;
อมตํ อมตํ สนฺตํ, อสมํ อสมํ ททํ.
สรณํ สรณํ โลกํ, อรณํ อรณํ กรํ;
อภยํ อภยํ านํ, นายกํ นายกํ นเม.
นยนสุภคกายงฺคํ,
มธุรวรสโรเปตํ;
อมิตคุณคณาธารํ,
ทสพลมตุลํ วนฺเท.
โย พุทฺโธ ธิติมาฺธารโก,
สํสาเร อนุโภสิ กายิกํ;
ทุกฺขํ เจตสิกฺจ โลกโต,
ตํ วนฺเท นรเทวมงฺคลํ.
พาตฺตึสติลกฺขณจิตฺรเทหํ,
เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตํ;
ปฺาธิติสีลคุโณฆวินฺทํ,
วนฺเท มุนิมนฺติมชาติยุตฺตํ.
ปาโตทยํ พาลทิวากรํว,
มชฺเฌ ยตีนํ ลลิตํ สิรีหิ;
ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขํ อเนชํ,
วนฺทามิ สพฺพฺุมหํ มุนินฺทํ.
อุเปตปฺุโ ¶ วรโพธิมูเล,
สเสนมารํ สุคโต ชินิตฺวา;
อโพชฺฌิ โพธึ อรุโณทยมฺหิ,
นมามิ ตํ มารชินํ อภงฺคํ.
ราคาทิเฉทามลาณขคฺคํ,
สตีสมฺาผลกาภิคาหํ;
สีโลฆลงฺการวิภูสิตํ ตํ,
นมามิภิฺาวรมิทฺธุเปตํ.
ทยาลยํ สพฺพธิ ทุกฺกรํ กรํ,
ภวณฺณวาติกฺกมมคฺคตํ คตํ;
ติโลกนาถํ สุสมาหิตํ หิตํ,
สมนฺตจกฺขุํ ปณมามิ ตํมิตํ.
ตหึ ตหึ ปารมิสฺจยํ จยํ,
คตํ คตํ สพฺภิ สุขปฺปทํ ปทํ;
นรานรานํ สุขสมฺภวํ ภวํ,
นมานมานํ ชินปุงฺควํ ควํ.
มคฺคงฺคนาวํ มุนิทกฺขนาวิโก,
อีหาผิยํ าณกเรน คาหโก;
อารุยฺห โย ตาย พหู ภวณฺณวา,
ตาเรสิ ตํ พุทฺธมฆปฺปหํ นเม.
สมตึสติปารมิสมฺภรณํ,
วรโพธิทุเม จตุสจฺจทสํ;
วรมิทฺธิคตํ นรเทวหิตํ,
ติภวูปสมํ ปณมามิ ชินํ.
สตปฺุชลกฺขณิกํ วิรชํ,
คคนูปมธึ ธิติเมรุสมํ;
ชลชูปมสีตลสีลยุตํ,
ปถวีสหนํ ปณมามิ ชินํ.
โย ¶ พุทฺโธ สุมติ ทิเว ทิวากโรว,
โสภนฺโต รติชนเน สิลาสนมฺหิ;
อาสีโน สิวสุขทํ อเทสิ ธมฺมํ,
เทวานํ ตมสทิสํ นมามิ นิจฺจํ.
โย ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหิ,
โลเกหิ ตีหิวิกเลหิ นิรากุเลหิ;
สมฺปาปุเณ นิรุปเมยฺยตเมว นาโถ,
ตํ สพฺพโลกมหิตํ อสมํ นมามิ.
พุทฺธํ นรานรสโมสรณํ ธิตตฺตํ,
ปฺาปทีปชุติยา วิหตนฺธการํ;
อตฺถาภิกามนรเทวหิตาวหํ ตํ,
วนฺทามิ การุณิกมคฺคมนนฺตาณํ.
อขิลคุณนิธาโน โย มุนินฺโทปคนฺตฺวา,
วนมิสิปตนวฺหํ สฺตานํ นิเกตํ;
ตหิมกุสลเฉทํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺโต,
ตมตุลมภิกนฺตํ วนฺทเนยฺยํ นมามิ.
สุจิปริวาริตํ สุรุจิรปฺปภาหิ รตฺตํ,
สิริวิสราลยํ คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตํ;
รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตํ,
สุรนรปูชิตํ สุคตมาทรํ นมามิ.
มคฺโคฬุมฺเปน มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจึ,
สํสาโรฆํ ตริ ตมภยํ ปารปตฺตํ ปชานํ;
ตาณํ เลณํ อสมสรณํ เอกติตฺถํ ปติฏฺํ,
ปฺุกฺเขตฺตํ ปรมสุขทํ ธมฺมราชํ นมามิ.
กณฺฑมฺพํมูเล ปรหิตกโร โย มุนินฺโท นิสินฺโน,
อจฺเฉรํ สีฆํ นยนสุภคํ อากุลณฺณคฺคิชาลํ;
ทุชฺชาลทฺธํสํ มุนิภิชหิตํ ปาฏิเหรํ อกาสิ,
วนฺเท ตํ เสฏฺํ ปรมรติชํ อิทฺธิธมฺเมหุเปตํ.
มุนินฺทกฺโก ¶ ยฺเวโก ทยุทยรุโณ าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ,
วิเนยฺยปฺปาโณฆํ กมลกถิตํ ธมฺมรํสีวเรหิ;
สุโพเธสี สุทฺเธ ติภวกุหเร พฺยาปิตกฺกิตฺตินฺจ,
ติโลเกกจฺจกฺขุํ ทุขมสหนํ ตํ มเหสึ นมามิ.
โย ชิโน อเนกชาติยํ สปุตฺตทารมงฺคชีวิตมฺปิ,
โพธิเปมโต อลคฺคมานโส อทาสิเยว อตฺถิกสฺส;
ทานปารมึ ตโต ปรํ อปูริ สีลปารมาทิกมฺปิ,
ตาสมิทฺธิโยปยาตมคฺคตํ ตเมกทีปกํ นมามิ.
เทวาเทวาติเทวํ นิธนวปุธรํ มารภงฺคํ อภงฺคํ,
ทีปํ ทีปํ ปชานํ ชยวรสยเน โพธิปตฺตํธิปตฺตํ;
พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตานํ วรคิรกถิกํ ปาปหีนํ ปหีนํ,
โลกาโลกาภิรามํ สตตมภินเม ตํ มุนินฺทํ มุนินฺทํ.
พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพ มุทุกรจรโณ พฺรหฺมโฆเสณิชงฺโฆ,
โกสจฺฉาทงฺคชาโต ปุนรปิ สุคโต สุปฺปติฏฺิตปาโท;
มูโททาตุณฺณโลโม อถมปิ สุคโต พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว,
นีลกฺขี ทีฆปณฺหี สุขุมมลฉวี โถมฺยรสคฺคสคฺคี.
จตฺตาลีสคฺคทนฺโต สมกลปนโช อนฺตรํสปฺปปีโน,
จกฺเกนงฺกิตปาโท อวิรฬทสโน มารชุสฺสงฺขปาโท.
ติฏฺนฺโต ¶ โนนมนฺโตภยกรมุทุนา ชณฺณุกานามสนฺโต,
วฏฺฏกฺขนฺโธ ชิโน โคตรุณปขุมโก สีหปุพฺพฑฺฒกาโย.
สตฺตปฺปีโน จ ทีฆงฺคุลิ มถ สุคโต โลมกูเปกโลโม,
สมฺปนฺโนทาตทาโ กนกสมตโจ นีลมุทฺธคฺคโลโม.
สมฺพุทฺโธ ถูลชิวฺโห อถ สีหหนุโก ชาลิกปฺปาทหตฺโถ,
นาโถ อุณฺหีสสีโส อิติคุณสหิตํ ตํ มเหสึ นมามิ.
พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส อติทุลภตโร กา กถา พุทฺธภาโว,
โลเก ตสฺมา วิภาวี วิวิธหิตสุขํ สาธโว ปตฺถยนฺตา.
อิฏฺํ อตฺถํ วหนฺตํ สุรนรมหิตํ นิพฺภยํ ทกฺขิเณยฺยํ,
โลกานํ นนฺทิวฑฺฒํ ทสพลมสมํ ตํ นมสฺสนฺตุ นิจฺจํ.
ปฺุเเนเตน โสหํ นิปุณมติ สโต สมฺปราเย จ ติตฺโต,
ทกฺโข ทิฏฺุชฺชุปฺโ อวิกลวีริโย โภควา สํวิภาคี.
ติกฺโข สูโร ธิตตฺโต สปรหิตจโร ทีฆชีวี อโรโค,
ธฺโ วณฺโณ ยสสฺสี อติพลวธโร กิตฺติมา ขนฺตุเปโต.
สทฺโธ ¶ ทาตงฺคุเปโต ปรมสิริธโร ทิฏฺธมฺเม วิรตฺโต,
ลชฺชี กลฺยาณมิตฺโต อภิรตกุสโล ปฺจสีลาทิรกฺโข.
อปฺปิจฺโฉ อปฺปโกโธ อติวุชุหทโย อิทฺธิมา อปฺปเมยฺโย,
ปาสํโส เปมวาโจ สุชนคุณวิทู มามโก โส ภเวยฺยํ.
อิตฺถํ อสงฺขเย นาถ, คุเณ ลกฺขณทีปิเต;
คาถาสุ สูจกาสฺเวก, คาถมฺปิ สรเต พุโธ.
จตุราปายมุตฺโต โส, สาธกตฺถทฺวยสฺส จ;
หตูปทฺทวชาโล จ, ลาภี หิตสุขสฺส จ.
อธิโป นรเทวานํ, จตุทีปิสฺสโรปิ วา;
ภเวยฺย อนฺติเม เทเห, ตมฺํ เสตฉตฺตกํ.
ภาวนายานมารุยฺห, สมเมสฺสติ สุพฺพโต;
อิมสฺมึ อตฺตภาเวปิ, อโรโค ทีฆชีวิโก.
ปูชิโต สพฺพโลเกหิ, ภาวนาภิรตีมโน;
ชนปฺปิโย มนาโป จ, กา กถาขิลธารเณ.
นมกฺการปาฬิ นิฏฺิตา.
นมกฺการฏีกา
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สุคตนฺตฺยาทิวณฺเณหิ ¶ , ปสตฺถฺจ สุขทฺททํ;
วนฺทนฺตานํ ชินํ นตฺวา, ธมฺมํ สุทฺธํ คณุตฺตมํ.
นมกฺการํ หิตตฺถีหิ, โปราณาจริเยหิ จ;
ลิขิตฺวา ปิตํ ปฺุ, พุทฺธิยา เตน วนฺทินํ.
ตสฺสตฺถวณฺณนํ กสฺสํ, คมฺภีรตฺถสุโพธนํ;
โมวิปุนาเมน สนฺเตน, สีลุเปเตน ยาจิโต.
วณฺณนฺโตปิ จ ตสฺสตฺถํ, ตํ ตํ อฏฺกถาทิสุ;
วุตฺตาเยน กสฺสามิ, สทฺธา สุณาถ สาธโว.
นมนํ นมตีตี วา, นมตี เตน วา นโม;
ตสฺส กาโรนฺติ ตาหีติ, นมกฺกาโรติ วุจฺจติ.
ตฺจ พุทฺธโฆสาจริ, เยน ปุพฺพสุตํ กตํ;
พุทฺธโฆสุปฺปตฺติยฺจ, ตํ ตํ ปน กถาทิสุ.
น ทิฏฺํ กตการณํ, ตสฺมา หิตตฺถิเกหิ จ;
โปราณาจริเยหี จ, ปิตนฺติ มยา วุตฺตํ;
ตํ การณํ วิฺูหี จ, วิจาเรตฺวา วิชานิตนฺติ.
สุคตํ สุคตํ เสฏฺํ, กุสลํกุสลํ ชหํ;
อมตํ อมตํ สนฺตํ, อสมํ อสมํ ททํ.
สรณํ สรณํ โลกํ, อรณํ อรณํ กรํ;
อภยํ อภยํ านํ, นายกํ นายกํ นเม.
๑. [ก] อิทานิ ¶ ปมํ ตาว สุคตนฺตฺยาทีหิ อฏฺารสหิ คุเณหิ โถเมตฺวา พุทฺธสฺส วนฺทิตุกาเมน สุคตนฺติอาทิ คาถาทฺวยํ อารทฺธํ. อยํ ปน สพฺพปาทาทิยมกปถฺยา วตฺตคาถาติ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปน ยมกํ สุโพธาลงฺกาเร กิลิฏฺโทสนฺติ วุตฺตํ.
วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘ยํ กิลิฏฺปทํ มนฺทา, ภิเธยฺยํ ยมกาทิกํ;
กิลิฏฺปทโทเสว, ตมฺปิ อนฺโต กรียตี’’ติ.
อยํ ปเนตฺถ ปตีตสทฺทรจิตตฺตาเยว ปสาทคุณ สงฺขาเตน สทฺทาลงฺกาเรน สํยุตฺตา โหติ. ตสฺมา ตํ ยมกํ สุวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปราสุ ยมกคาถาสุ. เตน วุตฺตํ ปุนา ลงฺกาเร –
‘‘ปตีตสทฺทรจิตํ, สิลิฏฺปทสนฺธิกํ;
ปสาทคุณสํยุตฺตํ, ยมกํ มตเมทิส’’นฺติ.
ตตฺถ สุคตนฺติ โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ านํ คตตฺตา สมฺมา คตตฺตา จ สุคโต, โส หิ โสภนํ อริยมคฺเคน คจฺฉตีติ สุคโตติ วุจฺจติ, สุปุพฺโพ คมุธาตุ ต. สุสทฺโท โสภนตฺโถ. อริยมคฺคคมเนน ปริสุทฺธํ อนวชฺชํ เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ อตฺโถ. ตฺจ คมนํ ทุวิธํ โหติ กายคมนํ, าณคมนฺจาติ. ตตฺถ ภควโต เวเนยฺยชนุปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขสฺส นิปฺผาท นโต โสภนํ กาเยน คมนํ กายคมนํ นาม. สยมฺภู าเณน ปน สกลมฺปิ โลกํ ปริฺาภิสมยวเสน ปริชานนโต าเณน คมนํ าณคมนํ นาม. อิธ ปน าณคมนํ อธิปฺเปตํ. องฺคุตฺตรฏีกายํ ปน ‘‘โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโต’’ติ วุตฺตํ. สุนฺทรํ านํ คจฺฉตีติ สุคโตติ จ วุจฺจติ, อารมฺมณกรณวเสน อมตํ นิพฺพานํ คโตติ ¶ อตฺโถ. สมฺมา อวิปรีตํ เจส คจฺฉตีติ สุคโตติ วุจฺจติ. สุสทฺโท สมฺมาสทฺทตฺโถ. เตน เตน มคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ อตฺโถ. อถ วา สมฺมา อาคจฺฉตีติ สุคโตติ จ วุจฺจติ, ทีปงฺกรปาทมูลโต ปภุติ ยาว โพธิมณฺฑา ตาว สมตึสปารมิปูริกาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ อตฺตกิลมถฺจาติ อิเม จนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต อาคโตติ อตฺโถ. ตํ สุคตํ พุทฺธํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธ.
ปุน สุคตนฺติ สมฺมา คทตฺตา สุคโต. โส หิ สมฺมา คทติ ภาสตีติ สุคโตติ วุจฺจติ. สุปุพฺพคทธาตุ ภาสายํ วิยตฺติยํ วาจายํ วา, ต, ทสฺส โต. ฉสุ วาจาสุ ยุตฺตฏฺาเน ยุตฺตเมว ทฺวิวาจํ ภาสตีติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสปาฬิยํ อภยราชกุมารสุตฺเต –
. ‘‘ราชกุมาร ยํ ตถาคโต ตํ วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ. ๒. ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา. ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติ. ๓. ยฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, ตตฺรกาลฺู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณาย. ๔. ยํ ตถาคโต วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ. ๕. ยมฺปิ ตถาคโต ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติ. ๖. ยฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ¶ . ตตฺร กาลฺู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายา’’ติ.
เอตฺถ ปาฬิยํ ปเนสา สุขคฺคหณตฺถํ สงฺเขเปน เวทิตพฺพา. กถํ เหสา อภูตา อนตฺถสํหิตา อปฺปิยา วาจา จ, ภูตา อนตฺถสํหิตา อปฺปิยา วาจา จ, ภูตา อตฺถ สํหิตา อปฺปิยา วาจา จ, อภูตา อนตฺถสํหิตา ปิยา วาจา จ, ภูตา อนตฺถสํหิตา ปิยา วาจา จ, ภูตา อตฺถสํหิตา ปิยา วาจา จาติ ฉพฺพิธา โหตีติ. ตตฺถ อโจรํเยว โจโร อยนฺติอาทิวเสน วตฺตพฺพวาจา ปมวาจา นาม. โจรํเยว โจโร อยนฺติอาทิวเสน วตฺตพฺพวาจา ทุติยวาจา นาม. อกตปฺุตาย ทุคฺคโต ทุพฺพณฺโณ อปฺเปสกฺโข, อิธ ปน ตฺวาปิ ปุน ปฺุํ น กโรติ, ทุติยจิตฺตวาเร กถํ จตูหิ อปาเยหิ มุจฺจิสฺสตีติ เอวํ มหาชนสฺส อตฺถปุเรกฺขาเรน ธมฺมปุเรกฺขาเรน อนุสาสนีปุเรกฺขาเรน วตฺตพฺพวาจา ตติยวาจา นาม. เอโก ธุตฺโต อาห-มยฺหํ โภ มาตุ มยิ กุจฺฉิคเต กปิฏฺผลโทหโฬ อโหสิ. สา อฺํ กปิฏฺหารกํ อลภมานา มํเยว เปเสสิ. อหํ คนฺตฺวา รุกฺขํ อภิรุหิตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ ปาเท คเหตฺวา มุคฺครํ วิย รุกฺขสฺส อุปริ ขิปึ. อถ สาขโต สาขํ วิจรนฺโต ผลานิ คเหตฺวา โอตริตุํ อสกฺโกนฺโต ฆรํ คนฺตฺวา นิสฺเสณึ อาหริตฺวา โอรุยฺห มาตุ สนฺติเก คนฺตฺวา ผลานิ มาตุยา อทาสึ. ตานิ ปน มหนฺตานิ โหนฺติ จาฏิปฺป มาณานิ. ตโต เม มาตรา เอกาสเน นิสินฺนาย สมสฏฺิผลานิ ขาทิตานีติ. เอวมาทิวเสน วตฺตพฺพวาจา จตุตฺถวาจา นาม. อามิสเหตุ จาฏุกมฺยตาทิวเสน นานปฺปการกํ ปเรสํ โถมนา วาจา เจว ราชกถํ โจรกถนฺติอาทินยปฺปวตฺตา ติรจฺฉานกถา จ ปฺจมวาจา นาม. อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตา ธมฺมกถา ฉฏฺมวาจา นาม. ตํ ปน วสฺสสตมฺปิ สุณนฺตา ปณฺฑิตา เนว ติตฺตึ คจฺฉนฺติ ¶ . ตาสุ ปน ภควา ตติยฉฏฺมา ทฺวิวาจาเอว ภาสติ. ตสฺมา สปฺปุริเสหิ สาเยว ทฺวิวาจา วตฺตพฺพาติ. อยํ ตทฏฺกถายํ อาคโต สงฺเขปนโย. วิสุทฺธิมคฺค มหาฏีกายํ ปน สารตฺถทีปนีฏีกายฺจ ตทฺากาเรน วณฺณิโต. ตาสุ ปน ตํ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺคหคาถา –
‘‘โย ภูตมตฺถสํหีตํ, ปเรสมปฺปิยา วาจํ;
ภูตมตฺถสหีตฺจ, ปเรสํ ปิยวาจนฺติ;
ทฺวิวาจํ ยุตฺตฏฺาเนว, วทตีติ สุคโตติ;
วุจฺจตี จ ทการสฺส, กตฺวา ตการวิฺุนา’’ติ.
เสฏฺนฺติ คุณมหนฺตตฺตา ปสตฺถตรํ. โส หิ ปสตฺถานํ วิเสเสน ปสตฺโถติ เสฏฺโติ วุจฺจติ. ปสตฺถปทํ, วิเสสตทฺธิเต อิฏฺปจฺจโย. ปสตฺถสทฺทสฺส โส, ปสตฺถานํ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวกาทีนํ สีลสมาธิปฺาทิ คุเณหิ วิเสเสน ปสตฺโถติ อตฺโถ. อถ วา สุนฺทเร สติปฏฺานาทิเภเท ธมฺเม เอสติ คเวสติ เอสึ คเวสินฺติ วา เสฏฺโ, พุทฺโธ. สุปุพฺโพเอส คเวสเน ต. ตสฺส รฏฺโ. สุสทฺโท สุนฺทรตฺโถ. สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ เอสิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ วา เสฏฺโ. สนฺตสทฺทูปปโท อิส คเวสเน ต, สนฺตสทฺทสฺส โส, อิการสฺเส, ตสฺส ฏฺโ. สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ อิจฺฉิยติ กนฺติย ตีติ วา เสฏฺโ. สนฺตสทฺทูปปโท อิสุ อิจฺฉากนฺตีสุ ต. อถ วา สนฺตานํ สปฺปุริสานํ หิตสุขํ อิจฺฉตีติ เสฏฺโ, พุทฺโธ. กตฺตุสาธโนยํ. สุนฺทเร สติปฏฺานา ทิเภเท ธมฺเม เอเสติ พุทฺเธตีติ วา เสฏฺโ. เหตุ กตฺตุสาธโนยํ. สุปุพฺพเอสธาตุ พุทฺธิยํ ต. ตํ เสฏฺํ.
กุสลํกุสลํ ชหนฺติ เอตฺถ กุสลํ อกุสลํ ชหนฺติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. กุจฺฉิตํ ปาปธมฺมํ สลยติ จลยติ ¶ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํ, จตุภูมิกกุสลํ ลพฺภติ. กุปุพฺโพ สลธาตุ อ. ตตฺถ กามาวจรกุสลํ ตทงฺคปฺปหาเนน ปาปธมฺมํ สลยติ จลยติ, มหคฺคต กุสลํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน สลยติ กมฺเปติ, โลกุตฺตร กุสลํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน สลยติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ.
อถ วา กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํ, กรณสาธโนยํ. อิธ ปน ชหนฺติ วุตฺตตฺตา เตภูมกกุสลเมวาธิปฺเปตํ. ตํ ปน อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทาน ปจฺจุปฏฺานํ, อิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ วา, โยนิโสมนสิการ ปทฏฺานํ. น กุสลํ อกุสลํ, มิตฺตปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย ปหายกปหาตพฺพภาเวน กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณํ, สาวชฺชานิฏฺวิปาก ลกฺขณํ วา, อนตฺถชนนรสํ, อนิฏฺวิปากปจฺจุปฏฺานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. ปฺุาภิสงฺขารอาเนฺชา ภิสงฺขารสงฺขาตํ กุสลํ อปฺุาภิสงฺขารสงฺขาตํ อกุสลฺจ กุสลํกุสลํ. ตํ ปน ปทํ ชหนฺติปเท กมฺมํ.
ชหนฺติ มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปฺปหาเนน ปชหนฺตํ วิทฺธํเสนฺตนฺติ อตฺโถ. ตฺหิ อรหตฺตมคฺคาเณน ชหติ ปชหติ, ผลาเณน ชหึ ปชหึ ปฏิปฺปสฺสมฺภินฺติ วา ชโห, พุทฺโธ. หาธาตุ จาเค อ. กิฺจาปิ ปเนตฺถ กุสลํ มคฺเคน ปหาตพฺพธมฺเม น วุตฺตํ, วฏฺฏมูลภูเต อวิชฺชาตณฺหาทิกิเลเส ปน อรหตฺตมคฺค าเณน ชหิเต โลกิยกุสลุปฺปตฺติยา มูลภูตาย อวิชฺชาตณฺหาย อภาวา ปฺุาภิสงฺขาโร สํสาเร ปุน ปฏิสนฺธิยา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา วฏฺฏมูลภูเต กิเลเส ชหิเต ผลูปจาเรน กุสลมฺปิ ชหิตํ นาม โหติ. รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถาติอาทีสุ วิย ¶ . อรหนฺเตน หิ อภิสมาจาริกวตฺตํ กตมฺปิ กุสลนฺติ น วุตฺตํ, กฺริยาติ ปน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตฺหิ นิทานวคฺคสํยุตฺตฏฺกถายํ ‘‘ขีณาสเวน หิ กตํ กมฺมํ เนว กุสลํ โหติ นากุสลํ, อวิปากํ หุตฺวา กฺริยมตฺเต ติฏฺตี’’ติ.
องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ ‘‘อรหตฺตมคฺโค จ กุสลากุสล กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตีติ เอวํ เตน ตํ ภิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ.
เตน วุตฺตํ จูฬนิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘อรหตฺตมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ.
อมตนฺติ มรณวิรหิตํ. โส ชิโน หิ น มโต อมโต, มรณธมฺมสฺส นิพฺพตฺตกานํ กิเลสานํ อรหตฺต มคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา ปุน มรณโต วิรหิโตติ วา อมโต. อถ วา นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน อธิคเต นตฺถิ มตํ มรณํ ยสฺส ชินสฺสาติ อมโตติ วุจฺจติ. ชิเนน หิ ขนฺธมจฺจุมารํ อชิโตปิ กิเลสมารํ ชยิตฺวา เตสํ อวสฺสํ ชิยมานตฺตา ผลูปจาเรน อมโตติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน อมตนฺติ อมตนิพฺพานสมนฺนาคตํ. นตฺถิ มตํ มรณํ เอตฺถาติ อมตํ, นิพฺพานํ. ตํ ปน สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุตรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิสฺสรณปจฺจุปฏฺานํ วา, นิพฺพานสฺส ปน ปทฏฺานํ น ลพฺภติ.
วุตฺตฺหิ มิลินฺทปฺเห นาคเสนตฺเถเรน ‘‘น เกนจิ การเณน นิพฺพานํ อุปฺปชฺชตี’’ติ.
ตํ อสฺส อตฺถีติ อมโต, ชิโน. สทฺธาทิโต ณาติ สุตฺเตน อสฺสถฺยตฺเถ ณปจฺจโย. สทฺโธ ปฺโติอาทีสุ วิย ¶ . อสฺส ชินสฺส จตุมคฺคาเณน สจฺฉิกตํ อมตํ นิพฺพานํ อตฺถีติ อตฺโถ, ตํ อมตํ.
สนฺตนฺติ สพฺพกิเลสทรเถหิ จ วฏฺฏทุกฺเขหิ จ สุวูปสนฺตํ. โส หิ พุทฺโธ สพฺพกิเลสทรถวฏฺฏทุกฺเขหิ สมิตฺถ วูปสมิตฺถาติ สนฺโตติ วุจฺจติ. สมุธาตุ อุปสเม ต. ธาตฺวนฺตสฺส โลปํ ตปจฺจยสฺสนฺโตอาเทสํ กตฺวา ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สํสารวฏฺเฏ ทรถการกานํ กิเลสานํ โพธิมณฺเฑ อรหตฺตมคฺคาเณน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา สีติภูโต สนฺตกายจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ, ตํ สนฺตํ.
อสมนฺติ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ ปุคฺคเลน อสทิสํ, โส หิ พุทฺโธ นตฺถิ สีลาทิคุเณหิ สโม สทิโส เอตสฺสาติ อสโมติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ สตฺตโลเก สีล สมาธิปฺาทิคุเณหิ พุทฺเธน สทิโส โกจิ มนุสฺโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถีติ อตฺโถ. ภควโต หิ อสีติ อนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิต พาตฺตึส มหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺรรูปกาโย จ สพฺพากาเรหิ ปริสุทฺธสีลกฺขนฺธาทิคุณ รตนสมิทฺโธ ธมฺมกาโย จ ปฺุมหตฺตถามมหตฺต อิทฺธิมหตฺตยสมหตฺตปฺามหตฺตาทิคุเณหิ จ ปรมุกฺกํสคโต จ อตฺถิ, ตสฺมา ภควา สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสโม อสทิโสติ วุตฺตํ โหติ.
อสมํ ททนฺติ โลกิยธมฺเมน อสทิสํ มคฺคผลนิพฺพาน ธมฺมํ เวเนยฺยานํ สตฺตานํ เทสนาาเณน ทายกํ. เอตฺถ จ อสมนฺติ นตฺถิ เอตฺถ เอเตสํ วา สโม สทิโส โลกิยธมฺโมติ อสโม, มคฺคผลนิพฺพานํ ลพฺภติ. อถ วา อสมนฺติ อฺเสํ ธมฺมานํ อคฺคภาวโต จตุพฺพิเธน อริย มคฺเคน สจฺฉิกาตพฺพํ นิพฺพานํ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ. ตสฺส ปน ปทสฺส ททนฺติปเทน ¶ กมฺมภาเวน สมฺพนฺโธ. ททาตีติ ทโท, พุทฺโธ. ทาธาตุ อ, โส เกนจิ โลกิยธมฺเมน อสมํ อสทิสํ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ โลกุตฺตรธมฺมํ มหากรุณาปฺปธาเนน อมตาธิคมปฏิปตฺติทสฺสเนน เทสนาาเณน เวเนยฺยานํ สตฺตานํ ทาตาติ อตฺโถ. ตํ อสมํ ททํ.
(ข) ทุติยคาถายํ ปน สรณนฺติ สพฺพสตฺตโลกสฺส ปฏิสรณภูโต ปรายโณ เลโณ ตาโณติ วุตฺตํ โหติ. โส หิ พุทฺโธ สรนฺติ ปฏิสรนฺติ เอตฺถ สตฺตโลกาติ สรโณติ วุจฺจติ. สรธาตุ ยุ. อถ วา สรนฺติ โอสรนฺติ สโมสรนฺติ เอตฺถ สตฺตโลกาติ สรโณติ วุจฺจติ. สรนฺติ จินฺเตนฺติ เอตฺถ สทฺธา ปสนฺนา เทวมนุสฺสา สรณมิทนฺติ สรโณติ จ. สรนฺติ ปฏิวิชฺฌนฺติ เอตฺถุปคตา เทวมนุสฺสา สทฺธมฺมนฺติ สรโณติ จ วุจฺจติ. สร จินฺตายํ ยุ. สรณคมนฏฺาเน ปน สรติ หึสติ ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ กิเลสฺจาติ สรณํ. รตนตฺต ยนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. ตํ สรณํ.
ปุน สรณํ โลกนฺติ สตฺตสงฺขาโรกาสสงฺขตํ โลกํ สรนฺตํ ชานนฺตํ. เอตฺถ หิ โลกยติ ปติฏฺยติ เอตฺถ ปฺุาปฺฺุจ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, สตฺต โลโก ลพฺภติ. โลกธาตุ ปติฏฺายํ ณ. ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโก, สงฺขารโลโก. ลุชธาตุณ. โลกิยติ วิจิตฺตากาเรน ทิสฺสตีติ โลโก, โลกิยนฺติ ปติฏฺิยนฺติ เอตฺถ วา ชงฺคมา จ ถาวรา จาติ โลโก, จกฺกวาฬสงฺขโต โอกาสโลโก ลพฺภติ. โลกธาตุณ. เอตฺถ จ สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ วาติ อาคตฏฺาเน อินฺทฺริยพทฺธานํ รูปาทีนํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺโตเยว โลโก สตฺตโลโกติ วจนตฺเถน สตฺตโลโกติ เวทิตพฺโพ. เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหา รฏฺิติกาติ ¶ อาคตฏฺาเน อินฺทฺริยพทฺธานํ วา อนินฺทฺริยพทฺธานํ วา ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺตีติ สงฺขารา, สงฺขาราเอว โลโก สงฺขารโลโกติ วจนตฺเถน สงฺขารโลโกติ.
‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,
ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;
ตาว สหสฺสธา โลโก,
เอตฺถ เต วตฺตติ วโส’’ติ.
อาคตฏฺาเน อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปาทีนํ สมูโห สนฺตาโน จ อวกสนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถาติ โอกาโส, โสเยว โลโก โอกาสโลโกติ วจนตฺเถน โอกาส โลโกติ เวทิตพฺโพ, ตํ โลกํ. สรติ ชานาติ อชานีติ วา สรโณ, พุทฺโธ. สร จินฺตายํ ยุ. โลกํ สรณนฺติ สมฺพนฺโธ. พุทฺโธ ปน สตฺตโลกํ, สงฺขารโลกํ, โอกาสโลกํ, กิเลสโลกํ, ภวโลกํ, อินฺทฺริย โลกํ, ขนฺธโลกํ, อายตนโลกํ ธาตุโลกฺจาติอาทิมเนกโลกํ อนาวรณาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ.
อรณนฺติ นิกฺกิเลสํ, กิเลสสงฺขาตรณวิรหิตํ วา. รณสทฺโท จ กิเลเสสุ จ ยุทฺเธ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ จ ทิสฺสติ. ตถา หิ สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมาติอาทีสุ กิเลเสสุ ทิสฺสติ. เต หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ สตฺตา เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติ.
‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;
สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ.
อสทิสชาตเก ยุทฺเธ ทิสฺสติ. รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวา, สํยมนฺติ สํยตํ อิสิปพฺพชฺชํ อชฺฌุปาคมีติ อตฺโถ. ติณฺจ กฏฺฺจ รณํ กโรนฺโต, ธาวึสุ เต อฏฺทิสา ¶ สมนฺตโตติ ฉทฺทนฺตชาตเก จุณฺณวิจุณฺณกรเณ ทิสฺสติ. รณํ กโรนฺโตติ หิ จุณฺณํ วิจุณฺณํ กโรนฺโต. เตติ สพฺเพ อฏฺสหสฺสนาคาติ อตฺโถ. อิธ ปน กิเลเส ทฏฺพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. รณนฺติ สตฺเต ราคาทโย จุณฺเณนฺติ ปีเฬนฺตีติ รณา, รณนฺติ สตฺตา เอเตหิ กนฺทนฺติ ปริเทวนฺตีติ วา รณา, กิเลสา. รณธาตุ สทฺเท อ. นตฺถิ รณา กิเลสา เอตสฺสาติ อรโณติ วุจฺจติ. ชินสฺส กิเลสมารสฺส โพธิมูเล ชิยมานตฺตา รณา กิเลสา น สนฺตีติ อตฺโถ. ตํ อรณํ.
อรณํ กรนฺติ เวเนยฺยสนฺตาเน รณสงฺขตกิเลสสฺส อภาวกรณํ. เอตฺถ จ รณนฺติ เอตํ เยหิ อภิภูตา สตฺตา กนฺทนฺติ ปริทวนฺติ เอเตสํ ราคาทีนํ อธิวจนํ. เตสํ อภาวํ เวเนยฺยสนฺตาเน เทสนาาเณน กโรติ อตฺโถ. อถ วา กโรตีติ กโร, พุทฺโธ. ตํ กรํ.
อภยนฺติ ชาติภยาทีนํ อภาวโต นิพฺภยํ. เอตฺถ หิ ภยํ จิตฺตุตฺราสภยํ, าณภยํ, อารมฺมณภยํ, โอตฺตปฺป ภยฺจาติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ภายติ จิตฺเตนาติ ภยํ, จิตฺตุตฺราสภยํ. าเณน ตีเรตฺวา ภายตีติ ภยํ, าณํ. ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อารมฺมณภยํ. ภายติ เอเตน ปาปโตติ ภยํ, โอตฺตปฺปภยํ. ภีธาตุ ภเย ณ.
มหานิทฺเทสปาฬิยํ ปน อาคตานิ ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ, ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ, อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยํ, อูมิภยํ, กุมฺภีฬภยํ, อาวฏฺฏภยํ, สุสุกภยํ, อาชีวิกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสยสารชฺชภยํ, มทน ภยํ, ทุคฺคติภยนฺติอาทีนิ คหิตานิ. นตฺถิ ภยานิ เอตสฺสาติ อภโย, พุทฺโธ. ตสฺส ภยานํ การณ ภูตานํ ¶ สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา สพฺพภยํ นตฺถีติ อตฺโถ.
ปุน อภยํ านํ นายกนฺติ เอตฺถ อภยนฺติปทํ านนฺติปเท วิเสสนํ. านนฺติปทํ นายกนฺติปเท กมฺมํ. ภยสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. นตฺถิ สพฺพภยํ เอตฺถ นิพฺพาเนติ อภยํ, นิพฺพานํ. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ อรหนฺตา นฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ านํ, นิพฺพานํ. เวเนยฺยสตฺเต เนตีติ นายโก, พุทฺโธ. นีธาตุ นยเน ณฺวุ. โส พุทฺโธ ภพฺเพ กุลปุตฺเต มคฺคาธิ คมปฺปตฺติยา ธมฺมเทสนาย มคฺคผลาณํ อธิคเมนฺโต นิพฺพานฏฺานํ เนตีติ อตฺโถ, ตํ นายกํ.
ปุน นายกํ นเมติ นายกํ พุทฺธํ อหํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ นายกนฺติ เวเนยฺยสตฺเต สํสารณฺณวโต นิพฺพานปารํ เนตีติ นายโก, พุทฺโธ. โส หิ ยถา นาวิโก ชเน นาวาย โอริมตีรโต ปาริมตีรํ เนติ, เอวํ สตฺเต มคฺคงฺคนาวาย สํสารณฺณวโต นิพฺพาน ปารํ เนติ ปาปุเณตีติ อตฺโถ. อถ วา นายกนฺติ ติณฺณํ โลกานํ เชฏฺภาวคมนตฺตา นายโก เชฏฺ เสฏฺวุฑฺฒตโร. โส หิ เชฏฺภาวํ เนติ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ นายโกติ วุจฺจติ. นีธาตุ คติมฺหิ ณฺวุ. โส ปน อิธ โลเก อวิชฺชณฺฑคตานํ สพฺพปชานํ ปมตรํ อวิชฺชณฺฑโกสํ อรหตฺตมคฺเคน ปทาเลตฺวา อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา สพฺพสตฺตานํ เสฏฺเชฏฺวุฑฺฒตรภาวํ คโตติ อตฺโถ. ตํ นายกํ. นเมติ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ นมามีติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ วตฺตมานมิวิภตฺติยา กฺวจิธาตุตฺยาทิสุตฺเตน เออาเทโส โหติ. อยํ ปเนตฺถ วาจฺจตฺถาทินโย. นเมติปทสฺส อาขฺยาตปทตฺตา วจนตฺโถ น กาตพฺโพ. วุตฺตฺหิ สทฺทวิทูหิ –
‘‘รุฬฺหีขฺยาตํ นิปาตฺจุ, ปสคฺคาลปนํ ตถา;
สพฺพนามนฺติเมเตสุ, น กโต วิคฺคโห ฉสู’’ติ.
ตํ ¶ ปน ปทํ นมุธาตุวตฺตมานอมฺหโยคปรสฺสปทมิวิภตฺยนฺตํ อาขฺยาตปทํ. นมุธาตุยา วาจฺจตฺโถ นมนกฺริยา สงฺขาโต กุสลจิตฺตุปฺปาโท ปธานวเสน ลพฺภติ. มิวิภตฺติยา วาจฺจตฺโถ เตน จิตฺตุปฺปาเทน อุปลกฺขิโต อุปฺปาท วนฺโต ตทากาโร ปุคฺคโล อปฺปธานวเสน ลพฺภติ. ปทสมุทายสฺส ปน วาจฺจตฺโถ กตฺตุกมฺมภาเวสุ กตฺตุภูโต อตีตาทิกาเลสุ ปจฺจุปฺปนฺนกาลภูโต ธาตฺวตฺถ กิริยาวิเสโสว ลพฺภติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
วิตฺถาโร ปเนวํ เวทิตพฺโพ. นมุธาตุยา วจฺจํ สุคตาทิ พุทฺธคุณํ อารมฺมณํ กตฺวา วนฺทนาการปฺปวตฺโต กายวจี วิฺตฺติสมุฏฺาปโก สทฺธาเจตนาปฺาปธาโน กุสล จิตฺตุปฺปาโท จ ทฺเว วิฺตฺติโย อสมุฏฺาเปตฺวา มโนทฺวาเร วนฺทนาการปฺปวตฺโต กุสลจิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺเยน ลพฺภติ. พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสน ปวตฺโต โยนิโสมนสิกา ราทิปุเรจรานุจรกุสลจิตฺตุปฺปาโท ผลูปจาเรน. ทิฏฺธมฺมิ กสมฺปรายิกสงฺขาตํ ปจฺฉิมปจฺฉิมผลํ โรคาทิอนฺตรายานํ อภาวฺจ วา สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติสุขฺจ การณูปจาเรน, ปุเร ปุเร วนฺทนา สทิสฺยูปจาเรน, วนฺทนสฺส นามปฺตฺติ านูปจาเรน, วตฺถุทฺวารารมฺมณํ านูปจาเรน, วนฺทน คุเณน ลกฺขิตํ ปุคฺคลทพฺพํ คุณูปจาเรน. อุกฺกฏฺมชฺฌ มุทุตฺตมตฺตภาโว คุณฺยูปจาเรน, อวยวภูตา วนฺทนา เอกเทสูปจาเรน. สมูหภูตา วนฺทนา เอกเทสฺยูปจาเรน, ปุพฺพปุพฺพกุสลจิตฺตุปฺปาโท สมีปูปจาเรน, ปจฺฉิมปจฺฉิม กุสลจิตฺตุปฺปาโท สมีปฺยูปจาเรน, ปณามกุสลจิตฺตุปฺปาทภูตานํ ปรมตฺถธมฺมานํ นิพฺยาปารภาโว ตทฺธมฺมูปจาเรน. เตสํ เอวํ ธมฺมตาภาโว อตทฺธมฺมูปจาเรน, วนฺทนากาโร อเภทเภทูปจาเรน. วนฺทนสตฺติ เภทอเภทูปจาเรน ลพฺภติ. มิวิภตฺติยา วาจฺจํ ตํมุขฺยาทีหิ ลกฺขิโต กตฺตุ กฺริยาวิเสเสน จ วตฺตมานวิภตฺติสงฺขาเตน วิภตฺติวิเส เสน ¶ จ ปรสฺสปทสงฺขาเตน ปทวิเสเสน จ อุตฺตมปุริส วิเสเสน จ อมฺหโยควิเสเสน จ สพฺพธาตุวิเสเสน จ เอกวจนวิเสเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวิเสเสน จ ธาตฺวตฺถกฺริยาวิเสเสน จ อลิงฺค วิเสเสน จ ภูวาทิคณ วิเสเสน จ โนวิกรณวิเสเสน จ ภาวกมฺมกตฺตูสุกตฺตุวิเสเสน จ ลกฺขิโต อหํสงฺขาโต ขนฺธสงฺขโต สนฺตาโน อปฺปธาเนน ลพฺภติ. กฺริยาปทสฺส กฺริยาย ปธาเนน วาจกตฺตา ธาตฺวตฺโถว ปธาเนน ลพฺภติ. อปจฺจยสฺส วาจฺจํ ภูวาทิคณโชตกา รูปสิทฺธิมตฺตา ปท สิลิฏฺตา ลพฺภติ.
อถ วา โย อหํ นมามีติ โส นเม. สามฺตฺถ วิคฺคโหยํ. วาจฺจตฺโถ ปน วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. นมนฺเจตฺถ พุทฺธสฺส สีลาทิอนนฺตคุเณสุ นินฺนปพฺภารตาวเสน ปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา. สา จ วนฺทเนยฺย วนฺทนกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส ปุริมกมฺมสฺส อนุพลปฺปทาน วเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ปวตฺติกาเล โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺตึ สาเธติ. สมฺปราเย จ อุปปชฺชเวทนียภูตา สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติสุขํ นิพฺพตฺเตตีติ.
อยํ ปเนตฺถ ทสฺสนตฺถนโย. นเมติอิมินา พุทฺธสฺส สุคตาทิคุณํ อารพฺภ ปวตฺตา ติวิธา ปณามกุสล เจตนา มุขฺเยน ทสฺเสติ. ตํ ทสฺสเนน ตสฺสา การณภูตา โยนิโสมนสิการาทโย จ จตุจกฺกสมฺปตฺติฺจ พุทฺธุปฺปาทนวมเขตฺตฺจ ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ สทฺธาปฺาปธานํ กุสลจิตฺตุปฺปาทฺจ ผลูปจาเรน ทีเปติ. ตทฺทีปเนน ตสฺสา ผลภูตํ ทิฏฺธมฺมโรคาทิอนฺตรายวิโสสนฺจ สคฺคโมกฺข สุขฺจ ปมการณูปจาเรน ปกาเสติ. ตปฺปกาสเนน พุทฺธสฺส ปณามารหภาวํ ทุติยการณูปจาเรน วิภาเวติ ¶ . ตํวิภาวเนน วนฺทกสฺส เม เขตฺตงฺคตภาวฺจ ปณาเม ตพฺพภาวฺจ ตติยการณูปจาเรน อนุภาเวติ.
อยํ ปเนตฺถ อลงฺการนโย. นเมติวาจกปทสฺส วาจฺจภูตา ติวิธา พุทฺธปณามกุสลเจตนา สมฏฺายี ภาโว นาม. กสฺมา, สรีรตฺตา. อถ วา ติวิธาย พุทฺธปณา มกุสลเจตนาย สมฺปยุตฺโต สมาธิปฺปธาโน มหา กุสลจิตฺตุปฺปาโท สมฏฺายีภาโว นาม. กสฺมา, พุทฺธสฺส สุคตาทิคุณารมฺมเณ เอกคฺคตฺตา สมาหิตจิตฺตตฺตา วา. โสเยว ปน สนฺตรโส นาม. กสฺมา, พุทฺธปณามเจตนา กุสลงฺเคน อกุสลงฺคสฺส ปหีนตฺตา. พุทฺธนฺติปาเสส ปทสฺส วาจฺจภูโต พุทฺธทพฺโพ อารมฺมณวิภาโว นาม. กสฺมา, ตสฺส ปณามกุสลจิตฺตุปฺปาทสฺส อารมฺมณปจฺจเยน อุปการตฺตา. พุทฺธสฺส สุคตนฺตฺยาทิคุโณ อุทฺทีปนวิภาโว นาม. กสฺมา, ปณามสฺส การณตฺตา. การณภูตํ ตํ สมฏฺายีภาวํ อุปาทาย ชานิตพฺโพ ทิฏฺธมฺมโรคา ทิอนฺตรายาภาโว จ สมฺปราเย สคฺคโมกฺขสุขสมฺปตฺติ จ อานุภาโว นาม. กสฺมา, อานิสํสผลตฺตา.
ตตฺถ หิ กิฺจาปิ อานุภาวทีปกํ ปทํ นตฺถิ. การณสฺส ปน ผเลน วินาภาวโต การณสฺส ผลํ วิฺเยฺยนฺติ. อถ วา นเมติปทสฺส สามตฺถิยโต อานุภาโว ทสฺสิโตเยวาติ ทฏฺพฺโพ. อาวิภูโต อุสฺสุโก จ พุทฺธปณามสฺส อานิสํสปชานนา มติ จ อลสาภาโว จ จิตฺตปฺปสาโท จ สมาธิตฺยาทิ จ พฺยภิจารีภาโว นาม. โลมหํสาทิภาโว สตฺวํกาภาโว นามาติ อลงฺการ นโย เวทิตพฺโพ. เอวํ ปจฺฉิมปจฺฉิมคาถาสูติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. สุคตํ โสภนคตํ สุนฺทรนิพฺพานฏฺานํ คตํ วา สมฺมา คตํ วา, สุคตํ สมฺมา วจนํ คทํ ภาสนํ, เสฏฺํ ปสตฺถตรํ สติปฏฺานาทิเภเท ธมฺเม ¶ คเวสนฺตํ วา สนฺเตหิ คเวสิตพฺพํ วา สตฺตานํ หิตสุขํ อิจฺฉิตํ วา, กุสลํกุสลํ กุสลํอกุสลํ, ชหํ ชหิตํ, อมตํ มรณวิรหิตํ อมตํ อมตนิพฺพานสมนฺนา คตํ, สนฺตํ กิเลสทรถวูปสมํ, อสมํ โลกิยธมฺเมน อสทิสํ มคฺคผลนิพฺพานธมฺมํ. ททํ ทาตํ ทายกํ วา, สรณํ สพฺพสตฺตโลกสฺส ปฏิสรณภูตํ. โลกํ สตฺตสงฺข โรกาสสงฺขตํ ติโลกํ, สรณํ ชานนฺตํ, อรณํ นิกฺกิเลสํ, กิเลสสงฺขาตรณวิรหิตํ วา. อรณํ สตฺเตสุ กิเลสรชสฺสาภาวํ, กรํ เทสนาาเณน กตํ, อภยํ นิพฺภยํ, อภยํ นิพฺภยฏฺานํ นิพฺพานทิสํ, นายกํ สตฺเต นิพฺพานปารํ เนนฺตํ, นายกํ ติโลกานํ เชฏฺํ ปาโมกฺขํ พุทฺธํ สกฺกจฺจํ ตีหิ ทฺวาเรหิ อหํ นเม นมามีติ.
ปมวนฺทนคาถาทฺวยวณฺณนา สมตฺตา.
นยนสุภคกายงฺคํ,
มธุรวรสโรเปตํ;
อมิตคุณคณาธารํ,
ทสพลมตุลํ วนฺเท.
๒. เอวํ ปมํ คาถาทฺวเยน พุทฺธสฺส นมสฺสิตฺวา อิทานิ นยนสุภคกายงฺคนฺตฺยาทีหิ ปฺจหิ คุเณหิ โถมิตฺวา พุทฺธํ วนฺทิตุํ นยนสุภคกายงฺคนฺติอาทิคาถมาห. อยํ ปน น น มคณยุตฺตตฺตา นวกฺขเรหิ ลกฺขิตา ภุชคสุ สุคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘ภุชคสุสุมตา นาโม’’ติ.
อยํ ปเนตฺถ โยชนา. ยสฺสํ ปฏิปาทํ นา จ ทฺเว นคณาโม จ มคโณ จ ยทิ สิยา. สา ภุชคสุสุ คาถาติ มตา าตพฺพาติ. ตตฺถ ปน นยนสุภคกายงฺคนฺติ สพฺพสตฺตานํ จกฺขุสฺส โสภนํ คเตน กายงฺเคนสมนฺนาคตํ. เอตฺถ ¶ หิ นยนนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ นยนํ, จกฺขุ ลพฺภติ. นีธาตุ ยุ. สุภํ โสภนํ คจฺฉตีติ สุภคํ, กายงฺคํ ลพฺภติ. สุภสทฺทูปปโท คมุธาตุ กฺวิ. กายสฺส องฺคํ อวยวํ กายงฺคํ. ภควโต กายงฺคํ ลพฺภติ. ฉฏฺีตปฺปุริสสมาโสยํ. นยนสฺส สุภคํ นยนสุภคํ, ตํ กายงฺคํ ยสฺส พุทฺธสฺสาติ นยนสุภค กายงฺโค, พุทฺโธ. โส หิ รูปกายสฺส ทสฺสนา นุตฺตริยคุณโยคโต สพฺพสตฺตานํ ปสาทจกฺขุสฺส โสภนํ คเตน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีตฺยา นุพฺยฺชนลกฺขเณหิ จ ลกฺขิเตน กายงฺเคน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
มธุรวรสโรเปตนฺติ ปิยเปมนียอุตฺตมสทฺเทน สมนฺนาคตํ, โส หิ ภควา มธิยติ ปิยติ เปมิยติ วาติ มธุโร. มธธาตุ อุโร. วุตฺตฺหิ มชฺฌิมปณฺณาสฏีกายํ ‘‘มธุโรติ ปิโย เปมนีโย อปลิพุทฺโธ’’ติ. อถ วา มธิยติ อสฺสาทิยตีติ มธุโร, มธติ สพฺพสตฺตานํ ปีตึ อุนฺเทติ วฑฺเฒตีติ มธุโร, มธธาตุ อุนฺเท อุโร. เตน วุตฺตํ สทฺทนีติยํ ‘‘มธ อุนฺเท’’ติ. วริตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพ ปตฺถิตพฺโพ วาติ วโร, สโร. วรธาตุ อิจฺฉายํ อ. สรติ คจฺฉติ โสตวิฺาณารมฺมณภาวนฺติ สโร, สทฺโท. สรธาตุ คติยํ อ. สรติ คจฺฉติ สุยฺยมานตนฺติ วา สโร, สริยติ สุณิยตีติ วา สโร, ภควโต อฏฺงฺคสมนฺนาคโต สทฺโท ลพฺภติ. อุปสมฺปชฺชตีติ อุเปโต, อุปปุพฺพอิธาตุ ต. มธุโร จ วโร จ โส สโร จาติ มธุรวรสโร, เตน อุเปโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ มธุรวรสโรเปโตติ วุจฺจติ. ภควโต ปน หทย วตฺถุโน สุวิสุทฺธตฺตา ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธตฺตา เทว มนุสฺเสหิ มธุเรน ปิเยน มนาปิเยน วเรน อิจฺฉิตปตฺถิ เตน อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน สเรน สทฺเทน อุเปโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ วุตฺตํ โหติ.
เอตฺถ ¶ จ กิฺจาปิ สโรเปตนฺติ สามฺวเสน วุตฺตํ, ภควโต สโร ปน วิสฏฺโ จ, วิฺเยฺโย, มฺชุ, สวนีโย, พินฺทุ, อวิสารี, คมฺภีโร, นินฺนาทิ จาติ วิเสเสน อฏฺงฺคสมนฺนาคโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺหิ มชฺฌิม ปณฺณาเส พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘อฏฺงฺคสมนฺนาคโต โข ปนสฺส โคตมสฺส มุขโต โฆโส นิจฺฉรติ วิสฏฺโ จ, วิฺเยฺโย จ, มฺชุ จ, สวนีโย จ, พินฺทุ จ, อวิสารี จ, คมฺภีโร จ, นินฺนาทิ จ. ยถาปริสํ โข ปน โส ภวํ โคตโม สเรน วิฺาเปติ, น จสฺส พหิทฺธา ปริสาย โฆโส น นิจฺฉรตี’’ติ.
ตสฺสาฏฺกถายํ ปน วิสฏฺโติ สินิทฺโธ อปลิพุทฺโธ. วิฺเยฺโยติ วิฺาปนีโย ปากโฏ. วิสฏฺตฺตาเยว เจส วิฺเยฺโย โหติ. มฺชูติ มธุโร. สวนีโยติ โสตสุโข, มธุรตฺตาเยว เจส สวนีโย โหติ. พินฺทูติ สมฺปิณฺฑิโต. อวิสารีติ อวิสโฏ. พินฺทุตฺตาเยว เจส อวิสารี โหติ. คมฺภีโรติ คมฺภีรสมุฏฺิโต. นินฺนาทีติ นินฺนทวา. คมฺภีรตฺตาเยว เจส นินฺนาทิ โหติ. ยถาปริสนฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตาปิ เอกพทฺธํ ปริสํ วิฺาเปติ. พหิทฺธาติ องฺคุลิมตฺตมฺปิ ปริสโต พหิทฺธา น คจฺฉติ. กสฺมา. โส เอวรูโป มธุรสโร อการณา มา นสฺสีติ. อิติ ภควโต โฆโส ปริสาย มตฺตเกเนว จรตีติ วณฺณิโตติ. อภิธานปฺปทีปิกายฺจ วุตฺตา สงฺคหคาถา –
‘‘วิสฏฺมฺชุวิฺเยฺยา, สวนียาวิสาริโน;
พินฺทุคมฺภีรนินฺนาทิ, ตฺเยวมฏฺงฺคิโก สโร’’ติ.
ยถา หิ พฺรหฺมุโน สโร ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา วิสุทฺโธ มธุโร โหติ. ยถา จ สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิเคหิ อนุพนฺธา ธาวนฺตา ขุทฺทกมิคา กรวีกสกุณสฺส วิกูชมานํ สทฺทํ สุตฺวา สรสฺส มธุรตฺตา มรณภยํ หิตฺวา อธาวิตฺวา อุกฺขิตฺตปาทํ ¶ อนิกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺตา สุณนฺติ, เอวํ กรวีกสฺส สทฺโท ธมฺมตาภาเวน มธุโร ปิโย มนาโป โหติ. เอวํ ภควตา กตํ กมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา ปิตฺตเสมฺเหหิ จ อปลิพุทฺธตฺตา ภควโต นาภิโต สมุฏฺหนฺโต สโรปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคโต สุวิสุทฺโธ อติมธุโร อติปิโย อติมนาโป โหติ. สา ปเนสา หีนูปมา โหติ, ภควโต หิ สโร เตหิ สทฺเทหิ สตภาเคน สหสฺสภาเคน อติมธุโร อติปิโย อติมนาโป โหติ, ตถา หิ ธมฺมาโส กรฺโ อสนฺธิมิตฺตา เทวี กรวีกสกุณสฺส มธุรสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส ติรจฺฉานสฺส มธุโร สทฺโท, โก นาม สพฺพฺุตาณสิรึ ปตฺตสฺส ภควโต อติมธุโร สทฺโท’’ติ, ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีตึ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาติ, ตสฺมา ภควโต มธุรวรสโรเปตนฺติ โถเมตีติ.
อมิตคุณคณาธารนฺติ อปริมิณิตพฺพสีลาทิคุณสมูหานํ ปติฏฺานภูตํ. เอตฺถ จ สมิโตติ ปริมิณิตพฺโพติ มิโต, มาธาตุ ปริมาเณ ต, น มิโต อมิโต. คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา. เต หิ คุเณนฺติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ ปกาเสนฺตีติ คุณาติ วุจฺจนฺติ. คุณธาตุ ปกาสเน อ. มณิสารมฺชูสาฏีกายํ ปน ‘‘คุณนฺติ อตฺตโน อาธารํ ปากฏํ กโรนฺตีติ คุณา’’ติ วุตฺตํ.
สทฺทนีติธาตุมาลายฺจ ‘‘คุณ อามนฺตเน, คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเน เต คุณา, โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฏฺิโต ปุคฺคโล ทฏฺุํ โสตุํ ปูชิตฺุจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณ. เอตฺถ กิฺจาปิ สีลาทิ ธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุ อามนฺตนํ นิมนฺตนฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํ. อฺเ ปน คฺุชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณาติ อตฺถํ วทนฺติ. ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํน ปสฺสาม ¶ . คุณ อามนฺตเน อิจฺเจว ปสฺสาม. วิจาเรตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. อมิโต คุโณ อมิตคุโณ, เตสํ คโณ สมูโห อมิตคุณคโณ, เตสํ. อาธารติ ติฏฺติ เอตฺถาติ อมิตคุณคณาธาโร, ชิโน ลพฺภติ. โส ปน สมุทฺโททกํ นาฬิปตฺเตน อปริมิตํ วิย เกนจิ อปริมิตานํ สีลาทิคุณสมูหานํ อาธาโร ปติฏฺานภูโตติ อตฺโถ.
ทสพลนฺติ อฺเหิ อสาธารณํ ตถาคตทสพลสมฺปนฺนํ. เอตฺถ หิ พลนฺติ เกหิจิ วิรุทฺเธหิ การเณ หิ พลนฺติ น กมฺเปนฺติ ถิรนฺตีติ พลํ, ทส พลานิ ยสฺส โสติ ทสพโล, พุทฺโธ. ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ตถา คตสฺส ทสพลํ กายทสพลฺจ, าณทสพลฺจาติ. เตสุ หิ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘กาฬา วกฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;
คนฺธ มงฺคลเหมฺจ, อุโปสถํ ฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติ.
อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺพฺพํ. ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส. ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส. ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส. ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส ปิงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส มงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ มงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺส. ยํ ทสนฺนํ เหมวตานํ, ตํ อุโปสถสฺส. ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส ฉทฺทนฺตสฺส. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส, นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ อิทเมว วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถีนํ คณนาย หตฺถิโกฏิสหสฺสานํ ¶ . ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตถาคตสฺส กายพลํ โหติ. อิทํ ปน ตาสุ ตาสุ ปาฬีสุ น อาคตํ. อฏฺกถาสุเยว อาคตํ. เตน วุตฺตํ ทสก นิปาต องฺคุตฺตรฏีกายํ ‘‘ทส พลาณํ ปน ปาฬิยํ อาคตเมว. น กายพลํ วิย อฏฺ กถารูฬฺหเมวาติ อธิปฺปาโย’’ติ. เอตฺถ จ นารายน สงฺฆาต พลนฺติ เอตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา อิโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารายนํ, วชิรํ. ตสฺมา นารายนสงฺฆาต พลนฺติ วชิรสงฺฆาตพลนฺติ อตฺโถติ.
าณทสพลํ ปน วิภงฺคปาฬิยฺจ มูลปณฺณาเส มหา สีหนาทสุตฺเต ทสกนิปาตองฺคุตฺตรปาฬิยฺจ วิตฺถาเรน อาคตเมว. สุขคฺคหณตฺถํ ปน สงฺเขเปน ทสฺสยิสฺสามิ. เสยฺยถิทํ. านาฏฺานาณฺจ, กมฺมสมาทานานํ วิปากาณํ, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณํ, อเนกธาตุ นานาธาตุ โลก าณํ, สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ าณํ, ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ, สตฺตานํ จุตูปปาตํ าณํ, อาสวานํ ขยาณฺจาติ. อยํ ปน กโม อภิธมฺมวิภงฺคปาฬิยํ อาคตกฺกโม.
จุตูปปาตาณฏฺาเน ปน มูลปณฺณาสปาฬิยํ มหาสีหนาทสุตฺเต จ ทสกนิปาตองฺคุตฺตรปาฬิยํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาคตํ. อตฺถโต ปน ทิพฺพจกฺขุาเณน จุตูปปาตสฺส ปสฺสิตตฺตา สทิสเมวาติ. ตตฺถ หิ านาฏฺานาณนฺติ การณาการณํ ยถาภูตํ ชานนาณํ. การณฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ. กมฺมสมาทานานํ วิปากาณนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ อตีตานาคต ปจฺจุปฺปนฺนานํ กุสลากุสลกมฺมานํ สุคติทุคฺคติปฏิสนฺธิสงฺขาตํ วิปากํ นิพฺพานผลฺจ ยถาภูตํ ปชานนาณํ. สพฺพตฺถ คามินิปฏิปทํ ¶ าณนฺติ สพฺพคติคามินิฺจ ปฏิปทํ มคฺคํ ยถาภูตํ ปชานนาณํ. ตตฺถ จ ปฏิปทนฺติ ปฏิปชฺชติ ปาปุณาติ เอเตนาติ ปฏิปทํ, มคฺคํ. คติคามินินฺติ นิรยาทิปฺจคติคามินึ. อคติคามินินฺติ นิพฺพานคามินึ. วุตฺตฺหิ ‘‘นิพฺพานฺจาหํ สาริปุตฺต ปชานามิ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติ.
อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ าณนฺติ เอตฺถ อเนก ธาตูติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตูหิ วา พหุธาตุํ. นานาธาตูติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา วิสทิส สภาวตฺตา นานาปฺปการธาตุํ. โลกนฺติ ขนฺธายตน ธาตุโลกํ. าณนฺติ ยถาภูตํ ปชานนาณํ. สตฺตานํ อธิมุตฺติกตํ าณนฺติ สตฺตานํ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ ยถาภูตํ ปชานนาณํ. ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณนฺติ เอตฺถ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ. เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺเวธา วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวํ วฑฺฒฺจ อปรภาวํ หานิฺจ ยถาภูตํ ปชานนาณํ.
ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ าณนฺติ เอตฺถ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, รูปี รูปานิ ปสฺสตีติอาทีนํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปมชฺฌาน สมาปตฺติอาทีนฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ วุฏฺหนฺติ, ตํ การณํ. าณนฺติ ยถาภูตํ ปชานนาณํ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนฺติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณสงฺขาตํ ปชานนาณํ. สตฺตานํ จุตูปปาตํ าณนฺติ สตฺตานํ จุติฺจ อุปปาตฺจ ปชานนํ ทิพฺพจกฺขุาณํ. อาสวานํ ขยาณนฺติ กามาสวาทีนํ ขยสงฺขาตํ อาสวนิโรธํ นิพฺพานํ ยถาภูตํ ปชานน าณนฺติ ¶ . อิมานิ ปน าณานิ อฺเหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺส ทสพลาณานีติ ทฏฺพฺพานิ.
โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘านาฏฺานํ วิปากฺจ, าณํ ปฏิปทํ าณํ;
อเนกธาตุโลกฺจ, สตฺตานํ อธิมุตฺติกํ. [สา ปเนสา เสตววิปุลาคาถาติ ทฏฺพฺพา;]
อินฺทฺริยปราปรฺจ, ฌานาทินํ สํกิเลสํ;
โวทานํ วุฏฺานํ าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ;
สตฺตานํ จุตูปปาตํ, อาสวกฺขยํ าณนฺติ;
ทสิมานิ พุทฺธสฺส จา, สาธารณานิ าณานี’’ติ. [สา ปเนสา สามฺคาถาติ ทฏฺพฺพา;]
นนุ ทสพลาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพฺุตาณเมว โหติ, อถ กสฺมา ตํ าณํ ทสเภเทน วุตฺตนฺติ. วุจฺจเต. อฺเมว หิ ทสพลาณํ, อฺํ สพฺพฺุตาณํ, ทสพลฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ. สพฺพฺุตาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ปชานาติ. ทสพลาเณสุ หิ ปมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ กมฺมนฺตร วิปากนฺตรเมว. ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว. จตุตฺถํ ธาตุ นานตฺตการณเมว. ปฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว. ฉฏฺํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว. สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สํกิเลสาทิเมว. อฏฺมํ ปุพฺเพ นิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว. นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว. ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพฺุตาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพฺจ ตโต อุตฺตริฺจ ปชานาติ. เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ. อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ. มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. เอวํ เตสํ าณทฺวยานํ วิเสโสติ. ตํ ปน อิธ าณทฺวยํ อธิปฺเปตนฺติ.
อตุลนฺติ ¶ สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ ปุคฺคเลน อสทิสํ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. ตุลนํ อุมฺมานํ ตุลา, ตุล สทิสฺยํ. สทฺทนีติยฺหิ ‘‘ตุล อุมฺมาเน’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ตุลิยติ ปมิยติ เอตายาติ ตุลา, ปกติตุลา. ตุลา วิยาติ ตุลา, าณํ. ตาย สมฺมิโต ตุโล. สมฺมิต ตทฺธิเต อปจฺจโย. ตุลสทิสาเณน สมฺมิโต ปุคฺคโล. น ตุโล อตุโล. กมฺมธารยมิสฺสกตปฺปุริส สมาโสยํ. สีลาทิคุเณหิ เกนจิ ปุคฺคเลน อสทิโส ภควา ลพฺภติ. อถ วา นตฺถิ ตุโล สทิโส ปุคฺคโล เอตสฺสาติ อตุโล, ภควา. อตคฺคุณสํวิฺาโณยํ พหุพฺพีหิ. สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิโส อคฺคปุคฺคโลติ อตฺโถ. สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลภาวโต. ยถาห ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ, วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา’’ติ. ตํ อตุลํ พุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. วนฺเทติ พุทฺธสฺส นยนสุภคกายงฺคาทิคุณํ อนุสฺสริตฺวา ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ อหํ วนฺทามีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ มิวิภตฺติยา มหาวิสยสุตฺเตน เอการา เทโสติ ทฏฺพฺโพ. วนฺทนา ปน ติวิธา โหติ กายวจีมโนวนฺทนาวเสนาติ. ยถาห ‘‘ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วนฺทนา. กตมา ติสฺโส. กาเยน วนฺทติ, วาจาย วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติ.
ตตฺถ โยนิโส มนสิการจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ชาณุทฺวยกปฺปรทฺวยนลาฏสงฺขาตานิ ปฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทเนยฺยานํ อภิมุขํ นิปตนฺโต กาเยน วนฺทติ นาม. ยํ สนฺธาย ‘‘ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา’’ติ อฏฺ กถาทีสุ วุตฺตํ. พุทฺธคุณปทานิ วาจาย ปวตฺเตนฺโต วาจาย วนฺทติ นาม. วิปสฺสิสฺส นมตฺถุ, สิขิสฺสาปิ นมตฺถุ, เวสฺส ภุสฺส นมตฺถุ, กกุสนฺธสฺส นมตฺถุ, โกณาคมนสฺส นมตฺถุ ¶ , กสฺสปสฺส นมตฺถุ, องฺคีรสฺสสฺส นมตฺถุ ตฺยาทีสุปิ วาจาวนฺทนาเยว. พุทฺธาทิ คุณานิ อนุสฺสรนฺโต มนสา วนฺทติ นามาติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. นยนสุภคกายงฺคํ สพฺพสตฺตานํ จกฺขุสฺส โสภนํ คเตน กายงฺเคน สมนฺนาคตํ, มธุรวรสโรเปตํ ปิยเปมนีเยน อสฺสาทิ เยน อุตฺตมสทฺเทน สมนฺนาคตํ, อมิตคุณคณาธารํ อปริมิณิตพฺพสีลาทิคุณสมูหานํ ปติฏฺานภูตํ, ทสพลํ อนฺสาธารเณน ตถาคตสฺส กายาณทส พเลน สมนฺนาคตํ, อตุลํ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิสํ พุทฺธํ ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติ.
ทุติยวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
โย พุทฺโธ ธิติมาฺธารโก,
สํสาเร อนุโภสิ กายิกํ;
ทุกฺขํ เจตสิกฺจ โลกโต,
ตํ วนฺเท นรเทว มงฺคลํ.
๓. เอวํ ตติยคาถาย พุทฺธสฺส วนฺทิตฺวา อิทานิ สมาธิ อาทีหิ จตูหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม โย พุทฺโธ ธิติมาฺธารโก ติอาทิคาถมาห. อยํ ปน มสชคณ ครุยุตฺตตฺตา ทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา สุทฺธวิรา ชิตคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย-มฺสา ชฺคา สุทฺธวิรา ชิตํ มตนฺติ. ตสฺสตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ มฺสา มสคณา จ ชฺคา ชคณครุกา จ เจ สิยฺยุํ, ตํ วุตฺตํ สุทฺธวิราชิตนฺติ มตํ าตพฺพนฺติ. ธิติมา อฺธารโก โย พุทฺโธ โลกโต สํสาเร กายิกํ ทุกฺขฺจ เจตสิกํ ทุกฺขฺจ อนุโภสิ นรเทวมงฺคลํ, ตํ พุทฺธํ อหํ วนฺเทติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ ¶ หิ โยติ อนิยมนิทฺเทโส. โย ยาทิโสติ อตฺโถ. ตสฺส จ อนิยมวาจก สพฺพนามปทตฺตา วจนตฺโถ น กาตพฺโพ. ตสฺส ปน ย โอติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. เตสุ จ ยสทฺทสฺส วาจฺจํ อนิยโม พุทฺธทพฺโพ อปฺปธาเนน ลพฺภติ, ตสฺส ยาทิสยุตฺตชจฺจนามโคตฺตสีลวิหารี โคจรสงฺขาตํ อนิยมสามฺาการตฺตคุณเมว ปธาเนน ลพฺภติ. ปมาสิวิภตฺติยา การิยภูตสฺส โอการสฺส วาจฺจํ ปกตูปนิสฺสยสงฺขาตํ กตฺตุการเกกวจนสงฺขฺยํ ลพฺภติ. อถ วา สพฺพนามภาวํ ยาติ คจฺฉตีติ โย, อนิยมวาจกภาวํ ยาติ คจฺฉตีติ วา โย, สพฺพนาม ภาเวน ยาติ ปวตฺตตีติ วา โย, สพฺพนามภาเวน ยาตพฺโพ าตพฺโพติ วา โย, ยาตพฺโพ าตพฺโพ เอเตน วา อนิยมตฺโถติ โย.
เตนาหุ โปราณา –
‘‘นานาการณํ ปฏิจฺจ, ธาตุปจฺจยวิคฺคหํ;
จินฺตกานํ ปภาโวว, ปธานํ โหติ จินฺตเน’’ติ.
พุทฺโธติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺโม. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. พุชฺฌติ จตฺตาริ สจฺจานีติ พุทฺโธ, ภควา. สุทฺธกตฺตุสาธโนยํ. พุธธาตุ ต. โพเธตา ปชายาติ วา พุทฺโธ, เหตุ กตฺตุสาธโนยํ. อฺเสํ จตฺตาริ สจฺจานิ โพเธตีติ อตฺโถ. อถ วา อนฺโพธิโต หุตฺวา สวาสนาย สมฺโมหนิทฺทาย พุชฺฌติ ชาคโรตีติ พุทฺโธ, ทินกรกิรณ สมาคเมน ปรมรุจิรสิรีโสภคฺคปฺปตฺติยา วิกสิตมิว ปทุมํ อคฺคมคฺคาณสมาคเมน อปริมิตคุณคณาลงฺกต สพฺพฺุตาณปฺปตฺติยา พุชฺฌติ วิกสตีติ วา พุทฺโธ, นิพฺพาน สงฺขาตํ เอกายนมคฺคํ พุชฺฌติ คจฺฉตีติ วา พุทฺโธ. พุธสทฺโท หิ าณาทีสุ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติ.
เตน ¶ วุตฺตํ –
‘‘าเณ วิกสเน เจว, คมเน จาปิ ชาคเร;
จตูสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, พุธสทฺโท ปวตฺตตี’’ติ.
อถ วา สพฺพเยฺยธมฺเม พุชฺฌติ ชานาตีติ พุทฺโธ, ปารมิ ภาวิตาย ปฺาย สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ วา พุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตาณคุณวิเสเสหิ พุชฺฌิตพฺโพติ วา พุทฺโธ, ภควตา พุชฺฌิตพฺพํ าตพฺพนฺติ พุทฺธํ. กึ ตํ, สพฺพฺุต าณํ, ตทสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ภควา. อตฺถโต ปน ปารมิตา ภาวิโต สยมฺภูาเณน สห วาสนาย วิหตวิทฺธสฺต นิรวเสสกฺเลโส มหากรุณาสพฺพฺุตาณาทิอปริ เมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ. ยถาห ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ.
เอตฺถ จ พุทฺโธ นาม สพฺพฺุพุทฺธ, ปจฺเจกพุทฺธ, จตุสจฺจพุทฺธ, สุต พุทฺธวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺโพธิปฺปตฺโต สพฺพฺุพุทฺโธ นาม. กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สยมฺภูปตฺโต ปจฺเจกพุทฺโธ นาม. อวเสสา ขีณาสวา จตุสจฺจพุทฺโธ นาม. พหุสฺสุโต สุตพุทฺโธ นาม. อิธ ปน สพฺพฺุพุทฺโธ อธิปฺเปโต.
ธิติมาฺธารโกติ เอตฺถ ธิติมา อฺธารโกติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ธิติมาติ สมาธิวนฺโต, สมฺปยุตฺต ธมฺเม เอการมฺมเณ ธาเรตีติ ธิติ, สมาธิ. ธาธาตุติ. อาการสฺส อิการาเทโส. ธิยติ เปติ เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเมติ ธิติ, จิตฺเตน โยเคเนเวโส เอกา รมฺมเณ ¶ ปติฏฺาปนวเสน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺาเปตีติ อตฺโถ. ธิติ อสฺส อตฺถีติ ธิติมา, พุทฺโธ. โส หิ ยถา มหาเมรุ จตูหิ ทิสาหิ ภุสํ อาคเตหิ วาเตหิ น สมิฺชติ, เอวํ ปฏิปกฺเขหิ มิจฺฉาวาท วาเตหิ จ อิฏฺานิฏฺารมฺมเณหิ จ ลาภาลาภ ยสายส นินฺทา ปสํส สุขทุกฺขสงฺขาเตหิ โลกธมฺเมหิ จ น สมิฺชติ, สมาธิวนฺโตเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
อฺธารโกติ อรหตฺตผลหารโก. วิมุตฺติสงฺขาตํ อรหตฺตผลเสตจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต วา. ชานาติ ปม มคฺเคน ทิฏฺสจฺจสฺส อามริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา วาติ อฺํ, อรหตฺตผลํ. อาปุพฺพาธาตุ กฺวิ. อาสทฺโท มริยาทตฺโถ. สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺโส, ตํ ธาเรตีติ อฺธารโก. อฺสทฺทูปปทธรธาตุ ณฺวุ. สํสาเรติ ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตมาเน สํสารวฏฺเฏ.
วุตฺตฺหิ อฏฺกถายํ –
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ.
ขนฺธธาตุอายตนานํ อฺมฺสมฺพนฺเธน สํปุนปฺปุนํ สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สํสาโร. สํปุพฺพสรธาตุ คติมฺหิ ณ. อถ วา ขนฺธายตนธาตุโย สํ อพฺโพจฺฉินฺนํ สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ สํสาโรติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ตสฺมึ. อนุโภสีติ อนุปุนปฺปุนํ อภฺุชิ, อเวทยีติ อตฺโถ. กายิกนฺติ กาเย สรีเร ปวตฺตํ กายิกํ. เจตสิกนฺติ เจตสิ ปวตฺตํ เจตสิกํ. ตํ ปน ปททฺวยํ ทุกฺขนฺติปเท วิเสสนํ. ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺขํ. ทุกฺขนํ ทุกฺขํ, อถ วา ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ทุกฺขธาตุ อ. อิทํ ปน นิพฺพจนํ การิตวเสน วุตฺตํ. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. โลกโตติ สตฺตโลกเหตุ. โลกิยนฺติ ¶ ปวตฺตนฺติ เอตฺถ ปฺุาปฺุานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก. โลกธาตุ ณ. อถ วา กุสลาทีนิ ลาติ คณฺหาตีติ โลโก. ลาธาตุ โอกปจฺจโย. สตฺต โลโกว ลพฺภติ. ธิติมา อฺธารโก โย พุทฺโธ สํสารวฏฺเฏ นิมุคฺคานํ สตฺตานมนุทยาย สํสารวฏฺฏทุกฺขโต ปโมเจตุกาโม กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อติทุกฺกรานิ สมตึสปารมิโย ปฺจ มหา ปริจฺจาเค จ กโรนฺโต สตฺตโลกเหตุ กายิกํ เจตสิกํ สํสารวฏฺฏทุกฺขํ อนุภวสีติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺติ ตาทิสํ พุทฺธํ. วนฺเทติ วนฺทามิ.
นรเทวมงฺคลนฺติ นรเทวานํ มงฺคลภูตํ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโต. นิรยํ เนติ ปาปุณาตีติ นโร, มนุสฺโส. นิธาตุ ปาปุนเน อโร. อริยมนุสฺโส ปน ภูตปุพฺพคติก นเยน นโร นามาติ. อถ วา เสฏฺภาวํ เนตีติ นโร, อุตฺตมํ ปพฺพชฺชํ เนตีติ อตฺโถ. วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ ปน เชฏฺภาวํ เนตีติ นโร. ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺภคินีนํ ปิตุฏฺาเน ติฏฺติ, ปเคว ภตฺตุภูโต อิตราสนฺติ วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายํ ปน นรตีติ นโร, ปุริโส. ยถา หิ ปมปกติภูโต สตฺโต อิตราย ปกติยา เสฏฺฏฺเน ปุริอุจฺเจ าเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเน นโรติ วุจฺจติ. ปุตฺตภาตุ ภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺภคินีนํ ปิตุาเน ติฏฺติ. ปเคว อิตรา อิตราสนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา อิธ ปน นรนฺติ สามฺเน วุตฺตมฺปิ วิเสเสน ปุริสนรนฺติ วิฺายติ ปธานนเยน คหณสฺส ยุตฺตตฺตา. ทิพฺพนฺติ กามคุณ ฌานาภิฺาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺตีติ เทวา. ทิวุธาตุ ณ. อถ วา สรีราลงฺการชุติยา ทิพฺพนฺตีติ เทวา. เทวา จ นาม ติวิธา โหนฺติ สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา จาติ. ตตฺถ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺาย โลเกน ¶ เทวาติ สมฺมตตฺตา ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา จ สมฺมุติเทวา นาม. เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นาม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นาม. อิธ ปน อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตา.
มงฺคลนฺติ มงฺคลภูตํ. ตนฺติปเท วิเสสนํ. มงฺคนฺติ วฑฺเฒนฺติ สพฺพสมฺปตฺตีหิ สตฺตานํ เอเตนาติ มงฺคโล, พุทฺโธ. มงฺคล ธาตุ วฑฺฒเน อโล. อถ วา มงฺคํ วุจฺจติ ปาปํ, ตํ เวเนยฺยานํ เทสนาย ลุนาติ ฉินฺทตีติ มงฺคโล, พุทฺโธ. มงฺคสทฺทูปปทลุธาตุ กฺวิ. นรา จ เทวา จ นรเทวา, เตสํ มงฺคโล นรเทวมงฺคโล, พุทฺโธ. โส ปน มนุสฺสเทวพฺรหฺมานํ ปูชนียตฺตา จ สงฺเข, จกฺกํ, ปุณฺณกุมฺโภ, ครา, สิรี, เสตจฺฉตฺตํ, องฺกุโส, ธชํ, โสวตฺติกฺจาติ อฏฺหิ โลกิยมงฺคเลหิ เสฏฺตฺตา อุตฺตมตฺตา จ มงฺคโล นามาติ วุจฺจติ, ตสฺมา พุทฺธสฺส นรเทวมงฺคลนฺติ โถเมตีติ อธิปฺปาโยติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. ธิติมา สมาธิวนฺโต อฺธารโก อรหตฺตผลธารโก อรหตฺตผลเส ตจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต วา, โย ยาทิโส พุทฺโธ, สํสาเร สํสารวฏฺเฏ, กายิกํ กาเย ปวตฺตํ ทุกฺขฺจ วฏฺฏทุกฺขฺจ เจตสิ ปวตฺตํ ทุกฺขฺจ วฏฺฏทุกฺขฺจ, โลกโต โลกเหตุ, อนุโภสิ ปุนปฺปุนํ อภวสิ อเวทยิ, นรเทวมงฺคลํ นรเทวานํ มงฺคลภูตํ, ตํ ตาทิสํ พุทฺธํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติ.
ตติยวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
พาตฺตึสติลกฺขณจิตฺรเทหํ,
เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตํ;
ปฺาธิติสีลคุโณฆวินฺทํ,
วนฺเท มุนิมนฺติมชาติยุตฺตํ.
๔. เอวํ ¶ ตติยคาถาย พุทฺธสฺส นตฺวา อิทานิ พาตฺตึสติลกฺขณจิตฺรเทหนฺตฺยาทีหิ ฉหิ คุเณหิ โถมิตฺวา มุนิโน วนฺทิตุกาโม พาตฺตึสติ ลกฺขณ จิตฺร เทห นฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ต ช ช คณ ครุทฺวย ยุตฺตตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อุปฏฺิตา คาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ตฺชา ชฺคา ครุนายมุปฏฺิตา สา’’ติ. ตสฺสตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ ตฺชา ตชคณา จ ชฺคาชคณครู จ ครุนา ปาทนฺตครุนา เจ ยุตฺตา, สา อยํ คาถา อุปฏฺิตา นามาติ. เอตฺถ จ เอก ครุเก สติปิ ทฺวิครุเกปิ ลกฺขณสมานตฺตา อุปฏฺิตา คาถา นามาติ ทฏฺพฺพา. ตตฺถ พาตฺตึสติ ลกฺขณ จิตฺร เทหนฺติ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺรํ สรีรวนฺตํ. เอตฺถ จ ทฺวีหิ อธิกํ ตึสํ พาตฺตึสติ. ทฺวิสทฺทสฺส พาเทโส. ลกฺขิยติ ลกฺขิตพฺพํ พุทฺธสรีรํ เอเตนาติ ลกฺขณํ. ทิหติ อุปจยติ วฑฺฒติ วา เอตฺถ กุสลา กุสลนฺติ เทหํ, สรีรํ. ทิหธาตุ อุปจเย วฑฺฒเน วา ณ. พาตฺตึสติ มหาปุริสลกฺขเณหิ จิตฺรํ วิจิตฺรํ เทหํ สรีรํ ยสฺส โสติ พาตฺตึสติลกฺขณจิตฺรเทโห, มุนิ ลพฺภติ.
อิทํ ปเนตฺถ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสรูปสฺส สงฺเขป ทสฺสนํ. สุปฺปติฏฺิตปาโท จ, อายตปณฺหิ, ทีฆงฺคุลิ, มุทุต ลุณหตฺถปาโท, ชาลหตฺถปาโท, อุสฺสงฺขปาโท, เอณิชงฺโฆ, ิตโกว อโนนมนฺโต อุโภหิ ปาณิตเลหิ ชาณุ กานิ ปริมสติ ปริมชฺชติ, โกโสหิตวตฺถคุยฺโห, สุวณฺณ วณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ, สุขุมจฺฉวี, เอเกกโลโม, อุทฺธคฺคโลโม, พฺรหฺมุชุคตฺโต, สตฺตุสฺสโท, สีหปุพฺพทฺธ กาโย, จิตนฺตรํโส, นิคฺโรธปริมณฺฑโล, สมวฏฺฏกฺขนฺโธ, รสคฺครสี, สีหหนุ, จตฺตาลีสทนฺโต, สมทนฺโต, อวิรฬทนฺโต, สุสุกฺกทาโ, ปหูตชิวฺโห, พฺรหฺมสฺสโร กรวีกภาณิ, อตินีลเนตฺโต, โคปขุโม, อุณฺณา ภมุ กนฺตเร ¶ ชาโต, อุณฺหีสสีโส จาติ ทฺวตฺตึสวิธานิ โหนฺติ มหาปุริสลกฺขณานิ.
เตน วุตฺตํ ปาเถยฺยวคฺเค ลกฺขณสุตฺเต ‘‘กตมานิ ตานิ ภิกฺขเว ทฺวตฺตึสมหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเว คติโย ภวนฺติ, อนฺา. สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ ราชา โหติ จกฺกวตฺติ…เป… สเจ โขปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมา สมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏจฺฉโท ๑. อิธ ภิกฺขเว มหา ปุริโส สุปฺปติฏฺิตปาโท โหติ. ยมฺปิ ภิกฺขเว มหา ปุริโส สุปฺปติฏฺิตปาโท โหติ. อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหา ปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ ๒. ปุน จปรํ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส เหฏฺาปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ โหนฺติ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพา การปริปูรานิ. อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส มหาปุริส ลกฺขณํ ภวติ ๓. ปุน จปรํ ภิกฺขเว มหาปุริโส อายตปณฺหี โหติ ๔. ทีฆงฺคุลี โหติ ๕. มุทุตลุณ หตฺถปาโท โหติ ๖. ชาลหตฺถปาโท โหติ ๗. อุสฺสงฺขปาโท โหติ ๘. เอณิชงฺโฆ โหติ ๙. ิตโกว อโนนมนฺโต อุโภหิ ปาณิตเลหิ ชาณุกานิ ปริมสติ ปริมชฺชติ ๑๐. โกโสหิตวตฺถคุยฺโห โหติ ๑๑. สุวณฺณวณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ ๑๒. สุขุมจฺฉวี โหติ สุขุมตฺตา ฉวิยา รโชชลฺลํ กาเย น อุปลิมฺปติ ๑๓. เอเกกโลโม โหติ, เอเกกานิ โลมานิ โลมกูเปสุ ชาตานิ ๑๔. อุทฺธคฺคโลโม โหติ. อุทฺธคฺคานิ โลมานิ ชาตานิ นีลานิ อฺชนวณฺณานิ กุณฺฑลา วตฺตานิ ปทกฺขิณาวตฺตกชาตานิ ๑๕. พฺรหฺมุชุคตฺโต โหติ ๑๖. สตฺตุสฺสโท โหติ ๑๗. สีหปุพฺพทฺธ กาโย โหติ ๑๘. จิตนฺตรํโส โหติ ๑๙. นิคฺโรธปริมณฺฑโล โหติ, ยาวตกฺวสฺส พฺยาโม, ตาว ตกฺวสฺส ¶ กาโย ๒๐. สมวฏฺฏกฺขนฺโธ โหติ ๒๑. รสคฺค สคฺคี โหติ ๒๒. สีหหนุ โหติ ๒๓. จตฺตาลีสทนฺโต โหติ ๒๔. สมทนฺโต โหติ ๒๕. อวิรฬทนฺโต โหติ ๒๖. สุสุกฺกทาโ โหติ ๒๗. ปหูตชิวฺโห โหติ ๒๘. พฺรหฺมสฺสโร โหติ กรวีกภาณิ ๒๙. อตินีลเนตฺโต โหติ ๓๐. โคปขุโม โหติ ๓๑. อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โหติ โอทาตา มุทุตูล สนฺนิภา. ยมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โหติ โอทาตา มุทุตูลสนฺนิภา. อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ ๓๒. ปุน จปรํ ภิกฺขเว มหาปุริโส อุณฺหีสสีโส โหติ. ยมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริโส อุณฺหีสสีโส โหติ. อิทมฺปิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ. อิมานิ โข ตานิ ภิกฺขเว ทฺวตฺตึสมหาปุริสสฺส มหาปุริส ลกฺขณานี’’ติ. เอเตสํ ปน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานํ อตฺโถ ปจฺฉา อาวิภวิสฺสตีติ.
เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตนฺติ ภควโต รูปกายโต นิกฺขนฺเตหิ ฉพฺพณฺณรํสีสงฺขาเตหิ โอภาเสหิ ปริสมนฺตโต วิชฺโชตวนฺตํ. ชวติ ทิพฺพตีติ ชุติ. ชุธาตุติ. นิคจฺฉติ นิจฺฉรตีติ นิคฺคตา, รสฺมิ. นิปุพฺพคมุธาตุ ต. ปกาเรน ชลเต ทิพฺพเต ปชฺชลนฺตํ. เอตฺถ จ เทหนิคฺคตชุตีติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ปทวิปริยาเยน เทหชฺชุตินิคฺคตนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา เทหโต นิคฺคตา ชุตีติ สมาโส ทฏฺพฺโพ. เทหโต รูปกายโต นิคฺคเตหิ นิจฺฉเรหิ ชุตีหิ รํสีหิ ปชฺชลนฺตํ ยสฺส โสติ เทหชฺชุติ นิคฺคตปชฺชลนฺโต, มุนิ ลพฺภติ. มุนิโน หิ ปุรตฺถิมกายโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺค เหสิ. ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต วามหตฺถโต ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ. อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺาย สพฺพเกสวตฺเตหิ โมรคีววณฺณา รสฺมิ ¶ อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ. เหฏฺาปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิปฺผนฺทมานา กฺจนทณฺฑทีปิกาหิ นิจฺฉริตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทชาลา วิย จตุทฺทีปิก มหาเมฆโต นิกฺขนฺตวิชฺชุลตา วิย วิธาวึสูติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา เทหชฺชุตินิคฺคตปชฺชลนฺตนฺติ โถเมตีติ.
ปฺาธิติ สีล คุโณฆวินฺทนฺติ เอตฺถ ปฺาติ สพฺพฺุต าณํ. ธิตีติ ฌานมคฺคผลสมฺปยุตฺตสมาธิ. สีลนฺติ ปจฺเจก พุทฺธาริยสาวเกหิ อสาธารณํ สุวิสุทฺธํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. โอฆนฺติ สมูหํ. วินฺทนฺติ ลทฺธํ. ปกาเรน ยถาสภาวํ สพฺพเยฺยธมฺมํ วา ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ ปฺา. สพฺพฺุต าณํ. ปปุพฺพาธาตุ อ. สา ปเนสา ปชานนลกฺขณา ปฏิเวธลกฺขณา โอภาสนลกฺขณา จ, วิสโยภาส รสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา, สมาธิปทฏฺานา. ธิติสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สีลตีติ สีลํ. กายวจีกมฺมานิ สมฺมา ทหติ สมฺมา เปตีติ อตฺโถ. อถ วา สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสิลฺย ภาเวน น วิปฺปกิรตีติ สีลํ, สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ วา สีลํ, จตุปาริสุทฺธิสีลํ. สีลธาตุ อ. อิทํ ปน ปติฏฺาปนลกฺขณํ, ทุสฺสิลฺยวิทฺธํสนรสํ อนวชฺชรสํ วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, หิริโอตฺตปฺปปทฏฺานํ. คุณสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อุหนติ สมูหํ กโรติ เอตฺถ อวยวนฺติ โอโฆ, สมูโห. อุปุพฺพหนธาตุ ณ. อุสฺส โอ. หนสฺส โฆ. อภิธานปฺปทีปิกาฏีกายํ ปน ‘‘อวยวํ พฺยปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ’’ติ วุตฺตํ. วินฺทนํลภนํ วินฺทํ, วินฺทิยิตฺถ ลพฺภิตฺถาติ วา วินฺทํ, ปฺา จ ธิติ จ สีลฺจ ตํ คุณฺจาติ ปฺาธิติสีลคุณา, เตสํ โอโฆ สมูโหติ ตถา, ตํ วินฺทํ ลภนํ ยสฺสาติ ปฺาธิติสีลคุโณฆวินฺโท, มุนิ ¶ . อถ วา วินฺทํ ลภิตพฺพํ ปฺาธิติสีลคุโณฆํ เยนาติ ปฺาธิติสีลคุโณฆวินฺโท. ตติยาพหุพฺพีหิ สมาโสยํ. วินฺทานํ ลภิตพฺพานํ ปฺาธิติสีล สงฺขาตานํ คุณานํ สมูโห อตฺถีติ อตฺโถ. ตํ.
วนฺเทติ อหํ วนฺทามิ. มุนินฺติ พุทฺธํ. มุนาติ ชานาติ ปริจฺฉินฺทติ วา หิตาหิตนฺติ มุนิ, พุทฺโธ. มุนธาตุ าเณ อิ. อถ วา มุนาติ ชานาติ อุโภ อตฺเถติ มุนิ, ขนฺธาทิ โลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา อิเม พาหิราติอาทินา นเยน อิธโลกตฺถฺจ ปรโลกตฺถฺจ ภควา ชานาตีติ อตฺโถ. โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนาคาริยมุนิ, เสขมุนิ, อเสขมุนิ, ปจฺเจกมุนิ, มุนิมุนิ จาติ อเนกวิโธ. ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิฺาตสาสโน. อนาคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโต. เสขมุนีติ สตฺต เสกฺขา. อเสขมุนีติ ขีณาสโว. ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธ. มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เตสุ ปน อิธ มุนิมุนิ อธิปฺเปโต, ตํ มุนึ. อนฺติมชาติยุตฺตนฺติ อนฺติเมน จริมภเวน ยุตฺตํ. อวสานํ อมติ คจฺฉตีติ อนฺตํ. อมธาตุ ต. มสฺส โน. อนฺเต ภโว อนฺติโม, จริมภโว. ชานนํ นิพฺพตฺตนํ ชาติ, ขนฺธานํ ปวตฺติ. กมฺเมน ชนิยติ นิพฺพตฺติยตีติ วา ชาติ. อุปปตฺติภโว ลพฺภติ. ชานิธาตุติ. ธาตฺวนฺต โลโป. อนฺติมชาติยา ยุตฺโตติ อนฺติมชาติยุตฺโต, มุนิ. อายติฺหิ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกานํ สพฺพ กิเลสานํ โพธิปลฺลงฺเกเยว อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตตฺตา ภควโต อนาคเต ปุนพฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา อยํ อริยชาติ ปจฺฉิมตฺตภาวยุตฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
เตน วุตฺตํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺเต –
‘‘าณฺจ เมทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปาเม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
อยํ ¶ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. พาตฺตึสติลกฺขณจิตฺรํ เทหํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺรํ รูปกายวนฺตํ, เทหชฺชุตินิคฺคต ปชฺชลนฺตํ รูปกายโต นิคฺคเตหิ ฉพฺพณฺณรํ สีหิ ปริสมนฺตโต วิชฺโชตวนฺตํ, ปฺาธิติสีลคุโณ ฆวินฺทํ ปฺาธิติสีลสงฺขตานํ คุณานํ สมูหํ ลภนวนฺตํ, วินฺทิตพฺพานํ ปฺาธิติสีลสงฺขาตานํ คุณานํ สมูหวนฺตํ วา, อนฺติมชาติยุตฺตํ จริมภเวน จริมตฺตภาเวน วา ยุตฺตํ มุนึ พุทฺธํ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ สกฺกจฺจํ วนฺเท วนฺทามีติ.
จตุตฺถวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
ปาโตทยํ พาลทิวากรํว,
มชฺเฌ ยตีนํ ลลิตํ สิรีหิ;
ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขํ อเนชํ,
วนฺทามิ สพฺพฺุมหํ มุนินฺทํ.
๕. เอวํ จตุตฺถคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สิรีหิ ลลิตนฺตฺยาทีหิ จตูหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ปาโตทยนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ต ต ช คณทฺวิครูหิ ยุตฺตตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อินฺทวชิรา คาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อินฺทาทิกา ตา วชิรา ชคาโค’’ติ. ตสฺสตฺโถ, ยสฺสํ ปฏิปาทํ ตา ทฺเวต คณา จ ชคา ชคณ ครุ จ โค ครุ จ เจ ภวนฺติ, สา อินฺทา ทิกา อินฺทสทฺทอาทิกา วชิรา วชิราคาถา นามาติ.
ตตฺถ ปาโตทยนฺติ เอตฺถ ปาโต อุทยนฺติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ปเค ปุพฺพณฺหสมเย ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคตนฺติ อตฺโถ. ปาโต ปเค ปาจีนโลกธาตุโต อุเทติ อุคฺคจฺฉตีติ ปาโตทโย, สูริโย. ปาโตปุพฺพ อุทธาตุ อุคฺคมเน อโย, ตํ ปาโตทยํ. พาลทิวา กรํ ¶ วาติ พาลทิวากรํ อิวาติปทจฺเฉโท. พาลทิวากรํ วาติ นิคฺคตาภินวสูริยํ วิย. เอตฺถ จ พาโลติ สมฺปติ ชาโต ตรุณทารโก โปตโก วา. โส หิ พลติ อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ น เสฏฺเน ปฺาชีวิเตนาติ พาโล, ตรุณทารโก. พลธาตุ ปาณเน ชีวายํ วา. สูริยรํสินา ทิวติ ทิพฺพตีติ ทิวา. ทิวุธาตุ อ. อถ วา ทียติ ขียติ อนฺธกาโร เอเตนาติ ทิวา. ทีธาตุ ขเย อ, วาคโม. ตํ กโรตีติ ทิวากโร, ทิวา ทิวเส วา กโร อาภา ยสฺสาติ ทิวากโร, สูริโย. พาลสทิโส ทิวากโร พาลทิวากโร. อถ วา พาโล อิว ทิวากโรติ พาลทิวากโร, นวุคฺคตสูริโย. โส ปน อากาเส นกฺขตฺตตารานํ มชฺเฌ สหสฺสรํสีหิ ลลติ วิลาสติ วิยาติ อตฺโถ.
ยตีนนฺติ ภิกฺขูนํ. เต หิ ยตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ กุสเล ธมฺเมติ ยตีติ วุจฺจนฺติ. ยต ธาตุ ปติยตเน วายาเม วา อิ. อถ วา ยมนฺติ อุปรมนฺติ อกุสเล ธมฺเมติ ยตีติ วุจฺจนฺติ. ยมุธาตุ อุปรเม อิ. ธาตฺวนฺตโลโป. เตสํ ยตีนํ. ลลิตนฺติ วิลาสิตํ. ลลติ วิลาเสตีติ ลลิโต, มุนิ. ลลธาตุ วิลาเส ต. ตํ. สิรีหีติ ภควโต กายงฺคโสภคฺคปตฺเตหิ สิรีหิ, พาตฺตึสลกฺขณาสีตฺยา นุพฺยฺชนฉพฺพณฺณรํสีสงฺขเตหิ สมฺปตฺติสิรีหิ วา. กตปฺุเ นิสฺสยตีติ สิรี. สิธาตุ เสวายํ รปจฺจโย อิตฺถิ ลิงฺคโชตกอีปจฺจโย จ. กตปฺุเหิ เสวิยตีติ วา สิรี, สมฺปตฺติ. มูลฏีกายํ ปน ‘‘สิรีติ ปฺาปฺุาน เมตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ยตีนํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สิรีหิ ลลิตํ วิลาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยถา ปาโต อุทิโต อุคฺคโต สูริโย อากาเส นกฺขตฺตตารานํ ¶ มชฺเฌ สหสฺสรํสีหิ ลลติ วิลาสติ, เอวํ มุนิ โลเก ยตีนํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ พาตฺตึสลกฺขณา สีตฺยานุพฺยฺชนฉพฺพณฺณรํสีหิ อลงฺกเตหิ สรีรโสภคฺค ปตฺตีหิ สมฺปตฺติสิรีหิ ลลติ วิลาสตีติ.
ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขนฺติ ปุณฺณจนฺเทน สทิสํ อานนสมฺปนฺนํ. ยถา หิ จนฺโท กาฬปกฺเข ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ทิเน ทิเน อูโน โหติ, เอวํ น มุนิโน มุขํ อานนํ อูนํ. ภควโต ปน มุขํ นิจฺจํ ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย อนูนํ หุตฺวา โสภติ, ตสฺมา ปุณฺณสทฺเทน วิเสเสตฺวา ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขนฺติ โถเมติ. โสฬสกเลหิ ปูเรตีติ ปุณฺณํ. ปูรธาตุ ต, ตสฺส ณฺโณ. อิทติ นกฺขตฺตตารานํ อิสฺสริยํ กโรตีติ อินฺทุ, อิทิธาตุ อิสฺสริยํ อุ. ปุณฺณํ ปริปุณฺณํ อินฺทุ ปุณฺณินฺทุ, จนฺโท. สงฺกาสนฺติ สทิสํ. สงฺกาสสทฺโท หิ อุปมาวาจโก นิปาโต. วุตฺตฺหิ
สุโพธาลงฺกาเร –
‘‘อิวาทิ อิว วา ตุลฺย, สมานนิภสนฺนิภา;
ยถา สงฺกาส ตุลิต, ปฺปกาส ปติรูปกา’’ตฺยาทิ.
ปุณฺณจนฺทํ วิย มุขติ โสภตีติ มุขํ, อานนํ. มุขธาตุ อ. ปุณฺณินฺทุนา สงฺกาสํ สทิสํ มุขํ อานนํ ยสฺส โสติ ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุโข, มุนินฺโท. ตํ. มุนินฺทสฺส ปน ปุณฺณ จนฺทสฺส สหสฺสรํสีหิ สสฺสิริโก วิย ภิกฺขูนํ มชฺเฌ พาตฺตึส มหาปุริส ลกฺขณาสีตฺยานุพฺยฺชน ปฏิมณฺฑิเตหิ สิรีหิ จ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเตหิ อาเวฬาเวฬา ยมกายมกา คุมฺพาคุมฺพา หุตฺวา วินิจฺฉรนฺตีหิ ฆนพุทฺธรสฺมิสงฺขาเตหิ อลงฺกิโต สสฺสิริกมุโข โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขนฺติ โถเมติ.
อเนชนฺติ นิตฺตณฺหํ. ลาภาลาภาทึ ปฏิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, ตณฺหา. เอชธาตุ กมฺปเน อ, นตฺถิ เอชา ยสฺสาติ ¶ อเนโช, มุนินฺโท. วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘ลาภาลาภ ยสายส นินฺทานินฺท สุขทุกฺเขหิ น อิฺชตีติ อเนโช, ภควา ลพฺภตี’’ติ.
สพฺพฺุนฺติ ปฏิวิทฺธ สพฺพเยฺยธมฺมํ. สงฺขรวิการลกฺขณนิพฺพาน ปฺตฺติวเสน ปฺจวิธํ สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ชานาติ ปฏิวิชฺฌติ สีเลนาติ สพฺพฺู, มุนินฺโท. สพฺพสทฺทูปปท าธาตุ รู. เอตฺถ จ สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สงฺขรา นาม สกสกปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺตีติ กตฺวา. วิฺตฺติทฺวยํ ลหุตาทิตฺตยฺจ วิกาโร นาม จตูหิ มหาภูเตหิ วิรูปํ กริยตีติ กตฺวา. วิฺตฺติทฺวยสฺส ยถากฺกมํ จิตฺตชวาโยธาตุ จิตฺตชปถวี ธาตูนํ วิเสสคุณตฺตา, ลหุตาทิตฺตยสฺส จ จิตฺโต ตฺวาหารชนิปฺผนฺนรูปานํ วิเสสคุณตฺตา. ผสฺสาทิธมฺมานํ ผุสนาทิลกฺขณฺจ ปถวีธาตฺวาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณฺจ, จิตฺตสฺส อารมฺมณวิชานนลกฺขณฺจ, นิพฺพานสฺส สนฺติลกฺขณฺจ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณฺจ, นามสฺส นมนลกฺขณฺจ, อนิจฺจตาทิตฺตยานิ จ อุปจยาทิจตฺตาริ ลกฺขณรูปานิ จ ลกฺขณานิ นาม ลกฺขิยนฺติ เอเตน ลกฺขิตพฺพา ธมฺมาติ กตฺวา. อสงฺขตธาตุนิพฺพานํ นาม วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตนฺติ กตฺวา. ปริจฺเฉทรูปํ อิตฺถิปุริสาทิฆฏปฏาทโย สพฺพ โวหารตฺถา จ ปฺตฺติ นาม ปฺาปิยติ ปกาเรน าปิยตีติ กตฺวา. เอตฺถ จ สงฺขารนิพฺพานานิ ปรมตฺถธมฺมา โหนฺติ. วิการาทีสุ ปน วิการลกฺขณานิ ปฺตฺติวิเสสตฺตา วิสุํ วุตฺตานิ. อิเมหิ ทฺวีหิ วินิมุตฺตา ปน ปริจฺเฉทรูปา สพฺพโวหารตฺถา ปฺตฺตีติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อปทาน อฏฺกถายํ ปน ‘‘สพฺพํ อตีตาทิเภทํ หตฺถามลกํ วิย ชานาตีติ สพฺพฺู’’ติ วุตฺตํ.
สพฺพฺูติ จ กมสพฺพฺู, สกึ สพฺพฺู, สตตสพฺพฺู, สตฺติ สพฺพฺู, าตสพฺพฺู จาติ ปฺจวิธา โหติ สพฺพฺู. ตตฺถ ยถากฺกมํ สพฺพํ ชานนธมฺโม กมสพฺพฺู นาม. เอกาวชฺชเนน ชวนวาเรน ¶ ชานิตพฺพํ จตุสจฺจธมฺมํ ชานนธมฺโม สกึสพฺพฺู นาม. จกฺขุวิฺาณาทีนํ นิยตารมฺมณตฺตํ ชานนธมฺโม สตตสพฺพฺู นาม. เอกปฺปหาเรน สพฺพธมฺมํ ชานนสมตฺโถ ธมฺโม สตฺติสพฺพฺู นาม. อาวชฺชนาเภเทน ชานิตพฺพํ สพฺพธมฺมํ ชานนธมฺโม าตสพฺพฺู นาม. เตสุ จ สกึ สพฺพฺู สตฺติสพฺพฺูวเสน ทฺเว ธมฺมา มคฺคาณานิเยว. ตทวเสสา สพฺพฺุตาณานิ โหนฺติ. ตํ สพฺพฺุํ.
มุนินฺทนฺติ เอตฺถ มุนิสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. มุนีนํ อินฺโท อิสฺสโร มุนินฺโท, ตํ มุนินฺทํ อหํ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. ปาโตทยํ ปเคว อุทยํ อุคฺคตํ, พาลทิวากรํว นวุคฺคตสูริยมาณโวอิว, ยตีนํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ สิรีหิ พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณา สีตฺยานุพฺยฺชนสมฺปตฺติสงฺขาเตหิ สิรีหิ ลลิตํ วิลาสิตํ, ปุณฺณินฺทุสงฺกาสมุขํ ปุณฺณจนฺเทน สทิสํ อานนวนฺตํ, อเนชํ นิตฺตณฺหํ, โลกธมฺเมหิ อนิฺชนํ วา, สพฺพฺุํ สพฺพธมฺม วิชานนฺตํ, มุนินฺทํ พุทฺธํ สกฺกจฺจํ ตีหิ ทฺวาเรหิ อหํ วนฺทามีติ.
ปฺจมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
อุเปตปฺุโ วรโพธิมูเล,
สเสนมารํ สุคโต ชินิตฺวา;
อโพชฺฌิ โพธึ อรุโณทยมฺหิ,
นมามิ ตํ มารชินํ อภงฺคํ.
๖. เอวํ ปฺจมคาถาย มุนินฺทํ วนฺทิตฺวา อิทานิ มารชินคุเณน โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม อุเปตปฺุโ ตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ช ต ช คณ ทฺวิครุยุตฺตตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อุเปนฺทวชิราคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อุปาทิกา ¶ สาว ชตา ชคา โค’’ติ. ตสฺสตฺโถ, ยสฺสํ ปฏิปาทํ ชตา ชคณ ตคณา จ ชคา ชคณครู จ โค ครุ จ เจ สิยา, สาว สาคาถาเอว อุปาทิกา อุปสทฺทาทิกา อินฺทวชิราคาถา นามาติ.
อุเปตปฺุโ โย สุคโต วรโพธิมูเล สเสน มารํ ชินิตฺวา อรุโณทยมฺหิ โพธึ อโพชฺฌิ มารชินํ อภงฺคํ, ตํ สุคตํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุเปตปฺุโติ สมฺปนฺนทานสีลาทิปารมีปฺุวา. ทานสีลาทิ ปารมีปฺุเน สมนฺนาคโต วา. ทานสีลาทิปารมีปฺุเน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ, อุปนฺโน สมฺปนฺโน หุตฺวา เอติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อุเปตํ, ปฺุํ. อุปปุพฺพอิธาตุ คติยํ ต. ปุนาติ อตฺตโน การกนฺติ ปฺุํ, ปารมีปฺุํ ลพฺภติ. ปุธาตุ ปีณเน โสธเน วา ณฺโย. ตสฺส โ. ตตฺถ อตฺตโน การกนฺติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติยา สจิตฺตสนฺตติฺจ สํชนิตปณีตรูปวิสเฏน สนิสฺสย รูปสนฺตติฺจ ปุนาติ ปีเณติ โสเธติ วาติ อตฺโถ. อยํ ปฏิสมฺภิทามคฺคคณฺิปเท วุตฺโต. ปูเรติ อชฺฌาสยนฺติ วา ปฺุํ. ปูรธาตุ ณฺย. โย ปุคฺคโล ปฺุํ กโรติ ตสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรตีติ อตฺโถ.
อถ วา ปุชฺชฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปฺุํ. นิพฺพตฺติตทฺธิตายํ. ปูช ปทํ ณฺยปจฺจโย. โย ปฺุํ กโรติ, ตสฺส ปูชิตพฺพํ ภวํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนี อฏฺกถายํ ‘‘ปุนาติ อตฺตโน การกํ ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ ปุชฺชฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปฺุโ’’ติ. มูลฏีกายฺจ ‘‘ปุนาตีติ โสเธติ อปฺุผลโต ทุกฺขสํกิเลสโต จ หิตชฺฌาสเยน ปฺุํ กโรตีติ ตํ นิปฺผาทเนน การกสฺสชฺฌาสยํ ปูเรตีติ ปฺุโ. ปูรโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺติลกฺขเณน ปฺุโติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ ¶ . วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายฺจ- ‘‘ปุนาติ อตฺตโน สนฺตานํ อปฺุผลโต ทุกฺขสํกิเลสโต จ วิโสเธตีติ ปฺุํ. หิตสุขชฺฌาสเยน ปฺุํ กโรตีติ ตํนิปฺผาทเนน การกสฺส อชฺฌาสยํ ปูเรติ, ปุชฺชภวํ นิพฺพตฺเตตีติ วา ปฺุํ. อิติ ปูรโก ปุชฺชนิพฺพตฺตโก จ นิรุตฺตินเยน ปฺุนฺติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. อุเปตํ สมฺปนฺนํ ปฺุํ ปารมีปฺุํ ยสฺส โสติ อุเปตปฺุโ, สุคโต ลพฺภติ.
วรโพธิมูเลติ อุตฺตมสฺส โพธิรุกฺขสฺส สมีเป. ตตฺถ วโรติ วริตพฺโพ ปตฺถิตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพติ วา วโร. โพธิมูเลติ เอตฺถ โพธีติ วุจฺจติ รุกฺโขปิ, มคฺโคปิ, สพฺพฺุตาณมฺปิ, นิพฺพานมฺปิ. ตตฺถ หิ โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิ สมฺพุทฺโธติ จ, อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คยนฺติ จ อาคตฏฺาเน รุกฺโข. โพธีติ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณนฺติ อาคตฏฺาเน มคฺโค. ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ เมธโสติ อาคตฏฺาเน สพฺพฺุตาณํ. ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ โพธีติ วุจฺจติ. อิธ ปน โพธิรุกฺโขติ อธิปฺเปโต. อยํ ปน เตสํ วจนตฺโถ. พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สพฺพํ เยฺยธมฺมมฺปิ เอตฺถาติ โพธิ, โพธิรุกฺโข. พุธธาตุ ณิ. พุชฺฌติ จตฺตาริ สจฺจานีติ โพธิ, มคฺโค. พุชฺฌติ สพฺพเยฺยธมฺมนฺติ โพธิ, สพฺพฺุตาณํ. อริเยน พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพธิ, นิพฺพานํ ลพฺภติ. วโร อุตฺตโม โพธิรุกฺโขติ วรโพธิ, ตสฺส มูลํ สมีปํ วรโพธิมูลํ, ตสฺมึ.
สเสนมารนฺติ สห เสนาย ปวตฺตํ มารราชํ. ตตฺถ สิยติ พนฺธิยตีติ เสนา. สิธาตุ พนฺธเนยุ. ตาย สห ปวตฺตตีติ สเสโน, มารราชา. อนตฺเถ นิโยเชนฺโต คุณมารเณน สตฺเต มาเรตีติ มาโร. มรธาตุ ณ. สตฺตานํ กุสลํ มาเรติ วินาเสตีติ วา มาโร. สเสโน จ โส มาโร จาติ สเสนมาโร, มารราชา. ตํ ¶ . ชินิตฺวาติ ปเท กมฺมํ. อุเปตปฺุโ โย สุคโตติ สมฺพนฺโธ. สุคตสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
ชินิตฺวาติ วิสาขปุณฺณมิยํ พุทฺธทิเน อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย ปารมีปฺุเตเชน วิชยิตฺวาติ อตฺโถ. อโพชฺฌีติ ปฏิวิชฺฌิ อธิคมิ วา. โพธินฺติ อนุตฺตรํ สมฺมา สมฺโพธึ, อรหตฺตมคฺคสพฺพฺุตาณนฺติ อตฺโถ. สพฺพฺุต าณปทฏฺานฺหิ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ สพฺพฺุตาณํ โพธีติ วุจฺจติ. ตํ โพธึ.
อรุโณทยมฺหีติ อรุณอุทยมฺหีติ ปทจฺเฉโท. อรุณุคฺคมนเวลายนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อาสมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุนติ คจฺฉตีติ อรุโณ. อาปุพฺพอุนธาตุ คติมฺหิ ณ. อาการสฺส รสฺโส. รการาคโม. นสฺส โณ. สูริยสฺส อุทยโต ปุพฺเพ อุคฺคตรํสิ อรุโณ นามาติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ ทสกนิปาต องฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘สูริยสฺส ภิกฺขเว อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ อรุณุคฺคํ, เอวเมว โข ภิกฺขเว กุสลานํ ธมฺมานํ เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ยทิทํ สมฺมาทิฏฺี’’ติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘สูรสฺโสทยโต ปุพฺพุ, ฏฺิตรํสิ สิยารุโณ’’ติ. อภิธานปฺปทีปิกาฏีกายํ ปน ‘‘อรุณวณฺณตาย อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ’’ติ วุตฺตํ. อุเทติ อุคฺคจฺฉตีติ อุทโย, สูริโย. อุทิธาตุ อ. อุทยสฺส สูริยสฺส อรุโณ อุคฺคตรํสีติ อรุโณทโย. ตสฺสํ อรุณุคฺคมนเวลายํ. โพธึ อโพชฺฌีติ สมฺพนฺโธ.
ภควา หิ วิสาขปุณฺณมิยํ อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย มารพลํ วิธเมตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกเรหิ รตฺตปวาฬปลฺลเวหิ วิย ปูชยมาโน รตฺติยา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสิกริตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา มหาวชิราณสงฺขาตํ ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อธิคเตน จตุตฺถมคฺคาเณน สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ยทา อรุโณ อุคฺคมิสฺสติ, ตทา สพฺพฺุตาณาทิสพฺพ พุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิ อธิคมีติ วุตฺตํ โหติ.
มารชินนฺติ ปฺจมารานํ วิชิตาวึ. เทวปุตฺต กิเลสาภิ สงฺขารขนฺธมจฺจุสงฺขาเต ปฺจมาเร ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตีติ มารชิโน, สุคโต. เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขรสงฺขตํ มารตฺตยํ ชินาติ อชินิ, ขนฺธมจฺจุสงฺขตํ มารทฺวยํ อวสฺสํ ชินิสฺสตีติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิชิตาวินฺติ วุตฺตนฺติ. อวิรทฺธํ เอกนฺเตน ชิยมานตฺตาติ. อภงฺคนฺติ สเสนมารสฺส ภฺชิตุํ วิทฺธํสิตุํ อสมตฺถํ. ยสฺส กสฺสจิ ภฺชิตุํ วิทฺธํสิตุํ อสมตฺถํ วา. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. มาเรน เยน เกนจิ ภฺชิตุํ น สกฺโกตีติ อภงฺโค, เตน วา น ภฺชิยติ น วิทฺธํสิยตีติ อภงฺโค, สุคโต. นปุพฺพ ภนฺชธาตุ ต. ตสฺส ธาตฺวนฺเตน คการาเทโส. อถ วา ภนฺชติ วิทฺธํสตีติ ภงฺโค, มาโร. โย โกจิ วา. นตฺถิ ภงฺโค มาโร โย โกจิ วา ยสฺสาติ อภงฺโค, สุคโต. ตํ อภงฺคํ. ตนฺติ สุคตํ. มารชินํ อภงฺคํ ตํ สุคตํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ.
อิมิสฺสํ ปน คาถายํ เอกนิปาตชาตกฏฺกถายํ, อปทานฏฺกถายฺจ อาคตนเยน พุทฺธสฺส มารวิชยาทึ โสตุชนานํ พหุสฺสุตตฺถํ สงฺเขเปน เวทิตพฺพํ. โพธิ สตฺโต หิ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฏฺเฏตฺวา เอกูนตึสวสฺเส อาสฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตรสฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺเต มหาภินิกฺขมํ นิกฺขมิตฺวา อโนมนทีตีเร ฆฏีการพฺรหฺมุนา ทินฺนํ อรหตฺต ธชภูตํ อฏฺปริกฺขารํ ปฏิคฺคเหตฺวา นิวาเสตฺวา สมณปพฺพชฺชํ กตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา นิคฺโรธรุกฺขมูเล เสนนิคเม เสนกุฏุมฺพิกสฺส ธีตราย สุชาตาย สห สตสหสฺสคฺฆิยา ¶ สุวณฺณปาติยา ทินฺนํ สพฺพํ อปฺโปทกํ มธุปายาสํ เอกฏฺิตาลปกฺกปฺปมาณํ เอกูนปฺาสาโลปํ ปริภฺุชิตฺวา สายนฺหสมเย เทวตาหิ อลงฺกเตน มคฺเคน โพธิรุกฺขาภิมุโข คจฺฉนฺเต อนฺตรมคฺเค โสตฺถิเยน นาม ติณหารเกน ทินฺนํ อฏฺมุฏฺิกติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อิทํ านํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺานํ กิเลสภฺชนฏฺานนฺติ ตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ. ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิปิ ติณานิ ตถารูเปน สณฺาเนน สนฺถรึสุ สณฺหึสุ วา. ยถารูปํ สุกุสโลปิ วิจิตฺตกาโร วา โปตฺถตาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิ. โพธิ สตฺโต โพธิขนฺธํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา –
‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสุสฺสตุ;
อุปสุสฺสตุ นิเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติ.
น ตฺเวว สมฺมาสมฺโพธึ อปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามีติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ ตํ ปลฺลงฺกํ อภฺชิตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย มาโร เทวปุตฺโต สิทฺธตฺถกุมาโร ‘‘มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิ อสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิ. สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทส โยชนา โหนฺติ. ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทส โยชนา. ปจฺฉโต จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา. ยสฺสา อุนฺนาทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺาย ปถวีอุนฺทฺริยสทฺโท วิย สุยฺยติ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถึ อภิรูหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิ. อวเสสายปิ มารปริสาย ทฺเว ชนา เอกสทิสํ ¶ อาวุธํ น คณฺหึสุ. นานปฺปการวณฺณา นานปฺปการ มุขา หุตฺวา มหาสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมํสุ.
ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปน มหาสตฺตสฺส ถุติ โย วทมานา อฏฺํสุ. สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติ. สกึ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมนฺโต จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติ. มหากาฬนาค ราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วทนฺโต อฏฺาสิ. มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺาสิ. มาร พเล ปน โพธิมณฺฑลํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ าตุํ นาสกฺขิ. สมฺมุข สมฺมุขฏฺาเนเนว ปลายึสุ. กาโฬ นาม นาคราชา ปถวึ นิมุชฺชิตฺวา ปฺจโยชนสติกํ มนฺติรกนาคภวนํ คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโน. สกฺโก วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุข วฏฺฏิยํ อฏฺาสิ. มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ โกฏิยํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. เอกเทวตาปิ าตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ. มหาปุริโส เอกโกว นิสีทิ. มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห ‘‘ตาต สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อฺโ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉา ภาเคน ทสฺสามา’’ติ. มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลายิตตฺตา สฺุานิ อทฺทส. ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ กโรติ, อิมสฺมึ าเน มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อฺโ โกจิ าตโก วา นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุตฺตปริชนสทิสา, ตสฺมา มยา ปารมิโยว ผลกํ กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อยํ พลกาโย มยา วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิ.
อถ ¶ มาโร เทวปุตฺโต เอเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามีติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปสิ. ตงฺขณฺเเยว ปุรตฺถิมา ทิเภทา วาตา สมุฏฺหิตฺวา อฑฺฒโยชนเอกโยชน ทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุทฺธํ มูลานิ กตฺวา สามนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปฺุเตเชน มหานุภาเวน โพธิสตฺตํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต อุทเกน อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามาติ มหาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วฬาหกา อุฏฺหิตฺวา วสฺสึสุ. วุฏฺิธาราเวเคน ปถวี ภินฺนา อโหสิ. วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหา สตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุคฺคหณมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชึสุ. ตโต ปหรวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพ ปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อจฺจุณฺโห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพจนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต วาฬุกวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อติสุขุมวาฬิกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ กลลวสฺสํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเส นาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา ปตติ. ตโต อิมินา ภึเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามีติ อนฺธการํ ¶ สมุฏฺาเปสิ. ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภา วิหตํ วิย อนฺตรธายติ.
เอวํ มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรองฺคาร กุกฺกุฬวาฬุก กลลอนฺธการวุฏฺีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กึ ภเณ ติฏฺถ อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา’’ติ ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สิทฺธตฺถ อุฏฺาหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุมฺหากํ ปาปุณาติ, มยฺหํเอว ปาปุณาตี’’ติ อาห. มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ ‘‘มาร เนว ตยา ทสปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย น ปรมตฺถ ปารมิโย นาปิ ปฺจมหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา น าตตฺถจริยา น โลกตฺถจริยา น พุทฺธตฺถจริยา ปูริตา, สพฺพา ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหเมว ปาปุณาตี’’ติ. มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ตสฺส ทสปารมิโย อาวชฺชนฺตสฺส อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺาสิ. ตํ กิร ขุรจกฺกาวุธํ อฺทา เตน กุทฺเธน วิสฺสฏฺํ เอกฆนปาสาณ ถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติ. อิทานิ ปน ตสฺมึ มาลาวิตานํ หุตฺวา ิเต อวเสสา มารปริสา อิทานิ ปลฺลงฺกโต วุฏฺาย ปลายิสฺสตีติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ. ตานิปิ มหาปุริสสฺส ปารมิโย อาวชฺชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปตึสุ.
เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘นฏฺโ วต โภ สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กึ นุ โข กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺติ. ตโต ¶ มหาปุริโส ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ อภิ สมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํว ปาปุณาตีติ วตฺวา ิตํ มารํ อาห ‘‘มาร ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มาโร ‘‘เอตฺตกา ชนา สกฺขิโน’’ติ มาร พลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรติ. ตสฺมึ ขเณ มารปริสาย ‘‘อหํ สกฺขี อหํ สกฺขี’’ติ ปวตฺตสทฺโท ปถวีอุนฺทฺริยสทฺทสทิโส อโหสิ. อถ โข มาโร มหาปุริสํ อาห ‘‘สิทฺธตฺถ ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มหาปุริโส ‘‘ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน. มยฺหํ ปน อิมสฺมึ าเน สเจตโน โกจิ สกฺขี นาม นตฺถิ. ติฏฺตุ ตาว เม อวเสสตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตฺตก มหาทานสฺส ทินฺนภาเว อเจตนาปิ ฆนมหาปถวี สกฺขี’’ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ นีหริตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว มยฺหํ สตฺตสตฺตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขิ น สกฺขีติ มหาปถวิยาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหา ปถวี ‘‘อหํ เต ทานสฺส สกฺขี’’ติ วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิ.
ตโต มหาปุริเส ทินฺนํ เต สิทฺธตฺถ มหาทานํ อุตฺตม ทานนฺติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขโล หตฺถี ชาณุเกหิ ปติฏฺาสิ. มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายึสุ. ทฺเว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิ. สีสาภรณานิ เจว วตฺถาภรณานิ จ ปหาย สมฺมุข สมฺมุขฏฺาเน ทิสาวิทิสาหิเยว ปลายึสุ. ตโต เทวสงฺโฆ ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา มารสฺส ปราชโย ชาโต. สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย. ชยปูชํ กริสฺสามาติ นาคา นาคานํ, สุปณฺณา สุปณฺณานํ, เทวตา เทวตานํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ เปเสตฺวา คนฺธมาลาทิ หตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อาคมํสุ. เอวํ คเตสุ จ ปเนเตสุ –
‘‘ชโย ¶ หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,
มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,
ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโน.
ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,
มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,
ชยํ ตทา สุปณฺณสงฺฆา มเหสิโน.
ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,
มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,
ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน.
ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,
มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสิสุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,
ชยํ ตทา พฺรหฺมคณาปิ ตาทิโน’’ติ.
อวเสเสสุ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ จ ปูชยมานา นานปฺปการ ถุติโย จ วทมานา อฏฺํสุ. เอวํ อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธเมตฺวา จีวรูปริ ปต มาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬปลฺลเวหิ วิย ปูชยมาโน ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสาณํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจ สมุปฺปาเท าณํ โอตาเรสิ. อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยา การํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมโต ปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺปกมฺปิ. มหาปุริเสน ปน ทสสหสฺสิ โลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลายํ สพฺพฺุต าณํ ¶ ปฏิวิชฺฌีติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน วุตฺตาวเสสํ ตาสุ จ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพนฺติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. อุเปตปฺุโ สมฺปนฺน ทานาทิปารมีปฺุวา ทานาทิปารมีปฺุเน สมฺปนฺโน วา, โย สุคโต วรโพธิมูเล อุตฺตมสฺส โพธิรุกฺขสฺส สมีเป, สเสนมารํ เสนาย สห ปวตฺตํ มารราชํ, ชินิตฺวา ปารมีปฺุเตเชน วิชยิตฺวา, อรุโณทยมฺหิ วิสาขปุณฺณมิยํ อรุณุคฺคมนเวลายํ, โพธึ อรหตฺตมคฺคาณ สพฺพฺุตาณสงฺขาตํ โพธึ, อโพชฺฌิ ปฏิวิชฺฌิ อธิคมิ วา, มารชินํ ปฺจมารานํ วิชิตาวึ, อภงฺคํ สเสนมาโร โย โกจิ วา ภินฺทิตุํ อสมตฺถํ ตํ สุคตํ อหํ นมามีติ.
ฉฏฺมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
ราคาทิ เฉทามลาณขคฺคํ,
สตีสมฺาผลกาภิคาหํ;
สีโลฆลงฺการวิภูสิตํ ตํ,
นมามิภิฺาวรมิทฺธุเปตํ.
๗. เอวํ ฉฏฺมคาถาย สุคตํ วนฺทิตฺวา อิทานิ อรหตฺต มคฺคาณาทีหิ จตูหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ราคาทิตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน อินฺทวชิร อุเปนฺทวชิร คาถาทฺวยสฺส ลกฺขณสฺส มิสฺสกตฺตา เอกาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา อุปชาติคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อนนฺตโรทีริตลกฺขณา เจ, ปาทาวิมิสฺสา อุปชาติโย ตา’’ติ. ตสฺสตฺโถ. ยสฺสา วุตฺติยา อนนฺตโร ทีริตลกฺขณา อนนฺตเร อุทีริตํ วุตฺตํ อินฺทวชิโรเปนฺท วชิรคาถานํ ลกฺขณวนฺตา ปาทา วิมิสฺสา สํสฏฺา เจ ภวนฺติ, ตา วุตฺติโย อุปชาติโย นามาติ.
ตตฺถ ¶ ราคาทิเฉทามล าณขคฺคนฺติ เอตฺถ ราคอาทิเฉท อมลาณขคฺคนฺติปทจฺเฉโท. ราคาทิกิเลสํ ฉินฺทนฺตํ มลวิร หิตํ อรหตฺตมคฺคาณสงฺขาตํ อสิวนฺตนฺติ อตฺโถ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. รูปาทีสุ รฺชตีติ ราโค. รนฺชธาตุ ราเค ณ. ราโค อาทิ เยสนฺเตติ ราคาทโย, กิเลสา. เต ฉินฺทตีติ ราคาทิเฉทํ, อรหตฺตมคฺคาณํ. อปายํ มลติ ธาเรตีติ มลํ, ราคาทิ. อถ วา มลติ สํกิลิสฺสติ เอเตนาติ มลํ. มลธาตุ สํกิเลสเน อ. มลโต วิรหิตํ อมลํ, าณํ. จตฺตาริ สจฺจานิ ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ าณํ, อรหตฺตมคฺคาณํ. ราคาทิเฉทฺจ อมลฺจ ตํ าณฺจาติ ราคาทิเฉทามลาณํ. รุกฺขาทึ ขคฺคติ ฉินฺทติ เอเตนาติ วา ขคฺคํ, ปกติอสิ. ขคฺคํ วิยาติ ขคฺคํ, าณํ. ราคาทิเฉทามลาณสงฺขตํ ขคฺคํ ยสฺส โสติ ราคาทิเฉทามลาณขคฺโค, พุทฺโธ. ราคาทิกิเลสํ ฉินฺทนฺเตน มลวิร หิเตน อคฺคมคฺคาณสงฺขเตน อสินา สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตํ.
สตีสมฺา ผลกาภิคาหนฺติ เอตฺถ สติสมฺาผลก อภิคาหนฺติปทจฺเฉโท. สมฺมาสตินามิกํ ผลกํ ทฬฺหคาห กนฺติ อตฺโถ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. สรณํ สติ, สรติ สมฺปยุตฺตธมฺมา เอตายาติ, สรตีติ วา สติ. สรธาตุติ. อถ วา ปมาทํ สรติ หึสตีติ สติ, สมฺมาสติ. สรธาตุ หึสายํติ. สมฺมา อาชานาติ เอตายาติ สมฺา, สติอิติ สมฺา สติสมฺา, อสิอาทิสตฺถํ ผลติ นิวาเรตีติ ผลกํ, เขฏกํ. ผลธาตุ นิวารเณ ณฺวุ. สติสมฺํ ผลกํ อภิทฬฺหํ คณฺหตีติ สติสมฺาผล กาภิคาโห, พุทฺโธ ลพฺภติ. ยถา หิ เสนาย ผลกํ อสิอาทิสตฺถํ รกฺขติ, เอวํ สติสํวโร จกฺขาทิ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมณํ ปวิสิตุํ อทตฺวา รกฺขติ. ตสฺมา ภควา สติธมฺโม สพฺพากุสลานํ รกฺขกตฺตา สพฺพกุสล ธมฺมานํ อุปการตฺตา สพฺพตฺถานํ สาธกตฺตา จ สติผลกํ ทฬฺหํ ¶ คณฺหตีติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ จ. ‘‘สตึ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ จ.
สีโลฆลงฺการวิภูสิตนฺติ สีลโอฆอลงฺการ วิภู สิตนฺติ ปทจฺเฉโท. วิสุทฺธสีลานํ สมูหสงฺขาเตน อลงฺกาเรน วิภูสิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ สีลนฺติ โลกุตฺตร สีลํ. ตสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ตํ ปน เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลฺจาติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตา ทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนา. เจตสิกสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ. สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, สติ สํวโร, าณสํวโร, ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโร จาติ ปฺจวิโธ โหติ, สพฺพเมตํ สํวโร สีลํ นาม. อวีติกฺกโม สีลํ นาม สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อนติกฺกโมติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กึสีลนฺติเจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ. อิธ ปน อวีติกฺกโม สีลํ นาธิปฺเปตํ. กสฺมา. ภควโต สมาทินฺนสิกฺขาปทสฺส อภาวโต. พุทฺธานฺหิ สิกฺขาปทํ นาม นตฺถีติ. โอโฆติ สมูโห. โอฆสทฺโท หิ สมูหวาจโก. เตน วุตฺตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ –
‘‘สมูโห คณสงฺฆาตา, สมุทาโย จ สฺจโย;
สนฺโทโห นิวโห โอโฆ, วิสโร นิกโร จโย’’ตฺยาทิ.
อวหนติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อวยวํ เอตฺถาติ โอโฆ, สมูโห. อวปุพฺพหนธาตุ คติมฺหิ โณ. อวสฺส โอ, หนสฺส โฆ. อภิธานปฺปทีปิกาฏีกายํ ปน ‘‘อวยวํ กตฺวา ¶ พฺยาปิยติ คจฺฉตีติ โอโฆ’’ติ วุตฺตํ. สีลานํ โอโฆ สมูโห สีโลโฆ. อลงฺกาโรติ ปิฬนฺธโน. อลํ วิภุสํ ตํ สมงฺคีปุคฺคลํ กโรติ อเนนาติ อลงฺกาโร, สีลํ. อลํสทฺทูปปทกรธาตุ โณ. สีโลโฆ เอว อลงฺกาโร สีโลฆาลงฺกาโร, เตน วิภู สิยตีติ สีโลฆลงฺการวิภูสิโต, พุทฺโธ. เตน ปน อฺเหิ อสาธารเณน โลกุตฺตรสีลาลงฺกาเรน วิภูสิโต. น จีวราทินาลงฺกาเรนาติ อตฺโถ. สีลาลงฺกาเรน หิ สทิโส อลงฺกาโร นาม นตฺถิ. ตํ สีโลฆลงฺการวิภูสิตํ.
นมามิภิฺาวรมิทฺธุเปตนฺติ เอตฺถ นมามิ อภิฺาวรํ อิทฺธิ อุเปตนฺติ ปทจฺเฉโท. ตตฺถ นมามีติ วนฺทามิ. อภิฺาวรมิทฺธุเปตนฺติ อภิฺาสงฺขาตาย อุตฺตมาย อิทฺธิยา สมนฺนาคตนฺติ อตฺโถ. อภิวิเสเสน ชานาตีติ อภิฺา, ฉพฺพิธํ าณํ. ตฺหิ อิทฺธิวิธทิพฺพโสต ปรจิตฺต วิชานน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ จุตูปปาต อาสวกฺขย าณวเสน ฉพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ อิทฺธิวิธาณนฺติ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทินยปฺปวตฺเต อิทฺธิวิเธ ชานน าณํ. ทิพฺพโสตาณนฺติ ทูรสนฺติกาทิเภทสทฺทารมฺมณาย ทิพฺพโสตธาตุยา ชานนาณํ. ปรจิตฺตวิชานนาณนฺติ ปรสตฺตานํ จิตฺตปริจฺเฉทสฺส วิชานนาณํ. ปุพฺเพนิวาสา นุสฺสติาณนฺติ อตฺตสนฺตาเน วุตฺถวเสน เจว โคจร นิวาสวเสน จ ปุพฺเพ อตีตภเวสุ ขนฺธาทีนํ อนุสฺสรณ สติยา สมฺปยุตฺตํ าณํ. จุตูปปาตาณนฺติ สตฺตานํ จุติยฺจ อุปปาเต จ ชานนาณํ. เอตฺถ จ อฏฺกถาสุ จุตูปปาตาณฏฺาเน ตสฺส สาธกตฺตา ทิพฺพจกฺขุาณนฺติ วุตฺตํ. อาสวกฺขยาณนฺติ สจฺจปริจฺเฉทสฺส ชานนํ อรหตฺต มคฺคาณนฺติ. วรนฺติ อุตฺตมํ. อิทฺธีติ อิชฺฌนํ สมิชฺฌนํ. อิชฺฌติ สมิชฺฌตีติ วา อิทฺธิ. อิธธาตุติ. อภิฺาสงฺขาตาย วราย ¶ อิทฺธิยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ อภิฺาวรมิทฺธุเปโต, พุทฺโธ. ตํ อภิฺาวรมิทฺธุเปตํ. ตํ พุทฺธํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. ราคาทิเฉทามลาณ ขคฺคํ ราคาทิกิเลสํ ฉินฺทนฺตํ มลวิรหิตํ อรหตฺตมคฺคาณ สงฺขาตํ อสิวนฺตํ, สตีสมฺาผลกาภิคาหํ สมฺมา สตินามิกํ ผลกํ ทฬฺหคหณํ, สีโลฆลงฺการวิภูสิตํ สีลานํ สมูหสงฺขาเตน อลงฺกาเรน วิภูสิตํ, อภิฺา วรมิทฺธุเปตํ อภิฺาสงฺขาตาย วราย อุตฺตมาย อิทฺธิยา อุเปตํ สมุเปตํ สมนฺนาคตํ ตํ พุทฺธํ อหํ นมามีติ.
สตฺตมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
ทยาลยํ สพฺพธิ ทุกฺกรํ กรํ,
ภวณฺณวาติกฺกมมคฺคตํ คตํ;
ติโลกนาถํ สุสมาหิตํ หิตํ,
สมนฺตจกฺขุํ ปณมามิ ตํมิตํ.
๘. เอวํ สตฺตมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ มหากรุณา ทีหิ นวหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ทยาลยนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ช ต ช รคเณหิ ยุตฺตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา จตุปาทนฺตยมกา วํสฏฺคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘วทนฺติ วํสฏฺมิทํ ชตา ชรา’’ติ. ตสฺสตฺโถ, ยสฺสํ ปฏิปาทํ ชตา ชตคณา จ ชรา ชรคณา จ เจ ภวนฺติ, อิทํ วุตฺตํ วํสฏฺํ วํสฏฺคาถา นามาติ มุนโย อิสโย วทนฺตีติ.
ตตฺถ ทยาลยนฺติ มหากรุณาย จ, เมตฺตาย จ อาธารํ. ทยาสทฺโท หิ กรุณาย จ, เมตฺตาย จ วตฺตติ. อทยาปนฺโนติ เอตฺถ หิ กรุณาย วตฺตติ. นิกฺกรุณิกตํ ¶ อาปนฺโนติ อตฺโถ. ทยาปนฺโนติ เอตฺถ เมตฺตาย เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ อตฺโถ. อิธ ปน ตทุภยมฺปิ วฏฺฏติ. ตสฺมา ทยา จ ทยา จ ทยาติ สทฺทสรูเปกเสโส กาตพฺโพ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ. ทยติ หึสติ การุณิกนฺติ ทยา, มหากรุณา. ทยธาตุ หึสายํ อ. ยา กรุณา ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺตึ น ปาปุณาติ, ตาว การุณิกํ หึสตีติ อตฺโถ. ทยติ หึสติ อปเนติ ปรทุกฺขนฺติ วา ทยา. อถ วา ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยา, ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ เอตายาติ วา ทยา, ทยนฺติ คณฺหนฺติ โพธิสตฺตา สมฺมาสมฺโพธึ เอตายาติ วา ทยา, โพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณ กาเล หตฺถคตมฺปิ อคฺคผลํ ฉฏฺเฏตฺวา มหากรุณาย สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาส กรํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขฺจ ปจฺฉิมภเว สห อมต ธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพฺุตาณฺจ คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยา, เมตฺตา. ทยธาตุ ทาเน อ. ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา สตฺเตสุ สมํ ปวตฺตตีติ ทยา. ยถา อุทกํ สพฺพสตฺเตสุ สีเตน สมํ ผรติ รโชมลฺจ ปวาเหติ, เอวํ เมตฺตา ปาปกลฺยาณชเนสุ วิภาคํ อกตฺวา สมํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
อปโร นโย. ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทฺทยติ อนุทฺทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, กรุณาเมตฺตา ลพฺภนฺติ. ตาย อาลยติ ปติฏฺติ เอตฺถาติ ทยาลโย, พุทฺโธ. ภควา หิ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิ สตฺเตสุ จ อวิโรธิสตฺเตสุ โอรเส ราหุเล จ สมํ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตาย มหากรุณาย เมตฺตาย จ ิโต ¶ , ตสฺมา ทยาลยนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ อปทานปาฬิยํ –
‘‘วธเก เทวทตฺเต จ, โจเร องฺคุลิมาลเก;
ธนปาเล ราหุเล จ, สมจิตฺโต มหามุนี’’ติ.
สพฺพธีติ สพฺพสฺมึ อตฺตภาเว. พุทฺธภาวาย อภินีหารโต ปฏฺาย สพฺพตฺตภาเวสูติ อตฺโถ. ทุกฺกรนฺติ ทุกฺเขน กริตพฺพํ ปฺจมหาปริจฺจาคาทิกมฺมํ ทุกฺเขน กริตพฺพนฺติ ทุกฺกรํ, ปฺจมหาปริจฺจาคาทิกมฺมํ ลพฺภติ. เอตฺถ จ ปฺจมหา ปริจฺจาโคติ ธนปริจฺจาโค, องฺคปริจฺจาโค, ปุตฺตปริจฺจาโค, ภริยปริจฺจาโค, ชีวิตปริจฺจาโค จาติ ปฺจวิโธ โหติ. ตตฺถ หตฺถิอสฺส ทาสิทาสาทิ สวิฺาณกสฺส ธนสฺส วา มุตฺตามณิรชตาทิ อวิฺาณกสฺส ธนสฺส วา ปริจฺจาโค ธนปริจฺจาโค นาม. หตฺถปาทจกฺขุกณฺณนาสาทิสรีราว ยวสฺส ปริจฺจาโค องฺคปริจฺจาโค นาม. ปุตฺตสฺส จ ธีตุยา จ ปริจฺจาโค ปุตฺตปริจฺจาโค นาม. ภริยาย ปริจฺจาโค ภริยปริจฺจาโค นาม. ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธสฺส สรีรสฺส ปริจฺจาโค ชีวิตปริจฺจาโค นาม. กิฺจาปิ ปน ธนปริจฺจาคา ทโย ทานปารมิยํเยว อนฺโตคธา, ตถาปิ ปริจฺจาค วิเสสภาวทสฺสนตฺถฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถฺจ มหาปริจฺจาควเสน วิสุํ กตนฺติ อธิปฺปาโย. มหาปทานสุตฺตฏีกายํ ปน ‘‘องฺคปริจฺจาโค, นยนปริจฺจาโค, อตฺตปริจฺจาโค, รชฺชปริจฺจาโค, ปุตฺตทารปริจฺจาโคติ อิเม ปฺจ มหาปริจฺจาคา. ตตฺถปิ กามํ องฺคปริจฺจาคาทโยปิ ทานปารมีเยว. ตถาปิ ปริจฺจาควิเสสภาวทสฺสนตฺถฺเจว สุทุกฺกรภาวทสฺสนตฺถฺจ มหาปริจฺจาคานํ วิสุํ คหณํ. ตโตเยว จ องฺคปริจฺจาคโตปิ วิสุํ นยนปริจฺจาคคฺคหณํ. ปริจฺจาคภาวสามฺเปิ รชฺชปริจฺจาค ปุตฺตทารปริจฺจาคคฺคหณํ กต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ทุกฺกรํ. อิทํ ปน กรนฺติ เอตสฺส กมฺมปทํ. กรนฺติ กโรนฺตํ, กโรตีติ กโร, พุทฺโธ. ตํ.
ภวณฺณวาติกฺกมมคฺคตนฺติ ¶ เอตฺถ ภวอณฺณวอติกฺกมํ อคฺคตนฺติ ปทจฺเฉโท. ภวณฺณวาติกฺกมนฺติ กามรูปอรูปภวสงฺขตา อณฺณวา สมุทฺทโต อติกฺกนฺตํ. ภวนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ ภโว. อณฺโณ วุจฺจติ อุทกํ. ตํ เอตสฺมึ อตฺถีติ อณฺณวา, สมุทฺโท. ภวสงฺขาโต อณฺณโวติ ภวณฺณวา, มหาสมุทฺโท. พหูหิ อูมิเวคาทีหิ ภเยหิ โอกิณฺโณ วิย ติวิโธปิ ภโว พหูหิ ชาติชรามรณาทีหิ ทุกฺขภเยหิ โอกิณฺโณ โหติ, ตสฺมา ภวณฺณวาติ วุจฺจติ. ตํ อติกฺกมิตฺถ อุตฺตริตฺถาติ ภวณฺณวาติกฺกโม, พุทฺโธ. ตสฺส หิ คมฺภีเร มหาอุทกกฺขนฺเธ มหาสมุทฺเท อุทกํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ สนฺทติอิว ติภวสงฺขเต สํสาเร ปฏิสนฺธิจุติโย อพฺโพจฺฉินฺนํ นิพฺพตฺตกานํ ทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสานํ โพธิมณฺเฑ อรหตฺตมคฺคาเณน อเสสํ วิทฺธํสิตตฺตา ตีสุ ภเวสุ ปุนพฺภโว นตฺถิ. ตสฺมา พุทฺธํ ภวณฺณวาติกฺกมนฺติ อภิตฺถวิตุํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ภวณฺณวาติกฺกมํ.
อคฺคตนฺติ สพฺพสตฺตานํ เสฏฺภาวํ. อยํ ปเนตฺถ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺาสเสฏฺเสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติอาทีสุ อาทิมฺหิ ทิสฺสติ. เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺยาติอาทีสุ โกฏิยํ. อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺติอาทีสุ โกฏฺาเส. อคฺโค หมสฺมิ โลกสฺสาติอาทีสุ เสฏฺเ. สฺวายมิธปิ โสเยว ทฏฺพฺโพ. เทวมนุสฺสานํ เสฏฺภาวํ อชติ คจฺฉตีติ อคฺโค, พุทฺโธ. อสทิสฏฺเน คุณวิสิฏฺฏฺเน อสมสมฏฺเน จ อคฺโค เสฏฺโ นามาติ อตฺโถ. อถ วา ทุลฺลภปาตุ ภาวโต อจฺฉริยมนุสฺสภาวโต พหุชนหิตสุขาวหโต อทุติยอสหายาทิภาวโต จ ภควา โลเก อคฺโค เสฏฺโ นามาติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ องฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา ¶ วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ. อคฺคสฺส ภาโว อคฺคตํ. ตํ ปน คตนฺติเอตสฺส กมฺมปทํ. คตนฺติ ปตฺตํ, ปาปุณนฺตนฺติ อตฺโถ.
ติโลกนาถนฺติ กามรูปอรูปสงฺขตานํ ติณฺณํ โลกานํ ปฏิสรณํ. เอตฺถ จ โลกสทฺทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ตโย โลกา ติโลกา. นาถสทฺโท ปน นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ อนิปฺผนฺนนาถสทฺโท ปฏิสรณตฺโถ โหติ สงฺเกตวเสน. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ. ติโลกานํ นาโถ ปฏิสรโณติ ติโลกนาโถ, พุทฺโธ. สพฺพานตฺถปริหาร ปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปรายนิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา จ สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย อปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ เอกปฏิสรโณ นามาติ อตฺโถ.
นิปฺผนฺนนาถสทฺโท ปน ยาจเน, อุปตาเป, อิสฺสริเย, อาสีเส จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติ. ตตฺถ ยาจเน นาถติ ยาจตีติ นาโถ, พุทฺโธ. นาถธาตุ อ. โส ปน เวเนยฺยสตฺเต อตฺตโน หิตกรเณ ยาจิตฺวาปิ นิโยเชตีติ อตฺโถ. อถ วา ภควา สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺเขยฺยาติอาทินา สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจิตฺวาปิ กรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติ. ตสฺมา นาโถ นามาติ อตฺโถ. อุปตาเป นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปตีติ นาโถ, พุทฺโธ. ธมฺมเทสนาย เวเนยฺยสนฺตาเน กิเลเส วิทฺธํสาเปตีติ อตฺโถ. อิสฺสริเย นาถติ อิสฺสริยติ สตฺเตติ นาโถ. ปรเมน ปน ¶ จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต ภควา สพฺพสตฺเต ธมฺเมน อิสติ อภิภวตีติ อตฺโถ. อาสีเส ปน นาถติ อาสีสตีติ นาโถ. เวเนยฺยานํ หิตสุขํ เมตฺตาย นวเสน ปตฺเถตีติ อตฺโถ. ติโลกานํ นาโถ ติโลกนาโถ, พุทฺโธ. ตํ ติโลกนาถํ.
สุสมาหิตนฺติ ลาภาลาภาทิโลกธมฺเมหิ อจล มานตฺตา สุนฺทรสมาธิวนฺตํ. สํสมํ อาธิยติ เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม เปติ เอเตนาติ สมาธิ. สํปุพฺพ ธา ธาตุ อิ. สุนฺทโร ปสตฺโถ วา สมาธิ สุสมาธิ. ตํ อสฺส อตฺถีติ สุสมาหิโต, พุทฺโธ. อสฺสถฺยตฺเถ โต. ปพฺพโตติอาทีสุ วิย. ธสฺส โห. จตูหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ อจลมาโน มหาเมรุปพฺพโต วิย ภควา ลาภาลาภาทิโลกธมฺเมหิ จ มิจฺฉาวาท วาเตหิ จ อจลมาเนน สมาธินา สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตํ สุสมาหิตํ.
หิตนฺติ มนุสฺสเทวพฺรหฺมสงฺขาตานํ สพฺพสตฺตานํ ปโยชน ธาเรนฺตํ. การณานุรูปํ หิโนติ ปวตฺตตีติ หิตํ, ปโยชนํ. หิธาตุ คติยํ ต. ตํ ธาเรตีติ หิโต, พุทฺโธ. กิตนฺต สมาโสยํ. หิตธรนฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถาย อุตฺตร ปทโลเปน หิตนฺติ วตฺตพฺพํ. ยถา สมชฺชนี ปทีโปติ. อถ วา ทุกฺขํ หึสตีติ หิตํ. หึสธาตุ หึสายํ ตปจฺจโย. ยถา จ พฺยาธิยา โอสมํ โรคีนํ หิตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ ทุกฺขหนนโต หิตํ นาม โหติ. สุขํ วิทธาตีติ วา หิตํ. ธาธาตุ ธารเณ ต. ยถา จ รุธิรมํสาทิ ธาตุ วฑฺฒนํ รสายตนํ กิสฺสานํ หิตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สุขวหนโต หิตนฺติ วุจฺจติ. ปโยชนํ ตํ ธาเรตีติ หิโต, พุทฺโธ. โส ปน ธมฺมเทสนาย เวเนยฺยชนานํ ทุกฺขาปนยนมฺปิ าณปริปาจนมฺปิ กตฺวา โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขํ ธาเรตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ หิตํ.
สมนฺตจกฺขุนฺติ ¶ เอตฺถ จกฺขุ นาม พุทฺธจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, าณ จกฺขุ, สมนฺตจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขูติ ปฺจวิธํ โหติ. ตตฺถ อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโตติ อิทํ พุทฺธจกฺขุ นาม. วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุนฺติ อิทํ เหฏฺิมมคฺคตฺต ยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺขุ นาม. จกฺขุํ อุทปาทีติ อิทํ าณจกฺขุ นาม. สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณนฺติ อิทํ สมนฺตจกฺขุ นาม. อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนาติ อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นาม. อิธ ปน สมนฺตจกฺขุ อธิปฺเปตํ. ปริสมนฺตโต สพฺพเยฺยธมฺมํ ปสฺสนฺตํ สพฺพฺุตาณวนฺตนฺติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. สมนฺตโต สพฺพเยฺยธมฺมํ จกฺขติ ปสฺสตีติ สมนฺตจกฺขุ, สพฺพฺุตาณํ. จกฺขธาตุ อุ. เตน วุตฺตํ มหานิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณ’’นฺติ. สมนฺตจกฺขุ อสฺส อตฺถีติ สมนฺตจกฺขุ, พุทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค –
‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ,
อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.
ตสฺสตฺโถ. ตสฺส ตถาคตสฺส อทฺทิฏฺํ อปสฺสนฺตํ กิฺจิ ธมฺมชาตํ อิธโลเก น อตฺถิ. อโถ อวิฺาตํ อวิทิตํ อปากฏํ วา อชานิตพฺพํ ธมฺมชาตํ น อตฺถิ. เนยฺยํ าตพฺพํ ยํ ธมฺมชาตํ อตฺถิ. สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตํ ตถาคโต อภิฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ. เตน ตสฺมา ตถาคโต สมนฺตจกฺขุ นามาติ. ตํ สมนฺตจกฺขุํ.
ปณมามิ ตํมิตนฺติ เอตฺถ ปณมามิ ตํ อมิตนฺติ ปทจฺเฉโท. อมิตํ ตํ พุทฺธํ อหํ ปณมามีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อมิตนฺติ อปริเมยฺยํ าเณน อปริจฺฉินฺนํ วา, สีลสมาธิ ปฺาทิคุณวนฺตํ. อมิตพฺพํ าเณน อปริจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ วา อมิตํ, สีลาทิคุณํ. นปุพฺพ มาธาตุ ปริมาเณ ต. ตํ อสฺส อตฺถีติ ¶ อมิโต, พุทฺโธ. ยถา หิ มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเณตุํ เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานีติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานีติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานีติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานีติ วาติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เอวเมว พุทฺธสฺส น สุกรํ สีลาทิคุณสฺส ปมาณํ คเณตุํ เอตฺตกํ สีลคุณํ, เอตฺตโก สมาธิคุโณ, เอตฺตกา ปฺาคุณาติอาทินาติ. อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาคุณกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เตนวุตฺตํ อปทานปาฬิยํ –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,
กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,
วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตาน’’นฺติ จ.
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ จ.
เตน พุทฺธํ อมิตนฺติ โถเมตีติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. ทยาลยํ มหากรุณาย เมตฺตาย อาธารํ. สพฺพธิ สพฺพสฺมึ อตฺตภาเว, ทุกฺกรํ ทุกฺเขน กริตพฺพํ ปฺจมหาปริจฺจาคาทิกมฺมํ กรํ กโรนฺตํ, ภวณฺณวาติกฺกมํ ติภวสงฺขาตสมุทฺทโต อติกฺกนฺตํ, อคฺคตํ สพฺพสตฺตานํ เสฏฺภาวํ, คตํ ปตฺตํ, ติโลกนาถํ กามรูป อรูปสงฺขาตสฺส ติโลกสฺส ปฏิสรณํ, สุสมาหิตํ สุนฺทร สมาธิวนฺตํ, หิตํ สพฺพสตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตํ อตฺถธารณํ, สมนฺตจกฺขุํ ปริสมนฺตโต สพฺพเยฺยธมฺมํ ปสฺสนฺตํ สพฺพฺุตาณวนฺตํ, อมิตํ อปริเมยฺยํ สีลาทิคุณวนฺตํ, ตํ พุทฺธํ อหํ ปณมามิ วนฺทามีติ.
อฏฺมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
ตหึ ¶ ตหึ ปารมิสฺจยํ จยํ,
คตํ คตํ สพฺภิ สุขปฺปทํ ปทํ;
นรานรานํ สุขสมฺภวํ ภวํ,
นมานมานํ ชินปุงฺควํ ควํ.
๙. เอวํ อฏฺมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ ปารมิสฺจยํ จยนฺตฺยาทีหิ ปฺจหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม ตหึ ตหึ ปารมิสฺจยํจยนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ชตชร คเณหิ ยุตฺตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ลกฺขิตา สพฺพปาทาทฺยนฺตยมกา วํสฏฺคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘วทนฺติ วํสฏฺมิทํ ชตา ชรา’’ติ. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
ตตฺถ ตหึ ตหินฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อตฺตภาเว วา, พุทฺธวรํ ปณิธานโต ปฏฺาย เตสุ เตสุ ภเวสุ อตฺตภาเวสุ วาติ อตฺโถ. ปารมิสฺจยนฺติ ทานาทิปา รมีนํ สมูหํ. เอตฺถ จ ปารมี นาม ทานสีลเนกฺขมฺมปฺา วีริย ขนฺติสจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาวเสน ทสวิธา โหติ. วุตฺตฺจ พุทฺธวํเส –
‘‘ทานํ สีลฺจ เนกฺขมฺมํ, ปฺา วีริเยน ปฺจมํ;
ขนฺติสจฺจมธิฏฺานํ, เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา’’ติ.
อยํ ปน ปารมีสทฺทสฺส วจนตฺโถ. ทานสีลาทิคุณ วิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย มหาโพธิสตฺโต ปรโม. ตสฺส อยํ ภาโว กมฺมนฺติ วา ปารมี, ทานาทิ กฺริยาว ลพฺภติ. สนฺตกภาวกมฺมตทฺธิเต ณปจฺจโย. อิตฺถิลิงฺคโชตก อีปจฺจโย จ. อถ วา ทานาทีนิ ปูเรตีติ ปรโม. ทานาทิคุณานํ ปูรโก ปาลโก จ โพธิสตฺโต. ปูรธาตุ อมปจฺจโย. ปเร สตฺเต มวติ อตฺตนิ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคนาติ วา ปรโม, โพธิสตฺโต. ปรสทฺทูปปท มุธาตุ พนฺธเน กฺวิ. ปรํ อติเรกํ มชฺชติ กิเลสมลโตติ วา ปรโม. ปรสทฺทูป ปท ¶ มชฺชธาตุ สํสุทฺธิยํ กฺวิ. ปรสทฺโท อติเรกตฺโถ. ปรํ เสฏฺํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉตีติ วา ปรโม. ปรสทฺทูปปท มยธาตุ คติยํ กฺวิ. ธาตฺวนฺตโลโป. ปร สทฺโท เสฏฺตฺโถ. ปรํ โลกํ ปมาณภูเตน าณ วิเสเสน อิธโลกมิว มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ วา ปรโม. ปรสทฺทูป ปท มุนธาตุ ปริจฺฉินฺทเน กฺวิ. ปรํ อติ วิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปตีติ วา ปรโม. ปรสทฺทูปปท มิธาตุ ปกฺขิปเน กฺวิ. ปรสทฺโท อติเรกวาจโก. ปรํ อตฺตภูตธมฺมกายโต อฺํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หึสตีติ วา ปรโม, มหาโพธิสตฺโต. ปรสทฺทูปปท มิธาตุ หึสายํ กฺวิ. ปรสทฺโท อฺวาจโก, ปฏิปกฺขวาจโก วา. ปรมสฺส อยนฺติอาทินา วุตฺตนเยน ปารมีติ. อปิ จ ปาเร นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌตีติ ปารมี, มหาโพธิ สตฺโต. สุทฺธกตฺตุสาธโนยํ. ปารสทฺทูปปท มชธาตุ สํสุทฺธิยํ กฺวิ. อี จ. ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มชฺชติ โสเธตีติ วา ปารมี, เหตุกตฺตุสาธโนยํ.
ปาเรนิพฺพาเน สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชตีติ วา ปารมี. ปารํ นิพฺพานํ มยติ คจฺฉติ สตฺเต จ มาเยติ คเมติ วา ปารมี. ปารํ นิพฺพานํ ยาถาวโต มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ วา ปารมี. ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปตีติ วา ปารมี. มิธาตุ ปกฺขิปเน อี. ปาเร นิพฺพาเน สตฺตานํ มินาติ หึสตีติ วา ปารมี, มหาโพธิสตฺโต. ตสฺส อยํ ภาโว กมฺมนฺติ ทานาทิกฺริยา ปารมีติ. อิมินา วุตฺตนเยน ปารมีสทฺทสฺส วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. กิฺจาปิ ปน ปารมีสทฺทสฺส นิพฺพจนํ สงฺเขเปน วุตฺตํ. โสตูนํ ปน นิรุตฺตินยโกสลฺลตฺถํ วิตฺถาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สา ปน ทสปารมี, ทสอุปปารมี, ทสปรมตฺถปารมี จาติ ติวิธา โหติ. ตตฺถ สวิฺาณาวิฺาณกํ ธนํ ปริจฺจาคํ กตฺวา ¶ ปูริตา โพธิสมฺภารา ทสปารมิโย นาม. หตฺถ ปาท กณฺณ นาสาทิองฺคปจฺจงฺคปริจฺจาคํ กตฺวา ปูริตา โพธิสมฺภารา ทสอุปปารมิโย นาม. ชีวิตินฺทฺริยปริจฺจาคํ กตฺวา ปูริตา โพธิสมฺภารา ทส ปรมตฺถปารมิโย นามาติ. ทานาทิปารมีนํ ปน อตฺโถ จริยปิฏกอฏฺกถาทีสุ คเหตพฺโพ. อวยวํ สงฺคหวเสน จยติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สฺจโย, สํปุพฺพ จิธาตุ คติยํ ณ. สฺจิโนติ อวยวนฺติ วา สฺจโย, สมูโห. ปารมีนํ สฺจโย สมูโหติ ปารมิสฺจโย, ตํ ปารมิสฺจยํ. ตํ ปน จยนฺติ เอตสฺส กมฺมํ. จยนฺติ อุปจิตํ, ปริสมฺภูตนฺติ อตฺโถ. จยติ อุปจินาตีติ จโย, จิยิตฺถ อุปจิยิตฺถาติ วา จโย, พุทฺโธ. จิธาตุ อุปจเย ณ. ตํ จยํ. สพฺภิคตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ สพฺภีติ สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ. ราคาทิกิเลเส สเมนฺติ อุปสเมนฺตีติ สนฺตา, สปฺปุริสา. สมุธาตุ อุปสเมต, อนฺตปจฺจโย วา. สนฺเตหีติ วตฺตพฺเพ สฺมาหิสฺมึนํ มฺหา ภิมฺหิวาติ สุตฺเตน หิวิภตฺติยา ภิการํ สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเตติ สุตฺเตน ภกาเร ปเร สนฺตสทฺทสฺส สการํ กตฺวา อนฺเต จ พการาคมํ กตฺวา สพฺภีติ วุตฺตํ. เตหิ สพฺภิ. ตํ ปน คตนฺติ เอตสฺส อวุตฺตกตฺตา. คตนฺติ อุปคมิตพฺพํ. ตฺหิ เทวมนุสฺเสหิ คมิยติ อุปคมิยติ อุปสงฺกมิยตีติ คโตติ วุจฺจติ. ตํ พุทฺธํ อตฺถกาเมหิ สปฺปุริเสหิ เทวมนุสฺเสหิ สีลาทิอนนฺตคุณิกตฺตา สรณนฺติ อภิมานา ปยิรุปาสิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ตํ คตํ. สุขปฺปทํ ปทํ คตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สุขปฺปทนฺติ อจฺจนฺตสุขสฺส ปติฏฺานภูตํ. สุขนํ สุขํ, ตสฺส ปชฺชติ ติฏฺติ เอตฺถาติ สุขปฺปทํ, นิพฺพานํ. ปทนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปชฺชิยติ คมิยตีติ ปทนฺติ วุจฺจติ. คตนฺติ อคมินฺติ คโต, พุทฺโธ. ทุกฺขาทิอสมฺมิสฺสสฺส เอกนฺตสุขสฺส ปติฏฺานภูตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน อปาปุณินฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ คตํ.
นรานรานนฺติ ¶ นรอนรานนฺติ ปทจฺเฉโท. มนุสฺสเทวานนฺติ อตฺโถ. ปพฺพชฺชาทิเสฏฺภาวํ นรติ เนตีติ นโร, นรียติ สเกน กมฺเมน นิยตีติ วา นโร, มนุสฺโส, สตฺโต วา. นรธาตุ นยเน อ. น นโร อนโร, เทโว. นโร จ อนโร จ นรานโร, เตสํ นรานรานํ. ตํ ปน สุขสมฺภวนฺติ ปเท สมฺพนฺโธ.
สุขสมฺภวนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสุขสฺส การณํ. ติวิธสุขสฺส ลภนการณภูตํ ปฺุํ วา. สุขยตีติ สุขํ. ติวิธสุขํ. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา สุฏฺุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํ. สุปุพฺพขนุธาตุ อวธารเณ อ. สมฺภวติ สุขสงฺขาตํ ผลํ อเนน ปฺุเนาติ สมฺภวํ, ปฺุกรณํ. สํปุพฺพภูธาตุ สตฺตายํณ. สุขสฺส สมฺภวํ สุขสมฺภวํ, ตํ ปน ภวนฺติปเท กมฺมํ. ภวนฺติ นิพฺพตฺเตนฺตํ. ตํ สุขสมฺภวํ ภาเวติ นิพฺพตฺเตตีติ ภโว, พุทฺโธ. ตํ ภวํ. โส หิ มหากรุณาปุพฺพงฺคมาย ธมฺมเทสนาย เทวมนุสฺสานํ โลกิยโลกุตฺตรสุขสฺส ลภนการณภูตํ ทานสีลภาวนาสงฺขาตํ ปฺุํ กาเรติ, ตสฺมา ภควโต นรานรานํ สุขสมฺภวํ ภวนฺติ โถเมตีติ ทฏฺพฺพํ.
นมานมานนฺติ ปทสฺส นเม อนมานนฺติ ปทจฺเฉโท. นเมติ อหํ นมามีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ มิวิภตฺติยา เอการาเทโสติ เวทิตพฺโพ. อนมานนฺติ อนเมนฺตานํ อวนฺทนฺตานํ อนาทรานนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน ควนฺติเอตสฺส วิเสสนํ. ควนฺติ โคณสทิสานํ พาลานํ. ควนฺติ หิ ฉฏฺีพหุวจนนฺตนามปทํ. ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเสติ สุตฺเต สมภินิวิฏฺเน จคฺคหเณน นํวจนสฺส อํ อาเทสฺจ โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อวาเทสํ กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. คจฺฉนฺตีติ คาโว, โคณา. คาโว วิยาติ คาโว, เตสํ ควํ พาลานํ. ตํ ปน ชินปุงฺควนฺติปเท ฉฏฺีกมฺมํ. ชินปุงฺควนฺติ ชยนฺตปุริสุตฺตมํ พุทฺธํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปุงฺคว สทฺโท ¶ กมฺมธารยสมาเส เสฏฺตฺถวาจโก. มุนิปุงฺคโวติอาทีสุ วิย. วุตฺตฺจ อมรโกเส –
‘‘อุตฺตรสฺมึ ปเท พฺยคฺฆ, ปุงฺคโวสภกฺุชรา;
สีหสทฺทูลนาคาทฺยา, ปุเม เสฏฺตฺถโคจรา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ. กมฺมธารยสมาเส อุตฺตรปเท วตฺตมานา พฺยคฺฆปุงฺคโวสภกฺุชรา พฺยคฺฆปุงฺควอุสภกฺุชรสทฺทา จ สีห สทฺทูลนาคาทฺยา สีห สทฺทูล นาคาสทฺทา จ ปุเม เสฏฺตฺถ วาจกาติ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. โค วิย พุทฺธคุเณ อชานนฺเต อนมนฺเต อฺทิฏฺิเก พาเล ชินาติ อชินีติ วา ชิโน. ปกฏฺภาวํ ปธานภาวํ วา อุทฺธํ คจฺฉตีติ ปุงฺคโว. ปอุปุพฺพ คมุธาตุ คติยํ อวปจฺจโย. นิคฺคหิตา คโม. ตสฺส กวคฺคนฺตํ ธาตฺวนฺตโลปฺจ ยทาทินา กตฺวา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ชิโน จ โส ปุงฺคโว จาติ ชินปุงฺคโว, พุทฺโธ. โส ปน คุนฺนํ วิย พุทฺธานํ สีลาทิเก อปฺปเมยฺยคุเณ อชานนฺตานํ อนมนฺตานํ อคารวนฺตานํ อวนฺทนฺตานํ อฺ ทิฏฺิคติกานํ พาลานํ อสตฺเถน ปารมีปฺุเตเชน อชินีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ชินปุงฺควนฺติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. ตหึ ตหึ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว, อตฺตภาเว วา, ปารมิสฺจยํ ทานาทิปารมีนํ สมูหํ, จยํ อุปจิตํ ปริสมฺภูตํ, สพฺภิ สนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ, คตํ อุปคมิตพฺพํ ปยิรุปาสิตพฺพํ, สุขปฺปทํ อจฺจนฺตสุขสฺส ปติฏฺาน ภูตํ, ปทํ นิพฺพานํ คตํ ปตฺตํ อคมึ, นรานรานํ มนุสฺสเทวานํ, สุขสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรสุขสฺส การณํ ติวิธ สุขสฺส ลภนการณภูตํ ปฺุํ วา ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ, อนมานํ อนมนฺตานํ อนาทรานํ อวนฺทนฺตานํ วา, ควํ โคณสทิสานํ พาลานํ ชินปุงฺควํ ชยนฺตปุริสุตฺตมํ พุทฺธํ อหํ นเม นมามีติ.
นวมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
มคฺคงฺคนาวํ ¶ มุนิทกฺขนาวิโก,
อีหาผิยํ าณกเรน คาหโก;
อารุยฺห โย ตาย พหู ภวณฺณวา,
ตาเรสิ ตํ พุทฺธมฆปฺปหํ นเม.
๑๐. เอวํ นวมคาถาย พุทฺธํ นตฺวา อิทานิ พหู สตฺเต ติภวสงฺขาตา สํสารสมุทฺทโต ตาเรนฺเตน คุเณน จ สตฺตานํ ทุกฺขปฺปหาเนน คุเณน จ โถมิตฺวา พุทฺธํ วนฺทิตุ กาโม มคฺคงฺคนาวนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ตต ชร คเณหิ รจิตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ยุตฺตา อินฺทวํส คาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘สายินฺทวํสา ขลุ ยตฺถ ตา ชรา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ. ยตฺถ ยสฺสํ คาถายํ ตา ตคณทฺวยฺจ ชรา ชคณ รคณา จ เจ สิยุํ, สา คาถา ขลุ เอกนฺตํ อินฺทวํสคาถา นามาติ.
ตตฺถ โย มุนิทกฺขนาวิโกติ สมฺพนฺโธ. โย พุทฺธ สงฺขาโต เฉโก นาวาเชฏฺโกติ อตฺโถ. ตตฺถ มุนีติ อุโภ โลเก มุนาติ ชานาตีติ มุนิ, ภควา. มุนธาตุ าเณ อิ. อถ วา โมนํ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ มุนิ, ภควา. อสฺสถฺยตฺเถ อิปจฺจโย. วุตฺตฺหิ เอกนิปาเต วณฺณปถชาตกฏฺกถายํ ‘‘มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ. กาย โมเนยฺยาทีสุ วา อฺตเรน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล มุนีติ วุจฺจติ. โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิโธ. ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิ อาคตผโล วิฺาตสาสโน. อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโต. เสกฺขมุนีติ สตฺตเสกฺขา. อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโว. ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ. มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. อิธ ปน มุนิมุนิ อธิปฺเปโต.
ทกฺโขติ ¶ เฉโก. สมุทฺทตรเณ ทกฺขติ กุสลตฺตํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, นาวิโก. ทกฺขธาตุ คติยํ อ. อถ วา ทกฺขติ กุสลกมฺเม อฺสฺมิฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, โยโกจิ กุสโล ปุคฺคโล. ทกฺขธาตุ สีฆตฺเถ อ. ทกฺโข วิยาติ ทกฺโข, พุทฺโธ. นีตตฺเถน ปน พุทฺโธ สตฺตานํ สํสารสมุทฺทโต อุทฺธารณสฺส การณํ ทกฺขติ ปริจฺฉินฺทติ าเณนาติ ทกฺโขติ วุจฺจติ. นาวิโกติ สมุทฺทตีรํ นาวาย ตรตีติ นาวิโก, นาวาเชฏฺโก. ตรติตทฺธิเต ณิโก. นาวิโก วิยาติ นาวิโก, พุทฺโธ. นีตตฺเถน ปน พุทฺโธ นิพฺพานํ ปารํ อฏฺมคฺคงฺคนาวาย ตรตีติ นาวิโกติ วุจฺจติ. ทกฺโข นาวิโก ทกฺขนาวิโก, มุนิ จ โส ทกฺขนาวิโกจาติ มุนิทกฺขนาวิโก, กมฺมธารยสมาโสยํ. อถ วา ทกฺขนาวิโก วิย ทกฺโข มุนีติ มุนิทกฺขนาวิโก, พุทฺโธ. อุปมากมฺมธารยสมาโสยํ. ยถา หิ สมุทฺทตรเณ เฉโก นาวิโก มนุสฺเส สมุทฺทปารํ เนติ, เอวํ พุทฺโธ เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานปารํ เนตีติ วุตฺตํ โหติ.
มคฺคงฺคนาวํ อารุยฺหาติ สมฺพนฺโธ. มคฺคงฺคนาวนฺติ อฏฺมคฺคงฺค สงฺขาตํ นาวํ. อารุยฺหาติ อาโรหิตฺวาติ อตฺโถ. กิเลเส มาเรนฺโต อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ คจฺฉตีติ มคฺโค. มารสทฺทูปปท คมุธาตุ กฺวิ. มาเรนฺต โคติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน มคฺโคติ วุตฺตํ. อถ วา นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโค. มคฺคธาตุ คเวสเน อ. นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ วา มคฺโค. เอกนฺตโต ชาติ ชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโค, จตุมคฺโค. วุตฺตฺหิ ‘‘มคฺโคติ เกนฏฺเน นิพฺพานํ มคฺคนฏฺเน นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จา’’ติ. องฺคติ คจฺฉติ ผลนิพฺพานํ เอเตนาติ องฺคํ. อคิธาตุ คมเน อ. มคฺคสฺส องฺคํ การณนฺติ มคฺคงฺคํ, สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺต สมฺมาอาชีว สมฺมาวายาม ¶ สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิวเสน อฏฺมคฺคงฺคํ ลพฺภติ. นุยติ ถวียตีติ นาวา. นุธาตุ ถวิยํ อโว. อถ วา โอรโต ปารํ เนตีติ นาวา, ภารํ นยนฺติ เอตายาติ วา นาวา. นิธาตุ นยเน อโว. มคฺคงฺคสงฺขาตา นาวา มคฺคงฺคนาวา. อถ วา นาวา วิย มคฺคงฺคนฺติ มคฺคงฺค นาวา. ยถา หิ นาวา อตฺตนิ อารุฬฺเห มนุสฺเส สมุทฺท นทีปารํ เนติ, เอวํ อฏฺมคฺคงฺคธมฺมา อตฺตานํ ปฏิปชฺชนฺเต นิพฺพาน ปารํ เนนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ มคฺคงฺคนาวํ.
อีหาผิยนฺติ วีริยสงฺขาตํ ทพฺพิสารกํ. วุตฺตฺหิ สุตฺตนิ ปาตอฏฺกถายํ ‘‘ผิเยนาติ ทพฺพิสารเกนา’’ติ. อีหติ อารพฺภตีติ อีหา. อีหติ วายมติ เจตยติ เอเตนาติ วา อีหา, วีริยํ. สทฺทนีติยํ ปน ‘‘อีห เจตาย’’นฺติ วุตฺตํ. ผาติ วฑฺเฒติ อุทกํ เอเตนาติ ผิยํ. ผาธาตุ วฑฺฒิยํ อิโย. ผาติ ฆฏฺเฏติ อุทกนฺติ วา ผิยํ. อถ วา ผายติ คจฺฉติ นาวํ เอเตนาติ ผิยํ. ทพฺพิสารกํ. ผายิ ธาตุ คติยํ อ. อาการสฺส อิ. อีหาสงฺขาตํ ผิยนฺติ อีหาผิยํ. ผิยํ วิย อีหาติ อีหาผิยํ. ยถา หิ ผิเยน นาวา อิจฺฉิตฏฺานํ คจฺฉติ, เอวํ อีหาสงฺขาเตน วีริเยน ตํ ตํ กิจฺจํ สาเธติ, อิจฺฉิตํ นิพฺพานฏฺานํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. ตํ ปน คาหโกติ ปเท กมฺมํ. าณกเรนาติ สพฺพฺุตาณสงฺขาเตน หตฺเถน. สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ชานาตีติ าณํ, สพฺพฺุตาณํ. ตํ ตํ กมฺมํ กโรตีติ กโร, หตฺโถ. าณสงฺขาโต กโร าณ กโร, กรํ วิย าณนฺติ วา าณกโร, เตน าณกเรน. คาหโกติ ทฬฺหคณฺหมาโน หุตฺวา. ตายาติ อฏฺมคฺคงฺค สงฺขาตาย ตาย นาวาย, พหูติ อเนเก เวเนยฺยสตฺเต. ภวณฺณวาติ ติภวสงฺขาตา สํสารวฏฺฏสงฺขาตา วา มหาสมุทฺทโต. ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
ตาเรสีติ โอติณฺเณสิ, อติกฺกเมสีติ อตฺโถ. พุทฺธนฺติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํ. อฆปฺปหนฺติ สตฺตานํ ทุกฺขปฺปช หนฺตํ ¶ . ทุกฺขวิทฺธํเสนฺตนฺติ อตฺโถ. อถ วา อฆปฺปหนฺติ สตฺตานํ กิเลสปฺปชหนฺตํ. กิเลสวิทฺธํเสนฺตนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ อฆสทฺโท ทุกฺเข กิเลเส จ วตฺตติ. ตตฺถ หิ ทุกฺขํ อฆยติ ทุกฺขยตีติ อฆนฺติ จ, อฆยติ ทุกฺขากาเรน ปวตฺตตีติ วา อฆนฺติ จ วุจฺจติ. กิเลโส ปน อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อโฆติ วุจฺจติ. อฆธาตุ ปาปกรเณ อ. อฆํ ปชหติ วิทฺธํเสตีติ อฆปฺปโห, พุทฺโธ. อฆสทฺทูปปทปปุพฺพหาธาตุ จาเค. พุทฺโธ เวเนยฺยสตฺตานํ ทุกฺขฺจ กิเลสฺจ ธมฺมเทสนาย อปเนตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปมวิกปฺเป ทุกฺขสฺส อปฺปหาตพฺพธมฺมตฺตา มคฺเคน อปฺปหาตพฺพมฺปิ ผลูปจาเรน ทุกฺขปฺปชหนฺตนฺติ วุตฺตํ. ตนฺติ มุนิทกฺขนาวิกํ อหํ นเม นมามีติ สมฺพนฺโธติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โย มุนิทกฺขนาวิโก โย พุทฺธสงฺขาโต เฉโก นาวาเชฏฺโก, มคฺคงฺคนาวํ อฏฺมคฺคงฺคสงฺขาตํ นาวํ อารุยฺห อาโรหิตฺวา อีหาผิยํ วีริยสงฺขาตํ ทพฺพิสารกํ, าณกเรน สพฺพฺุตาณสงฺขาเตน หตฺเถน, คาหโก ทฬฺหํ คณฺหมาโน หุตฺวา ตาย อฏฺมคฺคงฺคนาวาย, พหู อเนเก เวเนยฺยสตฺเต ภวณฺณวา ติภวสงฺขาตมหาสมุทฺทโต, ตาเรสิ โอตาเรสิ, พุทฺธํ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํ อฆปฺปหํ สตฺตานํ ทุกฺขวิทฺธํเสนฺตํ กิเลส วิทฺธํเสนฺตํ วา ตํ มุนิทกฺขนาวิกํ อหํ นเม นมามีติ.
ทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
สมตึสติปารมิสมฺภรณํ,
วรโพธิทุเม จตุสจฺจทสํ;
วรมิทฺธิคตํ นรเทวหิตํ,
ติภวูปสมํ ปณมามิ ชินํ.
๑๑. เอวํ ¶ ทสมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สมตึ สติปารมิสมฺภรณาทีหิ ปฺจหิ คุเณหิ โถมิตฺวา ชินํ วนฺทิตุกาโม สมตึสติปารมิสมฺภรณนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน จตูหิ สคเณหิ รจิตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ยุตฺตา โตฏกคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘อิห โตฏก มมฺพุธิเสหิ มิต’’นฺติ. ตสฺสตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ อมฺพุธิเสหิ จตูหิ สคเณหิ มิตํ ปมิตํ รจิตํ ลกฺขิตํ วา วุตฺตํ อิธ ชคติฉนฺเท โตฏกํ นามาติ.
ตตฺถ ปน สมตึสติปารมิสมฺภรณนฺติ ทสปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโย จาติ สมตึสปารมิโย สมฺภูตํ, ปริปูริตนฺติ อตฺโถ. ตาสํ ปน วิเสโส ปารมิสทฺทสฺส จ วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สมฺภริตฺถ ปริปูรยิตฺถาติ สมฺภรโณ, ชิโน. สํปุพฺพภรธาตุ ปูรเณ ยุ. สมตึสปารมิโย สมฺภรโณติ สมตึสติปารมิสมฺภรโณ, ชิโน. ทีปงฺกรพุทฺธสฺส ปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ปฏฺาย กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สมตึสปารมิโย ปูรยิตฺถาติ อตฺโถ. ตํ สมตึสติปารมิสมฺภรณํ. วรโพธิทุเมติ อุตฺตมโพธิรุกฺขมูเล. เอตฺถ จ วรโพธิสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ทวติ คจฺฉติ มูลขนฺธตจสาข วิฏป ปลฺลว ผเลหิ วุฑฺฒึ วิรูฬึ เวปุลฺลํ รชต สุวณฺณมณิ สนฺตา รุจีหิ อติโสภนํ วา ปาปุณาตีติ ทุโม, โพธิสตฺตสฺส วิชาตทิวเสเยว โพธิสตฺเตน สทฺธึ สห ชาโต สตหตฺถุพฺเพโธ อสตฺถทุมราชา ลพฺภติ. ทุธาตุ คติมฺหิ อโม. อปทานฏฺกถายํ ปน ‘‘ทุนาติ กมฺปตีติ ทุโม. ทุมติ ปูเรติ อากาสตลนฺติ วา ทุโม’’ติ วุตฺตํ. วโร โพธิ วรโพธิ, วรโพธิ จ โส ทุโม จาติ วรโพธิทุโม, ตสฺมึ.
จตุสจฺจทสนฺติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ มคฺคาเณน ปฏิวิชฺฌิตํ. เอตฺถ จ สจฺจสทฺโท อเนเกสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ. สจฺจํ ¶ ภเณ น กุชฺเฌยฺยาติอาทีสุ วาจาสจฺเจ. สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิรติสจฺเจ. กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา ปวาทิยาเส กุสลาวทานาติอาทีสุ ทิฏฺิสจฺเจ. เอกฺหิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถีติอาทีสุ ปรมตฺถสจฺเจ นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ, จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลาติอาทีสุ อริยสจฺเจ. สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ. สถนํ สจฺจํ, อวิตถํ. สถธาตุ อวิตเถ ณฺโย. ยถา หิ อคฺคีนํ สภาโว เอกนฺตํ อุณฺโหเยว โหติ, น สีตโล, เอวํ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิ สภาวํ เอกนฺตํ สจฺจํ ตถํ อวิตถํ อนฺถํ โหติ. ตํ ปน จตุพฺพิธํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ, สมุทยสจฺจํ, นิโรธสจฺจํ, มคฺคสจฺจฺจาติ. ตตฺถ ทุกฺขสจฺจนฺติ ทุกฺขจฺฉิตํ ขํ ตุจฺฉนฺติ ทุกฺขํ. กมฺมธารยสมาโสยํ. วุตฺตฺเหตํ สจฺจวิภงฺคฏฺกถายํ ‘‘ทุอิติ อยํสทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตฺหิ ปุตฺตํ ทุปุตฺโตติ วทนฺติ. ขํสทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉฺหิ อากาสํ ขนฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉิตํ. อเนกอุปทฺทวาธิฏฺานโต, ตุจฺฉํพาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต. ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ทุกฺขฺจ ตํ สจฺจฺจาติ ทุกฺขสจฺจํ. เตภูมิกวฏฺฏํ ลพฺภติ.
สมุทยสจฺจนฺติ อยติ ปวตฺตติ ทุกฺขผลํ เอเตนาติ อโย, โลโภ. อยธาตุ คติมฺหิ อ. สํ อวเสส ปจฺจยสํโยเค สติ อุ ทุกฺขุปฺปตฺติยา อโย การโณติ สมุทโย. ฉฏฺีตปฺปุริสสมาโสยํ. วุตฺเตฺเหตํ สจฺจ วิภงฺคฏฺกถายํ ‘‘สํอิติ จ อยํสทฺโท สมาคโม สเมตนฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติ. อุอิติ อยํสทฺโท อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติอาทีสุ อุปฺปตฺตึ. อยสทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํ. อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจตี’’ติ. สมุทโย จ โส สจฺจฺจาติ สมุทยสจฺจํ, โลภสงฺขาตา ตณฺหา ลพฺภติ ¶ . นิโรธสจฺจนฺติ โรธติ จรติ ปวตฺตตีติ โรโธ, เตภูมิกวฏฺฏธมฺโม. โรธธาตุ จรเณ ณ. นตฺถิ เตภูมิกวฏฺฏธมฺมสฺส โรโธ จรณํ เอตฺถาติ นิโรโธ, นิพฺพานํ. อถ วา นิรุชฺฌติ สํสารทุกฺขํ เอตฺถาติ นิโรโธ, นิพฺพานํ. รุธิธาตุ อาวรเณ ณ. วุตฺตฺเหตํ สจฺจวิภงฺคฏฺ กถายํ ‘‘ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิสทฺโท อภาวํ. โรธ สทฺโท จารกํ ทีเปติ. ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสาร จารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสฺุตฺตา. สมธิ คเต วา ตสฺมึ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติ. นิโรโธ จ โส สจฺจฺจาติ นิโรธสจฺจํ. นิพฺพานํ. มคฺคสจฺจนฺติ ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ มคฺคติ คจฺฉติ เอเตนาติ มคฺโค. อฏฺงฺคิโก มคฺโค. มคฺคธาตุ คติยํ อ. วุตฺตฺเหตํ สจฺจ วิภงฺคฏฺกถายํ ‘‘จตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา. ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ วุจฺจตี’’ติ. มคฺโค จ โส สจฺจฺจาติ มคฺคสจฺจํ. อฏฺงฺคิโก มคฺโค ลพฺภติ. ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติปิ วุจฺจนฺติ. อถ วา พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปฏิวิชฺฌิยนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติปิ วุจฺจนฺติ.
เตสํ ปน ลกฺขณาทีนิ เอวํ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ หิ พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ, ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺานํ. สนฺติลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหาน กรณรสํ, วุฏฺานปจฺจุปฏฺานนฺติ. เอเตสุ ปน จตูสุ สจฺเจสุ ปมตติยสจฺจานิ ผลานิ โหนฺติ. ทุติย จตุตฺถสจฺจานิ เหตูนิ โหนฺติ. ปุริมานิ ทฺเวสจฺจานิ ทุทฺท สตฺตา คมฺภีรานิ. ปจฺฉิมานิ ทฺเวสจฺจานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ.
อปิ ¶ จ โข ปน ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ คมฺภีรฺเจว ทุทฺทสฺจาติ เวทิตพฺพํ. เอเกกสฺส ปน สจฺจสฺส จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน โสฬส สจฺจฏฺา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทา มคฺคปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเน สจฺจํ. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ, อิเม จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ สมุทโย ตถฏฺเน สจฺจํ. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ, อิเม จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา, เอวํ นิโรโธ ตถฏฺเน สจฺจํ. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตฺวฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อธิปเตยฺยฏฺโ, อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา, เอวํ มคฺโค ตถฏฺเน สจฺจ’’นฺติ.
ทสฺสนํ ทสํ, ทิสติ ปสฺสตีติ วา ทสํ, จตุมคฺคาณํ. ทิสธาตุ อเปกฺขเน อ. จตุนฺนํ สจฺจานํ ทสฺสนํ อสฺสาติ จตุสจฺจทโส, ชิโน. อถ วา จตฺตาริ สจฺจานิ อทสฺสิ อปสฺสีติ จตุสจฺจทโส, ชิโน. โส จตฺตาริ สจฺจานิ จตุมคฺคาเณน อปฺปฏิวิชฺฌีติ อตฺโถ. ตํ จตุสจฺจทสํ. จตุสจฺจาณํ ปน ทุวิธํ โหติ อนุโพธาณฺจ, ปฏิเวธ าณฺจาติ. ตตฺถ อนุโพธาณํ โลกิยํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติ, ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ยถาห โย ภิกฺขเว ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ. ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิ ปทมฺปิ ปสฺสตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. จตุสจฺจปฏิเวธาณํ ปน อนุโพธาเณน วินา น ปวตฺตติ, ตสฺมา อนุโพธ าณตฺถาย ปุพฺเพ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ปณฺฑิเตน สมารมฺภิ ตพฺพนฺติ ¶ . นนุ จ อริยสาวกา จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ. อถ กสฺมา ชิโนเยว จตุสจฺจทสนฺติ โถมิโตติ. ภควา ปน อริยสาวเกหิ วิสิฏฺเน อนฺโปเทเสน อรหตฺตมคฺคาเณน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ. ตสฺมา ภควาเยว จตุสจฺจทสนฺติ อภิตฺถวิโตติ. ตตฺถ ปน เปตฺวา ตณฺหฺจ นิพฺพานฺจ อวเสสธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ นาม. อฏฺสตตณฺหาวิจริตา สมุทยสจฺจํ นาม. นิพฺพานํ นิโรธ สจฺจํ นาม. อฏฺงฺคิโก มคฺโค มคฺคสจฺจํ นาม. วุตฺตํ ปน อภิธมฺมตฺถสงฺคเห –
‘‘ทุกฺขํ เตภูมกํ วฏฺฏํ, ตณฺหา สมุทโย ภเว;
นิโรโธ นาม นิพฺพานํ, มคฺโค โลกุตฺตโร มโต’’ติ.
วรมิทฺธิคตนฺติ วรํ อิทฺธิคตํ. อุตฺตมํ อตีตพุทฺธานํ อิทฺธึ ปตฺตนฺติ อตฺโถ. อถ วา อุตฺตมานํ อิทฺธีนํ ปติฏฺานภูตนฺติ อตฺโถ. อิชฺฌนํ สมิชฺฌนํ อิทฺธิ, อิชฺฌติ สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ วา อิทฺธิ. อิทฺธิวิธาณฺจ อรหตฺตมคฺโค จ ลพฺภติ. วุตฺตฺหิ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ตถา เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธีติ จ อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธี’’ติ จ. อถ วา อิชฺฌนฺติ สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, อฏฺสมาปตฺติโย จ จตฺตาโร มคฺคา จ ลพฺภนฺติ. อิธธาตุ วุฑฺฒิยนฺติ ปจฺจโย. อถ วา ตปจฺจโย อิตฺถิลิงฺคโชตโก อีปจฺจโย จ. อิทฺธึ อคมินฺติ อิทฺธิคโต, ชิโน. อถ วา คจฺฉติ ปติฏฺหติ เอตฺถาติ คโต, วรานํ อุตฺตมานํ อิทฺธีนํ คโต ปติฏฺานภูโตติ วรมิทฺธิคโต, ชิโน. ตํ วรมิทฺธิคตํ. กิฺจาปิ ปน อริยสาวกา อิทฺธิปฺปตฺตา โหนฺติ, พุทฺธา ปน วิเสสโต เอตาย อภิฺาย อิทฺธา สมิทฺธา วุทฺธา อติอุกฺกํสคตา โหนฺติ, ตสฺมา พุทฺโธเยว วรมิทฺธิคตนฺติ อภิตฺถวิตุํ อรหตีติ เวทิตพฺโพ.
นรเทวหิตนฺติ มนุสฺสเทวานํ โลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตํ หิตํ ปโยชนํ ธารณํ. เตสํ ปน อตฺโถ เหฏฺา ¶ วุตฺโตเยว. ติภวูปสมนฺติ ติภวอุปสมํ. ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อภาวโต กามรูปอรูปสงฺขาเตหิ ตีหิ ภเวหิ ตีสุ ภเวสุ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติโต วา อุปสมิตํ นิพฺพุตํ นิรุทฺธนฺติ อตฺโถ. ภวนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ ภโว, ตโย ภวา ติภวา, เตหิ อุปสมิตฺถาติ ติภวูปสโม, ชิโน. ตํ ติภวูปสมํ. ภควโต ปน โพธิปลฺลงฺเกว กามรูปารูปสงฺขาเตสุ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกานํ อวิชฺชาตณฺหามูลกานํ ปฺุาทิสงฺขารานํ อรหตฺตมคฺคาเณน นิรวเสสํ ปหีนตฺตา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถิ. ตสฺมา ภควนฺตํเยว วิเสเสน ติภวูปสมนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติ. ชินนฺติ ปฺจมารชยนฺตํ พุทฺธํ. ปณมามีติ อหํ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อาทรํ วนฺทามีติ โยชนา.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. สมตึสติ สมฺภรณํ สมตึสปารมิโย สมฺภูตํ ปริปูริตํ, วรโพธิทุเม อุตฺตมโพธิรุกฺขมูเล, จตุสจฺจทสํ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ มคฺคาเณน ปสฺสนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ, วรมิทฺธิคตํ อุตฺตมํ อตีต พุทฺธานํ อิทฺธิปตฺตํ อุตฺตมานํ อิทฺธีนํ ปติฏฺานภูตํ วา, นรเทวหิตํ มนุสฺสเทวานํ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตํ ปโยชนํ ธารณํ, ติภวูปสมํ กามรูปอรูปสงฺขาเตหิ ตีหิ ภเวหิ อุปสมิตํ, กามรูปารูปสงฺขาเตสุ ตีสุ ภเวสุ ปุนพฺภวา ภินิพฺพตฺติโต อุปสมิตํ นิพฺพุตํ วา, ชินํ ปฺจมารชยนฺตํ พุทฺธํ ปณมามิ อหํ าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อาทรํ วนฺทามีติ.
เอกาทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
สตปฺุชลกฺขณิกํ วิรชํ,
คคนูปมธึ ธิติเมรุสมํ;
ชลชูปมสีตลสีลยุตํ,
ปถวีสหนํ ปณมามิ ชินํ.
๑๒. เอวํ ¶ เอกาทสมคาถาย ชินํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สตปฺุชลกฺขณิกนฺตฺยาทีหิ ฉหิ คุเณหิ โถมิตฺวา ชินํ วนฺทิตุ กาโม สตปฺุชลกฺขณิกนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน จตูหิ ส คเณหิ รจิตตฺตา ทฺวาทสกฺขเรหิ ยุตฺตา โตฏกคาถาติ ทฏฺพฺพา. สาธกํ ปน อนนฺตรคาถาวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
ตตฺถ สตปฺุชลกฺขณิกนฺติ อเนกปารมีปฺุเตเชน ชาเตน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณน สมฺปนฺนํ. เอตฺถ จ สตสทฺโท อเนกสงฺขฺยาวาจโก. สตเตโช สหสฺสรํ สีติอาทีสุ วิย. สเตน อเนเกน ปารมีปฺุเตเชน ชาตนฺติ สตปฺุชํ, ลกฺขิยติ ลกฺขิตพฺพํ พุทฺธทพฺพํ เอเตหีติ ลกฺขณํ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณาทิ. ลกฺขธาตุ ทสฺสนงฺเกสุยุ. สตปฺุชฺจ ตํ ลกฺขณฺจาติ สตปฺุช ลกฺขณํ. ตํ อสฺส อตฺถีติ สตปฺุชลกฺขณิโก, ชิโน. ตํ. ภควา หิ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ ปฺุกมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ. เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตํ ปฺุกมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺเตน ปารมีปฺุเตเชน ชาเตหิ ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีติอนุพฺยฺชน ลกฺขเณ หิ จ สมฺปนฺโนติ สตปฺุชลกฺขณิกนฺติ โถเมตีติ อธิปฺปาโย. วุตฺตฺหิ พุทฺธวํสฏฺกถายํ –
‘‘สตปฺุ ลกฺขโณติ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ ปฺุกมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ, เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตกมฺมํ โพธิสตฺโต สยเมว เอโก สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโต. ตสฺมา สตปฺุลกฺขโณติ วุจฺจติ. เกจิ ปน สเตน สเตน ปฺุกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกลกฺขโณติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติ. ตํ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ. ปาเถยฺยฏฺกถายํ ปน ‘‘สต ปฺุลกฺขณนฺติ สเตน สเตน ปฺุกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกํ ลกฺขณํ ¶ . เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติ น โรจยึสุ. อนนฺเตสุ ปน จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ กมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ. เอตฺตเกหิ ชเนหิ กตํ กมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโต. ตสฺมา สตปฺุลกฺขโณติ อิมมตฺถํ โรจยึสู’’ติ วุตฺตํ. ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณํ ปน อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ.
วิรชนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิคตรชํ. รฺชติ สฺชติ รูปาทิอารมฺมเณสูติ รโช, ราคาทิรโช. รนฺชธาตุ ราเค อ. วิคโต รโช อสฺสาติ วิรโช, ชิโน. ตํ วิรชํ. ชิโน หิ โพธิปลฺลงฺเกเยว สพฺพกิเลสมาร รชสฺส ชยิตตฺตา วิคตรโชติ อตฺโถ. คคนูปมธินฺติ เอตฺถ ธี วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ตสฺมา อากาสูปมสพฺพฺุต าณวนฺตนฺติ อตฺโถ. คจฺฉนฺติ เอตฺถ วิหงฺคมาทโยติ คคนํ, อากาโส. คมุธาตุ คติยํ ยุ. มการสฺส โค. อุปมิยเต อุปมา. ภาวสาธโนยํ. อุปปุพฺพมาธาตุ ปริมาเน อ. สพฺพเยฺยธมฺมํ ธรติ ชานาตีติ ธี, สพฺพฺุต าณํ. ธรธาตุ าเณ กฺวิ, อิตฺถิลิงฺคโชตกอีปจฺจโย จ. คคเนน อากาเสน ยุตฺตา อุปมา คคนูปมา, ตํ สทิสํ ธี สพฺพฺุตาณํ ยสฺสาติ คคนูปมธิ, ชิโน. ตํ คคนูปมธึ. อยํ ปน อนนฺตาทิคุณหีนตฺตา ธมฺมหีโนปมา นาม. วุตฺตฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ธมฺมหีนามุขมฺโภช, สทิสํ มุนิโน อิตี’’ติ. ยถา หิ อากาโส อนนฺโตติ วุตฺตตฺตา อากาโส อนนฺโต หุตฺวา วิตฺถรติ, เอวํ ภควโต อนนฺตํ พุทฺธาณนฺติ วุตฺตตฺตา สพฺพฺุตาณสฺส อนนฺตารมฺมณตฺตา จ าณํ อนนฺตํ หุตฺวา วิตฺถรติ. ตสฺมา คคนูปมธินฺติ โถเมตีติ.
ธิติเมรุสมนฺติ เอตฺถ ธิติ วุจฺจติ สมาธิ. สิเนรุปพฺพต สทิสํ อจลสมาธิวนฺตนฺติ อตฺโถ. ธิยติ ปิยติ สมฺปยุตฺตธมฺเม ¶ เอการมฺมเณ เอเตนาติ ธิติ, ภควโต โลกิยโลกุตฺตรฌานสมาธิ. ธิธาตุ ธารเณติ. รํสิยา อนฺธการํ มินาติ หึสตีติ เมรุ, ปพฺพตราชา. มีธาตุ หึสายํ รุปจฺจโย. อิมํ วจนตฺถฺหิ สิเนรุสฺส ปาจีนปสฺสํ รชตมยํ, ทกฺขิณปสฺสํ มณิมยํ, ปจฺฉิมปสฺสํ ผลฺลิกมยํ, อุตฺตรปสฺสํ สุวณฺณมยํ โหตีติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อถ วา มินาติ หึสติ สพฺเพ ปพฺพเต อตฺตโน อุจฺจตรฏฺเนาติ เมรุ, เมรุนา สโม ธิติ สมาธิ ยสฺสาติ ธิติเมรุสโม, ชิโน. ตํ ธิติเมรุ สมํ. ยถา หิ เมรุราชา อฏฺหิ ทิสาหิ อาคเตหิ วาเตหิ น กมฺปติ น จลติ, เอวํ ชิโน กามจฺฉนฺทาทินีวรเณ ปชหิตฺวา โลกุตฺตรชฺฌานสมาธินา สมนฺนาคตตฺตา อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ จ มิจฺฉาทิฏฺิวาเตหิ จ น กมฺปติ น จลตีติ ธิติเมรุสมนฺติ โถเมติ.
ชลชูปมสีตลสีลยุตนฺติ อุทกชาตปฺปทุมสทิเสน อติสีตเลน อสงฺขฺเยยฺยสีเลน สํยุตฺตํ. วุตฺตฺหิ อปทาน ปาฬิยํ ‘‘สีลํ ตสฺส อสงฺขฺเยยฺย’’นฺติ. ตทฏฺกถายฺจ ‘‘ภควโต ปน สีลํ อสงฺขฺเยยฺยเมวา’’ติ. ชลติ ทิพฺพตีติ ชลํ, อุทกํ. ชลธาตุ ทิตฺติยํ อ. ชเล อุทเก ชาตํ ชลชํ, ปทุมํ. ชลเชน ปทุเมน อุปมํ สทิสนฺติ ชลชูปมํ, สีลํ. สุขตฺถิเกหิ เสวิยตีติ สีตลํ, สีลํ. สิธาตุ เสวายํ ตลปจฺจโย. อถ วา สีตคุณํ ลาติ คณฺหาตีติ สีตลํ, สีลํ. สีตสทฺทูปปท ลาธาตุ คหเณ กฺวิ. อุทเก ปน ชาตํ ปทุมํ อุทเกน อุณฺหสฺส สมิตตฺตา สีตลํ วิย. สีลํ ปน พุทฺธสฺส กิเลสตา ปนสฺส สเมตตฺตา อจฺจนฺตสีตลํ โหติ. สุรกฺขิตฺหิ วิสุทฺธํ สีลํ กิเลสปฺปหาเนน สตฺตานํ กิเลสปริฬาหํ อุปสเมติ น หริตจนฺทนํ มุตฺตาหาโร มณิ อุทกํ วาโต จนฺทกิรโณ จ. ตสฺมา สีลเมว สีตลนฺติ อจฺจนฺตสีตลนฺติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค –
‘‘น ¶ ตํ สชลทา วาตา, น จาปิ หริจนฺทนํ;
เนว หารา น มณโย, น จนฺทกิรณงฺกุรา;
สมยนฺตีธ สตฺตานํ, ปริฬาหํ สุรกฺขิตํ;
ยํ สเมติทํ อริยํ, สีลํ อจฺจนฺตสีตล’’นฺติ.
อยํ ปน ตสฺส คาถาทฺวยสฺสตฺโถ. สุรกฺขิตํ สุฏฺุรกฺขิตํ อริยํ วิสุทฺธํ อจฺจนฺตสีตลํ อิทํ สีลํ อิธโลเก สตฺตานํ ยํ ปริฬาหํ สเมติ, ตํ ปริฬาหํ สชลทา อุทกทเทน เมเฆน สห ปวตฺตา วาตา สีตวาตา น สมยนฺติ หริตจนฺทนฺจาปิ น สมยติ. หารา มุตฺตาหารา เนว สมยนฺติ. มณโย เวฬุริยาทิมณิโย น สมยนฺติ. จนฺทกิรณงฺกุรา จนฺทสฺส รํสิองฺกุรา น สมยนฺตีติ. สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํ. สีลธาตุ สมาธิมฺหิ อ. อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํ, สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ อาภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลํ, เจตนาธมฺโม, กุสลจิตฺตุปฺปาโท วา ลพฺภติ. สีลธาตุ อุปธารเณ อ. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺคฏฺกถายํ ‘‘เกนฏฺเน สีลนฺติ สีลนฏฺเน สีลํ. กิมิทํ สีลํ นาม, สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถ’’ติ. ชลชูปเมน ปทุมสทิเสน สีตเลน อจฺจนฺตสีตเลน สีเลน อสงฺขฺเยยฺยสีเลน ยุตฺโตติ ชลชูปมสีตลสีลยุโต, ชิโน. ตํ ชลชูปมสีตลสีลยุตํ. ยถา หิ อุทเก ชาตํ ปทุมํ ชเลน สีตลํ โหติ, เอวํ ภควโต มคฺคสีเลน กิเลสุปตาปนสฺส ปหีนตฺตา ตํ สีตลํ อจฺจนฺตสีตลํ. เตน สมฺปยุตฺโตติ ชลชูปมสีตลสีล ยุตนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติ.
ปถวีสหนนฺติ ปถวี วิย ขนฺติสมฺปนฺนํ ขนฺติวนฺตํ วา. ปถนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ ตรุปพฺพตาทโยติ ปถวี, ภูมิ. ปถธาตุ ปติฏฺายํ ¶ วีปจฺจโย. อถ วา ปุถุ หุตฺวา ชาตนฺติ ปถวี. ชาตตทฺธิตตฺเถ วีปจฺจโย. สหยเต ขมิยเต สหนํ, สหติ ขมตีติ วา สหนํ, อธิวาสนขนฺติ. สหธาตุ ขนฺติยํ ยุ. ปถวี วิย สหนํ ขมนํ ยสฺส โสติ ปถวีสหโน, ชิโน. ตํ ปถวีสหนํ. ยถา หิ ปถวี อตฺตโน อุปริ ปกฺขิตฺตํ สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ สพฺพํ สหติ, น ปฏิฆานุนยํ กโรติ, เอวํ ชิโน อิฏฺารมฺมณมฺปิ อนิฏฺารมฺมณมฺปิ สพฺพํ สหติ, น ตตฺถ ปฏิฆานุนยํ กโรตีติ ปถวีสหนนฺติ โถเมตีติ อธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ อปทานปาฬิยํ –
‘‘ลาภาลาเภ น สชฺชนฺติ, สมฺมานนวิมานเน;
ปถวีสทิสา พุทฺธา, ตสฺมา เต น วิราธิยา’’ติ.
อหํ ชินํ ปณมามิ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. สตปฺุชลกฺขณิกํ อเนกปารมีปฺุเตเชน ชาเตน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณน สมฺปนฺนํ, วิรชํ ราครชาทีนํ อภาวา วิคตรชํ, คคนูปมธึ อากาสูปมสพฺพฺุตาณวนฺตํ, ธิติเมรุสมํ สิเนรุปพฺพตสทิสํ อจลสมาธิวนฺตํ, ชลชูปมสีตล สีลยุตํ. อุทกชาตปฺปทุมสทิเสน อจฺจนฺตอติสีตเลน อสงฺขฺเยยฺยสีเลน สมฺปยุตฺตํ, ปถวีสหนํ ปถวี วิย ขนฺติสมฺปนฺนํ, ขนฺติวนฺตํ วา, ชินํ ปฺจมารวิชยํ พุทฺธํ อหํ สกฺกจฺจํ ปณมามิ วนฺทามีติ.
ทฺวาทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
โย พุทฺโธ สุมติ ทิเว ทิวากโรว,
โสภนฺโต รติชนเน สิลาสนมฺหิ;
อาสีโน สิวสุขทํ อเทสิ ธมฺมํ,
เทวานํ ตมสทิสํ นมามิ นิจฺจํ.
๑๓. เอวํ ¶ ทฺวาทสมคาถาย ชินํ วนฺทิตฺวา อิทานิ ตาวตึสปุเร มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ อภิธมฺมํ เทสก คุเณน อภิตฺถวิตฺวา วนฺทิตุกาโม โย พุทฺโธ สุมติตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ม น ช ร คเณหิ จ เอกครุนา จ ตีหิ ยตีหิ จ ทสหิ ยตีหิ จ รจิตตฺตา เตรสกฺขร สํยุตฺตา ปหสฺสิณีคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺเหตํ วุตฺโตทเย ‘‘มฺนา ชรา โค ติทสยติปฺปหสฺสิณี สา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ มฺนา มคณ นคณา จ ชรา ช คณ รคณา จ โค ครุ จ ติทสยติ ติยติ จ ทสยติ จ เจ สิยา, สา คาถา ปหสฺสิณีคาถา นามาติ. ตตฺถ สุมติ โย พุทฺโธ ธมฺมํ เทวานํ อเทสีติ สมฺพนฺโธ. โยติ อนิยมวาจกสพฺพนามปทํ. ตสฺส วจนตฺโถ น กาตพฺโพ. วุตฺตฺหิ สทฺทวิทูหิ –
‘‘รุฬฺหีขฺยาตํ นิปาตฺจุ, ปสคฺคาลปนํ ตถา;
สพฺพนามนฺติ เอเตสุ, น กโต วิคฺคโห ฉสู’’ติ.
อถ วา สพฺพนามภาวํ ยาตีติ โย, อนิยมวาจก ภาวํ ยาตีติ วา โย. สพฺพนามภาเวน ยาติ ปวตฺตตีติ วา โย. อนิยมวาจกภาเวน ยาติ ปวตฺตตีติ วา โย. สพฺพนามภาเวน ยาตพฺโพ าตพฺโพติ วา โย, ยาตพฺโพ าตพฺโพ เอเตน อนิยมตฺโถติ วา โย. สพฺพนามสงฺขาตํ ยอิติปทํ ลพฺภติ. โย ยาทิ โสติ อตฺโถ. พุทฺโธติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺโม, ปฏิวิทฺธสพฺพเยฺยธมฺโม วา. ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สุมตีติ สุนฺทรสพฺพฺุตาณวาโต, เทสนาาณวาโต วา. อเทสิ ธมฺมํ เทวานนฺติ วุจฺจมานตฺตา หิ อิธ สพฺพฺุต าณํ สุมตีติ วุจฺจติ. มนติ ชานาติ สพฺพเยฺยธมฺมํ เทเสตพฺพธมฺมํ วาติ มติ. มนธาตุ าเณติ. สุนฺทรา มติ สุมติ, สพฺพเยฺยธมฺมานํ ยถาสภาวชานนสมตฺถํ เตสํ เทเส ตพฺพปฺปการชานนสมตฺถํ ¶ โพเธตพฺพปุคฺคลานํ อาสยาธิ มุตฺติยาทิวิภาวนสมตฺถฺจาติ ติสมตฺถสมฺปนฺนํ สพฺพฺุตาณํ ลพฺภติ. สุมตีติ อิมินา หิ สพฺพฺุตาณเมว อภิธมฺมกถาย สมุฏฺานภาเว สมตฺถํ. นาฺนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อภิธมฺมกถาย อนฺสาธารณภาวํ ทสฺเสติ. สุนฺทรา มติ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ สุมติ, พุทฺโธ. สมาสนฺต ตทฺธิตายํ. ตทสฺสตฺถีติวี จาติ สุตฺเต จสทฺเทน อปจฺจโย. ยถา ปีติสุขนฺติ. วุตฺตฺหิ ปาราชิกณฺฑฏฺกถายํ ‘‘อยฺจ ปีติ อิทฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ทิเวติ ทิวเส. สูริโยภาเสน ทิพฺพติ เอตฺถาติ ทิโว. ทิวุธาตุ ชุติยํ อ. ตสฺมึ ทิเว. ทิวา กโรวาติ สูริโย อิว. ทิวาทินํ กโรตีติ ทิวากโร, สูริโย. ทิวาสทฺทูป ปท กรธาตุ กรเณ อ. อถ วา ทิวา ทิวเส กโร รํสิ อสฺสาติ ทิวากโร. กรสทฺโท หิ รํสิวาจโก. โสภนฺโตติ วิโรจมาโน หุตฺวา. สุภติ วิโรจติ ฉพฺพณฺณรํสิอาทีหีติ โสภนฺโต, พุทฺโธ. สุภธาตุ โสเภ, ทิตฺติยํ วา อนฺตปจฺจโย. ภควา หิ ฉพฺพณฺณรํสีหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ อสีตฺยานุพฺยฺชนลกฺขเณหิ จ เทวานํ มชฺเฌ โสภติ วิโรจตีติ อตฺโถ. รติชนเนติ เทวานํ อตปฺปกปีติโสมนสฺสุปฺปาทเน, เปมุปฺปาทเน วา. รมนํ รติ. รมุธาตุ กีฬายนฺติ. ตํ ชเนติ อุปฺปาเทตีติ รติชนนํ. สิลาสนํ. รติสทฺทูปปท ชนธาตุ ชนเน ยุ. ตสฺมึ รติชนเน.
สิลาสนมฺหีติ ติทสาลเย, ปาริจฺฉตฺตกมูเล ชาเต นิกฺขิตฺเต วา ทีฆโต สฏฺิโยชเน วิตฺถารโต ปณฺณาส โยชเน ปุถุลโต ปนฺนรสโยชเน วณฺณโต ชยสุมนปุปฺผสทิเส รตฺตกมฺปลวณฺเณ วา สณฺหสุขุเม ปณฺฑุกมฺป ลนามเก สิลาสเน. สกฺเกน เสวิยตีติ สิลํ. ปาสาโณ ¶ . สิธาตุ เสวายํ อลปจฺจโย. อาสิยติ เอตฺถาติ อาสนํ. อถ วา อาคนฺตฺวา เสวิยติ เอตฺถาติ อาสนํ. อาปุพฺพสิธาตุ เสวายํ ยุ. สิลํเอว อาสนํ สิลาสนํ. ปณฺฑุกมฺปลสิลาสนํ ลพฺภติ. ตสฺมึ สิลาสนมฺหิ. อาสีโนติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ อาคมฺม สนฺนิสินฺนานํ เทวานํ คเณน ปริวาริโต หุตฺวา นิสีทนฺโต. อาสีทนํ นิสชฺชนํ อาสีโน. อาสมนฺตโต สีทติ วสตีติ วา อาสีโน. อภิธมฺมกถาภิมุขํ สีทติ นิสชฺชตีติ วา อาสีโน, พุทฺโธ. อาปุพฺพสีทธาตุ นิสชฺชายํ. วิสรณ คตฺยาวสาเนสุ วา ตปจฺจโย. ตสฺส อีณาเทโส, ณสฺสนตฺตํ, ธาตฺวนฺตโลโป. สิวสุขทนฺติ นิพฺพานสุขทายกํ. อริเยหิ เสวิยตีติ สิวํ, นิพฺพานํ. สิธาตุ เสวายํ อโว. อถ วา ราคคฺคิอาทีหิ สมติ อุปสมติ เอตฺถาติ สิวํ, นิพฺพานํ. สมุธาตุ อุปสเม ริโว. อภิธานปฺปทีปิกฏีกายํ ปน ‘‘สิวํ เขมภาวํ กโรตีติ สิวํ, สํสารภีรุเกหิ เสวิตพฺพตฺตา วา สิวํ. ยทาทินา วปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. สุขยตีติ สุขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา สุฏฺุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํ. สุปุพฺพ ขนุธาตุ อวทารเณ กฺวิ. สิวสฺส นิพฺพานสฺส สุขํ สิวสุขํ, ตํ ททาตีติ สิวสุขทํ, อภิธมฺมธมฺโม. สิวสุขสทฺทูปปททาธาตุ อ. โย หิ อภิธมฺมธมฺมํ สุณาติ, โส ตสฺส นิพฺพานสุขํ ททาตีติ อตฺโถ.
อเทสิ ธมฺมํ เทวานนฺติ เทวานํ ธมฺมํ อเทสีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ธมฺมนฺติ นานานยวิจิตฺตํ คมฺภีรํ สณฺหสุขุมํ ทุทฺทสํ อภิธมฺม ธมฺมํ. อตฺตโน สภาวํ ธาเรตีติ ธมฺโม, ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ น พาเลหีติ วา ธมฺโม, อภิธมฺมปิฏกํ. ธรธาตุ ธารเณ รมฺมปจฺจโย. ตํ ธมฺมํ. เทวานนฺติ ปุพฺเพ มนุสฺสโลเก มาตุภูตเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺสาลินีอฏฺกถายํ –
‘‘มาตรํ ¶ ปมุขํ กตฺวา, ตสฺสา ปฺาย เตชสา;
อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ.
เอตฺถ จ มาตรนฺติปทสฺส ปุพฺเพ มนุสฺสโลเก มาตุภูตํ เทวปุตฺตนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ ชินาลงฺการปาฬิยํ –
‘‘ตโต ปุตฺตํ คเหตฺวาน, คตา มาตา สกํ ฆรํ;
สตฺตมิยํ จุตา คนฺตฺวา, เทวปุตฺตตฺตมาคมี’’ติ.
ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘โพธิสตฺตมาตา คพฺภวุฏฺานโต สตฺตเม ทิวเส กาลงฺกตฺวา ตุสิตปุเร เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เทวปุตฺตสทฺเทน วุตฺตเมว. กาฬุทายี เถรคาถาอฏฺกถายฺจ ‘‘ปริวาริตาติ จ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ปุริมตฺตภาวสิทฺธํ อิตฺถิภาวํ เทวตาภาวํ วา สนฺธาย กโต. เทวูปปตฺติ ปน ปุริสภาเวน ชาตา’’ติ วุตฺตํ. ชาตกฏีกายฺจ ‘‘เทโวโรหเนติ มาตุเทวปุตฺตสฺส เตมาสํ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสตฺวา เทโวโรหนกาเล’’ติ มาตุเทวปุตฺตสทฺเทน วุตฺตํ. อภิธมฺมาวตารฏีกายฺจ ‘‘เทวานนฺติ ตทา ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬาธิวาสีนํ มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวาน’’นฺติ มาตุเทวปุตฺต สทฺเทน วุตฺตํ. สิรีมหามายาสตฺเถ จ ‘‘สิรีมหามายา เทวีปิ สตฺตทิวเสเยว วสิตฺวา กาลงฺกตฺวา อตฺตโน ปฺุานุภาเวน ตุสิตภวเน เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ เทวปุตฺตสทฺเทน วุตฺตํ. มณิทีปฏีกายฺจ ‘‘มาตรนฺติ ปุพฺเพ มนุสฺสโลเก มาตุภูตํ เทวปุตฺตนฺติ อตฺโถ. สิรีมหามายา หิ โพธิสตฺตํ วิชายิตฺวา สตฺตาหมตฺตํ ตฺวา อิโต จวิตฺวา ตุสิตภวเน ปุริสภาเวเนว นิพฺพตฺโต, น อิตฺถิภาเวนา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา มาตรนฺติปทสฺส มาตุภูตํ เทวปุตฺตนฺติ อตฺโถ มุขฺเยน ทฏฺพฺโพ.
มธุสารตฺถ ทีปนีฏีกายํ ปน –
‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน,
พุทฺธสฺส มาตา ปน มายา นาม.
โพธิสตฺตํ ¶ ปริหริย กุจฺฉินา,
กายสฺส เภทา ติทิวสฺมึ โมทติ;
สา โคตมี กาลํกตา อิโต จุตา,
ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
อาโมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ,
ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหี’’ติ; เถราปาฬิ;
ตทฏฺกถายํ ‘‘ปริวาริตาติ จ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ปุริมตฺต ภาวสิทฺธํ อิตฺถิภาวํ เทวตาภาวํ วา สนฺธาย กโต. เทวูปปตฺติ ปน ปุริสภาเวน ชาตาติ วุตฺตตฺตา มาตรนฺติ มนุสฺสตฺตภาววเสน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. เถรฏฺกถา ปน นสงฺคหารุฬฺหา. อฺฏฺกถาฏีกาสุ จ ตาทิสํ วจนํ นตฺถิ. ปตฺถนากาเล จ พุทฺธมาตา หุตฺวา ปจฺฉา ปุริโส โหมีติ ปตฺถนา นตฺถิ. ตึสธมฺมตายฺจ พุทฺธมาตุยา ปุริสภาโว นาม นตฺถิ. ตสฺมา ตํ วีมํสิตพฺพนฺติปิ วิทู วทนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ ปน น คเหตพฺพํ. กสฺมา, สํสยวจเนน วีมํสิตพฺพนฺติ วิทูวทนฺตีติ จ วุตฺตตฺตา จ ยถาวุตฺตฏฺกถาฏีกาวจเนหิ อุชุกํ วิรุทฺธตฺตา จ. เทวตาสทฺโท หิ เทวปุตฺเต พฺรหฺเม เทวธีตาย จ วตฺตติ. ตถาเหส ‘‘อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ เทวปุตฺเต. วุตฺตฺหิ ขุทฺทกปาอฏฺกถายํ ‘‘อฺตราติ อนิยมิต นิทฺเทโส. สา หิ นามโคตฺตโต อปากฏา. ตสฺมา อฺตราติ วุตฺตา. เทโวเยว เทวตา. อิตฺถิปุริสสาธารณเมเวตํ. อิธ ปน ปุริโสเอว. โส เทวปุตฺโต. กินฺตุสาธารณนามวเสน เทวตาติ วุตฺโต’’ติ. สุนีตตฺเถรอปทาน ปาฬิยํ อาคตาสุ ‘‘ตถา ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺเม. ปทีปวิมานวตฺถุปาฬิยํ วุตฺตาสุ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺติ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ.
อาทีสุ ¶ เทวธีตาย. เอวํ ปน ปริวาริตาสทฺโทปิ เวทิตพฺโพ. ตสฺมา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตาย เถรฏฺกถาย วุตฺตวจนํ ชาตกฏีกาย วุตฺตวจนฺจ อาจริยสุมงฺคลตฺเถเรน กตาย อภิธมฺมาวตารฏีกาย วุตฺตวจนํ ปมาณํ กตฺวา มาตุเทวปุตฺโตติ อตฺโถเยว ทฏฺพฺโพ. เอตรหิ ปน เกจิ อาจริยา เถราปาฬิยํ อาคตํ ปริวาริตาสทฺทฺจ มธุสารตฺถทีปนีฏีกาวจนฺจ ปฏิจฺจ มาตุเทวธีตาติ วทนฺติ. ตํ ปน เตสํ มติมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อเทสีติ มหากรุณาปุพฺพงฺคเมน สพฺพฺุตาเณน กเถสิ. อสทิสํ ตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ตนฺติ พุทฺธํ. อสทิสนฺติ อปฺปฏิปุคฺคลํ. นตฺถิ เอตสฺส สทิโส ปฏิปุคฺคโลติ อสทิโส, พุทฺโธ. สเทวเก โลเก สีลาทิคุเณน พุทฺเธน สทิโส โกจิ ปุคฺคโล นตฺถีติ อตฺโถ. เตนาห วินยมหาวคฺคปาฬิยํ –
‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติ.
นิจฺจนฺติสตตํ สมิตํ, สพฺพกาลํ นิรนฺตรนฺติ อตฺโถ. อสทิสํ ตํ พุทฺธํ นิจฺจํ นมามีติ สมฺพนฺโธติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. สุมติ สุนฺทรสพฺพฺุต าณวาโต, เทสนาาณวาโต วา. โย ยาทิโส พุทฺโธ. ทิเว ทิวเส ทิวากโรว สูริโยอิว, โสภนฺโต วิโรจมาโน หุตฺวา, รติชนเน เทวานํ อตปฺปกปีติ โสมนสฺสุปฺปาทเน, เปมุปฺปาทเน วา, สิลาสนมฺหิ ปณฺฑุ กมฺปลนามเก สิลาสเน, อาสีโน นิสีทนฺโต หุตฺวา สิวสุขทํ นิพฺพานสุขทายกํ, ธมฺมํ อภิธมฺมธมฺมํ, เทวานํ มาตุ ปุพฺพเทวปุตฺตปฺปมุขานํ อุปปตฺติเทวานํ อเทสิ กเถสิ. อสทิสํ อปฺปฏิปุคฺคลํ ตํ พุทฺธํ อหํ นิจฺจํ สตตํ นมามิ วนฺทามีติ.
เตรสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
โย ¶ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหิ,
โลเกหิ ตีหิวิกเลหิ นิรากุเลหิ;
สมฺปาปุเณ นิรุปเมยฺยตเมว นาโถ,
ตํ สพฺพโลกมหิตํ อสมํ นมามิ.
๑๔. เอวํ เตรสมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ พุทฺธสฺส ปาทตเล วิจิตฺตปฺปวตฺเตหิ อฏฺสตจกฺกลกฺขเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม โย ปาทปงฺกชตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ต ภ ช ช คเณหิ จ ครุทฺวเยน รจิตตฺตา จุทฺทสกฺขเรหิ ยุตฺตา วสนฺตติลกาคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺเหตํ วุตฺโตทเย ‘‘วุตฺตา วสนฺตติลกา ต ภ ชา ชคา โค’’ติ. ตสฺสายมตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ ต ภ ชา ต ภ ช คณา จ ชคา ชคณครุกา จ โค ครุ จ เจ ภวนฺติ, สา คาถา วสนฺตติลกาคาถาติ ฉนฺทาจริเยหิ วุตฺตาติ.
ตตฺถ ปน โย นาโถ อวิกเลหิ นิรากุเลหิ ปาทปงฺกชมุทุตฺตเลหิตีหิ โลเกหิ นิรุปเมยฺยตํ สมฺปาปุเณเอว สพฺพโลกมหิตํ อสมํ ตํ นาถํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน สทฺทกฺกเมน อทสฺเสตฺวา อตฺถกฺกเมน วณฺณนํ ทสฺสยิสฺสาม. โย นาโถติ โย ยาทิโส สพฺพสตฺตานํ ปฏิสรโณ พุทฺโธ. ตํ ปน ปทํ สมฺปาปุเณเอวาติปเท กตฺตุภาเวน สมฺพนฺธิตพฺพํ. นาถสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อวิกเลหีติ เกนจิ อเวกลฺเลหิ สพฺพปาทจกฺกลกฺขเณหิ สมฺปุณฺเณหีติ อตฺโถ. วิรูปํ กลติ คจฺฉตีติ วิกโล. วิปุพฺพกลธาตุ คติยํ อ. นตฺถิ กิฺจิ วิกลํ เอติสฺสา ราชิยาติ อวิกลา, ปาทราชิ. ปาททฺวเย ปริพฺยตฺตํ สณฺานรูปํ กิฺจิ วิกลํ นตฺถีติ อตฺโถ. เตหิ อวิกเลหิ.
นิรากุเลหีติ ¶ อากุลวิรหิเตหิ. ปาทจกฺกลกฺขณานํ อฺมฺํ อสํมิสฺเสหิ อสํสฏฺเหีติ อตฺโถ. อาภุโส กุลติ พนฺธตีติ อากุลํ, อาปุพฺพ กุลธาตุ พนฺธเน อ. อถ วา อาภุโส กุลติ อาวรติ โสภนนฺติ อากุลํ, นตฺถิ อากุลํ อฺมฺมิสฺสํ เอติสฺสา ปาทราชิ ยาติ นิรากุลา, ปาทราชิ. เตหิ นิรากุเลหิ. ตํ ปน ปททฺวยํ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหีติปเท วิเสสนํ. ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิเกหีติ ปาทสงฺขาตปทุมสฺส สณฺห ตเล ชาเตหิ อฏฺสตจกฺกลกฺขณราชิเกหิ ปทติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปาโท. ปทธาตุ คติมฺหิณ. ปงฺเก กทฺทเม ชาตนฺติ ปงฺกชํ, ปทุมํ. ปาทสงฺขาตํ ปงฺกชํ ปาทปงฺกชํ. ปงฺกชํอิว ปาโท วา ปาทปงฺกชํ, ปาโท. สณฺหภาเวน มุทติ ปวตฺตตีติ มุทุ, มุทธาตุ คติยํ อุ. ตลติ ปติฏฺติ เอตฺถาติ ตลํ. ตลธาตุ ปติฏฺายํ อ. มุทุ จ ตํ ตลฺจาติ มุทุตฺตลํ, ปาทปงฺกชสฺส มุทุตฺตลํ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลํ, ราชติ ทิสฺสตีติ ราชิกา, ราชติ โสภติ เอเตนาติ ราชิกา. ราชธาตุ โสภเน ณิโก. ปาทปงฺกช มุทุตฺตเล ชาตํ อฏฺสตจกฺกลกฺขณสงฺขาตํ ราชิกนฺติ ปาทปงฺกชมุทุตฺตลราชิกํ, เตหิ.
ตํ ปน อฏฺสตปาทจกฺกลกฺขณํ นาเมวํ เวทิตพฺพํ. ภควโต ปาทปงฺกชมุทุตลสฺส มชฺเฌ นาภิ ทิสฺสติ. นาภิปฏิจฺฉินฺนา วฏฺฏเลขา ทิสฺสติ. นาภิมุขปริกฺเขปปฏฺโฏ ทิสฺสติ. ปนาฬิมุขํ ทิสฺสติ. อรา ทิสฺสนฺติ. อเรสุ วฏฺฏเลขา ทิสฺสนฺติ. เนมิ ทิสฺสติ. เนมิมณิกา ทิสฺสนฺติ. อิทํ ตาว ปาฬิอาคตเมว. สมฺปหุลวาโร ปน อนาคโต, โส เอวํ ทฏฺพฺโพ. สตฺติ, สิรีวจฺโฉ, นนฺทิยาวฏฺฏํ, โสวตฺติโก, วฏํสโก, วฑฺฒมานกํ, มจฺฉยุคลํ, ภทฺทปีํ, องฺกุสํ, โตมโร, ปาสาโท, โตรณํ, เสตจฺฉตฺตํ, ขคฺโค, ตาลวณฺฑํ, โมรหตฺถโก, วาฬพีชนิ, อุณฺหีสํ, ปตฺโต ¶ , มณิกุสุมทามํ, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, เสตุปฺปลํ, ปทุมํ, ปุณฺฑริกํ, ปุณฺณฆโฏ, ปุณฺณปาติ, สมุทฺโท, จกฺกวาฬํ, หิมวา, สิเนรุ, จนฺทิมสูริยา, นกฺขตฺตานิ, จตฺตาโร มหาทีปา, ทฺเวปริตฺตทีปสหสฺสานิ อนฺตมโส จกฺกวตฺติ รฺโ ปริสํ อุปาทาย สพฺโพ จกฺกลกฺขณสฺเสว ปริวาโรติ เอตฺตกเมว มชฺฌิมปณฺณาสฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ชินาลงฺการฏีกายํ ปน ‘‘เหฏฺาปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานีติ จกฺกลกฺขณํ นาม ทฺวีสุ ปาทตเลสุ ทฺเว จกฺกานิ เอเกกสฺมึ สหสฺสมตฺตา อรา ยุตฺตา โหนฺติ. เนมิวลยํ สุวณฺณวณฺณํ. นาภิ อินฺทนีลมณิวณฺณา. ตสฺมึ มชฺเฌ จ นาภิปริยนฺเต จ นาภิมุเข จ วฏฺฏเลขา มชฺเฌ ฉิทฺทํ จกฺกปริยนฺเต เนมิโต พหิทฺธา วฏฺเฏ. สตฺติ, สิรีวจฺโฉ, นนฺทิยาวฏฺฏํ, โสวตฺติโก, วฏํสกํ, วฑฺฒมานกํ, ภทฺทปีํ, องฺกุโส, ปาสาทํ, โตรณํ, เสตจฺฉตฺตํ, ขคฺคํ, ตาลวณฺฑํ, มยูรหตฺถํ, จามรํ, อุณฺหีสํ, ปตฺตํ, มณิ, สุมนทามํ, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, รตฺตปทุมํ, เสตปทุมํ, ปุณฺฑริกํ, ปุณฺณกลสํ, ปุณฺณปตฺตํ, สมุทฺโท, จกฺกวาฬปพฺพโต, หิมวนฺตปพฺพโต, เมรุปพฺพโต, สูริยมณฺฑลํ, จนฺทมณฺฑลํ, นกฺขตฺตํ, สปริวารา จตุมหาทีปา, สปริวาโร สตฺตรตนสมงฺคี จกฺกวตฺติ, ทกฺขิณาวฏฺฏ เสตสงฺขํ, สุวณฺณมจฺฉยุคฬํ, จกฺกาวุธํ, สตฺตมหาคงฺคา, สตฺตกุลปพฺพตา, สตฺตสีทนฺตสาครา, สุวณฺณ หํสราชา, สํสุมาโร, ธชปฏาโก, สุวณฺณสิวิกา, สุวณฺณวาฬพีชนิ, เกลาสปพฺพโต, สีหราชา, พฺยคฺฆราชา, วลาหกอสฺสราชา, อุโปสถฉทฺทนฺตหตฺถิราชา, วาสุกีนาคราชา, หํสราชา, อุสภราชา, เอราวณ หตฺถิราชา, สุวณฺณมกรํ, จตุมุขสุวณฺณนาวา, สวจฺฉกา เธนุ, กึปุริโส, กินฺนรี, กรวีโก, มยูรราชา, โกฺจราชา, จกฺกวากราชา, ชีวฺชีวกราชา ฉ เทวโลกา, โสฬส ¶ พฺรหฺมโลกาติ อิเม เอตฺตกา อคฺคมงฺคลลกฺขณา ปาทตเล ปฺายนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อิมินา จ วจเนน อฏฺสต ปาทจกฺกลกฺขณํ ปริปุณฺณํ เวทิตพฺพนฺติ.
ตีหิ โลเกหีติ สมฺพนฺโธ. ตีหิ กามรูปารูป โลเกหีติ อตฺโถ. ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ตํ ปเนตํ กตฺวตฺเถ กรณวจนํ. ตสฺส ปน ปทสฺส นิรุปเมยฺยาติ ปเทน กตฺตุภาเวน สมฺพนฺโธ. นิรุปเมยฺยตนฺติ อปฺปเมยฺยภาวํ. อุปมิตพฺพนฺติ อุปเมยฺยํ. อุปปุพฺพ มาธาตุ ปมาเน ณฺโย. อุปเมยฺยสฺส ภาโว อุปเมยฺยตํ. นตฺถิ อุปเมยฺยตํ อสฺส ราชิกสฺสาติ นิรุปเมยฺยตํ. อถ วา นตฺถิ อุปเมยฺยํ เอตสฺส ราชิกสฺสาติ นิรุปเมยฺโย, ปาทจกฺกลกฺขณราชิโก ลพฺภติ. ตสฺส ภาโว นิรุปเมยฺยตํ. ตํ ปน ปทํ สมฺปาปุเณ เอวาติปเท กมฺมํ. สมฺปาปุเณเอวาติ สมฺพนฺโธ. สมฺมา คจฺฉติเอวาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน ตีหิ โลเกหิ ปาทปงฺกชมุทุตเลหิ นิรุปเมยฺยตํ ปาปุณาตีติ. พุทฺธโต อฺสฺส กสฺสจิ เทวมนุสฺสสฺส ปาทตลมชฺเฌ ปาทจกฺกลกฺขณสฺส อภาวโต. ภควโต หิ ปาทปงฺกชมุทุตเล ปารมิปฺุานุภาเวน นิพฺพตฺตานิ อฏฺสตปาทจกฺกลกฺขณานิ สมฺปาปุณนฺติ, น อฺเสํ. ตสฺมา นิรุปเมยฺยตํ ปาปุณาตีติ.
สพฺพโลกมหิตนฺติ สพฺพโลเกน ปูชิตํ. สพฺเพน เทวมนุสฺสโลเกน มหิตพฺโพ ปูชิตพฺโพติ สพฺพโลก มหิโต, นาโถ ลพฺภติ. ตํ. อุปฺปนฺเน หิ ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา พุทฺธสฺส ปูเชนฺติ, ปเคว อฺา. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตน ทาเมน ตถาคตํ ปูเชติ. ยถาพลฺจ อฺเปิ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย นิพฺพุตมฺปิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสก มหาราชา ¶ สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺาเปติ. กา กถา ปน อฺเสํ ปูชาติ วุตฺตํ โหติ.
อสมนฺติ สพฺพมนุสฺสเทวพฺรหฺเมหิ อสทิสํ. อปฺปฏิปุคฺคลนฺติ อตฺโถ. นตฺถิ สโม สทิโส ปุคฺคโล อสฺสาติ อสโม, นาโถ. โส ปน อสีติอนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิต ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณ วิจิตฺรรูปกาโย. สพฺพาการ ปริสุทฺธ สีลกฺขนฺธาทิคุณรตนสมิทฺธธมฺมกาโย. ปฺุมหตฺต ถามมหตฺตอิทฺธิมหตฺต ยสมหตฺต ปฺามหตฺตานํ ปรมุกฺกํส คโต จ โหติ, ตสฺมา ตถาคเตน สโม สทิโส นาม นตฺถีติ อตฺโถ. ตํ อสมํ. ตนฺติ นาถํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โย นาโถ โย ยาทิโส สพฺพสตฺตานํ ปฏิสรโณ พุทฺโธ, อวิกเลหิ เกหิจิ อเวกลฺเลหิ, นิรากุเลหิ อากุลวิรหิเตหิ, ปาทปงฺกช มุทุตฺตลราชิเกหิ ปาทสงฺขาตปทุมสฺส สณฺหตเล ชาเตหิ อฏฺสตจกฺกลกฺขณราชิเกหิ, ตีหิ โลเกหิ กตฺตุภูเตหิ, นิรุปเมยฺยตํ อปฺปเมยฺยภาวํ อปฺปมิตพฺพ ภาวํ วา, สมฺปาปุเณเอว สมฺมา คจฺฉติเอว, สพฺพโลกมหิตํ สพฺพโลเกน ปูชิตํ, อสมํ สพฺพมนุสฺสเทวพฺรหฺเมหิ อสทิสํ ตํ นาถํ อหํ นมามีติ.
จุทฺทสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
พุทฺธํ นรานรสโมสรณํ ธิตตฺตํ,
ปฺาปทีปชุติยา วิหตนฺธการํ;
อตฺถาภิกามนรเทวหิตาวหํ ตํ,
วนฺทามิ การุณิกมคฺคมนนฺตาณํ.
๑๕. เอวํ ¶ จุทฺทสมคาถาย นาถํ นตฺวา อิทานิ นรานรส โมสรณนฺตฺยาทีหิ สตฺตหิ คุเณหิ โถมิตฺวา พุทฺธํ วนฺทิตุ กาโม พุทฺธํ นรานรสโมสรณนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ตภชชคเณหิ ครุทฺวเยน จ รจิตตฺตา จุทฺทสกฺขเรหิ ยุตฺตา วสนฺตติลกาคาถาติ ทฏฺพฺพา. สาธกํ ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ตตฺถ ปน นรานรสโมสรณนฺติ เอตฺถ นรอนรสมํ โอสรณนฺติ ปทวิภาโค. มนุสฺสเทวานํ สมํ โอสรณํ สนฺนิปติตฏฺานนฺติ อตฺโถ. นรานรสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สมํ อวสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ สโมสรโณ, พุทฺโธ. สมอวปุพฺพ สรธาตุ คติยํ ยุ. นรานรานํ มนุสฺสเทวานํ สโมสรโณ นรานรสโมสรโณ, พุทฺโธ. ยถา หิ มหานิคฺโรโธ ผลกามานํ สกุณ สมูหานํ สโมสรณํ โหติ, เอวํ พุทฺโธ โลกิย โลกุตฺตรสมฺปตฺติกามานํ มนุสฺสเทวานํ สโมสรโณ สนฺนิปติโต ปฏิสรโณ วา โหติ. ตสฺมา นรานรสโมสรณนฺติ โถเมติ.
ธิตตฺตนฺติ สมาหิตจิตฺตํ. เอตฺถ อตฺตสทฺโท อตฺตสมฺมา ปณิธิ จาติอาทีสุ อตฺตสทฺโท วิย จิตฺตวาจโก ทฏฺพฺโพ. ธิยติ ปิยติ เอตฺถ เอเตน วา เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺต ธมฺมาติ ธิโต, สมาธิ. ธาธาตุ ปติฏฺายํ ต. อารมฺมณํ อทติ อาททาตีติ อตฺตํ, จิตฺตํ. อทธาตุ อาทาเน ต. ธิตํ สมาหิตํ อตฺตํ จิตฺตํ ยสฺสาติ ธิตตฺโต, พุทฺโธ. ตํ ธิตตฺตํ.
ปฺาปทีปชุติยาติ อรหตฺตมคฺคาณสงฺขาตปทีโปภาเสน กรณภูเตน. ปชานาตีติ ปฺา, อรหตฺตมคฺค าณํ. ยถาสภาวํ สพฺพปฺปกาเรหิ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. ปฺาว เยฺยาวรณปฺปหานโต สพฺพปกาเรหิ ¶ ธมฺมสภาวํ ทีเปตีติ ปฺาปทีโป. โชเตตีติ ชุติ, ปฺาปทีโปภาโส. ชุธาตุ ทิตฺติยนฺติ. ปฺา ปทีโปเอว ชุติ ปฺาปทีปชุติ. อถ วา ปฺาปทีปสฺส ชุติ ปฺาปทีปชุติ, อยํ ปน สมาโส อเภทเภทู ปจาเรน ทฏฺพฺโพ. ตาย ปฺาปทีปชุติยา.
วิหตนฺธการนฺติ หนิตพฺพอวิชฺชาสงฺขาตโมหตมํ. สวาสนกิเลสปฺปหานโต วิเสเสน หนิตพฺโพติ วิหโต. วิปุพฺพหนธาตุ หึสายํ ต. อนฺธํ ตมํ กโรตีติ อนฺธกาโร, อวิชฺชาสงฺขาตโมโห. วิสยสภาวปฏิจฺฉาทนโต อนฺธการสริกฺขกตาย โมโห อนฺธกาโรติ วุจฺจติ. อถ วา อนฺธํ ปฺาจกฺขุอนฺธํ กโรตีติ อนฺธกาโร, โมโห. อนฺธสทฺทูปปท กรธาตุ ณ. วิหโต อนฺธกาโร เยน โสติ วิหตนฺธกาโร, พุทฺโธ. ตํ วิหตนฺธการํ. ยถา หิ โลเก ปทีโป อตฺตโน ชุติยา อนฺธการํ หนติ, เอวํ พุทฺธสฺส อรหตฺตมคฺคปฺาปิ อวิชฺชนฺธการํ หนตีติ วุตฺตา. อยํ ปน หีนูปมาติ วุจฺจติ. ปฺาวโต หิ เอกปลฺลงฺเกนปิ นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิ โลกธาตุ เอกปชฺโชตา โหติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปชฺโชตา. กตเม จตฺตาโร. จนฺทปชฺโชโต, สูริยปชฺโชโต, อคฺคิปชฺโชโต, ปฺา ปชฺโชโต. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ปชฺโชตา. เอตทคฺคํ ภิกฺขเว อิเมสํ จตุนฺนํ ปชฺโชตานํ ยทิทํ ปฺา ปชฺโชโต’’ติ.
ปฺาปทีปชุติยา วิหตนฺธการนฺติ เอตฺถ ปน ปฺาปทีป ชุติยาติอิมินา พุทฺธสฺส อรหตฺตมคฺคาณํ มุขฺเยน ทสฺเสติ. ตํ ทสฺสเนน ปารมีาณฺจ วิปสฺสนาาณฺจ เหฏฺิมมคฺคผล าณฺจ ผลูปจาเรน ทีเปติ. ตทฺทีปเกน อวิชฺชนฺธการปฺปหานํ ปมการณูปจาเรน ปกาเสติ. ตปฺปกาสเนน อรหตฺต ผลาณลภนํ ทุติยการณูปจาเรน วิภาเวติ. ตํ วิภาวเนน ¶ สพฺพฺุตาณาทิสพฺพพุทฺธคุณลภนํ ตติย การณูปจาเรน อานุภาเวติ.
นนุ จ สพฺเพสมฺปิ ขีณาสวานํ ปฺาปทีปชุติยา วิหตนฺธการตา สมฺภวติ, อถ กสฺมา อฺสาธารณาวิเสส คุเณน พุทฺธสฺส โถมนา กตาติ. สวาสนปฺปหาเนน อนฺสาธารณวิเสสตาย สมฺภวโต. สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ สติปิ ปฺาปทีปชุติยา วิหตนฺธการตฺเต อริยสาวกปจฺเจกพุทฺธานํ สวาสนาย กิเลสปฺปหานํ น วิชฺชติ. สมฺมาสมฺพุทฺธานํเยว สวาสนปฺปหาเนน กิเลสปฺปหานสฺส วิเสโส วิชฺชตีติ สาติสยวเสน อวิชฺชนฺธการปฺปหาเนน ภควนฺตํเยว ปฺาปทีปชุติยา วิหตนฺธการนฺติ โถเมตีติ.
อตฺถาภิกามนฺติ สตฺตโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตํ ปโยชนํ อติวิย อิจฺฉนฺตํ. การณานุรูปํ อสติ ภวตีติ อตฺถํ, ผลํ. อสธาตุ ภุวิมฺหิ ถ. ตํ อภิอติเรกํ กาเมติ อิจฺฉตีติ อตฺถาภิกาโม, พุทฺโธ. อตฺถสทฺทูปปท อภิปุพฺพกมุธาตุ อิจฺฉายํ ณ. ตํ อตฺถาภิกามํ. นรเทวหิตาวหนฺติ มนุสฺสเทวานํ หิตํ ธารกํ. หิตํ นรติ เนตีติ นโร, มนุสฺโส. อถ วา นริยติ สเกน กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, มนุสฺโส. นรธาตุ นยเน อ. วุตฺตฺหิ ‘‘กมฺเมน นิยฺยติ โลโก’’ติ. กามคุณ ฌานาภิฺจิตฺติสฺสริยาทีหิ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวา, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวา, ทิวุธาตุ กีฬาทีสุ ณ. นรา จ เทวา จ นรเทวา. หิโนติ วฑฺฒตีติ หิตํ, ผลํ. หิธาตุ วฑฺฒเน ต. นรเทวานํ หิตํ นรเทวหิตํ, ตํ อาวหตีติ นรเทวหิตาวโห, พุทฺโธ. นรเทวหิตสทฺทูปปทอาปุพฺพ วหธาตุ หรเณ ณ. พุทฺโธ หิ สพฺพเทวมนุสฺสานํ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติอตฺถํ ธมฺมเทสนาย ธาเรตีติ วุตฺตํ โหติ, ตํ นรเทวหิตาวหํ. การุณิกมคฺคมนนฺต าณนฺติ ¶ เอตฺถ การุณิกํ อคฺคํ อนนฺตาณนฺติปทจฺเฉโท. ตตฺถ การุณิกนฺติ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ยุตฺตํ, มหากรุณวนฺตํ วา. กิรตีติ กรุณา. กิรธาตุ อปนยเน อุณปจฺจโย. ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ.
อถ วา กินาตีติ กรุณา. กิธาตุ หึสายํ รุณปจฺจโย. ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ วิพาธตีติ อตฺโถ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ วา กรุณา. กรธาตุ อุณปจฺจโย. อถ วา กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. กํสทฺทูปปท รุธิธาตุ อาวรเณ ยุปจฺจโย. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตา ลกฺขณา. อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาธตีติ อตฺโถ. กรุณาย มหากรุณาย ยุตฺโต การุณิโก. กรุณา อสฺส อตฺถีติ วา การุณิโก, พุทฺโธ. ตํ การุณิตํ. อคฺคนฺติ ชาติปฺุ คุณมหตฺตภาเวน สพฺพสตฺตุตฺตมํ เสฏฺภาวํ อชติ คจฺฉตีติ อคฺโค, พุทฺโธ. อชธาตุ คติยํ อ. ชสฺส โค. พุทฺโธ หิ อสมฺภินฺนขตฺติยวํเส ชาตตฺตา ชาติวเสน จ ปูริตปารมีปฺุตฺตา ปฺุวเสน จ อปริมิตนิรุปมสีลาทิ คุณวิเสเสน สมนฺนาคตตฺตา คุณวเสน จ อนนฺตโลกธาตูสุ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวํ คจฺฉตีติ อคฺโค. นิพฺพานํ อชติ คจฺฉตีติ วา อคฺโค. อถ วา อเชติ เขเปติ กิเลเสติ อคฺโค, พุทฺโธ. อชธาตุ เขปเน อ. ตํ อคฺคํ. อนนฺตาณนฺติ คณนวเสน จ สภาววเสน จ วิสยวเสน จ อนฺตวิรหิตาณํ. เกนจิ ปุคฺคเลน าเณน อนนฺตํ อปริจฺฉินฺนํ, สพฺพฺุตาณวนฺตํ วา. นตฺถิ อนฺตํ ยสฺสาติ อนนฺตํ, าณํ. สพฺพเยฺยธมฺมํ ชานาตีติ าณํ, สพฺพฺุตาณํ. อนนฺตํ าณํ ยสฺส โสติ อนนฺตาโณ, พุทฺโธ. พุทฺธสฺส หิ าณํ โกจิ มนุสฺโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา เอตฺตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อนนฺตํ อปริมาณํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
วุตฺตฺเหตํ ¶ สาริปุตฺตตฺเถรอปทาเน –
‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อฬฺหเกน วา;
นตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว’’ติ.
การุณิกมคฺคมนนฺตาณนฺติ เอตฺถ จ กรุณคฺคหเณน สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ ทสฺเสติ, มหากรุณาสฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถํ ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อธิคโตติ กรุณา สมฺมาสมฺโพธิยา มูลนฺติ. อคฺคนฺติ เอเตน ภควโต อปริมิตนิรุปมสีลาทิคุณสมงฺคีตาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อุตฺตมภาวํ ทสฺเสติ. อนนฺตาณนฺติเอเตน สมฺมาสมฺโพธึ ทสฺเสติ. สพฺพฺุตาณปทฏฺานฺหิ อคฺคมคฺคาณํ, อคฺคมคฺคาณปทฏฺานฺจ สพฺพฺุตาณํ สมฺมาสมฺโพธีติ วุจฺจติ. ตสฺส จ สามตฺถิเยน จตุปฏิสมฺภิทาาณํ จตุเวสารชฺชาณํ ฉอสาธารณาณานิ จ ฉอภิฺา อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปน าณานิ ทสพลาณานิ โสฬสาณจริยา จ จตุจตฺตารีสาณวตฺถูนิ สตฺตสตฺตติาณวตฺถูนิ จาติ เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปฺาปเภทานํ วเสน าณาจารํ ทสฺเสตีติ. ตํ พุทฺธํ อหํ วิปฺปสนฺเนน เจตสา วนฺทามีติ สมฺพนฺโธติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. นรานรสโมสรณํ มนุสฺสเทวานํ สมํ โอสรณํ สนฺนิปติตฏฺานํ, ธิตตฺตํ สมาหิตจิตฺตํ, ปฺาปทีปชุติยา อรหตฺตมคฺคาณสงฺขาต ปทีโปภาเสน กรณภูเตน วิหตนฺธการํ หนิตพฺพ อวิชฺชาสงฺขาตโมหตมํ, อตฺถาภิกามํ สตฺตโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตปโยชนํ อติวิย อิจฺฉนฺตํ, นรเทวหิตาวหํ มนุสฺสเทวานํ หิตํ ธารกํ, การุณิกํ สพฺพสตฺเตสุ ¶ มหากรุณาย ยุตฺตํ มหากรุณวนฺตํ วา, อคฺคํ ชาติปฺุคุณมหตฺตภาเวน สพฺพสตฺตุตฺตมํ, อนนฺต าณํ คณวเสน จ สภาววเสน จ วิสยวเสน จ อนฺตวิรหิตาณํ, อนนฺตํ สพฺพฺุตาณวนฺตํ วา ตํ พุทฺธํ อหํ วิปฺปสนฺเนน เจตสา วนฺทามีติ.
ปนฺนรสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
อขิลคุณนิธาโน โย มุนินฺโทปคนฺตฺวา,
วนมิสิปตนวฺหํ สฺตานํ นิเกตํ;
ตหิมกุสลเฉทํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺโต,
ตมตุลมภิกนฺตํ วนฺทเนยฺยํ นมามิ.
๑๖. เอวํ ปนฺนรสมคาถาย พุทฺธํ วนฺทิตฺวา อิทานิ อิสิปตน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปวตฺตนาทิคุเณหิ โถมิตฺวา มุนินฺทํ วนฺทิตุ กาโม อขิลคุณนิธาโน ตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน นนมยยคเณหิ รจิตตฺตา ปนฺนรสกฺขเรหิ ยุตฺตา มาลินี คาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘นนมยยยุตายํ มาลินีโภคิสีหี’’ติ. ตสฺสตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ โภคิสีหิ อฏฺสตฺตยตีหิ ยุตฺตา จ นนมยยยุตา นนคณมคณ ยยคเณหิ ยุตฺตา จ เจ สิยุํ, อยํ คาถา มาลินีคาถา นามาติ. เอตฺถ จ โภคิสีหีติ โภคอิสีหีติ ปทจฺเฉโท. โภคสทฺโท อฏฺสงฺขฺยา วาจโก. อิสิสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺพฺโพ.
ตตฺถ อขิลคุณนิธาโนติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตานํ สีลสมาธิปฺาทิคุณสมูหานํ ปติฏฺาโน. เอตฺถ จ อขิลสทฺโท อนวเสสวาจโก. สพฺโพติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ มธุฏีกายํ ‘‘ขิลสทฺโท เหตฺถ อวเสสวาจโก’’ติ. น ขิลํ อขิลํ. อถ วา น ขียตีติ อขิลํ ¶ , สพฺพํ. นปุพฺพขิธาตุ ขเย โล. คุณสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อขิลานิ สพฺพานิ คุณานิ อขิลคุณานิ, เตสํ นิธาติ ติฏฺติ เอตฺถาติ อขิลคุณนิธาโน, มุนินฺโท ลพฺภติ. โยติ โย ยาทิโส. มุนินฺโทปคนฺตฺวาติ เอตฺถ มุนินฺโท อุปคนฺตฺวาติ ปทจฺเฉโท. มุนินฺโทติ อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจก มุนิวเสน ปฺจนฺนํ มุนีนํ อินฺโท อิสฺสโรติ อตฺโถ. ตสฺส ปน วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อขิลคุณนิธาโน โย มุนินฺโท สฺตานํ นิเกตํ อิสิปตนอวฺหํ วนํ อุปคนฺตฺวา ตหึ อกุสลเฉทํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺโตติ สมฺพนฺโธ.
วนมิสิปตนวฺหนฺติ วนํ อิสิปตนอวฺหนฺติ ปทจฺเฉโท. เอตฺถ วนนฺติ มิคทายวนํ. ตฺหิ วิเวกกาเมหิ วนิตพฺพํ สมฺภชิตพฺพํ เอตฺถาติ วนนฺติ วุจฺจติ. วนธาตุ สมฺภตฺติยํ กฺวิ. อิสิปตนวฺหนฺติ อิสิปตนนามิกํ อิสีนํ ปตนฏฺานตฺตา อิสิปตนนฺติ โวหริตพฺพํ วา, สีลกฺขนฺธาทิเก เอสนฺติ คเวสนฺตีติ อิสิ, ปจฺเจกพุทฺธาทโย. อิสธาตุ คเวสเน อิปจฺจโย. เต ปตนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ อิสิปตนํ, วนํ. อิสิสทฺทูปปทปตธาตุ คติยํ ยุ. อถ วา อิสีนํ ปตนํ อิสิปตนํ, วนํ. อวฺเหตพฺพํ โวหริตพฺพนฺติ อวฺหํ. อาปุพฺพวฺเหธาตุ อวฺหยเน กฺวิ. สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺสาเทโส. อิสิปตนนฺติ อวฺเหตพฺพนฺติ อิสิปตนวฺหํ, วนํ. สฺตานนฺติ กายวจีมโนสํยมนฺตานํ สาธูนํ. สํยมนฺตีติ สฺตา, ปจฺเจกพุทฺธาทโย สาธู. สํปุพฺพยมุธาตุ อุปรเม ต. เตสํ สฺตานํ. นิเกตนฺติ วสนฏฺานํ, รมฺมณฏฺานํ วา. นิกิตติ นิวสติ รมฺมติ วา เอตฺถาติ นิเกตํ, วนํ. นิปุพฺพ กิตธาตุ นิวาเส ณ. อุปคนฺตฺวาติ คมิตฺวา. ตหินฺติ ตสฺมึ อิสิปตนนามเก มิคทายวเน. อกุสลเฉทนฺติ อกุสลสฺส สมุจฺเฉทํ. อกุสลํ ฉินฺทติ สมุจฺฉินฺทติ ¶ เอเตน สุตฺเตนาติ อกุสลเฉทํ, ธมฺมจกฺก ปวตฺตนสุตฺตํ. อกุสลสทฺทูปปทฉิทิธาตุ ทฺวิธากรเณ ณ.
ธมฺมจกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตํ. เอตฺถ หิ จกฺกสทฺโท สมฺปตฺติยํ, ลกฺขเณ, รถงฺเค, อิริยาปเถ, ทาเน, รตน ธมฺมขุรจกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ. จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานนฺติอาทีสุ หิ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานีติ เอตฺถ ลกฺขเณ. จกฺกํว วหโต ปทนฺติ เอตฺถ รถงฺเค. จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺติ เอตฺถ อิริยาปเถ. ททํ ภฺุช มา จ ปมาโท จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณีนนฺติ เอตฺถ ทาเน. ทิพฺพจกฺกรตนํ ปาตุรโหสีติ เอตฺถ รตนจกฺเก. มยา ปวตฺติตํ จกฺกนฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส จกฺกํ ภมติ มตฺถเกติ เอตฺถ ขุรจกฺเก. ขุรปริยนฺเตน จกฺเกนาติ เอตฺถ ปหรณจกฺเก. อสนิวิจกฺกนฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเล. อิธ ปนายํ ธมฺมจกฺเก ทฏฺพฺโพ. ตฺหิ สติปฏฺานาทิธมฺมํ จกฺเกติ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกนฺติ วุจฺจติ. อริยสจฺจาทิธมฺมํ วา จกฺเกติ ปวตฺเตตีติ จกฺกนฺติ. อถ วา ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ อาณาจกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, เตน วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ. อปิ จ ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธาณมฺปิ เทสนาาณมฺปิ. ตตฺถ ปฏิเวธาณํ นาม เยน าเณน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺินยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌิ. เทสนาาณํ นาม เยน าเณน ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. อุภยมฺเปตํ ทสพลสฺส อุเร ชาตาณเมว. เตสุ ปน ธมฺมเทสนาาณํ อธิปฺเปตํ. สุตฺตํ ปน านูปจาเรน ธมฺมจกฺกนฺติ วุจฺจติ. ปวตฺโตติ ปฺจวคฺคิยานํ ¶ ภิกฺขูนํ ทฺเวเม ภิกฺขเว อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพาติอาทินา อเทสยิ.
ตมตุลมภิกนฺตนฺติ ตํ อตุลํ อภิกนฺตนฺติ ปทจฺเฉโท. เอตฺถ ตนฺติ มุนินฺทํ. อตุลนฺติ สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ อสทิสํ. นตฺถิ ตุโล สทิโส ปุคฺคโล เอตสฺสาติ อตุโล, มุนินฺโท. ตสฺส หิ อปริมาณาสุ โลก ธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ สทิโส ปุคฺคโล นตฺถิ. อสทิเสหิ พุทฺเธหิ สโมติ อตฺโถ. อภิกนฺตนฺติ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย กนฺตํ กมนียํ สรีรวณฺณวนฺตํ. อติเรกํ ตุสิตพฺพสรีรวณฺณสมฺปนฺนํ วา. อภิกฺกนฺตวณฺณนฺติ หิ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ กการโลปฺจ วณฺณปทโลปํ กตฺวา วุตฺตสนฺธิวเสน อภิกนฺตนฺติ วุตฺตํ. อุตฺตรปทโลป วเสน วา. มุนินฺทสฺส ปน สรีรวณฺณํ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย อติเรกํ วา กมิยติ โตสิยตีติ อภิกนฺตนฺติ วุจฺจติ. อภิปุพฺพกมุธาตุ อิจฺฉากนฺตีสุ ต. อภิกนฺตํ วณฺณํ สรีรวณฺณํ ยสฺส โสติ อภิกนฺโต, มุนินฺโท. ตสฺส หิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีตฺยานุพฺยฺชน ลกฺขเณหิ จ ฉพฺพณฺณรํสีหิ จ สุวณฺณวณฺเณน จ สมนฺนา คตตฺตา สรีรโสภคฺคปฺปตฺติโต สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย กมนีโย ตุฏฺโ สรีรวณฺโณ อตฺถีติ อภิกนฺตนฺติ โถเมติ. ตํ อภิกนฺตํ. วนฺทเนยฺยนฺติ เทวมนุสฺสานํ วนฺทนารหํ. เตหิ วนฺทิตพฺพํ วา, วนฺทิยเต โถมิยเต วา วนฺทนํ. ภาวสาธโนยํ. วนฺทธาตุ วทิธาตุ วา อภิวาทนถุตีสุ ยุ. ตํ อรหตีติ วนฺทเนยฺโย, มุนินฺโท. วนฺทปทํ อรหติตทฺธิเต เณยฺโย.
อถ วา เทวมนุสฺเสหิ วนฺทิตพฺพํ โถมิตพฺพนฺติ วา วนฺทเนยฺโย, มุนินฺโท. โส หิ อาทิมชฺฌปริโยสาน คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา สพฺพเทวมนุสฺสานํ วนฺทนารโห เตหิ วา วนฺทิตพฺโพ โหติ. ตตฺถ จ อาทิคุณํ นาม กรุณานิทานํ ¶ สีลํ ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโต. มชฺฌ คุณํ นาม สมาธิ ฌานตฺตยโยคโต. ปริโยสานคุณํ นาม ปฺา ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโตติ วิเสเสน ภควโต วนฺทเนยฺยนฺติ โถเมติ. อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามิ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. อขิลนิธาโน สพฺพ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตานํ สีลสมาธิปฺาทิคุณ สมูหานํ ปติฏฺาโน โย ยาทิโส มุนินฺโท ปฺจนฺนํ มุนีนํ อินฺโท อิสฺสโร ภควา, สฺตานํ กายวจีมโนสํย มนฺตานํ สาธูนํ, นิเกตํ วสนฏฺานํ รมฺมณฏฺานํ วา, อิสิปตนวฺหํ อิสิปตนนามิกํ อิสิปตนนฺติ โวหริตพฺพํ วา, วนํ มิคทายวนํ, อุปคนฺตฺวา คมิตฺวา ตหึ ตสฺมึ อิสิปตนนามเก มิคทาย วเน, อกุสลสฺส สมุจฺเฉทํ, ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ, ปวตฺโต ปฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ อเทสยิ, อตุลํ สีลาทีหิ คุเณหิ เกนจิ อสทิสํ, อภิกนฺตํ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิย กนฺตํ กมนียํ ตุฏฺิ สรีรวณฺณวนฺตํ, วนฺทเนยฺยํ เทว มนุสฺสานํ วนฺทนารหํ เตหิ วา วนฺทิตพฺพํ, ตํ มุนินฺทํ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามิ วนฺทามีติ.
โสฬสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
สุจิปริวาริตํ สุรุจิรปฺปภาหิ รตฺตํ,
สิริวิสราลยํ คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตํ;
รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตํ,
สุรนรปูชิตํ สุคตมาทรํ นมามิ.
๑๗. เอวํ โสฬสมคาถาย มุนินฺทํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สุจิปริวาริตนฺตฺยาทีหิ สตฺตหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม สุจิปริวาริตนฺตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน น ชภชรคเณหิ จ เอกครุนา จ รจิตตฺตา โสฬสกฺขเรหิ ยุตฺตาวาณินีคาถาติ ¶ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘นชภชรา ยทา ภวติ วาณินี คยุตฺตา’’ติ. ตสฺสตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ นชภชรา นคณ ชคณ ภคณ ชคณ รคณา ยทา คยุตฺตา ปาทนฺตครุนา สํโยคา เจ สิยุํ, ตทา สา วุตฺตา วาณินี วาณินีคาถา นาม ภวตีติ.
ตตฺถ สุจิปริวาริตนฺติ ราคาทิมลวิสุทฺธาหิ อริยสาวกาทิปริสาหิ ปริกฺขาริตํ กิเลสมลวิสุทฺธํ ปริกฺขารวนฺตํ วา. ราคาทิมเลหิ สุจติ สุชฺฌตีติ สุจิ, ปริสา. สุจธาตุ โสเจยฺเย อิ. ปริสมนฺตโต อริยภิกฺขุอาทีหิ เทว มนุสฺเสหิ วาริยติ ปริกฺขริยตีติ ปริวาโร, สุคโต. ปริปุพฺพวรธาตุ อาวรเณ ปริกฺขาเร วา ณ. สุจีหิ ปริสาหิ ปริวาริโต สุจิปริวาริโต, สุคโต. ตติย ตปฺปุริสสมาโสยํ. ภควโต หิ สทา ราคาทิมล วิสุทฺเธหิ อริยภิกฺขุอาทีหิ จตูหิ ปริสาหิ อฏฺหิ ปริสาหิ วา ปริวาริโต โหตีติ อธิปฺปาโย. อถ วา สุจิปริสุทฺธํ ปริวาริตํ ยสฺส โสติ สุจิปริวาริโต, สุคโต. สุรุจิรปฺปภาหีติ สุฏฺุ กนฺติตสรีรนิกฺขนฺต พฺยามมตฺตรํสีหิ กรณภูเตหิ สุฏฺุ รุจิยติ กมิยติ ตุสิยตีติ สุรุจิรา, รํสิ. สุปุพฺพ รุจธาตุ โรจเน อิโร. ปกาเรน ภาติ ทิพฺพตีติ ปภา, รํสิ. ปปุพฺพ ภาธาตุ ทิพฺพเน กฺวิ. สุรุจิรา จ สา ปภา จาติ สุรุจิรปฺปภา, ตาหิ สุรุจิรปฺปภาหิ. รตฺตนฺติ นิจฺจํ รฺชิตพฺพกายํ. รฺชิยตีติ รตฺโต, กาโย. รนฺชธาตุ ราเค ต. รตฺโต กาโย ยสฺส โสติ รตฺโต, สุคโต. อุตฺตรปทโลปสมา โสยํ. รูปสฺส ภโว รูปํ วิย, ตํ รตฺตํ. ภควโต หิ สรีรโต นิจฺจํ นิกฺขนฺเตหิ พฺยามมตฺตรํสีหิ รฺชิตพฺโพ รูปกาโย อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ.
สิริวิสราลยนฺติ ปฺาปฺุสงฺขาตลกฺขิสมูหานํ ปติฏฺานํ. เอตฺถ จ สิรีติ ปฺาปฺุานเมตํ อธิวจนํ. อถ วา ปฺุนิพฺพตฺตา ¶ สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ. สา หิ กตปฺุเ สิยติ นิสฺสยติ, กตปฺุเหิ วา สิยติ นิสฺสิยตีติ สิรีติ วุจฺจติ, ปฺาปฺุํ, อิสฺสริยํ วา. สรีรโสภคฺคาทิ สมฺปตฺติ วา ลพฺภติ. วุตฺตฺหิ วิมานวตฺถุอฏฺกถาทีสุ ‘‘สิรีติ พุทฺธิปฺุานํ อธิวจนนฺติ จ. สิรีติ อิสฺสริยนฺติ จ สิรีติ รูปกายสมฺปตฺตี’’ติ จ. สิธาตุ เสวายํ, รปจฺจโย จ, อิตฺถิลิงฺคโชตกอีปจฺจโย จ. สิรีติ หิ ทีฆวเสน วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ รสฺสวเสน วุตฺตํ. วิสราลยนฺติ วิสรอาลยนฺติ ปทจฺเฉโท. วิสโรติ สมูโห. วิสนฺติ ปวิสนฺติ อวยวา ยสฺมึ สมูเหติ วิสโร, สมูโห. วิสธาตุ ปเวสเน อรปจฺจโย. อถ วา วิสรนฺติ สโมสรนฺติ อวยวา ยสฺมินฺติ วิสโร. วิปุพฺพ สรธาตุ สโมสรเณ อ. โปตฺถเกสุ ปน วิสยาล ยนฺติ ยกาเรน ปาโ ทิสฺสติ. น โส ยุชฺชติ. กสฺมา, วิสรสทฺทสฺเสว สมูหวาจกตฺตา. วุตฺตฺหิ อภิธานปฺป ทีปิกายํ –
‘‘สมูโห คณสงฺฆาตา,
สมุทาโย จ สฺจโย;
สนฺโทโห นิวโห โอโฆ,
วิสโร นิกโร จโย’’ตฺยาทิ.
อาลยนฺติ ปติฏฺานํ. อาลยนฺติ ปติฏฺนฺติ เอตฺถาติ อาลโย, สุคโต. อาปุพฺพ ลิธาตุ อลฺลิยเน ณ. สิรีนํ ปฺาสงฺขาตลกฺขีนํ วิสโร สมูโห สิรีวิสโร, เตสํ อาลโย สิรีวิสราลโย, สุคโต. ตํ สิริวิสราลยํ. คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตนฺติ โคปิตพฺเพหิ สํวริตพฺเพหิ จกฺขาทีหิ ฉหิ อินฺทฺริเยหิ อุเปตํ สมุเปตํ สมนฺนาคตํ. คุปิยนฺติ รกฺขิยนฺตีติ คุปิตานิ. คุปธาตุ รกฺขเน ต. อิทนฺติ สหชาตธมฺเม อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ อินฺทฺริยานิ. อิทิธาตุ ปรมิสฺสริเย อิโย. คุปิตานิ อินฺทฺริยานิ คุปิตมินฺทฺริยานิ ¶ , จกฺขาทิอินฺทฺริยานิ ลพฺภนฺติ. เตหิ. อุเปติ สมฺปชฺชตีติ อุเปโต, สุคโต. อุปปุพฺพ อิธาตุ คติยํ ต, ตํ อุเปตํ. กิฺจาปิ พุทฺธโต อฺเหิ อริยสาวกาทีหิ ปุคฺคเลหิ จกฺขาทิอินฺทฺริยานิ รกฺขิตานิ. พุทฺโธเยว ปน โพธิปลฺลงฺเก สห วาสนาย สพฺพ กิเลสานํ อรหตฺตมคฺเคน วิทฺธํสิตตฺตา วิสิฏฺเน จกฺขาทิ อินฺทฺริยํ รกฺขิโต โหตีติ ตสฺส คุปิตมินฺทฺริเยหุเปตนฺติ โถเมติ.
รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตนฺติ สูริยมณฺฑล จนฺทมณฺฑลาทีหิ ปาทจกฺกลกฺขเณหิ อภิวิจิตฺรปาทํ. อุปสทฺโท เจตฺถ ภุสฏฺวาจโก. อภิวิจิตฺรํ สูริยมณฺฑล จนฺทมณฺฑลาทึ ปาทจกฺกลกฺขณวนฺตํ วา. เอตฺถ จ รวีติ สูริโย, โส หิ รวติ สีฆํ คจฺฉตีติ รวีติ วุจฺจติ. รุธาตุ คติยํ ณิ. วุตฺตฺหิ ปาเถยฺยฏฺกถายํ ‘‘จนฺโท อุชุกํ สณิกํ คจฺฉติ, สูริยสฺส ปน อุชุกํ คมนํ สีฆ’’นฺติ. ณฺวาทิ โมคฺคลฺลาเน ปน ‘‘รุสทฺเท อิ. โอ อวาเทโส. รวติ คชฺชตีติ รวิ. อาทิจฺโจ’’ติ วุตฺตํ. อภิธาน ฏีกายฺจ ‘‘รวนฺติ เอเตน สตฺตา ปภาวิตตฺตาติ รวี’’ติ วุตฺตํ. สสีติ จนฺโท. โส หิ สสติ ติเณน ปาณติ ชีวตีติ สโส, สสปณฺฑิโต. สสธาตุ ปาเณ อ. สสรูปลกฺขณเมตฺถ อตฺถีติ สสีติ วุจฺจติ. อตีเต หิ สสราชา พฺราหฺมณเวเสน อาคนฺตฺวา ยาจกสฺส สกฺกรฺโ องฺคารราสิมฺหิ ลงฺฆิตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา กายํ อทาสิ. อถ ปน สกฺโก ราชา ตสฺส สสปณฺฑิตสฺส ชีวิตปริจฺจชิตสฺส ชีวิตทานคุโณ สกลกปฺปํ ปากโฏ โหตูติ ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา ปพฺพตรสํ อาทาย จนฺทมณฺฑเล สสรูปลกฺขณํ ลิขิตฺวา เปสิ. ตสฺมา จนฺโท สสีติ โลเกหิ โวหริยติ. ตสฺส ปน วิตฺถาโร สสปณฺฑิตชาตเก ปสฺสิตฺวา คเหตพฺโพ.
อถ ¶ วา สสติ หึสติ อุณฺหคุณนฺติ สสีติ วุจฺจติ. สสุธาตุ หึสายํ อีปจฺจโย. มณฺฑิยติ วิภูสิยติ ปริจฺเฉทกรณวเสนาติ มณฺฑลํ. มณฺฑธาตุ มฑิธาตุ วา วิภูสเน อโล. อถ วา มณฺฑํ วิภูสนํ ปริสมนฺตโต ลาติ คณฺหาตีติ มณฺฑลํ. มณฺฑสทฺทูปปท ลาธาตุ คหเณ กฺวิ. รวิโน มณฺฑลํ รวิมณฺฑลํ, สสิโน มณฺฑลํ สสิมณฺฑลํ, รวิมณฺฑลฺจ สสิมณฺฑลฺจ รวิสสิมณฺฑลํ, มณฺฑลสทฺโท รวิสทฺเทปิ โยเชตพฺโพ. มณฺฑลสทฺทสฺส ทฺวนฺทปทโต สุยฺยมานตฺตา. ปภุตีติอาทิ. โส หิ อาทฺยตฺถวาจโก อพฺยยนิปาโต. รวิสสิมณฺฑลํ ปภุติอาทิ ยสฺสาติ รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติ, ปาทจกฺกลกฺขณํ ลพฺภติ. ลกฺขิยติ ลกฺขิตพฺพํ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ปาทปฺป วตฺตจกฺกลกฺขณํ, รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติ จ ตํ ลกฺขณฺจาติ รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขณํ, เตน อุปจิตฺตํ อติวิจิตฺรํ ปาทํ ยสฺส โสติ รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณป จิตฺโต, สุคโต. อถ วา อุปจิตฺตํ อติวิจิตฺรํ รวิสสิ มณฺฑลปฺปภุติลกฺขณํ ปาทจกฺกลกฺขณํ อสฺสาติ ตถา, สุคโต. ตํ.
สุรนรปูชิตนฺติ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิตพฺพํ. สุรนฺติ อิสฺสริย กีฬาทีหิ ทิพฺพนฺตีติ สุรา, เทวา. สุรธาตุ ทิพฺพเน อ. อถ วา สุรติ อิสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุรา, เทวา. สุรธาตุ อิสฺสริยทิตฺตีสุ อ. สุนฺทรา ราวาจา เอเตสนฺติ วา สุรา, เทวา. ขนฺธสนฺตานํ สกกมฺมํ วา นรนฺติ นิยนฺตีติ นรา, มนุสฺสา. นรธาตุ นยเน อ. สุรา จ นรา จ สุรนรา, เตหิ ปูชิตพฺโพติ สุรนร ปูชิโต, สุคโต. ตํ. สุคตนฺติ พุทฺธํ. โส หิ โสภนํ คตํ คมนํ เอตสฺสาติ สุคโตติ วุจฺจติ. ภควโต หิ เวเนยฺยชนูปสงฺกมนํ เอกนฺเตน เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนโต โสภนํ. ตถา ลกฺขณานุพฺยฺชนปฺปฏิ มณฺฑิตรูปกายตาย ¶ ทุตวิลมฺพิตขลิตานุกฑฺฒนนิปฺปิฬินุกฺกุฏิก กุฏิลากุฏิลตาทิ โทสรหิต มวหสิต ราชหํสอุสภ วารณ มิคราชคมนํ กายคมนํ. าณคมนฺจ วิปุล นิมฺมล กรุณา สติ วีริยาทิ คุณวิเสส สหิต อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อนวชฺชตาย โสภนเมวาติ.
อถ วา สยมฺภูาเณน สกลมฺปิ โลกํ ปริฺาภิ สมยวเสน ปริชานนฺโต าเณน สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, ตถา โลกสมุทยํ ปหานาติสมยวเสน ปชหนฺโต อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, โลกนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน สมฺมา คโต อวคโตติ สุคโต, โลกนิโรธคามินิปฺปฏิปทํ ภาวนาภิ สมยวเสน สมฺมา คโต ปฏิปนฺโนติ สุคโต, โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตติอาทินา นเยน อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. อถ วา สุนฺทรํ านํ สมฺมาสมฺโพธึ นิพฺพานเมว วา คโต อธิคโตติ สุคโต. ยสฺมา วา ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ เวเนยฺยานํ ยถารหํ ยุตฺตเมว จ ธมฺมํ ภาสติ, ตสฺมา สมฺมา คทตีติ สุคโต ทการสฺส ตการํ กตฺวา. อิติ โสภน คมนตาทีหิ สุคโต, ตํ สุคตํ. อาทรนฺติ สกฺกจฺจํ, อาทรนํ อาทโร. อาปุพฺพ ทรธาตุ อาทเร ณ. ตํ อาทรํ. นมามีติ อหํ วนฺทามีติ อตฺโถติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. สุจิปริวาริตํ ราคาทิมล วิสุทฺธาหิ อริยสาวกาทิปริสาหิ ปริกฺขาริตํ กิเลสมลวิสุทฺธํ ปริกฺขารวนฺตํ วา, สุรุจิรปฺปภาหิ สุฏฺุ กนฺติต สรีรนิกฺขนฺตพฺยามมตฺตรํสีหิ กรณภูเตหิ, รตฺตํ นิจฺจํ รฺชิตพฺพกายํ, สิริวิสราลยํ ปฺาปฺุสงฺขาตลกฺขิส มูหานํ ¶ ปติฏฺานํ, คุปิตมินฺทฺริเยหิ คุปิตพฺเพหิ สํวริตพฺเพหิ ฉหิ จกฺขาทิอินฺทฺริเยหิ, อุเปตํ สมุเปตํ สมนฺนาคตํ, รวิสสิมณฺฑลปฺปภุติลกฺขโณปจิตฺตํ สูริยมณฺฑลจนฺทมณฺฑลาทีหิ ปาทจกฺกลกฺขเณหิ อภิวิจิตฺรปาทํ, อภิวิจิตฺรํ สูริย มณฺฑลจนฺทมณฺฑลาทึ ปาทจกฺกลกฺขณวนฺตํ วา, สุรนรปูชิตํ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิตพฺพํ, สุคตํ พุทฺธํ อาทรํ สกฺกจฺจํ อหํ นมามิ วนฺทามีติ.
สตฺตรสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
มคฺโคฬุมฺเปน มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจึ,
สํสาโรฆํ ตริ ตมภยํ ปารปตฺตํ ปชานํ;
ตาณํ เลณํ อสมสรณํ เอกติตฺถํ ปติฏฺํ,
ปฺุกฺเขตฺตํ ปรมสุขทํ ธมฺมราชํ นมามิ.
๑๘. เอวํ สตฺตรสมคาถาย สุคตํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สํสาโรฆํ ตริตาทีหิ นวหิ คุเณหิ โถมิตฺวา วนฺทิตุกาโม มคฺโคฬุมฺเปนตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ม ภ น ต ต คเณหิ จ ครุทฺวเยน จ รจิตตฺตา สตฺตรสกฺขเรหิ ยุตฺตา มนฺทกฺกนฺตาคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘มนฺทกฺกนฺตา ม ภ น ตต คา โค ยุคุตฺวสฺส เกหี’’ติ. ตสฺสา ปนายมตฺโถ. ยสฺสํ ปฏิปาทํ ยุคุตฺวสฺสเกหิ จตุ ฉ สตฺตยตีหิ ม ภ น ต ต คา มคณ ภคณ นคณ ตคณ ตคณ ครู จ โค ครุ จ เจ ยุตฺตา, มนฺทกฺกนฺตาคาถานามาติ. ยุคุตฺวสฺสเกหีติ เอตฺถ จ ยุคสทฺทสฺส มคฺคผลจตุพฺพิธปุริสยุคฬวาจกตฺตา ยุคสทฺโท จตุสงฺขฺยาวาจโก, อุตูนํ เหมนฺตสิสิร วสฺสนฺต คิมฺห วสฺสาน สรท อุตุวเสน ฉพฺพิธตฺตา อุตุสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโก. อสฺสสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ เวทิตพฺโพ ¶ . ฉปฺปจฺจยฏีกาทีสุ หิ ‘‘อสฺสสทฺทสฺส สตฺตสงฺขฺยาวาจกภาโว วุตฺโต’’ติ.
ตตฺถ ปน โย ธมฺมราชา มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจึ สํสาโรฆํ มคฺโคฬุมฺเปน ตริ, อภยํ ปารปตฺตํ ปชานํ ตาณํ เลณํ อสมสรณํ เอกติตฺถํ ปติฏฺํ ปฺุกฺเขตฺตํ ปรมสุขทํ ตํ ธมฺมราชํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ. เอติสฺสํ ปน อตฺถกฺกเมน วณฺณยิสฺสามิ. มุหปฏิฆาสาทิ อุลฺโลลวีจินฺติ โมหโทสตณฺหาทิสงฺขาตํ มหาตรงฺค ขุทฺทอูมิกํ. มุยฺหนฺติ เอเตน สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมเวตนฺติ มุโห, โมโห. มุหธาตุ เวขิตฺเต ณ. ปฏิหฺนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สยํ วา ปฏิหฺติ ปฏิหฺนมตฺตเมเวตนฺติ ปฏิโฆ, โทโส. ปฏิปุพฺพ หนธาตุ หึสาคตีสุ อ. หนสฺส โฆ. อสนํ อิจฺฉนํ อาสา, อิสติ อิจฺฉตีติ วา อาสา, ตณฺหา. อิสุธาตุ อิจฺฉายํ อ. อิสฺส อา. มุโห จ ปฏิโฆ จ อาสา จ มุหปฏิฆาสา, เต อาทิ เยสนฺเตติ มุหปฏิฆาสาทิ, โลภาทิกิเลสา ลพฺภนฺติ. เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน มาน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถิน อุทฺธจฺจ อหิริก อโนตฺตปฺปกิเลเส จ อกุสลจิตฺตุปฺปาเท จ สงฺคณฺหาติ. อุทฺธํ อุทกํ โลลติ อากุเลตีติ อุลฺโลโล, มหาตรงฺโค. อุปุพฺพโลล ธาตุ อุมฺมาทเน ณ. ตีรํ อุลติ คจฺฉตีติ วา อุลฺโลโล. อุลธาตุ คติยํ โอลปจฺจโย. วิมฺหยํ วิจิตฺตํ จิโนตีติ วีจิ, ขุทฺทกอูมิ. วิปุพฺพ จิธาตุ จเย กฺวิ. อุลฺโลโล จ วีจิ จ อุลฺโลลวีจิ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ จ กุลฺโลลวีจินฺติปาโ ทิสฺสติ. น โส ยุชฺชติ, กสฺมา, กุลฺลสทฺทสฺส อุฬุมฺปตฺถวาจกตฺตา. อุลฺโลลสทฺโทเยว หิ มหาตรงฺคตฺถ วาจโก โหตีติ. วุตฺตฺหิ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘อุลฺโลโล ตุ จ กลฺโลโล, มหาวีจิสุ กถฺยเต’’ติ.
มูลปณฺณาสฏฺกถายฺจ ‘‘กุลฺโล นาม ตรณตฺถาย กลาปํ กตฺวา พนฺโธ. ปตฺถริตฺวา พทฺธา ปน ปทรจาฏิ อาทโย ¶ อุฬุมฺโป’’ติ วุตฺโต. มุหปฏิฆาสาทิเอว อุลฺโลลวีจิ. สา อสฺมึ สํสาโรเฆ อตฺถีติ มุหปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจิ. สมาสนฺตตทฺธิตายํ. ปีติสุขํ, มหาสนฺนํ, รตฺติทิวนฺตฺยาทีสุ วิย. เอวํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ปีติ จ สุขฺจ ปีติสุขํ, ตํ อสฺส ฌานสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปีติสุขํ, ฌานํ. มหนฺตํ อาสนํ มหาสนํ, ตสฺส ภาโว มหาสนฺนํ. รตฺติ จ ทิวา จ รตฺติทิวํ. รตฺติทิวํ กตํ รตฺติทิวนฺติ. อถ วา อุลฺโลลวีจิ วิย มุหปฏิฆาสาทิ อุลฺโลลวีจิ, สํสาโรฆํ ลพฺภติ. อุปมา พหุพฺพีหิสมาโสยํ. ยถา ปน มหาสมุทฺเท ภายิตพฺพา มหาตรงฺคอูมิเวคาทโย จ สํสุมาร ติมิ ติปิงฺคลาทิ มจฺฉมการาทโย จ โอกิณฺณา โหนฺติ, เอวํ โมหาทิกิเลสา จ อกุสลจิตฺตุปฺปาทา จ เตหิ นิพฺพตฺตา ภยานกา พหู ชาติชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทโย จ ขนฺธาทโย จ โอกิณฺณา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สํสาโรฆนฺติ สํสารสงฺขาตํ โอฆํ สมุทฺทชลปฺปวาหํ. สํปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ วา สรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สํสาโร. สํปุพฺพสรธาตุ คติยํ ณ. ขนฺธธาตุอายต นานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถาสุ –
‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;
อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ.
สตฺเต โอตฺถริตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา เหฏฺา หนติ หรตีติ โอโฆ, ชลปฺปวาโห. อวปุพฺพ หนธาตุ หรเณ ณ. หนสฺส โฆ. อวสทฺโท โอตฺถรณตฺโถ. อตฺตนิ ปติเต สตฺเต เหฏฺา กตฺวา หเนติ โอสีทาเปตีติ วา โอโฆ, ชลปฺปวาโห. อวปุพฺพ หนธาตุ โอสีทาปเน ณ. อวสทฺโท เหฏฺาภาคตฺโถ. โอโฆ วิยาติ โอโฆ, สํสาโร. อถ ¶ วา สตฺตสงฺขาเร โอตฺถริตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา วฏฺฏสฺมึ หนติ หรตีติ โอโฆ, โอหเนติ โอสีทาเปติ วฏฺฏสฺมึ สตฺตสงฺขาเรติ วา โอโฆ, ราคาทิ กิเลสา ลพฺภนฺติ. สํสาโรเอว โอโฆ สํสาโรโฆ, ตํ สํสาโรฆํ.
มคฺโคฬุมฺเปนาติ เอตฺถ มคฺคโอฬุมฺเปนาติ ปทจฺเฉโท. อฏฺมคฺคงฺคสงฺขาเตน กุลฺเลนาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ มคฺโค วุจฺจติ อฏฺงฺคิกมคฺโค. มคฺคนฺติ คจฺฉนฺติ พุทฺธา จ อริยสาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานนฺติ มคฺโค. อฏฺงฺคิโก มคฺโค. มคฺคธาตุ คติยํ อ. วุตฺตฺหิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ. อถ วา นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโค, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ วา มคฺโค, อฏฺงฺคิโก มคฺโค. าเณน ทสฺสิยตีติ อตฺโถ. มคฺคธาตุ คเวสเน อ. วุตฺตฺเหตํ มหาวคฺคสํยุตฺตฏฺกถายํ ‘‘มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค, นิพฺพานํ มคฺคนฏฺเน นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนิยฏฺเน จา’’ติ. อถ วา มคฺคิยติ ปฏิปชฺชิยตีติ มคฺโค, นิพฺพานตฺถิเกหิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค ปฏิปชฺชิยตีติ อตฺโถ. อุฬุ วุจฺจติ อุทกํ, ตโต ปาติ รกฺขตีติ อุฬุโป, โสเยว นิคฺคหิตาคมวเสน อุฬุมฺโป, กุลฺโล. อุฬุสทฺทูปปทปาธาตุ รกฺขเน กฺวิ. มคฺโคเอว อุฬุมฺโป มคฺโคฬุมฺโป, มคฺคสงฺขาโต วา อุฬุมฺโป ตถา, มคฺคสทิโส วา อุฬุมฺโป ตถา, มคฺโค วิย วา อุฬุมฺโป ตถา, มคฺโค จ อุฬุมฺโป จ มคฺโคฬุมฺโป. อถ วา อุฬุมฺโปเอว มคฺโค มคฺโคฬุมฺโป, อุฬุมฺปสงฺขาโต วา มคฺโค ตถา, อุฬุมฺป สทิโส วา มคฺโค ตถา, อุฬุมฺโป วิย วา มคฺโค ตถา, อุฬุมฺโป จ มคฺโค จ มคฺโคฬุมฺโปติ เอวํ รูปกสทิสอุปมา สมุเปกฺขตฺถวเสน จ ปรปกฺข สกปกฺขตฺถวเสน จ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตน มคฺโคฬุมฺเปน. ตรีติ อตริ. ธมฺมราชา หิ ¶ อฏฺมคฺคงฺคนาวาย สํสาโรฆํ ตริตฺวา นิพฺพานตีรํ ปาปุณาติ. อตีตา พุทฺธา ปาปุณึสุ. อนาคตา พุทฺธา ปาปุณิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ มหาวคฺคสํยุตฺเต
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติเยว ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ; พุทฺธวํเส จ
‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;
ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, ตาเรมิ ชนตํ พหุ’’นฺติ.
อภยนฺติ ชาติชราพฺยาธิมรณภยาทีนํ อภาวโต นิพฺภยํ. โส หิ ภควา นตฺถิ ภยํ เอตสฺสาติ อภโยติ วุจฺจติ. อถ วา อภยนฺติ เขมํ. ตฺหิ นิพฺพานํ นตฺถิ ชาติอาทิภยํ เอตฺถาติ อภยนฺติ วุจฺจติ. เอตสฺมึ ปน ทุติยวิกปฺเป ตํ ปทํ ปารนฺติปเท วิเสสนํ. ปารปตฺตนฺติ เอตฺถ ปารนฺติ สํสารวฏฺฏสฺส ปรตีรฏฺเน วุจฺจติ นิพฺพานํ. ตฺหิ อุทกํ ปาติ รกฺขตีติ ปารํ, สมุทฺทปารํ. ปาธาตุ รกฺขเน อโร. อถ วา ปาเรติ สมตฺเถติ ตรงฺคาทโย วาเรตุนฺติ ปารํ. ปารธาตุ สมตฺถิยํ อ. ปารํ วิยาติ ปารนฺติ วุจฺจติ. นีตตฺเถน ปน เอวํ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ชาติ ภยาทึ ปาติ รกฺขติ เอตฺถาติ ปารํ, ปาเรติ สมตฺเถติ เอตฺถ วา ชาติภยาทโย วาเรตุนฺติ ปารํ, นิพฺพานํ. ตํ ปชฺชิตฺถ อธิคมิตฺถาติ ปารปตฺโต, ธมฺมราชา. ปารสทฺทูปปท ปทธาตุ คติยํ ต. อถ วา มุตฺโต โมเจยฺยนฺติอาทินา นเยน ปวตฺตสฺส มหาภินีหารสฺส สกลสฺส สํสารทุกฺขสฺส วา สพฺพฺุตาณาทิคุณานํ วา ปารํ ปริยนฺตํ ปตฺโต คโตติ ปารปตฺโต, ธมฺมราชา. ปารสทฺโท หิ ปริยนฺต วาจโก. ตํ ปารปตฺตํ. ปชานนฺติ สพฺพสตฺตานํ. เตหิ กมฺมกิเลเสหิ ปกาเรน ชนิยติ นิพฺพตฺติยตีติ ปชาติ วุจฺจนฺติ. เตสํ ปชานํ.
ตาณนฺติ ¶ ตายนฏฺเน ตาณํ. สตฺตานํ สํสาร ภยโต ตายติ รกฺขตีติ ตาโณ, ธมฺมราชา. ตาธาตุ รกฺขเน ยุ. อถ วา ตาณนฺติ สตฺตานํ สํสารวฏฺฏทุกฺขโต ปริปาลนฏฺเน ตาณํ. โส หิ ธมฺมราชา สตฺตานํ สํสารวฏฺฏทุกฺขโต ธมฺมเทสนาย มคฺค ผลนิพฺพานสุขํ ททนฺโต ตายติ ปาเลตีติ ตาโณติ วุจฺจติ. ตํ ตาณํ. เลณนฺติ นิลียนฏฺเน เลณํ, ชาติภยาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ลียนฺติ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลโณ, ธมฺมราชา. ลีธาตุ นิลียเน ยุ. อถ วา เลณนฺติ สํสารภยํ ปสฺสนฺเตหิ นิลียนฏฺเน เลณํ. โส หิ ธมฺมราชา สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ลียนฺติ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลโณติ วุจฺจติ. ตํ เลณํ. ธมฺมราชา หิ สํสารภเยหิ ปีฬิตานํ สพฺพสตฺตานํ ตาณํ เลณํ สรณํ ปรายนํ านํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
อสมสรณนฺติ สพฺพสตฺตานํ อสทิสอวสฺสยนํ, นตฺถิ เอตสฺส สโม สทิโส สีลาทิคุเณนาติ อสโม, ธมฺมราชา. สรติ คจฺฉติ อวสฺสยติ เอตฺถาติ สรโณ, ธมฺมราชา. สรธาตุ คติมฺหิ ยุ. อสโม อสทิโส หุตฺวา สรโณติ อสมสรโณ, ธมฺมราชา. สมฺภาว นากมฺมธารยสมาโสยํ. ธมฺมราชา หิ สพฺพสมฺปตฺติสุขานํ ทายกตฺตา สพฺพสตฺตานํ อนฺสาธารณํ อสมํ สรณํ อวสฺสยนํ ปรายนํ โหตีติ อตฺโถ. ตํ อสมสรณํ. เอกติตฺถนฺติ นิพฺพานปารคมนานํ เอกติตฺถภูตํ. ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ เอตฺถ เอเตน วา นชฺชสมุทฺทาทินฺติ ติตฺถํ. นชฺชสมุทฺทาทีนํ ปาริมตีรคมนตฺถํ โอตรณฏฺานํ ลพฺภติ. ตรธาตุ โอตรเณ ถ. รสฺส โต, อิการาคโม. มนุสฺสานํ เอกํ ติตฺถํ เอกติตฺถํ, ตํ วิยาติ เอกติตฺโถ, ธมฺมราชา. ยถา หิ ติตฺเถน นชฺชาทึ ตรนฺตา มนุสฺสา ปาริมตีรํ สุขํ ปาปุณนฺติ, น อติตฺเถน, เอวํ เสฏฺภูเตน พุทฺธติตฺเถน สํสาโรฆํ ¶ ตรนฺตา เวเนยฺยสตฺตา นิพฺพานปารํ สุขํ ปาปุณนฺติ, น อติตฺเถน อฺติตฺถิเยน, ตสฺมา ธมฺมราชํ เอกติตฺโถติ โถเมติ. นีตตฺเถน ปน เอโก เสฏฺโ หุตฺวา นิพฺพานปารํ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ เอตฺถาติ เอก ติตฺโถ, ธมฺมราชา. เขมํ นิพฺพานปารํ ตริตุกามา เวเนยฺยสตฺตา เอตฺถ พุทฺธติตฺเถ เทสิตธมฺมํ สุตฺวา เทสิตธมฺมานุรูปํ ปฏิปชฺชิตฺวา สํสาโรฆํ อฏฺมคฺคงฺคนาวาย ฉินฺทิตฺวา เขมํ นิพฺพานปารํ สุขํ ตรนฺติ, อิติตสฺมา เอตฺถาติปเทน นิทฺทิฏฺโ โส พุทฺโธ สพฺพสตฺตานํ เอโก เสฏฺโ ติตฺโถ นาม. น อฺติตฺถิยา เอกติตฺถา นาม โหนฺตีติ อตฺโถ. ตํ เอกติตฺถํ.
ปติฏฺนฺติ สพฺพสตฺตานํ มหาทีปํ วิย ปติฏฺํ อาธารภูตํ. ปฏิสรณํ เลณํ ปรายนนฺติ อตฺโถ. ปติฏฺหนฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺโ, ธมฺมราชา. ปติปุพฺพฏฺาธาตุ คตินิวตฺติมฺหิ อ. ธมฺมราชา หิ สพฺพสุขตฺถิกานํ สตฺตานํ มหาทีโป วิย ปติฏฺโ ปฏิสรโณ เลโณ ปรายโน โหตีติ อตฺโถ, ตํ ปติฏฺํ. ปฺุกฺเขตฺตนฺติ นิพฺพานสุขตฺถิกานํ ปฺุพีชสฺส เขตฺตภูตํ. ปฺุตฺถิกานํ ปฺุพีชสฺส วปนานํ เขตฺตภูตํ วา, อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปฺุํ, กุสลํ. ปุธาตุ โสธเน ณฺโย. อถ วา ปรํ ปุชฺชภาวํ ชเนตีติ ปฺุํ, สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปฺุํ, กุสลํ. ปูชสทฺทูปปท ชนธาตุ ณฺโย. นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อวเสสํ อปฺุํ ปุนาติ โสเธตีติ วา ปฺุํ, กุสลํ. ปุธาตุ โสธเน ณฺโย. ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ ตายติ รกฺขตีติ เขตฺตํ, เกทาราทิ. ขิปสทฺทูปปท ตาธาตุ รกฺขเน กฺวิ. พีชานิ วปนฺตานํ มนุสฺสานํ มหปฺผลภาวกรเณน พีชํ รกฺขตีติ อตฺโถ. อถ วา ขิปนฺติ วปนฺติ เอตฺถ พีชานีติ เขตฺตํ. ขิปธาตุ เปรเณ เขเป วา ต. เขตฺตํ วิยาติ เขตฺโต. ธมฺมราชา. นีตตฺเถน ปน ปฺุพีชานิ วปนฺตานํ สตฺตานํ มหปฺผล ภาวกรเณน ¶ ขิตฺตํ วุตฺตํ ปฺุพีชํ ตายติ รกฺขตีติ เขตฺโต. อถ วา นิพฺพานตฺถิเกหิ ปฺุพีชานิ ขิปิยนฺติ วปิยนฺติ เอตฺถาติ เขตฺโต. ธมฺมราชาติ กาตพฺโพ. ปฺุานํ เขตฺตํ ปฺุกฺเขตฺโต, ธมฺมราชา. ยถา หิ รฺโ วา อมจฺจาทีนํ วา สาลีนํ วา ยวานํ วา วิรูหนฏฺานํ รฺโ วา อมจฺจาทีนํ วา สาลิเขตฺตํ ยวเขตฺตนฺติ วุจฺจติ. เอวํ ธมฺมราชา สพฺพโลกสฺส ปฺุมหพฺพลภาวกรเณน ปฺุานํ วิรูห นฏฺานํ ธมฺมราชํ นิสฺสาย สตฺตโลกสฺส นานาปฺปการหิต สุขสํวตฺตนิกานิ ปฺุานิ วิรูหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมราชา ปฺุกฺเขตฺตนฺติ อภิตฺถวิโตติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปฺุกฺเขตฺตํ.
ปรมสุขทนฺติ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ททมานํ. วุตฺตฺหิ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ. เอตฺถ จ ปรมสทฺโท อุตฺตมตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิ ปทิโก. อถ วา ปรํ อติเรกํ อริเยหิ มานิตพฺพนฺติ ปรมํ, นิพฺพานํ. ปรปุพฺพมาธาตุ มาเน อ. ปกาเรน อริเยหิ รมิยติ เอตฺถาติ วา ปรมํ, นิพฺพานํ. ปปุพฺพรมุธาตุ รมเน ณ. อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘ปรํ ปจฺจนีกํ มาเรตีติ ปรมํ. ปกฏฺภาเว รมตีติ ปรมํ. โณ’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส สุขํ ปรมสุขํ. ปรมํ อุตฺตมํ วา สุขํ ปรมสุขํ. ตํ ททาตีติ ปรมสุขโท, ธมฺมราชา. ปรมสุขสทฺทูปปท ทาธาตุ ทาเน กฺวิ. ธมฺมราชา ปน เวเนยฺยสตฺตานํ ธมฺมเทสนาย จ จตุปจฺจยปฺปฏิคฺคหเณน จ นิพฺพานสุขํ เทตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปรมสุขทํ. ธมฺมราชนฺติ พุทฺธํ. โส หิ โลกิย โลกุตฺตรธมฺเมหิ เทวมนุสฺสานํ รฺเชติ โตเสตีติ ธมฺมราชาติ. อถ วา ปารมีธมฺเมเนว พุทฺธตฺตํ ปตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาติ. ปารมีธมฺเมเนว ชาโต วา ราชาติ ธมฺมราชาติ จ วุจฺจติ. ตํ ธมฺมราชํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โย ธมฺมราชา มุห ปฏิฆาสาทิอุลฺโลลวีจึ โมหโทสตณฺหาทิสงฺขาตํ มหาตรงฺค ขุทฺทกอูมิกํ, สํสาโรฆํ สํสารสงฺขาตํ โอฆํ สมุทฺทชลปฺปวาหํ ¶ . มคฺโคฬุมฺเปน อฏฺมคฺคงฺคสงฺขาเตน กุลฺเลน ตริ อตรึ, อภยํ เขมํ, ชาติอาทีนํ อภาวโต นิพฺภยํ วา, ปารปตฺตํ นิพฺพานปารํ ปตฺตํ อธิคตํ, ปชานํ สพฺพ สตฺตานํ, ตาณํ ตายนฏฺเน ตาณํ รกฺขณํ. เลณํ นิลียนฏฺเน เลณํ นิลียนํ, อสมสรณํ สพฺพสตฺตานํ อสทิสอวสฺสยนํ, เอกติตฺถํ นิพฺพานปารคมนานํ เอกติตฺถ ภูตํ, ปติฏฺํ สพฺพสตฺตานํ มหาทีปํ วิย ปติฏฺํ อาธารภูตํ, ปฺุกฺเขตฺตํ นิพฺพานสุขตฺถิกานํ ปฺุพีชสฺส เขตฺตภูตํ, ปฺุตฺถิกานํ ปฺุพีชสฺส วปนฏฺานํ เขตฺตภูตํ วา, ปรมสุขํ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ททมานํ, ธมฺมราชํ พุทฺธํ โลกิยโลกุตฺตร ธมฺเมหิ ปชานํ รฺชาปนํ วา, ปารมีธมฺเมเนว พุทฺธภาวํ ชาตํ พุทฺธํ วา, อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามีติ.
อฏฺารสมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
กณฺฑมฺพํมูเล ปรหิตกโร โย มุนินฺโท นิสินฺโน;
อจฺเฉรํ สีฆํ นยนสุภคํ อากุลณฺณคฺคิชาลํ;
ทุชฺชาลทฺธํสํ มุนิภิชหิตํ ปาฏิเหรํ อกาสิ;
วนฺเท ตํ เสฏฺํ ปรมรติชํ อิทฺธิธมฺเมหุเปตํ.
๑๙. เอวํ อฏฺารสมคาถาย ธมฺมราชํ วนฺทิตฺวา อิทานิ สาวตฺถิยํ กณฺฑมฺพมูเล อิทฺธิปาฏิเหราทีหิ คุเณหิ มุนินฺทสฺส โถเมตฺวา วนฺทิตุกาโม กณฺฑมฺพํมูเลตฺยาทิ คาถมาห. อยํ ปน มตนยยยคเณหิ จ ปฺจ ยติ ฉยติ สตฺตย ตีหิ จ รจิตตฺตา อฏฺารสกฺขเรหิ ยุตฺตา กุสุมิตลตา เวลฺลิตาคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘โม โต โน โย ยา กุสุมิตลตา เวลฺลิตากฺขุตฺวิสีหี’’ติ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา. ยสฺสํ ปฏิปาทํ อกฺขุตฺวิสีหิ ปฺจยติ ฉยติ สตฺตยตีหิ โมคโณ จ โตคโณ จ โนคโณ จ โยคโณ จ ยา ยคณทฺวยฺจ เจ ยุตฺตา ¶ , สา คาถา กุสุมิตลตา เวลฺลิตา กุสุมิตลตา เวลฺลิตา คาถา นามาติ. เอตฺถ จ อกฺขสทฺทสฺส ปฺจินฺทฺริยวาจกตฺตา อกฺขสทฺโท ปฺจสงฺขฺยาวาจโกติ เวทิตพฺโพ. อุตูนํ เหมนฺตสิสีรวสฺสนฺตคิมฺหวสฺสานสรทวเสน ฉพฺพิธตฺตา อุตุสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกติ. อิสิสทฺโท วิปสฺสีอาทีนํ พุทฺธานํ สตฺตวิธตฺตา สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ เวทิตพฺโพติ.
ตตฺถ ปน ปรหิตกโร โย มุนินฺโท กณฺฑมฺพมูเล นิสินฺโน ปาฏิเหรํ สีฆํ อกาสิ, ตํ มุนินฺทํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติ สมฺพนฺโธ. อตฺถกฺกเมน ปเนตฺถ วณฺณยิสฺสามิ. ปรหิตกโรติ อตฺตนา ปเรสํ สพฺพสตฺตานํ หิตํ อตฺถํ กโรนฺโต. หิโนติ วฑฺฒติ สุขํ เอเตนาติ หิตํ, อตฺถํ ปโยชนํ วา. หิธาตุ วฑฺฒเน ต. ตํสมงฺคิโน โลกิยโลกุตฺตรสุขํ วฑฺฒตีติ อตฺโถ. ปเรสํ หิตํ ปรหิตํ, ตํ กโรตีติ ปรหิตกโร, มุนินฺโท. โส หิ ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ปฏฺาย อตฺตโน สุขํ ปชหนฺโต สตฺตโลกสฺส หิตสุขตฺถาย กปฺปสต สหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ สมตึสปารมิโย ปฺจมหาปริจฺจาเค จ กโรนฺโต สพฺพฺุพุทฺธภาวํ ปตฺตกาเล จ ปฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ธมฺม เทสนาย สตฺตโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรหิต สุขํ กโรตีติ ปรหิตกโรติ โถเมติ. โยติ โย ยาทิโส. มุนินฺโทติ พุทฺโธ. โส หิ อคาริย มุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกมุนิวเสน ปฺจนฺนํ มุนีนํ อินฺโทติ มุนินฺโทติ วุจฺจติ. กณฺฑมฺพมูเลติ เอตฺถ กณฺฑอมฺพมูเลติ ปทจฺเฉโท. ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ พินฺทาคโม. กณฺฑนามิเกน ปเสนทีโกสลรฺโ อุยฺยานปาเลน โรปิตสฺส เสตมฺพรุกฺขสฺส สมีเปติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กณฺฑนฺติ ตสฺเสว นามํ. อถ วา กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ เฑติ คจฺฉติ ¶ ปาปุณาตีติ กณฺโฑ, อุยฺยานปาโล. กํสทฺทูปปทฑิ ธาตุ คติยํ ณ. กํ วุจฺจติ วา อุทกํ, ตํ รุกฺเขสุ สิฺจนํ ฏินาติ ชานาตีติ กณฺโฑ, อุยฺยานปาโล อุยฺยาน นายโก วา. ผลกาเมหิ ชเนหิ อมิยติ คมิยตีติ อมฺโพ, เสตมฺพรุกฺโข. อมธาตุ คติยํ โพ. กณฺฑนามิเกน อุยฺยานปาเลน โรปิโต อมฺโพ กณฺฑมฺโพ, ตสฺส มูลํ สมีปนฺติ กณฺฑมฺพมูลํ, ตสฺมึ กณฺฑมฺพมูเล.
นิสินฺโนติ วสมาโน. วิมฺหาปนิยฏฺเน อจฺเฉรํ. อยฺหิ อจฺเฉรสทฺโท วิมฺหยตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิ ปทิโก. อถ วา อาภุโส วิมฺหโย จรติ ปวตฺตตีติ อจฺเฉรํ, ปาฏิเหรํ. อาปุพฺพ จรธาตุ คติยํ อ. จรธาตุสฺสจฺเฉราเทโส. อาการสฺส รสฺโส. อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น จรติ น ปวตฺตตีติ อจฺเฉรํ, ปาฏิเหรํ. นปุพฺพ จรธาตุ คติยํ อ. ยถา หิ อนฺธสฺส ปพฺพาตาโรหนํ นิจฺจํ น โหติ, กทาจิเยว โหติ, เอวเมว ภควโต ปาฏิหาริยํ นิจฺจํ น โหติ, กทาจิเยว โหติ. ตสฺมา ตํ อจฺเฉรนฺติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ เนตฺติอฏฺกถายํ ‘‘ยํ อภิณฺหํ น ปวตฺตติ, ตํ อจฺฉริย’’นฺติ. อถ วา อจฺฉรํ ปหริตุํ โยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ. โยคฺคตทฺธิเต ณิยปจฺจโย. อจฺฉริยนฺติ หิ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อิยสทฺทโลเปน อจฺเฉรนฺติ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ สีลกฺขนฺธวคฺคฏฺกถายํ ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ. อยํ ตาว สทฺทนโย. อยํ ปน อฏฺกถานโย, อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติ. นยนสุภคนฺติ เทวมนุสฺสานํ ปสาทจกฺขุสฺส โสภนปตฺตํ. สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ นยนํ, ปสาทจกฺขุ. นีธาตุ นเย ยุ. ตสฺส สุภํ โสภนํ คจฺฉตีติ นยนสุภคํ, ปาฏิเหรํ. นยนสุภ สทฺทูปปทคมุธาตุ คติยํ กฺวิ. ตํ นยนสุภคํ.
อากุลณฺณคฺคิชาลนฺติ ¶ เอตฺถ อากุลอณฺณอคฺคิชาลนฺติ ปทจฺเฉโท. ปริกิณฺณ อุทกธาร อคฺคิสิขาวนฺตํ. อถ วา ปริสมนฺตโต กุลํ ปกิณฺณํ อฺมฺมิสฺสกํ ยมกํ ยมกํ อุทกชาลอคฺคิชาลวนฺตนฺติ อตฺโถ. อาภุโส กุลติ อุทกคฺคิชาลํ อฺมฺมิสฺสกํ กโรตีติ อากุลํ, อุทกคฺคิชาลํ. อาปุพฺพกุลธาตุ กรเณ อ. อาภุสํ กุลติ พนฺธติ อฺมฺนฺติ วา อากุลํ. อถ วา อาสมนฺตโต กุลติ ยมกํ ยมกํ อุทกคฺคิชาลํ ปวตฺตตีติ อากุลํ, อุทกคฺคิชาลํ. อุทกชาลํ อคฺคิชาเลน อคฺคิชาลฺจ อุทกชาเลน สมฺมิสฺโส โหตีติ อตฺโถ. อนนฺติ ชีวนฺติ เอเตน สตฺตาติ อณฺณํ, อุทกํ. อนธาตุ ชีวายํ อ. นสฺส โณ. ตสฺส ทฺวิตฺตํ. ทฺวิภาโว วา. อถ วา อรติ คจฺฉติ ตํ ตํ านนฺติ อณฺณํ. อรธาตุ คติมฺหิโต. ตสฺส อนฺนาเทโส, ธาตฺวนฺตโลโป, นฺนสฺส ณฺณตฺตํ. อณฺณสฺส ธารํ อณฺณํ. อุตฺตรปทโลเปน. กุฏิลภาเวน อชติ คจฺฉตีติ อคฺคิ, อชธาตุ คติยํ อิ. ชสฺส คฺโค. ชลติ ทิพฺพตีติ ชาลํ, สิขํ. ชลธาตุ ทิตฺติยํ ณ. อคฺคิโน ชาลํ อคฺคิชาลํ. อณฺณฺจ อคฺคิชาลฺจ อณฺณคฺคิชาลํ, อากุลํ ปริกิณฺณํ อณฺณคฺคิชาลํ อสฺสาติ อากุลณฺณคฺคิชาลํ, ยมก ปาฏิเหรํ ลพฺภติ. ตํ อากุลณฺณคฺคิชาลํ.
ทุชฺชาลทฺธํสนฺติ ทุฏฺุ ทิฏฺิวาทสงฺขาตชาลํ วิทฺธํสิตํ. ทุฏฺุ ชลติ พนฺธติ สํสารวฏฺเฏติ ทุชฺชาลํ, ทิฏฺิวาทชาลํ. ติตฺถิย วาโท หิ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินยปวตฺโต สํสารโต นิสฺสริตุมปฺปทานวเสน ชาลสทิสตฺตา ทุชฺชาลนฺติ อตฺโถ. ทุปุพฺพ ชลธาตุ พนฺธเน โณ. ตํ ธํสติ วิทฺธํสตีติ ทุชฺชาลทฺธํสํ, ยมกปาฏิหาริยํ. มุนิภิชหิตนฺติ มุนิภิ อชหิตนฺติ ปทจฺเฉโท. ตตฺถ มุนิภีติ สพฺพสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ. เต หิ โมนํ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ มุนีติ วุจฺจนฺติ. กายโมเนยฺย วจีโมเนยฺย มโนโมเนยฺยํ เอเตสํ อตฺถีติ วา ¶ มุนิ. อสฺสตฺถิตทฺธิเต ณีปจฺจโย. อถ วา อิธโลก ปรโลกํ อตฺตหิต ปรหิตํ หิตาหิตฺจ มุนนฺติ ชานนฺตีติ มุนีติ วุจฺจนฺติ. เตหิ มุนีภิ.
อชหิตนฺติ อวิชหิตํ อปริจฺจตฺตํ วา, หาตพฺพํ จชิตพฺพนฺติ ชหิตํ. หาธาตุ จาเค ต. น ชหิตํ อชหิตํ, ปาฏิเหรํ. ตํ อชหิตํ. ภควโต หิ สาวตฺถินครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตํ ปาฏิหาริยฺจ ภควา ปน ตสฺมึ ปาฏิหาริยาวสาเน ตาวตึสปุรํ คโต, ตสฺมึ ปาริฉตฺตกมูลมฺหิ ปณฺฑุกมฺพลนามเก สิลาสเน สนฺนิสินฺโน เทวานํ อภิธมฺมกถาย เทสนา จ สพฺพสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อวิชหิตา ธมฺมตาเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติ. พุทฺธวํสฏฺกถายฺหิ สมตึสธมฺมตาปกาสเน สาวตฺถิ นครทฺวาเร ยมกปาฏิหาริยกรณํ. ตาวตึเส ภวเน อภิธมฺมเทสนาติ ธมฺมตาภาเวน วุตฺตํ. ตสฺมา ปาฏิเหรํ มุนีภิชหิตนฺติ โถเมติ.
ปาฏิเหรนฺติ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยํ, ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา หิโนติ ปวตฺตตีติ ปาฏิเหรํ. ปฏิปุพฺพหิธาตุ คติยํ โณ. หิสฺส เหรณิเทโส. อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย หรติ อปเนตีติ ปาฏิเหรํ, อิทฺธิวิธาณํ. ปฏิปุพฺพหรธาตุ อปนยเน โณ. ปฏิหรติ อปเนติ สตฺตานํ ทิฏฺิมาโนปคตานิ จิตฺตานีติ วา ปาฏิเหรํ. อปฺปสนฺนานํ ปสาทํ อาหรตีติ วา ปาฏิเหรํ. สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปฏิปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา ปาฏิเหรํ. ปฏีติ หิ อยํสทฺโท ปจฺฉาติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ. ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ อฺโ อาคจฺฉิ พฺราหฺมโณติอาทีสุ วิย. อถ วา ปฏิปุนปฺปุนํ อุทกคฺคิชาลํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ยมกํ ยมกํ หุตฺวา หรติ ปวตฺตตีติ ปาฏิเหรํ, ยมกปาฏิหาริยํ. ตฺจ ปน อิทฺธิปาฏิหาริย, อาเทสนาปาฏิหาริย, อนุสา สนี ¶ ปาฏิหาริยวเสน ติวิธํ โหติ. เตสุ ปน อิธ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อธิปฺเปตนฺติ. สีฆนฺติ ขิปฺปํ อาสุํ ลหุํ วา. ตํ ปน อกาสีติปเท กฺริยาวิเสสนํ. เสติ ลหุ หุตฺวา ปวตฺตตีติ สีฆํ. สิธาตุ คติมฺหิ ฆปจฺจโย. ทีโฆ. อกาสีติ อกริ.
เอตฺถ จ ปาฏิหาริยเมวํ เวทิตพฺพํ. ภควา หิ อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม สํวจฺฉเร สาวตฺถินครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล เทวานมินฺเทน สกฺเกน อาณาปิเตน วิสุกมฺมเทวปุตฺเตน นิมฺมิเต ทฺวาทสโยชเน รตน มณฺฑเป ภควตา นิมฺมิเต โยชนปฺปมาเณ รตนปลฺลงฺเก รตนจงฺกเม จ นิสีทิตฺวา ติโยชนิเก ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต ธารยมาเน สมนฺตโต ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย อตฺถาทานปริทีปนํ ติตฺถิยมทฺทนํ อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ, อุปริมกายโต อุทกธารา. ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธารา. ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา, ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามอกฺขิโต อุทกธารา. วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธารา. ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามกณฺณโสตโต อุทกธารา. วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธารา. ทกฺขิณ นาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามนาสิกาโส ตโต อุทกธารา. วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธารา. ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามอํสกูฏโต อุทกธารา. วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธารา. ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามหตฺถโต อุทกธารา. วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธารา. ทกฺขิณปสฺสโต ¶ อคฺคิกฺขนฺโธ, วามปสฺสโต อุทกธารา. วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธารา. ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ, วามปาทโต อุทกธารา. วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธารา. องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธารา. องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธารา. เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ, เอเกกโลมโต อุทกธารา. โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ. ฉนฺนํ วณฺณานํ นีลานํ ปีตานํ โลหิตกานํ โอทาตานํ มฺชฏฺานํ ปภสฺสรานํ อุพฺพหนภูตานํ ยมกา ยมกา วณฺณา ปวตฺตนฺติ. ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา ติฏฺติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา. นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต ติฏฺติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วาติ วิวิธํ ยมกปาฏิหาริยํ ติตฺถิยานํ มทฺทนตฺถาย อกาสีติ. เอตฺถ จ ปน โย โกจิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺโถ เจ. โส อาคจฺฉตูติ โจทนาสทิสตฺตา วุตฺตํ อตฺถาทานปริทีปนนฺติ. อตฺถาทานฺหิ อนุโยโค, ปฏิปกฺขสฺส อตฺถสฺส อาทานํ คหณนฺติ กตฺวา, ตสฺส ปริทีปนํ อตฺถาทานปริทีปนํ. ติตฺถิยมทฺทนนฺติ ปาฏิหาริยํ กริสฺสามาติ กุหายนวเสน ปุพฺเพ อุฏฺิตานํ ติตฺถิยานํ มทฺทนํ. ตฺจ ตถา กาตุํ อสมตฺถตา สมฺปาทนเมว. ตเทตํ ปททฺวยํ ยมกปาฏิหาริยนฺติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ.
เสฏฺนฺติ ¶ ปสตฺถตรํ. ตสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ปรมรติชนฺติ เทวมนุสฺสานํ อุตฺตมรตึ ชนกํ. ปรมานํ อุตฺตมสาธูนํ จิตฺตรมนํ ชนาเปตํ วา, เอตฺถ จ ปมวิกปฺเป ปรมสทฺโท อุตฺตมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก นิปาโต. ทุติยวิกปฺเป สาธุวาจโก นิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. เทวมนุสฺสานํ ปรมํ อุตฺตมํ รตึ ชเนตีติ ปรมรติโช, มุนินฺโท. ปรมรติสทฺทูปปท ชนธาตุ ชนเน กฺวิ. อถ วา ปกาเรน สทฺธมฺเม รมนฺตีติ ปรมา, สาธู ลพฺภนฺติ. ปปุพฺพ รมุธาตุ กีฬายํ อ. เตสํ จิตฺตสฺส รตึ รมนํ ชเนตีติ ปรมรติโช, มุนินฺโท. ตํ ปรมรติชํ. โส หิ ธมฺม เทสนาย จ ปาฏิหาริเยน อิทฺธิยา สรีรโสภคฺค สมฺปตฺติอาทีหิ จ เทวมนุสฺสานํ จิตฺตสฺส อภิรตึ อภิกฺกนฺตํ ชเนตีติ ปรมรติชนฺติ โถเมติ.
อิทฺธิธมฺเมหุเปตนฺติ อิทฺธิธมฺเมหิ อุเปตนฺติ ปทจฺเฉโท. อิทฺธิ ธมฺเมหีติ อจินฺเตยฺยอปฺปเมยฺเยหิ พุทฺธอิทฺธิสงฺขาตคุเณหิ. ธมฺมสทฺโท หิ คุเณ วตฺตติ พุทฺธธมฺมาติอาทีสุ วิย. อิชฺฌนํ สมิชฺฌนํ อิทฺธิ. อิชฺฌติ สมิชฺฌตีติ วา อิทฺธิ. อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ยถิจฺฉิตตฺโถ เอตายาติ อิทฺธิ. อิธธาตุ วุทฺธิยํ อิ, ติปจฺจโย วา. ภควา เอตาย อิทฺธิยา ยถิจฺฉิตตฺโถ อิทฺโธ วุทฺโธ อุกฺกํสคโต โหตีติ อตฺโถ. ธาเรติ ปกาเสติ ตํสมงฺคิโน ทพฺพนฺติ ธมฺโม, คุโณ. อิทฺธิเอว ธมฺโม อิทฺธิธมฺโม, เตหิ ธมฺเมหิ. อุเปตนฺติ สมนฺนาคตํ. อุปคจฺฉติ สมฺปชฺชตีติ อุเปโต, มุนินฺโท. อุปปุพฺพอิธาตุ คติยํ ต. ตํ อุเปตํ.
อิทฺธิ ปน อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุปฺปนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปฺุวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ จาติ ทสวิธา โหติ. ตตฺถ ปกติยา เอโก พหุกํ อาปชฺชติ. สตํ ¶ วา สหสฺสํ วา อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ พหุโก โหมีติ เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อิทฺธิ อธิฏฺาน วเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺานา อิทฺธิ นาม. ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา สุปณฺณวณฺณํ วา ยกฺขวณฺณํ วา…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตีติ เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุปฺปนา อิทฺธิ นาม. อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปํ มโนมยนฺติ อิมินา นเยน อาคตา อิทฺธิ สรีรพฺภนฺตเร อฺสฺเสว มโนมยสฺส สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิ นาม. าณุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา าณานุภาวนิพฺพตฺตา วิเสสา าณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. เอตฺถ จ อายสฺมโต พากุลตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต ภูตปาลตฺเถรสฺส จ าณวิปฺผารา อิทฺธิ เวทิตพฺพา. สมาธิโต ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา ตงฺขเณ วา สมถานุภาเวน นิพฺพตฺตา วิเสสา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. เอตฺถ จ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต สฺชีวตฺเถรสฺส จ อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑฺตฺเถรสฺส จ อุตฺตราย อุปาสิกาย จ สามาวติยา อุปาสิกาย จ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ปฏิกูลาทีสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหาราทิกา ปน อริยา อิทฺธิ นาม. ปกฺขิเทวาทีนํ เวหาสคมนาทิกา กมฺม วิปากชา อิทฺธิ นาม. ยถาห ‘‘กตมา วิปากชา อิทฺธิ. สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจา นฺจ วินิปาติกานํ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธี’’ติอาทิ. จกฺกวตฺติอาทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน ปฺุวโต อิทฺธิ นาม. ยถาห ‘‘กตมา ปฺุวโต อิทฺธิ. ราชา จกฺกวตฺติ เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคพนฺธปุริเส ¶ อุปาทาย. โชติกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. โฆสกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ. ปฺจนฺนํ มหาปฺุานํ ปฺุวโต อิทฺธี’’ติ. วิชฺชาธราทีนํ เวหาสคมนาทิกา ปน วิชฺชามยา อิทฺธิ นาม. เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ. อสฺสมฺปิ…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสติ ตฺยาทึ สงฺคณฺหาติ. เตน เตน สมฺมาปโยเคน ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ นาม.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อิทฺธิกถาย จ วิสุทฺธิมคฺคฏฺกถาย จ คเหตพฺโพ. ตาสุ ปน อิทฺธีสุ ภควโต เปตฺวา วิชฺชามยิทฺธึ อวเสสา อตฺถีติ เวทิตพฺพา. อถ วา ภควโต ตีหิ วิชฺชาหิ จ อฏฺหิ วิชฺชาหิ จ สมนฺนาคตตฺตา สพฺพา พุทฺธอิทฺธิโย สนฺตีติ วิชฺชามยิทฺธิปิ ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพา. ตํ มุนินฺทํ อหํ วนฺเท วนฺทามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺถโยชนา. ปรหิตกโร อตฺตนา ปเรสํ สพฺพสตฺตานํ อตฺถํ ปโยชนํ กโรนฺโต, โย มุนินฺโท โย ยาทิโส พุทฺโธ, กณฺฑมฺพํมูเล กณฺฑนามิเกน ปเสนทิโกสลรฺโ อุยฺยานปาเลน โรปิตสฺส เสตมฺพรุกฺขสฺส สมีเป สนฺนิสินฺโน วสมาโน อจฺเฉรํ วิมฺหาปนียํ นยนสุภคํ เทวมนุสฺสานํ ปสาท จกฺขุสฺส โสภนปตฺตํ อากุลณฺณคฺคิชาลํ ปริกิณฺณอุทก ธารอคฺคิสิขวนฺตํ ปริสมนฺตโต กุลํ ปริกิณฺณํ อฺมฺ มิสฺสกํ ยมกํ ยมกํ อุทกชาลอคฺคิชาลวนฺตํ วา, ทุชฺชาลทฺธํสํ ทุฏฺุํ มิจฺฉาทิฏฺิวาทสงฺขาตํ ชาลํ วิทฺธํสิตํ, มุนิภิชหิตํ สพฺพสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อวิชหิตํ, ปาฏิเหรํ ปจฺจนีก ปฏิหารกํ ปาฏิหาริยํ อุทกคฺคิยมกํยมกํ ปาฏิหาริยํ วา ¶ , สีฆํ ขิปฺปํ อกาสิ อกริ, เสฏฺํ ปสตฺถตรํ, ปรมรติชํ เทวมนุสฺสานํ อุตฺตมรตึ ชนกํ อุตฺตมานํ สาธูนํ จิตฺตรมนํ ชนาเปตํ วา, อิทฺธิธมฺเมหิ อจินฺเตยฺยอปฺปเมยฺเยหิ พุทฺธอิทฺธิ คุเณหิ อุเปตํ สมนฺนาคตํ, ตํ มุนินฺทํ อหํ สิรสา วนฺเท วนฺทามีติ.
เอกูนวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
๒๐. มุนินฺทกฺโก ยฺเวโก ทยุทยรุโณ าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ, วิเนยฺยปฺปาโณฆํ กมลกถิตํ ธมฺมรํสีวเรหิ. สุโพเธสี สุทฺเธ ติภวกุหเร พฺยาปิตกฺกิตฺตินฺจ, ติโลเกกจฺจกฺขุํ ทุขมสหนํ ตํ มเหสึ นมามิ.
๒๐. เอวํ เอกูนวีสติมาย คาถาย มุนินฺทํ วนฺทิตฺวา อิทานิ วิเนยฺยปฺปาโณฆํ ธมฺมเทสนาย จตุสจฺจธมฺมํ โพธเนยฺยาทีหิ นวหิ คุเณหิ โถมิตฺวา มุนินฺทกฺกํ วนฺทิตุกาโม มุนินฺทกฺโกตฺยาทิคาถมาห. อยํ ปน ย ม น ส ร รคเณหิ จ เอกครุนา จ ฉยตีหิ จ สตฺตยตีหิ จ รจิตตฺตา เอกูนวีสตกฺขรา เมฆวิปฺผุชฺชิตาคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘รสุตฺวสฺเสหิ ยฺมา น ส ร ร ครู เมฆวิปฺผุชฺชิตา สา’’ติ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา. ยสฺสํ ปฏิปาทํ รสุตฺวสฺเสหิ ฉ ฉ สตฺต ยตีหิ ยฺมา ยคณมคณา จ น ส รร ครู นคณ สคณ รคณ รคณ เอกครุ จ เจ ยุตฺตา, สา คาถา เมฆวิปฺผุชฺชิตา เมฆ วิปฺผุชฺชิตา คาถา นามาติ. เอตฺถ จ รสานํ กสาว ติตฺต มธุรลวณ อมฺพิล กฏุกวเสน ฉพฺพิธตฺตา รสสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺพฺโพ. อุตูนํ เหมนฺต สิสีร วสนฺต คิมฺหวสฺสานสรทวเสน ฉพฺพิธตฺตา อุตุสทฺโท ฉสงฺขฺยาวาจโกติ. อสฺสสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺพฺโพ. อสฺสสทฺทสฺส หิ สตฺตสงฺขฺยาวาจกภาโว ฉนฺทฏีกาสุ วุตฺโตติ.
ตตฺถ ¶ ปน ทยุทยรุโณ าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ เอโก โย มุนินฺทกฺโก สุทฺเธ ติภวกุหเร กมลกถิตํ วิเนยฺยปฺปาโณฆํ ธมฺมรํสีวเรหิ สุโพเธสิ พฺยาปิตกฺกิตฺติ นฺจ ติโลเกกจฺจกฺขุํ ทุขมสหนํ มเหสึ ตํ มุนินฺทกฺกํ นมามีติ โยชนา.
อิมิสฺสา คาถาย จ อตฺถกฺกเมเนว สุขชานนตฺถํ วณฺณยิสฺสาม, น สทฺทกฺกเมน. ทยุทยรุโณติปทสฺส ทยาอุทยอรุโณติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. มหากรุณาสงฺขาตอุทยปพฺพตุคฺคตสูริยารุโณ. อถ วา อุทยปพฺพตโต อุคฺคตสูริยารุโณ วิย มหากรุณา วาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ทยาสทฺโท กรุณาเมตฺตาสุ วตฺตติ. อทยาติ วุจฺจติ นิกฺกรุณตนฺติ เอตฺถ หิ กรุณายํ. ทยาปนฺโนติ เอตฺถ เมตฺตายํ วตฺตติ. เมตฺตาจิตฺตตํ อาปนฺโนติ อตฺโถ. อิธ ปน กรุณา อธิปฺเปตา.
อยํ ปน วจนตฺโถ. ทยติ หึสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิพฺพตฺตึ น ปาปุณาติ ตาวาติ ทยา, มหากรุณา. ทยธาตุ หึสายํ อ. ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ เอตายาติ วา ทยา. ทยธาตุ อนุคฺคหเณ. ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาตีติ วา ทยา. ทยธาตุ คหเณ. อถ วา ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย โพธิสตฺตา สํสารทุกฺขฺจ สพฺพฺุตาณฺจาติ ทยา, มหากรุณา. มหาโพธิสตฺตา หิ พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺต ผลํ ฉฏฺเฏตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ สํสารทุกฺขํ ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพฺุตาณฺจ คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณา. เตน วุตฺตํ องฺคุตฺตรฏีกายํ ‘‘สพฺเพสฺจ พุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ, ตนฺนิทานภาวโต’’ติ.
อปิ ¶ จ ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทฺทยติ อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา. ทยธาตุ อนุรกฺขเณ อปจฺจโย. อุเทติ วฑฺเฒตีติ อุทโย, ปพฺพโต. อุทิธาตุ ปสวเน ณ. อาสมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุณติ คจฺฉตีติ อรุโณ, สูริยรํสี วิเสโส. อาปุพฺพอุณธาตุ คติยํ ณ. ทยาสงฺขาตโต อุทยปพฺพตโต อุคฺคตสูริยสฺส อรุโณ ยสฺสาติ ทยุทยรุโณ. อถ วา อุทยปพฺพตโต อุคฺคตสูริยารุโณ วิย ทยา มหากรุณา ยสฺสาติ ทยุทยรุโณ, มุนินฺทกฺโก. ยถา หิ อุคฺคตสูริยสฺส อรุโณ อาโลกสฺส อาทิ โหติ, เอวํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกรพุทฺธสฺส ปาทมูเล กโรปยาตํ นิพฺพานสุขโมสชฺช มหากรุณาย สํสารสมุทฺทโต สตฺเต สมุทฺธริตุกาโม พุทฺธภาวาย สุทุกฺกรา ทานาทโย ทส ปารมิโย จ ปฺจ มหาปริจฺจาเค จ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อกาสีติ กรุณา พุทฺธภาวาย อาทิ. ตสฺมา พุทฺธสฺเสว ทยุทยรุโณติ อภิตฺถวิตุํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ.
าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพติ สพฺพฺุตาณสงฺขาโต วิตฺถาร ปริมณฺฑโล. วิตฺถารจกฺกวาฬมณฺฑลํ วิย วิปุลารมฺมณ สพฺพฺุตาณวา. สงฺขตาสงฺขตเภทํ สพฺเพเยฺยธมฺมํ ชานาตีติ าณํ, สพฺพฺุตาณํ. าธาตุ อวโพธเนยุ. วิเสเสน ตโนติ วิตฺถาเรตีติ วิตฺถิณฺณํ, าณํ. วิปุพฺพตนุธาตุ วิตฺถาเร ตปจฺจโย. ตสฺส อิณฺณาเทโส. ธาตฺวนฺตสฺส โลโป, อสรูปทฺวิตฺตํ. อถ วา วิตฺถรติ ปตฺถรตีติ วิตฺถิณฺณํ. ถรธาตุเมเวตฺถ วิเสโส. วมติ ปริมณฺฑลากาเรน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ พิมฺพํ, าณมณฺฑลํ. วมธาตุ คติยํ โพ. อสฺสิ. วสฺส โพ.
ณฺวาทิโมคฺคลฺลาเน ปน ‘‘วม อุคฺคิรเณ พ. วมิสฺส วสฺส พิตฺตํ. วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺพํ, สรีร’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ปน พิมฺพสทฺทสฺส สรีรวาจเก ¶ ยุตฺตเมว. น ปริมณฺฑลวาจเก. อิธ ปน พิมฺพสทฺทสฺส ปริมณฺฑลวาจกตฺตา. อาจริยา ปน อิธ พิมฺพสทฺทสฺส อตฺถํ จกฺกมณฺฑลนฺติ วทนฺติ. ตํ ปน วิจาเรตพฺพํ. กสฺมา, อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘พิมฺพํ ตุ ปฏิพิมฺเพ จ, มณฺฑเล พิมฺพิกาผเล’’ติ จ. ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘มณฺฑเล ปฏิมณฺฑเล’’ติ จ วุตฺตตฺตา. าณํ สพฺพฺุตาณสงฺขาตํ วิตฺถิณฺณํ วิตฺถารํ พิมฺพํ ปริมณฺฑลํ อสฺสาติ าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ. อถ วา วิตฺถิณฺณํ วิตฺถารํ พิมฺพํ จกฺกวาฬปริมณฺฑลํ วิย วิปุลารมฺมณํ าณํ สพฺพฺุตาณํ อสฺสาติ าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพ, มุนินฺทกฺโก. ยถา หิ จกฺกวาฬสฺส อนนฺตตฺตา จกฺกวาฬมณฺฑลํ วิปุลํ มหนฺตํ โหติ, เอว เมว พุทฺธสฺส สพฺพฺุตาณํ อนนฺตารมฺมณตฺตา วิปุลํ มหนฺตํ. ตสฺมา ตสฺส าณวิตฺถิณฺณพิมฺโพติ โถเมตีติ. ยฺเวโกติ โย เอโกติ ปทจฺเฉโท. เยโกติปิ กตฺถจิ ปาโ. ตสฺส ปน โย เอโกติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ตํ ปน ปาทฺวยํ ยุตฺตเมว. ยฺเวโกติ หิ ปาเ อาเทสสนฺธิ โหติ. เยโกติ ปาเ ปน โลปสนฺธีติ อยเมเตสํ วิเสโส. โย มุนินฺทกฺโกติ สมฺพนฺโธ.
เอโกติ อสหาโย, อทุติยโก เอก พุทฺธภูโตติ อตฺโถ. เอตฺถ จ เอกสทฺโท อฺเสฏฺาสหาย สงฺขฺยาทีสุ ทิสฺสติ. ตถาเหส สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตีติอาทีสุ อฺตฺเถ ทิสฺสติ. เจตโส เอโกทิภาวนฺติอาทีสุ เสฏฺเ. เอโก วูปกฏฺโติอาทีสุ อสหาเย. เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยายาติอาทีสุ สงฺขฺยายํ. อิธ ปน อสหาเย อธิปฺเปโต. อยํ ปนสฺส วจนตฺโถ. อสหาโย หุตฺวา เอติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เอโก, อทุติยโก หุตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ เอติ ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ วา เอโก, มุนินฺทกฺโก. เอธาตุ อิธาตุ วา าณคตีสุ ณฺวุ. อถ วา เอโก ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก. อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก ¶ , เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกาย มคฺคํ คโตติ เอโก, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกติอาทินา อาคเตน มหานิทฺเทสนเยนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อปิ จ อนนฺตจกฺกวาเฬสุเยว เอโกว พุทฺโธ เอติ อุปฺปชฺชติ วิกสติ วาติ เอโก. วุตฺตฺหิ เอกนิปาต องฺคุตฺตร ปาฬิยํ ‘‘อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชติ. านฺจ โข เอตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโกว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ. ตทฏฺกถายฺจ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา. ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติกฺเขตฺตํ อาณกฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตนฺติ. ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสิโลกธาตุ. สา หิ ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุ สงฺขารโวสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ, โกฏิสตสหสฺส จกฺกวาฬํ ปน อาณกฺเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยปริตฺต โมรปริตฺตธชคฺคปริตฺต รตนปริตฺตาทีนฺหิ เอตฺถ อาณา ปวตฺตติ. วิสยกฺเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ. พุทฺธานฺหิ ยาวตกํ าณํ, ตาวตกํ เยฺยํ. ยาวตกํ เยฺยํ, ตาวตกํ าณํ. าณปริยนฺติกํ เยฺยํ, เยฺยปริยนฺติกํ าณนฺติ วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ. อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ. น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. ตีณิ หิ ปิฏกานิ วินยปิฏกํ, สุตฺตนฺตปิฏกํ, อภิธมฺมปิฏกํ. ติสฺโส สํคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส สํคีติ, ยสตฺเถรสฺส สํคีติ, โมคฺคลิปุตฺตตฺเถรสฺส สํคีติ, อิมา ติสฺโส สํคีติโย ¶ อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิมํ จกฺกวาฬํ มฺุจิตฺวา อฺตฺถ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ. น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถี’’ติ.
เอตฺถ จ เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิ โลกธาตุยาติ อิทํ ชาติกฺเขตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทสสหสฺสิโลกธาตุ หิ อิมํ โลกธาตุํ ปริวาเรตฺวา ิตา โหติ. ตตฺตกานํเยว ชาติกฺเขตฺตภาโว ธมฺมตา วเสน เวทิตพฺโพ. อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสูติ อิมินา ทสสหสฺสิโลกธาตุสงฺขาเต ชาติกฺเขตฺเต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาเต อาณกฺเขตฺเต อนนฺตจกฺกวาฬ สงฺขาเต วิสยกฺเขตฺเต จาติ อิเมสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ ทสฺเสติ. ติวิธฺหิ พุทฺธกฺเขตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสูติ อาธารภาเวน วุตฺตํ, น นิทฺธารณภาเวน. กสฺมา, อฏฺกถายํ นิทฺธารณียปทสฺส อภาวโต. สติ หิ อฏฺกถาจริโย ตสฺส ปทสฺส นิทฺธารณตฺเถ อธิปฺเปเต อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสุ อาณกฺเขตฺเต เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬนฺติอาทิ วุจฺเจยฺย. น. ตสฺมา ตสฺส ปทสฺส อาธารตฺโถเยว คเหตพฺโพ. ปุพฺพนิสฺสยา จริเยหิ จ ตสฺส ปทสฺส อาธารภาเวน อตฺถโยชนา กตาติ. ตเถว ปน อภิธมฺมาณวิภงฺคปาฬิยฺจ, ตทฏฺกถายฺจ อุปริปณฺณาเส พหุธาตุสุตฺตปาฬิยฺจ, ตทฏฺกถายฺจ เนตฺติปาฬิยฺจ ตทฏฺกถายฺจ ตํ การณํ อาคตเมวาติ. ตํ องฺคุตฺตรฏีกายํ ปน ‘‘น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม นวิชฺชตีติอาทิ. อิมิสฺสา โลกธาตุยา ตฺวา วทนฺเตน ภควตา กึปนาวุโส สาริปุตฺต อตฺเถตรหิ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควตา สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺโหํ ภนฺเต โนติ วเทยฺยนฺติ วตฺวา ตสฺส ¶ การณํ ทสฺเสตุํ อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อิมํ สุตฺตํ อาหรนฺเตน ธมฺม เสนาปตินา จ พุทฺธกฺเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ เปตฺวา อฺตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. ตเถว ปน าณวิภงฺคมูลฏีกายํ, อุปริปณฺณาสพหุธาตุ สุตฺตฏีกายฺจ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อิมํ โลกธาตุํ เปตฺวา อฺตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อิมินา พุทฺธกฺเขตฺตภูตโต อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ พุทฺธานํ อนุปฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ. อฺตฺถาติ หิ สามฺเน วุตฺเตปิ อฏฺกถายํ วุตฺเตน อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสูติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน อนนฺตจกฺกวาฬภูโต วิเสสตฺโถ คเหตพฺโพ. สามฺวจโนปิ หิ สทฺโท สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสวิสโยติ.
อยํ ปเนตฺถ อปโร นโย. อฏฺกถายํ วุตฺเต พุทฺธา หิ อุปฺปชฺชมานา อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชนฏฺาเน ปน วาริเต อิโต อฺเสุ จกฺกวาเฬสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ วาริตเมว โหตีติเอตฺถ วากฺเย อิมสฺมึ เยวาติปเท สมภินิวิฏฺโ เอวสทฺโท นิวตฺตาปนาวธารณตฺโถ. เอเตน อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺเสํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺตึ นิวตฺเตติ. ยทิปิ หิ อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺเ พุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. เอวํ สนฺเตสุ สงฺขตาสงฺขตเภทํ สพฺพธมฺมํ ชานนฺโต ปสฺสนฺโต อมฺหากํ ภควา อฺจกฺกวาเฬสุ อฺเ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ วุจฺเจยฺย. น. ตณฺหงฺกราทโย หิ อฏฺวีสติ สมฺพุทฺธา อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ จกฺกวาเฬสุ อุปฺปชฺชนฺตีติวจนํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน นตฺถิ, ตถา อฏฺกถา ฏีกาสุ จ. ตสฺมา อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ อนนฺต จกฺกวาเฬสุ อฺเ พุทฺธา นุปฺปชฺชนฺตีติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺเหตํ สุตฺตนฺตมหาวคฺคฏฺกถายํ มหาสมยสุตฺตวณฺณนายํ –
‘‘อถสฺส ¶ เอตทโหสิ มาทิโส พุทฺโธเยว สกฺกุเณยฺย. อตฺถิ ปน กตฺถจิ อฺโ พุทฺโธติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตาณํ ปตฺถริตฺวา โอโลเกนฺโต อฺํ พุทฺธํ น อทฺทส. อนจฺฉริยฺเจตํ, ยํ อิทานิ อตฺตนา สมํ น ปสฺเสยฺย. โย ชาตทิวเสปิ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยน อตฺตนา สมํ อปสฺสนฺโต อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสาติ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทิ. เอวํ อฺํ อตฺตนา สมํ อปสฺสิตฺวา จินฺเตสี’’ติ. ตเถเวตํ. ปุราเภทสุตฺต มหานิทฺเทสฏฺกถายฺจ, ตํ มหาสมยสุตฺตฏีกายฺจ เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ สุตฺเต อาคตนเยน สพฺพตฺเถว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทฺเว พุทฺธา นาม น โหนฺเตว. เตเนวาห ‘‘อนนฺตาสุ โลก ธาตูสุ…เป… น อทฺทสา’’ติ สํวณฺเณติ.
อปณฺณกชาตกฏฺกถายฺจ ‘‘สตฺถา อุปาสกา เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺเธน สทิโส นาม นตฺถิ. กุโต อธิกตโร…เป… อาหา’’ติ วุตฺตํ. อิมาสุ ทฺวีสุ อฏฺกถาสุ จ อนนฺตาสุ โลกธาตูสูติ จ อปริมาณาสุ โลกธาตูสูติ จ อนนฺตอปริมาณ สทฺเทน วุตฺตํ. เตหิ ทฺวีหิ สทฺเทหิ ฏีกาวจเนน จ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อฺเสํ พุทฺธานํ อนุปฺปตฺตึ ทสฺเสติ.
สมฺโมหวิโนทนีอฏฺกถาย โยชนายํ ปน อิเมสุ ปนาติอาทินา โกฏิสตสหสฺส จกฺกวาฬโต อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺตีติ าเปติ. มยํ ปน เอวํ วิตกฺกยาม. อฺสฺมึ จกฺกวาเฬติ อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ สพฺเพสุปิ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสูติ อตฺเถ คยฺหมาเน สติ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺตีติ วิฺายติ. ยทิ ปน อฺสฺมึ จกฺกวาเฬติ อิโต อฺสฺมึ ชาติอาณาเขตฺตภูเต จกฺกวาเฬติ อตฺเถ ¶ คหิเต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติ ภเวยฺยาติ วิฺายติ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทิปาฬิยา จ. ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี’’ติอาทิปาฬิยา สทฺธึ กถนโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต พุทฺธานํ อนุปฺปตฺติ วิย อฺิสฺสา โลกธาตุยา จกฺกวตฺติรฺโ อนุปฺปตฺติ ภเวยฺย. กถาวตฺถุปฺปกรเณ จ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติ น ปฏิเสธิตา. ตสฺมา อาณกฺเขตฺตภูตโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธสฺส ภเวยฺยาติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ. วีมํเสตฺวา คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ.
เอตฺถ จ ยํ กถาวตฺถุปฺปกรเณ จ…เป… น ปฏิเสธิตาติ วุตฺตํ. ตํ ปน กถาวตฺถุปาฬิยํ นตฺเถว. อิมิสฺสา ปน สพฺพทิสากถายํ ปรวาทีนํ ปริกปฺปวจนมตฺตเมว อตฺถิ. เตน วุตฺตํ ตสฺสํ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพทิสา พุทฺธา ติฏฺนฺตีติ. อามนฺตา. ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ. นเหวํ วตฺตพฺเพ…เป… ปุรตฺถิมาย ทิสาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ. อามนฺตา. กินฺนาโม โส ภควา กึชจฺโจ กึโคตฺโต, กินฺนามา ตสฺส ภควโต มาตาปิตโร, กินฺนามํ ตสฺส ภควโต สาวกยุคํ, โก นาโม ตสฺส ภควโต อุปฏฺโก, กึทิสํ จีวรํ ธาเรติ, กึทิสํ ปตฺตํ ธาเรติ. กตรสฺมึ คาเม วา นิคเม วา นคเร วา รฏฺเ วา ชนปเท วาติ. นเหวํ วตฺตพฺเพ’’ตฺยาทิ.
ตทฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ สพฺพทิสากถา นาม โหติ. ตตฺถ จตูสุ ทิสาสุ เหฏฺา อุปรีติ สมนฺตโต โลกธาตุสนฺนิเวสํ สพฺพโลกธาตูสุ จ พุทฺโธ อตฺถีติ อตฺตโน วิกปฺปสิปฺปํ อุปฺปาเทตฺวา สพฺพทิสาสุ พุทฺธา ติฏฺนฺตีติ เยสํ…เป… ¶ เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานํ, เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส. ปฏิฺา อิตรสฺส. ปุรตฺถิมายาติ ปุฏฺโ สกฺยมุนึ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ. ปุน ปุฏฺโ ลทฺธิวเสน อฺโลกธาตุยํ ิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ. กินฺนาโม โส ภควาติอาทิ สเจ ตฺวํ ชานาสิ. นามาทิวเสน นํ กเถหีติ โจทนตฺถํ วุตฺตํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ จตูสุ ทิสาสุ…เป… เสยฺยถาปิ มหาสงฺฆิกานนฺติ อิมินา ปรวาทีนํ ลทฺธึ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปน จตูสุ ทิสาสุ จ เหฏฺา จ อุปริ จ อิติ เอวํ สมนฺตโต โลกธาตุสนฺนิเวสํ อตฺถีติ โยชนา. เยสํ…เป… มหาสงฺฆิกานนฺติ เยสํ ปรวาทีนํ ลทฺธิ โหติ. เกสํ ลทฺธิ วิย. มหาสงฺฆิกานํ ลทฺธิ เสยฺยถาปีติ อตฺโถ. เต สนฺธายาติ เต ปรวาทีปุคฺคเล สนฺธาย าเณน ธาเรตฺวา สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. ปุจฺฉา สกวาทิสฺสาติ สกวาทิสฺส สพฺพทิสาสุ พุทฺธา ติฏฺนฺตีติ ปุจฺฉา โหติ. ปฏิฺา อิตรสฺสาติ ปรวาทิสฺส ปฏิชานนา โหติ. ปุรตฺถิมายาติ ปุฏฺโติ สกวาทินา ปุรตฺถิ มายาติอาทินา ปุจฺฉิเต สติ. สกฺยมุนินฺติ สกฺยวํส ขตฺติยชาติภูตํ อมฺหากํ โคตมพุทฺธํ สนฺธาย. ปฏิกฺขิปตีติ ปรวาทีปุคฺคโล อปเนติ. ปุน ปุฏฺโติ สกวาทินา ปุน ปุรตฺถิมาย พุทฺโธ ติฏฺตีติ ปุจฺฉิเต สติ. ลทฺธิวเสนาติ อตฺตโน อฺโลกธาตุยํ พุทฺโธ อตฺถิ จ อุปฺปชฺชติ จาติ มิจฺฉาลทฺธิวเสน ปฏิชานาตีติ ปรวาที ปุคฺคโล ปฏิชานาติ. ยทิ ปน อฺโลกธาตุยํ พุทฺโธ ติฏฺติ. เอวํ สติ ตสฺส นามโคตฺตาทึ ตฺวํ กเถหีติ สกวาทิสฺส โจทนาวจนํ ทสฺเสตุํ กินฺนาโม โส ภควาติอาทิมาห. อิมินา จ อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺเสํ พุทฺธานํ อภาวํ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ กถาวตฺถุปาฬิยํ ‘‘กินฺนาโม โส ภควา กึชจฺโจ…เป… ชนปเทวาติ. นเหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ.
เอตฺถ ¶ จ ปน สกวาทินา กินฺนาโมตฺยาทินา ปุจฺฉิเต ปรวาทีปุคฺคโล อตฺตโน ลทฺธิยา สพฺพโลกธาตูสุ อุปฺปชฺชมานานํ พุทฺธานํ นามาทึ อชานนฺโต อปสฺสนฺโต น เหวํ วตฺตพฺเพติ ปฏิกฺขิปติ. ตสฺมา ปเนตฺถ สกวาที ปุคฺคลสฺส ลทฺธิยา อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺเสํ พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนาภาโว วิฺายติ. ยทิปิ หิ อฺานนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺพุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. เอวํ สนฺเตสุ พุทฺธสฺส มตึ ยถาภูตโต ชานนฺโต ปสฺสนฺโต มหาปฺโ อิทฺธิมา ทิพฺพจกฺขุอาทีหิ ฉฬภิฺเหิ สมฺปนฺโน ปฏิสมฺภิทา ปตฺโต สตฺถารา ทินฺนมาติกานเยน กถาวตฺถุปาฬึ เทเสนฺโต อายสฺมา มหาโมคฺคลิปุตฺตตฺเถโร อฺานนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺพุทฺธานํ อุปฺปตฺตึ กเถยฺย จ. นาติ. ตสฺมา อยํ กถาวตฺถุปาฬิ จ ตทฏฺกถาวจนฺจ อฺานนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺพุทฺธานํ อภาวทีปเน สพฺพฏฺกถาฏีกาสุ วุตฺตวจเนหิ ทฬฺหตรํ ปธานวจนเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
น ปน พุทฺธาเอว อฺานนฺตจกฺกวาเฬสุ น อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อถ โข ลทฺธพฺยากรณา มหาโพธิสตฺตา จ ปจฺเจกโพธิ สตฺตา อคฺคสาวกมหาสาวกโพธิสตฺตา ปริปากินฺทฺริยา สาวกโพธิสตฺตา จ พุทฺธกฺเขตฺตภูเต อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ, น อฺตฺถ. กสฺมา, เตสุ พุทฺธานํ อนุปฺปนฺนตฺตา, เตสํ ปน อภินีหาโร ปารมีสมฺภรณํ าณปริปาจนฺจ ตสฺมึเอว สมิชฺฌติ, น อฺตฺถ. เตน วุตฺตํ มหาปทาน สุตฺตฏีกายํ –
‘‘ปุริมพุทฺธานํ มหาโพธิสตฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานฺจ นิพฺพตฺติยา สาวกโพธิสตฺตานํ สาวกโพธิยา อภินีหาโร สาวกปารมิยา สมฺภรณํ ปริปาจนฺจ พุทฺธกฺเขตฺตภูเต อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีเปเอว อิชฺฌติ, น อฺตฺถา’’ติ. ตเถเวตํ เอกนิปาตองฺคุตฺตรฏีกายฺจาติ.
เอตรหิ ¶ ปน อปเร อาจริยา ‘‘อาณกฺเขตฺตภูตโต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬโต อฺเสุ จกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ ปน วจนํ อยุตฺตเมว. กสฺมา, อฏฺกถายํ วุตฺเต อฺสฺมึ จกฺกวาเฬติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬนฺติปทโต อฺสฺส อปาทานสฺส อสมฺภวโต จ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ พหูสุ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พุทฺธสฺส อนจฺฉริยตฺตา จ. อจฺฉริยมนุสฺโส หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. วุตฺตฺหิ เอกนิปาต องฺคุตฺตรปาฬิยํ
‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส. กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อยํ โข ภิกฺขเว เอกปุคฺคโล โลเก อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติ. อฺํ ปน การณํ มยา เหฏฺา วุตฺตนเยนปิ วิฺูหิ วิฺาตพฺพนฺติ. อฺเ ปน อาจริยา พุทฺธอปทานปาฬิยํ –
‘‘ทิสา ทสวิธา โลเก, ยายโต นตฺถิ อนฺตกํ;
ตสฺมิฺจ ทิสาภาคมฺหิ, พุทฺธกฺเขตฺเต อสงฺขยา;
ปภา ปกิตฺติตา มยฺหํ, ยมกา รํสิวาหนา;
เอตฺถนฺตเร รํสิชาลํ, อาโลโก วิปุโล ภเว’’ติ.
วุตฺตาสุ ทฺวีสุ คาถาสุ ปมคาถาย อตฺถํ พุทฺธสฺส อนาธิปฺปาเยน คเหตฺวา มิจฺฉาาเณน อฺานนฺตจกฺกวาเฬสุ อุปฺปชฺชมานา พุทฺธา อสงฺขยาติ วทนฺติ. เตสํ ปเนตํ อยุตฺตเมว อสุนฺทรเมว. กสฺมา, ปาฬิยา จ อฏฺกถาฏีกาวจเนหิ จ วิรุทฺธตฺตา จ ตสฺสา คาถาย อตฺถคฺคหณสฺส มิจฺฉตฺตา จ. อิมาย หิ ปาฬิยา คาถาย วา อฺานนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺเ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺเถ คยฺหมาเน อฏฺกถาสุ อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ วุตฺตวจเนน จ, ตีณิ หิ ¶ ปิฏกานิ…เป… อิมา ติสฺโส สํคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน…เป… สุตฺตํ นตฺถิ. น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ วุตฺตวจเนน จ อุชุกํ วิรุชฺฌติ จ. ภทฺทนฺตมหา พุทฺธโฆสาทโย อฏฺกถาจริยา ตํ ปาฬึ น ปสฺสนฺตีติ อตฺตโน ทุคฺคหิเตน อฏฺกถาจริยานํ อพฺภกฺขานํ อาปชฺชติ จ. กึ ปเนเต ติปิฏกธรา ติกฺขวิสทชวน คมฺภีราทิาณิกา อฏฺกถาจริยา น ปสฺเสยฺยุํ. ปสฺเสยฺยุํ เอว. ตสฺมา อยุตฺตเมว. อฏฺกถาสุ ปน อาคตํ สุตฺตํ นตฺถีติอาทิวจนเมว ยุตฺตตรํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ จ พุทฺธกฺเขตฺเตติปทํ ตสฺมิฺจ ทิสาภาคมฺหีติปเท วิเสสนํ, อสงฺขยาติปทํ ทุติยคาถาย ปภาติปทสฺส วิเสสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา. โลเก จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทส โกฏฺาสา ทิสา โหนฺติ. ตตฺถ โกฏฺาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส เม อนฺตกํ ปริโยสานํ นตฺถิ. พุทฺธกฺเขตฺเต พุทฺธสฺส ทสสหสฺสิสงฺขาตชาติกฺเขตฺตภูเต ตสฺมิฺจ ทิสาภาคมฺหิ มยฺหํ อสงฺขยา สงฺขารหิตา ยมกา ยุคฬา ยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสิวหนฺตา รํสิมฺุจมานา วา ปภา จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ อาโลกา ปกิตฺติตา ปากฏา ปตฺถริตา วา. เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ รํสิสมูเหน วิปุโล พหุตโร อาโลโก ภเว อโหสินฺติ. อยมตฺโถ จกฺกินฺทาภิสิรีสทฺธมฺม ธชมหาธมฺมราชาธิราชคุรูติลทฺธลฺฉิเตน อาจริยพุเธน ลิขิโตติ ทฏฺพฺโพ.
ภควา หิ อิมาหิ คาถาหิ จกฺกวตฺติราชกาเล มยฺหํจกฺกรตนมณีรตนาทีนํ อสงฺขยา ปภา พุทฺธกฺเขตฺตภูเต ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬ ปากฏา ปตฺถริตาติ ทสฺเสติ. น อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อุปฺปชฺชนพุทฺธานํ อสงฺขยภาวนฺติ.
วุตฺตฺเหตํ ¶ พุทฺธอปทานฏฺกถายํ ‘‘ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทสโกฏฺาสา ทิสา โหนฺติ. ตตฺถ โกฏฺาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส อนฺตกํ นตฺถีติ อตฺโถ. จกฺกวตฺติกาเล ตสฺมึ มยา คตฏฺาเน ทิสาภาเค วา พุทฺธกฺเขตฺเต พุทฺธวิสยา อสงฺขยา สงฺขารหิตา. ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติ ราชกาเล มยฺหํ ปภา จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ ปภา อาโลกา ยมกา ยุคฬา ยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสิมฺุจมานา ปกิตฺติตา ปากฏา. เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ รํสิสมูหํ อาโลโก วิปุโล พหุตโร ภเว อโหสินฺติ อตฺโถ’’ติ. เอตฺถ จ ปมคาถาย ปุพฺพฑฺฒสฺส เอกวากฺยภาวโต ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก…เป… อนฺตกํ นตฺถีติ อตฺโถติ วุตฺตํ. อปรฑฺฒสฺส ทุติยคาถายํ อนฺโตคธตฺตา จกฺกวตฺติกาเล…เป… อสงฺขยา สงฺขารหิตา ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติกาเล…เป… ภเว อโหสินฺติ อตฺโถติ วุตฺตํ. ตสฺมา อสงฺขยาติปทํ ทุติยคาถาย ปภาติปทสฺส วิเสสนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ชินาลงฺการฏีกายํ ปน เอวมสฺส สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหต าณาจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลเก ตาทิสสฺส อฺสฺส อภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห.
‘‘อนนฺตสตฺเตสุ จ โลกธาตุสุ,
เอโกว สพฺเพปิ สมา น เตนา’’ติ.
ตตฺถ อนนฺตโลกธาตูสุ เอเกกิสฺสํ โลกธาตุยา อนนฺตสตฺเตสุ เตน ตถาคเตน สโม เอโกปิ นตฺถิ. สเจ เอโก ปน สโม น ภเวยฺย. สพฺเพ สตฺตา เอกชฺฌํ หุตฺวา สมา ภเวยฺยุนฺติ เจ. ตถาปิ นตฺถิ, สพฺเพ เอกชฺฌํ หุตฺวาปิ อิมินา เอกเกน สมา น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยติ ¶ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อนนฺตโลกธาตุสูติอาทินา อิโต จกฺกวาฬโต อฺเสุ อนนฺตจกฺกวาเฬสุ อฺเสํ พุทฺธานํ อภาวํ ทสฺเสติ. เอวํ ปน มยา ปถโวชํ อุทฺธริตฺวา ทสฺสิโต วิย ทสฺสิเตหิ อติทฬฺหตเรหิ สาธกวจเนหิ อิโต จกฺกวาฬโต อฺจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ มิจฺฉาวาโท สูริโย อนฺธการํ ปฏิหนติ วิย ปฏิหนิยติ อปนิยตีติ สทฺธหกํ ทฏฺพฺโพติ.
มุนินฺทกฺโกติ มุนินฺท อกฺโกติ ปทจฺเฉโท. พุทฺธาทิจฺโจติ อตฺโถ. สพฺพธมฺเม มนติ ชานาตีติ มุนิ. มนธาตุ าเณ อิ. มกาเร อสฺสุตฺตํ. อถ วา มุนาติ สพฺพธมฺเม สก สามฺลกฺขณาทินา ปฏิวิชฺฌตีติ มุนิ. มุนติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ วา มุนิ, ภควา. มุนธาตุ ปฏิวิชฺฌเน, จตุสจฺจธมฺเม มุนาติ ชานาตีติ วา โมนํ. จตุมคฺคาณํ. วุตฺตฺหิ สํยุตฺตฏฺกถายํ ‘‘โมนนฺติ จตุมคฺคาณํ. ตฺหิ มุนาตีติ โมนํ, จตุสจฺจธมฺเม ชานาตีติ อตฺโถ’’ติ. โมนํ อสฺส อตฺถีติ มุนิ, ภควา. มุนิ จ โส อินฺทติ เวเนยฺยสตฺเต ธมฺเมน อภิภวติ อินฺโท จาติ มุนินฺโท, ภควา. อถ วา มุนีนํ ปฺจมุนีนํ อินฺโทติ มุนินฺโท, ภควา. น กมติ น คจฺฉติ ปาเทน อตฺตโน ปฺุชวิมาเนน คจฺฉตีติ อกฺโก, อาทิจฺโจ. นปุพฺพ กมุธาตุ คติยํ กฺวิ. ธาตฺวนฺตโลโป. กสฺส ทฺวิตฺตํ. อถ วา ยุคนฺธรุพฺเพธปฺปมาเณ อากาเส อรติ คจฺฉตีติ อกฺโก. อรธาตุ คมเน กปจฺจโย. กสฺส ทฺวิตฺตํ. ตํ ตํ ราสิโต ตํ ตํ ราสึ อรติ ยาตีติ วา อกฺโก. อถ วา มหนฺตชุตตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโก, อาทิจฺโจ. อกฺกธาตุ ถวเน อ. มุนินฺโท จ โส อกฺโก จาติ มุนินฺทกฺโก, อกฺโก อาทิจฺโจ วิย วา มุนินฺโทติ มุนินฺทกฺโก, พุทฺโธ. ยถา หิ สูริโย อตฺตโน ¶ สหสฺสรํสิยา เอกจกฺกวาเฬ ติมิรนฺธการํ วิธเมตฺวา ทิเน ทิเน นวโยชนสตสหสฺสปฺปเทสํ โกฏิสหสฺสปฺปเทสํ วา ทสทิสํ วา โอภาเสตฺวา วิโรจมาโน จรติ, เอวเมว ภควาปิ อตฺตโน สทฺธมฺมรํ สิยา พุทฺธกฺเขตฺตภูเตสุ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ วิเนยฺยานํ อวิชฺชนฺธการํ วิธเมตฺวา ทิเน ทิเน ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค เวเนยฺยสตฺตสมูหํ จตุสจฺจธมฺโมภาเสน โชตยมาโน วิโรจนํ จรตีติ านานุรูปํ มุนินฺทกฺโกติ โถเมติ. อยํ สมาโสปมา หีนูปมาติ ทฏฺพฺพา.
สุทฺเธติ ราคาทิมเลหิ วิสุทฺเธ. สุชฺฌติ วิสุชฺฌตีติ สุทฺโธ, ติภโว. สุธธาตุ โสเจยฺเยติ. ติภว กุหเรติ ติภวสงฺขาตกมลสเร. กมลสรํ วิย ติภวสฺมึ วา ภวนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ ภโว. ภูธาตุ สตฺตายํ ณ. ตโย ภวา ติภวา, กามรูปารูปภูมิ ลพฺภติ. กุํ วุจฺจติ อุทกํ, ตํ หรตีติ กุหโร. กุปุพฺพหรธาตุ หรเณ อ. ตโย ภวา จ เต กุหโร จาติ ติภวกุหโร, กุหโร วิย ตโย ภวาติ วา ตถา. ตสฺมึ ติภวกุหเร. กมล กถิตนฺติ อุปฺปลนฺติ กเถตพฺพํ กํ ชลํ อลยติ วิภูสยตีติ กมลํ, อุปฺปลํ. กํสทฺทูปปท อลธาตุ วิภูสเน อ. อถ วา กมิยติ อิจฺฉิยตีติ กมลํ. กมุธาตุ อิจฺฉายํ อลปจฺจโย. กมลนฺติ อุปฺปลนฺติ กถิยตีติ กมลกถิตํ. วิเนยฺยปฺปาโณฆนฺติ วิเนยฺยปาณโอฆนฺติ ปทวิภาโค. วิเนตพฺพสตฺตสมูหนฺติ อตฺโถ. วิเนตพฺโพ ทเมตพฺโพ สตฺถาราติ วิเนยฺโย, สตฺโต. วิปุพฺพนิธาตุ ทมเน ณฺโย. ปณนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา อเนนาติ ปาณํ, ชีวิตินฺทฺริยํ. ปณธาตุ ชีวายํ ณ. ตํ อสฺส อตฺถิ ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปาโณ, สตฺโต. อสฺสตฺถิตทฺธิเต ณปจฺจโย. วิเนยฺโย จ โส ปาโณ จาติ วิเนยฺยปฺปาโณ. อวยเวน ¶ สห หนติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ โอโฆ, สมูโห. อวปุพฺพ หนธาตุ คติยํ โณ. อวสฺส โอ. หนสฺส โฆ. วิเนยฺยปฺปาณานํ โอโฆ สมูโหติ วิเนยฺยปฺปาโณโฆ, ตํ.
ธมฺมรํสิวเรหีติ อุตฺตมธมฺมสงฺขาตรํสีหิ. เอตฺถ จ ธมฺโมติ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน สตฺเต จตูสุ อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุ จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม. ธรธาตุ ธารเณ รมฺมปจฺจโย. ธาเรติ จ อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสํ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. จตุริยมคฺโค จ นิพฺพานฺจ นิปฺปริยายโต ลพฺภติ. กสฺมา, อริยมคฺคสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สมุจฺเฉทกตฺตา, นิพฺพานสฺส จ นิสฺสรณปฺปหานวเสน ตสฺส อารมฺมณภาวํ ปตฺวา ตทตฺถสิทฺธิเหตุตฺตา. จตุริยผลฺจ ปริยตฺติธมฺโม จ ปริยายโต ลพฺภติ. กสฺมา, ผลสฺส มคฺเคน วิทฺธํสิ ตพฺพานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนปฺปหานวเสน มคฺคานุกูลปฺป วตฺตตฺตา. ปริยตฺติธมฺมสฺส จ ตทงฺคปฺปหานวเสน ตทธิคม เหตุตฺตา. อถ วา กิเลเส ธุนาติ กมฺปติ จลติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม, จตุริยมคฺโค. ธุนธาตุ กมฺปเน รมฺโม. อริเยหิ ธาริยติ ปฏิวิชฺฌิยติ สจฺฉิกริยติ อารมฺมณ กรณวเสนาติ ธมฺโม, นิพฺพานํ. ธรธาตุ าเณ. ธํเสติ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ มคฺคปฺปหีนกิเลสวาสนนฺติ ธมฺโม, อริยผลํ. ธํสธาตุ วิทฺธํสเน. อตฺตโน สภาวํ ธาเรติ จ ธาริยติ จ ปณฺฑิเตหิ น พาเลหีติ ธมฺโม, ปริยตฺติธมฺโม. ธมฺโม จ ธมฺโม จ ธมฺโม จ ธมฺโม จาติ ธมฺโม เอก เสสนเยน, ทสวิโธ ธมฺโม ลพฺภติ. วุตฺตฺเหตํ ฉตฺตวิมาเน –
‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ,
ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ;
มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ,
ธมฺมมิมํ สรณตฺตมุเปหี’’ติ.
อยํ ¶ ปเนตฺถ โยชนา. มาณว ราควิราคํ ราควิคตํ อิมํ ธมฺมํ มคฺคธมฺมฺจ อเนชํ เอชาสงฺขาตตณฺหาวิรหิตํ อโสกํ โสกวิรหิตํ อิมํ ธมฺมํ ผลธมฺมฺจ, อสงฺขตํ สงฺขตวิรหิตํ อิมํ ธมฺมํ นิพฺพานธมฺมฺจ. อปฺปฏิกูลํ อวิโรธนํ มธุรํ อตฺถพฺยฺชน สมฺปนฺนตฺตา มธุรํ, ปคุณํ ปกฏฺคุณํ สุวิภตฺตํ สุฏฺุ วิภชิตพฺพํ, อิมํ ธมฺมํ ปริยตฺติธมฺมฺจ สรณตฺตํ สรณภาวํ อุเปหิ อุปคจฺฉาหีติ.
เอตฺถ หิ กามราคาทิเภโท สพฺโพปิ ราโค วิรชฺชติ ปหิยติ เอเตนาติ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต. เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณสฺส จ โสกสฺส ตทุปฺปตฺติยา สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา อเนชม โสกนฺติ ผลํ กถิตํ. เกนจิ ปจฺจเยน อสงฺขตตฺตา ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ กถิตํ. อวิโรธทีปนโต ปน อตฺถพฺยฺชนสฺส สมฺปนฺนตาย ปกฏฺคุณวิภาวนโต สุฏฺุ วิภชิตตฺตา จ อปฺปฏิกูลนฺติอาทินา สพฺโพปิ ปริยตฺติ ธมฺโม กถิโต. วุตฺตฺหิ ตทฏฺกถายํ ‘‘เอตฺถ หิ ราควิราคนฺติ มคฺโค กถิโต. อเนชมโสกนฺติ ผลํ. ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตา สพฺพธมฺมกฺขนฺธา’’ติ. อิธ ปน สามฺโต ทสวิโธ ธมฺโม. วิเสสโต ปน ปริยตฺติ ธมฺโม อธิปฺเปโต. กสฺมา, สุโพเธสีติ วุจฺจมานตฺตา. รํสีติ รสิยนฺติ อสฺสาทิยนฺตีติ รํสี, รสนฺติ อสฺสาเทนฺติ สตฺตา เอตายาติ วา รํสี, รสธาตุ อสฺสาทเน อ จ อี จ. อถ วา รสิยติ สิเนหิยติ ตํ ชเนหีติ รํสี. รสธาตุ สิเนเห. นิคฺคหีตาคโม.
วโรติ อุตฺตโม, วริตพฺโพ ปตฺถิตพฺโพติ วโร, วรติ นิวาเรติ หีนนฺติ วา วโร. วรธาตุ ปตฺถเน นิวารเณ วา อ. ธมฺโม จ โส รํสิ จาติ ธมฺมรํสิ, ธมฺมสฺส วา รํสิ ธมฺมรํสิ. อยํ ปน สมาโส อเภทูปจาเรน วุตฺโต ¶ . วโร จ โส ธมฺมรํสิ จาติ ธมฺมรํสิวโร, เตหิ ธมฺมรํสิวเรหิ. สุโพเธสีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌยมาเนน สุฏฺุ ปโพเธสิ วิกาเสตีติ อตฺโถ. ยถา หิ สูริโย อตฺตโน รํสิยา ผุสยิตฺวา กุหร สงฺขาเต สเร ชาตํ อุปฺปลํ วิกาเสติ, เอวเมว ภควาปิ อตฺตโน ธมฺมเทสนาสงฺขาตรํสิยา กมลสรสงฺขาเต ภวตฺตเย วสนฺตํ ปฺุูปนิสฺสยํ ปฏิวิชฺฌารหํ กมล สงฺขาตํ วิเนยฺยปฺปาโณฆํ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌยมาโน ผลธมฺเมน ปโพเธสิ วิกาเสตีติ วุตฺตํ โหติ.
พฺยาปิตกฺกิตฺตินฺจาติ ติโลเก ปตฺถฏปริกิตฺตนํ. สีลาทิคุเณหิ ปตฺถฏถุติโฆสิกนฺติ อตฺโถ. จสทฺโท เจตฺถ ปทปูรณมตฺโตเยว. วิเสเสน วิวิธํ วา อาปติ วฑฺฒตีติ พฺยาปิโต. วิปุพฺพอาปธาตุ พฺยาปเน วฑฺฒเน วา ต. พฺยาปนํ วา พฺยาปิตํ. กิตฺติยเต อภิตฺถวิยเต กิตฺตินํ. ภาวสาธโนยํ. ถุติกฺริยา ลพฺภติ. กิตฺติยติ อภิตฺถวิยติ เทวมนุสฺเสหีติ กิตฺตินํ, ถุติโฆโส. กิตฺตธาตุ อภิตฺถวเน ยุ. พฺยาปิโต ปตฺถโฏ กิตฺตโน ถุติโฆโส ยสฺส โสติ พฺยาปิตกฺกิตฺติโน, มุนินฺทกฺโก. ตํ. ภควโต หิ ติโลเก เทวมนุสฺเสหิ สีลาทิคุเณหิ จ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธตฺยาทีหิ คุเณหิ จ โถมิโต กิตฺติสทฺโท ยาว ภวคฺคํ อพฺภุคฺคจฺฉตีติ พฺยาปิตกฺกิตฺตินนฺติ โถเมตีติ วุตฺตํ โหติ.
ติโลเกกจฺจกฺขุนฺติ ติโลเก เอกจกฺขูติ ปทจฺเฉโท. กามรูป อรูปสงฺขาตานํ ติโลกานํ เอกํ ปฺาจกฺขุภูตนฺติ อตฺโถ. ตโย โลกา ติโลกํ. ตสฺส จกฺขุ วิย เอก ภูตํปฺาจกฺขุ ยสฺส โสติ ติโลเกกจฺจกฺขุ, มุนินฺทกฺโก. เอตฺถ จ เอกจกฺขุสทฺทสฺส โลโป โหติ พฺรหฺมสฺสโรติอาทีสุ วิย. อถ วา ติโลกสฺส เอกํ ปฺาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ ติโลเกกจฺจกฺขุ, มุนินฺทกฺโก. ติโลเกกจฺจกฺขุภูตนฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ภูตสทฺทโลปํ กตฺวา ¶ ติโลเกกจฺจกฺขุนฺติ วุตฺตํ. อถ วา ติโลกสฺส เอกภูโต ปฺาจกฺขุ หุตฺวา สพฺพธมฺเม จกฺขติ ปสฺสตีติ ติโลเกกจฺจกฺขุ, มุนินฺทกฺโก. ตํ. ภควา หิ ปฺาจกฺขุ มยตฺตา สตฺเตสุ จ ตทุปฺปาทนโต ติโลกสฺส จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต โหติ. วุตฺตฺหิ มธุปิณฺฑิกสุตฺเต ‘‘โส หาวุโส ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต’’ติ. ตสฺมา ติโลเกกจฺจกฺขุนฺติ โถเมติ.
ทุขมสหนนฺติ ปุถุชฺชเนหิ อติทุกฺขมิตฏฺานํ ขมนํ. ปุถุชฺชเนหิ ทุกฺเขน กสิเรน ขมิตพฺพนฺติ ทุขมํ, อิฏฺานิฏฺาทิ อารมฺมณํ. ทุกฺขมนฺติ วตฺตพฺเพ คชฺชพนฺธตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ กการโลปํ กตฺวา ทุขมนฺติ วุตฺตํ. ตํ สหติ ขมตีติ ทุขมสหโน, มุนินฺทกฺโก. สหธาตุ ปริสหเน ยุ. ตํ ทุขมสหนํ. ภควา หิ ปุถุชฺชเนหิ สุทุกฺขมิตํ อิฏฺา นิฏฺาทิอารมฺมณํ สีตุณฺหาทึ ลาภาลาภยสายส นินฺทปสํสสุขทุกฺขสงฺขาตํ โลกธมฺมฺจ อติวิย ขมติ อธิวาเสติ, ตสฺมา ทุขมสหนนฺติ โถเมติ.
มเหสินฺติ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทึ ปริเยสมานํ มหนฺตํ นิพฺพานํ คเวสมานํ วา มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสติ คเวสติ ปริเยสตีติ มเหสี, มุนินฺทกฺโก. มหนฺตสทฺทูป ปท เอสธาตุ คเวสเน อี. วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มเหสีติ มเหสี. ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี. มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ มหนฺตํ ปฺากฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสี’’ติ. มหนฺเต สตฺตตึสโพธิปกฺขิย ธมฺเม เอสติ คเวสตีติ วา มเหสี, มหนฺตํ นิพฺพานํ เอสติ คเวสตีติ วา มเหสี. วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มหนฺเต สติปฏฺาเน มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน มหนฺเต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ¶ มหนฺตานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสี’’ติ. อถ วา มเหสกฺเขหิ สตฺเตหิ เอสิยติ คเวสิยติ ปริเยสิยติ อมฺหากํ กหํ พุทฺโธติ มเหสี. วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต กหํ พุทฺโธ’’ตฺยาทิ. ตํ มเหสึ. ตนฺติ มุนินฺทกฺกํ. อหํ สิรสา นมามีติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. ทยุทยรุโณ มหากรุณาสงฺขาตอุทยปพฺพตุคฺคตสูริยารุโณ, อุทยปพฺพ ตโต อุคฺคตสูริยารุโณ วิย มหากรุณา วา, าณ วิตฺถิณฺณพิมฺโพ สพฺพฺุตาณสงฺขาโต วิตฺถารปริมณฺฑโล, วิตฺถารจกฺกวาฬมณฺฑลํ วิย วิปุลารมฺมณสพฺพฺุตาณวา, เอโก อสหาโย เอกพุทฺธภูโต, โย ยาทิโส มุนินฺทกฺโก พุทฺธาทิจฺโจ สุทฺเธ ราคาทิมเลหิ วิสุทฺเธ ติภว กุหเร ติภวสงฺขาตกมลสเร, กมลกถิตํ อุปฺปลนฺติ กเถตพฺพํ, วิเนยฺยปฺปาโณฆํ วิเนตพฺพสตฺตสมูหํ, ธมฺมรํ สีวเรหิ อุตฺตมธมฺมสงฺขาตรํสีหิ, สุโพเธสิ จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิเวธยมาเนน สุฏฺุ ปโพเธสิ วิกาเสสิ, พฺยาปิตกฺกิตฺตินํ ติโลเก ปตฺถฏปริกิตฺตนํ, สีลาทิคุเณหิ ปตฺถฏถุติโฆสิกํ วา, ติโลเกกจฺจกฺขุํ กามรูปอรูป สงฺขาตานํ ติโลกานํ เอกํ ปฺาจกฺขุภูตํ, ทุขมสหนํ ปุถุชฺชเนหิ อติทุกฺขมิตฏฺานํ ขมนํ, มเหสึ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทึ ปริเยสมานํ มหนฺตํ นิพฺพานํ คเวสมานํ วา, ตํ มุนินฺทกฺกํ อหํ สิรสา นมามิ วนฺทามีติ.
วีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
โย ¶ ชิโน อเนกชาติยํ สปุตฺตทารมงฺคชีวิตมฺปิ;
โพธิเปมโต อลคฺคมานโส อทาสิเยว อตฺถิ กสฺส;
ทานปารมึ ตโต ปรํ อปูริ สีลปารมาทิกมฺปิ;
ตาสมิทฺธิโยปยาตมคฺคตํ ตเมกทีปกํ นมามิ.
๒๑. เอวํ วีสติมาย คาถาย มุนินฺทกฺกํ วนฺทิตฺวา อิทานิ ปุพฺเพ อเนกชาติยํ โพธิสตฺตกาเล ชีวิตปริจฺจาคาทีหิ จ ทานาทิทสปารมิโย ปูเรนฺเตหิ คุเณหิ จ โถเมตฺวา ชินํ วนฺทิตุกาโม โย ชิโน ตฺยาทิมาห. อยํ ปน รช รช รช คเณหิ จ ครุลหูหิ จ รจิตตฺตา วีสตกฺขเรหิ ลกฺขิตา วุตฺตคาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘วุตฺต มีทิสนฺตุ นามโต รชา รชา รชา ครุลฺลหู จา’’ติ.
อยํ ปเนตฺถ โยชนา. ยสฺสํ ปฏิปาทํ รชา รชคณา จ รชา รชคณา จ รชา รชคณา จ ครุลฺลหู จ เจ สิยฺยุํ, อีทิสนฺตุ อีทิสํ ปน คาถา นามโต นาเมน วุตฺตํ วุตฺต คาถา นามาติ.
ตตฺถ ปน โย ชิโนติ โย พุทฺโธ. โส หิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารขนฺธมจฺจุวเสน ปฺจมาเร อชินิ ชินาติ ชินิสฺสตีติ ชิโนติ วุจฺจติ. นนุ จ พุทฺธสาวกาปิ ปฺจมาเร ชินตฺตา ชินา นามาติ เจ. น ภควโต ปรูป นิสฺสยวิรหนิรติสยวเสน ปฺจมารชินตฺตา ภควาเยว ชิโน นามาติ. วุตฺตฺหิ ธาตุกถามูลฏีกายํ –
‘‘ตตฺถ พลวิธมน วิสยาติกฺกมวเสน เทวปุตฺตมารสฺส, อปวตฺติกรณวเสน กิเลสาภิสงฺขารมารานํ, สมุทยปฺปหานปริฺาวเสน ขนฺธมารสฺส, มจฺจุมารสฺส, จ โพธิมูเล เอว ภฺชิตตฺตา ปรูปนิสฺสยรหิตํ นิรติสยํ ตํ ภฺชนํ อุปาทาย ภควาเอว มารภฺชโนติ โถมิโต’’ติ.
อเนกชาติยนฺติ ¶ อเนกสํสารภเว. เอตฺถ หิ อยํ ชาติสทฺโท อเนกตฺโถ. ตถา เหส เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโยติ เอตฺถ ภเว อาคโต. อตฺถิ วิสาเข นิคณฺา นาม สมณชาตีติ เอตฺถ นิกาเย. ติริ นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสีติ เอตฺถ ปฺตฺติยํ. ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตาติ เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณ. ยํ มาตุกุจฺฉิยํ ปมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ปมํ วิฺาณํ ปาตุภูตํ. ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตีติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํ. สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโตติ เอตฺถ ปสูติยํ. อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทนาติ เอตฺถ กุเล. ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโตติ เอตฺถ อริยสีเล. อิธ ปนายํ ภเว วตฺตติ. ตสฺมา อเนกสํสารภเวติ อตฺโถ วิฺาตพฺโพ. โส หิ ชายติ โยนิ คติอาทิ วิภาโคติ ชาตีติ วุจฺจติ. อถ วา ชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ เอตฺถ ขนฺธาทโยติ ชาติ, ภโว. ชนิธาตุ นิพฺพตฺตเนติ. น เอกา อเนกา, อเนกา จ สา ชาติ จาติ อเนก ชาติ. ตสฺสํ อเนกชาติยํ.
สปุตฺตทารนฺติ ปุตฺเตน จ ภริยาย จ สหิตํ. อตฺตโน กุลํ ปุนาติ ปวติ โสเธตีติ วา ปุตฺโต. ปุธาตุ ปวเน ต. มาตาปิตูนํ มนํ ปูเรตีติ วา ปุตฺโต. ปูรธาตุ ปูรเณ ต. ปุตฺโต จ ธีตา จ ปุตฺโต. วิรูเปก เสโสยํ. สามิเกน ธริยเตติ ทาโร. ธรธาตุ ธารเณ โณ. ธสฺส โท. อถ วา ปุริเสน โภคํ ทียตีติ ทาโร. ทาธาตุ ทาเน รปจฺจโย. ทากุจฺฉิตา กาเรน ปุริเสน รมิยติ เอตฺถาติ วา ทาโร, ภริยา. ทาปุพฺพรมุธาตุ รมเน กฺวิ. ทาสทฺโท กุจฺฉิตตฺโถ. อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘ทารยนฺเต เยนาติ ทาโร, ทร วิทารเณ. อกตฺตริ จ การเก สฺายํ โณ’’ติ วุตฺตํ. ปุตฺโต จ ทาโร จ ปุตฺตทาโร. สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ ¶ ปุลฺลิงฺคํ อิจฺฉนฺติ อาจริยา. เตน สห วตฺตติ ยสฺสาติ สปุตฺตทาโร, ปุตฺตทารปริจฺจาโค. ตํ สปุตฺตทารํ. องฺคชีวิตมฺปีติ หตฺถปาทกณฺณนาสจกฺขาทิสรีราวยวฺจ ชีวิตินฺทฺริย ปฏิพทฺธสกลสรีรฺจ องฺคติ คจฺฉติ กาเยติ องฺโค, จกฺขาทิสรีราวยโว. อคิธาตุ คติยํ อ. ชีวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ชีวิตํ, ชีวิตินฺทฺริยํ. ชีวธาตุ ปาณธารเณ ต. องฺโค จ ชีวิตฺจ องฺคชีวิตํ. เอตฺถ จ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน ธนรฏฺปริจฺจาคํ สมฺปิณฺเฑติ. วุตฺตฺหิ สีลกฺขนฺธฏฺ กถายํ –
‘‘องฺคปริจฺจาคํ ชีวิตธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา’’ติ. อถ วา สมฺภาวนตฺโถ. เตน ภควา สพฺพฺุตาณเหตุปิ ปุตฺตทารองฺคชีวิตมฺปิ อลคฺคมานโส ปริจฺจเชติ, ปเคว ธนาทิพาหิรวตฺถุ ปริจฺจาเคปีติ สมฺภาเวติ.
โพธิเปมโตติ อรหตฺตมคฺคสพฺพฺุตาณสงฺขาตาย โพธิยา ปิยมานตฺตา, เหตฺวตฺเถ หิ โตปจฺจโย. จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิ, อรหตฺตมคฺคาณํ. สพฺพ เยฺยธมฺเม พุชฺฌตีติ โพธิ, สพฺพฺุตาณํ. พุธธาตุ าเณ ณ. อิตฺถิลิงฺคโชตโก อีปจฺจโย จ. วุตฺตฺหิ อภิธานปฺปทีปิกายํ – ‘‘โพธิ สพฺพฺุตาเณ, อริยมคฺเค จ นาริย’’นฺติ. โพธิ จ โพธิ จ โพธิ สรูเปกเส สวเสน. ปิยนํ เปโม, ปิยายิตพฺโพติ วา เปโม. ปีธาตุ ตปฺปนกนฺตีสุ มนิปจฺจโย. โพธิยา เปโม โพธิเปโม, ตโต โพธิเปมโต. ภควตา หิ ปุตฺตทารองฺคชีวิเตหิปิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สต สหสฺสคุเณนปิ โพธิาณเมว ปิยนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ เวสฺสนฺตรชาตเก –
‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺที เทวี น เทสฺสิยา;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ.
อลคฺคมานโสติ ¶ ปุตฺตทารองฺคชีวิตาทีสุ อนลฺลียน จิตฺโต หุตฺวา ลคนํ สงฺคนํ ลคฺโค, ลคติ สงฺคติ อลฺลยติ วาติ ลคฺโค. ลคธาตุ สงฺเค อลฺลียเน วา คปจฺจโย. น ลคฺโค อลคฺโค, นตฺถิ ลคฺโค เอตฺถ ปุตฺตทาร องฺคชีวิตาทีสูติ วา อลคฺโค. มนติ ชานาติ อารมฺมณนฺติ มโน. โสเยว มานโส. อลคฺโค มานโส ยสฺส โสติ อลคฺคมานโส, ชิโน. อตฺถิกสฺสาติ ปุตฺต ทาราทึ กามิกสฺส, ยาจกสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส วาติ อตฺโถ. อตฺโถ กาโม อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก, ณิโก. ตสฺส อตฺถิกสฺส. อทาสิเยวาติ ปูชานุคฺคหกามตาย าณสมฺปยุตฺตปริจฺจาคเจตนาย อทาสิเอวาติ อตฺโถ. โพธิสตฺโต หิ ปารมีปูรณ กาเล สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต อาคตา คตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ นีหริตฺวา สุอฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปทีปํ ปุตฺตํ มนาปจารินึ ภริยฺจ เขฬปิณฺฑมิว อนเปกฺโข ปริจฺจชิตฺวา ทียมาโนว สมฺมาสมฺโพธิาณํ ลทฺธุํ สกฺกา, น ปุตฺตทารองฺคชีวิตมฺปิ อปริจฺจชิตฺวา. ปฺจ หิ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธภูตปุพฺพา นาม นตฺถิ. ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวกา ปน ปุตฺตทารองฺคชีวิตํ อปริจฺจชนฺตาปิ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวกโพธิาณํ ลทฺธุํ สมตฺถาว. ตสฺมาเยว ภควนฺตํเยว สปุตฺตทารมงฺคชีวิตมฺปิ โพธิเปมโต อลคฺคมานโส อทาสิเยว อตฺถิ กสฺสาติ โถเมติ. วุตฺตฺเหตํ เวสฺสนฺตรชาตกฏฺ กถายํ ‘‘สพฺพโพธิสตฺตา ธนปริจฺจาคํ, ปุตฺตปริจฺจาคํ, ภริยปริจฺจาคํ, องฺคปริจฺจาคํ, ชีวิตปริจฺจาคนฺติ อิเม ปฺจ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธภูตปุพฺพา นาม นตฺถี’’ติ.
เอวํ ปฺจหิ มหาปริจฺจาคคุเณหิ ภควโต โถมนํ กตฺวา อิทานิ ทานาทิปารมีปูรณคุเณน โถมนํ กตฺตุ กาโม ทานปารมินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ทานนฺติ ติวิธํ โหติ ¶ จาคเจตนา จ, วิรติ จ, เทยฺยธมฺโม จาติ. สทฺธา หิริยํ กุสลฺจ ทานนฺติ อาคตฏฺาเน หิ จาคเจตนา ทานํ นาม. อภยํ เทตีติ อาคตฏฺาเน วิรตี ทานํ นาม. ทานํ เทติ อนฺนํ ปานนฺติ อาคตฏฺาเน เทยฺยธมฺโม ทานํ นาม. ตตฺถ จาคเจตนา เทติ วา เทยฺยธมฺมํ เทนฺติ วา เอตาย เทยฺยธมฺมนฺติ ทานํ. วิรติ อวขณฺฑนฏฺเน ลวนฏฺเน วา ทานํ. สา หิ อุปฺปชฺชมานา ภยเภรวสงฺขาตํ ทุสฺสิลฺยํ เจตนํ ทาติ ลุนาติ จาติ ทานํ, เทยฺยธมฺโม ทิยฺยตีติ ทานํ. อิธ ปน ติวิธํ ทานํ อธิปฺเปตํ. ปารมีสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อถ วา ปารํ นิพฺพานํ เอติ คจฺฉติ เอตายาติ ปารมิ. ปารสทฺทูปปท อิธาตุ คติยํ กฺวิ. ปารํ อิตีติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ทานเมว ปารมี ทานปารมี, ตํ ทานปารมึ. ตโตติ ทานปารมิโต. ปรนฺติ อฺํ. สีลปารมาทิกมฺปีติ สีลตีติ สีลํ. สีล ธาตุ สมาธิมฺหิ อ. กายวจีกมฺมานิ สมาทหติ สมาธเปตีติ อตฺโถ. สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสิลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ วา สีลํ, สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ วา สีลํ. อถ วา สีลยติ อุปธาเรตีติ สีลํ, สีลธาตุ อุปธารเณ อ. กุสล ธมฺมานํ ปติฏฺานภาเวน อาภุโส ธาเรตีติ อตฺโถ. สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ สาธโวติ สีลํ, สีลิยติ อุปธาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวาติ วา สีลํ, สีเลติ อุปธาเรติ ตํ สมงฺคี ปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินีวารณวเสน สุคฺคติ นิพฺพานนฺติ วา สีลํ, สีลเมว ปารมี สีลปารมี, สา อาทิ ยาสนฺเตติ สีลปารมาทิกา. เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน เนกฺขมฺมปฺา วีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ สงฺคณฺหาติ. วุตฺตฺเหตํ พุทฺธวํสปาฬิยํ –
‘‘ทานํ สีลฺจ เนกฺขมฺมํ, ปฺา วีริเยน ปฺจมํ;
ขนฺติสจฺจมธิฏฺานํ, เมตฺตุเปกฺขา อิมา ทสา’’ติ.
ปิสทฺโท ¶ เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน ปฺจ มหาปริจฺจาเค สมฺปิณฺเฑติ.
อปูรีติ สมฺมาสมฺโพธตฺถาย ปูรณํ อกาสีติ อตฺโถ. ภควโต หิ ทีปงฺกรปาทมูเล อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธตฺถาย อภินีหารโต ปฏฺาย อเนกชาตีสุ สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺโต อทินฺนทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตสีลํ นาม นตฺถิ. อปูริตา ปารมี นาม นตฺถิ. อติพหุมฺปิ ปูรณํ อกาสิเยว. ภควา หิ โพธิสตฺต ภูโต จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกํ ปราเชตฺวา อธิกํ โลหิตทานมกาสิ. สกลปถวิยา ปํสุํ ปราเชตฺวา อธิกํ มํสมทาสิ. สิเนรุปพฺพตราชํ ปราเชตฺวา อธิกํ สีสทานมทาสิ. อากาเส ตารกสมูหํ ปราเชตฺวา อธิกํ นยนมทาสิ.
เตน วุตฺตํ ชินาลงฺกาเร –
‘‘โส สาคเร ชลธิกํ รุธิรํ อทาสิ,
ภูมึ ปราชิย สมํสมทาสิ ทานํ;
เมรุปฺปมาณมธิกฺจ สโมฬิสีสํ,
เข ตารกาธิกตรํ นยนํ อทาสี’’ติ.
วสนฺตติลกคาถา.
ตตฺถ จ โสติ โส เอวํวิโธ โพธิสตฺโต. สาคเรติ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ. ชลธิกนฺติ อุทกโต อธิกํ กตฺวา. รุธิรํ อทาสีติ โลหิตทานมทาสิ. ภูมึ ปราชิยาติ ปํสุปถวิยา ปํสุํ ปราเชตฺวา อตฺตโน สรีรมํสํ อธิกํ อทาสิ. เมรุปฺปมาณมธิกนฺติ โยชน อฏฺสฏฺิสตสหสฺสุพฺเพธสฺส คิริราชสฺส ปมาณโตปิ อธิกํ กตฺวา. สโมฬิสีสนฺติ โมฬิยา สห อภิสิตฺตสีสํ อทาสิ. เขติ จกฺกวาฬปพฺพตปริยนฺเต อากาเส. ตารกาธิกตรนฺติ นกฺขตฺตาทิตารกรูปโตปิ อธิกํ กตฺวา ¶ . นยนํ อทาสีติ เนตฺตทานํ อทาสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตาสมิทฺธิโยปยาตมคฺคตนฺติ ตาสํ อิทฺธิยา อุปยาตํ อคฺคตนฺติ ปทจฺเฉโท. ตาสนฺติ ตาสํ ปารมีนํ. อิทฺธิยาติ สมิทฺธิยา, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํ. อุปยาตนฺติ อุปคตํ. อคฺคตนฺติ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตมภาวํ, เสฏฺภูตํ พุทฺธตฺตนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน ปทํ อุปยาตนฺติปเท กมฺมํ. อคฺคสทฺโท เจตฺถ อุตฺตมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา อคฺคติ อุตฺตมภาวํ เสฏฺภูตํ วา พุทฺธภาวํ ปาปุณาตีติ อคฺโค, ชิโน. อคฺคธาตุ คติยํ อ. อคฺคสฺส ภาโว อคฺคตํ. ภควา หิ อนนฺตโลกธาตูสุ สพฺพ สตฺตานํ อคฺโค อุตฺตมตโร เสฏฺตโรติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ทสนิปาต องฺคุตฺตรปาฬิยํ –
‘‘ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สฺิโน วา อสฺิโน วา เนวสฺีนาสฺิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ.
ตเมกทีปกนฺติ ตํ เอกทีปกนฺติ ปทจฺเฉโท. ตนฺติ ชินํ. เอกทีปกนฺติ สพฺพสตฺตานํ เอกปฏิสรณภูตํ ปติฏฺภูตํ วา. ทีปกสทฺโท หิ ปฏิสรณปติฏฺวาจโก นิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. วุตฺตฺหิ สํยุตฺตฏฺกถายํ ‘‘ปติฏฺาปนฏฺเน ทีป’’นฺติ. ทีปนฺติ ปติฏฺหนฺติ ปฏิสรณภาเวน สตฺตา เอตฺถาติ วา ทีปโก, ชิโน. ทีปธาตุ ปติฏฺายํ อโก. เอกสทฺโท สงฺขฺยาวาจโก. เอโก เอกภูโต ทีปโกติ เอกทีปโก, ชิโน. อถ วา เอกทีปกนฺติ มนุสฺสานํ ปฏิสรณภูตํ ปติฏฺานภูตํ สมุทฺททีปกมิว สพฺพสตฺตานํ ปฏิสรณภูตํ ปติฏฺานภูตํ เอกพุทฺธภูตํ.
อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. ชลมชฺเฌ ทิปฺปตีติ ทีโป. ทฺวิธา อาโปสนฺทติ เอตฺถาติ วา ทีโป. โสเยว ทีปโก. โสวิย ¶ เอโก พุทฺโธ หุตฺวา เอติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เอกทีปโก, ชิโน. ยถา หิ มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ มนุสฺสานํ สมุทฺททีโป ปฏิสรโณ ปติฏฺโ โหติ, เอวํ ชิโน สํสารสาคเร อลพฺภเนยฺยปติฏฺเ โอสีทนฺตานํ สพฺพสตฺตานํ เอกพุทฺธภูโต ปฏิสรโณ ปติฏฺโ โหตีติ เอกทีปกนฺติ โถเมติ. ตํ ชินํ อหํ นมามีติ สมฺพนฺโธติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โย ชิโน อเนก ชาติยํ อเนกสํสารภเว, สปุตฺตทารํ ปุตฺเตน จ ภริยาย จ สหิตํ, องฺคชีวิตมฺปิ องฺคปจฺจงฺคชีวิตินฺทฺริยมฺปิ. อถ วา หตฺถปาทกณฺณนาสจกฺขาทิสรีราวยวฺจ ชีวิตินฺทฺริย ปฏิพทฺธสกลสรีรฺจ, โพธิเปมโต อรหตฺตมคฺค สพฺพฺุตาณสงฺขาตาย โพธิยา ปิยมานตฺตา, อลคฺค มานโสติ ปุตฺตทารองฺคชีวิตาทีสุ อนลฺลียนจิตฺโต หุตฺวา, อตฺถิกสฺส ปุตฺตทาราทึ กามิกสฺส ยาจกสฺส อทาสิเยว ปริจฺจาคเจตนาย อทาสิเอว. ทานปารมิมฺปิ ตโต ทานปารมิโต ปรํ อฺํ สีลปารมาทิกมฺปิ สีลปารมีอาทิกมฺปิ, อปูริ สมฺมาสมฺโพธตฺถาย ปูรณํ อกาสิ, ตาสํ ปารมีนํ อิทฺธิยา สมิทฺธิยา อคฺคตํ อุตฺตม ภาวํ เสฏฺพุทฺธตฺตํ วา, อุปยาตํ อุปคตํ, เอกทีปกํ สพฺพสตฺตานํ เอกปฏิสรณภูตํ เอกปติฏฺานภูตํ วา, ทีปกมิว เอกปฏิสรณภูตํ ปติฏฺานภูตํ วา ตํ ชินํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามีติ.
เอกวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
เทวาเทวาติเทวํ นิธนวปุธรํ มารภงฺคํ อภงฺคํ,
ทีปํ ทีปํ ปชานํ ชยวรสยเน โพธิปตฺตํธิปตฺตํ;
พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตานํ วรคิรกถิกํ ปาปหีนํ ปหีนํ,
โลกาโลกาภิรามํ สตตมภินเม ตํ มุนินฺทํ มุนินฺทํ.
๒๒. เอวํ ¶ เอกวีสติมาย คาถาย ชินํ วนฺทิตฺวา อิทานิ เทวาเทวาติเทวนฺตฺยาทีหิ ทสหิ คุเณหิ โถเมตฺวา มุนินฺทํ วนฺทิตุกาโม เทวาเทวาติเทวนฺติอาทิมาห. อยํ ปน ม ร ภ น ย ย คเณหิ จ ติมุนิยตีหิ จ รจิตตฺตา เอกวีสตกฺขเรหิ ยุตฺตา อาทฺยนฺตยมกา สทฺธรา คาถาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ วุตฺโตทเย ‘‘มฺรา ภฺนา โย โยตฺร เยน ติมุนิยติยุตา สทฺธรา กิตฺติตาย’’นฺติ.
อยํ ปเนตฺถ โยชนา. ยสฺสํ ปฏิปาทํ มฺรา มรคณา จ ภฺนา ภนคณา จ โยคโณ จ เยน ยคเณน สห โยคโณ จ ติมุนิยติยุตา สตฺตมกฺขรนฺเตตีหิ ยตีหิ ยุตฺตา จ เจ สิยุํ. อตฺร อิมสฺมึ ปกติ ฉนฺเท อยํ คาถา สทฺธราคาถาติ กิตฺติตาติ. เอตฺถ จ มุนิสทฺโท สตฺตสงฺขฺยาวาจโกติ ทฏฺพฺโพ. เอกสฺมึ ปาเท สตฺตมกฺขรนฺเต สตฺตมกฺขรนฺเต ยตีนํ ติปริวตฺตตฺตา ติมุนิยติยุตาติ วุตฺตํ. เอกวีสตกฺขรวนฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ จ เทวาเทวาติเทวนฺติ ราชสงฺขาตสมฺมุติเทว จตุมหาราชาทิกอุปปตฺติเทวานํ อติอุตฺตมํ อติเสฏฺํ วิสุทฺธิเทวภูตํ. เอตฺถ หิ เทวาติ สมฺมุติเทวา. เต หิ มานุสฺสอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ทิพฺพนฺตีติ มนุสฺสราชเทวี กุมารา เทวาติ วุจฺจนฺติ. ปุน เทวาติ อุปปตฺติเทวา. เต หิ ทิพฺพอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ทิพฺพนฺตีติ จตุมหาราชิกา เทวา วุจฺจนฺติ, ทิพฺพนฺติ กามคุณาทีหิ กีฬนฺติ ลฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, อิสฺสริยธนาทิสกฺการทานคฺคหณํ ตํ ตํ อตฺถานุสาสนฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ. ปฺุาติสยโยคานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชตนฺติ. ยถาธิปฺเปตฺจ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺติ. ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน จ สกฺโกนฺตีติ เทวาติ วิสุทฺธิมคฺคมหาฏีกายํ อาคตนเยนปิ เวทิตพฺโพ. อติเทวนฺติ ¶ เตสํ เทวานํ อติอุตฺตมํ อติเสฏฺํ วา วิสุทฺธิ เทวภูตํ ภควนฺตนฺติ อตฺโถ. โส หิ เตสํ สมฺมุติ อุปปตฺติเทวานํ สีลาทิคุเณหิ อติเรกตฺตา อติเรโก เทโวติ ภควา อติเทโวติ วุจฺจติ. เทโว เทวานํ อติเรโก อติอุตฺตโม อติเสฏฺโ อติวิสิฏฺโ เทโว เทวาเทวาติเทโว, วิสุทฺธิเทวภูโต มุนินฺโท ลพฺภติ. ตํ เทวาเทวาติเทวํ.
วุตฺตฺหิ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘‘เทวาติ ตโย เทวา สมฺมุติ เทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา. สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม จตุมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ตทุปริ เทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม อรหนฺโต วุจฺจนฺตี’’ติ.
ภควา ปน นิราติสยาย อภิฺากีฬาย อุตฺตเมหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ สปรสนฺตานคตปฺจวิธมารวิช ยิจฺฉานิปฺผตฺติยาจิตฺติสฺสริย สตฺตธนาทิ สมฺมาปฏิปตฺติ อเวจฺจปฺปสาทสกฺการทานคฺคหณสงฺขาเตน ธมฺมสภาวปุคฺคลชฺฌาสยานุรูปานุสาสนีสงฺขาเตน จ โวหาราติสเยน ปรมาย ปฺาสรีรปฺปภาสงฺขาตาย ชุติยา อนฺสาธารณาย าณสรีรคติยา มารวิชย สพฺพฺุคุณปรหิต นิปฺผาทเนสุ อปฺปฏิหตาย สตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สเทวเกน โลเกน สรณนฺติ คมนียโต อภิตฺถวนียโต ภตฺติวเสน กมนียโต จ สพฺเพ เต เทเว เตหิ คุเณหิ อภิภุยฺย ิตตฺตา เตสํ เทวานํ อติเสฏฺโ อติอุตฺตโม เทโวติ เทวาเทวาติเทโวติ วิสุทฺธิมคฺค มหาฏีกายํ อาคตนเยนปิ เวทิตพฺโพ.
นิธนวปุธรนฺติ อนฺติมกายธารณํ. เอตฺถ จ นิธนสทฺโท ปริโยสานวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา นิเธติ ปริโยสานํ กโรติ เอเตนาติ นิธนํ. นิเธติ วินาเสติ ภวนฺติ วา นิธนํ, อนฺติมกาโย ลพฺภติ. นิปุพฺพ ธา ธาตุ ¶ นาเส ยุ. วปติ กุสลากุสลพีชเมตฺถาติ วปุ, กาโย. วปธาตุ พีชสนฺตาเน อุ. นิธนฺจ ตํ วปุ จาติ นิธนวปุ, ตํ ธาเรตีติ นิธนวปุธโร, มุนินฺโท. ตํ นิธนวปุธรํ. โส หิ อนมตคฺคสํสารภเวสุ นิพฺพตฺเตนฺตานํ สพฺพกิเลสานํ โพธิมณฺเฑ อคฺคมคฺคาณสตฺเถน สมุจฺฉินฺทิ ตตฺตา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถิ. อยฺหิ พุทฺธภาวชาติ อนฺติม ภโว โหติ, ตสฺมา วิเสเสน มุนินฺทเมว นิธนวปุธรนฺติ โถเมติ. วุตฺตฺเหตํ องฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘พุทฺโธ อนฺติม ธโร’’ติ.
มารภงฺคนฺติ เทวปุตฺตาทิปฺจมาเร วิทฺธํสนํ. มารสทฺทตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ปฺจมาเร ภฺชติ อภฺชิ ภฺชิสฺสตีติ มารภงฺโค, มุนินฺโท. มารสทฺทูปปท ภนฺชธาตุ อวมทฺทเน ตปจฺจโย. ตสฺส สห ธาตฺวนฺเตน โคอาเทโส. นการสฺส นิคฺคหิตาเทโส. ตสฺส กวคฺคนฺตาเทโส. ตํ มารภงฺคํ. อภงฺคนฺติ มารเสนาย ภฺชิตุํ วิทฺธํสิตุํ อสมตฺถํ, ภฺชิยเต ภงฺโค. นภงฺโค อภงฺโค. อถ วา มารเสนาย น ภฺชิยตีติ อภงฺโค. มารเสนาย ภฺชิตุํ น อรหตีติ อตฺโถ. มารเสนา ภฺชิตุํ น สมตฺโถติ วา อภงฺโค, มุนินฺโท. ตํ อภงฺคํ.
ทีปํทีปํ ปชานนฺติ เอตฺถ ปชานํ ทีปํ ทีปนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปชานนฺติ สตฺตานํ. เตหิ กมฺมกิเลเสหิ ปชายนฺติ นิพฺพตฺติยนฺติ, ปกาเรน วา ชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิจุติวเสนาติ ปชาติ วุจฺจนฺติ. ทีปนฺติ ปฺาปทีปํ. ตฺหิ กุสลากุสเล ธมฺเม วิภชิตฺวา ทีเปติ ปกาเสติ โชเตตีติ ทีปนฺติ วุจฺจติ. อถ วา ทิปฺปติ โชเตตีติ ทีโป. อนฺธการํ วิธเมตฺวา อาโลกํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ทีปธาตุ ทิตฺติยํ อ. ทีปมิวาติ ทีปา, ปฺา. ยถา หิ ปทีโป อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ปกาเสติ, เอวํ ปฺา อวิชฺชนฺธการํ หนฺตฺวา ธมฺมาโลกํ ปกาเสตีติ ¶ วุตฺตํ โหติ. ตํ ทีปํ. ปุน ทีปนฺติ ทีปกํ ปกาเสนฺตนฺติ อตฺโถ. โส หิ ทีเปติ ปกาเสตีติ ทีโปติ วุจฺจติ. มุนินฺโท หิ ปยิรุปาสนวเสน คตาคตานํ วิเนยฺยสตฺตานํ ธมฺมเทสนาย จตุมคฺคาณาทิปฺาปทีปํ ปกาเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ทีปํ.
ชยวรสยเนติ ปฺจมารวิชยนฺตฏฺานภูเต อุตฺตม โพธิปลฺลงฺกาสเน. ปฺจมาเร ชินาติ เอตฺถาติ ชโย, โพธิรุกฺขปลฺลงฺโก. ชิธาตุ ชเย ณ. วริตพฺโพ ปตฺถิ ตพฺโพติ วโร, วรธาตุ ปตฺถเน อ. วรติ นิวาเรติ หีนนฺติ วา วโร. วรธาตุ นิวารเณ อ. พุทฺเธน เสวิยติ ภชิยติ เอตฺถาติ สยโน. สิธาตุ เสวายํยุ. วโร อุตฺตโม สยโน วรสยโน, ชโยเอว วรสยโน ชยวรสยโน, โพธิรุกฺขปลฺลงฺโก. ตสฺมึ.
โพธิปตฺตํธิปตฺตนฺติ โพธิปตฺตํ อธิปตฺตนฺติ ปทจฺเฉโท. โพธิปตฺตนฺติ อรหตฺตมคฺคสพฺพฺุตาณํ คตํ. เอตฺถ จ โพธิสทฺโท รุกฺขมคฺคาณสพฺพฺุตาณนิพฺพาเนสุปิ วตฺตติ. ตถา เหส โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธติอาทีสุ รุกฺเข วตฺตติ. โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณนฺติอาทีสุ มคฺเค. ปปฺโปติ โพธึ วรภูรี เมธโสติอาทีสุ สพฺพฺุตาเณ. ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺติอาทีสุ นิพฺพาเน. อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคสพฺพฺุตาณํ อธิปฺเปตํ. จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิ, อรหตฺต มคฺคาณํ. สพฺพเยฺยธมฺเม พุชฺฌตีติ โพธิ, สพฺพฺุตาณํ. พุธธาตุ าเณ ณ อี จ. โพธิ จ โพธิ จ โพธิ สรูเปกเสสวเสน. ตํ อปชฺชึ อคมินฺติ โพธิ ปตฺโต, มุนินฺโท. ตํ โพธิปตฺตํ. อธิปตฺตนฺติ สเทวเก โลเก สพฺพเทวมนุสฺสานํ เชฏฺภาวํ คตนฺติ อตฺโถ. สพฺพเทวมนุสฺสานํ อธิกํ เชฏฺภาวํ วุฑฺฒตรภาวํ ปตฺโต คโตติ อธิปตฺโต, มุนินฺโท. ตํ อธิปตฺตํ. ยถา หิ กุกฺกุฏโปตกานํ ¶ โย กุกฺกุฏโปตโก อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภินิพฺภิโท, โส เตสํ เชฏฺภาวํ วุฑฺฒตรภาวํ คโต, เอวเมว ภควา สเทวเก โลเก อวิชฺชา คตาย ปชาย ตํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปมตรํ อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา จ สีลสมาธิปฺาทิ สพฺพคุเณหิ อธิกตฺตา จ อปฺปฏิสมตฺตา จ สพฺพเทวมนุสฺสานํ เชฏฺภาวํ วุฑฺฒตรภาวํ เสฏฺภาวํ อปฺปฏิสมภาวฺจ ปตฺโต คโตติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา อธิปตฺตนฺติ โถเมติ.
พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตานนฺติ พฺรหฺม อพฺรหฺม อาคตานนฺติ ปทจฺเฉโท. อาคตานํ ปยิรุปาสนวเสน อาคตานํ พฺรหฺม เทวมนุสฺสปริสานนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ พฺรหฺมาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทิ พฺรหฺมา. เต หิ ฌานาทิคุเณหิ พฺรูหนฺติ วฑฺฒนฺตีติ พฺรหฺมาติ วุจฺจนฺติ, อพฺรหฺมาติ เทวมนุสฺสา. เต หิ น พฺรหฺมา อพฺรหฺมาติ วุจฺจนฺติ, อาคจฺฉนฺติ ปยิรุปาสนวเสนาติ อาคตา, พฺรหฺมา พฺรหฺมาโน ลพฺภนฺติ. อาปุพฺพคมุธาตุ คติยํ ต. อาคตา พฺรหฺมา จ อพฺรหฺมา จาติ พฺรหฺมาพฺรหฺมาคตา, เตสํ. วิเสสน ปรนิปาตปทเมตํ อคฺยาหิโตติอาทีสุ วิย. ตํ ปน ปทํ วรคิรกถิกนฺติปเท สมฺปทานํ. ปยิรุปาสนานํ พฺรหฺม เทวมนุสฺสปริสานนฺติ อตฺโถ.
วรคิรกถิกนฺติ อุตฺตมํ ธมฺมวาจํ เทเสนฺตํ. เสฏฺวาจาย ธมฺมํ เทสมานํ วา, คายติ กถิยตีติ คิรา, วาจา. คาธาตุ สทฺเท อีโร. วรา เสฏฺา คิรา วาจา วรคิรา. ตาย ธมฺมํ กเถตีติ วรคิรกถิโก, มุนินฺโท. อุตฺตมาย มนาปภูตวาจาย ธมฺมํ เทเสตีติ อตฺโถ. ตํ.
ปาปหีนนฺติ ลามกอกุสลกิเลสํ. ตฺหิ อปายาทิ ทุกฺขํ ปาเปตีติ ปาโปติ วุจฺจติ. อกุสลกิเลโส. ปปุพฺพอปธาตุ ปาปุณเน. กุสลธมฺเมน หาตพฺพํ จชิ ตพฺพนฺติ หีนนฺติ วุจฺจติ. ลามกธมฺโม. หาธาตุ จาเค ตปจฺจโย, ตสฺสิโน. ปาโปเอว หีนํ ปาปหีนํ. ปหีนนฺติ ¶ อรหตฺตมคฺคาเณน สุสมุจฺฉินฺนํ. ปชหตีติ ปหีโน, มุนินฺโท. ปปุพฺพหาธาตุ จาเค อิโน. สพฺเพ อกุสลธมฺเม อคฺคมคฺคาเณน สมุจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ.
โลกาโลกาภิรามนฺติ โลกอโลกอภิรามนฺติ ปทจฺเฉโท. มนุสฺสโลกเทวพฺรหฺมโลกานํ อภิรามฏฺานภูตนฺติ อตฺโถ. โลโกติ มนุสฺส โลโก, โส หิ โลกยติ ปติฏฺหติ ปวตฺตติ วา เอตฺถ ปฺุาปฺุํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, มนุสฺส โลโก. โลกธาตุ ปติฏฺายํ อ. น โลโก อโลโก. เทวพฺรหฺมโลโก. โลโก จ อโลโก จ โลกาโลกา, เตสํ สตฺตโลกานํ อภิอธิกํ รมนฺติ เอตฺถาติ โลกาโลกาภิราโม. มุนินฺโท, ตํ. โส หิ ติโลกานํ ปูชานุคฺคหาทิกรณวเสน อภิรามฏฺานํ โหตีติ โลกาโลกาภิรามนฺติ โถเมติ. สตตนฺติ นิจฺจํ. รตฺติทิวํ อภิณฺหนฺติ อตฺโถ. มุนินฺทนฺติ ปฺจมุนิสฺสรํ, ตํ มุนินฺทํ. อภินเมติ อหํ อภิสกฺกจฺจํ นมามีติ สมฺพนฺโธติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. เทวาเทวาติเทวํ สมฺมุติเทวอุปปตฺติเทวานํ อติอุตฺตมํ วิสุทฺธิเทวภูตํ นิธนวปุธรํ อนฺติมกายธารณํ, มารภงฺคํ เทวปุตฺตาทิปฺจมาเร วิทฺธํสนํ อภงฺคํ มารเสนาย ภฺชิตุํ อสมตฺถํ, มารเสนา ภฺชนารหํ วา, ปชานํ สตฺตานํ ทีปํ ปฺาปทีปํ, กมฺมภูตํ ทีปํ ทีปกํ ปกาเสนฺตํ, ชยวรสยเน ปฺจมารวิชยนฺตฏฺานภูเต อุตฺตมโพธิปลฺลงฺกาสเน อาธารภูเต, โพธิปตฺตํ อรหตฺตมคฺคสพฺพฺุตาณํ คตํ อธิปตฺตํ สเทวเก โลเก สพฺพเทวมนุสฺสานํ เชฏฺภาวํ คตํ, พฺรหฺมา พฺรหฺมาคตานํ ปยิรุปาสนวเสน อาคตานํ พฺรหฺมเทว มนุสฺสปริสานํ วรคิรกถิกํ เสฏฺวาจาย ธมฺมํ เทสมานํ ปาปหีนํ ลามกอกุสลกิเลสํ ปหีนํ อรหตฺตมคฺค าเณน ¶ สุสมุจฺฉินฺนํ โลกาโลกาภิรามํ มนุสฺส โลกเทวพฺรหฺมโลกานํ อภิรามภูตํ, มุนินฺทํ ปฺจมุนิสฺสรํ ตํ มุนินฺทํ สตตํ นิจฺจํ อภิณฺหํ อหํ อภินเม อภิสกฺกจฺจํ นมามีติ.
ทฺวาวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพ มุทุกรจรโณ พฺรหฺมโฆเสณิชงฺโฆ,
โกสจฺฉาทงฺคชาโต ปุนรปิ สุคโต สุปฺปติฏฺิตปาโท;
มูโททาตุณฺณโลโม อถมปิ สุคโต พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว,
นีลกฺขี ทีฆปณฺหี สุขุมมลฉวี โถมฺยรสคฺคสคฺคี.
จตฺตาลีสคฺคทนฺโต สมกลปนโช อนฺตรํสปฺปปีโน,
จกฺเกนงฺกิตปาโท อวิรฬทสโน มารชุสฺสงฺขปาโท;
ติฏฺนฺโต โนนมนฺโตภยกรมุทุนา ชณฺณุกานามสนฺโต,
วฏฺฏกฺขนฺโธ ชิโน โคตรุณปขุมโก สีหปุพฺพฑฺฒกาโย.
สตฺตปฺปีโน จ ทีฆงฺคุลิ มถ สุคโต โลมกูเปกโลโม,
สมฺปนฺโนทาตทาโ กนกสมตโจ นีลมุทฺธคฺคโลโม;
สมฺพุทฺโธ ถูลชิวฺโห อถ สีหหนุโก ชาลิกปฺปาทหตฺโถ,
นาโถ อุณฺหีสสีโส อิติคุณสหิตํ ตํ มเหสึ นมามิ.
๒๓. เอวํ ¶ ทฺวาวีสติมาย คาถาย มุนินฺทสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทีหิ ตีหิ คาถาหิ พุทฺธสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสมฺปนฺเนหิ คุเณหิ โถมิตฺวา มเหสึ วนฺทิตุกาโม พุทฺโธ นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทิคาถาตฺตยมาห. ตํ ปน คาถาตฺตยํ สทฺธราคาถาติ ทฏฺพฺพํ. สาธกํ ปน เหฏฺา วุตฺตเมว.
ตตฺถ ปมคาถายํ พุทฺโธติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺโม ปฏิวิทฺธนิรวเสสสพฺพธมฺโม วา. ตํ ปน ปทํ นิคฺโรธพิมฺโพ ตฺยาทีสุ ปเทสุ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺธิตพฺพํ. โส หิ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ จ, นิรวเสสสพฺพธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ จ พุทฺโธติ วุจฺจติ. เตสุ ปน ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ ปมวิกปฺเป พุธธาตุสฺส วาจฺจํ จตุสจฺจธมฺมปฏิวิชฺฌนํ อรหตฺตมคฺคาณํ มุขฺเยน ลพฺภติ. เหฏฺา มคฺคผลาณฺจ วิปสฺสนาาณฺจ ปารมีาณฺจ ผลูปจาเรน. อรหตฺตผลาณฺจ สพฺพฺุตาณาทิปจฺฉิมปจฺฉิมาณานิ จ การณูปจาเรน. ตปจฺจยสฺส วาจฺจํ เตน มุขฺโยปจาเรน อุปลกฺขิโต อปริมิตคุณคณาลงฺการํ ขนฺธปฺจกํ ปฏิจฺจ พุทฺโธพุทฺโธติ ปฺตฺโต สตฺตวิเสโส ลพฺภติ. ทุติย วิกปฺเป พุธธาตุสฺส วาจฺจํ สพฺพเยฺยธมฺมปฏิวิชฺฌนสมตฺถํ สพฺพฺุตาณํ มุขฺเยน ลพฺภติ. จตุมคฺคผลาณฺจ วิปสฺสนา ปารมีาณฺจ ผลูปจาเรน. อาสยานุสยาณาทิปจฺฉิม ปจฺฉิมาณานิ การณูปจาเรน. ตปจฺจยสฺส วาจฺจํ เตน มุขฺโยปจาเรน อุปลกฺขิโต อปริมาณคุโณฆาลงฺกตํ ขนฺธปฺจกํ ปฏิจฺจ พุทฺโธพุทฺโธติ ปฺตฺโต สตฺตวิเสโส ลพฺภติ. กึปเนตฺถ พุธธาตุสฺส วาจฺจภูตํ าณเมว พุทฺโธ นาม โหติ. อุทาหุ ตปจฺจยสฺส วาจฺจภูโต ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ นามาติ. าเณน ปน มลกร กิเลสานํ สวาสนานํ นิรวเสสํ ปหีนตฺตา จิตฺต สนฺตาโน สุทฺโธ โหติ. ตสฺส ปน สุทฺธตฺตา ตสฺส นิสฺสยภูโต ¶ รูปกาโยปิ สุทฺโธ โหติ. ตสฺมา ตปจฺจยสฺส วาจฺจภูโต อรหตฺตมคฺคาณาทีนํ อาธารภูโต ขนฺธสนฺตาโน นามปฺตฺติโวหาเรน พุทฺโธ นามาติ. เตน วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ –
‘‘สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณ นิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย ปณฺณตฺติโก สพฺพฺุตปทฏฺานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก สตฺตวิเสโส พุทฺโธ’’ติ.
ปรมตฺถภูเต หิ ขนฺธสนฺตาเน โวหารสุขตฺถํ สตฺต ปุคฺคลาทิโวหาโร อาโรปิโต. เอวํ โวหารปฺปตฺโต สตฺโต ยาว โพธิาณตฺถาย น วายมติ, ปณิธานํ น กโรติ. ตาว สตฺโตตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. ยโต ปน ปฏฺาย โพธิาณตฺถาย วายมติ, ปณิธานํ กโรติ, ตทา โพธิสตฺโต นาม โวหาโร โหติ. โส ปน ยทา โพธิาณํ ลภติ, ตทา พุทฺโธ นาม โวหาโร โหติ. ตสฺมา ปฺตฺติสงฺขาโต ขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ นามาติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสา โลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ พุทฺโธติ ตํ พุทฺธ’’นฺติ. อถ วา ปฏฺานนเยน วา นานนฺตริกนเยน วา าณปฺปธาโน สุวิสุทฺธขนฺธสนฺตาโน พุทฺโธ นามาติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวาติ.
นิคฺโรธพิมฺโพติ นิคฺโรธรุกฺขสฺส ปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑลสรีโร. อโธภาคํ รุนฺธตีติ นิคฺโรโธ, วฏรุกฺโข. นิปุพฺพรุธธาตุ อาวรเณ ณ, อุสฺโส คาคโม. วมติ ¶ อุคฺคิรตีติ พิมฺโพ, สรีโร. วมุธาตุ อุคฺคิรเณ โพ. วมิสฺส วสฺส พิตฺตํ. นิคฺโรธสฺส ปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑโล พิมฺโพ สรีโร ยสฺสาติ นิคฺโรธพิมฺโพ, พุทฺโธ. นิคฺโรธปริมณฺฑลพิมฺโพติ วตฺตพฺเพ ปริมณฺฑลสทฺทโลเป เนวํ วุตฺตํ. ยถา หิ ปณฺณาสหตฺถตาย วา สตหตฺถตาย วา สมกฺขนฺธสาโข นิคฺโรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณ. ยถา อฺเสํ กาโย วา ทีโฆ โหติ, พฺยาโม วา น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘นิคฺโรธปริมณฺฑโล โข ปน ภวํ โคตโม. ยาวตกฺวาสฺส กาโย, ตาว ตกฺวาสฺส พฺยาโม. ยาวตกฺวาสฺส พฺยาโม, ตาว ตกฺวาสฺส กาโย’’ติ.
มุทุกรจรโณติ สณฺหหตฺถปาโท. เอตฺถ จ มุทุสทฺโท สณฺหสุขุมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา มุเทติ โมทยติ สตฺเตติ มุทุ, สณฺหหตฺถปาโท. มุทธาตุ โมทเน หาเส วา อุ. ตํ ตํ กมฺมํ กโรติ เอเตนาติ กโร, หตฺโถ จรติ คจฺฉติ เอเตน ตํ ตํ านนฺติ จรโณ, ปาโท. จรธาตุ คติยํ ยุ. มุทุกโร จ จรโณ จ ยสฺสาติ มุทุกรจรโณ, พุทฺโธ. สปฺปิ มณฺเฑ โอสาริตฺวา ปิตํ สตวารํ วิหตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทุชาตมตฺตกุมารสฺส วิย จ นิจฺจกาลํ มุทุหตฺถ ปาโทติ อตฺโถ.
พฺรหฺมโฆเสณิชงฺโฆติ พฺรหฺมโฆโส เอณิชงฺโฆติ ปทจฺเฉโท. พฺรหฺมโฆโสติ พฺรหฺมุโน สโร วิย อฏฺงฺค สมฺปนฺนสรวนฺโตติ อตฺโถ. ฌานาทิคุเณหิ พฺรูหติ วฑฺฒตีติพฺรหฺมา. พฺรูหธาตุ มนิปจฺจโย. ฆุสิยติ สทฺทิยติ กถิยตีติ โฆโส, สโร. ฆุสธาตุ สทฺเท ณ. พฺรหฺมุโน โฆโส สโร พฺรหฺมโฆโส, โส วิย โฆโส ¶ สโร ยสฺสาติ พฺรหฺมโฆโส, พุทฺโธ. ยถา หิ มหาพฺรหฺมุโน ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ, เอวเมว ตถาคเตนปิ กตํ กมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺาย สมุฏฺหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺงฺคสมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตสฺมา พฺรหฺมโฆโส วิย อฏฺงฺคสมนฺนาคตสรวนฺโตติ โถเมติ.
เอณิชงฺโฆติ เอณิมิคสฺส ชงฺฆา วิย สุวฏฺฏชาณุโก. เอติ คจฺฉตีติ เอณิ, มิโค. อิธาตุ คติยํ ณิ. ชายติ กมนเมตายาติ ชงฺโฆ, ชาณุ. ชนธาตุ ชนเน โฆ. นสฺส นิคฺคหิตาเทโส. เอณิมิคสฺส ชงฺโฆ วิย ชงฺโฆ ยสฺส โสติ เอณิชงฺโฆ, พุทฺโธ. ยถา หิ เอณิมิคสฺส ชงฺโฆ สุวฏฺโฏ โหติ, เอวเมว พุทฺธสฺส มํสุสฺสเทน ปริปุณฺณชงฺโฆ. น เอกโต พนฺธปิณฺฑิกมํโส. สมนฺตโต สมสณฺิเตน มํเสน ปริกฺขิตฺตาหิ สุวฏฺฏิตาหิ สาลิ คพฺภยวคพฺภสทิสาหิ ชงฺฆาหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตสฺมา เอณิมิคชงฺฆสทิโส สุวฏฺฏชาณุโกติ โถเมติ.
โกสจฺฉาทงฺคชาโตติ โกสจฺฉาทองฺคชาโตติ ปทจฺเฉโท. อุสภวารณาทีนํ องฺคชาโต วิย สุวณฺณปทุม กณฺณิกสทิเสน วตฺถโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนน คุยฺหงฺคชาเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. กุสติ ติฏฺติ เอตฺถาติ โกโส. กุสธาตุ คติยํ ณ. ฉาทิยตีติ ฉาโท. ฉทธาตุ ปฏิจฺฉนฺเน ณ. โกเสน ฉาโท โกสจฺฉาโท. องฺเค สรีราวยเว ชาตนฺติ องฺคชาตํ. โกสจฺฉาทํ องฺคชาตํ พฺยฺชนํ ยสฺสาติ โกสจฺฉาทงฺคชาโต, พุทฺโธ. ภควโต หิ อุสภวารณาทีนํ องฺคชาโต วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิ กสทิเสน โกโสหิตวตฺถคุยฺเหน พฺยฺชเนน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตสฺมา โกสจฺฉาทงฺคชาตสมฺปนฺโนติ โถเมติ. ปุนรปีติ ปุน อปีติ ปทจฺเฉโท. รการา คโม ¶ . ปุนาติ เอโส อตฺถนฺตรตฺเถ นิปาโต. อปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. สุคโตติ พุทฺโธ. โส หิ สุนฺทรํ นิพฺพานํ คจฺฉตีติ สุคโตติ วุจฺจติ.
สุปฺปติฏฺิตปาโทติ สุวณฺณปาทุกตลมิว ภูมิยํ สมํ สุฏฺุ ปติฏฺิตปาโท. สมํ สุฏฺุ ภูมิยํ ปติฏฺตีติ สุปฺปติฏฺิโต, ปาโท. สุ ปติ ปุพฺโพ า ธาตุ คตินิวตฺติยํ ต. ปชฺชติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปาโท. ปทธาตุ คติมฺหิ ณ. สุปฺปติฏฺิโต ปาโท ยสฺสาติ สุปฺปติฏฺิตปาโท, สุคโต. ยถา หิ อฺเสํ ภูมิยํ ปาทํ เปนฺตานํ อคฺคตลํ วา ปณฺหึ วา ปสฺสํ วา ปมํ ผุสติ เวมชฺฌํ วา ปน ฉิทฺทํ โหติ, อุกฺขิปนฺตานมฺปิ อคฺคตลาทีสุ เอกโกฏฺาโสว ปมํ อุฏฺหติ, น เอวํ ตสฺส. ตสฺส ปน สุวณฺณปาทุกตลํ วิย เอกปฺปหาเรเนว สกลปาทตลํ ภูมึ ผุสติ, ภูมิโต อุฏฺหติ. สเจปิ หิ ภควา อเนกสตโปริสํ นรกํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาทํ นีหรติ, ตาวเทว นินฺนฏฺานํ วาตปูริตํ วิย กมฺมารภสฺตํ อุนฺนมิตฺวา ปถวีสมํ โหติ, อุนฺนตฏฺานมฺปิ อนฺโต ปวิสติ, ทูเร อกฺกมิสฺสามีติ อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต เสทิตเวตฺถงฺกุโร วิย นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคจฺฉติ. ตถา หิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ยุคนฺธรปพฺพตํ อกฺกมิสฺสามีติ ปาเท อภินีหรโต ปพฺพโต นมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโต. โส ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวตึสภวนํ อกฺกมิ. น หิ จกฺกลกฺขเณน ปติฏฺาตพฺพฏฺานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติ. ขาณุ วา กณฺฑโก วา สกฺขรกถลา วา อุจฺจารปสฺสาโว วา เขฬสิงฺฆณิกาทีนิ วา ปุริมตราว อปคจฺฉนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปถวึ ปวิสนฺติ. ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปฺาเตเชน ธมฺมเตเชน ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวน อยํ มหาปถวี สมา มุทุ ปุปฺผากิณฺณา โหนฺติ. ตตฺร ตถาคโต สมํ ปาทํ นิกฺขิปติ. สมํ อุทฺธรติ, สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหิ ¶ ภูมึ ผุสติ, ตสฺมา สุปฺปติฏฺิตปาโทติ โถเมติ.
มูโท ทาตุณฺณโลโมติ มุท โอทาต อุณฺณโลโมติ ปทจฺเฉโท. ภมุกนฺตเร ชาโต สณฺหสุขุโม เสโต สุทฺโธ อุณฺณโลมวนฺโตติ อตฺโถ. เอตฺถ จ มุทสทฺโท สณฺหสุขุมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา มุเทติ มุทยติ สตฺเตติ มุโท, สุขุโม. มุทธาตุ โมทเน อ. อวทายติ ขณฺฑิยตีติ โอทาโต. อวปุพฺพ ทาธาตุ อวขณฺฑเน ต. อถ วา อวทายติ สุชฺฌตีติ โอทาโต, ยถา โวทานนฺติ. มุโท จ โอทาโต จ มุโททาโต, อุณติ อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุณฺณา, โลโม. อุณฺณสทฺโท หิ โลเก โลมสทฺทปริยาโยติ วทนฺติ อาจริยา. มํสสฺส อุปริ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อุณธาตุ คติยํ ณ. มํสจมฺมานิ ลุนาติ ฉินฺทตีติ โลโม. ลุธาตุ ฉินฺทเน มนิปจฺจโย. ลุนิตพฺโพติ วา โลโม, อุณฺณา จ สา โลโม จาติ อุณฺณโลโม, โลมวิเสโส. มุโท ทาโต อุณฺณโลโม ยสฺส โสติ มุโททาตุณฺณ โลโม, สุคโต. อุณฺณาโลมํ ปน ภควโต ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ นาสิมตฺถเกเยว ชาตํ. อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏมชฺเฌ ชาตํ. สปฺปิมณฺเฑ โอสาเรตฺวา ปิตสต วิตตกปฺปาสปฏลํ วิย มุทํ. ปริสุทฺธโอสธิตารกวณฺณํ วิย จ สิปฺปลิตูลลตาตูลํ วิย จ วิคตมเลน โอทาตํ อุณฺณาโลมํ อตฺถิ, น อฺเสนฺติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต –
‘‘อุณฺณา โข ปนสฺส โภโต โคตมสฺส ภมุกนฺตเร ชาตา โอทาตา มุทุ ตูลสนฺนิภา’’ติ.
ตํ ปเนตํ โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานํ อุปฑฺฒ พาหุปฺปมาณํ โหติ. วิสฺสฏฺํ ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺติ. สุวณฺณผลกมชฺเฌ ปิตรชต ปุปฺผุฬกํ ¶ วิย, สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมฺมมานํ ขีรธารํ วิย อรุณปฺปภารฺชิเต คคนตเล โอสธิตารกํ วิย จ อติมโนหราย สิริยา วิโรจติ, ตสฺมา มูโททาตุณฺณโลโมติ โถเมติ.
อถมปีติ ตทฺํ อปิ. สุคโตติ พุทฺโธ. โส หิ สุนฺทรวาจํ คทติ วทตีติ สุคโตติ วุจฺจติ. พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโวติ พฺรหฺมอุชุอุคฺคตอตฺตภาโวติ ปทวิภาโค. พฺรหฺมุโน อุชุ อุคฺคตอตฺตภาโว วิย อุชุเมว อุคฺคตอตฺตภาโว ทีฆสรีโรติ อตฺโถ. พฺรหฺมายุสุตฺเต ปน ‘‘พฺรหฺมุชุคตฺโต’’ติปาโ. ตทฏฺกถายฺจ พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโรติ วิวรติ. ตํ ปน สนฺธาย พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโวติ วุตฺตํ.
อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. ฌานาทิคุเณหิ อุปรูปริพฺรูหติ วฑฺฒตีติ พฺรหฺมา. พฺรูหธาตุ วฑฺฒเน ม, อรติ อวงฺกภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ, อวงฺโก. อรธาตุ คติยํ ชุปจฺจโย. อริสฺส อุอาเทโส. อุทฺธํ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ อุคฺคโต. อุปุพฺพ คมุธาตุ คติยํ โต. อาหิโต อาโรปิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, สรีโร. อาปุพฺพ ธา ธาตุ โรปเน มนิปจฺจโย ตุปจฺจโย วา. ธสฺส โต. มสฺส โต. อถ วา สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา. อทธาตุ อนุภวเน มนิปจฺจโย. กจฺจายนสทฺทสตฺเถ ปน ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ ภกฺขตีติ อตฺตา, ชาติชรามรณาทีหิ อทิยเต ภกฺขิยเตติ วา อตฺตา. อาตุมา’’ติ วุตฺตํ. ขฺยาทีหิ มนิมจ โตวาติ สุตฺเตน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อตฺตาติ อภิธานํ พุทฺธิ จ ภวนฺติ เอตสฺมาติ อตฺตภาโว, รูปกาโย. อนุฏีกายํ ปน ‘‘อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, โสเอว ภวติ อุปฺปชฺชติ น ปรปริกปฺปิโต วิย นิจฺโจติ อตฺตภาโว. อตฺตาติ วา ทิฏฺิคติเกหิ คเหตพฺพากาเรน ภวติ ปวตฺตตีติ อตฺตภาโว’’ติ วุตฺตํ ¶ . พฺรหฺมุโน อุชุเมว อุคฺคโต อตฺตภาโว วิย อุชุเมว อุคฺคโต อตฺตภาโว ยสฺส โสติ พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว, สุคโต. เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชาณุสูติ ตีสุ าเนสุ นมนฺติ. โถกํ กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ. อิตเรสุ ทฺวีสุ าเนสุ ปุรโต. ทีฆสรีรา ปเนเก ปสฺสา วงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติ, ตถาคโต ปน อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร อุสฺสิตสุวณฺณ โตรณํ วิย โหติ. ตสฺมา พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโวติ โถเมติ.
นีลกฺขีติ นีลอกฺขีติ ปทจฺเฉโท. อตินีลเนตฺเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. อิกฺขติ ปสฺสติ อเนน รูปารมฺมณํ สมวิสมํ วาติ อกฺขิ, เนตฺตํ. อิกฺขธาตุ ทสฺสเน อิ. อิสฺส อตฺตํ. นีลา อตินีลา อกฺขิ เนตฺตา ยสฺสาติ นีลกฺขิ, สุคโต. ภควโต หิ น สกลนีลกฺขิว โหติ. นีลยุตฺตฏฺาเน ปนสฺส อุมฺมารปุปฺผสทิเสน อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ อกฺขีนิ โหนฺติ. ปีตยุตฺตฏฺาเน กณิการปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน. โลหิตยุตฺตฏฺาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน. เสต ยุตฺตฏฺาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน. กาฬ ยุตฺตฏฺาเน อทฺทาริฏฺกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปฺชรสทิสานิ ขายนฺติ. วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทเส ‘‘มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปฺจวณฺณา สํวิชฺชนฺติ. นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ อกฺขิโลมานิ จ ภควโต, ยตฺถ จ อกฺขิ โลมานิ ปติฏฺิตานิ. ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมฺมารปุปฺผสมานํ. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ ¶ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต อกฺขิกุฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สุทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺก สมานํ. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมาน’’นฺติ. ภควา ปน เตน มํสจกฺขุนา จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเรปิ สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติฺจ.
วุตฺตฺหิ มหานิทฺเทเส –
‘‘เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาว ปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติฺจ. ยทาปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ, สูริโย จ อตฺถงฺคมิโต โหติ, กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺิโต โหติ, เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายา’’ติ. ตสฺมา อุปลกฺขณนเยน นีลกฺขีติ โถเมติ.
ทีฆปณฺหีติ อายตปณฺหิ. ปริปุณฺณปณฺหีติ อตฺโถ. ปสติ พาธติ อเนน ปเรสนฺติ ปณฺหิ, ปาทสฺส ปจฺฉาภาโค. ปสธาตุ พาธเน ณิ. สสฺส โห. ณฺวาทิโมคฺคลฺลาเน ปน ‘‘ปณ พฺยวหารถุตีสุ หิ ปณิยติ โวหาริยตีติ ปณฺหิ, ปาทสฺส ปจฺฉาภาโค’’ติ วุตฺตํ. ทีฆา ปณฺหิ ยสฺส โสติ ทีฆปณฺหิ, สุคโต. ยถา หิ อฺเสํ อคฺค ปาโท ทีโฆ โหติ. ปณฺหิมตฺถเก ชงฺฆา ปติฏฺาติ ปณฺหึ ¶ ตจฺเฉตฺวา ปิตา วิย โหติ. น เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน จตูสุ โกฏฺาเสสุ ทฺเว โกฏฺาสา อคฺคปาทา โหนฺติ. ตติเย โกฏฺาเส ชงฺฆา ปติฏฺาติ. จตุตฺเถ โกฏฺาเส อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ปิตา วิย รตฺตกมฺพเล เคณฺฑุกสทิสา ปณฺหิ โหติ. ตสฺมา ทีฆปณฺหีติ โถเมติ.
สุขุมมลฉวีติ สุขุม อมล ฉวีติ ปทจฺเฉโท. สณฺหมลวิสุทฺธตโจ สณฺหมลวิรหิตตโจ วาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สุขุมสทฺโท สณฺหวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา สุขยติ สณฺหภาเวนาติ สุขุมํ, สณฺหํ. สุขธาตุ ตกฺกริยํ อุมปจฺจโย. ตํสมงฺคีปุคฺคลํ กิลิฏฺํ มลติ ธาเรตีติ มลํ, รชาทิมลํ. มลธาตุ ธารเณ อ, นตฺถิ มลเมติสฺสาติ อมลา, ฉวี. มํสํ ฉาเทตีติ ฉวี. ฉท ธาตุ สํวรเณ รวปจฺจโย อีปจฺจโย จ. สุขุมา สณฺหา อมลา มลวิรหิตา ฉวี ยสฺสาติ สุขุมมลฉวี, สุคโต. ภควโต หิ สุวณฺณสินิทฺธสณฺหสรีรตฺตา กฺจนสนฺนิภ ตจตฺตา จ รูปกาเย ปทุมปลาเส อุทกพินฺธุ วิย รโชชลฺลํ วา มลํ วา น ลิมฺปติ. วุตฺตฺหิ มชฺฌิมปณฺณาเส พฺรหฺมายุสุตฺเต –
‘‘สุขุมจฺฉวี โข ปน ภวํ โคตโม สุขุมตฺตา ฉวิยา รโชชลฺลํ กาเย น อุปลิมฺปตี’’ติ. ตสฺมา สุขุม มลฉวีติ โถเมติ.
โถมฺยรสคฺคสคฺคีติ โถมฺยรส คส อคฺคีติ ปทจฺเฉโท. โถมิตพฺพ รสหรณสตฺตสหสฺสนฺหารู อุทฺธคฺคิกาติ อตฺโถ. โถมิยตีติ โถมฺโย, นฺหารุ. โถมธาตุ สีลาฆายํ ณฺโย. มธุราทิเภทํ รสํ คเสนฺติ อนฺโต ปเวเสนฺตีติ รสคฺคสา, นฺหารุ. รสสทฺทูปปทคสธาตุ อทเน อ. อถ วา รสํ คสติ หรติ เอเตหีติ รสคฺคสา ¶ , นฺหารุ. คสธาตุ หรเณ อ. ธาตุสทฺโท หิ อเนกตฺโถ. รสคฺคสานํ อคฺคาติ รสคฺคสคฺคา, เต เอตฺถ สนฺตีติ รสคฺคสคฺคี, นฺหารุ. อสฺสถฺยตฺเถ อีปจฺจโย. โถมฺโย รสคฺคสคฺคี ยสฺส โสติ โถมฺยรสคฺคสคฺคี, สุคโต. ตถาคตสฺส หิ สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิ. ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ปิโต สพฺพํ กายํ อนุผรติ. เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กฬายยูสปสเตนปิ กายสฺส ยาปนํ โหติ. อฺเสํ ปน ตถา อภาวา น สกลกายํ โอชา ผรติ. เตน เต พหฺวาพาธา โหนฺติ. อิทํ ลกฺขณํ อปฺปาพาธตาสงฺขาตสฺส นิสฺสนฺทผลสฺสวเสน ปากฏํ โหติ, ตสฺมา โถมฺยรสคฺคสคฺคีติ โถเมติ.
เตวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
๒๔. ทุติยคาถายํ ชิโนติ ปฺจมารชิตวา พุทฺโธ. ตสฺส ปน ปทสฺส สมจตฺตาลีสคฺคทนฺโตตฺยาทีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธ. จตฺตาลีสคฺคทนฺโตติ จตฺตาลีสอคฺคทนฺโตติ ปทจฺเฉโท. สมจตฺตาลีส อุตฺตมทนฺโตติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อคฺคสทฺโท อุตฺตมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา อุตฺตมภาวํ อชติ คจฺฉตีติ อคฺโค, ทนฺโต. ทํสติ วิทํสติ โภชฺชมเนนาติ ทนฺโต. ทํสธาตุ ทํสเน ต. ตสฺส นฺโต ธาตฺวนฺตโลโป. สมจตฺตาลีสํ อคฺโค อุตฺตโม ทนฺโต ยสฺสาติ จตฺตาลีสคฺคทนฺโต, ชิโน. อุปริมหนุเก ปติฏฺิตา ทนฺตา วีสติ เหฏฺิเม วีสตีติ สมจตฺตาลีสทนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ. อฺเสฺหิ ปริปุณฺณทนฺตานมฺปิ ทฺวตฺตึสทนฺตา โหนฺติ. ตถา คตสฺส ปน จตฺตาลีสํ. ตสฺมา จตฺตาลีสคฺคทนฺโตติ โถเมติ.
สมกลปนโชติ ¶ กกเจน ฉินฺทิตฺวา ปิโต วิย สมทนฺโตติ อตฺโถ. ลปติ วทติ เอเตนาติ ลปนํ, มุขํ. ลปธาตุ วทเน ยุ. ตสฺมึ ลปเน มุเข ชาโตติ ลปนโช, ทนฺโต. ตปฺปุริสสมาโสยํ, สมโก ลปนโช ทนฺโต ยสฺสาติ สมกลปนโช, ชิโน. ปาฬิยํ ปน ‘‘สมทนฺโต’’ติ ปาโ อตฺถิ. อยเมวตฺโถ. อฺเสฺหิ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา, เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติ. ตถาคตสฺส ปน อยปฏฺฏฉินฺนสงฺขปฏลํ วิย สมา โหนฺติ. ตสฺมา สมกลปนโชติ โถเมติ.
อนฺตรํสปฺปปีโนติ อนฺตรอํสปีโนติ ปทวิภาโค. คาถาพนฺธวเสน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ปการาคมํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺเฌ ปริปุณฺณปิฏฺิตโลติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อํสสทฺโท ขนฺธตฺเถ วตฺตติ. วุตฺตฺเหตํ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘อํโส นิตฺถิ ภุชสิโร, ขนฺโธ ตสฺสนฺธิ ชตฺตุ ต’’นฺติ.
อนติ ชีวติ เอเตนาติ อํโส, ขนฺโธ. อนธาตุ ปาเณ โสปจฺจโย. นสฺส นิคฺคหิตาเทโส. สรีรสฺส อวยวภาเวน อนติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ วา อํโส, ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺฌนฺติ อนฺตรํโส, ปิณติ ปูรตีติ ปีโน, ปิฏฺิตลํ. ปิณธาตุ ปินเน ปูรเณ วา ณ. ณสฺส โน. ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺเฌ ปีนํ ปริปุณฺณํ ปิฏฺิตลํ ยสฺสาติ อนฺตรํสปฺปปีโน, ชิโน. อุตฺตรปทโลปพหุพฺพีหิสมาโสยํ. อฺเสฺหิ ตํ านํ นินฺนํ โหติ, ทฺเว ปิฏฺิโกฏฺฏา ปาฏิเอกฺกํ ปฺายนฺติ. ตถาคตสฺส ปน กฏิโต ปฏฺาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺึ ฉาเทตฺวา ปติฏฺิตํ. ตสฺมา อนฺตรํสปฺปปีโนติ โถเมติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘จิตนฺตรํโส’’ติ ปาโ. ตทฏฺกถายฺจ ‘‘จิตนฺตรํ โสติ ¶ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานมนฺตรํ. ตํ ปริปุณฺณ มสฺสาติ อนฺตรํโส’’ติ วุตฺตํ.
จกฺเกนงฺกิตปาโทติ จกฺเกน องฺกิตปาโทติ ปทจฺเฉโท. อฏฺสตปาทจกฺกลกฺขเณน ลกฺขิตปาทตโลติ อตฺโถ. จกฺเกน อฏฺสตปาทจกฺเกน องฺกิโต ลกฺขิโต ปาโท เยน โสติ จกฺเกนงฺกิตปาโท, ชิโน. ตติยาพหุพฺพีหิ สมาโสยํ. อฺเสฺหิ ปาทตเล อฏฺสตปาทจกฺก ลกฺขณํ นตฺถิ. ตถาคตสฺส ปาทตเลเอว วิจิตฺรํ อฏฺสต ปาทจกฺกลกฺขณํ อตฺถิ. ตสฺมา จกฺเกนงฺกิตปาโทติ โถเมติ.
วุตฺตฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘เหฏฺา โข ปน ตสฺส โภโต โคตมสฺส ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ สหสฺสารานิ สเนมิกานิ สนาภิกานิ สพฺพาการปริปูรานี’’ติ. อฏฺสตปาทจกฺกลกฺขณสรูปํ ปน โย ปาทปงฺกชมุทุตฺตลรา ชิเกหีติ คาถาวณฺณนายํ วุตฺตเมวาติ.
อวิรฬทสโนติ อวิวรทนฺโต. อวิวรทนฺเตน สมฺปนฺโนติ อตฺโถ. วิวรติ ผุลฺลตีติ วิรโฬ. วรธาตุ ผุลฺลเนโฬ. อสฺสิ. น วิรโฬ อวิรโฬ, นตฺถิ วิรโฬ เอตสฺสาติ อวิรโฬ, ทนฺโต. ทํสติ วิทํสติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทสโน, ทนฺโต. ทํสธาตุ ทํสเน ยุ. นิคฺคหิตโลโป. อวิรโฬ ทสโน ทนฺโต ยสฺสาติ อวิรฬทสโน, ชิโน. อฺเสฺหิ กุมฺภิลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ. มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติ. ตถาคตสฺส ปน กนกลตาย สมุสฺสาปิตวชิร ปนฺติ วิย อวิรฬา ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา อวิรฬทสโนติ โถเมติ.
มารชุสฺสงฺขปาโทติ มารชิ อุสฺสงฺขปาโทติ ปทจฺเฉโท. เอตฺถ จ มารชีติ ปฺจมารชิตวา พุทฺโธ กตฺตุภูโต. โส ¶ หิ ปฺจมาเร ชิตวาติ มารชีติ วุจฺจติ. อุสฺสงฺขปาโทติ ปาทสฺส อุปริ ิเตน สงฺขสทิสตฺตา สงฺขนามิเกน โคปฺผเกน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. สํสุฏฺุํ ปถวึ ขนตีติ สงฺเข. สํปุพฺพขนุธาตุ อวทารเณ กฺวิ. อปทานฏฺกถายํ ปน ‘‘สํสุฏฺุํ ขาทนฺโต ขณนฺโต คจฺฉตีติ สงฺเข. สมุทฺทชลปริยนฺเต จรมาโน คจฺฉติ จรตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. สงฺเข วิยาติ สงฺเข, โคปฺผโก. ปาทสฺส อุทฺธํ อุปริ ิตํ สงฺขสทิสํ โคปฺผก มสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโท, ชิโน. วุตฺตฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘อุทฺธํ ปติฏฺิตโคปฺผกตฺตา อุสฺสงฺขา ปาทา อสฺสาติ อุสฺสงฺขปาโท’’ติ. อฺเสฺหิ ปิฏฺิปาเท โคปฺผกา โหนฺติ. เตน เตสํ ปาทา อาณิพทฺธา วิย พทฺธา โหนฺติ. น ยถาสุขํ ปริวตฺตนฺติ. คจฺฉนฺตานํ ปาทตลานิ น ทิสฺสนฺติ. ตถาคตสฺส ปน อภิรูหิตฺวา อุปริ โคปฺผกา ปติฏฺหนฺติ. เตนสฺส นาภิโต ปฏฺาย อุปริมกาโย นาวาย ปิต สุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ. อโธกาโยว อิฺชติ. สุเขน ปาทา ปริวตฺตนฺติ. ปุรโตปิ ปจฺฉโต อุภยปสฺเสสุปิ ตฺวา ปสฺสนฺตานํ ปาทตลานิ ปฺายนฺติ. น หตฺถีนํ วิย ปจฺฉโตเยวาติ. ตสฺมา อุสฺสงฺขปาโทติ โถเมติ.
ติฏฺนฺโต โนนมนฺโตภยกรมุทุนา ชณฺณุกานาม สนฺโตติ เอตฺถ ติฏฺนฺโต โน นมนฺโต อุภย กรมุทุนา ชณฺณุกานิ อามสนฺโตติ ปทวิภาโค. ติฏฺนฺโตติ ิตโกว. โนนมนฺโตติ อนมมาโน หุตฺวา. อุภย กรมุทุนาติ สุขุเมน หตฺถทฺวเยน. ชณฺณุกานีติ ชงฺฆานิ. ชายติ คมนาคมนํ อเนนาติ ชณฺณุ, ชนธาตุ ชนเน ณุ. โสเอว ชณฺณุกา, ชงฺโฆรูนํ สนฺธิ ลพฺภติ. ตานิ. อามสนฺโตติ ปริมชฺชิตุํ สกฺโกนฺโต. เอตฺถ จ ติฏฺนฺโต โนนมนฺโตติ อิมินา ตถาคตสฺส อขุชฺชอวามนภาโว ทีปิโต ¶ . อวเสสชนา หิ ขุชฺชา วา โหนฺติ วามนา วา. ขุชฺชานํ อุปริมกาโย อปริปุณฺโณ โหติ วามนานํ เหฏฺิมกาโย. เต อปริปุณฺณกายตฺตา น สกฺโกนฺติ โนนมนฺโต ชณฺณุกานิ ปริมชฺชิตุํ. ตถาคโต ปน ปริปุณฺณอุภยกายตฺตา สกฺโกติ, ตสฺมา ติฏฺนฺโต…เป… ชณฺณุกา นามสนฺโตติ โถเมติ.
วฏฺฏกฺขนฺโธติ สุวณฺณาลิงฺโค วิย สมวฏฺฏิตคลิโก. วุตฺตฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘สมวฏฺฏกฺขนฺโธ’’ติ. ปริมณฺฑลา กาเรน วฏฺฏติ ปวตฺตตีติ วฏฺโฏ, ปริมณฺฑโล. วฏฺฏธาตุ วฏฺฏเน อ. โภชนํ ขาทติ เอเตน คเลนาติ ขนฺโธ, คโล. ขาทธาตุ ขาทเน ภกฺขเน วา กฺวิปจฺจโย. ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธาติ สุตฺเตน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘กํ มตฺถกํ ทธาตีติ กนฺโธ. โสเอว กการสฺส ขการกรณวเสนา’’ติ วุตฺตํ. วฏฺโฏ สมปริมณฺฑโล ขนฺโธ คโล ยสฺสาติ วฏฺฏกฺขนฺโธ, ชิโน. ยถา หิ เอเก โกฺจา วิย พกา วิย วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุคลา จ โหนฺติ. กถนกาเล สิราชลํ ปฺายติ. มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ ตสฺส. ตถาคตสฺส ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ คโล โหติ. กถนกาเล สิราชลํ น ปฺายติ. เมฆสฺส วิย คชฺชโต สโร มหา โหติ. ตสฺมา วฏฺฏกฺขนฺโธติ โถเมติ.
ปุน ชิโนติ พุทฺโธ กตฺตุภูโต. ตสฺส ปน ปทสฺส โคตรุณปขุมโกตฺยาทีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธ. โคตรุณปขุมโกติ ตํมุหุตฺตชาตรตฺต วจฺฉสฺส จกฺขุภณฺโฑ วิย วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺโฑ, วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺเฑน สมนฺนาคโต วา. เอตฺถ จ ปขุมโกติ สกลํ จกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํ. จกฺขุภณฺฑนฺติ จกฺขุปริวารํ. จกฺขุภณฺฑนฺติ อกฺขิทลนฺติ เกจิ. อกฺขิทลปตฺตนฺติ วทนฺติ อฺเ. อกฺขิทเล หิ ¶ ปน สทฺธึ อกฺขิพิมฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ. ปตติ จกฺขุํ ปริวาเรติ เอเตนาติ ปขุมํ, ปมฺหาทิปริวารํ. ปตธาตุ ปริวาเร อุโม. ตการสฺส โข. อถ วา อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตนฺติ ปขุมํ, ปมฺหํ. ชาตตทฺธิเต อุโม. ปกฺขุมนฺติ วตฺตพฺเพ กการโลปวเสน ปขุมนฺติ วุจฺจติ. ปขุมํเยว ปขุมโก. โคตรุณสฺส ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสฺส ปขุมํ วิย ปขุมํ ยสฺส โสติ โคตรุณปขุมโก, ชิโน. โคตรุณสฺส ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสฺส ปขุมสทิสํ วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺฑํ อตฺถีติ อตฺโถ. อฺเสฺหิ อกฺขิภณฺโฑ อปริปุณฺโณ โหติ. หตฺถิมูสิกกากาทีนํ อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา. ตถาคตสฺส ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีล สุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนิ โหนฺติ. ตสฺมา โคตรุณปขุมโกติ โถเมติ.
สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย ปริปุณฺณกาโย. วาตาตปาทิปริสฺสยํ สหติ ขมตีติ สีโห, สหธาตุ ขมเน อ. อีการาคโม. อถ วา สูกรมหึสาทโย สตฺเต หึสตีติ สีโห. หึสธาตุ หนเน ณ. หึโสติ วตฺตพฺเพ อกฺขรวิปริยาเยน สีโหติ วุจฺจติ. อถ วา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริยตฺตา สุฏฺุ อีหติ วายมตีติ สีโห, เกสรสีโห. สุปุพฺพ อีหธาตุ เจตายํ อ. เตน วุตฺตํ สทฺทนีติยํ ‘‘สหหึส อีหาวสา, สีหสทฺทคตึ วเท’’ติ. สีหสฺส ปุพฺพฑฺเฒ ชาโต กาโย วิย ปริปุณฺณกาโย ยสฺสาติ สีหปุพฺพฑฺฒกาโย, ชิโน. ยถา หิ สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, น เอวํ ตสฺส. ตถาคตสฺส ปน กาโย สพฺพปริปุณฺโณติ อตฺโถ. สีหสฺส ปน ปุริมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิม กาโย ¶ อปริปุณฺโณ. ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโยอิว สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ. โสปิ สีหสฺเสว น ตตฺถ ตตฺถ วินตุนฺนตาทิวเสน ทุสฺสณฺิต วิสณฺิโต. ทีฆยุตฺตฏฺาเน ปน ทีโฆ. รสฺสกิสถูล อนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺาเนสุ ตถาวิโธว โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘มนาปิเย จ โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺหนฺตี’’ติ. อิติ นานาจิตฺเตน ปฺุจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต ตถาคตสฺส อตฺตภาโว ตสฺส โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา อิทฺธิมนฺโต วา ปติรูปกมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา สีหปุพฺพฑฺฒกาโยติ โถเมติ.
จตุวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
๒๕. ตติย คาถายํ สุคโตติ พุทฺโธ กตฺตุภูโต. ตสฺส ปน ปทสฺส สตฺตปฺปีโนตฺยาทีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธ. สตฺตปฺปีโนติ ทฺวิหตฺถปาท อํสกูฏ เอกคลวเสน สตฺตสุ าเนสุ ปริปุณฺณมํสิโกติ อตฺโถ. อาจริยา ปน ปริปุณฺณทฺวิหตฺถปาท อํสกูฏ ขนฺธสงฺขาตสตฺตฏฺาโนติ อตฺถํ วทนฺติ. มํเสน ปีณติ ปริปูรตีติ ปีโน. ปีณเต ปริปูรเต วา ปีโน. ปีณธาตุ ปีณเน, ปูรเณ วา ณ. ณสฺส โน. ทฺเว หตฺถปิฏฺิโย ทฺเว ปาทปิฏฺิโย ทฺเว อํสกูฏานิ เอกคโล จาติ สตฺตสุ าเนสุ ปีโน ปริปุณฺโณ มํโส อสฺสาติ สตฺตปีโน, สุคโต ลพฺภติ. อฺเสฺหิ หตฺถปาทปิฏฺีสุ นฺหารุชาลา ปฺายนฺติ อํสกูฏคเลสุ อฏฺิโกฏิโย. เต มนุสฺสา เปตา วิย ขายนฺติ. น ตถาคโต. ตถาคโต ปน สตฺตสุ าเนสุ ¶ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคุฬนฺหารุชาเลหิ หตฺถปิฏฺาทีหิ วฏฺเฏตฺวา ปิตสุวณฺณวณฺณาลิงฺคสทิเสน คเลน สีลารูปกํ วิย จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติ, ตสฺมา สตฺตปฺปีโนติ โถเมติ.
พฺรหฺมายุสุตฺเต ปน ‘‘สตฺตุสฺสโท’’ติ ปาโ. ตสฺส ปน สตฺตสุ าเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสโทติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ทีฆงฺคุลีติ ทีฆองฺคุลีติ ปทจฺเฉโท. สมอายตหตฺถ ปาทงฺคุลีติ อตฺโถ. องฺคติ อุทฺธํ คจฺฉตีติ องฺคุลิ. องฺคติ ตํ ตํ กายงฺคํ ปรามสติ เอตายาติ วา องฺคุลิ, กรสาขา. อคิธาตุ คติยํ อุลิปจฺจโย. อถ วา องฺคํ กายงฺคํ อุลติ คจฺฉติ ปรามสติ เอตายาติ องฺคุลิ, กรสาขา. องฺค สทฺทูปปทอุลธาตุ คติยํ อิ. สมทีฆา องฺคุลิ หตฺถ ปาทงฺคุลิ ยสฺส โสติ ทีฆงฺคุลิ, สุคโต. สมทีฆา หตฺถปาทงฺคุลิ อตฺถีติ อตฺโถ. ยถา หิ อฺเสํ กาจิ องฺคุลิ ทีฆา โหติ กาจิ รสฺสา, น เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน มกฺกฏสฺเสว ทีฆหตฺถปาทงฺคุลิโย มูเล ถูลา อนุปุพฺเพน คนฺตฺวา อคฺเค ตนุกา นิยฺยาสเตเลน มทฺทิตฺวา วฏฺฏิตหริตาลวฏฺฏสทิสา โหนฺติ. ตสฺมา ทีฆงฺคุลีติ โถเมติ. มถาติ มอถาติ ปทจฺเฉโท. มกาโร หิ ปทสนฺธิกโร. อถาติ อตฺถนฺตเร นิปาโต. ตทฺนฺติ อตฺโถ.
โลมกูเปกโลโมติ โลมกูปเอกโลโมติ ปทจฺเฉโท. เอเกกโลมกูเป เอเกกชาตโลโมติ อตฺโถ. จมฺมมํสํ ลุนาติ ฉินฺทตีติ โลโม, วฑฺฒมานํ ลุนิตพฺพนฺติ วา โลโม, ลูธาตุ เฉทเน มนิปจฺจโย. กุวุจฺจติ อุทกํ, ตํ ปาติ รกฺขตีติ กูโป. กุปุพฺพปาธาตุ รกฺขเน กฺวิ. อุสฺส ทีโฆ. กูโป วิยาติ กูโป, อถ วา ¶ กุวุจฺจติ โลมํ, ตํ ปาติ รกฺขตีติ กูโป. อภิธานฏีกายํ ปน ‘‘กุสทฺเท โป. ทีฆาทิ. กูโป. เกน อุภตีติ วา กูโป. ภสฺส โป’’ติ วุตฺตํ. โลมสฺส กูโป โลมกูโป. ตสฺมึ ตสฺมึ ชาโต เอเกก โลโม ยสฺสาติ โลมกูเปกโลโม, สุคโต. ยถา หิ อฺเสํ เอเกกสฺมิมฺปิ โลมกูเป อเนกานิ โลมานิ ชายนฺติ, น เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน เอเกกสฺมึ โลมกูเป เอเกกโลโม ชายติ. วุตฺตฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘เอเกกโลโม โข ปน ภวํ โคตโม. เอเกกานิ โลมานิ โลมกูเปสุ ชาตา นี’’ติ. ตสฺมา โลมกูเปกโลโมติ โถเมติ.
สมฺปนฺโนทาตทาโติ สมฺปนฺโนโอทาตทาโติ ปทจฺเฉโท. สมฺปนฺนสุกฺกทาโติ อตฺโถ. สมฺปชฺชตีติ สมฺปนฺโน. สํปุพฺพปทธาตุ คติยํ ต. ตสฺส อนฺโน. อวทายติ อวขณฺฑิยติ อฺวณฺโณภาสนฺติ โอทาโต. อวปุพฺพ ทาธาตุ อวขณฺฑเน ต. ทํสติ โอทนาทึ เอตายาติ ทาโ, ทนฺตวิเสโส. ทํสธาตุ ทํสเน โ. ทํสิสฺส ทา. สมฺปนฺโน จ โอทาโต จ ทาโ ยสฺสาติ สมฺปนฺโน ทาตทาโ, สุคโต. อฺเสฺหิ ปูติทนฺตา อุฏฺหนฺติ. เตน กาจิ ทาา กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติ. ตถาคโต ปน สุกฺกทาโ โอสธิตารกมฺปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโ โหติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘สุสุกฺกทาโ’’ติ ปาโ. อยเมวตฺโถ. ตสฺมา สมฺปนฺโนทาตทาโติ โถเมติ.
กนกสมตโจติ สุวณฺเณน สทิสจมฺโม. กนติ ทิพฺพติ โอภาเสนาติ กนกํ. กนิยติ อิจฺฉิยติ มนุสฺเส หีติ วา กนกํ, สุวณฺณํ. กนธาตุ ทิตฺติคติกนฺตีสุ อกปจฺจโย, สํสทิเสน อมติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สมํ. สํปุพฺพอมธาตุ คติยํ อ. ตจติ มํสํ ฉาเทติ สํวรติ วาติ ¶ ตโจ, ตจติ ทิพฺพติ สุวณฺโณภาเสนาติ วา ตโจ, จมฺมํ. ตจธาตุ สํวรณทิตฺตีสุ อ. กนเกน สุวณฺเณน สโม สทิโส ตโจ ยสฺสาติ กนก สมตโจ, สุคโต. ยถา หิ อฺเสํ ตโจ โกจิ นีลตโจ เสตตโจ ปีตตโจ โหติ, น เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา นิสทาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ปิต ฆนสุวณฺณรูปกํ วิย กฺจนสทิสตโจ โหติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติ วุตฺโต. เอตฺถ จ สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณวณฺโณ, กฺจเนน สนฺนิภํ สทิสํ ตจมสฺสาติ กฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. เอตฺถ จ สุวณฺณวณฺณนฺติ อิมินา ตถาคตสฺส ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสติ. กฺจนสนฺนิภตฺตโจติ อิมินา ฉวิวณฺณํ ทสฺเสติ. อถ วา เววจนเมตํ ปททฺวยํ. ตสฺมา กนกสมตโจติ โถเมติ.
นีลมุทฺธคฺคโลโมติ นีลํ อุทฺธํ อคฺคโลโมติ ปทจฺเฉโท. นีลํ อุทฺธํ อคฺคา โกฏิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมาโน วิย ิตโลโม, นีลานิ อุทฺธํ อคฺคานิ โกฏีนิ หุตฺวา ิตานิ โลมานิ ยสฺสาติ นีลมุทฺธคฺคโลโม, สุคโต. ยถา หิ อฺเสํ โลมานิ เหฏฺา อคฺคานิ หุตฺวา ติฏฺนฺติ, น เอวํ ตถาคตสฺส. ตถาคตสฺส ปน โลมานิ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธํ อคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมานานิ วิย ติฏฺนฺติ. วุตฺตฺเหตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต ‘‘อุทฺธคฺคโลโม ภวํ โคตโม. อุทฺธคฺคานิ โลมานิ ชาตานิ นีลานิ อฺชนวณฺณานิ กุณฺฑลาวฏฺฏานิ ปทกฺขิณาวฏฺฏกชาตานี’’ติ. ตสฺมา นีลมุทฺธคฺคโลโมติ โถเมติ.
สมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. โส หิ อนฺพุทฺโธ หุตฺวา สามํเยว จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ สมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ. ตสฺส ¶ ปน ปทสฺส ถูลชิวฺโหตฺยาทีหิ ตีหิ ปเทหิ ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธ.
ถูลชิวฺโหติ มุทุทีฆปุถุล ชิวฺหาย สมฺปนฺโนติ อตฺโถ. คาถาพนฺธวเสน หิ มุทุทีฆสทฺทโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘มุทุชิวฺหา ทีฆา ถูลา วณฺณ สมฺปนฺนา’’ติ. ถูลติ พฺรูหตีติ ถูลา, ชิวฺหา. ถูลธาตุ พุทฺธิยํ อ. ชีวติ ปาณํ ธาเรตีติ ชิวฺหา, รสนา. ชีวธาตุ ปาณธารเณ หปจฺจโย. ชีวนฺติ สตฺตา เอเตน รเสนาติ ชีวิตํ, ฉพฺพิธรโส. ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา, ชิวฺหาปสาทรูปํ. สมฺภารชิวฺหา านูปจาเรน ลพฺภติ. ชีวิตสทฺทูปปท อวฺหธาตุ อวฺหายเน อ. ชีวิตอวฺหาติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน วิตสทฺทโลปํ กตฺวา ชิวฺหาติ วุตฺตํ. ถูลา มหนฺตา ทีฆา มุทุกา ชิวฺหา ยสฺสาติ ถูลชิวฺโห, สมฺพุทฺโธ. อฺเสฺหิ ชิวฺหา ถูลาปิ โหติ กิสาปิ รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ. ตถาคตสฺส ปน มุทุชิวฺหา ทีฆา ปุถุลา วณฺณ สมฺปนฺนา โหติ. โส ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ พฺรหฺมายุพฺราหฺมณาทีนํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ ชิวฺหาย มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กถินสูจิ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภปิ นาสิกาโสตานิ ปรามสติ, ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปรามสติ, ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลมฺปิ นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ ตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต กงฺขาวิโนเทติ, เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย ถูล ชิวฺโหติ โถเมติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ปหูตชิวฺโห’’ติ ปาโ. อยเมวตฺโถ.
อถาติ อตฺถนฺตรตฺเถ นิปาโต. ตทฺนฺติ อตฺโถ. สีหหนุโกติ สีหสฺส เหฏฺา หนุ วิย ปริปุณฺณ หนุโก. สีหสทฺทตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. หนติ โอทนาทีนํ วณฺณวิเสสํ นาเสตีติ หนุ. หนธาตุ หึสายํ อุ. สีหสฺส เหฏฺา หนุ วิย หนุ ยสฺสาติ สีหหนุโก ¶ , สมฺพุทฺโธ. สมาสนฺเต โก. สีหสฺส หิ เหฏฺิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํ. ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺิมํ วิย ทฺเวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. ตสฺมา สีหหนุโกติ โถเมติ.
ชาลิกปฺปาทหตฺโถติ กุสเลน วฑฺฒกินา วาตปาเน สมฺมาโยชิตชาลํ วิย จมฺเมน อปฺปฏิพทฺธหตฺถปาทงฺคุลนฺตโร. ชลติ ทิพฺพตีติ ชาลํ, ชลธาตุ ทิตฺติยํ ณ. ชาลํ อสฺส อตฺถิ ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ชาลิกํ, วาตปานํ. อสฺสถฺยตฺเถ ณิโก. อถ วา ชาลํ เอว ชาลิกํ. ปชฺชติ คจฺฉติ เอเตนาติ ปาโท, จรโณ. ปทธาตุ คมเน ณ. ตํ ตํ ภารํ หรตีติ หตฺโถ, กโร. หรธาตุ หรเณ โถ. ชาลิกํ วิย หตฺถปาทงฺคุลนฺตรํ ยสฺสาติ ชาลิกปฺปาทหตฺโถ, สมฺพุทฺโธ. กุสเลน วฑฺฒกินา วาตปาเน สมฺมาโยชิตานิ ชาลสทิสานิ หตฺถปาทงฺคุลนฺตรานิ โหนฺติ. น จ จมฺเมน ปฏิพทฺธองฺคุลนฺตรานีติ อตฺโถ. เอตฺถ ชาลิกปฺปาทหตฺถงฺคุลนฺตรนฺติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน เอวํ วุตฺตํ. จมฺเมน ปฏิพทฺธหตฺถปาทงฺคุลนฺตโร หิ ผณหตฺถโก ปุริสโทเสน อุปหโต ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ. ตถาคตสฺส ปน จตสฺโส หตฺถงฺคุลิโย ปฺจปิ ปาทงฺคุลิโย เอกปฺปมาณา โหนฺติ. ตาสํ เอกปฺปมาณ ตาย ยวลกฺขณํ อฺมฺํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติฏฺติ. อถสฺส หตฺถปาทา กุสเลน วฑฺฒกินา สมฺมาโยชิตชาลวาต ปานสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา ชาลิกปฺปาทหตฺโถติ โถเมติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ชาลหตฺถปาโท’’ติ ปาโ. อยเมวตฺโถ.
นาโถติ พุทฺโธ กตฺตุวเสน. โส หิ นาถติ วิเนยฺยานํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสํ อุปตาเปติ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนา คโต ¶ . สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวติ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ วา อาสีสตีติ นาโถติ วุจฺจติ. วุตฺตฺหิ สทฺทนีติยํ ‘‘นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสิสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ ปวตฺตตี’’ติ.
ตสฺส ปน ปทสฺส อุณฺหีสสีโสติปเทน ตุลฺยลิงฺคตฺตภาเวน สมฺพนฺโธ. อุณฺหีสสีโสติ รฺโ พทฺธอุณฺหีส ปฏฺโฏ วิย วิโรจมาโน ปกติมํสปิณฺฑสงฺขาโต อุณฺหีสปฏฺฏสีโส. นลาเฏ นหิยติ พนฺธิยตีติ อุณฺหีโส. อุปุพฺพนหธาตุ พนฺธเน, อีโส. วณฺณวิกาโร. วุตฺตฺหิ ชาลินิยํ –
‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย,
ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;
ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค,
ตทุจฺจเต ปฺจวิธํ นิรุตฺติ’’นฺติ.
ตตฺถ จ อวิชฺชมานสฺส อาคมา วณฺณาคโม นาม. วิชฺชมานอกฺขรานํ เหฏฺุปริยายวเสน วณฺณวิปริยาโย นาม. อฺกฺขรสฺส อฺกฺขราปชฺชนตา วณฺณวิกาโร นาม. วิชฺชมานกฺขรวินาโส วณฺณวินาโส นาม. ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ วิเสสตฺถโยโค ธาตูนํ อตฺถาติสย โยโค นามาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ปน นการสฺส ณการํ กตตฺตา วณฺณวิกาโรติ ทฏฺพฺโพ. มาลาทึ สิยติ พนฺธิยตีติ สีโส, อุตฺตมงฺโค. สิธาตุ พนฺธเน อีโส. ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺเฏน เวิตสีโส วิย สีโส ยสฺสาติ อุณฺหีสสีโส. อถ วา ราชูนํ อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีโส ยสฺสาติ อุณฺหีสสีโส, นาโถ.
วุตฺตฺหิ พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏฺเจว ปริปุณฺณสีสฺจาติ ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํ. ตถาคตสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย มํสปฏํ ¶ อุฏฺหิตฺวา สกลํ นลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย ปติฏฺิตํ. รฺโ พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติ. ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ กิร อิมํ ลกฺขณํ วิทิตฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุ. อยํ ตาว เอโก อตฺโถ. อฺเ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ. เกจิ กปิสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺิสีสา, เกจิ ตุมฺพ สีสา, เกจิ ปพฺภารสีสา. ตถาคตสฺส ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ อุทกปุปฺผุลสทิสํ สีสํ โหติ. ตตฺถ ปุริมนเยน อุณฺหีสเวิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโส. ทุติยนเยน อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑล สีโสติ อุณฺหีสสีโส’’ติ. ตฏฺฏีกายฺจ ‘‘ทฺเว อตฺถ วเส ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ, ยสฺมา พุทฺธา จกฺกวตฺติโน จ ปริปุณฺณ นลาฏตาย ปริปุณฺณสีสพิมฺพตาย อุณฺหีสสีสาติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมา เต ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจ อุณฺหีสสีโสติ วุตฺต’’นฺติ วณฺเณติ. ตสฺมา อุณฺหีสสีโสติ โถเมติ.
อิติคุณสหิตนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทินา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณคุเณน สมฺปนฺนํ. อิติเอวํ วุตฺตปฺปการํ คุณํ อิติคุณํ. เตน สห อิโต ปตฺโตติ อิติคุณสหิโต, มเหสี. อฺเ หิ ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขเณหิ สมฺปนฺนา น โหนฺติ, จกฺกวตฺติราชาโน มหาปุริสลกฺขเณหิ สมฺปนฺนาปิ เปตฺวา โกโสหิตวตฺถ คุยฺหลกฺขณํ อวเสเสหิ สมฺปนฺนา โหนฺติ. ตถาคโตเยว สพฺพมหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต. ตสฺมา ภควนฺตํเยว อิติคุณสหิตนฺติ โถมนํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ มเหสินฺติ สีลกฺขนฺธาทิเก จ นิพฺพานฺจ เอสติ คเวสตีติ มเหสี. ตํ มเหสึ อหํ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมามิ วนฺทามีติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจวีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
๒๓. อยํ ¶ ปน อิมาสุ ตีสุ คาถาสุ สงฺเขปตฺถโยชนา. พุทฺโธ กตฺตุภูโต นิคฺโรธพิมฺโพ นิคฺโรธสฺส ปริมณฺฑโล วิย ปริมณฺฑลสรีโร มุทุกรจรโณ สณฺหหตฺถปาโท, พฺรหฺมโฆโส พฺรหฺมุโน สโร วิย อฏฺงฺคสมฺปนฺนสรวนฺโต, เอณิชงฺฆา เอณิมิคสฺส ชงฺฆา วิย สุวฏฺฏชาณุโก, โกสจฺฉาทงฺคชาโต อุสภวารณา ทีนํ องฺคชาโต วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเสน วตฺถโกเสน ปฏิจฺฉนฺเนน คุยฺหงฺคชาเตน สมนฺนาคโต, ปุนรปิ ปุนอปิ, สุคโต พุทฺโธ สุปฺปติฏฺิตปาโท สุวณฺณ ปาทุกตลมิว ภูมิยํ สมํ สุฏฺุ ปติฏฺิตปาโท, มูโท ทาตุณฺณโลโม ภมุกนฺตเร ชาโต สณฺหสุขุโม เสโต สุทฺโธ อุณฺณโลมวนฺโต, อถมปิ ตทฺํอปิ, สุคโต พุทฺโธ, พฺรหฺมุชุคฺคตฺตภาโว พฺรหฺมุโน อุชุอุคฺคต อตฺตภาโว วิย อุชุเมว อตฺตภาโว, นีลกฺขี อตินีลเนตฺเตน สมนฺนาคโต, ทีฆปณฺหิ อายตปณฺหิ ปริปุณฺณปณฺหิ วา, สุขุมมลฉวี สณฺหมลวิสุทฺธตโจ สณฺหมล วิรหิตตโจ วา, โถมฺยรสคฺคสคฺคี โถมิตพฺพสตฺตร สหรณสหสฺสนฺหารุอุทฺธคฺคิกา.
๒๔. ชิโน ปฺจมารชิตวา พุทฺโธ, จตฺตาลีสคฺคทนฺโต สมจตฺตาลีสอุตฺตมทนฺโต, สมกลปนโช กกเจน ฉินฺทิตฺวา ปิโต วิย สมทนฺโต, อนฺตรํสปฺปปีโน ทฺวินฺนํ อํสานํ ขนฺธานํ อนฺตรํ เวมชฺเฌ ปริปุณฺณปิฏฺิตโล, จกฺเกนงฺกิตปาโท อฏฺสตปาทจกฺกลกฺขเณน ลกฺขิต ปาทตโล, อวิรฬทสโน อวิวรทนฺเตน สมฺปนฺโน, มารชิ ปฺจมารชิตวา พุทฺโธ, อุสฺสงฺขปาโท ปาทสฺส อุปริ ิเตน สงฺขสทิสตฺตา สงฺขนามิเกน โคปฺผเกน สมนฺนาคโต, ติฏฺนฺโต ิตโกว โนนมนฺโต อนมมาโน หุตฺวา อุภยกรมุทุนา สุขุเมน หตฺถทฺวเยน ชณฺณุกานิ ชงฺฆานิ อามสนฺโต ปริมชฺชิตุํ สกฺโกนฺโต, วฏฺฏกฺขนฺโธ สุวณฺณาลิงฺโค ¶ วิย สมวฏฺฏิตคลิโก, โคตรุณ ปขุมโก ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสฺส จกฺขุภณฺโฑ วิย วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺโฑ, วิปฺปสนฺนจกฺขุภณฺเฑน สมนฺนาคโต วา, สีหปุพฺพฑฺฒกาโย สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย วิย ปริปุณฺณกาโย.
๒๕. สุคโต พุทฺโธ, สตฺตปีโน ทฺวิหตฺถปาทอํสกูฏเอกคลวเสน สตฺตสุ าเนสุ ปริปุณฺณมํสิโก, ทีฆงฺคุลิ สมอายตหตฺถปาทงฺคุลิ, อถ ตทฺํ โลม กูเปกโลโม เอเกกโลมกูเป เอเกกชาตโลโม, สมฺปนฺโนทาตทาโ สมฺปนฺนสุกฺกทาโ, กนก สมตโจ สุวณฺเณน สทิสจมฺโม นีลมุทฺธคฺคโลโม นีลํ อุทฺธํ อคฺคา โกฏิ หุตฺวา มุขโสภํ อุลฺโลกยมาโน วิย ิตโลโม, สมฺพุทฺโธ ตถาคโต, ถูลชิวฺโห มุทุทีฆปุถุลชิวฺหาย สมฺปนฺโน, อถ ตทฺํ, สีหหนุโก สีหสฺส เหฏฺาหนุ วิย ปริปุณฺณหนุโก, ชาลิกปฺปาท หตฺโถ กุสเลน วฑฺฒกินา วาตปาเน สมฺมาโยชิต ชาลํ วิย จมฺเมน อปฺปฏิพทฺธหตฺถปาทงฺคุลนฺตโร, นาโถ พุทฺโธ, อุณฺหีสสีโส รฺโ อุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจมาโน ปกติมํสปิณฺฑสงฺขาโต อุณฺหีสปฏฺฏสีโส, อิติ คุณสหิตํ เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณคุเณน สมนฺนาคตํ ตํ มเหสึ พุทฺธํ ตีหิ ทฺวาเรหิ อหํ นมามิ วนฺทามีติ.
ตีสุ คาถาสุ สงฺเขปตฺถโยชนา สมตฺตา.
อิมิสฺสํ ปน นมกฺการปาฬิยํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณํ พุทฺธวจนปาฬิยํ อาคตนยานุกฺกเมน น วุตฺตํ. คาถาพนฺธวเสน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถเมว ปน นิคฺโรธพิมฺโพตฺยาทินา อกฺกเมน วุตฺตํ. ตสฺมา ปาเถยฺยวคฺเค ลกฺขณสุตฺเต วุตฺตํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณกฺกมํ ¶ สงฺเขเปน ทสฺสยิสฺสาม พหุสฺสุตปฺาวฑฺฒนตฺถํ.
. พุทฺโธ สุปฺปติฏฺิตปาโท ๒. เหฏฺาปาทตเลสุ จกฺกชาโต ๓. อายตปณฺหิ ๔. ทีฆงฺคุลิ ๕. มุทุตลุน หตฺถปาโท ๖. ชาลหตฺถปาโท ๗. อุสฺสงฺขปาโท ๘. เอณิชงฺโฆ ๙. ิตโกว อโนนมนฺโต อุโภหิ ปาณิตเลหิ ชาณุกานิ ปริมสติ ๑๐. โกโสหิต วตฺถคุยฺโห ๑๑. สุวณฺณวณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ ๑๒. สุขุมจฺฉวี ๑๓. เอเกกโลมกูเปสุ เอเกกโลโม ๑๔. นีลมุทฺธคฺคโลโม ๑๕. พฺรหฺมุชุคตฺโต ๑๖. สตฺตุสฺสโท ๑๗. สีหปุพฺพฑฺฒกาโย ๑๘. จิตนฺตรํโส ๑๙. นิคฺโรธปริมณฺฑโล ๒๐. สมวฏฺฏกฺขนฺโธ ๒๑. รสคฺคสคฺคี ๒๒. สีหหนุโก ๒๓. จตฺตาลีสทนฺโต ๒๔. สมทนฺโต ๒๕. อวิรฬทนฺโต ๒๖. สุสุกฺกทาโ ๒๗. ปหุต ชิวฺโห ๒๘. พฺรหฺมสโร ๒๙. อภินีลเนตฺโต ๓๐. โคป ขุโม ๓๑. อุณฺณา ภมุกนฺตเร ชาตา โอทาตา มุทุตูล สนฺนิภา ๓๒. อุณฺหีสสีโสติ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสฺส กโม เวทิตพฺโพ. อิมานิ ปน ภควโต ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปารมีปฺุกมฺเมน ยถารหํ กมฺมสริกฺขกํ ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ ปน กมฺมานิ ปาเถยฺยวคฺเค ลกฺขณสุตฺเต วุตฺตานิ, ตานิ ปเนตฺถ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพานีติ.
ติสฺโส วนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส อติทุลภตโร กา กถา พุทฺธภาโว,
โลเก ตสฺมา วิภาวี วิวิธหิตสุขํ สาธโว ปตฺถยนฺตา;
อิฏฺํ อตฺถํ วหนฺตํ สุรนรมหิตํ นิพฺภยํ ทกฺขิเณยฺยํ,
โลกานํ นนฺทิวฑฺฒํ ทสพลมสมํ ตํ นมสฺสนฺตุ นิจฺจํ.
๒๖. เอวํ ¶ สุคตนฺติอาทีหิ ปฺจวีสติวนฺทนคาถาหิ พุทฺธสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ ตสฺส วนฺทเน อุยฺโยชนํ กโรนฺโต อาห พุทฺโธ พุทฺโธติโฆโส ตฺยาทิคาถํ. อยํ ปน สทฺธราคาถาติ ทฏฺพฺโพ.
ตตฺถ ปน โลเก พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโส อติทุลภตโร พุทฺธภาโว กา กถาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ โลเกติ มนุสฺสโลเก ติโลเก วา อนนฺตจกฺกวาฬ โลเก วา. พุทฺโธ พุทฺโธติโฆโสติ พุทฺโธ พุทฺโธ อิติ กิตฺติสทฺโท ถุติสทฺโท วา. ฆุสนํ โฆโส. ฆุสิยติ กถิยตีติ วา โฆโส, กิตฺติสทฺโท. ฆุสธาตุ สทฺเท ณ. อถ วา ฆุสิยติ ถวิยตีติ โฆโส, ถุติสทฺโท. เตน วุตฺตํ ปาราชิกณฺฑฏฺกถายํ ‘‘กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเอว. ถุติโฆโส วา’’ติ. พุทฺโธ พุทฺโธ อิติ ปวตฺโต โฆโส ถุติโฆโสติ พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส. อติทุลภตโรติ อติวิย ทุลฺลภตโม. ทุลฺลภตโรติ หิ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ลการโลเปน ทุลภตโรติ วุตฺตํ. ทุกฺเขน ลภิยตีติ ทุลฺลโภ. ทุปุพฺพลภธาตุ ลภเน อ. อถ วา ลภสฺส อสมิทฺธนฺติ ทุลฺลโภ, ทุพฺภิชาเนยฺย อพฺยยีภาวสมาโสยํ. ทุสทฺโท อสมิทฺธตฺโถ, ยถา ทุพฺภิกฺโขติ. อติ วิย ทุลฺลโภติ อติทุลโภ. เตสํ วิเสเสน อติทุลฺลโภติ อติทุลภตโร. พุทฺธา หิ โลเก กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโส อติทุลภตโรติ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ จูฬวคฺคขนฺธเก ‘‘โฆโสปิ โข เอโส คหปติ ทุลฺลโภ โลกสฺมึ, ยทิทํ พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ. ยถา จ หิ โลเก อุทุมฺพริกปุปฺผํ ทุลฺลภํ. จนฺทมฺหิ สสกํ หตฺเถน คณฺหิตุํ. วายสานํ ขีรํ, เอวํ พุทฺธภาโว อติทุลฺลภตโรติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ปน หีนูปมาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺเหตํ อปทานปาฬิยํ –
‘‘อุทุมฺพริกปุปฺผํว ¶ , จนฺทมฺหิ สสกํ ยถา;
วายสานํ ยถา ขีรํ, ทุลฺลภํ โลกนายก’’นฺติ จ;
ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมิ’’นฺติ จ;
กิฺจาปิ หิ โลเก จกฺกวตฺติราชูนํ อุปฺปชฺชมาโน ทุลฺลโภ. เอกสฺมิมฺปิ ปน กปฺเป จกฺกวตฺติราชาโน อเนกา อุปฺปชฺชนฺติ. ตถาคตา ปน โลเก อุปฺปชฺชมานาปิ เอกสฺมึ กปฺเป เอก ทฺวิติ จตุ ปฺจ พุทฺธาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น ตทุตฺตริ. ยสฺมา หิ อสงฺขฺเยยฺเยปิ กปฺเป ตถาคตสฺุโ โหติ. ตสฺมา ตถาคตสฺเสว กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนโต พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส อติทุลภตโร กา กถา พุทฺธภาโวติ วุตฺโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา มหาปรินิพฺพานสมเย ‘‘เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺติ. ทุราวตมฺหา อาคตา ตถาคตํ ทสฺสนาย กทาจิ กรหจิ ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา. อชฺช รตฺติยา ปจฺจูสสมเย ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ. อยฺจ มเหสกฺโข ภิกฺขุ ภควโต ปุรโต ิโต โอวาเรนฺโต โอตเรนฺโต วา น มยํ ลภาม ปจฺฉิเม กาเล ตถาคตํ ทสฺสนายา’’ติ.
พุทฺธภาโวติ พุทฺธสฺส ภาโว. กา กถาติ กึ วตฺตพฺโพเอวาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน พุทฺโธ อติทุลฺลภตโรติ จ, พุทฺโธ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺตีติ จ วุตฺตํ. นนุ พุทฺธา โลเก อเนกา อุปฺปชฺชนฺตีติ. สจฺจเมตํ. พุทฺโธ นาม ปน อเนกาสงฺขฺเยยฺยวาเรน วา อเนกาสงฺขฺเยยฺยทิวสมาสสํวจฺฉรํ วา อเนกาสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ วา ทสปารมิโย จ ปฺจมหาปริจฺจาเค จ ปูเรตฺวาว ภวิตุํ สกฺโกติ, น เอเกกวาราทินา. อถ โข ปน อนฺตมโส กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทสปารมิโย จ ปฺจ มหาปริจฺจาเค จ ปูเรตฺวาว พุทฺโธ ¶ ภวิตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา พุทฺโธ อติทุลฺลภตโรติ จ, พุทฺธา กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺตีติ จ วุตฺตนฺติ.
เอวํ พุทฺธสฺส อติทุลฺลภตรตฺตา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปนฺนตฺตา จเอว พุทฺโธพุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส มหปฺผลํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ อปทาเน –
‘‘พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;
วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนปิ ชมฺพุทีปสฺสา’’ติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโส อติทุลฺลภตโร, พุทฺธภาโว กา กถา. ตสฺมา. วิภาวีติ เมธาวี. เต หิ หิตาหิตํ การณาการณํ วา วิเสเสน ภาเวติ ปกาเสตีติ วิภาวา, ปฺา. วิปุพฺพ ภูธาตุ สตฺตายํ ณ. สา เอเตสํ อตฺถีติ วิภาวีติ วุจฺจนฺติ, สาธโว ลพฺภติ. ตํ ปน สาธโวติ ปเท วิเสสนํ.
วิวิธหิตสุขนฺติ นานปฺปการํ โลกิยโลกุตฺตร สงฺขาตํ หิตสุขํ. ตสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ตํ ปน ปตฺถยนฺตาติปเท กมฺมํ. สาธโวติ สปฺปุริสา. เต หิ สปรหิตํ สาเธติ นิพฺพตฺเตตีติ สาธโวติ วุจฺจติ. สาธธาตุ สํสิทฺธิยํ อโว. ตสฺส ปน ปทสฺส นมสฺสนฺตูติ ปเทน กตฺตุภาเวน สมฺพนฺโธ. ปตฺถยนฺตาติ ยาจนฺตา. วิวิธหิตสุขํ ปตฺถยนฺติ ยาจนฺตีติ ปตฺถยนฺตา, สาธโว. ปตฺถธาตุ ยาจเน อนฺโต. ยการาคโม. ตํ ปน สาธโวติปเท วิเสสนํ. อิฏฺนฺติ กามยมานํ. อิจฺฉิตพฺพํ กมิตพฺพนฺติ อิฏฺํ. อิสุธาตุ อิจฺฉา กนฺตีสุ ตปจฺจโย. ตสฺส รฏฺโ, ธาตฺวนฺตโลโป. อตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอตฺถํ. อตฺถิยติ ปตฺถิยตีติ อตฺโถ, วิปากานิสํสผลํ. อตฺถธาตุ ยาจนายํ อ ¶ . อถ วา อสติ ภวติ ผลภาเวนาติ อตฺโถ. อสธาตุ ภุวิมฺหิ ถ. ตํ ปน ปททฺวยํ วหนฺตนฺติปเท กมฺมํ. วหนฺตนฺติ ธารกํ. วหติ หรตีติ วหนฺโต, พุทฺโธ. วหธาตุ วหเน ปาปุณเน วา อนฺโต. พุทฺโธ หิ สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขํ ธมฺมเทสนาย ธาเรตีติ อตฺโถ.
สุรนรมหิตนฺติ เทเวหิ จ มนุสฺเสหิ จ จตุปจฺจยาทีหิ ปูชิตํ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ. อิสฺสริยกีฬาทีหิ สุรนฺติ ทิพฺพนฺตีติ สุรา, เทวา. สุรธาตุ ทิตฺติยํ. อถ วา สุรนฺติ อีสนฺติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณนฺติ วิโรจนฺติ จาติ สุรา, เทวา. สุนฺทรา รา วาจา เอเตสนฺติ วา สุรา, เทวา. ขนฺธสนฺตานํ นรนฺติ เนนฺตีติ นรา, มนุสฺสา. นรธาตุ นยเน อ. สุรา จ นรา จ สุรนรา. เตหิ มหิตพฺพา ปูชิตพฺพาติ สุรนรมหิโต, พุทฺโธ. มหธาตุ ปูชายํ ต. ตํ สุรนรมหิตํ. นิพฺภยนฺติ อภยํ. ภิยเต ภยํ. นตฺถิ ภยํ เอตสฺสาติ นิพฺภโย, พุทฺโธ. ตํ นิพฺภยํ. ตถาคตสฺส อฏฺสุ ปริสาสุ เกนจิ การเณน ภยํ หทยจลนํ กมฺปนํ นตฺถีติ อตฺโถ.
ทกฺขิเณยฺยนฺติ ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพอุตฺตมทานารหํ. ทาตพฺพาติ ทกฺขิณา, เทยฺยธมฺมวตฺถุ. ทาธาตุ ทาเนกฺขิณปจฺจโย. อถ วา ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพทานํ. ทกฺขธาตุ วฑฺฒเนยุ, ตํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย, พุทฺโธ. อรหติตทฺธิเต เณยฺโย. อถ วา ทกฺขิณาย หิตํ อนุรูปํ มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโย, พุทฺโธ. วิโสเธติตทฺธิตายํ. พุทฺโธเยว หิ ทกฺขิณาย มหปฺผลกรณวเสน จ, วิโสธนวเสน จ, เทวสกฺกพฺรหฺเมหิ จ, โกสลราชาทีหิ จ, อนาถปิณฺฑิกเสฏฺาทีหิ จ ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ อุตฺตมทานํ วิเสเสน อรหติ, ตสฺมา ทกฺขิเณยฺยนฺติ โถเมติ.
โลกานนฺติ ¶ สตฺตโลกานํ. ตสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. นนฺทิวฑฺฒนฺติ ปีติยา วฑฺฒาเปนฺตํ. นนฺทิยเต นนฺทิ. ภาวสาธโนยํ. นนฺทธาตุ สมิทฺธิยํ นนฺทเน วา อิ. ปีติยา อธิวจนเมตํ. สา วฑฺเฒติ พุทฺเธตีติ นนฺทิวฑฺโฒ, พุทฺโธ. นนฺทิสทฺทูปปทวฑฺฒธาตุ วฑฺฒเน อ. พุทฺโธ หิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณาสีตานุพฺยฺชนลกฺขณสมฺปนฺเนน จ สพฺพฺุตาณาทิคุณสมฺปนฺเนน ธมฺมเทสนาย จ โลเก สพฺพสตฺตานํ ปีตึ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. สพฺพสตฺตานฺหิ พุทฺธทสฺสเน ธมฺมสวเน จ ติตฺโต นตฺถิ, ตสฺมา โลกานํ นนฺทิวฑฺฒนฺติ โถเมติ. วุตฺตฺเหตํ อปทานฏฺกถายํ ‘‘ปกติยาเอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน อติตฺโต โลโกติ. กถํ ปน สพฺพสตฺตานํ พุทฺธทสฺสเน อติตฺโต โหตี’’ติ. พุทฺธสฺส ปน พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณาทีหิ สีลาทิอสาธารณคุเณหิ จ อธิก สมฺปนฺโน หุตฺวา สพฺพเทวมนุสฺเสหิ อติวิโรจมานตฺตา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ตาวตึเส –
‘‘น โกจิ เทโว วณฺเณน, สมฺพุทฺธํ อติโรจติ;
สพฺเพ เทเว อธิคฺคยฺห, สมฺพุทฺโธว วิโรจตี’’ติ.
ทสพลนฺติ อฺเหิ ปจฺเจกพุทฺธาริยสาวเกหิ อสาธารเณน ทสกายพเลน จ ทสาณพเลน สมฺปนฺนํ. ตฺหิ เกหิจิ วิรุทฺเธหิ การเณหิ พลนฺติ น กมฺเปนฺตีติ พลนฺติ วุจฺจติ. อถ วา พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลํ. พลธาตุ ปาเณ อ. พลนฺติ ภารํ วหิตุํ สกฺกุณนฺตีติ วา พลํ, พลนฺติ ชานนฺติ สพฺพธมฺมนฺติ พลํ, าณ พลํ. ทสพลฺจ ทสพลฺจ ทสพลานิ เอกเสสนเยน. ตานิ ยสฺส โสติ ทสพโล, พุทฺโธ. อิธ ปน สามฺวเสน วุตฺโตปิ วิเสสฏฺานิยตฺตา ภควโต ทสกายพลานิ จ, ทสาณพลานิ จ อธิปฺเปตานิ. เตสํ ปน สรู ปตฺถํ นยนสุภคกายงฺคนฺตฺยาทิ คาถาวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
อสมนฺติ ¶ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิสํ. นตฺถิ สโม สทิโส ปุคฺคโล เอตสฺสาติ อสโม, พุทฺโธ. ตํ อสมํ. ตนฺติ ตาทิสํ คุณสมฺปนฺนํ พุทฺธํ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ สพฺพกาลํ นิรนฺตรนฺติ อตฺโถ. นมสฺสนฺตูติ อภิวนฺทนฺตูติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โลเก ติโลเก มนุสฺสโลเก วา, พุทฺโธพุทฺโธติโฆโส พุทฺโธ พุทฺโธอิติ กิตฺติสทฺโท ถุติสทฺโท วา, อติทุลภตโร อติวิย ทุลฺลภตโม, พุทฺธภาโว พุทฺธสฺส ภาโว, กา กถา กึวตฺตพฺโพ เอว, ตสฺมา พุทฺโธพุทฺโธติ โฆสสฺส อติทุลฺลภตรตฺตา, วิภาวี เมธาวี วิวิธหิตสุขํ นานปฺปการํ โลกิยโลกุตฺตรสงฺขาตํ หิตสุขํ ปตฺถยนฺตา ยาจนฺตา, สาธโว สปฺปุริสา อิฏฺํ กามยมานํ, อตฺถํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาทิอตฺถํ, วหนฺตํ ธารกํ, สุรนรมหิตํ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิตํ, นิพฺภยํ อภยํ อสนฺตาสํ วา, ทกฺขิเณยฺยํ ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพอุตฺตมทานารหํ, โลกานํ สตฺตโลกานํ นนฺทิวฑฺฒํ ปีติยา วฑฺฒาปเนนฺตํ. ทสพลํ อสาธารเณน ทสกายาณพเลน สมฺปนฺนํ, อสมํ สีลาทิคุเณหิ เกนจิ อสทิสํ ตํ ตาทิสํ คุณสมฺปนฺนํ พุทฺธํ นิจฺจํ สตตํ สมิตํ สพฺพกาลํ นิรนฺตรํ, นมสฺสนฺตุ อภิวนฺทนฺตูติ.
ฉพฺพีสติมวนฺทนคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
ปฺุเเนเตน โสหํ นิปุณมติ สโต สมฺปราเย จ ติตฺโต,
ทกฺโข ทิฏฺุชฺชุปฺโ อวิกลวีริโย โภควา สํวิภาคี;
ติกฺโข ¶ สูโร ธิตตฺโต สปรหิตธโร ทีฆชีวี อโรโค,
ธฺโ วณฺโณ ยสสฺสี อติพลวธโร กิตฺติมา ขนฺตุเปโต.
สทฺโธ ทาตงฺคุเปโต ปรมสิริธโร ทิฏฺธมฺเม วิรตฺโต,
ลชฺชี กลฺยาณมิตฺโต อภิรตกุสโล ปฺจสีลาทิรกฺโข;
อปฺปิจฺโฉ อปฺปโกโธ อติวุชุหทโย อิทฺธิมา อปฺปเมยฺโย,
ปาสํโส เปมวาโจ สุชนคุณวิทู มามโก โส ภเวยฺยํ.
๒๗. เอวํ พุทฺโธ พุทฺโธติ โฆโสตฺยาทิคาถาย พุทฺธวนฺทเน อุยฺโยชนํ กตฺวา อิทานิ สุคตนฺตฺยาทีหิ คาถาหิ พุทฺธํ วนฺทิตฺวา ปณิธึ กโรนฺโต อาห ปฺุเเนเตน โสหนฺตฺยาทิ คาถาทฺวยํ. อยํ ปน คาถาทฺวยมฺปิ สทฺธราคาถาติ ทฏฺพฺพา. ตตฺถ ปมคาถายํ โสอหํ เอเตน ปฺุเน สมฺปราเย นิปุณมติ จ สโต จ…เป… ขนฺตุเปโต จ ภเวยฺยนฺติ สมฺพนฺโธ. โสหนฺติ โส อหํ. พุทฺธสฺส นมกฺกาโร โสอหนฺติ อตฺโถ. เอเตน ปฺุเนาติ อิมินา พุทฺธวนฺทนปฺุกมฺเมน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปฺุํ. ปุธาตุ โสธเน ณฺย. ปฺุนฺติ จ อิธ ปน พุทฺธปณามกฺริยาภินิปฺผาทิกา กุสลเจตนา อธิปฺเปตา. สา จ วนฺทเนยฺยวนฺทกานํ เขตฺตชฺฌาสยสมฺปทาหิ ทิฏฺธมฺม เวทนียภูตา ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส กมฺมสฺส อนุพลปฺปทานวเสน ตนฺนิพฺพตฺติตวิปากสนฺตติยา อนฺตรายกรานิ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมานิ ปฏิพาหิตฺวา ตนฺนิทานานํ ยถาธิปฺเปตสิทฺธิวิพนฺธกานํ โรคาทิอนฺตรายานมปฺปวตฺตึสาเธติ จาติ อตฺโถ จ เวทิตพฺโพ. สมฺปราเย จาติ เอตฺถ ¶ จสทฺโท อฏฺานโยโค. โส จ นิปุณมติตฺยาทีสุ ปเทสุ โยเชตพฺโพ. สมฺปราเยติ ปรโลเก. โส หิ สมฺปรายิตพฺพา อุปคมิตพฺพา เอตฺถ สตฺเตหีติ จ, กมฺมกิเลสวเสน สตฺเตหิ สมฺปรายิตพฺพา ปาปุณิตพฺพาติ วา เอตฺถาติ จ สมฺปราโยติ วุจฺจติ. สํปริปุพฺพ อยธาตุ หิ คติยํ ณ. อถ วา กมฺมวเสน อภิมุโข สมฺปเรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สมฺปราโยติ วุจฺจติ. สํปุพฺพปรธาตุ คติยํ ณฺย. อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตีติอาทีสุ วิย หิ จุราทิ คณวเสน ปรสทฺทํ คติยมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู. ตสฺมึ สมฺปราเย.
นิปุณมตีติ สณฺหสุขุมปฺวา จ. สณฺหสุขุมํ อตฺถนฺตรํ ปฏิวิชฺฌนสมตฺถาย ปฺาย สมฺปนฺโน จ วา. เอตฺถ จ นิปุณสทฺโท สณฺหสุขุมวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. หิตาหิตํ มนติ ชานาตีติ มติ, ปฺา. มนธาตุ าเณติ. นิปุณา สณฺหา มติ ปฺา ยสฺส เมติ นิปุณมติ. สโตติ สติมา จ. สรตีติ สติ, สรธาตุ จินฺตายนฺติ. สา อสฺส เม อตฺถีติ สโต. ติตฺโตติ ตปฺปโน จ. ยถาลทฺธวตฺถุนา สนฺตุฏฺโ จาติ อตฺโถ. ติสนํ ตปฺปนํ ติตฺโต. ติสธาตุ ตปฺปเน ตปจฺจโย. สการสฺส โตอาเทโส. ยถาลาภ สนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโต โส จาติ ติวิเธน สนฺโตเสน สนฺตุฏฺโติ วุตฺตํ โหติ.
ทกฺโขติ ตํ ตํ กิจฺเจ เฉโก จ กุสโล จ วา. โส หิ กุสลกมฺเม อฺสฺมิฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข. ทกฺขธาตุ สีฆตฺเถ อ. ทิฏฺุชฺชุปฺโติ ทิฏฺิอุชุปฺโติ ปทจฺเฉโท. อุชุ ทิฏฺิปฺาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ทิฏฺิชฺชุ ปฺโติ ปาโ. ทิฏฺิอุชุปฺโติ ปทจฺเฉโท, โสเย วตฺโถ ¶ . อุชูติ อกุฏิลภาเวน ภวตีติ อุชุ, อชฺชโว. อุชุธาตุ อชฺชเว กฺวิ. อถ วา อรติ อกุฏิลภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ, อวงฺโก. อรธาตุ คติยํ ชุปจฺจโย. อริสฺส อุอาเทโส. สมฺมา ปสฺสตีติ ทิฏฺิ, มติ. ทิสธาตุ ปสฺสเน ตปจฺจโย. ตสฺส รฏฺาเทโส. ธาตฺวนฺตโลโป จ อี จ. อุชุ อชฺชวา ทิฏฺิ มติ ทิฏฺุชุ วิเสสนปรนิปาตวเสน. ปกาเรน ชานาติ อนิจฺจาทิวเสน อวพุชฺฌตีติ ปฺา. ปปุพฺพาธาตุ อวโพธเน อ. อุชุทิฏฺิ จ อุชุปฺา จ ยสฺส เมติ ทิฏฺุชฺชุปฺโ, ปุคฺคโล. อวิกลวีริโยติ อนูนวีริโย จ ปริปุณฺณวีริโย จาติ อตฺโถ. วิหีนํ กโรตีติ วิกโล. วิปุพฺพกรธาตุ กรเณ อ. รสฺสโล. วีรานํ กมฺมํ วีริยํ. อวิกลํ อนูนํ วีริยํ อสฺสเมติ อวิกลวีริโย. น สกฺกา กุสีเตเนว นวโลกุตฺตรธมฺมา ลทฺธุํ, อารทฺธวีริเยเนว สกฺกา. ตสฺมา อวิกลวีริโยติ ปตฺเถตีติ วุตฺตํ โหติ.
โภควาติ ภฺุชิตพฺพสมฺปตฺติสุเขน สมฺปนฺโน จ. ภฺุชิตพฺโพติ โภโค, สมฺปตฺติ. ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ ณ. โภโค อสฺส เม อตฺถีติ โภควา. สํวิภาคีติ สํวิภชนสีโล จ สํวิภชนสมฺปนฺโน จ วา, สํวิภชติ สีเลนาติ สํวิภาคี. สํวิภชนสีโลติ วา สํวิภาคี, สํวิภชิตุํ สีลมสฺสาติ วา สํวิภาคี. สํวิภาเค สีลมสฺสาติ สํวิภาคี. อยํ ตสฺสีลตฺโถ. สํวิภชติ ธมฺเมนาติ สํวิภชนธมฺโมติ วา. สํวิภชิตุํ ธมฺโม อสฺสาติ วา, สํวิภชเน ธมฺโม อสฺสาติ วา สํวิภาคี. อยํ ตทฺธมฺมตฺโถ. สํวิภชนํ สาธุกาโร อสฺส อตฺถิ. สาธุการินา สํวิภชตีติ วา, สํวิภชิตุํ สาธุการีติ วา, สํวิภชเน สาธุการีติ วา สํวิภาคี. อยํ ตสฺสา ธุการตฺโถ. สํวิปุพฺพ ภชธาตุ วิภาเค ณ. ชสฺส โค. อถ วา สํวิภชนํ สํวิภาโค. โส เม อสฺส อตฺถีติ สํวิภาคี ¶ . อสฺสถฺยตฺเถ อี. ปเรสํ ยาจกานํ อนฺนาทิทานวตฺถุํ นิจฺจํ ปริจฺจชนการีติ วุตฺตํ โหติ.
ติกฺโขติ ติกฺขปฺปฺวา จ นิสานปฺวา วา. ติชนํ นิสนํ ติกฺขา, ปฺา. ติชธาตุ นิสาเน ข. ชสฺส โก. ติกฺขา ปฺา เม อสฺส อตฺถีติ ติกฺโข. อสฺสถฺยตฺเถ โณ. ติกฺข ปฺาย สมฺปนฺโน จาติ อตฺโถ. ปฺาย จ สพฺพ กุสลานํ ธมฺมานํ เสฏฺตฺตา มูลการณตฺตา จ ติกฺโขติ ปตฺถนํ กโรติ. วุตฺตฺหิ มิลินฺทปฺเห –
‘‘ปฺา ปสฏฺา โลกสฺมึ, กตา สทฺธมฺมฏฺิติยา;
ปฺาย วิมตึ หนฺตฺวา, สนฺตึ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต’’ติ.
สูโรติ จตูสุ ปริสาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ จ วีโร จ. สตฺติวนฺโต นิพฺภโยติ อตฺโถ. สูรยเต วิรยเต สูโร. ภาวสาธโนยํ. สูรธาตุ วิกฺกนฺติยํ วีเร วา อ. อถ วา อภิรุอฉมฺภิอนุตฺราสภาเวน สูรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สูโร. สูรธาตุ คติยํ อ. สีโห วิย ปริสมชฺเฌ สูรวีรสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถ. สาสนิ เกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ สูรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ. เกวลํ ปน สูโรติ วิสิฏฺสูโรติ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํ. ธิตตฺโตติ เอตฺถ ธิต อตฺโตติ ปทจฺเฉโท. ธิโตติ สมาธิ. อตฺตนฺติ จิตฺตํ. เอกคฺคจิตฺตสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถ. ธาติ ติฏฺติ เอการมฺมเณหิ ธิโต, เอการมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม ธาเรตีติ วา ธิโต, สมาธิ. ธาธาตุ ธารเณ ต. อารมฺมณํ อรติ ชานาตีติ อตฺตํ, จิตฺตํ. อรธาตุ คติยํ ต. รสฺส โต. ธิโต สมาธิ อตฺตํ จิตฺตํ อสฺส เมติ ธิตตฺโต.
สปรหิตจโรติ อตฺตหิตปรหิตจโร, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อตฺถํ ปฏิปนฺนโก จาติ อตฺโถ. อตฺตโน จ ปรสฺส จ หิตํ อตฺถํ ปโยชนํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ สปรหิตจโร ¶ . สปรหิตสทฺทูปปท จรธาตุ จรเณ อ. ทีฆชีวีติ ทีฆายุโก จ. ทีเฆน ชีวิตินฺทฺริเยน สมฺปนฺโน วา. ทีโฆ ชีโว ชีวิตํ อสฺส เมติ ทีฆชีวิ. อายุกปฺปมฺปิ ทีฆชีวิตสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถ. อโรโคติ โรควิรโห จ อาโรคฺยํ วา. รุชฺชติ ภฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิ. รุชธาตุ ภงฺเค ณ. อถ วา รุชฺชติ หึสตีติ โรโค. รุชธาตุ หึสายํ ณ. นตฺถิ โรโค ตสฺส เมติ อโรโค, ฉนฺนวุติโรคานํ อภาโว ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. ธฺโติ สิรีปฺุปฺาลกฺขณสมฺปนฺโน จ. ธฺสทฺโท หิ สิรีปฺุปฺาลกฺขณวาจโกติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺหิ เวสฺสนฺตรชาตเก ‘‘ธฺํ มงฺคล สมฺมต’’นฺติ จ. เตมิยชาตเก ‘‘ธฺปฺุลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติ จ. อิทํ ปน นิพฺพจนํ. ธนนํ สมฺปชฺชนํ ธฺํ, สิรีปฺาปฺุลกฺขณานํ สมฺปนฺนนฺติ อตฺโถ. ธนธาตุ สมฺปนฺเน. ธาตูนํ อเนกตฺถตฺตา ณฺยปจฺจโย. ณการานุพนฺเธ โลเป กเต ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส การํ กตฺวา ธฺนฺติ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อถ วา ธนํ สิรีปฺา ปฺุลกฺขณสมฺปทํ อสฺส เม อตฺถีติ ธฺโ. อสฺสถฺยตฺเถ ณฺโย.
วณฺโณติ วณฺณสมฺปนฺโน จ. เอตฺถ จ วณฺโณ ทุวิโธ โหติ สรีรวณฺณคุณวณฺณวเสน. ตตฺถ สรีร วณฺโณ นาม รูปกายสฺส ปาสาทิกรูปสมฺปนฺนตา. คุณ วณฺโณ นาม สีลสมาธิปฺาทิคุเณน จ ธุตงฺคาทิปฏิปทาคุเณน จ สมฺปนฺนตา. อิทํ ปน นิพฺพจนํ. วณฺเณติ วิการมาปนฺนานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, สรีรรูปํ. วณฺเณติ อตฺตโน ทพฺพํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, คุโณ. วณฺณธาตุ ปกาสเน อ. อิธ ปน ตทุภยมฺปิ ยุชฺชติ. วณฺณํ อสฺส เม อตฺถีติ วณฺโณ. อสฺสถฺยตฺเถ อ. ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโน กิตฺติวนฺโต วา. เอตฺถ จ ¶ ทุวิโธ โหติ ยโส ปริวารกิตฺติยสวเสน. ตตฺถ ยชิยติ ปูชิยติ เอเตน ปริวาเรนาติ ยโส, ปริวาโร. ยชธาตุ ปูชายํ อ. ชสฺส โส. อถ วา ยาติ คจฺฉติ ปาปุณาติ สามิกสฺส ปริวารนฺติ ยโส, ปริวาโร. ยาธาตุ คติยํ โสปจฺจโย. ยชิยติ ปูชิยติ เอเตนาติ ยโส, กิตฺติสทฺโท. ยชธาตุ เทวปูชาสงฺคหกรณทานธมฺเมสุ อ. ชสฺส โส. อถ วา ยาติ คจฺฉติ ปาปุณาติ สพฺพตฺถ พฺยาปนนฺติ ยโส, กิตฺติโฆโส ถุติสทฺโท วา. ยาธาตุ คติยํ โสปจฺจโย. ยโส จ ยโส จ ยโส เอกเสสนเยน. โส อสฺส เม อตฺถีติ ยสสฺสี, อสฺสถฺยตฺเถ สีปจฺจโย.
อติพลวธโรติ อติพลวนฺตธารโก จ อติวิย กายพลาณพลวนฺตํ ธาเรตีติ อติพลวธโร. อชาตสตฺตุราชาทโย วิย ปฺจหตฺถิ ทสหตฺถิพลสฺส ธารณสมตฺโถ จ, สาริปุตฺตตฺเถราทโย วิย าณพลสฺส ธารณสมตฺโถ จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. กิตฺติมาติ กิตฺติโฆสวนฺโต จ. กิตฺติยเต กถิยเต คุณนฺติ กิตฺติ, ถุติโฆโส. กิตฺตธาตุ สทฺเท อิ. กิตฺติโฆโส อสฺส เม อตฺถีติ กิตฺติมา. อสฺสถฺยตฺเถ มนฺตุปจฺจโย. ขนฺตุเปโตติ ขนฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ. ขมนํ สหนํ ขนฺติ. ขมุธาตุ สหเน ตปจฺจโย. ตสฺสนฺติ ตาย อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ ขนฺตุเปโต. ขนฺติวาทตาปโส วิย ขนฺตุเปโต จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. ขนฺติยา หิ ทุกฺกรตฺตา สพฺพกุสล ธมฺมานํ ปธานตฺตา เสฏฺตปตฺตา จ ขนฺตุเปโตติ ปตฺถนํ กโรติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา’’ติ จ. ‘‘ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติ จ. ‘‘ขนฺตีพลํ พลานีก’’นฺติ จ.
‘‘สีลสมาธิปฺานํ ¶ , ขนฺติปฺปธานการณํ;
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ขนฺตฺยายตฺตาว วฑฺฒเร’’ติ จ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โสหํ โส อหํ, เอเตน ปฺุเน อิมินา พุทฺธวนฺทนปฺุกมฺเมน สมฺปราเย ปรโลเก, นิปุณมติ จ สณฺหสุขุมปฺวา จ, สโต สติมา จ ติตฺโต ตปฺปโน ยถาลทฺธวตฺถุนา สนฺตุฏฺโ จ, ทกฺโข ตํตํกิจฺเจ เฉโก จ, ทิฏฺุชฺชุปฺโ อุชุทิฏฺิ ปฺาย สมฺปนฺโน จ อวีกลวีริโย อนูนวีริโย จ ปริปุณฺณวีริโย วา, โภควาภฺุชิตพฺพสมฺปตฺติสุเขน สมฺปนฺโน จ สํวิภาคี สํวิภชนสีโล จ ติกฺโข ติกฺขปฺวา จ, สูโรติ สตฺติวนฺโต นิพฺภโย จ, ธิตตฺโต สมาหิต จิตฺโต จ เอกคฺคจิตฺโต วา, สปรหิตจโร อตฺตหิต ปรหิตปฏิปนฺนโก จ ทีฆชีวี ทีฆายุโก จ อโรโค โรควิรโห จ ธฺโ สิรีปฺุปฺาลกฺขณสมฺปนฺโน จ วณฺโณ วณฺณสมฺปนฺโน จ ยสสฺสี ปริวารสมฺปนฺโน จ อติพลวธโร อติพลวนฺตธารโก จ กิตฺติมา กิตฺติ โฆสวนฺโต จ ขนฺตุเปโต ขนฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ ภเวยฺยนฺติ.
สตฺตวีสติมคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
๒๘. เอวํ ปฺุเเนเตนตฺยาทิคาถาย สมฺปราเย ปณิธึ กตฺวา อิทานิ ทิฏฺธมฺเม ปตฺถนํ กตฺตุกาโม สทฺโธ ทาตงฺคุเปโต ตฺยาทิคาถมาห. ตตฺถ สทฺโธติ กมฺมาทิ สทฺทหนลกฺขณาย สทฺธาย สมฺปนฺโน จ. สทฺทหนํ สทฺธา, สทฺทหตีติ วา สทฺธา. สทฺทหนฺติ สมฺปยุตฺตธมฺมา เอตายาติ สทฺธา. สํปุพฺพธาธาตุ ธารเณ ต. สา ปน กมฺมาทีสุ สทฺทหนลกฺขณา. โอกปฺปนลกฺขณา วา. ปสาทรสา. อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา. โอฆุตฺตรโณ วิย ¶ . อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺานา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานา วา. สา หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺพฺพา. ภควตา หิ สา สทฺธา ‘‘สทฺธาหตฺโถ มหานาโค’’ติ จ. ‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺ’’นฺติ จ. ‘‘สทฺธาพีชํ ตโป วุฏฺี’’ติ จ ‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆ’’นฺติ จ ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ, สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตี’’ติ จ, ‘‘สทฺเธสิโก ภิกฺขเว อริยสาวโก’’ติ จ, ‘‘สทฺธาธน’’นฺติ จ.
‘‘เยสํ อตฺถิ สทฺธา พุทฺเธ, ธมฺเม จ สงฺฆรตเน;
เต มํ อติวิโรจนฺติ, อายุนา ยสสา สิริยา’’ติ.
จ. ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ, วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิฺํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺตึ อุปฺปาเทตี’’ติ จ. ‘‘ทุลฺลภา สทฺธาสมฺปตฺตี’’ติ จ วุตฺตา. ตสฺมา สทฺโธ จ ภเวยฺยนฺติ ปตฺถนํ กโรติ.
สา จ ปน จตุพฺพิธา โหติ อาคมสทฺธา, อธิคมสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธา จาติ. ตตฺถ สพฺพฺุโพธิสตฺตานํ อภินีหารโต อาคตตฺตา อาคมสทฺธา นาม. อริยสาวกานํ สจฺจปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมสทฺธา นาม. พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นาม. พุทฺธาทีสุ ปสาทุปฺปตฺติมตฺตา ปสาทสทฺธา นาม. อิธ ปน ปณิธานฏฺานตฺตา สพฺพสทฺธา อธิปฺเปตา. สทฺธา อสฺส เม อตฺถีติ สทฺโธ. อสฺสถฺยตฺเถ ณ.
ทาตงฺคุเปโตติ ทาตสฺส องฺคาย การณภูตาย ธนสมฺปตฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ. ทาตพฺพวตฺถุ จ, ตปฺปฏิคฺคาหกปุคฺคโล จ, สทฺธา จาติ ตีหิ องฺเคหิ อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ วา. ทิยเต ทาตํ. ภาวสาธโนยํ. ทาธาตุ ทาเน อ. องฺคียติ ¶ ายติ เอเตนาติ องฺโค, ธนสมฺปตฺติ. ทาตสฺส องฺโค ทาตงฺโค, เตน อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ ทาตงฺคุเปโต, อถ วา ทิยตีติ ทาตํ, ทานวตฺถุ. ทาตสฺส องฺโค ทาตงฺโค, เตน อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโตติ ทาตงฺคุเปโต, ทาตพฺพวตฺถุ จ, ตปฺปฏิคฺคาหก ปุคฺคโล จ, สทฺธา จาติ ตีหิ องฺเคหิ สมฺปชฺชามีติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺหิ อิติวุตฺตฏฺกถายํ ‘‘สทฺธา เทยฺยธมฺโม ปฏิคฺคาหโก จาติ อิเมสํ ติณฺณํ สมุขีภูตกาเลเยว หิ ทานํ สมฺภวตี’’ติ.
ปรมสิริธโรติ อุตฺตมสิรีธารโก จ. อุตฺตมสิรึ ธารณสมตฺโถ จ วา. เอตฺถ จ สิรีติ ปฺาปฺุสรีรโสภคฺคสมฺปตฺตีนเมตํ อธิวจนํ. กตปฺุเหิ เสวิยตีติ สิรี, กตปฺุเ ปุคฺคเล เสวติ นิสฺสยตีติ วา สิรี, ปฺาปฺุสรีรโสภคฺคสมฺปตฺติ ลพฺภติ. สิธาตุ เสวายํ อิโร อี จ. ปรมา อุตฺตมา สิรี ปรมสิรี, ตํ ธาเรตีติ ปรมสิรีธโร, ปรมสิริยา ธารณสมตฺโถติ อตฺโถ.
ทิฏฺธมฺเมติ ปจฺจกฺขภูเต อตฺตภาเว. เอตฺถ จ ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโว. โส หิ ปสฺสิตพฺโพติ ทิฏฺโ, อตฺตภาโว. ทิฏฺโ ปสฺสิตพฺโพ ธมฺโม สภาโว อสฺสาติ ทิฏฺธมฺโมติ วุจฺจติ. ตสฺมึ ทิฏฺธมฺเม. วิรตฺโตติ กามคุเณสุ วิคตรตฺโต จ, รชฺชนํ รตฺโต. รนฺชธาตุ ราเค. วิคโต รตฺโต อสฺส เมติ วิรตฺโต. ลชฺชีติ ปาปหิริวนฺโต จ, ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมฺปนฺโน จ วา. อถ วา ลชฺชีติ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน จ. ลชฺชีสทฺเทน หิ ลกฺขณาหารนเยน โอตฺตปฺปมฺปิ คเหตพฺพํ. กสฺมา, กุสล ลกฺขณสภาเวน สมานตฺตา. วุตฺตฺเหตํ เนตฺติปาฬิยํ –
‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ;
วุตฺตา ภวนฺติ สพฺโพ, โสหาโร ลกฺขโณ นามา’’ติ.
ลชฺชตีติ ¶ ลชฺชา, หิริ. ลชฺชธาตุ หิริยํ. ลชฺชา อสฺส เม อตฺถีติ ลชฺชา, กายทุจฺจริตาทิโต หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคโต จาติ อตฺโถ. กลฺยาณมิตฺโตติ สุนฺทรมิตฺต สมฺปนฺโน จ. กลฺยาณสทฺโท หิ สุนฺทรวาจโก อนิปฺผนฺน ปาฏิปทิโก. อถ วา กลฺยํ หิตํ อณยติ ปาปยตีติ กลฺยาโณ, สุมิตฺโต. กลฺยสทฺทูปปทอณธาตุ คติยํ ณ. มิชฺชติ สิเนหตีติ มิตฺโต, มิชฺชิยติ สิเนหิยตีติ วา มิตฺโต, มิทธาตุ สิเนเห ต. กลฺยาโณ มิตฺโต อสฺส เมติ กลฺยาณมิตฺโต. หิตธรสุมิตฺตสมฺปนฺโน จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. อิธ ปน สทฺธาสีลสุตจาควีริยสติ สมาธิปฺาคุเณหิ สมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต อธิปฺเปโต. ตํ ปน สนฺธาย ภควตา สิงฺคาลสุตฺเต –
‘‘อุปกาโร จ โย มิตฺโต, สุขทุกฺเข จ โย สขา;
อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต, โย จ มิตฺตานุกมฺปโก;
เอเตปิ มิตฺเต จตฺตาโร, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต; สกฺกจฺจํ
ปยิรุปาเสยฺย, มาตา ปุตฺตํว โอรส’’นฺติ วุตฺโต.
วิสุทฺธิมคฺเค จ –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม. คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จาฏฺาเน นิโยชเย’’ติ วุตฺโต. อิติ เอวรูปสฺส จ กลฺยาณมิตฺตสฺส ทุลฺลภตฺตา กลฺยาณมิตฺเตน สมฺปชฺชามีติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.
อภิรตกุสโลติ ทานาทิปฺุกุสลธมฺเมสุ อภิรมโณ จ. กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํ, ทานาทิปฺุธมฺมา. กุปุพฺพ สลธาตุ สํวรเณ อ. เตสุ อภิอติเรกํ รมตีติ อภิรตกุสโล ¶ , กิตนฺตสมาโสยํ. กุสลาภิรโตติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ปทวิปริยาเยน เอวํ วุตฺตนฺติ. อถ วา อภิอติเรกํ รมนํ อภิรโต, กุสเลสุ อภิรโต ยสฺส เมติ อภิรตกุสโล, นิจฺจํ กุสลปฺุสฺส กรเณ อภิรตจิตฺตสมฺปนฺโน จาติ อตฺโถ.
ปฺจสีลาทิรกฺโขติ ปฺจสีลาทีนํ รกฺขิตุํ สมตฺโถ จ. เอตฺถ จ อาทิสทฺเทน คิหีนํ อฏฺงฺคุโปสถสีลํ, สามเณรานํ ทสงฺคสีลฺจ, ภิกฺขูนํ จตุปาริสุทฺธิสีลฺจ สงฺคณฺหาติ. ปฺจสีลํ อาทิ เยสํ เตติ ปฺจสีลาทิ, ตํ รกฺขติ รกฺขิตุํ สมตฺเถตีติ ปฺจสีลาทิรกฺโข. คหฏฺานํ นิจฺจสีลวเสน ปฺจสีลํ สติ อุสฺสาหสมตฺเถ อุโปสถงฺควเสน อฏฺงฺคสีลํ ทสงฺคสีลฺจ อขณฺฑํ อจฺฉิทฺทํ อสพลํ อกมฺมาสํ กตฺวา รกฺขิตุํ สามเณรสีลวเสน ทสสีลฺจ, ภิกฺขุสีลวเสน จตุปาริสุทฺธิสีลฺจ รกฺขิตุํ สมตฺโถ จาติ อตฺโถ. ภควตา หิ ‘‘สีลวิปตฺติเหตุ วา ภิกฺขเว สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ จ. ‘‘สีลสมฺปทาเหตุ วา ภิกฺขเว สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ จ. ‘‘สีลสมฺปนฺโน มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. จตุปริสํ วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต. อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตี’’ติ จ วุตฺตตฺตา จ. อฏฺกถายฺจ ‘‘สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถี’’ติ จ. ‘‘สีล สมฺปตฺติฺหิ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาตี’’ติ จ. ‘‘อาทิมฺหิ สีลํ วิโสเธยฺยา’’ติ จ. ‘‘สตฺตา สีเลน วิสุชฺฌนฺตี’’ติ จ. ‘‘สีลํ สาสนสฺส อาที’’ติ จ. ‘‘สตฺตสุ วิสุทฺธีสุ ¶ สีลวิสุทฺธิ สรีรํ นามา’’ติ จ. ‘‘สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายน’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา ปฺจสีลาทิรกฺโขติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.
อปฺปิจฺโฉติ อนิจฺโฉ จ, รูปาทิกามคุเณสุ อนิจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อภาวตฺโถเหตฺถ อปฺปสทฺโท. อปฺปฑํสมกสวา ตาตปาติอาทีสุ วิย อิจฺฉนํ อิจฺฉา, รูปาทิกามคุณํ อิจฺฉตีติ วา อิจฺฉา, กามตณฺหา. อิสุธาตุ อิจฺฉากนฺตีสุ อ. ธาตฺวนฺตสฺสจฺโฉ. นตฺถิ อิจฺฉา ยสฺส เมติ อปฺปิจฺโฉ, รูปาทีสุ กาเมสุ อนิจฺฉนฺโต จาติ อตฺโถ. อปฺปิจฺโฉ ปน จตุพฺพิโธ โหติ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ, ปฏิเวธอปฺปิจฺโฉ จาติ. ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ. โย ปน ปจฺจเย พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ วา คณฺหติ น วา คณฺหติ. น อนวเสสคาหี โหติ. อยํ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ นาม. โย ปน เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ นาม. ธุตงฺคสมาทานสฺส ปน ธุตงฺคปริหรณภาวํ อฺเสํ ชานิตุํ น เทติ, อยํ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ นาม. โย ปน โสตาปนฺนาทีสุ อฺตโร หุตฺวา โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมอปฺปิจฺโฉ นาม. อิเมหิ อปฺปิจฺฉคุเณหิ สมฺปนฺโน จ อหํ ภเวยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
อปฺปโกโธติ ทุสฺสนลกฺขณโทสโต วิรหิโต จ. โส หิ กุชฺฌตีติ โกโธติ วุจฺจติ. โทสสฺเสตํ อธิวจนํ. นตฺถิ โกโธ อสฺส เมติ อปฺปโกโธ.
กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โกโธ สหเต นรนฺติ.
วุตฺตเทสนํ มนสิกริตฺวา อปฺปโกโธติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.
อติวุชุหทโยติ ¶ อติเอว อุชุจิตฺตสมนฺนาคโต จ. อรติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อกุฏิลภาเวนาติ อุชุ, อชฺชวํ. อรธาตุ คติยํ ชุ. อริสฺส อุ. อารมฺมณํ หรตีติ หทยํ, จิตฺตํ. หรธาตุ หรเณ อย. รสฺส โท. อถ วา อารมฺมณํ หรนฺตํ อยติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ หทยํ, จิตฺตํ. หรสทฺทูปปท อยธาตุ คติยํ อ. อุชุ จ ตํ หทยฺจาติ อุชุหทยํ. อติเอว อุชุ หทยํ อสฺส เมติ อติวุชุหทโย. โคมุตฺตวงฺโก จ จนฺทเลขาวงฺโก จ นงฺคลโกฏิ วงฺโก จาติ ตีหิ วงฺเกหิ วิคโต หุตฺวา อติวิย อุชุจิตฺตสมนฺนาคโต จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ จ โย ปาปํ กตฺวาว น กโรมีติ ภาสติ. โส คนฺตฺวา ปจฺโจสกฺกนตาย โคมุตฺตวงฺโก นาม. โย ปาปํ กโรนฺโตว ภายามหํ ปาปสฺสาติ ภาสติ. โส เยภุยฺเยน กุฏิลตาย จนฺทเลขา วงฺโก นาม. โย ปาปํ กโรนฺโตว โก ปาปสฺส น ภาเยยฺยาติ ภาสติ, โส นาติกุฏิลตาย นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส วา ตีณิ กมฺมทฺวารานิ อสุทฺธานิ. โส โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส ยานิ กานิจิ ทฺเว. โส จนฺทเลขา วงฺโก นาม. ยสฺส ยํกิฺจิ เอกํ. โส นงฺคลโกฏิวงฺโก นามาติ เวทิตพฺโพ.
อิทฺธิมาติ อิทฺธิยา สมนฺนาคโต จ, อิทฺธิสทฺทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อิทฺธิ อสฺส เม อตฺถีติ อิทฺธิมา. อสฺสถฺยตฺเถ มนฺตุปจฺจโย. มานุสฺสิกาเล มนุสฺสิทฺธิยา เทวุปฺปตฺติกาเล เทวิทฺธิยา สมณุปฺปตฺติกาเล สมณิทฺธิยา จ สมฺปุณฺเณยฺยนฺติ อตฺโถ.
อปฺปเมยฺโยติ อปฺปเมตพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน จ. ปเมตพฺโพติ ปเมยฺโย. ปปุพฺพมาธาตุ ปมาเณ ณฺย. น ปเมยฺโย อปฺปเมยฺโย, อปฺปเมยฺโย สีลาทิคุโณ เม อสฺส อตฺถีติ อปฺปเมยฺโย. อสฺสถฺยตฺเถ ณ. อปฺปเมยฺเยหิ ¶ สีลาทิคุเณหิ จ โภคสมฺปตฺตีหิ จ สมฺปชฺชามีติ ปตฺถนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.
ปาสํโสติ สีลาทิคุเณหิ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ ปสํสารโห จ, ปสํสิยเต ถวิยเต ปสํโส. ภาว สาธโนยํ. ปปุพฺพสํสธาตุ ถุติยํ, ตํ อรหตีติ ปาสํโส. อรหติตทฺธิเต ณ. พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ ปสํสิ ตพฺเพหิ ทานสีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน จ ภเวยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เปมวาโจติ อตฺถพฺยฺชนมธุรตาย พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ เปมิตพฺพวาจาย สมฺปนฺโน จ. ปิยเตติ เปมา, วาจา. ปีธาตุ ตปฺปนกนฺตีสุ อิโม. วจิตพฺพาติ วาจา. วจธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ ณ. เปมา วาจา อสฺส เมติ เปม วาโจ. พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ เปมิยา จตุรงฺคสมนฺนาคต วาจาย สมฺปนฺโน จาติ อตฺโถ. สปฺปุริสานํ ปน วาจา จตุรงฺคสมนฺนาคตา โหติ. สุภาสิตวาจา จ ธมฺมวาจา ปิยวาจา สจฺจวาจาติ. ตถาเหตํ วุตฺตํ สคาถาวคฺค สํยุตฺเต –
สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต,
ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;
ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ,
สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถนฺติ.
อยํ ปเนตฺถ โยชนา. สนฺโต สปฺปุริสา อุตฺตมํ สุภาสิตํ สุฏฺุ ภาสิตํ วาจํ อาหุ, ธมฺมํ ภเณ ภเณยฺย อธมฺมํ น ภเณ น ภเณยฺย, ทุติยํ ตํ วาจํ อาหุ, ปิยํ ภเณ ภเณยฺย, อปฺปิยํ น ภเณ น ภเณยฺย, ตติยํ ตํ วาจํ อาหุ, สจฺจํ ภเณ ภเณยฺย อลิกํ น ภเณ น ภเณยฺย, จตุตฺถํ ตํ วาจํ อาหูติ.
สุชนคุณวิทูติ ¶ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ สีลาทิคุณํ วิชานโก จ. สุนฺทโร ชโน สุชโน. คุณติ ปกาเสติ สีลาทิคุณสมงฺคิตํ ปุคฺคลนฺติ คุณํ, สีลาทิคุณํ. คุณธาตุ ปกาสเน อ. สุชนานํ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ คุโณ สุชนคุโณ, ตํ วิทติ ชานาตีติ สุชนคุณวิทู. สุชน คุณสทฺทูปปทวิทธาตุ าเณ อู. พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ สีลสมาธิปฺาทิคุณํ ชานิตุํ สมตฺโถ จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ.
มามโกติ พุทฺธาทิสชฺชนานํ มามโก จ. มมายตีติ มามโก. มมธาตุ มานเน เปเม วา ณฺวุ. ตสฺส อโก. พุทฺธาทิรตนตฺตยฺจ สทฺธมฺมฺจ มานนฺโต จ ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. โสติ โส อหํ. ภเวยฺยนฺติ ภวามีติ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโยชนา. โส อหํ ทิฏฺธมฺเม ปจฺจกฺขภูเต อตฺตภาเว, สทฺโธ สทฺธาย สมนฺนาคโต จ, ทาตงฺคุเปโต ทาตสฺส องฺคาย การณภูตาย ธน สมฺปตฺติยา อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ, ทาตพฺพ วตฺถุ จ, ตปฺปฏิคฺคาหกปุคฺคโล จ, สทฺธา จาติ ตีหิ องฺเคหิ อุเปโต สมุเปโต สมนฺนาคโต จ วา, ปรมสิริธโร อุตฺตมสิรีธารโก จ, อุตฺตมสิรึ ธารณสมตฺโถ จ วา, วิรตฺโต กามคุเณสุ วิคตรตฺโต จ, ลชฺชี ปาปหิริวนฺโต จ, ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมฺปนฺโน จ วา, หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคโต จ วา, กลฺยาณมิตฺโต สุนฺทรมิตฺต สมฺปนฺโน จ, อภิรตกุสโล ทานาทิปฺุกุสลธมฺเมสุ อภิรมโณ จ, ปฺจสีลาทิรกฺโข ปฺจสีลาทีนิ รกฺขิตุํ สมตฺโถ จ, อปฺปิจฺโฉ อนิจฺโฉ จ, รูปาทิกามคุเณสุ อนิจฺฉนฺโต จ วา, อปฺปโกโธ ทุสฺสนลกฺขณโทสโต วิรหิโต จ, อติวุชุหทโย อติเอว อุชุจิตฺตสมนฺนาคโต จ, อิทฺธิยา สมนฺนาคโต จ, อปฺปเมยฺโย อปฺปเมยฺเยหิ สีลาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน จ, ปาสํโส สีลาทิคุเณหิ พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ ปสํสารโห จ, เปมวาโจ อตฺถพฺยฺชนมธุรตาย ¶ พุทฺธาทิสปฺปุริเสหิ เปมิตพฺพวาจาย สมฺปนฺโน จ, สุชนคุณวิทู พุทฺธาทิสปฺปุริสานํ สีลาทิคุณํ วิชานโก จ, มามโก พุทฺธาทิสชฺชนานํ มามโก จ, พุทฺธาทิรตนตฺตยฺจ สทฺธมฺมฺจ มานนฺโต จ วา, ภเวยฺยํ ภวามีติ.
อฏฺวีสติมคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
อิตฺถํ อสงฺขเย นาถ, คุเณ ลกฺขณทีปิเต;
คาถาสุ สูจกาสฺเวก, คาถมฺปิ สรเต พุโธ.
จตุราปายมุตฺโต โส, สาธกตฺถทฺวยสฺส จ;
หตูปทฺทวชาโล จ, ลาภี หิตสุขสฺส จ.
อธิโป นรเทวานํ, จตุทีปิสฺสโรปิ วา;
ภเวยฺย อนฺติเม เทเห, ตมฺํ เสตฉตฺตกํ.
ภาวนายานมารุยฺห, สมเมสฺสติ สุพฺพโต;
อิมสฺมึ อตฺตภาเวปิ, อโรโค ทีฆชีวิโก.
ปูชิโต สพฺพโลเกหิ, ภาวนาภิรตีมโน;
ชนปฺปิโย มนาโป จ, กา กถาขิลธารเณ.
๒๙. เอวํ ปฺุเเนเตนตฺยาทิ คาถาทฺวเยน ปณิธึ กตฺวา อิทานิ พุทฺธวนฺทนสฺส ผลานิสํสํ ทสฺเสนฺโต อิตฺถนฺตฺยาทิ คาถาปฺจกํ อาห. ตํ ปน มูลาจริเยหิ น วุตฺตํ, ปจฺฉา ปน หิตกาเมหิ ปณฺฑิเตหิ ปกฺขิตฺตํ คาถาปฺจกนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตา ปน คาถาโย ปถฺยาวตฺตคาถาติ ทฏฺพฺพา.
ตาสุ ปน ปมคาถายํ อิตฺถํ อสงฺขเย ลกฺขณทีปิเต นาถคุเณ สูจกาสุ คาถาสุ เอกคาถมฺปิ โย พุโธ สรเตติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถนฺติ อิมินา สุคตนฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน. อสงฺขเยติ เอตฺตกา พุทฺธคุณาติ คเณตุํ อสมตฺเถ. สงฺขิยเต สงฺขยา. สงฺขิยติ คณิยตีติ วา สงฺขยา ¶ . สขิธาตุ สงฺขฺยายํ ยปจฺจโย. อถ วา สงฺขิตุํ น สกฺโกนฺตีติ อสงฺขยา. เอตฺตกา พุทฺธคุณา เอตฺตกา พุทฺธคุณาติ นิรวเสสโต เอกพุทฺโธปิ อเนกวสฺส สตสหสฺสโกฏิยาปิ คเณตุํ อสมตฺโถว. ปเคว ปน อฺเติ อตฺโถ. วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,
กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,
วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ จ.
‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;
นตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว’’ติ จ.
มหาวคฺคสํยุตฺตฏฺกถายฺจ ‘‘อปฺปมาณา หิ พุทฺธา เตสํ พุทฺธาปิ อนวเสสโต วณฺณํ วตฺตุํ อสมตฺถา, ปเคว อิตรา ปชา’’ติ จ. ลกฺขณทีปิเตติ อุปลกฺขณ นเยน ปกาสิตพฺเพ. เอตฺถ จ ปธานนโย นิทสฺสน นโย จ ลพฺภติ. นาถคุเณติ พุทฺธสฺส สีลสมาธิ ปฺาทิคุเณ. ตสฺส ปน ปทสฺส วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สูจกาสฺเวกคาถมฺปีติ สูจกาสุ เอกคาถมฺปีติ ปทจฺเฉโท. สูจกาสูติ ปกาสกาสุ. คาถาสูติ สุคตนฺตฺยาทินา วุตฺตาสุ ฉพฺพีสติวนฺทนคาถาสุ. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. กวีหิ คายติ กถิยตีติ คาถา. ปชฺชวิเสโส. เคธาตุ สทฺเท ถ. เคธาตุสฺส คาเทโส. อถ วา คํ วุจฺจติ าณํ. ตํ ติฏฺติ เอตฺถาติ คาถา. คํสทฺทูปปทถาธาตุ คตินิวตฺติยํ. คํ วุจฺจติ าณํ, เตน กวีหิ พนฺธิตฺวา ถิยติ ถปิยตีติ วา คาถา, ตาสุ คาถาสุ. เอกคาถมฺปีติ เอกปชฺชมฺปิ. เอตฺถ จ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. เตน อเนกคาถาย พุทฺธคุณสรเณ กา กถาวาติ สมฺภาเวติ. พุโธติ โย ปณฺฑิโต. โส ¶ หิ อตฺถานตฺถํ พุธติ ชานาตีติพุโธติ วุจฺจติ. สรเตติ สรติ. ฉนฺทานุรกฺขณตฺถฺหิ ปรสฺสปทติวิภตฺติยา อตฺตโนปทเตวิภตฺตาเทโส.
๓๐. โสติ โส พุโธ ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. จตุราปายมุตฺโตติ นิรยติรจฺฉานเปตอสุรกายสงฺขาเตหิ จตูหิ อปาเยหิ วิมุตฺโต จ. ปฺุสมฺมตา อยาเยภุยฺเยน อปคโตติ อปาโย. อยโต สุขโต อปคโตติ วา อปาโย. อพฺยยีภาวสมาโสยํ. อถ วา ติสฺโส สมฺปตฺติโย อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอเตนาติ อโย, ปฺุํ. อยธาตุ คติยํ อ. ปฺุโต อยติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ วา, ปฺุการีหิ อยิตพฺโพ ปวตฺเตตพฺโพติ วา อโย, สุขํ. ตโต อปคโตติ อปาโย. จตุโร อปาโย จตุราปาโย, เตหิ มุตฺโต วิมุตฺโตติ จตุราปายมุตฺโต. สาธกตฺถทฺวยสฺส จาติ สาธโก อตฺถทฺวยสฺส จาติ ปทจฺเฉโท. อตฺถทฺวยสฺสาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาตสฺส อตฺถทฺวยสฺส. เอตฺถ จสทฺโท อฏฺานโยโค. โส ปน สาธโก ตฺยาทีสุ ปเทสุ ยุตฺโต. สาธโกติ นิปฺผาทโก จ. โส หิ สาเธติ นิปฺผาเทตีติ สาธโกติ วุจฺจติ.
หตูปทฺทวชาโล จาติ หโต อุปทฺทวสงฺขาตชาโล จ. หนยิตฺถ อปนยิตฺถาติ หโต. หนธาตุ หึสายํ ต. อุปคนฺตฺวา ทวติ หึสตีติ อุปทฺทโว, ชาติภยาทิ โสฬสอุปทฺทโว. อุปปุพฺพทุธาตุ หึสายํ, อุปทฺทวา นาม ปน โสฬสวิธา โหนฺติ ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ, ราชภยํ, โจรภยํ, อคฺคิภยํ, อุทกภยํ, อูมิภยํ, กุมฺภิลภยํ, อาวฏฺฏภยํ, สุสุกาภยํ, อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยฺจาติ. ชลติ หึสติ มจฺเฉ เอเตนาติ ชาลํ, มจฺฉชาลํ. ชาลํ ¶ วิยาติ ชาโล, อุปทฺทโว. นิตตฺเถน ปน ชลติ หึสติ สตฺเต เอเตนาติ ชาโล. อุปทฺทโว. ชลธาตุ หึสายํ ณ. หโต อุปทฺทวสงฺขาตชาโล เยน โสติ หตูปทฺทวชาโล. พุทฺธปณามเจตนาย ปหิโต อุปทฺทวสงฺขาตชาโล ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ลาภี หิตสุขสฺส จาติ หิตสฺส จ สุขสฺส จ ลาภี จ. ลภนํ ลาโภ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ลาภี, หิโนติ วฑฺฒตีติ หิตํ, อตฺถํ. สุขยตีติ สุขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา สุฏฺุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํ. สุปุพฺพ ขนุธาตุ อวธารเณ กฺวิ. หิตฺจ สุขฺจ หิตสุขํ, ตสฺส ลาภี ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๓๑-๓๒. นรเทวานํ อธิโป จ จตุทีปิสฺสโรปิ วา ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. นรเทวานนฺติ นรา จ เทวา จ นรเทวา, เตสํ. กมฺมตฺเถ เจตํ ฉฏฺีวจนํ. อธิโปติ อิสฺสโร จ. โส หิ อตฺตาธีนํ ปาติ รกฺขติ ธมฺเมน วา อธิอภิภวิตฺวา ปาติ รกฺขตีติ อธิโปติ วุจฺจติ. อธิปุพฺพปาธาตุ รกฺขเน อ, นรานํ อธิโป อิสฺสโร มนุสฺสราชา จ เทวานํ อธิโป อิสฺสโร เทวราชา จ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. จตุทีปิสฺสโรปิ วาติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺเถ นิปาโต. เตน ปเคว เอกทีปิสฺสรราชภาโว จ, ปเท สิสฺสรราชภาโว จาติ สมฺภาเวติ. วา สทฺโท ปทปูรณ มตฺโตเยว. จตุทีปิสฺสโรติ ปุพฺพวิเทโห, อปรโค ยาโน, ชมฺพุทีโป, อุตฺตรกุรุ จาติ จตุนฺนํ ทีปานํ อิสฺสโร จกฺกวตฺติราชาปิ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุพฺพวิเทโหติ สิเนรุโน ปุเร ภวํ ปุพฺพํ, เวเทน ปฺาย อีหนฺติ วายมนฺติ เอตฺถาติ เวเทโห, วิทสทฺทูปปท อีหธาตุ วายาเม ณ. โสเยว วิเทโห. อิมํ ทีปมุปาทาย สิเนรุโน ปุพฺพทิสภาคตฺตา ปุพฺโพ จ โส วิเทโห จาติ ปุพฺพวิเทโห, ปุพฺพทีโป.
อปรโคยาโนติ ¶ สิเนรุโน อปเร ปจฺฉิเม ภโว อปโร. คเวน ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ โคยาโน. โคสทฺทูปปท ยาธาตุ คมเน ยุ. สิเนรุโน ปจฺฉิม ทิสภาคตฺตา อปโร จ โส โคยาโน จาติ อปรโคยาโน, ปจฺฉิมทีโป. ชมฺพุทีโปติ ชายตีติ ชมฺพู. โยชนสตุพฺเพโธ รุกฺโข. ชนธาตุ ชนเน อู. นสฺส โม. พการาคโม. ชลมชฺเฌ ทิปฺปตีติ ทีโป, ทิปฺปนฺติ โชตนฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมาติ วา ทีโป. ทีปธาตุ ทิตฺติยํ อ. ตสฺส ปน ทฺวิอาโปติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ทฺวิธา อาโป สนฺทติ เอตฺถาติ ทีโปติ พหุพฺพีหิสมาโสปิ ยุชฺชติ. ชมฺพุยา ลกฺขิโต ปฺาโต วา ทีโป ชมฺพุทีโป, ทกฺขิณทีโป. อุตฺตรกุรูติ สิเนรุโน อุตฺตเร ภวา อุตฺตรา. ธมฺมตาสิทฺธสฺส ปฺจสีลสฺส อานุภาเวน กํ สุขํ อุรุมหนฺตํ เอตฺถาติ กุรุ. พหุพฺพีหิสมาโสยํ. กุํ วุจฺจติ ปาปํ. ตํ รุนฺธนฺติ เอตฺถาติ วา กุรุ. กุปุพฺพรุธิธาตุ อาวรเณ กฺวิ. ธาตฺวนฺตสฺส โลโป. สิเนรุโน อุตฺตรทิสภาคตฺตา อุตฺตโร จ โส กุรุ จาติ อุตฺตรกุรุ. อุตฺตรทีโปติ จตุนฺนํ ทีปานํ อิสฺสโร จตุทีปิสฺสโร, จกฺกวตฺติราชา ลพฺภติ.
เอวํ โลกิยหิตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรหิตํ ทสฺเสนฺโต อาห อนฺติเม เทเห…เป… สุพฺพโตติ อนฺติเม เทเห สุพฺพโต ภาวนายานํ อารุยฺห อฺํ ตํ เสตฉตฺตกํ ธาเรนฺโต สมํ เอสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปน อตฺถกฺกเมน วณฺณยิสฺสาม. อนฺติเมติ จริเม ปจฺฉิเม วา. อนฺเต ปริโยสาเน ภโว อนฺติโม, ปจฺฉิมสรีโร. ตสฺมึ. เทเหติ สรีเร. ทิหติ อุปจิยติ วฑฺฒตีติ เทโห, สรีโร. ทิหธาตุ อุปจเย ณ. อถ วา ทิหติ อุปจยติ เอเตน ปฺุาปฺุนฺติ เทโห, ปจฺฉิมภวภูเต ภพฺพกุลปุตฺตภูเต วา สรีเรติ อตฺโถ. สุพฺพโตติ สุฏฺุ ปฏิปนฺนโก หุตฺวา ¶ . สุฏฺุ วตํ ปฏิปนฺนํ อสฺสาติ สุพฺพโต. วการสฺสพฺโพ. ภาวนายานมารุยฺหาติ ภาวนายานํ อารุยฺหาติ ปทจฺเฉโท. วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตยานํ อารุหิตฺวาติ อตฺโถ. ภาเวตพฺพา วฑฺเฒตพฺพาติ ภาวนา. เตภูมก สงฺขารารมฺมณํ. อถ วา ตทารมฺมณํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ภาวนา, วิปสฺสนาปฺา. ภูธาตุ สตฺตายํ วฑฺฒเน วา ยุ. สา จ สมถวิปสฺสนา ภาวนาวเสน ทุวิธา โหติ. ตตฺถ อิธ ปน อฺํ เสตฉตฺตกนฺติ สทฺทนฺตรสนฺนิฏฺาเนน วิปสฺสนาภาวนา อธิปฺเปตา. ยนฺติ ปาปุณนฺติ เอเตน นิพฺพานนฺติ ยานํ, อนิจฺจาทิวิปสฺสนาาณํ. ยาธาตุ คติยํ ยุ. ภาวนาสงฺขาตํ ยานํ ภาวนายานํ, ภาวนา จ สา ยานฺจาติ วา ภาวนายานํ.
อารุยฺหาติ อาโรหิตฺวา. ปกติยานสทิสํ อนิจฺจ ทุกฺขอนตฺตยานํ อารุหิตฺวาติ อตฺโถ. อนิจฺจาทิลกฺขเณน หิ วินา มคฺคผลนิพฺพานํ ปตฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา ภาวนายานมารุยฺหาติ วุตฺตํ. อฺนฺติ อรหตฺตผลํ. ตฺหิ ปมมคฺเคน อาทิฏฺมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ อวพุชฺฌตีติ อฺนฺติ วุจฺจติ. อาปุพฺพาธาตุ อวโพธเน กฺวิ. อาสทฺโท มริยาทตฺโถ. เสตฉตฺตกนฺติ โอทาตาตปตฺตํ. เสวิยตีติ เสตํ, ธวลํ. สิธาตุ เสวายํ ต. กิเลสตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํ. ฉทธาตุ สํวรเณ ต. ตํเยว ฉตฺตกํ. เสตฺจ ตํ ฉตฺตกฺจาติ เสตฉตฺตกํ. อรหตฺตผลอาตปตฺตํ ลพฺภติ. อฺํ อรหตฺตผลสงฺขาตํ เสตฉตฺตกํ ธาเรนฺโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สมนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ สมติ วูปสมติ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ สมนฺติ วุจฺจติ. เอสฺสตีติ ปาปุณิสฺสตีติ.
อิทานิ ทิฏฺธมฺมิกตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมสฺมึ อตฺตภาเวปีติอาทิมาห. ตตฺถ อิมสฺมึ อตฺตภาเวปิ อโรโค จ ทีฆายุโก จ สพฺพโลเกหิ ปูชิโต จ ภาวนาภิ รติมโน ¶ จ ชนปฺปิโย จ มนาโป จ ภเวยฺยาติ โยชนา. อตฺตภาเวปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน สมฺปรายิกตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อตฺตาติ ภวติ เอเตน อภิธานํ พุทฺธิ จาติ อตฺตภาโว. ขนฺธปฺจกสฺเสตมธิวจนํ. อโรโคติ สพฺพพฺยาธิวิรโห จ. โส หิ นตฺถิ โรโค อสฺสาติ อโรโคติ วุจฺจติ. ทีฆชีวิโกติ ทีฆายุโก จ. โส หิ ทีฆา ชีวิ อายุ อสฺสาติ ทีฆชีวิโกติ วุจฺจติ.
๓๓. สพฺพโลเกหีติ สพฺพเทวมนุสฺเสหิ. ปูชิโตติ ปูชิตพฺโพ จ. ภาวนาภิรติมโนติ สมถวิปสฺสนา สงฺขาตาย ภาวนาย อภิรมณจิตฺโต จ. ชนปฺปิโยติ สพฺพชเนหิ ปิยายิตพฺโพ จ. มนาโปติ สพฺพสตฺตานํ จิตฺตวฑฺฒนโก จ ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
เอวํ ฉพฺพีสติยา วนฺทนคาถาสุ เอกคาถามตฺตมฺปิ พุทฺธคุณานุสฺสรเณ ผลานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพคาถาโย วจสา ธาเรตฺวา พุทฺธวนฺทเน อเนกานิ ผลานิสํสานิ ทสฺเสตุํ กา กถาขิลธารเณติ อาห. ตตฺถ กา กถาขิลธารเณติ กา กถา อขิลธารเณติ ปทจฺเฉโท. สพฺพพุทฺธวนฺทนคาถาย วจสา ธารเณ กึ วตฺตพฺพา เยวาติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ อขิลสทฺโท สพฺพวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. อถ วา ขิยนํ ขิลํ. ขิธาตุ ขเย ลปจฺจโย. ขยํ ลาติ คณฺหาตีติ วา ขิลํ, อปฺปกํ. ขยสทฺทูปปทลาธาตุ คหเณ อ. น ขิลํ อขิลํ, สพฺพคาถาโย. ธาริยเต ธารณํ, อขิลาย สพฺพาย คาถาย ธารณํ อขิลธารณํ, ตสฺมึ. ฉพฺพีสติยา พุทฺธวนฺทนคาถาสุ เอกํ คาถํ วจสา ธารยิตฺวา พุทฺธวนฺทเน ยถาวุตฺตผลานิสํสานิ ลพฺภนฺติ, ปเคว ปน สพฺพพุทฺธวนฺทนคาถาโย วจสา ธารยิตฺวา ทิเน ทิเน พุทฺธวนฺทเนติ ¶ อตฺโถติ. อิมินา ปน คาถาปฺจเกน ยถาวุตฺต ผลานิสํสํ ตฺวา สทฺทหโก สมฺมาทิฏฺิโก กุลปุตฺโต สพฺพพุทฺธวนฺทนคาถาโย วจสา ธารยิตฺวา รตฺตินฺทิวํ ปุพฺพณฺหกาเล จ สายนฺหกาเล จ รตฺติยา ปมยาเม จ ปจฺฉิมยาเม จ สตตํ สมิตํ นิรนฺตรํ พุทฺธํ วนฺเทยฺยาติ อุยฺโยชนํ ทสฺเสตีติ.
ปฺจกคาถาวณฺณนา สมตฺตา.
อิติ โปราณาจริเยหิ วนฺทิตสฺส นมกฺการสฺส สทฺทตฺถนเยหิ ฉนฺทาลงฺการนเยหิ จ สณฺหสุขุมสุทุทฺทส คมฺภีรสฺส พุทฺธสฺส ทุปฺปฏิวิธคุณปริทีปกสฺส สปฺปุริสานํ จิตฺตปสนฺนชนกสฺส สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสํหิร วิสารทาณจารินา สาสนโสธเกน ภทฺทนฺตเรว ตตฺเถรวเรน รจิตา พุทฺธคุณปฺปทีปิกนามิกา วณฺณนา.
นิคมน
อิทํ ปน ปุรํ นิมฺมิเตน สิรีปวรวิชยานนฺตยสปณฺฑิต ตฺริภวนาทิตฺยาธิปติมหาธมฺมราชาธิราชาติ ลฺฉิตนามิเกน ปิฏกตฺตยปาฬึ สิลารูฬฺหํ การยิตฺวา ปฺจม สงฺคีติกรเณน ติมหาธมฺมราเชน รตนาปฺุชนฺติ สมฺมเต ราชธานีภูเต นานากุลสํกิณฺเณ ปฺุธฺวนฺตานํ สาธูนฺจ สีลสมาธิปฺวนฺตานํ ภิกฺขูนฺจ นิวาสภูเต พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนากเร จนฺทิมสูริยา วิย พุทฺธสาสนุชฺโชตเน มนฺตเล นคเร อิติ ปริกิตฺติเต มหาราเม เทเส วสนฺเตน อุปาสก คุณสมฺปนฺเนน นามิเกน อุปาสเกน จ ตสฺสุปฏฺากาย นามิกาย อุปาสิกาย จ สมกุสลจฺฉนฺทํ กตฺวา นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย การิเต มโนรเม สุวณฺเณน ลิมฺปิตตฺตา สุวณฺณวตี นามิเก ¶ ทฺวิภุมฺมิเก มหิฏฺกวิหาเร อฏฺหิ ทิสาหิ อาคตานํ สุเตสนภิกฺขูนํ สาฏฺกถํ ปิฏกตฺตยํ ทิเน ทิเน สตตํ นิรนฺตรํ วาเจนฺเตน อธิวสนฺเตน สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย อสํหิรวิสารทาณจารินา มนฺตเล ปุเร ปริยตฺติสาสนหิตธมฺมาจริยคณสฺส เชฏฺุกฺกฏฺภูเตน เรวตาภิปณฺฑิตธชสาสนวํสมหาธมฺมราชคุรูติ จ อคฺค มหาปณฺฑิตาติ จ ลทฺธลฺฉิเตน มูลทฺวาทสสาสน กรมหาคณสฺส เชฏฺมหานายกภูเตน สาสนาปฺรฺุโ อาจริโยติ วิสฺสุเตน สาสนโสธก มหานายกตฺเถรวเรน โปราเณหิ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ ภควตา วุตฺเตหิ พุทฺธคุณปฺปกาสเกหิ พุทฺธคุณปเทหิ โถมิตฺวา วนฺทิตสฺส อตฺถพฺยฺชเนน ฉนฺทาลงฺการนเยน จ ปถวีสนฺธารกสฺส อุทกกฺขนฺธสฺส วิย คมฺภีรสฺส ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปิตสฺส วตฺถุสฺส วิย อติทุทฺทสสฺส สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส อคฺคโกฏิยา วิย อติสณฺห สุขุมสฺส ปุถุชฺชนาเณน พุทฺธสฺส ทุปฺปฏิวิธคุณปริทีปกสฺส นมกฺการสฺส ลีนตฺถปฺปกาสนา พุทฺธคุณปฺปทีปิกนามิกา สํวณฺณนา ตาสุ ตาสุ อฏฺกถาฏีกาสุ อาคตํ สํวณฺณนานยํ นิสฺสาย ปฺาปาฏวตฺถาย สาสนวุทฺธิยา จ กตา.
เอตฺตาวตา จ –
สมฺปตฺเต จกฺกวสฺเส สา, ทฺวิสหสฺเส จตูสเต;
นวาธิกาสิตียา จ, สกฺกราเช จ สมฺปตฺเต.
สตฺตติสตสหสฺส, วสฺเส ผุสฺสมาสสฺเสว;
กาลปกฺขสตฺตเม จ, พุทฺธทิเน สุนิฏฺิตา; สามฺ.
เอสา จ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ปฺุํ ปสุตํ มยา;
อฺมฺปิ เตน ปฺุเน, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ.
สํสารโต ¶ พหู สตฺเต, ตารยิตฺวา ตณฺหกฺขยํ;
นิพฺพานํ สจฺฉิกาเรยฺยํ, มคฺคาณุตฺตเรน จ.
สทา รกฺขนฺตุ ราชาโน, ธมฺเมเนว ปชํ อิมํ;
สพฺเพ สตฺตา สุขี โหนฺตุ, โชเตนฺตุ ชินสาสนํ.
มฺรมฺมรฏฺเ มนุสฺสา จ, สพฺพทา นิรุปทฺทวา;
นิจฺจํ กลฺยาณสงฺกปฺปา, ปปฺโปนฺตุ อมตํ ปทนฺติ.
พุทฺธคุณปฺปทีปิกนามิกา
นมกฺการฏีกา สมตฺตา.