📜
? นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
โมคฺคลฺลานสุตฺตปาโ
(๑) ปโม กณฺโฑ (สฺาทิ)
๑. ออาทโย ¶ ติตาลีส วณฺณา.
(สฺา)
๑๖. อาทิสฺส ¶ .
๑๙. ฏานุพนฺธา-เนกวณฺณา สพฺพสฺส.
๒๕. นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี.
ปริภาสา
๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา.
๓๖. วี-ติสฺเส-เว ¶ โว.
๕๕. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเส-กสฺส.
๕๗. ยาวโพธํ ¶ สมฺภเม.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ สฺาทิกณฺโฑ ปโม.
(๒) ทุติโย กณฺโฑ (สฺยาทิ)
๑. ทฺเว ทฺเวกา-เนเกสุ นามสฺมา สิ โย, อํ โย, นา หิ, ส นํ, สฺมา หิ, ส นํ, สฺมึ สุ.
๔. คติโพธาหารสทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช.
๘. ลกฺขณิตฺตมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา.
๑๕. สามิตฺเต-ธินา ¶ .
๓๖. ยโต ¶ นิทฺธารณํ.
๔๗. นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ.
๕๒. สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกฺเติมานมิ.
๕๗. ลฺตุปิตาทีน ¶ มา สิมฺหิ.
๗๘. อมฺพฺวาทีหิ ¶ .
๓. อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ (คณ).
๙๗. สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหาภิมฺหิ.
๙๘. สุหิสฺวสฺเส ¶ .
๔. ปุพฺพปราวรทกฺขิณุตฺตราธรานิ ววตฺถายมสฺายํ (คณ).
๑๑๗. คสีนํ ¶ .
๑๓๒. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิมสฺส จ.
๑๓๘. โยนเมฏ ¶ .
๑๔๔. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา.
๖. สรวยายวาสเจตา ชลาสยกฺขยโลหปฏมเนสุ (คณ).
๘. อิโม ¶ ภาเว (คณ).
๑๗๕. ทิวาทิโต ¶ .
๑๙๒. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ.
๑๙๖. สฺมาสฺส ¶ นา พฺรหฺมา จ.
๑๙๗. อิเมตานเมนา-นฺวาเทเส ทุติยายํ.
๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา.
๒๐๕. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ.
๒๑๒. ตุมฺหสฺส ตุวํ ตฺวมมฺหิ จ.
๒๑๕. นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม.
๒๑๗. โตตาติตา ¶ สสฺมาสฺมึนาสุ.
๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว ทฺเว.
๒๒๖. สฺมึมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิมยิ.
๒๓๘. ทสฺสนตฺเต-นาโลจเน ¶ .
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ สฺยาทิกณฺโฑ ทุติโย.
(๓) ตติโย กณฺโฑ (สมาโส)
๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีปสากลฺยา-ภาวยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถ.
๕. ปยฺยปาพหิติโรปุเรปจฺฉา วา ปฺจมฺยา.
๘. โอเร ปริ วติ ปาเร มชฺเฌ เหฏฺุทฺธา โธนฺโต วา ฉฏฺิยา.
๑๓. กุปาทโย ¶ นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ.
๙. ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย. (คณ)
๑๐. อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย. (คณ)
๑๑. อวาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย. (คณ)
๑๒. ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา. (คณ)
๑๓. นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา. (คณ)
๑๘. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ.
๒๘. ยกฺขาทิตฺวินี ¶ จ.
๑๘. ปุนฺนามสฺมา โยคา อปาลกนฺตา. (คณ)
๓๔. อุปมาสํหิตสหิตสํยตสหสผวามลกฺขณาทิตูรุตู.
๔๔. อสงฺขฺเยหิ จางฺคุลฺยานฺาสงฺขฺยตฺเถสุ.
๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ ¶ จ รตฺตฺยา.
๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ.
๖๗. อิตฺถิยํ ¶ ภาสิตปุมิตฺถี ปุเมเว-กตฺเถ.
๘๙. ตํ ¶ มม-ฺตฺร.
๙๔. อา สงฺขฺยายาสตาโทนฺตฺเถ.
๙๙. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา.
๑๐๕. จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒภิยา.
๑๐๖. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา.
๑๑๐. ปุพฺพา-ปรชฺชสายมชฺเฌหา-หสฺส ณฺโห.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ สมาสกณฺโฑ ตติโย.
(๔) จตุตฺโถ กณฺโฑ (ณาทิ)
๑. โณ ¶ วา ปจฺเจ.
๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา.
๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รฺเ จ โณ.
๑๒. นกฺขตฺเต-นินฺทุยุตฺเตน กาเล.
๑๙. ตมีธตฺถิ ¶ .
๒๗. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ.
๒๘. ตํ หนฺต รหติ คจฺฉตฺุฉติ จรติ.
๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธมภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ.
๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต.
๓๙. หิเต ¶ เรยฺยณ.
๔๐. นินฺทา-ฺาต-ปฺปปฏิภาครสฺส ทยาสฺาสุ โก.
๒๑. วตฺถิโต อิวตฺเถ เอยฺโย. (คณ)
๒๕. อากสฺมิเก ภิเธเย อีโย. (คณ)
๔๔. กิมฺหา รติ รีว รีวตก ริตฺตกา.
๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสา-ส, ทสนฺตา-ธิกา-สฺมึ สตสหสฺเส โฑ.
๕๒. ม ¶ ปฺจาทิกตีหิ.
๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตมา.
๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺยณิย ณิยา.
๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺย มยา.
๗๓. กมฺมา ¶ นิยฺา.
๒๘. อุตฺตมีเณ ว ธนา อิโก. (คณ)
๓๓. วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ. (คณ)
๓๘. ทนฺตสฺสุ จ อุนฺนตทนฺเต. (คณ)
๘๔. สทฺธาทิตฺว ¶ .
๔๐. คาณฺฑิราชีหิ สฺายํ. (คณ)
๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา.
๑๐๐. กตฺเถ-ตฺถกุตฺรา-ตฺรกฺเว-หิธ.
๑๐๓. ตา ¶ หํ จ.
๑๐๕. สพฺเพ-กฺ ย เตหิ กาเล ทา.
๑๐๗. อชฺชสชฺชฺวปรชฺชฺเว-ตรหิกรหา.
๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ.
๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี.
๑๒๔. สรานมาทิสฺสา-ยุวณฺณสฺสา ¶ เอ โอ ณานุพนฺเธ.
๑๒๗. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช โสหชฺช มทฺทวาริสฺสาสภาชฺ เถยฺย พาหุสจฺจา.
๑๓๖. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา.
๑๔๒. อธาตุสฺส เก-สฺยาทิโต เฆ-สฺสิ.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ กาทิกณฺโฑ จตุตฺโถ.
(๕) ปฺจโม กณฺโฑ (ขาทิ)
๑. ติชมาเนหิ ¶ ขสา ขมาวีมํสาสุ.
๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสุ.
๒๑. ทิวาทีหิ ¶ ยก.
๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยา.
๔๐. กมฺมา ¶ .
๔๓. สมานฺภวนฺตยาทิตูปมานา ทิสา กมฺเมรีริกฺขากา.
๕๓. สีลา-ภิกฺขฺา-วสฺสเกสุ ณี.
๕๔. ถาวริ-ตฺตร, ภงฺคุร, ภิทุร, ภาสุร, ภสฺสรา.
๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตฺวนฺตุตฺตาวี.
๕๘. า-ส, วส, สิลิส, สี, รุห, ชร, ชนีหิ.
๖๐. อาหารตฺถา ¶ .
๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ.
๖๒. ปฏิเสเธ-ลํขลูนํ, ตุนกฺตฺวาน, กฺตฺวา วา.
๘๐. มานสฺส ¶ วี ปรสฺส จ มํ.
๙๔. กฺวิมฺหิ โลโป-นฺต พฺยฺชนสฺส.
๑๐๐. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจาสโมหิ.
๑๐๑. ปรสฺส ¶ ฆํเส.
๑๐๖. มุหพหานฺจ เต กานุพนฺเธ ตฺเว.
๑๒๒. นิโต ¶ จิสฺส โฉ.
๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขา.
๑๒๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู.
๑๓๐. นฺตมานานฺติยิยุํ สฺวาทิโลโป.
๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิ.
๑๔๔. สาส ¶ , วส, สํส, สสา โถ.
๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูนํ.
๑๖๖. หนา ¶ รจฺโจ.
๑๗๖. คมวททานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา.
๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ กุรุ กยิรา.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ ขาทิกณฺโฑ ปฺจโม.
(๖) ฉฏฺโ กณฺโฑ (ตฺยาทิ)
๑. วตฺตมาเน ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.
๒. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห.
๓. นาเม ¶ ครหาวิมฺหเยสุ.
๔. ภูเต อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อ มฺเห.
๕. อนชฺชตเน อา อู, โอ ตฺถ, อ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มุเส.
๖. ปโรกฺเข อ อุ, เอ ตฺถ, อ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อิ มฺเห.
๗. เอยฺยาโท วา ติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสึสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส.
๘. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.
๑๐. ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามธส.
๑๔. ปุพฺพาปรจฺฉกฺกาน เมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา.
๒๑. อีอาโท ¶ วจสฺโสม.
๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต.
๓๑. หูสฺส เห เหหิ โหหี สฺสตฺยาโท.
๓๓. อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสมฺหานํ วา.
๓๕. ออีสฺสอาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ.
๓๘. เอยฺยาถสฺเสออาอีถานํ โอออํตฺถตฺโถวฺโหก.
๔๓. สิ ¶ .
๕๐. อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส สุ ส สถ สํ สาม.
๖๕. สฺสสฺส ¶ หิ กมฺเม.
๗๔. คุรุปุพฺพา รสฺสา เร-นฺเต-นฺตินํ.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโ.
(๗) สตฺตโม กณฺโฑ (ณฺวาทิ)
๑. จร ¶ ทร กร รห ชน สน ตล สาท สาธ กสาส จฏา ย วาหิ ณุ.
๒. ภร มร จร ตร อร คร หน ตน มน ภม กิต ธน พํห กมฺพมฺพ จกฺข ภิกฺข สํกินฺทนฺท ยช ปฏาณาส วส ปส ปํส พนฺธา อุ.
๑๐. วป วร วส รส นภ หร หน ปณา อีณ.
(อิติ สรปจฺจยา)
๑๔. อิ ภี กา กราร วก สก วาหิ โก.
๑๖. ภีตฺวา ¶ นโก.
๓๘. เมฆาทโย ¶ .
(อิติ กวคฺคปจฺจยา)
(อิติ จวคฺคปจฺจยา)
๖๐. ติช ¶ กส ตส ทกฺขา กิโณ ชสฺส โข จ.
(อิติ ฏวคฺคปจฺจยา)
๗๐. ธาหิสิ ตน ชน ชร คม สจา ตุ.
๘๒. วาทีหิ ¶ โต.
๙๕. รุท ขุท มุท มท ฉิท สูท สป กมา ทก.
๑๐๑. วราร กร ตร ทร ยมอชฺช มิถสกา กุโน.
๑๐๔. กิรา ¶ กโน.
(อิติ ตวคฺคปจฺจยา)
๑๒๔. กร สร สล กล วลฺล วสา อโภ.
๑๒๖. อุสรา ¶ สา กโต.
๑๓๖. ขี สุ วี ยา คา หิ สา ลู ขุ หุ มร ธร กร ฆร ชมา ม สามา โม.
(อิติ ปวคฺคปจฺจยา)
๑๔๓. ขี สิ สินี สี สุ วี กุ สู หิ รก.
๑๔๖. ภทฺราทโย ¶ .
๑๔๗. มนฺทงฺก สสา ส ม ธ จตา อุโร.
๑๔๙. ติมรุหรุธพธมทมนฺทวชา ชรุจกสา กิโร.
๑๖๔. สิคฺยงฺคาค มชฺชกลา ลา อาโร.
๑๖๘. ปุส ¶ สเรหิ ขโร.
๑๘๒. มงฺค กม สมฺพ สพ สก วส วิส เกว กล ปลฺล ก ปฏ กุณฺฑ มณฺฑา อโล.
๑๘๙. อน สน กล กุก ส มหา อิโล.
๑๙๐. กุฏา ¶ กิโล.
๒๑๒. กรา ¶ ริพฺพิ โส.
๒๑๓. สสาส วส วิส หน วน มนาน กมา โส.
๒๑๗. เว ตา ต ยุ ปนา ล กล จมา อโส.
๒๑๘. วย ทิว กร กเร หฺย สณสกปาส กสา.
๒๒๕. ขี มิ ปี จุ มา วา กาหิ โฬ อุสฺส วา ทีโฆ จ.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ ณฺวาทิกณฺโฑ สตฺตโม.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ
๑. ปโม สฺาทิกณฺโฑ
สิทฺธมิทฺธคุณํ สาธุ, นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ;
สธมฺมสงฺฆํ ภาสิสฺสํ, มาคธํ สทฺทลกฺขณํ.
๑. ออาทโย ¶ ติตาลีส วณฺณา.
อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีส-กฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ. อ อา อิ อี อุ อู เอ เอ โอ โอ, ก ข ค ฆ ง จ ฉ ช ฌ ฺ, ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘เอ โอ น มวณฺเณ’’ ๑. ๓๗. ติตาลีสาภิ วจนํ กตฺถจิ วณฺณโลปํ าเปติ. เตน ‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’ติอาทิ สิทฺธํ.
ตตฺถาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘สโร โลโป สเร’’ ๑, ๒๖ อิจฺจาทิ.
๓. ทฺเวทฺเว สวณฺณา. เตสุ ทฺเวทฺเว สรา สวณฺณา นาม โหนฺติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’ ๑, ๒๔.
เตสุ ¶ ทฺวีสุ โย โย ปุพฺโพ, โส โส รสฺสสฺโ โหติ. เตสุ เอ.โอ.สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘รสฺโส วา’’ ๒,๖๒ อิจฺจาทิ.
เต สฺเวว ทฺวีสุโย โย ปโร, โส โส ทีฆสฺโ โหติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘โย โล ปนิสุ ทีโฆ’’ ๒,๘๘ อิจฺจาทิ.
กการาทโย วณฺณา นิคฺคหีตปริยนฺตา พฺยฺชนสฺาโหนฺติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ ๑,๓๓ อิจฺจาทิ.
กาทโย ปฺจ ปฺจกา วคฺค, นาม โหนฺติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ ๑,๔๑ อิจฺจาทิ.
ยฺวายํ วณฺโณ พินฺทุมตฺโต, โส นิคฺคหีตสฺโ โหติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘นิคฺคหีตํ’’ ๑,๓๘ อิจาทิ. ครุสฺากรณํ อนฺวตฺถสฺตฺถํ.
๙. อิยุวณฺณา ¶ ฌลา นามสฺสนฺเต.
นามํ ปาฏิปทิกํ, ตสฺสอนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสฺา โหนฺติ ยถากฺกมํ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘ฌลา วา’’ ๒,๑๑๑ อิจฺจาทิ.
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส-นฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ปสฺา โหนฺติ. เตน กฺวตฺโถ? เย ปสฺสิวณฺณสฺส’’ ๒,๑๑๖ อิจฺจาทิ.
อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส-นฺเต วตฺถมาโน อากาโร ฆสฺโ โหติ. เตน กฺวตฺโถ? ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ ๒,๖๐ อิจฺจาทิ.
อาลปเน สิ คสฺโ โหติ.
เตน กฺวตฺโถ? ‘‘เควา’’ ๒,๖๕ อิจฺจาทิ.
(สฺา)
ยํ วิเสสนํ, ตทนฺตสฺส วิธิ าตพฺโพ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ ๒,๔๑ นรานเร.
สตฺตมีนิทฺเทเส ¶ ปุพฺพสฺเสว การิยํ าตพฺพํ ‘‘สโร โลโป สเร’’ ๑,๒๖ เวฬคฺคํ. ‘ตมห’นฺตีธ กสฺมา น โหติ?, สเรโตปสิเลสิกาธาโร ตตฺเถตาว วุจฺจเต ‘ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสา’ติ.
ปฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺส การิยํ าตพฺพํ ‘‘อโตโยนํ ฏาเฏ’’ ๒,๔๑ นรานเร. อิธ น โหตํ ‘ชนฺตุโห อนตฺตา’. อิธ กสฺมา น โหติ? โอสขฺโย, อนนฺตเร กตตฺถตาย น พฺยวหิตสฺส การิยํ.
ปรสฺส สฺสิสฺสมานํ การิยมาทิวณฺณสฺส าตพฺพํ ‘‘ร สงฺขฺยาโต วา’’ ๓,๑๐๓ เตรส.
ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส ยํ การิยํ, ตทนฺตสฺส วณฺณสฺส วิฺเยฺยํ ‘‘ราชสฺสิ นามฺหิ’’ ๒,๒๓ ราชินา.
งกาโร อนุพนฺโธ ยสฺส, โส อนฺตสฺส โหติ ‘‘โคสฺสา วง’’ ๑,๓๒ ควาสฺสํ.
๑๙. ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส.
ฏกาโร-นุพนฺโธ ¶ ยสฺส, โส-เนกกฺขโร จาเทโส สพฺพสฺส โหติ ‘‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ’’ ๒,๑๒๘ เอสุ, ‘‘นามฺห-นิมิ’’ ๒,๑๒๖ อเนน.
ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส านุพนฺธกานุพนฺธา อาทฺยนฺตา โหนฺติ ‘‘พฺรูโต ติสฺสี’’ ๖,๓๖ พฺรวีติ, ‘‘ภูสฺส วุก’’ ๖,๑๗ พภูว.
มกาโร-นุพนฺโธ ยสฺส, โส สรา นมนฺตา สรา ปโร โหติ ‘‘มฺจ รุธาทีนํ’’ ๕-๑๙ รุนฺธติ.
ทฺวินฺนํ สาวกาสานเมกตฺถปฺปสงฺเค ปโร โหติ. ยถา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วาปุริสานํ สหปฺปตฺติยํ ปโร, โส จ (คจฺฉติ) ตฺวํ จ (คจฺฉสิ, ตุมฺเห) คจฺฉถ. โส จ (คจฺฉติ,) ตฺวํ จ (คจฺฉสิ,) อหํ จ (คจฺฉามิ, มยํ) คจฺฉาม.
โย นวยวภูโตสงฺเกโต, โส-นุพนฺโธติ าตพฺโพ, ‘‘ลุปิตาทีนมาสิมฺหิ’’ ๒-๕๗ กตฺตา.
สงฺเกตคฺคหณํ กึ? ปกติยาทิสมุทายสฺสานุพนฺธตา มา โหตูติ, อนวยโวหิ สมุทาโย… สมุทายรูปตฺตาเยว.
อนวยวคฺคหณํ กึ? ‘‘อเตน’’ ๒-๑๐๘ ชเนน. อิมินาว โลปสฺสาวคตตฺตา นานุพนฺธโลปาย วจนมารทฺธํ.
วณฺณสทฺโท ¶ ปโร ยสฺมา เตน สวณฺโณปิ คยฺหติ สํจ รูปํ ‘‘ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา’’ ๑-๒๙ วาเกริตํ, สโมนา.
๒๕. นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี.
วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีเยวนฺตุ คยฺหติ, ‘‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม’’ ๒-๒๑๕ คุณวนฺโต.
วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีติ กึ? ชนฺตู ตนฺตู.
(ปริภาสาโย.)
สเร สโร โลปนีโย โหติ. ตตฺริ-เม, สทฺธิ-นฺทฺริยํ, โนเห-ตํ, ภิกฺขุโน-วาโท, สเมตา-ยสฺมา, อภิภา-ยตนํ, ปุตฺตาม-ตฺถิ, อสนฺเต-ตฺถ.
สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติ. โส-ปิ, สาว, ยโต-ทกํ, ตโต-ว. กฺวจีติกึ? สทฺธิ-นฺทฺริยํ, อยมธิกาโร อาปริจฺเฉทาวสานา, เตน นาติปฺปสงฺโค.
ปุพฺพปรสรา ทฺเวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต, ลตา อิว, ลเต-ว, ลตา-ว.
ลุตฺตา ¶ สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ เอโอ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
ตสฺเส-ทํ, วาเต-ริตํ, โน-เปติ, วาโม-รู, อเต-วฺเหิ, โว-ทกํ. กถํ ‘‘ปจฺโจรสฺมิ’’นฺติ? โยควิภาคา. วาตฺเวว? ตสฺสิทํ.
ลุตฺเตติ กึ? ลตา อิว.
สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. พฺยากโต, อิจฺจสฺส, อชฺฌิณมุตฺโต, สฺวาคตํ, สฺวาปนลานิลํ, วาตฺเวว? อิติ-สฺส. กฺวจิตฺเวว? ยานี-ธ, สู-ปฏฺิตํ.
เอโอนํยวาโยนฺติ วา สเร ยถากฺกมํ. ตฺยชฺช เต-ชฺช, สฺวาหํ โส-หํ. กฺวจิตฺเวว? ปุตฺตาม-ตฺถิ, อสนฺเต-ตฺถ.
สเร โคสฺส อวง โหติ. ควา-สฺสํ. ‘ยถรีว, ตถริเว’ติ นิปาตาว, ‘ภุสามิเว’ติ อิวสทฺโท เอวตฺโถ.
รสฺสทีฆานํ ¶ กฺวจิ ทีฆรสฺสา โหนฺติ พฺยฺชเน. ตตฺรา-ยํ, มุนีจเร, สมฺมเทว, มาลภารี.
สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. ปคฺคโห. สรมฺหาติ กึ? ตํ ขณํ.
๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา.
จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเวสํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติย ปมา โหนฺติ. ปจฺจาสตฺถฺยา, นิคฺโฆโส, อกฺขนฺติ, โพชฺฌงฺคา, เสตจฺฉตฺตํ, ทฑฺโฒ, นิฏฺานํ, มหทฺธโน, ยสตฺเถโร, อปฺผุฏํ, อพฺภุคฺคโต. เอสฺวีติ กึ? เถโร. เอสนฺติ กึ? ปตฺโถ.
เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วา. อิตฺเวว, อิจฺเจว. เอเวติ กึ? อิจฺจาห.
เอโอนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วา. ทิสฺวา ยาจก มาคเต, อกรมฺหส เต, เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม, อคฺคมกฺขายติ, สฺวาตนํ ¶ , หิยฺยตฺตนํ, กรสฺสุ. วาตฺเวว? ยาจเก อาคเต เอโส ธมฺโม. วณฺเณติ กึ? โส.
นิคฺคหีตมาคโม โหติ วา กฺวจิ. จกฺขุํ อุทปาทิ จกฺขุอุทปาทิ, ปุริมํ ชาตึ ปุริมชาตึ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ. อวํสิโรติอาทีสุ นิจฺจํ… ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส, สามตฺติเยนาคโมว, ส จ รสฺส สรสฺเสว โหติ… ตสฺส รสฺสานุคตตฺตา.
นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ. กฺยาหํ กิมหํสารตฺโต สํรตฺโต. สลฺเล โข-คนฺตุกาโม คนฺตุมโนติ, อาทีสุ นิจฺจํ.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส สรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ. ตฺวํ-สิ ตฺวมสิ.
นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหติ ปจฺจาสตฺตฺยา. ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตฺจรติ ตํ จรติ, ตณฺานํ ตํ านํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตมฺปาติ ตํ ปาติ. นิจฺจํ ปทมชฺเฌ คนฺตฺวา, กฺวจฺาตฺรปิ สนฺติฏฺติ.
ย ¶ เอว หิ สทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โ โหติ. ยฺเทว, ตฺเว, ตฺหิ, วาตฺเวว? ยํ ยเทว.
สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ ตสฺส วา โ โหติ ยกาเร. สฺโม สํยโม.
นิคฺคหีตสฺส มยทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ. ตมหํ, ตยิทํ, ตทลํ. วา ตฺเวว? ตํ อหํ.
เอเต มยทา จ อาคมา โหนฺติ สเร วา กฺวจิ. ติวงฺคิกํ, อิโต นายติ, จินิตฺวา, ตสฺมาติห, นิโรชํ, ปุถเคว, อิธมาหุ, ยถยิทํ, อตฺตทตฺถํ. วา ตฺเวว? อตฺตตฺถํ. ‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ-ปมนฺโต ปคสทฺโทว.
ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วา. ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํ. วาตฺเวว? ฉอภิฺา.
ตทมินาทีนิ ¶ สาธูนิ ภวนฺติ. ตํ อิมินา ตทมินา, สกึ อาคามี สกทาคามี, เอกํ อิธ อหํ เอกมิทาหํ, สํวิธาย อวหาโร สํวิทาวหาโร, วาริโน วาหโก วลาหโก, ชีวนสฺส มูโต ชีมูโต, ฉวสฺส สยนํ สุสานํ, อุทฺธํ ขมสฺส อุทุกฺขลํ, ปิสิตาโส ปิสาโจ, มหิยํ รวตีติ มยูโร, เอวมฺเปิ ปโยคโต-นุคนฺตพฺพา, ปเรสํ ปิโสทราทิมิเวทํ ทฏฺพฺพํ.
ตวคฺควรณานํ กฺวจิ จวคฺคพยา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเร. อปุจฺจณฺฑตาย, ตจฺฉํ, ยชฺเชวํ, อชฺฌตฺตํ, ถฺํ, ทิพฺพํ, ปยฺโยสนา, โปกฺขรฺโ. กฺวจิตฺเวว? รตฺตฺยา
วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติ.
สกฺกเต, ปจฺจเต, อฏฺฏเต, กุปฺปเต, ผลฺลเต, อสฺสเต. กฺวจิตฺเวว? กฺยาหํ.
หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเร. คุยฺหํ.
หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเร. พวฺหาพาโธ พวฺหาพาโธ.
ตถนรานํ ¶ ฏณลา โหนฺติ วา. ทุกฺกฏํ, อฏฺกถา, คหณํ, ปลิโฆ, ปลายติ. วาตฺเวว? ทุกฺกตํ. กฺวจิตฺเวว? สุคโต.
สํโยคสฺส โย อาทีภูโต-วยโว ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหติ. ปุปฺผํ-สา ชายเต-คินิ.
วิจฺฉายมาภิกฺขฺเ จ ยํ วตฺตเต, ตสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. กฺริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา. รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจติ, คาโม คาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กิริยํ กิริยมารภเต.
อตฺถิเยวา-นุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, ยทิ หิ เอตฺถ มูลคฺคเภโท น สิยา, อานุปุพฺพิยมฺปิ น ภเวยฺย. มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺถานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ มาสกํ มาสกมิจฺเจตสฺมา วิจฺฉาคมฺยเต, สทฺทนฺตรโต ปน อิมมฺหา กหาปณาติ อวธารณํ. ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผนฺติ, ปมํ ปมํ ปจฺจนฺตีตฺยตฺราปิ วิจฺฉาว. อิเม อุโภ อฑฺฒา กตรา กตรา เอสํ ทฺวินฺนมฑฺฒตา, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒุตา อิหาปิ ¶ วิจฺฉาว. อาภิกฺขฺํ โปโนปฺุํ ปจติ ปจติ, ปปจติ ปปจติ, ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉติ, ปฏปฏา กโรติ, ปฏปฏายติ.
วิจฺฉายเมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติ. เอเกกสฺส. กถํ มตฺถกมตฺถเกนาติ? ‘สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสา’ติ โยควิภาคา, นาจาติปฺปสงฺโค โยควิภาคา อิฏฺปฺปสิทฺธีติ.
สพฺพาทีนํ วีติหาเร ทฺเว ภวนฺติ ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จ. อฺมฺสฺส โภชกา, อิตรีตรสฺส โภชกา.
ตุริเตนาปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึสติ วตฺถุ ยาวนฺเตหิ สทฺเทหิ โส-ตฺโถ วิฺายเต, ตาวนฺโต สทฺทา ปยุชฺชนฺเต. สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ.
อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยา. เตน นาติปฺปสงฺโค อิฏฺปฺปสิทฺธิ จ.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ปโม กณฺโฑ.
๒. ทุติโย กณฺโฑ (สฺยาทิ)
๑. ทฺเว ¶ ทฺเว-กาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย, อํ โย, นา หิ, ส นํ, สฺมา หิ, ส นํ, สฺมึ สุ.
เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา. มุนิ มุนโย, มุนึ มุนโย, มุนินา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมา มุนีหิ, มุนิสฺส มุนีนํ, มุนิสฺมึ มุนีสุ, เอวํ กุมารี กุมาริโย, กฺา กฺาโยติ. เอตานิ สตฺต ทุกานิ สตฺต วิภตฺติโย วิภาโค วิภตีติ กตฺวา, เอตฺถ สิอมิตี-การา-การา ‘‘กิมํ สิสุ’’ ๒,๒๐๐ ติ สํเกตตฺถา.
กรียติ กตฺตุ กิริยายา-ภิสมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ ทุติยาวิภตฺติ โหตํ. กฏํ กโรติ, โอทนํ ปจติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ.
‘โอทโน ปจฺจตี’ติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิฺจรหิ? อาขฺยาตโต. ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, อิจฺฉิเตปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิทฺธา คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาวมวรุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺขมวจินาติ ผลานิ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต, สิสฺสํ ธมฺมมนุสาสตีติ. เอวํ อนิจฺฉิเตปิ อหึ ลงฺฆยติ, วิสํ ภกฺเขติ. ยํเนวิจฺฉิตํ นาปิ ¶ อนิจฺฉิตํ, ตตฺถาปิ ทุติยา สิทฺธา. คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปติ.
ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามมธิติฏฺติ, รุกฺขมชฺฌาสเตติอธิสีาสานํปโยเค-ธิกรเณ กมฺมวจนิจฺฉา, วตฺติจฺฉาโต หิ การกานิ โหนฺติ. ตํ ยถา-วลาหกา วิชฺโชตเต, วลาหกสฺส วิชฺโชตเต, วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเตติ. เอวมภินิวิสสฺส วา ธมฺมมภินิวิสเต ธมฺเม วา.
ตถา อุปนฺวชฺฌาวสสฺสาโภชน นิวุตฺติวจนสฺส คามมุปวสติ, ค, มมนุวสติ, ปพฺพตมธิวสติ, ฆรมาวสติ. อโภชนนิวุตฺติ วจนสฺสาติ กึ? คาเม อุปวสติ, โภชนนิวุตฺตึ กโรตีติ อตฺโถ. ตปฺปานาจาเรปิ กมฺมตฺตาว ทุติยา สิยา นทิมฺปิวติ, คามํ จรติ, เอวํ ‘สเจ มํ อาลปิสฺสตี’ติอาทีสุปิ. วิหิตาว ปติธโยเค ทุติยา – ‘ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา’ติ. ตํ ปติ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ, ยทาตุ ธาตุนายุตฺโต ปติ, ตทา เตนา-โยคา สมฺพนฺเธ ฉฏฺีว ‘ตสฺส นปฺปฏิภาตี’ติ. อกฺเข ทิพฺพติ, อกฺเขหิ ทิพฺพติ, อกฺเขสุ ทิพฺพตีติ กมฺมกรณาธิกรณวจนิจฺฉา.
กิริยา, คุณ, ทพฺเพหิ สากลฺเลน กาลทฺธานํ สมฺพนฺโธ อจฺจนฺตสํโยโค. ตสฺมึ วิฺายมาเน กาลสทฺเทหิ อทฺธอทฺเทหิ จ ทุติยา โหติ. มาสมธีเต, มาสํ กลฺยาณิ, มาสํ ¶ คุฬธานา, โกสมธีเต, โกสํ กุฏิลา นที, โกสํ ปพฺพโต. อจนฺตสํโยเคติ กึ? มาสสฺส ทฺวีหมธีเต, โกสสฺเสกเทเส ปพฺพโต.
ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาติ เอวมาทีสุ กาลวาจี หิ อจฺจนฺตสํโยคตฺตาว ทุติยา สิทฺธา. วิภตฺติวิปลฺลาเสนปิ วา พหุลํวิธานา.
ผลปฺปตฺติยํ กิริยาปริสมตฺตฺยปวคฺโค, ตสฺมึ วิฺายมาเน กาลทฺธานํ กิริยายาจฺจนฺตสํโยเค ตติยาภิมตา, สาปิ กรณตฺตาว สิทฺธา ‘มาเสนานุวาโก-ธีโต, โกเสนานุวาโก-ธีโต’ติ. อนปวคฺเคตุ อสาธกตมตฺตากรณตฺตาภาเว ทุติยาว ‘มาสมธีโต-นุวาโก, น จาเน น คหิโต’ติ.
การกมชฺเฌ เย กาลทฺธานวาจิโน, ตโต สตฺตมีปฺจมิโย อภิมตา ‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภฺุชิสฺสติ, ทฺวีหา ภฺุชิสฺสติ, อตฺรฏฺโ-ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’ติ, ตาปีห สกสกการกวจนิจฺฉาเยว สิทฺธา.
๔. คติ โพธาหาร สทฺทตฺถากมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช.
คมนตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานมกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ. สามตฺถิยา จ ปโยชกพฺยาปาเรน กมฺมตาวสฺส โหตีติ ปตียเต. คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ มาณวกํ คามํ, โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ มาณวกํ ธมฺมํ, โภชยติ มาณ-วกํ ¶ โมทกํ, อาสยติ มาณวกํ โมทกํ, อชฺฌาปยติ มาณวกํ เวทํ, ปายติ มาณวกํ เวทํ, อาสยติ เทวทตฺตํ, สายยติ เทวทตฺตํ, อฺํ ภชฺชาเปติ, อฺํ โกฏฺฏาเปติ, อฺํ สนฺถราเปติ. เอเตสเมวาติ กึ? ปาเจติ โอทนํ เทวทตฺเตน ยฺทตฺโต. ปโยชฺเชติ กึ? คจฺฉติ เทวทตฺโต. ยทา จรหิ คมยติ เทวทตฺตํ ยฺทตฺโต, ตมปโร ปโยเชติ, ตทา คมยติ เทวทตฺตํ ยฺทตฺเตเนติ ภวิตพฺพํ … คมยติสฺสา-คมนตฺถตฺตา.
หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วา. หาเรติ ภารํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา, กาเรติ กฏํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา ทสฺสยเต ชนํ ราชํ ชเนเนติ วา, อภิวาทยเต คุรุํ เทวทตฺตํ เทวทตฺเตเนติ วา.
ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติ. ขาทยติ เทวทตฺเตน, อาทยติ เทวทตฺเตน, อวฺห, ปยติ เทวทตฺเตน, สทฺทายยติ เทวทตฺเตน, กนฺทยติ เทวทตฺเตน, นายยติ เทวทตฺเตน.
(๑) วหิสฺสานิยนฺตุเก. วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตน อนิยนฺตุเกติ กึ? วาห-ยติ ภารํ พลีพทฺเท.
(๒) ภกฺขิสฺสาหึ ¶ สายํ. ภกฺขยติ โมทเก เทวทตฺเตน. อหึสายนฺติ กึ? ภกฺขยติ พลีพทฺเท สสฺสํ.
ธีอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติ. ธิรตฺถุ มํ ปูติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทํ, สมาธานมนฺตเรน, มุจลินฺทมภิโต สรมิจฺจาทิ, ฉฏฺิยาปวาโท-ยํ.
๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา.
ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสฺวภินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา มหาติ. รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, รุกฺขํ รุกฺขมภิติฏฺติ.
ปติปรีหิ ยุตฺตมฺหา ลกฺขณาทีสุ ภาเค จตฺเถ ทุติยา โหติ. รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา. รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยา.
ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสฺวนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, สจฺจกิริยมนุ วุฏฺิ ปาวสฺสิ, เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ, รุกฺขํ รุกฺขมนุ ติฏฺติ, ยเทตฺถ มํ อนุ สิยา.
สหตฺเถ-นุนา ¶ ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. ปพฺพตมนุ เสนา ติฏฺติ.
หีนตฺเถ-นุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต.
หีนตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. อุป สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโถ.
อาธิกฺยตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อุป ขาริยํ โทโณ.
สามิภาวตฺเถ-ธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิ ปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต.
กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยา โหติ. ปุริเสน กตํ, อสินา ฉินฺทติ. ปกติยา-ภิรูโป, โคตฺเถน โคตโม, สุเมโธ นาม นาเมน, ชาติยา สตฺตวสฺสิโกติ ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ เอว ตติยา. เอวํ สเมน ธาวติ วิสเมน ¶ ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ, ปฺจเกน ปสโว กิณาตีติ.
สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยา. ปุตฺเตน สห คโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต, ตติยาปิ ฉฏฺีว อปฺปธาเน เอว ภวติ.
ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยา สิยา. ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี, อกฺขินา กาโณ, เตน หิ องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต.
ตกฺกิริยา โยคฺเค ตติยา สิยา. อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย ยโส.
อิเณ เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา. สตสฺมา พทฺโธ, สเตน วา.
ปรงฺคภูเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา. ชฬตฺตา พทฺโธ ชฬตฺเตน วา, ปฺาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโตอนิจฺจา, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ.
๒๒. ฉฏฺี ¶ เหตฺวตฺเถหิ.
เหตฺวตฺถวาจีหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺี สิยา. อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา.
เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติ. โก เหตุ, กํ เหตุํ, เกน เหตุนา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมา เหตุสฺมา, กสฺส เหตุสฺส, กสฺมึ เหตุสฺมึ, กึ การณํ, เกน การเณน, กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน อิจฺเจวมาทิ. เหตฺวตฺเถหีตฺเวว? เกน กตํ.
ยสฺส สมฺมา ปทียเต ตสฺมึ จตุตฺถี สิยา. สงฺฆสฺส ททาติ. อาธารวิวกฺขายํ สตฺตมีปิ สิยา สงฺเฆ เทหิ.
ตสฺเส-ทํ ตทตฺถํ, ตทตฺถภาเว โชตนีเย นามสฺมา จตุตฺถี สิยา. สีตสฺส ปฏิฆาตาย, อตฺถาย หิตาย (สุขาย) เทวมนุสฺสานํ, นาลํ ทารภรณาย, ยูปาย ทารุ, ปากาย วชตีตฺเววมาทิ.
กสฺส สาทุํ น รุจฺจภิ, มา-ยสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทสีติ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ, น เจวํ วิโรโธ สิยา สทิสรูปตฺตา, เอวํวิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา ¶ , กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปมา.
เอวมฺาปิ วิธฺยฺยา, ปรโตปิ ยถาคมํ.
รฺโ สตํ ธาเรติ, รฺโ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, เอวํ รฺโ สิลาฆเต, รฺโ หนุเต, รฺโ อุปติฏฺเต, รฺโ สปเต, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูภติ, โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ สมณานํ ติตฺถิยา, ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูยา รฺโ ภาคฺยมารชฺฌติ, รฺโ ภาคฺยมิกฺขเต, เตน ยาจิโต อยาจิโต วา ตสฺส คาโว ปฏิสุณาติ, คาโว อาสุณาติ, ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, โหตุ ปติคิณาติ, โหตฺวนุคิณาติ, อาโรจยามิ โว ปติเวทยามิ โว, ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ, ยถา โว ภควา พฺยากเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺสาติ.
ชีวิตํ ติณายปิ น มฺมาโนติ ตาทตฺถฺย จตุตฺถี, ติเณน โย อตฺโถ ตทตฺถายปีติ อตฺโถ, ‘‘โย จ สีตฺจ อุณฺหฺจ, ติณา ภิยฺโย น มฺติ’’ ติณมิว ชีวิตํ มฺมาโนติ สวิสยาว วิภตฺติโย. สคฺคาย คจฺฉตีติ ตาทตฺถฺเย จตุตฺถี, โย หิ สคฺคํ คจฺฉติ ตทตฺถํ ตสฺส คมนนฺติ, กมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ทุติยาว สคฺคํ คจฺฉตีติ.
อายุ ¶ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ, ภทฺทํ กลฺยาณํ อตฺถํ ปโยชนํ, กุสลํ อนามยํ, หิตํ ปถฺยํ สุขํ สาตํ โภโต โหตุ, สาธุ สมฺมุติ เมตสฺส, ปุตฺตสฺสาวิกเรยฺย คุยฺหมตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทุตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺสตฺโถ, นโม เต ปุริสาชฺ, โสตฺถิ ตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, สมตฺโถ มลฺโล มลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ, ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ สพฺพตฺถ ฉฏฺี สมฺพนฺเธ, เอวํวิธมฺมฺเปว วิฺเยฺยํ ยถาคมํ.
ปทตฺถาวธิสฺมา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ. คามสฺมา อาคจฺฉตุ, เอวํ โจรสฺมา ภายติ, โจรสฺมา อุตฺตสติ, โอรสฺมา ตายติ, โจรสฺมา รกฺขตีติ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, ปมาเท ภยทสฺสิวา, ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาติ ฉฏฺี สตฺตมิโยปิ โหนฺเตว สมฺพนฺธาธารวจนิจฺฉายํ.
อชฺเฌนา ปราเชติ, ปฏิปกฺเข ปราเชตีติ สวิสยาว วิภตฺติโย. สเจ เกวฏฺฏสฺส ปรชฺชิสฺสามีติ ฉฏฺีปิ โหติ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ. ยเวหิ คาโว วาเรติ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, กาเก รกฺขติ ตณฺฑุลาติ สวิสเยว ปฺจมี. จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวีติ ทุติยาว ทิสฺสติ กมฺมตฺเถ. อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ ¶ , อุปชฺฌายา อธิเต, กามโต ชายเต โสโกติ สวิสเย ปฺจมี.
ตตฺเถว-นฺตรธายิ สุ, นฏสฺส สุโณติ, ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถาติ สตฺตมีฉฏฺิโยปิ โหนฺเตว สวิสเย. หิมวนฺตา ปภวติ คงฺคา, ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, อฺโ เทวทตฺตา, ภินฺโน เทวทตฺตาติ สวิสเยว ปฺจมี. เอวํ อารา โส อาสวกฺขยา, อิตโร เทวทตฺตา, อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา, ปุพฺโพ คามา, ปุพฺเพว สมฺโพธา, ตโต ปรํ, ตโต อปเรน สมเยน, ตตุตฺตรินฺติ. สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺีปิ ปุรโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริ ปพฺพตสฺส, เหฏฺา ปาสาทสฺสาติ. ปาสาทมารุยฺห เปกฺขติ ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขติ อาสนา เปกฺขตีติ อวธิวจนิจฺฉายํ ปฺจมี.
ปุจฺฉานาขฺยาเนสุ กุโต ภวํ? ปาตฏลิปุตฺตสฺมาติ. ตถา เทสกาลมาเนปิ ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺต โยชนานิ, สตฺตสุ โยชเนสูติ วา. เอวํ อิโต ติณฺณํ มาสาน-มจฺจเยนาติ, กิจฺฉาลทฺธนฺติ คุเณ ปฺจมี. กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. เอวํ โถกา มุตฺโต, โถเกน มุตฺโตติ. โถกํ จลตีติ กิริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา.
ทูรนฺติ กตฺถโยเคปิ สวิสเยว ปฺจมีฉฏฺิโย สิยุํ, ทูรํ คามสฺมา, อนฺติกํ คามสฺมา, ทูรํ คามสฺส, อนฺติกํ คามสฺสาติ, ทูรนฺติ กตฺเถหิ ตุ สพฺพาว สวิสเย สิยุํ พาธกาภาวา ทูโร คาโม, อนฺติโก คาโมตฺเววมาทิ.
เกจิ ¶ ปนาหุ ‘อสตฺตวจนเหเตหิ ปาฏิปทิกตฺเถ ทุติยาตติยาปฺจมีสตฺตมิโย, สตฺตวจเนหิ ตุ สพฺพาว สวิสเย’ติ, เต ปนฺเเหว ปฏิกฺขิตฺตา. ทูรํ มคฺโค, อนฺติกํ มคฺโคติ กิริยาวิเสสนํ… ภูธาตุสฺส คมฺมมานตฺตา. วิสุทฺโธ โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ, อายาเมน โยชนํ, ตโต ปภุติ, ยโต สรามิ อตฺตานนฺติ สวิสเยว วิภตฺติโย.
วชฺชเน วตฺตมาเนหิ อปปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ. อป สาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริ สาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. วชฺชเนติ กึ? รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุ. อาปาฏลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ มริยาทา-ภิวิธีสฺววธิ วิสเยว ปฺจมี, วินา ปาฏลิปุตฺเตน สห เวติ วิเสโส, เอวํ ยาว ปาฏลิปุตฺตสฺมา วสฺสิ เทโวติ.
ปฏินิธิมฺหิ ปฏิทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปฺจมี วิภตฺติ โหติ. พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆตมสฺส เตสสฺมา ปติ ททาติ, ปฏินิธิปฏิทาเนสูติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
ริเตสทฺเทน ¶ โยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปฺจมี จ. ริเต สทฺธมฺมํ, ริเต สทฺธมฺมา.
วินา-ฺตฺรสทฺเทหิ โยเค นามสฺมา ตติยา จ โหติ ทุติยา ปฺจมิโย จ. วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา, อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อฺตฺร ธมฺมํ, อฺตฺร ธมฺมา.
เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปฺจมี จ. ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชนสฺมา นานา.
กิริยาธาร ภูต กตฺตุ กมฺมานํ ธารเณน โย กิริยายาธาโร ตสฺมึ การเก นามสฺมา สตฺตมี โหติ. กเฏ นิสีทติ (เทวทตฺโต), ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, อากาเส สกุนา, ภิเลสุ เตลํ, คงฺคายํ วโช.
นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติ. อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, มุสาวาเท ปาจิตฺถิยํ.
ยสฺส ¶ ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต สตฺตมี โหติ. คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต. ภาโวติ กึ? โย ชฏาหิ โส ภฺุชติ. ภาวลกฺขณนฺติ กึ? โย ภฺุชติ โส เทวทตฺโต, ‘‘อกาเล วสฺสติ ตสฺส, ตาเล ตสฺส น วสฺสตี’’ติ วิสยสตฺตมี.
ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต ฉฏฺี ภวติ สตฺตมี จ อนาทเร คมฺยมาเน. ‘‘อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’, ‘‘มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน’’.
คุนฺนํ สามีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, โคสุ สามีติ วิสยสตฺตมี, เอวํ คุนฺนมิสฺสโร, โคสฺวิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทาหาโท, ทุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสูโต, โคสุ ปสูโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส, กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ.
ตถาธารวจนิจฺฉายํ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ ธุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺตีติ. าณสฺมึ ปสนฺโนติ วิสยสตฺตมี, าเณน ปสนฺโนติ กรเณ ตติยา, เอวํ าณสฺมึ อุสฺสุกฺโก าเณน อุสฺสุกฺโกติ.
ชาติคุณกิริยาหิ ¶ สมุทายเตกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ. ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฏฺีสตฺตมิโย โหนฺติ. สาลโย สูกธฺานํ ปถฺยตมา, สาลโย สูกธฺเสุ ปถฺยตมา, กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา, คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตโม, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตโม. สีลเมว สุตา เสยฺโยติ อวธิมฺหิเยว ปฺจมี.
นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. รุกฺโข. อิตฺถิ ปุมา นปุํสกนฺติ ลิงฺคมฺปิ สทฺทตฺโถว, ตถา โทโณ ขารี อาฬฺหกนฺติ ปริมาณมฺปิ สทฺทตฺโถว, เอโก ทฺเว พหโวติ สงฺขฺยาปิ สทฺทตฺโถว.
สโต สทฺเทนาภิมุขีกรณมามนฺตณํ. ตสฺมึ วิสเย ปมา วิภตฺติ โหติ. โภปุริส, โภกฺกตฺถิ, โภ นปุํสก.
กิริยาการกสฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นาม. ตสฺมึ ฉฏฺี วิภตฺติ โหติ. รฺโ ปุริโส, สรติ รชฺชสฺสาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, รชฺชสมฺพนฺธินึ สตึ กโรตีติ อตฺโถ, กมฺมวจนิจฺฉารนฺตุ ทุติยาว สรติ รชฺชํ. ตถา รชกสฺส วตฺถํ ¶ ททาติ, ปหรโต ปิฏฺึ ททาติ, พาโล ปูรติ ปาปสฺส, อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท, ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ, สกึ ปกฺขสฺส, ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส กุมฺภนฺตฺเววมาทิ.
กิตกปฺปโยเค กกฺตุกมฺเมสุ พหุลํ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺี, สาธุ สมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, อวิสํวาทโก โลกสฺส, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทตฺเววมาทิ.
กตฺตุกมฺมวจนิจฺฉายนฺตุ ตติยา ทุติยาโย จ, สฺจตฺโต ปิตรา อหํ, สรสิ ตฺวํ เอวรูปึ วาจํ ภาสิตา, ภควนฺตํ ทสฺสนายตฺเววมาทิ.
ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺี โหติ ตติยา วา, ตุลฺโย ปิตุ, ตุลฺโย ปิตรา, สทิโส ปิตุ, สทิโส ปิตรา, อิห กถํ ตติยา น โหติ? อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถิ, เกสวสฺสุปมา น เจติ, เนเต ตุลฺยตฺถา, กิฺชรหิ ตุลฺยานโมปมฺมตฺถา.
อการนฺถโต นามสฺมา โยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ฏการา สพฺพเทสตฺถา, พุทฺธา พุทฺเธ, อโตติ กึ? กฺาโย, อิตฺถิโย, วธุโย, อิธ กสฺมา น ภวติ อคฺคโย. อวิธานสามตฺถิยา.
อการนฺตโต ¶ นามสฺมา นินํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. รูปา, รูเป, รูปานิ, อโตตฺเวว อฏฺีนิ.
อการนฺตโต นามสฺมา สฺมาสฺมินฺนํ ฏาเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. พุทฺธา พุทฺธสฺมา, พุทฺเธ พุทฺธสฺมึ, อโตตฺเวว อคฺคิสฺมา อคฺคิสฺมึ.
อการนฺตโต ปรสฺส สสฺส จตุตฺถิยา อาโย โหติ วา. พุทฺธาย พุทฺธสฺส, ภิยฺโย ตาทตฺถฺเยเยวายมาโย ทิสฺสเต, กฺวจิเทวฺตฺถ, อโตตฺเวว อิสิสฺส, จตุตฺถิยาติ กึ? พุทฺธสฺส มุขํ, อตฺตตฺถนฺติ อตฺถสทฺเทน สมาโส.
สพฺพาทิโตปิ สฺมาสฺมึสานํ ฏาเฏอายา โหนฺเตว… นิรุตฺติการานุมตตฺตา พุทฺธวจเน สนฺทสฺสนวโต จ, ตตฺโรทมุทาหรณํ ‘อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ, อุภยา ธํสเต นโร’, ‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’, ‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาโถ ตเมวตฺถํ สาธุกํ มนสิกเรยฺยาโถ’ติ.
ฆปโต นาทีนเมกสฺมึ ยยา โหนิ ยถากฺกมํ. กฺาย, รตฺติยา, อิตฺถิยา, เธนุยา, วธุยา, เอกสฺมินฺติ กึ? กฺาหิ, รตฺตีหิ.
ฆปสฺเหิ ¶ เตติมามูหิ นาทีนเมกสฺมึสฺสา วา โหติ, ตสฺสา กตํ, ตสฺสา ทียเต, ตสฺสา นิสฺสฏํ, ตสฺสา ปริคฺคโห, ตสฺสา ปติฏฺิตํ, ตาย วา, เอวํ เอติสฺสา เอตาย, อิมิสฺสา อิมาย, อมุสฺสา อมุยา, เอเตหีติ กึ? สพฺพาย, นาทีนํ ตฺเวว? สา, ฆปโตตฺเวว? ตาหิ อมูหิ.
๔๗. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ.
ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุก โหติ นํมฺหิ วิภตฺตมฺหิ, ทฺวินฺนํ จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ, เอวํ ยาว อฏฺารสนฺนํ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, เตน นํมฺหิ น ทีโฆ.
นํมฺหิ พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ, พหุนฺนํ, กตินฺนํ.
ฌสฺา ติโต นํวจนสฺส ณฺณํณฺณนฺนํ โหติ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, ฌาติ กึ ติสฺสนฺนํ.
อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ, อุภินฺนํ.
นามสฺมา สสฺส สุ โหติ, พุทฺธสฺส, ทฺวิสการปาเน สิทฺเธ ลาฆวตฺถมิทํ.
๕๒. สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเร กฺเภิมานมิ.
สฺสมาทีสฺวิตราทีนมิ ¶ โหติ, อิตริสฺสํ, อิตริสฺสา, เอกิสฺสํ, เอกิสฺสา, อฺิสฺสํ, อฺิสฺสา, เอติสฺสํ, เอติสฺสา, เอติสฺสาย, อิมิสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, เอสฺวิติ กึ? อิตราย, เอสนฺติ กึ? สพฺพสฺสํ, สพฺพสฺสา.
สฺสมาทีสุ ตสฺสา วา อิ โหติ, ติสฺสํ ตสฺสํ, ติสฺสา ตสฺสา, ติสฺสาย ตสฺสาย, สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตฺเวว? ตาย.
ตาเอตาอิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วา. ตสฺสาย ตาย, เอติสฺสาย เอตาย, อิมิสฺสาย อิมาย.
รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ โหติ วา, รตฺโต รตฺติยํ, อาโท อาทิสฺมึ.
อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ. อุโภสุ, อุโภหิ.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนํ จ อา โหติ สิมฺหิ. กตฺตา, ปิตา. ปิตุ, มาตุ, ภาวุ, มีตุ, ทุหิตุ, ชามาตุ, นตฺตุ, โหตุ, โปตุ.
ลฺตุปิตาทีนํ ¶ อ โหติ เค อา จ, โภ กตฺต, โภ กตฺตา, โภ ปิต, โภ ปิตา.
อ อิ อุ อิจฺเจสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเค. โภ ปุริสา, โภ ปุริส, โภ อคฺคี, โภ อคฺคิ, โภ ภิกฺขู, โภ ภิกฺขู.
ฆโต พฺรหฺมาทิโต จ คสฺเส วา โหติ. โภติ กฺเ, โภติ กฺา, โภ พฺรหฺเม, โภ พฺรหฺม, โภ ขตฺเต, โภ ขตฺต, โภ อิเส, โภ อิสิ, โภ สเข, โภ สข. สขิ สขีติ อิตฺถิยํ สิทฺธเมว. อากติคโณ-ยํ, เอวมฺตฺราปิ.
อมฺมาทีหิ คสฺเส น โหติ. โภติ อมฺมา, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺพา.
อมฺมาทีนํ เค รสฺโส โหติ วา. โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา.
๖๓. โฆ สฺสํ, สฺสา, สฺสายํ ตึสุ.
สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติ. ตสฺสํ, ตสฺสา, ตสฺสาย, ตํ, สภตึ, เอสฺวิติ กึ? ตาย, สภาย.
เอกวจเน ¶ โยสุ จ ฆโอการนฺตวชฺชิตา นํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิงฺเค. อิตฺถึ, อิตฺถิยา, อิตฺถิโย, วธุํ วธุยา, วธุโย, ทณฺฑึ, ทณฺฑินา, ทณฺฑิโน, สยมฺภุํ, สยมฺภุนา, สยมฺภุโว, อโฆ นนฺติ กึ? กฺาย, กฺาโย, โอคฺคหณมุตฺตรตฺถํ.
อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค, อิตฺถิ, อิตฺถี, วธุ, วธู, ทณฺฑิ, ทณฺฑี, สยมฺภุ, สยมฺภู. อโฆนํตฺเวว? โภติ กฺา, โภ โค.
นปุํสกวชฺชิตสฺส นามสฺส สิสฺมึ รสฺโส น โหติ. อิตฺถี, ทณฺฑี, วธู, สยมฺภู. สิสฺมินฺติ กึ? อิตฺถึ, อนปุํสกสฺสาติ กึ? ทณฺฑิ กุลํ.
คสิหินํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาวควา โหนฺติ. (คาวํ, ควํ), คาโว, คโว, คาเวน, คเวน, คาวสฺส, ควสฺส, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาเว, คเว. อคสิหินํสูติ กึ? โภ โค, โค ติฏฺติ, โคหิ, โคนํ.
โคสฺส สุมฺหิ คาวควา โหนฺติ วา. คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ.
โคสฺส ¶ เส วา ควํ โหติ สห เสน. ควํ, คาวสฺส, ควสฺส.
นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควํจ วา. คุนฺนํ, ควํ, โคนํ.
โคโต นาสฺส อา โหติ วา. คาวา, ควา, คาเวน, คเวน.
อํวจเน โคสฺส คาวฺห วา โหติ. วาวฺหํ, คาวํ, ควํ. โคสฺส โคณาเทโส น กโต… สทฺทนฺตรตฺตา.
ปสฺีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ. อิตฺถิยํ, อิตฺถึ. ปีโตติ กึ? ทณฺฑึ, รตฺตึ.
ฌสฺีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ. ทณฺฑินํ, ทณฺฑึ. กถํ ‘พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’นฺติ? โยควิภาวา. ฌาติ กึ? อิตฺถึ. อีติ กึ? อคฺคึ.
ฌีโต ¶ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑีโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑี, ฌีโต ตฺเวว? อิตฺถิโย, ปุเมติ กึ? ทณฺฑีนิ กุลานิ.
ฌีโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑิโน ติฏฺนฺติ, ทณฺฑิโน ปสฺส, ทณฺฑี วา.
ฌีโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิสฺมึ, ฌีโต ตฺเวว? อคฺคิสฺมึ.
อมฺพุอาทีหิ สฺมิโนนิ โหติ วา, ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํ, วาตฺเวว? อมฺพุมฺหิ, ปํสุมฺหิ.
กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา. กมฺมนิ กมฺเม. กมฺม, จมฺม, เวสฺม, ภสฺม (อสฺม), พฺรหฺม, อตฺต, อาตุม, ฆมฺม, มุทฺธ. กมฺมาทิโตติ กึ? พุทฺเธ.
กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติ. กมฺเมน, กมฺมนา, จมฺเมน, จมฺมนา, กมฺมาทิโตตฺเวว? พุทฺเธน.
ฌลโต ¶ สสฺส โน วา โหติ. อคฺคิโน อคฺคิสฺส, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, สยมฺภุโน สยมฺภุสฺส,
กถํ ‘โย จ สิสฺโส มหามุเน’ ติ? (๓) ‘‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’’ติ พฺรหฺมาทีสุ ปาา สสฺส เอ ฏานุพนฺโธ.
ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา. อคฺคินา อคฺคิสฺมา, ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา, สยมฺภุนา สยมฺภุสฺมา.
ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิงฺเค. ภิกฺขโว ภิกฺขู, สยมฺภุโว สยมฺภูปุเมติ กึ? อายูนิ.
ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ วา ปุลฺลิงฺเค. ชนฺตุโน, ชนฺตโว ชนฺตุโย, โคตฺรภุโน, โคตฺรภุโว โคตฺรภู. สหภุโน, สหภุโว สหภู.
กูปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค, วิทุโน วิทู, วิฺุโน วิฺู, สพฺพฺุโน สพฺพฺู.
อมุสทฺทโต โยนํ โลโปว โหติ ปุลฺลิงฺเค, อมู, ปุเมตฺเวว? อมุโย อมูนิ. โวปวาโทยํ.
อมุสฺมา ¶ สสฺส โน น โหติ, อมุสฺส, โนติ กึ? อมุยา.
โยนํ โลเป นิสุ จ ทีโฆ โหติ, อฏฺี อฏฺีนิ, โยโลปนิสูติ กึ? รตฺติโย.
เอสุ นามสฺส ทีโฆ โหติ. อคฺคีสุ, อคฺคีนํ, อคฺคีหิ.
ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ. ปฺจสุ, ปฺจนฺนํ, ปฺจหิ, ฉสุ, ฉนฺนํ, ฉหิ, เอวํ ยาว อฏฺรสา.
ยฺวาทีสุ นฺตุสฺส อ โหติ. คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน อิจฺจาทิ, ยฺวา-โทติ กึ? คุณวา ติฏฺติ.
อํเสสุ นฺตปฺปจฺจยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จ. ยํ ยํ หิ ราช ภชติ สนฺตํวายทิ วา อสํ, กิจฺจา-นกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ, หิมวํว ปพฺพตํ, สุชาติมนฺโตปิ อชาติมสฺส. โยควิภาเคนาฺตฺราปิ. จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ.
ฌสฺสฺส ¶ อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค. อคฺคโย อคฺคี, ฌคฺคหณํ กึ? อิการนฺตสมุทายสฺส ฏ มา สิยาภิ, รตฺติโย, อิคฺคหณํ กึ? ทณฺฑิโน, ปุเมติ กึ? อฏฺีนิ.
ลสฺสฺส อุสฺส เวโวสุ ฏ โหติ. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว, เวโวสูติ กึ? ชนฺตุโย, อุคฺคหณํ กึ? สยมฺภุโว.
โยมฺหิ กฺวจิ ลสฺสฺส อุสฺส วา ฏ โหติ. เหตโย, นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน, อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยตุ. วาติ กึ? เหตุโย.
ลสฺโต อุโต โยสฺสาลปเน เวโว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค. ภิกฺขเว, ภิกฺขโว ภิกฺขู, ปุเมติ กึ อายูนิ, อาลปเนติ กึ? ชนฺตุโย ติฏฺนฺติ, ลุโตตฺเวว? เธนุโย, สยมฺภุโว.
นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมินฺนํ มฺหา ภิมฺหิ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. พุทฺธมฺหา พุทฺธสฺมา, พุทฺเธภิ พุทฺเธหิ, พุทฺธมฺหิ พุทฺธสฺมึ, พหุลาธิการาอปวาทวิสเยปิ, ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยา.
อการนฺตสฺส ¶ สุหิสฺเว โหติ. พุทฺเธสุ พุทฺเธหิ.
อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นํมฺหิ สุหิสุ จ. สพฺเพสํ, สพฺเพสุ, สพฺเพหิ, สพฺพาทีนนฺติ กึ? พุทฺธานํ, อสฺเสตฺเวว? อมูสํ. สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อฺ อฺตร อฺตม (๔) ‘‘ปุพฺพปรา-วรทกฺขิณุตฺตรา-ธรานิ ววตฺถายมสฺายํ’’ (ปา,๑,๑,๓๔) ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺห.
สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํสานํ โหนฺติ. สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ.
สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, ปคฺคหณมุตฺตรตฺถํ.
สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ, สพฺพสฺสํ สพฺพาย, อมุสฺสํ อมุยา.
ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ, กฺายํ กฺาย, รตฺติยํ รตฺติยา, วธุยํ วธุยา, สพฺพายํ สพฺพาย, อมุยํ อมุยา.
สภาปริสาหิ ¶ สฺมิโน ตึ วา โหติ, สภตึ สภาย, ปริสตึ ปริสาย.
เอหิ สฺมิโน สิ โหติ วา, ปทสิ ปทสฺมึ, พิลสิ พิลสฺมึ.
ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา, ปทสา ปเทน, พิลสา พิเลน.
เอหิ นาสฺส สา โหติ วา, โกธสา โกเธน, อตฺถสา อตฺเถน.
อการนฺตโต ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, พุทฺเธน, อโตติ กึ? อคฺคินา.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ, พุทฺโธ, อโตตฺเวว? อคฺคิ.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ, วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค. อปวาทวิสเยปิ พหุลํวีธานา-สุเข ทุกฺเข ¶ . วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพ กฺวจีติ กึ? ปกฺเข สพฺพตฺถ มา โหตุ.
อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสกลิงฺเค. รูปํ.
อการนฺตโต นามสฺมา โยนํ นิ โหติ นปุํสเก. สพฺพานิ รูปานิ, นิจฺจวิธาเน ผลํ เอกจฺจาทิสพฺพาทีนํ ปมายํ.
ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก, อฏฺีนิ อฏฺี, อายูนิ อายู.
ฌลโต โยนํ โลโป โหติ, อฏฺี, อายู, อคฺคี, ภิกฺขู, ฌลาตฺเวว? อคฺคโย. ปเคว กสฺมา น โหติ? อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺส.
ชนฺตุเหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆป สฺเหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ, ชนฺตู ชนฺตุโย, เหตู เหตุโย, ทณฺฑี ทณฺฑิโย, กฺา กฺาโย, รตฺตี รตฺติโย, อิตฺถี อิตฺถิโย, เธนู เธนุโย, วธู วธุโย.
ปสฺสฺส ¶ อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร, รตฺโย รตฺยา, รตฺยํ, โปกฺขรฺโ, โปกฺขรฺา, โปกฺขรฺํ, วา ตฺเวว? รตฺติโย, ปสฺสาติ กึ? ทณฺฑิโย, อิวณฺณสฺสาติ กึ? เธนุโย วธุโย. กถํ ‘อนฺุาโต อหํ มตฺยา’ติ? ‘เย ปสฺสา’ติ โยควิภาคา.
นามสฺมา คสีนํ โลโป โหติ วิชฺฌนฺตราภาเว, โภ ปุริส, อยํ, ทณฺฑี.
อวิชฺชมานสงฺขฺเยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, จ วา เอว เอวํ, เอตสฺมาเยว ลิงฺคา อสงฺขฺเยหิ สฺยาทฺยุปฺปตฺติ อนุมียเต.
เอกตฺถีภาเว สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ พหุลํ, ปุตฺตียติ, ราชปุริโส, วาสิฏฺโ, กฺวจิ น โหติ พหุลํ วิธานา-ปรนฺตโป, ภคนฺทโร, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, ควมฺปติ, เทวานํปิยติสฺโส, อนฺเตวาสี, ชเนสุโต มมตฺตํ มามโก.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถํ ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ. อธิตฺถิ. อิธ น โหติ พหุลํ
วิธานา ¶ ยถาปตฺถียา, ยถาปริสาย, ปุพฺพสฺมาติ กึ? คามคโต.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ, ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ, อนฺตุ, ภวตฺยปฺจมฺยา, อุปกุมฺภํ, อปฺจมิยาติ กึ? อุปกุมฺภา อานย.
อมาเทกตฺถา ปุพฺพํ ยเทกตฺถมการนฺตํ, ตโต ปราสํ ตติยาสตฺถมีนํ วา อํ โหติ, อุปกุมฺเภน กตํ, อุปกุมฺภํ กตํ, อุปกุมฺเต นิเธหิ, อุปกุมฺภํ นิเธหิ.
นามฺหิ ราชสฺสิ วา โหติ, สพฺพทตฺเตน ราชินา, วาตฺเวว? รฺา.
ราชสฺส อู โหติ วา สุนํหิสุ, ราชูสุ ราเชสุ, ราชูนํ รฺํ, ราชูหิ ราเชหิ.
อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ เฏ โหติ วา สุนํหิสุ, เอสุ อิเมสุ, เอสํ อิเมสํ, เอสิ อิเมหิ, อนิตฺถิยนฺติ กึ? อิมาสุ, อิมาสํ, อิมาหิ.
อิมสทฺทสฺสานิตฺถิยํ ¶ นามฺหิ อนอิมิอิจฺจาเทสา โหนฺติ, อเนน อิมีนา, อนิตฺถิยํตฺเวว? อิมาย.
อิมสทฺทสฺสานปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ, อยํ ปุริโส, อยํ อิตฺถี, อนปุํสกสฺสาติ กึ? อิมํ.
ตฺยเตตานมนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ, สฺโย ปุริโส, สฺยา อิตฺถี, เอวํ โส, สา, เอโส, เอสา, อนปุํสกสฺเสตฺเวว? ตฺยํ, ตํ, เอตํ.
อนปุํสกสฺสามุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ, อสุ ปุริโส, อสุ อิตฺถี.
อมุสฺส มสฺส เก วา โส โหติ, อสุโก อมุโก, อสุกา อมุกา, อสุกํ อมุกํ, อสุกานิ อมุกานิ.
ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, เน เต นาโย ตาโย, นํ ตํ, นานิ ตานิ อิจฺจาทิ.
๑๓๒. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิ มสฺส จ.
สาทีสฺวิมสฺส ¶ ตตสฺส จ โฏ วา โหติ, อสฺส อิมสฺส, อสฺมา อิมสฺมา, อสฺมึ อิมสฺมึ, อสฺสาย อิมิสฺสาย, อสฺสํ อิมิสฺสํ, อสฺสา อิมิสฺสา, อาสํ อิมาสํ, อมฺหา อิมมฺหา, อมฺหิ อิมมฺหิ, อสฺส ตสฺส, อสฺมา ตสฺมา, อสฺมึ ตสฺมึ, อสฺสาย ตสฺสาย, อสฺสํ ตสฺสํ, อสฺสา ตสฺสา, อาสํ ตาสํ, อมฺหา ตมฺหา, อมฺหิ ตมฺหิ, สฺสายาทิคฺคหณมาเทสนฺตเร มา โหตูติ.
อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ, ‘โย นฺวชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’, วาตฺเวว? อิสิ.
อิสิสฺมา ปรสฺส ทุติยาโยสฺส เฏ วา โหติ, ‘สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส’, วาตฺเวว? อิสโย ปสฺส, ทุติยสฺสาติ กึ? อิสโย ติฏฺนฺติ.
อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ, เอกจฺเจ ติฏฺนฺติ, เอกเจ ปสฺส, อโตติ กึ? เอกจฺจาโย, เอวํ เอส ส ปม.
เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ, เอกจฺจานิ.
๑๓๗. สพฺพาทีหี ¶ .
สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ, สพฺพานิ.
อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนเมฏ โหติ, สพฺเพ ติฏฺนฺติ, สพฺเพ ปสฺส, อโตตฺเวว? สพฺพาโย.
นามภูเตหี อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยฺจาฺํ สพฺพาทิการิยํ, ตํ น โหติ, เต สพฺพา, เต ปิยสพฺพา, เต อติสพฺพา.
ตติยตฺเถน โยเค สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยฺจาฺํ สพฺพาทิ การิยํ, ตํ น โหติ, มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํ.
จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทีหิ ยํ วุตฺตํ, ยฺจาฺํ สพฺพาทิการิยํ, ตํ น โหติ, อิกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ, สมาเสติ กึ? อมุสฺจ เตสฺจ เทหิ.
เอตฺถสมาสวิสธย สพฺพาทีหิ ยธสฺสฏ วุตฺโต, ตสฺส วา โหติ, ปุคฺคุตฺตเร, ปุพฺพุตฺตรา.
เอเตหิ ¶ ปุพฺพาทีหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหติ, ปุพฺเพ ปุพฺพา, ปเร ปรา, อปเร อปรา, ทกฺขิเณ ทกฺขิณา, อุตฺตเร อุตฺตรา, อธเร อธรา, ฉหิติกึ? เย.
๑๔๔. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา.
มนาทีหิ สฺมิมาทีนํ สิโสโอสาสา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, มนสิ มนสฺมึ, มนโส มนสฺส, มโน มนํ, มนสา มเนน, มนสา มนสฺมา, กถํ ‘ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, หิตฺวา ยาติ สุเมธโส, สุทฺธุตฺตรวาสสา, เหมกปฺปนวาสเส’ติ? สกตฺเถณตฺถา. มนตม ตป เตช สิร อุร วจ โอช รชยส ปย (๖) ‘‘สรวยา-ยวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสุ’’.
สนฺถสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร, สพฺภิ.
ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ คโยนาเส, โภนฺต ภวํ, โภนฺโต ภวนฺโต, โภตา ภวตา, โภโต ภวโต, โภ อิติ อามนฺตเณ นิปาโต ‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’, เอวํ ภวนฺตติ, ภทฺเทติ สทฺทนฺถเรน สิทฺธํ, สทฺธนฺถอิติ ทสฺส ทฺวิภาเวน.
อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โยติ วา, อคฺคินิ อคฺคิ.
สิมฺหิ ¶ นฺตปฺปจฺจยสฺส อํ โหติ วา, คจฺฉํ คจฺฉนฺโต.
ภูธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา, ภวํ.
สิมฺหิ มหนฺตารหนฺตานํ นฺตสฺส ฏา วา โหติ, มหา มหํ, อรหา อรหํ.
สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติ, คุณวา.
นฺตุสฺส อํงํ โหนฺติ สิมฺหิ นปุํสเก, คุณวํ กุลํ, คุณวนฺตํ กุลํ, นปุํสเกตึ กึ? สีลวา ภิกฺขุ.
หิมวโต สิมฺหี นฺตุสฺส โอ วา โหติ, หิมวนฺโต หิมวา.
ราชาทีหิยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ, ราชา, ยุวา. ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม (๗) ‘‘ธมฺโม วาฺตฺเถ’’ ทฬฺหธมฺมา, อสฺม, (๘) ‘‘อิโม ภาเว’’ อณิมา, (มหิมา, คริมา) ลฆิมา, ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตห.
ราชาทีนํ ¶ ยุวาทีนํ จ อานง โหติ วา อํมฺหิ, ราชานํ ราชํ, ยุวานํ ยุวํ.
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน วา โหติ, ราชาโน ยุวาโน, วา ตฺเวว? ราชา ราเช, ยุวา ยุเว.
สขโต โยน มาโย โน โหนฺติ วา อาโน จ, สขาโย, สขิโน, สขาโน, วา ตฺเวว? สขา, สเข.
สขโต สฺมิโน เฏ โหติ, สเข, นิจฺจตฺโถ-ยมารมฺโภ.
สขสฺส อิ โหติ โนนาเสสุ, สขิโน, สขินา, สขิสฺส.
สขสฺส อิ วา โหติ สฺมานํสุ, สขิสฺมา สขสฺมา, สขีนํ สขานํ.
สขสฺส อารง วา โหติ โยสฺวํหิสุ สฺมานํสุ จ, สขาโร สขาโย, สขาเรสุ สเขสุ, สขารํ สขํ, สขาเรหิ สเขหิ, สขารา สขา, สขสฺมา, สขารานํ สขานํ.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ¶ ปิตาทีนํ จ อารง โหตี สโต-ฺตฺร, กตฺตาโร, ปิตโร, กตฺตารํ, ปิตรํ, กตฺตารา, ปิตรา, กตฺตริ, ปิตริ, อเสติ กึ? กตฺตุโน, ปิตุโน.
นมฺหิ ลฺตุปิตาทีนุมานง วา โหติ, กตฺตารานํ กตฺตูนํ, ทิตรานํ ปิตุนฺนํ.
นมฺหิ ลฺตุปิตาทีนมา วา โหตี, กตฺตานํ กตฺตูนํ, ปีตานํ ปิตุนฺนํ.
ลฺตุปิตาทิหิ สสฺส โลโป วา โหติ, กตฺถุ กตฺถุโน, สกมนฺตาตุ สกมนฺธาตุโน, ปีตุ ปิตุโน.
สุหิสุ ลฺตุปิตาทีนมารง วา โหติ, กตฺตาเรสุ กตฺตูสุ, ปิตเรสุ ปิตูสุ, กตฺตาเรหิ กตฺตูหิ, ปิตเรหิ ปีตูหี.
โยสุ นทิสทฺทสฺส อาม วา โหติ, นชฺชาโย นทิโย.
กติมฺหา ธยานํ ฏิ โหติ, กติ ติฏฺนฺติ, กติ ปสฺส.
ปฺจาทีหิ ¶ จุทฺทสหิ สํขฺยาหิ โยนํ โฏ โหติ ปฺจ, ปฺจ, เอวํ ยาว อฏฺารสา. ปฺจาทีหีติ กึ? ทฺเว, ตโย, จตฺตาโร, จุทฺธสหีติ กึ? ทฺเว วิสติโย.
อุภโคหิ โยนํ โฏ โหติ, อุโภ, อุโภ, คาโว, คาโว, กถํ ‘อิเมกรตฺถึ อุภโย วสามา’ติ? โฏมฺหิ ยการาคโม.
อารวาเทสโต โยนํ โฏ โหติ, สขาโร, กตฺตาโร, ปิตโร.
อารวาเทสมฺหา โยนํ โฏเฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, สขาโร, สขาเร สขาโย, โฏคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ.
อารวาเทสมฺหา นาสฺมานํ ฏา โหติ, กตฺตารา, กตฺตรา. กูจิ วา โหติ พยุลาธิการา, เอตาทิสา สขารมฺหา.
อารวาเทสมฺหา สฺมิโน ฏิ โหติ, กตฺตริ, วิตริ.
ทิวาทีหิ ¶ นาเมหิ สฺมิโน ฏิ โหติ, ทิวิ, ภุวิ. นิจฺจํ วการาคโม.
สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ, กตฺตริ, นตฺตริ.
นตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนมาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, ปิตโร, ปิตรํ, อนุตฺวาทีนนฺติ กึ? นตฺตาโร.
สุหิสุ ยุวาทีนํ อานง โหติ, ยุวาเนสุ, ยุวาเนหิ.
เอสุ ยุวาทีนมา โหติ, ยุวาโน, ยุวานา, ยุวาเน.
ยุวาทีหิ สฺมาสฺมินฺนํ นาเน โหนฺติ ยถากฺกมํ, ยุวานา, ยุวาเน.
ยุวาทีหิ โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ยุวาโน, ยุวาเน, วาติ กึ? ยุเว ปสฺส, โนคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ.
อฺปทตฺเถ ¶ วตฺตมานา อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โนเน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, โตมรงฺกุสปาณิโน, โตมรงฺกุสปาณิเน, วาตฺเวว? โตมรงฺกุสปาณโย, อฺตฺเถติ กึ? ปาณโย.
อฺปทตฺเถ วตฺถมานา อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน โหติ วา กฺวจิ ปุลฺลิงฺเค, กตฺุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริย วุตฺติเน, วาตฺเวว? อริยวุตฺติมฺหิ, ปุเมตฺเวว? อริยวุตฺติยา.
ปุมสทฺทโต สฺมิโน ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ, ปุมาเน ปุเม.
ปุมสฺส นามฺหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ, ปุมานา ปุเมน.
ปุมสฺส สุมฺหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ อา จ วา โหติ, ปุมาเนสุ, ปุมาสุ ปุเมสุํ.
ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ, โภ ปุมํ โภ ปุม, โภ อิตฺติปุมํ โภ อิตฺถิปุม.
สาสทฺทสฺส ¶ อานง โหติ อํเส เค จ, สานํ, สานสฺส, จภา สาน.
วตฺตหา สนํนํ โนนานํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, วตฺตหาโน, วตฺตหานานํ.
พฺรหฺมสฺส อุ วา โหติ สนํสุ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํ.
พฺรหฺมสฺส อุ โหติ นามฺหิ, พฺรหฺมุนา.
๑๙๒. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ.
ปุมาทินมุ โหติ วา สสฺมาสุ นามฺหิ จ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมุนา ปุมานา, ปุมุนา ปุมานา, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมุนา กมฺมสฺมา, กมฺมุนา กมฺมนา, ถามุโน ถามสฺส, ถามุนา ถามสฺมา, ถามุนา ถาเมน, อทฺธุโน อทฺธสฺส, อทฺธุนา อทฺธสฺมา, อทฺธุนา อทฺธนา.
ยุวา สสฺส วา อิโน โหติ, ยุวิโน ยุวสฺส.
อตฺตาตุเมหิ ¶ สสฺส โน โหติ วา, อตฺตโน อตฺตสฺส, อาตุมโน อาตุมสฺส.
อตฺตอาตุมานํ สุหิสุ วา นก โหติ, อตฺตเนสุ อตฺเตสุ อาตุมเนสุ อาตุเมสุ, อตฺตเนหิ อตฺเตหิ อาตุมเนหิ อาตุเมหิ, กถํ ‘เวริเนสุ’ติ? ‘นก’ อิติ โยควิภาคา.
พฺรหฺมา อตฺตอาตุเมหิ จ สฺวาสฺส นา โหติ, พฺรหฺมุนา, อตฺตนา, อาตุมนา.
๑๙๗. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํ.
อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยายเมนาเทโส โหติ, อิมํ ภิกฺขุํ วินยมชฺฌาปย, อโถ เอนํ ธมฺมมชฺฌาปย, อิเม ภิกฺขู วินยมชฺฌาปย, อโถ เอเน ธมฺมมชฺฌาปย, เอวเมตสฺส จ โยชนิยํ.
สพฺพาสุ วิภตฺติสุ กิสฺส โก โหติ, โก, เอก, กา, กาโย, กํ, กานิ, เกเนจฺจามิ.
อนิตฺถิยํ ¶ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ, กิสฺส กสฺส, กิสฺมึ กสฺมึ, อนิตฺถิยนฺติ กึ? กสฺสา, กสฺสํ.
อํสิสุ สห เตหิ กึสทฺทสฺส กึ โหติ นปุํสเก. กึ, กึ, นปุํสเกติ กึ? โก, กํ.
อํสิสุ สห เตติ อิมสฺส อิทํ โหติ วา นปุํสเก, อิทํ อิมํ, อิทํ อิมํ.
อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก, อทุํ อมุํ, อทุํ อมุํ.
อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว, วา ตฺเวว? อมฺเหสุ.
๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา.
นํมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺสจตสฺสา โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ, ติสฺสนฺนํ จตสฺสนฺนํ, อิตฺถิยนฺติ กึ? ติณฺณํ จตุนฺนํ.
๒๐๕. ติสฺโสจตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ.
วิภตฺติสหิตานํ ติจตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส จตสฺโส โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ, ติสฺโส จตสฺโส.
โยมฺหิ ¶ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิจตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก, ตีณิ. จตฺตาริ.
โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ตโยจตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค, ตโย, จตฺตาโร.
จตุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร วา โหติ ปุลฺลิงฺเค, จตุโร ชนา สํวิธาย, กถํ ‘จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสฺสาสิ’นฺติ? ลิงฺควิปลฺลาสา.
โยสฺวมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส มยมสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, มยํ, อสฺมา, อมฺเห.
นํเสสฺวมุสฺส สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ มมํ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, อสฺมากํ, อมฺหากํ, มมํ มม.
สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ, อหํ.
อํมฺหิ สิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตุวํ, ตฺวํ.
ตุมฺหสฺส ¶ ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วา, ตฺวยา ตยา, ตฺวยิ ตยิ.
สฺวามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา, ปตฺตา นิสฺสํ สยํ ตฺวมฺหา, วา ตฺเวว? ตฺวยา.
๒๑๕. นฺตนฺตูนํนฺโตโยมฺหี ปเม.
ปเม โยมฺหิ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ นฺโตอิจฺจาเทโส วา โหติ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คุณวนฺโต คุณวนฺตา.
นํมฺหิ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺถีนํ ตํ วา โหติ, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คุณวตํ คุณวนฺตานํ.
สาทีสุ นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ โตตาติตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คุณวโต คุณวนฺตสฺส, คจฺฉตา คจฺฉนฺตมฺหา, คุณวตา คุณวนฺถมฺหา, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต, คุณวติ คุณวนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คุณวตา คุณวนฺเตน.
เค ปเร นฺตนฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ฏฏาอํ อิจฺจาเทสา โหนฺติ, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โต คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ.
๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวทฺเว.
โยมฺหี ¶ ทฺวีสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเวทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ, ทุเว, ทฺเว.
๒๒๐. ทุวินฺนํ นํมฺหิ วา. นํมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา, ทุวินฺนํ, ทฺวินฺนํ.
๒๒๑. ราชสฺส รฺํ. นํมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺํ โหติ วา, รฺํ ราชานํ.
๒๒๒. นาสฺมาสุ รฺา. นาสฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺา โหติ, รฺา กตํ, รฺา นิสฺสฏํ.
๒๒๓. รฺโ รฺสฺส ราชิโน เส. เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺโ รฺสฺส ราชิโน โหนฺติ, รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน.
๒๒๔. สฺมิมฺหิ รฺเราชินิ. สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเ ราชินิ โหนฺติ, รฺเ, ราชินิ.
๒๒๕. สมาเส วา. สมาสวิสเย เอเต อาเทสา ราชสฺส วา โหนฺติ, กาสิรฺา กาสิราเชน, กาสิรฺา กาสิราชสฺมา, กาสิรฺโ กาสิราชสฺส, กาสิรฺเ กาสิราเช.
๒๒๖. สฺมิมฺหิ ตุมฺหามฺหานํ ตยิมยิ. สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมุสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิมยิ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตยิ, มยิ.
อํมฺหิ ¶ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํ ตวํ มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตํ, มํ, ตวํ, มมํ,
นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยามยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตยา กตํ, มยา กตํ, ตยา นิสฺสฏํ, มยา นิสฺสฏํ.
เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตว มม ตุยฺหํ มยฺหํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตว, ตุยฺหํ, มม, มยฺหํ.
นํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ งํงากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, ยถาสงฺขฺยมตฺร น วิวจฺฉเต.
ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํงากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ, ตุมฺเห, อมฺหํ, อมฺหากํ, อมฺเห.
อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ. ปชฺชเต-เนนตฺโถติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตํ จ, ปทสมูโห วากฺยํ.
อปฺจมิยา ¶ โยนํหิสฺวปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ติฏฺถ โว, ติฏฺถ ตุมฺเห, ติฏฺาม โน, ติฏฺาม มยํ, ปสฺสติ โว, ปสฺสติ ตุมฺเห, ปสฺสติ โน, ปสฺสติ อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหํ, ธนํ โน ธนํ อมฺหํ, กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ, กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ, อปฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิ, อปาทาโทตฺเวว? ‘พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกํ’, ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห ติฏฺถ, เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฏฺติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเร, สวิภตฺตีนํตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํ, อรหติ ธมฺโม อมฺหาทิสานํ.
นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เตเม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กตํ เต, กตํ ตยา, กตํ เม, กตํ มยา, ทียเต เต, ทียเต ตว ทียเต เม, ทียเต มม, ธนํ เต, ธนํ ตว, ธนํ เม, ธนํ มม.
กถิตานุกถนวิสเย ตุมฺหอมฺห-สทฺทานมาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา, คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโห.
วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ¶ ปมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเสปิ, คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพโล โว, อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ, สปุพฺพาติ กึ? ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว, ปมนฺตาติ กิ? ปโฏ นาคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โว.
จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ, คาโม ตว จ ปริคฺคโห, มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา ปริคฺคโห, มม วา ปริคฺคโห, คาโม ตว ห ปริคฺคโห, มม ห ปริคฺคโห, คาโม ตวาห ปริคฺคโห, มมาห ปริคฺคโห, คาโม ตเวว ปริคฺคโห, มเมว ปริคฺคโห, เอวํ สพฺพตฺถ อุทาหริตพฺพํ, โยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครฺจ เม ปริคฺคโห.
ทสฺสนตฺเถสุ อาโลจนวชฺชิเตสุ ปยุชฺชมาเนสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานมาเทสา น โหนฺติ, คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺสาคโต, อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว อาโลเจติ, คาโม โน อาโลเจติ.
๒๙๓. อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว. อามนฺตณํ ปุพฺพมวิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหามฺหสทฺทานมาเทสวิสเย, เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห, อามนฺตณนฺติ กึ? กมฺพโล เต ปริคฺคโห, ปุพฺพมิติ กึ? ‘มเยตํ สพฺพมกฺขาตํ, ตุมฺหากํ ทฺวิชปุงฺควา ¶ , ปรสฺส หิ อวิชฺชมานตฺเต ‘อปาทาโท’ติ ปฏิเสโธ น สิยา. อิวาติ กึ? สวนํ ยถา สิยา.
สมานาธิกรเณ ปรโต สามฺวจนมามนฺตณมสนฺตํ วิย น โหติ, มาณวก ชฏิลก เต ปริคฺคโห. ปรสฺสาวิชฺชมานตฺเตปิ ปุพฺพรูปมุปาทายาเทโส โหติ, สามฺวจนนฺติ กึ? เทวทตฺต มาณวก ตว ปริคฺคโห, เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต ยฺทตฺต ตุมฺหํ ปริคฺคโห.
พหูสุ วตฺตมานมามนฺตณํ สามฺวจนเมกตฺเถ อวิชฺชมานํ วิย วา น โหติ, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
สฺยาทิกณฺโฑ ทุติโย.
(๓) ตติโย กณฺโฑ (สมาโส)
สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหตีติ อิทมธิกตํ เวทิตพฺพํ, โส จ ภินฺนตฺถานเมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเต.
๒. อสงฺขฺยํวิภตฺติ สมฺปตฺติ สมีป สากลฺยาภาว ยถา ปจฺฉายุคปทตฺเถ.
อสงฺขฺยํ ¶ , สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีนมตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ ภวติ, ตตฺถ วิภตฺยตฺเถ ตาว อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา อธิตฺถิ. สมฺปตฺติ ทฺวิธา อตฺตสมฺปตฺติ สมิทฺธิ จ, สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ ลิจฺฉวีนํ, สมิทฺธิ ภิกฺขานํ สุภิกฺขํ. สมีเป กุมฺภสฺส สมีปมุปกุมฺภํ. สากลฺเยสติณมชฺโฌหรติ, สาคฺยธีเต. อภาโว สมฺพนฺธิเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเว-วิคตา อิทฺธิ สทฺทิกานํ ทุสฺสทฺทิกํ, อตฺถาภาเว-อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ, อหิกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ, สมฺปตฺยาภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ อตฺโถ. ยถา เอตฺถา-เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-อนุรูปํ สุรูโปวหติ, วิจฺฉายํ-อนฺวทฺธมาสํ, อตฺถานติวตฺติยํ-ยถาสตฺติ, สทิสตฺเต, สทิโส กิขิยา สกิขิ, อานุปุพฺพิเย-อนุเชฏฺํ, ปจฺฉาทตฺเถอนุรถํ, ยุคปทตฺเถ-สจกฺกํ นิเธหิ.
ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ น ภวติ, ยถา เทวทตฺโต ตถา ยฺทตฺโต.
ยาวสทฺโท-วธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ ภวติ, อวธารณ เมตฺตกตา ปริจฺเฉโท, ยาวามตฺตํ พฺราหฺมเณ อามนฺตย, ยาวชีวํ, อวธารเณติ กึ? ยาว ทินฺนํ ตาว ภุตฺตํ, นาวธารยามิ กิตฺตกํ มยา ภุตฺตนฺติ.
๕. ปยฺยปา ¶ พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปฺจมฺยา.
ปริอาทโย ปฺจมฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ วา, ปริปพฺพตํ วสฺสิ เทโว ปริปพฺพตา, อปปพฺพตํ วสฺสิ เทโว อปปพฺพตา, อาปาฏลิปุตฺตํ วสฺสิ เทโว อาปาฏลิปุตฺตา, พหิคามํ พหิ คามา, ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา, ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา, ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา, เวตาธิกาโร.
อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺโถ โหติ วา, อนุวนมสนิ คตา, อนุคงฺคํ พาราณสี, สมีปายาเมสฺวีติ กึ? รกฺขมนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ.
ติฏฺคุปฺปภุตีนิ เอกตฺถีภาววิสเย นิปาตียนฺเต, ติฏฺนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเล ติฏฺคุ กาโล, วหคฺคุ กาโล. อายตีควํ, ขเลยวํ, ลูนยวํ ลูยมานยวมิจฺจาทิ, จฺยนฺโต เปตฺถ เกสา เกสิ, ทณฺฑา ทณฺฑิ, ตถา เวลาปฺปภาวนตฺโถปิ, ปาโต นหานํ ปาตรหานํ, สายํ นยานํ สายนหานํ, ปาตกาลํ สายกาลํ, ปาตเมฆํ สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ สายมคฺคํ.
๘. โอเร ปริ ปฏิ ปาเร มชฺเฌ เหฏฺุทฺธาโธ-นฺโตวาฉฏฺิยา. โอราทโย สทฺทา ฉฏฺิยนฺเตน สเหกตฺถา วา โหนฺติ, เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต, โอเรคงฺคํ, ปริสิขรํ, ปฏิโสตํ, ปาเรยมุนํ, มชฺเฌคงฺคํ, เหฏฺาปาสาทํ, อุทฺธคงฺคํ, อโธคงฺคํ, อนฺโถปาสาทํ, ปุน วาวิธานา ‘คงฺคาโอร’ มิจฺจาทีปิ โหนฺติ.
ยเทตมติกฺกนฺตเมกตฺถํ ¶ , ตํ นปุํสกลิงฺคํ เวทิตพฺพํ, ตถา เจโวทาหฏํ, วา กฺวจิ พหุลาธิการา, ยถาปริสํ ยถาปริสาย, สกาย สกาย ปริสายาติ อตฺโถ.
อมาทิ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุลเมกตฺถํ โหติ คามํ คโต คามคโต, มุหุตฺตํ สุขํ มุหุตฺตสุขํ, วุตฺติเยโวปปทสมาเส กุมฺภกาโร, สปาโก, ตนฺตวาโย, วราหโร. นฺตมานกฺตวนฺตูติ วากฺยเมว, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวา.
รฺา หโต ราชหโต, อสินา ฉินฺโน อสิจฺฉินฺโน, ปิตุสทิโส, ปิตุสโม, สุขสหคตํ, ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน มิสฺโส โอทโน คุโฬทโน, วุตฺติปเทเนโวปสิตฺตาทิกิริยายาขฺยาปนโต นตฺถายุตฺตตฺถตา. กฺวจิ วุตฺติเยว อุรโค, ปาทโป. กฺวจิ วากฺยเมว ผรสุนา ฉินฺนวา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา.
พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, ยูปาย ทารุ ยูปาทารุ, รชนาย โทณิ รชนโทณิ. อิธ น โหติ สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ. กถํ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ? อฺปทตฺเถ ภวิสฺสติ.
สวเรหิ ภยํ สวรภยํ, คามนิคฺคโต, เมถุนาเปโต, กฺวจิ วุตฺติเยว กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อิธ น โหติ รุกฺขา ปติโต.
รฺโ ¶ ปุริโส ราชปุริโส. พหุลาธิการา นฺตมานนิทฺธาริยปูรณภาวติตฺตตฺเถหิ น โหติ-มมานุกุพฺพํ, มมานุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปฺจโม, ปฏสฺส สุกฺกตา, กฺวจิ โหเตว-วตฺตมานสามีปฺยํ, กถํ ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตา’ติ? สาเปกฺขตาย น โหติ. อิธ ปน โหเตว ‘จนฺทนคนฺโธ, นทิโฆโส, กฺารูปํ, กายสมฺผสฺโส, ผลรโส’ติ, ผลานํ ติตฺโต, ผลานมาสิโต, ผสานํ สุหิโต.
พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหนฺติ สาเปกฺขตาย น โหติ, ‘รฺโ ปาฏลิปุตฺตกสฺส ธน’นฺติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ ปาฏลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น เหสฺสติ, ‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมว, ‘รฺโ ควาสฺสปุริสา ราชควาสฺสปุริสา’ติ วุตฺติ โหเตเวกตฺติภาเว.
ทาเน โสณฺโฑ ทานโสณฺโฑ, ธมฺมรโต, ทานาภิรโต. กฺวจิ วุตฺติเยว กุจฺฉิสโย, ถลฏฺโ, ปงฺกชํ, สโรรุหํ. อิธ น โหติ โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.
วิเสสนํ สฺยานฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณน สเหกตฺถํ โหติ, นีลฺจ ตํ อุปฺปลฺเจติ นีลุปฺปลํ, ฉินฺนฺจ ตํ ปรุฬฺหฺเจติ ฉินฺนปรฬฺหํ, สตฺถีว สตฺถี, สตฺถี จ สา สามา เจติ สตฺถิสามา, สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห เจติ มุนิสีโห, สีลเมว ธนํ สีลธนํ.
กฺวจิ ¶ วากฺยเมว ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ. กฺวจิ วุตฺติเยว กณฺหสปฺโป, โลหิตสาลิ, วิเสสนนฺติ กึ? ตจฺฉโก สปฺโป, เอกตฺเถเนติ กึ? กาฬมฺหา อฺโ. กถํ ‘ปตฺตชีวิโก, อาปนฺนชีวิโก, มาสชาโต’ติ? อฺปทตฺเถ ภวิสฺสติ.
นิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถํ โหติ, น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, พหุลาธิการโต อสมตฺถตฺเถหิ, เกหิจิ โหติ ‘อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลา มูลํ คนฺตฺวา. อีสํกฬาโร, อีสํปิงฺคโลติ ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ สมาโส, วากฺยเมว วาติปฺปสงฺคาภาวา.
๑๓. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ.
กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต-ตฺถ, กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปนายโก, อภิเสโก, ปกริตฺวา, ปกตํ, ทุปฺปุริโส, ทุกฺกฏํ, สุปุริโส, สุกตํ, อภิตฺถุตํ, อติตฺถุตํ, อากฬาโร, อาพทฺโธ.
(๙) ‘‘ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย’’. ปคโต อาจริโย ปาจริโย, ปนฺเตวาสี.
(๑๐) ‘‘อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย’’. อติกฺกนฺโต มฺจมติมฺโจ, อติมาโล.
(๑๑) ‘‘อวาทโย ¶ กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย’’. อวกุฏฺํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํ.
(๑๒) ‘‘ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา’’. ปริคิลาโน อชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโน.
(๑๓) ‘‘นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา’’.
นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺปิ, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
จีปฺปจฺจยนฺโต กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺโถ โหติ, มลินีกริย.
ภูสนาทิสฺวตฺเถ สฺวลมาทโย สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเหกตฺถา โหนฺติ, อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจ. ภูสนาทีสูติ กึ? อลํภุตฺวา คโต, สกฺกตฺวา คโต, อสกฺกตฺวา คโต, ปริยตฺตํ โสภนมโสภนนฺติ อตฺโถ.
อฺเ จ สทฺทา กิริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลเมกตฺถา ภวนฺติ, ปุโรภูย, ติโรภูย, ติโรกริย, อุรสิกริย, มนสิกริย, มชฺเฌกริย, ตุณฺหีภูย.
อเนกํ ¶ สฺยาทฺยนฺตมฺสฺส ปทสฺสตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, พหูนิ ธนานิ ยสฺส โส พหุธโน, ลมฺพา กณฺณา ยสฺส โส ลมฺพกณฺโณ, วชิรํ ปาณิมฺหิ ยสฺส โสยํ วชิรปาณิ, มตฺตา พหโว มาตงฺคา เอตฺถ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ, อารุฬฺโห วานโร ยํ รุกฺขํ โส อารุฬฺหวานโร, ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย, ทินฺนํ โภชนํ ยสฺส โส ทินฺนโภชโน, อปคตํ กาฬกํ ยสฺมา ปฏา โส-ยมปคตกาฬโก, อุปคตา ทส เยสํ เต อุปทสา, อาสนฺนทสา, อทูรทสา, อธิกทสา, ตโย ทส ปริมาณเมสํ ติทสา, กถํ ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต? ปริมาณสทฺทสนฺนิธานา, ยถา ปฺจ ปริมาณเมสํ ปฺจกา สกุนาติ, ทฺเว วา ตโย วา ปริมาณเมสํ ทฺวตฺตโย วาสทฺทตฺเถ วา ทฺเว วา ตโย วา ทฺวตฺตโย.
ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ ทกฺขิณปุพฺพา ทิสา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ วา, สห ปุตฺเตนาคโต สปุตฺโต, สโลมโก วิชฺชมานโลมโกติ อตฺโถ, เอวํ สปกฺขโก, อตฺถี ขีรา พฺราหฺมณีติ อตฺถิสทฺโท วิชฺชมานตฺเถ นิปาโต, กฺวจิ คตตฺถตาย ปทนฺตรานมปฺปโยโค, กณฺฏฺา กาฬา อสฺส กณฺเกาโฬ, โอฏฺสฺส มุขมิว มุขมสฺส โอฏฺมุโข, เกสสงฺฆาโต จูฬา อสฺส เกสจูโฬ, สุวณฺณวิกาโร อลงฺกาโร อสฺส สุวณฺณาลงฺกาโร, ปปติตํ ปณฺณมสฺส ปปติตปณฺโณ, ปปณฺโณ, อวิชฺชมานา ปุตฺตา อสฺส อวิชฺชมานปุตฺโต, น สนฺติ ปุตฺตา อสฺส อปุตฺเต, กฺวจิ น โหติ ปฺจ ภุตฺตวนฺโต อสฺส ภาตุโน ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ พหุลาธิการโต.
๑๘. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ.
สตฺตมฺยนฺตํ ¶ ตติยนฺตฺจ สรูปมเนกํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ-ฺปทตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ, เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑิ, มุฏฺามุฏฺิ, ‘‘จิ วีติยาเร’’ (๓-๕๑) ติ จิ สมาสนฺโต, ‘‘จิสฺมึ’’ (๓.๖๖) ติ อกาโร. ตตฺถ เตเนติ กึ? กายฺจ กายฺจ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ. คเหตฺวา ปหริตฺวาติ กึ? รเถ จ รเถ จ ตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺติ. ยุทฺเธติ กึ? หตฺเถ จ หตฺเถ จ คเหตฺวา สขฺยํ ปวตฺตํ. สรูปนฺติ กึ? ทณฺเฑหิ จ มุสเลหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธ ปวตฺตํ.
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา ภวติ. สมุจฺจโยนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จ จ สทฺทตฺถา, ตตฺถ สมุจฺจยานฺวาจเยสุ เนกตฺถีภาโว สมฺภวติ, เตสุ หิ สมุจฺจโย อฺมฺนิรเปกฺขา นมตฺตปฺปธานานํ กตฺถจิ กิริยาวิเสเส จียมานตา, ยถา ‘ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทา’ติ. อนฺวาจโย จ ยตฺเถโก ปธานภาเวน วิธียเต อปโร จ คุณภาเวน, ยถา ‘ภิกฺขฺจร คาโว จานเย’ติ. อิตรทฺวเย ตุ สมฺภวติ, เตสุ หิ อฺมฺสาเปกฺขานมวยวภทานุคโต อิตรีตรโยโค, ยถา ‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’ติ, อสฺสาวยวปฺปธานตฺตา พหุวจนเมว. อฺมฺสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปฺปธาโน สมาหาโร, ยถา ‘ฉตฺตุปาหน’นฺติ, อสฺส ปน สมุทายปฺปธานตฺตา เอกวจนเมว.
เต ¶ จ สมาหารีตรีตรโยคา พหุลํ วิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรายํ วิสยวิภาโค นิรุตฺถิปิฏกาคโต-ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณ-สฺานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ ทิสานํ, นทีนฺจ นิจฺจํ สมาหาเรกตฺตํ ภวติ, ติณรุกฺขปสุสกุนธนธฺพฺยฺชนชนปฺปทานํ วา, อฺเสมิตรีตรโยโคว.
ปาณฺยงฺคานํ-จกฺขุโสตํ, มุขนาสิกํ, หนุคีวํ, ฉวิมํสโลหิตํ, นามรูปํ, ชรามรณํ. ตุริยงฺคานํ-อลสตาลมฺพรํ, มุรชโคมุขํ, สงฺขเทณฺฑิมํ, มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตวาทิตํ, สมฺมตาลํ. โยคฺคงฺคานํ ผาลปาจนํ, ยุคนงฺคลํ. เสนงฺคานํ-อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิจมฺมํ, ธนุกลาปํ, ปหรณาวรณํ. นิจฺจเวรีนํ-อหินกุลํ, พีฬาลมูสิกํ, กาโกลูกํ, นาคสุปณฺณํ. สงฺขฺยาปริมาณ สฺานํ-เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ, ทเสกาทสกํ. ขุทฺทชนฺตุกานํ กีฏปฏงฺคํ, กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสมกสํ, มกฺขิกกิปิลฺลิกํ. ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกสูกริกํ, สากุนฺติ กมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุส ฉวฑาหกํ. จรณสาธารณานํ-อติสภารทฺวาชํ, กกลาปํ, สีลปฺาณํ, สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชาจรณํ. เอกชฺฌายนปาวจนานํ ทีฆมชฺฌิมํ, เอกุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ. ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถิปุขํ, ทาสิทาสํ, จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณกฏฺสาขาปลาสํ, ‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนา- สนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติปิ ทิสฺสติ. วิวิธวิรุทฺธานํ กุสลากุสลํ ¶ , สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปฺปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํ. ทิสานํ ปุพฺพาปรํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อธรุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํ. นทีนํ-คงฺคายมุนํ, มหิสรภุ.
ติณวิเสสานํ-กาสกุสํ กาสกุสา, อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณา, มฺุชปพฺพชํ มฺุชปพฺพชํ มฺุชปพฺพชา. รุกฺขวิเสสานํ ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, โวสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปิตฺถนํ อสฺสตฺถกปิตฺถนา, สากสาลํ สากสาลา. ปสุวิเสสานํ-คชควชํ คชควชา, โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ อเชฬกา, กุกฺกุรสูกรํ กุกฺกุรสูกรา, หตฺถิควาสฺสวฬวํ หตฺถิควาสฺสวฬวา. สกุนวิเสสานํ-หํสพลาวํ หํสพลาวา, การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ พกพลากา. ธนานํ-หิรฺสุวณฺณํ หิรฺสุวณฺณา, มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตาเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตา. ธฺานํ-สาลิยวกํ สาลิยวกา, ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ นิปฺผาวกุลตฺถา. พฺยฺชนานํ-สากสุวํ สากสุวา, คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ มิคมายูรา. ชนปทานํ-กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปฺจาลํ กุรุปฺจาลา. อิตรีตรโยโค ยถา-จนฺทิมสูริยา, สมณพฺราหฺมณา มาตาปิตโร อิจฺจาทิ.
เอตสฺมึ ¶ เอกตฺถีภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา. กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต, กตฺถจิ กมํ ปจฺจานาทรา ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, ลิตฺตวาสิโต, นคฺคมุสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโ, ภฏฺลฺุจิโต. จตฺเถ ยเทกตฺถํ ตตฺถ เกจิ ปุพฺพปทํ พหุธา นิยเมนฺติ, ตทิห พฺยภิจารทสฺสาน น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
จตฺเถ สมาหาเร ยเทกตฺถํ, ตํ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ตถาเจโวทาหฏํ, กตฺถจิ น โหติ ‘สภาปริสายา’ติ าปกา, อาธิปจฺจปริวาโร, ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.
เอกตฺเถ สมาหาเร สงฺขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, ปฺจควํ, จตุปฺปถํ, สมาหารสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว โหติ, สมาหาเรตฺเวว ปฺจกาปาโล ปูโว, ติปุตฺโต.
ฉฏฺิเยกตฺเถ กฺวจิ นปุํสกตฺตํ โหเตกตฺถฺจ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ, เอวํ สกุนฺตานํ ฉายา สกุนฺตจฺฉายํ, ปาสาทจฺฉายํ ปาสาทจฺฉายา, ฆรจฺฉายํ ฆรจฺฉายา, อมนุสฺสสภาย นปุํสเกกตฺตํ ภวติ พฺรหฺมสภํ, เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, สรภสภํ, มนุสฺสสภายํ ปน ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺเจวมาทิ, กฺวจีติ กึ ราชปุริโส.
นปุํสเก ¶ วตฺตมานสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุ. สลภจฺฉายํ, สฺยาทีสูติ กึ? สลภจฺฉาเย.
อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส สฺยาทีสุ รสฺโส โหติ. พหุมาโล โปโส, นิกฺโกสมฺพิ, อติวาโมรุ, อนฺตสฺสาติ กึ? ราชา กฺาปิโย, อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกุมารี พฺรหฺมพนฺธู.
อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส โคสฺส สฺยาทีสุ อุ โหติ. จิตฺตคุ, อปฺปธานสฺสาตฺเวว? สุโค, อนฺตสฺสาตฺเวว? โคกุลํ.
อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติ. ธมฺมทินฺนา.
นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปฺปจฺจโย โหติ. นที, มหี, กุมารี, ตรุณี, วารุณี, โคตมี. (๑๔) ‘‘โคโตวา’’ คาวี โค, อากติคโณ-ยํ, โกโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ (๓-๓๖) ติ วิเสสนตฺโถ.
ยกฺขาทิโต ¶ อิตฺถิยํ อินี โหติ วีจ. ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหี.
อารามิกาทิโต อินี โหติตฺถิยํ. อารามิกินี, อนนฺตรายิกินี, ราชินี (๑๕) ‘‘สฺายํ มานุโส’’ มานุสินี, อฺตฺร มานุสี.
อิตฺถิยมิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ. สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ? อิตฺถิปฺปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโต.
กฺติมฺหาฺตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํ. สาหํ อหึ สารตินี, ตสฺสา มุฏฺสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี, อฺตฺเถติ กึ? ธมฺมรติ.
ฆรณิปฺปภุตโย นีปฺปจฺจนฺตาสาธโว ภวนฺติ. ฆรณี, โปกฺขรณี, อีสฺส-ตฺตํ นิปาตนา, (๑๖) ‘‘อาจริยา วา ย-โลโป จ’’ อาจรินี, อาจริยา.
มาตุลาทิโต ¶ ภริยายมานี โหติ. มาตุลานี, วารุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, (๑๗) ‘‘อภริยายํ ขตฺติยา วา’’ ขตฺติยานี ขตฺติยา, นทาทิปาา ภริยายนฺตุ ขตฺติยี.
๓๔. อุปมาสํหิต สหิต สฺต สห สผวาม ลกฺขณาทิตูรุตู.
อูรุสทฺทา อุปมานาทิปุพฺพา อิตฺติยมู โหติ. กรโภรู, สํหิโตรู, สหิโตรู, สฺโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรู, อูติโยควิภาคา อู พฺรหฺมพนฺธู.
ยุวสทฺทโต ติ โหติตฺถิยํ. ยุวติ.
วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติ. คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี.
วีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส โหติ วา. โภตี ภวนฺตี.
โคสทฺทสฺส วีมฺหาวง โหติ. คาวี.
วีมฺหิ ¶ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติ. ปถวี, ปุถวี, เ ปถวี.
สมาสนฺตฺว อิติ จาธิกรียติ.
ปาปาทีหี ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ. ปาปภูมํ, ชาติภูมํ.
สงฺขฺยาหิ ปรา ยา ภูมิ ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ. ทฺวิภูมํ, ติภูมํ.
สงฺขฺยาหิ ปราสํ นทีโคทาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ, ปฺจนทํ, สตฺตโคทาวรํ, สงฺขฺยาหิตฺเวว? มหานที, นทีโคทาวรีนนฺติ กึ? ทสิตฺถิ.
๔๔. อสงฺขฺเยหิ จางฺคุลฺยานฺาสงฺขฺยตฺเถสุ.
อสงฺขฺเยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลฺยา สมาสนฺโต อ โหติ โน เจ อฺปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ สมาโส วตฺตเต. นิคฺคตมงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, อจฺจงฺคุลํ, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏา ทฺวงฺคุลํ, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปฺจงฺคุลิ หตฺโถ, อุปงฺคุลิ, กถํ ¶ ‘ทฺเว องฺคุลีมานมสฺสาติ ทฺวงฺคุล’นฺติ? นาตฺร สมาโสฺปทตฺเถ วิหิโต มตฺตาทีนํ โลเป กเต ตตฺถ วตฺตเต. องฺคุลสทฺโท วา ปมาณวาจิ สทฺทนฺตรํ, ยถา ‘เสนงฺคุลปฺปมาเณน องฺคุลานํ สตํ ปุณฺณํ จตุทฺทส วา องฺคุลานี’ติ.
๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยา.
ทีฆาทีหิ อสงฺขฺเยหิ สงฺขฺยาหิ จ ปรมสฺมา รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติ. ทีฆรตฺตํ, อโหรตฺตํ (ตฺโต), วสฺสารตฺตํ (ตฺโต), ปุพฺพรตฺตํ, อปรรตฺตํ, อฑฺฒุรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺตึ อติรตฺโต, ทฺเวรตฺตี สมาหฏา ทิรตฺตํ (ตฺโต), วา กฺวจิ พหุลาธิการา เอกรตฺตํ (ตฺโต), เอกรตฺติ, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? ทีฆรตฺติเหมนฺโต, อุปรตฺติ, กฺวจิ โหเตว พหุลํ วิธานายถารตฺตํ.
โคสทฺทา อโลปวิสยา สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺเถ สมาโส อฺปทตฺเถ อสงฺขฺยตฺเถ จ, ราชคโว, ปรมคโว, ปฺจควธโน, ทสควํ, อโลเปติ กึ? ปฺจหิ โคหิ กีโต ปฺจคุ, อจตฺเถติ กิ? อชสฺสคาโว, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุตฺเวว? จิตฺตคุ, อุปคุ.
เอเต สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเต. รตฺโต จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโส.
อนุควนฺติ ¶ นิปจฺจเต อายาเม คมฺยมาเน. อนุควํ สกฏํ, อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปฺฉา อนุคุ.
๔๙. อกฺขิสฺมาฺตฺเถ. อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อฺตฺเถ เจ สมาธสา. วิสาลกฺโข, วิสาลกฺขี.
องฺคุลนฺตา อฺปทตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติ. ทฺวงฺคุลํทารุ, ปฺจงฺคุลํ, องฺคุลิสทิสาวยวํ ธฺาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารุํ วุจฺจเต, ปมาเณ ตุ ปุพฺเพ วิย สิทฺธํ สขราชสทฺทา อการนฺตาว, สิสฺโสปิ น ทิสฺสติ, คาณฺฑี วธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ.
โอฆาพฺยติหาเร คมฺยมาเน อฺปทตฺเถ วตฺตมานโต จิ โหติ. เกสาเกสิ ทณฺฑาทณฺฑิ, จกาโร ‘‘จิสฺมิ’’นฺติ (๓.๖๖) วิเสสนตฺโถ, สุคนฺธิ, ทุคฺคนฺตีติ ปโยโค น ทิสฺสเต.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ, อิตฺถิยมีการูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปฺปจฺจโย โหติ อฺปทตฺเถ. พหุกตฺตุโก, พหุกุมาริโก, พหุพฺรหฺมพนฺธุโก, พหุลํตฺเวว? สุพฺภู.
อฺเหิ ¶ อฺปทตฺเถ โก วา พหุลํ โหติ. พหุมาลโก, พหุมาโล.
๕๔. อุตฺตรปเท. เอตมธิกตํ เวทิตพฺพํ.
อุตฺตรปเท ปรโต อิมสฺส อิทํ โหติ. อิทมฏฺิตา, อิทปฺปจฺจยตา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโว.
๕๖. ปุํ ปุมสฺส วา. ปุมสฺส ปุํ โหตุตฺตรปเท วิภาสา. ปุลฺลิงฺคํ, ปุมลิงฺคํ.
เอสํ ฏ โหตุตฺตรปเท กฺวจิ วา. ภวมฺปติฏฺามยํ, ภควํมูลกา โน ธมฺมา, พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเคว มหตฺตรี, รตฺตฺุมหตฺตํ.
๕๘. อ. เอสํ อ โหตุตฺตรปเท. คุณวนฺตปติฏฺโ-สฺมิ.
๕๙. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ. มนาทีนมาปาทีนํ จ โอ โหตุตฺตรปเท มเย จ. มโนเสฏฺา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, อาโปคตํ, อาโปมยํ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ.
สงฺขฺยาสุตฺตรปเทสุ ¶ ปรสฺส โอ โหติ. ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, สงฺขฺยาสูติ กึ? ปรทตฺตูปชีวิโน.
ชเน อุตฺตรปเท ปุถสฺส อุ โหติ. อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน.
อเห อายตเน จุตฺตรปเท ฉสฺส โส วา โหติ. สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ, ฉฬายตนํ.
ลฺตุปฺปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ ยถากฺกมมารงรง วา โหนฺตุตฺตรปเท, สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโส, มาตรปิตโร, วาตฺเวว? สตฺถุทสฺสนํ, มาตาปิตโร.
๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ.
ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนํ จ เตสฺเวว ลฺตุปิตาทีสุ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสุตฺตรปเทสุ จตฺถวิสเย อา โหติ. โหตาโปตโร มาตาปิตโร, ลฺตุปิตาทีนํ ตฺเวว? ปุตฺตภาตโร, ตตฺเรติ กึ? ปิตุปิตามหา, จตฺเถติ กึ? มาตุภาตา, วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานนฺติ กึ? ทาตุภตฺตาโร.
ปุตฺเต ¶ อุตฺตรปเท จตฺถวิสเย ลฺตุปิตาทีนํ วิชฺชาโยนิ สมฺพนฺธานมา โหติ. ปิตาปุตฺตา, มาตาปุตฺตา.
จิปฺปจฺจยนฺเต อุตฺตรปเท อา โหติ. เกสาเกสิ, มุฏฺามุฏฺิ.
๖๗. อิตฺถิยมฺภาสิตปุมิตฺถี ปุเมเวกตฺเถ.
อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ สมานาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหติ. กุมารภริโย, ทีฆชงฺโฆ, ยุวชาโย, อิตฺถิยนฺติ กึ? กลฺยาณี ปธานเมสํ กลฺยาณิปฺปธานา, ภาสิตปุเมติ กึ? กฺาภริโย, อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลํ ทิฏฺิ อสฺส คามณิทิฏฺิ, เอกตฺเถติ กึ? กลฺยาณิยา มาตา กลฺยาณิมาตา.
ภาสิตปุมิตฺถี ปจฺจเย กฺวจิ ปุเมว โมติ. พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา.
อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติ. ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา.
ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ, ชยมฺปตี, ‘ชานิปตี’ติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ‘ทมฺปตี, ชมฺปตี’ติ.
สฺายมุทกสฺสุตฺตรปเท ¶ อุทาเทโส โหติ. อุทธิ, อุทปานํ.
กุมฺภาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติ. อุทกุมฺโภ อุทกกุมฺโภ, อุทปตฺโต อุทกปตฺโต, อุทพินฺธุ อุทกพินฺธุ, อากติคโณ-ยํ.
โสตาทีสุตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติ. ทกโสตํ, ทกรกฺขโส.
อุตฺตรปเท น สทฺทสฺส ฏ โหติ. อพฺราหฺมโณ, กาโร กึ? เกวลสฺส มา โหตุ ปามนปุตฺโต.
สราโท อุตฺตรปเท น สทฺทสฺส อน โหติ. อนกฺขาตํ.
นขาทโย สทฺทา อนน ฏาเทสา นิปจฺจนฺเต. นาสฺส ขมตฺถีติ นโข, อขมฺํ, สฺาสทฺเทสุ จ นิปฺผตฺติมตฺตํ ยถากถฺจิ กตฺตพฺพํนาสฺส กุลมถีติ นกุโล, อกุลมฺํ, นข นกุล นปุํสกนกฺขตฺต นาก เอวมาทิ.
นคอิจฺจปฺปาณินิ ¶ วา นิปจฺจเต. นโค รุกฺโข, นโค ปพฺพโต, อโค รุกฺโข, อโค ปพฺพโต, อปฺปาณินีติ กึ? อโค วสโล สีเตน.
อฺปทตฺถวุตฺถิมฺหิ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส วา โหติ. สปุตฺโต, สหปุตฺโต, อฺตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวา.
สหสฺสุตฺตรปเท โส โหติ สฺายํ. สาสฺสตฺถํ, สปลาสํ.
อปฺปจฺจกฺเข คมฺยมาเน สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท, สาคฺคิ กโปโต, สปิสาจา วาตมณฺฑลิกา.
สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส อกาเล อุตฺตรปเท โส โหติ. สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, สจกฺกํ นิเธหิ, สธุรํ ปาเชหิ, อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สหาปรณฺหํ.
คนฺถนฺเต ¶ อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสฺส โส โหตุตฺตรปเท. สกลํ โชติมธีเต สมุหุตฺตํ, กาลตฺโถ อารมฺโภ, อาธิกฺเย-สโทณา ขารี, สมาสโก กหาปโณ, นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ.
ปกฺขาทีสุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วา. สปกฺโข สมานปกฺโข, สโชติ สมานโชติ, ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโล, ปกฺข, โชติ, ชนปท, รตฺติ, ปตฺตินี, ปตฺตี, นาภิ, พนฺธุ พฺรหฺมจารี, นาม, โคตฺต, รูป, าน, วณฺณ, วโย, วจน, ธมฺม, ชาติย, ฆจฺจ.
อุทเร อิเย ปเร ปรโต สมานสฺส โส วา โหติ. โสทริโย, สมาโนทริโย, อิเยติ กึ? สมาโนทรตา.
เอเตสุ สมานสฺส โส โหติ. สรี, สริกฺโข, สริโส.
รีริกฺขเกสุ สพฺพาทีนมา โหติ. ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส.
รีริกฺขเกสุ ¶ นฺตสทฺท กึสทฺท อิมสทฺทานํ ฏากีฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ. ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.
รีริกฺขเกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเตกสฺมึ ยถากฺกมํ. ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส. เอกสฺมินฺติ กึ? ตุมฺหาที, อมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส, อมฺหาทิโส.
รีริกฺขกนฺตโต อฺสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหานเมกสฺมึ ตํมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ, ตนฺทีปา, มนฺทีปา, ตํสรณา, มํสรณา, ตยฺโยโค, มยฺโยโคติ พินฺทุโลโป.
รีริกฺขเกสฺเวตสฺเสฏ วา โหติ, เอที, เอตาที, เอทิกฺโข, เอตาทิกฺโข, เอทิโส, เอตาทิโส.
ทฺวิสฺส ทุ โหติ วิธาทีสุ, ทุวิโธ, ทุปฏฺฏํ เอวมาทิ.
คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ, ทฺวิคุณํ, ทิรตฺติ, ทิคุ เอวมาทิ.
ตีสุ ¶ ทฺวิสฺส อโหติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺวิตฺติปตฺตปุรา.
๙๔. อา สงฺขฺยายาสตาโท-นฺตฺเถ.
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ทฺวิสฺส อา โหติ อสตาโท อนฺธตฺถ. ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ ทฺวตฺตึส, สงฺขฺยายนฺติ กึ? ทิรตฺตํ, อสตาโทติ กึ? ทิสตํ, ทิสหสฺสํ. อนฺตฺเถติ กึ? ทฺวิทสา.
สงฺขฺยายมุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหติ อสตาโท อนฺตฺเถ, เตรส, เตวีส, เตตฺตึส, สงฺขฺยายํตฺเวว? ติรตฺตํ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํ, อนฺตฺเถตฺเวว? ติจตุกา.
ติสฺเส วา โหติ จตฺตาลีสาโท, เตจตฺตาลาสํ ติจตฺตาลีสํ, เตปฺาสํ ติปฺาสํ, เตสฏฺิ ติสฏฺิ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ, เตอสีติ ติยาสีติ, เตนวุติ ตินวุติ, อสตาโทตฺเวว? ติสตํ.
อสตาโท-นฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺเส วา โหติ อา จ. ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ ทฺวิจตฺตาลีสํ, ทฺเวปฺาสํ, ทฺวาปฺาสํ ทฺวิปฺาสํ อิจฺจาทิ.
ทฺวิสฺส ¶ พา วา โหติ อจตฺตาลีสาโท-นฺตฺเถ. พารส ทฺวาทส, พาวีสติ ทฺวาวีสติ, พตฺตึส ทฺวตฺตึส, อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวิจตฺตาลีสํ.
๙๙. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา.
วีสติทเสสุ ปเรสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ปณฺณวีสติ ปฺจวีสติ, ปนฺนรสฺว ปฺจทส.
จตุสฺส จุโจ โหนฺติ วา ทสสทฺเท ปเร. จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
ฉสฺส โสอิจฺจยมาเทโส โหติ ทสสทฺเท ปเร. โสฬส.
เอกอฏฺานํ อา โหติ ทเส ปเร. เอกาทส, อฏฺารส.
สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสา. เอการส เอกาทส, พารส ทฺวาทส, ปนฺนรส ปฺจทส, สตฺตรส สตฺตทส, อฏฺารส อฏฺาทส, ปนฺนพาเทเสสุ นิจฺจํ, อิธ น โหติ จตุทฺทส.
ฉตีหิ ¶ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ, โสฬส โสรส, เตฬส เตรส.
๑๐๕. จตุตฺถ ตติยาน มฑฺฒุฑฺฒติยา.
อฑฺฒา ปเรสํ จตุตฺถตติยานํ อุฑฺฒติยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย, กถํ อฑฺฒเตยฺโยติ? สกตฺเถ ณฺเย อุตฺตรปทวุฑฺฒิ.
๑๐๖. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา.
อฑฺฒา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺฒสทฺเทน ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา โหนฺติ. อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ วา.
กุสฺสุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติ. กทนฺนํ, กทสนํ, สเรติ กึ? กุปุตฺโต, อุตฺตรตฺเถติ กึ? กุโอฑฺโฒ ราชา.
อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหติ อุตฺตรปทตฺเถ, อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ.
กุสฺส ปุริเส กา โหติ วา. กาปุริโส กุปุริโส, อยมปฺปตฺตวิภาสา, อปฺปตฺเถ ตุ ปุพฺเพน นิจฺจํ โหติ อีสํ ปุริโส กาปุริโส.
๑๑๐. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโห.
ปุพฺพาทีหุตฺตรปทสฺส ¶ อหสฺส ณฺหาเทโส โหติ, ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห, มชฺฌณฺโห (ปณฺโห).
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
สมาสกณฺโฑ ตติโย.
๔. จตุตฺโถ กณฺโฑ (ณาทิ)
ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วา ณปฺปจฺจโย โหติ อปจฺเจ-ภิเธยฺเย, ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมฺตฺตาปิ, วสิฏฺสฺสาปจฺจํ วาสิฏฺโ, วาสิฏฺี วา, โอปคโว, โอปควี วา, เวติ วากฺยสมาสวิกปฺปนตฺถํ, ตสฺสาธิกาโร สกตฺถาวธิ.
วจฺฉาทีหิ อปจฺจปฺปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณานณายนปฺปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจ, วจฺฉาโน วจฺฉายโน, กจฺจาโน กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโน, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโน, สากฏาโน สากฏายโน, กณฺหาโน กณฺหายโน อิจฺจาทิ.
๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา.
กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรา วา ยถากฺกมํ โหนฺติ อปจฺเจ, กตฺติเกยฺโย, เวนเตยฺโย, ภาคิเนยฺโย อิจฺจาทิ ¶ , เวธเวโร, พนฺธเกโร, นาลิเกโร, สามเณโร อิจฺจาทิ.
ทิติปฺปภุติหิ ณฺโย วา โหติ อปจฺเจ, เทจฺโจ, อาทิจฺโจ, โกณฺฑฺโ, คคฺคฺโย, ภาตพฺโพ อิจฺจาทิ.
อการนฺตโต ณิ วา โหติ อปจฺเจ, ทกฺขิ, ทตฺถิ, โทณิ. วาสวิ, วารุณิ อิจฺจาทิ.
ราชสทฺทโต ฺโ วา โหติ อปจฺเจ ชาติยํ คมฺยมานายํ, ราชฺโ, ชาติยนฺติ กึ? ราชาปจฺจํ.
ขตฺตสทฺทา ยอิยา โหนฺติ อปจฺเจ ชาติยํ, ขตฺโย, ขตฺติโย, ชาติยํตฺเวว? ขตฺติ.
มนุสทฺทโต ชาติยํ สฺสสณ โหนฺติ อปจฺเจ, มนุสฺโส, มานุโส, อิตฺถิยํ มนุสฺสา, มานุสี, ชาติยํตฺเวว? มานโว.
๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รฺเ จ โณ.
ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตนฺนามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รฺเ จ โณ โหติ, ปฺจาโล, โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก, ชนปทนามสฺมาติ ¶ กึ? ทาสรถิ, ขตฺติยาติ กึ? ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปฺจาลิ.
กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ. โกรพฺโย, เสพฺโย.
ราควาจิตติยนฺตโต รตฺตมิจฺเฉตสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ, โกสุมฺภํ, ยาลิทฺทํ, ราคาติ กึ? เทวทตฺเตน รตฺตํ วตฺถํ, อิธ กสฺมา น โหติ? ‘นีลํ ปีต’นฺติ, คุณวจนตฺตา วินาปิ เณน ณตฺถสฺสาภิธานโต.
๑๒. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล.
ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตฺเจ นกฺขตฺตมินฺทุยุตฺตํ โหติ, ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺสํ อหํ, นกฺขตฺเตเนติ กึ? คุรุนา ลกฺขิตา รตฺติ. อินฺทุยุตฺเตเนติ กึ? กตฺถิกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโต, กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ, อชฺชกตฺติกาติ กตฺติกายุตฺเต จนฺเท กตฺติกาสทฺโท วตฺตเต.
เสติ ปมนฺตา อสฺสาติ ฉฏฺฺยตฺเถ โณ ภวติ, ยํ ปมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสีวา, สุคโต เทวตา อสฺสาภิ ¶ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณ, ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส, มาโส, มาโย, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข. เชฏฺมูโล, อาสฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร, ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี ปฺจมี อสฺส, ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ… ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ สาคโม จ, มาสสุติยาว น ปฺจทส รตฺตาโท วิธิ.
ทุติยนฺตโต ตมธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺวตฺเถสุ โณ โหติ โณ ณิโก จ, พฺยากรณมธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ, ฉนฺทโส, กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, ทฺวิตคฺคหณํ ปุถเคว วิธานตฺถํ ชานนสฺส จ อชฺเฌนวิสยภาวทสฺสนตฺถํ ปสิทฺธูปสงฺคหตฺถํ จ.
ฉฏฺิยนฺตา วิสเย เทสรูเป โณ โหติ, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, เทเสติ กึ? จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย-นุวาโก.
ฉฏฺิยนฺตา นิวาเส เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโย, วาสาโต.
ฉฏฺิยนฺตา ¶ อทูรภเว เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํ.
ตติยนฺตา นิพฺพตฺเต เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺภี นครี, กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปรีขา, โหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยา.
ตนฺติ ปมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยนฺตํ ปมนฺตมตฺถิ เจ, อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, พพฺพโช.
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ โหติ, อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพ.
ภวตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ, อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตฺตโน.
ปุราอิจฺจสฺมา ภวตฺเถ โณ โหติ ตโน จ, ปุราโณ, ปุราตโน.
อมาสทฺทโต ¶ อจฺโจ โหติ ภวตฺเถ, อมจฺโจ.
มชฺฌาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ภวตฺเต อิโม โหติ, มชฺฌิโม, อนฺติโม. มชฺฌ, อนฺต, เหฏฺา, อุปริ, โอร, ปาร, ปจฺฉา, อพฺภนฺตร, ปจฺจนฺต (ปุรตฺถา, พาหิร).
สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวตฺเถ, กณ-กุสินา รายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารฺโก วิหาโร. เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโย. เณยฺยก-โกเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโกติ เอยฺยโก. ย-คมฺโม, ทิพฺโพ. อิยคามิโย, อุทริ-โย, ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโย.
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ, สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติ.
๒๗. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ.
ปมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติฉฏฺิยตฺเถณิโก โหติ, วีณาวาทนํ สิปฺปมสฺส เวณิโก, โมทงฺคิโก, วํสิโก, ปํสุกู- ลธารณํ ¶ สีลมสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริเกว, คนฺโธปณฺยมสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, จาโป ปหรณมสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, อุปธิปฺปโยชนมสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํ.
๒๘. ตํ หนฺตรหติ คจฺฉตฺุฉติ จรติ.
ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺวตฺเถสุ ณีโก โหติ. ปกฺขีหิปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุนิโก, มายูริโก. มจฺเฉหิ-มจฺฉิโก, เมนิโก. มิเคหิ-มาควิโก หาริณิโก, ‘สูกริโก’ติ อิโก. สตมรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฏฺิโก, เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, สาหสฺสิโก, ‘สหสฺสิโย’ติ อิโย. ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปฺาสโยชนิโก. พทเร อฺุฉตีติ พาทริโก, สามากิโก. ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโก.
๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธมภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ.
ตติยนฺตา กตาทิสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ. กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต อาพาโธ วาติโก. สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, มูลโตว, เทวทเตน กีตนฺติ น โหติ ตทตฺถาปฺปตีติยา. วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก. ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ. ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลีสิโก. อกฺเขหิ ชิตมกฺขิกํ, สาลากิกํ. อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโก. ขณิตฺติยา ¶ ขณตีติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก, เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขณตีติ น โหติ ตทตฺถานวคมา. อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, ‘อุฬุมฺปิโก’ติ อิโก โคปุจฺฉิโก, นาวิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก, ‘รถิโก, ปรปฺปิโก’ติ อิโก. ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก, อํสิโก, ‘สีสิโก’ติ อิโก. เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ‘ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโก’ติ อิโก.
จตุตฺถิยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนภวิโก, อิตฺถิยํ โปโน ภวิกา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโสวก ตทมินาทิปาา, ธนาย สํวตฺตตีติ ธฺํ, โย.
ปฺจมฺยนฺตา สมฺภูตมาคตนฺติ เอเตสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ, มาติโก สมฺภูตมาคตํ วา มตฺติกํ, เปตฺติกํ, ณฺยริยณ -ยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, มตฺติโย, มจฺโจ วา.
๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต.
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ วสตีตฺเววมาทีสฺวตฺเถสุ ณิโก โหติ. รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารฺิโก, โสสานิโก. โลเก วิทิโต โลกิโก. จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา ¶ . ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก ทสฺโสก ตทมินาทิปาา, ภณฺฑาคาริโก, อิโก-นวกมฺมิโก, กิโยชาติกิโย, อนฺธกิโย.
ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาติปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, กิเย-สกิโย, ปรกิโย, นิเย-อตฺตนิยํ, เก- สโก ราชกํ ภณฺฑํ.
ฉฏฺิยนฺตา อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โณ โหติ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิ.
ควาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ อิทมิจฺจสฺมึ อตฺเถ โย โหติ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ มํสาทิ, กพฺยํ, ทพฺพํ.
ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ โหติ, ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย.
มาติโต ปิติโต จ เตสํ ภคินิยํ โฉ โหติ, มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา, กถํ ‘มาตุโล’ติ ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนา.
มาตาปิตูหิ ¶ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติ, มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห, ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห, น ยถาสงฺขฺยํ, ปจฺเจกาภิ สมฺพนฺธา.
มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ, มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย.
๔๐. นินฺทาฺาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสฺาสุ โก.
นินฺทาทีสฺวตฺเถยุ นามสฺมา โก โหติ, นินฺทายํ-มุณฺฑโก, สมณโก. อฺาเต-กสฺสายํ อสฺโสติ อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานวคโมวคมฺยเต. อปฺปตฺเถเตลกํ, ฆตกํ. ปฏิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺทโก. รสฺเส-มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโก. ทยายํ-ปุตฺตโก, วจฺฉโก. สฺายํ-โมโร วิย โมรโก.
ปมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ปริมียเต เนเนติ ปริมาณํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกายิกํ พิมฺโพหนํ, ปฺจกํ, ฉกฺกํ.
ยาทีหิ ¶ ปมนฺเตหี อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, ยํ ปริมาณมสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ, อาวตเก ยาวตโก, ตาวตโก (เอตาวตโก).
สพฺพโต ปมนฺเตหิ ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. สพฺพํ ปริมาณมสฺส สพฺพาวนฺตํ, ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ, เอตาวนฺตํ.
๔๔. กิมฺหา รติรีวรีวตกริตฺตกา.
กิมฺหา ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ รติรีวรีวตกริตฺตกา โหนฺติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ, กึ สงฺขฺยานํ ปริมาณเมสํ กติ เอเต, กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํ. รีวนฺโต สภาวโต อสงฺขฺโย.
ตารกาทีหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ อิโต โหติ, เต เจ สฺชาตา โหนฺติ, ตารกา สฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตา.
ปมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึอตฺเถ มตฺโต โหติ, ปลํ อุมฺมานมสฺส ปลมตฺตํ, หตฺโถ ปมาณมสฺส หตฺถมตฺตํ ¶ สตํ มานมสฺส สตมตฺตํ, โทโณ ปริมาณมสฺส โทณมตฺตํ, อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติ.
อุทฺธมานวุตฺติโห อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ ตคฺโฆ โหติ มตฺโต จ, ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.
ปุริสา ปมนฺตา อุทฺธมานวุตฺติโต โณ โหติ มตฺตาทโย จ, โปริสํ, ปุริสมตฺตํ, ปุริสตคฺฆํ.
อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีติ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ อโย โหติ. อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํ.
๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สวสหสฺเส โฑ.
สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย จ สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ยทสฺมินฺติ ตฺเจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ, วีสติ อธิกา อสฺมึ สเตติ วีสํ สตํ, เอกวีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา, ตึสํ สตํ, เอกตึสํ สตํ. อุตฺยนฺตาย-นวุตํ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา. อีสนฺตาย จตฺตาลีสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา. อาสนฺตาย ¶ ปฺาสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา. ทสนฺตายเอกาทสํ สตํ, สหสฺสํ, สตสหสฺสํ วา. สจฺจุตีสาสทสนฺตายาติ กึ? ฉาธิกา อสฺมึสเต. อธิเกติ กึ? ปฺจทสหีนา อสฺมึสเต, อสฺมินฺติ กึ? วีสตฺยธิกา เอตสฺมา สตา, สตสหสฺเสติ กึ? เอกาทส อธิกา อสฺสํ วีสติยํ.
ฉฏฺิยนฺถาเยกาทสาทิกาย สงฺขฺยาย โฑ โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ วิภาสา, สา สงฺขฺยา ปูรียเต เยน ตํ ปูรณํ, เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส. เอกาทสโม, วีโส, วีสติโม, ตึโส, ตึสติโม, จตฺตาลีโส, ปฺาโส.
ฉฏฺิยนฺตาย ปฺจาทิกาย สงฺขฺยาย กติสฺมา จ โม โหติ (ตสฺส) ปูรณตฺเถ, ปฺจโม, สตฺตโม, อฏฺโม, กติโม, กติมี.
๕๓. สตาทีนมิจ. สตาทิกาย สงฺขฺยาย ฉฏฺิยนฺตาย (ตสฺส) ปูรณตฺเถ โมโหติ สตาทีนมิจานฺตาเทโส, สติโม, สหสฺสิโม.
ฉสทฺทา ฏฺฏฺมา โหนฺติ ตสฺส ปูรณตฺเถ, ฉฏฺโ, ฉฏฺโม, อิตฺถิยํ ฉฏฺี, ฉฏฺมี, กถํ ‘ทุติยํ จตุตฺถ’นฺติ? ‘‘ทุติยสฺส, จตุตฺถ ตติยาน’’นฺติ นิปาตนา.
เอกสฺมา ¶ อสหายตฺเถ กอากี โหนฺติ วา, เอกโก, เอกากี, เอโก.
วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต คมฺยมาเน ตโร โหติ, สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี, โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโร, สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโร.
๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตมา. กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตร รตมา โหนฺติ, กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กโ, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กโ, ภารทฺวาชานํ กตโมสิ พฺรหฺเม.
ตติยนฺตา ทตฺเต-ภิเธยฺเย ลอิยา โหนฺติ, เทเวน ทตฺโต เทวโล, เทวิโย, พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, สิวา สีวโล, สีวิโย, สิสฺส ทีโฆ.
๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺตตาตฺตนณฺยเณยฺยณิยณิยา.
ฉฏฺิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ, น จ สพฺเพ สพฺพโต โหนฺติ อฺตฺร ตฺตตาหิ, ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาภิ ภาโว สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺตํ ¶ นีลตาภิ คุโณ ภาโว, นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาภิ นีลคุณชาติ, โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, ปาจกตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, วิสาณิตฺตํ, ราชปุริสตฺตนฺติ กฺริยาทิสมฺพนฺธิตฺตํ, เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตนฺติ ตทวตฺถาวิเสสสามฺํ, อากาสตฺตํ, อภาวตฺตนฺติ อุปจริตเภทสามฺํ. ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํ. ณฺย-อาลสฺยํ, พฺรหฺมฺํ, จาปลฺยํ, เนปฺุํ, เปสฺุํ, รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ ‘เวสม’นฺติ, เกจิ, สขฺยํ, วาณิชฺชํ. เณยฺย-โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ. ณคารวํ, ปาฏวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํ. อิย-อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํ. ณิย-อาลสิยํ, กาฬุสิยํ, มนฺทิยํทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํ. กถํ ‘รามณียก’นฺติ? สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธํ. กมฺมํ กิริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ’ อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลสิยํ วา, ‘‘สกตฺเถ’ (๔.๑๒๒) ติ สกตฺเถปิ, ยถาภุจฺจํ, การฺุํ, ปตฺตกลฺลํ, อากาสานฺจํ, กายปาคฺุตา.
ฉฏฺิยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย วา โหติ ภาวกมฺเมสุ, วทฺธพฺยํ วทฺธตา, ทาสพฺยํ ทาสตา, กถํ ‘วทฺธว’นฺติ? เณ วาคโม.
ฉฏฺิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกมฺเมสุ นณ วา โหติ ตสฺส โพ จ, โยพฺพนํ, วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตา.
อณุอาทีหิ ¶ ฉฏฺิยนฺเตหิ ภาเว วา อิโม โหติ, อณิมา, ลฆิมา, มหิมา, (คริมา), กสิมา, วาตฺเวว? อณุตฺตํ อณุตา.
ภาววาจกา สทฺทา เตน นิพฺพตฺเต-ภิเธยฺเย อิโม โหติ, ปาเกน นิพฺพตฺต ปาณิมํ, เสกิมํ.
อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเตเต ปจฺจยา, อติสเยน ปาโป ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ, อิตฺถิยํ ปาปตรา. อติสยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร.
ทุติยนฺตา ลฺลปฺปจฺจโย โหติ นิสฺสิตตฺเถ, เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ทุฏฺุ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ. อิลฺเล-สงฺขาริลฺลํ.
๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยา.
ปกติยา อุตฺตรมวตฺถนฺตรํ วิกาโร, ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร-วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํ, ณ-อายสํ พนฺธนํ, โอทุมฺพรํ, ปณฺณํ, โอทุมฺพรํ ภสฺมํ, กาโปตํ มํสํ, กาโปตํ สตฺถิ. ณิก-กปฺปาสิกํ วตฺถํ. เณยฺย-เอเณยฺยํ มํสํ, เอเณยฺยํ สตฺถิ ¶ . โกเสยฺยํ วตฺถํ. มย-ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ. ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔.๑๒๑) คุนฺนํ กรีเสปิ มโย, โคมยํ.
ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา ชตุโต วิการาวยเวสุ สณ วา โหติ. ชตุโน วิกาโร ชาตุสํ ชตุมยํ. ‘‘โลโป’’ติ (๔.๑๒๓) พหุลํ ปจฺจยโลโปปิ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ, ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสิรสฺส มูลํ อุสีรํ, ตํ สทฺเทน วา ตทภิธานํ.
ฉฏฺิยนฺตา สมูเห กณ ณ ณิกา โหนฺติ โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา. กณ-ราชฺกํ, มานุสฺสกํ, อุกฺขาทีหิ-โอกฺขกํ, โอฏฺกํ, โอรพฺภกํ, ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ. ณ-กากํ, ภิกฺขํ. อจิตฺตา ณิก-อาปูปิกํ, สํกุลิกํ.
ชนาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ สมูเห ตา โหติ. ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตา. ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา, ‘มทนีย’นฺติ กรเณ-ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํ. ‘ธูมายิตตฺต’นฺติ กฺตานฺตา นามธาตุโต กฺเตน สิทฺธํ.
ฉฏฺิยนฺตา หิเต อิโย โหติ. อุปาทานิยํ, อฺตฺราปิ สมาโนทเร สยิโต โสทริโย.
ฉฏฺิยนฺเตหิ ¶ จกฺขุอาทีหิ หิเต สฺโส โหติ, จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํ.
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺโย โหติ. สพฺโภ, ปาริสชฺโช. สาธูติ กุสโล โยคฺโค หิโต วา. อฺตฺราปิ รถํ วหตีติ รจฺฉา.
สตฺตมฺยนฺตา กมฺมสทฺทา ตตฺถ สาธูภิ อสฺมึ อตฺเถ นิย ฺา โหนฺติ. กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมฺํ.
กถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ อิโก โหติ. กถิโก, ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก ปวาสิโก, อุปวาสิโก.
ปถาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ เณ-ยฺโย โหติ, ปาเถยฺยํ สาปเตยฺยํ (อาติเถยฺยํ).
ทกฺขิณาสทฺทโต อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ, ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
ตุมนฺตโต ¶ อรหตฺเถ ราโย โหติ. ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ชาเปตายํ วา ชาเปตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ.
ปมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺวตฺเถสุ มนฺตุ โหติ. คาโว เอตฺถ เทเส, อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมา. อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมา. กถํ ‘โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตี’ติ? ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ, อิติกรณโต วิสยนิยโม –
ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายฺจาติสายเน;
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย.
โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยา มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ ‘เสโต ปโฏ’ติ, เยสนฺตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว ‘พุทฺธิมา, รูปวา, รสวา, คนฺธวา, ผสฺสวา, สทฺทวา, รสี, รสิโก, รูปี, รูปิโก, คนฺธี, คนฺธิโก’ติ.
ปมนฺตโต อวณฺณนฺตา มนฺตฺวาตฺเถ วนฺตุ โหติ. สีลวา, ปฺวา, อวณฺณาติ กึ? สติมา พนฺธุมา.
ทณฺฑาทีหิ ¶ อิก อี โหนฺติ วา มนฺตฺวาตฺเถ. พหุลํ วิธานา กุโตจิ ทฺเว โหนฺติ, กุโตเจกเมกํว ทณฺฑิโก ทณฺฑี ทณฺฑวา, คนฺธิโก คนฺธี คนฺธวา, รูปิโก รูปี รูปวา. (๒๘) ‘‘อุตฺตมีเณว ธนา อิโก’’, ธนิโก, ธนี ธนวา อฺโ. (๒๙) ‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’, อตฺถิโก อตฺถี, อฺตฺร อตฺถวา. (๓๐) ‘‘ตทนฺตา จ’’, ปฺุตฺถิโก, ปฺุตฺถี, (๓๑) ‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี, (๓๒) ‘‘หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ’’, หตฺถี, ทนฺตี, อฺตฺร หตฺถวา ทนฺตวา. (๓๓) ‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’, วณฺณี พฺรหฺมจารี, วณฺณวา อฺโ. (๓๔) ‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, กฺวจาเทเสปิ ปทุมิปิ ปทุมินี ปณฺณํ. อฺตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, (๓๕) ‘‘นาวายิโก’’, นาวิโก. (๓๖) ‘‘สุขทุกฺขา อี’’, สุขี, ทุกฺขี. (๓๗) ‘‘สิขาทีหิ วา’’, สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวา. (๓๘) ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’, พาหุพลี, อูรุพลี.
๘๑. ตปาทีหิ สฺสี. ตปาทิโต มนฺตฺวตฺเถ วา สฺสี โหติ. ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี. วาตฺเวว? ยสวา.
๘๒. มุขาทิโต โร. มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺเถโร โหติ. มุขโร, สุสิโร, อูสโร, มธุโร, ขโร, กฺุชโร, นครํ, (๓๙) ‘‘ทนฺตสฺสุ จ อุนฺนภทนฺเต’’, ทนฺตุโร.
ตุนฺทิอาทีหิ ¶ มนฺตฺวตฺเถ โภ วา โหติ. ตุนฺทิโภ, วฏิโภ, วลิโภ. วาตฺเวว? ตุนฺทิมา.
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถอ โหติ วา. สทฺโธ, ปฺโ, อิตฺถิยํ สทฺธา. วาตฺเวว? ปฺวา.
ตปา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ. ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสี.
อภิชฺฌาทีหิ อาลุ โหติ มนฺตฺวตฺเถ, อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ. วาตฺเวว? ทยาวา.
ปิจฺฉาทีหิ อิโล โหติ วา มนฺตฺวตฺเถ. ปิจฺฉิโล ปิจฺฉวา, เผนิโล เผนวา, ชฏิโล ชฏาวา. กถํ ‘วาจาโล’ติ? นินฺทายมิลสฺสาทิโลเป ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๑-๒๗).
สีลาทีหิ โว โหติ วา มนฺตฺวตฺเถ. สีลโว สีลวา, เกสโว เกสวา, (๔๐) ‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโว. (๔๑) คาณฺฑี ราชีหิ สฺายํ’’ คาณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํ.
เอเตหิ ¶ ทฺวีหิ วี โหติ มนฺตฺวตฺเถ. มายาวี, เมธาวี.
๙๐. สิสฺสเร อามฺยุวามี. สสทฺทา อามฺยุวามี โหนฺติ อิสฺสเร-ภิธายฺเย มนฺตฺวตฺเถ. สมสฺสตฺถีติ สามี, สุวามี.
๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จ. ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จานฺตสฺส. ณกาโรวยโว, ลกฺขโณ.
กลฺยาเณ คมฺยมาเน องฺคสฺมา โน โหติ มนฺตฺวตฺเถ. องฺคนา.
โลมา โส โหติ มนฺตฺวตฺเถ. โลมโส, อิตฺถิยํ, โลมสา.
มนฺตฺวตฺเถ อิม อิยา โหนฺติ พหุลํ. ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฏิโย, หานภาคิโย, เสนิโย.
๙๕. โต ปฺจมฺยา. ปฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วา. คามโต อาคจฺฉติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโน.
โตมฺหิ ¶ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต, เอตสฺส ฏ เอต, กึสทฺทสฺส กุตฺตฺจ. อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมา.
๙๗. อภฺยาทีหิ. อภิอาทีหิ โต โหติ. อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต เหฏฺโต.
๙๘. อาทฺยาทีหิ. อาทิปฺปภุตีหิ โต วา โหติ, อาโท อาทิโต, มชฺฌโต อนฺตโต, ปิฏฺิโต, ปสฺสโต, มุขโต, ยโตทกํ ตทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ ตเทวาทิตฺตนฺติ อตฺโถ.
๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺตา. สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺรตฺถา วา โหนฺติ. สพฺพตฺร สพฺพ. สพฺพสฺมึ, ยตฺร ยตฺถ ยสฺมึ. พหุลาธิการา น ตุมฺหามฺเหหิ.
๑๐๐. กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺร กฺเวหิธ.
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเต. กสฺมึ กตฺถ, กุตฺร, กฺว, เอตสฺมึ, เอตฺถ, อตฺร, อสฺมึ อิห, อิธ.
๑๐๑. ธิ สพฺพา วา. สตฺตมฺยนฺตโต สพฺพสฺมา ธิ วา โหติ. สพฺพธิ, สพฺพตฺถ.
๑๐๒. ยา หึ. สตฺตมฺยนฺตโต ยโต หึ วา โหติ. ยหึ ยตฺร.
สตฺตมฺยนฺตโต ¶ ตโต วา หํ โหติ หึ จ. ตหํ, ตหึ, ตตฺร.
กึสทฺทา สตฺตมฺยนฺตา หึ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุกา จ. กุหึ, กหํ. กถํ ‘กุหิฺจน’นฺติ? ‘จนํ’ อิติ นิปาตนฺตรํ ‘กุหิฺจี’ติ เอตฺถ จิสทฺโท วิย.
๑๐๕. สพฺเพกฺยเตหิ กาเล ทา. เอเตหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ กาเล ทา โหติ. สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อฺทา, ยทา, ตทา. กาเลติ กึ? สพฺพตฺถ เทเส.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. กสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิ.
๑๐๗. อชฺช สชฺชฺวปรชฺชฺเวตรหิ กรหา.
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเต. ปกติปฺปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพเมตํ นิปาตนา ลพฺภติ, อิมสฺส โฏ ชฺโช ชาหนิ นิปจฺจเต, อสฺมึ อหนิ อชฺช. สมานสฺส สภาโว ชฺชุ จาหนิ, สมาเน อหนิ สชฺชุ. อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุ. อิมสฺเสโต กาเล รหิ จ, อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ. กึสทฺทสฺส โก รห จานชฺชตเน, กสฺมึ กาเล กรห.
สามฺสฺส ¶ เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตตฺถ วตฺตมาเนหิ สพฺพาทีหิ ถา โหติ. สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถา.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ปกาเร. กิมิเมหิ ถํ ปจฺจโย, กอิต จ เตสํ ยถากฺกมํ, กถํ, อิตฺถํ.
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา ปรา โหติ. ทฺวีหิ ปกาเรหิ, ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสึ ปฺจปฺปการํ กโรติ ปฺจธา กโรติ, ปฺจปฺปการเมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติ.
เอกสฺมา ปกเร ชฺฌํ วา โหติ. เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา, กโรติ.
ทฺวิตีหิ ปกาเร เอธา วา โหติ. ทฺเวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธา.
ปการวติ ตํสามฺวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติ, ปฏุชาติโย, มุทุชาติโย.
วารสมฺพนฺธินิยา ¶ สงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ. ทฺเว วาเร ภฺุชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภฺุชติ. วารคฺคหณํ กึ? ปฺจ ภฺุชติ. สงฺขฺยายาติ กึ? ปหูเต วาเร ภฺุชติ.
วารสมฺพนฺธินิยา กติสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ, กติ วาเร, ภฺุชถิ, กติกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ.
วารสมฺพนฺธินิยา พหุสงฺขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺถุํ จ, วารานฺเจ ปจฺจาสตฺติ โหติ, พหุธา ทิวสสฺส ภฺุชติ พหุกฺขตฺตุํ ภฺุชติ. ปจฺจาสตฺติยนฺติ กึ? พหุวาเร มาสสฺส ภฺุชติ.
เอกํ วารมิจฺจสฺมึ อตฺเถ สกินฺติ วา นิปจฺจเต. เอกวารํ ภฺุชติ สกึ ภฺุชติ, วาติ กึ? เอกกฺขตฺตุํ ภฺุชติ.
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ พหุลํ. วีจฺฉายํ-ขณฺฑโส, พิลโส. ปกาเร-ปุถุโส, สพฺพโส.
๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี.
อวตฺถาวโต-วตฺถนฺตเรนาภูตสฺส ตายาวตฺถาย ภาเวกราสภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกา จี โหติ, อธวลํ ธวลํ ¶ กโรติ ธวลี กโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติ. อภูต ตพฺภาเวติ กึ? ฆฏํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติ. กราสภูโยเคติ กึ? อธวโลธวโล ชายเต. วิการาติ กึ? ปกติยา มาโหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ.
วุตฺตโต-ฺเปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ วุตฺตาวุตฺตตฺเถสุ. วิวิธา มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา-ริกณ. ปถํ คจฺฉตีติ ปถาวิโน-อาวี. อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี-อุกี. ธุรํ วหตีติ โธรยฺโห- ยฺหณ.
วุตฺตโต-ฺสฺมิมฺปิ อตฺเถ วุตฺตปฺปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. มคธานํ อิสฺสโร มาคโธ-ธณา. กาสีติ สหสฺสํ, ตมคฺฆตีติ กาสิโย อิโย.
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. หีนโก, โปตโก, กิจฺจยํ.
ปจฺจยานํ โลโปปิ ทิสฺสติ. พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตริเยน วาติ ภาวปฺปจฺจยโลโป.
๑๒๔. สรานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ.
สรานมาทิภูตา ¶ เย อการิวณฺณุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํณานุพนฺเธ. ราฆโว, เวนเตยฺโย, เมนิโก, โอฬุมฺปิโก, โทภคฺคํ. ณานุพนฺเธติ กึ? ปุราตโน.
สรานมาทิภูตา เย อยุวณฺณา, เตสํ อาเอโอ โหนฺติ กฺวจิเทว สํโยควิสเย ณานุพนฺเธ. เทจฺโจ, โกณฺฑฺโ. กฺวจีติ กึ? กตฺติเกยฺโย.
มชฺเฌ วตฺตมานานมฺปิ อยุวณฺณานํ อา เอ โอ โหนฺติ กฺวจิ. อฑฺฒเตยฺโย, วาเสฏฺโ.
๑๒๗. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช โสหชฺช มทฺทวาริสฺสาสภาชฺเถยฺย พาหุสจฺจา.
เอเตสทฺทา นิปจฺจนฺเตณานุพนฺเธ. กุสี ตสฺส ภาโวโกสชฺชํ, อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, ปริสาสุ สาธุ ปาริสชฺโช, สุหทโยว สุหชฺโช, ตสฺส ปน ภาโว โสหชฺชํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, อุสภสฺส อิทํ ภาโว ¶ วา อาสภํ, อาชานียสฺส ภาโว โส เอว วา อาชฺํ, เถนสฺส ภาโว กมฺมํ วา เถยฺยํ, พหุสฺสตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, เอเตสุ ยมลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนา.
มนาทีนํ สก โหติ ณานุพนฺเธ. มนสิ ภวํ มานสํ, ทุมฺมนโส ภาโว โทมนสฺสํ, โสมนสฺสํ.
สราโท ณานุพนฺเธ อุวณฺณสฺสาวง โหติ. ราฆโว, ชมฺพวํ.
ยการาโท ปจฺจเย โคสฺสุวณฺณสฺส จ อวง โหติ. คพฺยํ, ภาตพฺโย.
ยการาโท ปจฺจเย อวณฺณิวณฺณานํ โลโป โหติ. ทายชฺชํ, การฺุํ, อาธิปจฺจํ, เทปฺปํ. พหุลํวิธานา กฺวจิ น โหติ กิจฺจยํ.
อนฺโต สโร อาทิมฺหิ ยสฺสาวยวสฺส, ตสฺส โลโป โหติ รานุพนฺเธ. กิตฺตกํ, เปตฺเตยฺยํ.
กิสสฺส มหโต อิเม กสมหา โหนฺติ ยถากฺกมํ, กสิมา, มหิมา.
อายุสฺส ¶ อายสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิ. อายสฺมา.
วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเสุ, เชยฺโย, เชฏฺโ.
๑๓๖. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา.
อิยอิฏฺเสุ พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธ เนท สา โหนฺติ ยถากฺกมํ. สาธิโย, สาธิฏฺโ, เนทิโย, เนทิฏฺโ, เสยฺโย, เสฏฺโ.
อิยอิฏฺเสุ อปฺปยุวานํ กณ กนา โหนฺติ ยถากฺกมํ. กณิโย กณิฏฺโ, กนิโย กนิฏฺโ.
วี มนฺตุ วนฺตูนํ โลโป โหติ อิยอิฏฺเสุ. อติสเยน เมธาวี เมธิโย, เมธิฏฺโ, อติสเยน สติมา สติโย, สติฏฺโ, อติสเยน คุณวา คุณิโย, คุณิฏฺโ.
เฑปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ, วีสํ สตํ, ตึสํ สตํ.
ตฺตเก ปเร เอตสฺส เอฏ โหติ. เอตฺตกํ.
ณิกสฺส ¶ วา อิโย โหติ, สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก.
๑๔๒. อธาตุสฺส กา-สฺยาทิโต เฆ-สฺสิ.
เฆ ปเร อธาตุสฺส โย กกาโร, ตโต ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ สเจ โฆ น สฺยาทิโต ปโร โหติ. พาลิกา, การิกา, อธาตุสฺสาติ กึ? สกา, เกติ กึ? นนฺทนา, อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา มถุรา, พหุจมฺมิกาติ กกาเรน สฺยาทิโน พฺยวหิตตฺตา สิทฺธํ, เฆติ กึ? พาลโก, อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา สาลา.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ณาทิกณฺโฑ จตุตฺโถ.
๕. ปฺจโม กณฺโฑ (ขาทิ)
๑. ติช มาเนหิ ข สา ขมา วีมํสาสุ.
ขนฺติยํ ติชา วีมํสายํ มานา จ ขสปฺปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ติติกฺขา, วีมํสา, ติติกฺขติ, วีมํสติ. ขมาวีมํสา, สูติ กึ? เตชนํ, เตโช, เตชยติ, มานนํ, มาโนมาเนติ.
ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติ. ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉา, ติกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉติ. อฺตฺร นิเกโต, สํเกโต, เกตนํ, เกโต, เกตยติ.
๓. นินฺทายํ คุป พธา พสฺส โภ จ.
นินฺทายํ ¶ วตฺตมาเนหิ คุป พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จ. ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉา, ชิคุจฺฉติ, พีภจฺฉติ, อฺตฺร โคปนํ, โคโป, โคเปติ, พธโก.
ตุมนฺตโต อิจฺฉายมตฺเถ เต ขสฉา โหนฺติ พหุลํ, โลโป จ ตุํปจฺจยสฺส โหติ สุตตฺตา, พุภุกฺขา, ชิคีสาํ, ชิฆจฺฉา, พุภุกฺขติ, ชิคีสติ ชิฆจฺฉติ. อิธ กสฺมา น โหติ ‘โภตฺตุมิจฺฉตี’ติ? ปทนฺตเรนาภิธานา. ตุํสฺมาติ กึ? โภชนมิจฺฉติ. อิจฺฉายนฺติ กึ? ภฺุชิตุํ คจฺฉติ. กถํ ‘กูลํ วิปติ สตี’ติ? ยถา กูลํ ปติตุ มิจฺฉตีติ วากฺยํ โหติ, เอวํ วุตฺติปิ โหสฺสติ. วากฺยเมว จรหิ กถํ โหติ? โลกสฺส ตถา วจนิจฺฉาย.
อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉายมตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ. ปุตฺตมิจฺฉติ ปุตฺถียติ. กมฺมาติ กึ? อสิเนจฺฉติ. อิธ กสฺมา น โหติ ‘รฺโปุตฺตมิจฺฉตี’ติ? สาเปกฺขตฺตา, น หิ อฺมเปกฺขมาโน อฺเน สเหกตฺถิภาวมนุภวิตุํ สกฺโกติ. อิธาปิ จรหิ น สิยา ‘อตฺตโน ปุตฺต มิจฺฉตี’ติ? เนเวตฺถ ภวิตพฺพํ, น หิ ภวติ ‘อตฺตโน ปุตฺตียตี’ติ, กถํ จรหิ ปุตฺตสฺส อตฺตนิยตา-วคมฺยเต ¶ ? อฺสฺสาสุตตฺตา อิจฺฉาย จ ตพฺพิสยตฺตา.
กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติ. ปุตฺตมิ-วา-จรติ ปุตฺตียติ มาณวกํ, อุปมานาติ กึ? ปุตฺตมาจรติ.
อาธารตู-ปมานา อาจารตฺเถ อีโย โยติ. กุฏิยมิวา-จรติ กุฏียตี ปาสาเท, ปาสาทียติ กุฏิยํ ภิกฺขุ.
กตฺตุตู-ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติ. ปพฺพโต อิวาจรติ ปพฺพตายติ.
กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํ. ภุสายติ, ปฏปฏายติ, โลหิตายติ, กตฺตุโตตฺเวว? (อภุสํ) ภุสํ กโรตีหิ, อิห กสฺมา น โหติ ‘ภุสี ภวตี’ติ? วุตฺตตฺถตาย.
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติ. สทฺทายติ, เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ.
นโมอิจฺจสฺมา ¶ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติ. นมสฺสติ ตถาคฺตํ.
นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุลมิโหติ. หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, ทฬฺหํ กโรติ วินยํ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ.
สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ. สจฺจาเปติ, อตฺถาเปติ, เวทาเปติ, สุกฺขาเปติ, สุขาเปติ, ทุกฺขาเปติ.
อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยา. กฺริยา อตฺโถ ยสฺส โส กฺริยตฺโถ ธาตุ.
จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํ. ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมฺตฺราปิ, โจรยติ, ลาฬยติ, กถํ ‘รชฺชํ กาเรตี’ติ? โยควิภาคโต.
กตฺตารํ โย ปโยชยติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิณาปี โหนฺติ พหุลํ, กาเรติ, การาเปติ. นนุ จ กตฺตาปิ กรณาทีนํ ¶ ปโยชโกติ ตํพฺยาปาเรปิ ณิณาปี ปาปุณนฺติ? ปโยชกคฺคหณสามตฺถิยา น ภวิสฺสนฺติ จุราทีหิ วิสุํ วจนสามตฺถิยา จ. อโต ภิยฺโย ณาปิเยว, ณิเยวุวณฺณโต, ทฺวยเมวฺเหิ.
๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺว-ปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุ. ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถา. นฺตคฺคหณมุตฺตรตฺถํ, กกาโร อวุทฺธฺยตฺโถ เอวมุตฺตรตฺราปิ. ียมานํ, ียเต, สูยมานํ, สูยเต, อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสูติ กึ? พภูว เทวทตฺเตน, พิภิท กุสุโล. ภิชฺชเต กุสุโล สยเมวาติ ‘ภิชฺชเต’ติ สวนา กมฺมตา-วคมฺยเต, ‘สยเมวา’ติ สวนโต กตฺตุตา, กตฺตุตาวจนิจฺฉายนฺตุ ‘ภินฺทติ กุสุโล อตฺตาน’นฺติ ภวติ, เอวมฺมฺปิ ยถาคมมนุคนฺตพฺพํ. ‘อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’ติ อยมธิกาโร อา ‘ตนาทิตฺโว’ติ ๕.๒๖. อปิจ เอเต กฺยาทโย ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุกมฺมภาว วิหิเตสุ กฺยลาทีนํ วิธานโต เตสฺเวว วิฺายนฺตีติ อกมฺมเกหิ ธาตูหิ กตฺตุภาเวสุ, สกมฺมเกหิ กตฺตุกมฺเมสุ, กมฺมาวจนิจฺฉายํ ภาเว จ ภวนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยสฺส ปน ธาตุสฺส กิริยา กมฺมมเปกฺขเต, โส สกมฺมโก, ยสฺส ตุ กิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต, สฺวากมฺมโกติ าตพฺพํ.
กฺริยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน นฺตตฺยาทีสุ โล โหติ. ลกาโร, ‘‘ิลสฺเส’’ติ ๕-๑๖๓ วิเสสนตฺโถ. ปจมาโน, ปจนฺโต, ปจติ.
รุธาทิโต ¶ กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ มํ จ อนฺตสรา ปโร. มกาโร-นุพนฺโธ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ. รุนฺธมาโน, รุนฺธนฺโต, รุนฺธติ.
ณิณาปฺยาปีหิ กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ วิภาสา, โอรยนฺโต, โจเรนฺโต, การยนฺโต, กาเรนฺโต, การาปยนฺโต, การาเปนฺโต, สจฺจาปยนฺโต, สจฺจาเปนฺโต, โจรยติ, โจเรติ, การยติ, กาเรติ, การาปยติ, การาเปติ, สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถ-ยํ วาสทฺโท, เตน มาเน นิจฺจํ, โจรยมาโน, การยมาโน, การาปยมาโน, สจฺจาปยมาโน.
ทิวาทีหิ ลวิสเย ยก โหติ. ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพติ.
ตุทาทีหิ ลวิสเย โก โหติ. ตุทมาโน, ตุทนฺโต, ตุทติ.
ชิอาทีหิ ลวิสเย กฺนา โหติ. ชินนฺโต, ชินาติ. กถํ ‘ชยนฺโต’ ชยตี, ติ? ภูวาทิปาา.
กีอาทีหิ ¶ ลวิสเย กฺณา โหติ. กิณนฺโต, กิณาติ.
สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติ. สุณมาโน, สุณนฺโต, สุโณติ. กถํ สุณาตีติ? กฺยาทิปาา.
ตนาทิโต ลวิสเย โอ โหติ. ตโนติ.
ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลํ ภวนฺติ. กตฺตพฺพํ, กรณียํ, กตฺตพฺโพ กโฏ, กรณีโย. พหุลาธิการา กรณาทีสุปิ ภวนฺติ, สินานียํ จุณฺณํ, ทานีโย พฺราหฺมโณ, สมฺมาวตฺตนีโย คุรุ, ปวจนีโย อุปชฺฌาโย, อุปฏฺานีโย สิสฺโส.
ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ. วากฺยํ, การิยํ, เจยฺยํ, เชยฺยํ.
อาโตฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ, อาสฺส เอ จ. เทยฺยํ.
วทาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุ. วชฺชํ, มชฺชํ, คมฺมํ. (๔๒) ‘‘ภุชานฺเน’’, โภชฺโช โอทโน, โภชฺชา ยาคุ, โภคฺคมฺํ.
๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยา.
เอเต สทฺทา ยปฺปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต.
คุตาทีหิ กฺริยตฺเตหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติ. คุยฺหํ, ทุยฺหํ, สิสฺโส. สิทฺธา เอเวเต ตพฺพาทโย เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุปิ คมฺยมาเนสุ สามฺเนวิธานโต, ตฺวยา ขลุ กโฏ กตฺตพฺโพ, กรณีโย, การิโย, กิจฺโจ, เอวํ ตฺวยา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฏกรเณ. เอวํ อุทฺธโมหุตฺติเกปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอว. ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเ จ ปตียมาเน อาวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเ จ ภาวาโท สิทฺธา, อุทฺธํมุหุตฺตโต-โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภตา รชฺชํ กตฺตพฺพํ. ภวํ อรโห, โภตา สาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโก, โภตา อวสฺสํ กโฏ กตฺตพฺโพ, โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพ.
กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุณกา โหนฺติ พหุลํ. ปิตา, ปาโก. พหุลมิตฺเวว? ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหา-รโก ¶ , คเล จุปฺปเตติ คเลโจปโก. สิทฺโธว ลฺตุ, อรเห สีลสาธุธมฺเมสุ จ สามฺวิหิตตฺตา, ภวํ ขลุ กฺาย ปริคฺคหิตา, ภวเมตํ อรหติ. สีลาทีสุ-ขลฺวปิ อุปาทาตา กุมารเก, คนฺตา เขลํ, มุณฺฑยิตาโร สาวิฏฺายนา วธุํ กตปริคฺคหํ.
กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริ. ภยทสฺสาวี. อปฺปวิสยตฺาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ, สามฺวิหิตตฺตา สีลา ทีสุ จ โหเตว.
อาสึสายํ คมฺยมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริ. ชีวตูติ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโก, ภวตูติ ภวโก.
กรโต กตฺตริ ณโน โหติ. กโรตีติ การณํ, กตฺตรีติ กึ? กรณํ.
หาโต วีหิสฺมึ กาเล จ ณโน โหติ กตฺตริ. หายนา นาม วิหโย, หายโน สํวจฺฉโร, วีหิกาเลสูติ กึ? หาตา.
วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริ. วิทู, โลกวิทู.
วิปุพฺพา ¶ าอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริ. วิฺู. วิโตติ กึ? ปฺา.
กมฺมโต ปรา าอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริ. สพฺพฺู, กาลฺู.
กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ. กุมฺภกาโร, สรลาโว, มนฺตชฺฌาโย, พหุลาธิการา อิธ น โหติ อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติ. กฺวจีติ กึ? กมฺมกโร.
กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริ. เวทคู ปารคู.
๔๓. สมานฺ ภวนฺต ยาทิตู-ปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา.
สมานาทีหิ ยาทีหิ โจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติ. สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที สทิกฺโข สทิโส. อฺาที อฺาทิกฺโข อฺาทิโส. ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโส. ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโส. ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโส. สมานาทีหีติ กึ? รุกฺโข วิย ทิสฺสติ. อุปมานาติ กึ? โส ทิสฺสติ. กมฺเมติ กึ? โส ¶ วิย ปสฺสติ. รการา อนฺตสราทิโลปตฺถา, กกาโร เอการาภาวตฺโถ.
ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํ. อ-ปคฺคโห, นิคฺคโห, กโร, คโร, จโย, ชโย, รโว, ภโว, ปโจ, วโจ, อนฺนโท, ปุรินฺทโท, อีสกฺกโร, ทุกฺกโร, สุกโร. ฆณ-ภาเว ปาโก, จาโค, ภาโว, การเกปิ สฺายํ ตาว ปชฺชเตเนนาติ ปาโท, รุชตีติ โรโค, วิสตีติ เวโส, สรติ กาลนฺตรนฺติ สาโร ถิรํโส, ทรียนฺเต เอเตหีติ ทารา, ชีรยติ เอเตนาติ ชาโร, อสฺายมฺปิ ทาโย ทตฺโต, ลาโภ ลทฺโธ, ฆ-วโก, นิปโก, ก-ปิโย, ขิโป, ภุโช, อายุธํ.
ทาธาหิ พหุลมิ โหติ ภาวการเกสุ. อาทิ, นิธิ, วาลมิ.
วมาทีหิ ภาวการเกสฺวถุ โหติ. วมถุ, เวปถุ, (อวถุ, สยถุ).
กฺริยตฺถา ¶ กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ. กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อภิภู, สยมฺภู, ภตฺตคฺคํ, (ทานคฺคํ) สลากคฺคํ, สภา, ปภา.
กฺริยตฺตา ภาวการเกสฺวโน โหติ. คมนํ, ทานํ, สมฺปทานํ, อปาทานํ, อธิกรณํ, จลโน, ชลโน, โกธโน, โกปโน, มณฺฑโน, ภูสโน.
อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํ. อ ติติกฺขา, วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยา อีหา ภิกฺขา, อาปทา, เมธา, โคธา, ณการา, หารา, ตารา, ธารา, อารา, กฺติ-อิฏฺิ, สิฏฺิ, ภิตฺติ, ภตฺติ, ตนฺติ ภูติ, ก-คุหา, รุชา, มุทา, ยก-วิชฺชา, อิชฺชา, ย-เสยฺยา, สมชฺชา, ปพฺพชฺชา, ปริจริยา, ชาคริยา, อนการณา, หารณา, เวทนา, วนฺทนา, อุปาสนา.
ชาหาอิจฺเจเตหิ นิ โหติตฺถิยํ. ชานิ, หานิ.
กรโต ริริโย โหติตฺถิยํ. กรณํ กิริยา. กถํ ‘กฺริยา’ติ? ‘‘กฺริยายํ’’ติ นิปาตนา.
กฺริยตฺถสฺส ¶ สรูเป-ภิเธยฺเย กฺริยตฺถา ปเร อิกิตี โหนฺติ, วจิ, ยุธิ, ปจติ, ‘อกาโร กกาโร’ติ อาทีสุ การสทฺเทน สมาโส, ยถา เอวกาโรติ.
๕๓. สีลาภิกฺขฺา-วสฺสเกสุ ณี.
กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทีสุ ปตียมาเนสุ, อุณฺหโภชี, ขีรปายี, อวสฺสการี, สตนฺทายี.
๕๔. ถาวริตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสรา.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเน.
๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี.
ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุตฺตาวี โหนฺติ กตฺตริ. วิชิตวา, วิชิตาวี, ภูเตติ อธิกาโร ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ (๕-๖๐).
ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติ. อาสิตํ ภวตา. กโต กโฏ ภวตา.
กฺริยารมฺเภ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. ปกโต ภวํ กฏํ, ปกโต กโฏ ภวตา, ปสุตฺโต ภวํ, ปสุตฺตํ ภวตา.
๕๘. า-ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิ.
าทีหิ ¶ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. อุปฏฺิโต คุรุํ ภวํ, อุปฏฺิโต คุรุ โภตา, อุปาสิโต คุรุํ ภวํ, อุปาสิโต คุรุ โภตา, อนุวุสิโต คุรุํ ภวํ, อนุวุสิโต คุรุ โภตา, อาสิลิฏฺโ คุรุํ ภวํ, อาสิลิฏฺโ คุรุ โภตา, อธิสฺสิโต ขโฏปิกํ ภวํ, อธิสฺสิตา ขโฏปิกา โภตา, อารฬฺโห รุกฺขํ ภวํ, อารุฬฺโห รุกฺโข โภตา, อนุชิณฺโณ วสลึ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกน.
คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตฺจ, อิทเมสํ ยาตํ, อิห เต ยาตา, อิห เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต ปโถ, อิทเมสมาสิตํ, อิห เต อาสิตา, อิหเตหิ อาสิตํ, ‘เทโว เจ วุฏฺโ สมฺปนฺนา สาลโย’ติ การณสามคฺคีสมฺปตฺติ เอตฺถาภิมตา.
อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ, อิทเมสํ ภุตฺตํ, อิทเมสํ ปีตํ, อิห เตหิ ภุตฺตํ, อิห เตหิ ปีตํ, โอทโน เตหิ ภุตฺโต ปีตมุทกํ, อกตฺตตฺโถ โยควิภาโค, กถํ ‘ปีตา คาโว’ติ? ปีตเมสํ วิชฺชตีติ ปีตา, พาหุลกา วา, ‘ปสฺสินฺโน’ติ ยา เอตฺถ ภูตกาลตา, ตตฺร ตฺโต, เอวํ รฺํ มโต รฺํ อิฏฺโ, รฺํ พุทฺโธ, รฺํ ปูชิโต, เอวํ ¶ สีลิโต, รกฺขิโต, ขนฺโต, อากุฏฺโ, รุฏฺโ, รุสิโต, อภิพฺยาหโฏ, ทยิโย, หฏฺโ, กนฺตา, สํยโต, อมโต, ‘กฏฺ’นฺติ ภูตตายเมว เหตุโน, ผลํ ตฺวตฺร ภาวิ.
๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย.
ภวิสฺสติ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุํ ตาเย ตเว โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ. กาตุํ คจฺฉติ, กตฺตาเย คจฺฉติ, กาตเว คจฺฉติ, อิจฺฉติ โภตฺตุํ กาเมติ โภตฺตุนฺติ อิมีนาว สิทฺธํ, ปุนพฺพิธาเน ตฺวิหาปิ สิยา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ, เอวํ สกฺโกติ โภตฺตุํ, ชานาติ โภตฺตุํ, คิลายติ โภตฺตุํ, ฆฏเต โภตฺตุํ, อารภเต โภตฺตุํ, ลภเต โภตฺตุํ, ปกฺกมติ โภตฺตุํ, อุสฺสหติ โภตฺตุํ, อรหติ โภตฺตุํ, อตฺถิ โภตฺตุํ, วิชฺชติ โภตฺตุํ, วฏฺฏ ติโภตฺตุํ, กปฺปติ โภตฺตุนฺติ. ตถา ปารยติ โภตฺตุํ, ปหุ โภตฺตุํ, สมตฺโถ โภตฺตุํ, ปริยตฺโต โภตฺตุํ, อลํ โภตฺตุนฺติ ภวติสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา. ตถา กาโล โภตฺตุํ. สมโย โภตุํ, เวลา โภตุนฺติ, ยถา โภตฺตุํมโน, โสตฺตุํ โสโต, ทฏฺุํ จกฺขุ, ยุชฺฌิตุํ ธนุ, วตฺตุํ ชโฬ, คนฺตุมโน, กตฺตุมลโสติ, อุจฺจารณนฺตุ วตฺตายตฺตํ. ภาเวติ กึ? กริสฺสามีติ คจฺฉติ, กฺริยายนฺติ กึ? ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฏา, ตทตฺถายนฺติ กึ? คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนาย.
๖๒. ปฏิเสเธ-ลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา.
อลํ ¶ ขลุสทฺทานํ ปฏิเสธตฺถานํ ปโยเค ตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเว. อลํ โสตุน, ขลุ โสตุน, อลํ สุตฺวาน, ธลุ สุตฺวาน, อลํ สุตฺวา, ขลุ สุตฺวา, อลํ สุเตน, ขลุ โสเตน, อลํ ขลูนนฺติ กึ? มา โหตุ, ปฏิเสเธติ กึ? อลงฺกาโร.
เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว, โสตุน ยาติ, สุตฺวาน, สุตฺวา วา, เอกกตฺตุกานนฺติกึ? ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยฺทตฺโต วชติ, ปุพฺพาติ กึ? ภฺุชภิ จ ปจติ จ. ‘อปฺปตฺวา นทึ ปพฺพโต อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’ติ ภูธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต. ‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ’ อิมินาว สิทฺธํ อาภิกฺขฺนฺตุ ทฺวิพฺพจนาวคมฺยเต. กถํ ‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉนฺตี’ติ อาทิ? ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ ยถา ‘โอทนปากํ สยตี’ติ.
วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺตา นฺโต โห ติ กตฺตริ, ติฏฺนฺโต.
วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา มาโน โหติ, กตฺตริ. ติฏฺมาโน.
วตฺตมานตฺเถ ¶ วตฺตมานโต กฺรึยตฺถา ภาเว กมฺเมจ มาโน โหติ. ียมานํ, ปจฺจมาโน โอทโน.
อนาคตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ. สฺสนฺโต, สฺสมาโน, ียิสฺสมานํ, ปจฺจิสฺสมาโน โอทโน.
กฺริยตฺถา ปเร พหุลํ ณฺวาทโย โหนฺติ. จารุ, ทารุ.
ขฉสปฺปจฺจยนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ปเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ. ติติกฺขา, ชิคุจฺฉา, วีมํสา.
ปโรกฺขายํ ปเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ. ชคาม, จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตนฺตฺราปิ ยถาคมํ, ชหาติ, ชหิตพฺพํ, ชหิตุํ, ททฺทลฺลติ, จงฺกมติ. ‘โลลุโป, โมมูโหติ โอตฺตํ ตทมินาทิปาา.
อาทิภูตา สรา ปรเมกสฺสรํ ทฺเว โหติ, อสิสิสติ, อาทิสฺมาติ กึ? ชชคาร, สราติ กึ? ปปาจ.
ยํ ¶ ทฺวิภูตํ, น ตํ ปุน ทฺวิตฺตมาปชฺชเต, ติติกฺขิสติ, ชิคุจฺฉิสติ.
สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺเมกสฺสรมาทิภูตมฺํ วา ยถาคมํ ทฺวิตฺตปชฺชเต, ปุปุตฺตียิสติ, ปุติตฺตียิสติ, ปุตฺตียิยิสติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สโร รสฺโส โหติ. ททาติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต-ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหติ. อสิสิสติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ. ปิปาสติ, ชิฆํสติ, ขฉเสสูติ กึ? ชหาติ, อสฺสาติ กึ? พุภุกฺขติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส คุปิสฺส อุสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ, ชิคุจฺฉติ.
ทฺวิตฺเต ปุเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา โหนฺติ. พุภุกฺขติ, จิจฺเฉท.
ทฺวิตฺเต ¶ ปุพฺเพสํ กวคฺคหานํ จวคฺคชา โหนฺติ ยถากฺกมํ. จุโกป, ชหาติ.
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ ปรสฺส จ มํ, วีมํสติ.
สํสยโส-ฺสฺมึ วตฺตมานสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺส วา ติ โหติ. ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติ.
อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานํ เอโอโหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเย. เจตพฺพํ, เนตพฺพํ, โสตพฺพํ, ภวิตพฺพํ.
ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํ. เอสิตพฺพํ, โกสิตพฺพํ, ลหุสฺสาติ กึ? ธูปิตา, อุปนฺตสฺสาติ กึ? รุนฺธติ.
ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติ. การโก.
เต ¶ เอโออา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺติ. จิโต, สุโต, ทิฏฺโ, ปุฏฺโ, นาคเม ‘วนา’ทินา (๑.๔๕) จินิตพฺพํ, จินิตุํ, สุณิตพฺพํ, สุณิตุํ ปาปุณิตพฺพํ, ปาปุณิตุํ, ธุนิตพฺพํ, ธุนิตุํ, ธุนนํ, ธุนยิตพฺพํ, ธุนาเปตพฺพํ, ธุนยิตุํ ธุนาเปตุํ, ธุนยนํ, ธุนาปนํ, ธุนยติ, ธุนาเปติ, ปีเนตพฺพํ, ปีนยิตุํ, ปีนนํ, ปีนิตุํ, ปีนยติ, สุโนติ, สิโนติ, ทุโนติ, หิโนติ, ปหิณิถพฺพํ, ปหิณิตุํ, ปหิณนํ.
เต กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ. มุทิโต, รุทิตํ, โรทิตํ.
กานุพนฺธนาคมโต-ฺสฺมิมฺปิ เต กฺวจิ, นุ โหนฺติ. ขิปโก, ปนูทนํ, วธโก.
สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเส, นิสฺสาย.
สเร ปเร เอโอนํ อยอวา โหนฺติ. ชโย, ภโว, สรติ กึ? เชติ, อนุโภติ.
เอโอนํ ¶ อายาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ. นายยติ, ภาวยติ, ‘สยาเปตฺวา’ติอาทีสุ รสฺสตฺตํ.
อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณาปิโต-ฺสฺมึ ณานุพนฺเธ. ทายโก, ณานุพนฺเธตฺเวว? ทานํ, อณาปิมฺหีติ กึ? ทาปยติ.
ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิ. นิปชฺชิตพฺพํ, นิปชฺชิตุํ นิปชฺชนํ, ปมชฺชิตพฺพํ, ปมชฺชิตุํ, ปมชฺชนํ, กฺวจีติ กึ? ปาโท.
รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติ. รุนฺธิตุํ, รุชฺฌิตุํ, กฺวจิตฺเวว? นิโรโธ.
๙๔. กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยฺชนสฺส.
อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ. ภตฺตํ คสนฺติ คณฺหนฺติ วา เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํ.
กฺริยตฺถานมนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต-ฺสฺมึ พฺยฺชเน. เภตฺตพฺพํ, พฺยฺชเนติ กึ? ภินฺทิตพฺพํ, อยกาเรติ กึ? ภิชฺชติ.
มการนการนฺตานํ ¶ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหติ อยกาเร พฺยฺชเน. คนฺตพฺพํ, ชงฺฆา, พฺยฺชเนตฺเวว? คมนํ, อยกาเรตฺเวว? คมฺยเต.
พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยฺชเน. พฺรูมิ, พฺยฺชเนตฺเวว? อพฺรวิ.
ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมํ. วากฺยํ, ภาคฺยํ.
หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ. อาฆาโต.
๑๐๐. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจ-สโมหิ.
ปยฺยาทีหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิ. ปลิโฆ, ปฏิโฆ, อฆํ รสฺสตฺตํ นิปาตนา, สงฺโฆ, โอโฆ.
ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส. ชิฆํสา.
ทฺวิตฺเต ปเรสํ ชิตรานํ คี โหติ เส. วิชิคีสา, ชิคีสา.
ทฺวิตฺเต ¶ ปรสฺส ธาสฺส ห โหติ. ทหติ.
ทุสสฺส ทีโฆ โหติ ณิมฺหิ. ทุสิโต. ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโ.
คุหิสฺส ทีโฆ โหติ สเร. นิคูหนํ สเรติ กึ? คุยฺหํ.
๑๐๖. มุหพหานฺจ เต กานุพนฺเธ-ตฺเว.
มุหพหานํ คุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต, มูฬฺโห, พาฬฺโห, คูฬฺโห, เตติ กึ? มุยฺหติ, กานุพนฺเธติ-กึ? มุยฺหิตพฺพํ, อตฺเวติ กึ? มุยฺหิตฺวาน, มุยฺหิตฺวา, ‘เต กานุพนฺเธ-ตฺเว’ติ อยมธิกาโร ยาว ‘‘สาสสฺส สิสฺเว’’ติ -๑๑๗.
วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต. วุฏฺโ.
ธา=ธารเณตีมสฺส หิ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต. นิหิโต, นิหิตวา.
คมาทีนํ ¶ รการนฺตานํ จ อนฺตสฺส โลโป โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต. คโต, ขโต, หโต, มโต, ตโต, สฺโต, รโต, กโต, เตตฺเวว? คมฺยเต, กานุพนฺเธตฺเวว? คนฺตพฺพํ, อตฺเวตฺเวว? คนฺตฺวาน, คนฺตฺวา.
วจาทีนํ วสฺส วา อุฏ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. อุตฺตํ, วุตฺตํ, อุฏฺํ, วุฏฺํ, ‘อตฺเวตฺเวว? วตฺวาน, วตฺวา.
วจาทีนมสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ-สฺเว. วุตฺตํ, วุฏฺํ.
วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ ตฺเว. วุทฺโธ. วทฺโธ. อตฺเวตฺเวว? วทฺธิตฺวาน, วทฺธิตฺวา, กถํ ‘วุตฺตี’ติ? ‘‘วุตฺตีมตฺเต’’ติ ๓-๖๙. นิปาตนา, ‘วตฺตี’ติ โหเตว ยถาลกฺขณํ.
ยชสฺส ¶ ยสฺส ฏิยี โหนฺติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. อิฏฺํ, ยิฏฺํ, อตฺเวตฺเวว? ยชิตฺวาน, ยชิตฺวา.
าสฺสิ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. ิโต, อตฺเวตฺเวว? ตฺวาน, ตฺวา.
คาปานมี โหติ กานพนฺเธ-ตฺเว. คีตํ, ปีตํ, อตฺเวตฺเวว? คายิตฺวา นิจฺจํ ยาคโม, ปาสฺส ตุ ปีตฺวาติ พหุลาธิการา.
ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. ชาโต. อตฺเวตฺเวว? ชนิตฺวา.
สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเว. สิฏฺํ, สตฺถํ, สิสฺโส, สาสิโย อตฺเวตฺเวว? อนุสาสิตฺวาน.
กรสฺส อา โหติ ตเว. กาตเว.
ตุมาทีสุ วา กรสฺสา โหติ. กาตุํ กตฺตุํ, กาตุน กตฺตุน, กาตพฺพํ กตฺตพฺพํ.
าธาตุสฺส ¶ ชา โหติ นกาเร. ชานิตุํ, ชานนฺโต, เนติ กึ? าโต.
สกอาปานํ กุกกุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ ณกาเร. สกฺกุณนฺโต, ปาปุณนฺโต, สกฺกุโณติ, ปาปุโณติ, เณติ กึ? สกฺโกติ, ปาเปติ.
นิสฺมา ปรสฺส จิสฺส โฉ โหติ. นิจฺฉโย.
ชรสทานมนฺตสรา ปโร อีม โหติ วิภาสา. ชีรณํ, ชีรติ, ชีราเปติ, นิสีทิตพฺพํ, นิสีทนํ, นิสีทิตุํ, นิสีทติ, วาติ กึ? ชรา, นิสชฺชา, ‘อีม วา’ติ โยควิภาคา อฺเสมฺปิ, อหีรถ, สํโยคาทิ โลโปตฺถสฺส.
๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขา.
ทิสสฺส ปสฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา. วิปสฺสนา, วิปสฺสิตุํ, วิปสฺสติ, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ, ทสฺสนํ, ทสฺเสติ, ทฏฺพฺพํ. ทฏฺา, ทฏฺุํ, ทุทฺทโส, อทฺทส, อทฺทา, อทฺทํ, อทฺทกฺขิ, ทกฺขิสฺสติ, วาตฺเวว? ทิสฺสนฺติ พาลา.
สมานสทฺทโต ¶ ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีวิกฺขเกสุ. สรี, สที, สริกฺโข, สทิกฺโข, สริโส, สทิโส.
ทหสฺส ทสฺส โฑ โหติ วา. ฑาโห, ทาโห, ฑหติ, ทหติ.
อาปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส ทสฺส โฬ โหติ อนฆณสุ. อาฬหนํ, ปริฬาโห.
๑๒๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู.
ตฺยาทินฺตวชฺชิเตสุ ปจฺจเยสุ ‘อส=ภุวิ’อิจฺจสฺส ภู โหติ. ภวิตพฺพํ. อาเทสวิธานมสสฺสาปฺปโยคตฺถเมตสฺมึ วิสเย, เอเตน กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุสฺส อปฺปโยคาปิ าปิโต โหติ. อตฺยาทินฺเตสูติ กึ? อตฺถิ, สนฺโต, อตฺถิสฺสาติ กึ? อสฺสติสฺส มา โหตุ.
ออาโท, อาอาโท, สฺสาโท จ อตฺถิสฺส ภู โหติ. พภูว, อภวา, อภวิสฺสา, ภวิสฺสติ.
๑๓๐. นฺตมานนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป. นฺตาทิสูตฺถิสฺสาทิโลโป โหติ. สนฺโต, สมาโน, สนฺติ, สนฺตุ, สิยา, สิยุํ, เอเตสฺวีติ กึ? อตฺถิ.
๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิ.
ปาทีหิ ¶ กิริยาวิเสสโชตเกหิ สทฺเทหิ ปรสฺส าสฺส กฺวจิ โห วา โหติ. สณฺหนฺโต สนฺติฏฺนฺโต. สณฺหติ, สนฺติฏฺติ. ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติสุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา ปาที. กฺวจีติ กึ? สณฺิติ.
ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิ. อนาทิยิตฺวา, สมาทิยติ, กฺวจิตฺเวว? อาทาย.
ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติ. สงฺขาโร, สงฺขรียติ, กรสฺสาติ อวตฺวา กโรติสฺสาติ วจนํ ติมฺหิ จ วิกรณุปฺปตฺติาเปตุํ.
ปุรา อิจฺจสฺมา นิปาตา ปรสฺส กรสฺส ข โหติ. ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร-เอตฺตํ ตทมินาทิปาา.
นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ, นิกฺขมติ, กฺวจิตฺเวว? นิกฺกโม.
อิวณฺณุวณฺณตฺตานํ กฺริยตฺถานมิยงุวง โหติ สเร กฺวจิ. เวทิยติ, พฺรุวนฺติ, สเรติ กึ? นิเวเทติ, พฺรูติ, กฺวจิตฺเวว? ชยติ, ภวติ.
าทิโต-ฺสฺส ¶ อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเย. ทียติ, อฺาทิสฺสาติ กึ? ายติ, ตายตึ.
ตนสฺส อา โหติ วา กฺเย. ตายเต, ตฺเต.
สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ทีโฆ โหติ กฺเย, จียเต, สูยเต.
สการนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺสา-นนฺตรสฺส ตการสฺส โหติ. ตุฏฺโ, ตุฏฺวา, ตุฏฺพฺพํ, ตุฏฺิ, อนนฺตรสฺสาติ กึ? ตุสฺสิตฺวา.
กสสฺมา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โหติ กสสฺส วา อิม จ. กิฏฺํ, กฏฺํ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? กสิตพฺพํ.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต.
ปุจฺฉาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตการสฺส โหติ. ปุฏฺโ, ภฏฺโ, ยิฏฺโ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? ปุจฺฉิตฺวา.
เอเตหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ, สตฺถํ, วตฺถํ, ปสตฺถํ, สตฺถํ. กถมนุสิฏฺโ (วุฏฺโ) ติ? ‘ตถนรานํ ฏฏฺณลา’ ๑-๕๒ ติ ฏฺโ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? สาสิตุํ.
ธการหการภการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ธ โหติ. วุทฺโธ, ทุทฺธํ, ลทฺธํ.
ทหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ. ทฑฺโฒ.
พหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺสุม จ ฒสนฺนิโยเคน. พุฑฺโฒ.
รหาทีหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จานฺตสฺส. อารุฬฺโห, คูฬฺโห, วูฬฺโห, พาฬฺโห, (โอคาฬฺโห), อนนฺตรสฺสาตฺเวว? อาโรหิตุํ.
มุหา ¶ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ วา โฬ จานฺตสฺส หสนฺนิโยเคน. มูฬฺโห, มุทฺโธ.
๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูนํ.
ภิทาทิโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติ. ภินฺโน ภินฺนวา, ฉินฺโน ฉินฺนวา, ฉนฺโน ฉนฺนวา, ฉินฺโน ขินฺนวา, อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวา, สินฺโน, สินฺนวา, สนฺโน สนฺนวา, ปีโน ปีนวา, สูโน สูนวา, ทีโน ทีนวา, ฑีโน ฑีนวา, ลีโน ลีนวา, ลูโน ลูนวา, กฺตกฺตวนฺตูนนฺติ กึ? ภิตฺติ, ฉิตฺติ, เภตฺตุํ, เฉตฺตุํ.
ทาโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติ. ทินฺโน, ทินฺนวา.
กิราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ณ โหติ, กิณฺโณ กิณฺณวา, ปุณฺโณ ปุณฺณวา, ขีโณ ขีณวา.
ตราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส ริณฺโณ โหติ. ติณฺโณ ติณฺณวา, ชิณฺโณ ชิณฺณวา, จิณฺโณ จิณฺณวา.
ภนฺชาทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ค โหติ. ภคฺโค ภคฺควา, ลคฺโค ลคฺควา, นิมุคฺโค นิมุคฺควา, สํวิคฺโค สํวิคฺควา.
สุสา ¶ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติ. สุกฺโข สุกฺขวา.
ปจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติ. ปกฺโก ปกฺกวา.
มุจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติ. มุกฺโก มุตฺโต, มุกฺกวา มุตฺตวา. ‘สกฺโก’ติ ณฺวาทีสุ สิทฺธํ, กฺตกฺตวนฺตูสุ สตฺโต, สตฺตาวาตฺเวว โหติ.
วฑฺฒา ปรสฺส กฺติสฺส ตสฺส โลโป โหติ. วฑฺฒิ.
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ, อภิภู.
ณิณาปีนํ โลโป โหติ เตสุ ณิณาปีสุ. กาเรนฺตํ ปโยชยติ กาเรติ การาปยติ.
วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติ. อุทปาทิ, หนฺติ.
กฺริยตฺถา ¶ ปรสฺส มานสฺส มการสฺส โลโป โหติ กฺวจิ. กราโณ, กฺวจีติ กึ? กุรุมาโน.
ิลานเม โหติ กฺวจิ. คเหตฺวา, อเทนฺติ, กฺวจิตฺเวว? วปิตฺวา.
ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเส. ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ ติ ๕-๘๘ วิเสสนตฺโถ. อภิภูย, อภิภวิตฺวา, สมาเสติ กึ? ปตฺวา, กฺวจาสมาเสปิ พหุลาธิการา ‘ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย’.
กฺตฺวาสฺส วา ตุํยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจฺจิ. อภิหฏฺุํ อภิหริตฺวา, อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา, อสมาเสปิ พหุลาธิ การา, ทฏฺุํ ทิสฺวา, เอสมปฺปวิสยตาาปนตฺโถ โยควิภาโค.
หนสฺมา ปรสฺส กฺตฺวาสฺส รจฺโจ วา โหติ สมาเส. อาหจฺจ, อาหนิตฺวา.
สาสาธีหิ ปรา กรา ปรสฺส กฺตฺวสฺส จจริจฺจา โหนฺติ ยถากฺกมํ. สกฺกจฺจ สกฺกริตฺวา, อสกฺกจฺจ อสกฺกริตฺวา, อธิกิจฺจ อธิกริตฺวา.
อิอิจฺจสฺมา ¶ ปรสฺส กฺตฺวาสฺส จฺโจ วา โหติ. อธิจฺจ อธียิตฺวา, สเมจฺจ สเมตฺวา.
ทิสโต กฺตฺวาสฺส วานวา โหนฺติ วา ทิสสฺส จ ส กาโร ตํสนฺนิโยเคน. สสฺส สวิธานํ ปรรูปพาธนตฺถํ. ทิสฺวาน, ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา, กถํ ‘นาทฏฺา ปรโต โทส’นฺติ? าปกา ตฺวาสฺส วโลโป, เอวํ ‘ลทฺธา ธน’นฺติ อาทีสุ.
กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ิ วา โหติ. ภฺุชิตุํ โภตฺตุํ, พฺยฺชนสฺสาติ กึ? ปาจโก.
รนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ. อรณํ, สรณํ.
รนฺตโต ปเรสํ นฺตมานตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ, กโรนฺโต, กุรุมาโน, กโรนฺติ.
เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺตมานตฺยาทีสุ. คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโน คจฺฉติ, ยจฺฉนฺโน ยจฺฉมาโน ยจฺฉติ, อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโน อิจฺฉติ ¶ อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน อจฺฉติ, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโน ทิจฺฉติ, วาติ กึ? คมิสฺสติ, ววตฺถิตวิภาสา-ยํ, เตนาฺเสุ จ กฺวจิ-อิจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉา อิจฺฉิตุํ, อจฺฉิตพฺพํ อจฺฉตุํ, อฺเสฺจ โยควิภาคา-ปเวจฺฉติ.
เอเตสมียง วา โหติ นฺตมานตฺยาทีสุ. ชียนฺโต ชีรนฺโต, ชียมาโน ชีรมาโน, ชียติ ชีรติ, มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโน, มียติ มรติ.
าปานํ ติฏฺปิวา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุ. ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน, ติฏฺติ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวติ, วาตฺเววิ? าติ, ปาติ.
คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุ. ฆมฺมนฺโต, คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโต.
๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา.
กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุ. กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, กุพฺพมาโน กุรุมาโน กยิรมาโน, กราโณ, กุพฺพติ กยิรติ กโรติ, กุพฺพเต กุรุเต, กยิรเต, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส ภิยฺโย มานปรจฺฉกฺเกสุ กุรุ, กฺวจิเทว ปุพฺพฉกฺเก ‘อคฺฆํ กุรุตุ, โน ภวํ, โสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยวิเม.
คหสฺส ¶ วา เฆปฺโป โหติ นฺตมานตฺยาทีสุ. เฆปฺปนฺโต, เฆปฺปมาโน, เฆปฺปติ, วาตฺเวว? คณฺหติ.
คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ. คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโต.
อิติโมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ขาทิกณฺโฑ ปฺจโม.
๖. ฉฏฺโ กณฺโฑ (ตฺยาทิ)
๑. วตฺตมาเน ติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห.
วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติ. คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉสิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉเต คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส คจฺฉวฺเห, คจฺเฉ คจฺฉามฺเห. กถํ ‘ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ปุรา มรามี’ติ? วตฺตมานสฺเสววตฺตุมิฏฺตฺตา ตํสมีปสฺส ตคฺคหเณน คหณา, ปุเรปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตฺตาวคเม ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา, กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺเตว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ, มา จ กิฺจ อิโต อทํ’ ‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส, ‘อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ’ อติเวลํ น มสฺสิสฺส’นฺติ.
๒. ภวิสฺสติ ¶ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห.
ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ. คมิสฺสติ คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสสิ คมิสฺสถ, คมิสฺสามิ คมิสฺสาม, คมิสฺสเต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเส คมิสฺสวฺเห, คมิสฺสํ คมิสฺสามฺเห.
นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติ. อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺติ, น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ, กถํ หิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริสฺสติ? ตตฺถ นาม ตฺวํ โมฆปุริส มยา วิราคาย ธมฺเม เทสิเต สราคาย เจเตสฺสสิ? อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชิสฺสสิ, อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม. วิมุเย-อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโน ชาคโร ปฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อภิกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขติ น ปน สทฺทํ โสสฺสติ, อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพตมาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติ.
๔. ภูเต อีอุํ โอตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเห.
ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อี อาทโย โหนฺติ. อคมี อคมุํ, อคโม อคมิตฺถ, อคมึ อคมิมฺหา ¶ , อคมา อคมู, อคมิเส อคมิวฺหํ, อคม อคมิมฺเห. ภูตสามฺวจนิจฺฉายมนชฺชตเนปิ ‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’.
๕. อนชฺชตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส.
อวิชฺชมานชฺชตเน ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติ.
อาายฺยา จ อุฏฺานา, อาายฺยา จ สํเวสนา;
เอสชฺชตโน กาโล, อหรุภตฑฺฒรตฺตํ วา.
อคมา อคมู, อคโม, อคมตฺถ, อคม อคมมฺหา, อคมตฺถ อคมตฺถุํ, อคมเส อคมวฺหํ, อคมึ อคมมฺหเส. อฺปทตฺโถ กึ? อชฺช หิยฺโย วา อคมาสิ.
๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิ มฺเห.
อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน-ตฺเถ วุตฺตมานโต กฺริยาตฺถา อ อาทโย โหนฺติ. ชคาม ชคมุ, ชคเม ชคปิตฺถ, ชคม ชคมิมฺห, ชคมิตฺถ ชคมิเร, ชคมิตฺโถ ชคมิวฺโห, ชคมิ ชคมิมฺเห. มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยากตาภินิพฺพตฺติตกาเล-นุปลทฺธา สมานา ผเลนา-นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโต, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมโว.
๗. เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ สฺสา สฺสํ สุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสึสุ สสฺเส สฺสวฺเห สฺสึ สฺสามฺหเส.
เอยฺยาโท ¶ วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสา. วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติปตนมนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ, เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยาตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ น วตฺตมาเน ตตฺร… กฺริยาติปตฺยสมฺภวา, สเจ ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา อรหา อภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสา น สกฏํ ปริยา ภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสํสุ, อคมิสฺเส อคมิสฺสถ, อคมิสฺสํ อคมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสถ อคมิสฺสึสุ, อคมิสฺสเส อคมิสฺสวฺเห, อคมิสฺสึ อคมิสฺสามฺหเส, น สกฏํ ปริยาภวิสฺสา, วาติกึ? ทกฺขิเณ น เจ คมิสฺสติ น สกฏํ ปริยา ภวิสฺสติ.
๘. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยวฺโห เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.
เหตุภูตายํ เอลภูตายฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย วา โหนฺติ, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ น นิรุชฺเฌยฺยุํ, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺย น สกฏํ ปริยาภเวยฺย, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉถ คจฺเฉรํ, คจฺเฉโถ คจฺเฉยฺยวฺโห, คจฺเฉยฺยํ คจฺเฉยฺยามฺเห, น สกฏํ ปริยฺยาภเวยฺย, ภวนํ คมนํ จ เหตุ, อนิรุชฺฌนํ อปริยาภวนํ จ ผลํ, อิห กสฺมา น โหติ ‘หนฺตีหิ ปลายติ, วสฺสตีติ ธาวติ, หนิสฺสตีติ ปลายิสฺสตี’ติ? อิติ สทฺเทเนว เหตุเหตุมนฺตตาย โชติตตฺตา, วาติ กึ? ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ น สกฏํ ปริยาภวิสฺสติ.
ปฺโห=สมฺปุจฺฉนํ ¶ สมฺปธารณํ นิรูปณํ การิยานิจฺฉยนํ ปตฺถนา=ยาจนํ อิฏฺาสึ ภนฺจ, วิธิ=วิธานํ นิโยชนํ กฺริยาสุ พฺยาปารณา, สา จ ทุวิธาว สาทรานาทรวเสน… วิสยเภเทน ภินฺนายปิ ตทุภยานติวตฺตนโต, เอเตสุ ปฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺโยทโย โหนฺติ, ปฺเห - กิมายสฺมา วินยํ ปริยาปุเณยฺย? อุทาหุ ธมฺมํ, คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ น วา คจฺเฉยฺยํ, ปตฺถนายํ-ลเภยฺยา-หํ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ, ปสฺเสยฺยํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ ปฺุํ กเรยฺย, อิห ภวํ ภฺุเชยฺย, อิห ภวํ นิสีเทยฺย, มาณวกํ ภวํ อชฺฌาเปยฺย, อนฺุาปตฺตกาเลสุปิ สิทฺธาว… ตตฺถาปิ วิธิปฺปตีติโต, อนฺุายํ-เอวํ กเรยฺยาสิ, ปตฺตกาเล-กฏํ กเรยฺยาสิ, ปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, เอตสฺส ภควา กาโล เอตสฺส สุคต กาโล ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺย, เปสเนปิจฺฉนฺติ ‘คามํ ตฺวํ ภเณ คจฺเฉยฺยาสิ’.
๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส.
ปฺหาทีสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโต. คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉสฺสุ คจฺฉวฺโห, คจฺเฉ, คจฺฉามเส, ปฺเห-กินฺนุ ขลุ โภ พฺยากรณมธียสฺสุ, ปตฺถนายํ-ททาหิ เม, ชีวตุ ภวํ, วิธิมฺหิ-กฏํ กโรตุ ภวํ, ปฺุํ กโรตุ ¶ ภวํ, อิห ภวํ ภฺุชตุ, อิห ภวํ นิสีทตุ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ, เปสเน-คจฺฉ ภเณ คามํ, อนุมติยํ - เอวํ กโรหิ, ปตฺตกาเล-กาโล-ยํ เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ.
สตฺติยํ อร หตฺเถ จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ. ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ สตฺโต อรโห.
สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสา. อปิ ปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺย, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-อสนิยาปิ หโต นาปติสฺสา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ อวกปฺเปมิ ภฺุเชยฺย ภวํ ภฺุชิสฺสติ ภวํ อภฺุชิ ภวํ, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-สมฺภาเวมิ นาภฺุชิสฺสา ภวํ.
มา โยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ. มา สุ ปุนปิ เอวรูปมกาสิ, มา ภวํ อคมา วนํ, วาตฺเวว? มา เต กามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ, มา ตฺวํ กริสฺสสิ, มา ตฺวํ กเรยฺยาสิ, อสกกาลตฺโถยมารมฺโภ, พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรสมฺพนฺเธนานาคตกาลตา ปตียเต, เอวํ กโต กโฏ สฺเว ภวิสฺสติ, ภาวิ กิจฺจมาสีติ.
ลุนาหิ ¶ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนสฺสุ ลุนสฺสุตฺเววายํ ลุนา-ตีติ ตฺวาทีนเมเวตํ มชฺฌิมปุริเสกวจนานมาภิกฺขฺเ ทฺวิพฺพวจนํ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘เอว เมส ตุริโต อฺเปิ นิโยเชนฺโตวิย กิริยํ กโรตี’ติ, เอวํ ลุนาถ ลุนาถตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนวฺโห ลุนวฺโหตฺเววายํ ลุนาติ, ตถา กาลนฺตเรสุปิ ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ อลุนิ, อลุนา, ลุลาว, ลุนิสฺสตีติ, เอวํ สฺสุมฺหิ จ โยชนียํ, ตถา สมุจฺจเยปิ มมฏ, วิหารมเฏตฺเววายมฏติ, มมฏสฺสุ, วิหารมฏสฺสุตฺเววายมฏติ, พฺยาปารเภเท ตุสามฺวจนสฺเสว พฺยาปกตฺตา อนุปฺปโยโค ภวติ, โอทนํ ภฺุช, ยาคุํ ปิว, ธานา ขาเทตฺเววาย-มชฺโฌหรติ.
๑๔. ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา.
เอกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานํ มชฺฌิมุตฺตมปมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถา, อุตฺตมสทฺโท-ยํ สภาวโต ตติยทุเก รุฬฺโห, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม, อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห, โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต, สามตฺถิยา ลทฺธตฺตา อปฺปยุชฺชมาเนสุปิ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ภวนฺติ. คจฺฉสิ, คจฺฉถ, คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต.
อาอาโท ¶ อีอาโท สฺสา อาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อ โหติ. กาโร-นุพนฺโธ, อคมา, คมา, อคมี, คมี, อคมิสฺสา, คมิสฺสา.
พฺรูสฺส อาโห โหติ ออาทีสุ. อาห, อาหุ.
ออาทีสุ ภูสฺส วุก โหติ. กกาโร-นุพนฺโธ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, พภูว.
ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติ, พภูว.
อาหาเทสา ปรสฺส อุสฺส อํสุวา โหติ. อหํสุ, อาหุ.
อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฏฏู โหนฺติ. ฏการา สพฺพาเทสตฺถา, อาห, อาหุ, อโตเยว จ าปกา ติอนฺตีสุ จ พฺรูสฺสา-โห.
อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติ. มกาโร-นุพนฺโธ, อโวจ, อีอาโทติ กึ? อวจา.
๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต.
อทฺวิเต ¶ วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ วา โหติ มิเมสุ. ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทม, อทฺวิตฺเตติ กึ? ททาธิ ททาม.
กรสฺส สโอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุ. กุมฺมิ กุมฺม, กโรมิ กโรม.
กรสฺส สโอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุ. อกาสิ อกริ, อกํสุ อกรึสุ, อกา อกรา.
กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สห. กาหติ กริสฺสติ, อกาหา อกริสฺสา, หาหติ หายิสฺสติ, อหาหา อหายิสฺสา.
ลภาทีนํ จฺฉง วา โหติ สฺเสนสห. อลจฺฉา อลภิสฺสา, ลจฺฉติ ลภิสฺสาติ, อวจฺฉา อวสิสฺสา, วจฺฉติ วสิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา อจฺฉินฺทิสฺสา, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติ, อรุจฺฉา อโรทิสฺสา, รุจฺฉติ โรทิสฺสตี ¶ , อฺสฺมิมฺปิ ฉิทสฺส วา จฺฉง โยควิภาคา, อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉนฺตึสุ, อฺเสฺจ คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํ.
ภุชาทีนํ กฺขง วา โหติ สฺเสน สห. อโภกฺขา อภฺุชิสฺสา, โภกฺขติ ภฺุชิสฺสติ, อโมกฺขา อมฺุจิสฺสา, โมกฺขติมฺุจิสฺสติ, อวกฺขา อวจิสฺสา, วกฺขติ วจฺจิสฺสติ, ปาเวกฺขา ปาวิสิสฺสา, ปเวกฺขติ ปวิสิสฺสติ, วิสสฺสา-ฺสฺมิมฺปิ วา กฺขง โยควิภาคา ปาเวกฺขิ, ปาวิสิ.
อาอาโท อีอาโท อ หรสฺส อา โหติ วา. อหา อหรา, อหาสิ อหริ.
อาอาโท อีอาโท อ คมิสฺส อา โหติ วา. อคา อคมา, อคา อคมี.
ฑํสสฺส คมิสฺส จ ฉง วา โหติ อาอีอาทีสุ. อฑฺฉา อฑํสา, อฑฺฉิ อฑํสี, อคฺฉา อคจฺฉา, อคฺฉิ อคจฺฉี.
๓๑. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสตฺยาโท.
หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสตฺยาโท. เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติ.
กฺณากฺนาสุ ¶ กฺริยตฺถสฺส รสฺโส โหติ. กิณาติ, ธุนาติ.
๓๓. อา อี ุ มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา.
เอสํ วา รสฺโส โหติ. คม คมา, คมิ คมี, คมุ คมู, คมิมฺห คมิมฺหา, คมิสฺส คมิสฺสา, คมิสฺสมฺห คมิสฺสมฺหา.
กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติ. อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิ.
๓๕. อ อี สฺสาอาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ.
กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสอาทีนฺจ-พฺยฺชนสฺส อิ โหติ วิภาสา. พภุวิตฺถ, อภวิตฺถา, อนุภวิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุโภสฺสติ หริสติ หสฺสติ, เอเตสนฺติ กึ? ภวติ, พฺยฺชนสฺสาติ กึ? พภูว.
พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อี วา โหติ. พฺรวีติ, พฺรูติ.
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อี วา โหติ. ปจียติ, ปจฺจติ.
๓๘. เอยฺยาถ สฺเส อ อา อีถานํ โอ, อ, อํ, ตฺถ, ตฺโถ, วฺโหก.
เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ, ตฺวํ อภวิสฺส อภวิสฺเส, อหํ อภวํ ¶ อภว, โส อภวิตฺถ อภวา, โส อภวิตฺโถ, อภวี, ตุมฺเห ภวถวฺโห ภวถ, อาสหจริโตว อกาโร คยฺหเต, โถ ปน-นฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว, ตสฺเสว วา นิสฺสิตตฺตา, นิสฺสยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาจิณฺณํ.
อุมีจฺจสฺส อึสุ อํสุ วา โหนฺติ. อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํ.
เออาเทสโต โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติ. เนสุํ, นยึสุ, อสฺโสสุํ, อสฺสุํ, อาเทสตฺตาขฺยาปนตฺถํตฺตคฺคหณํ.
หูโต ปรสฺส อุมิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติ. อเหสุํ, อหวุํ.
โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ. ตฺวํ อภว, อภวิ, อภวิตฺถ, อภวิตฺโถ อภโว.
โอสฺส สิ วา โหติ. อโหสิ ตฺวํ อหุโว.
ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติ. อกาสิ อกา, อทาสิ อทา.
มฺหาตฺถานมฺห ¶ วา โหติ. อคมฺหมฺหา อคมิมฺหา, อคมุตฺถ อคมิตฺถ.
อิมิจฺจสฺส สิ วา โตติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ. อกาสึ อกรึ, อกาสิมฺหา อกริมฺหา อกาสิตฺถ อกริตฺถ.
เอยฺยุมิจฺจสฺส ํ วา โหติ. คจฺฉุํ คจฺเฉยฺยุํ.
อโต ปรสฺส หิสฺส โลโป วา โหติ. คจฺฉ คจฺฉาหิ, อโตติ กึ? กโรหิ.
กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส. อนฺวภวิสฺสา อนฺวภูยิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุฉูยิสฺสติ.
๕๐. อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส สุ ส สถ สํ สาม.
อส=ภุวิจฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. อสฺส, อสฺสุ, อสฺส, อสฺสถ, อสฺสํ, อสฺสาม.
อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ อาทิภูตานํ ทฺวินฺนํ อิยา อิยุํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. สิยา, สิยุํ.
อตฺถิโต ¶ ปรสฺส ตการสฺส โถ โหติ. อตฺถิ, อตฺถุ.
อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิหิสุ, โฏ สพฺพาเทสตฺโถ. อสิ อหิ.
อตฺถิสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ, ตํสนฺนิโยเคนอตฺถิสฺส อฏ จ. อมฺหิ อสฺมิ, อมฺห อสฺม.
เอสุ มิเมสุ อตฺถิสฺส สกาโร โหติ. อสฺมิ อสฺม, ปรรูปพาธนตฺถํ.
อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทิมฺหิ. อาสิ, อาสุํ, อาสิ, อาสิตฺถ, อาสึ, อาสึ มฺหา.
อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ. ปจาหิ, ปจามิ, ปจาม, มุยฺหามิ.
สกสฺมา กฺณาสฺสโขโหติ อีอาทีสุ. อสกฺขิ, อสกฺขึสุ.
สกสฺมา ¶ กฺณสฺสโข วา โหติ สฺเส. สกฺขิสฺสา สกฺกุณิสฺสา, สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ.
เตสุ อีอาทิสฺเสสุ สุโต ปเรสํ กฺโณกฺณานํ โรฏ วา โหติ. อสฺโสสิ อสุณิ, อสฺโสสฺสา อสุณิสฺสา, โสสฺสติ สุณิสฺสติ.
๖๑. าสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ. สนาสฺส าสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิ. นายติ, ชานาติ.
าเทเส สนาสฺส าสฺส ชํ (วา) โหติ. ชฺา (ชาเนยฺย).
าโต เอยฺยาสฺส อิยาา โหนฺติ วา. ชานิยา, ชฺา ชาเนยฺย.
อีอาโท สฺสตฺยาโท จ าโต กฺนาโลโป วา โหติ. อฺาสิ อชานิ, สฺสติ ชานิสฺสติ.
าโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม. ปฺายิหิติ ปฺายิสฺสติ.
เอติสฺมา ¶ ปรสฺส สฺสสฺส หิ โหติ วา. เอหิติ เอสฺสติ.
หนา สฺสสฺส ฉขา วา โหนฺติ. หฺฉามิ หนิสฺสามิ, ปฏิหงฺขามิ ปฏิหนิสฺสามิ.
หาโต ปรสฺส สฺสสฺส ห โหติ วา. หาหติ ชหิสฺสติ.
ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติ. ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติ, สกฺขติ สกฺขิสฺสติ, เหหิติ เหหิสฺสติโหหิติ โหหิสฺสติ.
กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติ. กยิรุํ, กยิราสิ, กยิราถ, กหิรามิ, กยิราม.
กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา โหติ. โส กยิรา.
กยิรา ปรสฺส เอถสฺส อา โหติ. กยิราถ.
ลภสฺมา ¶ อึอีอิจฺเจสํ ถํถา โหนฺติ วา. อลตฺถํ อลภึ, อลตฺถ อลภิ.
๗๔. คุรุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ.
คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ นฺเตนฺตีนํ เร วา โหติ. คจฺฉเร คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺเต, คุรุปุพฺพาติ กึ? ปจ, รสฺสติ กึ? โหนฺติ.
เอยฺยาทีนํ เฏ วา โหติ. โส กเร กเรยฺย, ตฺวํ กเร กเรยฺยาสิ, อหํ กเร กเรยฺยํ.
โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺเก วิสเย. ตนุเต.
โอวิกรณสฺส อุ โหติ วา กฺวจิ ปุพฺพจฺฉกฺเก. วนุติ วโนติ.
เอยฺยามสฺเสมุ วา โหติ อุ จ. ภเวมฺห, ภเวยฺยามุ ภเวยฺยาม.
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโ.
๗. สตฺตโม กณฺโฑ (ณฺวาทิ)
‘‘พหุลํ’’ ¶ (๑.๕๘) ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ (๕.๑๔) จ สพฺพตฺถ วตฺถเต.
๑. จร ทร กร รห ชน สน ตล สาท สาธ กสาส จฏาย วาหิ ณุ.
จร-คติภกฺขเณสุ, ทร-ทรเณ, กร-กรเณ, รห-จาเค, ชน-ชนเน, สน-สมฺภตฺติยํ, ตล-ปติฏฺายํ, สาท-อสฺสาทเน, สาธ-สํสิทฺธิยํ, กส-วิเลขเน, อส-เขปเน, จฏ-เภทเน, อย-อิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วา-คติคนฺธเนสุ, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ณุ โหติ. ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ (๕.๘๔) อุปนฺตสฺส อสฺส อา, จรติ หทเย มนฺุภาเวนาติ จารุ=โสภนํ. ทรียตีติ ทาร=กฏฺํ. กโรตีติ การุ=สิปฺปี, มฆ วา, วิสุกมฺโม จ. รหติ จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ราหุ=อสุรินฺโท. ชายติ คมนาคมนํ อเนนาติชานุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิ. สเนติ อตฺตนิ ภตฺตึ อุปฺปาเทตีติ สานุ=คิริปฺปเทโส. ตลนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ ทนฺตาติ ตาลุ=วทเนกเทโส. สา ทียติ อสฺสาทียตีติ สาทุ=มธุรํ. สาเธติ อตฺตปรหิตนฺติ สาธุ=สชฺชโน. กสียตีติ กาสุ=อาวาโฏ, อสติ สีฆภาเวน ปวตฺตตีติ อาสุ=สีฆํ. จฏติ ภินฺทติ อมนฺุภาวนฺติ จาฏุ=มนฺุโ. อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ=ชีวิตํ. ‘‘อสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติ (๕.๙๑) ยุก- วาติ คจฺฉตีติ วายุ-วาโต.
๒. ภร ¶ มร จร ตร อร คร หน ตน มน ภม กิต ธน พํห กมฺพมฺพ จกฺข ภิกฺข สํกินฺทนฺท ยช ปฏาณาส วส ปส ปํส พนฺธา อุ.
ภร-ภรเณ, มร-ปาณจาเค, จร-คติภกฺขเณสุ, ตร ตรเณ, อร-คมเน, คร ฆร-เสจเน, คิราติ วา นิปาตนา อกาโร, หน-หึ สายํ, ตน-วิตฺตาเร, มน-าเณ, ภม-อนวฏฺาเน, กิต-นิวาเส, ธน-สทฺเท, พํห พฺรห พฺรูห-วุทฺธิยํ, กมฺพ-สํวรเณ, อมฺพ-สทฺเท, จกฺข อิกฺข ทสฺสเน, ภิกฺข-ยาจเน, สํกสงฺกายํ, อินฺท-ปรมิสฺสริเย, อนฺท-พนฺธเน, ยช-เทวปูชายํ, อฏ ปฏ-คมนถา, อณ-สทฺทตฺโถ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, ปสพาธเน, ปํส-นาสเน, พนฺธ-พนฺธเน, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ อุ โหติ. ภรตีติ ภร=ภตฺตา. มรติ รูปกาเยน สเหวาติ มรุ=เทโว, นิชฺชลเทโส จ. จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ=หพฺยปา โก. ตรนฺติ อเนนาติ ตรุ=รุกฺโข. อรติ สูนภาเวน อุทฺธํ คจฺฉตีติ อรุ=วโณ. ครติ สิฺจติ, คิรติ วมติ วา สิสฺเสสุ สิเนหนฺติ ครุ=อาจริโย. หนติ โอทนาทีสุ วณฺณวิเสสํ นาเสตีติ หนุ=วทเนกเทโส. ตโนติ สํสาร ทุกฺขนฺติ ตนุ-สรีรํ. มฺติ สตฺตานํ หิตาหิตนฺติ มนุ=ปชาปติ. ภมติ จลตีติ ภมุ=นยโน ปติฏฺานํ. เกตติ อุทฺธํ คจฺฉติ, อุปริ นิวสตีติ วา เกตุ=ธโช. ธนติ สทฺทํ กโรตีติ ธนุ=จาโป. พํห อิติ นิทฺเทสา อุมฺหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ พหุ=อนปฺปกํ. กมฺพติ สํวรํ กโรตีถิ กมฺพุ=วลโย, สงฺโข ¶ จ. อมฺพติ นาทํกโรตีติ อมฺพุ=วาริ. จกฺขติ รูปนฺติ จกฺขุ=นยนํ. ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ=สมโณ. สํกิรตีติ สํกุ=สูลํ. อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตตีติ อินฺทุ=จนฺโท. อนฺทนฺติ พนฺธนฺติ สตฺตา เอตายาติ อนฺทุ=สงฺขลิกา. ยชนฺติ อเนนาติ ยชุ=เวโท. ปฏติ พฺยตฺตภาวํ คจฺฉตีติ ปฏุ=วิจกฺขโณ. อณติ สุขุมภาเวน ปวตฺตตีติ อณุ=สุขุโม, วีหิเภโท จ. อสนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตหีติ อสโว=ปาณา. สุขํ วสนฺตฺยเนนาติ วสุ=ธนํ. ปสียติ พาธียติ สามิเกหีติ ปสุ. จตุปฺปโท. ปํสติ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ปํสุ=เรณุ. พนฺธียติ สิเนหภาเวนาติ พนฺธุ=าติ.
พนฺธ-พนฺธเน ติมสฺมา อู โหติ, พนฺธสฺส วธาเทโส จ. ปฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตนิ สตฺเถ พนฺธตีติ วธู-สุณิสา, อิตฺถีจ.
ชมฺพูอาทโย สทฺทาอูปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต, นิปาตนํ อปฺปตฺตสฺส ปาปนํ ปตฺตสฺส ปฏิเสโธ จ. ชนิสฺมา อู, พุกาคโม, ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ (๑.๔๑) นิคฺคหีตสฺส โม, ชายติ, ชนียตี วา ชมฺพู=รุกฺโข. ภมิสฺส อมโลโป, ภมติ กมฺปตีติ ภู=ภมุ. กโรติสฺมา อู, ตสฺส กนฺธุ จ, ‘‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’’ติ (๕.๙๕) ธาตฺวนฺตสฺส พฺยฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, รุธิรุปฺปาทํ กโรตีติ กกฺกนฺธู=พทรี. ลมฺพ-อวสํสเน ¶ , อาปุพฺโพ, สํโยคาทิโลปทีฆรสฺสา, อาลมฺพติ อวสํสตีติ อลาพู=ตุมฺพิ. สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, อูมฺหิ อภุก อพุก จ, สรติ คจฺฉตีติ สรภู=เอกา มหานที. สรติ ปาเณ หึสตีติ สรพู=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโส. จมอทเน, จมติ ภกฺขติ นิวาปนฺติ จมู=เสนา. ตน-วิตฺถาเร, ตโนติ สํสารทุกฺขนฺติ ตนุ=สรีรํ, เอวมฺเปิ ปโยคโต ทฏฺพฺพา.
ตป-สนฺตาเป, อุส-ทาเห, วิธ-เวธเน, กุร-สทฺเท, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, มุท-โตเส, เอเตหิ กุ, โหติ. กกาโรนุพนฺโธ ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕.๘๕) เอโอนมภาวตฺโถ. ตป อิติ นิทฺเทสโตว อสฺส อิตฺตํ, ตาปียตีติ ติปุ=โลหวิเสโส. อุสติ ทาหํ กโรตีติ อุสุ=สโร. เวธติ รํสีหิ ติมิรนฺติ วิธุ=จนฺโท. กุรติ กิจฺจากิจฺจํ วทตีติ กุรุ=ราชา, กุรโว=ชนปโท. ปุถติ มหนฺถภาเวน ปตฺถิรตีติ ปุถุ=วิตฺถิณฺโณ, โมทนํ, มุทียตีติ วา มุทุ=อถทฺโธ.
สินฺธุ อาทโย กุปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. สนฺท-ปสฺสวเน, อสฺส อิตฺตํ, โธจานฺตา เทโส นิปาตนา, สนฺทติ ปสฺสวตีติ สินฺธุ=นทิ, วหิสุปนฺตสฺส ทีฆาทิพตฺเต, พาธิสฺส วานฺตหตฺเต จ, วหนฺตฺยเนนาติ พาหุ, พาธติ อุปทฺทเว วาเรตี ติ วา พาหุ=ภุโช. รํฆ-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, รงฺฆติ ปวตฺตหิ ราชธมฺเมติ รฆุ=ราชา. วิท-ลาเภ, นการาคโม, วสฺส โพ, วินฺทตฺยเนน นนฺทนนฺติ พินฺทุ=กณิกา. มน-าเณ, นสฺส โธ, มฺติ ายติ ¶ มธุรนฺติ มธุ=มธุกรีหิ กตมธุ, รป ลป ชป ชปฺป-วจเน, อสฺสอิตฺตํ, รปติ ชปฺปติ มนฺตนฺตี ริปุ=ปจฺจามิตฺโต. สส-คติ หึ สาปาณเนสุ, อสฺส อุตฺตํ, สสติ ชีวตีติ สุสุ=ยุวา. อร คมเน, อสฺสอุตฺต มูตฺตฺจ, อรติ มหนฺตภาวํ คจฺฉตีติ อุรุ=มหา, อรติเนนาติ อูรุ-สตฺถิ. ขณ-อวทารเณ, อา ปุพฺโพ อนโลโป, อาขนตีติ อาขุ=อุนฺทูโร. ตรตรเณ, ตสฺส โถ, ตรตีติ ถรุ=ขคฺคาวยโว. ลํฆ-คติ โสสเนสุ ฆสฺส วา หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป จ, ลงฺฆติ ปวตฺตติ ลฆุภาเวนาติ ลฆุ ลหู เอกตฺถา, (ภํช-โอมทฺทเน, ป-ปุพฺโพ, ชสฺส คตฺตํ, ปภฺชติ วิเสเสนาติ ปภงฺคุ=ภงฺคุโร.) า-คตินิวตฺติยํ, สุปุพฺโพ, าติ ปวตฺตติ สุนฺทรภาเวนาติ สุฏฺุ=โสภนํ, ทุปุพฺโพ าติ ปวตฺตติ อสุนฺทรภาเวนาติ ทุฏฺุ=อโสภนํ. เอวมฺเปิ วิฺเยฺยา.
กฺริยตฺถา พหุลํ อิ โหติ, อภ-เขปเน, อสียติ ขิปียตีติ อสิ=ขคฺโค. กส-วิเลขเน, กสียเต กสิ=กสนํ. มส-อามสเน, มสียตีติ มสิ=เมฬา. กุ-สทฺเท โอ อวาเทสา, กวติ กเถภีติ กวิ=กพฺพกาโร. รุสทฺเท, รวติ คชฺชตีติ รวิ=อาทิจฺโจ. สปฺป-คมเน, สปฺปติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ=ฆตํ. คนฺถ-คนฺถเน, ‘‘ต ถ น รานํ ฏ ณลา’’ติ (๑.๒๕) นถานํ ณา, คนฺเถตีติ คณฺิ=ปพฺโพ, คณฺิจ. ราช-ทิตฺติยํ, ราชติ ปวตฺตตีติ ราชิ=ปาฬิ. กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมียตีติ กลิ=ปาปํ. พล-ปาณเน, พลนฺติ ชีวนฺติ ¶ อเนนาติ พลิ=กโร. ธน-สทฺเท, ธนติ นทตีติ ธนิ=สทฺโท. อจฺจ อฺจ-ปูชายํ, อจฺจียติ ปูชียตีติ อจฺจิ=ชาลา. วล วลฺล-สํวรเณ, วลนํ สํโกจนํ วลิ=อุทราทีสุ ปลิ, วลฺลียนฺติ สํวรียนฺติ สตฺตา เอตายาติ วลฺลิ=ลตา. วิมฺหิ วลี วลฺลีติปิ โหติ, โสเยวตฺโถ, เอวมฺเปิ.
ทธิอาทโย สทฺทา อิปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. ธา-ธารเณ, ทฺวิภาโว นิปาตนา, ฆตมาทธาตีติ ทธิ=โคร สวิเสโส. อํห-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, อํหติ คจฺฉตีติ อหิ=สปฺโป. กมฺป จลเน, สํโยคาทิโลโป, กมฺปติ จลตีติ กปิ=วานโร. มน-าเณ, อสฺส อุตฺตํ, มนติ ชานาตีติ มุนิ=สมโณ. นสฺส ณตฺตํ, มนติ มหคฺฆภาวํ คจฺฉตีตี มณิ=รตนํ. อิกฺข จกฺข-ทสฺสเน, อิสฺส อตฺตํ อิกฺขติ อเนนาติ อกฺขิ=นยนํ. กมปวิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, กมติ ยาตีติ กิมิ=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโส. ตร ตรเณ, ติตฺติราเทโส, ตุริโต ตรติ ยาตีติ ติตฺติริ=ปกฺขิวิเสโส. กีฬ-วิหาเร, อีสฺส เอตฺตํ, กีฬนํ เกฬิ=กีฬา. อุสิสฺมา อิสฺส ขลุ, อุสติ ทหตี อุกฺขลิ=ภาชนํ, เอวมฺเปิ.
อิวณฺณุปนฺเตหิ จ อุวณฺณุปนฺเตหิ จ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ กิ โหติ. กกาโร-นุพนฺโธ, อิส สิส-อิจฺฉายํ, สิวํ อิจฺฉตีติ อิสิ=ตปสฺสี. คิร-นิคิรเณ, คิรติ ปสวติ ฉวิมํสสารภูตํ เภสชฺชาทินฺติ คิริ=เสโล. สุจ-โสจเน. โสจนํ ¶ สุจิ=โสเจยฺยํ, รุจ-อภิลาเส รุจนฺติ เอตายาติ รุจิ=อาภิลาโส, เอวมฺเปิ.
๑๐. วป วร วส รส นภ หร หน ปณา อิณ.
วป-พีชนิกฺเขเป, วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วส-นิวาเส, รส-อสฺสาทเน, นภ-หึสายํ, หร หรเณ, หน หึสายํ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, เอเตหิ อิณ โหติ. วปนฺติ เอตายาติ วาปิ=ชลาสโย. วาเรนฺติ เอเตนาติ วาริ=ชลํ. วสนฺติ เอตายาติ วาสิ=ตจฺฉก ภณฺฑํ. รสียติ อสฺสาทนวเสน สโม สรียตีติ ราสิ=สมูโห. นภติ หึสตีติ นาภิ=สรีราวยโว. หาเรตีติ หาริ=มนฺุํ. ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ (๕.๙๙) ติ หนสฺส ฆาโต, หนนฺติ เอเตนาติ ฆาติ=ปหรณํ, ปณติ โวหรตีติ ปาณิ, ปณติ โวหรติ เอเตนาติ วา ปาณิ=กโร.
ภู-สตฺตายํ, อม คม-คมเน เอเตหิ อีณ โหติ ภวิสฺสติ กาเล. ภวิสฺสตีติ ภาวี=ภวิสฺสมาโน. คมิสฺสตีติ คามี=คมิสฺสามาโน.
ตนฺท-อาลสิเย, ลกฺข-ทสฺสนงฺเกสุ, เอเตหิ อี โหติ. ตนฺทนํ ตนฺที=อาลสฺยํ, ลกฺขียนฺติ สตฺตา เอตายาติ ลกฺขี=สิรี.
คมิสฺมา ¶ โร โหติ. ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔.๑๓๒) อมโลโป, คจฺฉตีติ โค=ปสุ.
(อิติ สรปจฺจยวิธานํ).
๑๔. อิ ภี กา กราร วก สก วาหิ โก.
อิ-อชฺเฌน คตีสุ, ภี-ภเย, กา คา-สทฺเท, กร-กรเณ, อร-คมเน, กุก วก-อาทาเน, สก-สตฺติยํ, วา-คติพนฺธเนสุ, เอเตหิ กปจฺจโย โหติ. เอติ ปวตฺตตีติ เอโต=อสหาโย. ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภโก=มณฺฑูโก. กายติ สทฺทํ กโรตีติ กาโก=วายโส. กโรติ วณฺณกนฺติ กกฺโก=วณฺณวิเสโส, ปิสิตทพฺพฺจ. อรติ ยาตีติ อกฺโก=สูโร, วิฏปิวิเสโส จ. วกติ โอทนํ อาททาตีติ วกฺกํ=เทหโกฏฺาสวิเสโส, สกฺกตีติ สกฺโก-เทวินฺโท, สมตฺโถ จ. วาติ พนฺธติ เอเตนาติ วาโก=วกฺกลํ.
ุกาทโย กปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. อูห-วิตกฺเก, หโลโป นิปาตนา อูหียติ วิจินียตีติ อูกา-โอโกทนี. อุนฺท กิเลทเน, สํโยคาทิ โลโป, อก จ. อุนฺทติ ทฺรวํ กโรตีติ อุทกํ=ชลํ. ภี-ภเย, เอตฺตาภาโว, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโก=ภีรุ. สก-สตฺติยํ, อุปนฺตสฺสิ, สกฺโกติ ธาเรตุนฺติ สิกฺกา=อุปกรณวิเสโส. หา-จาเค, หียติ สาธูหิ ชหียตีติ หาโก=โกโธ. สมฺพ-มณฺฑเน, กสฺส อุ ¶ , สมฺพติ อุทกํ มณฺเฑตีติ สมฺพุโก=ชลชนฺตุวิเสโภ. ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, โอตฺตาภาโว, กสฺส อุ, ปุถติ ปตฺถรติ อตฺตโน พาลภาวนฺติ ปุถุโก=พาโล. สุจ-โสเก, โสจนฺติ เอเตนาติ สุกฺกํ=สมฺภโว, เสตฺจ. จิ-จเย, อุปปุพฺโพ, เอตฺตาภาโว, อุปจินนฺตีติ อุปจิกา=วมฺมิก การา. กมฺป-จลเน, กมฺปิสฺส ปํ, กมฺปติ จลตีติ ปงฺโก=กทฺทโม. อุส-ทาเห, อุสตีติ อุกฺกา=ชาลา. กสฺส มุ, อุสติ ทหตีภิ อุมฺมุกํ=อลาตํ. วม-อุคฺคิรเณ, กสฺส มิ, วมียตีติ วมฺมิโก=อุปจิกากโต จโย, มส-อามสเน, สสฺส ตฺถง, มสียติ เปเมนาติ มตฺถกํ=สีสํ, เอวมฺเปิ.
ภี-ภเย ตีมสฺมา อานโก โหติ. ภายนฺติ เอตสฺมากิ ภยานโก=ภยชนโก.
สิงฺฆ-ฆายเนตีมสฺมา อาณิก อาฏกา โหนฺติ. ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ ๙๓.๒๖๐ อา, สิงฺฆยติ ปสฺสวตีติ สิงฺฆาณิกา=นาสาสฺสโว. สิงฺฆติ เอกีภาวํ ยาตีติ สิงฺฆาฏกํ=วีถิจตุกฺกํ.
กร-กรเณ, สร-คติหึสาจินฺตาสุ, นร-นเย, ตรตรเณ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, ชน-ชนเน, กร-ทิตฺติ คติกนฺตีสุ, กฏ-มนฺทเน, กุร-สทฺเท, ถุ-อภิตฺถเว, เอวมาทีหิ อโก ¶ โหติ. กรียตีติ กรโก=กมณฺฑลุ. กโรตีติ กรกา=วสฺโสปลา. สรติ อุทกเมตฺถาติ สรโก=ปานภาชนํ. นรนฺติ ปาปุณนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ นรโก=นิรโย. ตรนฺตฺยเนนาติ ตรโก=ตรณํ. วาเรตีติวรโก=วรโณ, ธฺวิเสโส จ. ชเนตีติ ชนโก=ปิตา. กนติ ทิพฺพตีติ กนกํ=สุวณฺณํ. กฏติ มทฺทติ ริปโวติ กฏกํ=นครํ. กุรตีติ โกรโก=กลิกา. ถวียตีติ ถวโก-คุจฺโฉ.
พล-ปาณเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ อาโก โหติ. พลติ ชีวตีติ พลากา=ปกฺขิวิเสโส. ปตติ ยาตีติ ปตากา=ธโช.
สามากอาทโย อากนฺตา นิปจฺจนฺเต. สา-ตนุ กรณาวสาเนสุ, สาสฺส มุก, สาติ เทหํ ต นุํ กโรตีติ สามาโก=ติณธฺํ. ปา-ปาเน, อินง, ปิวติ รตฺตนฺติ ปินาโก=มหิสฺสรธนุ. คุ-สทฺเท, ‘‘ยุวณฺณาน มิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, ควติ นทติ เอเตนาติ คุวโก=ปูคผลํ. อฏ ปฏ-คมนตฺถา, ปฏติ ยาตีติ ปฏากา=เวชยนฺตี. สล ปิล ปล หุล-คมนตฺถา, สลติ ยาตีติ สลากา=เวชฺโชปกรณทพฺพํ. วิท-าเณ, วิทติ ชานาตีติ วิทาโก=วิทฺวา. ปณพฺยวหารถุตีสุ อสฺส อิตฺตํ, อูก จ, ปณียติ โวหรียตีติ ปิฺาโก=ติลกกฺโก, เอวมฺเปิ.
วิจฺฉา-คมเน ¶ , อล=พนฺธเน, อม คม-คมเน, มุส-เถยฺเย, เอเตหิ กิโก โหติ. วิจฺฉติ ยาตีติ วิจฺฉิโก=กีโฏ. อลติ พนฺธติ เอเตนาติ อลิกํ=อสจฺจํ. คจฺฉตีติ คมิโก=คนฺตา. มุสาติ นิทฺเทสา ทีโฆ, มุสติ เถเนตีติ มูสิโก=อุนฺทูโร.
กึกณิกาทโย สทฺทา กิกนฺตา นิปจฺจนฺเต. กณอิติ ทณฺฑโก ธาตุ สทฺทตฺโถ, กสฺส ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, กณติ สทฺทํ กโรตี กึกณิกา=ฆณฺฑิกา. มุท-โตเส, ทสฺส ทฺวิตฺตํ, มุทนฺติ เอตมยาติ มุทฺทิกา=องฺคุลิยาเวฏฺนํ, ผลวิเสโส อ. มหียติ ปูชียตีติ มหิกา=หิมํ. กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมีตยตีติ กลิกา=โกรโก. สปฺป-คมเน, อสฺส อิตฺตํ. สปฺปติ คจฺฉตีติ สิปฺปิกา=ชลชนฺตุวิเสโส, เอวมฺเปิ.
อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา กีโก โหติ. อิจฺฉียตีติ อิสีกา=ตูลนิสฺสโย.
กม-อิจฺฉายํ, ปท-คมเน, เอเตหิ ณุโก โหติ. ‘‘ณิณาปีน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโป. กาเมตีติ กามุโก=กามยิตา ¶ . ปชฺชติ ยาติ เอตายาติ ปาทุกา=ปาโทปกรณํ.
มณฺฑ-ภูสเน, สล-คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, เอเตหิ ณูโก โหติ. มณฺเฑติ ชลํ ภูเสตีติ มณฺฑูโก=เภโก, สลติ โคจรตฺต มุปยาตีติ สาลูกํ=อุปฺปลกณฺโฑ.
อุลูกาทโย สทฺทา ณูกนฺตา นิปจฺจนฺเต. อุล-คเวสเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, อุลติ คเวสตีติ อุลูโก=โกสิโย. มน=าเณ, นสฺส ธตฺตํ, มฺตีติ มธูโก=รุกฺโข. ชล-ทิตฺติยํ, ชลตีติ ชลูกา=โลหิตโป, เอวมฺเปิ.
กส-วิเลขเนตีมสฺมา สโก โหติ. กสตีติ กสฺสโก=กสิกมฺมกาโร.
กโรติสฺมา ติโก โหติ. กโรนฺติ กีฬํ เอตฺถาติ กตฺติโก=พาหุโล.
อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา กน โหติ. อิจฺฉียตีติ อิฏฺกา=มตฺติกาวิกาโร.
สม-อุปสมเขเทสุ ¶ , เอตสฺมา โข โหติ. สเมติ อุปสเมตีติ สงฺโข=กมฺพุ.
มุข อาทโย ขนฺตา นิปจฺจนฺเต. มุ-พนฺธเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุนนฺติ พนฺธนฺติ เอเตนาติ มุขํ=ลปนํ. สิ-เสวายํ, เอตฺตา ภาโว นิปาตนา, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุม-ทโย จาติ สิขา=จูฬา. วิปุพฺพสฺส สิสฺส, วิสติสฺส วา, วิเสเสน สยนฺติ เอตฺถ, ปวิสนฺตีติ วิสิขา=รจฺฉา. กน-ทีตฺติ คติ กนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, อนภาคโลโป, กนติ ทิพฺพตีติ นิกฺโข=สุวณฺณวิกาโร. มยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, ขสฺส อู, มยติ ยาตีติ มยูโข-กิรโณ. ลู-เฉทเน, โอตฺถาภาโว, ลุนาติ ฉินฺทติ โสภนฺติ ลูโข=อสินิทฺโธ. อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอเตนาติ อกฺโข=สกฏาวยวา, ปาสโก จ. ยส-ปยตเน, ยสฺสติ ปยตติ พลิมาหรณตฺถายาติ ยกฺโข=อมนุสฺโส, รุห-ชนเน, รุหติ ชายตีติ รุกฺโข=ปาทโป, อุส-ทาเห, อุสติ ทหติ กามคฺคินาติ อุกฺโข=พลีพทฺโท. สห-มริสเน ‘หโลโป, สหติ อตฺตนิ กตาปราธํ ขมตีติ สขา=สหาโย, เอวมฺเปิ.
อช วช-คมเน, มุท-โตเส, คท-วจเน, อม คม-คมเน, เอเตหิ คก โหติ. อชติ คจฺฉติ เสฏฺภาวนฺติ อคฺโค-เสฏฺโ ¶ . วชติ สมูหตฺตํ คจฺฉตีติ วคฺโค=สมูโห. มุทนฺติ เอเตนาติ มุคฺโค=ธฺวิเสโส. คทตีติ คคฺโค=อิสิ. ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) มสฺส นิคฺคหีตํ, คจฺฉตีติ คงฺคา=สุราปคา.
สิงฺคอาทโย สทฺทา คกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. สี-สเย, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตฺจ, สยติ ปวตฺตติ มตฺถเกติ สิงฺคํ=วิสาณํ. ผุร-จลเน, ลิมุง, ผุรติ จลตีติ ปุลิงฺโค=ชลิตงฺคา ราวยโว. จล-กมฺปเน, อุปุพฺโพ, จลสฺส จาลึ, อุจฺจลติ กมฺปตีติ อุจฺจาลิงฺโค=สุกฺกกีโฏ, กล-สทฺเท, อิมุก, กลติ อภินาทํ กโรติ พหุรชฺชตายา ติ กลิงฺโค=ทกฺขิณาปโถ. ภม-อนวฏฺาเน, อสฺส อิตฺตํ, ภมตีติ ภิงฺโค=ภมโร. ปฏ อฏ-คมเน, ปฏิสฺส อมุก, อก จ. ปฏติ ปตนฺโต คจฺฉตีติ ปฏงฺโค, ปฏโค=สลโภ, เอวมฺเปิ.
อค-กุฏิลคมเนตีมสฺมา คิ โหติ. อคติ กุฏิโล หุตฺวา คจฺฉตีติ อคฺคิ=ปาวโก.
ยา-ปาปุณเน, วล วลฺล-สํวรเณ, เอเตหิ คุ โหติ. ยาตีติ ยาคุ=เปยฺยา. วลียติ สํวรียตีติ วคฺคุ=มนฺุโ.
เผคฺคุ ¶ อาทโย คุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ผล-นิปฺผตฺติยํ, อสฺส เอตฺตํ, ผลติ นิฏฺานํ คจฺฉตีติ เผคฺคุ=อสาโร. ภร-ภรเณ, รโลโป. ภรตีติ ภคุ=อิสิ. หิ-คตียํ, นิคฺคหีตาคโม, หิโน ติ ปวตฺตตีติ หิงฺคุ=รามชํ. กม-อิจฺฉายํ, กามียตีติ กงฺคุ=ธฺวิเสโส, เอวมฺเปิ.
ชน-ชนเนตีมสฺมา โฆ โหติ. ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ชายติ คมนเมตายาติ ชงฺฆา=ปาณฺยงฺควิเสโส.
เมฆอาทโย ฆนฺตา นิปจฺจนฺเต. มิห-เสจเน, หโลโป, เมหติ สิฺจตีติ เมโฆ=อมฺพุโท. มุห-มุจฺฉายํ, หโลโป, มุยฺหนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ โมโฆ=ตุจฺโฉ. สี-สเย, เอตฺตาภาโว, เสติ ลหุ หุตฺวา ปวตฺตตีติ สีฆํ=อาสุ. อห-ภสฺมีกรเณ, นิปุพฺโพ, หโลปทีฆา, นิทหตีติ นิทาโฆ=คิมฺโห. มหีสฺส หโลโป, มหียติ ปูชียตีติ มฆา=นกฺขตฺตํ, เอวมฺเปิ.
(อิติ กวคฺคปจฺจยวิธานํ).
จุ-จวเน, สร-คติ หึสา จินฺตาสุ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, เอเยหิ โจ โหติ. จวติ รุกฺขาติ โจจํ=อุปภุตฺตผล- วิเสโส ¶ . สรติ อายตึ ทุกฺขํ หึสตีติ สจฺจํ=อวิตถํ. วาเรติ สุขนฺติ วจฺจํ=คูโถ.
มร-ปาณจาเค ตีมสฺมา จุอีจี โหนฺติ โจ จ. มรณํ มจฺจุ=มรณํ. มาเรติ อนฺธการํ วินาเสตีติ มรีจิ=รํสิ, มิคตณฺหิกา จ. มรตีติ มจฺโจ=สตฺโต.
กุส-อกฺโกเส, ปส-พาธเน, เอเตหิ ฉิก โหติ. กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุจฺฉิ=อุทรํ. ปสียติ พาธียติ เอตฺถาติ ปจฺฉิ=ภาชนวิเสโส.
กส-วิเลขเน, อุส-ทาเห, เอเตหิ ฉุก โหติ. กสนฺติ วิเลขนฺติ เอตฺถาติ กจฺฉุ=ปามํ. อุสติ ทหติ สนฺตาปนฺติ อุจฺฉุ=รสาโล.
อส-ขิปเน, มส-อามสเน, วท-วจเน, กุจ-สํโกจเน, กจ-พนฺธเน, เอเตหิ โฉ โหติ. อสติ ฉิปตีติ อจฺโฉ=ภลฺลูโก. มสติ ชลนฺติ มจฺโฉ=มีโน. วทตีติ วจฺโฉ=เนลโก. กุจียติ สํโกจียตีติ โกจฺโฉ=ภทฺทปีฏฺํ. กจียติ พนฺธียตีติ กจฺโฉ=ตนุปเทโส, อนูโป จ.
คุจฺฉอาทโย ¶ ฉนฺตา นิปจฺจนฺเต. คุป-โคปเน, โอตฺตาภาโว, โคปียตีติ คุจฺโฉ=ถวโก. ตุส-ตุฏฺิมฺหี, ตุสนฺติ เอเตนาติ ตุจฺฉํ=มุสา. ปุส-โปสเน, โปสนฺติ ตนุมเนนาติ ปุจฺโฉ=วาลธิ, เอวมฺเปิ.
อร-คมเนตีมสฺมา ชุ โหติ, อริสฺส อุฏ จ. ฏกาโร สพฺพาเทสตฺโถ, อรติ อกุฏิลภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ=อวงฺโก.
รชฺชุอาทโย ชุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. รุธ-อาวรเณ, อุสฺส อตฺตํ, รุนฺธนฺติ เอเตนาติ รุชฺชุ-โยตฺตํ. มน-าเณ, อมฺิตฺถาติ มฺชุ=มฺชุลํ, เอวมฺเปิ.
คิธ-อภิกงฺขายมิจฺจสฺมา ฌก โหติ. เคธตีติ คิชฺโฌ=ปกฺขิวิเสโส.
วฺจฺยาทโย ฌก อนฺตา นิปจฺจนฺเต. วน-ยาจเน, วโนติ อตฺตานํ อนุภวิตุํ ยาจตีติ วฺโฌ=อผลรุกฺโข, วฺฌา=อปสวา อิตฺถี, อสฺส อิตฺตํ วิฺโฌ=ปพฺพโต, สํช-สงฺเค, นิคฺคหีตโลโป, สฺชิยตีติ สชฺฌํ=รชตํ, เอวมฺเปิ.
กม-อิจฺฉายํ ¶ , ยช-เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, เอเตหิ โ โหติ, มสฺส นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, กามียตีติ กฺา=กุมารี. ชสฺส ปรรูปตฺตํ, ยชนฺตฺยเนนาติ ยฺโ=ยาโค.
ปุนาติ ปุณติสฺมา วา โโอตฺตาภาโว จ นิปจฺจนฺเต. ปุนาติ, ปุณติ สุนฺทรตฺตํ กโรตีติ วา ปฺุํ=กุสลํ.
อร-คมเน, วา-จาเค, เอเตหิ อฺโ โหติ, หาสฺส หิรฺจาเทโส. อรียเต คมฺยเตติ อรฺํ=วนํ. ชหาติ สตฺตานํ หีนตฺตนฺติ หิรฺํ=ธนํ, สุวณฺณฺจ.
(อิติ จวคฺคปจฺจยวิธานํ).
กิร-วิกิรเณ, ตร-ตรเณ, เอเตหิ, กีโฏ โหติ. โสเภตุเมตฺถ รตนานิ วิกิรียนฺตีติ กิรีฏํ=มกุฏํ. ตรอิติ นิทฺเทสา อสฺส อิตฺตํ, ตรนฺติ ยนฺติ สุรูปตฺต มเนนาติ ติรีฏํ=เวฏฺนํ.
สก-สตฺติยํ, กส-คมเน, กร-กรเณ, มกฺก อิติ สุตฺติโย ธาตุ, เทว-เทวเน, กม-อิจฺฉายํ, เอวมาทิหิ อโฏ โหติ. สณฺโณติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฏ=ยานํ. อกสิ นิโรชตฺตํ อคมีติ กสฏํ=นิโรชํ. กโรติ อมนาปนฺติ กรโฏ=กาโก ¶ . มกฺกติ จลตีติ มกฺกโฏ=วานโร. เทวียติ ปูชียตีติ เทวโฏ=อิสิ. กมติ อิจฺฉติ อาโรหตฺถนฺติ กมโฏ=วามโน.
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. มํกิสฺมา อุโฏ, นิคฺคหีตโลโป จ, มํเกติ โสเภตีติ มกุฏํ=กิรีฏํ. อวติสฺมา อาฏณ, อวฺยเต ขฺเตติ อาวาโฏ=กาสุ. กุ-สทฺเทตีมสฺมา อาโฏ, โออวาเทสา ยถาโยคํ, กวติ รวตีติ กวาฏํ=ทฺวารปิธานํ. กุก วก-อาทาเนตีมสฺมา กุฏก, กุกติ โคจรมาททาตีติ กุกฺกุโฏ=ตมฺพจูโฬ.
กม-อิจฺฉายํ, อุส-ทาเห, กุส-อกฺโกเส, กส-คมเน, เอเตหิโ โหติ, นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, โอทนาทีนิ กาเมตีติ กณฺโ=คโล. โอกฺกปรรูปาทีนิ, โอทนาทีสุ อุณฺเหน อุสียตี ติ โอฏฺโ=ทนฺตจฺฉโท, กรโภ จ. กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกฏฺโ=ธฺนิลโย. กสติ ยาติ วินาสนฺติ กฏฺํ=ทารุ.
กุฏฺอาทโย สทฺทา นฺตา นิปจฺจนฺเต. กุสิสฺมา โ, โอตฺตาภาโว จ, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุฏฺํ=ฉวิโรโค. กุณ-สทฺเท, ปรรูปาภาโว โอตฺตาภาโว จ, กุณติ นทตีติ กุณฺโ=อติขิโณ, กุณียติ อกฺโกสียตีติ กุณฺโ= ฉินฺนหตฺถปาทาทิโก ¶ . ทํสิสฺส ทา, ทํสติ เอตายาติ ทาา=ทนฺตวิเสโส. กมิสฺส อก จ. กามียาติ ทีเนตีติ กมโ=ภิกฺขาภาชนํ, วามโน, กุมฺโม จ. ผสฺสิสฺส ผุโฏ, ผสฺสียตีติ ผุฏฺโ=ผสฺโส, เอวมฺเปิ.
วร-วรเณ, กร-กรเณ, เอเตหิ อณฺโฑ โหติ. อตฺตนิ เปผํ วารยตีติ วรณฺโฑ=มุขโรโค. กรียตีติ กรณฺโฑ=ภณฺฑวิเสโส.
มการ นการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ฑปฺปจฺจโย โหติ. สม-อุปสเม, สมนํ สณฺฑํ=สมูโห. กม-ปทวิกฺเขเป, กมติ ยาตีติ กณฺโฑ=สโร, ปริจฺเฉโท จ, ทม-ทมเน, ทมนฺตฺวฺยเนนาติ ทณฺโฑ=นิคฺคโห. อม คม-คมเน, อมนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ อณฺโฑ=ปกฺขิปสโว, โกโส จ. คจฺฉติ สูนภาวนฺติ คณฺโฑ=พฺยาธิ, วทเนกเทโส จ. รมุ-กีฬายํ, รมนฺติ เอตฺถาติ รุณฺฑา=วิธวา. มน-าเณ, มฺนฺติ เอเตนาติ มณฺโฑ=โอทนาทินิสฺสาโว. ขน ขณ=อวทารเณ, ขฺตีติ ขณฺโฑ=อุจฺฉุวิการ วิเสโส. ลม-หึสายํ, ลมติ หึสติ สุจิภาวนฺติ ลณฺโฑ=วจฺจํ, เอวมฺเปิ.
กุณฺฑอาทโย ฑนฺตา นิปจฺจนฺเต. กม มน ตนานํ อสฺส อุตฺตํ, กามียตีติ กุณฺฑํ=ภาชนํ. มฺติ หิตาหิตนฺติ มุณฺโฑ= ฉินฺนเกโส ¶ . ตโนติ เอเตนาติ ตุณฺฑํ=ลปนํ. อีร-เขเป, เอรํอาเทโส. อีรติ กมฺปตีติ เอรณฺโฑ=พฺยคฺฆปุจฺโฉ, สิ-เสวายํ, สิสฺส ขมุก, สุคนฺธํ เสวตีติ สิขณฺโฑ=จูฬา, เอวมฺเปิ.
๖๐. ติช กส ตส ทกฺขา กิโณ ชสฺส โข จ.
ติช-นิสาเน, กส-คมเน, ตส-ปิปาสายํ, ทกฺข-วุทฺธิยํ, เอเตหิ กิโณ โหติ, ชสฺส โข จ, เตชยิตฺถาติ ติขิณํ=นิสิตํ. กสติ ปวตฺตตีติ กสิณํ=อเสสํ. ตสนํ ตสิณา=ตณฺหา. ทกฺขติ วุทฺธึ คจฺฉติ เอตายาติ ทกฺขีณา=กุสลํ.
วี-ตนฺตสนฺตาเน, สิ-เสวาสํ, สู-ปสฺสวเน, ทุ-คมเน, กี-ทพฺพวินีมเย, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, เอวมาทีหิ ณิ โหติ. วียตีติ เวณิ=เกสกลาโป. เสวนํ เสณิ=สชาตีนํ การูนํ สมูโห. นิปุพฺโพ, นิเสวียตีติ นิเสณิ=โสปานํ. สวติ ปสฺสวตีติ โสณิ=กฏิ. ทวติ วหตีติ โทณิ=กฏฺมฺพุวาหนี, นาวา จ. นทาทิปาา วิมฺหิ โสณี โทณี ติปิ โหติ. กยนํ, กียเต เอตายาติ วา เกณิ=กโย สาติ ทุกฺขํ ตนุํ กโรตีติ สาณิ=ติโรกรณี, เอวมฺเปิ.
คห-อุปาทาเน, อร-คมเน, ธร-ธารเณ, สร-คติยึสา จินฺตาสุ, ตร-ตรเณ, เอวมาทีหิ อณิปฺปจฺจโย โหติ. คณฺหาตีติ คหณิ=อสิตาทิปาจโก อคฺคิ. อรียติ คมียตีติ อรณิ=อคฺคิมนฺถนกฏฺํ ¶ . ธาเรตีติ ธรณิ=มหี. สรียติ คมียตีติ ภรณิ=มคฺโค. ตรนฺตฺยเนนาติ ตรณิ=นาวา, สูริโย จ.
รี-ปสฺสวเน, วี วา-คมเน, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิณุ โหติ. รียติ ปสฺสวตีติ เรณุ=รโช. เวติ ปวตฺตตีติ เวณุ=เวฬุ. ภาติ ทิพฺพตีติ ภาณุ=รํสิ.
ขาณุอาทโย ณุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ขณ ขน-อวทารเณ, ณสฺส อา, ขฺติ อวทารียตีติ ขาณุ=ฉินฺนสาโข รุกฺโข. ชน-ชนเน, นสฺส วา อาตฺตํ, ชายติ คมน มเนนาติ ชาณุ, ชณฺณุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิ. หร-หรเณ, เอก, หรียตีติ หเรณุ=คนฺธทพฺพ, เอวมฺเปิ.
กุ-สทฺเท, สุ-สวเน, ทุ-คมเน, วร-วรเณ, กร-กรเณ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, ตา-ปาลเน, ลี-นิลียเน, เอวมาทีหิ โณ โหติ. กวติ นทติ เอตฺถาติ โกโณ=อสฺสิ, วีณาทิวาทนทณฺโฑ จ. สุโณตีติ โสโณ=สุนโข, นโร จ. ทวติ ปวตฺตตีติ โทโณ=ปริมาณวิเสโส. วิรูปตฺต วาเรตีติ วณฺโณ=นีลาทิ. สวนํ กโรตีติ กณฺโณ=สวนํ. ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺโณ=ปลาโส. ลายตีติ ตาณํ=รกฺขา. นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ=นิลียนฏฺานํ.
สุ-สวเน ¶ , วี-ตนฺตสนฺตาเน, เอเตหิ ณก โหติ. สุโณตีติ สุโณ=สุนโข. วียตีติ วีณา=วลฺลกี.
ติณอาทโย ณกนฺตา นิปจฺจนฺเต. ติช-เตชเน, ชโลโป, เตเชติ เอเตนาติ ติณํ=พีรณาทิ. ลี ลิห สาท กฺเลทานํ โล ลวา, ลียติ รสโต สพฺพตฺถ อลฺลียตีติ โลณํ ลวณํ, เลหียตีติ โลณํ ลวณํ, สาทียตีติ โลณํ ลวณํ, กฺเลทยตีติ โลณํ ลวณํ, คมิสฺส โอ, คจฺฉตีติ โคโณ=โค. หร-หรเณ, ณสฺสฺชิ, หรียตีติ หริโณ=มิโค. อีร-กมฺปเน, รสฺสตฺตํ, ณสฺส ิจ, อตฺตโน ลูขภาเว สมฺปตฺเต อีรติ กมฺปตีติ อิริณํ=อูสรํ. ถุ-อภิตฺถเว, ทีโฆ, อภิตฺถวียตีติ ถูณํ=นครํ, ถูโณ=ฆรตฺถมฺโภ, เอวมฺเปิ.
รวณ วรณ ปูรณา ทโย อณปฺปจฺจเยน สิทฺธา. รวตีติ รวโณ=โกกิโล. วาเรตีติ วรโณ=ปากาโร. ปูรียเต อเนนาติ ปูรโณ=ปริปูรี.
(อิติ ฏวคฺคปจฺจยวิธานํ).
ปา-รกฺขเณ, วส-นิวาเส, เอเตติ อติ โหติ. ปุพฺพสรโลโป, ปาติ รกฺขตีติ ปติ=สามี, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ=เคหํ.
๗๐. ธา หิ สิ ตน ชน ชร คม สจา ตุ.
ธา-ธารเณ ¶ , หิ-คติยํ, ตน-วิตฺถาเร, ชน-ชนเน, ชร-วโย-หานิยํ, อม คม-คมเน, สจ-สมวาเย, เอเตหิ ตุ โหติ. ธาเรตีติ ธาตุ=เครุกาทิ. หิโนติ ปวตฺตาติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ=การณํ, เสวียติ ชเนหีติ เสตุ=พนฺธติ (ปทฺธติ). ตฺเตติ ตนฺตุ=สุตฺตํ. ชนียเต กมฺมกิเลเสหีติ ชนฺตุ, ชายติ กมฺมกิเลหีติ วา ชนฺตุ=สตฺโต. ชีรตีติ ชตฺตุ=อํสสนฺธิ. คจฺฉตีติ คนฺตุ=คมิโก, สจติ สเมตีติ สตฺตุ=ยวาทิจุณฺณํ.
อร-คมเนตีมสฺมา ตุ โหติ, อริสฺส อุฏ อาเทโสจ. อรติ ปวตฺตตีติ อุตุ=เหมนฺตาทิ,
ปิตุอาทโย สทฺทา ตุอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ปา-รกฺขเณ, อาสฺส อิตฺตํ, ปาติ รกฺขตีติ ปิตา=ชนโก. ปาติสฺเสวาทิสฺส โม, ปาเยตีติ มาตา=ชนนี. ภา-ทิตฺติยํ, ภาตีติ ภาตา=โสทริโย. ธา-ธารเณ, อาสฺส อีตฺตํ, ธารียตีติ ธีตา=ปุตฺตี. ทุห-ปปูรเณ, โอตฺตาภาโว, ตุสฺส ฺฉิจ. ทุหติ ปสเว ปปูเรตีติ ทุหิตา=ปุตฺตี. ชน-ชนเน, อสฺส อาตฺตํ, มา จานฺตาเทโส. ปปุตฺเต ชเนตีติ ชามาตา=ทุหิตุปติ. นห-พนฺธเน, นหียติ พนฺธียติ เปเมนาติ นตฺตา-ปปุตฺโต. หุ-หวเน, หวติ ปูเชตีติ โหตา=ยฺโก. ปู-ปวเน, ปุนาติ ¶ อายตึ ภวํ ปวิตฺตํ กโรตีติ โปตา=โสเยว.
ชน-ชนเน, กร-กรเณ, เอเตหิ รตุ โหติ, รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถ. ชายตีติ ชตุ=ลาขา. กรียตีติ กตุ=สยูโป ยฺโ.
สก-สตฺติยมิจฺจสฺมา อุนฺโต โหติ. สกฺโกตีติ สกุนฺโต=ปกฺขี.
กป-อจฺฉาทเน อิจฺจสฺมา โอโต โหติ. กปตีติ กโปโต=ปาเรวโต. โฏ ตสฺส วา โหติ กโปโฏ=โสเยว.
วส-นิวาเส, รุห-ชนเน, ภทฺท-กลฺยาเณ, นนฺท-สมิทฺธิยํ, ชีว-ปาณธารเณ, เอวมาทีติ อนฺโต โหหิ. วสนฺติ เอตสฺมึ กาเล กีฬาปสุตาติ วสนฺโต=อุตุ. รุหติ ชายตีติ รุหนฺโต=รุกฺโข, เอวํนามโก มิคราชา จ. ภทฺทิสฺส สํโยคาทิโลโป, ภชติ กลฺยาณธมฺมนฺติ ภทนฺโต=ปพฺพชิโต. นนฺทติ เอตายาติ นนฺทนฺตี=สขี, นทาทิปาา วี, เอวมุปริ จ. ชีวนฺติ เอตา- ยาติ ¶ ชีวนฺตี=โอสธิ. สวตีติ สวนฺตี=นที. โรทาเปตีติ โรทนฺตี=โอสธิ. อวติ รกฺขตีติ อวนฺตี=ชนปโท.
หิ-คติย, สี-สเย, เอเตหิ อนฺโต โหติ มุก จ. กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, หิมํ หิโนติ ปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ เหมนฺโต=อุตุ, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุมาทโย จาติ สีมนฺโต=เกสมคฺโค.
หร-หรเณ, รุห-ชนเน, กุล-ปตฺถาเร, เอเตติ อิโต โหติ. อตฺตโน สิเนหํ หรตีติ หริโต=วณฺณวิเสโส. รุหตีติ โรหิโต=มจฺฉวิเสโส. รุหติ สรีเร พฺยาปนวเสนาติ โรหิตํ, รสฺส ลตฺเต โลหิตํ=รุธิรํ. อตฺตโน คุณํ กุลติ ปตฺถรตีติ โกลิโต=ทุติยคฺคสาวโก, เอวํ นามโก มรุ จ.
ภร รํช ยช ปจ เอวมาทีหิ อโต โหติ. ภรตีติ ภรโต=นโฏ. นิคฺคหีตโลโป, รฺชนฺติ เอตฺถาหิ รชตํ=สชฺฌํ. ยชิตพฺโพติ ยชโต=อคฺคิ. ปจตีติ ปจโต=สูปกาโร.
กิร-วิกิรเณ, อล-พนฺธเน, จิล-วสเน, เอวมาทีหิ อาตก โหติ, กิรตีติ กิราโต=สวโร, รสฺส ลกฺเก กิ- ลาโต=โสว ¶ . อลตีติ อลาตํ=อุมฺมุกํ. จิลตีติ จิลาโต=มลจฺฉชาติ.
อม มา วร กลาทีหิ อตฺโต โหติ. อมติ กาลนฺตรํ ปวตฺตตีติ อมตฺตํ=ภาชนํ. ปุพฺพสรโลโป, มานํ มตฺตํ=ปมาณํ ปริจฺเฉโท จ. วรนฺตุเนนาติ วรตฺตา=โยตฺตํ. กลติ ปริจฺฉินฺทตีติ กลตฺตํ=ภริยา.
วา-คมเน, ตา-ปาลเน, ตน-วิตฺถาเร, ทม-อุปสเม, อ-มคมเน, สิ-เสวายํ, สุ-สวเน, ปู ปวเน, คุป-โควเน, ยุช-สํยเม, คห-อุปาทาเน, อต-สาตจฺจคมาน, ขิป-เปรเณ, เอวมาทีหิ โต โหติ. วายตีติ วาโต=วายุ. ตายตีติ ตาโต=ปิตา. ตนุเตติ ตนฺตํ=ตนฺตโว. ทมตีติ อนฺโต=ทสโน. อมติ ยาตีติ อนฺโต=โอสานํ, โกฏฺาสสมีปาวยวา จ. เสวียตีติ เสโต=ธวโล. สุณนฺตุเนนาติ โสตํ=สวนํ. สวตีติ โสโต=ชลปฺปวาโห. ปุนียตีติ โปโต=พาโล. โคปียตีติ โคตฺถํ=กลาทิ. โยชนฺตฺยเนนาติ โยตฺตํ=รชฺชุ. มมายนฺเตหิ คยฺหตีติ คตฺตํ=สรีรํ. อพาธํ นิรนฺตรํ อตติ ปวตฺตตีติ อตฺตา=มนาทิ. ขิปียติ เอตฺถาติ เขตฺตํ=เกทารํ.
คร ฆร-เสจเน, สิ-เสวายํ, ทู-ปริตาปเน, มิท-สิเนเห, จิต-สฺเจตเน, ปุส-โปสเน, วิท-ลาเภ, เอวมาทีหิ ตก ¶ ๔ โหติ, ฆรติ สิฺจตีติ ฆตํ=สปฺปิ. เสวียตีติ สิโต=เสโต. ทุพฺพจตฺตา ทูยติ ปริตาเปตีติ ทูโต=เปสรกาโร. มิชฺชติ สิเนหตีติ มิตฺโต=สุหทโย. จินฺเตตีติ จิตฺตํ=วิฺาณํ จิตฺตกมฺมาทิ จ. โปสียตีติ ปุตฺโต=อตฺตโช. วินฺทนฺติ ปีติ มเนนาติ วิตฺตํ=ธนํ. วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วรณํ วตฺตํ=พฺรหฺมจริยาทิ.
เนตฺตอาทโย ตก ปรา นิปจฺจนฺเต. นี-ปาปเน, เอตฺตํ, ตุก จ นิปาตนา. นยติ ปาเปตีติ เนตฺตํ=นยนํ, เนตา จ. กร-กร-เณ, อสฺสุ, กรณํ กุตฺตํ=กิริยา. กมิสฺส อสฺสุ, กมติ ยาตีติ กุนฺโต=อาวุธวิเสโส. รม-กีฬายํ, สุปุพฺโพ, สุสฺสนิจฺจํ ทีโฆ. สุฏฺุ รมณํ, สุฏฺุ รมตีติ วา สูรโต=สุขสํวาโส. มิหิสฺสอิสฺสุ, มิหติ สิฺจตีติ มุตฺตํ=ปสฺสาโว. ปาล=รกฺขเณ อาสฺส รสฺสตฺตํ, ิจ. ปาลียตีติ ปลิตํ=เกสโลมานํ ชราย กตํ เสตตฺตํ, สทฺธาทิตฺตา อกาเร ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ปลิโต=ปุมา, ปลิตา=อิตฺถี. มฺหิสฺส สิ, มิหิ จ, มฺหยนํ สิตํ=มนฺทหสิตํ, มฺหยนํ มิหิตํ=ตเทว, กุส-อกฺโกเส ตสฺส อี, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุสีโต=อลโส, สิ=พนฺธเน, ทีโฆ, เสนฺติ พนฺธนฺติ ฆราวาสํ เอตายาติ สีตา=นงฺคลเลขา, เอวมฺเปิ.
สม-อุปสเม ¶ , ทร-ทรเณ, ทม-อุปสเม, กิลม กฺลม-เคลฺเ, สป-อกฺโกเส, วส-นิวาเส, อาปุพฺโพ, เอวมาทีหิ อโถ โหติ. สเมตีติ สมโถ=สมาธิ. ทรณํ ทรโถ=ปีฬา. ทมนํ ทมโถ=ทโม. กิลมนํ กิลมโถ=ปริสฺสโม. สปนํ สปโถ=สจฺจกรณํ. อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ=ฆรํ.
อุปปุพฺพา วสติสฺมา อโถ โหติ, วสฺส โอฏ จาเทโส. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ=ติถิวิเสโส, นวมหตฺถิ กุลฺจ.
รมติสฺมา ถก โหติ, กานุพนฺธกรณสามตฺถิยา อต การาโทปิ มโลโป. รมนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ รโถ=สนฺทโน.
ติตฺถอาทโย ถกปรา นิปจฺจนฺเต. ตร-ตรเณ, อสฺส อิตฺตํ, ปรรูปาทิ, ตรนฺตฺยเนนาติ ติตฺถํ=นชฺชาทึ เยนาวตรนฺติ ตํ. สิจ-รกฺขเณ, เสจตีติ สิตฺตํ=มธุจฺฉิฏฺํ. หส-หสเน, หสนฺตฺยเนนาติ หตฺโถ=กโร, นกฺขตฺตาฺจ. คายตีติ คาถา=ปชฺชวิเสโส. อรนฺติ ปวตฺตนฺตฺยเนนาติ อตฺโถ=ธนํ. โรคํ ตุทติ ปีเฬตีติ ตุตฺถํ=โอสธํ. ยุ-มิสฺสเน, ทีโฆ, ยวตีติ ยู- โถ=สชาติกานํ ¶ ติรจฺฉานานํสมูโห. คุป-โคปเน, ทีโฆ, ปโลโป, ปฏิกูลตฺตา โคปียตีติ คูโถ=วจฺจํ, เอวมฺเปิ.
วส-นิวาเส, มส-อามสเน, กุส-อกฺโกเส, เอเตหิ ถุ โหติ. วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ=ปทตฺโถ. ทธึ อามสตีติ มตฺถุ=ทธิมณฺโฑ. กุสียติ อกฺโกสียติ เภร วนาทตฺตาติ โกตฺถุ=สิคาโล.
สก-สตฺติยํ, วส-นิวาเส, เอเตหิ ถิ โหติ. สกฺโกติ คนฺตุมเนนาติ สตฺถิ=อูรุ. วสียติ อจฺฉาทียตีติ วตฺถิ=นาภิยา อโธ.
วี วา-คมเนตีมสฺมา ถิก โหติ. วียนฺติ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วีถิ=อาวลิ.
สาริสฺมา ณฺยนฺตา รถิ โหติ. สาเรตีติ สารถิ=รถ-วาโห.
ตา-ปาลเน, อต-สาตจฺจคมเน, เอเตหิ อิถิ โหติ. ตายติ ปาเลตีติ ติถิ=ปฏิปทาทิ, อตติ คจฺฉตีติ อติถิ=อพฺภาคโต.
อิสติสฺมา ¶ ถี โหติ. อิจฺฉติ อิจฺฉียตีติ วา อิตฺถี=นารี.
๙๕. รุท ขุท มุท มท ฉิท สูท สป กมา ทก.
เอเตหิ ทก โหติ. รุทตีติ รุทฺโท=อุมาปติ. รสฺส ลตฺเต ลุทฺโท=เนสาโท. ขุทติ อสหตีติ ขุทฺโท=นีโจ. โมทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา=สกฺขรมงฺคุลิยํ. มชฺชนฺติ อสฺมินฺติ มทฺโท=ชนปโท. ฉิชฺชตีติ ฉิทฺทํ=รนฺธํ. อูสฺส รสฺสตฺตํ, สูทติ สามิเกหิ ภตึ ปกฺขรตีติ สุทฺโท=วสโล. สปนฺตุเนนาติ สทฺโท=โสตวิสโย. กามียตีติ กนฺโท=มูลวิเสโส.
กุนฺทอาทโย ทกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุนฺโท=ปุปฺผวิธสโส, มณิสฺส มน, มฺเตติ มนฺโท=ชโฬ. วุณาติสฺส พุน, วุณียติ สํวรียตีติ พุนฺโท=มูลปฺปเทโส. นินฺท-ครหายํ, นโลโป, นินฺทียตีติ นิทฺทา=โสปฺปํ. อุนฺท-กิเลทเน, นโลโป, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุทฺโท=ชลพิฬาโล. สํปุพฺพสฺส อุนฺทิสฺส จ, สมฺมา อุนฺทติ กิเลทตีติ สมุทฺโท=สาคโร. ปุล-มหตฺตหึ สาาเณสุ, อิมุ, ปุลติ หึสตีติ ปุลินฺโท=สวโร. เอวํ-มฺเปิ.
ทท-ทาเนตีมสฺมา ทุ โหติ. ทุกฺขํ ททาตีหิ ททฺทุ=กุฏฺวิเสโส.
ขน ¶ ขณ-อวทารเณ, อน-ปาณเน, ทม-อุปสเม, รม-กีฬายํ, เอเตหิ โธ โหติ. าเณน ธฺเตติ ขนฺโธ=ราสิ. อนติ ชีวติ เอเตนาติ อนฺโธ=อจกฺขุโก. ทเมตพฺโพติ ทนฺโธ=ชโฬ, รมนฺติ เอตฺถ สปฺปาทโยติ รนฺธํ=ฉิทฺทํ.
มุทฺธอาทโย ธนฺตา นิปจฺจนฺเต. มุท-โตเส, โอตฺตาภาโว, โมทนฺติ เอตฺถ อูกาติ มุทฺธา=มตฺถโก. อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอตฺถาติ อทฺธา=มคฺโค, กาโล จ, อทฺธํ=อุปทฺธํ. คิธ-อภิ กงฺขายํ, อิสฺส อตฺตํ, เคธตีติ คทฺโธ=คิชฺโฌ. วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, ปริวชฺฌตีติ วิทฺธํ=วิมลํ, เอวมฺเปิ.
เสติสฺมา ธุก โหติ. สยนฺติ เอตายาติ สีธุ=สุราวิเสโส.
๑๐๑. วรารกรตรทรยมอชฺชมิถสกา กุโน.
วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, อร-คมเน, กร-กรเณ, ตร-ตร-เณ ทร-วิทารเณ, ยม-อุปรเม, อชฺช สชฺช-อชฺชเน, มิถ-สงฺคเม, สก-สตฺติยํ, เอเตหิ กุโน โหติ. ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ (๕-๑๗๑) นสฺส ณตฺตํ, วาเรตีติ วรุโณ=เอวํนามโก อิสิ, เทวราชา, ปาทโป จ. อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ=สูริโย, ตสฺส ¶ สารถิ จ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺมนํ กโรตีติ กรุณา=ทยา. พาลภาวํ อตรีติ ตรุโณ=ยุวา. ‘‘ณิณาปิน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโป, วิทาเรตีติ ทารุโณ=กกฺขโฬ. ยเมติ ปาวํ นาเสตีติ ยมุนา=เอกา มหานที. อชฺชติ ธนสฺจยํ กโรตีติ อชฺชุโน=ราชา, รุกฺขวิเสโส จ. มิโถ สงฺคโม มิถุนํ=ปุมิตฺถิยุคฬํ. สกฺโกตีติ สกุโน=ปกฺขี. นทาทิปาา วีมฺหิ=สกุนี. ‘‘ตถนรานํฏฏฺณลา’’ติ (๑-๒๗) วา ณตฺเต=สกุโณ, สกุณิ.
อช วช-คมเน ตีมสฺมา อิโน โหติ. อชติ วิกฺกยํ ยาตีติ อชินํ=จมฺมํ.
วิปินอาทโย อินนฺตา นิปจฺจนฺเต. วป-พีชนิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, วปนฺติ เอตฺถาติ วิปินํ=วนํ. สุป-สเย, สุปนฺติ เอเตนาติ สุปินํ=นิทฺทา, สุปนฺเตน ทิฏฺฺจ. ตุท-พฺยถเน, ทสฺส โห, ตุทติ สตฺเต ปีเฬตีติ ตุหินํ=หิมํ. กปฺป-สามตฺถิเย, กปฺปติ ริปโว วิเชตุํ สมตฺเถตีติ กปฺปิโน=ราชา. กม-ปทวิกฺเขเป, อสฺส อุตฺตํ, กมนฺติ เอตฺถ มีนาทโย ปวิสนฺตีติ กุมินํ=มจฺฉพนฺธโนปกรณวิเสโส. ทา-ทาเน, เทนฺติ เอตสฺมินฺติ ทินํ=ทิวโส, เอวมฺเปิ.
กิรติสฺมา ¶ กโน โหติ. นสฺส โณ, กิรนฺติ วิกิรนฺตีติ กิรณา=รํสิโย.
ที-ขเย, ชิ-ชเย, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, มี-หึสายํ, เอเตหิ นก โหติ. อเทสิ ขยมคมาสีติ ทีโน=นิทฺธโน. ปฺจมาเร อชินีติ ชิโน=พุทฺโธ. เอสิ อิสฺสรตฺตมคมาสีติ อิโน=สามี. มียเต หึสียเตติ มีโน=มจฺโฉ.
สิ-พนฺธเน, ธา-ธารเณ, วี วา-คมเน, เอเตหิ โน โหติ. เสติ พนฺธตีติ เสโน=สสาทโน เสนา=จมู. ธาเรตีติ ธานา=ภชฺชิตยโว. เวติ ปวตฺตตีติ เวโน=หีนชาติ. สตฺเตสุ วาติ ปวตฺตตีติ วานํ=ตณฺหา.
อูนอาทโย นนฺตา นีปจฺจนฺเต. อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนํ อูโน=อปุณฺโณ. หิ-คติยํ, ทีฆตฺตํ, เหสิ หีนตฺตมคมีติ หีโน=นิหีโน. จิ-จเย, ทีฆตฺตํ, จยนฺติ เอตฺถ รตนานีติ จีโน=ชนปโท. หนิสฺส ชโฆ, หฺตีติ ชฆนํ=กฏิ. าสฺส เถ าติ ปวตฺตตีติ เถโน=โจโร. อุนฺทิสฺส โอโท, อุนฺทียตีติ โอทโน=อนฺนํ. อนฺนํ. รํชิสฺส นิคฺคหีตโลโป, อก จ, รํชเต อเนนาติ รชนํ=ราโค. รฺชนฺติ เอตฺถาติ รชนี=รตฺติ. ปทิสฺส ชุนุก ¶ , ปชฺชติ คจฺฉตีติ ปชฺชุนฺโน=อินฺโท, เมโฆ จ. คมิสฺส คง, คจฺฉนฺติ เอตฺถ วิหงฺคาทโยติ คคนํ=อนฺตลิกฺขํ, เอวมฺเปิ.
วี วา-คมเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ตโน โหติ. เวติ ปวตฺตติ เอเตนาติ เวตนํ=ภติ. ปตนฺติ เอตฺถาติ ปตฺตนํ=นครํ.
รม กีฬายมิจสฺมา ตนก โหติ. ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺสา’’ติ (๕.๑๐๙) มโลโป, รมนฺติ เอตฺถาติ รตนํ=มณิ อาที, หตฺถมตฺตฺจ.
สู-ปสเว, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิ นุก โหติ. ปสวียตีติ สูนุ=ปุตฺโต. ภาติ ทิพฺพตีติ ภานุ=สูริโย.
ธา-ธารเณตีมสฺมา นุก โหติ, ธาสฺส เอ จ. ธาเรตีติ เธนุ=คาวี.
วตฺต-วตฺตเน, อฏ-คมนตฺโถ, อว-รกฺขเณ, ธม-สทฺเท, อส-เขปเน, เอเตหิ อนิ โหติ. วตฺตนฺติ เอเตนาติ วตฺตนิ=ตสรทณฺฑํ. วีมฺหิ วตฺตนี=ปนฺโถ. อฏเต คมฺมเตติ อฏนิ= มฺจงฺโค ¶ . สตฺเต อวติ รกฺขตีติ อวนิ=มหี. ธมนฺติ เอเตน วีณาทโยติ ธมนิ=สีรา. ทณฺฑตฺถาย อสียเต ขิปียเตติ อสนิ=กุลิสํ.
ยุ-มิสฺสเนตีมสฺมา นิ โหติ. ยวนฺติ สตฺตา อเนน เอตีภาวํ คจฺฉนฺตีติ โยนิ=ภคํ, อณฺฑชาทิโยนิ จ.
(อิติ ตวคฺคปจฺจยวิธานํ).
จม-อทเน, อป-ปาปุณเน, ปา-รกฺขเณ, วป-พีชนิกฺเขเป, เอเตหิ โป โหติ. จมนฺติ อทนฺติ เอตฺถาติ จมฺปา=นครํ, อเปสิ อีสกมตฺตมคมาสีติ อปฺปํ=อพหุ. อปายํ ปาติ รกฺขตีติ ปาปํ-กิพฺพิสํ. วปนฺติ เอตฺถาติ วปฺโป=เกทารํ.
ยุ-มิสฺสเน, ถุ-อภิตฺถเว, กุ-สทฺเท, เอเตหิ โป โหติ, เอเตสํ ทีโฆ จ. ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโว. ยวนฺติ สห วตฺตนฺติ เอตฺถาติ ยูโป=ยฺยฏฺิ, ปาสาโท จ. ถวียตีติ ถูโป=เจติยํ. กวนฺติ นทนฺติ เอตฺถาติ กูโป=อุทปาโน.
ขิป-เปรเณ, สุป-สเย, นี-นเย, สู-ปสเว, ปู-ปวเน, เอเตหิ ปก โหติ. ขปติ ขยํ คจฺฉตีติ ขิปฺปํ=สีฆํ. สุปนฺติ ¶ เอตฺถ สุนขาทโยติ สุปฺปํ=ปปฺโผฏนํ. นยนฺติ เอตสฺมา ผลนฺติ นิโป=รกฺโข. สวติ รุจึ ชเนตีติ สูโป=พฺยฺชนวิเสโส. ปวียติ มริจชีรกาทีหิ ปวิตฺตํ กรียตีติ ปูปํ=ขชฺชกํ.
สิปฺปอาทโย ปกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. สปิสฺส อสฺสอิตฺตํ, สปติ อเนนาติ สิปฺปํ=กลา. วปิสฺส อสฺสิ, วิชฺชํ วปตีติ วิปฺโป=พฺราหฺมโณ. วสฺส โพ, วปติ พหิ นิกฺขมติ หทยงฺคตโสเกนาติ พปฺปํ=อสฺสุ. ฉุป-สมฺผสฺเส, อุสฺเส, ฉุปติ อเนนาติ เฉปฺปํ=นงฺคุฏฺํ. รุป=รุปฺปเน, ปโลป ทีฆา, รุปฺปติ วิการมาปชฺชตีติ รูปํ-ภูตภูติกํ, เอวมฺเปิ.
สาส อนุสิฏฺิยมิจฺจสฺมา อโป โหติ. สาสียนฺติ เอเตนาติ สาสโป=วีหิวิเสโส.
วิฏปอาทโย อปนฺตา นิปจฺจนฺเต. วฏ-เวฏฺเน, อสฺส อิตฺตํ, วฏติ เวฏฺติ เอเตนาติวิฏโป=คุมฺพวิเสโส, กุถ-ปูติภาเว, ถสฺส โณ, อกุถิ ปูติภาวมคมีติ กุณโป=มตโก. มณฺฑ=ภูสเน, มณฺเฑติ ชนํ, มณฺฑียติ ชเนหีติ วา มณฺฑโป=ชนาลโย, เอวมฺเปิ.
คุปิสฺมา โผ โหติ. โคปียตีติ โคปฺโผ=จรณคณฺิ.
ครสราทีหิ ¶ โพ โหติ. ครติ อฺเ อเนน ปีเฬตีติ คพฺโพ=อภิมาโน. สรติ ปวตฺตตีติ สพฺโพ=สกโล. ผลกาเมหิ ชเนหิ อมียติ คมียตีติ อมฺโพ=จูโต. ปุตฺเตน อมียติ คมียตีติ อมฺพา=มาตา.
นิมฺพอาทโย พนฺตา นิปจฺจนฺเต. นมิสฺส อสฺสิ, นมติ ผลภาเรนาติ นิมฺโพ=อริฏฺโ. วมิสฺส วสฺส พิตฺตํ. ปิตฺตาทโย วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺพํ=สรีรํ. กุสิสฺส อมุก, ติตฺเตน กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกสมฺโพ=รุกฺโข. กทติสฺส อมุก, กทนฺติ เอเตน ทฺวาราทีนีติ กทมฺโพ=รุกฺโข. กุฏิสฺส อุมุก, ชเนหิ โกฏียติ ปวตฺตียตีติ กุฏุมฺพํ=จตุปฺปโท, เขตฺตํ, ฆรํ, กลตฺตํ, ทาสา จ. กณฺฑิสฺส กุฑุ. ตณฺฑุลาทโย อเนน กณฺฑนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตีติ กุฑุโพ=มานํ, เอวมฺเปิ.
ทร วิทารเณตีมสฺมา พิ โหติ. โอทนาทีนิ ทาเรนฺติ ชตายาติ ทพฺพิ=กฏจฺฉุ, วีมฺหิ ทพฺพี.
๑๒๔. กร สร สล กล วลฺล วสา อโภ.
กร-กรเณ, สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, สล-คมนตฺโถ, กล-สงฺขฺยาเน, วล วลฺล-สํวรเณ, วส-นิวาเส, เอเตหิ อโภ โหติ. กโรตีติ กรโภ=โอฏฺา, ปาณิปฺปเทโส จ. สรติ คจฺฉตีติ สรโภ=มิควิเสโส. สลติ คจฺฉตีติ สลโภ=ปฏงฺโค ¶ . กลียติ ปริมียติ วยสาติ กลโภ=หตฺถิโปตโก. ตทมินาทิปาา ฬตฺเต กฬโภ=โสว. วลฺเลติ สํวรณํ กโรตีติ วลฺลโภ=ปิโย. วสนฺตฺยเนนาติ วสโภ=ปุงฺคโว.
คทติสฺมา รโภ โหติ. คทตีติ คทฺรโภ=ขโร.
อุส-ทาเห, ราส-สทฺเท, เอเตหิ กโภ โหติ. อุสติ ปฏิปกฺเข ทหตีติ อุสโภ=เสฏฺโ. ราสติ นทตีติ ราสโภ=คทฺรโภ.
อิ อิติสฺมา ภก โหติ. เอติ คจฺฉตีติ อิโภ=หตฺถี.
คร ฆร-เสจเน, อว-รกฺขเน, เอเตหิ โภ โหติ. ครติ พหิ นิกฺขมนวเสน สิฺจตีติ คพฺโภ=ปสโว, โอวรโก จ. อวติ สตฺเต รกฺขตีติ อพฺภํ=เมโฆ.
โสพฺภอาทโย ภนฺตา นิปจฺจนฺเต. สทติสฺส อสฺส โอตฺตํ, สีทนฺติ เอตฺถาติ โสพฺภํ=วิวรํ, โสพฺโภ=ชลาสยวิเสโส. กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุมฺโภ=ทสมฺพณมตฺโต, ฆโฏ ¶ จ. (เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺโภ=ฆโฏ.) กุสิสฺส อุมุก, กุสติ อวฺหายตีติ กุสุมฺภํ=มหารชนํ. กุสุมฺโภ=กนกํ, เอวมฺเปิ.
อุสาทีหิ กุโม โหติ. อุสติ ทหตีติ อุสุมํ=อุณฺหํ. กุสติ อวฺหายตีติ สุกุมํ=ปุปฺผํ. ปชฺชติ เทวปูชาทึ ยาตีติ ปทุมํ=ปงฺกชํ. สุขยตีติ สุขุม=อณุ.
วฏุมอาทโย กุมนฺตา นิปจฺจนฺเถ. วชิสฺส-นฺตสฺส โฏ, วชนฺติ เอตฺถาติ วฏุมํ=ปโถ. สิลิสสฺส ลิสฺเส, สิลิสฺสตีติ สิเลสุปํ=เสมฺหํ. กมิสฺส กุงฺกาเทโส, กามียตีติ กุงฺกมํ=กสฺมีรชํ, เอวมฺเปิ.
คุธ ปริเวฏฺเนตีมสฺมา อุโม โหติ. คุธติ ปริเวฏฺตีติ โคธุโม=ธฺวิเสโส.
ปติจรติสฺมา อม อิมา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ปฏฺียติ อุจฺจารียติ อุตฺตมภาเวนาติ ปมํ=เสฏฺํ. จรติ หีนตฺตํ ยาตีติ จริมํ=ปจฺฉิมํ.
หิ-คติยํ ¶ , ธู-กมฺปเน, เอเตหิ มก โหติ. หิโนติ ปวตฺตหีติ หิมํ=ตุหินํ. ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโม=อคฺคิปสโว.
ภี-ภเยตีมสฺมา รีสโน โหติ มกจ. อนฺตสราทิโลโป, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีสโน=ภยานโก. ภีโม=โสว.
๑๓๖. ขี สุ วี ยา คาหิ สา ลู ขุ หุ มร ธร ฆร ชมาม สมา โม.
ขี-ขเย. สุ-สวเน, วี-ตนฺตสนฺตาเน, ยา-ปาปุณเน, คา-สทฺเท, หิ-คติยํ, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, ลู-เฉทเน, ขุ-สทฺเท, หุ-หวเน, มร-ปาณจาเค, ธร-ธารเณ, กร-กรเณ, ฆร-เสจเน, ชม-อทเน, อม คม-คมเน, สม-อุปเม, เอเตหิ ธาตูหิ โม โหติ. เขปนํ นิรุปทฺทวกรณตาย เขโม=นิรุปทฺทโว. สุโนตีติ โสโม=จนฺโท. วายนฺติ เอเตนาติ เวโม=ตนฺตวาโยปกรณํ. ยาตีติ ยาโม=ทินสฺส ฉฏฺโ ภาโค, อฏฺโม วา. คายนฺติ เอตฺถาติ คาโม=สํวสโถ. หิโนติ ปวตฺตตีติ เหมํ=สุวณฺณํ. สาติ สุนฺทรตฺตํ ตนุํ กโรตีติ สาโม=กาโฬ. ลูยเตติ โลมํ=ตนุรุหํ. ขูยเต อุตฺตมภาเวนาติ โขมํ=อตสิ. หวนํ, หูยเต วา โหมํ=หุติ. มรนฺตฺยเนนาติ มมฺพํ=ยสฺมึ ตาฬิเต น ชีวติ ตํ. อตฺตานํ ธาเรนฺเต อปาเย วฏฺฏทุกฺเข จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม=ปริยตฺยาทิ ¶ . กรณํ, กรียตีติ วา กมฺมํ=สุขทุกฺขผลาทิ. เสโท ปคฺฆรติ อเนนาติ ฆมฺโม=นิทาโฆ. ชเมติ อภกฺขิ ตพฺพํ อทตีติ ชมฺโม=นิหีโน, อนิสมฺมการี จ. อเมติ เปเมน ปุตฺตเกสุ ปวตฺตตีติ อมฺมา=มาตา. สเมนฺติ อเนนาติ สมฺมา=ปิยสมุทาจาโร.
อสฺมอาทโย มนฺตา นิปจฺจนฺเต, ปรรูปาทีนมภาโว นิปาตนา. อส-เขปเน, อสฺสเตติ อสฺมา=ปาสาโณ. ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสติ ปกฺขรตีติ ภสฺมา=ฉาริกา. อุส-ทาเห, อุสติ ทหตีติ อุสฺมา=เตโชธาตุ. วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสฺมํ=ฆรํ. ภี-ภเย, มสฺส สุ, ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภสฺมา=ภยานโก. อสติสฺส ธง, อสฺสติ ชเนหิ จชียตีติ อธโม=นิหีโน. กโรติสฺส อสฺส อุตฺตํ, กโรตีติ กุมฺโม=กจฺฉโป. เอวมฺเปิ.
นยติสฺมา มิ โหติ. นยตีติ เนมิ=จกฺกนฺตํ.
เอเตสทฺทา มิอนฺตา นิปจฺจนฺเต. อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนฺติ วิตกฺเกนฺติ เอเตนาติ อูมิ=ตรงฺโค. ภู-สตฺตายํ โอตฺตาภาโว, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ=มหี. นิ-ปาปเน, เอตฺตาภาโว, สุคตึ เนติ ปาเปตีติ นิมิ=ราชา. รส-อสฺสาทเน, ปรรูปาภาโว, รสนฺติ สตฺตา เอตายาติ รสฺมิ=รชฺชุ.
(อิติ ปวคฺคปจฺจยวิธานํ).
มา-มาเน-ฉา-ฉาทเน ¶ , เอเตหิ โย โหติ. เมติ ปริเมติ อฺเน อุตฺตเมน คุเณน อตฺตโน อคุณนฺติ มายา=สนฺตโทส ปฏิจฺฉาทน ลกฺขณา. เฉติ ฉินฺทติ สํสยนฺติ ฉายา=ปฏิพิมฺพํ.
ชนิสฺมา โย โหติ, ชนิสฺส ชา จ, ชเนตีติ ชายา=ภริยา.
หทยอาทโย ยนฺตา นิปจฺจนฺเต. หริสฺส ทง, หรตีติ หทยํ=จิตฺตํ, มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ นิสฺสโย จ, ตนิสฺสอก, อตฺตนิ เปมํ ตโนตีติ ตนโย=ปุตฺโต. สรติสฺส สุริ, สรติ คจฺฉตีติ สูริโย=อาทิจฺโจ. หรติสฺส มฺมิง, สุขมาหรตีติ หมฺมิยํ=มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. กส-คมเน, กสสฺส อลก, อสฺส อิ จ, กสติ วุทฺธึ ยาตีติ กิสลยํ=ปลฺลวํ, เอวมฺเปิ.
๑๔๓. ขี สิ สิ นี สี สุ วี กุสูหิ รก.
ขี-ขเย, สิ-เสวายํ, สิ-พนฺธเน, นี-ปาปเน, สี-สเย, สุ-สวเน, วี วา-คมเน, กุ-สทฺเท, สู-ปสเว, เอเตหิ รก โหติ. ขยติ ทุหเนนาติ ขีรํ=ปโย. กุสุมาทีหิ เสวียตีติ สิโร=มุทฺธา. เสติ สรีรํ พนฺธตีติ สิรา=เทหพนฺธนี. เนติ, ปเรหิวานียตีติ นีรํ=ชลํ. สยตีติ สีโร=หลํ. อนิฏฺผล- ทายกตฺตํ ¶ สวตีติ สุรา=มทิรา. สุโณติ อุตฺตมคีตาทินฺติ สุโร=เทโว. เวติ อุตฺตมภาวํ ยาตีติ วีโร=วิกฺกนฺโต. กวติ นทตีติ กุรํ=ภตฺตํ. ภยฏฺฏิตานํ ปมกปฺปิยานํ สูรตฺตํ ปสวตีติ สูโร=สูริโย, วิกฺกนฺโต จ.
หิ-คติยํ, จิ-จเย, ทุ-คติยํ, มิ-ปกฺเขปเน, เอเตหิ รก โหติ, ทีโฆ จานฺตสฺส. หิโนติ ปวตฺตตีติ หีรํ=ตาลหีราทิ. จยตีติ จีรํ=วกฺกลํ. ทูยติ ทุกฺเขน คมียตีติ ทูรํ=อนาสนฺนํ. มียเต ปกฺขีปียเตติ มีโร=สมุทฺโท.
ธา-ธารเณ, ตา-ปาลเน, เอเตหิ รก โหติ, อี จานฺตาเทโส. ธาเรตีติธีโร=ธิติมา. ชลํ ตายตีติ ตีรํ=ตฏํ.
ภทฺรอาทโย รกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ภทฺท-กลฺยาเณ, ทโลโป ปรรูปาภาโว, ภชียตีติ ภทฺรํ=กลฺยาณํ. ภี-ภเย, นทาทิปาา วี, ภายนฺติ เอตายาติ เภรี=ทุนฺทุภิ. จิต-สฺเจตเน, วิปุพฺโพ, วิจินฺติตพฺพนฺติ วิจิตฺรํ=นานาการํ, ยา-ปาปุณเน, รสฺส ตุ, คมนํ ยาตฺรา=ยานํ. คุป-โคปเน, อุสฺส โอ, ปสฺส ตฺจ โคปียตีติ โคตฺรํ=กุลาทิ, ภส-ภสฺมีกรเณ, รสฺส ตุ, ภสติ ภกฺขํ กโรติ โตยาติ ภสฺตา-กมฺมารคคฺครี. อุส=ทาเห, สโลโป, โสเกน ตาฬิเต อุสติ ทหตีติ อุโร=สรีเรกเทโส, เอวมฺเปิ.
๑๔๗. มนฺทงฺก สสาส มถ จตา อุโร.
มนฺท-ชฬตฺเต ¶ , องฺก-ลกฺขเณ, สส-คติหึสาปาณเนสุ, อส-เขปเน, มถ มนฺถ-วิโลฬเน, จต-ยาจเน, เอเตหิ อุโร โหติ. อมนฺทิ อสุนฺทรตฺตา ชฬตฺถมคมีติ มนฺทุรา=วาชิสาลา. องฺกียติ ลกฺขียตีติ องฺกุโร=พีชปสโว. สสติ หึสตีติ สสุโร=ชยมฺปตีนํ ปิตา. อสียิตฺถาติ อสุโร=ทานโว, อรีหิ มถียติ อาโลฬียตีติ มถุรา=นครํ. จตียตีติ จตุโร=ทกฺโข.
วิธุรอาทโย อุรนฺตา นิปจฺจนฺเต. วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, เวธติ หึสตีติ วิธุโร=วิรุทฺโธ. อุนฺท-กิเลทเน, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุนฺทุโร=อาขุ. มํก-มณฺฑเน, นิคฺคหีตโลโป, มงฺกติ อเนน อตฺตานํ อลงฺกโรตีติ มกุโร=อาทาโส, รโถ, กกฺโก, มจฺโฉ จ. กุก วก-อาทาเน, กสฺส ทฺวิตฺตํ. กุกติ สลาทโย อาททาตีติ กุกฺกุโร=สา. มงฺค-มงฺคลฺเย, อมงฺคิ ปสตฺถมคมีติ มงฺคุโร=มจฺฉวิเสโส, เอวมฺเปิ.
๑๔๙. ติม รุห รุธ พธ มท มนฺท วชาช รุจ กสา กิโร.
ติม-เตมเน, รุห-ชนเน, รุธ-อาวรเณ, พธ-พาธเน, มทอุมฺมาเท, มนฺท-โมทนถุติชฬตฺเตสุ, วช อช-คมเน, รุจ-ทิตฺติยํ, กส-คมเน, เอเตหิ กิโร โหติ. เตเมตีติ ติมิรํ=อนฺธการํ, อาโป จ. รุหติ ปวตฺตตีติ รุหิรํ=โลหิตํ. ชีวิตํ รุนฺธตีติ รุธิรํ=ตเทว. พาธียตีติ พธิโร=โสตวิกโล. ชนา มชฺชนฺติ เอตายาติ มทิรา=สุรา. โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทิรํ= ฆรํ ¶ . วชตีติ วชิรํ=กุลิสุํ. อชนฺติ คจฺฉนฺตี เอตฺถาติ อชิรํ=องฺคณํ ฆรวิสโยกาโส จ. โรจตีติ รุจิรํ=มนฺุํ. กสียติ ทุกฺเขน คมียตีติ กสิรํ=กิจฺฉํ.
ถิรอาทโย กิรนฺตา นิปจฺจนฺเต. า-คตินิวตฺติยํ, สฺส ถตฺตํ, าติ ปวตฺตตีติ ถิรํ=จิรฏฺายี. อิส สึส-อิจฺฉายํ, นิคฺคหีตโลโป, อิจฺฉียตีติ สิสิโร=อุตุวิเสโส. อท ขาท-ภกฺขเน, อาสฺส รสฺสตฺถํ, ขาทียติ ปาณเกหีติ ขทิโร=ทนฺตธาวโน, เอวมฺเปิ.
ทท-ทาเน, คร ฆร-เสจเน, เอเตหิ ยถากฺกมํ ทุรภรา โหนฺติ. อนฺตานํ ททาตีติ ททฺทุโร=เภโก. ครติ สิฺจตีติ คพฺภรํ=คุหา.
จราทีหิ ธาตูหิ เต จราทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. จรคติภกฺขเนสุ จรนฺติ เอตฺถาติ จจฺจรํ=วีถิจตุกฺกํ, องฺคณฺจ, ทร-วิทารเณ, ทรียตีติ ททฺทรํ=วาทิตฺตํ, เภรี จ. ชร-วโยหานิยํ, อชรีติ ชชฺชโร=ชิณฺโณ. คร ฆร-เสจเน, ครติ สิฺจตีติ คคฺคโร=ภินฺนสฺสโร, หํสสฺสโร จ. มร-ปาณจาเค, มรตีติ มมฺมโร=สุกฺขปณฺณํ, ปตฺถปณฺณานํ สทฺโท จ.
ปี-ตปฺปเนตีมสฺมา ¶ กฺวโร โหติ. อปฺปิณีติ ปีวรํ=ถูลํ.
จีวรอาทโย กฺวรนฺตา นิปจฺจนฺเต. จินาติสฺส ทีฆตฺตํ. จียตีติ จีวรํ=กาสาวํ. สม-อุปสเม, นทาทิตฺตา วี, ปริฬาหํ สเมตีติ สํวรี=รตฺติ. ธาสฺส อี, ชาลกุมินาทีนิ ธาเรตีติ ธีวโร=โกฏฺโฏ, ตายติสฺส อี, เยน เกนจิ อตฺตานํ ตายตีติ ตีวโร=หีนชาติ. นยติสฺสี, นยนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ นีวรํ=ฆรํ, เอวมฺเปิ.
กุ-สทฺเทตีมสฺมา กฺริโร โหติ. กวติ นทตีติ กุรโร=ปกฺขี, อิตฺถิยํ วีมฺหิ กุรรี.
วส-นิวาเส, อส-เขปเน, เอเตหิ ฉโร โหติ. วสนฺติ เอตฺถาติ วจฺฉโร=วสฺโส. สํปุพฺโพ, สํวสนฺติ เอตฺถาติ สํวจฺฉโร=โสว. อสติ วิสฺสชฺเชตีติ อจฺฉรา=เทวกฺา, องฺคุลิโผฏนฺจ.
มส-อมสเนตีมสฺมา เฉโร โหติ ฉโร จ. ตณฺหาย ปรามสนํ มจฺเฉรํ=สกสมฺปตฺตินิคุหนํ, มจฺฉรํ=ตเทว.
ธุนาติ ¶ วาตีหิ สโร โหติ. ธุนาตีติ ธูสโร=ลูโข อีสํปณฺฑุ จ. วาติ คจฺฉตีติ วาสโร=ทิวโส.
ภม ตส มนฺท กนฺทาทีหิ อโร โหติ. ภมตีติ ภมโร=มธุกโร. ตสติ ตนฺตํ คณฺหาตีติ ตสโร=สุตฺตเวฏฺโน. มนฺทนฺติ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทโร=ปพฺพโต. กนฺทติ อวฺหายตีติ กนฺทโร=ทรี. ทิวสฺส เอตฺตํ, เทวนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ เทวโร=ปติโร ภาตา.
วทติสฺมา อโร โยติ, วทติสฺส พทาเทโส จ. วทนฺติ เอเตนาติ พทโร=กกฺกนฺธูผลํ. วีมฺหิ พทรี=กกฺกนฺธู.
วท ชเนหิ อโร โหติ, ง จานฺตาเทโส. วทตีติ วโร=มูโฬ วรํ=ถูลํ. ชายตีติ ชรํ=อุทรํ.
ปจติสฺมา อโร โหติ อิงจานฺตาทโส. ปจนฺติ เอเตนาติ ปิโร=ถาลี.
วก กุก-อาทาเนติมสฺมา อรณโหติ. วเกติ อาททาติ เอตายาติ วากรา=มิคพนฺธนี.
๑๖๔. สิงฺคฺยงฺคาค มชฺชกลาลา อาโร.
สิงฺคิอิติ ¶ นามธาตุ, องฺค-คมนตฺโถ, อค-กุฏิลคมเน, มชฺชสํสุทฺธิยํ, กล-สงฺขฺยาเน, อล-พนฺธเน, เอเตหิ อาโร โหติ. วิชฺฌนตฺเถน สิงฺคํ วิย สิงฺคํ=นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํกโรติ สิงฺคํ วา ปยุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสุ ปภวตีติ วา, ‘‘ธาตฺวตฺเถ นานามสฺมี’’ติ (๕.๑๒) อิ, ปุพฺพ สรโลโป, สิงฺคิ, ตโต อาโร, ‘‘สโรโลโป สเร’’ติ (๑.๒๖) อิโลโป, ปุพฺเพ ‘‘วิปฺปฏิเสเธ’’ติ (๑.๒๒) อนิฏฺปฺปฏิเสโธ, เอตฺถ หิ อารโต อฺตฺถ สาวกาสปุพฺพสรโลโปว, อิปจฺจยโต อฺตฺถ จ, สิงฺคาโร=กิเลสสิงฺคกรณํ, วิลาโสติ วุตฺตํ โหติ. องฺคติ วินาสํ คจฺฉตีติ องฺคาโร=ทฑฺฒกฏฺํ. อคนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อคารํ=ฆรํ. ลีหเนน อตฺตโน สรีรํ มชฺชติ นิมฺมลตฺตํ กโรตีติ มชฺชาโร=พิฬาโร. กลาติ นิทฺเทสา ลสฺส ฬตฺตํ, เอเตน คุณํ กลียติ ปริมียตีติ กฬาโร=ปิงฺคโล. ทีฆตฺตํ อลติ พนฺธตีติ อฬาโร=วงฺโก วิสาโล จ.
กม-อิจฺฉายมิจฺจสฺมา อาโร โหติ, อสฺส อุ จ. กามียตีติ กุมาโร=พาโล.
ภิงฺคารปฺปภุตโย อารนฺตา นิปจฺจนฺเต. ภร=ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ¶ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร=เหมภาชนํ. กฺเลท กฺลิท-อลฺล ภาเว, ล โลโป, กฺเลทยตีติ เกทารํ=เขตฺตํ, (เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ=ตเทว, พหุลาธิการา สตฺตมิยา น โลโป.) วิท-ลาเภตีมสฺมา กุปุพฺพา อาโร ทสฺส ฬตฺตํ อิสฺส เอตฺตาภาโว สมาเส กุสฺส โอ จ นิปจฺจนฺเต, กุํ ปถวึ วินฺทติ ตตฺรุปฺปนฺนตายาติ โกวิฬาโร=ทิคุณปตฺโต.
กโรติสฺมา มาโร โหติ. โลหกิจฺจํ กโรตีติ กมฺมาโร=โลหกาโร.
ปุส สเรหิ ขโร โหติ. โปสียติ ชเลนาติ โปกฺขรํ=ปทุมํ. สรติ วิการํ คจฺฉตีติ สกฺขรา=อุจฺฉุวิกาโร.
เอเตหิ กีโร โหติ วสฺส อุฏ จ. สรียตีติ สรีรํ=เทโห. วสนฺติ วาสํ กโรนฺติ เอเตนาติ อุสีรํ=พีรณมูลํ. อเนน ถูลาทิ กลียติ ปริมียติติ กลิโร=องฺกุโร.
คมฺภีรอาทโย กีรนฺตา นิปจฺจนฺเต. คมิสฺส ภุก, มโลโป วา, ปถวึ, ภินฺทิตฺวา คจฺฉติ ปวตฺตตีติ คมฺภีโร, คภีโร= อคาโธ ¶ , กุลิสฺส ลสฺส โฬ, ปาเท กุลติ ปตฺถรตีติ กุฬีโร=กกฺกโฏ, เอวมฺเปิ.
ขชฺช-มชฺชเน, วล วลฺล-สํวรเณ, สม-อามสเน, เอเตหิ อูโร โหติ, ขชฺชียตีติ ขชฺชูโร, วีมฺหิ ขชฺชูรี=รุกฺขวิเสโส. วลฺลียติ สํวรียตีติ วลฺลูโร=สุกฺขมํโส. มสียตีติ มสูโร=วีหิวิเสโส.
กปฺปูรอาทโย อูรนฺตา นิปจฺจนฺเต. ตุฏฺิมุปฺปาเทตุํ กปฺปติ สกฺโกตีติ กปฺปูรํ=ฆนสาโร. กโรติสฺส อสฺสุ, กิพฺพิสํ กโรตีติ กุรูโร=ปาปการี. ปส-พาธเน, ปสติ ปีเฬตีติ ปสูโร=ทุฏฺโ, พฺยฺชนํ, เอวํนามโก จ, เอวมฺเปิ.
ก-กิจฺฉชีวเน, จก-ปริวิตกฺกเน, เอเตหิ โอโร โหติ. กติ กิจฺเฉน ชีวตีติ กโโร=ถทฺโธ. จกติ ปริวิตกฺเกตีติ จโกโร=ปกฺขิวิเสโส.
โมรอาทโย โอรนฺตา นิปจฺจนฺเต. มี-หึสายํ, อีโลโป, มยติ หึสตีติ โมโร=มยูโร. กส-คมเน, อสฺสิ ¶ , กสติ คจฺฉตีติ กิโสโร=ปมวโย อสฺโส. มหียติ ปูชียตีติ มโหโร=วมฺมิโก, เอวมฺเปิ.
กุ-สทฺเทตีมสฺมา เอรก โหติ. ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, กวติ นทตีติ กุเวโร=เวสฺสวโณ.
ภูสตฺตายํ, สู-ปสวเน, เอเตหิ ริก โหติ. ภวตีติ ภูริ=ปหูตํ, งีมฺหิ ภูรี=เมธา. สวติ หิตํ ปสวตีติ สูริ=วิจกฺขโณ.
มี-หึสายมิจฺจสฺมา, กปุพฺพา สยติสฺมา, นยติสฺมา จ รุ โหติ. รํสีหิ อนฺธการํ มียติ หึสตีติ เมรุ=สิเรรุ, เก ชเล สยติ ปวตฺตตีติ กเสรุ=ติณวิเสโส. อตฺตนิสฺสิเต สุนฺทรตฺตํ เนติ ปาเปตีติ เนรุ=ปพฺพโต.
สินา-โสเจยฺเยตีมสฺมา เอรุ โหติ. สินาติ สุจึ กโรตีติ สิเนรุ=ปพฺพตราชา.
ภี-สเย, รุ-สทฺเท, เอเตหิ รุก โหติ. ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีรุ=ภยานโก. รวตีติ รุรุ=มิโค.
ตม-ภูสเนตีมสฺมา ¶ พูโล โหติ. มุขํ ตเมติ ภูเสตีติ ตมฺพูลํ=มุขภูสนํ.
สิ-เสวายมิจฺจสฺมา ลกวาลอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. สตฺเตหิ เสวียตีติ สิลา=ปาสาโณ, เสโล=ปพฺพโต. ชลํ เสวตีติ เสวาโล=ชลติณํ.
๑๘๒. มงฺค กม สมฺพ สพ สก วส ปิส เกว กล ปลฺล ก ปฏ กุณฺฑ มณฺฑา อโล.
มงฺค-มงฺคลฺเย, กม-อิจฺฉายํ, สมฺพ-มณฺฑเน, สพอิติ อสฺเสว กตมโลปสฺส นิทฺเทโส, สก-สตฺติย, วส-นิวาเส, ปิสคมเน, เกว-เสวเน, กล-สงฺขฺยาเน, ปลฺล-คมเน, ก กิจฺฉชีวเน, ปฏ-คมนตฺโถ, กุณฺฑ-ทาเห, มณฺฑ-ภูสเน, เอเตหิ อโล โหติ. มงฺคนฺติ สตฺตา เอเตน วุทฺธึ คจฺฉนฺตีติ มงฺคลํ=ปสตฺถํ. กามียตีติ กมลํ-ปงฺกชํ. สมฺปติ มณฺเฑตีติ สมฺพลํ=ปาเถยฺยํ. สพลํ=วิสภาค วณฺณวนฺตํ. สกฺโกติ วตฺตุนฺติ สกลํ=สพฺพํ. วสตีติ วสโล=สุทฺโท. ปิยภาวํ ปิสติ คจฺฉตีติ เปสโล=ปิยสีโล. เกวติ ปวตฺตตีติ เกวลํ=สกลํ. กลียติ ปริมียติ อุทกเมเตนาติ กลลํ=อปตฺถินฺนํ, ปลฺลติ อาคจฺฉติ อุทกเมตสฺมาติ ปลฺลลํ=อปฺโปทโก สโร. กนฺติ เอตฺถ ทุกฺเขน ยนฺตีติ กลํ=กปาลขณฺฑํ, ปฏติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ ปฏลํ=สมู- โห ¶ . ฆํเสน กุณฺฑติ ทหตีติ กุณฺฑลํ=กณฺณาภรณํ. มณฺฑียติ ปริจฺเฉทกรณวเสน ภูสียตีติ มณฺฑลํ=สมนฺตโต ปริจฺฉินฺนํ.
มุสติสฺมา กโล โหติ. มุสติ เอเตนาติ มุสโล=อโยคฺโค.
ถลอาทโย กลนฺตา นิปจฺจนฺเต. สฺส โถ, ปุพฺพสรโลโป, ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ ถลํ=อุนฺนตปฺปเทโส. ปา-ปาเน, อุปุพฺโพ, ทฺวิภาวสรโลปา, อุทกํ ปิวตีติ อุปฺปลํ=กุวลยํ. ปติสฺส ปาฏํ, ปตติ คจฺฉติ ปริปากนฺติ ปาฏลํ=ผลํ, ตมฺพวณฺณํ กุสุมฺจ. พํหิสฺส นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ พหลํ=ฆนํ. จุปิสฺส อุสฺส อตฺตํ, จุปติ เอกตฺถ น ติฏฺตีติ จปโล=อนวฏฺิโต, เอวมฺเปิ.
กุล-ปตฺถาเรตีมสฺมา กาโล โหติ กโล จ. กุลติ อตฺตโน สิปฺปํ ปตฺถรตีติ กุลาโล=กุมฺภกาโร. กุลติ ปกฺเข ปสาเรตีติ กุลโล=ปกฺขิชาติ.
มุฬาลอาทโย กาลนฺตา นิปจฺจนฺเต. มีล-นิมีลเน, อุตฺตฬตานิ, อุทฺธฏมตฺเต นิมีลตีติ มุฬาลํ=ภิสํ. พล-ปาณเน, อิตฺต- ฬตฺตานิ ¶ , มูสิกาทิขาทเนน พลติ ชีวตีติ พิฬาโล=มชฺชาโร. กปฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, กปฺปนฺติ ชีวิกํ เอเตนาติ กปาลํ=ฆฏาทิขณฺฑํ. ปี ตปฺปเน. ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อิยง, อตฺตโน ผเลน สตฺเต สนฺตปฺเปตีติ ปิยาโล-รุกฺโข. กุณ-สทฺเท, วาตสมุฏฺิตา วีจิมาลา เอตฺถ กุณนฺติ นทนฺตีติ กุณาโล=เอโก มหาสโร. วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ วิสาโล=วิตฺถิณฺโณ. ปล-คมเน, วาเตน ปลติ คจฺฉตีติ ปลาลํ=สสฺสานมุปนีตธฺานํ นาฬปตฺตานิ. สรติสฺส สิโค, สสาทโย สรติ หึสตีติ สิคาโล=โกตฺถุ, เอวมฺเปิ.
จณฺฑ-จณฺฑิกฺเย, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ณาโล โหติ. จณฺเฑติ ปีเฬตีติ จณฺฑาโล=มาตงฺโค, ปตติ อโธคจฺฉตีติ ปาตาลํ=รสาตลํ.
มา-มาเน, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, ปี-ตปฺปเน, ทู-ปริตาเป, เอวมาทีหิ โล โหติ. มียติ ปริมียตีติ มาลา=ปนฺติ. เอติ คจฺฉตีติ เอลา=สุขุเมลา. ปิเณติ ตปฺเปติ เอตฺถาติ เปลา=อาสิตฺตกูปธานํ. ทูยติ ปริตาเปตีติ โทลา=กีฬนยานกํ. กลสงฺขฺยาเน, กลนํ กลฺลํ=ยุตฺตํ.
๑๘๙. อน สล กล กุก ส มหา อิโล.
อน-ปาณเน, สล-คมเน, กล-สงฺขฺยาเน, กุก วก-อาทเน, ส-กิตเว, อรห มห-ปูชายํ, เอเตหิ อิโล โหติ. อนติ ¶ ปวตฺตตีติอนิโล=มาลุโต. สลติ คจฺฉตีติ สลิลํ=ชลํ. กลติ ปวตฺตตีติ กลิลํ=คหนํ. กุกติ อตฺตโน นาเทน สตฺตานํ มนํ คณฺหาตีติ โกกิโล=ปรปุณฺโฑ. สติ วฺเจตีติ สิโล=สโ. มหียติ ปูชียตีติ มยิลา=อิตฺถี.
กุฏ-โกฏิลฺเยตีมสฺมา กิโล โหติ. อกุฏิ กุฏิลตฺตมคมีติ กุฏิโล=วงฺโก.
สิถิลอาทโย กิลนฺตา นิปจฺจนฺเต. สห ขมายํ, สหิสฺส สิถตฺตํ, สหิตุมลนฺติ สิถิลํ=อทฬฺหํ. กมฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, ปรทุกฺเข สติ กมฺปตีติ กปิโล=อิสิ. กพ-วณฺเณ, พสฺส โป, อกพิ นีลาทิวณฺณตฺตมคมีติ กปิโล=วณฺณวิเสโส. มถิสฺส มิโถ, มถียตีติ มิถิลา=ปูรี, เอวมฺเปิ.
จฏ-เภทเน, กณฺฑ-เฉทเน, วฏฺฏ-วตฺตเน, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, เอเตหิ กุโล โหติ. จฏติ มิตฺเต ภินฺทตีติ จฏุโล=จาฏุการี. กณฺฑียติ ฉินฺทียตีติ กณฺฑุโล=รุกฺโข. วฏฺฏตีติ วฏฺฏุโล=ปริมณฺฑโล. อปตฺถรีติ ปุถุโล=วิตฺถาโร.
ตุมุลอาทโย กุลนฺตา นิปจฺจนฺเต. ตม เขทเน, อสฺสุ, อตมิ วิตฺถิณฺณตฺตมคมีติ ตุมุโล=ปตฺถโฏ. ตมิสฺส ฑุก, ตมียติ ¶ วิการมาปาทียตีติ ตณฺฑุโล=วีหิสาโร. นิปุพฺพสฺส จินาติสฺส อิโลโป, อตฺถิเกหิ นิจียเตติ นิจุโล=หิชฺชโล, เอวมฺเปิ.
กลฺล-สทฺเท, กป-อจฺฉาทเน, ตกฺก-วิตกฺเก, ปฏ-คมเน, เอเตหิ โอโล โหติ. วาตเวเคน สมุทฺทโต อุฏฺหิตฺวา กลฺลติ นทตีติ กลฺโลโล=มหาวีจิ. กปติ ทนฺเต อจฺฉาทตีติ กโปโล=วทเนกเทโส. ตกฺกียตีติ ตกฺโกลํ=โกลกํ. ปฏติ พฺยาธิเมเตน คจฺฉตีติ ปโฏโล=ติตฺตโก.
องฺค-คมนตฺโถ, เอตสฺมา อุลอุลี โหนฺติ. องฺคนฺติ เอเตน ชานนฺตีติ องฺคุลํ=ปมาณํ. องฺคติ อุคฺคจฺฉตีติ องฺคลิ=กรสาขา.
อฺช-พฺยตฺติ มกฺขน คติ กนฺตีสุ, เอตสฺมา อลิ โหติ. อฺเชติ ภตฺติมเนน ปกาเสตีติ อฺชลิ=กรปุโฏ.
ฉท-สํวรเณ, เอตสฺมา ลิ โหติ. ฉาเทตีติ ฉลฺลี=สกลิกา.
อลฺลิอาทโย ลิอนฺตา นิปจฺจนฺเต. อร-คมเน, อรติ ปวตฺตตีติ อลฺลิ=รุกฺโข. นยติสฺส เอตฺตาภาโว, อตฺติเกหิ นียตีติ ¶ ๔ นีลิ, งีมฺหิ นีลี=คจฺฉชาติ. ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑.๓๔) ลสฺส ทฺวิภาเว รสฺสตฺเต จ นิลฺลีติปิ โหติ. ปาลิสฺส ปา, ปาเลติ รกฺขตีติ ปาลิ, งีมฺหิ ปาลี=ปนฺติ. ปาลิสฺส ปโล, ปาเลติ รกฺขตีติ ปลฺลิ=กุฏิ. จุท-โจทเน, โอตฺตาภาโว, โจทียตีติ จุลฺลิ=อุทฺธนํ, เอวมฺเปิ.
ปิล-วตฺตเน, ปลฺล-คมเน, ปณ-พฺยวหารถุตีสุ, เอวมาทีหิ อโว โหติ. ปิลฺยเตติ เปลโว=ลหุ. ปลฺลตีติ ปลฺลโว=กิสลยํ. ปณียตีติ ปณโว=มุทงฺโค. เอวมฺเปิ.
สาฬวอาทโย อวนฺตา นิปจฺจนฺเต. สล-คมนตฺโถ, อุปนฺตสฺส ทีโฆ ฬตฺตฺจ นิปาตนา. สลติ ปวตฺตตีติ สาฬ โว=อภิสงฺขตํ พทราทิผลขาทนียํ. กิต-นิวาเส, เอตฺตาภาโว, เกตตีติ กิตโว=ชูตกาโร, โจโร จ. มู-พนฺธเน, อูสฺส รสฺสตฺตํ, ตุ จาวสฺส, มุนาติ พนฺธตีติ มุตโว=จณฺฑาโล. วล วลฺล-สํวรเณ, ฬตฺตํ, วลติ, วลฺยเตติ วา วฬวา=ตุรงฺคกนฺตา. มุร-สํเวฬเน, มุรียตีติ มุรโว=มุทงฺโค, เอวมฺเปิ.
สรติสฺมา อาโว โหติ. สรติ ปวตฺตตีติ สราโว=ภาชนวิเสโส.
อล-พนฺธเน ¶ , มล มลฺล-ธารเณ, พิล-เภทเน, เอเตหิ ณุโว โหติ. ลตาหิ อลียตีติ อาลุโว=คจฺฉชาติ. มลติ ธาเรตีติ มาลุโว=ปตฺตลตา. พิลติ ภินฺทตีติ เพลุโว=รุกฺโข.
กา คา-สทฺเทตีมสฺมา อีโว โหติ. คายนฺติ เอตายาติ คีวา=คโล.
สุ-สวเนตีมสฺมา กฺว กฺวา โหนฺติ. สุณาตีติ สุโว=กีโร. สุวา=สุโณ.
วิทติสฺมา กฺวา ปรรูปาภาโว อ นิปจฺจนฺเต. วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา=วิทู.
ถุ-อภิตฺถเว, เอตสฺมา เรโว โหติ. ถวติ สิฺจตีติ เถโว=ผุสิตํ.
สม-อุปสเม, เอตสฺมา ริโว โหติ. สเมติ อุปสเมตีติ สิโว=อุมาปติ, สิวา=สิคาโล, สิวํ=สนฺติ.
ฉท-สํวรเณ ¶ , เอตสฺมา รวิ โหติ. ฉาเทตีติ ฉวิ=ชุติ.
ปูร-ปูรเณ, ติม-เตมเน, เอเตหิ กิโส โหติ อูสฺส รสฺโส จ. ปูเรตีติ ปุริโส=ปุมา. (ปุเร อุจฺจฏฺาเน เสติ ปวตฺตตีติ วา ปุริโส=โสว.) เตเมตีติ ติมิสํ=ตโม.
กโรติสฺมา อีโส โหติ. กรียตีติ กรีสํ=คูถํ.
สิรีสอาทโย อีสนฺตา นิปจฺจนฺเต. สรติสฺส อสฺสิ, สปฺปทฏฺกาลาทีสุ สรียตีติ สิรีโส=รุกฺโข. ปูริสฺส รสฺสตฺตํ, ปูเรตีติ ปุรีสํ=คูถํ. ตลิสฺส ทีโฆ, ตลติ สตฺตานํ ปติฏฺานํ ภวตีติ ตาลีสํ=โอสธิวิเสโส, เอวมฺเปิ.
กโรติสฺมา ริพฺพิโส โหติ. กรียตีติ กิพฺพิสํ=ปาปํ.
๒๑๓. สสาส วส วิส หน วน มนาน กมา โส.
สส-คติ หึสา วิสฺสส ปาณเนสุ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, วิส-ปวิสเน, หน-หึ สายํ, วน สน-สมฺภตฺติยํ, มน-าเณ, อน-ปาณเน, กม-อิจฺฉายํ, เอเตหิ โส โหติ, สสนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ สสฺสํ=กลมาทิ, อสติ ขิปตีติ อสฺโส=หโย ¶ . วสนฺติ เอตฺถาติ วสฺสํ=สํวจฺฉโร. วิสตีติ เวสฺโส=ตติยวณฺโณ. หฺเตติ หํโส=สิตจฺฉโท. วโนติ ปตฺถรตีติ วํโส=สนฺตาโน, เวฬุ จ. มฺเตติ มํสํ=ปิสิตํ, อนติ ชีวติ เอเตนาติ อํโส=เอกาฏฺาโส, ภุชสิโร จ. กามียตีติ กํโส=ปริมาณํ.
อาปุพฺโพ มิ-ปกฺเขเป, ถุ-อภิตฺถเว กุ-สทฺเท, สี-สเย, เอเตหิ สก โหติ. อามียติ อนฺโต ปกฺขิปียตีติ อามิสํ=ภกฺขํ. ถวียตีติ ถุโส=วีหิตโจ. กวติ วาเตน นทตีติ กุโส=ติณวิเสโส. สยนฺติ เอตฺถ อูกาติ สีสํ=มุทฺธา, กาลติปุ จ.
ผสฺสอาทโย สกอนฺตา นิปจฺจนฺเต. ผุส-สมฺผสฺเส, อุสฺสตฺถํ, ผุสตีติ ผสฺโส=กายวิฺาณวิสโย. ผุสฺโส=นกฺขตฺตํ. ปุส โปสเน, โปสียตีติ ปุสฺสํ=ผลวิเสโส. ภู-สตฺตายํ, ภูสฺส รสฺโส, อภวีติ ภุสํ=ตุจฺฉธฺํ, อํกิสฺส อุก, องฺเกติ อเนน อฺเติ องฺกุโส=คชปโตโท. ผาย-วุทฺธิยํ, ปปุพฺโพ, ยโลโป, ผายติ วุทฺธึ คจฺฉตีติ ปปฺผาสํ=เทหโกฏฺาสวิเสโส. กลิสฺมา สสฺส มา, กุลิสฺมา จ, กลียติ ปริมียตีติ กมฺมาโส=สพโล, กมฺมาสํ=ปาปํ. กุลติ ปตฺถรตีติ กุมฺมาโส=ภกฺขวิเสโส. มนิสฺส ชูก, มฺติ สธนตฺตํ เอตายาติ มฺชูสา=กฏฺเปฬา. ปีสฺส ยูก, ปิเณตีติ ปียูสํ=อมตํ. กุล-สํวรเณ, อิก, กุลียติ สํวรียตีติ กุลิสํ=วชิรํ ¶ . พล-สํวรเณ, อิก, ลสฺส ฬตฺตฺจ, พลติ เอเตน มจฺเฉ คณฺหาตีติ พฬิโส=มจฺฉเวธนํ. มหิสฺส เอก, มหียตีติ มเหสี=กตาภิเสกา ปธานิตฺถี, เอวมฺเปิ.
สุณาติสฺมา ณิสก โหติ. สุณาตีติ สุณิสา=ปุตฺตภริยา.
๒๑๗. เวตาต ยุ ปนาล กล จมา อโส.
เวต-สุตฺติโย ธาตุ, อต-สาตจฺจคมเน, ยุ-มิสฺสเน, ปนถุติยํ, อล-พนฺธเน, กล-สงฺขฺยาเน, จม-อทเน, เอเตหิ อโส โหติ. เวตติ ปวตฺตตีติ เวตโส=วานีโร. อตติ วาเตริโต นิจฺจํ เวธตฺตํ ยาตีติ อตโส=วนปฺปติวิเสโส วีมฺหิ อภสี=คจฺฉวิเสโส. ยวียติ มิสฺสียตีติ ยวโส=ปสุฆาโส. ปฺเต ถวียเตติ ปนโส=กณฺฑณีผโล. อลียติ พนฺธิยตีติ อลโส=มนฺทการี. กลียตีติ กลโส=กุมฺโภ. จมติ อทติ อเนนาติ จมโส=โหมภาชนํ.
๒๑๘. วย ทิว กร กเรหฺยสณสกปาสกสา.
วยตฺยาทีหิ อสณอาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. วยติ คจฺฉตีติ วายโส=กาโก. ทิพฺพนฺติ เอตฺถาติ ทิวโส=ทินํ. กรียตีติ กปฺปาโส=สุตฺตสมฺภโว. กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺกโส=ผรุโส.
สสาทีหิ ¶ สุ โหติ. สสติ ชีวตีติ สสฺสุ=ชยมฺปตีนํ มาตา. มสียตีติ มสฺสุ=ปุริสมุเข ปวทฺธโลมานิ. ‘‘โลโป’’ติ (๑.๓๙) นิคฺคหีตโลโป, ทํสียติ พนฺธมเนนาติ ทสฺสุ=โจโร. อสียติ ขิปียตีติ อสฺสุ=พปฺโป.
วิทิสฺมา ทสุก โหติ. วิทติ ชานาตีติ วิทฺทสุ=วิทฺวา.
สสติสฺมา รีโห โหติ. สสติ หึสตีติ สีโห=เกสรี.
ชีว-ปาณธารเณ, อม-คมเน, เอเตหี โห โหติ, วมา จานฺตาเทสา ยถากฺกมํ, อาเทสวิธานํ ปน ปรรูปพาธนตฺถํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑.๓๙) รสฺสตฺตํ, ชีวนฺติ เอตายาติ ชิวฺหา=รสนา. อมติ ปวตฺตตีติ อมฺหํ=อสฺมา. ปปุพฺเพ อมติ ปวตฺตตีติ ปมฺหํ=ปขุมํ.
ตณฺหอาทโย หนฺตา นิปจฺจนฺเต. ตส-ปิปาสายํ, สสฺส ณตฺตํ, เอวมุปริ จ, ตสติ ปาตุมิจฺฉติ เอตายาติ ตณฺหา=โล โภ. กส-วิเลขเน, กสตีติ กณฺโห=กาโฬ. ชุต-ทิตฺติยํ, ตสฺส ณตฺตํ, โอตฺตาภาโว จ, โชเตตีติ ชุณฺหา=จนฺท- ปภา ¶ . มีลิสฺส โฬ, นิมีลนฺตฺยเนน อกฺขีนีติ มีฬฺหํ-คูถํ. คาหิสฺส โฬ, คยฺหตีติ คาฬฺหํ, ทหิสฺส โฬ, ทหตีติ ทฬฺหํ, พหิสฺส โฬ, ทีโฆ จ, พหติ วุทฺธึ วจฺฉตีติ พาฬฺหํ, เอเต ตโย ทฬฺหตฺถา. คมิสฺส อสฺสิ, คจฺฉตีติ คิมฺโห-นิทาโฆ. ปฏกลานํ อก จ, ปฏติ ยาตีติ ปฏโห=เภริวิเสโส. กลียติ ปริมียติ อเนน สูรภาโวติ กลโห=วิวาโท. กฏวรานํ อาก, กฏนฺติ เอตฺถ โอสธาทึ มทฺทนฺตีติ กฏาโห=ภาชนวิเสโส. วรียตีติ วราโห=สูกโร. ลุนาติสฺส โอ, ลุนาติ เอเตนาติ โลหํ=อยาทิ. เอวมฺเปิ.
ปณา อุปุพฺพสหา จ หิหี โหนฺติ ยถากฺกมํ, ณโอฬง จานฺตาเทสา, อาเทสวิธานสามตฺถิยา ปรรูปาภาโว, ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺหิ=ปาทสฺส ปจฺฉาภาโค. อุสฺสหตีติ อุสฺสาฬฺหี-วีริยํ.
๒๒๕. ขี มิ ปี จุ มา วากาหิ โฬ อุสฺส วา ทีโฆ จ.
ขี-ขเย, มิ-ปกฺเขเป, ปี-ตปฺปเน, จุ-จวเน, มา-มาเน, วี วา-คมเน, กา คา-สทฺเท, เอเตหิ โฬ โหติ, อุการสฺส วา ทีโฆ จ. ขียตีติ เขโล=ลาลา. มียติ ปกฺขิปียตีติ เมฬา=มสิ. ปิเณตีติ เปฬา=ภาชนวิเสโส. จวตีติ จูฬา=สิขา. โจโฬ=ปิโลติโก. มียติ ปริมียตีติ มาโฬ=เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปฏิสฺสยวิเสโส. วาติ คจฺฉตีติ วาโฬ=จณฺฑมิโค. กายติ ผรุสํ วทตีติ กาโฬ=กณฺโห, วีมฺหิ กาฬี=กณฺหา.
คุ-สทฺเทตีมสฺมา ¶ ฬก โหติ โฬ จ. ควติ ปวตฺตติ เอเตนาติ คุโฬ=อุจฺฉุวิกาโร. โคโฬ=ลกุณฺฑโก.
ปงฺคุฬอาทโย ฬก อนฺตา นิปจฺจนฺเต. ขฺช-คติเวกลฺเล, ปงฺคุอาเทโส, อขฺชิ คติเวกลฺลมาปชฺชีติ ปงฺคโฬ=ปีสปฺปี. กโรติสฺมา ฬสฺส ข, กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺขโฬ=กุรูโร. กุกติสฺส กุก, กุกฺยติ ปาปการีหิ อาทียตีติ กุกฺกุฬํ=สงฺกุ สํกิณฺโณ โสพฺโภ. กุกฺกุโฬ=ถุสคฺคี. มํกิสฺส อุก, พินฺทุ โลโป จ, มํเกติ วนํ มณฺเฑตีติ มกุโฬ=อวิกสิตกุสุมํ.
ปาติสฺมา ฬิ โหติ. อตฺถํ ปาติ รกฺขตีติ ปาฬิ=ตนฺติ.
วีติสฺมา ฬุ โหติ. เวติ ปวตฺตตีติ เวฬุ=เวณุ.
(อิติ อวคฺคปจฺจยวิธานํ).
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ณฺวาทิกณฺโฑ สตฺตโม.
สุตฺตํ ธาตุ คโณ ณฺวาทิ, นามลิงฺคานุสาสนํ;
ยสฺส ติฏฺติ ชีวฺหคฺเค, ส พฺยากรณเกสรี.
สมตฺตา จายํ โมคฺคลฺลานวุตฺติ
สตฺตหิ ภาณวาเรหิ.
ยสฺส ¶ รฺโ ปภาเวน, ภาวิตตฺตยมากุลํ;
อนากุลํ ทุลทฺธีหิ, ปาปภิกฺขูหิ สพฺพโส.
ลงฺกาย มุนิราชสฺส, สาสนํ สาธุ สณฺิกํ;
ปุณฺณจนฺทสมาโยคา, วาริธีว วิวทฺธเต.
ปรกฺกมภุเช ตสฺมึ, สทฺธาพุทฺธิคุโณทิเต;
มนุวํสทฺธชากาเร, ลงฺกาทีปํ ปสาสติ.
โมคฺคลฺลาเนน เถเรน, ธีมตา สุจิวุตฺตินา;
รจิตํ ยํ สุวิฺเยฺย-มสนฺทิทฺธ’มนากุลํ.
อเสสวิสยพฺยาปิ, ชินพฺยปฺปถ นิสฺสยํ;
สทฺธสตฺถ’มนายาส-สาธิยํ พุทฺธิวทฺธนํ.
ตสฺส วุตฺติ สมาเสน, วิปุลตฺถปกาสนี;
รจิตา ปุน เตเนว, สาสนุชฺโชตการินาติ.
โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ นิฏฺิตํ.