📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา)

คนฺถารมฺภกถา

ธีเรหิ ¶ มคฺคนาเยน, เยน พุทฺเธน เทสิตํ;

สิตํ ธมฺมมิธฺาย, ายเต อมตํ ปทํ.

ตํ นมิตฺวา มหาวีรํ, สพฺพฺุํ โลกนายกํ;

มหาการุณิกํ เสฏฺํ, วิสุทฺธํ สุทฺธิทายกํ.

สทฺธมฺมฺจสฺส ปูเชตฺวา, สุทฺธํ สนฺตมสงฺขตํ;

อตกฺกาวจรํ สุฏฺุ, วิภตฺตํ มธุรํ สิวํ.

สงฺฆสฺส จ’ฺชลึ กตฺวา, ปุฺกฺเขตฺตสฺส ตาทิโน;

สีลสมาธิปฺาทิ-วิสุทฺธคุณโชติโน.

นมสฺสนาทิปุฺสฺส, กตสฺส รตนตฺตเย;

เตชสาหํ ปหนฺตฺวาน, อนฺตราเย อเสสโต.

โลกนีติวิยตฺตสฺส, สตฺถุ สทฺธมฺมนีติโน;

สาสนตฺถํ ปวกฺขามิ, สทฺทนีติมนากุลํ.

อาสวกฺขยลาเภน, โหติ สาสนสมฺปทา;

อาสวกฺขยลาโภ จ, สจฺจาธิคมเหตุโก.

สจฺจาธิคมนํ ¶ ตฺจ, ปฏิปตฺติสฺสิตํ มตํ;

ปฏิปตฺติ จ สา กามํ, ปริยตฺติปรายณา.

ปริยตฺตาภิยุตฺตานํ, วิทิตฺวา สทฺทลกฺขณํ;

ยสฺมา น โหติ สมฺโมโห, อกฺขเรสุ ปเทสุ จ.

ยสฺมา จาโมหภาเวน, อกฺขเรสุ ปเทสุ จ;

ปาฬิยตฺถํ วิชานนฺติ, วิฺู สุคตสาสเน.

ปาฬิยตฺถาวโพเธน, โยนิโส สตฺถุสาสเน;

สปฺปฺา ปฏิปชฺชนฺติ, ปฏิปตฺติมตนฺทิกา.

โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา, ธมฺมํ โลกุตฺตรํ วรํ;

ปาปุณนฺติ วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา.

ตสฺมา ตทตฺถิกา สุทฺธํ, นยํ นิสฺสาย วิฺุนํ;

ภฺมานํ มยา สทฺท-นีตึ คณฺหนฺตุ สาธุกํ.

ธาตุ ธาตูหิ นิปฺผนฺน-รูปานิ จ สลกฺขโณ;

สนฺธินามาทิเภโท จ, ปทานํ ตุ วิภตฺติ จ.

ปาฬินยาทโยจฺเจว-เมตฺถ นานปฺปการโต;

สาสนสฺโสปการาย, ภวิสฺสติ วิภาวนา.

๑. สวิกรณาขฺยาตวิภาค

ตตฺถ ธาตูติ เกนฏฺเน ธาตุ? สกตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, อตฺถาติสยโยคโต ปรตฺถมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, วีสติยา อุปสคฺเคสุ เยน เกนจิ อุปสคฺเคน อตฺถวิเสสการเณน ปฏิพทฺธา อตฺถวิเสสมฺปิ ธาเรตีติ ธาตุ, ‘‘อยํ อิมิสฺสา อตฺโถ, อยมิโต ปจฺจโย ปโร’’ติอาทินา อเนกปฺปกาเรน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ เอสาติปิ ธาตุ, วิทหนฺติ วิทุโน เอตาย สทฺทนิปฺผตฺตึ อยโลหาทิมยํ ¶ อยโลหาทิธาตูหิ วิยาติปิ ธาตุ. เอวํ ตาว ธาตุสทฺทสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ธาตุสทฺโท ชินมเต, อิตฺถิลิงฺคตฺตเน มโต;

สตฺเถ ปุลฺลิงฺคภาวสฺมึ, กจฺจายนมเต ทฺวิสุ.

อถ วา ชินมเต ‘‘ตโต โคตมิธาตูนี’’ติ เอตฺถ ธาตุสทฺโท ลิงฺควิปลฺลาเส วตฺตติ ‘‘ปพฺพตานิ วนานิ จา’’ติ เอตฺถ ปพฺพตสทฺโท วิย, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อฏฺิวาจกตฺตา นปุํสกนิทฺเทโส’’ติ อฏฺิวาจกตฺเตปิ ‘‘ธาตุโย’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต. ภูวาทโย สทฺทา ธาตโว. เสยฺยถิทํ? ภู อิ กุ เก ตกฺก ตก ตกิ สุกอิจฺจาทโย. คณโต เต อฏฺวิธา ภูวาทิคโณ รุธาทิคโณ ทิวาทิคโณ สฺวาทิคโณ กิยาทิคโณ คหาทิคโณ ตนาทิคโณ จุราทิคโณ จาติ. อิทานิ เตสํ วิกรณสฺิเต ปจฺจเย ทสฺเสสฺสาม. อเนกวิธา หิ ปจฺจยา นานปฺปกาเรสุ นามนาม กิตนาม สมาสนาม ตทฺธิตนามาขฺยาเตสุ ปวตฺตนโต. สงฺเขปโต ปน ทุวิธาว นามปจฺจโย อาขฺยาตปจฺจโย จาติ. ตตฺราปิ อาขฺยาตปจฺจยา ทุวิธา วิกรณปจฺจยโนวิกรณปจฺจยวเสน. ตตฺถ วิกรณปจฺจโย อการาทิสตฺตรสวิโธ อคฺคหิตคฺคหเณน ปนฺนรสวิโธ จ. โนวิกรณปจฺจโย ปน ข ฉ สาทิเนกวิโธ. เย รูปนิปฺผตฺติยา อุปการกา อตฺถวิเสสสฺส โชตกา วา อโชตกา วา โลปนียา วา อโลปนียา วา, เต สทฺทา ปจฺจยา.

ปฏิจฺจ การณํ ตํ ตํ, เอนฺตีติ ปจฺจยาถ วา;

ปฏิจฺจ สทฺทนิปฺผตฺติ, อิโต เอตีติ ปจฺจยา.

นามิกปฺปจฺจยานํ ¶ โย, วิภาโค อาวิ เหสฺสติ;

นามกปฺเป ยโต ตสฺมา, น ตํ วิตฺถารยามเส.

โย โนวิกรณานํ ตุ, ปจฺจยานํ วิภาคโต;

โส ปนาขฺยาตกปฺปมฺหิ, วิตฺถาเรนา’คมิสฺสตีติ.

อิจฺจาเนกวิเธสุ ปจฺจเยสุ ‘‘วิกรณปจฺจยา นาม อิเม’’ติ สลฺลกฺเขตพฺพา. กถํ? ภูวาทิคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, รุธาทิคณโต อการิวณฺเณกาโรการปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ปุพฺพมชฺฌฏฺาเน นิคฺคหีตาคโม จ, ทิวาทิคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตริ, สฺวาทิคณโต ณุ ณา อุณาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, กิยาทิคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ, คหาทิคณโต ปฺป ณฺหาปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ตนาทิคณโต โอ ยิรปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, จุราทิคณโต เณ ณยปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ.

อกาโร จ อิวณฺโณ จ, เอ โอการา จ โย ตถา;

ณุ ณา อุณา จ นา ปฺป ณฺหา-ยิรา เณ ณยปจฺจยา.

อคฺคหิตคฺคหเณน, เอวํ ปนฺนรเส’ริตา;

วิกรณวฺหยา เอเต, ปจฺจยาติ วิภาวเย.

เย เอวํ นิทฺทิฏฺเหิ วิกรณปจฺจเยหิ ตทฺเหิ จ สปฺปจฺจยา อฏฺวิธา ธาตุคณา สุตฺตนฺเตสุ พหูปการา, เตสฺวายํ ภูวาทิคโณ. ภู สตฺตายํ, ภูธาตุ วิชฺชมานตายํ วตฺตติ. สกมฺมิกากมฺมิกาสุ ธาตูสุ อยํ อกมฺมิกา ธาตุ, น ปน ‘‘ธมฺมภูโต’’ติอาทีสุ ปตฺติอตฺถวาจิกา อปรา ภูธาตุ วิย สกมฺมิกา. เอสา หิ ปริอภิอาทีหิ อุปสคฺเคหิ ยุตฺตาเยว สกมฺมิกา ภวติ, น อุป ปรา ปาตุอาทีหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ ยุตฺตาปิ. อโต อิมิสฺสา สิทฺธานิ รูปานิ ทฺวิธา เยฺยานิ อกมฺมกปทานิ สกมฺมกปทานิ จาติ.

สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส

ตตฺร ¶ ภวติ อุพฺภวติ สมุพฺภวติ ปภวติ ปราภวติ สมฺภวติ วิภวติ, โภติ สมฺโภติ วิโภติ ปาตุภวติ ปาตุพฺภวติ ปาตุโภติ, อิมานิ อกมฺมกปทานิ. เอตฺถ ปาตุอิติ นิปาโต, โส ‘‘อาวิภวติ ติโรภวตี’’ติอาทีสุ อาวิ ติโรนิปาตา วิย ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส เนว วิเสสกโร, น จ สกมฺมกตฺตสาธโก. อุอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ปน วิเสสกรา, น สกมฺมกตฺตสาธกา. เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย น โหติ, ตานิ ปทานิ อกมฺมกานิ. อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพ. ปริโภติ ปริภวติ, อภิโภติ อภิภวติ, อธิโภติ อธิภวติ, อติโภติ อติภวติ, อนุโภติ อนุภวติ, สมนุโภติ สมนุภวติ, อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวติ, อิมานิ สกมฺมกปทานิ. เอตฺถ ปริอิจฺจาทโย อุปสคฺคา, เต ภูธาตุโต นิปฺผนฺนาขฺยาตสทฺทสฺส วิเสสกรา เจว สกมฺมกตฺตสาธกา จ. เยสมตฺโถ กมฺเมน สมฺพนฺธนีโย, ตานิ ปทานิ สกมฺมกานิ. สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺโถ กเถตพฺโพ, กฺวจิ อกมฺมกวเสนปิ. เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติ. อุทฺเทโสยํ.

ตตฺร ภวตีติ โหติ วิชฺชติ ปฺายติ สรูปํ ลภติ. อุพฺภวตีติ อุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติ. สมุพฺภวตีติ สมุปฺปชฺชติ สรูปํ ลภติ. ปภวตีติ โหติ สมฺภวติ. อถ วา ปภวตีติ ยโต กุโตจิ สนฺทติ, น วิจฺฉิชฺชติ, อวิจฺฉินฺนํ โหติ, ตํ ตํ านํ วิสรติ. ปราภวตีติ ปราภโว โหติ พฺยสนํ อาปชฺชติ อวุทฺธึ ปาปุณาติ. สมฺภวตีติ สุฏฺุ ภวติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. วิภวตีติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ วิปชฺชติ, วิเสสโต วา ภวติ สมฺปชฺชติ. โภติ สมฺโภติ วิโภตีติ อิมานิ ‘‘ภวติ ¶ สมฺภวติ วิภวตี’’ติ อิเมหิ ยถากฺกมํ สมานนิทฺเทสานิ. ปาตุภวตีติ ปกาสติ ทิสฺสติ ปฺายติ ปากฏํ โหติ. ปาตุพฺภวติ ปาตุโภตีติ อิมานิ ‘‘ปาตุภวตี’’ติ อิมินา สมานนิทฺเทสานิ. เอวํ อกมฺมกปทานํ ยถารหํ สกมฺมกากมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฏฺพฺพํ. เอวมุตฺตรตฺราปิ อฺเสมฺปิ อกมฺมกปทานํ.

ปริโภติทุกาทีสุ ปน สตฺตสุ ทุเกสุ ยถากฺกมํ ทฺเว ทฺเว ปทานิ สมานตฺถานิ, ตสฺมา ทฺเว ทฺเว ปทานิเยว คเหตฺวา นิทฺทิสิสฺสาม. ตตฺร ปริโภติ ปริภวตีติ ปรํ หึสติ ปีเฬติ, อถ วา หีเฬติ อวชานาติ. อภิโภติ อภิภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติ. อธิโภติ อธิภวตีติ ปรํ อภิมทฺทิตฺวา ภวติ อตฺตโน วสํ วตฺตาเปติ. อติโภติ อติภวตีติ ปรํ อติกฺกมิตฺวา ภวติ. อนุโภติ อนุภวตีติ สุขทุกฺขํ เวเทติ ปริภุฺชติ สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหติ. สมนุโภติ สมนุภวตีติ สุขทุกฺขํ สุฏฺุ เวเทติ สุฏฺุ ปริภุฺชติ สุฏฺุ สุขทุกฺขปฏิสํเวที โหติ. อภิสมฺโภติ อภิสมฺภวตีติ ปรํ อชฺโฌตฺถรติ มทฺทติ. เอวํ สกมฺมกปทานํ สกมฺมกวเสน อตฺถกถนํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถจิ ปน คจฺฉตีติ ปวตฺตตีติ เอวํ อกมฺมกวเสนปิ. เอวมุตฺตรตฺราปิ อฺเสํ สกมฺมกปทานํ.

อปจฺจโย ปโร โหติ, ภูวาทิคณโต สติ;

สุทฺธกตฺตุกฺริยาขฺยาเน, สพฺพธาตุกนิสฺสิเต.

อยํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.

เหตุกตฺตุกฺริยาปทนิทฺเทส

ภาเวติ วิภาเวติสมฺภาเวติ ปริภาเวติ, เอวํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติ. เอกกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพ ¶ . ปจฺฉิมสฺส ปน ทฺวิกมฺมกวเสนปิ. ปริภาวาเปติ อภิภาวาเปติ อนุภาวาเปติ, เอวมฺปิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ ภวนฺติ. ทฺวิกมฺมกวเสเนสมตฺโถ คเหตพฺโพ. อิจฺเจวํ ทฺวิธา เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ เยฺยานิ, อฺานิปิ คเหตพฺพานิ.

ตตฺร ภาเวตีติ ปุคฺคโล ภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ภาเวติ อาเสวติ พหุลีกโรติ, อถ วา ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. วิภาเวตีติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ วิภาเวติ วิเสเสน ภาเวติ, วิวิเธน วา อากาเรน ภาเวติ ภาวยติ วฑฺเฒติ, อถ วา วิภาเวตีติ อภาเวติ อนฺตรธาเปติ. สมฺภาเวตีติ ยสฺส กสฺสจิ คุณํ สมฺภาเวติ สมฺภาวยติ สุฏฺุ ปกาเสติ อุกฺกํเสติ. ปริภาเวตีติ ปริภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ปริภาเวติ ปริภาวยติ สมนฺตโต วฑฺเฒติ. เอวํ เอกกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา ปริภาเวตีติ วาเสตพฺพํ วตฺถุํ ปริภาเวติ ปริภาวยติ วาเสติ คนฺธํ คาหาเปติ. เอวํ ทฺวิกมฺมกวเสนาปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ ปริภาวาเปติ หึสาเปติ, อถ วา ปริภาวาเปตีติ หีฬาเปติ อวชานาเปติ. อภิภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สปตฺตํ อภิภาวาเปติ อชฺโฌตฺถราเปติ. อนุภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคเลน สมฺปตฺตึ อนุภาวาเปติ ปริโภเชติ.

ปยุตฺโต กตฺตุนา โยเค, ิโตเยวาปฺปธานิเย;

กฺริยํ สาเธติ เอตสฺส, ทีปกํ สาสเน ปทํ.

กรณวจนํเยว, เยภุยฺเยน ปทิสฺสติ;

อาขฺยาเต การิตฏฺานํ, สนฺธาย กถิตํ อิทํ.

น ¶ นาเม การิตฏฺานํ, ‘‘โพเธตา’’ อิติอาทิกํ;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จ;

อาหริตฺวาน ทีเปยฺย, ปโยคกุสโล พุโธ.

ตตฺริทํ กรณวจนํ กมฺมตฺถทีปกํ, อุปโยคสามิวจนานิปิ ตทฺทีปกานิ โยเชตพฺพานิ. กถํ? ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลํ สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติ, ตถา ปริภาวาเปตีติ ปุคฺคโล ปุคฺคลสฺส สปตฺตํ ปริภาวาเปตีติ. เสสานิ นยานุสาเรน นิทฺทิสิตพฺพานิ. เอวํ สพฺพาเนตานิ กรโณปโยคสามิวจนานิ กมฺมตฺถทีปกานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา ทฺวิกมฺมกวเสนตฺโถ คเหตพฺโพ.

อยํ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.

กมฺมกฺริยาปทนิทฺเทส

ภวิยเต วิภวิยเต ปริภวิยเต อภิภวิยเต อนุภวิยเต ปริภูยเต อภิภูยเต อนุภูยเต, เอวํ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ ภวนฺติ. อฺถา จ ภวิยฺยเต วิภวิยฺยเต ปริภวิยฺยเต อภิภวิยฺยเต อนุภวิยฺยเต ปริภุยฺยเต อภิภุยฺยเต อนุภุยฺยเตติ. เอตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปทานิเยว กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ กตฺวา โยเชตพฺพานิ. วิสุฺหิ กมฺมกตฺตุโน กฺริยาปทานิ น ลพฺภนฺติ.

ตตฺร ภวิยเตติ ภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ปุคฺคเลน ภาวิยเต อาเสวิยเต พหุลีกริยเต, อถ วา ภวิยเตติ วฑฺฒิยเต. วิภวิยเตติ วิภาเวตพฺพํ ยํ กิฺจิ ปุคฺคเลน วิภวิยเต วิเสเสน ภวิยเต, วิวิเธน ¶ วา อากาเรน ภวิยเต วฑฺฒิยเต, อถ วา วิภวิยเตติ อภวิยเต อนฺตรธาปิยเต. ปริภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน ปริภวิยเต หึสิยเต, อถ วา ปริภวิยเตติ หีฬิยเต อวชานิยเต. อภิภวิยเตติ สปตฺโต ปุคฺคเลน อภิภวิยเต อชฺโฌตฺถริยเต อภิมทฺทิยเต. อนุภวิยเตติ สมฺปตฺติ ปุคฺคเลน อนุภวิยเต ปริภุฺชิยเต. ปริภูยเตติอาทีนิ ตีณิ ‘‘ปริภวิยเต’’ติอาทีหิ ตีหิ สมานนิทฺเทสานิ. เสสานิ ปน ยถาวุตฺเตหิ ยํ กมฺมเมว ปธานโต คเหตฺวา นิทฺทิสิยติ ปทํ, ตํ กมฺมตฺถทีปกํ. ตสฺมา กตฺตริ เอกวจเนน นิทฺทิฏฺเปิ ยทิ กมฺมํ พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตฺเว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติ. ยทิ ปเนกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตฺเว. ตถา กตฺตริ พหุวจเนน นิทฺทิฏฺเปิ ยทิ กมฺมํ เอกวจนวเสน วตฺตพฺพํ, เอกวจนนฺตฺเว กมฺมุโน กฺริยาปทํ ทิสฺสติ. ยทิ ปน พหุวจนวเสน วตฺตพฺพํ, พหุวจนนฺตฺเว. กถํ? ภิกฺขุนา ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขุนา ธมฺมา ภวิยนฺเต, ภิกฺขูหิ ธมฺโม ภวิยเต, ภิกฺขูหิ ธมฺมา ภวิยนฺเตติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ กมฺมุโน กฺริยาปเทสุ โวหาโร กาตพฺโพ. ยสฺมึ ปน กมฺมุโน กฺริยาปเท กมฺมตฺถทีปเก กมฺมภูตสฺเสวตฺถสฺส กตฺตุภาวปริกปฺโป โหติ, ตํ กมฺมกตฺตุตฺถทีปกํ, ตํ กมฺมุโน กฺริยาปทโต วิสุํ น ลพฺภติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺถวิฺาปเน ปโยครจนา. สยเมว ปริภวิยเต ทุพฺภาสิตํ ภณํ พาโล ตปฺปจฺจยา อฺเหิ ปริภูโตปิ, สยเมว อภิภวิยเต ปาปการี นิรเย นิรยปาเลหิ อภิภูโตปิ ตถารูปสฺส กมฺมสฺส สยํ กตตฺตาติ. เอตฺถ หิ สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฏ กริยเตติอาทีสุ วิย ¶ สุขาภิสงฺขรณียตา ลพฺภเตว, ตโต กมฺมกตฺตุตา จ.

อยํ กมฺมุโน กฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.

ภาวกฺริยาปทนิทฺเทส

ภูยเต ภวิยเต อุพฺภวิยเต, เอวํ ภาวสฺส กฺริยาปทานิ ภวนฺติ. อฺถา จ ภุยฺยเต ภวิยฺยเต อุพฺภวิยฺยเตติ. ตตฺร ยถา ียเตปทสฺส านนฺติ ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉนฺติ, เอวํ ภูยเตติอาทีนมฺปิ ภวนนฺติอาทินา ภาววเสน อตฺถกถนมิจฺฉิตพฺพํ. ยถา จ านํ ิติ ภวนนฺติอาทีหิ ภาววาจกกิตนฺตนามปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฏฺิโยชนมิจฺฉนฺติ, น ตถา ียเต ภูยเตติอาทีหิ ภาววาจกาขฺยาตปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺเธ ฉฏฺิโยชนา อิจฺฉิตพฺพา สมฺพนฺเธ ปวตฺตฉฏฺิยนฺตสทฺเทหิ อสมฺพนฺธนียตฺตา อาขฺยาติกปทานํ. ยสฺมึ ปโยเค ยํ กมฺมุโน กฺริยาปเทน สมานคติกํ กตฺวา วินา กมฺเมน นิทฺทิสิยติ กฺริยาปทํ, กตฺตุวาจกปทํ ปน ปจฺจตฺตวจเนน วา กรณวจเนน วา นิทฺทิสิยติ, ตํ ตตฺถ ภาวตฺถทีปกํ. น หิ สพฺพถา กตฺตารมนิสฺสาย ภาโว ปวตฺตติ. เอวํ สนฺเตปิ ภาโว นาม เกวโล ภวนลวนปจนาทิโก ธาตุอตฺโถเยว. อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘ียเต ภูยเต’’ติอาทีสุ ภาววิสเยสุ กรณวจนเมว ปยุฺชนฺติ ‘‘นนุ นาม ปพฺพชิเตน สุนิวตฺเถน ภวิตพฺพํ สุปารุเตน อากปฺปสมฺปนฺเนนา’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา เตสํ มเต ‘‘เตน อุพฺภวิยเต’’ติ กรณวจเนน โยเชตพฺพํ. ชินมเตน ปน ‘‘โส ภูยเต’’ติอาทินา ปจฺจตฺตวจเนเนว. สจฺจสงฺเขปปฺปกรเณ หิ ธมฺมปาลาจริเยน, นิทฺเทสปาฬิยํ ปน ธมฺมเสนาปตินา, ธชคฺคสุตฺตนฺเต ภควตา จ ภาวปทํ ปจฺจตฺตวจนาเปกฺขวเสนุ’จฺจาริตํ.

กถิโต ¶ สจฺจสงฺเขเป, ปจฺจตฺตวจเนน เว,

‘‘ภูยเต’’ อิติ สทฺทสฺส, สมฺพนฺโธ ภาวทีปโน.

นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘รูปํ, วิโภติ วิภวิยฺยติ’’;

อิติ ทสฺสนโต วาปิ, ปจฺจตฺตวจนํ ถิรํ.

ตถา ธชคฺคสุตฺตนฺเต, มุนินาหจฺจภาสิเต;

‘‘โส ปหียิสฺสติ’’ อิติ, ปาฬิทสฺสนโตปิ จ.

ปารมิตานุภาเวน, มเหสีนํว เทหโต;

สนฺติ นิปฺผาทนา, เนว, สกฺกตาทิวโจ วิย.

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ;

เอกวจนิกฺจาปิ, พหุวจนิกมฺปิ จ;

กาตพฺพมิติ โน ขนฺติ, ปรสฺสปทอาทิเก.

ตสฺมา รูปํ วิภวิยฺยติ, รูปานิ วิภวิยฺยนฺติ, ตฺวํ วิภวิยฺยสิ, ตุมฺเห วิภวิยฺยถ, อหํ วิภวิยฺยามิ, มยํ วิภวิยฺยาม, รูปํ วิภวิยฺยเต, รูปานิ วิภวิยฺยนฺเต อิจฺเจวมาทิ ชินวจนานุรูปโต โยเชตพฺพํ. อตฺรายํ ปทโสธนา –

วิภวิยฺยตีติ อิทํ, กมฺมปทสมานกํ;

น จ กมฺมปทํ นาปิ, กมฺมกตฺตุปทาทิกํ.

ยทิ กมฺมปทํ เอตํ, ปจฺจตฺตวจนํ ปน;

กมฺมํ ทีเปยฺย กรณ-วจนํ กตฺตุทีปกํ.

ยทิ กมฺมกตฺตุปทํ, ‘‘ปียเต’’ติ ปทํ วิย;

สิยา สกมฺมกํ, เนตํ, ตถา โหตีติ ทีปเย.

ยทิ กตฺตุปทํ เอตํ, วิภวติปทํ วิย;

วินา ยปจฺจยํ ติฏฺเ, น ตถา ติฏฺเต อิทํ.

น กตฺตริ ภุวาทีนํ, คเณ ยปจฺจโย รุโต;

ทิวาทีนํ คเณเยว, กตฺตริ สมุทีริโต.

น ¶ ภูธาตุ ทิวาทีนํ, ธาตูนํ ทิสฺสเต คเณ;

ภูวาทิกจุราทีนํ, คเณสุเยว ทิสฺสติ.

‘‘วิภวิยฺยติ’’ อิจฺจาโท, ตสฺมา ยปจฺจโย ปน;

ภาเวเยวาติ วิฺเยฺยํ, วิฺุนา สมยฺุนา.

เอตฺถ หิ ปากฏํ กตฺวา, ภาวการกลกฺขณํ;

ทสฺสยิสฺสามหํ ทานิ, สกฺกจฺจํ เม นิโพธถ.

‘‘ติสฺโส คจฺฉติ’’อิจฺจตฺร, กตฺตารํ กตฺตุโน ปทํ;

‘‘ธมฺโม เทสิยติ’’จฺจตฺร, กมฺมํ ตุ กมฺมุโน ปทํ.

สรูปโต ปกาเสติ, ตสฺมา เต ปากฏา อุโภ;

ตถา วิภวิยฺยตีติ-อาทิภาวปทํ ปน.

สรูปโต น ทีเปติ, การกํ ภาวนามกํ;

ทพฺพภูตํ ตุ กตฺตารํ, ปกาเสติ สรูปโต.

กตฺตารํ ปน ทีเปนฺตํ, กตฺตุสนฺนิสฺสิตมฺปิ ตํ;

ภาวํ ทีเปติ สฺวากาโร, ปจฺจเยน วิภาวิโต.

ยสฺมา จ กตฺตุภาเวน, ภาโว นาม น ติฏฺติ;

กตฺตาว กตฺตุภาเวน, ภาวฏฺาเน ิโต ตโต.

ยชฺเชวํ กตฺตุโวหาโร, ภาวสฺส ตุ กถํ สิยา;

‘‘สาวกานํ สนฺนิปาโต, อโหสิ’’อิติอาทิสุ.

อิติ เจ นิสฺสยานํ ตุ, วสา นิสฺสิตสมฺภวา;

กตฺตุฏฺาเนปิ ภาวสฺส, กตฺตุปฺตฺติ สิชฺฌติ.

การเก กตฺตุกมฺมวฺเห, กฺริยาสนฺนิสฺสเย ยถา;

ธาเรนฺตี อาสนถาลี, กฺริยาธาโรติ กปฺปิตา.

ตถา ภาวปทํ ธีรา, กตฺตารํ ภาวนิสฺสยํ;

ทีปยนฺตมฺปิ กปฺเปนฺติ, ภาวสฺส วาจกํ อิติ.

เกจิ ¶ อทพฺพภูตสฺส, ภาวสฺเสกตฺตโต พฺรวุํ;

ภาเวเทกวโจวาทิ-ปุริสสฺเสว โหติติ.

ปาฬึ ปตฺวาน เตสํ ตุ, วจนํ อปฺปมาณกํ;

‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา, ปหียิสฺสนฺติ’’ อิติ หิ.

ปาโ ปาวจเน ทิฏฺโ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส;

ปจฺจตฺตทสฺสเนเนว, ปุริสตฺตยโยชนํ.

วจเนหิ ยุตํ ทฺวีหิ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ โน รุจิ;

ภาเว กฺริยาปทํ นาม, ปาฬิยํ อติทุทฺทสํ;

ตสฺมา ตคฺคหณูปาโย, วุตฺโต เอตฺตาวตา มยาติ.

อยํ ภาวสฺส กฺริยาปทานํ นิทฺเทโส.

เอวํ สุทฺธกตฺตุกฺริยาปทานิ เหตุกตฺตุกฺริยาปทานิ กมฺมุโน กฺริยาปทานิ, ภาวสฺส กฺริยาปทานิ จาติ จตุธา, กมฺมกตฺตุกฺริยาปเทหิ วา ปฺจธา ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานิ กฺริยาปทานิ นานปฺปกาเรน นิทฺทิฏฺานิ, เอตานิ โลกิยานํ ภาวเภทวเสน โวหารเภโท โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ วุตฺตานิ. อตฺถโต ปน กมฺมกตฺตุภาวการกตฺตยวเสน ติวิธาเนว. เหตุกตฺตา หิ สุทฺธกตฺตุสงฺขาเต การเก ตสฺสงฺคภาวโต สงฺคหมุปคจฺฉติ, ตถา กมฺมกตฺตา กมฺมการเก, ภาโว ปน เกวโล. โส หิ คมนปจนลวนาทิวเสนาเนกวิโธปิ กฺริยาสภาวตฺตา เภทรหิโต การกนฺตโร. เอวํ สนฺเตปิ ทพฺพสนฺนิสฺสิตตฺตา ทพฺพเภเทน ภิชฺชติ. เตน ปาวจเน ภาววาจกํ ปทํ พหุวจนนฺตมฺปิ ทิสฺสติ. อาขฺยาติกปเท ภาวการกโวหาโร นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย คโต, อตฺถโต ปน ภาวสฺส การกตา นุปปชฺชติ. โส หิ น ¶ กิฺจิ ชเนติ, น จ กฺริยาย นิมิตฺตํ. กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว หิ การกลกฺขณํ. อิติ มุขฺยโต วา เหตุโต วา ภาวสฺส การกตา น ลพฺภติ. เอวํ สนฺเตปิ โส กรณมตฺตตฺตา การกํ. ตถา หิ กรณํ กาโร, กฺริยา, ตเทว การกนฺติ ภาวสฺส การกตา ทฏฺพฺพา. ยสฺมา ปน กฺริยานิมิตฺตภาโวเยว การกลกฺขณํ, ตสฺมา นามิกปเท การกลกฺขเณ ภาวการกนฺติ โวหารํ ปหาย กตฺตุกมฺมกรณสมฺปทานาปาทานาธิกรณานํ ฉนฺนํ วตฺถูนํ กตฺตุการกกมฺมการกนฺติอาทิ โวหาโร กริยติ เวยฺยากรเณหิ. เอวํ นิรุตฺตินยํ นิสฺสาย วุตฺตํ ภาวการกฺจ ทฺเว จ กมฺมกตฺตุการกานีติ การกตฺตยํ ภวติ. ตทฺทีปกฺจาขฺยาติกปทํ ติการกํ.

อิมมตฺถฺหิ สนฺธาย, วุตฺตมาจริเยหิปิ;

มหาเวยฺยากรเณหิ, นิรุตฺตินยทสฺสิภิ.

‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติ.

อิธ ภาวกมฺเมสุ อตฺตโนปทุปฺปตฺตึ เกจิ อกฺขรจินฺตกา อวสฺสมิจฺฉนฺตีติ เตสํ มติวิภาวนตฺถมมฺเหหิ ภาวกมฺมานํ กฺริยาปทานิ อตฺตโนปทวเสนุทฺทิฏฺานิ เจว นิทฺทิฏฺานิ จ. สพฺพานิปิ ปเนตานิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ กฺริยาปทมาลมิจฺฉตา ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน โยเชตพฺพานิ. ปาฬิอาทีสุ หิ ติการกานิ กฺริยาปทานิ ปรสฺสปทตฺตโนปทวเสน ทฺวิธา ิตานิ. เสยฺยถิทํ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. สมาธิชฺฌานกุสลา, วนฺทนฺติ โลกนายกํ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ. กถํ ปฏิปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส รูปํ วิโภติ วิภวิยฺยติ. โส ¶ ปหียิสฺสติ. ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตํ ภาสเต ตปเต. ปูชโก ลภเต ปูชํ. ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺเต ตาทิสํ สุตํ. อสิโต ตาทิ วุจฺจเต สพฺรหฺมา. อคฺคิชาทิ ปุพฺเพว ภูยเต. โส ปหีเยถาปิ โน ปหีเยถาติ เอวํ ทฺวิธา ิตานิ. อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

ติการกานิ สพฺพานิ, กฺริยาปทานิ ปายโต;

ปรสฺสปทโยเคน, ทิสฺสนฺติ ปิฏกตฺตเย.

อตฺตโนปทยุตฺตานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ หิ;

อตีวปฺปานิ คาถาสุ, ปทานีติ พหูนิ ตุ.

คาถาสุ เจวิตรานิ, จุณฺณิเยสุ ปเทสุ จ;

สุพหูเนว หุตฺวาน, ทิสฺสนฺตีติ ปกาสเย.

ปทานํ นิทฺเทโส ปนติ อนฺติอาทีนํ เตสํ เตสํ วจนานมนุรูเปน โยเชตพฺโพ. เอวํ ติการกกฺริยาปทานิ สรูปโต ววตฺถานโต นิทฺเทสโต จ เวทิตพฺพานิ.

อิทานิ โนปสคฺคากมฺมิกาทิวเสน ภวติสฺส ธาตุสฺส วินิจฺฉยํ วทาม –

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

โสปสคฺคา สกมฺมา จ, อิติ ภูติ วิภาวิตา.

อิทํ ตุ วจนํ ‘‘ธมฺม-ภูโต ภุตฺวา’’ติอาทิสุ;

ปตฺตานุภวนตฺถํ เม, วิวชฺเชตฺวา อุทีริตํ.

เอเตน ปน อตฺเถน, โนปสคฺคสกมฺมิกํ;

คเหตฺวา จตุธา โหติ, อิติ เยฺยํ วิเสสโต.

โนปสคฺคา อกมฺมา จ, โสปสคฺคา อกมฺมิกา;

ภูธาตุ การิเต สนฺเต, เอกกมฺมา ภวนฺติ หิ.

‘‘ภาเวติ ¶ กุสลํ ธมฺมํ, วิภาเวตี’’ติมานิธ;

ทสฺเสตพฺพานิ วิฺูหิ, สาสนฺูหิ สาสเน.

โสปสคฺคา สกมฺมา ตุ, การิตปฺปจฺจเย สติ;

ทฺวิกมฺมาเยว โหตีติ, าตพฺพํ วิฺุนา กถํ.

อภิภาเวนฺติ ปุริสา, ปุริเส ปาณชาติกํ;

อนุภาเวติ ปุริโส, สมฺปตฺตึ ปุริสํ อิติ.

อิทํ สกมฺมกํ นาม, อกมฺมกมิทํ อิติ;

กถมมฺเหหิ าตพฺพํ, วิตฺถาเรน วเทถ โน.

วิตฺถาเรเนว กึ วตฺตุํ, สกฺโกมิ เอกเทสโต;

กถยิสฺสามิ สกฺกจฺจํ, วทโต เม นิโพธถ.

อาขฺยาติกปทํ นาม, ทุวิธํ สมุทีริตํ;

สกมฺมกมกมฺมฺจ, อิติ วิฺู วิภาวเย.

ตตฺร ยสฺส ปโยคมฺหิ, ปทสฺส กตฺตุนา กฺริยา;

นิปฺผาทิตา วินา กมฺมํ, น โหติ ตํ สกมฺมกํ.

‘‘ปจตี’’ติ หิ วุตฺเต ตุ, เยน เกนจิ ชนฺตุนา;

โอทนํ วา ปนฺํ วา, กิฺจิ วตฺถุนฺติ ายติ.

ยสฺส ปน ปโยคมฺหิ, กมฺเมน รหิตา กฺริยา;

ปทสฺส ายเต เอตํ, อกมฺมกนฺติ ตีรเย.

‘‘ติฏฺติ เทวทตฺโต’’ติ, วุตฺเต เกนจิ ชนฺตุนา;

านํว พุทฺธิวิสโย, กมฺมภูตํ น กิฺจิปิ.

สกมฺมกปทํ ตตฺถ, กตฺตารํ กมฺมเมว จ;

ปกาเสติ ยถาโยค-มิติ วิฺู วิภาวเย.

‘‘โอทนํ ปจติ โปโส, โอทโน ปจฺจเต สยํ’’;

อิจฺจุทาหรณา เยฺยา, อวุตฺเตปิ อยํ นโย.

อกมฺมกปทํ ¶ นาม, กตฺตารํ ภาวเมว จ;

ยถารหํ ปกาเสติ, อิติ ธีโรปลกฺขเย.

กตฺตารํ ‘‘ติฏฺติ’’จฺจตฺร, สูเจติ ภาวนามกํ;

‘‘อุปฏฺียติ’’ อิจฺจตฺร, อวุตฺเตปิ อยํ นโย.

เอวํ สกมฺมกากมฺมํ, ตฺวา โยเชยฺย พุทฺธิมา;

ติกมฺมกฺจ ชาเนยฺย, กราโท การิเต สติ.

‘‘สุวณฺณํ กฏกํ โปโส, กาเรติ ปุริส’’นฺติ จ;

‘‘ปุริโส ปุริเส คามํ, รถํ วาเหติ’’อิจฺจปิ.

เอตฺถ ภวติธาตุมฺหิ, นโย เอโส น ลพฺภติ;

ตสฺมา ทฺวิกมฺมกฺเว, ปทเมตฺถ วิภาวิตํ.

เอทิโส จ นโย นาม, ปาฬิยํ ตุ น ทิสฺสติ;

เอกจฺจานํ มเตเนว, มยา เอวํ ปกาสิโต.

เอตฺถ จ ‘‘ตเมนํ ราชา, วิวิธา กมฺมการณา;

การาเปตี’’ติ โย ปาโ, นิทฺเทเส ตํ สุนิทฺทิเส.

‘‘มนุสฺเสหี’’ติ อาหริตฺวา, ปาเสสํ สุเมธโส;

‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ’’, อิติ ปาสฺส ทสฺสนา.

เอตํ นยํ วิทู ตฺวา, โยเช ปาานุรูปโต;

‘‘สุวณฺณํ กฏกํ โปโส, กาเรติ ปุริเสนิ’’ติ.

วิกรณปฺปจฺจยาว, วุตฺตา เอตฺถ สรูปโต;

สคเณ สคเณ เตสํ, วุตฺตึ ทีเปตุเมว จ.

‘‘อสฺมึ คเณ อยํ ธาตุ, โหตี’’ติ เตหิ วิฺุโน;

วิฺาเปตุฺจ อฺเหิ, าปนา ปจฺจเยหิ น.

ตถา หิ ภาวกมฺเมสุ, วิหิโต ปจฺจโย ตุ โย;

อฏฺวิเธปิ ธาตูนํ, คณสฺมึ สมฺปวตฺตติ.

ภูธาตุเชสุ ¶ รูเปสุ, อสมฺโมหาย โสตุนํ;

นานาวิโธ นโย เอวํ, มยา เอตฺถ ปกาสิโต.

เย โลเก อปฺปยุตฺตา วิวิธวิกรณาขฺยาตสทฺเทสฺวเฉกา,

เต ปตฺวาขฺยาตสทฺเท อวิคตวิมตี โหนฺติ าณีปิ ตสฺมา;

อจฺจนฺตฺเว ธีโร สปรหิตรโต สาสเน ทฬฺหเปโม,

โยคํ เตสํ ปโยเค ปฏุตรมติตํ ปตฺถยาโน กเรยฺย.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ

วิฺูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวิกรณาขฺยาตวิภาโค นาม

ปโม ปริจฺเฉโท.

๒. ภวติกฺริยาปทมาลาวิภาค

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, โสตูนํ มติวฑฺฒนํ;

กฺริยาปทกฺกมํ นาม, วิภตฺตาทีนิ ทีปยํ.

ตตฺร อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตสูจิกา ตฺยาทโย วิภตฺติโย, ตา อฏฺวิธา วตฺตมานาปฺจมีสตฺตมีปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติวเสน.

ตตฺถติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตา วตฺตมานาวิภตฺติโย นาม.

ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจตา ปฺจมีวิภตฺติโย นาม.

เอยฺย ¶ เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจตา สตฺตมีวิภตฺติโย นาม.

อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห อิจฺเจตา ปโรกฺขาวิภตฺติโย นาม.

อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส อิจฺเจตา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย นาม.

อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห อิจฺเจตา อชฺชตนีวิภตฺติโย นาม.

สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจตา ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติโย นาม.

สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส อิจฺเจตา กาลาติปตฺติวิภตฺติโย นาม.

สพฺพาสเมตาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺสปทานิ นาม. ยานิ ยานิ ปน ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทานิ นาม. ตตฺถ ปรสฺสปทานิ วตฺตมานา ฉ, ปฺจมิโย ฉ, สตฺตมิโย ฉ, ปโรกฺขา ฉ, หิยฺยตฺตนิโย ฉ, อชฺชตนิโย ฉ, ภวิสฺสนฺติโย ฉ, กาลาติปตฺติโย ฉาติ อฏฺจตฺตาลีสวิธานิ โหนฺติ, ตถา อิตรานิ, สพฺพานิ ตานิ ปิณฺฑิตานิ ฉนฺนวุติวิธานิ.

ปรสฺสปทานมตฺตโนปทานฺจ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา นาม. เต วตฺตมานาทีสุ จตฺตาโร จตฺตาโร, อฏฺนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน ทฺวตฺตึส, ปิณฺฑิตานิ ปริมาณาเนว.

ทฺวีสุ ¶ ทฺวีสุ ปเทสุ ปมํ ปมํ เอกวจนํ, ทุติยํ ทุติยํ พหุวจนํ.

ตตฺร วตฺตมานวิภตฺตีนนฺติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม อิจฺเจตานิ ปรสฺสปทานิ. เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห อิจฺเจตานิ อตฺตโนปทานิ. ปรสฺสปทตฺตโนปเทสุปิติ อนฺติ อิติ ปมปุริสา, สิถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสา, เต อนฺเต อิติ ปมปุริสา, เส วฺเห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสา.

ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสสุปิ ติ-อิติ เอกวจนํ, อนฺติ-อิติ พหุวจนนฺติ เอวํ เอกวจนพหุวจนานิ กมโต เยฺยานิ. เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปรสฺสปทตฺตโนปทปมมชฺฌิมุตฺตมปุริเสกวจนพหุวจนานิ เยฺยานิ.

ตตฺถ วิภตฺตีติ เกนฏฺเน วิภตฺติ? กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชตีติ วิภตฺติ, สฺยาทีหิ นามิกวิภตฺตีหิ สห สพฺพสงฺคาหกวเสน ปน สกตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ วิภชตีติ วิภตฺติ, กมฺมาทโย วา การเก เอกวจนพหุวจนวเสน วิภชตีติ วิภตฺติ, วิภชิตพฺพา าเณนาติปิ วิภตฺติ, วิภชนฺติ อตฺเถ เอตายาติปิ วิภตฺติ, อถ วา สติปิ ชินสาสเน อวิภตฺติกนิทฺเทเส สพฺเพน สพฺพํ วิภตฺตีหิ วินา อตฺถสฺสา’นิทฺทิสิตพฺพโต วิเสเสน วิวิเธน วา อากาเรน ภชนฺติ เสวนฺติ นํ ปณฺฑิตาติปิ วิภตฺติ. ตตฺถ อวิภตฺติกนิทฺเทสลกฺขณํ วทาม สห ปโยคนิทสฺสนาทีหิ.

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นามิเกสุปลพฺภติ;

นาขฺยาเตสูติ วิฺเยฺย-มิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.

นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;

อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ.

ตตฺร ¶ เถร-อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส, เถรานํ อยนฺติ เถโร. โก โส? วาโท. เถรวาโท อฺเสํ วาทานํ อุตฺตโมติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.

‘‘กาโย เต สพฺพ โสวณฺโณ’’, อิจฺจาทิมฺหิปิ นามิเก;

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, คเหตพฺโพ นยฺุนา.

อวิภตฺติกนิทฺเทโส, นนฺวาขฺยาเตปิ ทิสฺสติ;

‘‘โภ ขาท ปิว’’อิจฺจตฺร, วเท โย โกจิ โจทโก.

ยทิ เอวํ มเตนสฺส, ภเวยฺย อวิภตฺติกํ;

‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, ปทมฺปิ, น หิทํ ตถา.

‘‘ภิกฺขุ, โภ ปุริสิ’’จฺจาทิ, สิ ค โลเปน วุจฺจติ;

ตถา ‘‘ขาทา’’ติอาทีนิ, หิ โลเปน ปวุจฺจเร.

เอวํ อวิภตฺติกนิทฺเทโส อาขฺยาเตสุ น ลพฺภติ, นาเมสุเยว ลพฺภติ. ตตฺราปิ ‘‘อฏฺ จ ปุคฺคล ธมฺมทสา เต’’ติ เอตฺถ ฉนฺทวเสน ปุคฺคล อิติ รสฺสกรณํ ทฏฺพฺพํ, น ‘‘กกุสนฺธ โกณาคมโน จ กสฺสโป’’ติ เอตฺถ กกุสนฺธ อิติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส วิย อวิภตฺติกนิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘ภิกฺขุ นิสินฺเน มาตุคาโม อุปนิสินฺโน วา โหติ อุปนิปนฺโน วา’’ติ เอตฺถ ปน ภิกฺขูติ อิทํ ภิกฺขุมฺหีติ วตฺตพฺพตฺถตฺตา ภุมฺเม ปจฺจตฺตนฺติปิ อทิฏฺวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ตตฺถ ปน ฉนฺทวเสน กตรสฺสตฺตา ตานิ ปทานิ อวิภตฺติกนิทฺเทสปกฺขมฺปิ ภชนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ.

ตตฺถ ปรสฺสปทานีติ ปรสฺส อตฺถภูตานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ. เอตฺถุตฺตมปุริเสสุ อตฺตโน อตฺเถสุปิ อตฺตโนปทโวหาโร น กริยติ.

กิฺจาปิ ¶ อตฺตโน อตฺถา, ปุริสา อุตฺตมวฺหยา;

ตถาปิ อิตเรสาน-มุสฺสนฺนตฺตาว ตพฺพสา;

ตพฺโพหาโร อิเมสานํ, โปราเณหิ นิโรปิโต.

อตฺตโนปทานีติ อตฺตโน อตฺถภูตานิ ปทานิ อตฺตโนปทานิ. เอตฺถ ปน ปมมชฺฌิมปุริเสสุ ปรสฺสตฺเถสุปิ ปรสฺสปทโวหาโร น กริยติ.

ปมมชฺฌิมา เจเต, ปรสฺสตฺถา ตถาปิ จ;

อิตเรสํ นิรูฬฺหตฺตา, ตพฺโพหารสฺส สจฺจโต.

อิมสฺส ปนิเมสานํ, ปุพฺพโวหารตาย จ;

ตถา สงฺกรโทสสฺส, หรณตฺถาย โส อยํ;

อตฺตโนปทโวหาโร, เอสมาโรปิโต ธุวํ.

ปรสฺสปทสฺาทิ-สฺาโย พหุกา อิธ;

โปราเณหิ กตตฺตาตา, สฺา โปราณิกา มตา.

ตสฺมา อิธ ปมปุริสาทีนํ ติณฺณํ ปุริสานํ วจนตฺถํ น ปริเยสาม. รูฬฺหิยา หิ โปราเณหิ ตฺยาทีนํ ปุริสสฺา วิหิตา.

เอกวจนพหุวจเนสุ ปน เอกสฺสตฺถสฺส วจนํ เอกวจนํ. พหูนมตฺถานํ วจนํ พหุวจนํ. อถ วา พหุตฺเตปิ สติ สมุทายวเสน ชาติวเสน วา จิตฺเตน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอกีกตสฺสตฺถสฺส เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, พหุตฺเต นิสฺสิตสฺส นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตสฺส นิสฺสยวเสน เอกสฺส วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณน พวฺหตฺถานํ เอกวจนํ วิย วจนมฺปิ เอกวจนํ. อพหุตฺเตปิ สติ อตฺตครุการาปริจฺเฉทมาติกานุสนฺธินยปุจฺฉาสภาคปุถุจิตฺต- สมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน เอกตฺถสฺส พหูนํ วิย วจนํ พหุวจนํ, ตถา เย เย พหโว ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกสฺสตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อฺเนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหูนํ ¶ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ, เอกสฺสตฺถสฺส อารมฺมณเภทกิจฺจเภทวเสน พหูนํ วิย วจนมฺปิ พหุวจนํ. เอวมิเมหิ อากาเรหิ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ, เอกมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ, พหุมฺหิ วิย จ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ปุถุวจนํ, อเนกวจนนฺติ จ อิมสฺเสว นามํ.

วจเนสุ อยํ อตฺโถ, นามาขฺยาตวิภตฺตินํ;

วเสน อธิคนฺตพฺโพ, สาสนตฺถคเวสินา.

ตสฺมา ตทตฺถวิฺาปนตฺถํ อิธ นามิกปโยเคหิ สเหวาขฺยาตปโยเค ปวกฺขาม – ‘‘ราชา อาคจฺฉติ, สหาโย เม อาคจฺฉติ, เอกํ จิตฺต’’ มิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส เอกวจนปโยคา. ‘‘ราชาโน อาคจฺฉนฺติ, สหายา เม อาคจฺฉนฺติ, น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, ทฺเว ตีณิ’’ อิจฺเจวมาทโย พวฺหตฺถานํ พหุวจนปโยคา.

‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, พหุชฺชโน ปสนฺโนสิ, สพฺโพ ตํ ชโน โอชินายตุ, อิตฺถิคุมฺพสฺส ปวรา, พุทฺธสฺสาหํ วตฺถยุคํ อทาสึ, ทฺวยํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, เปมํ มหนฺตํ รตนตฺตยสฺส, กเร ปสาทฺจ นโร อวสฺสํ, ภิกฺขุสงฺโฆ, พลกาโย, เทวนิกาโย, อริยคโณ’’- อิจฺเจวมาทโย, ‘‘ทฺวิกํ ติก’’มิจฺจาทโย จ สมุทายวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา.

กตฺถจิ ปน อีทิเสสุ าเนสุ พหุวจนปโยคาปิ ทิสฺสนฺติ. ตถา หิ ‘‘ปูชิตา าติสงฺเฆหิ, เทวกายา สมาคตา, สพฺเพเต เทวนิกายา, ทฺเว เทวสงฺฆา, ตีณิ ¶ ทุกานิ, จตฺตาริ นวกานิ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาปิ ทิสฺสนฺติ. อิเม เอกวจนวเสน วตฺตพฺพสฺส สมุทายสฺส พหุสมุทายวเสน พหุวจนปโยคาติ คเหตพฺพา, สงฺคยฺหมานา จ พวฺหตฺถพหุวจเน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ วิสุํเยว วา, ตสฺมา พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนนฺติ เอเตสํ นามํ เวทิตพฺพํ.

‘‘ปาณํ น หเน, สสฺโส สมฺปชฺชติ’’ อิจฺเจวมาทโย ชาติวเสน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา, ตพฺภาวสามฺเน พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.

‘‘นาคํ รฏฺสฺส ปูชิตํ, สาวตฺถี สทฺธา อโหสิ ปสนฺนา’’ อิจฺเจวมาทโย นิสฺสยวเสน ปวตฺตานํ นิสฺสยโวหาเรน วุตฺตานเมกวจนปโยคา.

‘‘ติลกฺขณํ, กุสลากุสลํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ธมฺมวินโย, จิตฺตเสโน จ คนฺธพฺโพ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกตฺตลกฺขเณ พวฺหตฺถานํ เอกวจนปโยคา.

‘‘เอวํ มยํ คณฺหาม, อมฺหากํ ปกติ, ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยาม’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อตฺตวเสน พหุวจนปโยคา.

‘‘เต มนุสฺสา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจุํ ‘ภุฺชถ ภนฺเต’ติ, อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานา’สนกํ อทาสึ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ครุการวเสน พหุวจนปโยคา.

‘‘อปฺปจฺจยา ¶ ธมฺมา, อสงฺขตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อปริจฺเฉทวเสน พหุวจนปโยคา, อนิยมิตสงฺขาวเสน พหุวจนปโยคา วา.

เกจิ ปน ‘‘เทสนาโสตปาตวเสน พหุวจนปโยคา’’ติปิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ตถาคโต สติสมฺปชฺรหิโต ธมฺมํ เทเสติ, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘มาติกายํ ปุจฺฉายํ วิสฺสชฺชเน จาติ ตีสุปิ าเนสุ อปฺปจฺจยาทิธมฺเม เทเสนฺโต สตฺถา ปุนปฺปุนํ พหุวจนวเสน เทสนาโสเต ปติตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติ.

‘‘กตเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส มาติกานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคา.

‘‘อิเม ธมฺมา อปฺปจฺจยา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉานุสนฺธินเยน พหุวจนปโยคา.

‘‘กตเม ธมฺมา โน ปรามาสา, เต ธมฺเม เปตฺวา อวเสสา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส ปุจฺฉาสภาเคน พหุวจนปโยคา.

‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อฺเว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ทุรนุโพธา สนฺตา ปณีตา อตกฺกาวจรา นิปุณา ปณฺฑิตเวทนียา, เย ตถาคโต สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติ อยเมกสฺสตฺถสฺส ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณวเสน พหุวจนปโยโค.

‘‘เอกํ สมยํ ภควา สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ มหาวเน,

สนฺติ ¶ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;

เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปติ’’ –

อิจฺเจวมาทโย สทฺทา เย เย พหโว, ตนฺนิวาสตํปุตฺตสงฺขาตสฺเสกตฺถสฺส รูฬฺหีวเสน พหุวจนปโยคา.

‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตสิ ‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา กีฏาคิรึ คนฺตฺวา อสฺสชิปุนพฺพสุกานํ ภิกฺขูนํ กีฏาคิริสฺมา ปพฺพาชนียกมฺมํ กโรถ, ตุมฺหากํ เอเต สทฺธิวิหาริโน’ติ’’, ‘‘กจฺจิ โว กุลปุตฺตา, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส อฺเนตฺเถน เอกาภิธานวเสน พหุวจนปโยคา.

‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺติ’’ อิจฺเจวมาทโย เอกสฺสตฺถสฺส นิสฺสิตวเสน พหุวจนปโยคา.

‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ อยมารมฺมณเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโค.

‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ อยํ ปน กิจฺจเภเทน เอกสฺสตฺถสฺส พหุวจนปโยโค.

ตตฺถ เอกตฺเถกวจนํ, สมุทายาเปกฺเขกวจนํ, ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ, ตนฺนิสฺสยาเปกฺเขกวจนํ, เอกตฺตลกฺขเณกวจนนฺติ ปฺจวิธํ เอกวจนํ ภวติ. เอตฺถ ปน ชาตฺยาเปกฺเขกวจนํ อตฺถโต สามฺาเปกฺเขกวจนเมวาติ ทฏฺพฺพํ.

พวฺหตฺถพหุวจนํ, พหุสมุทายาเปกฺขพหุวจนํ, อตฺตพหุวจนํ, ครุการพหุวจนํ, อปริจฺเฉทพหุวจนํ, มาติกานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉานุสนฺธินยพหุวจนํ, ปุจฺฉาสภาคพหุวจนํ, ปุถุจิตฺตสมาโยคปุถุอารมฺมณพหุวจนํ, ตนฺนิวาสพหุวจนํ, ตํปุตฺตพหุวจนํ, เอกาภิธานพหุวจนํ, ตนฺนิสฺสิตาเปกฺขพหุวจนํ ¶ , อารมฺมณเภทพหุวจนํ, กิจฺจเภทพหุวจนนฺติ ปนฺนรสวิธํ พหุวจนํ ภวติ. อิจฺเจวํ วีสธา สพฺพานิ เอกวจนพหุวจนานิ สงฺคหิตานิ. อตฺริทํ ปาฬิววตฺถานํ –

เอกตฺเถ เทกวจน-ฺจิตรสฺมิตรมฺปิ จ;

สมุทายชาติเอกตฺต-ลกฺขเณกวโจปิ จ;

สาฏฺกเถ ปิฏกมฺหิ, ปาเ ปาเยน ทิสฺสเร.

ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมึ, พหุวจนกํ ปน;

ปาฬิยํ อปฺปกํ อฏฺ-กถาฏีกาสุ ตํ พหุํ.

ตถา หิ พหุกํ เทก-วจนํเยว ปาฬิยํ;

ครุมฺหิ จตฺตเนกสฺมึ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.

‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อมตํ ปทํ’’.

อิจฺเจวมาทโย ปาา, พหุธา ชินสาสเน;

ทิสฺสนฺตีติ วิชาเนยฺย, วิทฺวา อกฺขรจินฺตโก.

สาติสยํ ครุการา-รหสฺสาปิ มเหสิโน;

เอกวจนโยเคน, นิทฺเทโส ทิสฺสเต ยโต.

ตโต โวหารกุสโล, กเรยฺยตฺถานุรูปโต;

เอกวจนโยคํ วา, อิตรํ วา สุเมธโส.

ปาเยน ตนฺนิวาสมฺหิ, พหุวจนกํ ิตํ;

ตํปุตฺเต อปฺปกํ ตนฺนิ-สฺสเยกวจนมฺปิ จ.

ปุถุจิตฺตาปริจฺเฉท-มาติกาสนฺธิอาทิสุ;

พหุวจนกฺจาปิ, อปฺปกนฺติ ปกาสเย.

เอกาภิธานโต กิจฺจา, ตถา โคจรโตปิ จ;

พหุวจนกํ ตนฺนิ-สฺสิตาเปกฺขฺจ อปฺปกํ.

อิจฺเจวํ ¶ สปฺปโยคํ ตุ, ตฺวาน วจนทฺวยํ;

กาตพฺโพ ปน โวหาโร, ยถาปาฬิ วิภาวินา.

อิทานิ กาลาทิวเสน อาขฺยาตปฺปวตฺตึ ทีปยิสฺสาม – กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณํ อาขฺยาติกํ. ตตฺร กาลนฺติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ตโย กาลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ปน ฉ, เต เอเกกา ติปุริสกา.

วุตฺตปฺปการกาเลสุ, ยทิทํ วตฺตเต ยโต;

อาขฺยาติกํ ตโต ตสฺส, กาลทีปนตา มตา.

การกนฺติ กมฺมกตฺตุภาวา. เต หิ อุปจารมุขฺยสภาววเสน กโรนฺติ กรณนฺติ จ ‘‘การกา’’ติ วุจฺจนฺติ. เตว ยถากฺกมํ กฺริยานิมิตฺต ตํสาธก ตํสภาวาติ เวทิตพฺพา.

กมฺมํ กตฺตา จ ภาโว จ, อิจฺเจวํ การกา ติธา;

วิภตฺติปจฺจยา เอตฺถ, วุตฺตา นาฺตฺร สจฺจโต.

‘‘ปริภวิยฺยติ’’จฺจาที, กมฺเม สิชฺฌนฺติ การเก;

‘‘สมฺภวตี’’ติอาทีนิ, สิชฺฌเร กตฺตุการเก.

‘‘วิภวิยฺยติ’’อิจฺจาที, ภาเว สิชฺฌนฺติ การเก;

ติวิเธสฺเววเมเตสุ, วิภตฺติปจฺจยา มตา.

การกตฺตยมุตฺตํ ยํ, อาขฺยาตํ นตฺถิ สพฺพโส;

ตสฺมา ตทฺทีปนตฺตมฺปิ, ตสฺสาขฺยาตสฺส ภาสิตํ.

การกตฺตํ ตุ ภาวสฺส, สเจปิ น สมีริตํ;

การกลกฺขเณ เตน, ภาเวน จ อวตฺถุนา.

กฺริยานิปฺผตฺติ ¶ นตฺถีติ, ยุตฺติโตปิ จ นตฺถิ ตํ;

ตถาปาขฺยาติเก ตสฺส, ตพฺโพหาโร นิรุตฺติยํ;

ปติฏฺิตนโยวาติ, มนฺตฺวา อมฺเหหิ ภาสิโต.

ปุริโสติ เอกวจนพหุวจนกา ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา. ตตฺถ ปมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ตุมฺหา’มฺหสทฺทวชฺชิเต ปจฺจตฺตวจนภูเต นามมฺหิ ‘‘อภินีหาโร สมิชฺฌติ, โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุาณ’’นฺติอาทีสุ วิย ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺานิยตฺเต สติ ‘‘ภาสติ วา กโรติ วา, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู, วุจฺจตีติ วจน’’นฺติอาทีสุ วิย อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติ. กตฺถจิ ปน ปาฬิปฺปเทเส นามสฺส อปฺปยุตฺตตฺตา ปมปุริสปโยคตฺโถ ทุรนุโพโธ ภวติ, ยถา ‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ ม’’นฺติ. ตถา หิ เอตฺถ ‘‘ปาทา’’ติ ปาเสโส, ตสฺมึ ทุกฺขสาสนาโรจเน วตฺตุํ อวิสหนวเสน กิลมนฺตํ มํ เทวสฺส อุโภ ปาทา อสฺสาเสนฺตุ, วิสฺสฏฺโ กเถหีติ มํ วทถาติ อธิปฺปาโย จ ภวติ.

อธิปฺปาโย สุทุพฺโพโธ, ยสฺมา วิชฺชติ ปาฬิยํ;

ตสฺมา อุปฏฺหํ คณฺเห, ครุํ ครุมตํ วิทู.

ตตฺริมานิ ภูธาตาธิการตฺตา ภูธาตุวเสน นิทสฺสนปทานิ. โส ปริภวติ, เต ปริภวนฺติ, ปริภวติ, ปริภวนฺติ. สปตฺโต อภิภวิยเต, สพฺพา วิตฺยา’นุภูยเต, อภิภวิยเต, อนุภูยเตติ. ยตฺถ สติปิ นามสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, ตตฺถ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ ปมปุริสาทโย ตโย ลพฺภนฺติ. ตํ ¶ ยถา? ปริภวิยฺยเต ปุริโส เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, ปริภวิยฺยมฺเห มยํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ. เอตฺถ ปนิทํ วจนํ น วตฺตพฺพํ ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’นฺติอาทีสุ สติปิ นามสฺส กมฺมวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภตีติ ปมปุริสุปฺปตฺติ น สิยา’’ติ. กสฺมาติ เจ? ‘‘นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสิน’’นฺติอาทีสุ ‘‘ชนา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพสฺส สาธกวาจกสฺส นามสฺส สทฺธิมาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. เอวมุตฺตรตฺราปิ นโย.

มชฺฌิมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติ. ตฺวํ อติภวสิ, ตุมฺเห อติภวถ, อติภวสิ, อติภวถ. ตฺวํ ปริภวิยเส เทวทตฺเตน, ตุมฺเห ปริภวิยวฺเห. ยตฺถ สติปิ ตุมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ มชฺฌิมปุริโส โหติ. อิตเร ปน ทฺเว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ. ตํ ยถา? ตยา อภิภวิยเต สปตฺโต, ตยา อภิภวิเย อหํ.

อุตฺตมปุริโส อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรเณ สาธกวาจเก วา กมฺมวาจเก วา ปจฺจตฺตวจนภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ, ตฏฺานิยตฺเต สติ อปฺปยุชฺชมาเนปิ สพฺพธาตูหิ ปโร โหติ. อหํ ปริภวามิ, มยํ ปริภวาม, ปริภวามิ, ปริภวาม. อหํ ปริภวิยฺยามิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มยํ ปริภวิยฺยาม, ปริภวิยฺยามิ, ปริภวิยฺยาม. ยตฺถ สติปิ อมฺหสทฺทสฺส สาธกวาจกตฺเต อปจฺจตฺตวจนตฺตา อาขฺยาตปเทน ตุลฺยาธิกรณตา น ลพฺภติ, น ตตฺถ ¶ อุตฺตมปุริโส โหติ. อิตเร ปน ทฺเว โหนฺติ กมฺมวาจกํ ปจฺจตฺตวจนภูตํ ตุลฺยาธิกรณปทํ ปฏิจฺจ. ตํ ยถา? มยา อนุภวิยเต สมฺปตฺติ, มยา อภิภวิยเส ตฺวํ. เอวํ ยตฺถ ยตฺถ สาธกวาจกานํ วา กมฺมวาจกานํ วา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ อาขฺยาตปเทหิ ตุลฺยาธิกรณตฺเต ลทฺเธ ตตฺถ ตตฺถ ปมปุริสาทโย ลพฺภนฺติ, ตสฺมา นามาทีนํ ปจฺจตฺตวจนภูตานํ ตุลฺยาธิกรณภาโวเยว ปมปุริสาทีนมุปฺปตฺติยา การณํ.

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปุริสานเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ. เอตฺถ เอกาภิธานํ นาม เอกโต อภิธานํ เอกกาลาภิธานฺจ. ตฺจ โข จสทฺทปโยเคเยว, อจสทฺทปโยเค ภินฺนกาลาภิธาเน ตคฺคหณาภาวโต. ‘‘ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ, มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจวมาทโย ตปฺปโยคา. ตตฺถ ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถ – อิจฺเจตสฺมึ โวหาเร ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ เอวํ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ. ‘‘มยมตฺถกุสลา ภวาม’’ อิจฺเจตสฺมึ ปน ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวมฺปิ ทฺวินฺนเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ. ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา ‘‘โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, เต จ อตฺถกุสลา ภวนฺติ, ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, ตุมฺเห จ อตฺถกุสลา ภวถ, อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา เอวํ ติณฺณเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ.

อปโรปิ ¶ อตฺถนโย วุจฺจติ – ‘‘ตฺวฺจ อตฺถกุสโล ภวสิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, ตุมฺเห อตฺถกุสลา ภวถา’’ติ วา ‘‘อหฺจ อตฺถกุสโล ภวามิ, โส จ อตฺถกุสโล ภวติ, มยมตฺถกุสลา ภวามา’’ติ วา อิมินา นเยน อเนกปฺปเภโท อตฺถนโย. เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปฺจมีสตฺตมิยาทีสุ ปโรปุริโส คเหตพฺโพ. สพฺเพสุ จ กฺริยาปเทสุ พวฺหตฺถวาจเกสุ พหุวจนนฺเตสุ, น ปน พหุวจนนฺเตสุปิ เอกสฺสตฺตโน วาจเกสุ ครุกาตพฺพสฺเสกสฺสตฺถสฺส วาจเกสุ จ กฺริยาปเทสุ. เอตฺถ โจทนาสนฺทีปนิโย อิมา คาถา –

‘‘ตฺวฺจ ภวสิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;

‘‘ตุมฺเห ภวถ’’ อิจฺจาทิ, ปโรโปโส กถํ สิยา?;

‘‘อหํ ภวามิ โส จาปิ, ภวติ’’จฺจาทิภาสเน;

‘‘มยํ ภวาม’’อิจฺจาทิ, อุตฺตโม จ กถํ สิยา?;

เอตฺถ จ วุจฺจเต –

ปจฺฉา วุตฺโต ปโร นาม, สฺาย ปฏิปาฏิยา;

เอวํ ปน คเหตพฺโพ, ปโรปุริสนามโก.

ปมมฺหา ปโร นาม, มชฺฌิโม อุตฺตโมปิ จ;

มชฺฌิมมฺหา ปโร นาม, อุตฺตโม ปุริโส รุโต.

เอวํ ตุ คหณฺเหตฺถ, โวหารสฺสานุโลมกํ;

โทโส ตทนุโลมมฺหิ, คหณสฺมึ น วิชฺชติ.

‘‘ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, เอโส จาปิ มหามิโค’’;

อิติ ปาโ ยโต ทิฏฺโ, ตสฺมา เอวํ วเทมเส.

‘‘ตุมฺเห ทฺเว สุขิตา โหถ’’, อิจฺจตฺโถ ตตฺถ ทิสฺสติ;

เอวํปฺยยํ นโย วุตฺโต, อตฺตโนมติยา มม.

อตฺตโนมติ ¶ กิฺจาปิ, กถิตา สพฺพทุพฺพลา;

ตถาปิ นยมาทาย, กถิตตฺตา อโกปิยา.

‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฏฺา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;

ตฺวฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’.

‘‘อหฺจ มทฺทิเทวี จ, ชาลีกณฺหาชินา จุโภ;

อฺมฺํ โสกนุทา, วสาม อสฺสเม ตทา’’.

เอตา คาถาปิ เอตสฺส, อตฺถสฺส ปน สาธิกา;

ตาสุ วุตฺตนเยเนว, อตฺโถ สุปากโฏ สิยา;

เอวํ วิฺูหิ วิฺเยฺยํ, พหุนา ภาสิเตน กึ.

อากาเรน มนาเปน, กถเน เยน เกนจิ;

น วิรุชฺฌติ เจ อตฺโถ, ตํ ปมาณํ สุธีมตํ.

ปุริสตฺตยโต เอโส, ปโรปุริสนามโก;

นุปลพฺภติ ปจฺเจกํ, ตทนฺโตคธโตว ยํ.

ปาฏวตฺถาย โสตูนํ, โวหารตฺเถสุ สพฺพโส;

วิสุํ อลพฺภมาโนปิ, ลพฺภมาโนว อุทฺธโฏ.

สงฺเขปโตเปตฺถ ปุริสปฺปวตฺติ เอวํ อุปลกฺขิตพฺพา ‘‘อมฺหวจนตฺเถ อุตฺตโม, ตุมฺหวจนตฺเถ มชฺฌิโม, อฺเสํ วจนตฺเถ ปโม’’ติ.

ตฺยาทีนํ ปุริสสฺา, ยสฺมา วุตฺตา ตโต อิทํ;

ตพฺพนฺตาขฺยาติกํ เยฺยํ, ปุริสปริทีปกํ.

เอวํ สพฺพถาปิ อาขฺยาติกสฺส กาลการกปุริสปริทีปนตา วุตฺตา.

กฺริยาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กถํ อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา?

ลกฺขิยติ ¶ กฺริยาเยตํ, กฺริยา วา อสฺส ลกฺขณํ;

กฺริยาลกฺขณตา เอวํ, เวทิตพฺพา ตถา หิ จ.

‘‘คจฺฉติ’’จฺจาทิกํ สุตฺวา, กฺริยาสนฺทีปนํ ปทํ;

‘‘อาขฺยาติก’’นฺติ ธีเรหิ, อาขฺยาตฺูหิ สฺิตํ.

ลกฺขณํ โหติ นามสฺส, ยถา สตฺวาภิธานตา;

กฺริยาภิธานตา เอวํ, อาขฺยาตสฺเสว ลกฺขณํ.

อตฺถโต ปน เอตสฺส, กฺริยาวาจกตา อิธ;

ลกฺขณํ อิติ วิฺเยฺยํ, ลกฺขณฺูหิ ลกฺขิตํ.

‘‘กึ กโรสี’’ติ ปุฏฺสฺส, ‘‘ปจามิ’’จฺจาทินา ‘‘อหํ’’;

ปฏิวาจาย ทาเนน, กฺริยาวาจกตา มตา.

เอวมาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตา เวทิตพฺพา;

อิทานิ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา –

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กาลสฺมึ, วตฺตมานา ปวตฺตติ;

อาสิฏฺาณาปนตฺเถสุ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ ปฺจมี.

ปจฺจุปฺปนฺเน ปริกปฺปา-นุมตฺยตฺเถสุ สตฺตมี;

อปฺปจฺจกฺเข อตีตมฺหิ, ปโรกฺขา สมฺปวตฺตติ.

หิยฺโย ปภุติ กาลสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, หิยฺยตฺตนี นิรุตฺติตา.

อชฺชปฺปภุติ กาลสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข, สมีเปชฺชตนวฺหยา.

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลสฺมึ สมฺปวตฺตติ;

กฺริยาติปนฺนมตฺตมฺหิ, ตีเต กาลาติปตฺติกา;

อนาคเตปิ โหตีติ, นิรุตฺตฺูหิ ภาสิตา.

เอวํ กาเลสุ วิภตฺติปฺปวตฺตึ ตฺวา เย เต สุตฺตนฺเตสุ วิจิตฺตา สุวิสทวิปุลติขิณพุทฺธิวิสยภูตา ปโยคา ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปาฏวมิจฺฉนฺเตหิ ตฺยาทิกฺกเมน วุจฺจมานา กฺริยาปทมาลา ¶ สลฺลกฺขิตพฺพา – ภวติ, ภวนฺติ. ภวสิ, ภวถ. ภวามิ, ภวาม. ภวเต, ภวนฺเต. ภวเส, ภววฺเห. ภเว, ภวามฺเห. อยํ อฺโยคาทิรหิตา กฺริยาปทมาลา.

ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อตฺถสมฺภเวปิ อฺโยคาทิรหิตานิ กฺริยาปทานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ. ยํ มํ ภณสิ สารถิ. อฺํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลา.

เอตฺถ ติวิโธ กฺริยาปเทสุ โยโค ตโยโค, มโยโค, อฺโยโค จ. ตตฺถ มชฺฌิมปุริสา ตโยควเสน คเหตพฺพา, อุตฺตมปุริสา มโยควเสน. ปมปุริสา อฺโยควเสน. ตฺยาทีนเมตฺถ ปฏิปาฏิยา อยํ อนุคีติ –

อฺโยเคน ปมา, ตโยเคน ตุ มชฺฌิมา;

มโยเคนุตฺตมา โหนฺติ, คเหตพฺพา วิภาวินา.

โสตูนํ ปโยเคสุ โกสลฺลตฺถํ อฺโยคาทิสหิตมปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม – โส ภวติ, เต ภวนฺติ. ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. โส ภวเต, เต ภวนฺเต. ตฺวํ ภวเส, ตุมฺเห ภววฺเห. อหํ ภเว, มยํ ภวามฺเห. อยํ อฺโยคาทิสหิตา กฺริยาปทมาลา.

ทิสฺสนฺติ จ สุตฺตนฺเตสุ อฺโยคาทิสหิตานิปิ กฺริยาปทานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘ยํปายํ เทว กุมาโร สุปฺปติฏฺิตปาโท, อิทมฺปิมสฺส มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณํ ภวติ, ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ. โย ทนฺธกาเล ตรติ ¶ , ตรณีเย จ ทนฺธติ, ตฺวํสิ อาจริโย มม, อหมฺปิ ทฏฺุกาโมสฺมิ, ปิตรํ เม อิธาคตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ เอตสฺสตฺถสฺส ปริทีปนิยา กฺริยาปทมาลา.

โย ตุมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ ตุมฺหตฺถวาจโก, เนโส สทฺโท กฺริยาปทสฺส ตโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อฺทตฺถุ อฺโยคสหิตตฺตฺเว สาเธติ. โย จ อมฺหสทฺเทน วตฺตพฺเพ อตฺเถ นิปตติ, น ปน โหติ อมฺหตฺถวาจโก, น โสปิ สทฺโท กฺริยาปทสฺส มโยคสหิตตฺตํ สาเธติ, อฺทตฺถุ อฺโยคสหิตตฺตฺเว สาเธติ.

ตตฺร ตุมฺหสทฺเทน ตาว วตฺตพฺพตฺเถ – ‘‘น ภวํ เอติ ปุฺตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํ. มายสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิ. อิธ ภนฺเต ภควา ปํสุกูลํ โธวตู’’ติ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. อมฺหสทฺเทน ปน วตฺตพฺพตฺเถ ‘‘อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน. สาวโก เต มหาวีร, สรโณ วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ จ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. อิทเมตฺถุปลกฺขิตพฺพํ ‘‘ตฺวํ ตุมฺเห อหํ มย’’นฺติ อตฺถทีปก ตโยค มโยคโต อฺโ อฺตฺถทีปโน ปโยโคเยว อฺโยโค นาม, ตตฺถ ปมปุริโส ภวตีติ.

ยชฺเชวํ ‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข. เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตมา’’ติอาทีสุ กถํ. เอตฺถ หิ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโวเยว ทิสฺสติ, น ตุ ปมปุริสสมฺภโวติ? วุจฺจเต – ‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โส ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข’’ติอาทีสุ ‘‘โส’’ติอาทิกสฺส นามสทฺทสฺส ตุมฺห’มฺหสทฺทสฺสตฺถวาจกสทฺเทหิ‘‘ติฏฺสี’’ติอาทีนํ สฺยาทฺยนฺตานํ ปทานํ ทสฺสนโต อจฺจนฺตมชฺฌาหริตพฺเพหิ ¶ สมานาธิกรณตฺตา ตคฺคุณภูตตฺตา จ มชฺฌิมุตฺตมปุริสสมฺภโว สมธิคนฺตพฺโพ. อีทิเสสุ ปโยเคสุ สฺยาทฺยนฺตานํ ทสฺสนวเสน อวิชฺชมานานิปิ อชฺฌาหริตพฺพานิ ‘‘ตฺวมห’’มิจฺจาทีนิ ปทานิ ภวนฺติ. กตฺถจิ ปน ปริปุณฺณานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘สาตฺวํ วงฺกมนุปฺปตฺตา, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิ. โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุร’’นฺติ อิจฺเจวมาทีสุ.

อาขฺยาติกสฺส กฺริยาลกฺขณตฺตา อลิงฺคเภทตฺตา จ ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนตฺถํ อปรมฺปิ กฺริยาปทมาลํ วทาม –

ปุริโส ภวติ, กฺา ภวติ, จิตฺตํ ภวติ, ปุริสา ภวนฺติ, กฺาโย ภวนฺติ, จิตฺตานิ ภวนฺติ. โภ ปุริส ตฺวํ ภวสิ, โภติ กฺเ ตฺวํ ภวสิ, โภ จิตฺต ตฺวํ ภวสิ, ภวนฺโต ปุริสา ตุมฺเห ภวถ, โภติโย กฺาโย ตุมฺเห ภวถ, ภวนฺโต จิตฺตานิ ตุมฺเห ภวถ. อหํ ปุริโส ภวามิ, อหํ กฺา ภวามิ, อหํ จิตฺตํ ภวามิ, มยํ ปุริสา ภวาม, มยํ กฺาโย ภวาม, มยํ จิตฺตานิ ภวาม.

เอส นโย อตฺตโนปเทสุ, เสสวิภตฺตีนํ สพฺพปเทสุปิ. อยมาขฺยาติกสฺส ติณฺณํ ลิงฺคานํ สาธารณภาวปริทีปนี กฺริยาปทมาลาว.

วุตฺตฺเหตํ นิรุตฺติปิฏเก ‘‘กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติกมลิงฺคเภท’’มิติ. ตตฺร อลิงฺคเภทมิติ โก อตฺโถ? อิตฺถิปุมนปุํสกานํ อวิเสสตฺโถ วุจฺจเต ‘‘อลิงฺคเภท’’มิติ. ยถา ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, กฺา คจฺฉติ, จิตฺตํ คจฺฉตี’’ติ. จตุธา อุทฺทิฏฺกฺริยาปเทสุ ยถา ‘‘ภวตี’’ติ อการานนฺตรตฺยนฺตปทํ คเหตฺวา ‘‘ภวติ ภวนฺติ ภวสี’’ติอาทินา กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กตา, เอวํ ‘‘อุพฺภวติ’’จฺจาทีนิปิ อการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ‘‘อุพฺภวติ อุพฺภวนฺติ อุพฺภวสี’’ติอาทินา ¶ กฺริยาปทมาลา สพฺพถา กาตพฺพา. ‘‘โภติ สมฺโภตี’’ติอาทีนิ ปน โอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ, ‘‘ภาเวติ วิภาเวตี’’ติอาทีนิ จ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานิ คเหตฺวา ปาฬินยานุสาเรเนว ปทมาลา กาตพฺพา, นยิธ วุตฺตนยานุสาเรน. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ทุรนุโพธา กฺริยาปทคติ. อโต ลพฺภมานวเสน กฺริยาปทมาลา กาตพฺพา. น หิ โลเก โลกิยา สพฺเพ ธาตุสทฺเท ปจฺเจกํ สพฺเพหิปิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ โยเชตฺวา วทนฺติ, เอวํ อวทนฺตานมฺปิ เนสํ กถา อปริปุณฺณา นาม น โหติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพฏฺานํ วชฺเชตฺวา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา กาตพฺพา. เอวํ ปฺจมิยาทีสุปิ วิภตฺตีสุ. อยํ วตฺตมานวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

อิโต ปฏฺาย ปน ยถุทฺทิฏฺปทาเนว ปริณาเมตฺวา ปริณาเมตฺวา ปฺจมิยาทีนํ มาติกาภาเวน คเหตพฺพานิ. อิทานิ ปน ตโยคาทิสหิตาสหิตวเสน ทฺวิธา กฺริยาปทมาลาโย ทสฺเสสฺสาม กฺวจาเทสวเสน สมฺภูตานิ จ รูปนฺตรานิ โสตูนํ สุขธารณตฺถฺเจว ปุริสปฺปโยเค อสมฺโมหตฺถฺจ.

ภวตุ, ภวนฺตุ. ภวาหิ, ภว, ภวถ. ภวามิ, ภวาม. ภวตํ, ภวนฺตํ. ภวสฺสุ, ภววฺโห. ภเว, ภวามเส. โส ภวตุ, เต ภวนฺตุ. ตฺวํ ภวาหิ, ภว, ตุมฺเห ภวถ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ. ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห. อหํ ภเว, มยํ ภวามเส. อยํ ปฺจมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

ภเวยฺย, ภเว, ภเวยฺยุํ. ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ. ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม, ภเวมุ. ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห. ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห อิติ วา, โส ภเวยฺย ¶ , ภเว, เต ภเวยฺยุํ. ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถ. อหํ ภเวยฺยามิ, มยํ ภเวยฺยาม, ภเวมุ. โส ภเวถ, เต ภเวรํ. ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห. อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห อิติ วา. อยํ สตฺตมีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

พภูว, พภูวุ. พภูเว, พภูวิตฺถ. พภูวํ, พภูวิมฺห. พภูวิตฺถ, พภูวิเร. พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโห. พภูวึ, พภูวิมฺเห อิติ วา, โส พภูว, เต พภูวุ. ตฺวํ พภูเว, ตุมฺเห พภูวิตฺถ. อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห. โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเร. ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโห. อหํ พภูวึ, มยํ พภูวิมฺเห อิติ วา. อยํ ปโรกฺขาวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

อภวา, อภวู. อภโว, อภวตฺถ. อภวํ, อภวมฺหา. อภวตฺถ, อภวตฺถุํ. อภวเส, อภววฺหํ. อภวึ, อภวมฺหเส อิติ วา, โส อภวา, เต อภวู. ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ. อหํ อภวํ, มยํ อภวมฺหา. โส อภวตฺถ, เต อภวตฺถุํ. ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภววฺหํ. อหํ อภวึ, มยํ อภวมฺหเส อิติ วา. อยํ หิยฺยตฺตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

อภวิ, อภวุํ. อภโว, อภวิตฺถ. อภวึ, อภวิมฺหา. อภวา, อภวู. อภวเส, อภวิวฺหํ. อภวฺหํ, อภวิมฺเห อิติ วา, โส อภวิ, เต อภวุํ. ตฺวํ อภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ. อหํ อภวึ, มยํ อภวิมฺหา. โส อภวา, เต อภวู. ตฺวํ อภวเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ. อหํ อภวํ, มยํ อภวิมฺเห อิติ วา. อยํ อชฺชตนีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

เอตฺถ ปนชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อึสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิปิ เวทิตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? เต ภวึสุ, สมุพฺภวึสุ, ปภวึสุ, ปราภวึสุ, สมฺภวึสุ, ปาตุภวึสุ, ปาตุพฺภวึสุ ¶ , อิมานิ อกมฺมกปทานิ. ปริภวึสุ, อภิภวึสุ, อธิภวึสุ, อติภวึสุ, อนุภวึสุ, สมนุภวึสุ, อภิสมฺภวึสุ.

‘‘อธิโภสุ’’นฺติ รูปมฺปิ, ยสฺมา ทิสฺสติ ปาฬิยํ;

ตสฺมา หิ นยโต เ ยฺยํ, ‘‘ปริโภสุ’’นฺติอาทิกํ.

ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘เอวํวิหาริฺจาวุโส ภิกฺขุํ รูปา อธิโภสุํ, น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสี’’ติ. อิมานิ สกมฺมกปทานิ, เอวมชฺชตนิยา อุํวจนสฺส อึสุมาเทสวเสน ภวติโน รูปนฺตรานิ ภวนฺติ. อปิจ

‘‘อนฺวภิ’’ อิติรูปมฺปิ, อชฺชตนฺยา ปทิสฺสติ;

ตสฺมา หิ นยโต เยฺยํ, ‘‘อชฺฌภิ’’จฺจาทิกมฺปิ จ.

ตตฺรายํ ปาฬิ – โส เตน กมฺเมน ทิวํ สมกฺกมิ, สุขฺจ ขิฑฺฑารติโย จ อนฺวภีติ. ตตฺถ อนฺวภีติ อนุ อภีติ เฉโท. อนูติ อุปสคฺโค. อภีติ อาขฺยาติกปทนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห อิติ วา, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติ. ตฺวํ ภวิสฺสสิ, ตุมฺเห ภวิสฺสถ. อหํ ภวิสฺสามิ, มยํ ภวิสฺสาม. โส ภวิสฺสเต, เต ภวิสฺสนฺเต. ตฺวํ ภวิสฺสเส, ตุมฺเห ภวิสฺสวฺเห. อหํ ภวิสฺสํ, มยํ ภวิสฺสามฺเห อิติ วา. อยํ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ. อภวิสฺเส, อภวิสฺสถ. อภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา. อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส อิติ วา, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุ. ตฺวํ อภวิสฺเส, ตุมฺเห ¶ อภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสามฺหา. โส อภวิสฺสถ, เต อภวิสฺสิสุ. ตฺวํ อภวิสฺสเส, ตุมฺเห อภวิสฺสวฺเห. อหํ อภวิสฺสึ, มยํ อภวิสฺสามฺหเส อิติ วา. อยํ กาลาติปตฺติวิภตฺติวเสน กฺริยาปทมาลานิทฺเทโส.

โวหารเภทกุสเลน สุพุทฺธินา โย,

กจฺจายเนน กถิโต ชินสาสนตฺถํ;

ตฺยาทิกฺกโม ตทนุคํ กิริยาปทานํ,

กตฺวา กโม ภวติธาตุวเสน วุตฺโต.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภวติโน กฺริยาปทมาลาวิภาโค นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโท.

๓. ปกิณฺณกวินิจฺฉย

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ;

สปฺปโยเคสุ อตฺเถสุ, วิฺูนํ ปาฏวตฺถยา.

ตตฺถ อตฺถุทฺธาโร, อตฺถสทฺทจินฺตา, อตฺถาติสยโยโค, สมานาสมานวเสนวจนสงฺคโห, อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลสงฺคโห, ปกรณสํสนฺทนา, วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา จาติ นวธา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.

อตฺถุทฺธาเร ตาว สมานสุติกปทานมตฺถุทฺธารณํ กริสฺสาม. เอตฺถาขฺยาตปทสฺิตานํ โภติสทฺท ภเวสทฺทานมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ. ตถา เหเต นามิกปทสฺิเตหิ อปเรหิ โภติสทฺท ภเวสทฺเทหิ สมานสุติกาปิ อสมานตฺถา เจว โหนฺติ อสมานวิภตฺติกา จ. สาสนสฺมิฺหิ ¶ เกจิ สทฺทา อฺมฺํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติ.

เตสมสมานตฺถตฺเต ‘‘สพฺพฺหิ ตํ ชีรติ เทหนิสฺสิตํ. อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ. สนฺโต ตสิโต. ปหุ สนฺโต น ภรติ. สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเก. สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ ชีรติสทฺททฺวยํ ยถาสมฺภวํ นวภาวาปคมวฑฺฒนวาจกํ. สนฺโตสทฺทปฺจกํ ยถาสมฺภวํ ปริสฺสมปฺปตฺตสมาโนปสนฺโตปลพฺภมานวาจกนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อสมานปวตฺตินิมิตฺตตฺเต ปน ‘‘อกตฺู มิตฺตทุพฺภี, อสฺสทฺโธ อกตฺูจา’’ติเอวมาทโย. เอตฺถ จ อกตฺูสทฺททฺวยํ กตากตาชานนชานนปวตฺตินิมิตฺตํ ปฏิจฺจ สมฺภูตตฺตา อสมานปวตฺตินิมิตฺตกนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อสมานลิงฺคตฺเต ‘‘สุขี โหตุ ปฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโท. ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ. ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ. มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติ เอวมาทโย. เอตฺถ สุขีสทฺททฺวยํ สาสทฺททฺวยฺจ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน อสมานลิงฺคนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อสมานวิภตฺติกตฺเต ‘‘อาหาเร อุทเร ยโต. ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ เอวมาทโย. เอตฺถ ยโตสทฺททฺวยํ ¶ ปมาปฺจมีวิภตฺติสหิตตฺตา อสมานวิภตฺติกนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อสมานวจนกตฺเต อิเม ปโยคา –

‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;

ตมฺปิ ปาณททึ สนฺตึ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ

อาทีสุ หนฺติสทฺโท เอกวจโน.

‘‘อิเม นูน อรฺสฺมึ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;

วากุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;

วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติ.

อาทีสุ ปน พหุวจโน. ‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน. เอถ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต สีลวา โหถ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี. สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ. มหาราชา ยสสฺสี โส. จตฺตาโร มหาราชา’’ติ เอวมาทีสุ สีลวาสทฺทาทโย เอกวจนพหุวจนกา.

อสมานนฺตตฺเต ปน ยตฺถ สมานสุติกานํ อสมานวิภตฺติกตฺตํ วา อสมานวจนตฺตํ วา อุปลพฺภติ. เตเยว ปโยคา. ตํ ยถา? ‘‘สตํ สมฺปชานํ, สตํ ธมฺโม, สนฺโต ทนฺโต, สนฺโต สปฺปุริสา’’ อิจฺเจวมาทโย.

อสมานกาลตฺเต ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภฺมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺส. เต ชนา ปารมิสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติ เอวมาทโย. เอตฺถ อิสฺสนฺติสทฺททฺวยํ วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีกาลวเสน อสมานกาลนฺติ ทฏฺพฺพํ. วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน ปน อสมานวิภตฺติกนฺติปิ.

อสมานปทชาติกตฺเต ¶ ‘‘สยํ สมาหิโต นาโค, สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ. ปเถ ธาวนฺติยา ปติ, เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติ. คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติ เอวมาทโย. เอตฺถ สยํสทฺททฺวยํ นามนิปาตวเสน ปติสทฺทตฺตยํ นามาขฺยาโตปสคฺควเสน อสมานปทชาติกนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวํ สาสนสฺมึ เกจิ สทฺทา อฺมฺํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติ. เอตาทิเสสุ สทฺเทสุ โย กฺริยาปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส นามิกปทตฺตํ. โย จ นามิกปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส กฺริยาปทตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ สุติสามฺโต เอกตฺเตน คเหตฺวา อตฺถุทฺธาโร กรณีโยติ ยถาวุตฺตกฺริยาปทานํ นามปเทหิ สมานสุติกานํ โภติสทฺท ภเว สทฺทานมตฺถุทฺธารํ วทาม.

กถํ? โภติสทฺโท กตฺตุโยเค กฺริยาปทํ, กฺริยาโยเค นามิกปทํ, ตสฺมา โส ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ กฺริยาปทตฺเถ นามิกปทตฺเถ จ. ตตฺถ กฺริยาปทตฺเถ วตฺตมานวเสน, นามิกปทตฺเถ ปนาลปนวเสน. กฺริยาปทตฺเถ ตาว ‘‘เอโก โภติ’’, นามิกปทตฺเถ ‘‘มา โภติ ปริเทเวสิ’’. อตฺริทํ วุจฺจติ –

ภาเว นามปทตฺเถ จ, อาลปนวิเสสิเต;

อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, โภติสทฺโท ปวตฺตติ.

ภเวสทฺโท ¶ ปน ‘‘ภวามี’’ติมสฺส วตฺตมานาวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺสตฺเถปิ วตฺตติ. ‘‘ภวามี’’ติมสฺส ปฺจมีวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺส อาณตฺยาสีสนตฺเถสุปิ วตฺตติ. ‘‘ภเวยฺยามี’’ติมสฺส สตฺตมีวิภตฺติสหิตสฺส สทฺทสฺส อนุมติปริกปฺปตฺเถสุปิ วตฺตติ. ตตฺริทํ ปมตฺถสฺส สาธกํ อาหจฺจวจนํ –

‘‘เทวานํ อธิโก โหมิ, ภวามิ มนุชาธิโป;

รูปลกฺขณสมฺปนฺโน, ปฺาย อสโม ภเว’’ติ.

อยํ ปน สพฺเพสํ เตสมตฺถานํ สาธิกา อมฺหากํ คาถารจนา –

‘‘สุขี ภวติ เอโส จ, อหฺจาปิ สุขี ภเว;

สุขี ภวตุ เอโส จ, อหฺจาปิ สุขี ภเว.

อิมาย พุทฺธปูชาย, ภวนฺตุ สุขิตา ปชา;

ภเว’หฺจ สุขปฺปตฺโต, สามจฺโจ สห าติภิ.

สุขี ภเวยฺย เอโส จ, อหฺจาปิ สุขี ภเว;

สุขี ภเวยฺย เจ เอโส, อหฺจาปิ สุขี ภเว’’ติ.

อิจฺเจวํ –

วตฺตมานาย ปฺจมฺยํ, สตฺตมฺยฺจ วิภตฺติยํ;

เอเตสุ ตีสุ าเนสุ, ภเวสทฺโท ปวตฺตติ.

เอกธา วตฺตมานายํ, ปฺจมีสตฺตมีสุ จ;

ทฺเวธา ทฺเวธาติมสฺสตฺถํ, ปฺจธา ปริทีปเย.

ทฺเวธา วา วตฺตมานาย-มาทิปุริสวาจโก;

อตฺโถ ‘‘ภเว’’ติ เอตสฺส, ‘‘ภวตี’’ติปิยุชฺชติ.

อิทานิ ปน เอตสฺส, วุตฺตสฺสตฺถสฺส สาธกํ;

เอตฺถ ปาฬิปฺปเทสํ ตุ, อาหริสฺสํ สุณาถ เม.

โก’ยํ ¶ มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห;

กํ ตฺวํ อตฺถวสํ ตฺวา, เอวํ วายมเส ภุสํ.

นิสมฺม วตฺตํ โลกสฺส, วายามสฺส จ เทวเต;

ตสฺมา มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห.

อสฺสํ ปุริมคาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส หิ;

‘‘อายูหตี’’ติ อตฺโถติ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.

วิภตฺติยา วิปลฺลาส-วเสนายํ สมีริโต;

วตฺตมาเน สตฺตมีติ, ติสฺเสการวเสน วา.

ปจฺฉิมาย จ คาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส ตุ;

‘‘อายูหามี’’ติ อตฺโถติ, สทฺทตฺถฺู วิภาวเย.

ตถา ‘‘ภเว’’ติเอตสฺส, วตฺตมานาวิภตฺติยํ;

‘‘ภวตี’’ติ, ‘‘ภวามี’’ติ, จตฺถํ ทฺเวธา วิภาวเย.

เอวํวิเธสุ อฺเสุ, ปาเสุปิ อยํ นโย;

เนตพฺโพ นยทกฺเขน, นยสาครสาสเน.

เอวมยํ ภเวสทฺโท ปฺจสุ ฉสุ วา กฺริยาปทตฺเถสุ ปวตฺตติ. ตถา สตฺตมีวิภตฺยนฺตนามิกปทสฺส วุทฺธิสํสารกมฺมภวูปปตฺติภวสงฺขาเตสุ อตฺเถสุปิ. ตถา หิ ‘‘อภเว นนฺทติ ตสฺส, ภเว ตสฺส น นนฺทตี’’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิ. ‘‘ภเว วิจรนฺโต’’ติอาทีสุ สํสาเร. ‘‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทีสุ กมฺมภเว. ‘‘เอวํ ภเววิชฺชมาเน’’ติอาทีสุ อุปปตฺติภเวติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานํ อฺโตปิ อฺเสํ กฺริยาปทานํ ยถาสมฺภวมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ.

อาขฺยาตตฺถมฺหิเม ¶ อตฺถา, น ลาตพฺพา กุทาจนํ;

อตฺถุทฺธารวเสเนเต, อุทฺธฏา นามโต ยโต.

อิทเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺถุทฺธารนยนิทสฺสนํ.

อตฺถสทฺทจินฺตายํ ปน เอวมุปลกฺเขตพฺพํ – ‘‘ภวนฺเต, ปราภวนฺเต, ปราภเว’’อิจฺจาทโย คจฺฉติ คจฺฉํ คจฺฉโตสทฺทาทโย วิย วิเสสสทฺทา, น ยาจโนปตาปนตฺถาทิวาจโก นาถติสทฺโท วิย, น จ ราชเทวตาทิวาจโก เทวสทฺโท วิย สามฺสทฺทา. เย เจตฺถ วิเสสสทฺทา, เต สพฺพกาลํ วิเสสสทฺทาว. เย จ สามฺสทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ สามฺสทฺทาว.

ตตฺร คจฺฉตีติอาทีนํ วิเสสสทฺทตา เอวํ ทฏฺพฺพา – คจฺฉตีติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํ. ตถา คจฺฉนฺติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํ. คจฺฉโตติ เอโก กิตนฺโต, อปโร รูฬฺหีสทฺโท. สติปิ วิเสสสทฺทตฺเต สทิสตฺตา สุติสามฺโต ตพฺพิสยํ พุทฺธึ นุปฺปาเทติ วินาว’ตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน. ตถา หิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘คจฺฉติ ปติฏฺิต’’นฺติ วุตฺเต สตฺตมฺยนฺตํ นามปทนฺติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉติ ติสฺโส’’ติ วุตฺเต ปนาขฺยาตนฺติ. ตถา ‘‘ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ วุตฺเต ปมนฺตํ นามปทนฺติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก’’ติ วุตฺเต อาขฺยาตนฺติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉโต หยโต ปติโต’’ติ วุตฺเต กิตนฺโตติ วิฺายติ. ‘‘คจฺฉโต ปณฺณปุปฺผานิ ปตนฺตี’’ติ วุตฺเต รุกฺขวาจโก รูฬฺหีสทฺโทติ. อิติ วิเสสสทฺทานํ อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ สมานสุติกานํ อตฺถาภิสมฺพนฺธาทีสุ โย โกจิ อตฺถวิเสสาปโก สมฺพนฺโธ อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพ. เอวํ ‘‘คจฺฉตี’’ติอาทีนํ อาขฺยาตนามตฺตาทิวเสน ปจฺเจกํ ิตานํ เอเกกตฺถวาจกานํ วิเสสสทฺทตา ทฏฺพฺพา.

‘‘นาถติ ¶ เทโว’’ติอาทีนํ ปน อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ อสมานสุติกานํ อเนกตฺถวาจกานํ สามฺสทฺทตา เอว ทฏฺพฺพา. อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ หิ วินา เยน เกนจิ สมฺพนฺเธน ‘‘นาถตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ยาจตี’’ติ วา ‘‘อุปตาเปตี’’ติ วา ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ วา ‘‘อาสีสตี’’ติ วา อตฺโถ ปฏิภาติ, ตถา ‘‘เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘เมโฆ’’ติ วา ‘‘อากาโส’’ติ วา ‘‘ราชา’’ติ วา ‘‘เทวตา’’ติ วา ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ วา อตฺโถ ปฏิภาติ. ยทา ปน สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘นาถติ สุปฺปฏิปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตทา ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทสฺส ‘‘ยาจตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ, ‘‘นาถติ สพฺพกิเลเส’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปตาเปตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘นาถติ สกจิตฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘นาถติ โลกสฺส หิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสีสตี’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ตถา ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทโว’’ติ นามปทสฺส ‘‘เมโฆ’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘วิทฺโธ วิคตวลาหโก เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘อากาโส’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘ปิวตุ เทโว ปานีย’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘เทโว เทวกายา จวติ อายุสงฺขยา’’ติ วุตฺเต ‘‘เทวตา’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘เทวาติเทโว สตปุฺลกฺขโณ’’ติ วุตฺเต ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. อิมินา นเยน อฺเปิ สามฺสทฺทา าตพฺพา.

สพฺพเมตํ ตฺวา ยถา อตฺโถ สทฺเทน, สทฺโท จตฺเถน น วิรุชฺฌติ, ตถาตฺถสทฺทา จินฺตนียา. ตตฺริทํ อุปลกฺขณมตฺตํ จินฺตาการนิทสฺสนํ – ‘‘อตฺถกุสลา ภวนฺเต’’ติ วา ‘‘กิจฺจานิ ภวนฺเต’’ติ วา วุตฺเต ‘‘ภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ วา ‘‘อิจฺฉามี’’ติ วา วุตฺเต อุปโยคตฺถวํ ¶ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ภวนฺเต ชเน ปสํสตี’’ติ วา ‘‘กาเมตี’’ติ วา วุตฺเต ปจฺจตฺโตปโยคตฺถวนฺตานิ ทฺเว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘โจรา ปราภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปราภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาติกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปราภวนฺเต ชนา อิจฺฉนฺติ อมิตฺตาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิมานิ อุปโยคปจฺจตฺตตฺถวนฺตานิ ทฺเว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอโส ปราภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปราภเวยฺยา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอเต ปราภเว โลเก, ปณฺฑิโต สมเวกฺขิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ อุปโยคตฺถวํ พหุวจนํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปราภเว สตี’’ติ วุตฺเต ภาวลกฺขณภุมฺมตฺเถกวจนกํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ตุมฺเห เม ปสาทา สมฺภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภเว’’ติ อิทํ ‘‘สมฺภวถา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภววฺเห’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภววฺเห’’ติ อิทํ สมฺภวาย นาม อิตฺถิยา วาจกํ อิตฺถิลิงฺคํ สาลปนํ นามิกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภววฺเหปติฏฺิต’’นฺติ วุตฺเต สมฺภวนามกสฺส ปุริสสฺส วาจกํ ปุลฺลิงฺคํ ภุมฺมวจนนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย.

‘‘วรุโณ พฺรหฺมเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สมฺภโว นามุปฏฺาโก, เรวตสฺส มเหสิโน’’ติ –

หิ ปาฬิ. ‘‘ธมฺมา ปาตุภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปาตุ ภวนฺเต ชเน’’ติ วุตฺเต ‘‘เต ชเน ภวํ รกฺขตู’’ติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตกิตนฺตสพฺพนามิกปทานีติ ¶ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปาตุภวเส ตฺวํ คุเณหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวเส’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวสี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘ปาตุภวเส คุเณ โย ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวาหิ อตฺตโน คุณเหตุ ตฺว’’นฺติ อตฺถวาจกานินิปาตยุตฺตาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘อหมตฺตโน คุเณหิ ปาตุภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวามี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. ‘‘มํ ปาตุ ภเว อิทํ ปุฺกมฺม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มํ รกฺขตุ สํสาเร อิทํ ปุฺกมฺม’’นฺติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโย. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถารหมตฺถสทฺทา จินฺตนียา. ตตฺถ สมานสุติกานํ เกสฺจิ สทฺทานํ ‘‘น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ. น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉ. สตฺต โว ลิจฺฉวี อปริหานีเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, อิเม เต เทว สตฺตโว, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทีสุ สมานสุติกานํ วิย อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโย. อุจฺจารณวิเสเส หิ สติ ปทานิ ปริพฺยตฺตานิ, ปเทสุ ปริพฺยตฺเตสุ อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, อตฺถปริคฺคาหกานํ อตฺถาธิคโม อกิจฺโฉ โหติ, สุปริสุทฺธาทาสตเล ปฏิพิมฺพทสฺสนํ วิย, โส จ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ อฺตรสฺมึ าเตเยว โหติ, น อิตรถา. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;

น ปทมตฺตโต อตฺเถ, เต อฺาตา ปกาสกา’’ติ.

ยทิทเมตฺถ วุตฺตมมฺเหหิ ‘‘อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโย’’ติ. อตฺรายมุจฺจารณวิเสสทีปนี คาถา สหตฺถปฺปกาสนนยทานคาถาย.

‘‘น ¶ เต สํ โกฏฺเ โอเปนฺติ’’, อิติ ปาเ สุเมธโส;

ปทํ ‘‘น เต’’ติ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘สํ โกฏฺเ’’ติ ปเยฺย เว.

‘‘สํ น โอเปนฺติ โกฏฺเ เต, ภิกฺขู’’ติ อตฺถมีรเย;

เอวมิเมสุ อฺเสุ, ปาเสุปิ อยํ นโย.

อถ ยํ ปนิทมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เกสฺจี’’ติ, ตํ กิมตฺถํ? ‘‘คจฺฉติ ปติฏฺิตํ, คจฺฉติ ติสฺโส, ภวนฺเต ปสฺสามิ, อตฺถกุสลา ภวนฺเต, วทนฺตํ เอกโปกฺขรา, วทนฺตํ ปฏิวทตี’’ติอาทีสุ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส น ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํ. ตสฺมา อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ – ยตฺถ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส ลพฺภติ อตฺถวิเสโส จ ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา, ตตฺถ ปโยเค สมานสุติกเมกจฺจํ ปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ. เสยฺยถิทํ? ‘‘เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย. โส เตน สทฺธึ ภาสติ, โสเตน วุยฺหติ. ภวนฺเต ชเน ปสํสติ, ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ เอวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ ‘‘เหตู’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตาน’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ตถา ‘‘โส’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ‘‘ภว’’นฺติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เต ชเน’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํ.

เสสํ ปน สมานสุติกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ. อวิจฺฉินฺทนียสฺมิฺหิ าเน วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโ โหติ. เอวํ ปทวิภาคาวิภาควเสน สมานสุติกานมตฺถุจฺจารณวิเสโส เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ ‘‘โส เตนา’’ติอาทีสุ ทฺวิปทตฺถคฺคหณํ วิภาโค, เอกปทตฺถคฺคหณมวิภาโคติ อธิปฺเปโต. เอตฺถ จ วิสุํ ววตฺถิตานํ อสมานสุติกานํ เอกโต กตฺวา สมานสุติกภาวปริกปฺปนํ อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถฺเจว อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถฺจ. น หิ เอตานิ ¶ ‘‘สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ วิย เอกสฺมึเยวตฺเถ สมานสุติกานิ. เอวํ สนฺเตปิ เอกชฺฌกรเณน ลทฺธํ สมานสุติเลสํ คเหตฺวา อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถฺจ ‘‘สมานสุติกานี’’ติ วุตฺตานิ. เอส นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ. อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ –

ยตฺถ สมานสุติกานํ อฏฺารสากาเรสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสโส ลพฺภติ, วิจฺฉินฺทิตฺวา ปน อุจฺจารเณ สทฺทวิลาโส น โหติ, อตฺโถ วา ทุฏฺโ โหติ, น ตาทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกานิ ปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิ. ตตฺร กตเมน จากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ? ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา อกฺขรสนฺนิธานวเสน วา ปทสนฺนิธานวเสน วา ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน วา วิจฺฉาวเสน วา กมฺมปฺปวจนียวเสน วา ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน วา คุณวาจกสทฺทสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน วา กฺริยาปทสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน วา สํหิตาปทจฺเฉทวเสน วา อคารวตฺถปริทีปนวเสน วา นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน วา อุปมาเน อิว สทฺทวเสน วา อิติสทฺทํ ปฏิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺถปริทีปนวเสน วา ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน วาติ อิเมสุฏฺารสากาเรสุ, วิตฺถารโต ปน ฉพฺพีสาย อากาเรสุ ตโต วาธิเกสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ.

เอตฺถ ปทานํ ตาว วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา สมานสุติกานมตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, อภิกฺกโม สานํ ปฺายติ. มา โน เทว อวธิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ เอวมาทโย ปโยคา.

อกฺขรสนฺนิธานวเสน ¶ ปน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโต. สงฺคา สงฺคามชึ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ. ทาี ทาีสุ ปกฺขนฺทิ, มฺมาโน ยถา ปุเร. สพฺพาภิภุํว สิรสาสิรสา นมามิ. ภูมิโต อุฏฺิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติ. อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ฑยฺหมานมฺหิ เตชสา’’ติ เอวมาทโย ปโยคา.

ปทสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘อาโป อาโปคตํ. ราชราชมหามตฺตาทโย, สุโข’โลกสฺส โลกสฺส, การโก าณจกฺขุโท, นิราปเท ปเท นินฺโน, อนนฺตาณํ กรุณาลยํ ลยํ, มลสฺส พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํ. นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ, คุณากรฺเจว นิรงฺคณํ คณ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคา.

ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ปมาณรหิตํ หิตํ, สิทฺธตฺโถ สพฺพสิทฺธตฺโถ, ติโลกมหิโต หิโต. อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติ เอวมาทโย ปโยคา. ตตฺริมา อกฺขรสนฺนิธานาทีสุ อธิปฺปายวิฺาปนิโย คาถา –

มหิโตอิติ สทฺทมฺหา, มกาโร เจ วิเวจิโต;

สทฺโท นิรตฺถโก เอตฺถ, ‘‘อกฺขร’’นฺติ วเท พุโธ.

เยฺยา อกฺขรโยเคน,

‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโต’’;

อิจฺจาทีสุ สรูปานํ,

โหติ อตฺถวิเสสตา.

อุปสคฺคา นิปาตา จ, ยฺจฺํ อตฺถโชตกํ;

เอกกฺขรมฺปิ วิฺูหิ, ตํ ‘‘ปท’’นฺติ สมีริตํ.

ปทานํ ¶ สนฺนิธานฺจ, ปทกฺขรานเมว จ;

สมาเส ลพฺภมานตฺตํ, สนฺธาย ลปิตํ มยา.

วิจฺฉาวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, คาโม คาโม รมณีโย’’ติ เอวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ หิ วิจฺฉาวเสน สพฺเพปิ คามา ปริคฺคหิตา.

นานาธิกรณานํ ตุ, วตฺตุเมกกฺขณมฺหิ ยา;

อิจฺฉโต พฺยาปิตุํ อิจฺฉา, สา วิจฺฉาติ ปกิตฺติตา.

กมฺมปฺปวจนียวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโท’’ติ ปโยคา, รุกฺขานํ อุปริ อุปริ วิชฺโชตเตติ อตฺโถ.

ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน ปน อตฺถวิเสสลาเภ อิเม ปโยคา – ภเย ตาว ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’อิจฺจาทโย. โกเธ ‘‘วสล วสล, จณฺฑาล จณฺฑาล, วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหร’’อิจฺจาทโย. ปสํสายํ ‘‘สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’อิจฺจาทโย. ตุริเต ‘‘อภิกฺกม วาเสฏฺ อภิกฺกม วาเสฏฺ, คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหิ’’อิจฺจาทโย. โกตูหเล ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉ’’อิจฺจาทโย. อจฺฉริเย ‘‘อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธ’’อิจฺจาทโย. หาเส ‘‘อโห สุขํ อโห สุขํ, อโห มนาปํ อโห มนาปํ’’อิจฺจาทโย. โสเก ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก’’อิจฺจาทโย. ปสาเท ‘‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’’อิจฺจาทโย. เอวํ ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ. เอตฺถ ปน อตฺถนฺตราภาเวปิ ทฬฺหีกมฺมวเสน ปทานมตฺถโชตกภาโวเยว อตฺถวิเสสลาโภ.

ภเย ¶ โกเธ ปสํสายํ,

ตุริเต โกตูหล’จฺฉเร;

หาเส โสเก ปสาเท จ,

กเร อาเมฑิตํ พุโธ.

จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหาอสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํ. ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเน. ‘‘กฺวายํ อพลพโล วิยา’’ติอาทีสุ อติสยตฺเถ อาเมฑิตํ ทฏฺพฺพํ. คุณวาจกสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘กณฺโห กณฺโห จ โฆโร จา’’ติ เอวมาทโย. ‘‘กณฺโห กณฺโห’’ติ หิ อตีว กณฺโหติ อตฺโถ. กฺริยาปทสฺส ทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ธเม ธเม นาติธเม’’ติ เอวมาทโย. ตตฺถ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺย. นาติธเมติ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปน น ธเมยฺย. สํหิตาปทจฺเฉทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘นรานรา, สุราสุรา, กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฏิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจ’’นฺติ เอวมาทโย. เอตฺถ ปน วิฺูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –

หิตาหิตา หิตํหิตํ, อานุภาเวน เต ชิน;

ปวราปวราหจฺจ, ภวามา’นามยา มยนฺติ.

อคารวตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ตุวํตุวํ เปสุฺกลหวิคฺคหวิวาทา’’ติ เอวมาทโย. นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ทิวเส ทิวเส ปริภุฺชตี’’ติ เอวมาทโย. นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ¶ ‘‘ขเณ ขเณ ปีติ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทโย. ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร’’ติ เอวมาทโย. อุปมาเน อิวสทฺทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปช’’นฺติ เอวมาทโย. อิติสทฺทํ ปฏิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยิ’’นฺติ เอวมาทโย. ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ เอวมาทโย. เอวํ อีทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ. วิจฺฉินฺทิตฺวา หิ อุจฺจารเณ สติ สทฺทวิลาโส น ภวติ, กตฺถจิ ปน ‘‘กตากตากุสลากุสลวิสย’’นฺติ เอวมาทีสุ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาริตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโ โหติ, ตสฺมา วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ, เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ. อิติ สมานสุติเกสุ วินิจฺฉโย ฉพฺพีสาย อากาเรหิ อธิเกหิ จ มณฺเฑตฺวา ทสฺสิโต.

ยสฺมา ปน สมานสุติเกสุ วินิจฺฉเย ทสฺสิเต อสมานสุติเกสุปิ วินิจฺฉโย ทสฺเสตพฺโพ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสสฺสาม – ยตฺถ นิคฺคหีตมฺหา ปราการโลโปปิ ปาโ ปฺายติ, สํโยคพฺยฺชนสฺส วิสํโยคตฺตมฺปิ. เตสุ ปโยเคสุ นิคฺคหีตปทํ อนนฺตรปเทน สทฺธึ เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ. กตมานิ ตานิ? ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มม. ปุปฺผํ’สา อุปฺปชฺชิ. ขยมตฺตํ น นิพฺพานํ’ส คมฺภีราทิวาจโต’’ติ เอวมาทโย. เอตฺถ หิ ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาห’’นฺติอาทินา วิจฺเฉทมกตฺวา ¶ อนนฺตเร ทฺวีสุ คาถาปเทสุ อนฺตรีภูตานํ ทฺวินฺนํ สมานสุติกปทานํ เอกโต อุจฺจารณมิว อนนฺตรปเทหิ สทฺธึ เอกาพทฺธุจฺจารณวเสน ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มมา’’ติอาทินา อุจฺจาเรตพฺพํ. เอวรูโปเยว หิ อุจฺจารณวิเสโส สกเลหิปิ โปราเณหิ วิฺูหิ อนุมโต อุจฺจาริโต จ ‘‘อสฺส อาชีโว ครหิโต มม, อสฺสา อุปฺปชฺชิ, อสฺส คมฺภีราทิวาจโต’’ติเอวมาทิอตฺถปฺปฏิปาทนสฺสานุรูปตฺตา.

ยตฺถ ปน ยาทิเส อุจฺจารเณ กริยมาเน อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, เตสุ ปโยเคสุ กฺวจิ จสทฺท ปนสทฺทาทิโยคฏฺาเน อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทมุจฺจาเรตพฺพํ. เสยฺยถิทํ? ‘‘วาฬา จ ลปสกฺขรา. อจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา, อยํ นิพฺพานสมฺปทา, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ าณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตา. อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จ าณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทโย ปโยคา.

เอเตสุ หิ ปมปโยเค ‘‘วาฬา จา’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ลปสกฺขรา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ตตฺถ ลปสกฺขราติ สกฺขรสทิสมธุรวจนา. ชาตกฏฺกถายํ ปน ‘‘นิรตฺถกวจเนหิ สกฺขรา วิย มธุรา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมาตฺร พหุพฺพีหิตปฺปุริสวเสน ทฺวิธา สมาโส ทฏฺพฺโพ ‘‘ลปา สกฺขรา วิย ยาสํ ตา ลปสกฺขรา, ลเปหิ วา สกฺขรา วิยาติ ลปสกฺขรา’’ติ.

ทุติยปโยเค ‘‘อจฺจนฺตสนฺตา ปน’’อิติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ยา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํ. ยา ปน อยํ นิพฺพานสมฺปทา อจฺจนฺตสนฺตาติ หิ อตฺโถ.

ตติยปโยเค ¶ อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จาติ เอเตสุ จตูสุ าเนสุ อิการฺจ ทํการฺจ ทุการฺจ ขํการฺจ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ตทนนฺตรํ ติ จ สทฺทา อุจฺจาเรตพฺพา.

เอตฺถ หิ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อฺถา คเหตพฺพตฺตา อตฺโถ ทุฏฺโ ภวติ. กถํ? อีทิเสสุ าเนสุ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อิติสทฺโท เอวนฺติ อตฺถวาจโก นิปาโต สิยา, สนฺธิวเสน ปน อิการตฺถวาจโก รูฬฺหีสทฺโท น สิยา. ทนฺติสทฺโท ทมนตฺโถ สิยา, ทํการวาจโก น สิยา. ทุติสทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ทุการวาจโก น สิยา. ขนฺติสทฺโท ขมนตฺโถ สิยา, ขํการวาจโก น สิยา. ตสฺมา อิการ ทํการ ทุการ ขํการานิ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตพฺพานิ.

เอตฺถ หิ อิอิติ ทํอิติ ทุอิติ ขํอิตีติอาทินา สํหิตาปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, ปรภูตสฺส จ อิการสฺส โลโป. น ปเนตฺถ อิทํ วตฺตพฺพํ ‘‘สรูปสรานํ วิสเย ปรภูตสฺส สรูปสรสฺส โลโป น โหติ, ปุพฺพสรสฺเสว โลโป โหติ ตตฺรายนฺติ เอตฺถ วิยา’’ติ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติ ปาฬิยํ สรูปปรสรสฺส โลปทสฺสนโต. ตถา หิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘ปวทฺธํ อาปํ ปป’’นฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต. ตสฺมา ‘‘อิติ จา’’ติ เอตฺถาปิ อิอิติ จาติ เฉทํ กตฺวา ทฺวีสุ อิกาเรสุ ปรสฺส อิการสฺส โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺส.

ปุพฺพสฺมิฺหิ อิการวาจเก อิกาเร นฏฺเ สติ นิปาตภูเตน อิติสทฺเทน อิการสงฺขาโต อตฺโถ น วิฺาเยยฺย, นิปาตภูตสฺส ปน อิติสทฺทสฺส อิกาเร นฏฺเปิ โส อตฺโถ วิฺายเตว ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ เอตฺถ ¶ เทวทตฺตปทตฺโถ วิย. ตสฺมา อิติสทฺทสฺส ปรภูตสฺส อิการสฺเสว โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺส อิการวาจกสฺส อิการสฺส. กจฺจายเน ปน เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย อสรูปสรโต ปรสฺเสว อสรูปสรสฺส โลโป วุตฺโต, น สรูปสรโต ปรสฺส สรูปสรสฺส. มหาปเทสสุตฺเตหิ วา สรูปสฺส ปรสรสฺส โลโป วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺท’’นฺติอาทีสุ ปน จสทฺทาทิโยคฏฺาเนปิ สติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทํ น อุจฺจาเรตพฺพํ. ยตฺถ จ อาคมกฺขราทีนิ ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปโยเคสุ ปุพฺพปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพานิ, อาคมกฺขรวนฺเตหิ ปรปเทหิ สทฺธึเยว อุจฺจาเรตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ. ภควา เอตทโวจ’’อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. ยตฺถ เยสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ, อตฺโถ จ ยุชฺชติ, ตตฺถ ตานิ อตฺถานุรูปํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมึ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา. เอตฺถ หิ ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสี’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํ. เอวฺหิ สติ น เกวลํ โส ภิกฺขุ นหาเนเยว อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อถ โข ยาคุยาปิ ขาทนีเยปิ ภตฺตสฺมิมฺปิ อุสฺสุกฺกํ อกาสีติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถ ภวติ, อฏฺานปฺปยุตฺโต สมุจฺจยตฺถวาจโก อปิสทฺโท.

ยตฺถ ปน เยสมิตเรน วา อิตเรน วา เอเกกปเทน อุภยปเทหิ วา สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ สเหวตฺถยุตฺติยา, ตตฺถ ตานิ ยถารหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติอาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ¶ ปกาเสติ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ. อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคา. ตตฺริมา อธิปฺปายวิฺาปิกา คาถา –

ธมฺมสทฺเทน วา พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วา ปทํ;

โยเชตฺวา อีรเย วิฺู, ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติทํ.

‘‘สาธุก’’นฺติ ปทํ วิฺู, ‘‘สุณาถา’’ติ ปเทน วา;

ตถา ‘‘มนสิกโรถ’’, อิติ วุตฺตปเทน วา;

อีรเย โยชยิตฺวาน, อุภเยหิ ปเทหิ วา.

เอกเมเกน สมฺพนฺโธ, สมฺพนฺโธ อุภเยหิ วา;

ทิสฺสตีติ วิชาเนยฺย, สทฺธิเมวตฺถยุตฺติยา.

นตฺตโนมติยา เอโส, อตฺโถ เอตฺถ มยา รุโต;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, นยํ นิสฺสาย เม รุโต.

เอวํวิเธสุ อฺเสุ, ปาเสุปิ อยํ นโย;

เนตพฺโพ นยทกฺเขน, สาสนตฺถคเวสินา.

อตฺถานุรูปโต สทฺทํ, อตฺถํ สทฺทานุรูปโต;

จินฺตยิตฺวาน เมธาวี, โวหเร น ยถา ตถาติ.

อยเมตฺถ อตฺถสทฺทจินฺตา.

อตฺถาติสยโยเค เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – ภูธาตุอตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเน ทิฏฺา ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม ลิจฺฉวี อุทานํ อุทาเนสิ ‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’ติ’’ อิติ วา ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รฺโ มหาปตาปสฺสา’’ติ วา ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ วา ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ วา เอวํ วฑฺฒเน ทิฏฺา.

วจนสงฺคเห ¶ เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – วตฺตมานาย วิภตฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปฺจมิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. ตุมฺเห ภวถ.

วตฺตมานปฺจมีนํ ปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสจตุกฺเก เอกวจนํ เอกวจเนน, พหุวจนมฺปิ พหุวจเนน สทิสํ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม.

วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ มชฺฌิมปุริเสกวจเนหิ สทิสํ กตฺถจิ วณฺณสมุทายวเสน กิฺจิ วิเสสํ วชฺเชตฺวา, เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ โยเชตพฺโพ. ตฺวํ ภวเส, อิทํ วตฺตมานาย รูปํ. ตฺวํ อภวเส, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.

วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ ปฺจมิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ ปโรกฺขาย ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. อหํ ภเว, อิทํ วตฺตมานปฺจมีนํ รูปํ. ตฺวํ พภูเว, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ.

วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ อุตฺตมปุริสพหุวจเนหิ สทิสํ. มยํ ภวามฺเห, อิทํ วตฺตมานาย รูปํ. มยํ พภูวิมฺเห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. มยํ อภวิมฺเห, อิทมชฺชตนิยา รูปํ.

ปฺจมิยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขาย อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. ตุมฺเห ภววฺโห, อิทํ ปฺจมิยา รูปํ. ตุมฺเห พภูวิวฺโห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ.

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ ปมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน ปมปุริสพหุวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปมปุริสพหุวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. เต พภูวุ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. เต อภวุ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.

ปโรกฺขาย ¶ ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน จ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จ อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จาติ จตูหิ วจเนหิ สทิสํ. ตุมฺเห พภูวิตฺถ, โส พภูวิตฺถ, อิมานิ ปโรกฺขาย รูปานิ. ตุมฺเห อภวตฺถ, โส อภวตฺถ, อิมานิ หิยฺยตฺตนิยา รูปานิ. ตุมฺเห อภวิตฺถ, อิทมชฺชตนิยา รูปํ.

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. อหํ พภูวํ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. อหํ อภวํ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.

ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. มยํ พภูวิมฺห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. มยํ อภวมฺห, อิทํ หิยฺยตฺตนิยา รูปํ.

ปโรกฺขาย อตฺตโนปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. อหํ พภูวึ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํ. อหํ อภวึ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํ.

หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ ปมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน สทิสํ. โส อภวา.

หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํ. ตฺวํ อภโว.

ภวิสฺสนฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน อตฺตโนปเทน ปมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํ. ตุมฺเห ¶ ภวิสฺสถ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. ตุมฺเห อภวิสฺสถ, โส อภวิสฺสถ, อิมานิ กาลาติปตฺติยา รูปานิ.

ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํ. ตฺวํ ภวิสฺสเส, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. ตฺวํ อภวิสฺสเส, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํ.

ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํ. ตุมฺเห ภวิสฺสวฺเห, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. ตุมฺเห อภวิสฺสวฺเห, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํ.

ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน สทิสํ. อหํ ภวิสฺสํ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํ. อหํ อภวิสฺสํ, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํ. เสสานิ สพฺพาสมฏฺนฺนํ วิภตฺตีนํ วจนานิ อฺมฺํ วิสทิสานีติ ทฏฺพฺพํ. ภวนฺติ จตฺร –

วตฺตมานาปฺจมีสุ, ถทฺวยํ สมุทีริตํ;

‘‘ตุมฺเห ภวถ’’อิจฺจตฺร, อุทาหรณกํ ทฺวิธา.

มิทฺวยํ มทฺวยฺเจว, ตาสุ วุตฺตํ ทฺวิธา ทฺวิธา;

‘‘ภวามี’’ติ ‘‘ภวามา’’ติ, เจตฺถ รูปานิ นิทฺทิเส.

วตฺตมานกหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

เสตฺตยํ ‘‘ภวเส ตฺว’’นฺติ, วตฺตมานาวิภตฺติโต;

‘‘อภวเส’’ติ หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติโต.

วตฺตมานาปฺจมิกา-ปโรกฺขาสุ วิภตฺติสุ;

เอตฺตยํ ลปิตํ ตตฺถ, อาโท ทฺวินฺนํ วเสน ตุ.

ชฺา ‘‘อหํ ภเว’’ติ ‘‘ตฺวํ, พภูเว’’ติ ปโรกฺขโต;

วตฺตมานาปโรกฺขชฺช-ตนีสุ ตีสุ สทฺทิตํ.

มฺเหตฺตยํ ¶ กมโต รูปํ, มยํสทฺทวิเสสิยํ;

‘‘สมฺภวามฺเห พภูวิมฺเห, อภวิมฺเห’’ติ นิทฺทิเส.

ปฺจมิกาปโรกฺขาสุ, วฺโหทฺวยํ รูปเมตฺถ หิ;

‘‘ภววฺโห พภูวิวฺโห’’ติ, ตุมฺเหสทฺทวิเสสิยํ.

ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

อุตฺตยํ ‘‘เต พภูวู’’ติ, รูปํ ชฺา ปโรกฺขโต;

หิยฺยตฺตนชฺชตนิโต, ชฺา ‘‘เต อภวู’’อิติ.

ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

สทฺทิตํ ตถสํโยค- ปฺจกํ อิติ นิทฺทิเส.

พภูวิตฺถทฺวยํ ตตฺถ, รูปํ ชฺา ปโรกฺขชํ;

พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิมปมวฺหยํ.

อภวตฺถทฺวยํ เยฺยํ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติชํ;

พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิโม ปโม จ โส;

‘‘อภวิตฺถา’’ติทํ รูปํ, อชฺชตนีวิภตฺติชํ.

ตฺจ โข พหุกตฺตมฺหิ, ตุมฺเหสทฺเทน โยชเย;

ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีสุ กิตฺติตํ.

อํตยํ ตตฺถ อาทิยํ, ‘‘พภูวํ’’รูปมีริตํ;

ทุวินฺนํ อภวํรูปํ, อหํสทฺเทน โยชเย.

ปโรกฺขกาหิยฺยตฺตนี-วเสน มฺหทุกํ ‘‘มยํ;

พภูวิมฺห อภวิมฺห’’, อิติ รูปทฺวยํ กมา.

ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;

อึตยํ ตุ ตหึ รูปํ, ‘‘พภูวิ’’นฺติ ปโรกฺขชํ;

‘‘อภวิ’’นฺตีตราสํ ตุ, อหํสทฺทยุตาขิลํ.

หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ ¶ , อาทฺวยํ มตเมตฺถ หิ;

‘‘อภวา’’ อิติ เอกตฺเต, รูปํ ปมโปริสํ.

หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ, โอทฺวยํ วุตฺตเมตฺถ ตุ;

‘‘อภโว’’อิติ เอกตฺเต, รูปํ มชฺฌิมโปริสํ.

ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ ทฺวีสุ ภาสิตํ;

พวฺหตฺเต พหุเอกตฺเต, สสํโยคํ สฺสถตฺตยํ.

‘‘ตุมฺเห ภวิสฺสถิ’’จฺเจตํ, ภวิสฺสนฺติยโต มตํ;

‘‘อภวิสฺสถ ตุมฺเห’’ติ, ‘‘อภวิสฺสถ โส’’ติ จ;

กาลาติปตฺติโต วุตฺตํ, เอตฺหิ วจนทฺวยํ.

ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ สมุทีริตํ;

มชฺฌิมปุริสฏฺาเน, สสํโยคํ สฺสเสยุคํ.

‘‘ภวิสฺสเส ตฺว’’มิจฺเจตํ, ‘‘ตฺวํ อภวิสฺสเส’’ติ จ;

อิมานิ ตุ ปโยคานิ, ตตฺถ วิฺู ปกาสเย.

สฺสวฺเหทฺวยํ เสน ยุตํ, สฺสํทฺวยฺจ จตุกฺกกํ;

อิทมฺปิ กถิตํ ทฺวีสุ, ยถารุตวิภตฺติสุ.

‘‘ภวิสฺสวฺเห’’ติ พวฺหตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมชฺฌิโม;

พวฺหตฺเต ‘‘อภวิสฺสวฺเห’’, กาลาติปตฺติมชฺฌิโม.

‘‘ภวิสฺสํ’’ อิติ เอกตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมุตฺตโม;

‘‘อภวิสฺส’’นฺติ เอกตฺเต, กาลาติปตฺติกุตฺตโม.

อิติ วุตฺตานิ วุตฺเตหิ, วจเนหิ สมานตํ;

ยนฺเต’กจฺเจหิ ตํ สพฺพํ, เอกตาลีสธา ิตํ.

เสสานิ ปฺจปฺาส, อสมานานิ สพฺพถา;

เอตํ นยํ คเหตฺวาน, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวาติ.

อยเมตฺถ สมานาสมานวเสน วจนสงฺคโห.

อาคมลกฺขณวเสน ¶ วิภตฺติวจนสงฺคเห เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ –

ภวิสฺสนฺตีปโรกฺขชฺช-ตนีกาลาติปตฺติสุ;

นิจฺจํ กฺวจิ กฺวจา’นิจฺจํ, อิการาคมนํ ภเว.

อิการาคมนํ ตฺหิ, ปโรกฺขายํ วิภตฺติยํ;

พวฺหตฺเต มชฺฌิมฏฺาเน, พวฺหตฺเต จุตฺตเม สิยา;

ปรสฺสปทํ สนฺธาย, อิทํ วจนมีริตํ.

อุตฺตเมกวโจ จาปิ, เนตสฺส อตฺตโนปเท;

โหตีติ อวคนฺตพฺพํ, ภวิสฺสนฺติมฺหิ สพฺพโส.

หิยฺยตฺตนชฺชตนิก-กาลาติปตฺตีสุ ปน;

อการาคมนํ โหติ, สพฺพโส อิติ ลกฺขเย.

อชฺชตนิมฺหิ พวฺหตฺเต, มชฺฌิเม อุตฺตเม ตถา;

พวฺหตฺตมฺหิ อกาเรน, อิการาคมนํ ภเว.

อิการาคมนํ นิจฺจํ, กาลาติปตฺติยํ ภเว;

อการาคมนํ ตตฺถ, อเนกนฺติกมีริตํ.

อการาคมนํเยว, หิยฺยตฺตนฺยํ ปกาสติ;

ปโรกฺขายํ ภวิสฺสนฺตฺย-ฺจิกาโรเยว ทิสฺสติ.

อการาคมนฺเจว, อิการาคมนมฺปิ จ;

อชฺชตนิกกาลาติ-ปตฺตีสุ ปน ทิสฺสติ.

ตีสุ เสสวิภตฺตีสุ, นา’การตฺตยมีริตํ;

วตฺตมานาย ปฺจมฺยํ, สตฺตมิยนฺติ สพฺพโส.

อิกาเรเนว สหิตา, ทฺเว ภวนฺติ วิภตฺติโย;

สตฺต ทฺวาทส โหนฺเตตฺถ, วจนานีติ ลกฺขเย.

อกาเรเนว สหิตา, เอกาเยว วิภตฺติ ตุ;

ทฺวาทส วจนาเนตฺถ, ภวนฺตีติ จ ลกฺขเย.

อการิการสหิตา ¶ , ทุเวเยว วิภตฺติโย;

จตฺตาริ ทฺวาทสฺเจว, วจนานิ ภวนฺติธ.

อาการตฺตยมุตฺตา ตุ, ติสฺโสเยว วิภตฺติโย;

วจนาเนตฺถ ฉตฺตึส, โหนฺตีติ ปริทีปเย.

ปโรกฺขาอชฺชตนีสุ, ปฺจฏฺ จ ยถากฺกมํ;

อิการโต วิมุตฺตานิ, วจนานิ ภวนฺติติ.

เอวเมตฺถ วิภตฺตีนํ, ฉนฺนวุติวิธาน จ;

สงฺคโห วจนานนฺติ, วิฺาตพฺโพ วิภาวินาติ.

อยเมตฺถ อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห.

กาลวเสน ปน วิภตฺติวจนสงฺคเห ทุวิโธ สงฺคโห กาลตฺตยวเสน สงฺคโห, กาลฉกฺกวเสน สงฺคโห จาติ. ตตฺถ วตฺตมานาปฺจมีสตฺตมีวิภตฺติโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาปฺจมีสตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิ. ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิ. ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิ. กาลาติปตฺติวิภตฺติ ปน กตฺถจิ อตีตกาลิกา กตฺถจิ อนาคตกาลิกา, ตสฺมา ตทนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิปิ อนาคตวจนานิปิ โหนฺติ. อยํ กาลตฺตยวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห.

อยํ ปน กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห – ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิ. ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิ. วตฺตมานาวิภตฺติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิ. ปฺจมีวิภตฺติ อาณตฺติกาลิกา ¶ , ปฺจมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อาณตฺติวจนานิ. สตฺตมีวิภตฺติ ปริกปฺปกาลิกา, สตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปริกปฺปวจนานิ. เอตฺถ ปน ‘‘อาณตฺติวจนานี’’ติ จ ‘‘ปริกปฺปวจนานี’’ติ จ อิทํ ตถาสีสมตฺตํ อาสิฏฺานุมตฺยาทีสุ ปฺจมฺยาทีนํ ทิสฺสนโต. กาลาติปตฺติวิภตฺติ กาลาติปตฺติกาลิกา, กาลาติปตฺติวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ กาลาติปตฺติวจนานิ. เอวํ กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

กาลสงฺคเห ติวิโธ กาลสงฺคโห กาลตฺตยสงฺคโห กาลจตุกฺกสงฺคโห กาลฉกฺกสงฺคโห จาติ.

ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ปฺจมี สตฺตมี จิมา;

โหนฺตาตีเต ปโรกฺขาที, สห กาลาติปตฺติยา.

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติกาปิ วา;

เอวํ กาลตฺตยํ เยฺยํ, อาขฺยาตํ ตปฺปกาสกํ.

นนุ กจฺจายเน คนฺเถ, กาโล วุตฺโต จตุพฺพิโธ;

ปจฺจุปฺปนฺเนนุตฺตกาเล, อตีเตนาคเต อิติ.

สจฺจํ วุตฺโต นุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺโนติ อิจฺฉิโต;

สมีเป วุตฺตกาโลติ, อตฺถสมฺภวโต ปน.

ตถา หิ ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ, วุตฺตมาจริเยหิปิ;

น กาลโต วินิมุตฺตํ, อาขฺยาตํ กิฺจิ ทิสฺสติ.

นนุ จาวุตฺตกาเลติ, อตฺโถ ตตฺร ตุ ยุชฺชติ;

ตถา หิ ฉพฺพิโธ กาโล, นิรุตฺติมฺหิ ปกาสิโต.

อตีตานาคโต ปจฺจุ-ปฺปนฺโน อาณตฺติเมว จ;

ปริกปฺโป จ กาลสฺส, อติปตฺตีติ ฉพฺพิโธ.

ทุเว วิภตฺติโย ตตฺถ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

กาลมนามสิตฺวาปิ, นิรุตฺตฺูหิ ภาสิตา.

‘‘คจฺฉตุ ¶ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ-วจเน กถิเต น หิ;

กฺริยา นิปฺผชฺชติ นิฏฺํ, นาคตา นาติปนฺนิกา.

กาลาติปตฺติกา สทฺทา, อตีเตนาคเตปิ จ;

ภวนฺตีติ ยถาวุตฺตา, นิรุตฺติมฺหิ วิทูหิ เว.

ปฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

ปจฺจุปฺปนฺเน ภวนฺตีติ, น ตถา ตตฺถ ภาสิตา.

ตสฺมา กจฺจายเน คนฺเถ, ‘‘นุตฺตกาเล’’ติ ยํ ปทํ;

อตฺโถ ‘‘อวุตฺตกาเล’’ติ, ตสฺส ายติเมวิทํ.

สจฺจเมวํ ตุ สนฺเตปิ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ทฏฺพฺพา, ปณฺฑิเตน นยฺุนา.

กสฺมาติ เจ อาณาปนํ, ปริกปฺโป จ สจฺจโต;

ปจฺจุปฺปนฺเน ยโต อตฺถา, นิปฺผนฺนา ทิสฺสเร อิเม.

‘‘อนุตฺตกาเล’’ติ ปทํ, เอตสฺสตฺถสฺส โชตกํ;

‘‘สมีเป วุตฺตกาเล’’ติ, อตฺถทีปนโตถ วา.

อตฺถานํ คมนาทีนํ, นิปฺผตฺติ น ตุ ทิสฺสติ;

‘‘คจฺฉตุ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ, วุตฺตกาเล ยโต ตโต;

อวุตฺตกาเล นิทฺทิฏฺา, ตทฺทีปกวิภตฺติโย.

กาโล วา วุตฺตกาโลติ, อิจฺเจวํ คหิโต อิธ;

ทกฺขิณาสุทฺธิปามฺหิ, กตาว ตติยา อยํ;

กาลทีปนตา ตาสํ, อิติ ยุชฺชติ นาฺถา.

อตฺถทฺวยํ ปกาเสตุํ, คนฺเถ กจฺจายนวฺหเย;

เถโร กจฺจายโน ‘‘นุตฺต-กาเล’’ติ ปทมพฺรวิ.

เอวํ ติธา จตุธาปิ, วุตฺโต กาลาน สงฺคโห;

ฉธา อิทานิ กาลานํ, สงฺคโห นาม นิยฺยเต.

วิภตฺติโย ¶ ปโรกฺขา จ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย;

อถ อชฺชตนี จาติ, ติสฺโส’ตีเต ปกาสิตา.

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, ภวตีติ ปกิตฺติตา;

ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ติกาเล ปฺจธา กตา.

ปฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;

สงฺคยฺหมานา ตา ยนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สงฺคหํ.

ยสฺมา ปฺจมิภูตาย, วตฺตมานาย านโต;

สมานา ปฺจมี โหติ, ตสฺมา สา ปฺจมี มตา.

สตฺตมี ปน กิฺจาปิ, สมานา ตาหิ สตฺตมา;

โหติ ยสฺมา ตโต วุตฺตา, สตฺตมีตฺเวว โน มติ.

กาลาติปตฺติยาทีหิ, ยชฺเชวํ วตฺตมานิกา;

ฉฏฺี ภเวยฺย กาลาติ-ปตฺติกาตีตวาจิกา.

ปฺจมี ตาย ฉฏฺสฺส, ตุลฺยตฺตา านโต นนุ;

ตาหิ สตฺตวิภตฺตีหิ, สตฺตมี อฏฺมี สิยา.

อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฏิเสธเย;

อตีเตนาคเต จาปิ, กาลาติปตฺติสมฺภวา.

ตถา หิ ภาสิตา จูฬ-นิรุตฺติมฺหิ วิสุํ อยํ;

กาลาติปตฺยตีตมฺหา-นาคเต จาติ ทีปเย.

กฺริยาติปนฺเนตีเตติ, กสฺมา กจฺจายเน รุตํ;

อถาปิ เจ วเทยฺยตฺร, ‘‘ปาเยนา’’ติ ปกาสเย.

เยภุยฺเยน หิ โลกสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;

กาลาติปตฺติสํยุตฺโต, โวหาโร อิติ ลกฺขเย.

อตฺริทํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ – ‘‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมึเยวสฺส อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุ ¶ อุปฺปชฺชิสฺสถา’’ติ. ‘‘ปสฺสานนฺท อิมํ มหาธนเสฏฺิปุตฺตํ อิมสฺมึเยว นคเร ทฺเวอสีติโกฏิธนํ เขเปตฺวา ภริยํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตํ. สเจ หิ อยํ ปมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, อิมสฺมึเยว นคเร อคฺคเสฏฺิ อภวิสฺสา. สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสา, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสา, ภริยาปิสฺส อนาคามิผเล ปติฏฺหิสฺสา. สเจ มชฺฌิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ทุติยเสฏฺิ อภวิสฺสา. นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต อนาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส สกทาคามิผเล ปติฏฺหิสฺสา. สเจ ปจฺฉิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ตติยเสฏฺิ อภวิสฺสา. นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต สกทาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสา’’ อิติ วา, ‘‘สเจ สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺสา, จกฺกวตฺติราชา อภวิสฺสา. ราหุลสามเณโร ปริณายกรตนํ, เถรี อิตฺถิรตนํ, สกลจกฺกวาฬรชฺชํ เอเตสฺเว อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ ภวติ.

กถํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ? ‘‘จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺสา, สเจ น วิวทามเส. อสีสกํ อนงฺคุฏฺํ, สิงฺคาโล หรติ โรหิตํ’’อิติวา, ‘‘สเจ อานนฺท นาลภิสฺสา มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, จิรฏฺิติกํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ อภวิสฺสา’’ติ อิติ วา, ‘‘อยํ องฺคุลิมาลสฺส มาตา ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สมาคมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรํ มาเรสฺสติ. สจาหํ น คมิสฺสามิ, มหาชานิโก อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ ¶ . กจฺจายเน ปน เยภุยฺเยน อตีตปฺปวตฺตึ สนฺธาย กาลาติปตฺติวิภตฺติยา อตีตกาลิกตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

กจฺจายเนปิ วา เอสา, กาลาติปตฺติกา ปน;

อนาคเตปิ โหตีติ, อยมตฺโถปิ ทิสฺสติ.

อปฺปจฺจกฺเข ปโรกฺขาย-ตีเต อิติ หิ ลกฺขเณ;

สนฺเตปฺยตีตคฺคหเณ, อนเปกฺขิย ตํ อิทํ.

อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, อิติ สุตฺตสฺสนนฺตรํ;

กาลาติปตฺติวจนา, อนาคตานุกฑฺฒนํ;

ตสฺมา อนิยตํ กาลํ, กาลาติปตฺติกํ วินา.

อตีตานาคตปจฺจุ-ปฺปนฺนิกาหิ วิภตฺติหิ;

สตฺตมี สตฺตมีเยว, ภวเต น ตุ อฏฺมี.

ปฺจมีสตฺตมีนํ ตุ, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;

สงฺคณฺหนตฺถเมตาสํ, มชฺเฌ ฉฏฺี น วุจฺจติ.

ตถา ปฺจ อุปาทาย, ภวิตพฺพฺจ ฉฏฺิยา;

ปฺจมิยา ตุ สา เอสา, ‘‘ฉฏฺี’’ติ น สมีริตา.

ฉฏฺีภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ‘‘ปฺจมี’’ติ วโจ ปน;

ปฺจมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ.

สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา;

ปฺจมึ ตุ อุปาทาย, สตฺตมิยา วิภตฺติยา.

ฉฏฺิยา จ ภวิตพฺพํ, น สา ‘‘ฉฏฺี’’ติ อีริตา;

ฉฏฺึ ปน อุปาทาย, ‘‘สตฺตมี’’ตฺเวว อีริตา.

มชฺเฌ ฉฏฺึ อทสฺเสตฺวา, เอวํ ตุ กถนมฺปิ จ;

สตฺตมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;

สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, อธิปฺปายํ วิภาวเย.

สภาโว เหส วตฺถูนํ, คมฺภีรตฺเถสุ อตฺตโน;

เยน เกนจากาเรน, อธิปฺปายสฺส าปนํ.

ยชฺเชวํ ¶ ปมํตีเต-นาคเต จ วิภตฺติโย;

วตฺวา ตโต ปจฺจุปฺปนฺเน, กเถตพฺพา วิภตฺติโย.

กจฺจายนวฺหเย คนฺเถ, กสฺมา เอวํ น ภาสิตา;

ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺโยว, กสฺมา อาทิมฺหิ ภาสิตา?

ยสฺมา วทนฺติ โวหาร-ปเถ เอตาว ปายโต;

ตสฺมา พหุปฺปโยคตฺตํ, โหเตตาสํ วิภตฺตินํ.

อาโทพหุปฺปโยโคว, กเถตพฺโพติ ายโต;

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สมฺภูตา, วิภตฺโยวาทิโต มตา.

อตีตานาคตํ วตฺวา, ปจฺจุปฺปนฺเน ตโต ปรํ;

ยสฺมา วุตฺตมฺหิ โลกสฺมึ, โหติ วาจาสิลิฏฺตา.

ตสฺมา สิลิฏฺกถเน, อตีตาทิมเปกฺขิย;

ปฺจมี สตฺตมี เจตา, วตฺตมานายนนฺตรํ;

สงฺคณฺหนตฺถมกฺขาตา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติสุ.

เอตฺถ หิ ยถา ‘‘มาตาปิตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ โหติ, ตสฺมึเยว วจเน วิปริยยํ กตฺวา สมาสวเสน ‘‘ปิตามาตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา, ‘‘ปิตา มาตา จ เม ทชฺชุ’’นฺติ ปาโ ปน พฺยาสวเสน ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนีโย, เอวเมว ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ โหติ, ‘‘อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคต’’นฺติ เอวมาทินา วุตฺเต สิลิฏฺกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา สิยา. ‘‘อตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา’’ติ วจนํ ปน คาถาพนฺธสุขตฺถํ ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนียเมว. อยเมตฺถ ปาฬิ เวทิตพฺพา –

‘‘ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ,

‘‘เอกายนํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ จ,

‘‘เย จพฺภตีตา สมฺพุทฺธา, เย จ พุทฺธา อนาคตา;

เย เจตรหิ สมฺพุทฺธา, พหูนํ โสกนาสกา.

สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ;

อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ จ

เอวมเนเกสุ สทฺทปฺปโยเคสุ. อิธ ยถิจฺฉิตปฺปโยควเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาสุ อฏฺสุ วิภตฺตีสุ ติสฺโส ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติโย อาทิมฺหิ กถิตา, ตฺจ กถนํ ตาสฺเว โวหารปเถ เยภุยฺเยน ปวตฺติโต พหุปฺปโยคตาาปนตฺถํ. ตาสุ ปน ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ‘‘ปฺจมีสตฺตมี’’ติสฺา สิลิฏฺกถนิจฺฉายํ กเมน วตฺตพฺพา, อตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย อเปกฺขิตฺวา กตา. อิจฺเจวํ

ยถิจฺฉิตปฺปโยเคน, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติโย;

ติธา กตฺวาน อาทิมฺหิ, กจฺจาเนน อุทีริตา.

อาทิมฺหิ กถนํ ตฺจ, ตาสํ ปาเยน วุตฺติโต;

พหุปฺปโยคภาวสฺส, าปนตฺถนฺติ นิทฺทิเส.

อตีตาทิมเปกฺขิตฺวา, สิลิฏฺกถเน ธุวํ;

‘‘ปฺจมี สตฺตมิ’’จฺเจว, ทฺวินฺนํ นามํ กตนฺติ จ;

กาลาติปตฺตึ วชฺเชตฺวา, อิทํ วจนมีริตํ.

ยทิ เอวํ อยํ โทโส, อาปชฺชติ น สํสโย;

อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, อตฺเถ อกุสโลนโร.

เตกาลิกาขฺยาตปเท ¶ , กาลาติปตฺติยา ปน;

อสงฺคโหว โหตีติ, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฏิเสธเย.

เตกาลิกาขฺยาตปเท, น โน กาลาติปตฺติยา;

อิฏฺโ อสงฺคโห ตตฺถ, สงฺคโหเยว อิจฺฉิโต.

ปฺจมีสตฺตมีสฺา, กาลาติปตฺติกํ ปน;

วิภตฺติมนเปกฺขิตฺวา, กตา อิจฺเจว โน มติ.

นานานยํ คเหตฺวาน,

ปจฺเจตพฺพํ ตุ สารโต;

ยาย เอโส รุโต อตฺโถ,

ตสฺมา เอสา น ทุพฺพลา.

อตฺโถ ลพฺภติ ปาสํโส,

ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา;

ตถา ตถา คเหตพฺโพ,

ตตฺถ ตตฺถ วิภาวินา.

วุตฺตฺเหตํ อภิธมฺมฏีกายํ ‘‘ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ’’ติ.

ปฺจมีสตฺตมีสฺา, รูฬฺหีสฺาติ เกจน;

น ปเนวํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เต.

เนสา ปุริสสฺาทิ, ฌล สฺาทโย วิย;

รูฬฺหิยา ภาสิตา สฺา, ภูเตนตฺเถน ภาสิตา.

อุปนิธาย ปฺตฺติ, เอสา สฺา ยโต ตโต;

อนฺวตฺถสฺา ปิตา, โปราเณหีติ ลกฺขเย.

อิจฺเจวํ กาลฉกฺกํ ตุ, สงฺเขเปน ติธา มตํ;

เอตมตฺถฺหิ สนฺธาย, ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ ภาสิตํ.

อยเมตฺถ กาลฉกฺกสงฺคโห.

เอวํ ¶ ติธา จตุธา วา, ฉธา วาปิ สุเมธโส;

กาลเภทํ วิภาเวยฺย, กาลฺูหิ วิภาวิตํ.

อตีตานาคตํ กาลํ, วิสุํ กาลาติปตฺติกํ;

คเหตฺวา ปฺจธา โหติ, เอวฺจาปิ วิภาวเย.

เอตฺถ นโยว ‘‘อชฺฌตฺต-พหิทฺธา วา’’ติ ปาฬิยํ;

อตีตานาคตกาลี, วิภตฺติ สมุทีริตา.

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ กาลสงฺคโห สมตฺโต.

อิทานิ วิฺูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลชนนตฺถํ ปกรณนฺตรวเสนปิ อิมสฺมึ ปกรเณ วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ อาณตฺติปริกปฺปกาลิกานํ ‘‘ปฺจมีสตฺตมี’’ติสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ปฏิปาฏิฏฺปเน ปกรณสํสนฺทนํ กถยาม – กาตนฺตปฺปกรณสฺมิฺหิ สกฺกตภาสานุรูเปน ทสธา อาขฺยาตวิภตฺติโย ปิตา, กจฺจายนปฺปกรเณ ปน มาคธภาสานุรูเปน อฏฺธา ปิตา, นิรุตฺติยฺจ ปน มาคธภาสานุรูเปเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ฉธา ปิตา. เตสุ หิ กาตนฺเต วตฺตมานา, สตฺตมี, ปฺจมี, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ปโรกฺขา, สฺวาตนี, อาสี, ภวิสฺสนฺตี, กฺริยาติปตฺติ จาติ ทสธา วิภตฺตา. กจฺจายเน ปน วตฺตมานา, ปฺจมี, สตฺตมี, ปโรกฺขา, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺธา วิภตฺตา. อิติ เอเตสุ ทฺวีสุ กาตนฺตกจฺจายเนสุ วิภตฺติโย วิสทิสาย ปฏิปาฏิยา ปิตา. กิฺจาเปตฺถ วิสทิสา ปฏิปาฏิ, ตถาเปตา นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสน เอกโต สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ กิฺจิ วิเสสํ เปตฺวา.

กถํ ¶ ? กาตนฺเต ตาว หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ปโรกฺขา จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อตีตกาลิกา, สฺวาตนี อาสี ภวิสฺสนฺติ จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อนาคตกาลิกา, วตฺตมานา เอกาเยว ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, สตฺตมี ปน ปฺจมี จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลวเสน ทฺวิกาลิกา ‘‘อชฺช ปุฺํ กเรยฺย, สฺเวปิ กเรยฺย. อชฺช คจฺฉตุ, สฺเว วา คจฺฉตู’’ติ ปโยคารหตฺตา. กฺริยาติปตฺติ อนิยตกาลิกา ‘‘โส เจ หิยฺโย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา. โส เจ อชฺช อนตฺถงฺคเต สูริเย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา. โส เจ สฺเว ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา’’ติ ปโยคารหตฺตา. เอวํ อสงฺกรโต ววตฺถเปตพฺพํ.

เอวํ ววตฺถเปตฺวา อยมมฺเหหิ วุจฺจมาโน นโย สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺโพ. กถํ? หิยฺยตฺตนชฺชตนีปโรกฺขาสฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย ฉ, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฏิปาฏิยา คณิยมานา สตฺตมํ านํ ภชติ. เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต สตฺตมฏฺาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติวตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ สตฺตมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฏฺานตฺตา สตฺตมีสฺํ กตฺวา เปสิ. ตโต ปุนเทว สฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตานาคตกาลิกา ติสฺโส วิภตฺติโย คเณตฺวา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกํ ‘‘สตฺตมี’’ติ ลทฺธสฺํ วิภตฺตึ อนาคตกาลิกภาเวน ตาหิ ตีหิ สทฺธึ สมานฏฺานตฺตา จตุตฺถํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติ วตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ ปฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน ปฺจมีสฺํ กตฺวา เปสิ.

กฺริยาติปตฺติยา ¶ ปน อนิยตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสาย. อยํ ตาว กาตนฺเต วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ สตฺตมีปฺจมีนํ อนฺวตฺถสฺํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติ. เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติ. เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฏิกฺโกสิตา.

กจฺจายนปฺปกรเณ ปน พุทฺธวจนานุรูเปน อฏฺธา วิภตฺตีนํ วุตฺตตฺตา วตฺตมานาวิภตฺติ ปฺจมฏฺาเน ิตา. กถํ? ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา จตสฺโส วิภตฺติโย, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฏิปาฏิยา คณิยมานา ปฺจมํ านํ ภชติ. เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต ปฺจมฏฺาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ ปฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฏฺานตฺตา ปฺจมีสฺํ กตฺวา เปสิ. ตโต ปรํ ตํ ปฺจมํ ฉฏฺิฏฺาเน เปตฺวา ปโรกฺขา หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี วตฺตมานา ปฺจมีติ เอวํ คณนาวเสน ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน สตฺตมีสฺํ กตฺวา เปสิ.

กาลาติปตฺติยา ปน อตีตานาคตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสาย. อยํ กจฺจายเน วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ ปฺจมีสตฺตมีนํ อนฺวตฺถสฺํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา จ สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ¶ ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติ. เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฏิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฏิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติ. เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฏิกฺโกสิตา.

ยสฺมา หิ กาตนฺตกจฺจายนานิ อฺมฺํ วิสทิสวิภตฺติกฺกมานิปิ อนฺตเรน กิฺจิ วิเสสํ นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสเนกชฺฌํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺตินยฺเว สารโต คเหตฺวา ปฺจมีสตฺตมีวิภตฺตีนํ อนฺวตฺถสฺาปริกปฺปเน อมฺหากํ รุจิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฏิกฺโกสิตา, ตสฺมา เอว โย โกจิ อิมํ วาทํ มทฺทิตฺวา อฺํ วาทํ ปติฏฺาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. อยฺหิ นโย อตีว สุขุโม ทุทฺทโส จ ปรมาณุริว, ทุกฺโขคาฬฺโห จ มหาคหนมิว, อติคมฺภีโร จ มหาสมุทฺโท วิย, ตสฺมา อิมิสฺสํ สทฺทนีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาสโนปการตฺถํ โยโค สุฏฺุ กรณีโย. ตถา หิ อิธ กตโยเคหิ นามาขฺยาตาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนวาทา ปรวาทิโน ชิตาว โหนฺติ.

มุนินา มุนินาเคน, ทุฏฺา ปพฺพชิตา ชิตา;

ยถา ยถา อสทฺธมฺม-ปูรณา ปูรณาทโย.

ตถา ตถาคตาทายา-นุคายํ สทฺทนีติยํ;

กตโยเคหิปิ ชิตา, สวนฺติ ปรวาทิโนติ.

อยํ ปฺจมีสตฺตมีนํ ปฏิปาฏิฏฺปเน ปกรณสํสนฺทนา.

อถ วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถํ กถยาม – ตตฺถ วตฺตมานาติ เกนฏฺเน วตฺตมานา? วตฺตมานกาลวจนฏฺเน. ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน หิ วตฺตตีติ วตฺตมาโน, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาสงฺขาโต กาโล. ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ อยํ ติ อนฺติอาทิวิภตฺติ วตฺตมานา. ตถา ¶ หิ ‘‘คจฺฉติ เทวทตฺโต’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ คมนกฺริยํ วิภตฺติภูโต ติสทฺโทเยว วทติ, ตสฺมา ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ วตฺตมานาติ วุจฺจติ. ปฺจมีติ เกนฏฺเน ปฺจมี? ปฺจมํ วตฺตมานฏฺานํ คมนฏฺเน, ปฺจนฺนฺจ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเน. ตถา หิ นิโยคา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานํ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ วิภตฺตีนมนฺตเร ปฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกภาเวน สมานฏฺานตฺตา ปฺจมํ วตฺตมานฏฺานํ คจฺฉตีติ ปฺจมี. ยถา นทนฺตี คจฺฉตีติ นที. ตถา นิโยคา อตีตานาคตกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีสงฺขาตา จตสฺโส วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ วตฺตมานาวิภตฺติ วิย ปฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ ปฺจมี. สตฺตมีติ เกนฏฺเน สตฺตมี? สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเน. ตถา หิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาปฺจมีสงฺขาตา ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา หุตฺวา สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ สตฺตมี.

ปโรกฺขาติ เกนฏฺเน ปโรกฺขา? ปโรกฺเข ภวาติ อตฺเถน. ตถา หิ จกฺขาทินฺทฺริยสงฺขาตสฺส อกฺขสฺส ปโร ติโรภาโว ปโรกฺขํ, ตพฺพาจกภาเวน ปโรกฺเข ภวาติ ปโรกฺขา. หิยฺยตฺตนีติ เกนฏฺเน หิยฺยตฺตนี? หิยฺโย ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถน. อชฺชตนีติ เกนฏฺเน อชฺชตนี? อชฺช ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถน. ภวิสฺสนฺตีติ เกนฏฺเน ภวิสฺสนฺตี? ‘‘เอวํ อนาคเต ภวิสฺสตี’’ติ อตฺถํ ปกาเสนฺตี เอติ คจฺฉตีติ อตฺเถน. กาลาติปตฺตีติ เกนฏฺเน กาลาติปตฺติ? กาลสฺสาติปตนวจนฏฺเน. ตถา หิ กาลสฺส อติปตนํ อจฺจโย อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ กาลาติปตฺติ, ลภิตพฺพสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺติรหิตํ กฺริยาติกฺกมนํ ¶ . กาโลติ เจตฺถ กฺริยา อธิปฺเปตา. กรณํ กาโร, กาโร เอว กาโล รการสฺส ลการํ กตฺวา อุจฺจารณวเสน. อยํ ปน วิภตฺติ ตพฺพาจกตฺตา กาลาติปตฺตีติ. อยํ ปน วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา.

วิปฺปกิณฺณวิวิธนเย, สํกิณฺณลกฺขณธรวรสาสเน;

สุมติมติวฑฺฒนตฺถํ, กถิโต ปกิณฺณกวินิจฺฉโย.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นาม

ตติโย ปริจฺเฉโท.

๔. ภูธาตุมยนามิกรูปวิภาค

‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุสฺส, รูปมาขฺยาตสฺิตํ;

ตฺยาทฺยนฺตํ ลปิตํ นาน-ปฺปกาเรหิ อนากุลํ.

สฺยาทฺยนฺตํ, ทานิ ตสฺเสว, รูปํ นามิกสวฺหยํ;

ภาสิสฺสํ ภาสิตตฺเถสุ, ปฏุภาวาย โสตุนํ.

ยทตฺเถ’ตฺตนิ นาเมติ, ปร’มตฺเถสุ วา สยํ;

นมตีติ ตทาหํสุ, นามํ อิติ วิภาวิโน.

นามํ นามิกมิจฺจตฺร, เอกเมเวตฺถโต ภเว;

ตเทวํ นามิกํ เ ยฺยํ, สลิงฺคํ สวิภตฺติกํ.

สตฺวาภิธานํ ลิงฺคนฺติ, อิตฺถิปุมนปุํสกํ;

วิภตฺตีติธ สตฺเตว, ตตฺถ จฏฺ ปวุจฺจเร.

ปมา ทุติยา ตติยา, จตุตฺถี ปฺจมี ตถา;

ฉฏฺี จ สตฺตมี จาติ, โหนฺติ สตฺต วิภตฺติโย.

ลิงฺคตฺเถ ปมา สายํ, ภินฺนา ทฺเวธา สิโย อิติ;

กมฺมตฺเถ ทุติยา สาปิ, ภินฺนา อํ โย อิติ ทฺวิธา.

กรเณ ¶ ตติยา สาปิ, ภินฺนา นา หิ อิติ ทฺวิธา;

สมฺปทาเน จตุตฺถี สา, ภินฺนา ทฺเวธา ส นํ อิติ.

อปาทาเน ปฺจมี สา, ภินฺนา ทฺเวธา สฺมา หิ อิติ;

ฉฏฺี สามิมฺหิ สา จาปิ, ภินฺนา ทฺเวธา ส นํ อิติ.

โอกาเส สตฺตมี สาปิ, ภินฺนา ทฺเวธา สฺมึสุ อิติ;

อามนฺตนฏฺมี สายํ, สิโยเยวาติ จุทฺทส.

วจนทฺวยสํยุตฺตา, เอเกกา ตา วิภตฺติโย;

สตฺวมิติห วิฺเยฺโย, อตฺโถ โส ทพฺพสฺิโต.

โย กโรติส กตฺตาตุ, ตํ กมฺมํ ยํ กโรติ วา;

กุพฺพเต เยน วา ตนฺตุ, กรณํ อิติ สฺิตํ.

เทติ โรจติ วา ยสฺส, สมฺปทานนฺติ ตํ มตํ;

ยโตเปติ ภยํ วา ตํ, อปาทานนฺติ กิตฺติตํ.

ยสฺสายตฺโต สมูโหวา, ตํ เว สามีติ เทสิตํ;

ยสฺมึ กโรติ กิริยํ, ตโทกาสนฺติ สทฺทิตํ.

ยทาลปติ ตํ วตฺถุ, อามนฺตนมุทีริตํ;

สทฺเทนาภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วา ปน.

วินา อาลปนตฺถํ ลิงฺคตฺถาทีสุ ปมาทิวิภตฺตุปฺปตฺติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

อิทเมตฺถ นิรุตฺติลกฺขณํ ทฏฺพฺพํ – ปจฺจตฺตวจเน ปมา วิภตฺติ ภวติ, อุปโยควจเน ทุติยา วิภตฺติ ภวติ, กรณวจเน ตติยา วิภตฺติ ภวติ, สมฺปทานวจเน จตุตฺถี วิภตฺติ ภวติ, นิสฺสกฺกวจเน ปฺจมี วิภตฺติ ภวติ, สามิวจเน ฉฏฺี วิภตฺติ ภวติ, ภุมฺมวจเน สตฺตมี วิภตฺติ ภวติ, อามนฺตนวจเน อฏฺมี วิภตฺติ ภวติ. ตตฺรุทฺทานํ –

ปจฺจตฺตมุปโยคฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมมาลปนฏฺมํ.

ตตฺร ¶ ปจฺจตฺตวจนํ นาม ติวิธลิงฺคววตฺถานคตานํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ ปจฺจตฺตสภาวนิทฺเทสตฺโถ. อุปโยควจนํ นาม โย ยํ กโรติ, เตน ตทุปยุตฺตปริทีปนตฺโถ. กรณวจนํ นาม ตชฺชาปกตนิพฺพตฺตกปริทีปนตฺโถ. สมฺปทานวจนํ นาม ตปฺปทานปริทีปนตฺโถ. นิสฺสกฺกวจนํ นาม ตนฺนิสฺสฏตทปคมปริทีปนตฺโถ. สามิวจนํ นาม ตทิสฺสรปริทีปนตฺโถ. ภุมฺมวจนํ นาม ตปฺปติฏฺาปริทีปนตฺโถ. อามนฺตนวจนํ นาม ตทามนฺตนปริทีปนตฺโถ. เอวํ ตฺวา ปโยคานิ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพานิ.

ภูโต, ภาวโก, ภโว, อภโว, ภาโว, อภาโว, สภาโว, สพฺภาโว, สมฺภโว, ปภโว, ปภาโว, อนุภโว, อานุภาโว, ปราภโว, วิภโว, ปาตุภาโว, อาวิภาโว, ติโรภาโว, วินาภาโว, โสตฺถิภาโว, อตฺถิภาโว, นตฺถิภาโวติ โอการนฺตปุลฺลิงฺคํ.

อภิภวิตา, ปริภวิตา, อนุภวิตา, สมนุภวิตา, ภาวิตา, ปจฺจนุภวิตาติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคํ.

ภวํ, ปราภวํ, ปริภวํ, อภิภวํ, อนุภวํ, สมนุภวํ, ปจฺจนุภวํ, ปภวํ, อปฺปภวนฺติ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํ.

ธนภูติ, สิริภูติ, โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูตีติ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํ.

ภาวี, วิภาวี, สมฺภาวี, ปริภาวีติ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํ.

สยมฺภู, ปภู, อภิภู, วิภู, อธิภู, ปติภู, โคตฺรภู, วตฺรภู, ปราภิภู, รูปาภิภู, สทฺทาภิภู, คนฺธาภิภู, รสาภิภู, โผฏฺพฺพาภิภู, ธมฺมาภิภู, สพฺพาภิภูติ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํ.

อิมาเนตฺถ ฉพฺพิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ อุทฺทิฏฺานิ.

อุการนฺตํ ¶ ปุลฺลิงฺคํตุ ภูธาตุมยมปฺปสิทฺธํ, อฺธาตุมยํ ปนุการนฺตปุลฺลิงฺคํ ปสิทฺธํ ‘‘ภิกฺขุ, เหตุ’’อิติ. เตน สทฺธึ สตฺตวิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ โหนฺติ, สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยว ปุลฺลิงฺคานีติ ทฏฺพฺพานิ. เอตฺถ สตฺโตติ อตฺถวาจโก ภูตสทฺโทเยว นิโยคา ปุลฺลิงฺคนฺติปิ ทฏฺพฺโพ.

เย ปน ‘‘โย ธมฺโม ภูโต, ยา ธมฺมชาติ ภูตา, ยํ ธมฺมชาตํ ภูต’’นฺติ เอวํ ลิงฺคตฺตเย โยชนารหตฺตา อนิยตลิงฺคา อฺเปิ ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทโย สนฺทิสฺสนฺติ ปาวจนวเร, เตปิ นาโนปสคฺคนิปาตปเทหิ โยชนวเสน สทฺทรจนายํ สุขุมตฺถคฺคหเณ จ วิฺูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ นิยตปุลฺลิงฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสสฺสาม.

เสยฺยถิทํ? ภูโต, ปราภูโต, สมฺภูโต, วิภูโต, ปาตุภูโต, อาวิภูโต, ติโรภูโต, วินาภูโต, ภพฺโพ, ปริภูโต, อภิภูโต, อธิภูโต, อทฺธภูโต, อนุภูโต, สมนุภูโต, ปจฺจนุภูโต, ภาวิโต, สมฺภาวิโต, วิภาวิโต, ปริภาวิโต, อนุปริภูโต, ปริภวิตพฺโพ, ปริโภตพฺโพ, ปริภวนีโย, อภิภวิตพฺโพ, อภิโภตพฺโพ, อภิภวนีโย, อธิภวิตพฺโพ, อธิโภตพฺโพ, อธิภวนีโย, อนุภวิตพฺโพ, อนุโภตพฺโพ, อนุภวนีโย, สมนุภวิตพฺโพ, สมนุโภตพฺโพ, สมนุภวนีโย, ปจฺจนุภวิตพฺโพ, ปจฺจนุโภตพฺโพ, ปจฺจนุภวนีโย, ภาเวตพฺโพ, ภาวนีโย, สมฺภาเวตพฺโพ, สมฺภาวนีโย, วิภาเวตพฺโพ, วิภาวนีโย, ปริภาเวตพฺโพ, ปริภาวนีโย, ภวมาโน, วิภวมาโน, ปริภวมาโน, อภิภวมาโน, อนุภวมาโน, สมนุภวมาโน, ปจฺจนุภวมาโน, อนุโภนฺโต, สมนุโภนฺโต, ปจฺจนุโภนฺโต, สมฺโภนฺโต, อภิสมฺโภนฺโต, ภาเวนฺโต, สมฺภาเวนฺโต, วิภาเวนฺโต ¶ , ปริภาเวนฺโต, ปริภวิยมาโน, ปริภุยฺยมาโน, อภิภวิยมาโน, อภิภูยมาโน, อนุภวิยมาโน, อนุภุยฺยมาโน, สมนุภวิยมาโน, สมนุภุยฺยมาโน, ปจฺจนุภวิยมาโน, ปจฺจนุภุยฺยมาโนติ อิมานิ นิยตปุลฺลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิ. เอวโมการนฺตาทิวเสน ฉพฺพิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิ. อยํ ตาว ปุลฺลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโส.

ภาวิกา, ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, ปริภาวนาติ อาการนฺตอิตฺถิลิงฺคํ.

ภูมิ, ภูติ, วิภูติ. อิการนฺตอิตฺถิลิงฺคํ.

ภูรี, ภูตี, โภตี, วิภาวินี, ปริวิภาวินี, สมฺภาวินี, ปาตุภวนฺตี, ปาตุโภนฺตี, ปริภวนฺตี, ปริโภนฺตี, อภิภวนฺตี, อภิโภนฺตี, อธิภวนฺตี, อธิโภนฺตี, อนุภวนฺตี, อนุโภนฺตี, สมนุภวนฺตี, สมนุโภนฺตี, ปจฺจนุภวนฺตี, ปจฺจนุโภนฺตี, อภิสมฺภวนฺตี, อภิสมฺโภนฺตีติ อีการนฺตอิตฺถิลิงฺคํ.

ภู, อภู. อูการนฺตอิตฺถิลิงฺคํ.

อิมาเนตฺถ จตุพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ อุทฺทิฏฺานิ.

อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ ภูธาตุมยมปฺปสิทฺธํ, อฺธาตุมยํ ปน อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํ ‘‘ธาตุ, เธนุ’’อิติ. เตน สทฺธึ ปฺจวิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ โหนฺติ, โอการนฺตสฺส วา โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว เตน สทฺธึ ฉพฺพิธานิปิ โหนฺติ, สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยวิตฺถิลิงฺคานีติ ทฏฺพฺพานิ. เอตฺถาปิ อนิยตลิงฺคา ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทโย อิตฺถิลิงฺควเสน ยุชฺชนฺเต.

กถํ? ภูตา, ปราภูตา, สมฺภูตาติ สพฺพํ วิตฺถารโต คเหตพฺพํ ‘‘อนุโภนฺโต สมนุโภนฺโต’’ติอาทีนิ นว ปทานิ ¶ วชฺเชตฺวา. ตานิ หิ อีการนฺตวเสน โยชิตานิ. อิมานิ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิ. เอวํ อาการนฺตาทิวเสน จตุพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิ. อยํ อิตฺถิลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโส.

ภูตํ, มหาภูตํ, ภวิตฺตํ, ภูนํ, ภวนํ, ปราภวนํ, สมฺภวนํ, วิภวนํ, ปาตุภวนํ, อาวิภวนํ, ติโรภวนํ, วินาภวนํ, โสตฺถิภวนํ, ปริภวนํ, อภิภวนํ, อธิภวนํ, อนุภวนํ, สมนุภวนํ, ปจฺจนุภวนนฺติ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคํ.

อตฺถวิภาวิ, ธมฺมวิภาวิ. อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํ.

โคตฺรภุ, จิตฺตสหภุ, นจิตฺตสหภุ. อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํ.

สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยว นปุํสกลิงฺคานีติ ทฏฺพฺพานิ. เอตฺถ สตฺตภูตรูปวาจโก ภูตสทฺโทเยว นิโยคา นปุํสกลิงฺโคติปิ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาปิ อนิยตลิงฺคา ภูต ปราภูต สมฺภูตสทฺทาทโย นปุํสกลิงฺควเสน ยุชฺชนฺเต.

กถํ? ภูตํ, ปราภูตํ, สมฺภูตํ, วิภูตํ. เปยฺยาโล. สมนุภวมานํ, ปจฺจนุภวมานํ, อนุโภนฺตํ, อนุภวนฺตํ, สมนุโภนฺตํ, สมนุภวนฺตํ, ปจฺจนุโภนฺตํ, ปจฺจนุภวนฺตํ, สมฺโภนฺตํ, สมฺภวนฺตํ, อภิสมฺโภนฺตํ, อภิสมฺภวนฺตํ, ปาตุโภนฺตํ, ปาตุภวนฺตํ, ปริโภนฺตํ, ปริภวนฺตํ, อภิโภนฺตํ, อภิภวนฺตํ, อธิโภนฺตํ, อธิภวนฺตํ, ภาเวนฺตํ, สมฺภาเวนฺตํ, วิภาเวนฺตํ, ปริภาเวนฺตํ, ปริภาวิยมานํ, ปริภุยฺยมานํ, เปยฺยาโล. ปจฺจนุภวิยมานํ, ปจฺจนุภุยฺยมานนฺติ อิมานิ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิ. เอวํ นิคฺคหีตนฺตาทิวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิ ¶ . อยํ นปุํสกลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโส, เอวํ ปุลฺลิงฺคาทิวเสน ลิงฺคตฺตยํ ภูธาตุมยมุทฺทิฏฺํ.

เอตฺถ เม อปฺปสิทฺธาติ, เย เย สทฺทา ปกาสิตา;

เต เต ปาฬิปฺปเทเสสุ, มคฺคิตพฺพา วิภาวินา.

โอ, อา, พินฺทุ, อิ, อี, อุ, อู-อนฺติเม สตฺตธา ิตา;

เ ยฺยา ปุลฺลิงฺคเภทาติ, นิรุตฺตฺูหิ ภาสิตา.

อา อิวณฺโณ จุวณฺโณ จ, ปฺจ อนฺตา สรูปโต;

อิตฺถิเภทาติ วิฺเยฺยา, โอการนฺเตน ฉาปิ วา.

พินฺทุ, อิ, อุ-อิเม อนฺตา, ตโย เยฺยา วิภาวินา;

นปุํสกปฺปเภทาติ, นิรุตฺตฺูหิ ภาสิตา.

อนฺตา สตฺเตว ปุลฺลิงฺเค, อิตฺถิยํ ปฺจ วา ฉ วา;

นปุํสเก ตโย เอวํ, ทส ปฺจหิ ฉพฺพิธา.

ยสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ภูโต’’ติอาทโย สทฺทา นิพฺพจนาภิเธยฺยกถนตฺถสาธกวจนปริยายวจนตฺถุทฺธารวเสน วุจฺจมานา ปากฏา โหนฺติ สุวิฺเยฺยา จ, ตสฺมา อิเมสํ นิพฺพจนาทีนิ ยถาสมฺภวํ วกฺขาม วิฺูนํ ตุฏฺิชนนตฺถฺเจว โสตารานมตฺเถสุ ปฏุตรพุทฺธิปฏิลาภาย จ. ตตฺร ภูโตติ ขนฺธปาตุภาเวน ภวตีติ ภูโต, อิทํ ตาว นิพฺพจนํ. ‘‘ภูโต’’ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน สตฺโต วุจฺจติ, อิทมภิเธยฺยกถนํ. ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต. สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ จ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํ. อถ วา ภูโตติ เอวํนามโก อมนุสฺสชาติโย สตฺตวิเสโส, อิทมภิเธยฺยกถนํ. ‘‘ภูตวิชฺชา, ภูตเวชฺโช, ภูตวิคฺคหิโต’’ติ จ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํ. ยฺจ ปน ‘‘สตฺโต มจฺโจ ปชา’’ติอาทิกํ ตตฺถ ตตฺถ อาคตํ วจนํ, อิทํ สตฺโตติ ¶ อตฺถวาจกสฺส ภูตสทฺทสฺส ปริยายวจนํ. ยฺจ นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘มจฺโจติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชคุ ชนฺตุ หินฺทคุ มนุโช’’ติ อาคตํ, อิทมฺปิ ปริยายวจนเมว. ตานิ สพฺพานิ ปิณฺเฑตฺวา วุจฺจนฺเต –

สตฺโต มจฺโจ ชโน ภูโต, ปาโณ หินฺทคุ ปุคฺคโล;

ชนฺตุ ชีโว ชคุ ยกฺโข, ปาณี เทหี ตถาคโต.

สตฺตโว มาติโย โลโก, มนุโช มานโว นโร;

โปโส สรีรีติ ปุเม, ภูตมิติ นปุํสเก.

ปชาติ อิตฺถิยํ วุตฺโต, ลิงฺคโต, น จ อตฺถโต;

เอวํ ติลิงฺคิกา โหนฺติ, สทฺทา สตฺตาภิธานกา.

โย โส ชงฺฆาย อุลติ, โส สตฺโต ชงฺฆโล อิธ;

ปาณเทหาภิธาเนหิ, สตฺตนามํ ปปฺจิตํ.

อิมสฺมึ ปกรเณ ‘‘ปริยายวจน’’นฺติ จ ‘‘อภิธาน’’นฺติ จ ‘‘สงฺขา’’ติอาทีนิ จ เอกตฺถานิ อธิปฺเปตานิ, อตฺถุทฺธารวเสน ปน ภูตสทฺโท ปฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุสสฺสตวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติ, ตปฺปโยโค อุปริ อตฺถตฺติกวิภาเค อาวิภวิสฺสติ. ภาวโกติ ภาเวตีติ ภาวโก, อิทํ นิพฺพจนํ. โย ภาวนํ กโรติ, โส ภาวโก. อิทมภิเธยฺยกถนํ. ‘‘ภาวโก นิปโก ธีโร’’ติ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํ. ‘‘ภาวโก ภาวนาปสุโต ภาวนาปยุตฺโต ภาวนาสมฺปนฺโน’’ติ อิทํ ปริยายวจนํ. อิมานิ ‘‘ภูโต ภาวโก’’ติ ทฺเว ปทานิ สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ. อิโต ปรํ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยตฺตา ‘‘อิทํ นิพฺพจน’’นฺติ จ อาทีนิ ¶ อวตฺวา กตฺถจิ อตฺถสาธกวจนํ ปริยายวจนํ อตฺถุทฺธารฺจ ยถารหํ ทสฺเสสฺสาม. เตสุ หิ สพฺพตฺถ ทสฺสิเตสุ คนฺถวิตฺถาโร สิยา, ตสฺมา เยสมตฺโถ อุตฺตาโน, เตสมฺปิ ปทานมภิเธยฺยํ น กเถสฺสาม, นิพฺพจนมตฺตเมว เนสํ กเถสฺสาม. เยสํ ปน คมฺภีโร อตฺโถ, เตสมภิเธยฺยํ กเถสฺสาม.

ภวนํ ภโว, ภโว วุจฺจติ วุทฺธิ. ภูสทฺทสฺส อตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเนปิ ทิสฺสมานตฺตา ภวนํ วฑฺฒนนฺติ กตฺวา. ‘‘ภโว จ รฺโ อภโว จ รฺโ’’ติ อิทํ วุทฺธิอตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อถ วา ภโวติ วุจฺจติ สสฺสตํ. ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ หิ สสฺสตวเสน ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ, ตสฺมา ภวทิฏฺี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ตถา ภโวติ ภวทิฏฺิ, ภวติ สสฺสตํ ติฏฺตีติ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺิ ภวทิฏฺิ นาม. ภวทิฏฺิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ภโวติ วุจฺจติ. ‘‘ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. เอตฺถายํ ปาฬิวจนตฺโถ – เอกจฺเจ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภวทิฏฺิยา วา กามภวาทินา วา สพฺพภวโต วิมุตฺตึ สํสารวิสุทฺธึ กถยึสูติ. อถ วา ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ภโวติ อตฺเถน สมฺปตฺติปุฺานิ ภโวติ จ วุจฺจนฺติ. ‘‘อิติภวาภวตฺจ วีติวตฺโต’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. เอตฺถ ปนายํ ปาฬิวจนตฺโถ – ภโวติ สมฺปตฺติ, อภโวติ วิปตฺติ. ตถา ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิ. ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉโท. ภโวติ ปุฺํ, อภโวติ ปาปํ, ตํ สพฺพํ วีติวตฺโตติ.

สโหกาสา ¶ ขนฺธาปิ ภโว. ‘‘กามภโว รูปภโว’’ อิจฺเจวมาทิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. เอตฺถ ปน ขนฺธา ‘‘โย ปฺายติ, โส สรูปํ ลภตี’’ติ กตฺวา ‘‘ภวติ อวิชฺชาตณฺหาทิสมุทยา นิรนฺตรํ สมุเทตี’’ติ อตฺเถน วา ‘‘ภวา’’ติ วุจฺจนฺติ. โอกาโส ปน ‘‘ภวนฺติ ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา นามรูปธมฺมา จา’’ติ อตฺเถน ‘‘ภโว’’ติ. อปิจ กมฺมภโวปิ ภโว, อุปปตฺติภโวปิ ภโว. ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว ทุวิเธน อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ตตฺถ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโว. ตถา อุปปตฺติ เอว ภโว อุปปตฺติภโว. เอตฺถูปปตฺติ ภวตีติ ภโว, กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติ วุตฺโต. เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ภาวนลกฺขณตฺตา ภาเวตีติ ภโว. กึ ภาเวติ? อุปปตฺตึ. อิติ อุปปตฺตึ ภาเวตีติ ภโวติ วุจฺจติ. ภาเวตีติมสฺส จ นิพฺพตฺเตตีติ เหตุกตฺตุวเสนตฺโถ. อถ วา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วจนโต ภวติ เอเตนาติ ภโวติ กมฺมภโว วุจฺจติ.

‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ

วุตฺตลกฺขโณ สํสาโรปิ ภโว. ‘‘ภเว ทุกฺขํ ภวทุกฺขํ, ภเว สํสรนฺโต’’ติ อิมาเนตสฺสตฺถสฺส สาธกานิ วจนานิ. ตตฺร เกนฏฺเน สํสาโร ภโวติ กถียติ? ภวติ เอตฺถ สตฺตสมฺมุติ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสงฺขาเต ธมฺมปุฺชสฺมินฺติ อตฺเถน ¶ . อิทํ ภวสทฺทสฺส ภาวกตฺตุกรณาธิกรณสาธนวเสนตฺถกถนํ.

เอตฺถ ภวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม –

วุทฺธิสมฺปตฺติปุฺานิ, ขนฺธา โสกาสสฺิตา;

สํสาโร สสฺสตฺเจตํ, ภวสทฺเทน สทฺทิตํ.

ภวตณฺหา ภวทิฏฺิ, อุปปตฺติภโว ตถา;

กมฺมภโว จ สพฺพนฺตํ, ภวสทฺเทน สทฺทิตํ.

ภวตณฺหาภวทิฏฺิ-ทฺวยํ กตฺถจิ ปาฬิยํ;

อุตฺตรปทโลเปน, ภวสทฺเทน สทฺทิตํ.

อภโวติ น ภโว อภโว.

วิปตฺติ หานิ อุจฺเฉโท, ปาปฺเจว จตุพฺพิธา;

อิเม อภวสทฺเทน, อตฺถา วุจฺจนฺติ สาสเน.

ภาโวติ อชฺฌาสโย, โย ‘‘อธิปฺปาโย’’ติปิ วุจฺจติ. ‘‘ถีนํภาโว ทุราชาโน. นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโต. หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตี’’ติ เอวมาทิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อปิจ วตฺถุธมฺโมปิ ภาโว. ‘‘ภาวสงฺเกตสิทฺธีน’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ, จิตฺตมฺปิ ภาโว. ‘‘อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺทํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิฺจี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. กฺริยาปิภาโว. ‘‘ภาวลกฺขณํ ภาวสตฺตมี’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อปิจ ภาโวติ สตฺตเววจนนฺติ ภณนฺติ, ธาตุ วา เอตํ อธิวจนํ. ตตฺถ อชฺฌาสโย จ วตฺถุธมฺโม จ จิตฺตฺจ สตฺโต จาติ อิเม ภวตีติ ภาโว. ตถา ปน ภาเวตีติ ภาโว, กฺริยา ¶ ตุ ภวนนฺติ ภาโว. สา จ ภวนคมนปจนาทิวเสนาเนกวิธา. อปิจ ภาวรูปมฺปิ ภาโว, ยํ อิตฺถิภาโว ปุมฺภาโว อิตฺถินฺทฺริยนฺติ จ วุจฺจติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานฺจาติ ภาโว.

นตฺตโนมติยา เอตํ, นิพฺพจนมุทาหฏํ;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, มตํ นิสฺสาย มาหฏํ.

วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ ‘‘อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถิภาโว, อิตฺถีติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานฺจาติ อิตฺถิภาโว’’ติ, ตสฺมา ปุมฺภาโวติ เอตฺถาปิ ปุมสฺส ภาโว ปุมฺภาโว, ปุมาติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานฺจาติ ปุมฺภาโวติ นิพฺพจนํ สมธิคนฺตพฺพํ. อิทํ ภาวสทฺทสฺส กตฺตุภาวกรณสาธนวเสนตฺถกถนํ.

อภาโวติ น ภาโวติ อภาโว, โก โส? สุฺตา นตฺถิตา. สภาโวติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, อตฺตโน ปกติ อิจฺเจวตฺโถ. อถ วา สภาโวติ ธมฺมานํ สติ อตฺถสมฺภเว โย โกจิ สรูปํ ลภติ, ตสฺส ภาโว ลกฺขณมิติ สฺิโต นมนรุปฺปนกกฺขฬผุสนาทิอากาโร อิจฺเจวตฺโถ. ‘‘สามฺํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มต’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อปิจ สภาโวติ สลกฺขโณ ปรมตฺถธมฺโม. เกนฏฺเน? สห ภาเวนาติ อตฺเถน. สพฺภาโวติ สตํ ภาโว สพฺภาโว, สปฺปุริสธมฺโม อิจฺเจวตฺโถ. อถ วา อตฺตโน ภาโว สพฺภาโว. ‘‘คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. สํวิชฺชมาโน วา ภาโว สพฺภาโว. ‘‘เอวํ คหณสพฺภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ ¶ วจนํ. อิทํ สภาว สพฺภาวสทฺทานํ ภาวสาธนวเสนตฺถกถนํ.

สมฺภโวติ สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวนกฺริยา, ยุตฺติ วา. ยุตฺติ หิ สมฺภโวติ วุจฺจติ ‘‘สมฺภโว คหณสฺส การณ’’นฺติอาทีสุ. อถ วา สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว. ยโต หิ ยํ กิฺจิ สมฺภวติ, โส สมฺภโว. ปภโวติ ปภวนํ ปภโว, อจฺฉินฺนตา, ปภวติ เอตสฺมาติ วา ปภโว. ยโต หิ ยํ กิฺจิ ปภวติ, โส ปภโว. อิเม ปน สมฺภวปภวสทฺทา กตฺถจิ สมานตฺถา กตฺถจิ ภินฺนตฺถาติ เวทิตพฺพา. กถํ? สมฺภวสทฺโท หิ ภวนกฺริยมฺปิ วทติ ยุตฺติมฺปิ ปฺตฺติมฺปิ สมฺภวรูปมฺปิ ปจฺจยตฺถมฺปิ, ปภวสทฺโท ปน ภวนกฺริยมฺปิ วทติ นทิปฺปภวมฺปิ ปจฺจยตฺถมฺปิ, ตสฺมา ปจฺจยตฺถํ วชฺเชตฺวา ภินฺนตฺถาติ คเหตพฺพา, ปจฺจยตฺเถน ปน สมานตฺถาติ คเหตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ปจฺจโย เหตุ นิทานํ การณํ สมฺภโว ปภโวติอาทิ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนโต นาน’’นฺติ.

‘‘มูลํ เหตุ นิทานฺจ, สมฺภโว ปภโว ตถา;

สมุฏฺานาหารารมฺมณํ, ปจฺจโย สมุทเยน จา’’ติ

อยมฺปิ คาถา เอตสฺสตฺถสฺส สาธิกา. อิทํ สมฺภวปภวสทฺทานํ ภาวาปาทานสาธนวเสนตฺถกถนํ.

เอวเมตฺถ ภาวกตฺตุกมฺมกรณาปาทานาธิกรณวเสน ฉ สาธนานิ ปกาสิตานิ. ตานิ สมฺปทานสาธเนน สตฺตวิธานิ ภวนฺติ, ตํ ปน อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติ ‘‘ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูตี’’ติอาทินา. อิจฺเจวํ กิตกวเสน สพฺพถาปิ สตฺตวิธานิ สาธนานิ โหนฺติ, ยานิ ‘‘การกานี’’ติปิ วุจฺจติ, อิโต อฺํ สาธนํ นตฺถิ. อิธ ปโยเคสฺวตฺเถสุ จ วิฺูนํ ¶ ปาฏวตฺถํ สาธนนามํ ปกาสิตํ. ตถา หิ ทุนฺนิกฺขิตฺตสาธเนหิ ปเทหิ โยชิตา สทฺทปฺปโยคา ทุพฺโพธตฺถา โหนฺติ, สุนิกฺขิตฺตสาธเนหิ ปน ปเทหิ โยชิตา สุโพธตฺถา โหนฺติ, ตสฺมา ปโยคาสาธนมูลกา, อตฺโถ จ ปโยคมูลโก. ปโยคานุรูปฺหิ อวิปรีตํ กตฺวา อตฺถํ กถนสีลา ‘‘ยาจิโตว พหุลํ จีวรํ ปริภุฺชติ, อปฺปํ อยาจิโต’’ติ เอวมาทีสุ สาธนวเสน คเหตพฺเพสุ อตฺเถสุ, อฺเสุ จตฺเถสุ ปฏุตรพุทฺธิโน ปณฺฑิตาเยว เอกนฺเตน ภควโต ปริยตฺติสาสนธรา นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. อิโต ปรํ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยตฺตา ‘‘อิทํ นาม สาธน’’นฺติ น วกฺขาม, เกวลมิธ ทสฺสิเตสุ ปโยเคสุ วิฺูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถฺเจว วิวิธวิจิตฺตปาฬิคติเก วิวิธตฺถสาเร ชินวรวจเน โสตูนํ พุทฺธิวิชมฺภนตฺถฺจ อตฺถสาธกวจนานิเยว ยถารหํ สุตฺตเคยฺยเวยฺยากรณคาถาทีสุ ตโต ตโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม.

ปภาโวติ ปการโต ภวตีติ ปภาโว, โสยมานุภาโวเยว. ‘‘ปภาวํ เต น ปสฺสามิ, เยน ตฺวํ มิถิลํ วเช’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อนุภโวติ อนุภวนํ อนุภโว, กึ ตํ? ปริภุฺชนํ. อานุภาโวติ เตชุสฺสาหมนฺตปภูสตฺติโย. ‘‘เตชสงฺขโต อุสฺสาหมนฺตปภูสตฺติสงฺขาโต วา มหนฺโต อานุภาโว เอตสฺสาติ มหานุภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ.

เตโช อุสฺสาหมนฺตา จ, ปภูสตฺตีติ ปฺจิเม;

อานุภาวาติ วุจฺจนฺติ, ปภาวาติ จ เต วเท.

เตชาทิวาจกตฺตมฺหิ, อานุภาวปทสฺส ตุ;

อตฺถนิพฺพจนํ ธีโร, ยถาสมฺภวมุทฺทิเส.

อถ ¶ วา อานุภาโวติ อนุภวิตพฺพผลํ. ‘‘อนุภวิตพฺพสฺส ผลสฺส มหนฺตตาย มหานุภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ปราภโวติ ปราภวนํ ปราภโว, อถ วา ปราภวตีติ ปราภโว. ‘‘สุวิชาโน ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อปิจ ‘‘ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ ปาานุรูปโต ปราภวิสฺสตีติ ปราภโวติ อนาคตกาลวเสนปิ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ปราภวนฺติ เอเตนาติ ปราภโว. กึ ตํ? ธมฺมเทสฺสิตาทิ. ‘‘ปโม โส ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. วิภโวติ นิพฺพานํ. ตฺหิ ภวโต วิคตตฺตา ภวโต วิคโตติ วิภโว, ภวสฺส จ ตํเหตุ วิคตตฺตา วิคโต ภโว เอตสฺมาติ วิภโว. วิภวนฺติ อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ อิโต อริยธนวิโลมกา กิเลสมหาโจราติปิ วิภโว. วิภวสทฺทสฺส นิพฺพานาภิธานตฺเต ‘‘เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโว อิจฺฉิตพฺพโก’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํ. อิมานิ ปน นิพฺพานสฺส ปริยายวจนานิ –

นิพฺพานํ วิภโว โมกฺโข, นิโรโธ อมตํ สมํ;

สงฺขารูปสโม ทุกฺข-นิโรโธ อจฺจุต’กฺขโย.

วิวฏฺฏ’มกตํ อตฺถํ, สนฺติปท’มสงฺขตํ;

ปารํ ตณฺหากฺขโย ทุกฺข-กฺขโย สฺโชนกฺขโย.

โยคกฺเขโม วิราโค จ,

โลกนฺโต จ ภวกฺขโย;

อปวคฺโค วิสงฺขาโร,

สพฺภิ สุทฺธิ วิสุทฺธิ จ.

วิมุตฺยา’ปจโย มุตฺติ, นิพฺพุติ อุปธิกฺขโย;

สนฺติ อสงฺขตา ธาตุ, ทิสา จ สพฺพโตปภํ.

วินาเปตานิ ¶ นามานิ, วิเสสกปทํ อิธ;

นิพฺพานวาจกานีติ, สลฺลกฺเขยฺย สุเมธโส.

‘‘ตาณํ เลณ’’นฺติอาทีนิ-เปกฺขิกานิ ภวนฺติ หิ;

วิเสสกปทานนฺติ, เอตฺเถตานิ ปกาสเย.

ตาณํ เลณ’มรูปฺจ, สนฺตํ สจฺจ’มนาลยํ;

สุทุทฺทสํ สรณฺจ, ปรายณ’มนีติกํ.

อนาสวํ ธุวํ นิจฺจํ, วิฺาณ’มนิทสฺสนํ;

อพฺยาปชฺชํ สิวํ เขมํ, นิปุณํ อปโลกิกํ.

อนนฺต’มกฺขรํ ทีโป, อจฺจนฺตํ เกวลํ ปทํ;

ปณีตํ อจฺจุตฺจาติ, พหุธาปิ วิภาวเย.

โคตฺรภูติ ปทสฺสตฺถํ, วทนฺเตหิ ครูหิ ตุ;

โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพาน-มิติ โคตฺตนฺติ ภาสิตํ.

วิภโวติ วา วินาสสมฺปตฺติธนุจฺเฉททิฏฺิโยปิ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ วินาโส วิภวนํ อุจฺฉิชฺชนํ นสฺสนนฺติ อตฺเถน วิภโว. ‘‘วิภโว สพฺพธมฺมานํ, อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปฺเปนฺตี’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. สมฺปตฺติ ปน วิเสสโต ภวตีติ วิภโว. ‘‘รฺโ สิริวิภวํ ทฏฺุกามา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ธนํ ปน ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วิภโว. ‘‘อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อิทํ ปน ปริยายวจนํ –

ธนํ สํ วิภโว ทพฺพํ, สาปเตยฺยํ ปริคฺคโห;

โอฑฺฑํ ภณฺฑํ สกํ อตฺโถ, อิจฺเจเต ธนวาจกา.

อุจฺเฉททิฏฺิ ปน วิภวติ อุจฺฉิชฺชติ ‘‘อตฺตา จ โลโก จ ปุน จุติโต อุทฺธํ น ชายตี’’ติ คหณโต วิภโวติ. ‘‘วิภวตณฺหา’’ติ ¶ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. วิภวตณฺหาติ หิ อุจฺเฉททิฏฺิสหคตาย ตณฺหาย นามํ. เอตฺถ อตฺถุทฺธาโร วุจฺจติ –

ธนนิพฺพานสมฺปตฺติ-วินาสุจฺเฉททิฏฺิโย;

วุตฺตา วิภวสทฺเทน, อิติ วิฺู วิภาวเย.

ปาตุภาโวติ ปาตุภวนํ ปาตุภาโว. อาวิภาโวติ อาวิภวนํ อาวิภาโว, อุภินฺนเมเตสํ ปากฏตา อิจฺเจวตฺโถ. ติโรภาโวติ ติโรภวนํ ติโรภาโว, ปฏิจฺฉนฺนภาโว. วินาภาโวติ วินาภวนํ วินาภาโว, วิโยโค. โสตฺถิภาโวติ โสตฺถิภวนํ โสตฺถิภาโว, สุวตฺถิภาโว สุขสฺส อตฺถิตา, อตฺถโต ปน นิพฺภยตา นิรุปทฺทวตา เอว. อตฺถิภาโวติ อตฺถิตา วิชฺชมานตา อวิวิตฺตตา. นตฺถิภาโวติ นตฺถิตา อวิชฺชมานตา วิวิตฺตตา ริตฺตตา ตุจฺฉตา สุฺตา. โอการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส.

อภิภวตีติ อภิภวิตา, ปรํ อภิภวนฺโต โย โกจิ. เอวํ ปริภวิตา, อนุภวตีติ อนุภวิตา, สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา อนุภวนฺโต โย โกจิ. เอวํ สมนุภวิตา. ปจฺจนุภวิตา, เอตฺถ ปน ยถา ‘‘อมตสฺส ทาตา. อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีสุ ‘‘ทาตา’’ติ ปทานํ กตฺตุวาจกานํ ‘‘อมตสฺสา’’ติอาทีหิ ปเทหิ กมฺมวาจเกหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ สทฺธึ โยชนา ทิสฺสติ, ตถา อิเมสมฺปิ ปทานํ ‘‘ปจฺจามิตฺตสฺส อภิภวิตา’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. เอวํ อฺเสมฺปิ เอวรูปานํ ปทานํ. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส.

ภวตีติ ภวํ. ภวิสฺสตีติ วา ภวํ, วฑฺฒมาโน ปุคฺคโล. ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ, สุวิชาโน ปราภโว. ธมฺมกาโม ¶ ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อถ วา เยน สทฺธึ กเถติ, โส ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺโพ, ‘‘ภวํ กจฺจายโน. ภวํ อานนฺโท. มฺเ ภวํ ปตฺถยติ, รฺโ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทีสุ. เอตฺถ ปน ธาตุอตฺเถ อาทโร น กาตพฺโพ, สมฺมุติอตฺเถเยวาทโร กาตพฺโพ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วจนโต. โวหารวิสยสฺมิฺหิ โลกสมฺมุติ เอว ปธานา อวิลงฺฆนียา. ปราภวตีติ ปราภวํ. เอวํ ปริภวํ. อภิภวํ. อนุภวํ. ปภวติ ปโหติ สกฺโกตีติ ปภวํ, ปโหนฺโต โย โกจิ. น ปภวํ อปฺปภวํ, ‘‘อปฺปภว’’นฺติ จ อิทํ ชาตเก ทิฏฺํ –

‘‘ฉินฺนพฺภมิว วาเตน, รุณฺโณ รุกฺขมุปาคมึ;

โสหํ อปฺปภวํ ตตฺถ, สาขํ หตฺเถหิ อคฺคหิ’’นฺติ

ตตฺถ สาธกวจนมิทํ. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส.

ธนภูตีติ ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติ. สิริภูตีติ โสภาย เจว ปฺาปุฺานฺจ อธิวจนํ. สา อสฺส ภวตูติ สิริภูติ. เอวํ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติ. อิการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส.

ภาวีติ ภวนสีโล ภาวี, ภวนธมฺโม ภาวี, ภวเน สาธุการี ภาวี. เอวํ วิภาวี. สมฺภาวี. ปริภาวีติ. ตตฺร วิภาวีติ อตฺถวิภาวเน สมตฺโถ ปณฺฑิโต วุจฺจติ. เอตฺถ วิทฺวา, วิชฺชาคโต, าณีติอาทิ ปริยายวจนํ ทฏฺพฺพํ. ภวนฺติ จตฺร –

วิทฺวา วิชฺชาคโต าณี, วิภาวี ปณฺฑิโต สุธี;

พุโธ วิสารโท วิฺู, โทสฺู วิทฺทสุ วิทู.

วิปสฺสี ¶ ปฏิภาณี จ, เมธาวี นิปโก กวิ;

กุสโล วิทุโร ธีมา, คติมา มุติมา จยํ.

จกฺขุมา กณฺณวา ทพฺโพ, ธีโร ภูริ วิจกฺขโณ;

สปฺปฺโ พุทฺธิมา ปฺโ, เอวํนามา วิภาวิโนติ.

อีการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส.

สยมฺภูติ สยเมว ภวตีติ สยมฺภู. โก โส? อนฺตเรน ปโรปเทสํ สามํเยว สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺโต สกฺยมุนิ ภควา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล.

อหฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีตีภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ.

อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภูาเณน สห วาสนาย วิคตวิทฺธสฺตนิรวเสสกิเลโส มหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิอปริเมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน สยมฺภู. โส เอวํภูโต ขนฺธสนฺตาโน โลเก อคฺคปุคฺคโลติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. โส เอกปุคฺคโล เอตรหิ ‘‘สพฺพฺู, สุคโต’’ติอาทีหิ ยถาภุจฺจคุณาธิคตนาเมหิ จ ปสิทฺโธ, ‘‘โคตโม อาทิจฺจพนฺธู’’ติ โคตฺตโต จ ปสิทฺโธ, สกฺยปุตฺโต สกฺโก สกฺยมุนิ สกฺยสีโห สกฺยปุงฺคโวติ กุลโต จ ปสิทฺโธ, สุทฺโธทนิมายาเทวีสุโตติ ¶ มาตาปิติโต จ ปสิทฺโธ, สิทฺธตฺโถติ คหิตนาเมน จ ปสิทฺโธ. ภวนฺติ จตฺร –

โย เอกปุคฺคโล อาสิ, พุทฺโธ โส วทตํ วโร;

โคตฺตโต โคตโม นาม, ตเถวาทิจฺจพนฺธุ จ.

สกฺยกุเล ปสูตตฺตา, สกฺยปุตฺโตติ วิสฺสุโต;

สกฺโก อิติ จ อวฺหิโต, ตถา สกฺยมุนีติ จ.

สพฺพตฺถ เสฏฺภาเวน, สกฺเย จ เสฏฺภาวโต;

สกฺยสีโหติ โส สกฺย-ปุงฺคโวติ จ สมฺมโต.

สุทฺโธทนีติ ปิติโต, นเภ จนฺโทว วิสฺสุโต;

มาติโตปิ จ สฺาโต, มายาเทวีสุโต อิติ.

สพฺพฺู สุคโต พุทฺโธ, ธมฺมราชา ตถาคโต;

สมนฺตภทฺโท ภควา, ชิโน ทสพโล มุนิ.

สตฺถา วินายโก นาโถ,

มุนินฺโท โลกนายโก;

นราสโภ โลกชิโน,

สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม.

เทวเทโว โลกครุ, ธมฺมสฺสามี มหามุนิ;

สมนฺตจกฺขุ ปุริส-ทมฺมสารถิ มารชิ.

ธมฺมิสฺสโร จ อทฺเวชฺฌ-วจโน สตฺถวาหโก;

วิสุทฺธิเทโว เทวาติ-เทโว จ สมณิสฺสโร.

ภูริปฺโ’นธิวโร, นรสีโห จ จกฺขุมา;

มุนิมุนิ นรวโร, ฉฬภิฺโ ชเน สุโต.

องฺคีรโส ยติราชา, โลกพนฺธุ’มตนฺทโท;

วตฺตา ปวตฺตา สทฺธมฺม-จกฺกวตฺตี ยติสฺสโร.

โลกทีโป ¶ สิรีฆโน, สมณินฺโท นรุตฺตโม;

โลกตฺตยวิทู โลก-ปชฺโชโต ปุริสุตฺตโม.

สจฺจทโส สตปุฺ-ลกฺขโณ สจฺจสวฺหโย;

รวิพนฺธา’สมสโม, ปฺจเนตฺต’คฺคปุคฺคโล.

สพฺพาภิภู สพฺพวิทู, สจฺจนาโม จ ปารคู;

ปุริสาติสโย สพฺพ-ทสฺสาวี นรสารถิ.

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิติ โส, าโต สตฺตุตฺตโมติ จ;

ตาที วิภชฺชวาทีติ, มหาการุณิโกติ จ.

จกฺขุภูโต ธมฺมภูโต, าณภูโตติ วณฺณิโต;

พฺรหฺมภูโตติ ปุริสา-ชฺโ อิติ จ โถมิโต.

โลกเชฏฺโ สยมฺภู จ, มเหสิ มารภฺชโน;

อโมฆวจโน ธมฺม-กาโย มาราภิภู อิติ.

อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

นามํ คุเณหิ นิสฺสิตํ, โก กวินฺโท กเถสฺสติ.

ตตฺร สพฺพฺุ อิจฺจาทิ-นามํ สาธารณํ ภเว;

สพฺเพสานมฺปิ พุทฺธานํ, โคตโม อิติอาทิ น.

พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ จ, ‘‘สยมฺภู’’อิติ สาสเน;

เกจิ ‘‘พฺรหฺมา สยมฺภู’’ติ, สาสนาวจรํ น ตํ.

‘‘พุทฺโธ ตถาคโต สตฺถา, ภควา’’ติ ปทานิ ตุ;

าเนเนกสหสฺสมฺหิ, สฺจรนฺติ อภิณฺหโส.

ตตฺร จาทิปทํ อนฺต-ปทฺเจว อิมานิ ตุ;

เอกโตปิ จรนฺตีติ, วิภาเวยฺย วิสารโท.

วิเสสกปทานํ ตุ, อเปกฺขกปทานิ จ;

อนเปกฺขปทานีติ, ปทานิ ทุวิธา สิยุํ.

ตถา ¶ หิ สตฺถวาโห นรวโร ฉฬภิฺโติ เอวํปการานิ อภิธานปทานิ วิเสสกปทาเปกฺขกานิ. กถํ?

‘‘เอวํ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.

ยํ โลโก ปูชยเต,

สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ,

วิทูหิ เยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ,

‘‘ฉฬภิฺสฺส สาสน’’นฺติ จ เอวํ วิเสสกปทาเปกฺขกานิ ภวนฺติ. พุทฺโธ ชิโน ภควาติ เอวํปการานิ ปน โน วิเสสกาเปกฺขานีติ ทฏฺพฺพํ.

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘มุนินฺโท สมณินฺโท สมณิสฺสโร ยติสฺสโร อาทิจฺจพนฺธุ รวิพนฺธูติ เอวํปการานํ อิธ วุตฺตานมภิธานานํ วิเสสตฺถาภาวโต ปุนรุตฺติโทโส อตฺถี’’ติ. ตนฺน, อภิธานานํ อภิสงฺขรณียานภิสงฺขรณียวเสน อภิสงฺขตาภิธานานิ อนภิสงฺขตาภิธานานีติ ทฺเวธา ทิสฺสนโต. ตถา หิ กตฺถจิ เกจิ ‘‘สกฺยสีโห’’ติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘สกฺยเกสรี สกฺยมิคาธิโป’’ติอาทินา นานาวิวิธมภิธานมภิสงฺขโรนฺติ, ปาวจเนปิ หิ ‘‘ทฺวิทุคฺคมวรหนุตฺต’มลตฺถา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. ตถา เกจิ ‘‘ธมฺมราชา’’ติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘ธมฺมทิสมฺปตี’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ. ‘‘สพฺพฺู’’ติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘สพฺพทสฺสาวี สพฺพทสฺสี’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ, ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘ทสสตโลจโน’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ. ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘อรวินฺทสหายพนฺธู’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ. ‘‘อมฺพุช’’นฺติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘นีรชํ กุฺช’’นฺติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ. ปาวจเนปิ หิ ¶ ยํ ปทุมํ, ตํ ชลชํ นามาติ มนฺตฺวา ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ อริเยหิ เทสนาวิลาสวเสน วุตฺโต ‘‘ปทุมุตฺตรนามิโน’’ติ วตฺตพฺพฏฺาเน ‘‘ชลชุตฺตรนามิโน’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. เอวํ อภิสงฺขตาภิธานานิ ทิสฺสนฺติ.

‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อภิธานานิ ปน อนภิสงฺขตาภิธานานิ. วุตฺตฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ‘‘พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ, ตถา ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควา’’ติ. เอวํ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อภิธานานิ อนภิสงฺขตาภิธานานิ. น หิ ตานิ อภิธานานิ เจว ‘‘สตฺถา สุคโต ชิโน’’ติอาทีนิ จ อฺํ กิฺจิ อภิธานํ ปฏิจฺจ อภิสงฺขตานิ, นาปิ อฺานิ อภิธานานิ เอตานิ ปฏิจฺจ อภิสงฺขตานิ ทิสฺสนฺติ. ตถา หิ ‘‘พุทฺโธ’’ติ อภิธานํ ปฏิจฺจ ‘‘พุชฺฌิตา โพเธตา โพธโก’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ น อภิสงฺขโรนฺติ. ตถา ‘‘ภควา สตฺถา สุคโต’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ ปฏิจฺจ ‘‘สมฺปนฺนภโค อนุสาสโก สุนฺทรวจโน’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ นาภิสงฺขโรนฺติ. เอวํ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘มุนินฺโท สมณินฺโท สมณิสฺสโร ยติสฺสโร อาทิจฺจพนฺธุ รวิพนฺธู’’ติอาทินา นเยน ปุนรุตฺติ อมฺเหหิ กตาติ ทฏฺพฺพา. เอวมฺตฺราปิ นโย เนตพฺโพ. อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘อภิสงฺขตนามฺจ, นามฺจานภิสงฺขตํ;

ทฺวิทุคฺคมวโร พุทฺโธ, อิติ นามํ ทฺวิธา ภเว’’ติ.

ปภูติ ปรํ ปสยฺห ภวตีติ ปภู, อิสฺสโร. ‘‘อรฺสฺส ปภู อยํ ลุทฺทโก’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อภิภูติ ¶ อภิภวตีติ อภิภู, อสฺสตฺโต. กึ โส อภิภวิ? จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโน. อิติ จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโน อภิภวีติ อภิภู. โส จ โข นิจฺเจตนตฺตา อภิภวนกฺริยายาสติ ปุพฺเพวา’สฺุปฺปตฺติโต ฌานลาภิกาเล อตฺตนา อธิคตปฺจมชฺฌานํ สฺาวิราควเสน ภาเวตฺวา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ อสฺิภเว อปฺปวตฺติกรเณน อภิภวิตุมารภิ, ตทภิภวนกิจฺจํ อิทานิ สิทฺธนฺติ อภิภวีติ อภิภูติ วุจฺจติ. อปิจ นิจฺเจตนภาเวน อภิภวนพฺยาปาเร อสติปิ ปุพฺเพ สเจตนกาเล สพฺยาปารตฺตา สเจตนสฺส วิย นิจฺเจตนสฺสาปิ สโต ตสฺส อุปจาเรน สพฺยาปารตาวจนํ ยุชฺชเตว. ทิสฺสติ หิ โลเก สาสเน จ สเจตนสฺส วิย อเจตนสฺสปิ อุปจาเรน สพฺยาปารตาวจนํ. ตํ ยถา? กูลํ ปติตุกามํ, เอวํ โลเก. สาสเน ปน –

‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิคฺคา วิปุลา ทุมา;

สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ จ

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหายา’’ติ จ ‘‘ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ จ อาทิ. อภิภูสทฺทสฺส อสฺสตฺตาภิธานตฺเต ‘‘อภิภุํ อภิภุโต มฺตี’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํ. อถ วา อภิภวตีติ อภิภู, ปเรสมภิภวิตา โย โกจิ. วิเสสโต ปน ตถาคโตเยว อภิภู. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อภิภู นาม สหสฺโส พฺรหฺมา’’ติ วทนฺติ.

วิภูติ วิเสสภูโตติ วิภู, ‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิภู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ ¶ วจนํ. วิภูติ เหตฺถ รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา วิเสสภูโตติ อตฺโถ. อาห จ –

‘‘ทิสฺสมาโนปิ ตาวสฺส, รูปกาโย อจินฺติโย;

อสาธารณาณฏฺเ, ธมฺมกาเย กถาว กา’’ติ.

อธิภูติ อธิภวตีติ อธิภู, อิสฺสโร.

‘‘ตทา มํ ตปเตเชน, สนฺตตฺโต ติทิวาธิภู;

ธาเรนฺโต พฺราหฺมณํ วณฺณํ, ภิกฺขาย มํ อุปาคมี’’ติ –

อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ปติภูติ ปติภูโตติ ปติภู, ‘‘โคณสฺส ปติภู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. โคตฺรภูติ โคตฺตสงฺขาตํ อมตมหานิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ภูโตติ โคตฺรภู, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน สิขาปฺปตฺตพลววิปสฺสนาจิตฺเตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โคตฺรภู? เยสํ ธมฺมานํ สมนนฺตรา อริยธมฺมสฺส อวกฺกนฺติ โหติ, เตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โคตฺรภู’’ติ, อิทเมเวตฺถ อตฺถสาธกํ วจนํ. อปิจ สมโณติ โคตฺตมตฺตมนุภวมาโน กาสาวกณฺสมโณปิ โคตฺรภู. โส หิ ‘‘สมโณ’’ติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวติ วินฺทติ, น สมณธมฺเม อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺตาติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. วตฺรภูติ สกฺโก. โส หิ มาตาปิติภรณาทีหิ สตฺตหิ วตฺเตหิ สกฺกตฺตํ ลภิตฺวา อฺเ เทเว วตฺเตน อภิภวตีติ วตฺรภู. อาคมฏฺกถายํ ปน ภูธาตุมฺหิ ลพฺภมานํ ปตฺติอตฺถมฺปิ คเหตฺวา ‘‘วตฺเตน อฺเ อภิภวิตฺวา เทวิสฺสริยํ ปตฺโตติ วตฺรภู’’ติ ¶ วุตฺตํ, ‘‘วตฺรนามกํ วา อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภู’’ติ จ, ‘‘วตฺรภู ชยตํปิตา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. เอตฺถ หิ วตฺรภูติ วตฺรนามกสฺส อสุรสฺส อภิภวิตา. ชยตํ ปิตาติ ชยนฺตานํ ปิตา. ‘‘สกฺโก อินฺโท ปุรินฺทโท’’ อิจฺจาทิ ปริยายวจนํ. อิทํ ตุ ธาตาธิกาเร ปกาเสสฺสาม. ปราภิภูติ ปรมภิภวตีติ ปราภิภู. เอวํ รูปาภิภูติอาทีสุปิ. สพฺพาภิภูติ สพฺพมภิภวิตพฺพํ อภิภวตีติ สพฺพาภิภู. สพฺพาภิภูติ จ อิทํ นามํ ตถาคตสฺเสว ยุชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,

สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติ.

อูการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. นิยตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสยํ.

อิทานิ อนิยตลิงฺคานํ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูต สมฺภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส วุจฺจติ. ตตฺร ภูโตติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภวีติ ภูโต, ภูโตติ ชาโต สฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต, ภูโตติ วา ลทฺธสรูโป โย โกจิ สวิฺาณโก วา อวิฺาณโก วา. อถ วา ตถากาเรน ภวตีติ ภูโต, ภูโตติ สจฺโจ ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต โย โกจิ, เอตฺถ โย ภูตสทฺโท สจฺจตฺโถ, ตสฺส ‘‘ภูตฏฺโ’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํ. ปราภูโตติ ปราภวีติ ปราภูโต. สุฏฺุ ภูโตติ สมฺภูโต. วิเสเสน ภูโตติ วิภูโต. วิสฺสุโต ภูโตติ วา วิภูโต, ‘‘วิภูตารมฺมณ’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. วิภวีติ วา วิภูโต, วินฏฺโติ อตฺโถ, ‘‘รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติ ¶ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ปากโฏ ภูโตติ ปาตุภูโต. อาวิ ภวตีติ อาวิภูโต. เอวํ ติโรภูโต. วินาภูโต. ภวิตุมนุจฺฉวิโกติ ภพฺโพ. ปริภวิยเต โสติ ปริภูโต. เยน เกนจิ โย ปีฬิโต หีฬิโต วา, โส ปริภูโต. คมฺยมานตฺโถ ยถากามจารี. อภิภวิยฺยเต โสติ อภิภูโต. อธิภวิยเต โสติ อธิภูโต. เอวํ อทฺธภูโต. เอตฺถ อธิสทฺเทน สมานตฺโถ อทฺธสทฺโท, ‘‘จกฺขุ ภิกฺขเว อทฺธภูตํ, รูปา อทฺธภูตา, จกฺขุวิฺาณํ อทฺธภูต’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ, ตถา ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ น เหว อนทฺธภูตํ อตฺตานํ น อทฺธภาเวตี’’ติ ปทมฺปิ. ตตฺถ อนทฺธภูตนฺติ ทุกฺเขน อนธิภูตํ. ทุกฺเขน อนธิภูโต นาม มนุสฺสตฺตภาโว วุจฺจติ, ตํ น อทฺธภาเวติ นาภิภวตีติ สุตฺตปทตฺโถ.

อนุภวิยเต โสติ อนุภูโต. เอวํ สมนุภูโต. ปจฺจนุภูโต. ภาวิโต. เอตฺถ ภาวิโตติ อิมินา สมานาธิกรณํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข กสฺสป มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต’’ติอาทีสุ คุณีวาจกํ ปธานปทํ สาสเน ทฏฺพฺพํ. ติตฺถิยสมเย ปน ภาวิโตติ กามคุโณ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘น ภาวิตมาสีสตี’’ติ. ตตฺร ภาวิตา นาม ปฺจ กามคุณา, เต น อาสีสติ น เสวตีติ สุตฺตปทตฺโถ. สมฺภาวิยเต โสติ สมฺภาวิโต. เอวํ วิภาวิโต. ปริภาวิโต. อนุปริภูโต. มนํปริภูโตติ มนํ ปริภวิยิตฺถ โสติ มนํปริภูโต. เอตฺถ มนํปริภูโตติ อีสกํ อปฺปตฺตปริภวโน วุจฺจติ. มนนฺติ หิ นิปาตปทํ. ‘‘อติปณฺฑิเตน ปุตฺเตน, มนมฺหิ อุปกูลิโต, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนฺจ ¶ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ มนํ นาสิโต, มนํ วุฬฺโห อโหสี’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. อตฺร มนํสทฺทสฺส กิฺจิ ยุตฺตึ วทาม.

มนํสทฺโท ทฺวิธา ภินฺโน, นามํ เนปาติกฺจิติ;

สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, มนมฺหิ อุปกูลิโตติ.

ปริภวิตพฺโพติ อฺเน ปริภวิตุํ สกฺกุเณยฺโยติ ปริภวิตพฺโพ. เอวํ ปริโภตฺตพฺโพ ปริภวนีโย. ตพฺพปจฺจยฏฺาเน หิ สกฺกุเณยฺยปทโยชนา ทิสฺสติ ‘‘อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลภนียํ ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺย’’นฺติ. อถ วา ปริภวนมรหตีติ ปริภวิตพฺโพ. เอวํ ปริโภตฺตพฺโพ ปริภวนีโย. ตถา หิ ตพฺพปจฺจยฏฺาเน อรหติปทโยชนา ทิสฺสติ ‘‘ปริสกฺกุเณยฺยํ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพ’’นฺติ. เอตฺถ ปน ปริโภตฺตพฺโพติ ปทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘ขตฺติโย โข มหาราช ทหโรติ น อุฺาตพฺโพ น ปริโภตฺตพฺโพ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. อภิอธิปุพฺพา ภูธาตุโย สมานตฺถา. เสสานิ ทุกานิ นยานุสาเรน เยฺยานิ. ภมาโนติ ภวตีติ ภมาโน, มชฺเฌ วการโลโป ทฏฺพฺโพ. อตฺริทํ วตฺตพฺพํ –

‘‘กึ โส ภมาโน สจฺจโก’’, อิจฺจตฺร ปาฬิยํ ปน;

รูปํ ภวติธาตุสฺส, วโลเปเนว ทิสฺสติ.

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กึ โส ภมาโน สจฺจโก นิคณฺปุตฺโต, โย ภควโต วาทํ อาโรเปสฺสตี’’ติ. วิภวมาโนติ วิภวตีติ วิภวมาโน. เอวํ ปริภวมาโนติอาทีสุ. ตตฺถ ‘‘อภิสมฺโภนฺโต’’ติมสฺส กโรนฺโต นิปฺผาเทนฺโต อิจฺเจวตฺโถ. ‘‘สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ยสฺมา ปนิมานิ ¶ ‘‘ภวมาโน’’ติอาทีนิ วิปฺปกตปจฺจตฺตวจนานิ, ตสฺมา สรมาโน โรทติ, คจฺฉนฺโต คณฺหาติ, ‘‘คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทส อจฺจุตํ อิสิ’’นฺติอาทีนิ วิย ปริปุณฺณุตฺตรกฺริยาปทานิ กตฺวา ราชา ภวมาโน สมฺปตฺติมนุภวตีติอาทินา โยเชตพฺพานิ. ‘‘สรมาโน คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนิ หิ ‘‘ยาโต คโต ปตฺโต’’ติอาทีหิ สทิสานิ น โหนฺติ, อุตฺตรกฺริยาปทาเปกฺขกานิ โหนฺติ ตฺวาปจฺจยนฺตปทานิ วิยาติ.

ปริภวิยมาโนติ ปริภวิยเต โสติ ปริภวิยมาโน. เอวํ ปริภุยฺยมาโนติอาทีสุปิ. อิมานิปิ วิปฺปกตปจฺจตฺตวจนานิ, ตสฺมา ‘‘ราชปุริเสหิ นียมาโน โจโร เอวํ จินฺเตสี’’ติอาทีนิ วิย ปริปุณฺณุตฺตรกฺริยาปทานิ กตฺวา อฺเหิ ปริภวิยมาโน ตาณํ คเวสติ. โภโค ปุคฺคเลนานุภวิยมาโน ปริกฺขยํ คจฺฉตีติอาทินา โยเชตพฺพานิ. เอวํ สพฺพตฺร อีทิเสสุ วิปฺปกตวจเนสุ โยเชตพฺพานิ. อยํ อนิยตลิงฺคานํ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูต ปราภูต สมฺภูตสทฺทานํ นิทฺเทโส. อิจฺเจวํ ปุลฺลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโต.

อิทานิ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส วุจฺจติ – ตตฺร ภาวิกาติ ภาเวตีติ ภาวิกา. ยา ภาวนํ กโรติ, สา ภาวิกา. ภาวนาติ วฑฺฒนา พฺรูหนา ผาติกรณํ อาเสวนา พหุลีกาโร. วิภาวนาติ ปกาสนา สนฺทสฺสนา. อถ วา วิภาวนาติ อภาวนา อนฺตรธาปนา. สมฺภาวนาติ อุกฺกํสนา โถมนา. ปริภาวนาติ วาสนา, สมนฺตโต วา วฑฺฒนา. อาการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส.

ภูมีติ สตฺตายมานา ภวตีติ ภูมิ, อถ วา ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ เจตฺถ ถาวรา จ ชงฺคมา จาติ ภูมิ. ภูมิ วุจฺจติ ¶ ปถวี. ‘‘ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติอาทีสุ ปน โลกุตฺตรมคฺโค ภูมีติ วุจฺจติ. ยา ปนนฺธพาลมหาชเนน วิฺาตา ปถวี, ตสฺสิมานิ อภิธานานิ –

‘‘ปถวี เมทนี ภูมิ, ภูรี ภู ปุถุวี มหี;

ฉมา วสุมตี อุพฺพี, อวนี กุ วสุนฺธรา;

ชคตี ขิติ วสุธา, ธรณี โค ธรา’’อิติ.

อตฺร ภู กุ โคสทฺทา ปถวีปทตฺเถ วตฺตนฺตีติ กุตฺร ทิฏฺปุพฺพาติ เจ?

วิทฺวา ภูปาล กุมุท-โครกฺขาทิปเทสุ เว;

ภู กุ โคอิติ ปถวี, วุจฺจตีติ วิภาวเย.

ภูตีติ ภวนํ ภูติ. วิภูตีติ วินาโส, วิเสสโต ภวนํ วา, อถ วา วิเสสโต ภวนฺติ สตฺตา เอตายาติ วิภูติ, สมฺปตฺติเยว, ‘‘รฺโ วิภูติ. ปิหนียา วิภูติโย’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. อิการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส.

ภูรีติ ปถวี. สา หิ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูรีติ วุจฺจติ, ภวติ วา ปฺายติ วฑฺฒติ จาติ ภูรี, อถ วา ภูตาภูตา ตนฺนิสฺสิตา สตฺตา รมนฺติ เอตฺถาติ ภูรี. ปถวีนิสฺสิตา หิ สตฺตา ปถวิยํเยว รมนฺติ, ตสฺมา สา อิมินาปิ อตฺเถน ภูรีติ วุจฺจติ. ภูรีสทฺทสฺส ปถวีวจเน ‘‘ภูริปฺโ’’ติ อตฺถสาธกํ วจนํ. อปิจ ภูรี วิยาติ ภูรี, ปฺา, ภูรีติ ปถวีสมาย วิตฺถตาย ปฺาย นามํ, ‘‘โยคา เว ชายตี ภูรี, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ เอตฺถ อฏฺกถาวจนํ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกํ. อถ วา ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรี, ปฺาเยตํ นามํ, ‘‘ภูรี เมธา ปริณายิกา’’ติ เอตฺถ ¶ อฏฺกถาวจนํ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกํ. อถ วา ปฺาเยว ราคาทโย ธมฺเม อภิภวตีติ ภูรี, ราคาทิอรโย อภิภวตีติปิ ภูรี. ตถา หิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อายสฺมตา สาริปุตฺเตน วุตฺตํ ‘‘ราคํ อภิภูยตีติ ภูรี, ปฺา. โทสํ โมหํ…เป… ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทตีติ ภูรี, ปฺา. โทโส. โมโห…เป… สพฺเพ ภวคามิโน กมฺมา อริ, ตํ อรึ มทฺทตีติ ภูรี, ปฺา’’. เอตฺถ ปน ‘‘โคตฺรภู’’ติ ปทมิว ‘‘อริภู’’ติ วตฺตพฺเพปิ ภูสทฺทํ ปุพฺพนิปาตํ กตฺวา สนฺธิวเสน ภูรีติ ปทมุจฺจาริตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปิจ อีทิเสสุ นามิกปเทสุ วินาปิ อุปสคฺเคน อภิภวนาทิอตฺถา ลพฺภนฺติเยว, นาขฺยาติกปเทสูติ ทฏฺพฺพํ. อิทํ ปน ปฺาย ปริยายวจนํ –

ปฺา ปชานนา จินฺตา, วิจโย อุปลกฺขณา;

ปวิจโย จ ปณฺฑิจฺจํ, ธมฺมวิจยเมว จ.

สลฺลกฺขณา จ โกสลฺลํ, ภูรี ปจฺจุปลกฺขณา;

เนปุฺฺเจว เวภพฺยา, เมธา จุปปริกฺขกา.

สมฺปชฺฺจ ปริณา-ยิกา เจว วิปสฺสนา;

ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ, อโมโห สมฺมาทิฏฺิ จ;

ปโตโท จาภิธมฺมสฺมา, อิมานิ คหิตานิ เม.

าณํ ปฺาณมุมฺมงฺโค, สตฺโถ โสโต จ ทิฏฺิ จ;

มนฺตา โพโธ พุทฺธิ พุทฺธํ, ปฏิภานฺจ โพธิติ.

ธมฺโม วิชฺชา คติ โมนํ, เนปกฺกํ โค มตี มุติ;

วีมํสา โยนิ โธนา จ, ปณฺฑา ปณฺฑิจฺจยมฺปิ จ;

เวโท ปณฺฑิติยฺเจว, จิกิจฺฉา มิริยาปิ จ.

‘‘โสโต โพธี’’ติ ยํ วุตฺตํ, าณนามทฺวยํ อิทํ;

พุทฺธปจฺเจกสมฺพุทฺธ-สาวกานมฺปิ รูหติ.

‘‘อภิสมฺโพธิ ¶ สมฺโพธิ’’, อิติ นามทฺวยํ ปน;

ปจฺเจกพุทฺธสพฺพฺุ-พุทฺธานํเยว รูหติ.

อภิสมฺโพธิสงฺขาตา, ปรโมปปทา ปน;

าณปณฺณตฺติ สพฺพฺุ-สมฺพุทฺธสฺเสว รูหติ.

สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตา, อนุตฺตรปทาทิกา;

พุทฺธา วา าณปณฺณตฺติ, สพฺพฺุสฺเสว รูหติ.

‘‘สพฺพฺุตา’’ติ ยํ วุตฺตํ, าณํ สพฺพฺุโนว ตํ;

ยุชฺชเต อวเสสา ตุ, าณปฺตฺติ สพฺพคา.

าณภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ธมฺมจกฺขาทิกํ ปน;

ปโยชนนฺตราภาวา, นาตฺร สนฺทสฺสิตํ มยาติ.

ภูตีติ ภูตสฺส ภริยา. ยถา หิ เปตสฺส ภริยา ‘‘เปตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ภูตสฺส ภริยา ‘‘ภูตี’’ติ วุจฺจติ. โภตีติ ยาย สทฺธึ กเถนฺเตน สา อิตฺถี ‘‘โภตี’’ อิติ วตฺตพฺพา, ตสฺมา อิมินา ปเทน อิตฺถี โวหริยตีติ จ ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ ปุริเสน สทฺธึ กเถนฺเตน ปุริโส ‘‘ภวํ’’ อิติ โวหริยติ, เอวเมว อิตฺถิยา สทฺธึ กเถนฺเตน อิตฺถี ‘‘โภตี’’อิติ โวหริยติ. ‘‘กุโต นุ ภวํ ภารทฺวาโช, อิเม อาเนสิ ทารเก’’ติ, ‘‘อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ, มา โภตี กุปิตา อหู’’ติ เจตฺถ นิทสฺสนํ. อถ วา อิเธกจฺโจ สตฺโต อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม, โส ‘‘โภตี’’อิติ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา อิมินา ปเทน อิตฺถีปิ อิตฺถิลิงฺเคน ลทฺธนามา อนิตฺถีปิ โวหริยตีติ จ ทฏฺพฺพา. ตถา หิ เทวปุตฺโตปิ ‘‘เทวตา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริตพฺพตฺตา เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี’’อิติ โวหริโต, ปเคว เทวธีตา. ตถา หิ ‘‘โภตี จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติ เอตฺถ ปน เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี’’อิติ อิตฺถิ ลิงฺคโวหาโร กโต. อตฺรายํ ¶ สุตฺตปทตฺโถ ‘‘ยทิ โส กุหโก ธนตฺถิโก ตาปโส น ชานาติ, โภตี เทวตา ปน ชานาติ กิ’’นฺติ. อปิจ –

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต;

กโรมิ เต ตํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติ –

มฏฺกุณฺฑลีวตฺถุสฺมึ ปุลฺลิงฺคยกฺขสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺถกาโม’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน อิตฺถิลิงฺคฺจ เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘หิตกามา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ปุริสภูโต มฏฺกุณฺฑลี โวหริโต. อฺตฺราปิ เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา เทวปุตฺโต อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริโต –

‘‘น ตฺวํ พาเล วิชานาสิ, ยถา อรหตํ วโจ’’ติ;

‘‘อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’’ติ.

เอตฺถ ปน ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพล’’นฺติ เอตฺถ จ อิตฺถีเยว อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริตา, ตสฺมา กตฺถจิ อิตฺถิปุริสปทตฺถสงฺขาตํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคมตฺตเมวาเปกฺขิตฺวา โภตี เทวตา, โภตี สิลา, โภตี ชมฺพู, โภตึ เทวตนฺติอาทีหิ สทฺธึ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ โยเชตพฺพานิ. กตฺถจิ ปน ลิงฺคฺจ อตฺถฺจ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี อิตฺถี, โภตึ เทว’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิ. วิภาวินีติ วิภาเวตีติ วิภาวินี. เอวํ ปริภาวินีติอาทีสุปิ. อีการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส.

ภูติ สตฺตายมานา ภวตีติ ภู. อถ วา ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ เจตฺถ สตฺตสงฺขาราติ ภู. ภู วุจฺจติ ปถวี. อภูติ วฑฺฒิวิรหิตา กถา, น ภูตปุพฺพาติ วา อภู, อภูตปุพฺพา กถา. น ภูตาติ วา อภู, อภูตา กถา. ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ อิทเมเตสมตฺถานํ ¶ สาธกํ วจนํ. อูการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส. นิยติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสยํ.

อนิยตลิงฺคานํ ปน นิยติตฺถิลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิฺเยฺโยว. อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโต.

อิทานิ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทโส วุจฺจติ – ตตฺร ภูตนฺติ จตุพฺพิธํ ปถวีธาตุอาทิกํ มหาภูตรูปํ. ตฺหิ อฺเสํ นิสฺสยภาเวน ภวตีติ ภูตํ, ภวติ วา ตสฺมึ ตทธีนวุตฺติตาย อุปาทารูปนฺติ ภูตํ. อถ วา ภูตนฺติ สตฺโต ภูตนามโก วา. ภูตนฺติ หิ นปุํสกวเสน สกโล สตฺโต เอวํนามโก จ ยกฺขาทิโก วุจฺจติ. ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา. ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา านา อปกฺกมี’’ติ เอวมาทีสุ นปุํสกปฺปโยโค เวทิตพฺโพ. คาตาพนฺธสุขตฺถํ ลิงฺควิปลฺลาโสติ เจ? ตนฺน, ‘‘ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ, เนว เตสํ ตสฺส อนฺโต, น พหิ านํ อุปลพฺภตี’’ติ จุณฺณิยปทรจนายมฺปิ ภูตสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตทสฺสนโตติ อวคนฺตพฺพํ. มหาภูตนฺติ วุตฺตปฺปการํ จตุพฺพิธํ มหาภูตรูปํ. ตสฺส มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพา. กถํ? มหนฺตํ ภูตนฺติ มหาภูตํ, มายาการสงฺขาเตน มหาภูเตน สมนฺติปิ มหาภูตํ, ยกฺขาทีหิ มหาภูเตหิ สมนฺติปิ มหาภูตํ, มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทิปจฺจเยหิ ภูตํ ปวตฺตนฺติปิ มหาภูตํ, มหาวิการภูตนฺติปิ มหาภูตํ. เอวํ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพา. อตฺริทํ สุฏฺุปลกฺขิตพฺพํ –

ปุนฺนปุํสกลิงฺโค ¶ จ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติ;

ปณฺณตฺติยํ คุเณ เจว, คุเณเยวิตฺถิลิงฺคโก.

ภูต สมฺภูตสทฺทาทิ-นเย ปณฺณตฺติวาจกา;

โยเชตพฺพา ติลิงฺเค เต, อิติ เ ยฺยํ วิเสสโต.

‘‘ภูโต ติฏฺติ, ภูตานิ, ติฏฺนฺติ, สมโณ อยํ;

อิทานิ ภูโต, จิตฺตานิ, ภูตานิ วิมลานิ ตุ.

วฺฌา ภูตา วธู เอสา’’, อิจฺจุทาหรณานิเม;

วุตฺตานิ สุฏฺุ ลกฺเขยฺย, สาสนตฺถคเวสโก.

ภวิตฺตนฺติ วฑฺฒิตฏฺานํ. ตฺหิ ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ ภวิตฺตนฺติ วุจฺจติ, ‘‘ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เม, อิติ ปงฺเก อวสฺสยิ’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ.

‘‘ภวิตฺตํ’’ อิติ ‘‘ภาวิตฺต’’-นฺติ จ ปาโ ทฺวิธา มยา;

รสฺสตฺตทีฆภาเวน, ทิฏฺโ ภคฺควชาตเก.

ภูนนฺติ ภวนํ ภูนํ วทฺธิ. ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รฺโ มหาปตาปสฺสา’’ติ, ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ.

ภวนนฺติ ภวนกฺริยา. อถ วา ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถ สตฺตา ปุตฺตธีตาหิ นานาสมฺปตฺตีหิ จาติ ภวนํ วุจฺจติ เคโห, ‘‘เปตฺติกํ ภวนํ มมา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ‘‘เคโห ฆรฺจ อาวาโส, ภวนฺจ นิเกตน’’นฺติ อิทํ ปริยายวจนํ. ปราภวนนฺติ อวทฺธิมาปชฺชนํ. สมฺภวนนฺติ สุฏฺุ ภวนํ. วิภวนนฺติ อุจฺเฉโท วินาโส วา. ปาตุภวนนฺติ ปากฏตา สรูปลาโภ อิจฺเจวตฺโถ. อาวิภวนนฺติ ปจฺจกฺขภาโว. ติโรภวนนฺติ ปฏิจฺฉนฺนภาโว. วินาภวนนฺติ วินาภาโว. โสตฺถิภวนนฺติ สุวตฺถิตา. ปริภวนนฺติ ปีฬนา หีฬนา วา. อภิภวนนฺติ วิธมนํ. อธิภวนนฺติ อชฺโฌตฺถรณํ ¶ . อนุภวนนฺติ ปริภุฺชนํ. สมนุภวนนฺติ สุฏฺุ ปริภุฺชนํ. ปจฺจนุภวนนฺติ อธิปติภาเวนปิ สุฏฺุ ปริภุฺชนํ. นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโส.

อตฺถวิภาวีติ อตฺถสฺส วิภาวนสีลํ จิตฺตํ วา าณํ วา กุลํ วา อตฺถวิภาวิ. เอวํ ธมฺมวิภาวิ. อิการนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโส.

โคตฺรภูติ ปฺตฺตารมฺมณํ มหคฺคตารมฺมณํ วา โคตฺรภุจิตฺตํ. ตฺหิ กามาวจรโคตฺตมภิภวติ, มหคฺคตโคตฺตฺจ ภาเวติ นิพฺพตฺเตตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ. อปิจ โคตฺรภูติ นิพฺพานารมฺมณํ มคฺควีถิยํ ปวตฺตํ โคตฺรภุาณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปวตฺตํ โคตฺรภุาณํ. เตสุ หิ ปมํ ปุถุชฺชนโคตฺตมภิภวติ, อริยโคตฺตฺจ ภาเวติ, โคตฺตาภิธานา จ นิพฺพานโต อารมฺมณกรณวเสน ภวตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, ทุติยํ ปน สงฺขารารมฺมณมฺปิ สมานํ อาเสวนปจฺจยภาเวน สสมฺปยุตฺตานิ ผลจิตฺตานิ โคตฺตาภิธาเน นิพฺพานมฺหิ ภาเวตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ. อิทํ ปาฬิววตฺถานํ –

‘‘โคตฺรภุ’’อิติ รสฺสตฺต-วเสน กถิตํ ปทํ;

นปุํสกนฺติ วิฺเยฺยํ, าณจิตฺตาทิเปกฺขกํ.

‘‘โคตฺรภู’’อิติ ทีฆตฺต-วเสน กถิตํ ปน;

ปุลฺลิงฺคมิติ วิฺเยฺยํ, ปุคฺคลาทิกเปกฺขกํ.

ทีฆภาเวน วุตฺตํ ตุ, นปุํสกนฺติ โน วเท;

พินฺทุวนฺตี’ตเร เภทา, ตโย อิติ หิ ภาสิตา.

อีการนฺตา จ อูทนฺตา, รสฺสตฺตํ ยนฺติ สาสเน;

นปุํสกตฺตํ ปตฺวาน, สหภุ สีฆยายิติ.

จิตฺเตน สห ภวตีติ จิตฺตสหภุ, จิตฺเตน สห น ภวตีติ นจิตฺตสหภุ, รูปํ. อุการนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโส. นิยตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสยํ.

อนิยตลิงฺคานํ ¶ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิฺเยฺโยว. อิจฺเจวํ นปุํสกลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโต. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ลิงฺคตฺตยนิทฺเทโส สมตฺโต.

อุลฺลิงฺคเนน วิวิเธน นเยน วุตฺตํ,

ภูธาตุสทฺทมยลิงฺคติกํ ยเทตํ;

อาลิงฺคิยํ ปิยตรฺจ สุตํ สุลิงฺคํ,

โปโส กเร มนสิ ลิงฺควิทุตฺตมิจฺฉํ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภูธาตุมยานํ ติวิธลิงฺคิกานํ นามิกรูปานํ วิภาโค

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท.

๕. โอการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

ภู ธาตุโต ปวตฺตานํ, นามิกานมิโต ปรํ;

นามมาลํ ปกาสิสฺสํ, นามมาลนฺตรมฺปิ จ.

วิปฺปกิณฺณกถา เอตฺถ, เอวํ วุตฺเต น เหสฺสติ;

ปเภโท นามมาลานํ, ปริปุณฺโณว เหหิติ.

ปุพฺพาจริยสีหานํ, ตสฺมา อิธ มตํ สุตํ;

ปุเรจรํ กริตฺวาน, วกฺขามิ สวินิจฺฉยํ.

ปุริโส, ปุริสา. ปุริสํ, ปุริเส. ปุริเสน, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ. ปุริสสฺส, ปุริสานํ. ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ. ปุริสสฺส, ปุริสานํ. ปุริเส, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุ. โภ ปุริส, ภวนฺโต ปุริสา.

อยมายสฺมตา มหากจฺจาเนน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน กตสฺมา นิรุตฺติปิฏกโต อุทฺธริโต ปุริสอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส ¶ นามิกปทมาลานโย. ตตฺร ปุริสวจนเอกวจนปุถุวจเนสุ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? ปุริโส ติฏฺติ, ปุริสา ติฏฺนฺติ. ตตฺร ปุริโสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติ, ปุริสาติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติ.

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสติ. ตตฺร ปุริสนฺติ ปุริสวจเน เอกวจเน อุปโยควจนํ ภวติ, ปุริเสติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อุปโยควจนํ ภวติ.

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสภิ กตํ. ตตฺร ปุริเสนาติ ปุริสวจเน เอกวจเน กรณวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน กรณวจนํ ภวติ.

ปุริสสฺส ทียเต, ปุริสานํ ทียเต. ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติ.

ปุริสา นิสฺสฏํ, ปุริสสฺมา นิสฺสฏํ, ปุริสมฺหา นิสฺสฏํ, ปุริเสหิ นิสฺสฏํ, ปุริเสภิ นิสฺสฏํ. ตตฺร ปุริสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติ. ปุริสสฺมาติ…เป… ปุริสมฺหาติ ปุริสวจเน เอกวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติ.

ปุริสสฺส ปริคฺคโห, ปุริสานํ ปริคฺคโห. ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สามิวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สามิวจนํ ภวติ.

ปุริเส ปติฏฺิตํ, ปุริสสฺมึ ปติฏฺิตํ, ปุริสมฺหิ ปติฏฺิตํ, ปุริเสสุ ปติฏฺิตํ. ตตฺร ปุริเสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ภุมฺมวจนํ ภวติ, ปุริสสฺมินฺติ…เป… ปุริสมฺหีติ…เป… ปุริเสสูติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ภุมฺมวจนํ ภวติ.

โภ ¶ ปุริส ติฏฺ, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺถ. ตตฺร โภ ปุริสอิติ ปุริสวจเน เอกวจเน อาลปนํ ภวติ, ภวนฺโต ปุริสาอิติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อาลปนํ ภวตีติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ นโย วิตฺถาเรตพฺโพ.

ยมกมหาเถเรน กตาย ปน จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํ. กิฺจาปิ ตาทิโส นโย นิรุตฺติปิฏเก นตฺถิ, ตถาปิ พหูนมาลปนวิสเย ‘‘โภ ยกฺขา’’อิติอาทีนํ อาลปนพหุวจนานํ ชาตกฏฺกถาทีสุ ทิสฺสนโต ปสตฺถตโรว โหติ วิฺูนํ ปมาณฺจ, ตสฺมา อิมินา ยมกมหาเถรมเตนปิ ‘‘ปุริโส ปุริสา ปุริส’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อามนฺตเน ‘‘โภ ปุริส, โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสา’’ติ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

ตตฺถ ปุริโสติ ปมาย เอกวจนํ. ปุริสาติ พหุวจนํ. ปุริสนฺติ ทุติยาย เอกวจนํ. ปุริเสติ พหุวจนํ. ปุริเสนาติ ตติยาย เอกวจนํ. ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ทฺเว พหุวจนานิ. ปุริสสฺสาติ จตุตฺถิยา เอกวจนํ. ปุริสานนฺติ พหุวจนํ. ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหาติ ตีณิ ปฺจมิยา เอกวจนานิ. ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ทฺเว พหุวจนานิ. ปุริสสฺสาติ ฉฏฺิยา เอกวจนํ. ปุริสานนฺติ พหุวจนํ. ปุริเส, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหีติ ตีณิ สตฺตมิยา เอกวจนานิ. ปุริเสสูติ พหุวจนํ. โภ ปุริสาติ อฏฺมิยา เอกวจนํ. โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสาติ ทฺเว พหุวจนานิ.

กิฺจาเปเตสุ ‘‘ปุริสา’’ติ อิทํ ปมาปฺจมีอฏฺมีนํ, ‘‘ปุริเส’’ติ อิทํ ทุติยาสตฺตมีนํ, ‘‘ปุริเสหิ, ปุริเสภี’’ติ ตติยาปฺจมีนํ, ‘‘ปุริสาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺีนํ เอกสทิสํ, ตถาปิ อตฺถวเสน อสงฺกรภาโว เวทิตพฺโพ. กถํ? ‘‘ปุริโส ¶ ติฏฺติ, ปุริสา ติฏฺนฺติ. ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสตี’’ติอาทินา.

ตตฺถ จ โภติ อามนฺตนตฺเถ นิปาโต. โส น เกวลํ เอกวจนํเยว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโต. ‘‘ภวนฺโต’’ติทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘‘ปุริสา’’ติ ปุน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิติ ยมกมหาเถเรน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํ. ตถา หิ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ภิชฺชติ. อตฺริมานิ นิทสฺสนปทานิ – ‘‘อปิ นุ โข สปริคฺคหานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปริคฺคเหน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สํสนฺทติ สเมตีติ, โน หิทํ โภ โคตม. อจฺฉริยํ โภ อานนฺท, อพฺภุตํ โภ อานนฺท, เอหิ โภ สมณ, โภ ปพฺพชิต’’อิจฺจาทิปาฬิโต อฏฺกถาโต จ โภสทฺทสฺส เอกวจนปฺปโยเค ปวตฺตินิทสฺสนํ, ‘‘เตน หิ โภ มมปิ สุณาถ. ยถา มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ, นาหํ โภ สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทามิ, ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ. โภ ยกฺขา อหํ อิมํ ตุมฺหากํ ภาเชตฺวา ทเทยฺยํ. อปริสุทฺโธ ปนมฺหิ, โภ ธุตฺตา ตุมฺหากํ กฺริยา มยฺหํ น รุจฺจติ. โส เต ปุริเส อาห โภ ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รฺโ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา’’ติ อิจฺจาทิ ปน ปาฬิโต อฏฺกถาโต จ โภสทฺทสฺส พหุวจนปฺปโยเค ปวตฺตินิทสฺสนํ. กจฺจายนปฺปกรเณ ปน ‘‘โภ ปุริส, โภ ปุริสา’’ติ ปททฺวยํ อาลปเนกวจนวเสน วุตฺตํ. ตํ ยถา อาคเมหิ น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํ.

เกจิ ¶ ปน อทูรฏฺสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉนฺติ, ทูรฏฺสฺสาลปเน ปน ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉนฺติ. อทูรฏฺานํ ทูรฏฺานฺจ ปุริสานํ อิตฺถีนฺจ อาลปเน น กิฺจิ วทนฺติ. ตถา อทูรฏฺาย ทูรฏฺาย จ อิตฺถิยา อาลปเน เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘อทูรฏฺานํ ทูรฏฺานฺจ ปุริสานมาลปเน กถํ วตฺตพฺพ’’นฺติ. อทฺธา เต เอวํ ปุฏฺา อุตฺตริ กิฺจิ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. เอวมฺปิ เต เจ วเทยฺยุํ ‘‘ภวนฺโต ปุริสาติ อิมินาว อทูรฏฺานํ ทูรฏฺานฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวตี’’ติ. ตทา เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ ภวนฺโต ปุริสา’’ติ อิมินา อทฺเวชฺเฌน วจเนน อทูรฏฺานํ ทูรฏฺานฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวติ, เอวํ สนฺเต ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสปเทนปิ ทูรฏฺสฺส จ ปุริสสฺสาลปนํ วตฺตพฺพํ, เอวํ อวตฺวา กิมตฺถํ อทูรฏฺสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉถ, กิมตฺถฺจ ทูรฏฺสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉถ.

นนุ ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา, ตคฺฆ สุคต โพชฺฌงฺคา’’ติอาทีสุ อาลปนปทภูตํ ‘‘ภควา’’อิติ ทีฆปทํ สมีเป ิตกาเลปิ ทูเร ิตกาเลปิ พุทฺธสฺสาลปนปทํ ภวิตุมรหเตว, ตถา อาลปนปทภูตํ ‘‘สุคต’’อิติ รสฺสปทมฺปิ. ยสฺมา ปเนเตสุ ‘‘ภควา’’ติ อาลปนปทสฺส น กตฺถจิปิ รสฺสตฺตํ ทิสฺสติ, ‘‘สุคตา’’ติ อาลปนปทสฺส จ น กตฺถจิปิ ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสมตฺตาเภทํ อจินฺเตตฺวา ‘‘ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน วุตฺตปทํ ปกติสฺสรวเสน สมีเป ิตสฺส ปุริสสฺส อามนฺตนกาเล อทูรฏฺสฺสาลปนปทํ ภวติ, อายตสฺสรวเสน ทูเร ิตปุริสสฺส อามนฺตนกาเล ทูรฏฺสฺสาลปนปทํ ภวตีติ คเหตพฺพํ. ตถา ‘‘ภวนฺโต ปุริสา, โภ ยกฺขา, โภ ธุตฺตา’’ติอาทีนิ ¶ ทีฆวเสน วุตฺตานิ อาลปนพหุวจนปทานิปิ ปกติสฺสรวเสน สมีเป ิตปุริสานํ อามนฺตนกาเล อทูรฏฺานมาลปนปทานิ ภวนฺติ, อายตสฺสรวเสน ทูเร ิตปุริสาทีนํ อามนฺตนกาเล ทูรฏฺานมาลปนปทานิ ภวนฺตีติ คเหตพฺพานิ. ตถา หิ พฺราหฺมณา กตฺถจิ กตฺถจิ รสฺสฏฺาเนปิ ทีฆฏฺาเนปิ อายเตน สเรน มชฺฌิมายเตน สเรน อจฺจายเตน จ สเรน เวทํ ปนฺติ ลิขิตุมสกฺกุเณยฺเยน คีตสฺสเรน วิย. อิติ สพฺพกฺขเรสุปิ อายเตน สเรนุจฺจารณํ ลพฺภเตว ลิขิตุมสกฺกุเณยฺยํ, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา ‘‘โภ ปุริส’’อิติ วจเนน ทูรฏฺสฺส จ อทูรฏฺสฺส จ ปุริสสฺสาลปนํ ภวติ, ‘‘โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสา’’ติ อิเมหิ วจเนหิปิ ทูรฏฺานฺจ อทูรฏฺานฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. อิติ ทูรฏฺสฺส อทูรฏฺานฺจ อายเตน สเรน อามนฺตนเมว ปมาณํ, น ทีฆรสฺสมตฺตาวิเสโส, ตสฺมา ‘‘โภ สตฺถ, โภ ราช, โภ คจฺฉ, โภ มุนิ, โภ ทณฺฑิ, โภ ภิกฺขุ, โภ สยมฺภุ, โภติ กฺเ, โภติ ปตฺติ, โภติ อิตฺถิ, โภติ ยาคุ, โภติ วธุ, โภ กุล, โภ อฏฺิ, โภ จกฺขุ’’อิจฺเจวมาทีหิ ปเทหิ อทูรฏฺสฺสาลปนฺจ ทูรฏฺสฺสาลปนฺจ ภวติ. ‘‘ภวนฺโต สตฺถา, สตฺถาโร, โภติโย กฺา, กฺาโย’’ติ เอวมาทีหิปิ ปเทหิ อทูรฏฺานฺจาลปนํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ.

อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ –

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, รฺโ ปุตฺตํ อทสฺสยุํ;

ปุตฺโต จ ปิตรํ ทิสฺวา, ทูรโตวชฺฌภาสถ.

อาคจฺฉุ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา,

กาสาวิยา หนฺตุ มมํ ชนินฺท;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ,

อปราโธ โก นฺวิธ มมชฺช อตฺถิ.

เอวํ ¶ สทฺธมฺมราเชน, โวหารกุสเลน เว;

สุเทสิเต โสมนสฺส-ชาตเก สพฺพทสฺสินา.

ทูรฏฺาเนปิ รสฺสตฺตํ, ‘‘ชนินฺท’’อิติ ทิสฺสติ;

น กตฺถจิปิ ทีฆตฺตํ, อิติ นีติ มยา มตา.

อิทมฺเปตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘กุโต นุ โภ อิทมายาตํ ‘ทูรฏฺสฺสาลปนํ อทูรฏฺสฺสาลปนมิ’ติ’’? สทฺทสตฺถโต. สทฺทสตฺถํ นาม น สพฺพโส พุทฺธวจนสฺโสปการกํ, เอกเทเสน ปน โหติ.

อิมสฺมึ ปกรเณ ‘‘พหุวจน’’นฺติ วา ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วา ‘‘อเนกวจน’’นฺติ วา อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนเมว นานํ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ‘‘พหุวจน’’นฺติ วา ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วา ‘‘อเนกวจน’’นฺติ วา โวหาโร กาตพฺโพ, ปุถุวจนํ อเนกวจนนฺติ จ อิทํ สาสเน นิรุตฺตฺูนํ โวหาโร, อิตรํ สทฺทสตฺถวิทูนํ.

กสฺมา ปน อิมสฺมึ ปกรเณ ทฺวิวจนํ น วุตฺตนฺติ? ยสฺมา พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา น วุตฺตนฺติ. นนุ พุทฺธวจเน วจนตฺตยํ อตฺถิ, ตถา หิ ‘‘อายสฺมา’’ติ อิทํ เอกวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ ทฺวิวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ อิทํ พหุวจนนฺติ? ตนฺน, ยทิ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ วจนํ ทฺวิวจนํ ภเวยฺย, ‘‘ปุริโส ปุริสา’’ติอาทีสุ กตรํ ทฺวิวจนนฺติ วเทยฺยาถ, ตสฺมา พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถิ. เตเนว หิ สิ โย อํ โย นา หีติอาทินา เอกวจนพหุวจนาเนว ทสฺสิตานีติ.

นนุ จ โภ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช อุโปสโถ ปนฺนรโส. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ ปาฬิยํ ทฺเว สนฺธาย ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ปน ปาฬีสุ พหโว สนฺธาย ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วุตฺตํ, น จ สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ยถา ตถา วุตฺต’’นฺติ ¶ , ปริวาสาทิอาโรจเนปิ อฏฺกถาจริเยหิ วิฺาตสุคตาธิปฺปาเยหิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตาติ? สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน วินยโวหารวเสน วุตฺตนฺติ. นนุ วินโย พุทฺธวจนํ, กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถี’’ติ วทถาติ? สจฺจํ วินโย พุทฺธวจนํ, ตถาปิ วินยกมฺมวเสน วุตฺตตฺตา อุปลกฺขณมตฺตํ, น สพฺพสาธารณพหุวจนปริยาปนฺนํ. ยทิ หิ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ ทฺวิวจนํ สิยา, ตปฺปโยคานิปิ กฺริยาปทานิ ทฺวิวจนาเนว สิยุํ, ตถารูปานิปิ กฺริยาปทานิ น สนฺติ. น หิ อกฺขรสมยโกวิโท ฌานลาภีปิ ทิพฺพจกฺขุนา วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ สมเวกฺขนฺโต พุทฺธวจเน เอกมฺปิ กฺริยาปทํ ทฺวิวจนนฺติ ปสฺเสยฺย, เอวํ กฺริยาปเทสุ ทฺวิวจนสฺสาภาวา นามิกปเทสุ ทฺวิวจนํ นตฺถิ. นามิกปเทสุ ตทภาวาปิ กฺริยาปเทสุ ตทภาโว เวทิตพฺโพ. สกฺกฏภาสายํ ทฺวีสุปิ ทฺวิวจนานิ สนฺติ, มาคธภาสายํ ปน นตฺถิ.

อปิจ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ นิรุตฺติโวหาโรปิ ‘‘พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นตฺถี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปติ. ตฺหิ สกฺกฏภาสายํ วุตฺตา ทฺวิวจนโต พหุวจนโต จ วิสุํภูตํ วจนํ, ตตฺถ วา วุตฺเตหิ อตฺเถหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วุจฺจติ. กถมิทํ สกฺกฏภาสายํ วุตฺตา ทฺวิวจนโต พหุวจนโต จ วิสุํภูตํ วจนนฺติ เจ? ยสฺมา สกฺกฏภาสายํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ โวหาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิทํ เตหิ สกฺกฏภาสายํ วุตฺเตหิ ทฺวิวจนพหุวจเนหิ วิสุํภูตอตฺถสฺส วจนนฺติ วุจฺจติ. กถฺจ ปน สกฺกฏภาสายํ วุตฺเตหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนนฺติ ปุถุวจนนฺติ เจ? ยสฺมา สกฺกฏภาสายํ ทฺเว อุปาทาย ทฺวิวจนํ วุตฺตํ, น ติจตุปฺจาทิเก ¶ พหโว อุปาทาย, พหโว ปน อุปาทาย พหุวจนํ วุตฺตํ, น ทฺเว อุปาทาย, อยํ สกฺกฏภาสาย วิเสโส. มาคธภาสายํ ปน ทฺวิติจตุปฺจาทิเก พหโว อุปาทาย ปุถุวจนํ วุตฺตํ, ตสฺมา สกฺกฏภาสายํ วุตฺเตหิ อตฺเถหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนนฺติ ปุถุวจนนฺติ วุจฺจติ. อยํ มาคธภาสาย วิเสโส. ตสฺมาตฺร ปุถุภูตสฺส, ปุถุโน วา อตฺถสฺส วจนํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ อตฺโถ สมธิคนฺตพฺโพ.

อิทานิ ‘‘ปุริโส, ปุริสา, ปุริส’’นฺติ นิรุตฺติปิฏกโต อุทฺธริตนยํ นิสฺสาย ปกติรูปภูตสฺส ภูตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ภูโต, ภูตา. ภูตํ, ภูเต. ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิ. ภูตสฺส, ภูตานํ. ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิ. ภูตสฺส, ภูตานํ. ภูเต, ภูตสฺมึ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุ. โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตา.

อถ วา ‘‘โภ ภูตา’’อิติ พหุวจนํ วิฺเยฺยํ. ยถา ปเนตฺถ ภูตอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา ปุริสนเยน โยชิตา, เอวํ ภาวกาทีนฺจ อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน โยเชตพฺพา. เอตฺถฺานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘พุทฺโธ’’ติอาทีนํ ปทานํ พุทฺธอิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิ.

พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ มคฺโค,

ขนฺโธ กาโย กาโม กปฺโป;

มาโส ปกฺโข ยกฺโข ภกฺโข,

นาโค เมโฆ โภโค ยาโค.

ราโค โทโส โมโห มาโน,

มกฺโข ถมฺโภ โกโธ โลโภ;

หาโส เวโร ทาโห เตโช,

ฉนฺโท กาโส สาโส โรโค.

อสฺโส ¶ สสฺโส อิสฺโส สิสฺโส,

สีโห พฺยคฺโฆ รุกฺโข เสโล;

อินฺโท สกฺโก เทโว คาโม,

จนฺโท สูโร โอโฆ ทีโป.

ปสฺโส ยฺโ จาโค วาโท,

หตฺโถ ปตฺโต โสโส เคโธ;

โสโม โยโธ คจฺโฉ อจฺโฉ,

เคโห มาโฬ อฏฺโฏ สาโล.

นโร นโค มิโค สโส,

สุโณ พโก อโช ทิโช;

หโย คโช ขโร สโร,

ทุโม ตโล ปโฏ ธโช.

อุรโค ปฏโค วิหโค ภุชโค,

ขรโภ สรโภ ปสโท ควโช;

มหิโส วสโภ อสุโร ครุโฬ,

ตรุโณ วรุโณ พลิโส ปลิโฆ.

สาโล ธโว จ ขทิโร,

โคธุโม สฏฺิโก ยโว;

กฬาโย จ กุลตฺโถ จ,

ติโล มุคฺโค จ ตณฺฑุโล.

ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส,

สุทฺโท ธุตฺโต จ ปุกฺกุโส;

จณฺฑาโล ปติโก ปฏฺโ,

มนุสฺโส รถิโก รโถ.

ปพฺพชิโต ¶ คหฏฺโ จ,

โคโณ โอฏฺโ จ คทฺรโภ;

มาตุคาโม จ โอโรโธ,

อิจฺจาทีนิ วิภาวเย.

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ โภ ‘โอโรธา จ กุมารา จา’ติ ปาสฺส ทสฺสนโต โอโรธสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค’’ติ? ตนฺน, ตตฺถ หิ ‘‘โอโรธา’’ติ อิทํ โอการนฺตปุลฺลิงฺคเมว, นา’การนฺติตฺถิลิงฺคํ, ตุมฺเห ปน ‘‘อาการนฺติตฺถิลิงฺค’’นฺติ มฺมานา เอวํ วทถ, น ปนิทํ อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ, อถ โข ‘‘มาตุคามา’’ติปทํ วิย พหุวจนวเสน วุตฺตมาการนฺตปทนฺติ. นนุ จ โภ สมฺโมหวิโนทนิยาทีสุ โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา ปากฏา, กถนฺติ เจ? ‘‘รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปมเมว มนํ ปโลเภตฺวา ‘อิโต เต สตฺตทิวสมตฺถเก อุปฏฺาโก ราชา มริสฺสตี’ติ สุปิเน อาโรเจสิ. เถโร ตํ กถํ สุตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิ. ตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวึสู’’ติ. เอตฺถ หิ ‘‘ราโชโรธาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตา’’ติ วุตฺตตฺตาว โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา ปากฏาติ? ตนฺน, อตฺถสฺส ทุคฺคหณโต. ทุคฺคหิโต หิ เอตฺถ ตุมฺเหหิ อตฺโถ, เอตฺถ ปน โอโรธสทฺเทน อิตฺถิปทตฺถสฺส กถนโต อิตฺถิปทตฺถํ สนฺธาย ‘‘ตา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตา อิตฺถิโย’’ติ อยเมวตฺโถ. ตุมฺเห ปน อมาตาปิตรสํวทฺธตฺตา อาจริยกุเล จ อนิวุฏฺตฺตา เอตํ สุขุมตฺถมชานนฺตา ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ วทถ.

ภุฺชนตฺถํ กถนตฺถํ, มุขํ โหตีติ โน วเท;

ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ, วจนํ ปณฺฑิโต นโรติ.

น มยํโภ ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ วทาม, อฏฺกถาจริยานฺเว วจนํ คเหตฺวา วทาม, อฏฺกถาเยว อมฺหากํ ปฏิสรณํ ¶ , น มยํ ตุมฺหากํ สทฺทหามาติ. อมฺหากํ สทฺทหถ วา มา วา, มา ตุมฺเห ‘‘อฏฺกถาจริยานฺเว วจนํ คเหตฺวา วทามา’’ติ อฏฺกถาจริเย อพฺภาจิกฺขถ. น หิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘โอโรธสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค’’ติ วุตฺตฏฺานมตฺถิ, ตสฺมาปิ อฏฺกถาจริเย อพฺภาจิกฺขถ, น ยุตฺตํ พุทฺธาทีนํ ครูนมพฺภาจิกฺขนํ มหโต อนตฺถสฺส ลาภาย สํวตฺตนโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขติ, พหุฺจ อปุฺํ ปสวติ, ตโต อตฺตานฺจ ขณตี’’ติ.

เอวํ อพฺภาจิกฺขนสฺส อยุตฺตตํ สาวชฺชตฺจ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ เต อิทํ วตฺตพฺพา – ชาตกฏฺกถายมฺปิ ตุมฺเหหิ อาหฏอุทาหรณสทิสํ อุทาหรณมตฺถิ, ตํ สุณาถ. โกสิยชาตกฏฺกถายฺหิ ‘‘สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิยํ มาตุคามํ อารพฺภ กเถสิ. สา กิเรกสฺส สทฺธสฺส ปสนฺนสฺส อุปาสกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. เอตฺถ หิ ‘‘มาตุคามํ อารพฺภ กเถสี’’ติ วตฺวา ‘‘สา’’ติ วุตฺตตฺตา ตุมฺหากํ มเตน มาตุคามสทฺโท อิตฺถิลิงฺโคเยว สิยา, น ปุลฺลิงฺโค, กิมิทํ อฏฺกถาวจนมฺปิ น ปสฺสถ, ตเทว ปน อฏฺกถาวจนํ ปสฺสถ, กึ สา เอว อฏฺกถา ตุมฺหากํ ปฏิสรณํ, น ตทฺาติ.

ยทิ ตาสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตมิจฺฉถ, เอตฺถาปิ สาสทฺทมเปกฺขิตฺวา มาตุคามสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตมิจฺฉถาติ. เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา อปฺปฏิภานา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌาเยยฺยุํ. เอตฺถาปิ มาตุคามสทฺเทน อิตฺถิปทตฺถสฺส กถนโต อิตฺถิปทตฺถํ สนฺธาย ‘‘สา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สา อิตฺถี’’ติ อยเมวตฺโถ. กตฺถจิ ¶ หิ ปธานวาจเกน ปุลฺลิงฺเคน นปุํสกลิงฺเคน วา สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺติตฺตาปุลฺลิงฺควเสน วา นปุํสกลิงฺควเสน วา นิทฺทิสิตพฺพตฺเตปิ ลิงฺคมนเปกฺขิตฺวา อิตฺถิปทตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติ. ตํ ยถา? ‘‘อิธ วิสาเข มาตุคาโม สุสํวิหิตกมฺมนฺตา โหติ สงฺคหิตปริชนา ภตฺตุมนาปํ จรติ, สมฺภตํ อนุรกฺขตี’’ติ จ, ‘‘โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ มาตุคาโม ทุพฺพณฺณา จ โหติ ทุรูปา สุปาปิกา ทสฺสนาย, ทลิทฺทา จ โหติ อปฺปสฺสกา อปฺปโภคา อปฺเปสกฺขา จ. อิธ มลฺลิเก เอกจฺโจ มาตุคาโม โกธนา โหติ อุปายาสพหุลา, อปฺปมฺปิ วุตฺตา สมานา อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถิยติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรตี’’ติ จ, ‘‘ตํ โข ปน ภิกฺขเว อิตฺถิรตนํ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปุพฺพุฏฺายินี ปจฺฉานิปาตินี กึการปฏิสฺสาวินี’’ติ จ อิเม ปโยคา.

กตฺถจิ ปน ปธานวาจเกน นปุํสกลิงฺเคน สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺติตฺตา นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิสิตพฺพตฺเตปิ ลิงฺคมนเปกฺขิตฺวา ปุริสปทตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติ. ตํ ยถา? ‘‘ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุํ. ตํ โข ปน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ าตานํ ปเวเสตา อฺาตานํ นิวาเรตา’’ติ. กตฺถจิ ปธานวาจเกน ลิงฺคตฺตเยน สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปํ นิทฺเทโส ทิสฺสติ. ตํ ยถา? สา อิตฺถี ‘‘สีลวตี กลฺยาณธมฺมา. อฏฺหิ โข นกุลมาเต ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา มนาปกายิกานํ เทวานํ ¶ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. สทฺโธ ปุริสปุคฺคโล, สทฺธํ กุลํ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวห’’นฺติ.

เสยฺยอิติ สทฺโท ปน เยภุยฺเยน โอการนฺตภาเว ตฺวา ลิงฺคตฺตยานุกูโล ภวติ เอกากาเรเนว ติฏฺนโต. กถํ? เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต. เอสาว ปูชนา เสยฺโย, เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย.

‘‘ธมฺเมน จ อลาโภ โย,

โย จ ลาโภ อธมฺมิโก;

อลาโภ ธมฺมิโก เสยฺโย,

ยฺเจ ลาโภ อธมฺมิโก.

ยโส จ อปฺปพุทฺธีนํ, วิฺูนํ อยโส จ โย;

อยโสว เสยฺโย วิฺูนํ, น ยโส อปฺปพุทฺธินํ.

ทุมฺเมเธหิ ปสํสา จ, วิฺูหิ ครหา จ ยา;

ครหาว เสยฺโย วิฺูหิ, ยฺเจ พาลปฺปสํสนา.

สุขฺจ กามมยิกํ, ทุกฺขฺจ ปวิเวกิกํ;

ปวิเวกํ ทุกฺขํ เสยฺโย, ยฺเจ กามมยํ สุขํ.

ชีวิตฺจ อธมฺเมน, ธมฺเมน มรณฺจ ยํ;

มรณํ ธมฺมิกํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว อธมฺมิก’’นฺติ.

เอวมยํ เสยฺย อิติ สทฺโท โอการนฺตภาเว ตฺวา ลิงฺคตฺตยานุกูโล ภวติ. กตฺถจิ ปน อาการนฺตภาเว ตฺวา อิตฺถิลิงฺคานุกูโล ทิสฺสติ ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิปา’’ติ. นิคฺคหีตนฺโต ปน หุตฺวา นปุํสกลิงฺคานุกูโล อปสิทฺโธ. เอวํปกาเร ปโยเค กึ ตุมฺเห น ปสฺสถาติ. เอวํ วุตฺตา จ เต นิรุตฺตราว ภวิสฺสนฺติ.

สเจปิ ¶ เต เอตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตปฺปเทเส อฏฺกถาทีสุ จ ‘มาตุคาโม’ติ วา ‘มาตุคาเมนา’ติ วา โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน มาตุคามสทฺทสฺส ทสฺสนโต ปุลฺลิงฺคภูตํ มาตุคามสทฺทํ อนเปกฺขิตฺวา อิตฺถิปทตฺถเมว อเปกฺขิตฺวา ‘‘สา อิตฺถี’’ติ อิตฺถีสทฺเทน สาสทฺทสฺส สมฺพนฺธคฺคหณํ มยํ สมฺปฏิจฺฉาม, ‘โอโรโธ’ติ วา ‘โอโรเธนา’ติ วา โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ิตสฺส โอโรธสทฺทสฺส อทสฺสนโต ปน ตุมฺเหหิ วุตฺตํ ปุริมตฺถํ น สมฺปฏิจฺฉามา’’ติ. ตทา เตสํ อิมานิ วินยปาฬิยํ อาคตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ราชา อุเทโน อุยฺยาเน ปริจาเรสิ สทฺธึ โอโรเธน, อถ โข รฺโ อุเทนสฺส โอโรโธ ราชานํ อุเทนํ เอตทโวจา’’ติ. เอวํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ‘‘ราโม นาม ราชา กุฏฺโรคี โอโรเธหิ จ นาฏเกหิ จ ชิคุจฺฉมาโน’’ติ วจนฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห ครุกุลมุปคนฺตฺวา ภควโต สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิตตฺถํ สาธุกํ ปทพฺยฺชนานิ อุคฺคณฺหถา’’ติ อุยฺโยเชตพฺพา.

อิทานิ มาตุคามสทฺทาทีสุ กิฺจิ วินิจฺฉยํ วทาม – มาตุคามสทฺโท จ โอโรธสทฺโท จ ทารสทฺโท จาติ อิเม อิตฺถิปทตฺถวาจกาปิ สมานา เอกนฺเตน ปุลฺลิงฺคา ภวนฺติ. เตสุ ทารสทฺทสฺส เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ พหุวจนกตฺตเมว สทฺทสตฺถวิทู อิจฺฉนฺติ, น เอกวจนกตฺตํ. มยํ ปน ทารสทฺทสฺส เอกสฺมึ อตฺเถ เอกวจนกตฺตํ, เยภุยฺเยน ปน พหุวจนกตฺตํ อนุชานาม, พวฺหตฺเถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ปาฬิยฺหิ ทารสทฺโท เยภุยฺเยน พหุวจนโก ภวติ, เอกวจนโก อปฺโป. ตตฺริเม ปโยคา –

‘‘ทาสา ¶ จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จ,

ปุตฺตา จ ทารา จ มยฺจ สพฺเพ;

ธมฺมฺจรามปฺปรโลกเหตุ,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ จ,

‘‘โย าตีนํ สขีนํ วา, ทาเรสุ ปฏิทิสฺสติ;

สหสา สมฺปิยาเยน, ตํ ชฺาวสโล อิตี’’ติ จ,

‘‘เสหิ ทาเรหิ’สนฺตุฏฺโ, เวสิยาสุ ปทิสฺสติ;

ทิสฺสติ ปรทาเรสุ, ตํ ปราภวโต มุข’’นฺติ จ,

‘‘ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติ จ พฺยาเส, สมาเส ปน ‘‘ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, ปุตฺตทาเรหิ มตฺตโน’’ติ จ เอวมาทโย พหุวจนปฺปโยคา พหโว ภวนฺติ.

เอกวจนปฺปโยคา ปน อปฺปา. เสยฺยถิทํ? ‘‘ครูนํ ทาเร, ธมฺมํ จเร โยปิ สมุฺชกํ จเร, ทารฺจ โปสํ ททมปฺปกสฺมิ’’นฺติ จ,

‘‘เย คหฏฺา ปุฺกรา, สีลวนฺโต อุปาสกา;

ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺติ, เต นมสฺสามิ มาตลี’’ติ จ,

‘‘ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ, สทารปสุโต สิย’’นฺติ จ,

‘‘โย อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;

ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทม’’นฺติ จ

เอวมาทโย เอกวจนปฺปโยคา อปฺปา.

สมาหารลกฺขณวเสน ปเนส ทารสทฺโท นปุํสกลิงฺเคกวจโนปิ กตฺถจิ ภวติ. ‘‘อาทาย ปุตฺตทารํ. ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห’’อิติ เอวํ อิธ วุตฺตปฺปกาเรน ลิงฺคฺจ อตฺถฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปุริโส ปุริสา’’ติ ปวตฺตํ ปุริสสทฺทนยํ นิสฺสาย ¶ สพฺเพสํ ‘‘ภูโต ภาวโก ภโว’’ติอาทีนํ ภูธาตุมยานํ อฺเสฺโจการนฺตปทานํ นามิกปทมาลาสุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธมฺมฏฺิติยา โกสลฺลมุปฺปาเทตพฺพํ.

กึ ปน สพฺพานิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพปฺปกาเรน เอกสทิสาเนว หุตฺวา ปวิฏฺานีติ? น ปวิฏฺานิ. กานิจิ หิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฏฺานิ จ, กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน น ปวิฏฺานิ จ, กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺาเนว. ตตฺร กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฏฺานิ จ? ‘‘สโร วโย เจโต’’ติอาทีนิ. สโรอิติ หิ อยํสทฺโท อุสุสทฺทสรวนอการาทิสรวาจโก เจ, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโ. รหทวาจโก เจ, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโ. วโยอิติ สทฺโท ปริหานิวาจโก เจ, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโ. อายุโกฏฺาสวาจโก เจ, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโ. เจโต อิติ สทฺโท ยทิ ปณฺณตฺติวาจโก, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโ. ยทิ ปน จิตฺตวาจโก, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโ. มโนคโณ จ นาม –

มโน วโจ วโย เตโช,

ตโป เจโต ตโม ยโส;

อโย ปโย สิโร ฉนฺโท,

สโร อุโร รโห อโห –

อิเม โสฬส.

อิทานิ ยถาวุตฺตสฺส ปากฏีกรณตฺถํ มนสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ กถยาม –

มโน ¶ , มนา. มนํ, มโน, มเน. มนสา, มเนน, มเนหิ, มเนภิ. มนโส, มนสฺส, มนานํ. มนา, มนสฺมา, มนมฺหา, มเนหิ, มเนภิ. มนโส, มนสฺส, มนานํ. มนสิ, มเน, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มเนสุ. โภ มน, ภวนฺโต มนา.

อถ วา ‘‘โภ มนา’’อิติ พหุวจนมฺปิ เยฺยํ. เอวํ วโจ, วจา. วจํ, วโจ, วเจ. วจสาติอาทินา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. อหสทฺทสฺส ปน ภุมฺเมกวจนฏฺาเน อหสิ, อเห, อหสฺมึ, อหมฺหิ, อหุ, อหนีติ โยเชตพฺพา.

อิทานิ รูปนฺตรวิเสสทสฺสนตฺถํ นปุํสกลิงฺคสฺส มนสทฺทสฺสปิ นามิกปทมาลํ วทาม, อฏฺาเน อยํ กถิตาติ น โจเทตพฺพํ.

มนํ, มนานิ, มนา. มนํ, มนานิ, มเน. มเนน, มเนหิ, มเนภิ. มนสฺส, มนโส, มนานํ. มนา, มนสฺมา, มนมฺหา, มเนหิ, มเนภิ. มนสฺส, มนโส, มนานํ. มเน, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มเนสุ. โภ มน, ภวนฺโต มนา. อถ วา ‘‘โภ มนานิ, โภ มนา’’เอวมฺปิ พหุวจนํ เวทิตพฺพํ. เอวมุตฺตรตฺราปิ นโย.

เอตฺถ จ ปุลฺลิงฺคสฺส มนสทฺทสฺส ปจฺจตฺตกรณสมฺปทานสามิภุมฺมวจนานิ มโน มนสา มนโส มนสีติ รูปานิ เปตฺวา ยานิ เสสานิ, นปุํสกลิงฺคสฺส จ มนสทฺทสฺส ปจฺจตฺตวจนานิ ‘‘มนํ มนานี’’ติ รูปานิ จ, อฏฺมฺโยปโยควจนานํ ‘‘มนํ มนานี’’ติ รูปทฺวยฺจ เปตฺวา ยานิ เสสานิ, ตานิ สพฺพานิ กมโต สมสมานิ.

เกจิ โอการนฺโต มโนอิติ สทฺโท นปุํสกลิงฺโคติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา – ยทิ โส นปุํสกลิงฺโค สิยา, ตสฺสทิเสหิ วโจ วโยติอาทิสทฺเทหิปิ นปุํสกลิงฺเคเหว ภวิตพฺพํ, น ‘‘เต นปุํสกลิงฺคา’’ติ ครู วทนฺติ, ‘‘ปุลฺลิงฺคา’’อิจฺเจว วทนฺติ. ยสฺมา จ ปาฬิยํ ‘‘กาโย อนิจฺโจ; มโน ¶ อนิจฺโจ’’ติ จ ‘‘กาโย ทุกฺโข, มโน ทุกฺโข’’ติ จ ‘‘นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ อนิจฺโจ ภนฺเต’’ติ จ เอวมาทโย ปุลฺลิงฺคปฺปโยคา พหโว ทิฏฺา. เตน ายติ มโนสทฺโท เอกนฺเตน ปุลฺลิงฺโคติ. ยทิ ปน นปุํสกลิงฺโคสิยา, ‘‘อนิจฺโจ ทุกฺโข’’ติ เอวมาทีนิ ตํสมานาธิกรณานิ อเนกปทสตานิปิ นปุํสกลิงฺคาเนว สิยุํ. น หิ ตานิ นปุํสกลิงฺคานิ, อถ โข อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ วาจฺจลิงฺคานิ. เอวํ มโนสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตา ปจฺเจตพฺพาติ, สเจ มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค น โหติ, กถํ ‘‘มนานี’’ติ นปุํสกรูปํ ทิสฺสตีติ? สจฺจํ ‘‘มนานี’’ติ นปุํสกลิงฺคเมว, ตถาปิ มโนคเณ ปมุขภาเวน คหิตสฺโสการนฺตสฺส มนสทฺทสฺส รูปํ น โหติ. อถ กิฺจรหีติ เจ? จิตฺตสทฺเทน สมานลิงฺคสฺส สมานสุติตฺเตปิ มโนคเณ อปริยาปนฺนสฺส นิคฺคหีตนฺตสฺเสว มนสทฺทสฺส รูปํ. มนสทฺโท หิ ปุนฺนปุํสกวเสน ทฺวิธา ภิชฺชติ ‘‘มโน มนํ’’อิติ ยถา ‘‘อชฺชโวอชฺชว’’นฺติ. ‘‘มโน เจ นปฺปทุสฺสติ. สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติ หิ ปาฬิ. ยทิ จ โส มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค น โหติ.

‘‘ครุ เจติยปพฺพตวตฺตนิยา,

ปมทา ปมทา ปมทา วิมทํ;

สมณํ สุนิสมฺม อกา หสิตํ,

ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ

เอตฺถ มโนสทฺเทน สมานาธิกรโณ ‘‘ปติต’’นฺติ สทฺโท นปุํสกลิงฺคภาเวน กสฺมา สนฺนิหิโต. ยสฺมา จ สมานาธิกรณปทํ นปุํสกลิงฺคภาเวน สนฺนิหิตํ, ตสฺมา สทฺทนฺตรสนฺนิธานวเสน มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโคติ ายตีติ? ตนฺน, สมานาธิกรณปทสฺส สพฺพตฺถ ลิงฺควิเสสาโชตนโต. ยทิ หิ สมานาธิกรณปทํ สพฺพตฺถ ลิงฺควิเสสํ โชเตยฺย, ‘‘จตฺตาโร อินฺทฺริยานี’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘จตฺตาโร’’ติ ¶ ปทํ อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ กเรยฺย, น จ กาตุํ สกฺโกติ. อินฺทฺริยสทฺโท หิ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโค. ยทิ ตุมฺเห ‘‘ปติต’’นฺติ สมานาธิกรณปทํ นิสฺสาย มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตมิจฺฉถ, ‘‘จตฺตาโร อินฺทฺริยานี’’ติ เอตฺถปิ ‘‘จตฺตาโร’’ติ สมานาธิกรณปทํ นิสฺสาย อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ อิจฺฉถาติ. น มยํ โภ อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ อิจฺฉาม, อถ โข นปุํสกลิงฺคตฺตํเยว อิจฺฉาม, ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ิตตฺตา ‘‘จตฺตารี’’ติ คณฺหาม, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ อตฺถํ ธาเรมาติ. ยทิ เอวํ ‘‘ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ปติต’’นฺติ ปทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ิตนฺติ มนฺตฺวา ‘‘ปติโต’’ติ อตฺถํ ธาเรถาติ. น ธาเรม เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสสฺส อนิจฺฉิตพฺพโต. ยทิ หิ มโนสทฺโท ปุลฺลิงฺโค สิยา, ตํสมานาธิกรณปทํ ‘‘ปติโต’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. กิมาจริโย เอวํ วตฺตุํ น ชานิ, ชานมาโน เอว โส ‘‘ปติโต’’ติ นาโวจ, ‘‘ปติต’’นฺติ ปนาโวจ, เตน ายติ ‘‘มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค’’ติ. มา ตุมฺเห เอวํ วเทถ, สมานาธิกรณปทํ นาม กตฺถจิ ปธานลิงฺคมนุวตฺตติ, กตฺถจิ นานุวตฺตติ, ตสฺมา น ตํ ลิงฺควิเสสโชตเน เอกนฺตโต ปมาณํ. ‘‘มาตุคาโม, โอโรโธ, อาวุโส วิสาข, เอหิ วิสาเข, จิตฺตานิ อฏฺีนี’’ติ เอวมาทิรูปวิเสโสเยว ปมาณํ. ยทิ สมานาธิกรณปเทเยว ลิงฺควิเสโส อธิคนฺตพฺโพ สิยา, ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทีสุ ลิงฺคววตฺถานํ น สิยา. ยสฺมา เอวมาทีสุปิ าเนสุ ลิงฺคววตฺถานํ โหติเยว. กถํ? ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปุลฺลิงฺคํ ‘‘มหาภูตา’’ติ นปุํสกนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ปติต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ‘‘มโน’’ติ ปุลฺลิงฺคนฺติ ววตฺถานํ ภวตีติ. อิทํ สุตฺวา เต ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติ. ตโต ¶ เตสํ ตุณฺหีภูตานํ อิทํ วตฺตพฺพํ – ยสฺมา มโนคเณ ปวตฺตานํ ปทานํ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ นปุํสกวเสน โยเชตพฺพานิ, ตสฺมา มโนคเณ ปมุขสฺส มโนสทฺทสฺสปิ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ นปุํสกวเสน โยชิตานิ. ตถา หิ ปุพฺพาจริยา ‘‘สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน, เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม’ปยาติ. ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมินฺติ ทุพฺพโจ. อวนตํ สิโร ยสฺส โสยํ อวํสิโร, อปฺปกํ ราคาทิ รโช เยสํ ปฺามเย อกฺขิมฺหิ เต อปฺปรชกฺขา’’ติอาทินา สทฺทรจนํ กุพฺพึสุ, น ปน เตหิ วโจ สิโร รโชสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตํ วิภาเวตุํ อีทิสี สทฺทรจนา กตา, อถ โข สิโรมโนสทฺทานํ มโนคเณ ปวตฺตานํ ปุลฺลิงฺคสทฺทานํ กตฺถจิปิ อีทิสานิปิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ิตานิ สมานาธิกรณปทานิ โหนฺตีติ ปเรสํ ชานาปนาธิปฺปายวติยา อนุกมฺปาย วิรจิตา. เอตฺถาปิ ตุมฺหากํ มเตน มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺเต สติ วโจ สิโร อิจฺจาทโยปิ นปุํสกลิงฺคตฺตมาปชฺชนฺติ นปุํสกลิงฺควเสน สมานาธิกรณปทานํ นิทฺทิฏฺตฺตา. กึ ปเนเตสมฺปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ อิจฺฉถาติ. อทฺธา เต อิทมฺปิ สุตฺวา นิพฺเพเตุมสกฺโกนฺตา ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติ. กิฺจาปิ เต อฺํ คเหตพฺพการณํ อปสฺสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ โภ มโน สทฺโท นปุํสกลิงฺโคน โหติ, กสฺมา เวยฺยากรณา ‘มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค’ติ วทนฺตี’’ติ? เต วตฺตพฺพา – ยทิ ตุมฺเห เวยฺยากรณมตํ คเหตฺวา มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตํ โรเจถ, นนุ ภควาเยว โลเก อสทิโส มหาเวยฺยากรโณ มหาปุริโส วิสารโท ปรปฺปวาทมทฺทโน. ภควนฺตฺหิ ปทกา เวยฺยากรณา อมฺพฏฺมาณวโปกฺขรสาติโสณทณฺฑาทโย จ พฺราหฺมณา สจฺจกนิคณฺาทโย จ ปริพฺพาชกา ¶ วาเทน น สมฺปาปุณึสุ, อฺทตฺถุ ภควาเยว มตฺตวารณคณมชฺเฌ เกสรสีโห วิย อสมฺภีโต เนสํ เนสํ วาทํ มทฺเทสิ, มหนฺเต จ เน อตฺเถ ปติฏฺาเปสิ, เอวํวิเธน ภควตา โวหารกุสเลน ยสฺมา ‘‘กาโย อนิจฺโจ’’ติ จ ‘‘กาโย ทุกฺโข, มโน อนิจฺโจ, มโน ทุกฺโข’’ติ จ เอวมาทินา วุตฺตา มโนสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภาวสูจนิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา มโนสทฺโท ปุลฺลิงฺโคเยวาติ สารโต ปจฺเจตพฺโพติ. เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา อปฺปฏิภานา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌายิสฺสนฺติ.

อิทานิ สรสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา วิเสสโต วุจฺจเต –

สโร, สรา. สรํ, สเร. สเรน, สเรหิ, สเรภิ. สรสฺส, สรานํ. สรา, สรสฺมา, สรมฺหา, สเรหิ, สเรภิ. สรสฺส, สรานํ. สเร, สรสฺมึ, สรมฺหิ, สเรสุ. โภ สร, ภวนฺโต สรา.

อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺสฺส อุสุสทฺทสรวนอการาทิสรวาจกสฺส สรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺสฺส มโนคณปกฺขิกสฺส รหทวาจกสฺส สรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา –

สโร, สรา. สรํ, สโร, สเร. สรสา, สเรน, สเรหิ, สเรภิ. สรโส, สรสฺส, สรานํ. สรา, สรสฺมา, สรมฺหา, สเรหิ, สเรภิ. สรโส, สรสฺส, สรานํ. สรสิ, สเร, สรสฺมึ, สรมฺหิ, สเรสุ. โภ สร, ภวนฺโต สรา, โภ สรา อิติ วา.

วโย, วยา. วยํ, วเย. วเยน, วเยหิ, วเยภีติ ปุริสนเยน เ ยฺโย. อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺสฺส ปริหานิวาจกสฺส วยสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

อยํ ¶ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺสฺส มโนคณปกฺขิกสฺส อายุโกฏฺาสวาจกสฺส วยสทฺทสฺส นามิกปทมาลา – วโย, วยา. วยํ, วโย, วเย. วยสา, วเยน, วเยหิ, วเยภีติ มนนเยน เยฺโย. ตสฺส เจโต ปฏิสฺโสสิ, อรฺเ ลุทฺทโคจโร. เจตา หนึสุ เวทพฺพํ.

เจโต, เจตา. เจตํ, เจเต. เจเตน, เจเตหิ, เจเตภีติ ปุริสนเยน เยฺโย. อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺสฺส ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺสฺส จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา – เจโต, เจตา. เจตํ, เจโต, เจเต. เจตสา, เจเตน, เจเตหิ, เจเตภีติ มนนเยน เยฺโย. ยโส กุลปุตฺโต, ยสํ กุลปุตฺตํ, ยเสน กุลปุตฺเตนาติ เอกวจนวเสน ปุริสนเยน โยเชตพฺพา, เอกวจนปุถุวจนวเสน วา. เอวํ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฏฺานิ จาติ อิมินา นเยน สพฺพปทานิ ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขิตฺวา วิเสโส เวทิตพฺโพ. อวิเสสฺุโน หิ เอวมาทิวิภาคํ อชานนฺตา ยํ วา ตํ วา พฺยฺชนํ โรเปนฺตา ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ วิราเธนฺติ, ตสฺมา โย เอตฺถ อมฺเหหิ ปกาสิโต วิภาโค, โส สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สกฺกจฺจมุคฺคเหตพฺโพ. กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺานิ จ เอกเทเสน น ปวิฏฺานิ จ? มโน วโจ เตโชสทฺทาทโย เจว อยฺยสทฺโท จ, ตตฺร มนสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา เหฏฺา วิภาวิตา.

อยฺยสทฺทสฺส ¶ ปน นามิกปทมาลายํ ‘‘อยฺโย, อยฺยา. อยฺยํ, อยฺเย’’ติ ปุริสนเยน วตฺวา อาลปนฏฺาเน ‘‘โภ อยฺย, โภ อยฺโย’’ติ ทฺเว เอกวจนานิ, ‘‘ภวนฺโต อยฺยา, ภวนฺโต อยฺโย’’ติ ทฺเว พหุวจนานิ จ วตฺตพฺพานิ. เอตฺถ อยฺโย อิติ สทฺโท ปจฺจตฺตวจนภาเว เอกวจนํ, อาลปนวจนภาเว เอกวจนฺเจว พหุวจนฺจ. ตตฺริเม ปโยคา ‘‘อยฺโย กิร สาคโต อมฺพติตฺถิเกน นาเคน สงฺคาเมสิ, ปิวตุ ภนฺเต อยฺโย สาคโต กาโปติกํ ปสนฺน’’นฺติ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานิ, ‘‘อถ โข สา อิตฺถี ตํ ปุริสํ เอตทโวจ ‘นายฺโย โส ภิกฺขุ มํ นิปฺปาเฏสิ, อปิจ อหเมว เตน ภิกฺขุนา คจฺฉามิ, อการโก โส ภิกฺขุ, คจฺฉ ขมาเปหี’ติ’’ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส อาลปเนกวจนปฺปโยคานิ, ‘‘เอถ’ยฺโย ราชวสตึ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เม. เอถ มยํ อยฺโย สมเณสุ สกฺยปุตฺติเยสุ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส อาลปนพหุวจนปฺปโยคานิ. ภวติ จตฺร –

อยฺโย อิติ อยํ สทฺโท, ปจฺจตฺเตกวโจ ภเว;

อาลปเน พหุวโจ, ภเว เอกวโจปิ จ –

เอวํ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺานิ จ โหนฺติ เอกเทเสน น ปวิฏฺานิ จ.

กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺานิ? โคสทฺโทเยว. โคสทฺทสฺส หิ อยํ นามิกปทมาลา –

โค, คาโว, คโว. คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโว. คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิ. คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิ. คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. คาเว, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมึ ¶ , ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ. โภ โค, ภวนฺโต คาโว, คโว. อยํ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

นนุ จ โภ โคสทฺโท อตฺตนา สมฺภูตโคณสทฺทมาลาวเสน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโ เจว เอกเทเสน น ปวิฏฺโ จาติ? สจฺจํ. โคณสทฺโท โคสทฺทวเสน สมฺภูโตปิ ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฏิปตฺตี’’ติ วจนโต โคสทฺทโต วิสุํ อมฺเหหิ คเหตฺวา ปุริสนเย ปกฺขิตฺโต. ตสฺส หิ วิสุํ คหเณ ยุตฺติ ทิสฺสติ สฺยาทีสุ เอกากาเรเนว ติฏฺนโต, ตสฺมา โคสทฺทโต สมฺภูตมฺปิ โคณสทฺทํ อนเปกฺขิตฺวา สุทฺธํ โคสทฺทเมว คเหตฺวา ปุริสนเย สพฺพถา โคสทฺทสฺส อปฺปวิฏฺตา วุตฺตา.

นนุ จ โภ ปจฺจตฺตวจนภูโต โคอิติ สทฺโท ปุริโสติ สทฺเทน สทิสตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโติ? ตนฺน, โคสทฺโท หิ นิจฺจโมการนฺโต, น ปุริสสทฺทาทโย วิย ปมํ อการนฺตภาเว ตฺวา ปจฺฉา ปฏิลทฺโธการนฺตฏฺโ. เตเนว หิ ปจฺจตฺตวจนฏฺาเนปิ อาลปนวจนฏฺาเนปิ โคอิจฺเจว ติฏฺติ. ยทิ ปจฺจตฺตวจนตฺตํ ปฏิจฺจ โคสทฺทสฺส ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺตา อิจฺฉิตพฺพา, ‘‘กานิจิ โอการนฺตปทานี’’ติ เอวํ วุตฺตา โอการนฺตกถา กมตฺถํ ทีเปยฺย, นิปฺผลาว สา กถา สิยา, ตสฺมา อมฺเหหิ ยถาวุตฺโต นโยเยว อายสฺมนฺเตหิ มนสิ กาตพฺโพ. เอวํ โคสทฺทสฺส ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺตา ทฏฺพฺพา.

เกเจตฺถ เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘โคสทฺทสฺส ตาว ‘โค, คาโว, คโว. คาวุํ, คาวํ, ควํ’ อิจฺจาทินา นเยน ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺตา อมฺเหหิ าตา, ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทา ปน กุตฺร นเย ¶ ปวิฏฺา’’ติ? เตสํ เอวํ พฺยากาตพฺพํ ‘‘ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทา สพฺพถาปิ ปุริสนเย ปวิฏฺา’’ติ. ตถา หิ เตสํ โคสทฺทโต อยํ วิเสโส, ชรนฺโต จ โส โค จาติ ชรคฺคโว. เอตฺถ นการโลโป ตการสฺส จ คการตฺตํ ภวติ สมาสปทตฺตา, สมาเส จ สิมฺหิ ปเร โคสทฺทสฺโสการสฺส อวาเทโส ลพฺภติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติ เอกวจนรูปํ ทิสฺสติ. ตถา หิ อฺตฺถ อนุปปทตฺตา คโวอิติ พหุวจนปทํเยว ทิสฺสติ. อิธ ปน โสปปทตฺตา สมาสปทภาวมาคมฺม ‘‘ชรคฺคโว’’ติ เอกวจนปทํเยว ทิสฺสติ. ตถา หิ ชรคฺคโวติ เอตฺถ ชรนฺตา จ เต คโว จาติ เอวํ พหุวจนวเสน นิพฺพจนียตา น ลพฺภติ โลกสงฺเกตวเสน เอกสฺมึ อตฺเถ นิรูฬฺหตฺตาติ. ‘‘ชรคฺคโว, ชรคฺควา. ชรคฺควํ, ชรคฺคเว. ชรคฺคเวนา’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอส นโย ปุงฺคโว สกฺยปุงฺคโวติอาทีสุปิ.

ตตฺร ปุงฺคโวติ คุนฺนํ ยูถปติ นิสภสงฺขาโต อุสโภ. โย ปาฬิยํ ‘‘มุหุตฺตชาโตว ยถา ควํปติ, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’’นฺติ จ ‘‘ควฺเจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว’’ติ จ อาคโต. อีทิเสสุ ปน าเนสุ เกจิ ‘‘ปุมา จ โส โค จาติ ปุงฺคโว’’ติ วจนตฺถํ ภณนฺติ. มยํ ปน ปธาเน นิรูฬฺโห อยํ สทฺโทติ วจนตฺถํ น ภณาม. น หิ ปุงฺโกกิโลติอาทิสทฺทานํ โกกิลาทีนํ ปุมฺภาวปฺปกาสนมตฺเต สมตฺถตา วิย อิมสฺส ปุมฺภาวปฺปกาสนมตฺเต สมตฺถตา สมฺภวติ, อถ โข ปธานภาวปฺปกาสเน จ สมตฺถตา สมฺภวติ. เตน ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติอาทีสุ นิสภสงฺขาโต ปุงฺคโว วิยาติ ปุงฺคโว, สกฺยานํ, สกฺเยสุ ¶ วา ปุงฺคโว สกฺยปุงฺคโวติอาทินา สมาสปทตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา อุตฺตรปทตฺเต ิตานํ สีหพฺยคฺฆนาคาทิสทฺทานํ เสฏฺวาจกตฺตา ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติอาทีนํ ‘‘สกฺยเสฏฺโ’’ติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิติ สพฺพถาปิ ปุริสนเย ปวตฺตนโต ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทานํ โคสทฺทสฺส ปทมาลโต วิสทิสปทมาลตา ววตฺถเปตพฺพา. โคสทฺทสฺส ปน ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺตา จ ววตฺถเปตพฺพา.

อาปสทฺเท อาจริยานํ ลิงฺควจนวเสน มติเภโท วิชฺชติ, ตสฺมา ตํมเตน ตสฺส ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺตา ภวติ. ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ ปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘มหิยา ปน นทิยา อุตฺตเรน อาโป’’ติ วุตฺตํ, ฏีกายํ ปน ตํ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘มหิยา นทิยา อาโป ตสฺส ชนปทสฺส อุตฺตเรน โหนฺติ, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท อุตฺตราโป’’ติ วุตฺตํ. เอวํ อาปสทฺทสฺส เอกนฺเตน อิตฺถิลิงฺคตา พหุวจนตา จ อาจริเยหิ อิจฺฉิตา, เตสํ มเต อาโปอิติ อิตฺถิลิงฺเค ปมาพหุวจนรูเป โหนฺเต ทุติยาตติยาปฺจมีสตฺตมีนํ พหุวจนรูปานิ กีทิสานิ สิยุํ. ตถา หิ ‘‘ปุริเส, ปุริเสหิ ปุริเสภิ ปุริเสสู’’ติ รูปวโต ปุลฺลิงฺคสฺส วิย โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส เอการเอหิ การาทิยุตฺตานิ รูปานิ กตฺถจิปิ น ทิสฺสนฺติ. อโต เตสํ มเต ปทมาลานโย อตีว ทุกฺกโร.

อาปสทฺทสฺส ครโว, สทฺทสตฺถนยํ ปติ;

พหุวจนตฺจิตฺถิ-ลิงฺคภาวฺจ อพฺรวุํ.

อิจฺจาปสทฺทสฺส ¶ อิตฺถิลิงฺคพหุวจนนฺตตา เวยฺยากรณานํ มตํ นิสฺสาย อนุมตาติ เวทิตพฺพา. อฏฺสาลินิยํ ปน อาโป อิติ สทฺทสฺส นปุํสกลิงฺเคกวจนวเสน วุตฺโต ปโยโค ทิฏฺโ ‘‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ. ชาตกปาฬิยํ ตุ ตสฺเสกวจนนฺตตา ทิฏฺา. ตถา หิ ‘‘สุจึ สุคนฺธํ สลิลํ, อาโป ตตฺถาภิสนฺทตี’’ติ. อิมสฺมึ ปเทเส อาโป อิติ สทฺโท เอกวจนฏฺาเน ิโต ทิฏฺโ. เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อาโปติ สงฺขํ คตํ สลิลํ สุจิ สุคนฺธํ หุตฺวา ตตฺถ อภิสนฺทตีติ สลิลํสทฺทวเสน เอกวจนปฺปโยโค กโต, น นามสทฺทวเสน. อาปสทฺโท หิ เอกนฺเตนิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนนฺโต จ. ตถา หิ ‘อาโป ตตฺถาภิสนฺทนฺตี’ติ พหุวจนวเสน ตปฺปโยโค วตฺตพฺโพปิ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วจนวิปลฺลาสวเสน นิทฺทิฏฺโ’’ติ. ตนฺน, ‘‘อาโป ตตฺถาภิสนฺทเร’’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร’’ติ พหุวจนปฺปโยคา วิย. ยสฺมา เอวํ น วุตฺตํ, ยสฺมา จ ปน ปาฬิยํ ‘‘อาโป ลพฺภติ, เตโช ลพฺภติ, วาโย ลพฺภตี’’ติ เอกวจนปฺปโยโค ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘อาโป’’ติ สทฺทสฺส เอกวจนนฺตตา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺาติ.

อถาปิ เจ วเทยฺยุํ – นนุ ปาฬิยํเยว ตสฺส พหุวจนนฺตตา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺา ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี จ, เตโช วาโย ตทาคมุ’’นฺติ? ตมฺปิ น. เอตฺถ หิ ‘‘เทวา’’ติ สทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อาคมุ’’นฺติ พหุวจนปฺปโยโค กโต, น ‘‘อาโป’’ติ สทฺทํ. ยทิ ‘‘อาโป’’ติ สทฺทํ สนฺธาย พหุวจนปฺปโยโค กโต สิยา, ‘‘ปถวี’’ติ ‘‘เตโช’’ติ ‘‘วาโย’’ติ จ สทฺทมฺปิ สนฺธาย พหุวจนปฺปโยโค กโต สิยา ¶ . เอวํ สนฺเต ปถวี เตโช วาโยสทฺทาปิ พหุวจนกภาวมาปชฺเชยฺยุํ, น ปน อาปชฺชนฺติ. น เหเต พหุวจนกา, อถ โข เอกวจนกา เอว. รูฬฺหีวเสน เต ปวตฺตา ปกติอาปาทีสุ อตฺเถสุ อปฺปวตฺตนโต. ตถา หิ อาโปกสิณาทีสุ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตา เทวา อารมฺมณวเสน ‘‘อาโป’’ติอาทินามํ ลภนฺตีติ. เอวํ วุตฺตาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ‘องฺคุตฺตราเปสู’ติ พหุวจนปาฬิ ทิสฺสตี’’ติ? เต วตฺตพฺพา – อสมฺปถมวติณฺณา ตุมฺเห, น หิ ตุมฺเห สทฺทปฺปวตฺตึ ชานาถ, ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ พหุวจนํ ปน ‘‘กุรูสุ องฺเคสุ องฺคานํ มคธาน’’นฺติอาทีนิ พหุวจนานิ วิย รูฬฺหีวเสน เอกสฺสาปิ ชนปทสฺส วุตฺตํ, น อาปสงฺขาตํ อตฺถํ สนฺธาย. ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ เอตฺถ หิ อาปสงฺขาโต อตฺโถ อุปสชฺชนีภูโต, ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน ปน วุตฺโต ชนปทสงฺขาโต อตฺโถเยว ปธาโน ‘‘อาคตสมโณ สงฺฆาราโม’’ติ เอตฺถ สมณสงฺขาตํ อตฺถํ อุปสชฺชนกํ กตฺวา ปวตฺตสฺส อาคตสมณสทฺทสฺส สงฺฆารามสงฺขาโต อตฺโถ วิย, ตสฺมา อาปสงฺขาตํ อตฺถํ คเหตฺวา โย องฺคุตฺตราโป นาม ชนปโท, ตสฺมึ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเทติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘องฺคุตฺตราเปสุ วิหรติ อาปณํ นาม องฺคานํ นิคโม’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ อุตฺตเรน มหามหิยา นทิยา อาโป เยสํ เต อุตฺตราปา, องฺคา จ เต อุตฺตราปา จาติ องฺคุตฺตราปา, เตสุ องฺคุตฺตราเปสุ. เอวํ เอกสฺมึ ชนปเทเยว พหุวจนํ น อาปสงฺขาเต อตฺเถ, เตน อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเท’’ติ. เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ.

ตถาปิ เย เอวํ วทนฺติ ‘‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโกจา’’ติ. เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘กึ ปฏิจฺจ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’ติ วทถา’’ติ ¶ ? เต เอวํ ปุฏฺา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘องฺคาเยว โส ชนปโท, มหิยา ปน นทิยา อุตฺตเรน อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา อุตฺตราโปติ วุจฺจตี’’ติ จ ‘‘มหิยา ปน นทิยา อาโป ตสฺส ชนปทสฺส อุตฺตเรน โหนฺติ, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท อุตฺตราโปติ วุจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ อภิสงฺขโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ วทามาติ. สจฺจํ ทิสฺสติ, โส ปน สทฺทสตฺเถ เวยฺยากรณานํ มตํ คเหตฺวา อภิสงฺขโต, สทฺทสตฺถฺจ นาม น สพฺพถา พุทฺธวจนสฺโสปการกํ, เอกเทเสน ปน โหติ, ตสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ อิจฺฉิตานิจฺฉิตสงฺคหวิวชฺชนํ กาตุํ ‘‘ชินวจนยุตฺตฺหิ, ลิงฺคฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติ ลกฺขณานิ วุตฺตานิ.

ยทิ จ อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺคพหุวจนโก, กถํ อาโปติ ปทํ สิชฺฌตีติ? อาปสทฺทโต ปมาโยวจนํ กตฺวา ตสฺโสการาเทสฺจ กตฺวา อาโปติ ปทํ สิชฺฌติ ‘‘คาโว’’ติ ปทมิวาติ. วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, ‘‘คาโว’’ติ ปทฺหิ นิจฺโจการนฺเตน โคสทฺเทน สมฺภูตํ. ตถา หิ โยมฺหิ ปเร โคสทฺทนฺตสฺสาวาเทสํ กตฺวา ตโต โยนโมการาเทสํ กตฺวา ‘‘คาโว’’ติ นิปฺผชฺชติ, อาปสทฺเท ปน ทฺเว อาเทสา น สนฺติ. พุทฺธวจนฺหิ ปตฺวา อาปสทฺโท อการนฺตตาปกติโก ชาโต, น อฺถาปกติโกติ.

เอวํ วุตฺตาปิ เต ‘‘อิทเมว สจฺจํ, นาฺ’’นฺติ เจตสิ สนฺนิธาย อาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเว, ‘‘น วจนปจฺจนีกสาเตน สุวิชานํ สุภาสิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตปจฺจนีกสาตภาเว จ ตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ยเถว คาโวสทฺโท, ตเถว อาโปสทฺโท กึ อิตฺถิลิงฺโค น ภวิสฺสติ พหุวจนโก จา’’ติ? ตโต เตสํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘อาปํ อาปโต สฺชานาติ, อาปํ อาปโต ¶ สฺตฺวา อาปํ มฺติ, อาปสฺมึ มฺติ, อาปํ เมติ มฺติ, อาปํ อภินนฺทตี’’ติ เอวํ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาปนฺติ อิทํ กตรวจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพา. อทฺธา เต อาปสทฺทสฺส พหุวจนนฺตภาวเมว อิจฺฉมานา วกฺขนฺติ ‘‘ทุติยาพหุวจน’’นฺติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘นนุ โยวจนํ น สุยฺยตี’’ติ? เต วเทยฺยุํ ‘‘โยวจนํ กตอมาเทสตฺตา น สุยฺยตี’’ติ. ยํ ยํ โภนฺโต อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ มุขารูฬฺหํ วทนฺติ.

‘‘อาปโต’’ติ อิทํ ปน กึ โภนฺโต วทนฺตีติ? ‘‘อาปโต’’ติ อิทมฺปิ ‘‘พหุวจนกํ โตปจฺจยนฺต’’นฺติ วทาม โตปจฺจยสฺส เอกตฺเถ จ พวฺหตฺเถ จ ปวตฺตนโต. อิติ ตุมฺเห พหุวจนกตฺตํเยว อิจฺฉมานา ‘‘อาโปสทฺโท จ โยวจนนฺโต’’ติ ภณถ, ‘‘อาปโต’’ติ อิทมฺปิ ‘‘พหุวจนกํ โตปจฺจยนฺต’’นฺติ ภณถ, ‘‘อาปสฺมึ มฺตี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อาปสฺมิ’’นฺติทํ กตรวจนนฺตํ กตราเทเสน สมฺภูตนฺติ? อทฺธา เต เอวํ ปุฏฺา นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ. ตถา เยสํ เอวํ โหติ ‘‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ, เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘ยํ อาจริเยหิ เวยฺยากรณมตํ คเหตฺวา ‘ยา อาโป’ติ จ ‘ตาส’นฺติ จ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘กึ ตาส’นฺติ วจเน ‘อาปาน’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อุทาหุ อาปสฺสา’’ติ? ‘‘อาปาน’นฺติ ปทมาเนตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ เจ, เอวฺจ สติ ‘‘ยา อาปา’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘ยา กฺา ติฏฺนฺตี’’ติ ปทมิว. อถ ‘‘อาปา’’ติ ปทํ นาม นตฺถิ, ‘‘อาโป’’ติ ปทํเยว พหุวจนกนฺติ เจ, เอวํ สติ ‘‘ตาส’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อาปสฺสา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘อาโป’’ติ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส ตุมฺหากํ มเตน พหุวจนตฺเต สติ ‘‘อาปสฺสา’’ติ ปทมฺปิ พหุวจนนฺติ กตฺวา ตาสํสทฺเทน โยเชตฺวา วตฺตุํ ยุตฺติโตติ. เอวํ สติ ‘‘อาปาน’’นฺติ ¶ ปทสฺส อภาเวเนว ภวิตพฺพํ. ยถา ปน ‘‘ปุริโส, ปุริสา. ปุริสํ, ปุริเส’’ติ จ, ‘‘โค, คาโว, คโว. คาวุ’’นฺติ จ เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, เอวํ ‘‘อาโป, อาปา. อาปํ, อาเป’’ติ เอกวจนพหุวจเนหิ ภวิตพฺพํ. เอวฺจ สติ ‘‘อาปสทฺโท พหุวจนโกเยว โหตี’’ติ น วตฺตพฺพํ.

เย เอวํ วทนฺติ, เตสํ วจนํ สโทสํ ทุปฺปริหรณียํ มูลปริยายสุตฺเต ‘‘อาปํ มฺติ อาปสฺมิ’’นฺติ เอกวจนปาฬีนํ ทสฺสนโต, วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ จ ‘‘วิสฺสนฺทนภาเวน ตํ ตํ านํ อาโปติ อปฺโปตีติ อาโป’’ติอาทิกสฺส เอกวจนวเสน วุตฺตนิพฺพจนสฺส ทสฺสนโต. ยถา ปน ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺเคปิ ปริยาปนฺโน โคสทฺโท ‘‘ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฏยฺยา’’ติ จ ‘‘อนฺนทา พลทา เจตา’’ติ จ อาทินา พวฺหตฺถทีปเกหิ อิตฺถิลิงฺคภูเตหิ สพฺพนามิกปเทหิ จ อสพฺพนามิกปเทหิ จ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺโต ทิสฺสติ, น ตถา ปาฬิยํ พวฺหตฺถทีปเกหิ อิตฺถิลิงฺคภูเตหิ สพฺพนามิกปเทหิ วา อสพฺพนามิกปเทหิ วา สมานาธิกรณภาเวน วุตฺโต อาปสทฺโท ทิสฺสติ. ยทิ หิ อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา, กฺสทฺทโต อาปจฺจโย วิย อาปสทฺทโต อาปจฺจโย วา สิยา, นทสทฺทโต วิย จ อีปจฺจโย วา สิยา, อุภยมฺปิ นตฺถิ, อุภยาภาวโต อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตํ สพฺพมฺปิ วิธานํ ตตฺถ น ลพฺภติ, เตน ายติ ‘‘อาปสทฺโท อนิตฺถิลิงฺโค’’ติ. นนุ จ โภ โคสทฺทโตปิ อาปจฺจโย นตฺถิ, ตทภาวโต อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตวิธานํ น ลพฺภติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา โสเยว อิตฺถิลิงฺโค โหติ, น ปนายํ อาปสทฺโทติ?

เอตฺถ วุจฺจเต – โคสทฺโท น นิโยคา อิตฺถิลิงฺโค, อถ โข ปุลฺลิงฺโคว. อิตฺถิลิงฺคภาเว ปน ตมฺหา อาปจฺจเย ¶ อโหนฺเตปิ อีปจฺจโย วิกปฺเปน โหติ, อฺมฺปิ อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตวิธานํ ลพฺภติ. โส หิ นิจฺจโมการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ‘‘โค, คาวี’’ติอาทินา อตฺตโน อิตฺถิลิงฺครูปานํ นิพฺพตฺติการณภูโต, เตน โส อิตฺถิลิงฺโค ภวติ. อาปสทฺเท ปน อีปจฺจยาทิ น ลพฺภติ. เตน โส อิตฺถิลิงฺโคติ น วตฺตพฺโพ. ยถา วา โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตํ ปฏิจฺจ อิตฺถิลิงฺคภาโว อุปปชฺชติ, น ตถา อาปสทฺทสฺส. อาปสทฺทสฺส หิ อนากุลรูปกฺกมตฺตา อวิสทาการโวหารตา น ทิสฺสติ, ยาย เอโส อิตฺถิลิงฺโค สิยา. เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ.

ตถา เยสํ เอวํ โหติ ‘‘อาปสทฺโท สพฺพทา อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ, เต วตฺตพฺพา – ยถา อิตฺถิลิงฺคภูตสฺส กฺาสทฺทสฺส ปมํ กฺอิติ รสฺสวเสน ปิตสฺส อาปจฺจยโต ปรํ สฺมึวจนํ สรูปโต น ติฏฺติ, ยํภาเวน จ ยาภาเวน จ ติฏฺติ ‘‘กฺายํ, กฺายา’’ติ, น ตถา ‘‘อิตฺถิลิงฺค’’นฺติ ตุมฺเหหิ คหิตสฺส อาโปสทฺทสฺส ปมํ อาปอิติ รสฺสวเสน ปิตสฺส ปรํ สฺมึวจนํ ยํภาเวน จ ยาภาเวน จ ติฏฺติ, อถ โข สรูปโตเยว ติฏฺติ ‘‘อาปสฺมึ มฺตี’’ติ. ยทิ ปน อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา, สฺมึวจนํ สรูปโต น ติฏฺเยฺย. ยสฺมา จ สฺมึวจนํ สรูปโต ติฏฺติ, ตสฺมา อาปสทฺโท น อิตฺถิลิงฺโค. น หิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสสงฺคเหสุ อเนกโกฏิสตสหสฺเสสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ เอกสฺมิมฺปิ ปาฬิปฺปเทเส ปมํ อการนฺตภาเวน เปตพฺพานํ อิตฺถิลิงฺคสทฺทานํ ปรโต ิตํ สฺมึวจนํ สรูปโต ติฏฺตีติ. เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ.

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘อาปสทฺโท นปุํสกลิงฺโค, ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ ‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ¶ ชาต’นฺติ นปุํสกลิงฺคภาเวน ตํสมานาธิกรณปทานิ นิทฺทิฏฺานี’’ติ? ตนฺน, มโนคเณ ปวตฺเตหิ ตม วจ สิรสทฺทาทีหิ วิย อาปสทฺเทนปิ สมานาธิกรณปทานํ กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคภาเวน นิทฺทิสิตพฺพตฺตา. ปุพฺพาจริยานฺหิ สทฺทรจนาสุ ‘‘สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน, เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ตโม’’ติปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘วิหต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมึ วิปจฺจนีกสาเต ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ’’ติ เอตฺถ ‘‘วโจ’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ, ‘‘อวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโร’’ติ เอตฺถ ‘‘สิโร’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘อวนต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ, ‘‘อปฺปํ ราคาทิรโช เยสํ ปฺามเย อกฺขิมฺหิ เต อปฺปรชกฺขา’’ติ เอตฺถ ‘‘รโช’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘อปฺป’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ทิสฺสติ. น เต อาจริยา เตหิ สมานาธิกรณปเทหิ ตมวจสิรสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตวิฺาปนตฺถํ ตถาวิธํ สทฺทรจนํ กุพฺพึสุ, อถ โข ‘‘โสภนํ มโน ตสฺสาติ สุมโน’’ติ เอตฺถ วิย มโนคเณ ปวตฺตปุลฺลิงฺคานํ ปโยเค นปุํสกลิงฺคภาเวนปิ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ กุพฺพึสุ. ยถา จ ‘‘วิหต’’นฺติอาทิกา สทฺทรจนา ตมวจสิรสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตวิฺาปนตฺถํ น กตา, ตถา ‘‘โอมตฺต’’นฺติ จ ‘‘อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ จ สทฺทรจนาปิ อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตวิฺาปนตฺถํ น กตา. ยสฺมา ปน มโนคเณ ปวตฺเตหิ มนสทฺทาทีหิ เอกเทเสน สมานคติกตฺตา อาปสทฺเทนปิ นปุํสกลิงฺคสฺส สมานาธิกรณตา ยุชฺชติ, ตสฺมา อฏฺสาลินิยํ ‘‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคสฺส อาปสทฺเทน สมานาธิกรณตา กตา. ตถาปิ อาปสทฺโท ¶ มนสทฺทาทีหิ เอกเทเสน สมานคติโก สมาสปทตฺเต มชฺโฌการสฺส ‘‘อาโปกสิณํ, อาโปคต’’นฺติอาทิปฺปโยคสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘โอมตฺต’’นฺติอาทิวจนํ อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตวิฺาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ, ลิงฺควิปริยยวเสน ปน กตฺถจิ เอวมฺปิ สทฺทคติ โหตีติ าปนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘โอมตฺโต’’ติ จ ‘‘อธิมตฺตปถวีคติโก ชาโต’’ติ จ ลิงฺคํ ปริวตฺเตตพฺพํ. ยทิ หิ อาปสทฺโท นปุํสกลิงฺโค สิยา, สนิการานิ’สฺส ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ พุทฺธวจนาทีสุ วิชฺเชยฺยุํ, น ตาทิสานิ สนฺติ. กิฺจิ ภิยฺโย – โอการนฺตํ นาม นปุํสกลิงฺคํ กตฺถจิปิ นตฺถิ, นิคฺคหีตนฺตอิการนฺต อุการนฺตวเสน หิ ติวิธานิเยว นปุํสกลิงฺคานิ. เตน อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตา นุปปชฺชตีติ. เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ. อิจฺโจการนฺตวเสน คหิตสฺส อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา จ นปุํสกลิงฺคตา จ เอกนฺตโต นตฺถิ, นิคฺคหีตนฺตวเสน ปน คหิตสฺส กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคตา สิยา ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ ปโยคทสฺสนโต. เอตฺถ ปเนเก วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ โภ โอการนฺตวเสน คหิตสฺส อาปสทฺทสฺส อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน ทฺวิลิงฺคตา นตฺถิ, โอการนฺโต อาปสทฺโท กตรลิงฺโค’’ติ? ปุลฺลิงฺโคติ มยํ วทามาติ.

ยทิ จ โภ อาปสทฺโท ปุลฺลิงฺโค. ยถา อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตา ปฺาเยยฺย, นิชฺฌานกฺขมตา จ ภเวยฺย, ตถา สุตฺตํ อาหรถาติ. ‘‘อาหริสฺสามิสุตฺตํ, น โน สุตฺตาหรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ เอวฺจ ปน วตฺวา เตสํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิ. เสยฺยถิทํ? ‘‘อาโป อุปลพฺภตีติ? อามนฺตา. อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น ¶ เหวํ วตฺตพฺเพ. อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา. เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อาปํ มฺติ อาปสฺมึ มฺตี’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิ.

เอตฺถ จ ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทินา อาปสทฺทสฺส เอกวจนตา สิทฺธา, ตาย สิทฺธาย พหุวจนตาปิ สิทฺธาเยว. เอกวจนตาเยว หิ สทฺทสตฺเถ ปฏิสิทฺธา, น พหุวจนตา, เตน ‘‘อาเปนา’’ติ อิมินา ปน อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาววิคโม สิทฺโธ อิตฺถิลิงฺเค เอนาเทสาภาวโต. ‘‘อาปสฺส, อาปสฺมิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิลิงฺคภาววิคโมเยว อิตฺถิลิงฺเค สรูปโต นา สฺมา สฺมึ วจนานมภาวา. ‘‘อตีโต’’ติ อิมินา อิตฺถิลิงฺคนปุํสกลิงฺคภาววิคโม โอการนฺตนปุํสกลิงฺคสฺส อภาวโต, โอการนฺตสฺส คุณนามภูตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส จ อภาวโต.

อปิจ พุทฺธวจนาทีสุ ‘‘จิตฺตานิ, รูปานี’’ติอาทีนิ วิย สนิการานํ รูปานํ อทสฺสนโต โอการนฺตภาเวน คหิตสฺส นปุํสกลิงฺคภาววิคโม อตีว ปากโฏ. อปรมฺเปตฺถ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตีโต’’ติ อิมินา อาปสทฺทสฺส วิสทาการโวหารตาสูจเกน โอการนฺตปเทน ตสฺส อวิสทาการโวหารตาย จ อุภยมุตฺตาการโวหารตาย จ อภาโว สิทฺโธ. ตสฺส จ อวิสทาการโวหารตาย อภาเว สิทฺเธ อิตฺถิลิงฺคภาโว ทูรตโร. อุภยมุตฺตาการโวหารตาย จ อภาเว สิทฺเธ นปุํสกลิงฺคภาโวปิ ทูรตโรเยว. อิติ น กตฺถจิปิ โอการนฺตภาเวน คหิโต อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค วา นปุํสกลิงฺโค วา ภวติ. มิลินฺทปฺเห ปน นิคฺคหีตนฺตวเสน อาคโต นปุํสกลิงฺโคติ เวทิตพฺโพ, น เจตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อตีโต’’ติ ‘‘เตนา’’ติ ¶ จ อิมานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ วาจฺจลิงฺคานมนุวตฺตาปกสฺส อภิเธยฺยลิงฺคภูตสฺส อาปสทฺทสฺส ‘‘กฺาย จิตฺตานี’’ติอาทีนํ วิย อิตฺถินปุํสกลิงฺครูปานํ อภาวโต. อปิจ โวหารกุสลา ตถาคตา ตถาคตสาวกา จ, เตหิเยว อุตฺตมปุริเสหิ โวหารกุสเลหิ ‘‘อตีโต อาโป’’ติอาทินา วุตฺตตฺตาปิ ‘‘อตีโต’’ติ ‘‘เตนา’’ติ จ อิมานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น จินฺเตตพฺพานิ, ตสฺมา ตํสมานาธิกรโณ โอการนฺตภาเวน คหิโต อาปสทฺโท เอกวจนนฺโต ปุลฺลิงฺโค เจว ยถาปโยคํ เอกวจนพหุวจนโก จาติ เวทิตพฺโพ ‘‘อาโป, อาปา. อาปํ, อาเป’’ติอาทินา โยเชตพฺพตฺตา. เอวํ วุตฺตานิ สุตฺตปทานิ สวินิจฺฉยานิ สุตฺวา อทฺธา เต อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตาวาทิโน นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติ.

เอตฺถ โกจิ วเทยฺย – ปาฬิยํ ปุลฺลิงฺคนโย เอกวจนนโย จ กึ อฏฺกถาฏีกาจริเยหิ น ทิฏฺโ, เย อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตฺตํ วณฺเณสุนฺติ? โน น ทิฏฺโ, ทิฏฺโเยว โส นโย เตหิ. ยสฺมา ปน เต น เกวลํ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเนเยว วิสารทา, อถ โข สกเลปิ สทฺทสตฺเถ วิสารทา, ตสฺมา สทฺทสตฺเถ อตฺตโน ปณฺฑิจฺจํ ปกาเสตุํ, ‘‘สทฺทสตฺเถ จ อีทิโส นโย วุตฺโต’’ติ วิฺาเปตุฺจ สทฺทสตฺถนยํ คเหตฺวา อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนกตฺตํ วณฺเณสุนฺติ นตฺถิ เตสํ โทโส. ตถา หิ มูลปริยายสุตฺตนฺตฏฺกถายํ เตหิเยว วุตฺตํ อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคกวจนกตฺตสูจนกํ ‘‘ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมุติวเสน จตุพฺพิโธ อาโป, เตสู’’ติอาทิ, ตสฺมา นตฺถิ เตสํ โทโส. ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ ¶ กโรม, น เตสํ วจนํ โจทนาภาชนํ. เย ปน อุชุวิปจฺจนีกวาทา ทฬฺหเมว อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตฺตํ มมายนฺติ, เตสํเยว วจนํ โจทนาภาชนํ. ยสฺมา ปน มยํ ปาฬินยานุสาเรน อนฺตทฺวยวโต อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ วิทธาม, ตสฺมา โย โกจิ อิทํ วาทํ มทฺทิตฺวา อฺํ วาทํ ปติฏฺาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อิทฺจ ปน านํ มหาคหนํ ทุปฺปฏิวิชฺฌนฏฺเน, ปรมสุขุมฺจ กตาณสมฺภาเรหิ ปรมสุขุมาเณหิ ปณฺฑิเตหิ เวทนียตฺตา. สพฺพมิทฺหิ วจนํ เตสุ เตสุ าเนสุ อตฺถพฺยฺชนปริคฺคหเณ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถฺเจว สาสเน อาทรํ อกตฺวา สทฺทสตฺถมเตน กาลํ วีตินาเมนฺตานํ สาถลิกานํ ปมาทวิหารนิเสธนตฺถฺจ สาสนสฺสาติมหนฺตภาวทีปนตฺถฺจ วุตฺตํ, น อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนตฺถนฺติ อิมิสฺสํ นีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ โยโค กรณีโย ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺิตตฺถํ.

ยสฺมา ปน ปาฬิโต อฏฺกถา พลวตี นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปาฬินยานุรูเปเนว อาปสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ โยเชสฺสาม โสตูนมสมฺโมหตฺถํ, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถนโย กริสฺสติ. อตฺรายํ อุทานปาฬิ ‘‘กึ กยิรา อุทปาเนน, อาปา เจ สพฺพทา สิยุ’’นฺติ.

อาโป, อาปา. อาปํ, อาเป. อาเปน, อาเปหิ, อาเปภิ. อาปสฺส, อาปานํ. อาปา, อาปสฺมา, อาปมฺหา, อาเปหิ, อาเปภิ. อาปสฺส, อาปานํ. อาเป, อาปสฺมึ, อาปมฺหิ, อาเปสุ. โภ อาป, ภวนฺโต อาปา.

สพฺพนามาทีหิปิ โยเชสฺสาม – โย อาโป, เย อาปา. ยํ อาปํ, เย อาเป. เยน อาเปน, เสสํ เนยฺยํ ¶ , โส อาโป, เต อาปา. อตีโต อาโป, อตีตา อาปา. เสสํ เนยฺยํ. อิจฺเจวํ –

ปุริเสน สมา อาป-สทฺทาที สพฺพถา มตา;

น สพฺพถาว โคสทฺโท, ปุริเสน สโม มโต.

มนาที เอกเทเสน, ปุริเสน สมา มตา;

สราที เอกเทเสน, สพฺพถา วา สมา มตา.

เย ปเนตฺถ สทฺทา ‘‘มโนคโณ’’ติ วุตฺตา, กถํ เตสํ มโนคณภาโว สลฺลกฺเขตพฺโพติ? วุจฺจเต เตสํ มโนคณภาวสลฺลกฺขณการณํ –

มโนคโณ มโนคณา-

ทิกา เจวา’มโนคโณ;

อิติ สทฺทา ติธา เยฺยา,

มโนคณวิภาวเน.

เย เต นา ส สฺมึวิสเย,

สา โส สฺยนฺตา ภวนฺติ จ;

สมาสตทฺธิตนฺตตฺเต,

มชฺโฌการา จ โหนฺติ หิ.

โสการนฺตปโยคา จ, กฺริยาโยคมฺหิ ทิสฺสเร;

เอวํวิธา จ เต สทฺทา, เยฺยา ‘‘มโนคโณ’’อิติ.

อตฺร ตสฺสตฺถสฺส สาธกานิ ปโยคานิ สาสนโต จ โลกโต จ ยถารหมาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม – มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา. น มยฺหํ มนโส ปิโย. สาธุกํ มนสิ กโรถ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา. มโนรมํ, มโนธาตุ, มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ. โย เว ‘‘ทสฺส’’นฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน. วจสา ปริจิตา. วจโส วจสิ.

วโจรสฺมีหิ ¶ โพเธสิ, เวเนยฺยกุมุทฺจิทํ;

ราโค สาราครหิโต, วิสุทฺโธ พุทฺธจนฺทิมา.

กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;

เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ.

สขา จ มิตฺโต จ มมาสิ สีวิก, สุสิกฺขิโต สาธุ กโรหิ เม วโจ. เอกูนตึโส วยสา สุภทฺท. วยโส, วยสิ, วโยวุทฺโธ, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ. ชลนฺตมิว เตชสา. เตชโส, เตชสิ, เตโชธาตุกุสโล. เตโชกสิณํ. ตปสา อุตฺตโม, ตปโส, ตปสิ, ตโปธโน, ตโปชิคุจฺฉา. กสฺมา ภวํ วิชนมรฺนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปตฺติยา. เจตสา อฺาสิ, เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, เจโตปริวิตกฺกมฺาย. เจโตปริยาณํ, เจโต ปริจฺฉินฺทติ, โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ชานาติ. ตมสา, ตมโส, ตมสิ, ตโมนุโท, ตโมหโร. นวาหเมตํ ยสสา ททามิ. ยสโส, ยสสิ, ยโส โภคสมปฺปิโต. ยโสลทฺธาโข ปนสฺมากํ โภคา. ยโสธรา เทวี, ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย. อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ. อยโส, อยสิ, อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํ. เสยฺโย อโยคุโฬ ภุตฺโต, อโยปตฺโต ¶ , อโยมยํ, อโย กนฺตตีติ อโยกนฺโต. ฆเตน วา ภุฺชสฺสุ ปยสา วา, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ ยฺทตฺเตน, ปยสิ โอชา, ปโยธรา, ปโยนิธิ. สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ. สิรโส, สิรสิ อฺชลึ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํ. สิโรรุหา, สิโร ฉินฺทติ. โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโร. สิโร เต วชฺฌยิตฺวาน. สรสา, สรโส, ตีณิ อุปฺปลชาตานิ, ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ. สโรรุหํ. ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสาวา ธเนนวา. สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ. ฉนฺทสิ, ฉนฺโทวิจิติ, ฉนฺโทภงฺโค, อุรสา ปนุทหิสฺสามิ, อุรโส, อุรสิ ชายติ, อุรสิโลโม, อุโรมชฺเฌ วิชฺฌิ. รหสา, รหโส, รหสิ, รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา. อหสา, อหสิ. ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหา, อโหรตฺตานมจฺจเยติ อิมานิ ปโยคานิ. เอตฺถ จ ‘‘มเนน, มนสฺส, มเน, มนสฺมึ, มนมฺหี’’ติอาทีนิ จ ‘‘มนอายตนํ ตมปรายโน อยปตฺโต ฉนฺทหานี’’ติอาทีนิ จ ‘‘น มนํ อฺาสิ. ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธ. ‘‘สิรํ ฉินฺทตี’’ติอาทีนิ จ รูปานิ มโนคณภาวปฺปกาสกานิ น โหนฺตีติ น ทสฺสิตานิ, น อลพฺภมานวเสน, ตสฺมาตฺร อิมา อาทิโต ปฏฺาย มโนคณภาววิภาวินี คาถาโย ภวนฺติ –

‘‘มนสา ¶ มนโส มนสิ’’,

อิติอาทิวสา ิตา;

สา โส สฺยนฺตา สทฺทรูปา,

วุตฺตา ‘‘มโนคโณ’’อิติ.

มโนธาตุ วโจรสฺมิ,

วโยวุทฺโธ ตโปคุโณ;

เตโชธาตุ ตโมนาโส,

ยโสโภคสมปฺปิโต.

เจโตปริวิตกฺโก จ, อโยปตฺโต ปโยธรา;

สิโรรุหา สโรรุหํ, อุโรมชฺเฌ รโหคโต.

ฉนฺโทภงฺโค อโหรตฺตํ, มโนมย’มโยมยํ;

เอวํวิโธ วิเสโส โย, ลกฺขณนฺตํ มโนคเณ.

‘‘วโจ สุตฺวา, สิโร ฉินฺทิ, อโย กนฺตติ’’ อิจฺจปิ;

อุปโยคสฺส สํสิทฺธิ, ลกฺขณนฺตํ มโนคเณ.

มโนคเณ วุตฺตนโย, อิตฺถิลิงฺเค น ลพฺภติ;

ปุนฺนปุํสกลิงฺเคสุ, ลพฺภเตว ยถารหํ.

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –

สา โส สฺยนฺตานิ รูปานิ, สนฺทิสฺสนฺติ มโนคเณ;

มชฺโฌการนฺตรูปา จ, โสการนฺตูปโยคตา.

อิทํ มโนคณลกฺขณํ. เอวํ มโนคณลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ สมุทฺทิฏฺํ.

อถ มโนคณาทิลกฺขณํ กถยาม –

เย เต นา สสฺมึวิสเย,

สา โส สฺยนฺตา ยถารหํ;

สมาสตทฺธิตนฺตตฺเต,

มชฺโฌกาโร น โหนฺติ ตุ.

โสการนฺตูปโยคา ¶ จ,

กฺริยาโยเค น โหนฺติ เต;

สทฺทา เอวํวิธา สพฺเพ;

มโนคณาทิกา มตา.

เสยฺยถิทํ? ‘‘พิลํ ปทํ มุข’’มิจฺจาทโย. เตสํ รูปานิ ภวนฺติ – พิลสา, พิลโส, พิลสิ, พิลคโต, พิลํ ปาวิสิ. ปทสาว อคมาสิ, ตีณิ ปทวารานิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, มุขคตํ โภชนํ ฉฑฺฑาเปติ. สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต. รสวรํ รสมยํ รสํ ปิวีติ. อิทํ มโนคณาทิกลกฺขณํ.

อปรมฺปิ ภวติ –

เย สมาสาทิภาวมฺหิ, มชฺโฌการาว โหนฺติ ตุ;

นา ส สฺมึวิสเย สาโส-สฺยนฺตา ปน น โหนฺติหิ.

โสการนฺตูปโยคา จ,

กฺริยาโยเค น โหนฺติ เต;

สทฺทา เอวํวิธา จาปิ,

มโนคณาทิกา มตา.

เสยฺยถิทํ? ‘‘อาโป วาโย สรโท’’อิจฺเจวมาทโย. เตสํ รูปานิ ภวนฺติ – อาโปธาตุ, วาโยธาตุ, อาโปกสิณํ, วาโยกสิณํ, อาโปมยํ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ, สรทกาโล. อาเปน, อาปสฺส, อาเป, อาปสฺมึ, อาปมฺหิ. วาเยน, วายสฺส, วาเย, วายสฺมึ, วายมฺหิ. สรเทน, สรทสฺส, สรเท, สรทสฺมึ, สรทมฺหิ. อาปํ อาปโต สฺชานาติ. วายํ วายโต สฺชานาติ. สรทํ ปตฺเถติ, สรทํ รมณียา นที.

เกจิ ¶ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ สาสเน วายสทฺโท วิย วายุสทฺโทปิ มโนคณาทีสุ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต –

‘‘วายุ วาโย’’ติ เอเตสุ, ปจฺฉิโมเยว อิจฺฉิโต;

มโนคณาทีสุ นาทิ, อาทิคฺคหวเสนิธ.

‘‘มโนธาตุ วาโยธาตุ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ หิ;

อการนฺตวเสเนว, มชฺโฌการานิ สิชฺฌเร.

วายุสทฺทมฺหิ คหิเต, อาทิคฺคหวเสนิธ;

‘‘วาโยธาตู’’ติ โอมชฺฌํ, รูปเมว น เหสฺสติ.

ยถา หิ อายุสทฺทสฺส, รูปํ ทิสฺสติ สาคมํ;

‘‘อายุสา เอกปุตฺต’’นฺติ, มนสาทิปทํ วิย.

น ตถา วายุสทฺทสฺส, รูปํ ทิสฺสติ สาคมํ;

ตสฺมา มโนคณาทิมฺหิ, ตสฺโส’กาโส น วิชฺชติ.

ตถา หิ ‘‘วายติ อิติ, วาโย’’ อิติ ครู วทุํ;

‘‘วาโยธาตู’’ติ เอตสฺส, ปทสฺสตฺถํ ตหึ ตหึ.

ยตฺถ ปถวี จ อาโป จ, เตโช วาโย น คาธติ;

เอตฺถ อาปาทิกํ สทฺท-ตฺติกํ มโนคณาทิเก.

อิทมฺปิ มโนคณาทิกลกฺขณํ. เอตฺถ มโนคณาทิกา ทฺวิธา ภิชฺชนฺติ พิล ปทาทิโต อาปาทิโต จ. เอวํ มโนคณาทิกลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ สมุทฺทิฏฺํ.

อถ อมโนคณลกฺขณํ กถยาม –

เย จ นาวิสเย โสนฺตา, เย จ สฺมาวิสเย สิยุํ;

สทฺทา เอวํปการา เต, อมโนคณสฺิตา.

เก ¶ เต? อตฺถพฺยฺชนกฺขรสทฺทาทโย เจว ทีโฆรสทฺทา จ. เอเตสุ หิ อตฺถสทฺทาทีนํ นาวจนฏฺาเน ‘‘อตฺถโส พฺยฺชนโส อกฺขรโส สุตฺตโส อุปายโส สพฺพโส านโส’’ติอาทีนิ โสนฺตานิ รูปานิ ภวนฺติ. ทีโฆรสทฺทานํ ปน สฺมาวจนฏฺาเน ‘‘ทีฆโส โอรโส’’ติ โสนฺตานิ รูปานิ ภวนฺติ. อิทํ อมโนคณลกฺขณํ.

อปรมฺปิ ภวติ –

สพฺพถา วินิมุตฺตา เย, สา โส สฺยนฺตาทิภาวโต;

เอวํวิธาปิ เต สทฺทา, อมโนคณสฺิตา.

เก เต? ‘‘ปุริโส กฺา จิตฺต’’มิจฺจาทโย. อิทมฺปิ อมโนคณลกฺขณํ. เอวํ อมโนคณลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ สมุทฺทิฏฺํ.

เอวํ ทสฺสิเตสุ มโนคณลกฺขณาทีสุ โกจิ วเทยฺย ‘‘ยทิทํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ ‘เย สมาสาทิภาวมฺหิ, มชฺโฌการาว โหนฺติ ตู’ติอาทินา มโนคณาทิกลกฺขณํ, เตน ‘‘ปโรสตํ โคมยํ โคธโน’’อิจฺจาทีสุ โคปรสทฺทาทโยปิ มโนคณาทิกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา –

เอตฺถ มโนคณาทีนํ, อนฺตสฺโสตฺตํ ปฏิจฺจิทํ;

‘‘มชฺโฌการา’’ติ วจนํ, วุตฺตํ น ตฺวาคมาทิกํ.

‘‘ปโรสตํ โคมย’’นฺติ-อาทีสุ อมโนคโณ;

ปุพฺพภูตํ ปทํ โอสฺสา-คมตฺตา’นิจฺจตาย จ.

ตสฺมา นาปชฺชนฺติ. อิติ สพฺพถาปิ อมโนคณลกฺขณํ นิสฺเสสโต ทสฺสิตํ. อิจฺเจวํ มโนคณวิภาวนายํ มโนคโณ มโนคณาทิโก อมโนคโณ จาติ ติธา เภโท เวทิตพฺโพ.

ตตฺถ ¶ มโนคเณ ปริยาปนฺนสทฺทานํ สมาสํ ปตฺวา ‘‘อพฺยคฺคมนโส นโร, ถิรเจตสํ กุลํ, สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาติอาทินา ลิงฺคตฺตยวเสน อฺถาปิ รูปานิ ภวนฺติ. เอตฺถ ปน เกจิ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยทา มนสทฺโท สกตฺเถ อวตฺติตฺวา ‘อพฺยคฺโค มโน ยสฺส โสยํ อพฺยคฺคมนโส, อลีโน มโน ยสฺส โสยํ อลีนมนโส’ติ เอวํ อฺตฺเถ วตฺตติ, ตทา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา ลพฺภติ, น มโนคณนเยนา’’ติ. ตํ น คเหตพฺพํ อุภินฺนมฺปิ ยถารหํ ลพฺภนโต. ตถา หิ วิสุทฺธิมคฺเค ปุคฺคลาเปกฺขนวเสน ‘‘ขนฺติโสรจฺจเมตฺตาทิ-คุณภูสิตเจตโส. อชฺเฌสนํ คเหตฺวานา’’ติ เอตฺถ มโนคณนโย ทิสฺสติ. ตฏฺฏีกายมฺปิ ‘‘อชฺเฌสิโต ทาานาค-ตฺเถเรน ถิรเจตสา’’ติ มโนคณนโย ทิสฺสติ, ตสฺมา เตสํ วจนํ น คเหตพฺพํ. เอวํ วทนฺตา จ เต อพฺยคฺคมนสทฺทาทีนํ อพฺยคฺคมนสอิจฺจาทินา สการนฺตปกติภาเวน เปตพฺพภาวํ วิพฺภนฺตมติวเสน จินฺเตตฺวา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, ทฺวีสุ จ วจเนสุ ปุริสนเยน โยเชตพฺพตํ มฺนฺติ. เอวฺจ สติ ‘‘คุณภูสิตเจตโส, ถิรเจตสา’’ติ ฉฏฺีจตุตฺถีตติยารูปานิ นสิยุํ, อฺานิเยว อนภิมตานิ รูปานิ สิยุํ. ยสฺมา สิยุํ, ตสฺมา เอวํ อคฺคเหตฺวา อยํ วิเสโส คเหตพฺโพ.

ยตฺถ หิ สมาสวเสน มนสทฺโท เจตสทฺทาทโย จ สกตฺเถ อวตฺติตฺวา อฺตฺเถ วตฺตนฺติ, ตตฺถ สการาคมานํ ปทานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน จ มโนคเณ มนนเยน จ ยถารหํ ลพฺภติ. นิสฺสการาคมานํ ปน ปุริสนเยเนว ลพฺภติ. ยตฺถ ปน สมาสวิสเยเยว มนาทิสทฺทา สกตฺเถ วตฺตนฺติ, ตตฺถ นิสฺสการาคมานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน จ มโนคเณ มนนเยน จ ลพฺภติ.

อิทานิ ¶ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ, สทฺทคตีสุ จ วิฺูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ยถาวุตฺตานํ ปทานํ ปทมาลา ติธา กตฺวา ทสฺสยิสฺสาม – ‘‘พฺยาสตฺโต มโน ยสฺส โสยํ พฺยาสตฺตมนโส นโร’’ติ เอวมจฺจนฺตํ ปุคฺคลาเปกฺขกสฺส อิมสฺส ปทสฺส –

พฺยาสตฺตมนโส นโร, พฺยาสตฺตมนสา นรา. พฺยาสตฺตมนสํ นรํ, พฺยาสตฺตมนเส นเร. พฺยาสตฺตมนสา, พฺยาสตฺตมเนน นเรน, พฺยาสตฺตมเนหิ, พฺยาสตฺตมเนภิ นเรหิ. พฺยาสตฺตมนโส, พฺยาสตฺตมนสฺส นรสฺส, พฺยาสตฺตมนานํ นรานํ. พฺยาสตฺตมนา, พฺยาสตฺตมนสฺมา, พฺยาสตฺตมนมฺหา นรา, พฺยาสตฺตมเนหิ, พฺยาสตฺตมเนภิ นเรหิ. พฺยาสตฺตมนโส, พฺยาสตฺตมนสฺส นรสฺส, พฺยาสตฺตมนานํ นรานํ. พฺยาสตฺตมนสิ, พฺยาสตฺตมเน, พฺยาสตฺตมนสฺมึ, พฺยาสตฺตมนมฺหิ นเร, พฺยาสตฺตมเนสุ นเรสุ. โภ พฺยาสตฺตมนส นร, ภวนฺโต พฺยาสตฺตมนสา นราติ นามิกปทมาลา ภวติ.

เอวํ สการาคมสฺส ลพฺภมานาลพฺภมานตา ววตฺถเปตพฺพา. เอตฺถ หิ ปมาทุติยาวิภตฺตีนํ เอกวจนพหุวจนฏฺาเน จ ตติยาจตุตฺถีฉฏฺีสตฺตมีนํ เอกวจนฏฺาเน จ ยถารหํ สาคโม ภวติ อาเทสสรวิภตฺติสรปรตฺตา. อยฺจ นโย สุขุโม สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

อปโร นโย – ‘‘พฺยาสตฺโต มโน ยสฺส โสยํ พฺยาสตฺตมโน’’ติ เอวมฺปิ ปุคฺคลาเปกฺขกสฺส อิมสฺส ปทสฺส ‘‘พฺยาสตฺตมโน นโร, พฺยาสตฺตมนา นรา. พฺยาสตฺตมนํ นร’’นฺติอาทินา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา ภวติ. เอตฺถ ปน สพฺพถาปิ สาคโม นตฺถิ. อปโรปิ นโย – ‘‘พฺยาสตฺโต จ โส มโน จาติ พฺยาสตฺตมโน’’ติ เอวํ จิตฺตาเปกฺขกสฺสปิ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘พฺยาสตฺตมโน, พฺยาสตฺตมนา. พฺยาสตฺตมนํ, พฺยาสตฺตมเน. พฺยาสตฺตมนสา, พฺยาสตฺตมเนนา’’ติอาทินา มโนคเณ มนนเยน นามิกปทมาลา ภวติ, เอตฺถ ปน ตติยาจตุตฺถีฉฏฺีสตฺตมีนํ ¶ เอกวจนฏฺาเนเยว สาคโม ภวติ อาเทสสรปรตฺตา. ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘อลีนมนโส นโร’’ติอาทีสุปิ อยํ ติวิโธ นโย เวทิตพฺโพ.

นปุํสกลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘พฺยาสตฺตมนสํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนานิ กุลานิ. พฺยาสตฺตมนสํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนานิ กุลานิ. พฺยาสตฺตมนสา กุเลนา’’ติอาทินา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตฺถ ปน ปมาทุติยาตติยาจตุตฺถีฉฏฺีสตฺตมีนํ เอกวจนฏฺาเนเยว ยถารหํ สาคโม ภวติ อาเทสสรวิภตฺติสรปรตฺตา, อยมฺปิ นโย สุขุโม สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ.

อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘พฺยาสตฺตมนสา อิตฺถี’’ติ เอวํ ปเมกวจนฏฺาเนเยว สาคมํ วตฺวา ตโต ‘‘พฺยาสตฺตมนา, พฺยาสตฺตมนาโย อิตฺถิโย. พฺยาสตฺตมนํ อิตฺถิ’’นฺติ กฺานเยน โยเชตพฺพา. ‘‘เอวํ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา, สทฺเธยฺยวจาโย อุปาสิกาโย. สทฺเธยฺยวจํ อุปาสิก’’นฺติอาทินาปิ. ‘‘พฺยาสตฺตมนํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนา อิตฺถี’’ติอาทินา ปน จิตฺตกฺานเยน โยเชตพฺพา. เอตฺถ ปน สพฺพถาปิ สาคโม นตฺถิ.

โสตูนํ าณปฺปเภทชนนตฺถํ อปราปิ นามิกปทมาลาโย ทสฺสยิสฺสาม สหนิพฺพจเนน – มโน เอว มานสํ, สมุสฺสาหิตํ มานสํ ยสฺส โสยํ สมุสฺสาหิตมานโส. ‘‘สมุสฺสาหิตมานโส, สมุสฺสาหิตมานสา. สมุสฺสาหิตมานสํ, สมุสฺสาหิตมานเส. สมุสฺสาหิตมานเสนา’’ติ ปุริสนเยน โยเชตพฺพา. สุนฺทรา เมธา อสฺส อตฺถีติ สุเมธโส. ‘‘สุเมธโส, สุเมธสา. สุเมธสํ, สุเมธเส. สุเมธเสนา’’ติ ปุริสนเยน, เอวํ ‘‘ภูริเมธโส’’ติอาทีนมฺปิ. ตตฺริเม ปโยคา –

‘‘ยํ ¶ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปฺํ สุเมธสํ;

กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติ.

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สมุสฺสาหิตมานสา สุเมธสา’’ติ รูปานิ, นปุํสเก วตฺตพฺเพ ‘‘สมุสฺสาหิตมานสํ สุเมธส’’นฺติ รูปานิ, กฺา จิตฺตนเยน เอเตสํ ปทมาลา โยเชตพฺพา. โอการนฺตปุลฺลิงฺคฏฺาเน อิตฺถิลิงฺคาทิวินิจฺฉโย นยปฺปกาสนตฺถํ กโต. วิเสสโต หิ โอการนฺตกถาเยว อิธาธิปฺเปตา. อปิจ โลเก นีติ นาม นานปฺปกาเรหิ กถิตา เอว โสภติ, อยฺจ สาสเน นีติ, ตสฺมา นานปฺปกาเรหิ กถิตาติ.

สพฺพานิ นยโต เอวํ, โอการนฺตปทานิเม;

ปุลฺลิงฺคานิ ปวุตฺตานิ, สาสนตฺถํ มเหสิโน.

วิเสโส เตสุ เกสฺจิ, ปาฬิยํ โย ปทิสฺสติ;

ปจฺจตฺตวจนฏฺาเน, ปกาเสสฺสามิ ตํ’ธุนา.

‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’, อิติอาทินเยน หิ;

กตฺถโจทนฺตปุลฺลิงฺค-รูปานิ อฺถา สิยุํ.

ปจฺจตฺตวจนิจฺเจว, ตฺจ รูปํ ปกาสเย;

‘‘ปจฺจตฺเต ภุมฺมนิทฺเทโส’’, อิติ ภาสนฺติ เกจน.

ตตฺร กานิจิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสสฺสาม – นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร, ปริยนฺตกเต สํสาเร, ชีเว สตฺตเม, น เหวํ วตฺตพฺเพ, พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตีติ. อิมานิ ¶ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา คเหตพฺพานิ. ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนานฺจ เอการาเทโส เวทิตพฺโพ.

เย ปน ‘‘วนปฺปคุมฺเพติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ วนปฺปคุมฺเพติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส, เอวฺจ สติ ‘ถาลิยํ โอทนํ ปจตี’ติ เอตฺถ วิย อาธารสุติสมฺภวโต ‘คิมฺหาน มาเส ปมสฺมึ คิมฺเห’ติ อิทํ กตรตฺถํ โชเตตี’’ติ? เต วเทยฺยุํ ‘‘น มยํ โภ ‘วนปฺปคุมฺเพติ อิทํ ภุมฺมวจน’นฺติ วทาม, อถ โข ‘ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’ติ วทามา’’ติ. เอวมฺปิ โทโสเยว ตุมฺหากํ, นนุ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติ เอตฺถาปิ สมฺปทานวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโสติ วุตฺเตปิ สงฺฆสฺส ทานกฺริยาย อาธารภาวโต ‘‘สงฺเฆ’’ติ วจนํ สุณนฺตานํ อาธารสุติ จ อาธารปริกปฺโป จ โหติเยว. น หิ สกฺกา เอวํ ปวตฺตํ จิตฺตํ นิวาเรตุํ, ตสฺมา เอตฺถ เอวํ ปน วิเสโส คเหตพฺโพ ‘‘ปจฺจตฺตวจนสฺสปิ กตฺถจิ ภุมฺมวจนสฺส วิย รูปํ โหตี’’ติ. เอวฺหิ คหิเต น โกจิ วิโรโธ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ นิรุตฺติปฺปเภทกุสโล โลกานุกมฺปโก ภควา ปจฺจตฺตวจนวเสน นิทฺทิสิตพฺเพ สติ เอวํ อนิทฺทิสิตฺวา โลกสฺส สมฺโมหมุปฺปาทยนฺโต วิย กถํ ภุมฺมวจนนิทฺเทสํ กริสฺสติ, ตสฺมา สทฺทสามฺเลสมตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ น วตฺตพฺพํ. ยทิ สทฺทสามฺํ คเหตฺวา ภุมฺมวจนนิทฺเทสํ อิจฺฉถ, ‘‘ปจฺจตฺเตกวจนสฺส อุปโยคพหุวจนนิทฺเทโส’’ติปิ อิจฺฉิตพฺพํ สิยา.

อปิจ ตเถว ‘‘อตฺตกาเร’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทเส สติ อาธารสุติสมฺภวโต ‘‘อตฺตการสฺมึ กิฺจิ วตฺถุ นตฺถี’’ติ อนธิปฺเปโต อตฺโถ สิยา, น ปน ‘‘อตฺตกาโร นตฺถี’’ติ อธิปฺเปโต อตฺโถ. ‘‘อุปโยคพหุวจนนิทฺเทโส’’ติ คหเณปิ อุปโยคตฺถสฺส นตฺถิสทฺเทน ¶ อวตฺตพฺพตฺตา โทโสเยว สิยา, อตฺถิสทฺทาทีนํ วิย ปน นตฺถิสทฺทสฺสปิ ปมาย โยคโต ‘‘อตฺตกาเร’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมวาติ วิฺายติ. ‘‘พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ ปจฺจตฺตวจนสฺส ‘‘ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ วา ‘‘อุปโยควจนนิทฺเทโส’’ติ วา คหเณ สติ ‘‘พาลา จ ปณฺฑิตา จา’’ติ เอตฺตกมฺปิ วตฺตุํ อชานนโทโส สิยา, ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ ปทโยคโต ปน ‘‘พาเล จา’’ติอาทิ ปจฺจตฺตวจนเมวาติ วิฺายติ. ยถา ปน นิคฺคหีตาคมวเสนุจฺจาริเต ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ ปเท ปจฺจตฺตวจนสฺส ‘‘จกฺขุํ เม เทหิ ยาจิโต’’ติ เอตฺถ อุปโยควจเนน สุติวเสน สมานตฺเตปิ ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว โสตาเร ปฏิภาติ ‘‘อุทปาที’’ติอาขฺยาเตน กถิตตฺตา, น ปน วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถภูโต อุปโยควจนตฺโถ ‘‘อุทปาที’’ติอาขฺยาเตน อวจนียตฺตา, ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ หิ ภควตา วุตฺตกาเล โก ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถมาจิกฺขติ, ตถา ‘‘พาเล ปณฺฑิเต’’ติอาทีนมฺปิ ปจฺจตฺตวจนานํ อปเรหิ ‘‘พาเล ปณฺฑิเต’’ติอาทีหิ ภุมฺโมปโยควจเนหิ สุติวเสน สมานตฺเตปิ ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว โสตาเร ปฏิภาติ, น อิตรวจนตฺโถ ยถาปโยคํ อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตา. อิติ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตฺตฺเว สารโต ปจฺเจตพฺพํ, น สุติสามฺเน ภุมฺโมปโยควจนตฺตํ.

ยํ ปนาจริเยน ชาตกฏฺกถายํ –

‘‘ตโย คิรึ ติอนฺตรํ กามยามิ,

ปฺจาลา กุรุโย เกกเก จ;

ตตุตฺตรึ พฺราหฺมณ กามยามิ,

ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณ กามนีต’’นฺติ –

อิมสฺส ¶ กามนีตชาตกสฺส สํวณฺณนายํ ‘‘เกกเก จาติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, เตน เกกกสฺส รฏฺํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ วทนฺโต จ โส ‘‘ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฏฺิต’’นฺติ, ‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส’’ติ จ อาทีสุ เยภุยฺเยน ‘‘ปุริเส, โลเก, สธเน, มนุสฺเส’’ติอาทีนํ อุปโยคพหุวจนภุมฺเมกวจนภาเวน อาคตตฺตา ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนภาวสฺส ปน อปากฏตฺตา เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘อิทมฺปิ ตาทิสเมวา’’ติ มฺมาโน วทติ มฺเ. อาจริยา หิ กตฺถจิ อตฺตโน รุจิยาปิ วิสุํ วิสุํ กเถนฺติ. อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ – ‘‘เกกเก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมว ‘‘ปฺจาลา, กุรุโย’’ติ สหชาตปทานิ วิย, รฏฺวาจกตฺตา ปน ‘‘กุรุโย’’ติ ปทมิว พหุวจนวเสน วุตฺตํ. น หิ ภควา ‘‘ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ, เวสฺโส’’ติอาทีสุ วิย สมานวิภตฺตีหิ นิทฺทิสิตพฺเพสุ สหชาตปเทสุ ปจฺฉิมํ อุปโยควจนวเสน นิทฺทิเสยฺย, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘ปฺจาลา’’ติ, ‘‘กุรุโย’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ วตฺวา ‘‘เกกเก’’ติ อุปโยควจนสฺส วจเน, ตสฺมา ‘‘เกกเก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมว. ตถา หิ สนฺธิวิโสธนวิธายโก อาจริโย ตาทิสานํ ปทานํ ปจฺจตฺตวจนตฺตฺเว วิภาเวนฺโต สามํ กเต ปกรเณ ‘‘วนปฺปคุมฺโพ วนปฺปคุมฺเพ, สุขํ ทุกฺขํ ชีโว, สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติ อาห, ฏีกายมฺปิ จ เตสํ ปจฺจตฺตวจนภาวเมว วิภาเวนฺโต ‘‘วนปฺปคุมฺโพ, สุขํ, ทุกฺขํ, ชีโว’’ติ สาธนียํ รูปํ ปติฏฺเปตฺวา นิคฺคหีตโลปวเสน อกาโรการานฺจ เอการาเทสวเสน ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว’’ติ รูปนิปฺผตฺติมาห. สา ปาฬินยานุ กูลา. กจฺจายนาจริเยนปิ ปาฬินยํ นิสฺสาย ‘‘ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนปทํ วุตฺตํ. เตนาห วุตฺติยํ ‘‘ทฺเว ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานี’’ติ. ‘‘ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ ¶ จ อิทํ ‘‘อฏฺ นาคาวาสสตานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อฏฺ นาคาวาสสเต’’ติ ปทมิว วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ.

เกจิ ปน เตสํ ภุมฺเมกวจนตฺตํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ ยทิ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํ, ‘‘เกกเก’’ติ จ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเ’’ติ เอตฺถ ‘‘เอเสเส’’ติ อิมานิปิ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนานิ วา สิยุํ, อุปโยควจนานิ วา. ยเถตานิ เอวํวิธานิ น โหนฺติ, สุทฺธปจฺจตฺตวจนานิเยว โหนฺติ, ตถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, เกกเก’’ติอาทีนิปิ ตถาวิธานิ น โหนฺติ, สุทฺธปจฺจตฺตวจนานิเยว โหนฺติ. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต, เกกเก’’ติ, ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเน, อฏฺ นาคาวาสสเต, เก ปุริเส, เอเสเส’’ติ เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปุริสลิงฺคอิตฺถิลิงฺคนปุํสกลิงฺคสพฺพนามเอกวจนอเนกวจนวเสน สาสนวเร ิตานํ ปทานํ นิปฺผตฺติ ปจฺจตฺเตกวจนปุถุวจนานเมการาเทสวเสเนว ภวตีติ อวสฺสมิทํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. เอวํ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตา อตีว สุขุมา ทุพฺพิฺเยฺยา, สทฺเธน กุลปุตฺเตน อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา ตทุปเทสํ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ชานิตพฺพา. พุทฺธวจนสฺมิฺหิ สทฺทโต จ อตฺถโต จ อธิปฺปายโต จ อกฺขรจินฺตกานํ าณจกฺขุสมฺมุยฺหนฏฺานภูตา ปาฬินยา วิวิธา ทิสฺสนฺติ.

ตตฺถ สทฺทโต ตาว อิทํ สมฺมุยฺหนฏฺานํ – ‘‘วิรตฺตา โกสิยายนี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ อิตฺถิลิงฺคปจฺจตฺตวจนํ ทิสฺสติ, ‘‘โก ปุริโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เก ปุริเส’’ติ สพฺพนามิกปจฺจตฺตวจนํ ทิสฺสติ, ‘‘กินฺนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ สมาสปทํ ปุลฺลิงฺควิสยํ ทิสฺสติ. กึ นามํ เอตสฺสาติ ¶ โกนาโมติ หิ สมาโส. เตน ‘‘โกนามา อิตฺถี, โกนามํ กุล’’นฺติ อยมฺปิ นโย คเหตพฺโพ. ‘‘กฺว เต พลํ มหาราชา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ กฺวสทฺเทน อีสกํ สมานสุติโก สตฺตมิยนฺโต โกสทฺโท ทิสฺสติ, กฺว โกสทฺทา หิ อฺมฺมีสกสมานสุติกา. ตถา ‘‘อิธ เหมนฺตคิมฺเหสุ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ, น เตนตฺถํ อพนฺธิ โส, น เตนตฺถํ อพนฺธิสู’’ติ อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.

อตฺถโต ปน อิทํ สมฺมุยฺหนฏฺานํ – ‘‘ยํ น กฺจนทฺเวปิฺฉ, อนฺเธน ตมสา คต’’นฺติ เอตฺถ นกาโร ‘‘กต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺโพ. น กตนฺติ กตํ วิยาติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ นกาโร อุปมาเน วตฺตติ, น ปฏิเสเธ.

‘‘อสฺสทฺโธ อกตฺู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ

เอวมาทีนิปิ อฺานิ โยเชตพฺพานิ.

อธิปฺปายโต อิทํ สมฺมุยฺหนฏฺานํ – ‘‘ตณฺหํ อสฺมิมานํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ทฺวาทสายตนนิสฺสิตํ นนฺทิราคฺจ หนฺตฺวา พฺราหฺมโณ อนีโฆ ยาตี’’ติ วตฺตพฺเพปิ ตถา อวตฺวา ตเมวตฺถํ คเหตฺวา อฺเน ปริยาเยน

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;

รฏฺํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ

วุตฺตํ.

‘‘วนํ ¶ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนฺจ วนถํ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติ

เอวมาทีนิปิ อฺานิ โยเชตพฺพานิ. เอวํ พุทฺธวจเน สทฺทโต จ อตฺถโต จ อธิปฺปายโต จ อกฺขรจินฺตกานํ าณจกฺขุสมฺมุยฺหนฏฺานภูตา ปาฬินยา วิวิธา ทิสฺสนฺติ. ยถาห –

‘‘ชานนฺตา อปิ สทฺทสตฺถมขิลํ มุยฺหนฺติ ปากฺกเม,

เยภุยฺเยน หิ โลกนีติวิธุรา ปาเ นยา วิชฺชเร;

ปณฺฑิจฺจมฺปิ ปหาย พาหิรคตํ เอตฺเถว ตสฺมา พุโธ,

สิกฺเขยฺยามลธมฺมสาครตเร นิพฺพานติตฺถูปเค’’ติ.

เอวํ ปาฬินยานํ ทุพฺพิฺเยฺยตฺตา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล จ, ปณฺฑิเต จา’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตฺตฺเว สารโต ปจฺเจตพฺพํ, น สุติสามฺเน ภุมฺโมปโยควจนตฺตํ ภุมฺโมปโยควจเนหิ เตสํ สมานสุติกตฺเตปิ ปจฺจตฺตโชตกตฺตา. สมานสุติกาปิ หิ สทฺทา อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธาทิวเสน อตฺถวิเสสโชตกา ภวนฺติ. ตํ ยถา? ‘‘สีโห คายตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํนามโก ปุริโส’’ติ อตฺโถ วิฺายติ. ‘‘สีโห นงฺคุฏฺํ จาเลตี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘มิคราชา’’ติ วิฺายติ. เอวํ อตฺถวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ. สงฺคาเม ตฺวา ‘‘สินฺธวมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘อสฺโส’’ติ วิฺายติ. โรคิสาลายํ ปน ‘‘สินฺธวมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ลวณ’’นฺติ วิฺายติ. เอวํ ปกรณวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ. ‘‘อิสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํนามิกา ธมฺมชาตี’’ติ วิฺายติ. ‘‘อิสฺโส’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อจฺฉมิโค’’ติ วิฺายติ. เอวํ ลิงฺควเสน เอกเทสสมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ. เอตฺถ ปน กิฺจาปิ ‘‘เทวทตฺตํ ปกฺโกส ฆฏธารกํ ¶ ทณฺฑธารก’’นฺติอาทีสุปิ ฆฏทณฺฑาทีนิ ลิงฺคํ, ตถาปิ สมานสุติกาธิการตฺตา น ตํ อิธาธิปฺเปตํ.

‘‘อิสฺสา อุปฺปชฺชตี’’ติ จ ‘‘อิสฺสา ปุริสมนุพนฺธึสู’’ติ จ วุตฺเต ปน สพฺพถา สมานสุติกานํ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน ยถาวุตฺตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ. ตถา ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา สายนฺหสมยํ อาสยา นิกฺขมตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มิคาธิโป เกสรสีโห’’ติ วิฺายติ. ‘‘สีโห สมณุทฺเทโส, สีโห เสนาปตี’’ติ จ วุตฺเต ปน ‘‘สีโห นาม สามเณโร, สีโห นาม เสนาปตี’’ติ วิฺายติ. เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ. ‘‘อทฺทสํสุ โข ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู วิหารํ ปฏิสงฺขโรนฺเต’’ติ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ ปจฺจตฺโตปโยคตฺถสงฺขาตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ. ตถา ‘‘สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ อาลปนตฺถปจฺจตฺตตฺถสงฺขาตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ, ตสฺมา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติอาทีนิ ภุมฺโมปโยควจเนหิ สทิสตฺเตปิสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สุทฺธปจฺจตฺตวจนานีติ คเหตพฺพานิ. ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนานํ เอว หิ เอการาเทสวเสน เอวํวิธานิ รูปานิ ภวนฺติ ภุมฺโมปโยควจนานิ วิยาติ. นนุ จ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทิสฺสนโต ‘เอการนฺตมฺปิ ปุลฺลิงฺคํ อตฺถี’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ, โอการนฺตภาโวคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํ. อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตปุลฺลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคานํ ยถาวุตฺตสตฺตวิธตาเยว คเหตพฺพาติ.

เกจิ ¶ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ยายํ ปุริสสทฺทนยํ คเหตฺวา ‘ภูโต, ภูตา. ภูต’นฺติอาทินา สพฺเพสโมการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา วิภตฺตา, ตตฺถ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ กิมตฺถํ น วุตฺตานี’’ติ? วิเสสทสฺสนตฺถํ. ตาทิสานิ หิ จตุตฺเถกวจนรูปานิ ปาฬินเย โปราณฏฺกถานเย จ อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘คตฺยตฺถกมฺมนิ, นยนตฺถกมฺมนิ, วิภตฺติวิปริณาเม, ตทตฺเถ จา’’ติ สงฺเขปโต อิเมสุ จตูสุเยว าเนสุ, ปเภทโต ปน สตฺตสุ าเนสุ ทิสฺสนฺติ. ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ปน ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺติ, อิติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ น วุตฺตานีติ. นนุ ทานกฺริยาโยเค ‘‘อภิรูปาย กฺา เทยฺยา’’ติ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตรูปทสฺสนโต อิมสฺมิมฺปิ สทฺทนีติปฺปกรเณ ‘‘ปุริสาย, ภูตายา’’ติอาทีนิ วตฺตพฺพานิ, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ปน ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ? อปาฬินยตฺตา. ‘‘อภิรูปาย กฺา เทยฺยา’’ติ อยฺหิ สทฺทสตฺถโต อาคโต นโย, น พุทฺธวจนโต. พุทฺธวจนฺหิ ปตฺวา ‘‘อภิรูปสฺส กฺา เทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ภวิสฺสตีติ. นนุ จ โภ นโมโยคาทีสุปิ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส ทิสฺสตีติ. สาสนาวจราปิ หิ นิปุณา ปณฺฑิตา ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ. เกจิ ปน –

‘‘นโม พุทฺธาย พุทฺธสฺส,

นโม ธมฺมาย ธมฺมิโน;

นโม สงฺฆาย สงฺฆสฺส,

นโมกาเรน โสตฺถิ เม’’ติ จ,

‘‘มุเข ¶ สรสิ สมฺผุลฺเล, นยนุปฺปลปงฺกเช;

ปาทปงฺกชปูชาย, พุทฺธาย สตตํ ทเท’’ติ จ,

‘‘นโร นรํ ยาจติ กิฺจิ วตฺถุํ, นเรน ทูโต ปหิโต นรายา’’ติ จ คาถารจนมฺปิ กุพฺพนฺตีติ? สจฺจํ, สาสนาวจราปิ นิปุณา ปณฺฑิตา ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิวตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ, คาถารจนมฺปิ กุพฺพนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ เต สทฺทสตฺเถ กตปริจยวเสน สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา ตถารูปา คาถาปิ จุณฺณิยปทานิปิ อภิสงฺขโรนฺติ, ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ. เย ปน สทฺทสตฺเถ อกตปริจยา อนฺตมโส พาลทารกา, เตปิ อฺเสํ วจนํ สุตฺวา กตปริจยวเสน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ, ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วทนฺตา ปน อปฺปกตรา. กตฺถจิ หิ ปเทเส กุมารเก อกฺขรสมยํ อุคฺคณฺหาเปนฺตา ครู อกฺขรานมาทิมฺหิ ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ สิกฺขาเปนฺติ, น ปน ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ, เอวํ สนฺเตปิ ปาฬินเย โปราณฏฺกถานเย จ อุปปริกฺขิยมาเน เปตฺวา คตฺยตฺถกมฺมาทิฏฺานจตุกฺกํ, ปเภทโต สตฺตฏฺานํ วา ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ อภิสงฺขตานิ ‘‘นโม พุทฺธาย, พุทฺธาย ทานํ เทนฺตี’’ติ ปทานิ ปาฬึ ปตฺวา ‘‘นโม พุทฺธสฺส, พุทฺธสฺส ทานํ เทนฺตี’’ติ อฺรูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อยํ ปน ปาฬินยอฏฺกถานยานุรูเปน อายาเทสสฺส ปโยครจนา – ‘‘พุทฺธาย สรณํ คจฺฉติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย นครํ เนนฺติ, พุทฺธํ นครํ เนนฺตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย สกฺกโต ธมฺโม, พุทฺเธน สกฺกโต ธมฺโม’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย ชีวิตํ ปริจฺจชติ, พุทฺธสฺส อตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย อเปนฺติ อฺติตฺถิยา, พุทฺธสฺมา อเปนฺติ อฺติตฺถิยา’’ติ วา ¶ , ‘‘พุทฺธาย ธมฺมตา, พุทฺธสฺส ธมฺมตา’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย ปสนฺโน, พุทฺเธ ปสนฺโน’’ติ วา อิติ ปเภทโต อิมํ สตฺตานํ วิวชฺเชตฺวา อฺตฺถ อายาเทโส น ทิสฺสติ. ตถา หิ –

ปาเ มหานมกฺการ-สงฺขาเต สาธุนนฺทเน;

สมฺปทาเน นโมโยเค, อายาเทโส น ทิสฺสติ.

เอตฺถ มหานมกฺการปาโ นาม ‘‘นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ ปาโ. อตฺราปิ อายาเทโส น ทิสฺสติ. วมฺมิกสุตฺเตปิ ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอวํ อายาเทโส น ทิสฺสติ. อมฺพฏฺสุตฺเตปิ ‘‘โสตฺถิ ภทนฺเต โหตุ รฺโ, โสตฺถิ ชนปทสฺส’’. เอวํ อายาเทโส น ทิสฺสติ.

‘‘สุปฺปพุทฺธ’’นฺติ ปาสฺส, อตฺถสํวณฺณนายปิ;

สมฺปทาเน นโมโยเค, อายาเทโส น ทิสฺสติ.

ตถา หิ

‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ พุทฺธคตา สตี’’ติ

อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิกสฺส ปุตฺโต คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสตึ อาวชฺเชตฺวา ‘นโม พุทฺธสฺสา’ติ วตฺวา คุฬํ ขิปตี’’ติ อายาเทสวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติ. สคาถาวคฺควณฺณนายมฺปิ ธนฺชานีสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘ตฺวํ ิตาปิ นิสินฺนาปิ ขิปิตฺวาปิ กาเสตฺวาปิ ‘นโม พุทฺธสฺสา’ติ ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส นมกฺการํ กโรสี’’ติ อายาเทสวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติ. ตถา ตตฺถ ตตฺถ ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ. ตสฺส ¶ ปุริสสฺส ภตฺตํ น รุจฺจติ. สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, พุทฺธสฺส ฉตฺตํ ธาเรติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเต’’ติอาทินา อายาเทสวิวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติ. เอวํ ทานโรจนาทีสุ พหูสุ สมฺปทานวิสเยสุ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตํ รูปํ น ทิสฺสติ.

คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ ปน จตูสุ าเนสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติ เจตฺถ คตฺยตฺถกมฺมนิ ทิสฺสติ. เอตฺถ หิ ‘‘มูลํ ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคํ คจฺฉตี’’ติ จ อตฺโถ. ‘‘ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติ เจตฺถ กส คติยนฺติ ธาตุสฺส ปติอุปสคฺเคน วิเสสิตตฺตา ‘‘อากฑฺเฒยฺยา’’ติ อตฺโถ ภวติ. ‘‘อยํ ปุริโส มม อตฺถกาโม, โย มํ คเหตฺวาน ทกาย เนตี’’ติ เอตฺถ นยนตฺถกมฺมนิ ทิสฺสติ. เอตฺถ หิ มํ อุทกํ เนติ, อตฺตโน วสนกโสพฺภํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ‘‘วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ เอตฺถ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติ. มม วจนโต วิรมถาติ หิ นิสฺสกฺกวจนวเสน อตฺโถ. ‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม’’ติ เอตฺถาปิ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติ. มม มหโต หํสคณสฺส ภตฺตาติ หิ สามิวจนวเสน อตฺโถ. มม หํสราชาติ เจตฺถ อธิปฺปาโย. ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนฺจยายา’’ติ เอตฺถาปิ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติ. มยํ ธนฺจยสฺส รฺโ อสกฺกตา จ ภวามาติ หิ กตฺตุตฺเถ สามิวจนํ. ตถา หิ ‘‘ธนฺจยสฺสา’’ติ วา ‘‘ธนฺจเยนา’’ติ วา วตฺตพฺเพ เอวํ อวตฺวา ‘‘ธนฺจยายา’’ติ สมฺปทานวจนํ ทานกฺริยาทิกสฺส สมฺปทานวิสยสฺส อภาวโต วิภตฺติวิปริณาเมเยว ยุชฺชติ, ตสฺมา ธนฺจยราเชน มยํ อสกฺกตา จ ภวามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อฺมฺปิ วิภตฺติวิปริณามฏฺานํ มคฺคิตพฺพํ.

‘‘วิราคาย ¶ อุปสมาย นิโรธายา’’ติอาทีนิ ปน อเนกสหสฺสานิ อายาเทสสหิตานิ สทฺทรูปานิ ตทตฺเถ ปวตฺตนฺติ. อฏฺกถาจริยาปิ หิ ธมฺมวินยสทฺทตฺถํ วณฺเณนฺตา ‘‘ธมฺมานํ วินยาย. อนวชฺชธมฺมตฺถฺเหส วินโย, น ภวโภคาทิอตฺถ’’นฺติ ตทตฺถวเสเนว อายาเทสสหิตํ สทฺทรูปํ ปยุฺชึสุ, เอวํ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมนิ นยนตฺถกมฺมนิ วิภตฺติวิปริณาเม ตทตฺเถ จาติ อิเมสุ จตูสุเยว าเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย. ตถา หิ นิรุตฺติปิฏเก ‘‘อตฺถายาติ สมฺปทานวจน’’นฺติ อายาเทสสหิตํ สทฺทรูปํ วุตฺตํ, ปุริสสทฺทาทิวเสน ปน ตาทิสานิ รูปานิ น วุตฺตานิ ตาทิสานํ สทฺทรูปานํ ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปวตฺตนโต. กจฺจายนปฺปกรเณปิ หิ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ ลกฺขณสฺส วุตฺติยํ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ปุริสายา’’ติ วา ‘‘สมณายา’’ติ วา ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติ วา น วุตฺตนฺติ.

เอตฺถ สิยา – นนุ โภ ตสฺเสว วุตฺติยํ ‘‘จตุตฺถีติ กิมตฺถํ ปุริสสฺส มุขํ. เอกวจนสฺสาติ กิมตฺถํ ปุริสานํ ททาติ. วาติ กิมตฺถํ ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริสาย สมณาย พฺราหฺมณายา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ นยโต ทสฺสิตานิ, เกวลํ ปน มุขสทฺทโยคโต พหุวจนภาวโต วิกปฺปนโต จ ‘‘ปุริสายา’’ติอาทีนิ น สิชฺฌนฺติ, มุขสทฺทโยคาทิวิรหิเต ปน าเน อวสฺสํ สิชฺฌนฺตีติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘จตุตฺถีติ กิมตฺถํ ปุริสสฺส มุข’’นฺติ วทนฺโต ‘‘สเจ อายาเทโส ภเวยฺย ¶ , จตุตฺถิยา เอว ภวติ, น ฉฏฺิยา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุข’’นฺติ ปทํ ทสฺเสสิ, น จ เตน ‘‘มุขสทฺทฏฺาเน เทตีติอาทิเก สมฺปทานวิสยภูเต กฺริยาปเท ิเต อายาเทโส โหตี’’ติ ทสฺเสติ. ‘‘เอกวจนสฺสาติ กิมตฺถํ ปุริสานํ ททาตี’’ติ วทนฺโตปิ ‘‘เอกวจนสฺเสว อายาเทโส โหติ, น พหุวจนสฺสา’’ติ ทสฺเสติ. ‘‘ททาตี’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสาน’’นฺติ ปทสฺส สมฺปทานวจนตฺตํ าเปตุํ อโวจ, น จ ‘‘เทตีติอาทิเก สมฺปทานวิสยภูเต กฺริยาปเท สติ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหตี’’ติ อิมมตฺถํ วิฺาเปติ. ‘‘วาติ กิมตฺถํ ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา’’ติ จ วทนฺโตปิ ‘‘สมฺปทาเนเยว วิกปฺเปน อายาเทโส โหตี’’ติ วิฺาเปติ, น ทานาทิกฺริยํ ปฏิจฺจ อายาเทสวิธานํ าเปติ.

ยทิ ปน ทานาทิกฺริยํ ปฏิจฺจ อายาเทสวิธานํ สิยา, วุตฺติการเกน ลกฺขณสฺส วุตฺติยํ มูโลทาหรเณเยว ‘‘อตฺถาย หิตายา’’ติ ตทตฺถปโยคานิ วิย ‘‘ปุริสาย ทียเต’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ. กสฺมาติ เจ? พุทฺธวจเน โปราณฏฺกถาสุ จ ตาทิสสฺส ปโยคสฺส อภาวา. นิรุตฺติปิฏเก หิ ปภินฺนปฏิสมฺภิโท โส อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ปุริสสฺส ทียเต’’ติ อายาเทสรหิตานิเยว รูปานิ ทสฺเสติ, ‘‘อตฺถายาติ สมฺปทานวจน’’นฺติ ภณนฺโตปิ จ เถโร ทานาทิกฺริยาเปกฺขํ อกตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตํ รูปเมว นิทฺทิสิ. เตน โส ปโยโค ตทตฺถปฺปโยโคติ วิฺายติ. อิติ อิเมหิ การเณหิ ชานิตพฺพํ ‘‘ทานาทิกฺริยํ ปฏิจฺจ อายาเทสวิธานํ น กต’’นฺติ. ยชฺเชวํ ‘‘อตฺถาย หิตายา’’ติอาทีนิเยว ตทตฺถปฺปโยคานิ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ ลกฺขณสฺส วิสยา ภเวยฺยุํ, นาฺานีติ? ตนฺน, อฺานิปิ วิสยาเยว ตสฺส. กตมานิ? ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป ¶ สคฺคาย คจฺฉติ, ทกาย เนติ, วิรมถายสฺมนฺโต มมวจนาย, คณาย ภตฺตา’’ติอาทีนิ. ‘‘สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติอาทีนิ ปน วาธิการตฺตา อวิสยาวาติ.

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต วุตฺติการเกน มูโลทาหรเณสุ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติอาทีนิปิ วตฺตพฺพานิ, กิมุทาหรเณ ปน ‘‘วาติ กิมตฺถํ สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, อวจเน การณมตฺถิ, ตํ สุณาถ – ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มูลาย, สคฺคายา’’ติ ปทานิ สุทฺธสมฺปทานวจนานิ น โหนฺติ คตฺยตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต, ตสฺมา มูโลทาหรเณสุ น วุตฺตานิ. ตถา ‘‘ทกาย เนตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ทกายา’’ติ ปทํ นยนตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ น วุตฺตํ. ‘‘วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘วจนายา’’ติ ปทํ นิสฺสกฺกวจนตฺเถ วตฺตนโต, ‘‘คณาย ภตฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘คณายา’’ติ ปทํ สามิวจนตฺเถ วตฺตนโต, ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนฺจยายา’’ติ เอตฺถ ‘‘ธนฺจยายา’’ติ ปทํ กตฺตุวเสน สามิอตฺเถ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ น วุตฺตํ. กิมุทาหรเณปิ ‘‘สคฺคสฺสา’’ติ ปทํ คมนสทฺทสนฺนิธานโต คตฺยตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ ‘‘วาติ กิมตฺถํ สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติ น วุตฺตํ. เอวฺเหตฺถ วุตฺตนเยน พุทฺธวจนํ โปราณฏฺกถานยฺจ ปตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ จตูสุเยว าเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเยติ ทฏฺพฺพํ.

นนุ จ โภ ‘‘จนฺทนสารํ เชฏฺิกาย อทาสิ สุวณฺณมาลํ กนิฏฺายา’’ติ ทานปฺปโยเค จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตรูปทสฺสนโต ‘‘ราชกฺาย ทียเต, ราชกฺาย ¶ รุจฺจติ อลงฺกาโร, ราชกฺาย ฉตฺตํ ธาเรติ, ราชกฺาย นโม กโรหิ, ราชกฺาย โสตฺถิ ภวตุ, ราชกฺาย สิลาฆเต’’ติอาทีหิปิ ปโยเคหิ ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘พุทฺธวจนํ โปราณฏฺกถานยฺจ ปตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ จตูสุเยว าเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย’’ติ วทถาติ? อุปฺปถมวติณฺโณ ภวํ, น หิ ภวํ อมฺหากํ วจนตฺถํ ชานาติ. อยฺเหตฺถ อมฺหากํ วจนตฺโถ – สพฺพานิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ เอกวจนวเสน ตติยาจตุตฺถีปฺจมีฉฏฺีสตฺตมีาเนสุ สมสมานิ โหนฺติ, อปฺปานิ อสมานิ, ตสฺมา ตานิ เปตฺวา ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺเคสุ ปุริสาทิ จิตฺตาทิสทฺทานํ อการนฺตปกติภาเว ิตานํ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ พุทฺธวจนาทีสุ ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺติ. เตเนว หิ ‘‘มูลาย, สคฺคาย, ทกาย, วจนาย, คณายา’’ติอาทีนิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ ตีสุ ‘‘อภิฺาย, สมฺโพธาย, นิพฺพานายา’’ติ เอวมาทีนิ ปน อเนกสตานิ ติลิงฺคปทานิ ตทตฺเถเยวาติ อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ทิสฺสนฺติ. ‘‘เทติ, โรจติ, ธาเรตี’’ติอาทีสุ ปน สุทฺธสมฺปทานวิสเยสุ น ทิสฺสนฺติ. ภวนฺติ จตฺร –

จตุตฺเถกวจนสฺส, อายาเทเสน สํยุตํ;

รูปํ อนิตฺถิลิงฺคานํ, าเนสุ จตุสุฏฺิตํ.

คตฺยตฺถกมฺมนิ เจว, นยนตฺถสฺส กมฺมนิ;

วิภตฺติยา วิปลฺลาเส, ตทตฺเถ จาติ นิทฺทิเส.

‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ’’;

เอวํ คตฺยตฺถกมฺมสฺมึ, ทิฏฺมมฺเหหิ สาสเน.

‘‘ทกาย ¶ เนติ’’ อิจฺเจวํ, นยนตฺถสฺส กมฺมนิ;

‘‘วจนายา’’ติ นิสฺสกฺเก, วิรมณปฺปโยคโต.

‘‘คณาย’’อิติ สามิสฺมึ, ‘‘ภตฺตา’’ติ สทฺทโยคโต;

‘‘ธนฺจยายา’’ติ ปทํ, กตฺตุตฺเถ สามิสูจกํ.

‘‘อสกฺกตา’’ติ สทฺทสฺส, โยคโตติ วินิทฺทิเส;

อฺโ จาปิ วิปลฺลาโส, มคฺคิตพฺโพ วิภาวินา.

‘‘อภิฺาย สมฺโพธาย, นิพฺพานายา’’ติมานิ ตุ;

ลิงฺคตฺตยวเสเนว, ตทตฺถสฺมึ วินิทฺทิเส.

เอวํ ปาานุโลเมน, กถิโต อายสมฺภโว;

อิทนฺตุ สุขุมํ านํ, จินฺเตตพฺพํ ปุนปฺปุนํ.

โอการนฺตวเสเนว, นานานยสุมณฺฑิตา;

ปทมาลา มเหสิสฺส, สาสนตฺถํ ปกาสิตา.

อิมมติมธุรฺเจ จิตฺติกตฺวา สุเณยฺยุํ,

วิวิธนยวิจิตฺตํ สาธโว สทฺทนีตึ;

ชินวรวจเนเต สทฺทโต ชาตกงฺขํ,

กุมุทมิว’สินา เว สุฏฺุ ฉินฺเทยฺยุเมตฺถ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค นาม

ปฺจโม ปริจฺเฉโท.

อการนฺโตการนฺตตาปกติกโอการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ ¶ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโร. สตฺถารํ, สตฺถาโร. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ. สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ. สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ. สตฺถริ, สตฺถาเรสุ. โภ สตฺถ, โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร.

อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโย. เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฏเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโต. ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยฺชนวิเสสวเสน, พฺยฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. นิรุตฺติปิฏกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปมาพหุวจนํ น อาคตํ. กิฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํ. ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตา. ตถา นิรุตฺติปิฏเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิ. ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติ. ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ สตฺถ, โภ สตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํ. นิรุตฺติปิฏเก ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํ. จูฬนิรุตฺติยํ ¶ ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ สตฺถา’’ อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ ลปิตํ. สพฺพเมตํ อาคเม อุปปริกฺขิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํ.

อิทานิ สตฺถุสทฺทสฺส ยํ รูปนฺตรํ อมฺเหหิ ทิฏฺํ, ตํ ทสฺเสสฺสาม – ตถา หิ ‘‘อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถูนํ เอกา นิฏฺา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สตฺถูน’’นฺติ ปทํ ทิฏฺํ, ตสฺมา อยมฺปิ กโม เวทิตพฺโพ ‘‘สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํ, สตฺถูน’’นฺติ. อภิภวิตา, อภิภวิตา, อภิภวิตาโร. อภิภวิตารํ, อภิภวิตาโร. อภิภวิตารา, อภิภวิตุนา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิ. อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํ, อภิภวิตูนํ. อภิภวิตารา, อภิภวิตาเรหิ, อภิภวิตาเรภิ. อภิภวิตุ, อภิภวิตุสฺส, อภิภวิตุโน, อภิภวิตานํ, อภิภวิตารานํ. อภิภวิตริ, อภิภวิตาเรสุ. โภ อภิภวิต, โภ อภิภวิตา, ภวนฺโต อภิภวิตาโร. ยถา ปเนตฺถ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยชิตา, เอวํ ปริภวิตุอาทีนฺจ อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา สตฺถุนเยน โยเชตพฺพา. เอตฺถฺานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘วตฺตา, ธาตา’’อิจฺจาทีนํ ปทานํ วตฺตุธาตุ อิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิ.

วตฺตา ธาตา คนฺตา เนตา,

ทาตา กตฺตา เจตา ตาตา;

เฉตฺตา เภตฺตา หนฺตา เมตา,

เชตา โพทฺธา าตา โสตา.

คชฺชิตา วสฺสิตา ภตฺตา, มุจฺฉิตา ปฏิเสธิตา;

ภาสิตา ปุจฺฉิตา ขนฺตา, อุฏฺาโตกฺกมิตา ตตา.

นตฺตา ¶ ปนตฺตา อกฺขาตา, สหิตา ปฏิเสวิตา;

เนตา วิเนตา อิจฺจาที, วตฺตเร สุทฺธกตฺตริ.

อุปฺปาเทตา วิฺาเปตา, สนฺทสฺเสตา ปพฺรูเหตา;

โพเธตาที จฺเ สทฺทา, เยฺยา เหตุสฺมึ อตฺถสฺมึ.

กตฺตา ขตฺตา เนตฺตา ภตฺตา, ปิตา ภาตาติเม ปน;

กิฺจิ ภิชฺชนฺติ สุตฺตสฺมึ, ตํ ปเภทํ กเถสฺสหํ.

สตฺถาติอาทีสุ เกจิ, อุปโยเคน สามินา;

สเหว นิจฺจํ วตฺตนฺติ, เนว วตฺตนฺติ เกจิ ตุ.

ตตฺร กตฺตุสทฺทาทโย รูปนฺตรวเสน สตฺถุสทฺทโต กิฺจิ ภิชฺชนฺติ. ตถา หิ ‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํวทา’’ติ เอตฺถ ‘‘กตฺเต’’ติ อิทํ อาลปเนกวจนรูปํ, เอวฺหิ ‘‘โภ กตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นาม. ‘‘เตน หิ โภ ขตฺเต เยน จมฺเปยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา เตนุปสงฺกมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ขตฺเต’’ติ อิทฺจาลปเนกวจนรูปํ. เอวมฺปิ ‘‘โภ ขตฺตา’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ นาม. ‘‘เนตฺเต อุชุํ คเต สตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เนตฺเต’’ติ อิทํ สตฺตมิยา เอกวจนรูปํ, เอตมฺปิ ‘‘เนตฺตรี’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ. ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตูสู’’ติ อิทํ สตฺตมิยา พหุวจนรูปํ. ‘‘ภตฺตาเรสู’’ติ รูปโต รูปนฺตรํ, อตฺร ‘‘ภตฺตูสู’’ติ ทสฺสนโต, ‘‘มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปิตูสู’’ติ ทสฺสนโต จ ‘‘วตฺตูสุ ธาตูสุ คนฺตูสุ เนตูสุ ทาตูสุ กตฺตูสู’’ติ เอวมาทินโยปิ คเหตพฺโพ. อยํ นโย สตฺถุสทฺเทปิ อิจฺฉิตพฺโพ วิย อมฺเห ปฏิภาติ.

ปิตา, ปิตา, ปิตโร. ปิตรํ, ปิตโร. ปิตรา, ปิตุนา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ. ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน ¶ , ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํ. ปิตรา, เปตฺยา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ. ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตานํ, ปิตรานํ, ปิตูนํ. ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุ. โภ ปิต, โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร. เอตฺถ ปน ‘‘เปตฺยา, ปิตูน’’นฺติ อิมํ นยทฺวยํ วชฺเชตฺวา ภาตุสทฺทสฺส จ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ตตฺถ ‘‘มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ, อนุฺาโตสิ มาตาปิตูหิ, มาตาปิตูนํ อจฺจเยนา’’ติ จ ทสฺสนโต ปิตุสทฺทสฺส ‘‘เปตฺยา, ปิตูหิ, ปิตูภิ. ปิตูน’’นฺติ รูปเภโท จ, ‘‘ปิตโร’’ อิจฺจาทีสุ รสฺสตฺตฺจ สตฺถุสทฺทโต วิเสโส. ตตฺถ จ ‘‘เปตฺยา’’ติ อิทํ ‘‘ชนฺตุโย, เหตุโย, เหตุยา, อธิปติยา’’ติ ปทานิ วิย อจินฺเตยฺยํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ ทฏฺพฺพํ.

โจทนา โสธนา จาตฺร ภวติ – สตฺถา ปิตา อิจฺเจวมาทีนิ นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย อาการนฺตานีติ จ, ปมํ เปตพฺพํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ จ ตุมฺเห ภณถ, ‘‘เหตุ สตฺถารทสฺสนํ. อมาตาปิตรสํวฑฺโฒ. กตฺตารนิทฺเทโส’’ติอาทีสุ ปน สตฺถาร อิจฺจาทีนิ กถํ ตุมฺเห ภณถาติ? เอตานิปิ มยํ ปกติรูปมุปาทาย อุการนฺตานีติ ภณามาติ. นนุ จ โภ เอตานิ อการนฺตานีติ? น, อุการนฺตานิเยว ตานิ. นนุ จ โภ โย อํ นาทีนิ ปรภูตานิ วจนานิ น ทิสฺสนฺติ เยหิ อุการนฺตสทฺทานมนฺตสฺส อาราเทโส สิยา, ตสฺมา อการนฺตานีติ? น, อีทิเส าเน ปรภูตานํ โย อํ นาทีนํ วจนานมโนกาสตฺตา. ตถา หิ สมาสวิสโย เอโส. สมาสวิสยสฺมิฺหิ อจินฺเตยฺยานิปิ รูปานิ ทิสฺสนฺตีติ. เอวํ สนฺเตปิ โภ ‘‘คามโต นิกฺขมตี’’ติ ปโยคสฺส วิย อสมาสวิสเย ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิทสฺสนโต ‘‘เหตุ ¶ สตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีสุ สตฺถาร อิจฺจาทีนิ อการนฺตานีติ จินฺเตตพฺพานีติ? น จินฺเตตพฺพานิ ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถาปิ อุการนฺตตฺตา. เอตฺถ หิ อสมาสตฺเตปิ โตปจฺจยํ ปฏิจฺจ สตฺถุสทฺทสฺส อุกาโร อาราเทสํ ลภติ. ยานิ ปน ตุมฺเห อุการสฺส อาราเทสนิมิตฺตานิ โย อํนาทีนิ วจนานิ อิจฺฉถ, ตานิ อีทิเส าเน วิฺูนํ ปมาณํ น โหนฺติ. กานิ ปน โหนฺตีติ เจ? อสมาสวิสเย โตปจฺจโย จ สมาสวิสเย ปรปทานิ จ ปรปทาภาเว สฺยาทิวิภตฺติโย จาติ อิมาเนว อีทิเส าเน เอกนฺเตน ปมาณํ โหนฺติ. ตถา หิ ธมฺมปทฏฺกถายํ ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนายํ ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺมึ ปหเฏ ทณฺโฑ นตฺถี’’ติ เอตฺถ นิมฺมาตาปิตโรติ อิมสฺส สมาสวิสยตฺตา สิมฺหิ ปเร อุกาโร อาราเทสํ ลภติ, ตโต สิสฺส โอการาเทโส, อิจฺเจตํ ปทํ ปกติรูปวเสน อุการนฺตํ ภวติ. นิปฺผนฺนตฺตมุปาทาย ‘‘ปุริโส, อุรโค’’ติ ปทานิ วิย โอการนฺตฺจ ภวติ. อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, นตฺถิ มาตาปิตโร เอตสฺสาติ นิมฺมาตาปิตโร’’ติ. ปกติรูปวเสน หิ ‘‘นิมฺมาตาปิตุ’’ อิติ ิเต สิวจนสฺมึ ปเร อุการสฺส อาราเทโส โหติ. กตฺถจิ ปน ธมฺมปทฏฺกถาโปตฺถเก ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิติโก’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, เอโส ปน ‘‘อยํ นิมฺมาตาปิตโร’’ติ ปทสฺส อยุตฺตตํ มฺมาเนหิ ปิโตติ มฺาม, น โส อยุตฺโต อฏฺกถาปาโ. โส หิ อุมงฺคชาตกฏฺกถายํ เอกปิตโรติ สิมฺหิ อาราเทสปโยเคน สเมติ. ตถา หิ –

‘‘ยถาปิ ¶ นิยโก ภาตา,

สอุทริโย เอกมาตุโก;

เอวํ ปฺจาลจนฺโท เต,

ทยิตพฺโพ รเถสภา’’ติ

อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ปาฬินยฺูหิ ครูหิ ‘‘นิยโกติ อชฺฌตฺติโก เอกปิตโร เอกมาตุยา ชาโต’’ติ สิมฺหิ อาราเทสปโยครจนา กตา. น เกวลฺจ สิมฺหิ อาราเทเส ปุลฺลิงฺคปฺปโยโคเยวมฺเหหิ ทิฏฺโ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคปฺปโยโคปิ สาสเน ทิฏฺโ. ตถา หิ วินยปิฏเก จูฬวคฺเค ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ ปทํ ทิสฺสติ. อยํ ปเนตฺถ สมาสวิคฺคโห ‘‘สกฺยกุเล อุปฺปนฺนตฺตา สกฺยสฺส ภควโต ธีตา สกฺยธีตรา, น สกฺยธีตรา อสกฺยธีตรา’’ติ. อิธาปิ สิมฺหิ ปเร อุการสฺส อาราเทโส กโต, อิตฺถิลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา อาปจฺจโย, ตโต สิโลโป จ ทฏฺพฺโพ. เอวํ สมาสปทตฺเต สตฺถุ ปิตุ กตฺตุสทฺทานํ นามิกปทมาลายํ วุตฺตรูปโต โกจิ โกจิ รูปวิเสโส ทิสฺสติ. อฺเสมฺปิ รูปวิเสโส นยฺุนา มคฺคิตพฺโพ สุตฺตนฺเตสุ. โก หิ นาม สมตฺโถ นิสฺเสสโต พุทฺธวจนสาคเร สํกิณฺณานิ วิจิตฺรานิ ปณฺฑิตชนานํ หทยวิมฺหาปนกรานิ ปทรูปรตนานิ สมุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา อมฺเหหิ อปฺปมตฺตกานิเยว ทสฺสิตานิ.

อทนฺธชาติโก วิฺุ-ชาติโก สตตํ อิธ;

โยคํ กโรติ เจ สตฺถุ, ปาฬิยํ โส น กงฺขติ.

เย ปนิธ อมฺเหหิ ‘‘สตฺถา, อภิภวิตา, วตฺตา, กตฺตา’’ทโย สทฺทา ปกาสิตา, เตสุ เกจิ อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘ปุจฺฉิตา, โอกฺกมิตา’’อิจฺจาทโย. ตถา หิ ‘‘อภิชานาสิ ¶ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปฺหํ อฺเ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา. นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติ. เกจิ สามิวจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺติ ‘‘อภิภวิตา, วตฺตา’’อิจฺจาทโย. ตถา หิ ‘‘ปจฺจามิตฺตานํ อภิภวิตา, ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร. อมตสฺส ทาตา. ปริสฺสยานํ สหิตา. อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม’’ติอาทิปโยคา พหู ทิสฺสนฺติ. เกจิ ปน อุปโยควจเนนปิ สทฺธึ เนว วตฺตนฺติ นิโยคา ปฺตฺติยํ ปวตฺตนโต. ตํ ยถา? ‘‘สตฺถา, ปิตา, ภาตา, นตฺตา’’อิจฺจาทโย. เอตฺถ ปน ‘‘อุปโยควจเนน สทฺธึ นิจฺจํ วตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํ กมฺมภูตํ อตฺถํ สนฺธาย กตนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอวํ อุการนฺตตาปกติกานํ อาการนฺตปทานํ ปวตฺตึ วิทิตฺวา สทฺเทสุ อตฺเถสุ จ โกสลฺลมิจฺฉนฺเตหิ ปุน ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘สตฺถา, สตฺโถ, สตฺถ’’นฺติ ติกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา. ตตฺร หิ ‘‘สตฺถา’’ติ อิทํ ปมํ อุการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺโถ’’ติ อิทํ ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สตฺถ’’นฺติทํ ปน ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา นิคฺคหีตนฺตภูตํ นปุํสกลิงฺคํ. ตตฺร สตฺถาติ สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา, โก โส? ภควา. สตฺโถติ สห อตฺเถนาติ สตฺโถ, ภณฺฑมูลํ คเหตฺวา วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คโต ชนสมูโห. สตฺถนฺติ สาสติ อาจิกฺขติ อตฺเถ เอเตนาติ สตฺถํ, พฺยากรณาทิคนฺโถ, อถ วา สสติ หึสติ สตฺเต เอเตนาติ สตฺถํ, อสิอาทิ. ‘‘สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโร. สตฺถารํ, สตฺถาโร’’ติ ปุเร วิย ¶ ปทมาลา. ‘‘สตฺโถ, สตฺถา. สตฺถํ, สตฺเถ’’ติ ปุริสนเยน ปทมาลา. ‘‘สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺถา. สตฺถํ, สตฺถานิ, สตฺเถ’’ติ นปุํสเก วตฺตมาน จิตฺตนเยน ปทมาลา โยเชตพฺพา. เอวํ ติธา ภินฺนาสุ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา.

สตฺถา ติฏฺติ สพฺพฺู, สตฺถา ยนฺติ ธนตฺถิกา;

สตฺถา อเปติ ปุริโส, โภนฺโต สตฺถา ททาถ สํ.

เอวํ สุติสามฺวเสน สทิสตา ภวติ.

สตฺถํ ยํ ติขิณํ เตน, สตฺโถ กตฺวาน กปฺปิยํ;

ผลํ สตฺถุสฺส ปาทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุฺชติ.

เอวํ อสุติสามฺวเสน อสทิสตา ภวติ, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสน. ‘‘เจตา เจโต’’ติ จ ‘‘ตาตา ตาโต’’ติ จ ทุกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา.

ตตฺร หิ ‘‘เจตา’’ติ ปมํ อุการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาตา’’ติ ปทมฺปิ. ‘‘เจโต’’ติ อิทํ ปน ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา โอการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ, ตถา ‘‘ตาโต’’ติ ปทมฺปิ. ตตฺร เจตาติ จิโนติ ราสึ กโรตีติ เจตา, ปาการจินนโก ปุคฺคโล, อิฏฺกวฑฺฒกีติ อตฺโถ. เจโตติ จิตฺตํ, เอวํนามโก วา ลุทฺโท. เอตฺถ จ จิตฺตํ ‘‘เจตยติ จินฺเตตี’’ติ อตฺถวเสน เจโต, ลุทฺโท ปน ปณฺณตฺติวเสน. ตาตาติ ตายตีติ ตาตา. ‘‘อฆสฺส ตาตา หิตสฺส วิธาตา’’ติสฺส ปโยโค. ‘‘ตาโต’’ติ เอตฺถาปิ ตายตีติ ตาโต, ปุตฺตานํ ปิตูสุ, ปิตรานํ ปุตฺเตสุ, อฺเสฺจ อฺเสุ ปิยปุคฺคเลสุ วตฺตพฺพโวหาโร ¶ เอโส. ‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺจติ อสฺสเม. กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมํ ธมํ. เอหิ ตาตา’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. ‘‘เจตา, เจตา, เจตาโร. เจตารํ, เจตาโร’’ติ สตฺถุนเยน ปทมาลา. ‘‘เจโต, เจตา. เจตํ, เจเต. เจตสา, เจเตนา’’ติ มโนคณนเยน เยฺยา. อยํ จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ‘‘เจโต, เจตา. เจตํ, เจเต. เจเตนา’’ติ ปุริสนเยน เยฺยา. อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ‘‘ตาตา, ตาตา, ตาตาโร. ตาตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เยฺยา. ‘‘ตาโต, ตาตา, ตาต’’นฺติ ปุริสนเยน เยฺยา. เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา, ตถา ลิงฺคอนฺตวเสน ‘‘าตา, าโต, าตํ, าตา’’ติ จตุกฺกํ กตฺวา ปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา.

ตตฺร หิ ‘‘าตา’’ติ อิทํ ปมํ อุการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉา อาการนฺตภูตํ ปุลฺลิงฺคํ. ‘‘าโต าต’’นฺติ อิมานิ ยถากฺกมํ ปมํ อการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺโฉการนฺตนิคฺคหีตนฺตภูตานิ วาจฺจลิงฺเคสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานิ. ตถา หิ ‘‘าโต อตฺโถ สุขาวโห. าตเมตํ กุรงฺคสฺสา’’ติ เนสํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ. ‘‘าตา’’ติ อิทํ ปน ปมํ อาการนฺตตาปกติยํ ตฺวา ปจฺฉาปิ อาการนฺตภูตํ วาจฺจลิงฺเคสุ อิตฺถิลิงฺคํ. ตถา หิ ‘‘เอสา อิตฺถิมยา าตา’’ติ ปโยโค. ตตฺร ปุลฺลิงฺคปกฺเข ‘‘ชานาตีติ าตา’’ติ กตฺตุการกวตฺตมานกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตฺถิลิงฺคาทิปกฺเข ‘‘ายิตฺถาติ าตา าโต ¶ าต’’นฺติ กมฺมการกาตีตกาลวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอส นโย อฺตฺถาปิ ยถาสมฺภวํ ทฏฺพฺโพ. ‘‘าตา, าตา, าตาโร. าตาร’’นฺติ สตฺถุนเยน เยฺยา. ‘‘าโต, าตา. าต’’นฺติ ปุริสนเยน เยฺยา. ‘‘าตํ, าตานิ, าตา. าตํ, าตานิ, าเต’’ติ วกฺขมานจิตฺตนเยน เยฺยา. ‘‘าตา, าตา, าตาโย. าตํ, าตา, าตาโย’’ติ วกฺขมานกฺานเยน เยฺยา. เอวมิมาสุปิ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา. อฺเสุปิ าเนสุ ยถารหํ อิมินา นเยน สทิสาสทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพา. วตฺตา ธาตา คนฺตาทีนมฺปิ ‘‘วทตีติ วตฺตา, ธาเรตีติ ธาตา, คจฺฉตีติ คนฺตา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ นิพฺพจนานิ เยฺยานิ.

ยํ ปเนตฺถ อมฺเหหิ ปกิณฺณกวจนํ กถิตํ, ตํ ‘‘อฏฺาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํ. ยสฺมา อยํ สทฺทนีติ นาม สทฺทานมตฺถานฺจ ยุตฺตายุตฺติปกาสนตฺถํ กตารมฺภตฺตา นานปฺปกาเรน สพฺพํ มาคธโวหารํ สงฺโขเภตฺวา กถิตาเยว โสภติ, น อิตรถา, ตสฺมา นานปฺปเภเทน วตฺตุมิจฺฉาย สมฺภวโต ‘‘อฏฺาเน อิทํ กถิต’’นฺติ น วตฺตพฺพํ. นานาอุปาเยหิ วิฺูนํ าปนตฺถํ กตารมฺภตฺตา จ ปน ปุนรุตฺติโทโสเปตฺถ น จินฺเตตพฺโพ, อฺทตฺถุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ อยํ สทฺทนีติ ปิฏกตฺตโยปการาย สกฺกจฺจํ ปริยาปุณิตพฺพา.

อิติ อภิภวิตาปทสทิสานิ วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิ. อิทานิ อตํสทิสานิ ทสฺเสสฺสาม. เสยฺยถิทํ –

คุณวา คณวา เจว, พลวา ยสวา ตถา;

ธนวา สุตวา วิทฺวา, ธุตวา กตวาปิ จ.

หิตวา ¶ ภควา เจว, ธิตวา ถามวา ตถา;

ยตวา จาควา จาถ, หิมวิจฺจาทโย รวา.

ปุนฺนปุํสกลิงฺเคหิ, อการนฺเตหิ ปายโต;

วนฺตุสทฺโท ปโร โหติ, ตทนฺตา คุณวาทโย.

สฺาวา รสฺมิวา เจว, มสฺสุวา จ ยสสฺสิวา;

อิจฺจาทิทสฺสนาเปโส, อาการิวณฺณุการโต;

อิตฺถิลิงฺคาทีสุ โหติ, กตฺถจีติ ปกาสเย.

สติมา คติมา อตฺถ-ทสฺสิมา ธิติมา ตถา;

มุติมา มติมา เจว, ชุติมา หิริมาปิ จ.

ถุติมา รติมา เจว, ยติมา พลิมา ตถา;

กสิมา สุจิมา ธีมา, รุจิมา จกฺขุมาปิ จ.

พนฺธุมา เหตุมา’ยสฺมา, เกตุมา ราหุมา ตถา;

ขาณุมา ภาณุมา โคมา, วิชฺชุมา วสุมาทโย.

ปาปิมา ปุตฺติมา เจว, จนฺทิมิจฺจาทโยปิ จ;

อตํสทิสสทฺทาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

อิวณฺณุกาโรกาเรหิ, มนฺตุสทฺโท ปโร ภเว;

อาการนฺตา จิการนฺตา, อิมนฺตูติ วิภาวเย.

คุณวา, คุณวา, คุณวนฺโต. คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต. คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ. คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ. คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํ. คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุ. โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวา, โภนฺโต คุณวนฺโต.

เอตฺถ ¶ ปน ‘‘เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวาโหถา’’ติ จ,

‘‘พลวนฺโต ทุพฺพลา โหนฺติ, ถามวนฺโตปิ หายเร;

จกฺขุมา อนฺธิกา โหนฺติ, มาตุคามวสํ คตา’’ติ จ

ปาฬิยํ ‘‘สีลวา, จกฺขุมา’’ติ ปมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนฏฺาเน พหุวจนํ วุตฺตํ. ‘‘คุณวา สติมา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. จูฬนิรุตฺติยมฺปิ หิ ‘‘คุณวา’’ติ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนานิ อาคตานิ, นิรุตฺติปิฏเก ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเนว อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน นิรุตฺติปิฏเก จ ‘‘โภ คุณว’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อาคตํ. มยํ ปน ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา. กถํ นุ ภควา ตุยฺหํ สาวโก สาสเน รโต’’ติเอวมาทีสุ อเนกสเตสุ ปาเสุ ‘‘ภควา’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทีฆภาวทสฺสนโต วนฺตุปจฺจยฏฺาเน ‘‘โภ คุณวา’’อิจฺจาทิ ทีฆวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มฺาม, มนฺตุปจฺจยฏฺาเน ปน อิมนฺตุปจฺจยฏฺาเน จ ‘‘สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม. เอวํ ชานาหิ ปาปิม’’อิจฺจาทีสุ ปาฬิปเทเสสุ ‘‘จกฺขุม’’อิจฺจาทิอาลปเนกวจนสฺส รสฺสภาวทสฺสนโต ‘‘โภ สติม, โภ คติม’’อิจฺจาทิ รสฺสวเสน วจนํ ยุตฺตตรํ วิย มฺาม, อถ วา มหาปรินิพฺพานสุตฺตฏฺกถายํ ‘‘อายสฺมา ติสฺส’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘ภควา, อายสฺมา’’ อิติทีฆวเสน วุตฺตปทมตฺตํ เปตฺวา วนฺตุปจฺจยฏฺาเนปิ มนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพ, มนฺตุปจฺจยฏฺาเนปิ วนฺตุปจฺจยนโย เนตพฺโพ. ตถา หิ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ คุณวํ, โภ คุณว, โภ คุณวา’’อิติ นิคฺคหีตรสฺสทีฆวเสน ตีณิ อาลปเนกวจนานิ วุตฺตานิ, อิมินา ‘‘โภ สติมํ, โภ สติม, โภ สติมา’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโต ¶ . ปมาพหุวจนฏฺาเน ปน ‘‘คุณวนฺโต, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ ตีณิ ปทานิ วุตฺตานิ, อิมินาปิ ‘‘สติมนฺโต, สติมนฺตา, สติมนฺตี’’ติ เอวมาทินโยปิ ทสฺสิโต. เตสุ ‘‘โภ คุณวํ โภ สติมํ, คุณวนฺตา, คุณวนฺตี’’ติ อิมานิ ปทานิ เอวํคติกานิ จ อฺานิ ปทานิ ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธานิ ยถา ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ปทํ ปสิทฺธํ, ตสฺมา ยํ จูฬนิรุตฺติยํ วุตฺตํ, ยฺจ นิรุตฺติปิฏเก, ยฺจ กจฺจายนาทีสุ, ตํ สพฺพํ ปาฬิยา อฏฺกถาหิ จ สทฺธึ ยถา น วิรุชฺฌติ, คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ วิย อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, ตถา คเหตพฺพํ.

อปิเจตฺถ อยมฺปิ วิเสโส คเหตพฺโพ. ตํ ยถา? ‘‘ตุยฺหํ ธีตา มหาวีร, ปฺวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ ปาฬิยํ ‘‘ปฺวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต.

‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฏฺิตานิ,

ยสสฺสิ นํ ปฺวนฺตํ วิสยฺห;

ยโส จ ลทฺธา ปุริมํ อุฬารํ,

นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติ.

อิมิสฺสา ชาตกปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘ปฺวนฺต’’อิติ อาลปเนกวจนสฺส ทสฺสนโต จ ‘‘โภ คุณวนฺต, โภ คุณวนฺตา, โภ สติมนฺต, โภ สติมนฺตา’’ติอาทีนิปิ อาลปเนกวจนานิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิ. ตถา หิ ติสฺสํ ปาฬิยํ ‘‘ยสสฺสิ ปฺวนฺต’’ อิจฺจาลปนวจนํ อฏฺกถาจริยา อิจฺฉนฺติ. นนฺติ หิ ปทปูรเณ นิปาตมตฺตํ. ปฺวนฺตนฺติ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อนุสาราคมํ กตฺวา วุตฺตํ. เอวํ ปาวจเน วนฺตุปจฺจยาทิสหิตานํ สทฺทานํ ‘‘ภควา, อายสฺมา, ปฺวนฺต, จกฺขุม, ปาปิม’’อิติทสฺสิตนเยน อาลปนปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ ‘‘คงฺคาภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ จ ‘‘กุโต อาคตตฺถ ภนฺเตติ, หิมวนฺตา มหาราชา’’ติ จ ทสฺสนโต ¶ ‘‘คุณวนฺตา’’ติ ปฺจมิยา เอกวจนํ กถิตํ. ยถา คุณวนฺตุ สทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ธนวนฺตุพลวนฺตาทีนํ สติมนฺตุ คติมนฺตาทีนฺจ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

อิทานิ วิทฺวาทิปทานํ คุณวาปเทน สมานคติกตฺตมฺปิ โสตูนํ ปโยเคสุ สมฺโมหาปคมตฺถํ เอกเทสโต นิพฺพจนาทีหิ สทฺธึ วิทฺวนฺตุอิจฺจาทิปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – าณสงฺขาโต เวโท อสฺส อตฺถีติ วิทฺวา, ปณฺฑิโต. เอตฺถ จ วิทฺวาสทฺทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘อิติ วิทฺวา สมํ จเร’’ติอาทิ อาหจฺจปาโ นิทสฺสนํ. อตฺรายํ ปทมาลา – วิทฺวา, วิทฺวา, วิทฺวนฺโต. วิทฺวนฺตํ, วิทฺวนฺเต. วิทฺวตา, วิทฺวนฺเตน. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. เวทนาวา, เวทนาวา, เวทนาวนฺโต. เวทนาวนฺตํ, เวทนาวนฺเต. เวทนาวตา, เวทนาวนฺเตน. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. เอวํ ‘‘สฺาวาเจตนาวา สทฺธาวา ปฺวา สพฺพาวา’’อิจฺจาทีสุปิ. เอตฺถ จ ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ สพฺพาวนฺตํ โลก’’นฺติอาทีนิ นิทสฺสนปทานิ. ตตฺถ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. มชฺเฌทีฆฺหิ อิทํ ปทํ. เยภุยฺเยน ปน ‘‘ปฺวาปฺวนฺโต’’ติอาทีนิ มชฺเฌรสฺสานิปิ ภวนฺติ. ยสสฺสิโน ปริวารภูตา ชนา อสฺส อตฺถีติ ยสสฺสิวา, อถ วา ยสสฺสี จ ยสสฺสิวา จาติ ยสสฺสิวา. เอกเทสสรูเปกเสโสยํ. ‘‘ยสสฺสิวา’’ติ ปทสฺส ปน อตฺถิภาเว –

‘‘ขตฺติโย ชาติสมฺปนฺโน, อภิชาโต ยสสฺสิวา;

ธมฺมราชา วิเทหานํ, ปุตฺโต อุปฺปชฺชเต ตวา’’ติ

อิทํ นิทสฺสนํ. ‘‘ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวา, ยสสฺสิวนฺโต. ยสสฺสิวนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํ. อตฺเถ ทสฺสนสีลํ อตฺถทสฺสิ, กึ ¶ ตํ? าณํ. อตฺถทสฺสิ อสฺส อตฺถีติ อตฺถทสฺสิมา, เอตฺถ จ –

‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มุติมา อตฺถทสฺสิมา;

สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวี’’ติ

อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ. ‘‘อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมา, อตฺถทสฺสิมนฺโต. อตฺถทสฺสิมนฺตํ’’ อิจฺจาทิ เนตพฺพํ. ปาปํ อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา, อกุสลราสิสมนฺนาคโต มาโร. ปุตฺตา อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา, พหุปุตฺโต. ‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา’’ติ เอตฺถ หิ พหุปุตฺโต ‘‘ปุตฺติมา’’ติ วุจฺจติ. จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา. จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทวิมานมธิปฺเปตํ, จนฺทวิมานวาสี ปน เทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติ. ตถา หิ ‘‘จนฺโท อุคฺคโต, ปมาณโต จนฺโท อายามวิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ เอกูนปฺาสโยชโน, ปริกฺเขปโต ตีหิ โยชเนหิ อูนทิยฑฺฒสตโยชโน’’ติอาทีสุ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตถาคตํ อรหนฺตํ, จนฺทิมา สรณํ คโต’’ติอาทีสุ ปน จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺทิมา’’ติ. อปโร นโย – จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา. จนฺโทติ เจตฺถ จนฺทเทวปุตฺโต อธิปฺเปโต, ตนฺนิวาสฏฺานภูตํ ปน จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติ. ตถา หิ ‘‘ราหุ จนฺทํ ปมุฺจสฺสุ, จนฺโท มณิมยวิมาเน วสตี’’ติอาทีสุ จนฺทเทวปุตฺโต ‘‘จนฺโท’’ติ วุตฺโต.

‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยุฺชติ พุทฺธสาสเน;

โสมํโลกํปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ

อาทีสุ ปน ตนฺนิวาสฏฺานภูตํ จนฺทวิมานํ ‘‘จนฺทิมา’’ติ วุตฺตํ. อิติ ‘‘จนฺโท’’ติ จ ‘‘จนฺทิมา’’ติ จ จนฺทเทวปุตฺตสฺสปิ จนฺทวิมานสฺสปิ ¶ นามนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺร ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา จนฺทิมา’’ติ อิมานิ ปาปสทฺทาทิโต ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตสฺส อิมนฺตุปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธิมุปาคตานีติ คเหตพฺพานิ.

นนุ จ โภ มนฺตุปจฺจยวเสเนว สาเธตพฺพานีติ? น, กตฺถจิปิ อการนฺตโต มนฺตุโน อภาวา. นนุ จ โภ เอวํ สนฺเตปิ ปาป ปุตฺต จนฺทโต ปมํ อิการาคมํ กตฺวา ตโต มนฺตุปจฺจยํ กตฺวา สกฺกา สาเธตุนฺติ? สกฺกา รูปมตฺตสิชฺฌนโต, นโย ปน โสภโน น โหติ. ตถา หิ ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจเย วิธิยมาเน อฺเหิ คุณยสาทีหิ อการนฺเตหิ อิการาคมํ กตฺวา มนฺตุปจฺจยสฺส กาตพฺพตาปสงฺโค สิยา. น หิ อเนเกสุ ปาฬิสตสหสฺเสสุ กตฺถจิปิ อการนฺตโต คุณ ยสาทิโต อิการาคเมน สทฺธึ มนฺตุปจฺจโย ทิสฺสติ, อฏฺานตฺตา ปน ปาป ปุตฺตาทิโต อการนฺตโต อิการาคมํ อกตฺวา อิมนฺตุปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺตีติ.

เอวํ สนฺเตปิ โภ กสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ มนฺตุปจฺจโยว วุตฺโต, น อิมนฺตุปจฺจโยติ? ทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว. กถํ ายตีติ เจ? ยสฺมา ตตฺถ ‘‘ตปาทิโต สี, ทณฺฑาทิโต อิก อี, มธฺวาทิโต โร, คุณาทิโต วนฺตู’’ติ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ สนฺนิหิตโตทนฺตสทฺทภาเวน วตฺวา มชฺเฌ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ อฺถา สุตฺตํ วตฺวา ตโต สนฺนิหิตโตทนฺตวเสน ‘‘สทฺธาทิโต ณา’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘สตฺยาทีหิมนฺตู’’ติ วิสทิสํ กตฺวา วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส วเสน อิมนฺตุ ปจฺจโย จ วุตฺโตติ วิฺายติ. ปกติ เหสาจริยานํ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺตโน อธิปฺปายวิฺาปนํ. เอตฺถ จ ทุติโย อตฺโถ สรสนฺธิวเสน คเหตพฺโพ. ตถา หิสฺส ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ ¶ ปโม อตฺโถ, ‘‘สตฺยาทีหิ อิมนฺตู’’ติ ทุติโย อตฺโถ. อิติ ‘‘เสโต ธาวตี’’ติ ปโยเค วิย ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ สุตฺเต ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน อตฺถทฺวยปฏิปตฺติ ภวติ, ตสฺมา ปรมสุขุมสุคมฺภีรตฺถวตา อเนน สุตฺเตน กตฺถจิ สติ คติ เสตุ โคอิจฺจาทิโต มนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโต. กตฺถจิ สติ ปาป ปุตฺตอิจฺจาทิโต อิมนฺตุปจฺจโย อิจฺฉิโตติ ทฏฺพฺพํ.

ยสฺมา ปน สติสทฺโท มนฺตุวเสน คติธีเสถุโค อิจฺจาทีหิ, อิมนฺตุวเสน ปาปปุตฺตาทีหิ จ สมานคติกตฺตา เตสํ ปการภาเวน คหิโต, ตสฺมา เอวํ สุตฺตตฺโถ ภวติ ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตุ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ มนฺตุปจฺจโย โหติ อิมนฺตุปจฺจโย จ ยถารหํ ‘ตทสฺสตฺถิ’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ’’ติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ สตีติ อิการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ธีมา, เสตุมา, โคมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อีการนฺต อุการนฺตนิจฺโจการนฺตโต มนฺตุปจฺจโย โหติ. ยถา จ ‘‘สติมา’’ติ เอตฺถ ‘‘สตี’’ติ อิการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติ, ตถา ‘‘คติมา, ปาปิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุ อิการนฺต อการนฺตโต อิมนฺตุปจฺจโย โหติ. เอวํ สติปฺปกาเรหิ สทฺเทหิ ยถาสมฺภวํ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยา โหนฺตีติ.

ยชฺเชวํ ปจฺจยทฺวยวิธายกํ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา นาโวจาติ? ตถา อวจเน การณมตฺถิ. ยทิ หิ ‘‘ทณฺฑาทิโต อิก อี’’ติ สุตฺตํ วิย ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ สุตฺตํ วุตฺตํ สิยา, เอกกฺขเณเยว อิมนฺตุ มนฺตูนํ วจเนน ทณฺฑสทฺทโต สมฺภูตํ ‘‘ทณฺฑิโก ทณฺฑี’’ติ รูปทฺวยมิว สติคติอาทิโตปิ วิสทิสรูปทฺวยมิจฺฉิตพฺพํ สิยา, ตฺจ นตฺถิ, ตสฺมา ¶ ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํ. อปิจ ตถา วุตฺเต พวฺหกฺขรตาย คนฺถครุตา สิยา. ยสฺมา จ สุตฺเตน นาม อปฺปกฺขเรน อสนฺทิทฺเธน สารวนฺเตน คูฬฺหนินฺนเยน สพฺพโตมุเขน อนวชฺเชน ภวิตพฺพํ. กจฺจายเน จ เยภุยฺเยน ตาทิสานิ คมฺภีรตฺถานิ สุวิสทาณวิสยภูตานิ สุตฺตานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘อุปาฌธิกิสฺสรวจเน, สรา สเร โลป’’นฺติอาทีนิ, อิทมฺปิ เตสมฺตรํ, ตสฺมา ‘‘สตฺยาทิโต อิมนฺตุ มนฺตู’’ติ น วุตฺตํ. เอวํ สุตฺโตปเทเส อกเตปิ อิมนฺตุโนปิ คหณตฺถํ ภินฺนสตฺติสมเวตวเสน ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อปโร นโย – ‘‘ตปาทิโต สี’’ติอาทีสุ โตทนฺตสทฺทสฺส พหุวจนนฺตตา น สุฏฺุ ปากฏา โตปจฺจยสฺส เอกตฺถพวฺหตฺเถสุ วตฺตนโต, ‘‘สตฺยาทีหิ มนฺตู’’ติ เอตฺถ ปน หิสทฺทสฺส พหุวจนตฺถตา อตีว ปากฏา, ตสฺมา พหุวจนคฺคหเณน อิมนฺตุ ปจฺจโย โหตีติปิ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ โภ วินาปิ อิมนฺตุปจฺจเยน ปาปมสฺสตฺถีติ ปาปี, ปาปี เอว ปาปิมาติ สกตฺเถ มาปจฺจเย กเตเยว ‘‘ปาปิมา ปุตฺติมา’’ติอาทีนิ สิชฺฌนฺติ ‘‘ฉฏฺโม โส ปราภโว’’ติ เอตฺถ มปจฺจเยน ‘‘ฉฏฺโม’’ติ ปทํ วิยาติ? อตินยฺู ภวํ, อตินยฺู นามาติ ภวํ วตฺตพฺโพ, น ปน ภวํ สทฺทคตึ ชานาติ, สทฺทคติโย จ นาม พหุวิธา. ตถา หิ ฉฏฺโเยว ฉฏฺโม, ‘‘สุตฺตเมว สุตฺตนฺโต’’ติอาทีสุ ปุริสนเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติอาทีสุ กฺานเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ, ‘‘ทิฏฺิ เอว ทิฏฺิคต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตนเยน โยเชตพฺพา สทฺทคติ. เอวํวิธาสุ สทฺทคตีสุ ‘‘ปาปี เอว ปาปิมา’’ติอาทิกํ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? ‘‘สตฺถา ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา สา ปุมา’’ติอาทีสุ ¶ จ กตรํ สทฺทคตึ วเทสิ? กตรสทฺทนฺโตคธํ กตราย จ นามิกปทมาลายํ โยเชตพฺพํ มฺสีติ? โส เอวํ ปุฏฺโ อทฺธา อุตฺตริ กิฺจิ อทิสฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, ตสฺมา ตาทิโส นโย น คเหตพฺโพ. ตาทิสสฺมิฺหิ นเย ‘‘ปาปิมตา ปาปิมโต’’ติอาทีนิ รูปานิ น สิชฺฌนฺติ, อิมนฺตุปจฺจยนเยน ปน สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อยเมว นโย ปสตฺถตโร อายสฺมนฺเตหิ สมฺมา จิตฺเต เปตพฺโพ. อตฺริทํ นิทสฺสนํ –

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ,

มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา,

ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน’’ติ จ,

‘‘สาขาปตฺตผลูเปโต, ขนฺธิมาวมหาทุโม’’ติ จ.

ปาปิมา, ปาปิมา, ปาปิมนฺโต. ปาปิมนฺตํ. เสสํ เนยฺยํ, เอส นโย ‘‘ขนฺธิมา, ปุตฺติมา’’ติอาทีสุปิ.

อิทานิ ยถาปาวจนํ กิฺจิเทว หิมวนฺตุ สติมนฺตาทีนํ วิเสสํ พฺรูม. หิมวนฺโตว ปพฺพโต. สติมํ ภิกฺขุํ. พนฺธุมํ ราชานํ. จนฺทิมํ เทวปุตฺตํ. สติมสฺส ภิกฺขุโน. พนฺธุมสฺส รฺโ. อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อิจฺจาทิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ ทฺวินฺนํ วตฺตพฺพวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ พหูนํ วตฺตพฺพวจนนฺติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ติณฺณ’’นฺติ เจตฺถ กถาสีสมตฺตํ, เตน จตุนฺนมฺปิ ปฺจนฺนมฺปิ อติเรกสตานมฺปีติ ทสฺสิตํ ¶ โหติ. พหโวหิ อุปาทาย ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ปิตา. ตตฺถ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติทํ วินยโวหารวเสน ทฺเวเยว สนฺธาย วุตฺตตฺตา น สพฺพสาธารณํ. วินยโวหารฺหิ วชฺเชตฺวา อฺสฺมึ โวหาเร น ปวตฺตติ. ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติทํ ปน สพฺพตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวินฺนํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.

ตตฺร ‘‘หิมวนฺโต’’ติ อิทํ เยภุยฺเยเนกวจนํ ภวติ, กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ, เตนาห นิรุตฺติปิฏเก เถโร ‘‘หิมวา ติฏฺติ, หิมวนฺโต ติฏฺนฺตี’’ติ. ‘‘หิมวนฺโตว ปพฺพโต’’ติ อยํ เอกวจนนโย ยถารุตปาฬิวเสน คเหตพฺโพ. ยถารุตปาฬิ จ นาม –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา.

อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;

อตุโล นาม นาเมน, ปุฺวนฺโต ชุตินฺธโร.

คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โส อิสิ;

สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร’’

อิจฺจาทิ. เอตฺถ ‘‘ปุฺวนฺโต’’ติอาทีนิ อเนเกสุ าเนสุ พหุวจนภาเวน ปุนปฺปุนํ วทนฺตานิปิ กตฺถจิ เอกวจนานิ โหนฺติ, เอกวจนภาโว จ เนสํ คาถาวิสเย ทิสฺสติ, ตสฺมา ตานิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิ.

เอวํ หิมวนฺตุสติมนฺตุสทฺทาทีนํ วิเสสํ ตฺวา ปุน ลิงฺคนฺตวเสน ทฺวิลิงฺคกปทานมตฺโถ จ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา จ ปทานํ สทิสาสทิสตา จ ววตฺถเปตพฺพา.

ตตฺร ¶ หิ ‘‘สิริมา’’ติ ปทํ สุติสามฺวเสน ลิงฺคทฺวเย วตฺตนโต ทฺวิธา ภิชฺชติ. ‘‘สิริมา ปุริโส’’ติ หิ อตฺเถ อาการนฺตํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘สิริมา นาม เทวี’’ติ อตฺเถ อาการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมฺเปตํ อุการนฺตตาปกติกา. อถ วา ปน ปจฺฉิมํ อาการนฺตตาปกติกํ, สิรี ยสฺส อตฺถิ โส สิริมาติ ปุลฺลิงฺควเสน นิพฺพจนํ, สิรี ยสฺสา อตฺถิ สา สิริมาติ อิตฺถิลิงฺควเสน นิพฺพจนํ. อตฺริมานิ กิฺจาปิ สุติวเสน นิพฺพจนตฺถวเสน จ อฺมฺํ สมานตฺถานิ, ตถาปิ ปุริสปทตฺถอิตฺถิปทตฺถวาจกตฺตา ภินฺนตฺถานีติ เวทิตพฺพานิ. เอส นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เนตพฺโพ. สิริมา, สิริมา, สิริมนฺโต. สิริมนฺตํ, สิริมนฺเต. สิริมตา, สิริมนฺเตน. คุณวนฺตุสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลา. สิริมา, สิริมา, สิริมาโย. สิริมํ, สิริมา, สิริมาโย. สิริมาย. วกฺขมานกฺานเยน เยฺยา. เอวํ ทฺวิธา ภินฺนานํ สมานสุติกสทฺทานํ นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ววตฺถเปตพฺพา. สมานนิพฺพจนตฺถสฺสปิ หิ อสมานสุติกสฺส ‘‘สิริมา’’ติ สทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ ปทานํ อิเมหิ ปเทหิ กาจิปิ สมานตา น ลพฺภติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สิริมา’’ติ ปทํ ทฺเวธา, ปุมิตฺถีสุ ปวตฺติโต;

ภิชฺชตีติ วิภาเวยฺย, เอตฺถ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉิตํ.

อิติ อภิภวิตา ปเทน วิสทิสานิ คุณวาสติมาทีนิ ปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิ. อิทานิ อปรานิปิ ตพฺพิสทิสานิ ปทานิ ทสฺเสสฺสาม สทฺธึ นามิกปทมาลาหิ. เสยฺยถิทํ?

ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา, อาตุมา สา ปุมา รหา;

ทฬฺหธมฺมา จ ปจฺจกฺข-ธมฺมา จ วิวฏจฺฉทา.

วตฺตหา ¶ จ ตถา วุตฺต-สิรา เจว ยุวาปิ จ;

มฆว อทฺธ มุทฺธาทิ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

เอตฺถ ‘‘สา’’ติ ปทเมว อาการนฺตตาปกติกมาการนฺตํ, เสสานิ ปน อการนฺตตาปกติกานิ อาการนฺตานิ.

ราชา, ราชา, ราชาโน. ราชานํ, ราชํ, ราชาโน. รฺา, ราชินา, ราชูหิ, ราชูภิ. รฺโ, ราชิโน, รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ. รฺา, ราชูหิ, ราชูภิ. รฺโ, ราชิโน, รฺํ, ราชูนํ, ราชานํ. รฺเ, ราชินิ, ราชูสุ. โภ ราช, ภวนฺโต ราชาโน, ภวนฺโต ราชา อิติ วา, อยมมฺหากํ รุจิ.

นิรุตฺติปิฏกาทีสุ ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน อาคตํ. กิฺจาปิ นิรุตฺติปิฏกาทีสุ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ ปาฬิยํ พหุวจเนกวจนวเสน ‘‘สขา’’ติ ปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘ราชา’’ติ พหุวจนํ อิจฺฉิตพฺพเมว. ตถา ‘‘พฺรหฺมา, อตฺตา’’อิจฺจาทีนิปิ พหุวจนานิ ตคฺคติกตฺตา วินา เกนจิ รูปวิเสเสน.

เอตฺถ จ ‘‘คหปติโก นาม เปตฺวา ราชํ ราชโภคํ พฺราหฺมณํ อวเสโส คหปติโก นามา’’ติ ทสฺสนโต ราชนฺติ วุตฺตํ, อิทํ ปน นิรุตฺติปิฏเก น อาคตํ. ‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ทสฺสนโต ‘‘ราชินา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ ทสฺสนโต จตุตฺถีฉฏฺีวเสน ‘‘ราชาน’’นฺติ วุตฺตํ. กจฺจายนรูปสิทฺธิคนฺเถสุ ปน ‘‘ราเชน, ราเชหิ, ราเชภิ. ราเชสู’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ. จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฏเกสุ ตานิ นาคตานิ, อนาคตภาโวเยว เตสํ ยุตฺตตโร ปาฬิยํ อทสฺสนโต, ตสฺมา เอตฺเถตานิ ¶ อมฺเหหิ น วุตฺตานิ. ปาฬินเย หิ อุปปริกฺขิยมาเน อีทิสานิ ปทานิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาฺตฺร, อตฺริเม ปโยคา – ‘‘อาวุตฺถํ ธมฺมราเชนา’’ติ จ, ‘‘สิวิราเชน เปสิโต’’ติ จ, ‘‘ปชาปติสฺส เทวราชสฺส ธชคฺค’’นฺติ จ, ‘‘นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ จ, เอวํ ปาฬินเย อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘ราเชนา’’ติอาทีนิ สมาเสเยว ปสฺสาม, น เกวลํ ปาฬินเย โปราณฏฺกถานเยปิ อุปปริกฺขิยมาเน สมาเสเยว ปสฺสาม, น ปนาฺตฺร, เอวํ สนฺเตปิ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตพฺพมิทํ านํ. โก หิ นาม สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน สพฺพโส นยํ สลฺลกฺเขตุํ สมตฺโถ อฺตฺร ปภินฺนปฏิสมฺภิเทหิ ขีณาสเวหิ.

เอตฺถ จ สมาสนฺตคตราช-สทฺทสฺส นามิกปทมาลาโย ทฺวิธา วุจฺจนฺเต โอการนฺตาการนฺตวเสน. ตตฺโรการนฺตา ‘‘มหาราโช ยุวราโช สิวิราโช ธมฺมราโช’’อิจฺเจวมาทโย ภวนฺติ. อาการนฺตา ปน ‘‘มหาราชา ยุวราชา สิวิราชา ธมฺมราชา’’อิจฺเจวมาทโย. เอตฺถ กิฺจาปิ ปาฬิยํ โปราณฏฺกถาสุ จ ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิ น สนฺติ, ตถาปิ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพสโข’’ติ ทสฺสนโต ‘‘มหาราโช’’ติอาทีนิปิ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพานิ. ตถา หิ สมาเสสุ ‘‘ธมฺมราเชน, ธมฺมราชสฺสา’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติ. เอตานิ โอการนฺตรูปานิ เอว, นาการนฺตรูปานิ. มหาราโช, มหาราชา. มหาราชํ, มหาราเช. มหาราเชน, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ. มหาราชสฺส, มหาราชานํ. มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ. มหาราชสฺส, มหาราชานํ. มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ, มหาราเชสุ. โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชา ¶ . กจฺจายนจูฬนิรุตฺตินเยหิ ปน ‘‘โภ มหาราชา’’อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฏฺพฺพานิ. ยถา ‘‘มหาราโช’’ติ โอการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราโช ธมฺมราโช เทวราโช’’ติอาทีนมฺปิ โอการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

อยํ ปนาการนฺตวเสน นามิกปทมาลา –

มหาราชา, มหาราชา, มหาราชาโน. มหาราชานํ, มหาราชํ, มหาราชาโน. มหารฺา, มหาราชินา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหารฺํ, มหาราชูนํ. มหารฺา, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหารฺํ, มหาราชูนํ. มหารฺเ, มหาราชินิ, มหาราชูสุ. โภ มหาราช, ภวนฺโต มหาราชาโน.

อิธาปิ ปกรณทฺวยนเยน ‘‘โภ มหาราชา’’ อิติ เอกวจนพหุวจนานิปิ ทฏฺพฺพานิ. ยถา จ ‘‘มหาราชา’’ติ อาการนฺตปทสฺส วเสน, เอวํ ‘‘สิวิราชา, ธมฺมราชา, เทวราชา’’ติอาทีนมฺปิ อาการนฺตปทานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

อิธ อปราปิ อตฺถสฺส ปากฏีกรณตฺถํ กฺริยาปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา อาการนฺโตการนฺตานํ มิสฺสกวเสน นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มหาราชา, มหาราโช ติฏฺติ, มหาราชาโน, มหาราชา ติฏฺนฺติ. มหาราชานํ, มหาราชํ ปสฺสติ, มหาราชาโน, มหาราเช ปสฺสติ. มหารฺา, มหาราชินา, มหาราเชน กตํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ, มหาราเชภิ กตํ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ทียเต, มหารฺา, มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา นิสฺสฏํ, มหาราชูหิ, มหาราชูภิ, มหาราเชหิ ¶ , มหาราเชภิ นิสฺสฏํ. มหารฺโ, มหาราชิโน, มหาราชสฺส ปริคฺคโห, มหารฺํ, มหาราชูนํ, มหาราชานํ ปริคฺคโห. มหารฺเ, มหาราชินิ, มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหิ ปติฏฺิตํ, มหาราชูสุ, มหาราเชสุ ปติฏฺิตํ. โภ มหาราช ตฺวํ ติฏฺ, โภนฺโต มหาราชาโน, มหาราชา ตุมฺเห ติฏฺถาติ. เอวํ ‘‘ยุวราชา, ยุวราโช’’ติอาทีสุปิ.

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘กสฺมา ปกรณกตฺตุนา อิมสฺมึ าเน มหนฺโต วายาโม จ มหนฺโต จ ปรกฺกโม กโต, นนฺเวเตสุปิ ปเทสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺตีติ? วิฺูหิ เต เอวํ วตฺตพฺพา ‘‘ปกรณกตฺตาเรเนตฺถ โส จ มหนฺโต วายาโม โส จ มหนฺโต ปรกฺกโม สาฏฺกเถ นวงฺเค สตฺถุสาสเน สทฺเทสุ จ อตฺเถสุ จ โสตารานํ สุฏฺุ โกสลฺลุปฺปาทเนน สาสนสฺโสปการตฺถํ กโต, ยานิ เจตานิ เตน ปทานิ ทสฺสิตานิ, เอเตสุ กานิจิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, กานิจิ น วิชฺชนฺติ. เอตฺถ ยานิ พุทฺธวจเน วิชฺชนฺติ, ตานิ วิชฺชมานวเสน คหิตานิ. ยานิ น วิชฺชนฺติ, ตานิ โปราณฏฺกถาทีสุ วิชฺชมานวเสน ปาฬินยวเสน จ คหิตานี’’ติ. อตฺรายํ สงฺเขปโต อธิปฺปายวิภาวนา –

‘‘อิทํ วตฺวา มหาราชา, กํโส พาราณสิคฺคโห;

ธนุํ ตูณิฺจ นิกฺขิปฺป, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ

อิทํ อาการนฺตสฺส มหาราชสทฺทสฺส นิทสฺสนํ. ยสฺมา ‘‘สพฺพสโข’’ติ ปาฬิ วิชฺชติ, ตสฺมา เตน นเยน ‘‘มหาราโช’’ติปิ โอการนฺโต ทิฏฺโ นาม โหติ ปุริสนเยน โยเชตพฺโพ จ. เตเนว จ ‘‘ตมพฺรวิ มหาราชา. นิกฺขมนฺเต มหาราเช’’ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติ.

เอวํ ¶ มหาราชสทฺทสฺส โอการนฺตตฺเต สิทฺเธ ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา, มหาราชมฺหา’’ติ ปฺจมิยา เอกวจนฺจ ‘‘มหาราเช, มหาราชสฺมึ, มหาราชมฺหี’’ติ สตฺตมิยา เอกวจนฺจ สิทฺธานิ เอว โหนฺติ ปาฬิยํ อวิชฺชมานานมฺปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตา. ‘‘ราเชน, ราชสฺสา’’ติอาทีนิ ปน นยวเสน คเหตพฺพานิ น โหนฺติ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘ราชา พฺรหฺมา สขา อตฺตา’’อิจฺเจวมาทีนิ ‘‘ปุริโส อุรโค’’ติอาทีนิ วิย อฺมฺํ สพฺพถา สทิสานิ น โหนฺติ. ตถา หิ เนสํ ‘‘รฺา พฺรหฺมุนา สขินา อตฺตนา อตฺเตน สานา ปุมุนา’’ติอาทีนิ วิสทิสานิปิ รูปานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ตานิ น สกฺกา นยวเสน ชานิตุํ. เอวํ ทุชฺชานตฺตา ปน ปาฬิยํ โปราณฏฺกถาสุ จ ยถารุตปทาเนว คเหตพฺพานิ. มหาราชสทฺทาทีนํ ปน โอการนฺตภาเว สิทฺเธเยว ‘‘ปุริสนโยคธา อิเม สทฺทา’’ติ นยคฺคหณํ ทิสฺสติ, ตสฺมา อมฺเหหิ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิ. ยถา หิ –

‘‘เอตฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;

ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑน มุจฺจตี’’ติ

เอตฺถ ‘‘หตฺถา’’ติ, ‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาต’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘ทณฺฑา’’ติ จ โอการนฺตสฺส ปฺจมิเยกวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘อุรคา, ปฏงฺคา, วิหคา’’ติอาทีนิปิ โอการนฺตานิ ปฺจมิเยกวจนานิ คเหตพฺพานิ โหนฺติ. ยถา จ ‘‘ทาินิ มาติมฺวฺโห, สิงฺคาโล มม ปาณโท’’ติ เอตฺถ ‘‘มฺวฺโห’’ติ, ‘‘สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กปฺปยวฺโห’’ติ จ กฺริยาปทสฺส ทสฺสนโต ‘‘คจฺฉวฺโห, ภุฺชวฺโห, สยวฺโห’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิ โหนฺติ. คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ ปทรูปานิ สาสเน สุกุสลา กุสลา, ตสฺมา อมฺเหหิปิ นยคฺคาหวเสน ‘‘มหาราชา ¶ , มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ วุตฺตานิ. นยคฺคาหวเสน ปน คหเณ อสติ กถํ นามิกปทมาลา ปริปุณฺณา ภวิสฺสนฺติ, สติเยว ตสฺมึ ปริปุณฺณา ภวนฺติ.

ตถา หิ พุทฺธวจเน อเนกสตสหสฺสานิ นามิกปทานิ กฺริยาปทานิ จ ปาฏิเอกฺกํ ปาฏิเอกฺกํ เอกวจนพหุวจนกาหิ สตฺตหิ อฏฺหิ วา นามวิภตฺตีหิ ฉนฺนวุติยา จ อาขฺยาติกวจเนหิ โยชิตานิ น สนฺติ, นยวเสน ปน สนฺติเยว, อิติ นยวเสน ‘‘มหาราชา, มหาราชสฺมา’’ติอาทีนิ อมฺเหหิ ปิตานิ. ‘‘มหาราชา ติฏฺนฺติ, มหาราชา ตุมฺเห ติฏฺถา’’ติ อิมานิ ปน ‘‘อถ โข จตฺตาโร มหาราชา มหติยา จ ยกฺขเสนาย มหติยา จ กุมฺภณฺฑเสนายา’’ติ ทสฺสนโต,

‘‘จตฺตาโร เต มหาราชา, สมนฺตา จตุโร ทิสา;

ททฺทฬฺหมานา อฏฺํสุ, วเน กาปิลวตฺถเว’’ติ

ทสฺสนโต จ วุตฺตานิ. ‘‘มหาราช’’นฺติอาทีนิปิ ปาฬิฺจ ปาฬินยฺจ ทิสฺวา เอว วุตฺตานิ. อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ น ปสฺสาม, ตสฺมา สุฏฺุ วิจาเรตพฺพมิทํ านํ. อิทฺหิ ทุทฺทสํ วีรชาตินา ชานิตพฺพฏฺานํ. สเจ ปนายสฺมนฺโต พุทฺธวจเน วา โปราณิกาสุ วา อฏฺกถาสุ อสมาเส ‘‘ราชํ, ราเชนา’’ติอาทีนิ ปสฺเสยฺยาถ, ตทา สาธุกํ มนสิ กโรถ. โก หิ นาม สพฺพปฺปกาเรน พุทฺธวจเน โวหารปฺปเภทํ ชานิตุํ สมตฺโถ อฺตฺร ปภินฺนปฏิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;

อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชฺา ปุพฺพาปรานิ จา’’ติ.

พฺรหฺมา ¶ , พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน. พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ. พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ. พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมูนํ. พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุ, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน.

ยมกมหาเถรรุจิยา ‘‘โภ พฺรหฺมา’’อิติ พหุวจนํ วา. เอตฺถ ปน ‘‘ปณฺฑิตปุริเสหิ เทเวหิ พฺรหฺมูหี’’ติ ฏีกาวจนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘พฺรหฺมูนํ วจีโฆโส โหตี’’ติ จ ‘‘พฺรหฺมูนํ วิมานาทีสุ ฉนฺทราโค กามาสโว น โหตี’’ติ จ อฏฺกถาวจนสฺส ทสฺสนโต, ‘‘วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม’’ติ อาหจฺจภาสิตสฺส จ ทสฺสนโต ‘‘พฺรหฺมูหิ, พฺรหฺมูภิ, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺเม’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, เอตานิ จูฬนิรุตฺตินิรุตฺติปิฏกกจฺจายเนสุ น อาคตานิ.

สขา, สขา, สขิโน, สขาโน, สขาโย. สขํ, สขารํ, สขานํ, สขิโน, สขาโน, สขาโย. สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ. สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํ. สขารสฺมา, สขินา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ. สขิสฺส, สขิโน, สขีนํ, สขารานํ, สขานํ. สเข, สเขสุ, สขาเรสุ. โภ สข, โภ สขา, โภ สขิ, โภ สขี, โภ สเข, ภวนฺโต สขิโน, สขาโน, สขาโย.

ยมกมหาเถรมเตน ‘‘โภ สขา’’อิติ พหุวจนํ วา. ปาฬิยํ ปน สุวณฺณกกฺกฏชาตเก ‘‘หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติ ทีฆวเสน วุตฺโต สขาสทฺโท อาลปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถรนโย น ยุชฺชตีติ เจ ¶ ? โน น ยุชฺชติ. ยสฺมา ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ มโนชชาตเก สขาสทฺโท เอกวจนมฺปิ โหติ พหุวจนมฺปิ. ตถา หิ ตตฺถ ปมปาเท พหุวจนํ, ทุติยปาเท ปเนกวจนํ, ตสฺมา ยมกมหาเถเรน ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนฏฺาเน สขาสทฺโท วุตฺโต. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก’’ติ ปาานุโลเมน สมาเส ลพฺภมานสฺส สขสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘สพฺพสโข, สพฺพสขา, สพฺพสขํ, สพฺพสเข’’ติอาทินา ปุริสนเยน. ตตฺรายํ สมาสวิคฺคโห – สพฺเพสํ ชนานํ สขา, สพฺเพ วา ชนา สขิโน เอตสฺสาติ สพฺพสโข, ยถา สพฺพเวรีติ.

อตฺตา, อตฺตา, อตฺตาโน. อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโน. อตฺตนา, อตฺเตน, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ. อตฺตโน, อตฺตานํ. อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ. อตฺตโน, อตฺตานํ. อตฺตนิ, อตฺตเนสุ. โภ อตฺต, ภวนฺโต อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโน.

เอตฺถ ปน อตฺตํ นิรงฺกตฺวาน ปิยานิ เสวติ.

‘‘สเจ คจฺฉสิ ปฺจาลํ, ขิปฺป’มตฺตํ ชหิสฺสสิ;

มิคํ ปนฺถานุปนฺนํว, มหนฺตํ ภยเมสฺสตี’’ติ

ปาฬีสุ ‘‘อตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต ‘‘อตฺต’’นฺติ อิธ วุตฺตํ, ‘‘อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน ‘‘อตฺเตนา’’ติ. จูฬนิรุตฺติยํ ปน ‘‘อตฺตสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฏฺีนเมกวจนํ อาคตํ, เอตํ กจฺจายเน นิรุตฺติปิฏเก จ น ทิสฺสติ. กตฺถจิ ปน ‘‘อตฺเตสู’’ติ อาคตํ. สพฺพาเนตานิ สาฏฺกถํ ชินตนฺตึ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพานิ.

‘‘อาตุมา ¶ , อาตุมา, อาตุมาโน. อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโน. อาตุเมน, อาตุเมหิ, อาตุเมภี’’ติอาทินา ปุริสนเยน วตฺวา ‘‘โภ อาตุม, ภวนฺโต อาตุมา, อาตุมาโน’’ติ วตฺตพฺพํ.

ตตฺร อตฺตสทฺทสฺส สมาเส ‘‘ภาวิตตฺโต, ภาวิตตฺตา. ภาวิตตฺตํ, ภาวิตตฺเต. ภาวิตตฺเตน, ภาวิตตฺเตหิ, ภาวิตตฺเตภี’’ติ ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

สา, สา, สาโน. สานํ, สาเน. สานา, สาเนหิ, สาเนภิ. สาสฺส, สานํ. สานา, สาเนหิ, สาเนภิ. สาสฺส, สานํ. สาเน, สาเนสุ. โภ สา, ภวนฺโต สาโน. สา วุจฺจติ สุนโข.

เอตฺถ จ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ. สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ นิทสฺสนปทานิ. เกจิ ปน สาสทฺทสฺส ทุติยาตติยาทีสุ ‘‘สํ, เส. เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ ตานิ ‘‘สํ, เส. เสนา’’ติอาทีนิ รูปานิ พุทฺธวจเน เจว อฏฺกถาทีสุ จ นิรุตฺติปิฏเก จ ทิสฺสนฺติ. เอวํ ปน นิรุตฺติปิฏเก วุตฺตํ ‘‘สา ติฏฺติ, สาโน ติฏฺนฺติ. สานํ ปสฺสติ, สาเน ปสฺสติ. สานา กตํ, สาเนหิ กตํ, สาเนภิ กตํ. สาสฺส ทียเต, สานํ ทียเต. สานา นิสฺสฏํ, สาเนหิ นิสฺสฏํ, สาเนภิ นิสฺสฏํ. สาสฺส ปริคฺคโห, สานํ ปริคฺคโห. สาเน ปติฏฺิตํ, สาเนสุ ปติฏฺิตํ. โภ สา, ภวนฺโต สาโน’’ติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฏเก วุตฺตนเยเนว นามิกปทมาลา คเหตพฺพา.

อตฺริทํ ¶ วตฺตพฺพํ – ยถา ‘‘เสหิ ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโ’’ติอาทีสุ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมานสฺส ‘‘สโก’’อิติ อตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘อตฺตโน อยนฺติ โส’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โส, สา. สํ, เส. เสน, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ ปุริสนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติ. ยถา วา ‘‘หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สํ ผลํ. สานิ กมฺมานิ ตปฺเปนฺติ, โกสลํ เสน’สนฺตุฏฺํ, ชีวคฺคาหํ อคาหยี’’ติอาทีสุ นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส สกมิจฺจตฺถวาจกสฺส สสทฺทสฺส ‘‘สํ, สานิ, สา. สํ, สานิ, เส. เสน, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. สา, สสฺมา, สมฺหา, เสหิ, เสภิ. สสฺส, สานํ. เส, สสฺมึ, สมฺหิ, เสสู’’ติ จิตฺตนเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา เตหิ อาจริเยหิ ทุติยาตติยาาเน ‘‘สํ, เส. เสนา’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ ปฺจมีาเน ‘‘สา, สสฺมา, สมฺหา’’ติ วุตฺตํ, สตฺตมีาเน จ ‘‘เส, สสฺมึ, สมฺหี’’ติ จ วุตฺตํ? สพฺพเมตํ อการณํ, ตกฺกคาหมตฺเตน คหิตํ อการณํ. สุนขวาจโก หิ สาสทฺโท อาการนฺตตาปกติโก, น ปุริส จิตฺตสทฺทาทโย วิย อการนฺตตาปกติโก. ยาย อิมสฺส อีทิสานิ รูปานิ สิยุํ, สา จ ปกติ นตฺถิ. น เจโส ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา’’ อิจฺเจวมาทโย วิย ปมํ อการนฺตภาเว ตฺวา ปจฺฉา ปฏิลทฺธอาการนฺตตา, อถ โข นิจฺจโมการนฺตตาปกติโก โคสทฺโท วิย นิจฺจมาการนฺตตาปกติโก. นิจฺจมาการนฺตตาปกติกสฺส จ เอวรูปานิ รูปานิ น ภวนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺติปิฏเก ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา มหากจฺจายเนน น วุตฺตานิ. สเจปิ มฺเยฺยุํ ‘‘อตฺตํ, อตฺเตนา’ติ ¶ จ ทสฺสนโต ‘สํ, เสนา’ติ อิมานิ ปน คเหตพฺพานี’’ติ. น คเหตพฺพานิ ‘‘ราชา, พฺรหฺมา, สขา, อตฺตา, สา, ปุมา’’อิจฺเจวมาทีนํ อฺมฺํ ปทมาลาวเสน วิสทิสตฺตา นยวเสน คเหตพฺพาการสฺส อสมฺภวโต. อีทิเส หิ าเน นยคฺคาหวเสน คหณํ นาม สโทสํเยว สิยา, ตสฺมา นยคฺคาหวเสนปิ น คเหตพฺพานิ.

อปรมฺปิ อตฺร วตฺตพฺพํ – ยถา หิ ‘‘สาหิ นารีหิ เต ยนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อตฺตโน นารี’’ติ, ‘‘สา นารี’’ติ เอวํ อตฺถวโต อิตฺถิลิงฺคสฺส กฺาสทฺเทน สทิสสฺส สาสทฺทสฺส ‘‘สา, สา, สาโย. สํ, สา, สาโย. สาย, สาหิ, สาภิ. สาย, สานํ. สาย, สาหิ, สาภิ. สาย, สานํ. สาย, สายํ, สาสู’’ติ กฺานเยน รูปานิ ภวนฺติ, น ตถา อิมสฺส สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา เต อาจริยา ตติยาพหุวจนฏฺาเน จ ‘‘สาหิ, สาภี’’ติ รูปานิ อิจฺฉนฺติ, กสฺมา จ สตฺตมีพหุวจนฏฺาเน ‘‘สาสู’’ติ? อิทมฺปิ อการณํ อาการนฺตปุลฺลิงฺคตฺตา. กสฺมา จ ปน จตุตฺถีฉฏฺเกวจนฏฺาเน ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสวเสน ‘‘สสฺส’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส อาการนฺตตาปกติกตฺตา. อาการนฺตตาปกติกสฺส จ สาสทฺทสฺส ยถา อการนฺตตาปกติกสฺส ปุริสสทฺทสฺส ‘‘ปุริสสฺสา’’ติ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนรูปํ ภวติ เอวรูปสฺส รูปสฺส อภาวโต. เตเนว อายสฺมา กจฺจาโน นิรุตฺติปิฏเก สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส รูปํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถีฉฏฺเกวจนฏฺาเน ปุพฺพกฺขรสฺส ทีฆวเสน ‘‘สาสฺส’’อิติ รูปมาห. กสฺมา จ ปน เต อาจริยา จตุตฺเถกวจนฏฺาเน ‘‘สาย’’อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ? อิทมฺปิ อการณํ, เปตฺวา หิ อาการนฺติตฺถิลิงฺเค ฆสฺโต อาการโต ปเรสํ นาทีนํ อายาเทสฺจ อการนฺตโต ปุนฺนปุํสกลิงฺคโต ¶ ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสฺจ อาการนฺตปุลฺลิงฺเค อฆโต อาการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส กตฺถจิปิ อายาเทโส น ทิสฺสติ. นิรุตฺติปิฏเก จ ตาทิสํ รูปํ น วุตฺตํ, อวจนํเยว ยุตฺตตรํ พุทฺธวจเน อฏฺกถาทีสุ จ อนาคมนโต. ยา ปนมฺเหหิ นิรุตฺติปิฏกํ นิสฺสาย พุทฺธวจนฺจ สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุตฺตา, สาเยว สารโต ปจฺเจตพฺพา. เอตฺถาปิ นานาอตฺเถสุ วตฺตมานานํ ลิงฺคตฺตยปริยาปนฺนานํ สา โส สํอิจฺเจเตสํ ติณฺณํ ปทานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาสุ ปทานํ สทิสาสทิสตา ทฏฺพฺพา.

เอตฺถ สิยา – โย ตุมฺเหหิ สาสทฺโท ‘‘ตํสทฺทตฺเถ จ สุนเข จ สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตตี’’ติ อิจฺฉิโต, กถํ ตํ ‘‘สา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺส วาจโก’’ติ ชานนฺตีติ? น ชานนฺติ, ปโยควเสน ปน ชานนฺติ โลกิยชนา เจว ปณฺฑิตา จ. ปโยควเสน หิ ‘‘สา มทฺที นาคมารุหิ, นาติพทฺธํว กุฺชร’’นฺติอาทีสุ สาสทฺทสฺส ตํสทฺทตฺถตา วิฺายติ, เอวํ สาสทฺโท ตํสทฺทตฺเถ จ วตฺตติ. ‘‘น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ. ภควโต สาชาติมฺปิ สุตฺวา สตฺตา อมตรสภาคิโน ภวนฺตี’’ติอาทีสุ สาสทฺทสฺส สุนขวาจกตา วิฺายติ.

‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ,

ตํ ขชฺชเร ภุฺชเร ปิยฺยเร จ;

ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวึ,

อุตฺติฏฺปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติ

เอตฺถ ปน สาสทฺทสฺส รสฺสภาวกรเณน ‘‘สปาโก’’ติ ปาฬิ ิตาติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สานํ สุนขานํ อิทํ มํสนฺติ ส’’มิติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘สํ ปจตีติ สปาโก’’ติ วุตฺตนฺติ ¶ ทฏฺพฺพํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘สปาโกติ สปากจณฺฑาโล’’ อิจฺเจว วุตฺตํ. ตมฺปิ เอตเทวตฺถํ ทีเปติ. เอวํ สาสทฺโท สุนเข จ วตฺตติ. ‘‘สา ทารา ชนฺตูนํ ปิยา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สกา ทารา สตฺตานํ ปิยา’’ติ อตฺถทีปนวเสน สาสทฺทสฺส สกวาจกตา ปฺายติ. เอวํ สาสทฺโท สกมิจฺจตฺเถ จ วตฺตติ. อิติ สาสทฺทํ ปโยควเสน อีทิสตฺถสฺส วาจโกติ ชานนฺติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –

ตํสทฺทตฺเถ จ สุนเข,

สกสฺมิมฺปิ จ วตฺตติ;

สาสทฺโท โส จ โข เยฺโย,

ปโยคานํ วเสน เว.

เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหตี’’ติ เอกวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ,

‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร;

รกฺขสา ปุตฺตรูเปน, สาว วาเรนฺติ สูกร’’นฺติ

พหุวจนปฺปโยคทสฺสนโต จ, นิรุตฺติปิฏเก ‘‘สาโน’’อิจฺจาทิทสฺสนโต จ ‘‘สา, สา, สาโน. สานํ, สาเน. สานา’’ติอาทินา สุนขวาจกสฺส สาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา กถิตา.

อิทานิ ปุมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ปุมา, ปุมา, ปุมาโน. ปุมานํ, ปุมาเน. ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมาเน, ปุมาเนสุ. โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมา, ปุมาโน. ‘‘โภ ปุมา’’อิติ พหุวจเน นโยปิ เยฺโย.

เอตฺถ ¶ ปน –

‘‘ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร’’ติ

อยํ ปาฬิ ปุมสทฺทสฺส พหุวจนภาวสาธิกา, กจฺจายเน ‘‘เห ปุมํ’’อิติ สานุสารํ อาลปเนกวจนํ ทิสฺสติ. ตทเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ จ อฏฺกถาสุ จ สานุสารานํ อาลปนวจนานํ อทสฺสนโต อิธ น วทามิ. อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตํ เจ, คเหตพฺพํ. ‘‘ยสสฺสิ นํ ปฺวนฺตํ วิสยฺหา’’ติ เอตฺถ ปน ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ อาคมวเสเนวานุสาโร โหติ, น สภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. อยมาการนฺตวเสน นามิกปทมาลา.

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ,

น วิชฺชติ ปุโม ตทา;

อโหรตฺตานมจฺจเยน,

นิพฺพตฺโต อหเมกโก’’ติ จ,

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา ตทา’’ติ จ

ปาฬิทสฺสนโต ปน โอการนฺตวเสนปิ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา.

ปุโม, ปุมา. ปุมํ, ปุเม. ปุเมน, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมานํ. ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมานํ. ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเมสุ. โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมา. ‘‘โภ ปุมา’’อิติ วา, เอวํ ปุมสทฺทสฺส ทฺวิธา นามิกปทมาลา ภวติ.

อิทานิ มิสฺสกนโย วุจฺจเต –

ปุมา ¶ , ปุโม, ปุมา, ปุมาโน. ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเม. ปุมานา, ปุมุนา, ปุเมน, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมานา, ปุมุนา, ปุมา, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ. ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ. ปุมาเน, ปุเม, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุมาเนสุ, ปุเมสุ. โภ ปุม, ภวนฺโต ปุมาโน, ภวนฺโต ปุมา. ‘‘โภ ปุมาโน, โภ ปุมา’’อิติ วา.

อิทานิ รหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโม. รหา, รหา, รหิโน. รหานํ, รหาเน. รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ. รหสฺส, รหานํ. รหา, รหาเนหิ, รหาเนภิ. รหสฺส, รหานํ. รหาเน, รหาเนสุ. โภ รห, ภวนฺโต รหิโน, ภวนฺโต รหา.

อิทานิ ทฬฺหธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน. ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเน. ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬฺหธมฺเม ทฬฺหธมฺเมสุ. โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมา. ‘‘โภ ทฬฺหธมฺมาโน, โภ ทฬฺหธมฺมา’’อิติ ปุถุวจนมฺปิ เยฺยํ, เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมสทฺทสฺส นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

เอตฺถ จ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร ธนุคฺคหา ทฬฺหธมฺมา’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. อิมิสฺสํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ อิติ พหุวจนวเสน อาคตตฺตา ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ อปฺปสิทฺโธ ตทนฺตานํ พหุวจนภาเว ตุลฺยรูปตฺตา. ตถาปิ อมฺเหหิ ปทมาลา อาการนฺตวเสเนว โยชิตา. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ทฬฺหธมฺมสทฺโท อาการนฺโตติปิ โอการนฺโตติปิ วตฺตุํ ยุชฺชเตว ¶ อปริพฺยตฺตรูปตฺตา. อฺสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส อตีว ปริพฺยตฺโต หุตฺวา โอการนฺต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิสฺสติ คุณสทฺทปณฺณตฺติวาจกสทฺทวเสน. ตตฺถ ‘‘อิสฺสตฺเต จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ เอตฺถ ทฬฺหธมฺมสทฺโท โอการนฺโต คุณสทฺโท. ‘‘พาราณสิยํ ทฬฺหธมฺโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรสี’’ติ เอตฺถ ปน ปณฺณตฺติวาจกสทฺโท. เอวํ โอการนฺโต ทฬฺหธมฺมสทฺโท ทฺวิธา ทิฏฺโ. ตสฺส ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมา. ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺเม’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา เยฺยา, อาการนฺโตการนฺตานํ วเสน มิสฺสกปทมาลา จ. กถํ?

ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺโม, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมา. ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺเม. ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมน, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬธมฺมินา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมสฺมา, ทฬฺหธมฺมมฺหา, ทฬฺหธมฺเมหิ, ทฬฺหธมฺเมภิ. ทฬฺหธมฺมสฺส, ทฬฺหธมฺมานํ. ทฬฺหธมฺเม, ทฬฺหธมฺมสฺมึ, ทฬฺหธมฺมมฺหิ, ทฬฺหธมฺเมสุ. โภ ทฬฺหธมฺม, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาโน, ภวนฺโต ทฬฺหธมฺมาติ. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา, ปจฺจกฺขธมฺโมติ มิสฺสกปทมาลา จ โยเชตพฺพา.

อิทานิ วิวฏจฺฉทสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉทาโน. วิวฏจฺฉทานํ, วิวฏจฺฉทาเน. วิวฏจฺฉเทน, วิวฏจฺฉเทหิ, วิวฏจฺฉเทภิ. วิวฏจฺฉทสฺส, วิวฏจฺฉทานํ. วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉเทหิ, วิวฏจฺฉเทภิ. วิวฏจฺฉทสฺส, วิวฏจฺฉทานํ. วิวฏจฺฉเท, วิวฏจฺฉเทสุ. โภ วิวฏจฺฉท, ภวนฺโต วิวฏจฺฉทา, ภวนฺโต วิวฏจฺฉทาโน.

อยํ นามิกปทมาลา ‘‘สเจ ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏจฺฉทา’’ติ ¶ ปาฬิทสฺสนโต อาการนฺตวเสน กถิตา. ‘‘โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติปิ ปาฬิทสฺสนโต ปน โอการนฺตวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฏจฺฉโท, วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉทํ, วิวฏจฺฉเท’’ติ. มิสฺสกวเสนปิ กเถตพฺพา ‘‘วิวฏจฺฉทา, วิวฏจฺฉโท, วิวฏจฺฉทาโน, วิวฏจฺฉทา. วิวฏจฺฉทานํ, วิวฏจฺฉทํ, วิวฏจฺฉทาเน, วิวฏจฺฉเท’’อิติ.

อิทานิ วตฺตหสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – วตฺตหาติ สกฺโก.

วตฺตหา, วตฺตหาโน. วตฺตหานํ, วตฺตหาเน. วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิ. วตฺตหิโน, วตฺตหานํ. วตฺตหานา, วตฺตหาเนหิ, วตฺตหาเนภิ. วตฺตหิโน, วตฺตหานํ. วตฺตหาเน, วตฺตหาเนสุ. โภ วตฺตห, ภวนฺโต วตฺตหาโน. อถ วา ‘‘โภ วตฺตหา, โภ วตฺตหาโน’’อิจฺจปิ.

อิทานิ วุตฺตสิรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

วุตฺตสิรา, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน. วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน. วุตฺตสิรานา, วุตฺตสิราเนหิ, วุตฺตสิราเนภิ. วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิเรหิ, วุตฺตสิเรภิ. วุตฺตสิรสฺส, วุตฺตสิรานํ. วุตฺตสิเร, วุตฺตสิเรสุ. โภ วุตฺตสิร, ภานฺโต วุตฺตสิราโนติ. ‘‘วุตฺตสิโร’’ติ โอการนฺตปาโปิ ทิสฺสติ.

อิทานิ ยุวสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ยุวา, ยุวา, ยุวาโน, ยุวานา. ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว. ยุวานา, ยุเวน, ยุวาเนน, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ. ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํ. ยุวานา ¶ , ยุวานสฺมา, ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ. ยุวานสฺส, ยุวสฺส, ยุวานานํ, ยุวานํ. ยุวาเน, ยุวานสฺมึ, ยุวานมฺหิ, ยุเว, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุวาเนสุ, ยุวาสุ, ยุเวสุ. โภ ยุว, ยุวาน, ภวนฺโต ยุวานา.

อิมสฺมึ าเน เอกเทเสน อาการนฺตนโย จ สพฺพถา โอการนฺตนโย จ เอกเทเสน จ โอการนฺตนโยติ ตโย นยา ทิสฺสนฺติ.

มฆวสทฺทสฺสปิ ‘‘มฆวา, มฆวา, มฆวาโน, มฆวานา’’ติอาทินา ยุวสทฺทสฺเสว นามิกปทมาลาโยชนํ กุพฺพนฺติ ครู. นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘มฆวา ติฏฺติ, มฆวนฺโต ติฏฺนฺติ. มฆวนฺตํ ปสฺสติ, มฆวนฺเต ปสฺสติ. มฆวตา กตํ, มฆวนฺเตหิ กตํ, มฆวนฺเตภิ กตํ. มฆวโต ทียเต, มฆวนฺตานํ ทียเต. มฆวตา นิสฺสฏํ, มฆวนฺเตหิ นิสฺสฏํ, มฆวนฺเตภิ นิสฺสฏํ. มฆวโต ปริคฺคโห, มฆวนฺตานํ ปริคฺคโห. มฆวติ ปติฏฺิตํ, มฆวนฺเตสุ ปติฏฺิตํ. โภ มฆวา, ภวนฺโต มฆวนฺโต’’ติ คุณวาปทนเยน วุตฺตํ, ตถา จูฬนิรุตฺติยมฺปิ. ตํ ปาฬิยา สํสนฺทติ สเมติ. ปาฬิยฺหิ ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา มฆวาติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ‘‘มโฆติ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวา’’ติ อตฺถิ อตฺถวาจกวนฺตุปจฺจยวเสน ปทสิทฺธิ ทสฺสิตา โหติ, ตสฺมาสฺส คุณวนฺตุสทฺทสฺส วิย จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

อิทานิ อทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต – อทฺธสทฺทสฺส หิ ยํ กาเล มคฺเค จ วตฺตมานสฺส ‘‘อตีโต อทฺธา. ทีโฆ อทฺธา สุทุคฺคโม’’ติอาทีสุ ‘‘อทฺธา’’ติ ปมนฺตํ รูปํ ทิสฺสติ, ตํ ‘‘อทฺธา อิทํ มนฺตปทํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทีสุ เอกํสตฺเถ ¶ วตฺตมาเนน ‘‘อทฺธา’’ติ นิปาตปเทน สมานํ. นิปาตานํ ปน ปทมาลา น รูหติ, นามิกานํเยว รูหติ.

อทฺธา, อทฺธา, อทฺธาโน. อทฺธานํ, อทฺธาเน. อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิ. อทฺธุโน, อทฺธานํ. อทฺธุนา, อทฺธาเนหิ, อทฺธาเนภิ. อทฺธุโน, อทฺธานํ. อทฺธนิ, อทฺธาเน, อทฺธาเนสุ. โภ อทฺธ, ภวนฺโต อทฺธา, อทฺธาโน.

เอตฺถ กิฺจิ ปโยคํ ทสฺเสสฺสาม – ตโย อทฺธา. อทฺธานํ วีติวตฺโต. อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา. ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน. ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท. อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน. อทฺธาเน คจฺฉนฺเต ปฺายิสฺสติ. อิจฺจาทโย เยฺยา. อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพา ‘‘อทฺธานนฺติ ทุติเยกวจนนฺตวเสน จตุตฺถีฉฏฺีพหุวจนวเสน จ วุตฺตํ รูปํ. ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปฺปนฺโน โหตี’’ติอาทีสุ ทีฆมคฺควาจเกน ‘‘อทฺธาน’’นฺติ นปุํสเกน สทิสํ สุติสามฺวเสนาติ.

อิทานิ มุทฺธสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มุทฺธา, มุทฺธา, มุทฺธาโน. มุทฺธํ, มุทฺเธ, มุทฺธาเน. มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิ. มุทฺธสฺส, มุทฺธานํ. มุทฺธานา, มุทฺเธหิ, มุทฺเธภิ. มุทฺธสฺส, มุทฺธานํ. มุทฺธนิ, มุทฺธเนสุ. โภ มุทฺธ, ภวนฺโต มุทฺธา, มุทฺธาโน.

เอวํ อภิภวิตาปเทน วิสทิสปทานิ ภวนฺติ. อิติ นานานเยหิ อภิภวิตาปเทน สทิสานิ วตฺตาทีนิ วิสทิสานิ คุณวาทีนิ ราชสาอิจฺจาทีนิ จ อาการนฺตปทานิ ทสฺสิตานิ สทฺธึ นามิกปทมาลาหิ.

เอตฺถ ¶ โยคํ สเจ โปโส, กเร ปณฺฑิตชาติโก;

ตสฺส โวหารเภเทสุ, วิชมฺเภ าณมุตฺตมํ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค นาม

ฉฏฺโ ปริจฺเฉโท.

อุการนฺต อวณฺณนฺตตาปกติกํ

อาการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ภวนฺต กโรนฺตอิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

คจฺฉํ มหํ จรํ ติฏฺํ, ททํ ภุฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ.

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา. คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต. คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตติ. คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ. คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ. คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ. คจฺฉติ, คจฺฉนฺเตสุ. โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต.

คจฺฉาทีนิ อฺานิ จ ตํสทิสานํ เอวํ เยฺยานีติ ยมกมหาเถรมตํ. กิฺจาเปตฺถ ตติเยกวจนฏฺานาทีสุ ‘‘คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิ.

ตตฺร ยมกมหาเถเรน อาลปนวจนฏฺาเนเยว ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตํ กถิตํ, ปจฺจตฺตวจนฏฺาเน ¶ เอกวจนตฺตํ. เกหิจิ ปน ปจฺจตฺตวจนฏฺาเน เอกวจนพหุวจนตฺตํ, อาลปนวจนฏฺาเน พหุวจนตฺตํเยว กถิตํ. ‘‘คจฺฉํ, มหํ, จร’’นฺติอาทีนํ ปน อาลปนฏฺาเน เอกวจนตฺตํ. มยํ ปน พุทฺธวจเน อเนกาสุ จาฏฺกถาสุ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนปฺปโยคานํ ‘‘คจฺฉํ, มหํ’’อิจฺจาทีนฺจ สานุสาราลปเนกวจนปฺปโยคานํ อทสฺสนโต ‘‘คจฺฉนฺโต ภารทฺวาโช. ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ. มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติอาทีนํ ปน ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานฺเว ทสฺสนโต ตาทิสานิ รูปานิ อนิชฺฌานกฺขมานิ วิย มฺาม. นิรุตฺติปิฏเก ปจฺจตฺตาลปนฏฺาเน ‘‘มหนฺโต, ภวนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตเมว กถิตํ, น เอกวจนตฺตํ. ตถา หิ ตตฺถ ‘‘มหํ ภวํ จรํ ติฏฺ’’นฺติ คาถํ วตฺวา ‘‘มหํ ติฏฺติ, มหนฺโต ติฏฺนฺตี’’ติ จ, ‘‘โภ มหา, ภวนฺโต มหนฺโต’’ติ จ, ‘‘ภวํ ติฏฺติ, ภวนฺโต ติฏฺนฺตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํ.

เอตฺถ ปน ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติ ปทานิ ยตฺถ ‘‘โหนฺโต โหนฺตา’’ติ กฺริยตฺถํ น วทนฺติ, ตตฺถ ‘‘ภวํ กจฺจาโน. มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถา’’ติอาทีสุ วิย อฺสฺมึ อตฺเถ ปตนโต เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก’’ติ เอตฺถ ‘‘สนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ เอตฺถ ‘‘อรหนฺโต’’ติ ปทสฺส วิย จ ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทสฺส พหุวจนตฺตํ นิชฺฌานกฺขมํ. ‘‘มหนฺโต, จรนฺโต, ติฏฺนฺโต’’ติอาทีนํ ปน พหุวจนตฺตํ น นิชฺฌานกฺขมํ วิย อมฺเห ปฏิภาติ. น หิ กตฺถจิปิ ‘‘สนฺโต, อรหนฺโต, ภวนฺโต’’ติ ปทวชฺชิตานํ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ อเนกปทสตานํ พหุวจนนฺตตาปโยเค ปสฺสาม. ตถา หิ –

พวฺหตฺเต ¶ กตฺถจิ าเน, ‘‘ชาน’’มิจฺจาทโย ยถา;

ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโย.

พวฺหตฺเต กตฺถจิ าเน, ‘‘สนฺโต’’ อิจฺจาทโยปิ จ;

ทิสฺสนฺติ เนวํ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโย.

‘‘อรหนฺโต’’ติ พวฺหตฺเต, เอกนฺเตเนว ทิสฺสติ;

เนวํ ทิสฺสนฺติ พวฺหตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ อิติอาทโย.

อเนกสตปาเสุ, ‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีสุ;

เอกสฺสปิ พหุกตฺเต, ปวตฺติ น ตุ ทิสฺสติ.

พหุวจนนเยน, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส หิ;

คหเณ สติ พหโว, โทสา ทิสฺสนฺติ สจฺจโต.

ยเถกมฺหิ ฆเร ทฑฺเฒ, ทฑฺฒา สามีปิกา ฆรา;

ตถา พวฺหตฺตวาจิตฺเต, ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ ปทสฺส ตุ.

‘‘วิหรนฺโต’’ติอาทีนํ, พวฺหตฺตวาจิตา สิยา;

รูปนโย อนิฏฺโ จ, คเหตพฺโพ อเนกธา.

เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ‘‘นิรุตฺติปิฏกํ นาม ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน มหาขีณาสเวน มหากจฺจายเนน กต’’นฺติ โลเก ปสิทฺธํ, ตสฺมา อิทํ านํ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพํ. กิฺจาเปตฺถ เถเร คารเวน เอวํ วุตฺตํ, ตถาปิ ปาฬินยํ ครุํ กตฺวา ทิฏฺเเนกวจนนเยน อทิฏฺโ พหุวจนนโย ฉฑฺเฑตพฺโพ. เอวํ สติ นิคฺคหีตนฺเตสุ นโย โสภโน ภวติ. อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ –

‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’ อิติ ปทานิ ตุ;

วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อฺมฺนฺติ ลกฺขเย.

‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฏฺํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;

ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สทิสานิ ภวนฺติ หิ.

ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนิ, กตฺถจิ ปริวตฺตเร;

วิภตฺติลิงฺควจน-วเสนาติ วิภาวเย.

ตตฺร ¶ ตาว ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจติ – ภวํสทฺโท หิ ‘‘วฑฺฒนฺโต, โหนฺโต’’ติ อตฺเถปิ วทติ. เตสํ วเสน อยํ นามิกปทมาลา.

ภวํ, ภวนฺโต, ภวนฺตา. ภวนฺตํ, ภวนฺเต. ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ. ภวนฺตา, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ. ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุ. เห ภวนฺต, เห ภวนฺตา.

ตตฺถ ‘‘ภวํ, ภวนฺโต’’ติอาทีนํ ‘‘วฑฺฒนฺโตโหนฺโต’’ติอาทินา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ. ธมฺมกาโม ภวํ โหติ. ราชา ภวนฺโต นานาสมฺปตฺตีหิ โมทติ. กุฬีรทโห คงฺคาย เอกาพทฺโธ, คงฺคาย ปูรณกาเล คงฺโคทเกน ปูรติ, อุทเก มนฺที ภวนฺเต ทหโต อุทกํ คงฺคาย โอตรตี’’ติ ปโยคา ภวนฺติ, ตสฺมา อยํ นามิกปทมาลา สารโต ปจฺเจตพฺพา. เอตฺถ ภวํสทฺทมตฺตํ วชฺเชตฺวา คจฺฉมานจรมานสทฺทาทีสุ วิย ภวนฺตสทฺเท ‘‘ภวนฺโต, ภวนฺตา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘ภวนฺตํ, ภวนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติ. เอวํ วฑฺฒนภวนตฺถวาจกสฺส ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา.

อยฺจ วิเสโส ‘‘ภวนฺโต’’ติ ปทํ วฑฺฒนภวนตฺถโต อฺตฺเถ วตฺตมานํ พหุวจนเมว โหติ, ยถา ‘‘ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตี’’ติ. วฑฺฒนภวนตฺเถสุ วตฺตมานํ เอกวจนเมว. อตฺริเม ปโยคา ‘‘อนุปุพฺเพน ภวนฺโต วิฺุตํ ปาปุณาติ. สมเณน นาม อีทิเสสุ กมฺเมสุ อพฺยาวเฏน ภวิตพฺพํ, เอวํ ภวนฺโต หิ สมโณ สุสมโณ อสฺสา’’ติ. ‘‘ภวํ’’ อิติ ปทํ ปน อุภยตฺถาปิ เอกวจนเมว, ตสฺมา ¶ อิทานิ ‘‘ภวํ อานนฺโท. ภวนฺโต อาคจฺฉนฺติ, อปฺปสทฺทา ภวนฺโต โหนฺตุ, มา โภนฺโต สทฺทมกตฺถา’’ติ เอวมาทิปโยคทสฺสนวเสน โวหารวิเสเส ปวตฺตํ อฺํ อตฺถํ ปฏิจฺจ อปราปิ นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ภวํ, ภวนฺโต, โภนฺโต. ภวนฺตํ, ภวนฺเต. ภวตา, โภตา, ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํ. ภวตา, โภตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ. ภวโต, โภโต, ภวนฺตสฺส, ภวนฺตานํ, ภวตํ. ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวนฺเตสุ. โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต อิติ.

เอตฺถ ปน ‘‘โภ’’อิจฺจาทีนิ ตีณิ ปทานิ ยสฺมา โวหารวิเสสปวตฺตานิ อาลปนปทานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวุโส, ภนฺเต’’ติ ปทานิ วิย โภสทฺทาทิอุปปทวนฺตานิ น ภวนฺติ, ‘‘โภ ปุริส, ภวนฺโต พฺราหฺมณา, โภนฺโต สมณา, โภ ราช’’อิจฺจาทีสุ หิ ปุริสสทฺทาทโยเยว โภสทฺทาทิ อุปปทวนฺโต ภวนฺติ. อิธ จ ‘‘ภวํ อานนฺโท’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ ปทานิ วุตฺตานิ, น ปน ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหตี’’ติ เอตฺถ ภวํสทฺเทน สมานตฺถานิ. ปมสฺมิฺหิ นเย วฑฺฒนตฺถวเสน ‘‘โภ ภวนฺต, ภวนฺโต ภวนฺตา, โภนฺโต ภวนฺตา’’ติ โภสทฺทาทโย อาลปนปทานํ อุปปทานิ ภวนฺติ, น ทุติยสฺมึ นเย. อาเมฑิตวเสน ปน ‘‘โภ โภ, ภวนฺโต ภวนฺโต, โภนฺโต โภนฺโต’’ติ ปทานิ ภวนฺติ ยถา ‘‘ภนฺเต ภนฺเต’’ติ.

อตฺริทํ ภูธาตุวเสน สงฺเขปโต ปาฬินิทสฺสนํ – กสฺมา ภวํ วิชฺชนมรฺนิสฺสิโต. กถํ ปนาหํ โภ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ชานิสฺสามิ. เอวํ โภติ โข อมฺพฏฺโ มาณโว ¶ พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส ปฏิสฺสุตฺวา. มา ภวนฺโต เอวํ อวจุตฺถ. อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ. เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ, ปาปธมฺมา อสฺตา อิจฺเจวมาทิ. เอตฺถ ‘‘ภวํ’’อิจฺจาทีนิ ภูธาตุมยานิ นามปทานีติ เวทิตพฺพานิ.

อปิจ เตสุ ‘‘โภ, ภวนฺโต, โภนฺโต’’ติ อิมานิ นิปาตปทานิปิ โหนฺตีติ ววตฺถเปตพฺพํ. ‘‘โภ ปุริสา’’ติอาทีสุ เตสํ นิปาตานิปาตภาเว วิวาโท น กรณีโย. กจฺจายนสฺมิฺหิ ‘‘โภ เค ตู’’ติ วุตฺตํ. อฺตฺถ ปน ‘‘อามนฺตนตฺเถ นิปาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา หิ นิรุตฺติมฺชูสายํ วุตฺตํ ‘‘โภติทํ อามนฺตนตฺเถ นิปาโต. โส น เกวลํ เอกวจนเมว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘โภ ปุริสา’ติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโต. ‘ภวนฺโต’ติ ปทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘ปุริสา’ติ ปุน วุตฺต’’นฺติ. ปาฬิยฺหิ อฏฺกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ทิสฺสติ, อิตเร ปน พหุวจนวเสเนว ทิสฺสนฺติ. เตสํ ตุ นิปาตปทตฺเต รูปนิปฺผาทนกิจฺจํ นตฺถิ. เตสุ โภสทฺทสฺส นิปาตปทตฺตา อาหจฺจภาสิเต นิชฺชีวาลปเน อิตฺถิลิงฺควิสโย ‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล, ปริปฺลว โภ ปุถุสิเล’’ติ ปโยโคปิ ทิสฺสติ. อตฺริมา โภสทฺทสฺส ปวตฺติปริทีปนี คาถาโย –

‘‘อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ, มนุสฺสานํ สหพฺยตํ’’;

เอวมาทีสุ โภสทฺโท, เอกวจนโก มโต.

‘‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุล-ปุตฺต’’มิจฺเจวมาทิสุ;

พหุวจนโก เอโส, โภสทฺโทติ วิภาวเย.

ปุคฺคลาลปเน ¶ เจว, ธมฺมสฺสาลปเนปิ จ;

นิชฺชีวาลปเน จาติ, โภสทฺโท ตีสุ ทิสฺสติ.

ตตฺร ธมฺมาลปนมฺหิ, เอกวโจว ลพฺภติ;

อิตเรสุ สิยา เทก-วโจ พหุวโจปิ จ.

นิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ธมฺมสฺสาลปเน ธุวํ;

‘‘อจฺฉริยํ วต โภ’’ติ, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.

อิจฺฉิตพฺพํ คุณีปทํ, ปุคฺคลาลปเน ปน;

‘‘เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ’’, อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.

คุณีปทํ อสนฺตมฺปิ, ปุคฺคลาลปนมฺหิ ตุ;

อชฺฌาหริตฺวา ปาวเท, อตฺถํ ‘‘โภ เอหิ’’อาทิสุ.

ฆฏาทีนํ อาลปนํ, นิชฺชีวาลปนํ ภเว;

ชีวํว โลกิยา โลเก, อาลปนฺติ กทาจิ ตุ.

นิชฺชีวาลปนํ อปฺปํ, อตฺถวิฺาปเน สิยา;

‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล’’, อิติ ปาฬิ นิทสฺสนํ.

เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสํ, เกจิ อิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

เตสํ มเตน โภตีติ, ลิงฺคํ วิปริณามเย.

อถ วา ปน โภสทฺโท, นิปาโต โสปทํ วิย;

ตสฺมา วิโรธตา นาสฺส, ติลิงฺเค วจนทฺวเย.

เอวํ สนฺเตปิ โภสทฺโท, ทฺวิลิงฺเคเยว ปายโต;

ยสฺมา ทิฏฺโ ตโต วิฺู, ทฺวิลิงฺเคเยว ตํ วเท.

อิตฺถิลิงฺคมฺหิ สมฺปตฺเต, ‘‘โภ’’ติ อิติ ปโยชเย;

เอวํวิธํ ปโยคฺหิ, สุปฺปโยคํ พุธาพฺรวุํ.

ยชฺเชวํ ¶ ทุปฺปโยคํว, สิยา ตุมฺเหหิ ทสฺสิตํ;

‘‘อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล’’, อิจฺจาหจฺจปทนฺติ เจ.

ทุปฺปโยคํ น ตํ ยสฺมา, โวหารกุสเลน เว;

ชิเนน ภาสิเต ธมฺเม, ทุปฺปโยคา น วิชฺชเร.

อิตฺถิลิงฺคสฺส วิสเย, โภติสทฺทปฺปโยชนํ;

กวีนํ เปมนียนฺติ, มยา เอวมุทีริตํ.

เอวํ ภวนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา ปาฬินยานุรูปํ ทฺวิธา วิภตฺตา วฑฺฒนภวนตฺถตทฺตฺถวเสน.

กโรนฺตสทฺทสฺส ปน –

กรํ, กโรนฺโต, กโรนฺตา. กโรนฺตํ, กโรนฺเต. กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิ. กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํ. กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิ. กโรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํ. กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุ. โภ กโรนฺต, ภวนฺโต กโรนฺตาติ รูปานิ ภวนฺติ.

‘‘กโรโต น กริยติ ปาป’’นฺติ อิทเมตฺถ กโรโตสทฺทสฺส อตฺถิตานิทสฺสนํ. อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตี, กโรนฺติโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ, นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘กโรนฺตํ, กโรนฺตานี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ.

อรหนฺตสทฺทสฺส –

อรหํ, อรหนฺโต. อรหนฺตํ, อรหนฺเต. อรหตา, อรหนฺเตน, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ. อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํ. อรหตา, อรหนฺตา, อรหนฺตสฺมา, อรหนฺตมฺหา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ. อรหโต, อรหนฺตสฺส, อรหนฺตานํ, อรหตํ. อรหนฺเต, อรหนฺตสฺมึ ¶ , อรหนฺตมฺหิ, อรหนฺเตสุ. โภ อรหนฺต, ภวนฺโต อรหนฺโต อิติ รูปานิ ภวนฺติ.

อยํ คุณวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ‘‘อรหา, อรหนฺโต, อรหนฺตา’’อิติ จ. เอตฺหิ รูปํ สมนฺตปาสาทิกายํ มนุสฺสวิคฺคหฏฺาเน ทิสฺสติ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาฬิยํ ปน ‘‘มยฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติ ปทํ ทิสฺสติ. อรหนฺตํ, อรหนฺเต. อรหตา, เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อยํ ปณฺณตฺติวาจกสฺส อรหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

ตถา หิ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อรหํ สุคโต โลเก. อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทีสุ อรหํสทฺทาทโย คุณวาจกา. ‘‘อรหา อโหสิ. อหฺหิ อรหา โลเก. เอโก อรหา, เอกสฏฺิ อรหนฺโต โลเก อเหสุํ.

คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.

มยฺจมฺหา อนรหนฺโต’’ติอาทีสุ อรหาสทฺทาทโย ปณฺณตฺติวาจกาติ ทฏฺพฺพา. อิธ อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน วิสุํ วตฺตพฺพนโย อปฺปสิทฺโธ. ยทิ เอวํ อาสวกฺขยํ ปตฺตา อิตฺถี กถํ วตฺตพฺพา, อาสวกฺขยํ ปตฺตํ จิตฺตํ กถํ วตฺตพฺพนฺติ? อิตฺถี ตาว ‘‘ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วจนโต ‘‘อรห’’นฺติ วตฺตพฺพา คุณวเสน, ปณฺณตฺติวเสน ปน ‘‘อิตฺถี อรหา อโหสี’’ติ วตฺตพฺพา. จิตฺตํ ปน คุณวเสเนว ‘‘อรหํ จิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ.

สนฺตสทฺทสฺส ¶ –

สํ, สนฺโต, สนฺโต, สนฺตา. สํ, สนฺตํ, สนฺเต. สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ. สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํ. สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ. สโต, สนฺตสฺส, สนฺตานํ, สตํ, สตานํ. สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุ. โภ สนฺต, ภวนฺโต สนฺโตติ รูปานิ ภวนฺติ.

เอตฺถ ปน ‘‘อทฺธา หิ ตาต สตเนส ธมฺโม’’ติ ชยทฺทิสชาตกปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ สตเนสาติ สตานํ เอสาติ เฉโท, รสฺสตฺตนิคฺคหีตสรโลปวเสน จ รูปนิฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ตทฏฺกถายํ ‘‘อทฺธา เอกํเสน เอส ตาต สตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺโม สภาโว’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. อยํ เย โลเก ‘‘สปฺปุริสา’’ติ จ ‘‘อริยา’’ติ จ ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เตสํ วาจกสฺส สนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา. ตปฺปฏิเสธสฺส ปน อสํ, อสนฺโต, กตฺถจิ อสนฺตา อิจฺจปิ. ตถา หิ ‘‘อสนฺตา กิร มํ ชมฺมา, ตาต ตาตาติ ภาสเร’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘อสํ, อสนฺตํ, อสนฺเต. อสตา’’ติอาทินา โยเชตพฺพา. อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘สนฺโต, อสนฺโต’’ติมานิ พหุวจนกานิเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เอกวจนกานิ. กสฺมา? ปณฺณตฺติวาจกตฺตา. อฺตฺร ปน ‘‘สนฺโต, ทนฺโต’’ติอาทีสุ เอกวจนานิเยว เปตฺวา วิชฺชมานตฺถวาจกสนฺโตสทฺทํ, กสฺมา? อปณฺณตฺติวาจกตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

อิทานิ ปณฺณตฺติวาจกานํ เตสํ กานิจิ ปโยคานิ กถยาม –

สเมติ ¶ อสตา อสํ. ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ. น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต. อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณา. อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต. สพฺภิเรว สมาเสถ. สตํ ธมฺโม อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติ.

โย ปนมฺเหหิ ปทมาลายํ ‘‘สพฺภี’’ติ อยํ สทฺโท ตติยาปฺจมีพหุวจนวเสน โยชิโต, โส จ โข สนฺตอิติ อการนฺตปกติวเสน, อฺตฺถ ปน ‘‘สพฺภี’’ติ อิการนฺตปกติวเสน โยเชตพฺโพ. ตถา หิ สพฺภีติ สปฺปุริโส นิพฺพานฺจ, สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ สพฺภีติ. สพฺโพ จายมตฺโถ สาฏฺกถาย ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมาย จ ทีเปตพฺโพ.

อาลปเน จ ปจฺจตฺเต, ตติยาปฺจมีสุ จ;

สมาสมฺหิ จ โยเชยฺย, สพฺภิสทฺทํ สุเมธโส.

อตฺรายํ โยชนา – โภ สพฺภิ ติฏฺ, สพฺภิ ติฏฺติ, สพฺภิ สห คจฺฉติ, สพฺภิ อเปหิ, อสพฺภิรูโป ปุริโส. ยสฺมา ปนายํ สาสนานุกูลา, ตสฺมา อิมิสฺสา ตทนุกูลตฺตํ ทสฺเสตุํ อิธ สาสนโต ปโยเค ทสฺเสสฺสาม อตกฺกาวจเร วิจิตฺเต สุคตปาฬินเย โสตูนํ วิสารทมติปฏิลาภตฺถํ. ตํ ยถา? พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินา’ภิปูชยาม. สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ. ยํ สาลวนสฺมึ เสนโก, ปาปกมฺมมกริ อสพฺภิรูปํ. อาพาโธยํ อสพฺภิรูโป. อสมฺโมทโก ถทฺโธ อสพฺภิรูโป’’ติ ¶ . ตตฺถ อาลปนวจเน ทิฏฺเเยว ปจฺจตฺตวจนํ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ. ตถา กรณวจเน ทิฏฺเเยว นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ. สมาเส สทฺทรูเป ทิฏฺเเยว พฺยาเส สทฺทรูปํ ยถาสมฺภวํ ทิฏฺเมว โหติ เปตฺวา ‘‘เหตุสตฺถารทสฺสน’’นฺติอาทีนิ. ตตฺถ จ นิพฺพานวาจโก เจ, สพฺภิสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สนฺติวิสุทฺธิ นิพฺพุติสทฺทา วิย, โส จ ยมกมหาเถรมเต รตฺตินเยน โยเชตพฺโพ. สพฺเพสมิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ สาธารโณ หิ โส นโย. สุนฺทรตฺถวาจโก เจ, อคฺคิ รตฺติ อฏฺินเยหิ โยเชตพฺโพ วาจฺจลิงฺคตฺตา. ‘‘สพฺภิธมฺมภูตํ นิพฺพาน’’นฺติ เอตฺถ หิ สุนฺทรธมฺมภูตํ นิพฺพานนฺติ อตฺโถ. เอวํ ปาฬินยวเสน อาลปนาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ สพฺภิสทฺทสฺส ปวตฺตึ ตฺวา ปุน อฏฺกถานยวเสนปิ ตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. กถํ? ยสฺมา สคาถาวคฺคสฺส อฏฺกถายํ ‘‘สนฺโต ‘สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’ติ ปเวทยนฺตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘สพฺภีหี’’ติ หิวจนวเสน สทฺทรจนาวิเสโส อฏฺกถาจริเยหิ ทสฺสิโต, ตสฺมา สพฺภิสทฺโท สพฺเพสุปิ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพ. อตฺริทํ วทาม –

ครู ‘‘สพฺภีหิ สทฺธิ’’นฺติ, อตฺถํ ภาสึสุ ปาฬิยา;

ยโต ตโต สพฺภิสทฺทํ, ธีโร สพฺพตฺถ โยชเย.

‘‘อสพฺภิรูโป’’อิติปิ, สมาสวิสเย สุตํ;

ยสฺมา ตสฺมา สพฺภิสทฺทํ, วิฺู สพฺพธิ โยชเย.

‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย ¶ , อสพฺภา จ นิวารเย’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อสพฺภา’’ติปทํ วิจิตฺรวุตฺตีสุ ตทฺธิตปจฺจเยสุ ณฺยปจฺจยวเสน นิปฺผตฺติมุปาคตนฺติ เวทิตพฺพํ. กถํ? เยภุยฺเยน อสพฺภีสุ ภวํ อสพฺภํ. กึ ตํ? อกุสลํ, ตโต อสพฺภา อกุสลธมฺมา นิวารเย จ, กุสลธมฺเม ปติฏฺเปยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ตุ อสพฺภีนํ เอตาติ อสพฺภา, น วา สพฺภีนํ เอตาติปิ อสพฺภาติ นิพฺพจนํ, ณฺยปจฺจยวเสน จ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ยา จ ปเนตฺถ อมฺเหหิ สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สํ, สนฺโต. สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา ปทมาลา ทสฺสิตา, ตตฺถ ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘อส’’นฺติ ปเท ทิฏฺเเยว ‘‘ส’’นฺติ ปทํ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ ยุคฬภาเวน วิชฺชมานตารหตฺตา. เอวํ ทิฏฺเน อทิฏฺสฺส คหณํ เวทิตพฺพํ. อถ วา ‘‘อส’’นฺติ เอตฺถ น สํ อสนฺติ สมาสวิคฺคหวเสนาธิคนฺตพฺพตฺตา ‘‘ส’’มิติ ปทํ ทิฏฺเมว โหติ. เอวมฺตฺราปิ นโย. ตตฺร สนฺติ สปฺปุริโส. อสนฺติ อสปฺปุริโส. อิตฺถิลิงฺเควตฺตพฺเพ ‘‘อสตี, อสา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ‘‘อสตี, อสตี, อสติโย, อสา. อสตึ, อสตี, อสติโย. อสาย, อสติยา, อสตีหิ, อสตีภิ. อสติยา, อสตีน’’นฺติ วกฺขมาน อิตฺถินเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา.

เอตฺถ ปน ‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ. มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติอาทีนิ ทสฺเสตพฺพานิ. อสาติ เจตฺถ อสตีติ จ สมานตฺถา, อสนฺตชาติกาติ หิ เตสํ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ชาตกฏฺกถายํ ‘‘อสาติ อสติโย ลามิกา, อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิ, อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา ¶ , ทุกฺขา, ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถ’’ติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ, ตสฺมา สาตํ นตฺถิ เอติสฺสนฺติ อสาติ อตฺเถ ‘‘อสา’’ติ ปทสฺส ยถา ริตฺโต อสฺสาโท เอตฺถาติ ริตฺตสฺสนฺติปทสฺส ลุตฺตุตฺตรกฺขรสฺส ‘‘ริตฺตสฺสํ, ริตฺตสฺสานิ. ริตฺตสฺส’’นฺติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา, ตถา ‘‘อสา, อสา, อสาโย. อสํ, อสา, อสาโย. อสายา’’ติ กฺานเยน โยเชตพฺพา.

เอตฺถ จ โย อมฺเหหิ ‘‘สนฺโต’’อิติ สทฺโท ทสฺสิโต. โส กตฺถจิ เอกวจนพหุวจนภาเวน สํวิชฺชมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทติ, ตสฺส วเสน อยํ นามิกปทมาลา –

สนฺโต, สนฺโต, สนฺตา. สนฺตํ, สนฺเต. สตา, สนฺเตน, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ. สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํ. สตา, สนฺตา, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ. สโต, สนฺตสฺส, สตํ, สนฺตานํ. สติ, สนฺเต, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สนฺเตสุ. โภ สนฺต, ภวนฺโต สนฺโต, ภวนฺโต สนฺตา.

เอตฺถ ปน ‘‘อยํ โข ภิกฺขเว อฏฺโม ภทฺโท อสฺสาชานีโย สนฺโต สํวิชฺชมาโน โลกสฺมึ. จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. อสตา ตุจฺฉา มุสา อภูเตน อพฺภาจิกฺขนฺติ. ภเว โข สติ ชาติ โหติ’’อิจฺเจวมาทีนิ ปโยคานิ ภวนฺติ. ‘‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิฺาณํ โหตี’’ติอาทีสุ ปน สติสทฺโท วจนวิปลฺลาสวเสน ิโตติ คเหตพฺโพ.

ตตฺร เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ิเตสุ สนฺโตสทฺเทสุ พหุวจนสนฺโตสทฺทํ เปตฺวา เสสา สมานสทฺทสฺสตฺถมฺปิ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘สนฺโตติ สมาโน, สนฺตาติ สมานา’’ติอาทินา ¶ อตฺโถ กเถตพฺโพ. สมาโนติ อิมสฺส จ ‘‘โหนฺโต’’ติ อตฺโถ ‘‘ปหุ สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี, กึ การณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปโยคานิ ปน –

‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ปราภวโต มุขํ.

อิเธว ติฏฺมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;

ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติ

เอวมาทีนิ ภวนฺติ.

อปิจ สนฺโตสทฺโท ยสฺมา ‘‘กิลนฺโต’’ติ จ ‘‘อุปสนฺโต’’ติ จ ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ จ อตฺถํ วทติ, ตสฺมา เตสํ วเสน สนฺตสทฺทสฺส ‘‘สนฺโต, สนฺตา. สนฺตํ, สนฺเต. สนฺเตนา’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ ‘‘สนฺโต ตสิโต. ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี. สนฺโต นิรุทฺโธ อตฺถงฺคโต อพฺภตฺถงฺคโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิ. นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตํ, สนฺตานี’’ติ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา. สา จ ‘‘สํวิชฺชมานํ สมานํ กิลนฺตํ อุปสนฺตํ นิรุทฺธ’’มิติ อตฺถทีปกาปทวตีติ เวทิตพฺพา. อถ วา ‘‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหตี’’ติอาทีสุ นปุํสกปฺปโยคทสฺสนโต สนฺตสทฺทสฺส สํวิชฺชมานสทฺทตฺถวาจกตฺเต ตติยาปฺจมีจตุตฺถีฉฏฺีสตฺตมีาเน ‘‘สตา, สโต, สตํ, สตี’’ติ ปทานิ อธิกานิ วตฺตพฺพานิ, เสสานิ จิตฺตนเยน เยฺยานิ. อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘สนฺตา, สนฺตา, สนฺตาโย. สนฺตํ, สนฺตา, สนฺตาโย. สนฺตายา’’ติ กฺานเยน จ, สนฺตี, สนฺตี, สนฺติโย ¶ . สนฺตึ, สนฺตี, สนฺติโย. สนฺติยา’’ติ อิตฺถินเยน จ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตาสุ ปมา ‘‘สํวิชฺชมานา กิลนฺตา อุปสนฺตา นิรุทฺธา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตี, เอตฺถ ปโยคา สุวิฺเยฺยาว. ทุติยา ปน ‘‘สํวิชฺชมานา สมานา’’ติ อตฺถทีปกาปทวตี. ตถา หิ ‘‘สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา’’ติ เอตฺถ สํวิชฺชมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติ.

‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส,

อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;

ตมฺปิ ปาณททึ สนฺตึ,

หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ

เอตฺถ ปน สมานา ‘‘สนฺตี’’ติ วุจฺจติ. อปราปิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ปทมาลา เวทิตพฺพา. สนฺตีสทฺทสฺส หิ สํวิชฺชมานสทฺทตฺถวาจกตฺเต ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต สตฺตมีาเน ‘‘สติ, สติยา, สติยํ, สนฺติยา, สนฺติยํ, สนฺตีสู’’ติ รูปานิ วตฺตพฺพานิ. เสสานิ อิตฺถินเยน เยฺยานิ. อยํ ตติยา, เอตฺถ จ ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ ปาฬิ ‘‘สนฺติยา’’อิจฺจาทีนํ อตฺถิภาเว นิทสฺสนํ. อปโร นโย – สตีสทฺทสฺส ‘‘สมานา’’ติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, เอวํ ทหริยา สตี’’ติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สตี, สตี, สติโย. สตึ, สตี, สติโย. สติยา’’ติอาทีนิปิ รูปานิ โยเชตพฺพานิ, สํโยเค นการโลปวเสน วา.

อิทานิ ‘‘สนฺโต, สนฺตา’’ติ ปททฺวยสฺส ปโยคนิจฺฉยํ กถยาม ปโยเคสุ โสตูนํ อสมฺมูฬฺหภาวาย. ตถา หิ ‘‘สปฺปุริสา’’ติ วา ‘‘ปณฺฑิตา’’ติ วา พหุวจนวเสน อตฺถํ ¶ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต ทนฺโต’’ติ เอวํ วุตฺตเอกวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํ. ‘‘สํวิชฺชมาโน’’ติ เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํ. ‘‘สํวิชฺชมานา’’ติ พหุวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ, ‘‘สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติ จ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ วา ‘‘สนฺตา’’ติ วา พหุวจนํ วตฺตพฺพํ, ‘‘กิลนฺโต’’ติ วา ‘‘สมาโน’’ติ วา ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วา ‘‘นิรุทฺโธ’’ติ วา เอกวจนวเสน อตฺถํ วตฺตุกาเมน ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ เอวํ วุตฺตพหุวจนสทิสํ ‘‘สนฺโต’’ติ เอกวจนํ วตฺตพฺพํ. เตเยวตฺเถ พหุวจนวเสน วตฺตุกาเมน ปน ‘‘สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สนฺตา’’ติ พหุวจนํ วตฺตพฺพํ. อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. อิทฺหิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหฏฺานํ. อยมฺปิ ปเนตฺถ สงฺคโห เวทิตพฺโพ –

‘‘ติลิงฺคตฺเถ จ เอกตฺเถ, พวฺหตฺเถปิ จ ทิสฺสติ;

สตฺตมฺยนฺโต สติสทฺโท, วิปลฺลาเส พหุมฺหิ โส’’ติ.

อิทานิ มหนฺตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตา. มหนฺตํ, มหนฺเต. มหตา, มหนฺเตน, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิ. มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํ. มหตา, มหนฺตา, มหนฺตสฺมา, มหนฺตมฺหา, มหนฺเตหิ, มหนฺเตภิ. มหโต, มหนฺตสฺส, มหนฺตานํ, มหตํ. มหติ, มหนฺเต, มหนฺตสฺมึ, มหนฺตมฺหิ, มหนฺเตสุ. โภ มห, โภ มหา, ภวนฺโต มหนฺโตติ อยมมฺหากํ รุจิ.

เอตฺถ ‘‘มหนฺโต, มหนฺตา. มหนฺตํ, มหนฺเต. มหนฺเตนา’’ติ ปุริสนโยปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ อาลปนปทานิ โยเชตพฺพานิ. นปุํสกลิงฺเค วตฺตพฺเพ ¶ ‘‘มหนฺตํ, มหนฺตานี’’ติ จิตฺตนโยปิ ลพฺภติ. อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘มหตี, มหตี, มหติโย. มหตึ, มหตี, มหติโย. มหติยา, มหตีหิ มหตีภี’’ติ อิตฺถินโยปิ ลพฺภติ. ‘‘มหติยา จ ยกฺขเสนายา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. อปโรปิ ‘‘มหนฺตา, มหนฺตา, มหนฺตาโย. มหนฺต’’นฺติ กฺานโยปิ ลพฺภติ, ‘‘มหนฺตา นิธิกุมฺภิโย’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. กจฺจายเน ปน ‘‘มหนฺตี’’อิติ ปทํ ทิฏฺํ. ตํ ‘‘คุณวนฺตี, กุลวนฺตี’’อิจฺจาทีนิ วิย ปาฬิยํ อปฺปสิทฺธตฺตา วีมํสิตพฺพํ.

นนุ โภ ยสฺมา สาสเนปิ ‘‘คจฺฉนฺตี, จรนฺตี’’ติอาทีนิ จ ‘‘อิทฺธิมนฺตี’’ติ จ ปทํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘มหนฺตี, คุณวนฺตี’’ติอาทีนิปิ ภวิตพฺพนฺติ? น ภวิตพฺพํ ตถารูปสฺส นยสฺส วเสน อคฺคเหตพฺพตฺตา, ‘‘มหตี, คุณวตี’’อิจฺจาทินยสฺเสว ทสฺสนโต จ. ตถา หิ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุ จ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม มหตี นงฺคลสีสา, อิตฺถี สิยา รูปวตี, สา จ สีลวตี สิยา. สติมตี จกฺขุมตี. อิทฺธิมตี ปตฺติมตี’’ติ จ ‘‘มหตึ เสนํ ทิสฺวา มโหสธเสนา มนฺทา, อยํ อติวิย มหตี เสนา ทิสฺสตี’’ติ จ อาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ, น ‘‘มหนฺตี, รูปวนฺตี’’อิจฺจาทีนิ.

เกจิ ปน ‘‘มหาอิติ สทฺโท พฺยาเส น ลพฺภติ, สมาเสเยว ลพฺภติ ‘มหาปุริโส’ติ เอตฺถ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค. มหา วตายํ ภนฺเต ภูมิจาโล. โฆโส จ วิปุโล มหา. พาราณสิรชฺชํ นาม มหา. เสนา สาทิสฺสเต มหา’’ติ ปโยคทสฺสนโต. เอวํ พฺยาเสปิ ลพฺภตีติ ¶ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘มหํ, มหา, มหนฺโต, มหนฺตา. โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตา’’ติ ปุลฺลิงฺเค, ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิ. โภ มหนฺต, ภวนฺโต มหนฺตานี’’ติ นปุํสกลิงฺเค, ‘‘มหนฺตา, มหา, มหนฺตา, มหนฺตาโย. โภติ มหนฺเต, โภติโย มหนฺตา, มหนฺตาโย’’ติ อิตฺถิลิงฺเค สพฺพํ สมฺปุณฺณํ โยเชตพฺพํ. สมาเส ปน ‘‘มหาสตฺโต มหาอุปาสโก มหาอุปาสิกา มหพฺพโล มหาวนํ มหคฺคตํ มหปฺผลํ มหพฺภย’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ, ตทฺธิเต ‘‘มหตฺตโน มหตฺตํ มหนฺตตฺตํ มหนฺตตา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ปน ‘‘คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา’’ติ รูปานิ วตฺวา เสสานิ มหนฺตสทฺเท วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตฺวา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา. ตถา ‘‘คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา’’ติ ปุริสนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานี’’ติ จิตฺตนโย จ ‘‘คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺติโย’’ติ อิตฺถินโย จ คเหตพฺโพ. เอวํ ลิงฺคตฺตยวเสน ‘‘จรํ จรนฺโต จรนฺตํ จรนฺตี, ททํ ททนฺโต ททนฺตํ ททนฺตี’’ติอาทีนํ อเนกปทสหสฺสานํ นามิกปทมาลา วิตฺถาเรตพฺพา.

เย ปนาจริยา ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนํ ปจฺจตฺตาลปนพหุวจนตฺตฺจ ‘‘คจฺฉํ’’อิจฺจาทีนํ อาลปเนกวจนตฺตฺจ อิจฺฉนฺติ, เต สมมฺเหหิ ปโยโค สาสเน น ทิฏฺโ นยวเสนาคเหตพฺพตฺตา. ตสฺมา ตานิ เอตฺถ น วทาม. อยํ ปน วิเสโส ทิฏฺโ. เสยฺยถิทํ?

‘‘คจฺฉํ วิธม’’มิจฺจาทิ-ปทานิ มุนิสาสเน;

กตฺถจาขฺยาติกา โหนฺติ, กตฺถจิ ปน นามิกา.

‘‘ตสฺสาหํ สนฺติเก คจฺฉํ,

โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ;

วิธมํ เทว เต รฏฺํ,

ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตว.

อธมฺมํ ¶ สารถิ กยิรา, มฺเจ ตฺวํ นิกฺขนํ วเน’’;

อิจฺเจวมาทโย เยฺยา, ปโยคา เอตฺถ ธีมตา.

‘‘คจฺฉิสฺสามิ วิธมี’’ติ-อาทินา ชินสาสเน;

นานากาลปุริสานํ, วเสนตฺถํ วเท วิทู.

นามตฺเต ปน ‘‘คจฺฉนฺโต, วิธมนฺโต’’ติอาทินา;

‘‘คจฺฉ’’มิจฺเจวมาทีน-มตฺถมตฺถวิทู วเท.

อิทานิ สมคติกตฺเตปิ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน โย วิเสโส ทิสฺสติ, ตํ วทาม. ตถา หิ ‘‘สา ชานํเยว อาห น ชานามีติ, ปสฺสํเยว อาห น ปสฺสามี’’ติ เอวมาทีสุ ชานํ ปสฺสํ สทฺทานํ ‘‘ชานนฺตี ปสฺสนฺตี’’ติ ลิงฺคนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺโต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิตฺถิยา กถนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติ. ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ชานนฺตา ปสฺสนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา ปน ‘‘คจฺฉํ’’อิติ สทฺทสฺสปิ ยถาปโยคํ ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ สมานคติกตฺตา, น ‘‘คจฺฉนฺเต’’ติ สทฺทสฺส ‘‘คจฺฉนฺตา’’ติ พหุวจนตฺโถ ลพฺภติ เตหิ อสมานคติกตฺตาติ การณํ ทสฺสิตํ โหติ. เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ. ‘‘ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสร’’นฺติ เอตฺถ อนุสฺสรํสทฺทสฺส ‘‘อนุสฺสรนฺตา’’ติ วจนนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ‘‘สทฺธมฺโม ครุกาตพฺโพ, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ เอตฺถ สรํสทฺทสฺส สรนฺเตนาติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺานํ, มนสา คณฺหโต ¶ ยถา’’ติ เอตฺถ ผุสํสทฺทสฺสปิ ‘‘ผุสนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ตถา ‘‘ยาจํ อททมปฺปิโย’’ติ เอตฺถาปิ ยาจํสทฺทสฺส ‘‘ยาจนฺตสฺสา’’ติ วิภตฺตนฺตรวเสน ปริวตฺตนํ ภวติ. ยาจนฺติ วา ยาจิตพฺพํ ธนํ, อิมินา นเยน นานปฺปการโต ปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํ. อิติ ‘‘ภวํกร’’นฺติอาทีนํ วิสทิสปทมาลา จ ‘‘คจฺฉํ, จร’’นฺติอาทีนํ สทิสปทมาลา จ ‘‘ชานํ, ปสฺส’’นฺติอาทีนํ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรวเสน กตฺถจิ ปริวตฺตนนฺติ อยํ ติวิโธปิ อากาโร อาขฺยาติกปทตฺถวิภาวนาย สทฺธึ กถิโต ปาวจนวเร โสตูนํ สทฺเทสฺวตฺเถสุ จ วิสารทพุทฺธิปฏิลาภตฺถํ. สพฺพเมตฺหิ สนฺธาย อิมา คาถา วุตฺตา –

‘‘ภวํ กรํ อรหํ สํ, มหํ’’อิติ ปทานิ ตุ;

วิสทิสานิ สมฺโภนฺติ, อฺมฺนฺติ ลกฺขเย.

‘‘คจฺฉํ จรํ ททํ ติฏฺํ, จินฺตยํ ภาวยํ วทํ;

ชานํ ปสฺส’’นฺติอาทีนิ, สมานานิ ภวนฺติ หิ.

ตตฺร ‘‘ชาน’’นฺติอาทีนํ, กตฺถจิ ปริวตฺตนํ;

ลิงฺควิภตฺติวจน-นฺตรโต ปน ทิสฺสตีติ.

อปิจ อยํ สพฺเพสมฺปิ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติ, ยทิทํ ทฺวีสุ ลิงฺเคสุ ฉสุ วิภตฺตีสุ เตรสสุ วจเนสุ อฺตรลิงฺควิภตฺติวจนวเสน ปริวตฺตนํ. อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ เวทิตพฺพา.

‘‘คจฺฉํ จร’’นฺติอาทีนิ, วิปฺปกตวโจ สิยุํ;

‘‘คจฺฉมาโน จรมาโน’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ จ.

‘‘มหํ ภว’’นฺติ เอตานิ, วิปฺปกตวโจปิ จ;

อวิปฺปกตวโจ จ, สิยุํ อตฺถานุรูปโต.

‘‘อรหํ ¶ ส’’นฺติ เอตานิ, วินิมุตฺตานิ สพฺพถา;

อาการํ ติวิธมฺเปตํ, กเร จิตฺเต สุเมธโสติ.

สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อาการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ธนภูติอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขามิ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา.

อคฺคิ, อคฺคี, อคฺคโย. อคฺคึ, อคฺคี, อคฺคโย. อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิ. อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํ. อคฺคินา, อคฺคีหิ, อคฺคีภิ. อคฺคิสฺส, อคฺคิโน, อคฺคีนํ. อคฺคิสฺมึ, อคฺคิมฺหิ, อคฺคีสุ. โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, ภวนฺโต อคฺคโย. ยมกมหาเถรมตํ.

เอตฺถ กิฺจาปิ นิสฺสกฺกวจนฏฺาเน ‘‘อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ อิมานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิ. ‘‘อคฺคินา, อคฺคิสฺมา, อคฺคิมฺหา’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพ.

ธนภูติ, ธนภูตี, ธนภูตโย. ธนภูตึ, ธนภูตี, ธนภูตโย. ธนภูตินา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิ. ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํ. ธนภูตินา, ธนภูติสฺมา, ธนภูติมฺหา, ธนภูตีหิ, ธนภูตีภิ. ธนภูติสฺส, ธนภูติโน, ธนภูตีนํ. ธนภูติสฺมึ, ธนภูติมฺหิ, ธนภูตีสุ. โภ ธนภูติ, โภ ธนภูตี, ภวนฺโต ธนภูตโย.

สิริภูติ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติ อคฺคินิ;

คินิ โชติ ทธิ ปาณิ, อิสิ สนฺธิ มุนิ มณิ.

พฺยาธิ ¶ คณฺิ รวิ มุฏฺิ, กวิ คิริ กปิ นิธิ;

กุจฺฉิ วตฺถิ วิธิ สาลิ, วีหิ ราสิ อหิ มสิ.

สาติ เกสิ กิมิ โพนฺทิ, โพธิ ทีปิ ปติ หริ;

อริ ธนิ ติมิ กลิ, สารถฺยุทธิ อฺชลิ,

อธิปติ นรปติ, อสิ าติ นิรูปธิ;

สมาธิ ชลธิจฺจาที, ธนภูติสมา มตา.

อถ วา เอเตสุ อธิปติสทฺทสฺส ‘‘อธิปติยา สตฺตา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘อธิปติยา’’ติ สตฺตมีรูปมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ. อปิจ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ ปาฬิยํ อิการนฺตสมาสปทโต โยวจนสฺส โนอาเทสทสฺสนโต กฺวจิ อธิปติอิจฺจาทีนํ อิการนฺตสมาสปทานํ ‘‘อธิปติโน’’ติอาทินาปิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิ อีการนฺตานํ ทณฺฑีสทฺทาทีนํ ‘‘ทณฺฑิโน’’ติอาทีนิ ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจนรูปานิ วิย. คหปติชานิปติสทฺทาทีนํ ปน สมาสปทานมฺปิ เอวรูปานิ ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ น อิจฺฉิตพฺพานิ ‘‘คหปตโย ชานิปตโย’’ติอาทินา นเยน ยถาปาวจนํ คเหตพฺพรูปตฺตา. อิสิ มุนิสทฺทานํ ปนาลปนฏฺาเน ‘‘อิเส, มุเส’’ติ รูปนฺตรมฺปิ คเหตพฺพํ ‘‘ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส. ปฏิคฺคณฺห มหามุเน’’ติ ทสฺสนโต.

เย ปเนตฺถ อมฺเหหิ อคฺคินิ คินิสทฺทา วุตฺตา, ตตฺเรเก เอวํ วทนฺติ ‘‘อคฺคินิสทฺโท ปจฺจตฺเตกวจนภาเวเยว ลพฺภติ, น ปจฺจตฺตพหุวจนภาเว อุปโยคภาวาทีสุ วา’’ติ. เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ อคฺคินิสทฺโท นาม นตฺถิ, คินิสทฺโทเยว อตฺถี’’ติ วทนฺติ. เกจิ ‘‘คินิสทฺโท นาม นตฺถิ, อคฺคินิสทฺโทเยวตฺถี’’ติ ¶ วทนฺติ. สพฺพเมตํ น ยุชฺชติ อคฺคินิ คินิสทฺทานมุปลพฺภนโต, สพฺพาสุปิ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตาทสฺสนโต จ. ตถา หิ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –

‘‘น หิ วคฺคุ วทนฺติ วทนฺตา,

นาภิชวนฺติ น ตาณมุเปนฺติ;

องฺคาเร สนฺถเต เสนฺติ,

อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ

อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อคฺคินิ’’นฺติ อุปโยควจนํ ทิสฺสติ. เตนาห อฏฺกถาจริโย ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโตชาลํ สพฺพทิสาสุ จ สมฺปชฺชลิตมคฺคิ’’นฺติ. ตตฺเรว จ สุตฺตนิปาเต โกกาลิกสุตฺเต –

‘‘อถ โลหมยํ ปน กุมฺภึ,

อคฺคินิสฺชลิตํ ปวิสนฺติ;

ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตํ,

อคฺคินิสมาสุ สมุปฺลวาเต’’ติ

อิมสฺมึ ปเทเส สมาสวิสยตฺตา อคฺคินิสฺชลิตนฺติ อคฺคินีหิ สฺชลิตนฺติ อตฺโถ ลพฺภติ, ตถา อคฺคินิสมาสูติ อคฺคินีหิ สทิสาสูติ อตฺโถปิ. เอวํ สมาสวิธานมุเขน ‘‘อคฺคินีหี’’ติ กรณวจนมฺปิ ทิสฺสติ.

คินิสทฺโทปิ จ ปาฬิยํ ทิสฺสติ. ตถา หิ ‘‘ตเมว กฏฺํ ทหติ, ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ จูฬโพธิจริยายํ คินิสทฺโท ทิฏฺโ. เกจิ ปเนตฺถ สนฺธิวเสน อการโลปํ สฺโคาทิสฺส จ คการสฺส โลปํ วทนฺติ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ ตสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมาติ ¶ ยโต กฏฺา. คินีติ อคฺคี’’ติ เอวํ คินิสทฺทสฺส อุลฺลิงฺเคตฺวา วจนโต. ตถา ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินี’’ติ อิมสฺส ธนิยสุตฺตสฺส อฏฺกถายํ ‘‘อาหิโตติ อาภโต ชาลิโต วา. คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโต, ตเถว จ ‘‘มหาคินิ ปชฺชลิโต, อนาหาโรปสมฺมตี’’ติ อิมิสฺสา เถรคาถาย สํวณฺณนายํ ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ วจนโต. ยทิ หิ คินิสทฺโท วิสุํ น สิยา, อฏฺกถาจริยา ‘‘ชายเต คินี’’ติอาทีนิ ‘‘ชายเต อคฺคินี’’ติอาทินา ปทจฺเฉทวเสน อตฺถํ วเทยฺยุํ. ยสฺมา เอวํ น วทึสุ, ‘‘คินีติ อคฺคี’’ติ ปน วทึสุ, เตน ายติ ‘‘คินิสทฺโทปิ วิสุํ อตฺถี’’ติ. เย ‘‘คินิสทฺโท นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพเมว สาสเน คินิสทฺทสฺสุปลพฺภนโต. สุตฺตนิปาตฏฺกถายฺหิ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินี’’ติ ปาสฺส สํวณฺณนายเมว ‘‘เตสุ าเนสุ อคฺคินิ ‘คินี’ติ โวหริยตี’’ติ ตสฺส อภิธานนฺตรํ วุตฺตํ, ตสฺมา มยเมตฺถ คาถารจนํ กริสฺสาม –

วิเทหรฏฺมชฺฌมฺหิ, ยํ ตํ นาเมน วิสฺสุตํ;

รฏฺํ ปพฺพตรฏฺนฺติ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ.

ธมฺมโกณฺฑวฺหยํ ตตฺถ, นครํ อตฺถิ โสภนํ;

ตมฺหิ าเน มนุสฺสานํ, ภาสา เอว คินิจฺจยํ.

‘‘คินิ คินี คินโย’’ติ-อาทินา ปวเท วิทู;

ปทมาลํ ยถา อคฺคิ-สทฺทสฺเสว สุเมธโส.

อิติ อลาพุ ลาพุสทฺทา วิย อคฺคินิ คินิสทฺทาปิ ภควโต ปาจเน ทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา ปน อคฺคินิสทฺทสฺส สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺพตา สิทฺธา, ตถา คินิสทฺทสฺสปิ สิทฺธาว โหติ. ตสฺมาตฺร –

อคฺคินิ ¶ , อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินินา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิ. อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํ. อคฺคินินา, อคฺคินิสฺมา, อคฺคินิมฺหา, อคฺคินีหิ, อคฺคินีภิ. อคฺคินิสฺส, อคฺคินีนํ. อคฺคินิสฺมึ, อคฺคินิมฺหิ, อคฺคินีสุ. โภ อคฺคินิ, ภวนฺโต อคฺคินี, ภวนฺโต อคฺคินโย.

‘‘คินิ, คินี, คินโย. คินึ, คินี, คินโย, คินินา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. อิติ ปาฬินยานุสาเรน อคฺคินิ คินิสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยชิตา. อถ วา ยถา สกฺกฏภาสายํ สตฺว ปทฺธสฺวามินีติ สฺโควเสน วุตฺตานํ สทฺทานํ มาคธภาสํ ปตฺวา สตฺตวปทุมสุวามินีติ นิสฺสฺโควเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทินา, ตถา สกฺกฏภาสายํ อคฺนีติ สฺโควเสน วุตฺตสฺส มาคธภาสํ ปตฺวา ‘‘อคฺคินี’’ติ สฺโคนการวเสน อุจฺจาริตา ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติอาทิกา. ยถา จ เวยฺยากรเณหิ สกฺกฏภาสาภูโต อคฺนิสทฺโท สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตีสุ วจเนสุ โยชิยติ, ตถา มาคธภาสาภูโต อคฺคินิสทฺโทปิ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ทฺวีสุ วจเนสุ โยเชตพฺโพว โหติ, ตสฺมา โส อิธมฺเหหิ โยชิยติ, คินิสทฺโทปิ อคฺคินิสทฺเทน สมานตฺถตฺตา, อีสกฺจ สรูปตฺตา ตเถว โยชิยตีติ ทฏฺพฺพํ.

เอตฺถ สิยา – ยทิ อคฺคินิสทฺโท สพฺเพสุ วิภตฺติวจเนสุ โยเชตพฺโพ, อถ กสฺมา กจฺจายเน ‘‘อคฺคิสฺสินี’’ติ ลกฺขเณน สิมฺหิ ปเร อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทโส ทสฺสิโตติ? สจฺจํ, ยถา นวกฺขตฺตุํ เปตฺวา กเตกเสสสฺส ทสสทฺทสฺส โยวจนมฺหิ นวาเทสํ กตฺวา โยวจนสฺส อุติอาเทสํ กสฺมา ‘‘นวุตี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเน ปุน ‘‘นวุตี’’ติ ปกตึ เปตฺวา ตโต นํวจนํ กตฺวา ‘‘นวุตีน’’นฺติ รูปํ นิปฺผาทิตํ ¶ . อิตฺถิลิงฺเค ปน นาทิเอกวจนานิ กตฺวา เตสํ ยาอาเทสํ กตฺวา ‘‘นวุติยา’’ติ รูปํ นิปฺผาทิตํ. ตถา หิ ‘‘ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ธมฺมานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินยํ นวุติยา หํสสหสฺเสหิ ปริวุโต’’ติอาทีนิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ. ตถา สิมฺหิ อคฺคิสทฺทนฺตสฺส อินิอาเทสกรณวเสน ‘‘อคฺคินี’’ติ รูเป นิปฺผนฺเนปิ ปุน ‘‘อคฺคินี’’ติ ปกตึ เปตฺวา ตโต โยอํนาทโย วิภตฺติโย กตฺวา ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินินา’’ติอาทีนิ กถํ น นิปฺผชฺชิสฺสนฺตีติ สนฺนิฏฺานํ กาตพฺพํ.

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ภาวี อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส อฺเสฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลาวิภาคํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา.

ทณฺฑี, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน. ทณฺฑึ, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน. ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ. ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ. ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ. ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ. ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุ. โภ ทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, ภวนฺโต ทณฺฑิโน. ยมกมหาเถรมตํ.

เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ทณฺฑิน’’นฺติ อุปโยเคกวจนฺจ ‘‘ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา’’ติ นิสฺสกฺกวจนฺจ ‘‘ทณฺฑินี’’ติ ภุมฺเมกวจนฺจ นาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสสฺส ปโยคสฺส ทสฺสนโต คเหตพฺพเมว.

‘‘ภณ ¶ สมฺม อนุฺาโต, อตฺถํ ธมฺมฺจ เกวลํ;

สนฺติ หิ ทหรา ปกฺขี, ปฺวนฺโต ชุตินฺธรา’’ติ

ปาฬิยํ ‘‘ปกฺขี’’อิติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ปน ‘‘ทณฺฑี’’อิติ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.

ภาวี, ภาวี, ภาวิโน. ภาวึ, ภาวินํ, ภาวี, ภาวิโน. ภาวินา, ภาวีหิ, ภาวีภิ. ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํ. ภาวินา, ภาวิสฺมา, ภาวิมฺหา, ภาวีหิ, ภาวีภิ. ภาวิสฺส, ภาวิโน, ภาวีนํ. (ภาวินิ) ภาวิสฺมึ, ภาวิมฺหิ, ภาวีสุ. โภ ภาวิ, โภ ภาวี, ภวนฺโต ภาวิโน.

เอวํ วิภาวี สมฺภาวี, ปริภาวี ธชี คณี;

สุขี โรคี สสี กุฏฺี, มกุฏี กุสลี พลี.

ชฏี โยคี กรี ยานี, โตมรี มุสลี ผลี;

ทนฺตี มนฺตี สุธี เมธี, ภาคี โภคี นขี สิขี.

ธมฺมี สงฺฆี าณี อตฺถี, หตฺถี จกฺขี ปกฺขี ทาี;

รฏฺี ฉตฺตี มาลี จมฺมี, จารี จาคี กามี สามี.

มลฺลการี ปาปการี, สตฺตุฆาตี ทีฆชีวี;

ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายี.

วชฺชทสฺสี จ ปาณี จ, ยสสฺสิจฺจาทโยปิ จ;

เอเตสํ โกจิ เภโท ตุ, เอกเทเสน วุจฺจเต.

อีการนฺตปุลฺลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘วชฺชทสฺสี, ปาณี’’อิจฺเจวมาทีนํ อุปโยคภุมฺมวจนฏฺาเน ‘‘วชฺชทสฺสินํ, ปาณิเน’’ติอาทีนิปิ รูปานิ ภวนฺติ. เอตฺถ จ –

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน.

สมุปคจฺฉติ ¶ สสินิ คคนตลํ.

อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเน, มชฺฌารฺํ ตทา อหุ.

สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน’’ติ

เอวมาทโย ปโยคา เวทิตพฺพา, อยํ นโย ทณฺฑีปทาทีสุปิ ลพฺภเตว สมานคติกตฺตา ทณฺฑีปทาทีนํ วชฺชทสฺสีปทาทีหิ. ตสฺมา อุปโยคฏฺาเน ‘‘ทณฺฑึ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน’’ติ โยเชตพฺพํ. ภุมฺมฏฺาเน ‘‘ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑินิ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุ, ทณฺฑิเนสู’’ติ โยเชตพฺพํ. เอส นโย คามณี เสนานีอิจฺจาทีนิ วชฺเชตฺวา ยถารหํ อีการนฺตปุลฺลิงฺเคสุ เนตพฺโพ.

สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อฺเสํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ วเสน ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสาม. กตมานิ ตานิ? ‘‘ภิกฺขุ เหตุ เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ ขาณุ สงฺกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ ชนฺตุ สินฺธุ พนฺธุ รุรุ เนรุ สตฺตุ พพฺพุ ปฏุ พินฺทุ ครุ’’อิจฺจาทีนิ.

ภิกฺขุ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว. ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว. ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ. ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ. ภิกฺขุนา, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ. ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ. ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุ. โภ ภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู, ภิกฺขเว, ภิกฺขโว. ภิกฺขุอาทีนิ อฺานิ จ ตํสทิสานิ เอวํ เยฺยานิ.

อยมฺปิ ¶ ปเนตฺถ วิเสโส เยฺโย – เหตุ, เหตู, เหตุโย, เหตโว. เหตุํ, เหตู, เหตุโย, เหตโว. โภ เหตุ, ภวนฺโต เหตู, เหตเว, เหตโว. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

อถ วา ‘‘เหตุยา’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต ‘‘เธนุยา’’ติ อิตฺถิลิงฺครูเปน สทิสํ ‘‘เหตุยา’’ติ ปุลฺลิงฺครูปมฺปิ สตฺตมีาเน อิจฺฉิตพฺพํ. กานิจิ หิ ปุลฺลิงฺครูปานิ เกหิจิ อิตฺถิลิงฺครูเปหิ สทิสานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? ‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน. เอหิ พาเลขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ. ภาตรา มาตรา อธิปติยา รตฺติยา เหตุโย เธนุโย มตฺยา เปตฺยา’’ติ เอวํ นยทสฺสเนน ‘‘เหตุยา ตีณิ. อธิปติยา สตฺต. อุฏฺเหิ กตฺเต’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาสจินฺตา น อุปฺปาเทตพฺพา.

ชนฺตุ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว. ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว. โภ ชนฺตุ, ภวนฺโต ชนฺตู, ชนฺตเว ชนฺตโว. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

ครุ, ครู, ครโว, ครุโน. ครุํ, ครู, ครโว, ครุโน. โภ ครุ, ภวนฺโต ครู, ครโว, ครุโน. เสสํ ภิกฺขุสมํ. เอตฺถ ปน ‘‘ภตฺตุ จ ครุโน สพฺเพ, ปฏิปูเชติ ปณฺฑิตา’’ติปาฬินิทสฺสนํ. ตตฺร ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิสฺสติ, น คาถาสุ. ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิสฺสติ, น จุณฺณิยปเทสุ, อปิจ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อามนฺตนปทํ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติ, น อสนฺธิวิสเย, พุทฺธสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ สนฺธิวิสเยปิ อสนฺธิวิสเยปิ ทิสฺสติ. ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ คาถาสุ จ ทิสฺสติ ¶ , จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิสฺสติ. สาวกสฺส ปน ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬิยํ น ทิสฺสตีติ อยํ ทฺวินฺนํ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘เอวฺจ ปน ภิกฺขเว อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ จุณฺณิยปเทสฺเวว ทิฏฺํ. ‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา’’ติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปจฺจตฺตปทํ คาถาสุเยว ทิฏฺํ. ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ เอวมาทีสุ สาวกสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสเยเยว ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฏฺํ. ‘‘ภิกฺขู อามนฺเตสิ โสตุกามตฺถ ภิกฺขเว’’ติ ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขู’’ติอาทีสุ ปน พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ สนฺธิวิสยาวิสเยสุ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทิฏฺํ. ‘‘อรฺเ รุกฺขมูเล วา, สุฺาคาเรว ภิกฺขโว’’ติ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโว’’ติ เอวมาทีสุ พุทฺธสฺส ภิกฺขูนํ อามนฺตนปาฬีสุ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ อามนฺตนปทํ คาถาสุ จ ทิฏฺํ, จุณฺณิยปเทสุ จ สนฺธิวิสเยเยว ทิฏฺํ. อิจฺเจวํ –

จุณฺณิเยว ปเท ทิฏฺํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ปทํ ทฺวิธา;

ยโต ปวตฺตเต สนฺธิ-วิสยาวิสเยสุ ตํ.

‘‘ภิกฺขโว’’ติ ปทํ ทิฏฺํ, คาถายฺเจว จุณฺณิเย;

ปทสฺมิมฺปิ จ สนฺธิสฺส, วิสเยวาติ นิทฺทิเสติ.

สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ปน สยมฺภูอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส ตํสทิสานฺจ นามิกปทมาลํ กถยาม –

สยมฺภู ¶ , สยมฺภู, สยมฺภุโว. สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภุโว. สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ. สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุนา, สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ. สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุ. โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, ภวนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโว. เอวํ ปภู อภิภูวิภู อิจฺจาทีนิปิ.

สพฺพฺู, สพฺพฺู, สพฺพฺุโน. สพฺพฺุํ, สพฺพฺู, สพฺพฺุโน. โภ สพฺพฺุ, ภวนฺโต สพฺพฺู, สพฺพฺุโน, เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปทานิ ภิกฺขุสทิสานิ ภวนฺติ, เอวํ วิทู วิฺู กตฺู มคฺคฺู ธมฺมฺู อตฺถฺู กาลฺู รตฺตฺู มตฺตฺู วทฺู อวทฺู อิจฺจาทีนิ.

ตตฺร ‘‘เย จ ลทฺธา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉรา’’ติ เอตฺถ ‘‘วทฺู’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนสฺส ทสฺสนโต สยมฺภู สพฺพฺู อิจฺจาทีนมฺปิ ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนตฺตํ คเหตพฺพํ. อปิจ ‘‘วิทู, วิฺู’’ติอาทีสุ ‘‘ปรจิตฺตวิทุนี’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘วิทุนี, วิทุนี, วิทุนิโย. วิทุนึ, วิทุนี, วิทุนิโย. วิทุนิยา’’ติ อิตฺถินเยน ปทมาลา กาตพฺพา. ตถา ‘‘วิฺู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘วิฺู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโต ‘‘โกธนา อกตฺู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺถ จ ‘‘อกตฺู’’ติ อิตฺถิลิงฺคทสฺสนโตปิ ‘‘วิฺู, วิฺู, วิฺุโย. วิฺุํ, วิฺู, วิฺุโย. วิฺุยา’’ติ จ ‘‘กตฺู, กตฺู, กตฺุโย. กตฺุํ, กตฺู, กตฺุโย, กตฺุยาติ จ ชมฺพูนเยน ปทมาลา กาตพฺพา. เอวํ ‘‘มคฺคฺู, ธมฺมฺู’’อิจฺจาทีสุปิ. ‘‘สยมฺภู’’ติ ปเท ปน ¶ ‘‘สยมฺภุ าณํ โคตฺรภุ จิตฺต’’นฺติ ทสฺสนโต นปุํสกลิงฺคตฺเต วตฺตพฺเพ ‘‘สยมฺภุ, สยมฺภู, สยมฺภูนิ. สยมฺภุํ, สยมฺภู, สยมฺภูนี’’ติ นปุํสเก อายุนโยปิ คเหตพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ ยถารหํ คเหตพฺโพ.

สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิติ สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค สมตฺโต.

ยสฺมา ปนายํ สมตฺโตปิ ปาวจนาทีสุ ยํ ยํ านํ โสตูนํ สมฺมุยฺหนฏฺานํ ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ โสตูนมนุคฺคหาย โจทนาโสธนาวเสน สํสยํ สมุคฺฆาเฏตฺวา ปุน วตฺตพฺโพ โหติ, ตสฺมา กิฺจิ ปเทสเมตฺถ กถยาม.

ยํ กิร โภ ปาฬิยํ ‘‘สฺเต พฺรหฺมจารโย, อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ จ รูปํ อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปมิว วุตฺตํ, ตํ ตถา อวตฺวา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ตตฺถ ‘‘พฺรหฺมํ จรตีติ พฺรหฺมจาริ ยถา มุนาตีติ มุนี’’ติ เอวํ อิการนฺตวเสน อิจฺฉิตตฺตา. ‘‘มุนโย อคฺคโย’’ติ รูปานิ วิย ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ รูปํ ภวติ. อฺตฺถ ปน ‘‘พฺรหฺมํ จรณสีโลติ พฺรหฺมจารี, ยถา ทุกฺกฏํ กมฺมํ กรณสีโลติ ทุกฺกฏกมฺมการี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน คหเณ ‘‘ทุกฺกฏกมฺมการิโน’’ติ รูปมิว ‘‘ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี’’ติ อีการนฺตสฺส สทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปมิว จ ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ รูปํ ภวติ. ตถา หิ ‘‘อิเม หิ นาม ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน สจฺจวาทิโน ¶ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. เอวํ อิการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจารโย’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ยุชฺชติ, ปุน อีการนฺตวเสน ‘‘พฺรหฺมจาริโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมจาริ, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารโย’’ติ อคฺคินเยน, ‘‘พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจาริโน’’ติ ทณฺฑีนเยน จ ปทมาลา คเหตพฺพา.

ยํ ปน อายสฺมา พุทฺธโฆโส ‘‘ยถา โสภนฺติ ยติโน, สีลภูสนภูสิตา’’ติ เอตฺถ ยติสทฺทสฺส อิการนฺตสฺส อคฺคิสทฺทสฺส ‘‘อคฺคโย’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยตโย’’ติ รูปํ อวตฺวา กสฺมา อีการนฺตสฺส ทณฺฑีสทฺทสฺส ‘‘ทณฺฑิโน’’ติ รูปํ วิย ‘‘ยติโน’’ติ รูปํ ทสฺเสติ. นนฺเวสา ปมาทเลขา วิย ทิสฺสติ. ยถา หิ ‘‘กุกฺกุฏา มณโย ทณฺฑา สิวโย เทว เต กุทฺธา’’ติ ปาฬิคติยา อุปปริกฺขิยมานาย ‘‘ยตโย’’ติ รูเปเนว ภวิตพฺพํ อิการนฺตตฺตาติ? นายํ ปมาทเลขา. ‘‘วทนสีโล วาที’’ติ เอตฺถ วิย ตสฺสีลตฺถํ คเหตฺวา อีการนฺตวเสน โยชเน นิทฺโทสตฺตา, ตสฺมา ‘‘ยตนสีโล ยตี’’ติ เอวํ ตสฺสีลตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย อีการนฺตวเสน ‘‘ยติโน’’ติ สมฺปทานสามีนเมกวจนสทิสํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปํ ภทนฺเตน พุทฺธโฆเสน ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมว.

ยตฺถ ปน ตสฺสีลตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ยตติ วีริยํ กโรตีติ ยตี’’ติ กตฺตุการกวเสน อิการนฺตภาโว คยฺหติ. ตตฺถ ‘‘มุนโย มณโย สิวโย’’ติ โยการนฺตรูปานิ วิย ‘‘ยตโย’’ติ โยการนฺตํ ปจฺจตฺตพหุวจนรูปฺจ ¶ อุปโยคาลปนพหุวจนรูปฺจ ภวติ, เอวํ อีการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ตีสุ าเนสุ โยการนฺตาเนว รูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.

ยทิ เอวํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ สารมติ สุทฺธทิฏฺิสมฺมาทิฏฺิมิจฺฉาทิฏฺิวชิรพุทฺธิ สทฺทาที กถนฺติ? เอเตสํ ปน อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺานมฺปิ สมาสปทตฺตา อคฺคินเย อฏฺตฺวา ยถาสมฺภวํ ทณฺฑีนเย ติฏฺนโต โนการนฺตาเนว รูปานิ. ตถา หิ ‘‘อสาเร สารมติโน’’ติ โนการนฺตปจฺจตฺตพหุวจนปาฬิ ทิสฺสติ, อุปโยคาลปนพหุวจนรูปมฺปิ ตาทิสเมว ทฏฺพฺพํ. นนุ จ โภ กจฺจายนปฺปกรเณ ‘‘อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ เอตฺถ สมาสปทสฺส อิการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โยการนฺตสฺส ปจฺจตฺตพหุวจนปาสฺส ทสฺสนโต สารมติสทฺทาทีนมฺปิ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูเปน วิย โยการนฺเตหิ รูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ? นปิ ภวิตพฺพํ พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส รูปสฺส อทสฺสนโตติ.

นนุ จ โภ พุทฺธวจเน ‘‘ปฺจิเม คหปตโย อานิสํสา. เต โหนฺติ ชานิปตโย, อฺมฺํ ปิยํวทา’’ติ สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสานิ โยการนฺตานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ. เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน สมาสปทานํ อิการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ‘‘วิสารทมตโย’’ติ รูปสทิสสฺส โยการนฺตสฺส รูปสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตนฺติ? เอตฺถ วุจฺจเต – วิสทิสตฺตํ ปฏิจฺจ. คหปติสทฺทาทีสุ หิ ยสฺมา ปติสทฺโท สภาเวเนว ปุลฺลิงฺโค, น ตุ สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติโก หุตฺวา ปจฺฉา ปุลฺลิงฺคภาวํ ปตฺโต, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ ‘‘คหปตโย, ชานิปตโย’’ติ โยการนฺตานิ, ‘‘เสนาปตโย, เสนาปติโน’’ติ โย โนการนฺตานิ ¶ จ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติ. ตถา หิ ‘‘ตตฺตกา เสนาปติโน’’ติ อฏฺกถาปาโ ทิสฺสติ. ยสฺมา ปน สารมติ สุทฺธทิฏฺิสมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ วชิรพุทฺธิ สทฺทาทีสุ มติทิฏฺิสทฺทาทโย สมาสโต ปุพฺเพ อิตฺถิลิงฺคปกติกา หุตฺวา ปจฺฉา พหุพฺพีหิสมาสวเสน ปุลฺลิงฺคภาวปฺปตฺตา, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ ‘‘สารมติโน สุทฺธทิฏฺิโน สมฺมาทิฏฺิโน มิจฺฉาทิฏฺิโน วชิรพุทฺธิโน’’ติอาทีนิ’โนการนฺตานิเยว ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปานิ ภวนฺติ, สมฺปทานสามีนเมกวจเนหิ สทิสานีติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.

เสฏฺิ สารถิจกฺกวตฺติสามิอิจฺเจเตสุ กถนฺติ? เอตฺถ ปน อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ – กตฺถจิ ปาเ ‘‘เสฏฺี สารถี จกฺกวตฺตี สามี’’ติ อนฺตกฺขรสฺส ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘เสฏฺิ สารถิ จกฺกวตฺติ สามิ’’อิติ อนฺตกฺขรสฺส รสฺสตฺตํ ทิสฺสติ. กิฺจาปิ รสฺสตฺตเมเตสํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนาทิภาเวน ‘‘เสฏฺิโน สารถิโน’’ติอาทิปโยคทสฺสนโต รสฺสํ กตฺวา เอตานิ อุจฺจาริยนฺตีติ ายติ, ตสฺมา เอวํ นิพฺพจนตฺโถ คเหตพฺโพ – เสฏฺํ ธนสารํ, านนฺตรํ วา อสฺส อตฺถีติ เสฏฺี. อสฺสทมฺมาทโย สารณสีโลติ สารถี. จกฺกํ ปวตฺตนสีโลติ จกฺกวตฺตี. สํ เอตสฺส อตฺถีติ สามีติ. อสฺสตฺถิกตสฺสีลตฺถสทฺทา หิ โนการนฺตรูปวเสน สมานคติกา ภวนฺติ ยถา ‘‘ทณฺฑิโน ภูมิสายิโน’’ติ. อปโรปิ นิพฺพจนตฺโถ อีการนฺตวเสน อสฺสทมฺมาทโย สาเรตีติ สารถี. ตถา หิ ‘‘ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถี’’ติ วุตฺตํ. จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. เอวํ กตฺตุการกวเสน อีการนฺตตฺตํ คเหตฺวา กตฺถจิ ลพฺภมานมฺปิ อิการนฺตตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา พุทฺธวจนานุรูเปน ‘‘สารถิโน ¶ จกฺกวตฺติโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตรูปานิ คเหตฺวา ทณฺฑีนเยน โยเชตพฺพานิ ‘‘ทณฺฑินี’’ติอาทิกํ วชฺชิตพฺพํ วชฺเชตฺวา. เอวํ ‘‘เสฏฺิโน สารถิโน จกฺกวตฺติโน สามิโน’’ติอาทีนิ โนการนฺตานิเยว รูปานิ เยฺยานิ.

อตฺร กิฺจิ ปโยคํ นิทสฺสนมตฺตํ กถยาม. ‘‘ตาต ตโย เสฏฺิโน อมฺหากํ พหูปการา’’ติ จ ‘‘เต กตภตฺตกิจฺจา ‘มหาเสฏฺิโน มยํ คมิสฺสามา’ติ วทึสู’’ติ จ ‘‘สารถิโน อาหํสู’’ติ จ ‘‘ทฺเว จกฺกวตฺติโน’’ติ จ เอวมาทีนิ. ตตฺถ กิฺจาปิ กตฺถจิ ‘‘เสฏฺิ สารถิ’’อิจฺจาทิ รสฺสตฺตปาโ ทิสฺสติ, ตถาปิ โส สภาเวน รสฺสตฺตภาโว ปาโ น โหติ, ทีฆสฺส รสฺสตฺตกรณปาโติ เวทิตพฺโพ. ปทมาลา จสฺส วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.

มเหสีติ เอตฺถ กถนฺติ? ‘‘มเหสี’’ติ เอตฺถ กิฺจาปิ มเหสีสทฺโท อีการนฺตวเสน นิทฺทิสิยติ, ตถาปิ อิสิสทฺเทน สมานคติกตฺตา อิสิสทฺทสฺส อคฺคิสทฺเทน สมานปทมาลตฺตา อคฺคินเยน ปทมาลา กาตพฺพา. นนุ จ โภ เอตฺถ ตสฺสีลตฺโถ ทิสฺสติ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสนสีโลติ มเหสี’’ติ, ตสฺมา ‘‘ภูมิสายี’’ติ ปทสฺส วิย ทณฺฑีนเยเนว ปทมาลา กาตพฺพาติ? น กาตพฺพา ตสฺสีลตฺถสฺส อสมฺภวโต. อิมสฺส หิ ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺเม เอสิ คเวสิ เอสิตฺวา ิโตติ มเหสี’’ติ อตสฺสีลตฺโถ เอว ยุชฺชติ. กตกรณีเยสุ พุทฺธาทีสุ อริเยสุ ปวตฺตนามตฺตา. อิสิสทฺเทน จายํ สทฺโท อีสกํ สมาโน เกวลํ สมาสปริโยสาเน ทีฆวเสน อุจฺจาริยติ, รสฺสวเสน ปน ‘‘มหา อิสิ มเหสี’’ติ สนฺธิวิคฺคโห ¶ . ยสฺมา รสฺสตฺตํ คเหตฺวา ตสฺส ปทมาลากรณํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคายึสุ มเหสโย’’ติ อิการนฺตรูปํ ทิสฺสติ. น หิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กตฺถจิปิ จตุตฺถีฉฏฺเกวจนรูปํ วิย ‘‘มเหสิโน’’ติ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนพหุวจนรูปํ ทิสฺสติ. ตสฺมา อีการนฺตวเสน อุจฺจาริตสฺสปิ สโต รสฺสวเสน อุจฺจาริตสฺส วิย ‘‘มเหสิ, มเหสี, มเหสโย. มเหสึ, มเหสี, มเหสโย. มเหสินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา. อปิจ มเหสีสทฺโท ยตฺถ ราชคฺคุพฺพริวาจโก, ตตฺถ อิตฺถิลิงฺโค โหติ, ตพฺพเสน ปน ‘‘มเหสี, มเหสี, มเหสิโย. มเหสึ, มเหสี, มเหสิโย. มเหสิยา’’ติ จ วกฺขมานอิตฺถีนเยน ปทมาลา กาตพฺพา. หตฺถีสทฺเท กถนฺติ? หตฺถีสทฺทสฺส ปน หตฺโถ อสฺส อตฺถีติ เอวํ อีการนฺตวเสน คหเณ ‘‘หตฺถิโน’’ติ รูปํ ภวติ. ตถา หิ ‘‘วเน หตฺถิโน’’ติ ปโยโค ทิสฺสติ. ตสฺเสว ตสฺมึเยวตฺเถ รสฺสํ กตฺวา คหเณ ‘‘หตฺถโย’’ติ รูปํ ภวติ. ตถา หิ –

‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;

สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตา.

เอวเมว มนุสฺเสสุ, ทหโร เจปิ ปฺวา;

โสปิ ตตฺถ มหา โหติ, เนว พาโล สรีรวา’’ติ

อิมสฺมึ เกฬิสีลชาตเก ‘‘หตฺถโย’’ติ อาหจฺจปทํ ทิสฺสติ. เอวมสฺส ทณฺฑีนเยน จ อคฺคินเยน จ ทฺวิธา ปทมาลา, เวทิตพฺพา. อิมินา นเยน อวุตฺเตสุปิ าเนสุ ปาฬินยานุรูเปน ¶ โปราณฏฺกถานุรูเปน จ ปทมาลา โยเชตพฺพา.

เอตฺตาวตา ภูธาตุมยานํ ปุลฺลิงฺคานํ นามิกปทมาลา สทฺธึ ลิงฺคนฺตเรหิ สทฺทนฺตเรหิ อตฺถนฺตเรหิ จ นานปฺปการโต ทสฺสิตา.

อิมํ สทฺทนีตึ สุนีตึ วิจิตฺตํ,

สปฺเหิ สมฺมา ปรีปาลนียํ;

สทา สุฏฺุ จินฺเตติ วาเจติ โย โส,

นโร าณวิตฺถินฺนตํ ยาติ เสฏฺํ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย นิคฺคหีตนฺตาทิปุลฺลิงฺคานํ

ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค

สตฺตโม ปริจฺเฉโท.

สพฺพถาปิ ปุลฺลิงฺคํ สมตฺตํ.

๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ อิตฺถิลิงฺเคสุ อาการนฺตสฺส ภูธาตุมยสฺส ปกติรูปภูตสฺส ภาวิกาสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ วตฺตพฺพายมฺปิ ปสิทฺธสฺส ตาว กฺาสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

กฺา, กฺา, กฺาโย. กฺํ, กฺา, กฺาโย. กฺาย, กฺาหิ, กฺาภิ. กฺาย, กฺานํ. กฺาย, กฺาหิ, กฺาภิ. กฺาย, กฺานํ. กฺาย, กฺายํ, กฺาสุ. โภติ กฺเ, โภติโย กฺา, กฺาโย. อยมมฺหากํ รุจิ.

เอตฺถ ¶ ‘‘กฺา’’ติ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตํ, นิรุตฺติปิฏเก พหุวจนวเสน วุตฺโต นโย นตฺถิ. ตถา หิ ตตฺถ ‘‘สทฺธา ติฏฺติ, สทฺธาโย ติฏฺนฺติ. สทฺธํ ปสฺสติ, สทฺธาโย ปสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘สทฺธา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํ. กิฺจาปิ นาคตํ, ตถาปิ ‘‘พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกฺา สมาคตา. อเหตุ อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สฺา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต พาหากฺา สฺาสทฺทาทีนํ พหุวจนตา คเหตพฺพา. จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภติ กฺเ, โภติ กฺา’’ติ ทฺเว เอกวจนานิ วตฺวา ‘‘โภติโย กฺาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํ. นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘โภติ สทฺธา’’ติ เอกวจนํ วตฺวา ‘‘โภติโย สทฺธาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํ. มยํ ปเนตฺถ ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ. ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ. เอหิ โคเธ นิวตฺตสฺสู’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต ‘‘โภติ กฺเ, โภติโย กฺา, กฺาโย’’ติ เอวํปการานิเยว อาลปเนกวจนพหุวจนานิ อิจฺฉาม. เอตฺถ ‘‘โภติ กฺเ’’ติ อยํ นโย อมฺมาทีสุ มาตาทีสุ จ น ลพฺภติ.

ภาวิกา, ภาวิกา, ภาวิกาโย. ภาวิกํ, ภาวิกา, ภาวิกาโย. ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิ. ภาวิกาย, ภาวิกานํ. ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิ. ภาวิกาย, ภาวิกานํ. ภาวิกาย, ภาวิกายํ, ภาวิกาสุ. โภติ ภาวิเก, โภติโย ภาวิกา, ภาวิกาโย.

เอวํ เหฏฺุทฺทิฏฺานํ สพฺเพสํ ภูธาตุมยานํ ‘‘ภาวนา วิภาวนา’’อิจฺเจวมาทีนํอาการนฺตปทานํ อฺเสฺจาการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตฺถฺานิ อาการนฺตปทานิ นาม สทฺธาทีนิ.

สทฺธา ¶ เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา’ภิชฺฌา;

อิจฺฉา ปุจฺฉา ชายา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา สงฺขา.

ชงฺฆา พาหา คีวา ชิวฺหา, วาจา ฉายา คงฺคา นาวา;

นิทฺทา กนฺตา สาลา มาลา, เวลา วีณา ภิกฺขา ลาขา.

คาถา เสนา เลขา’เปกฺขา, อาสา ปูชา เอสา กงฺขา;

อฺา มุทฺทา ขิฑฺฑา ภสฺสา, ภาสา กีฬา สตฺตา เจตา.

ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสิณา ปชา;

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา วสุธา สภา.

อุกฺกา เสผาลิกา สิกฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;

การณา วิสิขา สาขา, วจา วฺฌา ชฏา ฆฏา.

ปีฬา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นินฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.

ปภา สีมา ขมา เอชา,

ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลีลา,

ลาเล’ฬา เมขลา กลา.

วฬวา สุณิสา มูสา, มฺชูสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา ปริสา นิสา;

มาติกิจฺจาทโย เจว, ภาวิกาปทสาทิสา.

อมฺมนฺนมฺพา จ ตาตา จ, กิฺจิเทว สมา สิยุํ;

มาตา ธีตา ปนตฺตาที, ปุถเคว อิโต สิยุํ.

ปริสาสทฺทสฺส ปน สตฺตมีาเน ‘‘ปริสาย, ปริสายํ, ปริสติ, ปริสาสู’’ติ โยเชตพฺพํ ‘‘เอกมิทํ โภ โคตม สมยํ โตเทยฺยสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริสติ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺตี’’ติ ปาฬิทสฺสนโต. อมฺมาทีนํ ปน ‘‘อมฺมา, อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา ¶ กฺานเยน วตฺวา อวสาเน ‘‘โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา, อมฺมาโย’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.

มาตา, มาตา, มาตโร. มาตรํ, มาตโร. มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิ. มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํ. มาตรา, มาตุยา, มตฺยา, มาตูหิ, มาตูภิ. มาตุ, มาตุยา, มตฺยา, มาตรานํ, มาตานํ, มาตูนํ. มาตริ, มาตุยา, มตฺยา, มาตุยํ, มตฺยํ, มาตูสุ. โภติ มาตา, โภติโย มาตา, มาตโร.

เอตฺถ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคานํ สการนฺตานิ รูปานิ เอหิ เอภิ เอสุการนฺตาทีนิ จ เอนนฺตาทีนิ จ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ วุตฺตานิปิ ‘‘มาตุสฺส มาตเรหี’’ติอาทีนิ น วุตฺตานิ, เอส นโย อิตเรสุปิ. ‘‘ยํกิฺจิตฺถิกตํ ปุฺํ, มยฺหฺจ มาตุยา จ เต. อนุฺาโต อหํ มตฺยา’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ปน กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนฏฺาเน ‘‘มาตุยา, มตฺยา’’ติ จ วุตฺตํ อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน สมานคติกตฺตา เตสํ วจนานํ. ตถา หิ อุมฺมาทนฺติชาตเก ‘‘มตฺยา’’ติ ปทํ ปฺจมีตติเยกวจนวเสน อาคตํ, ยถา ปน ‘‘ขตฺติยา’’ติ ปทํ มชฺฌสรโลปวเสน ‘‘ขตฺยา’’ติ ภวติ, ตถา ‘‘มาตุยา มาตุย’’นฺติ จ ปทํ ‘‘มตฺยา, มตฺย’’นฺติ ภวติ, อยํ นโย ธีตุสทฺทาทีสุ น ลพฺภติ.

ธีตา, ธีตา, ธีตโร. ธีตํ, ธีตรํ, ธีตโร. ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิ. ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํ. ธีตรา, ธีตุยา, ธีตูหิ, ธีตูภิ. ธีตุ, ธีตุยา, ธีตรานํ, ธีตานํ, ธีตูนํ. ธีตริ, ธีตุยา, ธีตุยํ, ธีตูสุ. โภติ ธีตุ, โภติ ธีตา, โภติโย ธีตา, ธีตโร. เอตฺถ ปน.

‘‘ชาลึ ¶ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ;

จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา’’ติ

ปาฬิยํ ‘‘ธีต’’นฺติ ทสฺสนโต อุปโยควจนฏฺาเน ‘‘ธีต’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ สารโต คเหตพฺพํ, ตถา ปาฬิยํ ‘‘อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา’’ติ สมาสปทสฺส ทสฺสนโต ตติเยกวจนนฺตปทสทิสํ ‘‘เสฏฺิธีตรา’’ติอาทิกํ ปเมกวจนนฺตมฺปิ สมาสปทํ คเหตพฺพเมว, นิรุตฺติปิฏเก ปน ‘‘มาตา ธีตา’’ติ ปททฺวยํ สทฺธานเย ปกฺขิตฺต, ตมมฺเหหิ ‘‘สทฺธายา’’ติ ปทสฺส วิย ‘‘มาตายา’’ติอาทีนํ ปาฬิอาทีสุ พฺยาเส อทสฺสนโต วิสุํ คหิตํ สมาเสเยว หิ อีทิสึ สทฺทคตึ ปสฺสาม ‘‘ราชมาตาย ราชธีตาย เสฏฺิธีตายา’’ติ. เอวํ กฺานโยปิ เอกเทเสน ลพฺภติ, ตถา ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ ปาฬิยํ ‘‘นนฺทมาเต’’ติ ทสฺสนโต ‘‘โภติ ราชมาเต, โภติ ราชธีเต’’ติ เอวมาทินโยปิ ลพฺภติ, ตตฺร นนฺทมาเตติ นนฺทสฺส มาตา นนฺทมาตา, โภติ นนฺทมาเต, เอวํ สมาเสเยว อีทิสี สทฺทคติ โหติ, ตสฺมา สมาสปทตฺเต ‘‘มาตุ ธีตุ ทุหิตุ’’อิจฺเจเตสํ ปกติรูปานํ ทฺเว โกฏฺาสา คเหตพฺพา ปมํ ทสฺสิตรูปโกฏฺาโส จ กฺานโย รูปโกฏฺาโส จาติ. นตฺตาทีนิ ปทานิ น เกวลํ ปุลฺลิงฺคานิเยว โหนฺติ, อถ โข อิตฺถิลิงฺคานิปิ. ตถา หิ ‘‘วิสาขาย นตฺตา กาลงฺกตา โหติ. จตสฺโส มูสิกา คาธํ กตฺตา, โน วสิตา’’ติอาทีนิ ปโยคานิ สาสเน ทิสฺสนฺติ.

นตฺตา, นตฺตา, นตฺตาโร. นตฺตํ, นตฺตารํ, นตฺตาโร. นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิ. นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ ¶ นตฺตานํ, นตฺตูนํ. นตฺตารา, นตฺตุยา, นตฺตูหิ, นตฺตูภิ. นตฺตุ, นตฺตุยา, นตฺตารานํ, นตฺตานํ, นตฺตูนํ. นตฺตริ, นตฺตุยา, นตฺตุยํ, นตฺตูสุ. โภติ นตฺต, โภติ นตฺตา, โภติโย นตฺตา, นตฺตาโร.

เอวํ ‘‘กตฺตา วสิตา ภาสิตา’’ อิจฺจาทีสุปิ สมาสปทตฺเต ปน ‘‘ราชมาตาย นนฺทมาเต’’ติอาทีนิ วิย ‘‘ราชนตฺตาย, ราชนตฺเต’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.

สวินิจฺฉโยยํ อาการนฺตุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อาการนฺตุการนฺตตาปกติกํ

อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ภูมิปทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโย. รตฺตึ, รตฺตี, รตฺติโย. รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺติยํ, รตฺตีสุ. โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺติโย. ยมกมหาเถรมตํ.

‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย. ภูมึ, ภูมี, ภูมิโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํ. เอวํ ‘‘ภูติ สตฺติ ปตฺติ วุตฺติ มุตฺติ กิตฺติ ขนฺติ ติตฺติ สิทฺธิ อิทฺธิ วุทฺธิ สุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ ปีติ นนฺทิ มติ อสนิ วสนิ สติ คติ วุฑฺฒิ ยุวติ องฺคุลิ โพนฺทิ ทิฏฺิ ตุฏฺิ นาภิ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. อปิจ ‘‘รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ. ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึ. น ภูมฺยา จตุรงฺคุโล. เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํ. ภูมฺยา โส ปติตํ ปาสํ. คีวาย ปฏิมุฺจติ. อิมา จ นภฺโย สตราชิจิตฺติตา. สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเร’’ติ เอวมาทีนํ ¶ ปโยคานํ ทสฺสนโต รตฺติ ภูมิ นาภิสทฺทาทีนํ อยมฺปิ นามิกปทมาลาวิเสโส เวทิตพฺโพ. กถํ?

รตฺติ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย. รตฺตึ, รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ. รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ รตฺยํ, รตฺโต, รตฺตีสุ. โภติ รตฺติ, โภติโย รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย.

เอตฺถ ‘‘รตฺโต’’ติ รูปนยํ วชฺเชตฺวา ‘‘ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย, ภูมฺโย’’ติ สพฺพํ เนยฺยํ.

นาภิ, นาภี, นาภิโย, นภฺโย. นาภึ, นาภี, นาภิโย, นภฺโย. นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิ. นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํ. นาภิยา, นภฺยา, นาภีหิ, นาภีภิ. นาภิยา, นภฺยา, นาภีนํ. นาภิยา, นภฺยา, นาภิยํ, นภฺยํ, นาภีสุ. โภติ นาภิ, โภติโย นาภี, นาภิโย, นภฺโย.

โพธิ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌ. โพธึ, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีหิ, โพธีภิ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธีนํ. โพธิยา, โพชฺฌา, โพธิยํ, โพชฺฌํ, โพธีสุ. โภติ โพธิ, โภติโย โพธี, โพธิโย, โพชฺโฌ.

เอตฺถ ปน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชิน โพธิยํ. อฺตฺร โพชฺฌา ตปสา’’ติ วิจิตฺรปาฬินยทสฺสนโต วิจิตฺรนยา นามิกปทมาลา วุตฺตา. สพฺโพปิ จายํ นโย อฺตฺถาปิ ยถารหํ โยเชตพฺโพ.

สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อิการนฺตตาปกติกํ อิการนฺติตฺถิลิงฺคํ

นิฏฺิตํ.

อิทานิ ¶ ภูรีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโย. อิตฺถึ, อิตฺถี, อิตฺถิโย. อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ. อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ. อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ. อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ. อิตฺถิยา, อิตฺถิยํ, อิตฺถีสุ. โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถิโย. ยมกมหาเถรมตํ.

‘‘ภูรี, ภูรี, ภูริโย. ภูรึ, ภูรี, ภูริ โย’’ติ อิตฺถิยา สมํ. เอวํ ภูตี โภตี วิภาวินี อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อฺเสฺจ อีการนฺตสทฺทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. เอตฺถฺเ อีการนฺตสทฺทา นาม –

‘‘มาตุลานี จ ภคินี, ภิกฺขุนี สามุคี อชี;

วาปี โปกฺขรณี เทวี, นาคี ยกฺขินี ราชินี.

ทาสี จ พฺราหฺมณี มุฏฺ-สฺสตินี สีฆยายินี;

สากิยานี’’ติ จาทีนิ, ปโยคานิ ภวนฺติ หิ.

ตตฺร ‘‘โปกฺขรณี ทาสี, พฺราหฺมณิ’’จฺจาทินํ คติ;

อฺถาปิ สิยา คาถา-จุณฺณิเยสุ ยถารหํ.

‘‘กุสาวตี’’ติอาทีนํ, คาถาสฺเวว วิเสสโต;

รูปานิ อฺถา โหนฺติ, เอกวจนโต วเท.

‘‘กาสี อวนฺตี’’อิจฺจาที, พหุวจนโต วเท;

‘‘จนฺทวตี’’ติอาทีนิ, ปโยคสฺสานุรูปโต.

ตถา หิ ‘‘โปกฺขรฺโ สุมาปิตา. ตา จ สตฺตสตา ภริยา, ทาสฺโย สตฺตสตานิ จ. ทารเก จ อหํ เนสฺสํ ¶ , พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก. นชฺโช สนฺทนฺติ. นชฺชา เนรฺชราย ตีเร. ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํ.

พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก;

อสีติยา สหสฺเสหิ, สุปตฺโต ปริวาริโต.

ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิฺ’’นฺติ

เอวมาทีนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต โปกฺขรณี อิจฺจาทีนํ นามิกปทมาลาโย สวิเสสา โยเชตพฺพา. กถํ? ‘โปกฺขรณี, โปกฺขรณี, โปกฺขรณิโย, โปกฺขรฺโ. โปกฺขรณิ’’นฺติอาทินา วตฺวา กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนฏฺาเน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรฺา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. ภุมฺมวจนฏฺาเน ปน ‘‘โปกฺขรณิยา, โปกฺขรฺา, โปกฺขรณิยํ, โปกฺขรฺ’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. ตถา ‘‘ทาสี, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโย. ทาสึ, ทาสิยํ, ทาสี, ทาสิโย, ทาสฺโย’’ติ วตฺวา กรณวจนฏฺานาทีสุ ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. ภุมฺมวจนฏฺาเน ปน ‘‘ทาสิยา, ทาสฺยา, ทาสิยํ, ทาสฺย’’นฺติ จ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ. สพฺพตฺถ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. เอตฺถ ปน ‘‘ยฏฺิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํ. ผุสิสฺสามิ วิมุตฺติย’’นฺติ ปโยคานํ ทสฺสนโต อํวจนสฺส ยมาเทสวเสน ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํ. เตสุ จ ‘‘ฆเร ชาตํว ทาสิย’’นฺติ เอตฺถ อํวจนสฺส ยมาเทสโต อฺโปิ สทฺทนโย ลพฺภติ. กถํ? ยถา ทหรี เอว ‘‘ทหริยา’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ทาสี เอว ‘‘ทาสิยา’’ติ.

เอตฺถ ปน ‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรึ, กุมารึ จารุทสฺสน’’นฺติ จ ‘‘เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สติ’’นฺติ จ ปาฬิ นิทสฺสนํ ¶ , อุปโยควจนิจฺฉาย ‘‘ทาสิย’’นฺติ วุตฺตํ, อิมสฺมึ ปนาธิปฺปาเย ‘‘ทาสิยา, ทาสิยา, ทาสิยาโย. ทาสิยํ, ทาสิยา, ทาสิยาโย. ทาสิยายา’’ติ กฺานเยเนว นามิกปทมาลา ภวติ ‘‘กุมาริยา’’ติ สทฺทสฺเสว. ตถา หิ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตถา ‘‘ปุปฺผวติยา, ปุปฺผวติยํ, ปุปฺผวติยาย, ปุปฺผวติยายํ, โภติ ปุปฺผวติเย’’ติ กฺานยนิสฺสิเตน เอกวจนนเยน นามิกปทมาลา ภวติ.

เอตฺถ ปน ‘‘อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวติยา นาม อโหสิ. ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวติยายํ. อุยฺยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยายา’’ติ ปาฬิ จ อฏฺกถาปาโ จ นิทสฺสนํ. อปโร นโย – ‘‘ทาสิยา ทหริยา กุมาริยา’’ติอาทีสุ กการสฺส ยการาเทโสปิ ทฏฺพฺโพ. พฺราหฺมณีสทฺทสฺส ตุ ‘‘พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณี, พฺราหฺมณิโย, พฺราหฺมณฺโย. พฺราหฺมณิ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา กรณวจนฏฺานาทีสุ ‘‘พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมณฺยา’’ติ เอกวจนานิ วตฺตพฺพานิ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. นทีสทฺทสฺส ‘‘นที, นที, นทิโย, นชฺโช. นทิ’’นฺติอาทินา วตฺวา ‘‘นทิยา, นชฺชา’’ติ จ ‘‘นทิยํ, นชฺช’’นฺติ จ วตฺตพฺพํ, สพฺพตฺถ จ ปทานิ ปริปุณฺณานิ กาตพฺพานิ. อิตฺถิลิงฺเคสุ หิ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเเยว อุปโยคพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ, ตถา อุปโยคพหุวจเน ทิฏฺเเยว ปจฺจตฺตพหุวจนํ อนาคตมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ, กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานมฺปิ อฺตรสฺมึ ทิฏฺเเยว อฺตรํ ทิฏฺเมว โหติ. ตถา หิ ‘‘ทาสา จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จา’’ติ เอตฺถ ‘‘ทาสฺโย’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจเน ทิฏฺเเยว อปรมฺปิ ‘‘ทาสฺโย’’ติ อุปโยคพหุวจนํ ตํสทิสตฺตา ทิฏฺเมว โหติ.

‘‘สกฺโก ¶ จ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;

เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;

อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิย’’นฺติ

เอตฺถ ‘‘อุมฺมาทนฺตฺยา’’ติ กรณวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ สมฺปทานนิสฺสกฺกสามิภุมฺมวจนานิปิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ. ‘‘พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’ติ เอตฺถ ‘‘พฺราหฺมณฺยา’’ติ สามิวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกภุมฺมวจนานิปิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ. ‘‘เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคี’’ติ เอตฺถ จ ‘‘ภูมฺยา, ปถพฺยา’’ติ สตฺตมิยา เอกวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามิวจนานิปิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ. ‘‘พาราณสฺยํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ ‘‘พาราณสฺย’’นฺติ ภุมฺมวจเน ทิฏฺเเยว ตํสทิสานิ อฺานิปิ ‘‘พฺราหฺมณฺยํ เอกาทสฺยํ ปฺจมฺย’’นฺติอาทีนิ ภุมฺมวจนานิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ.

คณฺหนฺติ จ ตาทิสานิ รูปานิ ปุพฺพาจริยาสภาปิ คาถาภิสงฺขรณวเสน. สาสเนปิ ปน เอตาทิสานิ รูปานิ เยภุยฺเยน คาถาสุ สนฺทิสฺสนฺติ.

กุสาวตี. กุสาวตึ. กุสาวติยา, กุสาวตฺยา. กุสาวติยํ, กุสาวตฺยํ. โภติ กุสาวติ.

พาราณสี. พาราณสึ. พาราณสิยา, พาราณสฺยา. พาราณสิยํ, พาราณสฺยํ, พาราณสฺสํ อิจฺจปิ, โภติ พาราณสิ.

นฬินี. นฬินึ. นฬินิยา, นฬิฺา. นฬินิยํ, นฬิฺํ. โภติ นฬินิ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.

คาถาวิสยํ ปน ปตฺวา ‘‘กุสาวติมฺหิ, พาราณสิมฺหิ, นฬินิมฺหี’’ติอาทินา สทฺทรูปานิปิโยเชตพฺพานิ. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘กุสาวติมฺหิ’’อาทีนิ มฺหิยนฺตานิ อิตฺถิลิงฺครูปานิ คาถาสุเยว ¶ ปฺายนฺติ, น จุณฺณิยปทรจนายํ. อกฺขรสมเย ปน ตาทิสานิ รูปานิ อนิวาริตานิ ‘‘นทิมฺหา จา’’ติอาทิทสฺสนโต. ยํ ปน อฏฺกถาสุ จุณฺณิยปทรจนายํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิมฺหี’’ติอาทิกํ อิตฺถิลิงฺครูปํ ทิสฺสติ, ตํ อกฺขรวิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ จุณฺณิยปทฏฺาเน ‘‘สมฺมาทิฏฺิยํ ปฏิสนฺธิยํ สุคติยํ ทุคฺคติย’’นฺติอาทิทสฺสนโต. อยํ ปเนตฺถ นิยโม สุคตสาสเน คาถายํ จุณฺณิยปทฏฺาเน จ ‘‘กฺา รตฺติ อิตฺถี ยาคุ วธู’’ติ เอวํ ปฺจนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ นา ส สฺมา สฺมึ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต สทฺทา สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติ. มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ อิวณฺณนฺเตหิ อิตฺถิลิงฺเคหิ สทฺธึ ปรตฺตํ ยาติ. ตตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘คาถายํ จุณฺณิเย จาปิ, นา สสฺมาที สรูปโต;

นาการนฺตอิวณฺณนฺต-อิตฺถีติ ปรตํ คตา.

มฺหิสทฺโท ปน คาถายํ, อิวณฺณนฺติตฺถิภี สห;

ย’โต ปรตฺตเมตสฺส, ปโยคานิ ภวนฺติ หิ.

ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

กุสาวภิมฺหิ นคเร, ราชา อาสิ มหีปตี’’ติ.

เอวํ กุสาวตี อิจฺจาทีนิ อฺถา ภวนฺติ, นครนามตฺตา ปเนกวจนานิปิ, น ชนปทนามานิ วิย พหุวจนานิ. ‘‘กาสี, กาสิโย. กาสีหิ, กาสีภิ. กาสีนํ. กาสีสุ. โภติโย กาสิโย. เอวํ อวนฺตี อวนฺติโย’’ติอาทินาปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพา. อฺานิปิ ปทานิ คเหตพฺพานิ. เอวํ กาสีอิจฺจาทีนิ ชนปทนามตฺตา รูฬฺหีวเสน พหุวจนาเนว ภวนฺติ อตฺถสฺส เอกตฺเตปิ.

จนฺทวตี, จนฺทวตึ, จนฺทวติยา, จนฺทวติยํ, โภติ จนฺทวติ, เอวํ เอกวจนวเสน วา, จนฺทวติโย, จนฺทวติโย, จนฺทวตีหิ, จนฺทวตีภิ, จนฺทวตีนํ, จนฺทวตีสุ, โภติโย ¶ จนฺทวติโย, เอวํ พหุวจนวเสน วา นามิกปทมาลา เวทิตพฺพา, อฺานิปิ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. ‘‘จนฺทวตี’’อิจฺจาทีนิ หิ เอกิสฺสา พหูนฺจิตฺถีนํ ปณฺณตฺติภาวโต ปโยคานุรูเปน เอกวจนวเสน วา พหุวจนวเสน วา โยเชตพฺพานิ ภวนฺติ. เอส นโย อฺตฺราปิ.

สวินิจฺฉโยยํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อีการนฺตตาปกติกํ อีการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ภูธาตุมยานํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ อปฺปสิทฺธตฺตา อฺเน อุการนฺติตฺถิลิงฺเคน นามิกปทมาลํ ปูเรสฺสาม –

ยาคุ, ยาคู, ยาคุโย. ยาคุํ, ยาคู, ยาคุโย. ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิ. ยาคุยา, ยาคูนํ. ยาคุยา, ยาคูหิ, ยาคูภิ. ยาคุยา, ยาคูนํ. ยาคุยา, ยาคุยํ, ยาคูสุ. โภติ ยาคุ, โภติโย ยาคู, ยาคุโย.

เอวํ ‘‘ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รชฺชุ’’อิจฺจาทีนิ. ตตฺร ธาตุสทฺโท รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชสุกฺกสงฺขาตธาตุวาจโก ปุลฺลิงฺโค, สภาววาจโก ปน สุคตาทีนํ สารีริกวาจโก โลกธาตุวาจโก จ จกฺขาทิวาจโก จ อิตฺถิลิงฺโค, ภู หู กรปจาทิสทฺทวาจโก อิตฺถิลิงฺโคเจว ปุลฺลิงฺโค จ. อตฺร ปนิตฺถิลิงฺโค อธิปฺเปโต.

สวินิจฺฉโยยํอุการนฺติตฺถิลิงฺคานํ นามิกปทมาลาวิภาโค.

อุการนฺตตาปกติกํ อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

อิทานิ ภูสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –

ชมฺพู, ชมฺพู, ชมฺพุโย. ชมฺพุํ, ชมฺพู, ชมฺพุโย. ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิ. ชมฺพุยา, ชมฺพูนํ. ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ, ชมฺพูภิ. ชมฺพุยา ¶ , ชมฺพูนํ. ชมฺพุยา, ชมฺพุยํ, ชมฺพูสุ. โภติ ชมฺพุ, โภติโย ชมฺพู, ชมฺพุโย. ยมกมหาเถรมตํ.

เอตฺถ ชมฺพูสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตํ ‘‘อมฺพา สาลา จ ชมฺพุโย’’ติอาทินา ปสิทฺธํ. ‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา’’ติ เอตฺถ ปน รุกฺขสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ชมฺพุกา’’ติ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ชมฺพูติ กเถตพฺพาติ ชมฺพุกา. เก เร เค สทฺเทติ ธาตุ. อถ วา อิตฺถิลิงฺควเสน ชมฺพู เอว ชมฺพุกา, ชมฺพุกา จ ตา รุกฺขา จาติ ชมฺพุการุกฺขา, ยถา ลงฺกาทีโป, ปุลฺลิงฺคปกฺเข วา สมาสวเสน ‘‘ชมฺพุกรุกฺขา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาวิสยตฺตา ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ ทีฆํ กตฺวา ‘‘ชมฺพุการุกฺขา’’ติ วุตฺตํ ‘‘สรณาคมเน กฺจี’’ติ เอตฺถ วิย.

ภู, ภู, ภุโย. ภุํ, ภู, ภุโย. ภุยา, ภูหิ, ภูภิ. ภุยา, ภูนํ. ภุยา, ภูหิ, ภูภิ. ภุยา, ภูนํ. ภุยา, ภุยํ, ภูสุ. โภติ ภุ, โภติโย ภู, ภุโย.

เอวํ ‘‘อภู, อภู, อภุโย. อภุํ, อภู, อภุโย. อภุยา’’ติอาทินา โยเชตพฺพา. อตฺร ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ นิทสฺสนปทํ.

‘‘วธู จ สรภู เจว, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสูรู’’, อิจฺจาที ชมฺพุยา สมา.

อิทํ ปน สุขุมํ านํ สุฏฺุ มนสิ กาตพฺพํ. ‘‘วทฺู, วทฺู, วทฺุโย. วทฺุํ, วทฺู, วทฺุโย. วทฺุยา’’ติ ชมฺพูสมํ โยเชตพฺพํ. เอวํ ‘‘มคฺคฺู ธมฺมฺู กตฺู’’อิจฺจาทีสุปิ.

นนุ จ โภ –

‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนึ ลทฺธาน มานุสึ;

วทฺู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติ

เอวมาทิปฺปโยคทสฺสนโต วทฺูสทฺทาทีนํ ปุลฺลิงฺคภาโว ปสิทฺโธ, เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ อิตฺถิลิงฺคนโย ทสฺสิโตติ? วทฺูอิจฺจาทีนํ เอกนฺตปุลฺลิงฺคภาวาภาวโต ทฺวิลิงฺคานิ เตสํ วาจฺจลิงฺคตฺตา. ตถา หิ –

‘‘สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉรา;

สงฺเฆ ทานานิ ทสฺสามิ, อปฺปมตฺตา ปุนปฺปุน’’นฺติ จ,

‘‘โกธนา อกตฺู จา’’ติ จ อิตฺถิลิงฺคปโยคิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เอวํ นีติ อมฺเหหิ ปิตา.

สวินิจฺฉโยยํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค.

อูการนฺตตาปกติกํ อูการนฺติตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.

โอการนฺตปทํ ภูธาตุมยํ อิตฺถิลิงฺคมปฺปสิทฺธํ, อฺํ ปโนการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํ.

โอการนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ, โคสทฺโทติ วิภาวเย;

โคสทฺทสฺเสว ปุลฺลิงฺเค, รูปมสฺสาหุ เกจน;

ตถา หิ เกจิ ‘‘โค, คาโว, คโว. คาวุ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตานิ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปานิ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเต มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณานํ วณฺณวิเสสาภาโว วิย รูปวิเสสาภาวโต โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปฏิปาทนํ อนิชฺฌานกฺขมํ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา มาตุคามสทฺทสฺส ‘‘มาตุคาโม, มาตุคามา. มาตุคาม’’นฺติอาทินา นเยน ทฺเว ปทมาลา กตฺวา เอกา ปุลฺลิงฺคสฺส ปทมาลา, เอกา อิตฺถิลิงฺคปทมาลาติ วุตฺตวจนํ วิย อิทํ วจนํ อมฺเห ปฏิภาติ, ตสฺมา อนิชฺฌานกฺขมํ.

อปิจ อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปสุ ปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูเปหิ สเมสุ สนฺเตสุ กถํ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโว ¶ สิยา? รูปมาลาวิเสสาภาวโต. ยถา หิ รตฺติ อคฺคิ อฏฺิสทฺทานํ อิการนฺตภาเวน สมตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคปุมนปุํสกลิงฺคลกฺขณภูโต รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ. ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, น ตถา เตหาจริเยหิ อภิมตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ. ยถา ปน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ภวติ, ยถา ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํ, ยถา จ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ปุนฺนปุํสกลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสโส ทิสฺสติ, ตถา ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ ปุมิตฺถิลิงฺคปริยาปนฺนานํ รูปมาลาวิเสเสน ภวิตพฺพํ. อวิเสสตฺเต สติ กถํ เตสํ ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานํ สิยา, กถฺจ วิสทาวิสทาการโวหารตา สิยา. อิทํ านํ อตีว สณฺหสุขุมํ ปรมคมฺภีรํ มหาคหนํ น สกฺกา สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาภูตาย สพฺพฺุชิเนริตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา นยํ สมฺมา อชานนฺเตน อกตาณสมฺภาเรน เกนจิ อชฺโฌคาเหตุํ วา วิชเฏตุํ วา, อมฺหากํ ปน มเต ทฺวินฺนํ โคสทฺทานํ รูปมาลาวิเสโส เจว ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคววตฺถานฺจ ทิสฺสติ, วิสทาวิสทาการโวหารตา จ ทิสฺสติ, นปุํสกลิงฺคสฺส ตทุภยมุตฺตาการโวหารตา จ ทิสฺสตีติ ทฏฺพฺพํ.

อิทานิ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน อิมํ นีตึ เปสฺสาม. เอวฺหิ สติ ปริยตฺติสาสเน ปฏิปนฺนกา นิกฺกงฺขภาเวน น กิลมิสฺสนฺติ. เอตฺถ ตาว อตฺถคฺคหเณ วิฺูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ติสฺโส นามิกปทมาลาโย กเถสฺสาม – เสยฺยถิทํ?

คาวี, คาวี, คาวิโย. คาวึ, คาวี, คาวิโย. คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิ. คาวิยา, คาวีนํ. คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิ. คาวิยา ¶ , คาวีนํ. คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสุ. โภติ คาวิ, โภติโย คาวี, คาวิโย.

อยํ โคสทฺทโต วิหิตสฺส อีปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนสฺส อิตฺถิวาจกสฺส อีการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส คาวีสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

โค, คาโว, คโว. คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโว. คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิ. คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิ. คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. คาเว, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุ. โภ โค, ภวนฺโต คาโว, คโว.

อยํ ปุมวาจกสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลา.

โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว. คาวํ, ควํ, คาวึ, คาโว, คาวี คโว. โคหิ, โคภิ. ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. โคหิ, โคภิ. ควํ, คุนฺนํ, โคนํ. โคสุ. โภติ โค, โภติโย คาโว, คาวี, คโว. อยํ ปุมิตฺถิวาจกสฺส โอการนฺตสฺสิตฺถิปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทนามิกปทมาลา.

เอตฺถ ปน ‘‘คาวุ’’นฺติ ปทํ เอกนฺตปุมวาจกตฺตา น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เอกนฺตปุมวาจกตฺตฺจสฺส อาหจฺจปาฬิยา ายติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว วสฺสูปคตํ ภิกฺขุํ อิตฺถี นิมนฺเตสิ ‘เอหิ ภนฺเต, หิรฺํ วา เต เทมิ, สุวณฺณํ วา เต เทมิ, เขตฺตํ วา เต เทมิ, วตฺถุํ วา เต เทมิ, คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมิ. ทาสํ วา เต เทมิ, ทาสึ วา เต เทมิ, ธีตรํ วา เต เทมิ ภริยตฺถาย, อหํ วา เต ภริยา โหมิ, อฺํ วา เต ภริยํ อาเนมี’ติ’’ เอวํ อาหจฺจปาฬิยา ายติ.

เอตฺถ ¶ หิ ‘‘คาวุ’’นฺติ วจเนน ปุมา วุตฺโต, ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถี, ยํ ปน อิมิสฺสํ โอการนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลายํ ‘‘คาวี’’ติ ปทํ จตุกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘กฺา’’ติ ปทํ วิย อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตาวิฺาปเน สมตฺถํ โหติ. น หิ อิตเรสุ ลิงฺเคสุ สมานสุติกภาเวน จตุกฺขตฺตุํ อาคตปทํ เอกมฺปิ อตฺถิ, ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ จ อิเมสํ สทฺทานํ กตฺถจิ าเน อิตฺถิปุเมสุ สามฺวเสน ปวตฺตึ อุปริ กถยิสฺสาม. ยา ปนมฺเหหิ โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว. คาวํ, ควํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา กตา, ตตฺถ โคสทฺทโต สิโยนํ อีการาเทโส อํวจนสฺส จ อึการาเทโส ภวติ, เตน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส ‘‘คาวี คาวี คาวิ’’นฺติ รูปานิ ทสฺสิตานิ. ตถา หิ มุขมตฺตทีปนิยํ สทฺทสตฺถวิทุนา วชิรพุทฺธาจริเยน นิรุตฺตินเย โกสลฺลวเสน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส วุตฺโต. ยถา ปน โคสทฺทโต โยนมีการาเทโส ภวติ, ตถา สิสฺสีการาเทโส อํวจนสฺส จ อึการาเทโส ภวติ. อตฺริมา นยคฺคาหปริทีปนิโย คาถา –

อีปจฺจยา สิทฺเธสฺวปิ, ‘‘คาวี คาวี’’ติอาทิสุ;

ปเมกวจนาทิ-อนฺเตสุ ชินสาสเน.

วทตา โยนมีการํ, โคสทฺทสฺสิตฺถิยํ ปน;

อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิ.

กิฺจ ภิยฺโย อฏฺกถาสุ จ –

‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ-วจเนน ปนิตฺถิยํ;

อวิสทตฺตมกฺขาตุํ, นโย ทินฺโนติ โน รุจิ.

ตถา หิ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ อฏฺกถาสุ ‘‘เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา ปลิฆถมฺภมตฺถเก ¶ นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก ทฺเว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตา วิหิตา. ‘‘คาโว’’ติ หิ อิมินา สามฺโต อิตฺถิปุมภูตา โคณา คหิตา, ตถา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ โคโณ. เอวํ ‘‘คาโว’’ติ จ ‘‘คาวิ’’นฺติ จ อิเม สทฺทา สทฺทสตฺถวิทูหิ อฏฺกถาจริเยหิ นิรุตฺตินยกุสลตาย สมานลิงฺควเสน เอกสฺมึเยว ปกรเณ เอกสฺมึเยว วากฺเย ปิณฺฑีกตา. ยทิ หิ อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานสฺส อิตฺถิปุมวาจกสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ‘‘คาวี คาวิ’’มิจฺเจตานิ รูปานิ น ลพฺเภยฺยุํ, อฏฺกถายํ ‘‘คาโว’’ติ วตฺวา ‘‘คาว’’นฺติจฺเจว วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘คาวิ’’นฺติ ปน น วตฺตพฺพํ. ยถา จ ปน อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมวเสน สพฺเพสํ คุนฺนํ สงฺคาหกวจนํ วตฺวา เตเยว คาโว สนฺธาย ปุน ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ สทฺทรจนํ กุพฺพึสุ, ตสฺมา ‘‘คาวิ’’นฺติ อิทมฺปิ สพฺพสงฺคาหกวจนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อสพฺพสงฺคาหกวจนํ อิทํ คาวีสทฺเทน อิตฺถิยาเยว คเหตพฺพตฺตาติ เจ? น, ปกรณวเสน อตฺถนฺตรสฺส วิทิตตฺตา. น หิ สพฺพวเชสุ ‘‘อิตฺถิโยเยว วสนฺติ, น ปุมาโน’’ติ จ, ‘‘ปุมาโนเยว วสนฺติ, น อิตฺถิโย’’ติ จ สกฺกา วตฺตุํ. อปิจ ‘‘คาวิมฺปิ ทิสฺวา ปลายนฺติ ‘ภิกฺขู’ติ มฺมานา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ, เอตฺถาปิ ‘‘คาวิ’’นฺติ วจเนน อิตฺถิภูโต ปุมภูโต จ สพฺโพ โค คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา ‘‘อิตฺถิภูโตเยว โค ภิกฺขูติ มฺิตพฺโพ’’ติ อาปชฺชติ. อิติ ปาฬินเยน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตมานมฺหา อิตฺถิปุมวาจกสฺมา โคสทฺทโต อํวจนสฺส อึการาเทโส โหตีติ วิฺายติ.

วชิรพุทฺธาจริเยนปิ ¶ โคสทฺทโต อีปจฺจเย กาตพฺเพปิ อกตฺวา โยนมีการาเทโส กโต. ตสฺสาธิปฺปาโย เอวํ สิยา โคสทฺทโต อีปจฺจเย กเต สติ อีปจฺจยวเสน ‘‘คาวี’’ติ นิปฺผนฺนสทฺโท ยตฺถ กตฺถจิ วิสเย ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฏี’’อิจฺจาทโย วิย อิตฺถิวาจโกเยว สิยา, น กตฺถจิปิ อิตฺถิปุมวาจโก, ตสฺมา สาสนานุกูลปฺปโยควเสน โยนมีการาเทโส กาตพฺโพติ. อิติ วชิรพุทฺธาจริยมเต โคสทฺทโต โยนํ อีการาเทโส โหตีติ ายติ.

กิฺจ ภิยฺโย – ยสฺมา อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘คาโว ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา’’ติอาทินา นเยน รจิตาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวึ ‘เอโก ทฺเว’ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา คเณตี’’ติ วจนปริโยสานาย สทฺทรจนายํ ‘‘เอโก คาวี, ทฺเว คาวี’’ติ อตฺถโยชนานโย วตฺตพฺโพ โหติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ อุปโยควจนฺจ ทิสฺสติ. อิติ อฏฺกถาจริยานํ มเต โคสทฺทโต สิโยนมีการาเทโส อํวจนสฺส อึการาเทโส โหตีติ ายติ. ตสฺมาเยวมฺเหหิ ยา สา โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว, คาวํ, คาวิ’’นฺติอาทินา นเยน ปทมาลา ปิตา, สา ปาฬินยานุกูลา อฏฺกถานยานุกูลา กจฺจายนาจริยมตํ คเหตฺวา ปทนิปฺผตฺติชนกสฺส ครุโน จ มตานุกูลา, ‘‘คาวี’’ติ ปทสฺส จตุกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา ปน โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตฺตฺจ สาเธติ. อิจฺเจสา ปาฬินยาทีสุ าเณน สมฺมา อุปปริกฺขิยมาเนสุ อตีว ยุชฺชติ, นตฺเถตฺถ อปฺปมตฺตโกปิ โทโส. เอตฺถ ปน ปจฺจตฺโตปโยคาลปนานํ พหุวจนฏฺาเน ‘‘คาวิโย’’ติ ปทฺจ กรณสมฺปทานนิสฺสกฺกสามีนเมกวจนฏฺาเน ‘‘คาวิยา’’ติ ปทฺจ กรณนิสฺสกฺกานํ พหุวจนฏฺาเน ‘‘คาวีหิ คาวีภี’’ติ ปทานิ จ สมฺปทานสามีนํ ¶ พหุวจนฏฺาเน ‘‘คาวีน’’นฺติ ปทฺจ ภุมฺมวจนฏฺาเน ‘‘คาวิยา, คาวิยํ, คาวีสู’’ติ ปทานิ จาติ อิมานิ วิตฺถารโต โสฬส ปทานิ เอกนฺเตน อีปจฺจยวเสน สิทฺธตฺตา เอกนฺติตฺถิวาจกตฺตา จ น วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.

อยํ ปเนตฺถ นิจฺฉโย วุจฺจเต โสตูนํ นิกฺกงฺขภาวาย – อิตฺถิลิงฺคปเทสุ หิ ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสน วา อีการึการาเทสวเสน วา สิชฺฌนฺติ. เอเตสุ ปจฺฉิมนโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อฺตฺถ. ตถา ‘‘คาวี คาวิ’’นฺติ อิมานิ อีปจฺจยวเสนปิ สิทฺธตฺตา เยภุยฺเยน อิตฺถิวาจกานิ ภวนฺติ อีการึการาเทสวเสนปิ สิทฺธตฺตา. กตฺถจิ เอกกฺขเณเยว สพฺพสงฺคาหกวเสน อิตฺถิปุมวาจกานิ ภวนฺติ. เอเตสุปิ ปจฺฉิโมเยว นโย อิธาธิปฺเปโต, ปุพฺพนโย อฺตฺถ. ‘‘คาวิโย. คาวิยา, คาวีหิ, คาวีภิ. คาวีนํ. คาวิยํ, คาวีสู’’ติ เอตานิ ปน อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธตฺตา สพฺพถาปิ อิตฺถีนํเยว วาจกานิ ภวนฺติ. อิตฺถิภูเตสฺเวว โคทพฺเพสุ โลกสงฺเกตวเสน วิเสสโต ปวตฺตตฺตา เอกนฺตโต อิตฺถิทพฺเพสุ ปวตฺตานิ ‘‘มิคี โมรี กุกฺกุฏี’’อิจฺจาทีนิ ปทานิ วิย. กิฺจาปิ ปน ‘‘นที มหี’’อิจฺจาทีนิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ อีปจฺจยวเสเนว สิทฺธานิ, ตถาปิ ตานิ อวิฺาณกตฺตา ตทตฺถานํ อิตฺถิทพฺเพสุ วตฺตนฺตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ. อิตฺถิปุมนปุํสกภาวรหิตา หิ ตทตฺถา. ยสฺมา ปน อิตฺถิลิงฺเค โคสทฺเท เอนโยโค เอสุกาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเวน คเวน คาเวสุ คเวสู’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิ. ยสฺมา จ อิตฺถิลิงฺเคน โคสทฺเทน สทฺธึ สสฺมาสฺมึวจนานิ สรูปโต ปรตฺตํ น ยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คาวสฺส ควสฺส คาวสฺมา ควสฺมา คาวสฺมึ ควสฺมิ’’นฺติ ปทานิ น วุตฺตานิ. ยสฺมา จ ตตฺถ สฺมาวจนสฺส อาเทสภูโต อากาโร จ มฺหากาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาวา ควา คาวมฺหา ควมฺหา’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิ. ยสฺมา จ สฺมึวจนสฺส อาเทสภูโต เอกาโร ¶ จ มฺหิกาโร จ น ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘คาเว คเว คาวมฺหิ ควมฺหี’’ติ ปทานิ น วุตฺตานิ. อปิจ ‘‘ยาย ตายา’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยเชตุํ อยุตฺตตฺตาปิ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ อิตฺถิลิงฺคฏฺาเน น วุตฺตานิ. ตถา หิ ‘‘ยาย ตาย’’อิจฺจาทีหิ สทฺธึ ‘‘คาเวน คเวนา’’ติอาทีนิ น โยเชตพฺพานิ เอกนฺตปุลฺลิงฺครูปตฺตา.

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ – ยา ตุมฺเหหิ โอการนฺตตาปกติกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา นเยน ปทมาลา ปิตา, สา ‘‘มาตุคาโม อิตฺถี มาตุคามา อิตฺถิโย’’ติ วุตฺตสทิสา จ โหตีติ? ตนฺน. มาตุคามอิตฺถีสทฺทา หิ นานาลิงฺคา ปุมิตฺถิลิงฺคภาเวน, นานาธาตุกา จ คมุ อิสุธาตุวเสน, อิมสฺมึ ปน าเน โค คาวีสทฺทา เอกลิงฺคา อิตฺถิ ลิงฺคภาเวน, เอกธาตุกา จ คมุธาตุวเสนาติ. ยชฺเชวํ โคณสทฺทสฺส โคสทฺทสฺสาเทสวเสน กจฺจายเนน วุตฺตตฺตา ตทาเทสตฺตํ เอกธาตุกตฺตฺจาคมฺม เตนาปิ สทฺธึ มิสฺเสตฺวา ปทมาลา วตฺตพฺพาติ? น, โคณสทฺทสฺส อจฺจนฺตปุลฺลิงฺคตฺตา อการนฺตตาปกติกตฺตา จ. ตถา หิ โส วิสุํ ปุลฺลิงฺคฏฺาเน อุทฺทิฏฺโ. อยํ ปน ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทิกา ปทมาลา โอการีการนฺตปทานิ มิสฺเสตฺวา กตาติ น สลฺลกฺเขตพฺพา, อถ โข วิกปฺเปน โคสทฺทโต ปเรสํ สิ โย อํวจนานํ อีการึการาเทสวเสน วุตฺตปทวนฺตตฺตา โอการนฺติตฺถิลิงฺคปทมาลา อิจฺเจว สารโต ปจฺเจตพฺพา.

อิทานิ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ โลกิกปฺปโยคานิ จ กถยาม – ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว วสฺสานํ ปจฺฉิเม มาเส สรทสมเย กิฏฺสมฺพาเธ โคปาลโก ¶ คาโว รกฺเขยฺย, ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฏยฺย.

อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา;

เอตมตฺถํ วสํ ตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต.

สพฺพา คาโว สมาหรติ. คมิสฺสนฺติ ภนฺเต คาโว วจฺฉคิทฺธินิโย’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิ. ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต’’ติอาทีนิ ปน โลกิกปฺปโยคานิ. อิติ โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาโวปิ ปุลฺลิงฺคภาโว วิย สารโต ปจฺเจตพฺโพ.

ตตฺร ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทีนิ กิฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคภาเวน วุตฺตานิ, ตถาปิ ยถาปโยคํ ‘‘ปชา เทวตา’’ติปทานิ วิย อิตฺถิปุริสวาจกาเนว ภวนฺติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘สา โค’’ติ วา ‘‘ตา คาโว’’ติ วา วุตฺเต อิตฺถิปุมภูตา สพฺเพปิ โคณา คหิตาติ เวทิตพฺพา. น หิ อีทิเส าเน เอกนฺตโต ลิงฺคํ ปธานํ, อตฺโถเยว ปธาโน. ‘‘วเชคาโว ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต กิฺจาปิ ‘‘คาโว’’ติ อยํ สทฺโท ปุเมปิ วตฺตติ, ตถาปิ ทุหนกฺริยาย ปุเม อสมฺภวโต อตฺถวเสน อิตฺถิโย ายนฺเต. ‘‘คาวี ทุหนฺตี’’ติ วุตฺเต ปน ลิงฺควเสน อตฺถวเสน จ วจนโต โก สํสยมาปชฺชิสฺสติ วิฺู. ‘‘ตา คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต อิตฺถิลิงฺควเสน วจนโต กทาจิ กสฺสจิ สํสโย สิยา ‘‘นนุ อิตฺถิโย’’ติ, ปุลฺลิงฺควเสน ปน ‘‘เต คาโว จรนฺตี’’ติ วุตฺเต สํสโย นตฺถิ, อิตฺถิโย จ ปุมาโน จ ายนฺเต ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน กตฺถจิ อิตฺถิปุมสฺส คหิตตฺตา. ‘‘อเถตฺถ สีหา พฺยคฺฆา จา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘คาวี จรตี’’ติ จ ‘‘คาวึ ปสฺสตี’’ติ จ วุตฺเต อิตฺถี วิฺายเต คาวีสทฺเทน อิตฺถิยา คเหตพฺพตฺตา ¶ . โลกิกปฺปโยเคสุ หิ สาสนิกปฺปโยเคสุ จ คาวีสทฺเทน อิตฺถี คยฺหติ. เอกจฺจํ ปน สาสนิกปฺปโยคํ สนฺธาย ‘‘คาวี’’ติ, ‘‘คาวิ’’นฺติ จ ‘‘อิตฺถิปุริสสาธารณวจนมโวจุมฺห. ตถา หิ ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺสา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. อฏฺกถาสุ จ ‘‘คาโว’’ติ อิตฺถิปุมสาธารณํ สทฺทรจนํ กตฺวา ปุน ตเทว อิตฺถิปุมํ สนฺธาย ‘‘ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํ คาวิ’’นฺติ รจิตา สทฺทรจนา ทิสฺสติ.

เอตฺถ หิ โคชาติยํ ิตา อิตฺถีปิ ปุมาปิ ‘‘คาวี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติ. วิเสสโต ปน ‘‘คาวี’’ติ อิทํ อิตฺถิยา อธิวจนํ. ตถา หิ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิปฺปเทสาทีสุ ‘‘อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี’’ติ, ‘‘คาวุํ วา เต เทมิ, คาวึ วา เต เทมี’’ติ จ ‘‘ติณสีโห กโปตวณฺณคาวีสทิโส’’ติ จ ปโยคทสฺสนโต อิตฺถี กถิยตีติ วตฺตพฺพํ. โคสทฺเทน ปน ‘‘โคทุหนํ. คทฺทุหนํ. โคขีรํ โคธโน โครูปานิ จา’’ติ ทสฺสนโต อิตฺถีปิ ปุมาปิ กถิยตีติ วตฺตพฺพํ.

อิทานิ โอการนฺตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลายํ ปาฬินยาทินิสฺสิโต อตฺถยุตฺตินโย วุจฺจเต วิฺูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ –

สา โค คจฺฉติ, สา คาวี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว คจฺฉนฺติ. ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว ปสฺสติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ กตํ. ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ เทติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ อเปติ. ตาสํ ควํ ¶ , คุนฺนํ, โคนํ สิงฺคานิ. ตาสุ โคสุ ปติฏฺิตํ. โภติ โค ตฺวํ ติฏฺ, โภติโย คาโว คาวี, ควา ตุมฺเห ติฏฺถ.

อปโรปิ วุจฺจเต –

สา โค นทึ ตรนฺตี คจฺฉติ, สา คาวี นทึ ตรนฺตี คจฺฉติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทึ ตรนฺตีโย คจฺฉนฺติ. ตํ คาวํ, คาวึ, ควํ นทึ ตรนฺตึ ปสฺสติ, ตา คาโว, คาวี, คโว นทึ ตรนฺติโย ปสฺสติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ นทึ ตรนฺตีหิ กตํ. ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทึ ตรนฺตีนํ เทติ. ตาหิ โคหิ, โคภิ นทึ ตรนฺตีหิ อเปติ. ตาสํ ควํ, คุนฺนํ, โคนํ นทึ ตรนฺตีนํ สนฺตกํ. ตาสุ โคสุ นทึ ตรนฺตีสุ ปติฏฺิตนฺติ.

ตตฺร ยา สา ‘‘โค, คาวี, คาโว, คาวี, คโว’’ติอาทินา โอการนฺตสฺสิตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลา ปิตา, สา ‘‘โค, คาโว คโว’’ติอาทินา วุตฺตสฺส โอการนฺตปุลฺลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส ปทมาลาโต สวิเสสา ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฏฺาเน จตุนฺนํ กฺาสทฺทานํ วิย คาวีสทฺทานํ วุตฺตตฺตา. ยสฺมา ปนายํ วิเสโส, ตสฺมา อิมสฺส โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส โคสทฺทสฺส อฺเสมิตฺถิลิงฺคานํ วิย อวิสทาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพา, น ปุลฺลิงฺคานํ วิย วิสทาการโวหารตา, นาปิ นปุํสกลิงฺคานํ วิย อุภยมุตฺตาการโวหารตา สลฺลกฺเขตพฺพา. เอตฺถ นิจฺฉยกรณี คาถา วุจฺจติ –

ทุวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ, ยถา ทิสฺสติ นานตา;

โคสทฺทานํ ตถา ทฺวินฺนํ, อิจฺฉิตพฺพาว นานตา.

ตถา หิ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ทิสฺสติ. ตํ ยถา?

ธาตุ ¶ , ธาตู, ธาตโว. ธาตุํ, ธาตู, ธาตโว. ธาตุนา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุสฺส, ธาตูนํ. ธาตุสฺมา, ธาตุมฺหา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุสฺส, ธาตูนํ. ธาตุสฺมึ, ธาตุมฺหิ, ธาตูสุ. อยํ ปุลฺลิงฺควิเสโส.

ธาตุ, ธาตู, ธาตุโย. ธาตุํ, ธาตู, ธาตุโย. ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุยา, ธาตูนํ. ธาตุยา, ธาตูหิ, ธาตูภิ. ธาตุยา, ธาตูนํ. ธาตุยา, ธาตุยํ, ธาตูสุ. อยํ อิตฺถิลิงฺคสฺส วิเสโส.

ยถา จ ทฺวินฺนํ ธาตุสทฺทานํ วิเสโส ปฺายติ, ตถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปฺายเตว. ยถา จ ปุนฺนปุํสกลิงฺคานํ ทฺวินฺนํ อายุสทฺทานํ ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา, ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติอาทินา จ วิเสโส ปฺายติ, ยถา ทฺวินฺนมฺปิ โคสทฺทานํ วิเสโส ปฺายเตว. ตถา หิ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคํ.

อิทานิ อิมเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา สงฺเขปโต กถยาม – ปุริโสติ วิสทาการโวหาโร, กฺาติ อวิสทาการโวหาโร, รูปนฺติ อุภยมุตฺตาการโวหาโร. ปุริโส ติฏฺติ, กฺา ติฏฺติ, กฺา ติฏฺนฺติ, กฺา ปสฺสติ, โภติโย กฺา ติฏฺถ, เอตฺเถกปทมสมํ, จตฺตาริ สมานิ. ปุริสา ติฏฺนฺติ, ปุริสา นิสฺสฏํ, ภวนฺโต ปุริสา คจฺฉถ. กฺาโย ติฏฺนฺติ, กฺาโย ปสฺสติ, โภติโย กฺาโย คจฺฉถ, ตีณิ ตีณิ สมานิ. ปุริสํ ปสฺสติ, กฺํ ปสฺสติ, ทฺเว อสมานิ. ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฏฺิตํ, ทฺเว สมานิ. เตน ปุริเสน กตํ, ตาย กฺาย กตํ, ตาย กฺาย เทติ, ตาย กฺาย ¶ อเปติ, ตาย กฺาย สนฺตกํ, ตาย กฺาย ปติฏฺิตํ, เอกมสมํ, ปฺจ สมานิ. เอวํ ปุลฺลิงฺคสฺส วิสทาการโวหารตา ทิสฺสติ, อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา ทิสฺสติ. นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ‘‘รูปํ, รูปานิ, รูปา. รูปํ, รูปานิ, รูเป. โภ รูป, ภวนฺโต รูปานิ, รูปา’’ติ เอวํ ตีสุ ปจฺจตฺโตปโยคาลปนฏฺาเนสุ สนิการาย วิเสสาย รูปมาลาย วเสน อุภยมุตฺตาการโวหารตา ทิสฺสติ, ปุมิตฺถิลิงฺคานํ ตีสุ าเนสุ สนิการานิ รูปานิ สพฺพทา น สนฺติ, อิติ วิสทาการโวหาโร ปุลฺลิงฺคํ, อวิสทาการโวหาโร อิตฺถิลิงฺคํ, อุภยมุตฺตาการโวหาโร นปุํสกลิงฺคนฺติ เวทิตพฺพํ.

อยํ นโย ‘‘สทฺธา สติ หิรี, ยา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา, เต มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา, ปหูตํ สทฺธํ ปฏิยตฺตํ, สทฺธํ กุล’’นฺติอาทีสุ สมานสุติกสทฺเทสุปิ ปทมาลาวเสน ลพฺภเตว. ยา จ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา วุตฺตา, สา เอกจฺเจสุปิ สงฺขฺยาสทฺเทสุ ลพฺภติ. ตถา หิ วีสติอาทโย นวุติปริยนฺตา สทฺทา เอกวจนนฺตา อิตฺถิลิงฺคาติ วุตฺตา, เอตฺถ ‘‘วีสติยา’’ติ ปฺจกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, ตถา ‘‘ตึสายา’’ติอาทีนํ ‘‘นวุติยา’’ติ ปทปริยนฺตานํ, เอวํ วีสติอาทีนํ กฺาสทฺทสฺเสว อวิสทาการโวหารตา ลพฺภตีติ อวคนฺตพฺพํ. ยทิ เอวํ ติจตุสทฺเทสุ กถนฺติ? ติจตุสทฺทา ปน ยสฺมา ‘‘ตโย ติสฺโส ตีณิ, จตฺตาโร จตุโร จตสฺโส จตฺตารี’’ติ อตฺตโน อตฺตโน รูปานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุคภตฺตา ยถาสกลิงฺควเสน ‘‘ปุริสา กฺาโย จิตฺตานี’’ติอาทีหิ วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตหิ สทฺเทหิ โยคํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกลิงฺควเสน วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหาราติ วตฺตุมรหนฺติ.

สพฺพนาเมสุปิ ¶ อยํ ติวิโธ อากาโร ลพฺภติ รูปวิเสสโยคโต. กถํ? ปุนฺนปุํสกวิสเย ‘‘ตสฺส กสฺส’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพานิ สพฺพนามิกรูปานิ จตุตฺถีฉฏฺิยนฺตานิ ภวนฺติ, อิตฺถิลิงฺควิสเย ‘‘ตสฺสา กสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ สพฺพนามิกรูปานิ ตติยาจตุตฺถีปฺจมีฉฏฺีสตฺตมิยนฺตานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพนามตฺเตปิ อิตฺถิลิงฺคสฺส อวิสทาการโวหารตา เอกนฺตโต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา. เอตฺถ ปน สุลภานิ จตุตฺถีฉฏฺีรูปานิ อนาหริตฺวา สุทุลฺลภภาเวน ตติยาปฺจมีสตฺตมีรูปานิ สาสนโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม ภควโต ปาวจเน นิกฺกงฺขภาเวน โสตูนํ ปรมสณฺหสุขุมาณาธิคมตฺถํ. ตํ ยถา? ‘‘อายสฺมา อุทายี เยน สา กุมาริกา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนีเย นิสชฺชํ กปฺเปสี’’ติ. เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูปํ, ‘‘ตสฺสา’’ติ ตติยาย รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ตติยารูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิทิฏฺานิเยว นาม เตสํ อฺมฺสมานคติกตฺตา, ทิฏฺเน จ อทิฏฺสฺสปิ ยุตฺตสฺส คเหตพฺพตฺตา. ‘‘กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ เอตฺถ ‘‘กสฺสา’’ติ ปฺจมิยา รูปํ, ‘‘กสฺสา’’ติ ปฺจมิยา รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘สพฺพสฺสา กตริสฺสา’’ติอาทีนิ ปฺจมิยา รูปานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ ทิฏฺานิเยว นาม. ‘‘อฺตโร ภิกฺขุ เวสาลิยํ มหาวเน มกฺกฏึ อามิเสน อุปลาเปตฺวา ตส�