📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สทฺทนีติปฺปกรณํ
ธาตุมาลา
๑๕. สรวคฺคปฺจกนฺติก สุทฺธสฺสรธาตุ
อิโต ¶ ปรํ ตุ สรโต, กการนฺตาทิเภทโต;
ธาตุโย ธาตุนิปฺผนฺน-รูปานิ วิวิธานิ จ.
สาฏฺกเถ ปิฏกมฺหิ, ชินปาเ ยถาพลํ;
นยํ อุปปริกฺขิตฺวา, สมาเสน กเถสฺส’หํ.
อิ คติยํ. เยสํ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ. ปวตฺติปาปุณานิปิ. ตตฺร คมนํ ทุวิธํ กายคมนํ าณคมนฺจ. เตสุ กายคมนํ นาม อิริยาปถคมนํ, าณคมนํ นาม าณุปฺปตฺติ, ตสฺมา ปโยคานุรูเปน ‘‘คจฺฉตี’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปวตฺตตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, ‘‘ปาปุณาตี’’ติปิ อตฺโถ ภวติ, อิริยาปถคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ, าณคมเนน คจฺฉตีติปิ อตฺโถ ภวติ. ตถา หิ ‘‘สีฆํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ อิริยาปถคมนํ ‘‘คมน’’นฺติ วุจฺจติ. สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต. ‘‘คติมา’’ติอาทีสุ ¶ ปน าณคมนํ. เอวํ สพฺเพสมฺปิ คตฺยตฺถานํ ธาตูนํ ยถาปโยคํ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ตสฺสิมานิ รูปานิ ภวนฺติ – อิติ, เอติ, อุเทติ. การิเต ‘‘อุทายตี’’ติ รูปํ ภวติ. อุฏฺาเปตีติ หิ อตฺโถ, ทุกาโร อาคโม. อุเปติ, สมุเปติ, เวติ, อเปติ, อเวติ, อนฺเวติ, สเมติ, อภิสเมติ, สมโย, อภิสมโย, อีทิ, อุทิ, เอโกทิ, ปณฺฑิโต, อิโต, อุทิโต, อุเปโต, สมุเปโต, อนฺวิโต, อเปโต, สเมโต, เอตพฺโพ, ปจฺเจตพฺโพ, ปฏิยมาโน, ปฏิจฺโจ, เอนฺโต, อธิปฺเปโต, อธิปฺปาโย, ปจฺจโย, อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ‘‘อิตา, อิต’’นฺติอาทินา ยถารหํ อิตฺถินปุํสกวเสนปิ. ปจฺเจตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, อนฺเวตุํ, สเมตุํ, อภิสเมตุํ, อิจฺจ, ปฏิจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, ปฏิมุขํ อิตฺวา, อิตฺวาน, อุเปตฺวา, อุเปตฺวาน, อุเปตุน, อฺานิปิ พุทฺธวจนานุรูปโต โยเชตพฺพานิ.
อิติอิติ กฺริยาสทฺโท, สุตฺตนฺเตสุ น ทิสฺสติ;
อิทเมตฺถ น วตฺตพฺพํ, ทสฺสนาเยว เม รุโต.
‘‘อิตายํ โกธรูเปน’’, อิติ ปาฬิ หิ ทิสฺสติ;
องฺคุตฺตรนิกายมฺหิ, มุนินาหจฺจ ภาสิตา;
วุตฺตฺเหตํ ภควตา องฺคุตฺตรนิกาเย โกธํ นินฺทนฺเตน –
‘‘อิตายํ โกธรูเปน, มจฺจุเวโส คุหาสโย;
ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเท, ปฺาวีริเยน ทิฏฺิยา’’ติ.
ตตฺร อิตายนฺติ อิติ อยนฺติ เฉโท. อิติอิติ จ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ สุตฺตปทตฺโถ – โย ¶ โทโส โลเก ‘‘โกโธ’’ติ โลกิยมหาชเนน วุจฺจติ, นายํ อตฺถโต โกโธติ วตฺตพฺโพ. กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ, เอโส หิ สรีรสงฺขาตคุหาสโย มจฺจุราชา เอว โกธวเสน ปมทฺทนฺโต สตฺตสนฺตาเน คจฺฉตีติ วตฺตพฺโพ. ตํ เอวรูปํ ‘‘มจฺจุราชา’’ติ วตฺตพฺพํ พหุโน ชนสฺส อนตฺถกรํ โกธํ หิตกาโม ทเมน ปฺาย วีริเยน ทิฏฺิยา จ ฉินฺเทยฺยาติ.
เอตีติ อิมสฺส ปน อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. ‘‘เอตี’’ติ เอตฺถ หิ อาอุปสคฺโค สนฺธิกิจฺเจน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา น ปากโฏ วลาหกาวตฺถริโต ปุณฺณจนฺโท วิย. ตถา หิ เอตฺถ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ภวติ, อาการสฺส จ อิกาเรน ปเรน สทฺธึเยว เอการาเทโส. ตสฺมา ‘‘อยํ โส สารถี เอติ. เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา’’ติอาทีสุ ‘‘อาคจฺฉติ, อาคจฺฉตู’’ติอาทินา อตฺโถ กเถตพฺโพ. พฺยากรณสตฺเถปิ หิ อา อิติ เอตีติ สนฺธิวิคฺคโห ทิสฺสติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. อถ วา อิตีติ รสฺสวเสน วุตฺตํ ปทํ คมนํ โพเธติ, เอตีติ วุทฺธิวเสน วุตฺตํ ปน ยถาปโยคํ อาคมนาทีนิ. มตฺตาวเสนปิ หิ ปทานิ สวิเสสตฺถานิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? สาสเน ปพฺพชิโต, รฏฺา ปพฺพาชิโตติ. สฺโคาสฺโควเสนปิ, ตํ ยถา? คามา นิคฺคจฺฉติ. ยสํ โปโส นิคจฺฉติ, ตสฺมา อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
อิ คติยนฺติ กถิตา, ธาตุ วุทฺธึ คตา ยทา;
ตทา อาคมนตฺถสฺส, วาจิกา ปายโต วสา.
อิริยาปถตฺถโต เห-สา นิจฺจาคมวาจิกา;
‘‘อยํ โส สารถี เอติ’’, อิจฺจาเทตฺถ นิทสฺสนํ.
อนิริยาปถตฺเถน ¶ , วตฺตเน คมเนปิ จ;
อาคมเน จ โหตีติ, ธีมา ลกฺเขยฺย ตํ ยถา.
‘‘ปฏิจฺจ ผลเมตี’’ติ, เอวมาทีสุ วตฺตเน;
วุทฺธิปฺปตฺตา อิการวฺหา, เอสา ธาตุ ปวตฺตติ.
‘‘อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา’’ อิจฺจาทีสุ ปน;
คเต, ‘‘เอตีติ อิตี’’ติ-อาทิสฺวาคมเน สิยา.
ตถา หิ อีตีติ อนตฺถาย เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ, อุปทฺทโว, อิติ อาคมนตฺโถ คเหตพฺโพ. อาห จ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ‘‘เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ.
อิทานิ ยถารหํ นิปาตาขฺยาตนามิกปริยาปนฺนานํ อิติอิโต สทฺทานมตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต – ตตฺถ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิปทตฺถ วิปริยาย ปการาวธารณ นิทสฺสนาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ เหตุอตฺเถ ทิสฺสติ. ‘‘ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทา. อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา, กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ ปริสมาปเน. ‘‘อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ อาทิอตฺโถ. ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนมภิลาโป’’ติอาทีสุ ปทตฺถวิปริยาเย. ‘‘อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ¶ ปณฺฑิโต. สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ ปกาโร. ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเน สตา อาทนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ อวธารเณ. ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ นิทสฺสเน. นิปาตวเสเนว เต ปโยคา คเหตพฺพา. ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ เอตฺถ ปน อาขฺยาตวเสน คมเน อิติสทฺโท ทิสฺสติ. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต, นิปาตตฺโถ ปน น อิจฺฉิตพฺโพ, วิฺูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลุปาทนตฺถํ เกวลํ อตฺถุทฺธารวเสน อาคโตติ ทฏฺพฺพํ. อิตโร ปน –
คตฺยตฺเถ จิมสทฺทตฺเถ, อิโตสทฺโท ปวตฺตติ;
อนฺวิโต’’ติ หิ คตฺยตฺเถ, ปจฺจตฺตวจนํ ภเว.
อิมสทฺทสฺส อตฺถมฺหิ, นิสฺสกฺกวจนํ ภเว;
‘‘อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา’’, อิติอาทีสุ ปาฬิสุ.
คตฺยตฺโถ อิจฺฉิโต เอตฺถ, อิตรตฺโถ น อิจฺฉิโต;
อตฺถุทฺธารวสา วุตฺโต, โกสลฺลตฺถาย วิฺุนํ.
อิธ ปน สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ สนิพฺพจนํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ อยธาตุวิสเยเยว วกฺขาม อิ เอ อยธาตุวเสน ติธาตุมยตฺตา สมยสทฺทสฺส. ตตฺร อิตีติ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ‘‘เอติ, อุเทตี’’ติอาทีนฺจ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ อฺเสฺจ เอวรูปานํ ปทมาลา ยถารหํ เยภุยฺเยน อตฺตโนปทานิ วชฺเชตฺวา โยเชตพฺพา. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ทุกฺกรา กฺริยาปทมาลา. ยสฺมา ปน อิมสฺมึ ปกรเณ สุกรา จ ทุกฺกรา จ ตฺยนฺตปทมาลา ชานิตพฺพา ¶ , ตสฺมา ภูวาทิคณาทีสุ อฏฺสุ คเณสุ วิหิเตหิ ฉนฺนวุติยา วจเนหิ สพฺพสาธารณํ อสพฺพสาธารณฺจ ปทมาลานยํ พฺรูม –
อการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานํ ปนฺติโย พุโธ;
ภวติ รุนฺธตาทีนํ, โยเช สพฺพตฺถ สพฺพถา.
อิติ เอตี’’ติ เจเตสํ, ปทานํ ปน ปนฺติโย;
สุทฺธสฺสรปุพฺพกานํ, โยเช วิฺู ยถารหํ.
อาการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานฺจาปิ ปนฺติโย;
‘‘ยาติ สุณาติ อสฺนา-ติ’’ อิจฺจาทีนํ ยถารหํ.
อิวณฺณานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมปิ ปาฬิโย;
โยเช ‘‘รุนฺธิติ รุนฺธีติ’’-อิจฺจาทีนํ ยถารหํ.
อุการานนฺตรตฺยนฺต-สุติอิติ ปทสฺส จ;
เปรณตฺเถ ปวตฺตสฺส, โยเช มาลํ ยถารหํ.
เอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ยถารหํ;
‘‘เชติ รุนฺเธติ กาเรติ, การาเปตี’’ติอาทีนํ.
โอการานนฺตรตฺยนฺต-ปทานมฺปิ ปทกฺกเม;
‘‘กโรติ โภติ โหตี’’ติ-อาทีนํ ยุตฺติโตวเท;
อิจฺเจวํ สตฺตธา วุตฺโต, ปทมาลานโย มยา;
อิโต มุตฺโต นโย นาม, นตฺถิ โกจิ กฺริยาปเท.
‘‘อาทตฺเต กุรุเต เปเต’’, อิจฺจาทิ นยทสฺสนา;
ยถารหํ ยุตฺติโตติ, วจนํ เอตฺถ ภาสิตํ.
อิทานิ อิการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต – อิติ, อินฺติ. อิสิ, อิถ. อิมิ, อิม. อปริปุณฺโณ วตฺตมานานโย. อิตุ, อินฺตุ. อิหิ, อิถ. อิมิ, อิม. อปริปุณฺโณ ปฺจมีนโย. เอตฺถ จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ สาสนานุรูปภาวสฺส อิมานิ สาธกปทานิ ¶ ‘‘เวติ, อเปติ, อนฺเวตี’’ติ. ตตฺถ วิ อิติ เวติ. วิคจฺฉตีติ อตฺโถ, อิติสทฺโท เหตฺถ คมนํ โพเธติ. ตถา อป อิติ อเปติ. อปคจฺฉตีติ อตฺโถ. อนุ อิติ อนฺเวติ. อนุคจฺฉตีติ อตฺโถ. ครู ปน อนุ เอติ อนฺเวตีติ วทนฺติ. ตํ –
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ;
เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต’’ติ.
อิมาย ปาฬิยา น สเมติ ‘‘เชสฺสนฺตํ อนฺเวตี’’ติ วจนโต ‘‘อนุคจฺฉามี’’ติ วจนโต จ. ตถา หิ เอติสทฺโท ยตฺถ เจ อิริยาปถวาจโก, ตตฺถ อาคมนํเยว โชเตติ, น คมนํ, ตสฺมา อาคมนตฺถสฺส อยุตฺติโต คมนตฺถสฺส จ ยุตฺติโต วิ อิติอาทินา เฉโท เยฺโย. เอเตสฺจ อิติสทฺทวเสน กตเฉทานํ อตฺถิภาวํ ยุตฺติภาวฺจ ‘‘อิตายํ โกธรูเปนา’’ติ ปาฬิเยว สาเธติ, ตสฺมาเยว ‘‘อนุ อิติ, อนุ อินฺติ, อนุ อิสี’’ติอาทินา ‘‘อนฺเวตี’’ติอาทีนํ เฉเท ลพฺภมานนเยน วุตฺตปฺปกาโร วตฺตมานาปฺจมีนโย ปรสฺสปทวเสน ทสฺสิโต. สตฺตมีรูปาทีนิ สพฺพถา อปฺปสิทฺธานิ.
อิมานิ ปน ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ. อิสฺสติ, อิสฺสนฺติ. อิสฺสสิ, อิสฺสถ. อิสฺสามิ, อิสฺสาม. อิสฺสเต, อิสฺสนฺเต. อิสฺสเส, อิสฺสวฺเห. อิสฺสํ, อิสฺสามฺเห. อสพฺพธาตุกตฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อิการาคโม น ลพฺภติ. ปริปุณฺโณ ภวิสฺสนฺตีนโย.
อถ กาลาติปตฺติยา รูปานิ ภวนฺติ, อิสฺสา, อิสฺสํสุ. อิสฺเส, อิสฺสถ. อิสฺสํ, อิสฺสมฺหา. อิสฺสถ, อิสฺสิสุ. อิสฺสเส, อิสฺสวฺเห. อิสฺสํ, อิสฺสามฺหเส. กาลาติปตฺติภาเว ¶ จ อสพฺพธาตุกตฺเต จ สนฺเตปิ สุทฺธสฺสรตฺตา ธาตุสฺส อการิการาคโม น ลพฺภติ อเนกนฺติกตฺตา วา อนุปปนฺนตฺตา จ อการาคโม น โหติ. ทฺวินฺนฺเหตฺถ สุทฺธสฺสรานํ อนนฺตริกานํ เอกโตสนฺนิปาโต อนุปปตฺติ. ปริปุณฺโณ กาลาติปตฺตินโย.
อิมสฺมึ ปน าเน สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน โสตูนํ ปโยคตฺเถสุ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภฺมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺสา’’ติ ปาฬิโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตปฺปกาเรหิ ภวิสฺสนฺติยา รูเปหิ สพฺพโส สมานานิ อสมานตฺถานิ วตฺตมานิกรูปานิ จ อีสกํ อฺมฺํ สมานานิ ภวิสฺสนฺตีกาลาติปตฺตีนํ รูปานิ จ ปกาสยิสฺสาม – วตฺตมานาวเสน ตาว ‘‘อิสฺสติ, อิสฺสนฺติ. อิสฺสสิ, อิสฺสถา’’ติ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กโรตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. ตสฺมึเยว อตฺเถ ภวิสฺสนฺตีวเสน ‘‘อิสฺสิสฺสติ, อิสฺสิสฺสนฺติ. อิสฺสิสฺสสิ, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํ. อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ กริสฺสตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. กาลาติปตฺติวเสน ปน ‘‘อิสฺสิสฺสา, อิสฺสิสฺสํสุ. อิสฺสิสฺเส, อิสฺสิสฺสถา’’ติ ปริปุณฺณํ โยเชตพฺพํ, อตฺโถ ปน ‘‘อิสฺสํ อกริสฺสา’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. ธาตฺวนฺตรวเสน สํสนฺทนานโยยํ.
อิทานิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส กโม วุจฺจเต –
เอติ, เอนฺติ. เอสิ, เอถ. เอมิ, เอม.
เอตุ, เอนฺตุ. เอหิ, เอถ. เอมิ, เอม.
น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต;
นิเวสนานิ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
ยทา เต ปหิณิสฺสามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย.
เอยฺย ¶ , เอยฺยุํ. เอยฺยาสิ, เอยฺยาถ. เอยฺยามิ, เอยฺยาม. เอถ, เอรํ. เอโถ, เอยฺยาวฺโห. เอยฺยํ, เอยฺยามฺเห.
โส ปุริโส เอยฺย, เต เอยฺยุํ. ตฺวํ เอยฺยาสิ, ตุมฺเห เอยฺยาถ. อหํ เอยฺยามิ, มยํ เอยฺยาม. โส ปุริโส เอถ, เต เอรํ. ตฺวํ เอโถ, ตุมฺเห เอยฺยาวฺโห. อหํ เอยฺยํ, มยํ เอยฺยามฺเห.
ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีรูปานิ สพฺพโส อปฺปสิทฺธานิ.
เอสฺสติ, เอสฺสนฺติ. เอสฺสสิ, เอสฺสถ. เอสฺสามิ, เอสฺสาม. เอสฺสเต, เอสฺสนฺเต. เอสฺสเส, เอสฺสวฺเห. เอสฺสํ, เอสฺสามฺเห.
สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;
ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํ.
‘‘อภิโทสคโต อิทานิ เอหี’’ติ วจนทสฺสนโต อปรานิปิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิ คเหตพฺพานิ.
เอหิติ, เอหินฺติ. เอหิสิ, เอหิถ. เอหิมิ, เอหิม. เอหิเต, เอหินฺเต. เอหิเส, เอหิวฺเห. เอหิสฺสํ, เอหิสฺสามฺเห.
เอสฺสา, เอสฺสํสุ. เอสฺเส, เอสฺสถ. เอสฺสํ เอสฺสามฺหา. เอสฺสถ, เอสฺสิสุ. เอสฺสเส, เอสฺสวฺเห. เอสฺสึ, เอสฺสามฺหเส.
อถาปโรปิ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทกฺกโม ภวติ;
อุเทติ, อุเทนฺติ; อุเทสิ, อุเทถ; อุเทมิ, อุเทม.
อุเทตุ, อุเทนฺตุ. อุเทหิ, อุเทถ. อุเทมิ, อุเทม, อุทามเส.
อุเทยฺย, อุเทยฺยุํ. เสสํ เนยฺยํ. อุทิสฺสติ, อุทิสฺสนฺติ. เสสํ เนยฺยํ. อุทิสฺสา, อุทิสฺสํสุ. เสสํ เนยฺยํ.
อิมานิ สุทฺธสฺสรธาตุรูปานิ.
กการนฺตธาตุ
กุ ¶ สทฺเท เก จ. โกติ, กวติ, กายติ, เอวํ กตฺตุปทานิ ภวนฺติ. กุยฺยติ, กิยฺยติ, เอวํ กมฺมปทานิ. กานนํ, กพฺพํ, ชาตกํ, เอวํ นามิกปทานิ. กุตฺวา, กุตฺวาน, กวิตฺวา, กวิตฺวาน, กาวิตฺวา, กาวิตฺวาน, กายิตุํ, เอวํ อพฺยยปทานิ.
ตตฺร กานนนฺติ ิตมชฺฌนฺหิกสมเย กวติ สทฺทํ กโรตีติ กานนํ, วนํ. ตถา หิ –
‘‘ิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ;
สณเตว พฺรหารฺํ, สา รติ ปฏิภาติ ม’’นฺติ
วุตฺตํ. อถ วา โกกิลมยูราทโย กวนฺติ สทฺทายนฺติ กูชนฺติ เอตฺถาติ กานนํ. มโนหรตาย อวสฺสํ กุยฺยติ ปณฺฑิเตหีติ กพฺพํ. กาวิยํ. กาเวยฺยํ. อฺตฺร ปน กวีนํ อิทนฺติ กพฺพนฺติ ตทฺธิตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เกจิ ตุ กาพฺยนฺติ สทฺทรูปํ อิจฺฉนฺติ, น ตํ ปาวจเน ปมาณํ สกฺกฏภาสาภาวโต. สกฺกฏภาสาโตปิ หิ อาจริยา นยํ คณฺหนฺติ. ชาตํ ภูตํ อตีตํ ภควโต จริยํ, ตํ กียติ กถียติ เอเตนาติ ชาตกํ. ชาตกปาฬิ หิ อิธ ‘‘ชาตก’’นฺติ วุตฺตา. อฺตฺร ปน ชาตํ เอว ชาตกนฺติ คเหตพฺพํ. ตถา หิ ชาตกสทฺโท เทสนายมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ. ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุ.
ปกฺก นีจคติยํ. นีจคมนํ นาม หีนคมนํ หีนปฺปวตฺติ วา. นีจสทฺโท หิ หีนวาจโก ‘‘นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติ เอตฺถ วิย. ปกฺกติ กฺริยาปทเมตฺถ ทิสฺสติ, น นามิกปทํ. ยตฺถ ยตฺถ นามิกปทํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ ตตฺถ นามิกปทํ อุปปริกฺขิตฺวา ¶ คเหตพฺพํ. กฺริยาปทเมว หิ ทุทฺทสํ, กฺริยาปเท วิชฺชมาเน นามิกปทํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อนฺตมโส ‘‘ปกฺกนํ, ตกนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภาววาจกานิ นามิกปทานิ สพฺพาสุ ธาตูสุ ยถารหํ ลพฺภนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตก หสเน. หสนํ หาโส. ตกติ.
ตกิ กิจฺฉชีวเน. กิจฺฉชีวนํ กสิรชีวนํ. ตงฺกติ. อาตงฺกติ. อาตงฺโก. อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค, ตถา หิ อฏฺกถาจริยา ‘‘อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺก’’นฺติ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส อิติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ ‘‘อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ อยปฏฺเฏน พนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ. อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค. อถ วา ยาเปตพฺพโรโค อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธ. ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธ. เกจิ ปน ‘อชฺฌตฺตสมุฏฺาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฏฺาโน อาตงฺโก’ติ วทนฺตี’’ติ.
อาตงฺโก อามโย โรโค,
พฺยาธา’พาโธ คโท รุชา;
อกลฺลฺเจว เคลฺํ,
นามํ โรคาภิธานกํ.
สุก คติยํ. โสกติ, สุโก, สุกี. ตตฺร สุโกติ สุโว. โสกติ มนาเปน คมเนน คจฺฉตีติ สุโก. ตสฺส ภริยา สุกี.
พุกฺก ภสฺสเน. อิธ ภสฺสนํ นาม สุนขภสฺสนํ อธิปฺเปตํ ‘‘สุนโข ภสฺสิตฺวา’’ติ เอตฺถ วิย, น ‘‘อาวาโส โคจรํ ¶ ภสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย. วจนสงฺขาตํ ภสฺสนํ, พุกฺกติ สา.
ธก ปฏิฆาเต คติยฺจ. ปฏิฆาโต ปฏิหนนํ. ธกติ.
จก ติตฺติปฏิฆาเตสุ. ติตฺติ ตปฺปนํ, ปฏิฆาตํ ปฏิหนนํว. จกติ.
อก กุฏิลคติยํ. อกติ. เอตา กุอาทิกา อกปริยนฺตา ธาตุโย ปรสฺส ภาสาติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. เตสํ มเต เอตา ‘‘ติ อนฺติ, ตุ อนฺตุ’’ อิจฺจาทีนํเยว วิสโย. ปาฬิยํ ปน นิยโม นตฺถิ, ตสฺมา น ตํ อิธ ปมาณํ.
อิ อชฺฌยเน. อชฺฌยนํ อุจฺจารณํ สิกฺขนํ วา, อยติ, อธียติ, อชฺฌยติ, อธีเต, อชฺเฌนํ, อชฺฌายโก. ทิพฺพํ อธียเส มายํ. อธียนฺติ มหาราช, ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตา. อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา. ตตฺถ อชฺฌายโกติ อชฺฌยตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อตฺโถ.
อุ สทฺเท. อวติ, อวนฺติ. อวสิ. เอตฺถ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปาฬิ ปปุพฺพสฺส อุธาตุสฺส ปโยโคติ ทฏฺพฺโพ. ปปุพฺพสฺส วทธาตุสฺส ทการโลปปฺปโยโคติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
วงฺก โกฏิลฺเล. วงฺกติ. วงฺกํ. วงฺกสทฺโท หิ วกฺกสทฺเทน สมานตฺโถ, วกฺกสทฺโท จ วงฺกสทฺเทน. ตถา หิ –
‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคึ ปมฺุจติ;
ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ปาฬิ ¶ ทิสฺสติ. อยํ ปน วกฺกสทฺโท สกฺกฏภาสํ ปตฺวา กการรการสฺโคกฺขริโก ภวติ, ธาตุภาโว ปนสฺส โปราเณหิ น วุตฺโต, ตสฺมา กฺริยาปทํ น ทิฏฺํ. อิมสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส ‘‘วงฺก โกฏิลฺเล’’ติ ธาตุภาโว วุตฺโต, ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทฺจ, ปาฬิยํ ตุ ‘‘วงฺกตี’’ติ กฺริยาปทํ น ทิฏฺํ, ตถา ภาววาจโก วงฺกสทฺโทปิ. วาจฺจลิงฺโค ปน อเนเกสุ าเนสุ ทิฏฺโ. ตตฺต วงฺกตีติ กฺริยาปทํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพเมว นาถตีติ กฺริยาปทมิว. ภาววาจกสฺส ปน วงฺกสทฺทสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา จ ปาฬิอาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตพฺพา. เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ ภาววาจโก วงฺกสทฺโท นตฺถิ, กถํ ‘อฏฺวงฺกํ มณิรตนํ อุฬาร’นฺติ เอตฺถ สมาโส’’ติ. เอตฺถ ปน อฏฺสุ าเนสุ วงฺกํ อฏฺวงฺกํ, น อฏฺวงฺกานิ ยสฺสาติ. ทพฺพวาจโก หิ วงฺกสทฺโท, น ภาววาจโกติ ทฏฺพฺพํ.
วงฺกํ วกฺกฺจ กุฏิลํ, ชิมฺหฺจ ริมฺหมนุชุ;
วงฺกสทฺทาทโย เอเต, วาจฺจลิงฺคา ติลิงฺคิกา.
อถ วา วงฺกสทฺโทยํ, ‘‘วงฺกฆสฺตา’’ติอาทิสุ;
พฬิเส คิริเภเท จ, วตฺตเต ส ปุมา ตทา.
อยฺหิ ‘‘เต’เม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติ. ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ. วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโช’’ติอาทีสุ พฬิเส วตฺตติ.
เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ ‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท คุณวาจโก วิเสสนสโท, เยน พฬิโส วิเสสิโต, เตน วงฺกํ กุฏิลํ พฬิสนฺติ อตฺโถ วิฺายตี’’ติ? ตนฺน, วงฺกสทฺเท อวุตฺเตปิ พฬิสสภาวสฺส วงฺกตฺตา กุฏิลตฺโถ ปากโฏติ นตฺถิ วิเสสนสทฺเทน ¶ ปโยชนํ. อิทํ ปน ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ วจนํ ‘‘หตฺถิ นาโค. สโรรุหํ ปทุมํ. หตฺถี จ กฺุชโร นาโค’’ติอาทิวจนมิว ปริยายวจนํ, ตสฺมา ‘‘วงฺก’’นฺติ ปทสฺส ‘‘กุฏิล’’นฺติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ. อถ วา ยถา ‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี’’ติ เอตฺถ นาคสทฺทสฺส ทนฺตีสทฺทสฺส จ อฺมฺปริยา ยวจนตฺเตปิ ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโต, ตถา ‘‘พฬิสํ วงฺก’’นฺติ อิเมสมฺปิ อฺมฺํ ปริยายวจนตฺเตปิ วงฺกนฺติ กุฏิลนฺติ อตฺโถ วตฺตพฺโพ. เอวฺหิ สติ อตฺโถ สาลราชา วิย สุผุลฺลิโต โหติ, เทสนา จ วิลาสปฺปตฺตา, น ปน ‘‘วงฺกํ พฬิส’’นฺติ สทฺทานํ คุณคุณีวเสน สมานาธิกรณภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อิเมสํ วิย สมานาธิกรณภาวสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตา. น หิ อีทิเสสุ าเนสุ สมานาธิกรณภาโว โปราเณหิ อนุมโต.
‘‘ยตฺถ เอตาทิโส สตฺถา, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล;
ตถาคโต พลปฺปตฺโต, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ,
‘‘พุทฺธํ พุทฺธํ นิขิลวิสยํ สุทฺธิยา ยาว สุทฺธิ’’นฺติ จ อาทีสุ ปน อนุมโต. เอตฺถ หิ ‘‘เอตาทิโส’’ติ จ ‘‘อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ จ ‘‘ตถาคโต’’ติ จ ‘‘พลปฺปตฺโต’’ติ จ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ จ อิมานิ ‘‘สตฺถา’’ติ อเนน ปเทน สมานาธิกรณานิ. ตถา ‘‘พุทฺธํ พุทฺธ’’นฺติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สมานาธิกรณํ ภวติ.
อิติ ‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิต’’นฺติ เอตฺถ วงฺกสทฺโท พฬิสสฺสาภิธานนฺตรํ, น คุณวาจโก. เอวํ วงฺกสทฺโท พฬิเส วตฺตติ. ‘‘กงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํ. ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติอาทีสุ ¶ ปน คิริวิเสเส วตฺตติ. เอตฺถ จ ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ นิรุตฺตินเยน มชฺเฌ อนิมิตฺตํ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ. อถ วา วงฺโกเยว วงฺกตา, ยถา เทโว เอว เทวตา. ยถา จ ทิสา เอว ทิสตาติ, เอวํ ตาปจฺจยวเสน วงฺกตา จ สา ปพฺพโต จาติ ‘‘วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตํ, มชฺเฌ รสฺสวเสน เจตํ ทฏฺพฺพํ. อถ วา วงฺกมสฺส สณฺานมตฺถีติ วงฺกโตติ มนฺตุอตฺเถ ตปจฺจโย, ยถา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตติ. เอวํ วงฺกโต จ โส ปพฺพโต จาติ วงฺกตปพฺพโต. ‘‘วงฺกปพฺพโต’’ อิจฺเจว วา ปณฺณตฺติ, ปาทกฺขรปาริปูริยา ปน ‘‘ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โลก ทสฺสเน. โลกติ. โลโก. อาโลโกติ อฺานิปิ รูปานิ คเหตพฺพานิ. จุราทิคณํ ปน ปตฺวา อิมิสฺสา ‘‘โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยตี’’ติอาทินา รูปานิ ภวนฺติ. โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ. ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก, สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ อาคโต สงฺขาโร เอว โลโก สงฺขารโลโก. สตฺตา เอว โลโก สตฺตโลโก. จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส เอว โลโก โอกาสโลโก, โย ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติ. เตสุ สงฺขาโร ลุชฺชตีติ โลโกติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. โลกิยติ เอตฺถ ปฺุปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ สตฺโต โลโก. โลกิยติ วิจิตฺตาการโต ทิสฺสตีติ จกฺกวาฬสงฺขาโต โอกาโส โลโก. ยสฺมา ปน โลกสทฺโท สมูเหปิ ทิสฺสติ, ตสฺมา โลกิยติ สมุทายวเสน ¶ ปฺาปิยตีติ โลโก, สมูโหติ อยมฺปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา โลโกติ ตโย โลกา กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติ. เตสํ สรูปํ จุราทิคเณ กเถสฺสาม พหุวิธตฺจ. พหิทฺธา ปน กวีหิ ‘‘โลโก ตุ ภุวเน ชเน’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
สิโลก สงฺฆาเต. สงฺฆาโต ปิณฺฑนํ. สิโลกติ, สิโลโก, สิโลกมนุกสฺสามิ. อกฺขรปทนิยมิโต วจนสงฺฆาโต สิโลโก. โส ปชฺชนฺติ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘สิโลโก ยสสฺสิ ปชฺเช’’ติ กวโย วทนฺติ.
เทก เธก สทฺทุสฺสาเหสุ. สทฺโท รโว, อุสฺสาโห วายาโม. เทกติ. เธกติ.
เรก สกิ สงฺกายํ. เรกติ. สงฺกติ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโน. สงฺกา.
อกิ ลกฺขเณ. องฺกติ, องฺโก, สสงฺโก.
มกิ มณฺฑเน. มณฺฑนํ ภูสนํ, มงฺกติ.
กต โลลิเย. โลลภาโว โลลิยํ ยถา ทกฺขิยํ. กกติ, กาโก, กากี. เอตฺถ ‘‘กาโก, ธงฺโก, วายโส, พลิ, โภชิ, อริฏฺโ’’ติ อิมานิ กากาภิธานานิ.
กุก วก อาทาเน. กุกติ, วกติ, โกโก, วโก. เอตฺถ โกโกติ อรฺสุนโข. วโกติ ขุทฺทกวนทีปิโก, พฺยคฺโฆติปิ วทนฺติ.
วก ทิตฺติยํ ปฏิฆาเต จ. ทิตฺติ โสภา, วกติ.
กกิ ¶ วกิ สกฺก ติก ฏิก เสก คตฺยตฺถา. กงฺกติ, วงฺกติ, สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ, โอสกฺกติ, วธาย ปริสกฺกนํ. พิฬารนิสกฺกมตฺตมฺปิ. เตกติ, เฏกติ, ฏีกา เสกติ. เอตฺถ ฏีกาติ ฏิกิยติ ชานิยติ สํวณฺณนาย อตฺโถ เอตายาติ ฏีกา. เอตา อิธาตุอาทิกา เสกปริยนฺตา ธาตุโย ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. เตสํ มเต เอตา ‘‘เต อนฺเต, ตํ อนฺตํ’’อิจฺจาทีนํเยว วิสโย, ปาวจเน ปน นิยโม นตฺถิ.
หิกฺก อพฺยตฺตสทฺเท. อพฺยตฺตสทฺโท อวิภาวิตตฺถสทฺโท นิรตฺถกสทฺโท จ. หิกฺกติ, หิกฺกเต. อิมํ ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ วทนฺติ. อิทํ ตุ ปาวจเนน สํสนฺทติ. ปรสฺสตฺตโนภาสานฺหิ ธาตูนํ ‘‘ภวติ, ภวเต, พาธเต, พาธตี’’ติอาทินา เยภุยฺเยน ทฺวิธา ทฺวิธา รูปานิ สาสเน ทิสฺสนฺติ.
อิมานิ กการนฺตธาตุรูปานิ.
ขการนฺตธาตุ
ขา ปกถเน ขฺยา จ. ปกถนํ อาจิกฺขนํ เทสนํ วา. ขาติ, สงฺขาติ. อาปุพฺพตฺเต วิสทิสภาเวน ขาตฺยกฺขรสฺส ทฺวิตฺตํ, อาการสฺส จ สฺโคปุพฺพตฺตา รสฺสตฺตํ, อกฺขาติ. อกฺขาสิ ปุริสุตฺตโม. อกฺเขยฺยํ เต อหํ อยฺเย. ธมฺโม สงฺขายติ. อกฺขายติ. อตฺร ปน กการโลโป. สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม. สงฺขาโต. อกฺขาโต. อกฺขาตาโร ตถาคตา. สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ วิธุโร. สงฺขา, ปฏิสงฺขา. กฺริยํ อากฺยาติ กเถตีติ อาขฺยาตํ. เกจิ ¶ ปน ‘‘สฺวาขาโต’’ติ จ ‘‘สฺวากฺขฺยาโต’’ติ จ ‘‘สฺวาขฺยาโต’’ติ จ ปทมิจฺฉนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิมานิ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตานิ, อิตรํ ยถาิตรูปนิปฺผตฺติวเสน, อโต ยถาทสฺสิตปทานิเยว ปสตฺถตรานิ. ตตฺถ สงฺขาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต – สงฺขาสทฺโท าณโกฏฺาสปฺตฺติคณนาสุ ทิสฺสติ. ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ หิ าเณ ทิสฺสติ. ‘‘ปปฺจสฺาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ โกฏฺาเส. ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ คณนายํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘าณปฺตฺติโกฏฺาส-คณนาสุ ปทิสฺสติ;
สงฺขาสทฺโทติ ทีเปยฺย, ธมฺมทีปสฺส สาสเน’’ติ.
ขิ ขเย. ขิยนธมฺมํ ขียติ. สาสนานุรูเปน สเร อิการสฺส อิยฺยาเทโส, ขิยฺยติ. ‘‘ขโย, ขํ’’ อิจฺจปิ รูปานิ เยฺยานิ. ตตฺถ ขโยติ ขิยนํ ขโย. อถ วา ขิยนฺติ กิเลสา เอตฺถาติ ขโย, มคฺคนิพฺพานานิ. ขยสงฺขาเตน มคฺเคน ปาปุณิยตฺตา ผลมฺปิ ขโย. ขนฺติ ตุจฺฉํ สฺุํ วิวิตฺตํ ริตฺตํ, ขนฺติ วา อากาโส.
ขิ นิวาเส. ขียติ, ขิยฺยติ วา. สาสนานุรูเปน อิการสฺส อีย อิยฺยาเทโส ทฏฺพฺโพ. อยํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิตพฺโพ. ขํ ขยํ. อภิรมณียํ ราชกฺขยํ. ตตฺถ ขียตีติ นิวสติ. ขนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ นิวาสฏฺเน. ขยนฺติ นิเวสนํ. ราชกฺขยนฺติ รฺโ นิเวสนํ. อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘สเจ ¶ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;
กุเสน ชาตขตฺติยํ, สวณฺณมณิเมขลํ;
ปูชิตา าติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขย’’นฺติ.
ตตฺถ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ.
ขุ สทฺเท. โขติ ขวติ.
เข ขาทนสตฺตาสุ. ขายติ. อุนฺทูรา ขายนฺติ. วิกฺขายิตกํ. โคขายิตกํ. อสฺสิรี วิย ขายติ. ทิสาปิ เม น ปกฺขายนฺติ. เอตฺถาทิมฺหิ กายตีติ ขาทติ. อถ วา อุปฏฺาติ ปฺายติ.
สุข ทุกฺข ตกฺริยายํ. ตกฺริยาติ สุขทุกฺขานํ เวทนานํ กฺริยา, สุขนํ ทุกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติ. อกมฺมกา อิเม ธาตโว. สุขติ, ทุกฺขติ. สุขํ, ทุกฺขํ. สุขิโต, ทุกฺขิโต. สุขํ สาตํ ปีณนํ, ทุกฺขํ วิฆาตํ อฆํ กิเลโส. ตตฺถ สุขนฺติ สุขยตีติ สุขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. อิมานิ นิพฺพจนานิ การิตวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ อฏฺกถายํ สุขทุกฺขสทฺทตฺถํ วทนฺเตหิ ครูหิ สุขยติ ทุกฺขยติสทฺทานํ กมฺมตฺถมาทาย วิวรณสฺส กตตฺตา. ตถา หิ ‘‘สุเขติ สุขยติ, สุขาเปติ สุขาปยติ, ทุกฺเขติ ทุกฺขยติ, ทุกฺขาเปติ ทุกฺขาปยตี’’ติ อิมานิ เตสํ การิตปทรูปานิ, อตฺตานํ สุเขติ ปีเณตีติ จ, สุขยติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขนฺติ จ,
‘‘สเจ ¶ จ กิมฺหิจิ กาเล,
มรณํ เม ปุเร สิยา;
ปุตฺเต จ เม ปปุตฺเต จ,
สุขาเปยฺย มโหสโธ’’ติ จ
ปาฬิอาทิทสฺสนโต. สทฺทสตฺเถ ปน ธาตุปาสงฺเขเป จ อิเม ธาตโว จุราทิคเณเยว วุตฺตา. ‘‘สุขยติ ทุกฺขยตี’’ติ จ อการิตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ อิจฺฉิตานิ. มยํ ตุ เตสํ ตพฺพจนํ สุทฺธกตฺตริ จ ตานิ ปทรูปานิ น อิจฺฉาม ปาฬิอาทีหิ วิรุทฺธตฺตา, ตสฺมาเยว เต อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ วุตฺตา. อยฺหิ สุทฺธกตฺตุวิสเย อสฺมากํ รุจิ ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ.
นนุ จ โภ ‘‘สุขติ ทุกฺขตี’’ติ กฺริยาปทานิ พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตีติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฏฺกถานยวเสน คเหตพฺพตฺตา ทิสฺสนฺติเยว นาม. น หิ สพฺพถา สพฺเพสํ ธาตูนํ รูปานิ สาสเน โลเก วา ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ ปน ลพฺภนฺติ, เอกจฺจานิ น ลพฺภนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ นยวเสน ลพฺภนฺติเยว. ‘‘กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา’’ติ หิ ทิฏฺเ ‘‘จรวฺโห ภฺุชวฺโห’’ติอาทีนิปิ นยวเสน ทิฏฺานิเยว นาม.
ตตฺร ปนายํ นโย. วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ หิ ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโย กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺตี’’ติ เอวํ ภูวาทิคณิกํ อกมฺมกํ สุทฺธกตฺตุวาจกํ ‘‘ทุกฺขนฺตี’’ติ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ. ตสฺมึ ทิฏฺิเยว ‘‘สุขติ, สุขนฺติ. สุขสิ, สุขถ. สุขามิ, สุขามา’’ติอาทีนิ จ ‘‘ทุกฺขติ, ทุกฺขนฺติ. ทุกฺขสิ, ทุกฺขถา’’ติอาทีนิจ ทิฏฺานิ นาม โหนฺติ ทิฏฺเน อทิฏฺสฺส ตาทิสสฺส อนวชฺชสฺส นยสฺส คเหตพฺพตฺตา, ตสฺมา ‘‘สุขตีติ สุขิโต, ทุกฺขตีติ ทุกฺขิโต’’ติ ภูวาทินโย เอว คเหตพฺโพ, น ปน จุราทินโย. อปรมฺเปตฺถ นิพฺพจนํ, สุขํ สฺชาตํ ¶ เอตสฺสาติ สุขิโต, สฺชาตสุโขติ อตฺโถ. เอส นโย ทุกฺขิโตติ เอตฺถาปิ. อถ วา สุเขน อิโต ปวตฺโตติ สุขิโต. เอส นโย ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ เอตฺถาปิ. ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
โมกฺข มุจฺจเน. อกมฺมโกยํ ธาตุ. โมกฺขติ. โมกฺโข. ปาติโมกฺโข. การิเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยติ, โมกฺขาเปติ, โมกฺขาปยตี’’ติ รูปานิ. เกจิ ปนิมํ ‘‘โมกฺข โมจเน’’ติ ปิตฺวา จุราทิคเณ ปกฺขิปนฺติ. เตสํ มเต ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ภวนฺติ. เอตานิ ปาฬิยา อฏฺกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ. ตถา หิ ‘‘โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา. น เม สมเณ โมกฺขสิ. มหายฺํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ ปาฬิยา วิรุชฺฌนฺติ. ‘‘โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺโข’’ติ อฏฺกถาย จ วิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘โมกฺเขสิ โมกฺเขมา’’ติ จ อวตฺวา ‘‘โมกฺขสิ, โมกฺขามา’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตฺจ โข อปาทานวิสยํ กตฺวา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘โมกฺเขติ, โมเจตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อปาทานวิสยํเยว กตฺวา. เอวํ อิมสฺส ธาตุโน สุทฺธกตฺตุวิสเย อกมฺมกภาโว วิทิโต, เหตุกตฺตุวิสเย เอกกมฺมกภาโว วิทิโต มุจ ปจ ฉิทาทโย วิย. โมกฺขธาตุ ทฺวิคณิโกติ เจ? น, อเนเกสุ สาฏฺกเถสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ‘‘โมกฺเขติ, โมกฺขยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานํ อทสฺสนโตติ ทฏฺพฺพํ.
กกฺข หสเน. กกฺขติ.
โอข ราข ลาข ทาข ธาข โสสนาลมตฺเถสุ. โอขติ. ราขติ. ลาขติ. ทาขติ. ธาขติ.
สาข ¶ พฺยาปเน. สาขติ. สาขา.
อุข นข มข รข ลข รขิ ลขิ อิขิ ริขิ คตฺยตฺถา. อุขติ. นขติ. มขติ. รขติ. ลขติ. รงฺขติ. ลงฺขติ. อิงฺขติ. ริงฺขติ.
รกฺข ปาลเน. รกฺขติ. รกฺขา, รกฺขณํ, สีลํ รกฺขิโต เทวทตฺโต, สีลํ รกฺขิตํ เทวทตฺเตน, สีลํ รกฺขโก เทวทตฺโต.
อกฺข พฺยตฺติสงฺขาเตสุ. อกฺขติ, อกฺขิ, อกฺขํ.
นิกฺข จุมฺพเน. นิกฺขติ, นิกฺขํ.
นกฺข คติยํ. นกฺขติ. นกฺขตฺตํ. เอตฺถ นกฺขตฺตนฺติ เอตฺโต อิโต จาติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ. โปราณา ปน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ กถยึสุ. ‘‘นกฺขตฺตํ, โชติ, นิริกฺขํ, ภํ’’ อิจฺเจเต ปริยายา.
เวกฺข เวกฺขเน. เวกฺขติ.
มกฺข สงฺขเต. มกฺขติ.
ตกฺข ตปเน. ตปนํ สํวรณํ. ตกฺขติ.
สุกฺข อนาทเร. สุกฺขติ.
กขิ วขิ มขิ กงฺขายํ. สตฺถริ กงฺขติ. วงฺขติ, มงฺขติ. ‘‘กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ถมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข’’ อิจฺเจเต กงฺขาปริยายา. เอเตสุ ปน –
วตฺตนฺติ ¶ โลกโวหาเร, ‘‘กงฺขา วิมติ สํสโย;
วิจิกิจฺฉา’’ติ เอตานิ, นามานิเยว ปายโต.
กขิ อิจฺจายํ. ธนํ กงฺขติ, อภิกงฺขติ, นาภิกงฺขามิ มรณํ. อภิกงฺขิตํ ธนํ.
ทขิ ธขิ โฆรวาสิเต กงฺขายฺจ. ทงฺขติ. ธงฺขติ.
อุกฺข เสจเน. อุกฺขติ.
กข หสเน. กขติ.
ชกฺข ภกฺขเณ จ. หสนานุกฑฺฒนตฺถํ จกาโร. ชกฺขติ.
ลิข เลขเน. ลิขติ, สลฺเลขติ. อติสลฺเลขเตวายํ สมโณ. เลขา, เลขนํ, เลขโก, ลิขิตํ, สลฺเลขปฏิปตฺติ, เอตา ทขิอาทิกา ลิขปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ธุกฺข ธิกฺข สนฺทีปนกิเลสนชีวเนสุ. ธุกฺขติ. ธิกฺขติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ธุกฺขเต ธิกฺขเต’’ติ อตฺตโนภาสํ วทนฺติ. ตถา อิโต ปรานิ รูปานิปิ.
รุกฺข วกฺข วรเณ. วรณํ สํวรณํ. รุกฺขติ. วกฺขติ. รุกฺโข, วกฺโข. เอตฺถ จ วกฺโขติ รุกฺโขเยว. ตถา หิ ‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา อรฺชา’’ติ ชาตกปาโ ทิสฺสติ. อิมานิ ปน รุกฺขสฺส นามานิ –
‘‘รุกฺโข มหีรุโห วกฺโข, ปาทโป ชคตีรุโห;
อโค นโค กุโช สาขี, สาโล จ วิฏปี ตรุ;
ทุโม ผลี ตุ ผลวา, คจฺโฉ ตุ ขุทฺทปาทโป’’ติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ สาลสทฺเทน สาลรุกฺโขเยว วุตฺโต, นาฺโ ‘สาลา ผนฺทนมาลุวา’ติ ปโยคทสฺสนโต, อถ กิมตฺถํ สาลสทฺเทน โย โกจิ รุกฺโข ¶ วุตฺโต’’ติ? น สาลรุกฺโขเยว สาลสทฺเทน วุตฺโต, อถ โข สาลรุกฺเขปิ วนปฺปติเชฏฺรุกฺเขปิ ยสฺมึ กสฺมิฺจิ รุกฺเขปิ ‘‘สาโล’’ติ โวหารสฺส ทสฺสนโต อฺเปิ รุกฺขา วุตฺตา. ตถา หิ สาลรุกฺโขปิ ‘‘สาโล’’ติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตฺจสฺส เอลณฺเฑหิ สฺฉนฺนํ. อนฺตเรน ยมกสาลาน’’นฺติ. วนปฺปติเชฏฺรุกฺโขปิ. ยถาห –
‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;
อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา’’ติ.
โย โกจิ รุกฺโขปิ. ยถาห ‘‘อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวพีชํ อฺตรสฺมึ สาลมูเล นิปเตยฺยา’’ติ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘สาลรุกฺเข เชฏฺรุกฺเข,
ยสฺมึ กสฺมิฺจิ ปาทเป;
สาโล อิติ รโว สาลา,
สนฺธาคาเร ถิยํ สิยา’’ติ.
สิกฺข วิชฺโชปาทาเน. สิกฺขติ. สิกฺขา, สิกฺขนํ, สิกฺขิตํ สิปฺปํ, สิกฺขโก, สิกฺขิโต, เสกฺโข, อเสกฺโข. กการโลเป ‘‘เสโข อเสโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ตตฺถ สิกฺขิโตติ สฺชาตสิกฺโข, อสิกฺขีติ วา สิกฺขิโต, ตถา หิ กตฺตุปฺปโยโค ทิสฺสติ ‘‘อหํ โข ปน สุสิกฺขิโต อนวโย สเก อาจริยเก กุมฺภการกมฺเม’’ติ.
ภิกฺข ยาจเน. ภิกฺขติ. ภิกฺขุ, ภิกฺขา, ภิกฺขนํ, ภิกฺขโก, ภิกฺขิตํ โภชนํ. เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขุ ยติ สมโณ มุนิ ปพฺพชิโต ¶ อนคาโร ตปสฺสี ตโปธโน’’ อิจฺเจตานิ ปริยายวจนานิ. เอเตสุ สาสเน ‘‘ภิกฺขู’’ติ อุปสมฺปนฺโน วุจฺจติ. กทาจิ ปน ‘‘ภิกฺขุสตํ โภเชสิ, ภิกฺขุสหสฺสํ โภเชสี’’ติอาทีสุ สามเณเรปิอุปาทาย ‘‘ภิกฺขู’’ติ โวหาโร ปวตฺตติ, ตาปสาปิ จ สมณสทฺทาทีหิ วุจฺจนฺติ, ‘‘อหู อตีตมทฺธาเน, สมโณ ขนฺติทีปโน’’ติอาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํ.
ทกฺข วุทฺธิยํ สีฆตฺเต จ. ทกฺขติ, ทกฺขิณา, ทกฺโข. ทกฺขนฺติ วทฺธนฺติ สตฺตา เอตาย ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ ทกฺขิณา, ทาตพฺพวตฺถุ. ทกฺขติ กุสลกมฺเม อฺสฺมิฺจ กิจฺจากิจฺเจ อทนฺธตาย สีฆํ คจฺฉตีติ ทกฺโข, เฉโก, โย ‘‘กุสโล’’ติปิ วุจฺจติ.
ทิกฺข มุณฺฑิโอปนยนนิยมพฺพตาเทเสสุ. ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย, อุปนยเน, นิยเม, วเต, อาเทเส จ ปวตฺตติ. ทิกฺขติ. ทิกฺขิโต มุณฺโฑ. เอตฺถ สิยา – นนุ จ โภ สรภงฺคชาตเก ‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตนา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ. น หิ ตตฺถ ‘‘จิรมุณฺฑาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต กสฺมา อิธ ‘‘ทิกฺขธาตุ มุณฺฑิเย วุตฺตา’’ติ? สจฺจํ, ตตฺถ ปน ทิกฺขิตสทฺทสฺส ปพฺพชิเต วตฺตนโต ‘‘จิรปพฺพชิตาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ธาตุอตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ. อิท ปน ธาตุอตฺถวิภาวนตฺถํ มุณฺฑิเย วุตฺตา. ตาปสา หิ มุณฺฑิยตฺถวาจเกน ทิกฺขิตสทฺเทน วตฺตุํ ยุตฺตา. ตถา หิ อฏฺกถาจริเยหิ จกฺกวตฺติสุตฺตตฺถวณฺณนายํ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถวิวรเณ ‘‘ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตาปิ หิ ปมํ เกสมสฺสุํ โอหาเรนฺติ, ตโต ปฏฺาย ปรูฬฺหเกเส ¶ พนฺธิตฺวา วิวรนฺติ, เตน วุตฺตํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติ เอวํ อตฺโถ สํวณฺณิโต.
อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ. อิกฺขติ, อุเปกฺขติ, อเปกฺขติ. อุเปกฺขา, อเปกฺขา, ปจฺจเวกฺขณา. กการโลเป ‘‘อุเปขา, อเปขา, อุปสมฺปทาเปโข’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ทุกฺข หึสาคตีสุ. ทกฺขติ. ทกฺขโก.
จิกฺข จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํ. จิกฺขติ, อาจิกฺขติ, อพฺภาจิกฺขติ. อาจิกฺขโก. จกฺขติ, จกฺขุ. เอตฺถ จกฺขูติ จกฺขตีติ จกฺขุ, สมวิสมํ อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘สูปํ จกฺขติ, มธุํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย ยสฺมา อสฺสาทตฺโถปิ จกฺขุสทฺโท ภวติ, ตสฺมา ‘‘จกฺขติ วิฺาณาธิฏฺิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตี’’ติ อสฺสาทตฺโถปิ คเหตพฺโพ. ‘‘จกฺขุํ โข มาคณฺฑิยํ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ หิ วุตฺตํ. สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว นิรูฬฺหตฺตา นยเน เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ปงฺกชาทิสทฺทา วิย ปทุมาทีสุ.
จกฺข’กฺขิ นยนํ, โลจนํ ทิฏฺิ ทสฺสนํ;
เปกฺขนํ อจฺฉิ ปมฺหํ ตุ, ‘‘ปขุม’’นฺติ ปวุจฺจติ.
เอตา รุกฺขาทิกา จกฺขปริยนฺตา ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ขการนฺตธาตุรูปานิ.
คการนฺตธาตุ
คุ กรีสุสฺสคฺเค. กรีสุสฺสคฺโค วจฺจกรณํ. ควติ. เค สทฺเท. คายติ. คีตํ.
วคฺค ¶ คติยํ. วคฺคติ. วคฺโค, วคฺคิตํ. เอตฺถ สมุทายวเสน วคฺคนํ ปวตฺตนํ วคฺโค. วคฺคิตนฺติ คมนํ. ตถา หิ นาคเปตวตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘โย โส มชฺเฌ อสฺสตรีรเถน จตุพฺภิ ยุตฺเตน สุวคฺคิเตน. อมฺหากํ ปุตฺโต อหุ มชฺฌิโม โส, อมจฺฉรี ทานปตี วิโรจตี’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วทนฺเตหิ ‘‘สุวคฺคิเตนาติ สุนฺทรคมเนนา’’ติ. กิฺจิ ภิยฺโย กฺริยาปทมฺปิ จ ทิฏฺํ ‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปวตฺตนฺติ จมฺพเร’’ติ.
รคิ ลคิ อคิ วคิ มคิ อิคิ ริคิ ลิคิ ตคิ สคิ คมเน จ. จกาโร คติเปกฺขโก. รงฺคติ. รงฺโค. ลงฺคติ. ลงฺโค, ลงฺคี. องฺคติ, องฺเคติ. องฺโค, สมงฺคี, สมงฺคิตา, องฺคํ, องฺคณํ. วงฺคติ. วงฺโค. มงฺคติ. มงฺโค, อุปงฺโค, มงฺคลํ. อิงฺคติ. อิงฺคิตํ. ริงฺคติ. ริงฺคนํ. ลิงฺคติ. ลิงฺคนํ. อุลฺลิงฺคติ, อุลฺลิงฺคนํ. ตงฺคติ. ตงฺคนํ. สงฺคติ. สงฺคนํ. ตตฺถ องฺคนฺติ เยสํ เกสฺจิ วตฺถูนํ อวยโว, สรีรมฺปิ การณมฺปิ จ วุจฺจติ. องฺคณนฺติ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘ราโค องฺคณ’’นฺติอาทีสุ. ราคาทโย หิ องฺคนฺติ เอเตหิ ตํสมงฺคิปุคฺคลา นิหีนภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘องฺคณานี’’ติ วุจฺจนฺติ. กตฺถจิ มลํ วา ปงฺโก วา ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติอาทีสุ. อฺชติ มกฺเขตีติ หิ องฺคณํ, มลาทิ. กตฺถจิ ตถารูโป วิวฏปฺปเทโส ‘‘เจติยงฺคณํ, โพธิยงฺคณ’’นฺติอาทีสุ. อฺชติ ตตฺถ ิตํ อติสุนฺทรตาย อภิพฺยฺเชตีติ หิ องฺคณํ, วิวโฏ ภูมิปฺปเทโส. อิจฺเจวํ –
ราคาทีสุ กิเลเสสุ, ปงฺเก กายมลมฺหิ จ;
วิวเฏ ภูมิภาเค จ, ‘‘องฺคณ’’นฺติ รโว คโต.
ยุคิ ¶ ชุคิ วชฺชเน. ยุงฺคติ. ชุงฺคติ.
รคิ สงฺกายํ. รงฺคติ.
ลค สงฺเคจ. จ กาโร อนนฺตรวุตฺตาเปกฺขโก. ลคติ. จ ชโต น โหติ ลคนํ. พฬิเส ลคฺโค.
ถคํ สํวรเณ. ถคติ.
อคฺค กุฏิลคติยํ. อคฺคตีติ อคฺคิ, กุฏิลํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
อคฺคิ ธูมสิโข โชติ, ชาตเวโท สิขี คินิ;
อคฺคินิ ภาณุมา เตโช, ปาวโก ติวโก’นโล.
หุตาสโน ธูมเกตุ, เวสฺสานโร จ อจฺจิมา;
ฆตาสโน วายุสโข, ทหโน กณฺหวตฺตนิ.
เอตา คุอาทิกา อคฺคปริยนฺตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
คา คติยํ. คาติ.
คุ สทฺเท. ควติ.
คุ อุคฺคเม. อุคฺคโม อุคฺคมนํ ปากฏตา. ควติ. สทฺทสตฺถวิทู ปนิมาสํ ‘‘คาเต ควเต’’ติ อตฺตโนภาสตฺตํ วทนฺติ.
คการนฺตธาตุรูปานิ.
ฆการนฺตธาตุ
ฆา คนฺโธปาทาเน. ฆาติ. ฆานํ. คนฺธํ ฆตฺวา. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘คนฺธํ ฆตฺวา สติ มุฏฺา’’ติ. เอติสฺสา ปน ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ‘‘ฆายติ ฆายิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ฆุ ¶ อภิคมเน. อภิคมนํ อธิคมนํ. โฆติ.
ชคฺฆ หสเน. ชคฺฆติ, สฺชคฺฆติ. สฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห. ชคฺฆิตุมฺปิ น โสภติ. ชคฺฆิตฺวา.
ตคฺฆ ปาลเน. ตคฺฆติ.
สิฆิ อาฆาเน. อาฆานํ ฆาเนน คนฺธานุภวนํ. สิงฺฆติ, อุปสิงฺฆติ. อุปสิงฺฆิตฺวา. อารา สิงฺฆามิ วาริชํ. เอตา ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ฆุ สทฺเท. โฆติ, ฆวติ.
รฆิ ลฆิ คตฺยกฺเขเป. คตฺยกฺเขโป คติยา อกฺเขโป. รงฺฆติ, ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ. ลงฺฆิตา, อุลฺลงฺฆิกาปีติ, ลงฺฆิตฺวา.
มฆิ เกตเว จ. จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺโข. มงฺฆติ.
ราฆ ลาฆ สามตฺถิเย. ราฆติ. ลาฆติ.
ทาฆ อายาเส จ. อายาโส กิลมนํ. จกาโร สามตฺถิยาเปกฺขโก. ทาฆติ. นิทาโฆ.
สิลาฆ กตฺถเน. กตฺถนํ ปสํสนํ. สิลาฆติ. สิลาฆา. พุทฺธสฺส สิลาฆเต. สิลาฆิตฺวา. ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ฆ การนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ ภูวาทาคเณ กวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
จการนฺตธาตุ
อิทานิ ¶ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
สุจ โสเก. โสจติ. โสโก, โสจนา, โสจํ, โสจนฺโต, โสจนฺตี, โสจนฺตํ กุลํ, โสจิตฺวา.
กุจ สทฺเท ตาเร. ตารสทฺโท อจฺจุจฺจสทฺโท. โกจติ. อุจฺจสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถ.
กฺุจ โกฏิลฺล’ปฺปีภาเวสุ. กฺุจติ. กฺุจิกา, กฺุจิตเกโส. กฺุจิตฺวา.
ลฺุจ อปนยเน. ลฺุจติ. ลฺุจโก, ลฺุจิตุํ, ลฺุจิตฺวา.
อฺจุ คติปูชนาสุ. มคฺคํ อฺจติ. พุทฺธํ อฺจติ. อุทฺธํ อนุคฺคนฺตฺวา ติริยํ อฺจิโตติ ติรจฺฉาโน. กฏุกฺจุกตา.
วฺจุ จฺจุ ตฺจุ คติยํ. วฺจติ. จฺจติ. ตฺจติ. มฺจติ. สนฺติ ปาทา อวฺจนา. อวฺจนาติ วฺจิตุํ คนฺตุํ อสมตฺถา.
คุจุ คเณจุ เถยฺยกรเณ. เถนนํ เถยฺยํ, โจริกา. ตสฺส กฺริยา เถยฺยกรณํ. โคจติ. คเณจติ.
อจฺจ ปูชายํ อจฺจติ. พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต.
ตจฺจ หึสายํ. ตจฺจติ.
จจฺจ ชจฺจ ปริภาสนวชฺชเนสุ. จจฺจติ. ชจฺจติ.
กุจ สํปจฺจนโกฏิลฺลปฏิกฺกมวิเลขเนสุ. กุจติ, สงฺกุจติ. สงฺโกโจ.
ตจ สํวรเณ. สํวรณํ รกฺขณํ. ตจติ. ตโจ.
ทิจ ¶ ถุติยํ. ทิจติ.
กุจ สงฺโกจเน. โกจติ, สงฺโกจติ. สงฺโกโจ.
พฺยาจ พฺยาชิกรเณ. พฺยาชิกรณํ พฺยาชิกฺริยา. พฺยาจติ.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ. วิยตฺตสฺส เอสา วิยตฺติ, ติสฺสํ วิยตฺติยํ วาจายํ, วิยตฺตายํ วาจายนฺติ อธิปฺปาโย. วิยตฺตสฺส หิ วทโต ปุคฺคลสฺส วเสน วาจา วิยตฺตา นาม วุจฺจติ. ยถา ปน กุจฺฉิสทฺทติรจฺฉานคตาทิสทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ, น เอวํ วจนสงฺขาโต สทฺโท ‘‘อพฺยตฺตสทฺโท’’ติ วุจฺจติ วิฺาตตฺถตฺตา. ‘‘วตฺติ, วจติ, วจนฺติ. วจสิ’’ อิจฺจาทีนิ สุทฺธกตฺตุปทานิ. ‘‘วาเจติ, วาเจนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิ. ‘‘อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจติ. วุจฺจนฺติ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิ. ครู ปน วการสฺส อุการาเทสวเสน ‘‘อุตฺตํ อุจฺจเต อุจฺจนฺเต’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, ตานิ สาสเน อปฺปสิทฺธานิ, สกฺกฏภาสานุโลมานิ. สาสนสฺมิฺหิ รการาคมวิสเย นิปุพฺพสฺเสว วจสฺส วสฺส อุการาเทโส สิทฺโธ ‘‘นิรุตฺติ, นิรุตฺตํ, เนรุตฺต’’นฺติ. วจนํ, วาจา, วโจ, วจี, วุตฺตํ, ปวุตฺตํ, วุจฺจมานํ, อธิวจนํ, วตฺตพฺพํ, วจนียํ, อิมานิ นามิกปทานิ. วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วตฺวาน, อิมานิ ตุมนฺตาทีนิ ‘‘ปรสฺสภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
ตตฺถ วตฺตีติ วทติ. อาขฺยาตปทฺเหตํ. อตฺถสํวณฺณเกหิปิ ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ นิพฺพจนมุทาหฏํ. สทฺทสตฺเถ จ ตาทิสํ อาขฺยาตปทํ ทิฏฺํ. เอตฺถ ปเนเก วทนฺติ ‘‘วจติ, วจนฺตีติอาทีนิ กฺริยาปทรูปานิ พุทฺธวจเน อฏฺกถาฏีกาสุ สตฺเถสุ จ อนาคตตฺตา ฉฑฺเฑตพฺพานี’’ติ. ตนฺน, ยสฺมา สาสเน ‘‘อวจ, อวจึสู’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ จ ‘‘วาเจติ, วาเจนฺตี’’ติอาทีนิ เหตุกตฺตุปทานิ จ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ¶ พุทฺธวจนาทีสุ อนาคตานิปิ ‘‘วจติ, วจนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ คเหตพฺพานิ. วเจยฺย, วุจฺจตุ, วุจฺเจยฺย. เสสํ สพฺพํ สพฺพตฺถ วิตฺถารโต คเหตพฺพํ.
ปโรกฺขารูปานิ วทาม – วจ, วจุ. วเจ, วจิตฺถ. วจํ, วจิมฺห. วจิตฺถ, วจิเร. วจิตฺโถ, วจิวฺโห. วจึ, วจิมฺเห.
หิยฺยตฺตนีรูปานิ วทาม – อวจา, อวจู. อวโจ, อวจุตฺถ. อโวจํ, อวจุมฺห. อวจุตฺถ, อวจุตฺถุํ. อวจเส, อวจุวฺหํ. อวจึ, อวจมฺหเส.
อชฺชตนีรูปานิ วทาม – อวจิ, อโวจุํ, อวจึสุ. อโวโจ, อโวจุตฺถ. อโวจึ, อโวจุมฺห. อโวจา, อโวจุ. อวจเส, อโวจิวํ. อโวจํ, อโวจิมฺเห.
ภวิสฺสนฺตีรูปานิ วทาม – วกฺขติ, วกฺขนฺติ. วกฺขสิ, วกฺขถ. วกฺขามิ, วกฺขาม. วกฺขเต, วกฺขนฺเต. วกฺขเส, วกฺขวฺเห. วกฺขสฺสํ วกฺขมฺเห.
อิเมสํ ปน ปทานํ ‘‘กเถสฺสติ, กเถสฺสนฺตี’’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ. วกฺข โรเสติ ธาตุสฺส จ ‘‘วกฺขติ, วกฺขนฺติ. วกฺขสี’’ติอาทีนิ วตฺวา อวสาเน อุตฺตมปุริเสกวจนฏฺาเน ‘‘วกฺเขมี’’ติ วตฺตพฺพํ. อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสติ, โรสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาวเสน รูปสํสนฺทนานโย. อปรานิปิ วจธาตุสฺส ภวิสฺสนฺตี สหิตานิ รูปานิ ภวนฺติ – วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติ. วกฺขิสฺสสิ, วกฺขิสฺสถ. วกฺขิสฺสามิ, วกฺขิสฺสาม. วกฺขิสฺสเต, วกฺขิสฺสนฺเต. วกฺขิสฺสเส, วกฺขิสฺสวฺเห. วกฺขิสฺสํ, วกฺขิสฺสามฺเห.
อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘อภีตกปฺเป จริตํ, ปยิตฺวา ภวาภเว;
อิมมฺหิ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม’’ติ.
คทฺรตปฺเหปิ ¶ ‘‘ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา คหปติ ปติรูปํ อาสนํ ตฺวา นิสีทถาติ วกฺขิสฺสตี’’ติ เอวมาทิอฏฺกถาปาโ ทิสฺสติ, ตสฺมาเยว เอทิสี ปทมาลา รจิตา. วกฺข โรเสติ ธาตุสฺสปิ ภวิสฺสนฺตีสหิตานิ รูปานิ ‘‘วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. อตฺโถ ปนิเมสํ ‘‘โรสิสฺสติ, โรสิสฺสนฺตี’’ติอาทินา วตฺตพฺโพ. อยํ วจวกฺขธาตูนํ ภวิสฺสนฺตีวเสเนว รูปสํสนฺทนานโย.
อวจิสฺสา, วจิสฺสา, อวจิสฺสํสุ, วจิสฺสํสุ. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ. อิธ ปน วุตฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริเยว กเถสฺสาม อิโต อติวิย วตฺตพฺพฏฺานตฺตา.
จุ จวเน. จวติ. การิเต ‘‘จาเวตี’’ติ รูปํ. เทวกายา จุโต. จุตํ ปทุมํ. จวิตุํ, จวิตฺวา.
โลจ ทสฺสเน. โลจติ. โลจนํ.
เสจ เสจเน. เสจติ.
สจ วิยตฺติยํ วาจายํ. สจติ.
กจ พนฺธเน. กจติ.
มจ มุจิ กกฺกเน. กกฺกนํ สรีเร อุพฺพฏฺฏนํ. มจติ. มฺุจติ. มจิ ธารณุจฺฉายปูชเนสุ. ธารณํ อุจฺฉาโย ปูชนนฺติ ตโย อตฺถา. ตตฺถ อุจฺฉาโย มลหรณํ. มฺจติ. มฺโจ, มฺจนํ. มฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มฺโจ.
ปจ พฺยตฺติกรเณ. ปจติ. ปาโก, ปริปาโก, วิปาโก, ปกฺกํ ผลํ.
ถุจ ปสาเท. โถจติ.
วจ วจิ ทิตฺติยํ. วจติ. วฺจติ.
รุจ ¶ ทิตฺติยํ โรจเน จ. ทิตฺติ โสภา. โรจนํ รุจิ. โรจติ. เวโรจโน. สมณสฺส โรจเต สจฺจํ. ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจิตํ. อยฺจ ทิวาทิคเณ รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํ ชเนติ. เตน ‘‘คมนํ มยฺห รุจฺจตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. จุราทิคเณ ปน รุจิอตฺถํ คเหตฺวา ‘‘โรเจติ โรจยตี’’ติ รูปานิ ชเนติ. เตน ‘‘กึ นุ ชาตึ น โรเจสี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ. เตคณิโกยํ ธาตุ.
ปจ สํปาเก. ปจติ, ปจนฺติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘อตฺตโนภาสา’’ติ วทนฺติ.
อฺจ พฺยยคติยํ. พฺยยคติ วินาสคติ. อฺจติ.
ยาจ ยาจนายํ. พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติ. นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณน. เต ตํ อสฺเส อยาจิสุํ. โส ตํ รถมยาจถ. เทวทตฺตํ อายาจติ. เอวํ สุทฺธกตฺตริ รูปานิ ภวนฺติ. พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณน นาคํ มณึ ยาเจติ, ยาจยติ, ยาจาเปติ, ยาจาปยติ. เอวํ เหตุกตฺตริ. ราชา พฺราหฺมเณน ธนํ ยาจิยติ, ยาจยิยติ, ยาจาปิยติ, ยาจาปยิยติ. เอวํ กมฺมนิ. ยาจํ, ยาจนฺโต, ยาจนฺตี, ยาจนฺตํ กุลํ. ยาจมาโน, ยาจมานา, ยาจมานํ กุลํ. ยาจโก, ยาจนา, ยาจิตพฺพํ, ยาจิตุํ, ยาจิตฺวาน, ยาจิตุน, ยาจิย, ยาจิยาน. เอวํ นามิกปทานิ ตุมนฺตาทีนิ จ ภวนฺติ.
ปจ ปาเก. โอทนํ ปจติ. ‘‘อุภยโตภาสา’’ติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ. ยถา ปน สาสเน ‘‘ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ ¶ วจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ ปสิทฺธํ, น ตถา ปจธาตุสฺส. เอวํ สนฺเตปิ ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติ ตสฺส กมฺมนิ รูปํ วทนฺติ. สาสเน ปน อวิเสสโต ‘‘ปจฺจเต’’ติ วา ‘‘ปจฺจตี’’ติ วา วุตฺตสฺสปิ ปทสฺส อกมฺมโกเยว ทิวาทิคณิโก ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติ. ยาว ปาปํ น ปจฺจตี’’ติอาทิทสฺสนโต. เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานียนฺติอาทิ วิย ภูวาทิคณปกฺขิโก กมฺมกตฺตุปฺปโยโค เอส, ตสฺมา ‘สยเมวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘สยเมว เทวทตฺโต ปจฺจตี’ติอาทินา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ ตนฺน, ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ เอตฺถ หิ ปานียํ มนุสฺสา ปิวนฺติ, น ปานียํ ปานียํ ปิวติ. มนุสฺเสเหว ตํ ปียเต, น สยํ. เอวํ ปรสฺส ปานกฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูตมฺปิ ตํ สุกรปานกฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺตํ วิย โหตีติ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโต.
‘‘สยเมว กโฏ กริยเต’’ติ เอตฺถาปิ กฏํ มนุสฺสา กโรนฺติ, น กฏํ กโฏ กโรติ. มนุสฺเสเหว กโฏ กริยเต, น สยํ. เอวํ ปรสฺส กรณกฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ โส สุกรณ กฺริยาวเสน สุกรตฺตา อตฺตนาว สิชฺฌนฺโต วิย โหตีติ ‘‘สยเมว กโฏ กริยเต’’ติ รูฬฺหิยา ปโยโค กโต.
เอตฺถ ยถา สยํสทฺโท ปานียํ ปานีเยเนว ปียเต, น อมฺเหหิ. กโฏ กเฏเนว กริยเต, น อมฺเหหีติ สกมฺมกวิสยตฺตา ปโยคานํ อฺสฺส กฺริยาปฏิเสธนสงฺขาตํ อตฺถวิเสสํ วทติ, น ตถา ‘‘เทวทตฺโต นิรเย ปจฺจติ, กมฺมํ ปจฺจตี’’ติอาทีสุ ตุมฺเหหิ อชฺฌาหริโต สยํสทฺโท อตฺถวิเสสํ วทติ อกมฺมกวิสยตฺตา เอเตสํ ปโยคานํ. เอวํ ¶ ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทิกสฺส ปจฺจตฺตวจนสฺส อกมฺมกกตฺตุวาจกตฺตา กมฺมรหิตสุทฺธกตฺตุวาจกตฺตา จ ‘‘ปจฺจตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคณิกรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปจธาตุ สทฺทสตฺเถ ทิวาทิคณ วุตฺโต นตฺถีติ เจ? นตฺถิ วา อตฺถิ วา, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถํ กริสฺสติ, ปาฬิ เอว ปมาณํ, ตสฺมา มยํ โลกโวหารกุสลสฺส ภควโต ปาฬินยฺเว คเหตฺวา อิมํ ปจธาตุํ ทิวาทิคเณปิ ปกฺขิปิสฺสาม. ตถา หิ ธมฺมปาลาจริย อนุรุทฺธาจริยาทีหิ อภิสงฺขตา ทิวาทิคณิกปฺปโยคา ทิสฺสนฺติ –-
าณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;
ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺเก ทุเว.
อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ จ ปจฺจติ
อิจฺเจวมาทโย. เอตฺถ ปน เตสํ อิทเมว ปาฬิยา น สเมติ. เย จุราทิคณมฺหิ สกมฺมกภาเวน ภูวาทิคเณ จ อกมฺมกภาเวน ปวตฺตสฺส ภูธาตุสฺเสว ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส สกมกสฺสปิ สโต ทิวาทิคณํ ปตฺวา อกมฺมกภูตสฺส ปจธาตุสฺส สกมฺมกตฺตมิจฺฉนฺติ. เอตฺหิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภา, ตสฺมา ภควโต ปาวจเน โสตูนํ สํสยสมุคฺฆาฏตฺถํ เอตฺถ อิมํ นีตึ ปฏฺเปม –
วินาปิ อุปสคฺเคน, คณนานตฺตโยคโต;
สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, ธาตู ปจภิทาทโย.
ปุริโส โอทนํ ปจติ. ส ภูตปจนึ ปจิ. โอทโน ปจฺจติ. กมฺมํ ปจฺจติ. วีหิสีสํ ปจฺจติ. รุกฺขผลานิ ปจฺจนฺติ. นาโค ปาการํ ภินฺทติ. ตฬากปาฬิ ภิชฺชติ. ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ. เอตฺถ จ สยํสทฺทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สยเมว โอทโน ปจฺจตี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ ‘‘ปุริโส สยเมว ปาณํ หนติ. ภควา สยเมว ¶ เยฺยธมฺมํ อพุชฺฌี’’ติ ปโยเคสุ ปรสฺส อาณตฺติสมฺภูตหนนกฺริยาปฏิเสธมิว ปโรปเทสสมฺภูตพุชฺฌนกฺริยาปฏิเสธนมิว จ อฺสฺส กฺริยาปฏิเสธนวเสน วุตฺตตฺตา โย สยํสทฺทวเสน กมฺมกตฺตุภาวปริกปฺโป, ตํ น ปมาณํ. สยํสทฺโท หิ สุทฺธกตฺตุอตฺเถปิ ทิสฺสติ, น เกวลํ ‘‘สยเมว ปียเต ปานีย’’นฺติอาทีสุ กมฺมตฺเถเยว, ตสฺมา สาสนานุรูเปน อตฺโถ คเหตพฺโพ นยฺูหิ.
วินาปิ อุปสคฺเคน, วินาปิ จ คณนฺตรํ;
สกมฺมากมฺมกา โหนฺติ, อตฺถโต ทิวุอาทโย.
กามคุเณหิ ทิพฺพติ. ปจฺจามิตฺเต ทิพฺพติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
คณนฺตรฺโจปสคฺคํ, วินาปิ อตฺถนานตํ;
ปโยคโต สกมฺมา จ, อกมฺมา จ คมาทโย.
ปุริโส มคฺคํ คจฺฉติ. คมฺภีเรสุปิ อตฺเถสุ าณํ คจฺฉติ. ธมฺมํ จรติ. ตตฺถ ตตฺถ จรติ.
คณนฺตรฺโจปสคฺคํ, ปโยคฺจตฺถนานตํ;
วินาปิ ติวิธา โหนฺติ, ทิสาที รูปเภทโต.
ปาสาทํ ปสฺสติ, ปาสาทํ ทกฺขติ ปาสาโท ทิสฺสติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
สภาวโต สกมฺมา ตุ, รุทธาตาทโย มตา;
สภาวโต อกมฺมา จ, นนฺทธาตาทโย มตา.
มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ.
อุปสคฺควเสเนเก, สกมฺมาปิ อกมฺมกา;
สมฺภวนฺติ ตเถกจฺเจ, อกมฺมาปิ สกมฺมกา.
เอกจฺเจ ¶ ตุปสคฺเคหิ, สกมฺมา จ สกมฺมกา;
อกมฺมกา อกมฺมา จ, เอสตฺโถเปตฺถ ทีปิโต;
ปุริโส คามา นิคฺคจฺฉติ, ธนํ อธิคจฺฉติ, ปุริโส ปาณํ อภิภวติ, หิมวตา ปภวนฺติ มหานทิโย. อฺานิปิ ปโยคานิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ ยทิ สาสเน ปจธาตุสฺส กมฺมนิ รูปํ สิยา, ‘‘ปุริเสน กมฺมํ กริยตี’’ติ ปโยโค วิย ‘‘ปุริเสน โอทโน ปจิยตี’’ติ ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ. เย ปน ครู ‘‘ตยา ปจฺจเต โอทโน’’ติอาทีนิ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย วทนฺติ มฺเ. เอวํ สนฺเตปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตานิ เจ, คเหตพฺพานิ. การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา โอทนํ ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติ. ปุริเสน ปุริโส โอทนํ ปาจิยติ, ปาจยิยติ, ปาจาปิยติ, ปาจาปยิยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ‘‘ยถา ทณฺเฑน โคปาโล, คาวํ ปาเจติ โคจร’’นฺติอาทีสุ อฺโปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ปจํ, ปจนฺโต, ปจนฺตี, ปจมาโน, ปจมานา. ปาตพฺพํ, ปจิตํ, ปจิตพฺพํ, ปจนียํ, ปจิตุํ, ปจิตฺวา. เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺส มํสฺจ ปาตพฺพ’’นฺติ ปโยโค อุทาหรณํ. ‘‘ปจติ, ปจนฺติ. ปจสี’’ติอาทิ ปทกฺกโม สุโพโธ.
สิจ ฆรเณ. เสจติ, เสโก, ‘‘อุภโตภาสา’’ติ วทนฺติ.
อิมานิ จการนฺตธาตุรูปานิ.
ฉการนฺตธาตุ
ปรสฺสภาสาทิภาวํ, สพฺเพสํ ธาตุนํ อิโต;
ปรํ น พฺยากริสฺสํ โส, สาสเน อีริโต น หิ.
ฉุ ¶ เฉทเน. โฉติ. โฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ. อจฺโฉจฺฉุํวต โภ รุกฺขํ.
มิเลฉ อวิยตฺตายํ วาจายํ. มิเลจฺฉติ, มิลกฺขุ. ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชาโต โหติ มิลกฺขูสุ อวิฺาตาเรสุ.
วฉิ อิจฺฉายํ. วฺฉติ. วฺฉิตํ ธนํ.
อฉิ อายาเม. อฺจติ. ทีฆํ วา อฺฉนฺโต ทีฆํ อฺฉามีติ ปชานาติ.
หุจฺฉ โกฏิลฺเล. หุจฺฉติ.
มุจฺฉ โมหมุจฺฉาสุ. มุจฺฉติ. มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสฺี สมปชฺชถ. มุจฺฉา, มุจฺฉิตฺวา.
ผุฉ วิสรเณ โผฉติ.
ยุฉ ปมาเท. ยุจฺฉติ.
อุฉิ อฺุเฉ. อฺุโฉ ปริเยสนํ. อฺุฉติ. อฺุฉาจริยาย อีหถ.
อุฉ ปิปาสายํ. อุฉติ.
ปุจฺฉ ปฺเห ปุจฺฉติ. ปุจฺฉิตา, ปุจฺฉโก, ปุฏฺโ, ปุจฺฉิโต, ปุจฺฉา. ภิกฺขุ วินยธรํ ปฺหํ ปุจฺฉติ. ปุจฺฉิ, ปุจฺฉิตุํ. ปุจฺฉิตฺวา. เอตฺถ จ ปฺจวิธา ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตาสํ นานตฺตํ อฏฺสาลินิยาทิโต คเหตพฺพํ.
วิจฺฉ คติยํ. วิจฺฉติ. วิจฺฉิกา.
วจฺฉุ ¶ เฉทเน. วุจฺฉติ. วุตฺตา, วุตฺตวา, วุตฺตสิโร. วการคตสฺส อการสฺส อุตฺตํ.
วุตฺตสทฺโท เกโสหรเณปิ ทิสฺสติ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ. เอตฺถ จ สิรสทฺเทน สิโรรุหา วุตฺตา ยถา มฺจสทฺเทน มฺจฏฺา, จกฺขุสทฺเทน จ จกฺขุนิสฺสิตํ วิฺาณํ. โรปิเตปิ ‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี’’ติอาทีสุ. กถิเตปิ ‘‘วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมรหตา’’ติอาทิสุ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
วจฺฉุวปวจวสา, วุตฺตสทฺโท ปวตฺตติ;
เกโสหาเร โรปิเต จ, กถิเต จ ยถากฺกมนฺติ.
อปโร นโย – วุตฺตสทฺโท ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ วาปสมีกรเณ ทิสฺสติ. ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํ. ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต’’ติอาทีสุ อปคเม. ‘‘คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนวเสน ปวตฺติเต. โลเก ปน ‘‘วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน ทิสฺสติ, อตฺริทํ วุจฺจติ
‘‘วาปสมีกรเณ จ, อโถ ชีวิตวุตฺติยํ;
อปคเม ปาวจน-วเสน จ ปวตฺติเต;
อชฺเฌเน เจวเมเตสุ, วุตฺตสทฺโท ปทิสฺสตี’’ติ.
อปโรปิ นโย – วุตฺตสทฺโท สอุปสคฺโคจ อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมีกรเณ เกโสหาเร ชีวิตวุตฺติยํ ปมุตฺตภาเว ¶ ปาวจนวเสน ปวตฺติเต อชฺเฌเน กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส –
‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;
วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี’’ติ
อาทีสุ วปเน อาคโต. ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ อฏฺทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณ. ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ เกโสหรเณ. ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรตี’’ติอาทีสุ ชีวิตวุตฺติยํ. ‘‘เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺถายา’’ติอาทีสุ พนฺธนโต ปมุตฺตภาเว. ‘‘เยสมิทํ เอตรหิ โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมีหิต’’นฺติอาทีสุ ปาวจนภาเวน ปวตฺติเต. โลเก ปน ‘‘วุตฺโต คโณ, วุตฺโต ปารายโน’’ติอาทีสุ อชฺเฌเน. ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา, ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ กถเน. อตฺริทํ วุจฺจติ –
วป วตุ วจฺฉุวจ-ธาตูนํ วสโต มโต;
โสปสคฺโค โนปสคฺโค, วุตฺตสทฺโท ยถารหํ.
วปเน จ วาปสมี-กรเณ มุณฺฑตาย จ;
ชีววุตฺยํ ปมุตฺตตฺเถ, วสา ปาวจนสฺส ตุ;
ปวตฺติเต จ อชฺเฌเน, กถเน จาติ ลกฺขเย;
ตจฺฉ ตนุกรเณ. ตจฺฉติ. ตจฺฉโก ทารุํ.
ฉการนฺตธาตุรูปานิ.
ชการนฺตธาตุ
ชิชเย. เชติ. ชยติ, ปราชยติ. ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชติ. ธมฺมํ จรนฺโต ปรชฺชติ. ราชานํ ชยาเปสุํ. ชยาเปตฺวา. เอตฺถ ชยาเปสุนฺติ ‘‘ชยตุ ภว’’นฺติ อาสีสวจนํ วทึสูติ อตฺโถ. ชยนํ, ชิตํ, ชโย, วิชิตํ, ชิโน, เชตา, เชโต, ชิโต มาโร, มารํ ชิโต, ชิตวา, ชิตาวี, วิชิตาวี, มารชิ, โลกชิ, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, ชิโต. วิชิโต, เชตุํ, วิเชตุํ, ชิตฺวา, วิชิตฺวา. อิมสฺส ปน ธาตุสฺส กิยาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘ชินาติ ชินิตฺวา’’ตฺยาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
ชิ อภิภวเน. เชติ. ชิโน. ปุพฺเพ วิย รูปานิ. เอตฺถ จ ‘‘ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ, ปจฺฉิมา ชนตาสาลิมํโสทนํ อติมฺิสฺสตี’’ติ ปาฬิ อภิภวนตฺถสาธกา. เอตฺถ หิ วิชิตนฺติ อธิภูตนฺติ อตฺโถ.
ชุ คติยํ. เอตฺถ สีฆคติ อธิปฺเปตา. ชวติ. ชวนํ, ชโว, ชวํ, ชวนฺโต, ชวนจิตฺตํ, ชวนปฺโ, ชวนหํโส. มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ.
เชขเย. ชียติ. เอการสฺส อียาเทโส. สาสนานุรูเปน ‘‘กึ มํ ธเนน ชีเยถา’’ติ หิ ปาฬิ ทิสฺสติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘ชายตี’’ติ รูปํ วทนฺติ.
สชฺช คติยํ. สชฺชติ.
กุชุ ขุชุ เถยฺยกรเณ. โกชติ. โขชติ.
วช คติยํ. ธช ธชิ จ. วชติ. อพฺพชติ. มนุสฺสตฺตฺจ อพฺพเช. วโช, วชนํ, ปวชนํ, ปพฺพชฺชา, ปพฺพชิโต, ปพฺพาชิโต.
สกา รฏฺา ปพฺพาชิโต, อฺํ ชนปทํ คโต;
มหนฺตํ โกฏฺํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเว.
ธชติ. ธโช. ธฺชติ. ธฺชนํ. เอตฺถ ธโชติ เกตุ. ธฺชนนฺติ คมนํ.
อช เขปเน จ. คติอเปกฺขโกเยว จกาโร. อชติ. อโช. เอตฺถ อโชติ เอฬโก. อิมานิ ปนสฺส ปริยายวจนานิ ‘‘อโช เอฬโก อุรพฺโภ อวิ เมณฺโฑ’’ติ. ตตฺถ อุรพฺโภติ เอฬโก, โย ‘‘อโช’’ติปิ วุจฺจติ. อวีติ รตฺตโลโม เอฬโก. เมณฺโฑติ กุฏิลสิงฺโค เอฬโก. ตถา หิ ชนกชาตเก อชรถโต เมณฺฑรถา วิสุํ วุตฺตา. อปิจ อเชฬกนฺติ อชโต เอฬกสฺส วิสุํ วจนโต เอฬกสทฺเทน เมณฺโฑปิ คเหตพฺโพ, มโหสธชาตกฏฺกถายฺหิ เมณฺเฑฬกานํ นิพฺพิเสสตา วุตฺตาติ.
อชฺช สชฺช อชฺชเน. อชฺชนํ อชฺชนกฺริยา. อชฺชติ. สชฺชติ.
กชฺช พฺยถเน. พฺยถนํ หึสา. กชฺชติ.
ขชฺช มชฺชเน จ. มชฺชนํ สุทฺธิ. พฺยถนาเปกฺโข จกาโร. ขชฺชติ. ขชฺชูโร.
ขช มนฺเถ. มนฺโถ วิโลฬนํ. ขชติ.
ขชิ คติเวกลฺเล. กิสฺส ภนฺเต อยฺโย ขฺชตีติ. อุโภ ขฺชา. ขฺชนํ, ขฺชิตุํ, ขฺชิตฺวา.
ขช กมฺปเน. ขชติ. เอชา. เอตฺถ จ เอชาติ ลาภาทึ ปฏิจฺจ เอชติ กมฺปตีติ เอชา, พลวตณฺหาเยตํ นามํ.
พุช วชิรนิพฺเพเส. วชิรนิคฺโฆเสติ เกจิ วิทู วทนฺติ. โพชติ.
ขิช ¶ กุชิ คุชิ อพฺยตฺตสทฺเท. ขิชติ. กฺุชติ. คฺุชติ.
ลช ลาช ตชฺช ภสฺสเน. ลชติ. ลาชติ. ตชฺชติ.
ลชิ ทิตฺติยฺจ. ภสฺสนาเปกฺโข จกาโร. ลฺชติ. ตติโย นยลฺชโก. ลฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลฺชโก.
ชช ชชิ ยุทฺเธ. ยุชฺฌนํ ยุทฺธํ. ชชติ. ชฺชติ.
ตุช หึสายํ. โตชติ.
ตุชิ พลเน จ. พลนํ พลนกฺริยา. หึสาเปกฺขโก จกาโร. ตฺุชติ.
คช กุชิ มุชิ คชฺช สทฺทตฺถา. คชติ. กฺุชติ. มฺุชติ. คโช คชฺชติ, เมโฆ คชฺชติ. ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ิโต ถุลฺลานิ คชฺชติ. มณิ คชฺชติ. าณคชฺชนํ คชฺชติ. คชฺชิตุํ สมตฺโถ. คชฺชิตา. คชฺชิตฺวา. ตตฺถ คโชติ หตฺถี. หตฺถิสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –
หตฺถี นาโค คโช ทนฺตี, กฺุชโร วารโณ กรี;
มาตงฺโค ทฺวิรโท สฏฺิ-หายโน’เนกโป อิโภ.
ถมฺโภ รมฺโม ทฺวิโป เจว, หตฺถินี ตุ กเรณุกา;
หตฺถิโปโต หตฺถิจฺฉาโป, ภิงฺโก จ กลโภ ภเว.
จช จาเค. จชติ. ปริจฺจชติ. จาโค. ปริจฺจาโค. จชนํ. จชํ, จชนฺโต. จชมาโน.
สนฺช สงฺเค. สงฺโค ลคนํ. สฺจติ. สตฺโต. สชนํ, สตฺติ. อาสตฺติ. สชิตุํ. สชิตฺวา.
อีช คติยํ. อีชติ.
ภชิ ภชฺชเน. ภชฺชนํ ตาปกรณํ. ติลานิ ภชฺชติ. ปุริเสน ภชฺชมานานิ ติลานิ.
เอช ¶ เภช ภาช ทิตฺติยํ. ทิตฺติ โสภา. เอชติ. เภชติ. ภาชติ.
ติช นิสาเน, ขมายฺจ. นิสานํ ติกฺขตากรณํ. ขมา ขนฺติ. เตชติ. ติติกฺขติ. เตชโน. เตโช. ตตฺถ เตชโนติ กณฺโฑ สโร อุสุ. เตโชติ สูริโย. อถ วา เตโชติ เตชนํ อุสฺมา อุณฺหตฺตํ ตาโป. เตโชติ วา อานุภาโว ปภาโว.
สฺช ปริสฺสคฺเค, อาลิงฺคนํ ปริสฺสคฺโค. สฺชติ.
ขชิ ทาเน, คติยฺจ. ขฺชติ. ขฺชนํ.
ราช ทิตฺติยํ ภาช จ. ราชติ. ภาชติ. ราชา. ราชินี. วนราชิ. ราชิตฺวา. วิราชิตฺวา. อตฺร วิฺูนมตฺถวิวรเณ โกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –
ม’หา’ราช มหาราช, มหาราช มเมว’หิ;
เน’ตสฺส อิติ วตฺวาน, ทฺเว ชนา กลหํ กรุํ.
เอตฺถ จ ปมปาทสฺส ทุติยปเท ‘‘เม อหิ มหี’’ติ เฉโท ‘‘ปุตฺตา เม อตฺถิ ปุตฺตา มตฺถี’’ติ วิย. ‘‘มหิ อราช มหาราชา’’ติ จ เฉโท ‘‘โยปิ อยํ โยปาย’’นฺติ วิย. เอตฺถ อราชสทฺโท ‘‘อติกรมกราจริยา’’ติ เอตฺถ อกรีติ อตฺถวาจโก อกรสทฺโท วิย อาขฺยาตปโรกฺขาวิภตฺติโก ทฏฺพฺโพ. อราช วิโรจีติ อตฺโถ. อยํ ปน คาถาย ปิณฺฑตฺโถ ‘‘มหาราช เม อหิ อราช, มม เอว อหิ อราช, น เอตสฺส อิติ วตฺวา ทฺเว อหิตุณฺฑิกชนา กลหํ กรึสู’’ติ.
รนฺช ราเค. ภิกฺขุ จีวรํ รชติ. สตฺโต รูปาทีสุ รฺชติ. รชนํ. รชโก. ราโค. วิราโค. หลิทฺทิราโค. ราชา. ราชินี. อิมสฺส จ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘รชฺชติ วิรชฺชตี’’ติ รูปานิ ¶ ภวนฺติ. ตตฺถ รชนนฺติ รชนวตฺถุ. รชโกติ รชกาโร วตฺถโธวนโก. ราโคติ รชฺชนฺติ สตฺตา เตน, สยํ วา รฺชติ, รฺชนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ราโค, ตณฺหา. อิมานิ ปน ตทภิธานานิ –
ราโค โลโภ ตสิณา จ, ตณฺหา เอชา วิสตฺติกา;
สตฺติ อาสตฺติ มุจฺฉา จ, ลุพฺภิตตฺตฺจ ลุพฺภนา.
กาโม นิกามนา อิจฺฉา, นิกนฺติ จ นิยนฺติ จ;
วนฺจ วนโถ เจว, อเปกฺขา ภวเนตฺติ จ.
อนุโรโธ จ สาราโค, สงฺโค ปงฺโก จ สิพฺพินี;
นนฺทีราโค อนุนโย, เคโธ สฺชนนี ตถา;
ชนิกา ปณิธิ เจว, อชฺโฌสานนฺติเนกธา.
วิราโคติ มคฺโค นิพฺพานฺจ. ราชาติ ปถวิสฺสโร. เอตฺถ ธาตุทฺวยวเสน นิพฺพจนานิ นิยฺยนฺเต. นานาสมฺปตฺตีหิ ราชติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ ราชา. ทานฺจ ปิยวจนฺจ อตฺถจริยา จ สมานตฺตตา จาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ อตฺตนิ มหาชนํ รฺเชตีติปิ ราชา. ราชินีติ ราชภริยา. เตสํ อภิธานานิ วุจฺจนฺเต สหาภิธานนฺตเรหิ –
ราชา ภูปติ เทโว จ, มนุชินฺโท ทิสมฺปติ;
ปตฺถิโว ชคติปาโล, ภูภุโช ปถวิสฺสโร.
รฏฺาธิโป ภูมิปาโล, มนุสฺสินฺโท ชนาธิโป;
นรินฺโท ขตฺติโย เจว, เขตฺตสฺสามิ ปภาวโก.
มุทฺธาภิสิตฺโต ราชาติ, กถิโต อิตโร ปน;
ราชฺโ ขตฺติโย จาติ, วุตฺโต ขตฺติยชาติโก.
มุทฺธาภิสิตฺโต อนุราชา, อุปราชาติ ภาสิโต;
จตุทฺทีปี ราชราชา, จกฺกวตฺตีติ ภาสิโต.
ราชินี ¶ อุปรี เทวี, มเหสี ภูภุชงฺคนา;
ขตฺติยา ราชปทุมี, ขตฺติยานี จ ขตฺติยี;
อิตฺถาคารนฺตุ โอโรโธ, อุปรีติปิ วุจฺจติ.
ภช เสวายํ. ภชติ. ภชนา. สมฺภชนา. ภตฺติ. สมฺภตฺติ. ภตฺตา.
ยช เทวปูชสงฺคตกรณทานธมฺเมสุ. เทวปูชคฺคหเณน พุทฺธาทิปูชา คหิตา. สงฺคตกรณํ สโมธานกรณํ. ตถา หิ อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ ‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตี’’ติ คาถายํ สงฺคตสทฺเทน สโมธานํ วุตฺตํ. ทานํ ปริจฺจาโค. ธมฺโม ฌานสีลาทิ. เอเตสฺวตฺเถสุ ยชธาตุ วตฺตติ. ปุปฺเผหิ พุทฺธํ ยชติ. เทวตํ ยชติ. เทวมนุสฺเสหิ ภควา ยชิยติ. อิชฺชติ. ยิฏฺํ. ยฺโ. ยาโค. ธมฺมยาโค. ยชมาโน สเก ปุเร. ยิฏฺุํ, ยชิตุํ. ปุถุยฺํ ยชิตฺวาน. โสฬสปริกฺขารํ มหายฺํ กตฺตุกาโม.
มชฺช สํสุทฺธิยํ. มชฺชติ. พาหิรํ ปริมชฺชติ. ภูมึ สมฺมชฺชติ. มชฺชนํ. สมฺมชฺชนี.
นิฺชิ สุทฺธิยํ. นิฺชติ. ปนิฺชติ. นิฺชิตุํ. ปนิฺชิตุํ. นิฺชิตฺวา. ปนิฺชิตฺวา. อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ตโต ตฺวํ โมคฺคลฺลาน อุฏฺายาสนา อุทเกน อกฺขีนิ ปนิฺชิตฺวา ทิสา อนุโลเกยฺยาสี’’ติ.
นิชิ อพฺยตฺตสทฺเท. นิฺชติ.
ภช ปาเก. ติลานิ ภชฺชติ. ภชฺชมานา ติลานิ จ.
อุชุ อชฺชเว. อชฺชวํ อุชุภาโว. โอชติ. อุชุ.
สช ¶ วิสฺสคฺคปริสฺสชฺชนพฺภุกฺกิรเณสุ. สชติ. โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํ.
รุช ภงฺเค. รุชติ. รุชา. โรโค. เอตฺถ รุชาติ พฺยาธิ รุชนฏฺเน. โรโคติ รุชติ ภฺชติ องฺคปจฺจงฺคานีติ โรโค, พฺยาธิเยว, โย ‘‘อาตงฺโก’’ติปิ ‘‘อาพาโธ’’ติปิ วุจฺจติ.
ภุช โกฏิลฺเล. อาวิปุพฺโพ อฺตฺเถสุ จ. อุรโค ภุชติ. อาภุชติ. ภิกฺขุ ปลฺลงฺกํ อาภุชติ, อูรุพทฺธาสนํ พนฺธตีติ อตฺโถ. มหาสมุทฺโท อาภุชติ, อาวฏฺฏตีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘โอสกฺกตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ‘‘วณฺณทาน’’นฺติ อาภุชติ, มนสิ กโรตีติ อตฺโถ. มูลานิ วิภุชตีติ มูลวิภุโช, รโถ. เอตฺถ จ วิภุชตีติ ฉินฺทติ. โภโค. โภคี. อาโภโค. อาภุชิตฺวา. เอตฺถ จ โภโคติ ภุชยติ กุฏิลํ กริยตีติ โภโค, อหิสรีรํ. โภคีติ สปฺโป.
รชิ วิชฺฌเน. นาโค ทนฺเตหิ ภูมึ รฺชติ. อารฺชติ. เอตฺถ จ ‘‘ตถาคตรฺชิตํ อิติปี’’ติ เนตฺติปาฬิ นิทสฺสนํ. ตสฺสตฺโถ ‘‘อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน มหาวชิราณสพฺพฺุตฺาณทนฺเตหิ รฺชิตํ อารฺชิตํ, เตภูมกธมฺมานํ อารฺชนฏฺานนฺติปิ วุจฺจตี’’ติ. รฺชิตนฺติ หิ รฺชติ วิชฺฌติ เอตฺถาติ รฺุชิตํ, รฺชนฏฺานํ. ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทิมฺหิ วิย เอตสฺส สทฺทสฺส สิทฺธิ เวทิตพฺพา อธิกรณตฺถสมฺภวโต.
วิชี ภยจลเนสุ. อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น สนฺติ. เวชติ. เวโค. ธมฺมสํเวโค. สํวิโค เวเคน ปลายิ. นทีเวโค. อูมิเวโค ¶ , วาตเวโค. เอตฺถ ธมฺมสํเวโคติ สโหตฺตปฺปํ าณํ. ‘‘เวโค, ชโว, รโย’’ติ อิเม เอกตฺถา. ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘วิชฺชติ สํวิชฺชติ อุพฺพิชฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ ทฺวิคณิกตฺตา.
ลชฺช ลชฺชเน. ลชฺชติ. ลชฺชา. ลชฺชาติ หิรี. ยา ‘‘วิริฬนา’’ติปิ วุจฺจติ.
วฬชิ ปริโภเค. วฬฺชติ.
กุชฺช อโธมุขีกรเณ. กุชฺชติ. นิกุชฺชติ. อุกฺกุชฺชติ. ปฏิกุชฺชติ. นิกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย. อฺิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชติ. อวกุชฺโช นิปชฺชหํ. ตตฺถ กุชฺชติ นิกุชฺชตีติ อิมานิ ‘‘จรติ วิจรตี’’ติ ปทานิ วิย สมานตฺถานิ, อโธมุขํ กโรตีติ หิ อตฺโถ. อุกฺกุชฺชตีติ อุปริมุขํ กโรติ. ปฏิกุชฺชตีติ มุเข มุขํ เปติ.
มุชฺช โอสีทเน. มุชฺชติ. นิมุชฺชติ. นิมุคฺโค. อุมฺมุคฺโค.
โอปุชิ วิลิมฺปเน. โคมเยน ปถวึ โอปฺุชติ.
ชการนฺตธาตุรูปานิ.
ฌการนฺตธาตุ
เฌ จินฺตายํ. ฌายติ, นิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, สชฺฌายติ. ฌานํ, นิชฺฌานํ, อุปนิชฺฌานํ, อุชฺฌายนํ, สชฺฌายนํ. นิชฺฌตฺติ. อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโย. ฌายี, อชฺฌายโก.
ตตฺถ ฌายนนฺติ ทุวิธํ ฌายนํ โสภนมโสภนฺจ. เตสุ โสภนํ ‘‘ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณ. ฌายามิ ¶ อกุโตภโย’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ. อโสภนํ ปน ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ฌายนฺโต นิสีทิ. อโธมุโข ปชฺฌายนฺโต นิสีที’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ. ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน วา ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน วา ฌายนสีโล จินฺตนสีโล. ฌายี ฌานวาติ อตฺโถ. อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข วาเสฏฺ อชฺฌายกา อชฺฌายกาตฺเวว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ เอวํ ปมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํ, อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺตีติ. อยํ ปนตฺโถ ‘‘อธิปุพฺพสฺส อิ อชฺฌยเน’’ติ ธาตุสฺส วเสน คเหตพฺโพ. เอวํ อธิปุพฺพสฺส อิธาตุสฺส วเสน อิมสฺส ธาตุสฺส อตฺถปริวตฺตนํ ภวติ. ยํ สนฺธาย ‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร’’ติ วุตฺตํ.
เฌ ทิตฺติยํ. ทีโป ฌายติ, ทารูนิ ฌายนฺติ. เอตฺถ ฌายตีติ ชลติ. ฌายนชลนสทฺทา หิ เอกตฺถา.
ชชฺฌ ปริภาสนตชฺชเนสุ. ชชฺฌติ.
อุชฺฌ อุสฺสคฺเค. อุสฺสคฺโค ฉฑฺฑนํ. อุชฺฌติ. อุชฺฌิตํ.
ฌการนฺตธาตุรูปานิ.
การนฺตธาตุ
า อวโพธเน. ‘‘าติ, นฺติ, าสิ. าตุ, นฺตุ. เยฺย, เยฺยุ’’นฺติอาทีนิ ยถาปาวจนํ คเหตพฺพานิ. าติ, าตโก, อฺโ, ตฺตํ, ตฺติ, ปฺตฺติ, วิฺตฺติ, สฺตฺติ, สฺา, สฺาณํ, ปฺา, ปฺาณํ, าณํ, วิฺาณํ.
ตตฺถ ¶ าตีติ ชานาติ. ปุน าตีติ พนฺธุ. โส หิ ‘‘อยํ อมฺหาก’’นฺติ าตพฺพฏฺเน าตีติ. เอวํ าตโก. อฺโติ ทิฏฺธมฺมิกาทโย อตฺเถ น าติ น ชานาตีติ อฺโ, อวิทฺวา พาโลติ อตฺโถ. ตฺตนฺติ ชานนภาโว. ‘‘ยาวเทว อนตฺถาย, ตฺตํ พาลสฺส ชายตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. สฺาณนฺติ จิหนํ. การิเต ‘‘าเปติ สฺาเปติ วิฺาปยตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘อฺาติ ปฏิวิชฺฌติ. อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา สฺสติ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. เอกจฺเจ นพฺภฺํสุ, เอกจฺเจ อพฺภฺํสู’’ติ ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา าตีติอาทีนิ อาขฺยาติกปทานิ ทิฏฺานิเยว โหนฺติ นยวเสน. ตถา หิ อฺาตีติ เอตฺถ อาอิติ อุปสคฺโค, โส ปรสฺสกฺขรสฺส สฺโคุจฺจารณิจฺฉาย รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโ. าตีติ สาสเน อาขฺยาติกปทํ ทิฏฺํ, ตสฺมาเยว ‘‘าติ, นฺติ. าสี’’ติอาทินา ปทมาลากรเณ นตฺเถว โทโส.
า มารณโตสนนิสาเนสุ. มารณํ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกรณํ. โตสนํ ตุฏฺิ. นิสานํ ติกฺขตา. ตฺติ. มนฺุํ. ปฺตฺติ.
เอตฺถ ตฺตีติ มาเรตีติ วา โตเสตีติ วา นิเสตีติ วา อตฺโถ. อยฺจ ตฺติสทฺโท ‘‘วตฺติ เอตายาติ วาจา’’ติ เอตฺถ วตฺติสทฺโท วิย อาขฺยาติกปทนฺติ ทฏฺพฺโพ. ตถา อาทตฺเตติ เอตฺถ วิภตฺติภูตสฺส เตสทฺทสฺส วิย วิภตฺติภูตสฺส ติสทฺทสฺส สฺโคภาโว จ ธาตุอนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตฺจ. มนฺุนฺติ มนํ อาภุโส เติ โตเสตีติ มนฺุํ. อยมตฺโถ มนสทฺทูปปทสฺส อาปุพฺพสฺสิมสฺส าธาตุสฺส วเสน ทฏฺพฺโพ. ปฺตฺตีติ นานปฺปการโต ปวตฺตินิวารเณน อกุสลานํ ธมฺมานํ ตฺติ ¶ มารณํ ปฺตฺติ. อถ วา ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺเต อเนกวิเธน โสมนสฺสุปฺปาทนํ. อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน าณติขิณกรณฺจ ปฺตฺติ นาม, ตถา โสตูนํ จิตฺตโตสเนน จิตฺตนิสาเนน จ ปฺาปนํ ปฺตฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ ภูวาทิคเณ จวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ฏการนฺตธาตุ
อิทานิ ฏวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
โสฏุ คพฺเพ. คพฺพํ ทพฺพนํ. โสฏติ.
โยฏุ สมฺพนฺเธ. โยฏติ.
เมฏุ มิเลฏุ อุมฺมาเท. เมฏติ. มิเลฏติ.
กฏ วสฺสาวรเณสุ. กฏติ.
สฏ ปริภาสเน. สฏติ.
ลฏ พาลฺเย จ. ปุพฺพาเปกฺขาย จกาโร. ลฏติ. ลาโฏ.
สฏ รุชาวิสรณคตฺยาวสาเนสุ. รุชา ปีฬา. วิสรณํ วิปฺผรณํ. คตฺยาวสานํ คติยา อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฏติ. สาโฏ วุจฺจติ สาฏโก.
วฏ เวธเน. วฏติ. วโฏ. วาโฏ.
ขิฏ อุตฺตาสเน. เขฏติ, อาเขฏโก, เขโฏ, อุกฺเขฏิโต, สมุกฺเขฏิโต.
สิฏ อนาทเร. เสฏติ.
ชฏ ¶ ฆฏ สงฺฆาเต. ชฏติ. ชฏา, ชฏิโล, ชฏี. อนฺโตชฏา พหิชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชา. การิเต ‘‘โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ วิชเฏติ นามา’’ติ ปโยโค.
ภฏ ภตฺติยํ. ภฏติ. ภโฏ. เวตนํ ภฏโก ยถา.
ตฏ อุสฺสเย. อุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธ. ตฏติ. ตโฏ, คิริตโฏ, นทีตโฏ, ตฏี, ตฏํ.
ขฏ กํเส. ขฏติ. ขโฏ.
นฏ นติยํ. นฏติ. นโฏ, นาฏกํ.
ปิฏ สทฺทสงฺฆาเฏสุ. เปฏติ. เปฏโก, ปิฏกํ. ปิฏกสทฺโท ‘‘มา ปิฏกสมฺปทาเนนา’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทาลปิฏกํ อาทายา’’ติอาทีสุ ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ ภาชเน.
หฏ ทิตฺติยํ. หฏติ. หาฏกํ, หฏกํ. ยํ ชาตรูปํ หฏกนฺติ วุจฺจติ.
สฏ อวยเว. สฏติ.
ลุฏ วิโลเน. โลฏติ.
จิฏ เปสเน. เจฏติ. เจฏโก.
วิฏ สทฺเท. เวฏติ. เวฏโก.
อฏ ปฏ อิฏ กิฏ กฏ คติยํ. อฏติ. ปฏติ. เอฏติ. เกฏติ. กฏติ. ปโฏ อิจฺเจว นามิกปทํ ทิฏฺํ. ปฏติ ชิณฺณภาวํ ¶ คจฺฉตีติ ปโฏ. ปโฏติ วตฺถํ. วตฺถสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –
ปโฏ โจโฬ สาฏโก จ, วาโส วสนมํสุกํ;
ทุสฺสมจฺฉาทนํ วตฺถํ, เจลํ วสนิ อมฺพรํ.
มุฏ ปมทฺทเน. โมฏติ.
จุฏ อปฺปีภาเว. โจฏติ.
วฏิ วิภาชเน. วฏติ. วณฺโฏ.
รุฏิ ลุฏิ เถยฺเย. รุณฺฏติ. ลุณฺฏติ. รุณฺฏโก. ลุณฺฏโก.
ผุฏ วิสรเณ โผฏติ. โผโฏ.
เจฏ เจฏายํ. เจฏติ. เจฏโก.
ฆุฏ ปริวตฺตเน. โฆฏติ.
รุฏ ลุฏ ปฏิฆาเต. โรฏติ. โลฏติ.
ฆฏ เจตายํ. ฆฏติ. ฆโฏ. ฆโฏ วุจฺจติ กุมฺโภ. อิมานิ ตทภิธานานิ –
ฆโฏ กุมฺโภ ฆฏี กุมฺภี, ตุณฺฑิกิโร ตุ อุกฺขลี;
มหนฺตภาชนํ จาฏิ, อติขุทฺทํ กุฏฺฏํ ภเว;
จฏ ภฏ ปริภาสเน เทฏ จ. จฏติ. ภฏติ. เทฏติ.
กุฏ โกฏิลฺเล. กุฏติ. ปฏิกุฏติ.
ปุฏ สํกิเลสเน. ปุฏติ.
จุฏ ฉุฏ กุฏ เฉทเน. จุฏติ. ฉุฏติ. กุฏติ.
ผุฏ วิกสเน. ผุฏติ.
มุฏ อคฺคิสทฺทปกฺเขปมทฺทเนสุ. มุฏติ.
ตุฏ กลหกมฺมนิ. ตุฏติ.
ฆุฏ ปฏิฆาเต. ฆุฏติ. โฆฏโก.
ฏการนฺตธาตุรูปานิ.
การนฺตธาตุ
า ¶ คตินิวตฺติยํ. คตินิวตฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส คมนสฺสุปจฺเฉโท. าติ, นฺติ. ติฏฺติ. ปติฏฺาติ. อธิฏฺาติ. อธิฏฺเติ. สณฺาติ. สณฺหติ. อธิฏฺหติ. อุปฏฺหติ. าตุ. ติฏฺตุ. ติฏฺเยฺย. อฏฺ, อฏฺุ. อฏฺา, อฏฺู, อฏฺาสิ, อฏฺํสุ. ยาวสฺส กาโย สฺสติ. ติฏฺิสฺสติ. อุปสฺสุติ ติฏฺิสฺสถ. อฏฺิสฺสา, อฏฺิสฺสํสุ. อติฏฺิสฺสา, อติฏฺิสฺสํสุ. าตุํ, อุปฏฺาตุํ. อุปฏฺหิตุํ. อธิฏฺาตุํ. อธิฏฺหิตุํ. ตฺวา, อธิฏฺิตฺวา. อุปฏฺหิตฺวา, อธิฏฺหิตฺวา. านํ, ิติ, สณฺิติ, อวฏฺิติ. สณฺานํ, ปฏฺานํ. อุปฏฺาโก, ิโต. ปพฺพตฏฺโ ภูมฏฺโ. อุปฏฺหํ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ านสทฺโท อิสฺสริยิติขณการเณสุ ทิสฺสติ. ‘‘กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ านํ ปตฺโต’’ติอาทีสุ หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติ. ‘‘านกุสโล โหติ อกฺขณเวธี’’ติอาทีสุ ิติยํ. ‘‘านโสเปตํ ตถาคตํ ปฏิภาตี’’ติอาทีสุ ขเณ. ‘‘านฺจ านโส ตฺวา อฏฺานฺจ อฏฺานโส’’ติอาทีสุ การเณ. การณฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ.
อิสฺสริเย ิติยฺจ, ขณสฺมิมฺปิ จ การเณ;
จตูสฺวตฺเถสุ เอเตสุ, านสทฺโท ปวตฺตตีติ.
เ สทฺทสงฺกาเตสุ. ียติ.
เ เวเน. ายติ.
ป ¶ วิยตฺติยํ วาจายํ. ธมฺมํ ปติ. ปาโ, นกฺขตฺตปาโก, โส โหรปากํ ปุจฺฉิ. สพฺพปาี ภวิสฺสติ. ปิตุํ, ปิตเว, ปิตฺวา, ปิตฺวาน, ปิตุน, ปิย, ปิยาน.
เอวํวิธํ ตุํปจฺจยนฺตาทิวิภาคํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตุกามาปิ คนฺถ วิตฺถารภเยน น วทาม. อวุตฺโตปิ อีทิโส วิภาโค นยานุสาเรน ยถาสมฺภวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺโพ. ยตฺถ ปน ปาฬินิทสฺสนาทิวิเสโส อิจฺฉิตพฺโพ โหติ, ตตฺเถเวตํ ทสฺเสสฺสาม.
ว ถูลิเย. วติ. วโร. วโรติ ถูลฆนสรีรสฺมึ วตฺตพฺพวจนํ. ตถา หิ วินยฏฺกถายํ ‘‘วโรติ ถูโล, ถูโล จ ฆนสรีโร จายํ ภิกฺขูติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.
ม นิวาเส. มติ. มโ.
ก กิจฺฉชีวเน. กติ. กโ.
ร ปริภาสเน. รติ.
สา พลกฺกาเร. พลกฺกาโร นาม อตฺตโน พเลน ยถาชฺฌาสยํ ทพฺพลสฺส อภิภวนํ. สาติ. สาโ.
อุ รุ ลุ อุปฆาเต. โอติ. โรติ. โลติ.
ปิ หึสาสํกิเลเสสุ. เปติ. ปิโร.
ส เกตเว จ. ปุพฺพตฺเถสุ จกาโร. สติ. สโ สโติ เกราฏิโก วุจฺจติ.
สุ คติปฏิฆาเต. คมนปฏิหนนํ คติปฏิฆาโต. โสติ.
กุิ ลุิ อาลสฺสิเย จ. จกาโร ปุพฺพตฺเถ จ. กุณฺติ. กุณฺโ. ลุณฺติ. ลุณฺโ.
สุิ ¶ โสสเน. สุณฺติ.
รุิ ลุิ อิ คติยํ. รุณฺติ. ลุณฺติ. อณฺติ.
เว เวเน. เวติ, นิพฺเพติ. เวนํ, นิพฺเพนํ.
วิ เอกจริยายํ. วณฺติ.
ม กุิ โสเก. มติ. กุณฺติ.
เอ เห วิพาธายํ. เอติ. เหติ. วิเหติ. วิเหนํ.
ลุ ปฏิฆาเต. โลติ.
ป วิขฺยาเน. ปติ.
ลุ สํกิเลเส. โลติ.
การนฺตธาตุรูปานิ.
ฑการนฺตธาตุ
ฑิ วิหายสคติยํ คมนมตฺเต จ. เฑติ, ฑยติ. เฑมาโน. อุจฺเจ สกุณ เฑมาน. เย มํ ปุเร ปจฺจุฑฺเฑนฺติ.
ฑิ ขิปนุฑฺฑเนสุ. เฑติ. อุฑฺเฑติ.
อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา, ทิฏฺีสุ ปสีทนฺติ เต;
น เตสํ ธมฺมํ โรเจมิ, น เต ธมฺมสฺส โกวิทา.
เอตฺถ จ ปาสณฺฑาติ ปาสํ เฑนฺตีติ ปาสณฺฑา, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฏฺิปาสํ ขิปนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตณฺหาปาสํ ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ อุฑฺเฑนฺตีติ ปาสณฺฑา.
มุฑิ ¶ กณฺฑเน. มุณฺฑติ. กุมารํ มุณฺฑึสุ. มุณฺโฑ.
จุฑฺฑ หาวกรเณ. จุฑฺฑติ.
อฑฺฑ อภิโยเค. อฑฺฑติ.
คฑิ วทเนกเทเส. คณฺฑติ. คณฺโฑ.
หุฑิ ปิฑิ สงฺฆาเต. หุณฺฑติ. ปิณฺฑติ. ปิณฺโฑ.
หิฑิ คติยํ. หิณฺฑติ, อาหิณฺฑติ.
กุฑิ ทาเห. กุณฺฑติ. กุณฺโฑ.
วฑิ มฑิ เวเน. วณฺฑติ. มณฺฑติ. มณฺฑลํ.
ภฑิ ปริภาสเน. ภณฺฑติ. ภณฺฑนํ. ภณฺโฑ.
มฑิ มชฺชเน. มณฺฑติ. มณฺฑนํ.
ตุฑิ โตฬเน. ตุณฺฑติ. ตุณฺโฑ. ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺย.
ภุฑิ ภรเณ. ภุณฺฑติ.
จฑิ โกเป. จณฺฑติ. จณฺโฑ. จณฺฑาโล, จณฺฑิกฺกํ.
สฑิ รุชายํ. สณฺฑติ. สณฺโฑ.
ตฑิ ตาฬเน. ตณฺฑติ. วิตณฺฑา.
ปฑิ คติยํ. ปณฺฑติ. ปณฺฑา, ปณฺฑิโต. เอตฺถ ปณฺฑาติ ปฺา. สา หิ สุขุเมสุปิ อตฺเถสุ ปณฺฑติ คจฺฉติ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิกมฺปิ อาการํ ชานาตีติ ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุจฺจติ. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑาย อิโต คโต ปวตฺโตติ ปณฺฑิโต. อถ วา สฺชาตา ปณฺฑา เอตสฺสาติ ปณฺฑิโต. ปณฺฑติ าณคติยา คจฺฉตีติปิ ปณฺฑิโต. ตถา หิ อฏฺกถายํ ¶ วุตฺตํ ‘‘ปณฺฑนฺตีติ ปณฺฑิตา. สนฺทิฏฺิกสมฺปรายิกตฺเถสุ าณคติยา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ’’ติ.
คฑิ มเท. คณฺฑติ.
ขฑิ มนฺเถ. ขณฺฑติ. ขณฺฑิโต, ขณฺโฑ.
ลฑิ ชิวฺหามถเน. ลณฺฑติ. ลณฺโฑ.
ฑการนฺตธาตุรูปานิ.
ฑการนฺตธาตุ
วฑฺฒ วฑฺฒเน. วฑฺฒติ. สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโก, วฑฺฒิโต, พุฑฺโฒ. เอตฺถ จ วการสฺส พกาโร, อการสฺส จุกาโร.
กฑฺฒ อากฑฺฒเน. กฑฺฒติ, อากฑฺฒติ, นิกฑฺฒติ. อกามา ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกฺเว วายสา.
อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิ.
ณการนฺตธาตุ
อณ รณ วณ ภณ มณ กณ สทฺเท. อณติ. อณโก พฺราหฺมโณ. รณติ. รณํ. วณติ. วาณโก. ภณติ. ภาณโก. มณติ. มณิโก. กณติ. กาโณ. ตตฺถ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ. อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺราหฺมโณ’’ติ วทนฺติ. อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติ.
พฺราหฺมโณ ¶ โสตฺติโย วิปฺโป, โภวาที พฺรหฺมพนฺธุ จ;
พฺรหฺมสูนุ ทฺวิโช พฺรหฺมา, กมลาสนสูนุ จ;
รณสทฺโท ‘‘สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมา’’ติอาทีสุ กิเลเสสุ วตฺตติ. กิเลสา หิ รณนฺติ กนฺทนฺติ เอเตหีติ รณาติ วุจฺจนฺติ.
‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;
สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ
เอตฺถ ยุทฺเธ วตฺตติ. รณํ กตฺวาติ หิ ยุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ติณฺจ กฏฺฺจ รณํ กโรนฺตา, ธาวึสุ เต อฏฺทิสา สมนฺตโต’’ติ เอตฺถ จุณฺณวิจุณฺณกรเณ วตฺตติ. รณํ กโรนฺตาติ หิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตาติ อตฺโถ. เอวํ อตฺถวิวรณมฺปิ สทฺทสงฺขาตมตฺถํ อนฺโตเยว กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตํ, น ธาตุนานตฺถวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ธาตูนมตฺถาติสยโยโคปิ ภวติ, เตน เอวํ อตฺถวิวรณํ กตนฺติปิ ทฏฺพฺพํ.
ภณ ภณเน. ปริตฺตํ ภณติ, วจนํ ภณติ. ทีฆภาณโก, ปิยภาณี, ภาณวาโร. เอตฺถ ภาณวาโรติ –
‘‘อฏฺกฺขรา เอกปทํ, เอกา คาถา จตุปฺปทํ;
คาถา เจกามโต คนฺโถ, คนฺโถ พาตฺตึสตกฺขโร;
พาตฺตึสกฺขรคนฺถานํ, ปฺาสํ ทฺวิสตํ ปน;
ภาณวาโร มโต เอโก, สฺวฏฺกฺขรสหสฺสโก’’ติ.
เอวํ อฏฺกฺขรสหสฺสปริมาโณ ปาโ วุจฺจติ.
โอณํ อปนยเน. โอณติ.
โสณ วณฺณคตีสุ. โสณติ, โสโณ.
โสณ ¶ สิโลณ สงฺฆาเต. โสณติ. สิโลณติ.
ฆิณิ ฆุณิ ฆณิ คหเณ. ฆิณฺณติ. ฆุณฺณติ. ฆณฺณติ.
ฆุณ ฆุณฺณ คมเน. โฆณติ. ฆุณฺณติ.
ปณ พฺยวหาเร, ถุติยฺจ. ปณติ วาณิโช, โวหารํ กโรติ อิจฺจตฺโถ. สทฺโธ พุทฺธํ ปณติ, โถมยติ อิจฺจตฺโถ, อาปณํ, สาปโณ คาโม.
คณ รณ คติยํ. คณติ. รณติ.
จณ สณ ทาเน. จณติ. สณติ.
ผณ คติยํ. ผณติ. ผณํ.
เวณุ าณจินฺตานิสามเนสุ. เวณติ.
ปีณ ปีณเน. ปีณนํ ปริปุณฺณตา. ปีณติ. ปีโณ ทิวา น ภฺุชติ, ปีโณรกฺขํสพาหุ.
มิณ หึสายํ. มิณติ.
ทุณ คติยฺจ. หึสาเปกฺขโก จกาโร. ทุณติ.
สณ อพฺยตฺตสทฺเท. สณติ. สณเตว พฺรหฺมารฺํ. สณเตวาติ นทติ วิย.
ตุณ โกฏิลฺเล. โตณติ.
ปุณ นิปุเณ. ปุณติ, นิปุณติ. นิปุณธมฺโม. เอตฺถ จ นิปุณสณฺหสุขุมสทฺทา เววจนสทฺทา กุสลเฉกทกฺขสทฺทา วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
มุณ ปฏิฺาเณ. มุณติ.
กุณ สทฺโทปกรเณ. โกณติ.
จุณ ¶ เฉทเน. โจณติ.
มณ จาเค. เวรํ มณตีติ เวรมณิ.
ผุณ วิกิรเณ วิธุนเน จ. ผุณติ. องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ.
อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ ภูวาทิคเณ ฏวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ตการนฺตธาตุ
อถ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
เต ปาลเน. ปาลนํ รกฺขณํ. ตายติ. ตาณํ, โคตฺตํ, นกฺขตฺตํ. อฆสฺส ตาตา. กิจฺเฉนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมิ ธมํ. ตตฺถ โคตฺตนฺติ คํ ตายตีติ โคตฺตํ. ‘‘โคตโม กสฺสโป’’ติ หิ อาทินา ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, ตถา อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ. โก ปน โสติ? อฺกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมฺมุทิตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปํ.
นกฺขตฺตนฺติ วิสมคติยา อคนฺตฺวา อตฺตโน วีถิยาว คมเนน นกฺขนํ คมนํ ตายติ รกฺขตีติ นกฺขตฺตํ, ตํ ปน อสฺสยุชาทิวเสน สตฺตวีสติวิธํ โหติ. ตถา หิ อสฺสยุโช ¶ ภรณี กตฺติกา โรหณี มิคสิโร อทฺทา ปุนพฺพสุ ผุสฺโส อสฺสลิโส มาโฆ ปุพฺพผคฺคุณี อุตฺตรผคฺคุณี หตฺโถ จิตฺตํ สฺวาติ วิสาขา อนุราธา เชฏฺา มูลํ ปุพฺพาสฬฺหํ อุตฺตราสฬฺหํ สาวณํ ธนสิฏฺา สตภิสตฺตํ ปุพฺพภทฺทปทํ อุตฺตรภทฺทปทํ เรวตี จาติ สตฺตวีสติ นกฺขตฺตานิ. ตานิ ปน อตฺตโน คมนฏฺานํ อีสกมฺปิ น วิชหนฺติ กิฺจิ สีฆํ กิฺจิ ทนฺธํ, กทาจิ สีฆํ, กทาจิ ทนฺธํ, เอตฺโต อิโต จาติ เอวํ วิสมคติยา อคนฺตฺวา ยนฺตจกฺเก ปฏิปาฏิยา โยชิตานิ วิย สมปฺปมาณคติยา อตฺตโน วีถิยาว คจฺฉนฺตานิ มณฺฑลากาเรน สิเนรุํ ปริวตฺตนฺติ. เอวํ อิมานิ นกฺขนํ คมนํ ตายนฺติ รกฺขนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ วุจฺจนฺติ. โปราณา ปน ขรธาตุวเสน ‘‘นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานี’’ติ อาโวจุํ, ‘‘นกฺขตฺตํ โชติ ริกฺขํ ตํ’’ อิจฺเจตานิ นกฺขตฺตตารกานํ นามานิ. ‘‘อุฬุ ตารา ตารกา’’ติ อิมานิ ปน สพฺพาสมฺปิ ตารกานํ สาธารณนามานิ. โอสธีติ ปน ตารกาวิเสสสฺส นามํ.
จิติ สฺาเณ. สฺาณํ จิหนํ ลกฺขณกรณํ. เจตติ. จิหนํ กโรตีติ อตฺโถ. อีการนฺตวเสน วุตฺตตฺตา อสฺมา ธาตุโต สกิ สงฺกายนฺติ ธาตุโต วิย นิคฺคหีตาคโม น โหติ. เอส นโย อฺเสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ.
ปต คติยํ. ปตติ. ปปตติ ปปาตํ, ปปเตยฺยหํ. ปาปตฺตํ นิรยํ ภุสํ. อหํสทฺเทน โยเชตพฺพํ, ปาปตฺตํ ปปติโตสฺมีติ อตฺโถ. ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ, โสกุมาโรติ โยเชตพฺพํ, ปาปตฺถ ปปติโตติ อตฺโถ. ปโรกฺขาปทฺหิเอตํ ทฺวยํ. ‘‘ปาวทํ ปาวทา’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺคปทสฺส ทีฆภาโว, ตโต อํสทฺทสฺส ตฺตํอาเทโส, อสทฺทสฺส จ ตฺถาเทโส ภวติ. อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย.
อต ¶ สาตจฺจคมเน. สาตจฺจคมนํ นิรนฺตรคมนํ. อตติ. ยสฺมา ปน อตธาตุ สาตจฺจคมนตฺถวาจิกา, ตสฺมา ภวาภวํ ธาวนฺโต ชาติชราพฺยาธิมรณาทิเภทํ อเนกวิหิตํ สํสารทุกฺขํ อตติ สตตํ คจฺฉติ ปาปุณาติ อธิคจฺฉตีติ อตฺตาติปิ นิพฺพจนมิจฺฉิตพฺพํ. อตฺถนฺตรวเสน ปน ‘‘อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว’’ติ จ ‘‘สุขทุกฺขํ อทติ อนุภวตีติ อตฺตา’’ติ จ ‘‘อตฺตมโนติ ปีติโสมนสฺเสน คหิตมโน’’ติ จ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา อตฺถสฺส คเหตพฺพโตติ.
จุต อาเสจเน ขรเณ จ. โจตติ.
อติ พนฺธเน. อนฺตติ. อนฺตํ. อนฺติยติพนฺธิยติ อนฺตคุเณนาติ อนฺตํ. อิธ อนฺต สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริย’’นฺติ เอตฺถ ทฺวตฺตึสาการนฺโตคธํ กุณปนฺตํ อนฺตํ นาม. ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ. หริตนฺตํ วา’’ติ เอตฺถ อนฺติมมริยาทนฺโต อนฺโต นาม. ‘‘อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกาน’’นฺติ เอตฺถ ลามกนฺโต. ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ เอตฺถ โกฏฺาสนฺโต. ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สปฺปจฺจยสงฺขยา’’ติ เอตฺถ โกฏนฺโต. อิจฺเจวํ –
กุณปนฺตํ ¶ อนฺติมฺจ, มริยาโท จ ลามกํ;
โกฏฺาโส โกฏิ’เม อตฺโถ, อนฺตสทฺเทน ภาสิตา.
กิต นิวาเส โรคาปนยเน จ. เกตติ. สาเกตํ น ครํ, นิเกโต, นิเกตํ ปาวิสิ. อาโมทมาโน คจฺฉติ สนฺนิเกตํ. ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉา, จิกิจฺฉโก. ตตฺถ สาเกตนฺติ สายํ คหิตวสนฏฺานตฺตา สาเกตํ, ยํสทฺทโลโป.
ยต ปติยตเน. ปติยตนํ วายามกรณํ. ยตติ. ยติ, ยตวา, ปยตนํ, อายตนํ, โลกายตํ. เอตฺถ อายตนนฺติ อายตนโต อายตนํ, จกฺขุรูปาทีนิ. เอตานิ หิ ตํทฺวารารมฺมณจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺติ เอเตสูติ ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ ปน นีตนุธาตูนํ วเสนปิ อายตนสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติ.
อายตนสทฺโท นิวาสฏฺาเน อากเร สโมสรณฏฺาเน สฺชาติเทเส การเณ จ. ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺาเน อายตนสทฺโท วตฺตติ. ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากเร. สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฏฺาเน. ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทเส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การเณ วตฺตตีติ ¶ เวทิตพฺโพ. โส จ นานาปวตฺตินิมิตฺตวเสน คเหตพฺโพ.
นิวาเส อากาเร เจว, ชาติเทเส จ การเณ;
สโมสรณฏฺาเน จ, อายตนรโว คโต.
โลกายตํ นาม ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฏฺํ, สพฺพํ นุจฺฉิฏฺํ. เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ, ยํ โลเก ‘‘วิตณฺฑสตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ, ยฺจ สนฺธาย โพธิสตฺโต อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต ‘‘น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปฺาย วฑฺฒน’’นฺติ อาห. อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ, กินฺตํ? วิตณฺฑสตฺถํ. ตฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปฺุกฺริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ. อฺตฺถาปิ หิ เอวํ วุตฺตํ ‘‘โลกายตสิปฺปนฺติ ‘กาโก เสโต, อฏฺีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา, โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺตํ ปรโลกนิพฺพานานํ ปฏิเสธกํ วิตณฺฑสตฺถสิปฺป’’นฺติ.
ยุต ชุต ภาสเน. ภาสนํ อุทีรณํ. โยตติ. โชตติ.
ชุตทิตฺติยํ. โชตติ, วิชฺโชตติ. ชุติ, โชติ. การิเต ‘‘โชเตติ, โชตยิตฺวาน สทฺธมฺม’’นฺติ ปโยคา. เอตฺถ จ ชุตีติ อาโลโก สิริ วา. โชตีติ ปตาโป. อถ วา โชตีติ จนฺทาทีนิ. วุตฺตมฺปิ เจต สิริมาวิมาน วตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘โชตีติ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกานํ สาธารณนาม’’นฺติ. อถ วา ‘‘โชติ โชติปรายโณ’’ติ วจนโต โย โกจิ โชตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ชาตตฺตา จ รูปโสภายุตฺตตฺตา จ, โส ‘‘โชตี’’ติ วุจฺจติ.
สิต ¶ วณฺโณ. สิตธาตุ เสตวณฺเณ วตฺตติ. กิฺจาเปตฺถ วณฺณสามฺํ วุตฺตํ, ตถาปิ อิธ นีลปีตาทีสุ เสตวณฺโณเยว คเหตพฺโพ ปโยคทสฺสนวเสน. เสตติ. เสตํ วตฺถํ. วาจฺจลิงฺคตฺตา ปน เสตสทฺโท ติลิงฺโค คเหตพฺโพ.
เสตํ สิตํ สุจิ สุกฺกํ, ปณฺฑรํ ธวลมฺปิ จ;
อกณฺหํ โครโมทาตํ, เสตนามานิ โหนฺติ หิ.
วตุ วตฺตเน. วตฺตติ, ปวตฺตติ, สํวตฺตติ, อนุวตฺตติ, ปริวตฺตติ. ปวตฺตํ.
กิโลต อทฺทภาเว. อทฺทภาโว ตินฺตภาโว. กิโลตติ, ปกิโลตติ, เตเมตีติ อตฺโถ. การิเต ปกิโลเตติ, ปกิโลตยติ. อุณฺโหทกสฺมึ ปกิโลตยิตฺวา, เตเมตฺวาติ อตฺโถ.
วต ยาจเน. วตติ.
กิต าเณ. เกตติ. เกตนํ, เกตโก, สงฺเกโต.
กติ สุตฺตชนเน. สุตฺตํ กนฺตติ.
กติ เฉทเน. มํสํ กนฺตติ, วิกนฺตติ, อโยกนฺโต. สลฺลกนฺโต มหาวีโร. มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส.
จตี หึสาคนฺเธสุ. อีการนฺตตฺตา อิมสฺมา นิคฺคหีตาคโม น โหติ. จตติ.
ตการนฺตธาตุรูปานิ.
ถการนฺตธาตุ
ถา ¶ คตินิวตฺติยํ. ถาติ. อวตฺถา, ววตฺถานํ, ววตฺถิตํ, วนโถ. ‘‘เฉตฺวา วนํ วนถฺจา’’ติ เอตฺถ หิ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ปน ตสฺมึ วเน ิตตฺตา วนโถ นาม วุจฺจนฺติ.
ถุ ถุติยํ. ถวติ, อภิตฺถวติ. ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุติ, อภิตฺถุติ.
ยทิ หิ รูปินี สิยา, ปฺา เม วสุมตี น สเมยฺย;
อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ าณถวนาย.
เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ โส, เยนิทํ ถวิตํ าณํ, พุทฺธเสฏฺโ จ โถมิโต. ตตฺร ถวนาติ ปสํสนา. ปสํสาย หิ อเนกานิ นามานิ.
ถวนา จ ปสํสา จ, สิลาฆา วณฺณนา ถุติ;
ปนุติ โถมนา วณฺโณ, กตฺถนา คุณกิตฺตนํ;
เถ สทฺทสงฺฆาเตสุ. ถียติ, ปติตฺถียติ. ถี. อตฺริมา ปาฬิโย – อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. ถิโย นํ ปริภาสึสูติ. ตตฺร ‘‘ถียติ ปติตฺถียตี’’ติมานิ เอการสฺสียาเทสวเสน สมฺภูตานิ. ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ คพฺโภ เอติสฺสาติ ถี. อาจริยา ปน อิตฺถีสทฺทสฺเสว เอวํ นิพฺพจนํ วทนฺติ, น ถีสทฺทสฺส.
คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ ถี อิติ โน รุจิ;
คพฺโภ ถียติ เอติสฺสา, อิติ อิตฺถีติ อาจริยา.
เตสํ สุทุกฺกโรวาเท, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปทสมฺภโว;
อยํ วินิจฺฉโย ปตฺโต, นิจฺฉยํ โภ สุณาถ เม.
ถีสทฺเทน ¶ สมานตฺโถ, อิตฺถีสทฺโท ยโต ตโต;
ถีสทฺเท ลพฺภมานตฺถํ, อิตฺถีสทฺทมฺหิ โรปิย.
อปฺปานํ พหุตา าเย, คหิเต สติ ยุชฺชติ;
ตถา หิ ‘‘ทฺเว ทุเว, ตณฺหา, ตสิณา’’ติ นิทสฺสนํ.
อถ วา ปน ‘‘อิตฺถี’’ติ-อิทํ วณฺณาคมาทิโต;
นิรุตฺติลกฺขเณนาปิ, สิชฺฌตีติ ปกาสเย.
อิจฺฉตีติ นเร อิตฺถี, อิจฺฉาเปตีติ วา ปน;
อิทํ นิพฺพจนฺจาปิ เยฺยํ นิพฺพจนตฺถินา.
อตฺริมานิ อิตฺถีนมภิธานานิ –
อิตฺถี ถี วนิตา นารี, อพลา ภีรุ สุนฺทรี;
กนฺตา สีมนินี มาตุ-คาโม ปิยา จ กามินี.
รมณี ปมทา ทยิตา, ลลนา มหิลา’งฺคนา;
ตาสํเยว จ นามานิ, อวตฺถาโต อิมานิปิ.
โครี จ ทาริกา กฺา, กุมารี จ กุมาริกา;
ยุวตี ตรุณี มาณ-วิกา เถรี มหลฺลิกา.
ตถา หิ อฏฺวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจติ. ทสวสฺสิกา กฺาติ วุจฺจติ. อนิพฺพิทฺธา วา โยพฺพนิตฺถี กฺาติ วุจฺจติ. ทฺวาทสวสฺสิกา กุมารีติปิ วุจฺจติ กุมาริกาติปิ. อโถ ชรํ อปฺปตฺตา ยุวตีติปิ ตรุณีติปิ มาณวิกาติปิ วุจฺจติ. ชรํ ปตฺตา ปน เถรีติปิ มหลฺลิกาติปิ วุจฺจติ. ปุริเสสุปิ อยํ นโย ยถารหํ เวทิตพฺโพ.
กิฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ กตฺถจิ อนิยมวเสนปิ โวหาโร ปวตฺตติ. ตถา หิ ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘อจฺฉา กณฺหาชินํ กฺ’’นฺติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สา กฺาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตา. ยาปิ ¶ จ กฺาสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตา. ตถา ‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริก’’นฺติ จ ‘‘กุมาริเย อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฬมณฺฑิเต’’ติ จ อิมาสํ ปน ปาฬีนํ วเสน ยา อิตฺถี ทาริกาสเทน วตฺตพฺพา, สา กุมาริกาสทฺเทนปิ วตฺตพฺพา ชาตา. ยา จ ปน กุมารีสทฺเทน วตฺตพฺพา, สาปิ ทาริกาสทฺเทน วตฺตพฺพา ชาตา. อปิเจตฺถ ‘‘ราชกฺา รุจา นามา’’ติ จ ‘‘ตโต มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกฺา สมาคตา’’ติ จ อิมาสํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ ทสฺสนโต ยา อนิพฺพิทฺธา วา โหตุ นิพฺพิทฺธา วา, ยาว ชรํ น ปาปุณาติ, ตาว สา กฺาเยว นามาติปิ เวทิตพฺพํ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – ยํ ตุมฺเหหิ ‘‘อฏฺวสฺสิกา โครีติปิ ทาริกาติปิ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, เอตสฺมึ ปน วจเน ‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺวสฺสิโก’’ติ วจนโต อฏฺวสฺโส ทารโก โหตุ, ‘‘ตตฺถทฺทสกุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร’’ติ ปาฬิยํ ปน ปุตฺตทาเรหิ สํวทฺโธ เวสฺสนฺตรมหาราชา กถํ ‘‘กุมาโร’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชิสฺสติ ทฺวาทสวสฺสาติกฺกนฺตตฺตา? ยุชฺชเตว ภควโต อิจฺฉาวเสน. ภควา หิ ธมฺมิสฺสรตฺตา โวหารกุสลตาย จ ยํ ยํ เวเนยฺยชนานุรูปํ เทสนํ เทเสตุํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ เทเสติ เอว, ตสฺมา ภควตา ตสฺส มาตาปิตูนํ อตฺถิตํ สนฺธาย กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตฺจ เอวํ เทสนา กตา. ตถา หิ อายสฺมา กุมารกสฺสโป กุมารปริหาเรน วทฺธิตตฺตา มหลฺลโกปิ สมาโน กุมารกสฺสโปตฺเวว โวหริยติ. ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ เอตฺถ ปน สิรสฺมึ ปลิเตสุ ชาเตสุปิ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อายสฺมา มหากสฺสโป ตสฺมึ เถเร อธิมตฺตวิสฺสาโส ¶ หุตฺวา โกมารวาเทน โอวทนฺโต กุมารโกติ อโวจาติ คเหตพฺพํ. อุทานฏฺกถายํ ปน ‘‘สตฺตา ชาตทิวสโต ปฏฺาย ยาว ปฺจทสวสฺสํ, ตาว กุมารกา, พาลาติ จ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ วีสติวสฺสานิ ยุวาโน’’ติ วุตฺตํ.
มนฺถ มตฺถ วิโลฬเน. มนฺถติ. มนฺถฺจ มธุปิณฺฑิกฺจ อาทาย. อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ วชิรํวมฺหมยํ มณึ. สิเนรุํ มตฺถํ กตฺวา.
กุถิ ปุถิ ลุถิ หึสาสํกิเลเสสุ. กุนฺถติ. กุนฺโถ, กุนฺถกิปิลฺลิกํ. ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ. ปุนฺถติ. ลุนฺถติ.
นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุ. นาถธาตุ ยาจเน อุปตาเป อิสฺสริเย อาสีสเน จาติ จตูสฺวตฺเถสุ วตฺตติ. เตนาหุ โปราณา ‘‘นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถติ, ปรสนฺตานคตํ วา กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปติ, ‘‘สาธุ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’ติอาทินา ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจตีติ อตฺโถ, ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต วา คุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘นาโถ’ติ วุจฺจตีติ นาถตีติ นาโถ’’ติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน เตสุ จตูสุ อตฺเถสุ นาถ นาธ อิติ ธาตุทฺวยํ ปนฺติ. อตฺตโนภาสตฺตา ปน ตสฺส ‘‘นาถเต นาธเต’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ยาจนตฺเถน นาถตีติ นาโถ, เอวํ สนฺเต โย โกจิ ยาจโก ทลิทฺโท, โส เอว นาโถ ¶ สิยา. โย ปน อยาจโก สมิทฺโธ, โส น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ สิยา’’ติ? น, นาถสทฺโท หิ ยาจนตฺถาทีสุ ปวตฺตมาโน โลกสงฺเกตวเสน อุตฺตมปุริเสสุ นิรูฬฺโห, ภควา จ อุตฺตเมสุ สาติสยํ อุตฺตโม, เตน ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจตีติ นาถสทฺทสฺสตฺโถ วุตฺโต. อนาถสทฺโท ปน อิตฺตรชเนสุ นิรูฬฺโห, โส จ โข ‘‘น นาโถติ อนาโถ. นตฺถิ นาโถ เอตสฺสาติ วา อนาโถ’’ติ ทพฺพปฏิเสธวเสน, น ปน ‘‘น นาถติ น ยาจตีติ อนาโถ’’ติ ธาตุอตฺถปฏิเสธวเสน. โย หิ อฺสฺส สรณํ คติ ปติฏฺา โหติ, โส นาโถ, โย จ อฺสฺส สรณํ คติ ปติฏฺา น โหติ, นาปิ อตฺตโน อฺโ สรณํ คติ ปติฏฺา โหติ, โส อนาโถติ วุจฺจติ สงฺเกตวเสน. ตถา หิ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วุตฺตํ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน ‘‘โลกนาโถ ตุวํ เอโก, สรณํ สพฺพปาณิน’’นฺติ จ ‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ’’ติ จ –
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;
นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิ’’นฺติ จ
ปาฬิโย นิทสฺสนานิ ภวนฺติ. ยสฺมา ปน สาสเน จ โลเก จ ยาจโก ‘‘นาโถ’’ติ น วุจฺจติ, อยาจโก จ ‘‘อนาโถ’’ติ. โลกสฺส ปน สรณํ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ. ยสฺส สรณํ น วิชฺชติ, โส ‘‘อนาโถ’’ติ วุจฺจติ, ตถา สมิทฺโธ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ, อสมิทฺโธ ‘‘อนาโถ’’ติ. ตสฺมา ปฺวตา สพฺเพสุ าเนสุ ธาตุอตฺถมตฺเตน โลกสมฺํ อนติธาวิตฺวา ยถานุรูปํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อยฺจ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
วิถุ ¶ ยาจเน. เวถติ.
สถ เสิลฺเล. สถติ. สถโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รชํ. สิิโลติปิ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตทา ิกาโร มุทฺธโช คเหตพฺโพ.
กถิ โกฏิลฺเล. กนฺถติ.
กตฺถ สิลาฆายํ. กตฺถติ, วิกตฺถติ. กตฺถนา, วิกตฺถนา. ตตฺถ กตฺถตีติ ปสํสติ. วิกตฺถตีติ วิรูปํ กตฺถติ อภูตวตฺถุทีปนโต. เอตฺถ จ ‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อฺํ ชนปทํ คโต’’ติ จ ‘‘อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ ‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตฺตสมฺปนฺโนติ วา วิกตฺถตี’ติ’’ จ อาทโย ปโยคา.
พฺยถ ทุกฺขภยจลเนสุ. พฺยถติ. ภนฺตา พฺยถิตมานสา. ตโต กุมาราพฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํ. อิตฺเถตํ ทฺวยํ จลฺเจว พฺยถฺจ.
สุถ กุถ กถ หึสายํ. โสถติ. โกถติ. กถติ.
ปถ คติยํ. ปถติ. ปโถ. ปโถติ มคฺโค. โส ทุวิโธ มหาชเนน ปทสา ปฏิปชฺชิตพฺโพ ปกติมคฺโค จ ปณฺฑิเตหินิพฺพานตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺโพ ปฏิปทาสงฺขาโต อริยมคฺโค จาติ. ตตฺถ ปกติมคฺโค อุปฺปนฺนกิจฺจากิจฺเจหิ ชเนหิ ปถิยติ คจฺฉิยตีติ ปโถ, ปฏิปทา ปน อมตมหาปุรํ คนฺตุกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธาปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปถิยติ ปฏิปชฺชิยตีติ ปโถ. อถ วา ปาเถติ การกํ ปุคฺคลํ คเมติ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ วา ปโถ ¶ , ปฏิปทาเยว. มคฺคาภิธานํ จุราทิคเณ มคฺคธาตุกถนฏฺาเน กเถสฺสาม.
กถ นิปฺปาเก. กถติ.
มถ วิโลถเน. มถติ.
โปถ ปริยายนภาเว. โปถติ. โปถโก. โปเถตีติ อยํ จุราทิคเณปิ วตฺตติ. เตน ‘‘สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ, นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา’’ติ ปโยโค ทิสฺสติ.
โคตฺถ วํเส. โคตฺถติ. โคตฺถุโล, โคตฺถุ.
ปุถุ วิตฺถาเร. โปถติ. ปุถวี.
ถการนฺตธาตุรูปานิ.
ทการนฺตธาตุ
ทา ทาเน. อาปุพฺโพ คหเณ. สทฺโธ ทานํ ททาติ เทติ, สีลํ อาททาติ อาเทติ. อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ตทฺทีปกตฺตา. สทฺโธ อสฺสทฺธํ ทานํ ทาเปติ, สีลํ อาทเปติ, สมาทเปติ. เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต. อิมานิ การิตปทานิ เหตุกตฺตุปทานีติ จ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตา. สทฺเธน ทานํ ทียติ, สีลํ อาทียติ, สมาทียติ, อิมานิ กมฺมปทานิ ตทฺทีปกตฺตา. อยฺจ ทา ทาเนติ ธาตุ สาสนานุรูปสุติวเสน ทิวาทิคณํ ปตฺวา สุปนกฺริยํ วทนฺโต ‘‘ทายติ นิทฺทายติ นิทฺทา’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ. ทานมวขณฺฑนฺจ วทนฺโต ‘‘ทิยติ ทานํ ทาตฺต’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ. สุทฺธึวทนฺโต ‘‘ทายติ เวทายติ โวทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ, อิมสฺมึ ปน ภูวาทิคเณ ทานํ วทนฺโต อาปุพฺพวเสน คหณฺจ ¶ วทนฺโต ‘‘ททาติ เทติ อาททาติ อาเทติ ทานํ อาทาน’’นฺติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยติ. ตถา กุจฺฉิตคมนํ วทนฺโต ‘‘ทาติ สุทฺทาติ สุทฺโท สุทฺที’’ติ สนามปทานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ชนยตีติ อยํ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวมฺตฺราปิ ยถาสมฺภวํ วิเสโส อุปปริกฺขิตพฺโพ นยฺูหิ.
อิทานิสฺส นามปทานิ ตุมนฺตาทีนิ พฺรูม. ‘‘ทานํ, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ, พฺรหฺมเทยฺยํ, ทินฺนํ, ทายโก, ทายิกา, ทกฺขิณา’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘ทาตุํ, ปทาตุํ, ทาตเว, ปทาตเว, ทตฺวา, ทตฺวาน, ททาตุน, ททิตฺวา, ททิตฺวาน, ททิย, ทชฺชา, ททิยาน, อาทาตุํ, อาทาย, อาทิย’’ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ ทานนฺติ ทาตพฺพํ, ททนฺติ เอเตนาติ อตฺเถ น เทยฺยธมฺโม ทานเจตนา จ วุจฺจติ. กสฺมา ปน ตตฺถ ทินฺนสทฺโทเยว กถิยติ, น ทตฺตสทฺโทติ? อกถเน การณมตฺถิ. ‘‘ทานํ ทินฺน’’นฺติอาทีสุ หิ ทินฺนสทฺทฏฺาเน ทตฺตสทฺโท น ทิสฺสติ, ตสฺมา น กถิยติ.
คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, น ทิฏฺโ ชินภาสิเต;
‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ’’, อิติ ทินฺนปทํ วิย.
‘‘เทวทตฺโต ยฺทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ จ อาทิโก;
ปณฺณตฺติวจเน ทิฏฺโ, สมาสพฺยาสโต ปน.
ตสฺมา ‘‘เทวทตฺโต’’ติอาทีสุ ‘‘เทเวน ทินฺโน’’ติ สมาสํ กตฺวา ปณฺณตฺติวจนตฺตา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส กาตพฺโพ สาสนานุรูเปน. อุปริ หิ ‘‘ทินฺนสฺส ทตฺโต กฺวจิ ปณฺณตฺติย’’นฺติ ลกฺขณํ ปสฺสิสฺสถ. อยเมว หิ สาสเน นีติ อวิลงฺฆนียา. อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ –
สกฺกเฏ ทตฺตสทฺโทว, ทินฺนสทฺโท น ทิสฺสติ;
พฺยาสมฺหิ ทินฺนสทฺโทว, ทตฺตสทฺโท น ปาฬิยํ.
‘‘มนสา ¶ ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;
‘‘ธมฺมทินฺนา มหามายา’’, อิจฺจาทีสุ จ ปาฬิสุ.
อิติ พฺยาสสมาสานํ, วสา ทฺเวธา ปวตฺตติ;
ทินฺนสทฺโทติ ทีเปยฺย, น โส สกฺกฏภาสิเต.
คุณภูโต ทตฺตสทฺโท, อสมาสมฺหิ เกวโล;
น ทิสฺสติ มุนิมเต, ทินฺนสทฺโทว เกวโล.
เตเนว ทินฺนสทฺทสฺส, ทตฺตาเทโส กโต มยา;
‘‘ทตฺตํ สิรปฺปทาน’’นฺติ, กวโย ปน อพฺรวุํ.
เอทิโส ปาฬิยํ นตฺถิ, นโย ตสฺมา น โส วโร;
‘‘ทตฺโต’’ติ ภูริทตฺตสฺส, สฺา ปณฺณตฺติยํ คตา.
‘‘พฺรหฺมทตฺโต พุทฺธทตฺโต, ทตฺโต’’ อิติ หิ สาสเน;
ปณฺณตฺติยํ ทตฺตสทฺโท, อสมาสสมาสิโก.
‘‘ปรทตฺตโภชน’’นฺติ, เอวมาทีสุ ปาฬิสุ;
สมาเส คุณภูโตยํ, ทตฺตสทฺโท ปติฏฺิโต.
‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, ทานํ ทินฺโน’’ติอาทิสุ;
คุณภูโต ทินฺนสทฺโท, อสมาสมฺหิ ทิสฺสติ.
‘‘ทินฺนาทายี ธมฺมทินฺนา’’, อิจฺเจวมาทีสุ ปน;
สมาเส คุณปณฺณตฺติ-ภาเวเนส ปทิสฺสติ.
โกจิ ¶ ปน สทฺทสตฺถวิทู ครุ เอวํ สทฺทรจนมกาสิ –
‘‘ยสฺสงฺกุเรหิ ชิมุตมฺพุชโลทิเตหิ,
วาเตริเตหิ ปติเตหิ สุเณหิ เตหิ.
เชนนฺตจีวรมโสภถ พฺรหฺมทตฺตํ,
วนฺทามิ ตํ จลทลํ วรโพธิรุกฺข’’นฺติ.
เอตฺถ จ พฺรหฺมทตฺตนฺติ อิทํ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปาฬิโต. ปาฬินยฺหิปตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘พฺรหฺมทินฺน’’นฺติ วา ‘‘เทวทตฺติย’’นฺติ วา ‘‘เทวทินฺน’’นฺติ วา รูเปน ภวิตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสู’’ติ ปาฬินยานุรูโป อฏฺกถาปาโ ทิสฺสติ. ตสฺมา เอตฺเถวํ วทาม –
‘‘ทตฺตสทฺทสฺส านมฺหิ, ‘‘ทตฺติย’’นฺติ รโว คโต;
เทวทตฺติยปตฺโต จ, อสฺสโม สกฺกทตฺติโย’’ติ.
อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. อตฺร ปน ปริปุณฺณาปริปุณฺณวเสน ยถารหํ ปทกฺกโม ภวติ.
ททาติ, ททนฺติ. ททาสิ, ททาถ. ททามิ, ททาม. ททาตุ, ททนฺตุ. ททาหิ, ททาถ. ททามิ, ททาม, ททามเส. ทเทยฺย, ทเท, ทชฺชา. ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ. ทเทยฺยุํ, ทชฺชุํ. ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุํ. ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาสิ, ทชฺเชสิ อิจฺจปิ. ทชฺชาสิ อภยํ มม. มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโน. สีลวนฺเตสุ ทชฺเชสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํ. ทเทยฺยาถ, ทชฺชาถ. ทเทยฺยามิ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยาม, ทชฺชาม. ทเทถ, ทเทรํ. ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห, ทชฺชาวฺโห. ทเทยฺยํ, ทชฺชํ. เนว ทชฺชํ มโหสธํ. ทเทยฺยามฺเห, ทชฺชามฺเห. อยมสฺมากํ ขนฺติ. ครูนํ ปน ขนฺติ อฺถา ภวติ. ตถา หิ –
ครู ‘‘ทชฺชติ ทชฺชนฺติ’’, อิติอาทินเยน ตุ;
อฏฺนฺนมฺปิ วิภตฺตีนํ, วเสนาหุ ปทกฺกมํ.
ปาฬึ อุปปริกฺขิตฺวา, ตฺเจ ยุชฺชติ คณฺหถ;
น หิ สพฺพปฺปกาเรน, ปาฬิโย ปฏิภนฺติ โน.
ตตฺถ ¶ อสฺมากํ ขนฺติยา ‘‘ทชฺชา ทชฺช’’นฺติอาทีนิ ยฺยการสหิเตเยว สตฺตมิยา ปทรูเป สิชฺฌนฺติ. ‘‘ทชฺชา สปฺปุริโส ทาน’’นฺติ เอตฺถ หิ ‘‘ทชฺชา อิทํ ‘‘ทเทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ติณฺณํ พฺยฺชนานํ สํโยคฺจ ตีสุสฺโคพฺยฺชเนสุ ทฺวินฺนํ สรูปานเมกสฺส โลปฺจ ทฺยการสฺโคสฺส จ ชการทฺวยํ กตฺวา ตโต ทีฆวเสนุจฺจาริตพฺพตฺตา อนิมิตฺตํ ทีฆภาวํ กตฺวา นิปฺผชฺชติ. เอวํ สาสนสฺสานุรูโป วณฺณสนฺธิ ภวติ. ทุวิโธ หิ สนฺธิ ปทสนฺธิ วณฺณสนฺธีติ. เตสุ ยตฺถ ปทจฺเฉโท ลพฺภติ, โส ปทสนฺธิ. ยถา? ตตฺรายํ. ยตฺถ ปน น ลพฺภติ, โส วณฺณสนฺธิ. ยถา? อตฺรโช. ยถา จ สุคโต, ยถา จ ปทฺธานิ. เอวํ ทุวิเธสุ สนฺธีสุ ‘‘ทชฺชา’’ติ อยํ วณฺณสนฺธิ เอว.
อปโรปิ รูปนโย ภวติ ตฺวาปจฺจยนฺตวเสน –
‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;
อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ
ทสฺสนโต. เอตฺถ หิ ทชฺชาติ ทตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ ปน ทตฺวาสทฺเทน สมานตฺถํ ‘‘ททิยฺย’’ อิติ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา สฺโเคสุ สรูปโลปฺจ ตโต ทฺยการสฺโคสฺส ชฺชการทฺวยํ ทีฆตฺตฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชติ.
อถาปโรปิ รูปนโย ภวติ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสน. ตถา หิ ‘‘เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา’’ติ จ ‘‘ทกฺขิณา ทชฺชา’’ติ จ ทฺเว ปาา ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ทชฺชาติ ทาตพฺพาติ อตฺโถ กมฺมนิ ยปจฺจยวเสน. อิธ ปน ทาธาตุโต ยปจฺจยํ กตฺวา ธาตุสฺส ทฺวิตฺตฺจ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตฺจ ตโต ยกาเร ปเร ¶ สรโลปํ สฺโคภาวฺจ ชฺชการทฺวยฺจ อิตฺถิลิงฺคตฺตา อาปจฺจยาทิฺจ กตฺวา ‘‘ทชฺชา’’ติ นิปฺผชฺชติ. เอวํ ‘‘ทชฺชา ทเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ททิยฺย ทตฺวา’’ติ จ ‘‘ทชฺชา ทาตพฺพา’’ติ จ เอตานิ ปจฺเจกํ ปริยายวจนานิ ภวนฺติ. ‘‘ทชฺชุํ. ทชฺชาสิ, ทชฺชาถ. ทชฺชามิ, ทชฺชาม. ทชฺชาวฺโห, ทชฺช’’นฺติ เอตานิปิ ‘‘ทเทยฺยุํ ทเทยฺยาสี’’ติอาทินา ปทรูปานิ ปติฏฺเปตฺวา ยฺยกาเร ปเร สรโลปํ สฺโเคสุ สรูปโลปํ ทฺยการสมฺโคสฺส ชฺชการทฺวยฺจ กตฺวา นิปฺผชฺชนฺติ. เอเตสุ ทชฺชาสีติ ยํ รูปํ ตสฺสาวยวสฺส อาการสฺส เอการํ กตฺวา อปรมฺปิ ‘‘ทชฺเชสี’’ติ รูปํ ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย อฺตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ.
อจินฺเตยฺยานุภาวสฺส หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาฬินโย อจินฺเตยฺโยเยว โหติ, คมฺภีโร ทุกฺโขคาฬฺโห, น เยน เกนจิ ลกฺขเณน สาเธตพฺโพ, ยถาตนฺติ วิรจิเตเหว ลกฺขเณหิ สาเธตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ขตฺติยา ติตฺถิยา เจติยานี’’ติอาทีสุ ยกาเร ปเร สรโลโป ภวติ, เตน ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา. เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ. อารามรุกฺขเจตฺยานี’’ติ ปโยคา ทิสฺสนฺติ. ตถา ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สห กถยตี’’ติวา ‘‘สํกถยตี’’ติ วา ‘‘ตถฺย’’นฺติ จ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา สหสทฺทสฺส หการโลปํ, สํสทฺเท จ นิคฺคหีตโลปํ กตฺวา สการคตสฺส สรสฺส ทีฆํ กตฺวา ยกาเร ปเร สรโลปํ กตฺวา ตโต ถฺยการสฺโคสฺส จฺฉยุคํ กตฺวา วิสภาคสฺโเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตมาปชฺชติ. เตน ‘‘สากจฺฉติ ตจฺฉ’’นฺติ รูปานิ สิชฺฌนฺติ. ตถา หิ ‘‘อฺมฺํ สากจฺฉึสุ. กาเลน ธมฺมสากจฺฉา. ภูตํ ตจฺฉํ. ยถาตถิยํ วิทิตฺวาปิ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ ¶ สวิกปานิ ปโยคานิ ทิสฺสนฺติ. ‘‘นชฺชา’’ติอาทีสุปิ ‘‘นทิยา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ ปติฏฺเปตฺวา วณฺณสนฺธิวเสน ยกาเร ปเร โลปวิธิ ลพฺภติเยว. วิวิโธ หิ สาสนานุกูโล รูปนิปฺผาทนุปาโย, อุปริ จ เอเตสํ สาธนตฺถํ ‘‘สรโลโป ยมนราทีสู’’ติอาทีนิ ลกฺขณานิ ภวิสฺสนฺติ. ตตฺถ –
‘‘ทชฺชา ทชฺชุ’’นฺติอาทีนิ, สตฺตมีนํ วเสน เม;
วุตฺตานิ โยคิราชสฺส, สาสนตฺถํ มเหสิโน.
อตฺริทํ วตฺตพฺพํ, กิฺจาปิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘มาตรํ เตน โทเสน, ทชฺชาหํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ ทชฺชนฺติ ปทสฺส ‘‘ทมฺมี’’ติ วตฺตมานาวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว. อาจริยา หิ ‘‘สตฺตมีปโยโค อย’’นฺติ ชานนฺตาปิ ‘‘กทาจิ อฺเ ปริกปฺปตฺถมฺปิ คณฺเหยฺยุ’’นฺติ อาสงฺกาย เอวํ วิวรณมกํสุ. ตถา กิฺจาปิ เตหิ ‘‘อนาปราธกมฺมนฺตํ, น ทชฺชํ ทกรกฺขิโน’’ติ เอตฺถ น ทชฺชนฺติ ปทสฺส ‘‘นาหํ ทกรกฺขสฺส ทสฺสามี’’ติ ภวิสฺสนฺตีวเสน วิวรณํ กตํ, ตถาปิ สตฺตมีปโยโคเยว, อนาคตํ ปน ปฏิจฺจ วตฺตพฺพตฺถตฺตา เอวํ วิวรณํ กตํ. ‘‘เนว ทชฺชํ มโหสธ’’นฺติ เอตฺถ ปน ‘‘น ตฺเวว ทเทยฺย’’นฺติ สตฺตมีปโยควเสเนว วิวรณํ กตนฺติ. เอวํ ทชฺชํปทสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ปโรกฺขาทิวเสน ปทกฺกโม กถิยติ. ‘‘ทท, ททู. ททู’’ติ จ อิทํ ‘‘นารโท อิติ นาเมน, กสฺสโป อิติ มํ วิทู’’ติอาทีสุ วิทูสทฺเทน สมํ. ทเท, ททิตฺถ, ททํ, ททิมฺห. ททิตฺถ, ททิเร. ททิตฺโถ, ททิวฺโห.
เอตฺถ จ ททิตฺโถติ อิทํ ‘‘สฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห. มา กิสิตฺโถ มยา วินา. มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ’’ติอาทีสุ ‘‘สฺชคฺฆิตฺโถ’’ติอาทีหิ ¶ สมํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ลพฺภมานวเสน สทิสตา อุปปริกฺขิตพฺพา. ททํ, ททิมฺเห. ปโรกฺขาสหิภรูปานิ.
อททา, อททู. อทเท, อททตฺถ. อททํ, อททมฺห. อททตฺถ, อททตฺถุํ. อททเส, อททวฺหํ. อททึ อททมฺหเส. อิติ อนการปุพฺพมฺปิ รูปํ คเหตพฺพํ ‘‘เยสํ โน น ททมฺหเส’’ติ ทสฺสนโต. หิยฺยตฺตนีสหิตรูปานิ.
อททิ, อททุํ, อททึสุ. อทโท, อททิตฺถ. อททึ, อททิมฺหา. อททา, อททู. อททเส, อททิวฺหํ. อททํ, อททิมฺเห. อชฺชตนีสหิตรูปานิ.
‘‘ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. ภวิสฺสนฺตีสหิตรูปานิ.
‘‘อททิสา, ททิสฺสา, อททิสฺสํสุ, ททิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ. กาลาติปตฺติสหิตรูปานิ.
อปรานิปิ วตฺตมานาทิสหิตรูปานิ ภวนฺติ. เทติ, เทนฺติ. เทสิ, เทถ. เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺม. เทตุ, เทนฺตุ. เทหิ, เทถ. เทมิ, ทมฺมิ, เทม, ทมฺม. อตฺตโนปทานิ อปฺปสิทฺธานิ. สตฺตมีนโย จ ปโรกฺขานโย จ อปฺปสิทฺโธ. หิยุตฺตนีนโย ปน อชฺชตนีนโย จ โกจิ โกจิ ปสิทฺโธ ปาฬิยํ อาคตตฺตา, สกฺกา จ ‘‘อทา, อทู, อโท, อท’’นฺติอาทินา โยเชตุํ. ตถา หิ นโย ทิสฺสติ. อทา ทานํ ปุรินฺทโท. วรฺเจเม อโท สกฺก. พฺราหฺมณานํ อทํ คชํ. อทาสิเม. อทํสุ เต มโมกาสํ. อทาสึ พฺราหฺมเณ ตทาติ. ‘‘ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. ‘‘อทสฺสา, ทสฺสา, อทสฺสํสุ, ทสฺสํสุ, ทสฺสึสุ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ.
ตถา ¶ อาททาติ, อาททนฺติ. อาททาสิ, อาททาถ. อาททามิ, อาททาม. กจฺจายนมเต ‘‘อาทตฺเต’’ติ อตฺตโนปทํ วุตฺตํ. เอวํ ‘‘อาททาตุ, อาทเทยฺย’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. อาเทตุ อาเทยฺย อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. เอวเมว จ ‘‘ทาเปติ, อาทาเปตี’’ติอาทีนิปิ ยถารหํ โยเชตพฺพานิ.
ทากุจฺฉิเต คมเน. ทาติ. สุทฺทาติ. สุทฺโท, สุทฺที. ตตฺถ สุทฺโทติ สุทฺทาตีติ สุทฺโท, ปรโปถนาทิลุทฺทาจารกมฺมุนา ทารุกมฺมาทิขุทฺทาจารกมฺมุนา จ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. ตถา หิ สุ อิติ สีฆตฺเถ นิปาโต, ทา อิติ ครหตฺโถ ธาตุ กุจฺฉิตคติวาจกตฺตา. สุทฺทสฺส ภริยา สุทฺที.
ทุ คติยํ. ทวติ. ทุโม. เอตฺถ จ ทวติ คจฺฉติ มูลกฺขนฺธสาขาวิฏปปตฺตปลฺลวปุปฺผผเลหิ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาตีติ ทุโม.
เทโสธเน. โสธนํ ปริโยทาปนํ. ทายติ. ทายนํ. ยถา คายติ, คายนํ. ทายิตุํ, ทายิตฺวา, ธาตาวยวสฺเสการสฺส อายาเทโส. ‘‘ทาตุํ, ทตฺวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ.
ตตฺร ทาตุนฺติ โสเธตุํ. ทตฺวาติ โสเธตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘พาโล อพฺยตฺโต นปฺปฏิพโล อนุยฺุชิยมาโน อนุโยคํ ทาตุ’’นฺติ เอตฺถ ทาตุนฺติ ปทสฺส โสเธตุนฺติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ โย ปเรหิ อนุยฺุชิยติ, โส อนุโยคํ เทติ นามาติ. ตสฺมา ‘‘อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคจฺฉี’’ติอาทีสุปิ อนุโยคํ ทตฺวาติ อนุโยคํ โสเธตฺวาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพ. ตถา ¶ หิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘อนุโยคทาปนตฺถ’’นฺติ เอตสฺมึ ปเทเส เอโสเยวตฺโถ วิภาวิโต. กถํ? อนุโยคทาปนตฺถนฺติ อนุโยคํ โสธาเปตุํ. วิมทฺทกฺขมฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต อนุโยคํ โสเธติ นาม, อนุยฺุชนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามาติ. อิทมฺปิ จ เตหิ วุตฺตํ. ทาตุนฺติ โสเธตุํ. เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. น หิ โย สีหนาทํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติ. สมนฺตปฏฺานมหาปกรณ สํวณฺณนายมฺปิ ปุพฺพาจริเยหิ ‘‘ทานํ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา’’ติ โสธนตฺโถ วุตฺโต. ทุลฺลภา อยํ นีติ สาธุกํ จิตฺเต เปตพฺพา.
เท ปาลเน. ทียติ. ทานํ, อุทฺทานํ ทายิตุํ, ทายิตฺวา. ตตฺถ ทานนฺติ ทุคฺคติโต ทายติ รกฺขตีติ ทานํ, ทานเจตนา. อุทฺทานนฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วกฺขมานสฺส วา วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. อถ วา อุทฺทานนฺติ ปจฺฉุทฺทานาทิกํ อุทฺทานํ.
ขาท ภกฺขเน. ขาทติ. ขาทิกา, ขาทนํ, อฺมฺขาทิกา. ปุพฺพผลขาทิกา, ขชฺชํ, ขาทนียํ, ขนฺธา.
ตตฺถ ขชฺชนฺติ ปูโว. ขาทนียนฺติ ปูวผลาผลาทิ. ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ วิสุํ โภชนียสฺส วจนโต ขาทนํ นาม ขชฺชสฺส วา ขาทนียสฺส วา ภกฺขนํ. อปิจ หึสาปิ ‘‘ขาทน’’นฺติ วุจฺจติ. ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ขชฺชนฺตีติ ขนฺธา, รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณานิ. ‘‘จีวรานิ นสฺสนฺติปิ ฑยฺหนฺติปิ อุนฺทูเรหิปิ ขชฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย ขชฺชนฺติ สทฺโท กมฺมตฺโถ.
พท ¶ เถริเย. ถิรภาโว เถริยํ, ยถา ทกฺขิยํ. พทติ. พทรี, พทรํ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
กกฺกนฺธุ พทรี โกลี, โกลํ กุลวมิจฺจปิ;
เตนิลํ พทรฺจาติ, นามํ รุกฺขสฺส โกลิยาติ.
ขท ธิติหึสาสุ จ. เถริยาเปกฺขาย จกาโร. ขทติ. ขทิโร.
คท วิยตฺติยํ วาจายํ. คทติ. อาคทนํ, ตโถ อาคโท เอตสฺสาติ ตถาคโต. สุฏฺุ คทตีติ สุคโท.
รท วิเลขเน. รทติ. รทโน, รโท, ทาารโท. อตฺร รทโนติ ทนฺโต.
นท อพฺยตฺตสทฺเท. สีโห นทติ, ปณทติ. นาโท, นที. ปพฺพเตสุ วนาทีสุ นทตีติ นที. นท อิ อิติ ธาตุทฺวยวเสน ปน ‘‘นทนฺตี คจฺฉตีติ นที’’ติปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ยา ปเนสา ‘‘นท อพฺยตฺตสทฺเท’ติ ธาตุ ตุมฺเหหิ วุตฺตา, สา กึนิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตติ, อุทาหุ กตฺถจิ วิยตฺติยมฺปิ วาจายํ วตฺตตี’’ติ? นิจฺจมพฺยตฺตสทฺเทเยว วตฺตตีติ. ยชฺเชวํ ‘‘สีโห นทตี’’ติอาทีสุ ติรจฺฉานคตาทิสทฺทภาเวน อวิภาวิตตฺถตาย นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺโท โหตุ, ‘‘สีโห วิย อยํ ปุริโส นทตี’’ติอาทีสุ ปน มนุสฺสภาสาปิ อพฺยตฺตสทฺโท สิยาติ? ตนฺน วิยตฺตาปิ สมานา มนุสฺสภาสา สีโห วิยาติ เอวํ สมุเปกฺขาวเสน สีหปทตฺถสฺสาเปกฺขนโต นทสทฺเทน นิทฺทิสิยติ ¶ , น ปุริสาเปกฺขนวเสน. ยถา หิ วลาหกูปมาวเสน กถิตํ, ‘‘กถฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ โหตี’’ติ ปาฬิยํ คชฺชนํ วสฺสนฺจ ปุคฺคเล อลพฺภมานมฺปิ วลาหกสฺส คชฺชนวสฺสนสทิสตาย ภาสนกรณกฺริยายูปลพฺภนโต วตฺตพฺพเมว โหติ, เอวเมว นิพฺภยภาเวน สีหนาทสทิสิยา วาจาย นิจฺฉรณโต สีโห วิย นทตีติ อวิภาวิตตฺถวนฺเตน นทสทฺเทน มนุสฺสภาสาปิ นิทฺทิสิตพฺพา โหติ.
เอตฺถ จ อมฺพผลูปมาทโยปิ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา. น หิ ปกฺกามกตาทีนิ ปุคฺคเลสุ วิชฺชนฺติ, อถ โข อมฺพผลาทีสุ เอว วิชฺชนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควตา อฺเนากาเรน สทิสตฺตํ วิภาเวตุํ อมฺพผลูปมาทโย วุตฺตา, เอวเมว นทสทฺโท อพฺยตฺตสทฺทภาเวน ติรจฺฉานคตสทฺทาทีสุ เอว วตฺตพฺโพปิ อตฺถนฺตรวิภาวนตฺถํ ‘‘สีโห วิย นทตี’’ติอาทีสุ มนุสฺสภาสายมฺปิ รูฬฺหิยา วุตฺโต, น สภาวโต. ตถา หิ สภาวโต นทสทฺเทนปิ วสฺสิตสทฺทาทีหิปิ มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิตพฺพา น โหตีติ. ยทิ เอวํ –
‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานฺจ วสฺสิตํ;
มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโต’’ติ
เอตฺถ กสฺมา วสฺสิตสทฺเทน มนุสฺสภาสา นิทฺทิสิยตีติ? สจฺจํ มนุสฺสภาสาปิ วสฺสิตสทฺเทน นิทฺทิฏฺา ทิสฺสติ, เอวํ สนฺเตปิ สา ‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานฺจ วสฺสิต’’นฺติ วสฺสิตสทฺทวเสน ปโยคสฺส วจนโต ตทนุรูปํ นิทฺทิสิตุํ อรหตีติ มนฺตฺวา วสฺสิตสทฺทสทิสี นิทฺทิฏฺา. น หิ ‘‘มนุสฺโส วสฺสตี’’ติอาทินา วิสุํ ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ‘‘สกุโณ วสฺสติ, กูชตี’’ติอาทินา ปน ปโยคา ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นทิ กุโส’’ติอาทีสุ วิย ยถารหํ ¶ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวํ นทธาตุ สภาวโต อพฺยตฺตสทฺเทเยว โหติ, น วิยตฺติยํ วาจายนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อทฺท คติยํ ยาจเน จ. อทฺทติ.
นทฺท คทฺท สทฺเท. นทฺทติ. คทฺทติ.
ตทฺท หึสายํ. ตทฺทติ.
กทฺท กุจฺฉิเต สทฺเท. กทฺทติ. กทฺทโม.
ขทฺท ทํสเน. ทํสนมิห ทนฺตสุกตกตฺติกา กฺริยา อภิธียเต. สภาวตฺตา ธาตุยา สาธนปฺปโยคสมวายี. ขทฺทติ.
อทิ พนฺธเน. อนฺทติ. อนฺทุ. อนฺทุสทฺโทปเนตฺถ อิตฺถิลิงฺโค คเหตพฺโพ ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘เสยฺยถาปิ วาเสฏฺ อยํ อจิรวตี นที ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปารตฺถิโก ปารคเวสี ปารคามี ปารํ ตริตุกาโม, โส โอริมตีเร ทฬฺหาย อนฺทุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนพนฺโธ’’ติ. ตตฺร อนฺทูติ ยํ กิฺจิ พนฺธนํ วา. ‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส’’ติ หิ วุตฺตํ. พนฺธนวิเสโส วา, ‘‘อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉินฺทิตฺวา ปลายึสู’’ติ หิ วุตฺตํ. อปิจ อนฺทนฏฺเน พนฺธนฏฺเน อนฺทุ วิยาติปิ อนฺทุ, ปฺจ กามคุณา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อิเม โข วาเสฏฺ ปฺจ กามคุณา อริยสฺส วินเย อนฺทูติปิ พนฺธนนฺติปิ วุจฺจนฺตี’’ติ. นิคฺคหีตาคมวเสนายํ ธาตุ วุตฺตา. กตฺถจิ ปน วิคตนิคฺคหีตาคโมปิ โหติ, ตํ ยถา? ‘‘อวิชฺชา ภิกฺขเว ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริก’’นฺติ ปาฬิ. เอตฺถ อนุอนฺทติ อนุพนฺธตีติ อนฺวทิ. อนฺวทิ เอว อนฺวเทวาติ กิตวิคฺคโห สนฺธิวิคฺคโห จ ¶ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘อนฺวเทวาติ อนุพนฺธมานเมวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อวิชฺชมหิริกํ อนุพนฺธมานเมว โหตีติ อตฺโถ.
อิทิ ปรมิสฺสริเย อินฺทติ. อินฺทนํ, อินฺโท.
เอตฺถ อินฺโทติ อธิปติภูโต โย โกจิ. โส หิ อินฺทติ ปเรสุ อิสฺสริยํ ปาปุณาตีติ อินฺโทติ วุจฺจติ. อปิจ อินฺโทติ สกฺโก. สกฺกสฺส หิ อเนกานิ นามานิ –
สกฺโก ปุรินฺทโท อินฺโท, วตฺรภู ปากสาสโน;
สหสฺสเนตฺโต มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ.
สหสฺสกฺโข ทสสต-โลจโน วชิราวุโธ;
หูตปติ มหินฺโท จ, โกสิโย เทวกฺุชโร.
สุราธิโป สุรนาโถ, วาสโว ติทิวาธิภู;
ชมฺพาริ เจว วชิร-หตฺโถ อสุรสาสโน;
คนฺธราชา เทวินฺโท, สุรินฺโท อสุราภิภูติ.
เอวํ อเนกานิ นามานิ. เอโกปิ หิ อตฺโถ อเนกสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโม. เตนาห ภควา –
สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘มฆวา’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ปุเร ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน อาวาสํ อทาสิ, ตสฺมา ‘‘วาสโว’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท สหสฺสํ อตฺถานํ มุหุตฺเตน ¶ จินฺเตติ, ตสฺมา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติ. สกฺกสฺส มหาลิ เทวานมินฺทสฺส สุชา นาม อสุรกฺา ปชาปติ, ตสฺมา ‘‘สุชมฺปตี’’ติ วุจฺจติ. สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท เทวานํ ตาวตึสานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรติ, ตสฺมา ‘‘เทวานมินฺโท’’ติ วุจฺจตีติ.
เอวเมกสฺสาปิ อตฺถสฺส อเนกานิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานิ ทิสฺสนฺติ.
ตถา หิ เยน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตาวตึสาธิปติมฺหิ อินฺทสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ สกฺกาทิสทฺทา ปวตฺตา, อถ โข อฺเน. ตถา เยน สมฺมาทิฏฺิยํ ปฺาสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิชฺชาทิสทฺทา. เยน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมภาเวน อุปฺปนฺนธมฺมสฺมึ จิตฺตสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ วิฺาณาทิสทฺทา. น หิ วินา เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สทฺโท ปวตฺตตีติ. เอโกปิ อตฺโถ สมฺมุตฺยตฺโถ จ ปรมตฺโถ จ อเนกสทฺทปฺปวฺตฺตินิมิตฺตตาย อเนกนาโมติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ สิยา ‘‘นามานีติ วทถ, กึ นามํ นามา’’ติ. วุจฺจเต – อีทิเส าเน อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘‘นาม’’นฺติ คหิตํ, ยํ ‘‘ลิงฺค’’นฺติปิ วุจฺจติ. ตถา หิ ‘‘นาม’’นฺติ จ ‘‘ลิงฺค’’นฺติ จ สทฺโทปิ วุจฺจติ, ‘‘อฺํ โสภนํ นามํ ปริเยสิสฺสามิ. ลิงฺคฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติอาทีสุ วิย. อสภาวธมฺมภูตํ นามปฺตฺติสงฺขาตํ อตฺเถสุ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตมฺปิ วุจฺจติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรติ. สตลิงฺโค’’ติอาทีสุ วิย. อิติ นามสทฺเทนปิ ลิงฺคสทฺเทนปิ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส กถนํ ทฏฺพฺพํ. สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตฺจ นาม โลกสงฺเกตสิทฺโธ ตํตํวจนตฺถนิยโต สามฺาการวิเสโสติ คเหตพฺพํ. โส เอวํภูโตเยว สามฺาการวิเสโส นาม ปฺตฺตีติ ปุพฺพาจริยา วทนฺติ ¶ . โส หิ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สทฺทํ นาเมติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นามสฺํ กโรตีติ นามํ, ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติ จ. สวิฺตฺติวิการสฺส ปน สทฺทสฺส สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานํ ปกาเรหิ าปนโต ปฺตฺติภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สทฺทสฺเสว หิ เอกนฺเตน ปฺตฺติภาโว อิจฺฉิตพฺโพ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ จ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา พหิทฺธารมฺมณา’’ติ จ ปาฬิทสฺสนโต. อิธ ปน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตาธิการตฺตา นามวเสน อตฺโถ ปกาสิโต. เอวํ อเนกวิธสฺส สามฺาการวิเสโสติ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตสฺส นามปฺตฺติสงฺขาตสฺส สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส วเสน เอโกปิ เยฺยตฺโถ อเนกลิงฺโคติ คเหตพฺโพ. เตนาห อายสฺมา สุเหมนฺโต ปภินฺนปฏิสมฺภิโท –
‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;
เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสีว ปณฺฑิโต’’ติ.
เอวํ สพฺพาภิธาเนสุปิ อิมินา นเยน ยถารหํ อตฺโถ วิภาเวตพฺโพ นยฺูหิ.
วิทิ อวยเว. วินฺทติ. ยทิ อภิธานมตฺถิ, ‘‘วินฺโท’’ติ ทิสฺสติ. ยถา กณฺฑติ. กณฺโฑ.
ขิทิ อวยเวติ จนฺทวิทุโน วทนฺติ. เตสํ มเต ‘‘ขินฺทตี’’ติ รูปํ.
นิทิ กุจฺฉายํ. กุจฺฉาสทฺโท ครหตฺโถ. นินฺทติ. นินฺทา.
โปราณเมตํ อตุล, เนตํ อชฺชตนามิว;
นินฺทนฺติ ตุณฺหิมาสีนํ, นินฺทนฺติ พหุภาณินํ;
มิตภาณิมฺปิ นินฺทนฺติ, นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต.
อวณฺโณ ¶ อคุโณ นินฺทา, ครหา อยโสปิ จ;
อสิโลโก อกิตฺติ จ, อสิลาฆา จ อตฺถุติ.
นนฺท สมิทฺธิยํ. อกมฺมิกา ธาตุ. นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา. นนฺทาย นุน มรเณน. นนฺทสิ สิริวาหน. นนฺทนํ วนํ. อภิสทฺทโยเค ปนายํ สกมฺมโกปิ. อภินนฺทนฺติ อาคตํ นาภินนฺทนฺติ มรณํ.
สิรีว รูปินึ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;
เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุ.
รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฏฺํ สุคตาลยํ;
น เตน นนฺทนํ ทิฏฺํ, อิติ มฺเ มเหสยํ.
เยน เวฬุวนํ ทิฏฺํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;
สุทิฏฺํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํ.
จทิ หิลาทเน ทิตฺติยฺจ. หิลาทนํ สุขนํ. ทิตฺติ โสภา. จนฺทติ. จนฺทโน, จนฺโท.
เอตฺถ จ จนฺทนสฺสปิ อเนกานิ นามานิ – จนฺทนํ, คนฺธสาโร, มลยโช, สุวณฺณจนฺทนํ, หริจนฺทนํ, รตฺตจนฺทนํ, โคสีตจนฺทนํ. จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมงฺคิตาย สตฺตานํ ปลิฬาหํ วูปสเมนฺตํ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺทนํ. จนฺโทติ โสโม, โสปิ จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมฺปตฺติยา อตฺตโน ปภาย สตฺตานํ ปริฬาหํ วูปสเมนฺโต สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺโทติ วุจฺจติ. อถ วา จนฺทติ ทิพฺพติ สิริยา วิโรจตีติ จนฺโท. อาคมฏฺกถาสุ ปน ‘‘ฉนฺทํ ชเนตีติ จนฺโท’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสาปิ อเนกานิ นามานิ –
จนฺโท ¶ นกฺขตฺตราชา จ, อินฺทุ โสโม นิสากโร;
จนฺทิมา มา นิสานาโถ, โอสธี โส นิสาปติ.
อุฬุราชา สสงฺโก จ, หิมรํสิ สสีปิ จ;
ทฺวิชราชา สสธโร, ตาราปติ หิมํสุ จ.
กุมุทพนฺธโว เจว, มิคงฺโก จ กลานิธิ;
สุธํ สุธิ ธูปิ ยูป-รสฺมิ เจว ขมากโร;
นกฺขตฺเตโส จ รชนี-กโร สุพฺภํสุ เอว จ.
ตทิ เจตายํ. ตนฺทติ. ตนฺที.
กทิ กลทิ อวฺหาเน โรทเน จ. กนฺทติ, ปกฺกนฺทติ. ปกฺกนฺทุํ, กนฺทนฺโต, กลนฺทโก.
กลิทิ ปริเทวเน. กลินฺทติ.
โขท ปฏิฆาเต. โขทติ.
ขนฺท คติโสสเนสุ. ขนฺทติ. ขนฺโท. ขนฺโท นาม เอโก เทโว, โย ‘‘กุมาโร สตฺติธโร’’ติ จ วุจฺจติ.
ขุทิ อาปวเน. ขุนฺทติ.
สิทิ สีติเย. สีติยํ สีติภาโว. สินฺทติ. โสสินฺโท, โสตตฺโต.
วนฺท อภิวาทนถุตีสุ. วนฺทติ, อภิวนฺทติ. อภิวนฺทนา, วนฺทนํ, วนฺทโก.
เอตฺถ ปน วนฺทตีติ ปทสฺส นมสฺสติ โถเมติ วาติ อตฺโถ. ตถา หิ สุตฺตนฺตฏีกากาโร ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ โถเมมิ วา’’ติ อาห.
ภทิ กลฺลาเณ โสขิเย จ. กลฺลาณํ กลฺยาณํ, โสขิยํ สุขิโน ภาโว, สุขมิจฺเจวตฺโถ. ภนฺทติ. ภนฺทโก, ภทฺโท, ภทฺโร.
มทิ ¶ ถุติโมทมทสุปนคตีสุ. มนฺทติ. มนฺโท.
เอตฺถ ปน มนฺโทติ อฺาณีปิ พาลทารโกปิ วุจฺจติ. ตตฺถ อฺาณี มนฺทติ อฺาณภาเวน อปฺปสํสิตพฺพมฺปิ ปุคฺคลํ โถเมตีติ มนฺโท. มนฺทติ อโมทิตพฺพฏฺาเนปิ โมทตีติ มนฺโท. มนฺทติ ทานสีลาทิปฺุกฺริยาสุ ปมชฺชตีติ มนฺโท. มนฺทติ อตฺตโน จ ปเรสฺจ หิตาหิตํ อจินฺเตนฺโต ขาทนียโภชนียาทีหิ อตฺตโน กายํ สฺชาตเมทํ กุรุมาโน สุปตีติ มนฺโท. มนฺทติ อยุตฺตํ ปเรสํ กฺริยํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชเนน คจฺฉติ คณฺหาตีติ มนฺโท. อถ วา มนฺทติ ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน คพฺภํ คจฺฉตีติ มนฺโท. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ. พาลทารโก ปน มนฺทติ ยุตฺตายุตฺตมชานนฺโต อุตฺตานเสยฺยํปริวตฺตนเสยฺยํ วา สุปตีติ มนฺโท. ตถา หิ –
‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;
มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตา.
ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;
อิทํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายกา’’ติ
วุตฺตํ, อิติ อุตฺตานสยนโต ปฏฺาย ยาว มนฺททสกํ, ตาว ‘‘มนฺโท’’ติ ‘‘ทารโก’’ติ ทฏฺพฺโพ. อปฺปตฺถวาจโกปิ ปน มนฺทสทฺโท โหติ, โส ปาฏิปทิกตฺตา อิธ นาธิปฺเปโต, อถ วา มนฺทติ อปฺปภาเวน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ นิปฺผนฺนปาฏิปทิกวเสนปิ คเหตพฺโพ.
มุท หาเส. หสนํ หาโส ตุฏฺิ. โมทติ, ปโมทติ. สมฺโมทติ. สมฺโมทโก. สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ มุทิตา. มุทา.
หท ¶ กรีโสสฺสคฺเค. กรีโสสฺสคฺโค นาม กรีสสฺส โอสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชนํ. หทติ. อุหทติ. หทโน.
เอตฺถ จ ‘‘เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปี’’ติ อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ, ตตฺร อุหทนฺติปีติ วจฺจมฺปิ กโรนฺติ. อุมฺมิหนฺติปีติ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺติ. ปจฺฉิมปทสฺสตฺโถ มิห เสจเนติ ธาตุวเสน ทฏฺพฺโพ. อยํ ปน จุราทิคเณปิ วตฺตติ ทฺวิคณิกตฺตา. อิมสฺมิฺหิ าเน ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ จริยาปิฏกปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํ. ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติ.
อุท โมเท กีฬายฺจ. อุทติ. อุทานํ. อุทคฺโค.
ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเน อุทานํ? อุทานนฏฺเน. กิมิทํ อุทานนํ นาม? ปีภิเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ มานํคเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ. อุทคฺโคติ สฺชาตโสมนสฺโส.
กุท ขุท คุท กีฬายเมว. โกทติ. โขทติ. โคทติ.
สูท ปคฺฆรเณ. สูทติ. สุตฺตํ. สูโท. รฺโ สูทา มหานเส.
เอตฺถ ¶ จ สุตฺตนฺติ สูทติ เธนุ วิย ขีรํ อตฺเถ ปคฺฆราเปตีติ สุตฺตํ, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. สกมฺมิกธาตุตฺตา ปน ‘‘ปคฺฆราเปตี’’ติ การิตวเสน อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติ. ตถา หิ ‘‘กโรตี’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติ. สูโทติ ภตฺตกาโร. โย ‘‘อาฬาริโก, โอทนิโก, สูปกาโร, รสโก’’ติ จ วุจฺจติ. สูทติ ‘‘เอวฺเจวฺจ กเต ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สุคนฺธํ มนาปํ สุรสฺจ ภวิสฺสตี’’ติ รนฺธนกฺริยาย สุกุสลตาย รสํ ปคฺฆราเปติ อภินิพฺพตฺเตตีติ สูโท.
รหท อพฺยตฺตสทฺเท. รหทติ. รหโท.
หิลาทิ สุเข จ. จกาโร ปุพฺพตฺถาเปกฺขโก. หิลาทติ. หิลาทนํ, หิลาโท, เมตฺตาสหายกตสตฺตมหาหิลาโท.
สทฺท กุจฺฉิเต สทฺเท. สทฺทติ.
มิท สฺเนเห. สฺเนโห นาม วสาสงฺขาโต สฺเนโห ปีติสฺเนโหติ ทุวิโธ. อิธ ปน วสาสงฺขาโต สฺเนโห อธิปฺเปโต, เมทติ เมโท.
เอตฺถ จ เมทตีติ เมทสหิโต ภวติ อยํ ปุริโสติ อตฺโถ. เมโท นาม ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ิโต ปตฺถินฺนสิเนโห, โส วณฺเณน หลิทฺทิวณฺโณ โหติ. การิเต ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ รูปานิ. ตถา หิ ‘‘เต อิมํ กายํ พลํ คาเหนฺติ นาม พฺรูเหนฺติ นาม เมเทนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ เมเทนฺตีติ สฺชาตเมทํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. อิมิสฺสา ปน ธาตุยา ทิวาทิคณํ ปตฺตาย ปีติสิเนหตฺเถ ‘‘เมชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปํ ภวติ. จุราทิคณํ ปน ¶ ปตฺตาย ‘‘เมเทติ เมทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
สิท โมจเน. สิทติ. เสโท.
สนฺท ปสวเน. ปสวนํ สนฺทนํ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติ. สนฺทติ อุทกํ. มหนฺโต ปฺุาภิสนฺโท.
เอตฺถ จ ปฺุาภิสนฺโทติ ปฺุปฺปวาโห, ปฺุนทีติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
มทฺท มทฺทเน. มทฺทภิ, ปมทฺทติ. มารเสนปฺปมทฺทโน. กณฺฏกํ มทฺทติ.
กทิ เวลมฺเพ. วิลมฺพภาโว เวลมฺโพ. กนฺทติ.
กท อวฺหาเน โรทเน จ. กทติ.
ขทิ อุชฺฌเน. ฉนฺทติ.
สท สาทเน. สทติ. อสฺสาโท.
สีท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ. วิสรณํ วิปฺผรณํ. คตฺยาวสานํ คมนสฺส อวสานํ โอสานํ อภาวกรณํ, นิสีทนนฺติ อตฺโถ. สีทติ, ลาพูนิ สีทนฺติ. สํสีทติ, โอสีทติ, ปสีทติ, วิปฺปสีทติ. ปสาโท. ปสนฺโน. วิปฺปสนฺโน. ปสาทโก. ปสาทิโต. ปาสาโท. โอสีทาปโก. กุสีโต. อาสีโน. นิสินฺโน. นิสินฺนโก. สนฺนิสีเวสุ ปกฺขิสุ. นิสีทนํ, นิสินฺนํ. นิสชฺชา. โคนิสาโท, อุปนิสา. สีเทติ. สีทยติ. สีทาเปติ. สีทาปยติ. ปสาเทติ. นิสีทิตุํ. นิสีทาเปตุํ, นิสาเทตุํ, นิสีทาเปติ, นิสีทาเปตฺวา. อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติ. นิสีทิตฺวาติปิ ปาโ. นิสีทิตฺวา. นิสีทิตฺวาน. นิสีทิตุน ¶ . นิสีทิย. นิสีทิยาน. สํสีทิตฺวา. อวสีทิตฺวา. โอสีทิตฺวา.
ตตฺถ กุสีโตติ วีริเยนาธิคนฺตพฺพสฺส อตฺถสฺส อลาภโต กุจฺฉิเตนากาเรน สีทตีติ กุสีโต. อถ วา สยมฺปิ กุจฺฉิเตนากาเรน สีทติ อฺเปิ สีทาเปติ ตํ นิสฺสาย อฺเสํ สีทนสฺส สมฺภวโตติ กุสีโต. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘ปริตฺตํ กฏฺมารูยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;
เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธชีวีปิ สีทตี’’ติ;
กุสีโตติ เจตฺถ ทสฺส ตตฺตํ ‘‘สุคโต’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘สตสฺมีติ โหตี’’ติ เอตฺถ วิย จ. ตถา หิ สีทตีติ สตํ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. อิมินา อุจฺเฉททิฏฺิ วุตฺตา. สตอิติ เจตฺถ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส. สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส นิสีทนฺเตสุ, วิสฺสมมาเนสูติ อตฺโถ, ทการสฺส วการํ กตฺวา นิทฺเทโส. นิสีทนนฺติ นิสีทนกฺริยา. มฺจปีาทิกํ วา อาสนํ. ตฺหิ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ วุจฺจติ. นิสินฺนนฺติ นิสีทนกฺริยา เอว. เอตฺถ ปน ‘‘คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. มาตุคาเมน สทฺธึ รโห มฺเ ตยา นิสินฺนนฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ คมนํ คภํ, านํ ิตํ, นิสีทนํ นิสนฺนํ, สุปนํ สุตฺตํ, ชาครณํ ชาคริตํ, ภาสนํ ภาสิตนฺติ วุจฺจติ. นิสชฺชาติ นิสีทนา. โคนิสาโทติ โคนิสชฺชนา. อุปนิสาติ อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ อุปนิสา, การณํ. นิสาเทตุนฺติ นิสีทาเปตุํ. นิสาเทตฺวาติ นิสีทาเปตฺวา.
ภาเว ¶ นปุํสโก เยฺโย, นิสินฺนนฺติ รโว ปน;
วาจฺจลิงฺโค ติลิงฺโค โส, คตาทีสุปฺยยํ นโย.
จท ยาจเน. ยาจนํ อชฺเฌสนํ. จทติ.
มิท เมท เมธาหึสาสุ. มิทติ. เมทติ.
นิท เนท กุจฺฉาสนฺนิกริเสสุ. กุจฺฉา ครหา. สนฺนิกริสํ โวหารวิเสโส. นิทติ. เนทติ.
พุนฺทิ นิสาเน. นิสานํ เตชนํ ติกฺขตา. พุนฺทติ. โพนฺทิ.
เอตฺถ จ โพนฺทีติ สรีรํ. ตฺหิ พุนฺทานิ ติกฺขานิ ปิสุณผรุสวาจาทีนิ วา ปฺาวีริยาทีนิ วา เอตฺถ สนฺตีติ โพนฺทีติ วุจฺจติ, สฺโคปรตฺเตปิ อุการสฺโสการาเทโส, ปาปกลฺยาณชนวเสเนส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โพนฺทิสทฺทสฺส สรีรวาจกตา ปน –
‘‘นาหํ ปุน น จ ปุน, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;
หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติอาทีสุ
ทฏฺพฺพา. อิมานิสฺส นามานิ –
กาโย เทหํ สรีรฺจ, วปุ พิมฺพฺจ วิคฺคหํ;
โพนฺทิ คตฺตํ ตนุ เจว, อตฺตภาโว ตถูปธิ;
สมุสฺสโยติ เจตานิ, เทหนามานิ โหนฺติ หิ.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ. วทติ, วชฺชติ. วเทติ, โอวทติ, โอวเทติ, ปฏิวทติ. อภิวทติ, อนุวทติ, อุปวทติ, อปวทติ. นิวทติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ตตฺถ ‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺม’’นฺติ ปาฬิทสฺสนโต วชฺชตีติ ปทํ วุตฺตํ. เกจิ ปน ครู ‘‘วชฺเชตี’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตํ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตฺเจ คเหตพฺพํ, ‘‘อุปาสโก ภิกฺขุํ วเทติ. เตน โยเคน ชนกายํ, โอวเทติ มหามุนี’’ติ จ ทสฺสนโต วเทติ โอวเทตีติ จ วุตฺตํ. สพฺพาเนตานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ.
โอวาเทติ ¶ , วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยติ. วชฺเชนฺโต, วชฺชยนฺโต, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิ.
กมฺเม ‘‘วทิยติ, โอวทิยติ, วชฺชิยติ. วทิยมาโน, วชฺชมาโน, โอวทิยมาโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ. ‘‘วาโท, โอวาโท, ปฏิวาโท, ปวาโท, อภิวาทนํ, อนุวาโท, อุปวาโท, อปวาโท, วิวาโท, นิวาทนํ, วชฺชํ, วทนํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ โยเชตพฺพานิ.
‘‘วทิตุํ, วทิตฺวา, วิวทิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ตุมนฺตาทีนิ ปทานิ.
ตตฺถ วาโทติ กถา. วทิตพฺพํ วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, กึ ตํ? วจนํ. เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมีติ เอตฺถ หิ วจนํ ‘‘วชฺช’’นฺติ วุจฺจติ. วทนฺติ เอเตนาติ วทนํ, มุขํ. มุขสฺส หิ อิมานิ นามานิ –
วทนํ ลปนํ ตุณฺฑํ, มุข มสฺสฺจ อานนํ;
สูกราทิมุขํ ตุณฺฑ-มิติ เยฺยํ วิเสสโต.
ตตฺร วทตีติ ปิตา ปุตฺตํ วทติ. อปิจ วทตีติ เภรี วทติ, นาทํ มฺุจตีติ อตฺโถ. เอส นโย วชฺชตีติ เอตฺถาปิ.
ตตฺรายํ ปทมาลา, วทติ, วทนฺติ. วทสิ, วทถ. วทามิ, วทาม. วทเต, วทนฺเต. วทเส, วทวฺเห. วเท, วทมฺเห.
วทตุ, วทนฺตุ. วทาหิ, วท, วทถ. วทามิ, วทาม. วทตํ, วทนฺตํ. วทสฺสุ, วทวฺโห. วเท, วทามเส.
วชฺชติ, วชฺชนฺติ. วชฺชสิ, วชฺชถ. วชฺชามิ, วชฺชาม. วชฺชเต, วชฺชนฺเต. วชฺชเส, วชฺชวฺเห. วชฺเช, วชฺชมฺเห.
วชฺชตุ ¶ , วชฺชนฺตุ. วชฺชาหิ, วชฺช, วชฺชถ. วชฺชามิ, วชฺชาม. วชฺชตํ, วชฺชนฺตํ. วชฺชสฺสุ, วชฺชวฺโห. วชฺเช, วชฺชามฺหเส. อิมา ทฺเว ปทมาลา วทธาตุสฺส วชฺชาเทสวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. อตฺรายํ สุขุมตฺถวินิจฺฉโย, ‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตูริยา วชฺชนฺติ ตาวเท’’ติ ปาฬิ. เอตฺถ วชฺชนฺตีติ อิทํ สุทฺธกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตา. กึ วิย?
‘‘อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วทนฺตุ เอกโปกฺขรา;
นทนฺตุ เภอี สนฺนทฺธา, วคฺคู วทนฺตุ ทุนฺทุภี’’ติ
เอตฺถ ‘‘อุทีรยนฺตุ วทนฺตุ’’อาทีนิ วิย. ตถา หิ อฏฺกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วชฺชึสูติ อตีตวจเน วตฺตมานวจนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ สุทฺธกตฺตุวเสน วิวรณํ กตํ, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ วทธาตุสฺส วชฺชาเทโส ทฏฺพฺโพ.
‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู;
อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ
เอตฺถ ปน วชฺชนฺตีติ เหตุกตฺตุปทํ ตทฺทีปกตฺตา. ตฺจ โข วณฺณสนฺธิวิสยตฺตา วาทยนฺตีติ การิตปทรูเปน สิทฺธํ. ตถา หิ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทรูปํ ปติฏฺเปตฺวา ยกาเร ปเร สรโลโป กโต, ทฺยการสฺโคสฺส ชฺชการทฺวยํ ปุพฺพกฺขรสฺส รสฺสตฺตฺจ ภวติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วิวรณํ. ตถา หิ ‘‘เทวตา นเภ อจฺเฉรกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อนฺตลิกฺเข เอตานิ สงฺขปณวาทีนิ ตูริยานิ วาทยนฺตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ ภวติ, ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ วทสฺส วชฺชาเทโส น ภวติ.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อนฺตลิกฺขมฺหิ วชฺชนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘วชฺชนฺตี’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุปทเมว, น เหตุกตฺตุปทํ ¶ ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรเณ กเตปิ, ตถา หิ ‘‘เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา, ‘‘อิทเมว สจฺจ’นฺติ วิวาทยนฺตี’’ติ จ ‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตี’’ติ จ เอวมาทีสุ วทนฺติปเทน สมานตฺถํ ‘‘วาทยนฺตี’’ติ ปทฺจ สาสเน ทิฏฺ’’นฺติ? ตนฺน, ‘‘ทิสฺวา’’ติ ทสฺสนกฺริยาวจนโต. น หิ สงฺขปณวาทีนํ ปาฏิหาริยาทิทสฺสนํ อุปปชฺชติ ทสฺสนจิตฺตสฺส อภาวโตติ. สจฺจํ, ตถาปิ –
‘‘ราทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา;
สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ
เอตฺถ วิย อุปจริตตฺตา อุปปชฺชเตว ทสฺสนวจนํ. ตสฺมา ‘‘วชฺชนฺตีติ วาทยนฺตี’’ติ วิวรณํ สุทฺธกตฺตุวเสน กตนฺติ? ตนฺน, เหฏฺา –
‘‘สงฺคีติโย จ วตฺตนฺติ, อมฺพเร อนิลฺชเส;
จมฺมนทฺธานิ วาเทนฺติ, ทิสฺวานจฺเฉรกํ นเภ’’ติ
อิมินฺนา คาถาย ‘‘วาเทนฺตีติ วาทยนฺติ เทวตา’’ติ สปาเสสสฺส อตฺถวิวรณสฺส เหตุกตฺตุวเสน กตตฺตา. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘สงฺขา จ ปณวา เจว, อโถปิ ทิณฺฑิมา พหู’ติ ปจฺจตฺตวจนวเสน วุตฺตตฺตา วชฺชนฺตีติ ปทํ กมฺมวาจกปท’’นฺติ เจ? ตมฺปิ น, กมฺมวเสน วิวรณสฺส อกตตฺตา, กตฺตุวเสน ปน กตตฺตาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
อยเมตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ทฺวิคณิโก วทธาตุ ภูวาทิคณิโก จ จุราทิคณิโก จ. โส หิ ภูวาทิคเณ วตฺตนฺโต ‘‘วทติ วชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาเทติ, วาทยติ, วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จตฺตาริ เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, จุราทิคเณ ปน ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ ¶ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ชเนตฺวา ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ จ ทฺเว เหตุกตฺตุรูปานิ ชเนติ, ตสฺมา สาสเน ‘‘วาเทนฺติ วาทยนฺตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ. ‘‘วเทยฺย, วเทยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ สพฺพํ เนยฺยํ. ‘‘วชฺเชยฺย, วชฺเชยฺยุํ’’ อิจฺจาทิ จ สพฺพํ เนยฺยํ วชฺชาเทสวเสน.
อถ วา วเทยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺชุํ. ปิตา มาตา จ เต ทชฺชุนฺติ ปทมิว. เอตฺถ จ ‘‘วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. วเทยฺยุํ วาน วเทยฺยุํวาติ อตฺโถ. วเทยฺยาสิ, วชฺชาสิ, วชฺเชสิ อิจฺจปิ. วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํ. วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรํ. วเทยฺยาถ, วชฺชาถ. อมฺมํ อโรคํ วชฺชาถ. วเทยฺยามิ, วชฺชามิ, วเทยฺยาม, วชฺชาม. วเทถ, วเทรํ. วเทโถ, วเทยฺยาวฺโห, วชฺชาวฺโห. วเทยฺยํ, วชฺชํ, วเทยฺยามฺเห, วชฺชามฺเห. ปุพฺเพ วิย อิธาปิ ยกาเร ปเร สรโลโป ทฏฺพฺโพ. อฺานิปิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิ.
อิทานิ ปโรกฺขาทิรูปานิ กถยาม. วท, ปาวท, ยถา พภุว. ทการโลเป ‘‘ปาว’’ อิติปิ รูปํ ภวติ, ‘‘ปฏิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต’’ติ เอตฺถ ‘‘ปฏิป’’นฺติ ปทํ วิย. ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาว’’ อิติ ปาฬิ ทิสฺสติ. เอตฺถ ปสทฺโท อุปสคฺโค ทีฆํ กตฺวา วุตฺโต ‘‘ปาวทติ ปาวจน’’นฺติอาทีสุ วิย, ปาวาติ จ อิทํ อตีตวจนํ, อฏฺกถายํ ปน อตีตวจนํ อิทนฺติ ชานนฺโตปิ ครุ วตฺตมานวจนวเสน ‘‘ปาวาติ วทตี’’ติ วิวรณมกาสิ อีทิเสสุ าเนสุ กาลวิปลฺลาสวเสน อตฺถสฺส วตฺตพฺพตฺตา.
อายสฺมาปิ จ สาริปุตฺโต นิทฺเทเส ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา, สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ, ‘‘อหมสฺมิ ¶ สีลสมฺปนฺโน’’ติ วา ‘‘วตสมฺปนฺโน’’ติ วาติ วตฺตมานวจเนน อตฺถํ นิทฺทิสิ. อถ วา ปาวาติ อิทํ น เกวลํ วทธาตุวเสเนว นิปฺผนฺนํ, อถ โข อุธาตุวเสนปิ. ตถา หิ อิทํ ปปุพฺพสฺส อุสทฺเท อิติ ธาตุสฺส ปโยเค อุการสฺส โอการาเทสํ กตฺวา ตโต ปโรกฺขาภูเต อกาเร ปเร โอการสฺส อาวาเทสํ ตโต จ สนฺธิกิจฺจํ กตฺวา สิชฺฌติ, ตสฺมา อุธาตุสฺส วทธาตุยา สมานตฺถตฺตา ตนฺนิปฺผนฺนรูปสฺส จ วทธาตุยา นิปฺผนฺนรูเปน สมานรูปตฺตา ‘‘สยเมว อตฺตานํ ปาวทตี’’ติ วทธาตุวเสน นิทฺทิสีติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ วิจฺฉินฺนา ปทมาลา ฆฏียติ. วท, วทุํ. วเท, วทิตฺถ, วทํ, วทิมฺห. วทิตฺถ, วทิเร. วทิตฺโถ, วทิวฺโห. วทึ, วทิมฺเห. ปาวท, ปาว อิจฺจปิ. ปาวทุ. ปาวเท, ปาวทิตฺถ. ปาวทํ, ปาวทิมฺห. ปาวทิตฺถ, ปาวทิเร. ปาวทิตฺโถ, ปาวทิวฺโห. ปาวทึ, ปาวทิมฺเห. ตถา ‘‘วชฺช, วชฺชุ’’ อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขารูปานิ.
‘‘อวทา, อวทู. อวชฺชา, อวชฺชู’’ อิจฺจาทีนิ หิยฺยตฺตนีรูปานิ.
‘‘อวทิ, วทิ, อวทุํ, วทุํ, อวทึสุ, วทึสุ. อวชฺชิ, วชฺชิ’’ อิจฺจาทีนิ อชฺชตนีรูปานิ.
‘‘วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติ. วชฺชิสฺสติ, วชฺชิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ ภวิสฺสนฺตีรูปานิ.
‘‘อวทิสฺสา, วทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา, วชฺชิสฺสา’’ อิจฺจาทีนิ กาลาติปตฺติรูปานิ. เสสานิ สพฺพานิปิ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพานิ. ยา ปเนตฺถ วทธาตุ วิยตฺติยํ วาจายํ วุตฺตา, สา กตฺถจิ ‘‘วทนฺตํ เอกโปกฺขรา. เภริวาทโก’’ติอาทีสุ อพฺยตฺตสทฺเทปิ วตฺตติ อุปจริตวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
วิท ¶ าเณ. าณํ ชานนํ. วิทติ. เวโท. วิทู. การิเต ‘‘เวเทติ. เวทยติ. สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. เวทยนฺติ จ เต ตุฏฺึ, เทวา มานุสกา อุโภ’’ติ ปโยคา. ตตฺถ ปเวเทตีติ โพเธติ าเปติ ปกาเสติ. เวโทติ วิทติ สุขุมมฺปิ การณํ อาชานาตีติ เวโท, ปฺาเยตํ นามํ. ‘‘เวเทหมุนี’’ติ เอตฺถ หิ าณํ เวโทติ วุจฺจติ. เวโทติ วา เวทคนฺถสฺสปิ นามํ วิทนฺติ ชานนฺติ เอเตน อุจฺจาริตมตฺเตน ตทาธารํ ปุคฺคลํ ‘‘พฺราหฺมโณ อย’’นฺติ, วิทนฺติ วา เอเตน พฺราหฺมณา อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจนฺติ เวโท. โส ปน อิรุเวทยชุเวทสามเวทวเสน ติวิโธ. อาถพฺพณเวทํ ปน ปณีตชฺฌาสยา น สิกฺขนฺติ ปรูปฆาตสหิตตฺตา. ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติ วุตฺตํ. เอเตเยว ‘‘ฉนฺโท, มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุจฺจนฺติ.
ปฺายํ ตุฏฺิยํ เวเท, เวทสทฺโท ปวตฺตติ;
ปาวเกปิ จ โส ทิฏฺโ, ชาตสทฺทปุเรจโร;
ปจฺฉานุเค ชาตสทฺเท, สติ ตุฏฺชเนปิ จ;
‘‘เวทคู สพฺพธมฺเม’’ติ เอตฺถาปิ วิทิเตสุ จ.
วิทูติ ปณฺฑิตมนุสฺโส. โส หิ ยถาสภาวโต กมฺมฺจ ผลฺจ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทตีติ ‘‘วิทู’’ติ วุจฺจติ.
รุท อสฺสุวิโมจเน, สกมฺมิกวเสนิมิสฺสา อตฺโถ คเหตพฺโพ. โรทติ, รุทติ อิจฺจปิ. รุณฺณํ. รุทิตํ. โรทนํ. โรทนฺโต. โรทมาโน. โรทนฺตี. โรทมานา. รุทมุขา. รุทํ. รุทนฺโต.
ตตฺถ ¶ โรทตีติ กึ โรทติ? มตํ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา โรทติ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘นาหํ ภนฺเต เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห’’. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ‘‘ยํ มํ ภนฺเต ภควา เอวมาห, อหํ เอตํ ภควโต พฺยากรณํ น ปโรทามิ น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ เอวํ สกมฺมิกวเสนตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุมฺุจนมตฺเตน.
‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;
ชีวนฺตํ อมฺม ปสฺสนฺติ, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’ติ
อยฺเจตฺถ ปโยโค’’ติ อิทมฏฺกถาวจนํ. อิทํ ปน ฏีกาวจนํ – ‘‘ยถา สกมฺมกา ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกา โหนฺติ ‘วิพุทฺโธ ปุริโส วิพุทฺโธ กมลสณฺโฑ’ติ, เอวํ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกาปิ สกมฺมกา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘น ปริเทวามิ น อนุตฺถุนามี’ติ อาห. อนุตฺถุนสทฺโท สกมฺมกวเสน ปยุชฺชติ ‘ปุราณานิ อนุตฺถุน’นฺติอาทีสุ. อยฺเจตฺถ ปโยโคติ อิมินา คาถาย อนุตฺถุนนํ รุทนํ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตี’’ติ.
ทลิทฺท ทุคฺคติยํ. ทุกฺขสฺส คติ ปติฏฺาติ ทุคฺคตีติ อยํ อตฺโถ ‘‘อปายํ ทุคฺคตึวินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยุชฺชติ, อิธ ปน อิทํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อฺโ อตฺโถ คเหตพฺโพ. กถํ ทุคฺคตีติ? ทุกฺเขน กิจฺเฉน คติ คมนํ อนฺนปานาทิลาโภ ทุคฺคตีติ. ทลิทฺทติ. ทลิทฺโท, ทลิทฺที, ทาลิทฺทิยํ. ตตฺถ ทลิทฺทตีติ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ปรํ ยาจิตฺวา เอว ทุกฺเขน อธิคจฺฉติ, น อยาจิตฺวาติ อตฺโถ. ทุลิทฺโทติ ทุคฺคตมนุสฺโส. ทลิทฺทีติ ทุคฺคตา นารี. ทลิทฺทสฺส ภาโว ทาลิทฺทิยํ. เอตฺถ จ สพฺพเมว ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ โลกิกปฺปโยคทสฺสนโต ‘‘ทลิทฺทตี’’ติ กฺริยาปทํ วิภาวิตํ. สาสเน ปน ¶ ตํ กฺริยาปทํ น อาคตํ, ‘‘ทลิทฺโท ทลิทฺที’’ติ นามปทานิเยว อาคตานิ. อนาคตมฺปิ ตํ ‘‘นาถตี’’ติ ปทมิว สาสนานุโลมตฺตา คเหตพฺพเมว. ครู ปน กจฺจายนมตวเสน ทล ทุคฺคติมฺหีติ ทุคฺคติวาจกทลธาตุโต อิทฺทปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ทลิทฺโท’’ติ นามปทํ ทสฺเสสุํ.
ตุท พฺยถเน. ตุทติ, วิตุทติ. กมฺมนิ ‘‘ตุชฺชติ, วิตุชฺชมาโน, เวทนาภิภุนฺโน’’ติ รูปานิ.
ตุทนฺติ วาจาหิ ชนา อสฺตา,
สเรหิ สงฺคามคตํว กฺุชรํ;
สุตฺวาน วากฺยํ ผรุสํ อุทีริตํ,
อธิวาสเย ภิกฺขุ อทุฏฺจิตฺโต;
นุท เปรเณ. เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ, นุทติ, ปนุทติ. ปนุทนํ.
วิทิ ลาเภ. วินฺทติ. อุฏฺาตา วินฺทเต ธนํ. โควินฺโท.
ขทิ ปริฆาเต. ปริฆาตํ สมนฺตโต หนนํ. ขนฺทติ.
ทการนฺตธาตุรูปานิ.
ธการนฺตธาตุ
ธา ธารเณ. ทธาติ, วิทธาติ. ยํ ปณฺฑิโต นิปุณํ สํวิเธติ. นิธึ นิเธติ. นิธิ นาม นิธียติ. ตาว สุนิหิโต สนฺโต. ยโต นิธึ ปริหริ. นิทหติ. กุหึ เทว นิทหามิ. ปริทหติ. โย วตฺตํ ปริทหิสฺสติ. ธสฺสติ. ปริธสฺสติ. พาโลติ ปรํ ปทหติ. สกฺยา โข อมฺพฏฺ ราชานํ ¶ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติ. สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ. สทฺธา, สทฺทหนา, สทฺธาตพฺพํ, สทฺทหิตพฺพํ, สทฺธายิโก, ปจฺจยิโก. สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา. สทฺทหิตุํ, สทฺทหิตฺวา. วิเสสาธานํ. โสตาวธานํ. โสตํ โอทหติ. โอหิตโสโต. โสตํ โอทหิตฺวา. มจฺจุเธยฺยํ, มารเธยฺยํ, นามเธยฺยํ, ธาตุ, ธาตา, วิธาตา. วิธิ. อภิธานํ, อภิเธยฺยํ, นิธานวตี วาจา, อาธานคาหี, สนฺธิ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
วิปุพฺโพ ธา กโรตฺยตฺเถ, อภิปุพฺโพ ตุ ภาสเน;
นฺยาสํปุพฺโพ ยถาโยคํ, นฺยาสาโรปนสนฺธิสุ.
อิมสฺมา ปน ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติ. อตฺร โลโป วุจฺจเต, ทฺวารํ ปิทหติ, ทฺวารํ ปิทหนฺโต, ปิทหิตุํ, ปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป ภวติ. ทฺวารํ อปิทหิตฺวา, เอวํ อการโลโป น ภวติ. เอตฺถ หิ อกาโร อปิอุปสคฺคสฺส อวยโว น โหติ. กินฺติ เจ? ปฏิเสธตฺถวาจโก นิปาโตเยว, อุปสคฺคาวยโว ปน อทสฺสนํ คโต, อยํ นิจฺจาโลโป. เอวํ ธาธาตุโต ปุพฺพสฺส อปิ อิจฺจุปสคฺคสฺส อกาโร กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ ปปฺโปติ, กฺวจิ นิจฺจํ โลปํ น ปปฺโปติ. อิทํ อจฺฉริยํ อิทํ อพฺภุตํ. ยตฺร หิ นาม ภควโต ปาวจเน เอวรูปโปปิ นโย สนฺทิสฺสติ วิฺูนํ หทยวิมฺหาปนกโร, โย เอกสฺมึเยว ธาตุมฺหิ เอกสฺมึเยว อุปสคฺเค เอกสฺมึเยวตฺเถ กฺวจิ โลปาโลปวเสน วิภชิตุํ ลพฺภติ. อิทานิ มยํ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ตทุภยมฺปิ อาการํ เอกชฺฌํ กโรนฺตา ตทาการวตึ ชินวรปาฬึ อานยาม –
‘‘คงฺคํ ¶ เม ปิทหิสฺสนฺติ, น ตํ สกฺโกมิ พฺราหฺมณ;
อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ, ตํ กถํ โส ภวิสฺสติ;
น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมฺจ ปุจฺฉิโต.
จิตฺตตฺถสาธนึ เอตํ, คาถํ สมฺภวชาตเก;
ปฺาสมฺภวมิจฺฉนฺโต, กเร จิตฺเต สุเมธโส’’ติ.
ธุ คติเถริเยสุ. คติ คมนํ, เถริยํ ถิรภาโว. ธวติ. ธุวํ.
เอตฺถ จ ธุวนฺติ ถิรํ. ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา ธุวนฺติ ถิรํ กิฺจิ ธมฺมชาตํ. อถ วา ธุวนฺติ อิทํ คติเถริยตฺถวเสน นิพฺพานสฺเสว อธิวจนํ ภวิตุมรหติ. ตฺหิ ชาติชราพฺยาธิมรณโสกาทิโต มุจฺจิตุกาเมหิ ธวิตพฺพํ คนฺตพฺพนฺติ ธุวํ, อุปฺปาทวยาภาเวน วา นิจฺจสภาวตฺตา ธวติ ถิรํ สสฺสตํ ภวตีติ ธุวํ. ยฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘ธุวฺจ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ธุวคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติ วุตฺตํ. ธุวสทฺโท ‘‘วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ เอตฺถ ถิเร วตฺตติ. ‘‘ธุวฺจ ภิกฺขเว เทเสสฺสามี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน. ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ เอตฺถ ปน เอกํเส นิปาตปทภาเวน วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ.
ธู วิธูนเน. อูการสฺส อูวตฺตํ. ธูวติ. ธูวิตา, ธูวิตพฺพํ. รสฺสตฺเต ‘‘ธุโต, ธุตวา’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติ.
เธ ปาเน. ธยติ, ธียติ. เธน.
เอตฺถ จ เธนูติ ธยติ ปิวติ อิโต ขีรํ โปตโกติ เธนุ, ‘‘โคเธนุ, อสฺสเธนุ, มิคเธนู’’ติ เธนุสทฺโท สามฺวเสน สโปติกาสุ ติรจฺฉานคติตฺถีสุ วตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ เยภุยฺเยน คาวิยํ วตฺตติ. ตถา หิ ‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ.
สิธุ ¶ คติยํ เสธติ, นิเสธติ, ปฏิเสธติ. สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, นิสิทฺโธ, ปฏิสิทฺโธ, ปฏิเสธิโต, ปฏิเสธโก, ปฏิเสโธ, ปฏิเสธิตุํ, ปฏิเสธิตฺวา. อิธ อจินฺเตยฺยพลตฺตา อุปสคฺคานํ ตํโยเค สิธุธาตุสฺส นานปฺปการา อตฺถา สมฺภวนฺติ, อฺเสมฺปิ เอวเมว.
สิธุ สตฺเถ มงฺคลฺเย จ. สตฺถํ สาสนํ, มงฺคลฺยํ ปาปวินาสนํ วุทฺธิการณํ วา. เสธติ. สิทฺโธ, ปสิทฺโธ, ปสิทฺธิ.
ทธ ธารเณ. ชนสฺส ตุฏฺึ ทธเตติ ทธิ. ธการสฺส หการตฺเต ‘‘ทหตี’’ติ รูปํ. อยํ อิตฺถี อิมํ อิตฺถึ อยฺยิกํ ทหติ. อิเม ปุริสา อิมํ ปุริสํ ปิตามหํ ทหนฺติ. จิตฺตํ สมาทหาตพฺพํ. สมาทหํ จิตฺตํ.
เอธ วุทฺธิยํ ลาเภ จ. เอธติ. เอโธ, สุเขธิโต. คมฺภีเร คาธเมธติ.
เอตฺถ จ เอโธติ เอธติ. วฑฺฒติ เอเตน ปาวโกติ เอโธ. อินฺทนํ, อุปาทานํ. สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ อตฺโถ. คาธเมธตีติ คาธํ ปติฏฺิตํ เอธติ ลภติ.
พทฺธ สํหริเส. สํหริโส วินิพทฺธกฺริยา. พทฺธติ, วินิพทฺธติ. วินิพทฺธา.
คาธ ปติฏฺานิสฺสยคนฺเธสุ. คาธติ. คาธํ กตฺตา. คมฺภีรโต อคาธํ.
พาธ วิโลฬเน พาธติ, วิพาธติ. อาพาโธ. อาพาธติ จิตฺตํ วิโลเฬตีติ อาพาโธ.
นาธ ¶ ยาจนาทีสุ. นาธติ. นาธนํ.
พนฺธ พนฺธเน พนฺธติ. พนฺธนโก, พนฺโธ, พนฺธาปิโต, ปฏิพนฺโธ, พนฺธนํ, พนฺโธ, สมฺพนฺธนํ, สมฺพนฺโธ, ปพนฺโธ, พนฺธุ.
ตตฺถ พนฺธนนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ พนฺธนํ, สงฺขลิกาทิ. ‘‘อยํ อมฺหากํ วํโส’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพฏฺเน พนฺธุ, เถรคาถาสํวณฺณนายํ ปน ‘‘เปมพนฺธเนน พนฺธู’’ติ วุตฺตํ.
ทธิ อสีฆจาเร. อสีฆจาโร อสีฆปฺปวตฺติ. ทนฺธติ. ทนฺโธ, ทนฺธปฺโ. โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติ.
วทฺธ วทฺธเน. วทฺธติ. วทฺธิ, วุทฺธิ, วทฺโธ, วุทฺโธ, ชาติวุทฺโธ, คุณวุทฺโธ, วโยวุทฺโธ.
เย วุทฺธมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;
ทิฏฺเว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตึ.
สธุ สทฺทกุจฺฉิยํ. สธติ.
ปิฬธิ อลงฺกาเร. ปิฬนฺธติ. ปิฬนฺธนํ.
ปิฬนฺธนมลงฺกาโร, มณฺฑนฺจ วิภูสนํ;
ปสาธนฺจาภรณํ, ปริยายา อิเม มตา.
เมธ หึสายํ สงฺคเม จ. เมธติ. เมธา, เมธาวี. อตฺร เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา. เมธติ วา สิริยา สีลาทีหิ จ สปฺปุริสธมฺเมหิ สห คจฺฉติ น เอกิกา หุตฺวา ติฏฺตีติ เมธา, ปฺาเยตํ นามํ. ตถา หิ –
‘‘ปฺา ¶ หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ,
นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สิรี จาปิ สตฺจ ธมฺโม,
อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺตี’’ติ
วุตฺตํ. เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย จ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล.
สธุ มธุ อุนฺเท. สธติ. มธติ. มธุ.
พุธ โพธเน. โพธติ. พุทฺโธ. อภิสมฺพุทฺธาโน. สมฺพุทฺธํ. อสมฺพุทฺธํ. โพธิ. ทิวาทิคเณปิ อยํ ทิสฺสติ. ตตฺรหิ ‘‘พุชฺฌตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน ‘‘โพธตี’’ติ รูปํ. ‘‘โย นินฺทํ อปโพธตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. การิเต ปน ‘‘โพเธติ’’ อิจฺจาทีนิ.
ยุธ สมฺปหาเร. โยธติ. โยโธ. โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน. ยุทฺธํ. จรณายุโธ, จรณาวุโธ วา. อาวุธํ. ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยุชฺฌตี’’ติ รูปํ.
ทีธิ ทิตฺติเวธเนสุ. ทีธติ. ทีธิติ. เอตฺถ จ ทีธิตีติ รสฺมิ. อเนกานิ หิ รสฺมินามานิ.
รสฺมิ อาภา ปภา รํสิ, ทิตฺติ ภา รุจิ ทีธิติ;
มรีจิ ชุติ ภาณฺว’สุ, มยูโข กิรโณ กโร;
นาคธาโม จ อาโลโก, อิจฺเจเต รสฺมิวาจกา.
จการนฺตรูปานิ.
นการนฺตธาตุ
นี นเย. เนติ, นยติ, วิเนติ. วิเนยฺย หทเย ทรํ. อาเนติ. อานยติ. เนตา. วิเนตา. นายโก. เนยฺโย ¶ . เวเนยฺโย. เวนยิโก. วินีโต ปุริโส. นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขติ. นียนฺโต. เนตฺตํ. เนตฺติ. ภวเนตฺติ สมูหตา. เนตฺติโก. อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา. เนตฺตา. เนตฺเต อุชุํ คเต สติ. นโย. วินโย. อายตนํ. เนตุํ. วิเนตุํ. เนตฺวา. วิเนตฺวา อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ เนตฺตนฺติ สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตํ, จกฺขุ. เนตฺตีติ เนนฺติ เอตาย สตฺเตติ เนตฺติ, รชฺชุ. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํ. ตาย หิ สตฺตา โคณา วิย คีวาย พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ นิยฺยนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติ. เนตฺติกาติ กสฺสกา. เนตฺตาติ ควเชฏฺโก ยูถปติ. นโยติ นยนํ คมนํ นโย, ปาฬิคติ. อถ วา ตตฺถ ตตฺถ เนตพฺโพติ นโย, สทิสภาเวน เนตพฺพากาโร. นียตีติ นโย, ตถตฺตนยาทิ. นียติ เอเตนาติ นโย, อนฺตทฺวยวิวชฺชนนยาทิ.
ตถา หิ ฉพฺพิโธ นโย ตถตฺตนโย ปตฺตินโย เทสนานโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนโย อจินฺเตยฺยนโย อธิปฺปายนโยติ. เตสุ ตถตฺตนโย อนฺตทฺวยวิวชฺชนนเยน นียติ, ปตฺตินโย อจินฺเตยฺยนเยน, เทสนานโย อธิปฺปายนเยน นียติ. เอตฺถาทิมฺหิ ติวิโธ นโย กมฺมสาธเนน นียตีติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิโม ปน ติวิโธ นโย กรณสาธเนน นียติ เอเตน ตถตฺตาทินยตฺตยมิติ ‘‘นโย’’ติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ อตฺเถ ปปฺจิยมาเน คนฺถวิตฺถาโร สิยาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโต.
อปโรปิ ¶ จตุพฺพิโธ นโย เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ.
วิเนติ สตฺเต เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโย. กายวาจานํ วินยนโตปิ วินโย. อายตนนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยเตว ปวตฺตเตวาติ อายตนํ.
อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร. ‘‘อายตนนฺติ อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สฺชาติฏฺานํ อายอนํ นาม. ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา.
ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติ เอตฺถ สโมสรณฏฺานํ. ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานี’’ติ เอตฺถ การณํ. อฺเปิ ปน ปโยคา ยต ปติยตเนติ เอตฺถ ปกาสิตา.
นี ปาปเน. เนติ, นยติ. นยนํ.
นุ ถุติยํ. โนติ, นวติ. นุโต.
ถน ปน ธน สทฺเท. ถนติ. ปนติ. ธนติ.
กน ทิตฺติกนฺตีสุ. กนติ. กฺา. กนกํ.
เอตฺถ จ โยพฺพนิภาเว ิตตฺตา รูปวิลาเสน กนติ ทิปฺปติ วิโรจตีติ กฺา. อถ วา กนิยติ กามิยภิ อภิปตฺถิยติ ปุริเสหีติปิ กฺา, โยพฺพนิตฺถี. กนกนฺติ กนติ, กนียตีติ วา กนกํ, สุวณฺณํ. สุวณฺณสฺส หิ อเนกานิ นามานิ.
สุวณฺณํ กนกํ เหมํ, กฺจนํ หฏกมฺปิ จ;
ชาตรูปํ ตปนียํ, วณฺณํ ตพฺเภทกา ปน;
ชมฺพุนทํ สิงฺคิกฺจ, จามิกรนฺติ ภาสิตา.
วน ¶ สน สมฺภตฺติยํ. วนติ. วนํ. สนติ.
ตตฺถ วนนฺติ. ตํ สมฺภชนฺติ มยูรโกกิลาทโย สตฺตาติ วนํ, อรฺํ. วนติ สมฺภชติ สํกิเลสปุคฺคลนฺติ วนํ, ตณฺหา.
มน อพฺภาเส. มนติ. มโน.
มาน วีมํสายํ, วีมํสติ. วีมํสา.
ชน สุน สทฺเท. ชนติ. สุนติ.
เอตฺถ จ ‘‘กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ชนตีติ สุนติ สทฺทํ กโรติ.
ขนุ อวทารเณ ขนติ. สุขํ. ทุกฺขํ. ขโต อาวาโฏ.
ตตฺถ สุขนฺติ สุฏฺุ ทุกฺขํ ขนตีติ สุขํ. ทุฏฺุ ขนติ กายิกเจตสิกสุขนฺติ ทุกฺขํ. อฺมฺปฏิปกฺขา หิ เอเต ธมฺมา. ทฺวิธา จิตฺตํ ขนตีติ วา ทุกฺขํ. จุราทิคณวเสน ปน ‘‘สุขยตีติ สุขํ, ทุกฺขยตีติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิ คเหตพฺพานิ. สมาสปอวเสน ‘‘สุกรํ ขมสฺสาติ สุขํ, ทุกฺกรํ ขมสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติ นิพฺพจนานิปิ วิวิธา หิ สทฺทานํ พฺยุปฺปตฺติ ปวตฺติ นิมิตฺตฺจ.
ทาน อวขณฺฑเน. ทานติ. อปทานํ.
สาน เตชเน. เตชนํ นิสานํ. สานติ.
หน หึสาคตีสุ. เอตฺถ ปน หึสาวจเนน ผรุสาย วาจาย ปีฬนฺจ ทณฺฑาทีหิ ปหรณฺจ คหิตํ, ตสฺมา หน หึสาปหรณคตีสูติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตถา หิ ‘‘ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา’’ติ. ปาสฺส อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยฺุเจว ฉินฺเทยฺยฺุจา’’ติ ¶ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เฉทนํ นาม หตฺถปาทาทิเฉทนํ วา สีสจฺเฉทวเสน มารณํ วา. หนสฺส วธาเทโส ฆาตาเทโส จ ภวติ, หนฺติ หนติ, หนนฺติ. หนสิ, หนถ. เสสํ สพฺพํ เนยฺยํ.
หึสาทโย จตฺตาโร อตฺถา ลพฺภนฺติ. ‘‘หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหี’’ติ เอตฺถ ปน หนฺตีติ ปหรตีติ อตฺโถ. ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ. วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติ. เอตฺถ หนฺตีติ มาเรนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘วธติ, วเธติ, ฆาเตติ’’ อิจฺจปิ รูปานิ ภวนฺติ. ตตฺถ ‘‘วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทตี’’ติอาทีสุ วโธ ปหรณํ. ปาณํ วเธติ. ปาณวโธ. ‘‘เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺส. สตฺเต ฆาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วโธ มารณํ.
‘‘อุปาหนํ, วธู’’ติ จ เอตฺถ หนวธสทฺทตฺโถคมนํ. ‘‘ปุริสํ หนติ. สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนติ’’ อิจฺจาทีนิ กตฺตุปทานิ. เทวทตฺโต ยฺทตฺเตน หฺติ. ตโต วาตาตเป โฆเร, สฺชาเต ปฏิหฺติ. ปจฺจตฺตวจนสฺเสการตฺตํ, ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติ. วิหาเรนาติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิจฺจาทีนิ กมฺมปทานิ. หนฺตา. หโต. วธโก. วธู. อาฆาโต. อุปฆาโต. ฆาตโก. ปฏิโฆ. สงฺโฆ. พฺยคฺโฆ. สกุณคฺฆิ. หนฺตุํ, หนิตุํ, หนฺตฺวา, หนิตฺวา. วชฺเฌตฺวา, วธิตฺวา อิจฺจาทีนิ สนามิกานิ ตุมนฺตาทิปทานิ.
ตตฺถ อุปาหนนฺติ ตํ ตํ านํ อุปหนนฺติ อุปคจฺฉนฺติ ตโต จ อาหนนฺติ อาคจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปาหนํ. วธูติ กิเลสวเสน สุนขมฺปิ อุปคมนสีลาติ วธู, สพฺพาสํ อิตฺถีนํ ¶ สาธารณเมตํ. อถ วา วธูติ สุณิสา. ตถา หิ ‘‘เตน หิ วธุ ยทา อุตุนี อโหสิ, ปุปฺผํ เต อุปฺปนฺนํ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ เอตฺถ วธูติ สุณิสา วุจฺจติ. สา ปน ‘‘อยํ โน ปุตฺตสฺส ภริยา’’ติ สสฺสุสสุเรหิ อธิคนฺตพฺพา ชานิตพฺพาติ วธูติ วุจฺจติ. คตฺยตฺถานํ กตฺถจิ พุทฺธิยตฺถกถนโต อยมตฺโถ ลพฺภเตว. ‘‘สุณฺหา, สุณิสา, วธู’’ อิจฺเจเต ปริยายา. สงฺโฆติ ภิกฺขุสมูโห. สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ, สุฏฺุ วา กิเลเส หนฺติ เตน เตน มคฺคาสินา มาเรตีติปิ สงฺโฆ, ปุถุชฺชนาริยวเสน วุตฺตาเนตานิ. วิวิเธ สตฺเต อาหนติ ภุโส ฆาเตตีติ พฺยคฺโฆ. โส เอว ‘‘วิยคฺโฆ, วคฺโฆ’’ติ จ วุจฺจติ. อปรมฺปิ ปุณฺฑรีโกติ ตสฺส นามํ. ทุพฺพเล สกุเณ หนฺตีติ สกุณคฺฆิ, เสโน, อยํ ปน หนธาตุ ทิวาทิคเณ ‘‘ปฏิหฺตี’’ติ อกมฺมกํ กตฺตุปทํ ชเนติ. ตถา หิ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเย โสเต ปฏิหฺตี’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ.
อน ปาณเน. ปาณนํ สสนํ. อนติ. อานํ, ปานํ. ‘‘ตตฺถ อานนฺติ อสฺสาโส. ปานนฺติ ปสฺสาโส. เอเตสุ อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต. ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วินยฏฺกถายํ วุตฺตํ, สุตฺตนฺตฏฺกถาสุ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา อาคตํ. ตตฺถ ยสฺมา สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล ปมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ปจฺฉา พาหิรวาโต สุขุมํ รชํ คเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสนฺโต ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายติ, ตสฺมา วินยฏฺกถายํ ‘‘อสฺสาโสติ พหิ นิกฺขมนวาโต, ปสฺสาโสติ อนฺโต ปวิสนวาโต’’ติ วุตฺตํ. เอเตสุ ¶ ทฺวีสุ นเยสุ วินยนเยน อนฺโต อุฏฺิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺิตสสนํ ปสฺสาโส. สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฏฺหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส. อนฺโต อุฏฺหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโส. อยเมว จ นโย ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ เวทิตพฺพํ.
ธน ธฺเ. ธนนํ ธฺํ, สิริปฺุปฺานํ สมฺปทาติ อตฺโถ. ธาตุอตฺโถ หิ เยภุยฺเยน ภาววเสน กถิยติ เปตฺวา วกฺกรุกฺขตเจติ เอวมาทิปฺปเภทํ. ยถา ภาวตฺเถ วตฺตมาเนน ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ยฺยการํ กตฺวา เถนนํ เถยฺยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิธ ยปจฺจเยน สทฺธึ นการสฺส ฺการํ กตฺวา ธนนํ ธฺนฺติ วุจฺจติ. ธนิโน วา ภาโว ธฺํ, ตสฺมึ ธฺเ. ธนฺติ, ธนติ. ธนิตํ. ธฺํ. ยสฺมา ปน ธฺสทฺเทน สิริปฺุปฺาสมฺปทา คหิตา, ตสฺมา ‘‘ธฺปฺุลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายี’’ติอาทีสุ ธฺสทฺเทน สิริปฺาว คเหตพฺพา ปฺุสฺส วิสุํ วจนโต.
‘‘นทโต ปริสายนฺเต, วาทิตพฺพปหาริโน;
เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธฺา เต นรปุงฺคว.
ทีฆงฺคุลี ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;
เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ, เตปิ ธฺา คุณนฺธร.
มธุรานิ ปหฏฺานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;
เยเตวากฺยานิ โสสฺสนฺติ, เตปิ ธฺานรุตฺตมา’’ติ
เอวมาทีสุ ¶ ปน ธฺสทฺเทน ปฺุสมฺปทา คเหตพฺพา, ปฺุสมฺปทาย วา สทฺธึ สิริปฺาสมฺปทาปิ คเหตพฺพา. อิทเมตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ธฺํ สิริปฺุปฺาสมฺปทา เอเตสํ อตฺถีติ ธฺา’’ติ. ‘‘ธฺํ มงฺคลสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ ตุ ‘‘อุตฺตมรตนํ อิท’’นฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺธายิตพฺพนฺติ ธฺํ, สิริสมฺปนฺนํ ปฺุสมฺปนฺนํ ปฺาสมฺปนฺนนฺติปิ อตฺโถ ยุชฺชติ. ‘‘ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูป’’นฺติ จ อาทีสุ ‘‘นตฺถิ ธฺสมํ ธน’’นฺติ วจนโต ธนายิตพฺพนฺติ ธฺํ, กึ ตํ? ปุพฺพณฺณํ. อปิจ โอสธิวิเสโสปิ ธฺนฺติ วุจฺจติ. ธนสทฺทสฺส จ ปน สมาสวเสน ‘‘อธโน, นิทฺธโน’’ติ จ นตฺถิ ธนํ เอตสฺสาติ อตฺเถน ทลิทฺทปุคฺคโล วุจฺจติ. ‘‘นิธนํ ยาตี’’ติเอตฺถ ตุ กมฺปนตฺถวาจกสฺส ธูธาตุสฺส วเสน วินาโส นิธนนฺติ วุจฺจตีติ.
มุน คติยํ. มุนติ.
จิเน มฺนายํ. อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, ยถา คิเล, ยถา จ มิเล. จินายติ, โอจินายติ. ‘‘สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตู’’ติ อิทเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ. โอจินายตติ อวมฺตูติ.
อิติ ภูวาทิคเณ ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ปการนฺตธาตุ
อิทานิ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต –
ปา ปาเน. ปานํ ปิวนํ. ‘‘ปาติ, ปานฺติ. ปาตุ, ปานฺตุ’’ อิจฺจาทิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;
อยฺหิเต มยา รูฬฺโห, สโร ปาสฺสติ โลหิตนฺติ.
อตฺร ¶ หิ ปาสฺสตีติ ปิวิสฺสติ. ‘‘ปาสฺสติ, ปาสฺสนฺติ. ปาสฺสสิ, ปาสฺสถ. ปาสฺสามิ, ปาสฺสาม’’ อิจฺจาทินา, ‘‘อปสฺสา, อปสฺสํสุ’’ อิจฺจาทินา จ นเยน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ นยฺูหิ. โก หิ สมตฺโถ สพฺพานิ พุทฺธวจนสาคเร วิจิตฺรานิ วิปฺปกิณฺณรูปนฺตรรตนานิ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ, ตสฺมา สพฺพาสุปิ ธาตูสุ สงฺเขเปน คหณูปายมตฺตเมว ทสฺสิตํ. ปิวติ, ปิวนฺติ. ปิวํ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวํ ภาคิรโสทกํ. การิเต กุมารํ ขีรํ ปาเยติ. มุหุตฺตํ ตณฺหาสมนํ, ขีรํ ตฺวํ ปายิโต มยา. กมฺเม ปียติ, ปีตํ. ตุมาทีสุ ‘‘ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปิตฺวา, ปิวิตฺวา, ปาเยตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิ. อฺเสุปิ าเนสุ ปาฬินยานุรูเปน สทฺทรูปานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิ.
ปา รกฺขเณ. ปาติ. นิปาติ. ปิตา, โคโป.
ปา ปูรเณ. ปาติ, วิปฺปาติ. วิปฺโป.
วิปฺโปติ พฺราหฺมโณ. โส หิ วิปฺเปติ ปูเรติ วิสิฏฺเน เวทุจฺจารณาทินา อตฺตโน พฺราหฺมณกมฺเมน โลกสฺส อชฺฌาสยํ อตฺตโน จ หทเย เวทานีติ วิปฺโปติ วุจฺจติ. ‘‘ชาโต วิปฺปกุเล อห’’นฺติ เอตฺถ หิ พฺราหฺมโณ ‘‘วิปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ตสฺส กุลํ วิปฺปกุลนฺติ.
ปู ปวเน. ปวติ. ปุตฺโต, ปฺุํ. เอตฺถ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปวติ โสเธตีติ ปุตฺโต. กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘ปุนาตี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ปุตฺโต’ตฺรโช สุโต สูนุ,
ตนุโช ตนโย’รโส;
ปุตฺตนตฺตาทโย จาถ,
อปจฺจนฺติ ปวุจฺจเร.
อิตฺถิลิงฺคมฺหิ ¶ วตฺตพฺเพ, ปุตฺตีติ อตฺรชาติ จ;
วตฺตพฺพํ เสสฏฺาเนสุ, ยถารหมุทีรเย;
ปาฬิยฺหิ อตฺรชาติ, อิตฺถี ปุตฺตี กถิยติ;
เอตฺถ ปน –
‘‘ตโต ทฺเว สตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;
ราชกฺา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวี’’ติ
อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ‘‘ปุตฺตี, ธีตา, ทุหิตา, อตฺตชา’’ติ อิจฺเจเต ปริยายา. เอวํ อตฺรชาติ อิตฺถิวาจกสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส ทสฺสนโต สุตสทฺทาทีสุปิ อิตฺถิลิงฺคนโย ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตถา หิ โลเก ‘‘เวสฺโส, สุทฺโท, นโร, กึปุริโส’’ อิจฺจาทีนํ ยุคฬภาเวน ‘‘เวสฺสี, สุทฺที, นารี, กึปุริสี’’ติอาทีนิ อิตฺถิวาจกานิ ลิงฺคานิ ทิสฺสนฺติ. ‘‘ปุริโส ปุมา’’ อิจฺจาทีนํ ปน ยุคฬภาเวน อิตฺถิวาจกานิ อิตฺถิลิงฺคานิ น ทิสฺสนฺติ. ปฺุนฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน การกํ ปวติ โสเธตีติ ปฺุํ. กิยาทิคณํ ปน ปตฺวา ปุนาตีติ ปฺุนฺติ วตฺตพฺพํ.
อฺโ อตฺโถปิ วตฺตพฺโพ, นิรุตฺติลกฺขณสฺสิโต;
ตสฺมา นิพฺพจนํ เยฺยํ, ชนปูชาทิโต อิธ.
ปรํ ปุชฺชภวํ ชเนตีติ ปฺุํ. สทา ปูชิตํ วา ชเนตีติ ปฺุํ. ชนํ อตฺตการํ ปุนาตีติ ปฺุํ. อเสสํ อปฺุํ ปุนาตีติ ปฺุํ.
กลฺยาณํ กุสลํ ปฺุํ, สุภมิจฺเจว นิทฺทิเส;
กมฺมสฺส กุสลสฺสาธิ-วจนํ วจเน ปฏุ.
เป คติยํ. เปติ, เปนฺติ. เปสิ, เปถ. อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อสฺสขฬุงฺโก เปหีติ วุตฺโต วิทฺโธ สมาโน โจทิโต สารถินา ปจฺฉโต ปฏิสกฺกติ, ปิฏฺิโต รถํ ปฏิวตฺเตติ. อุมฺมคฺคํ คณฺหาติ, อุพฺพฏุมํ รถํ กโรติ.
เป ¶ วุทฺธิยํ ปยติ. ปาโย, อปาโย. เอตฺถ อปาโยติ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโย. อยธาตุวเสนปิ อตฺโถ เนตพฺโพ, อยโต วุทฺธิโต, สุขโต วา อเปโตติ อปาโย, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยอสุรกายา.
เป โสสเน. ปายติ, ปยติ วา. นิปโก. เอตฺถ นิปโก นิปยติ วิโสเสติ ปฏิปกฺขํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, สมฺปชาโน.
คุป รกฺขเณ. โคปติ. โคปโก.
นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สานฺตรพาหิรํ.
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคา.
โคเปถาติ โคเปยฺย รกฺเขยฺย.
วป สนฺตาเน. วปติ.
สป สมวาเย. สปติ.
จุป มนฺทคติยํ. โจปติ.
ตุป หึสายํ. โตปติ. ตุปฺปติ.
คุป โคปนชิคุจฺฉเนสุ. โคปติ, ชิคุจฺฉติ. ชิคุจฺฉํ, ชิคุจฺฉมาโน. เชคุจฺฉี. ชิคุจฺฉิตฺวา อิจฺจาทีนิ.
กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุ. กปฺปติ. กปฺปูโร.
กปุ สามตฺถิเย. อิทํ อมฺหากํ กปฺปติ. เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติ.
กป กรุณายํ. กปติ. กปโณ, กาปฺํ. ตตฺถ กปตีติ กรุณายติ, กาปฺนฺติ กปณภาโว.
สป ¶ อกฺโกเส. สปติ. สปโถ, อภิสปโถ, อภิสปิโต, สปนโก.
วป พีชนิกฺเขเป. พีชํ วปติ. วาปโก. วาปิตํ ธฺํ. วุตฺตํ พีชํ ปุริเสน. พีชํ วปฺปติ. วปฺปมงฺคลํ.
สุป สยเน. สุปติ. สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเร. สุตฺโต ปุริโส, สุปนํ, สุตฺตํ.
ขิป เปรเณ. เปรณํ จุณฺณิกรณํ ปิสนํ. เขปติ. เขปโก.
ขิป อพฺยตฺตสทฺเท. ขิปติ. ขิปิตสทฺโท. ยทา จ ธมฺมํ เทเสนฺโต, ขิปิ โลกคฺคนายโก.
ขิป ฉฑฺฑโน. ขิปติ, อุกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, อวขิปติ, สํขิปติ. ขิตฺตํ, อุกฺขิตฺตํ, ปกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตํ อิจฺจาทีนิ.
โอป นิฏฺุภเน. นิฏฺุภนํ เขฬปาตนํ. โอปติ. โอสธํ สงฺขริตฺวา มุเข เขฬํ โอปิ.
ลิปิ อุปเลเป. เลปติ. ลิตฺตํ ปรเมน เตชสา.
ขิปิ คติยํ. ขิมฺปติ.
ฑิป เขเป. เฑปติ.
นิทปิ นิทมฺปเน. นิทมฺปนํ นาม สสฺสรุกฺขาทีสุ วีหิสีสํ วา วรกสีสํ วา อจฺฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกสาขํ วา อภฺชิตฺวา ยถาิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว วา ปณฺณมตฺตสฺเสว วา คหณํ. ปุริโส วีหิสีสํ นิทมฺปติ, รุกฺขปตฺตํ นิทมฺปติ. นิทมฺปโก, นิทมฺปิตํ, นิทมฺปิตุํ, นิทมฺปิตฺวา.
ตป ¶ ทิตฺติยํ. ทิตฺติ วิโรจนํ. ทิวา ตปติอาทิจฺโจ.
ตป อุพฺเพเค. อุพฺเพโค อุตฺราโส ภีรุตา. ตปติ, อุตฺตปติ. โอตฺตปฺปํ, โอตฺตปฺปิยํ ธนํ.
ตป ธูป สนฺตาเป. ตปติ. ตโปธนํ, อาตาโป. อาตาปี. อาตปํ. ธูปติ, สนฺธูปโน, กมฺเม ตาปิยติ. ธูปิยติ. ภาเว ตาปนํ, ตาโป, ปริตาโป, สนฺตาโป. ธูปนํ.
ปการนฺตธาตุรูปานิ.
ผการนฺตธาตุ
ปุปฺผ วิกสเน. อกมฺมโก จายํ สกมฺมโก จ. ปุปฺผติ. ปุปฺผํ, ปุปฺผนํ, ปุปฺผิโต, ปุปฺผิตุํ, ปุปฺผิตฺวา. ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา. ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท. มฺชูสโก นาม รุกฺโข ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ปุปฺผติ.
ตุผ หึสายํ. โตผติ.
ทผ ทผิ วปฺผ คติยํ. ทผติ. ทมฺผติ. วปฺผติ.
ทิผ กถนยุทฺธนินฺทาหึสาทาเนสุ. เทผติ. เทโผ.
ตผ ติตฺติยํ. ติตฺติ ตปฺปนํ, ตผติ.
ทุผ อุปกฺกิเลเส. อุปกฺกิลิสฺสนํ อุปกฺกิเลโส. โทผติ.
คุผ คนฺเถ. คนฺโถ คนฺถิกรณํ. โคผติ.
ผการนฺตธาตุรูปานิ.
พการนฺตธาตุ
ภพฺพ ¶ หึสายํ. ภพฺพติ. ภพฺโพ.
ปพฺพ วพฺพ มพฺพ กพฺพ ขพฺพ คพฺพ สพฺพ จพฺพ คติยํ. ปพฺพติ. วพฺพติ. มพฺพติ. กพฺพติ. ขพฺพติ. คพฺพติ. สพฺพติ. จพฺพติ.
อพฺพ สพฺพ หึสายฺจ. คตฺยาเปกฺขาย จกาโร. อพฺพติ. สพฺพติ.
กุพิ อจฺฉาทเน. กุพฺพติ.
ลุพิ ตุพิ อทฺทเน. ลุมฺพติ. ตุมฺพติ. ลุมฺพินีวนํ. อุทกตุมฺโพ. อโถปิ ทฺเว จ ตุมฺพานิ.
จุพิ วทนสํโยเค. ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพติ. มุเข จุมฺพติ. เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ วทนสํโยเค จุพิธาตุ วตฺตติ, กถํ อมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏติ เอตฺถ อวทเน อวิฺาณเก ปพฺพตกูเฏ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺต’’นฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภวํ เจตสิ เปตฺวา วุตฺตํ, ยถา อทสฺสนสมฺภเวปิ ทสฺสนสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา ‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา’’ติ อจกฺขุกานมฺปิ รุกฺขานํ ทสฺสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ จุมฺพนาการสทิเสนากาเรน สมฺภูตตฺตา อวทนานมฺปิ อมฺพุธรพินฺทูนํ จุมฺพนํ วุตฺตํ. สภาวโต ปน อวิฺาณกานํ ทสฺสนจุมฺพนาทีนิ จ นตฺถิ, สวิฺาณกานํเยว ตานิ โหนฺตีติ. อยํ นโย กมุ ปทวิกฺเขเปติอาทีสุปิ เนตพฺโพ.
อุพฺพิ ตุพฺพิ ถุพฺพิ ทุพฺพิ ธุพฺพิ หึสตฺถา. อุพฺพติ. ตุพฺพติ. ถุพฺพติ. ทุพฺพติ. ทุพฺพา. ธุพฺพติ. เอตฺถ ทุพฺพาติ ทพฺพติณํ, ยํ ‘‘ติริยา นาม ติณชาตี’’ติ ปาฬิยํ อาคตํ. เอตฺถ จ ทุพฺพาติ อิตฺถิลิงฺคํ, ทพฺพนฺติ นปุํสกลิงฺคนฺติ ทฏฺพฺพํ.
มุพฺพิ ¶ พนฺธเน. มุพฺพติ.
กุพฺพิ อุคฺคเม. กุพฺพติ.
ปุพฺพ ปพฺพ สพฺพ ปูรเณ. ปุพฺพติ. ปพฺพติ. สพฺพติ. เอตฺต สิยา ‘‘นนุ โภ ปุพฺพสพฺพสทฺทา สพฺพนามานิ, กสฺมา ปเนเต ธาตุจินฺตายํ คหิตา’’ติ? วุจฺจเต – สพฺพนาเมสุ จ ตุมนฺตาทิวิรหิเตสุ จ นิปาเตสุ อุปสคฺเคสุ จ ธาตุจินฺตา นาม นตฺถิ, อิมานิ ปน สพฺพนามานิ น โหนฺติ. เกวลํ สุติสามฺเน สพฺพนามานิ วิย อุปฏฺหนฺติ, เตน เต ตพฺภาวมุตฺตตฺตา ธาตุจินฺตายํ ปุพฺพาจริเยหิ คหิตา ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ ปโยคทสฺสนโตติ. ยทิ เอวํ กสฺมา พุทฺธวจเน เอตานิ รูปานิ น สนฺตีติ? อนาคมนภาเวน น สนฺติ, น อวิชฺชมานภาเวน. กิฺจาปิ พุทฺธวจเนสุ เอตานิ รูปานิ น สนฺติ, ตถาปิ โปราเณหิ อนุมตา ปุราณภาสาติ คเหตพฺพานิ, ยถา ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ ‘‘นาถตี’’ติ รูปํ พุทฺธวจเน อวิชฺชมานมฺปิ คเหตพฺพํ โหติ, เอวํ อิมานิปิ. ตสฺมา โวหาเรสุ วิฺูนํ โกสลฺลตฺถาย สาสเน อวิชฺชมานาปิ สาสนานุรูปา โลกิกปฺปโยคา คเหตพฺพาติ ‘‘ปุพฺพติ สพฺพตี’’ติ รูปานิ คหิตานิ. เอส นโย อฺเสุปิ าเนสุ เวทิตพฺโพ.
จมฺพ อทเน. จมฺพติ.
กพฺพ ขพฺพ คพฺพ ทพฺเพ. ทพฺโพ อหงฺกาโร. กพฺพติ. ขพฺพติ. คพฺพติ.
อพิ ทพิ สทฺเท. อมฺพติ. อมฺพา, อมฺพุ. ทมฺพติ.
ลพิ อวสํสเน. อวสํสนํ อวลมฺพนํ. ลมฺพติ, วิลมฺพติ, พฺยาลมฺพติ. นีเจ โจ’ลมฺพเต สูริโย. อาลมฺพติ ¶ . อาลมฺพนํ, ตทาลมฺพนํ, ตทาลมฺพณํ, ตทาลมฺพํ วา. ลาพุ. อลาพุ วา, อกาโร หิ ตพฺภาเว.
พการนฺตธาตุรูปานิ.
ภการนฺตธาตุ
ภา ทิตฺติยํ. จนฺโท ภาติ, ปฺหา มํ ปฏิภาติ. รตฺติ วิภาติ. ภาณุ, ปฏิภานํ. วิภาตา รตฺติ.
ภี ภเย. ภายติ. ภยํ, ภยานโก, ภีโม, ภีมเสโน, ภีรุ, ภีรุโก, ภีรุกชาติโก. การิเต ‘‘ภาเยติ, ภายยติ, ภายาเปติ, ภายาปยตี’’ติ รูปานิ.
สภุ สมฺภุ หึสายํ. สภติ. สมฺภติ.
สุมฺภ ภาสเน จ. จกาโร หึสาเปกฺขโก. สุมฺภติ. สุมฺโภ. กุสุมฺโภ.
เอตฺถ สุมฺโภติ อาวาโฏ. ‘‘สุมฺภํ นิกฺขนาหี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. กุสุมฺโภติ ขุทฺทกอาวาโฏ, ‘‘ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุสุมฺเภ ปริปูเรนฺตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
อพฺภ วพฺภ มพฺภ คติยํ. อพฺภติ. อพฺโภ. วพฺภติ. มพฺภติ.
เอตฺถ อพฺโภติ เมโฆ. โส หิ อพฺภติ อเนกสตปฏโล หุตฺวา คจฺฉตีติ ‘‘อพฺโภ’’ติ วุจฺจติ. ‘‘วิชฺชุมาลี สตกฺกกู’’ติ วุตฺตํ. สตกฺกกูติ จ อเนกสตปฏโล. เอตฺถ จ อพฺภสทฺโท ติลิงฺคิโก ทฏฺพฺโพ. ตถา ¶ หิ อยํ ‘‘อพฺภุฏฺิโตว ส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ เอตฺถ ปุลฺลิงฺโค. ‘‘อพฺภา, มหิกา, ธูโม, รโช, ราหู’’ติ เอตฺถ อิตฺถิลิงฺโค. ‘‘อพฺภานิ จนฺทมณฺฑลํ ฉาเทนฺตี’’ติ เอตฺถ นปุํสกลิงฺโค.
อิมานิ ปน เมฆสฺส นามานิ –
เมโฆ วลาหโก ลงฺฆิ, ชีมูโต อมฺพุโท ฆโน;
ธาราธโร อมฺพุธโร, ปชฺชุนฺโน หิมคพฺภโก.
ยภ เมถุเน. มิถุนสฺส ชนทฺวยสฺส อิทํ กมฺมํ เมถูนํ, ตสฺมึ เมถุเน ยภธาตุ วตฺตติ. ยภติ. ยาภสฺสํ.
เอตฺถ จ ‘‘เมถุน’’นฺติ เอสา สพฺภิวาจา, ลชฺชาสมฺปนฺเนหิ ปุคฺคเลหิ วตฺตพฺพภาสาภาวโต. ตถา หิ ‘‘เมถุโน ธมฺโม น ปฏิเสวิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘น เม ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน’’ติ จ โสภเน วาจาวิสเย อยํ ภาสา อาคตา. ‘‘ยภตี’’ติอาทิกา ปน ภาสา ‘‘สิขรณี’’ติอาทิกา ภาสา วิย อสมฺภิวาจา. น หิ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน โลกิยชโนปิ อีทิสึ วาจํ ภาสติ. เอวํ สนฺเตปิ อธิมตฺตุกฺกํสคตหิโรตฺตปฺโปปิ ภควา มหากรุณาย สฺโจทิตหทโย โลกานุกมฺปาย ปริสมชฺเฌ อภาสิ. อโห ตถาคตสฺส มหากรุณาติ.
อิมานิ ปน เมถุนธมฺมสฺส นามานิ –
สํเวสนํ นิทฺธุวนํ, เมถุนํ สูรตํ รตํ;
พฺยถโย คามธมฺโม จ, ยาภสฺสํ โมหนํ รติ.
อสทฺธมฺโม จ วสล-ธมฺโม มีฬฺหสุขมฺปิ จ;
ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, ทฺวนฺโท คมฺโม’ทกนฺติโก.
สิภ วิภ กตฺถเน. สิภติ. วิภติ.
เทภ ¶ อภิ ทภิ สทฺเท. เทภติ. อมฺภติ. อมฺโภ. ทมฺภติ.
เอตฺถ จ อมฺโภ วุจฺจติ อุทกํ. ตฺหิ นิชฺชีวมฺปิ สมานํ โอฆกาลาทีสุ วิสฺสนฺทมานํ อมฺภติ สทฺทํ กโรตีติ อมฺโภติ วุจฺจติ.
อิมานิสฺส นามานิ –
ปานียํ อุทกํ โตยํ, ชลํ ปาโต จ อมฺพุ จ;
ทกํ กํ สลิลํ วาริ, อาโป อมฺโภ ปปมฺปิ จ.
นีรฺจ เกปุกํ ปานิ, อมตํ เอลเมว จ,
อาโปนามานิ เอตานิ, อาคตานิ ตโต ตโต.
เอตฺถ จ ‘‘วาลคฺเคสุ จ เกปุเก. ปิวิตฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานี’’ติอาทโย ปโยคา ทสฺเสตพฺพา.
ถภิ ขภิ ปฏิพทฺเธ ถมฺภติ, วิตฺถมฺภติ. ขมฺภติ, วิกฺขมฺภติ. ถมฺโภ. ถทฺโธ, อุปตฺถมฺโภ. อุปตฺถมฺภินี. วิกฺขมฺโภ. วิกฺขมฺภิตกิเลโส.
ชภ ชภิ คตฺตวินาเม. ชภติ. ชมฺภติ, วิชมฺภติ. วิชมฺภนํ, วิชมฺภิตา. วิชมฺภนฺโต, วิชมฺภมาโน, วิชมฺภิโต.
สพฺภ กถเน. สพฺภติ.
วพฺภ โภชเน. วพฺภติ.
คพฺภ ธารเณ. คพฺภติ. คพฺโภ.
เอตฺถ คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิปิ วุจฺจติ กุจฺฉิคตปุตฺโตปิ. ตถา หิ ‘‘ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว’’ติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ. ‘‘คพฺโภ เม เทว ปติฏฺิโต. คพฺโภ จ ปติโต ฉมา’’ติ จ เอตฺถ ปน กุจฺฉิคตปุตฺโต. อปิจ คพฺโภติ อาวาสวิเสโส. ‘‘คพฺภํ ¶ ปวิฏฺโ’’ติอาทีสุ หิ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ.
รภ ราภสฺเส. อาปุพฺโพ รภ หึสากรณวายมเนสุ. ราภสฺสํ ราภสภาโว. ตํสมงฺคิโน ปน ปาฬิยํ ‘‘จณฺฑา รุทฺธา รภสา’’ติ เอวํ อาคตา.
ตตฺถ รภสาติ กรณุตฺตริยา. รภติ, อารภติ, สมารภติ, อารมฺภติ. รภโส. อารมฺโภ. สมารมฺโภ, อารภนฺโต. สมารภนฺโต. อารทฺธํ เม วีริยํ. สารมฺภํ. อนารมฺภํ. สารมฺโภ เต น วิชฺชติ. ปการณารมฺโภ. วีริยารมฺโภ. อารภิตุํ. อารภิตฺวา. อารพฺภ.
เอตฺถ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กฺริยาย วีริเย หึสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต.
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภภิ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;
อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ
เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํ. ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ เอตฺถ อาปตฺติ. ‘‘มหายฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลฺลา’’ติ เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกฺริยา. ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน’’ติ เอตฺถ วีริยํ. ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ เอตฺถ หึสา. ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ เอตฺถ เฉทนภฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิจฺเจวํ –
กมฺเม ¶ อาปตฺติยฺเจว, วีริเย หึสากฺริยาสุ จ;
วิโกปเน จ อารมฺภ-สทฺโท โหตีติ นิทฺทิเส;
ลภ ลาเภ. ลภติ, ลพฺภติ. ลาโภ, ลทฺธํ, อลตฺถ, อลตฺถุํ.
สุภ ทิตฺติยํ. โสภติ. โสภา, โสภนํ, โสภิโต.
ขุภ สฺจลเน. โขภติ, สงฺโขภติ. หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา. โขภา, สงฺโขโภ.
นภ ตุภ หึสายํ. นภติ. ตุภติ.
สมฺภ วิสฺสาเส. สมฺภติ. สมฺภตฺติ, สมฺภตฺโต.
ลุภ วิโมหเน. โลภติ, ปโลภติ. ถุลฺลกุมารีปโลภนํ. การิเต ปน ‘‘โลเภติ, ปโลเภติ, ปโลเภตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ทิวาทิคณํ ปน ปตฺวา คิทฺธิยตฺเถ ‘‘ลุพฺภตี’’ติ รูปํ ภวติ.
ทภิ คนฺถเน. ทมฺภติ. ทมฺภนํ.
รุภิ นิวารเณ. รุมฺภติ, สนฺนิรุมฺภติ. สนฺนิรุมฺโภ, สนฺนิรุมฺภิตฺวา.
อุภ อุพฺภ อุมฺภ ปูรเณ. อุภติ. อุพฺภติ. อุมฺภติ. อุภนา. อุพฺภนา. อุมฺภนา. โอโภ. เกฏุภํ. อุพฺภํ. กุมฺโภ. กุมฺภี. การิเต ‘‘โอเภติ. อุพฺเภติ. อุมฺเภตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ เกฏุภนฺติ กฺริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการิยสตฺถํ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ กิเฏติ คเมติ กฺริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต เกเฏนฺโต คเมนฺโต โอเภติ ปูเรตีติ เกฏุตํ กิฏอุภธาตุวเสน. อุพฺภติ อุพฺเภติ ¶ ปูเรตีติ อุพฺภํ, ปูรณนฺติ อตฺโถ. จริยาปิฏเกปิ หิ อีทิสี สทฺทคติ ทิสฺสติ, ตํ ยถา? ‘‘มหาทานํ ปวตฺเตสิ, อจฺจุพฺภํ สาครูปม’’นฺติ. ตตฺถ จ อจฺจุพฺภนฺติ อติวิย ยาจกานํ อชฺฌาสยํ ปูรณํ. อกฺขุมฺภนฺติปิ ปาโ. กุมฺโภติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน อุพฺเภตพฺโพติ กุมฺโภ, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน กุมฺภี. เอตฺถ จ ‘‘กุมฺภี โธวติ โอนโต’’ติ ปโยโค.
กุมฺภสทฺโท ฆเฏ หตฺถิ-สิโรปิณฺเฑ ทสมฺพเณ;
ปวตฺตตีติ วิฺเยฺโย, วิฺุนา นยทสฺสินา.
ภการนฺตธาตุรูปานิ.
มการนฺตธาตุ
มา มาเน สทฺเท จ. มาติ. มาตา. เอตฺถ มาตาติ ชนิกา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วา.
มู พนฺธเน. มวติ. กิยาทิคณสฺส ปนสฺส ‘‘มุนาตี’’ติ รูปํ.
เม ปฏิทานอาทาเนสุ. เมติ, มยติ. เมธา.
เอตฺถ เมธาติ ปฺา. สา หิ สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธาติ วุจฺจติ. เอตฺถ ปน เมตีติ คณฺหาติ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา’’ติ. สงฺคมตฺถวาจกสฺส ปน เมธธาตุสฺส วเสน เมธติ สีลสมาธิอาทีหิ สทฺธมฺเมหิ สิริยา จ สงฺคจฺฉตีติ เมธาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘ทฺวิธาตุเยกธาตุยา ¶ , ทฺวิรตฺถวติยาปิ จ;
เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, ชฺา สุคตสาสเน’’ติ.
โอมา สามตฺถิเย. สามตฺถิยํ สมตฺถภาโว. อลุตฺตนฺโตยํ ธาตุ, โอมาติ, โอมนฺติ.
อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘โอมาติ ภนฺเต ภควา อิทฺธิยา มโนมเยน กาเยน พฺรหฺมโลกํ อุปสงฺกมิตุ’’นฺติ. ตตฺถ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติ.
ติมุ อทฺทภาเว. อทฺทภาโว ตินฺตภาโว. เตมติ. ตินฺโต, เตมิโย. เตมิตุกามา เตมึสุ.
เอตฺถ เตมิโยติ เอวํนามโก กาสิรฺโ ปุตฺโต โพธิสตฺโต. โส หิ รฺโ เจว มหาชนสฺส จ หทยํ เตเมนฺโต อทฺทภาวํ ปาเปนฺโต สีตลภาวํ ชเนนฺโต ชาโตติ ‘‘เตมิโย’’ติ วุจฺจติ.
นิตมิ กิลมเน. นิตมฺมติ. หทยํ ทยฺหเต นิตมฺมามิ.
จมุ ฉมุ ชปุ ฌมุ อุมุ ชิมุ อทเน. จมติ. จมู. จมูติ เสนา. ฉมติ. ชมติ. ฌมติ. อุมติ. เชมติ.
กมุ ปทวิกฺเขเป. ปทวิกฺเขโป ปทสา คมนํ. อิทํ ปน โวหารสีสมตฺตํ วจนํ, ตสฺมา ‘‘นาสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมตี’’ติอาทีสุ อปทวิกฺเขปตฺโถปิ คเหตพฺโพ. กมติ. จงฺกมติ, อติกฺกมติ. อภิกฺกมติ. ปฏิกฺกมติ. ปกฺกมติ. ปรกฺกมติ. วิกฺกมติ. นิกฺกมติ. สงฺกมติ. สงฺกมนํ. สงฺกนฺติ. กมนํ. จงฺกมนํ. อติกฺกโม. อภิกฺกโม. ปฏิกฺกโม. ปกฺกโม. วิกฺกโม. นิกฺกโม. อติกฺกนฺโต ปุริโส. อภิกฺกนฺตา รตฺติ. นิกฺขมติ. อภินิกฺขมติ. การิเต ¶ นิกฺขาเมติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ยสฺมา ปนายํ ธาตุ จุราทิคณํ ปตฺวา อิจฺฉากนฺติ ยตฺเถสุ วตฺตติ, ตสฺมา เตปิ อตฺเถ อุปสคฺควิเสสิเต กตฺวา อิธ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วตฺตพฺพมฺปิ อวตฺวา อุปริ จุราทิคเณเยว กเถสฺสาม.
ยมุ อุปรเม. อุปรโม วิรมนํ. ยมภิ. ยโม. ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ยมามเสติ อุปรมาม, นสฺสาม, มรามาติ อตฺโถ.
นม พหุตฺเต สทฺเท. พหุตฺโต สทฺโท นาม อุคฺคตสทฺโท. นมติ.
อม ทม หมฺม มิม ฉม คติมฺหิ. อมติ. ทมติ. หมฺมติ. มิมติ. ฉมติ. ฉมา.
ฉมาติ ปถวี. ฉมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค ทฏฺพฺโพ, ‘‘น ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ จ ‘‘ฉมายํ ปริวตฺตามิ วาริจโรว ฆมฺเม’’ติ จ ปโยคทสฺสนโต. โส จ โข สตฺตหิ อฏฺหิ วา วิภตฺตีหิ ทฺวีสุ จ วจเนสุ โยเชตพฺโพ. ฉมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ฉมา.
ธม สทฺทคฺคิสํ โยเคสุ. ธมธาตุ สทฺเท จ มุขวาเตน สทฺธึ อคฺคิสํโยเค จ วตฺตติ. ตตฺถ ปมตฺเถ ‘‘สงฺขํ ธมติ. สงฺขธมโก. เภรึ ธมติ. เภริธมโก. ธเม ธเม นาติธเม’’ติ ปโยโค. ทุติยตฺเถ ‘‘อคฺคึ ธมติ. สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคึว สนฺธม’’นฺติ ปโยโค.
ภาม โกเธ. ภามติ.
นมุ ¶ นมเน. นมติ. นโม. นตํ, นมนํ. นติ. นมํ. นมมาโน. นมนฺโต. นมิโต. นามํ. นามิตํ. นมิตุํ. นตฺวา, นตฺวาน. นมิตฺวา, นมิตฺวาน, นมิตุน. การิเต ‘‘นาเมติ, นามยติ. นาเมตฺวา. นามยิตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ตตฺร หิ ‘‘นมติ นมิตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปทานิ นมนตฺเถ วนฺทนายฺจ ทฏฺพฺพานิ, ‘‘นโม นตฺวา’’ติ เอวํปการานิ ปน วนฺทนายเมว. อตฺรายมุปลกฺขณมตฺตา ปโยครจนา –
รุกฺโข ผลี ผลภารครุตาย นมิตฺวาน ภิชฺชติ;
วุทฺโธ ชราชชฺชรตาย นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;
สทฺโธ พุทฺธํ นมติ นมิตฺวา คจฺฉติ;
นโม พุทฺธสฺส สตฺถารํ นตฺวาน อคมาสีติ;
เอตฺถ นโมติ ปทํ นิปาเตสุปิ ลพฺภติ. เตน หิ ปจฺจตฺโตปโยควจนานิ อภินฺนรูปานิ ทิสฺสนฺติ ‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุ. นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติ. อุปสคฺเคหิปิ อยํ โยเชตพฺพา ‘‘ปณมติ, ปณาโม, อุณฺณมติ, อุณฺณติ’’ อิจฺจาทินา.
ขมุ สหเน. ขมติ. ขนฺติ. ขโม, ขมนํ, เอวํ ภาเว. กตฺตริ ปน ‘‘ขนฺตา. ขมิตา. ขโม โหติ สีตสฺสปิ อุณฺหสฺสปี’’ติ ปโยคา.
สม อทสฺสเน. สมติ, วูปสมติ อคฺคิ.
ยม ปริเวสเน. ยมติ. ยโม. ยมราชา.
สม สทฺเท. สมติ.
สม ถม เวลมฺเพ. สมติ. ถมติ.
วายม อีหายํ. วายมติ. วายาโม.
คมุ ¶ คติยํ. คจฺฉติ. คมโก. คโต. คติ. คมนํ. การิเต ‘‘คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ.
รมุ กีฬายํ. รมติ. วิรมติ. ปฏิวิรมติ. อุปรมติ. อารติ. วิรติ. ปฏิวิรติ. อุปรติ. เวรมณิ. วิรมณํ. รติ. รมณํ. รโต. อารโต วิรโต ปฏิวิรโต. อุปรโต, อุปรโม. อาราโม.
วมุ อุคฺคิรเณ. วมติ. วมถุ. วมฺมิโก.
ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;
วนฺตํ ปจฺจาวมิสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วรํ.
ตตฺถ วมฺมิโกติ วมตีติ, วนฺตโกติ, วนฺตุสฺสโยติ, วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโก. โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกน อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรยติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺึ คเหตฺวา ตสฺมึ มุฏฺินา ปีฬิยมาเน สิเนโหว นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโก.
เอตฺถ ปน ‘‘ภควา, หิมวา’’ติอาทีนิ ปทานิ น เกวลํ วนฺตุปจฺจยวเสเนว นิปฺผาเทตพฺพานิ, อถ โข วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผาเทตพฺพานิ, เตนาห วิสุทฺธิมคฺคการโก ‘‘ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ, ตสฺมา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ, คมนสทฺทโต คการํ, วนฺตสทฺทโต วการฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ, ยถา โลเก ‘เมหนสฺส ¶ ขสฺส มาลา’ติ วตฺตพฺเพ เมขลา’’ติ วทตา นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ ทสฺสิตา.
เอตฺถ, สิยา ‘‘วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, เยน ‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’ติ เอตฺถ เมการขการลาการานํ กมโต คหณํ ทิสฺสติ, ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’ติ เอตฺถ ปน ภการวการคการานํ กมโต คหณํ น ทิสฺสตี’’ติ? สจฺจํ, อิธ ปน ‘‘อคฺคาหิโต, วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติอาทีสุ วิย คุณสทฺทสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ คมนวนฺโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอวมวตฺวา สทฺทสตฺเถ เยภุยฺเยน คุณสทฺทานํ ปุพฺพนิปาตภฺวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สทฺทสตฺถวิทูนํ เกสฺจ วิฺูนํ มนํ โตเสตุํ ‘‘ภควา’’ติ ปเท อกฺขรกฺกมํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺถมตฺตนิทสฺสนวเสน ‘‘อาหิตคฺคิ, สมฺปนฺนวิชฺชาจรโณ’’ติอาทีนิ วิย ปุพฺพนิปาตวเสน ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วุตฺตํ. อีทิสสฺมิฺหิ าเน ‘‘อาหิตคฺคี’’ติ วา ‘‘อคฺคาหิโต’’ติ วา ‘‘ฉินฺนหตฺโถ’’ติ วา ‘‘หตฺถจฺฉินฺโน’’ติ วา ปเทสุ ยถา ตถา ิเตสุปิ อตฺถสฺส อยุตฺติ นาม นตฺถิ อฺมฺํ สมานตฺถตฺตา เตสํ สทฺทานํ.
เวทชาโตติอาทีสุ ปน าเนสุ อตฺเถวาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, ตฏฺฏีกายมฺปิ จ ทสฺสิตา ‘‘ภเค วมีติ ภควา. ภาเค วมีติ ภควา’’ติ. นิพฺพจนํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ภคสงฺขาตํ สิรึ อิสฺสริยํ ยสฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควา. อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลกา, วิเสสสนฺนิสฺสยโสภากปฺปฏฺิยภาวโต. เตปิ ภควา วมิ ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควา.
จกฺกวตฺติสิรึ ¶ ยสฺมา, ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ;
ปหาสิ โลกจิตฺตฺจ, สุคโต ภควา ตโต.
ตถา ขนฺธายตนธาตาทิเภเท ธมฺมโกฏฺาเส สพฺพํ ปปฺจ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตํ ธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ น ปจฺจาวมีติ ภควา. อถ วา สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหีติ ภควา.
ขนฺธายตนธาตาที, ธมฺมเภทา มเหสินา;
กณฺหสุกฺกา ยโต วนฺตา, ตโตปิ พควา มโต.
ชาตกฏฺกถายํ ปน หิมวาติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา. ตถา หิ สมฺภวชาตกฏฺกถายํ ‘‘หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺโตติ หิมวา. คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ชาตกฏฺกถายํ ‘‘หิมวา’’ติ ปทสฺส วมุธาตุวเสนปิ นิปฺผตฺติ ทสฺสิตา, อยํ นโย อีทิเสสุ าเนสุปิ เนตพฺโพ. ‘‘คุณวาคณวา’’ติอาทีสุ ปน น เนตพฺโพ. ยทิ นเยยฺย, ‘‘คุณวา คณวา’’ติ ปทานํ ‘‘นิคฺคุโณ ปริหีนคุโณ’’ติ เอวมาทิอตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺมา อยํ นโย สพฺพตฺถปิ น เนตพฺโพ. เอตฺถ สิยา ‘‘ยทิ ‘‘ภควา’ติอาทิปทานํ วมุธาตุวเสน นิปฺผตฺติ โหติ, กถํ ‘‘ภควนฺโต, ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ สิชฺฌนฺตี’’ติ? ยถา ‘‘ภควา’’ติ ปทํ นิรุตฺตินเยน สิชฺฌติ, ตถา ตานิปิ เตเนว สิชฺฌนฺติ. อจินฺเตยฺโย หิ นิรุตฺตินโย เกวลํ อตฺถยุตฺติปฏิพนฺธมตฺโตว, อตฺถยุตฺติยํ สติ นิปฺผาเทตุมสกฺกุเณยฺยานิปิ รูปานิ อเนเนว สิชฺฌนฺติ. เอตฺถ จ ¶ ยํ นิรุตฺติลกฺขณํ อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพํ สิยา, ตํ อุปริ รูปนิปฺผาทนาธิกาเร อุทาหรเณหิ สทฺธึ ปกาเสสฺสาม.
อิธ สารมเต มุนิราชมเต,
ปรมํ ปฏุตํ สุชโน ปิหยํ;
วิปุลตฺถธรํ ธนินีติมิมํ,
สตตํ ภชตํ มติสุทฺธกรํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺุนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สรวคฺคปฺจกนฺติโก นาม ธาตุวิภาโค
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๖. ภูวาทิคณิกปริจฺเฉท
อิโต ปรํ อวคฺคนฺตา, มิสฺสกา เจว ธาตุโย;
วกฺขามิ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุคา.
ยการนฺตธาตุ
ยา คติปาปุเณสุ. ยาติ, ยนฺติ. ยาตุ, ยนฺตุ. เยยฺย, เยยฺยุํ, อนุปริเยยฺยุํ. ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ยนฺโต ปุริโส. ยนฺตี อิตฺถี. ยนฺตํ กุลํ. ยานํ, อุปยานํ, อุยฺยานํ อิจฺจาทีนิ. ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยายติ, ยายนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺร ยานนฺติอาทีสุ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ, รถสกฏาทิ. อุปยนฺติ เอเตน อิสฺสรสฺส วา ปิยมนาปสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺตีติ อุปยานํ, ปณฺณาการํ. ‘‘อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยิ คเต’’ติ เอตฺถ หิ ปณฺณาการานิ ‘‘อุปยานานี’’ติ ¶ วุจฺจนฺติ. สมฺปนฺนทสฺสนียปุปฺผผลาทิตาย อุทฺธํ โอโลเกนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํ.
พฺยา อุมฺมีสเน. พฺยาติ, พฺยนฺติ. พฺยาสิ, พฺยาถ. พฺยามิ, พฺยาม. ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา. ตตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘ยาว พฺยาติ นิมฺมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ. ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติ, ปุราณภาสา เอสา, อยฺหิ ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิปริพฺพาชโก อโหสิ, ตสฺมึ กาเล มนุสฺสานํ โวหาโร.
ยุ มิสฺสเน คติยฺจ. โยติ, ยวติ. อายุ, โยนิ.
ตตฺถ ‘‘อายู’’ติ อาสทฺโท อุปสคฺโค. อายวนฺติ มิสฺสีภวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. อถ วา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ ตสฺมึ สติ อรูปธมฺมาติ อายุ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อายวนฏฺเน อายุ. ตสฺมิฺหิ สติ อรูปธมฺมา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘อายุ, ชีวิตํ, ปาโณ’’ อิจฺเจเต ปริยายา โลกโวหารวเสน. อภิธมฺมวเสน ปน ‘‘ิติ ยปนา ยาปนา ชีวิตินฺทฺริยํ’’ อิจฺเจเตปิ เตเหว สทฺธึ ปริยายา. โยนีติ อณฺฑชาทีนํ อณฺฑชาทีหิ สทฺธึ ยาย มิสฺสีภาโว โหติ, สา โยนิ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ยวนฺติ เอตฺถ สตฺตา เอกชาติสมนฺวเยน อฺมฺํ มิสฺสกา โหนฺตีติ โยนิ’’ อิติ. เอตฺถ จ โยนิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต. โยนีติ ขนฺธโกฏฺาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํ. ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโย. จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺาโส โยนิ นาม. ‘‘โยนิ ¶ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ เอตฺถ การณํ. ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโค. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ขนฺธานฺจาปิ โกฏฺาเส, มุตฺตมคฺเค จ การเณ;
อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, โยนิสทฺโท ปวตฺตติ.
พฺเย สํวรเณ. พฺยายติ.
พฺเย ปวตฺติยํ. พฺเยติ สหพฺโย.
เอตฺถ สหพฺโยติ สห พฺเยติ สห ปวตฺตตีติ สหพฺโย, สหาโย, เอกภวูปโค วา. ตถา หิ ‘‘ตาวตึสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทีสุ เอกภวูปโค ‘‘สหพฺโย’’ติ วุจฺจติ.
หย คติยํ. หยติ. หโย. หโยติ อสฺโส. โส หิ หยติ สีฆํ คจฺฉตีติ หโยติ วุจฺจติ. อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
อสฺโส ตุรงฺโค ตุรโค, วาชี วาโห หโยปิ จ;
ตพฺเภทา สินฺธโว เจว, โคโช อสฺสตโรปิ จ.
การณาการณฺู ตุ, อาชานีโย หยุตฺตโม;
โฆฏโก ตุ ขฬุงฺกสฺโส, วฬโวติ จ วุจฺจติ;
อสฺสโปโต กิโสโรติ, ขฬุงฺโกติปิ วุจฺจติ;
หริย คติเคลฺเสุ. หริยติ.
อย วย ปย มย ตย จย รย คติยํ. อยติ. วยติ. ปยติ. มยติ. ตยติ. จยติ. รยติ. อโย, สมโย, วโย, ปโย, รโย. มยตยจยธาตูนํ นามิกปทานิ อุปปริกฺขิตพฺพานิ.
ตตฺถ ¶ อโยติ กาฬโลหํ, อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโย. วโยติ ปมวยาทิอายุโกฏฺาโส, วยติ ปริหานึ คจฺฉตีติ วโย. ปโยติ ขีรสฺสปิ อุทกสฺสปิ นามํ, ปยติ ชเนน ปาตพฺพภาวํ คจฺฉตีติ ปโย. รโยติ เวโค, โย ‘‘ชโว’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา รยนํ ชวนํ รโย. เอตฺถ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต อห นิพฺพจเนน. สมยสทฺโท –
สมวาเย ขเณ กาเล, สมเย เหตุทิฏฺิสุ;
ปฏิลาเภ ปหาเน จ, ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
ตถา หิ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ. ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ ขโณ. ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ กาโล. ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ สมูโห. ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ เหตุ. ‘‘เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี’’ติอาทีสุ ทิฏฺิ.
‘‘ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;
อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ
อาทีสุ ¶ ปฏิลาโภ. ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ ปหานํ. ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ อภิสมยฏฺโ’’ติอาทีสุ ปฏิเวโธ. เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท วุตฺโต.
ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโย. สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ เอตฺถ ตทาธารปุคฺคโลติ สมโย, ขโณ. สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโล. ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหริยตีติ. สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติ. อวยวสหาวฏฺานเมว หิ สมูโห. ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ, ยถา ‘‘สมุทโย’’ติ. สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺธา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺิ. ทิฏฺิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติ. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภ. สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํ. าเณน อภิมุขํ สมฺมา เอตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ สมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว, อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ สมโย. ยถาภูตสภาวาวโพโธ. เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
นนุ ¶ จ อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต. สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขมาเน เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ น สมฺภวติ. น หิ โย กาลตฺโถ สมยสทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติ. เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ อตฺถานํ สมย สทฺทวจนียตา สามฺมุปาทาย อเนกตฺถตา สมยสทฺทสฺส วุตฺตา. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.
อิโต ยาโต อยโต จ, นิปฺผตฺตึ สมุทีรเย;
วิฺู สมยสทฺทสฺส, สมวายาทิวาจิโน.
อิโต ยาโต อยโต จ, สมานตฺเถหิ ธาตุหิ;
เอวํ สมานรูปานิ, ภวนฺตีติ จ อีรเย.
นย รกฺขเณ จ. จกาโร คติเปกฺขโก. นยติ. นโย. นโยติ นยนํ คมนนฺติ นโย, ปาฬิคติ. นยนฺติ วา รกฺขนฺติ อตฺถํ เอเตนาติ นโย, ตถตฺตนยาทิ.
ทย ทานคติหึสาทานรกฺขาสุ. ทยติ. ทยา.
ทยาติ เมตฺตาปิ วุจฺจติ กรุณาปิ. ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ หิ เมตฺตา ‘‘ทยา’’ติ, เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถ. ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ วุจฺจติ. นิกฺกรุณตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถ. เอวํ ทยาสทฺทสฺส เมตฺตากรุณาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ วุตฺตํ ‘‘ทยาสทฺโท ยตฺถ ยตฺถ ปวตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพ. ทยาสทฺโท หิ อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตี’’ติ.
วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยา. ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา ¶ ปาปกลฺยาณชเนสุ สมํ วตฺตติ, สีเตน สมํ ผรนฺตํ รโชมลฺจ ปวาเหนฺตํ อุทกมิวาติปิ ทยา, เมตฺตา. ทยติ วา หึสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺตึ น ปาปุณาติ, ตาวาติ ทยา. ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ สชฺชโน เอตายาติปิ ทยา. ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยา. ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย มหาโพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺตผลํ ฉฑฺเฑตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ, ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฏิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพฺุตฺาณฺจาติปิ ทยา, กรุณา. กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณา.
อปโร นโย – ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทยติ, อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, เมตฺตา เจว กรุณา จ. กิฺจิ ปโยคเมตฺถ กถยาม ‘‘เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ อาทาย ทเยยฺย. ปุตฺเตสุ มทฺที ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จ. ทยิตพฺโพ รเถสภ’’. ตตฺถ ทเยยฺยาติ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺย, คตฺยตฺถวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. ทเยสีติ เมตฺตจิตฺตํ กเรยฺยาสิ. ทยิตพฺโพติ ปิยายิตพฺโพ. อุภยมฺเปตํ วิวรณํ รกฺขณตฺถํ อนฺโตคธํ กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อูยี ตนฺตสนฺตาเน. อูยติ. อูโต, อูตวา.
ปูยี วิสรเณ ทุคฺคนฺเธ จ. ปูยติ. ปูโต, ปูตวา. ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ.
กนุยี ¶ สทฺเท. กนุยติ. กนุโต, กนุตวา.
ขมาย วิธูนเน. ขมายติ. ขมาโต, ขมาตวา.
ผายิ ปายิ วุทฺธิยํ. ผายติ. ผีโต, ผตวา.
ตตฺถ ตตวนฺตุปจฺจยา, ยการโลโป, ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส อิการาเทโส จ ทฏฺพฺโพ. เอส นโย ‘‘ปูโต ปูตวา’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ ทฏฺพฺโพ. ปายติ. ปาโย. อปาโย. เอตฺถ จ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโย. อถ วา ปน อยโต สุขโต อเปโตติ อปาโยติปิ นิพฺพจนียํ. อปาโยติ จ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ จตฺตาโร อปายา.
ตายุ สนฺตานปาลเนสุ. ตายติ. ตายนํ. ทิวาทิคเณ ปน ตา ปาลเนติ ธาตุํ ปสฺสถ, ตสฺส ‘‘ตายติ ตาณ’’นฺติ รูปานิ. อุภเยสํ กฺริยาปทํ สมํ. อการยการปจฺจยมตฺเตเนว นานตฺตํ, นามิกปทานิ ปน วิสทิสานิ ‘‘ตายนํ, ตาณ’’นฺติ.
จายุ ปูชานิสามเนสุ. ปูชา ปูชนา. นิสามนํ โอโลกนํ สวนฺจ วุจฺจติ. ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ. นิสามยถ สาธโว’’ติ จ อาทีสุ หิ โอโลกนสวนานิ นิสามนสทฺเทน วุตฺตานิ. อปิจ าเณน อุปปริกฺขณมฺปิ นิสามนเมวาติ คเหตพฺพํ. จายติ, อปจายติ. อนคาเร ปพฺพชิเต, อปเจ พฺรหฺมจาริเย. เย วุทฺธมปจายนฺติ. อปจิตึ ทสฺเสติ. นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน.
ยการนฺตธาตุรูปานิ.
รการนฺตธาตุ
รา ¶ อาทาเน. ราติ.
ริ สนฺตาเน. เรติ. เรณุ. เรณูติ รโช.
รุ คติยํ โรสเน จ. รวติ, วิรวติ.
รุ สทฺเท. โรติ, รวติ. รโว, อุปรโว. รุตมนฺุํ รุจิยา จ ปิฏฺิ. รุตนฺติ รวนํ รุตํ, สทฺโท.
เร สทฺเท. รายติ. รา. รตฺติ. เอตฺถ จ ราติ สทฺโท. รตฺตีติ นิสาสงฺขาโต สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโล. รา ติยฺยติ อุจฺฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ.
พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํ. อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติ.
พฺรวีติ, พฺรุนฺติ. พฺรูสิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูเต, พฺรุวนฺเต. พฺรูเส, พฺรุวฺเห. พฺรุเว, พฺรุมฺเห.
พฺรูตุ, พฺรุวิตุ, พฺรุวนฺตุ. พฺรูหิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํ.
เอตฺถ จ อมฺพฏฺสุตฺเต ‘‘ปุน ภวํ โคตโม พฺรุวิตู’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘พฺรุวิตู’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา นโย คเหตพฺโพ.
พฺรุเวยฺย, พฺรุเว, พฺรุเวยฺยุํ. พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถ. พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยาม. พฺรุเวถ, พฺรุเวรํ. พฺรุเวโถ, พฺรุเวยฺยาวฺโห. พฺรุเวยฺยํ. พฺรุเวยฺยามฺเห.
ปพฺรูติ. อนุพฺรูติ. ปพฺรูตุ, อนุพฺรูตุ. ปพฺรุเวยฺย, อนุพฺรุเวยฺย. เอวํ สพฺพตฺถ ปอนุอุปสคฺเคหิปิ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา.
อาห, อาหุ. พฺรเว, พฺรวิตฺถ, พฺรวิเร. พฺรวิตฺโถ, พฺรวิวฺโห. พฺรวึ, พฺรวิมฺเห. ปโรกฺขาวเสน วุตฺตานิ.
อพฺรวา ¶ , อพฺรวู. อพฺรโว, อพฺรวตฺถ. อพฺรวํ, อพฺรวมฺหา. อพฺรวตฺถ, อพฺรวตฺถุํ. อพฺรวเส, อพฺรวฺหํ. อพฺรวึ, อพฺรวิมฺหเส. หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตานิ.
อพฺรวิ, อพฺรวุํ. อพฺรโว, อพฺรวิตฺถ. อพฺรวึ, อพฺรวิมฺหา. อพฺรวา, อพฺรวู. อพฺรวเส, อพฺรวิวฺหํ. อพฺรวํ, อพฺรวิมฺเห. อชฺชตนีวเสน วุตฺตานิ.
พฺรุวิสฺสติ, พฺรุวิสฺสนฺติ. อพฺรวิสฺสา, อพฺรวิสฺสํสุ. เสสํ สพฺพํ เนตพฺพํ. กมฺมปทํ อปฺปสิทฺธํ. สเจ ปน สิยา, ‘‘พฺรูยตี’’ติ สิยา ‘‘ลุยติ, ลูยตี’’ติ ปทานิ วิย.
ชีร พฺรูหเน. พฺรูหนํ วฑฺฒนํ. ชีรติ. ชีรํ. ชีรมาโน. ชีรณํ. อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ.
ปูร ปูรเณ. ปูรติ. ปูรโตว มโหทธิ. สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา. ปูริตุํ, ปูริตฺวา, ปูรํ, ปูริตํ. ปุณฺณํ, ปริปุณฺณํ. สมฺปุณฺณํ, ปูรณํ. ปูรโณ กสฺสโป. การิเต ‘‘ปารมิโย ปูเรติ, ปูรยติ, ปูราเปติ, ปูราปยติ. ปูเรตฺวา, ปูรยิตฺวา, ปูราเปตฺวา, ปูราปยิตฺวา, ปริปูเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ.
โฆร คติปฏิฆาเต. คติปฏิฆาตํ คติปฏิหนนํ. โฆรติ.
โธร คติจาตุริเย. คติจาตุริยํ คติเฉกภาโว. โธเรติ.
สร คติยํ. สรติ, วิสรติ, อุสฺสรติ. อุสฺสารณา. สโร. สํสาโร อิจฺจาทีนิ. ตตฺถ สโรติ รหโท. สํสาโรติ วฏฺฏํ, โย ‘‘ภโว’’ติปิ วุจฺจติ.
จร จรเณ. จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สฺจรติ.
จร ¶ คติภกฺขเนสุ. จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สฺจรติ, ปฏิจรติ. จริยา. จริตา. จาโร. วิจาโร. อนุวิจาโร. อุปวิจาโร. จรณํ. จารโก. โอจรโก. พฺรหฺมจริยํ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ จรตีติ คจฺฉติ, ภกฺขติ วา. ตถา หิ จรนฺติ ปทสฺส คจฺฉนฺโต ขาทนฺโต จาติ อตฺถํ วทนฺติ ครู. ปฏิจรตีติ ปฏิจฺฉาเทติ. จารโกติ ตํปเวสิตานํ สตฺตานํ สุขํ จรติ ภกฺขตีติ จารโก, โรโธ. โอจรโกติ อโธจารี. พฺรหฺมจริยนฺติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาโรปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลํ สาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วุจฺจติ.
กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,
กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เต นาค มหาวิมานํ.
อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,
สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,
อิทฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ
อิมสฺมิฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ.
‘‘เกน ¶ ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ
อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก สิกฺขาปทํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ตํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย…เป… ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต พฺรหฺมวิหารา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตา. ‘‘เอกสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺมึ, สหสฺสํ มจฺจุหายิโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตา. ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตา.
มยฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;
อฺตฺร ตาห พฺรหฺมจริยํ จราม;
ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต.
หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทเวสุ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ
เอวํ นิมิชาตเก อวีติกฺกมวเสน กโต อุโปสโถ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต. ‘‘อิทํ โข ปน ปฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป… อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ ¶ มหาโควินฺทสุตฺตสฺมึเยว อริยมคฺโค ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต. ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํ.
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ
เอตฺถ อชฺฌาสโย ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโต. อิจฺเจวํ –
ทานํ เวยฺยาวฏิยฺจ, สิกฺขา พฺรหฺมวิหารกา;
ธมฺมกฺขานํ เมถุนตา-วิรติ จ อุโปสโถ.
สทาเรสุ จ สนฺโตโส, อริยมคฺโค จ สาสนํ;
อชฺฌาสโย จิเม พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วุจฺจเร.
หุร โกฏิลฺเล. หุรติ.
สร สทฺโทปตาเปสุ. สรติ. สโร, สรณํ.
เอตฺถ จ สโรติ สทฺโทปิ วุจฺจติ อุสุปิ. สรณนฺติ สรติ อุปตาเปติ หึสติ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ ทุคฺคตึ ปริกิเลสฺจาติ สรณํ, พุทฺธาทิรตนตฺตยํ. อถ วา สทฺธา ปสนฺนา มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ สรณมิท’’นฺติ สรนฺติ จินฺเตนฺติ, ตํ ตตฺถ จ วาจํ นิจฺฉรนฺติ คจฺฉนฺติ จาติปิ สรณํ.
สร จินฺตายํ. สรติ, สุสรติ อิจฺจปิ ปโยโค. อปฺปกฺขรานฺหิ พหุภาโว อฺถาภาโว จ โหติ, ยถา ‘‘ทฺเว, ทุเว, ตณฺหา ตสิณา, ปมฺหํ, ปขุม’’นฺติ. อนุสฺสรติ, ปฏิสฺสรติ. สรนฺติ เอตาย สตฺตา, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอตนฺติ สติ. อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติ. สรตีติ สโต. ปุนปฺปุนํ สรตีติ ปฏิสฺสโต.
ทฺวร ¶ สํวรเณ. สํวรณํ รกฺขณา. ทฺวรติ. ทฺวารํ. ทฺวิสทฺทูปปทอรธาตุวเสนปิ อิทํ รูปํ สิชฺฌติ. ตตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ทฺวรนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ, อถ วา ทฺเว กวาฏา อรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติปิ ทฺวารนฺติ. เคหทฺวารมฺปิ กายทฺวาราทีนิปิ อุปาโยปิ ทฺวารนฺติ วุจฺจติ. ปาฬิยํ ตุ ‘‘ทฺวารํ ทฺวารา’’ติ จ อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวารสทฺโท วุตฺโต. ตถา หิ ‘‘ทฺวารมฺปิ สุรกฺขิตํ โหตี’’ติ จ ‘‘ทฺวาราเปสา’’ติ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา วุตฺตา.
คร ฆร เสจเน. ครติ. ฆรติ. ฆรํ.
ธูร หุจฺฉเน. หุจฺฉน โกฏิลฺลํ. ธูรติ.
ตร ปฺลวนสรเณสุ. ตรติ. ตรณํ. ติตฺถํ. ติณฺโณ. อุตฺติณฺโณ. โอติณฺโณ อิจฺจาทีนิ. ตตฺถ ตรณํ วุจฺจติ นาวา, ตรติ อุทกปิฏฺเ ปฺลวติ, ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ วา นทึ เอเตนาติ อตฺเถน.
นาวา ปฺลโว ตรํ โปโต, ตรณํ อุตฺตรํ ตถา;
ชลยานนฺติ เอตานิ, นาวานามานิ โหนฺติ ตุ.
ตร สมฺภเม. สมฺภโม อนวฏฺานํ. ตรติ. ตริโต. ตุรงฺโค.
เอตฺถ จ ‘‘โส มาสเขตฺตํ ตริโต อวาสริ’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ตริโตติ ตุริโต สมฺภมนฺโต. อวาสรินฺติ อุปคจฺฉึ อุปวิสึ วา.
ชร โรเค. เอตฺถ ชรโรโคเยว ‘‘โรโค’’ติ อธิปฺเปโต ปโยควเสน. ชรสทฺทสฺส หิ ชรโรเค ปวตฺตนิยมนตฺถํ ‘‘โรเค’’ติ วุตฺตํ. เตน อฺโ โรโค อิธ โรคสทฺเทน น วุจฺจติ. ชรติ. ชโร. สชฺชโร. ปชฺชรโรโค. ชเรน ปีฬิตา มนุสฺสา. ยตฺถ ตุ อยํ วโยหานิวาจโก ¶ , ตตฺถ ปโยเค ‘‘ชีรติ, ชรา’’ติ จสฺส รูปานิ ภวนฺติ.
ทร ภเย. ทรติ. ทรี. ‘‘พีลาสยา ทรีสยา’’ติ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ทรีติ ภายิตพฺพฏฺเน ทรี.
ทร อาทรานาทเรสุ. ทรติ, อาทรติ, อนาทรติ. อาทโร, อนาทโร.
เอตฺถ จ ทรตีติ ทรํ กโรตีติ จ อนาทรํ กโรตีติ จ อตฺโถ. ยถา หิ อารกาสทฺโท ทูราสนฺนวาจโก, ตถายมฺปิ ทรธาตุ อาทรานาทรวาจโก ทฏฺพฺโพ. ทรสทฺโท จ กายทรเถ จิตฺตทรเถ กิเลสทรเถ จ วตฺตติ. อยฺหิ –
อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจิ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทร’’นฺติ
เอตฺถ กายทรเถ จิตฺตทรเถ จ วตฺตติ. ‘‘วีตทฺทโร วีตโสโก วีตสลฺโล, สยํ อภิฺาย อภาสิ พุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปน กิเลสทรเถ วตฺตติ. วีตทฺทโรติ หิ อคฺคมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตกิเลสทรโถติ อตฺโถ.
นร นยเน. นรติ. นโร, นารี.
เอตฺถ นโรติ ปุริโส. โส หิ นรติ เนตีติ นโร. ยถา ปมปกติภูโต สตฺโต ทตราย ปกติยา เสฏฺฏฺเน ปุริ อุจฺจาฏฺาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเน นโรติ วุจฺจติ. ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺภคินีนํ เนตุฏฺาเน ติฏฺติ, ปเคว อิตโร อิตราสํ. นารีติ นเรน โยคโต, นรสฺสายนฺติ วา นารี. อปรมฺเปตฺถ นรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ, นริยติ สเกน ¶ กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, สตฺโต มนุสฺโส วา. ‘‘กมฺเมน นิยฺยเตโอ โลโก’’ติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ นรสทฺทสฺส ตาว ปุริสวจเน ‘‘นรา จ อถ นาริโย’’ติ นิทสฺสนํ. สตฺตมนุสฺสวจเน ปน ‘‘พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโม. อาโมทิตา นรมรู’’ติ จ นิทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘นโรติ ปุริโส, นโรติ สตฺโต, นโรติ มนุสฺโส’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพ.
หร หรเณ. หรณํ ปวตฺตนํ. หรติ. สาวตฺถิยํ วิหรติ. วิหาสิ. วิหํสุ. วิหริสฺสติ. อปฺปมตฺโต วิหิสฺสติ. โวหรติ. สํโวหรติ. สพฺโพ หรติ วา. รูปิยสํโวหาโร, รูปิยสพฺโพหาโร วา. ปาฏิหาริยํ. ปีติปาโมชฺชหาโร. วิหาโร. โวหาโร. อภิหาโร. จิตฺตํ อภินีหรติ. สาสเน วิหรํ, วิหรนฺโต, วิหรมาโน. วิหาตพฺพํ, วิหริตุํ. วิหริตฺวา. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ ปาฏิหาริยนฺติ สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฏิหาริยํ. ปฏีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย. วิหาโรติ านนิสชฺชาทินา วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, ภิกฺขูนํ อาวาโส. วิหรณํ วา วิหาโร, วิหรณกฺริยา. โวหาโรติ พฺยวหาโรปิ ปณฺณตฺติปิ วจนมฺปิ เจตนาปิ. ตตฺถ
โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาติ, วาณิโช โส นพฺราหฺมโณ’’ติ.
อยํ ¶ พฺยวหารโวหาโร นาม. ‘‘สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร’’ติ อยํ ปณฺณตฺติโวหาโร นาม. ตถา ตถา โวหรนฺติ ปรามสนฺตีติ อยํ วจนโวหาโร นาม. ‘‘อฏฺ อริยโวหารา, อฏฺ อนริยโวหารา’’ติ อยํ เจตนาโวหาโร นาม. อิจฺเจวํ –
พฺยวหาเร วจเน จ, ปณฺณตฺติเจตนาสุ จ;
โวหารสทฺโท จตูสุ, อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติ.
หร อปนยเน. อปนยนํ นีหรณํ. โทสํ หรติ. นีหรติ. นีหาโร, ปริหรติ. ปริหาโร. รโชหรณํ. สพฺพโทสหโร ธมฺโม. ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฏิหาริยํ. มตฺตาวณฺณเภเทเนตฺถ ‘‘ปาฏิเหรํ ปาฏิหีรํ ปาฏิหาริย’’นฺติ ตีณิ ปทรูปานิ, ภวนฺติ.
หร อาทาเน. อทินฺนํ หรติ. หริสฺสติ. หาหิติ อิจฺจป. ‘‘ขราชินํ ปร สฺุจ, ขาริกาชฺจ หาหิตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. อาหรติ, อวหรติ, สํหรติ, อปหรติ, อุปหรติ, ปหรติ, สมฺปหรติ, สมาหรติ. มโนหโร ปาสาโท. ปรสฺสหรณํ. อาหาโร, อวหาโร, สํหาโร, อุปหาโร, สมฺปหาโร, สมาหาโร. หริยฺยติ, อาหริยฺยติ. อาหริยฺยนฺติ. อาหฏํ, หริตุํ, อาหริตุํ, อาหริตฺวา, อาหริตฺวาน. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
ธร ธรเณ. ธรณํ วิชฺชมานตา. ธรติ. ธรเต สตฺถุสาสนํ.
ธร อวิทฺธํสเน. นิพฺพานํ นิจฺจํ ธรติ.
ขร ขเย. ขรติ. ขรณํ. นกฺขรนฺติ น ขิยฺยนฺตีติ อกฺขรานิ. นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ โปราณา.
ชาครนิทฺทกฺขเย ¶ ชาครติ. ชาคโร, ชาครณํ, ชาครํ. ทีฆา ชาครโต รตฺติ. ชาครมาโน. อยฺจ ธาตุ ตนาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ชาคโรติ, ปฏิชาคโรตี’’ติ รูปานิ ชเนติ.
อีร วจเน คติกมฺปเนสุ จ. อีรติ. อีริตํ. เอริตํ. สมีรโณ. ชิเนริโต ธมฺโม. กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺส.
ตตฺถ สมีรโณติ วาโต. โส หิ สมีรติ วายติ, สมีเรติ จ รุกฺขสาขาปณฺณาทีนิ สุฏฺุ กมฺเปตีติ ‘‘สมีรโณ’’ติ วุจฺจติ.
หเร ลชฺชายํ. อลุตฺตนฺโตยเมการนฺโต ธาตุ, คิเล ปีติกฺขเยติ ธาตุ วิย. หรายติ. หรายนํ. อฏฺฏียามิ หรายามิ.
เอตฺถ หรายตีติ ลชฺชติ, หิรึ กโรตีติ อตฺโถ.
ปร ปาลนปูรเณสุ. ‘‘ปรติ, ปรโม’’ติมสฺส รูปานิ, นร นยเนติ ธาตุสฺส ‘‘นรติ นโร’’ติ รูปานิ วิย.
ตตฺถ ปรตีติ ปาเลติ, ปูรติ วา. สุทฺธกตฺตุวเสนิทํ ปทํ วุตฺตํ. เหตุกตฺตุวเสน หิ ‘‘ปาเรติ ปารยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ. ปรโมติ ปาลโก ปูรโก วา. เอตฺถ จ ‘‘ปารมี’’ติ ปทํ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ. ตถา หิ ปารมีติ ปรติ, ปาเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ มหาโพธิสตฺโต. ปรมสฺส อิทํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยา. ครูหิ ปน ‘‘ปูเรตีติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปูรโก ปาลโก จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วีมํสิตพํ.
วร วรเณ. วรติ. วารโณ, วรุโณ.
คิร ¶ นิคฺคิรโณ. นิคฺคิรณํ ปคฺฆรณํ. คิรติ, คิริ.
เอตฺถ คิรีติ ปพฺพตา, โย ‘เสโล’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ กถิยติ. โส หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ จิตตฺตา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโต. หิมวมนาทิวเสน ชลสฺส สารภูตานํ เภสชฺชาทิวตฺถูนฺจ คิรณโต คิรีติ วุจฺจติ.
อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
ปพฺพโต อจโล เสโล, นโค คิริ มหีธโร;
อทฺทิ สิลุจฺจโย จาติ, คิริปณฺณตฺติโย อิมา.
สุร อิสฺสริยทิตฺตีสุ. สุรติ. สุโร, อสุโร.
ตตฺร สโรติ สุรติ อีสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุโร. สุนฺทรา รา วาจา อสฺสาติ วา สุโร, เทโว. เทวาภิธานานิ ทิวาทิคเณ ปกาเสสฺสาม. อสุโรติ เทโว วิย น สุรติ น อีสติ น วิโรจติ จาติ อสุโร. สุรานํ วา ปฏิปกฺโข มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิยาติ อสุโร, ทานโว, โย ‘‘ปุพฺพเทโว’’ติปิ วุจฺจติ. ตถา หิ กุมฺภชาตเก วุตฺตํ –
‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,
ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;
ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,
ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติ.
สคาถาวคฺคสํวณฺณนายํ ปน ‘‘น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’ติ อาหํสุ, ตโต ปฏฺาย อสุรา นาม ชาตา’’ติ วุตฺตํ.
อิมานิ ¶ ตทภิธานานิ –
อสุโร ปุพฺพเทโว จ, ทานโว เทวตาริ ตุ;
นามานิ อสุรานนฺติ, อิมานิ นิทฺทิเส วิทู.
ปาโก อิติ ตุ ยํ นามํ, เอกสฺส อสุรสฺส ตุ;
ปณฺณตฺตีติปิ เอกจฺเจ, ครโว ปน อพฺรวุํ.
กุร สทฺเท อกฺโกเส จ. กุรติ. กุรโร, กุรรี. กุมฺโม, กุมฺมี.
ขุร เฉทเน วิเลขเน จ. ขุรติ. ขุโร.
มุร สํเวเน. มุรติ. มุโร, โมโร.
ฆุร อภิมตฺต สทฺเทสุ. ฆุรติ. โฆโร.
ปุร อคฺคคมเน. อคฺคคมนํ นาม ปธานคมนํ, ปมเมว คมนํ วา. ปุรติ. ปุรํ, ปุรี. อวาปุรติ. อวาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํ. อวาปุรณํ อาทาย คจฺฉติ.
ตตฺถ ปุรนฺติ ราชธานี. ตถา หิ ‘‘นครํ ปุรํ ปุรี ราชธานี’’ติ เอเต ปริยายา. ‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารี ปุรมนฺตเร’’ติอาทีสุ ปน เคหํ ‘‘ปุร’’นฺติ วุจฺจติ. ปธานตาย ปุรโต ปุรโต คมเนน คนฺตพฺพนฺติ ปุรํ, ราชธานี เจว เคหฺจ. อวาปุรณนฺติ อวาปุรนฺติ วิวรนฺติ ทฺวารํ เอเตนาติ อวาปุรณํ, ยํ ‘‘กฺุจิกา’’ติปิ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วุจฺจติ. อวาปุรตีติอาทีสุ อว อาอิจฺจุโภ อุปสคฺคาติ ทฏฺพฺพา.
ผร ผรเณ. ผรณํ นาม พฺยาปนํ คมนํ วา. สมํ ผรติ สีเตน. อาหารตฺถํ ผรติ. ผรณํ.
คร อุคฺคเม. ครติ. ครุ.
ครูติ ¶ มาตาปิตาทโย คารวยุตฺตปุคฺคลา. เต หิ ครนฺติ อุคฺคจฺฉนฺติ อุคฺคตา ปากฏา โหนฺตีติ ครูติ วุจฺจนฺติ. อปิจ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเน ครูติ วุจฺจนฺติ. ครุสทฺโท ‘‘อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวฺหิ เม อฺตโร ครูน’’นฺติ เอตฺถ มาตาปิตูสุ ทิสฺสติ. ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกาจริเย สพฺพฺุมฺหิ. อปิจ ครุสทฺโท อฺเสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสติ. สพฺพเมตํ เอกโต กตฺวา อตฺริทํ วุจฺจติ –
มาตาปิตาจริเยสุ, ทุชฺชเร อลหุมฺหิ จ;
มหนฺเต จุคฺคเต เจว, นิเฉกาทิกเรสุ จ;
ตถา วณฺณวิเสเสสุ, ครุสทฺโท ปวตฺตติ.
เกจิ ปนาจริยา ‘‘ครุ ครู’’ติ จ ทฺวิธา คเหตฺวา ภาริยวาจกตฺเต ครุสทฺโท ิโต. อาจริยวาจกตฺเต ปน คุรุสทฺโทติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปาฬิวิสเย หิ สพฺเพสมฺปิ ยถาวุตฺตานํ อตฺถานํ วาจกตฺเต ครุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อการสฺส อาการภาเว ‘‘คารว’’นฺติ สวุทฺธิกสฺส ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโต. สกฺกฏภาสาวิสเย ปน คุรุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อุการสฺส วุทฺธิภาเว อฺถา ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโต.
มร ปาณจาเค. มรติ. มตฺตุํ. มริตฺวา. เหตุกตฺตริ ‘‘ปุริโส ปุริสํ มาเรติ, มารยติ. ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ มาราเปติ, มาราปยติ. ปุริโส ปุริสํ มาเรตุํ มาเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ. มจฺโจ. มรุ. มรณํ, มจฺจุ. มฏฺฏุ. มาโร.
ตตฺถ มตฺตุนฺติ มริตุํ. ตถา หิ อลีนสตฺตุชาตเก ‘‘โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. มจฺโจติ มริตพฺพสภาวตาย ‘‘มจฺโจ’’ติ ลทฺธนาโม สตฺโต ¶ . มรูติ ทีฆายุโกปิ สมาโน มรณสีโลติ มรุ, เทโว. มรณนฺติ จุติ.
มรณํ อนฺตโก มจฺจุ, หินฺทํ กาโล จ มฏฺฏุ จ;
นิกฺเขโป จุติ เจตานิ, นามานิ มรณสฺส เว.
มาโรติ สตฺตานํ กุสลํ มาเรตีติ มาโร, กามเทโว.
อิมานิสฺส นามานิ –
มาโร นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺติ ปชาปติ;
ปมตฺตพนฺธุ มทฺทโน, ปาปิมา ทพฺพโกปิ จ;
กนฺทปฺโป จ รติปติ, กาโม จ กุสุมายุโธ.
อฺเ อฺานิปิ นามานิ วทนฺติ, ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิ. อฏฺกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาโรว นามานิ อาคตานิ.
เอตฺถ จ มาโรติ เทวปุตฺตมาเรน สทฺธึ ปฺจ มารา กิเลสมาโร ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโรติ.
ธร อวตฺถาเน. ธรติ.
ภร โปสเน. ภรติ. ภริโต, ภตฺตา.
ถร สนฺถรเณ. ถรติ, สนฺถรติ. สนฺถรณํ.
ทร วิทารเณ. ภูมึ ทรติ. กุทาโล.
ทร ทาเห. กาโย ทรติ. ทโร, ทรโถ.
ติร อโธคติยํ. ติรติ. ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉา วา.
อร คติยํ. อรติ. อตฺถํ, อตฺโถ, อุตุ.
เอตฺถ ¶ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํ. ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ.
รการนฺตธาตุรูปานิ.
ลการนฺตธาตุ
ลา อาทาเน. ลาติ. ลานํ, ครุโฬ, สีหโฬ, ราหุโล, กุสลํ, พาโล, มหลฺลโก, มหลฺลิกา.
ตตฺร ครุโฬติ ครุํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ ครุโฬ, โย ‘‘สุปณฺโณ, ทิชาธิโป, นาคาริ, กโรฏี’’ติ จ วุจฺจติ. สีหโฬติ สีหํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ, ปุพฺพปุริโส. ตพฺพํเส ชาตา เอตรหิ สพฺเพปิ สีหฬา นาม ชาตา.
ราหุโลติอาทีสุ ปน ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, โก โส? สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุลภทฺโท พุทฺธปุตฺโต. ตสฺส หิ ชาตทิวเส สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺึ นิเวเทถา’’ติ อุยฺยาเน กีฬนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ปุตฺตสฺส หิ ชายนํ ราหุคฺคโห วิย โหติ. ตณฺหากิลิสฺสนตาปาทนโต พาฬฺเหน จ สงฺขลิกาทิพนฺธเนน พนฺธํ วิย โหติ มุจฺจิตุํ อปฺปทานโตติ ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย เม นตฺตา ‘ราหุโล’ ตฺเวว โหตู’’ติ อาห, ตโต ปฏฺาย กุมาโร ราหุโล นาม ชาโต.
มหาปทานสุตฺตฏีกายฺหิ ¶ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘ราหุโล’’ติ วจนสฺสตฺถํ ปากฏํ กาตุํ อธิปฺปายตฺถวเสน วุตฺตํ. น หิ เกวโล ‘‘ราหู’’ติ สทฺโท ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ อตฺถํ วทติ, อถ โข ชาตสทฺทสมฺพนฺธํ ลภิตฺวา วทติ. ตถา หิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ โพธิสตฺเตน วุตฺตวจนสฺส ‘‘ราหุคฺคโห ชาโต’’ติ อตฺถฺौ ภวติ, ตสฺมา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘มม นตฺตา ราหุ วิย ลาตีติ ราหุโลติ วตฺตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราหุโลตฺเวว โหตู’’ติ อาหาติ ทฏฺพฺพํ.
เกจิ ปน ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปนฺติ, กตฺถจิ โปตฺถเก จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อตฺถสฺส อยุตฺติโต ฏีกาย จ สทฺธึวิโรจโต. น หิ ‘‘ราหุโล’’ติ กุมารสฺส นามํ ปมํ อุปฺปนฺนํ, ปจฺฉาเยว ปน อุปฺปนฺนํ อยฺยเกน ทินฺนตฺตา, ตสฺมา ตทา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ. ยถา หิ อนภิสิตฺเต อราชินิ ปุคฺคเล ‘‘มหาราชา’’ติ โวหาโร นปฺปวตฺตติ. ฏีกายฺจ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ. อถาปิ เตสํ สิยา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปทสฺส วิชฺชมานตฺตา เอว ฏีกายํ ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ ภาววเสน ลาสทฺเทน สมานตฺโถ อาทานตฺโถ คหสทฺโท วุตฺโตติ เอวมฺปิ นุปปชฺชติ, ‘‘ราหุลานํ ชาตํ พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปาสฺส วตฺตพฺพตฺตา. ราหุโลติ หิ อิทํ ปทํ ‘‘สีหโฬ’’ติ ปทํ วิย ทพฺพวาจกํ, น กทาจิปิ ภาววาจกํ, ตสฺมา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ เอตํ เอกจฺเจหิ ทุโรปิตํ ปาํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อยเมว ปาโ คเหตพฺโพ, สารโต จ ปจฺเจตพฺโพ สุปริสุทฺเธสุ อเนเกสุ โปตฺถเกสุ ทิฏฺตฺตา, โปราเณหิ จ คมฺภีรสุขุมาเณหิ อาจริยปจาริเยหิ ปิตตฺตา.
อยํ ¶ ปเนตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถปฺปกาสนา – ราหุ ชาโตติ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต ‘‘อิทานิ มม ราหุ ชาโต’’ติ วทติ, มุจฺจิตุํ อปฺปทานวเสน มม คหณตฺถํ ราหุ อุปฺปนฺโนติ หิ อตฺโถ. พนฺธนํ ชาตนฺติ อิมินา ‘‘มม พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วทติ. ตถา หิ ฏีกายํ วุตฺตํ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ. ตตฺถ ราหุคฺคโหติ คณฺหาตีติ คโห, ราหุ เอว คโห ราหุคฺคโห, มม คาหโก ราหุ ชาโตติ อตฺโถ. อถ วา คหณํ คโห, ราหุโน คโห ราหุคฺคโห, ราหุคฺคหณํ มม ชาตนฺติ อตฺโถ. ปุตฺโต หิ ราหุสทิโส. ปิตา จนฺทสทิโส ปุตฺตราหุนา คหิตตฺตา.
เอกจฺเจ ปน ‘‘ราหุโลตฺเวว โหตู’’ติ อิมํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ วุตฺเต อิมินา น สเมติ, ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วุตฺเตเยว ปน สเมตีติ มฺมานา เอวํ ปาํ ปนฺติ ลิขนฺติ จ, ตสฺมา โส อนุปปริกฺขิตฺวา ปิโต ทุโรปิโต ปาโ น คเหตพฺโพ, ยถาวุตฺโต โปราณโก โปราณาจริเยหิ อภิมโต ปาโเยว อายสฺมนฺเตหิ คเหตพฺโพ อตฺถสฺส ยุตฺติโต, ฏีกาย จ สทฺธึ อวิโรธโตติ.
ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํ. พาโลติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาเต ทฺเว อนตฺเถ เทวทตฺตโกกาลิกาทโย วิย ลาติ อาททาตีติ พาโล. อิมานิ ปน ตํนามานิ –
พาโล อวิทฺวา อฺโ จ, อฺาณี อวิจกฺขโณ;
อปณฺฑิโต อกุสโล, ทุมฺเมโธ กุมติ ชโฬ.
เอฬมูโค ¶ จ นิปฺปฺโ, ทุมฺเมธี อวิทู มโค;
อวิฺู อนฺธพาโล จ, ทุปฺปฺโ จ อวิทฺทสุ.
มหลฺลโกติ มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชิณฺณปุริโส. อิมานิสฺส นามานิ –
ชิณฺโณ มหลฺลโก วุทฺโธ, พุทฺโธ วุฑฺโฒ จ กตฺตโร;
เถโร จาติ อิเม สทฺทา, ชิณฺณปฺตฺติโย สิยุํ.
ตถา หิ –
‘‘ทุเร อปสฺสํ เถโรว, จกฺขุํ ยาจิตุมาคโต’’;
เอวมาทีสุ ทฏฺพฺโพ, เถรสทฺโท มหลฺลเก.
อิมานิ ปน นามานิ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺควเสน วตฺตพฺพานิ –
ชิณฺณา มหลฺลิกา วุทฺธี, พุทฺธี วุฑฺฒี จ กตฺตรา;
เถรี จาติ อิเม สทฺทา, นามํ ชิณฺณาย อิตฺถิยา;
ทล ผล วิสรเณ. ทลติ. ผลติ. ทลิโต รุกฺโข. ผลิโต ภูมิภาโค.
อล ภูสเน. อลติ. อลงฺกาโร, อลงฺกโต, อลงฺกตํ. ‘‘สาลงฺกานนโยเคปิ, สาลงฺกานนวชฺชิตา’’ติ อิมิสฺสฺหิ กวีนํ กพฺพรจนายํ อลงฺกสทฺโท ภูสนวิเสสํ วทติ. เกจิ ปเนตฺถ อล ภูสนปริยาปนวารเนสูติ ธาตุํ ปนฺติ, ‘‘อลตี’’ติ จ รูปํ อิจฺฉนฺติ. มยํ ปน อลธาตุสฺส ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจกตฺตํ น อิจฺฉาม ปโยคาทสฺสนโต. นิปาตภูโต ปน อลํสทฺโท ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจโก ทิสฺสติ ‘‘อลเมตํ สพฺพํ. อลํ เม เตน รชฺเชนา’’ติอาทีสุ.
มีล นิเมลเน. มีลติ, นิมีลติ, อุมฺมีลติ. นิมีลนํ.
พิล ปติตฺถมฺเภ. พิลติ.
นีล ¶ วณฺเณ. นีลวตฺถํ.
สีล สมาธิมฺหิ. สีลติ. สีลํ, สีลนํ.
เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเน สีลํ. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สีลนฺติ เกนฏฺเน สีลํ? สีลนฏฺเน สีลํ, กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ. อฺเ ปน ‘สิรฏฺโ สีลฏฺโ, สีตลฏฺโ สีลฏฺโ’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณ วิทู อนุชานนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สีล สมาธิมฺหิ สีล อุปธารเณ’’ติ ทฺวิคณิกสฺส สีลธาตุสฺส อตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมสฺส หิ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อุปธารเณ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, อุปธาเรตีติปิ เตสํ อตฺโถ. อิธ ปน ภูวาทิคณิกตฺตา สมาธานตฺเถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ ภวติ, สมาธิยตีติ ตสฺส อตฺโถ. ปุนปิ เอตฺถ โสตูนํ สุขคฺคหณตฺถํ นิพฺพจนานิ วุจฺจนฺเต. สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํ. อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํ. อิมานิ ภูวาทิคณิกวเสน นิพฺพจนานิ. จุราทิคณิกวเสน ปน สีเลติ กุสเล ธมฺเม อุปธาเรติ ปติฏฺาภาเวน ภุโส ธาเรตีติ สีลํ. สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ ภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลนฺติ นิพฺพจนานิ.
กิล พนฺเธ. กิลติ. กิลํ.
กูล อาวรเณ. กุลติ. กูลํ. วเห รุกฺเข ปกูลเช. กูลํ พนฺธติ. นทีกูเล วสามหํ. กูลติ อาวรติ อุทกํ พหิ นิกฺขมิตุํ น เทตีติ กูลํ.
สูล ¶ รุชายํ. สูลติ. สูลํ. กณฺณสูลํ น ชเนติ.
ตูล นิกฺกรีเส. นิกฺกรีสํ นาม กรีสมตฺเตนปิ อมิเนตพฺพโต ลหุภาโวเยว. ตูลติ. ตูลํ ภฏฺํว มาลุโต.
ปุล สงฺฆาเต. ปุลติ. ปฺจปุลิ.
มูล ปติฏฺายํ มูลติ. มูลํ. มูลสทฺโท ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสฺสีรนาฬิมตฺตานิปี’’ติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติ. ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิ. ‘‘ยาวมชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติอาทีสุ สมีเป. อตฺริทํ วุจฺจติ –
มูลมูเล มูลสทฺโท, ปทิสฺสติ ตเถว จ;
อสาธารณเหตุมฺหิ, สมีปมฺหิ จ วตฺตติ.
ผล นิพฺพตฺติยํ. รุกฺโข ผลติ. รุกฺขผลานิ ภฺุชนฺตา. มหปฺผลํ มหานิสํสํ. โสตาปตฺติผลํ. ตตฺถ ผลนฺติ มหานิพฺพตฺติกํ.
ผล เภเท. ผลติ. มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา. ปาทา ผลึสุ. ตตฺถ ผลตูติ ภชฺชิตุ.
ผล อพฺยตฺตสทฺเท. อสนี ผลติ. ทฺเวเม ภิกฺขเว อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติ. ผลนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยา.
จุลฺล หาวกรเณ. หาวกรณํ วิลาสกรณํ. จุลฺลติ.
ผุลฺล ¶ วิกสนเภเทสุ. ผุลฺลติ. ผุลฺลํ. ผุลฺลิโต กึสุโก. สุผุลฺลิตมรวินฺทวนํ.
อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ.
จิลฺล เสิลฺเล. สิิลภาโว เสิลฺลํ. จิลฺลติ.
เวลุ เจลุ เกลุ เขลุ เปลุ เพลุ เสลุ สล ติล คติยํ. เวลติ. เจลติ. เกลติ. เขลติ. เปลติ. เพลติ. เสลติ. สลติ. ติลติ. เจลํ, เพลโก. เอตฺถ เจลนฺติ วตฺถํ. เปลโกติ สโส.
ขล จลเน. ขลติ. ขโล. ขโลติ ทุชฺชโน อสาธุ อสปฺปุริโส ปาปชโน.
ขล สฺจินเน. ขลติ. ขลํ. ขลนฺติ วีหิฏฺปโนกาสภูตํ ภูมิมณฺฑลํ. ตฺหิ ขลนฺติ สฺจินนฺติ ราสึ กโรนฺติ เอตฺถ ธฺานีติ ขลนฺติ วุจฺจติ. ‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณ’’นฺติ ปโยโค.
คิล อชฺโฌหรเณ. คิลติ. คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติ.
คล อทเน. คลติ. คโล. คลนฺติ อทนฺติ อชฺโฌหรนฺติ เอเตนาติ คโล. คโลติ คีวา วุจฺจติ.
สล สลฺล อาสุคติยํ. อาสุคติ สีฆคมนํ. สลติ. สลฺลติ. สลฺลํ. เอตฺถ จ ‘‘สลฺลํ อุสุ สโร สลฺโล กณฺโฑ เตชโน’’ติ ปริยายา เอเต.
โขล คติปฏิฆาเต. โขลติ.
คิเล ¶ ปีติกฺขเย. คิลายติ. คิลาโน, เคลฺํ. คิลาโนติ อกลฺลโก. วินเยปิ หิ วุตฺตํ ‘‘นาหํ อกลฺลโก’’ติ. อฏฺกถายฺจ ‘‘นาหํ อกลฺลโกติ นาหํ คิลาโน’’ติ วุตฺตํ.
มิเล คตฺตวินาเม. มิลายติ. มิลายโน, มิลายนฺโต, มิลายมาโน.
เกเล มมายเน. มมายนํ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ‘‘มม อิท’’นฺติ คหณํ. เกลายติ. ตฺวํ กํ เกลายติ.
สล จลเน สํวรเณ จ, วล วลฺล จลเน จ. สํวรณาเปกฺขายํ จกาโร. สลติ. กุสลํ. วลติ. วลฺลติ. วลฺลูโร.
ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํ. กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํ. วลฺลนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ อิโต กากเสนาทโย สตฺเต อขาทนตฺถายาติ วลฺลูโร.
มล มลฺล ธารเณ. มลติ. มลํ. มลฺลติ. มลฺโล.
ภล ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุ. ภลติ. ภลฺลติ.
กล สงฺขฺยาเน. กลติ. กลา, กาโล.
เอตฺถ กลาติ โสฬสภาคาทิภาโค. กาโลติ ‘‘เอตฺตโก อตฺกฺกนฺโต’’ติอาทินา กลิตพฺโพ สงฺขาตพฺโพติ กาโล, ปุพฺพณฺหาทิสมโย.
กลฺล อสทฺเท. อสทฺโท. นิสฺสทฺโท. กลฺลติ.
ชล ทิตฺติยํ. ชลติ. ชลํ, ชลนฺโต, ปชฺชลนฺโต, ชลมาโน.
โก ¶ เอติ สิริยา ชลํ. ชลํว ยสสา อฏฺา, เทวทตฺโตติ เม สุตํ. สทฺธมฺมปชฺโชโต ชลิโต.
หุล จลเน. หุลติ. หโล. หโลติ ผาโล, โส หิ โหเลติ ภูมึ ภินฺทนฺโต มตฺติกขณฺฑํ จาเลตีติ ‘‘หโล’’ติ วุจฺจติ อุการสฺส อการํ กตฺวา.
จล กมฺปเน. จลติ. จลิโต, อจโล. มหนฺโต ภูมิจาโล. จลนํ, จาโล.
ชล ธฺเ. ชลติ. ชลํ.
ฏล ฏุล เวลมฺเพ. ฏลติ. ฏุลติ.
ถล าเน. ถลติ. ถโล. ถโลติ นิรุทกปฺปเทโส. ปพฺพชฺชานิพฺพาเนสุปิ ตํสทิสตฺตา ตพฺโพหาโร. ยถา หิ โลเก อุทโกเฆน อโนตฺถรณฏฺานํ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลโสเฆน อโนตฺถรณียตฺตา ปพฺพชฺชา นิพฺพานฺจ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติ หิ วุตฺตํ.
ผาล วิเลขเน. ผาลติ ภูมึ วิเลขติ ภินฺทตีติ ผาโล.
นล คนฺเถ. นลติ.
พล ปาณเน. อิห ปาณนํ ชีวนํ สสนฺจ. พลติ. พลํ, พาโล.
เอตฺถ พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลโภคพลาทิกํ พลํ. อถ วา พลนฺติ สมฺมาชีวนํ ชีวนฺติ เอเตนาติ พลํ, สทฺธาทิกํ พลํ. อาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ทฬฺหฏฺเน พลนฺติ วตฺตพฺพานํ สทฺธาทีนํ อกมฺปนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ¶ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ธาตูนํ อตฺถาติสยโยคโต อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวเนน สทฺธาทิพลานํ อภิภวนตฺโถปิ คเหตพฺโพ ‘‘อพลา นํ พลิยนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย. พาโลติ พลติ อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จาติ พาโล, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ, น เสฏฺเน ปฺาชีวิเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘พลนฺตีติ พาลา, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวนฺติ, น ปฺาชีวิเตนาติ อตฺโถ’’ติ. ปฺาชีวิโนเยว หิ ชีวิตํ เสฏฺํ นาม. เตนาห ภควา ‘‘ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺ’’นฺติ.
ปุล มหตฺเต. ปุลติ. วิปุลํ.
กุล สงฺขาเน พนฺธุมฺหิ จ. โกลติ. กุลํ, โกโล.
สล คมเน. สลติ.
กิล ปีติย กีฬเนสุ. ปีตสฺส ภาโว ปีติยํ ยถา ทกฺขิยํ. กีฬนํ กีฬาเยว. กิลติ.
อิล กมฺปเน. อิลติ. เอลํ, เอลา. เอตฺถ เอลํ วุจฺจติ โทโส. เกนฏฺเน? กมฺปนฏฺเน. โทโสติ เจตฺถ อคุโณ เวทิตพฺโพ, น ปฏิโฆ. ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
อปิจ เอลํ วุจฺจติ อุทกํ. ตถา หิ ‘‘เอลมฺพุชํ กณฺฏกึ วาริชํ ยถา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘เอลํ วุจฺจติ อุทก’’นฺติ อาห. เอลาติ ลาลา วุจฺจติ ‘‘เอลมูโค’’ติ เอตฺถ วิย. อปิจ เอลาติ เขโฬ วุจฺจติ ‘‘สุตฺวา เนลปตึ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติ เอตฺถ วิย. เอตฺถ เนลปตึ วาจนฺติ เขฬพินฺทุนิปาตวิรหิตํ ¶ วจนนฺติ อตฺโถ. ลาลาเขฬวาจกสฺส ตุ เอลาสทฺทสฺส อฺํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํ. อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺตา หิ สทฺทา. กึ วา อฺเน ปวตฺตินิมิตฺเตน, อิล กมฺปเนติ เอวํ วุตฺตํ กมฺปนํ เอว ลาลาเขฬวาจกสฺส เอลาสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ตสฺมา อิลนฺติ ชิคุจฺฉิตพฺพภาเวน กมฺเปนฺติ หทยจลนํ ปาปุณนฺติ ชนา เอตฺถาติ เอลาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สมานปวตฺตินิมิตฺตาเยว หิ สทฺทา โลกสงฺเกตวเสน นานาปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? หิโนติ คจฺฉตีติ เหตุ, สปฺปติ คจฺฉตีติ สปฺโป, คจฺฉตีติ โคติ. ตถา อสมานปฺปวตฺตินิมิตฺตาเยว สมานปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติ. ตํ ยถา? รฺจตีติ ราชา, ภูมึ ปาเลตีติ ภูมิปาโล, นเร อินฺทตีติ นรินฺโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถาปิ วิภาเวตพฺโพ.
อิล คติยํ. อิลติ.
หิล หาวกรเณ. เหลติ.
สิล อฺุเฉ. สิลติ.
ติล สิเนหเน. ติลติ. ติลํ, เตลํ, ติโล.
จิล วสเน. จิลติ.
วล วิลาสเน. วลติ.
ปิล คหเณ. ปิลติ.
มิล สิเนหเน. มิลติ.
ผุล สฺจเล ผรเณ จ. ผุลติ.
ลการนฺตธาตุรูปานิ.
วการนฺตธาตุ
วา ¶ คติคนฺธเนสุ. วาติ. วาโต.
วี ปชนกนฺติ อสนขาทน คตีสุ. ปชนํ จลนํ. กนฺติ อภิรุจิ. อสนํ ภตฺตปริโภโค. ขาทนํ ปูวาทิภกฺขนํ. คติ คมนํ. เวติ.
เว ตนฺตสนฺตาเน. วายติ. ตนฺตวาโย.
เว โสสเน. วายติ.
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเน. เธวติ. เขวติ.
ถิวุ ทิตฺติยํ. เถวติ. มธุมธุกา เถวนฺติ.
ชีว ปาณธารเณ. ชีวติ. ชีวิตํ, ชีโว, ชีวิกา. อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสา. ชีวิตํ กปฺเปติ.
ปิว มิว ติว นิว ถูลิเย. ปิวติ. ปิวโร. มิวติ. ติวติ. นิวติ.
เอตฺถ จ ปิวโรติ กจฺฉโป, โย โกจิ วา ถูลสรีโร. ตถา หิ ‘‘ปิวโร กจฺฉเป ถูเล’’ติ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํ.
อว ปาลเน. อวติ. พุทฺโธ มม อวตํ.
ภว คติยํ. สวติ.
กว วณฺเณ. กวติ.
ขิวุ มเท. ขิวติ.
โธวุ โธวเน. โธวติ.
เทวุ ¶ เทว เทวเน. เทวติ อาเทวติ, ปริเทวติ, อาเทโว, ปริเทโว, อาเทวนา, ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ, ปริเทวิตตฺตํ.
เสวุ เกวุ เขวุ เควุ คิเลวุ เมวุ มิเลวุ เสจเน. เสวติ. เกวติ. เขวติ. เควติ. คิเลวติ. เมวติ มิเลวติ.
เทวุ ปฺลุตคติยํ. ปฺลุตคติ ปริปฺลุตคมนํ. เทวติ.
ธาตุ คติสุทฺธิยํ. ธาวติ, วิธาวติ. อาธาวติ, ปริธาวติ. ธาวโก.
จิวุ อาทานสํวเรสุ. จิวติ.
เจวิ เจตนาตุลฺเย. เจวติ.
วการนฺตธาตุรูปานิ.
สการนฺตธาตุ
สา ปาเก. สาติ.
สิ เสวายํ. เสวติ. เสวนา, เสวโก, เสวิโต, สิโว, สิวํ.
นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถ;
สิ คติพุทฺธีสุ. เสติ, อติเสติ. อติสิตุํ, อติสิตฺวา, เสตุ.
สี ¶ สเย. สโย สุปนํ. เสติ. สยติ. เสนํ. สยนํ.
สุ คติยํ. สวติ. ปสวติ. ปสุโต, สุโต.
เอตฺถ สุโตติ ทูโต, ‘‘วิตฺติฺหิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ ‘‘เทวสุโต จ มาตลี’’ติ จ อิมานิ ตตฺถ ปโยคานิ.
สุ สวเน. สวนํ สนฺทนํ. สวติ. อาสโว.
สู ปสเว. ปสโว ชนนํ. สวติ, ปสวติ. สุตฺตํ.
เอตฺถ ปน สุตฺตนฺติ อตฺเถ สวติ ชเนตีติ สุตฺตํ, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, ตทฺมฺปิ วา หตฺถิสุตฺตาทิ สุตฺตํ.
สู ปาณคพฺภวิโมจเนสุ. สูติ. ปสูติ. ปสูโต.
สุ เปรเณ. สุติ.
เส ขเย. สียติ. เอการสฺสียาเทโส.
เส ปาเก. เสติ.
เส คติยํ. เสติ. เสตุ.
หึส หึสายํ. หึสติ. หึสโก, หึสนา, หึสา.
อิสฺส อิสฺสายํ. อิสฺสติ. ปุริสปรกฺกมสฺส เทวา น อิสฺสนฺติ. อิสฺสา, อิสฺสายนา.
นมสฺส วนฺทนานติยํ. วนฺทนานติ นาม วนฺทนาสงฺขาตํ นมนํ, สกมฺมโกเยวายํ ธาตุ, น นมุธาตุ วิย สกมฺมโก เจว อกมฺมโก จ. นมสฺสติ.
ฆุส สทฺเท. ฆุสติ, โฆสติ. ปฏิโฆโส, นิคฺโฆโส, วจีโฆโส.
จุส ¶ ปาเน. จุสติ.
ปุส พุทฺธิยํ. ปุสติ. โปโส. สมฺปีเฬ มม โปสนํ. โปสนนฺติ วฑฺฒนํ.
มุส เถยฺเย. เถนนํ เถยฺยํ โจริกา. มุสติ. ทุทฺทิกฺโข จกฺขุมุสโน. มุสโล.
ปุส ปสเว. ปุสติ.
วาสิ ภูส อลงฺกาเร. วาสติ. ภูสติ, วิภูสติ. ภูสนํ, วิภูสนํ.
อุส รุชายํ. อุสติ.
อิส อุจฺเฉ. เอสติ. อิสิ.
เอตฺถ ปน สีลาทโย คุเณ เอสนฺตีติ อิสโย, พุทฺธาทโย อริยา ตาปสปพฺพชฺชาย จ ปพฺพชิตา นรา. ‘‘อิสิ ตาปโส ชฏิโล ชฏี ชฏาธโร’’ติ เอเต ตาปสปริยายา.
กส วิเลขเน. กสติ, กสฺสติ. กสฺสโก, อากาโส.
เอตฺถ กสฺสโกติ กสิการโก. อากาโสติ นภํ. ตฺหิ น กสฺสตีติ อากาโส. กสิตุํ วิเลขิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. อิมานิ ตทภิธานานิ –
อากาโส อมฺพรํ อพฺภํ, อนฺตลิกฺข’มฆํ นภํ;
เวหาโส คคนํ เทโว, ข’มาทิจฺจปโถปิ จ.
ตาราปโถ จ นกฺขตฺต-ปโถ รวิปโถปิ จ;
เวหายสํ วายุปโถ, อปโถ อนิลฺชสํ.
กส ¶ สิส ชส ฌส วส มส ทิส ชุส ยุส หึสตฺถา. กสติ. สิสติ. ชสติ. ฌสติ. วสติ. มสติ. มสโก. โอมสติ, โอมสวาโท. ทิสติ. ชุสติ. ยูสติ.
ตตฺถ โอมสตีติ วิชฺฌติ. โอมสวาโทติ ปเรสํ สูจิยา วิย วิชฺฌนวาโท. มสโกติ มกโส.
ภสฺส ภสฺสเน. ภสฺสนฺติ กถนํ วุจฺจติ ‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ. ภสฺสการก’’นฺติอาทีสุ วิย. ภสฺสติ. ภฏฺํ. ภฏฺนฺติ ภาสิตํ, วจนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน –
‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;
นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเน, ตฺวฺจ เม สรณํ ภวา’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ นิชฺฌตฺโตติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชปฺาย ปฺตฺติคโต อมฺหิ. สุภฏฺเนาติ สุภาสิเตน.
ชิสุ นิสุ วิสุ มิสุ วสฺส เสจเน. เชสติ. เนสติ. เวสติ. เมสติ. เทโว วสฺสติ.
มริสุ สหเน จ. จกาโร เสจนาเปกฺขโก. มริสติ.
ปุส โปสเน. โปสติ. โปโส. กมฺมจิตฺตอุตุอาหิอาเรหิ โปสิยตีติ โปโส. ‘‘อฺเปิ เทโว โปเสตี’’ติ ทสฺสนโต ปน จุราทิคเณปิ อิมํ ธาตุํ วกฺขาม.
ปิสุ สิลิสุ ปุสุ ปลุสุ อุสุ อุปทาเห. เปสติ. สิเลสติ. สิเลโส. โปสติ. ปโลสติ. โอสติ. อุสุ.
ฆสุ สํหริเส. สํหริโส สงฺฆฏฺฏนํ. ฆสฺสติ.
หสุ อาลิงฺเค. อาลิงฺโค อุปคูหนํ. หสฺสติ.
หส ¶ หสเน. หสติ. อสฺสา หสนฺติ, อาชานียา หสนฺติ, ปหสติ, อุหสติ. การิเต ‘‘หาเสติ’’อิจฺจาทิ, อุหสิยมาโน, หาโส, ปหาโส, หสนํ, ปหสนํ, หสิตํ. หการโลเปน มนฺทหสนํ ‘‘สิต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติอาทีสุ.
ตตฺถ อุหสตีติ อวหสติ. อุทสิยมาโนติ อวหสิยมาโน. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘อิธ ภิกฺขุํ อรฺคตํ วา รุกฺขมูลคตํ วา สฺุาคารคตํ วา มาตุคาโม อุปสงฺกมิตฺวา อุหสติ’’ อิติ จ ‘‘โส มาตุคาเมน อุหสิยมาโน’’ อิติ จ. หาโสติ หสนํ วา โสมนสฺสํ วา ‘‘หาโส เม อุปปชฺชถา’’ติอาทีสุ วิย.
ตุส หส หิส รส สทฺเท. ตุสติ, หสติ, หิสติ, รสติ, รสิตํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ ตา’’ อิติ.
รส อสฺสาทเน. รสติ. รโส.
รส อสฺสาทสิเนเหสุ. รสติ. รโส.
รส หานิยํ. รสติ. รสนํ, รโส.
อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘นเหว ิต นา’สีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;
ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ.
ตตฺถ รสติพฺพโยติ โส โส วโย รสติ ปริหายติ, น วฑฺฒตีติ อตฺโถ.
ลส สิเลสนกีฬเนสุ. ลสติ. ลาโส. ลสี จ เต นิปฺปลิตา. ลสิ วุจฺจติ มตฺถลุงฺคํ. นิปฺปลิตาติ นิกฺขนฺตา.
นิส ¶ สมาธิมฺหิ. สมาธิ สมาธานํ จิตฺเตกคฺคตา. เนสติ.
มิส มส สทฺเท โรเส จ. เมสติ. มสติ. เมโส. มสโก.
ปิสิ เปสุ คติยํ. ปิสติ. เปสติ.
สสุ หึสายํ. สสติ. สตฺถํ. สตฺถํ วุจฺจติ อสิ.
สํส ถุติยฺจ. จกาโร หึสาเปกฺขาย. สํสติ, ปสํสติ. ปสํสา, ปสํสนา. ปสตฺโถ ภควา. ปสํสมาโน, ปสํสิโต, ปสํสโก, ปสํสิตพฺโพ, ปสํสนีโย, ปาสํโส, ปสํสิตฺวา อิจฺจาทีนิ.
ทิส เปกฺขเน. เอติสฺสา ปน นานารูปานิ ภวนฺติ – ‘‘ทิสฺสติ ปทิสฺสติ’’ อิจฺจาทิ อกมฺมกํ. ‘‘ปสฺสติ ทกฺขติ’’อิจฺจาทิ สกมฺมกํ.
ทิสฺสตุ, ปสฺสตุ, ทกฺขตุ. ทิสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺย. ทิสฺเส, ปสฺเส, ทกฺเข. ทิสฺส, ปสฺส, ทกฺข. อทิสฺสา, อปสฺสา. อทฺทา สีทนฺตเร นเค. อทฺทกฺขา, อทฺทกฺขุํ, อทสฺสุํ. อทสฺสิ, อปสฺสิ, อทกฺขิ.
ทสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสติ, ทกฺขิสฺสติ. อทสฺสิสฺสา, อปสฺสิสฺสา, ทกฺขิสฺสา. เอวํ วตฺตมานปฺจมิยาทิวเสน วิตฺถาเรตพฺพานิ. การิเต ‘‘ทสฺเสติ ทสฺสยตี’’ติ รูปานิ. กมฺเม ‘‘ปสฺสิยติ’’ อิจฺจาทีนิ.
ทิสา. ปสฺโส. ปสฺสํ. ปสฺสิตา. ทสฺเสตา. ทสฺสนํ. วิปสฺสนา, าณทสฺสนนฺติ นามิกปทานิ. ตทตฺเถ ปน ตุมตฺเถ จ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ รูปํ. ‘‘อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ หิ ปาฬิ. อิมสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตุมตฺเถ วา จตุตฺถิยา รูปํ. ตถา ¶ หิ ทกฺขิตาเยติ อิมสฺส ทสฺสนตฺถายาติ วา ปสฺสิตุนฺติ วา อตฺโถ โยเชตพฺโพ. ทิสาติอาทีสุ ปน ปุรตฺถิมาทิเภทาปิ ทิสาติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส,
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา อิมาโย;
กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา,
ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติ.
มาตาปิตาทโยปิ. ยถาห –
‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา;
ทาสกมฺมกรา เหฏฺา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ;
ปจฺจยทายกาปิ. ยถาห – ‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา นมฺปิ ทิสํ วทนฺตี’’ติ.
นิพฺพานมฺปิ. ยถาห –
‘‘เอตาทิสา ปรมา เสตเกตุ,
ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺตี’’ติ;
เอวํ ทิสาสทฺเทน วุจฺจมานํ อตฺถรูปํ ตฺวา อิทานิสฺส นิพฺพจนเมวํ ทฏฺพฺพํ. ทิสฺสติ จนฺทาวฏฺฏนาทิวเสน ‘‘อยํ ปุริมา อยํ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา นานปฺปการโต ปฺายตีติ ทิสา, ปุรตฺถิมทิสาทโย. ตถา ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุฏฺาน’นฺติอาทินา ปสฺสิตพฺพาติ ทิสา, มาตาปิตาทโย. ทิสฺสนฺติ สกาย ปฺุกฺริยาย อิเม ทายกาติ ปฺายนฺตีติ ทิสา, ปจฺจยทายกา. ทิสฺสติ อุปฺปาทวยาภาเวน นิจฺจธมฺมตฺตา สพฺพกาลมฺปิ วิชฺชตีติ ทิสา, นิพฺพานํ. ปสฺโสติ การณาการณํ ¶ ปสฺสตีติ ปสฺโส. เอวํ ปสฺสตีติ ปสฺสํ. อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปสฺสติ ปสฺโส ปสฺสนฺตํ, อปสฺสนฺตมฺปิ ปสฺสติ;
อปสฺสนฺโต อปสฺสนฺตํ, ปสฺสนฺตมฺปิ น ปสฺสตี’’ติ.
ปสฺสตีติ ปสฺสิตา. ทสฺเสตีติ ทสฺสิตา. ทสฺสนนฺติ ทสฺสนกฺริยา. อปิจ ทสฺสนนฺติ จกฺขุวิฺาณํ. ตฺหิ รูปารมฺมณํ ปสฺสตีติ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. ตถา ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วจนโต ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค. กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู ปมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ, ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ สํโยชนานํ อปฺปหานโต, ตสฺมา ‘‘ปสฺสตี’’ติ น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺตฺตา อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามีติ วทนฺโต คามวาสี นิทสฺสนํ.
วิปสฺสนาติ อนิจฺจาทิวเสน ขนฺธานํ วิปสฺสนกํ าณํ. าณทสฺสนนฺติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ วุจฺจติ. ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน าณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ เอตฺถ หิ ทิพฺพจกฺขุ าณทสฺสนํ นาม. ‘‘าณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาาณํ. ‘‘อภพฺพา เต าณทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายา’’ติ เอตฺถ มคฺโค, ‘‘อยมฺโ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ เอตฺถ ผลาณํ. ‘‘าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ‘‘าณฺจ ¶ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ เอตฺถ สพฺพฺุตฺาณํ. เอตฺเถตํ ภวติ –
‘‘ทิพฺพจกฺขุปิ มคฺโคปิ, ผลฺจาปิ วิปสฺสนา;
ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ, าณํ สพฺพฺุตาปิ จ;
าณทสฺสนสทฺเทน, อิเม อตฺถา ปวุจฺจเร’’ติ.
ทํส ทํสเน. ทํสติ, วิทํสติ. ทนฺโต. การิเต อาโลกํ วิทํเสติ.
เอส พุทฺธิยํ. เอสติ.
สํส กถเน. สํสติ. โย เม สํเส มหานาคํ.
กิลิส พาธเน. กิลิสติ. กิเลโส.
เอตฺถ พาธนฏฺเน ราคาทโยปิ ‘‘กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ ทุกฺขมฺปิ. เอเตสุ ทุกฺขวเสน –
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ กิเลสมตฺตโน;
อานนฺทิยํ วิจรึสุ, รมณีเย คิริพฺพเช’’ติ
ปโยโค เวทิตพฺโพ. ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘กิลิสฺสตี’’ติ รูปํ.
วส สิเนหเน. วสติ. วสา.
เอตฺถ จ วสา นาม วิลีนสิเนโห. สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณา. อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
อีส หึสาคติทสฺสเนสุ. อีสติ. อีโส.
ภาสพฺยตฺตายํ วาจายํ. ภาสติ. ภาสา, ภาสิตํ, ภาตา. ปริภาสติ. ปริภาสา, ปริภาสโก.
ตตฺร ¶ ภาสนฺติ อตฺถํ เอตายาติ ภาสา, มาคธภาสาทิ. ภาสิตนฺติ วจนํ. วจนตฺโถ หิ ภาสิตสทฺโท นิจฺจํ นปุํสกลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. ยถา ‘‘สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิต’’นฺติ. วาจฺจลิงฺโค ปน ภาสิตสทฺโท ติลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. ยถา ‘‘ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตํ จตุสจฺจํ, ภาสิตา วาจา’’ติ. ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, เชฏฺภาตาติ วุตฺตํ โหติ. โส หิ ปุพฺเพ ชาตตฺตา เอวํ วตฺตุํลภติ. กิฺจาปิ ภาตุสทฺโท ‘‘ภาติกสตํ, สตฺตภาตโร. ภาตรํ เกน โทเสน, ทุชฺชาสิ ทกรกฺขิโน’’ติอาทีสุ เชฏฺกนิฏฺภาตูสุ วตฺตติ, ตถาปิ เยภุยฺเยน เชฏฺเก นิรูฏฺโ, ‘‘ภาตา’’ติ หิ วุตฺเต เชฏฺภาตาติ วิฺายติ, ตสฺมา กตฺถจิ าเน ‘‘กนิฏฺภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ.
นนุ จ โภ กตฺถจิ ‘‘เชฏฺภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน ภาตาสทฺทสฺส กนิฏฺเปิ วตฺตนโต ปากฏีกรณตฺถํ ‘‘เชฏฺภาตา’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ หริเณสุ วตฺตมานสฺส มิคสทฺทสฺส กทาจิ อวเสสจตุปฺปเทสุปิ วตฺตนโต ‘‘หริณมิโค’’ติ วิเสเสตฺวา วาจํ ภาสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ยถา จ โคหตฺถิมหึสอจฺฉสูกรสสพิฬาราทีสุ สามฺวเสน มิคสทฺเท วตฺตมาเนปิ ‘‘มิคจมฺมํ มิคมํส’’นฺติ อาคตฏฺาเน ‘‘หริณสฺสา’’ติ วิเสสนสทฺทํ วินาปิ ‘‘หริณมิคจมฺมํ หริณมิคมํส’’นฺติ วิเสสตฺถาธิคโม โหติ, เอตฺถ น โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมํ วา มํสํ วา วิฺายติ. ตถา ‘‘มิคมํสํ ขาทนฺตี’’ติ วจนสฺส โคหตฺถิอาทีนํ มํสํ ขาทนฺตีติ อตฺโถ น สมฺภวติ, เอวเมว กตฺถจิ วินาปิ เชฏฺกอิติ วิเสสนสทฺทํ ‘‘ภาตา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘เชฏฺกภาตา’’ติ อตฺโถ วิฺายตีติ. นนุ จ โภ ‘‘มิคจมฺมํ, มิคมํส’’นฺติ เอตฺถ จมฺมมํสสทฺเทเหว ¶ วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ? น โหติ, มิคสทฺทสฺส อิว จมฺมมํสสทฺทานํ สามฺวเสน วตฺตนโต, เอวฺจ สติ เกน วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ เจ? โลกสงฺเกตวเสน, ตถา หิ มิคสทฺเท จ จมฺมสทฺทาทีสุ จ สามฺวเสน วตฺตมาเนสุปิ โลกสงฺเกเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมาทีนิ น ายนฺติ โลเกน, อถ โข หริณจมฺมาทีนิเยว ายนฺติ. ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติ การณ’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
คิเลสุ อนฺวิจฺฉายํ. ปุนปฺปุนํ อิจฺฉา อนฺวิจฺฉา. คิเลสติ.
เยสุ ปยตเน. เยสติ.
เชสุ เนสุ เอสุ เหสุ คติยํ. เชสติ. เนสติ. เอสติ. เหสติ. ธาตฺวนฺตสฺส ปน สฺโควเสน ‘‘เชสฺสติ, เนสฺสตี’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิ. เชสฺสมาโน. เชสฺสํ, เชสฺสนฺโต. เอตฺถ จ –
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จา’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํ.
เทสุ เหสุ อพฺยตฺตสทฺเท. เทสติ. เหสติ.
กาส สทฺทกุจฺฉายํ. กาสติ, อุกฺกาสติ. กาโส. กาสํ สาสํ ทรํ พลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติ.
กาสุ ภาสุ ทิตฺติยํ. ทิตฺตีติ ปากฏตา, วิราชนตา วา. กาสติ, ปกาสติ. ปกาสติ เตโช. ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ. ภาสติ. ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ. ปกาโส. กาสุ โอภาโส.
ตตฺร ¶ ปกาสตีติ ปกาโส, ปากโฏ โหตีติ อตฺโถ. ตุจฺฉภาเวน ปฺุชภาเวน วา กาสติ ปกาสติ ปากฏา โหตีติ กาสุ. ‘‘กาสุ’’ อิติ อาวาโฏปิ วุจฺจติ ราสิปิ.
‘‘กึนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขนสิ สารถิ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึกาสุยา กริสฺสสี’’ติ
เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นาม. ‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ เอตฺถ ราสิ. การิเต – ปกาเสตีติ ปกาสโก. โอภาเสตีติ โอภาสโก. กมฺเม ปกาสิยตีติ ปกาสิโต. เอวํ ภาสิโต. ภาเว – กาสนา. สงฺกาสนา. ปกาสนา. ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ปกาสิตุํ, ปกาเสตุํ, โอภาสิตุํ, โอภาเสตุํ. ปกาสิตฺวา, ปกาเสตฺวา, โอภาสิตฺวา, โอภาเสตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ตทฺธิเต ภาสุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโร, ปภสฺสโร โย โกจิ. ภาสุโรติ วา เกสรสีโห. อิมสฺมึ อตฺเถ ภาสุสทฺโท ‘‘ราช ทิตฺติย’’นฺติ เอตฺถ ราชสทฺโท วิย วิราชนวาจโก สิยา, ตสฺมา รูปสิริยา วิราชนสมฺปนฺนตาย ภาสุ วิราชนตา เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโรติ นิพฺพจนํ เยฺยํ.
นาสุ ราสุ สทฺเท. นาสติ. ราสติ. นาสา, นาสิกา.
ตตฺร นาสาติ หตฺถิโสณฺฑาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติอาทีสุ วิย. มนุสฺสาทีนํ นาสิกาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยี’’ติอาทีสุ วิย. นาสนฺติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺติ เอตายาติ นาสา. นาสา เอว นาสิกา. ยตฺถ นิพฺพจนํ น วทาม, ตตฺถ ตํ สุวิฺเยฺยตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา ¶ วา น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, อวุตฺตมฺปิ ปโยควิจกฺขเณหิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพํ. อตฺริทํ วุจฺจติ –
นาสา โสณฺฑา กโร หตฺโถ,
หตฺถิทพฺเพ สมา มตา;
นาสา จ นาสิกา จ ทฺเว,
นราทีสุ สมา มตา’’ติ.
นส โกฏิลฺเล. นสติ.
ภิสิ ภเย. ภึสติ. ภึสนโก. ตทาสิ ยํ ภึสนกํ. เภสฺมากาโย.
อาสิสิ อิจฺฉายํ. อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายํ วตฺตติ. อาสิสติ. อาสิสเตว ปุริโส. อาสิสนา. อาสิสตฺตํ. อาสิสนฺโต, อาสิสมาโน, อาสมาโน. ‘‘สุคฺคติมาสมานา’’ติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํ.
คสุ อทเน. คสติ.
ฆุสี กนฺติกรเณ. อีการนฺโตยํ, เตน อิโต น นิคฺคหีตาคโม. ฆุสติ.
ปํสุ ภํสุ อวสํสเน. ปํสติ. ภํสติ.
ธํสุ คติยํ. ธํสติ. รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํ.
ปส วิตฺถาเร. ปสติ. ปสุ.
กุส อวฺหาเน โรทเน จ. โกสติ, ปกฺโกสติ. ปกฺโกสโก, ปกฺโกสิโต, ปกฺโกสนํ.
กสฺส คติยํ. กสฺสติ, ปริกสฺสติ. ปฏิกสฺสติ. มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย. ปฏิกสฺเสยฺยาติ อากฑฺเฒยฺย, มูลาปตฺติยํเยว ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ.
อส ¶ ทิตฺยาทาเนสุ จ. จกาโร คติเปกฺขโก. อสติ.
ทิส อาทานสํวรเณสุ. ทิสฺสติ ปุริโส.
ทาสุ ทาเน. ทาสติ.
โรส ภเย. โรสติ. โรสโก.
เภสุ จลเน. เภสติ.
ปส พาธนผสฺสเนสุ. ปสติ. ปาโส, นาคปาโส, หตฺถปาโส.
ลส กนฺติยํ. ลสติ, อภิลสติ, วิลสติ. ลาโส, วิลาโส, วิลสนํ.
จส ภกฺขเณ. จสติ.
กส หึสายํ. กสติ.
ติส ติตฺติยํ. ติตฺติ ตปฺปนํ ปริปุณฺณตา สุหิตตา. ติสติ. ติตฺติ.
วส นิวาเส. วสติ, วสิยติ, วจฺฉติ. วตฺถุ, วตฺถํ, ปริวาโส, นิวาโส, อาวาโส, อุปวาโส, อุโปสโถ, วิปฺปวาโส, จิรปฺปวาสี, จิรปฺปวุตฺโถ, วสิตฺวา, วตฺตุํ, วสิตุํ อิจฺจาทีนิ.
อตฺร อุปวาโสติ อนฺเนน วชฺชิโต วาโส อุปวาโส. อุโปสโถติ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโส ¶ อุโปสโถ. ‘‘เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ สีลํ. ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ อุปวาโส. ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ ปฺตฺติ. ‘‘น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโสติ.
วส กนฺติยํ. วจฺฉติ. ชินวจฺฉโย.
สส สุสเน. สสติ. สโส.
สส ปาณเน. สสติ. สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติ. สโส, สสนํ. อสฺสาโส ปสฺสาโส อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต.
อส ภุวิ. อตฺถิ. อส.
เอตฺถ อตฺถีติ อาขฺยาตปทํ. น อตฺถิ ขีรา พฺราหฺมณี. อตฺถิตา, อตฺถิภาโว, ‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถี’’ติอาทีสุ วิย นิปาตปทํ. ตสฺมา อตฺถีติ ปทํ อาขฺยาตนิปาตวเสน ทุวิธนฺติ เวทิตพฺพํ. อสอิติ อวิภตฺติกํ นามิกปทํ. เอตฺถ จ ‘‘อสสฺมีติ โหตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ อตฺถีติ อส, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. อิมินา สสฺสตทิฏฺิ วุตฺตา.
ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘อตฺถิ, สนฺติ. อสิ, อตฺถ. อสฺมิ, อสฺม, อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิ. ‘‘อตฺถุ, สนฺตุ. อาหิ, อตฺถ. อสฺมิ, อสฺม อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ จ, ‘‘สิยา, อสฺส, สิยุํ, อสฺสุ, สิยํสุ. อสฺส, อสฺสถ. สิยํ, อสฺส, อสฺสาม’’ อิจฺเจตานิ จ ปสิทฺธานิ.
เอตฺถ ปน ‘‘เตสฺจ โข ภิกฺขเว สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ…เป… สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ ¶ . ตตฺถ สิยํสูติ ภเวยฺยุํ. อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเ ธมฺเม.
อิทานิ สิยาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ปเภโท จ วุจฺจเต. สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จ ‘‘ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา พาหิรา’’ติ เอกํเส. ‘‘สิยา อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติวีติกฺกโม’’ติ วิกปฺปเน.
สิยาติ เอกมารขฺยาตปทํ, เอกมพฺยยปทํ. อาขฺยาตตฺเต เอกวจนนฺตํ, อพฺยยตฺเต ยถาปาวจนํ. ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถี’’ติ เอตฺถ อตฺถีติ อพฺยยปทมิว เอกวจนนฺตมฺปิ พหุวจนนฺตมฺปิ ภวติ. ตสฺสาขฺยาตตฺเต ปโยโควิทิโตว. อพฺยยตฺเต ปน ‘‘สุขํ น สุขสหคตํ, สิยา ปีติสหคต’’นฺติ ‘‘อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ เอกวจนพหุวจนปฺปโยคา เวทิตพฺพา. เอตฺถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิ. ปโรกฺขายํ ‘‘อิติห อส อิติห อสา’’ติ ทสฺสนโต อส อิติ ปทํ คเหตพฺพํ. หิยฺยตฺตนีรูปานิ อปฺปสิทฺธานิ. อชฺชตนิยา ปน ‘‘อาสิ, อาสึสุ, อาสุํ. อาสิ, อาสิตฺถ. อาสึ, อาสิมฺหา’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิ. ภวิสฺสนฺติยา ‘‘ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิ. กาลาติปตฺติยา ‘‘อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ.
สาส อนุสิฏฺิยํ. สาสติ, อนุสาสติ. กมฺมนฺตํ โว สาสติ, สาสนํ, อนุสาสนํ, อนุสาสนี, อนุสิฏฺิ, สตฺถา, สตฺถํ, อนุสาสโก, อนุสาสิกา.
ตตฺร สาสนนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหิตสาสนํ, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ วา สาสนํ. ตฺหิ สาสติ เอเตน, เอตฺถ วาติ ‘‘สาสน’’นฺติ ปวุจฺจติ. อปิจ สาสนนฺติ ‘‘รฺโ ¶ สาสนํ เปเสตี’’ติอาทีสุ วิย ปาเปตพฺพวจนํ. ตถา สาสนนฺติ โอวาโท, โย ‘‘อนุสาสนี’’ติ จ, ‘‘อนุสิฏฺี’’ติ จ วุจฺจติ. สตฺถาติ ติวิธยานมุเขน สเทวกํ โลกํ สาสตีติ สตฺถา, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ อตฺโถ. สตฺถนฺติ สทฺเท จ อตฺเถ จ สาสติ อาจิกฺขติ เอเตนาติ สตฺถํ. กึตํ? พฺยากรณํ.
อีส อิสฺสริเย. อิสฺสริยํ อิสฺสรภาโว. อีสติ. วงฺคีโส, ชนปเทโส, มนุเชโส.
ตตฺร วงฺคีโสติ วาจาย อีโส อิสฺสโรติ วงฺคีโส. โก โส? อายสฺมา วงฺคีโส อรหา. อาห จ สยเมว –
‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ จ;
‘วงฺคีโส’ อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมต’’นฺติ;
อาส อุปเวสเน. อุปเวสนํ นิสีทนํ ‘‘อาสเน อุปวิฏฺโ สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ วิย. อาสติ. อจฺฉติ. อาสีโน. อาสนํ. อุปาสติ. อุปาสโก.
ตตฺถ อาสนนฺติ อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยํ กิฺจิ นิสีทนโยคฺคํ มฺจปีาทิ.
กสี คติโสสเนสุ. อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนิโต น นิคฺคหีตาคโม. กสติ.
นิสี จุมฺพเน. นิสติ.
ทิสี อปฺปีติยํ. ธมฺมํ เทสฺสติ. ทิโส. ทิฏฺโ. เทสฺสี. เทสฺโส. เทสฺสิโย.
ตตฺร ทิโสติ จ ทิฏฺโติ จ ปจฺจามิตฺตสฺสาธิวจนเมตํ. โส หิ ปเร เทสฺสติ นปฺปิยายติ, ปเรหิ วา เทสฺสิยติ ปิโย ¶ น กริยตีติ ‘‘ทิโส’’ติ จ ‘‘ทิฏฺโ’’ติ จ วุจฺจติ. อถ วา ทิโสติ โจโร วาปจฺจามิตฺโต วา. ทิฏฺโติ ปจฺจามิตฺโตเยว. อตฺริเม ปโยคา –
‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;
มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติ จ.
‘‘ทิสา หิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตู’’ติ จ, ‘‘ทิสา หิ เม เต มนุสฺเส ภชนฺตุ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต’’ติ จ,
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺํ โส อติวตฺตตี’’ติ จ.
เทสฺสีติ เทสฺสนสีโล อปฺปิยายนสีโลติ เทสฺสี. ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตฺถ ปโยคนิทสฺสนํ. เทสฺโสติ อปฺปิโย, ตถา เทสฺสิโยติ. เอตฺถ จ –
‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทีเทวี น เทสฺสิยา;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ จ,
‘‘น เม สา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชตี’’ติ จ,
‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เทสฺสํ มหายสํ;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺหิ’’นฺติ จ
ปโยคา. สพฺพตฺถ เมติ จ มยฺหนฺติ จ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ.
อิมานิ ปน ปจฺจามิตฺตสฺส นามานิ –
‘‘ปจฺจมิตฺโต ริปุ ทิฏฺโ, ทิโส เวรี จ สตฺว’ริ;
อมิตฺโต จ สปตฺโต จ, เอวํ ปณฺณตฺติการิสู’’ติ.
เอสุ คติยํ. เอสติ.
ภสฺส ¶ ภสฺสนทิตฺตีสุ. ภสฺสนํ วจนํ. ทิตฺติ โสภา. ภสฺสติ. ภสฺสํ, ปภสฺสรํ.
ธิส สทฺเท. ธิสติ.
ทิส อติสชฺชเน. ทิสติ, อุปทิสติ, สนฺทิสติ, นิทฺทิสติ, ปจฺจาทิสติ, ปฏิสนฺทิสติ, อุทฺทิสติ. เทโส, อุทฺเทโส อิจฺจาทีนิ.
ปิสุ อวยเว. ปิสติ.
อิสิ คติยํ. อิสติ.
ผุส สมฺผสฺเส. ผุสติ. ผสฺโส, ผุสนา, สมฺผุสนา, สมฺผุสิตตฺตํ. เอวรูโป กายสมฺผสฺโส อโหสิ. โผฏฺพฺพํ, ผุสิตํ. เทโว จ เอกเมกํ ผุสายติ. ผุฏฺุํ, ผุสิตุํ, ผุสิตฺวา, ผุสิตฺวาน, ผุสิย, ผุสิยาน. ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตึ กโรติ.
ตตฺร ผสฺโสติ อารมฺมณํ ผุสนฺติ เอเตน, สยํ วา ผุสติ, ผุสนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ผสฺโส, อารมฺมเณ ผุสนลกฺขโณ ธมฺโม.
รุส ริส หึสายํ. โรสติ. ริสติ. ปุริโส.
เอตฺถ จ ‘‘ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ริสตีติ ปุริโส’’ติ อาจริยา วทนฺติ.
ริส คติยํ. เรสติ.
วิส ปเวสเน. วิสติ, ปวิสติ. ปเวโส, ปเวสนํ, นิเวสนํ, ปวิสํ. เอตฺถ นิเวสนํ วุจฺจติ เคหํ.
มส อามสเน. มสติ, อามสติ, ปรามสติ. ปรามาโส, ปรามสนํ.
เอตฺถ ¶ ปรามาโสติ ปรโต อามสตีติ ปรามาโส, อนิจฺจาทิธมฺเม นิจฺจาทิวเสน คณฺหาตีติ อตฺโถ. ‘‘ปรามาโส มิจฺฉาทิฏฺิ กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ’’ติอาทีนิ พหูนิ เววจนปทานิ อภิธมฺมโต คเหตพฺพานิ.
อิสุ อิจฺฉายํ. อิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉติ. สมฺปฏิจฺฉนํ, อิจฺฉา, อภิจฺฉา, อิจฺฉํ, อิจฺฉมาโน.
เวสุ ทาเน. เวจฺฉติ, ปเวจฺฉติ, ปเวจฺเฉติ. ปเวจฺฉํ, ปเวจฺฉนฺโต.
นิส พทฺธายํ. พทฺธาติ วินิพทฺโธ, อหงฺการสฺเสตํ อธิวจนํ. นิสติ.
ชุสิ ปีติเสวเนสุ. โชสติ.
อิส ปริเยสเน. เอสติ. อิสิ, อิฏฺํ, อนิฏฺํ, เอสํ, เอสมาโน.
สํกเส อจฺฉเน. อจฺฉนํ นิสีทนํ. สงฺกสายติ.
สการนฺตธาตุรูปานิ.
หการนฺตธาตุ
หา จาเค. ชหติ, วิชหติ. วิชหนํ, ชหิตุํ, ชหาตเว, ชหิตฺวา, ชหาย.
มฺหี อีสํหสเน. มฺหยเต, อุมฺหยเต วิมฺหยเต.
ตตฺถ มฺหยเตติ สิตํ กโรติ. อุมฺหยเตติ ปหฏฺาการํ ทสฺเสติ. วิมฺหยเตติ วิมฺหยนํ กโรติ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา. เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ. มฺหิตปุพฺพํว ¶ ภาสติ. ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ. อุมฺหาเปยฺย ปภาวตี. ปมฺหาเปยฺย ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ อุมฺหยมานาติ ปหฏฺาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานา. อุมฺหาเปยฺยาติ สิตวเสน ปหํเสยฺย. ปมฺหาเปยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺย.
หุ ทาเน. หวติ. หุติ.
หุ ปสชฺชกรเณ. ปสชฺชกรณํ ปกาเรน สชฺชนกฺริยา. หวติ. หุโต, หุตวา, หุตาวี, อาหุติ.
หู สตฺตายํ. โหติ, โหนฺติ. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม. ปโหติ, ปโหนฺติ. ปหูตํ, ปหูตา, กุโต ปหูตา กลหา วิวาทา. โหนฺโต, โหนฺตา, โหนฺตํ, ปโหนฺโต. ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํ. โหตุํ โหตุเย, ปโหตุํ, หุตฺวาน. วตฺตมานาวิภตฺติรูปาทีนิ. เอตฺถ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิ.
โหตุ, โหนฺตุ. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม. ปฺจมีวิภตฺติรูปานิ. เอตฺถาปิ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิ.
หุเวยฺย, หุเวยฺยุํ. หุเวยฺยาสิ, หุเวยฺยาถ. หุเวยฺยามิ, หุเวยฺยาม. หุเวถ, หุเวรํ. หุเวโถ, หุเวยฺยาวฺโห. หุเวยฺยํ, หุเวยฺยามฺเห. สตฺตมิยา รูปานิ. เอตฺถ ปน ‘‘อุปโก อาชีวโก ‘หุเวยฺย ปาวุโส’ติ วตฺวา สีสํ โอกมฺเปตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกมี’’ติ ปาฬิยํ หุเวยฺยาติ ปทสฺส ทสฺสนโต นยวเสน ‘หุเวยฺย, หุเวยฺยุ’’นฺติอาทีนิ วุตฺตานิ. หุเปยฺยาติปิ ปาโ ทิสฺสติ, ยถา ปจฺจเปกฺขณา. ตพฺพเสน ‘‘หุเปยฺย, หุเปยฺยุํ ¶ . หุเปยฺยาสี’’ติอาทินา วการสฺส ปการาเทสภูตานิ รูปานิปิ คเหตพฺพานิ.
อปโร นโย – เหยฺย, เหยฺยุํ. เหยฺยาสิ, เหยฺยาถ. เหยฺยามิ, เหยฺยาม. เหถ, เหรํ. เหโถ, เหยฺยาวฺโห. เหยฺยํ, เหยฺยามฺเห. อิมานิ อฏฺกถานเยน คหิตรูปานิ. เอตฺถ ปน ‘‘น จ อุปฺปาโท โหติ. สเจ เหยฺย, อุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปาโท ปาปุเณยฺยา’’ติ อิทมฺปิ นิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ.
หุว, หุวุ. หุเว, หุวิตฺถ. หุวํ, หุวิมฺห. หุวิตฺถ, โหถ อิจฺจปิ สฺโคตการโลเปน อโหสีติ อตฺโถ. ตถาหิ ‘‘กสิรา ชีวิกา โหถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ ‘‘ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. หุวิเร. หุวิตฺโถ, หุวิวฺโห. หุวึ, หุวิมฺเห. ปโรกฺขาย รูปานิ.
อหุวา, อหุวู. อหุโว, อหุวตฺถ. อหุวํ, อหุวมฺห. อหุวตฺถ, อหุวตฺถุํ. อหุวเส, อหุววฺหํ. อหุวึ, อหุวมฺหเส. หิยฺยตฺตนีรูปานิ.
เอตฺถ อหุวมฺหเสติ มยํ ภวมฺหเสติ อตฺโถ. ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติ ปาฬิยํ ปน ‘‘อหุว อมฺหเส’’ อิติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ ‘‘อหุ อมฺหเส’’ติ วา. ปจฺฉิมนเย วการาคโม ‘‘อหุวา’’ติ จ ‘‘อหู’’ติ จ ทฺวินฺนมฺปิ อโหสีติ อตฺโถ. อมฺหนฺติ อมฺหากํ. เสติ นิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺหากํ ยํ พลํ อโหสิ, มยํ เตน พเลน ตว กิจฺจํ อกรมฺหาติ.
อโหสิ, อหุํ, อเหสุํ. อหุโว, อหุวิตฺถ. อโหสิตฺถอิจฺจปิ. อโหสึ, อหุวาสึ อิจฺจปิ, อโหสิมฺหา, อหุมฺหา ¶ . อหุวา, อหุวุ, อหุวเส, อหุวิวฺหํ. อหุวํ, อหุํ อิจฺจปิ. อหุวิมฺเห. อชฺชตนิยา รูปานิ.
เอตฺถ ‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุ’’นฺติ วุตฺตํ, อโหสินฺติ อตฺโถ. ‘‘อหํ ภทนฺเต อหุวาสึ ปุพฺเพ สุเมธนามสฺส ชินสฺส สาวโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุวาสิ’’นฺติ อิจฺเจวตฺโถ. ตถา หิ อเนกวณฺณวิมานวตฺถุอฏฺกถายํ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ อหุวาสินฺติ อโหสินฺติ อตฺโถ ปกาสิโต.
‘‘เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, เหหิติ, โหหิตี’’ติ อิมานิ จตฺตาริ ภวิสฺสนฺติยา มาติกาปทานิ เวทิตพฺพานิ.
อิทานิ ตานิ วิภชิสฺสามิ – เหสฺสาติ, เหสฺสนฺติ. เหสฺสสิ, เหสฺสถ. เหสฺสามิ, เหสฺสาม. เหสฺสเต, เหสฺสนฺเต. เหสฺสเส, เหสฺสวฺเห. เหสฺสํ, เหสฺสามฺเห. อิมานิ ‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติ ทสฺสนโต วุตฺตานิ.
เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ. เหหิสฺสสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ. โหหิสฺสสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
เหหิติ, เหหินฺติ. เหหิสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
โหหิติ, โหหินฺติ. โหหิสิ. เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ.
อหุวิสฺสา, อหุวิสฺสํสุ. อหุวิสฺสเส, อหุวิสฺสถ. อหุวิสฺสํ, อหุวิสฺสมฺหา. อหุวิสฺสถ, อหุวิสฺสิสุ. อหุวิสฺสเส ¶ , อหุวิสฺสวฺเห. อหุวิสฺสึ, อหุวิสฺสามฺหเส. กาลาติปตฺติรูปานิ.
วฺเห อวฺหายเน พทฺธายํ สทฺเท จ. อวฺหายนํ ปกฺโกสนํ. พทฺธาติ อหงฺกาโร, ฆฏฺฏนํ วา สารมฺภกรณํ วา. สทฺโท รโว. วฺเหติ, วฺหายติ, อวฺเหติ, อวฺหายติ, อวฺหาสิ อิจฺจปิ. กจฺจายโน มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติ. อาสทฺโท อุปสคฺโคว, โส สฺโคปรตฺตา รสฺโส ชาโต. อวฺหิโต. อนวฺหิโต ตโต อาคา. อวฺหา, อวฺหายนา. วารณวฺหยนา รุกฺขา. กามวฺเห วิสเย. กุมาโร จนฺทสวฺหโย.
‘‘สตฺตตนฺตึ สุมธุรํ,
รามเณยฺยํ อวาจยึ;
โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ,
สรณํ เม โหหิ โกสิยา’’ติ.
เอตฺถ อวฺเหตีติ สารมฺภวเสน อตฺตโน วิสยํ ทสฺเสตุํ สงฺฆฏฺฏตีติ อตฺโถ. ‘‘สมาคเต เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน’’ติ เอตฺถาปิ สารมฺภวเสน ฆฏฺฏนํ อวฺหายนํ นาม.
‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหายนฺติ วราวรํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติ
เอตฺถ ปน อวฺหายนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจฺจ คีตฺจ กโรนฺติโย สารมฺภํ กโรนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ปฺห ปุจฺฉายํ. ภิกฺขุ ครุํ ปฺหํ ปฺหติ. ปฺโห. อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ อิทํ ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ. ปฺหสทฺโท ปุลฺลิงฺควเสน คเหตพฺโพ. ‘‘ปฺโห มํ ¶ ปฏิภาติ, ตํ สุณา’’ติ เยภุยฺเยน ปุลฺลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโต. กตฺถจิ ปน อิตฺถิลิงฺโคปิ ภวติ นปุํสกลิงฺโคปิ. ตถา หิ ‘‘ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา. โกณฺฑฺ ปฺหานิ วิยากโรหี’’ติ ตทฺทีปิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา ตตฺถ ทฏฺพฺโพ.
ปฺห อิจฺฉายํ. ปฺหติ. ปฺโห. เอตฺถ จ ปฺโหติ าตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ. อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ปฺหิยติ าตุํ อิจฺฉิยติ โสติ ปฺโหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห’’ติ อิมิสฺสา เนตฺติปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตน ‘‘ปฺเหติ าตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ’’ติ.
มิห เสจเน. มิหติ, อุมฺมิหติ. เมโฆ, เมหนํ.
ตตฺถ อุมฺมิหตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. เมโฆติ มิหติ สิฺจติ โลกํ วสฺสธาราหีติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโน. เมหนนฺติ อิตฺถีนํ คุยฺหฏฺานํ.
ทห ภสฺมีกรเณ ธารเณ จ. อาคารานิ อคฺคิ ทหติ. อยํ ปุริโส อิมํ อิตฺถึ อยฺยิกํ ทหติ, มม อยฺยิกาติ ธาเรตีติ อตฺโถ. อิมสฺส ปุริสสฺส อยํ อิตฺถี อยฺยิกา โหตีติ อธิปฺปาโย. อตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘สกฺยา โข อมฺพฏฺ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติ. อคฺคินา ทฑฺฒํ เคหํ, ทยฺหติ, ทยฺหมานํ. ทสฺส ฑาเทเส ‘‘ฑหตี’’ติ รูปํ. ‘‘ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมาฉนฺโนว ปาวโก’’ติอาทโย ปโยคา เอตฺถ นิทสฺสนานิ ภวนฺติ.
จห ปริสกฺกเน. จหติ.
รห จาเค. รหติ. รโห, รหิโต.
รหิ คติยํ. รหติ. รโห, รหํ.
ทหิ ¶ พหิ วุทฺธิยํ. ทหติ. พหติ.
พหิ สทฺเธ จ. จกาโร วุทฺธาเปกฺโข. พหติ.
ตุหิ ทุหิ อทฺทเน. ตุหติ. ทุหติ.
อรห มห ปูชายํ. อรหติ. อรหํ, อรหา. มหติ.
มหนํ, มโห. วิหารมโห. เจติยมโห.
ตตฺร นิกฺกิเลสตฺตา เอกนฺตทกฺขิเณยฺยภาเวน อตฺตโน กตปูชาสกฺการาทีนํ มหปฺผลภาวกรเณน อรหณีโย ปูชนีโยติ อรหา, ขีณาสโว.
อีห เจตายํ. อีหติ. อีหา. อีหา วุจฺจติ วีริยํ.
วห มห พุทฺธิยํ. วหติ, มหติ.
อหิ ปิลหิ คติยํ. อหติ. ปิลหติ, อหิ.
เอตฺถ จ อหีติ นิปฺปาโทปิ สมาโน อหติ คจฺฉติ คนฺตุํ สกฺโกตีติ อหิ.
ครห กลห กุจฺฉเน. ครหติ. ครหา, กลหติ, กลโห.
วรห วลห ปธานิเย ปริภาสนหึสาทาเนสุ จ. วรหติ. วลหติ. วราโห.
เอตฺถ จ วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติ. ตถา หิ ‘‘เอเนยฺยา จ วราหา จ. มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ’’ติอาทีสุ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติ. ‘‘มหาวราหสฺส นทีสุ ชคฺคโต, ภิสํ ฆสมานสฺสา’’ติอาทีสุ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติ. มหาวราหสฺสาติ หิ มหาหตฺถิโนติ อตฺโถ.
เวหุ เชหุ วาหุ ปยตเน. เวหติ, เชหติ. วาหติ. วาหโน.
วาหโน ¶ วุจฺจติ อสฺโส. โส หิ วาหนฺติ สงฺคามาทีสุ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ปยตนฺติ วีริยํ กโรนฺติ, เอเตนาติ วาหโนติ วุจฺจติ.
ทาหุ นิทฺทกฺขเย. ทาหติ.
อูห วิตกฺเก. อูหติ, อายูหติ, วิยูหติ, พฺยูหติ อโปหติ. อูหนํ, อายูหนํ, พฺยูโห, อโปโห.
ตตฺถ อูหตีติ วิตกฺเกติ, อายูหตีติ วายมติ, วิยูหตีติ ปํสุํ อุทฺธรติ. เอวํ พฺยูหตีติ เอตฺถาปิ. อโปหตีติ ฉฑฺเฑติ, อถ วา วิเวเจติ.
คาหุ วิโลฬเน. คาหติ. คาโห, จนฺทคฺคาโห, สูริยคฺคาโห, นกฺขตฺตคฺคาโห.
คห คหเณ. คหติ, ปคฺคหติ. อาหุตึปคฺคหิสฺสามิ. ปคฺคโห, ปคฺคาโห.
ปคฺคโหติ ปตฺโต. ปคฺคาโหติ วีริยํ.
สห ปริสหเน. ปริสหนํ ขนฺติ. สหติ. สโห, อสโห, อสยฺโห.
รุห จมฺมนิ ปาตุภาเว. รุหติ. รุกฺโข.
มาตุ มาเน. มาหติ.
คุหู สํวรเณ. คุหติ นิคฺคุหติ. คุโห, คุยฺหโก.
วห ปาปุเณ. วหติ. วาริวโห.
ทุห ปปูรเณ. ทุหติ, โทหติ. ทุยฺหมานา คาวี.
ทิห อุปจเย. เทหติ. เทโห. เทโหติ สรีรํ.
ลิห ¶ อสฺสาทเน. เลหติ, ปเลหติ. เลหนียํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘สุนขา หิมสฺส ปลิหึสุ ปาเท’’ติ. อยํ ปนตฺโถ – สุนขา อิมสฺส กุมารสฺส ปาทตเล อตฺตโน ชิวฺหาย ปลิหึสูติ.
โอห จาเค. โอหติ. สพฺพมนตฺถํ อโปหติ. อโปโห.
พฺรหฺม อุคฺคเม. พฺรหติ. พฺรหา.
ทห ถห หึสตฺถา. ทหติ. ถหติ.
พฺรูห วฑฺฒเน. อุปรูปริ พฺรูหตีติ พฺรหฺมา. การิเต ‘‘วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปโยโค.
พฺรหฺมาติ เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหิ พฺรูหิโตติ พฺรหฺมา. พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาปิ วุจฺจติ ตถาคโตปิ พฺราหฺมโณปิ มาตาปิตโรปิ เสฏฺมฺปิ. ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ หิ มหาพฺรหฺมา ‘‘พฺรหฺมา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอตฺถ ตถาคโต.
‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ,
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน,
สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติ
เอตฺถ พฺราหฺมโณ. ‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร’’ติ เอตฺถ มาตาปิตโร. ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติ เอตฺถ เสฏฺํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘มหาพฺรหฺมนิ ¶ วิปฺเป จ, อโถ มาตาปิตูสุ จ;
ตถาคเต จ เสฏฺเ จ, พฺรหฺมสทฺโท ปวตฺตตี’’ติ.
อปโร นโย – พฺรหฺมาติ ติวิธา พฺรหฺมาโน สมฺมุติพฺรหฺมาโน อุปปตฺติพฺรหฺมาโน วิสุทฺธิพฺรหฺมาโนติ.
‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภฺุชนฺติ โกสิย;
ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเห,
ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม, ปจนฺตฺเปิ ปาณิโน’’ติ จ
เอวมาทีสุ หิ พฺรหฺมสทฺเทน สมฺมุติพฺรหฺมาโน วุตฺตา.
‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา,
เย โสตวนฺโต ปมฺุจนฺตุ สทฺธํ;
วิหึสสฺี ปคุณํ น ภาสึ,
ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม,
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปตี’’ติ จ เอวมาทีสุ พฺรหฺมสทฺเทน อุปปตฺติพฺรหฺมา. ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทิวจนโต พฺรหฺมนฺติ อริยธมฺโม วุจฺจติ. ตโต นิพฺพตฺตา อวิเสเสน สพฺเพปิ อริยา วิสุทฺธิพฺรหฺมาโน นาม ปรมตฺถพฺรหฺมตาย. วิเสสโต ปน ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุตฺตมพฺรหฺมา นาม สเทวเก โลเก พฺรหฺมภูเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติโต. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘สมฺมุติยุปปตฺตีนํ, วิสุทฺธีนํ วเสน จ;
พฺรหฺมาโน ติวิธา โหนฺติ, อุตฺตเมน จตุพฺพิธา’’ติ.
ธิมฺห ¶ นิฏฺุภเน. ธิมฺเหติ. ‘‘ปฏิวามคตํ สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ โลหิต’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํ.
ตตฺถ ธิมฺหามีติ นิฏฺุภามีติ อตฺโถ.
หการนฺตธาตุรูปานิ.
ฬการนฺตธาตุ
พิฬ อกฺโกเส. เพฬติ. พิฬาโร.
กีฬ วิหาเร. กีฬติ. กีฬา.
อฬ อุคฺคเม. อฬติ. วาโฬ.
ลฬ วิลาเส. ลฬติ. ลฬิโต อสฺโส.
กฬ มเท กกฺกสฺเส จ. กกฺกสฺสํ กสฺสสิยํ ผรุสภาโว. กฬติ.
ตุฬ โตฬเน. โตฬติ.
หุฬ โหฬ คติยํ. หุฬติ. โหฬติ.
โรฬ อนาทเร. โรฬติ.
โลฬ อุมฺมาเท. โลยติ.
เหฬ โหฬ อนาทเร. เหฬติ. โหฬติ.
วาฬ อาลเป. วาฬติ.
ทาฬ ธาฬ วิสรเณ. ทาฬติ. ธาฬติ.
หฬ สิลาฆายํ. หฬติ.
หีฬ อนาทเร. หีฬติ. หีฬา, หีฬิโก, หีฬิโต.
กฬ ¶ เสจเน. กฬติ. กฬนํ.
เหฬ เวเน. เหฬติ.
อีฬ ถุติยํ. อีฬติ.
ชุฬ คติยํ. ชุฬติ, โชฬติ.
ปุฬ มุฬ สุขเน. ปุฬติ. มุฬติ.
คุฬ รกฺขายํ. คุฬติ. คุโฬ.
ชุฬ พนฺธเน. ชุฬติ.
กุฬ ฆสเน. กุฬติ.
ขุฬ พาลฺเย จ. จกาโร ฆสนาเปกฺขโก. ขุฬติ.
สุฬ พุฬ สํวรเณ. สุฬติ. พุฬติ.
ปุฬ สงฺฆาเต. ปุฬติ. ปุฬินํ.
สฬ อพฺยตฺตสทฺเท. สฬติ. สาฬิโก, สาฬิกา.
‘‘อุสโภว มหี นทติ,
มิคราชาว กูชติ;
สุสุมาโรว สฬติ,
กึ วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ นิทสฺสนํ;
อิมานิ ฬการนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ ภูวาทิคเณ อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ สมตฺตานิ. เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ภูวาทิคเณ ธาตุโย ปกาสิตา.
อิทานิ ภูวาทิคณิกธาตูนํเยว กาจิ อสมานสุติกา, กาจิ อสมานนฺติกา. ตาสุ กาจิ สมานตฺถวเสน สโมธาเนตฺวา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา, ตาเยว ธาตุโย เอกเทเสน รูปวิภาวนาทีหิ สทฺธึ ปกาสยิสฺสาม. ตํ ยถา?
หู ¶ ภู สตฺตายํ โหติ, ภวติ. ปโหติ, ปภวติ. หุเวยฺย ปาวุโส. สเจ อุปฺปาโท เหยฺย. อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พหูว. อมฺพา’ยํ อหุวา ปุเร. อหุ ราชา วิเทหานํ. ปหูตํ เม ธนํ สกฺก. ปหูตมริโย ปกโรติ ปฺุํ. ปหูตวิตฺโต ปุริโส. ปหูตชิวฺโห ภควา. ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทา. ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํ. ภวิตพฺพํ. โหตุํ, เหตุเย, ภวิตุํ. หุตฺวา, หุตฺวาน. ภวิตฺวา, ภวิตฺวาน.
เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ นเหตุเยติ อภวิตุํ. หูธาตุโต ตุํปจฺจยสฺส ตเวปจฺจยสฺส วา ตุเย อาเทโส, อูการสฺส จ เอการาเทโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา เหตุภาวาย น น สกฺกาติปิ อตฺโถ. อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต โหติสฺส ธาตุโน ปโยคภาวาย อุทาหริตปทสฺสตฺถภาวโต. ตตฺถ ปโหตีติ อิทํ วตฺถํ วิปุลภาเวน จีวรํ กาตุํ ปโหติ, โน นปฺปโหติ. ปโหตีติ วา ปุริโส อรโย เชตุํ สกฺโกติ. อถ วา ปโหตีติ โหติ. ปภวตีติ สนฺทติ. ปหูตนฺติ วิปุลํ, มหนฺตนฺติ อตฺโถ. ปหูตวิตฺโตติ วิปุลวิตฺโต มหทฺธโน. ปหูตชิวฺโหติ สุปุถุลสุทีฆสุมุทุกชิวฺโห, ปิยปฺปภูตาติ ปิยโต นิพฺพตฺตา.
คมุ สปฺป คติยํ. คจฺฉติ, คมติ, ฆมฺมติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, อติคจฺฉติ, ปฏิคจฺฉติ, อวคจฺฉติ, อธิคจฺฉติ, อนุคจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อปคจฺฉติ, วิคจฺฉติ, นิคจฺฉติ, นิคฺคจฺฉติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ. ‘‘สมุคฺคจฺฉตี’’ติอาทินา อุปสคฺคทฺวยวเสนปิ ¶ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ. สปฺปติ, สํสปฺปติ, ปริสปฺปติ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺถ คมตีติ คจฺฉติ. การิเต ‘‘เทวทตฺตํ คเมติ คมยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ. ‘‘อปายํ คเมตีติ อปายคมนีย’’นฺติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ. จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อาปุพฺพสฺส อิมสฺส ‘‘อาคเมติ, อาคมยติ, อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ อาคเมตีติ มุหุตฺตํ อธิวาเสตีติ อตฺโถ. ฆมฺมตีติ คจฺฉติ. อาคจฺฉตีติ อายาติ. อุคฺคจฺฉตีติ อุยฺยาติ อุทฺธํ คจฺฉติ. อติคจฺฉตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉติ. ปฏิคจฺฉตีติ ปุน คจฺฉติ. อวคจฺฉตีติ ชานาติ. อธิคจฺฉตีติ ลภติ ชานาติ วา. อนุคจฺฉตีติ ปจฺฉโต คจฺฉติ. อุปคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ. อปคจฺฉตีติ อเปติ. วิคจฺฉตีติ วิคมติ. นิคจฺฉตีติ ลภติ. ‘‘ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. นิคฺคจฺฉตีติ นิกฺขมติ. สปฺปตีติ คจฺฉติ. สํสปฺปตีติ สํสรนฺโต คจฺฉติ. ปริสปฺปตีติ สมนฺตโต คจฺฉติ.
อิทานิ ปน วิฺูนํ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สปฺปโยคํ ปทมาลํ กถยาม. เสยฺยถิทํ? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม. โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต. ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเห. อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห. วตฺตมานาย รูปานิ.
โส คจฺฉตุ, เต คจฺฉนฺตุ. ตฺวํ คจฺฉาหิ, คจฺฉ, คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม. โส คจฺฉตํ, เต คจฺฉนฺตํ. ตฺวํ คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห. อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามเส. ปฺจมิยา รูปานิ.
โส ¶ คจฺเฉยฺย, คจฺเฉ, เต คจฺเฉยฺยุํ. ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถ. อหํ คจฺเฉยฺยามิ, มยํ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉมุ. โส คจฺเฉถ, เต คจฺเฉรํ. ตฺวํ คจฺเฉโถ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาวฺโห. อหํ คจฺเฉยฺยํ, มยํ คจฺเฉยฺยามฺเห. สตฺตมิยา รูปานิ.
โส คจฺฉ, เต คจฺฉุ. ตฺวํ คจฺเฉ, ตุมฺเห คจฺฉิตฺถ, คฺฉิตฺถ. อหํ คจฺฉํ, มยํ คจฺฉิมฺห, คฺฉิมฺห. โส คจฺฉิตฺถ, คฺฉิตฺถ, เต คจฺฉิเร. ตฺวํ คจฺฉิตฺโถ, ตุมฺเห คจฺฉิวฺโห. อหํ คจฺฉึ, คฺฉึ, มยํ คจฺฉิมฺเห. ปโรกฺขาย รูปานิ.
โส อคจฺฉา, เต อคจฺฉู. ตฺวํ อคจฺเฉ, ตุมฺเห อคจฺฉถ. อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉมฺหา. โส อคจฺฉถ, เต อคจฺฉตฺถุํ. ตฺวํ อคจฺฉเส, ตุมฺเห อคจฺฉิวฺหํ. อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉิมฺเห. อชฺชตนิยา รูปานิ.
โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ. ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถ. อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสาม. โส คจฺฉิสฺสเต, เต คจฺฉิสฺสนฺเต. ตฺวํ คจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสวฺเห. อหํ คจฺฉิสฺสํ, มยํ คจฺฉิสฺสามฺเห. ภวิสฺสนฺติยา รูปานิ.
โส อคจฺฉิสฺสา, เต อคจฺฉิสฺสํสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสถ. อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหา. โส อคจฺฉิสฺสถ, เต อคจฺฉิสฺสิสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสวฺเห. อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหเส. กาลาติปตฺติยา รูปานิ.
ตตฺถ อชฺชตนิยา กาลาติปตฺติยา จ อการาคมํ สพฺเพสุ ปุริเสสุ สพฺเพสุ วจเนสุ ลพฺภมานมฺปิ สาสเน อนิยตํ หุตฺวา ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา’’ติอาทินา ทฺเว ทฺเว รูปานิ ทิสฺสนฺติ. คมติ, คมนฺติ. คมตุ, คมนฺตุ. คเมยฺย. คเมยฺยุํ. เสสํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
อิทานิ ¶ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ วิเสโส วุจฺจเต – โส ปุริโส มคฺคํ ค, สา อิตฺถี ฆร’มาค. เต มคฺคํ คุ, ตา ฆร’มาคุ. เอการสฺส อการาเทสํ ตฺวํ มคฺคํ ค, ตฺวํ ฆร’’มาค. ตุมฺเห มคฺคํ คุตฺถ, ตุมฺเห ฆร’มาคุตฺถ. อหํ มคฺคํ คํ, อหํ ฆร’มาคํ. อหํ ตํ ปุริสํ อนฺวคํ, มยํ มคฺคํ คุมฺห, มยํ ฆรํ อาคุมฺห, มยํ ตํ ปุริสํ อนฺวคุมฺห. อยํ ตาว ปโรกฺขาย วิเสโส.
‘‘โส มคฺคํ อคมา, เต มคฺคํ อคมู’’ อิจฺจาทิ หิยฺยตฺตนิยา รูปํ. ‘‘โส อคมิ, เต อคมุํ, เต คุํ’’ อิจฺจาทิ อชฺชตนิยา รูปํ.
อิทานิ เตสํ ปทรูปานิ ปากฏีกรณตฺถํ กิฺจิ สุตฺตํ กถยาม – ‘‘โสปาคา สมิตึ วนํ. อเถตฺถ ปฺจโม อาคา. อาคุํ เทวา ยสสฺสิโน. มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ. อคมา ราชคหํ พุทฺโธ. วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํ. พฺราหฺมณา อุปคจฺฉุ ม’’นฺติ เอวมาทีนิ ภวนฺติ.
ค คุ ค คุตฺถ คํ คุมฺห, อคุ อคมุ อคมุํ;
อคมา’คมิ คจฺฉนฺติ, อาทิเภทํ มเน กเร.
อิทานิ นามิกปทานิ วุจฺจนฺเต – คโต, คนฺตา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตํ กุลํ, สหคตํ, คติ, คมนํ, คโม, อาคโม, อวคโม, คนฺตพฺพํ, คมนียํ, คมฺมํ, คมฺมมานํ, คมิยมานํ, โค, มาตุคาโม, หิงฺคุ, ชคุ, อินฺทคู, เมธโค อิจฺจาทีนิ, การิเต – คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ, คจฺเฉติ, คจฺฉยติ, คมฺเมติ. กมฺเม – คมฺมติ, คมิยติ, อธิคมฺมติ, อธิคมิยติ. ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘คนฺตุํ, คมิตุํ, คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิย, คมิยาน, คมฺม, อาคมฺม, อาคนฺตฺวา, อธิคมฺม, อธิคนฺตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ¶ . สปฺปธาตุสฺส ปน ‘‘สปฺโป, สปฺปินี, ปีสปฺปี, สปฺปิ’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถ. ‘‘ยายํ ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ‘‘อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ นิสฺสเย เวทิตพฺโพ, อฏฺิกสฺํ นิสฺสาย อฏฺิกสฺํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา’’ติ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ. ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ สํสฏฺเ, อิมิสฺสา ปีติยา สํสฏฺนฺติ อตฺโถ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ตพฺภาเว เจว โวกิณฺเณ, นิสฺสยารมฺมเณสุ จ;
สํสฏฺเ จ สหคต-สทฺโท ทิสฺสติ ปฺจสุ;
คตีติ คติคติ นิพฺพตฺติคภิ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคติ าณคตีติ พหุวิธา คติ นาม.
ตตฺถ ‘‘ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ จ อยํ คติคตินาม. ‘‘อิเมสํ ¶ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คตึวา อคตึวา’’ติ อยํ นิพฺพตฺติคติ นาม. ‘‘เอวํ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติฺจ ชานามิ ชุติฺจ ชานามี’’ติ อยํ อชฺฌาสยคติ นาม. ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ อยํ วิภวคติ นาม. ‘‘ทฺเว คติโย ภวนฺติ อนฺา’’ติ อยํ นิปฺผตฺติคติ นาม. ‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิภิมา’’ติ จ ‘‘สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต’’ติ จ อยํ าณคติ นาม. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
คติคตฺยฺจ นิพฺพตฺยํ, วิภวชฺฌาสเยสุ จ;
นิปฺผตฺติยฺจ าเณ จ, คติสทฺโท ปวตฺตติ.
คจฺฉตีติ โค. มาตุยา สมภาวํ มิสฺสีภาวฺจ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มาตุคาโม. โรคํ หึสนฺตํ คจฺฉตีติ หิงฺคุ.
อิมานิ ตสฺส นามานิ
หิงฺคุ หิงฺคุชตุจฺเจว, ตถา หิงฺคุสิปาฏิกา;
หิงฺคุชาตีติ กถิตา, วินยฏฺกถาย หิ.
ชคูติ จุติโต ชาตึ คจฺฉตีติ ชคุ. อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคู. อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุ. ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิ. ตตฺถ หินฺทนฺติ มรณํ. ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคู. สพฺพเมตํ สตฺตาธิวจนํ, ลิงฺคโต ปุลฺลิงฺคํ. เมธโคติ อตฺตโน นิสฺสยฺจ ปรฺจ เมธมาโน หึสมาโน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เมธโค, กลโห. ‘‘ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติ เอตฺถ หิ กลโห เมธคสทฺเทน ภควตา วุตฺโต. คมิตฺวาติ เอตฺถ –
‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน, วินิตฺวา ปฺจวคฺคิเย;
ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหึ ตหิ’’นฺติ
อยํ ¶ ปาฬิ นิทสฺสนํ. สปฺโปติ สปฺปตีติ สปฺโป, สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถ. เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโร’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา นิทฺเทเส ‘‘สปฺโป วุจฺจติ อหิ. เกนฏฺเน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป. ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโค. อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค. ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค. สรีเรน สปฺปตีติ สรีสโป. พิเล สยตีติ พิลาสโย. ทาา ตสฺส อาวุโธติ ทาาวุโธ. วิสํ ตสฺสโฆรนฺติ โฆรวิโส. ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทุชิวฺโห. ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสฺู’’ติ. สปฺปินีติ อุรคี. ปีสปฺปีติ ปีเน สปฺปติ คจฺฉตีติ ปีสปฺปี, ปงฺคุโฬ. สปฺปีติ โย น ปริภฺุชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สปฺปติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ, ฆตํ.
สกฺก เฏก ลงฺฆ คตฺยตฺตา. สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติ. นิสกฺโก, ปริสกฺกนํ. เฏกติ. ฏีกา. ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ, โอลงฺฆติ, ลงฺฆโก, อุลฺลงฺฆิกา ปีติ.
เก เร เค สทฺเท. กายติ. รายติ. คายติ. ชาตกํ. รา. คีตํ. กายิตุํ. รายิตุํ, คายิตุํ. กายิตฺวา. รายิตฺวา. คายิตฺวา.
ตตฺถ ชาตกนฺติ ชาตํ ภูตํ อตีตํ อตฺตโน จริตํ กายติ กเถติ ภควา เอเตนาติ ชาตกํ. ชาตกปาฬิ หิ อิธ ชาตกนฺติ วุตฺตํ. อฺตฺร ปน ชาตํ เอวํ ชาตกนฺติ คเหตพฺพา. ตถา หิ ชาตกสทฺโท ปริยตฺติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ, ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุ. รา วุจฺจติ สทฺโท. คีตนฺติ คายนํ.
เข ¶ เช เส ขเย. ขายติ. ชายติ. สายติ. ขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
เอตฺถ ปน สิยา ‘‘นนุ จ โภ ขายตีติ ปทสฺส ขาทตีติ วา ปฺายตีติ วา อตฺโถ ภวติ, ตถา ชายตีติ ปทสฺส นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ, สายตีติ ปทสฺส รสํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถ, เอวํ สนฺเต โภ กสฺมา อิธ เอวํ อตฺโถ ตุมฺเหหิ กถิยตี’’ติ? สจฺจํ, ธาตูนนฺตุ อเนกตฺถตฺตา เอวํ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติ. ตถา หิ ‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรตี’’ติ เอตฺถ ชีรตีติ อยํ สทฺโท ชรํ ปาปุณาตีติ อตฺถํ อวตฺวา วฑฺฒตีติ อตฺถเมว วทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
คุ ฆุ กุ อุ สทฺเท. ควติ. ฆวติ. กวติ. อวติ.
ขุ รุ กุ สทฺเท. โขติ. โรติ. โกติ.
จุ ชุ ปุ ปฺลุ คา เส คติยํ. จวติ. ชวติ. ปวติ. ปฺลวติ. คาติ. เสติ. จวนํ, จุติ. ชวนํ, ชโว. ปวนํ, ปฺลวนํ. คานํ. เสตุ. โปโต. ปฺลโว.
เอตฺถ คานนฺติ คมนํ. โปโตติ ปวติ คจฺฉติ อุทเก เอเตนาติ โปโต, นาวา. ตถา ปฺลวติ น สีทตีติ ปฺลโว, นาวา เอว. ‘‘ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌ’’ติ หิ ชาตกปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘นาวา, โปโต, ปฺลโว, ชลยานํ, ตรณ’’นฺติ นาวาภิธานานิ.
เธ เถ สทฺทสงฺฆาเตสุ. ธายติ. ถายติ. ภาเว – ธิยติ, ถิยติ. อิตฺถี. ถี.
เท เต ปาลเน. ทายติ. ทยา. ตาณํ.
รา ลา อาทาเน. ราติ. ลาติ.
อติ อทิ พนฺธเน. อนฺตติ. อนฺทติ. อนฺตํ. อนฺทุ.
ชุตสุภ ¶ รุจ ทิตฺติยํ. โชตติ. โสภติ. โรจติ, วิโรจติ.
อก อค กุฏิลายํ คติยํ. อกติ. อคติ.
นาถ นาธ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุ. นาถติ. นาธติ.
สล หุล จล กมฺปเน. สลติ. หุลติ. จลติ. กุสลํ.
เอตฺถ จ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยตีติ กุสลํ, เหตุกตฺตุวเสนิทํ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ ‘‘กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโต. อิทํ สลธาตุวเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ. อฺเสมฺปิ ธาตูนํ วเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ ภวติ. ตถา หิ อฏฺสาลินิยํ อฺานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิ. กถํ? ‘‘กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต อกุสลธมฺมสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต าณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพาติ กุสลา, คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถ. ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติปิ กุสลา’’ติ. เอวํ อฺานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺร ‘‘ธมฺมา’’ อิติ ปทาเปกฺขํ กตฺวา ตทนุรูปลิงฺควจนวเสน ‘‘กุสลา’’ติ นิทฺเทโส กโต, อิธ ปน สามฺนิทฺเทสวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ นปุํสเกกวจนนิทฺเทโส อมฺเหหิ กโต. ปฺุวาจโก หิ กุสลสทฺโท อาโรคฺยวาจโก จ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโค, อิตรตฺถวาจโก ปน ติลิงฺคิโก, ยถา กุสโล ผสฺโส, กุสลา เวทนา. กุสลํ จิตฺตนฺติ. กุสลสทฺโท ¶ อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ ลาธาตุสลธาตุวเสน นิปฺผตฺตึ คโตติ เวทิตพฺโพ. อิติ ภูวาทิคเณ สโมธานคตธาตุโย สมตฺตา.
อิจฺเจวํ –
วิตฺถารโต จ สงฺเขปา, ภูวาทีนํ คโณ มยา;
โย วิภตฺโต สอุทฺเทโส, สนิทฺเทโส ยถารหํ.
อุปสคฺคนิปาเตหิ, นานาอตฺถยุเตหิ จ;
โยเชตฺวาน ปทาเนตฺถ, ทสฺสิตานิ วิสุํ วิสุํ.
ปาฬินิทสฺสนาทีหิ, ทสฺสิตานิ สเหว ตุ;
ตฺยาทฺยนฺตานิ จ รูปานิ, สฺยานฺยนฺตานิ จ สพฺพโส.
ปทานํ สทิสตฺตฺจ, ตถา วิสทิสตฺตนํ;
โจทนาปริหาเรหิ, สหิโต จตฺถนิจฺฉโย.
อตฺถุทฺธาโร’ภิธานฺจ, ลิงฺคตฺตยวิมิสฺสนํ;
อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสปทานิ จ.
นานาปทพหุปฺปท-สโมธานฺจ ทสฺสิตํ;
รูฬฺหีสทฺทาทโย เจว, สุวิภตฺตา อนากุลา.
สพฺพนามํ สพฺพนาม-สทิสานิ ปทานิ จ;
นานาปเทหิ โยเชตุํ, ทสฺสิตานิ ยถารหํ.
ตุมนฺตานิ จ รูปานิ, ตฺวาทฺยนฺตานิ จ วิฺูนํ;
ปิฏเก ปาฏวตฺถาย, สพฺพเมตํ ปกาสิตํ.
เย สทฺทนีติมฺหิ อิมํ วิภาคํ,
ชานนฺติ สมฺมา มุนิสาสเน เต;
อตฺเถสุ สพฺเพสุปิ วีตกงฺขา,
อจฺฉมฺภิโน สีหสมา ภวนฺติ.
วิภูตภุตคฺคสยมฺภุจกฺเก ¶ ,
สุภูตภูรึ วทตา นรานํ;
โย สทฺทนีติมฺหิ ภุวาทิกณฺโฑ,
วุตฺโต มยา ตํ ภชถตฺถกาโม.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ปนฺนรสหิ ปริจฺเฉเทหิ มณฺฑิโต ภูวาทิคโณ นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.
๑๗. รุธาทิฉกฺก
รุธาทิคณิก
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;
สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํ.
รุธิ อาวรเณ. รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติ. เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฏฺฏติ. รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติ. กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติ. โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฏิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธ. รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํ. รุนฺธิตฺวา. ปริรุนฺธิตฺวา.
ตตฺร โรโธติ จารโก. โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติ. โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธ. วิโรโธติ อนนุกูลตา. ปฏิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตา. วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโน. ปฏิวิรุทฺโธติ ปฏิสตฺตุภาเวน ¶ วิโรธํ อาปนฺโน. ปริรุทฺโธติ คหณตฺถาย สมฺปริวาริโต. วุตฺตฺหิ ‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ’’ติ. อวรุทฺโธติ ปพฺพาชิโต.
มุจ โมจเน. มิคํ พนฺธนา มฺุจติ. มฺุจนํ, โมจนํ. ทุกฺขปฺปโมจนํ, โมโจ.
โมโจติ เจตฺถ อฏฺิกกทลีรุกฺโข. มฺุจิตุํ. มฺุจิตฺวา. การิเต ‘‘โมเจติ, โมเจตุํ, โมเจตฺวา’’ติอาทีนิ.
ริจ วิเรจเน. ริฺจติ. ริฺจนํ, วิเรจนํ, วิเรโก, วิเรจโก. ริฺจิตุํ. ริฺจิตฺวา.
สิจ ปคฺฆรเณ. อุทเกน ภูมึ สิฺจติ. ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิฺจิ. อภิเสโก. มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโย. สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติ. สิตฺตฏฺานํ. สิฺจิตุํ. สิฺจิตฺวา.
ยุช โยเค. ยฺุชติ, อนุยฺุชติ. กมฺมนิ ‘‘ยฺุชิยตี’’ติ รูปานิ. เกจิ ‘‘ยฺุชเต’’ติ อิจฺฉนฺติ. ยฺุชนํ, สํโยโค, อนุโยโค, ภาวนานุยุตฺโต, สฺโโค, สฺโชนํ, อตฺถโยชนา. ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ. ยฺุชิตุํ, อนุยฺุชิตุํ. อนุยฺุชิตฺวา. โยเชติ. ตตฺถ สํโยชนนฺติ พนฺธนํ กามราคาทิ. โยชนนฺติ –
วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลฺโย, ตทฺวยํ รตนํ มตํ;
สตฺตรตนิกา ยฏฺิ, อุสภํ วีสยฏฺิกํ;
คาวุตํ อุสภาสีติ, โยชนํ จตุคาวุตํ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ. ปาลนํ รกฺขณํ. พฺยวหรณํ อชฺโฌหรณํ. ภฺุชติ, ปริภฺุชติ, สํภฺุชติ. ทาสปริโภเคน ปริภฺุชิ. การิเต ‘‘โภเชติ โภชยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ. โภชนํ, สมฺโภโค, มหิภุโช, คามโภชโก ¶ , อุปโภโค, ปริโภโค. ภุตฺโต โอทโน ภวตา. สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ. โอทนํ ภุตฺโต ภุตฺตวา ภุตฺตาวี. ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ภฺุชิตุํ, ปริภฺุชิตุํ, โภเชตุํ, โภชยิตุํ, ภฺุชิตฺวา, ภฺุชิตฺวาน, ภฺุชิย, ภฺุชิยาน, โภเชตฺวา, โภเชตฺวาน, โภชยิตฺวา, โภชยิตฺวาน’’ อิจฺจาทีนิ ปริสทฺทาทีหิ วิเสสิตพฺพานิ.
ตตฺร ภฺุชตีติ ภตฺตํ ภฺุชติ, โภชนียํ ภฺุชติ. ตถา หิ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภฺุชติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปิจ กทาจิ ขาทนีเยปิ ‘‘ภฺุชตี’’ติ โวหาโร ทิสฺสติ. ‘‘ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วราวร’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ปริภฺุชตีติ จีวรํ ปริภฺุชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภฺุชติ, ปฏิเสวตีติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว จ ปฏิเสวตีติ ปริภฺุชตีติ อตฺโถ สํวณฺณิยติ. อปิจ ‘‘กาเม ภฺุชตี’’ติ จ ‘‘ปฺจกามคุเณ ปริภฺุชตี’’ติ จ ทสฺสนโต ปน ภฺุชนปริภฺุชนสทฺทา ปฏิเสวนตฺเถน กตฺถจิ สมานตฺถาปิ โหนฺตีติ อวคนฺตพฺพา. สํภฺุชตีติ สมฺโภคํ กโรติ, เอกโต วาสํ กโรตีติ อตฺโถ. เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อตฺร ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ วุตฺโต, โส กถํ เอตฺตเกสุปิ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ? วตฺตเตว, อเนกตฺถา หิ ธาตโว, เต อุปสคฺคสหาเย ลภิตฺวาปิ อเนกตฺถตราว โหนฺติ. อิโต ปฏฺาย ตุมนฺตาทีนิ รูปานิ น วกฺขาม. ยตฺถ ปน วิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขาม.
กติ เฉทเน. กนฺตติ, วิกนฺตติ. สลฺลกตฺโต.
ภิทิ วิทารเณ. ภินฺทติ. อนาคตตฺเถ วตฺตพฺเพ ‘‘เภชฺชิสฺสติ, ภินฺทิสฺสตี’’ติ ทฺวิธา ภวนฺติ รูปานิ. ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ภินฺทตีติ ภิกฺขุ. เตนาห –
‘‘น ¶ เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;
วิสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตา.
โยธ ปฺฺุจ ปาปฺจ, พาหิตฺวา พฺรหฺมจริยํ;
สงฺขาย โลเก จรติ, สเว ‘ภิกฺขู’ติ วุจฺจตี’’ติ.
อิทฺจ ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสกฺขปุถุชฺชนสมณาปิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพตํ ปาปุณนฺติเยว. สงฺฆํ ภินฺทตีติ สงฺฆเภทโก. เทวทตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน,. ภินฺทิยตีติ ภินฺโนติ หิ นิพฺพจนํ. น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ. ภินฺทตีติ เภตฺตา.
ฉิทิ ทฺเวธากรเณ. ฉินฺทตีติ เฉทโก, เอวํ เฉตฺตา. เกเส เฉตฺตุํ วฏฺฏติ. ฉินฺทิยตีติ ฉินฺโน. ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ. อิทํ ปน ภิทิฉิทิทฺวยํ ทิวาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ รูปทฺวยํ ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ภิชฺชตีติ ภินฺโน’’ติอาทินา สุทฺธกตฺตุวเสนปิ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ.
ตทิ หึสานาทเรสุ. ตนฺทติ. ตนฺที, ตทฺทุ. ตทฺทติ กจฺฉุ.
อุทิ ปสวกิเลทเนสุ. ปสวนํ สนฺทนํ. กิเลทนํ ตินฺทตา. อุนฺทติ. อุนฺทูโร, สมุทฺโท.
วิท ลาเภ. วินฺทติ. โควินฺโท, วิตฺติ. เอตฺถ วิตฺตีติ อนุภวนํ, เวทนา วา.
วิท ตุฏฺิยํ. วินฺทติ, นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทนํ. วิรชฺชติ. นิพฺพินฺโท กามรติยา. วิตฺติ, วิตฺตํ, เวโท. ลภติ อตฺถเวทํ ธมฺมเวทํ.
เอตฺถ วิตฺตีติ โสมนสฺสํ. ‘‘วิตฺติ หิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ หิ วุตฺตํ. วิตฺตนฺติ วิตฺติชนนตฺตา วิตฺตสงฺขาตํ ธนํ. เวโทติ ¶ คนฺโถปิ าณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ วุจฺจติ. ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติ. ‘‘พฺราหฺมณํ เวทคุมภิชฺา อกิฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ าณํ. ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํ.
เวทคนฺเถ จ าเณ จ, โสมนสฺเส จ วตฺตติ;
เวทสทฺโท อิมํ นานา-ธาตุโต สมุทีรเย.
ลิป ลิมฺปเน. ลิมฺปติ, ลิมฺปโก. อวเลโป. อวเลโปติ อหงฺกาโร.
ลุป อจฺเฉทเน. ลุมฺปติ. วิลุมฺปโก, วิลุตฺโต วิโลโป.
วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;
ยทา จฺเ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติ.
ปิส จุณฺณเน. ปึสติ. ปิสโก. ปิสุณา วาจา. อาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สฺุภาวํ ยาย วาจาย ภาสติ, สา ปิสุณา วาจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิรุตฺติลกฺขเณน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
หิสิ วิหึสายํ. หึสติ, วิหึสติ. หึสโก.
อหึสโกติ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กิฺจนํ.
หึสิตพฺพํ กึสตีติ สีโห. อาทิอนฺตกฺขรวิปลฺลาสวเสน สทฺทสิทฺธิ, ยถา ‘‘กนฺตนฏฺเน ตกฺก’’นฺติ. วิเหสโก, วิเหสนํ.
สุมฺภ ¶ ปหาเร. โย โน คาโวว สุมฺภติ. ปริสุมฺภติ. สุมฺโภติ. อตฺริเม ปาฬิโต ปโยคา –
‘‘สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’ติ จ,
‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;
ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปก’’นฺติ จ,
‘‘ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา’’ติ จ.
อฺตฺถ ปน อฺาปิ วุตฺตา. ตา อิธ อนุปปตฺติโต น วุตฺตา. เกเจตฺถ มฺเยฺยุํ, ยถา ภูวาทิคเณ ‘‘สกิ สงฺกายํ ขชิ คติเวกลฺเล’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฏิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘สงฺกติ ขฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, ตถา อิมสฺมึ รุธาทิคเณ ‘‘มุจ โมจเน กติ เฉทเน’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฏิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘มฺุจติ กนฺตตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ. เอวํ สนฺเต โก อิเมสํ เตสฺจ วิเสโสติ? เอตฺถ วุจฺจเต – เย ภูวาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺา, เต อาขฺยาตตฺตฺจ นามิกตฺตฺจ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เตสํ วินา นิคฺคหีตาคเมน รูปปฺปวตฺติ ทิสฺสติ. ตํ ยถา? สงฺกติ, สงฺกา, ขฺชติ, ขฺโช อิจฺจาทิ. อยํ อเนกสฺสรานํ อิการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺานํ ภูวาทิคณิกานํ วิเสโส.
เย จ รุธาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตฺวา อการนฺตวเสน วา อุการนฺตวเสน วา นิทฺทิฏฺา, เต อาขฺยาตตฺตํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุวิสเยเยว เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น เหตุกตฺตุวิสเย. นามิกตฺตํ ปน สหนิคฺคหีตาคเมน วินา จ นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ. ยตฺถ ¶ วินา นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา, ตตฺถ สสํโยครูปาเยว ภวนฺติ. ตํ ยถา? มฺุจติ, มฺุจาเปติ, โมเจติ, โมจาเปติ. ฉินฺทาเปติ. เฉเทติ, เฉทาเปติ. ฉินฺทนํ, เฉโท. มฺุจนํ, โมจนํ. กนฺตติ, กนฺตนํ, สลฺลกตฺโต. ปิฏฺิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ อิจฺจาทีนิ. ตตฺถ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ.
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต อาขฺยาตนามิกภาวํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต ปฏิลทฺธนิคฺคหีตาคเมหิ สกิ ขชิ อาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ, น ปน มุจฉิทิอาทีหีติ? ตนฺน, มุจฉิทิอาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ รุจธาตุยา สมานคติกตฺตา, ตถา หิ ยถา ‘‘รุนฺธิสฺส, รุนฺธยติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธนํ, โรโธ, วิโรโธ’’ติอาทีสุ นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา มุจฉิทิอาทีนมฺปีติ.
นนุ กจฺจายเน นิคฺคหีตาคมสฺส นิจฺจวิธานตฺถํ ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพฺจา’’ติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน กฺริยาปทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ จ นามิกปทตฺตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘วิโรโธ’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ, เตน ายติ กฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ.
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต สกิขชิอาทีนํ นิจฺจํ สนิคฺคหีตาคมกฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพฺจา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ? น สกฺกา, สกิขชิอาทีนํ รุธธาตุยา อสมานคติกตฺตา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการสฺส อสมฺภวโต. ตถา หิ เยสํ ยา นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สา ¶ เอว เตสํ รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ. ตฺจ สกิขชิอาทีนํ นตฺถิ. ‘‘สงฺกา ขฺโช’’ติอาทินา หิ นามตฺเต เอโกเยว ปกาโร ทิสฺสติ สนิคฺคหีตาคโม, ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’อิจฺจาทีนํ ปน ‘‘กโม, กมนํ, จงฺกโม, จงฺกมน’’นฺติอาทินา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการวนฺตตาสมฺภเวปิ นิคฺคหีตาคมสฺส อพฺภาสวิสเย ปวตฺตตฺตา สา ทฺวิปฺปการวนฺตตา รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ น โหติ, ตสฺมา อพฺภาสวิสเย ปวตฺตํ นิคฺคหีตาคมํ วชฺเชตฺวา ยา ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สาเยว รุธาทิคณิกภาวสฺส ลกฺขณนฺติ สนฺนิฏฺานํ กาตพฺพํ. อยํ นโย อตีว สุขุโม สมฺมา มนสิ กาตพฺโพ.
รุธาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติ.
ทุธาทิคโณยํ.
ทิวาทิคณิก
ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคติสตฺตีสุ. เอตฺถ จ กีฬาติ ลฬนา, วิหาโร วา. ลฬนาติ จ ลฬิตานุภวนวเสน รมณํ. วิหาโร อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนํ. วิชิคิสาติ วิชยิจฺฉา. พฺยวหาโรติ โวหาโร. ชุตีติ โสภา. ถุตีติ โถมนา. กนฺตีติ กมนียตา. คตีติ คมนํ. สตฺตีติ สามตฺถิยํ. อิเมสุ อตฺเถสุ ทิวุธาตุ วตฺตติ. ทิพฺพติ. เทโว. เทวี. เทวตา.
เอตฺถ เทโวติ ติวิธา เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ. เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา ¶ นาม. เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นาม. ขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา’’ติ.
อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กามคุณฌานาภิฺาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวา. ทิพฺพนฺติ ยถาภิลาสิตํ วิสยํ อปฺปฏิฆาเตน คจฺฉนฺตีติ เทวา. ทิพฺพนฺติ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ เทวา. อถ วา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ เทวนียา อภิตฺถวนียาติ เทวา. โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวา.
เอตฺถ จ ถุติกนฺติ อตฺถา กมฺมสาธนวเสน ทฏฺพฺพา, กีฬาทโย ฉ อตฺถา กตฺตุสาธนวเสน. เกจิ ปน ‘‘ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติคตีสู’’ติ ปนฺติ. เกจิ ‘‘คตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติถุตีสู’’ติ ปนฺติ. เกจิ ‘‘ถุตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติคตีสู’’ติ ปนฺติ, เกจิ ปน ทิวุธาตุํ ‘‘สตฺติถุติก’’นฺติอตฺเถปิ อิจฺฉนฺติ. เตนาห อภิธมฺมสฺส อนุฏีกากาโร ‘‘เทวสทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโต’’ติอาทิ.
อิทํ ปน ยถาวุตฺเตสุ สมฺมุติเทวาทีสุ ปจฺเจกํ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ อตฺตโน วิสเย อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ เทวา, ราชาโน. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปฺจหิ กามคุเณหิ, ปฏิปกฺเข วา วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, โวหรนฺติ จ โลกสฺส ยุตฺตายุตฺตํ, โชตนฺติ ปรมาย สรีรชุติยา, โถมิยนฺติ ตพฺภาวตฺถิเกหิ, กามิยนฺติ ทฏฺุํ โสตฺุจ ¶ โสภาวิเสสโยเคน, คจฺฉนฺติ จ ยถิจฺฉิตฏฺานํ อปฺปฏิหตคมเนน, สกฺโกนฺติ จ อานุภาวสมฺปตฺติยา ตํตํกิจฺจํ นิปฺผาเทตุนฺติ เทวา, จาตุมหาราชิกาทโย. กีฬนฺติ ปรมาย ฌานกีฬาย, วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ ปฏิปกฺขํ, ปรมสุขุมาณวิเสสวิสยํ อตฺถฺจ โวหรนฺติ, โชตนฺติ สพฺพกิเลสโทสกลุสาภาวา ปรมวิสุทฺธาย าณชุติยา, โถมิยนฺติ จ วิฺาตสภาเวหิ ปรมนิมฺมลคุณวิเสสโยคโต, กามิยนฺติ จ อนุตฺตรปฺุกฺเขตฺตตาย ทฏฺุํ โสตุํ ปูชิตฺุจ, คจฺฉนฺติ จ อมตมหานิพฺพานํ อปจฺจาคมนียาย คติยา, สกฺโกนฺติ จ จิตฺตาจารํ ตฺวา เต เต สตฺเต หิเต นิโยเชตุํ อมตมหานิพฺพานสุเข จ ปติฏฺาเปตุนฺติ เทวา, วิสุทฺธิเทวา.
เทวสทฺท ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว’’ติอาทีสุ อชฏากาเส อาคโต. ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติอาทีสุ เมเฆ. ‘‘อยฺหิ เทว กุมาโร’’ติอาทีสุ ขตฺติเย. ‘‘อหํ เทว สกลชมฺพุทีเป อฺสฺส รฺโ สนฺติเก กิฺจิ ภยํ น ปสฺสามี’’ติอาทีสุ อิสฺสรปุคฺคเล. ‘‘ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ เทโว มฺเ’’ติอาทีสุ อุปปตฺติเทเว. ‘‘เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถิ’’นฺติอาทีสุ วิสุทฺธิเทเว อาคโต.
เทวีติ ราชภริยาปิ เทวธีตาปิ ‘‘เทวี’’ติ วุจฺจติ. เทวสฺส ภริยาติ หิ เทวี, สาปิ อตฺถโต ‘‘ทิพฺพตีติ เทวี’’ติ วตฺตพฺพา, ยถา ‘‘ภิกฺขตีติ ภิกฺขุนี’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘ทิพฺพติ อตฺตโน ปฺุิทฺธิยา กีฬตีติ เทวี’’ติ.
เทวตาติ ¶ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ. ‘‘อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รุตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติ กตฺวา, ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโน.
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ-
อาทีสุ เทวธีตา.
อิมานิ อุปปตฺติเทวานํ นามานิ –
เทโว สุโร จ วิพุโธ, นิชฺชโร อมโร มรุ;
สุธาสี ติทโส สคฺค-วาสี อนิมิโสปิ จ;
ทิโวโก’มตปายี จ, สคฺคฏฺโ เทวตานิ จ.
ขิ ขเย. ขิยติ. ขโย. ขิยนํ. ราคกฺขโย.
ขิ นิวาเส โกธหึสาสุ จ. ขิยติ. น คจฺฉสิ ยมกฺขยํ. นาคทาเนน ขิยนฺติ.
ตตฺถ ขิยตีติ นิวสติ. ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ. ขิยนฺตีติ กุชฺฌนฺติ หึสนฺติ วา.
ฆา คนฺโธปาทาเน. ฆายตีติ ฆานํ. ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตุํ ฆายิตฺวา.
รุจ โรจเน. โรจนํ รุจิ. ภตฺตํ เม รุจฺจติ. ภตฺตมฺปิตสฺส น รุจฺจติ. ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ. รุจฺจิตุํ, รุจฺจิตฺวา. เกจิ ปน อิมสฺมึ ทิวาทิคเณ ‘‘รุจ ทิตฺติมฺหี’’ติ ปนฺติ. ตํ น ยุตฺตํ กตฺถจิปิ ทิตฺติสงฺขาตโสภนตฺถวาจกสฺส ¶ รุจธาตุโน ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปาภาวโต. ตสฺมา เอวํ สลฺลกฺเขตพฺพํ, ทิตฺติรุจีนํ วาจโก รุจธาตุ ภุวาทิคณิโก. ตสฺส หิ ‘‘โรจติ, วิโรจติ. เอกตฺตมุปโรจิต’’นฺติ รูปานิเยว ภวนฺติ, น ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํ. รุจิยาเยว วาจโก ปน ทิวาทิคณิโกปิ โหติ จุราทิคณิโกปิ. ตสฺส หิ ทิวาทิคณิกกาเล ‘‘คมนํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ รูปํ. จุราทิคณิกกาเล ‘‘กึ นุ ชาตึ น โรเจสี’’ติ รูปํ. อาปุพฺโพ เจ อาจิกฺขเน วตฺตติ, ‘‘อาโรเจติ, อาโรจยตี’’ติ รูปานิ ทิสฺสนฺติ.
มุจ โมกฺเข. ทุกฺขโต มุจฺจติ. สทฺธาย อธิมุจฺจติ. มุตฺติ, วิมุตฺติ, อธิมุตฺติ, มุจฺจมาโน.
อุจ สมวาเย. อุจฺจติ. โอโก, อูกา, อุกฺกา.
โอโกติ อุทกมฺปิ อาวาโสปิ. ‘‘โอกปุณฺเณหิ จีวเรหี’’ติ จ, ‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตมุพฺภโต’’ติ เจตฺถ ปโยโค. อูกาติ สีเส นิพฺพตฺตกิมิวิเสโส.
อุกฺกาติ ทีปิกาทโย วุจฺจนฺติ. ‘‘อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู’’ติ หิ อาคตฏฺาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ อาคตฏฺาเน องฺคารกปลฺลํ. ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ อาคตฏฺาเน กมฺมารุทฺธนํ. ‘‘เอวํ วิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อาคตฏฺาเน วาตเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ ¶ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยา’’ติ อาคตฏฺาเน สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพา. อิจฺเจวํ –
ทีปิกาวาตเวเคสุ, กมฺมารานฺจ อุทฺธเน;
มูสายมฺปิ จ องฺคาร-กปลฺเล จาติ ปฺจสุ;
วิสเยสุ ปเนเตสุ, อุกฺกาสทฺโท ปวตฺตติ;
เฉ เฉทเน. ฉิยติ, ฉิยนฺติ. อวจฺฉิตํ, อวจฺฉาตํ. เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ.
สช สงฺเค. สงฺโค ลคนํ. สชฺชติ. สชฺชนํ, สชฺชิโต, สตฺโต.
ยุช สมาธิมฺหิ. สมาธานํ สมาธิ, กายกมฺมาทีนํ สมฺมาปโยควเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. ยุชฺชติ. โยโค, โยคี.
เอตฺถ โยโคติ วีริยํ. ตฺหิ –
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โว’ห’มตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ’’นฺติ
วจนโต อวสฺสํ กาตุํ ยุชฺชติ อุปปชฺชตีติ โยโคติ วุจฺจติ.
รนฺช ราเค. รชฺชติ. วิรชฺชติ. รชฺชมาโน, รชฺชํ, รชฺชนฺโต, ราโค, วิราโค, รชฺชนํ, วิรชฺชนํ, รชนียํ. อุปสคฺควเสน อฺโ อตฺโถ ภวติ. สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ, อตฺตโน รฏฺา นิคฺคจฺฉตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ วิราโคติ วิรชฺชนฺติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺมาติ วิราโค, นิพฺพานํ มคฺโค จ.
วิชี ภยจลเนสุ. วิชฺชติ, สํวิชฺชติ. สํเวโค, สํเวชนียํ. อุพฺพิชฺชติ. อุพฺเพโค, อุพฺพิคฺคหทโย.
ลุช ¶ วินาเส. ลุชฺชตีติ โลโก. โลโป, ลุตฺติ, ลุชฺชนํ, ลุตฺโต.
า คตินิวตฺติยํ. ายติ. ายี, ิติ, านํ, ิโต, ตตฺรฏฺโ, ติฏฺํ, กปฺปฏฺายี, อาสภฏฺานฏฺายี.
‘‘สุขํ สยามิ ายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปโก’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํ. ลาปํ โคจรฏฺายินนฺติ จ. ตตฺถ ายามีติ ติฏฺามิ.
ฑิคติยํ. ฑิยติ. เฑมาโน. ฑิโน วา. ‘‘อุจฺเจ สกุณ เฑมาน, ปตฺตยาน วิหงฺคม. วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรุ’’นฺติ นิทสฺสนํ.
เอตฺถ ฑิยตีติ เฑมาโนติ นิพฺพจนํ คเหตพฺพํ.
ตา ปาลเน. ตายติ. อฆสฺส ตาตา. โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุชฺชติ อสฺสเม. ตาณํ, ปริตฺตํ, โคตฺตํ. ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ กตภีรุตฺตาโณ.
ตตฺร ปริตฺตนฺติ มหาเตชวนฺตตาย สมนฺตโต สตฺตานํ ภยํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคฺจ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, คํ ตายตีติ โคตฺตํ.
นต คตฺตวินาเม. คตฺตวินาโม คตฺตวิกฺเขโป. นจฺจติ. นจฺจํ. นิคณฺโ นาฏปุตฺโต.
ทา โสธเน. ทายติ. ทานํ. อนุโยคทาปนตฺถํ. อนุโยคํ ทตฺวา. ทานํ ทตฺวา.
ทา ¶ สุปเน. ทายติ. นิทฺทายติ. นิทฺทายนํ, นิทฺทายมาโน, นิทฺทายนฺโต.
ทาทาเน. ปุริโส ทานํ ทายติ. อาปุพฺโพ คหเณ. อทินฺนํ อาทิยติ. สีลํ สมาทิยติ. กมฺเม – ปุริเสน ทานํ ทียติ, อทินฺนํ อาทิยติ. การิเต – อาทเปติ, สมาทเปติ, อาทปยติ, สมาทปยติ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต.
ทา อวขณฺฑเน. ทิยติ, ทิยนฺติ. ปริตฺตํ.
เอตฺถ จ ปริตฺตนฺติ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํ. อปฺปมตฺตกฺหิ โคมยปิณฺฑํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ปริตฺตนฺติ อปฺปกสฺส นามํ กามาวจรสฺส จ ธมฺมสฺส อปฺเปสกฺขตฺตา.
ทา สุทฺธิยํ. ทายติ. โวทายติ. โวทานํ. อกมฺมโกยํ ธาตุ. ตถา หิ ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนา’’ติ เนตฺติสํวณฺณนายํ วุตฺตํ.
ที ขเย. ทียเต. ทีโน, อาทีนโว.
ตตฺร ทีโนติ ปริกฺขีณาติธนาทิภาเวน ทุกฺขิโต. อาทีนโวติอาทีนํ ทุกฺขํ วาติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติอาทีนโว, โทโส.
ทุ ปริตาเป. ทุยเต. ทุโน, ทูโต.
ภิทิ ภิชฺชเน. ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ. ภิชฺชตีติ ภินฺโน. ภิชฺชนํ เภโท.
ฉิทิ ฉิชฺชเน. สุตฺตํ ฉิชฺชติ. ฉิชฺชตีติ ฉินฺโน. เอวํ ฉิทฺทํ. ฉิชฺชนํ เฉโท.
ขิทิ ¶ ทีนิเย. ทีนภาโว ทีนิยํ, ยถา ทกฺขิยํ. ขิชฺชติ, ขินฺโน, อขินฺนมติ, เขโท, เขทงฺคโต โลกหิตาย นาโถ.
เอตฺถ เขทงฺคโตติ กายิกทุกฺขสงฺขาตํ ปริสฺสมํ ปตฺโต, ทุกฺขมนุภวีติ อตฺโถ.
ปท คติยํ. ปชฺชติ. มคฺคํ ปฏิปชฺชติ. ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชติ. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหติ, ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อกมฺมกมฺปิ ภวติ, เตสํ อธมฺโม อาปชฺชติ, ปชฺโช, พฺยคฺฆปชฺโช, สมฺปทาโย.
เอตฺถ จ ปชฺโชติ มคฺโค. พฺยคฺฆปชฺเช สทฺทุลปเถ ชาโตติ พฺยคฺฆปชฺโช, เอวํนามโก กุลปุตฺโต. สมฺปทิยติ าปิยติ ธมฺโม เอเตนาติ สมฺปทาโย, อกฺขาตา.
วิท สตฺตายํ. สตฺตา วิชฺชมานากาโร. วิชฺชติ, สํวิชฺชติ. ชาตเวโท, วิชฺชา, อวิชฺชา, วิทิโต.
ตตฺถ ชาตเวโทติ อคฺคิ. โส หิ ชาโตว เวทยติ ธูมชาลุฏฺาเนน ปฺายติ, ตสฺมา ชาตเวโทติ วุจฺจติ. วิชฺชาติ ธมฺมานํ สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา, าณํ. อวิชฺชาติ ขนฺธานํ ราสฏฺํ, อายตนานํ อายตนฏฺํ, ธาตูนํ สฺุฏฺํ, สจฺจานํ ตถฏฺํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, โมโห.
มท อุมฺมาเท. อุมฺมาโท นาม มุยฺห นํ วา สติวิปฺปวาโส วา จิตฺตวิกฺเขโป วา. มชฺชติ, ปมชฺชติ. มตฺโต, สุรามทมตฺโต. มตฺโต อหํ มหาราช. ปุตฺตมํสานิ ขาทยึ. มตฺตหตฺถี, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโต.
อปฺปมาโท ¶ อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มิยฺยนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา.
มิท สิเนหเน. เมชฺชติ. เมตฺตา, เมตฺติ, มิตฺตํ, มิตฺโต.
อนฺตรธา อทสฺสเน. อนฺตรปุพฺโพ ธาธาตุ วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน อทสฺสเน วตฺตติ. อนฺตรธายติ. อนฺตรธานํ, อนฺตรธายนฺโต. สา เทวตา อนฺตรหิตา. อนฺตราปิธายติ.
พุธ อวคมเน. อวคมนํ ชานนํ. พุชฺฌติ, พุทฺโธ, พุทฺธิ, พุทฺธํ, โพโธ, โพธิ. พุชฺฌิตา สจฺจานิ. สกลํ พุทฺโธ, พุทฺธวา, วิโพเธติ, โพเธตา, พุทฺโธ, วิพุทฺโธ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺร พุทฺโธติ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ. อถ วา ปารมิตาปริภาวิตาย ปฺาย สพฺพมฺปิ เยฺยํ อพุชฺฌีติ พุทฺโธ. เกจิ ปน กมฺเมนปิ พุทฺธสทฺทสฺส สิทฺธํ อิจฺฉนฺตา เอวํ นิพฺพจนํ กโรนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตคุณวิเสเสหิ ขีณาสเวหิ พุชฺฌิตพฺโพติ พุทฺโธ’’ติ. วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ. พุทฺธีติ พุชฺฌตีติ พุทฺธิ. เอวํ พุทฺธํ โพโธ โพธิ จ. อถ วา พุชฺฌนํ พุทฺธิ. เอวํ โพโธ โพธิ จ, สพฺพเมตํ ปฺายาธิวจนํ.
อิทานิ โพธิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม. โพธีติ หิ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลปิ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ จ, ‘‘อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คย’’นฺติ จ อาคตฏฺาเน รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. ‘‘จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติ ¶ อาคตฏฺาเน มคฺโค. ‘‘ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ สุเมธโส’’ติ อาคตฏฺาเน สพฺพฺุตฺาณํ. ‘‘ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ. ‘‘โพธิ ภนฺเต ราชกุมาโร ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ ‘‘อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจตี’’ติ จ อาคตฏฺาเน เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโล.
อตฺริทํ วุจฺจติ –
รุกฺเข มคฺเค จ นิพฺพาเน, าเณ สพฺพฺุตาย จ;
ตถา ปณฺณตฺติยฺเจว, โพธิสทฺโท ปวตฺตติ.
พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา, โพเธตีติ โพเธตา.
เอตฺถ จ โกจิ ปโยโค ตุมนฺตาทีนิ จ รูปานิ วุจฺจนฺเต – ‘‘คุยฺหมตฺถมสมฺพุทฺธํ, สมฺโพธยติ โย นโร. ปรํ สมฺพุทฺธุมรหติ. พุชฺฌิตุํ, พุทฺธุํ, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุทฺธิย, พุทฺธิยาน, พุทฺธา, พุทฺธาน’’ อิติ ภวนฺติ.
ตตฺร อสมฺพุทฺธนฺติ ปเรหิ อฺาตํ, ‘‘อสมฺโพธ’’นฺติปิ ปาโ, ปเรสํ โพเธตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถ. สมฺพุทฺธุนฺติ สํพุชฺฌิตุํ. พุทฺธาติ พุชฺฌิตฺวา, เอวํ พุทฺธานาติ เอตฺถาปิ.
เกจิ ปน ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท ‘โพธิมคฺเคน พุธฺวา’ติ จ, ‘‘พุธฺวา โพธิตเล ยมาห สุคโต’ติ จ ธการวการสฺโควโต ปทสฺส ทสฺสนโต ตฺวาปจฺจยนฺตภาวโต จ ธการวการสํโยควเสน ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทสิทฺธิ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ ตาทิสสฺส ปทรูปสฺส พุทฺธวจเน อทสฺสนโต จ, พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตาย จ, ปริสุทฺเธ จ โปราณโปตฺถเก ¶ วการสํโยควิคตสฺส ‘‘โพธิมคฺเคน พุทฺธา’’ติจ, ‘‘พุทฺธา โพธิตเล’’ติ จ ปทสฺส ทสฺสนโต น คเหตพฺพํ. ตถา หิ น ตาทิโส ปาโ พุทฺธวจนสฺส อนุกูโล โหตีติ. น หิ พุทฺธวจเน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริเยสนฺตา ตาทิสํ วการธการสฺโคปทํ ปสฺสิสฺสนฺติ. เอวํ ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทรูปสฺส พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตา ทฏฺพฺพา. ตฺหิ สกฺกฏคนฺเถ กตปริจยภาเวน วฺจิเตหิ วิทูหิ อิจฺฉิตํ, น สทฺธมฺมนีติวิทูหิ. เอตฺถ อิมานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ –
โก มํ วิทฺธา นิลียติ. ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ. ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ.
อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺตึ, สหสฺสํว ปราชิโต’’ติ;
ตตฺถ วิทฺธาติ วิชฺฌิตฺวา. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. ลทฺธานาติ ลภิตฺวาน. ทิฏฺาติ ทิสฺวา. อิติ ‘‘วิทฺธา ลทฺธา ลทฺธาน ทิฏฺา’’ติ ปทานิ ตฺวาปจฺจเยน สทฺธึ คตานิปิ สฺโควเสน วการปฏิพทฺธานิ น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘พุทฺธา พุทฺธาน’’ อิจฺเจตานิปิ ‘‘ลทฺธา ลทฺธาน’’ อิจฺจาทีนิ วิย ปริหีนวการสฺโคานิ เอว คเหตพฺพานิ. เย ‘‘พุธฺวา’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ ปนฺติ จ, มฺเ เต ตฺวาปจฺจโย วฺเจติ, เตน เต วฺจนํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ตาทิสํ รูปํ อคฺคเหตฺวา โย สทฺทนีติยํ สทฺทวินิจฺฉโย วุตฺโต, โสเยว อายสฺมนฺเตหิ สารโต ปจฺเจตพฺโพ.
พุธ โพธเน. สกมฺมกากมฺมโกยํ ธาตุ. ตถา หิ โพธนสทฺทุจฺจารเณน ชานนํ วิกสนํ นิทฺทกฺขโย จ คหิโต, ตสฺมา ‘‘พุธ าเณ, พุธ วิกสเน, พุธ นิทฺทกฺขเย’’ติ วุตฺตํ โหติ. พุชฺฌติ ภควา, ธมฺเม พุชฺฌติ, ปพุชฺฌติ, ปทุมํ พุชฺฌติ. ปุริโส พุทฺโธ, ปพุทฺโธ, โพธติ, ปโพธติ อิจฺจาทีนิ.
สํธา ¶ สนฺธิมฺหิ. สํปุพฺโพ ธาธาตุ สนฺธิมฺหิ วตฺตติ. เนวสฺส มทฺที ภากุฏิ, น สนฺธิยติ น โรทติ. น สนฺธิยตีติ อิทํ อฺเหิ ปกรเณหิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํ.
ธนุ ยาจเน. มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธรสฺส หทยํ ธนิยฺยติ. อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํ.
ธี อนาทเร. ธียเต. ธีโน.
ยุธ สมฺปหาเร. ยุชฺฌติ. โยโธ, ยุทฺธํ, จรณายุโธ, ยการสฺส วการภาเว ‘‘อาวุธ’’นฺติ รูปํ. ตตฺร จรณายุโธติ กุกฺกุโฏ.
กุธ โกเป. กุชฺฌติ. โกโธ, กุชฺฌนา, กุชฺฌิตตฺตํ. กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ.
สุธ โสเจยฺเย. โสเจยฺยํ สุจิภาโว. สุชฺฌติ. สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, สุชฺฌนํ, สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธ. การิเต ‘‘โสเธติ, โสธโก’’ อิจฺจาทีนิ.
สิธุ สํราธเน. สิชฺฌติ. สิทฺธิ.
รธ หึสายํ. รชฺฌติ, วิรชฺฌติ, อปรชฺฌติ. อปราโธ.
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํ. ราธยติ, สาธยติ. อาราธนํ, สาธนํ. สปรหิตํ สาเธตีติ สาธุ, สปฺปุริโส. อจฺจนฺตํ สาเธตพฺพนฺติ สาธุ, ลทฺธกํ สุนฺทรํ ทานสีลาทิ.
วิธ วิชฺฌเน. วิชฺฌติ. ปฏิวิชฺฌติ. ขณ วิทฺธ, วิธุ, วิชฺฌนโก, วิทฺโธ, ปฏิวิทฺโธ, วิชฺฌนํ, เวโธ, ปฏิเวโธ, วิชฺฌิตฺวา, วิทฺธา, วิทฺธาน. โก มํ วิทฺธา นิลียติ.
อิธ วุทฺธิยํ. อิชฺฌติ, สมิชฺฌติ. อิทฺธิ, อิชฺฌนํ, สมิชฺฌนํ, อิทฺโธ. ตตฺถ อิทฺธีติ อิชฺฌนํ อิทฺธิ. อิชฺฌนฺติ วา สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ.
คิธุ ¶ อภิกงฺขายํ. คิชฺฌติ, คิชฺโฌ. คทฺโธ. คทฺธพาธิปุพฺโพ. กามคิทฺโธ น ชานาสิ. เคโธ.
รุธิ อาวรเณ. รุชฺฌติ, วิรุชฺฌติ, ปฏิวิรุชฺฌติ. วิโรธโก, วิรุทฺโธ. โรโธ, วิโรโธ, ปฏิวิโรโธ, อนุวิโรโธ.
อนุวิธา อนุกรเณ. อนุวิปุพฺโพ ธาธาตุ อนุกฺริยายํ วตฺตติ. ปุริโส อฺสฺส ปุริสสฺส กฺริยํ อนุวิธียติ ตตฺรายํ ปาฬิ –
ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;
โปราณํ ปกตึ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธียตี’’ติ.
อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํ.
อนุรุธ กาเม. กาโม อิจฺฉา. อนุปุพฺโพ รุธธาตุ อิจฺฉายํ วตฺตติ. อนุรุทฺโธ, อนุโรโธ. อนุสฺมาติ กึ วิโรโธ.
ตตฺถ อนุรุทฺโธติ อนุรุชฺฌติ ปณีตํ ปณีตํ วตฺถุํ กาเมตีติ อนุรุทฺโธ. อนุโรโธติ อนุกูลตา. อยํ ปาฬิ ‘‘โส อุปฺปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ, อลาเภ ปฏิวิรุชฺฌตี’’ติ.
พฺยธ ตาฬเน. พฺยชฺฌติ. พฺยาโธ. พฺยาโธติ ลุทฺโธ. ตํ ตํ มิคํ พฺยชฺฌติ ตาเฬติ หึสตีติ พฺยาโธ.
คุธ ปริเวเน. คุชฺฌติ. โคธา.
มน าเณ. มฺติ, อวมฺติ, อติมฺติ. เสยฺยาทิวเสน มฺตีติ มาโน. ‘‘มฺนา, มฺิตตฺตํ, มาโน, อหงฺกาโร, อุนฺนติ, เกตุ, ปคฺคโห, อวเลโป’’ติ ปริยายา.
ชน ¶ ชนเน. สกมฺมโกยํ ธาตุ. ‘‘ชฺตี’’ติมสฺส รูปํ, กโรตีติ อตฺโถ. การิเต – ชเนสิ ผุสฺสตี มมํ. ชนยติ, สุขํ ชเนติ, ชนยตีติ ชนโก, ปิตา, โย โกจิ วา นิพฺพตฺเตตา. ปุถุ กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน. ตตฺถ ‘‘ชเนติ ชนยตี’’ติ รูปานิ จุราทิคณํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติ. กโรตีติ หิ เตสํ อตฺโถ. เหตุกตฺตุวเสนปิ ตทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติ.
ชนี ปาตุภาเว. อีการนฺโตยํ อกมฺมโก ธาตุ, วิปุพฺโพ เจ, สกมฺมโก. ปุตฺโต ชายติ, ชาโต. ปุถุ กิเลสา ชายนฺติ เอตฺถาติ ปุถุชฺชโน. ชนนํ ชาติ, ‘‘สฺชาติ, นิพฺพตฺติ, อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว’’ติ ปริยายา. อิตฺถี ปุตฺตํ วิชายติ, อิตฺถี ปุตฺตํ วิชาตา. โส ปุริโส วิชาตมาตุยาปิ อมนาโป. อุปวิชฺา อิตฺถี. การิเต ‘‘ชาเปติ, ชาปยติ. อตฺถชาปิกา ปฺา’’ติ รูปานิ.
หน หึสายํ. อิธ หึสาวจเนน ฆฏฺฏนํ คเหตพฺพํ. สทฺโท โสตมฺหิ หฺติ. ปฏิหฺติ. พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเล โสเต ปฏิหฺติ. อิมานิ กตฺตุปทานิ. ภูวาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘โลเหน เว หฺติ ชาตรูปํ, น ชาตรูเปน หนนฺติ โลห’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘หฺตี’’ติ ปทํ กมฺมปทํ, ชาตรูปํ โลเหน กมฺมาเรหิ หฺตีติ อตฺโถ. ‘‘หนนฺตี’’ติ ปทํ กตฺตุปทํ, โลหํ ชาตรูเปน กมฺมารา หนนฺตีติ หิ อตฺโถ. เอตฺถ หนนํ ปหรณนฺติ คเหตพฺพํ.
รูป รุปฺปเน. รุปฺปนํ กุปฺปนํ ฆฏฺฏนํ ปีฬนํ. รุปฺปติ. รูปํ, รุปฺปนํ. อิมสฺส ปน ‘‘รูป รูปกฺริยาย’’นฺติ จุราทิคเณ ิตสฺส ‘‘รูเปติ รูปยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ ¶ รูปนฺติ เกนฏฺเน รูปํ? รุปฺปนฏฺเน รูปํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กิฺจ ภิกฺขเว รูปํ? รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รุป’นฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถ. ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ, วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปปฺปวตฺติเยว. เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธึ ทสฺเสติ, ฆฏฺฏิยติ ปีฬิยตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถ. โกปาทิกฺริยาเยว หิ รุปฺปนกฺริยาติ, โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ.
อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตา. วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติ วุจฺจติ, เตเนว ภิชฺชตีติ อตฺโถติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชตีติ สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยทา กมฺมตฺเถ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ, ตทา ‘‘สีเตนา’’ติอาทิ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํ. ยทา ปน ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ กตฺตุอตฺเถ กมฺมกตฺตุอตฺเถ วา, ตทา เหตุมฺหิ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ.
รูปสทฺโท ขนฺธ ภว นิมิตฺต ปจฺจย สรีร วณฺณสณฺานาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. อยฺหิ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ วตฺตติ. ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ รูปภเว. ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธารูปานิ ปสฺสตี’’ติ ¶ เอตฺถ กสิณนิมิตฺเต. ‘‘สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, โน อรูปา’’ติ เอตฺถ ปจฺจเย. ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สรีเร. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺเณ. ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ เอตฺถ สณฺาเน. อิจฺเจวํ –
ขนฺเธ ภเว นิมิตฺเต จ, สรีเร ปจฺจเยปิ จ;
วณฺเณ สณฺานอาทิมฺหิ, รูปสทฺโท ปวตฺตติ.
กุป โกเป. กุปฺปติ. กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺส. โกโป, ปโกโป. วจีปโกปํ รกฺเขยฺย.
ตป สนฺตาเป. ตปฺปติ, สนฺตปฺปติ. สนฺตาโป.
ตป ปีณเน. ตปฺปติ. ตปฺปนํ.
ทป หาเส. ทปฺปติ.
ทีป ทิตฺติยํ. ทิปฺปติ. ทีโป.
ลุป อทสฺสเน. ลุปฺปนํ, โลโป, ลุตฺติ.
ขิป เปรเณ. ขิปฺปติ. ขิปฺปํ.
ลุภ คิทฺธิยํ. ลุพฺภติ. อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ โอลุพฺภ ติฏฺติ. ลุพฺภนํ, โลโภ, ลุพฺภิตฺวา, ลุพฺภิตฺวาน, ลุพฺภิย, ลุพฺภิยาน, โอลุพฺภิตฺวา, โอลุพฺภิตฺวาน, โอลุพฺภิย, โอลุพฺภิยาน, ลุพฺภิตุํ, โอลุพฺภิตุํ.
ตตฺถ โลโภติ ลุพฺภนฺติ เตน สตฺตา, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. เอตฺถ ปน ‘‘โลโภ ลุพฺภนา ¶ ลุพฺภิตตฺตํ ราโค ตณฺหา ตสิณา มุจฺฉา เอชา วนํ วนโถ’’ อิจฺจาทีนิ โลภสฺส พหุนามานิ เวทิตพฺพานิ.
ขุภ สฺจลเน. ขุพฺภติ, สํขุพฺภติ. ขุพฺภิตฺถนครํ. สงฺโขโภ. การิเต – โขเภติ, โขภยติ.
สมุ อุปสเม. จิตฺตํ สมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, สมโณ, สนฺติ, สนฺโต.
เอตฺถ สมโณติ สมฺมติ สนฺตจิตฺโต ภวตีติ สมโณ. การิตวเสน ปน กิเลเส สเมติ อุปสเมตีติ สมโณติ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ‘‘ยํ สเมตีติ อิทํ อริยํ. สมยตีติธ สตฺตาน’’นฺติ ทฺเว การิตรูปานิ.
สมุ เขเท นิโรเธ จ. เขโท. กิลมนํ. นิโรโธ อภาวคมนํ. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติ. อคฺคิ สมฺมติ. สนฺโต.
สนฺตสทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ กิลนฺตภาเว อาคโต. ‘‘อยฺจ วิตกฺโก อยฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ นิรุทฺธภาเว. ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ สนฺตาณโคจรตายํ. ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติอาทีสุ กิเลสวูปสเม. ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ สาธูสุ. ‘‘ปฺจิเม ภิกฺขเว มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ อตฺถิภาเว. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘กิลนฺตตฺเต ¶ นิรุทฺธตฺเต, สนฺตธีโคจรตฺตเน;
กิเลสูปสเม เจว, อตฺถิภาเว จ สาธุสุ;
อิเมสุ ฉสุ าเนสุ, สนฺตสทฺโท ปนาคโต’’ติ.
ทมุ ทมเน. ทมฺมติ. ทนฺโต, ทโม, ทมนํ. การิเต ‘‘จิตฺตํ ทเมติ, ทมยตี’’ติ รูปานิ.
ตตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํ. ‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต. เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติ เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโต. ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ ปฺา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา. ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทมุปสเมนา’’ติ เอตฺถ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา. อิจฺเจวํ –
‘‘อินฺทฺริยสํวโร ปฺา, ขนฺติ จาปิ อุโปสโถ;
อิเม อตฺถา ปวุจฺจนฺติ, ทมสทฺเทน สาสเน’’ติ.
ยา คติปาปุเณสุ. ยายติ, ยายนฺติ. ปริยาโย. ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค. ยายนฺโต. ยายนฺตมนุยายติ. ยาตานุยายี. ยายิตุํ, ยายิตฺวา อิจฺจาทีนิ.
เอตฺถ ปริยายสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, ปริยายสทฺโท วารเทสนาการเณสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฏฺาเน จ สทิเส จ วตฺตติ. ‘‘กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ หิ วาเร วตฺตติ. ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตินํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ เทสนายํ. ‘‘อิมินาปิ โข เต ราชฺ ปริยาเยน เอวํ โหตู’’ติอาทีสุ ¶ การเณ. ‘‘ปริยายปโถ’’ติอาทีสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฏฺาเน. ‘‘โกปสทฺโท โขภปริยาโย’’ติอาทีสุ สทิเส วตฺตติ. อิจฺเจวํ –
ปริยายรโว วาร-เทสนาการเณสุ จ;
สมนฺตโตว คนฺตพฺพ-ฏฺาเน จ สทิเส สิยา.
ริ วสเน. ริยติ.
วิลี วิลีนภาเว. สปฺปิ วิลียติ. การิเต วิลาปยติ.
วา คติคนฺธเนสุ. วายติ. วาโย, วาโต.
สิวุ ตนฺตสนฺตาเน. สิพฺพติ, สํสิพฺพติ. สิพฺพํ, สิพฺพนฺโต. การิเต – สิพฺเพติ, สิพฺพยติ, สิพฺพาเปติ, สิพฺพาปยติ.
สิวุ คติโสสเนสุ. สิพฺพติ.
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเน. ธิพฺพติ. ขิพฺพติ.
สา ตนุกรเณ. สิยติ, สิยนฺติ.
สา อนฺตกมฺมนิ. สิยติ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสนฺติ หิ วุตฺตํ.
สา อสฺสาทเน. รสํ สายติ. สายิตํ, สายนํ.
สิ ปาณิปฺปสเว. สูยติ, ปสูยติ. ปสูตา คาวี.
กุสุ หรณทิตฺตีสุ. กุสยติ.
สิลิส อาลิงฺคเน. สิลิสฺสติ. สิเลโส.
กิลิส อุปตาเป. กิลิสฺสติ, สํกิลิสฺสติ. กิเลโส, สํกิเลโส. อิการโลเป กฺลิสฺสติ กฺเลโส ¶ อิจฺจาทีนิ. อปิจ มลีนตาปิ กิลิสสทฺเทน วุจฺจติ, กิลิฏฺวตฺถํ ปริทหติ. ‘‘จิตฺเตน สํกิลิฏฺเน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ ธาตูนํ อเนกตฺถตาย.
มส อปฺปีภาเว ขมายฺจ. มสฺสติ.
ลีส อปฺปีภาเว. ลิสฺสติ. เลโส. ‘‘ลิส เลสเน’’ติปิ ปนฺติ อาจริยา.
ตส ปิปาสายํ. ตสฺสติ, ปริตสฺสติ. ปริตสฺสนา, ตสิณา, ตสิโต.
ทุส โทสเน. ทุสฺสติ. โทโส, โทสนํ, โทสิโต.
ทุส อปฺปีติยํ. ทุสฺสติ, ปทุสฺสติ. โทโส, ปโทโส, ทุฏฺโ, ปทุฏฺโ, ทูสโก, ทูสิโต, ทูสนา.
อสุ เขเป. เขโป ขิปนํ. อสฺสติ. นิรสฺสติอาทิยติ จ ธมฺมํ. อิสฺสาโส.
เอตฺถ จ นิรสฺสตีติ ฉฑฺเฑติ สตฺถารํ ตถา ธมฺมกฺขานาทีนิ. อิสฺสาโสติ อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโห.
ยสุ ปยตเน. ยสฺสติ. นิยสกมฺมํ.
เอตฺถ จ เยน วินยกมฺเมน ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสิยติ ภชาปิยตีติ นิยโส พาลํ, ตํ นิยสกมฺมํ นาม. ‘‘กโรหิ เม ยกฺข นิยสกมฺม’’นฺติ เอตฺถ ปน นิคฺคหกมฺมํ นิยสกมฺมํ นาม.
ภสฺส ภสฺสเน. ภสฺสติ. ภสฺสํ, ภสฺสการโก.
วส สทฺเท. สกุโณ วสฺสติ. อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติ. มณฺฑูโก วสฺสติ.
นส ¶ อทสฺสเน. นสฺสนธมฺมํ นสฺสติ. ปนสฺสติ. วินสฺสติ. นสฺส วสลิ, จร ปิเร วินสฺส. นฏฺโ, วินฏฺโ. การิเต – นาเสติ, นาสยติ.
สุส โสสเน. ปณฺณํ สุสฺสติ. การิเต – วาโต ปณฺณํ โสเสติ, โสสยติ. กมฺเม – วาเตน ปณฺณํ โสสิยติ. ภาเว กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํ. โสโส, สุกฺขํ กฏฺํ. สุสฺสํ, สุสฺสนฺโต. สุสฺสมาโน ทหโท.
ตุส ตุฏฺิยํ. ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ. สนฺตุฏฺิ, สนฺโตโส, โตสนํ, ตุฏฺพฺพํ, ตุสฺสิตพฺพํ, ตุสิตา. การิเต ‘‘โตเสติ’’ อิจฺจาทีนิ.
หา ปริหานิยํ. หายติ, ปริหายติ. หายนฺติ ตตฺถ วฬวา. ภาเว ‘‘ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา, โส ปหียิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ จ รูปํ. กมฺเม กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํ. ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ อิทํ ปน ‘‘หา จาเค’’ติ วุตฺตสฺส ภูวาทิคณิกธาตุสฺส รูปํ ‘‘ราคํ ปชหตี’’ติ กตฺตุปทสฺส ทสฺสนโต.
นห พนฺธเน. นยฺหติ. อุปนยฺหติ. สนฺนยฺหติ. สนฺนาโห. สนฺนทฺโธ.
มุห เวจิตฺเต. มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, ปมุยฺหติ. โมโห, ปโมโห. มูฬฺโห. โมมูโห ปุริโส. โมมูหํ จิตฺตํ. การิเต – โมเหติ. ปโมหโก. เอตฺถ จ โมมูโหติ อวิสทตาย โมมูโห, มหามูฬฺโหติ อตฺโถ.
สห สุห สตฺติยํ. สยฺหติ. สุยฺหติ.
นฺหา ¶ โสเจยฺเย. นฺหายติ, อปฺปกฺขรานํ พหุภาเว นหายติ. นหายิตฺวา, นฺหายิตฺวา. นหานํ, นฺหานํ. สีสํ นฺหาโต. เอตฺถ จ สีสํ นฺหาโตติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ โปราเณหิ อนุมตตฺตา.
สินิห ปีติยํ. สินิยฺหติ. สิเนหโก, สิเนหิโต, สินิทฺโธ. ปุตฺเต สิเนโห อชายถ. อิการโลเปน สฺเนโห. ตถา หิ ‘‘นิสฺเนหมภิกงฺขามี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ.
วิริฬ ลชฺชายํ โจทเน จ. วิริฬิโต. ลชฺชาวเสน อตฺโถ ปสิทฺโธ, น โจทนาวเสน. ตถา หิ ‘‘วิริฬิโตติ ลชฺชิโต’’ติ อตฺถสํวณฺณกา ครู วทนฺติ ‘‘ลชฺชนาการปฺปตฺโต’’ติ จ.
ทิวาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติ.
ทิวาทิคโณยํ.
สฺวาทิคณิก
สุ สวเน. ‘‘สุโณติ, สุณาติ. สุณึสุ. ปฏิสฺสุณิ, ปฏิสฺสุณึสุ. อสฺโสสิ, อสฺโสสุํ. ปจฺจสฺโสสิ, ปจฺจสฺโสสุํ’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘สุณิสฺสติ, โสสฺสติ’’ อิจฺจาทีนิ จ ภวนฺติ. อพฺภาสวิสเย ‘‘สุสฺสูสติ, สุสฺสูสา’’ อิจฺจาทีนิ. อนพฺภาสวิสเย – สาวโก, โสโต, สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สุยฺยมาโน, สวนํ, สุตํ. อสุยิตฺถาติ วา สุตํ. สุตวา, โสตํ, โสโณ, สุณิตุํ, โสตุํ. สุณิตฺวา, สุณิย, สุณิยาน, สุตฺวา, สุตฺวาน. การิเต – สาเวติ, สาวยติ. กมฺเม – สทฺโท สุยฺยติ, สูยติ จ. ภาเว ปทรูปมปฺปสิทฺธํ.
ตตฺถ ¶ สาวโกติ อนฺเตวาสิโก, โส ทุวิโธ อาคตปฺผโล อนาคตปฺผโล จ, ตตฺถ อาคตปฺผโล สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาโตติ ‘‘สาวโก’’ติ วุจฺจติ, อิตโร ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ ‘‘สาวโก’’ติ. สาวโก, อนฺเตวาสิโก, สิสฺโสติ ปริยายา.
เอตฺถ สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม สทฺธึ โสตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรน. สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ อนุปปเทน, สุตสทฺโท จ –
คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต, นิโยโค’ปจิเตปิ จ;
สทฺเท จ โสตทฺวารานุ-สาราเตสุ ทิสฺสติ.
ตถา หิ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ ตินฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ อนุยุตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาต’’นฺติอาทีสุ สทฺโทติ อตฺโถ. ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิฺาตธมฺมธโรติ อตฺโถ.
โสตสทฺโทปิ อเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส –
มํสวิฺาณาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;
ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จ.
‘‘โสตายตนํ ¶ , โสตธาตุ, โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ, ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ โสตวิฺาเณ. ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ าณโสเต. ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ, ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปฺปิตานิ ปฏฺปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ. เสยฺยถิทํ? ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ ปฺจสุ ธมฺเมสุ. ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ อุทกธารายํ. ‘‘อริยสฺเสตํ อาวุโส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเค. ‘‘ปุริสสฺส จ วิฺาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธโลเก ปติฏฺิตฺจ ปรโลเก ปติฏฺิตฺจา’’ติอาทีสุ จิตฺตสนฺตติยนฺติ.
โสโณติ สุนโข. โส หิ สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณติ วุจฺจติ.
อิมานิ ตทภิธานานิ –
สุนโข สารเมยฺโย จ, สุโณ สูโน จ กุกฺกุโร;
โสโณ สฺวาโน สุวาโน จ, สาฬุโร มิคทํสโน.
สา สุนิธาติ’เม สทฺทา, ปุมาเนสุ ปวตฺตเร;
สุนขี กุกฺกุรี สี’ติ, อิเม อิตฺถีสุ วตฺตเร.
สุนขา สารเมยฺยาติ, อาทิ พหุวโจ ปน;
ปวตฺตติ ปุมิตฺถีสุ, อฺตฺราปิ อยํ นโย;
กุกฺกุโรติ ¶ อยํ ตตฺถ, พาลกาเล รเวน เว;
มหลฺลเกปิ สุนเข, รูฬฺหิยา สมฺปวตฺตติ.
ตถา หิ อฏฺกถาจริยา กุกฺกุรชาตเก ‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วฑฺฒา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา’’ติอิมสฺมึปเทเส เอวมตฺถํ วณฺณยึสุ ‘‘เย กุกฺกุราติ เย สุนขา. ยถา หิ ตรุโณปิ ปสฺสาโว ปูติมุตฺตนฺติ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’ติ, โกมลาปิ คฬาจีลตา ‘ปูติลตา’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘ปูติกาโย’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘กุกฺกุโร’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา มหลฺลกา กายูปปนฺนาปิ เต ‘กุกฺกุรา’ตฺเวว วุตฺตา’’ติ.
กิ หึสายํ. กิโณติ, กิณาติ, กิณนฺติ.
สก สามตฺถิเย. สมตฺถภาโว สามตฺถิยํ, ยถา ทกฺขิยํ. สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติ. อสกฺขิ. สกฺขิสฺสติ. สกฺโก. สกฺกี.
เอตฺถ สกฺโกติ เทวราชา. โส หิ ปรหิตํ สกหิตฺจ กาตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโก. อปิจ สกฺยกุลชาโต โย โกจิปิ. ตถา หิ ‘‘อถ โข มหานาโม สกฺโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ภควนฺตฺจ ปิงฺคิโย มํ สกฺก สมุทฺธราหีติ อาลปิ. สกฺยา วต โภ กุมารา ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’’ติ วจนมุปาทาย สพฺเพปิ สกฺยกุเล ชาตา ‘‘สกฺยา’’ติ จ ‘‘สากิยา’’ติ จ ‘‘สกฺกา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ สฺวาทิตฺเตปิ อเนกสฺสรธาตุโต เอโกว อุณาปจฺจโย โหติ, น ณุ ณาปจฺจยาติ ทฏฺพฺพํ.
ขี ¶ ขเย. ขีโณติ. ขีณาติ. ขีณา ชาติ. ขีโณ. อโยคา ภูริสงฺขโย.
เค สทฺเท. คิโณติ, คิณาติ.
จิ จเย. ณการสฺส นการตฺตํ. ปาการํ จิโนติ. จิตํ กุสลํ. เจโต ปุคฺคโล.
รุ อุปตาเป. รุโณติ, รุณาติ.
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํ. ราธุณาติ. สาธุณาติ. ราธนํ. อาราธนํ. สาธนํ.
ปี ปีติยํ. ปีโณติ, ปีณาติ. ปีติ, ปิโย.
อป ปาปุเณ สมฺภุ จ. ปาปุโณติ, ปาปุณาติ. ปตฺโต. สพฺพฺุตํ สตฺถา ปตฺโต. สมฺปตฺโต ยมสาธนํ. สมฺภุณาติ, น กิฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติ. สมฺภุณนฺโต, อภิสมฺภุณมาโน.
ตตฺถ ปตฺโตติ ปสทฺโท อุปสคฺโค ‘‘ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท วิย. ตถา หิ ‘‘ปตฺโต’’ติ เอตฺถ ปาปุณีติ อตฺเถ ปปุพฺพสฺส อปธาตุสฺส ปกาเร ลุตฺเต ตปจฺจยสฺส ทฺวิภาโว ภวติ. ตตฺถ น อภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาปุณาติ, น สาเธตีติ วุตฺตํ โหติ.
ขิป เขเป. ขิปุณาติ. ขิปฺปํ. ขิปฺปนฺติ มจฺฉปฺชโร.
อาป พฺยาปเน. อาปุณาติ. อาโป.
มิ ปกฺเขปเน. มิโนติ. มิตฺโต.
เอตฺถ จ สพฺพคุยฺเหสุ นิมิยติ ปกฺขิปิยตีติ มิตฺโต. ‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตี’’ติ วจนํ ปน โวหารวเสน วุตฺตํ, น อตฺถวเสน. วุจฺเจยฺย เจ, โย โกจิ อวิสฺสาสิโก ¶ อตฺตโน ปฏิวิรุทฺโธปิ จ มิตฺโต นาม ภเวยฺย, น เจวํ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ ปน ทฏฺพฺพํ ‘‘สตฺตปทวีติหารมตฺเตนปิ สห คจฺฉนฺโต สห คจฺฉนฺตสฺส ปิยวาจานิจฺฉารเณน อฺมฺํ อาลาปสลฺลาปกรณมตฺเตน มิตฺโต นาม โหตีติ วตฺตพฺพํ. กึการณา? ทฬฺหวิสฺสาโส มิตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ มิตฺตสฺส คุณปสํสาวเสน เอวํ วุตฺต’’นฺติ.
วุ สํวรเณ. วุโณติ, วุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติ. ปณฺฑิโต สีลสํวุโต.
สุ อภิสเว. อภิสโว นาม ปีฬนํ มนฺถนํ สนฺธานํ สินฺหานํ วา. สุโณติ, สุณาติ.
สิ พนฺธเน. สิโนติ.
สิ นิสาเน. สิโณติ, สิณาติ. นิสิตสตฺถํ.
น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ;
เอตฺถ ภณนฺติ ภณนฺตี.
วุส ปาคพฺพิเย. ปาคพฺพิยํ นาม กายวาจามเนหิ ปคพฺพภาโว. วุสุณาติ.
อสุ พฺยาปเน. อสุณาติ. อสฺสุ.
หิ คติพุทฺธีสุ อุปตาเป จ. หิโนติ.
เอตฺถ ปน อสมานนฺตตฺเตปิ สมานตฺถานํ สโมธานํ วุจฺจติ.
ติก ติค สฆ ทิกฺข กิวิ จิริ ชิริ ทาส ทุ หึสายํ. ติกุณาติ. ติคุณาติ. สฆุณาติ. ทิกฺขุณาติ. กิวุณาติ ¶ . จิรุณาติ. ชิรุณาติ. ทาสุณาติ. ทุโณติ, ทุณาตีติ รูปานิ หึสาวาจกานิ ภวนฺติ.
สุวาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
สฺวาทิคโณยํ.
กิยาทิคณิก
กี ทพฺพวินิมเย. ทพฺพวินิมโย กยวิกฺกยวเสน ภณฺฑสฺส ปริวตฺตนํ. กิณาติ, กิณนฺติ. วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติ. เกตุํ, กิณิตุํ. วิกฺเกตุํ, วิกฺกิณิตุํ. กิณิตฺวา, วิกฺกิณิตฺวา. กีตํ ภณฺฑํ. กโย, วิกฺกโย. วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา.
ขิ คติยํ. ขิณาติ. อติขิโณ สโร. ขํ, ขานิ. นการสฺส ณการตฺตํ.
ตตฺถ ขิณาตีติ คจฺฉติ. อติขิโนติ อติคโต. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เสนฺติ จาปาติขิณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ. ตตฺถ จาปาติขิณา’ติ จาปโต อติขิณา อติคตา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จาปาติขิณาติ จาปโต อติขิณา จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถ’’ติ ปทตฺถวิวรณํ กตํ, ตมฺปิ คตตฺถฺเว สนฺธาย อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺร ขนฺติ สคฺโค. โส หิ กตปฺุเหิ คนฺตพฺพตฺตา ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. ขานีติ สคฺคา.
จิ จเย. ปฺุํ จินาติ. ปาการํ จินาติ. ปารมิโย วิจินาติ, วิจินติ จ. ปุปฺผํ โอจินาติ, โอจินติ วา. ปจินาติ. ปจินิตฺวา. จิตํ กุสลํ. จโย สฺจโย. จิโต ปากาโร. จินาตีติ เจโต, อิฏฺกวฑฺฒกี. โย สตฺโต ปฺุสฺจโย ¶ . ‘‘สฺจโย ราสิ สมูโห ปิณฺโฑ คโณ สงฺโฆ กทมฺโพ วคฺโค กโร ฆฏา’’อิจฺเจวมาทโย ปริยายา.
ชิ ชเย. ชินาติ, วิชินาติ, ชินิยติ. เชตา, ชิโน. ชิโต มาโร. มารํ ชิโต. ชิตวา, ชิตาวี, ชิตพฺโพ, เชยฺโย, ชยนํ, ชิตํ, วิชิตํ, ชโย, ปราชยนํ, ปราชโย. ยสฺส ชิตํ นาวชียติ. ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก. ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย.
ตตฺถ เชตาติ ชินาตีติ เชตา, โย โกจิ ปุคฺคโล. อชินีติ ชิโน, สพฺพฺู ธมฺมราชา. กึ โส อชินิ? ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทิอรโย จ. อิติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทโย จ อรโย อชินีติ ชิโน. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;
ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ,
‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต’’ติ จ.
ชินสทฺโท หิ เกวโล สพฺพฺุมฺหิ ปวตฺตติ, โสปปโท ปน ปจฺเจกพุทฺธาทีสุ ตมฺหิ จ ยถารหํ ปวตฺตติ. ‘‘ปจฺเจกชิโน, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, วิปากชิโน, อวิปากชิโน’’ติ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ.
ชิ ชานิยํ. ชินาติ, น ชินาติ น ชาปเย, ชิโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชิโน. ชิโน ธนฺจ ทาเส จ.
า ¶ อวโพธเน. ชานาติ, ายติ, นายติ. อนิมิตฺตา น นายเร. ชฺา โส ยทิ หาปเย. มา มํ ชฺูติ อิจฺฉติ. ‘‘อิเม อมฺหาก’’นฺติ าตพฺพฏฺเน าติ, าตโก. าติมิตฺตา สุหชฺชา จ. าตโก โน นิสินฺโนติ. าตพฺพํ เยฺยํ, สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปฺตฺติธมฺมา. อีทิเสสุ าเนสุ เยฺยสทฺโท เอกนฺเตน นปุํสโก, วาจฺจลิงฺคตฺเต สพฺพลิงฺคิโก, ยถา? เยฺโย ผสฺโส. เยฺยา เวทนา. เยฺยํ จิตฺตํ. เยฺโย ปุริโส, เยฺยา อิตฺถี, เยฺยํ ธนนฺติ จ.
ถุ อภิตฺถเว. ถุนาติ. อภิตฺถุนาติ. ถุติ, อภิตฺถุติ. ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุโต, อภิตฺถุโต.
ถุ นิตฺถุนเน. ถุนาติ.
อุฏฺเหิ เรวเต สุปาปธมฺเม,
อปารุตทฺวาเร อทานสีเล;
เนสฺสาม ตํ ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตา,
สมปฺปิตา เนรยิกา ทุกฺเขน;
ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ จ ปโยโค.
ทุ หึสายํ. ทุนาติ. มิตฺตทฺทุ. ทุโม.
เอตฺถ มิตฺตทฺทูติ มิตฺตํ ทุนาติ หึสติ ทุพฺภตีติ มิตฺตทฺทุ. อตฺร ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ตสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ทุโมติ ทุนิยติ เคหสมฺภาราทิอตฺถาย หึสิยติ ฉินฺทิยติ, ปณฺณปุปฺผาทิอตฺถิเกหิ วา ปณฺณปุปฺผาทิหรเณน ปีฬิยตีติ ทุโม.
ธู กมฺปเน. ธุนาติ. ธูโม, โธนา, โธโน, ธุโต. ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
ตตฺถ ¶ ธูโมติ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโม. ธูมสทฺโท โกเธ ตณฺหาย วิตกฺเก ปฺจสุ กามคุเณสุ ธมฺมเทสนายํ ปกติธูเมติ อิเมสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. ‘‘โกโธ ธูโม ภสฺมานิ โมสวชฺช’’นฺติ เอตฺถ หิ โกเธ วตฺตติ. ‘‘อิจฺฉา ธูมายิโต สทา’’ติ เอตฺถ ตณฺหายํ. ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ ภควโต อวิทูเร ธูมายนฺโต นิสินฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ วิตกฺเก.
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา,
ภยฺจ เมตํ ติมุลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิโต,
หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ
เอตฺถ ปฺจสุ กามคุเณสุ. ‘‘ธูมํ กตฺตา โหตี’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนายํ. ‘‘ธโช รถสฺส ปฺาโน, ธูโม ปฺานมคฺคิโน’’ติ เอตฺถ ปกติธูเม. อิจฺเจวํ –
โกธตณฺหาวิตกฺเกสุ, ปฺจกามคุเณสุ จ;
เทสนายฺจ ปกติ-ธูเม ธูโม ปวตฺตติ.
โธนาติ ปฺา. วุตฺตฺเหตํ นิทฺเทเส ‘‘โธนา วุจฺจติ ปฺา, ยา ปฺา ปชานนา สมฺมาทิฏฺิ, กึการณา โธนาติ วุจฺจติ ปฺา? ยํ ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา. อถ วา สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺึ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา’’ติ. ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสู’’ติ อยเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ ¶ . อตฺร โธนา อสฺส อตฺถีติ โธโน, ตสฺส โธนสฺสาติ นิพฺพจนํ. ธาตูนมเนกตฺถตาย ธูธาตุ กมฺปนตฺเถปิ โธวนตฺเถปิ วตฺตติ.
มุน าเณ. มุนาติ. โมนํ, มุนิ. อิมสฺมึ าเน ธาตุยา อาขฺยาตตฺเต เอกนฺเตน อนฺตโลโป ภวติ. โสภิตตฺเถรคาถายํ ปน อนาคตวจเน อุการสฺส วุทฺธิวเสน ‘‘อหํ โมเนน โมนิสฺส’’นฺติ รูปนฺตรฺจ ทิสฺสติ. ตตฺถ โมนิสฺสนฺติ ชานิสฺสํ. นามตฺเต อนฺตโลโป น โหติ. ตตฺถ โมนนฺติ กิฺจาปิ ‘‘น โมเนน มุนิ โหตี’’ติ เอตฺถ ตุณฺหีภาโว ‘‘โมน’’นฺติ วุจฺจติ, ตถาปิ อิธ ‘‘าเณ’’ติ วจนโต น โส อธิปฺเปโต, าณเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาตํ มคฺคาณโมนมฺปิ คเหตพฺพํ. มุนีติ มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิ. อถ วา ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาตีติ มุนิ. เตนาห ภควา –
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติ.
อปราเปตฺถ ภวติ อตฺถวิภาวนา. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อฺตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติ. โส ปเนส อคาริยมุนิ อนคาริยมุนิ เสกฺขมุนิ อเสกฺขมุนิ ปจฺเจกมุนิ มุนิมุนีติ อเนกวิโธ ¶ . ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิฺาตสาสโน. อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโต. เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขา. อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโว. ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธ. มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตถา หิ อายสฺมาปิ สาริปุตฺโต อาห ‘‘มุนีติ วุจฺจติ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ.
ปู ปวเน. ปวนํ โสธนํ. ปุนาติ. ปฺุํ, ปุตฺโต, ทนฺตโปณํ.
เอตฺถ จ ปฺุนฺติ อตฺตโน การกํ ปุนาติ โสเธตีติ ปฺุํ. อถ วา ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ ตํสนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ ปฺุํ. กินฺตํ? สุจริตํ กุสลกมฺมํ. สกมฺมิกตฺตา ธาตุสฺส การิตวเสน อตฺถวิวรณํ ลพฺภติ. ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุตฺโต. เอวฺจ สติ หีนชจฺจานํ จณฺฑาลาทีนํ ปุตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ น วตฺตพฺพํ สทฺทานมตฺถกถนสฺส นานปฺปกาเรน ปวตฺติโต, ตสฺมา อตฺตโน ปิตุ หทยํ ปูเรตีติ ปุตฺโตติ เอวมาทินาปิ นิพฺพจนํ คเหตพฺพเมว. นานาธาตุวเสนปิ หิ ปทานิ สิทฺธึ สมุปคจฺฉนฺติ.
ปุตฺโต จ นาม อตฺรโช เขตฺรโช อนฺเตวาสิโก ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาโต อตฺรโช นาม. สยนปีเ ปลฺลงฺเก อุเรติ เอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺรโช นาม. สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นาม. โปสาปนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม ทนฺตโปณนฺติ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปณํ, ทนฺตกฏฺํ.
ปี ตปฺปนกนฺตีสุ. ปิณาตีติ ปีติ. เอตฺถ จ ปีตีติ ปีณนํ ปีติ, ตปฺปนํ กนฺตีติ จ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ภาววเสน นิพฺพจนํ. อิทํ ¶ ปน เหตุกตฺตุวเสน ปิณยตีติ ปีติ, ตปฺเปตีติ อตฺโถ.
สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพคาปีติ ผรณาปีตีติ ปฺจวิธา โหติ. ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติ. ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฏํ โหติ, เอวํ ปฺจวิธา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณตฺตา ‘‘ปิณาตี’’ติ ปีตีติ สุทฺธกตฺตุวเสนปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เอตฺถ ‘‘ปิยายติ, ปิตา, ปิโย, เปโม’’ติอาทีนิ ปีธาตุยา เอว รูปานิ. ตตฺถ ‘‘ปุตฺตํ ปิยายตีติ ปิตา’’ติ วทนฺติ. ปิยายิตพฺโพติ ปิโย. เปมนํ เปโม.
มา ปริมาเณ. มินาติ. มานํ, ปริมาณํ, มตฺตํ, มตฺตา, มโน, วิมานํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ, ฉายา เมตพฺพา. อีทิเสสุ าเนสุ อนียปจฺจโย น ลพฺภติ.
เอตฺถ มโนติ เอกาย นาฬิยา เอกาย จ ตุลาย มินมาโน วิย อารมฺมณํ มินาติ ปริจฺฉินฺทตีติ มโน. วิเสสโต มินิยเต ปริจฺฉินฺทิยเตติ วิมานํ, เทวานํ ปฺุพเลน นิพฺพตฺตพฺยมฺหํ เทวนิเกตํ. ยํ วิมานํ อุปโสภิตํ, ปภาสติมิทํ พฺยมฺหนฺติ จ อาทินา โถมิยติ.
มี หึสายํ. มินาติ. มีโน, กุมีนํ.
เอตฺถ ¶ มีโนติ มจฺโฉ. มจฺฉสฺส หิ ‘‘มีโน มจฺโฉ อมฺพุโช วาริโช วาริจโร’’ติ อเนกานิ นามานิ. วิเสสนามานิ ปน ‘‘อมโร ขลิโส จนฺทกุโล กนฺทผลิ อินฺทผลิ อินฺทวโล กุลิโส วามิ กุงฺกุตโล กณฺฑิโก สกุโล มงฺคุโร สิงฺคี สตวงฺโก โรหิโต ปาีโน กาโณ สวงฺโก ปาวุโส’’ อิจฺเจวมาทีนิ, ‘‘ติมิ ติมิงฺคโล’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ภวนฺติ. กุมีนนฺติ กุจฺฉิเตนากาเรน มจฺเฉ มินนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ กุมีนํ, มจฺฉพนฺธนปฺชโร. โส ปน ปาฬิยํ กุมีนสทฺเทน วุจฺจติ. ตถา หิ –
‘‘วาริชสฺเสว เม สโต, พนฺธสฺส กุมินามุเข;
อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติ
ปาฬิ ทิสฺสติ.
มู พนฺธเน. มุนาติ. มุนิ.
เอตฺถ มุนีติ อตฺตโน จิตฺตํ มุนาติ มวติ พนฺธติ ราคโทสาทิวสํ คนฺตุํ น เทตีติ มุนิ.
ริ คติเทสเนสุ. ริกาติ. เรณุ. นการสฺส ณตฺตํ.
ลี สิเลเส. ลินาติ, นิลินาติ. ลีนํ, สลฺลีนํ, ปฏิสลฺลานํ.
วี ตนฺตสนฺตาเน. วตฺถํ วินาติ. อิมินา สุตฺเตน จีวรํ วินาหิ. กมฺเม – อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ. วีตํ. สุวีตํ. อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํ. การิเต ‘‘วายาเปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปสฺสามา’ติ จีวรํ วายาเปสุํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติ.
วี หึสายํ. วินาติ. เวณุ. เวณูติ วํโส.
ลู ¶ เฉทเน. ลุนาติ. โลณํ, กุสลํ, พาโล, ลูโต.
เอตฺถ จ โลณนฺติ ลุนาติ วีตรสภาวํ วินาเสติ สรสภาวํ กโรตีติ โลณํ, ลวณํ. กุโส วิย หตฺถปฺปเทสํ อกุสลธมฺเม ลุนาตีติ กุสลํ, อนวชฺชอิฏฺวิปากลกฺขโณ ธมฺโม. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิเก ทฺเว อตฺเถ ลุนาตีติ พาโล, อวิทฺวา. ลูโตติ มกฺกฏโก วุจฺจติ. ตสฺส หิ สุตฺตํ ‘‘ลูตสุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ยูสํ ปาตุํ ปฏงฺคมกฺขิกาทีนํ ชีวิตํ ลุนาตีติ ลูโต.
สิ พนฺธเน. สินาติ. สีมา, สีสํ.
เอตฺถ สีมาติ สินียเต สมคฺเคน สงฺเฆน กมฺมวาจาย พนฺธิยเตติ สีมา. สา ทุวิธา พทฺธสีมา อพทฺธสีมาติ. ตาสุ อพทฺธสีมา มริยาทกรณวเสน ‘‘สีมา’’ติ เวทิตพฺพา. สินาติ พนฺธติ เกเส โมฬิกรณวเสน เอตฺถาติ สีสํ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
สา ปาเก. สินาติ.
สุ หึสายํ. สุณาติ. ปรสุ. ปรํ สุณนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ปรสุ.
อส โภชเน. วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ. อสนํ.
เอตฺถ อสนนฺติ อาหาโร. โส หิ อสิยติ ภฺุชิยตีติ ‘‘อสน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘อสฺนาถ ขาทถ ปิวถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
กิลิส วิพาธเน. กิลิสฺนาติ. กิเลโส.
เอตฺถ จ กิเลโสติ ราคาทโยปิ ทุกฺขมฺปิ วุจฺจติ.
อุทฺธส อฺุเฉ. อฺุโฉ ปริเยสนํ. อุทฺธสฺนาติ.
อิส ¶ อภิกฺขเณ. อิสฺนาติ.
วิส วิปฺปโยเค. วิสฺนาติ. วิสํ.
ปุส สิเนหสวนปูรเณสุ. ปุสฺนาติ.
ปุส โปสเน. ปุสฺนาติ.
มุส เถยฺเย. มุสฺนาติ. มุสโล.
กิยาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
สาสนา โลกโต เจเต,
ทสฺสิตา เตสุ โลกโต;
สาสนสฺโสปการาย,
วุตฺตา ตทนุรูปกา.
กิยาทิคโณยํ.
คหาทิคณิก
อิทานิ คหาทิคโณ วุจฺจเต. เอตฺเถเก เอวํ มฺนฺติ.
คหาทีนํ คโณ นาม, ปจฺเจกํ นุปลพฺภติ;
อถเมโก คหธาตุ, คหาทีนํ คโณ สิยา.
ยโต ปฺปณฺหา ปรา เหยฺยุํ, ธาตุโต ชินสาสเน;
เตปิ อฺเ น วิชฺชนฺติ, อฺตฺร คหธาตุยา.
อิติ จินฺตาย เอกจฺเจ, คหธาตุํ กิยาทินํ;
ปกฺขิปึสุ คเณ เอวํ, น วทึสุ คหาทิกํ.
น เตสํ คหณํ ธีโร, คณฺเหยฺย สุวิจกฺขโณ;
ยโต กจฺจายเน วุตฺโต, คหาทีนํ คโณ วิสุํ.
‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ อิติ, ลกฺขณํ วทตา หิ โส;
กจฺจายเนน ครุนา, ทสฺสิโต นนุ สาสเน.
สเจ ¶ วิสุํ คหาทีนํ, คโณ นาม น ลพฺภติ;
คหาทิทีปเก สุตฺเต, หิตฺวาน พาหิรํ อิทํ.
‘‘คหโต ปฺปณฺหา’’ อิจฺเจว, วตฺตพฺพํ อถ วา ปน;
‘‘กิยาทิโต นาปฺปณฺหา’’ติ, กาตพฺพํ เอกลกฺขณํ.
ยสฺมา ตถา น วุตฺตฺจ, น กตฺเจกลกฺขณํ;
ตสฺมา อยํ วิสุํเยว, คโณ อิจฺเจว ายติ.
‘‘สรา สเร โลป’’มิติ-อาทีนิ ลกฺขณานิว;
คมฺภีรํ ลกฺขณํ เอตํ, ทุชฺชานํ ตกฺกคาหินา.
อุสาทโยปิ สนฺธาย, อาทิคฺคโห กโต ตหึ;
ตถา หิ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ, อาทิรูปานิ ทิสฺสเร.
อิทานิ ปากฏํ กตฺวา, อาทิสทฺทผลํ อหํ;
สปฺปโยคํ คหาทีนํ, คณํ วกฺขามิ เม สุณ.
คห อุปาทาเน. อุปาทานํ คหณํ, น กิเลสุปาทานํ. อุปสทฺโท เหตฺถ น กิฺจิ อตฺถวิเสสํ วทติ. อถ วา กาเยน จิตฺเตน วา อุปคนฺตฺวา อาทานํ คหณํ อุปาทานนฺติ สมีปตฺโถ อุปสทฺโท. กตฺถจิ หิ อุปสทฺโท อาทานสทฺทสหิโต ทฬฺหคฺคหเณ วตฺตติ ‘‘กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุ. อิธ ปน ทฬฺหคฺคหณํ วา โหตุ สิถิลคฺคหณํ วา, ยํ กิฺจิ คหณํ อุปาทานเมว, ตสฺมา คหธาตุ คหเณ วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เฆปฺปติ, คณฺหาติ วา. ปริคฺคณฺหาติ, ปฏิคฺคณฺหาติ, อธิคณฺหาติ, ปคฺคณฺหาติ, นิคฺคณฺหาติ. ปธานคณฺหนโก. คณฺหิตุํ, อุคฺคณฺหิตุํ. คณฺหิตฺวา, อุคฺคณฺหิตฺวา. อฺถาปิ รูปานิ ภวนฺติ. อหํ ชาลึ คเหสฺสามิ. คเหตุํ. คเหตฺวา. อุคฺคาหโก, สงฺคาหโก, อชฺโฌคาฬฺโห. การิเต ‘‘คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ, อฺตรํ สติปฏฺานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ, สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวา. อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพ. อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา ¶ . คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปสฺสติ. คาหาปยนฺติ สพฺภาวํ. คาหโก, คาเหตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ. กมฺมนิ – คยฺหติ, สงฺคยฺหติ, คณฺหิยติ วา. ตถา หิ ‘‘คณฺหิยนฺติ อุคฺคณฺหิยนฺตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘เคหํ, คาโห, ปริคฺคโห, สงฺคาหโก, สงฺคเหตา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺร อการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติ. เฆปฺปสี’’ติ จ ‘‘คณฺหติ, คณฺหนฺติ. คณฺหสี’’ติ จ อาทินา นเยน สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพถา ปทมาลา โยเชตพฺพา. อากาเรการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘คณฺหาติ คณฺหาเปตี’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา วชฺเชตพฺพฏฺานํ วชฺเชตฺวา.
อิมานิ ปน ปสิทฺธานิ กานิจิ อชฺชตนีรูปานิ ‘‘อคฺคหี มตฺติกาปตฺตํ. อคฺคหุํ, อคฺคหึสุ, อคฺคเหสุ’’นฺติ. ภวิสฺสนฺตีอาทีสุ คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติ. เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํ. อคฺคหิสฺสา, อคฺคหิสฺสํสุ. เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํ.
อุส ทาเห. ทาโห อุณฺหํ. อุสติ ทหตีติ อุณฺหํ. อุณฺหสทฺโท ‘‘อุณฺหํ ภตฺตํ ภฺุชตี’’ติอาทีสุ ทพฺพมเปกฺขติ, ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนตี’’ติอาทีสุ ปน คุณํ อุณฺหภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. อุณฺหภาโว หิ สีตภาโว จ คุโณ.
ตส วิปาสายํ. ตณฺหา. เกนฏฺเน ตณฺหา? ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ อตฺเถน.
ชุสิ ปีติเสวเนสุ. ชุณฺโห สมโย. กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโต.
ตตฺถ ชุณฺโหติ โชเสติ โลกสฺส ปีตึโสมนสฺสฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโห.
ชุต ¶ ทิตฺติยํ. ชุณฺหา รตฺติ. โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารกปฺปภาเสนปิ ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหา.
สา ตนุกรเณ. สณฺหวาจา. สิยติ ตนุกริยติ, น ผรุสภาเวน กกฺกสา กริยตีติ สณฺหา.
โส อนฺตกมฺมนิ. สณฺหํ, าณํ. สิยติ สยํ สุขุมภาเวน อติสุขุมมฺปิ อตฺถํ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตีติ สณฺหํ.
ติช นิสาเน. นิสานํ ติกฺขตา. ติณฺโห ปรสุ. ติติกฺขตีติ ติณฺโห.
สิ เสวายํ. อตฺตโน หิตมาสีสนฺเตหิ เสวิยเตติ สิปฺปํ, ยํ กิฺจิ ชีวิตเหตุ สิกฺขิตพฺพํ สิปฺปายตนํ. อปิจ สิปฺปนฺติ อฏฺารส มหาสิปฺปานิ – สุติ สูรมติ พฺยากรณํ ฉนฺโทวิจิติ นิรุตฺติ โชติสตฺถํ สิกฺขา โมกฺขาณํ กฺริยาวิธิ ธนุพฺเพโท หตฺถิสิกฺขา กามตนฺตํ อสฺสลกฺขณํ ปุราณํ อิติหาโส นีติ ตกฺโก เวชฺชกฺจาติ.
กุ กุจฺฉายํ. กุจฺฉา ครหา. กณฺหา ธมฺมา. กณฺโห ปุริโส.
ตตฺถ กณฺหาติ อปภสฺสรภาวกรณตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตพฺพา ครหิตพฺพาติ กณฺหา, อกุสลธมฺมา. กาฬวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณาทิกํ อุปนิธาย กุจฺฉิตพฺโพ นินฺทิตพฺโพติ กณฺโห, กาฬวณฺโณ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กณฺโห วตายํ ปุริโส, กณฺหํ ภฺุชติ โภชนํ;
กณฺเห ภูมิปฺปเทสสฺมึ, น มยฺหํ มนโส ปิโย’’ติ จ,
‘‘น ¶ กณฺโห ตจสา โหติ,
อนฺโตสาโร หิ พฺราหฺมโณ;
ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ,
ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ จ.
อิจฺเจวํ –
คหาทิเก ธาตุคเณ, สนฺธาย ตสิอาทโย;
อาทิคฺคโห กโต ปฺปณฺหา, คหาทีสุ ยถารหํ.
คหโต ธาตุโต หิ ปฺโป,อาขฺยาตตฺเตวทิสฺสติ;
อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต, ณฺหาสทฺโท อุสโต ตถา.
อุสคเหหิ อฺสฺมา, นามตฺเตว ทุเว มตา;
เอวํ วิเสสโต เยฺโย, คหาทิคณนิจฺฉโย.
เอตฺถ ปน กิฺจาปิ สาสเน ‘‘ตณฺหายตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ‘‘ปพฺพตายติ, เมตฺตายตี’’ติอาทีนิ วิย นามสฺมา วิหิตสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘ตณฺหายตี’’ติ หิ อิทํ ณฺหาปจฺจยวตา ตสธาตุโต นิปฺผนฺนตณฺหาสทฺทสฺมา ปรสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนํ. ตถา กิฺจาปิ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนายํ ‘‘วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ณฺหาปจฺจยวตา อุสธาตุโต นิปฺผนฺนอุณฺหาสทฺทโต วิหิตสฺส การิตสฺสฺส ณาเปปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตปฺปการอุณฺหาสทฺทโต ณาเปปจฺจยวเสน นิปฺผนฺนํ, เอตสฺมึ ทิฏฺเ ‘‘อุณฺหาปยตี’’ติ ปทมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ.
กิฺจ ¶ ภิยฺโย วินยฏฺกถายํ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ การิตปทสฺส ทิฏฺตฺตาเยว ‘‘อุณฺหตี’’ติ กตฺตุปทมฺปิ นยโต ทิฏฺเมว โหติ กตฺตุการิตปทานํ เอกธาตุมฺหิ อุปลพฺภมานตฺตา, ยถา? คณฺหติ, คณฺหาเปติ, คจฺฉติ, คจฺฉาเปตีติ, ตสฺมา ‘‘อุส ทาเห’’ติ ธาตุสฺส ‘‘อุณฺหตี’’ติ รูปํ อุปลพฺภตีติ มนฺตฺวา ‘‘อุณฺหตีติ อุณฺห’’นฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ. อิติ ปฺปปจฺจโย คหโต จ อฺโต จ เอกธา ลพฺภติ, ณฺหาปจฺจโย ปน คหโต อุสโต จ ทฺวิธา อฺโต เอกธา ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อฺานิปิ เอเกกสฺส ธาตุสฺส นามิกปทานิ ทฺเว ทฺเว กฺริยาปทานิ วิจินิตพฺพานิ. เยน ปน พุทฺธวจนานุรูเปน นเยน คหาทิคเณ อาทิสทฺเทน ตสธาตาทโย อมฺเหหิ คหิตา, อิมสฺมา นยา อฺโ นโย ปสตฺถตโร นตฺถิ, อยเมว ปสตฺถตโร, ตสฺมา อยํ นีติ สาสนฏฺิติยา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ ธาเรตพฺพา วาเจตพฺพา จ.
คหาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
คหาทิคโณยํ.
ตนาทิคณิก
ตนุ วิตฺถาเร. ตโนติ. อายตนํ, ตนุ. กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติ. วิตนิยฺยตี’’ติ รูปานิ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยถา หิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยตี’’ติ. ครู ปน ‘‘ปตายเต, ปตฺตี’’ติ รูปานิ วทนฺติ. ตนิตุํ, ตนิตฺวาน. ตุมนฺตาทิรูปานิ.
ตตฺถ ¶ อายตนนฺติ อายภูเต ธมฺเม ตโนติ วิตฺถาเรตีติ อายตนํ. ตนูติ สรีรํ. ตฺหิ กลลโต ปฏฺาย กมฺมาทีหิ ยถาสมฺภวํ ตนิยฺยติ วิตฺถาริยติ มหตฺตํ ปาปิยตีติ ‘‘ตนู’’ติ วุจฺจติ. ‘‘ตนุ วปุ สรีรํ ปุํ กาโย เทโห’’ติอาทโย สรีรวาจกา สทฺทา. สรีรํ ขนฺธปฺจกํ. ยฺหิ มหาชโน สรีรนฺติ วทติ, ตํ ปรมตฺถโต ขนฺธปฺจกมตฺตเมว, น ตโต อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา อุปลพฺภติ. ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน ตนุสทฺโท อปฺปตฺถวาจโก, อปฺปตฺถวาจกสฺส จ ตสฺส กฺริยาปทํ น ปสฺสาม, ตสฺมา นิปาตปเทน เตน ภวิตพฺพํ. ตนุสทฺโท นิปาตปทนฺติ วุตฺตฏฺานมฺปิ น ปสฺสาม, นิจฺฉเยน ปน อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ คเหตพฺโพ.
ตโนติ, ตโนนฺติ. ตโนสิ, ตโนถ. ตโนมิ, ตโนม. ตนุเต, ตนุนฺเต. ตนุเส, ตนุเส, ตนุวฺเห. ตเน, ตนุมฺเห. เสสํ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
ตโนตุ, ตโนนฺตุ. ตเนยฺย, ตเน, ตเนยฺยุํ. วิตน, วิตนุ. อตนา, อตนุ. อมฺมาย ปตนุ เกสา. อตนิ, อตนึสุ. ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติ. อตนิสฺสา, อตนิสฺสํสุ. กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติ. ตนิยฺยสี’’ติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํ.
สก สตฺติยํ. สตฺติ สมตฺถภาโว. สกฺโกติ สกฺโก. วิฺาเปตุํ อสกฺขิ. สกฺขิสฺสสิ. สกฺขติ. ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสิ. สกฺกเต ชราย ปฏิกมฺมํ กาตุนฺติ ปาฬิ.
ตตฺถ ¶ สกฺโกติ เทวราชา. โส หิ อตฺถานํ สหสฺสมฺปิ มุหุตฺเตน จินฺตนสมตฺถตาย สปรหิตํ กาตุํ สกฺโกตีติ ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติ. อฺตฺร ปน ธาตูนํ อวิสเย ตทฺธิตวเสน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสีติ สกฺโกติ เอวมฺปิ อตฺถํ คเหตฺวา สกฺกสทฺโท นิรุตฺตินเยน สาเธตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘สกฺโก’ติ วุจฺจตี’’ติ. สกฺโกนฺโต. สกฺโกนฺตี. สกฺโกนฺตํ กุลํ.
ขุณุ ขิณุ หึสายํ. ขุโณติ. ขิโณติ.
อิณุ คติยํ. อิโณติ. อิณํ อิณายิโก.
ติณุ อทเน. ติโณติ. ติณํ. เอตฺถ ติณนฺติ ยวสํ. ตฺหิ ติณิยเต ติณภกฺเขหิ โคณาทีหิ อทิยเต ขาทิยเตติ ติณํ.
ฆิณุ ทิตฺติยํ. ฆิโณติ.
หนุ อปนยเน. อปนยนํ อนาลาปกรณํ นิพฺพจนตากรณํ. หโนติ. หนุเต.
ปนุ ทาเน ปโนติ. ปนุเต.
มนุ โพธเน. มโนติ. มนุเต. มโน. มนํ. มานสํ. มนุสฺโส. มานโว. มาณโว.
เอตฺถ มโนติ มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, เอวํ มนํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ มนสทฺทานํ ‘‘ยสฺมึ มโน นิวิสติ. สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติอาทีสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคตา ทฏฺพฺพา. มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิ. ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ ¶ จรติ มานโส’’ติ เอตฺถ หิ ราโค มานสํ. ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติ เอตฺถ จิตฺตํ. ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุโต’’ติ เอตฺถ อรหตฺตํ. เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ราโค จิตฺตํ อรหตฺตฺจ, ‘‘มานส’’นฺติ สมีริตํ;
สตฺถุโน สาสเน ปาป-สาสเน’ขิลสาสเน.
ตตฺถ สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ ราโค มานโส. มโน เอว มานสนฺติ กตฺวา จิตฺตํ มานสํ. อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํ. ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฏฺพฺพา. มนูติ สตฺโต. ‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มนู’’ติ สตฺโต วุตฺโต. อถ วา มนูติ ปมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิภุฏฺาเน ิโต มนุนามโก ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโต. โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ กาตุํ มนุเต ชานาตีติ ‘‘มนู’’ติ วุจฺจติ. ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มนสฺส วา อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺโส. อถ วา วุตฺตปฺปการสฺส มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส. เอวํ มานโว มาณโว จ, นการสฺส หิ ณกาเร กเต ‘‘มาณโว’’ติ รูปํ สิชฺฌติ. เกจิ ปนาหุ ‘‘ทนฺตชนการสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธชณการสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติ, ตํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตฺเจ, คเหตพฺพํ, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวจเน อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตี’’ติ อนฺตรสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนฺตรอนฺตริกาสทฺทานมฺปิ อาหรณสฺส ทสฺสนโต.
ตตฺร ¶ ปนายํ วีมํสนา – จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตสฺมิฺหิ ‘‘สุโภ มาณโวโตเทยฺยปุตฺโต’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย ‘สุโภ’ตฺเวว นามํ อกํสุ. ‘มาณโว’ติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหรึสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยตี’’ติ เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต, ตฏฺฏีกายมฺปิ ครูหิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มุทฺธํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มุทฺธธาตุกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘ตรุณกาเล โวหรึสู’’ติ, เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต. อิทานิ มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ, มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติ. ‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ หิ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต. ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ โจโร. ‘‘อมฺพฏฺโ มาณโว’’ติอาทีสุ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโต.
อปฺป ปาปุเณ. อปฺโปติ. อาโป.
เอตฺถ อาโปติ อปฺโปติ ตํ ตํ านํ วิสฺสรตีติ อาโป.
มา ปริมาเณ. มิโนติ. อุปมา, อุปมานํ, วิมานํ. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
เอตฺถ จ ยา อจฺจนฺตํ น มิโนติ น วิจฺฉินฺทติ, สา มานสฺส สมีเป วตฺตตีติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโช’’ติ. อุปมานนฺติ ¶ อุปมา เอว. ตถา หิ ‘‘วีโตปมานมปฺปมาณมนาถนาถ’’นฺติ. เอตฺถ วีโตปมานนฺติ อิมสฺส วีโตปมํ, นิรุปมนฺติ อตฺโถ. อถ วา อุปมานนฺติ อุปเมตพฺพากาโร ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ. เอตฺถ หิ สีโห อุปมา, ภควา อุปเมยฺโย เตโชปรกฺกมาทีหิ อุปเมตพฺพตฺตา, เตโชปรกฺกมาทโย อุปเมตพฺพากาโร. เอตฺถ ปน สาติสยตฺตา กิฺจาปิ สีหสฺส เตชาทีหิ ภควโต เตชาทิอุปเมตพฺพากาโร นตฺถิ, ตถาปิ หีนูปมาวเสน ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิมานนฺติ อุตุสมุฏฺานตฺเตปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานตฺตา กมฺเมน วิเสสโต มินิยติ ปริจฺฉินฺทิยตีติ วิมานํ.
กร กรเณ. ‘‘กโรติ, กยิรติ, กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, ปกโรติ, อุปกโรติ, อปกโรติ, ปฏิกโรติ, นิรากโรติ, ปฏิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กตฺตริ ภวนฺติ. กมฺเม ปาฬินยวเสน อิการาคมฏฺาเน ยการสฺส ทฺเวภาโว. ตสฺมึเยวาเน รยการานํ วิปริยาเย สติ น ทฺเวภาโว. ตถา อีการาคมฏฺาเน ‘‘กริยฺยติ, กยิรติ, กรียติ, กยฺยติ, ปกรียติ, ปกริยฺยติ, ปฏิสงฺขริยฺยติ, อภิสงฺขริยฺยติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กมฺมนิ ภวนฺติ.
เอตฺถ จ กยิรตีติ ปทํ ทฺวีสุ าเนสุ ทิสฺสติ กตฺตริ กมฺเม จ. เตส กตฺตุวเสน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กยิรตี’’ติ โยเชตพฺพํ, กมฺมวเสน ปน อยํ ปาฬิ ‘‘กุฏิ เม กยิรติ อเทสิตวตฺถุกา’’ติ. ตตฺถ จ กตฺตุวเสน วุตฺตํ กตฺตุปทํ ยิรปจฺจเยน สิทฺธํ. กมฺมวเสน ปน วุตฺตํ กมฺมปทํ อิการาคมสฺส อาทิอนฺตภูตานํ รยการานํ วิปริยาเยนาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติ จตฺตาริ การิตรูปานิ, ยานิ ‘‘เหตุกตฺตุรูปานี’’ติ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตา.
อิทานิ ¶ ปน ปทมาลา วตฺตพฺพา, ตตฺร ปมํ ‘‘กุพฺพตี’’ติ ปทสฺเสว ปทมาลํ โยเชสฺสาม สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน โยเชตพฺพตฺตา. ‘‘กโรตี’’ติ โอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส ปน ‘‘กาเรตี’’ติ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ปทมาลํ ยถาสมฺภวํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม เอกากาเรน อโยเชตพฺพตฺตา.
ตตฺร กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสิ, กุพฺพถ. กุพฺพามิ, กุพฺพาม. กุพฺพเต, กุพฺพนฺเต. กุพฺพเส, กุพฺพวฺเห. กุพฺเพ, กุพฺพมฺเห. วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิ.
ปฺจมิยาทีนํ วเสน ปน กุพฺพตุ, กุพฺพนฺตุ. กุพฺเพยฺย, กุพฺเพยฺยุํ. เสสํ ‘‘ภวติ, ภวนฺตี’’ติ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํ.
‘‘กริยตี’’ติอาทีนิปิ อ การานนฺตรตฺยนฺตปทานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิ. เอตฺถ จ ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสี’’ติอาทินา วุตฺตา อยํ ปทมาลา ปาฬินยทสฺสนโต เอทิสี วุตฺตา. สทฺทสตฺถวิทู ปน สาสนิกา สทฺทสตฺเถเยว อาทรํ กตฺวา ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติ เอวํปการานิ รูปานิ ปาฬิยํ นตฺถีติ มฺนฺตา น อิจฺฉนฺติ. เตหิ สทฺทสตฺเถ วิย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อสนฺโต นานุกุพฺพนฺตี’’ติอาทีสุ โอการปจฺจยสฺสาเทสภูโต อุกาโร สเรเยว ปเร วการํ ปปฺโปตีติ มฺมานา ‘‘กุพฺพนฺติ, กุพฺพนฺเต’’ติอาทีนิเยว รูปานิ อิจฺฉนฺติ, ปรสรสฺสาภาวโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติอาทีนิ ปาฬิยํ นตฺถีติ น อิจฺฉนฺติ. มยํ ปน ปาฬินยทสฺสนโต ตานิ รูปานิ อิจฺฉาม. อตฺร โสตารานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ กิฺจิ ปาฬินยํ วทาม – ‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘กสฺมา ภวํ วิชนมรฺนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน’’ติ จ. อีทิเสสุ ปน าเนสุ อการาคโม กาตพฺโพ ¶ . อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย, เยภุยฺเยน สทฺทสตฺถนยวิทูโร จ. ตถา หิ ยถา ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาว.
ยถา จ ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘สนฺโต สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตีติ ปเวทยนฺตี’’ติ อฏฺกถาคติทสฺสนโต จ ‘‘สพฺภิ, สพฺภี, สพฺภโย. สพฺภึ, สพฺภี, สพฺภโย. สพฺภินา’’ติ ปทมาลา โยเชตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาว. ตถา ‘‘กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติ. กฺรุพฺพสี’’ติอาทิ สพฺพํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ.
อิทานิ ยถาปฏิฺาตา ปทมาลา อนุปฺปตฺตา. กโรติ, กโรนฺติ. กโรสิ, กโรถ. กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺม. กุรุเต, กุพฺพนฺเต. กุรุเส, กุรุวฺเห. กเร, กรุมฺเห. วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิ.
กโรตุ, กุรุตุ, กโรนฺตุ. กโรหิ, กโรถ. กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺม. กุรุตํ, กุพฺพนฺตํ. กรสฺสุ, กุรุสฺสุ, กุรุวฺโห. กเร, กุพฺพามเส. ปฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
เอตฺถ ปน โกจิ วเทยฺย –
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ
ปาฬิทสฺสนโต ¶ ‘‘กโรมเส’’ติ ปทํ กสฺมา อิธ น วุตฺตํ, นนุ กรธาตุโต ปรํ โอการํ ปฏิจฺจ อามเสวจนสฺสาวยวภูโต อากาโร โลปํ ปปฺโปตีติ? ตนฺน, ‘‘กโรมเส’’ติ เอตฺถ ‘‘อามเส’’ติ วจนสฺส อภาวโต มวจนสฺส สพฺภาวโต. เอตฺถ หิ เสกาโร อาคโม, ตสฺมา ‘‘กโรมา’’ติ วตฺตมานาวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ปฺจมีวจนวเสน. เอวํภูโต จ เสกาโร กตฺถจิ นามิกปทโต ปโร โหติ ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส. ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติอาทีสุ. กตฺถจิ ปนาขฺยาติกปทโต สาเทสนิราเทสวเสน –
‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ; โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส, ตสฺมา เอวํ วเทมเส’’ติ
อาทีสุ.
กเรยฺย, กเรยฺยุํ. กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถ. กเรยฺยามิ, กเรยฺยาม. กุพฺเพถ, กุพฺเพรํ. กุพฺเพโถ, กุพฺเพยฺยวฺโห. กเรยฺยํ, กเร, กเรยฺยามฺเห. สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
กร, กรุ. กเร, กริตฺถ. กรํ, กริมฺห. กริตฺถ, กริเร. กริตฺโถ, กริวฺโห. กรึ, กริมฺเห. ปโรกฺขาวเสน วุตฺตรูปานิ.
เอตฺถ กราติ ปุริโส กมฺมํ กรีติ ปมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํ. ‘‘อาคุํ กร มหาราช, อกรํ กมฺมทุกฺกฏ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘มหาราช ภวํ อาคุํ กรี’’ติ ปมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อยํ ปโยโค ‘‘มฺเ ภวํ ปตฺถยติ, รฺโ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทโย วิย ปมปุริสปฺปโยโค ภวติ.
ชาตกฏฺกถายํ ¶ ปน มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค วุตฺโต ‘‘อาคุํ กราติ มหาราช ตฺวํ มหาปราธํ มหาปาปํ กริ. ทุกฺกฏนฺติ ยํ กตํ ทุกฺกฏํ โหติ,ตํ ลามกํ กมฺมํ อกร’’นฺติ, ตสฺมา ชาตกฏฺกถาวเสนาปิ กทาจิ กรอิติ จ กรีติ จ อกรนฺติ จ มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค ภวตีติ ทฏฺพฺพํ. เยภุยฺยวเสน ปน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กร, ปุริโส กมฺมํ กริ, อหํ กมฺมํ อกร’’นฺติ ปมุตฺตมปุริสปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ กรอิติ ยถาวุตฺตวิภตฺติวเสน, กรีติ อชฺชตนีวเสน, อกรนฺติ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘กริตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘อฺํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติ เอตฺถ ‘‘กิสิตฺโถ’’ติ ปเทน สมํ ปโรกฺขายตฺตโนปทมชฺฌิมปุริเสกวจนวเสน, เอทิโส ปน นโย อฺตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ.
อกา, อกรา, อกร อิติ รสฺสปาโปิ. อกรุ. เอตฺถ ‘‘สพฺพาริวิชยํ อกา’’ติ ปทํ นิทสฺสนํ. อกราติ ปุริโส กมฺมํ อกาสีติ อตีตกฺริยาวาจโก ปมปุริสปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ‘‘รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา อาลเย พหู’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ‘‘มา เมตํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหรี’’ติ เอตฺถ ปน สนฺเตปิ อตีตวาจกปฏฺมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย ปฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา กโรสิ, มา อาหรสี’’ติ มชฺฌิมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติ.
กิฺจ ภิยฺโย ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ อลพฺภเนยฺยํ าน’’นฺติอาทีสุปิ สนฺเตปิ อตีตวาจกปมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต อชฺชตนีวิภตฺติปฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘มา ชีรตู’’ติอาทินา ปมปุริสปฺปโยคารหา ¶ ภวนฺติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ ยํ มยฺหํ ชราสภาวํ, ตํ มา ชีริตุ. เอส นโย เสเสสุปี’’ติ. ยํ ปนมฺเหหิ ‘‘อกร อิติ รสฺสปาโปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วเสน อตฺถิตา เวทิตพฺพา. ตสฺสายมตฺโถ ‘‘อาจริย ภวํ อติกฺกนฺตกรณํ อกรา’’ติ ปมปุริสวเสน คเหตพฺโพ. อปิจ ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ‘‘ตฺว’’นฺติ วจนํ วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปายวเสน ‘‘อาจริย ตฺวํ อติกฺกนฺตกรณํ กโรสี’’ติ โยชนาปิ กาตพฺพาว.
อกโร, อกตฺถ, อกโรถ. อกรํ, อกํ, อกรมฺห, อกมฺห. เอตฺถ ‘‘สํวฑฺฒยิตฺวา ปุฬินํ, อกํ ปุฬินเจติย’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. อกตฺถ, อกตฺถุํ. อกุรุเส, อกรวฺหํ. อกรึ, อกรํ, อกรมฺหเส. หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตรูปานิ.
เอตฺถ จ ปฺจวิโธ เสกาโร อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ. ตถา หิ ปฺจวิโธ เสกาโร ปทาวยว อปทาวยวอเนกนฺตปทาวยว โสสทฺทตฺถ อาเทสวเสน. ตตฺถ ปทาวยโว เสกาโร ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กุรุเส, ตฺวํ อตฺถกุสโล อภวเส’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺโพ. อปทาวยโว ปน ‘‘ตสฺมา เอวํ วเทมเส. มูลา อกุสลา สมูหตาเส’’ติอาทีสุ ทฏฺพฺโพ. อเนกนฺตปทาวยโว ‘‘อโรคา จ ภวามเส. มณึ ตาต คณฺหามเส’’อาทีสุ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ หิ เสกาโร ยทิ ปฺจมีวิภตฺติยํ อามเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ปฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวามเส, คณฺหามเส’’ติ ปทานํ อวยโว โหติ. ยทิ ปน อาคโม, ปฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวาม, คณฺหามา’’ติ ปทานํ อวยโว น โหติ, เอวํ ‘‘ภวามเส’’ติอาทีสุ ¶ เสการสฺส อเนกนฺตปทาวยวตฺตํ เวทิตพฺพํ. โสสทฺทตฺโถ ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเ’’ติ เอตฺถ ทฏฺพฺโพ. เอเสเสติ อิมสฺส หิ ‘‘เอโสโส เอโก เอกฏฺโ’’ติ อตฺโถ. อาเทโส ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ, ‘‘โอกฺกนฺตามสิ ภูตานี’’ติ เจตฺถ ทฏฺพฺโพ เอการสฺส อการิการาเทสกรณวเสน. ตตฺถ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘อกรมฺหเส เต กิจฺจ’’นฺติ อตฺโถ. ‘‘อกรมฺหเส’’ติ เจตฺถ สเจ เสกาโร อาคโม, ตทา ‘‘กรมฺหา’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํ. สเจ ปน มฺหเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ‘‘อกรมฺหเส’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีอตฺตโนปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํ. เอวํ ปฺจวิโธ เสกาโร ภวตีติ อวคนฺตพฺพํ.
อกริ, กริ, อกาสิ, อกรุํ, อกรึสุ, อกํสุ, อกํสุํ. อกโร, อกริตฺถ, อกาสิตฺถ.
เอตฺถ จ อกโรติ ตฺวํ อกโรติ โยเชตพฺพํ. ‘‘อกโร’’ อิติ หิ ปทํ ‘‘วรฺเจ เม อโท สกฺกา’’ติ เอตฺถ มชฺฌิมปุริเสกวจนตฺถํ ‘‘อโท’’ติ ปทมิว ทฏฺพฺพํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานตฺเตปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตา. ครู ปน ‘‘อกโร’’ติ วุตฺตฏฺาเน ‘‘อกาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ อิจฺฉนฺติ. ตาทิสฺหิ ปทํ เยภุยฺเยน ปมปุริสวจนเมว โหติ. ตถา หิ ‘‘อทาสิ เม, อกาสิ เม’’ติ ปมปุริสปาฬิโย พหู สนฺทิสฺสนฺติ. ‘‘มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติอาทีสุ ปน มาสทฺทโยคโต ‘‘ตฺวํ ปาปํ มา อกาสิ, มา สูกรมุโข อโหสี’’ติ ปทโยชนา กาตพฺพา โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
อกรึ ¶ , กรึ, อกาสึ, อกริมฺห, กริมฺห, อกาสิมฺห. อกรา, อกรู. อกรุเส, อกริวฺหํ. อกรํ, อกริมฺเห. อชฺชตนีวเสน วุตฺตรูปานิ.
กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ. กริสฺสสิ, กริสฺสถ. กริสฺสามิ, กริสฺสาม. กริสฺสเต, กริสฺสนฺเต. กริสฺสเส, กริสฺสวฺเห. กริสฺสํ, กสฺสํ อิจฺจปิ. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘กสฺสํ ปุริสการิย’’นฺติ. กริสฺสมฺเห. ตถา กาหติ, กาหนฺติ. กาหสิ, กาหถ. กาหามิ, กาหาม. กาหิติ, กาหินฺติ. กาหิสิ อิจฺเจวมาทินา ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. ภวิสฺสนฺตีวเสน วุตฺตรูปานิ.
อกริสฺสา, อกริสฺส, อกริสฺสํสูติ เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ. กาลาติปตฺติวเสน วุตฺตรูปานิ.
กยิรติ, กยิรนฺติ. กยิรสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม. กยิรเต. เสสํ โยเชตพฺพํ. วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิ.
กยิรตุ, กยิรนฺตุ. เสสํ โยเชตพฺพํ. ปฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
กยิรา, กุยิรา. กยิรุํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กุมฺภิมฺหิป’ฺชลึ กุยิรา, จาตฺจาปิ ปทกฺขิณ’’นฺติ. ตตฺถ กุมฺภิมฺหิปิ อฺชลินฺติ เฉโท. กยิราสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม. กยิเรถ, กยิเรรํ. กยิเรโถ, กยิราวฺโห. กยิรํ, กยิรามฺเห. สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิ.
ตตฺถ กยิราติ อิทํ ‘‘ปฺฺุเจ ปุริโส กยิรา’’ติ ทสฺสนโต ปมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สารถิ ภวํ อธมฺมํ กเรยฺยา’’ติ ¶ ปมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, น มชฺฌิมปุริสวเสน. อถ วา ‘‘กยิราสี’’ติ วตฺตพฺเพ สิการโลปํ กตฺวา ‘‘กยิรา’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
เอตฺถ ปน สิยา – ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘ลเภถา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถว’’นฺติอาทีสุ ‘‘สมาเสถา’’ติอาทีนํ วิย ปมปุริสวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ อุตฺตมปุริสวเสนตฺโถ อฏฺกถาจริเยหิ คหิโต, ตถา ตุมฺเหหิปิ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ‘‘กยิรา’’ติ ปทสฺส ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวเสนตฺโถ วตฺตพฺโพ, อฏฺกถาจริเยหิปิ ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ ตทตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฏฺกถาจริเยหิ โวหารตฺเถสุ ปรมโกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ตฺว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ภวํสทฺโท ปวตฺตติ, ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ตฺวํสทฺโท ปวตฺตตีติ จินฺเตตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, น ปุริสวิปลฺลาสวเสน. ตถา หิ ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ อิมสฺส อฏฺกถายํ ‘‘ลเภถา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ ปุริสวิปลฺลาสวเสน วิวรณํ กตํ. ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ อิมสฺส ปน อฏฺกถายํ ‘‘กยิรา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ วิวรณํ กตํ, ตสฺมา ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ปุริสวิปลฺลาโส น จินฺเตตพฺโพ. อถ วา ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘กาเย รโช น ลิมฺเปถา’’ติอาทีสุ เอถวจนํ คหิตํ, เอวํ เอถวจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ลเภ อถา’’ติ ปทจฺเฉโท กรณีโย. เอวฺหิ สติ ปุริสวิปลฺลาเสน กิจฺจํ นตฺถิ. ตตฺถ ลเภติ สตฺตมิยา ¶ อุตฺตมปุริสวจนํ ‘‘วชฺฌฺจาปิ ปโมจเย’’ติ ปทมิว. อถาติ อธิการนฺตเร นิปาโต ปทปูรเณ วา. เอตฺถ จ อธิการนฺตรวเสน อปรมฺปิ วรํ ปุตฺตํ ลเภยฺยนฺติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตฺถ ทฺวินฺนมตฺถานํ อุปฺปตฺติ ทิสฺสติ, ยสฺมา เจเตสุ ทฺวีสุ ทุชฺชาโน ภควโต อธิปฺปาโย, ตสฺมา ทฺเวปิ อตฺถา คเหตพฺพาว.
เอตฺถ ปน กิฺจาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส กาลวิปลฺลาโส ปุริสวิปลฺลาโส อกฺขรวิปลฺลาโสติ ฉพฺพิโธ วิปลฺลาโส อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ, ตถาปิ โส อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ น ทสฺสิโต. ตตฺร กยิราถาติ ปทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน อตฺตโนปทวเสน จ ทฺวิธา ภิชฺชติ, ตถา มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน ปมปุริเสกวจนวเสน จ. ตถา หิ ‘‘ยถา ปฺุานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปร’’นฺติ เอตฺถ ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน จ วุตฺตํ. ยถานุรูปํ ปฺุานิ กเรยฺยาถเยวาติ หิ อตฺโถ. ‘‘กยิราถ ธีโร ปฺุานี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา อตฺตโนปทวเสน ปมปุริเสกวจนวเสน จ วุตฺตํ. กเรยฺยาติ หิ อตฺโถ. อิธ ปโรกฺขาทิวเสน ยิรปจฺจยสหิตานิ รูปานิ เยภุยฺเยน สาสเน อปฺปสิทฺธานีติ น ทสฺสิตานิ.
อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํ. กโรตีติ กตฺตา, เอวํ การโก การกํ วา. เอตฺถ หิ การกสทฺโท ยตฺถ กตฺตุการกกมฺมการกาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโคปิ โหติ, เยภุยฺเยน นปุํสกลิงฺโคปิ. ยตฺถ ปน รชตการกมฺมการโลหการาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโค เอว. การาเปตีติ การาปโก. กรํ, กุพฺพํ, กฺรุพฺพํ, กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพาโน, กุรุมาโน, ปกฺรุํพฺพมาโน ¶ . การิกา, การาปิกา. กโรนฺตี, กุพฺพนฺตี. การกํ กุลํ. การาปกํ, กโรนฺตํ, กุพฺพนฺตํ, กุรุมานํ. สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปริกฺขโต, ปุรกฺขโต, กรณํ, กฺริยา. อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘กฺริยา’’ อิจฺจปิ ปทมิจฺฉนฺติ. เอตฺถ กฺริยาสทฺโท กิฺจาปิ ‘‘อผลา โหติ อกฺรุพฺพโต’’ติอาทีสุ กการรการสํโยควนฺตานิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ กฺเลสสทฺโท วิย ปาฬิยํ น ทิสฺสติ, อทิสฺสมาโนปิ โส อฏฺกถาจริยาทีหิ ครูหิ คหิตตฺตา คเหตพฺโพว. ตถา หิ ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก’’ติอาทิกา สทฺทรจนา ทิสฺสติ.
กาตุํ, กตฺตุํ. กาตเว, กาเรตุํ. กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กริตฺวา, กริตฺวาน, กจฺจ, อธิกจฺจ, กริย, กริยาน, ปุรกฺขิตฺวา, กาเรตฺวา. อฺานิปิ ตุมนฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺร กจฺจาติ กตฺวา. อธิกจฺจาติ อธิกํ กตฺวา. อกฺขรจินฺตกา ปน สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย ‘‘อธิกิจฺจ’’ อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, มยํ ปเนตาทิสํ รูปํ ปาฬิยา อนุกูลํ น โหตีติ น อิจฺฉาม. ตถา หิ เถริกาคาถายํ โคตมิยา ปรินิพฺพานวจเน ‘‘ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ หิ ปทกฺขิณํ กตฺวาติ อตฺโถ. กจฺจาติ ปทสฺส ทสฺสเนน อธิกจฺจาติ ปทมฺปิ ทิฏฺเมว โหติ, เอส นโย อฺตฺราปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพ.
อิทานิ กโรติสฺส ธาตุสฺส อปฺปมตฺตกํ อตฺถาติสยโยคํ กถยาม – ตณฺหงฺกโร. การณา. ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน. สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติ.
ตตฺร ¶ ตณฺหงฺกโรติ เวเนยฺยานํ ตณฺหํ โลภํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโร. อถ วา รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สกลโลกสฺส ตณฺหํ สิเนหํ กโรติ ชเนตีติ ตณฺหงฺกโร. การณาติ หึสนา. ปกฺรุพฺพมาโนติ หึสมาโน. สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติ สปฺปุริเส อตฺตโน ปิเย อิฏฺเ กนฺเต มนาเป น กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา ปิยํ ปิยายมาโน ตุสฺสมาโน โมทมาโน สนฺเต น กุรุเต น เสวตีติ อตฺโถ. ยถา ‘‘ราชานํ เสวตี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ราชานํ ปิยํ กุรุเตติ สทฺทสตฺถวิทู มนฺเตนฺติ, ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.
เอตฺถ จ ปริกฺขารสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต, ‘‘ปริกฺขาโรติ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทีสุ ปริวาโร วุจฺจติ. ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ อลงฺกาโร. ‘‘เย จิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติอาทีสุ สมฺภาโร. เอตฺเถตฺหิ วุจฺจติ –
สาสนฺูหิ วิฺูหิ, ปริกฺขาโรติ สาสเน;
ปริวาโร อลงฺกาโร, สมฺภาโร จ ปวุจฺจติ.
ชาคร นิทฺทกฺขเย. ชาคโรติ. ชาครํ. ทีฆา ชาครโต รตฺติ.
ตนาที เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติ.
ตนาทิคโณยํ.
รุธาทิฉกฺกํ ¶ วิวิธตฺถสารํ,
มติงฺกรํ วิฺุชนาธิรามํ;
อุฬารฉนฺเทหิ สุเสวนียํ,
สุวณฺณหํเสหิ สุจึว านํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ รุธาทิฉกฺกํ
นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโท.
๑๘. จุราทิคณปริทีปน
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปจุรตฺถหิตกฺกรํ;
จุราทิกคณนามํ, นามโต อฏฺมํ คณํ.
จุร เถยฺเย. เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมึ เถยฺเย จุรธฺตุ วตฺตติ. โจเรติ, โจรยติ, โจโร, โจรี, โจริกา, โจเรตุ, โจรยิตุํ, โจเรตฺวา, โจรยิตฺวา. กตฺตุตฺเถสุ เณณยตา จุราทิคณลกฺขณํ. การิเต – โจราเปติ, โจราปยติ, โจราเปตุํ, โจราปยิตุํ, โจราเปตฺวา, โจราปยิตฺวา. กมฺเมธนํ โจเรหิ โจริยติ, โจริตํ ธนํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
กการนฺตธาตุ
โลก ทสฺสเน. โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยติ, อุลฺโลเกติ, อุลฺโลกยติ, อปโลเกติ, อปโลกยติ, อาโลเกติ, อาโลกยติ, วิโลเกติ, วิโลกยติ. โลโก, อาโลโก, โลกนํ, โอโลกนํ, อุลฺโลกนํ, อาโลกนํ, วิโลกนํ, อปโลกนํ, อวโลกนํ. โอโลเกตุํ, โอโลกยิตุํ, โอโลเกตฺวา, โอโลกยิตฺวา. การิเต ปน ‘‘โอโลกาเปติ, โอโลกาปยติ, โอโลกาเปตุํ, โอโลกาปยิตุํ, โอโลกาเปตฺวา ¶ , โอโลกาปยิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ โยเชตพฺพานิ. เอส นโย สพฺพตฺถาปิ.
ตตฺถ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ. ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ อาคตฏฺาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ. ‘‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา’’ติ อาคตฏฺาเน สตฺตโลโก.
‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,
ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;
ตาว สหสฺสธา โลโก,
เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ
อาคตฏฺาเน โอกาสโลโก.
อถ วา โลโกติ ติวิโธ โลโก กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติ. ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโก. ฌานาภิฺาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโก. อาเนฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโก. อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโก. ตทฺเ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโก. ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํ.
ชาตกฏฺกถายํ ปน –
‘‘สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโก ขนฺธโลโก อายตนโลโก ธาตุโลโกติ ¶ อเนกวิโธ โลโก. เอตฺถ ‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา…เป… อฏฺารส โลกา อฏฺารส ธาตุโย’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโต. ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยว. ‘อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก’ติอาทีสุ ปน สตฺตโลโก วุตฺโต. ‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา. ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เตวตฺตเต วโส’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ.
อตฺถโต ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโก, รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกิยติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติ. อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปานํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา ถาวรา จ, เตสฺจ โอกาสภูโตติ, ตทาธารณตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติ. ทุวิโธปิ เจส รูปาทิธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตตฺตา อุปาทาปฺตฺติภูโต อปรมตฺถสภาโว สปฺปจฺจเย ปน รูปารูปธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตตฺตา ตทุภยสฺสาปิ อุปาทานานํ วเสน ปริยายโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา อุปจริตพฺพา, ตทุภเย ขนฺธา สงฺขารโลโก, ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ สติปิ ลุชฺชนปลุชฺชนตฺเต เตภูมิกธมฺมานํเยว ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา นตฺถิ โลกตาปชฺชนํ. ตถา หิ เต ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตา.
อาโลโกติ รสฺมิ, อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิฺาณํ วาติ อาโลโก. โอโลกนนฺติ ¶ เหฏฺา เปกฺขนํ. วิโลกนนฺติ อุทฺธํ เปกฺขนํ. อาโลกนนฺติ ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกนนฺติ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ, วิวิธา วา เปกฺขนํ. อปโลกนนฺติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ชานาปนํ. อวโลกนนฺติ ‘‘นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํ. ‘‘อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถาปิ ภาววเสน อาโลกนํ อาโลกิตํ วิโลกนํ วิโลกิตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
ถก ปฏิฆาเต. ถเกติ, ถกยติ ทฺวารํ ปุริโส.
ตกฺก วิตกฺเก. ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ, วิตกฺกยติ. ตกฺโก, วิตกฺโก, วิตกฺกิตา.
ตตฺถ ตกฺกนํ ตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ วิตกฺโก. อถ วา วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิตกฺโก. ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก, อปฺปนา, พฺยปฺปนา, เจตโส อภินิโรปนา’’ติ อภิธมฺเม ปริยายสทฺทา วุตฺตา. วิตกฺเกตีติ วิตกฺกิตา, ปุคฺคโล. ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิ.
อกิ ลกฺขเณ. ลกฺขณํ สฺาณํ, สฺชานนการณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อตฺริทํ สลฺลกฺขิตพฺพํ. เย อิมสฺมึ จุราทิคเณ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการานุพนฺธวเสน นิทฺทิฏฺา ธาตโว, เต เอวํวุตฺเตหิ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา อาขฺยาตตฺตํ นามิกตฺตฺจ ปาปุณนฺตา เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปาเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ วิคตนิคฺคหีตาคมรูปานิ ภวนฺติ. องฺเกติ, องฺกยติ. องฺกนํ, องฺโก ¶ . สมาเส ปน ‘‘สสงฺโก, จกฺกงฺกิตจรโณ’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ.
สกฺก วกฺก ภาสเน. สกฺเกติ, สกฺกยติ. วกฺเกติ, วกฺกยติ.
นกฺก วกฺก นาสเน. นกฺเกติ, นกฺกยติ. วกฺเกติ, วกฺกยติ.
จกฺก จุกฺก พฺยถเน. จกฺเกติ, จกฺกยติ. จุกฺเกติ, จุกฺกยติ. จกฺกํ. จกฺกนฺติ เกนฏฺเน จกฺกํ? จกฺเกติ พฺยถติ หึสตีติ อตฺเถน จกฺกํ. จกฺกสทฺโท –
สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;
ทาเน รตฺนธมฺมขุร-จกฺกาทีสุ ปทิสฺสติ;
‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ เอตฺถ ลกฺขเณ. ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ เอตฺถ รถงฺเค. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ อิริยาปเถ. ‘‘ทท ภฺุช จ มา จปฺปมาโท, จกฺกํ วตฺตสฺสุ ปาณิน’’นฺติ เอตฺถ ทาเน. ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ เอตฺถ รตนจกฺเก. ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ เอตฺถ ขุรจกฺเก. ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ เอตฺถ ปหรณจกฺเก. ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลติ.
ตกิ ¶ พนฺธเน. ตงฺเกติ, ตงฺกยติ.
อกฺก ถวเน. ถวนํ ถุติ. อกฺเกติ, อกฺกยติ. อกฺโก. อกฺโกติ สูริโย. โส หิ มหาชุติตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโก. ตถา หิ ตสฺส ‘‘นตฺถิ สูริยสมา อาภา. อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติอาทินา อภิกฺขุติ ทิสฺสติ.
หิกฺก หึสายํ. หิกฺเกติ, หิกฺกยติ.
นิกฺก ปริมาเณ. นิกฺเกติ, นิกฺกยติ.
พุกฺก ภสฺสเน. เอตฺถ สุนขภสฺสนํ ภสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, น วาจาสงฺขาตํ ภสฺสนํ. พุกฺเกติ, พุกฺกยติ. เอตฺถ จ ‘‘พุกฺกยติ สา โจเร’’ อิติ โลกิยปฺปโยโค เวทิตพฺโพ. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พุกฺกติ สา’’ติ รูปํ ภวติ. อฺโ ตุ ‘‘พุกฺก ปริภาสเน’’ อิติ ปติ, เอวํ ปนฺเตปิ สุนขภสฺสนเมวาธิปฺเปตํ.
ทก ลก อสฺสาทเน. ทเกติ, ทกยติ. ลเกติ, ลกยติ.
ตกฺก โลก ภาสายํ. ตกฺเกติ, ตกฺกยติ. โลเกติ, โลกยติ.
จิก สิก อามสเน. จิเกติ, จิกยติ. สิเกติ, สิกยติ.
กการนฺตธาตุรูปานิ.
ขการนฺตธาตุ
ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุ. ทสฺสนํ ปสฺสนํ. องฺโก ลฺชนํ. ลกฺเขติ, ลกฺขยติ. สลฺลกฺเขติ, สลฺลกฺขยติ. ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา, ลกฺขํ กโรติ.
คงฺคาย ¶ วาลุกา ขีเย, อุทกํ ขีเย มหณฺณเว;
มหิยา มตฺติกา ขีเย, ลกฺเข น มม พุทฺธิยา.
กปฺปลกฺขณํ. โคลกฺขณํ. อิตฺถิลกฺขณํ. ธมฺมานํ ลกฺขณํ. สลฺลกฺขนา. อุปลกฺขนา. ปจฺจุปลกฺขนา. ลกฺขธาตุยา ยุปจฺจยนฺตาย สมาทิปุพฺพานํ รูปานํ นกาโร ทนฺตโช.
ภกฺข อทเน. ภกฺเขติ, ภกฺขยติ. ภกฺโข โน ลทฺโธ. ภกฺขยนฺติ มิคาธมา. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภกฺขตี’’ติ รูปํ.
นกฺข สมฺพนฺเธ. นกฺเขติ, นกฺขยติ.
มกฺข มกฺขเน. มกฺเขติ, มกฺขยติ. มกฺโข, มกฺขี. ตตฺถ มกฺโขติ ปเรหิ กตคุณํ มกฺเขติ ปิสตีติ มกฺโข, คุณธํสนา. ‘‘มกฺขํ อสหมาโน’’ติ เอตฺถ ปน อตฺตนิ ปเรหิ กตํ อวมฺนํ มกฺโขติ วุจฺจติ.
ยกฺข ปูชายํ. ยกฺเขติ, ยกฺขยติ. ยกฺโข. ยกฺโขติ มหานุภาโว สตฺโต. ตถา หิ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหายกฺข, สพฺพภูตานมิสฺสรา’’ติ เอตฺถ สกฺโก เทวราชา ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโต. อถ วา ยกฺโขติ ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตสตฺโต. สพฺเพปิ วา สตฺตา ‘‘ยกฺขา’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘ปรมยกฺขวิสุทฺธึ ปฺาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ หิ ยกฺขสทฺโท สตฺเต วตฺตติ. ตถา หิ ยกฺโขปิ สตฺโตปิ เทโวปิ สกฺโกปิ ขีณาสโวปิ ยกฺโขเยว นาม, มหานุภาวตาย ยกฺขิยติ สรณคเตหิ ชเนหิ นานาปจฺจเยหิ นานาพลีหิ จ ปูชิยตีติ ยกฺโข.
สตฺเต เทเว จ สกฺเก จ, ขีณาสเว จ รกฺขเส;
ปฺจสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, ยกฺขสทฺโท ปวตฺตติ.
ลกฺข ¶ อาโลจเน. ลกฺเขติ, ลกฺขยติ. ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา.
โมกฺข อาสเน. โมกฺเขติ, โมกฺขยติ.
รุกฺข ผารุสฺเส. ผารุสฺสํ ผรุสภาโว. รุกฺเขติ, รุกฺขยติ. สมาเส ‘‘รุกฺขเกโส, อติรุกฺขวจโน’’ติ รูปานิ. เอตฺถ จ ‘‘สมโณ อยํ ปาโป อติรุกฺขวาโจ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ อติรุกฺขวาโจติ อติผรุสวจโนติ อตฺโถ.
ขการนฺตธาตุรูปานิ.
คการนฺตธาตุ
ลิงฺค จิตฺตีกรเณ. จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํ. ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํ. เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติ. ตฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺานวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยฺชเน ปุริสพฺยฺชเน สฺาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติ. ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต. ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยฺชเน. ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยฺชเน. ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สฺาเณ ¶ . ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติ.
สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฏโกฏจิกาย จ;
ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติ.
มค อนฺเวสเน. มเคติ, มคยติ. มิโค, มโค, มโค, มคยมาโน.
เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติ. เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโค. เอวํ มโค. เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นาม. สามฺโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติ. อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรฺชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโค. ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถ.
มคฺค คเวสเน. มคฺเคติ, มคฺคยติ. มคฺโค, มคฺคนํ.
เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฏิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํ. ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ. ตตฺร ปฏิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโค. ปกติมคฺโค ¶ ปน มคฺคมูฬฺเหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโค. ปกติมคฺคมูฬฺเหหิ จ ปฏิปทาสงฺขาตาริยมคฺคมูฬฺหา เอว พหโว สนฺติ. ปกติมคฺโค หิ กทาจิ เอว อทฺธิกานํ มุยฺหติ, ‘‘เอส มคฺโค’’ติ นายกา น ทุลฺลภา. อริยมคฺโค ปน สพฺพทาเยว สพฺพโลกสฺส มุยฺหติ, นายกา ปรมทุลฺลภา. ตสฺมา โส เอว อวิชฺชาสมฺมูฬฺเหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโค. อฺเสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ ครู ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติ. ตํ ตํ กิจฺจํ หิตํ วา นิปฺผาเทตุกาเมหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ มคฺโค, อุปาโย. มคฺคสทฺโท หิ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ เอตฺถ อุปาเยปิ วตฺตติ. ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ ‘‘มคฺโคติ อุปาโย, ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส สจฺจปฺปฏิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต, ปพนฺโธ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติ. โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ อภิธมฺมกถามคฺโคติ วุตฺโต. อิทานิ ปกติปฏิปทามคฺคานํ นามานิ กถยาม. เตสุ ปกติมคฺคสฺส –
‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺฌสํ วฏุมา’ยนํ;
อทฺธาน’มทฺธา ปทวี, วตฺตนิ เจว สนฺตตี’’ติ
อิมานิ นามานิ. ปฏิปทามคฺคสฺส ปน –
‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺชสํ วฏุมา’ยนํ;
นาว อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ
อเนกานิ นามานิ. เอตฺถ ปน เกจิ ‘‘นาวาติอาทีนิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ปกติมคฺคสฺส กิสฺมิฺจิปิ ปาฬิปฺปเทเส ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุตฺตฏฺานาภาวโต, อภิธานสตฺเถสุ จ ‘‘นาวา’’ อิจฺจาทิกานํ ตทภิธานานํ อนาคตตฺตา.
อยํ ¶ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – นาวาวิยาติ นาวา, อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตรํ, นาวาเยว อุตฺตรนฺติ. อยฺหิ นาวาปริยาโย ‘‘ตรํ, ตรณํ, โปโต, ปฺลโว’’ติ. อิเมปิ ตํปริยายาเยว. อุตฺตรํ วิยาติ อุตฺตรํ. เสตุ วิยาติ เสตุ. กุลฺโล วิยาติ กุลฺโล. ภิสิ วิยาติ ภิสิ. สงฺกโม วิย, สงฺกมนฺติ วา เอเตนาติ สงฺกโม, สพฺพเมตํ อริยมคฺคสฺเสว นามํ, น ปกติมคฺคสฺส. ตถา หิ ‘‘ธมฺมนาวํ สมารูยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ จ, ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภ’’ติ จ, ‘‘กุลฺโล’ติ โข ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ จ เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถ ภควตา อริยมคฺโค ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ วุตฺโต. อฏฺกถาจริเยหิปิ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ‘‘พทฺธา ภิสิ สุสงฺขตา ภควา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส เอวํ อตฺถสํวณฺณนา กตา ‘‘ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธา ‘กุลฺลา’ติ วุจฺจติ โลเก, อริยสฺส วินเย ปน อริยมคฺโค’ติ.
‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อฺชสํ วฏุมา’ยนํ;
นาวา อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม;
อทฺธานํ ปภโว’จฺเจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ติ.
เอวํ อาจริเยหิ กตาย อตฺถสํวณฺณนาย ทสฺสนโต จ ‘‘นาวาติอาทีนิปิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วจนํ น คเหตพฺพํ, ยถาวุตฺตเมว วจนํ คเหตพฺพํ.
โกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺย ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา’ติ เอตฺถ ‘ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุ’นฺติ วจนโต ธมฺมสทฺโท มคฺเค วตฺตติ, น เสตุสทฺโท’’ติ. ตนฺน, ธมฺมสทฺโท วิย เสตุสทฺโทปิ มคฺเค วตฺตตีติ เสตุ วิยาติ เสตุ, ธมฺโม เอว เสตุ ธมฺมเสตูติ อตฺถวเสน, เอส นโย อฺตฺราปิ. อปรมฺปิ วเทยฺย ¶ ‘‘นนุ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตฏฺกถายํ ‘ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค ิโต’ติ อิมสฺมึ าเน ทกฺขิณุตฺตรสทฺเทน ทกฺขิโณ มคฺโค วุตฺโต’’ติ. น, อเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อฏฺกถาปเทเสสุ จ อภิธานสตฺเถสุ จ มคฺควาจกสฺส อุตฺตรสทฺทสฺส อนาคตตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ‘‘ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโรติ วุจฺจติ, เอวํภูเตน ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑปวิสนํ สนฺธาย ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติ. อถ วา ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน, เอตฺถ อาทิอวสานคฺคหเณน มชฺฌสฺสปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอวํ คหณํเยว หิ ยํ ชาตกนิทาเน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารูยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ, โพธิสตฺโต อิทํ สมฺโพธิปาปุณฏฺานํ น ภวติ มฺเติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺาสี’’ติอาทิ, เตน สเมติ. อถาปิ วเทยฺย ‘‘ยทิ อุตฺตรสทฺโท ทิสาวาจโก, เอวฺจ สติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ เอนโยคํ อวตฺวา ‘‘ทกฺขิณุตฺตรายา’’ติ อายโยโค วตฺตพฺโพ’’ติ. ตนฺน, ทิสาวาจกสฺสปิ สทฺทสฺส ‘‘อุตฺตเรน นที สีตา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติ เอนโยควเสน วจนโต. อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ วจนํ วุตฺตํ. ทิสาภาโค หิ ทิสา เอวาติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
คการนฺตธาตุรูปานิ.
ฆการนฺตธาตุ
ลิฆิ ¶ ภาสเน. ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติ. เอตานิ พุทฺธวจเน อปฺปสิทฺธานิปิ โลกิกปฺปโยคทสฺสนวเสน อาคตานิ. สาสนสฺมิฺหิ ภูวาทิคณจุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกอุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ธาตุสฺส รูปํ อตีว ปสิทฺธํ.
ลงฺฆ ลงฺฆเน. ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติ.
‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;
จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปฺจมิยมฺปิ อาวุโต’’ติ
อิมสฺมึ สตฺติลงฺฆนชาตเก จุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกสฺส อุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ลงฺฆธาตุสฺส ‘‘ลงฺฆยิตฺวา, ลงฺฆยิตฺวานา’’ติ รูเป ทิฏฺเเยว ‘‘ลงฺเฆติ, ลงฺฆยตี’’ติ รูปานิ ทิฏฺานิ เอว โหนฺติ. ภาสตฺถวาจกสฺส ปน ตถารูปานิ รูปานิ น ทิฏฺานิ, เอวํ สนฺเตปิ ปุพฺพาจริเยหิ ทีฆทสฺสีหิ อภิมตตฺตา ภาสตฺถวาจิกาปิ ลงฺฆธาตุ อตฺถีติ คเหตพฺพา, เอวํ สพฺเพสุปิ ภูวาทิคณาทีสุ สาสเน อปฺปสิทฺธานมฺปิ รูปานํ สาสนานุกูลานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, อนนุกูลานฺจ อปฺปสิทฺธานํ ฉฑฺฑนํ.
อฆ ปาปกรเณ. อเฆติ, อฆยติ. อฆํ, อโฆ, อนโฆ.
ตตฺถ อฆนฺติ ทุกฺขํ. ‘‘อฆนฺตํ ปฏิเสวิสฺสํ. วเน วาฬมิคากิณฺเณ. ขคฺคทีปินิเสวิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนํ. อโฆติ กิเลโส. เตน อเฆน อรหา อนโฆ. ตตฺถ อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆํ, กินฺตํ? ทุกฺขํ, เอวํ อโฆ. นนุ จ สปฺปุริสา ทุกฺขเหตุปิ กิเลสเหตุปิ จ อตฺตโน สุขตฺถาย ปาปํ น กโรนฺติ. ตถา หิ –
‘‘น ¶ ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ,
ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;
ทุกฺเขน ผุฏฺา ขลิตาปิ สนฺตา,
ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ
วุตฺตํ. เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติ ธาตุ จ ‘‘อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆ’’นฺติอาทิวจนฺจ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, เยภุยฺเยน ปน สตฺตา ทุกฺขาทิเหตุ ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสุ สปฺปุริสา เอว น กโรนฺติ, อิตเร กโรนฺติ. เอวํ ปาปกรณสฺส หิ ทุกฺขํ กิเลโส จ เหตุ. ตถา หิ –
สุขีปิ เหเก น กโรนฺติ ปาปํ,
อวณฺณสํสคฺคภยา ปุเนเก;
ปหู สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี,
กึการณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติ
วุตฺตํ. อยฺหิ คาถา ทุกฺขเหตุปิ สตฺตา ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ. ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, กุทฺโธ หนฺติ สมาตร’’นฺติ อยํ ปน กิเลสเหตุปิ ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา อมฺเหหิ ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ.
ฆการนฺตธาตุรูปานิ.
จการนฺตธาตุ
โลจ ทสฺสเน. โลเจติ, โลจยติ. โลจนํ. รูปารมฺมณํ โลจยติ ปสฺสตีติ โลจนํ, จกฺขุ.
กิจิ มทฺทเน. กิฺเจติ, กิฺจยติ. กิฺจนํ, อกิฺจโน.
ตตฺถ ¶ กิฺจนนฺติ ปลิโพโธ. กิฺเจติ สตฺเต มทฺทตีติ กิฺจนํ. กิฺจนสทฺโท มทฺทนตฺเถ วตฺตติ. มนุสฺสา หิ วีหึ มทฺทนฺตา โคณํ ‘‘กิฺเจหิ กาปิล, กิฺเจหิ กาปิลา’’ติ วทนฺติ.
ปจิ วิตฺถาเร. ปฺเจติ, ปฺจยติ. ปปฺเจติ, ปปฺจยติ. ปปฺจา.
เอตฺถ ปปฺจาติ ตณฺหามานทิฏฺิโย. เอตา หิ อตฺตนิสฺสิตานํ สตฺตานํ สํสารํ ปปฺเจนฺติ วิตฺถินฺนํ กโรนฺตีติ ปปฺจาติ วุจฺจนฺติ. อถ วา ปปฺเจนฺติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา ตํสนฺตานํ วิตฺถาเรนฺติ จิรํ เปนฺตีติ ปปฺจา. โลกิยา ปน ‘‘อมฺหากํ ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถนฺตานํ ปปฺโจ โหตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา กาลสฺส จิรภาวํ ปปฺโจติ วทนฺติ, สาสเน ปน ทฺวยมฺปิ ลพฺภติ.
สิจฺจ กุฑฺฑเน. สิจฺเจติ, สิจฺจยติ.
วฺจุ ปลมฺภเน. ปลมฺภนํ อุปลาปนํ. วฺเจติ, วฺจยติ. วฺจโก, วฺจนํ. ภูวาทิคเณ ปน วฺจธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติ. ‘‘สนฺติ ปาทา อวฺจนา’’ติ หิ ปาฬิ
จจฺจ อชฺฌยเน. จจฺเจติ, จจฺจยติ.
จุ จวเน. จาเวติ, จาวยติ. อฺโ ‘‘จุ สหเน’’ อิติ พฺรุเต. จาเวติ, จาวยติ, สหตีติ อตฺโถ.
อฺจุ วิเสสเน. อฺเจติ, อฺจยติ.
โลจ ภาสายํ. โลเจติ, โลจยติ. โลจนํ, โลจยติ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ภวตีติ โลจนํ, จกฺขุ.
รจ ปติยตเน. รเจติ, รจยติ. รจนา, วิรจิตํ, เกสรจนา, คาถารจนา.
สูจ ¶ เปสฺุเ. ปิสุณภาโว เปสฺุํ. สูเจติ, สูจยติ. สูจโก.
ปจฺจ สํยมเน. ปจฺเจติ, ปจฺจยติ.
ริจ วิโยชนสมฺปชฺชเนสุ. เรเจติ, เรจยติ. เสฏฺิปุตฺตํ วิเรเจยฺย. วิเรเจติ, วิเรจยติ. วิเรจโก, วิเรจนํ.
วจ ภาสเน. วเจติ, วจยติ. ภูวาทิคเณปิ อยํ วตฺตติ. ตทา ตสฺสา ‘‘วตฺติ, วจติ, อโวจ, อโวจุ’’นฺติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ. การิเต ปน ‘‘อนฺเตวาสิกํ ธมฺมํ วาเจติ, วาจยตี’’ติ รูปานิ. วตฺตุํ, วตฺตเว, วตฺวา, วุตฺตํ, วุจฺจติ.
อจฺจ ปูชายํ. อจฺเจติ, อจฺจยติ. พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต.
สูจ คนฺธเน. สุเจติ, สูจยติ. สูจโก, สุตฺตํ.
เอตฺถ จ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจตีติ สุตฺตํ. เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ.
กจ ทิตฺติยํ. กจฺเจติ, กจฺจยติ. กจฺโจ.
เอตฺถ กจฺโจติ รูปสมฺปตฺติยา กจฺเจติ ทิพฺพติ วิโรจตีติ กจฺโจ, เอวํนามโก อาทิปุริโส, ตพฺพํเส ชาตา ปุริสา ‘‘กจฺจานา’’ติปิ ‘‘กจฺจายนา’’ติปิ ‘‘กาติยานา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, อิตฺถิโย ปน ‘‘กจฺจานี’’ติปิ ‘‘กจฺจายนี’’ติปิ ‘‘กาติยานี’’ติปิ วุจฺจนฺติ.
จการนฺตธาตุรูปานิ.
ฉการนฺตธาตุ
มิเลฉ ¶ อพฺยตฺตายํ วาจายํ. มิเลจฺเฉติ, มิเลจฺฉยติ. มิลกฺขุ.
เอตฺถ มิลกฺขูติ มิเลจฺเฉติ อพฺยตฺตวาจํ ภาสตีติ มิลกฺขุ.
กุจฺฉ อวกฺเขเป. อวกฺเขโป อโธขิปนํ. กุจฺเฉติ, กุจฺฉยติ.
วิจฺฉ ภาสายํ. วิจฺเฉติ, วิจฺฉยติ.
ฉการนฺตธาตุรูปานิ.
ชการนฺตธาตุ
วชฺช วชฺชเน. วชฺเชติ, วชฺชยติ. ปริวชฺชนโก. วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติ.
ตุชฺช พลปาลเนสุ. ตุชฺเชติ, ตุชฺชยติ.
ตุชิ ปิชิ หึสาพลทานนิเกตเนสุ. นิเกตนํ นิวาโส. ตฺุเชติ, ตฺุชยติ. ปิฺเชติ. ปิฺชยติ.
ขชิ กิจฺฉชีวเน. ขฺเชติ, ขฺชยติ. ขฺโช.
ขชิ รกฺขเณ. ตาทิสานิเยว รูปานิ. ภูวาทิคเณ ‘‘ขชิ คติเวกลฺเลติ อิมิสฺสา ‘‘ขฺชตี’’ติ รูปํ.
ปูช ปูชายํ. ปูเชติ, ปูชยติ. ปูชา. เอสาว ปูชนา เสยฺโย. ปูชโก, ปูชิโต, ปูชนีโย, ปูชเนยฺโย, ปูเชตพฺโพ, ปุชฺโช.
คช ¶ มทฺทนสทฺเทสุ. คเชติ, คชยติ. คโช.
ติช นิสาเน. เตเชติ, เตชยติ.
วช มคฺคนสงฺขาเรสุ. วเชติ, วชยติ.
ตชฺช สนฺตชฺชเน. ตชฺเชติ, ตชฺชยติ. สนฺตชฺเชติ, สนฺตชฺชยติ. สนฺตชฺชิโต.
อชฺช ปฏิสชฺชเน. อชฺเชติ, อชฺชยติ.
สชฺช สชฺชเน. สชฺเชติ, สชฺชยติ ทานํ. คมนสชฺโช หุตฺวา.
ภช วิสฺสาเส. ภเชติ, ภชยติ. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภชตี’’ติ รูปํ, ภตฺติ, สมฺภตฺติ.
ตุชิ ปิชิ ลุชิ ภชิ ภาสายํ. ตฺุเชติ, ตฺุชยติ. ปิฺเชติ, ปิฺชยติ. ลฺุเชติ, ลฺุชยติ. ภฺเชติ, ภฺชยติ. กเถตีติ อตฺโถ.
รุช หึสายํ. โรเชติ, โรชยติ. โรโค.
ภาช ปุถกมฺมนิ. ปุถกมฺมํ ปุถกฺกรณํ, วิสุํ กฺริยาติ อตฺโถ. ภาเชติ, ภาชยติ. วิภาเชติ, วิภาชยติ. วิภตฺติ.
สภาช สีติเสวเนสุ. สภาเชติ, สภาชยติ.
ลช ปกาสเน. ลเชติ, ลชยติ. ลาชา.
ยุช สํยมเน. สํปุพฺโพ พนฺธเน. โยเชติ, โยชยติ. สํโยเชติ, สํโยชยติ. สํโยชนํ.
มชฺช โสเจยฺยาลงฺกาเรสุ. มชฺเชติ, มชฺชยติ. สมฺมชฺเชติ, สมฺมชฺชยติ. สมฺมชฺชา.
ภาช ¶ ภาชนทาเนสุ. ภาเชติ, ภาชยติ. กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สฺจย.
ชการนฺตธาตุรูปานิ.
ฌนฺตา อปฺปสิทฺธา. สทฺทสตฺเถ ปน ‘‘า นิโยชเน’’ติ ปนฺติ, รูปํ ปน พุทฺธวจนานุกูลํ น ภวติ, ตสฺมา น ทสฺสิตํ อมฺเหหิ.
ฏการนฺตธาตุ
ฆฏฺฏ ฆฏฺฏเน. ฆฏฺฏนํ วายามกรณํ. ฆฏฺเฏติ, ฆฏฺฏยติ. เอตฺถ ตุ ‘‘ฆฏฺเฏสิ, ฆฏฺเฏสิ, กึการณา ฆฏฺเฏสิ, อหํ ตํ ชานามี’’ติ นิทสฺสนํ.
ฆฏ สงฺฆาเต. ปุพฺเพ วิย กฺริยาปทานิ, นามิกตฺเต ‘‘ฆโฏ, ฆฏา’’ติ รูปานิ. เอตฺถ คโฏติ ปานียฆโฏ. ฆฏาติ สมูโห ‘‘มจฺฉฆฏา’’ติอาทีสุ วิย.
ฆฏฺฏ จลเน. ฆฏฺเฏติ, ฆฏฺฏยติ.
นฏ อวสนฺทเน. อวสนฺทนํ คตฺตวิกฺเขโป. นเฏติ, นฏยติ.
จุฏ ฉุฏ กุฏฺฏ เฉทเน. จุเฏติ, จุฏยติ. ฉุเฏติ, ฉุฏยติ. กุฏฺเฏติ, กุฏฺฏยติ.
ปุฏฺฏ จฏฺฏ อปฺปภาเว. ปุฏฺเฏติ, ปุฏฺฏยติ. จุฏฺเฏติ, จุฏฺฏยติ, อปฺปํ ภวตีติ อตฺโถ.
มุฏ สฺจุณฺณเน. โมเฏติ, โมฏยติ.
อฏฺฏ สุฏฺฏ อนาทเร. อฏฺเฏติ, อฏฺฏยติ. สุฏฺเฏติ, สุฏฺฏยติ.
ขฏฺฏ ¶ สํวรเณ ขฏฺเฏติ, ขฏฺฏยติ.
สฏฺฏ หึสาพลทานนิเกตเนสุ. สฏฺเฏติ, สฏฺฏยติ.
ตุวฏฺฏ นิปชฺชายํ. ตุวฏฺเฏติ, ตุวฏฺฏยติ. ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เอกมฺเจ ตุวฏฺเฏนฺติ.
ฉฏฺฏ ฉฏฺฏเน. ฉฏฺเฏติ, ฉฏฺฏยติ. อตฺรายํ ปาฬิ – สเจ โส ฉฏฺเฏติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โนเจ ฉฏฺเฏติ, ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฏฺฏโก สมฺมนฺนิตพฺโพ.
ปุฏ หึสายํ. โปเฏติ, โปฏยติ.
กีฏ พนฺเธ. พนฺโธ พนฺธนํ. กีเฏติ, กีฏยติ. กีโฏ.
จุฏิ เฉทเน. จุณฺเฏติ, จุณฺฏยติ.
ลุฏิ เถยฺเย. ลุณฺเฏติ, ลุณฺฏยติ.
กูฏ อปฺปสาเท. กูเฏติ, กูฏยติ. กูฏํ รชตํ. กูฏา คาวี. กุฏตาปโส.
จุฏ ปุฏ ผุฏ วิเภเท. จุเฏติ, จุฏยติ. โปเฏติ, โปฏยติ. โผเฏติ, โผฏยติ. องฺคุลิโย โผเฏสุํ.
ฆฏ สงฺฆาเฏ หนฺตฺยตฺเถ จ. ฆเฏติ, ฆฏยติ.
ปฏ ปุฏ ลุฏ ฆฏ ฆฏิ ภาสายํ. ปาเฏติ, ปาฏยติ. โปเฏติ, โปฏยติ. โลเฏติ, โลฏยติ. ฆาเฏติ, ฆาฏยติ. ฆณฺเฏติ, ฆณฺฏยติ.
ปฏ วฏ คนฺเถ. ปเฏติ, ปฏยติ. วเฏติ, วฏยติ.
เขฏ ภกฺขเณ. เขเฏติ, เขฏยติ.
โขฏ เขเป. โขเฏติ, โขฏยติ.
กุฏิ ทาเห. กุเฏติ, กุฏยติ.
ยุฏ สํสคฺเค. โยเฏติ, โยฏยติ.
วฏ วิภชเน. วเฏติ, วฏยติ.
ฏการนฺตธาตุรูปานิ.
การนฺตธาตุ
ส ¶ สงฺขารคตีสุ. สเติ, สยติ.
สุ อาลสิเย. โสเติ, โสยติ.
สุิ โสสเน. สุณฺเติ, สุณฺยติ.
ส สิลาฆายํ. สเติ, สยติ.
ส อสมฺมาภาสเน. สเติ. สยติ, สโ.
เอตฺถ สโติ เกราฏิโก. สยตีติ สโ, น สมฺมา ภาสตีติ อตฺโถ.
ส เกตเว. รูปํ ตาทิสเมว.
‘‘สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ…เป…
อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลึว กิตวาสโ’’ติ.
เอตฺถ สากุณิโก ‘‘กิตวา’’ติ วุตฺโต. ตสฺส อิทํ เกตวํ, ตสฺมึ เกตเว อยํ ธาตุ วตฺตตีติ อตฺโถ.
กิ โสเก. กณฺเติ, กณฺยติ.
การนฺตธาตุรูปานิ.
ฑการนฺตธาตุ
ปฏิ ปริหาเส. ปณฺเฑติ, ปณฺฑยติ. อุปฺปณฺเฑติ, อุปฺปณฺฑยติ. มนุสฺสานํ นํ ภิกฺขุนึ อุปฺปณฺฑึสุ.
ลฑิ อุกฺเขเป. ลณฺเฑติ, ลณฺฑยติ.
ขฑิ กฑิ เฉเท. ขณฺเฑติ, ขณฺฑยติ. กณฺเฑติ, กณฺฑยติ. ขณฺโฑ, กณฺโฑ.
ปิฑิ ¶ สงฺฆาเต. ปิณฺเฑติ, ปิณฺฑยติ. ปิณฺโฑ.
เอตฺถ จ ปิณฺโฑติ สมูหสงฺขาโต กลาโปปิ ‘‘โจฬํ ปิณฺโฑ รติ ขิฑฺฑา’’ติ เอตฺถ วุตฺโต อาหารสงฺขาโต ปิณฺโฑปิ ปิณฺโฑเยว.
กุฑิ เวธเน. กุณฺเฑติ, กุณฺฑยติ. กุณฺฑลํ.
มฑิ ภูสายํ หสเน จ. มณฺเฑติ, มณฺฑยติ. มณฺโฑ, มณฺฑนํ, มณฺฑิโต.
ภฑิ กลฺยาเณ. กลฺยาณํ กลฺยาณตา. ภณฺเฑติ, ภณฺฑยติ. ภณฺโฑ.
เอตฺถ จ ภณฺโฑติ ธนํ, อลงฺกาโร วา. ‘‘ภณฺฑํ คณฺหาติ. สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑนา’’ติ จ อาทีสุ วิย.
ทณฺฑ ทณฺฑวินิปาเต. ทณฺเฑติ, ทณฺฑยติ. ทณฺโฑ.
ฉฑฺฑ ฉฑฺฑเน. ฉฑฺเฑติ, ฉฑฺฑยติ. ฉฑฺฑนโก. ฉฑฺฑิยติ, ฉฑฺฑิโต. ฉฑฺฑิตุํ, ฉฑฺฑยิตุํ, ฉฑฺเฑตฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวา.
ฑการนฺตธาตุรูปานิ.
ฒการนฺตธาตุ
วฑฺฒ อากิรเณ. กํสปาติยา ปายาสํ วฑฺเฒติ, วฑฺฒยติ. ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อทาสิ.
อิมานิ ฒการนฺตธาตุรูปานิ.
ณการนฺตธาตุ
วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสุ. วณฺโณ ปสํสา. กฺริยา กรณํ. วิตฺถาโร วิตฺถินฺนตา. คุโณ สีลาทิธมฺโม. วจนํ ¶ วาจา. วณฺเณติ, วณฺณยติ. วณฺโณ, วณฺณํ, สุวณฺณํ, สํวณฺณนา.
วณฺณสทฺโท ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ ฉวิยํ. ‘‘กทา สฺูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ถุติยํ. ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติเอวมาทีสุ กุลวคฺเค. ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ การเณ. ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติเอวมาทีสุ สณฺาเน. ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ ปมาเณ. ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนติ.
ตตฺถ ฉวิยนฺติ ฉวิคตา วณฺณธาตุ เอว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ เอตฺถ วณฺณคฺคหเณน คหิตาติ อปเร. วณฺณนํ กิตฺติยา อุคฺโฆสนนฺติ วณฺโณ, ถุติ. วณฺณิยติ อสงฺกรโต ววตฺถปิยตีติ วณฺโณ, กุลวคฺโค. วณฺณิยติ ผลํ เอเตน ยถาสภาวโต วิภาวิยตีติ วณฺโณ, การณํ, วณฺณํ ทีฆรสฺสาทิวเสน สณฺหนนฺติ วณฺโณ, สณฺานํ. วณฺณิยติ อฑฺฒมหนฺตาทิวเสน ปมิยตีติ วณฺโณ, ปมาณํ. วณฺเณติ วิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ วณฺโณ, รูปายตนํ. เอวํ เตน เตน ปวตฺตินิมิตฺเตน วณฺณสทฺทสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อปรมฺปิ ¶ วณฺณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม. วณฺณสทฺโท สณฺานชาติ รูปายตนการณปมาณคุณปสํสาชาตรูปปุฬินกฺขราทีสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺาเน ทิสฺสติ, ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีโน อฺโ วณฺโณ’’ติอาทีสุ ชาติยํ. ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ รูปายตเน.
‘‘น หรามิ น ภฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ
อาทีสุ การเณ. ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ ปมาเณ. ‘‘กทา สฺูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ คุเณ. ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ ปสํสายํ. ‘‘วณฺณํ อฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคมฺหิ วนิมฺหเส’’ติ เอตฺถ ชาตรูเป. ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา’’ติ เอตฺถ ปุฬิเน. ‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย’’ติอาทีสุ อกฺขเร ทิสฺสติ. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –
ฉวิยํ ถุติยํ เหเม, กุลวคฺเค จ การเณ;
สณฺาเน จ ปมาเณ จ, รูปายตนชาติสุ;
คุณกฺขเรสุ ปุฬิเน, วณฺณสทฺโท ปวตฺตติ;
สุวณฺณสทฺโท ฉวิสมฺปตฺติครุฬชาตรูเปสุ อาคโต. อยฺหิ ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต’’ติ, ‘‘สุวณฺณตา สุสฺสรตา’’ติ ¶ จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโต. ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ ครุเฬ. ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ ชาตรูเปติ.
ปุณ สงฺฆาเต. ปุเณติ, ปุณยติ.
จุณ สงฺโกจเน. จุเณติ, จุณยติ.
จุณฺณ เปรเณ. จุณฺเณติ, จุณฺณยติ. จุณฺณํ. จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติ.
สณ ทาเน. สเณติ, สณยติ.
กุณ สงฺโกจเน. กุเณติ, กุณยติ. กุโณ. กุณหตฺโถ. หตฺเถน กุณี.
ตูณ ปูรเณ. ตูเณติ, ตูณยติ. ตูณี.
เอตฺถ ตูณีติ สรกลาโป. สา หิ ตูเณนฺติ ปูเรนฺติ สเร เอตฺถาติ ตูณี.
ภูณ ภาสายํ. ภูเณติ, ภูณยติ.
กณ นิมีลเน. กาเณติ, กาณยติ. กาโณ.
เอตฺถ กาโณติ เอเกน วา ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ ปริหีนกฺขิ. อฏฺกถาจริยา ปน ‘‘กาโณ นาม เอกกฺขินา กาโณ, อนฺโธ นาม อุภยกฺขิกาโณ’’ติ วทนฺติ, ตํ กาณนฺธสทฺทานํ เอกตฺถสนฺนิปาเต ยุชฺชติ. อิตรถา กาณกจฺฉโปปมสุตฺเต วุตฺโต กจฺฉโป เอกสฺมึ กาโณ สิยา, เอกกฺขิกาโณ จ ปน ปุริโส ‘‘อนฺโธ’’ติ น วตฺตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เตสมยุคฬตฺเต เอเกกสฺส ยถาสมฺภวํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมาการานํ วาจกตา ทฏฺพฺพา. ตถา หิ โกสลสํยุตฺตฏฺกถายํ ‘‘กาโณติ เอกจฺฉิกาโณ วา ¶ อุภยจฺฉิกาโณ วา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺยา’’ติ เอตฺถ โอวาทานุสาสนานํ วิย สวิเสสตา อวิเสสตา จ ทฏฺพฺพา.
คณ สงฺขฺยาเน. คเณติ, คณยติ. คณนา, คโณ.
เอตฺถ คณนาติ สงฺขฺยา. คโณติ ภิกฺขุสมูโห. เยสํ วา เกสฺจิ สมูโห. สมูหสฺส จ อเนกานิ นามานิ. เสยฺยถิทํ –
สงฺโฆ คโณ สมูโห จ,
ขนฺโธ สนฺนิจโย จโย;
สมุจฺจโย จ นิจโย,
วคฺโค ปูโค จ ราสิ จ.
กาโย นิกาโย นิกโร,
กทมฺโพ วิสโร ฆฏา;
สมุทาโย จ สนฺเทโห,
สงฺฆาโต สมโย กโร.
โอโฆ ปฺุโช กลาโป จ,
ปิณฺโฑ ชาลฺจ มณฺฑลํ;
สณฺโฑ ปวาโห อิจฺเจเต,
สมูหตฺถาภิธายกาติ.
กิฺจาปิ เอเต สงฺฆคณสมูหาทโย สทฺทา สมูหตฺถวาจกา, ตถาปิ สงฺฆคณสทฺทาเยว วินาปิ วิเสสกปเทน ภิกฺขุสมูเห วตฺตนฺติ, นาฺเ, อฺเ ปน สงฺฆคณสทฺเทหิ สทฺธึ อฺมฺฺจ กทาจิ สมานตฺถวิสยา โหนฺติ, กทาจิ อสมานตฺถวิสยา, ตสฺมา ยถาปาวจนํ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพา. ‘‘เอโก, ทฺเว’’ติอาทินา คเณตพฺโพติ คโณ.
กณฺณ ¶ สวเน. กณฺเณติ, กณฺณยติ. กณฺโณ. กณฺณยนฺติ สทฺทํ สุณนฺติ เอเตนาติ กณฺโณ, โย โลเก ‘‘สวนํ, โสต’’นฺติ จ วุจฺจติ.
กุณ คุณ อามนฺตเน. กุเณติ, กุณยติ. คุเณติ, คุณยติ. คุโณ. โคโณ.
เอตฺถ คุโณติ สีลาทโย ธมฺมา, เกนฏฺเน เต คุณา. โคณาปิยติ อามนฺตาปิยติ อตฺตนิ ปติฏฺิโต ปุคฺคโล ทฏฺุํ โสตุํ ปูชิตฺุจ อิจฺฉนฺเตหิ ชเนหีติ คุโณ. เอตฺถ กิฺจาปิ สีลาทิธมฺมานํ อามนฺตาปนํ นตฺถิ, ตถาปิ ตํเหตุอามนฺตนํ นิมนฺตนฺจ เตเยว กโรนฺติ นามาติ เอวํ วุตฺตํ. ตถา หิ –
‘‘ยถาปิ เขตฺตสมฺปนฺเน,
พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมา ธารํ ปวสฺสนฺเต,
ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ
เอตฺถ กสฺสกสฺส ตุฏฺิอุปฺปตฺติการณตฺตา เหตุวเสน นิจฺเจตนสฺสปิ ผลสฺส โตสนํ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ อามนฺตาปนการณตฺตา เอวํ วุตฺตํ. อฺเ ปน ‘‘คฺุชนฺเต อพฺยยนฺเต อิติ คุณา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ตทนุรูปํ ปน ธาตุสทฺทํ น ปสฺสาม, ‘‘คุณ อามนฺตเน’’ อิจฺเจว ปสฺสาม, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
วณ คตฺตวิจุณฺณเน. วเณติ, วณยติ. วโณ.
เอตฺถ วโณติ อรุ. สา หิ สรีรํ วณยติ วิจุณฺเณติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติ.
ปณฺณ หริเต. ปณฺเณติ, ปณฺณยติ. ตาลปณฺณํ. สูเปยฺยปณฺณํ.
เอตฺถ ¶ จ หริตภาววิคเตปิ วตฺถุสฺมึ ปณฺณภาโว รูฬฺหิโต ปวตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ปณฺณํ, ปตฺตํ, ปลาโส, ทลํ’’ อิจฺเจเต สมานตฺถา.
ปณ พฺยวหาเร. ปเณติ, ปณยติ. ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติ.
อิมานิ ณการนฺตธาตุรูปานิ.
ตการนฺตธาตุ
จินฺต จินฺตายํ. จินฺเตติ, จินฺตยติ. จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโก. การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิ.
ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวา. น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปฺสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สฺาปฺากิจฺเจหิ วิสิฏฺวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺส. ยฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิฺาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สฺาปฺากิจฺจาวิสิฏฺวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ อฺคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํ. ยํ กิฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพสฺส ตสฺส ¶ จิตฺเตเนว กรณโต จิตฺเตติ วิจิตฺเตติ วิจิตฺตํ กริยติ เอเตนาติ จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อิทํ จิตฺตธาตุวเสน นิพฺพจนํ. จิตฺตตาย จิตฺตํ, อิทํ ปาฏิปทิกวเสน นิพฺพจนํ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ.
เอตฺถ หิ จิตฺตสฺส สราคสโทสาทิเภทภินฺนตฺตา สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพา. กิฺจาปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส เอวํ วิจิตฺตตา นตฺถิ, ตถาปิ วิจิตฺตานํ อนฺโตคธตฺตา สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเสุ ปพฺพตาทโย ทิฏฺาติ วุจฺจนฺติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘กามฺเจตฺถ เอกเมว เอวํ จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย ‘จิตฺต’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการานมตฺถานํ วินิจฺฉโย พวติ. กถํ? ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ. ตสฺมา ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ เตน การเณน จิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกฺริยทฺวยํ อนฺติมชวนฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หสิตุปฺปาโท ปน อฺชวนคติโกเยวาติ.
อิมานิ จิตฺตสฺส นามานิ –
จิตฺตํ มโน มานสฺจ, วิฺาณํ หทยํ มนํ;
นามาเนตานิ โวหาร-ปเถ วตฺตนฺติ ปายโต.
จิตฺตสทฺโท ¶ ปฺตฺติยํ วิฺาเณ วิจิตฺเต จิตฺตกมฺเม อจฺฉริเยติ เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘จิตฺโต คหปติ. จิตฺตมาโส’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุ วิฺาเณ. ‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา’’ติอาทีสุ วิจิตฺเต. ‘‘ทิฏฺํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺเม. ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสตี’’ติอาทีสุ อจฺฉริเยติ.
จิต สฺเจตเน. เจเตติ, เจตยติ. รตฺโต โข พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติ. อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธร. เจตนา, สฺเจตนา. เจตยิตํ, เจเตตฺวา, เจตยิตฺวา. สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปติ.
ตตฺถ เจตนาติ เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สฺเจตนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. เจตยิตนฺติ เจตนากาโร. สฺจิจฺจาติ สยํ ตฺวา, เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ อตฺโถ. อิมานิ เจตนาย นามานิ –
สฺเจตนา เจตยิตํ, เจตนา กมฺมเมว จ;
กมฺมฺหิ ‘‘เจตนา’’ ตฺเวว, ชิเนนาหจฺจ ภาสิตํ.
อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติ.
มนฺต ¶ คุตฺตภาสเน. มนฺเตติ, มนฺตยติ, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ, อามนฺเตติ, อามนฺตยติ. ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ, มนฺตยึสุ รโหคตา. นิมนฺตยิตฺถ ราชานํ. อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท, วิสุกมฺมํ มหิทฺธิกํ. มนฺตา, มนฺโต. การิเต ‘‘มนฺตาเปติ, มนฺตาปยตี’’ติ รูปานิ.
เอตฺถ มนฺตาติ ปฺา, ‘‘คเวสนสฺา’’ติปิ วทนฺติ. มนฺโตติ คุตฺตภาสนํ. ‘‘อุปสฺสุติกาปิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา หิ มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติ เอตฺถ หิ คุตฺตภาสนํ ‘‘มนฺโต’’ติ วุจฺจติ. อปิจ มนฺโตติ ฉฬงฺคมนฺโต. วุตฺตฺจ ‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติต’’นฺติ. เอตฺถ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺป พฺยากรณ โชติสตฺถ ฉนฺโทวิจิติวเสน มนฺโต ‘‘ฉฬงฺโค’’ติ เวทิตพฺโพ. เอตานิ เอว ฉ ‘‘เวทงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติ. เวโท เอว หิ ‘‘มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุตฺโต. อถ วา มนฺโตติ เวทาทิวิชฺชา.
ยนฺต สงฺโกจเน. ยนฺเตติ, ยนฺตยติ. ยนฺตํ, เตลยนฺตํ ยถาจกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนี.
สตฺต คติยํ. สตฺเตติ, สตฺตยติ.
สนฺต อามปฺปโยเค. อามปฺปโยโค นาม อุสฺสนฺนกฺริยา. สนฺเตติ, สนฺตยติ.
กิตฺต สํสนฺทเน. กิตฺเตติ, กิตฺตยติ. ‘‘เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโส. กิตฺตนา ปริกิตฺตนา’’ติอาทีสุ ปน กตฺถนา ‘‘กิตฺตนา’’ติ วุจฺจติ.
ตนฺต กุฏุมฺพธารเณ. ตนฺเตติ, ตนฺตยติ. สตนฺโต, สปฺปธาโนติ อตฺโถ.
ยต ¶ นิกาโรปกาเรสุ. ยเตติ, ยตยติ. นีโต จ ปฏิทาเน, ยตธาตุ นิอุปสคฺคโต ปโร ปฏิทาเน วตฺตติ, นิยฺยาเตติ, นิยฺยาตยติ. ตการสฺส ปน ทการตฺเต กเต ‘‘นิยฺยาเทติ, นิยฺยาทยติ. รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อณโณ เอหิ สารถี’’ติ รูปานิ.
วตุ ภาสายํ. วตฺเตติ, วตฺตยติ.
ปต คติยํ. ปเตติ, ปตยติ.
วาต คติสุขเสวเนสุ. คติ สุขํ เสวนนฺติ ตโย อตฺถา. ตตฺถ สุขนํ สุขํ. วาเตติ, วาตยติ. วาโต, วาตปุปฺผํ. จีวรสฺส อนุวาโต.
เกต อามนฺตเน. เกเตติ, เกตยติ. เกตโก.
สตฺต สนฺตานกฺริยายํ. สนฺตานกฺริยา นาม ปพนฺธกฺริยา อวิจฺเฉทกรณํ. สตฺเตติ, สตฺตยติ. สตฺโต.
‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;
ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ
ปาฬิยํ ปน ‘‘คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ ปาสฺส ‘‘วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณ’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํ. อิมินา สตฺตสทฺทสฺส ชีวิตวจนํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘น สุกรา อฺุเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ปคฺคหสทฺทสฺส ปตฺตกถนํ วิย. สุฏฺุ วิจาเรตพฺพํ.
สุตฺต อวโมจเน. สุตฺเตติ, สุตฺตยติ.
มุตฺต ปสวเน. มุตฺเตติ, มุตฺตยติ. โอมุตฺเตติ, โอมุตฺตยติ. มุตฺตํ. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติ. ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติ. การิเต ‘‘มุตฺตาเปติ, มุตฺตาปยตี’’ติ รูปานิ.
กตฺตร ¶ เสถิลฺเล. กตฺตเรติ, กตฺตรยติ. กตฺตโร. กตฺตรทณฺโฑ, กตฺตรสุปฺปํ.
ตตฺถ กตฺตโรติ ชิณฺโณ. มหลฺลโกติ วุตฺตํ โหติ. เกนฏฺเน? กตฺตรยติ องฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล ภวตีติ อตฺเถน. กตฺตรทณฺโฑติ กตฺตเรหิ ชิณฺณมนุสฺเสหิ เอกนฺตโต คเหตพฺพตาย กตฺตรานํ ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘กตฺตรทณฺโฑติ ชิณฺณกาเล คเหตพฺพทณฺโฑ’’ติ. กตฺตรสุปฺปนฺติ ชิณฺณสุปฺปํ. กตฺตรฺจ ตํ สุปฺปฺจาติ กตฺตรสุปฺปนฺติ สมาโส.
จิตฺต จิตฺตกรเณ, กทาจิ ทสฺสเนปิ. จิตฺตกรณํ วิจิตฺตภาวกรณํ. จิตฺเตติ, จิตฺตยติ. จิตฺตํ.
ตการนฺตธาตุรูปานิ.
ถการนฺตธาตุ
กถ กถเน. กเถติ, กถยติ. ธมฺมํ สากจฺฉติ. สากจฺฉา, กถา, ปริกถา, อฏฺกถา.
ตตฺถ สากจฺฉตีติ สห กถยติ. อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อฏฺกถา, ตฺถการสฺส ฏฺการตฺตํ.
ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยฺชนตฺถปทานุคํ;
นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฏฺกถา มตา.
‘‘อฏฺกถา’’ติ จ ‘‘อตฺถสํวณฺณนา’’ติ จ นินฺนานากรณํ.
ปถิ คติยํ. ปนฺเถนฺติ, ปนฺถยนฺติ. ปนฺโถ. ภูวาทิคเณ ‘‘ปถ คติย’’นฺติ อการนฺตวเสน กถิตสฺส ‘‘ปถติ, ปโถ’’ติ ¶ นิคฺคหีตาคมวชฺชิตานิ รูปานิ ภวนฺติ, อิธ ปน อิการนฺตวเสน กถิตสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ นิจฺจํ ภวนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
ปุตฺถ อาทรานาทเรสุ. ปุตฺเถติ, ปุตฺถยติ.
มุตฺถ สงฺฆาเต. มุตฺเถติ, มุตฺถยติ.
วตฺถ อทฺทเน. วตฺเถติ, วตฺถยติ.
ปุถ ภาสายํ. โปเถติ, โปถยติ. กเถตีติ อตฺโถ.
ปุถ ปหาเร. โปเถติ, โปถยติ. กุมาเร โปเถตฺวา อคมาสิ.
กถ วากฺยปพนฺเธ. กเถติ, กถยติ. กถา.
สถ ทุพฺพลฺเย. สเถติ, สถยติ.
อตฺถ ปตฺถ ยาจนายํ. อตฺเถติ, อตฺถยติ. อตฺโถ. ปตฺเถติ, ปตฺถยติ. ปตฺถนา. ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกา.
โถม สิลาฆายํ. โถเมติ, โถมยติ. โถมนา.
กาถ หึสายํ. กาเถติ, กาถยติ.
สถ พนฺธเน. สเถติ, สถยติ.
สนฺถ คนฺถ สนฺถมฺเภ. สนฺเถติ, สนฺถยติ. คนฺเถติ, คนฺถยติ. คนฺโถ.
ถการนฺตธาตุรูปานิ.
ทการนฺตธาตุ
หท ¶ กรีสุสฺสคฺเค. กรีสุสฺสคฺโค กรีสสฺส อุสฺสคฺโค วิสฺสชฺชนํ. หเทติ, หทยติ. โอหเทติ, โอหทยติ.
วิท ลาเภ. อิมสฺมึ าเน ลาโภ นาม อนุภวนํ, ตสฺมา วิทธาตุ อนุภวเน วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สุขํ เวทนํ เวเทติ. ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ. เวทยติ. เวทนา, วิตฺติ. เวทยิตํ. สุขํ เวทนํ เวทยมาโน.
กุทิ อนตภาสเน. กุนฺเทติ, กุนฺทยติ.
มิท สิเนหเน. อตฺร สิเนโห นาม ปีติ. เมเทติ, เมทยติ.
ฉท สํวรเณ. เคหํ ฉาเทติ, ฉาทยติ. โทสํ ฉาเทติ, ฉาทยติ. ปฏิจฺฉาเทติ, ปฏิจฺฉาทยติ. ฉตฺตํ. ฉนฺนา กุฏิ.
ตตฺร ฉตฺตนฺติ อาตปตฺตํ. อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํ. ปฏิจฺฉาทิยเตติ ฉนฺนา.
จุท สฺโจทเน อาณตฺติยฺจ. โจเทติ, โจทยติ. โจทโก, จุทิตโก, โจทนา. อานนฺโท พุทฺธโจทิโต.
ตตฺร โจทนาติ จาลนา. จาลนาติ โทสาโรปนาติ อตฺโถ.
ฉทฺท วมเน. ฉทฺเทติ, ฉทฺทยติ.
มท วิตฺติโยเค. มเทติ, มทยติ.
วิท เจหนาขฺยานนิวาเสสุ. เจหนา สฺาณํ. อาขฺยานํ กถนํ. นิวาโส นิวสนํ. เวเทติ, เวทยติ. ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติ. ปฏิเวทยามิ เต มหาราช.
สทฺท ¶ สทฺทเน. สทฺเทติ, สทฺทยติ. วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติ. สทฺโท, สทฺทิโต. ทีฆตฺเต ‘‘สทฺทายตี’’ติ รูปํ.
เอตฺถ จ ‘‘มํ สทฺทายตีติ สฺาย เวเคน อุทเก ปตี’’ติ อฏฺกถาปาโ นิทสฺสนํ, อิทํ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติ รูปํ วิย ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํเยวาติ คเหตพฺพํ. สทฺโทติ สทฺทิยตีติ สทฺโท, ยถาวุจฺจตีติ วจนํ. อถ วา สทฺทิยติ อตฺโถ อเนนาติ สทฺโท. ครโว ปน ‘‘สปฺปตีติ สทฺโท. อุทีริยติ อภิลปิยตีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติ.
สูท อาเสจเน. สูเทติ, สูทยติ. สูโท.
สูโทติ ภตฺตการโก, โย ‘‘รสโก’’ติปิ วุจฺจติ.
กนฺท สาตจฺเจ. สาตจฺจํ สตตภาโว นิรนฺตรภาโว. กนฺเทติ, กนฺทยติ.
มุท สํสคฺเค. เอกโตกรณํ สํสคฺโค. โมเทติ, โมทยติ สตฺตูนิ สปฺปินา.
นท ภาสายํ. นาเทติ, นาทยติ. เหตุกตฺตุรูปานีติ น วตฺตพฺพานิ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยี’’ติ. อฺตฺราปิ สํสโย น กาตพฺโพ. อิมสฺมึ จุราทิคเณ เหตุกตฺตุรูปสทิสานมฺปิ สุทฺธกตฺตุรูปานํ สนฺทิสฺสนโต.
สท อสฺสาทเน. สาเทติ, สาทยติ. อสฺสาเทติ, อสฺสาทยติ. เอตฺถ อาอุปสคฺโค รสฺสวเสน ิโต.
คท เทวสทฺเท. เทวสทฺโท วุจฺจติ เมฆสทฺโท. คเทติ, คทยติ.
ปท ¶ คติยํ. ปเทติ, ปทยติ. ปทํ. อิมิสฺสา ทิวาทิคเณ ‘‘ปชฺชตี’’ติ รูปํ ภวติ, อิธ ปน อีทิสานิ.
ฉิทฺท กณฺณเภเท. ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติ. ฉิทฺทํ.
ฉิท ทฺเวธากรเณ. นนุ โภ โย จตุธา วา ปฺจธา วา อเนกสตธา วา ฉินฺทติ, ตสฺส ตํ เฉทนํ ทฺเวธากรณํ นาม น โหติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา สามฺเน อวตฺวา ‘‘ทฺเวธากรเณ’’ติ ทฺวิธา คหณํ กตนฺติ? ทฺวิธากรณํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อเนกสตธา เฉทนมฺปิ ทฺวิธากรณํเยว. อปรสฺส หิ อปรสฺส ฉินฺนโกฏฺาสสฺส ปุพฺเพน เอเกน โกฏฺาเสน สทฺธึ อเปกฺขนวเสน ทฺวิธากรณํ โหติเยว. เฉเทติ, เฉทยติ.
โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ;
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฏฺํ วินสฺส อิทํ;
โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ;
จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสาติ.
ฉท อปวารเณ. ฉาเทติ, ฉาทยติ. ฉตฺตํ. ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยติ.
อีที สนฺทีปเน. อีเทติ, อีทยติ. อีการนฺตวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติ.
อทฺท หึสายํ. อทฺเทติ, อทฺทยติ.
วท ภาสายํ. วาเทติ, วาทยติ. วาโท.
ตตฺถ ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ อิเมสํ ‘‘วทตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสเนว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, น เหตุกตฺตุวเสน. ตถา หิ ‘‘สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทติ. โอวเทยฺยานุสาเสยฺย. อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ. อวิสํวาทโก โลกสฺสา’’ติ สุทฺธกตฺตุทีปกปาฬินยา ทิสฺสนฺติ ¶ , สทฺทสตฺเถ จ ‘‘วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ ทิสฺสติ. ตตฺถ วิสํวาเทตีติ มุสา วเทติ, อถ วา วิปฺปลมฺเภติ, วาโทติ วจนํ. ‘‘วาโท ชปฺโป วิตณฺฑา’’ติ เอวํวิธาสุ ตีสุ กถาสุ วาทสงฺขาตา กถา. ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ ทฺเวเยว เหตุกตฺตุปทานิ ภวนฺติ.
ฉที อิจฺฉายํ. อีการนฺโตยํ ธาตุ, ตสฺมา สนิคฺคหีตาคมานิสฺส รูปานิ น ภวนฺติ. ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาเทติ, ฉาทยติ, รุจฺจตีติ อตฺโถ. ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยมานํ ติฏฺติ ฉาเทนฺตํ วา.
วที อภิวาทนถุตีสุ. อยมฺปิ อีการนฺโต ธาตุ, ตสฺมา อิมสฺสปิ สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติ. วาเทติ, วาทยติ, วนฺทติ, โถเมติ วาติ อตฺโถ. อิมานิ อนุปสคฺคานิ รูปานิ. สทฺทสตฺเถปิ จ ‘‘วาทยตี’’ติ อนุปสคฺควนฺทนถุติอตฺถํ ปทํ วุตฺตํ, สาสเน ปน ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ, อภิวาทนํ, ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีนิ โสปสคฺคานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ.
ตตฺถ อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา, โถเมตฺวา วา, อยมสฺมากํ รุจิ. อาคมฏฺกถายํ ปน ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโต, อมฺเหหิ ปน วนฺทนสทฺทํ สทฺทสตฺถนยมคฺคเหตฺวา สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโต. อภิวาทนฺหิ วนฺทนํเยว, น วทาปนํ อภิสทฺเทน สมฺพนฺธิตตฺตา ‘‘อภิวาทนสีลิสฺสา’’ติ เอตฺถ วิย. อิทฺหิ ‘‘อภิวาทาปนสีลิสฺสา’’ติ น วุตฺตํ. ยทิ จ สทฺทสตฺเถ วทาปนมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘วที วทาปนถุตีสู’’ติ นิสฺสนฺเทหวจนํ วตฺตพฺพํ สิยา ¶ , เอวฺจ น วุตฺตํ, เอวํ ปน วุตฺตํ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ, เตน วทาปนมนธิปฺเปตนฺติ ายติ.
อถาปิ สิยา ‘‘กสฺสจิ วุทฺเธน วิสิฏฺํ วทาปนํ อภิวาทน’’นฺติ, เอวมฺปิ นุปปชฺชติ การิตวเสน ธาตุอตฺถสฺส อกเถตพฺพโต. ตถา หิ ‘‘ปจ ปาเก, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ’’ติอาทินา ภาววเสน อตฺถปฺปกาสนมตฺเตเยว ‘‘ปจติ, ปจฺจติ, ปาเจติ. ฉินฺทติ, ฉิชฺชติ, เฉทาเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เจว อกมฺมกานิ จ สการิตานิ จ รูปานิ นิปฺผชฺชนฺติ, น จ ตทตฺถาย วิสุํ วิสุํ ธาตุนิทฺเทโส กริยติ. ตสฺมา ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตฺถ การิตวเสน ธาตุอตฺโถ กถิโตติปิ วตฺตุํ น สกฺกา กฺริยาสภาวตฺตา ธาตูนํ. ยถา ปน ‘‘ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ. ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, ตถา ‘‘วาเทติ, อภิวาเทตี’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ. อโต สทฺทสตฺเถปิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘ตกฺก วิตกฺเก, วที อภิวาทนถุตีสู’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ‘‘ตกฺกยติ, วาทยตี’’ติอาทีนิ อนุปสคฺคานิเยว รูปานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ จ โข สุทฺธกตฺตุปทานิเยว, น เหตุกตฺตุปทานิ, ตสฺมา ‘‘อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตสฺส ‘‘วทาปนถุตีสู’’ติ อตฺโถ นุปปชฺชติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ. อภิวาเทตฺวา, อภิวาทยิตฺวา’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, เณณยมตฺเตน หิ สวิเสสานิ. ยทิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ อตฺโถ สิยา, ‘‘สิรสา อภิวาทยิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สิรสา’’ติ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา วทาปเนน อสมฺพนฺธตฺตา. ยสฺมา วุตฺตํ ตํ ปทํ, เตน ายติ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีสุ วทาปนตฺโถ น อิจฺฉิตพฺโพ, วนฺทนตฺโถ อิจฺฉิตพฺโพ โถมนตฺโถ จ. ยสฺมา ภูวาทิคเณ ‘‘วนฺท อภิวาทานถุตีสู’’ติ อิมสฺส ธาตุสฺส ‘‘วนฺทตี’’ติ ¶ ปทรูปสฺส ‘‘อภิวนฺทติ, โถเมติ จา’’ติ อตฺโถเยว อิจฺฉิตพฺโพ, น วทาปนตฺโถ. ตถา หิ ‘‘วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺต’’นฺติ ปทานมตฺถํ วทนฺเตน ฏีกาจริเยนปิ ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ, โถเมมิ จา’’ติ วนฺทนโถมนตฺโถเยว ทสฺสิโต, น อภิวาทนสทฺทตฺถํ ปฏิจฺจ วทาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ วนฺทนโถมนตฺถาเยว อิจฺฉิตพฺพา, น วทาปนตฺโถ.
อถาปิ สิยา ‘‘วนฺเท’ติ ปเท การิตปจฺจโย นตฺถิ, ‘อภิวาเทตฺวา’ติ อิมสฺมึ ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วทาปนตฺโถ น ลพฺภติ, อิธ ปน ลพฺภตี’’ติ. ตนฺน, ‘‘กโรตี’’ติสุทฺธกตฺตุปทสฺสปิ ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ เหตุกตฺตุปทวเสน วิวรณสฺส วิย ‘‘วนฺเท’’ติ ปทสฺสปิ ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ วิวรณสฺส วตฺตพฺพตฺตา. ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิทฺจ ‘‘วนฺเท’’ติ ปทมิว การิตปจฺจยนฺตํ น โหติ. กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘จินฺเตติ, จินฺตยติ. มนฺเตติ, มนฺตยตี’’ติอาทีนํ จุราทิคณิกานํ สุทฺธกตฺตุปทานํ ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติอาทีนิเยว เหตุกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยทิ เหตุกตฺตุปทํ อธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘อภิวาทาเปตฺวา’’ติ วา ‘‘อภิวาทาปยิตฺวา’’ติ วา วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปเนวํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ การิตปจฺจยนฺตํ น โหตีติ สิทฺธํ.
อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน สาฏฺกถํ วิธุรชาตกปฺปเทสํ วทาม.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ
อยํ ตาว ชาตกปาฬิ. อยํ ปน อฏฺกถาปาโ ‘‘ยฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา ¶ เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เว. ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชตี’’ติ. ตตฺถ ปาฬิยํ อภิวาเทยฺยาติ สุทฺธกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตา. อภิวาทาปเยถ เวติ เหตุกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตา. เอวํ วิภาคํ ปน ตฺวา ปาฬิยา อฏฺฏกถาย จ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ ‘‘นโร ยํ ปุคฺคลํ หนฺตุํ อิจฺเฉยฺย, โส หนฺตา ตํ วชฺฌํ ปุคฺคลํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, โส วา หนฺตา, เตน วชฺเฌน มํ วนฺทาหีติ อตฺตานํ กถํ วนฺทาเปยฺยา’’ติ. เอตฺถ ปน ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติอาทีสุ วิย กรณวเสน ‘‘เตน วชฺเฌนา’’ติ ปทํ โยชิตํ, อตฺโถ ปน ‘‘ตํ วชฺฌ’’นฺติ อุปโยควจนวเสน ทฏฺพฺโพ ทฺวิกมฺมกตฺตา สการิตปจฺจยสฺส สกมฺมกธาตุยาติ. นนุ เอวํ สนฺเต ‘‘อฏฺกถาจริยา ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสนฺติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺทนฺตี’’ติ เตสํ โทโส โหตีติ? น โหติ, สุณาถ อสฺมากํ โสธนํ, ตถา หิ อฏฺกถาจริเยหิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ ธาตุยา อตฺถมคฺคเหตฺวา โวหารวิสเย โกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา สณฺหสุขุมมตฺถํ โสตูนํ โพเธตุํ ‘‘วท วิยตฺติยํ วาจาย’’นฺติ ธาตุเยวตฺถํ คเหตฺวา การิตปจฺจยปริกปฺปเนน การิตตฺถมาทาย ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโตติ น โกจิ เตสํ โทโส. ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, อิทมฺปิ านํ สุขุมํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํ. เอวฺหิ กโรโต ปฺา วฑฺฒตีติ.
ทการนฺตธาตุรูปานิ.
ธการนฺตธาตุ
รนฺธ ¶ ปาเก. สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติ. กากํ โสกาย รนฺเธหิ. รนฺธโก. สูเทน โอทโน รนฺธิยติ. รนฺธิโต. รนฺธนํ. ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติ. รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํ. รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิ.
ธู กมฺปเน. ธาเวติ, ธาวยติ.
คนฺธ สูจเน อทฺทเน จ. สูจนํ. ปกาสนํ. อทฺทนํ ปริปฺลุตา. คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธ.
เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธ. ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธ. คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติ. คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฏฺพฺโพ.
วธ สํยเม. วเธติ, วธยติ.
พุธิ หึสายํ. พุนฺเธติ, พุนฺธยติ. ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติ. ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อฺถา ชาโต. ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิ. อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฏฺิตฺตยฺจ.
วทฺธ เฉทนปูรเณสุ. วทฺเธติ, วทฺธยติ. วทฺธกี. วทฺธกีติ คหการโก.
คทฺธ อภิกงฺขายํ. คทฺเธติ, คทฺธยติ. คทฺโธ. คทฺโธติ คิชฺโฌ. ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํ.
สธุ ¶ ปหํสเน. สเธติ, สธยติ.
วทฺธ ภาสายํ. วทฺเธติ, วทฺธยติ.
อนฺธ ทิฏฺูปสํหาเร. ทิฏฺูปสํหาโร นาม จกฺขุสฺิตาย ทิฏฺิยา อุปสํหาโร อปนยนํ วินาโส วา. จกฺขุ หิ ปสฺสนฺติ เอตายาติ ทิฏฺีติ วุจฺจติ. ยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ ‘‘สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขํ ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺิมณฺฑเล’’ติ วุตฺตํ. ฏีกายมฺปิ จ ‘‘ทิฏฺิมณฺฑเลติ อภิมุขฏฺิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต จกฺขุสฺิตาย ทิฏฺิยา มณฺฑเล’’ติ วุตฺตํ. เอวํภูตาย ทิฏฺิยา อุปสํหาเร อนฺธธาตุ วตฺตติ. อนฺเธติ, อนฺธยติ. จกฺขูนิ อนฺธยึสุ, อนฺโธ. อนฺโธติ อนฺเธตีติ อนฺโธ. ทฺวินฺนํ จกฺขูนํ เอกสฺส วา วเสน นฏฺนยโน, เอวมิธ อนฺธธาตุ วุตฺโต. กจฺจายเน ปน ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ วจเนน อมธาตุสฺส อนฺธาเทสกรณวเสน รูปนิปฺผตฺติ ทสฺสิตา.
พธ พนฺธเน. มิคํ พาเธติ, พาธยติ. พทฺโธ มิโค, พทฺโธสิ มารปาเสน.
ตตฺถ พาเธตีติ พนฺธตีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวํ พาธยตีติ เอตฺถาปิ. ตถา หิ ‘‘วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺติมิจฺฉสี’’ติ เอตฺถ พาเธสีติ พนฺธสีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ. ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พาธ พทฺธาย’’นฺติ พาธธาตุสฺส วเสน ‘‘พาธตี’’ติ กตฺตุปทํ ‘‘พาเธติ, พาธยตี’’ติ เหตุกตฺตุปทํ ภวติ. พทฺโธติ พาธิยเต พนฺธิยเต โสติ พทฺโธ.
ธการนฺตธาตุรูปานิ.
นการนฺตธาตุ
มาน ¶ ปูชายํ เปมเน วีมํสายํ. มาเนติ, มานยติ. มาตา. วิมาเนติ, วิมานยติ, ปฏิมาเนติ, ปฏิมานยติ. มานนา, สมฺมานนา, วิมานนา, วิมานํ, วิมานนํ, มานิโต.
อมานนา ยตฺถ สนฺโต, สนฺตานํ วา วิมานนา;
หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วสตึ วเส.
วีมํสติ, วีมํสา, วีมํสิยตีติ วีมํสิยมาโน. วีมํสนฺโต.
ตตฺถ มาเนตีติ ปูเชติ, อฏฺกถาสุ ปน ‘‘มาเนนฺตี’’ติ เอตสฺมึ าเน อยมตฺโถ ทสฺสิโต ‘‘มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติ. ปูเชนฺตีติ ปจฺจเยหิ ปูเชนฺตี’’ติ. โส เววจนตฺถปฺปกาสนวเสน วุตฺโตติ คเหตพฺโพ. มานนปูชนสทฺทา หิ ปริยายสทฺทตฺตา เววจนสทฺทา เอว. วิมาเนตีติ อวมฺติ. วิมานนฺติ โสภาวิเสสโยคโต วิสิฏฺมานิยตาย วิมานํ, วิเสสโต มาเนตพฺพนฺติ หิ วิมานํ, เทวานํ วสนฏฺานภูตํ พฺยมฺหํ.
มน ถมฺเภ. ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตา. มาเนติ, มานยติ. มาโน.
ถน เทวสทฺเท. เทวสทฺโท เมฆสทฺโท, ถเนติ, ถนยติ.
ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุ.
ถลํ นินฺนฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํ.
ยถา ปาวุสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโก.
อูน ปริหานิยํ. อูเนติ, อูนยติ. อูโน โลโก.
ธน สทฺเท. ธเนติ, ธนยติ, ธนิยฺยติ. ธนิ, ธนํ.
ตตฺถ ¶ ธนีติ สทฺโท. ธนนฺติ สนฺตกํ, ตฺหิ มม อิทนฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺทายิตพฺพนฺติ ธนนฺติ. อยํ ปน ธาตุ อิจฺฉายมฺปิ วตฺตติ. ‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธูรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติ.
เถน โจริเย. โจรสฺส ภาโว โจริยํ. ยถา สูริยํ, ยถา จ ทกฺขิยํ. เถเนติ, เถนยติ. เถโน, เถเนตฺวา.
ตนุ สทฺโทปตาเปสุ. ตาเนติ, ตานยติ. อิธายํ สวุทฺธิกา. ตนาทิคเณ วิตฺถารตฺถวเสน ‘‘ตโนติ, ตนุเต’’ติ อวุทฺธิกา.
ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิ.
ปการนฺตธาตุ
ป โตสนนิสาเนสุ. าเปติ, าปยติ, ปฺาเปติ, ปฺาปยติ, ปฺตฺติ.
เอตฺถ จ นิทฺเทเส ‘‘ปฺาเปตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํ. ตตฺถ ปฺาเปตีติ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานฺจ กโรตีติ อตฺโถ. ปปุพฺโพ นิกฺขิปเน. อาสนํ ปฺาเปติ, ปฺาปยติ. ‘‘อาสนํ ปฺเปตี’’ติ รสฺสตฺตมฺปิ ทิสฺสติ. อมตสฺส ทฺวารํ ปฺเปติ, ปฺา. การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน อาสนํ ปฺปาเปตี’’ติ เอกเมว ปทํ. ตานิ ‘‘ปฺาเปติ, ปฺาปยตี’’ติ รูปานิ ยทา ‘‘า อวโพธเน’’ติ อิมิสฺสา รูปานิ สิยุํ, ตทา ¶ เหตุกตฺตุรูปานิ ภวนฺติ. เอตฺถ ปน สุทฺธกตฺตุรูปานิ ตพฺพาจกตฺตา.
ลป วิยตฺติยํ วาจายํ. ลเปติ, ลปยติ. ลาโป, ลปนํ, อาลาโป, สลฺลาโป, กถาสลฺลาโป, ลปิตํ.
พฺยป ทาเห. ฌาเปติ, ฌาปยติ. ฌตฺโต, ฌานํ.
ตตฺถ ฌตฺโตติ ขุทฺทาปเรโต ปาจนคฺคินา ฌาปิโตติ ฌตฺโต, ‘‘ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา’’ติ จ ปาฬิ. ฌานนฺติ นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ, สวุทฺธิกํ. การิเต ปน – ฌาปาเปติ, ฌาปาปยติ.
รูป รูปกฺริยายํ. รูปกฺริยา นาม ปกาสนกฺริยา. รูเปติ, รูปยติ. รูปํ.
ตตฺถ รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. ทิวาทิคเณ ปนายํ ‘‘รูปํ รุปฺปเน’’ติ ภิชฺชนาทิอตฺถํ คเหตฺวา ิตา.
กปฺป วิธิมฺหิ. วิธิ กฺริยา. สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. กปฺปยติ. โมโร วาสมกปฺปยิ. สีหเสยฺยํ ปกปฺเปนฺตํ, พุทฺธํ วนฺทามิ โคตมํ.
กปฺป วิตกฺเก วิธิมฺหิ เฉทเน จ. กปฺเปติ, กปฺปยติ, โมโร วาสมกปฺปยิ. กปฺปิตมสฺสุ. ปกปฺเปติ, ปกปฺปยติ. สงฺกปฺเปติ, สงฺกปฺปยติ. กปฺโป, สงฺกปฺโป, วิกปฺโป. กปฺปสมโณ อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ กปฺโปติ ปริจฺเฉทวเสน กปฺปิยตีติ กปฺโป. สงฺกปฺโปติ สงฺกปฺปนํ. วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, อตฺถสฺส อเนกนฺติกภาโว. อิธ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ.
กปฺปสทฺโท ¶ อภิสทฺทหนโวหารกาลปฺตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถ. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ โวหาโร. ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ กาโล. ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ ปฺตฺติ. ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ เฉทนํ. ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ วิกปฺโป. ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ เลโส. ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ สมนฺตภาโว.
อถ วา กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฏิภาคปฺตฺติกาลปรมายุโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน เฉทน วินิโยค วินย กฺริยา เลสนฺตร กปฺปตณฺหาทิฏฺิอสงฺขฺเยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก อาคโต. ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ หิ อตฺโถ. ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ ปฏิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยฺหิ ตตฺถ อตฺโถ. ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘เยน ¶ สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ กาเล. ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วาติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ ปรมายุมฺหิ. อายุกปฺโป หิ อิธ ‘‘กปฺโป’’ติ อธิปฺเปโต. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุ’’นฺติอาทีสุ สมณโวหาเร. ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเว. ‘‘สทฺธาสทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถ. ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ เฉทเน. ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ วินิโยเค. ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ วินยกฺริยายํ. ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเส. ‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโ สงฺฆเภทโก, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเป.
‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุรกฺขโรนฺติ,
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย,
ปารงฺคโต น จ ปจฺเจติ ตาที’’ติ
อาทีสุ ตณฺหาทิฏฺีสุ. ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต ทฺเว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฏฺิกปฺโป’’ติ. ‘‘อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป’’ติอาทีสุ อสงฺขฺเยยฺยกปฺเป ¶ . ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติอาทีสุ มหากปฺเป. อิจฺเจวํ –
วิตกฺเก จ วิธาเน จ, ปฏิภาเค ตเถว จ;
ปฺตฺติยํ ตถา กาเล, ปรมายุมฺหิ จ เฉทเน.
สมนฺตภาเว โวหาเร, อภิสทฺทหเนปิ จ;
วินิโยเค จ วินย-กฺริยายํ เลสเกปิ จ.
วิกปฺปนฺตรกปฺเปสุ, ตณฺหาทิฏฺิสฺวสงฺขเย;
กปฺเป จ เอวมาทีสุ, กปฺปสทฺโท ปวตฺตติ.
กปิ คติยํ. กมฺเปติ, กมฺปยติ, คจฺฉตีติ อตฺโถ. อิมานิ จลนตฺเถ ปวตฺตเหตุกตฺตุรูปสทิสานิ ภวนฺติ. จลนตฺเถ หิ ‘‘กมฺป กมฺปเน’’ติ ธาตุยา ‘‘กมฺปตี’’ติ อกมฺมกสุทฺธกตฺตุรูปํ. ‘‘กมฺเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เหตุกตฺตุรูปานิ ‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมา’’ติ อกมฺมกาย ธาตุยา สกมฺมกรูปทสฺสนโต.
ขปิ ขนฺติยํ. ขมฺเปติ, ขมฺปยติ.
ถูป สมุสฺสเย. สมุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธ. ถูเปติ, ถูปยติ. ถูโป, ถูปิกา.
ตป ขเย. ตเปติ, ตปยติ.
อุป ปชฺชเน. อุเปติ, อุปยติ.
จป กกฺกเน. จเปติ, จปยติ.
สุปฺป มาเน. สุปฺเปติ, สุปฺปยติ.
ฑป ฑิป สงฺฆาเต. ฑาเปติ. ฑาปยติ. เฑเปติ, เฑปยติ.
กป ¶ อวกมฺปเน. กเปติ, กปยติ. กปโณ. กปโณติ กรุณายิตพฺโพ. อฺตฺถ ปน ‘‘กปฺปตี’’ติ รูปํ วทนฺติ.
คุป กุป ธูป ภาสายํ. โคเปติ, โคปยติ. โกเปติ, โกปยติ. ธูเปติ, ธูปยติ.
กิป ทุพฺพลฺเล. กิเปติ, กิปยติ.
เขป เปรเณ. เปรณํ จุณฺณิกรณํ, เขเปติ, เขปยติ.
ตป ปีณเน. ตเปติ, ตปยติ.
อาปุ ลมฺพเน. อาเปติ, อาปยติ. อาโป.
ตป ทาเห. ตเปติ, ตปยติ. ตโป, ตาโป. อาตาโป, สนฺตาโป. การิเต – ตาเปติ, ตาปยติ. ตตฺถ ตโปติ อกุสลานํ ตาปนฏฺเน ตโป, สีลํ.
โอปถป ถปเน. โอเปติ, โอปยติ. น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ. ถเปติ, ถปยติ. ถปิโต. ถปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ ววฏฺเปติ. โวฏฺพฺพนํ.
เอตฺถ จ ‘‘วิ อว ถเปติ, วิ อว ถปน’’นฺติ เฉโท. เอตฺถ ปุริเม สรโลโป ถสฺส ตฺตํ วิสทิสภาเวน ทฺวิตฺตฺจ. ปจฺฉิเม ปน สรโลโป, อวสฺส โอการตฺตํ, ถสฺส ตฺตํ, ปสฺส วตฺตํ, วสฺส ทฺวิตฺตํ, วการทฺวยสฺส จ พการทฺวยํ ภวติ. โวฏฺพฺพนนฺติ จ พฺยวตฺถาปกจิตฺตสฺส นามํ. นการโลเป ‘‘โวฏฺพฺพ’’นฺติ อปรมฺปิ รูปํ ภวติ.
มาป มาปเน. ปณฺณสาลํ มาเปติ, มาปยติ. โย ปาณมติมาเปติ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
ยป ยาปเน. ยาปนํ ปวตฺตนํ. เตน โส ตตฺถ ยาเปติ. ยาปยติ. ยาปนา.
ตตฺถ ¶ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติ. ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ.
ปการนฺตธาตุรูปานิ.
ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิ.
พการนฺตธาตุ
สมฺพ สมฺพนฺเธ. สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํ. สมฺเพติ, สมฺพยติ. สมฺพลํ.
สพิ มณฺฑเล. มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตา. รูปํ ตาทิสเมว.
กุพิ อจฺฉาทเน. กุมฺเพติ, กุมฺพยติ.
ลุพิ ทุพิ อทฺทเน. อทฺทนํ หึสา. ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติ. ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติ.
ปุพฺพ นิเกตเน. นิเกตนํ นิวาโส. ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติ.
คพฺพ มาเน. มาโน อหํกาโร. คพฺเพติ, คพฺพยติ. คพฺพนํ, คพฺพิโต. ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติ.
พการนฺตธาตุรูปานิ.
ภการนฺตธาตุ
ภู ปตฺติยํ. ปตฺติ ปาปนํ. สกมฺมิกา ธาตุ. ภาเวติ, ภาวยติ. ปภาเวติ, ปภาวยติ. อิตฺถมฺภูโต. จกฺขุภูโต, าณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต.
ตตฺถ ¶ ภาเวตีติ ปุริโส คจฺฉนฺตํ ปุริสมนุคจฺฉนฺโต ปาปุณาตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสสกฺริยาปเทสุปิ. เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตี’’ติอาทีนิ ยตฺถ สเจ ‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุยา รูปานิ โหนฺติ, ตตฺถ เหตุกตฺตุรูปานิ นาม โหนฺติ. ‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิ. ภาเวตีติ หิ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. อิธ ปน สุทฺธกตฺตุรูปตฺตา ปาปุณาตีติ อตฺโถ. อิตฺถมฺภูโตติ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโต. ‘‘จกฺขุภูโต’’ติอาทีนิ ปน ‘‘ภู สตฺตายํ, ภู ปตฺติย’’นฺติ ทฺวิคณิกานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน อฏฺกถาฏีกานยนิสฺสิตํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสาม อาคมิกานํ โกสลฺลตฺถาย. ตตฺถ จกฺขุภูโตติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเน จกฺขุภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติปิ จกฺขุภูโต. ปฺาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูาเณน ปฺาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโต. วิทิตกรณฏฺเน าณภูโต, อสาธารณํ วา าณํ ภูโต ปตฺโตติ าณภูโต, อวิปรีตสภาวฏฺเน, ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโต. โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนฺสาธารณํ วา ธมฺมํ ภูโต ปตฺโตติ ธมฺมภูโต. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูโต. อถ วา พฺรหฺมํ วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตฺจ สยมฺภูาเณน ภูโต ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโต. เอวํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน วุตฺโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อปรานิ เจตฺถ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ. ‘‘ตาตา มยํ มหลฺลกา สุทฺโธทนมหาราชปุตฺตํ พุทฺธภูตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ จ ‘‘อถ ¶ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สหชาติยํ สมฺภาวึสู’’ติ จาติ. อฺานิปิ ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูโต, เทวภูโต’’ติอาทีนิ โยเชตพฺพานิ. ตถา หิ สํสารโมจกเปตวตฺถุ อฏฺกถายํ ‘‘มนุสฺสภูตาติมนุสฺเสสุ ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตา’’ติ อตฺโถ สํวณฺณิโต.
ภู อวกมฺปเน. อยมฺปิ สกมฺมโก. ภาเวติ, ภาวยติ. มโนภาวนียา ภิกฺขู.
เอตฺถ จ ภาเวตีติ อนุกมฺปติ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา ยํกิฺจิ. มโนภาวนียาติ ‘‘ทีฆายุกา โหนฺตุ ภทนฺตา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวมาทินา ภาเวตพฺพา อนุกมฺปิตพฺพาติ มโนภาวนียา. อฺตฺถ ปน มโนภาวนียาติ มโนวฑฺฒนกาติ อตฺโถ. เยสุ หิ ทิฏฺเสุ มโน วฑฺฒติ, ‘‘เต มโนภาวนียา’’ติ วุจฺจนฺติ.
ลภ อาภณฺฑเน. ลเภติ, ลภยติ.
ชภิ นาสเน. ชมฺเภติ, ชมฺภยติ.
ลาภ เปสเน. ลาเภติ, ลาภยติ. ‘‘ลภ ลาเภติ ธาตุสฺส รูปานิ เจ, การิตรูปานิ ภวนฺติ.
ทภี ภเย. อีการนฺตายํ ธาตุ, เตน สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติ. ทเภติ, ทภยติ.
ทูภ สนฺถมฺเภ. ทูเภติ, ทูภยติ.
วมฺภ วิทฺธํสเน. วมฺเภติ, วมฺภยติ. วมฺภนา. ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุํ วมฺเภนฺติ.
ภการนฺตธาตุรูปานิ.
มการนฺตธาตุ
อาเตน ¶ จมุ โธวเน. อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติ. อาจเมติ, อาจมยติ. อาจมนกุมฺภี.
เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฏฺา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํ. ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวา. อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺติ.
กมุ อิจฺฉากนฺตีสุ. กาเมติ, กามยติ. กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํ. อภิกฺกนฺตวณฺณา.
เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโม. กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฏฺพฺพํ. กิเลโส หิ เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ. มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ. โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส เปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติ.
วุตฺตฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –
‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;
กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;
อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;
ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;
กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;
อฺเ ¶ อฺานิปิ วทนฺติ. ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิ. อฏฺกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาริเยว นามานิ อาคตานิ.
อิทานิ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส ภูวาทิคเณ ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’ติ โวหารสีเสน วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อิธ จ ‘‘กมุ อิจฺฉากนฺตีสู’’ติ วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อตฺถุทฺธารํ กถยาม. อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ. ‘‘อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ ขเย ทิสฺสติ. ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ สุนฺทเร.
‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ
อาทีสุ อภิรูเป. ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทีสุ อพฺภนุโมทเน. อิจฺเจวํ –
ขยสฺมึ สุนฺทเร เจว, อโถ อพฺภนุโมทเน;
อภิรูเป อภิกฺกนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ สาสเน.
โถม สิลาฆายํ. สิลาฆา ปสํสา. โถเมติ, โถมยติ. โถมิโต, โถมนา.
ยม อปริเวสเน. ยเมติ, ยมยติ. ยโม.
สม ¶ วิตกฺเก. สาเมติ, สามยติ. สมา. นิสาเมติ, นิสามยติ. นิสามนํ. ปฏิสาเมติ, ปฏิสามยติ. ปฏิสามนํ.
ตตฺถ สมาติ สํวจฺฉโร, โส ‘‘สมา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุจฺจติ. ‘‘โย ยเชถ สตํ สม’’นฺติ เอตฺถ หิ สมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, อุปโยควเสน ปน ‘‘สม’’นฺติ วุตฺโต.
อิมานิ สํวจฺฉรสฺส นามานิ ‘‘สํวจฺฉโร, วจฺฉโร, สมา, หายโน, สรโท, วสฺโส’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. นิสาเมตีติ วิตกฺเกติ อุปธาเรติ. เอตฺถ หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ นิสาเมหีติ วิตกฺเกหิ อุปธาเรหีติ อตฺโถ. ปฏิสาเมตีติ ภณฺฑํ คุตฺตฏฺาเน นิกฺขิปติ.
สม อาโลจเน. อาโลจนํ เปกฺขนํ. สาเมติ, สามยติ. นิสามนํ.
เอตฺถ ปน นิสาเมตีติ เปกฺขติ โอโลเกติ. ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตํ รูปํว ทิสฺสตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ หิ นิสาเมหีติ โอโลเกหีติ อตฺโถ. ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโคติ วจนโต ปน อุปสคฺคโยคโต วา สวเนปิ อยํ วตฺตติ. ตถา หิ ‘‘ตโต กณฺหาชินายาปิ, นิสาเมหิ รเถสภา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ นิสาเมหีติ สุโณหีติ อตฺโถ.
อม โรเค. อเมติ, อมยติ. อนฺโธ. พิลงฺกปาโท อนฺธนโข.
ตตฺถ อนฺโธติ นฏฺนยโน วุจฺจติ. อนฺธนโขติ ปูตินโข. อุภยถาปิ สโรคตฺตํ สูจิตํ.
ภาม ¶ โกเธ. ภาเมติ, ภามยติ.
โคม อุปเลปเน. โคเมติ, โคมยติ.
สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเน. สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโค. อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํ. สาเมติ, สามยติ.
สงฺคาม ยุทฺเธ. สงฺคาเมติ, สงฺคามยติ. ทฺเว ราชาโน สงฺคาเมสุํ. สงฺคาโม. อาโต คมุ อีสมธิวาสเน. อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติ. อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาห. สมุทาคมนํ, อาคมนํ. อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน.
ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติ. สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติ. ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
มการนฺตธาตุรูปานิ.
อิติ จุ ราทิคเณ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิ.
ยการนฺตธาตุ
ยุ ชิคุจฺฉายํ. ยาเวติ, ยาวยติ. ยโว.
พฺยย ขเย. พฺยเยติ, พฺยยยติ. อพฺยยีภาโว.
พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเค. ตาทิสํเยว รูปํ.
ยการนฺตธาตุรูปานิ.
รการนฺตธาตุ
ปร คติยํ. ปเรติ, ปรยติ. เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติ.
คร อุคฺคเม. คเรติ, ครยติ. ครุ.
จร อสํสเย. จเรติ, จรยติ.
ปูริ อปฺปายเน. ปูเรติ, ปูรยติ.
วร อิจฺฉายํ. วเรติ, วรยติ. วโร, วรํ, วรนฺโต. เอเต วรานํ จตุโร วเรมิ. เอตํ สกฺก วรํ วเร.
ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโร. วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถ.
‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;
มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ
ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิย. เอวํ วเรตีติ วรนฺโต. วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิ. การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถ. นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติ.
สร อกฺเขเป. สเรติ, สรยติ. สโร. สโรติ สทฺโท.
สาร ทุพฺพลฺเย. สาเรติ, สารยติ. ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถ.
กุมาร กีฬายํ. กุมาเรติ, กุมารยติ. กุมาโร, กุมารโก. กุมารี, กุมาริกา.
เอตฺถ ¶ กุมารยติ ตตฺถ ตตฺถ กีฬตีติ กุมาโร. โส เอว อติทหรตฺตา กุมารโก. เอส นโย อิตรตฺราปิ.
สูร วีร วิกฺกนฺติยํ. วิกฺกนฺติ วิกฺกมนํ. สูเรติ, สูรยติ. วีเรติ, วีรยติ. สูโร, วีโร. สาสนิเกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ เอวํ ธาตุสภาวานมฺปิ สูรวีรสทฺทานํ นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ, เกวลํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สูโรติ วิสิฏฺอุโร’’ติ จ ‘‘มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต’’ติ จ ‘‘วีโรติ วีริยวา’’ติ จ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํ.
ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํ. กมฺมสมฺปตฺติ นาม กมฺมสฺส ปริสมาปนํ นิฏฺาปนํ. ปาเรติ, ปารยติ. ตีเรติ, ตีรยติ. ปารํ. ตีรํ. วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา. ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา คโต. สนฺตีรณํ, ตีรณปริฺาติ จ อาทีนิ เอตฺถ ทสฺเสตพฺพานิ.
ตตฺถ น ปาเรมีติ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถ.
อีร เขปเน. อีเรติ, อีรยติ.
ชร วโยหานิมฺหิ. ชเรติ, ชรยติ. ชรา. ปาฬิยํ ปน ‘‘ชีรตี’’ติ ปาโ.
วร อาวรเณ. วาเรติ, วารยติ. นิวาเรติ, นิวารยติ. นิวาเรตา. ปริวาเรติ, ปริวารยติ. ปริวาโร. ปวาเรติ, ปวารยติ. ปวารณํ. ปวารณนฺติ นิเสธนํ วา กามฺยทานํ วา.
ธร ธารเณ. ธาเรติ, ธารยติ. อาธาโร, อาธารโก, ธมฺโม อิจฺจาทีนิ.
ตตฺถ ธมฺโมติ อเนกวิเธสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตโร อุปฺปาทิโต สจฺฉิกโต จ จตูสุ อปาเยสุ สํสาเร วา ¶ สตฺเต อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม. อถ วา โสตาปนฺนาทีหิ อริเยหิ ธาริยติ, นุ ปุถุชฺชเนหีติปิ ธมฺโม. จตุภูมิโก ปน สกลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโม. กกฺขฬตฺตาทินา ผุสนาทินา สนฺติอาทินา สกสกภาเวน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ สลฺลกฺขิยตีติปิ ธมฺโม. เตปิฏโก ปน ปาฬิธมฺโม สกตฺถปรตฺถาทิเภเอ อตฺเถ ธาเรตีติ ธมฺโม. เกจิ ตุ วิทู ‘‘ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ธุนาติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม’’ติ ธูธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ, ตํ มคฺคธมฺเม อตีว ยุชฺชติ, ผลนิพฺพานปริยตฺติธมฺเมสุ ปน ปริยาเยน ยุชฺชติ.
ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ เหตุมฺหิ.
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติ
อาทีสุ คุเณ. ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ.
อถ วา ธมฺมสทฺโท สภาวปฺาปฺุปฺตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีวตาวิการคุณปจฺจ- ยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติ. อยฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ สภาเว ทิสฺสติ.
ยสฺเสเต ¶ จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติ
อาทีสุ ปฺายํ.
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติอาทีสุ
ปฺุเ. ‘‘ปฺตฺติธมฺมา, นิรุตฺติธมฺมา, อธิวจนาธมฺมา’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํ. ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ. ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํ. ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ วิกาเร. ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ คุเณ. ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ ปจฺจเย. ‘‘ิตาวสา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเน.
อถ วา ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปฺาปกติปฺุาปตฺติเยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺปฺปโยโค. ตถา หิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ สจฺเจ. ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิ. ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ ปฺายํ. ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ ปกติยํ. ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ เอวมาทีสุ ปฺุเ. ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ¶ อาปตฺติยํ. ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ เยฺเย. เอวํ ธมฺมสทฺทปฺปวตฺติวิสยา วิวิธา อฏฺกถาจริเยหิ ทสฺสิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ยุตฺติวิสยาทโย จ อตฺถา คเหตพฺพา. ตถา หิ ธมฺมสทฺโท –
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;
อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติ
อาทีสุ ยุตฺติยํ วตฺตติ. ‘‘มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติอาทีสุ วิสเย. ‘‘สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน วตฺตติ. ตตฺร ยา นิสฺสตฺตตา, สา เอว นิชฺชีวตา. โย จ เหตุ, โส เอว ปจฺจโย.
อิจฺเจวํ –
ปริยตฺติปจฺจเยสุ, คุเณ นิสฺสตฺตตาย จ;
สภาเว เจว ปฺายํ, ปฺุเ ปฺตฺติยมฺปิ จ.
อาปตฺติยํ วิกาเร จ, ปจฺจยุปฺปนฺนเกปิ จ;
สจฺจสมาธิปกติ-เยฺเยสุ ยุตฺติยมฺปิ จ;
วิสเย เจว นิพฺพาเน, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติ.
เกจิ ปน ธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺติวิสยานํ ทสธาว ปริจฺเฉทํ วทนฺติ.
เยฺยมคฺเค จ นิพฺพาเน, สภาเว อถ ชาติยํ;
มเน วิสยปฺุเสุ, ภาเว ปาวจเนปิ จ;
อิเมสุ ทสสฺวตฺเถสุ, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติ.
ตตฺร อตฺถุทฺธาโรติ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโร.
รการนฺตธาตุรูปานิ.
ลการนฺตธาตุ
ปาล ¶ รกฺขเณ. ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายา. ปาเลติ, ปาลยติ. ปาลโก, พุทฺธปาโล. อมฺพปาลี คณิกา. สโม ภวตุ ปาลินา. ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิ.
เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, ลสฺส ฬตฺตํ. อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. อปโร นโย ปกฏฺานํ อุกฺกฏฺานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิ.
ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;
ทิสฺสเต ปนฺติยฺเจว, อิติ เยฺยํ วิชานตา.
อยฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติ. ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํ. ‘‘ปาฬิยา นิสีทึสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฏิปาฏิยา นิสีทึสูติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิ. ปาฏิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโท.
ติล สิเนหเน. เตเลติ, เตลยติ. เตลํ, ติโล, ติลํ.
ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉ. ติลนฺติ ตปฺผลํ. ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํ. โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติ. ยทิ เอวํ ‘‘สาสปเตล’’นฺติอาทิวจนํ น ยุชฺเชยฺยาติ? โน น ยุชฺชติ, ‘‘ติลสิเนหเน’’ติ เอวํ วุตฺตาย ติลธาตุยา สามฺโต ยสฺส ¶ กสฺสจิ สิเนหสฺส วจนโต. เตน ‘‘สาสปเตลํ, มธุกเตล’’นฺติอาทโย สาสเน ปโยคา ทิสฺสนฺติ. มยํ ปน ติลธาตุวเสน นิปฺผนฺนานํ ติลคจฺฉตปฺผลวาจกานํ ‘‘ติโล, ติล’’นฺติ สทฺทรูปานํ ปกาสนมุเขน ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม, น ปน เตน วจเนน สาสปาทีนํ สิเนหสฺส อเตลตฺตํ วทาม. อถ กิฺจรหีติ เจ? ตทฺธิตวิธาเน วิฺุนํ โกสลฺลตฺถํ ติลสทฺทํ ปฏิจฺจ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม. สิเนหสงฺขาตสฺส สาสปาทีนํ เตลสฺส วจนํ น ชหาม, ตสฺมา อุทาหรณปฺปกาสเน ‘‘ติโล, ติลํ, เตล’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เตลํ, ติโล, ติล’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํ. อิทฺหิ วจนํ เตลสฺส สามฺโต สิเนเห ปวตฺตึ ทีเปติ. เตเนว จ สาสเน ‘‘ติลเตลํ, สาสปเตล’’นฺติอาทินา วิเสสวจนมฺปิ ทิสฺสตีติ นิฏฺเมตฺถาวคนฺตพฺพํ. อปิจ เตลสทฺโท เยภุยฺเยน ติลเตเล วตฺตติ, ยถา มิคสทฺโท หริณมิเคติปิ ทฏฺพฺพํ.
ชล อปวารเณ. ชาเลติ, ชาลยติ. ชาลํ, ชาลา. ชาลนฺติ มจฺฉชาลํ. ชาลาติ อคฺคิชาลา.
ขล โสเจยฺเย. โสเจยฺยํ สุจิภาโว. ขาเลติ, ขาลยติ. ปกฺขาเลติ, ปกฺขาลยติ.
ตล ปติฏฺายํ. ตาเลติ, ตาลยติ. ตาโล, ตลํ.
เอตฺถ ตาโลติ ติณราชรุกฺโข. ตลนฺติ ปาณิตลภูมิตลาทิ. ตฺหิ ตาลยติ ปติฏฺาติ เอตฺถ วตฺถุชาตนฺติ ตลํ.
ตุล อุมฺมาเน. โตเลติ, โตลยติ.
ทุล ¶ อุกฺเขเป. อุกฺเขโป อุทฺธํ ขิปนํ. โทเลติ, โทลยติ. โทลา.
เอตฺถ จ โทลิยติ อุกฺขิปิยติ ยตฺถ นิปนฺโน ทารโก, ยถานิปนฺนโก วาติ โทลา.
วุล นิมฺมชฺชเน. โวเลติ, โวยลติ.
มีล นิมีลเน. มีเลติ, มีลยติ. มีลนํ, อุมฺมีลนํ, นิมีลนํ.
มูล โรหเน. มูเลติ, มูลยติ. มูลํ. เอสา หิ ยทา ปติฏฺายํ วตฺตติ, ตทา ภูวาทิคณิกา, ‘‘มูลตี’’ติ จสฺสา รูปํ.
ตตฺถ มูลนฺติ มูลยติ รูหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํ. อถ วา มูลยติ ฉินฺโนปิ โกจิ เอเตน อจฺฉินฺเนน ปุนเทว รูหตีติ มูลํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห,
ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,
นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ;
มูลสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เหฏฺา ภูวาทิคเณ วุตฺโต.
กล ปิล เขเป. กาเลติ, กาลยติ. กาโล. ปิเลติ, ปิลยติ.
เอตฺถ กาโลติ สมโยปิ มจฺจุปิ. ตตฺร สมโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุํ กาลยติ เขเปติ ทิวเส ทิวเส อปฺปํ อปฺปํ กโรตีติ กาโลติ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;
โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจนึปจี’’ติ.
มจฺจุ ¶ ปน กาลยติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชีวิตํ เขเปติ สมุจฺเฉทวเสน นาเสตีติ กาโลติ วุจฺจติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา ‘‘กาโลติ มจฺจุ. กาลยติ สตฺตานํ ชีวิตํ นาเสตีติ กาโล. กาเลน มจฺจุนา กโต นาสิโตติ กาลกโต’’ติ. ‘‘มรณํ หินฺทํ มจฺจุ มฏฺฏุ จุติ กาโล อนฺตโก นิกฺเขโป’’ติ มรณสฺสาภิธานานิ.
สุลฺล สชฺชเน. สุลฺเลติ, สุลฺลยติ.
อิล เปรเณ. อิเลติ, อิลยติ.
วล ภรเณ. วาเลติ, วาลยติ. วาโล.
ลล อิจฺฉายํ. ลเลติ, ลลยติ.
ทล วิทารเณ. ทาเลติ, ทาลยติ, ปทาเลติ, ปทาลยติ. กุทาโล.
กล คติสงฺขฺยาเนสุ. กาเลติ, กาลยติ. กาโล, กลา. กลาติ อวยโว. สา หิ กาลยิตพฺพา สงฺขายิตพฺพาติ กลา.
สีล อุปธารเณ. อุปธารณํ ภุโส ธารณํ, ปติฏฺาวเสน อาธารภาโว. สีเลติ, สีลยติ. สีลํ, สีลนํ.
เอตฺถ สีลนฺติ สีเลติ อุปธาเรติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินิวารณวเสน ภุโส ธาเรตีติ สีลํ. อถ วาสีลิยติ อุปจาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวา ธาริยตีติ สีลํ. สีลนนฺติ ภูวาทิคเณ อวิปฺปกิณฺณตาสงฺขาตํ สมาธานํ วุจฺจติ. ตตฺถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน อาธารภาวสงฺขาตํ อุปธารณํ วุจฺจติ. เอตฺถ จ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ. อฏฺกถาสุ หิ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ¶ ปติฏฺาวเสน อาธารภาโว อุปธารณ’’นฺติ วุตฺโต.
เวล กาโลปเทเส. เวเลติ, เวลยติ. เวลา. เกจิ ‘‘เวล อิติ ธาตุสทฺโท น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, โปราเณหิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘เวลยตี’’ติ รูปสฺส ทสฺสิตตฺตา.
ปล มูล ลวนปวเนสุ. ลวนํ เฉทนํ, ปวนํ โสธนํ. ปาเลติ, ปาลยติ. ปลํ. ปลํ นาม มานวิเสโส. โลกสฺส วิมตึ ปาเลติ ลุนาติ โสเธติ จาติ ปลํ. มูเลติ, มูลยติ. สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘มูลยติ เกทารํ, มูลยติ ธฺ’’นฺติ ปโยคํ วทนฺติ.
ถูล ปริพฺรูหเน. ปริพฺรูหนํ วฑฺฒนํ. ถูเลติ, ถูลยติ. ถูโล ปุริโส. ถูลา ชเวน หายนฺติ.
ปล คติยํ. ปเลติ, ปลยติ. อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ. ปเลติ รสมาทาย. ยถา สุตฺตคุฬํ ยตฺตเกหิ สุตฺเตหิ เวิตํ, ตตฺตเกหิ เอว ปลยติ.
จิงฺคุล ปริพฺภมเน. จิงฺคุเลติ, จิงฺคุลยติ. จิงฺคุลยิตฺวา. อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลยิตฺวา ภูมิยํ ปปตี’’ติ. ตตฺถ จิงฺคุลยิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวา.
ลการนฺตธาตุรูปานิ.
วการนฺตธาตุ
ทิวุ ปริกูชเน. ปริกูชนํ คชฺชนํ. เทเวติ, เทวยติ. เทโว จ ปริเทวิตฺวา. เทโวติ เมโฆ.
ทิวุ ¶ อทฺทเน. อทฺทนํ คนฺธปิสนนฺติ วทนฺติ. เทเวติ, เทวยติ.
จิว ภาสายํ. จิเวติ, จิวยติ.
วการนฺตธาตุรูปานิ.
สการนฺตธาตุ
ปุส โปสเน. โปเสติ, โปสยติ. อิมานิ รูปานิ กิฺจาปิ ภูวาทิคณิกํ ‘‘โปเสตี’’ติ รูปํ ปฏิจฺจ เหตุกตฺตุรูปานิ วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ ‘‘อฺเปิ เทโว โปเสตี’’ติอาทิกสฺส จุราทิคณิกรูปสฺส ทสฺสนโต สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. อุภินฺนํ ปน การิตฏฺาเน ‘‘โปสาเปติ, โปสาปยตี’’ติ เหตุกตฺตุรูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิ.
เปส ปฏิหรเณ. เปเสติ, เปสยติ.
ปิส พลปาณเนสุ. ปิเสติ, ปิสยติ.
ปสิ นาสเน. ปํเสติ, ปํสยติ.
ชสิ รกฺขเณ. ชํเสติ, ชํสยติ.
สิเลส สิเลสเน. สิเลเสติ, สิเลสยติ. สิเลโส.
ลูส หึสายํ. ลูเสติ, ลูสยติ.
ปุนฺส อภิมทฺทเน. นกาโร นิคฺคหีตตฺถํ. ปุํเสติ, ปุํสยติ. นปุํสโก. ธาตุนการสฺส โลเป ‘‘โปโส’’ อิจฺจปิ รูปํ.
ตตฺถ น ปุํสโกติ อิตฺถิภาวปุมฺภาวรหิโต ปุคฺคโล. โส หิ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํเสติ อภิมทฺทนํ ¶ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโกติ วุจฺจติ. เกจิ ปน ‘‘น ปุมา, น อิตฺถี’’ติ นปุํสโกติ วจนตฺถํ วทนฺติ. ตถา หิ สทฺทสตฺถวิทู ตํ ปุคฺคลํ นปุํสกลิงฺควเสน นปุํสกนฺติ วทนฺติ.
ธูส กนฺติกรเณ. ธูเสติ, ธูสยติ.
รุส โรสเน. โรสนํ โกปกรณํ. โรเสติ, โรสยติ. โรโส. โรโสติ โกโธ.
พฺยุส อุสฺสคฺเค. พฺโยเสติ, พฺโยสยติ.
ชส หึสายํ. ชาเสติ, ชาสยติ.
ทํส ทํสเน. ทํเสติ, ทํสยติ. ทํสโน. ทํสโนติ ทนฺโต. ทํสนฺติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทํสโน.
ทสิ ทสฺสเน จ. จกาโร ทํสนํ อเปกฺขติ. ทํเสติ, ทํสยติ. วิทํเสติ, วิทํสยติ สูริโย อาโลกํ.
ตสฺส สนฺตชฺชเน. ตสฺเสติ, ตสฺสยติ ปุริโส โจเร.
วสฺสุ สตฺติพนฺธเน. สตฺติพนฺธนํ สมตฺถตากรณํ. วสฺเสติ, วสฺสยติ.
ชส ตาฬเน. ตาฬนํ ปหรณํ. ชาเสติ, ชาสยติ.
ปส พนฺธเน. ปาเสติ, ปาสยติ. ปาโส. ปาสนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ ปาโส, สกุณปาสาทิ.
ฆุสิ วิสทฺทเน. วิสทฺทนํ อุคฺโฆสนํ. โฆเสติ, โฆสยติ. โฆโส.
ลส สิลฺยโยเค. สิลฺยโยโค ลาสิยํ นาฏกนาฏนํ เรจกทานํ. ลาเสติ, ลาสยติ. ลาเสนฺโต, ลาเสนฺตี ¶ . อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘วาเทนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, นจฺจนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, ลาเสนฺติยาปิ นจฺจนฺตี’’ติ. ตตฺถ ลาเสนฺตีติ ยา อุปฺลวมานา วิย อุฏฺหิตฺวา ลาสิยนาฏกํ นาเฏนฺติ, เรจกํ เทนฺติ.
ภูส อลงฺกาเร. ภูเสติ, ภูสยติ. วิภูเสติ, วิภูสยติ. ภูสนํ, วิภูสนํ.
วส สิเนหนเฉทาวหรเณสุ. อวหรณํ โจริกาย คหณํ. วาเสติ, วาสยติ. วสา.
ตาส วารเณ. วารณํ นิวารณํ. ตาเสติ, ตาสยติ.
ธส อฺุเฉ. ธาเสติ, ธาสยติ.
ภส คหเณ. ภาเสติ, ภาสยติ.
ปุส ธารเณ. โปเสติ, โปสยติ, อาภรณํ ธาเรตีติ อตฺโถ.
ตุสิ ปิสิ กุสิ ทสิ ภาสายํ. ตุํเสติ, ตุํสยติ. ปึเสติ, ปึสยติ. กุํเสติ, กุํสยติ. ทํเสติ, ทํสยติ.
ขุสิ อกฺโกสเน. ขุํเสติ, ขุํสยติ. ขุํสนา.
คเวส มคฺคเน. คเวเสติ, คเวสยติ. คเวสโก, คเวสิโต, คเวสนา, คเวฏฺิ.
วาส อุปเสวายํ. วาเสติ, วาสยติ. วาโส, อาวาโส.
หิสิ หึสายํ. หึเสติ, หึสยติ.
นิวาส อจฺฉาทเน. วตฺถํ นิวาเสติ, นิวาสยติ. ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา.
อํส ¶ สงฺฆาเต. อํเสติ, อํสยติ. อํโส, อํสา.
เอตฺถ จ อํโสติ โกฏฺาโสปิ ขนฺโธปิ วุจฺจติ. อํสาติ อริสโรโค.
มิส สชฺชเน. เมเสติ, เมสยติ.
รส อสฺสาทเน. รเสติ, รสยติ. รโส. รสิยเต อสฺสาทิยเต ชเนหีติ รโส.
รส สิเนหเน. รเสติ, รสยติ. รโส.
ตตฺถ รเสตีติ สิเนหติ. รโสติ สิเนโห, สิเนหสมฺพนฺโธ สามคฺคิรโสติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย พฺราหฺมณา ภควนฺตํ ‘‘อรสรูโป สมโณ โคตโม’’ติ อโวจุํ.
สิย อสพฺพปฺปโยเค. เสเสติ, เสสยติ. เสโส. วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ สิสธาตุ อติสเย วตฺตติ, วิเสเสติ, วิเสสยติ. วิเสโส, วิสิฏฺโ, วิเสสนํ.
มิสฺส สมฺมิสฺเส. มิสฺเสติ, มิสฺสยติ. สมฺมิสฺเสติ, สมฺมิสฺสยติ. มิสฺโส, มิสฺโส, มิสฺสิโต, สมฺมิสฺสิโต, สมฺมิสฺโส อิจฺจาทีนิ. อลมฺพุสาชาตเก มิสฺสาติ อิตฺถีนํ วตฺตพฺพนามํ, ปุริเสหิ สทฺธึ สมฺมิสฺสนตาย.
ชุส ปริตกฺกเน. โชเสติ, โชสยติ.
มส ปหาสเน. มเสติ, มสยติ.
มริส ติติกฺขายํ. มริเสติ. มริสยติ.
ปิส เปสเน. เปเสติ, เปสยติ. เปสโก, เปสิโต.
ฆุส ¶ สทฺเท. โฆเสติ, โฆสยติ. อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา. โฆโส.
ทิสี อุจฺจารเณ. เทเสติ, เทสยติ. เทสโก, เทเสตา, เทสิโต, เทสนา.
วส อจฺฉาทเน. วาเสติ, วาสยติ. นิวาเสติ, นิวาสยติ. วตฺถํ.
สการนฺตธาตุรูปานิ.
หการนฺตธาตุ
อรห ปูชายํ. อรเหติ, อรหยติ. อรหา, อรหํ. ‘‘อรหา, ขีณาสโว, อเสกฺโข’’ติ อรหโต นามานิ.
สิเนห สิเนหเน. สิเนเหติ, สิเนหยติ.
วรห หึสายํ. วรเหติ, วรหยติ. วราโห.
วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติ. ‘‘เอเณยฺยา จ วราหา จา’’ติ เอตฺถ หิ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ วุตฺโต, ‘‘มหาวราหสฺส…เป… นทีสุ ชคฺคโต’’ติ เอตฺถ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติ.
รห จาเค. รเหติ, รหยติ.
จห ปริกตฺถเน. จเหติ, จหยติ.
มห ปูชายํ. มเหติ, มหยติ. มหิโต ราชา มหาราชา. วิหารมโห, เจติยมโห.
ปิห อิจฺฉายํ. ปิเหติ, ปิหยติ. ปิหา, ปิหาลุ, อปิโห, ปิหนียา วิภูติโย.
กุห ¶ วิมฺหาปเน. กุเหติ, กุหยติ. กุหโก. กุหยติ โลกวิมฺหาปนํ กโรตีติ กุหโก. กุหนา.
สห ปริสหเน. ปริสหนํ ขนฺติ. สเหติ, สหยติ. สหนํ. ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘สหตี’’ติ รูปํ.
ครห วินินฺทเน. ครเหติ, ครหยติ. ครหา. ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ครหตี’’ติ รูปํ.
หการนฺตธาตุรูปานิ.
ฬการนฺตธาตุ
ตฬ ตาฬเน. ตาเฬติ, ตาฬยติ. ปตาเฬติ, ปตาฬยติ. ตาฬํ. ตาฬนฺติ กํสตาฬาทิ.
ตฬ อาฆาเต. ปุพฺเพ วิย รูปานิ.
ขฬ เภเท. ขเฬติ, ขฬยติ.
อิฬ ถวเน. อิเฬติ, อิฬยติ.
ชุฬ เปรเณ. โชเฬติ, โชฬยติ.
ปีฬ อวคาหเน. ปีเฬติ, ปีฬยติ. นิปฺปีเฬติ, นิปฺปีฬยติ. ปีฬนโก, ปีฬิโต, ปีฬา, ปีฬนํ, นิปฺปีฬนโก.
ลฬ อุปเสวายํ. ลาเฬติ, ลาฬยติ. อุปลาเฬติ, อุปลาฬยติ. ภูวาทิคณฏฺาย ปน วิลาสนตฺเถ วตฺตมานาย เอติสฺสา ‘‘ลฬตี’’ติ รูปํ.
สิฬ เสฬเน. เสเฬติ, เสฬยติ. เสเฬนฺโต. เอตฺถ เสเฬตีติ เสฬิตสทฺทํ กโรติ.
อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ.
จุราที ¶ เอตฺตกา ทิฏฺา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวฺเปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโต.
จุรปมุขคโณ เม สาสนตฺถํ ปวุตฺโต,
สุปจุรหิตกาโม ตมฺปิ สิกฺเขยฺย ธีโร;
สุปจุรนยปาเ สตฺถุโน ตฺหิ สิกฺขํ,
ปิยุสมิว มนฺุํ อตฺถสารํ ลเภถ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
จุราทิคณปริทีปโน อฏฺารสโม ปริจฺเฉโท.
๑๙. สพฺพคณวินิจฺฉย
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพคณวินิจฺฉยํ;
โสตูนํ ปฏุภาวตฺถํ, ปรเม ปิฏกตฺตเย.
ปจฺจยาทิวิภาเคหิ, นเยหิ วิวิเธหิ ตํ;
สุขคฺคาหาย โสตูนํ, สุณาถ มม ภาสโต.
ตตฺถ ปโม ภูวาทิคโณ, ทุติโย รุธาทิคโณ, ตติโย ทิวาทิคโณ, จตุตฺโถ สฺวาทิคุโณ, ปฺจโม กิยาทิคโณ, ฉฏฺโ คหาทิคโณ, สตฺตโม ตนาทิคโณ, อฏฺโม จุราทิคโณ, อิมสฺมึ ภควโต ปาวจเน อฏฺวิธา ธาตุคณา ภวนฺติ. เอเตสุ วิกรณปจฺจยวเสน –
ภูวาทิโต อกาโร จ, สานุสาโร รุธาทิโต;
อกาโร เจวิวณฺโณ จ, เอกาโรการเมว จ.
ยปจฺจโย ทิวาทิมฺหา, ณุ ณา อุณา สุวาทิโต;
กฺยาทิโต ปน นาเยว, ปฺปณฺหา ปน คหาทิโต.
โอยิรา ¶ ตุ ตนาทิมฺหา, เณ ณยา จ จุราทิโต;
อคฺคหิตคฺคหเณน, ปจฺจยา ทส ปฺจ จ.
หิยฺยตฺตนี สตฺตมี จ, วตฺตมานา จ ปฺจมี;
จตสฺเสตา ปวุจฺจนฺติ, สพฺพธาตุกนามิกา.
เอเตสุ วิสเยสฺเวว, อกาโร สุทฺธกตฺตริ;
อฺตฺร ข ฉ สาทีหิ, สหาปิ จุปลพฺภติ.
‘‘ภวติ โหติ สมฺโภติ, เชติ ชยติ กียติ;
เฑติ ยาติ อิติ เอติ, อวติ โกติ สงฺกติ.
ภิกฺขติ ปิวติ ปาติ, วเทติ วทติ’’ อิติ;
ภูวาทิธาตุรูปานิ, ภวนฺตีติ ปกาสเย.
รูปํ ‘‘รุนฺธติ รุนฺธีติ, รุนฺเธติ ปุน รุนฺธิติ;
สุมฺโภติ’’จฺจาทีรูปานิ, รุธาทีนฺติ ทีปเย.
‘‘ทิพฺพติ สิพฺพติ เจว, ยุชฺชติ วิชฺชติ ตถา;
ฆายติ หายติ’’จฺจาทิ, รูปมาหุ ทิวาทินํ.
‘‘สุโณติ จ สุณาติ จ, วุโณติ จ วุณาติ จ;
ปาปุณาติ หิโนตี’’ติ, อาทิรูปํ สุวาทินํ.
‘‘กินาติ จ ชินาติ จ, ธุนาติ จ มุนาติ จ;
อสฺนาติ’’จฺจาทิรูปฺจ, กฺยาทีนนฺติ วิภาวเย.
‘‘เฆปฺปติ ปฏิคฺคณฺหาติ, สณฺหฺจ สณฺหโกติ จ;
กณฺหํ ตณฺหา จ ติณฺหุณฺห’’-มิจฺจาทิ จ คหาทินํ.
‘‘ตโนติ จ กโรติ จ, กยิรติ สโนติ จ;
สกฺโกต’ปฺโปติ ปปฺโปติ’’-จฺจาทิรูปํ ตนาทินํ.
‘‘โจเรติ โจรยนฺเต จ, จินฺเตติ จินฺตยนฺติ จ;
มนฺเตติ’’จฺจาทิกฺจาปิ, รูปมาหุ จุราทินํ.
วิกรณวเสเนวํ, รูปเภโท ปกาสิโต;
ธาตูนํ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุโค.
กิริยาย ¶ ธารณโต, ธาตโว เอกธา มตา;
ทฺวิธาปิ จ ปวุจฺจนฺติ, สกมฺมากมฺมโต ปน.
ตตฺถ สกมฺมกา นาม, คมิภกฺขาทยา สิยุํ;
าสาทโย อกมฺมา จ, อุปสคฺคํ วินา วเท;
สกมฺมกกมฺมภูโต, ทิวุ อิจฺจาทโย ปุน;
คเหตฺวาน ติธา โหนฺติ, เอวฺจาปิ วิภาวเย.
สกมฺมเก ทฺวิธา ภิตฺวา, เอกกมฺมทฺวิกมฺมโต;
อกมฺมเกหิ สทฺธึ เต, ติวิธาปิ ภวนฺติ หิ.
อกมฺมกา รุตาเยว, เอกกมฺมา คมาทโย;
โหนฺติ ทฺวิกมฺมกา นาม, ทุหิกรวหาทโย.
สกมฺมากมฺมกตฺตมฺหิ, ธาตูนมุปสคฺคโต;
นิยโม นตฺถิ โส ตสฺมา, น มยา เอตฺถ วุจฺจติ.
เอกฏฺานา คมิจฺจาที, ทฺวิฏฺานา ภูปจาทโย;
ติฏฺานา สฺวาทโย เอวํ, านโตปิ ติธา มตา.
คุปาทโย นิโยเคน, อาขฺยาตตฺเต สวุทฺธิกา;
วจ ตุราทโย น หิ, วุทฺธิกา การิตํ วินา;
ขิ ชิ อิจฺจาทโย ธาตู, สวุทฺธาวุทฺธิกา มตา;
อิติ วุทฺธิวเสนาปิ, ติวิโธ ธาตุสงฺคโห.
อลุตฺตวิกรณา จ, ลุตฺตวิกรณา ตถา;
ลุตฺตาลุตฺตวิกรณา, เอวมฺปิ ติวิธา สิยุํ.
ตตฺราลุตฺตวิกรณา, คมิ รุธิ ทิวาทโย;
ปา ภาทโย ชินิจฺจาที, กมโต อิตเร สิยุํ.
สุทฺธสฺสรา เอกสฺสรา, ตถาเนกสฺสราติ จ;
ติธา ภวนฺติ ยุยาตา-ปาภาลาที กราทโย.
จตุธาทินโย จาปิ, ลพฺภมานวเสน จ;
คเหตพฺโพ นยฺูหิ, ยถาวุตฺตานุสารโต.
ปุน ¶ สุทฺธสฺสรา ธาตู, เอกสฺสรา จ สตฺตธา;
อาอิวณฺณอุวณฺณนฺต-เอโอนฺตวสา มตา.
อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเต-การนฺตานํ วเสน เว;
อเนกสฺสรธาตู จ, สตฺตธาว ปกิตฺติตา.
เอวํ ปนฺนรสธาปิ, ธาตูนมิธ สงฺคโห;
ตปฺปเภทํ ปกาเสยฺยุํ, อิอุอิจฺจาทินา วิทู.
ตตฺร ‘‘อิคติยํ, อิ อชฺฌยเน, อุ สทฺเท’’ อิจฺเจเต สุทฺธสฺสรา ธาตโว. ยา รา ลา อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อาการนฺตา. ขิชินิอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อิการนฺตา. ปีอิจฺจาทโย เอกสฺสรา อีการนฺตา. ขุ ทุ กุ อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อุการนฺตา, ภู หู อิจฺจาทโย เอกสฺสรา อูการนฺตา. เข เช เส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา เอการนฺตา. โส อิจฺจาทโย เอกสฺสรา โอการนฺตา.
กร ปจ สงฺคาม อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อการนฺตา, โอมาอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อาการนฺตา, สกิ อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อิการนฺตา. จกฺขี อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อีการนฺตา. อนฺธุอิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อุการนฺตา. กกฺขู อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา อูการนฺตา. คิเล มิเล อิจฺจาทโย อเนกสฺสรา เอการนฺตาติ เอวํ ปนฺนรสวิเธน ธาตุสงฺคโห.
อถ เตตฺตึสวิเธนปิ ธาตุสงฺคโห ภวติ. กถํ?
ธาตู สุทฺธสฺสรา เจว, ปุน เจกสฺสราปิ จ;
กการนฺตา ขการนฺตา, คนฺตา ฆนฺตา จ ธาตโว.
จการนฺตา ฉการนฺตา, ชนฺตา ฌนฺตา จ นฺตกา;
ฏการนฺตา การนฺตา, ฑนฺตา ฒนฺตา จ ณนฺตกา.
ตนฺตา เจว ตถา ถนฺตา, ทนฺตา ธนฺตา จ นนฺตกา;
ปนฺตา ผนฺตา พการนฺตา, ภนฺตา มนฺตา จ ยนฺตกา.
รนฺตา ¶ ลนฺตา วการนฺตา, สนฺตา หนฺตา จ ฬนฺตกา;
อิติ เตตฺตึสธา เยฺโย, ธาตูนมิธ สงฺคโห.
มเต สตฺถุสฺส ฒณฬา, ปทาทิมฺหิ น ทิสฺสเร;
เตเนกสฺสรธาตูสุ, ฒณฬา น กถียเร.
อิการนฺตติการนฺต-วเสน ตุ ยถารหํ;
นามํ สมฺโภติ ธาตูนํ, อิติปฺปจฺจยโยคโต.
ปจิภิกฺขิฉิทิขาทิ, กโรติ ภวติ คมิ;
คติคจฺฉติโหตีติ, อาทิโวหารมุทฺธเร.
เอวํ เตตฺตึสเภเทหิ คหิเตสุ นิขิเลสุ ธาตูสุ –
สหหึสอีหวสา, สีหสทฺทคตึ วเท;
สหนโต หนนโต, สีโหติ หิ ครู วทุํ.
ตถา หิ สีโห วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ สหติ, ‘‘กึ เม พหูหิ ฆาฏิเตหี’’ติ อตฺตโน โคจรตฺถาย ขุทฺทเก ปาเณ อคณฺหนฺโต, ‘‘มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสี’’ติ อนุทฺทยวเสน สหิตพฺเพ ขุทฺทกสตฺเตปิ สหติ. หึสิตพฺเพ ปน กายูปปนฺเน สูกรมหึสาทโย สตฺเต หึสติ, ตสฺมาปิ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ. ยถา ปน กนฺตนฏฺเน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หึสนฏฺเนปิ สีโหติ เวทิตพฺโพ. อถ วา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริยตฺตา สุฏฺุ อีหตีติ สีโห. วุตฺตฺหิ –
‘‘ยถา สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา’’ติ.
อปโร นโย –
สหนา จ หึสนา จ, ตถา สีฆชวตฺตโต;
สีโห อิจฺจปิ ภาเสยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเน.
วุตฺตฺหิ ¶ สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ‘‘สหรา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห’’ติ.
อิทานิ ตทตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, สีหสทฺโท ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา’’ติอาทีสุ มิคราเช อาคโต. ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ. ‘‘สีโหติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ ตถาคเต. ตตฺถ ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโต.
เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
สีเห ปฺตฺติยฺจาปิ, พุทฺเธ อปฺปฏิปุคฺคเล;
อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, สีหสทฺโท ปวตฺตติ.
รูปิรุปฺปติธาตูหิ, รูปสทฺทคตึ วเท;
‘‘รูปยติ รุปฺปตี’’ติ, วตฺวา นิพฺพจนทฺวยํ.
วุตฺตฺเหตํ ครูหิ ‘‘รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รูปนฺติ เกนฏฺเน รูปํ? รุปฺปนฏฺเนา’’ติ. ภควตา ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘กิฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ, สีเตนปิ รุปฺปตี’’ติ วิตฺถาโร. อตฺถุทฺธาโร ปนสฺส เหฏฺา วุตฺโตว.
ปสวเตมนตฺเถน, ธาตุนา อุทินา ปน;
สมุทฺทสทฺทนิปฺผตฺตึ, วเทยฺย มติมา นโร.
เอตฺถ ¶ หิ สมุทฺโทติ อฏฺหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา สมุทฺทติ อตฺตสนฺนิสฺสิตานํ มจฺฉมกราทีนํ ปีติโสมนสฺสํ ปสวติ ชเนตีติ สมุทฺโท. อยมสฺมากํ ขนฺติ. อฏฺกถาจริยา ปน ‘‘สมุทฺทนฏฺเน สมุทฺโท, กิเลทนฏฺเน เตนมนฏฺเนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วทนฺติ. มิลินฺทปฺเห ปน อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ มิลินฺเทน รฺา ปุฏฺโ อาห ‘‘ยตฺตกํ มหาราช อุทกํ, ตตฺตกํ โลณํ, ยตฺตกํ โลณํ, ตตฺตกํ อุทกํ, อุทกสมตฺตา สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ. ตทา รฺา มิลินฺเทน ‘‘กลฺโลสิ ภนฺเต นาคเสนา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ สมํ อุทเกน โลณํ เอตฺถาติ สมุทฺโทติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘นีโลท’’นฺติอาทีสุ วิย. ตตฺถ ภทนฺตนาคเสนมตฺจ อมฺหากํ มตฺจ ปกติสมุทฺทํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌติ, อฏฺกถาจริยานํ มตมฺปิ ‘‘ตณฺหาสมุทฺโท’’ติ จ ‘‘สมุทฺโทเปโส’’ติ จ อาคตานิ สมุทฺทสริกฺขกานิ จ ตณฺหาจกฺขุโสตาทีนิ สนฺธาย วุตฺตตฺตา น วิรุชฺฌตีติ ทฏฺพฺพํ.
ขาทธาตุวสา จาปิ, ขนุธาตุวเสน วา;
ขนิโต วาปิ ธาตุมฺหา, ธาโต ขํปุพฺพโตปิ วา;
ขนฺธสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, สทฺทกฺขนฺธวิทู วเท.
ตตฺถ ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ ทุกฺขา’’ติ วจนโต สยมฺปิ ทุกฺขธมฺโมเยว สมาโน ชาติชราพฺยาธิมรณทุกฺขาทีหิ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ ขชฺชติ ขาทิยตีติ ขนฺโธ, เตเหว ทุกฺเขหิ ขฺติ อวทาริยตีติปิ ขนฺโธ, ขนิยติ ปริขฺตีติปิ ขนฺโธ, อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตุจฺฉตฺตา ขํ สฺุาการํ ธาเรตีติปิ ขนฺโธ, รูปกฺขนฺธาทิ. อตฺถุทฺธารโต ปน –
ขนฺธสทฺโท ¶ ราสิคุณ-ปณฺณตฺตีสุ จ รูฬฺหิยํ;
โกฏฺาเส เจว อํเส จ, วตฺตตีติ วิภาวเย.
วุตฺตฺเหตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ วิภงฺคฏฺกถายํ – ขนฺธสทฺโท สมฺพหุเลสุ าเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รูฬฺหิยนฺติ. ‘‘เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาสมุทฺเท น สุกรํ อุทกสฺส ปมาณํ คเหตุํ ‘‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานี’ติ วา, อถ โข อสงฺขฺเยยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ หิ ราสิโต ขนฺโธ นาม. น หิ ปริตฺตกํ อุทกํ อุทกกฺขนฺโธติ วุจฺจติ, พหุกเมว วุจฺจติ, ตถา น ปริตฺตกํ รโช รชกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกา คาโว ควกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ พลํ พลกฺขนฺโธ, น อปฺปมตฺตกํ ปฺุํ ปฺุกฺขนฺโธติ วุจฺจติ. พหุกเมว หิ รโช รชกฺขนฺโธ, พหุกา จ ควาทโย ควกฺขนฺโธ, พลกฺขนฺโธ, ปฺุกฺขนฺโธติ วุจฺจนฺติ. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน คุณโต ขนฺโธ นาม. ‘‘อทฺทสา ขา ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติ เอตฺถ ปณฺณตฺติโต ขนฺโธ นาม. ‘‘ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ รูฬฺหีโต ขนฺโธ นาม. สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต. อยฺหิ ขนฺธฏฺโ นาม ปิณฺฑฏฺโ ปูคฏฺโ ฆฏฏฺโ ราสฏฺโ, ตสฺมา ราสิลกฺขณา ขนฺธาติ เวทิตพฺพา. โกฏฺาสฏฺาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โลกสฺมิฺหิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม, ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ ¶ วทนฺติ. อิติ โกฏฺาสลกฺขณา ขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมตฺถ ‘‘รูปกฺขนฺโธติ รูปราสิ รูปโกฏฺาโส, เวทนากฺขนฺโธติ เวทนาราสิ เวทนาโกฏฺาโส’’ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ขนฺเธ ภารํ. ขนฺธโต โอตาเรติ, มหาหนุสภกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ ปน อํโส ‘‘ขนฺโธ’’ติ วุจฺจติ.
อาปุพฺพยตโต จาปิ, อายูปปทโต ปุน;
ตนุโต ตนิโต วาปิ, อายตนรโว คโต.
วุตฺตมฺปิ เจตํ – อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. จกฺขุ รูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทิกิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ วายมนฺตีติ วา วุตฺตํ โหติ. เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตนนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺติ, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิติ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ.
อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ‘‘โลเก อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ. ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร, สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ สโมสรณฏฺานํ ¶ . ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทโส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ การณํ.
จกฺขุอาทีสุ จาปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฏฺานํ. จกฺขาทีสุ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย จ เนสํ อากโร. จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺานํ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต. จกฺขาทโย จ เนสํ สฺชาติเทโส ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต, จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ เตสํ อภาเว อภาวโต. อิติ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเนาติ อิเมหิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมา จ เต อายตนฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ. อิจฺเจวํ –
นิวาโส อากโร เจว, ชาติเทโส จ การณํ;
สโมสรณฏฺานฺจ, วุจฺจตา’ยตนํ อิติ;
วิทิวิเทหิ ธาตูหิ, อการปุพฺพเกหิ วา;
อนฺตวิรหิตสทฺทู-ปปเทน ชุนาปิ วา.
อวิชฺชาสทฺทนิปฺผตฺติ, ทีเปตพฺพา สุธีมตา.
เอตฺถ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ, ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺํ, อายตนานํ อายตนฏฺํ, ธาตูนํ สฺุฏฺํ, สจฺจานํ ตถฏฺํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺํ อวิทิตํ กโรตีติ ¶ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา.
ยํ ปน อฏฺกถายํ ‘‘อปิจ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺถารมฺมณปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา นํ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา’’ติ วุตฺตํ, เอตํ น สทฺทตฺถโต วุตฺตํ, อถ โข อวิชฺชาย ฉาทนกิจฺจตฺตา วุตฺตํ. ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ อิทํ วุตฺตํ –
‘‘พฺยฺชนตฺถํ ทสฺเสตฺวา สภาวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘อปิจา’ติอาทิมาห, จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานิ ‘อิทํ วตฺตุ, อิทมารมฺมณ’นฺติ อวิชฺชาย าตุํ น สกฺกาติ อวิชฺชา ตปฺปฏิจฺฉาทิกา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสภาวจฺฉาทนโต เอว อวิชฺชาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวสฺส, ชรามรณาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนภาวสฺส จ ฉาทนโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนฉาทนํ เวทิตพฺพนฺติ. ตตฺถ ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปฺปจฺจยตฺตา อวิชฺชา ‘อวินฺทิยํ วินฺทตี’ติ วุตฺตา, ตถา วิเสสปจฺจโย วินฺทนียสฺส น โหตีติ ‘วินฺทิยํ น วินฺทตี’ติ จ, อตฺตนิสฺสิตานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปวตฺตาปนํ อุปฺปาทนํ อายตนํ, สมฺโมหภาเวเนว อนภิสมยภูตตฺตา ‘อวิทิตํ อฺาตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต ชวาเปตี’ติ วณฺณาคมวิปริยายวิการวินาสธาตุอตฺถวิเสสโยเคหิ ปฺจวิธสฺส นิรุตฺติลกฺขณสฺส วเสน ตีสุปิ ปเทสุ อการวิการชกาเร คเหตฺวา อฺเสํ วณฺณานํ โลปํ กตฺวา ชการสฺส จ ทุติยสฺส อาคมํ กตฺวา อวิชฺชาติ วุตฺตา’’ติ.
อรหธาตุโต ¶ เยฺยา, อรหํสทฺทสณฺิติ;
อรารูปปทหน-ธาตุโต วาถวา ปน.
รหโต รหิโต จาปิ, อการปุพฺพโต อิธ;
วุจฺจเต อสฺส นิปฺผตฺติ, อารกาทิรวสฺสิตา.
ตถา หิ อรหนฺติ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสฺจาติ อรหํ. วุตฺตฺจ –
‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ,
ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;
อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก,
ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติ.
ตถา โส กิเลสารโย มคฺเคน หนีติ อรหํ. วุตฺตฺจ –
‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;
ปฺาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติ.
ยฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ปฺุาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา วิภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส โส โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ าณปรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อเร หนีติปิ อรหํ. วุตฺตฺจ –
‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา าณาสินา ยโต;
โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติ.
ตถา อตฺตหิตํ ปรหิตฺจ ปริปูเรตุํ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺเตหิ สาธูหิ ทูรโต รหิตพฺพา ปริจฺจชิตพฺพา ปริหาตพฺพาติ รหา, ราคาทโย ปาปธมฺมา, น สนฺติ เอตสฺส รหาติ ¶ อรหํ. ‘‘อรโห’’ติ วตฺตพฺเพ โอการสฺส สานุสารํ อการาเทสํ กตฺวา ‘‘อรหํ’’นฺติ วุตฺตํ. อาห จ –
‘‘ปาปธมฺมา รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;
เตสํ สุฏฺุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโต’’ติ.
อถ วา ขีณาสเวหิ เสกฺเขหิ กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ จ น รหิตพฺโพ น ปริจฺจชิตพฺโพ, เต จ ภควาติ อรหํ. อาห จ –
‘‘เย จ สจฺฉิกตธมฺมา,
อริยา สุทฺธโคจรา;
น เตหิ รหิโต โหติ,
นาโถ เตนา’รหํ มโต’’ติ.
รโหติ จ คมนํ วุจฺจติ, นตฺถิ เอตสฺส รโห คมนํ คตีสุ ปจฺจาชาตีติ อรหํ. อาห จ –
‘‘รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;
ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโต’’ติ.
ปาสํสตฺตา วา ภควา อรหํ. อกฺขรจินฺตกา หิ ปสํสายํ อรหสทํ วณฺเณนฺติ. ปาสํสภาโว จ ภควโต อนฺสาธารโณ ยถาภุจฺจคุณาธิคโต สเทวเก โลเก สุปฺปติฏฺิโต. อิติ ปาสํสตฺตาปิ ภควา อรหํ. อาห จ –
‘‘คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;
ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโม’’ติ.
อิมานิ ¶ นิพฺพจนานิ ‘‘อรห ปูชายํ, หน หึสายํ, รห จาเค, รหิ คติย’’นฺติ อิเมสํ ธาตูนํ วเสน อิธ วุตฺตานิ กิเลเสหิ อารกตฺตา ‘‘อรห’’นฺติ จ ปาปกรเณ รหาภาวา ‘‘อรห’’นฺติ จ อสปฺปุริสานํ อารกา ทูเรติ ‘‘อรห’’นฺติ จ สปฺปุริสานํ อารกา อาสนฺเนติ ‘‘อรห’’นฺติ จ. นิพฺพจนานิ ปน ธาตุสทฺทนิสฺสิตานิ น โหนฺตีติ อิธ น คหิตานิ. ปสํสา ปน อตฺถโต ปูชา เอวาติ ‘‘อรห ปูชาย’’นฺติ ธาตุสฺส อตฺโถ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อิธ อมฺเหหิ คหิตา, อฏฺกถาจริเยหิ ตุ อรหสทฺทสฺส ลพฺภมานวเสน สพฺเพปิ อตฺถา คหิตา ธาตุนิสฺสิตา จ อธาตุนิสฺสิตา จ. กถํ? –
อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;
หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;
น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตีติ.
ฏีกาจริเยหิปิ ตเถว คหิตา. กถํ? –
อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อารกา จ วิชานตํ;
รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;
ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโนติ.
ยถา ปน อรหํสทฺทสฺส, เอวํ อรหาสทฺทสฺสาปิ นิพฺพจนานิ เวทิตพฺพานิ.
สุปุพฺพคมิโต เจว, สุปุพฺพคทิโตปิ จ;
ธีโร สุคตสทฺทสฺส, นิปฺผตฺตึ สมุทีรเย.
เอตฺถ หิ สุคโตติ โสภนํ คตํ เอตสฺสาติ สุคโต, สุนฺทรํ านํ คโตติ สุคโต, สมฺมา คโตติ สุคโต, สมฺมา จ คทตีติ สุคโตติ ธาตุนิสฺสิตํ อตฺถํ คเหตฺวา สทฺทนิปฺผตฺติ กาตพฺพา. วุตฺตฺหิ อฏฺกถาสุ –
‘‘โสภนคมนตฺตา ¶ , สุนฺทรํ านํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา จ คทตฺตา สุคโต. คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ, ตฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธมนวชฺชํ. กึ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโค, เตเนส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต’’ติอาทิ.
ภคสทฺทูปปทโต, วนุโต วมุโตปิ จ;
ภควาสทฺทนิปฺผตฺตึ, ปวเท อฺถาปิ วา.
อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ภคสงฺขาตา โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติโย วนิ ภชิ เสวีติ ภควา. โสมนสฺสกุมารตฺตภาวาทีสุ จริมตฺตภาเว จ ภคสงฺขาตํ สิรึ อิสฺสริยํ ยสฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควา. อถ วา นกฺขตฺเตหิ สมํ ปวตฺตตฺตา ภคสงฺขาเต สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลเก วมิ, ตนฺนิวาสิตตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ ภควาติ.
ปรธาตุวสา วาปิ, ปรูปปทโตปิ วา;
มุโต ตถา มชโต จ, มยโต มุนโต มิโต.
ปุน มิโตติ เอเตหิ, ธาตูหิ ขลุ สตฺตหิ;
วเท ปรมสทฺทสฺส, นิปฺผตฺตึ ชินสาสเน.
อุตฺตมวาจีปรม-สทฺเทน สห อฏฺหิ;
ปเทหิ ปารมีสทฺทํ, วเท ตทฺธิตปจฺจยึ.
ปารสทฺทูปปทโต, มชโตปิ มุโตถ วา;
มยโต วา มุนโต วา, มิโต วา ปุนปิ มิโต.
เอเตหิ ฉหิ ธาตูหิ, มหาปุริสวาจกํ;
ปารมีสทฺทมีเรนฺติ, ตโต ปารมิตารวํ.
เอตฺถ ¶ ตาว อุตฺตมตฺถวาจกปรมสทฺทวเสน ปารมีนิพฺพจนํ กเถสฺสาม. ตโต ปรธาตุวเสน, ตโต ปรสทฺทูปปทมุธาตาทิวเสน ตโต ปารสทฺทูปปทมชธาตาทิวเสน.
ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมา. มหาโพธิสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยา. อถ วา ปรติ ปาเลติ ปูเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยา. อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคนาติ ปรโม, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ กิเลสมลโตติ ปรโม, ปรํ วา เสฏฺํ นิพฺพานํ มยติ คจฺฉตีติ ปรโม, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน าณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทตีติ ปรโม, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปรโม, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อฺํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หึสตีติ ปรโม, มหาสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยา.
อปโร นโย – ปาเร นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ, สตฺเต จ มชฺเชติ โสเธตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตา. ปาเร นิพฺพาเน สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชอีติ ปารมี, ปารํ วา นิพฺพานํ มยติ คจฺฉติ, สตฺเต จ มาเยติ คเมตีติ ปารมี, มุนาติ วา ปารํ นิพฺพานํ ยาถาวโต, ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปตีติ ปารมี, กิเลสารึ วา สตฺตานํ ปาเร นิพฺพาเน มินาติ หึสตีติ ปารมี, มหาปุริโส, ตสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ปารมิตา, ทานาทิกฺริยาว. อิมินา นเยน ปารมีนํ สทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กรธาตุวสา ¶ วาปิ, กิรธาตุวเสน วา;
กํสทฺทูปปทรุธิ-ธาตุโต วาปิ ทีปเย;
กรุณาสทฺทนิปฺผตฺตึ, มหากรุณสาสเน.
ตตฺถ กรุณาติ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา. กิรติ ปรทุกฺกํ วิกฺขิปตีติ กรุณา. กํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ รุนฺธติ วิพาธติ การุณิกํ น สุขาเปตีติปิ กรุณา.
วิทิวิธวิทธาตุ-วเสน ปริทีปเย;
วิชฺชาสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, สทฺทนิปฺผตฺติโกวิโท.
ตตฺถ วิชฺชาติ วินฺทิยํ กายสุจริตาทึ วินฺทติ ยาถาวโต อุปลภตีติ วิชฺชา. ตโมขนฺธาทิปทาลนฏฺเน วา อตฺตโน ปฏิปกฺขํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตโต เอว อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติปิ วิชฺชา.
เมธธาตุวสา เจว, เมธาธาตูหิ จ ทฺวิธา;
เมธาสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, เมธาวี สมุทีรเย.
ตตฺถ เมธาติ สมฺโมหํ เมธติ หึสตีติ เมธา. ปาปเก วา อกุสเล ธมฺเม เมธติ หึสตีติปิ เมธา. อถ วา –
‘‘ปฺา หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ,
นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สิริฺจาปิ สตฺจ ธมฺโม,
อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺตี’’ติ
วจนโต ปน เมธติ สีเลน สิริยา สตฺจ ธมฺเมหิ สห คจฺฉติ, น เอกิกา หุตฺวา ติฏฺตีติปิ เมธา. อปโร นโย – สุขุมมฺปิ อตฺถํ ธมฺมฺจ ขิปฺปเมว เมติ จ ธาเรติ จาติ เมธา, เอตฺถ เมตีติ คณฺหาตีติ อตฺโถ. ตถา หิ ¶ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา’’ติ.
รนฺชธาตุวสา เจว, ราปุพฺพติรโตปิ จ;
รตฺติสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, สทฺทตฺถฺู วิภาวเย.
รนฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รตฺติ, รา สทฺโท ติยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลติ อตฺโถ.
มา มาเน อิติ โสอนฺต, กมฺมนีติ จุโภหิ ตุ;
ธาตูหิ มาสสทฺทสฺส, นิปฺผตฺตึ สมุทีรเย.
ตถา หิ สตฺตานํ อายุํ มานนฺโต วิย สิยติ อนฺตํ กโรตีติ มาโส, จิตฺตมาสาทโย ทฺวาทส มาสา. เสยฺยถิทํ? จิตฺโต วิสาโข เชฏฺโ อาสาฬฺโห สาวโณ ภทฺโท อสฺสยุโช กตฺติโก มาคสิโร ผุสฺโส มาโฆ ผคฺคุโณติ. ตตฺร จิตฺโต มาโส ‘‘รมฺมโก’’ติ วุจฺจติ. ‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ภทฺโท ปน ‘‘โปฏฺปาโท’’ติ วุจฺจติ.
อถ วา มาโสติ อปรณฺณวิเสสสฺสปิ สุวณฺณมาสสฺสปิ นามํ. ตตฺถ อปรณฺณวิเสโส ยถาปริมิเต กาเล อสิยติ ภกฺขิยตีติ มาโส, อิตโร ปน ‘‘มม อิท’’นฺติ มสิยติ อามสิยติ คณฺหิยตีติ มาโสติ วุจฺจติ.
สํปุพฺพวทจเรหิ, สํวจฺฉรรวสฺส ตุ;
นิปฺผตฺตึ สมุทีเรยฺย, สกฺยสีหสฺส สาสเน.
ตถา หิ ตํ ตํ สตฺตํ ธมฺมปฺปวตฺติฺจ สงฺคมฺม วทนฺโต วิย จรติ ปวตฺตตีติ สํวจฺฉโร.
ภิทิภิกฺขิธาตุวสา ¶ , อถ วา ภยวาจกํ;
ภีสทฺทํ ปุริมํ กตฺวา, อิกฺขธาตุวเสน จ;
ภิกฺขุสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, กถเยยฺย วิจกฺขโณ.
ตถา หิ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุ. ฉินฺนภินฺนปฏธโรติปิ ภิกฺขุ. ภิกฺขนสีโลติปิ ภิกฺขุ. สํสาเร ภยํ อิกฺขติ, อิกฺขนสีโลติ วา ภิกฺขุ.
สทภิทีหิ ธาตูหิ, สพฺภิสทฺทคตึ วเท;
สปฺปุริเส จ นิพฺพาเน, เอส สทฺโท ปวตฺตติ.
อตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – สีทนสภาเว กิเลเส ภินฺทตีติ สพฺภิ, สปฺปุริโส, โย ‘‘อริโย’’ติปิ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติปิ วุจฺจติ. อปิจ สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ เอตฺถาติ สพฺภิ, นิพฺพานํ, ยํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินามํ ลภติ. ตถา หิ สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา นิพฺพานํ อาคมฺม สีทนสภาวา กิเลสา ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺภีติ วุจฺจตี’’ติ.
เอตฺเถตํ วทาม –
‘‘ยสฺมา นิพฺพานมาคม, สํสีทนสภาวิโน;
กฺเลสา ภิชฺชนฺติ ตํ ตสฺมา, สพฺภีติ อมตํ’พฺรวุ’’นฺติ.
พฺรูธาตุสทธาตูหิ, ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ;
คุเณหิ พฺรูหิตา ธีรา, โปราณาจริยา’พฺรวุํ.
ตถา หิ พฺรวนฺตา เอตฺถ สีทนฺตีติ ภิสีติ ภิสิสทฺทสฺส สมฺภวํ โปราณา กถยึสุ.
สุขธาตุวสา จาปิ, สุปุพฺพขาทโตปิ วา;
สุปุพฺพขนุโต วาปิ, สุขสทฺทคตึ วเท.
สุขนฺติ ¶ หิ สุขยตีติ สุขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ ทุกฺขํ ขาทตีติปิ สุขํ. สุฏฺฏุ ทุกฺขํ ขนตีติปิ สุขํ.
ทุกฺขธาตุวสา จาปิ, ทุปุพฺพขาทโตปิ วา;
ทุปุพฺพขนุโต วาปิ, ทุกฺขสทฺทคตึ วเท.
ทุกฺขนฺติ หิ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. ทุฏฺุ สุขํ ขาทตีติปิ ทุกฺขํ. ทุฏฺุ สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํ. อถ วา ทฺวิธา สุขํ ขนตีติปิ ทุกฺขํ.
คนฺธธาตุวสา จาปิ, คมุธาตุวเสน วา;
คมุธาธาตุโต วาปิ, คนฺธสทฺทคตึ วเท.
ตถา หิ คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, อิทํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนํ, วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสฺุํ กโรนฺโต วิย อโหสีติ อตฺโถ. อถ วา คนฺธยติ ฉินฺทติ มนาปคนฺโธ สุคนฺธภาเวน ทุคฺคนฺธํ, อมนาปคนฺโธ จ ทุคฺคนฺธภาเวน สุคนฺธนฺติ คนฺโธ. เอตฺถ ปน คนฺธสทฺทสฺส เฉทนวาจกตฺเต –
‘‘อติชาตํ อนุชาตํ, ปุตฺตมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
อวชาตํ น อิจฺฉนฺติ, โย โหติ กุลคนฺธโน’’ติ
อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํ. วายุนา วา นียมาโน คจฺฉตีติ คนฺโธ. กจฺจายนสฺมิฺหิ ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ ขาทอมคมิอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ยถากฺกมํ ขนฺธ อนฺธคนฺธาเทสา วุตฺตา. อถ วา คจฺฉนฺโต ธริยเต โสติ คนฺโธ. วุตฺตฺเหตํ ภทนฺเตน พุทฺธทตฺตาจริเยน เวยฺยากรเณน นิรุตฺตินยทสฺสินา ‘‘ธริยตีติ คจฺฉนฺโต, คนฺโธ สูจนโตปิ วา’’ติ.
รสธาตุวสา เจว, รมาสธาตุโตปิ จ;
รสสทฺทสฺส นิปฺผตฺตึ, อาหุ ธมฺมรสฺุโน.
รโสติ ¶ หิ รสนฺติ ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโส, รมนฺตา ตํ อสนฺตีติปิ รโส. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รมมานา น’สนฺตีติ รโสติ ปริทีปิโต’’ติ. ตตฺรายมตฺโถ – เทวมนุสฺสาทโย สตฺตา ยสฺมา รมมานา นํ ธมฺมชาตํ อสนฺติ ภกฺขนฺติ, ตสฺมา ตํ ธมฺมชาตํ รโส นามาติ นิรุตฺตฺูหิ ปริทีปิโตติ. ปทจฺเฉโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ –
นํ อสนฺติ น สนฺตีติ, ปทจฺเฉโท สิยา ตหึ;
กมฺมการกภาเวน, อตฺโถ หิ ตตฺถ อิจฺฉิโต.
อิติ วุตฺตานุสาเรน, อวุตฺเตสุ ปเทสุปิ;
ยถารหํ นยฺูหิ, นโย เนยฺโย สุโสภโน.
ธาตุจินฺตาย เย มุตฺตา, อนิปฺผนฺนาติ เต มตา;
เต จาปิ พหโว สนฺติ, ปีตโลหิตกาทโย;
นิปฺผนฺเน อปิ ธาตูหิ, สทฺเท ธคาอิติอาทโย;
อนิปฺผนฺนํว เปกฺขนฺติ, ควาทิวิธิเภทโต.
ตถา หิ ‘‘คจฺฉตีติ โค’’, อิติ วุตฺตปทํ ปุน;
อนิปฺผนฺนํ กริตฺวาน, ‘‘คาโว’’ อิจฺจาทิกํพฺรวุํ.
เอกนฺเตน อนิปฺผนฺนา, สทฺทา วิฑูฑภาทโย;
ธาตุรูปกสทฺทา จ, ‘‘ปพฺพตายติ’’อาทโย.
เสยฺยถิทํ? ‘‘วิฑูฑโภ, ติสฺโส, เยวาปโน, ปีตํ, โลหิตํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ นามิกปทานิ อนิปฺผนฺนานิ ภวนฺติ. ‘‘นีลํ, ปีตํ, เยวาปนโก’’ อิจฺจาทีนิ ปน นีลวณฺเณ ปีตวณฺเณ. เก เร เค สทฺเทติ ธาตุวเสน อาคตตฺตา นีลตีติ นีลํ, ปีตตีติ ปีตํ, เย วา ปน อิติวจเนน ภควตา กิยเต กถิยเตติ เยวาปนโกติ นิพฺพจนมรหนฺตีติ นิปฺผนฺนานีติ วตฺตพฺพานิ. เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ นีลติ ปีตตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เตปิฏเก พุทฺธวจเน น ทิสฺสนฺตี’’ติ? กิฺจาปิ ¶ น ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เอตรหิ อวิชฺชมานา ปุราณภาสา เอสาติ คเหตพฺพานิ. ยถา หิ ‘‘นาถตีติ นาโถ’’ติ เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทํ พุทฺธวจเน น ทิสฺสติ, ตถาปิ นาถ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสเนสูติ ธาตุโน ทิฏฺตฺตา อฏฺกถาจริยา คณฺหึสุเยว, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. น หิ กฺริยาปทปริหีโน ธาตุ วุจฺเจยฺย.
กิฺจ ภิยฺโย – ยถา ‘‘ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติ ชาตกปาฬิยํ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เทวมนุสฺสานํ โวหารปเถ อสฺจรนฺตํ ปุราณภาสาภูตํ ‘‘พฺยาตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘นีลติ, ปีตตี’’ติอาทีหิปิ ปุราณภาสาภูเตหิ กฺริยาปเทหิ ภวิตพฺพํ. ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติ. อยฺหิ ตสฺมึ กาเล โวหาโร, ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิ นาม ปริพฺพาชโก อโหสิ. ยถา ปน วิฑูฑภสทฺทาทโย ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนา นาม วุจฺจนฺติ, ตถา ‘‘ปพฺพตายติ, สมุทฺทายติ, จิจฺจิฏายติ, ธูมายติ, ทุทฺทุภายติ, เมตฺตายติ, กรุณายติ, มมายติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘ฉตฺตียติ, วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, ธนียติ, ปฏียติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ‘‘อติหตฺถยติ, อุปวีณยติ, ทฬฺหยติ, ปมาณยติ, กุสลยติ, วิสุทฺธยติ’’ อิจฺเจวมาทโย จ ธาตุวเสน อนิปฺผนฺนาเยว นาม วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติอาทีสุ สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ ปพฺพตายติ, เอวํ สมุทฺทายติ. สทฺโท จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติ. วตฺถุ ธูมมิว อตฺตานมาจรติ ธูมายติ. สทฺโท ทุทฺทุภอิติ อาจรติ ทุทฺทุภายติ, ภิกฺขุ เมตฺตายติ, ตถา กรุณายติ. ‘‘มม อิท’’นฺติ คณฺหติ มมายติ. อฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรติ ฉตฺตียติ. อปุตฺตํ ¶ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, สิสฺสํ อาจริโย, อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติ. เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ธนียติ, ปฏียติ. หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ. วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ. ทฬฺหํ กโรติ วีริยํ ทฬฺหยติ. ปมาณํ กโรติ ปมาณยติ. กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ. วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติ.
ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติ. ปพฺพตายสิ, ปพฺพตายถ. ปพฺพตายามิ, ปพฺพตายามา’’ติ อิมินา นเยน อฏฺนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํ, เอวํ ‘‘สมุทฺทายติ, ฉตฺตียตี’’ติอาทีสุ. ตตฺร การิตวเสนปิ ‘‘ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายติ, ปุตฺติยนฺตํ ปโยชยติ ปุตฺตียติ’’ อิจฺจาทิ ปทสิทฺธิ ภวติ. อยํ ปน ปทมาลา – ปพฺพตายติ, ปพฺพตายนฺติ. ปพฺพตายสิ. เสสํ โยเชตพฺพํ. อิจฺเจวํ ธาตุวเสน นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนปทานิ วิภาวิตานิ.
อิทานิ ธาตุคณลกฺขณํ, อธาตุลกฺขณํ, การิตปจฺจยโยคํ, สการิเตกกมฺมทฺวิกมฺมติกมฺมปทํ, อูหนียรูปคณํ, ธาตูนํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกปทํ, สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุปทรูปํ, กมฺมภาวปทรูปํ, เอกการิตทฺวิการิตปทํ, อการิตทฺวิกมฺมกปทฺจ สพฺพเมตํ ยถารหํ กถยาม.
ตตฺร สพฺพธาตุกนิสฺสิเต สุทฺธกตฺตุปฺปโยเค สุทฺธสฺสรธาตุโต วา เอกสฺสรโต วา อเนกสฺสรโต วา อปจฺจยสฺส ปรภาโว ภูวาทิคณลกฺขณํ สามฺลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตาเนกสฺสรธาตุโต สห อปจฺจเยน นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตฺจ ภูวาทิคณลกฺขณํ. อากฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อปจฺจเยน สทฺธึนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนํ รุธาทิคณลกฺขณํ สามฺลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ¶ ปน อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ อิวณฺเณกาโรการปจฺจเยหิ สทฺธึ นิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนฺจ นามกตฺเต อนิยตวเสน นิคฺคหีตาคมนมตฺตฺจ รุธาทิคณลกฺขณํ. กตฺตริ ธาตูหิ อาเทสลาภาลาภิโน ยปจฺจยสฺส ปรภาโว ทิวาทิคณลกฺขณํ. กตฺตริ ธาตูหิ ยถารหํ ณุ ณา อุณาปจฺจยานํ ปรภาโว สฺวาทิคณลกฺขณํ. กตฺตริ ธาตูหิ นาปจฺจยสฺส ปรภาโว กิยาทิคณลกฺขณํ. กตฺตริ ธาตูหิ อาขฺยาตตฺเต อปฺปกตรปฺปโยควเสน นามิกตฺเต ปจุรปฺปโยควเสน ปฺปณฺหาปจฺจยานํ ปรภาโว คหาทิคณลกฺขณํ. กตฺตริ ธาตูหิ ยถาสมฺภวํ โอยิรปฺปจฺจยานํ ปรภาโว ตนาทิคณลกฺขณํ. อาขฺยาตตฺเต กตฺตริ ธาตูหิ สพฺพถา เณณยปฺปจฺจยานํ ปรภาโว จุราทิคณลกฺขณํ สามฺลกฺขณวเสน, วิเสสลกฺขณวเสน ปน อาขฺยาตตฺเต อิการนฺตธาตุโต สห เณ ณยปจฺจเยหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตาคมนฺจ นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมนมตฺตฺจ จุราทิคณลกฺขณํ. คณสูจกานํ ปจฺจยานมปรตฺตํ อธาตุลกฺขณํ. อิติ ธาตุคณลกฺขณมธาตุลกฺขณํ วิภาวิตํ.
การิตปจฺจยสฺส โยเค ‘‘เณ ณโย ณาเป ณาปโย จา’’ติ อิเม จตฺตาโร การิตปจฺจยา.
เณ ณยาสุํ อุวณฺณนฺตา,
อาทนฺตา ปจฺฉิมา ทุเว;
เสสโต จตุโรทฺเว วา,
ณโยเยว อธาตุโต.
ตตฺร สาเวติ, สาวยติ. ภาเวติ, ภาวยติ, โอภาเสติ, โอภาสยติ. อิมานิ การิเต อุวณฺณนฺตธาตุรูปานิ.
ทาเปติ ¶ , ทาปยติ. หาเปติ, หาปยติ. นฺหาเปติ, นฺหาปยติ. นหาเปติ, นหาปยติ. อาการนฺตธาตุรูปานิ.
โสเสติ, โสสยติ. โสสาเปติ, โสสาปยติ. โฆสาเปติ, โฆสาปยติ. อการนฺตธาตุรุปานิ.
มคฺโค สํสารโต โลกํ าเปติ, าปยติ. อิธาตุรูปานิ นิคฺคจฺฉาเปตีติ เอเตสมตฺโถ. อิมานิ หิ นิปุพฺพาย อิธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิ. ตถา หิ สุทฺธกตฺตุภาเวน มคฺโค สยํ ายติ, สํสารโต นิคฺคจฺฉตีติ าโยติ วุจฺจติ.
ปาเวติ, ปาวยติ, อุธาตุรูปานิ. วทาเปตีติ เอเตสมตฺโถ. อิมานิ หิ ปปุพฺพาย อุธาตุยา วเสน สมฺภูตานิ เหตุกตฺตุรูปานิ. ตถา หิ ‘‘โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ อาหจฺจภาสิตํ ทิสฺสติ.
เขเปติ, เขปยติ. กงฺเขติ, กงฺขยติ, กงฺขาเปติ, กงฺขาปยติ. อาจิกฺขาเปติ, อาจิกฺขาปยติ. อิวณฺณนฺตธาตุรูปานิ.
ขิเยติ, ขิยยติ. มิลาเยติ, มิลายยติ. เอการนฺตธาตุรูปานิ.
สิเยติ, สิยยติ. โอการนฺตธาตุรูปานิ.
ปพฺพตายายติ, ปุตฺติยายติ. อธาตุนิสฺสิตานิ รูปานิ. อิมินา นเยน เสสานิ อวุตฺตานิปิ รูปานิ สกฺกา วิฺาตุํ วิฺุนา ปาฬินยฺุนาติ วิตฺถาโร น ทสฺสิโต. อิติ การิตปจฺจยโยโค สงฺเขเปน วิภาวิโต.
อิทานิ ¶ สการิเตกกมฺมาทีนิ พฺรูม –
อกมฺมกา เอกกมฺมา, ทฺวิกมฺมา วาปิ โหนฺติ หิ;
การิตปจฺจเย ลทฺเธ, สกมฺมา จ ทฺวิกมฺมกา.
สยํ โสเธติ โส ภูมึ, โสธาเปติ ปเรมหึ;
นรํ กมฺมํ การยติ, วิฺเยฺยํ กมโต อิทํ.
ทฺวิกมฺมิกา สมฺภวนฺติ, ติกมฺมา เอตฺถ ทีปเย;
‘‘อิสฺสโร เสวกํ คามํ, อชํ นาเยติ’’ อิจฺจปิ.
‘‘นโร นเรน วา คามํ, อชํ นาเยติ’’อิจฺจปิ;
กมฺมตฺถทีปกํเยว, กรณํ เอตฺถ อิจฺฉิตํ.
อิติ สการิเตกกมฺมาทีนิ วิภาวิตานิ.
อิทานิ อูหนียรูปคณํ พฺรูม – โหติ, โภติ, สมฺโภติ, อิทํ ภูวาทิรูปํ. สุมฺโภติ, ปริสุมฺโภติ, อิทํ รุธาทิคูปํ. นินฺทติ, วินินฺทติ, พนฺธติ, อิทํ ภูวาทิรูปํ. ฉินฺทติ, ภินฺทติ, รุนฺธติ, อิทํ รุธาทิรูปํ. เทติ, เนติ, วเทติ, อนฺเวติ, อิทํ ภูวาทิรูปํ. รุนฺเธติ, ปฏิรุนฺเธติ, อิทํ รุธาทิรูปํ. พุทฺเธติ, ปลิพุทฺเธติ, อิทํ จุราทิรูปํ. ชยติ, สยติ, ปลายติ, มิลายติ, คายติ, อิทํ ภูวาทิรูปํ. หายติ, สายติ, นฺหายติ, อิทํ ทิวาทิรูปํ. กถยติ, จินฺตยติ, ภาชยติ, อิทํ จุราทิรูปํ. คพฺพติ, ปคพฺพติ, อิทํ ภูวาทิรูปํ. กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, อิทํ ตนาทิรูปํ. หิโนติ, จิโนติ, อิทํ สฺวาทิรูปํ. ตโนติ, สโนติ, กโรติ, อิทํ ตนาทิรูปํ. จินฺเตติ, จินฺตยติ, อิทํ กตฺตุรูปฺเจว เหตุกตฺตุรูปฺจ. กนฺเตติ, กนฺตยติ, อิทํ เหตุกตฺตุรูปเมว. ภกฺเขติ, ภกฺขยติ, วาเทติ, วาทยติ, อิทํ สุทฺธกตฺตุรูปฺเจว เหตุกตฺตุรูปฺจ. มิยฺยตีติ กตฺตุปทฺเจว กมฺมปทฺจ. ภาเวถาติ พหุวจนฺเจว เอกวจนฺจ. สํยมิสฺสนฺติ อนาคตวจนฺเจว อตีตวจนฺจ. อนุสาสตีติ อาขฺยาตฺเจว นามิกฺจ. คจฺฉํ วิธมํ นิกฺขณนฺติ นามิกฺเจว ¶ อาขฺยาตฺจ. เอตฺถ อาขฺยาตตฺเต คจฺฉนฺติ อนาคตวจนํ, วิธมนฺติ อตีตวจนํ, นิขณนฺติ ปริกปฺปวจนํ, สพฺพํ วา เอตํ ปทํ อนาคตาธิวจนนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏเตว. อิมินา นเยน อฺานิปิ อูหนียปทานิ นานปฺปการโต โยเชตพฺพานิ. อิมานิ ปทานิ ทุพฺพิฺเยฺยวิเสสานิ มนฺทพุทฺธีนํ สมฺโมหกรานิ อาจริยปาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา เวทนียานีติ อูหนียรูปคโณ วิภาวิโต.
อิทานิ เอกคณิกาทีนิ วทาม – ธา ธารเณ, ภูวาทิคณิกวเสนายํ เอกคณิกา สกมฺมิกา ธาตุ. ภควา สกลโลกสฺส หิตํ ทธาติ วิทธาติ, ปุริโส อตฺถํ สํวิเธติ, นิธึ นิเธติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตริ ภวนฺติ. ‘‘สํวิธาเปติ, วิธาเปตี’’ติ อิมานิ เหตุกตฺตริ ภวนฺติ. กมฺเม ปน ภาเว จ ‘‘อนุวิธียตี’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. ตถา หิ กมฺเม ‘‘นิธิ นาม นิธียตี’’ติ จ ‘‘ธียติ ธปิยตีติ เธยฺย’’นฺติ จ รูปานิ ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ กมฺเม ‘‘กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยติ, กมฺมานิ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยนฺติ. โภ กมฺม ตฺวํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยสิ, อหํ กมฺมํ สตฺเตหิ อนุวิธิยฺยามี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ภาเว ปน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยติ, สตฺตา ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยนฺติ, โต สตฺต ตฺวํ ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยสี’’ติ โยเชตพฺพํ. อยํ นโย อติวิย สุขุโม ปาฬินยานุกูโล.
นามิกปทตฺเต ‘‘ธาตู’’ติอาทีนิ ภวนฺติ. ตตฺถ ธาตูติ สลกฺขณํ ทธาติ ธาเรตีติ ธาตุ. อฏฺกถาสุ ปน ‘‘สลกฺขณธารณโต ทุกฺขวิธานโต ทุกฺขธานโต จ ธาตู’’ติ วุตฺตํ. ธาตูติ ปถวีธาตาทิธาตุโย. ตตฺถ สลกฺขณธารณโตติ ยถา ติตฺถิยปริกปฺปิโต ปกติ อตฺตาติ เอวมาทิโก สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน สลกฺขณํ สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย ¶ . ทุกฺขวิธานโตติ ทุกฺขสฺส วิทหนโต. เอตา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา ยถา อยโลหาทิธาตุโย อยโลหาทิอเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ. ทุกฺขธานโตติ อนปฺปกสฺส ทุกฺขสฺส วิธานมตฺตโต อวสวตฺตนโต, ตํ วา ทุกฺขํ เอตาหิ การณภูตาหิ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ตถาวิหิตฺจ ตํ เอเตสฺเวว ธียติ ปิยติ, เอวํ ทุกฺขธานโต ธาตุโย. อปิจ นิชฺชีวฏฺโ ธาตโวติ คเหตพฺพํ. ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโยสํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ ชีวสฺาสมูหนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติ. โย ปน ตตฺถ อมฺเหหิ ภาวฏฺาเน ‘‘สตฺโต ทุกฺขํ อนุวิธิยฺยตี’’ติ ติปุริสมณฺฑิโต เอกวจนพหุวจนิโก ปมาวิภตฺติปฺปโยโค วุตฺโต. โส –
‘‘ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;
โปราณํ ปกตึ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติ จ
‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ จ ‘‘เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺตี’’ติ จ อิมาสํ ปาฬีนํ วเสน สารโต ปจฺเจตพฺโพ. ตตฺถ ปณฺฑโว นาม อสฺโส คิริทตฺตนามกสฺส อสฺสโคปกสฺส ปกตึ อนุวิธิยฺยติ อนุกโรตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘อนุวิทธาตี’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยา. ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ปณฺฑเวนา’’ติ ตติยนฺตํ กตฺตุปทํ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวํ อวจเนน ‘‘อนุวิธิยฺยตี’’ติ อิทํ ภาวปทนฺติ สิทฺธํ. น เกนจิ เอตฺถ วตฺตุํ สกฺกา ‘‘ทิวาทิคเณ กตฺตริ วิหิตยปจฺจยสฺส วเสน วุตฺตํ อิทํ รูป’’นฺติ, ธาธาตุยา ทิวาทิคเณ อปฺปวตฺตนโต, เอกนฺตภูวาทิคณิกตฺตา จ. ทุติยปฺปโยเค ปน ยทิ กตฺตุปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธนุเต’’ติ ปาฬิ วตฺตพฺพา สิยา. ยทิ กมฺมปทํ อิจฺฉิตํ สิยา, ‘‘ธาตุยา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา ¶ . เอวํ อวจเนน ‘‘ธนิยฺยตี’’ติ อิทมฺปิ ภาวปทนฺติ สิทฺธํ. เอตฺถ ‘‘ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ, อิจฺฉตีติ อตฺโถ’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ‘‘ธนุ ยาจเน’’ติ ธาตุ เอสา เอกนฺเตน ตนาทิคเณเยว วตฺตติ. ตติยปฺปโยเค ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ ยทิ ภูวาทิคเณ ‘‘หา จาเค’’ติ ธาตุยา รูปํ สิยา, กตฺตริ ‘‘ปชหิสฺสนฺตี’’ติ รูปํ สิยา, ‘‘กสฺมา โน ปชหิสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย. กมฺมปทํ ปน ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติ สิยา. ยสฺมา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ ทิวาทิคเณ ‘‘หา ปริหานิย’’นฺติ ธาตุยา รูปตฺตา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ กตฺตุปทรูปํ สิยา ‘‘อาชฺโ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วฬวา’’ติ อกมฺมกสฺส กตฺตุปทรูปสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘ปหายิสฺสนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปหียิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน ยปจฺจโย ภาเว วตฺตตีติ ายติ.
เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘โส ปหียิสฺสติ. เต สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ. รูปํ วิภวิยฺยติ. อคฺคิชาหิ ปุพฺเพว ภูยเต’ติอาทีสุ ยปจฺจโย กมฺเมเยว วิหิโต, น ภาเว. กมฺมกตฺตุวเสน หิ อิเม ปโยคา ทฏฺพฺพา, สยเมว ปียเต ปานียํ, สยเมว กโฏ กริยเตติ ปโยคา วิยา’’ติ. ตํ น, เอวฺหิ สติ ‘‘ปชหิยิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกธาตุรูปานิ วตฺตพฺพานิ ‘‘ปียเต กริยเต’’ติ รูปานิ วิย. เอตฺถ ปน ภาวฏฺาเน กตฺตุโน ิตภาโว เหฏฺา นานปฺปกาเรน ทสฺสิโตติ น วุตฺโต. เย สทฺทสตฺเถ มตํ คเหตฺวา สาสนิกา ครู ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตฺจ ปมปุริสสฺเสว ‘‘ภูยเต เทวทตฺเตน เทวทตฺเตน สมฺปตฺตึ อนุภวนนฺติ อตฺโถ’’ติ ปโยคฺจ ตทตฺถโยชนฺจ ¶ วทนฺติ. เตสํ ตํ วจนํ ปาฬิยา, อฏฺกถาทีหิ จ น สเมติ, ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยวตฺโถ อายสฺมนฺเตหิ ธาเรตพฺโพ.
ชร โรเค. ชรติ, ชริยฺยติ. ชรวโยหานิยํ. ชีรติ, ชิยฺยติ. อิมา ทฺเวปิ ภูวาทิ คณิกวเสน เอกคณิกา. ตาสํ อยํ สาธารณรูปวิภาวนา. ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชริยฺยตี’’ติอาทิ. ตตฺถ เยน จ ชริยฺยตีติ เยน เตโชคเตน กุปิเตน อยํ กาโย เอกาหิกาทิชรโรเคน ชริยฺยติ ชรติ. อถ วา เยน จ ชริยติ เยน อยํ กาโย ชีรติ อินฺทฺริยเวกลฺยตํ พลกฺขยํ ปลิตวลิตาทิฺจ ปาปุณาติ.
มร ปาณจาเค. ภูวาทิคณิโกยํ อกมฺมโก จ. สตฺโต มรติ, มิยฺยติ. กิฺจาปิ อยํ ธาตุ ‘‘มร ปาณจาเค’’ติ วจนโต สกมฺมโก วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ปุตฺโต มรติ. กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชิยฺยติ จ มิยฺยติ จา’’ติ เอวมาทีนํ กมฺมรหิตปฺปโยคานํ ทสฺสนโต อกมฺมโกเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อตฺถโยชนานเยน ปน มรตีติ ปาณํ จชตีติ กมฺมํ อาเนตฺวา กเถตุํ ลพฺภติ. ‘‘มรติ, มิยตี’’ติ อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ, ‘‘สตฺโต สตฺตํ มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยตี’’ติ อิมานิ การิตปทสงฺขาตานิ เหตุกตฺตุปทานิ. เอตฺถ จ โย อมตํ สตฺตํ มรณํ ปาเปติ, โส วธโก มาเรติ มารยติ มาราเปติ มาราปยตีติ จ วุจฺจติ. สตฺโต สตฺเตหิ มาริยติ มาราปิยตีติ อิมานิ กมฺมปทานิ. ภาวปทมปฺปสิทฺธํ. เอวมฺตฺราปิ ปสิทฺธตา จ อปฺปสิทฺธตา จ อุปปริกฺขิตพฺพา.
ขาท ภกฺขเณ. อยํ ปน ภูวาทิคณิกวเสน เอกคณิโก สกมฺมโก ธาตุ. ขาทติ, สงฺขาทติ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ ¶ . ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ปูวํ ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิ. เอตฺถ จ โย อขาทนฺตํ ขาทนฺตํ วา ขาทาหีติ ปโยเชติ, โส ขาทาปโก ขาเทติ ขาทยติ ขาทาเปติ ขาทาปยตีติ จ วุจฺจติ. ขชฺชติ, สํขชฺชติ, สงฺขาทิยติ. อิมานิ กมฺมปทานิ. อตฺรปนายํ ปาฬิ ‘‘อตีตํ ปาหํ อทฺธานํ รูเปน ขชฺชึ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิ. อหฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคเตนปาหํ รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาเปตรหิ ขชฺชามี’’ติ. ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิมสฺส ธาตุสฺส. ภูวาทิคโณ. อยํ นามธาตุ เอกนฺตรุธาทิคณิโกติ อปฺปสิทฺโธ.
ทิวาทิคเณ ตา ปาลเน. โลกํ ตายติ สนฺตายติ. อิมานิ สกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ. เหตุกตฺตุปทํ ปน กมฺมปทฺจ ภาวปทฺจ อปฺปสิทฺธานิ.
สุธ สํสุทฺธิยํ. จิตฺตํ สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ. อิมานิ อกมฺมกานิ สุทฺธกตฺตุปทานิ. โสเธติ, โสธยติ, โสธาเปติ, โสธาปยติ, อิมานิ เหตุกตฺตุรูปานิ. เอตฺถ จ โย อสุทฺธํ านํ สุทฺธํ กโรติ, โส โสธโก โสเธติ, โสธยตีติ วุจฺจติ, เอส นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ. โย ปน อสุทฺธฏฺานํ สยํ อโสเธตฺวา ‘‘ตฺวํ โสเธหี’’ติ อฺํ ปโยเชติ, โส โสธาปโก โสธาเปติ โสธาปยตีติ วุจฺจติ. เอส นโย อฺตฺราปิ อีทิเสสุ าเนสุ. ตถา หิ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติอาทีสุ อยํ นโย น ลพฺภติ, เอวํ ลพฺภมานนโย จ อลพฺภมานนโย จ สพฺพตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อิมา ปเนตฺถ ปาฬิโย –
‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา’’ติ จ
‘‘มคฺคํ ¶ โสเธมหํ ตทา’’ติ จ. อิมา หิ ปาฬิโย สหตฺถา โสธนํ สนฺธาย วุตฺตา. ‘‘อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ ราชคเห ปพฺภารํ โสธาเปติ เลณํ กตฺตุกาโม’’ติ ปน ปาฬิ, ‘‘กึ ภนฺเต เถโร การาเปตี’’ติ, ‘‘ปพฺภารํ มหาราช โสธาเปมิ เลณํ กตฺตกาโม’’ติ จ ปาฬิ. อิมา ปเรหิ โสธาปนํ สนฺธาย วุตฺตา. ‘‘กสฺส โสธิยติ มคฺโค’’ติ อิทํ กมฺมปทํ, ภาวปทํ ปน อปฺปสิทฺธํ. อิมินา นเยน ยาว จุราทิคณา โยเชตพฺพํ.
ทฺวิคณิกตฺเต สุภ โสเภ. โสภติ วตายํ ปุริโส. สุภ ปหาเร. โย โน คาโวว สุมฺภติ สุมฺโภติ อิจฺจปิ ทิสฺสติ. ‘‘สุมฺโภตี’’ติ จ กจฺจายนมเต รูปํ, อิมานิ กตฺตุปทานิ. นครํ โสเภติ, โสภยติ. ปุริโส ปุริเส โจรํ สุมฺเภติ, สุมฺภยติ, สุมฺภาเปติ, สุมฺภาปยติ. อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิ. กมฺมภาวปทานิ ลพฺภมานาลพฺภมานวเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ. ภูวาทิรุธาทิคณิกรูปานิ.
ปจ ปาเก. ปุริโส ภตฺตํ ปจติ. เนรยิโก นิรเย ปจฺจติ. กมฺมํ ปจฺจติ. ภตฺตํ ปจฺจติ. ปารมิโย ปริปจฺจนฺติ. ผลานิ ปริปจฺจนฺติ, ปกฺกานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. ครโว ปน –
าณยุตฺตวรํ ตตฺถ, ทตฺวา สนฺธึ ติเหตุกํ;
ปจฺฉา ปจฺจติ ปากานํ, ปวตฺเต อฏฺเก ทุเวติ จ –
‘‘อสงฺขารํ สสงฺขาร-วิปากานิ น ปจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปจติปทสฺส ทฺวิคณิกรูปสฺส สกมฺมกตฺตํ อิจฺฉนฺติ. เอวํ ปน สาฏฺกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน กุโต ลพฺภา. เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจติ. ยาว ปาปํ น ปจฺจติ. นิรยมฺหิ ¶ อปจฺจิ โส’’ติ เอวํ อกมฺมกตฺตํเยว ทิสฺสติ. เอตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ ปจ ปาเก’ติ อยํ ธาตุ สกมฺมโก, เตน ‘ปจฺจตี’ติ ปทสฺส ทิวาทิคณิกรูปสฺสปิ สโต สกมฺมกตฺตํ ยุชฺชติ, ตสฺมาเยว ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฏฺเก ทุเว’ติอาทีสุ วุตฺต’’นฺติ. เอตฺถ วุจฺจเต – ยถา ‘‘ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ภิทิ วิทารเณ’’ติ ธาตูนํ รุธาทิคเณ ปวตฺตานํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทติ, ภิตฺตึ ภินฺทตี’’ติ รูปปทานํ สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตานํ เตสํ ธาตูนํ ‘‘อุทกํ ฉิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติ, ยถา ภูวาทิคเณ ปวตฺตสฺส ปจธาตุสฺส ‘‘ภตฺตํ ปจตี’’ติ รูปปทสฺส สกมฺมกตฺเตปิ สติ ทิวาทิคณํ ปตฺตสฺส ‘‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’’ติ รูปปทานิ อกมฺมกานิเยว ภวนฺติ.
อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ยถา ‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ เอตฺถ ‘‘อาสวโต จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ จ ‘อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’ติ จ เอวํ ทิวาทิคณิกสฺส ธาตุสฺส ‘วิมุจฺจึสู’ติ รูปปทสฺส อกมฺมกตฺตฺจ สกมฺมกตฺตฺจ ภวติ, ตถา ‘นิรเย ปจฺจติ, กมฺมานิ วิปจฺจนฺตี’ติ จ อกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพํ. ‘ปจฺจติ ปากานํ ปวตฺเต อฏฺเก ทุเว, อสงฺขารํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจตี’ติ สกมฺมกตฺเตนปิ ภวิตพฺพ’’นฺติ. อกมฺมกตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, น สกมฺมกตฺเตน, ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยคานํ ‘‘อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสู’’ติ ปโยเคน อสมานตฺตา. ตถา เหตฺถ ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ ปทํ กมฺมรหิตกตฺตุวาจกยปจฺจยนฺตมฺปิ ภวติ กตฺตุสหิตกมฺมวาจกยปจฺจยนฺตมฺปิ. ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ อิมสฺส หิ ปทสฺส กมฺมรหิตยปจฺจยวนฺตตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ กรณวจนํ อปาทานการกวาจกํ ภวติ. ‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กตฺตุการกวาจกํ ภวติ. ตถา ‘‘วิมุจฺจึสู’’ติ ปทสฺส กตฺตุสหิตกมฺมวาจกตฺตา ‘‘อาสเวหี’’ติ ¶ กรณวจนํ กตฺตุการกวาจกํ ภวติ. ‘‘จิตฺตานี’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ ปน กมฺมการกวาจกํ ภวติ. อยํ นโย ‘‘ปจฺจติ ปากาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยเคสุ น ลพฺภติ. ตถา หิ ตตฺถ ปจฺจตฺตวจนํ กตฺตารํ วทติ, อุปโยควจนํ กมฺมํ วทตีติ ทฏฺพฺพํ. การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ วา ภตฺตํ ปาเจติ ปาจยติ ปาจาเปติ ปาจาปยตี’’ติ จ, ‘‘อนนฺเต โพธิสมฺภาเร, ปริปาเจสิ นายโก’’ติ ทสฺสนโต ปน ‘‘ปริปาเจติ, ปริปาจยตี’’ติ จ รูปานิ ภวนฺติ. อิมานิ เหตุกตฺตุปทานิ. กมฺเม – ยฺทตฺเตน โอทโน ปจฺจเต, ภาวปทํ อปฺปสิทฺธํ. อิมานิ ภูวาทิทิวาทิคณิกรูปานิ. อิมินา นเยน อฺานิปิ ทฺวิคณิกรูปานิ โยเชตพฺพานิ.
เตคณิกตฺเต สุ ปสเว. เหตุผลํ สวติ, ปสวติ. สุ สวเน. สทฺโธ ธมฺมํ สุโณติ, สุณาติ. สุ หึสายํ. โยโธ ปจฺจามิตฺตํ สุนาติ. อิมานิ ยถากฺกมํ ภูวาทิสฺวาทิกิยาทิคณิกานิ กตฺตุปทานิ. ตถา เหตุนา ผลํ สวิยฺยติ, อุนฺนาทสทฺโท ปถวีอุนฺทฺริยสทฺโท วิย สุยฺยติ. โยเธน ปจฺจมิตฺโต สุนิยฺยติ. อิมานิ กมฺมปทานิ. ภาวปทํ น ลพฺภติ สกมฺมกตฺตา อิเมสํ ธาตูนํ. อิมินา นเยน อฺานิปิ เตคณิกรูปานิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพานิ. อตฺร ปนายํ นยวิภาวนา –
ภฺวาทิรุธาทิกา ธาตู, สฺวาทิทิวาทิกา ตถา;
รุธาทิกทิวาทิฏฺา, ภูวาทิกจุราทิกา.
ภูวาทิกคหาทิฏฺา, ภฺวาทิสฺวาทิกิยาทิกา;
เอวมาทิปฺปเภเทหิ, วิตฺถาเรนฺตุ วิจกฺขณา.
อิจฺเจวํ สงฺเขปโต ยถารหํ เอกคณิกทฺวิคณิกเตคณิกวเสน สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุกมฺมภาวปทานิ จ สการิเตกกมฺมานิ ¶ จ สการิตทฺวิกมฺมานิ จ สการิตติกมฺมานิ จ ทสฺสิตานิ.
อิทานิ เอกการิตทฺวิการิตปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ วทาม. โส อนฺตกมฺมนิ. อรหตฺตมคฺโค มานํ สิยติ, กมฺมํ ปริโยสิยติ. อิมานิ ตาว สุทฺธกตฺตุปทานิ. เอตฺถ มานํ สิยตีติ มานํ สมุจฺฉินฺทติ. กมฺมํ ปริโยสิยตีติ กมฺมํ นิปฺผชฺชติ. ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน หิ อิทํ ปทํ อกมฺมกํ ภวติ, อตฺโถ ปน ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉตี’’ติ สกมฺมกวเสน คเหตพฺโพ. อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ. อิทเมกํ การิตํ เหตุกตฺตุปทํ. เอตฺถ ปน ปริอว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา เอกกมฺมเมว สการิตปทํ ภวติ. อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติ. อิทํ ทฺวิการิตํ เหตุกตฺตุปทํ. เอตฺถ จ ปน ปริ อว อิจฺจุปสคฺควเสน อกมฺมกภูตสฺส โสธาตุสฺส ลทฺธการิตปจฺจยทฺวยตฺตา ทฺวิกมฺมกํ สการิตปทํ ภวติ. ‘‘ปริโยสาวาเปตี’’ติ อิทมฺปิ ปริ อว ปุพฺพสฺมา โสธาตุมฺหา ณาเป ณาเป อิติ ปจฺจยทฺวยํ กตฺวา อวสทฺทสฺโสการฺจ กตฺวา ตโต ยการาคมฺจ อนุพนฺธณการโลปฺจ ปมปจฺจเย ปการสฺส วการฺจ ทฺวีสุ จ าเนสุ ปุพฺพสรโลปํ กตฺวา นิปฺผชฺชตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ ตา ปาฬิโย อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ อาหจฺจเทสิตากาเรน เอกโต กถยาม – ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาวาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เหตุกตฺตุปทํ อาเนตพฺพํ. อตฺตนา วิปฺปกตนฺติ เอตฺถ จ อตฺตนาติ วิปฺปกรณกฺริยาย กตฺตุการกวาจกํ กรณวจนํ. วิปฺปกตนฺติ กมฺมการกวาจกํ ¶ อุปโยควจนํ. อตฺตนา ปริโยสาเปตีติ เอตฺถ ปน อตฺตนาติ อพฺยยปทภูเตน สยํสทฺเทน สมานตฺถํ วิภตฺยนฺตปติรูปกํ อพฺยยปทํ, สยํสทฺทสทิสํ วา ตติยาวิภตฺยนฺตํ อพฺยยปทํ. ตถา หิ ‘‘อตฺตนา ปริโยสาเปตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส ‘‘สยํ ปริโยสาเปตี’’ติ อตฺโถ ภวติ ‘‘อตฺตนา จ ปาณาติปาตี’’ติอาทีสุ วิย. ปเรหิ ปริโยสาวาเปตีติ เอตฺถ ปน ปเรหีติ กมฺมการกวาจกํ กรณวจนนฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘สุนเขหี’’ติ ปทํ วิย. เอตฺถ หิ ยถา ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเข ขาทาเปนฺตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติ, ตถา ‘‘ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเร ชเน ปริโยสาวาเปตี’’ติ อุปโยควเสน อตฺโถ ภวติ. เอวํ อิมสฺมึ อจฺฉริยพฺภุตนยวิจิตฺเต ภควโต ปาวจเน ทฺวิการิตปจฺจยวนฺตมฺปิ ปทมตฺถีติ สารโต ปจฺเจตพฺพํ. อยํ นโย สุขุโม สาสเน อาทรํ กตฺวา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพ. ยสฺส หิ อตฺถาย อิทํ ปกรณํ กริมฺห, น อยํ อตฺตโน มติ, อถ โข ปุพฺพาจริยานํ สนฺติกา ลทฺธตฺตา เตสฺเว มตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ อการิตทฺวิกมฺมิกปทานํ วจโนกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตานิ กถยาม, ตานิ จ โข ธาตุวเสน เอวํ เวทิตพฺพานิ สวินิจฺฉยานิ. เสยฺยถิทํ?
ทุหิกรวหิปุจฺฉิ, ยาจิ ภิกฺขิ จ นิพฺรูติ;
ภณิวทิวจิภาสิ, สาสิทหินาถธาตุ.
รุธิ ชิ จิปภุตีติ, เย เต ทฺวิกมฺมกา ธีรา;
ปวทุมปิ วิยุตฺตา, การิตปฺปจฺจเยหิ จ.
อปาทานาทิเก ปุพฺพ-วิธิมฺหา สหิเม’พฺรวุํ;
อุปโยควจนสฺส, นิมิตฺตนฺติ สนนฺตนา.
เอเต ¶ ทุหาทโย ธาตู, ติกมฺมาปิ ภวนฺติ ตุ;
การิตปฺปจฺจเย ลทฺเธ, อิติ อาจริยา’พฺรวุํ.
ตตฺริมานิ อุทาหรณานิ – ควํ ปโย ทุหติ โคปาลโก. คาวึ ขีรํ ทุหติ โคปาลทารโก. ตตฺถ ปโยติ อุปโยควจนํ, ‘‘ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยโส’’ติ ปทมิว. มโนคณิกสฺส หิ อีทิสมฺปิ อุปโยควจนํ โหติ อฺาทิสมฺปิ. อิสฺสโร โคปาลํ ควํ ปโย ทุหาเปติ. โคปาเลน คาโว ขีรํ ทุหิตา. โคหิ ปโย ทุหตีติ เอตฺถ อปาทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว นตฺถิ. ‘‘วิสาณโต ควํ ทุหํ, ยตฺถ ขีรํ น วินฺทตี’’ติ เอตฺถ ปน อปาทานวิสยตฺเตปิ ควาวยวภูตสฺส วิสาณสฺส วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ควํ ขีรํ ทุหนฺโต’’ติ ทฺวิกมฺมิกภาโว ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. ทุหิโน ปโยโคยํ.
กโรติสฺส ปโยเค กฏฺมงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, สเจ เช สจฺจํ ภณสิ, อทาสึ ตํ กโรมิ. เอตฺถ จ องฺคารํ กโรตีติ ปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํ. กฏฺฺหิ องฺคารภาวสฺส การณํ, องฺคาเร กเต การณภูตสฺส กฏฺสฺส กฏฺภาโว วิคจฺฉติ. กฏกํ กโรตีติ อิทํ อปริจฺจตฺตการณวเสน วุตฺตํ. สุวณฺณฺหิ กฏกภาวสฺส การณํ, กฏเก กเตปิ การกภูตสฺส สุวณฺณสฺส สุวณฺณภาโว น วิคจฺฉติ, อถ โข วิเสสนฺตรุปฺปตฺติภาเวน สมฺปชฺชติ. อทาสึ ตํ กโรมีติ อิทํ ปน านนฺตรทานวเสน วุตฺตํ ‘‘อุปราชํ มหาราชํ กโรมี’’ติ เอตฺถ วิย. ตตฺถ ‘‘อิสฺสโร ปุริเสน ปุริสํ วา กฏฺมงฺคารํ กาเรติ. ตถา สุวณฺณํ กฏกํ กาเรตี’’ติ ติกมฺมิกปฺปโยโคปิ ทฏฺพฺโพ. ตถา ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติ, ‘‘พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต’’ติ ทฺวิกมฺมกปฺปโยโค.
เอตฺเถเก ¶ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ เอตฺถ เอกเมว กมฺมํ ทิสฺสติ, เกนายํ ปโยโค ทฺวิกมฺมิกปฺปโยโค โหตี’’ติ. กิฺจาปิ เอกเมว ทิสฺสติ, ตถาปิ อตฺถโต ทฺเวเยว กมฺมานิ ทิสฺสนฺตีติ คเหตพฺพํ. ตถา หิ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺโต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยตีติ อตฺโถ. เอวํ ปน อตฺเถ คหิเต ‘‘รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสี’’ติอาทีสุปิ ตฺวํ อตฺตโน ราชภาวํ อมฺเหหิ การาเปหิ, อตฺตานํ รชฺเช อภิสิฺจาเปหิ, มยํ ตํ รชฺเช อภิสิฺจิตุกามาติ อตฺโถ สมตฺถิโต ภวติ.
พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ เอตฺถาปิ พฺรหฺมทตฺเต อตฺตโน ราชภาวํ มหาชเนน การยนฺเตติ อตฺโถ ภวติ. สาสนสฺมิฺหิ การิตวิสเย กรณวจนํ อุปโยคตฺถฺเว ทีเปติ, ตสฺมา อตฺถโต ทฺเวเยว กมฺมนิ ทิสฺสนฺตีติ วทาม. อยมตฺโถ อภิธมฺมฏีกายํ จกฺขุนฺทฺริยาทินิพฺพจนตฺถวิภาวนาย ทีเปตพฺโพ. ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุทฺวาเร อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ อตฺโถ. ตฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺตี’’ติ. ยทิ ปน กรธาตุ ทฺวิกมฺมโก, เอวํ สนฺเต ‘‘พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรตี’’ติอาทีสุ ลทฺธการิตปจฺจยตฺตา ‘‘กาเรตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ติกมฺมเกหิเยว ภวิตพฺพนฺติ? น, นิยมาภาวโต, ตาทิสสฺส จ ปโยคสฺส โวหารปเถ อนาคตตฺตา.
กฏฺํ ปุริเสน องฺคารํ กตํ. สุวณฺณํ กมฺมาเรน กฏกํ กตํ, ทาสี สามิเกน อทาสึ กตา, เอวมฺเปตฺถ ทฺวิกมฺมกปฺปโยคา เวทิตพฺพา. สุวณฺเณน กฏกํ กโรตีติ เอตฺถ ¶ หิ วิเสสนตฺเถ ปวตฺตกรณวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมิกภาโว น ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. อยํ นโย อฺตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถาสมฺภวํ เนตพฺโพ. กโรติสฺส ปโยโคยํ.
วหิอาทีนํ ปโยเค ราชปุริสา รถํ คามํ วหนฺติ. อยํ ราชา มํ นามํ ปุจฺฉติ. ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ. อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมตา มหากสฺสเปน วินยํ ปุฏฺโ. เทวทตฺโต ราชานํ กมฺพลํ ยาจติ. เต มํ อสฺเส อยาจิสุํ. ธนํ ตํ ตาต ยาจติ. พฺราหฺมโณ นาคํ มณึ ยาจติ. นาโค มณึ ยาจิโต พฺราหฺมเณน พฺรหฺมุนา อายาจิโต ธมฺมเทสนํ ภควา. ตาปโส กุลํ โภชนํ ภิกฺขติ. อชํ คามํ เนติ. อโช คามํ นีโต. มุตฺโต จมฺเปยฺยโก นาโค, ราชานํ เอตทพฺรวิ.
เอตฺถ ราชานนฺติ มุขฺยโต กมฺมํ วุตฺตํ. เอตนฺติ คุณโต. ตถา ราชานนฺติ อกถิตกมฺมํ วุตฺตํ. เอตนฺติ กถิตกมฺมํ. เอส นโย อฺตฺราปิ อุปปริกฺขิตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺโพ. เอวเมว ‘‘พฺรูหิ ภควา’’ติอาทีสุ สมฺปทานวิสยตฺตา ทฺวิกมฺมกภาโว น ลพฺภติ. ภิกฺขุ มหาราชานํ ธมฺมํ ภณติ. ยํ มํ ภณสิ สารถิ. ยํ มํ วทติ. ภควนฺตํ เอตทโวจ. ปิตา ปุตฺตํ ภาสติ. ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิ. สกฺยา โข ปน อมฺพฏฺ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺติ. ภควา ภิกฺขู ตํ ตํ หิตปฏิปตฺตึ นาถติ. คาโว วชํ รุนฺธติ โคปาลโก. ธุตฺโต ธุตฺตชนํ ธนํ ชินาติ. เอตฺถ จ ‘‘กมนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติ ปุณฺณกชาตกปาฬิ นิทสฺสนํ. ตตฺถายมตฺโถ ‘‘มยํ ชนินฺทา กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตฺนวรํ ชินามา’’ติ. อิฏฺกาโย ปาการํ จิโนติ วฑฺฒกี. อฺานิปิ โยเชตพฺพานิ.
เอตฺถ ¶ เกจิ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘คนฺธกุฏึ ปทกฺขิณํ กโรติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’ติ ปโยเคสุ กึ ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตี’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘คนฺธกุฏึ ปทกฺขิณํ กโรตี’’ติ เอตฺถ น ลพฺภติ คุณคุณีนํ วเสน คหิตตฺตา. ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ เอตฺถาปิ น ลพฺภติ ‘‘สรณํ อิติ คจฺฉามี’’ติ อิติสทฺทโลปวเสน วุตฺตตฺตา. ตถา หิ พุทฺธนฺติ อุปโยควจนํ. สรณนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ. ‘‘พุทฺธํ มม สรณํ ปรายณํ, อฆสฺส ตาตา หิตสฺส จ วิธาตา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ภชามิ เสวามิ พุชฺฌามี’’ติ อตฺโถ. ‘‘อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตู’’ติ เอตฺถ ปน ทฺวิกมฺมกภาโว ลพฺภตีติ วตฺตพฺโพ ‘‘มํ อิโต ปฏฺาย อุปาสกํ ธาเรตู’’ติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘สกฺยา โข ปน อมฺพฏฺ ราชานํ โอกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติ ทหธาตุปฺปโยเคน สมานตฺตา จ, อธิปฺปายตฺถโต ปน ‘‘มํ ‘อุปาสโก เม อย’นฺติ ธาเรตู’’ติ อตฺโถ สมฺภวตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อการิตานิ ทฺวิกมฺมิกธาตุรูปานิ วิภาวิตานิ.
อิจฺเจวมมฺเหหิ อาทิโต ปฏฺาย ภควโต สาสนตฺถํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ ตทนุรูเปหิ นานาปเทหิ นานาอตฺเถหิ นานานเยหิ จ โยเชตฺวา วิภาวิตานิ, เอวํ วิภาเวนฺเตหิปิ อมฺเหหิ ตาสํ สรูปปริจฺเฉโท อตฺถปริจฺเฉโท วา น สกฺกา สพฺพโส วตฺตุํ. ตทุภยฺหิ โก สพฺพโส วตฺตุํ สกฺขิสฺสติ อฺตฺร อาคมาธิคมสมฺปนฺเนหิ ปภินฺนปฏิสมฺภิเทหิ มหาขีณาสเวหิ.
อตฺถาติสยยุตฺตาปิ, ธาตู โหนฺติ ยโต ตโต. ปโยคโตนุคนฺตพฺพา, อเนกตฺถา หิ ธาตโว.
เยเนกตฺถธรา ¶ จรนฺติ วิวิธา นาถสฺส ปาเ วเร,
เตเนกตฺถธราว โหนฺติ สหิตา นานูปสคฺเคหิเว;
ธาตูนํ ปน เตสมตฺถปรมํ ขีณาสเว ปณฺฑิเต,
วชฺเชตฺวา ปฏิสมฺภิทามติยุเต โก สพฺพโส ภณตีติ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิฺูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
สพฺพคณวินิจฺฉโย นาม เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโท
สห รูปวิภาวนาย ธาตุวิภาวนา นิฏฺิตา.
ธาตุมาลา นิฏฺิตา.