📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปทรูปสิทฺธิ
คนฺถารมฺภ
[ก]
วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิตึ ¶ ,
สุพุทฺธสมฺโพธิยุคนฺธโรทิตํ;
ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรํ ชินํ,
สธมฺมสงฺฆํ สิรสา’ภิวนฺทิย.
[ข]
กจฺจายนฺจาจริยํ นมิตฺวา,
นิสฺสาย กจฺจายนวณฺณนาทึ;
พาลปฺปโพธตฺถมุชุํ กริสฺสํ,
พฺยตฺตํ สุกณฺฑํ ปทรูปสิทฺธึ.
๑. สนฺธิกณฺฑ
ตตฺถ ชินสาสนาธิคมสฺส อกฺขรโกสลฺลมูลกตฺตา ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยมิทมุจฺจเต.
โย โกจิ โลกิยโลกุตฺตราทิเภโท วจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สฺายเต. สิถิลธนิตาทิอกฺขรวิปตฺติยฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหติ, ตสฺมา ¶ อกฺขรโกสลฺลํ พหูปการํ พุทฺธวจเนสุ, เอตฺถ ปทานิปิ อกฺขรสนฺนิปาตรูปตฺตา อกฺขเรสฺเวว สงฺคยฺหนฺติ.
ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;
อุปฏฺหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหิ.
สฺาวิธาน
ตตฺถาโท ตาว สทฺทลกฺขเณ โวหารวิฺาปนตฺถํ สฺาวิธานมารภียเต.
อกฺขรา อปิ อาทโย เอกจตฺตาลีสํ, เต จ โข ชินวจนานุรูปา อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เอกจตฺตาลีสมตฺตา วณฺณา ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อา อิ อี อุ อู เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ อกฺขรา.
นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา, อ อาทิ เยสํ เต อาทโย. อการาทีนมนุกฺกโม ปเนส านาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต, ตถา หิ านกรณปฺปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺเต, ตตฺถ ฉ านานิ กณฺตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺนาสิกาวเสน.
ตตฺถ – อวณฺณ กวคฺค หการา กณฺชา.
อิวณฺณ จวคฺค ยการา ตาลุชา. ฏวคฺค รการ ฬการา มุทฺธชา. ตวคฺค ลการ สการา ทนฺตชา. อุวณฺณ ปวคฺคา โอฏฺชา. เอกาโร กณฺตาลุโช. โอกาโร กณฺโฏฺโช.
วกาโร ¶ ทนฺโตฏฺโช.
นิคฺคหีตํ นาสิกฏฺานชํ.
ง ณ น มา สกฏฺานชา, นาสิกฏฺานชา จาติ.
หการํ ปฺจเมเหว, อนฺตฏฺาหิ จ สํยุตํ;
โอรสนฺติ วทนฺเตตฺถ, กณฺชํ ตทสํยุตํ.
กรณํ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหาคฺคํ ทนฺตชานํ, เสสา สกฏฺานกรณา.
ปยตนํ สํวุตาทิกรณวิเสโส. สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการหการานฺจ, ผุฏฺํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺํ ยรลวานนฺติ.
เอวํ านกรณปฺปยตนสุติกาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตา. ตตฺถ –
นิสฺสยาโท สรา วุตฺตา, พฺยฺชนา นิสฺสิตา ตโต;
วคฺเคกชา พหุตฺตาโท, ตโต านลหุกฺกมา.
วุตฺตฺจ –
‘‘ปฺจนฺนํ ปน านานํ, ปฏิปาฏิวสาปิ จ;
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ, วุตฺโต เตสมนุกฺกโม’’ติ.
เอเกนาธิกา จตฺตาลีสํ เอกจตฺตาลีสํ, เอเตน คณนปริจฺเฉเทน –
อธิกกฺขรวนฺตานิ, เอกตาลีสโต อิโต;
น พุทฺธวจนานีติ, ทีเปตาจริยาสโภ.
อปิคฺคหณํ เหฏฺา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถํ.
๓. ตตฺโถทนฺตา ¶ สรา อฏฺ.
ตตฺถ เตสุ อกฺขเรสุ อการาทีสุ โอการนฺตา อฏฺ อกฺขรา สรา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ-อิติ สรา.
โอ อนฺโต เยสํ เต โอทนฺตา, ทกาโร สนฺธิโช, สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สรา, พฺยฺชเน สาเรนฺตีติปิ สรา.
‘‘ตตฺถา’’ติ วตฺตเต.
ตตฺถ อฏฺสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อ อิ อุ-อิติ รสฺสา.
ลหุกา มตฺตา ปมาณํ เยสํ เต ลหุมตฺตา, มตฺตาสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตอกฺขินิมีลนสงฺขาตํ กาลํ วทติ, ตาย มตฺตาย เอกมตฺตา รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยฺชนา. ลหุคฺคหณฺเจตฺถ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตสฺสาปิ คหณตฺถํ. รสฺสกาลโยคโต รสฺสา, รสฺสกาลวนฺโต วา รสฺสา.
สรรสฺสคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเต.
ตตฺถ อฏฺสุ สเรสุ รสฺเสหิ อฺเ ทฺวิมตฺตา ปฺจ สรา ทีฆา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – อา อี อู เอ โอ-อิติ ทีฆา.
อฺคฺคหณํ ทิยฑฺฒมตฺติกานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. ทีฆกาเล นิยุตฺตา, ตพฺพนฺโต วา ทีฆา. กฺวจิ สํโยคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสา อิว วุจฺจนฺเต. ยถา – เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโ, โสตฺถิ. กฺวจีติ กึ? มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน. ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช.
๖. ทุมฺหิ ¶ ครุ.
ทฺวินฺนํ สมูโห ทุ, ตสฺมึ ทุมฺหิ. สํโยคภูเต อกฺขเร ปเร โย ปุพฺโพ รสฺสกฺขโร, โส ครุสฺโ โหติ. ยถา – ทตฺวา, หิตฺวา, ภุตฺวา.
‘‘ครู’’ติ วตฺตเต.
ทีโฆ จ สโร ครุสฺโ โหติ. ยถา – นาวา, นที, วธู, ทฺเว, ตโย. ครุกโต อฺโ ‘‘ลหุโก’’ติ เวทิตพฺโพ.
เปตฺวา อฏฺ สเร เสสา อฑฺฒมตฺตา อกฺขรา กการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตตฺตึส พฺยฺชนา นาม โหนฺติ. วุตฺเตหิ อฺเ เสสา. พฺยฺชียติ เอเตหิ อตฺโถติ พฺยฺชนา. ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ-อิติ พฺยฺชนา. กการาทีสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถ.
‘‘พฺยฺชนา’’ติ วตฺตเต.
เตสํ โข พฺยฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา ปฺจวีสติ พฺยฺชนา ปฺจปฺจวิภาเคน วคฺคา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา – ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม-อิติ วคฺคา.
เต ปน ปมกฺขรวเสน กวคฺคจวคฺคาทิโวหารํ คตา, วคฺโคติ สมูโห, ตตฺถ ปฺจปฺจวิภาเคนาติ วา ปฺจ ปฺจ เอเตสมตฺถีติ ¶ วา ปฺจปฺจโส, โม อนฺโต เยสํ เต มนฺตา.
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, อิติสทฺโท ปนานนฺตรวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, อํอิติ ยํ อการโต ปรํ วุตฺตํ พินฺทุ, ตํ นิคฺคหีตํ นาม โหติ. รสฺสสฺสรํ นิสฺสาย คยฺหติ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา คยฺหตีติ วา นิคฺคหีตํ.
กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนาวิวเฏน ยํ;
วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํ.
อิธ อวุตฺตานํ ปรสมฺานมฺปิ ปโยชเน สติ คหณตฺถํ ปริภาสมาห.
ยา จ ปน ปรสฺมึ สกฺกตคนฺเถ, ปเรสํ วา เวยฺยากรณานํ สมฺา โฆสาโฆสโลปสวณฺณสํโยคลิงฺคาทิกา, ตา ปโยเค สติ เอตฺถาปิ ยุชฺชนฺเต.
ปรสฺมึ, ปเรสํ วา สมฺา ปรสมฺา, เวยฺยากรเณ, เวยฺยากรณมธีตานํ วา สมฺาตฺยตฺโถ. ปยุชฺชนํ ปโยโค, วินิโยโค.
ตตฺถ วคฺคานํ ปมทุติยา, สกาโร จ อโฆสา. วคฺคานํ ตติยจตุตฺถปฺจมา, ย ร ลว ห ฬา จาติ เอกวีสติ โฆสา นาม.
เอตฺถ จ วคฺคานํ ทุติยจตุตฺถา ธนิตาติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร สิถิลาติ. วินาโส โลโป. รสฺสสฺสรา สกทีเฆหิ อฺมฺํ สวณฺณา นาม, เย สรูปาติปิ วุจฺจนฺติ. สรานนฺตริตานิ ¶ พฺยฺชนานิ สํโยโค. ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํ. วิภตฺยนฺตํ ปทํ. อิจฺเจวมาทิ.
อิติ สฺาวิธานํ.
สรสนฺธิวิธาน
อถ สรสนฺธิ วุจฺจเต.
โลก อคฺคปุคฺคโล, ปฺา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนา เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตีธ สราทิสฺายํ สพฺพสนฺธิกรณฏฺาเน พฺยฺชนวิโยชนตฺถํ ปริภาสมาห.
๑๒. ปุพฺพมโธิตมสฺสรํ สเรน วิโยชเย.
สเรนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, สหโยเค วา, สนฺธิตพฺเพ สรสหิตํ ปุพฺพพฺยฺชนํ อนติกฺกมนฺโต อโธิตมสฺสรฺจ กตฺวา สรโต วิโยชเยติ สรโต พฺยฺชนํ วิโยเชตพฺพํ. เอตฺถ จ อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยน ‘‘พฺยฺชน’’นฺติ ลทฺธํ.
สรา โข สพฺเพปิ สเร ปเร ิเต โลปํ ปปฺโปนฺติ. โลโปติ อทสฺสนํ อนุจฺจารณํ. เอตฺถ สราติ การิยีนิทฺเทโส. พหุวจนํ ปเนตฺถ เอเกกสฺมึ สเร ปเร พหูนํ โลปาปนตฺถํ. สเรติ นิมิตฺตนิทฺเทโส, นิมิตฺตสตฺตมี จายํ, นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโต วณฺณกาลพฺยวธาเน สนฺธิการิยํ น โหติ. โลปนฺติ การิยนิทฺเทโส, อิทํ ปน สุตฺตํ ¶ อุปริ ปรโลปวิธานโต ปุพฺพโลปวิธานนฺติ ทฏฺพฺพํ, เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธิ, น ปรสฺส วิธานนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘อสฺสรํ, อโธิต’’นฺติ จ วตฺตเต, สิลิฏฺกถเน ปริภาสมาห.
สรรหิตํ โข พฺยฺชนํ อโธิตํ ปรกฺขรํ นเย ยุตฺเต าเนติ ปรนยนํ กาตพฺพํ. เอตฺถ ยุตฺตคฺคหณํ นิคฺคหีตนิเสธนตฺถํ, เตน ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ ม’’นฺติอาทีสุ ปรนยนสนฺเทโห น โหติ.
โลกคฺคปุคฺคโล, ปฺินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โนเหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนา มตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ.
ยสฺส อิทานิ, สฺา อิติ, ฉายา อิว, กถา เอว กา, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตฺู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโต เอวาตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สเร’’ติ อธิกาโร, อิธ ปน ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ กตฺวา ‘‘สโร, สรมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตมาเน –
อสมานรูปมฺหา สรมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. สมานํ รูปํ อสฺสาติ สรูโป, น สรูโป อสรูโป, อสวณฺโณ ¶ . ยสฺมา ปน มริยาทายํ, อภิวิธิมฺหิ จ วตฺตมาโน อาอุปสคฺโค วิย วาสทฺโท ทฺวิธา วตฺตเต, กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห, อิธ ปน ปจฺฉิเม, ตโต นิจฺจมนิจฺจมสนฺตฺจ วิธิเมตฺถ วาสทฺโท ทีเปติ. ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํ.
ยสฺสทานิ ยสฺส อิทานิ, สฺาติ สฺา อิติ, ฉายาว ฉายา อิว, กถาว กา กถา เอว กา, อิตีปิ อิติ อปิ, อสฺสมณีสิ อสฺสมณี อสิ. จกฺขุนฺทฺริย มิติ นิจฺจํ. อกตฺูสิ อกตฺู อสิ, อากาเสว อากาเส อิว, เตปิ เต อปิ, วนฺเทหํ วนฺเท อหํ, โสหํ โส อหํ, จตฺตาโรเม จตฺตาโร อิเม, วสโลติ วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก โมคฺคลฺลาโน อาสิ พีชโก, ปาโตว ปาโต เอว.
อิธ น ภวติ – ปฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธินฺทฺริยํ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺาสโว, ทิฏฺโโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา อิจฺจาทิ.
ภวติ จ ววตฺถิตวิภาสาย.
อวณฺณโต สโรทานี-ตีเววาทึ วินา ปโร;
น ลุปฺปตฺโต ทีโฆ, อาเสวาทิวิวชฺชิโต.
พนฺธุสฺส อิว, อุป อิกฺขติ, อุป อิโต, อว อิจฺจ, ชิน อีริตํ, น อุเปติ, จนฺท อุทโย, ยถา อุทเก อิตีธ ปุพฺพาวณฺณสฺสรานํ ¶ โลเป กเต ‘‘ปโร, อสรูเป’’ติ จ วตฺตเต, ตถา ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ อิโต อิวณฺณคฺคหณฺจ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ อิโต อุคฺคหณฺจ สีหคติยา อิธานุวตฺเตตพฺพํ.
อิวณฺณภูโต, อุการภูโต จ ปโร สโร อสรูเป ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ อสวณฺณํ ปปฺโปติ. นตฺถิ สวณฺณา เอเตสนฺติ อสวณฺณา, เอกาโรการา, ตตฺถ านาสนฺนวเสน อิวณฺณุการานเมกาโรการา โหนฺติ.
พนฺธุสฺเสว, อุเปกฺขติ, อุเปโต, อเวจฺจ, ชิเนริตํ, โนเปติ, จนฺโททโย, ยโถทเก. กฺวจีติ กึ? ตตฺริเม, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโร. ลุตฺเตติ กึ? ฉ อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา. อสรูเปติ กึ? จตฺตาริมานิ, มาตุปฏฺานํ.
เอตฺถ จ สติปิ เหฏฺา วาคฺคหเณ กฺวจิกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อิธ วุตฺตวิธิ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตโต อิธ น ภวติ – ทิฏฺุปาทานํ, ปฺจหุปาลิ, มุทินฺทฺริยํ, โย มิสฺสโรติ.
ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, ปฺวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โยปิ อยํ ¶ , อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม อิจฺจตฺร ปุพฺพสฺสรานํ โลเป กเต –
‘‘กฺวจี’’ติ อธิกาโร, ‘‘ปโร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเต.
สโร โข ปโร ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิ ทีฆภาวํ ปปฺโปตีติ านาสนฺนวเสน รสฺสสฺสรานํ สวณฺณทีโฆ.
ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, ปฺวาสฺส, ตทาหํ, ยานีธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โยปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโม.
กฺวจีติ กึ? อจิรํ วต’ยํ กาโย, กิมฺปิมาย, ตีณิมานิ, ปฺจสุปาทานกฺขนฺเธสุ, ตสฺสตฺโถ, ปฺจงฺคิโก, มุนินฺโท, สตินฺทฺริยํ, ลหุฏฺานํ, คจฺฉามหํ, ตตฺริทํ, ปฺจหุปาลิ, นตฺถฺํ. ลุตฺเตติ กึ? ยถา อยํ, นิมิ อิว ราชา, กิกี อิว, สุ อุปธาริตํ.
โลกสฺส ¶ อิติ, เทว อิติ, วิ อติ ปตนฺติ, วิ อติ นาเมนฺติ, สงฺฆาฏิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กึสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ อิตีธ ปรสฺสรานํ โลเป กเต –
‘‘ลุตฺเต, ทีฆ’’นฺติ จ วตฺตเต.
ปุพฺโพ สโร ปรสฺสเร ลุตฺเต กฺวจิทีฆํ ปปฺโปติ. จคฺคหณํ ลุตฺตทีฆคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, ตํ ‘‘จานุกฑฺฒิตมุตฺตรตฺร นานุวตฺตเต’’ติ าปนตฺถํ.
โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กึสูธ วิตฺตํ, สาธูติ.
กฺวจีติ กึ? ยสฺสทานิ, อิติสฺส, อิทานิปิ, เตสุปิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, กินฺนุมาว.
อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา, ปพฺพเต อหํ, เย อสฺส อิตีธ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต –
เอการสฺส ปทนฺตภูตสฺส าเน สเร ปเร กฺวจิ ยการาเทโส โหติ. อกาเรเมเตเยสทฺทาทิสฺเสวายํ วิธิ, ยนฺติ ยํ รูปํ, เอ เอว อนฺโต เอทนฺโต, อาเทสิฏฺาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโส. ‘‘พฺยฺชเน’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีโฆ.
อธิคโต ¶ โข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา, ปพฺพตฺยาหํ, ยฺยาสฺส.
กฺวจีติ กึ? เต นาคตา, ปุตฺตา มตฺถิ. อนฺตคฺคหณํ กึ? ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต, ทเมนฺโต จิตฺตํ.
ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โย อยํ, โส อสฺส, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอวาตีธ –
โอการุการานํ อนฺตภูตานํ สเร ปเร กฺวจิ วการาเทโส โหติ. ก ข ย ตสทฺทาทิโอการสฺเสทํ คหณํ.
ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, ยฺวายํ, สฺวสฺส, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวภิ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเวว.
กฺวจีติ กึ? โก อตฺโถ, อถ โข อฺตรา, โยหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, สาคตํ, สาธาวุโส, โหตูติ. อนฺตคฺคหณํ กึ? สวนียํ, วิรวนฺติ.
ปฏิสนฺถารวุตฺติ ¶ อสฺส, สพฺพา วิตฺติ อนุภุยฺยเต, วิ อฺชนํ, วิ อากโต, นที อาสนฺโน อิตีธ มณฺฑูกคติยา ‘‘อสรูเป’’ติ วตฺตเต.
ปุพฺโพ อิวณฺโณ อสรูเป สเร ปเร ยการํ ปปฺโปติ นวา. อิ เอว วณฺโณ อิวณฺโณ, นวาสทฺโท กฺวจิสทฺทปริยาโย.
ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพา วิตฺยานุภุยฺยเต, พฺยฺชนํ, พฺยากโต, นทฺยาสนฺโน.
นวาติ กึ? ปฺจหงฺเคหิ, ตานิ อตฺตนิ, คจฺฉามหํ, มุตฺตจาคี อนุทฺธโต. อสรูเปติ กึ? อิติหิทํ, อคฺคีว, อตฺถีติ.
อติ อนฺตํ, อติ โอทาตา, ปติ อโย, ปติ อาหรติ, ปติ เอติ, อิติ อสฺส, อิติ เอตํ, อิติอาทิ อิตีธ ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ ยการาเทเส สมฺปตฺเต –
อติปติอิตีนํ ติสทฺทสฺเสทํ คหณํ.
สพฺโพ ติอิจฺเจโส สทฺโท สเร ปเร กฺวจิ จการํ ปปฺโปติ. ตีติ นิทฺเทสโต อกตยการสฺเสวายํ วิธิ, อิตรถา กฺวจิคฺคหณสฺส จ ‘‘อติสฺส จนฺตสฺสา’’ติสุตฺตสฺส จ นิรตฺถกตา สิยา. ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ ทฺวิตฺตํ.
อจฺจนฺตํ ¶ , อจฺโจทาตา, ปจฺจโย, ปจฺจาหรติ, ปจฺเจติ, อิจฺจสฺส, อิจฺเจตํ, อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? อิติสฺส, อิติ อากงฺขมาเนน.
‘‘เต น วาอิวณฺเณ’’ติ อิโต ‘‘น อิวณฺเณ’’ติ จ วตฺตเต.
อติอิจฺเจตสฺส อนฺตภูตสฺส ติสทฺทสฺส อิวณฺเณ ปเร ‘‘สพฺโพ จํ ตี’’ติ วุตฺตรูปํ น โหติ. อติสฺสาติ อติอุปสคฺคานุกรณเมตํ. เตเนเวตฺถ วิภตฺติโลปาภาโว. เอตฺถ จ อนฺตสทฺโท สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโต อติสทฺทนฺตภูตํ ติสทฺทเมว วทติ, น อิวณฺณนฺติ ทฏฺพฺพํ, อิตรถา อิทํ สุตฺตเมว นิรตฺถกํ สิยา.
‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ตีธ, อสรูปาธิการโต;
อิวณฺณสฺส สรูปสฺมึ, ยาเทโส จ น สมฺภเว.
จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน อิติปตีนมนฺตสฺส จ น โหติ. อติ อิสิคโณ อตีสิคโณ, เอวํ อตีโต, อตีริตํ, อิตีติ, อิตีทํ, ปตีโต.
อภิ อกฺขานํ, อภิ อุคฺคโต, อภิ โอกาโส อิตีธ ยกาเร สมฺปตฺเต –
‘‘สเร’’ติ วตฺตเต.
อภิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อพฺภาเทโส โหติ.
‘‘อภี’’ติ ปมนฺตสฺส, วุตฺติยํ ฉฏฺิโยชนํ;
อาเทสาเปกฺขโต วุตฺตํ, ‘‘อํโม’’ติอาทิเก วิย.
ปุพฺพสฺสรโลโป ¶ , อพฺภกฺขานํ, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส.
อธิ อคมา, อธิ อุปคโต, อธิ โอคาเหตฺวา อิตีธ
อธิอิจฺเจตสฺส สพฺพสฺส สเร ปเร อชฺฌาเทโส โหติ. อชฺฌคมา, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวา.
อภิ อิจฺฉิตํ, อธิ อีริตํ อิตีธ
‘‘อพฺโภ อภิ, อชฺโฌ อธี’’ติ จ วตฺตเต.
เต จ โข อภิอธิอิจฺเจเต อุปสคฺคา อิวณฺเณ ปเร อพฺโภ อชฺโฌอิติ วุตฺตรูปา น โหนฺติ วา. สรโลปปรนยนานิ. อภิจฺฉิตํ, อธีริตํ. วาติ กึ? อพฺภีริตํ, อชฺฌิณมุตฺโต, อชฺฌิฏฺโ.
เอกมิธ อหนฺตีธ
ธอิจฺเจตสฺส สเร ปเร กฺวจิ ทกาโร โหติ. เอกสทฺทโต ปรสฺส อิธสฺส ธการสฺเสวายํ, สรโลปทีฆา. เอกมิทาหํ. กฺวจีติ กึ? อิเธว.
จสทฺเทน กฺวจิ สาธุสฺส ธสฺส หกาโร, ยถา – สาหุ ทสฺสนํ.
ยถา เอว ตถา เอวาตีธ
‘‘นวา’’ติ วตฺตเต, ‘‘สรมฺหา’’ติ จ.
๒๘. เอวาทิสฺส ¶ ริ ปุพฺโพ จ รสฺโส.
ยถาตถาทฺวยปรสฺเสทํ คหณํ. ทีฆสรมฺหา ปรสฺส เอวสทฺทาทิภูตสฺส เอการสฺส ริกาโร โหติ, ปุพฺโพ จ สโร รสฺโส โหติ นวา. ยถริว, ตถริว. นวาติ กึ? ยเถว, ตเถว.
ติ อนฺตํ,ติ อทฺธํ, อคฺคิ อคาเร, สตฺตมี อตฺเถ, ปฺจมี อนฺตํ, ทุ องฺคิกํ, ภิกฺขุ อาสเน, ปุถุ อาสเน, สยมฺภู อาสเน อิตีธ ยวาเทเสสุ สมฺปตฺเตสุ –
‘‘สฺา’’ติ วตฺตเต.
อิวณฺณอุวณฺณอิจฺเจเต ยถากฺกมํ ฌลสฺา โหนฺติ. วณฺณคฺคหณํ สวณฺณคฺคหณตฺถํ.
ฌลสฺา ปสฺาว, น ลิงฺคนฺตํว นิสฺสิตา;
อาขฺยาเต ลิงฺคมชฺเฌ จ, ทฺวิลิงฺคนฺเต จ ทสฺสนา.
ฌลอิจฺเจเตสํ อิยอุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา สเร ปเร, สรโลโป.
ติยนฺตํ, ติยทฺธํ, อคฺคิยาคาเร, สตฺตมิยตฺเถ, ปฺจมิยนฺตํ, ทุวงฺคิกํ, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน. วาติ กึ? อคฺยาคาเร, สตฺตมีอตฺเถ, ภิกฺขุอาสเน นิสีทติ.
โค อชินํ, โค เอฬกํ อิตีธ
‘‘โค, อโว, สมาเส’’ติ จ วตฺตเต.
๓๑. โอ ¶ สเร จ.
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ สมาเส. ควาชินํ, คเวฬกํ. จสทฺทคฺคหเณน อุวณฺณสฺส อุวอวาเทสา. ยถา – ภุวิ, ปสโว.
ปุถ เอวาตีธ
ปุถอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส อนฺเต กฺวจิ คการาคโม โหติ สเร ปเร. อาคจฺฉตีติ อาคโม, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโม. เอตฺถ จ ‘‘สเร’’ติ นิมิตฺตาสนฺนวเสน ปุถสฺส อนฺเตติ ลพฺภติ. ปุถเคว, ปุถ เอว.
ปา เอวาตีธ
‘‘สเร, โค, อาคโม, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเต.
ปาอิจฺเจตสฺส อนฺเต สเร ปเร กฺวจิ คการาคโม โหติ, ปาสฺส อนฺโต จ สโร รสฺโส โหติ. ปเคว วุตฺยสฺส, ปา เอว.
‘‘วา, สเร’’ติ จ วตฺตเต.
สเร ปเร ยการาทโย อฏฺ อาคมา โหนฺติ วา. จสทฺเทน คการาคโม จ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
ตตฺถ ¶ ยการาคโม ยถาทิโภ อิกาเรการาทีสุ. ยถา อิทํ ยถยิทํ, พฺยฺชเนติ อธิกิจฺจ ‘‘รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํ, ยถา อิทํ วา, ยถา เอว, ยถาเยว, ยเถว, เอวํ มายิทํ, มาเยวํ, ตํยิทํ, ตํเยว, นยิทํ, นยิมสฺส, นยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, พุทฺธานํเยว, สนฺติเยว, โพธิยาเยว, สติเยว, ปถวีเยว, ธาตุเยว, เตสุเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํ.
ตถา สเร วิปริยาทิโต จ. วิ อฺชนา วิยฺชนา, พฺยฺชนา วา, เอวํ วิยากาสิ, พฺยากาสิ. ปริอนฺตํ ปริยนฺตํ, เอวํ ปริยาทานํ, ปริยุฏฺานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานมิติ นิจฺจํ. นิ อาโยโค นิยาโยโค. อิธ น ภวติ, ปริกฺขโต, อุปปริกฺขติ.
วกาโร ติสทฺทาทิโต อวณฺณุกาเรสุ. ติ องฺคุลํ ติวงฺคุลํ, เอวํ ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคฺุวุชุตา.
มกาโร ลหุปฺปภุติโต สเร ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ. ลหุ เอสฺสติ ลหุเมสฺสติ, เอวํ ครุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชยิ, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ, อาสติเมว.
ทกาโร ¶ อุอุปสคฺค สกิ เกนจิ กิฺจิ กิสฺมิฺจิ โกจิ สมฺมา ยาว ตาว ปุน ย เต’ตตฺตสาทีหิ. อุอุปสคฺคโต นิจฺจํ, อุ อคฺโค อุทคฺโค, เอวํ อุทโย, อุทปาทิ, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติ.
นิปาตโต จ, สกิ เอว สกิเทว, เอวํ สกทาคามิ, มหาวุตฺติสุตฺเตน อิการสฺส อกาโร. ตถา เกนจิเทว, กิฺจิเทว, กิสฺมิฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมา อตฺโถ สมฺมทตฺโถ, รสฺสตฺตํ. เอวํ สมฺมทกฺขาโต, สมฺมทฺา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทว.
นามโต, ยทตฺถํ, ตทตฺถํ, ยทนฺตรา, ตทนฺตรา, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยา. ยเตตตฺตเสหิ สมาเสเยว.
อาทิสทฺเทน อฺทตฺถํ, มนสาทฺา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺตึ, อหุเทว ภยํ.
วาติ กึ? เกนจิ อตฺถกาเมน, สมฺมา อฺาย, ยาวาหํ, ตาวาหํ, ปุนาปรํ, อตฺตตฺถํ.
นกาโร อายตาทิมฺหิ. อิโต อายติ อิโต นายติ, จิรํ นายติ.
ตกาโร ยสฺมา ตสฺมา อชฺชาทิโต อิหคฺคาทิมฺหิ. ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเค.
รกาโร ¶ นิ ทุปาตุ ปุน ธี ปาต จตุราทิโต. นิ อนฺตรํ นิรนฺตรํ, เอวํ นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํ. ทุ อติกฺกโม ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ. ปาตุรโหสิ, ปาตุรเหสุํ. ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติ. ธิรตฺถุ. ปาตราโส.
จตุสทฺทาทิโต, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขา, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ. ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสา.
ตถา สรโต อิเวเวสุ ฉนฺทานุรกฺขเณ. นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, สาสโปริว อารคฺเค, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถ.
วาติ กึ? ทฺวาธิฏฺิตํ, ปาตฺวากาสิ, ปุนปิ.
ลกาโร ฉสงฺขฺยาหิ. ลฬานมวิเสโส. ฉ อภิฺา ฉฬภิฺา, ฉฬงฺคํ, ฉฬาสีติ, ฉฬํสา, สฬายตนํ.
วาติ กึ? ฉ อภิฺา.
อิติ สรสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
อิตฺถิลิงฺค
อถ ¶ อิตฺถิลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต.
อการนฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อปฺปสิทฺโธ.
อาการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค กฺาสทฺโท. ‘‘กฺ’’อิติ ิเต –
อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปโร อาปฺปจฺจโย โหติ.
ปกตฺยตฺถโชตกา อิตฺถิ-ปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;
ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกา.
‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต, ปรนยเน จ กเต ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วุตฺตตฺตาว ปจฺจยนฺตสฺสาปิ อลิงฺคตฺตา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ วคฺคหเณน อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตสฺสาปิ นามพฺยปเทโส. ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโป. สา กฺา.
พหุวจเน ‘‘อาลปเน สิ คสฺโ’’ติ อิโต ‘‘สฺโ’’, ‘‘เต อิตฺถิขฺยา โป’’ติ อิโต ‘‘อิตฺถิขฺยา’’ติ จ วตฺตเต.
ลิงฺคสฺสนฺโต อากาโร ยทา อิตฺถิขฺโย, ตทา ฆสฺโ โหตีติ ฆสฺายํ ‘‘ฆปโต จ โยนํ โลโป’’ติ ¶ วิกปฺเปน โยโลโป. ตา กฺา กฺาโย.
อาลปเน ‘‘สขโต คสฺเส วา’’ติ อิโต ‘‘คสฺสา’’ติ วตฺตเต.
ฆโต ปรสฺส คสฺส เอกาโร โหติ, สรโลปาทิ. โภติ กฺเ, โภติโย กฺา กฺาโย.
อํมฺหิ สรโลปปกติภาวา กฺํ, กฺา กฺาโย.
ตติยาทีสุ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ อิโต ‘‘อาโย, เอกวจนาน’’นฺติ จ วตฺตเต.
ฆสฺโต ลิงฺคสฺสาการา ปเรสํ นาทีนํ สฺมึปริยนฺตานํ เอกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายาเทโส โหติ. สรโลปปรนยนานิ. กฺาย, กฺาหิ กฺาภิ, กฺาย, กฺานํ, กฺาย, กฺาหิ กฺาภิ, กฺาย, กฺานํ.
สฺมึมฺหิ –
ฆปโต ปรสฺส สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วา, อฺตฺถายาเทโส. กฺายํ กฺาย, กฺาสุ.
เอวมฺเปิ –
สทฺธา เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา;
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.
ชงฺฆา ¶ คีวา ชิวฺหา วาจา,
ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;
คาถา เสนา เลขา สาลา,
มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.
ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสิณา ปชา;
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.
อูกาเสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;
วิสาขา วิสิขา สาขา, วจา วฺฌา ชฏา ฆฏา.
เชฏฺา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.
ปภา สีมา ขมา ชายา,
ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;
โทลา ตุลา สิลา ลีลา,
ลาเล’ลา เมขลา กลา.
วฬวา’ลมฺพุสา มูสา, มฺชูสา สุลสา ทิสา;
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.
อมฺมาทีนํ อาลปเนว รูปเภโท. อมฺมา, อมฺมา อมฺมาโย.
คสฺส ‘‘ฆเต จา’’ติ เอกาเร สมฺปตฺเต –
อมฺมา อนฺนาอิจฺเจวมาทิโต ปรสฺส คสฺส อาลปเนกวจนสฺส น เอการตฺตํ โหติ. ‘‘อากาโร วา’’ติ รสฺสตฺตํ.
โภติ อมฺม โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา อมฺมาโย. เอวํ อนฺนา, อนฺนา อนฺนาโย, โภติ อนฺน โภติ อนฺนา, โภติโย อนฺนา อนฺนาโย. อมฺพา ¶ , อมฺพา อมฺพาโย, โภติ อมฺพ โภติ อมฺพา, โภติโย อมฺพา อมฺพาโย อิจฺจาทิ.
อาการนฺตํ.
อิการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค รตฺติสทฺโท;
ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, รตฺติ.
พหุวจเน ‘‘สฺา, อิวณฺณุวณฺณา’’ติ จ วตฺตเต.
อิตฺถิยา อาขฺยา สฺา อิตฺถิขฺยา, ลิงฺคสฺสนฺตา เต อิวณฺณุวณฺณา ยทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสฺา โหนฺตีติ ปสฺายํ ‘‘ฆปโต จา’’ติอาทินา โยโลโป, ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆ. รตฺตี รตฺติโย รตฺโย วา, เห รตฺติ, เห รตฺตี เห รตฺติโย.
‘‘อํโม’’ติอาทินา นิคฺคหีตํ, รตฺตึ, รตฺตี รตฺติโย;
ตติยาทีสุ ‘‘เอกวจนานํ, นาทีน’’นฺติ จ วตฺตเต.
ปสฺโต อิวณฺณุวณฺเณหิ ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาอาเทโส โหติ. รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ.
ปฺจมิยํ –
ปอิจฺเจตสฺมา ปเรสํ สฺมึ สฺมาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อํ อาอาเทสา โหนฺติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท ¶ , เตน อุวณฺณนฺตโต น โหนฺติ, อิวณฺณนฺตโตปิ ยถาปโยคํ.
‘‘สเร, ยกาโร’’ติ จ วตฺตเต, สีหมณฺฑูกคตีหิ โยวจเนกวจนคฺคหณฺจ.
ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โยวจเนกวจนวิภตฺตีนมาเทเส สเร ปเร ยกาโร โหติ. เอตฺถ จ ยการสฺเสวาธิการโต ปสฺคฺคหเณน อิวณฺโณว คยฺหติ, จคฺคหณํ ‘‘รตฺโต’’ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ. รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ. สฺมึวจเน อมาเทสยการาเทสา, รตฺยํ. ‘‘ฆปโต สฺมึ ยํ วา’’ติ ยํอาเทโส, รตฺติยํ.
อฺตฺถ ‘‘อํ, สฺมึ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ โออาเทสา โหนฺติ วา. จสทฺเทน อฺสฺมาปิ อา อํ โออาเทสา. รตฺยา รตฺตึ รตฺโต รตฺติยา, รตฺตีสุ รตฺติสุ.
เอวมฺานิปิ –
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.
ภูมิ ชาติ ปีติ สูติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ;
ทิฏฺิ วุฑฺฒิ ตุฏฺิ ยฏฺิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ;
สติ มติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ.
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุนฺทุภิ โทณิ อฏวิ ฉวิ อาทีนิ อิการนฺตนามานิ.
อิการนฺตํ.
อีการนฺโต ¶ อิตฺถิลิงฺโค อิตฺถีสทฺโท;
‘‘อิตฺถ’’อิตีธ ‘‘อิตฺถิยํ, ปจฺจโย’’ติ จ วตฺตเต.
นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานา ลิงฺคมฺหา อีปฺปจฺจโย โหติ. วาคฺคหณมนทาทิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เตน ปุถุควาทิโต จ อี.
สรโลเป ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาโว นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อิตฺถี, อิตฺถี ‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, อิตฺถิโย. สมฺโพธเน ‘‘ฌลปา รสฺส’’นฺติ รสฺสตฺตํ. โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถี อิตฺถิโย.
ทุติเยกวจเน ‘‘ฆปโต สฺมึ ยํ วา’’ติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ปสฺโต อีการโต ปรสฺส อํวจนสฺส ยํ โหติ วา. อิตฺถิยํ อิตฺถึ, อิตฺถี อิตฺถิโย, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยํ อิตฺถิยา, อิตฺถีสุ.
เอวํ นที, นที. โยโลปาภาเว ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน โยนโมกาโร จ, ‘‘ปสฺสฺส จา’’ติ อีการสฺส ยกาโร, ‘‘ยวตํ ตลน’’อิจฺจาทินา ทฺยสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตํ. นชฺโช สนฺทนฺติ, นทิโย.
เอตฺถ ¶ เจวํ สิชฺฌนฺตานํ นชฺโชอาทีนํ วุตฺติยํ อานตฺตคฺคหณาทินา นิปฺผาทนํ อตฺรช สุคตาทีนํ วิย นิปฺผาทนูปายนฺตรทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เห นทิ, เห นที เห นชฺโช เห นทิโย, นทิยํ นทึ, นที นชฺโช นทิโย.
อมาทิสุตฺเต อา ปโตติ โยควิภาเคน กฺวจิ นาสานฺจาตฺตํ, เตน น ชจฺจา วสโล โหติ, ปถพฺยา เอกรชฺเชนาติ อาทิ จ สิชฺฌติ, ปุเร วิย ยการชการาเทสทฺวิตฺตานิ.
นชฺชา กตํ นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชา นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชํ นทิยํ นทิยา, นทีสุ.
อฺเปิ –
มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;
นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขี.
คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;
วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี –
อิจฺจาทโย อิตฺถีสทฺทสมา.
ตเถว มาตุลสทฺทโต อีปฺปจฺจเย กเต –
มาตุล อยฺยกวรุณอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปจฺจเย ปเร, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺี, สรโลปาทิ. มาตุลานี, เอวํ อยฺยกานี, วรุณานี, เสสํ อิตฺถีสทฺทสมํ.
อนทาทีสุ ¶ ปุถุสทฺทโต อีปฺปจฺจโย. ‘‘โอ สเร จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน อุการสฺส อวาเทโส. ปุถวี, ปุถวิโย. สสฺมา สฺมึสุ ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยํ ปุถวิยํ ปุถวิยา อิจฺจาทิ.
โคสทฺทโต ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปฺปจฺจโย. มหาวุตฺตินา วา ‘‘คาว เส’’ติ เอตฺถ คาวอิติ โยควิภาเคน วา โอการสฺส อาวาเทโส. คาวี, คาวี คาวิโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.
‘‘มานว’’อิตีธ ‘‘อิตฺถิยํ, วา, อี’’ติ จ วตฺตเต.
ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อีปฺปจฺจโย โหติ. วาธิกาโร กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, สรโลปาทิ. มานวี, เอวํ นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.
‘‘คุณวนฺตุ อี’’อิตีธ ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปฺปจฺจยสฺส ตกาโร โหติ วา อีการปฺปจฺจเย ปเร, อฺตฺถ สรโลปาทิ. คุณวตี, คุณวตี คุณวติโย, คุณวนฺตี, คุณวนฺตี คุณวนฺติโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.
เอวํ กุลวตี, สีลวตี, ยสวตี, รูปวตี, สติมตี, โคตฺตมตี.
มหนฺตสทฺทโต ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปฺปจฺจโย, นฺตุพฺยปเทโส วิกปฺเปน ตการาเทโส. มหตี มหนฺตี.
‘‘ภวนฺต อี’’อิตีธ ‘‘อีกาเร’’ติ วตฺตเต.
๑๙๒. ภวโต ¶ โภโต.
สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร อิตฺถิคเต ปเร. สา โภตี, โภตี โภติโย, เห โภติ, เห โภตี โภติโย อิจฺจาทิ.
‘‘ภิกฺขุ’’ อิตีธ ‘‘อิตฺถิย’’นฺติ วตฺตเต ‘‘วา’’ติ จ.
๑๙๓. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.
ปติ ภิกฺขุ ราช อิจฺเจเตหิ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อินีปฺปจฺจโย โหติ.
‘‘สรโลโป’มาเทส’’อิจฺจาทิสุตฺเต ตุคฺคหเณน กฺวจิ ปุพฺพโลปสฺส นิเสธนโต ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ สรโลโป. ภิกฺขุนี, ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิโย อิจฺจาทิ.
คหปติสทฺทโต อินี, ‘‘อตฺต’’มิติ วตฺตเต.
ปติสทฺทสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชเต อินีปฺปจฺจเย ปเร. ตเถว ปรสเร ลุตฺเต ‘‘ปุพฺโพ จา’’ติ ทีโฆ, คหปตานี.
ตเถว ราชสทฺทโต อินี, สรโลปปกติภาวา, ราชินี. อีการนฺเตสุ ทณฺฑีสทฺทโต อินี, สรโลปาทิ, ทณฺฑินี, ทณฺฑินี ทณฺฑินิโย, เอวํ หตฺถินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ปิยภาณินี อิจฺจาทิ.
‘‘โปกฺขรินี’’ อิตีธ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการนการานํ อการณการาเทสา, โปกฺขรณี, โปกฺขรณี. ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ สุตฺเต ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร ¶ จ, อีการสฺส ยกาโร, ‘‘ยวต’’มิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ณฺยสฺส กาโร, ทฺวิตฺตํ. โปกฺขรฺโ โปกฺขรณิโย วา อิจฺจาทิ.
วาธิกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน วิทู ยกฺขาทิโตปิ อินี, ปรจิตฺตวิทุนี, สรโลปรสฺสตฺตานิ, ปรจิตฺตวิทุนี ปรจิตฺตวิทุนิโย, ยกฺขินี ยกฺขินิโย, สีหินี สีหินิโย อิจฺจาทิ.
อีการนฺตํ.
อุการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ยาคุสทฺโท.
ตสฺส รตฺติสทฺทสฺเสว รูปนโย. อมาเทสาทิอภาโวว วิเสโส.
ยาคุ, ยาคู ยาคุโย, เห ยาคุ, เห ยาคู ยาคุโย, ยาคุํ, ยาคู ยาคุโย, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ ยาคุสุ.
เอวํ ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กจฺฉุ กณฺฑุ รชฺชุ กเรณุ ปิยงฺคุ สสฺสุอาทีนิ.
มาตุสทฺทสฺส เภโท. ตสฺส ปิตุสทฺทสฺเสว รูปนโย. ‘‘อารตฺต’’มิติ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ‘‘ปโต ยา’’ติ ยาเทโสว วิเสโส.
มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตเร มาตโร, มาตรา มาตุยา มตฺยา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการโลโป ¶ , รสฺสตฺตฺจ. มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ มาตุหิ มาตุภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตรา มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุ มาตุสุ.
เอวํ ธีตา, ธีตโร, ทุหิตา, ทุหิตโร อิจฺจาทิ.
อุการนฺตํ.
อูการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ชมฺพูสทฺโท.
ชมฺพู, ชมฺพู ชมฺพุโย, เห ชมฺพุ, เห ชมฺพู ชมฺพุโย, ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.
เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;
วามูรู นาคนาสูรู, สมานิ ขลุ ชมฺพุยา.
อูการนฺตํ.
โอการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค โคสทฺโท.
ตสฺส ปุลฺลิงฺคโคสทฺทสฺเสว รูปนโย.
กฺา รตฺติ นที อิตฺถี, มาตุลานี จ ภิกฺขุนี;
ทณฺฑินี ยาคุ มาตา จ, ชมฺพู โคติตฺถิสงฺคโห.
อิตฺถิลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
นปุํสกลิงฺค
อถ ¶ นปุํสกลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต.
อการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตสทฺโท.
ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘จิตฺต สิ’’ อิตีธ –
‘‘นปุํสเกหิ, อโต นิจฺจ’’นฺติ จ วตฺตเต.
สิ, อํอิติ ทฺวิปทมิทํ. อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ ปรสฺส สิวจนสฺส อํ โหติ นิจฺจํ. สรโลปปกติภาวาทิ, จิตฺตํ.
พหุวจเน ‘‘โยนํ นิ นปุํสเกหี’’ติ วตฺตเต.
อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ. ‘‘สพฺพโยนีนมาเอ’’ติ นิสฺส วา อากาโร. อฺตฺถ ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆ. จิตฺตา จิตฺตานิ.
โยนํ นิภาเว จาเอตฺเต, สิทฺเธปิ อวิเสสโต;
‘‘อโต นิจฺจ’’นฺติ อารมฺภา, อาเอตฺตํ กฺวจิเทวิธ.
อาลปเน คโลโป. เห จิตฺต, เห จิตฺตา จิตฺตานิ, ทุติยายํ นิสฺส วิกปฺเปเนกาโร. จิตฺตํ, จิตฺเต จิตฺตานิ. เสสํ ปุริสสทฺเทน สมํ.
เอวมฺานิปิ –
ปฺุ ปาป ผล รูป สาธนํ,
โสต ฆาน สุข ทุกฺข การณํ;
ทาน สีล ธน ฌาน โลจนํ,
มูล กูล พล ชาลมงฺคลํ.
นฬิน ¶ ลิงฺค มุข’งฺค ชล’มฺพุชํ,
ปุลิน ธฺ หิรฺ ปทา’มตํ;
ปทุม วณฺณ สุสาน วนา’ยุธํ,
หทย จีวร วตฺถ กุลิ’นฺทฺริยํ.
นยน วทน ยาโน’ทาน โสปาน ปานํ,
ภวน ภุวน โลหา’ลาต ตุณฺฑ’ณฺฑ ปีํ;
กรณ มรณ าณา’รมฺมณา’รฺ ตาณํ,
จรณ นคร ตีรจฺฉตฺต ฉิทฺโท’ทกานิ –
อิจฺจาทีนิ.
กมฺมสทฺทสฺส ตติเยกวจนาทีสุ รูปเภโท.
กมฺมํ, กมฺมา กมฺมานิ, เห กมฺม, เห กมฺมา กมฺมานิ, กมฺมํ, กมฺเม กมฺมานิ.
‘‘วา, อุ, นามฺหิ, จา’’ติ จ วตฺตเต.
กมฺมสทฺทนฺตสฺส อุการ อการาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อนฺตคฺคหเณน ถามทฺธาทีนมนฺตสฺสปิ อุตฺตํ. จสทฺทคฺคหเณน ยุว มฆวานมนฺตสฺส อา โหติ กฺวจิ นา สุอิจฺเจเตสุ. กมฺมุนา กมฺมนา กมฺเมน วา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ.
สสฺมาสุ ‘‘อุ นามฺหิ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุม กมฺมถามนฺตสฺส จุกาโร วา สสฺมาสูติ อุตฺตํ. กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ, กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมา, กมฺเมหิ กมฺเมภิ, กมฺมุโน กมฺมสฺส, กมฺมานํ.
สฺมึวจเน ‘‘พฺรหฺมโต ตุ สฺมึนี’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ นิ โหติ. กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมึ, กมฺเมสุ.
เอวํ ¶ ถามุนา ถาเมน ถามสา วา, ถามุโน ถามสฺส, ถามุนา ถามา. อทฺธุนา, อทฺธุโน อิจฺจาทิ ปุริมสมํ.
คุณวนฺตุ สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺส, สิมฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
นปุํสเก วตฺตมานสฺส ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธิโน นฺตุปฺปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวํ จิตฺตํ.
โยมฺหิ ‘‘นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จา’’ติ อตฺตํ, อิกาโร จ. คุณวนฺติ, คุณวนฺตานิ, เสสํ เยฺยํ.
คจฺฉนฺต สิ, ‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อ’’มิติ อํ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ.
อการนฺตํ.
อาการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อสฺสทฺธาสทฺโท.
‘‘อสฺสทฺธา’’อิติ ิเต –
‘‘สมาสสฺสา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ สมาสนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, สมาสตฺตา นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. เสสํ จิตฺตสมํ.
อสฺสทฺธํ กุลํ, อสฺสทฺธา อสฺสทฺธานิ กุลานิ อิจฺจาทิ.
ตถา มุขนาสิกาสทฺโท. ตสฺส ทฺวนฺเทกตฺตา สพฺพตฺเถกวจนเมว. มุขนาสิกํ, เห มุขนาสิก, มุขนาสิกํ, มุขนาสิเกน อิจฺจาทิ.
อาการนฺตํ.
อิการนฺโต ¶ นปุํสกลิงฺโค อฏฺิสทฺโท.
สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, อฏฺิ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
นปุํสกลิงฺเคหิ ปเรสํ สพฺเพสํ โยนํ นิ โหติ วา.
อฏฺีนิ, อฺตฺถ นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จ, อฏฺี, ตถา เห อฏฺิ, เห อฏฺี อฏฺีนิ, อฏฺึ, อฏฺี อฏฺีนิ, อฏฺินา อิจฺจาทิ อคฺคิสทฺทสมํ.
เอวํ สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ อจฺจิ อิจฺจาทีนิ.
อิการนฺตํ.
อีการนฺโต นปุํสกลิงฺโค สุขการีสทฺโท.
‘‘สุขภารี สิ’’ อิตีธ อนปุํสกตฺตาภาวา สิสฺมิมฺปิ ‘‘อโฆ รสฺส’’มิจฺจาทินา รสฺสตฺตํ, สิโลโป. สุขการิ ทานํ, สุขการี สุขการีนิ, เห สุขการิ, เห สุขการี เห สุขการีนิ, สุขการินํ สุขการึ, สุขการี สุขการีนิ.
เสสํ ทณฺฑีสทฺทสมํ. เอวํ สีฆยายีอาทีนิ.
อีการนฺตํ.
อุการนฺโต นปุํสกลิงฺโค อายุสทฺโท. ตสฺส อฏฺิสทฺทสฺเสว รูปนโย.
อายุ, อายู อายูนิ, เห อายุ, เห อายู เห อายูนิ, อายุํ, อายู อายูนิ, อายุนา อายุสาติ ¶ มโนคณาทิตฺตา สิทฺธํ. อายูหิ อายูภิ, อายุโน อายุสฺส, อายูนมิจฺจาทิ.
เอวํ จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ หิงฺคุ สิคฺคุ วตฺถุ มตฺถุ ชตุ อมฺพุ อสฺสุอาทีนิ.
อุการนฺตํ.
อูการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โคตฺรภูสทฺโท.
โคตฺรภู สิ, นปุํสกตฺตา รสฺสตฺตํ, สิโลโป. โคตฺรภุ จิตฺตํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู เห โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุํ, โคตฺรภู โคตฺรภูนิ, โคตฺรภุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค อภิภูสทฺทสมํ.
เอวํ อภิภู สยมฺภู ธมฺมฺูอาทีนิ.
อูการนฺตํ.
โอการนฺโต นปุํสกลิงฺโค จิตฺตโคสทฺโท.
‘‘จิตฺตา คาโว อสฺส กุลสฺสา’’ติ อตฺเถ พหุพฺพีหิสมาเส กเต ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ โอการสฺส านปฺปยตนาสนฺนตฺตา รสฺสตฺตมุกาโร, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป. จิตฺตคุ กุลํ, จิตฺตคู จิตฺตคูนิ อิจฺจาทิ อายุสทฺทสมํ.
โอการนฺตํ.
จิตฺตํ กมฺมฺจ อสฺสทฺธ-มถฏฺิ สุขการิ จ;
อายุ โคตฺรภู ธมฺมฺู, จิตฺตคูติ นปุํสเก.
นปุํสกลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
สพฺพนาม
อถ ¶ สพฺพนามานิ วุจฺจนฺเต.
สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ, ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิติ สตฺตวีสติ สพฺพนามานิ, ตานิ สพฺพนามตฺตา ติลิงฺคานิ.
ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถ, โส ยทา ปุลฺลิงฺควิสิฏฺตฺถาภิธายี, ตทา รูปนโย. ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘โส’’ติ สิสฺส โอกาโร, สรโลปปรนยนานิ. สพฺโพ ชโน.
พหุวจเน ‘‘สพฺพ โย’’ อิตีธ ‘‘ปรสมฺา ปโยเค’’ติ สพฺพาทีนํ สพฺพนามสฺา.
‘‘โย’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ นามานิ สพฺพนามานิ, เตสํ สพฺเพสํ สพฺพนามสฺานํ ลิงฺคานํ อการโต ปโร ปโม โย เอตฺตมาปชฺชเต. สพฺเพ ปุริสา.
อการโตติ กึ? สพฺพา อมู.
เห สพฺพ สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิ.
จตุตฺเถกวจเน อายาเทเส สมฺปตฺเต –
‘‘อโต, อา เอ, สฺมาสฺมึนํ, อาย จตุตฺเถกวจนสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๒๐๑. ตโย ¶ เนว จ สพฺพนาเมหิ.
อการนฺเตหิ สพฺพนาเมหิ ปเรสํ สฺมา สฺมึ อิจฺเจเตสํ, จตุตฺเถกวจนสฺส จ อา เอ อายอิจฺเจเต อาเทสา เนว โหนฺตีติ อายาเทสาภาโว. จคฺคหณํ กตฺถจิ ปฏิเสธนิวตฺตนตฺถํ, เตน ปุพฺพาทีหิ สฺมา สฺมึนํ อา เอ จ โหนฺติ. สพฺพสฺส.
‘‘อกาโร, เอ’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺเพสํ สพฺพนามานํ อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.
‘‘สพฺพนามโต’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพโต สพฺพนามโต ปรสฺส นํวจนสฺส สํ สานํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ.
อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย’’ติ อาปฺปจฺจโย. อฺํ กฺาสทฺทสมํ อฺตฺร ส นํ สฺมึวจเนหิ. สพฺพา ปชา, สพฺพา สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ.
จตุตฺเถกวจเน ‘‘สพฺพนามโต วา’’, สพฺพโต โกติ อิโต ‘‘สพฺพโต’’ติ จ วตฺตเต.
๒๐๔. ฆปโต ¶ สฺมึสานํ สํสา.
สพฺพโต สพฺพนามโต ฆปสฺโต สฺมึ สอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ สํสาอาเทสา โหนฺติ วา.
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จา’’ติ วตฺตเต.
ฆสฺโ อากาโร รสฺสมาปชฺชเต สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ.
‘‘สาคโม’’ติ วตฺตเต.
สํ สาอิจฺเจเตสุ เอกวจนฏฺานสมฺภูเตสุ วิภตฺตาเทเสสุ ปเรสุ ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ.
สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ, สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ.
สฺมึมฺหิ ‘‘สพฺพนามโต, ฆปโต’’ติ จ วตฺตเต.
เอเตหิ สพฺพนาเมหิ ฆปสฺเหิ ปรสฺส สฺมึวจนสฺส เนว อาย ยาเทสา โหนฺตีติ อายาภาโว. วาธิการโต กฺวจิ โหติ ทกฺขิณาย อุตฺตรายาติ อาทิ.
สํยมาเทสา, สพฺพสฺสํ สพฺพายํ, สพฺพาสุ.
นปุํสเก สพฺพํ จิตฺตํ, สพฺพานิ, เห สพฺพ, เห สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺเค วิย เยฺยํ.
เอวํ ¶ กตราทีนํ อฺตมสทฺทปริยนฺตานํ ตีสุปิ ลิงฺเคสุ รูปนโย.
ตตฺถ กตรกตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา.
อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโน.
อิตรสทฺโท วุตฺตปฺปฏิโยควจโน.
อฺสทฺโท อธิกตาปรวจโน.
อฺตร อฺตมสทฺทา อนิยมตฺถา.
‘‘โย, สพฺพนามการเต ปโม’’ติ จ วตฺตเต.
ทฺวนฺทสมาสฏฺา สพฺพนามการโต ปโร ปโม โย เอตฺตมาปชฺชเต วา. กตโร จ กตโม จาติ กตรกตเม, กตรกตมา วา อิจฺจาทิ.
ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถานวจนา.
ปุพฺโพ กาโล. พหุวจเน ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ เอตฺถ ปราติ นิทฺเทสโต ปุพฺพาทีหิ โยวจนสฺส วิกปฺเปเนกาโร.
ปุพฺเพ ปุพฺพา, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺเพ เห ปุพฺพา, ปุพฺพํ, ปุพฺเพ, ปุพฺเพน, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ. ‘‘สฺมาสฺมึนํ วา’’ติ วิกปฺเปนากาเรการา. ปุพฺพา ปุพฺพสฺมา ปุพฺพมฺหา, ปุพฺเพหิ ปุพฺเพภิ, ปุพฺพสฺส, ปุพฺเพสํ ปุพฺเพสานํ, ปุพฺเพ ปุพฺพสฺมึ ปุพฺพมฺหิ, ปุพฺเพสุ.
อิตฺถิยํ ปุพฺพา ทิสา, ปุพฺพา ปุพฺพาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํ.
นปุํสเก ¶ ปุพฺพํ านํ, ปุพฺพานิ, เห ปุพฺพ, เห ปุพฺพานิ, ปุพฺพํ, ปุพฺพานิ, เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ ปราปรทกฺขิณุตฺตราธรสทฺทา.
‘‘สพฺพนามโต, ทฺวนฺทฏฺา’’ติ จ วตฺตเต.
ทฺวนฺทฏฺา สพฺพนามโต ปรสฺส โยวจนสฺส เปตฺวา เอตฺตํ อฺํ สพฺพนามิกํ การิยํ น โหตีติ สํสานมาเทสาภาโว. ปุพฺพาปรานํ, ปุพฺพุตฺตรานํ อธรุตฺตรานํ, ‘‘นาฺํ สพฺพนามิก’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน ตติยาสมาเสปิ. มาสปุพฺพาย, มาสปุพฺพานํ.
‘‘นาฺํ สพฺพนามิก’’นฺติ จ วตฺตเต.
พหุพฺพีหิมฺหิ จ สมาเส สพฺพนามิกวิธานํ นาฺํ โหติ. ปิยปุพฺพาย, ปิยปุพฺพานํ, ปิยปุพฺเพ.
จสทฺทคฺคหเณน ทิสตฺถสพฺพนามานํ พหุพฺพีหิมฺหิ สพฺพนามิกวิธานํว โหติ.
ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยทนฺตราฬนฺติ อตฺเถ พหุพฺพีหิ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, เอวํ อุตฺตรปุพฺพสฺสํ, อุตฺตรปุพฺพสฺสา อิจฺจาทิ.
ยเตตสทฺทาทีนมาลปเน รูปํ น สมฺภวติ. ยสทฺโท อนิยมตฺโถ.
โย ปุริโส, เย ปุริสา, ยํ, เย. ยา กฺา, ยา ยาโย, ยํ, ยา ยาโย. ยํ จิตฺตํ, ยานิ, ยํ, ยานิ. เสสํ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํ.
ต ¶ เอต อิม อมุ กึอิจฺเจเต ปรมฺมุข สมีป อจฺจนฺตสมีปทูร ปุจฺฉนตฺถวจนา.
ตสทฺทสฺส เภโท. ‘‘ต สิ’’ อิตีธ –
‘‘อนปุํสกสฺสายํ สิมฺหีติ, ส’’มิติ จ วตฺตเต.
เอต ตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกานํ ตกาโร สการมาปชฺชเต สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. โส ปุริโส.
สพฺพนามคฺคหณฺจ, อิโต ตคฺคหณฺจ วตฺตเต.
ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ วา สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ. เน เต, นํ ตํ, เน เต, เนน เตน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ.
‘‘สพฺพสฺส, ตสฺส วา สพฺพตฺถา’’ติ จ วตฺตเต.
ตอิจฺเจตสฺส สพฺพนามสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมึ สํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ. อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํ.
‘‘สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา’’ติ อิโต ‘‘สฺมาสฺมึนํ, มฺหามฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
ต อิมอิจฺเจเตหิ กตากาเรหิ ปเรสํ สฺมาสฺมึนํ มฺหา มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺติ.
ปกติสนฺธิวิธาน
อถ ¶ สรานเมว สนฺธิการิเย สมฺปตฺเต ปกติภาโว วุจฺจเต.
‘‘สรา, ปกตี’’ติ จ วตฺตเต.
สรา โข สเร ปเร กฺวจิ ฉนฺทเภทาสุขุจฺจารณฏฺาเน, สนฺธิจฺฉารหิตฏฺาเน จ ปกติรูปานิ โหนฺติ, น โลปาเทสวิการมาปชฺชนฺเตติ อตฺโถ.
ตตฺถ ปกติฏฺานํ นาม อาลปนนฺตา อนิติสฺมึ อจฺฉนฺทานุรกฺขเณ อสมาเส ปทนฺตทีฆา จ อิการุการา จ นามปทนฺตาตีตกฺริยาทิมฺหีติ เอวมาทิ.
อาลปนนฺเตสุ ตาว – กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺา, กตมา จานนฺท อาทีนวสฺา, สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวิก อุฏฺเหิ, อุปาสกา อิเธกจฺโจ, โภติ อยฺเย, ภิกฺขุ อโรคํ ตว สีลํ, สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, ภิกฺขเว เอวํ วทามิ, ปฺจิเม คหปตโย อานิสํสา อิจฺเจวมาทีสุ ปกติภาโว, ปุพฺพสฺสรโลปยวาเทสาทโย น โหนฺติ.
กฺวจิคฺคหเณน อิติสฺมึ ฉนฺทานุรกฺขเณ สนฺธิ โหติ, ยถา – สกฺกา เทวีติ, นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ.
สเรติ กึ? สาธุ มหาราชาติ, เอวํ กิร ภิกฺขูติ.
อสมาเส ปทนฺตทีเฆสุ – อายสฺมา อานนฺโท คาถา อชฺฌภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา ¶ จ, ภควา อุฏฺายาสนา, ภควา เอตทโวจ, อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต, ภูตวาที อตฺถวาที, ยํ อิตฺถี อรหา อสฺส, สามาวตี อาห, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ, นที โอตฺถรติ, เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ภิกฺขูอุชฺฌายึสุ, ภิกฺขู เอวมาหํสุ, อิมสฺมึ คาเม อารกฺขกา, สพฺเพ อิเม, กตเม เอกาทส, คมฺภีเร โอทกนฺติเก, อปฺปมาโท อมตปทํ, สงฺโฆ อาคจฺฉตุ, โก อิมํ ปถวึ วิจฺเจสฺสติ, อาโลโก อุทปาทิ, เอโก เอกาย, จตฺตาโร โอฆา.
นิปาเตสุปิ – อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อภิกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฏฺวจิตฺตกา, ตโต อามนฺตยี สตฺถา.
กฺวจิคฺคหเณน อการ อิตีเวเวตฺถาทีสุ สนฺธิปิ. ยถา – อาคตตฺถ, อาคตมฺหา, กตมาสฺสุ จตฺตาโร, อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, อิตฺถีติ, จ มรีว, สพฺเพว, สฺเวว, เอเสว นโย, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, เนตฺถ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา, สเจส พฺราหฺมณ, ตถูปมํ, ยถาห.
อสมาเสติ กึ? ชิวฺหายตนํ, อวิชฺโชโฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภายตนํ, ภยตุปฏฺานํ. อจฺฉนฺทานุรกฺขเณติ ¶ กึ? สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ, โย มิสฺสโร.
นามปทนฺตอิการุกาเรสุ – คาถาหิ อชฺฌภาสิ, ปุปฺผานิ อาหรึสุ, สตฺถุ อทาสิ.
กฺวจีติ กึ? มนสากาสิ.
สรา โข พฺยฺชเน ปเร ปกติรูปา โหนฺตีติ เยภุยฺเยน ทีฆรสฺสโลเปหิ วิการาภาโว. ยถา – อจฺจโย, ปจฺจโย, ภาสติ วา กโรติ วา, เวทนากฺขนฺโธ, ภาคฺยวา, ภทฺโร กสามิว, ทียติ, ตุณฺหีภูโต, โส ธมฺมํ เทเสติ.
อิติ ปกติสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
พฺยฺชนสนฺธิวิธาน
อถ พฺยฺชนสนฺธิ วุจฺจเต.
‘‘พฺยฺชเน’’ติ อธิกาโร, ‘‘สรา, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเต.
สรา โข พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตีติ สุตฺตสุขุจฺจารณฉนฺทานุรกฺขณฏฺาเนสุ ทีโฆ.
ตฺยสฺส ปหีนา ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวสฺส สฺวาสฺส, มธุว มฺติ พาโล มธุวา มฺตี พาโล, ตถา เอวํ คาเม มุนี ¶ จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มงฺกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, สูรกฺขํ, ทูหรตา.
กฺวจีติ กึ? ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยฺยติ.
ยิฏฺํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส อิตีธ –
ปุพฺพสฺมึเยวาธิกาเร –
สรา โข พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตีติ ฉนฺทานุรกฺขเณ, อาคเม, สํโยเค จ รสฺสตฺตํ.
ฉนฺทานุรกฺขเณ ตาว ยิฏฺํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส.
อาคเม ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต.
สํโยเค ปรากโม ปรกฺกโม, อาสาโท อสฺสาโท, เอวํ ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย.
กฺวจีติ กึ? มายิทํ, มนสา ทฺา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อาขฺยาติกํ, ทียฺยติ, สูยฺยติ.
เอโส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ อิจฺจตฺร –
ตสฺมึเยวาธิกาเร –
๓๙. โลปฺจ ¶ ตตฺรากาโร.
สรา โข พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, ตตฺร ลุตฺเต าเน อการาคโม จ โหติ. เอตตสทฺทนฺโตการสฺเสวายํ โลโป.
เอส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอวํ เอส ธมฺโม, เอส ปตฺโตสิ, ส มุนิ, ส สีลวา.
กฺวจีติ กึ? เอโส ธมฺโม, โส มุนิ, โส สีลวา.
จสทฺเทน เอตสทฺทนฺตสฺส สเรปิ กฺวจิ โลโป. ยถา – เอส อตฺโถ, เอส อาโภโค, เอส อิทานิ.
วิปริณาเมน ‘‘สรมฺหา, พฺยฺชนสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส ทฺเวภาโว โหติ าเน. ทฺวินฺนํ ภาโว ทฺวิภาโว, โส เอว ทฺเวภาโว.
เอตฺถ จ านํ นาม รสฺสาการโต ปรํ ป ปติ ปฏิกมุกุส กุธ กี คห ชุต าสิ สุ สมฺภู สร สสาทีนมาทิพฺยฺชนานํ ทฺเวภาวํ, ติก ตย ตึส วตาทีนมาทิ จ, วตุ วฏุทิสาทีนมนฺตฺจ, อุ ทุ นิ-อุปสคฺค ต จตุ ฉ สนฺตสทฺทาเทสาทิปรฺจ, อปทนฺตา นาการทีฆโต ยการาทิ จ,
ยวตํ ตลนาทีน-มาเทโส จ สยาทินํ;
สห ธาตฺวนฺตสฺสาเทโส, สีสกาโร ตปาทิโต.
ฉนฺทานุรกฺขเณ จ – ฆร เฌ ธํสุ ภมาทีนมาทิ จ, รสฺสาการโต วคฺคานํ จตุตฺถทุติยา จ อิจฺเจวมาทิ.
ตตฺถ ¶ ป ปติ ปฏีสุ ตาว – อิธ ปมาโท อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, รสฺสตฺตํ, อปฺปติวตฺติโย, อธิปติปฺปจฺจโย, สุปฺปติฏฺิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน, สุปฺปฏิปตฺติ.
กมาทิธาตูสุ – ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ อกฺกมติ, เอวํ ปรกฺกมติ, ยถากฺกมํ.
ปกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ, อกฺโกสติ.
อกฺกุทฺโธ, อติกฺโกโธ.
ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโย.
ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, นิคฺคโห, จนฺทคฺคโห, ทิฏฺิคฺคาโห.
ปชฺโชโต, วิชฺโชตติ, อุชฺโชโต.
กตฺู, วิฺู, ปฺาณํ, วิฺาณํ, อนฺุา, มนฺุา, สมฺา.
อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโย.
อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต, อาสวา อสฺสวา.
ปสฺสมฺภนฺโต, วิสฺสมฺภติ.
อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ.
ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มหุสฺสสนฺโต, อาสาโส อสฺสาโส.
อวิสฺสชฺเชนฺโต, วิสฺสชฺเชนฺโต, ปริจฺจชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิลิฏฺโ, มิตฺตทฺทุ, อายพฺพโย, อุทพฺพหิ อิจฺจาทิ.
สรมฺหาติ ¶ กึ? สมฺปยุตฺโต, สมฺปติชาโต, สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, สงฺกมนฺโต, สงฺคโห.
าเนติ กึ? มา จ ปมาโท, ปติคยฺหติ, วจีปโกปํ รกฺเขยฺย, เย ปมตฺตา ยถา มตา, มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, อิธ โมทติ, เปจฺจ โมทติ.
ติกาทีสุ – กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ, เวทนาตฺติกํ, โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํ. เอกตฺตึส, ทฺวตฺตึส, จตุตฺตึส. สีลพฺพตํ, สุพฺพโต, สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิ.
วตุ วฏุ ทิสาทีนมนฺเต ยถา – วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิ.
อุ ทุ นิ อุปสคฺคาทิปเรสุ – อุกํโส อุกฺกํโส. ทุกรํ ทุกฺกรํ, นิกงฺโข นิกฺกงฺเข.
เอวํ อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อฺุาตํ, อุนฺนติ, อุตฺตโร, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปฺโ, ทุพฺพโล, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, ทุสฺสโห, นิสฺสาโร.
ตถา ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย.
จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปาโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ.
ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิกา, ฉพฺพสฺสานิ.
สกฺกาโร, สกฺกโต, สทฺทิฏฺิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโล.
าเนติ กึ? นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, นิวาโต, ตโต, จตุวีสติ, ฉสฏฺิ.
ยการาทิมฺหิ ¶ – นียฺยติ, สูยฺยติ, อภิภูยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณ.
อาทิสทฺเทน เอตฺโต, เอตฺตาวตา.
อนาการคฺคหณํ กึ? มาลาย, โทลาย, สมาทาย.
าเนติ กึ? อุปนียติ, สูยติ, โตยํ.
ยวตมาเทเส – ชาติ อนฺโธ, วิปลิ อาโส, อนิ อาโย, ยทิ เอวํ, อปิ เอกจฺเจ, อปิ เอกทา อิจฺจตฺร, อิการสฺส ‘‘อิวณฺโณ ยํ นวา’’ติ ยกาเร กเต –
‘‘สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา วาติ วตฺตเต.
๔๑. ยวตํ ตลนทการานํ พฺยฺชนานิ จลชการตฺตํ.
ยการวนฺตานํ ตลนทการานํ สํโยคพฺยฺชนานิ ยถากฺกมํ จลชการตฺตมาปชฺชนฺเต วา.
การคฺคหณํ ยวตํ สการ ก จ ฏ ปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสตฺถํ, ตถา ยวตํ ต ธ ณการานํ ฉ ฌการาเทสตฺถฺจ, ตโต ยวตมาเทสสฺส อเนน ทฺวิภาโว.
ชจฺจนฺโธ, วิปลฺลาโส, อฺาโย, ยชฺเชวํ, อปฺเปกจฺเจ อปฺเปกทา.
วาติ กึ? ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, พาลฺยํ, อาลสฺยํ.
สรมฺหาติ กึ? อาโย, อากาสานฺจายตนํ.
ตปาทิโต สิมฺหิ – ตปสฺสี, ยสสฺสี.
ฉนฺทานุรกฺขเณ ¶ – นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคตินฺติ.
วคฺคจตุตฺถทุติเยสุ ปน ตสฺมึเยวาธิกาเร ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ จ วตฺตเต.
วคฺคจตุตฺถทุติยานํ สทิสวเสน ทฺวิภาเว สมฺปตฺเต นิยมตฺถมาห.
๔๒. วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปมา.
สรมฺหา ปรภูตานํ วคฺเค โฆสาโฆสานํ พฺยฺชนานํ ยถากฺกมํ วคฺคตติย ปมกฺขรา ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ าเนติ านาสนฺนวเสน ตพฺพคฺเค ตติยปมาว โหนฺติ.
เอตฺถ จ สมฺปตฺเต นิยมตฺตา โฆสาโฆสคฺคหเณน จตุตฺถทุติยาว อธิปฺเปตา, อิตรถา อนิฏฺปฺปสงฺโคสิยา. เตน ‘‘กตฺู, ตนฺนโย, ตมฺมโย’’ติอาทีสุ วคฺคปฺจมานํ สติปิ โฆสตฺเต ตติยปฺปสงฺโคน โหติ, านาธิการโต วา.
ฆราทีสุ ป อุ ทุ นิอาทิปรจตุตฺเถสุ ตาว – ปฆรติ ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, อุคฺฆาเฏติ, ทุคฺโฆโส, นิคฺโฆโส, เอเสว จชฺฌานผโล, ปมชฺฌานํ, อภิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, วิพฺภนฺโต, อุพฺภโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุทฺธา, จภุพฺภิ, ฉทฺธา, สทฺธมฺโม, สพฺภูโต, มหทฺธโน, มหพฺภยํ.
ยวต มาเทสาทีสุ – โพชฺฌงฺคา, อาสพฺภํ, พุชฺฌิตพฺพํ, พุชฺฌติ.
าเนติ ¶ กึ? สีลวนฺตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธานํ, มหาธนํ.
รสฺสาการโตปรํ วคฺคทุติเยสุ – ปฺจ ขนฺธา ปฺจกฺขนฺธา, เอวํรูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย. เสตฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉินฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโท. ตตฺร ิโต ตตฺรฏฺิโต, เอวํ ถลฏฺํ, ชลฏฺํ, อธิฏฺิตํ, นิฏฺิตํ, จตฺตาริฏฺานานิ, ครุฏฺานิโย, สมุฏฺิโต, สุปฺปฏฺาโน. ยสตฺเถโร, ยตฺถ, ตตฺถ, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ, จตุตฺโถ, กุตฺถ. ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเสยฺย, มธุปฺผาณิตํ.
อาการโต – อาขาโต อากฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สฺากฺขนฺโธ, อาฉาทยติ, อาจฺฉาทยติ, เอวํ อาจฺฉินฺทติ, นาวาฏฺํ, อาตฺถรติ, อาปฺโผเฏติ.
สรมฺหาติ กึ? สงฺขาโร, ตงฺขเณ, สฺฉนฺนํ, ตณฺานํ, สนฺถุโต, ตมฺผลํ.
าเนติ กึ? ปูวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถา ิตํ, กถํ, กมฺมผลํ.
นิกมติ, นิปตฺติ, นิจโย, นิจรติ, นิตรณํ อิจฺจตฺร – ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส พหุลตฺถตฺตา เตน จคฺคหเณน ยถาปโยคํ พหุธา อาเทโส สิยา.
ยถา – นิ อุปสคฺคโต กมุ ปท จิ จร ตรานํ ปมสฺส วคฺคทุติโย อิมินา ทฺวิตฺตํ, นิกฺขมติ, นิปฺผตฺติ, นิจฺฉโย, นิจฺฉรติ, นิตฺถรณํ.
ตถา ¶ โพ วสฺส กุว ทิว สิว วชาทีนํ ทฺวิรูปสฺสาติ วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ยถา – กุพฺพนฺโต, เอวํ กุพฺพาโน, กุพฺพนฺติ, สธาตฺวนฺตยาเทสสฺส ทฺวิตฺตํ. ทิวติ ทิพฺพติ, เอวํ ทิพฺพนฺโต, สิพฺพติ, สิพฺพนฺโต, ปวชติ ปพฺพชติ, ปพฺพชนฺโต, นิวานํ นิพฺพานํ, นิพฺพุโต, นิพฺพินฺทติ, อุทพฺพยํ อิจฺจาทิ.
โล รสฺส ปริ ตรุณาทีนํ กฺวจิ. ปริปนฺโน ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตรุโณ ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโล.
โฏ ตสฺส ทุกฺกตาทีนํ กฺวจิ. ยถา – ทุกฺกตํ ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปหโฏ, ปตฺถโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ อิจฺจาทิ.
โก ตสฺส นิยตาทีนํ กฺวจิ. นิยโต นิยโก.
โย ชสฺส นิชาทิสฺส วา, นิชํปุตฺตํ นิยํปุตฺตํ.
โก คสฺส กุลูปคาทีนํ, กุลูปโค กุลูปโก.
ตถา โณ นสฺส ป ปริอาทิโต. ปนิธานํ ปณิธานํ, เอวํ ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, นินฺนโย นิณฺณโย, เอวํ อุณฺณโต, โอณโต อิจฺจาทิ.
ปติอคฺคิ, ปติหฺติ อิตีธ –
ปติอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส สเร วา พฺยฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ ปุพฺพสฺสรโลโป. ปฏคฺคิ, ปฏิหฺติ.
กฺวจีติ กึ? ปจฺจตฺตํ, ปติลียติ.
ปุถชโน ปุถภูตํ อิตีธ ‘‘อนฺโต’’ติ วตฺตเต.
๔๔. ปุถสฺสุ ¶ พฺยฺชเน.
ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยฺชเน ปเร, ทฺวิตฺตํ. ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตํ.
พฺยฺชเนติ กึ? ปุถ อยํ. ‘‘ปุถสฺส อ ปุถ’’อิติ สมาเสเนว สิทฺเธ ปุน อนฺตคฺคหณาธิกาเรน กฺวจิ อปุถนฺตสฺสาปิ อุตฺตํ สเร.
มโน อฺํ มนฺุํ, เอวํ อิมํ เอวุมํ, ปรโลโป, อิติ เอวํ อิตฺเววํ, อุการสฺส วกาโร.
อวกาโส, อวนทฺโธ, อววทติ, อวสานมิตีธ –
‘‘กฺวจิ พฺยฺชเน’’ติ จ วตฺตเต.
อวอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส โอกาโร โหติ กฺวจิ พฺยฺชเน ปเร. โอกาโส, โอนทฺโธ, โอวทติ, โอสานํ.
กฺวจีติ กึ? อวสานํ, อวสุสฺสตุ.
พฺยฺชเนติ กึ? อวยาคมนํ, อเวกฺขติ.
อวคเต สูริเย, อวคจฺฉติ, อวคเหตฺวา อิตีธ –
‘‘อวสฺเส’’ติ วตฺตเต โอคฺคหณฺจ.
๔๖. ตพฺพิปรีตูปปเท พฺยฺชเน จ.
อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺมานสฺส ตสฺโสการสฺส วิปรีโต จ โหติ พฺยฺชเน ปเร.
ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต, อุโปจฺจาริตํ ปทํ อุปปทํ, โอการวิปรีโตติ อุการสฺเสตํ อธิวจนํ. จสทฺโท กตฺถจิ ¶ นิวตฺตนตฺโถ, ทฺวิตฺตํ. อุคฺคเต สูริเย, อุคฺคจฺฉติ, อุคฺคเหตฺวา.
อติปฺปโข ตาว, ปรสตํ, ปรสหสฺสํ อิตีธ –
‘‘อาคโม’’ติ วตฺตเต.
พฺยฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ อติปฺป ปรสทฺเทหิ โอการาคโม ‘‘ยวมท’’อิจฺจาทิสุตฺเต จสทฺเทน อติปฺปโต คการาคโม จ.
อติปฺปโค โข ตาว, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, เอตฺถ ‘‘สรา สเร โลป’’นฺติ ปุพฺพสฺสรโลโป.
มนมยํ, อยมยํ อิตีธ ‘‘มโนคณาทีน’’นฺติ วตฺตเต.
เอเตสํ มโนคณาทีนมนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเต.
มโนมยํ, อโยมยํ, เอวํ มโนเสฏฺา, อโยปตฺโต, ตโปธโน, ตโมนุโท, สิโรรุโห, เตโชกสิณํ, รโชชลฺลํ, อโหรตฺตํ, รโหคโต.
อาทิสทฺเทน อาโปธาตุ, วาโยธาตุ.
สีหคติยา วาธิการโต อิธ น ภวติ, มนมตฺเตน มนจฺฉฏฺานํ, อยกปลฺลํ, ตมวิโนทโน, มนอายตนํ.
อิติ พฺยฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
นิคฺคหีตสนฺธิวิธาน
อถ ¶ นิคฺคหีตสนฺธิ วุจฺจเต.
ตณฺหํ กโร, รณํ ชโห, สํ ิโต, ชุตึ ธโร, สํ มโต อิตีธ ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ อธิกาโร, ‘‘พฺยฺชเน’’ติ วตฺตเต.
วคฺคภูเต พฺยฺชเน ปเร นิคฺคหีตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ นิมิตฺตานุสฺวรานํ านาสนฺนวเสน ตพฺพคฺคปฺจโม โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน ‘‘ตณฺหงฺกโร, รณฺชโห, สณฺิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโต’’ติอาทีสุ นิจฺจํ.
ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตงฺขณํ ตํขณํ, สงฺคโห สํคโห, ตงฺฆตํ ตํ ฆตํ. ธมฺมฺจเร ธมฺมํ จเร, ตฺฉนฺนํ ตํ ฉนฺนํ, ตฺชาตํ ตํ ชาตํ, ตฺาณํ ตํ าณํ. ตณฺานํ ตํ านํ, ตณฺฑหติ ภํ ฑหติ. ตนฺตโนติ ตํ ตโนติ, ตนฺถิรํ ตํ ถิรํ, ตนฺทานํ ตํ ทานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ ตํ นิจฺจุตํ. ตมฺปตฺโต ตํ ปตฺโต, ตมฺผลํ ตํ ผลํ, เตสมฺโพโธ เตสํ โพโธ, สมฺภูโต สํภูโต, ตมฺมิตฺตํ ตํ มิตฺตํ. กิงฺกโต กึ กโต, ทาตุงฺคโต ทาตุํ คโตติ เอวมาทีสุ วิกปฺเปน.
อิธ น ภวติ, น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, สรณํ คจฺฉามิ.
สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วา อิธ วาคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส สํอุปสคฺคปุมนฺตสฺส เล ลกาโร. ยถา – ปฏิสํลีโน ปฏิสลฺลีโน, เอวํ ปฏิสลฺลาโณ, สลฺลกฺขณา, สลฺเลโข, สลฺลาโป, ปุํลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ.
ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, ตฺหิ ตสฺส, เอวฺหิ โว อิตีธ ‘‘วา’’ติ อธิกาโร.
๕๐. เอเห ¶ ํ.
เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตํ โข การํ ปปฺโปติ วา, เอกาเร าเทสสฺส ทฺวิภาโว.
ปจฺจตฺตฺเวปจฺจตฺตํ เอว, ตฺเว ตํ เอว, ตฺหิ ตสฺส ตฺหิ ตสฺส, เอวฺหิ โว เอวฺหิ โว.
ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส เอวหินิปาตโต อฺตฺถ น โหติ, ยถา – เอวเมตํ, เอวํ โหติ.
สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย, ยํ ยเทว, อานนฺตริกํ ยมาหุ อิตีธ ‘‘’’มิติ วตฺตเต.
นิคฺคหีตํ โข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน การํ ปปฺโปติ วา, าเทสสฺส ทฺวิตฺตํ.
สฺโโค สํโยโค, สฺโชนํ สํโยชนํ, สฺโต สํยโต, สฺาจิกาย สํยาจิกาย, ยฺเทว ยํ ยเทว, อานนฺตริกฺมาหุ อานนฺตริกํ ยมาหุ.
วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาว สํปทนฺตโต จ สพฺพนามยการปรโต จ นิคฺคหีตา อฺตฺถ น โหติ. ยถา – เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, สรณํ ยนฺติ.
เอตฺถ จ ‘‘สห เย จา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ส เย จา’’ติ วจนโต สุตฺตนฺเตสุ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโปปีติ ทฏฺพฺพํ, เตน ปฏิสงฺขาย โยนิโส ปฏิสงฺขา โยนิโส, สยํ อภิฺาย สจฺฉิกตฺวา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา, ปริเยสนาย ปริเยสนาติอาทิ สิชฺฌติ.
ตํ ¶ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กึ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิจฺจตฺร –
นิคฺคหีตสฺส โข สเร ปเร มการทการาเทสา โหนฺติ วา. เอตฺถ จ วาสทฺทาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ทกาโร ยเตตสทฺทโต ปรสฺเสว.
ตมหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ, ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทว.
วาติ กึ? ตํ อหํ, เอตํ เอว, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ.
เอตฺถ จ มทาติ โยควิภาเคน พฺยฺชเนปิ วา มกาโร. เตน ‘‘พุทฺธม สรณม คจฺฉามี’’ติอาทิ สิชฺฌติ.
ตาสํ อหํ สนฺติเก, วิทูนํ อคฺคํ, ตสฺส อทาสึ อหํ อิตีธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเต.
นิคฺคหีตํ โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขเณ สุขุจฺจารณฏฺาเน. ปุพฺพสฺสรโลโป, ปรสฺส อสํโยคนฺตสฺส ทีโฆ.
ตาสาหํ สนฺติเก, วิทูนคฺคํ, ตสฺส อทาสาหํ, ตถาคตาหํ, เอวาหํ, กฺยาหํ.
กฺวจีติ กึ? เอวมสฺส, กิมหํ.
อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ, สํรตฺโต, สํราโค, สํรมฺโภ, อวิสํหาโร, จิรํ ปวาสึ, คนฺตุํ กาโม, คนฺตุํ มโน อิตีธ ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ วตฺตเต.
๕๔. พฺยฺชเน ¶ จ.
นิคฺคหีตํ โข พฺยฺชเน จ ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ. รการหกาเรสุ อุปสคฺคนฺตสฺส ทีโฆ.
อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, สารตฺโต, สาราโค, สารมฺโภ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสึ, ทฺวิตฺตํ, คนฺตุกาโม, คนฺตุมโน.
กฺวจีติ กึ? เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
กตํ อิติ, กึ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลึ อิทานิ, กึ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตรึ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตีธ ‘‘นิคฺคหีตมฺหา, โลป’’นฺติ จ วตฺตเต.
นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
กตนฺติ, กินฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลินฺทานิ, กินฺทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํว.
วาติ กึ? กตํ อิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สามํ เอว.
อยมฺปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา อิตีวีทานิสีเปวาทิโต อฺตฺถ น โหติ. ยถา – อหํ เอตฺถ, เอตํ อโหสิ.
เอวํ อสฺส เต อาสวา, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ อิตีธ สเร ปเร ลุตฺเต วิปริณาเมน ‘‘ปรสฺมึ, สเร, ลุตฺเต’’ติ จ วตฺตเต.
๕๖. พฺยฺชโน ¶ จ วิสฺโโค.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต พฺยฺชโน สฺโโค เจ, วิสฺโโคว โหตีติ สํโยเคกเทสสฺส ปุริมพฺยฺชนสฺส โลโป.
ทฺวินฺนํ พฺยฺชนานเมกตฺร ิติ สฺโโค, อิธ ปน สํยุชฺชตีติ สฺโโค, ปุริโม วณฺโณ, วิคโต สฺโโค อสฺสาติ วิสฺโโค, ปโร.
เอวํ ส เต อาสวา, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ.
ลุตฺเตติ กึ? เอวมสฺส.
จสทฺเทน ติณฺณํ พฺยฺชนานํ สรูปสํโยโคปิ วิสฺโโค โหติ. ยถา – อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส.
จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาวจิธ ภิกฺขเว, อณุถูลานิ, ต สมฺปยุตฺตา อิภีธ ‘‘สเร, อาคโม, กฺวจิ, พฺยฺชเน’’ติ จ วตฺตเต.
นิคฺคหีตฺจ อาคโม โหติ สเร วา พฺยฺชเน วา กฺวจิ สุขุจฺจารณฏฺาเน. นิคฺคหีตสฺส รสฺสานุคตตฺตา รสฺสโตเยวายํ.
จกฺขุํ อุทปาทิ, อวํสิโร, ยาวฺจิธ ภิกฺขเว, อณุํถูลานิ, ตํสมฺปยุตฺตา, เอวํ ตงฺขเณ, ตํสภาโว.
กฺวจีติ กึ? น หิ เอเตหิ, อิธ เจว.
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนมํ อิตีธ โลปาเทสการิเย สมฺปตฺเต เยภุยฺเยน ตทปวาทตฺถมาห.
๕๘. อํ ¶ พฺยฺชเน นิคฺคหีตํ.
นิคฺคหีตํ โข พฺยฺชเน ปเร อํอิติ โหติ.
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสฺสรโลโป วา.
เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนฺธมํ.
อิธ อวุตฺตวิเสสานมฺปิ วุตฺตนยาติเทสตฺถมติเทสมาห.
เย อิธ อมฺเหหิ วิเสสโต น อุปทิฏฺา อุปสคฺคนิปาตาทโย, เตสํ วุตฺตโยคโต วุตฺตนเยน สรสนฺธาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
เตน ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปริยาทีนํ รหนาทิวณฺณสฺส วิปริยโย ยวาทีหิ, ยถา – ปริยุทาหาสิ ปยิรุทาหาสิ, อริยสฺส อยิรสฺส, พหฺวาพาโธ พวฺหาพาโธ, น อภิเนยฺย อนภิเนยฺย.
‘‘ตํ อิมินาปิ ชานาถา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปโร วา สโร’’ติ สเร ลุตฺเต ‘‘ตตฺรากาโร’’ติ โยควิภาเคน อกาโร นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทมินาปิ ชานาถ อิจฺจาทิ.
อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานํ นิฏฺิตํ.
สฺาวิธานํ สรสนฺธิ สนฺธิ,
นิเสธนํ พฺยฺชนสนฺธิ สนฺธิ;
โย นิคฺคหีตสฺส จ สนฺธิกปฺเป,
สุนิจฺฉโย โสปิ มเยตฺถ วุตฺโต.
อิติ รูปสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ
ปโม.
๒. นามกณฺฑ
อถ ¶ นามิกวิภตฺยาวตาโร วุจฺจเต.
อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนิ จตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํ.
ตํ ปน ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน, ติวิธํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน. ยถา – รุกฺโข, มาลา, ธนํ.
จตุพฺพิธํ สามฺคุณกฺริยายทิจฺฉาวเสน, ยถา – รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติอาทิ.
อฏฺวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทน.
ปุลฺลิงฺค
ตตฺถ ปมํ อการนฺตมฺหา ปุลฺลิงฺคา ชาตินิมิตฺตา ปุริสสทฺทา สฺยาทิวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเต.
อธิกาโรยํ. ตตฺถ ปฺจ มาเร ชิตวาติ ชิโน, พุทฺโธ. ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ, ตสฺส ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ, เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ยุตฺตํ อนุรูปเมวาติ อิทํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.
สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;
พฺรหฺมาโน จ’สฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร.
อธิกาโร ปน ติวิโธ สีหคติกมณฺฑูกคติกยถานุปุพฺพิกวเสน, อยํ ปน สีหคติโก ปุพฺพาปรวิโลกนโต, ยถานุปุพฺพิโกเยว วา.
สกฺกตวิสทิสํ ¶ กตฺวา ชินวจนานุรูปวเสน ปกติฏฺปนตฺถํ ปริภาสมาห.
ลิงฺคํปาฏิปทิกํ, ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตฺหิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ นิปจฺจเต ปียติ. จสทฺเทน ธาตโว จาติ ชินวจนานุรูปโต ‘‘ปุริส’’อิติ ลิงฺเค ปิเต ตโต ตสฺส ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส อตฺถวโต สทฺทสฺส ‘‘ปรสมฺา ปโยเค’’ติ ปริภาสโต ลิงฺคสฺายํ –
อิโต ปรํ วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธาเน สพฺพตฺถ ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.
ตโต ชินวจนยุตฺเตหิ ลิงฺเคหิ ปรา วิภตฺติโย โหนฺติ. จสทฺทคฺคหเณน ตเวตุนาทิปจฺจยนฺตนิปาตโตปิ. กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ ลิงฺคตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย.
กา จ ปน ตา วิภตฺติโย? ‘‘วิภตฺติโย’’ติ อธิกาโร.
๖๓. สิโย, อํโย, นาหิ, สนํ, สฺมาหิ, สนํ, สฺมึสุ.
สฺยาทโย ทฺวิสตฺต วิภตฺติโย นาม โหนฺติ. ตตฺถ สิ, โย อิติ ปมา, อํ, โย อิติ ทุติยา, นา, หิ อิติ ตติยา, ส, นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา, หิ อิติ ปฺจมี, ส, นํ อิติ ฉฏฺี, สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี.
อิทํ ¶ ปน สฺาธิการปริภาสาวิธิสุตฺเตสุ สฺาสุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, วุตฺตฺหิ วุตฺติยํ ‘‘วิภตฺติอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส’’ติ, อิตรถา ปุริมสุตฺเตน เอกโยโค กตฺตพฺโพติ. เอตฺถ จ ปมาทิโวหาโร, เอกวจนาทิโวหาโร จ อนฺวตฺถวเสน, ปรสมฺาวเสน วา สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ.
เอกสฺส วจนํ เอกวจนํ, พหูนํ วจนํ พหุวจนํ, ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาติอาทิ, อิตรถา ปุริมสุตฺเต จสทฺเทน สฺากรเณ อปฺปกตนิรตฺถกวิธิปฺปสงฺโค สิยา.
‘‘ชินวจนยุตฺตฺหิ, ลิงฺคฺจ นิปจฺจเต’’ติ จ วตฺตเต. อิธ ปน ปทนิปฺผาทนมฺปิ ชินวจนสฺสาวิโรเธนาติ าเปตุํ ปริภาสนฺตรมาห.
ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อุปโรโธ น โหติ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ, จสทฺเทนาขฺยาตฺจ นิปจฺจเต, นิปฺผาทียตีติ อตฺโถ. เตเนว อิธ จ อาขฺยาเต จ ทฺวิวจนาคฺคหณํ, สกฺกตวิสทิสโต วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธานฺจ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ อวิเสเสน สพฺพสฺยาทิวิภตฺติปฺปสงฺเค ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ วตฺติจฺฉาวสา –
ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหตีติ ปมา. ตตฺถาปิ อนิยเมเนกวจนพหุวจนปฺปสงฺเค ‘‘เอกมฺหี วตฺตพฺเพ เอกวจน’’นฺติ ปริภาสโต ลิงฺคตฺถสฺเสกตฺตวจนิจฺฉายํ ปเมกวจนํ สิ.
‘‘อโต เนนา’’ติ อิโต ‘‘อโต’’ติ วตฺตเต, ลิงฺคคฺคหณฺจ.
๖๖. โส ¶ .
สิ, โออิติ ทฺวิปทมิทํ. ลิงฺคสฺส อการโต ปรสฺส สิวจนสฺส โอกาโร โหติ.
สุตฺเตสุ หิ ปมานิทฺทิฏฺสฺส การิยิโน ฉฏฺีวิปริณาเมน วิวรณํ อาเทสาเปกฺขนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอตฺถ จ สีติ วิภตฺติ คยฺหเต วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณโต, ‘‘ตโต จ วิภตฺติโย’’ติ อิโต วิภตฺติคฺคหณานุวตฺตนโต วา, เอวํ สพฺพตฺถ สฺยาทีนํ การิยวิธาเน วิภตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ ปรโลเป สมฺปตฺเต ตทปวาเทน ปุพฺพโลปมาห.
๖๗. สรโลโป’มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ.
ปุพฺพสฺสรสฺส โลโป โหติ อํวจเน, อาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต จ สเร ปเร, สรโลเป กเต ตุ ปรสรสฺส ปกติภาโว โหติ. เอตฺถ จ ‘‘สรโลเป’’ติ ปุนคฺคหณํ อิมินาว กตสรโลปนิมิตฺเตเยว ปรสฺส วิกาเร สมฺปตฺเต ปกติภาวตฺถํ. ปรสรสฺส ปกติภาววิธานสามตฺถิยโต อมาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต สเร ปเรติปิ สิทฺธํ.
ตฺยาทิวิภตฺติโย เจตฺถ, ปจฺจยตฺเตน คยฺหเร;
อาทิคฺคหณมาขฺยาต-กิตเกสฺวาคมตฺถิทํ.
ปจฺจยสาหจริยา, จาเทโส ปกตีปโร;
ปทนฺตสฺสรโลโป น, เตน’พฺภาหาทิเก ปเร.
ตุคฺคหณํ ¶ ภิกฺขุนีอาทีสุ สรโลปนิวตฺตนตฺถํ, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํ. ปุริโส ติฏฺติ.
ปุริโส จ ปุริโส จาติ ปุริส ปุริสอิติ วตฺตพฺเพ –
สรูปานํ สมานรูปานํ ปทพฺยฺชนานํ มชฺเฌ เอโกว สิสฺสเต, อฺเ โลปมาปชฺชนฺเต อสกินฺติ เอกเสโส. เอตฺถ จ ‘‘สรูปาน’’นฺติ วุตฺตตฺตาว สิทฺเธ อสกิมฺปโยเค ปุนาสกึคหณํ เอกวิภตฺติวิสยานเมวาสกิมฺปโยเค เอวายนฺติ ทสฺสนตฺถํ, น จ วิจฺฉาปโยเค’ติปฺปสงฺโค. ‘‘วคฺคา ปฺจปฺจโส มนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปฺจปฺจโส’’ติ นิทฺเทเสเนว วิจฺฉาปโยคสิทฺธิยา าปิตตฺตา, อถ วา สหวจนิจฺฉาย’มย’เมกเสโส.
โยควิภาคโต เจตฺถ, เอกเสสฺวสกึ อิติ;
วิรูเปกเสโส โหติ, วา ‘‘ปิตูน’’นฺติอาทิสุ.
ตตฺเถว ลิงฺคตฺถสฺส พหุตฺตวจนิจฺฉายํ ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน’’นฺติ ปมาพหุวจนํ โย, ปุริส โย อิตีธ ‘‘อโต, วา’’ติ จ วตฺตเต.
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปเรสํ สพฺเพสํ ปมาโยนีนํ, ทุติยาโยนีนฺจ ยยากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วาติ อากาโร, สพฺพคฺคหณํ สพฺพาเทสตฺถํ, สรโลปาทิ ปุริมสทิสเมว, ปุริสา ติฏฺนฺติ.
วา อิจฺเจว รูปา รูปานิ, อคฺคโย, มุนโย.
วาสทฺโทยํ ววตฺถิตปิภาสตฺโถ, เตน เจตฺถ –
นิจฺจเมว ¶ จ ปุลฺลิงฺเค, อนิจฺจฺจ นปุํสเก;
อสนฺตํ เฌ กตตฺเต ตุ, วิธึ ทีเปติ วาสุติ.
ตตฺเถวาลปนวจนิจฺฉายํ ‘‘ลิงฺคตฺเถ ปมา’’ติ วตฺตเต.
อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, สมฺโพธนํ. ตสฺมึ อาลปนตฺถาธิเก ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต จ ปมาวิภตฺติ โหติ. ปุเร วิย เอกวจนาทิ.
ปุริส สิ อิจฺจตฺร –
อาลปนตฺเถ วิหิโต สิ คสฺโ โหตีติ คสฺายํ ‘‘โภ เค ตู’’ติ อิโต ‘‘เค’’ติ วตฺตเต.
ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร จ ปิตุสตฺถุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อาการตฺตมาปชฺชเต เค ปเร.
‘‘เค, รสฺส’’มิติ จ วตฺตเต.
ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปน, อทูรฏฺสฺสาลปเนวายํ.
‘‘สึ, โส, สฺยา จ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จา’’ติ เอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเหิ อฺโ เสโส นาม, ตโต เสสโต ลิงฺคมฺหา คสิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเต. อปิคฺคหณํ ¶ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เอตฺถ จ สติปิ สิคฺคหเณ วอิติ วจนเมว าปกมฺตฺถาปิ สิคฺคหเณ อาลปนาคฺคหณสฺส. เกจิ อาลปนาภิพฺยตฺติยา ภวนฺตสทฺทํ วา เหสทฺทํ วา ปยุชฺชนฺเต. โภ ปุริส ติฏฺ, เห ปุริสา วา.
พหุวจเน น วิเสโส, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺถ.
ตตฺเถว กมฺมตฺถวจนิจฺฉายํ ‘‘ว,’’ติ วตฺตเต.
ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กฺริยานิมิตฺตํ กมฺมสฺํ โหติ.
กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติ. ปุเร วิย ทุติเยกวจนํ อํ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา สเร ลุตฺเต ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ปกติภาโว จ, ปุริสํ ปสฺส.
พหุวจเน ‘‘สพฺพโยนีนมาเอ’’ติ โยวจนสฺเสกาโร, ปุริเส ปสฺส.
ตตฺเถว กตฺตุวจนิจฺฉายํ –
โย อตฺตปฺปธาโน กฺริยํ กโรติ, โส กตฺตุสฺโ โหติ.
‘‘ตติยา’’ติ วตฺตเต.
กตฺตริ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตีติ ตติเยกวจนํ นา.
๗๙. อโต ¶ เนน.
เอนาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส. อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, สรโลปาทิ, ปุริเสน กตํ.
พหุวจนมฺหิ –
สุ, หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺติรูเปสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต.
๘๑. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา.
สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สฺมา หิ สฺมึอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ มฺหา, ภิ, มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ กตํ.
ตตฺเถว กรณวจนิจฺฉายํ –
เยน วา กยิรเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสฺํ โหติ.
กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ, เสสํ กตฺตุสมํ, อาวิฏฺเน ปุริเสน โส ปฺุํ กโรติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ.
ตตฺเถว สมฺปทานวจนิจฺฉายํ –
๘๔. ยสฺส ¶ ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ.
ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสฺํ โหติ.
สมฺปทานการเก จตุตฺถีวิภตฺติ โหตีติ จตุตฺถิยา เอกวจนํ ส.
สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ เส วิภตฺติมฺหิ ปเร. ปุริสสฺส ธนํ ททาติ.
พหุวจนมฺหิ ‘‘ทีฆ’’นฺติ วตฺตเต.
สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส อนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา ทีฆมาปชฺชนฺเต, จคฺคหณมิการุการานํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํ. ปุริสานํ.
ตตฺเถวาปาทานวจนิจฺฉายํ –
๘๘. ยสฺมา ทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ.
ยสฺมา วา อวธิภูตา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสฺํ โหติ.
๘๙. อปาทาเน ¶ ปฺจมี.
อปาทานการเก ปฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ปฺจมิยา เอกวจนํ สฺมา.
‘‘อโต, สพฺเพสํ, อา เอ’’ติ จ วตฺตเต.
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา สพฺเพสํ สฺมา สฺมึอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วา, อฺตฺถ มฺหาเทโส. ปุริสา อเปติ, ปุริสมฺหา, ปุริสสฺมา.
พหุวจเน สพฺพตฺถ ตติยาสมํ, หิสฺส ภิอาเทโส โหติ. ปุริเสหิ, ปุริเสภิ อเปติ.
ตตฺเถว สามิวจนิจฺฉายํ –
ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสฺํ โหติ.
สามิสฺมึ ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ. เปตฺวา อายาเทสํ สพฺพตฺถ จตุตฺถีฉฏฺีนํ สมานํ รูปํ. ปุริสสฺส เอตํ ธนํ, ปุริสานํ.
ตตฺเถว โอกาสวจนิจฺฉายํ –
โย กตฺตุกมฺมานํ กฺริยาย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสฺํ โหติ.
๙๔. โอกาเส ¶ สตฺตมี.
โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ สตฺตมิยา เอกวจนํ สฺมึ, ตสฺส ‘‘สฺมาสฺมึนํ วา’’ติ เอกาโร, มฺหิอาเทโส จ, ปุริเส ปติฏฺิตํ, ปุริสมฺหิ, ปุริสสฺมึ.
พหุวจเน ‘‘สุหิสฺวกาโร เอ’’ติ เอกาโร, ปุริเสสุ.
ปุริโส, ปุริสา, โภ ปุริส โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส, ปุริเสน, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสา ปุริสสฺมา ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริเส ปุริสสฺมึ ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุ.
ตถา สุคโต, สุคตา, โภ สุคต โภ สุคตา วา, ภวนฺโต สุคตา, สุคตํ, สุคเต, สุคเตน, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคตา สุคตสฺมา สุคตมฺหา, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคเต สุคตสฺมึ สุคตมฺหิ, สุคเตสุ.
เอวํ สุรา’สุร นโร’รค นาค ยกฺขา,
คนฺธพฺพ กินฺนร มนุสฺส ปิสาจ เปตา;
มาตงฺค ชงฺคม ตุรงฺค วราห สีหา,
พฺยคฺฆ’จฺฉ กจฺฉป ตรจฺฉ มิค’สฺส โสณา.
อาโลก โลก นิลยา’นิล จาค โยคา, วายาม คาม
นิคมา’คม ธมฺม กามา;
สงฺโฆ’ฆ โฆส ปฏิฆา’สว โกธ โลภา,
สารมฺภ ถมฺภ มท มาน ปมาท มกฺขา.
ปุนฺนาค ¶ ปูค ปนสา’สน จมฺปก’มฺพา,
หินฺตาล ตาล พกุล’ชฺชุน กึสุกา จ;
มนฺทาร กุนฺท ปุจิมนฺท กรฺช รุกฺขา,
เยฺยา มยูร สกุนณฺฑช โกฺจ หํสา –
อิจฺจาทโยปิ.
มโนคณาทิสฺส ตุ นาสสฺมาสฺมึสุ วิเสโส. อฺตฺถ ปุริสสมํ.
มโน, มนา, เห มน เห มนา วา, ภวนฺโต มนา, มนํ, มเน.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
มโนปภุติ คโณ มโนคโณ, มโนคณาทิโต สฺมึ, นาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อิการาการาเทสา โหนฺติ วา. อาทิคฺคหเณน พิลปทาทิโตปิ.
‘‘มโนคณาทิโต’’ติ วตฺตเต.
เอเตเหว มโนคณาทีหิ สเร ปเร สาคโม โหติ วา. มนสา, มเนน.
ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ‘‘มโน มนา มนํ มเน มนอายตน’’นฺติอาทีสุ น โหติ. ‘‘มานสิกํ, เจตสิก’’นฺติอาทีสุ นิจฺจํ. มเนหิ, มเนภิ.
‘‘มโนคณาทิโต, วา’’ติ จ วตฺตเต.
๙๗. สสฺส ¶ โจ.
มโนคณาทิโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส โอกาโร โหติ วา. สาคโม.
มนโส มนสฺส, มนานํ, มนา มนสฺมา มนมฺหา, มเนหิ มเนภิ, มนโส มนสฺส, มนานํ, มนสิ มเน มนสฺมึ มนมฺหิ, มเนสุ.
เอวํ วโจ วโย เตโช,
ตโป เจโต ตโม ยโส;
อโย ปโย สิโร ฉนฺโท,
สโร อุโร รโห อโห –
อิจฺจาทิ มโนคโณ.
คุณวนฺตุสทฺทสฺส เภโท. คุณวนฺตุ สิ อิตีธ –
‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา’’ติ จ อธิกาโร.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวา.
‘‘โยมฺหิ, ปเม’’สีหคติยา ‘‘วา’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ วา โยมฺหิ ปเม, คุณวนฺโต ติฏฺนฺติ.
‘‘สุนํหิสุ, อตฺต’’นฺติ จ วตฺตเต.
๑๐๐. นฺตุสฺสนฺโต ¶ โยสุ จ.
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อุกาโร อตฺตมาปชฺชเต สุนํหิ โยอิจฺเจเตสุ, จคฺคหเณน อฺเสุ อํ นา สฺมาสฺมึสุ จ. คุณวนฺตา, ฉฏฺิยา สิทฺเธปิ อนฺตาเทเส ปุน อนฺตคฺคหณกรณโต โยนํ อิกาโร จ กฺวจิ. คุณวนฺติ.
‘‘อ’’มิติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ อวณฺณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เค ปเร.
โภ คุณวํ โภ คุณว โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวนฺโต คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โตติ ตาอาเทสา โหนฺติ วา สสฺมึนาอิจฺเจเตสุ ยถาสงฺขฺยํ. คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสอิจฺจยมาเทโส โหติ วา เส วิภตฺติมฺหิ. คุณวนฺตสฺส คุณวโต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวตํ คุณวนฺตานํ.
‘‘อมฺห ¶ ตุมฺห นฺตุ’’อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทโส.
คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตสฺมา คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส คุณวโต, คุณวตํ คุณวนฺตานํ, คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตสฺมึ คุณวนฺตมฺหี, คุณวนฺเตสุ.
เอวํ คณวา กุลวา พลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา ผลวา สีลวา ปฺวา อิจฺจาทโย.
หิมวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต –
‘‘อตฺตํ, นฺตุสฺส’นฺโต’’ติ จ วตฺตมาเน –
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อตฺตํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. หิมวนฺโต, หิมวา, เสสํ สมํ.
ปุน วาคฺคหณกรณํ หิมวนฺตุสทฺทโต อฺตฺร อตฺตนิเสธนตฺถํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน คุณวนฺตาทีสุ นาติปฺปสงฺโค.
เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มติมา มุติมา มุตฺติมา ชุติมา สิริมา หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโย.
ตตฺถ สติมนฺตุ พนฺธุมนฺตุสทฺทานํ อํเสสุ รูปเภโท. ‘‘อตฺตํ, นฺตุสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วา อํสอิจฺเจเตสุ. อิธาปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นาติปฺปสงฺโค ¶ . สติมํ สติมนฺตํ, พนฺธุมํ พนฺธุมนฺตํ, สติมสฺส สติมโต สติมนฺตสฺส, พนฺธุมสฺส พนฺธุมโต พนฺธุมนฺตสฺส, เสสํ สมํ.
คจฺฉนฺตสทฺทสฺส เภโท, คจฺฉนฺต สิ,
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๑๐๗. สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ.
คจฺฉนฺติจฺเจวมาทีนํ อนฺตปฺปจฺจยนฺตานํ นฺตสทฺโท อํรูปํ อาปชฺชเต วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สรโลปสิโลปา, โส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต วา คณฺหาติ.
‘‘คจฺฉนฺตาทีนํ, นฺตสทฺโท’’ติ จ วตฺตมาเน –
คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺพฺโพ เสเสสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, อสฺมิมฺหิ การิยาติเทโสยํ. เสสํ คุณวนฺตุสมํ.
เต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, โภ คจฺฉํ โภ คจฺฉ โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, [คจฺฉํ] คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตา คจฺฉนฺตสฺมา คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตสฺมึ คจฺฉนฺตมฺหี, คจฺฉนฺเตสุ.
เอวํ มหํ จรํ ติฏฺํ, ททํ ภฺุชํ สุณํ ปจํ;
ชยํ ชีรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ –
อิจฺจาทโย.
ภวนฺตสทฺทสฺส ¶ ค โย นา สวจเนสุ วิเสโส. โส ภวํ.
‘‘ภวโต’’ติ วตฺตเต.
๑๐๙. โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส.
ภวนฺตอิจฺเจตสฺส วการสฺส โอภาโว โหติ กฺวจิ โยอิจฺเจเตสุ. เต โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา.
‘‘ภวโต’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภ โหติ เค ปเร. ตุสทฺเทน ภนฺเต, โภนฺตาทิ จ, คโลโป, โภ ภนฺเต โภนฺต โภนฺตา, โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา, ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเต.
นาเสสุ ‘‘โอภาโว กฺวจี’’ติ โยควิภาเคน โอภาโว.
โภตา ภวตา ภวนฺเตน, โภโต ภวโต ภวนฺตสฺส อิจฺจาทิ.
สพฺพสฺเสว ภทนฺตสทฺทสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสุ จ. โภ ภทฺทนฺต ภนฺเต, ภทนฺต ภทนฺตา วา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ.
๑๑๒. สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต.
สพฺพสฺเสว สนฺตสทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, อนฺเต จ พการาคโม โหติ.
จสทฺทคฺคหเณน ¶ อภกาเรปิ สมาเส กฺวจิ สการาเทโส. สพฺภิ.
เภติ กึ? สนฺเตหิ, เสสํ คจฺฉนฺตสทฺทสมํ.
อตฺถิ ราช พฺรหฺม อตฺต สขสทฺทาทีนํ เภโท, ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘ราช สิ’’อิติ ิเต –
‘‘พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต’’ติ อธิกาโร.
พฺรหฺม อตฺต สข ราชอิจฺเจวมาทิโต สิวจนสฺส อากาโร โหติ. อาทิสทฺเทน อาตุมาทิสทฺทโต จ. สรโลปาทิ. ราชา ติฏฺติ.
พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต โยนํ อาโนอาเทโส โหติ. ราชาโน ติฏฺนฺติ, โภ ราช โภ ราชา, ภวนฺโต ราชาโน.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๑๑๕. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ.
พฺรหฺมาทีหิ ปรสฺส อํวจนสฺส อานํ โหติ วา. ราชานํ ปสฺส ราชํ วา, ราชาโน.
‘‘สวิภตฺติสฺส, ราชสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รฺาอาเทโส โหติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. รฺา กตํ ราเชน วา.
๑๑๗. ราชสฺส ¶ ราชุ สุนํหิสุ จ.
สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุ. จสทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, ‘‘สุนํหิสุ จา’’ติ ทีโฆ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ วา.
‘‘สวิภตฺติสฺสา’’ติ อธิกาโร.
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รฺโ ราชิโนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ. รฺโ, ราชิโน เทติ.
‘‘ราชสฺสา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รฺํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. รฺํ ราชูนํ ราชานํ.
ปฺจมิยํ –
๑๒๐. อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว.
อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺพฺพนฺติ สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโส. อติเทโส ปน ฉพฺพิโธ.
วุตฺตฺจ –
‘‘พฺยปเทโส นิมิตฺตฺจ, ตํรูปํ ตํสภาวตา;
สุตฺตฺเจว ตถา การิ-ยาติเทโสติ ฉพฺพิโธ’’ติ.
ตตฺรายํ ¶ พฺรหฺมตฺตสขาทีสุ ปาสามตฺถิยโต รูปาติเทโส. เสสํ ตติยาสมํ.
รฺา อเปติ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ, รฺโ, ราชิโน สนฺตกํ, รฺํ ราชูนํ ราชานํ.
‘‘ราชสฺสา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเราชินิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. รฺเ, ราชินิ ปติฏฺิตํ, ราชูสุ ราเชสุ.
พฺรหฺมสทฺทสฺส จ ค นา ส สฺมึสุ วิเสโส. พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน.
อาลปเน จ ‘‘เอ’’ติ วตฺตเต.
พฺรหฺมสทฺทโต คสฺส จ เอกาโร โหติ, จคฺคหณํ เอคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน.
วิปริณาเมน ‘‘พฺรหฺมสฺส, อนฺโต’’ติ จ วตฺตเต.
พฺรหฺมสทฺทสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส นาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ. อุตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส กตฺถจิ อภาวทสฺสนตฺโถ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ.
สสฺมึ อุตฺเต กเต ‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ ลสฺายํ –
๑๒๔. ฌลโต ¶ สสฺส โน วา.
ฌลสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ ปรสฺส สอิจฺเจตสฺส วจนสฺส โนอิจฺจาเทโส โหติ วา. พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา, อุตฺตมิติ โยควิภาเคน อฺตฺถาปิ อุตฺตํ.
ปฺจมิยํ นาภาวาติเทโส. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา.
พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ. ตุสทฺเทน กมฺมจมฺมมุทฺธาทิโต จ กฺวจิ. พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุ.
อตฺตสทฺทสฺส ตติยาทีสฺเวว วิเสโส.
อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต โภ อตฺตา, ภวนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ อตฺตํ, อตฺตาโน.
นามฺหิ ‘‘อกมฺมนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน อตฺตนฺตสฺส อตฺตํ วา. อตฺตนา อตฺเตน วา.
อตฺตสทฺทสฺส อนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมึ ปเร. อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ.
‘‘ตโต, อตฺตโต’’ติ จ วตฺตเต.
ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โน โหติ. อตฺตโน, อตฺตานํ.
๑๒๘. สฺมา ¶ นา.
ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นา โหติ. อตฺตนา อเปติ.
นาภาวาติเทเสเนว สิทฺเธปิ อุตฺตรสุตฺเตน เอกโยคมกตฺวา ภินฺนโยคกรณํ อตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ, เตน อตฺตนฺตตการสฺส รกาโร ชกาเร กฺวจิ. อตฺรโช อตฺตโช วา. อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ, อตฺตโน, อตฺตานํ.
‘‘อตฺตโต’’ติ วตฺตเต.
ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ. อตฺตนิ, อตฺเตสุ.
สขสทฺทสฺส เภโท. สขา, สขาโน.
‘‘โยน’’มิติ วตฺตเต.
สขสทฺทโต โยนํ อาโย โนอาเทสา จ โหนฺติ. สขาโย.
สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โนนานํสอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. สขิโน ติฏฺนฺติ.
อาลปเน คสฺายํ –
๑๓๒. สขโต ¶ คสฺเส วา.
สขโต คสฺส อการ อาการ อิการ อีการเอการาเทสา โหนฺติ. วาสทฺเทน อฺสฺมาปิ กฺวจิ เอกาโร. ยถา – ภทฺทนฺเต อิเส อิติ.
อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จาติปิ เอ, ปุพฺพสฺสรานํ กเมน โลโป.
โภ สข โภ สขา โภ สขิ โภ สขี โภ สเข, ภวนฺโต สขาโน สขาโย สขิโน.
‘‘สขนฺตสฺส, อาโร จา’’ติ จ วตฺตเต.
สขนฺตสฺส อาโร โภติ วา สุนํ อํอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. สขารํ สขานํ สขํ, สขาโน สขาโย สขิโน, สขินา.
‘‘สขนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเต.
สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สขาเรหิ สขาเรภิ, สเขหิ สเขภิ.
อิการาเทเส ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โน. สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํ.
สฺมาวจนสฺส นาภาโว. สขินา, สขาเรหิ สขาเรภิ สเขหิ สเขภิ, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํ.
‘‘สขโต’’ติ จ วตฺตเต.
๑๓๕. สฺมิเม ¶ .
สขโต สฺมึวจนสฺส เอกาโร โหติ. นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ. สเข, สขาเรสุ สเขสุ.
อาตุมสทฺทสฺส ปมาทุติยาสุ อตฺตสทฺทสฺเสว รูปนโย. อาตุมา, อาตุมาโน, โภ อาตุม โภ อาตุมา, ภวนฺโต อาตุมาโน, อาตุมานํ อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุเมน อิจฺจาทิ ปุริสสมํ.
ปุมสทฺทสฺส เภโท. ปุม สิ,
‘‘สวิภตฺติสฺสา’’ติ อธิกาโร.
ปุมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อนฺตคฺคหเณน มฆวยุวาทีนมนฺตสฺส จ. ปุมา.
‘‘ปุมนฺตสฺสา’’ติ อธิกาโร.
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสุ. ปุมาโน.
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน ปเร. เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมํ, ปุมาโน.
‘‘อา, วา’’ติ จ วตฺตเต.
๑๓๙. อุ ¶ นามฺหิ จ.
ปุมนฺตสฺส อาอุอาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จุ’กาโร วา สสฺมาสุ. ปุมานา ปุมุนา ปุเมน วา.
‘‘อาเน’’ติ วตฺตเต.
ปุมนฺตสฺส หิวิภตฺติมฺหี จ อาเนอาเทโส โหติ. วิภตฺติคฺคหณํ สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ.
จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส วา อานาเทโส โหติ สพฺพวิภตฺตีสุ. ‘‘อุ นามฺหิ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ปุมนฺตสฺสุกาโร วา สสฺมาสุ วิภตฺตีสุ. ‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โน. ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํ.
‘‘สฺมา, นา’’ติ วตฺตเต.
ฌลอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส นา โหติ. จคฺคหณํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํ. ปุมานา ปุมุนา ปุมา ปุมสฺมา ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ ปุเมหิ ปุเมภิ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํ.
ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทโส โหติ วา สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ปุมาเน ปุเม ปุมสฺมึ ปุมมฺหิ.
๑๔๓. สุสฺมิมา ¶ วา.
ปุมนฺตสฺส สุอิจฺเจตสฺมึ ปเร อาอาเทโส โหติ วา. ปุมาสุ ปุเมสุ.
ยุวาทีสุ ‘‘ยุว สิ’’ อิตีธ –
‘‘ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี’’ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน อากาโร, ‘‘หิวิภตฺติมฺหิ จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน อานาเทโส จ.
ยุวา ยุวาโน, ยุวานา ยุวา, เห ยุว เห ยุวา เห ยุวาน เห ยุวานา, ภวนฺโต ยุวานา, ยุวานํ ยุวํ, ยุวาเน ยุเว.
‘‘อกมฺมนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส อา โหติ วา นาสุอิจฺเจเตสูติ อาตฺตํ.
ยุวานา ยุเวน ยุวาเนน วา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวานา ยุวานสฺมา ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวาเน ยุวานสฺมึ ยุวานมฺหิ ยุเว ยุวมฺหิ ยุวสฺมึ, ยุวาเนสุ ยุวาสุ ยุเวสุ.
เอวํ มฆวา มฆวาโน, มฆวานา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํ.
อการนฺตํ.
อาการนฺโต ปุลฺลิงฺโค สาสทฺโท.
สา สิ, สิโลโป, สา สุนโข.
พหุวจเน –
๑๔๔. อโฆ ¶ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ.
ฆสฺกอาการวชฺชิโต ลิงฺคสฺสนฺโต สโร รสฺสมาปชฺชเต เอกวจเนสุ โยสุ จ ปเรสูติ รสฺสตฺตํ. อปิคฺคหณํ สิมฺหิ นิวตฺตนตฺถํ. เสสํ เนยฺยํ.
สา ติฏฺนฺติ, เห ส เห สา, เห สา, สํ, เส, เสน, สาหิ สาภิ, สสฺส สาย, สานํ, สา สสฺมา สมฺหา, สาหิ สาภิ, สสฺส, สานํ, เส สสฺมึ สมฺหิ, สาสุ.
เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา คาณฺฑีวธนฺวาปภุตโย.
อาการนฺตํ.
อิการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อคฺคิสทฺโท. สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคฺคิ สิ,
‘‘อนฺโต, สิมฺหิ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
อคฺคิสฺส อนฺโต อินิ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ‘‘เสสโต โลปํ คสิปี’’ติ สิโลโป. อคฺคินิ อคฺคิ.
พหุวจเน ‘‘อิวณฺณุวณฺณา ฌลา’’ติ ฌลสฺายํ –
‘‘ฌลโต, วา’’ติ จ วตฺตเต.
ฆปสฺเหิ อิตฺถิวาจเกหิ อาการิวณฺณุวณฺเณหิ, ฌลสฺเหิ จ ปเรสํ โยวจนานํ โลโป โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสายํ.
๑๔๗. โยสุ ¶ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ.
ลิงฺคสฺสนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆมาปชฺชนฺเต. กตา นิการโลปา เยสํ เต กตนิการโลปา. อคฺคี.
‘‘ปฺจาทีนมตฺต’’นฺติ อิโต ‘‘อตฺต’’มิติ วตฺตเต.
โยสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเต. อคฺคโย.
โฌติ กึ? รตฺติโย.
อาลปเนเปวํ. เห อคฺคิ, เห อคฺคี เห อคฺคโย.
ทุติเยกวจเน ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต –
ฌลปอิจฺเจเตหิ ปรสฺส อํวจนสฺส, มการสฺส จ นิคฺคหีตํ อาเทโส โหติ. อคฺคึ.
อคฺคี อคฺคโย, อคฺคินา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ, ‘‘สุนํหิสุ จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กตฺถจิ ทีฆาภาโว. อคฺคิหิ อคฺคิภิ.
‘‘ฌลโต สสฺส โน วา’’ติ โน. อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ.
‘‘สฺมา นา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ฌลโต จา’’ติ วิกปฺเปน นา. อคฺคินา อคฺคิสฺมา อคฺคิมฺหา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ อคฺคิหิ อคฺคิภิ, อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ อคฺคินํ, อคฺคิมฺหิ อคฺคิสฺมึ, อคฺคีสุ อคฺคิสุ.
เอวมฺเปิ –
โชติ ปาณิ คณฺิ มุฏฺิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;
พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิ.
อิสิ ¶ มุนิ มณิ ธนิ ยติ คิริ รวิ กวิ,
กปิ อสิ มสิ นิธิ วิธิ อหิ กิมิ ปติ;
หริ อริ ติมิ กลิ พลิ ชลธิ คหปติ,
อุรุธิติ วรมติ นิรุปธิ อธิปติ.
อฺชลิ สารถิ อติถิ สมาธิ อุทธิปฺปภุตโย.
อิการนฺตํ.
อีการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ทณฺฑีสทฺโท.
‘‘ทณฺฑี สิ’’ อิตีธ –
‘‘อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จา’’ติ รสฺสตฺเต สมฺปตฺเต เอตฺเถวาปิคฺคหเณน สิสฺมึ ตทภาเว สิทฺเธ นิยมตฺถมาห.
‘‘รสฺส’’นฺติ วตฺตมาเน –
สิสฺมึ นปุํสกวชฺชิตานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเตติ รสฺสตฺตาภาโว, สิโลโป. ทณฺฑี ติฏฺติ.
อนปุํสกานีติ กึ? สุขการิ ทานํ.
เอตฺถ จ –
วิสทาวิสทาการ-โวหาโรภยมุตฺตกา;
ปุมาทิชานเน เหตุ-ภาวโต ลิงฺคมีริตา.
โยโลเป ทณฺฑี ติฏฺนฺติ.
อิตรตฺร ‘‘อโฆ รสฺส’’มิจฺจาทินา รสฺสตฺเต กเต –
‘‘ฌโต, กตรสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๑๕๑. โยนํ ¶ โน.
สพฺเพสํ โยนํ สาลปนานํ ฌโต กตรสฺสา ปเรสํ โนอิจฺจาเทโส โหติ. ทณฺฑิโน ติฏฺนฺติ.
กตรสฺสาติ กึ? อคฺคโย.
อธิการํ วินา ‘‘โยนํ,
โน’’ติ โยควิภาคโต;
กฺวจิ อกตรสฺสาปิ,
โน สารมติโน ยถา.
อาลปเน ‘‘เค’’ติ วตฺตเต.
ฌลปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเร. โภ ทณฺฑิ.
‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินาว สิทฺเธปิ รสฺสตฺเต ปุนารมฺโภ นิยมตฺโถ, เตน ‘‘โภ โค’’ติอาทีสุ น ภวติ. ทณฺฑี ทณฺฑิโน.
ทุติยายํ รสฺสตฺเต กเต ‘‘อ’’มิติ วตฺตเต, ‘‘ฆปโต สฺมึ ยํ วา’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส อํวจนสฺส นํ โหติ วา. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑี ทณฺฑิโน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ.
‘‘ฌลโต จา’’ติ นา. ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ.
‘‘ฌโต, กตรสฺสา’’ติ จ วตฺตเต, ปุเร วิย ‘‘วา’’ติ จ.
๑๕๔. สฺมึ ¶ นิ.
ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส สฺมึวจนสฺส นิอิจฺจาเทโส โหติ วา. ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมึ ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุ.
เอวมฺานิปิ –
ธมฺมี สงฺฆี าณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาี รฏฺี;
ฉตฺตี มาลี วมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามี.
ธชี คณี สสี กุฏฺี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;
ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลี.
ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;
ธมฺมจารี สีฆยายี, สีหนาที ภูมิสายี –
อิจฺจาทีนิ อีการนฺตนามานิ.
คามณีสทฺทสฺส ตุ สตฺตมิยํ เภโท.
คามณี, คามณี คามณิโน, โภ คามณิ, โภนฺโต คามณี โภนฺโต คามณิโน, คามณินํ คามณึ, คามณี คามณิโน.
เสสํ ทณฺฑีสมํ. นิอาเทสาภาโวว วิเสโส. เอวํ เสนานี สุธีปฺปภุตโย.
อีการนฺตํ.
อุการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ภิกฺขุสทฺโท.
ตเถว ภิกฺขุสทฺทโต สิ, สิโลโป. โส ภิกฺขุ.
พหุวจเน ‘‘ฆปโต จ โยนํ โลโป’’ติ โยโลโป, ‘‘โยสุ กต’’อิจฺจาทินา ทีโฆ. เต ภิกฺขู.
โลปาภาเว ‘‘วา, โยน’’นฺติ จ วตฺตเต.
๑๕๕. ลโต ¶ โวกาโร จ.
ลสฺโต ปเรสํ โยวจนานํ โวการาเทโส โหติ วา. การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติ. จสทฺทคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ. อถ วา จคฺคหณํ โนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, เตน ชนฺตุสพฺพฺูอาทิโต โยนํ โน จ โหติ. วาสทฺโท ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน –
ภิกฺขุปฺปภุติโต นิจฺจํ, โว โยนํ เหตุอาทิโต;
วิภาสา น จ โว โน จ, อมุปฺปภุติโต ภเว.
‘‘อตฺตํ, อกตรสฺโส’’ติ จ วตฺตเต.
เว โวอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต. ภิกฺขโว, โภ ภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู.
โลปาภาเว –
๑๕๗. อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว.
อกตรสฺสา ลโต ปรสฺส อาลปเน วิหิตสฺส โยอิจฺเจตสฺส เว โวอาเทสา โหนฺติ. อตฺตํ. ภวนฺโต ภิกฺขเว ภิกฺขโว. ‘‘อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ นิคฺคหีตํ.
ภิกฺขุํ, ภิกฺขู ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ¶ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขูสุ ภิกฺขุสุ.
เอวํ เสตุ เกตุ ราหุ ภานุ ปงฺคุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ สินฺธุ พนฺธุ เนรุ เมรุ สตฺตุ การุ เหตุ ชนฺตุ รุรุ ปฏุ อิจฺจาทโย.
เหตุชนฺตุสทฺทานํ ปมาทุติยาสุ วิเสโส.
เหตุ, เหตู เหตโว เหตุโย, โภ เหตุ, โภนฺโต เหตู เหตเว เหตโว, เหตุํ, เหตู เหตโว เหตุโย. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตโว. การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติ. ชนฺตุโน ชนฺตุโย, โภ ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตเว ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตโว ชนฺตุโน ชนฺตุโย อิจฺจาทิ.
สตฺถุสทฺทสฺส เภโท. ‘‘สตฺถุ สิ’’อิตีธ –
‘‘อนฺโต’’ติ วตฺตเต.
๑๕๘. สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ.
สตฺถุ ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ กตฺตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชเต สิสฺมึ, สิโลโป จ โหติ. สตฺถา.
‘‘สตฺถุ ปิตาทีน’’นฺติ อธิกาโร.
๑๕๙. อฺเสฺวารตฺตํ ¶ .
สตฺถุ ปิตาทีนมนฺโต สิวจนโต อฺเสุ วจเนสุ อารตฺตมาปชฺชเต. อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน กตฺถจิ อนิยมํ ทสฺเสติ.
อารคฺคหณมนุวตฺตเต.
ตโต อาราเทสโต สพฺเพสํ โยนํ โอการาเทโส โหติ.
ตุคฺคหเณน อฺเหิปิ จตุอุภนทีควาทีหิ โยนโมกาโร โหติ, สรโลปาทิ. สตฺถาโร.
อาลปเน ‘‘อการปิตาทฺยนฺตานมา’’ติ อาตฺตํ. ‘‘เค รสฺส’’นฺติ อธิกิจฺจ ‘‘อากาโร วา’’ติ วิกปฺเปน รสฺสตฺตํ, วโลโป. โภ สตฺถ โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ, สตฺถาเร สตฺถาโร.
‘‘ตโต’’ติ จ วตฺตเต.
ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหติ. สตฺถารา, สตฺถุนาติ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน สิทฺธํ. สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ.
‘‘วา นํมฺหี’’ติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๑๖๒. อุ ¶ สสฺมึ สโลโป จ.
สตฺถุ ปิตุอิจฺเจวมาทีนมนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ วา สสฺมึ, สโลโป จ โหติ. อาราเทสาปวาโทยํ. สตฺถุ, อฺตฺถ ภาวนิทฺเทเสนาราภาโว. สตฺถุสฺส สตฺถุโน.
‘‘อารตฺต’’นฺติ วตฺตเต.
สตฺถุ ปิตุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สตฺถารานํ.
อาราภาเว ‘‘วา นํมฺหี’’ติ วตฺตเต.
สตฺถุสทฺทนฺตสฺส, ปิตาทีนมนฺตสฺส จ อตฺตํ โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, ปุน สตฺถุคฺคหณํ สตฺถุโน นิจฺจวิธานตฺถํ. สตฺถานํ.
‘‘อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวา’’ติ สฺมาวจนสฺสนาภาโว. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ, สตฺถุ สตฺถุโน สตฺถุสฺส, สตฺถารานํ สตฺถานํ.
‘‘อารโต’’ติ วตฺตเต.
ตโต อาราเทสโต สฺมึวจนสฺส อิการาเทโส โหติ. ปุน ตโตคฺคหเณน อฺสฺมาปิ สฺมึวจนสฺส อิกาโร. ยถา – ภุวิ, ทิวิ.
๑๖๖. อาโร ¶ รสฺสมิกาเร.
อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิกาเร ปเร, สตฺถริ, สตฺถาเรสุ.
เอวํ กตฺตา, กตฺตาโร, โภ กตฺต โภ กตฺตา, ภวนฺโต กตฺตาโร, กตฺตารํ, กตฺตาเร กตฺตาโร, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ. ‘‘อุ สสฺมึ สโลโป จา’’ติ อุตฺตํ, สโลโป จ. กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ, กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตริ, กตฺตาเรสุ, อาราภาเว กตฺตูสุ กตฺตุสุ.
เอวํ –
ภตฺตุ วตฺตุ เนตุ โสตุ, าตุ เชตุ เฉตฺตุ เภตฺตุ. ทาตุ ธาตุ นตฺตุ โพทฺธุ, วิฺาเปตุ อาทโยปิ.
‘‘อุ สสฺมึ สโลโป จา’’ติ วตฺตเต.
สกมนฺธาตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อุตฺตมาปชฺชเต สสฺมึ, สโลโป จ, นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา. สกมนฺธาตุ วิย อสฺส ราชิโน วิภโว, เสสํ สมํ. เอวํ มหามนฺธาตุปฺปภุตโย.
ปิตุสทฺทสฺส เภโท. สิมฺหิ อาตฺตํ, สิโลโป, ปิตา.
โยมฺหิ ‘‘อาโร, รสฺส’’นฺติ จ วตฺตเต.
๑๖๘. ปิตาทีนมสิมฺหิ ¶ .
ปิตาทีนมาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สิสฺมึ อาราเทสาภาเวปิ อสิมฺหีติ อธิกวจนมตฺถนฺตรวิฺาปนตฺถํ, เตน โตอาทิมฺหิ ปิตาทีนมิกาโร จ. ยถา – ปิติโต, มาติโต, ภาติโต, ธีติโต, ปิติปกฺโข, มาติปกฺโขติ.
ปิตโร, เสสํ กตฺตุสมํ. โภ ปิต โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร, ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร, ปิตรา ปิตุนา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ. ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ, ทีฆาภาเว ปิตุนํ วา, ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ ปิตุนํ, ปิตริ, ปิตเรสุ ปิตูสุ ปิตุสุ.
เอวํ ภาตา, ภาตโร อิจฺจาทิ.
อุการนฺตํ.
อูการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อภิภูสทฺโท.
ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป. โส อภิภู, โยโลเป กเต เต อภิภู.
‘‘อโฆ รสฺส’’นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, โวกาโร. กตรสฺสตฺตา อตฺตาภาโว. อภิภุโว, โภ อภิภุ, ภวนฺโต อภิภู อภิภุโว.
กตรสฺสตฺตา เวอาเทโส น โหติ. เสสํ ภิกฺขุสทฺทสมํ, รสฺสตฺตเมว วิเสโส. อภิภุํ, อภิภู อภิภุโว ¶ , อภิภุนา, อภิภูหิ อภิภูภิ, อภิภุโน อภิภุสฺส, อภิภูนํ อิจฺจาทิ.
เอวํ สยมฺภู, เวสฺสภู, ปราภิภู, สหภูอาทโย. สหภูสทฺทสฺส โยนํ โนอาเทโสว วิเสโส. สหภู, สหภู สหภุโว สหภุโน อิจฺจาทิ.
ตถา สพฺพฺูสทฺทสฺส โยสฺเวว วิเสโส. โส สพฺพฺู เต สพฺพฺู, โยโลปาภาเว รสฺสตฺตํ, ‘‘ลโต โวกาโร จา’’ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยนํ โนอาเทโส. วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น จ โวกาโร. สพฺพฺุโน, โภ สพฺพฺุ, โภนฺโต สพฺพฺู สพฺพฺุโน, สพฺพฺุํ, สพฺพฺู สพฺพฺุโน อิจฺจาทิ.
เอวํ มคฺคฺู ธมฺมฺู อตฺถฺู กาลฺู รตฺตฺู มตฺตฺู กตฺู ตถฺู วิฺู วิทู เวทคู ปารคู อิจฺจาทโย.
อูการนฺตํ.
เอการนฺโต อปฺปสิทฺโธ.
โอการนฺโต ปุลฺลิงฺโค โคสทฺโท.
ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, โค คจฺฉติ.
‘‘คาว เส’’ติ อิโต ‘‘โค’’ติ อธิกาโร, ‘‘อาวา’’ติ จ วตฺตเต.
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุ. จสทฺเทน นา สฺมา สฺมึสุอิจฺเจเตสุ จ. ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร, สรโลปาทิ. คาโว ติฏฺนฺติ.
๑๗๐. อวํมฺหิ ¶ จ.
โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาว อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. เสทฺเทน โย นา ส สฺมาสฺมึสุอิจฺเจเตสุ จ อวาเทโส โหติ. คโว คจฺฉนฺติ, เห โค, เห คาโว เห คโว.
ทุติยายํ ‘‘อํมฺหี’’ติ วตฺตเต.
อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วา อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อาวสฺส อ อาว, ตสฺส อาวสทฺทนฺตสฺส. ‘‘อํโม’’ติอาทินา นิคฺคหีตํ. คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโว.
‘‘โคณ, วา’’ติ วตฺตเต.
สุ หิ นาอิจฺเจเตสุ สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา. จสทฺเทน เสเสสุ จ. โคโณ, โคณา, เห โคณ เห โคณา, โคณํ, โคเณ, โคเณน, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส.
สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. โคณานํ, โคณา โคณสฺมา โคณมฺหา, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส, โคณานํ, โคเณ โคณสฺมึ โคณมฺหิ, โคเณสุ.
โคณาเทสาภาเว คาเวน คเวน, โคหิ โคภิ.
๑๗๔. คาว ¶ เส.
‘‘โค อาว เส’’อิติ ติปทมิทํ. โคสฺส โอ โค, โคสทฺโทการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ. คาวสฺส ควสฺส.
นํมฺหิ ‘‘โค, อวา’’ติ จ วตฺตเต.
๑๗๕. ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส.
ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ, โคสทฺโทการสฺส อวาเทโส จ ปติมฺหิ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส. จสทฺเทน อสมาเสปิ อํ อวาเทสา. ควํปติสฺส เถรสฺส, ควํ.
‘‘สุหินาสุ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน นํมฺหิ คุอาเทโส. ‘‘โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน นการาคโม จ. คุนฺนํโคนํ วา.
คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา, โคหิ โคภิ, คาวสฺส ควสฺส, ควํ คุนฺนํ โคนํ, คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมึ คเว ควมฺหิ ควสฺมึ, คาเวสุ คเวสุ โคสุ.
โอการนฺตํ.
ปุริโส คุณวา ราชา, สา’คฺคิ ทณฺฑี จ ภิกฺขุ จ;
สตฺถา’ภิภู จ สพฺพฺู, โคติ ปุลฺลิงฺคสงฺคโห.
ปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อสฺมา ¶ นสฺมา ตสฺมา นมฺหา ตมฺหา, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ, อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เตสํ เนสานํ เตสานํ, อสฺมึ นสฺมึ ตสฺมึ นมฺหิ ตมฺหิ, เนสุ เตสุ.
อิตฺถิยํ ‘‘ตา สิ’’ อิตีธ สาเทสสิโลปา. สา กฺา, นตฺตํ. นา ตา นาโย ตาโย, นํ ตํ, นา ตา นาโย ตาโย, นาย ตาย, นาหิ ตาหิ นาภิ ตาภิ.
‘‘เอติมาสมี’’ติ อิโต เอติมาคฺคหณฺจ ‘‘ตสฺสา วา’’ติ อิโต ตคฺคหณฺจ ปฺจมิยนฺตวเสน วตฺตเต ‘‘วา’’ติ จ.
ตโต ตา เอตา อิมาโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วา.
‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จ, อิ’’อิติ จ วตฺตเต.
ตาอิจฺเจตสฺส อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส อนฺตสฺส อิกาโร โหติ วา สํ สาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ. ติสฺสาย ตสฺสาย อสฺสาย นสฺสาย อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสา นาย ตาย, นาสํ ตาสํ.
ปฺจมีฉฏฺีสุ ตติยาจตุตฺถีสมํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ นสฺสํ ติสฺสํ ตสฺสํ นายํ ตายํ, นาสุ ตาสุ.
นปุํสเก สิมฺหิสาเทสาภาวา นตฺตํ. นํ ตํ, นานิ ตานิ, นํ ตํ, นานิ ตานิ, เนน เตน อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.
เอต สิ, ‘‘เอตเตสํ โต’’ติ สการาเทโส. เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต อิจฺจาทิ สพฺพสทฺทสมํ.
อิตฺถิยํ ¶ เอตา สิ, สาเทโส. เอสา กฺา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตา เอตาโย, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิ.
ส สฺมึสุ ปน ‘‘สํสาสฺเวกวจเนสุ จา’’ติ วตฺตเต.
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺี, เอตา อิมาอิจฺเจเตสมนฺโต สโร อิกาโร โหติ สํสาสฺเวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ. สาเทสคติกตฺตา สฺสายาเทเสปิ. จสทฺทาธิการโต อฺเกาสทฺทาทีนมนฺตสฺส จ.
เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอตาย, เอตาหิ เอตาภิ, เอติสฺสาย เอติสฺสา เอตาย, เอตาสํ เอตาสานํ, เอติสฺสํ เอตายํ, เอตาสุ.
จสทฺทโต อฺิสฺสา อฺาย, อฺิสฺสํ อฺายํ. เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํ. อิตริสฺสา อิตราย, อิตริสฺสํ อิตรายํ อิจฺจาทิ.
นปุํสเก เอตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เสสํ เยฺยํ.
อิมสทฺทสฺส เภโท. อิม สิ –
‘‘สพฺพสฺสิมสฺสา’’ติ วตฺตเต.
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อนปุํสกสฺส อยํอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สิโลโป. อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเม.
๒๑๙. อนิมิ ¶ นามฺหิ จ.
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อน อิมิอาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตํ คหณํ. อเนน อิมินา.
‘‘สุนํหิสู’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ วจเนสุ.
อาปฺปจฺจยนฺตานิทฺเทสา, สพฺพตฺถาติ อวุตฺตโต;
อนิตฺถิลิงฺคสฺเสเวตฺถ, คหณฺหิ อิมสฺสิติ.
เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ.
‘‘สพฺพสฺส, วา, สพฺพตฺถ, สสฺมาสฺมึสํสาสฺวตฺต’’นฺติ จ วตฺตเต.
อิมสทฺทสฺส จ สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา ส สฺมา สฺมึสํ สาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ สพฺพตฺถ ลิงฺเคสุ.
อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมา อิมสฺมา อิมมฺหา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ, อสฺส อิมสฺส, เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ, อสฺมึ อิมสฺมึ อิมมฺหิ, เอสุ อิเมสุ.
อิตฺถิยํ อิมา สิ, อยมาเทสสิโลปา.
อยํ กฺา, อิมา อิมาโย, อิมํ, อิมา อิมาโย, อิมาย, อิมาหิ อิมาภิ. จตุตฺถิยํ อตฺตํ, อิการ- สฺสายาเทสา ¶ จ, อสฺสาย อิมิสฺสาย อสฺสา อิมิสฺสา อิมาย, อิมาสํ อิมาสานํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ อิมิสฺสํ อิมิสฺสา วา, ‘‘เตสุ วุทฺธิโลปา’’ทินา สฺมึวจนสฺส วา สาเทโส. อิมายํ, อิมาสุ. เสสํ เยฺยํ.
นปุํสเก อิม สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเต.
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อิทํ โหติ วา อํ สิสุ ปเรสุ.
อิทํ จิตฺตํ วิโรจติ, อิมํ, อิมานิ, อิทํ ปุปฺผํ ปสฺสสิ, อิมํ, อิมานิ, อเนน อิมินา, เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค วิย เยฺยํ.
อมุสทฺทสฺส เภโท. อมุ สิ –
‘‘วา, อนปุํสกสฺส, สิมฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
อนปุํสกสฺส อมุสทฺทสฺส มกาโร สการมาปชฺชเต วา สิมฺหิ ปเร. อสุ ราชา.
‘‘สพฺพนามโต, วา’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพโต สพฺพนามโต ปโร กอิจฺจยมาคโม โหติ วา. ปุน สพฺพโตคฺคหเณน หีนาทิโตปิ โก. ‘‘อมุสฺส โม ส’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน กกาเรปิ สาเทโส.
อสุโก ¶ , อสุกา, อสุกํ. สาเทสาภาเว อมุโก, อมุกา, อมุกํ อิจฺจาทิ.
พหุวจเน ‘‘ลโต โวกาโร จา’’ติ สุตฺเต อนุวตฺตมานวาคฺคหเณน โวกาโร น โหติ, นิจฺจํ โยโลโป, ทีโฆ จ.
อมู ปุริสา, อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺส. ‘‘อมุสฺสาทุ’’นฺติ วินาธิกาเรน โยเคน อทุํอาเทโส, อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมา อมุมฺหา, อมูหิ อมูภิ อมุหิ อมุภิ, อมุสฺส อทุสฺส, อมูสํ อมูสานํ อมุสํ อมุสานํ, อมุสฺมึ อมุมฺหิ, อมูสุ อมุสุ.
อิตฺถิยํ สิมฺหิ สาเทสาทิ.
อสุ กฺา อสุกา อมุกา วา, อมู อมุโย, อมุํ, อมู อมุโย, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุยา, อมูหิ อมูภิ, อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ, อมุสฺสํ อมุยํ อมุยา, อมูสุ.
นปุํสเก อมุสิ. ‘‘สวิภตฺติสฺส’’, อิมสฺสิทมิจฺจาทิโต ‘‘อํสิสุ นปุํสเก’’ติ จ วตฺตเต.
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สพฺพสฺเสว อมุสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อทุํ โหติ อํสิสุ ปเรสุ. อทุํ ปุปฺผํ, อมู อมูนิ, อทุํ, อมู อมูนิ, อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.
กึสทฺทสฺส เภโท. ‘‘กึ สิ’’ อิตีธ –
‘‘กิสฺส ¶ ก เว จา’’ติ อิโต ‘‘กิสฺส, ก’’อิติ จ วตฺตเต.
กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจยโต เสเสสุ วิภตฺติเภเทสุ. เอตฺถ จ ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน วปฺปจฺจยาวสิฏฺ ถมาทิปฺปจฺจยานํ คหิตตฺตา เสสคฺคหเณน วิภตฺติโยว คยฺหนฺเต. จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เตน ‘‘กิสฺส, กิสฺมิ’’นฺติอาทิ จ สิชฺฌติ. ‘‘โส’’ติ สิสฺส โอ, สรโลปาทิ.
โก เอโส, เก, กํ, เก, เกน, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, นิคฺคหีตโลปาทิ, เกสํ เกสานํ, กสฺมา กมฺหา, เกหิ เกภิ, กสฺส กิสฺส, เกสํ เกสานํ, กสฺมึ กิสฺมึ กมฺหิ กิมฺหิ, เกสุ.
อิตฺถิยํ ‘‘กึ สิ’’อิตีธ ‘‘เสเสสุ จา’’ติ วิภตฺติยํ ปรายํ กาเทเส กเต ‘‘อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย’’ติ มชฺเฌ อาปฺปจฺจโย, สิโลโป.
กา เอสา กฺา, กา กาโย, กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาสทฺทสมํ.
นปุํสเก กึ สิ, โลปวิธิสฺส พลวตรตฺตา ปมํ สิโลเป กเต ปุน วิภตฺติปรตฺตาภาวา, ‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ ปริภาสโต วา กาเทสาภาโว. กึ เอตํ, กานิ.
ทุติเยกวจเน ‘‘กฺวจิ โลป’’นฺติ นิคฺคหีตโลเป กเต ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ นิคฺคหีตํ. กึ, กานิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.
เอกสทฺโท ¶ สงฺขฺยาตุลฺยาสหายฺวจโน. ยทา สงฺขฺยาวจโน, ตทา สพฺพตฺเถกวจนนฺโตว, อฺตฺถ พหุวจนนฺโตปิ. เอโก, เอกา, เอกํ อิจฺจาทิ สพฺพตฺถ สพฺพสทฺทสมํ. สํสาสฺเวว วิเสโส.
อุภสทฺโท ทฺวิสทฺทปริยาโย, สทา พหุวจนนฺโตว.
‘‘อุภ โย’’ อิตีธ ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน กฺวจิ โยนโมกาโร. อุโภ ปุริสาอุเภ วา, อุโภ ปุริเส อุเภ. สุ หิสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กฺวจิ เอการสฺโสกาโร. อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิ.
อุภอิจฺเจวมาทิโต นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ.
อุภินฺนํ, อุโภหิ อุโภภิ อุเภหิ อุเภภิ, อุภินฺนํ, อุโภสุ อุเภสุ.
ทฺวิอาทโย สงฺขฺยาสงฺขฺเยยฺยวจนา, พหูนํ วาจิตตฺตา สทา พหุวจนนฺตาว.
‘‘ทฺวิ โย’’อิตีธ ‘‘สวิภตฺติสฺส, อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย’’นฺติ จ อธิกาโร.
ทฺวิอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานสฺส สวิภตฺติสฺส ทฺเวอิจฺจาเทโส โหติ โยสุ ปเรสุ. จสทฺเทน ทุเว จ, กฺวจิ ทุวิ จ นํมฺหิ. พหุวจนุจฺจารณํ ทฺวิสทฺทโต ¶ พหุวจนเมว โหตีติ าปนตฺถํ. ทฺเว ธมฺมา, ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว รูปานิ, ทุเว วา, เอวํ ทุติยายมฺปิ, ทฺวีหิ ทฺวีภิ.
นํมฺหิ ทีเฆ สมฺปตฺเต –
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต สงฺขฺยาโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. จสทฺทคฺคหเณน อิตฺถิยํ ติ จ ตุสทฺทโต สฺสฺจาคโม นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ วา, ทฺวีหิ ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ ทุวินฺนํ, ทฺวีสุ.
ติสทฺทสฺส เภโท. ‘‘ติ โย’’อิตีธ
โยโลเป สมฺปตฺเต
‘‘โยสู’’ติ วตฺตเต.
๒๓๐. ติ จตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโยจตฺตาโรตีณิ จตฺตาริ.
ติ จตุนฺนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโรตีณิ จตฺตาริอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุ. ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส ปสฺส, ตีหิ ตีภิ.
‘‘น’’มิติ วตฺตเต.
๒๓๑. อิณฺณมิณฺณนฺนํ ตีหิ สงฺขฺยาหิ.
ติอิจฺเจตสฺมา สงฺขฺยาสทฺทา ปรสฺส นํวจนสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, สรโลปาทิ. ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีหิ ตีภิ, ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.
อิตฺถิยํ ¶ ติสฺโส อิตฺถิโย, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิ, นํมฺหิ สฺสฺจาคโม, ติสฺสนฺนํ, สฺสํพฺยวธานโต อิณฺณาภาโว, เสสํ สมํ.
นปุํสเก ตีณิ, ตีณิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
ตถา จตุสทฺทสฺสปิ โยสุ ‘‘ติจตุนฺน’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตาเทโส, ‘‘ตโต โยนโม ตู’’ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน กฺวจิ โอกาโร จ. จตฺตาโร จตุโร วา, จตฺตาโร จตุโร, จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, นการาคโม. จตูหิ จตูภิ จตุพฺภิ, จตุนฺนํ, จตูสุ.
อิตฺถิยํ จตสฺโส, จตสฺโส, นํมฺหิ สฺสฺจาคโม, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา จตุรุการสฺส อกาโร. จตสฺสนฺนํ. เสสํ สมํ.
นปุํสเก จตฺตาริ, จตฺตาริ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
ตถา –
นีลาทิคุณนามฺจ, พหุพฺพีหิ จ ตทฺธิตํ;
สามฺวุตฺยตีตาทิ-กิตนฺตํ วาจฺจลิงฺคิกํ.
เอตฺเถทํ วุจฺจเต –
เอเส’โส เอตมิติ จ,
ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
ถีปุนฺนปุํสกานิติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิ.
ติลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อลิงฺคนาม
อถาลิงฺเคสุ ¶ นาเมสุ ตุมฺหมฺหสทฺทา วุจฺจนฺเต.
เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปํ. ‘‘ตุมฺหมฺห’’อิติ ิเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
‘‘สวิภตฺตีนํ, ตุมฺหมฺหาก’’นฺติ อธิกาโร.
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตฺวํอหํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. จสทฺเทน ตุมฺหสฺส ตุวฺจ โหติ. ตฺวํ ปุมา, ตฺวํ อิตฺถี, ตฺวํ นปุํสกํ, ตุวํ สตฺถา วา. อหํ ปุมา, อหํ อิตฺถี, อหํ นปุํสกํ.
พหุวจเน ‘‘สพฺพนามการเต ปโม’’ติ เอกาโร. ตุมฺเห ติฏฺถ, ภิยฺโย อมฺเห มเหมเส.
‘‘อมฺหสฺสา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺส อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มยํอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปเม. มยํ คจฺฉาม.
เอตฺถ จ เอกสฺมิมฺปิ คารวพหุมาเนน พหุตฺตสมาโรปา พหุวจนํ โหติ.
‘‘อํมฺหี’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตวํ มมํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ นวา ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตวํ, มมํ ปสฺส.
๒๓๕. ตํ ¶ มมํมฺหิ.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ มํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตํ, มํ.
สพฺพสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตุวํ ตฺวํ.
พหุวจเน ‘‘ตุมฺหมฺเหหิ, อาก’’นฺติ จ วตฺตเต.
ตุมฺหมฺเหหิ ปโร อปฺปโม โย อากํ โหติ วา. ตุมฺหากํ ปสฺสามิ, ตุมฺเห ปสฺสามิ, อมฺหากํ ปสฺสสิ, อมฺเห ปสฺสสิ.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา มยาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ.
๒๓๙. ตยาตยีนํ ตกาโร ตฺวตฺตํ วา.
ตยา ตยิอิจฺเจเตสํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชเต วา. ตฺวยา ตยา, มยา, ตุมฺเหหิ ตุมฺเหภิ, อมฺเหหิ อมฺเหภิ.
‘‘สสฺมึ, วา’’ติ วตฺตเต.
ตุมฺหมฺเหหิ สสฺส วิภตฺติสฺส อมาเทโส โหติ วา. ตุมฺหํ, อมฺหํ ทียเต.
๒๔๑. ตว ¶ มม เส.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตวมมอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ, วิกปฺเปนายํ วิชฺฌนฺตรสฺส วิชฺชมานตฺตา.
‘‘เส’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ยถากฺกมํ ตุยฺหํมยฺหํอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ. ตว, มม ตุยฺหํ, มยฺหํ วา ทียเต.
๒๔๓. อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส.
สพฺพสฺเสว อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส มมํอาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ. มมํ ทียเต.
‘‘สสฺส’’นฺติ อิโต สีหคติยา ‘‘อ’’มิติ วตฺตเต.
ตุมฺหมฺเหหิ ปรสฺส นํวจนสฺส อากมิจฺจาเทโส โหติ, อฺจ. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อมฺหสฺส กฺวจิ อสฺมาเทโส. ตุมฺหํ ตุมฺหากํ, อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ วา.
ปฺจมิยํ ‘‘อมฺหตุมฺหนฺตุราช’’อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโส. ตยา, มยา อเปติ, ตุมฺเหหิ, อมฺเหหิ ตุมฺเหภิ อมฺเหภิ, ตุมฺหํ อมฺหํ ตว มม, ตุยฺหํ, มยฺหํ มมํ ปริคฺคโห, ตุมฺหํ ตุมฺหากํ, อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ ธมฺมตา.
‘‘สฺมึมฺหี’’ติ วตฺตเต.
๒๔๕. ตุมฺหมฺหากํ ¶ ตยิ มยิ.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยิ มยิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ตการสฺส ตฺวตฺตํ. ตฺวยิ ตยิ มยิ, ตุมฺเหสุ อมฺเหสุ.
เตสํ เอว ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ ปทโต ปเรสํ กฺวจิ อาเทสนฺตรวิธาเน รูปเภโท.
‘‘นวา’’ติ อธิกาโร.
๒๔๖. ปทโต ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺีสุ โว โน.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ โว โนอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺีสุ พหุวจเนสุ นวา. เอตฺถ จ ‘‘เอกวจเนสู’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘พหุวจเนสู’’ติ ลทฺธํ. ปหาย โว คมิสฺสามิ, มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ, สํวิภเชถ โน รชฺเชน, ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยา, สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต.
นวาติ กึ? ภยํ ตุมฺหาก โน สิยา, เอโส อมฺหากํ สตฺถา.
‘‘ปทโต, จตุตฺถีฉฏฺีสู’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เมอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ จตุตฺถีฉฏฺีสุ เอกวจเนสุ ¶ นวา. ททามิ เต คามวรานิ ปฺจ, ททาหิ เม คามวรํ, อิทํ เต รฏฺํ, อยํ เม ปุตฺโต.
นวาติ กึ? อิทํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมิ, สุณาถ วจนํ มม.
นวาธิการโต เจตฺถ,
โว โน เต เมติ เย อิเม;
ปาทาโท จ จ วา เอวา-
ทิโยเค จ น โหนฺติ เต.
ยถา –
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณว;
ตุยฺหฺจาปิ มหาราช, มยฺหฺจ รฏฺวฑฺฒน.
เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจาติ.
ปทโตติ กึ? ตว าติ, มม าติ.
‘‘เต เม’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เมอาเทสา น โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อาโรคฺยํ. โส มมพฺรวีติ.
‘‘เตเมกวจเน’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ เต เม อาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ ตติเยกวจเน ปเร ¶ . กตํ เต ปาปํ, กตํ ตยา ปาปํ, กตํ เม ปฺุํ, กตํ มยา ปฺุํ.
‘‘วา, ตติเย’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺเพสํ ตุมฺห อมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปทสฺมา ปเรสํ โว โนอาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ ตติยาพหุวจเน ปเร. กตํ โว กมฺมํ, กตํ โน กมฺมํ.
พหุวจนนิทฺเทเสน กฺวจิ โยมฺหิ ปเม จ โว โน โหนฺติ. คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ โน คจฺเฉยฺยาม.
ตถา ปฺจาทีนมฏฺารสนฺตานํ, กติสทฺทสฺส จาลิงฺคตฺตา ติลิงฺเคปิ สมานรูปํ, อลิงฺคตฺตา เอว ปฺจาทิโต อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโว.
‘‘ปฺจ โย’’อิตีธ –
‘‘โยสุ ทฺวินฺนํ ทฺเว จา’’ติ อิโต ‘‘โยสู’’ติ วตฺตเต, ‘‘อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺย’’นฺติ จ.
อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺี, ปฺจาทีนํ อฏฺารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อกาโร โหติ โยสุ ปเรสุ. อา เออาเทสาปวาโทยํ, ปฺจกฺขนฺธา, ปฺจ คติโย, ปฺจ อินฺทฺริยานิ. เอวํ ทุติยายฺจ.
‘‘สุนํหิสู’’ติ วตฺตเต.
ปฺจาทีนมฏฺารสนฺตานํ สงฺขฺยานมนฺโต อตฺตมาปชฺชเต สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. เอตฺตทีฆาปวาโทยํ. ปฺจหิ ปฺจภิ ¶ , ปฺจนฺนํ, ปฺจหิ ปฺจภิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ. เอวํ ฉ ส ตฺต อฏฺนว ทสสทฺทา.
‘‘เอกฺจ ทส จา’’ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, ‘‘เอเกน อธิกา ทสา’’ติ อตฺเถ ตปฺปุริเส วา กเต
‘‘สงฺขฺยาเน’’ติ วตฺตเต.
ทฺวิเอกอฏฺอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน อุตฺตรปเท ปเร. ววตฺถิตวิภาสายํ. เอกาทส, ทฺวาทส, อฏฺารส.
สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? เอกทนฺโต, ทฺวิทนฺโต, อฏฺตฺถมฺโภ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๒๕๔. เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน.
เอกาทิโต สงฺขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส อาทิสฺส ทสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน. เสสํ สมํ. เอการส, เอกาทส.
ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ ทฺวิทส อิตีธ –
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๒๕๕. วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ.
วีสติ ทสอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ทฺวิสทฺทสฺส พา โหติ วา. ตุสทฺเทน ตึสายมฺปิ. รกาโร, อาตฺตฺจ. พารส, ทฺวาทส.
ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรส. เอตฺถ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ติสทฺทสฺส เตอาเทโส อานวุติยา.
จตฺตาโร ¶ จ ทส จ, จตูหิ วา อธิกา ทสาติ จตุทฺทส อิจฺจตฺร –
‘‘คณเน, ทสสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๒๕๖. จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุ โจปิ นวา.
คณเน ทสสฺสาทิมฺหิ ิตสฺส จตุอิจฺเจตสฺส อุปปทสฺส ตุสทฺโท โลโป โหติ, อุตฺตรปทาทิมฺหิ ิตสฺส จตูปปทสฺส จการสฺส จุ โจอาเทสา โหนฺติ นวา. จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
อปิคฺคหเณน อนุปปทสฺสาปิ คณเน ปทาทิจการสฺส โลโป, จุ โจ โหนฺติ นวา. ยถา – ตาลีสํ, จุตฺตาลีสํ, โจตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสํ.
ปฺจ จ ทส จ, ปฺจหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ ปฺจทส. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ปฺจสทฺทสฺส ทส วีสตีสุ กฺวจิ ปนฺนปณฺณอาเทสา. ปนฺนรส, ปณฺณรส.
ฉ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ ฉทส อิตีธ –
‘‘ฉสฺสา’’ติ วตฺตเต.
ฉอิจฺเจตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส นิจฺจํ โส โหติ ทเส ปเร.
‘‘สงฺขฺยานํ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
สงฺขฺยานํ ทการรการานํ ลการาเทโส โหติ วา.
ลฬานมวิเสโส ¶ . ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ‘‘โสฬส’’ อิติ นิจฺจํ, ‘‘เตฬส, เตรส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีส’’มิติ วิภาสา, ทส ปนฺนรสาทีสุ น จ โหติ.
สตฺต จ ทส จ, สตฺตหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ สตฺตรส, สตฺตทส.
อฏฺ จ ทส จ, อฏฺหิ วา อธิกา ทสาติ อตฺเถ อฏฺทส อิตีธ อาตฺเต กเต –
‘‘วา, ทสฺส, ร, สงฺขฺยาเน’’ติ จ วตฺตเต.
อฏฺาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน. อฏฺารส, อฏฺาทส.
อฏฺาทิโตติ กึ? จตุทฺทส.
กติสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘‘กติ โย’’ อิตีธ
นิจฺจํ โยโลปาทิ, รสฺสตฺตํ, กติ ติฏฺนฺติ, กติ ปสฺสสิ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติหิ กติภิ, กตินํ, กติสุ.
อลิงฺคนามํ นิฏฺิตํ.
วิภตฺติปฺปจฺจยวิธาน
อถ วิภตฺติปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.
เตสํ ปนาลิงฺคตฺตา, นิปาตตฺตา จ ติลิงฺเค, วจนทฺวเย จ สมานํ รูปํ.
ปุริสสฺมา, ปุริเสหิ วาติ อตฺเถ –
๒๖๐. กฺวจิ ¶ โต ปฺจมฺยตฺเถ.
สพฺพสฺมา สุทฺธนามโต, สพฺพนามโต จ ลิงฺคมฺหา กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ ปฺจมฺยตฺเถ.
โตอาทิ เยสํ ทานิปริยนฺตานํ ปจฺจยานํ เต โหนฺติ ปจฺจยา ตฺวาทโย, เต ปจฺจยา วิภตฺติสฺา โหนฺติ. เตน ตทนฺตานมฺปิ วิภตฺยนฺตปทตฺตํ สิทฺธํ โหติ.
ปุริสโต, เอวํ ราชโต วา, โจรโต วา, อคฺคิโต วา, คหปติโต วา, หตฺถิโต, เหตุโต, สพฺพฺุโต, กฺโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จา’’ติ โตปจฺจเย รสฺสตฺตํ. ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโต อิจฺจาทิ.
สพฺพนามโต สพฺพสฺมา, สพฺเพหีติ วา อตฺเถ สพฺพโต, เอวํ ยโต, ตโต, กตรโต, กตมโต, อิตรโต, อฺโต, เอกโต, อุภยโต, ปุพฺพโต, ปรโต, อปรโต, ทกฺขิณโต, อุตฺตรโต, อมุโต.
‘‘กิสฺส, กุ’’อิติ จ วตฺตเต.
กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ ตฺรโต ถอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ. กสฺมา, เกหีติ วา กุโต.
‘‘โตเถสู’’ติ วตฺตเต.
๒๖๓. สพฺพสฺเสตสฺสากาโร ¶ วา.
สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุ. เอตสฺมา, เอเตหีติ วา อโต.
‘‘สพฺพสฺเสตสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส เอกาโร โหติ วา โตถอิจฺเจเตสุ. ทฺวิตฺตํ, เอตฺโต.
‘‘สพฺพสฺสา’’ติ วตฺตเต.
อิมสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อิกาโร โหติ ถํทานิหโตธอิจฺเจเตสุ จ. อิมสฺมาติ อิโต.
‘‘กฺวจิ โต’’ติ โยควิภาเคน อาทิปฺปภุตีหิ โต สตฺตมิยตฺเถ. อนิจฺจาทีหิ ตติยตฺเถ จ. ยถา – อาทิมฺหีภิ อตฺเถ อาทิโต. เอวํ มชฺฌโต, เอกโต, ปุรโต, ปจฺฉโต, ปสฺสโต, ปิฏฺิโต, ปาทโต, สีสโต, อคฺคโต, มูลโต, ปรโต อิจฺจาทโย.
ตติยตฺเถ อนิจฺเจนาติ อนิจฺจโต, อนิจฺจโต สมฺมสติ. เอวํ ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต อิจฺจาทโย.
‘‘อตฺเถ, กฺวจี’’ติ จ วตฺตเต.
๒๖๖. ตฺรถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ.
สพฺพนาเมหิ ปรา ตฺร ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. สพฺพสฺมึ, สพฺเพสุ จาติ สพฺพตฺร สพฺพตฺถ. เอวํ ¶ ยตฺร ยตฺถ, ตตฺร ตตฺถ, อิตรตฺร อิตรตฺถ, อฺตฺร อฺตฺถ, อุภยตฺร อุภยตฺถ, ปรตฺร ปรตฺถ, กุตฺร กุตฺถ, ‘‘ตฺรโตเถสุ จา’’ติ กุตฺตํ. ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโส. กตฺถ, อมุตฺร อมุตฺถ.
‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร’’ติ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ นิจฺจํ ตฺเร ปเร. อตฺร. ‘‘สพฺพสฺเสตสฺสากาโร วา’’ติ อตฺตํ, ‘‘เอ โตเถสุ จา’’ติ เอกาโร, อตฺถ, เอตฺถ.
‘‘กฺวจิ, อตฺเถ, สตฺตมิยา’’ติ จ อธิกาโร, สพฺพสฺมินฺติ อตฺเถ –
สพฺพอิจฺเจตสฺมา ธิปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. สพฺพธิ.
กิมิจฺเจตสฺมา วปฺปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.
กิมิจฺเจตสฺส กสทฺโท อาเทโส โหติ วปฺปจฺจเยปเร. จคฺคหเณน ถหมาทิอวปฺปจฺจเยปิ. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กกาเร อการสฺส โลโป จ วมฺหิ. กฺว คโตสิ ตฺวํ.
‘‘กิสฺมา’’ติ วตฺตเต.
๒๗๑. หึหํหิฺจนํ ¶ .
กิมิจฺเจตสฺมา หึ หํ หิฺจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.
‘‘กิสฺสา’’ติ วตฺตเต.
กิมิจฺเจตสฺส กุ โหติ หึ หํ อิจฺเจเตสุ. จคฺคหเณน หิฺจนํทาจนมิจฺจาทีสุปิ. กิสฺมินฺติ กุหึ, กุหํ, กุหิฺจนํ, กหํ กาเทโส.
‘‘หึ ห’’นฺติ วตฺตเต.
ตอิจฺเจตสฺมา จ สพฺพนามโต หึหํปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. ตสฺมินฺติ ตหึ, ตหํ.
อิมสทฺทโต หธปฺปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. ‘‘อิมสฺสิ ถ’’นฺติอาทินา อิกาโร. อิมสฺมินฺติ อิห, อิธ.
ยอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต หึปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. ยสฺมินฺติ ยหึ.
‘‘กาเล’’ติ อธิกาโรยํ.
กสฺมึ กาเลติ อตฺเถ
๒๗๖. กึสพฺพฺเกยกุหิ ¶ ทา ทาจนํ.
กึ สพฺพอฺเอกยอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ทาปจฺจโย โหติ. กุอิจฺเจตสฺมา ทาจนฺจ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.
‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กาเทโส, กทา.
สพฺพอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ วา ทาปจฺจเย ปเร. สพฺพสฺมึ กาเลติ สทา, สพฺพทา.
เอวํ อฺทา, เอกทา, ยทา, กสฺมึ กาเลติ กุทาจนํ, ‘‘กุ หึหํสุ จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กุตฺตํ, ‘‘กุ’’อิติ นิปาตเนน วา.
‘‘ทา’’ติ วตฺตเต.
ตอิจฺเจตสฺมา สพฺพนามโต ทานิทาปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ. ตสฺมึ กาเลติ ตทานิ, ตทา.
อิมสทฺทโต รหิ ธุนา ทานิอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กาเล กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.
‘‘สพฺพสฺส, อิมสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๒๘๐. เอต ¶ รหิมฺหิ.
สพฺพสฺส อิมสทฺทสฺส เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเร. อิมสฺมึ กาเลติ เอตรหิ.
สพฺพสฺเสว อิมสทฺทสฺส อกาโร โหติ ธุนาปจฺจเย ปเร. อธุนา, อิมสทฺทสฺส อิกาโร. อิมสฺมึ กาเลติ อิทานิ.
วิภตฺติปฺปจฺจยวิธานํ นิฏฺิตํ.
โอปสคฺคิกปท
อถาลิงฺคสงฺขฺยาวิภตฺติเภทา อุปสคฺคนิปาตา วุจฺจนฺเต.
ป ปรา นิ นี อุ ทุ สํ วิ อว อนุ ปริ อธิ อภิ ปติ สุ อา อติ อปิ อป อุป อิติ ปีสติ อุปสคฺคา.
ตตฺถ ปสทฺโท ปการา’ทิกมฺม ปธานิ’สฺสริย’นฺโตภาววิโยค ตปฺปร ภุสตฺถ สมฺภวติตฺติ อนาวิล ปตฺถนาทีสุ. ปอิติ อยมุปสคฺโค เอเตสุ ปการาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, ยถา – ปกาเร ปฺา, อาทิกมฺเม วิปฺปกตํ, ปธาเน ปณีตํ, ปธานํ ปธานตฺตํ, อิสฺสริเย ปภู อยํ เทสสฺส, อนฺโตภาเว ปกฺขิตฺตํ, วิโยเค ปวาสี, ตปฺปเร ปาจริโย, ภุสตฺเถ ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว หิมวตา คงฺคา ปภวติ, ติตฺติยํ ปหูตมนฺนํ, อนาวิเล ปสนฺนมุทกํ, ปตฺถเน ปณิหิตํ.
ปราอิติ ¶ ปริหานิ ปราชย คติวิกฺกมา’มสนาทีสุ. ยถา – ปริหานิยํ ปราภโว, ปราชเย ปราชิโต, คติยํ ปรายนํ. วิกฺกเม ปรกฺกมติ, อามสเน องฺคสฺส ปรามสนํ.
นิอิติ นิสฺเสส นิคฺคต นีหรณ’นฺโตปเวสนา’ภาวนิเสธ นิกฺขนฺต ปาตุภาวา’วธารณ วิภชน อุปมู’ปธารณา’วสานเฉกาทีสุ. นิสฺเสเส นิรุตฺติ, นิรวเสสํ เทติ, นิคฺคเต นิกฺกิเลโส, นิยฺยาติ, นีหรเณ นิทฺธารณํ, อนฺโตปเวสเน นิขาโต, อภาเว นิมฺมกฺขิกํ, นิเสเธ นิวาเรติ, นิกฺขนฺเต นิพฺพาโน, นิพฺพานํ, ปาตุภาเว นิมฺมิตํ, อวธารเณ นิจฺฉโย, วิภชเน นิทฺเทโส, อุปมายํ นิทสฺสนํ, อุปธารเณ นิสามนํ, อวสาเน นิฏฺิตํ, เฉเก นิปุโณ.
นีอิติ นีหรณา’วรณาทีสุ. นีหรเณ นีหรติ, อาวรเณ นีวรณํ.
อุอิติ อุคฺคตุ’ทฺธกมฺม ปธาน วิโยค สมฺภว อตฺถลาภสตฺติ สรูปกถนาทีสุ. อุคฺคเต อุคฺคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม อาสนา อุฏฺิโต, อุกฺเขโป, ปธาเน อุตฺตโม, โลกุตฺตโร, วิโยเค อุพฺพาสิโต, สมฺภเว อุพฺภูโต, อตฺถลาเภ อุปฺปนฺนํ าณํ, สตฺติยํ อุสฺสหติ คนฺตุํ, สรูปกถเน อุทฺทิสติ สุตฺตํ.
ทุอิติ อโสภนา’ภาวกุจฺฉิตา’สมิทฺธิ กิจฺฉ วิรูปตาทีสุ. อโสภเน ทุคฺคนฺโธ, อภาเว ทุพฺภิกฺขํ, กุจฺฉิเต ทุกฺกฏํ, อสมิทฺธิยํ ทุสฺสสฺสํ, กิจฺเฉ ทุกฺกรํ, วิรูปตายํ ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโข.
สํอิติ สโมธาน สมฺมาสม สมนฺตภาวสงฺคต สงฺเขปภุสตฺถ สหตฺถ อปฺปตฺถ ปภวา’ภิมุขภาว สงฺคห ปิธาน ปุนปฺปุนกรณ สมิทฺธาทีสุ. สโมธาเน สนฺธิ, สมฺมาสเมสุ สมาธิ ¶ , สมฺปยุตฺโต, สมนฺตภาเว สํกิณฺณา สมุลฺลปนา, สงฺคเต สงฺคโม, สงฺเขเป สมาโส, ภุสตฺเถ สารตฺโต, สหตฺเถ สํวาโส, อปฺปตฺเถ สมคฺโฆ. ปภเว สมฺภโว, อภิมุขภาเว สมฺมุขํ, สงฺคเห สงฺคณฺหาติ, ปิธาเน สํวุตํ, ปุนปฺปุนกรเณ สนฺธาวติ, สมิทฺธิยํ สมฺปนฺโน.
วิอิติ วิเสส วิวิธ วิรุทฺธ วิคต วิโยค วิรูปตาทีสุ. วิเสเส วิมุตฺติ วิสิฏฺโ, วิวิเธ วิมติ วิจิตฺรํ, วิรุทฺเธ วิวาโท, วิคเต วิมลํ, วิโยเค วิปฺปยุตฺโต, วิรูปตายํ วิรูโป.
อวอิติ อโธภาค วิโยค ปริภว ชานน สุทฺธิ นิจฺฉยเทส เถยฺยาทีสุ. อโธภาเค อวกฺขิตฺตจกฺขุ, วิโยเค โอมุกฺกอุปาหโน อวโกกิลํ วนํ, ปริภเว อวชานนํ อวมฺติ, ชานเน อวคจฺฉติ, สุทฺธิยํ โวทานํ, นิจฺฉเย อวธารณํ, เทเส อวกาโส, เถยฺเย อวหาโร.
อนุอิติ อนุคตา’นุปจฺฉินฺน ปจฺฉตฺถ ภุสตฺถ สาทิสฺส หีนตติยตฺถ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน ภาค วิจฺฉาทีสุ. อนุคเต อนฺเวติ, อนุปจฺฉินฺเน อนุสโย, ปจฺฉาสทฺทตฺเถ อนุรถํ, ภุสตฺเถ อนุรตฺโต, สาทิสฺเส อนุรูปํ. หีเน อนุสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, ตติยตฺเถ นทิมนฺววสิตา เสนา, ลกฺขเณ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อิตฺถมฺภูตกฺขาเน สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ อนุ, ภาเค ยเทตฺถ มํ อนุสิยา ตํ ทียตุ, วิจฺฉายํ รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโท.
ปริอิติ สมนฺตโตภาว ปริจฺเฉท วชฺชนา’ลิงฺคน นิวาสนปูชาโภชนา’วชานน โทสกฺขาน ลกฺขณาทีสุ. สมนฺตโตภาเว ปริวุโต, ปริจฺเฉเท ปริฺเยฺยํ, วชฺชเน ปริหรติ ¶ , อาลิงฺคเน ปริสฺสชติ, นิวาสเน วตฺถํ ปริธสฺสติ, ปูชายํ ปาริจริยา, โภชเน ภิกฺขุํ ปริวิสติ. อวชานเน ปริภวติ, โทสกฺขาเน ปริภาสติ, ลกฺขณาทีสุ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุอิจฺจาทิ.
อธิอิติ อธิกิ’สฺส’รูปริภาวา’ธิภวนชฺฌายนา’ธิฏฺานนิจฺฉยปาปุณนาทีสุ. อธิเก อธิสีลํ, อิสฺสเร อธิปติ, อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อุปริภาเว อธิโรหติ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, อธิภวเน อธิภวติ, อชฺฌายเน พฺยากรณมธีเต, อธิฏฺาเน ภูมิกมฺปาทึ อธิฏฺาติ, นิจฺฉเย อธิโมกฺโข, ปาปุณเน โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ.
อภิอิติ อภิมุขภาว วิสิฏฺา’ธิ กุ’ทฺธกมฺม กุล สารุปฺปวนฺทน ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน วิจฺฉาทีสุ. อภิมุขภาเว อภิมุโข อภิกฺกมติ, วิสิฏฺเ อภิธมฺโม, อธิเก อภิวสฺสติ, อุทฺธกมฺเม อภิรุหติ, กุเล อภิชาโต, สารุปฺเป อภิรูโป, วนฺทเน อภิวาเทติ, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.
ปติอิติ ปติคต ปฏิโลมปตินิธิ ปติทาน นิเสธนิวตฺตน สาทิสฺส ปติกรณา’ทาน ปติโพธ ปฏิจฺจ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขาน ภาควิจฺฉาทีสุ. ปติคเต ปจฺจกฺขํ, ปฏิโลเม ปติโสตํ, ปตินิธิมฺหิ อาจริยโต ปติ สิสฺโส, ปติทาเน เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปติ ททาติ, นิเสเธ ปฏิเสธนํ, นิวตฺตเน ปฏิกฺกมติ, สาทิสฺเส ปติรูปกํ, ปติกรเณ ปติกาโร, อาทาเน ปติคฺคณฺหาติ, ปติโพเธ ปฏิเวโธ, ปฏิจฺเจ ปจฺจโย, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.
สุอิติ โสภน สุฏฺุสมฺมา สมิทฺธิ สุขตฺถาทีสุ. โสภเน สุคนฺโธ, สุฏฺุสมฺมาทตฺเถสุ สุฏฺุ คโต สุคโต, สมฺมา คโตติปิ สุคโต, สมิทฺธิยํ สุภิกฺขํ, สุขตฺเถ สุกโร.
อาอิติ ¶ อภิมุขภาวุ’ทฺธกมฺม มริยาทา’ภิวิธิ ปตฺติ’จฺฉาปริสฺสชน อาทิกมฺมคฺคหณ นิวาส สมีป’วฺหานาทีสุ. อภิมุขภาเว อาคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม อาโรหติ, มริยาทายํ อาปพฺพตา เขตฺตํ, อภิวิธิมฺหิ อากุมารํ ยโส กจฺจายนสฺส, ปตฺติยํ อาปตฺติมาปนฺโน, อิจฺฉายํ อากงฺขา, ปริสฺสชเน อาลิงฺคนํ, อาทิกมฺเม อารมฺโภ, คหเณ อาทียติ อาลมฺพติ, นิวาเส อาวสโถ, สมีเป อาสนฺนํ, อวฺหาเน อามนฺเตสิ.
อติอิติ อภิกฺกมนา’ติกฺกนฺตา’ติสย ภุสตฺถาทีสุ. อติกฺกมเน อติโรจติ อมฺเหหิ, อตีโต, อติกฺกนฺเต อจฺจนฺตํ, อติสเย อติกุสโล, ภุสตฺเถ อติกฺโกโธ อติวุทฺธิ.
อปิอิติ สมฺภาวนา’เปกฺขา สมุจฺจย ครห ปฺหาทีสุ. สมฺภาวนายํ อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย, อเปกฺขายํ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต, สมุจฺจเย อิติปิ อรหํ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย, ครเห อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก, ปฺเห อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.
อปอิติ อปคต ครห วชฺชน ปูชา ปทุสฺสนาทีสุ. อปคเต อปมาโน อเปโต, ครเห อปคพฺโภ, วชฺชเน อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปูชายํ วุทฺธาปจายี, ปทุสฺสเน อปรชฺฌติ.
อุปอิติ อุปคมน สมีปู’ปปตฺติ สาทิสฺสา’ธิกู’ปริภาวา’นสน โทสกฺขาน สฺา ปุพฺพกมฺม ปูชา คยฺหาการ ภุสตฺถาทีสุ. อุปคมเน นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, สมีเป อุปนครํ, อุปปตฺติยํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อถ วา อุปปตฺติ ยุตฺติ, ยถา ¶ – อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สาทิสฺเส อุปมานํ อุปมา, อธิเก อุป ขาริยํ โทโณ, อุปริภาเว อุปสมฺปนฺโน, อนสเน อุปวาโส, โทสกฺขาเน ปรํ อุปปทติ, สฺายํ อุปธา อุปสคฺโค, ปุพฺพกมฺเม อุปกฺกโม อุปกาโร, ปูชายํ พุทฺธุปฏฺาโก, มาตุปฏฺานํ, คยฺหากาเร โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, ภุสตฺเถ อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยติ. อิติ อเนกตฺถา หิ อุปสคฺคา.
วุตฺตฺจ –
‘‘อุปสคฺค นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;
เนเกเนกตฺถวิสยา, อิติ เนรุตฺติกาพฺรวุ’’นฺติ.
ตตฺถ อุปสคฺคานํ นามาขฺยาตวิเสสกตฺตา ลิงฺคสฺายํ อนิยเมน สฺยาทิมฺหิ สมฺปตฺเต เตสํ สงฺขฺยากมฺมาทิเภทาภาวา เตหิ ปเมกวจนเมว ภวติ.
‘‘โลป’’นฺติ วตฺตมาเน
๒๘๒. สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จ.
อาวุโสสทฺทโต, อุปสคฺคนิปาเตหิ จ สพฺพาสํ ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ. อาทิสทฺเทน กฺวจิ สุตฺตปทาทีหิ จ. เอตฺถ จ อาวุโสติมสฺส วิสุํ คหณํ สสงฺขฺยตฺตทีปนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อุเปจฺจตฺถํ สชฺชนฺตีติ, อุปสคฺคา หิ ปาทโย;
จาที ปทาทิมชฺฌนฺเต, นิปาตา นิปตนฺติติ.
ปหรณํ ปหาโร, เอวํ ปราภโว, นิวาโส, นีหาโร, อุหาโร, ทุหาโร, สํหาโร, วิหาโร, อวหาโร, อนุหาโร, ปริหาโร, อธิหาโร, อภิหาโร, ปติหาโร, สุหาโร, อาหาโร, อติหาโร, อปิหาโร, อปหาโร ¶ , อุปหาโร. ปหรติ, ปราภวติ, นิวสติ, นีหรติ, อุทฺธรติ อิจฺจาทิ โยเชตพฺพํ.
ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตมนุวตฺตเต;
ตเมวฺโ วิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธา.
โอปสคฺคิกปทํ นิฏฺิตํ.
เนปาติกปท
สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณาทิอตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ ปทํ.
ตตฺร จอิติ สมุจฺจยา’นฺวาจเย’ตรีตรโยคสมาหารา’วธารณาทีสุ.
วาอิติ วิกปฺปนู’ปมาน สมุจฺจย ววตฺถิตวิภาสาสุ.
น โน มา อ อลํ หลํ อิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถ.
อลํ ปริยตฺติ ภูสเนสุ จ.
ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณํ ปทปูรณฺจ.
ตตฺถ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ ตํ วา จ ตุว โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว หํ เอนํ เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทีนิ ปทปูรณานิ.
ตตฺถ – อถอิติ ปฺหา’นนฺตริยา’ธิการาทีสุ จ.
ขลุอิติ ปฏิเสธา’วธารณ ปสิทฺธีสุ จ.
วตอิติ เอกํส เขทา’นุกมฺปสงฺกปฺเปสุ จ.
อโถอิติ อนฺวาเทเส จ.
หิอิติ ¶ เหตุ อวธารเณสุ จ.
ตุอิติ วิเสส เหตุ นิวตฺตนาทีสุ จ.
ปนอิติ วิเสเสปิ.
หเว, เวอิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ.
หํอิติ วิสาท สมฺภเมสุปิ.
เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมนฺติ อตฺเถปิ.
อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ, อวิภตฺติยุตฺตฺจ.
อตฺถิ สกฺกา ลพฺภา อิจฺเจเต ปมายํ.
อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ เร อเร หเร เชอิจฺเจเต อามนฺตเน.
ทิวา ภิยฺโย นโม อิจฺเจเต ปมายํ, ทุติยายฺจ.
สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถ, โสโต ธาปจฺจยนฺตา จ. สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิ.
ตเว ตุํปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยา, กาตเว ทาตเว กาตุํ กาเรตุํ ทาตุํ ทาเปตุํ อิจฺจาทิ.
โส โตปจฺจยนฺตา ปฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิ.
โต สตฺตมฺยตฺเถปิ, ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จ. เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฏฺิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต ยตฺร ยตฺถ ยหึ ตตฺร ตตฺถ ตหึ ตหํ อิจฺจาทิ.
สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฏฺา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ¶ ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยา.
สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺชุ ปรชฺช สุเว สฺเว ปรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา นตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา กทา อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยา. อิติ วิภตฺติยุตฺตานิ.
อวิภตฺติยุตฺเตสุ จ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถ.
อทฺธา อฺทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํอิจฺเจเต เอกํสตฺเถ.
เอวอิติ อวธารเณ.
กจฺจินุ’กินฺนุนนุกถํ กึสุ กึอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ.
เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสเน.
อิติ เหตุ วากฺยปริสมตฺตีสุ จ.
ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถ.
เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม สาธุ อิติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ.
ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจตถาจ อิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ.
ยถาอิติ ¶ โยคฺคตา วิจฺฉา ปทตฺถานติวตฺตนิทสฺสเนสุ จ.
เอวํอิติ อุปเทส ปฺหาทีสุ จ.
กิฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถ.
อโหอิติ ครห ปสํสน ปตฺถเนสุ จ.
นามอิติ ครห ปสํสน สฺา ปฺเหสุ จ.
สาธุอิติ ปสํสน ยาจเนสุ จ.
อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถ.
สาธุ สุฏฺุ เอวเมตนฺติ อนุโมทเน.
กิรอิติ อนุสฺสวณ อสฺสทฺเธยฺเยสุ.
นูนอิติ อนุมานา’นุสฺสรณ ปริวิตกฺกเนสุ.
กสฺมาอิติ การณปุจฺฉเน.
ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ.
สห สทฺธึ สมํ อมาอิติ สมกฺริยายํ.
วินา ริเตอิติ วิปฺปโยเค.
นานา ปุถุ พหุปฺปกาเร.
ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จ.
ทุฏฺุ กุ ชิคุจฺฉายํ.
ปุน อปฺปเม.
กถฺจิ กิจฺฉตฺเถ จ.
ธา กฺขตฺตุํ สกิฺจ สงฺขฺยาวิภาเค.
อีสกํ ¶ อปฺปตฺเถ.
สณิกํ มนฺทตฺเถ.
ขิปฺปํ อรํ ลหุ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ สีฆตฺเถ.
จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเล.
เจ ยทิ สงฺกาวฏฺาเน.
ธุวํ ถิราวธารเณสุ.
หา วิสาเท.
ตุณฺหี อภาสเน.
สจฺฉิ ปจฺจกฺเข.
มุสา มิจฺฉา อลิกํ อสจฺเจ.
สุวตฺถิ อาสีสตฺเถ อิจฺจาทิ.
ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติ.
ยถา – ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา ทิสฺวา ทิสฺวานทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิฺาเปตฺวา วิเจยฺย วิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อเปจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิ.
เอวํ นามาขฺยาโตปสคฺควินิมุตฺตํ ยทพฺยยลกฺขณํ, ตํ สพฺพํ นิปาตปทนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตฺจ –
‘‘มุตฺตํ ปทตฺตยา ยสฺมา, ตสฺมา นิปตตฺยนฺตรา;
เนปาติกนฺติ ตํ วุตฺตํ, ยํ อพฺยย สลกฺขณ’’นฺติ.
เนปาติกปทํ นิฏฺิตํ.
ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคฺจ, นปุํสกมถาปรํ;
ติลิงฺคฺจ อลิงฺคฺจ, นามิกํ ปฺจธา ิตํ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ นามกณฺโฑ ทุติโย.
๓. การกกณฺฑ
อถ ¶ วิภตฺตีนมตฺถเภทา วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโย. ตา ปน ปมาทิเภเทน สตฺตวิธา.
ตตฺถ กสฺมึ อตฺเถ ปมา?
ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ.
ลิงฺคสฺส อตฺโถ ลิงฺคตฺโถ. เอตฺถ จ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ, อปากโฏ อวยโว, ปุริโสติอาทีนฺหิ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย นิปฺผาทิตานํ สทฺทปฺปติรูปกานํ นามิกปทานํ ปมํ เปตพฺพํ ปกติรูปํ อปากฏตฺตา, อวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ วุจฺจติ. อถ วา วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหารสงฺขาเตน ติวิธลิงฺเคน สหิตตฺถสฺส, ตพฺพินิมุตฺตสฺสุปสคฺคาทีนมตฺถสฺส จ ลีนสฺส คมนโต, ลิงฺคนโต วา ลิงฺคนฺติ อนฺวตฺถนามวเสน วา ‘‘ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’’นฺติ วจนโต ปรสมฺาวเสน วา ลิงฺคนฺติ อิธ ปาฏิปทิกาปรนามเธยฺยํ สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทปกติรูปเมว วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ.
ลิงฺคสฺสตฺโถ นาม ปพนฺธวิเสสากาเรน ปวตฺตมาเน รูปาทโย อุปาทาย ปฺาปียมาโน ตทฺานฺภาเวน อนิพฺพจนีโย สมูหสนฺตานาทิเภโท อุปาทาปฺตฺติสงฺขาโต ฆฏปฏาทิโวหารตฺโถ จ ปถวีธาตุผสฺสาทีนํ สภาวธมฺมานํ ¶ กาลเทสาทิเภทภินฺนานํ วิชาติยวินิวตฺโต สชาติยสาธารโณ ยถาสงฺเกตมาโรปสิทฺโธ ตชฺชาปฺตฺติสงฺขาโต กกฺขฬตฺตผุสนาทิสามฺากาโร จ.
โส ปน กมฺมาทิสํสฏฺโ, สุทฺโธ จาติ ทุวิโธ. ตตฺถ กมฺมาทีสุ ทุติยาทีนํ วิธียมานตฺตา กมฺมาทิสํสคฺครหิโต ลิงฺคสงฺขฺยาปริมาณยุตฺโต, ตพฺพินิมุตฺตุปสคฺคาทิปทตฺถภูโต จ สุทฺโธ สทฺทตฺโถ อิธ ลิงฺคตฺโถ นาม.
โย ปน อาขฺยาตกิตกตทฺธิตสมาเสหิ วุตฺโต กมฺมาทิสํสฏฺโ อตฺโถ, โสปิ ทุติยาทีนํ ปุน อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อตฺถวิเสสสฺสาภาเวน อวิสยตฺตา, ลิงฺคตฺถมตฺตสฺส สมฺภวโต จ ปมาเยว วิสโย.
โหติ เจตฺถ –
ปมาวุปสคฺคตฺเถ, เกสฺจตฺเถ นิปาตสทฺทานํ;
ลิงฺคาทิเก จ สุทฺเธ-ภิหิเต กมฺมาทิอตฺเถปิ.
สลิงฺเค ตาว – เอโส ปุริโส, เอเต ปุริสา, เอสา กฺา, เอตา กฺาโย, เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ จิตฺตานิ.
สสงฺขฺเย – เอโก ทฺเว.
สปริมาเณ – โทโณ ขารี อาฬฺหกํ.
ลิงฺคาทิวินิมุตฺเต สตฺตามตฺเต – จ วา ห อหํ อตฺถิ สกฺกาลพฺภา อิจฺจาทิ.
‘‘ลิงฺคตฺเถ ปมา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อาลปเน จา’’ติ อาลปนตฺเถ จ ปมา, อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, อามนฺตนํ อวฺหานนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ อามนฺตนํ นาม ปเคว ลทฺธสรูปสฺส สทฺเทน อภิมุขีกรณํ, กตาภิมุโข ปน ‘‘คจฺฉา’’ติอาทินา นเยน กฺริยาย ¶ โยชียติ, ตสฺมา อามนฺตนสมเย กฺริยาโยคาภาวโต อิทํ การกโวหารํ น ลภติ.
วุตฺตฺจ
‘‘สทฺเทนาภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;
อามนฺตนํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘ราชา ภเว’ติท’’นฺติ.
โภ ปุริส เอหิ, โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา เอถ.
กสฺมึ อตฺเถ ทุติยา?
กมฺมตฺเถ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติ.
อนภิหิเต เอวายํ, ‘‘กมฺมนิ ทุติยายํ ตฺโต’’ติ วจนฺเจตฺถ าปกํ.
กึ กมฺมํ?
‘‘เยน วา กยิรเต ตํ กรณ’’นฺติ อิโต ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กมฺมสฺํ โหติ.
อิธ ลิงฺคกาลวจนมตนฺตํ. กรียตีติ กมฺมํ. ตตฺถ การกํ, สาธกํ กฺริยานิปฺผตฺติยา การณมุจฺจเต, ตํ ปน การกํ ฉพฺพิธํ กมฺมํ กตฺตา กรณํ สมฺปทานมปาทานโมกาโส จาติ. ตตฺถ สภาวโต, ปริกปฺปโต วา กมฺมาทิมฺหิ สติเยว กฺริยาภาวโต กมฺมาทีนํ ฉนฺนมฺปิ การกโวหาโร สิทฺโธว โหติ.
ตํ ¶ ปน กมฺมํ ติวิธํ นิพฺพตฺตนียํ วิกรณียํ ปาปณียฺจาติ. ยถา – มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติ. ฆฏํ กโรติ เทวทตฺโต, กฏฺมงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ เกยูรํ, กฏกํ วา กโรติ, วีหโย ลุนาติ. เทวทตฺโต นิเวสนํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติ.
วุตฺตฺจ
‘‘นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ-เภเทน ติวิธํ มตํ;
กตฺตุ กฺริยาภิคมฺมํ ตํ, สุขงฺคารํ นิเวสน’’นฺติ.
เอตฺถ จ อิจฺฉิตานิจฺฉิตกถิตากถิตาทิเภทมนเปกฺขิตฺวา สพฺพสงฺคาหกวเสน ‘‘ยํ กโรติ ตํ กมฺม’’นฺติ วุตฺตตฺตา, อตฺถนฺตรวิกปฺปนวาธิการโต จ สพฺพตฺถ อิมินาว กมฺมสฺา โหติ.
ตตฺถ อนิจฺฉิตกมฺมํ ยถา – กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิลติ, คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลํ อุปคจฺฉติ.
อกถิตกมฺมํ ยถา – ยฺทตฺตํ กมฺพลํ ยาจเต พฺราหฺมโณ. เอตฺถ หิ ‘‘กมฺพล’’มิติ กถิตกมฺมํ ทฺวิกมฺมิกาย ยาจนกฺริยาย ปตฺตุมิจฺฉิตตรตฺตา. ‘‘ยฺทตฺต’’มิติ อปฺปธานตฺตา อกถิตกมฺมํ. ตถา สมิทฺธํ ธนํ ภิกฺขเต, อชํ คามํ นยติ, ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ, ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ อิจฺจาทิ.
อภิหิตกมฺเม ปน น โหติ, ยถา – กโฏ กรียเต เทวทตฺเตน, สุคเตน เทสิโต ธมฺโม, ยฺทตฺโต กมฺพลํ ยาจียเต พฺราหฺมเณน อิจฺจาทิ.
‘‘ทุติยา’’ติ อธิกาโร.
๒๘๖. คติ ¶ พุทฺธิ ภุช ป หร กร สยาทีนํ การิเต วา.
คมุ สปฺป คติมฺหิ, พุธ โพธเน, พุธ อวคมเน วา, ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, ป พฺยตฺติยํ วาจายํ, หร หรเณ, กร กรเณ, สิ สเย อิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ ปโยเค การิเต สติ ปโยชฺชกกตฺตุภูเต กมฺมนิ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติ วา. นิจฺจสมฺปตฺเต วิกปฺปตฺโถยํ, เตน ตสฺส ปกฺเข ตติยา โหติ.
โย โกจิ ปุริโส คามํ คจฺฉติ, ตมฺโ ปโยชยติ. ปุริโส ปุริสํ คามํ คมยติ, ปุริเสน วา คามํ คมยติ. เอวํ สิสฺสํ ธมฺมํ โพเธติ อาจริโย, มาตา ปุตฺตํ โภชนํ โภชยติ, สิสฺสํ ธมฺมํ ปาเติ อาจริโย, ปุริโส ปุริสํ ภารํ หาเรติ, ตถา ปุริโส ปุริสํ กมฺมํ การยติ, ปุริเสน วา กมฺมํ การาปยติ, ปุริโส ปุริสํ สยาปยติ. เอวํ สพฺพตฺถ การิเต กตฺตุกมฺมนิ ทุติยา.
การิเตติ กึ? ปุริโส คามํ คจฺฉติ.
อภิหิเต น ภวติ, ปุริเสน ปุริโส คามํ คมียเต, สิสฺโส ธมฺมํ โพธียเต อิจฺจาทิ.
อจฺจนฺตํ นิรนฺตรํ สํโยโคอจฺจนฺตสํโยโค. กาลทฺธานํ ทพฺพคุณกฺริยาหิ อจฺจนฺตสํโยเค เตหิ กาลทฺธานวาจีหิ ลิงฺเคหิ ทุติยาวิภตฺติ โหติ.
กาเล ตาว – สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, มาสํ สชฺฌายติ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสสิ.
อทฺธาเน ¶ – โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติ.
อจฺจนฺตสํโยเคติ กึ? มาเส มาเส ภฺุชติ, โยชเน โยชเน วิหารํ ปติฏฺาเปสิ.
กมฺมปฺปวจนีเยหิ นิปาโตปสคฺเคหิ ยุตฺเต โยเค สติ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติ.
กมฺมํ ปวจนียํ เยสํ เต กมฺมปฺปวจนียา, ปรสมฺาวเสน วา อนฺวาทโย กมฺมปฺปวจนียา.
ตตฺถ อนุสทฺทสฺส ลกฺขเณ, สหตฺเถ, หีเน จ กมฺมปฺปวจนียสฺา วุตฺตา. ยถา – ปพฺพชิตมนุ ปพฺพชึสุ, นทิมนฺววสิตา พาราณสี, นทิยา สห อวพทฺธาติ อตฺโถ, อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวา.
ลกฺขณาทีสุ ‘‘ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูตกฺขานภาค วิจฺฉาสุ ปติ ปริ อนโว’’ติ ปติ ปริ อนูนํ กมฺมปฺปวจนียสฺา วุตฺตา.
ลกฺขเณ สูริยุคฺคมนํ ปติ ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ ปริ, รุกฺขํ อนุ.
อิตฺถมฺภูตกฺขาเน สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, มาตรํ ปริ, มาตรํ อนุ.
ภาเค ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, มํ ปริ, มํ อนุ, ตํ ทียตุ.
วิจฺฉาโยเค ¶ อตฺถมตฺถํ ปติ สทฺโท นิวิสติ, รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ, รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ.
‘‘อภิรภาเค’’ติ อภิสฺส ภาควชฺชิเตสุ ลกฺขณาทีสุ กมฺมปฺปวจนียสฺา วุตฺตา. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ อภิ.
นิปาเต ธิ พฺราหฺมณสฺส หนฺตาร มิจฺเจวมาทิ.
๒๘๙. กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺีนมตฺเถ.
ฉฏฺีนํ อตฺเถ กฺวจิ ทุติยาวิภตฺติ โหติ. อนฺตราอภิโต ปริโต ปติ ปฏิภาติโยเค อยํ. อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ มชฺเฌติ อตฺโถ. อภิโต คามํ วสติ, ปริโต คามํ วสติ, นทึ เนรฺชรํ ปติ, เนรฺชราย นทิยา สมีเปติ อตฺโถ. ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา, อุปมา มํ ปฏิภาติ, อุปมา มยฺหํ อุปฏฺหตีติ อตฺโถ.
‘‘กฺวจิ ทุติยา, อตฺเถ’’ติ จ วตฺตเต.
ตติยาสตฺตมีนมตฺเถ จ กฺวจิ ลิงฺคมฺหา ทุติยาวิภตฺติ โหติ.
ตติยตฺเถ สเจ มํ นาลปิสฺสติ, ตฺวฺจ มํ นาภิภาสสิ, วินา สทฺธมฺมํ กุโต สุขํ, อุปายมนฺตเรน น อตฺถสิทฺธิ.
สตฺตมิยตฺเถ ¶ – กาเล, อุปานฺวชฺฌาวสสฺส ปโยเค, อธิสิฏฺาวสานํ ปโยเค, ตปฺปานจาเร จ ทุติยา.
กาเล ตาว – ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา. อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาโน.
อุปาทิปุพฺพสฺส วสธาตุสฺส ปโยเค – คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, วิหารํ อธิวสติ, คามํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ. ตถา ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺติ, คามํ อชฺฌาวสติ.
ตปฺปานจาเรสุ – นทึ ปิวติ, คามํ จรติ อิจฺจาทิ.
กสฺมึ อตฺเถ ตติยา?
กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ.
กึ กรณํ?
เยน วา กตฺตา อุปกรณภูเตน วตฺถุนา กฺริยํ อพฺยวธาเนน กโรติ, เยน วา วิกโรติ, เยน วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กรณสฺํ โหติ.
กรียเต อเนนาติ กรณํ, เอตฺถ จ สติปิ สพฺพการกานํ กฺริยาสาธกตฺเต ‘‘เยน วา กยิรเต’’ติ วิเสเสตฺวา วจนํ กตฺตูปกรณภูเตสุ การเกสุ สาธกตมสฺเสว คหณตฺถํ.
วุตฺตฺจ ¶
‘‘ยสฺส สพฺพวิเสเสน, กฺริยาสํสิทฺธิเหตุตา;
สมฺภาวียติ ตํ วุตฺตํ, กรณํ นาม การก’’นฺติ.
ตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติก พาหิรวเสน.
ยถา – หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิฺาย. ทตฺเตน วีหโย ลุนาติ, อคฺคินา กุฏึ ฌาเปติ.
‘‘ตติยา’’ติ อธิกาโร.
กตฺตริ จ การเก ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ. จคฺคหเณน อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ, กฺริยาปวคฺเค, ปุพฺพสทิสสมูนตฺถ กลห นิปุณ มิสฺสก สขิลตฺถาทิโยเค, กาลทฺธาเนสุ, ปจฺจตฺตกมฺมตฺถปฺจมิยตฺถาทีสุ จ ตติยา.
โก จ กตฺตา?
โย กฺริยํ อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรติ, โส กตฺตุสฺโ โหติ.
โส ติวิโธ สุทฺธกตฺตา เหตุกตฺตา กมฺมกตฺตาติ. ตตฺถ โย สยเมว กฺริยํ กโรติ, โส สุทฺธกตฺตา. โย อฺํ กาตุํ สมตฺถํ อกโรนฺตํ กมฺมํ นิโยเชติ, โส เหตุกตฺตา, ยถา – คนฺตุํ สมตฺโถ เทวทตฺโต, ตมฺโ ปโยเชติ ‘‘คมยติ เทวทตฺต’’นฺติ.
ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ เทวทตฺโต, ตมฺโ ปโยชยติ ‘‘คมยติ เทวทตฺต’’นฺติ เหตฺวตฺถนิทสฺสนํ, ตมฺปิ สามตฺถิยทสฺสนวเสน ¶ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อฺถา ยทิ สยเมว คจฺฉติ, กึ ตตฺถ ปโยชกพฺยาปาเรน อกโรนฺตํ พเลน การยติ, ปาสาณํ อุฏฺาปยตีติอาทิกฺจ น สิชฺเฌยฺย.
เอตฺถ ปน
‘‘กตฺตา’’ติ วตฺตเต.
โย กตฺตารํ กาเรติ, โส เหตุสฺโ โหติ, กตฺตา จาติ เหตุกตฺตุสฺา.
โย ปน ปรสฺส กฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา สยเมว สิชฺฌนฺโต วิย โหติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, ยถา – สยํ กรียเต กโฏ, สยเมว ปจฺจเต โอทโนติ.
วุตฺตฺจ
‘‘อตฺตปฺปธาโน กิริยํ, โย นิพฺพตฺเตติ การโก;
อปฺปยุตฺโต ปยุตฺโต วา, ส กตฺตาติ ปวุจฺจติ.
เหตุกตฺตาติ กถิโต,
กตฺตุโน โย ปโยชโก;
กมฺมกตฺตาติ สุกโร,
กมฺมภูโต กถียเต’’ติ.
นนุ จ ‘‘สํโยโค ชายเต’’ติอาทีสุ กถํ ปุเร อสโต ชนนกฺริยาย กตฺตุภาโวสิยาติ? วุจฺจเต – โลกสงฺเกตสิทฺโธ หิ สทฺทปฺปโยโค, อวิชฺชมานมฺปิ หิ โลโก สทฺทาภิเธยฺยตาย วิชฺชมานํ วิย คเหตฺวา โวหรติ ¶ , วิกปฺปพุทฺธิคหิตากาโรเยว หิ สทฺเทนาภิธียเต, น ตุ วตฺถุสภาโว, อฺถา สุตมยาเณนปิ ปจฺจกฺเขน วิย วตฺถุสภาวสจฺฉิกรณปฺปสงฺโค จ มุสาวาท กุทิฏฺิวาทาทีนมภาวปฺปสงฺโค จ สิยา, ตสฺมา พุทฺธิปริกปฺปิตปฺตฺติวเสนปิ สทฺทปฺปวตฺติ โหตีติ อสโต สํโยคาทิสฺสปิ โหเตว ชนนกฺริยาย กตฺตุการกตาติ.
ยถาห
‘‘โวหารวิสโย สทฺโท, เนกนฺตปรมตฺถิโก;
พุทฺธิสงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ.
พุทฺธิยา คหิตตฺตา หิ, สํโยโค ชายเต อิติ;
สํโยโค วิชฺชมาโนว, กตฺตา ภวติ ชาติยา’’ติ.
ตตฺร ตติยา ชิเนน เทสิโต ธมฺโม, พุทฺเธน ชิโต มาโร, อหินา ทฏฺโ นโร, พุทฺเธน โพธิโต โลโก, สทฺเธหิ การิโต วิหาโร.
อภิหิเต น ภวติ. กฏํ กโรติ เทวทตฺโต, กาเรติ วา.
อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ – สา ภินฺเนน สีเสน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ปฏิวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ, อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขิ.
อปวคฺเค – เอกาเหเนว พาราณสึ ปายาสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺาเปสิ, โยชเนน อธีตํ พฺยากรณํ, กฺริยาปวคฺโคติ กฺริยาย อาสุํ ปรินิฏฺาปนํ.
ปุพฺพาทิโยเค ¶ – มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสกํ, ติเลน มิสฺสกํ, วาจาย สขิโล, มณินา อตฺโถ, ธเนน อตฺโถ, ปิตรา ตุลฺโย.
กาลทฺธาเนสุ – มาเสน ภฺุชติ, โยชเนน คจฺฉติ.
ปจฺจตฺเต – อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ.
กมฺมตฺเถ – ติเลหิ เขตฺเต วปติ.
ปฺจมิยตฺเถ – สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน.
สห สทฺธึ สมํ นานา วินา อลํ กิมิจฺเจวมาทีหิ โยเค ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ, จสทฺเทน สหตฺเถปิ.
ตตฺถ สหสทฺเทน โยโค กฺริยา คุณ ทพฺพ สมวาเย สมฺภวติ. ยถา – วิตกฺเกน สห วตฺตติ, ปุตฺเตน สห ถูโล, อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเกหิ สห อาจริยุปชฺฌายานํ ลาโภ, นิสีทิ ภควา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน, สหสฺเสน สมํ มิตา, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว, สงฺโฆ วินาปิ คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา.
สหตฺเถ ¶ – เทวทตฺโต ราชคหํ ปาวิสิ โกกาลิเกน ปจฺฉาสมเณน, ทุกฺโข พาเลหิ สํวาโส.
โยคคฺคหณมิหานุวตฺตเต, เหตฺวตฺเถ, เหตฺวตฺถปฺปโยเค จ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ.
กิสฺมิฺจิ ผเล ทิฏฺสามตฺถิยํ การณํ เหตุ, โสเยว อตฺโถ, ตสฺมึ เหตฺวตฺเถ, อนฺเนน วสติ, ธมฺเมน วสติ, วิชฺชาย วสติ.
น ชจฺจาวสโล โหติ,
น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;
กมฺมุนา วสโล โหติ,
กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ.
ทาเนน โภควา, อาจาเรน กุลี.
เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
เหตฺวตฺถปฺปโยเค – เกน นิมิตฺเตน, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเน, เกน เหตุนา วสติ.
สตฺตมฺยตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ.
กาลทฺธานทิสาเทสาทีสุ จายํ. เตน สมเยน, เตน กาเลน, กาเลน ธมฺมสฺสวณํ, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา, มาเสน ภฺุชติ, โยชเนน ธาวติ. ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก, ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข, อุตฺตเรน ¶ กสิวนฺโต ชโนฆมปเรน จ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อิจฺจาทิ.
เยน พฺยาธิมตา องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหติ. เอตฺถ จ องฺคมสฺส อตฺถีติ องฺคํ, สรีรํ. อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, ปาเทน ขฺโช, ปิฏฺิยา ขุชฺโช.
วิเสสียติ วิเสสิตพฺพํ อเนนาติ วิเสสนํ, โคตฺตาทิ. ตสฺมึ โคตฺตนามชาติสิปฺปวโยคุณสงฺขาเต วิเสสนตฺเถ ตติยาวิภตฺติ โหติ, จสทฺเทน ปกติอาทีหิ จ. โคตฺเตน โคตโม นาโถ.
สาริปุตฺโตติ นาเมน, วิสฺสุโต ปฺวา จ โส;
ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล.
ตทหุ ปพฺพชิโต สนฺโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;
โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก.
สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนตึโส วยสา, วิชฺชาย สาธุ, ปฺาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป.
ปกติอาทีสุ – ปกติยา อภิรูโป, เยภุยฺเยน มตฺติกา, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺสเก กิณาติ อิจฺจาทิ.
กสฺมึ อตฺเถ จตุตฺถี?
๓๐๑. สมฺปทาเน ¶ จตุตฺถี.
สมฺปทานการเก ลิงฺคมฺหา จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ.
กิฺจ สมฺปทานํ?
๓๐๒. ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ.
ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสฺํ โหติ. สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, ปฏิคฺคาหโก.
ตํ ปน ติวิธํ ทิยฺยมานสฺสานิวารณชฺเฌสนานุมติวเสน. ยถา – พุทฺธสฺส ปุปฺผํ ยชติ, โพธิรุกฺขสฺส ชลํ ททาติ. อชฺเฌสเน – ยาจกานํ ธนํ ททาติ. อนุมติยํ – ภิกฺขูนํ ทานํ เทติ.
ยถาห
‘‘อนิรากรณาราธ-นาพฺภนฺุวเสน หิ;
สมฺปทานํ ติธา วุตฺตํ, รุกฺข ยาจก ภิกฺขโว’’ติ.
ทาตุกาโมติ กึ? รฺโ ทณฺฑํ ททาติ.
โรจนาทีสุ ปน – สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ, เทวทตฺตสฺส สุวณฺณจฺฉตฺตํ ธารยเต ยฺทตฺโต.
‘‘สมฺปทานํ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
๓๐๓. สิลาฆ หนุ า สป ธาร ปิห กุธ ทุหิ สฺสาสูย ราธิกฺข ปจฺจาสุณ อนุปติคิณปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถ ตุมตฺถาลมตฺถ มฺานาทรปฺปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถ สมฺมุติ ภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ จ.
จตุปฺปทมิทํ ¶ . สิลาฆ กตฺถเน, หนุ อปนยเน, า คตินิวตฺติมฺหิ, สป อกฺโกเส, ธร ธารเณ, ปิห อิจฺฉายํ อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ปโยเค, กุธ โกเป, ทุห ชิฆํสายํ, อิสฺส อิสฺสายํ, อุสูย โทสาวิกรเณ อิจฺเจเตสํ ตทตฺถวาจีนฺจ ธาตูนํ ปโยเค จ ราธ หึสาสํราเธสุ, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ อิเมสํ ปโยเค จ ปติ อาปุพฺพสฺส สุ สวเณติ อิมสฺส จ อนุปติปุพฺพสฺส เคสทฺเทติ อิมสฺส จ ปุพฺพกตฺตา จ อาโรจนตฺถปฺปโยเค, ตทตฺเถ, ตุมตฺเถ, อลมตฺถปฺปโยเค จ มฺติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ จ คตฺยตฺถานํ กมฺมนิ จ อาสิสตฺถปฺปโยเค จ สมฺมุติ ภิยฺยปฺปโยเคสุ จ สตฺตมฺยตฺเถ จาติ ตํ กมฺมาทิการกํ สมฺปทานสฺํ โหติ, จสทฺทคฺคหเณน ปหิณติกปฺปติ ปโหติ อุปมาฺชลิกรณ ผาสุ อตฺถเสยฺยปฺปภุติโยเค จ ปุเร วิย จตุตฺถี.
สิลาฆาทิปฺปโยเค ตาว – พุทฺธสฺส สิลาฆเต. อุปชฺฌายสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ.
หนุเต มยฺหเมว, หนุเต ตุยฺหเมว, อปลปตีติ อตฺโถ.
อุปติฏฺเยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, เอตฺถ จ อุปฏฺานํ นาม อุปคมนํ. ภิกฺขุสฺส ภฺุชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเยฺย.
ตุยฺหํ สปเต, มยฺหํ สปเต, เอตฺถ จ สปนํ นาม สจฺจกรณํ.
ธารยติปฺปโยเค ธนิโกเยว สมฺปทานํ, สุวณฺณํ เต ธารยเต, อิณํ ธารยตีติ อตฺโถ. ตสฺส รฺโ มยํ นาคํ ธารยาม.
ปิหปฺปโยเค ¶ อิจฺฉิโตเยว, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ, ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ.
โกธาทิอตฺถานํ ปโยเค ยํ ปติ โกโป, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ.
ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ.
ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสูยนฺติ, กา อุสูยา วิชานตํ.
ราธิกฺขปฺปโยเค ยสฺส วิปุจฺฉนํ กมฺมวิขฺยาปนตฺถํ, วาธิการโต ทุติยา จ. อาราโธ เม รฺโ, รฺโ อปรชฺฌติ, ราชานํ วา อปรชฺฌติ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, กฺยาหํ อยฺเย อปรชฺฌามิ วา.
อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโส, อายสฺมนฺตํ วา.
ปจฺจาสุณ อนุปติคิณานํ ปุพฺพกตฺตา จ สุโณติสฺส ธาตุสฺส ปจฺจาโยเค, คิณสฺส จ อนุปติโยเค ปุพฺพสฺส กมฺมุโน โย กตฺตา, โส สมฺปทานสฺโ โหติ. ยถา – ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ, เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ อกถิตกมฺมํ, ‘‘เอต’’นฺติ กถิตกมฺมํ, ปุพฺพสฺส วจนกมฺมสฺส กตฺตา ภควา. ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู, ตถา ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน อนุคิณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน ปติคิณาติ, สาธุการทานาทินา ตํ อุสฺสาหยตีติ อตฺโถ.
โย วเทติ ส กตฺตาติ, วุตฺตํ กมฺมนฺติ วุจฺจติ;
โย ปฏิคฺคาหโก ตสฺส, สมฺปทานํ วิชานิยาติ.
อาโรจนตฺถปฺปโยเค ¶ ยสฺส อาโรเจติ, ตํ สมฺปทานํ. อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว, อามนฺตยามิ เต มหาราช, อามนฺต โข ตํ คจฺฉามาติ วา. เอตฺถ จ อาโรจนสทฺทสฺส กถนปฺปการตฺถตฺตา เทสนตฺถาทิปฺปโยเคปิ จตุตฺถี. ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ, เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺตึ เต ปวกฺขามิ อิจฺจาทิ.
ตทตฺเถ สมฺปทานสฺา, จตุตฺถี จ.
‘‘อโต, วา’’ติ จ วตฺตเต.
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ วา, สรโลปาทิ.
พุทฺธสฺสตฺถาย ธมฺมสฺสตฺถาย สงฺฆสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวามิ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, อูนสฺส ปาริปูริยา, อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ.
ตุมตฺเถ – โลกานุกมฺปาย, โลกมนุกมฺปิตุนฺติ อตฺโถ. ตถา ผาสุวิหาราย.
อลํสทฺทสฺส อตฺถา อรหปฏิกฺเขปา. อรหตฺเถ – อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อกฺขธุตฺโต ปุริสปุคฺคโล นาลํ ทารภรณาย, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส.
ปฏิกฺเขเป ¶ – อลํ เต อิธ วาเสน, อลํ เม หิรฺสุวณฺเณน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เตตฺถ จตุมฏฺสฺส.
มฺติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ กมฺมนิเยว – กฏฺสฺส ตุวํ มฺเ, กฬิงฺครสฺส ตุวํ มฺเ, ชีวิตํ ติณายปิ น มฺมาโน.
อนาทเรติ กึ? สุวณฺณํ ตํ มฺเ. อปฺปาณินีติ กึ? คทฺรภํ ตุวํ มฺเ.
คตฺยตฺถกมฺมนิ วาธิการโต ทุติยา จ. อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ, อปฺโป สคฺคํ คจฺฉติ, นิพฺพานาย วชนฺติยา, มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, มูลํ ปฏิกสฺเสยฺย.
อาสีสนตฺเถ อายุภทฺทกุสลาทิโยเคเยว, อายสฺมโต ทีฆายุ โหตุ, ‘‘โตติตา สสฺมึนาสู’’ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส โต อาเทโส. ภทฺทํ ภวโต โหตุ, กุสลํ ภวโต โหตุ, อนามยํ ภวโต โหตุ, สุขํ ภวโต โหตุ, อตฺถํ ภวโต โหตุ, หิตํ ภวโต โหตุ, สฺวาคตํ ภวโต โหตุ, โสตฺถิ โหตุ สพฺพสตฺตานํ.
สมฺมุติปฺปโยเค – สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส ภควโต ทสฺสนาย.
ภิยฺยปฺปโยเค ภิยฺโยโส มตฺตาย.
สตฺตมิยตฺเถ อาวิกรณ ปาตุภวนาทิโยเค – ตุยฺหฺจสฺส อาวิกโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ.
จสทฺทคฺคหเณน ¶ ปหิณาทิกฺริยาโยเค, ผาสุอาทินามปโยเค จ – ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทินฺนํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ. ตถา ตสฺส ผาสุ โหติ, โลกสฺสตฺโถ, มณินา เม อตฺโถ, เสยฺโย เม อตฺโถ อิจฺจาทิ.
‘‘จตุตฺถี’’ติ วตฺตเต.
นโมสทฺทโยเค, โสตฺถิสฺวาคตาทีหิ จ โยเค ลิงฺคมฺหา จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ. นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ, นโม กโรหิ นาคสฺส, นมตฺถุ พุทฺธานํ, นมตฺถุ โพธิยา, โสตฺถิ ปชานํ, สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ.
‘‘กาเล, ภวิสฺสตี’’ติ จ วตฺตเต.
ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ ภวิสฺสติกาเล. ภวนํ ภาโว. ปจฺจิสฺสเต, ปจนํ วา ปาโก, ปากาย วชติ, ปจิตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอวํ โภคาย วชติ อิจฺจาทิ.
กสฺมึ อตฺเถ ปฺจมี?
กิมปาทานํ?
๓๐๘. ยสฺมาทเปติ ¶ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ.
ยสฺมา วา อวธิโต อเปติ, ยสฺมา วา ภยเหตุโต ภยํ ภวติ, ยสฺมา วา อกฺขาตารา วิชฺชํ อาททาติ, ตํ การกํ อปาทานสฺํ โหติ. อปเนตฺวา อิโต อาททาตีติ อปาทานํ.
ตํ ปน ติวิธํ วิสยเภเทน นิทฺทิฏฺวิสยํ, อุปาตฺตวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยฺจาติ.
อปาทานสฺาวิสยสฺส กฺริยาวิเสสสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา นิทฺทิฏฺวิสยํ. ยถา – คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา.
เอตฺถ จ ‘‘ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, ปาปา นิวาเรนฺตี’’ติอาทีสุ ยทิปิ กายสํโยคปุพฺพกาปคมนํ นตฺถิ, ตถาปิ จิตฺตสํโยคปุพฺพกสฺส อปคมนสฺส สมฺภวโต อิมินา จ อปาทานสฺา.
ยตฺถ ปน อปคมนกฺริยํ อุปาตฺตํ อชฺฌาหฏํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตํ อุปาตฺตวิสยํ. ยถา – วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, กุสูลโต ปจตีติ. เอตฺถ จ ‘‘วลาหกา นิกฺขมฺม, กุสูลโต อปเนตฺวา’’ติ จ ปุพฺพกฺริยา อชฺฌาหรียติ.
อนุเมยฺยวิสยํ ยถา – มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปา. เอตฺถ หิ เกนจิ คุเณน อุกฺกํสียนฺตีติ อนุเมยฺโยว กฺริยาวิเสโส. อิธ ปน ทูรนฺติกาทิสุตฺเต วิภตฺตคฺคหเณน อปาทานสฺา.
วุตฺตฺจ
‘‘นิทฺทิฏฺวิสยํ กิฺจิ, อุปาตฺตวิสยํ ตถา;
อนุเมยฺยวิสยฺจาติ, อปาทานํ ติธา มต’’นฺติ.
ตเทว ¶ จลาจลวเสน ทุวิธมฺปิ โหติ.
จลํ ยถา – ธาวตา หตฺถิมฺหา ปติโต องฺกุสธารี.
อจลํ ยถา – ปพฺพตา โอตรนฺติ วนจรา.
ภยเหตุมฺหิ – โจรา ภยํ ชายติ, ตณฺหาย ชายตี ภยํ, ปาปโต อุตฺตสติ, อกฺขาตริ – อุปชฺฌายา สิกฺขํ คณฺหาติ, อาจริยมฺหา อธีเต, อาจริยโต สุณาติ.
‘‘อปาทาน’’นฺติ อธิกาโร.
๓๐๙. ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ.
ธาตโว จ นามานิ จ ธาตุนามานิ, เตสํ อวิหิตลกฺขณานํ ธาตุนามานํ ปโยเค, อุปสคฺคโยเค จ อาทิสทฺเทน นิปาตโยเค จ ตํยุตฺตํ การกํ อปาทานสฺํ โหติ.
ธาตุปฺปโยเค ตาว – ปราชิโยเค โย อสยฺโห, ปภูโยเค ปภโว, ชนิโยเค ชายมานสฺส ปกติ จ. ยถา – พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อฺติตฺถิยา. หิมวตา ปภวนฺติ ปฺจ มหานทิโย, อนวตตฺตมฺหา มหาสรา ปภวนฺติ, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโย. กามโต ชายตี โสโก, ยสฺมา โส ชายเต คินิ, อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, กมฺมโต ชาตํ อินฺทฺริยํ.
นามปฺปโยเค อฺตฺถิตราทีหิ ยุตฺเต – นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ, ตโต อฺเน กมฺเมน, ตโต อิตรํ, อุภโต สุชาโต ปุตฺโต อิจฺจาทิ.
อุปสคฺคยุตฺเตสุ ¶ อปปรีหิ วชฺชนตฺเถหิ โยเค, มริยาทาภิวิธิอตฺเถ อาโยเค ปตินา ปตินิธิปติทานตฺเถน โยเค จ. ยถา – อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. ตถา ปริปพฺพตา เทโว วสฺสติ, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. มริยาทายํ – อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ – อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, พฺรหฺมโลกํ อภิพฺยาเปตฺวาติ อตฺโถ. ปตินิธิมฺหิ – พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมเทสนาย อาลปติ เตมาสํ. ปติทาเน – ฆตมสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ, กนกมสฺส หิรฺสฺมา ปติ ททาติ.
นิปาตยุตฺเตสุ ริเต นานา วินาทีหิ โยเค – ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ ลภติ. เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา. วินา สทฺธมฺมา นตฺถฺโ โกจิ นาโถ โลเก วิชฺชติ. อริเยหิ ปุถเควายํ ชโน, ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ.
อปิคฺคหเณน กมฺมาปาทานการกมชฺเฌปิ ปฺจมี กาลทฺธาเนหิ, ปกฺขสฺมา วิชฺฌติ มิคํ ลุทฺทโก, อิโต ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ มาสสฺมา ภฺุชติ โภชนํ, โกสา วิชฺฌติ กฺุชรํ.
จสทฺทคฺคหเณน ปภุตฺยาทิอตฺเถ, ตทตฺถปฺปโยเค จ – ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต, ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ, ยตฺวาธิกรณเมนํ, ยโต ปภุติ, ยโต ปฏฺาย, ตโต ปฏฺาย อิจฺจาทิ.
๓๑๐. รกฺขณตฺถานมิจฺฉิตํ ¶ .
รกฺขณตฺถานํ ธาตูนํ ปโยเค ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสฺํ โหติ, จการาธิการโต อนิจฺฉิตฺจ. รกฺขณฺเจตฺถ นิวารณํ, ตายนฺจ. กาเก รกฺขนฺติ ตณฺฑุลา, ยวา ปฏิเสเธนฺติ คาโว.
อนิจฺฉิตํ ยถา – ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, ปาปานิวาเรนฺติ, ราชโต วา โจรโต วา อคฺคิโต วา อุทกโต วา นานาภยโต วา นานาโรคโต วา นานาอุปทฺทวโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุ.
‘‘อิจฺฉิต’’มิติ วตฺตเต.
เยน อทสฺสนมิจฺฉิตํ อนฺตรธายนฺเตน, ตํ การกํ อปาทานสฺํ โหติ วา, อนฺตรธาเนวายํ. อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถ. มาตาปิตูหิ อนฺตรธายติ ปุตฺโต.
วาติ กึ? เชตวเน อนฺตรหิโต. เยนาติ กึ? ยกฺโข ตตฺเถว อนฺตรธายติ.
๓๑๒. ทูรนฺติกทฺธกาลนิมฺมานตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยค สุทฺธปฺปโมจน เหตุ วิวิตฺตปฺปมาณ ปุพฺพโยค พนฺธน คุณวจน ปฺห กถนโถกากตฺตูสุ จ.
ทูรตฺเถ, อนฺติกตฺเถ, อทฺธนิมฺมาเน, กาลนิมฺมาเน, ตฺวาโลเป, ทิสาโยเค, วิภตฺเต, อารติปฺปโยเค, สุทฺธตฺถปฺปโยเค, ปโมจนตฺถปฺปโยเค, เหตฺวตฺเถ, วิวิตฺตตฺถปฺปโยเค, ปมาณตฺเถ, ปุพฺพโยเค, พนฺธนตฺถปฺปโยเค, คุณวจเน ¶ , ปฺเห, กถเน, โถกตฺเถ, อกตฺตริ จ ยทวธิภูตํ, เหตุกมฺมาทิภูตฺจ, ตํ การกํ อปาทานสฺํ โหติ, จสทฺเทน ยถาโยคํ ทุติยา, ตติยา, ฉฏฺี จ.
เอตฺถ จ ทูรนฺติกฺจ ทูรนฺติกตฺถฺจาติ ทูรนฺติกนฺติ สรูเปกเสสํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตน ทูรนฺติกตฺถปฺปโยเค, ตทตฺเถ จ อปาทานสฺโ โหติ.
ทูรตฺถปฺปโยเค ตาว – กีวทูโร อิโต นฬการคาโม, ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, คามโต นาติทูเร. อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา. ทูรตฺเถ – ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ.
อนฺติกตฺถปฺปโยเค – อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา, คามสฺส สมีปนฺติ อตฺโถ.
ทุติยา, ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต, ทูรโต คามา อาคโตติ อตฺโถ. ทูรํ คาเมน วา. อนฺติกํ คามํ อาคโต, อนฺติกํ คาเมน วา, อาสนฺนํ คามํ, อาสนฺนํ คาเมน วา อิจฺจาทิ.
อทฺธกาลนิมฺมาเน นิมฺมานํ นาม ปริมาณํ, ตสฺมึ คมฺยมาเน – อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก สาวตฺถิ.
กาลนิมฺมาเน – อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสี ภควา โลเก อุทปาทิ, อิโต วสฺสสหสฺสจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ.
ตฺวาปจฺจยนฺตสฺส โลโป นาม ตทตฺถสมฺภเวปิ อวิชฺชมานตา, ตสฺมึ ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสุ – ปาสาทา สงฺกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สงฺกเมยฺยาติ อตฺโถ ¶ . ตถา หตฺถิกฺขนฺธา สงฺกเมยฺย, อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวา วา, อภิธมฺมา กถยนฺติ, อภิธมฺมํ ปิตฺวา วา, อาสนา วุฏฺเหยฺย, อาสเน นิสีทิตฺวา วา.
ทิสตฺถวาจีหิ โยเค, ทิสตฺเถ จ – อิโต สา ปุริมา ทิสา, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อิโต สา ปจฺฉิมา ทิสา, อิโต สา อุตฺตรา ทิสา, อวีจิโต อุปริภวคฺคา, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา อิจฺจาทิ. ทิสตฺเถ – ปุรตฺถิมโต ทกฺขิณโตติอาทิ. เอตฺถ ปน สตฺตมิยตฺเถ โตปจฺจโยปิ ภวิสฺสติ.
วิภตฺตํ นาม สยํ วิภตฺตสฺเสว ตทฺโต คุเณน วิภชนํ, ตสฺมึ วิภตฺเต – ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ. กิฺจาปิ ทานโต สีลเมว วรํ, ตโต มยา สุตา อสฺสุตเมว พหุตรํ, สีลเมว สุตา เสยฺโย. ฉฏฺี จ, ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย.
อารติปฺปโยโค นาม วิรมณตฺถสทฺทปฺปโยโค. ตตฺถ – อสทฺธมฺมา อารติ, วิรติ ปาปา, ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, อปฺปฏิวิรโต มุสาวาทา.
สุทฺธตฺถปฺปโยเค – โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อสํสฏฺโ, มาติโต จ ปิติโต จ สุทฺโธ อนุปกฺกุฏฺโ อครหิโต.
ปโมจนตฺถปฺปโยเค ¶ – ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโต มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา, มุตฺโตหํ สพฺพปาเสหิ.
เหตฺวตฺเถ, สรูเปกเสสสฺส คหิตตฺตา เหตฺวตฺถปฺปโยเค จ สพฺพนามโต – กสฺมา นุ ตุมฺหํ ทหรา น มียเร, กสฺมา อิเธว มรณํ ภวิสฺสติ, กสฺมา เหตุนา, ยสฺมา จ กมฺมานิ กโรนฺติ, ยสฺมา ติห ภิกฺขเว, ตสฺมา ติห ภิกฺขเว เอวํ สิกฺขิตพฺพํ, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ, ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา, กึ การณา. ทุติยา, ฉฏฺี จ, กึ การณํ, ตํ กิสฺส เหตุ, กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ.
เกน เหตุนา, เกน การเณน, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา, เตน นิมิตฺเตน, เตน วุตฺตมิจฺจาทีสุ ‘‘เหตฺวตฺเถ จา’’ติ ตติยา.
วิวิตฺตํ นาม วิเวจนํ, ตทตฺถปฺปโยเค – วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมา, วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ.
ปมาณตฺเถ ตติยา จ, อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ จนฺทภาคาย ปริมาณํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมปเทโส.
ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา ปมาณิกา กาเรตพฺพา.
เอตฺถ จ ‘‘สฺมาหิสฺมึน’’มิจฺจาทิโต ‘‘สฺมา’’ติ จ ‘‘โส, วา’’ติ จ วตฺตมาเน
๓๑๓. ทีโฆเรหิ ¶ .
ทีฆ โอรอิจฺเจเตติ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วา.
ทีฆโส, ทีฆมฺหา วา, [โอรโส, โอรมฺหา วา] ตติยา จ, โยชนํ อายาเมน, โยชนํ วิตฺถาเรน, โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ.
ปมตฺถวาจเกน ปุพฺพสทฺเทน โยโค ปุพฺพโยโค, เอตฺถ จ ปุพฺพคฺคหณํ อทิสตฺถวุตฺติโน ปุพฺพาทิคฺคหณสฺสุปลกฺขณนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตน ปราทิโยเคปิ. ยถา – ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา, อิโต ปุพฺเพนาโหสิ, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา, ตโต อปเรน สมเยน, ตโต อุตฺตริมฺปิ อิจฺจาทิ.
พนฺธนตฺถปฺปโยเค พนฺธนเหตุมฺหิ อิเณ ปฺจมี, ตติยา จ โหติ, สตสฺมา พทฺโธ นโร รฺา, สเตน วา พทฺโธ นโร.
ผลสาธนเหตุภูตสฺส คุณสฺส วจนํ คุณวจนํ, ตสฺมึ คุณวจเน ปฺจมี, ตติยา จ, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา, อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ, สีเลน วา, ปฺาย วิมุตฺติมโน อิจฺจาทิ.
ปฺหกถเนสุ – กุโตสิ ตฺวํ, กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺตโต. เอตฺถ จ กถนํ นาม วิสฺสชฺชนํ.
โถกตฺเถ อสตฺววจเน กรเณ ตติยา จ, โถกา มุจฺจติ, โถเกน มุจฺจติ วา, อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ, อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ, กิจฺเฉน วา.
อกตฺตริ ¶ อการเก าปกเหตุมฺหิ – กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุวิฺาณ, น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุกํ สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต.
หุตฺวา อภาวโต นิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนา;
ทุกฺขา อวสวตฺติตฺตา, อนตฺตาติ ติลกฺขณํ.
‘‘ปฺจมี’’ติ วตฺตเต.
กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ, การกเหตุ [ชนกเหตุ], ตสฺมึ การณตฺเถ จ ปฺจมีวิภตฺติ โหติ, วิกปฺเปนายํ, เหตฺวตฺเถ ตติยาย จ วิหิตตฺตา, อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อทสฺสนา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา อิจฺจาทิ.
กสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺี?
โก จ สามี?
๓๑๖. ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี.
ปริคฺคยฺหตีติ ปริคฺคโห, โย ยสฺส ปริคฺคโห อายตฺโต สมฺพนฺธี, ตํ ปติ โส อตฺโถ สามิสฺโ โหติ. วาคฺคหเณน สามิตพฺพ รุชาทิโยเคปิ.
เอตฺถ ¶ จ กฺริยาภิสมฺพนฺธาภาวา น การกตา สมฺภวติ. สามิภาโว หิ กฺริยาการกภาวสฺส ผลภาเวน คหิโต, ตถา หิ ‘‘รฺโ ปุริโส’’ติ วุตฺเต ยสฺมา ราชา ททาติ, ปุริโส จ ปติคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘ราชปุริโส’’ติ วิฺายติ. เอวํ โย ยสฺส อายตฺโต เสวกาทิภาเวน วา ภณฺฑภาเวน วา สมีป สมูหาวยววิการ การิยอวตฺถา ชาติ คุณ กฺริยาทิวเสน วา, ตสฺส สพฺพสฺสาปิ โส สมฺพนฺธาธารภูโต วิเสสนฏฺานี อาคมีวเสน ติวิโธปิ อตฺโถ สามี นามาติ คเหตพฺโพ.
วุตฺตฺจ
‘‘กฺริยาการกสฺชาโต,
อสฺเสทํ ภาวเหตุโก;
สมฺพนฺโธ นาม โส อตฺโถ,
ตตฺถ ฉฏฺี วิธียเต.
ปารตนฺตฺยฺหิ สมฺพนฺโธ,
ตตฺถ ฉฏฺี ภเวติโต;
อุปาธิฏฺานา คมิโต,
น วิเสสฺยาทิโต ติโต’’ติ.
วิเสสนโต ตาว – รฺโ ปุริโสติ, เอตฺถ จ ราชา ปุริสํ อฺสามิโต วิเสเสติ นิวตฺเตตีติ วิเสสนํ, ปุริโส เตน วิเสสียตีติ วิเสสิตพฺโพ, เอวํ สพฺพตฺถ วิเสสิตพฺพโยเค วิเสสนโตว ฉฏฺี.
ภณฺเฑน สมฺพนฺเธ – ปหูตํ เม ธนํ สกฺก, เอตสฺส ปฏิวีโส, ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ.
สมีปสมฺพนฺเธ – อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.
สมูหสมฺพนฺเธ ¶ – สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห.
อวยวสมฺพนฺเธ – มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, รุกฺขสฺส สาขา.
วิการสมฺพนฺเธ – สุวณฺณสฺส วิกติ, ภฏฺธฺานํ สตฺตุ.
การิยสมฺพนฺเธ – ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, กมฺมานํ ผลํ วิปาโก.
อวตฺถาสมฺพนฺเธ – ขนฺธานํ ปาตุภาโว, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโท.
ชาติสมฺพนฺเธ – มนุสฺสสฺส ภาโว, มนุสฺสานํ ชาติ.
คุณสมฺพนฺเธ – สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส, พุทฺธสฺส คุณโฆโส, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, จิตฺตสฺส ผุสนา, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, ติลานํ มุฏฺิ, เตสํ สมาโยโค, สนฺธิโน วิโมกฺโข, ตถาคตสฺส ปฺาปารมึ อารพฺภ, ปุพฺพจริยํ วา, สุขํ เต, ทุกฺขํ เต, เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, ปฺาย ปฏุภาโว, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส อุปจโย.
กฺริยาสมฺพนฺเธ – ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, ปาทสฺส อวกฺเขปนํ วา, หตฺถสฺส สมิฺชนํ, ปาทานํ ปสารณํ, ธาตูนํ คมนํ, ธาตูนํเยว านํ, นิสชฺชา, สยนํ วา. ตถา ตสฺส นามโคตฺตาทิ, ตสฺส การณํ, ตสฺส มาตาปิตโร, ตสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปจฺฉโต, นครสฺส ทกฺขิณโต, วสฺสานํ ตติเย มาเส, น ตสฺส อุปมา, กุเวรสฺส พลิ อิจฺจาทิ.
านิโต ¶ – ยเมทนฺตสฺสาเทโส, โอ อวสฺส.
อาคมิโต – ปุถสฺสาคโม อิจฺจาทิ.
สามิโยเค – เทวานมินฺโท, มิคานํ ราชา.
ตพฺพ รุชาทิโยเค – มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ, เทวทตฺตสฺส รุชติ, ตสฺส โรโค อุปฺปชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปํ อิจฺจาทิ.
‘‘กฺวจิ, ตติยาสตฺตมีน’’นฺติ จ วตฺตเต.
ตติยาสตฺตมีนมตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ.
ยชสฺส กรเณ – ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ยชติ, ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคึ ชุโหติ.
สุหิตตฺถโยเค – ปตฺตํ โอทนสฺส ปูเรตฺวา, โอทเนนาติ อตฺโถ. อิมเมว กายํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ, ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส, ปูรติ พาโล ปาปสฺส.
ตุลฺยตฺถกิมลมาทิโยเค – ปิตุสฺส ตุลฺโย, ปิตรา วา ตุลฺโย, มาตุ สทิโส, มาตรา สทิโส วา, กึ ตสฺส จ ตุฏฺสฺส, กึ เตน ตุฏฺเนาติ อตฺโถ. อลํ ตสฺส จ ตุฏฺสฺส.
กตฺตริ กิตปฺปจฺจยโยเค – โสภนา กจฺจายนสฺส กติ, กจฺจายเนน วา, รฺโ สมฺมโต, รฺา วา, เอวํ รฺโ ¶ ปูชิโต, รฺโ สกฺกโต, รฺโ อปจิโต, รฺโ มานิโต, อมตํ เตสํ ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ อปริภุตฺตา อิจฺจาทิ.
สตฺตมิยตฺเถ กุสลาทิโยเค – กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย, กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ, กุสโล มคฺคสฺส, กุสโล อมคฺคสฺส, สนฺติ หิ ภนฺเต อุฬารา ยกฺขา ภควโต ปสนฺนา, ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ, ทิวเส ติกฺขตฺตุํ วา, มาสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ อิจฺจาทิ.
‘‘กฺวจิ, ฉฏฺี’’ติ จ วตฺตเต.
ทุติยาปฺจมีนมตฺเถ จ กฺวจิ ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ.
ทุติยตฺเถ กมฺมนิ กิตกโยเค – ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา, ภินฺนานํ สนฺธาตา, สหิตานํ อนุปฺปทาตา, โพเธตา ปชาย, กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก, อวิสํวาทโก โลกสฺส, ปาปานํ อกรณํ สุขํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อจฺฉริโย อโคปาลเกน คาวีนํ โทโห.
ตถา สริจฺฉาทีนํ กมฺมนิ – มาตุ สรติ, มาตรํ สรติ, น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปฺปจฺจยา, ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ, ปุตฺตมิจฺฉติ.
กโรติสฺส ¶ ปติยตเน จ – ปติยตนํ อภิสงฺขาโร, อุทกสฺส ปติกุรุเต, อุทกํ ปติกุรุเต, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, กณฺฑํ ปติกุรุเต.
ปฺจมิยตฺเถ ปริหานิภยตฺถโยเค – อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ, กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสิวิสานํ อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, กาเลน ธมฺมึ กถํ ภาสิตา โหติ, ปเรสํ ปฺุานิ อนุโมทิตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโก.
ตถา น นิฏฺาทีสุ จ – สุขกามี วิหารํ กโต, รถํ กตวนฺโต, รถํ กตาวี, กฏํ กตฺวา, กฏํ กโรนฺโต, กฏํ กราโน, กฏํ กุรุมาโน อิจฺจาทิ.
กสฺมึ อตฺเถ สตฺตมี?
โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
โก จ โอกาโส?
อาธารียติ อสฺมินฺติ อาธาโร, อธิกรณํ. กตฺตุกมฺมสมเวตานํ นิสชฺชปจนาทิกฺริยานํ ปติฏฺานฏฺเน โย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสฺํ โหติ.
กเฏ ¶ นิสีทติ เทวทตฺโต, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ. เอตฺถ หิ เทวทตฺตตณฺฑุลานํ กตฺตุกมฺมานํ ธารณโต ตํสมเวตํ อาสนปจนสงฺขาตํ กฺริยํ ธาเรติ นาม.
โส ปนายโมกาโส จตุพฺพิโธ พฺยาปิโก โอปสิเลสิโก สามีปิโก เวสยิโกติ.
ตตฺถ พฺยาปิโก นาม ยตฺถ สกโลปิ อาธารภูโต อตฺโถ อาเธยฺเยน ปตฺถโฏ โหติ, ยสฺมิฺจ อาเธยฺยภูตํ กิฺจิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ, ตํ ยถา – ติเลสุ เตลํ อตฺถิ, ขีเลสุ ชลํ, ทธิมฺหิ สปฺปีติ.
โอปสิเลสิโก นาม ปจฺเจกสิทฺธานํ ภาวานํ ยตฺถ อุปสิเลเสน อุปคโม โหติ, ยสฺมิฺจ อาเธยฺโย อุปสิลิสฺสติ อลฺลียิตฺวา ติฏฺติ, ตํ ยถา – อาสเน นิสินฺโน สงฺโฆ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, ฆเฏสุ อุทกํ อตฺถิ, ทูเร ิโต, สมีเป ิโตติ.
สามีปิโก นาม ยตฺถ สมีเป สมีปิโวหารํ กตฺวา ตทายตฺตวุตฺติตาทีปนตฺถํ อาธารภาโว วิกปฺปียติ, ตํ ยถา – คงฺคายํ โฆโส วสติ, คงฺคาย สมีเป วโช วสตีติ อตฺโถ. ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน, สาวตฺถิยา สมีเปติ อตฺโถ.
เวสยิโก นาม ยตฺถ อฺตฺถาภาววเสน, เทสนฺตราวจฺเฉทวเสน วา อาธารภาโว ปริกปฺโป, ตํ ยถา – อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ, ชเลสุ มจฺฉา, ปาเทสุ ปติโต, ปาปสฺมึ รมตี มโน, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน, ปฺาย สาธุ, วินเย นิปุโณ, มาตริ สาธุ, ปิตริ นิปุโณ อิจฺจาทิ.
สพฺโพปิ ¶ จายมาธาโร ปธานวเสน วา ปริกปฺปิตวเสน วา กฺริยาย ปติฏฺา ภวตีติ โอกาโสตฺเวว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
วุตฺตฺเจตํ
‘‘กิริยา กตฺตุกมฺมานํ,
ยตฺถ โหติ ปติฏฺิตา;
‘โอกาโส’ติ ปวุตฺโต โส,
จตุธา พฺยาปิกาทิโต.
พฺยาปิโก ติลขีราทิ,
กโฏ โอปสิเลสิโก;
สามีปิโก ตุ คงฺคาทิ,
อากาโส วิสโย มโต’’ติ.
‘‘ฉฏฺี, สตฺตมี’’ติ จ อธิกาโร.
๓๒๑. สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขีปติภูปสูตกุสเลหิ จ.
สามี อิสฺสร อธิปติ ทายาท สกฺขิปติภู ปสูต กุสลอิจฺเจเตหิ โยเค ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ. อุภยตฺถํ วจนํ.
ควํ สามิ, โคสุ สามิ, ควํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, ควํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, ควํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, ควํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, ควํ ปติภู, โคสุ ปติภู, ควํ ปสูโต, โคสุ ปสูโต, ควํ กุสโล, โคสุ กุสโล.
นีหริตฺวา ธารณํ นิทฺธารณํ, ชาติ คุณ กฺริยา นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ, ตสฺมึ นิทฺธารณตฺเถ คมฺยมาเน ¶ ตโต สมุทายวาจิลิงฺคมฺหา ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.
มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโม, กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา, อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโม, อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อฺตโร อโหสิ, อรหนฺเตสุ วา อิจฺจาทิ.
อนาทเร คมฺยมาเน ภาววตา ลิงฺคมฺหา ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ. อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, มาตาปิตูสุ รุทนฺเตสุ ปพฺพชิ.
อาโกฏยนฺโต โส เนติ,
สิวิราชสฺส เปกฺขโต;
มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย,
เปกฺขมาเน มหาชเน.
๓๒๔. กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี.
กมฺมกรณนิมิตฺตอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
กมฺมตฺเถ – ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสสฺส พาหาสุ คเหตฺวา.
กรณตฺเถ – หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก.
นิมิตฺตตฺเถ ¶ – ทีปิ จมฺเมสุ หฺเต, กฺุชโร ทนฺเตสุ หฺเต, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ, มุสาวาทนิมิตฺตํ มุสาวาทปฺปจฺจยาติ อตฺโถ.
‘‘สตฺตมี’’ติ อธิกาโร.
สมฺปทานตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ.
ยา ปลาลมยํ มาลํ, นารี ทตฺวาน เจติเย;
อลตฺถ กฺจนมยํ, มาลํ โพชฺฌงฺคิกฺจ สา.
ปฺจมฺยตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. กทลีสุ คเช รกฺขนฺติ.
กาโล นาม นิเมส ขณ ลย มุหุตฺต ปุพฺพณฺหาทิโก, ภาโว นาม กฺริยา, สา เจตฺถ กฺริยนฺตรูปลกฺขณาว อธิปฺเปตา, ตสฺมึ กาลตฺเถ จ ภาวลกฺขเณ ภาวตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
กาเล – ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต, อกาเล วสฺสติ ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ, ผุสฺสมาสมฺหา ตีสุ มาเสสุ เวสาขมาโส, อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
ภาเวนภาวลกฺขเณ ¶ – ภิกฺขุสงฺเฆสุ โภชียมาเนสุ คโต, ภุตฺเตสุ อาคโต, โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต, ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ.
ปาสาณา สกฺขรา เจว, กลา ขาณุกณฺฏกา;
สพฺเพ มคฺคา วิวชฺเชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก.
อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ อิจฺจาทิ.
ทฺวิปทมิทํ. อธิกตฺเถ, อิสฺสรตฺเถ จ วตฺตมาเนหิ อุปอธิอิจฺเจเตหิ โยเค อธิกิสฺสรวจเน คมฺยมาเน ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
อธิกวจเน – อุป ขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกติ อตฺโถ. ตถา อุป นิกฺเข กหาปณํ, อธิ เทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติอุปปตฺติวิสุทฺธิเทวสงฺขาเตหิ ติวิเธหิปิ เทเวหิ สพฺพฺู พุทฺโธว อธิโกติ อตฺโถ.
อิสฺสรวจเน – อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปฺจาลาติ อตฺโถ.
๓๒๙. มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา จ.
มณฺฑิตอุสฺสุกฺกอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ. มณฺฑิตสทฺโท ปเนตฺถ ปสนฺนตฺถวาจโก, อุสฺสุกฺกสทฺโท สอีหตฺโถ. าเณน ปสนฺโน, าณสฺมึ ปสนฺโน, าเณน อุสฺสุกฺโก, าณสฺมึ อุสฺสุกฺโก สปฺปุริโส.
การกํ ¶ ฉพฺพิธํ สฺา-วสา ฉพฺพีสตีวิธํ;
ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปฺจวิโธ ภเว.
กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;
อปาทานํ ปฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธ.
วิภตฺติโย ปน ปจฺจตฺตวจนาทิวเสน อฏฺวิธา ภวนฺติ. ยถาห
‘‘ปจฺจตฺตมุปโยคฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;
นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมาลปนมฏฺม’’นฺติ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ
ตติโย.
๔. สมาสกณฺฑ
อถ นามเมว อฺมฺสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเต.
โส จ สฺาวเสน ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว กมฺมธารโย ทิคุ ตปฺปุริโส พหุพฺพีหิ ทฺวนฺโท จาติ.
อพฺยยีภาวสมาส
ตตฺร ปมํ อพฺยยีภาวสมาโส วุจฺจเต;
โส จ นิจฺจสมาโสติ อสฺสปทวิคฺคโห.
‘‘อุปนครํ’’อิตีธ – อุปสทฺทโต ปเมกวจนํ สิ, ตสฺส อุปสคฺคปรตฺตา ‘‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ จา’’ติ โลโป, นครสทฺทโต ฉฏฺเกวจนํ ส, นครสฺส สมีปนฺติ อฺปเทน วิคฺคเห –
‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.
๓๓๐. อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว.
อุปสคฺคปุพฺพโก, นิปาตปุพฺพโก จ นามิโก ยุตฺตตฺโถ เตเหว อตฺตปุพฺพเกหิ อุปสคฺคนิปาเตหิ สห นิจฺจํ สมสียเต, โส จ สมาโส อพฺยยีภาวสฺโ โหติ. อิธ อพฺยยีภาวาทิสฺาวิธายกสุตฺตาเนว วา สฺาวิธานมุเขน สมาสวิธายกานีติ ทฏฺพฺพานิ.
ตตฺถ อพฺยยมิติ อุปสคฺคนิปาตานํ สฺา, ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา, อพฺยยานํ อตฺถํ วิภาวยตีติ อพฺยยีภาโว อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา, อนพฺยยํ อพฺยยํ ภวตีติ วา ¶ อพฺยยีภาโว. ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน หิ อพฺยยีภาโว, เอตฺถ จ ‘‘อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก’’ติ วุตฺตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานเมว ปุพฺพนิปาโต.
เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสฺโ โหติ, ตทฺํ วากฺยมิติ รุฬฺหํ.
นามานิ สฺยาทิวิภตฺยนฺตานิ, สมสฺสเตติ สมาโส, สงฺขิปิยตีติ อตฺโถ.
วุตฺตฺหิ
‘‘สมาโส ปทสงฺเขโป, ปทปฺปจฺจยสํหิตํ;
ตทฺธิตํ นาม โหเตวํ, วิฺเยฺยํ เตสมนฺตร’’นฺติ.
ทุวิธฺจสฺส สมสนํ สทฺทสมสนมตฺถสมสนฺจ, ตทุภยมฺปิ ลุตฺตสมาเส ปริปุณฺณเมว ลพฺภติ. อลุตฺตสมาเส ปน อตฺถสมสนเมว วิภตฺติโลปาภาวโต, ตตฺถาปิ วา เอกปทตฺตูปคมนโต ทุวิธมฺปิ ลพฺภเตว. ทฺเว หิ สมาสสฺส ปโยชนานิ เอกปทตฺตเมกวิภตฺติตฺตฺจาติ.
ยุตฺโต อตฺโถ ยุตฺตตฺโต, อถ วา ยุตฺโต สงฺคโต, สมฺพนฺโธ วา อตฺโถ ยสฺส โสยํ ยุตฺตตฺโถ, เอเตน สงฺคตตฺเถน ยุตฺตตฺถวจเนน ภินฺนตฺถานํ เอกตฺถีภาโว สมาสลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘นามาน’’นฺติ วจเนน ‘‘เทวทตฺโต ปจตี’’ติอาทีสุ อาขฺยาเตน สมาโส น โหตีติ ทสฺเสติ. สมฺพนฺธตฺเถน ปน ยุตฺตตฺถคฺคหเณน ‘‘ภโฏ รฺโ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ อฺมฺานเปกฺเขสุ, ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติอาทีสุ จ อฺสาเปกฺเขสุ ¶ อยุตฺตตฺถตาย สมาโส น โหตีติ ทีเปติ.
‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ วิปริณาเมน ‘‘ยุตฺตตฺถาน’’นฺติ วตฺตเต.
อิธ ปทนฺตเรน วา ตทฺธิตปฺปจฺจเยหิ วา อายาทิปฺปจฺจเยหิ วา เอกตฺถีภูตา ยุตฺตตฺถา นาม, เตน ‘‘เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ, ตทฺธิตายาทิปฺปจฺจยนฺตานฺจ วิภตฺติโย โลปนียา โหนฺตี’’ติ อตฺโถ. สมาสคฺคหณาธิกาเร ปน สติ เตสํคหเณน วา ตทฺธิตายาทิปฺปจฺจยนฺต วิภตฺติโลโป. จคฺคหณํ ‘‘ปภงฺกโร’’ติอาทีสุ โลปนิวตฺตนตฺถํ.
วิปริณาเมน ‘‘ลุตฺตาสุ, วิภตฺตีสู’’ติ วตฺตเต, ยุตฺตตฺถคฺคหณฺจ.
ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ สรนฺตสฺส อสฺส ยุตฺตตฺถภูตสฺส ติวิธสฺสปิ ลิงฺคสฺส ปกติภาโว โหติ. จสทฺเทน กึสมุทย อิทปฺปจฺจยตาทีสุ นิคฺคหีตนฺตสฺสปิ. นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺตกาภาวสฺส อิธ อนิจฺฉิตตฺตา อยมติเทโส.
สกตฺถวิรเหนิธ สมาสสฺส จ ลิงฺคภาวาภาวา วิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ นามพฺยปเทสาติเทสมาห.
๓๓๔. ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวา’ตเวตุนาทีสุ จ.
ตทฺธิตนฺตา ¶ , กิตนฺตา, สมาสา จ นามมิว ทฏฺพฺพา ตเวตุน ตฺวาน ตฺวาทิปฺปจฺจยนฺเต วชฺเชตฺวา. จคฺคหณํ กิจฺจปฺปจฺจยอาอีอินีอิตฺถิปฺปจฺจยนฺตาทิสฺสปิ นามพฺยปเทสตฺถํ. อิธ สมาสคฺคหณํ อตฺถวตํ สมุทายานํ นามพฺยปเทโส สมาสสฺเสวาติ นิยมตฺถนฺติ อปเร.
‘‘อพฺยยีภาโว’’ติ วตฺตเต.
โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺพฺโพติ นปุํสกลิงฺคตฺตํ. เอตฺถ หิ สติปิ ลิงฺคาติเทเส ‘‘อธิปฺ’’นฺติอาทีสุ ‘‘อธิาณํ’’นฺติอาทิ รูปปฺปสงฺโค น โหติ สทฺทนฺตรตฺตา, ‘‘ติปฺ’’นฺติอาทีสุ วิยาติ ทฏฺพฺพํ, น จายํ อติเทโส, สุตฺเต อติเทสลิงฺคสฺส อิวสทฺทสฺส อทสฺสนโต. ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเต.
๓๓๖. อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา.
ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ โหติ, เสสํ เนยฺยํ.
ตํ อุปนครํ, นครสฺส สมีปํ ติฏฺตีติ อตฺโถ. ตานิ อุปนครํ, อาลปเนเปวํ, ตํ อุปนครํ ปสฺส, ตานิ อุปนครํ.
น ปฺจมฺยายมมฺภาโว, กฺวจีติ อธิการโต;
ตติยาสตฺตมีฉฏฺี-นนฺตุ โหติ วิกปฺปโต.
เตน อุปนครํ กตํ, อุปนคเรน วา, เตหิ อุปนครํ, อุปนคเรหิ วา, ตสฺส อุปนครํ เทหิ, เตสํ อุปนครํ, อุปนครา อานย, อุปนครมฺหา อุปนครสฺมา, อุปนคเรหิ, อุปนครํ สนฺตกํ, อุปนครสฺส วา, เตสํ อุปนครํ, อุปนครานํ วา ¶ , อุปนครํ นิเธหิ, อุปนครมฺหิ อุปนครสฺมึ, อุปนครํ อุปนคเรสุ วา. เอวํ อุปกุมฺภํ.
อภาเว – ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, นิมฺมสกํ.
ปจฺฉาอตฺเถ – รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ, อนุวาตํ.
โยคฺคตายํ – ยถาสรูปํ, อนุรูปํ, รูปโยคฺคนฺติ อตฺโถ.
วิจฺฉายํ – อตฺตานมตฺตานํ ปติ ปจฺจตฺตํ, อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํ.
อนุปุพฺพิยํ – เชฏฺานํ อนุปุพฺโพ อนุเชฏฺํ.
ปฏิโลเม – โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ, ปฏิปถํ, ปติวาตํ, อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตา อชฺฌตฺตํ.
ปริยาทาภิวิธีสุ อาปาณโกฏิยา อาปาณโกฏิกํ, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ กปฺปจฺจโย, อากุมาเรหิ ยโส กจฺจายนสฺส อากุมารํ.
สมิทฺธิยํ – ภิกฺขาย สมิทฺธีติ อตฺเถ สมาเสว นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต –
‘‘สมาสสฺส, อนฺโต’’ติ จ วตฺตเต.
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สมาสสฺส อนฺโต สโร รสฺโส โหติ. เอตฺถ จ อพฺยยีภาวคฺคหณํ นานุวตฺเตตพฺพํ, เตน ทิคุทฺวนฺทพหุพฺพีหีสุปิ นปุํสเก วตฺตมานสฺส สมาสนฺตสฺสรสฺส รสฺสตฺตํ สิทฺธํ โหติ. ‘‘อํ วิภตฺตีน’’มิจฺจาทินา อมาเทโส, สุภิกฺขํ. คงฺคาย สมีเป วตฺตตีติ อุปคงฺคํ, มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํ.
อิตฺถีสุ ¶ อมิกิจฺจาติ อตฺเถ สมาสนปุํสกรสฺสตฺตาทีสุ กเตสุ –
‘‘อพฺยยีภาวา, วิภตฺตีน’’นฺติ จ วตฺตเต.
อการนฺตโต อฺสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป จ โหติ. อธิตฺติ, อิตฺถีสุ อธิกิจฺจ กถา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ อิจฺจาทิ, เอวํ อธิกุมาริ, วธุยา สมีปํ อุปวธุ, คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ, โอการสฺส รสฺสตฺตํ อุกาโร. เอวํ อุปสคฺคปุพฺพโก.
นิปาตปุพฺพโก ยถา – วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ, เย เย วุฑฺฒา วา ยถาวุฑฺฒํ, ปทตฺถานติกฺกเม – ยถากฺกมํ, ยถาสตฺติ, ยถาพลํ กโรติ, พลมนติกฺกมิตฺวา กโรตีติ อตฺโถ. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ยาวตายุกํ, กปฺปจฺจโย. ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํ, ปพฺพตสฺส ปรภาโค ติโรปพฺพตํ, ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ, อนฺโตนครํ, อนฺโตวสฺสํ, นครสฺส พหิ พหินครํ, ปาสาทสฺส อุปริ อุปริปาสาทํ, อุปริมฺจํ, มฺจสฺส เหฏฺา เหฏฺามฺจํ, เหฏฺาปาสาทํ, ภตฺตสฺส ปุเร ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ.
สากลฺลตฺเถ – สห มกฺขิกาย สมกฺขิกํ ภฺุชติ, น กิฺจิ ปริวชฺเชตีติ อตฺโถ. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สหสทฺทสฺส สาเทโส. คงฺคาย โอรํ โอรคงฺคมิจฺจาทิ.
อพฺยยีภาวสมาโส นิฏฺิโต.
กมฺมธารยสมาส
อถ ¶ กมฺมธารยสมาโส วุจฺจเต.
โส จ นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท วิเสสนุตฺตรปโท วิเสสโนภยปโท อุปมานุตฺตรปโท สมฺภาวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพฺพปโท นนิปาตปุพฺพปโท กุปุพฺพปโท ปาทิปุพฺพปโท จาติ.
ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ตาว – ‘‘มหนฺต ปุริส’’อิตีธ อุภยตฺถ ปเมกวจนํ สิ, ตุลฺยาธิกรณภาวปฺปสิทฺธตฺถํ จสทฺท ตสทฺทปฺปโยโค, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วิคฺคเห –
อิโต ปรํ ‘‘วิภาสา รุกฺขติณ’’อิจฺจาทิโต ‘‘วิภาสา’’ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.
๓๓๙. ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย.
ทฺเว ปทานิ นามิกานิ ตุลฺยาธิกรณานิ อฺมฺเน สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, ตสฺมึ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ สติ โส สมาโส กมฺมธารยสฺโ จ โหติ.
ทฺเว ปทานิ ทฺวิปทํ, ตุลฺยํ สมานํ อธิกรณํ อตฺโถ ยสฺส ปททฺวยสฺส ตํ ตุลฺยาธิกรณํ, ตสฺมึ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ. ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตา. กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ กมฺมธารโย. ยถา หิ กมฺมํ กฺริยฺจ ปโยชนฺจ ทฺวยํ ธารยติ, กมฺเม สติ กฺริยาย, ปโยชนสฺส จ สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธารยติ, ตสฺมึ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโต.
ปุเร ¶ วิย สมาสสฺาวิภตฺติโลปปกติภาวา, สมาเสเนว ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ จสทฺท ตสทฺทานมปฺปโยโค.
๓๔๐. มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท.
มหนฺต สทฺทสฺส มหา โหติ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร. มหตนฺติ พหุวจนคฺคหเณน กฺวจิ มหอาเทโส จ, เอตฺถ จ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต วิเสสนภูตสฺส ปุพฺพปทสฺส มหาเทสวิธานโตว วิฺายติ.
‘‘กมฺมธารโย, ทิคู’’ติ จ วตฺตเต.
อุเภ กมฺมธารยทิคุสมาสา ตปฺปุริสสฺา โหนฺติ.
ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส อนฺวตฺถสฺาย ตปฺปุริโสติ วุตฺโต. ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท คุณมติวตฺโต, ตถา อยํ สมาโสปิ. อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโสติ. ตโต นามพฺยปเทโส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อยํ ปน ตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน, ปรลิงฺโค จ.
มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ, เอวํ มหาวีโร, มหามุนิ, มหนฺตฺจ ตํ พลฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํ, มหอาเทโส. สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, ‘‘สนฺตสทฺทสฺส โส เภ โพ จนฺเต’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน สนฺตสทฺทสฺส สมาเส อภกาเรปิ สาเทโส, ตถา ปุพฺพปุริโส, ปรปุริโส, ปมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ทนฺตปุริโส, ปรมปุริโส, วีรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํ.
กฺวจิ ¶ วิภาสาธิการโต น ภวติ, ยถา – ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ, สกฺโก เทวราชาติ.
ปุมา จ โส โกกิโล จาติ อตฺเถ สมาเส กเต –
‘‘โลป’’นฺติ วตฺตเต.
๓๔๒. ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ.
ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต อกาโร โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรปเทสุ สมาเสสุ, ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ มการสฺส นิคฺคหีตํ. ปุงฺโกกิโล. เอวํ ปุนฺนาโค.
ขตฺติยา จ สา กฺา จาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต –
‘‘ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท, อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ’’ติ จ วตฺตเต.
กมฺมธารยสฺเ จ สมาเส อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพภูโต อิตฺถิวาจโก สทฺโท ปุพฺเพ ภาสิตปุมา เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส นิวตฺติ โหติ.
ขตฺติยกฺา, ขตฺติยกฺาโย อิจฺจาทิ. เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขา, พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกา.
ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน ‘‘ขตฺติยกุมารี กุมารสมณี ตรุณพฺราหฺมณี’’ติอาทีสุ อุตฺตรปเทสุ อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส น นิวตฺติ โหติ.
อิตฺถิยมิจฺเจว ¶ กึ? กุมารีรตนํ, สมณีปทุมํ.
ภาสิตปุมาติ กึ? คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุ. ‘‘นนฺทาโปกฺขรณี, นนฺทาเทวี’’ติอาทีสุ ปน สฺาสทฺทตฺตา น โหติ.
ตถา ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโย, เอตฺถ จ กาเยกเทโส กายสทฺโท. เอวํ ปจฺฉิมกาโย, เหฏฺิมกาโย, อุปริมกาโย, สพฺพกาโย, ปุราณวิหาโร, นวาวาโส, กตรนิกาโย, กตมนิกาโย, เหตุปฺปจฺจโย, อพหุลํ พหุลํ กตนฺติ พหุลีกตํ, ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวกํ อิจฺจาทิ.
วิเสสนุตฺตรปเท ชินวจนานุปโรธโต เถราจริยปณฺฑิตาทิ วิเสสนํ ปรฺจ ภวติ. ยถา – สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร. เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโลติ วา, มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโต. เอวํ วิธุรปณฺฑิโต, วตฺถุวิเสโส.
วิเสสโนภยปโท ยถา – สีตฺจ ตํ อุณฺหฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห, มาโส. ขฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขฺชขุชฺโช. เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตสมฺมฏฺํ, คตปจฺจาคตํ.
อุปมานุตฺตรปเท อภิธานานุโรธโต อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติ. ยถา – สีโห วิย สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห. เอวํ มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิย รํสิ, สทฺธมฺโม จ ¶ โส รํสิ จาติ สทฺธมฺมรํสิ. เอวํ วินยสาคโร, ปุณฺฑรีกมิว ปุณฺฑรีโก, สมโณ จ โส ปุณฺฑรีโก จาติ สมณปุณฺฑรีโก, สมณปทุโม. จนฺโท วิย จนฺโท, มุขฺจ ตํ จนฺโท จาติ มุขจนฺโท. เอวํ มุขปทุมํ อิจฺจาทิ.
สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา – ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ. เอวํ ธมฺมสฺา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสฺิตา, อสุภสฺา, อนิจฺจสฺา, อนตฺตสฺา, ธาตุสฺา, ธีตุสฺา, อตฺตสฺา, อตฺถิสฺา, อตฺตทิฏฺิ อิจฺจาทิ.
อวธารณปุพฺพปโท ยถา – คุโณ เอว ธนํ คุณธนํ. เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปฺาธนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ. เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณมิจฺจาทิ.
นนิปาตปุพฺพปโท ยถา – น พฺราหฺมโณติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาเส, วิภตฺติโลปาทิมฺหิ จ กเต –
‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสฺา.
นสฺส นิปาตปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเร สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ. ตปฺปุริเสกเทสตฺตา ตปฺปุริโส, อพฺราหฺมโณ.
น นิเสโธ สโต ยุตฺโต,
เทสาทินิยมํ วินา;
อสโต จาผโล ตสฺมา,
กถมพฺราหฺมโณติ เจ?
นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;
ปรสฺส มิจฺฉาาณตฺตา-ขฺยาปนาโยปปชฺชเต.
ทุวิโธ จสฺสตฺโถ ปสชฺชปฺปฏิเสธปริยุทาสวเสน.
ตตฺถ ¶ โย ‘‘อสูริยปสฺสา ราชทารา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺส สพฺพถา อภาวํ ทีเปติ, โส ปสชฺชปฺปฏิเสธวาจี นาม. โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ อมนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นาม.
วุตฺตฺจ
‘‘ปสชฺชปฺปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;
วตฺถุโต อฺตฺร วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณ’’นฺติ.
นนฺเววํ สนฺเตปิ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ กถมุตฺตรปทตฺถปฺปธานตา สิยาติ?
วุจฺจเต – พฺราหฺมณาทิสทฺทานํ พฺราหฺมณาทิอตฺถสฺเสว ตํสทิสาทิอตฺถสฺสาปิ วาจกตฺตา, พฺราหฺมณาทิสทฺทา หิ เกวลาพฺราหฺมณาทิอตฺเถสฺเวว ปากฏา, ภูสทฺโท วิยสตฺตายํ, ยทา เต ปน อฺเน สทิสาทิวาจเกน นอิติ นิปาเตน ยุชฺชนฺติ, ตทา ตํสทิสตทฺตพฺพิรุทฺธตทภาเวสุปิ วตฺตนฺติ, ภูสทฺโท วิย อนฺวภิยาทิโยเค อนุภวนอภิภวนาทีสุ, ตสฺมา อุตฺตรปทตฺถโชตโกเยเวตฺถ นอิติ นิปาโตติ น โทโส, เตน อพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณ.
อฺตฺเถ – น พฺยากตา อพฺยากตา, อสํกิลิฏฺา, อปริยาปนฺนา.
วิรุทฺธตฺเถ – น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. เอวํ อโลโภ, อมิตฺโต.
ปสชฺชปฺปฏิเสเธ – น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปฺุํ อกโรนฺโต.
‘‘นสฺส, ตปฺปุริเส’’ติ จ วตฺตเต.
๓๔๕. สเร ¶ อน.
นอิจฺเจตสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อน โหติ สเร ปเร.
น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโย. เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโ, อนุปวาโท, น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺจาทิ.
กุปุพฺพปโท ยถา – กุจฺฉิตมนฺนนฺติ นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห, กมฺมธารยสมาเส กเต –
‘‘ตปฺปุริเส, สเร’’ติ จ วตฺตเต.
กุอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท กท โหติ สเร ปเร. กทนฺนํ. เอวํ กทสนํ.
สเรติ กึ? กุทารา, กุปุตฺตา, กุทาสา, กุทิฏฺิ.
‘‘กุสฺสา’’ติ วตฺตเต.
กุอิจฺเจตสฺส อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กา โหติ ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเร. พหุวจนุจฺจารณโต กุจฺฉิตตฺเถ จ กฺวจิ ตปฺปุริเส. อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ. เอวํ กาปุปฺผํ, กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา.
ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ, สรีรํ, สมํ, สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ กปฺโป วิกปฺโป, วิสิฏฺโ วา กปฺโป ¶ วิกปฺโป, อธิโก เทโว อติเทโว. เอวํ อธิเทโว, อธิสีลํ, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โสภนํ กตํ สุกตํ, อโสภนํ กตํ ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิ.
เย อิธ อวิหิตลกฺขณา นามนิปาโตปสคฺคา, เตสํ ‘‘นามานํ สมาโส’’ติ โยควิภาเคน สมาโส ทฏฺพฺโพ. ยถา – อปุนเคยฺยา คาถา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสฺสทฺธโภชี, อลวณโภชีติอาทีสุ อยุตฺตตฺถตฺตา นาฺเน สมาโส.
ตถา ทิฏฺโ ปุพฺพนฺติ ทิฏฺปุพฺโพ ตถาคตํ. เอวํ สุตปุพฺโพ ธมฺมํ, คตปุพฺโพ มคฺคํ, กมฺมนิ ทิฏฺา ปุพฺพนฺติ ทิฏฺปุพฺพา เทวา เตน. เอวํ สุตปุพฺพา ธมฺมา, คตปุพฺพา ทิสา, ปหาโร, ปราภโว, วิหาโร, อาหาโร, อุปหาโร อิจฺจาทิ.
กมฺมธารยสมาโส.
ทิคุสมาส
อถ ทิคุสมาโส วุจฺจเต.
ตโย โลกา สมาหฏา จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา อตฺเถ –
‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทฺวิปเท’’ติอาทินา กมฺมธารยสมาโส, ตโต สมาสสฺายํ, วิภตฺติโลเป, ปกติภาเว จ กเต –
‘‘กมฺมธารโย’’ติ วตฺตเต.
๓๔๘. สงฺขฺยาปุพฺโพ ¶ ทิคุ.
สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสฺโ โหติ.
ทฺเว คาโว ทิคุ, ทิคุสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส ทิคูติ วุตฺโต. อถ วา สงฺขฺยาปุพฺพตฺตนปุํสเกกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คโต อวคโตติ ทิคูติ วุจฺจติ, ทฺวีหิ วา ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ทิคุ. เอตฺถ จ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาสทฺทสฺเสว ปุพฺพนิปาโต, ‘‘อุเภ ตปฺปุริสา’’ติ ตปฺปุริสสฺา.
‘‘นปุํสกลิงฺโค’’ติ วตฺตเต.
ทิคุสฺส สมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ.
สมาหารทิคุสฺเสตํ คหณํ, ตตฺถ สพฺพตฺเถกวจนเมว โหติ, อฺตฺร ปน พหุวจนมฺปิ, นามพฺยปเทสสฺยาทฺยุปฺปตฺติ อมาเทสาทิ.
ติโลกํ, เห ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน, ติโลกสฺส, ติโลกา ติโลกสฺมา ติโลกมฺหา, ติโลกสฺส, ติโลเก ติโลกมฺหิ ติโลกสฺมึ.
เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสฺสจฺจํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺสตฺตํ, ปฺจสิกฺขาปทํ, สฬายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํ.
ตถา – ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํ, ติสฺโส รตฺติโย ติรตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ทฺวงฺคุลํ, สตฺต โคทาวริโย, ตาสํ สมาหาโรติ วา สตฺตโคทาวรํ.
เอตฺถ จ รตฺติ องฺคุลิ โคทาวรีนมนฺตสฺส –
๓๕๐. กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต.
ราชาทิคณสฺเสตํ คหณํ, เตน สมาสนฺตคตานํ ราชาทีนํ นามานํ อนฺโต กฺวจิ อกาโร โหตีติ อตฺโถ. การคฺคหเณน พหุพฺพีหาทิมฺหิ สมาสนฺเต กฺวจิ กปฺปจฺจโย โหติ, สุรภิ สุ ทุ ปูตีหิ คนฺธนฺตสฺสิกาโร จ.
อถ วา อ จ โก จ อกา, รกาโร ปทสนฺธิกโร, เตน กฺวจิ สมาสนฺตคตานมนฺโต หุตฺวา อ ก อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. เตน ปฺจ คาโว สมาหฏาติ อตฺเถ สมาสาทึ กตฺวา สมาสนฺเต อปฺปจฺจเย, ‘‘โอ สเร จา’’ติ อวาเทเส จ กเต ‘‘ปฺจคว’’นฺติอาทิ จ สิชฺฌติ. ‘‘ทฺวิรตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน อปฺปจฺจเย กเต ปุพฺพสรสฺส ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา โลโป.
อสมาหารทิคุ ยถา – เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโล. เอวํ เอกธมฺโม, เอกปุตฺโต, ตโย ภวา ติภวา, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา, ทสสหสฺสจกฺกวาฬานิ อิจฺจาทิ.
ทิคุสมาโส.
ตปฺปุริสสมาส
อถ ตปฺปุริสสมาโส วุจฺจเต.
โส ปน ทุติยาทีสุ ฉสุ วิภตฺตีสุ ภาวโต ฉพฺพิโธ. ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส คตนิสฺสิตาตีตาติกฺกนฺตปฺปตฺตาปนฺนาทีหิ ภวติ.
สรณํ คโตติ วิคฺคเห –
‘‘ตปฺปุริโส’’ติ วตฺตเต.
๓๕๑. อมาทโย ¶ ปรปเทภิ.
อมาทิวิภตฺยนฺตานิ ยุตฺตตฺถานิ ปุพฺพปทานิ นาเมหิ ปรปเทภิ สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, โส สมาโส ตปฺปุริสสฺโ โหติ. อยฺจ ตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจนลิงฺโค.
คตาทิสทฺทา กิตนฺตตฺตา ติลิงฺคา, วิภตฺติโลปาทิ สพฺพํ ปุพฺพสมํ. โส สรณคโต, เต สรณคตา. สา สรณคตา, ตา สรณคตาโย. ตํ กุลํ สรณคตํ, ตานิ กุลานิ สรณคตานิ อิจฺจาทิ.
เอวํ อรฺคโต, ภูมิคโต, ธมฺมํ นิสฺสิโต ธมฺมนิสฺสิโต, อตฺถนิสฺสิโต, ภวํ อตีโต ภวาตีโต, กาลาตีโต, ปมาณํ อติกฺกนฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ. โลกาติกฺกนฺตํ, สุขํ ปตฺโต สุขปฺปตฺโต, ทุกฺขปฺปตฺโต, โสตํ อาปนฺโน โสตาปนฺโน, นิโรธสมาปนฺโน, รถํ อารุฬฺโห รถารุฬฺโห, สพฺพรตฺตึ โสภโน สพฺพรตฺติโสภโน, มุหุตฺตสุขํ.
อุปปทสมาเส ปน วุตฺติเยว ตสฺส นิจฺจตฺตา. ยถา – กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร, กุมฺภกาโร, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, วินยธโร, สจฺจํ วทิตุํ สีลมสฺสาติ สจฺจวาที อิจฺจาทิ.
ตวนฺตุมานนฺตาทิกิตนฺเตหิ วากฺยเมว ววตฺถิตวิภาสาธิการโต. ยถา – โอทนํ ภุตฺตวา, ธมฺมํ สุณมาโน, ธมฺมํ สุณนฺโต, กฏํ กราโน, อนภิธานโต วา, อภิธานลกฺขณา หิ ตทฺธิตสมาสกิตกาติ.
ทุติยาตปฺปุริโส.
ตติยา ¶ กิตก ปุพฺพ สทิส สมูนตฺถ กลห นิปุณ มิสฺสสขิลาทีหิ.
พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต, ธมฺโม. เอวํ ชินเทสิโต, สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต, วิฺูหิ ครหิโต วิฺุครหิโต, วิฺุปฺปสตฺโถ, อิสฺสรกตํ, สยํกตํ, สุเกหิ อาหฏํ สุกาหตํ, รฺา หโต ราชหโต, โรคปีฬิโต, อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺปทฏฺโ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย อปกโต อิจฺฉาปกโต, สีเลน สมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโน. เอวํ สุขสหคตํ, าณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติตฺถทฺโธ, คุณหีโน, คุณวุฑฺโฒ, จตุวคฺคกรณียํ, จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ, กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นที.
กฺวจิ วุตฺติเยว, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. กฺวจิ วากฺยเมว, ปรสุนา ฉินฺนวา, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา.
ปุพฺพาทิโยเค – มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ. เอวํ มาตุสทิโส, ปิตุสโม, เอกูนวีสติ, สีลวิกโล, อสิกลโห, วาจานิปุโณ, ยาวกาลิกสํมิสฺสํ, วาจาสขิโล, สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป, ปฺุเน อตฺถิโก ปฺุตฺถิโก, คุณาธิโก, คุเฬน สํสฏฺโ โอทโน คุโฬทโน, ขีโรทโน, อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ, มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปฺาโต ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ปกติยา เมธาวี ปกติเมธาวี อิจฺจาทิ.
ตติยาตปฺปุริโส.
จตุตฺถี ¶ ตทตฺถอตฺถหิตเทยฺยาทีหิ.
ตทตฺเถ – กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินจีวรตฺถายาติ อตฺโถ. เอวํ จีวรทุสฺสํ, จีวรมูลฺยํ, ยาคุยา อตฺถาย ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลา, ภตฺตตณฺฑุลา, สงฺฆสฺสตฺถาย ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, อาคนฺตุกานมตฺถาย ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ. เอวํ คมิกภตฺตํ, ปาสาทาย ทพฺพํ ปาสาททพฺพํ.
อตฺเถ ภิกฺขุสงฺฆสฺสตฺถาย วิหาโร ภิกฺขุสงฺฆตฺโถ วิหาโร, ภิกฺขุสงฺฆตฺถา ยาคุ, ภิกฺขุสงฺฆตฺถํ จีวรํ. ยสฺสตฺถาย ยทตฺโถ, ยทตฺถา, ยทตฺถํ. เอวํ ตทตฺโถ, ตทตฺถา. ตทตฺถํ. เอตทตฺโถ วายาโม, เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถํ โสตาวธานํ. กิมตฺถํ, อตฺตตฺถํ, ปรตฺถํ, วินโย สํวรตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย. ตถา โลกสฺส หิโต โลกหิโต, พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, ปุปฺผํ. สงฺฆเทยฺยํ, จีวรํ. อิธ น ภวติ, สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, สงฺฆสฺส ทาตุํ อิจฺจาทิ.
จตุตฺถีตปฺปุริโส.
ปฺจมี อปคมน ภย วิรติ โมจนตฺถาทีหิ.
เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต. เอวํ ปลาปาปคโต, นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต. คามโต นิกฺขนฺตํ คามนิกฺขนฺตํ, รุกฺขคฺคา ปติโต รุกฺขคฺคปติโต, สาสนจุโต, อาปตฺติวุฏฺานํ, ธรณิตลุคฺคโต, สพฺพภเวหิ นิสฺสโฏ สพฺพภวนิสฺสโฏ.
ภยตฺถาทิโยเค ยถา – ราชโต ภยํ ราชภยํ, โจเรหิ ภยํ โจรภยํ, อมนุสฺเสหิ ภยํ อมนุสฺสภยํ, อคฺคิโต ภยํ อคฺคิภยํ. ปาปโต ภีโต ปาปภีโต ¶ , ปาปภีรุโก, อกตฺตพฺพโต วิรติ อกตฺตพฺพวิรติ. เอวํ กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติ, พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต, วนมุตฺโต, พนฺธนโมกฺโข, กมฺมโต สมุฏฺิตํ กมฺมสมุฏฺิตํ, อุกฺกฏฺุกฺกฏฺํ, โอมโกมกํ.
กฺวจิ วุตฺติเยว, กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ. เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ. อิธ น ภวติ, ปาสาทา ปติโต.
ปฺจมีตปฺปุริโส.
ฉฏฺี รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโต. เอวํ ราชปุริโส, อาจริยปูชโก, พุทฺธสาวโก, พุทฺธรูปํ, ชินวจนํ, สมุทฺทโฆโส, ธฺานํ ราสิ ธฺราสิ, ปุปฺผคนฺโธ, ผลรโส, กายสฺส ลหุตา กายลหุตา, มรณสฺสติ, รุกฺขมูลํ, อยสฺส ปตฺโต อโยปตฺโต, เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, ปานียถาลกํ, สปฺปิกุมฺโภ.
‘‘เทวานํ ราชา’’ติ อตฺเถ สมาสาทิมฺหิ กเต ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ อกาโร, ตโต ‘‘สฺยา จา’’ติ อาตฺตํ น ภวติ. เทวราโช, เทวราชา, เทวราชํ, เทวราเช อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ. อตฺตาภาเว โส เทวราชา, เต เทวราชาโน อิจฺจาทิ ราชสทฺทสมํ. ตถา เทวานํ สขา เทวสโข, เทวสขา, โส เทวสขา, เต เทวสขาโน อิจฺจาทิ.
ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ. เอวํ ปุมฺภาโว, ปุมนฺตโลปาทิ.
หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุสาขา, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา มชฺเฌ อีการูการานํ รสฺสตฺตํ.
วิภาสาธิการโต ¶ กฺวจิ วากฺยเมว, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, ภินฺนานํ สนฺธาตา, กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี, มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม.
ยุตฺตตฺโถ อิจฺเจว? ‘‘ภโฏ รฺโ ปุริโส เทวทตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภฏสมฺพนฺเธ ฉฏฺี’’ติ อฺมฺานเปกฺขตาย อยุตฺตตฺถภาวโต สมาโส น ภวติ, ‘‘โกสลสฺส รฺโ ปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปน สาเปกฺขตาย อสมตฺถตฺตา น ภวติ, สมฺพนฺธีสทฺทานํ ปน นิจฺจํ สาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา สมาโส, ยถา – เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ, ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทิ.
ฉฏฺีตปฺปุริโส.
สตฺตมี รูเป สฺา รูปสฺา, เอวํ รูปสฺเจตนา, สํสารทุกฺขํ, จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ, ธมฺเม รโต ธมฺมรโต, ธมฺมาภิรติ, ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ธมฺเมสุ นิรุตฺติ ธมฺมนิรุตฺติ, ทานาธิมุตฺติ, ภวนฺตรกตํ, ทสฺสเน อสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท, อรฺเ วาโส อรฺวาโส, วิกาเล โภชนํ วิกาลโภชนํ, กาเล วสฺสํ กาลวสฺสํ, วเน ปุปฺผํ วนปุปฺผํ. เอวํ วนมหิโส, คามสูกโร, สมุทฺทมจฺโฉ, อาวาฏกจฺฉโป, อาวาฏมณฺฑูโก, กูปมณฺฑูโก, ติตฺถนาวา, อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต ฉายาย สุกฺโข ฉายาสุกฺโข, องฺคารปกฺกํ, จารกพทฺโธ.
อิธ วุตฺติเยว, ยถา – วเน จรตีติ วนจโร, กุจฺฉิมฺหิ สยตีติ กุจฺฉิสโย, ถเล ติฏฺตีติ ถลฏฺโ. เอวํ ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, มคฺคฏฺโ, ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ, สิเร รุหตีติ สิโรรุหํ อิจฺจาทิ.
อิธ ¶ น ภวติ, โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.
สตฺตมีตปฺปุริโส.
‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาภิธานํ ตปฺปุริเส กฺวจิ อจฺจนฺตาทีสุ อมาทิวิภตฺยนฺตํ ปุพฺพปทํ ปรํ สมฺภวติ.
ยถา – อนฺตํ อติกฺกนฺตํ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตานิ, เวลํ อติกฺกนฺโต อติเวโล, รสฺสตฺตํ. เอวํ มาลํ อตีโต อติมาโล, ปตฺตชีวิโก, อาปนฺนชีวิโก, อกฺขํ ปติคตํ นิสฺสิตนฺติ ปจฺจกฺขํ ทสฺสนํ, ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ปจฺจกฺขา พุทฺธิ, อตฺถํ อนุคตํ อนฺวตฺถํ, โกกิลาย อวกุฏฺํ อวโกกิลํ วนํ, ปริจฺจตฺตนฺติ อตฺโถ. อวมยูรํ, อชฺฌยนาย ปริคิลาโน ปริยชฺฌยโน, กมฺมสฺส อลํ สมตฺโถติ อลํกมฺโม, วจนาย อลนฺติ อลํวจโน, วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ, กิเลเสหิ นิกฺขนฺโต นิกฺกิเลโส, นิรงฺคโณ, โกสมฺพิยา นิกฺขนฺโต นิกฺโกสมฺพี, วนโต นิยฺยาโต นิพฺพโน, อาจริยโต ปโร ปาจริโย. เอวํ ปยฺยโก, ปรหิยฺโย, คงฺคาย อุปริ อุปริคงฺคํ. เอวํ เหฏฺานที, อนฺโตสมาปตฺติ, หํสานํ ราชา ราชหํโส, หํสราชา วา, มาสสฺส อทฺธํ อทฺธมาสํ, มาสทฺธํ วา, อามลกสฺส อทฺธํ อทฺธามลกํ, อามลกทฺธํ วา, กหาปณสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒกหาปณํ, อฑฺฒมาสกํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ, รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ, รตฺติยา ปจฺฉา ปจฺฉารตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ รตฺติสทฺทนฺตสฺส อตฺตํ, อหสฺส ปุพฺพํ ปุพฺพนฺหํ. เอวํ สายนฺหํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อหสฺส อนฺหาเทโส.
อมาทิปรตปฺปุริโส.
กฺวจิ ¶ ตปฺปุริเส ‘‘ปภงฺกรา’’ทีสุ วิภตฺติโลโป น ภวติ.
ยถา – ปภํ กโรตีติ อตฺเถ ‘‘อมาทโย ปรปเทภี’’ติ สมาโส, ‘‘นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ’’ติ สมาสสฺา, ตโต ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ วิภตฺติโลเป สมฺปตฺเต ตตฺเถว จคฺคหเณน ปุพฺพปเท วิภตฺติโลปาภาโว. เสสํ สมํ. ปภงฺกโร, อมตํ ททาตีติ อมตนฺทโท, รณํ ชหาตีติ รณฺชโห, ชุตึ ธาเรตีติ ชุตินฺธโร, ตถา สหสากตํ, ปรสฺสปทํ. อตฺตโนปทํ, ภยโต อุปฏฺานํ ภยตูปฏฺานํ, ปรโตโฆโส, ควํปติตฺเถโร, มนสิกาโร, ปุพฺเพนิวาโส, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, มชฺเฌกลฺยาณํ, อนฺเตวาสี, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, อุรสิโลโม, กณฺเกาโฬ, สรสิชมิจฺจาทิ.
อโลปตปฺปุริโส.
ตปฺปุริสสมาโส นิฏฺิโต.
พหุพฺพีหิสมาส
อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเต.
โส จ นววิโธ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ, ทฺวิปโท ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท นนิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท อุปมานปุพฺพปโท สงฺขฺโยภยปโท ทิสนฺตราฬตฺโถ พฺยติหารลกฺขโณ จาติ.
ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ พหุพฺพีหิ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติ.
ตตฺถ ¶ ทุติยตฺเถ ตาว – ‘‘อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆาราม’’นฺติ วิคฺคเห –
สมสฺยมานปทโต อฺเสํ ปมทุติยาทิวิภตฺยนฺตานํ ปทานมตฺเถสุ ยุตฺตตฺถานิ นามานิ วิภาสา สมสฺยนฺเต, โส สมาโส พหุพฺพีหิสฺโ จ โหติ.
พหโว วีหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยมฺปิสมาโส อนฺวตฺถสฺาวเสน พหุพฺพีหีติ วุตฺโต, อฺปทตฺถปฺปธาโน หิ พหุพฺพีหิ.
ทุวิโธ จายํ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณสํวิฺาณาตคฺคุณสํวิฺาณวเสน, เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อฺปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยถา – ลมฺพกณฺณมานยาติ.
ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยถา – พหุธนมานยาติ.
อิธ พหุพฺพีหิสทฺเท วิย วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต, เสสํ ปุพฺพสมํ.
อาคตสมโณ สงฺฆาราโม. เอตฺถ จ อาคตสทฺโท, สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อฺปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตทตฺถโชตนตฺถเมว ตทนนฺตรํ ‘‘สงฺฆาราโม’’ติ ปทนฺตรํ ปยุชฺชติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ. อิทํสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค, เอวํ สพฺพตฺถ. พหุพฺพีหิ จายํ อภิเธยฺยลิงฺควจโน.
ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ, ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปถํ โสยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ ¶ , อภิรุฬฺหา วาณิชา ยํ นาวํ สา อภิรุฬฺหวาณิชา นาวา. เอวํ กมฺมตฺเถ พหุพฺพีหิ.
ตติยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน สมเณน โสยํ ชิตินฺทฺริโย สมโณ. เอวํ ทิฏฺธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจ, ชิตา มารา อเนนาติ ชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม.
จตุตฺถิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รฺโ โสยํ ทินฺนสุงฺโก ราชา, อุปนีตํ โภชนํ อสฺส สมณสฺสาติ อุปนีตโภชโน สมโณ, อุปหโฏ พลิ อสฺสาติ อุปหฏพลิ ยกฺโข.
ปฺจมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย อสฺมาติ นิรโย, นิคฺคตา กิเลสา เอตสฺมาติ นิกฺกิเลโส, อเปตํ วิฺาณํ อสฺมาติ อเปตวิฺาโณ มตกาโย, อปคตํ ภยเภรวํ อสฺมาติ อปคตภยเภรโว อรหา.
ฉฏฺิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ฉินฺนหตฺโถ ปุริโส. เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค, ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏ, เตวิชฺโช, จตุปฺปโท, ปฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิฺโ, รสฺสตฺตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ, ทสพโล, อนนฺตาโณ, ตีณิ ทส ปริมาณเมเตสนฺติ ติทสา เทวา, สมาสนฺตสฺส อตฺตํ, อิธ ปริมาณสทฺทสฺส สนฺนิธานโต ¶ ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต, อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, โก ปภโว อสฺสาติ กึปภโว อยํ กาโย, วิคตํ มลมสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํ. เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุฏฺุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน. เอวํ ทุสฺสีโล, ทุมฺมุโข, ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโน, ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโล, อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโม.
ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา – ฉนฺโท ชาโต อสฺสาติ ฉนฺทชาโต, ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติปิ ชาตฉนฺโท. เอวํ สฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสฺชาโต, มาสชาโต, ชาตมาโส, ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถจฺฉินฺโน.
‘‘ทีฆา ชงฺฆายสฺสา’’ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต –
‘‘ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท’’ติ จ วตฺตเต.
๓๕๓. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ.
อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปเร ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิตฺถิวาจโก สทฺโท อตฺถิ เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโว, พหุพฺพีหิวิสโยยํ, อุปริ ‘‘กมฺมธารยสฺเ จา’’ติ วกฺขมานตฺตา.
๓๕๔. กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จ.
กฺวจิ ตทฺธิตสมาสนาโมปสคฺคาทีสุ ปเทสุ อาทิมชฺฌุตฺตรภูตานํ สรานํ ชินวจนานุปโรเธน ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ, อปจฺจเยสุ ปเรสุ, อปรภูเตสุ จ.
ตตฺถ ¶
ทีฆตฺตํ ปากฏานูป- ฆาตาโท มธุวาทิสุ;
รสฺสตฺตํ อชฺชเว อิตฺถิ- รูปาโท จ ก, ตาทิสูติ.
พหุพฺพีหิสมาเส สติ ปุลฺลิงฺเค อุตฺตรปทนฺตสฺส รสฺสตฺตํ. ทีฆชงฺโฆ ปุริโส, ตถา ปหูตา ชิวฺหา อสฺสาติ ปหูตชิวฺโห ภควา. มหตี ปฺา อสฺสาติ มหาปฺโ. ‘‘มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท’’ติ มหาเทโส.
อิตฺถิยมิติ กึ? ขมาธโน. ภาสิตปุมาติ กึ? สทฺธาธุโร, สทฺธาปกติโก, ปฺาปกติโก, ปฺาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ จ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ กปฺปจฺจโย. ตุลฺยาธิกรเณ อิจฺเจว? สมณิภตฺติโก, กุมาริภตฺติโก, กุมาริภตฺติ.
ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน อิธ น ภวติ. พหุทาสิโก ปุริโส. พหุกุมาริกํ กุลํ.
‘‘คาณฺิโว ธนุ อสฺสา’’ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต –
ติปทมิทํ. กฺวจิสมาสนฺตคตา ธนุสทฺทา อาปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ธมฺมาทิโต จ, ‘‘วโมทุทนฺตาน’’นฺติ วกาโร, คาณฺิวธนฺวา. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา.
กฺวจีติ กึ? สหสฺสถามธนุ, ปจฺจกฺขธมฺโม, วิทิตธมฺโม.
นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ อิจฺจตฺร – นานปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ จาติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ¶ ปพฺพโต. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
ตถา พฺยาลมฺโพ อมฺพุธโร พฺยาลมฺพมฺพุธโร, ตสฺส พินฺทูนิ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูนิ, เตหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต, ตาทิโส กูโฏ ยสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ อิจฺจาทิ.
สตฺตมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา – สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท, สุลโภ ปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโส. อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ ราชธานิยํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานี, พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโม, อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํ, พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสฺสามิกํ นครํ.
‘‘พหู นทิโย อสฺมิ’’นฺติ อตฺเถ สมาสาทิมฺหิ กเต –
สมาสนฺตคฺคหณํ, กปฺปจฺจโย จ วตฺตเต.
สมาสนฺตคตา นทิมฺหา กปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ตุอนฺตา จ. นิจฺจตฺถํ วจนํ. นทีติ เจตฺถ อิตฺถิวาจกานํ อีการูการานํ ปรสมฺา, ตโต ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา นทิสฺสฺส กปฺปจฺจเย รสฺสตฺตํ, พหุนทิโก ชนปโท. เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํ. พหุนาริโกติ ฉฏฺีพหุพฺพีหินา สิทฺธํ. พหโว กตฺตาโร อสฺมึ, อสฺสาติ วา พหุกตฺตุโก เทโส. เอวํ พหุภตฺตุโก.
ภินฺนาธิกรโณ ยถา – เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ¶ ปุริโส. อุภโต พฺยฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโภพฺยฺชนโก, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ ปุริโส. เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, สตฺถหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย, ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโว อิจฺจาทิ.
ติปโท ยถา – ปรกฺกเมนาธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ภวนฺติ ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสา. เอวํ ธมฺมาธิคตโภคา, โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โสยํ โอณีตปตฺตปาณิ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ อิจฺจาทิ.
นนิปาตปุพฺพปโท ยถา – นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโม ภควา. อิธ ‘‘อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส’’ติ สุตฺเต ‘‘อตฺตํ นสฺสา’’ติ โยควิภาเคน นสฺส อตฺตํ. เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย, นตฺถิ สํวาโส เอเตสนฺติ อสํวาสา, น วิชฺชเต วุฏฺิ เอตฺถาติ อวุฏฺิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโร, นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, ‘‘สเร อน’’ติ อน, ตปฺปุริสคฺคหณมุปลกฺขณํ, อถวา ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา นสฺส อน. เอวํ นตฺถิ อนฺโต อสฺสาติ อนนฺตํ, น วิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ อนาสวา อิจฺจาทิ.
ปมายตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา – สห เหตุนา โย วตฺตเตติ สเหตุโก, สเหตุ วา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ¶ สหสทฺทสฺส สาเทโส, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย จ, สห ปีติยา อิเม วตฺตนฺตีติ สปฺปีติกา. เอวํ สห ปจฺจเยหิ วตฺตนฺตีติ สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร, สห มูเลน อุทฺธโต สมูลุทฺธโต รุกฺโข.
อุปมานปุพฺพปโท ปมายตฺเถ ตาว – อุปมาโนปเมยฺยภาวปฺปสิทฺธตฺถํ อิวสทฺทปฺปโยโค, กายพฺยามานํ สมปฺปมาณตาย นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํนิคฺโรธปริมณฺฑโล ราชกุมาโร. ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อิวสทฺทสฺส อปฺปโยโค, สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร, จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควา. เอวํ อตฺถภูโต. ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺโธ วิย ภูโต อยนฺติ อนฺธภูโต พาโล. มฺุชปพฺพชมิว ภูตา อยนฺติ มฺุชปพฺพชภูตา กุทิฏฺิ. ตนฺตากุลกมิว ชาตา อยนฺติ ตนฺตากุลกชาตา.
ฉฏฺิยตฺเถ – สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ สุวณฺณวณฺโณ ภควา. อุตฺตรปทโลโป, นาคสฺส วิย อสฺส คตีติ นาคคติ. เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุ, เอณิสฺส วิย อสฺส ชงฺฆาติ เอณิชงฺโฆ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย อสฺส กาโยติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, พฺรหฺมุโน วิย อฏฺงฺคสมนฺนาคโต สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร.
วาสทฺทตฺเถ ¶ สงฺขฺโยภยปโท ยถา – ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ทฺเวกฏฺานมากาโร วา’’ติ ทฺวิสทฺทนฺตสฺส อาตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปฺจ วา วาจา ฉปฺปฺจวาจา. เอวํ สตฺตฏฺมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิ.
ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา – ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ สายํ ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสา. เอตฺถ ตุลฺยาธิกรณปทปรตฺตาภาวา น ปุมฺภาวาติเทโส, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา ทิสนฺตราฬตฺเถ ปุพฺพปทสฺส รสฺสตฺตํ. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตรา. ยทา ปน ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ กมฺมธารยสมาโส โหติ, ตทา ปุมฺภาวาติเทโส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา, สพฺพนามิกวิธานมฺปิ นิจฺจํ ภวติเยว, ยถา – ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสมิติ.
พฺยติหารลกฺขโณ ยถา – เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑิ, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน’’นฺติอาทินา มชฺเฌทีโฆ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อนฺตสฺสิกาโร.
ปมาวิภตฺยตฺถพหุพฺพีหิ.
พหุพฺพีหิสมาโส นิฏฺิโต.
ทฺวนฺทสมาส
อถ ทฺวนฺทสมาโส วุจฺจเต.
โส จ ทุวิโธ อิตรีตรโยค สมาหารตฺถเภเทน.
ตตฺถ ¶ อิตรีตรโยเค ตาว – ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน’’อิตีธ อุภยตฺถาปิ ปเมกวจนํ, สมุจฺจยโชตนตฺถํ จสทฺทปฺปโยโค จ.
‘‘สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จา’’ติ วิคฺคเห –
นานานามานเมว เอกวิภตฺติกานํ ยุตฺตตฺถานํ โย สมุจฺจโย, โส วิภาสา สมาโส ภวติ, ทฺวนฺทสฺโ จ.
เอตฺถ จ สมุจฺจโย นาม สมฺปิณฺฑนํ, โส ปน อตฺถวเสน เกวลสมุจฺจโย อนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จาติ จตุพฺพิโธ.
ตตฺถ เกวลสมุจฺจเย, อนฺวาจเย จ สมาโส น ภวติ, กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อฺมฺํ อยุตฺตตฺถภาวโต, ยถา – จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ ปจฺจยํ สยนาสนํ อทาสิ, ทานฺจ เทหิ, สีลฺจ รกฺขาหิ. อิตรีตรโยเค, สมาหาเร จ สมาโส ภวติ, ตตฺถ นามานํ อฺมฺํ ยุตฺตตฺถภาวโต.
ทฺเว ทฺเว ปทานิ ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทฏฺา วา ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทสทิสตฺตา อยํ สมาโสปิ อนฺวตฺถสฺาย ทฺวนฺโทติ วุจฺจติ, อุภยปทตฺถปฺปธาโน หิ ทฺวนฺโท.
นนุ จ อุภยปทตฺถปฺปธานตฺเต สติ ทฺวนฺเท กถเมกตฺถีภาโว สิยาติ? วุจฺจเต – สทิสาทิอตฺเถปิ สทฺทปฺปวตฺติสมฺภเวนทฺวินฺนํ ปทานํ เอกกฺขเณเยว อตฺถทฺวยทีปกตฺตา น วิโรโธ, ตฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว, เตสมตฺถทฺวยทีปกตฺตา. ยถา หิ ภูสทฺโท อนุภวอภิภวาทิเก อตฺเถ อนฺวภิอาทิอุปสคฺคสหิโตว ทีเปติ, น เกวโล, เอวํ ‘‘ควสฺสก’’นฺติอาทีสุ ¶ ควาทีนํ อสฺสาทิสทฺทนฺตรสหิตานเมว อตฺถทฺวยทีปนํ, น เกวลานนฺติ ตฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว, น สพฺพตฺถาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ทฺวินฺนมฺปิ ยถาวุตฺตสมุจฺจยทีปกตฺตา อตฺถิ ทฺวนฺเทเปกตฺถิตาติ น โกจิ วิโรโธ, ตโต สมาสสฺาวิภตฺติโลปาทิ วุตฺตนยเมว, สมาเสเนว จตฺถสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ จสทฺทสฺส อปฺปโยโค.
อิธ ทฺวนฺเท อจฺจิตตรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ปรสฺเสว ลิงฺคฺจ. อิตรีตรโยคสฺส อวยวปฺปธานตฺตา สพฺพตฺถ พหุวจนเมว.
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อิจฺจาทิ, สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา. เอวํ พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา, มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ทฺวนฺเท มาตุอาทิปุพฺพปทุการสฺส อากาโร. เอวํ ปิตาปุตฺตา.
‘‘ชายา จ ปติ จาติ ชายาปติ’’อิตีธ –
‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเต.
ชายาสทฺทสฺส ตุทํ ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติสทฺเท ปเร กฺวจิ. ตุทํปติ, ชานิปติ, ชยมฺปติกา. เอตฺถ นิคฺคหีตาคโม, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตฺจ.
กฺวจิ อปฺปสรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา – จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา, นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทา, สุรา จ อสุรา ¶ จ ครุฬา จ มนุชา จ ภุชคา จ คนฺธพฺพา จ สุราสุรครุฬมนุชภุชคคนฺธพฺพา.
กฺวจิ อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา – อคฺคิ จ ธูโม จ อคฺคิธูมา. เอวํ คติพุทฺธิภุชปหรกรสยา, ธาตโว จ ลิงฺคานิ จ ธาตุลิงฺคานิ.
กฺวจิ สราทิอการนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา – อตฺโถ จ ธมฺโม จ อตฺถธมฺมา. เอวํ อตฺถสทฺทา, สทฺทตฺถา วา.
สมาหาเร ปน – ‘‘จกฺขุ จ โสตฺจา’’ติ อตฺเถ ‘‘นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท’’ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต –
‘‘นปุํสกลิงฺคํ, เอกตฺตฺจา’’ติ วตฺตเต.
๓๕๙. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺค ขุทฺทชนฺตุก วิวิธ วิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนฺจ.
ยถา ทิคุสมาเส, ตถา สมาหารทฺวนฺทสมาเสปิ ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺคตฺถานํ, ขุทฺทชนฺตุกวิวิธ วิรุทฺธวิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนฺจ เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ.
ปาณิโน จ ตูริยานิ จ โยคฺคานิ จ เสนา จาติ ปาณิตูริย โยคฺคเสนา, ตาสมงฺคานิ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ, ทฺวนฺทโต ปรตฺตา องฺคสทฺโท ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต. ขุทฺทา จ เต ชนฺตุกา เจติ ขุทฺทชนฺตุกา, วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา, นิจฺจวิโรธิโน. สมาโน ภาโค เยสํ เต สภาคา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา สมานสฺส สอาเทโส, วิวิธา จ เต ลกฺขณโต สภาคา จ กิจฺจโตติ วิสภาคา. ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ จ ขุทฺทชนฺตุกา จ วิวิธวิรุทฺธา จ วิสภาคา จาติ ทฺวนฺโท, อิธ พหุตฺตา ปุพฺพนิปาตสฺส อนิยโม, เต อตฺถา เยสํ ¶ เต ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถา, เต อาทโย เยสํ เต ตทาทโย.
อาทิคฺคหเณน อฺโฺลิงฺควิเสสิต สงฺขฺยาปริมาณตฺถ ปจนจณฺฑาลตฺถ ทิสตฺถาทีนฺจ ทฺวนฺเท เอกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ, อิติ ปาณฺยงฺคตฺถภาวโต จกฺขุโสตสทฺทานํ อิมินา เอกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ อมาเทสาทิ.
จกฺขุโสตํ, เห จกฺขุโสต, จกฺขุโสตํ, จกฺขุโสเตน. เอวํ สพฺพตฺเถกวจนเมว. มุขฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ. เอวํ กณฺณนาสํ, ปาณิปาทํ, ฉวิมํสโลหิตํ. หตฺถปาทา มํสโลหิตานีติอาทีนํ ปน อิตรีตรโยเคน สิทฺธํ. เอวํ ปาณฺยงฺคตฺเถ.
ตูริยงฺคตฺเถ คีตฺจ วาทิตฺจ คีตวาทิตํ, สมฺมฺจ ตาฬฺจ สมฺมตาฬํ, สมฺมนฺติ กํสตาฬํ. ตาฬนฺติ หตฺถตาฬํ. สงฺเข จ ปณโว จ ฑิณฺฑิโม จ, สงฺขา จ ปณวา จ ฑํณฺฑิมา จาติ วา สงฺขปณวฑิณฺฑิมํ, ปณวาทโย ทฺเวปิ เภริวิเสโส.
โยคฺคงฺคตฺเถ ยถา – ผาโล จ ปาจนฺจ ผาลปาจนํ, ยุคฺจ นงฺคลฺจ ยุคนงฺคลํ.
เสนงฺคตฺเถ หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ, รถา จ ปตฺติกา จ รถปตฺติกํ, อสิ จ จมฺมฺจ อสิจมฺมํ, จมฺมนฺติ สรวารณผลกํ. ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, กลาโปติ ตูณีรํ.
ขุทฺทชนฺตุกตฺเถ ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ. เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, กีฏปฏงฺคํ, กีฏสรีสปํ. ตตฺถ กุนฺถา สุขุมกิปิลฺลิกา, กีฏา กปาลปิฏฺิกปาณา.
วิวิธวิรุทฺธตฺเถ ¶ อหิ จ นกุโล จ, อหี จ นกุลา จาติ วา อหินกุลํ. เอวํ พิฬารมูสิกํ, อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, กาโกลูกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, ครุฬสปฺปํ.
วิสภาคตฺเถ สีลฺจ ปฺาณฺจ สีลปฺาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ. เอวํ นามรูปํ, หิโรตฺตปฺปํ. สติสมฺปชฺํ, โลภโมหํ, โทสโมหํ, อหิริกาโนตฺตปฺปํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิจฺจาทิ. ‘‘อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี’’ติ เอตฺถ ‘‘อํโม’’ติ นิทฺเทสทสฺสนโต กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ น โหตีติ ทฏฺพฺพํ, เตน อาธิปจฺจปริวาโร ฉนฺทปาริสุทฺธิ ปฏิสนฺธิปฺปวตฺติยนฺติอาทิ สิชฺฌติ.
อฺโฺลิงฺควิเสสิตานํ ทฺวนฺเท ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, ‘‘กฺวจาที’’ติอาทินา มชฺเฌ รสฺสตฺตํ. เอวํ อิตฺถิปุมํ, ปตฺตจีวรํ, สาขาปลาสมิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาปริมาณตฺถานํ ทฺวนฺเท เอกกฺจ ทุกฺจ เอกกทุกํ, สงฺขฺยาทฺวนฺเท อปฺปสงฺขฺยา ปุพฺพํ นิปตติ. เอวํ ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ, ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ.
ปจนจณฺฑาลตฺถานํ ทฺวนฺเท โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ. เอวํ สากุณิกมาควิกํ, สปาโก จ จณฺฑาโล จ สปากจณฺฑาลํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ, เวนรถการํ. ตตฺถ เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการา.
ทิสตฺถานํ ทฺวนฺเท ปุพฺพา จ อปรา จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ, วิภตฺติโลปฺจ กตฺวา อิธาทิคฺคหเณน เอกตฺเต, นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต ‘‘สโร รสฺโส นปุํสเก’’ติ รสฺสตฺตํ, ปุพฺพาปรํ ¶ , เห ปุพฺพาปร, ปุพฺพาปรํ, ปุพฺพาปเรน, ปุพฺพาปรสฺส อิจฺจาทิ. เอวํ ปุรตฺถิมปจฺฉิมํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, อธรุตฺตรํ.
‘‘นปุํสกลิงฺคํ, เอกตฺตํ, ทฺวนฺเท’’ติ จ วตฺตเต.
๓๖๐. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธฺ ชนปทาทีนฺจ.
รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธฺ ชนปทาทีนเมกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ วิภาสา โหติ ทฺวนฺเท สมาเส. เอกตฺตาภาเว พหุวจนํ, ปรสฺเสว ลิงฺคฺจ.
ตตฺถ รุกฺขานํ ทฺวนฺเท อสฺสตฺถา จ กปิตฺถา จาติ อตฺเถ สมาหาเร ทฺวนฺทสมาสาทิมฺหิ กเต อิมินา วิกปฺเปเนกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ. อสฺสตฺถกปิตฺถํ, อสฺสตฺถกปิตฺถา วา. เอวํ อมฺพปนสํ, อมฺพปนสา วา, ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา วา, ธวสฺสกณฺณกํ, ธวสฺสกณฺณกา วา.
ติณานํ ทฺวนฺเท อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณานิ วา. เอวํ มฺุชปพฺพชํ, มฺุชปพฺพชา วา, กาสกุสํ, กาสกุสา วา.
ปสูนํ ทฺวนฺเท อชา จ เอฬกา จ อเชฬกํ, อเชฬกา วา, หตฺถี จ คาโว จ อสฺสา จ วฬวา จ หตฺถิควสฺสวฬวํ, หตฺถิควสฺสวฬวา วา, ‘‘กฺวจา’’ติอาทินา รสฺสตฺตํ, ‘‘โอสเร จา’’ติ อวาเทโส จ, โคมหึสํ, โคมหึสา วา, เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา วา, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉํ, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉา วา.
ธนานํ ทฺวนฺเท หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺสุวณฺณานิ วา. เอวํ ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตานิ วา, มณิมุตฺตสงฺขเวฬุริยํ, มณิมุตฺตสงฺขเวฬุริยา วา.
ธฺานํ ¶ ทฺวนฺเท สาลี จ ยวา จ สาลิยวํ, สาลิยวา วา. เอวํ ติลมุคฺคมาสํ, ติลมุคฺคมาสา วา.
ชนปทานํ ทฺวนฺเท กาสี จ โกสลา จ กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา วา, วชฺชี จ มลฺลา จ วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา วา, องฺคา จ มคธา จ องฺคมคธํ, องฺคมคธา วา.
อาทิคฺคหเณน อฺโฺปฺปฏิปกฺขธมฺมานํ, สกุณตฺถานฺจ ทฺวนฺเท วิภาสา เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตฺจ. กุสลฺจ อกุสลฺจ กุสลากุสลํ, กุสลากุสลา วา, เอวํ สาวชฺชานวชฺชํ, สาวชฺชานวชฺชา วา, หีนปฺปณีตํ, หีนปฺปณีตา วา, กณฺหสุกฺกํ, กณฺหสุกฺกา วา, สุขทุกฺขํ, สุขทุกฺขานิ วา, ปฏิฆานุนยํ, ปฏิฆานุนยา วา, ฉายาตปํ, ฉายาตปา วา, อาโลกนฺธการํ, อาโลกนฺธการา วา, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺตินฺทิวา วา, อหฺจ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อโหรตฺตา วา, ‘‘กฺวจิ สมาสนฺต’’อิจฺจาทินา อาการิการานมตฺตํ.
สกุณานํ ทฺวนฺเท หํสา จ พกา จ หํสพกํ, หํสพกา วา. เอวํ การณฺฑวจกฺกวากํ, การณฺฑวจกฺกวากา วา, มยูรโกฺจํ, มยูรโกฺจา วา, สุกสาลิกํ, สุกสาลิกา วา.
สมาหารทฺวนฺโท.
เยภุยฺเยน เจตฺถ –
อจฺจิตปฺปสรํ ปุพฺพํ, อิวณฺณุวณฺณกํ กฺวจิ;
ทฺวนฺเท สราทฺยการนฺตํ, พหูสฺวนิยโม ภเว.
ทฺวนฺทสมาโส นิฏฺิโต.
ปุพฺพุตฺตรุภยฺตฺถ-ปฺปธานตฺตา ¶ จตุพฺพิโธ;
สมาโสยํ ทิคุ กมฺม-ธารเยหิ จ ฉพฺพิโธ.
ทุวิโธ อพฺยยีภาโว, นวธา กมฺมธารโย;
ทิคุ ทุธา ตปฺปุริโส, อฏฺธา นวธา ภเว;
พหุพฺพีหิ ทฺวิธา ทฺวนฺโท, สมาโส จตุรฏฺธาติ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ สมาสกณฺโฑ
จตุตฺโถ.
๕. ตทฺธิตกณฺฑ
อปจฺจตทฺธิต
อถ ¶ นามโต เอว วิภตฺยนฺตา อปจฺจาทิอตฺถวิเสเส ตทฺธิตุปฺปตฺตีติ นามโต ปรํ ตทฺธิตวิธานมารภียเต.
ตตฺถ ตสฺมา ติวิธลิงฺคโต ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตาติ ตทฺธิตา, ณาทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ, เตสํ วา นามิกานํ หิตา อุปการา ตทฺธิตาติ อนฺวตฺถภูตปรสมฺาวเสนาปิ ณาทิปฺปจฺจยาว ตทฺธิตา นาม.
‘‘วสิฏฺสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –
‘‘ลิงฺคฺจ นิปจฺจเต’’ติ อิโต ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.
ฉฏฺิยนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณปฺปจฺจโย โหติ วิกปฺเปน ‘‘ตสฺส อปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
โส จ –
ธาตูหิ, ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตีติ ปริภาสโต อปจฺจตฺถสมฺพนฺธิลิงฺคโต ฉฏฺิยนฺตาเยว ปโร โหติ. ปฏิจฺจ เอตสฺมา อตฺโถ เอตีติ ปจฺจโย, ปตียนฺติ อเนน อตฺถาติ วา ปจฺจโย, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อปจฺจสทฺทสฺส อปฺปโยโค, ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ’’ติ วิภตฺติโลโป จ.
๓๖๓. เตสํ ¶ โณ โลปํ.
เตสํ ตทฺธิตปฺปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต.
๓๖๔. วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ.
อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร. สํโยโค อนฺโต อสฺสาติ สํโยคนฺโต, ตทฺโ อสํโยคนฺโต. อถ วา ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ตทา จ ปกติภูเต ลิงฺเค สรานมาทิสรสฺส อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณกาเร ตทฺธิตปฺปจฺจเย ปเรติ อตฺโถ.
เตน –
วาสิฏฺาทีสุ นิจฺจายํ, อนิจฺโจฬุมฺปิกาทิสุ;
น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ววตฺถิตวิภาสโต.
จสทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ.
ตสฺสา วุทฺธิยา อนิยมปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ ปริภาสมาห.
เตสํ อการอิวณฺณุวณฺณานเมว ยถากฺกมํ อา เอโออิจฺเจเต วุทฺธิโย โหนฺติ. จสทฺทคฺคหณมวุทฺธิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, อวธารณตฺถํ วา. อิ จ อุ จ ยุ, ยุ เอว วณฺณา ยุวณฺณา, อ จ ยุวณฺณา จ อยุวณฺณา. อา จ เอ จ โอ จ อาโย. ปุน วุทฺธิคฺคหณํ ‘‘เนคมชานปทา’’ติอาทีสุ อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, เอตฺถ จ ‘‘อยุวณฺณาน’’นฺติ านนิยมวจนํ อาโยนํ วุทฺธิภาวปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ.
ยถา ¶ หิ กตวุทฺธีนํ, ปุน วุทฺธิ น โหติห;
ตถา สภาววุทฺธีนํ, อาโยนํ ปุน วุทฺธิ น.
ตโต อการสฺส อากาโร วุทฺธิ, ‘‘สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี’’ติ สรโลปปกติภาวา, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรนยนํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา ‘‘ตทฺธิตสมาส’’อิจฺจาทินา นามพฺยปเทเส กเต ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
วาสิฏฺโ, วสิฏฺสฺส ปุตฺโต วา, วาสิฏฺา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ. ตสฺส นตฺตุปนตฺตาทโยปิ ตทุปจารโต วาสิฏฺาเยว. เอวํ สพฺพตฺถ โคตฺตตทฺธิเต ปมปฺปกติโตเยว ปจฺจโย โหติ.
อิตฺถิยํ ณปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘ณว ณิก เณยฺย ณ นฺตูหี’’ติ วาสิฏฺสทฺทโต อีปจฺจโย. สรโลปาทึ กตฺวา อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘ตทฺธิตสมาส’’อิจฺจาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, วาสิฏฺี กฺา, วาสิฏฺี, วาสิฏฺิโย อิจฺจาทิ อิตฺถิสทฺทสมํ.
นปุํสเก วาสิฏฺํ อปจฺจํ, วาสิฏฺานิ อปจฺจานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํ. เอวํ อุปริปิ ตทฺธิตนฺตสฺส ติลิงฺคตา เวทิตพฺพา.
ภารทฺวาชสฺส ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เวสามิตฺตสฺส ปุตฺโต เวสามิตฺโต, โคตมสฺส ปุตฺโต โคตโม. เอตฺถ จ อยุวณฺณตฺตาภาวา อาการาทีนํ น วุทฺธิ โหติ. วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโว. ‘‘จิตฺตโก’’ติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ น ภวติ.
‘‘วจฺฉสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต ‘‘วา ณ’ปจฺเจ’’ติ อิโต วาติ ตทฺธิตวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วากฺยวุตฺติโย ภวนฺติ. ‘‘อปจฺเจ’’ติ ปทํ ยาว สํสฏฺคฺคหณาว วตฺตเต.
๓๖๖. ณายน ¶ ณาน วจฺฉาทิโต.
วจฺฉ กจฺจอิจฺเจวมาทิโต ฉฏฺิยนฺตโต โคตฺตคณโต ณายน ณานอิจฺจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สพฺพตฺถ ณการานุพนฺโธ วุทฺธตฺโถ, เสสํ ปุพฺพสมํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโส.
วจฺฉายโน วจฺฉาโน วจฺฉสฺส ปุตฺโต วา. เอวํ กจฺจสฺส ปุตฺโต กจฺจายโน กจฺจาโน, โมคฺคลฺลสฺส ปุตฺโต โมคฺคลฺลายโน โมคฺคลฺลาโน. เอวํ อคฺคิเวสฺสายโน อคฺคิเวสฺสาโน, กณฺหายโน กณฺหาโน, สากฏายโน สากฏาโน, มฺุจายโน มฺุจาโน, กฺุชายโน กฺุชาโน อิจฺจาทิ. อากติคโณ’ยํ.
‘‘กตฺติกาย อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –
อาทิสทฺโทยํ ปกาเร วตฺตเต. กตฺติกา วินตาโรหิณีอิจฺเจวมาทีหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ เณยฺยปฺปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วิภตฺติโลเป ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโว. กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย ปุตฺโต วา. เอวํ วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, โรหิณิยา ปุตฺโต โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย, ภคินิยา ปุตฺโต ภาคิเนยฺโย, นทิยาปุตฺโต นาเทยฺโย. เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย. สุจิยา ¶ อปจฺจํ โสเจยฺโย, เอตฺถ อุการสฺโสกาโร วุทฺธิ, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิ.
‘‘ทกฺขสฺสาปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต –
อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณิปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. ทกฺขิ, ทกฺขี, ทกฺขโย, โทณสฺส อปจฺจํ โทณิ. เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสรถิ. วารุณิ, กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.
ปุน วาคฺคหเณน อปจฺจตฺเถ ณิกปฺปจฺจโย, อทิติอาทิโต ณฺยปฺปจฺจโย จ. ยถา – สกฺยปุตฺตสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺติโก, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา กการสฺส ยกาโร, สกฺยปุตฺติโย. เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, วิมาตุยา ปุตฺโต เวมาติโก.
‘‘อทิติยา ปุตฺโต’’ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, วุทฺธิ จ.
อวณฺโณ ตทฺธิตภูเต ยปฺปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต. จสทฺเทน อิวณฺโณปีติ อิการโลโป, ‘‘ยวตํ ตลนทการานํ พฺยฺชนานิ จ ล ชการตฺต’’นฺติ ตฺยการสํโยคสฺส จกาโร, ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ ทฺวิตฺตํ, อาทิจฺโจ. เอวํ ทิติยา ปุตฺโต เทจฺโจ.
‘‘กุณฺฑนิยา ปุตฺโต’’ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย กเต –
‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตเรสู’’ติ วตฺตเต.
๓๗๐. เตสุ ¶ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.
เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ อวิหิตลกฺขเณสุ ชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิ โลป อาคม วิการ วิปรีตอาเทสา โหนฺตีติ สํโยคนฺตตฺเตปิ อาทิวุทฺธิ, อิการโลเป นฺยสฺสาเทโส, โกณฺฑฺโ, กุรุโน ปุตฺโต โกรพฺโย, เอตฺถาปิ เตเนว อุการสฺส อวาเทโส, ภาตุโน ปุตฺโต ภาตพฺโย.
‘‘อุปคุสฺส อปจฺจ’’นฺติ วิคฺคเห –
อุปคุ มนุอิจฺเจวมาทีหิ อุการนฺเตหิ โคตฺตคเณหิ ณวปฺปจฺจโย โหติ วา ‘‘ตสฺสาปจฺจ’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อาทิสทฺทสฺส เจตฺถ ปการวาจกตฺตา อุการนฺตโตเยวายํ. โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ‘‘มานุโส’’ติ ณปฺปจฺจเย, สาคเม จ กเต รูปํ, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิ.
‘‘วิธวาย อปจฺจ’’นฺติ อตฺเถ –
วิธวาทิโต เณรปฺปจฺจโย โหติ วา อปจฺจตฺเถ. วิคโต ธโว ปติ เอติสฺสาติ วิธวา, เวธเวโร, พนฺธุกิยา อภิสาริณิยา ปุตฺโต พนฺธุเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต ปุตฺตฏฺานิยตฺตาติ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิ.
อปจฺจตทฺธิตํ.
สํสฏฺาทิอเนกตฺถตทฺธิต
‘‘ติเลน ¶ สํสฏฺ’’นฺติ วิคฺคเห –
๓๗๓. เยน วา สํสฏฺํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก.
เยน วา สํสฏฺํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ, ตโต ตติยนฺตโต ลิงฺคมฺหา เตสุ สํสฏฺาทีสฺวตฺเถสุ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา. เตลิกํ โภชนํ, ติเลน อภิสงฺขตนฺติ อตฺโถ. เตลิกี ยาคุ. คุเฬน สํสฏฺํ เอคาฬิกํ. เอวํ ฆาติกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ, โลณิกํ.
นาวาย ตรตีติ นาวิโก, อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, วุทฺธิอภาวปกฺเข อุฬุมฺปิโก. เอวํ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ ปาทิโก, ทณฺฑิโก, ธมฺเมน จรติ ปวตฺตตีติ ธมฺมิโก. สีเสน วหตีติ สีสิโก, วาคฺคหเณน อีการสฺส วุทฺธิ น โหติ. เอวํ อํสิโก, ขนฺธิโก, หตฺถิโก, องฺคุลิโก.
ปุน วาคฺคหเณน อฺตฺเถสุปิ ณิกปฺปจฺจโย, ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปถํ คจฺฉตีติ ปถิโก.
‘‘วินยมธีเต, อเวจฺจาธีเต’’ติ วา วิคฺคเห –
‘‘ณิโก’’ติ วตฺตเต.
๓๗๔. ตมธีเต เตนกตาทิสนฺนิธานนิโยคสิปฺปภณฺฑชีวิกตฺเถสุ จ.
จตุปฺปทมิทํ. ตมธีเตติ อตฺเถ, เตน กตาทีสฺวตฺเถสุ จ ตมฺหิ สนฺนิธาโน, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ ¶ , ตมสฺส ชีวิกา อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ ณิกปฺปจฺจโย โหติ วา. เวนยิโก. เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก.
‘‘พฺยากรณมธีเต’’ติ อตฺเถ ณิกปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต –
‘‘วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จา’’ติ วตฺตมาเน –
อิ อุอิจฺเจเภสํ อาทิสรานํ อสํโยคนฺตานํ มา วุทฺธิ โหติ สเณ, ตตฺเรว วุทฺธิ อาคโม โหติ จ าเนติ เอการวุทฺธาคโม.
‘‘าเน’’ติ วจนา เจตฺถ, ยูนมาเทสภูตโต;
ยเวหิ ปุพฺเพว เอโอ-วุทฺธิโย โหนฺติ อาคมา.
ยการสฺส ทฺวิภาโว.
เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเตติ เนยฺยายิโก. เอวํ ตกฺกิโก, เวทิโก, เนมิตฺติโก, กาเยน กโต ปโยโค กายิโก, กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, วจสา กตํ กมฺมํ วาจสิกํ. เอวํ มานสิกํ, เอตฺถ จ ‘‘สสเร วาคโม’’ติ สุตฺเต ววตฺถิตวาสทฺเทน ปจฺจเย ปเรปิ สาคโม, เถเรหิ กตา สงฺคีติ เถริกา. เอวํ ปฺจสติกา, สตฺตสติกา, เอตฺถ ‘‘ณวณิกา’’ทิสุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน อีปจฺจโย น โหติ.
สนฺนิธานตฺเถ สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สารีริกํ ทุกฺขํ. เอวํ มานสิกา, มานสิกํ.
นิยุตฺตตฺเถ ¶ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, เอตฺถ ‘‘มายูนมาคโม าเน’’ติ วการโต ปุพฺเพโอการาคโม. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นวกมฺมิโก, วนกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก, โอทริโก, รถิโก, ปถิโก, อุปาเย นิยุตฺโต โอปายิโก, เจตสิ นิยุตฺตา เจตสิกา.
สิปฺปตฺเถ วีณาวาทนํ วีณา, วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโก. เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโก.
ภณฺฑตฺเถ คนฺโธ อสฺส ภณฺฑนฺติ คนฺธิโก. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพูลิโก, โลณิโก.
ชีวิกตฺเถ อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ, อุรพฺภมสฺส ชีวิกาติ วา โอรพฺภิโก. เอวํ มาควิโก, เอตฺถ วการาคโม. สูกริโก, สากุณิโก, มจฺฉิโก อิจฺจาทิ.
‘‘เตน กตาที’’ติ เอตฺถ อาทิคฺคหเณน เตน หตํ, เตน พทฺธํ, เตน กีตํ, เตน ทิพฺพติ, โส อสฺส อาวุโธ, โส อสฺส อาพาโธ, ตตฺถ ปสนฺโน, ตสฺส สนฺตกํ, ตมสฺส ปริมาณํ, ตสฺส ราสิ, ตํ อรหติ, ตมสฺส สีลํ, ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตตฺร วิทิโต, ตทตฺถาย สํวตฺตติ, ตโต อาคโต, ตโต สมฺภูโต, ตทสฺส ปโยชนนฺติ เอวมาทิอตฺเถ จ ณิกปฺปจฺจโย โหติ. ยถา – ชาเลน หโต, หนตีติ วา ชาลิโก. เอวํ พาฬิสิโก, วากริโก, สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก, วรตฺตาย พทฺโธ วารตฺติโก นาโค.
วตฺเถน ¶ กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ. เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, โสวณฺณิกํ, สาติกํ. อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก. เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. จาโป อสฺส อาวุโธติ จาปิโก. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก.
วาโต อสฺส อาพาโธติ วาติโก. เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโก.
พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก. พุทฺธสฺส สนฺตโก พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก วิหาโร, สงฺฆิกา ภูมิ, สงฺฆิกํ จีวรํ, ปุคฺคลิกํ.
กุมฺโภ อสฺส ปริมาณนฺติ กุมฺภิกํ. เอวํ ขาริกํ, โทณิกํ. กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิโก. กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโก. เอวํ โทณิโก, อฏฺมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา, สาติกํ, สาหสฺสิกํ. สนฺทิฏฺมรหตีติ สนฺทิฏฺิโก, ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ อิมํ วิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
สีลตฺเถ ปํสุกูลธารณํ ปํสุกูลํ, ตํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก. เอวํ เตจีวริโก, เอกาสเน โภชนสีโล เอกาสนิโก, รุกฺขมูเล วสนสีโล รุกฺขมูลิโก, ตถา อารฺิโก, โสสานิโก.
ชาตตฺเถ อปาเย ชาโต อาปายิโก. เอวํ เนรยิโก, สามุทฺทิโก มจฺโฉ, วสฺเสสุ ชาโต วสฺสิโก, วสฺสิกา, วสฺสิกํ ปุปฺผํ, สารทิโก, เหมนฺติโก, วาสนฺติโก, จาตุทฺทสิโก, ราชคเห ชาโต, ราชคเห ¶ วสตีติ วา ราชคหิโก ชโน, มคเธสุ ชาโต, วสตีติ วา มาคธิโก, มาคธิกา, มาคธิกํ, สาวตฺถิยํ ชาโต, วสตีติ วา สาวตฺถิโก, กาปิลวตฺถิโก, เวสาลิโก.
โลเก วิทิโต โลกิโก, โลกาย สํวตฺตตีติปิ โลกิโก. ตถา มาติโต อาคตํ มาติกํ, ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํ นามํ.
สมฺภูตตฺเถ มาติโต สมฺภูตํ มตฺติกํ. เอวํ เปตฺติกํ. อุปธิตสฺส ปโยชนํ โอปธิกํ.
สกตฺเถปิ อสงฺขาโรเยว อสงฺขาริกํ. เอวํ สสงฺขาริกํ, นามเมว นามิกํ. เอวํ อาขฺยาติกํ, โอปสคฺคิกํ, เนปาติกํ, จตุมหาราเช ภตฺติ เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกา. เอวํ อฺตฺเถปิ โยเชตพฺพํ.
‘‘กสาเวน รตฺต’’นฺติ วิคฺคเห –
๓๗๖. ณ ราคา เตนรตฺตํ ตสฺเสทมฺตฺเถสุ จ.
ราคตฺถวาจกา ลิงฺคมฺหา ‘‘เตน รตฺต’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, ‘‘ตสฺเส’’ติ ฉฏฺิยนฺตโต ‘‘อิท’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ จ อฺตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย โหติ วา.
กาสาวํ วตฺถํ. เอวํ กาสายํ, กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มฺชิฏฺํ, กุงฺกุมํ, นีเลน รตฺตํ นีลํ. เอวํ ปีตํ.
อิทมตฺเถ ¶ มหึสสฺส อิทํ มาหึสํ มํสํ, ทธิ สปฺปิ จมฺมาทิกํ วา, สูกรสฺส อิทํ สูกรํ, กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ พฺยากรณํ. เอวํ โสคตํ สาสนํ.
‘‘อิสิสฺส อิท’’นฺติ อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต วุทฺธิมฺหิ สมฺปตฺเต –
‘‘สเณ, ยูนมาคโม าเน’’ติ จ วตฺตเต.
อิ อุอิจฺเจเตสํ อาทิสรานํ อาตฺตฺจ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร, จสทฺเทน ริการาคโม จ าเนติ อิการสฺส อาตฺตํ.
านาธิการโต อาตฺตํ, อิสูสภอุชาทินํ;
อิสิสฺส ตุ ริการาค-โม จาตฺตานนฺตเร ภเว.
อาริสฺยํ, อุสภสฺส อิทํ อาสภํ านํ, อาสภี วาจา.
อฺตฺถคฺคหเณน ปน อวิทูรภโว, ตตฺร ภโว, ตตฺร ชาโต, ตโต อาคโต, โส อสฺส นิวาโส, ตสฺส อิสฺสโร, กตฺติกาทีหิ นิยุตฺโต มาโส, สาสฺส เทวตา, ตมเวจฺจาธีเต, ตสฺส วิสโย เทโส, ตสฺมึ เทเส อตฺถิ, เตน นิพฺพตฺตํ, ตํ อรหติ, ตสฺส วิกาโร, ตมสฺส ปริมาณนฺติ อิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ จ ณปฺปจฺจโย. ยถา – วิทิสาย อวิทูเร ภโว เวทิโส คาโม, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ภวํ โอทุมฺพรํ วิมานํ.
ภวตฺเถ มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สาคโม. สเร ภโว สารโส สกุโณ, สารสา สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ ¶ , อุรสิ ภโว โอรโส ปุตฺโต, อุรสิ สํวฑฺฒิตตฺตา, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, เมตฺตี วา, ปุเร ภวา โปรี วาจา.
ชาตาทีสุ ปาวุเส ชาโต ปาวุโส เมโฆ, ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ, สรเท ชาโต สารโท มาโส, สารทา รตฺติ, สารทํ ปุปฺผํ. เอวํ สิสิโร, เหมนฺโต, วสนฺโต, วิมฺโห, มถุรายํ ชาโต มาถุโร ชโน, มาถุรา คณิกา, มาถุรํ วตฺถํ. มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุรา อสฺส นิวาโสติ มาถุโร, มถุราย อิสฺสโร มาถุโร ราชา. ‘‘สพฺพโต โก’’ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน ตทฺธิตโตปิ กฺวจิ สสรกการาคโม, มาถุรโก วา, ราชคเห ชาโต, ราชคหา อาคโต, ราชคโห อสฺส นิวาโสติ วา, ราชคหสฺส อิสฺสโรติ วา ราชคโห, ราชคหโก วา. เอวํ สาคโล, สาคลโก วา, ปาฏลิปุตฺโต, ปาฏลิปุตฺตโก วา, เวสาลิยํ ชาโตติอาทิอตฺเถ เวสาโล, เวสาลโก วา, กุสินาเร ชาโต โกสินาโร, โกสินารโก วา. เอวํ สาเกโต, สาเกตโก วา, โกสมฺโพ, โกสมฺพโก วา, อินฺทปตฺโต, อินฺทปตฺตโก วา, กปิลฺโล, กปิลฺลโก วา, ภารุกจฺโฉ, ภารุกจฺฉโก วา, นคเร ชาโต, นครา อาคโต, นคเร วสตีติ วา นาคโร, นาครโก วา. เอวํ ชานปโท.
ชนปทนาเมสุ ปน สพฺพตฺถ พหุวจนเมว ภวติ. ยถา – องฺเคสุ ชาโต, องฺเคหิ อาคโต, องฺคา อสฺส นิวาโส, องฺคานํ อิสฺสโร วา องฺโค, องฺคโก วา, มาคโธ, มาคธโก วา, โกสโล, โกสลโก วา ¶ , เวเทโห, เวเทหโก วา, กมฺโพโช, กมฺโพชโก วา, คนฺธาโร, คนฺธารโก วา, โสวีโร, โสวีรโก วา, สินฺธโว, สินฺธวโก วา, อสฺสโก, กาลิงฺโค, ปฺจาโล, สกฺโก, ตถา สุรฏฺเ ชาโต, สุรฏฺสฺส อิสฺสโร วา โสรฏฺโ, โสรฏฺโก วา. เอวํ มหารฏฺโ, มหารฏฺโก วา อิจฺจาทิ.
นกฺขตฺตโยเค กตฺติกาย ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย ยุตฺโต มาโส กตฺติโก, มคสิเรน จนฺทยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ยุตฺโต มาโส มาคสิโร. เอวํ ผุสฺเสน ยุตฺโต มาโส ผุสฺโส, มฆาย ยุตฺโต มาโส มาโฆ, ผคฺคุนิยา ยุตฺโต มาโส ผคฺคุโน, จิตฺตาย ยุตฺโต มาโส จิตฺโต, วิสาขาย ยุตฺโต มาโส เวสาโข, เชฏฺาย ยุตฺโต มาโส เชฏฺโ, อุตฺตราสาฬฺหาย ยุตฺโต มาโส อาสาฬฺโห, อาสาฬฺหี วา, สวเณน ยุตฺโต มาโส สาวโณ, สาวณี. ภทฺเทน ยุตฺโต มาโส ภทฺโท, อสฺสยุเชน ยุตฺโต มาโส อสฺสยุโช, พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ. เอวํ โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, โสโม.
พฺยากรณํ อเวจฺจาธีเต เวยฺยากรโณ. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโช. วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต, อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร เทโส.
สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, ปยสา นิพฺพตฺตํ ปายาสํ, สหสฺสํ อรหตีติ สาหสฺสี คาถา, อยโส ¶ วิกาโร อายโส. เอวํ โสวณฺโณ, ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ อุทกํ.
จคฺคหเณน ตตฺถ ชาโต, ตตฺถ วสติ, ตสฺส หิตํ, ตํ อรหตีติอาทีสุ เณยฺยปฺปจฺจโย. พาราณสิยํ ชาโต, วสตีติ วา พาราณเสยฺยโก, ปุเร วิย กการาคโม. เอวํ จมฺเปยฺยโก, สาคเลยฺยโก, มิถิเลยฺยโก ชโน, คงฺเคยฺโย มจฺโฉ, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, กุเล ชาโต โกเลยฺยโก สุนโข, วเน ชาตํ วาเนยฺยํ ปุปฺผํ. เอวํ ปพฺพเตยฺโย มานุโส, ปพฺพเตยฺยา นที, ปพฺพเตยฺยํ โอสธํ, ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺส หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ, ปทีเปยฺยํ เตลํ, มาตุ หิตํ มตฺเตยฺยํ. เอวํ เปตฺเตยฺยํ. ทกฺขิณมรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย อิจฺจาทิ.
ชาตอิจฺเจวมาทีนํ สทฺทานํ อตฺเถ อิม อิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม, ปจฺฉิมา ชนตา, ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, อนฺเต ชาโต อนฺติโม, อนฺติมา, อนฺติมํ. เอวํ มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺิโม, ปจฺจนฺติโม, โคปฺผิโม, คนฺถิโม.
ตถา ¶ อิยปฺปจฺจเย มนุสฺสชาติยา ชาโต มนุสฺสชาติโย, มนุสฺสชาติยา, มนุสฺสชาติยํ. เอวํ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, โพธิสตฺตชาติโย, ทพฺพชาติโย, สมานชาติโย, โลกิโย อิจฺจาทิ.
อาทิคฺคหเณน ตตฺถ นิยุตฺโต, ตทสฺส อตฺถิ, ตตฺถ ภโวติอาทีสฺวปิ อิม อิยปฺปจฺจยา โหนฺติ, จสทฺเทน อิกปฺปจฺจโย จ. อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม, อนฺติโย, อนฺติโก, ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม, ปุตฺติโย, วุตฺติโก, กปฺโป อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโย, หานภาโค อสฺส อตฺถีติ หานภาคิโย. เอวํ ิติภาคิโย, โพธิสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยา, ปฺจวคฺเค ภวา ปฺจวคฺคิยา. เอวํ ฉพฺพคฺคิยา, อุทริยํ, อตฺตโน อิทนฺติ อตฺตนิยํ, นการาคโม.
จสทฺทคฺคหเณน กิย ยณฺยปฺปจฺจยา จ. ชาติยา นิยุตฺโต ชาติกิโย. เอวํ อนฺธกิโย, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโย. สสฺส อยนฺติ สกิโย. เอวํ ปรกิโย.
ยปฺปจฺจโย สาธุหิตภวชาตาทิอตฺเถสุ. ยถา – กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. สภายํ สาธุ สพฺภํ, ‘‘ยวตํ ตลนา’’ทินา อุการาทิ. เอวํ เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆฏํ. ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, คาเม ภโว คมฺโม ¶ , คเว ภวํ คพฺยํ, ‘‘โอสเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ยปฺปจฺจเย ปเรปิ อวาเทโส. กวิมฺหิ ภวํ กพฺยํ, ทิวิ ภวา ทิพฺยา, ถนโต ชาตํ ถฺํ, ธนาย สํวตฺตตีติ ธฺํ.
ณฺยปฺปจฺจโย ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ทการาคโม, สมณานํ หิตา สามฺา ชนา, พฺราหฺมณานํ หิตา พฺราหฺมฺา, อรูเป ภวา อารุปฺปา อิจฺจาทิ.
‘‘ราชปุตฺตานํ สมูโห’’ติ วิคฺคเห –
ฉฏฺิยนฺตโต ‘‘เตสํ สมูโห’’ติ อตฺเถ กณณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ราชปุตฺตโก, ราชปุตฺตกํ วา, ราชปุตฺโต. เอวํ มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มาถุรโก, มาถุโร, โปริสโก, โปริโส, วุทฺธานํ สมูโห วุทฺธโก, วุทฺโธ. เอวํ มายูรโก, มายูโร, กาโปโต, โกกิโล, มาหึสโก, มาหึโส, โอฏฺโก, โอรพฺภโก, อฏฺนฺนํ สมูโห อฏฺโก, ราชานํ สมูโห ราชโก, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข, สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข, ทฺวินฺนํ สมูโห ทฺวยํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการสฺส อยาเทโส. เอวํ ติณฺณํ สมูโห ตยํ อิจฺจาทิ.
‘‘สมูหตฺเถ’’ติ วตฺตเต.
คามชนพนฺธุสหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถ. คามานํ สมูโห คามตา. เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นาครตา. ‘‘ตา’’ติ โยควิภาเคน สกตฺเถปิ เทโวเยว เทวตา, ตาปจฺจยนฺตสฺส นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา.
‘‘ตทสฺส าน’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต อิยปฺปจฺจโย โหติ. มทนสฺส านํ มทนิโย, มทนิยา, มทนิยํ, พนฺธนสฺส านํ พนฺธนิยํ. เอวํ มุจฺฉนิยํ. รชนิยํ, คมนิยํ, ทสฺสนิยํ, อุปาทานิยํ, ปสาทนิยํ. จสทฺเทน หิตาทิอตฺเถปิ อุปาทานานํ หิตา อุปาทานิยา อิจฺจาทิ.
อุปมตฺเถ อุปมาวาจิลิงฺคโต อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหติ. ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ. เอวํ ติมิรายิตตฺตํ.
‘‘ตทสฺส าน’’นฺติ วตฺตเต.
‘‘ตนฺนิสฺสิต’’นฺติ อตฺเถ, ‘‘ตทสฺสาน’’นฺติ อตฺเถ จ ลปฺปจฺจโย โหติ. ทุฏฺุ นิสฺสิตํ, ทุฏฺุ านํ วา ทุฏฺุลฺลํ, ทุฏฺุลฺลา วาจา, ลสฺส ทฺวิภาโว. เอวํ เวทลฺลํ.
‘‘อภิชฺฌา ¶ อสฺส ปกติ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา’’ติ วา วิคฺคเห –
ปมาวิภตฺยนฺตโต อาลุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺส พหุล’’มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌาลู, อภิชฺฌาลโว. เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ. ‘‘สพฺพโต โก’’ติ เอตฺถ ปุน สพฺพโตคฺคหเณน กการาคโม, อภิชฺฌาลุโก, อภิชฺฌาลุกา, อภิชฺฌาลุกํ. เอวํ สีตาลุโก, ทยาลุโก, ตถา หีโนว หีนโก. เอวํ โปตโก, กุมารโก, มาณวโก, มุทุโก, อุชุโก, อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตกํ, สีลมตฺตกํ อิจฺจาทิ.
‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ อิมินา ปฏิภาคกุจฺฉิตสฺานุกมฺปาทิอตฺเถสุ กปฺปจฺจโย. ปฏิภาคตฺเถ หตฺถิโน อิว หตฺถิกา. เอวํ อสฺสกา. กุจฺฉิตตฺเถ กุจฺฉิโต สมโณ สมณโก. เอวํ พฺราหฺมณโก, มุณฺฑโก, ปณฺฑิตโก, เวยฺยากรณโก. สฺายํ กตโก, ภฏโก. อนุกมฺปายํ ปุตฺตโก.
ตถา กึยเตตโต ปริมาณตฺเถ ตฺตกวนฺตุปฺปจฺจยา. กึ ปริมาณมสฺสาติ กิตฺตกํ. เอวํ ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, เอตฺตกํ. วนฺตุมฺหิ อาตฺตฺจ, ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวา, ยาวนฺโต ¶ , คุณวนฺตุสมํ. เอวํ ตาวา, ตาวนฺโต. เอตาวา, เอตาวนฺโต อิจฺจาทิ.
‘‘สุวณฺเณน ปกต’’นฺติ วิคฺคเห –
ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปฺปจฺจโย โหติ, ปกรียตีติ ปกติ, เตน ปกติ ตปฺปกติ, ตปฺปกติยา วจนํ กถนํ ตปฺปกติวจนํ. สุวณฺณมโย รโถ, โสวณฺณมโย วา, สุวณฺณมยา ภาชนวิกติ, สุวณฺณมยํ ภาชนํ. เอวํ รูปิยมยํ, รชตมยํ, ชตุมยํ, ทารุมยํ, มตฺติกามยํ, อิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ อิทฺธิมยํ.
มนโต นิปฺผนฺนา มโนมยา, อยสาปกตํ อโยมยํ. เอตฺถ จ ‘‘มโนคณาทีน’’นฺติ วตฺตมาเน –
เอเตสํ มโนคณาทีนํ อนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเตติ โอกาโร.
คเวน ปกตํ กรีสํ, โคโต นิพฺพตฺตนฺติ วา โคมยํ. ‘‘มโย’’ติโยควิภาเคน สกตฺเถปิ ทานเมว ทานมยํ, สีลมยํ อิจฺจาทิ.
สํสฏฺาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ.
ภาวตทฺธิต
‘‘อลสสฺส ¶ ภาโว’’ติ วิคฺคเห –
ฉฏฺิยนฺตโต ณฺยตฺตตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, ตุสทฺทคฺคหเณน ตฺตนเณยฺยาทิปฺปจฺจยา จ. ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา อิติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ, วุตฺตฺจ – ‘‘ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทนิเวโส ตทภิธาเนณฺยตฺตตาทโย’’ติ. ณฺยตฺตตฺตนนฺตานํ นิจฺจํ นปุํสกตฺตํ, ตาปจฺจยนฺตสฺส สภาวโต นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา. ณฺยปฺปจฺจโยยํ คุณวจเน พฺราหฺมณาทีหิ, ตตฺถ ‘‘อวณฺโณ เย โลปฺจา’’ติ อวณฺณโลโป, อาทิวุทฺธิ.
อาลสฺยํ. เอวํ อาโรคฺยํ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, อณณสฺส ภาโว อาณณฺยํ, วิธวาย ภาโว เวธพฺยํ, ทุพฺพลสฺส ภาโว ทุพฺพลฺยํ, จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํ.
วิยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. เอวํ อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, มุณฺฑิยํ, มูฬฺหิยํ. เอตฺถ ‘‘เวยฺยตฺติย’’นฺติอาทีสุ ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ยมฺหิ อิการาคโม.
‘‘ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิตฺย’’นฺติอาทีสุ ‘‘ยวตํ ตลนทการานํ พฺยฺชนานิ จลชการตฺต’’นฺติ ตฺยการสํโยคาทีนํ จลชการาเทสา ¶ , ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ, พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสฺสจฺจํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการสฺส อกาโร, เอวํ โปโรหิจฺจํ, อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ, มุฏฺสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, อิวณฺณโลโป. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. เอวํ เวปุลฺลํ, สมานานํ ภาโว สามฺํ, คิลานสฺส ภาโว เคลฺํ, ‘‘กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรา’’ทิสุตฺเตน สํโยเค ปเร รสฺสตฺตํ.
สุหทสฺส ภาโวโสหชฺชํ. เอวํ เวสารชฺชํ, กุสีทสฺสภาโวโกสชฺชํ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อีการสฺส อกาโร. ตถา ‘‘ปุริสสฺส ภาโว โปริส’’นฺติอาทีสุ ‘‘ยวตํ ตลนา’’ทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวตํ สการกจฏปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสา. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ. เอวํ โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, เอตฺถ สการาคโม. ตถา นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, วาณิชสฺส ภาโว วาณิชฺชํ, ราชิโน ภาโว รชฺชํ, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตํ. สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ. เอวํ โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ.
ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, สมณสฺส ภาโว สามฺํ. เอวํ พฺราหฺมฺํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปฺุํ. ‘‘ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุปิ การคฺคหเณเนว ยวตํ ถธณการานํ ฉฌการาเทสา.
ตฺตตาปจฺจเยสุ ¶ – ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, ปํสุกูลิกตา. เอวํ เตจีวริกตฺตํ, เตจีวริกตา, โอทริกตฺตํ, โอทริกตา, มนุสฺสตฺตํ, มนุสฺสตา ชาติ, นีลตฺตํ, นีลตา คุโณ, ยาจกตฺตํ, ยาจกตา กฺริยา, ทณฺฑิตฺตํ, ทณฺฑิตา ทพฺพํ, สจฺจวาทิตา, ปารมิตา, กตฺุตา, สพฺพฺุตา, ‘‘กฺวจา’’ทินา ตาปจฺจเย รสฺสตฺตํ, อปฺปิจฺฉตา, อสํสคฺคตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, ลหุตา อิจฺจาทิ.
ตฺตนปจฺจเย – ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ.
เณยฺเย – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํ. เอวํ อาธิปเภยฺยํ, กวิสฺส ภาโวกาเวยฺยํ, เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, มหาวุตฺตินา นการสฺส โลโป.
‘‘ณฺยตฺตตา’’ติ โยควิภาเคน กมฺมนิ, สกตฺเถ จ ณฺยาทโย, วีรานํ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ปาริภฏฺยสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา. เอวํ โสวจสฺสตา, ภิสคฺคสฺส กมฺมํ เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ, สสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเยฺยํ.
สกตฺเถ ปน – ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณาเยว การฺุํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว ¶ อากาสานฺจํ, กายปาคฺุเมว กายปาคฺุตา อิจฺจาทิ.
‘‘วิสมสฺส ภาโว’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ตฺตตา, ภาเว’’ติ จ วตฺตเต.
วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ ณปฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ‘‘ตสฺส ภาโว’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อากติคโณยํ. เวสมํ, วิสมตฺตํ, วิสมตา. สุจิสฺส ภาโว โสจํ, สุจิตฺตํ, สุจิตา, ครุโน ภาโว คารโว, อาทิวุทฺธิ, ‘‘โอ สเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺทคฺคหเณน อุการสฺส จ อวาเทโส. ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ปฏุตฺตํ, ปฏุตา.
อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ อิจฺจตฺร ‘‘อาตฺตฺจา’’ติ ณมฺหิ อิการุการานํ อาตฺตํ, ทฺวิภาโว, สํโยเค อาทิรสฺสตฺตฺจ. อุชุตา, มุทุตา. เอวํ อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อาสภํ, กุมารสฺส ภาโวโกมารํ, ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, มหาวุตฺตินา นการาคโม, ปรมานํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี ทานาทิกฺริยา, ‘‘ณวณิกา’’ทิสุตฺเตน อีปจฺจโย, สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.
รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ภาวตฺเถ. รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, รมณียตฺตํ, รมณียตา ¶ . เอวํ มานฺุกํ, มนฺุตฺตํ, มนฺุตา, ปิยรูปกํ, ปิยรูปตฺตํ, ปิยรูปตา, กลฺยาณกํ, กลฺยาณตฺตํ, กลฺยาณตา, โจรกํ, โจริกา วา, โจรตฺตํ, โจรตา, อฑฺฒกํ, อฑฺฒตฺตํ, อฑฺฒตา อิจฺจาทิ.
ภาวตทฺธิตํ.
วิเสสตทฺธิต
‘‘สพฺเพ อิเม ปาปา อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโป’’ติ วิคฺคเห –
วิเสสตฺเถ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ปาปตโร, ปาปตรา, ปาปตรํ. ตโตปิ อธิโก ปาปตโม, ปาปตมา, ปาปตมํ. ปาปิสิโก, ปาปิสิกา, ปาปิสิกํ. ปาปิโย, ปาปิยา, ปาปิยํ. ปาปิฏฺโ, ปาปิฏฺา, ปาปิฏฺํ. อติสเยน ปาปิฏฺโ, ปาปิฏฺตโร. เอวํ ปฏุตโร, ปฏุตโม, ปฏิสิโก, ปฏิโย, ปฏิฏฺโ. สพฺเพสํ อติสเยน วโร วรตโร, วรตโม, วริสิโก, วริโย, วริฏฺโ. เอวํ ปณีตตโร, ปณีตตโม.
‘‘สพฺเพ อิเม วุฑฺฒา อยมิเมสํ วิเสเสน วุฑฺโฒ’’ติ อตฺเถ อิยอิฏฺปฺปจฺจยา โหนฺติ.
๓๙๑. วุฑฺฒสฺส ¶ โช อิยิฏฺเสุ.
สพฺพสฺเสว วุฑฺฒสทฺทสฺส โช โหติ อิย อิฏฺอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ. เชยฺโย, เชฏฺโ, เอตฺถ จ ‘‘สรโลปาทิ’’สุตฺเต ตุคฺคหเณน โลปมกตฺวา ‘‘สรา สเร โลป’’นฺติ ปุพฺพสเร ลุตฺเต ‘‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’’ติ เอกาโร.
‘‘อิยิฏฺเสู’’ติ อธิกาโร, ‘‘โช’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพสฺเสว ปสตฺถสทฺทสฺส สาเทโส โหติ, โช จ อิยิฏฺเสุ. อยฺจ ปสตฺโถ อยฺจ ปสตฺโถ สพฺเพ อิเม ปสตฺถา อยมิเมสํ วิเสเสน ปสตฺโถติ เสยฺโย, เสฏฺโ, เชยฺโย, เชฏฺโ.
สพฺพสฺเสว อนฺติกสทฺทสฺส เนทาเทโส โหติ อิยิฏฺเสุ. วิเสเสน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโ.
สพฺพสฺเสว พาฬฺหสทฺทสฺส สาธาเทโส โหติ อิยิฏฺเสุ. วิเสเสน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโ.
สพฺพสฺส อปฺปสทฺทสฺส กณ โหติ อิยิฏฺเสุ. วิเสเสน อปฺโปติ กณิโย, กณิฏฺโ.
‘‘วิเสเสน ยุวา’’ติ อตฺเถ ‘‘กณ’’อิติ วตฺตเต.
๓๙๖. ยุวานฺจ ¶ .
สพฺพสฺส ยุวสทฺทสฺส กณ โหติ อิยิฏฺเสุ. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ณการสฺส นกาโร. กนิโย, กนิฏฺโ.
วนฺตุมนฺตุวี อิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ โลโป โหติ อิยิฏฺเสุ. สพฺเพ อิเม คุณวนฺโต อยมิเมสํ วิเสเสน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโ, วิเสเสน สติมาติ สติโย, สติฏฺโ, วิเสเสน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโ อิจฺจาทิ.
วิเสสตทฺธิตํ.
อสฺสตฺถิตทฺธิต
‘‘เมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
ปมาวิภตฺยนฺตา ‘‘ตทสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชติ’’ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วีปจฺจโย โหติ. เมธามายา สทฺเทหิ จายํ. เมธาวี, เมธาวิโน. อิตฺถิยํ อีการนฺตตฺตา ‘‘ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี’’ติ อินี, เมธาวินี, เมธาวินิโย. นปุํสเก เมธาวิ กุลํ. เอวํ มายาวี, มายาวินี, มายาวิ จิตฺตํ.
จคฺคหเณน โส อิ ลว อาลาทิปฺปจฺจยา จ. ยถา – สุเมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สุเมธโส, รสฺสตฺตํ. เอวํ โลมโส. ปิจฺฉํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ ¶ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล. เอวํ เผนิโล, ตุณฺฑิโล, ชฏิโล. เกสา อสฺส อตฺถีติ เกสโว, วาจาโล อิจฺจาทิ.
‘‘ตโป อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ อธิกาโร.
ตปอิจฺเจวมาทิโต สีปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สสฺส ทฺวิภาโว. ตปสฺสี, ตปสฺสิโน, ตปสฺสินี, ตปสฺสิ. เอวํ เตชสฺสี, ยสสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี.
‘‘ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
อาทิสทฺโทยํ ปการตฺโถ, ทณฺฑอิจฺเจวมาทิโต อวณฺณนฺตา อิก อี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑิโน, ทณฺฑินี. เอวํ มาลิโก, มาลี, มาลินี, ฉตฺติโก, ฉตฺตี, รูปิโก, รูปี, เกสิโก, เกสี, สงฺฆี, าณี, หตฺถี อิจฺจาทิ.
มธุอาทิโต รปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ อตฺเถ. มธุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ มธุโร คุโฬ, มธุรา สกฺขรา, มธุรํ ขีรํ, กฺุชา หนู เอตสฺส สนฺตีติ กฺุชโร, สพฺพสฺมึ ¶ วตฺตพฺเพ มุขมสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร. เอวํ รุจิโร, นคโร.
‘‘คุโณ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺส อตฺถี’’ติ อตฺเถ. วิภตฺติโลเป, นามพฺยปเทเส จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. คุณวนฺตุ สิ, ‘‘สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อา สิมฺหี’’ติ อาตฺตํ, คุณวา ปุริโส, เสสํ เยฺยํ. เอวํ คณวา, กุลวา อิจฺจาทโย. อิตฺถิยํ ‘‘ณว ณิก เณยฺยณนฺตูหี’’ติ อีปจฺจโย, ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ ตกาโร, คุณวตี, คุณวนฺตี อิจฺจาทิ. นปุํสเก ‘‘อํ นปุํสเก’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส อมาเทโส, คุณวํ อิจฺจาทิ.
‘‘สติ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตี’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ วตฺตเต.
สติอิจฺเจวมาทีหิ อวณฺณนฺตรหิเตหิ ปมาวิภตฺยนฺเตหิ ลิงฺเคหิ มนฺตุปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถี’’ติ อตฺเถ. เสสํ คุณวนฺตุสมํ. สติมา, สติมตี, สติมนฺตี, สติมํ. เอวํ ธิติมา, คติมา อิจฺจาทโย.
ตถา ‘‘อายุ อสฺส อตฺถีติ อายุ มนฺตุ’’อิจฺจตฺร –
๔๐๔. อายุสฺสุการาสมนฺตุมฺหิ ¶ .
อายุสฺส อุกาโร อส โหติ มนฺตุมฺหีติ อสาเทโส. อายสฺมา, เสสํ สมํ. คาโว อสฺส สนฺตีติ โคมา, โคมนฺโต, โคมตี, โคมนฺตี, โคมํ กุลํ อิจฺจาทิ.
‘‘สทฺธา อสฺส อตฺถี’’ติ วิคฺคเห –
สทฺธา ปฺาอิจฺเจวมาทิโต ณปฺปจฺจโย โหติ ‘‘ตทสฺสตฺถิ’’อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สทฺโธ ปุริโส, สทฺธา กฺา, สทฺธํ กุลํ. เอวํ ปฺโ, อมจฺฉโร, ตถา พุทฺธํ, พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ อิจฺจาทิ.
อสฺสตฺถิตทฺธิตํ.
สงฺขฺยาตทฺธิต
‘‘ปฺจนฺนํ ปูรโณ’’ติ วิคฺคเห –
ปูรยติ สงฺขฺยา อเนนาติ ปูรโณ, สงฺขฺยาย ปูรโณ สงฺขฺยาปูรโณ, ตสฺมึ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต มปฺปจฺจโย โหติ. ปฺจโม, ปฺจนฺนํ ปูรณี ปฺจมี, ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปจฺจโย. ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาปจฺจโย, ปฺจมา วีริยปารมี, ปฺจมํ ฌานํ. เอวํ สตฺตโม, สตฺตมี, สตฺตมา, สตฺตมํ, อฏฺโม, อฏฺมี, อฏฺมา, อฏฺมํ, นวโม ¶ , นวมี, นวมา, นวมํ, ทสโม, ทสมี, ทสมา, ทสมํ อิจฺจาทิ.
‘‘สงฺขฺยาปูรเณ’’ติ อธิกาโร.
จตุฉอิจฺเจเตหิ ถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ. จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, ทฺวิตฺตํ, จตุตฺถี, จตุตฺถา, จตุตฺถํ, ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโ, ฉฏฺี, ฉฏฺา, ฉฏฺํ, ฉฏฺโ เอว ฉฏฺโม.
ฉาหํ, ฉฬายตนํ อิจฺจตฺร –
ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน. ฉาหมสฺส ชีวิตํ สาหํ, ฉาหํ วา, สฬายตนํ.
‘‘ทฺวินฺนํ ปูรโณ’’ติ วิคฺคเห –
ทฺวิติอิจฺเจเตหิ ติยปฺปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ. วิปริณาเมน ‘‘ทฺวิ ติณฺณ’’นฺติ วตฺตมาเน –
ทฺวิติอิจฺเจเตสํ ทุตอิจฺจาเทสา โหนฺติ ติยปฺปจฺจเย ปเร. ทุติโย ปุริโส, ทุติยา, ทุติยํ. เอวํ ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย, ตติยา, ตติยํ. อปิคฺคหเณน อฺตฺถาปิ ทฺวิสทฺทสฺส ทุอาเทโส โหติ, จสทฺเทน ทิ จ. ทฺเว รตฺติโย ทุรตฺตํ, ทุวิธํ, ทุวงฺคํ, ทิรตฺตํ, ทิคุณํ, ทิคุ.
๔๑๑. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒฑฺฒติยา.
เตสํ จตุตฺถทุติยตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒูปปเทน สห อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒอฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ จ –
อฑฺฒูปปทปาทาน-สามตฺถา อฑฺฒปุพฺพกา;
เตสํสทฺเทน คยฺหนฺเต, จตุตฺถทุติยาทโย.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, ทิยฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
‘‘เอกฺจ ทส จา’’ติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาเส, ‘‘เอเกน อธิกา ทสา’’ติ อตฺเถ ตปฺปุริสสมาเส วา กเต ‘‘สงฺขฺยาเน’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทฺเวกฏฺานมากาโร วา’’ติ อาตฺตํ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
เตน เจตฺถ –
ทฺเวกฏฺานํ ทเส นิจฺจํ, ทฺวิสฺสา’นวุติยา นวา;
อิตเรส’มสนฺตฺจ, อาตฺตํ ทีเปติ วาสุติ.
‘‘เอกาทิโต ทสร สงฺขฺยาเน’’ติ รตฺตํ.
ราเทโส วณฺณมตฺตตฺตา, วณฺณมตฺตปฺปสงฺคิปิ;
สิยา ทสสฺส ทสฺเสว, นิมิตฺตาสนฺนภาวโต.
ตโต พหุวจนํ โย, ‘‘ปฺจาทีนมกาโร’’ติ สวิภตฺติสฺส อนฺตสฺส อตฺตํ. เอการส, เอกาทส, ลิงฺคตฺตเยปิ สมานํ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๔๑๒. เอกาทิโต ¶ ทสสฺสี.
เอกาทิโต ปรสฺส ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ วา ปูรณตฺเถ.
ทสสฺส ปจฺจยาโยคา, ลทฺธมนฺเตติ อตฺถโต;
ตทนฺตสฺส สภาเวน, อิตฺถิยํเยว สมฺภโว.
เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี, อฺตฺร เอกาทสโม, เอกาทสมํ.
ทฺเว จ ทส จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ทสาติ ‘‘ทฺวิ ทส’’อิจฺจตฺร ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
‘‘วีสติ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตู’’ติ พาเทโส, ทสฺส ราเทโส. พารส, อฺตฺร อาตฺตํ, ทฺวาทส. ทฺวาทสนฺนํ ปูรโณ พารสโม, ทฺวาทสโม, ทฺวาทสี.
ตโย จ ทส จ, ตีหิ วา อธิกา ทสาติ เตรส, ‘‘เตสุ วุทฺธิ โลปา’’ทินา ติสฺส เตอาทโส อานวุติยา, เตรสโม, เตรสี.
จตฺตาโร จ ทส จ, จตูหิ วา อธิกา ทสาติ จตุทฺทส อิจฺจตฺร ‘‘คณเน ทสสฺสา’’ติ จ วตฺตมาเน ‘‘จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิ จสฺส จุโจปิ นวา’’ติ ตุโลโป, จุโจ จ. จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส. จุทฺทสโม, จตุทฺทสโม, จกุทฺทสี, จาตุทฺทสี วา.
ปฺจ จ ทส จ, ปฺจหิ วา อธิกา ทสาติ ปฺจทส, ‘‘เตสุ วุทฺธิ โลปา’’ทินา ปฺจสทฺทสฺส ทส วีเสสุ ปนฺนปณฺณอาเทสาปิ, ‘‘อฏฺาทิโต จา’’ติ รตฺตํ. ปนฺนรส, ปฺจทส. ปนฺนรสโม, ปฺจทสโม, ปนฺนรสี, ปฺจทสี.
‘‘ฉ ¶ จ ทส จ, ฉหิ วา อธิกา ทสา’’ติ สมาเส กเต ‘‘ฉสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ทเส โส นิจฺจฺจา’’ติ โส, ‘‘สงฺขฺยานํ, วา’’ติ จ วตฺตเต, ‘‘ล ทราน’’นฺติ ลตฺตํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
โฬ นิจฺจํ โสฬเส ทสฺส, จตฺตาลีเส จ เตรเส;
อฺตฺร น จ โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ลฬานมวิเสโส กฺวจิ, โสฬส. เตฬส, จตฺตาลีสํ, จตฺตารีสํ. โสฬสโม, โสฬสี.
‘‘วา, ทสร สงฺขฺยาเน’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อฏฺาทิโต จา’’ติ รตฺตํ. อฏฺารส, อฏฺาทส, อาตฺตํ. อฏฺารสนฺนํ ปูรโณ อฏฺารสโม, อฏฺาทสโม. เอวํ สตฺตรส, สตฺตทส. สตฺตรสโม, สตฺตทสโม.
อฏฺาทิโตติ กิมตฺถํ? จตุทฺทส.
เอเกน อูนา วีสตีติ ตปฺปุริโส, เอกูนวีสติ. เอกูนวีสตาทโย อานวุติยา เอกวจนนฺตา, อิตฺถิลิงฺคา จ ทฏฺพฺพา, เต จ สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนฺเต, ยทา สงฺขฺยาเน วตฺตนฺเต, ตทา ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺติ, โภติ ภิกฺขูนเมกูนวีสติ ติฏฺตุ, ภิกฺขูนเมกูนวีสตึ ปสฺส, ภิกฺขูนเมกูนวีสติยา กตํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺเยยฺเย ปน เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺนฺติ, โภนฺโต เอกูนวีสติ ภิกฺขโว ติฏฺถ, เอกูนวีสตึ ภิกฺขู ปสฺส, เอกูนวีสติยา ภิกฺขูหิ กตํ อิจฺจาทิ. เอวํ วีสตาทีสุปิ โยเชตพฺพํ, เอกูนวีสติยา ปูรโณ เอกูนวีสติโม.
ทส จ ทส จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา ‘‘ทสทสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สรูปานเมกเสสฺวสกิ’’นฺติ เอกเสเส กเต ¶ ทสสทฺทโต ปมาพหุวจนํ โย. ‘‘ทส โย’’อิตีธ –
๔๑๓. คณเน ทสสฺส ทฺวิติ จตุ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺนวกานํ วีติ จตฺตาร ปฺา ฉ สตฺตาส นวา โยสุ โยนฺจี สมาสํ ิริ ตีตุติ.
คณเน ทสสฺส สมฺพนฺธีนํ ทฺวิก ติก จตุกฺก ปฺจก ฉกฺกสตฺตก อฏฺก นวกานํ กเตกเสสานํ ยถากฺกมํ วีติ จตฺตาร ปฺา ฉ สตฺต อส นว อิจฺจาเทสา โหนฺติ โยสุ ปเรสุ, โยนฺจ อีสํ อาสํ ิ ริติ อีติ อุติอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ ทฺวิทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส วีอาเทโส โหติ, โยวจนสฺส อีสฺจ, สรโลปาทิ.
‘‘สงฺขฺยานํ, วา, อนฺเต’’ติ จ วตฺตเต.
ตาสํ สงฺขฺยานมนฺเต ติการาคโม โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
วิภาสา วีส ตึสาน-มนฺเต โหติ ติอาคโม;
อฺตฺถ น จ โหเตว, ววตฺถิตวิภาสโต.
‘‘พฺยฺชเน จา’’ติ นิคฺคหีตโลโป, ปุน ตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. ภิกฺขูนํ วีสติ, วีสํ วา, วีสติ ภิกฺขู, วีสํ วา อิจฺจาทิ. วีสติโม. ตถา เอกวีสติ กุสลจิตฺตานิ, เอกวีสํ วา. เอกวีสติโม. พาวีสติ, พาวีสํ วา. พาวีสติโม. ทฺวาวีสติ, ทฺวาวีสํ วา. ทฺวาวีสติโม. เตวีสติ, เตวีสํ วา. เตวีสติโม. จตุวีสติ, จตุวีสํ วา. จตุวีสติโม. ปณฺณวีสติ, ปณฺณวีสํ วา. ปณฺณวีสติโม. ปฺจวีสติ, ปฺจวีสํ วา. ปฺจวีสติโม. ฉพฺพีสติ ¶ , ฉพฺพีสํ วา. ฉพฺพีสติโม. สตฺตวีสติ, สตฺตวีสํ วา. สตฺตวีสติโม. อฏฺวีสติ, อฏฺวีสํ วา. อฏฺวีสติโม. เอกูนตึสติ, เอกูนตึสํวา. เอกูนตึสติโม.
ทส จ ทส จ ทส จาติ ‘‘ทส ทส ทสา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสเส กเต ‘‘คณเน ทสสฺสา’’ติอาทินา ติอีสมาเทสา, ‘‘กฺวจา’’ทินา รสฺสตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, เสสํ วีสติสมํ. ตึสติ, ตึสํ, ตึส วสฺสานิ, นิคฺคหีตโลโป, ตึสํ, ตึสาย อิจฺจาทิ. เอกตึสติ, เอกตึสํ วา, พาตฺตึสํ, ทฺวตฺตึสํ, เตตฺตึสํ อิจฺจาทิ.
จตุทสตฺถวาจกสฺส กเตกเสสสฺส ทสสฺส จตฺตาร, โยวจนสฺส อีสํ, จตฺตาลีสํ, ‘‘ล ทราน’’นฺติ รสฺส ลตฺตํ, ตาลีสํ วา. จตฺตาลีสติโม. เอกจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ อิจฺจาทิ.
ปฺจทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ปฺา, โยวจนสฺส อาสฺจ. ปฺาสํ, ‘‘เตสุ วุทฺธิ โลปา’’ทินา ปณฺณาเทโส, ปณฺณาสํ วา. เอกปฺาสํ, ทฺเวปฺาสํ, ทฺวิปฺาสํ.
ฉทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส ฉ, โยวจนสฺส ิอาเทโส, ‘‘ส ฉสฺส วา’’ติ สการาเทโส, สฏฺิ, ทฺวาสฏฺิ, ทฺเวสฏฺิ, ทฺวิสฏฺิ, เตสฏฺิ, ติสฏฺิ.
สตฺตทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สตฺต, โยวจนสฺส ริ, ติ จ. สตฺตริ, สตฺตติ, ทฺวาสตฺตริ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺวิสตฺตริ, ทิสตฺตติ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ อิจฺจาทิ.
อฏฺทสตฺถวาจกสฺส ทสสฺส อส, โยวจนสฺส อีติอาเทโส จ. อสีติ, เอกาสีติ, ทฺเวอสีติ, เตอสีติ, จตุราสีติ, ‘‘กฺวจา’’ทินา ทีโฆ.
นวทสตฺถวาจกสฺส ¶ ทสสฺส นว, โยวจนสฺส อุติ จ, นวุติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติ, ทฺวินวุติ, เตนวุติ, ตินวุติ, จตุนวุติ, ฉนฺนวุติยา, ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ.
‘‘คณเน, ทสสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
๔๑๕. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสฺจ โยมฺหิ.
คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกตฺถวาจกสฺส ทสสทฺทสฺส สตํ โหติ, สตทสกตฺถวาจกสฺส ทสสฺส สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ. อิมินา นิปาตเนน โยโลโป, ตทฺธิตตฺตา ปุน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, นิคฺคหีตสฺส โลโป, ‘‘สิ’’นฺติ อมาเทโส, โยชนานํ สตํ, สหสฺสํ. สตํ นปุํสกเมกวจนนฺตฺจ, ตถา สหสฺสํ, วคฺคเภเท สพฺพตฺถ พหุวจนมฺปิ ภวติ. ทฺเว วีสติโย. เอวํ ตึสาทีสุปิ, ทฺเว สตานิ, พหูนิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, พหูนิ สหสฺสานิ.
สตสฺส ทฺวิกนฺติ อตฺเถ ฉฏฺีตปฺปุริสํ กตฺวา ‘‘สตํ ทฺวิก’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทฺวิกาทีนํ ตทุตฺตรปทานฺจ นิปจฺจนฺเต’’ติ วุตฺติยํ วจนโต อิมินา นิปาตเนน อุตฺตรปทสฺส ปุพฺพนิปาโต, กการโลโป จ โหติ. ทฺวิสตํ. เอวํ สตสฺส ติกํ ติสตํ, ตถา จตุสตํ, ปฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺสตํ, นวสตํ, ทสสตํ สหสฺสํ โหติ. อถ วา ทฺเว สตานิ ทฺวิสตนฺติ ทิคุสมาโส. เอวํ ติสตํ, จตุสตํ อิจฺจาทิ.
ยาว ตาสํ สงฺขฺยานมุตฺตริ, ตาว ทสคุณิตฺจ กาตพฺพํ, เอตฺถ ทกาโร สนฺธิโช. ยถา – ทสสฺส คณนสฺส ทสคุณิตํ ¶ สตํ โหติ, สตสฺส ทสคุณิตํ สหสฺสํ, สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสหสฺสํ, อิทํ นหุตนฺติปิ วุจฺจติ, ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ สตสหสฺสํ, ตํ ลกฺขนฺติปิ วุจฺจติ, สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ ทสสตสหสฺสํ.
‘‘ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺตี’’ติ วตฺตเต.
ยาสํ ปน สงฺขฺยานํ อนิทฺทิฏฺนามเธยฺยานํ ยานิ รูปานิ, ตานิ สเกหิ นาเมหิ นิปจฺจนฺเต. สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, อิตฺถิลิงฺคา, เอกวจนนฺตา จ, วคฺคเภเท พหุวจนฺจ ภวติ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปฺปโกฏิ. เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภินี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคนฺธิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ.
อิจฺเจวํ านโต านํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;
โกฏิปฺปภุตินํ วีส-สงฺขฺยานฺจ ยถากฺกมํ.
‘‘ทฺเว ปริมาณานิ เอตสฺสา’’ติ วิคฺคเห –
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต คณนโต กปฺปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ. ทฺวิโก ราสิ ทฺวิกํ. เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปฺจกํ, ฉกฺกํ, สตฺตกํ, อฏฺกํ, นวกํ, ทสกํ, ปณฺณาสกํ, สตกํ, สหสฺสกํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาตทฺธิตํ.
อพฺยยตทฺธิต
‘‘เอกสฺมึ ¶ วาเร ภฺุชติ, ทฺวิวาเร ภฺุชตี’’ติ วิคฺคเห –
๔๑๙. เอกาทิโต สกิสฺส กฺขตฺตุํ.
เอกทฺวิติอิจฺเจวมาทิโต คณนโต สกิสฺส าเน วารตฺเถ กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ. เอกกฺขตฺตุํ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ภฺุชติ, ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา สิโลโป. เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปฺจกฺขตฺตุํ, ฉกฺขตฺตุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ, อฏฺกฺขตฺตุํ, นวกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ, พหุกฺขตฺตุํ, กติกฺขตฺตุํ.
‘‘เอเกน วิภาเคนา’’ติ วิคฺคเห –
มณฺฑูกคติยา สงฺขฺยาคฺคหณมนุวตฺตเต.
วิภาคตฺเถ เอกาทิสงฺขฺยาโต ธาปจฺจโย โหติ. จสทฺเทน เอกทฺวิโต ชฺฌ จ, สุตฺตาทิโต โส จ. เอกธา. ทฺวีหิ วิภาเคหิ ทฺวิธา, ทุธา วา, ทฺเวธา. ตีหิ วิภาเคหิ ติธา, เตธา วา, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการสฺเสกาโร. เอวํ จตุธา, ปฺจธา, ฉธา, สตฺตธา, อฏฺธา, นวธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, กติธา, พหุธา.
ชฺฌปฺปจฺจเย เอกธา กโรตีติ เอกชฺฌํ. เอวํ ทฺเวชฺฌํ.
โสปจฺจเย สุตฺเตน วิภาเคน สุตฺตโส. เอวํ พฺยฺชนโส, ปทโส, อตฺถโส, พหุโส, สพฺพากาเรน สพฺพโส ¶ , อุปายโส, เหตุโส, านโส, โยนิโส.
๔๒๑. สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา.
สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหติ, ตุสทฺเทน ถตฺตาปจฺจโย จ. สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺสาภิธาเนติ อตฺโถ, โส ปกาโร ตถา, ตํ ปการํ ตถา, เตน ปกาเรน ตถา, เยน ปกาเรน ยถา. เอวํ สพฺพถา, อฺถา, อิตรถา, อุภยถา, ถตฺตาปจฺจเย เตน ปกาเรน ตถตฺตา. เอวํ ยถตฺตา, อฺถตฺตา.
โก ปกาโรติ อตฺเถ –
กึอิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ. ‘‘กิสฺส ก เว จา’’ติ เอตฺถ จสทฺเทน กิสฺส กาเทโส. กถํ, กํ ปการํ กถํ, เกน ปกาเรน กถํ, อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อิมํ ปการํ อิตฺถํ. อเนน ปกาเรน อิตฺถํ, ‘‘อิมสฺสิ ถํ ทานิห โต เธสุ จา’’ติ อิมสทฺทสฺส อิกาโร, ทฺวิตฺตํ. เอตฺถ หิ กฺขตฺตุํ อาทิถํปริโยสานปฺปจฺจยนฺตานํ อพฺยยตทฺธิตตฺตา นามพฺยปเทสํ กตฺวา วิภตฺติมฺหิ กเต ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา วิภตฺติโลโป, ‘‘กฺวจิ โต ปฺจมฺยตฺเถ’’ติอาทินา วุตฺตโตอาทิปฺปจฺจยนฺตา จ อิเธว อพฺยยตทฺธิเต สงฺคยฺหนฺติ.
๔๒๓. ยทนุปปนฺนา ¶ นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย สทฺทา ลกฺขเณน อนุปปนฺนา อนิทฺทิฏฺลกฺขณา อกฺขราทิโต, นาโมปสคฺคนิปาตโต วา สมาสตทฺธิตาทิโต วา, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
ตทฺธิตโต ตาว –
อิมสฺมา ชฺช สิยา กาเล, สมานาปรโต ชฺชุ จ;
อิมสทฺทสฺส’กาโร จ, สมานสฺส จ โส สิยา.
อิมสฺมึ กาเล, อิมสฺมึ ทิวเส วา อชฺช, สมาเน กาเล สชฺชุ, อปรสฺมึทิวเส อปรชฺชุ. นิปาเตหิ ภวตฺเถ ตนปฺปจฺจโย. อชฺช ภวํ อชฺชตนํ, อชฺช ภวา อชฺชตนี, สฺเว ภวํ สฺวาตนํ. เอวํ ปุราตนํ, หิยฺโย ภวํ หิยฺยตฺตนํ, หิยฺโย ภวา หิยฺยตฺตนี อิจฺจาทิ.
อพฺยยตทฺธิตํ.
สามฺวุตฺติภาวตฺถา-พฺยยโต ตทฺธิตํ ติธา;
ตตฺราทิ จตุธาปจฺจา-เนกตฺถสฺสตฺถิสงฺขฺยาโต.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ ตทฺธิตกณฺโฑ
ปฺจโม.
๖. อาขฺยาตกณฺฑ
ภูวาทิคณ
วิภตฺติวิธาน
อถ ¶ อาขฺยาตวิภตฺติโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ ปรา วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตํ, กฺริยาปทํ. วุตฺตฺหิ ‘‘กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณมาขฺยาติก’’นฺติ. ตตฺถ กาโลติ อตีตาทโย, การกมิติ กมฺมกตฺตุภาวา, ปุริสาติ ปมมชฺฌิมุตฺตมา, กฺริยาติ คมนปจนาทิโก ธาตฺวตฺโถ, กฺริยาลกฺขณํ สฺาณํ เอตสฺสาติ กฺริยาลกฺขณํ, อติลิงฺคฺจ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;
อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, ตฺยาทโย, ตา ปน วตฺตมานา ปฺจมี สตฺตมี ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺวิธา ภวนฺติ.
กฺริยํ ธาเรนฺตีติ ธาตโว, ภูวาทโย, ขาทิธาตุปฺปจฺจยนฺตา จ, เต ปน อตฺถวสา ทฺวิธา ภวนฺติ สกมฺมกา, อกมฺมกา จาติ. ตตฺร สกมฺมกา เย ธาตโวกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา – กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจตีติอาทโย, อกมฺมกา เย กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา – อจฺฉติ, เสติ, ติฏฺตีติอาทโย.
เต ¶ ปน สตฺตวิธา ภวนฺติ วิกรณปฺปจฺจยเภเทน, กถํ? อวิกรณา ภูวาทโย. นิคฺคหีตปุพฺพกอวิกรณา รุธาทโย, ยวิกรณา ทิวาทโย, ณุณา อุณาวิกรณา สฺวาทโย, นาปฺปณฺหาวิกรณา กิยาทโย, โอยิรวิกรณา ตนาทโย, สกตฺเถ เณ ณยนฺตา จุราทโยติ.
ตตฺถ ปมํ อวิกรเณสุ ภูวาทีสุ ธาตูสุ ปมภูตา อกมฺมกา ภูอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต ตฺยาทโย ปรา โยชียนฺเต.
ภูสตฺตายํ, ‘‘ภู’’อิจฺจยํ ธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, กฺริยาสามฺภูเต ภวเน วตฺตเตติ อตฺโถ.
‘‘ภู’’อิติ ิเต –
ภูอิจฺเจวมาทโย เย กฺริยาวาจิโน สทฺทคณา, เต ธาตุสฺา โหนฺติ. ภู อาทิ เยสํ เต ภูวาทโย, อถ วา ภูวา อาที ปการา เยสํ เต ภูวาทโย.
ภูวาทีสุ วกาโรยํ, เยฺโย อาคมสนฺธิโช;
ภูวาปฺปการา วา ธาตู, สกมฺมากมฺมกตฺถโต.
‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทิโต ‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเต.
๔๒๕. ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสฺสรสฺส.
อเนกสฺสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต กฺวจิ โลโป โหติ.
กฺวจิคฺคหณํ ‘‘มหียติ สมโถ’’ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ, อิติ อเนกสฺสรตฺตาภาวา อิธ ธาตฺวนฺตโลโป น โหติ.
ตโต ¶ ธาตฺวาธิการวิหิตาเนกปฺปจฺจยปฺปสงฺเค ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี’’ติ กตฺวา วตฺตมานวจนิจฺฉายํ –
๔๒๖. วตฺตมานา ติอนฺติ, สิถ, มิม, เตอนฺเต, เสวฺเห, เอมฺเห.
ตฺยาทโย ทฺวาทส วตฺตมานาสฺา โหนฺตีติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺถวิสยตฺตา วตฺตมานาสฺา.
อยมธิกาโร.
อิโต ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.
ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล คมฺยมาเน วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ, กาโลติ เจตฺถ กฺริยา, กรณํ กาโร, รการสฺส ลกาโร, กาโล.
ตสฺมา –
กฺริยาย คมฺยมานาย, วิภตฺตีนํ วิธานโต;
ธาตูเหว ภวนฺตีติ, สิทฺธํ ตฺยาทิวิภตฺติโย.
อิธ ปน กาลสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาภิปตฺติวเสน ฉธา ภินฺนตฺตา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน’’ติ วิเสเสติ. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ปจฺจุปฺปนฺโน, ปฏิลทฺธสภาโว, น ตาว อตีโตติ อตฺโถ.
ปจฺจุปฺปนฺนสมีเปปิ, ตพฺโพหารูปจารโต;
วตฺตมานา อตีเตปิ, ตํกาลวจนิจฺฉยาติ.
ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานาวิภตฺตึ กตฺวา, ตสฺสา านานิยเม ‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ ปริภาสโต ธาตุโต ¶ ปรํ วตฺตมานปฺปจฺจเย กตฺวา, เตสมนิยมปฺปสงฺเคสติ ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี’’ติ ปรสฺสปทวจนิจฺฉายํ –
๔๒๙. อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ.
อถ ตทฺธิตานนฺตรํ วุจฺจมานานํ สพฺพาสํ วตฺตมานาทีนํ อฏฺวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺถโต อฏฺจตฺตาลีสมตฺตานิ ปรสฺสปทสฺานิ โหนฺตีติอาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสฺา, ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, ตพฺพาหุลฺลโต ตพฺโพหาโร.
‘‘ธาตูหิ เณ ณย’’อิจฺจาทิโต ‘‘ธาตูหี’’ติ วตฺตมาเน –
กตฺตริการเก อภิเธยฺเย สพฺพธาตูหิ ปรสฺสปทํ โหตีติ ปรสฺสปทํ กตฺวา, ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติจฺฉาวสา –
วิปริณาเมน ‘‘ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทาน’’นฺติ จ วตฺตเต.
๔๓๑. ทฺเว ทฺเว ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา.
ตาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทาน’มตฺตโนปทานฺจ ทฺเว ทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ปมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสฺานิ โหนฺติ. ตํ ยถา? ติ อนฺติอิติ ปมปุริสา, สิ ถอิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ มอิติ อุตฺตมปุริสา. อตฺตโนปเทสุปิ เต อนฺเตอิติ ปมปุริสา, เส วฺเหอิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเหอิติ อุตฺตมปุริสา. เอวํ เสสาสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุปิ โยเชตพฺพนฺติ ¶ . เอวํ อฏฺวิภตฺติวเสน ฉนฺนวุติวิเธ อาขฺยาตปเท ทฺวตฺตึส ทฺวตฺตึส ปมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสา โหนฺตีติ วตฺตมานปรสฺสปทาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปมปุริสสฺา.
๔๓๒. นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิตุลฺยาธิกรเณ ปโม.
ตุมฺหามฺหสทฺทวชฺชิเต ตุลฺยาธิกรณภูเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ ปมปุริโส โหตีติ ปมปุริสํ กตฺวา, ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค กฺริยาสาธกสฺส กตฺตุโน เอกตฺเต วตฺตุมิจฺฉิเต ‘‘เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจน’’นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ ติ.
‘‘ปโร, ปจฺจโย, ธาตู’’ติ จ อธิกาโร, ‘‘ยถา กตฺตริ จา’’ติ อิโต ‘‘กตฺตรี’’ติ วิกรณปฺปจฺจยวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.
ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปโร อปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. สพฺพธาตุกมฺหิเยวายมิสฺสเต.
‘‘อสํโยคนฺตสฺส, วุทฺธี’’ติ จ วตฺตเต.
การิตโต อฺเสุ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหติ. จคฺคหเณน ณุปฺปจฺจยสฺสาปิ วุทฺธิ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ อิโต วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ, โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน –
อิวณฺณุวณฺณนฺตานฺจ, ลหูปนฺตาน ธาตุนํ;
อิวณฺณุวณฺณานเมว, วุทฺธิ โหติ ปรสฺส น.
ยุวณฺณานมฺปิ ¶ ย ณุ ณา-นานิฏฺาทีสุ วุทฺธิ น;
ตุทาทิสฺสาวิกรเณ, น เฉตฺวาทีสุ วา สิยา.
ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค – ‘‘อยุวณฺณานฺจาโย วุทฺธี’’ติ ปริภาสโต อูการสฺโสกาโร วุทฺธิ.
วิปริณาเมน ‘‘ธาตูน’’นฺติ วตฺตเต.
โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ. ‘‘สรโลโป มาเทส’’อิจฺจาทินา สรโลปาทิมฺหิ กเต ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรนยนํ กาตพฺพํ.
โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา กฺา สาธุ ภวติ, ตํ จิตฺตํ สาธุ ภวติ.
เอตฺถ หิ –
กตฺตุโนภิหิตตฺตาว, อาขฺยาเตน น กตฺตริ;
ตติยา ปมา โหติ, ลิงฺคตฺถํ ปนเปกฺขิย.
สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน’’นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปมปุริสพหุวจนํ อนฺติ, ปุเร วิย อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ. เต ปุริสา ภวนฺติ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวติ, ภวนฺติ.
‘‘ปยุชฺชมาเนปิ, ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ จ วตฺตเต.
ตุลฺยาธิกรณภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ มชฺฌิมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนํสิ, เสสํ ปุริมสมํ. ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวสิ, ภวถ.
ตุลฺยาธิกรเณติ ¶ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโน.
ตสฺมึเยวาธิกาเร –
ตุลฺยาธิกรณภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ อุตฺตมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ มิ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา.
อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิมิมอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ. อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. ภวามิ, ภวาม.
‘‘วิภตฺตีนํ, ฉา’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺพาสํ วตฺตมานานํ อฏฺวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสฺานิ โหนฺตีติ เตอาทีนํ อตฺตโนปทสฺา.
‘‘ธาตูหิ, อตฺตโนปทานี’’ติ จ วตฺตเต.
กตฺตริ จ การเก อภิเธยฺเย ธาตูหิ อตฺตโนปทานิ โหนฺติ. จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เสสํ ปรสฺสปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวามฺเห.
ปจ ปาเก, ธาตุสฺายํ ธาตฺวนฺตโลโป, วุตฺตนเยเนว ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อิวณฺณุวณฺณานมภาวา วุทฺธิอภาโวเวตฺถ วิเสโส. โส เทวทตฺโต โอทนํ ปจติ, ปจนฺติ, ปจสิ ¶ , ปจถ, ปจามิ, ปจาม, โส โอทนํ ปจเต, เต ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุมฺเห ปจวฺเห, อหํ ปเจ, มยํ ปจามฺเห.
ปมปุริสาทีนเมกชฺฌปฺปวตฺติปฺปสงฺเค ปริภาสมาห –
๔๔๑. สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส.
สพฺเพสํ ปมมชฺฌิมานํ, ปมุตฺตมานํ, มชฺฌิมุตฺตมานํ ติณฺณํ วา ปุริสานํ เอกโตภิธาเน กาตพฺเพ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. เอกกาลานเมวาภิธาเน จายํ. โส จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจสีติ ปริยายปฺปสงฺเค ตุมฺเห ปจถาติ ภวติ. เอวํ โส จ ปจติ, อหฺจ ปจามีติ มยํ ปจาม, ตถา ตฺวฺจ ปจสิ, อหฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม, โส จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจสิ, อหฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ.
เอกาภิธาเนติ กิมตฺถํ? ‘‘โส จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจิสฺสสิ, อหํ ปจึ’’ เอตฺถ ภินฺนกาลตฺตา ‘‘มยํ ปจิมฺหา’’ติ น ภวติ.
คมุ สปฺป คติมฺหิ, ปุเร วิย ธาตุสฺายํ ธาตฺวนฺตโลโป.
กตฺตริ ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
๔๔๒. คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ.
คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺโต มกาโร จฺโฉ โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, สพฺพคฺคหเณน มานนฺต ย การิตปฺปจฺจเยสุ จ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตนายํ –
วิธึ นิจฺจฺจ วาสทฺโท, มาน’นฺเตสุ ตุ กตฺตริ;
ทีเปตานิจฺจมฺตฺถ, ปโรกฺขายมสนฺตกํ.
อปฺปจฺจยปรนยนานิ ¶ , โส ปุริโส คามํ คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปมปุริสพหุวจนสฺส เร วา โหติ, คจฺฉเร. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม.
จฺฉาเทสาภาเว ‘‘โลปฺเจตฺตมกาโร’’ติ อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร. คเมติ, คเมนฺติ, สรโลโป. คเมสิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม.
อตฺตโนปเทปิ โส คามํ คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต, คจฺฉเร. คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห. คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห.
‘‘กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วา. ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิ.
ภาวกมฺเมสุ ปน –
๔๔๔. อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ.
ภาเว จ กมฺมนิ จ การเก อภิเธยฺเย อตฺตโนปทานิ โหนฺติ, จสทฺเทน กมฺมกตฺตริปิ. ภวนํ ภาโว, โส จ การกนฺตเรน อสํสฏฺโ เกวโล ภวนลวนาทิโก ธาตฺวตฺโถ. กรียตีติ กมฺมํ. อกมฺมกาปิ ธาตโว โสปสคฺคา สกมฺมกาปิ ภวนฺติ, ตสฺมา กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต วตฺตมานตฺตโนปทปมปุริเสกวจนํ เต.
‘‘ธาตูหิ ¶ เณ ณย’’อิจฺจาทิโต ‘‘ธาตูหี’’ติ วตฺตมาเน –
สพฺพธาตูหิ ปโร ภาวกมฺเมสุ ยปฺปจฺจโย โหติ. อตฺตโนปทวิสเยวายมิสฺสเต, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ สุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน ยปฺปจฺจเย วุทฺธิ น ภวติ, อนุภูยเต สุขํ เทวทตฺเตน.
อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, ตติยา โหติ กตฺตริ;
กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา น, ทุติยา ปมาวิธ.
อนุภูยนฺเต สมฺปตฺติโย ตยา. อนุภูยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, อนุภูยวฺเห ตุมฺเห. อหํ อนุภูเย ตยา, มยํ อนุภูยามฺเห.
‘‘กฺวจิ ธาตุ’’อิจฺจาทิโต ‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตมาเน –
อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต, อกตฺตริเยเวตํ. ยการสฺส ทฺวิตฺตํ, อนุภูยฺยติ มยา สุขํ, อนุภูยฺยเต วา, อนุภูยฺยนฺติ. อนุภูยฺยสิ, อนุภูยฺยถ. อนุภูยฺยามิ, อนุภูยฺยาม. ทฺวิตฺตาภาเว – อนุภูยติ, อนุภูยนฺติ.
กฺวจีติ กึ? อนุภูยเต.
ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตฺจ ปมปุริสสฺเสว, ภูยเต เทวทตฺเตน, เทวทตฺเตน สมฺปติ ภวนนฺติ อตฺโถ.
ปจธาตุโต ¶ กมฺมนิ อตฺตโนปเท ยปฺปจฺจเย จ กเต –
วิปริณาเมน ‘‘ยสฺสา’’ติ วตฺตมาเน –
๔๔๗. ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส.
ตสฺส ภาวกมฺมวิสยสฺส ยปฺปจฺจยสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ โหติ ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสมฺภวํ. เอตฺถ จ ‘‘อิวณฺณาคโม วา’’ติ อิโต สีหคติยา วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ, โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน –
จวคฺโค จ ต วคฺคานํ, ธาตฺวนฺตานํ ยวตฺตนํ;
รวานฺจ สยปฺปจฺจ-ยานํ โหติ ยถากฺกมนฺติ.
ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคาทิตฺตา จกาเร กเต ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ จการสฺส ทฺวิตฺตํ. ปจฺจเต โอทโน เทวทตฺเตน, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปมปุริสพหุวจนสฺส กฺวจิ เร โหติ. ปจฺจเร, ปจฺจนฺเต. ปจฺจเส, ปจฺจวฺเห. ปจฺเจ, ปจฺจามฺเห.
ปรสฺสปทาเทเส ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ. ปจฺจสิ, ปจฺจถ. ปจฺจามิ, ปจฺจาม. ตถา กมฺมกตฺตริ ปจฺจเต โอทโน สยเมว, ปจฺจนฺเต. ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ วา อิจฺจาทิ.
คมิโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต –
‘‘ธาตูหิ, ตสฺมึ, เย’’ติ จ วตฺตเต.
สพฺเพหิ ธาตูหิ ตสฺมึ ภาวกมฺมวิสเย ยปฺปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วาติ อีการาคโม. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. จฺฉาเทโส, คจฺฉียเต คาโม เทวทตฺเตน ¶ , คจฺฉียนฺเต. คจฺฉียเส, คจฺฉียวฺเห. คจฺฉีเย, คจฺฉียามฺเห.
จฺฉาเทสาภาเว –
‘‘ธาตูหิ, โย, วา’’ติ จ วตฺตเต.
เหฏฺานุตฺเตหิ ปรสฺเสเวทํ, เตน กฏปวคฺคยการลสนฺเตเหว ธาตูหิ ปโร ยปฺปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วาติ มการา ปรสฺส ยการสฺส มกาโร. คมฺมเต, คมียเต, คมฺมนฺเต, คมียนฺเต. คมฺมเส, คมียเส, คมฺมวฺเห, คมียวฺเห. คมฺเม, คมีเย, คมฺมามฺเห, คมียามฺเห.
ปรสฺสปทตฺเต – คจฺฉียฺยติ, คจฺฉียฺยนฺติ. คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ วา. คมฺมติ, คมฺมนฺติ. คมียติ, คมียนฺติ. อิการาคเม คมิยฺยติ, คมิยฺยนฺติ. ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิ.
วตฺตมานาวิภตฺติ.
๔๕๐. ปฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สฺสุวฺโห, เอ อามเส.
ตฺวาทโย ทฺวาทส ปฺจมีสฺา โหนฺติ.
๔๕๑. อาณตฺยาสิฏฺเนุตฺตกาเล ปฺจมี.
อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ อนุตฺตกาเล ปฺจมีวิภตฺติ โหติ.
สติปิ กาลาธิกาเร ปุน กาลคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาชฺเฌสนานุมติปตฺถนาปตฺตกาลาทีสุ จ ปฺจมี. อาณาปนมาณตฺติ, อาสีสนมาสิฏฺโ, โส จ อิฏฺสฺส อสมฺปตฺตสฺส ¶ อตฺถสฺส ปตฺถนํ, ตสฺมึ อาณตฺยาสิฏฺเ. อนุ สมีเป อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺนกาโลติ อตฺโถ, น อุตฺตกาโลติ วา อนุตฺตกาโล, ตสฺมึ อนุตฺตกาเล, กาลมนามสิตฺวา โหตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ อาสีสนตฺเถ ภูธาตุโต ปฺจมีปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ ตุ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา. โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุ.
วิปริณาเมน ‘‘อการโต’’ติ วตฺตเต.
อการโต ปโร หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วา. ตฺวํ สุขี ภว, ภวาหิ วา, หิมฺหิ ทีโฆ. ตุมฺเห สุขิตา ภวถ. อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวาม.
อตฺตโนปเท โส สุขี ภวตํ, เต สุขิตา ภวนฺตํ. ตฺวํ สุขี ภวสฺสุ, ตุมฺเห สุขิตา ภววฺโห. อหํ สุขี ภเว, มยํ สุขิตา ภวามเส.
กมฺมนิ อนุภูยตํ ตยา, อนุภูยนฺตํ. อนุภูยสฺสุ, อนุภูยวฺโห. อนุภูเย, อนุภูยามเส. ปรสฺสปทตฺเต อนุภูยฺยตุ, อนุภูยฺยนฺตุ. อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ วา, อนุภูยฺยาหิ อิจฺจาทิ. ภาเว ภูยตํ.
อาณตฺติยํ กตฺตริ เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ. ปจ, ปจาหิ, ปจถ. ปจามิ, ปจาม. ปจตํ, ปจนฺตํ. ปจสฺสุ, ปจวฺโห. ปเจ, ปจามเส.
กมฺมนิ ยปฺปจฺจยจวคฺคาทิ, ปจฺจตํ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจนฺตํ. ปจฺจสฺสุ, ปจฺจวฺโห. ปจฺเจ, ปจฺจามเส. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจตุ, ปจฺจนฺตุ. ปจฺจ, ปจฺจาหิ, ปจฺจถ. ปจฺจามิ, ปจฺจาม.
ตถา ¶ โส คามํ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ. คจฺฉ, คจฺฉาหิ, คจฺฉถ. คจฺฉามิ, คจฺฉาม. คเมตุ, คเมนฺตุ. คม, คมาหิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม. คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตํ. คจฺฉสฺสุ, คจฺฉวฺโห. คจฺเฉ, คจฺฉามเส. ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิ.
กมฺมนิ คจฺฉียตํ, คจฺฉียตุ, คมียตํ, คมียตุ, คมฺมตํ, คมฺมตุ อิจฺจาทิ.
วิธิมฺหิ อิธ ปพฺพโต โหตุ, อยํ ปาสาโท สุวณฺณมโย โหตูติอาทิ.
นิมนฺตเน อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา โภชนํ, อิธ นิสีทตุ ภวํ.
อชฺเฌสเน เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ.
อนุมติยํ ปุจฺฉตุ ภวํ ปฺหํ, ปวิสตุ ภวํ, เอตฺถ นิสีทตุ.
ปตฺถนา ยาจนา, ททาหิ เม คามวรานิ ปฺจ, เอกํ เม นยนํ เทหิ.
ปตฺตกาเล สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํ อิจฺจาทิ.
ปฺจมีวิภตฺติ.
๔๕๓. สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิเอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํเอยฺยามฺเห.
เอยฺยาทโย ทฺวาทส สตฺตมีสฺา โหนฺติ.
‘‘อนุตฺตกาเล’’ติ วตฺตเต.
๔๕๔. อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ ¶ สตฺตมี.
อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาทีสุ จ สตฺตมี. กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ ปริกปฺโป, ‘‘ยทิ นาม ภเวยฺยา’’ติ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ, เหตุกฺริยาย สมฺภเว ผลกฺริยาย สมฺภวปริกปฺโป จ.
ตตฺถ ปริกปฺเป สตฺตมีปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ เอยฺย, อปฺปจฺจยวุทฺธาทิ ปุริมสมํ, ‘‘กฺวจิ ธาตุ วิภตฺตี’’ติอาทินา เอยฺย เอยฺยาสิ เอยฺยามิ เอยฺยํอิจฺเจเตสํ วิกปฺเปน เอการาเทโส. โส ทานิ กึ นุ โข ภเว, ยทิ โส ปมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺย, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ. ยทิ ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถ. กถมหํ เทโว ภเวยฺยามิ, กึ นุ โข มยํ ภเวยฺยาม. ตถา ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห.
ปตฺถเน ตุ อหํ สุขี ภเว, พุทฺโธ ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห.
กมฺมนิ สุขํ ตยา อนุภูเยถ, อนุภูเยรํ. อนุภูเยโถ, อนุภูเยยฺยาวฺโห. อนุภูเย, อนุภูเยยฺยํ, อนุภูเยยฺยามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํ. อนุภูเยยฺยาสิ อิจฺจาทิ. ภาเว ภูเยถ.
วิธิมฺหิ โส โอทนํ ปเจ, ปเจยฺย, ปเจยฺยุํ. ตฺวํ ปเจ, ปเจยฺยาสิ, ตุมฺเห ปเจยฺยาถ. อหํ ปเจ, ปเจยฺยามิ, มยํ ปเจยฺยาม. ปเจถ, ปเจรํ. ปเจโถ, ปเจยฺยาวฺโห. ปเจ, ปเจยฺยํ, ปเจยฺยามฺเห.
กมฺมนิ ¶ ปจฺเจถ, ปจฺเจรํ. ปจฺเจโถ, ปจฺเจยฺยาวฺโห. ปจฺเจ, ปจฺเจยฺยํ, ปจฺเจยฺยามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺเจ, ปจฺเจยฺย, ปจฺเจยฺยุํ. ปจฺเจยฺยาสิ อิจฺจาทิ.
อนุมติยํ โส คามํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา เอยฺยุสฺส อุํ วา, คจฺฉุํ, คจฺเฉยฺยุํ. ตฺวํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยาสิ, คจฺเฉยฺยาถ. คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยามิ, คจฺเฉยฺยาม. คเม, คเมยฺย, คมุํ, คเมยฺยุํ. คเม, คเมยฺยาสิ, คเมยฺยาถ. คเม, คเมยฺยามิ, คเมยฺยาม. คจฺเฉถ, คจฺเฉรํ. คจฺเฉโถ, คจฺเฉยฺยาวฺโห. คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยํ, คจฺเฉยฺยามฺเห. คเมถ, คเมรํ อิจฺจาทิ.
กมฺมนิ คจฺฉีเยถ, คมีเยถ, คจฺฉีเยรํ, คมีเยรํ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต คจฺฉีเยยฺย, คมีเยยฺย, คมฺเมยฺย, คมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺเม, ฆมฺเมยฺย, ฆมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิ.
สตฺตมีวิภตฺติ.
ปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลิกวิภตฺตินโย.
๔๕๕. หิยฺยตฺตนี อาอู, โอตฺถ, อํมฺหา, ตฺถตฺถุํ, เสวฺหํ, อึมฺหเส.
อาอาทโย ทฺวาทส หิยฺยตฺตนีสฺา โหนฺติ.
‘‘อปฺปจฺจกฺเข, อตีเต’’ติ จ วตฺตเต.
๔๕๖. หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.
หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปฺปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหตีติ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ อา.
‘‘กฺวจิ ธาตุ’’อิจฺจาทิโต ‘‘กฺวจิ, ธาตูน’’นฺติ จ วตฺตเต.
๔๕๗. อการาคโม ¶ หิยฺยตฺตนี อชฺชตนีกาลาติปตฺตีสุ.
กฺวจิ ธาตูนมาทิมฺหิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีกาลาติปตฺติอิจฺเจตาสุ ตีสุ วิภตฺตีสุ. กถมยมการาคโม ธาตฺวาทิมฺหีติ เจ?
สติสฺสเรปิ ธาตฺวนฺเต, ปุนการาคมสฺสิธ;
นิรตฺถตฺตา ปโยคานุ โรธา ธาตฺวาทิโต อยํ.
อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสสรโลปาทิ วุตฺตนยเมว.
อภวา, อภวู. อภโว, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา โอการสฺส ออาเทโส วา, อภว, อภวตฺถ. อภวํ, อภวมฺหา. อภวตฺถ, อภวตฺถุํ. อภวเส, อภววฺหํ. อภวึ, อภวมฺหเส.
กมฺมนิ ยปฺปจฺจโย, ตยา สุขมนฺวภูยตฺถ, อการาคมาภาเว อนุภูยตฺถ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ตฺถสฺส ถาเทโส, อนฺวภูยถ, อนุภูยถ, อนฺวภูยตฺถุํ, อนุภูยตฺถุํ. อนฺวภูยเส, อนุภูยเส, อนฺวภูยวฺหํ, อนุภูยวฺหํ. อนฺวภูยึ, อนุภูยึ, อนฺวภูยมฺหเส, อนุภูยมฺหเส. ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภูยา, อนุภูยา อิจฺจาทิ. ภาเว อนฺวภูยตฺถ.
ตถา โส โอทนํ อปจา, ปจา, อปจู, ปจู. อปโจ, ปโจ, อปจตฺถ, ปจตฺถ. อปจํ, ปจํ, อปจมฺหา, ปจมฺหา. อปจตฺถ, ปจตฺถ, อปจตฺถุ, ปจตฺถุํ. อปจเส, ปจเส, อปจวฺหํ, ปจวฺหํ. อปจึ, ปจึ, อปจมฺหเส, ปจมฺหเส.
กมฺมนิ ¶ อปจฺจถ, อปจฺจตฺถ, อปจฺจตฺถุํ. อปจฺจเส, อปจฺจวฺหํ. อปจฺจึ, อปจฺจมฺหเส. อปจฺจา, อปจฺจู อิจฺจาทิ.
ตถา อคจฺฉา, อคจฺฉู. อคจฺโฉ, อคจฺฉ, อคจฺฉตฺถ. อคจฺฉํ, อคจฺฉมฺหา. อคจฺฉตฺถ, อคจฺฉตฺถุํ. อคจฺฉเส, อคจฺฉวฺหํ. อคจฺฉึ, อคจฺฉมฺหเส. อคมา, อคมู. อคโม, อคม, อคมตฺถ. อคมํ, อคมมฺหา. อคมตฺถ, อคมตฺถุํ. อคมเส, อคมวฺหํ. อคมึ, อคมมฺหเส.
กมฺมนิ อคจฺฉียตฺถ, คจฺฉียตฺถ, อคมียตฺถ, คมียตฺถ, อคจฺฉียตฺถุํ, คจฺฉียตฺถุํ, อคมียตฺถุํ, คมียตฺถุํ อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมา, อฆมฺมู อิจฺจาทิ.
หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ.
๔๕๘. หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํ.
หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสฺา โหนฺตีติ หิยฺยตฺตนาทีนํ สพฺพธาตุกสฺตฺตา ‘‘อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี’’ติ วุตฺโต อิการาคโม น ภวติ.
สพฺพธาตุกํ.
๔๕๙. ปโรกฺขา อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, โถ วฺโห, อึมฺเห.
ออาทโย ทฺวาทส ปโรกฺขาสฺา โหนฺติ. อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขา, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ปโรกฺขาติ วุจฺจติ.
๔๖๐. อปจฺจกฺเข ¶ ปโรกฺขาตีเต.
อปจฺจกฺเข วตฺตุโน อินฺทฺริยาวิสยภูเต อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติ. อติกฺกมฺม อิโตติ อตีโต, หุตฺวา อติกฺกนฺโตติ อตฺโถ.
เหฏฺา วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ อ. ‘‘ภู อ’’อิตีธ –
วิปริณาเมน ‘‘ธาตูน’’นฺติ วตฺตเต.
๔๖๑. กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว.
ธาตูนมาทิภูตานํ วณฺณานเมกสฺสรานํ กฺวจิ ทฺเวภาโว โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ กฺวจิสทฺโท, เตน –
ข ฉ เสสุ ปโรกฺขายํ, ทฺเวภาโว สพฺพธาตุนํ;
อปฺปจฺจเย ชุโหตฺยาทิ-สฺสปิ กิจฺจาทิเก กฺวจิ.
‘‘ภู ภู อ’’อิตีธ –
ทฺเวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ อวยโว, โส อพฺภาสสฺโ โหตีติ อพฺภาสสฺา.
อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต.
อพฺภาสสฺส อนฺตสฺส อิวณฺโณ โหติ วา, อกาโร จ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน –
ข ¶ ฉ เสสุ อวณฺณสฺส,
อิกาโร สคุปุสฺส อี;
วาสฺส ภูสฺส ปโรกฺขายํ,
อกาโร นาปรสฺสิเมติ.
อูการสฺส อกาโร.
อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ วคฺคพฺยฺชนานํ ยถากฺกมํ ปมตติยา โหนฺตีติ ภการสฺส พกาโร.
๔๖๕. พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ.
พฺรูภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาหภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขาวิภตฺติยนฺติ ภูสทฺทสฺส ภูวอาเทโส, ‘‘สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหี’’ติอาทินา สรโลปาทิ, โส กิร ราชา พภูว, เต กิร พภูวุ. ตฺวํ กิร พภูเว.
‘‘ธาตูหี’’ติ วตฺตเต, สีหคติยา กฺวจิคฺคหณฺจ.
๔๖๖. อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ.
สพฺพสฺมึ อสพฺพธาตุกมฺหิ ปเร กฺวจิ ธาตูหิ ปโร อิการาคโม โหติ.
อสพฺพธาตุเก พฺยฺช-นาทิมฺเห วายมาคโม;
กฺวจาธิการโต พฺยฺช-นาโทปิ กฺวจิ โน สิยา.
เอตฺถ จ ‘‘น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุก’’มิติ กตฺวา ‘‘หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุก’’นฺติ หิยฺยตฺตนีอาทีนํ สพฺพธาตุกสฺาย วุตฺตตฺตา ตทฺา จตสฺโส วิภตฺติโย อสพฺพธาตุกนฺติ วุจฺจติ.
ตุมฺเห ¶ กิร พภูวิตฺถ. อหํ กิร พภูวํ, มยํ กิร พภูวิมฺห. อตฺตโนปเท โส พภูวิตฺถ, พภูวิเร. พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโห. พภูวึ, พภูวิมฺเห.
กมฺมนิ อตฺตโนปเท อีการาคมยปฺปจฺจยิการาคมา, อนุพภูวียิตฺถ, ยปฺปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกมฺหิ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา โลเป กเต อิวณฺณาคโม น ภวติ, ตยา กิร อนุพภูวิตฺถ, อนุพภูวิเร อิจฺจาทิ. ภาเว พภูวียิตฺถ, พภูวิตฺถ วา.
ตถา ปปจ, ปปจู. ปปเจ, ปปจิตฺถ. ปปจํ, ปปจิมฺห. ปปจิตฺถ, ปปจิเร. ปปจิตฺโถ, ปปจิวฺโห. ปปจึ, ปปจิมฺเห.
กมฺมนิ ปปจฺจิตฺถ, ปปจฺจิเร อิจฺจาทิ. ตถา อปจฺจ, อปจฺจู อิจฺจาทิ.
คมิมฺหิ ‘‘กฺวจาทิวณฺณาน’’นฺติอาทินา ทฺเวภาโว, ‘‘ปุพฺโพพฺภาโส’’ติ อพฺภาสสฺา.
‘‘อพฺภาเส’’ติ วตฺตเต.
อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จวคฺโค โหตีติ วการสฺส ชกาโร, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อนพฺภาสสฺส ปมปุริเสกวจนมฺหิ ทีโฆ. โส คามํ ชคาม กิร, ชคม วา, ชคมุ. ชคเม, ชคมิตฺถ. ชคมํ, ชคมิมฺห. ชคมิตฺถ, ชคมิเร. ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห. ชคมึ, ชคมิมฺเห.
กมฺมนิ ชคมียิตฺถ, ชคมิตฺถ วา อิจฺจาทิ.
ปโรกฺขาวิภตฺติ.
๔๖๘. อชฺชตนี ¶ อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อมฺเห.
อีอาทโย ทฺวาทส อชฺชตนีสฺา โหนฺติ. อชฺช ภโว อชฺชตโน, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ อชฺชตนีติ วุจฺจติ.
‘‘อปจฺจกฺเข, อตีเต, ปจฺจกฺเข’’ติ จ วตฺตเต.
สมีเป สมีปโต ปฏฺาย อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข จ อปจฺจกฺเข จ อชฺชตนีวิภตฺติ โหตีติ อชฺชตนีปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ อี.
ปุเร วิย อการาคโม, วุทฺธาทิ จ, ‘‘กฺวจิ ธาตุวิภตฺตี’’ติอาทินา อีมฺหาทิวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, โออาอวจนานํ อิตฺถอมาเทสา จ, สรโลปาทิ, โส อภวิ, อภวี วา, อการาคมาภาเว ภวิ.
มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสฺวาเทโส โหติ วา.
เต อภวึสุ, ภวึสุ วา, อภวุํ, ภวุํ วา. ตฺวํ อภวิ, ภวิ วา, อภโว, ภโว วา, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อิการาคโม. อหํ อภวึ, ภวึ วา, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห วา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วา. โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อภวา, ภวา วา, อภวู, ภวู วา. อภวิเส, ภวิเส วา, อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ วา. อภวํ ¶ , ภวํ วา, อภว, ภว วา, อภวิมฺเห, ภวิมฺเห วา.
กมฺมนิ ยปฺปจฺจยโลเป วุทฺธิอวาเทสาทิ, สุขํ ตยา อนุภวิตฺถ, อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ วา อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต ตยา อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, อนฺวภูยี, อนุภูยี วา, อนฺวภูยึสุ, อนุภูยึสุ, อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ. ตฺวํ อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, ตุมฺเห อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ. อหํ อนฺวภูยึ, อนุภูยึ, มยํ อนฺวภูยิมฺห, อนุภูยิมฺห, อนฺวภูยิมฺหา, อนุภูยิมฺหา วา. ภาเว อภวิตฺถ, อภูยิตฺถ ตยา.
โส อปจิ, ปจิ, อปจี, ปจี วา, เต อปจึสุ, ปจึสุ, อปจุํ, ปจุํ. ตฺวํ อปจิ, ปจิ, อปโจ, ปโจ วา, ตุมฺเห อปจิตฺถ, ปจิตฺถ. อหํ อปจึ, ปจึ, มยํ อปจิมฺห, ปจิมฺห, อปจิมฺหา, ปจิมฺหา วา. โส อปจิตฺถ, ปจิตฺถ, อปจา, ปจา วา, อปจู, ปจู. อปจิเส, อปจิวฺหํ. อปจํ, ปจํ, อปจ, ปจ วา, อปจิมฺเห, ปจิมฺเห.
กมฺมนิ อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺจี, ปจฺจี วา, อปจฺจึสุ, ปจฺจึสุ, อปจฺจุํ, ปจฺจุํ. อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺโจ, ปจฺโจ วา, อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ. อปจฺจึ, ปจฺจึ, อปจฺจิมฺห, ปจฺจิมฺห, อปจฺจิมฺหา, ปจฺจิมฺหา วา.
โส คามํ อคจฺฉี, คจฺฉี, อคจฺฉิ, คจฺฉิ วา, เต อคจฺฉึสุ, คจฺฉึสุ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ. ตฺวํ อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺโฉ, คจฺโฉ วา, ตุมฺเห อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ. อหํ อคจฺฉึ, คจฺฉึ, มยํ อคจฺฉิมฺห, คจฺฉิมฺห, อคจฺฉิมฺหา, คจฺฉิมฺหา วา.
‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อชฺชตนิมฺหิ คมิสฺส จฺฉสฺส กฺวจิ ฺฉาเทโส, อคฺฉิ, คฺฉิ, อคฺฉี, คฺฉี วา, เต อคฺฉึสุ ¶ , คฺฉึสุ, อคฺฉุํ, คฺฉุํ. ตฺวํ อคฺฉิ, คฺฉิ, อคฺโฉ, คฺโฉ วา, ตุมฺเห อคฺฉิตฺถ, คฺฉิตฺถ. อหํ อคฺฉึ, คฺฉึ, มยํ อคฺฉิมฺห, คฺฉิมฺห, อคฺฉิมฺหา, คฺฉิมฺหา วา.
จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิ, คมิ, อคมี, คมี วา, ‘‘กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ เอตฺถ ภาวนิทฺเทเสน, ‘‘สตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ โยควิภาเคน วา สาคเม ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา พฺยฺชนโต อาการาคโม, อคมาสิ, อุํวจนสฺส กฺวจิ อํสฺวาเทโส, อุจาคโม ตฺถมฺเหสุ กฺวจิ, อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, อคมุํ, คมุํ, ตฺวํ อคมิ, คมิ, อคโม, คโม วา, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมุตฺถ, คมุตฺถ. อหํ อคมึ, คมึ, อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมิมฺหา, คมิมฺหา วา.
‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา คมิสฺส อชฺชตนิมฺหิ คาเทโส จ, โส อชฺฌคา, ปรโลโป, เต อชฺฌคุํ. ตฺวํ อชฺฌโค, ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถ. อหํ อชฺฌคึ, มยํ อชฺฌคุมฺห.
อตฺตโนปเท โส อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ, อคฺฉิตฺถ, คฺฉิตฺถ อิจฺจาทิ. จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, อชฺฌคู, อคู. ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ. อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม, อชฺฌคํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเห.
กมฺเม คาโม อคจฺฉียิตฺถ เตน, คจฺฉียิตฺถ, อคฺฉิยิตฺถ, คฺฉิยิตฺถ, อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อคจฺฉียิ, คจฺฉียิ วา, อคมียิ, คมียิ ¶ วา, อคจฺฉียุํ, อคมียุํ วา. ตถา อฆมฺมียิ, อฆมฺมียึสุ อิจฺจาทิ.
‘‘หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี’’ติ จ วตฺตเต.
ยทามาโยโค, ตทา หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย สพฺพกาเลปิ โหนฺติ, จสทฺเทน ปฺจมี จ. มา ภวติ, มา ภวา, มา ภวิสฺสตีติ วา อตฺเถ หิยฺยตฺตนชฺชตนีปฺจมี วิภตฺติโย, เสสํ เนยฺยํ, โส มา ภวา, มา ภวี, มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา. มา ปจา, มา ปจี, มา ปจตุ. มา คจฺฉา, มา คจฺฉี, มา คจฺฉตุ. มา กฺจิ ปาปมาคมา, มา อคมิ, มา คมา, มา คมี, มา คเมตุ. ตฺวํ มา คจฺโฉ, มา คจฺฉิ, มา คจฺฉาหิ อิจฺจาทิ.
อตีตกาลิกวิภตฺติ.
๔๗๒. ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิสฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํสฺสามฺเห.
สฺสตฺยาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ วจนานํ ภวิสฺสนฺตีสฺา โหติ. ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, ตํกาลทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ภวิสฺสนฺตีติ วุจฺจติ.
อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ โหติ.
อตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี, ตํกาลวจนิจฺฉยา;
‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺส’’นฺติอาทิสุ.
น ¶ อาคโต อนาคโต, ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ อายตึ อุปฺปชฺชนารโหติ อตฺโถ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ จ.
ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.
กมฺเม ยปฺปจฺจยโลโป, สุขํ ตยา อนุภวิสฺสเต, อนุภวิสฺสนฺเต. อนุภวิสฺสเส, อนุภวิสฺสวฺเห. อนุภวิสฺสํ, อนุภวิสฺสามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต อนุภวิสฺสติ เทวทตฺเตน, อนุภวิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว ภวิสฺสเต เตน, ยปฺปจฺจยโลปาภาเว อนุภูยิสฺสเต, อนุภูยิสฺสนฺเต อิจฺจาทิ. ภาเว ภูยิสฺสเต.
ตถา ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติ. ปจิสฺสสิ, ปจิสฺสถ. ปจิสฺสามิ, ปจิสฺสาม. ปจิสฺสเต, ปจิสฺสนฺเต. ปจิสฺสเส, ปจิสฺสวฺเห. ปจิสฺสํ, ปจิสฺสามฺเห.
กมฺเม ปจฺจิสฺสเต โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจิสฺสนฺเต อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจิสฺสติ, ปจฺจิสฺสนฺติ. ปจฺจิสฺสสิ, ปจฺจิสฺสถ. ปจฺจิสฺสามิ, ปจฺจิสฺสาม.
คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ. คจฺฉิสฺสสิ, คจฺฉิสฺสถ. คจฺฉิสฺสามิ, คจฺฉิสฺสาม. คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเต. คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสวฺเห. คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเห. โส สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ. คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ. คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิ.
กมฺเม คจฺฉียิสฺสเต, คจฺฉียิสฺสนฺเต. คจฺฉียิสฺสติ, คจฺฉียิสฺสนฺติ วา, คมียิสฺสเต, คมียิสฺสนฺเต. คมียิสฺสติ, คมียิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ. ยปฺปจฺจยโลเป คมิสฺสเต ¶ , คมิสฺสนฺเต. คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ วา. ตถา ฆมฺมิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ.
๔๘๔. กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํสฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึสฺสามฺหเส.
สฺสาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ กาลาติปตฺติสฺา โหติ. กาลสฺส อติปตนํ กาลาติปตฺติ, สา ปน วิรุทฺธปจฺจยูปนิปาตโต, การณเวกลฺลโต วา กฺริยาย อนภินิพฺพตฺติ, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ กาลาติปตฺตีติ วุจฺจติ.
๔๗๕. กฺริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ.
กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติ โหติ. กฺริยาย อติปตนํ กฺริยาติปนฺนํ, ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กฺริยาย อจฺจนฺตานุปฺปตฺติ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ น กฺริยา อตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพนฺธกรกฺริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตวาติ ทฏฺพฺพํ.
กาลาติปตฺติปรสฺสปทปมปุริเสกวจนํ สฺสา, อการิการาคมา, วุทฺธิอวาเทสา จ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สฺสา สฺสามฺหาวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, สฺเสวจนสฺส จ อตฺตํ.
โส เจ ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺสา, ภวิสฺสาวา, เต เจ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ. เอวํ ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺเส วา, ตุมฺเห อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, มยํ ¶ อภวิสฺสมฺห, ภวิสฺสมฺห, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา วา. โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส.
กมฺเม อนฺวภวิสฺสถ, อนฺวภวิสฺสิสุ. อนฺวภูยิสฺสถ วา อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุ. อนฺวภูยิสฺส วา อิจฺจาทิ. ภาเว อภวิสฺสถ เทวทตฺเตน, อภูยิสฺสถ.
ตถา โส เจ ตํ ธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺสา, ปจิสฺสา วา, อปจิสฺสํสุ, ปจิสฺสํสุ. อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺเส, ปจิสฺเส วา, อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ. อปจิสฺสํ, ปจิสฺสํ, อปจิสฺสมฺห, ปจิสฺสมฺห, อปจิสฺสามฺหา, ปจิสฺสามฺหา วา. อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ, อปจิสฺสิสุ, ปจิสฺสิสุ. อปจิสฺสเส, ปจิสฺสเส, อปจิสฺสวฺเห, ปจิสฺสวฺเห. อปจิสฺสึ, ปจิสฺสึ, อปจิสฺสามฺหเส, ปจิสฺสามฺหเส.
กมฺเม อปจิสฺสถ โอทโน เทวทตฺเตน, อปจิสฺสิสุ. ยปฺปจฺจยโลปาภาเว อปจียิสฺสถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิสฺส เตน, ปจฺจิสฺส, อปจฺจิสฺสา, ปจฺจิสฺสา วา, อปจฺจิสฺสํสุ, ปจฺจิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
โส อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสาวา, อคจฺฉิสฺสํสุ, คจฺฉิสฺสํสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส, คจฺฉิสฺเส วา, อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ. อคจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสํ, อคจฺฉิสฺสมฺห, คจฺฉิสฺสมฺห, อคจฺฉิสฺสามฺหา, คจฺฉิสฺสามฺหา วา. อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺสา, คมิสฺสา วา, อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ. อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺเส วา, อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ. อคมิสฺสํ ¶ , คมิสฺสํ, อคมิสฺสมฺห, คมิสฺสมฺห, อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา วา. อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ วา อิจฺจาทิ.
กมฺเม อคจฺฉียิสฺสถ, อคมียิสฺสถ, อคจฺฉียิสฺส, อคมียิสฺสอิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมิสฺสา, อฆมฺมิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
กาลาติปตฺติวิภตฺติ.
ปฺจมี สตฺตมี วตฺต-มานา สมฺปตินาคเต;
ภวิสฺสนฺตี ปโรกฺขาที, จตสฺโสตีตกาลิกา.
ฉกาลิกวิภตฺติวิธานํ.
วิกรณวิธาน
อิสุ อิจฺฉากนฺตีสุ, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลโป, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจโย จ.
‘‘ธาตูน’’นฺติ วตฺตมาเน –
๔๗๖. อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา.
อิสุยมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺโต จฺโฉ โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ‘‘อนฺโต จฺโฉ วา’’ติ โยควิภาเคน อาสสฺสปิ. โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ. อิจฺฉสิ, อิจฺฉถ. อิจฺฉามิ, อิจฺฉาม. จฺฉาเทสาภาเว อสํโยคนฺตตฺตา ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ, เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิ.
กมฺเม อตฺตโนปทสฺส เยภุยฺเยน ปรสฺสปทตฺตเมว ปโยชียติ, เตน เจตฺถ อตฺตโนปเท รูปานิ สงฺขิปิสฺสาม. โส อิจฺฉียติ, เอสียติ, อิสฺสเต, อิสฺสติ, ยการสฺส ¶ ปุพฺพรูปตฺตํ. ตถา อิจฺฉตุ, เอสตุ. อิจฺเฉยฺย, เอเสยฺย. ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนีสุ ปน รูปานิ สพฺพตฺถ ปโยคมนุคมฺม ปโยเชตพฺพานิ, อิจฺฉิ, เอสิ. อิจฺฉิสฺสติ, เอสิสฺสติ. อิจฺฉิสฺสา, เอสิสฺสา อิจฺฉาทิ.
ยมุ อุปรเม, นิปุพฺโพ, จฺฉาเทโส จ. นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติ. นิยมติ, นิยมนฺติ. สํปุพฺโพ ‘‘สเย จา’’ติ ตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. สฺมติ, สฺมนฺติ.
กมฺเม นิยจฺฉียติ, นิยมียติ, นิยมฺมติ, สฺมียติ วา. ตถา นิยจฺฉตุ, สฺมตุ. นิยจฺเฉยฺย, สฺเมยฺย. นิยจฺฉี, สฺมี. นิยจฺฉิสฺสติ, สฺมิสฺสติ. นิยจฺฉิสฺส, สฺมิสฺส อิจฺจาทิ.
อาส อุปเวสเน, โยควิภาเคน จฺฉาเทโส, รสฺสตฺตํ. อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ. อจฺฉสิ, อจฺฉถ. อจฺฉามิ, อจฺฉาม. อฺตฺร อุปปุพฺโพ อุปาสติ, อุปาสนฺติ. อจฺฉียติ, อุปาสียติ. อจฺฉตุ, อุปาสตุ. อจฺเฉยฺย, อุปาเสยฺย. อจฺฉี, อุปาสี. อจฺฉิสฺสติ, อุปาสิสฺสติ. อจฺฉิสฺส, อุปาสิสฺส อิจฺจาทิ.
ลภ ลาเภ, ลภติ, ลภนฺติ. ลภสิ, ลภถ. ลภามิ, ลภาม. ลภเต, ลภนฺเต. ลภเส, ลภวฺเห. ลเภ, ลภามฺเห.
กมฺเม ยการสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ปุริมภการสฺส พกาโร, ลพฺภเต, ลพฺภนฺเต. ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ. ลพฺภตํ, ลพฺภตุ. ลพฺเภ, ลพฺเภยฺย.
อชฺชตนิมฺหิ ‘‘วา, อนฺตโลโป’’ติ จ วตฺตมาเน –
ลภอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต ปเรสํ อีอึนํ วิภตฺตีนํ ตฺถ ตฺถํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป ¶ จ. อลตฺถ, อลภิ, ลภิ, อลภึสุ, ลภึสุ. อลโภ, ลโภ, อลภิ, ลภิ, อลภิตฺถ, ลภิตฺถ. อลตฺถํ, อลภึ, ลภึ, อลภิมฺห, ลภิมฺห อิจฺจาทิ.
ภวิสฺสนฺติมฺหิ ‘‘กรสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาโห’’ติ เอตฺถ สปฺปจฺจยคฺคหเณน วจ มุจ ภุชาทิโต สฺสสฺสขาเทโส, วส ฉิท ลภาทิโต ฉาเทโส จ วา โหตีติ สฺสสฺส ฉาเทโส, ‘‘พฺยฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จา’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, ลจฺฉติ, ลจฺฉนฺติ. ลจฺฉสิ, ลจฺฉถ. ลจฺฉามิ, ลจฺฉาม. ฉาเทสาภาเว ลภิสฺสติ, ลภิสฺสนฺติ. ลภิสฺสสิ, ลภิสฺสถ. ลภิสฺสามิ, ลภิสฺสาม อิจฺจาทิ. อลภิสฺส, อลภิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติ. วจสิ, วจถ. วจามิ, วจาม.
กมฺเม อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต –
๔๗๘. วจ วส วหาทีนมุกาโร วสฺส เย.
วจ วส วหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุกาโร โหติ ยปฺปจฺจเย ปเร, อาทิสทฺเทน วฑฺฒสฺส จ. ‘‘วสฺส อ ว’’อิติ สมาเสน ทุติยฺเจตฺถ วคฺคหณํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตน อการสฺสปิ อุกาโร โหติ, ปุริมปกฺเข ปรโลโป. ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา สธาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส จกาโร, ทฺวิตฺตํ. อุจฺจเต, อุจฺจนฺเต. วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต. วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ วา อิจฺจาทิ. ตถา วจตุ, วุจฺจตุ. วเจยฺย, วุจฺเจยฺย. อวจา, อวจฺจา, อวจู, อวจฺจู. อวจ, อวโจ, อวจุตฺถ. อวจ, อวจํ, อวจมฺหา. อวจุตฺถ อิจฺจาทิ.
๔๗๙. วจสฺสชฺชตนิมฺหิ ¶ มกาโร โอ.
วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร โอตฺตมาปชฺชเต อชฺชตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อโวจิ, อโวจุํ. อโวโจ, อโวจุตฺถ. อโวจึ, อโวจุมฺห, อุการาคโม. อโวจ, รสฺสตฺตํ, อโวจุ อิจฺจาทิ. อวุจฺจิตฺถ.
ภวิสฺสนฺติมฺหิ สปฺปจฺจยคฺคหเณน สฺสสฺส ขาเทโส, ‘‘พฺยฺชนนฺตสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘โก เข จา’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส กาเทโส, วกฺขติ, วกฺขนฺติ. วกฺขสิ, วกฺขถ. วกฺขามิ, วกฺขาม อิจฺจาทิ.
วส นิวาเส, วสติ, วสนฺติ.
กมฺเม อุตฺตํ, ปุพฺพรูปตฺตฺจ วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. วสตุ. วเสยฺย. อวสิ, วสิ.
ภวิสฺสนฺติยํ สฺสสฺส ฉาเทโส, ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร จ, วจฺฉติ, วจฺฉนฺติ. วจฺฉสิ, วจฺฉถ. วจฺฉามิ, วจฺฉาม. วสิสฺสติ, วสิสฺสนฺติ. อวสิสฺส, อวสิสฺสํสุ.
ตถา รุท อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, รุจฺฉติ. โรทิสฺสติ อิจฺจาทิ.
กุส อกฺโกเส, อาปุพฺโพ ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อปฺปจฺจยวุทฺธิโย จ. อกฺโกสติ. อกฺโกสตุ. อกฺโกเสยฺย.
‘‘อนฺตโลโป’’ติ วตฺตเต, มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ จ.
กุส อิจฺเจตสฺมา ธาตุโต อีวิภตฺติสฺส จฺฉิอาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อกฺโกจฺฉิ มํ, อกฺโกสิ วา. อกฺโกสิสฺสติ. อกฺโกสิสฺส อิจฺจาทิ.
วห ¶ ปาปุณเน, วหติ, วหนฺติ.
กมฺเม อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต –
‘‘เย’’ติ วตฺตเต.
หการสฺส วิปริยโย โหติ ยปฺปจฺจเย ปเร, ยปฺปจฺจยสฺส จ ลกาโร โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ‘‘คยฺหตี’’ติอาทีสุ ลตฺตํ น โหติ, นิมิตฺตภูตสฺส ยการสฺเสเวตํ ลตฺตํ, ‘‘วจวส’’อิจฺจาทินา อุตฺตํ. วุยฺหติ, วุลฺหติ, วุยฺหนฺติ. วหตุ, วุยฺหตุ. วเหยฺย, วุยฺเหยฺย. อวหี, อวุยฺหิตฺถ, อวหิตฺถ. อวหิสฺสติ, วุยฺหิสฺสติ. อวหิสฺส, อวุยฺหิสฺส อิจฺจาทิ.
ชร วโยหานิมฺหิ.
๔๘๒. ชรมรานํ ชีรชียฺยมียฺยา วา.
ชรมร อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ชีรชียฺยมียฺยาเทสา โหนฺติ วา, สรโลปาทิ. ชีรติ, ชีรนฺติ. ชียฺยติ, ชียฺยนฺติ. ‘‘กฺวจา’’ทิสุตฺเตน เอกยการสฺส กฺวจิ โลโป โหติ. ชียติ, ชียนฺติ.
กมฺเม ชีรียติ, ชีรียนฺติ. ชียิยฺยติ, ชียิยฺยนฺติ. ชีรตุ, ชียฺยตุ. ชีเรยฺย, ชียฺเยยฺย. อชีรี, ชีรี, ชียฺยี. ชีริสฺสติ, ชียฺยิสฺสติ. อชีริสฺส, อชียฺยิสฺส.
มร ปาณจาเค, มียฺยาเทโส, มียฺยติ, มียฺยนฺติ. มียติ, มียนฺติ วา. มรติ, มรนฺติ อิจฺจาทิ.
ทิส เปกฺขเณ.
๔๘๓. ทิสสฺส ¶ ปสฺส ทิสฺส ทกฺขา วา.
ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปสฺส ทิสฺส ทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน ทิสฺสาเทโส กมฺมนิ สพฺพธาตุเก เอว. ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ. ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ.
กมฺมนิ ยการโลโป, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต. ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ. วิปสฺสียติ, ทกฺขียติ. ปสฺสตุ, ทกฺขตุ, ทิสฺสตุ. ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺย, ทิสฺเสยฺย.
หิยฺยตฺตนิยํ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตุอิการสฺส อตฺตํ, อทฺทสา, อทฺทส. กมฺมนิ อทิสฺส.
ตถา อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสึสุ, ปสฺสึสุ. อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ, ปสฺสิตฺถ. อปสฺสึ, ปสฺสึ, อปสฺสิมฺห, ปสฺสิมฺห. อทฺทสิ, ทสิ, อทฺทสํสุ, ทสํสุ. กมฺมนิ อทิสฺสํสุ. อทฺทกฺขิ, อทฺทกฺขึสุ.
ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติ. ‘‘ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จา’’ติ โยควิภาเคน สฺสสฺส โลโป, อิการาคโม จ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ. โลปาภาเว ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติ. อปสฺสิสฺส, อทกฺขิสฺส อิจฺจาทิ.
สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ.
‘‘สพฺพตฺถา’’ติ วตฺตเต, มณฺฑูกคติยา ‘‘กฺวจี’’ติ จ.
สทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ สพฺพตฺถ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ กฺวจิ. เสสํ เนยฺยํ. นิสีทติ, นิสีทนฺติ. ภาเว นิสชฺชเต, อิธ กฺวจาธิกาเรน สีทา-เทโส ¶ น ภวติ. นิสีทตุ. นิสีเท. นิสีทิ. นิสีทิสฺสติ. นิสีทิสฺส อิจฺจาทิ.
ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ. ยชติ, ยชนฺติ.
กมฺมนิ ‘‘ยมฺหี’’ติ วตฺตเต.
ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส ยการสฺส อิการาเทโส โหติ ยปฺปจฺจเย ปเร, สรโลโป. อิชฺชเต มยา พุทฺโธ. ตถา ยชตุ, อิชฺชตํ. ยเช, อิชฺเชถ. ยชิ, อิชฺชิตฺถ. ยชิสฺสติ, อิชฺชิสฺสเต. ยชิสฺส, อิชฺชิสฺสถ อิจฺจาทิ.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจโย จ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
วทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส วชฺชาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. วิภตฺยาธิการตฺตา เจตฺถ สพฺพาสูติ อตฺถโต สิทฺธํ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ภูวาทิโต ปโร อปฺปจฺจโย เอตฺตมาปชฺชเต, โลปฺจ วา. วิกรณการิยวิธิปฺปกรณโต เจตฺถ อกาโรติ อปฺปจฺจโย คยฺหติ.
ภูวาทิโต ชุโหตฺยาทิ-โต จ อปฺปจฺจโย ปโร;
โลปมาปชฺชเต นาฺโ, ววตฺถิตวิภาสโตติ.
อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, สรโลปาทิ, วชฺเชติ, วเทติ, วทติ, อนฺติมฺหิ –
๔๘๘. กฺวจิ ¶ ธาตุวิภตฺติปฺปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ.
อิธ ธาตฺวาธิกาเร อาขฺยาเต, กิตเก จ อวิหิตลกฺขเณสุ ปโยเคสุ กฺวจิ ธาตูนํ, ตฺยาทิวิภตฺตีนํ, ธาตุวิหิตปฺปจฺจยานฺจ ทีฆตพฺพิปรีตอาเทสโลปาคมอิจฺเจตานิ การิยานิ ชินวจนานุรูปโต ภวนฺติ. ตตฺถ –
นามฺหิ รสฺโส กิยาทีนํ, สํโยเค จฺธาตุนํ;
อายูนํ วา วิภตฺตีนํ, มฺหา, สฺสานฺตสฺส จ รสฺสตา.
คมิโต จฺฉสฺส ฺโฉ วาสฺส, คมิสฺสชฺชตนิมฺหิ คา;
อุจาคโม วา ตฺถมฺเหสุ, ธาตูนํ ยมฺหิ ทีฆตา.
เอยฺเยยฺยาเสยฺยาเมตฺตฺจ, วา สฺเสสฺเสตฺตฺจ ปาปุเณ;
โอการา อตฺตมิตฺตฺจ, อาตฺถา ปปฺโปนฺติ วา ตฺถเถ.
ตถา พฺรูโตติ อนฺตีนํ, ออุ วาห จ ธาตุยา;
ปโรกฺขาย วิภตฺติมฺหิ, อนพฺภาสสฺส ทีฆตา.
สํโยคนฺโต อกาเรตฺถ, วิภตฺติปฺปจฺจยาทิ ตุ;
โลป มาปชฺชเต นิจฺจ-เมกาโรการโต ปโรติ.
เอการโต ปรสฺส อนฺติอการสฺส โลโป, วชฺเชนฺติ, วเทนฺติ, วทนฺติ. วชฺเชสิ, วเทสิ, วทสิ, วชฺเชถ, วเทถ, วทถ. วชฺเชมิ, วชฺชามิ, วเทมิ, วทามิ, วชฺเชม, วเทม, วชฺชาม, วทาม.
กมฺมนิ วชฺชียติ, วชฺชียนฺติ. วชฺชติ, วชฺชนฺติ. วทียติ วา. วชฺเชตุ, วเทตุ, วทตุ. วชฺเช, วชฺเชยฺย, วเท, วเทยฺย, วชฺเชยฺยุํ, วเทยฺยุํ. วชฺเชยฺยาสิ, วชฺเชสิ, วเทยฺยาสิ. อวทิ, วทิ, วทึสุ. วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติ. อวทิสฺส อิจฺจาทิ.
กมุ ¶ ปทวิกฺเขเป, อปฺปจฺจเย กเต ‘‘กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว’’ติ ทฺวิตฺตํ, กวคฺคสฺส จวคฺโค.
อพฺภาสคฺคหณมนฺตคฺคหณํ, วาคฺคหณฺจ วตฺตเต.
อพฺภาสนฺเต นิคฺคหีตฺจาคโม โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน กมาทีนเมเวตํ. จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ อิจฺจาทิ. กมติ, กมนฺติ อิจฺจาทิ.
จล กมฺปเน, จฺจลติ, จลติ.
จล ทลเน, ททฺทลฺลติ.
เฌจินฺตายํ, อปฺปจฺจเย ‘‘โอ, สเร, เอ’’ติ จ อธิกิจฺจ ‘‘เต อาวายา’’ติ โยควิภาเคน อการิเตปิ เอการสฺส อายาเทโส, ฌายติ, ฌายนฺติ อิจฺจาทิ, วิเสสวิธานํ.
อวุทฺธิกภูวาทินโย.
ตุท พฺยถเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ อปฺปจฺจโย, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ เอตฺถานุวตฺติต วาคฺคหเณน ตุทาทีนํ วุทฺธิอภาโวว วิเสโส, ตุทติ, ตุทนฺติ. ตุทสิ, ตุทถ. ตุทามิ, ตุทาม.
กมฺเม ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา สทการสฺส ยปฺปจฺจยสฺส ชกาโร ทฺวิตฺตํ, ตุชฺชเต, ตุชฺชนฺเต. ตุชฺชติ, ตุชฺชนฺติ, ตุชฺชเร วา. ตถา ตุทตุ, ตุทนฺตุ. ตุเท, ตุเทยฺย, ตุเทยฺยุํ. อตุทิ, ตุทึสุ. อตุทิ, อตุทิตฺถ. อตุทึ, อตุทิมฺห. อตุชฺชิตฺถ, อตุชฺชิ. ตุทิสฺสติ. อตุทิสฺส อิจฺจาทิ.
วิส ปเวสเน ปปุพฺโพ, โส คามํ ปวิสติ, ปวิสนฺติ. ปวิสสิ, ปวิสถ. ปวิสามิ, ปวิสาม.
กมฺเม ¶ ปวิสิยฺยเต, ปวิสิยฺยนฺเต. ปวิสิยฺยติ, ปวิสิยฺยนฺติ. ปวิสฺสเต วา. ตถา ปวิสตุ, ปวิสนฺตุ. ปวิเสยฺย. ปาวิสิ, ปวิสิ, ปาเวกฺขิ ปถวึ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อชฺชตนิมฺหิ วิสสฺส เวกฺขาเทโส จ. ปาวิสึสุ, ปวิสึสุ.
กมฺเม ปาวิสียิตฺถ, ปวิสียิตฺถ, ปาวิสียิ, ปวิสียิ. ปวิสิสฺสติ, ปวิสิสฺสนฺติ. ปวิสียิสฺสเต, ปวิสิสฺสเต. ปาวิสิสฺส. ปาวิสียิสฺส อิจฺจาทิ.
นุท เขเป, นุทติ, นุทนฺติ.
ทิส อติสชฺชเน, อุทฺทิสติ, อุทฺทิสนฺติ.
ลิข เลขเน, ลิขติ, ลิขนฺติ.
ผุส สมฺผสฺเส, ผุสติ, ผุสนฺติ อิจฺจาทิ.
ตุทาทินโย.
หู, ภู สตฺตายํ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ ‘‘ภูวาทิโต อ’’อิติ อปฺปจฺจโย, ‘‘วา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘โลปฺเจตฺตมกาโร’’ติ ภูวาทิโต ปรสฺส อปฺปจฺจยสฺส โลโป, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ. โส โหติ, เต โหนฺติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ปรสรสฺส โลโป. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม. ภาเว หูยเต.
ตถา โหตุ, โหนฺตุ. โหหิ, อนการปรตฺตา หิโลโป น ภวติ, โหถ. โหมิ, โหม. ภาเว หูยตํ.
สตฺตมิยํ สรโลปาทิ, เหยฺย, เหยฺยุํ. เหยฺยาสิ, เหยฺยาถ. เหยฺยามิ, เหยฺยาม. เหยฺยํ วา. ภาเว หูเยถ.
หิยฺยตฺตนิยํ ¶ อปฺปจฺจยโลเป ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หูธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส. อหุวา, อหุวุ, อหุวู. อหุว, อหุโว, อหุวตฺถ. อหุวํ, อหุวมฺห. อหุวตฺถ, อหุวตฺถุํ. อหุวเส, อหุววฺหํ. อหุวึ, อหุวมฺหเส. ภาเว อหูยตฺถ.
อชฺชตนิมฺหิ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หูโต อีวิภตฺติสฺส โลโป รสฺสตฺตํ, โส อหุ, โลปาภาเว ‘‘กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ เอตฺถ ‘‘สตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ โยควิภาเคน สาคโม, วุทฺธิ, อโหสิ, อเหสุํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา โอการสฺเสกาโร. อหวุํ วา. อโหสิ, อโหสิตฺถ. อโหสึ, อหุํ, ปรสรสฺส โลโป, รสฺสตฺตฺจ, อโหสิมฺห, อหุมฺห, รสฺสตฺตํ. ภาเว อหูยิตฺถ.
‘‘หิ โลปํ วา’’ติ อิโต ‘‘โลโป, วา’’ติ จ วตฺตเต.
๔๙๐. โหติสฺสเร’โหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ.
หูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สโร เอห โอห เอตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สฺสสฺส จ โลโป โหติ วา. อิการาคโม, สรโลปาทิ.
เหหิติ, เหหินฺติ. เหหิสิ, เหหิถ. เหหามิ, เหหาม. โลปาภาเว – เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ. เหหิสฺสสิ, เหหิสฺสถ. เหหิสฺสามิ, เหหิสฺสาม. โอหาเทเส – โหหิติ, โหหินฺติ. โหหิสิ, โหหิถ. โหหามิ, โหหาม. ตถา โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ. โหหิสฺสสิ, โหหิสฺสถ. โหหิสฺสามิ, โหหิสฺสาม. เอการาเทเส – เหติ, เหนฺติ. เหสิ, เหถ. เหมิ ¶ , เหม. เหสฺสติ, เหสฺสนฺติ. เหสฺสสิ, เหสฺสถ. เหสฺสามิ, เหสฺสาม. ภาเว หูยิสฺสเต.
กาลาติปตฺติยํ อหวิสฺส, อหวิสฺสํสุ. อหุยิสฺสถ อิจฺจาทิ.
หู, ภู สตฺตายํ, ภู อิตีธ อนุปุพฺโพ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ อปฺปจฺจยสฺส โลปวุทฺธิโย, อนุโภติ, อนุโภนฺติ. อนุโภสิ, อนุโภถ. อนุโภมิ, อนุโภม.
กมฺเม อนุภูยติ, อนุภูยนฺติ. ตถา อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ. อนุโภหิ, อนุโภถ. อนุโภมิ, อนุโภม. อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ. อนุภเว, อนุภเวยฺย. อนุภูเยยฺย. อนุโภสิ, อนุภวิ. อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ. อนุโภสฺสสิ, อนุโภสฺสถ. อนุโภสฺสามิ, อนุโภสฺสาม. อนุภวิสฺสติ วา. อนุโภสฺส, อนุภวิสฺส วา อิจฺจาทิ.
สี สเย อปฺปจฺจยโลโป, วุทฺธิ จ, เสติ, เสนฺติ. เสสิ, เสถ. เสมิ, เสม. เสเต, เสนฺเต อิจฺจาทิ.
อปฺปจฺจยโลปาภาเว –
‘‘สเร’’ติ วตฺตเต, ธาตุคฺคหณฺจ.
เอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหติ, สรโลปาทิ. สยติ, สยนฺติ. สยสิ, สยถ. สยามิ, สยาม.
กมฺเม ¶ อติปุพฺโพ, ‘‘กฺวจิ ธาตฺวา’’ทินา ยมฺหิ รสฺสสรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส ทีโฆ, อติสียเต, อติสียนฺเต. อติสียติ, อติสียนฺติ. ภาเว สียเต.
ตถา เสตุ, เสนฺตุ. เสหิ, เสถ. เสมิ, เสม. สยตุ, สยนฺตุ. สย, สยาหิ, สยถ. สยามิ, สยาม. สยตํ, สยนฺตํ. สยสฺสุ, สยวฺโห. สเย, สยามเส. อติสียตํ, อติสียนฺตํ. อติสียตุ, อติสียนฺตุ. ภาเว สียตํ.
สเย, สเยยฺย, สเยยฺยุํ. อติสีเยยฺย. ภาเว สีเยถ.
อสยิ, สยิ, อสยึสุ, สยึสุ, อสยุํ. สาคเม อติเสสิ, อติเสสุํ. กมฺเม อจฺจสียิตฺถ, อจฺจสียิ, อติสียิ. ภาเว สียิตฺถ.
สยิสฺสติ, สยิสฺสนฺติ. อิการาคมาภาเว เสสฺสติ, เสสฺสนฺติ. กมฺเม อติสียิสฺสถ, อติสียิสฺสติ. ภาเว สียิสฺสเต.
อสยิสฺสา, อสยิสฺสํสุ. กมฺเม อจฺจสียิสฺสถ อิจฺจาทิ.
นี ปาปุณเน, ทฺวิกมฺมโกยํ, อชํ คามํ เนติ, เนนฺติ. เนสิ, เนถ. เนมิ, เนม. โลปาภาเว นยติ, นยนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม นียเต คามํ อโช เทวทตฺเตน, นียเร, นียนฺเต. นียติ, นียนฺติ.
ตถา เนตุ, นยตุ. นียตํ, นียนฺตํ. นเย, นเยยฺย. นีเยถ, นีเยยฺย. อนยิ, นยิ, อนยึสุ, นยึสุ. วิเนสิ, วิเนสุํ. อนียิตฺถ, นียิตฺถ. นยิสฺสติ ¶ , เนสฺสติ. นยิสฺสเต, นียิสฺสเต, นียิสฺสติ. อนยิสฺส, อนียิสฺส อิจฺจาทิ.
า คตินิวตฺติมฺหิ, ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
าอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ติฏฺาเทโส โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, อปฺปจฺจยโลโป. ติฏฺติ, ติฏฺนฺติ. าติ, นฺติ. โลปาภาเว ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา าโต หการาคโม จ รสฺสตฺตํ, สํปุพฺโพ สณฺหติ, สณฺหนฺติ. เอตฺเต อธิฏฺเติ, อธิฏฺเนฺติ.
กมฺเม –
๔๙๓. ยมฺหิ ทาธา มา า หา ปา มห มถาทีนมี.
ภาวกมฺมวิสเย ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร ทา ธา มา า หาปา มห มถ อิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต อีการมาปชฺชเต, นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ. อุปฏฺียติ, อุปฏฺียนฺติ. หการาคเม รสฺสตฺตํ, อีการาคโม จ, ปติฏฺหียติ, ปติฏฺหียนฺติ. ภาเว ียเต.
ตถา ติฏฺตุ, ติฏฺนฺตุ. าตุ, นฺตุ. สณฺหตุ, สณฺหนฺตุ. ติฏฺเ, ติฏฺเยฺย. สณฺเ, สณฺเยฺย, สณฺเยฺยุํ. สณฺเห, สณฺเหยฺยุํ. อฏฺาสิ, อฏฺํสุ. สณฺหิ, สณฺหึสุ. ปกิฏฺิสฺสติ, ปติฏฺิสฺสนฺติ. สฺสติ, สฺสนฺติ. ปติฏฺหิสฺสติ, ปติฏฺหิสฺสนฺติ. ปติฏฺิสฺส, ปติฏฺิสฺสํสุ. ปติฏฺหิสฺส, ปติฏฺหิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
ปา ปาเน, ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๔๙๔. ปา ¶ ปิโพ.
ปาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปิพาเทโส โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
ปิพติ. ปิพตุ. ปิเพยฺย. ‘‘กฺวจิ ธาตฺวา’’ทินา พการสฺส วกาโร, ปิวติ, ปิวนฺติ. ปาติ, ปานฺติ, ปนฺติ วา. ปียเต, ปียนฺเต. ปียติ, ปียนฺติ. ปิวตุ. ปิเวยฺย. อปายิ, ปิวิ. ปิวิสฺสติ. อปิวิสฺส อิจฺจาทิ.
อส ภุวิ, วิภตฺตุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจยโลโป, อส อิตีธ –
‘‘อสสฺมา, อนฺตโลโป’’ติ จ วตฺตเต.
อสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปรสฺส ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อตฺถิ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
สพฺพตฺถ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ จ อสอิจฺเจตาย ธาตุยา อาทิสฺส โลโป โหติ วา, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. สนฺติ.
‘‘อสสฺมา, อนฺตโลโป’’ติ จ อธิกาโร.
อสธาตุสฺส อนฺตโลโป โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ จ. ตฺวํ อสิ.
๔๙๘. ถสฺส ¶ ตฺถตฺตํ.
อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. ตุมฺเห อตฺถ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๔๙๙. อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหานฺตโลโป จ.
อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปราสํ มิ มอิจฺเจตาสํ วิภตฺตีนํ มฺหิมฺหอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อมฺหิ, อมฺห. อสฺมิ, อสฺม.
อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. อตฺถุ. อสสฺสาทิโลโป จ, สนฺตุ. อาหิ, อตฺถ. อสฺมิ, อสฺม.
สตฺตมิยํ อสสฺสาทิโลโป, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อสโต เอยฺยเอยฺยุํ วิภตฺตีนํ อิยาอิยฺุจ โหนฺติ. สิยา, สิยุํ.
โลปาภาเว ‘‘กฺวจิ ธาตฺวา’’ทินา อสโต เอยฺยาทีนํ สธาตฺวนฺตานํ สฺส สฺสุ สฺส สฺสถ สฺสํ สฺสามอาเทสา โหนฺติ.
เอวมสฺส วจนีโย, อสฺสุ. อสฺส, อสฺสถ. อสฺสํ, อสฺสาม.
อชฺชตนิยํ อการาคโม, ทีโฆ จ, อาสิ, อาสึสุ, อาสุํ. อาสิ, อาสิตฺถ. อาสึ, อาสิมฺห.
‘‘วา ¶ , อสสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.
อสสฺเสว ธาตุสฺส ภูอาเทโส โหติ วา อสพฺพธาตุเก. ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. อภวิสฺส, อภวิสฺสํสุ.
วาติ กิมตฺถํ? อาสุํ.
พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจยโลโป จ.
‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเต.
พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา ปโร อีการาคโม โหติ ติมฺหิ วิภตฺติมฺหิ กฺวจิ, วุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ. พฺรวีติ, พฺรูติ, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ สุตฺตานุวตฺติตวาคฺคหเณน พฺรูธาตุสฺส พฺยฺชเน วุทฺธิ น โหติ, พหุวจเน ‘‘ฌลานมิยุวา สเร วา’’ติ อูการสฺส สเร อุวาเทโส, พฺรุวนฺติ. ‘‘กฺวจิ ธาตฺวา’’ทินา พฺรูโต ติอนฺตีนํ วา อ อุ อาเทสา พฺรูสฺส อาหาเทโส จ.
อาห, อาหุ. พฺรูสิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูเต, พฺรุวนฺเต. พฺรูเส, พฺรุววฺเห. พฺรุเว, พฺรูมฺเห. พฺรูตุ, พฺรุวนฺตุ. พฺรูหิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม. พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํ. พฺรุเว, พฺรุเวยฺย, พฺรุเวยฺยุํ. พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถ. พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยาม. พฺรุเวถ, พฺรุเวรํ. อพฺรุวา, อพฺรุวู.
ปโรกฺขายํ ¶ ‘‘พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขาย’’นฺติ พฺรูธาตุสฺส อาหอาเทโส, สรโลปาทิ, สุปิเน กิร มาห, เตนาหุ โปราณา, อาหํสุ วา อิจฺจาทิ.
อชฺชตนิยํ อพฺรวิ, อพฺรุวิ, อพฺรวุํ. พฺรวิสฺสติ. อพฺรวิสฺส อิจฺจาทิ.
หน หึสาคตีสุ, ติมฺหิ กฺวจิ อปฺปจฺจยโลโป, หนฺติ, หนติ, หนนฺติ. หนสิ, หนถ. หนามิ, หนาม.
กมฺเม ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา ตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ, หฺเต, หฺนฺเต, หฺเร. หฺติ, หฺนฺติ. หนตุ, หนนฺตุ. หเนยฺย.
‘‘หนสฺสา’’ติ วตฺตเต.
หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ วา สพฺพตฺถ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. วเธติ. วธียติ. วเธตุ. วธียตุ. วเธยฺย. อวธิ, อวธึสุ. อหนิ, อหนึสุ. วธิสฺสติ, หนิสฺสติ. ขาเทเส ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหนิสฺสามิ. อวธิสฺส, อหนิสฺส อิจฺจาทิ.
หูวาทินโย.
หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อปฺปจฺจโย จ, ‘‘กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว’’ติ ทฺวิตฺตํ, ‘‘ปุพฺโพพฺภาโส’’ติ อพฺภาสสฺา.
‘‘อพฺภาเส’’ติ วตฺตเต.
๕๐๔. หสฺส ¶ โช.
หการสฺส อพฺภาเส วตฺตมานสฺส โช โหติ. ‘‘โลปฺเจตฺต มกาโร’’ติ อปฺปจฺจยโลโป, วุทฺธิ. ชุโหติ.
โลปาภาเว ‘‘ฌลานํ, สเร’’ติ จ วตฺตมาเน –
ฌลสฺานํ อิวณฺณุวณฺณานํ ยการวการาเทสา โหนฺติ สเร ปเรติ อปทนฺตสฺส อุการสฺส วกาโร.
ชุหฺวติ, ชุโหติ, ชุหฺวนฺติ, ชุโหนฺติ. ชุหฺวสิ, ชุโหสิ, ชุหฺวถ, ชุโหถ. ชุหฺวามิ, ชุโหมิ, ชุหฺวาม, ชุโหม.
กมฺเม ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทีโฆ, หูยเต, หูยนฺเต. หูยติ, หูยนฺติ.
ตถา ชุโหตุ, ชุโหนฺตุ, ชุหฺวนฺตุ วา. ชุเห, ชุเหยฺย, ชุเหยฺยุํ. อชุหวิ, อชุหวุํ. อชุโหสิ, อชุโหสุํ. อหูยิตฺถ อคฺคิ. ชุหิสฺสติ, ชุหิสฺสนฺติ. ชุโหสฺสติ, ชุโหสฺสนฺติ วา. อชุหิสฺส, อชุหิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
หา จาเค, ปุเร วิย ทฺเวภาวชาเทส อปฺปจฺจยโลปา.
‘‘อพฺภาเส’’ติ วตฺตเต.
อพฺภาเส วตฺตมานสฺส สรสฺส รสฺโส โหติ.
ชหาติ, ชหนฺติ. ชหาสิ, ชหาถ. ชหามิ, ชหาม.
กมฺเม ¶ ‘‘ยมฺหิ ทาธามาาหาปามหมถาทีนมี’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส อีกาโร. หียเต, หียนฺเต, หียเร. หียติ, หียนฺติ.
ตถา ชหาตุ, ชหนฺตุ. ชเห, ชเหยฺย, ชเหยฺยุํ. หีเยถ, หีเยยฺย. อชหาสิ, อชหึสุ, อชหาสุํ. ปชหิ, ปชหึสุ, ปชหํสุ, ปชหุํ. กมฺเม ปชหียิตฺถ, ปชหียิ. ปชหิสฺสติ, ปชหิสฺสนฺติ. หียิสฺสติ, หียิสฺสนฺติ. ปชหิสฺส, ปชหิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
ทา ทาเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ทฺเวภาวรสฺสตฺตานิ, อปฺปจฺจยสฺส โลโป, ททาติ, ททนฺติ. ททาสิ, ททาถ. ททามิ, ททาม.
ทฺวิตฺตาภาเว มณฺฑูกคติยา ‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ทชฺชาเทโส โหติ วา, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, อปฺปจฺจยโลโป. ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ. ทชฺชสิ, ทชฺชถ. ทชฺชามิ, ทชฺชาม. ทชฺชาเทสาภาเว ‘‘โลปฺเจตฺตมกาโร’’ติ อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, ทานํ เทติ, เทนฺติ. เทสิ, เทถ.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส อํ โหติ วา มิมอิจฺเจเตสุ ปเรสุ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ. ทมฺมิ, ทมฺม. เทมิ, เทม.
กมฺเม ‘‘ยมฺหิ ทาธา’’อิจฺจาทินา อีกาโร, ทียเต, ทียนฺเต. ทียติ, ทียนฺติ. ทียฺยเต, ทียฺยนฺเต. ทียฺยติ, ทียฺยนฺติ วา อิจฺจาทิ.
ททาตุ ¶ , ททนฺตุ. ททาหิ, ททาถ. ททามิ, ททาม. ททตํ, ททนฺตํ. ททสฺสุ, ททวฺโห. ทเท, ททามเส. ทชฺชตุ, ทชฺชนฺตุ อิจฺจาทิ. เทตุ, เทนฺตุ. เทหิ, เทถ. เทมิ, เทม. กมฺเม ทียตํ, ทียนฺตํ. ทียตุ, ทียนฺตุ.
สตฺตมิยํ ทเท, ทเทยฺย, ทเทยฺยุํ. ทเทยฺยาสิ, ทเทยฺยาถ. ทเทยฺยามิ, ทเทยฺยาม. ทเทถ, ทเทรํ. ทเทโถ, ทเทยฺยาวฺโห. ทเทยฺยํ, ทเทยฺยามฺเห. ทชฺเช, ทชฺเชยฺย.
‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา เอยฺยสฺสาตฺตฺจ, ทชฺชา, ทชฺชุํ, ทชฺเชยฺยุํ. ทชฺเชยฺยาสิ, ทชฺเชยฺยาถ. ทชฺชํ, เอยฺยามิสฺส อมาเทโส จ, ทชฺเชยฺยามิ, ทชฺเชยฺยาม. ทฺวิตฺตาภาเว เทยฺย, เทยฺยุํ. เทยฺยาสิ, เทยฺยาถ. ทีเยถ, ทีเยยฺย.
หิยฺยตฺตนิยํ อททา, อททู. อทโท, อททตฺถ. อททํ, อททมฺห. อททตฺถ, อททมฺหเส. กมฺเม อทียิตฺถ.
อชฺชตนิมฺหิ อททิ, อททึสุ, อททุํ. อทชฺชิ, อทชฺชึสุ. อทาสิ, อทํสุ. อทาสิ, อโท, อทิตฺถ. อทาสึ, อทาสิมฺห, อทมฺห. อทาทานํ ปุรินฺทโท. กมฺเม อทียิตฺถ, อทียฺยิ.
ภวิสฺสนฺติยํ อิการาคโม, สรโลปาทิ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ. ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติ. รสฺสตฺตํ, ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ. ทสฺสสิ, ทสฺสถ. ทสฺสามิ, ทสฺสาม. ทสฺสเต. ทียิสฺสเต, ทียิสฺสติ.
กาลาติปตฺติยํ อททิสฺส, อทชฺชิสฺส, อทชฺชิสฺสา, อทสฺส, อทสฺสา, อทสฺสํสุ. อทียิสฺสถ, อทียิสฺส อิจฺจาทิ.
ธา ¶ ธารเณ, ปุเร วิย วิภตฺตุปฺปตฺติ, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อปฺปจฺจยโลโป จ, ‘‘ทุติยจตุตฺถานํ ปมตติยา’’ติ ธการสฺส ทกาโร, ทธาติ, ทธนฺติ. อปิปุพฺโพ ตสฺส ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อการโลโป, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธการสฺส หกาโร, รสฺสตฺตฺจ, ทฺวารํ ปิทหติ, ปิทหนฺติ. ทฺเวภาวาภาเว นิธึ นิเธติ, นิเธนฺติ.
กมฺเม ธียเต, ธียติ, ปิธียเต, ปิธียติ.
ตถา ทธาตุ, ปิทหตุ, นิเธตุ, นิเธนฺตุ. ทเธ, ทเธยฺย, ปิทเห, ปิทเหยฺย, นิเธ, นิเธยฺย. ทธาสิ, ปิทหิ. ธสฺสติ, ปิทหิสฺสติ, ปริทเหสฺสติ. อธสฺส, ปิทหิสฺส อิจฺจาทิ.
ชุโหตฺยาทินโย.
อวุทฺธิกา ตุทาที จ, หูวาทิ จ ตถาปโร;
ชุโหตฺยาทิ จตุทฺเธวํ, เยฺยา ภูวาทโย อิธ.
ภูวาทิคโณ.
รุธาทิคณ
รุธ อาวรเณ, ปุเร วิย ธาตุสฺาทิมฺหิ กเต วิภตฺตุปฺปตฺติ.
‘‘อ’’อิติ วตฺตเต.
๕๐๙. รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพฺจ.
จตุปฺปทมิทํ. รุธอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปฺปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ, นิคฺคหีตฺจ ตโต ปุพฺพํ ¶ หุตฺวา อาคโม โหติ, ตฺจ นิคฺคหีตํ ปกติยา สรานุคตตฺตา ธาตุสฺสรโต ปรํ โหติ. จสทฺเทน อิอีเอโอปจฺจยา จ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ. อิธ สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ โหติ, ตทาคมสฺส ตคฺคหเณน คหณโต.
โส มคฺคํ รุนฺธติ, รุนฺธนฺติ. รุนฺธสิ, รุนฺธถ. รุนฺธามิ, รุนฺธาม. รุนฺธเต, รุนฺธนฺเต อิจฺจาทิ, อิการาทิปฺปจฺจเยสุ ปน รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธตีติปิ โหติ.
กมฺเม นิปุพฺโพ ยปฺปจฺจยสฺส ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา สธาตฺวนฺตสฺส ฌกาเร กเต ‘‘วคฺเค โฆสา’’ติอาทินา ทฺวิตฺตํ, มคฺโค นิรุชฺฌเต เตน, นิรุชฺฌนฺเต. ปรสฺสปทตฺเต นิรุชฺฌติ, นิรุชฺฌนฺติ. นิรุชฺฌสิ, นิรุชฺฌถ. นิรุชฺฌามิ, นิรุชฺฌาม.
รุนฺธตุ, รุนฺธนฺตุ. รุนฺธาหิ, รุนฺธถ. รุนฺธามิ, รุนฺธาม. รุนฺธตํ, รุนฺธนฺตํ. รุนฺธสฺสุ, รุนฺธวฺโห. รุนฺเธ, รุนฺธามเส. นิรุชฺฌตํ, นิรุชฺฌนฺตํ. นิรุชฺฌตุ, นิรุชฺฌนฺตุ. รุนฺเธ, รุนฺเธยฺย, รุนฺเธยฺยุํ. รุนฺเธถ, รุนฺเธรํ. นิรุชฺเฌถ, นิรุชฺเฌยฺย อิจฺจาทิ. รุนฺธิ, รุนฺธึสุ. อรุนฺธิ, นิรุชฺฌิตฺถ. นิรุชฺฌิ, นิรุชฺฌึสุ. รุนฺธิสฺสติ, รุนฺธิสฺสนฺติ. นิรุชฺฌิสฺสเต, นิรุชฺฌิสฺสนฺเต. นิรุชฺฌิสฺสติ, นิรุชฺฌิสฺสนฺติ. อรุนฺธิสฺส, อรุนฺธิสฺสํสุ. นิรุชฺฌิสฺสถ, นิรุชฺฌิสฺส อิจฺจาทิ.
ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติ. กมฺเม ฉิชฺชเต, ฉิชฺชนฺเต. ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติ. ตถา ฉินฺทตุ, ฉินฺทนฺตุ. ฉิชฺชตุ, ฉิชฺชนฺตุ. ฉินฺเท, ฉินฺเทยฺย. ฉิชฺเชยฺย. อฉินฺทิ, ฉินฺทิ, ฉินฺทึสุ. อฉิชฺชิตฺถ, ฉิชฺชิ. ฉินฺทิสฺสติ, ฉินฺทิสฺสนฺติ. สฺสสฺส ฉาเทเส – เฉจฺฉติ, เฉจฺฉนฺติ. เฉจฺฉิติ วา. กมฺเม ฉิชฺชิสฺสเต, ฉิชฺชิสฺสนฺเต. ฉิชฺชิสฺสติ, ฉิชฺชิสฺสนฺติ. อฉินฺทิสฺส. อฉิชฺชิสฺส อิจฺจาทิ.
ภิทิ ¶ วิทารเณ, ภินฺทติ, ภินฺทนฺติ อิจฺจาทิ.
ยุช โยเค, ยฺุชติ, ยฺุชนฺติ. ยุชฺชเต, ยุชฺชนฺเต. ยุชฺชติ, ยุชฺชนฺติ. ยฺุชตุ. ยุชฺชตํ. ยฺุเช. ยุชฺเชถ. อยฺุชิ, อยฺุชึสุ. อยุชฺชิตฺถ, อยุชฺชิ. ยฺุชิสฺสติ, ยฺุชิสฺสนฺติ. ยุชฺชิสฺสเต, ยุชฺชิสฺสนฺเต. ยุชฺชิสฺสติ, ยุชฺชิสฺสนฺติ. อยฺุชิสฺส. อยุชฺชิสฺสถ, อยุชฺชิสฺส อิจฺจาทิ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, ภฺุชติ, ภฺุชนฺติ อิจฺจาทิ.
ภวิสฺสนฺติยํ ‘‘กรสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาโห’’ติ สุตฺเต สปฺปจฺจยคฺคหเณน ภุชโต สฺสสฺส ขาเทโส, ‘‘โก เข จา’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส กกาโร, วุทฺธิ, โภกฺขติ, โภกฺขนฺติ. โภกฺขสิ, โภกฺขถ. โภกฺขามิ, โภกฺขาม. ขาเทสาภาเว ภฺุชิสฺสติ, ภฺุชิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
มุจ โมจเน, มฺุจติ, มฺุจนฺติ. มุจฺจเต, มุจฺจนฺเต. มฺุจตุ, มฺุจนฺตุ. มุจฺจตํ, มุจฺจนฺตํ. มฺุเจ, มฺุเจยฺย, มฺุเจยฺยุํ. มุจฺเจถ, มุจฺเจรํ. อมฺุจิ, อมฺุจึสุ. อมุจฺจิตฺถ. โมกฺขติ, โมกฺขนฺติ. มฺุจิสฺสติ, มฺุจิสฺสนฺติ. มุจฺจิสฺสเต, มุจฺจิสฺสนฺเต. อมฺุจิสฺส, อมุจฺจิสฺสถ อิจฺจาทิ.
รุธาทิคโณ.
ทิวาทิคณ
ทิวุ กีฬาวิชิคีสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคตีสุ. ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลปวิภตฺตุปฺปตฺติโย.
๕๑๐. ทิวาทิโต ¶ โย.
ทิวาทิโต ธาตุคณโต ยปฺปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ.
‘‘ยคฺคหณํ, จวคฺค ยการ วการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส, ปุพฺพรูป’’นฺติ จ วตฺตเต.
ยถา ภาวกมฺเมสุ ยปฺปจฺจยสฺสาเทโส โหติ, ตถา กตฺตริปิ ยปฺปจฺจยสฺส สธาตฺวนฺตสฺส จวคฺค ยการวการาเทโส, ปุพฺพรูปฺจ กาตพฺพานีติ ธาตฺวนฺตสฺส วการตฺตา สห เตน ยการสฺส วกาเร กเต ทฺวิภาโว, ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ‘‘โพ วสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ. ทิพฺพสิ, ทิพฺพถ. ทิพฺพามิ, ทิพฺพาม.
กมฺเม ทิพฺพเต, ทิพฺพนฺเต. ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ. ทิพฺพตุ. ทิพฺพตํ. ทิพฺเพ. ทิพฺเพถ. อทิพฺพิ. อทิพฺพิตฺถ. ทิพฺพิสฺสติ. ทิพฺพิสฺสเต. อทิพฺพิสฺส อิจฺจาทิ.
สิวุ ตนฺตสนฺตาเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ. สิพฺพตุ. สิพฺเพยฺย. อสิพฺพิ, สิพฺพิ. สิพฺพิสฺสติ. อสิพฺพิสฺส อิจฺจาทิ.
ปท คติมฺหิ, อุปุพฺโพ ทฺวิตฺตํ, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ สธาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตฺจ.
อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชเต, อุปฺปชฺชนฺเต, อุปฺปชฺชเร.
กมฺเม ปฏิปชฺชเต, ปฏิปชฺชนฺเต. ปฏิปชฺชติ, ปฏิปชฺชนฺติ. ภาเว อุปฺปชฺชเต ตยา.
ตถา ¶ อุปฺปชฺชตุ. อุปฺปชฺเชยฺย. อุทปชฺชา. อุทปชฺชถ. อุทปาทิ, อุปฺปชฺชี. อุปฺปชฺชิตฺถ. อุปฺปชฺชิสฺสติ. อุปฺปชฺชิสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสา อิจฺจาทิ.
พุธ อวคมเน, ยปฺปจฺจยปรตฺตา น วุทฺธิ, ฌการาเทโสว วิเสโส, ธมฺมํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ. พุชฺฌเต, พุชฺฌนฺเต, พุชฺฌเร วา.
กมฺเม พุชฺฌเต มยา ธมฺโม, พุชฺฌนฺเต. พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ. พุชฺฌตุ. พุชฺเฌยฺย. อพุชฺฌิ. อพุชฺฌิตฺถ. พุชฺฌิสฺสติ. อพุชฺฌิสฺส.
ยุธ สมฺปหาเร, ยุชฺฌติ, ยุชฺฌนฺติ.
กุธ โกเป, กุชฺฌติ, กุชฺฌนฺติ.
วิธ ตาฬเน, วิชฺฌติ, วิชฺฌนฺติ อิจฺจาทิ.
นห พนฺธเน, ‘‘ห วิปริยโย’’ติ โยควิภาเคน วิปริยโย. สนฺนยฺหติ, สนฺนยฺหนฺติ อิจฺจาทิ.
มน าเณ, าเทโสว วิเสโส, มฺติ, มฺนฺติ อิจฺจาทิ.
ทา อาทาเน, สํอาปุพฺโพ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส อิกาโร, สีลํ สมาทิยติ, สมาทิยนฺติ อิจฺจาทิ.
ตุส ปีติมฺหิ, ยปฺปจฺจยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุสฺสติ, ตุสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
ตถา สมุ อุปสเม, สมฺมติ, สมฺมนฺติ.
กุป โกเป, กุปฺปติ, กุปฺปนฺติ.
ชนชนเน, ‘‘ชนาทีนมา ติมฺหิ จา’’ติ เอตฺถ ‘‘ชนาทีนมา’’ติ โยควิภาเคน ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส อากาโร. ชายติ, ชายนฺติ. ชายเต, ชายนฺเต.
กมฺเม ¶ ชนียติ, ชนียนฺติ. ชายตุ. ชาเยยฺย. อชายิ, อชนิ. ชายิสฺสติ, ชนิสฺสติ. อชายิสฺส, อชนิสฺส อิจฺจาทิ.
ทิวาทิคโณ.
สฺวาทิคณ
สุ สวเณ, ปุเร วิย วิภตฺตุปฺปตฺติ.
สุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ณุ ณาอุณาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ. ‘‘อฺเสุ จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหเณน ณุปฺปจฺจยสฺส วุทฺธิ. ตตฺเถวานุวตฺติตวาคฺคหเณน สฺวาทีนํ ณุณาทีสุ น วุทฺธิ.
ธมฺมํ สุโณติ, สรโลปาทิ, สุณนฺติ. สุโณสิ, สุโณถ. สุโณมิ, สุโณม. ณาปจฺจเย สุณาติ, สุณนฺติ. สุณาสิ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา รสฺสตฺตํ, สุณสิ, สุณาถ, สุณถ. สุณามิ, สุณาม.
กมฺเม ยปฺปจฺจเย ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทีโฆ, สูยเต, สูยนฺเต. สูยติ, สูยนฺติ. ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, สุยฺยติ, สุยฺยนฺติ. สูยฺยติ, สูยฺยนฺติ วา.
สุโณตุ, สุณนฺตุ. สุโณหิ, สุโณถ. สุโณมิ, สุโณม. สุณาตุ, สุณนฺตุ. สุณ, สุณาหิ, สุณาถ. สุณามิ, สุณาม. สุณตํ, สุณนฺตํ ¶ . สุณสฺสุ, สุณวฺโห. สุเณ, สุณามเส. กมฺเม สูยตํ, สูยนฺตํ. สูยตุ, สูยนฺตุ.
สุเณ, สุเณยฺย, สุเณยฺยุํ. สุเณยฺยาสิ, สุเณยฺยาถ. สุเณยฺยามิ, สุเณยฺยาม. สุเณถ, สุเณรํ. สุเณโถ, สุเณยฺยาวฺโห. สุเณยฺยํ, สุเณยฺยามฺเห. สูเยถ, สูเยยฺย.
อสุณิ, สุณิ, อสุณึสุ, สุณึสุ. อสุณิ, อสุณิตฺถ. อสุณึ, สุณึ, อสุณิมฺห, สุณิมฺห. อสุณิตฺถ, สุณิตฺถ. ณาปจฺจยโลโป, วุทฺธิ, สสฺส ทฺวิภาโว, สาคโม, อสฺโสสิ, อสฺโสสึสุ, ปจฺจสฺโสสุํ. อสฺโสสิ, อสฺโสสิตฺถ. อสฺโสสึ, อสฺโสสิมฺห, อสฺโสสิมฺหา วา, อสฺโสสิตฺถ. อสูยิตฺถ, อสฺสูยิ.
สรโลปาทิ, สุณิสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ. สุณิสฺสสิ, สุณิสฺสถ. สุณิสฺสามิ, สุณิสฺสาม. สุณิสฺสเต, สุณิสฺสนฺเต. สุณิสฺสเส, สุณิสฺสวฺเห. สุณิสฺสํ, สุณิสฺสามฺเห. ณาปจฺจยโลโป, วุทฺธิ, โสสฺสติ, โสสฺสนฺติ. โสสฺสสิ, โสสฺสถ. โสสฺสามิ, โสสฺสาม. โสสฺสเต. สูยิสฺสเต, สูยิสฺสติ. อสุณิสฺส. อสูยิสฺส อิจฺจาทิ.
หิ คติมฺหิ, ปปุพฺโพ ณาปจฺจโย, ปหิณาติ, ปหิณติ วา, ปหิณนฺติ. ปหิณาตุ, ปหิณนฺตุ. ปหิเณยฺย. ปหิณิ, ทูตํ ปาเหสิ. ปหิณิสฺสติ. ปหิณิสฺส อิจฺจาทิ.
วุ สํวรเณ, อาวุณาติ, อาวุณนฺติ อิจฺจาทิ.
มิ ปกฺเขเป, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ณสฺส นตฺตํ, มิโนติ, มินนฺติ อิจฺจาทิ.
อป ¶ ปาปุณเน, ปปุพฺโพ สรโลเป ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีโฆ, อุณาปจฺจโย, สมฺปตฺตึ ปาปุณาติ, ปาปุณนฺติ. ปาปุณาสิ, ปาปุณาถ. ปาปุณามิ, ปาปุณาม.
กมฺเม ปาปียติ, ปาปียนฺติ. ตถา ปาปุณาตุ. ปาปียตุ. ปาปุเณ, ปาปุเณยฺย. ปาปีเยยฺย. ปาปุณิ, ปาปุณึสุ. ปาปียิ. ปาปุณิสฺสติ. ปาปียิสฺสติ. ปาปุณิสฺส. ปาปียิสฺส อิจฺจาทิ.
สก สตฺติมฺหิ, ทฺวิภาโว, สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติ. ภาเว ‘‘ปุพฺพรูปฺจา’’ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, สกฺกเต ตยา, สกฺกติ วา, สกฺกุณาตุ. สกฺกุเณยฺย. ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สกนฺตสฺส ขาเทโส อชฺชตนาทิมฺหิ, อสกฺขิ, สกฺขิ, อสกฺขึสุ, สกฺขึสุ. สกฺขิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ. อสกฺขิสฺส, อสกฺขิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
สฺวาทิคโณ.
กิยาทิคณ
กี ทพฺพวินิมเย, วิปุพฺโพ ทฺวิตฺตํ, ปุเร วิย วิภตฺตุปฺปตฺติ.
กีอิจฺเจว มาทิโต ธาตุคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ. นาปรตฺตา น วุทฺธิ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา กิยาทีนํ นามฺหิ รสฺสตฺตํ, กีโต นาปจฺจยนการสฺส ณตฺตฺจ.
ภณฺฑํ วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติ. วิกฺกียติ, วิกฺกียนฺติ. วิกฺกิณาตุ, วิกฺกิณนฺตุ. วิกฺกียตุ, วิกฺกียนฺตุ. วิกฺกิเณ, วิกฺกิเณยฺย ¶ . วิกฺกีเยยฺย, วิกฺกีเยยฺยุํ. อวิกฺกิณิ, วิกฺกิณิ. วิกฺกียิตฺถ, วิกฺกียิ. วิกฺกิณิสฺสติ, วิกฺกิณิสฺสนฺติ. วิกฺกียิสฺสติ, วิกฺกียิสฺสนฺติ. อวิกฺกิณิสฺส, อวิกฺกิณิสฺสํสุ. วิกฺกียิสฺส, วิกฺกียิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
ชิ ชเย, กิเลเส ชินาติ, ชินนฺติ. ชียติ, ชียนฺติ. เอวํ ชินาตุ. ชียตุ. ชิเนยฺย. ชีเยยฺย. อชินิ, ชินิ, อชินึสุ, ชินึสุ. อเชสิ, อเชสุํ. อชินิตฺถ. อชียิตฺถ, อชียิ. ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ. วิเชสฺสติ, วิเชสฺสนฺติ. ชียิสฺสติ, ชียิสฺสนฺติ. อชินิสฺส. อชียิสฺส อิจฺจาทิ.
ตถา จิ จเย, จินาติ, จินนฺติ อิจฺจาทิ.
า อวโพธเน นาปจฺจโย.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
าอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชา ชํ นาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา.
ชาเทโส นามฺหิ ชํ ามฺหิ, นาภาโว ติมฺหิ เอวิธ;
ววตฺถิตวิภาสตฺถ-วาสทฺทสฺสานุวตฺตนา;
ธมฺมํ วิชานาติ, วินายติ วา, วิชานนฺติ.
กมฺเม วิฺายติ, วิฺายนฺติ. อิวณฺณาคเม ปุพฺพโลโป, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา เอกาโร, ทฺวิตฺตฺจ, เยฺยติ, เยฺยนฺติ. วิชานาตุ, วิชานนฺตุ, รสฺสตฺตํ. วิชาน, วิชานาหิ, วิชานาถ. วิชานามิ, วิชานาม. วิชานตํ, วิชานนฺตํ. วิชานสฺสุ. วิฺายตุ, วิฺายนฺตุ.
๕๑๕. เอยฺยสฺส ¶ าโต อิยา า วา.
เอยฺยสฺส วิภตฺติสฺส าอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส อิยา าอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, สรโลปาทิ. วิชานิยา.
าเทเส าสฺส ชํอาเทโส.
‘‘าโต, วา’’ติ จ วตฺตเต.
าอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ วา, ยการตฺตฺจ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน –
ามฺหิ นิจฺจฺจ นาโลโป,
วิภาสาชฺชตนาทิสุ;
อฺตฺถ น จ โหตายํ,
นาโต ติมฺหิ ยการตา.
นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, วิชฺา, วิชาเนยฺย, วิชาเนยฺยุํ. วิชาเนยฺยาสิ, วิชาเนยฺยาถ. วิชาเนยฺยามิ, วิชาเนยฺยาม, วิชาเนมุ วา. วิชาเนถ. วิฺาเยยฺย, วิฺาเยยฺยุํ.
สมชานิ, สฺชานิ, สฺชานึสุ. นาโลเป อฺาสิ, อฺาสุํ. วิชานิตฺถ. วิฺายิตฺถ. ปฺายิ, ปฺายึสุ. วิชานิสฺสติ, วิชานิสฺสนฺติ. สฺสติ, สฺสนฺติ. วิฺายิสฺสเต, วิฺายิสฺสนฺเต. ปฺายิสฺสติ, ปฺายิสฺสนฺติ. ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สฺสสฺส ¶ หิ จ, ปฺายิหิติ, ปฺายิหินฺติ. อชานิสฺส. อชานิสฺสถ. อฺายิสฺสถ, อฺายิสฺส อิจฺจาทิ.
มา มาเน, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา มานฺตสฺส อิกาโร, มินาติ, มินนฺติ. กมฺเม มียติ, มียนฺติ อิจฺจาทิ.
ลู เฉทเน, นามฺหิ รสฺสตฺตํ, ลุนาติ, ลุนนฺติ. ลูยติ, ลูยนฺติ อิจฺจาทิ.
ธู กมฺปเน, ธุนาติ, ธุนนฺติ. ธูยติ, ธูยนฺติ อิจฺจาทิ.
คห อุปาทาเน, นามฺหิ สมฺปตฺเต –
คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุโต ปฺป ณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ. อาทิสทฺโทยํ ปกาโร.
‘‘คหสฺสา’’ติ วตฺตเต.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการสฺส โลโป โหติ ณฺหามฺหิ ปจฺจเย ปเร. สีลํ คณฺหาติ, รสฺสตฺเต คณฺหติ วา, คณฺหนฺติ. คณฺหาสิ, คณฺหาถ. คณฺหามิ, คณฺหาม.
กมฺเม ‘‘เย’’ติ วตฺตมาเน ‘‘หวิปริยโย โล วา’’ติ หการสฺส ยกาเรน วิปริยโย โหติ. คยฺหติ, คยฺหนฺติ.
คณฺหาตุ, คณฺหนฺตุ. คณฺห, คณฺหาหิ, คณฺหาถ. คณฺหามิ, คณฺหาม. คณฺหตํ, คณฺหนฺตํ. คยฺหตํ, คยฺหนฺตํ. คยฺหตุ, คยฺหนฺตุ. คณฺเห, คณฺเหยฺย, คณฺเหยฺยุํ. คยฺเหยฺย, คยฺเหยฺยุํ. อคฺคณฺหิ, คณฺหิ, อคฺคณฺหึสุ, คณฺหึสุ.
ยทา ¶ ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อสพฺพธาตุเก วิกรณปจฺจยสฺส โลโป, อิการาคมสฺส เอกาโร จ, ตทา สาคโม.
อคฺคเหสิ, อคฺคเหสุํ. อคฺคหิ, อคฺคหึสุ, อคฺคหุํ. อคฺคยฺหิตฺถ, อคฺคยฺหิ. คณฺหิสฺสติ, คณฺหิสฺสนฺติ. คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติ. คหียิสฺสเต, คหียิสฺสนฺเต. คยฺหิสฺสติ, คยฺหิสฺสนฺติ. อคฺคณฺหิสฺส, อคฺคหิสฺส. อคฺคณฺหิสฺสถ, อคฺคหิสฺสถ. อคฺคยฺหิสฺสถ, อคฺคยฺหิสฺส อิจฺจาทิ.
ปฺปปฺปจฺจเย –
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส เฆอาเทโส โหติ ปฺปปฺปจฺจเย ปเร. เฆปฺปติ อิจฺจาทิ.
กิยาทิคโณ.
ตนาทิคณ
ตนุ วิตฺถาเร, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลปวิภตฺตุปฺปตฺติโย.
ตนุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต โอยิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ. กรโตวายํ ยิรปฺปจฺจโย.
ธมฺมํ ตโนติ, ตโนนฺติ. ตโนสิ, ตโนถ. ตโนมิ, ตโนม.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
๕๒๑. อุตฺตโมกาโร ¶ .
ตนาทิโต โอการปฺปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เอตฺถ จ วิกรณการิยวิธิปฺปกรณโต ‘‘โอกาโร’’ติ โอวิกรณํ คยฺหติ. ตนุเต, พหุวจเน ‘‘ยวการา จา’’ติ วตฺตํ, ตนฺวนฺเต. ตนุเส, ตนุวฺเห. ตนฺเว, ตนุมฺเห.
กมฺเม ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ตนุธาตฺวนฺตสฺส ยมฺหิ อากาโร, ปตายเต, ปตายนฺเต. ปตายติ, ปตายนฺติ. อาการาภาเว ปตฺติ, ปตฺนฺติ. ตโนตุ, ตโนนฺตุ. ตเนยฺย, ตเนยฺยุํ. อตนิ, อตนึสุ. อตายิตฺถ, ปตายิ. ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติ. ปตายิสฺสติ, ปตายิสฺสนฺติ. อตนิสฺส. ปตายิสฺส อิจฺจาทิ.
กร กรเณ, ปฺุํ กโรติ.
พหุวจเน ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน, ‘‘อุตฺตโมกาโร’’ติ อุตฺเต กเต –
‘‘วา, อุตฺต’’นฺติ จ วตฺตเต.
กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร อุตฺตมาปชฺชเต วา. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ‘‘ยวการา จา’’ติ อปทนฺตสฺส ปรอุการสฺส วกาโร, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตุรการสฺส วการสฺมึ โลโป, วการสฺส ทฺวิตฺเต ตสฺส ‘‘พฺโพ วฺวสฺสา’’ติ พการทฺวยํ, กุพฺพนฺติ, กโรนฺติ. กโรสิ, กโรถ. กโรมิ, กโรม. ตถา กุรุเต, กุพฺพนฺเต. กุรุเส, กุรุวฺเห. กุพฺเพ, กุรุมฺเห. ยิรปฺปจฺจเย รการโลโป, กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ.
กมฺเม ¶ ยปฺปจฺจเย ‘‘อิวณฺณาคโม วา’’ติ อีการาคโม, ยการสฺส ทฺวิตฺตํ, กรียฺยเต กโฏ เตน, กรียฺยติ, กรียฺยนฺติ. กรียติ, กรียนฺติ วา. อีการาภาเว ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา สธาตฺวนฺตสฺส ยการตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ. กยฺยติ, กยฺยนฺติ. อิการาคเม ‘‘กฺวจิ ธาตุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต จคฺคหเณน รยานํ วิปริยโย, กยิรติ กโฏ เตน, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ.
ตถา กุสลํ กโรตุ, กุรุตุ วา, กุพฺพนฺตุ, กโรนฺตุ. กโรหิ, กโรถ. กโรมิ, กโรม. กุรุตํ, กุพฺพนฺตํ. กุรุสฺสุ, กุรสฺสุ วา, กุรุวฺโห. กุพฺเพ, กุพฺพามเส.
กมฺเม กรียตุ, กรียนฺตุ, กยฺยตํ, กยิรตํ, กยิรตุ.
สตฺตมิยํ กเร, กเรยฺย, กเรยฺยุํ. กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถ. กเรยฺยามิ, กเรยฺยาม. อุตฺเต กุพฺเพ, กุพฺเพยฺย.
ยิรปฺปจฺจเย –
ยิรโต อาตฺตเมยฺยสฺส, เอถาทิสฺเสยฺยุมาทิสุ;
เอยฺยสทฺทสฺส โลโป จ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา.
สรโลปาทิ, กยิรา, กยิรุํ. กยิราสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม. อตฺตโนปเท กยิราถ ธีโร, กุพฺเพถ, กเรถ วา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา กุสฺส กฺรุ จ, กฺรุพฺเพถ, กฺรุพฺเพรํ. กฺรุพฺเพโถ, กฺรุพฺเพยฺยาวฺโห. กฺรุพฺเพยฺยํ, กฺรุพฺเพยฺยามฺเห. กมฺเม กรีเยยฺย, กรีเยยฺยุํ.
หิยฺยตฺตนิยํ ¶ ‘‘กรสฺส กา’’ติ โยควิภาเคน กา โหติ, สรโลปาทิ.
อกา, อกรา, อกรู. อกโร, อกตฺถ, อกโรตฺถ. อกํ, อกรํ, อกมฺห, อกรมฺห. อกตฺถ. อกรึ, อกรมฺหเส.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
กร อิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว กาสตฺตํ โหติ วา อชฺชตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ ปเร. ‘‘กาสตฺต’’มิติ ภาวนิทฺเทเสน อฺสฺมาปิ ธาตุโต สาคโม. อถ วา ยทา กรสฺส กา โหติ, สตฺตฺจาคโม อชฺชตนิมฺหิ วาติ อตฺโถ, ตทา ‘‘สตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ โยควิภาเคน อฺสฺมาปิ ธาตุโต สาคโมปิ สิชฺฌติ, ‘‘โยควิภาคโต อิฏฺปฺปสิทฺธี’’ติ เยภุยฺเยน ทีฆโตว โหติ, ‘‘กรสฺส กา’’ติ โยควิภาเคน กาภาโว จ หิยฺยตฺตนิยํ สิทฺโธ โหติ.
อกาสิ, อกาสุํ. อกาสิ, อกาสิตฺถ. อกาสึ, อกาสิมฺห. อกาสิตฺถ. กาสตฺตาภาเว อกริ, กริ, อกรึสุ, กรึสุ, อกํสุ, อกรุํ. อกริ, อกริตฺถ. อกรึ, กรึ, อกริมฺห, กริมฺห. อกริตฺถ. อกรียิตฺถ, อกรียิ วา.
‘‘วา, โลโป, ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จา’’ติ จ วตฺตเต.
กรอิจฺเจตสฺส ¶ ธาตุสฺส สปฺปจฺจยสฺส กาหาเทโส โหติ วา ภวิสฺสนฺติมฺหิ, สฺสสฺส จ โลโป โหติ. อธิกภูตสปฺปจฺจยคฺคหเณน วจมุจภุชาทิโต สฺสสฺส ขาเทโส, วส ฉิทิ ลภาทิโต ฉาเทโส จ โหติ.
กาหติ, กาหนฺติ. กาหสิ, กาหถ. กาหามิ, กาหาม. อิการาคเม กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิ. กาหาภาเว กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ. กริสฺสสิ, กริสฺสถ. กริสฺสามิ, กริสฺสาม. กริสฺสเต, กริสฺสนฺเต. กริสฺสเส, กริสฺสวฺเห. กริสฺสํ, กริสฺสามฺเห. กรียิสฺสติ, กรียิสฺสนฺติ. อกริสฺส. อกรียิสฺสา อิจฺจาทิ.
ยทา สํปุพฺโพ, ตทา ‘‘ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ข ขรา วา’’ติ โยควิภาเคน ตฺยาทิวิภตฺตีสุปิ สํปุพฺพกโรติสฺส ขราเทโส.
อภิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรนฺติ. อภิสงฺขรียติ, อภิสงฺขรียนฺติ. อภิสงฺขโรตุ. อภิสงฺขเรยฺย. อภิสงฺขริ, ขาเทเส อภิสงฺขาสิ วา. อภิสงฺขริสฺสติ. อภิสงฺขริสฺส อิจฺจาทิ.
สก สตฺติมฺหิ, โอปจฺจโย, สกฺโกติ, สกฺโกนฺติ. สกฺโกสิ, สกฺโกถ. สกฺโกมิ, สกฺโกม อิจฺจาทิ.
อป ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ปปฺโปติ, ปปฺโปนฺติ. ปปฺโปสิ, ปปฺโปถ. ปปฺโปมิ, ปปฺโปม. ปปฺโปตุ, ปปฺโปนฺตุ อิจฺจาทิ.
ตนาทิคโณ.
จุราทิคณ
ธุร ¶ เถยฺเย, ปุเร วิย ธาตฺวนฺตโลโป, วิภตฺตุปฺปตฺติ.
‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ อิโต ‘‘กตฺตรี’’ติ จ สีหวิโลกเนน ภาวกมฺมคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเต, มณฺฑูกคติยา การิตคฺคหณฺจ.
จุรอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต เณ ณยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, ภาเว จ กมฺมนิ, วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ. ‘‘การิตํ วิย ณานุพนฺโธ’’ติ เณ ณยานํ การิตพฺยปเทโส.
การิตปฺปจฺจยานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต.
๕๒๗. อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต.
อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺส การิเต ปเร วุทฺธิ โหตีติ อุการสฺโสกาโร วุทฺธิ.
ธนํ โจเรติ, โจเรนฺติ. โจเรสิ, โจเรถ. โจเรมิ, โจเรม. ณยปฺปจฺจเย – โจรยติ, โจรยนฺติ. โจรยสิ, โจรยถ. โจรยามิ, โจรยาม. โจรยเต, โจรยนฺเต. โจรยเส, โจรยวฺเห. โจรเย, โจรยามฺเห.
กมฺเม ยปฺปจฺจเย อีการาคโม, สรโลปาทิ จ, โจรียเต เทวทตฺเตน, โจรียติ, โจรียนฺติ อิจฺจาทิ.
โจเรตุ ¶ , โจเรนฺตุ. โจเรหิ. โจรยตุ, โจรยนฺตุ. โจรย, โจรยาหิ.
โจเรยฺย, โจเรยฺยุํ. โจรเย, โจรเยยฺยุํ. อโจเรสิ, โจเรสิ, อโจเรสุํ, โจเรสุํ. อโจรยิ, โจรยิ, อโจรยึสุ, โจรยึสุ, อโจรยุํ, โจรยุํ. อโจเรสิ, อโจเรสิตฺถ. ตฺวํ อโจรยิ, อโจรยิตฺถ. อโจเรสึ, อโจเรสิมฺห. อโจรยึ, อโจรยิมฺห. อโจรยิตฺถ. อโจรียิตฺถ, อโจรียิ.
โจริสฺสติ, โจริสฺสนฺติ. โจรยิสฺสติ, โจรยิสฺสนฺติ. โจรียิสฺสเต, โจรียิสฺสนฺเต. โจรียิสฺสติ, โจรียิสฺสนฺติ. อโจริสฺส, อโจรยิสฺส. อโจรียิสฺสถ, อโจรียิสฺส อิจฺจาทิ.
ตถา จินฺต จินฺตายํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโส.
จินฺเตติ, จินฺตยติ, จินฺเตนฺติ, จินฺตยนฺติ. จินฺเตตุ, จินฺตยตุ. จินฺเตยฺย, จินฺตเยยฺย. อจินฺเตสิ, จินฺเตสิ, อจินฺตยิ, จินฺตยิ. จินฺเตสฺสติ, จินฺตยิสฺสติ. อจินฺติสฺส, อจินฺตยิสฺส อิจฺจาทิ.
มนฺต คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ, มนฺตยติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ.
ปาล รกฺขเณ, ธมฺมํ ปาเลติ, ปาลยติ. ปาลียติ. ปาเลตุ, ปาลยตุ อิจฺจาทิ.
ฆฏ ฆฏเน, ฆาเฏติ, ฆาฏยติ, ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาทิตฺตา วิกปฺเปน วุทฺธิ.
วิท าเณ, เวเทติ, เวทยติ.
คณ ¶ สงฺขฺยาเน, ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติ อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ สุโพธํ.
จุราทิคโณ.
ภูวาที จ รุธาที จ, ทิวาที สฺวาทโย คณา;
กิยาที จ ตนาที จ, จุราที จิธ สตฺตธา.
วิกรณวิธานํ สมตฺตํ.
ธาตุปฺปจฺจยนฺตนย
อถ ธาตุปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺา ขาทิการิตนฺตา ปจฺจยา ธาตุปฺปจฺจยา นาม.
ติช นิสาน พนฺธนขมาสุ, ธาตุสฺาทิ.
‘‘ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา’’ติ อิโต ธาตุคฺคหณํ อนุวตฺตเต, ‘‘ปรา, ปจฺจยา’’ติ จ อธิกาโร.
๕๒๘. ติช คุป กิต มาเนหิ ข ฉ สา วา.
ติช คุป กิต มาน อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข ฉ ส อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ วา.
ติชโต ขนฺติยํ โขว, นินฺทายํ คุปโต ตุ โฉ;
กิตา โฉ โสว มานมฺหา, ววตฺถิตวิภาสโต.
‘‘กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว’’ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาโว.
‘‘พฺยฺชนนฺตสฺสา’’ติ วตฺตมาเน –
ธาตฺวนฺตสฺส ¶ พฺยฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปฺปจฺจเย ปเร.
ติติกฺข อิติ ิเต –
ธาตุวิหิตานํ ตฺยาทิวิภตฺตีนํ อธาตุโต อปฺปวตฺติยมาห.
๕๓๐. ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย.
ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺเหิ ขาทิการิตนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตีติ ปุเร วิย วตฺตมานาทโย โยเชตพฺพา.
อติวากฺยํ ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติ. กมฺเม ติติกฺขียติ. ตถา ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ. ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ. อติติกฺขิ, อติติกฺขึสุ. ติติกฺขิสฺสติ. อติติกฺขิสฺส อิจฺจาทิ.
ขปฺปจฺจยาภาเว อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, เตเชติ, เตชติ วา, เตชนฺติ อิจฺจาทิ.
คุป โคปเน, ฉปฺปจฺจเย ทฺวิภาโว, ‘‘ปุพฺโพพฺภาโส’’ติ อพฺภาสสฺา, ‘‘อพฺภาสสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา’’ติ อพฺภาสนฺตสฺสิกาโร, ‘‘กวคฺคสฺส จวคฺโค’’ติ อพฺภาสคการสฺส ชกาโร จ.
๕๓๑. พฺยฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จ.
ธาตฺวนฺถสฺส พฺยฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. ตโต วิภตฺติโย, กายํ ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติ. เสสํ ปุริมสมํ. ฉาภาเว โคเปติ, โคเปนฺติ อิจฺจาทิ.
กิต โรคาปนยเน, ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตฺจ.
อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต ¶ .
อพฺภาสคตานํ มาน กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ วการตการตฺตํ โหติ วา ยถากฺกมนฺติ ตกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, เสสํ สมํ. โรคํ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. ตการาภาเว ‘‘กวคฺคสฺส จวคฺโค’’ติ จกาโร, วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ.
มาน วีมํสปูชาสุ, สปฺปจฺจยทฺวิภาวอีการวการา.
ตโต อพฺภาสโต ปราสํ ปามานานํ ธาตูนํ วามํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สปฺปจฺจเย ปเร. เสสูติ พหุวจนนิทฺเทโส ปโยเคปิ วจนวิปลฺลาสาปนตฺถํ. อตฺถํ วีมํสติ, วีมํสนฺติ อิจฺจาทิ.
อฺตฺถ ‘‘โลปฺเจตฺตมกาโร’’ติ อปฺปจฺจยสฺเสกาโร, มาเนติ, มาเนนฺติ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โภตฺตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ –
‘‘ข ฉ สา, วา’’ติ จ วตฺตเต.
๕๓๔. ภุช ฆส หร สุ ปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ.
ภุช ฆส หร สุ ปา อิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ จ ข ฉ สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา. ตุมิจฺฉานํ, ตุมนฺตยุตฺตอิจฺฉาย วา อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา, เตน ตุมนฺตรหิเตสุ ‘‘โภชนมิจฺฉตี’’ติอาทีสุ น โหนฺติ, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, ธาตฺวาทิสฺส ทฺเวภาเว กเต ¶ ‘‘ทุติยจตุตฺถานํ ปมตติยา’’ติ อพฺภาสภการสฺส พกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส ‘‘โก เข จา’’ติ กกาโร, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิ.
วาติ กิมตฺถํ? โภตฺตุมิจฺฉติ, อิจฺฉตฺเถสูติ กิมตฺถํ? โภตฺตุํ คจฺฉติ.
ฆส อทเน, ฆสิตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ตติย จวคฺค อิการ จการาเทสา, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ.
หร หรเณ, หริตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจโย.
หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส คี โหติ เส ปจฺจเย ปเร. ‘‘คีเส’’ติ โยควิภาเคน ชิสฺสปิ, านูปจาเรนาเทสสฺสาปิ ธาตุโวหารตฺตา ทฺวิตฺตํ, ภิกฺขํ ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ.
สุ สวเณ, โสตุมิจฺฉติ สุสฺสูสติ, สุสฺสูสนฺติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทีโฆ.
ปา ปาเน, ปาตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจยทฺวิตฺตรสฺสตฺตอิการาเทสา, ‘‘ตโต ปามานานํ วามํ เสสู’’ติ วาเทโส, ปิวาสติ, ปิวาสนฺติ อิจฺจาทิ.
ชิ ชเย, วิเชตุมิจฺฉติ วิชิคีสติ อิจฺจาทิ.
สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ, ปพฺพโต อิว อาจรตีติ วา อตฺเถ –
๕๓๖. อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเร.
อาจรณกฺริยาย กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ. อุปมียติ เอเตนาติ ¶ อุปมานํ, กตฺตุโน อุปมานํ กตฺตุปมานํ, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ อิวสทฺทนิวตฺติ, ธาตุปฺปจฺจยนฺตตฺตา ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ สุตฺเต เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป, ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโว, สรโลปาทิ, ‘‘ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย’’ติ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ปพฺพตายติ สงฺโฆ, เอวํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ สมุทฺทายติ, จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติ สทฺโท. เอวํ ธูมายติ.
‘‘นามโต, อาจาเร’’ติ จ วตฺตเต.
อุปมานภูตา นามโต อียปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ. ปุน อุปมานคฺคหณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ, เตน กมฺมโตปิ สิชฺฌติ, เสสํ สมํ. อฉตฺตํ ฉตฺตมิวาจรติ ฉตฺตียติ, อปุตฺตํ ปุตฺตมิวาจรติ ปุตฺตียติ สิสฺสมาจริโย.
อุปมานาติ กึ? ธมฺมมาจรติ, อาจาเรติ กึ? อฉตฺตํ ฉตฺตมิว รกฺขติ.
‘‘อีโย’’ติ วตฺตเต.
นามมฺหา อตฺตโน อิจฺฉตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ. อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติ, เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ปฏียติ, ธนียติ, ปุตฺตียติ.
อตฺติจฺฉตฺเถติ กิมตฺถํ? อฺสฺส ปตฺตมิจฺฉติ.
ทฬฺหํ กโรติ วีริยนฺติ อตฺเถ –
การิตคฺคหณมนุวตฺตเต.
๕๓๙. ธาตุรูเป ¶ นามสฺมา ณโยจ.
ธาตุยา รูเป นิปฺผาเทตพฺเพ, ‘‘ตํ กโรติ, เตน อติกฺกมติ’’อิจฺจาทิเก ปยุชฺชิตพฺเพ วา สติ นามมฺหา ณยปฺปจฺจโย โหติ, การิตสฺา จ. ณโลเป, วิภตฺติโลปสรโลปาทีสุ กเตสุ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ทฬฺหยติ วีริยํ, เอวํ ปมาณยติ, อมิสฺสยติ, ตถา หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ อิจฺจาทิ.
๕๔๐. ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยา การิตานิ เหตฺวตฺเถ.
สพฺเพหิ ธาตูหิ เหตฺวตฺเถ อภิเธยฺเย เณ ณยณาเป ณาปย อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ, เต การิตสฺา จ โหนฺติ. เหตุเยว อตฺโถ เหตฺวตฺโถ, โส จ ‘‘โย กาเรติ ส เหตู’’ติ ลทฺธเหตุสฺโ สุทฺธกตฺตุโน ปโยชโก เหตุกตฺตา, อตฺถโต เปสนชฺเฌสนาทิโก ปโยชกพฺยาปาโร อิธ เหตุ นาม.
เอตฺถ จ –
เณ ณยาว อุวณฺณนฺตา, อาโต ทฺเว ปจฺฉิมา สิยุํ;
เสสโต จตุโร ทฺเว วา, วาสทฺทสฺสานุวตฺติโต.
อกมฺมา ธาตโว โหนฺติ, การิเต ตุ สกมฺมกา;
สกมฺมกา ทฺวิกมฺมาสฺสุ, ทฺวิกมฺมา ตุ ติกมฺมกา.
ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, การิตาขฺยาตสมฺภโว;
น ภาเว สุทฺธกตฺตา จ, การิเต กมฺมสฺิโต.
นิยาทีนํ ¶ ปธานฺจ, อปฺปธานํ ทุหาทินํ;
การิเต สุทฺธกตฺตา จ, กมฺมมาขฺยาตโคจรนฺติ.
ตตฺถ โย โกจิ ภวติ, ตมฺโ ‘‘ภวาหิ ภวาหิ’’ อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ภวนฺตํ ภวิตุํ สมตฺถํ ปโยชยติ, ภวิตุํ ปโยเชตีติ วา อตฺเถ อิมินา เณณยปฺปจฺจยา, การิตสฺา จ, ‘‘วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค’’ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, ‘‘การิตานํ โณ โลป’’นฺติ ณโลโป, ‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ อูการสฺโสกาโร วุทฺธิ.
‘‘โอ, เอ’’ติ จ วตฺตเต, ธาตุคฺคหณฺจ.
เต ธาตฺวนฺตภูตา โอกาเรการา อาวอายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต ปเร. ‘‘เต อาวายา’’ติ โยควิภาเคน เฌอาทีนํ อการิเตปิ โหนฺตีติ โอการสฺส อาวาเทโส, สรโลปาทิ, ‘‘ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย’’ติ ตฺยาทโย.
โส สมาธึ ภาเวติ, ภาวยติ, ภาเวนฺติ, ภาวยนฺติ. ภาเวสิ, ภาวยสิ, ภาเวถ, ภาวยถ. ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยาม. ภาวยเต, ภาวยนฺเต.
กมฺเม อตฺตโนปทยปฺปจฺจยอีการาคมา, สรโลปาทิ จ, เตน ภาวียเต สมาธิ, ภาวียนฺเต. ภาวียติ, ภาวียนฺติ.
ตถา ภาเวตุ, ภาวยตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยนฺตุ. ภาเวหิ, ภาวย, ภาวยาหิ, ภาเวถ, ภาวยถ ¶ . ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยาม. ภาวยตํ, ภาวยนฺตํ.
กมฺเม ภาวียตํ, ภาวียตุ, ภาวียนฺตุ.
ภาเวยฺย, ภาวเย, ภาวเยยฺย, ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺยุํ. ภาเวยฺยาสิ, ภาวเยยฺยาสิ, ภาเวยฺยาถ, ภาวเยยฺยาถ. ภาเวยฺยามิ, ภาวเยยฺยามิ, ภาเวยฺยาม, ภาวเยยฺยาม. ภาเวถ, ภาวเยถ, ภาเวรํ, ภาวเยรํ.
กมฺเม ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํ.
อชฺชตนิยํ ‘‘สตฺตมชฺชตนิมฺหี’’ติ โยควิภาเคน การิตนฺตาปิ ทีฆโต สการาคโม.
อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยึสุ, ภาวยึสุ, อภาวยุํ, ภาวยุํ. อภาเวสิ, อภาวยสิ, อภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ. อภาเวสึ, ภาเวสึ, อภาวยึ, ภาวยึ, อภาวิมฺห, อภาวยิมฺห.
กมฺเม อภาวียิตฺถ, อภาวียิ.
ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติ, ภาเวสฺสนฺติ, ภาวยิสฺสนฺติ. ภาเวสฺสสิ, ภาวยิสฺสสิ, ภาวิสฺสถ, ภาวยิสฺสถ. ภาเวสฺสามิ, ภาวยิสฺสามิ, ภาเวสฺสาม, ภาวยิสฺสาม.
กมฺเม ภาวียิสฺสเต, ภาวียิสฺสนฺเต. ภาวียิสฺสติ, ภาวียิสฺสนฺติ.
อภาวิสฺส, อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ, อภาวยิสฺสํสุ. กมฺเม อภาวียิสฺสถ, อภาวียิสฺส อิจฺจาทิ.
ตถา ¶ โย โกจิ ปจติ, ตมฺโ ‘‘ปจาหิ ปจาหิ’’ อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ปจนฺตํ ปโยเชติ, ปจิตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณ ณยาทโย, อการสฺสากาโร วุทฺธิ, เสสํ เนยฺยํ.
โส เทวทตฺตํ โอทนํ ปาเจติ, ปาเจนฺติ. ปาเจสิ, ปาเจถ. ปาเจมิ, ปาเจม. ปาจยติ, ปาจยนฺติ. ปาจยสิ, ปาจยถ. ปาจยามิ, ปาจยาม. ณาเปณาปเยสุ ปน โส ปุริโส ตํ ปุริสํ โอทนํ ปาจาเปติ, ปาจาเปนฺติ. ปาจาปยติ, ปาจาปยนฺติ.
กมฺเม โส โอทนํ ปาจียติ เตน, ปาจยียติ, ปาจาปียติ, ปาจาปยียติ.
ตถา ปาเจตุ, ปาจยตุ, ปาจาเปตุ, ปาจาปยตุ. ปาจียตํ, ปาจียตุ, ปาจยียตํ, ปาจยียตุ, ปาจาปียตํ, ปาจาปียตุ, ปาจาปยียตํ, ปาจาปยียตุ. ปาเจยฺย, ปาจเยยฺย, ปาจาเปยฺย, ปาจาปเยยฺย. ปาจีเยยฺย, ปาจีเยยฺยุํ. อปาเจสิ, อปาจยิ, อปาจาเปสิ, อปาจาปยิ. ปาเจสฺสติ, ปาจยิสฺสติ, ปาจาเปสฺสติ, ปาจาปยิสฺสติ. อปาจิสฺส, อปาจยิสฺส, อปาจาปิสฺส, อปาจาปยิสฺส อิจฺจาทิ.
คจฺฉนฺตํ, คนฺตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ เณ ณยาทโย, วุทฺธิยํ สมฺปตฺตายํ –
‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ วตฺตเต.
ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ วา การิเตติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
โส ¶ ตํ ปุริสํ คามํ คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ. โส คามํ คมียติ เตน, คมยียติ, คจฺฉาปียติ, คจฺฉาปยียติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. เอวํ อุปริปิ.
ฆฏ อีหายํ, ฆฏนฺตํ ปโยชยติ, ฆเฏติ, ฆฏาทีนํ วาติ น วุทฺธิ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติ.
‘‘การิเต’’ติ วตฺตเต.
คุหทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต ปเร, วุทฺธาปวาโทยํ.
คุห สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยชยติ คูหยติ, คูหยนฺติ. ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺตํ ปโยชยติ ทูสยติ, ทูสยนฺติ อิจฺจาทิ.
ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, เอเสติ, เอสยติ. นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยาเมติ, นิยามยติ. อาสนฺตํ ปโยชยติ อาเสติ, อาสยติ, อจฺฉาเปติ, อจฺฉาปยติ. ลภนฺตํ ปโยชยติ ลาเภติ, ลาภยติ. วจนฺตํ ปโยชยติ วาเจติ, วาจยติ, วาจาเปติ, วาจาปยติ. เอวํ วาเสติ, วาสยติ, วาสาเปติ, วาสาปยติ. วาเหติ, วาหยติ, วาหาเปติ, วาหาปยติ. ชีเรติ, ชีรยติ, ชีราเปติ, ชีราปยติ. มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยติ. ทสฺเสติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิ.
ตถา ตุทนฺตํ ปโยชยติ โตเทติ, โตทยติ, โตทาเปติ, โตทาปยติ. ปวิสนฺตํ ปโยชยติ, ปวิสิตุํ วา ปเวเสติ, ปเวสยติ, ปเวสาเปติ ¶ , ปเวสาปยติ. อุทฺทิสนฺตํ ปโยชยติ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ. ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาเวติ, ปหาวยติ. สยนฺตํ ปโยชยติ สาเยติ, สายยติ, สายาเปติ, สายาปยติ. เอตฺถ เอการสฺส อายาเทโส, สยาเปติ, สยาปยติ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ณาเปณาปเยสุ อายาเทสสฺส รสฺสตฺตํ. นยนฺตํ ปโยชยติ นยาเปติ, นยาปยติ. ปติฏฺนฺตํ ปโยชยติ ปติฏฺาเปติ, ปติฏฺาปยติ, ปติฏฺเปติ วา.
หนนฺตํ ปโยชยตีติ อตฺเถ เณณยาทโย.
‘‘ณมฺหี’’ติ วตฺตเต.
หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆาตาเทโส โหติ ณการวติ การิตปฺปจฺจเย ปเร. ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติ, ‘‘วโธ วา สพฺพตฺถา’’ติ วธาเทเส วเธติ, วธาเปติ.
ชุโหนฺตํ ปโยชยติ ชุหาเวติ, ชุหาวยติ. ชหนฺตํ ปโยชยติ ชหาเปติ, ชหาปยติ, หาเปติ, หาปยติ. ททนฺตํ ปโยชยติ ทาเปติ, ทาปยติ. ปิทหนฺตํ ปโยชยติ ปิธาเปติ, ปิธาปยติ, ปิทหาเปติ, ปิทหาปยติ.
รุนฺธนฺตํ ปโยชยติ โรเธติ, โรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติ. ฉินฺทนฺตํ ปโยชยติ เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ. ยฺุชนฺตํ ปโยชยติ ¶ โยเชติ, โยชยติ, โยชาเปติ, โยชาปยติ. ภฺุชนฺตํ ปโยชยติ โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติ. มฺุจนฺตํ ปโยชยติ โมเจติ, โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติ.
ทิพฺพนฺตํ ปโยชยติ เทเวติ, เทวยติ. อุปฺปชฺชนฺตํ ปโยชยติ อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ. พุชฺฌนฺตํ ปโยชยติ โพเธติ, โพธยติ. ‘‘ทาธานฺตโต โย กฺวจี’’ติ ยการาคโม, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติ. ตุสฺสนฺตํ ปโยชยติ โตเสติ, โตสยติ, โตสาเปติ, โตสาปยติ. สมฺมนฺตํ ปโยชยติ สเมติ, สมยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิ. กุปฺปนฺตํ ปโยชยติ โกเปติ, โกปยติ. ชายนฺตํ ปโยชยติ ชเนติ, ชนยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิ.
สุณนฺตํ ปโยชยติ ธมฺมํ สาเวติ, สาวยติ. ปาปุณนฺตํ ปโยชยติ ปาเปติ, ปาปยติ.
วิกฺกิณนฺตํ ปโยชยติ วิกฺกายาเปติ, วิกฺกายาปยติ. ชินนฺตํ ปโยชยติ ชยาเปติ, ชยาปยติ. ชานนฺตํ ปโยชยติ าเปติ, าปยติ. คณฺหนฺตํ ปโยชยติ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ, คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ.
วิตนนฺตํ ปโยชยติ วิตาเนติ, วิตานยติ. โย โกจิ กโรติ, ตมฺโ ‘‘กโรหิ กโรหิ’’อิจฺเจวํ พฺรวีติ, กโรนฺตํ ปโยชยติ, กาตุํ วา กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยติ อิจฺจาทิ.
โจเรนฺตํ ปโยชยติ โจราเปติ, โจราปยติ. จินฺเตนฺตํ ปโยชยติ จินฺตาเปติ, จินฺตาปยติ ¶ , ปูเชนฺตํ ปโยชยติ ปูชาเปติ, ปูชาปยติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ สุโพธํ.
ธาตุปฺปจฺจยโต จาปิ, การิตปฺปจฺจยา สิยุํ;
สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, ทสฺสนฺเจตฺถ าปกํ.
เตน ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ, ติติกฺขาเปติ. ติกิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติ. เอวํ พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายยติ. ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิปิ สิทฺธํ ภวติ.
ธาตุปฺปจฺจยนฺตนโย.
สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺํ, อาขฺยาตํ สกพุทฺธิยา;
พาหุสจฺจพเลนีทํ, จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณา.
ภวติ ติฏฺติ เสติ, อโหสิ เอวมาทโย;
อกมฺมกาติ วิฺเยฺยา, กมฺมลกฺขณวิฺุนา.
อกมฺมกาปิ เหตฺวตฺถ-ปฺปจฺจยนฺตา สกมฺมกา;
ตํ ยถา ภิกฺขุ ภาเวติ, มคฺคํ ราคาทิทูสกนฺติ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ อาขฺยาตกณฺโฑ
ฉฏฺโ.
๗. กิพฺพิธานกณฺฑ
เตกาลิก
กิจฺจปฺปจฺจยนฺตนย
อถ ธาตูหิเยว ภาวกมฺมกตฺตุกรณาทิสาธนสหิตํ กิพฺพิธานมารภียเต.
ตตฺถ กิจฺจกิตกวเสน ทุวิธา หิ ปจฺจยา, เตสุ กิจฺจสฺาย ปมํ วุตฺตตฺตา, กิจฺจานมปฺปกตฺตา จ กิจฺจปฺปจฺจยา ตาว วุจฺจนฺเต.
ภู สตฺตายํ, ‘‘ภูยเต, อภวิตฺถ, ภวิสฺสเต วา เทวทตฺเตนา’’ติ วิคฺคเห –
‘‘ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ’’ติ อิโต ‘‘ธาตุยา’’ติ สพฺพตฺถ ปจฺจยาทิวิธาเน วตฺตเต, ‘‘ปรา, ปจฺจยา’’ติ จ อธิกาโร.
ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตพฺพ อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ. โยควิภาเคน อฺตฺถาปิ.
ตตฺถ –
อกมฺมเกหิ ธาตูหิ, ภาเว กิจฺจา ภวนฺติ เต;
สกมฺมเกหิ กมฺมตฺเถ, อรหสกฺกตฺถทีปกา.
เต จ –
๕๔๖. ณาทโย ¶ เตกาลิกา.
ติกาเล นิยุตฺตา เตกาลิกา, เย อิธ ตติเย ธาตฺวาธิกาเร วิหิตา อนิทฺทิฏฺกาลา ณาทโย ปจฺจยา, เต เตกาลิกา โหนฺตีติ ปริภาสโต กาลตฺตเยปิ โหนฺติ.
สีหคติยา ‘‘กฺวจี’’ติ วตฺตเต.
ยถาคมํ ยถาปโยคํ ชินวจนานุปโรเธน ธาตูหิ ปโร อิการาคโม โหติ กฺวจิ พฺยฺชนาทิเกสุ กิจฺจกิตกปฺปจฺจเยสุ, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ, ‘‘โอ อว สเร’’ติ อวาเทโส, ‘‘นเย ปรํ ยุตฺเต’’ติ ปรํ เนตพฺพํ.
๕๔๘. เต กิจฺจา.
เย อิธ วุตฺตา ตพฺพานียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยา, เต กิจฺจสฺา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตโต ‘‘อฺเ กิติ’’ติ วจนโต กิจฺจปฺปจฺจยานมกิตกตฺตา นามพฺยปเทเส อสมฺปตฺเต ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ จคฺคหเณน นามพฺยปเทโส, ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. ภาเว ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ‘‘สิ’’นฺติ อมาเทโส. ภวิตพฺพํ ภวตา ปฺเน, ภวนียํ.
อิธ พฺยฺชนาทิตฺตาภาวา อนุวตฺติตกฺวจิคฺคหเณน อิการาคมาภาโว. ภาเว กิจฺจปฺปจฺจยนฺตา นปุํสกา. กมฺเม ติลิงฺคา.
กมฺมนิ อภิปุพฺโพ, อภิภูยเต, อภิภูยิตฺถ, อภิภูยิสฺสเตติ อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตน, อภิภวิตพฺพา ¶ ตณฺหา, อภิภวิตพฺพํ ทุกฺขํ, เอวํ อภิภวนีโย, อภิภวนียา, อภิภวนียํ, ปุริส กฺา จิตฺตสทฺทนเยน เนตพฺพํ, เอวํ สพฺพตฺถ.
เอตฺถ หิ –
ตพฺพาทีเหว กมฺมสฺส, วุตฺตตฺตาว ปุนตฺตนา;
วตฺตพฺพสฺส อภาวา น, ทุติยา ปมา ตโต.
อาส อุปเวสเน, อาสียิตฺถ, อาสียเต, อาสียิสฺสเตติ อาสิตพฺพํ ตยา, อาสนียํ. กมฺเม อุปาสิตพฺโพ ครุ, อุปาสนีโย.
สี สเย, อสียิตฺถ, สียเต, สียิสฺสเตติ สยิตพฺพํ ภวตา, สยนียํ, ‘‘เอ อยา’’ติ อยาเทโส, อติสยิตพฺโพ ปโร, อติสยนีโย.
ปท คติมฺหิ, อุปฺปชฺชิตฺถ, อุปฺปชฺชเต, อุปฺปชฺชิสฺสเตติ อุปฺปชฺชิตพฺพํ เตน, อุปฺปชฺชนียํ, เอตฺถ จ ‘‘กตฺตรี’’ติ อธิการํ วินา ‘‘ทิวาทิโต โย’’ติ วินาธิการโยควิภาเคน ยปฺปจฺจโย, ‘‘ตสฺส จวคฺคยการ’’อิจฺจาทินา จวคฺโค, ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ ทฺวิภาโว, ปฏิปชฺชิตพฺโพ มคฺโค, ปฏิปชฺชนีโย.
พุธ อวคมเน, อพุชฺฌิตฺถ, พุชฺฌเต, พุชฺฌิสฺสเตติ พุชฺฌิตพฺโพ ธมฺโม, พุชฺฌนีโย.
สุ สวเณ, อสูยิตฺถ, สูยเต, สูยิสฺสเตติ โสตพฺโพ ธมฺโม, อิธ ยถาคมคฺคหเณน อิการาคมาภาโว, สุณิตพฺโพ, ‘‘สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จา’’ติ วินาธิการโยควิภาเคน ณาปจฺจโย, สวณีโย.
กร กรเณ, กรียิตฺถ, กรียติ, กรียิสฺสตีติ อตฺเถ ตพฺพา’นียา.
‘‘อนฺตสฺส, กรสฺส, จ, ตตฺต’’นฺติ จ วตฺตเต.
๕๔๙. ตุํ ¶ ตุ น ตพฺเพสุ วา.
กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ วา ตุํ ตุ น ตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ. กตฺตพฺโพ ภวตา ธมฺโม, กตฺตพฺพา ปูชา, กตฺตพฺพํ กุสลํ, ตตฺตาภาเว ‘‘กโรติสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘ตเวตุนาทีสุ กา’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตพฺเพปิ กาเทโส, กาตพฺพํ หิตํ.
รการ หหาราทฺยนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส อนานียาทินการสฺส ณกาโร โหติ. อาทิสทฺเทน รมุ อปาตาทิโตปิ.
รหาทิโต ปรสฺเสตฺถ, นการสฺส อสมฺภวา;
อนานียาทินสฺเสว, สามถฺยายํ ณการตา.
กรณีโย ธมฺโม, กรณารโหติ อตฺโถ, กรณียา, กรณียํ.
ภร ภรเณ, ภรียตีติ ภริตพฺโพ, ภรณีโย.
คห อุปาทาเน, อคยฺหิตฺถ, คยฺหติ, คยฺหิสฺสตีติ คเหตพฺโพ, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อิการสฺเสกาโร, สงฺคณฺหิตพฺโพ, ‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ติ วินาธิการโยควิภาเคน ณฺหาปจฺจโย, หโลปสรโลปาทิ, สงฺคณฺหณีโย, คหณีโย.
อาทิคฺคหเณน รมุ กีฬายํ, รมียิตฺถ, รมียติ, รมียิสฺสตีติ รมิตพฺโพ, รมณีโย วิหาโร.
อป ¶ ปาปุณเน, อุณาปจฺจโย, ปาปียตีติ ปาปุณิตพฺโพ, ‘‘คุปาทีนฺจา’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส โลโป, ทฺวิตฺตฺจ, ปตฺตพฺโพ, ปตฺเตยฺโย, ปาปุณณีโย, ปาปณีโย.
‘‘อนฺตสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเต.
๕๕๑. คม ขน หนาทีนํ ตุํตพฺพาทีสุ น.
คม ขน หนอิจฺเจวมาทีนํ มการ นการนฺตานํ ธาตูนมนฺตสฺส นกาโร โหติ วา ตุํ ตพฺพ ตเว ตุน ตฺวานตฺวาอิจฺเจวมาทีสุ ตการาทิปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. อคจฺฉียิตฺถ, คจฺฉียติ, คจฺฉียิสฺสตีติ คนฺตพฺโพ มคฺโค, คมิตพฺพํ, คมนียํ.
ขนุ อวทารเณ, อขฺิตฺถ, ขฺติ, ขฺิสฺสตีติ ขนฺตพฺพํ อาวาฏํ, ขนิตพฺพํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ขนนฺตสฺส ณตฺตฺจ, ขณิตพฺพํ, ขณณียํ, ขนนียํ วา.
หน หึสา คตีสุ, อหฺิตฺถ, หฺเต, หฺิสฺสเตติ หนฺตพฺพํ, หนิตพฺพํ, หนนียํ.
มน าเณ, อมฺิตฺถ, มฺเต, มฺิสฺสเตติ มนฺตพฺโพ, มนิตพฺโพ, ยปฺปจฺจเย จวคฺคาทิ, มฺิตพฺพํ, มฺนียํ.
ปูช ปูชายํ, อปูชียิตฺถ, ปูชียติ, ปูชียิสฺสตีติ อตฺเถ ตพฺพานียา. ‘‘จุราทิโต เณ ณยา’’ติ อกตฺตริปิ เณณยา, อิการาคมานีเยสุ ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา การิตสรสฺส โลโป, ปูเชตพฺโพ, ปูชยิตพฺโพ, ปูชนีโย ภควา.
‘‘ตพฺพานียา’’ติ โยควิภาเคน กตฺตุกรเณสุปิ, ยา ปาปุณเน, นิยฺยาตีติ นิยฺยานีโก มคฺโค. คจฺฉนฺตีติ คมนียา ¶ โภคา. นห โสเจ, นหายติ เอเตนาติ นหานียํ จุณฺณํ.
‘‘ภาวกมฺเมสู’’ติ อธิกาโร.
ภาวกมฺเมสุ สพฺพธาตูหิ ณฺยปฺปจฺจโย โหติ, จคฺคหเณน ‘‘าเตยฺย’’นฺติอาทีสุ เตยฺยปฺปจฺจโย จ.
อนุพนฺโธ อปฺปโยคี, ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺพฺโพติ การิตพฺยปเทโส, ‘‘การิตานํ โณ โลป’’นฺติ ณโลโป, ‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ วุทฺธิ, อิการาคโม, กตฺตพฺพํ การิยํ.
หร หรเณ, อหรียิตฺถ, หรียติ, หรียิสฺสตีติ วา หริตพฺพํ หาริยํ.
ภร ภรเณ, ภริตพฺพํ ภาริยํ.
ลภ ลาเภ, ลภิตพฺพํ ลพฺภํ, ‘‘ยวตํ ตลน’’อิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวโต ภการสฺส ภกาโร, ทฺวิตฺตํ.
สาส อนุสิฏฺิมฺหิ, สาสิตพฺโพ สิสฺโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อาการสฺสิกาโร.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, ณฺยปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ‘‘อนฺตานํ, ณานุพนฺเธ’’ติ จ วตฺตเต.
๕๕๔. กคา ¶ จชานํ.
จชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการ คการาเทสา โหนฺติ ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ จสฺส กาเทโส. วจนียํ วากฺยํ.
ภช เสวายํ, ภชนียํ ภาคฺยํ, ชสฺส คาเทโส.
จิ จเย, อจียิตฺถ, จียติ, จียิสฺสตีติ เจตพฺพํ เจยฺยํ, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตํ, วินิปุพฺโพ ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน จการสฺส ฉกาโร, วินิจฺเฉยฺยํ, วินิจฺฉิตพฺพํ, วินิจฺฉนียํ. ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ วินาธิการโยควิภาเคน ตพฺพานีย ตุํ ตุนา ทีสุ จ นาปจฺจโย, วินิจฺฉินิตพฺพํ, วินิจฺฉินนียํ.
นี ปาปุณเน, อนียิตฺถ, นียติ, นียิสฺสตีติ เนยฺโย, เนยฺยา, เนยฺยํ. เนตพฺพํ.
ณฺยคฺคหณํ ฉฏฺียนฺตวเสนานุวตฺตเต, มณฺฑูกคติยา อนฺตคฺคหณฺจ ตติยนฺตวเสน.
ภู อิจฺเจตสฺมา ปรสฺส ณฺยปฺปจฺจยสฺส สห ธาตฺวนฺเตน อพฺพาเทโส โหติ. ภวิตพฺโพ ภพฺโพ, ภพฺพา, ภพฺพํ.
‘‘ณฺยสฺส, อนฺเตนา’’ติ จ วตฺตเต.
๕๕๖. วท มท คมุ ยุช ครหาการาทีหิ ชฺชมฺมคฺคยฺเหยฺยาคาโร วา.
วท มท คมุ ยุช ครหอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, อาการนฺเตหิ จ ปรสฺส ณฺยปฺปจฺจยสฺส ธาตฺวนฺเตน สห ยถากฺกมํ ¶ ชฺช มฺม คฺค ยฺห เอ ยฺยอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ครสฺส จ คาราเทโส, ครหสฺส ครสฺเสวายํ คาโร. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.
วท วิยตฺติยํ วาจายํ, อวชฺชิตฺถ, วชฺชติ, วชฺชิสฺสตีติ วา วชฺชํ วทนียํ, รสฺสตฺตํ. วชฺชํ โทโส.
มท อุมฺมาเท, อมชฺชิตฺถ, มชฺชเต, มชฺชิสฺสติ เอเตนาติ มชฺชํ มทนียํ. มทคฺคหเณน กรเณปิ ณฺยปฺปจฺจโย. คมุ สปฺป คติมฺหิ, คนฺตพฺพํ คมฺมํ.
ยุช โยเค, อยุชฺชิตฺถ, ยุชฺชเต, ยุชฺชิสฺสตีติ โยคฺคํ, นิโยชฺโช วา.
ครห นินฺทายํ, อครยฺหิตฺถ, ครหียติ, ครหียิสฺสตีติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา ธาตฺวนฺเตน สห ยฺหาเทโส, ครสฺส คาราเทโส จ, คารยฺโห, คารยฺหา, คารยฺหํ, ครหณียํ.
อาทิสทฺเทน อฺเปิ ทมชหนฺตา คยฺหนฺเต. คท วิยตฺติยํ วาจายํ, คชฺชเต, คทนียํ วา คชฺชํ. ปท คติมฺหิ, ปชฺชนียํ ปชฺชํ คาถา. ขาท ภกฺขเณ, ขชฺชเตติ ขชฺชํ ขาทนียํ. ทมุ ทมเน, อทมฺมิตฺถ, ทมฺมเต, ทมียิสฺสตีติ ทมฺโม ทมนีโย. ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, อภุชฺชิตฺถ, ภุชฺชติ, ภุชฺชิสฺสตีติ โภคฺคํ, โภชฺชํ วา, การคฺคหเณน ยสฺส ชกาโร. คเหตพฺพํ คยฺหมิจฺจาทิ.
อาการนฺตโต ปน ทา ทาเน, อทียิตฺถ, ทียติ, ทียิสฺสตีติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา ธาตฺวนฺเตน อากาเรน สห เอยฺยาเทโส, เทยฺยํ, ทาตพฺพํ. อนีเย ‘‘สรโลโป’’ติอาทินา ปุพฺพสรสฺส โลเป สมฺปตฺเต ตตฺเถว ¶ ตุคฺคหเณน นิเสเธตฺวา ‘‘สรา สเร โลป’’นฺติ อากาเร ลุตฺเต ปรสรสฺส ทีโฆ, ทานียํ.
ปา ปาเน, อปียิตฺถ, ปียติ, ปียิสฺสตีติ เปยฺยํ, ปาตพฺพํ, ปานียํ. หา จาเค, อหียิตฺถ, หียติ, หียิสฺสตีติ เหยฺยํ, หาตพฺพํ, หานียํ. มา มาเน, อมียิตฺถ, มียติ, มียิสฺสตีติ เมยฺยํ, มาตพฺพํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ วา. า อวโพธเน, อฺายิตฺถ, ายติ, ายิสฺสตีติ เยฺยํ, าตพฺพํ, าเตยฺยํ. ‘‘าสฺส ชา ชํ นา’’ติ ชาเทเส ‘‘กิยาทิโต นา’’ติ วินาธิการโยควิภาเคน นาปจฺจโย, อิการาคโม จ, ชานิตพฺพํ, วิชานนียํ. ขฺยาปกถเน, สงฺขฺยาตพฺพํ, สงฺขฺเยยฺยํ อิจฺจาทิ.
กรธาตุโต ริจฺจปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ.
รการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร สพฺโพ ธาตฺวนฺโต ราทิ ปจฺจยรการมริยาโท โน โหติ, โลปมาปชฺชเตติ อตฺโถ. รนฺโตติ เอตฺถ รกาโร สนฺธิโช, กตฺตพฺพํ กิจฺจํ. ‘‘ริจฺจา’’ติ โยควิภาเคน ภราทิโตปิ ริจฺจปฺปจฺจโย, ยถา, ภรียตีติ ภจฺโจ, สรโลโป. อิ คติมฺหิ, ปติ เอตพฺโพ ปฏิจฺโจ.
๕๕๙. เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุ กิจฺจา.
เปส อติสคฺค ปตฺตกาลอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจปฺปจฺจยา โหนฺติ. เปสนํ นาม ‘‘กตฺตพฺพมิทํ ภวตา’’ติ อาณาปนํ, อชฺเฌสนฺจ. อติสคฺโคนาม ‘‘กิมิทํ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุฏฺสฺส วา ¶ ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ปฏิปตฺติทสฺสนมุเขน วา กตฺตพฺพสฺส อนฺุา. ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโย โย อตฺตโน กิจฺจกรณสมยมนุปปริกฺขิตฺวา น กโรติ, ตสฺส สมยาโรจนํ, น ตตฺถ อชฺเฌสนมตฺถีติ. เต จ ‘‘ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาวกมฺเมสฺเวว ภวนฺติ.
เปสเน ตาว – กรียตุ ภวตา กมฺมนฺติ อตฺเถ อิมินา ตพฺพานียา, เสสํ วุตฺตนยเมว, กตฺตพฺพํ กมฺมํ ภวตา, กรณียํ กิจฺจํ ภวตา.
อติสคฺเค ภุชฺชตุ ภวตาติ อตฺเถ ตพฺพาทิ, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ.
‘‘ตสฺสา’’ติ วตฺตเต.
ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ชการาทิอนฺตานํ ธาตูนมนฺโต โน โหติ, ปรสฺส กิจฺจกิตกปฺปจฺจยตการสฺส จ ทฺเวภาโว โหติ. โภตฺตพฺพํ โภชนํ ภวตา, โภชนียํ โภชฺชํ ภวตา.
อิการาคมยุตฺตตกาเร ปน – ‘‘นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี’’ติ เอตฺถ ‘‘อนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหี’’ติ โยควิภาเคน ธาตฺวนฺตโลปาทินิเสโธ, ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพ’’นฺติ วินาธิการโยควิภาเคน, ‘‘นิคฺคหีตฺจา’’ติ วา นิคฺคหีตาคโม, ภฺุชิตพฺพํ ตยา, ยฺุชิตพฺพํ.
สมยาโรจเน ปน – อิ อชฺฌยเน อธิปุพฺโพ, อธียตํ ภวตาติ อตฺเถ ตพฺพานียาทิ, อิการาคมวุทฺธิอยาเทสอชฺฌาเทสา จ, ณฺยปฺปจฺจเย ตุ วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตฺจ, อชฺฌยิตพฺพํ, อชฺเฌยฺยํ ภวตา, อชฺฌยนียํ ภวตา, อวสฺสํ ¶ กตฺตพฺพนฺติ วากฺเย ปน ‘‘กิจฺจา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อวสฺสกาธมิเณสุ ณี จา’’ติ อวสฺสกาธมิณตฺเถ จ ตพฺพาทโย, กตฺตพฺพํ เม ภวตา เคหํ, กรณียํ, การิยํ. เอวํ ทาตพฺพํ เม ภวตา สตํ, ทานียํ, เทยฺยํ.
ธร ธารเณ, จุราทิตฺตา เณณยา, วุทฺธิ, อิการาคโม จ, ธาเรตพฺพํ, ธารยิตพฺพํ อิจฺจาทิ.
‘‘นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จา’’ติ สการิเตหิปิ ยุณฺวูนมาเทสวิธานโตเยว ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ กิจฺจกิตกปฺปจฺจยา ภวนฺตีติ ทฏฺพฺโพ. เตน ติติกฺขาปียตีติ ติติกฺขาเปตพฺโพ. เอวํ ติกิจฺฉาเปตพฺโพ ติกิจฺฉาปนีโย. อภาวียิตฺถ, ภาวียติ, ภาวียิสฺสตีติ ภาเวตพฺโพ มคฺโค. ภาวยิตพฺโพ, ภาวนีโย, ภาวนียํ, ภาวนียา, อการียิตฺถ, การียติ, การียิสฺสตีติ กาเรตพฺพํ, การยิตพฺพํ, การาเปตพฺพํ, การาปยิตพฺพํ, การาปนียมิจฺจาทิ จ สิทฺธํ ภวติ.
กตฺตพฺพํ กรณียฺจ, การิยํ กิจฺจมิจฺจปิ;
กาเรตพฺพํ ตถา การา-เปตพฺพํ กิจฺจสงฺคโห.
กิจฺจปฺปจฺจยนฺตนโย.
เตกาลิก
กิตกปฺปจฺจยนฺตนย
อิทานิ กิตกปฺปจฺจยา วุจฺจนฺเต.
กร กรเณ, ปุเร วิย ธาตุสฺาทิ.
กุมฺภอิจฺจุปปทํ, ตโต ทุติยา.
‘‘กุมฺภํ กโรติ, อกาสิ, กริสฺสตี’’ติ วา วิคฺคเห –
‘‘ปรา, ปจฺจยา’’ติ จ วตฺตเต.
๕๖๑. ธาตุยา ¶ กมฺมาทิมฺหิ โณ.
กมฺมสฺมึ อาทิมฺหิ สติ ธาตุยา ปโร ณปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ –
ตติเย ธาตฺวาธิกาเร วิหิตา กิจฺเจหิ อฺเ ปจฺจยา กิติจฺเจว สฺา โหนฺตีติ กิตสฺา กตา.
กตฺตริ การเก กิตปจฺจโย โหตีติ นิยมโต กตฺตริ ภวติ, โส จ ‘‘ณาทโย เตกาลิกา’’ติ วุตฺตตฺตา กาลตฺตเย จ โหติ. ปุเร วิย การิตพฺยปเทสณโลปวุทฺธิโย, ปจฺจยนฺตสฺสาลิงฺคตฺตา สฺยาทิมฺหิ อสมฺปตฺเต ‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา’’ติ กิตกนฺตตฺตา นามํว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ตโต กุมฺภํ กโรตีติ อตฺเถ ‘‘อมาทโย ปรปเทภี’’ติ ทุติยาตปฺปุริสสมาโส, ‘‘นามาน’’นฺติอาทินา สมาสสฺา, ‘‘เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา’’ติ วิภตฺติโลโป, ‘‘ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา’’ติ ปกติภาโว, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
โส กุมฺภกาโร, เต กุมฺภการา อิจฺจาทิ. อิตฺถิยํ กุมฺภการี, กุมฺภการิโย อิจฺจาทิ, ตถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร. เอวํ มาลากาโร, กฏฺกาโร, รถกาโร, สุวณฺณกาโร, สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฏีกากาโร.
คห อุปาทาเน, ปตฺตํ อคณฺหิ, คณฺหาติ, คณฺหิสฺสตีติ วา ปตฺตคฺคาโห. เอวํ รสฺมิคฺคาโห, รชฺชุคฺคาโห.
เว ¶ ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ อวายิ, วายติ, วายิสฺสตีติ วา ตนฺตวาโย, ‘‘เต อาวายา การิเต’’ติ อายาเทโส, วากฺเย ปเนตฺถ ‘‘เต อาวายา’’ติ โยควิภาเคน อายาเทโส. เอวํ ตุนฺนวาโย.
มา ปริมาเณ, ธฺํ อมินิ, มินาติ, มินิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณปฺปจฺจเย กเต –
‘‘ณมฺหี’’ติ วตฺตเต.
อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อายาเทโส โหติ ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ. ธฺมาโย. เอวํ ทานํ ททาตีติ ทานทาโย.
กมุ กนฺติมฺหิ, ธมฺมํ อกามยิ, กามยติ, กามยิสฺสตีติ วา ธมฺมกาโม ปุริโส, ธมฺมกามา กฺา, ธมฺมกามํ จิตฺตํ. เอวํ อตฺถกาโม, หิตกาโม, สุขกาโม, ธมฺมํ ปาเลตีติ ธมฺมปาโล อิจฺจาทิ.
ทมุ ทมเน, ‘‘อรึ อทมิ, ทเมติ, ทมิสฺสตี’’ติ วิคฺคเห ‘‘ธาตุยา’’ติ อธิกาโร, ‘‘กมฺมาทิมฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
กมฺมูปปเท อาทิมฺหิ สติ สฺายํ คมฺยมานายํ ธาตุยา อปฺปจฺจโย โหติ, อุปปทนฺเต นุการาคโม จ. เอตฺถ จ ‘‘นุ นิคฺคหีตํ ปทนฺเต’’ติ สุตฺเต ‘‘ปทนฺเต’’ติ วจนโต อุปปทนฺเตเยว นุการาคโม โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อุการโลโป. อยํ ปน นฺวาคโม สมาสํ ¶ กตฺวา อุปปทวิภตฺติโลเป กเตเยว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
อุปปทภูตนามปทนฺเต วตฺตมาโน นุการาคโม นิคฺคหีตมาปชฺชเต, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, เสสํ สมํ, วุทฺธาภาโวว วิเสโส, อรินฺทโม ราชา.
ตถา ตร ตรเณ, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, ตณฺหํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโร ภควา. เอวํ เมธงฺกโร, สรณงฺกโร, ทีปงฺกโร.
‘‘อาทิมฺหิ, อ’’อิติ จ วตฺตเต.
ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ สติ ‘‘ทท ทาเน’’อิจฺเจตาย ธาตุยา อปฺปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺเท อการสฺส อิฺจ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘ตทนุปโรเธนา’’ติ ปริภาสโต ปุรสทฺทนฺตสฺเสว อึ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ณาทีนํ เตกาลิกตฺเตปิ อุปปทตฺถวิเสเสน อตีเตเยวายมปฺปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ปุเร ทานํ อททีติ ปุรินฺทโท สกฺโก. อิธาปิ วิภตฺติโลเป กเตเยว อึอาเทโส.
‘‘กมฺมาทิมฺหิ, อ’’อิติ จ วตฺตเต.
สพฺพโต ธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา สติ อ ณฺวุ ตุ อาวี อิจฺเจเต จตฺตาโร ปจฺจยา โหนฺติ. วาคฺคหณํ ‘‘อกมฺมาทิมฺหิ วา’’ติ วิกปฺปนตฺถํ.
อปฺปจฺจเย ¶ ตาว – ธร ธารเณ, ธมฺมํ อธริ, ธรติ, ธริสฺสตีติ วา ธมฺมธโร. เอวํ วินยธโร. ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํ. เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหาตีติ ธนุคฺคโห. เอวํ กฏคฺคโห, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโท.
อาโต ปน – อนฺนํ อทาสิ, ททาติ, ททิสฺสตีติ อนฺนโท. เอวํ ธนโท, สจฺจํ สนฺทหตีติ สจฺจสนฺโธ. ปา ปาเน, มชฺชํ ปิวตีติ มชฺชโป. ตา ปาลเน, ควํ สทฺทํ ตายตีติ โคตฺตํ. เอวํ กตฺตริ.
อกมฺมาทิมฺหิ ปน ‘‘ยสฺมา ทเปตี’’ติ สุตฺเต ภยคฺคหเณน เสสสาธเนปิ อปฺปจฺจโย.
นี ปาปุณเน วิปุพฺโพ, วิเนสิ, วิเนติ, วิเนสฺสติ เอเตน, เอตฺถาติ วา วินโย, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ, อยาเทโส จ, นยนํ นโย. สิ เสวายํ นิปุพฺโพ, นิสฺสียิตฺถ, นิสฺสียติ, นิสฺสียิสฺสตีติ วา นิสฺสโย. สิ สเย, อนุสยิ, อนุเสติ, อนุเสสฺสตีติ วา อนุสโย.
อิ คติมฺหิ ปติปุพฺโพ, ปฏิจฺจ เอกสฺมา ผลเมตีติ ปจฺจโย, สมุทโย. จิ จเย, วินิจฺฉียเต อเนน, วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สฺจโย, ธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. ขี ขเย, ขยนํ ขโย. ชิ ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโย. กี ทพฺพวินิมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโย. ลี สิเลสเน, อลฺลียติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโย. เอวํ อิวณฺณนฺตโต.
อาสุณนฺตีติ ¶ อสฺสวา, อวาเทโส, ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว. สุ คติมฺหิ, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวา. รุ สทฺเท, รวตีติ รโว. ภวตีติ ภโว. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว. ลู เฉทเน, ลวนํ ลโว. เอวํ อุวณฺณนฺตโต.
นิคฺคณฺหาติ, นิคฺคหณํ วา นิคฺคโห, ปคฺคโห, สงฺคณฺหาติ เตน, สงฺคหณํ วา สงฺคโห. วร วรเณ, สํวรณํ สํวโร. ทร อาทเร, อาทรณํ อาทโร. อาคจฺฉติ, อาคมนนฺติ วา อาคโม, อาคมียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา อตฺถาติ อาคโม ปริยตฺติ. สปฺปตีติ สปฺโป. ทิพฺพตีติ เทโว. กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมนํ, ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโม. เอวํ วิกฺกโม.
จร จรเณ, วเน จรตีติ วนจโร, กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา สฺา, กามาวจรํ จิตฺตํ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, ฉฏฺีตปฺปุริโส.
ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. เอวํ กจฺฉโป, ตติยาตปฺปุริโส.
รุห ชนเน, สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํ. เอวํ กุจฺฉิสยา วาตา. า คตินิวตฺติมฺหิ, ปพฺพเต อฏฺาสิ, ติฏฺติ, สฺสตีติ วา ปพฺพตฏฺโ ปุริโส, ปพฺพตฏฺา นที, ปพฺพตฏฺํ โอสธํ. เอวํ ถลฏฺํ, ชลฏฺํ, สตฺตมีตปฺปุริโส.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อุปธสฺส เอตฺตํ โหติ วา, อุปธาติ อนฺตกฺขรโต ปุพฺพกฺขรสฺส ปรสมฺา, คยฺหตีติ เคหํ, คหํ วา.
ณฺวุปฺปจฺจเย ¶ รถํ กโรตีติ อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, โส จ ‘‘อฺเ กิต’’ติ กิตสฺตฺตา ‘‘กตฺตริ กิต’’ติ กตฺตริเยว ภวติ, ตโต การิตพฺยปเทส ณโลปวุทฺธิโย.
ยุณฺวุอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ อน อกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺตีติ อกาเทโส. เสสํ กุมฺภการสทฺทสมํ, รถการโก. ตถา อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อายาเทโส, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาปจฺจโย, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา อการสฺส อิกาโร, อนฺนทายิกา กฺา, อนฺนทายกํ กุลํ. โลกํ เนตีติ โลกนายโก, วิเนติ สตฺเตติ วินายโก, ‘‘เต อาวายา การิเต’’ติ อายาเทโส.
อกมฺมูปปเท กโรตีติ การโก, การิกา, การกํ. ททาตีติ ทายโก, ทายิกา, ทายกํ. เนตีติ นายโก, นายิกา, นายกํ. ภควโต โอวาทานุสาสนึ อสุณิ, สุณาติ, สุณิสฺสตีติ วา สาวโก, สาวิกา, อาวาเทโส. ลุนาตีติ ลาวโก. ปุ ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโก, ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโก, อุปาสิกา. คณฺหาตีติ คาหโก.
ปจตีติ ปาจโก. อยชิ, ยชติ, ยชิสฺสตีติ วา ยาชโก. เอตฺถ หิ ‘‘กคา จชาน’’นฺติ จชานํ กคตฺเต สมฺปตฺเต –
๕๗๑. น ¶ กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ.
ธาตฺวนฺตภูตา จการชการา กการ คการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุปฺปจฺจเย ปเรติ ปฏิสิทฺธตฺตา น ภวติ.
ชน ชนเน, ชเนตีติ ชนโก, ชนิกา, ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ. เอวํ ขนตีติ ขนโก, สเมตีติ สมโก, คเมตีติ คมโก, ทเมตีติ ทมโก, อหนิ, หนฺติ, หนิสฺสตีติ วา วธโก, ‘‘วโธ วา สพฺพตฺถา’’ติ หนสฺส วธาเทโส, หนฺตีติ ยาตโก, ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ณฺวุมฺหิ ฆาตาเทโส, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, นิคฺคหีตาคโม, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ โหติ. เอวํ ภฺุชตีติ ภฺุชโก, กิณาตีติ กายโก, ปาเลตีติ ปาลโก, ปูเชตีติ ปูชโก.
๕๗๒. นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จ.
นุทาทีหิ ธาตูหิ, สการิเตหิ จ ธาตูหิ ปเรสํ ยุณฺวุปฺปจฺจยานํ ยถากฺกมํ อน อานน อก อานนกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.
เอตฺถ หิ –
สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, การิยสฺส วิธานโต;
กิจฺจกิตฺถมฺภโว ธาตุ-ปฺปจฺจเยหิปิ เวทิโย.
นุท เขเป ปปุพฺโพ, ปนุทิ, ปนุทติ, ปนุทิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา อกาเทโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา นุทิสฺส ทีโฆ, ปนูทโก.
สูท ¶ ปคฺฆรเณ, สูทตีติ สูทโก. า อวโพธเน, อฺาสิ, ชานาติ, ชานิสฺสตีติ วา อตฺเถ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสาเนน อานนกาเทโส, ‘‘าสฺส ชาชํนา’’ติ ชาเทโส, สรโลปาทิ, ชานนโก.
สการิเตหิ ปน อาณ เปสเน, อาณาเปสิ, อาณาเปติ, อาณาเปสฺสตีติ วา อตฺเถ ‘‘สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา’’ติ ณฺวุปฺปจฺจโย, ตสฺสิมินา อกาเทโส, สรโลปาทิ, อาณาปโก, สฺาเปตีติ สฺาปโก, สฺชานนโก, เอตฺถ อานนกาเทโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา การิตโลโป. ตถา ทาเปตีติ ทาปโก, ‘‘อนกา ยุณฺวูน’’นฺติ อกาเทโส, ปติฏฺาเปตีติ ปติฏฺาปโก, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโก, การาเปตีติ การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิ.
ตุปฺปจฺจเย อกาสิ, กโรติ, กริสฺสตีติ วา อตฺเถ ‘‘สพฺพโต ณฺวุตฺวาวี วา’’ติ ตุปฺปจฺจโย, โส จ กิตสฺตฺตา ณฺวุปฺปจฺจโย วิย สพฺพตฺถ กตฺตริเยว ภวติ.
‘‘อนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเต.
กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ ตุปฺปจฺจเย ปเร. จสทฺเทน ภราทีนฺจ, ตโต นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘‘สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จา’’ติ อาตฺตํ, สิโลโป, ตสฺส กตฺตา ตกฺกตฺตา, ฉฏฺีสมาโส. ตถา ภรตีติ ภตฺตา.
หร หรเณ, หรตีติ หตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, เภทิตา วา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ททาตีติ ทาตา, โภชนสฺส ทาภา โภชนทาตา, สนฺทหตีติ สนฺธาตา, อวจิ, วจติ ¶ , วกฺขตีติ วา วตฺตา, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ, ภฺุชตีติ โภตฺตา, อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา พุชฺฌิตา, ยการิการาคมา, ชานาตีติ าตา, ชินาตีติ เชตา, สุณาตีติ โสตา, คณฺหาตีติ คเหตา, ภวตีติ ภวิตา, สรตีติ สริตา, คจฺฉตีติ คนฺตา. ‘‘คม ขน หนาทีนํ ตุํ ตพฺพาทีสุ น’’อิติ ธาตฺวนฺตสฺส นตฺตํ. เอวํ ขนตีติ ขนฺตา, หนตีติ หนฺตา, มฺตีติ มนฺตา, ปาเลตีติ ปาเลตา, ปาลยิตา.
การิเต ภาเวตีติ ภาเวตา, ภาวยิตา. เอวํ สาเรตา, สารยิตา, ทาเปตา, ทาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตา, นิโรเธตา, นิโรธยิตา, โพเธตา, โพธยิตา, าเปตา, าปยิตา, สาเวตา, สาวยิตา, คาเหภา, คาหยิตา, กาเรตา, การยิตา, การาเปตา, การาปยิตา อิจฺจาทิ.
อาวีปจฺจเย ทิส เปกฺขเน, ภยํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ วา อตฺเถ อาวีปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทิสสฺส ทสฺสาเทโส, ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีว เนยฺยํ. อิตฺถิยํ ภยทสฺสาวินี. นปุํสเก ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ.
สาส อนุสิฏฺิมฺหิ, สเทวกํ โลกํ ทิฏฺธมฺมิกาทิวเสน สาสตีติ อตฺเถ –
สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปฺปจฺจโย โหติ.
‘‘รมฺหิ รนฺโต ราทิ โน’’ติ ราทิโลโป, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อาตฺตํ, สิโลโป. สตฺถา, สตฺถาโร.
ปา รกฺขเณ, ปุตฺตํ ปาตีติ อตฺเถ –
๕๗๕. ปาทิโต ¶ ริตุ.
ปาอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคฺคณโต ริตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป สรโลปาทิ. ปิตา. ธร ธารเณ, มาตาปิตูหิ ธรียตีติ ธีตา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อิการสฺส ทีโฆ.
มาน ปูชายํ, ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตีติ อตฺเถ –
มาน ภาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป, มาตา. ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา อิจฺจาทิ.
วิส ปเวสเน ปปุพฺโพ, ปาวิสิ, ปวิสติ, ปวิสิสฺสตีติ วา อตฺเถ –
วิส รุช ปทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ณปฺปจฺจโย โหตีติ ณปฺปจฺจโย. โส จ กิตสฺตฺตา กตฺตริ ภวติ, การิตพฺยปเทสณโลป วุทฺธิโย, ปเวโส.
ตถา รุช โรเค, อรุชิ, รุชติ, รุชิสฺสตีติ วา โรโค, ‘‘กคาจชาน’’นฺติ ชการสฺส คกาโร, อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท. ผุส ผุสเน, อผุสิ, ผุสติ, ผุสิสฺสติ, ผุสนฺติ วา เตน สมฺปยุตฺตาติ ผสฺโส, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ผุสสฺส ผสฺโส, สํโยคนฺตตฺตา น วุทฺธิ. ภวตีติ ภาโว. อุจ สมวาเย, อุจตีติ โอโก, จการสฺส กกาโร. อย คติมฺหิ, อยิ, อยติ, อยิสฺสติ, อยติ วา อิโตติ อาโย. พุธ อวคมเน, สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพโธ, อาหรตีติ ¶ อาหาโร, อุปหนตีติ อุปฆาโต, ‘‘หนสฺส ฆาโต’’ติ ฆาตาเทโส.
รนฺช ราเค, รนฺชตีติ อตฺเถ ณปฺปจฺจโย.
สํโยคสฺมึ อาทิภูโต นกาโร นิคฺคหีตมาปชฺชเต. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ชการสฺส คตฺตํ, รงฺโค.
๕๗๙. ณมฺหิ รนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ.
รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชสฺส ชการาเทโส โหติ ภาวกรณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ วิหิเต ณการวติปฺปจฺจเย ปเร.
เอตฺถ หิ –
ณมฺหิ รนฺชสฺส กรเณ, ชาเทสสฺส วิธานโต;
อกตฺตริปิ วิฺเยฺโย, การเก ณสฺส สมฺภโวติ.
รนฺชนฺติ อเนนาติ ราโค, รฺชียติ อเนนาติ วา ราโค, สยํ รฺชตีติปิ ราโค. ‘‘ณมฺหิ รนฺชสฺส โช’’ติ โยควิภาเคน ชกาโร. ปชฺชเต อเนนาติ ปาโท, ปตุชฺชเต อเนนาติ ปโตโท, ชรียติ อเนนาติ ชาโร. เอวํ ทาโร. ตถา กมฺมาทีสุ, ภุชฺชตีติ โภโค. เอวํ ภาโค, ภาโร, ลพฺภตีติ ลาโภ, โวหรียตีติ โวหาโร, ทียตีติ ทาโย, วิหฺติ เอตสฺมาติ วิฆาโต, วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโม. เอวํ ปปาโต อิจฺจาทิ.
‘‘ณ’’อิติ วตฺตเต.
ภาวตฺเถ ภาวาภิเธยฺเย ธาตูหิ ณปฺปจฺจโย โหติ. ภูยเต, ภวนํ วา ภาโว, ปจฺจเต, ปจนํ วา ปาโก, ‘‘กคา จชาน’’นฺติ กาเทโส.
สิจ ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโก. สุจ โสเก, โสจนํ โสโก. จช หานิมฺหิ, อจชฺชิตฺถ, จชฺชเต, จชฺชิสฺสเต, จชนํ วา จาโค. ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถ, อิชฺชเต, อิชฺชิสฺสเต, ยชนํ วา ยาโค, ยฺุชนํ โยโค. ภช เสวายํ, อภชฺชิตฺถ, ภชฺชเต, ภชฺชิสฺสเต, ภชนํ วา ภาโค, อรชฺชิตฺถ, รชฺชเต, รชฺชิสฺสเต, รชนํ วา ราโค, ชสฺส คกาโร.
ทห ภสฺมีกรเณ, ปริฑยฺหิตฺถ, ปริฑยฺหติ, ปริฑยฺหิสฺสติ, ปริฑยฺหนํ วาติ อตฺเถ ณปฺปจฺจโย.
‘‘ณมฺหิ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ลตฺตมาปชฺชเต ณปฺปจฺจเย ปเร วา. ปริฬาโห, ปริทาโห. ภนฺช อวมทฺทเน, ภฺชนํ ภงฺโค. สนฺช สงฺเค, สฺชนํ สงฺโค, นสฺส นิคฺคหีตํ.
ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียติ, สงฺขรียติ เตน วาติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา, สงฺขรณนฺติ อตฺเถ ‘‘ภาเว จา’’ติ วา ณปฺปจฺจโย.
‘‘ณมฺหี’’ติ วตฺตเต.
๕๘๒. ปุรสมุปปรีหิ ¶ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จ.
ปุร สํ อุป ปริอิจฺเจเตหิ ปรสฺส กโรติสฺส ธาตุสฺส ข ขรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา ตปฺปจฺจเย, ณปฺปจฺจเย จ ปเร. ‘‘ตปฺปจฺจเยสู’’ติ พหุวจนนิทฺเทเสน ตุํ ตฺวาทีสุปิ. ธาตฺวาเทสสฺสาปิ าโนปจาเรน ธาตุโวหารโต ‘‘อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต’’ติ วุทฺธิ, สงฺขาโร. เอวํ ปริกฺขาโร, ปุเรกฺขาโร.
วาติ กึ? อุปกาโร.
ลุภ คิทฺธิมฺหิ, ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห อิจฺจาทิ กตฺตุกรณภาเวสุ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
คห อุปาทาเน, คยฺหตีติ อตฺเถ วิสรุชปทาทินา กมฺมนิ ณปฺปจฺจโย.
คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆราเทโส โหติ วา ณปฺปจฺจเย ปเร, สรโลปาทิ, ฆรํ, ฆรานิ.
วาติ กึ? คณฺหาติ, คหณํ วา คาโห.
สมฺภวตีติ อตฺเถ –
๕๘๔. กฺวิ ¶ จ.
สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหติ, โส จ กิตสฺตฺตา กตฺตริ ภวติ.
กฺวิโน สพฺพสฺส โลโป โหติ. กิตนฺตตฺตา นามมิว กตฺวา สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, สมฺภู. เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภู.
ตถา ธู กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธู. ภา ทิตฺติมฺหิ, วิภาตีติ วิภา, ปภาตีติ ปภา, สห, สงฺคมฺม วา ภนฺติ, ภาสนฺติ วา เอตฺถาติ สภา, สหสฺส สาเทโส, นิคฺคหีตโลโป จ.
ภุเชน คจฺฉตีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
๕๘๖. ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ.
ธาตฺวนฺตสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิปฺปจฺจเย ปเร. กฺวิโลโป, ภุชโค. เอวํ อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ตุรํ สีฆํ ตุริตตุริโต คจฺฉตีติ ตุรโค, เข คจฺฉตีติ ขโค, วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, วิหาเทโส, น คจฺฉตีติ อโค, นโค.
ขนุ อวธารเณ สํปุพฺโพ, สงฺขนิ, สงฺขนติ, สงฺขนิสฺสตีติ วา สงฺโข. รมุ กีฬายํ, กฺุเช รมตีติ กฺุชโร. ชน ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส โลปาทิ ปุริมสมํ, ปฺจมีตปฺปุริโสว วิเสโส. กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฏิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํ ¶ . เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ, อตฺตโช ปุตฺโต. วาริมฺหิ ชาโต วาริโช. เอวํ ถลโช, ปงฺกชํ, ชลชํ, อณฺฑชํ, สิรชํ, สตฺตมีสมาโส. ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโช อิจฺจาทิ.
วิท าเณ, โลกํ อเวทีติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
‘‘กฺวิมฺหี’’ติ วตฺตเต.
วิทธาตุโน อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิมฺหิ, กฺวิโลโป. โลกวิทู.
ทิส เปกฺขเณ, อิมมิว นํ อปสฺสิ, ปสฺสติ, ปสฺสิสฺสตีติ, อยมิว ทิสฺสตีติ วา อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย.
‘‘ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหี’’ติ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต –
๕๘๘. อิยตมกิเอสานมนฺตสฺสโร ทีฆํ กฺวจิ ทิสสฺส คุณํ โท รํ สกฺขี จ.
อิม ย ต อมฺห กึ เอต สมานอิจฺเจเตสํ สพฺพนามานํ อุปมานุปปทภาเวน ทิสสฺส ธาตุสฺส คุณภูตานํ อนฺโต สโร ทีฆมาปชฺชเต, ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส ส กฺข อีอิจฺเจเต อาเทสา จ โหนฺติ. ทิสสฺส ทกาโร รการมาปชฺชเตติ กฺวิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส สสทฺทาเทสํ กตฺวา กฺวิโลปาทิมฺหิ จ กเต อิอิติ นิปาตเนน อิมสทฺทสฺสิกาเร, ตสฺสิมินา ทีเฆ จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
อีทิโส ¶ ปุริโส, อีทิสา กฺา, อีทิสี วา, อีทิสํ จิตฺตํ. ตถา ยมิว นํ ปสฺสติ, โย วิย ทิสฺสตีติ วา ยาทิโส, ยาทิสา, ยาทิสี, ยาทิสํ. ตมิว นํ ปสฺสติ, โส วิย ทิสฺสตีติ วา ตาทิโส, ตาทิสา, ตาทิสี, ตาทิสํ. มมิว นํ ปสฺสติ, อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ วา มาทิโส, มาทิสา, มาทิสี, มาทิสํ, มอิติ นิปาตเนน อมฺหสทฺทสฺส มสทฺทาเทโส. กิมิว นํ ปสฺสติ, โก วิย ทิสฺสตีติ วา กีทิโส, กีทิสา, กีทิสี, กีทิสํ. เอตมิว นํ ปสฺสติ, เอโส วิย ทิสฺสตีติ วา เอทิโส, เอตาทิโส วา, เอทิสา, เอทิสี, เอทิสํ, เออิติ นิปาตเนน เอตสทฺทสฺส เอกาโร. สมานํ กตฺวา นํ ปสฺสติ, สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สาทิโส, สทิโส, สอิติ นิปาตเนน สมานสฺส สาเทโส, ตทนฺตสฺส วา ทีโฆ, สาทิสา, สาทิสี, สทิสา, สทิสี, สาทิสํ, สทิสํ.
ทการสฺส รการาเทเส ปน อีริโส, ยาริโส, ตาริโส, มาริโส, กีริโส, เอริโส, สาริโส, สริโส. กฺขาเทเส อีทิกฺโข, ยาทิกฺโข, ตาทิกฺโข, มาทิกฺโข, กีทิกฺโข, เอทิกฺโข, สาทิกฺโข, สทิกฺโข. รการาเทเส สาริกฺโข, สริกฺโข, อีการาเทเส อีที, ยาที, ตาที, มาที, กีที, เอที, สาที.
จสทฺเทน ตุมฺหาทิอุปปเทปิ ตุมฺเห วิย ทิสฺสตีติ ตุมฺหาทิโส, ตุมฺหาทิสี, ขนฺธา วิย ทิสฺสนฺตีติ ขนฺธาทิสา อิจฺจาทิ.
ธร ธารเณ, อปาเยสฺวปตมาเน อธิคตมคฺคาทิเก สตฺเต ธาเรติ, ธรนฺติ เตนาติ วา, สลกฺขณํ ธาเรติ วา, ปจฺจเยหิ ธรียติ วาติ อตฺเถ –
๕๘๙. ธราทีหิ ¶ รมฺโม.
ธรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รมฺมปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ –
กมฺมคฺคหณโภ ภาว- กมฺเมสูเตตฺถ เวทิโย;
อกตฺตริปิ โหตีติ, การเก รมฺมปฺปจฺจโย.
ราทิโลโป, ธมฺโม, เอวํ กรียตีติ กมฺมํ. วร วรเณ, วมฺมํ.
สํส ปสํสเน ปปุพฺโพ, ปิยอิจฺจุปปทํ, ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ปิยํ ปสํสนสีโล, ปิยํ ปสํสนธมฺโม, ปิยํ ปสํสเน สาธุการีติ วา อตฺเถ –
สีลํ ปกติ, ตสฺสีล ตทฺธมฺม ตสฺสาธุการีสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ณี ตุ อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺตริ ณีปจฺจโย, สํโยคนฺตตฺตาน วุทฺธิ. เสสํ เนยฺยํ.
ปิยปสํสี ราชา. อถ วา ปิยํ ปสํสิ, ปสํสติ, ปสํสิสฺสติ วา สีเลน วา ธมฺเมน วา สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสินี, ปิยปสํสิ กุลํ. พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา พฺรหฺมํ จรติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจารินี, พฺรหฺมจาริ. เอวํ สจฺจวาที, ธมฺมวาที, สีฆยายี, ปาปการี, มาลาการี อิจฺจาทิ.
จสทฺเทน อตฺตมาเนปิ ณี, ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานี พาโล, พหุสฺสุตมานี อิจฺจาทิ.
วตุ ¶ วตฺตเน ปปุพฺโพ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺสาติ อตฺเถ อิมินา ตุปฺปจฺจโย, ปสยฺหปวตฺตา. อถ วา วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลมสฺสาติ ปสยฺหปวตฺตา, ปสยฺหปวตฺตาโร, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, เสสํ กตฺตุสมํ.
ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภยํ ทสฺสนสีโล, ภยํ ทสฺสนธมฺโม, ภยํ ทสฺสเน สาธุการีติ วา ภยทสฺสาวี, ภยทสฺสาวินี, ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ. เอวํ อาทีนวทสฺสาวี.
‘‘ตสฺสีลาทีสู’’ติ อธิกาโร.
๕๙๑. สทฺท กุ ธ จ ล ม ณฺฑ ตฺถ รุจาทีหิ ยุ.
สทฺท กุ ธ จ ล มณฺฑตฺเถหิ ธาตูหิ, รุจาทีหิ จ ยุปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.
ฆุส สทฺเท, โฆสิตุํ สีลํ อสฺสาติ วา โฆสนสีโลติ วา อโฆสยิ, โฆสยติ, โฆสยิสฺสติ สีเลน, ธมฺเมน, สาธุ วาติ อตฺเถ อิมินา ยุปฺปจฺจโย, ตสฺส ‘‘อนกา ยุณฺวูน’’นฺติ อนาเทโส, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ, โส โฆสโน, สา โฆสนา. ภาส วิยตฺติยํ วาจายํ, ภาสิตุํ สีลมสฺสาติ วา ภาสนสีโล, ภาสนธมฺโม, ภาสเน สาธุการีติ วา ภาสโน.
กุธ โกเป, กุชฺฌิตุํ สีลมสฺสาติ วา กุชฺฌนสีโลติ วา โกธโน, โกธนา, โกธนํ.
รุส โรเส, โรสิตุํ สีลมสฺสาติ วา โรสนสีโลติ วา โรสโน.
จล กมฺปเน, จลิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา จลติ สีเลนาติ วา จลโน. กปิจลเน, กมฺปิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ¶ อกมฺปิ, กมฺปติ, กมฺปิสฺสติ สีเลนาติ วา กมฺปโน, อิการานุพนฺธิธาตุสรโต ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา, ‘‘นิคฺคหีตฺจา’’ติ วา นิคฺคหีตาคโม. ผทิ กิฺจิจลเน, ผนฺทิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ผนฺทติ สีเลนาติ วา ผนฺทโน.
มฑิ ภูสายํ, มณฺฑยิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา มณฺฑยติ สีเลนาติ วา มณฺฑโน. ภูส อลงฺกาเร, ภูสนสีโลติ วา อภูสยิ, ภูสยติ, ภูยยิสฺสติ สีเลนาติ วา ภูสโน, ภูสนา, ภูสนํ.
รุจ ทิตฺติมฺหิ, อรุจฺจิ, รุจฺจติ, รุจฺจิสฺสติ สีเลนาติ วา โรจโน. ชุต ทิตฺติมฺหิ, อโชติ, โชตติ, โชติสฺสติ สีเลนาติ วา โชตโน. วฑฺฒ วฑฺฒเน, วฑฺฒิตุํ สีลมสฺสาติ วฑฺฒโน อิจฺจาทิ.
ปาราทิอุปปเทหิ ปรสฺมา คมิอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปโร รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริเยว. ปาโร อาทิ เยสํ เต ปาราทโย, ปาราทีหิ คมิ ปาราทิคมิ. ราทิโลโป, ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา ภวปารํ คมนสีโล, ภวปารํ คมนธมฺโม, ภวปารํ คมเน สาธุการีติ วา ภวปารคู, ภวปารคุโน. อนฺตํ คมนสีโล อนฺตคู. เอวํ เวทคู, อทฺธคู.
‘‘รู’’ติ วตฺตเต.
ภิกฺขอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ. ภิกฺข ยาจเน, ภิกฺขิตุํ สีลํ ยสฺสาติ วา อภิกฺขิ, ภิกฺขติ, ภิกฺขิสฺสติ สีเลนาติ วา ภิกฺขนธมฺโมติ ¶ วา ภิกฺขเน สาธุการีติ วา ภิกฺขุ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา รสฺสตฺตํ. อิกฺข ทสฺสนงฺเกสุ, สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติปิ ภิกฺขุ, วิชานิตุํ สีลํ ยสฺส, วิชานนสีโลติ วา วิฺู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพฺู. เอวํ มตฺตฺู, ธมฺมฺู, อตฺถฺู, กาลฺู, กตฺู อิจฺจาทโย.
หนตฺยาทีนํ ธาตูนมนฺเต ณุกปฺปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ กตฺตริ, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺี, ณกาโร วุทฺธตฺโถ. อาหนนสีโล อาฆาตุโก, ฆาตาเทโส, สรโลปาทิ, กรณสีโล การุโก สิปฺปิ. ภี ภเย, ภายนสีโล ภีรุโก, รการาคโม. อว รกฺขเณ, อาวุโก ปิตา.
สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา, อฺาย จ ธาตุยา ปโร รปฺปจฺจโย โหติ, หนสฺส โฆ จ. วาคฺคหณํ สมฺปิณฺฑนตฺถํ, วิกปฺปนตฺถํ วา, เตน สงฺฆาโตติปิ สิทฺธํ โหติ.
หนสฺเสวายํ โฆ โหติ, อภิธานานุรูปโต;
อสํปุพฺพา จ โร เตน, ปฏิโฆติปิ สิชฺฌติ.
หน หึสาคตีสุ สํ ปุพฺโพ, สํหนติ สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉติ, สมฺมเทว กิเลสทรเถ หนตีติ วา สงฺโฆ, ราทิโลโป ¶ , สมนฺตโต นครสฺส พาหิเย ขฺตีติ ปริขา, อิตฺถิยํ อาปจฺจโย, อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก มจฺจุ.
‘‘ภาวกมฺเมสู’’ติ วตฺตเต.
นนฺทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปโร ยุปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ. ‘‘อนกา ยุณฺวูน’’นฺติ ยุปฺปจฺจยสฺส อนาเทโส, นนฺท สมิทฺธิมฺหิ, นนฺท นนฺทเน วา. ภาเว – นนฺทียเต นนฺทนํ. กมฺเม – อนนฺทียิตฺถ, นนฺทียติ, นนฺทียิสฺสติ, นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํ, คยฺหติ, คหณียํ วา คหณํ, คณฺหนํ วา, จริตพฺพํ จรณํ, ภูยเต ภวนํ, หูยเต หวนํ. รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ, โรธนํ วา, ภฺุชิตพฺพํ ภฺุชนํ, โภชนํ วา. พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, โพธนํ วา. สูยติ, สุติ วา สวณํ, ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ปาปนํ วา, ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิ.
‘‘ยู’’ติ วตฺตเต.
กตฺตุกรณปเทสอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ สพฺพธาตูหิ ยุปฺปจฺจโย โหติ. เอตฺถ จ ปเทโสติ อธิกรณการกํ วุจฺจติ. กตฺตริ ตาว – รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํ. อารมณํ วิชานาตีติ วิฺาณํ, วิชานนํ วา, อานนชาเทสา. ฆา คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํ, เฌ จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อาตฺตํ.
กรเณ ¶ – กร กรเณ, กโรติ เตนาติ กรณํ, ยถาสรูปํ สทฺทา พฺยากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํ. ปูร ปูรเณ, ปูรยติ เตนาติ ปูรณํ. ทียติ อเนนาติ ทานํ, ปมียติ อเนนาติ ปมานํ, วุจฺจติ อเนนาติ วจนํ, ปนุทติ, ปนุชฺชเต อเนนาติ วา ปนูทโน. สูท ปคฺฆรเณ, สูทติ, สุชฺชเต อเนนาติ วา สูทโน, สุณาติ, สูยติ เอเตนาติ วา สวณํ. ลู เฉทเน, ลุนาติ, ลูยติ อเนนาติ วา ลวนํ, ลวณํ, โลณํ วา. นยติ, นียติ เอเตนาติ วา นยนํ. ปู ปวเน, ปุนาติ, ปูยเต อเนนาติ วา ปวโน, สเมติ, สมียติ วา ปาปํ อเนนาติ สมโณ, สมณํ วา. ตถา ภาเวติ, ภาวียติ เอกายาติ วา ภาวนา. เอวํ ปาจนํ, ปาจาปนํ อิจฺจาทิ.
อธิกรเณ – า คตินิวตฺติมฺหิ, ติฏฺติ ตสฺมินฺติ านํ. เอวํ สยนํ, เสนํ วา, อาสนํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ.
จสทฺเทน สมฺปทานาปาทาเนสุปิ – สมฺมา ปกาเรน ททาติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํ.
สฺายํ คมฺยมานายํ ทาธาอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, ภาวกมฺมาทิอธิกาเรวายํ, สรโลปาทิ. ทา ทาเน อาปุพฺโพ, อาทียตีติอาทิ. เอวํ อุปาทิ. ธา ธารเณ ¶ , อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, เตสุ วุทฺธิโลปาทินา สฺายํ อุทกสฺส อุทาเทโส. ชลํ ธียเต อสฺมินฺติ ชลธิ, วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺติ วาลธิ, สนฺธียติ, สนฺทธาตีติ วา สนฺธิ, นิธียตีติ นิธิ. เอวํ วิธียติ, วิทธาติ, วิธานํ วา วิธิ, สมฺมา, สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ.
อิตฺถิยํ อภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อการติยุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา ภาวกมฺมาทีสุ. อปฺปจฺจเย ตาว ชร วโยหานิมฺหิ, ชีรติ, ชีรณนฺติ วา ชรา, ‘‘อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย’’ติ อาปจฺจโย, ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา. ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา. เอวํ สมฺปทา, อาปทา. อุปาทียตีติ อุปาทา. สฺชานาตีติ สฺา, ปชานาตีติ ปฺา. อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา. จินฺตนํ จินฺตา. ปติฏฺานํ ปติฏฺา. สิกฺข วิชฺโชปาทาเน, สิกฺขนํ, สิกฺขียตีติ วา สิกฺขา. เอวํ ภิกฺขา. เฌ จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, หิเตสิตํ อุปฏฺเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌา, อุปชฺฌาโย, สมฺมา ฌายติ เอตฺถาติ สชฺฌา.
อิสุ ¶ อิจฺฉายํ, เอสนนฺติ อตฺเถ อปฺปจฺจโย, ‘‘อิสุ ยมูนมนฺโต จฺโฉ วา’’ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉา. ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, ฆสิตุมิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ติติกฺขา, พุภุกฺขา, ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, มณฺฑูกคติยา วาธิการโต วาเทสาภาโว. พฺยาปิตุมิจฺฉา วิจฺฉา อิจฺจาทิ.
ติปฺปจฺจเย สมฺภวนํ สมฺภูติ. วาธิการโต ติปฺปจฺจยมฺหิ น วุทฺธิ, สวณํ สุติ, นยนํ, นียติ เอตายาติ วา นีติ. มน าเณ, มฺตีติ มติ.
‘‘เต, โน, ติมฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
คม ขน หน รมอิจฺเจวมาทีนํ มการนการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยฺชโน โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จาติ ธาตฺวนฺตโลโป. คมนํ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, อุปหนนํ อุปหติ, รมนฺติ ตาย, รมณํ วา รติ. ตนุ วิตฺถาเร, ตนนํ ตติ. ยมุ อุปรเม, นิยมนํ นิยติ. ‘‘รมโต, รมตี’’ติอาทีสุ ปน อการพฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป, ภฺุชนํ ภุตฺติ, ยฺุชนํ ยุตฺติ, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ. สมาปชฺชนํ, สมาปชฺชเตติ วา สมาปตฺติ, สมฺปตฺติ, ‘‘คุปาทีนฺจา’’ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หาทิโต ติสฺส นิ โหติ. หานิ, ชานิ อิจฺจาทิ.
ยุปฺปจฺจเย จิต สฺเจตเน, เจตยตีติ อตฺเถ ยุปฺปจฺจโย, อนาเทสวุทฺธี, อาปจฺจโย, เจตนา. วิท อนุภวเน ¶ , เวทยตีติ เวทนา. ทิสี อุจฺจารเณ, เทสียตีติ เทสนา, ภาวียตีติ ภาวนา อิจฺจาทิ.
‘‘อิตฺถิยํ, วา’’ติ จ วตฺตเต.
กรธาตุโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเธยฺยายํ ริริยปฺปจฺจโย โหติ, ราทิโลโป. กตฺตพฺพา กิริยา. กรณียํ กิริยํ.
‘‘กตฺตรี’’ติ วตฺตเต.
ชิอิจฺเจตาย ธาตุยา ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล กตฺตริ. ชิ ชเย, ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อชินิ, ชินาติ, ชินิสฺสตีติ วา ชิโน.
‘‘อินา’’ติ วตฺตเต.
สุปอิจฺเจตาย ธาตุยา จ ปโร อินปฺปจฺจโย โหติ. สุป สเย, สุปติ, สุปนนฺติ วา สุปิโน, สุปินํ.
สี สเย, ‘‘อีสํ’’อิติ อุปปทํ, อีสํ สียติ ภวตาติ อตฺเถ –
อีสํทุสุอิจฺเจเตหิ อุปปเทหิ ปเรหิ ธาตูหิ ขปฺปจฺจโย โหติ.
โส จ –
๖๐๕. ภาวกมฺเมสุ ¶ กิจฺจกฺตกฺขตฺถา.
ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ กิจฺจกฺตกฺขตฺถอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ นิยมโต ภาวกมฺเมสฺเวว โหติ. ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติ กฺขการานุพนฺธสฺส โลโป, วุทฺธิ, อยาเทสทฺวิตฺตานิ, อีสสฺสโย ภวตา, ทุกฺเขน สียติ ทุสฺสโย, สุเขน สียติ สุสฺสโย.
กมฺเม – อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ ภวตา. เอวํ ทุกฺเขน กรียตีติ ทุกฺกรํ หิตํ ภวตา, สุกรํ ปาปํ พาเลน, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉ. สุเขน ภรียตีติ สุภโร อปฺปิจฺโฉ. ทุกฺเขน รกฺขิตพฺพนฺติ ทุรกฺขํ จิตฺตํ. ทุกฺเขน ปสฺสิตพฺโพติ ทุทฺทโส ธมฺโม. สุเขน ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสํ ปรวชฺชํ. ทุกฺเขน อนุพุชฺฌิตพฺโพติ ทุรนุโพโธ ธมฺโม. สุเขน พุชฺฌิตพฺพนฺติ สุโพธมิจฺจาทิ.
พุธ อวคมเน, สพฺเพ สงฺขตาสงฺขตสมฺมุติเภเท ธมฺเม อพุชฺฌิ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิสฺสตีติ วา อตฺเถ –
‘‘ต’’อิติ วตฺตเต.
พุธคมุอิจฺเจคมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน กตฺตริ ตปฺปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล.
‘‘ตสฺสา’’ติ วตฺตเต.
ธฒนฺต ภหนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ปจฺจยตการสฺส ยถากฺกมํ ธการฒการาเทสา โหนฺตีติ ธภโต ตการสฺส ¶ ธกาโร, ‘‘หจตุตฺถาน’’นฺติ เอตฺถ หการคฺคหณโต หการโตปิ กฺวจิ ธตฺตํ, อพฺยวธาเน จายํ, เตน ‘‘รุนฺธติ, อาราธิโต, วฑฺฒิโต, ลภิตฺวา, คหิโต’’ติอาทีสุ ปจฺจยาคมพฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
หการวคฺคจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตภูตานํ ทการาเทโส โหติ ธกาเร ปเร. พุทฺโธ ภควา. สรณํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา สรณงฺคโต อุปาสโก, ‘‘คมขนหนรมาทีนมนฺโต’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป. เอวํ ชานาตีติ าโต. อิ คติมฺหิ, อุเปตีติ อุเปโต. จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, ‘‘คุปาทีนฺจา’’ติ ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. สนฺช สงฺเค, รูปาทีสุ อสชฺชิ, สชฺชติ, สชฺชิสฺสตีติ วา สตฺโต, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ.
‘‘สฺาย’’มิติ วตฺตเต.
สฺายมภิเธยฺยายํ อาสิฏฺเ คมฺยมาเน ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย โหติ, กิตปจฺจโย จ. ชิโน เอนํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธการทการาเทสา, ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติ.
กิตปจฺจเย ภวตูติ ภูโต, ธมฺโม เอนํ ททาตูติ ธมฺมทินฺโน, ‘‘ภิทาทิโต อินฺน อนฺน อีณา วา’’ติ ตปฺปจฺจยสฺส อินฺนาเทโส. วฑฺฒตูติ วฑฺฒมาโน, ‘‘ภูวาทิโต อ’’อิติ มานนฺเตสุ อปฺปจฺจโย, นนฺทตูติ นนฺทโก, ชีวตูติ ชีวโก อิจฺจาทิ.
๖๑๐. อาคมา ¶ ตุโก.
อาปุพฺพา คมิโต ตุกปฺปจฺจโย โหติ, กิตกตฺตา กตฺตริ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโก.
‘‘คมา’’ติ วตฺตเต.
คมิโต อิกปฺปจฺจโย โหติ ภพฺพตฺเถ. คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก ภิกฺขุ.
เตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโย.
อตีตปฺปจฺจยนฺตนย
อตีเต กาเล สพฺเพหิ ธาตูหิ ต ตวนฺตุ ตาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. เอเต เอว ปรสมฺาย นิฏฺสฺกาปิ, เต จ กิตสฺตฺตา กตฺตริ ภวนฺติ. อภวีติ ภูโต, ภูตา, ภูตํ, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ เอตฺถานุวตฺติตวาคฺคหเณน ต ตวนฺตุตาวีสุ วุทฺธิ น โหติ. หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อหวีติ หุโต อคฺคึ.
ตวนฺตุปฺปจฺจเย – ‘‘อา สิมฺหี’’ติ อากาโร, อคฺคึ หุตวา, หุตวนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ. ตาวีมฺหิ – อคฺคึ หุตาวี, อคฺคึ หุตาวิโน อิจฺจาทิ ทณฺฑีสมํ. อิตฺถิยํ อินีปจฺจโย – หุตาวินี, นปุํสเก – รสฺสตฺตํ หุตาวิ.
วส นิวาเส, วสฺสํ อวสีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, สการนฺตตฺตา ‘‘สาทิสนฺต’’อิจฺจาทินา าเทเส สมฺปตฺเต –
‘‘ตสฺสา’’ติ อธิกาโร, ‘‘สาที’’ติ จ.
๖๑๓. วสโต ¶ อุตฺถ.
วสอิจฺเจตสฺมา ธาตุมฺหา ปรสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยฺชเนน อุตฺถาเทโส โหติ, สรโลปาทิ. วสฺสํ วุตฺโถ, วุตฺถา สา, ‘‘สรโลโป’’ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว ‘‘อธิวตฺถา เทวตา, วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีสุ ปรโลโป.
‘‘วสสฺสา’’ติ วิปริณาเมน วตฺตเต.
วสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส ตกาเร ปเร อุกาโร โหติ, ตตฺถ วการาคโม จ วา โหติ. นิฏฺตกาเร เอวายํ. อถ วา ‘‘วู’’ติ เอตฺถ วกาโร สนฺธิโช, ตนฺตาเยน ทุติยฺเจตฺถ วาคฺคหณมิจฺฉิตพฺพํ, เตน อการสฺสปิ อุกาโร สิทฺโธ ภวติ, อุสิโต พฺรหฺมจริยํ, วุสิโต, ตถา วุสิตวา, วุสิตาวี, อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุตฺถาเทโส น ภวติ.
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โอทนํ อภฺุชีติ อตฺเถ ตตวนฺตุตาวี, ‘‘ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ตการสฺส ทฺวิตฺตฺจ, ภุตฺโต, ภุตฺตวา, ภุตฺตาวี. ตถา รนฺช ราเค, อรฺชีติ รตฺโต, รตฺตา, รตฺตํ. ยุช โยเค, อยฺุชีติ ยุตฺโต, ยุตฺตา, ยุตฺตํ. วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจีติ วิวิตฺโต, วิวิตฺตา, วิวิตฺตํ. มุจ โมจเน, อมุจฺจีติ พนฺธนา มุตฺโต. ตถา ติปฺปจฺจเยปิ อิมินา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ, อาสชฺชนํ อาสตฺติ, วิมุจฺจนํ, วิมุจฺจติ เอตายาติ วา วิมุตฺติ.
กุธ ¶ โกเป, อกุชฺฌีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา จา’’ติ ธตฺตํ, ‘‘หจตุตฺถานมนฺตานํ โทเธ’’ติ ธการสฺส ทกาโร, กุทฺโธ. ยุธ สมฺปหาเร, อยุชฺฌีติ ยุทฺโธ, ยุทฺธํ. สิธ สํสิทฺธิมฺหิ, อสิชฺฌีติ สิทฺโธ. อาปุพฺโพ รภ ราภสฺเส, อารภีติ อารทฺโธ คนฺตุํ. นห พนฺธเน สํปุพฺโพ, สนฺนยฺหีติ สนฺนทฺโธ, ‘‘ธฒภเหหิ ธฒา จา’’ติ นหาทิโต ตการสฺส ธกาโร.
วฑฺฒ วฑฺฒเน, อวฑฺฒีติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฒตฺตํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวาการสฺสุตฺตํ, ฑโลโป จ.
‘‘หจตุตฺถานมนฺตาน’’นฺติ วตฺตเต.
หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ ฑการาเทโส โหติ ฒกาเร ปเร. วุฑฺโฒ, วุฑฺฒา, ‘‘โพ วสฺสา’’ติ พตฺเต พุฑฺโฒ. ติปฺปจฺจเย – พุชฺฌนํ, พุชฺฌติ วา เอตายาติ พุทฺธิ. เอวํ สิทฺธิ, วฑฺฒิ. ตพฺพปฺปจฺจเย – โพทฺธพฺพมิจฺจาทิ.
‘‘อนฺโต, โน’’ติ จ อธิกาโร.
ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ, สรโลปาทิ. ตร ตรเณ, สํสารณฺณวํ อตรีติ ติณฺโณ ตาเรยฺยํ. เอวํ อุตฺติณฺโณ, ติณฺณํ วา. ปูร ปูรเณ, สํปูรีติ สํปุณฺโณ, ‘‘สรโลโป’’ติอาทิสุตฺเต ตุคฺคหณโต ปุพฺพโลปาภาเว อุวณฺณโต ปรสฺส ‘‘วา ปโร อสรูปา’’ติ โลโป, สํโยเค รสฺสตฺตํ. ตุร เวเค, อตุรีติ ตุณฺณํ ¶ , ตุริตํ วา. ชร วโยหานิมฺหิ, ปริชีรีติ ปริชิณฺโณ. กิร วิกิรเณ, อากิรีติ อากิณฺโณ อิจฺจาทิ.
สุส ปจ สกอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส กฺขกฺกาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ พฺยฺชโน โน โหติ. จสทฺเทน มุจาทิโต กฺกาเทโส. สุส โสสเน, อสุสฺสีติ สุกฺโข รุกฺโข. อปจฺจีติ ปกฺกํ ผลํ. สก สามตฺเถ, อสกฺขีติ สกฺโก อสฺส, โอมุจฺจีติ โอมุกฺกา อุปาหนา. ‘‘ปจิตุํ, ปจิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ ปน น ภวติ, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา. เอวํ สพฺพตฺถ พฺยวธาเน น ภวติ.
สีหคติยา ติคฺคหณมนุวตฺตเต.
ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ มการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส นฺตาเทโส โหติ, ธาตฺวนฺโต จ โน โหติ. จสทฺเทน ติปฺปจฺจยสฺส นฺติ จ โหติ. กมุ ปทวิกฺเขเป, ปกฺกมีติ ปกฺกนฺโต. เอวํ สงฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต, ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน กสฺส ขตฺตํ. ภมุ อนวฏฺาเน, วิพฺภมีติ วิพฺภนฺโต, ภนฺโต. ขมุ สหเน, อกฺขมีติ ขนฺโต. สมุ อุปสเม, อสมีติ สนฺโต. ทมุ ทมเน, อทมีติ ทนฺโต.
ติมฺหิ – สงฺกมนํ สงฺกนฺติ. เอวํ โอกฺกนฺติ, วิพฺภนฺติ, ขนฺติ, สนฺติ ทนฺติ อิจฺจาทิ.
๖๑๙. ชนาทีนมา ¶ ติมฺหิ จ.
ชนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺตสฺส พฺยฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จ. โยควิภาเคน อฺตฺถาปิ. ชน ชนเน, อชนีติ ชาโต, วิชายีติ ปุตฺตํ วิชาตา, ชนนํ ชาติ. ตปฺปจฺจเย สติปิ ตกาเร ปุน ติคฺคหณกรณํ ปจฺจยนฺตรตกาเร อาตฺตนิวตฺตนตฺถํ, ยถา – ชนฺตุ. ‘‘ชนิตฺวา, ชนิตุ’’นฺติอาทีสุ ปน อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
‘‘อา, ติมฺหิ, จา’’ติ จ วตฺตเต.
า ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อาการสฺส ยถากฺกมํ อิการอีการาเทสา โหนฺติ ตปฺปจฺจเย, ติมฺหิ จ. จสทฺเทน อฺตฺราปิ กฺวจิ. า คตินิวตฺติมฺหิ, อฏฺาสีติ ิโต, อุปฏฺิโต ครุํ, ิตวา, อธิฏฺิตฺวา, านํ ิติ. ปา ปาเน, อปายีติ ปีตา, ยาคุํ ปีตวา, ปานํ ปีติ, ปีตฺวา.
๖๒๑. หนฺเตหิ โห หสฺส โล วา อทหนหานํ.
หการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส, ติสฺส จ หการาเทโส โหติ, หสฺส จ ธาตฺวนฺตสฺส ลกาโร โหติ วา ทหนเห วชฺเชตฺวา, ฒตฺตาปวาโทยํ. รุห ชนเน, อรุหีติ อารุฬฺโห รุกฺขํ. ลฬานมวิเสโส, อารุลฺโห วา, รุหนํ รุฬฺหี. คาหุ วิโลฬเน, อคาหีติ คาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณวํ. พห วุทฺธิมฺหิ, อพหีติ พาฬฺโห, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทีโฆ. มุห เวจิตฺเต, อมุยฺหีติ มูฬฺโห. คุห สํวรเณ, อคุหีติ คูฬฺหํ. วห ปาปุณเน ¶ , อุปวหีติ อุปวุฬฺโห, ‘‘วจ วส วหาทีนมุกาโร วสฺสา’’ติ โยควิภาเคน อุตฺตํ.
อทหนหานนฺติ กิมตฺถํ? ทฑฺโฒ, สนฺนทฺโธ. วาติ กึ? ทุทฺโธ, สินิทฺโธ. ‘‘คหิตํ, มหิต’’นฺติอาทีสุ ปน อิการาคเมน พฺยวหิตตฺตา น ภวติ.
ธาตุปฺปจฺจยนฺตโตปิ ‘‘อตีเต ต ตวนฺตุตาวี’’ติ ตปฺปจฺจโย, อพุภุกฺขีติ พุภุกฺขิโต. เอวํ ชิฆจฺฉิโต, ปิปาสิโต อิจฺจาทิ.
เอวํ กตฺตริ นิฏฺนโย.
‘‘อตีเต’’ติ วตฺตเต.
อตีเต กาเล คมฺยมาเน สพฺพธาตูหิ ตปฺปจฺจโย โหติ ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ.
ภาเว ตาว –
เค สทฺเท, คายนํ, อคายิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คีอาเทโส โหติ สพฺพตฺถ, ตปฺปจฺจยติปจฺจเยสฺเววายํ. ตสฺส คีตํ, คายนํ, คายิตพฺพาติ วา คีติ.
ภาเว – ตปฺปจฺจยนฺตา นปุํสกา. กมฺมนิ – ติลิงฺคา.
นต คตฺตวินาเม, นจฺจนํ, อนจฺจิตฺถาติ วา อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
๖๒๔. ปจฺจยา ทนิฏฺา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.
เย อิธ สปฺปจฺจยา สทฺทา ปจฺจเยหิ น นิฏฺํ คตา, เต นิปาตนโต สิชฺฌนฺตีติ ธาตฺวนฺเตน สห ตปฺปจฺจยสฺส จฺจ ฏฺฏาเทสา. นจฺจํ, นฏฺฏํ. หส หสเน, หสนํ หสิตํ, อิการาคโม. คมนํ คตํ. เอวํ ิตํ, สยิตํ, วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา วุทฺธิ. รุท อสฺสุวิโมจเน, อรุชฺฌิตฺถาติ โรทิตํ, รุณฺณํ วา อิจฺจาทิ.
กมฺมนิ –
อภิภูยิตฺถาติ อภิภูโต โกโธ ภวตา, อภิภูตา, อภิภูตํ. ภาส พฺยตฺติยํ วาจายํ, อภาสิตฺถ เตนาติ ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตา คาถา, ภาสิตํ สุตฺตํ. ทิสี อุจฺจารเณ, จุราทิตฺตา เณ. อเทสียิตฺถาติ เทสิโต ธมฺโม ภควตา, อิการาคเม การิตสรโลโป. ชิ ชเย, อชียิตฺถาติ ชิโต มาโร. นี ปาปุณเน, อนียึสูติ นีตา คามมชา, สุโต ตยา ธมฺโม, าโต.
สาส อนุสิฏฺิมฺหิ, อนุสาสียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
สาสทิสอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส ริฏฺาเทโส โหติ, จสทฺเทน ติสฺส ริฏฺิ จ, ทิสโต กิจฺจตการตุํตฺวาทีนฺจ รฏฺ รฏฺุํ รฏฺาเทสา จ โหนฺติ, ราทิโลโป, อนุสิฏฺโ โส มยา, อนุสิฏฺา สา, อนุสิฏฺํ. ทิส เปกฺขเณ, อทิสฺสิตฺถาติ ทิฏฺํ เม รูปํ.
ติมฺหิ – อนุสาสนํ อนุสิฏฺิ, ทสฺสนํ ทิฏฺิ.
กิจฺจาทีสุ ¶ – ทสฺสนียํ ทฏฺพฺพํ, ทฏฺเยฺยํ, ปสฺสิตุนฺติ ทฏฺุํ คจฺฉติ, ปสฺสิตฺวาติ เนกฺขมํ ทฏฺุํ, ทฏฺา, อิการาคเมน อนฺตริกสฺส น ภวติ, ยถา – อนุสาสิตํ, อนุสาสิตพฺพํ, อนุสาสิตุํ, อนุสาสิตฺวา, ทสฺสิตํ อิจฺจาทิ.
ตุส ปีติมฺหิ, อตุสฺสีติ อตฺเถ กตฺตริ ตปฺปจฺจโย.
‘‘ตสฺสา’’ติ อธิกาโร.
๖๒๖. สาทิ, สนฺตปุจฺฉภนฺชหนฺสาทีหิ ฏฺโ.
อาทินา สห วตฺตตีติ สาทิ. สการนฺเตหิ, ปุจฺฉ ภนฺชหนฺสอิจฺเจวมาทีหิ จ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตริกสฺส ตการสฺส สหาทิพฺยฺชเนน ธาตฺวนฺเตนฏฺาเทโส โหติ. หนฺสสฺส สติปิ สนฺตตฺเต ปุนคฺคภณํ กฺวจิ ฏฺาเทสสฺส อนิจฺจตาทีปนตฺถํ, เตน ‘‘วิทฺธสฺโต อุตฺรสฺโต’’ติอาทีสุ น โหติ. ตุฏฺโ, สนฺตุสิโต. ภส ภสฺสเน, อภสฺสีติ ภฏฺโ, ภสฺสิโต. นส อทสฺสเน, นสฺสีติ นฏฺโ. ทํส ทํสเน, อทํสียิตฺถาติ ทฏฺโ สปฺเปน, ฑํสิโต วา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทสฺส ฑตฺตํ. ผุส ผสฺสเน, อผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโ โรเคน, ผุสฺสิโต วา. อิสุ อิจฺฉายํ, เอสียิตฺถาติ อิฏฺโ, อิจฺฉิโต, เอสิโต. มส อามสเน, อามสียิตฺถาติ อามโ. วสเสจเน, อวสฺสีติ วุฏฺโ เทโว, ปวิสียิตฺถาติ ปวิฏฺโ, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโ. ปุจฺฉ ปุจฺฉเน, อปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโ ปฺหํ, ปุจฺฉิโต. ภนฺช อวมทฺทเน, อภฺชียิตฺถาติ ภฏฺํ ธฺํ. หนฺส ปีติมฺหิ, อหํสีติ หฏฺโ, ปหฏฺโ, ปหํสิโต.
อาทิสทฺเทน ¶ ยช เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, อิชฺชิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย, ตสฺส ฏฺาเทโส.
ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเ ปเร. ยิฏฺโ มยา ชิโน. สช วิสฺสคฺเค สํปุพฺโพ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโ เตน, วิสฺสฏฺโ. มช สุทฺธิมฺหิ, อมชฺชีติ มฏฺโ อิจฺจาทิ.
กิจฺจตการาทีสุ ตุสฺสิตพฺพํ โตฏฺพฺพํ, ผุสิตพฺพํ โผฏฺพฺพํ, ปุจฺฉิตุํ ปุฏฺุํ, ยชิตุํ ยิฏฺุํ, อภิหริตุํ อภิหฏฺุํ, โตสนํ ตุฏฺิ, เอสนํ เอฏฺิ, วสฺสนํ วุฏฺิ, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสฏฺิ อิจฺจาทิ.
‘‘ตสฺส, สาที’’ติ จ วตฺตเต.
ภนฺชโต ธาตุมฺหา ตปฺปจฺจยสฺส สหาทิพฺยฺชเนน คฺโค อาเทโส โหติ. ภคฺโค ราโค อเนน. วสนิวาเส, ปริวสียิตฺถาติ ปริวุฏฺโ ปริวาโส, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, อุฏฺ อุอาเทสา. วส อจฺฉาทเน, นิวสียิตฺถาติ นิวตฺถํ วตฺถํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สฺตการสํโยคสฺส ตฺถตฺตํ, เอวํ นิวตฺถพฺพํ. สํส ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถ ปสํสิโต, ปสํสนํ ปสตฺถิ. พธ พนฺธเน, อพชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ รฺา, อลภียิตฺถาติ ลทฺธํ เม ธนํ, ธตฺตทตฺตานิ. รภ ราภสฺเส, อารภียิตฺถาติ อารทฺธํ วีริยํ. ทห ภสฺมีกรเณ ¶ , อทยฺหิตฺตาติ ทฑฺฒํ วนํ, อภุชฺชิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโน, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ. จช หานิมฺหิ, ปริจฺจชียิตฺถาติ ปริจฺจตฺตํ ธนํ, อมุจฺจิตฺถาติ มุตฺโต สโร.
วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, อวจียิตฺถาติ อตฺเถ ตปฺปจฺจโย.
‘‘อนฺโต, โน, ทฺวิ, จา’’ติ จ อธิกาโร.
จตุปฺปทมิทํ. วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ วา, ธาตฺวนฺโต จ จกาโร โน โหติ, ตปฺปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ. วาคฺคหณมวธารณตฺถํ, ธาตฺวาทิมฺหิ วการาคโม. วุตฺตมิทํ ภควตา, อุตฺตํ วา.
คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนมนฺโต จ พฺยฺชโน โน โหติ, ปรสฺส ตการสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ. คุป โคปเน, สุโคปียิตฺถาติ สุคุตฺโต, สุโคปิโต, อิกาเรน พฺยวหิตตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ สุตฺเต วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิฏฺตกาเรปิ กฺวจิ วุทฺธิ. โคปนํ คุตฺติ.
ลิป ลิมฺปเน, อลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต สุคนฺเธน. ตป สนฺตาเป, สนฺตปียิตฺถาติ สนฺตตฺโต เตเชน. ทีป ทิตฺติมฺหิ, อาทีปียิตฺถาติอาทิตฺโต อคฺคินา, รสฺสตฺตํ, ทีปนํ ทิตฺติ. อป ปาปุณเน, ปาปียิตฺถาติ ปตฺโต คาโม, ปาปุณีติ ปตฺโต สุขํ, ปาปุณนํ ปตฺติ, ปตฺตพฺพํ. มท อุมฺมาเท, ปมชฺชีติ ปมตฺโต. สุป สยเน, อสุปีติ สุตฺโต อิจฺจาทิ.
จร ¶ จรเณ, อจรียิตฺถาติ จิณฺโณ ธมฺโม, อิณฺณาเทโส, จริโต วา. เอวํ ปุณฺโณ, ปูริโต.
นุท เขเป, ปนุชฺชิตฺถาติ ปณุนฺโน, นสฺส ณตฺตํ, ปนุทิโต. ทา ทาเน, อาทียิตฺถาติอาทินฺโน, อตฺโต วา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ทาสทฺทสฺส ตกาโร, รสฺสตฺตํ.
๖๓๑. ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา.
ภิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปรสฺส ตปฺปจฺจยสฺส อินฺน อนฺนอีณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ โน โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, สรโลปาทิ.
ภิทิ วิทารเณ, อภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน ฆโฏ ภวตา, ภิชฺชีติ วา ภินฺโน เทวทตฺโต. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน รุกฺโข, อจฺฉินฺนํ จีวรํ, อุจฺฉิชฺชีติ อุจฺฉินฺโน. อทียิตฺถาภิ ทินฺโน สุงฺโก. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทีติ นิสินฺโน. ขิท อุตฺตาสเน, ขิท ทีนภาเว วา, อขิชฺชีติ ขินฺโน.
อนฺนาเทเส ฉท อปวารเณ, อจฺฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโน, ปฏิจฺฉนฺนํ เคหํ, ปสีทีติ ปสนฺโน. ปท คติมฺหิ, อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน, ฌานํ สมาปนฺโน. รุทิ อสฺสุวิโมจเน, รุณฺโณ, ปรโลโป.
ขี ขเย อีณาเทโส, อขียีติ ขีโณ โทโส, ขีณา ชาติ, ขีณํ ธนํ. หา จาเค, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หาทิโต อีณาเทเส ณการสฺส นตฺตํ, ปหียิตฺถาติ ปหีโน กิเลโส, ปริหายีติ ปริหีโน. อาส อุปเวสเน ¶ , อจฺฉีติ อาสีโน. ลี สิเลสเน, ลียีติ ลีโน, นิลีโน. ชิ ชเย, ชิยีติ ชีโน วิตฺตมนุโสจติ, ชิโต วา. ที ขเย, ทีโน. ปี ตปฺปเน, ปีโน. ลู เฉทเน, ลูยิตฺถาติ ลูโน อิจฺจาทิ.
วมุ อุคฺคิรเณ, วมียิตฺถาติ วนฺตํ, วมิตํ, ‘‘ปกฺกมาทีหิ นฺโต’’ติ นฺตาเทโส. อคจฺฉียิตฺถาติ คโต คาโม ตยา, คามํ คโต วา, ‘‘คมขนหนรมาทีนมนฺโต’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป. อขฺิตฺถาติ ขโต กูโป, อุปหฺิตฺถาติ อุปหตํ จิตฺตํ, อรมีติ รโต, อภิรโต. มน าเณ, อมฺิตฺถาติ มโต, สมฺมโต. ตนุ วิตฺถาเร, อตนิตฺถาติ ตตํ, วิตตํ. ยมุ อุปรเม, นิยจฺฉีติ นิยโต.
‘‘โน, ตมฺหิ, ติมฺหี’’ติ จ วตฺตเต.
รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปฺปจฺจเย, ติปฺปจฺจเย จ ปเร. ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฏ ภวตา, กตา เม รกฺขา, กตํ เม ปฺุํ. ‘‘โท ธสฺส จา’’ติ เอตฺต จสทฺเทน โฏ ตสฺส, ยถา – สุกฏํ, ทุกฺกฏํ, ปุเร อกรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต, ‘‘ปุรสมุปปรีหิ กโรติสฺส ขขรา วา ตปฺปจฺจเยสุ จา’’ติ ขกาโร, ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถาติ อุปกฺขโต, อุปกฺขโฏ, ปริกรียิตฺถาติ ปริกฺขโต.
ติปฺปจฺจเย ปกรณ ปกติ. สร คติจินฺตายํ, อสรีติ สโต, วิสรีติ วิสโฏ, สรณํ, สรติ เอตายาติ วา สติ, นีหรียิตฺถาติ นีหโฏ. ธร ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ ¶ อุทฺธโฏ, อภรียิตฺถาติ ภโต, ภรณํ, ภรติ เอตายาติ วา ภติ.
อิการาคมยุตฺเตสุ ‘‘คมิโต’’ติอาทีสุ ธาตฺวนฺตโลเป สมฺปตฺเต –
‘‘โลโป’’ติ วตฺตเต.
๖๓๓. นมกรานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ.
นการ มการ กการ รการานํ ธาตฺวนฺตานํ โลโป น โหติ อิการาคมยุตฺเต ตกาเร ปเรติ โลปาภาโว. อคจฺฉี, คมียิตฺถาติ วา คมิโต, รมิตฺถาติ รมิโต. เอวํ วมิโต, นมิโต. สกิ สงฺกายํ, สงฺกิโต, สริโต, ภริโต. ตถา ขนิตพฺพํ, หนิตพฺพํ, คมิตพฺพํ, รมิตพฺพํ อิจฺจาทิ.
นิธียิตฺถาติ นิหิโต, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธิสฺส หิ ตปฺปจฺจเย. เอวํ วิหิโต.
การิเต อภาวียิตฺถาติ อตฺเถ ‘‘ภาวกมฺเมสุ ต’’อิติ ตปฺปจฺจโย, ‘‘ยถาคมมิกาโร’’ติ อิการาคโม, สรโลปาทิ, ภาวิโต มคฺโค เตน, ภาวยิโต, อปาจียิตฺถาติ ปาจิโต โอทนํ ยฺทตฺโต เทวทตฺเตน, ปาจยิโต, ปาจาปิโต, ปาจาปยิโต, กมฺมํ การียิตฺถาติ การิโต, การยิโต, การาปิโต, การาปยิโต อิจฺจาทิ.
‘‘ภาวกมฺเมสุ ต’’อิติ เอตฺถ ‘‘ต’’อิติ โยควิภาเคน อจลน คติ โภชนตฺถาทีหิ อธิกรเณปิ ตปฺปจฺจโย, ยถา – อาส อุปเวสเน, อธิกรเณ อจฺฉึสุ เอตฺถ เตติ อิทํ เตสํ อาสิตํ านํ. ภาเว อิธ เตหิ อาสิตํ. กมฺมนิ อยํ เตหิ อชฺฌาสิโต คาโม. กตฺตริ ¶ อิธ เต อาสิตา. ตถา อฏฺํสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ิตํ านํ, อิธ เตหิ ิตํ, อยํ เตหิ อธิฏฺิโต โอกาโส, อิธ เต ิตา. นิสีทึสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิสินฺนํ านํ, อยํ เตสํ นิสินฺนกาโล, เต อิธ นิสินฺนา. นิปชฺชึสุ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ นิปนฺนํ านํ, อิธ เต นิปนฺนา.
ยา คติปาปุณเน. อยาสุํ เต เอตฺถาติ อยํ เตสํ ยาโต มคฺโค, อิธ เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต, มคฺโค, อิธ เต ยาตา. ตถา อิทํ เตสํ คตฏฺานํ, อยํ เตสํ คตกาโล, อิธ เตหิ คตํ, อยํ เตหิ คโต คาโม, อิธ เต คตา.
ภฺุชึสุ เอตสฺมินฺติ อิทํ เตสํ ภุตฺตฏฺานํ, อยํ เตสํ ภุตฺตกาโล, อิธ เตหิ ภุตฺโต โอทโน, อิธ เต ภุตฺตา. ปิวึสุ เต เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ปีตํ านํ, อิธ เตหิ ปีตา ยาคุ, อิธ เต ปีตา. ทิสฺสนฺติ เอตฺถาติ อิทํ เตสํ ทิฏฺฏฺานํ อิจฺจาทิ.
‘‘กตฺตริ กิติ’’ติ อิโต มณฺฑูกคติยา ‘‘กตฺตรี’’ติ วตฺตเต.
กมฺมตฺเถ ทุติยายํ วิภตฺติยํ วิชฺชมานายํ ธาตูหิ กตฺตริ กฺตปฺปจฺจโย โหติ. อิทเมว วจนํ าปกํ อภิหิเต กมฺมาทิมฺหิ ทุติยาทีนมภาวสฺส. ทานํ อทาสีติ อตฺเถ กฺตปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ปจฺจยกการสฺส โลโป, ตสฺส อินฺนาเทโส, ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโต. รกฺข ปาลเน, สีลํ อรกฺขีติ สีลํ รกฺขิโต, ภตฺตํ อภฺุชีติ ภตฺตํ ภุตฺโต, ครุํ อุปาสีติ ครุมุปาสิโต อิจฺจาทิ.
๖๓๕. ภฺยาทีหิ มติพุธิปูชาทีหิ จ กฺโต.
ภีอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, มติ พุธิ ปูชาทีหิ จ กฺตปฺปจฺจโย โหติ. โส จ ‘‘ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตกฺขตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาวกมฺเมสฺเวว ภวติ.
ภี ภเย, อภายิตฺถาติ ภีตํ ภวตา. สุป สเย, อสุปียิตฺถาติ สุตฺตํ ภวตา. เอวํ สยิตํ ภวตา. อส โภชเน, อสิตํ ภวตา, ปจิโต โอทโน ภวตา.
อิธ มตฺยาทโย อิจฺฉตฺถา, พุธิอาทโย าณตฺถา.
มน าเณ สํปุพฺโพ, ‘‘พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี’’ติ ตปฺปจฺจเย สมฺปตฺเต อิมินา กมฺมนิ กฺตปฺปจฺจโย, ‘‘คม ขนา’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, รฺา สมฺมโต. กปฺป ตกฺกเน, สงฺกปฺปิโต. ธร ธารเณ, จุราทิตฺตา เณ, วุทฺธิ, อิการาคโม, สรโลปาทิ, อวธาริโต.
พุธ อวคมเน, อวพุชฺฌิตฺถาติ พุทฺโธ ภควา มเหสกฺเขหิ เทวมนุสฺเสหิ. อิ อชฺฌยเน, อธียิตฺถาติ อธีโต.
อิ คติมฺหิ, อภิสมิโต. วิท าเณ, อเวทียิตฺถาติ วิทิโต. า อวโพธเน, อฺายิตฺถาติ าโต. วิธ เวธเน, ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ ปฏิวิทฺโธ ธมฺโม. ตกฺก วิตกฺเก, ตกฺกิโต.
ปูชนตฺเถสุ –
ปูช ปูชายํ, อปูชียิตฺถาติ ปูชิโต ภควา. จาย สนฺตานปูชเนสุ อปปุพฺโพ, อปจายิโต. มาน ปูชายํ, มานิโต. จิ จเย, อปจิโต. วนฺท อภิวนฺทเน, วนฺทิโต. กร กรเณ, สกฺกโต. สกฺการ ปูชายํ, สกฺการิโต อิจฺจาทิ.
หุโต ¶ หุตาวี หุตวา, วุฏฺโ วุสิต ชิณฺณโก;
ปกฺกํ ปกฺกนฺตโก ชาโต, ิโต รุฬฺโห พุภุกฺขิโต.
คีตํ นจฺจํ ชิโต ทิฏฺโ, ตุฏฺโ ยิฏฺโ จ ภคฺควา;
วุตฺตฺจ คุตฺโต อจฺฉินฺโน, ปหีโน คมิโต คโต.
กโตภิสงฺขโต ภุตฺตํ, านํ ครุมุปาสิโต;
ภีตฺจ สมฺมโต พุทฺโธ, ปูชิโตตีตกาลิกา.
อตีตปฺปจฺจยนฺตนโย.
ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนย
‘‘ปฺุานิ กาตุมิจฺฉิ, อิจฺฉติ, อิจฺฉิสฺสติ วา’’ติ วิคฺคเห –
๖๓๖. อิจฺฉตฺเถสุ สมาน กตฺตุ เกสุ ต เว ตุํ วา.
อิจฺฉา อตฺโถ เยสํ เต อิจฺฉตฺถา, เตสุ อิจฺฉตฺเถสุ ธาตูสุ สมานกตฺตุเกสุ สนฺเตสุ สพฺพธาตูหิ ตเวตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา, ‘‘ตเวตุํ วา’’ติ โยควิภาเคน ตทตฺถกฺริยายฺจ, เต จ กิตกตฺตา กตฺตริ โหนฺติ.
‘‘กโรติสฺส, วา’’ติ จ วตฺตเต.
ตเวตุนอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาเทโส โหติ วา, อาทิสทฺเทน ตุํตฺวาน ตฺวา ตพฺเพสุ จ.
‘‘ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํวาตเวตุนาทีสุ จา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตเว ตุนาทีสู’’ติ นามพฺยปเทสสฺส นิเสธนโต ตทนฺตานํ นิปาตตฺตํ สิทฺธํ ภวติ, ตโต นิปาตตฺตา ตเวตุนมนฺตโต ‘‘สพฺพาสมาวุโส’’ติอาทินา วิภตฺติโลโป. โส ปฺุานิ กาตเว อิจฺฉติ, กาตุมิจฺฉติ.
กาเทสาภาเว ¶ ‘‘ตุํตุนตพฺเพสุ วา’’ติ รการสฺส ตตฺตํ. กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม, อภิสงฺขริตุมากงฺขติ. ตถา สทฺธมฺมํ โสตเว, โสตุํ, สุณิตุํ วา ปตฺเถติ. เอวํ อนุภวิตุํ, ปจิตุํ, คนฺตุํ, คมิตุํ, ขนฺตุํ, ขนิตุํ, หนฺตุํ, หนิตุํ, มนฺตุํ, มนิตุํ, หริตุํ, อนุสฺสริตุมิจฺฉติ, เอตฺถ อิการยุตฺตตมฺหิ ‘‘นมกราน’’มิจฺจาทินา ปฏิสิทฺธตฺตา น ธาตฺวนฺตโลโป.
ตถา ตุทพฺยถเน, ตุทิตุํ, ปวิสิตุํ, อุทฺทิสิภุํ, โหตุํ, สยิภุํ, เนตุํ, ชุโหตุํ, ปชหิตุํ, ปหาตุํ, ทาตุํ. โรทฺธุํ, รุนฺธิตุํ, ตุํตุนาทีสุปิ โยควิภาเคน กตฺตริ วิกรณปฺปจฺจยา, สรโลปาทิ จ. โภตฺตุํ, ภฺุชิตุํ, เฉตฺตุํ, ฉินฺทิตุํ. สิพฺพิตุํ, โพทฺธุํ, พุชฺฌิตุํ. ชายิตุํ, ชนิตุํ. ปตฺตุํ, ปาปุณิตุํ. เชตุํ, ชินิตุํ, เกตุํ, กิณิตุํ, วินิจฺเฉตุํ, วินิจฺฉินิตุํ, าตุํ, ชานิตุํ, คเหตุํ, คณฺหิตุํ. โจเรตุํ, โจรยิตุํ, ปาเลตุํ, ปาลยิตุํ.
การิเต ภาเวตุํ, ภาวยิตุํ, กาเรตุํ, การยิตุํ, การาเปตุํ, การาปยิตุมิจฺฉติ อิจฺจาทิ.
‘‘ตเวตุํ วา’’ติ โยควิภาเคน กฺริยตฺถกฺริยายฺจ คมฺมมานายํ ตุํปจฺจโย. ยถา – สุพุทฺธุํ วกฺขามิ, โภตฺตุํ วชติ, โภชนาย วชตีติ อตฺโถ. เอวํ ทฏฺุํ คจฺฉติ, คนฺตุมารภติ, คนฺตุํ ปโยชยติ, ทสฺเสตุมาห อิจฺจาทิ.
‘‘ตุ’’มิติ วตฺตเต.
อรหสกฺกภพฺพานุจฺฉวิกานุรูปอิจฺเจวมาทีสฺวตฺเถสุ ปยุชฺชมาเนสุ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน กาลสมยเวลาทีสุปิ. นินฺท ครหายํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ ¶ , ราชา อรหสิ ภวิตุํ, อรโห ภวํ วตฺตุํ. สกฺกา เชตุํ ธเนน วา, สกฺกา ลทฺธุํ, กาตุํ สกฺขิสฺสติ. ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ, อภพฺโพ กาตุํ. อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํ. อิทํ กาตุํ อนุรูปํ. ทานํ ทาตุํ ยุตฺตํ, ทาตุํ วตฺตฺุจ ลภติ, เอวํ วฏฺฏติ ภาสิตุํ, ฉินฺทิตุํ น จ กปฺปติ อิจฺจาทิ. ตถา กาโล ภฺุชิตุํ, สมโย ภฺุชิตุํ, เวลา ภฺุชิตุํ.
‘‘ตุ’’มิติ วตฺตเต.
อลมตฺเถสุ ปตฺตวจเน สติ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ, อลํสทฺทสฺส อตฺถา อลมตฺถา ภูสนปริยตฺตินิวารณา, เตสุ อลมตฺเถสุ. ปตฺตสฺส วจนํ ปตฺตวจนํ, อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปฺุานิ กาตุํ, สมฺปตฺตเมว ปริยตฺตเมวาติ อตฺโถ.
กตฺวา กมฺมํ อคจฺฉิ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสตีติ วา อตฺเถ –
๖๔๐. ปุพฺพกาเลกกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา.
ปุพฺพกาโลติ ปุพฺพกฺริยา, เอโก กตฺตา เยสํ เต เอกกตฺตุกา, เตสํ เอกกตฺตุกานํ สมานกตฺตุกานํ ธาตูนมนฺตเร ปุพฺพกาเล วตฺตมานธาตุมฺหา ตุน ตฺวาน ตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ตุนปฺปจฺจโย กตฺถจิเยว ภวติ. เต จ กิตสฺตฺตา, ‘‘เอกกตฺตุกาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา จ กตฺตริเยว ภวนฺติ. ตุเน ‘‘ตเวตุนาทีสุ กา’’ติ กาเทโส, นิปาตตฺตา สิโลโป. โส กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปฺุํ กิลมิสฺสนฺติ สตฺตา.
ตฺวานตฺวาสุ ¶ ‘‘รกาโร จา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, กมฺมํ กตฺวาน ภทฺรกํ, ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคํ คจฺฉติ, อภิสงฺขริตฺวา, กริตฺวา. ตถา สิพฺพิตฺวา, ชายิตฺวา, ชนิตฺวา, ธมฺมํ สุตฺวา, สุตฺวาน ธมฺมํ โมทติ, สุณิตฺวา, ปตฺวา, ปาปุณิตฺวา. กิณิตฺวา, เชตฺวา, ชินิตฺวา, ชิตฺวา. โจเรตฺวา, โจรยิตฺวา, ปูเชตฺวา, ปูชยิตฺวา. ตถา เมตฺตํ ภาเวตฺวา, ภาวยิตฺวา, วิหารํ กาเรตฺวา, การยิตฺวา, การาเปตฺวา, การาปยิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
ปุพฺพกาเลติ กิมตฺถํ? ปติ, ปจติ. เอกกตฺตุกานนฺติ กึ? ภุตฺเต เทวทตฺเต ยฺทตฺโต วชติ.
‘‘อปตฺวาน นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’ติอาทีสุ ปน สพฺพตฺถ ‘‘ภวตี’’ติ สมฺพนฺธโต เอกกตฺตุกตา, ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต.
‘‘วา’’ติ วตฺตเต.
สพฺเพหิ โสปสคฺคานุปสคฺเคหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยสทฺทาเทโส โหติ วา. วนฺท อภิวนฺทเน อภิปุพฺโพ, ตฺวาปจฺจยสฺส โย, อิการาคโม จ, อภิวนฺทิย ภาสิสฺสํ, อภิวนฺทิตฺวา, วนฺทิย, วนฺทิตฺวา. ตถา อภิภุยฺย, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ, อภิภวิตฺวา, อภิโภตฺวา.
สิ เสวายํ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อิการสฺส อาตฺตํ, นิสฺสาย, นิสฺสิตฺวา.
ภช เสวายํ, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, วิภชฺช, วิภชิย, วิภชิตฺวา.
ทิส ¶ อติสชฺชเน, อุทฺทิสฺส, อุทฺทิสิย, อุทฺทิสิตฺวา. ปวิสฺส, ปวิสิย, ปวิสิตฺวา.
นี ปาปุณเน, อุปนีย, อุปเนตฺวา. อติเสยฺย, อติสยิตฺวา. โอหาย, โอหิตฺวา, ชหิตฺวา, หิตฺวา. อาทาย, อาทิยิตฺวา, ‘‘ทิวาทิโต โย’’ติ ยปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺสิกาโร จ, ทตฺวา, ทตฺวาน. ปิธาย, ปิทหิตฺวา. ภฺุชิย, ภฺุชิตฺวา, โภตฺวา. วิเจยฺย, วิจินิตฺวา. วิฺาย, วิชานิตฺวา, ตฺวา.
‘‘ยถาคมํ, ตุนาทีสู’’ติ จ วตฺตเต.
ทการธการนฺเตหิ ธาตูหิ ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจิ ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ. ยวโต ทการสฺส ชกาโร, สมาปชฺชิตฺวา, อุปฺปชฺชิตฺวา, ภิชฺชิตฺวา, ฉิชฺชิตฺวา คโต. พุธ อวคมเน, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ สขาตฺวนฺตสฺส ยการสฺส จวคฺโค, พุชฺฌิย, พุชฺฌิตฺวา. วิรชฺฌิย, วิรชฺฌิตฺวา. รุนฺธิย, รุนฺธิตฺวา.
‘‘ตุนาทีน’’นฺติ อธิกาโร, ‘‘วา’’ติ จ.
จการนการนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วา, ‘‘รจฺจ’’นฺติ โยควิภาเคน อฺสฺมาปิ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ราทิโลโป. วิจ วิเวจเน วิปุพฺโพ, วิวิจฺจ, วิวิจฺจิตฺวา, ‘‘โย กฺวจี’’ติ โยควิภาเคน ยการาคโม.
ปว ปาเก, ปจฺจ, ปจฺจิย, ปจฺจิตฺวา. วิมุจฺจ, วิมุจฺจิตฺวา.
หน ¶ หึสาคตีสุ, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, อาหนฺตฺวา, อุปหนฺตฺวา.
วาติ กึ? อวมฺ, อวมฺิตฺวา, มนฺตฺวา, นฺยสฺสกาโร.
อิ คติมฺหิ, โยควิภาเคน รจฺจาเทโส, ปฏิจฺจ, อเวจฺจ, อุเปจฺจ อุเปตฺวา. กร กรเณ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, อิการาคโม, กริย.
ทิส เปกฺขเณ –
ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวาน สฺวาอิจฺจาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ, จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา.
วาติ กึ? เนกฺขมฺมํ ทฏฺุํ, ทฏฺา. ปสฺสิย, ปสฺสิตุน, ปสฺสิตฺวา.
อนฺตคฺคหณํ อนฺตโลปคฺคหณฺจานุวตฺตเต.
๖๔๕. ม ห ท เภหิ มฺม ยฺห ชฺช พฺภ ทฺธา จ.
ม ห ท ภอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ปเรสํ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยถากฺกมํ มฺม ยฺห ชฺช พฺภ ทฺธาอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตโลโป จ. มการนฺเตหิ ตาว อาคมฺม, อาคนฺตฺวา. กมุ ปทวิกฺเขเป, โอกฺกมฺม, โอกฺกมิตฺวา, นิกฺขมฺม, นิกฺขมิตฺวา, อภิรมฺม, อภิรมิตฺวา.
หการนฺเตหิ ปคฺคยฺห, ปคฺคณฺหิตฺวา, ปคฺคเหตฺวา. มุห เวจิตฺเต, สมฺมุยฺห, สมฺมุยฺหิตฺวา, ยการาคโม, อารุยฺห, อารุหิตฺวา, โอคยฺห, โอคเหตฺวา.
ทการนฺเตหิ ¶ อุปฺปชฺช, อุปฺปชฺชิตฺวา, ปมชฺช, ปมชฺชิตฺวา, อุปสมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺชิตฺวา. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, อจฺฉิชฺช, ฉิชฺช, ฉิชฺชิตฺวา, ฉินฺทิย, ฉินฺทิตฺวา, เฉตฺวา.
ภการนฺเตหิ รภ ราภสฺเส, อารพฺภ กเถสิ, อารทฺธา, อารภิตฺวา. ลภ ลาเภ, อุปลพฺภ, อุปลทฺธา, สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปฺุานิ กโรนฺติ อิจฺจาทิ.
ตเวตุนาทิปฺปจฺจยนฺตนโย.
วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนย
อารทฺโธ อปริสมตฺโต อตฺโถ วตฺตมาโน, ตสฺมึ วตฺตมาเน กาเล คมฺมมาเน สพฺพธาตูหิ มานอนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. เต จ กิตสฺตฺตา ‘‘กตฺตริ กิต’’ติ กตฺตริ ภวนฺติ.
อนฺตมานปฺปจฺจยานฺเจตฺถ ‘‘ปรสมฺาปโยเค’’ติ ปรสมฺาวเสน ปรสฺสปทตฺตโนปทสฺตฺตา ตฺยาทีสุ วิย อนฺตมาเนสุ จ วิกรณปฺปจฺจยา ภวนฺติ.
เตเนว มานปฺปจฺจโย ‘‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’’ติ ภาวกมฺเมสุปิ โหติ, ตสฺส จ ‘‘อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺต’’นฺติ กฺวจิ อนฺตปฺปจฺจยาเทโส จ.
คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คจฺฉตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, ‘‘ภูวาทิโต อ’’อิติ อปฺปจฺจโย, ‘‘คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสู’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, สรโลปาทิ, นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. คจฺฉนฺต สิ อิตีธ ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ’’ อิติ นฺตสฺส อมาเทโส.
วาสทฺทสฺส ¶ ววตฺถิภวิภาสตฺตา เอกาโรการปรสฺส น ภวติ, สรโลปาทิ, โส ปุริโส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต คณฺหาติ, เสสํ คุณวนฺตุสมํ.
อิตฺถิยํ ‘‘นทาทิโต วา อี’’ติ อีปจฺจโย, ‘‘เสเสสุ นฺตุวา’’ติ นฺตุพฺยปเทเส ‘‘วา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘นฺตุสฺส ตมีกาเร’’ติ ตกาเร สรโลปสิโลปา, สา กฺา คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี อิจฺจาทิ อิตฺถิสมํ.
นปุํสเก ปุเร วิย นฺตสฺส อมาเทโส, ตํ จิตฺตํ คจฺฉํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.
ตถา คจฺฉตีติ อตฺเถ มานปฺปจฺจโย, จฺฉาเทสาทิ จ, โส คจฺฉมาโน คณฺหาติ, เต คจฺฉมานา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ. สา คจฺฉมานา, ตา คจฺฉมานาโย อิจฺจาทิ กฺาสทฺทสมํ. ตํ คจฺฉมานํ, ตานิ คจฺฉมานานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํ.
คจฺฉียตีติ อตฺเถ ‘‘อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนี’’ติ กมฺมนิ มานปฺปจฺจโย, ‘‘ภาวกมฺเมสุ โย’’ติ ยปฺปจฺจโย, ‘‘อิวณฺณาคโม วา’’ติ อิการาคโม, จฺฉาเทโส, โส เตน คจฺฉิยมาโน, สา คจฺฉิยมานา, ตํ คจฺฉิยมานํ.
จฺฉาเทสาภาเว ‘‘ปุพฺพรูปฺจา’’ติ ยการสฺส มกาโร, ธมฺโม อธิคมฺมมาโน หิตาย ภวติ, อธิคมฺมมานา, อธิคมฺมมานํ.
ตถา มห ปูชายํ, มหตีติ มหํ, มหนฺโต, มหตี, มหนฺตี, มหํ, มหนฺตํ, มหมาโน, มหมานา, มหมานํ. กมฺมนิ ‘‘ยมฺหิ ทาธามาาหาปา มห มถาทีนมี’’อิติ ธาตฺวนฺตสฺส อการสฺส อีกาโร, มหียมาโน, มหียมานา, มหียมานํ.
เอวํ ¶ จรตีติ จรํ, จรตี, จรนฺตี, จรนฺตํ, จรมาโน, จริยมาโน, ปจตีติ ปจํ, ปจตี, ปจนฺตี, ปจนฺตํ, ปจมาโน, ปจฺจมาโน, ‘‘ตสฺส จวคฺค’’อิจฺจาทินา จวคฺคตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ.
ภู สตฺตายํ, ภวตีติ อตฺเถ อนฺตปฺปจฺจโย, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสาทิ, โส ภวํ, ภวนฺโต. อิตฺถิยํ อีปจฺจโย, ‘‘ภวโต โภโต’’ติ โภตาเทโส, โภตี, โภตี, โภติโย. นปุํสเก ภวํ, ภวนฺตํ, ภวนฺตานิ, อภิภวมาโน. ภาเว ภูยมานํ. กมฺมนิ อภิภูยมาโน.
ชร วโยหานิมฺหิ, ‘‘ชร มราน’’นฺติอาทินา ชีร ชียฺยาเทสา, ชีรตีติ ชีรํ, ชีรนฺตี, ชีรนฺตํ, ชีรมาโน, ชีรียมาโน, ชียํ, ชียนฺตี, ชียนฺตํ, ชียมาโน, ชียฺยมาโน.
มร ปาณจาเค, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา เอกสฺส ยการสฺส โลโป, มรตีติ มียํ, มียนฺตี, มียนฺตํ, มียมาโน, มียฺยมาโน, มรํ, มรนฺตี, มรนฺตํ, มรมาโน, มรียมาโน. ลภํ, ลภนฺตี, ลภนฺตํ, ลภมาโน, ลพฺภมาโน. วหํ, วหนฺตี, วหนฺตํ, วหมาโน, วุยฺหมาโน. ‘‘อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา’’ติ จฺฉาเทโส, อิจฺฉตีติ อิจฺฉํ, อิจฺฉนฺตี, อิจฺฉนฺตํ, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉียมาโน, อิสฺสมาโน.
‘‘ทิสสฺส ปสฺสทิสฺสทกฺขา วา’’ติ ปสฺส ทิสฺส ทกฺขาเทสา, ปสฺสตีติ ปสฺสํ, ปสฺสนฺตี, ปสฺสนฺตํ, ปสฺสมาโน, วิปสฺสียมาโน, ทิสฺสมาโน, ทิสฺสนฺโต, มานสฺส อนฺตาเทโส, ทิสฺสํ, ทิสฺสนฺตี, ทิสฺสนฺตํ, ทกฺขํ, ทกฺขนฺตี, ทกฺขนฺตํ, ทกฺขมาโน ทกฺขิยมาโน อิจฺจาทิ.
ตุท พฺยถเน, ตุทตีติ ตุทํ, ตุทนฺตี, ตุทนฺตํ, ตุทมาโน, ตุชฺชมาโน. ปวิสตีติ ปวิสํ, ปวิสนฺตี, ปวิสนฺตํ, ปวิสมาโน, ปวิสียมาโน อิจฺจาทิ.
หู, ¶ ภู สตฺตายํ, อปฺปจฺจยโลโป, ปโหตีติ ปโหนฺโต, ปโหนฺตี, ปโหนฺตํ, ปหูยมานํ เตน. เสตีติ เสนฺโต, เสนฺตี, เสนฺตํ, เสมาโน, สยํ, สยนฺตี, สยนฺตํ, สยมาโน, สยาโน วา, มานสฺส อานาเทโส, อติสียมาโน.
อส สพฺภาเว, ‘‘สพฺพตฺถาสสฺสาทิโลโป จา’’ติ อการสฺส โลโป, อตฺถีติ สํ, สนฺโต, สตี, สนฺตี, สนฺตํ, สมาโน, สมานา, สมานํ.
า คตินิวตฺติมฺหิ, ‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘า ติฏฺโ’’ติ ติฏฺาเทโส, ติฏฺํ, ติฏฺนฺตี, ติฏฺนฺตํ, ติฏฺมาโน. ติฏฺาภาเว ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา าโต หการาคโม, รสฺสตฺตฺจ, อุปฏฺหํ, อุปฏฺหนฺตี, อุปฏฺหนฺตํ, อุปฏฺหมาโน. ียมานํ เตน, อุปฏฺียมาโน, อุปฏฺหียมาโน.
ปา ปาเน, ‘‘ปา ปิโพ’’ติ ปิพาเทโส, ปิพตีติ ปิพํ, ปิพนฺตี, ปิพนฺตํ, ปิพมาโน, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา พการสฺส วตฺตํ, ปิวํ, ปิวนฺตี, ปิวนฺตํ, ปิวมาโน, ปียมาโน, ปียมานา, ปียมานํ อิจฺจาทิ.
หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, อปฺปจฺจเย ปุเร วิย ทฺวิภาวาทิ, ชุโหตีติ ชุหํ, ชุหนฺตี, ชุหนฺตํ, ชุหมาโน, หูยมาโน. เอวํ ชหํ, ชหนฺตี, ชหนฺตํ, ชหมาโน, ชหียมาโน. ททาตีติ ททํ, ททนฺตี, ททนฺตํ, ททมาโน, ทฺวิตฺตาภาเว ทานํ เทนฺโต, เทนฺตี, เทนฺตํ, ทียมาโน.
รุธิ อาวรเณ, ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพฺจา’’ติ อปฺปจฺจยนิคฺคหีตาคมา, รุนฺธตีติ รุนฺธํ, รุนฺธนฺตี, รุนฺธนฺตํ, รุนฺธมาโน, รุชฺฌมาโน. ภฺุชตีติ ภฺุชํ, ภฺุชนฺตี, ภฺุชนฺตํ, ภฺุชมาโน, ภุชฺชมาโน อิจฺจาทิ.
ทิวุ ¶ กีฬายํ, ‘‘ทิวาทิโต โย’’ติ ยปฺปจฺจโย, ‘‘ตถา กตฺตริ จา’’ติ ปุพฺพรูปตฺตํ, พตฺตฺจ, ทิพฺพตีติ ทิพฺพํ, ทิพฺพนฺตี, ทิพฺพนฺตํ, ทิพฺพมาโน. เอวํ พุชฺฌตีติ พุชฺฌํ, พุชฺฌนฺโต, พุชฺฌมาโน, จวคฺคาเทโส. ชนี ปาตุภาเว, ‘‘ชนาทีนมา’’ติ โยควิภาเคน อาตฺตํ, ชายตีติ ชายํ, ชายมาโน, ชฺมาโน.
สุ สวเณ, ‘‘สฺวาทิโต’’ติอาทินา ณุ ณา อุณา จ, สุณาตีติ สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สูยมาโน, สุยฺยมาโน. ปาปุณาตีติ ปาปุณํ, ปาปุณมาโน, ปาปียมาโน.
‘‘กิยาทิโต นา’’ติ นา, รสฺสตฺตํ, กิณาตีติ กิณํ, กีณมาโน, กียมาโน. วินิจฺฉินาตีติ วินิจฺฉินํ, วินิจฺฉินมาโน, วินิจฺฉียมาโน, จินํ, จียมาโน. ชานาตีติ ชานํ, ชานมาโน, ชาเทโส, ายมาโน. คณฺหาตีติ คณฺหํ, คณฺหมาโน, คยฺหมาโน.
กร กรเณ, กโรตีติ อตฺเถ ‘‘วตฺตมาเน มานนฺตา’’ติ อนฺตปฺปจฺจโย, ‘‘ตนาทิโต โอยิรา’’ติ โอ, ‘‘ตสฺส วา’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘อุตฺตโมกาโร’’ติ อุตฺตํ, ‘‘กรสฺสากาโร จา’’ติ อการสฺสุกาโร. ‘‘ยวการา จา’’ติ สเร อุการสฺส วตฺตํ, ทฺวิตฺตํ, ‘‘โพ วสฺสา’’ติ พการทฺวยฺจ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา รโลโป, โส กุพฺพํ, กุพฺพนฺโต, กุพฺพตี, กุพฺพนฺตี, กุพฺพนฺตํ. อุตฺตาภาเว – กมฺมํ กโรนฺโต, กโรนฺตี, กโรนฺตํ. มาเน – อุตฺตทฺวยํ, กุรุมาโน, กุรุมานา, กุรุมานํ, กุพฺพาโน วา. กมฺมนิ กยิรมาโน, กรียมาโน วา อิจฺจาทิ.
จุร เถยฺเย, ‘‘จุราทิโต’’ติอาทินา เณ ณยา, โจเรตีติ โจเรนฺโต, โจเรนฺตี, โจเรนฺตํ, โจรยํ, โจรยตี, โจรยนฺตํ, โจรยมาโน, โจรียมาโน. ปาเลตีติ ปาเลนฺโต, ปาเลนฺตี, ปาเลนฺตํ, ปาลยํ, ปาลยนฺตี, ปาลยนฺตํ, ปาลยมาโน, ปาลียมาโน อิจฺจาทิ.
การิเต ¶ ภาเวตีติ ภาเวนฺโต, ภาเวนฺตี, ภาเวนฺตํ, ภาวยํ, ภาวยนฺตี, ภาวยนฺตํ, ภาวยมาโน, ภาวียมาโน. กาเรตีติ กาโรนฺโต, กาเรนฺตี, กาเรนฺตํ, การยํ, การยนฺตี, การยนฺตํ, การยมาโน, การียมาโน, การาเปนฺโต, การาเปนฺตี, การาเปนฺตํ, การาปยํ, การาปยนฺตี, การาปยนฺตํ, การาปยมาโน, การาปียมาโน อิจฺจาทิ.
วตฺตมานกาลิกมานนฺตปฺปจฺจยนฺตนโย.
อนาคตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนย
‘‘กาเล’’ติ อธิกาโร.
ภวิสฺสติ กาเล คมฺมมาเน คมาทีหิ ธาตูหิ ณี ฆิณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ณการา วุทฺธตฺถา. อายติ คมนํ สีลมสฺสาติ อตฺเถ ณี, วุทฺธิณโลปา. คามี, คามิโน, อาคามี กาโล. ฆิณปจฺจเย – ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ฆโลโป, คามํ คามิ, คามี, คามโย.
ภช เสวายํ, อายติ ภชิตุํ สีลมสฺสาติ ภาชี, ภาชิ, ‘‘น กคตฺตํ จชา’’ติ โยควิภาเคน นิเสธนโต ‘‘สจชานํ กคา ณานุพนฺเธ’’ติ คตฺตํ น ภวติ.
สุ คติมฺหิ, การิเต วุทฺธิอาวาเทสา จ, อายติ ปสฺสวิตุํ สีลมสฺสาติ ปสฺสาวี, ปสฺสาวิ. อายติ ปฏฺานํ สีลมสฺสาติ ปฏฺายี, ปฏฺายิ, ‘‘อาการนฺตานมาโย’’ติ อายาเทโส.
‘‘ภวิสฺสตี’’ติ อธิกาโร.
๖๔๘. กิริยายํ ¶ ณฺวุตโว.
กิริยายํ กิริยตฺถายํ คมฺมมานายํ ธาตูหิ ณฺวุตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวิสฺสติ กาเล. ณฺวุมฺหิ – ณโลปวุทฺธิอกาเทสา, กริสฺสํ วชตีติ การโก วชติ.
ตุมฺหิ – ‘‘กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมิ’’นฺติ ตกาโร, เสสํ กตฺตุสมํ, กตฺตา วชติ, กตฺตุํ วชตีติ อตฺโถ. เอวํ ปจิสฺสํ วชตีติ ปาจโก วชติ, ปจิตา วชติ. ภฺุชิสฺสํ วชตีติ ภฺุชโก วชติ, โภตฺตา วชติ อิจฺจาทิ.
กมฺมสฺมึ อุปปเท ธาตูหิ ณปฺปจฺจโย โหติ ภวิสฺสติ กาเล ณโลปวุทฺธี. นครํ กริสฺสตีติ นครกาโร วชติ. ลู เฉทเน, สาลึ ลวิสฺสตีติ สาลิลาโว วชติ. วป พีชสนฺตาเน, ธฺํ วปิสฺสตีติ ธฺวาโป วชติ. โภคํ ททิสฺสตีติ โภคทาโย วชติ, สินฺธุํ ปิวิสฺสตีติ สินฺธุปาโย วชติ อิจฺจาทิ.
‘‘กมฺมนี’’ติ วตฺตเต.
กมฺมสฺมึ อุปปเท เสเส อปริสมตฺตตฺเถ ธาตูหิ สฺสํนฺตุ มาน อานอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภวิสฺสติ กาเล คมฺมมาเน, เต จ กิตกตฺตา กตฺตริ ภวนฺติ. กมฺมํ กริสฺสตีติ อตฺเถ สฺสํปจฺจโย, อิการาคโม, สิโลโป, กมฺมํ กริสฺสํ วชติ, สาเปกฺขตฺตา น สมาโส. นฺตุปจฺจเย ‘‘ตนาทิโต โอยิรา’’ติ โอ, ‘‘สิมฺหิ วา’’ติ นฺตฺว’นฺตสฺส อตฺตํ, กมฺมํ กริสฺสตีติ กมฺมํ กโรนฺโต วชติ อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ.
อถ ¶ วา ‘‘ภวิสฺสติ คมาทีหิ ณี ฆิณ’’ติ เอตฺถ ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ วจนโต ‘‘สฺสนฺตุ’’อิติ เอโกว ปจฺจโย ทฏฺพฺโพ, ตโต ‘‘สิมฺหิ วา’’ติ อตฺตํ, ‘‘นฺตสทฺโท อ’’มิติโยควิภาเคน อมาเทโส, สิโลโป, กริสฺสํ กริสฺสนฺโต, กริสฺสนฺตา, กริสฺสนฺตํ, กริสฺสนฺเต, กริสฺสตา กริสฺสนฺเตน, กริสฺสนฺเตหิ, กริสฺสโต กริสฺสนฺตสฺส, กริสฺสตํ กริสฺสนฺตานํ, กริสฺสตา, กริสฺสนฺเตหิ, กริสฺสโต กริสฺสนฺตสฺส, กริสฺสตํ กริสฺสนฺตานํ, กริสฺสติ กริสฺสนฺเต, กริสฺสนฺเตสูติอาทิ คุณวนฺตุสทิสํ เนยฺยํ.
มานมฺหิ – โอการาการานํ อุตฺตํ, กมฺมํ กริสฺสตีติ กมฺมํ กุรุมาโน, กมฺมํ กราโน วชติ. เอวํ โภชนํ ภฺุชิสฺสํ วชติ, โภชนํ ภฺุชนฺโต, ภฺุชมาโน, ภฺุชาโน วชติ.
สพฺพตฺถ กตฺตริ นฺตุมาเนสุ สกสกวิกรณปฺปจฺจโย กาตพฺโพ.
ขาทนํ ขาทิสฺสตีติ ขาทนํ ขาทิสฺสํ วชติ, ขาทนํ ขาทนฺโต, ขาทนํ ขาทมาโน, ขาทนํ ขาทาโน วชติ. มคฺคํ จริสฺสตีติ มคฺคํ จริสฺสํ, มคฺคํ จรนฺโต, มคฺคํ จรมาโน, มคฺคํ จราโน วชติ. ภิกฺข อายาจเน, ภิกฺขํ ภิกฺขิสฺสตีติ ภิกฺขํ ภิกฺขิสฺสํ จรติ, ภิกฺขํ ภิกฺขนฺโต, ภิกฺขํ ภิกฺขมาโน, ภิกฺขํ ภิกฺขาโน จรติ อิจฺจาทิ.
อนาคตกาลิกปฺปจฺจยนฺตนโย.
อุณาทิปฺปจฺจยนฺตนย
อถ อุณาทโย วุจฺจนฺเต.
‘‘ธาตุยา’’ติ อธิกาโร.
๖๕๑. ¶ กาเล วตฺตมานาตีเต ณฺวาทโย.
อตีเต กาเล, วตฺตมาเน จ คมฺมมาเน ธาตูหิ ณุปฺปจฺจโย โหติ. อาทิสทฺเทน ยุ กฺต มิอิจฺจาทโย จ โหนฺติ.
กร กรเณ, อกาสิ, กโรตีติ วา อตฺเถ ณุปฺปจฺจโย, ณโลโป, วุทฺธิ, การุ สิปฺปี, การู การโว. วา คติคนฺธเนสุ, อวายิ, วายตีติ วา วายุ, อายาเทโส. สท อสฺสาทเน, อสฺสาทียตีติ สาทุ. ราธ, สาธ สํสิทฺธิมฺหิ, สาธียติ อเนน หิตนฺติ สาธุ. พนฺธ พนฺธเน, อตฺตนิ ปรํ พนฺธตีติ พนฺธุ. จกฺข วิยตฺติยํ วาจายํ, จกฺขตีติ จกฺขุ. อิ คติมฺหิ, เอนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ. ทร วิทารเณ, ทรียตีติ ทารุ กฏฺํ. สนุ ทาเน. สโนตีติ สานุ ปพฺพเตกเทโส. ชนียตีติ ชานุ ชงฺฆาสนฺธิ. จรียตีติ จารุ ทสฺสนีโย. รห จาเค, รหียตีติ ราหุ อสุรินฺโท. ตร ตรเณ, ตาลุ, โล รสฺส.
มราทีนํ ปเนตฺถ ณุมฺหิ ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ เอตฺถ วาสทฺเทน น วุทฺธิ, มรุ, ตรุ, ตนุ, ธนุ, หนุ, มนุ, อสุ, วสุ, วฏุ, ครุ อิจฺจาทิ.
จทิ หิลาทเน, ยุปฺปจฺจโย, ‘‘นุทาทีหิ ยุณฺวูนมนานนากานนกา สการิเตหิ จา’’ติ อนาเทโส, นิคฺคหีตาคโม จ, จนฺทนํ. ภวติ เอตฺถาติ ภุวนํ, ‘‘ฌลานมิยุวาสเร วา’’ติ อุวาเทโส. กิร วิกฺเขเป, กิรโณ. วิจกฺขโณ, กมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, อการสฺสุตฺตํ.
กฺตปฺปจฺจเย ¶ – กโลโป, อภวิ, ภวตีติ วา ภูตํ ยกฺขาทิ, ภูตานิ. วายตีติ วาโต, ตายตีติ ตาโต. มิมฺหิ – ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, เนตีติ เนมิ อิจฺจาทิ.
ขี ภี สุ รุ หุ วา ธู หิ ลูปี อทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ มนปจฺจโย โหติ, มสฺส จ โต โหติ วา.
อทธาตุปรสฺเสว, มการสฺส ตการตา;
ตทฺโต น โหตายํ, ววตฺถิตวิภาสโต.
ขี ขเย, ขียนฺติ เอตฺถ อุปทฺทวุปสคฺคาทโยติ อตฺเถ มนปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา นโลโป, ‘‘อฺเสุ จา’’ติ วุทฺธิ, เขโม. ตถา ภี ภเย, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโม, วาธิการโต น วุทฺธิ. สุ อภิสเว, สวตีติ โสโม. รุ คติมฺหิ, โรโม. หุ ทานาทนหพฺยปฺปทาเนสุ, หูยตีติ โหโม. วา คติคนฺธเนสุ, วาโม. ธู กมฺปเน, ธุนาตีติ ธูโม. หิ คติมฺหิ, หิโนตีติ เหโม. ลู เฉทเน, ลูยตีติ โลโม. ปี ตปฺปเน, ปีณนํ เปโม. อท ภกฺขเณ, อทตีติ อตฺเถ มน, มสฺส จ วา ตกาโร, ‘‘โต ทสฺสา’’ติ ตกาโร, อตฺตา, อาตุมา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อทสฺส ทีโฆ, อุการาคโม จ. ยา ปาปเณ, ยาโม.
‘‘วา’’ติ วตฺตมาเน –
สมทมทร รห ลป วส ยุ ทุ หิ สิ ทา สา า ภส พหอุสุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ถ มอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.
สม ¶ อุปสเม, กฺวจิคฺคหณาธิการา น ธาตฺวนฺตโลโป, กิเลเส สเมตีติ สมโถ สมาธิ. เอวํ ทมนํ ทมโถ. ทร ทาเห, ทรณํ ทรโถ ปริทาโห. รห อุปาทาเน, รหียตีติ รโถ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา หโลโป. สป อกฺโกเส, สปนํ สปโถ. วส นิวาเส, อาวสนฺติ เอตสฺมินฺติ อาวสโถ. ยุ มิสฺสเน, ยูโถ, ทีโฆ. ทุ คติวุทฺธิมฺหิ, ทวติ วฑฺฒตีติ ทุโม. หิโนตีติ หิโม อุสฺสาโว. สิ พนฺธเน, สียตีติ สีมา, ทีโฆ. ทา อวขณฺฑเน, ทาโม. สา สามตฺเถ, สาโม. า คตินิวตฺติมฺหิ, ถาโม, สฺส ถตฺตํ. ภส ภสฺมีกรเณ, ภสฺมา, พฺรหฺมาทิตฺตา ‘‘สฺยา จา’’ติ อาตฺตํ. พห วุทฺธิมฺหิ, พฺรหฺมา, นิปาตนโต พฺโร พสฺส. อุสุ ทาเห, อุสฺมา อิจฺจาทิ.
๖๕๔. มสุสฺส สุสฺส จฺฉ ร จฺเฉรา.
มสุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สุสฺส จฺฉรจฺเฉรอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. มสุ มจฺเฉเร, กฺวิปฺปจฺจโย, จฺฉรจฺเฉราเทสา, มจฺฉโร, มจฺเฉโร.
‘‘จฺฉร จฺเฉรา’’ติ วตฺตเต.
อาปุพฺพสฺส จรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส จฺฉรจฺเฉราเทสา โหนฺติ, จสทฺเทน จฺฉริยาเทโส จ. ภุโส จรณนฺติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, จฺฉริยาทิอาเทโส, รสฺสตฺตฺจ. อจฺฉริยํ ¶ , อจฺฉรํ, อจฺเฉรํ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติปิ อจฺฉริยํ.
อล กล สล อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ล ยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. อล ปริสมตฺติมฺหิ, อลฺลํ, อลฺยํ. กล สงฺขฺยาเน, กลฺลํ, กลฺยํ. สล, หุล, ปท คติมฺหิ, สลฺลํ, สลฺยํ.
‘‘กล สเลหี’’ติ วตฺตเต.
เตหิ กล สลอิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ยาณ ลาณปฺปจฺจยา โหนฺติ. กลฺยาณํ, ปฏิสลฺยาณํ, กลฺลาโณ, ปฏิสลฺลาโณ. ยทา ปน ลี สิเลสเนติ ธาตุ, ตทา ‘‘ปฏิสลฺลยนํ, ปฏิสลฺลาณ’’นฺติ ยุปฺปจฺจเยน สิทฺธํ, อุปสคฺคนฺตสฺส นิคฺคหีตสฺส ลตฺตํ, รหาทิปรตฺตา นสฺส ณตฺตํ, เอการสฺส ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อตฺตฺจ.
มถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ถสฺส ลาเทโส โหติ, จสทฺเทน ลปฺปจฺจโย, มถ วิโลฬเน, มลฺโล, โส เอว มลฺลโก, ยถา หีนโก.
‘‘กิจฺจา’’ติ วตฺตเต.
อวสฺสก อธมิณอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ, ณีปจฺจโย โหติ, กิจฺจา จาติ ณีปจฺจโย, ณโลป วุทฺธิสิโลปา, อวสฺสํ ¶ เม กมฺมํ กาตุํ ยุตฺโตสีติ การีสิ เม กมฺมํ อวสฺสํ, การิโน เม กมฺมํ อวสฺสํ, หารีสิ เม ภารํ อวสฺสํ.
อธมิเณ – สตํ เม อิณํ ทาตุํ ยุตฺโตสีติ ทายีสิ เม สตํ อิณํ, ธารีสิ เม สหสฺสํ อิณํ อิจฺจาทิ, กิจฺจปฺปจฺจยา ปน เหฏฺาเยว ทสฺสิตา.
๖๖๐. วชาทีหิ ปพฺพชฺชาทโย นิปจฺจนฺเต.
อากติคโณยํ. วชอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ปจฺจยาเทสโลปาคมนิเสธลิงฺคาทิวิธินา ยถาภิธานํ ปพฺพชฺชาทโย สทฺทา นิปจฺจนฺเต.
วช คติมฺหิ ปปุพฺโพ, ปมเมว วชิตพฺพนฺติ อตฺเถ ‘‘ภาวกมฺเมสู’’ติ อธิกิจฺจ ‘‘ณฺโยจา’’ติ ณฺยปฺปจฺจโย, ณโลปาทิ. ‘‘ปวฺวชฺย’’นฺติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา ชฺฌสฺส ชฺชาเทโส, วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, วุทฺธินิเสโธ, อิตฺถิลิงฺคตฺตฺจ นิปจฺจนฺเต, ปพฺพชฺชา.
ตถา อิฺช กมฺปเน, อิฺชนํ อิชฺชา. ยช เทวปูชายํ, ยชนํ อิชฺชา, ‘‘ยชสฺสาทิสฺสี’’ติ อิตฺตํ. อฺช พฺยตฺติคตีสุ สํปุพฺโพ, สมฺชนํ สมชฺชา, ฺฌสฺส ชฺชาเทโส. สท วิสรณคตฺยาวสาเนสุ, นิสีทนํ นิสชฺชา. วิท าเณ, วิชานนํ, วิทตีติ วา วิชฺชา. สช วิสฺสคฺเค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสชฺชา. ปท คติมฺหิ, นิปชฺชนํ นิปชฺชา.
หน หึสาคตีสุ, หนฺตพฺพนฺติ อตฺเถ ณฺยมฺหิ กเต ‘‘วโธ วา สพฺพตฺถา’’ติ หนสฺส วธาเทโส, ฌสฺสิมินา ชฺฌาเทโส จ, โส วชฺโฌ, สา วชฺฌา. สี สเย, สยนํ, สยนฺติ เอตฺถาติ วา เสยฺยา, วุทฺธิ, ยการสฺส ทฺวิตฺตฺจ ¶ . ธา ธารเณ สํปุพฺโพ, สมฺมา จิตฺตํ นิเธติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหตีติ อตฺเถ ‘‘อิตฺถิยมติยโว วา’’ติ อปฺปจฺจโย, ‘‘สนฺธา’’ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นการสฺส ทกาโร, สทฺธา. จร จรเณ, จรณนฺติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย, อิการาคเม จ กเต อิมินา วุทฺธินิเสโธ, จริยา.
รุช โรเค, รุชนนฺติ อตฺเถ อิมินา ฉปฺปจฺจโย, ‘‘พฺยฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จา’’ติ ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, รุจฺฉา, รุชาติ อปฺปจฺจเยน สิทฺธํ. ตถา กุจ สงฺโกจเน, ฉปฺปจฺจโย, โกจนํ กุจฺฉา. ลภ ลาเภ, ฉมฺหิ จาเทโส, ลจฺฉา. รท วิเลขเน, รจฺฉา. มุห เวจิตฺเต, มุยฺหนํ มุจฺฉา, มุจฺฉนํ วา มุจฺฉา. วส นิวาเส, วจฺฉา. กจ ทิตฺติมฺหิ, กจฺฉา. กถ กถเน สํปุพฺโพ, สทฺธึ กถนนฺติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, อิมินา ถฺยสฺส จฺฉาเทโส, สํสทฺทสฺส สาเทโส จ, สากจฺฉา. ตุท พฺยถเน, ตุจฺฉา. ปท คติมฺหิ, พฺยาปชฺชนนฺติ อตฺเถ ณฺยมฺหิ กเต ‘‘พฺยาปาทฺยา’’ติ รูเป สมฺปตฺเต อิมินา นิปาตเนน ทฺยสฺส ชฺชาเทโส, รสฺสตฺตฺจ, พฺยาปชฺชา.
มร ปาณจาเค, มรติ มรณนฺติ จ อตฺเถ อิมินา ตฺยตฺยุปฺปจฺจยา, ธาตฺวนฺตโลโปจ, ตโต ‘‘ยวต’’มิจฺจาทินา จกาโร, มจฺโจ, มจฺจุ. สต สาตจฺเจ, อิมินา ยปฺปจฺจโย, ตฺยสฺส จกาโร, สจฺจํ. ตถา นต คตฺตวินาเม, นจฺจํ. นิติ นิจฺเจ, นิจฺจํ. มา มาเน, มายา. ชน ชนเน, ชายา, กน ทิตฺติกนฺตีสุ, นฺยสฺส ตฺตํ, ทฺวิตฺตฺจ, กฺา. ธน ธฺเ, ธฺํ. ปุนาตีติ ปฺุํ, นการาคโม อิจฺจาทิ.
๖๖๑. เว ¶ ปุ สี ทวว มุ กุ ทา ภูหฺวาทีหิ ถุตฺติม ณิมา นิพฺพตฺเต.
เวปุสีทววมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, กุ ทา ภูอาทิโต, หฺวาทิโต จ ยถากฺกมํ ถุตฺติมณิมอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ นิพฺพตฺตตฺเถ. เวปุ กมฺปเน, ถุปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อการาคโม, อถ วา ‘‘อถู’’ติ วตฺตพฺเพ สรโลปํ กตฺวา ‘‘ถู’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เวเปน นิพฺพตฺโต เวปถุ. สี สเย, สยเนน นิพฺพตฺโต สยถุ. ทว ทวเน, ทเวน นิพฺพตฺโต ทวถุ. วมุ อุคฺคิรเณ, วเมน นิพฺพตฺโต วมถุ.
กุตฺติ กรณํ, เตน นิพฺพตฺตํ กุตฺติมํ, ‘‘กุ’’อิติ นิปาตนโต กรสฺส กุตฺตํ. ทา ทาเน, ทาติ ทานํ, เตน นิพฺพตฺตํ ทตฺติมํ, รสฺสตฺตํ. ภูติ ภวนํ, เตน นิพฺพตฺตํ โภตฺติมํ. อวหุติ อวหนํ, เตน นิพฺพตฺตํ โอหาวิมํ, ณโลปวุทฺธิอาวาเทสา.
อกฺโกเส คมฺมมาเน นมฺหิ นิปาเต อุปปเท สติ ธาตุโต อานิปฺปจฺจโย โหติ. น คมิตพฺโพ เต ชมฺม เทโสติ อตฺเถ อานิปฺปจฺจโย, กิตกตฺตา นามมิว กตฺวา สิมฺหิ กเต น คมานีติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาโส, นสฺส อตฺตํ, ปุน สมาสตฺตา นามมิว กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคมานิ เต ชมฺม เทโส. น กตฺตพฺพํ เต ชมฺม กมฺมนฺติ อกรานิ เต ชมฺม กมฺมํ.
นมฺหีติ กึ? วิปตฺติ เต. อกฺโกเสติ กึ? อคติ เต.
๖๖๓. สุนสฺสุนสฺโสณวานุวานุนุนขุณานา ¶ .
สุนอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส สมฺพนฺธิโน อุนสทฺทสฺส โอณ วาน อุวาน อุน อุนข อุณ อา อานอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. สุนสฺสุนสฺส โอณาทิอาเทเส, ปรนยเน จ กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, โสโณ, โสณา, สฺวาโน, สฺวานา, สุวาโน, สุวานา, สุโน, สุนา, สุนโข, สุนขา, สุโณ, สุณา, สา สาโน, สานา อิจฺจาทิ.
ตรุณอิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส สุสุอิจฺจาเทโส โหติ. จสทฺโท อนิยมตฺโถ, สุสุ, ตรุโณ วา.
ยุวอิจฺเจตสฺส ปาฏิปทิกสฺส อุวสทฺทสฺส อุวอุวานอุนอูนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. ยุวา ติฏฺติ, ยุวาโน ติฏฺติ, ยุโน ติฏฺติ, ยูโน ติฏฺติ.
ฉทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตตฺรณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ฉท อปวารเณ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺส ตกาโร. อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํ, ฉตฺรํ, พฺยฺชนตฺตเย สรูปานเมกสฺส โลโป.
จินฺต จินฺตายํ, จินฺเตตีติ จิตฺตํ, นการสฺส สํโยคาทิตฺตา นิคฺคหีตํ, ตสฺส ‘‘พฺยฺชเน จา’’ติ โลโป, จิตฺรํ, ‘‘ฆฏาทีนํ วา’’ติ น วุทฺธิ.
สุ ¶ อภิสเว, ‘‘ปรทฺเวภาโว าเน’’ติ ตสฺส ทฺวิตฺตํ, อตฺเถ อภิสเวตีติ สุตฺตํ, สุตฺรํ.
สูท ปคฺฆรเณ, อตฺเถ สูเทตีติ สุตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ภุชาทิตฺตา ทโลโป, ทฺวิตฺตฺจ. สุ สวเน, สุณาตีติ โสตํ, โสตฺรํ, วุทฺธิ.
นิ ปาปเณ, เนตีติ เนตฺตํ, เนตฺรํ. วิท มงฺคลฺเล, โต ทสฺส, ปวิตฺตํ, ปวิตฺรํ. ปู ปวเน, ปุนาตีติ ปวิตฺตํ, ปวิตฺรํ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา จ.
ปต คติมฺหิ, ปตตีติ ปตฺตํ, ปตฺรํ, ปตโต ตายตีติ ปตฺโต, ปตฺโร. ตนุ วิตฺถาเร, ตฺตีติ ตนฺตํ, ตนฺตฺรํ. ยต ยตเน, ยตฺตํ, ยตฺรํ. ยา ปาปเณ, ยาปนา ยตฺรา. ยมุ อุปรเม, ยนฺตํ, ยนฺตฺรํ. อท ภกฺขเณ, อทตีติ อตฺตํ, อตฺรํ. ยุช โยเค, ยุชฺชตีติ โยตฺตํ, โยตฺรํ, ภุชาทิตฺตา ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ.
วตุ วตฺตเน, วตฺตํ, วตฺรํ. มิท สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺตํ, มิตฺรํ. มา ปริมาเณ, มตฺตา ปริมาณํ, ทฺวิตฺตรสฺสตฺตานิ. เอวํ ปุนาตีติ ปุตฺโต, ปุตฺโร. กล สงฺขฺยาเน, กลตฺตํ, กลตฺรํ ภริยา. วร สํวรเณ, วรตฺตํ, วรตฺรํ จมฺมมยโยตฺตํ. เวปุ กมฺปเน, เวปตีติ เวตฺตํ, เวตฺรํ.
คุป สํวรเณ, โคตฺตํ, โคตฺรํ, ‘‘คุปาทีนฺจา’’ติ ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตฺจ, คตฺตํ วา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา อุการสฺส อกาโร. ทา อวขณฺฑเน, ทาตฺตํ, ทาตฺรํ. หุ หวเน, อคฺคิหุตฺตํ. วห ปาปเณ, วหิตฺตํ, วหิตฺรํ. จร จรเณ, จริตฺตํ, จริตฺรํ. มุจ โมจเน, มุตฺตํ ปสฺสาโว. ภาส ทิตฺติมฺหิ, ภสฺตฺรา อิจฺจาทิ.
๖๖๗. วทาทีหิ ¶ ณิตฺโต คเณ.
วท จร วรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณิตฺตปฺปจฺจโย โหติ คเณ คมฺมมาเน. วท วิยตฺติยํ วาจายํ, วทิตานํ คโณ วาทิตฺตํ. จร จรเณ, จริตานํ คโณ จาริตฺตํ. วร วรเณ, วริตานํ คโณ วาริตฺตํ. อถ วา จรนฺติ ตสฺมึ ปริปูรการิตายาติ จาริตฺตํ. วาริตํ ตายนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วาริตฺตํ.
มิท ปท รนฺช ตนุ ธาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ยถาภิธานํ ตฺติ ติอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺติ, ธาตฺวนฺตโลโป. ปชฺชตีติ ปตฺติ. รนฺช ราเค, รนฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ. วิตฺถารียตีติ ตนฺติ. ธาเรตีติ ธาติ. ปา รกฺขเณ, ปาติ. วส นิวาเส, วสติ.
๖๖๙. อุสุรนฺชทํสานํ ทํสสฺส ทฑฺโฒ ฒ า จ.
อุสุ รนฺช ทํสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตเร ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส โหติ, เสเสหิ ธาตูหิ ฒ อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. อุสุ ทาเห, รนฺช ราเค, ฒ ปฺปจฺจยา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, ทฺวิตฺตํ, อุฑฺโฒ, รฏฺํ. ทํส ทํสเน, กฺวิปฺปจฺจโย, กฺวิโลโป, ทํสสฺส ทฑฺฒาเทโส จ, ทฑฺฒํ.
สู วุ อสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อู อุ อสานํ อตอิจฺจาเทโส โหติ, อนฺเต ถปฺปจฺจโย จ.
สู ¶ หึสายํ, สตฺถํ. วุ สํวรเณ, วตฺถํ. อส ภุวิ, อตฺโถ. ยทา ปน สสุ หึสายํ, วส อจฺฉาทเน, อร คติมฺหีติ จ ธาตุ, ตทา ‘‘สมาทีหิ ถ มา’’ติ ถปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตโลโป, ‘‘วคฺเค โฆสา’’ติอาทินา ทฺวิตฺตํ, สสตีติ สตฺถํ, วสียตีติ วตฺถํ, อรียตีติ อตฺโถ.
๖๗๑. รนฺชุทาทีหิ ธทิทฺทกิรา กฺวจิ ช ท โลโป จ.
รนฺช อุทิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ธ ท อิทฺท ก อิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กฺวจิ, ธาตฺวนฺตานํ ชทานํ โลโป จ โหติ.
รนฺช ราเค, ธปฺปจฺจโย, ชโลโป จ, รนฺธํ. อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ สํปุพฺโพ, ทปฺปจฺจโย, สมุทฺโท, อุทฺโท. ขุท ปิปาสายํ, ขุทฺโท. ฉิทิ ทฺวิธากรเณ, ฉิทฺโท. รุทิ หึสายํ, รุทฺโท, ลุทฺโท, โล รสฺส. ภทิ กลฺยาเณ, ภทฺโท. นิทิ กุจฺฉายํ, นิทฺทา. มุท หาเส, มุทฺทา. ทล ทุคฺคติมฺหิ, อิทฺทปฺปจฺจโย, ทลิทฺโท.
สุส โสสเน, สุจ โสเก วา, กปฺปจฺจโย, ธาตฺวนฺตสฺส กกาโร, สุกฺกํ. วจ วิยตฺติยํ วาจายํ, วก อาทาเน วา, วกฺกํ. สก สตฺติมฺหิ, สกฺโก. อุสุ ทาเห, อุกฺกา.
วช คติมฺหิ, อิรปฺปจฺจโย, อปฺปฏิหตํ วชตีติ วชิรํ. มท อุมฺมาเท, มทิรา. เอวํ มนฺทิรํ, รุธิรํ, รุหิรํ, รุจิรํ. พธ พนฺธเน, พธิโร, พธิรา, พธิรํ, ติมิโร, ติมิรํ, สิโร. สร หึสายํ, สริรํ. ‘‘กลิลํ, สลิล’’นฺติอาทีสุ โล รสฺส. กุฏิโล, โกกิโล อิจฺจาทโย.
๖๗๒. ปฏิโต ¶ หิสฺส เหรณ หีรณ.
ปฏิโต ปรสฺส หิอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส เหรณ หีรณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. หิ คติมฺหิ ปฏิปุพฺโพ, ปฏิปกฺเข มทฺทิตฺวา คจฺฉตีติ อตฺเถ ‘‘กฺวิ จา’’ติ กฺวิปฺปจฺจโย, กฺวิโลโป, อิมินา เหรณ หีรณอาเทสา, ณโลโป, ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา ปฏิสทฺทาทิสฺส วุทฺธิ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหีรํ, ยทา ปน หร หรเณติ ธาตุ, ตทา ปฏิปกฺเข หรตีติ ‘‘ปาฏิหาริย’’มิติ ณฺเยนปิ สิทฺธํ.
กฑิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ กปฺปจฺจโย โหติ.
กฑิ เฉทเน, กปฺปจฺจเย กเต ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา, ‘‘นิคฺคหีตฺจา’’ติ วา อิการานุพนฺธสฺส ธาตุสฺส นิคฺคหีตาคโม, กโลโป จ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, กณฺโฑ อุสุ, ปริมาณฺจ. เอวํ ฆฏิ ฆฏฺฏเน, ฆณฺโฏ, ฆณฺฏา วา. วฏิ อาวตฺตเน, วฏิ ธารณพนฺธนสงฺฆาเตสุ วา, วณฺโฏ. กรฑิ ภาชนตฺเถ, กรณฺโฑ. มฑิ มณฺฑนตฺเถ, มณฺโฑ. สฑิ คุมฺพตฺเถ, สณฺโฑ. ภฑิ ภณฺฑตฺเถ, ภณฺฑํ. ปฑิ ลิงฺคเวกลฺลตฺเถ, ปณฺโฑ, โส เอว ปณฺฑโก. ทฑิ อาณายํ, ทณฺโฑ. รฑิ หึ สายํ, รณฺโฑ. ตฑิ จลนตฺเถ, วิตณฺโฑ. จฑิ จณฺฑตฺเถ, จณฺโฑ. คฑิ สนฺนิจฺจเย, คณฺโฑ. อฑิ อณฺฑตฺเถ, อณฺโฑ. ลฑิ ชิคุจฺฉายํ, ลณฺฑํ. เมฑิ กุฏิลตฺเถ, เมณฺโฑ, เมณฺฑโก วา. เอรฑิ หึสายํ, เอรณฺโฑ. ขฑิ เฉทนตฺเถ, ขณฺโฑ. มทิ หาเส, มนฺโท. อิทิ ปรมิสฺสริเย, อินฺโท. จทิ อิจฺฉากนฺตีสุ, จนฺโท. ขุร เฉทเน, ขุโร อิจฺจาทิ.
‘‘โก’’ติ วตฺตเต.
๖๗๔. ขาทามคมานํ ¶ ขนฺธนฺธคนฺธา.
ขาท อม คมุอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ขนฺธ อนฺธ คนฺธอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, กปฺปจฺจโย จ โหติ. ขาท ภกฺขเน, ชาติชรามรณาทีหิ สํสารทุกฺเขหิ ขชฺชตีติ ขนฺโธ. อม โรเค, อนฺโธ. คมุ, สปฺป คติมฺหิ, คนฺโธ. กฺวจิคฺคหเณน กโลปาภาเว ขนฺธโก, อนฺธโก, คนฺธโก. อถ วา ราสฏฺเน ขนฺโธ. คนฺธ สูจเน, อตฺตโน นิสฺสยสฺส คนฺธนโต สูจนโต คนฺโธ.
ปฏอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, ปาฏิปทิเกหิ จ อลปฺปจฺจโย โหติ. อฏ, ปฏ คติมฺหิ, ปเฏ อลํ สมตฺถนฺติ อตฺเถ อิมินา อลปฺปจฺจโย, ‘‘สิ’’นฺติ อมาเทโส, ปฏลํ, ปฏลานิ. ตถา กล กลเล, กลลํ. กุส เฉทนภูต ทาน สฺจเยสุ, กุสลํ, ยทา ปน สล ลู ลาอิติ ธาตุ, ตทา กุจฺฉิตานํ สลนโต, กุสานํ ลวนโต, กุโส วิย ลวนโต วา กุเสน ลาตพฺพตฺตา กุสลนฺติ อปฺปจฺจเยน กปฺปจฺจเยน วา รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กท มเท, กทลํ. ภคนฺท เสจเน, ภคนฺทลํ. เมข กฏิวิจิตฺเต, เมขลํ, เมขลา วา. วกฺก รุกฺขตเจ, วกฺกลํ. ตกฺก รุกฺขสิเลเส, ตกฺกลํ. ปลฺล นินฺนฏฺาเน, ปลฺลลํ. สทฺท หริเต, สทฺทลํ, ปรโลโป. มูล ปติฏฺายํ, มุลาลํ, รสฺสตฺตํ. พิล นิสฺสเย, พิลาลํ. วิท สตฺตายํ, วิทาลํ. จฑิ จณฺฑิกฺเก, จณฺฑาโล, ทีฆตฺตํ. วา คติคนฺธเนสุ, วาลํ. วส อจฺฉาทเน, วสโล. ปจิ วิตฺถาเร, ปจโล, ปฺจาโล ¶ , ปฺจนฺนํ ราชูนํ อลนฺติปิ ปฺจาโล. มจ โจเร, มจโล. มุส เถยฺเย, มุสโล.
โคตฺถุ วํเส, โคตฺถุโล. ปุถุ วิตฺถาเร, ปุถุโล. พหุ สงฺขฺยาเน, พหุลํ, ปรโลโป. ยทา ปน ลา อาทาเน อิติ ธาตุ, ตทา โคตฺถุํ ลาตีติ โคตฺถุโล. เอวํ ปุถุโล, พหุลํ.
มงฺค มงฺคลฺเย, มงฺคลํ. พห วุทฺธิมฺหิ, พหลํ. กมฺพ สฺจลเน, กมฺพลํ. สพิ มณฺฑเล, สมฺพลํ, นิคฺคหีตาคโม, สพโล วา. อคฺค คติโกฏิลฺเล, อคฺคลํ. มฑิ ภูสายํ, มณฺฑลํ. กุฑิ ทาเห, กุณฺฑลํ อิจฺจาทิ.
ปุถอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปุถุ ปถอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ, อมปฺปจฺจโย จ โหติ วา, กฺวจตฺโถยํ วาสทฺโท. ปุถ วิตฺถาเร, ปตฺถฏาติ อตฺเถ กฺวิปฺปจฺจโย, อิมินา ปุถสฺส ปุถุปถาเทสา, กฺวิโลโป. อิตฺถิยํ อีปจฺจโย, ‘‘โอ สเร จา’’ติ สุตฺเต จสทฺเทน อวาเทโส, ปุถวี, ปถวี, ปธวี, ถสฺส วตฺตํ, อมปฺปจฺจเย ปถาเทโส, ปถโม.
สสุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุ ทุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. สสุ หึสาคตีสุ, ตุปฺปจฺจโย, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา ธาตฺวนฺตสฺส ตกาโร, สตฺตุ. ชน ชนเน, ชตฺตุ. ทท ทาเน, ททฺทุ กุฏฺวิเสโส. อท ภกฺขเณ, อทฺทุ. มทอุมฺมาเท, มทฺทุ อิจฺจาทิ.
๖๗๘. ฌาทีหิ ¶ อีวโร.
จิปาธาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ อีวรปฺปจฺจโย โหติ. จิ จเย, จียตีติ จีวรํ. ปา ปาเน, ปาตีติ ปีวโร ปีโน. ธา ธารเณ, ธีวโร เกวฏฺโฏ.
มุนาทีหิ ธาตูหิ อิปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ปาฏิปทิเกหิ จ. มุน าเณ, มุนาตีติ มุนิ, วาธิการา น วุทฺธิ. ยต ยตเน, ยตตีติ ยติ. อคฺค คติโกฏิลฺเล, อคฺคิ. ปต คติมฺหิ, ปติ. สุจ โสจกมฺมนิ, สุจิ. รุจ ทิตฺติมฺหิ, รุจิ. อิส ปริเยสเน, สีลาทิคุเณ เอสตีติ อิสิ. กุ สทฺเท, กวิ, วุทฺธิ, อวาเทโส จ. รุ สทฺเท, รวิ, ทธิ, กุฏิ. อสุ เขปเน, อสิ. ราช ทิตฺติมฺหิ, ราชิ. คปุ, สปฺป คติมฺหิ, สปฺปิ. อจฺจ ปูชายํ, อจฺจิ. ชุต ทิตฺติมฺหิ, โชติ, นนฺทิ, ทีปิ, กิมิ, อการสฺส อิตฺตํ. ตมุ กงฺขายํ, ติมิ. พุธ โพธเน, พุชฺฌตีติ โพธิ. กส วิเลขเน, กสิ. กปิ จลเน, กปิ, กลิ, พลิ, มสิ, ธนิ, หริ, อริ, คิริ อิจฺจาทโย.
ปาฏิปทิกโต ปน มหาลิ, ภทฺทาลิ, มณิ, อรณิ, ตรณิ, ธรณิ, สรณิ, ธมณิ, อวนิ, อสนิ, วสนิ อิจฺจาทิ.
วิทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ อูรปฺปจฺจโย โหติ. วิท ลาเภ, วนฺทิตุํ อลํ อนาสนฺนตฺตาติ อตฺเถ อูรปฺปจฺจโย. วิทูโร, วิชฺชูโร วา, วิทูเร ชาโต เวทูโร มณิ. วล, วลฺล ¶ สาธารณพนฺธเนสุ, วลฺลูโร. มส อามสเน, มสูโร. สิท สิงฺคาเร, สินฺทูโร, นิคฺคหีตาคโม. ทุ คติมฺหิ, ทูโร. กุ สทฺเท, กูโร. กปุ หึสาตกฺกลคนฺเธสุ, กปฺปูโร, ทฺวิตฺตํ. มย คติมฺหิ, มยูโร, มหิยํ รวตีติ วา มยูโรติ.
‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยโย จ,
ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;
ธาตุสฺส จตฺถาติสเยน โยโค,
ตทุจฺจเต ปฺจวิธํ นิรุตฺต’’นฺติ –
วุตฺตนิรุตฺติลกฺขณานุสาเรน ‘‘เตสุ วุทฺธี’’ติอาทินา, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา จ รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อุทิ ปสวนกฺเลทเนสุ, อุนฺทิตุมลํ สมตฺโถติ อุนฺทูโร. ขชฺช ภกฺขเณ, ขาทิตุํ อลนฺติ ขชฺชูโร. กุร อกฺโกเส, อกฺโกสิตุมลนฺติ กุรูโร. สุ หึสายํ, สูโร.
หนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณุ นุ ตุอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. ณุปฺปจฺจเย หน หึสาคตีสุ, หนตีติ หณุ. ชน ชนเน, ชายตีติ ชาณุ, ธาตฺวนฺตโลโป, ทีโฆ. ภา ทิตฺติมฺหิ, ภาตีติ ภาณุ. ริ สนฺตาเน, รยตีติ เรณุ รโช. ขนุ อวทารเณ, ขนฺติ, ขฺตีติ วา ขาณุ. อม คตฺยาทีสุ, อมตีติ อณุ, ธาตฺวนฺตโลโป.
นุปฺปจฺจเย – เว ตนฺตสนฺตาเน, วายตีติ เวนุ, เวณุ วา. เธ ปาเน, ธายติ วจฺฉํ ปาเยตีติ เธนุ, ภาตีติ ภานุ.
ตุปฺปจฺจเย ¶ – ธา ธารเณ, กฺริยํ, ลกฺขณํ วา ธาเรตีติ ธาตุ. สิ พนฺธเน, สียติ พนฺธียตีติ เสตุ. กี ธนวิโยเค, กิ อุนฺนติมฺหิ, อุทฺธํ คจฺฉตีติ เกตุ. หิ คติมฺหิ, หิโนตีติ เหตุ. ชน ชนเน, ชายตีติ ชนฺตุ. ตนุ วิตฺถาเร, ตโนตีติ ตนฺตุ. วส นิวาเส, วสติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุ, ‘‘กฺวจิ ธาตู’’ติอาทินา สตการสํโยคสฺส ตฺถาเทโส.
กุฏาทีหิ ธาตูหิ ปฺปจฺจโย โหติ. กุฏ เฉทเน, กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺโ พฺยาธิ. กุส เฉทนปูรณคนฺเธสุ, กุสตีติ โกฏฺโ อุทรํ, ธาตฺวนฺตโลปทฺวิตฺตานิ. กฏมทฺทเน, กฏติ มทฺทตีติ กฏฺํ. กณ นิมีลเน, กณฺโ.
๖๘๓. มนุปูรสุณาทีหิ อุสฺสนุสิสา.
มนุ ปูร สุณอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ, ปาฏิปทิเกหิ จ อุสฺสนุสอิสอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
มนุ โพธเน, อุสฺส นุสา, มนเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มานุโส วา, ธาตฺวนฺตสฺส อาตฺตํ.
ปูร ทานปูรเณสุ, ปูรตีติ ปุริโส, รสฺสตฺตํ, โปโส, รการิการานํ โลโป, วุทฺธิ จ, ปุเร อุจฺเจ าเน เสตีติ ปุริโส.
สุณ หึสากุลสนฺธาเนสุ, สุณติ กุลํ สนฺทหตีติ สุณิสา. กุ กุจฺฉิเต, กวียตีติ กรีสํ มลํ, กุสฺส ¶ กรตฺตํ, ทีโฆ จ. สุ หึสายํ, อนฺธการวิธมเนน สตฺตานํ ภยํ หึสตีติ สูริโย, รการาคโม, สการสฺส ยตฺตฺจ. มห ปูชายํ, มหตีติ มหิโส, มหิยํ เสตีติปิ มหิโส. สิ พนฺธเน, สียติ พนฺธียตีติ สีสํ อิจฺจาทิ.
อกฺขเรหิ อกฺขรวาจเกหิ วณฺเณหิ การปฺปจฺจโย โหติ. ตทฺธิตาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อกาโร, อการํ, อกาเรน อิจฺจาทิ, อากาโร, โอกาโร, กกาโร, ยกาโร, หกาโร, ฬกาโร. เอวการาทีสุ ปน กรียติ อุจฺจารียตีติ กาโร สทฺโท, เอว จ โส กาโร จาติ เอวกาโร. เอวํ ธิกาโร, หุํกาโร, สาธุกาโร.
อิกาโร ธาตุนิทฺเทเส, วิกรณนฺธิโตติ จ;
ภวนฺเตตฺถ คมิสฺสาทิ, หนตฺยาทีติ าปกา.
อุณาทิปฺปจฺจยนฺตนโย.
ตพฺพาที ณาทโย นิฏฺา, ตเว ตุนาทโย ตถา;
มานนฺตาทิ อุณาทีติ, ฉทฺธา กิตกสงฺคโห.
อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ กิพฺพิธานกณฺโฑ
สตฺตโม.
นิคมน
สนฺธิ นามํ การกฺจ, สมาโส ตทฺธิตํ ตถา;
อาขฺยาตํ กิตกํ กณฺฑา, สตฺติเม รูปสิทฺธิยํ.
เตธา สนฺธึ จตุทฺธา ปทมปิ จตุธา ปฺจธา นามิกฺจ,
พฺยาสา ฉกฺการกํ ฉสฺสมสนมปิ ฉพฺเภทโต ตทฺธิตฺจ;
อาขฺยาตํ อฏฺธา ฉพฺพิธมปิ กิตกํ ปจฺจยานํ ปเภทา,
ทีเปนฺตี รูปสิทฺธี จิรมิธ ชนตาพุทฺธิวุฑฺฒึ กโรตุ.
วิขฺยาตานนฺทเถรวฺหยวรคุรุนํ ตมฺพปณฺณิทฺธชานํ,
สิสฺโส ทีปงฺกราขฺยทฺทมิฬวสุมตี ทีปลทฺธปฺปกาโส;
พาลาทิจฺจาทิวาสทฺวิตยมธิวสํ สาสนํ โชตยี โย,
โสยํ พุทฺธปฺปิยวฺโห ยติ อิมมุชุกํ รูปสิทฺธึ อกาสิ.
อิติ ปทรูปสิทฺธิปกรณํ นิฏฺิตํ.