📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

โมคฺคลฺลาน ปฺจิกา ฏีกา

สารตฺถวิลาสินีนาม

ปฺจิกาฏีกา

ปณามาทิกถา

วิชฺชาธนสฺส สมนุสฺสรณมฺปิ ยสฺส,

ปฺาวิสุทฺธรตนานยเนกเหตุ;

ตํ ธมฺมราชมมลุชฺชลกิตฺติมาลํ,

สาโมทมาทรมเย หทเย นิธาย.

ลทฺธมฺมโหทย มหาทย (สมฺปสาทา) [ชปโส (โปตฺถเก)],

สกฺกา(ทิ) สกฺกตคุณํ รตน (ทฺวยฺจ) [ตฺตยตา (โปตฺถเก)];

(ยาปฺจิกา) คุรุวรปฺป(ภวาตฺยคาหา) [หปา ตฺย คายา (โปตฺถเก)],

ตํ สาธุ สิสฺสชน มชฺชวคาห ยาม.

ชยตีห มหาปฺโ, โส โมคฺคลฺลายโน มุนิ;

ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต,กิตฺติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏา.

อิจฺเจว มนวเสส มตฺตโน ภยาทฺยูปทฺทโวปฆาภกรสามตฺถิย โยเคน สกลชฺฌตฺติกพาหิยนฺตราย นิวารณ มธิปฺเปตสิทฺธิ วิเสส มภิกงฺขิย รตนตฺตย วิสยภูตํ ตํสาธเน กนฺตนิทาน ภูตสฺส อาโลกิยยาติสยคุณวิเสสยุตฺตสฺส มหโต ปฺยติมหนียสฺส รตนตฺตยสฺส สปฺปสาทานุรูปํ ปูชาวิสยํ ตทนุสฺส(รณํ กตฺวา) คุรุสนฺนิโยคมนุฏฺาตุํ–

กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธู วิเวกิโนติ.

วจนโต อตฺตโน คุรุปูชา ปุรสฺสรํ ปฺจิกาวิวรณํ ปถิ’ยา ปฺจิกา’ติอาทินา กตปฏิฺตฺตา สมฺปติ มหาทโยติอาทิโน คนฺถสฺส สาธุชนวณฺณนํ วณฺณนมารภิสฺสาม.

นนุ จ วุตฺติคนฺถสฺส วณฺณนายํ กตาภินิเวโส-ยมาจริโยติ กถมิหานธิกเต มหาทโยติอาทิเก ปฏิปนฺโนติ รตนตฺตปฺปณามคนฺถกตฺตุคนฺถนิสฺสยคนฺถารมฺภผลอภิเธยฺยสงฺขาต- ปโยชนโสตุชนสมุสฺสาหนานํ สนฺทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณาม กรณํ อนฺตรายกราปุฺวิฆาตกรปุฺวิเสสุปฺปาทเนน กตฺตุ มิจฺฉิตสฺส คนฺถสฺส อนนฺตราเยนํ ปริสมาปนตฺถํ. วจีปณาโม ปเนตฺถ โสตูนมฺปิ ยถาวุตฺตตฺถนิปฺผาทนโก อาจริเยนาปฺยย มตฺโถ ทสฺสิโตเยว’ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสน’นฺติอาทินา, วาจสิกสตฺถาธิการโตปิ วจีปณาโมติ กายปฺปณาโม มโนปณาโม จ. น กโต, คนฺถกตฺตุสนฺทสฺสนํ คนฺถสฺส ปมาณ ภาววิภาวนตฺถํ, คนฺถนิสฺสยสนฺทสฺสนํ อตฺตนิยภาวสนฺธสฺสเนน ตพฺพิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ, คนฺถารมฺภผลทสฺสนํ ตปฺปฏิกฺเขปกชนนิเสธาย, อภิเธยฺยสงฺขาตยโยชนสนฺทสฺสนํ วีมํสาปุพฺพการีนํ ปโยชโน ปาลมฺภปุพฺพิกา สตฺเถ ปวตฺตตีติ โสตุชนสมุสฺสาหนํ (กตฺวา) อาทเรน คนฺเถ ปวตฺตนตฺถํ, ยทาหุ –

สพฺพสฺเสว หิ สตฺถสฺส, กมฺมสฺสาปิ จ กสฺสจิ;

เกเนตํ คยฺหเต ตาว, ยาว-วุตฺตมฺปโยชนํติ.

นนุ สตฺถปฺปโยชนานํ สมฺพนฺโธปิ วตฺตพฺโพ อิทมสฺส ปโยชนนฺติ ยโต–

สิทฺธปฺปโยชนํ สิทฺธ,สมฺพนฺธํ โสตุมิจฺฉติ;

โสตาโท เตน วตฺตพฺโพ, สมฺพนฺโธ สปฺปโยชโนติ.

ตตฺเรทมุตฺตรํ–

สตฺตํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;

ตํ วุตฺตนฺโตคธตฺตา น, ภินฺโน วุตฺโต ปโยชนาติ.

ปโยชนปฺปโยชนมฺปน สามตฺถิยลทฺธพฺพํ สยมาจริเยน ‘‘โก ปน สทฺทลกฺขณสฺส อชานเน โทโส’’ติอาทินา วุตฺตนเยน วิฺาตพฺพํ.

ตตฺถ‘มหาทโย’ตฺยาทินา คาถาทฺวเยน รตนตฺตยปณาโม ทสฺสิโต, ‘โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทินา คนฺถกตฺตา, ‘สทฺทสตฺถ’นฺติอาทินา คนฺถนิสฺสโย, ‘สงฺเขปนเยนา’ติจ ‘สารภูตํ วิปุลตฺถคา หึ อนากุล’นฺติ จ อิเมหิ คนฺถารมฺภผลํ โสตุชนสมุสฺสาหนฺจ, อภิเธยฺยสงฺขาตปฺปโยชนมฺปน‘สํวณฺณน’นฺติ อิมินา ทสฺสิตํ อนฺวตฺถ พฺยปเทเสน สํวณฺณียติ วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา กถียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนาภิ กตฺวา, ตมฺปน วิวริตฺวา กถนํ สทฺทานุสาสนสตฺถสนฺนิสฺสยตฺตา อภิเธยฺโย นาม สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ ตํ [วจนียตฺโถติ (โปตฺถเก)] วุตฺตสทฺทานุสิฏฺิสงฺขาตปโยชนเมวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.

อยมฺปเนตฺถ อวยวตฺโถ-โยติ อนิยมวจนํ ธมฺมราชสทฺทา เปกฺขาย เจตฺถ ปุลฺลิงฺคตา, เตเนตฺถ วุจฺจมานคุณวิเสสา ธารปุคฺคลวิเสสนิทสฺสนํ, ทยติ ทุกฺขํ อปเนตฺวา ปเรสํ สุขํ ททาติ, ทยียติ วา สปฺปุริเสหิ คมิย(ติ ส) สนฺตาเน ปวตฺตียติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ คณฺหาติ ตํวเสน อตฺตโน หทยเขทํ กโรตีติ ทยา, ‘‘ทย=ทานคติ หึสาทาเนสุ’’ อิจฺจสฺมา ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยาเจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจโย, วิสยมหนฺตตาย มหตี ปสตฺถา วา ทยา อสฺสาติ มหาทโย, วิเสสน สมาเส ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) วกฺขมานปารมิตาสมฺภรณทุกฺขานุภว นานมิทํ เหตุวจนํ, กมฺมกิเลเสหิ ชนิตาติ ชนา สตฺตโลโก, อิมินา ขีณาสวาปิ สงฺคยฺหนฺติ เตสมฺปิ ทิฏฺธมฺมิกสุขวิหารสงฺขาต หิตสฺส ทานโต, ชนานํ สมูโห ชนตา ตสฺสา หิตาย อภิวฑฺฒิยา สกลวฏฺฏ ทุกฺขนิสฺสฏนิพฺพานสุขภาคิยกรณายาติ วุตฺตํ โหติ, อสฺสจ’สมฺปูรย’นฺติ อิมินา’ทุกฺขมนุภวี’ติ อิมินา จ สมฺพนฺโธ, สมฺโพธีติ เอตฺถ สํสทฺโท สามนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา สํสยเมว อนฺโพธิโต หุตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สํปุพฺพา พุธธาตุโต ‘‘อิ’’อิติ ณฺวาทิ (โก) อิปฺปจฺจโย, สวาสนสกลสํกิเลสปฺปหายกํ ภควโต อรหตฺตมคฺคฺาณํ สพฺพฺุตฺาณนฺติปิ วทนฺติ, สมฺปาปยตีติ สมฺปาปกํ, สมฺโพธิยา สมฺปาปกนฺติ ฉฏฺีสมาโส, กินฺติ ธมฺมชาตํ ธมฺมสทฺเทเนตฺถ ปารมิธมฺมา ปฺจมหาปริจฺจาคาทโย จ อธิปฺเปตา, เตปิ หิ อตฺตานํ ธาเรนฺตํ ธาเรนฺติ สมฺโพธิ สมฺปาปนสามตฺถิยโยเคน ปเรปิ ธาเรนฺติ นามาติ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ, ‘ธร=ธารเณ’อิจฺจสฺมา ขีสุ, วิยาทิสุตฺเตน ณฺวาทิ(โก) มปฺปจฺจโย, ธมฺมานํชาตํ, ธมฺมาเอววา ชาตํ, สมฺโพธิสมฺปาปกฺจ ตํ ธมฺมชาตํ เจติ วิเสสนสมาโส, ‘สมฺปูรย’นฺติ มสฺเสตํ กมฺมํ, สมฺปูรยนฺติ ปโยคสมฺปตฺติโยคา ทีปงฺกร (ปาท)มูเล หตฺโถปคตมฺปิ นิพฺพานมฺปหาย ยถาวุตฺตกรุณาคุณโยคสีตลีภูตหทยตาย ‘‘กถนฺนาเมเต อจฺจนฺต ทุสฺสหวฏฺฏทุกฺโขปคเต สตฺเต ตํมหาทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรเณกเหตุตาย สมฺมา ปูเรนฺโต วฑฺเฒนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหํ เวปุลฺลํ คเมนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เหตุเยเวทมปิ ทุกฺขานุภวนสฺส, มหาทยตา ปนสฺส ปรมฺปรเหตุ, ทุฏฺุ ขนติ กายิกํ อสฺสาทนฺติ’ทุปุพฺพา ขนิสฺมา’ ‘‘กฺวี’’ติ (๕-๔) กฺวิ, ทุกฺขํ กายิกทุกฺข เวทนา, กีทิสนฺติ อาห-’อนนฺตรูป’นฺติ, สภาววจโน ยํ รูปสทฺโท ‘‘ปิยรูป’’นฺติอาทีสุวิย, เต จ ทุกฺขสภาวา (อนนฺตา) อนนฺตการณานํ วเสน, ตสฺมา อนนฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ อนนฺตรูปํ, ตํ ทุกฺขํ อนุภวี วินฺที, กิมิวาติ อาห-‘สุขํ วา’ติ, สุฏฺุ ขนติ กายิกํ อาพาธนฺติ สุขํ, อิวสทฺโท สธมฺมตฺตสงฺขาโตปมาโชตโก, สธมฺมตฺตฺหิ อุปมา, วุตฺตฺหิ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย ปมา’’ติ, กึ วุตฺตํ โหติ ‘‘อนิฏฺานุภวนสภาวายาปิ ทุกฺขเวทนาย อนุภวนสภาวสามฺเน อชฺฌาสยสมฺปตฺติวิเสสโยคา มหาการุณิกสฺส สุเขน สทิสตาปตฺติโหตีติ ทุกฺขมฺปิ สมานํ ตํ สุขมิว วินฺที’’ติ. กถมฺถา วฏฺฏทุกฺขโต สกลโลกสฺส สมุทฺธรณํ สิยาติ, อถวา สุขมิว สุขํ วินฺทนฺโต วิย อนฺวินฺทิยมปิ ตาทิสํ ทุกฺขํ สกลโลกหิตาว หิตมนตาย วินฺทีติ อตฺโถ, เตนาห ‘อขินฺนรูโป’ติ, อขินฺนํ ปริสฺสมมปฺปตฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ วิคฺคโห.

ตํ ธมฺมราชนฺติ โยติ อนิยมนิทฺทิฏฺสฺส วุตฺตคุณวิเสสาธาร ปุคฺคลสฺสนิยมนวจนํ, ธมฺเมน ราชติ โน อธมฺเมนาติ วา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธสฺส สามิภาเวน ธมฺมสฺส ราชา สามีติ วา, อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิยมาเน ธมฺเม ปฏิวิชฺฌนฺโตว ตตฺถ ราชติ ทิปฺปตีติ วา, ปรูปการวเสน ตทตฺถาเยว ปฏิปนฺนตฺตา ปเรสํ ธมฺมํ ราเชติ ปกาเสตีติ วา ธมฺมราชา, ตํ ธมฺมราชํ นมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ, นมสฺสิตฺวาติ อตฺโถ, กีทิสนฺติ อาห-‘ชิตมารวีรํ สุธนฺต โสวณฺณนิภ’นฺติ. ตตฺถ มาโร จ โส วีโรจาติ มารวีโร ชิโต วิทฺเตธสฺตพโล มารวีโร นาติ ชิตมารวีโร, ตํ, กิฺจาปิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุกฺขนฺธ มารา-เนน ชิตา เอว, ตถาปิ วีรสทฺทสนฺนิธาเนน เทวปุตฺตมาเร คหิเต ตํวิชยา อฺเปิ ชิตา เอว นาม โหนฺตีติ วิฺเยฺยํ, สุฏฺุ ธนฺตํ ธมิตํ อุทฺธริตํ สุธนฺตํ, สุวณฺณเมว โสวณฺณํ, สุธนฺต จ ตํ โสวณฺณฺจ, ตสฺเสว นิภา โสภา อสฺเสติ สมาโส, อถวา สุธนฺตฺจ ตํ สุวณฺณํ เจติ สมาเส ตสฺสิทนฺติ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย ‘‘มชฺเฌ’’ติ (๔-๑๒๖) มชฺฌวุทฺธิยํ สุธนฺตโสวณฺณํ ปฏิมารูปํ, เตน นิโภ สทิโส, ตํ.

เอตฺตาวตา จ –

เหตุ ผลํ ปรตฺโถ จ, สพฺโพปิ ถุติสงฺคโห;

เหตุ สมฺโพธิโต, ปุพฺเพว, ยมฺํ ตโตปรีติ.

วุตฺตเหตุผลสตฺโตปการวเสน พุทฺธรตนสฺส ถุติปุพฺพกมฺปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ธมฺมราเชน เตนาปิ ปูชนียสฺส ธมฺมรตนสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตุํ‘ธมฺมฺจ โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ อาห, ตตฺถ จ สทฺโท ‘ธมฺมฺจ นมิตฺวา’ติ [นมสฺสิตฺวา (โปตฺถเก)] นมสฺสนกฺริยาย ธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติ, กิมฺภูตนฺติ อาห, ‘โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ, มุยฺหตีติ โมโห=อฺาณํ, อนฺธยติ สมตฺถจกฺขุวิฺาณปริหาเนนาติ อนฺธํ, อนฺธฺจ ตํ ตมฺเจติ อนฺธตมํ=พาฬฺหติมิรํ, โมโหเยว ตํสทิสตาย อนฺธตมนฺติ โม หนฺธตมํ, ตํ ปธํเสติ ปกาเรน นาเสติ สีเลนาติ โมหนฺธตมปฺปธํสี, ปสทฺทสฺสปกาสนตฺถํ หิตฺวา ปการตฺถสฺเสว คหณโต ปริยตฺติยา สห–

โสตาปตฺตาทโย มคฺคา,จตฺตาโร ตปฺผลานิจ;

จตฺตาริ อถ นิพฺพานํ, ธมฺมา โลกุตฺตรา นวาติ.

วุตฺตนวโลกุตฺตรมฺโม คหิตาติ วิฺาตพฺพํ, อฺถา อรหตฺตมคฺโคว คยฺเหยฺย, กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺเสว ปหานํ วุตฺตํ, เนตเรสนฺติ ตมฺมูลกตฺตา สพฺพกิเลสานํ, ตปฺปหานสฺมิฺหิ วุจฺจมาเน ตมฺมุเขเนตเรสมฺปิ ปหานํ วุตฺตเมว โหตีติ.

เอวํ ธมฺมรตนสฺส นมกฺการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาธารภูตสงฺฆรตนํ นมสฺสิตุํ ‘สงฺฆํ ตถา สงฺฆฏิตํ คุเณหี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ตถาสทฺโท สมุจฺจเย วา, วโจยุตฺติยํ วา, วโจยุตฺติปกฺเข จ สทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, กิเลสาทโย สํหนติ หึสตีติ สงฺโฆ, สํปุพฺพโต หนติสฺมา กฺวิมฺหิ ‘‘กฺวิมฺหิ โฆปริปจฺจสโม หี’’ติ (๕.๑๐๐) หนสฺส โฆ, กิเลสหึสนฺเจตฺถ ตทงฺคาทิวเสน คหิตํ, คุเณหีติ สามฺนิทฺเทสโต สมฺมุติสงฺเฆน สทฺธึ

จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเลิตา;

เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโตติ.

วุตฺตอฏฺอริยปุคฺคลา คยฺหนฺติ, คุเณหีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ สีลาทิคุเณหิ, สงฺฆฏิตนฺติ สํหตํ.

เอวมนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนตฺถมนนฺต คุณวิสิฏฺโลกตฺตยคฺคสีขามณิภูตสฺส รตนตฺตยสฺส ปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คนฺถ กตฺตาทิยถาวุตฺตตฺโถปทสฺสน ปุพฺพงฺคมมตฺตนา สมารภิตพฺพํ คนฺถ กรณํ ปฏิฺาตุกาโม’โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทิมาห, ตตฺถ ‘โย’ติ อิมสฺส ‘ตนฺนามเธยฺเยนา’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ=อิทฺธิวิธาทโย โลกิยา โลกุตฺตรา จ สา เอเตสมตฺถีติ อิทฺธิมนฺโต, เตสุ อิทฺธิมนฺเตสุ, อิทฺธิมนฺตานํ มหาสาวกานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, มหตฺตปฺปตฺโตติ มหตฺตํ มหนฺตภาวํ คโต, ตนฺนามเธยฺเยนาติ ตสฺเสว นามเธยฺยมสฺสาติ ตนฺนามเธยฺโย, เตน, ตโปธเนนาติ มุนินา, กึ วุตฺตํ โหติ- ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ โมคฺคลฺลาโน’’ติ ภควตา อิทฺธิมนฺเตสุ เอตทคฺเค ปิโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นาม โย ทุติโย อคฺคสาวโก… (เตน สมานนามเธยฺเยนาติ) ตมปทิสนฺโต-ยมาจริโย อนุทฺธตภาเวน อุชุนากฺกเมน นามาทิกมวตฺวา วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน โมคฺคลฺลาโนติ นามํ มหาสามิฏฺานนฺตรปฺปตฺตึ กาโลจิตปฺา เวยฺยตฺติยํ พุทฺธสาสโนปการิตาทิฺจ วิภาเวติ. ‘ยํ รจิต’นฺติ สมฺพนฺโธ, รจิตนฺติ กตํ, กินฺติ อาห สทฺทสตฺถ’นฺติ, สทฺทสตฺถํ นาม สุตฺต, สทฺทลกฺขณพฺยากรณาทฺยปรนามเธยฺยํ, สุตฺตํ(หิ) ‘สทฺทา (ลกฺขียนฺติ) สาสียนฺติ อนุสาสียนฺติ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เอเตนา’ติ สทฺทลกฺขณนฺติ จ ‘พฺยากรียนฺติ สทฺทนิปฺผาทนวเสน กถียนฺติ เอเตนา’ติ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจติ, อปรมฺปน วุตฺยาทิ ตทุปกรณภาเวน สทฺทสตฺถํ สทฺทลกฺขณํ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ, อนุนนฺติ ตพฺพิเสสนํ, อเสสลกฺขิโยปสงฺคาหกภาเวน วตฺตพฺพสฺสาปรสฺสาภาวา สมฺปุณฺณนฺติ อตฺโถ, อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, สทฺทสตฺถรจนานนฺตรนฺติ อตฺโถ, ตสฺเสติ สทฺทสตฺถสฺส, วุตฺติ จ สมาสา กตาติ สมฺพนฺโธ, สุตฺตํ วิวรียติ เอตายาติ วุตฺติ, สมสฺสเต สงฺขิปียตีติ สมาสา.

ตสฺสาปีติ วุตฺติยาปิ, สงฺคเหตฺวา สทฺทวเสน สงฺกุจิตํ วิย กตฺวา ขิปนํ สงฺเขโป, ตสฺส นโย กโม สงฺเขปนโย, เตน, โภวาติ โย สทฺทสตฺถสฺส วุตฺติยา จ กตฺตา โส เอว, อิทานิ สุตฺตวุตฺติรจนานนฺตรมวสรปฺปตฺเต อิมสฺมึ กาเล, สมารเภยฺย สมฺมา อารมฺภํ กเรยฺย พหุนฺนํ กฺริยากฺขณานมาทิภูตํ กฺริยากฺขณมนุติฏฺเยฺย, กินฺติ สํวณฺณนํ, สํวณฺณียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, ปฺจียติ วิปฺจียติ พฺยตฺตี กรียติ วุตฺติ อตฺโถ เอตายาติ วา, ตํ ปฺจยตีติ วา ลทฺธนามปฺจิกา, ตํ.

เอวมตฺตนา กรณียสตฺถมฺปฏิชานิตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย (กตเม ทฺเว) ปรโต จ โฆโส (อชฺฌตฺตฺจ) โยนิโส มนสิกาโร’’ติ วจนโต สมฺมาสวนปฏิพทฺธา สพฺพาปิ สาสน (ปฺปฏิ) สมฺปตฺตีติ สาสนปฺปฏิปตฺติยา พฺยากรณสฺส มูลการณตฺตา ตํ สวเน สาธุชเน นิโยเชนฺโต ‘ตํ สารภูต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ตนฺติ ยสทฺทวิรเหปิ อธิกตตฺตา สํวณฺณนํ ปรามสติ, ตํ สุณนฺตู’ติ สมฺพนฺโธ, สาธูติ สวนกฺริยาวิเสสนํ, อตฺถานุรูปํ พฺยฺชนํ, พฺยฺชนานุรูปฺจ อตฺถํสลฺลกฺเขตฺวา อนฺมนา หุตฺวา สกฺกจฺจํ สุณนฺตูติ อตฺโถ สุวณฺณภาชเน นิกฺขิตฺตสีหวสาวิย อวินสฺสมานํ กตฺวา หทเย ปนวเสน, สกฺกจฺจสวนเมว หิ โสตูนมตฺถาวหํ โหตีติ, สนฺโตติ สวนกฺริยาย กตฺตาโร ทสฺเสติ, ตถา สาติสยพฺยากรณํ… ตถาวิธา เอว สปฺปุริสา สาธุกํ โสตุกามา โหนฺตีติ, กิมฺภูตนฺติ อาห ‘สารภูต’นฺติอาทิ, ภูตสทฺโท เอตฺถ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’นฺติอาทีสุ วิย วิชฺชมานตฺโถ, เผคฺคุตฺตาภาเวน อปริจฺจชนียตาย สาโร ถิรํ โส อตฺโถ พฺยฺชนฺจ อสฺสา อตฺถีติ สารา จ สา ภูตาจ, อถ วา โลกิยโลกุตฺตรคุณาติสยสาธเนกสาธนภาวโต เสฏฺฏฺเน สารฺจ สา ภูตาจาติ สารภูตา, ตํ คนฺโถ เยเวตฺถ สงฺเขปิโต, อตฺโถ ปน นยคฺคาหิตตายปิ สพฺพถา ทสฺสิโตเยวาติ วิปุลํ อตฺถํ คณฺหาตีติ วิปุลตฺถคาหี, ตํ, วิธียมานวณฺณนากฺกมวิเสเสน พฺยากุลสฺส วณฺณนากฺกมสฺส นิรสนโต นตฺถิ อากุลํ กิฺจิ อสฺสาติ อนากุลํ, ตํ, อิมินา จ กจฺจายนวุตฺติวณฺณนาสุ น ตถาภาวํ ทสฺเสติ.

ตเทวมธิกตตฺตาเยวายมาจริโย คนฺถารมฺเภ’มหาทโย โย’ติอาทิเก ปฏิปชฺชิตฺวา ทานิ อตฺตนา วณฺณนียสฺส คนฺถสฺสาทิ ภูตํ วากฺยมนธิกตปริหารมุเขเนโวปนฺยสฺย พฺยาขฺยาตุมาห- ‘อิธา’ติอาทิ, ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ มาคธิกสทฺทลกฺขณวิรจนาธิกาเร, มาคธานํ สทฺทานํ อิทนฺติ มาคธิกํ, มาคธิกํ สทฺทลกฺขณนฺติ วิเสสน สมาโส, วิรจยิตุกาโมติ กตฺตุกาโม, รตึชเนตีติ รตนํ, รมยตี [ร ตยตี (โปตฺถเก)] ติ (วา) รตนํ อนปฺปจฺจเยน, อถวา ยํ โลเก จิตฺตีกตาทิกํ รตนนฺติ วุจฺจติ, อิทมฺปิ ตํ สทิสตาย รตนนฺติ วุจฺจติ, ตถาจาหุ–

จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตีติ.

พุทฺธาทีนเมตมธิวจนํ, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทาโย, รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ, อวยววินิมฺมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ, ปณมนํ ปณาโม, รตนตฺตยคุณนินฺนตา, ปณมนฺติ เอตายาติ วา ปณาโม, ปณามกฺริยานิปฺผาทิกา กุสลเจตนา, รตนตฺตยสฺส ปณาโมติ ฉฏฺีสมาโส, อภิธียติ ปฏิปาทียตีตฺยภิเธยฺโย สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ, เยน จ โย ปฏิปาทียติ โส ตสฺส อตฺโถ โหตีติ, โส จ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย สทฺทานํ สงฺขรณํ, สทฺทสตฺเถน หิ สทฺทสงฺขรณเมว ปฏิปาทียติ, (รตนตฺตยปฺปณาโม จ อภิเธยฺโย จ) รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยนฺติ จตฺถสมาโส, ตสฺส สนฺทสฺสนํ อตฺโถ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, กินฺตํ วากฺยํ, ตา วาติ วากฺยาลงฺกาเร, นนุเจวมธิกตตฺเตปิ อภิเธยฺยมตฺตเมวทสฺเสตพฺพํ สิยา กึ วาจาปณาเมน, กายมโนมเยนาปิ ปุฺาติ สยปฺปตฺติยา อภิสมีหิตตฺถสิทฺธิ โหเตวาติ โจทนํ มนสิ นิธาย วจีปณามสฺส ปรตฺถสนฺนิสฺสยตฺจ ตสฺเสว วิภาเคน ปโยชนฺจ ทสฺเสตุมาห- ‘ตตฺถ’อิจฺจาทิ, คุณสทฺโท เอตฺถ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขา’’ติอาทีสุ วิย อานิสํสฏฺโ, คุณานมานิสํสานํ อนุกูลํ อนุคุณํ, เหตุมนฺตวิเสสนเมตํ, ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถ, อตีสเยน ปณีตํ ปณีตตรํ, จิตฺตสฺสสนฺตานํ ปพนฺโธ จิตฺตสนฺตานํ, ปณีตตรฺจ ตํ จิตฺตสนฺตานฺจ, อนุคุณฺจ ตํ ปณีตตรจิตฺตสนฺตานฺจาติ วิเสสนสมาโส, ตปฺปณามกรเณน อนุคุณ…เป… สนฺตานํ เยสนฺติ อฺปทตฺโถ, เตสํ, ยถา เต โสตาโร รตนตฺตยสฺส ปณามกรเณน ปุฺาติสยปฺปฏิลาภา อเนกานิสํสาติสยปฺปฏิลาภานุกูล จิตฺตสนฺตานตาย ปธานตรจิตฺตสนฺตานา โหนฺติ, ตถา ปวตฺตานนฺติ อธิปฺปาโย, อิทมฺปิ อธิคตา…เป… นฺตราธานนฺตีเมสํ เหตุภาเวน ติฏฺติ, อธิคตา ปตฺตา อเนเก พหู อานิสํสวิเสสา อายุ วณฺณสุขพลปฏิภานาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, วิโสสิตา สุกฺขาปิตา อนฺตรายา ภยาทโย อชฺฌตฺติกา พาหิยา วา เยสํ ตถาวิธานํ โสตูนํ, เอเตปิ อภิ,เป,ทฺธตฺถนฺติ อิจฺจสฺส เหตู, อภิสมีหิตสฺส อนุฏฺิตสฺส กตนิฏฺิตสฺส คนฺถสฺส อวโพโธเยว ผลํ, ตสฺส สิชฺฌนตฺถํ, กินฺตํ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสนํ.

สจฺจํ ปุนปิ สจฺจนฺติ, ภุชมุกฺขิปฺป วุจฺจเต;

สกตฺโถ นตฺถี นตฺเถว,ปรสฺสตฺถมกุพฺพโตติ.

วจนโต ปรตฺโถว สปฺปุริเสหิ กตฺตพฺโพ, ปรตฺเถ สมฺปาทิเต ปน สกตฺโถ สมฺปนฺโนว นาม สิยาติ มนสิ กตฺวา อาห- ‘เอตเทวา’ติอาทิ. กายมโนสมาจรเณน สมฺปชฺชมานฺจ วจีสมาจรเณน สมฺปชฺชเตวาติ อเนเนว วากฺเยน วิฺายตีติ อวคนฺตพฺพํ, พุทฺธิ ปุพฺพา ยสฺมึ กรเณ ตํ พุทฺธิ ปุพฺพํ, ตํ สีเลน กโรนฺตา พุทฺธิปุพฺพการิโน, อภิเธยฺยสฺส อธิคโม ชานนํ ปุพฺโพ ยสฺส โส อภิเธยฺยาธิคมปุพฺพโก, อวตาโร ปวตฺติ, เอกเทสทสฺสเน ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ วิย เอกเทเสปิ สมุทายโวหารทสฺสนโต ปจฺฉิม ปาเทนาติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมปาทสฺเสกเทสภูเตน ‘สทฺทลกฺขณ’มิจฺจเนนาติ อตฺโถ, สาธิยํ สทฺทานํ สงฺขรณํ, สาธนํ พฺยากรณํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว อสฺสาติ สาธิยสาธนลกฺขโณ, สาธิยสฺเสทํ สาธนํ, สาธนสฺส เจทํ สาธิยนฺติ เอวมสฺเสทมฺภาวเหตุสภาโว สมฺพนฺโธติ วุตฺตํ โหติ, ปโยชนํ อภิเธยฺยสทฺโทปทสฺสิตํ สทฺทสงฺขรณํ, ตตฺถ สมฺพนฺธสฺสนฺโตคธตฺตํ… สาธิโยปทสฺสนมุเขน สาธนสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา นิสฺสโยปทสฺสนโต, อุสฺสุกฺกํ สมฺมาวายามํ, พุทฺธตฺตํ สพฺพฺุตฺาณํ, ปูเรตฺวาติ–

มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ.

วุตฺตอฏฺธมฺมสมนฺนาคเตน อภินีหาเรน สมนฺนาคตา หุตฺวา ยถาวุตฺเต ปารมิตาทโย ธมฺเม ปูเรตฺวาติ อตฺโถ, อาคตาติ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานุพฺรูหเนน อาคตา, อิธาติ อิมสฺมึ โลเก, อาคตาติ ปตฺตา อุปฺปนฺนา, ตถาคโตติ ยถา สมฺปติ ชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อยมฺปิ อุตฺตราภิมุขํ คโตติ อตฺโถ, มุหุตฺตชาโตวาติ สมฺปติชาโต เอว, ชาตสมนนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ, วิกฺกมีติ อคมาสิ, สตฺต ปทานิ คนฺตฺวาน ทิสา วิโลเกสีติ อิทํ ‘‘ธมฺมตา เอสา ภิกฺขเว สมฺปติ ชาโต โพธิสตฺตา สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา’’ติ เอว มาทิกาย ปาฬิยา สตฺตปทวีติหารูปริิตสฺส สพฺพทิสานุวิโลกนสฺส วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ทิสา วิโลเกสิ สมนฺตโตติ อิทมฺปน ‘สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’นฺติ เอตสฺส อนนฺตรํ ทฏฺพฺพํ… ปาเทหิ วสุนฺธราผุสนานนฺตรเมว ทสทิสาวโลกิตตฺตา, อฏฺงฺคานิ นาม–

วิสฏฺํ มฺชุ วิฺเยฺยํ, สวนียา-วิสาริโน;

พินฺทุ คมฺภีรนินฺนาทิ,จฺเจวมฏฺงฺคิโก สโรติ.

วุตฺตานิ อฏฺงฺคานิ, ตถาคโตติ อิมสฺเสว วิสุํ อตฺถปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห, อริเยน เสตุนาติ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตน อุตฺตเมน มคฺเคน, เอวมาทินาติอาทิสทฺเทน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อาคโต ยถาวโต อธิคโต’เยคตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา, เย พุทฺธฺยา เต คตฺยตฺถา’ติตถาคโตติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ, ตตฺถตตฺถาติ เตสุ เตสุ ทีฆาคมาทีสุ, ตถาคตภาโวติ ตถาคโตติ ภวนํ นิปฺผตฺติ นมสฺสนกิริยาภิสมฺพนฺธาติ’นมสฺสิตฺวา’ติ เอตฺถ นมสฺสนกิริยาย อภิสมฺพนฺธา อิมินา ตถาคตาทีนํ กมฺมตฺตํ วิภาเวติ, นมสฺสนกิริยาวิเสสนตฺตาติ ‘นมสฺสิตฺวา’ติ นมสฺสนํ กตฺวาติ วุตฺตํ นาม สิยาติ นมสฺสนนฺติ วุตฺตนมสฺสนกิริยาย วิเสสนตฺตา, โพธิยาติ โพธิวุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, ตํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ (โพธิ, ตสฺสา) โพธิรุกฺขสฺสาติ อตฺโถ, มูเลติ มูลสมีเป ‘‘ยาว มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตาวตา รุกฺขมูลํ’’ติอาทีสุ วิย, นนุ อฺเปิ ขีณาสวา ‘อคฺคมคฺเคเน’จฺจาทินา วกฺขมาน นเยน นิปฺผนฺนา เอวาติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา วุตฺตํ ‘สเหว วาสนายา’ติ, น หิ ภควนฺตํ เปตฺวา อฺเ สห วาสนาย กิเลเส ปหาตุํ สกฺโกนฺติ, เอเตน อฺเหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ, เตเนว อิทฺธสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต’เตปิ หิ’จฺจาทิกํ วกฺขติ, กาปนายํ วาสนา นาม ปหีนกิเลสสฺสาปิ อปฺปหีนกิเลสสฺส ปโยคสทิสปโยคเหตุภูโต กิเลสนิหิโต สามตฺถิยวิเสโส’อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลสมุทาจารนิมิตฺตํ วิย’, อคฺคมคฺเคนาติ อรหตฺตมคฺเคน, สพฺพกิเลเส ราคาทิเก, อรหตฺตํ อคฺคผลํ, สมฺมุติ อุปปตฺติเทวภาวโต อฺเน วิสุทฺธิ เทวภาเวนาตินิปฺผนฺนตฺตา อาห-‘วิสุทฺธิเทวภาเวนา’ติ, สกลกิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน วิสุทฺธิปฺปตฺติยา สพฺพฺุคุณา ลงฺกาเรน วิสุทฺธิเทวภาเวนาติ อตฺโถ.

‘อิธ=สํสิทฺธิยํ’ อิทฺธวนฺโต อิทฺธาตฺตปฺปจฺจเยน, ‘คุณ=อามนฺตเณ’ ภูวาทิเสโส, คุณียนฺติ ปริจียนฺติ เสยฺยตฺติเกหีติ คุณา กปฺปจฺจเยน, เตปีติ สาวกปจฺเจกพุทฺธาปิ, หิ สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อคฺคํ…เป… อนูนคุณา, ตสฺมาติ อตฺโถ, สพฺพฺุตาทีนนฺติอาทิกํ เตสํ สพฺพฺุพุทฺเธหิ อูนคุณตาย เหตุวจนํ, เกจิ ‘สิทฺโธ มิทฺธคุโณ อสฺสาติ สิทฺธมิทฺธคุณนฺติ ทุฏฺมตฺถํ ปริกปฺเปตฺวา วากฺยมิทํ ทูเสนฺติ, เต ปน ‘มิทฺโธ นาม โกจิ คุโณ นตฺถี’ติ จ, ‘ตถาคโต นาม มิทฺธ คุโณ น โหตี’ติ จ, ‘ตาทิโส เจ สิยา น าณนิสฺสิตปูชา ปกโตปโยคินี ภวตี’ติ จ อชานิตฺวา วทถ ตุมฺเหหิ วตฺวา อุยฺโยเชตพฺพา, มงฺคลตฺถฺเจตฺถาโท สิทฺธสทฺโทปาทานํ, มงฺคลาทีนิ หิ สตฺถานฺยพฺยาหตปฺปสรานิ โหนฺตฺยายสฺมนฺตพฺยาขฺยาตุโสตุกานิ จ, ธมฺมสงฺฆานมฺปีติ อิมินา อวยเวน วิคฺคเหปิ สมุทายสฺส สมาสตฺถตฺตา อฺปทตฺถสมาโสยํ ตคฺคุณสํวิฺาโณติ ทีเปติ, เตนาห- ‘อฺปทตฺเถ’จฺจาทิ, คุณีภูตานมฺปีติ อปฺปธานภูตานมฺปิ วิเสสนภูตานมฺปิ อฺปทตฺถสฺส ปธานตฺตา, กิริยาติสมฺพนฺโธ วคมฺยเต ธมฺมสงฺฆานํ คุณีภูตานมฺปิ ตทวินาภาวิตฺเตน นมสฺสนาติสมฺพนฺธา, ตเทว สมตฺเถติ ‘ตถาห’จฺจาทินา, ปุตฺเตน สห วตฺตมาโนติ ตคฺคุณสํวิฺาณอฺปทตฺถสมาสตฺตา ตุลฺยมุภินฺนมฺปิ อาคมนนฺติ ปุตฺโตปิ อาคโตติ ปตียเต, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตธี, อตฺตานนฺติ ธมฺมํ ทสฺเสติ, ธาเรนฺเตติ อตฺตนิ เปนฺเต ปวตฺเตนฺเต อุปฺปาเทนฺเต, จตฺตาโรปิ อปายา สามฺวเสน’อปาเย’ติ วุตฺตา, กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏวเสน ตโย วฏฺฏา, เตสุ ทุกฺขํ, ตสฺมึ, ธาเรตีติ วุตฺตธารณํ นาม อตฺถโต อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ, ตฺจ ยถารูปํ กิเลสสมุจฺฉินฺทนตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ อาลมฺพนภาเวน โหตีติ อาห- ‘โส…เป… วเสนา’ติ, นวนฺนมฺปิ, เต สมธิคมเหตุตาย ธมฺโมเยว นามาติ ‘ทสา’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘ตมฺมูลกตฺตา’ติอาทิ, ตมฺมูลกตฺตาติ ตํ การณตฺตา, สีลทิฏฺิสามฺเนาติ อริเยน สีเลน อริยาย จ ทิฏฺิยา สมานภาเวน, อริยานฺหิ สีลทิฏฺิโย มคฺเคนาคตตฺตา สพฺพถา สมานาว, เตน เต ยตฺถกตฺถจิ ิตาปิ สหคตาวาติ สํหโตติ อิมสฺมึ อตฺเถ สงฺโฆติ ปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา, อธิปฺเปตวเสน ปเนตํ วุตฺตํ, โลกิยสีลทิฏฺิยา สามฺเน สํหตตฺตา สมฺมุติสงฺโฆปิ ปณามารโหเยวาติ ทฏฺพฺพํ.

อถ เกเต สทฺทา, เยสมิทํ ลกฺขณํ ภาสิสฺสนฺติ ปฏิฺาตนฺติ อาห-‘สทฺทา ฆฏปฏาทโย’ติ, อาทิสทฺเทน รุกฺขาทโย, นนุ สนฺติ เมฆสทฺทสมุทฺทสทฺทาทโยปีติ น นิรตฺถกานมิธานุปโยคิตฺตา, เย โลกสงฺเกตานุโรเธนาตฺถปฺปกาสกา เตสํ สาตฺถกานเม วิทํ ลกฺขณนฺติ, อปิจ ‘สทฺทา ฆฏปฏาทโย’ติ วทนฺโต เวทิกานํ วิย อุนฺติ [ตฺถิ (โปตฺถเก)] อาทีนํ อนุปุพฺพีนิยมาวตฺถานมสมฺภวา ตทนุกฺกเมน นิปฺผาทิยมานนมฺปิ สทฺทานํ โลกิยตฺตานภิวตฺตนฺจ โพเธตีติ ทฏฺพฺพํ, นุ ตตฺถ ปกาสกตฺถํ สทฺทสฺส สมุทายวเสน วา สิยา ปจฺเจกวณฺณวเสน วา, ตตฺถ ยทิ ปจฺเจกวณฺณา ปกาสเยยฺยุํ, ฆฏสทฺเท ฆกาโรเยว ฆฏตฺถํ, ปกาสเยยฺย, ตถา จาฺเสมการาทีนมนตฺถ กตา สิยา, อถ สมุทิตา ปกาสเยยฺยุํ, ตทา วณฺณานมุจฺจารณานนฺตรวินาสิตฺตา สมุทาโยเยว น สิยา, ตถา สติ กถ มตฺถํ สทฺโท ปกาสยตีติ เจ กเมน โสตจิตฺตาทิคหิตกฺขร ปาฬิยา จ โย สทฺโทติ วิฺเยฺโย สาตฺถโก จิตฺตโคจโร, จิตฺตโคจรสฺสาปิ สทฺทสฺส ปน พาลชนปฺปโพธาย กปฺปนามตฺเตน ปกตฺยาทิวิภาคโต, น สภาเวนานฺวาขฺยานํ, เตนาห-‘ปกตฺยา’ทิ อาทิ, นนุ โคอิจฺจาทิสาธุสทฺทนิยเม สติ โคตาทโย อสาธุ สทฺทาติ วิฺายนฺติ คนฺตพฺพมคฺคนิยเม อคนฺตพฺพมคฺโค วิย, โคตาทิ อสาธุสทฺทนิยเม วา โคอิจฺจาทโย สทฺทา สาธโวติ อคนฺตพฺพมคฺคนิยเม คนฺตพฺพมคฺโค วิย, กึ สทฺทานมนฺวาขฺยาเนนา ติทมาสงฺกิย ปโยชนมาห- ‘ลกฺขณาภิธานํเจ’จฺจาทิ, สทฺทานมฺปฏิปตฺติยํ ปฏิปทปาสฺสานูปายตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘อฺเถ’จฺจาทิ, อฺถาติ อสติ ลกฺขณาภิธาเน, สกฺกตาทีติอาทิสทฺเทน ปากตาทึ สงฺคณฺหาติ, พหุวิธตฺตํ สกฺกตปากตเปสาจิกอปพฺภํสวเสน, มคเธสุ วิทิตาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) มาคธานํ อิทนฺติ อตฺเถ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย มาคธา มาคธนฺติ จ ปทนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห- ‘มคเธสฺมิ’จฺจาทิ, มคเธสุ วิทิตาติอาทิโน อธิปฺปายํ วิวริตุมาห- ‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อิทนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ มาคธํ…เป… โหตีติ เอตํ วุตฺตํ โหตีติ มคเธสุ…เป… ลกฺขณํ มาคธนฺติ วทตา ปกาสิตํ โหตีติ อตฺโถ, หิสทฺโท’มคเธสฺวิ’จฺจาทินา วุตฺตํ สมตฺถยติ, ลกฺขณํ วิเสสยตาติ สทฺทลกฺขณ สทฺทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา มาคธนฺติ อิมินา ลกฺขณํ วิเสสยตา พฺยวจฺเฉทยตา วุตฺติกาเรน, อตฺถโตติ สามตฺถิยโต, สทฺเท จ วิเสสิโต โหตีติ สทฺทลกฺขณสทฺโท มาคเธ เอว [สทฺเทเอว (โปตฺถเก)] พฺยวจฺเฉทิโต โหติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘มคเธสุ วิทิตา มาคธาติ สทฺเท คเหตฺวา เตสมิทํ มาคธนฺติ มาคธสทฺเทน ยสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท ลกฺขณํ วิเสสิตํ, ตสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท สทฺโท ยทิ อมาคโธ กถํ ลกฺขณํ มาคธํ สิยาติ สามตฺถิยา สทฺโทปิ วิเสสิโต โหตี’ติ, นนุ มาคธนฺติ ลกฺขณสฺส มาคธ สทฺทสมฺพนฺธิตฺตฌาปนโต สทฺทลกฺขณนฺติ เอตฺถ สทฺทสทฺทสฺส นิรตฺถก ตาปตฺติ โหตีติ, น โหติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจารตฺตา สทฺทลกฺขณสทฺทสฺส วา สมาสตฺเถ นิรุฬฺหตฺตา ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทีสุ วิย, โกปนาติอาทิสทฺทลกฺขณนฺติ อิมินา อภิเธยฺยสงฺขาตปโยชนสฺส ทสฺสิตตฺตา ตปฺปโยชนปุจฺฉนปรา โจทนา, วุจฺจเตจฺจาทิ ปริหาโร, ยถา สพฺพถาตฺตปรหิตกาเมน.

ปิโย จ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา,โนจา าเน นิโยชโกติ.

วุตฺเตหิ ตโต ปเรหิ จ ปสตฺถตเรหิ คุณวิเสเสหิ สมุเปตํ คุรุํ.

ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;

อุปฏฺหํ คุรุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหีติ.

วจนโต อุฏฺาน-อุปฏฺาน-ปริจริยา-สุสฺสูสา สกฺกจฺจสิปฺปปฏิคฺคหเณหิ สมฺมา อุปฏฺหนฺเตน สวน,อุคฺคหน-ธารณ-ปริปุจฺฉา-ภาวนา หิ กงฺขาวิจฺเฉทํ กตฺวา วิฺาตพฺพํ สทฺทลกฺขณํ, ตถา อวิฺาตํ สทฺทลกฺขณมเนนาติ อวิฺาตสทฺทลกฺขโณ ปุคฺคโล, หิสทฺโท อวธารเณ, โส ‘ธมฺมวินเยสุ กุสโล น โหตี’ติ เอตฺถ ทฏฺพฺโพ, กุสโล ทกฺโข น โหติ, ตตฺถ ธมฺมวินเยสุ สุตฺตนฺตาตาภิธมฺมสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ เจว วินเย จ, กสฺมา–

โย นิรุตฺตึ น สิกฺเขยฺย, สิกฺขนฺโต ปิฏกตฺตยํ;

ปเทปเท วิกงฺเขยฺย, วเน อนฺธคโช ยถาติ.

วจนโต, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยถา วุตฺตนเยน สมฺภูตปท พฺยาโมหวเสน ปทตฺเถปิ พฺยาโมหสมฺภวโต สุตฺตนฺโตปทสฺสิตาย ทิฏฺิวินิเวฏฺนาย จ อภิธมฺมาคเต นามรูปปริจฺเฉเท จ วินย นิทฺทิฏฺเ สํวราสํวเร จ อโกสลฺลํ สิยา’’ติ, ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมวินย สทฺทสฺส โย-ตฺโถ วินยสุตฺตาภิธมฺมสงฺขาโต, ตสฺส โส-ตฺโถ, ตทนติกฺกเมน, ปฏิปชฺชิตุมสกฺโกนฺโตติ ตตฺถตตฺเถว วุตฺตาสุ อธิสีล อธิจิตฺต อธิปฺาสิกฺขาสุ ปวตฺติตุํ อสมตฺโถ, กุสโล ปน สมตฺโถ ปฺาวิเสสาโลกปฏิลาภโต, วุตฺตํ หิ–

ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;

ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุคฺคเต ยถาติ.

ปฏิปตฺตินฺติ ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปตฺตีติ ยถาวุตฺตํ ติวิธมฺปิ ปฏิปตฺตึ, วิราเธตฺวาติ นาเสตฺวา, นสฺสติ หิ ปฏิปตฺติ เตสุเยวา โก สลฺลตมคตตฺตา, ตถา จาหุ–

สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;

ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาติ.

สํสารทุกฺขสฺเสว ภาคี โหติ… ยถาวุตฺตา-นุกฺกมปริจฺจาเคน อนุรูปปฏิปตฺติยา ปฏิลภิตพฺพตฺตา อธิคมวิสยสฺส [วิสถตฺตา (โปตฺถเก)] โย คกฺเขมสฺส, วุตฺตฺหิ ตสฺสานุโลมปฏิปตฺติมูลกตฺตํ–

สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;

ปฏิปตฺติยํ ิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตีติ.

เอตาวตา อวิฺาตสทฺทลกฺขณสฺส สกตฺถปริหานึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สกตฺถสมฺปตฺติมูลิกา ปรตฺถสมฺปตฺตีติ ตทภาวา ตาทิโส ปุคฺคโล ปเรสมฺปิ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘นจา’ติอาทิ วุตฺตํ, ปติฏฺาติ ธารณํ, ตฺเจตฺถ เตสํ เตสํ กุล ปุตฺตานํ ธมฺมวินยสิกฺขาปนํ ตํตํ กมฺมโต นิตฺถรณาทิ จ, ตทุภย เมวา-นฺหสงฺคิกํ ปติฏฺํ, มุขฺยภูตมฺปน ตมฺมูลเก สุปริสุทฺธสีเล ปติฏฺาปนเมว, ตทุปกรณตฺโถ สิกฺขาปนาทิ, อิธ ปน ตํ สาธนภูโต ปุคฺคโล อุปจารโต ปติฏฺาติ คเหตพฺโพ, หิสทฺโท ยถาวุตฺต สมตฺถนตฺเถ นิปาโต, สทฺทลกฺขณฺูเยวาติ อวธารณมฺปน เตสุ ตพฺพิทูเยว สมตฺโถติ ทสฺสนตฺถํ ปกรณวเสน วุตฺตํ, อตฺตโน ปน สุคุตฺตสีลกฺขนฺธวิรเหน กทาจิ โกจิ ยถาวุตฺตานํ ปติฏฺาภวิตุํ น สกฺโกติ… ตมฺมูลกตฺตา สทฺธมฺมฏฺิติยา สปรปติฏฺา ภาวสฺส จ, เตเนว วินยธเร อานิสํสํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ตปฺปธานํ ตปฺปมุขํว กตฺวา ‘‘ปฺจิเม ภิกฺขเว อานิสํสา วินยธร ปุคฺคเล, กตเม ปฺจ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุ รกฺขิโต, กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ, วิสารโท สงฺฆ มชฺเฌ วิหรติ, ปจฺจตฺตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ, สทฺธมฺมฏฺิติยา ปฏิปนฺโน จ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อตฺถานุรูปนฺติ อตฺตโน วจนียสฺสตฺถสฺส วาจกตฺเตน โยคฺยํ, พฺยฺชนานุรูปนฺติ อตฺตโน วาจกสฺส วจนียตฺเตน โยคฺยํ, ปริวาสาทีสูติอาทิสทฺเทน อพฺภานาทึ สงฺคณฺหาติ, ตํตํกมฺมนฺติ ปริวาสาทิกํ ตํตํกมฺมํ, อฺโติ อสทฺทลกฺขณฺู, น เกวลมเนน สกตฺถปรตฺถาว นาสิตา, อถ โขติ วิโธ สทฺธมฺโมปิ นาสิโตเยวาติ วตฺถุมาห ‘อชานนฺโต ปนา’ติอาทิ, อยถาปฏิปชฺชมาโนติ สทฺทลกฺขณฺุนา ยถา เยน ปกาเรน อตฺถานุรูปํ พฺยฺชเน พฺยฺชนานุรูปฺจ อตฺเถ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตถา อปฺปฏิปชฺชมาโน, ตถา จ วกฺขติ– ตถา หิ โส สทฺทลกฺขณ มชานนฺโต’ติอาทิ. ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสนติ วิธเมว สทฺธมฺมํ, ตตฺถ ติปิฏกพุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม, เตรส ธุตคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม, จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ จ ผลานิ อยํ อธิคมสทฺธมฺโม นาม, ตถาหิจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ, ตมฺปิ ปาฬิยา ถิรีกาตุํ ‘วุตฺตํ เหต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ธมฺมาติ เหตู, สทฺธมฺมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ติวิธสฺส สทฺธมฺมสฺส, ปทพฺยฺชนนฺติ ปทฺจ พฺยฺชนฺจ ตํ, ตตฺถ ปทํ นาม สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตฺจ, พฺยฺชียติ อตฺโถ เอเตนาติ พฺยฺชนํ-วากฺยํ อถวา ปชฺชเต คมฺยเต อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตาทิ, วากฺยํว พฺยฺชนํ, สิถิลธนิตาทิปทเมววา วุตฺตนเยน พฺยฺชนนฺติ ปทพฺยฺชนํ, ตํ, ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ทุฏฺุ นิกฺขิตฺตํ ปิตํ วิราเธตฺวา กถิตํ, อตฺโถ จ ทุนฺนีโตติ ทุนฺนิกฺขิตฺตตฺตาเยว ปทพฺยฺชนสฺส ตพฺพจนีโยปิ ทุฏฺุวิฺาโต โหติ, วุตฺตปฏิปกฺขโตติ ‘อวิฺาตสทฺทลกฺขโณหิ’จฺจาทินา วุตฺตสฺส วิฺาตสทฺทลกฺขณตฺตาทินา ปฏิปกฺขภาวโต, ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส,ตฺตปฺปจฺจยโลโป วา, น หิ อตฺตาว อตฺตนา เวทิตพฺโพติ ยุตฺตนฺติ.

ตเทวนฺติอาทินา ยถาวุตฺตํ นิคเมตฺวา สฺาวิธาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ, ตนฺติ เหตฺวตฺเถ นิปาโต, ยสฺมา สทฺทลกฺขณสฺส ชานนํสานิ สํสํ ตสฺมาติ อตฺโถ, เอวนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, เอวํ สปฺปโยชนนฺติ สมฺพนฺโธ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยํ, วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺมึ อตฺเถ วตฺตเต. นนุจ สฺีนํ สฺานํ วตฺตพฺพตฺเต ‘‘ออาทโย ติตาลีสวณฺณา’’ติอาทีนํ วากฺยานํ วิสุํวิสุํ มหนฺตตฺตา กุโต ลาฆวํ สตฺถสฺสาติ มฺมาโน ‘ตถาหิ’จฺจาทินา สฺาวิธาเน ลาฆวสพฺภาวํ สมตฺเถติ, โหเตวาติ อวธารเณน กตฺถจิ ปรสตฺเถ วิย โน น โหตีติ ทสฺเสติ, ปฏิปตฺติลาฆวมฺปิ เจตฺถ โหเตว, ตถาหิ ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’จฺจาโท (๑-๒๔) วณฺณาทิสฺาสมุทฺธริตา นาตฺตานมตฺตาวคเมตุมลนฺติ ปเร ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพา อสฺส, ตโต สฺา-วเสยา, ตโตสฺส สฺาติ สฺาสฺีวิเวจนํ ตทนุฏฺานนฺติ ปรมฺปราเปกฺขาย ภวิตพฺพํ ปฏิปตฺติ คารวาภาวา. อิทานิ สงฺเขปโต สตฺถกฺกมํ ทสฺเสตุมาห-เอวํ ตาวิ’จฺจาทิ, ตาวาติ ปมํ, อุปยุชฺชมานตฺตาติ พฺยาปาริยมานตฺตา, วิสโย โคจโร ยตฺเถเต สฺยาทโย วิธี ยนฺเต, สห วิสเยนาติ สวิสยา, ปมํ กรียตีติ ปกติ ยโต สฺยาทโย วิธียนฺเต, สห ปกติยาติ สปฺปกติกา, ลิงฺคาทิกนฺติ อาทิสทฺเทน‘สลภจฺฉาย’มิจฺจาโท เอกตฺตาทิ, ลิงฺเคภวา ลิงฺคิกา-อิตฺถิวิธโย, เอกตฺถีภาโว สมาโส, เตน, สามฺโต สมานตฺตา, สมานตฺตนฺตุณาทิวุตฺติยา ‘‘ราชาทิวิสิฏฺเ ปุริสา โทวิย’วสิฏฺาทิวิสิฏฺเ อปจฺจาทิมฺหิ อตฺเถ ปวตฺตนโต.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

รตนตฺตยปณามาทิกถา สมตฺตา.

๑. ปมกณฺฑวณฺณนา

สฺาธิการ

๑. อ อาทโย

สพฺพวจนานํ สาตฺถกนิรตฺถกตฺตพฺยภิจาริตฺตา ‘อิท’นฺติอาทินา สทิฏฺนฺเตน สํสยมุปทสฺสิย สาตฺถกตฺตมสฺส ทสฺเสตุฺจ ‘น ตาว…เป… สาตฺถกตฺตา’ติ วุตฺตํ, อุมฺมตฺตกาทิวากฺยมิติ ‘ทส ทาฬิมา, ฉ อปูปา, กุณฺฑมชาชินํ, ปลาลปิณฺโฑ’อิจฺจาทิกํ, อวยวตฺถาน มฺมฺนาติ สมฺพนฺธา สมุทายตฺถาภาวโต อนตฺถกตฺตํ, อาทิวากฺยนฺติ ‘‘มโนเสฏฺา มโนมยา’’ติอาทิวากฺยํ, สาตฺถกตฺตํ ปนสฺส ปทตฺถาน มฺมฺาภิสมฺพนฺธสฺส ปตีติโต.

อถ ออาทฺยาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานฺวาขฺยานาย อิทํ วจนมิจฺจาทิวิกปฺปนฺตรสมฺภเว กถํ นิยโม วุตฺติยํ วุตฺเตนตฺเถน สาตฺถกตฺตมิจฺจาสงฺกิย เตสมิหานุปโยคิตฺตํ กเมน ปฏิปาทยิตุมาห ‘วกฺขมานตฺถเมวิท’มิจฺจาทิ,’ อาการาทโย นิคฺคหีตนฺตา’อิจฺจาทินา วุตฺติยํ วกฺขมาโน อตฺโถ ยสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ, สาธูนํ สาธุสทฺทานํ อนุสาสนํ อาขฺยานํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโห.

สาธุสทฺทานุสาสนสงฺกาเปตฺถ ‘‘กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺรกฺเวหิธา’’ติ (๔-๑๐๐) อาทินา กตฺถาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานุสาสนสฺส ทสฺสนโต, ลกฺขณนฺตเรน สาธุภาวสฺส อนฺวาขฺยาตตฺตาติ อาปุพฺพาทาอิจฺจสฺมา ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิปฺปจฺจเย อาการโลเป จ อาทีติ ออาทิเยสนฺติ อฺปทตฺถสมาเส โยมฺหิ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) ‘เฏ ออาทโย’ติ, ตโย จ จตฺตาลีสา จาติ จตฺถ สมาเส ‘‘ตทมินาทีนิ’’ติ จต โลเปจ รสฺเส จ ติตาลีสาติ, ‘วณฺณ-วณฺณเน’อิจฺจสฺมา ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเยโยมฺหิ ฏาเทเส วณฺณาอิติ จ สิชฺฌนโต, ปโยคนิยมตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ ปเรสุ เอว ออาทิสทฺโท ปยุชฺชียตีติ เอวํ ปโยคนิยมตฺถํ, อยมฺปิ วิกปฺปนฺตร สมฺภาวนา ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี’’ติ (๔-๑๑๙) ปโยคนิยมสฺสา ฌายมานสฺส ทิฏฺตฺตา, านฺยาเทสตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส าเน ติตาลีสวณฺณสทฺทา อาเทสา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, ตทนุรูปายาติ านฺยาเทสานุรูปาย ฉฏฺี วิภตฺติยา, อโตเยวาติ อคมาคมิอนุรูปาย ฉฏฺิยา อภาวโต เยว, อคมาคมิ ภาวตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ติตาลีส วณฺณสทฺทา อาคมา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, เอเตสุปิ สงฺกา, ‘‘ยวาสเร’’ (๑-๓๐) ‘‘สุ สสฺส’’อิติ (๒-๕๓) อาเทสาคมานํ ทสฺสเนน, อาคม ลิงฺคาภาวโตติ อุการ กการ มการานํ อภาวโต, วิเสสนวิเสสฺส ภาวตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ ออาทิสทฺโท วิเสสนํ, เต วา ตสฺเส-ติ, เอตฺถาปิ สงฺกา ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺตฺถ วิเสสนวิเสสฺส ภาวทสฺสนา, สทฺทลกฺขณา นุปโยคโตติ สทฺทลกฺขเณน สทฺทสงฺขรณสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘รูปวิเสสูป ลกฺขณาภาวา’ติ, รูปวิเสสสฺส อุปลกฺขณ นิมิตฺตํ ตสฺสอภาวาติ อตฺโถ, น หิ วิเสสน วิเสสฺสภาเว ปฏิปาทิเต ออาทฺยาทิสทฺทานํ รูปวิเสสสฺส สงฺขรณํ กตํ สิยาติ, ยทิ เอโสว สทฺทสงฺขรณนฺติ คยฺเหยฺย, ตถา สติ ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺปิ วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ นาสฺส ตทตฺถ ตาปิ สมฺภาวียเต, โลเก สีหคุณสฺส มานวเก ทสฺสนโต อุปจาเรน ‘สีโห-ยํ มานวโก’ติ ตคฺคุณชฺฌาโรโปปิ ทิสฺสติ, ตทตฺถมฺเปตํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตคฺคุณชฺฌาโรปนตฺถมฺเปตํ น โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ออาทิสทฺทสฺส, เตสํ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ วา คุโณ ออาทิตฺตาทิ, ตสฺส อชฺฌาโรปนํ-ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ วา ออาทิสทฺเทเยว วา อาโรปนํ, ตทตฺถมฺเปตํ สุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห- ‘อโตเยวา’ติอาทิ, อโตเยว รูปวิเสสูปลกฺขณา ภาวโตโย, ปกตํ สทฺทสงฺขรณํ, ยถาวุตฺต วิกปฺปนฺตราภาเว อุภยตฺถมิทํ สิยา, ตตฺถ ปริภาสตฺถํ น โหติ… ตลฺลกฺขณตฺตาภาวา อุปริวกฺขมานตฺตา จาติ ปาริเสสมาลมฺพิยาห ‘สฺาสฺิ’จฺจาทิ.

มริยาทายมฺปกาเรจ, สมีเป วยเว ตถา;

จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ, อาทิสทฺทสฺส ทิสฺสเตติ.

มริยาทตฺโถ เอตฺถ อาทิสทฺโทติ อาห-‘อาทิมริยาทา ภูโต’ติ, อุปลกฺขณตฺตาติ อุปลกฺขิยมานานมาการาทีนํ คหเณ การณภาเวน อปฺปธานตฺตา, เตนาห-‘อุปลกฺขณสฺสุปสชฺชนียภูตสฺสา’ติ, การิเยนาติ วณฺณสฺาภวนาทินา, น คุนฺนมฺปิ อานยนํ ภวติ..คุนฺนมุปสชฺชนีย ภูตตฺตา อฺปทตฺถสฺเสว ปธานตฺตา, สฺายา ภาเวติ อการสฺส วณฺณสฺาย อภาเว, รูปนฺติติ ตาลีสารูปํ, ติตาลีสา+วณฺณาติปทจฺเฉโท, ติตาลีส+วณฺณาติวา, สุตฺตาวยวสฺสาปิ สุตฺตสมฺพนฺธิตฺตา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ปน วุตฺตํ, รสฺสตฺตนฺตุ ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาเคน, อิตรถา พฺยฺชนปรสฺเสว รสฺสตฺเต ทสฺสิเต ติตาลีสอิติ อพฺยฺชเน ปทํ น สมฺปชฺเชยฺยาติ วิฺายติ, อิตรีตรโยคจตฺเถ พหุวจเนน ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘เอกวจนมฺปนา’ติอาทิ, วิปฺปฏิปตฺติ อฺถาภาโว, รสฺส เอ โอกาเรหิ เตจตฺตาลีสกฺขรานนฺติ สมฺพนฺโธ, เอ โอกาเร หีติ สหตฺเถ ตติยา, สกฺกตานุสาเรนาติ สกฺกเต ‘‘สนฺธิ ยกฺขรานํ รสฺสา น สนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อนุสาเรน, โกจีติ สา สนปฺปสาทกโจฬิยพุทฺธปฺปิยาจริยํ ทสฺเสติ, น หิจฺจาทึ วทโต-ยมธิปฺปาโย ‘รสฺสาอิวาติ อิวสทฺโท สาธมฺโมปมาโชตโก วา สิยา เวธมฺโมปมาโชตโก วา, ยทิ ตาว เวธมฺโมปมาโชตโก, รสฺสธมฺมสฺส เอ โอกาเรสฺว สมฺภวา เตสํ ทีฆกาลปฺปวตฺติโต เต ทีฆาเยว สิยุํ, ยทิ ปน สาธมฺโมปมาโชตโก, เตสุ รสฺสธมฺมสฺสสมฺภวา รสฺสกาลปฺปวตฺติโต รสฺสาเอว เต สิยุนฺติ ‘เอตฺถาติอาทีสุ เอ โอการานํ อุจฺจารณกาลกตํ รสฺสตฺตเมว โหตี’ติ, รสฺสกาลวนฺโตเยวาติ เอวสทฺโท โสคเต วณฺณวินิมฺมุตฺตสฺส กาลสฺเสวาภาวา วณฺณานฺจ ปจฺจกฺข สิทฺธตฺตา ปมาณสิทฺธํ ปารมตฺถิก เม โอการานํ รสฺสกาลวนฺตตํ ทีเปติ, อตฺถาติ วทโต ปนายมธิปฺปาโย ‘เอตฺถาติอาทีสุ ยทิ เอการาทโย ทีฆาเอว สํโยคปุพฺพตฺตา รสฺสาว สิยุํตถา สติ อตฺถาติ เอตฺถาปิ ทีโฆว อากาโร สํโยคปุพฺพตฺตารสฺโส อิว อุจฺจตีติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา อุจฺจารณกาลกโตว รสฺสทีฆภาโว คเหตพฺโพ’ติ, กจฺจายนวุตฺติวณฺณนา าโส, ตฺาปเนติ พหิทฺธา อฺเสมกฺขรานํ าปเน, ปโยชนาภาวาติ เตน สาเธตพฺพสฺส กสฺสจิ อิฏฺสฺส อภาวมาห, กิเมตฺถ สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติ, อุทาหุ อวยเวติ อาห- ‘ปจฺเจก’นฺติ, อฺถา ‘รุกฺขา วน’นฺติอาทีสุ วิย สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติยํ ‘‘อิยุวณฺณา ฌลา นมสฺสนฺเต’’ (๑-๙) อิจฺจาทิกํ น สิชฺฌตีติ, ปจฺเจกํ วณฺณา นามโหนฺตีติ อกาโร วณฺโณ นาม โหติ อากาโร วณฺโณ นาม โหตีติอาทินา, อวยเวจฺจาทินา วุตฺติยํ อวุตฺเตปิ ‘ปจฺเจก’นฺติ วจเน สทิฏฺนฺตํ การณมาห, ทิฏฺนฺโตปนีโต ตฺยตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ, เอตฺถ หิ ปจฺเจกนฺติ อวุตฺเตปิ เทวทตฺโต โภชียตูติอาทินา ปจฺเจกํ ภุฺชิกิริยา ปริสมาปียเต, เตนาห-‘น โจจฺจเต’ อิจฺจาทิ, อถวา สมุทาเยปิ วากฺยปริสมา ปตฺติยํ สติ สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ ‘สมุทฺเทกเทสทสฺสเนปิ สมุทฺโท ทิฏฺโ, ขนฺเธกเทส ภูตายปิ ปฺาย ปฺากฺขนฺโธติอาทีสุ วิย น โทโส, เตเนว วุตฺติยํ ‘ปจฺเจก’นฺติ น วุตฺตํ, วณฺณสทฺทสฺส คุณาทฺยเนกตฺถตฺเตปิ ปกรณโต อการาทโยเวตฺถ วุจฺจนฺตีติ อาห-‘วณฺณียติ’จฺจาทิ, ปกรณโตปิ อตฺโถ วิภชฺชเต, วุตฺตํ หิ–

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา เทสกาลโต;

สทฺทตฺถา วิภชียนฺเต, น สทฺทาเยว เกวลาติ.

นนุ ฌลาทิสฺา วิย ลหุสฺํ อกตฺวา กสฺมา คุรุสฺา กตาติ โจทนํ มนสิ นิธาย รุฬฺหิ อนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สฺาสุ ฌาลาติ รุฬฺหิ สฺาตฺถาภาเวน โวหารสุขมตฺตปโยชนา, อนฺวตฺถสฺา ปน ตปฺปโยชนาปิ โหติ ตทฺปฺปโยชนา ปีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอว’มิจฺจาทิ, วณฺณียตี อตฺโถ เอเตหีติ วุตฺตมตฺถํ อนุคตา อนุคตตฺถา วณฺณสฺา ตํ, สทฺทาธิคมนียสฺสาติ สทฺเทน วิฺาตพฺพสฺส, วณฺณํ มูลมสฺสาติ วณฺณมูลโก-อตฺโถ, ตสฺส ภาโว วณฺณมูลกตา, อตฺถสฺส วณฺณมูลกตํ สาเธติ ‘สาปิ’จฺจาทินา, วณฺณํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ วณฺณรูปานิ-ปทานิ, สมุทาโย ปาทานํ รูปมสฺสาติ สมุทายรูปํ วากฺยํ, วิภตฺยนฺตมตฺถโชตกํ ปทํ, ปทสมุทาโย วากฺยํ, สพฺพฺเจตมุปจาเรน วณฺณสทฺทวจนียตฺตํ คจฺฉติ วณฺณมยตฺตาติ สพฺโพปิ สมฺมุติปรมตฺถเภทภินฺโน อตฺโถ วากฺยาธิคมนีโย วณฺเณเนว วิฺายติ นาม ตสฺมา ยถา วุตฺตมตฺถ วิเสสทสฺสนํลหุสฺาย น สกฺกาติ ตทตฺถมการาทีนํ คุรุภูตา วณฺณสฺา กตาติ อธิปฺปาโย, สมฺมุติ สงฺเกตวเสน ปวตฺโต โวหาโร, ปรมตฺโถ สนิพฺพาโน ปฺจกฺขนฺโธ. อุโภหิ ปเนเตหิ ภินฺโน ตติโย โกฏฺาโส นาม นตฺถิ, ตถาจ วุตฺตํ–

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,

สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นุปลพฺภตีติ.

นนุ จ–

อปฺปกฺขรมสนฺทิทฺธํ, สสารํ คูฬฺหนิณฺณยํ;

ปสนฺนตฺถฺจ สุตฺตนฺติ, อาหุ ตลฺลกฺขณฺุโนติ.

‘‘อาทโย ติตาลีส วณฺณา’’ ‘‘ติตาลีสาทโย วณฺณา’’ติ วา วตฺตพฺพนฺติ น ตถา สติ สนฺทิทฺธํ สุตฺตํ สิยาติ, นนุ สตฺถาโท มงฺคลวจเนน ภวิตพฺพํ, อกาโร ปฏิเสธตฺโถปิ โหตีติ (น) สตฺถาโท สิทฺธสทฺทสฺโสปหิตตฺตา, อถ โหตฺว ปุพฺพา ฌาลาทิ สฺา, สทฺทสาธนมตฺตปฺปโยชนตฺตา ปน สพฺพวิธานสฺส ปุพฺพาจริย สฺาวาลเมตฺถาติ กึ ปุนาปิ วณฺณาทิสฺาวิธาเนน คนฺถคารว กรเณนาติ สจฺจเมตํ, ปุพฺพาจริเยสุ ปน คารวํ ตทนุคมนฺจ ทีเปตุํ กาจิ สฺาโยปฺยนฺวาขฺยายนฺเต, ยชฺเชวํ สํโยคสพฺพนามโลปาทโยปิ สฺา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา วตฺตพฺพาติ นนุ โภ วุตฺตเมวามฺเหหิ’กาจิ สฺาโย อาขฺยายนฺเต’ติ, กินฺตทาขฺยานทฺวาเรน ภวตา ตาปิ วิฺาตุํ น สกฺกาติ, เกสฺจิ สาตฺถกตฺโตปิ ปติวณฺณมตฺถานุปลทฺธิโต วณฺณานมทิฏฺานมการาทีนมนุกติโย อิโหปทิฏฺาอิตฺยนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตาย โหเตวาการาทิโต วิภตฺติ, โลเปน นิทฺทิฏฺตฺตา ปนสฺสา อสฺสวนํ สนฺนิกํสวจนิจฺฉาภาวา สํหิตายานิทฺเทโส, อนุกฺกโมติ อาโทนิสฺสยา สราวุตฺตา, ตโต นิสฺสิตา พฺยฺชนา, สเรสุปิ เอกฏฺานิยา อการาทโย พหุตฺตา ปมํ วุตฺตา านานุกฺกเมน, ตโต ทฺวิชา านานุกฺกเมน, เตสุปิ รสฺสาว ลหุตฺตา ปมํ วุตฺตา, ตโต ทีฆา, พฺยฺชเนสุปิ วคฺคา พหุตฺตา านปฺปฏิปาฏิยา ปมํ วุตฺตา, ตโต ยการาทโย, วคฺเคสุ จ อโฆสา ปมํ วุตฺตา, ตโต โฆสา, เตสุ จ สิถิลา ปมํ วุตฺตา, ตโต ธนิตา, ตตฺถาปิ อปฺปกตฺตา ทฺวิชา ปฺจมา วุตฺตา, ตโต ยรลวา โฆสภูตา านานุกฺกเมน, ตโต ธนิตา สการห การา, เตสุปิหกาโร เกสฺจิ โอรโสปิ โหตีติ ทฺวิชตฺตา ปจฺฉา วุตฺโต, เกหิจิ ‘‘ลฬานมวิเสโส’’ติ ทฺวินฺนมวิเสเส วุจฺจมาเนปิ ลิปิเภเทน านเภเทน จ ภินฺนตฺตา ฬกาโร วิสุํ อกฺขรภาเวน คหิโต, โสปิ โฆสภาเวน านานุกฺกเมนจ หการโต ปรํ วุตฺโต นิคฺคหีตํ ปน สรตฺตาทิสพฺพวินิมฺมุตฺตตฺตา สพฺพปจฺฉา วุตฺตนฺติ อการาทีนมยมนุกฺกโม, อิมสฺเสวานุกฺกมสฺส มนสิ วิปสฺส วตฺตมานตฺตา ติตาลีสาติ คณนาปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ‘นิคฺคหีตนฺตา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ปกตํ สาธุสทฺทานฺวาขฺยานํ, น วณฺณียเต, ติ สทฺทสงฺขรณ สงฺขาต มุขฺยปฺปโยชนาภาวา, กิฺจาปิ น วณฺณียเต, อมฺเหหิ ปน กถมการาทีนมยมนุกฺกโม อุปฺปนฺโนติ สิสฺสานํ กงฺขา วิจฺเฉทปฺปโยชนมฺปติ อนุกฺกมสทฺทสฺส อตฺถกถนพฺยาเชน วณฺณิโต เยวาติ, กรียนฺเต อุจฺจารียนฺเต เอเตนาติ กรณํ, ตตฺถ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหคฺคํ, ทนฺตชานํ เสสานํ สกฏฺานํ กรณํ, ปยตฺติ ปยตนํ, ตมฺปน วณฺณุจฺจารณโต อพฺภนฺตโร พาหิโย จ อุสฺสาโห, ตตฺถ อพฺภนฺตรปยตนํ-สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ สรานํ สการหการานฺจ ผุฏฺตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺตฺตํ ยรลวานํ, พาหิยปยตนนฺตุ สํวุตกณฺตาทิ, านโต ปจฺจาสตฺติยา วิธียมานการิยสมฺภเวน ปโยชนสมฺภวา อาห-‘านมฺปนา’ติอาทิ, ติฏฺนฺติ เอตฺถ อุปฺปตฺติวเสน วณฺณาติ านํ, ‘‘เอ โอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) สุตฺเต วณฺเณติ กถนเมว วณฺณสฺากรเณ ปโยชนํ, ยถาวุตฺตมตฺถมฺตฺร พฺยาปทิสติ’ เอว’มิจฺจาทินา, ตสฺมา ‘‘ทสาโท สรา’’อิจฺจาโท ‘เตนา’ติอาทีสุ ‘เตน สรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ กสฺมึ สุตฺเต ปโยชนํ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สโรโลโป สเร’’จฺจาที’ติ เอวมาทินา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, าเปติ วณฺณโลปนฺติ าปกํ, กสฺมา ปน’โส เจมินาว าปเกน สิทฺโธ’ติ วุจฺจติ นนุ ‘ตทมินาทีนิ’’ติ (๑-๔๗) สุตฺตํ ทิสฺสตีติ, (สจฺจํ) ตถาปิ ปการนฺตโรยมฺปิ วณฺณโลเป ทสฺสิโตติ วิฺาตพฺพํ, เอวสทฺโท ปน ‘ยทิ าปเกน วณฺณโลโป สิยา โส อิมินาว าปเกน สิทฺโธ, นาฺเนา’ติ อวธาเรติ.

๒. ทสา

นนุ ออาทโยติ ปมนฺเตนุวตฺตนฺเต กถเมตฺถ’ตตฺถา’ติ สตฺตมีนิทฺทิฏฺตาติ อาห-‘ตฺจา’ติอาทิ, อตฺถวสาวิภตฺติวิปริณาเมนาติ ออาทโยติ ปมนฺตสฺส‘อาโท ทสา’ตฺยเนน สมฺพนฺธา สมฺพชฺฌมาเน จาธารตฺเถน ภวิตพฺพนฺติ อาธารตฺถวเสน สตฺตมี วิภตฺติยา ปริวตฺตเนนาติ อตฺโถ, อตฺถวสา สตฺตมิยา วิปริณามสมฺภวาเยวสุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ‘ตตฺถา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, อาโททสนฺนมนฺตฺถปวตฺติสมฺภวโต เตสํ ออาทโย วิสยภาเวนปิ สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ วุตฺตํ-‘เตสุ วิสยภูเตสู’ติ, นิทฺธารณตฺโถปิ ยุชฺชเตว… วณฺณสมุทายโต ตเทกเทสภูตาน มาโท วณฺณานํ ทสสงฺขฺยาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา, อาทิมฺหิ ทส วณฺณาติ วุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพานํ อูนปูรณตฺถมชฺฌาหาโร โหตีติ วุตฺตํ- อวฏฺิตา นิทฺทิฏฺา วา’ติ, เอกาทีน มฏฺารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ สงฺขฺเยยฺเย วตฺตนโต อาห-‘ทสสงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺนตฺตา’ติ, คยฺหุปคานํ รสฺสเอ โอวณฺณานมฺปิ กจฺจายเน วิย อปริจฺจาคา อนูนา, อคยฺหุปคานํ ตทฺเสํ เกสฺจิ สรานํ ปริจฺจคา อนธิกา, ทสสทฺทสฺส สงฺขฺเยยฺย วุตฺติตฺตา ทสนฺนมฺปิ อธิกตวณฺณานฺตฺตา วุตฺตํ-‘ทสนฺนมฺปี’ติอาทิ, สยํ ปุพฺพา’ราช=จิตฺติยํ’ตีสฺมา กฺวิมฺหิ อนฺตโลเป สมาเส จ ตทมินาทิตฺตา นิรุตฺตินเยน วา สรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ, ‘สร-คติหึ สาจินฺตาสุ’ อิจฺจสฺมา อปฺปจฺจเยน วา นิปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห=‘สยํ ราชนฺตี’ติอาทิ.

๓. ทฺเวทฺเว

เตติ’อาโท’ติ สตฺตมฺยนฺตตฺตา อปเร ทฺเว ปรามสติ, เหฏฺา วิยาติ เหฏฺา วุตฺตํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามํ อุปเมติ, อโตว วิฺายมานตฺถวเสน เตสุ’ติ วุตฺตํ, เตสุติ ปน นิทฺธารณตฺตวิวจฺฉายํ ตมฺปิ สมฺภวตีติ เตสํ วณฺณานํ มชฺเฌ ทฺเวทฺเวติ ทฺวิสงฺขฺยาย นิทฺธารณตฺโถปิ เวทิตพฺโพ, วิจฺฉายํ วุตฺติ ยสฺส โส วิจฺฉาวุตฺติ-ทฺวิสทฺโท, วิจฺฉาวุตฺติตา จาสฺส สวณฺณตฺตคุเณน ทฺวินฺนํ (‘พฺยาปิตุ) มิฏฺตฺตา, กเมนาวฏฺิเตติ อิมินา อการาทิวณฺณปฺปพนฺธสฺส อนาทิกาลสิทฺธํ กมสิทฺธตฺตมาห. นนุ สมานา วณฺณา สวณฺณาตฺยนฺวตฺเถ สวณฺณสทฺเท สติ กตํ รสฺสทีฆานํ สวณฺณสฺา สิยา… อสมานตฺตา เอเตสนฺติ, เนตทตฺถิวณฺณปฺปพนฺธสฺส กมสิทฺธตฺตา วจนพเลเนวาสมานานมฺปิ โหเตวาติ, เนวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตํ‘‘ทฺเวทฺเว สวณฺณา’’ติ สุตฺตสฺส ตาทิสสามตฺถิยสพฺภาเว [สพฺภาเวน (โปตฺถเก)] วิเสสการณาภาวาติ อาห‘สมานตฺตมฺปนา’ติอาทิ. ติฏฺนฺติ เอตฺถ วณฺณา จิตฺตชตฺเตปิ อภิพฺยตฺติ วเสนาติ านํ กณฺาทิ, เตน กตนฺติ สมาโส, กณฺตาตุ อิติ จตฺเต ปาณฺยงฺคตฺตา นปุํสกตฺตํ. ปฺจเมหิ วคฺคปฺจเมหิ. อนฺตฏฺากีติ วคฺคานมนฺเต ติฏฺนฺตีติ อนฺตฏฺา, ตาหิ, ยุตฺตสฺสาติ พฺรหฺมจริยา, คุยฺห’นฺติอาทีสุ ยุตฺตสฺส. เกจีติ อนิยเมน วุตฺตํ, เต ปน–

‘‘หกาโร ปฺจเมเหว, อนฺตฏฺาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิฺเยฺโย, กณฺโช ตทสํยุโต’’ติ วทนฺติ.

๔. ปุพฺโพ

วตฺตเตติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน วตฺตเต, นนุ เจตฺยาทิโจทนา, เนสโทโสจฺจาทิ ปริหาโร, โทสาภาเว การณ มาห-‘โยโย…เป… ปตียเต’ติ, วุตฺตํ สมตฺเตติ-‘นหิ’จฺจาทินา, นนุ จ ปุพฺพสทฺโท ยเมกตฺตา เอกํ ปุพฺพมาจิกฺขติ น สกลนฺติ กถํ ‘‘ปุพฺโพ’ติ วุตฺเต โยโยติ ายติ ‘โยโย ปุพฺโพ’ติ จ วุตฺเต ‘เตสุ ทฺวีสุ’ติ เอตฺถ’ทฺวีสุ ทฺวีสุ’ติ อิทํ กถํ สุเขเนว ปตียเต ตทิทมสิทฺเธนาสิทฺธสาธนนฺติ อาสงฺกิย ตทภาวมุพฺภาวีย ปุพฺพ สทฺทสฺส วิจฺฉาคมกตฺตมวคมยิตุมาห-‘นเจท’มิจฺจาทิ. ตํโยคาติ อุปจารวเสนาห, ตพฺพนฺตตายวาติ อตฺถิยตฺเถ อปฺปจฺจยวเสน, เอวมุปริปิ.

๕. ปโร

เสสมิจฺจาทินา‘เตสุ ทฺวีสูติ สวณฺณสฺเกสุ ทฺวีสุ’ อิจฺจาทิ กมติทิสฺสติ. ลหุสฺา รสฺสสฺส, สํโยคปุพฺพสฺส รสฺสสฺส ทีฆสฺส จ คุรุสฺา น วตฺตพฺพา… อุจฺจารณวเสเนวานฺวตฺถสฺาติ วิฺายติ, ปุพฺพาจริยวเสน วา อิหาวุตฺตาวเสสสฺาวิย.

๖. กาทโย

เกวล พฺยฺชนานมตฺถปฺปกาสตฺตาภาวา สรานมตฺถปฺปกาสเน อจฺจนฺโตปการา พฺยฺชนาติ ‘เอเตหี’ติ กรณตฺเตน วุตฺตํ, เตนาห ‘สราน’มิจฺจาทิ. วิปุพฺพา ‘อฺช-พฺยตฺติยํ’ตีมสฺมา กรเณ อนปฺปจฺจเย รูปํ, นปุํสกตฺตมฺปิสฺสาวคมยิตุํ ‘อุปการกานี’ติ วุตฺตํ, พฺยฺชนตฺตํ ทิฏฺนฺเตน ผุฏยติ ‘ยถา’อิจฺจาทินา, ยถา โอทนสฺสุปการกานิ สูปาทีนิ พฺยฺชนานิ, ตถา สรานมุปการกานีติ อธิปฺปาโย, พฺยฺชนมฺปน อทฺธมตฺติกํ, วุตฺตํ หิ–

เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทีโฆ มตฺตทฺวยายุโต;

ปฺลุโต ติมตฺโต วิฺเยฺโย, พฺยฺชนํ ตฺวทฺธมตฺติกํติ.

อนฺวตฺถาติ อนฺวตฺถโต, ‘อนฺวตฺถา พฺยฺชนา’ติ สมฺพนฺโธ.

๗. ปฺจ

สชาตฺยเปกฺขาย สมุทายวาจิตฺเตปิ กาทโยตี อนุวตฺตนโต วคฺคสทฺเทน กขคฆาทโยว คยฺหนฺติ, ปฺจ ปริมาณมสฺส ปฺจโกวคฺโค, ‘‘ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จา’’ติ (๔-๔๑) โก, สุตฺเต อาทิภูโต ปฺจสทฺโท ปฺจสงฺขฺยาปริจฺเฉทํ กุรุมาโน มาวสานานํ วคฺคานํ พหุตฺตํ คเมตีติ ‘ปฺจกา’ติ วุตฺตํ, วคฺคาติ พหุวจนโต ปจฺเจกนฺติ วิฺายติ, วชฺเชนฺติ ยการาทโยภิ วคฺคา, ปมกฺขรวเสน ปน กวคฺคาทิโวหาโร.

๘. พินฺทุ

อเนกตฺถตฺตา ธาตูน มุจฺจารณตฺโถเปตฺถ คณฺหาตีติ นิปุพฺพา ตโต กมฺมนฺติ ตฺตปฺปจฺจเย ฺิมฺหิ ปาทิสมาเส ทีเฆจ รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘รสฺสา’ติอาทีมาห, ปีฬนตฺถโต นิคฺคหนํ นิคฺคโห, ‘อิ-อชฺเฌน คตีสุ’อิจฺจสฺมา กตฺตริ [กมฺมนิ-อิติ วตฺตพฺพํ, อิตํ อุจฺจาริตนฺติ อตฺโถ] ตฺตปฺปจฺจเย อิตํ, นิคฺคเหน อิตนฺติ อมาทิส มาเส รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘กรณํ นิคฺคเหน วา’ติอาทิมาห, ปจฺฉิมปกฺขํ สาเธตุมาห-‘วุตฺตํ หี’ติ.

๙. อิยุ

จตฺถสมาโสติ อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาโส. อตฺเตติ มุนิ สทฺทาทิวจนีเย อตฺเถ, นมตีตีมสฺเสตํ กมฺมํ,

ยํ สพฺพวจนํ สพฺพ, ลิงฺคํ สพฺพวิภตฺติกํ;

ตํ สพฺพตฺเถ นมนโต, วิทุํ นามนฺติ ตพฺพิทู.

อิธ นามสฺายาภาเวปิ อนฺวตฺถพลาเยว นามสฺา สิทฺธาติ (อาห) ‘อนฺวตฺถพฺยปเทเสนา’ติ, สฺยาทฺยนฺตปกติรูปนฺติ ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ, สา เอว รูปนฺติ ปกติรูปํ, สฺยาทฺยนฺตสฺส ปกติ รูปํ มุนิสทฺทาทิ สฺยาทฺยนฺตปกติรูปํ, อตฺถวนฺตมธาตุกมปฺปจฺจยมฺปาฏิปทิกํ, ปทํ ปทํ ปติ ปฏิปเท, ปฏิปทํ นิยุตฺตํ ปาฏิปทิกํ. วิเสสเนนาติ สุตฺเต ‘นมสฺสนฺเต’ติ วุตฺเตน อิวณฺณุวณฺณานํ วิเสสเนน. อาขฺยาตสฺสาติ ปจติอาทิโน. อาทิมชฺฌวตฺติโนติ อินฺท อุทกสทฺทาทีนํ อาโท, ปขุมาทีนํ มชฺเฌจ วตฺติโน. ปเทเสสูติ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (๒-๘๓) อาทิเกสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ, อนิฏฺปสงฺค (สงฺกํ) นิวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ, อนิฏฺปฺปสงฺโคนาม [นามาติ (โปตฺถเก)] ปจติ-อินฺท (อุทก ปขุม) สทฺทาทีน มนฺต อาทิมชฺฌภูตอิวณฺณาทีนํ ฌลสฺา วิธาย ตโต ปราสํ สาทิ วิภตฺตีนํ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (๒-๘๑) อาทีหิ ‘โน’ อาเทสาทิมฺหิ กเต ‘ปจติโน, อินฺทโน, อุทกโน, ปขุมโน’ติอาทิ รูปปฺปสงฺโค, นนุจาทิอาทิ โจทนา. วตฺตพฺพนฺติ สุตฺเต วตฺตพฺพํ. พฺยาสนิทฺเทเสนาติ อสมาสนิทฺเทเสน. ตทยุตฺตนฺติอาทิ ปริหาโร, ตนฺติ ตํ โจทฺยํ, สติหีติอาทินา อยุตฺตตฺตํ สมตฺเถติ, ทฺวีสุตฺตเรสุ โยเคสูติ อุปริเมสุ ‘‘ปิตฺถิยํ’’ ‘‘ฆา’’ติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ. อิตฺถิยนฺติ อิทนฺติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต อิตฺถิยนฺติ อิทํ ปทํ. วณฺณวิเสสนํ สิยาติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต ‘อิยุวณฺณา’ติ อนุวตฺตนโต ‘อิตฺถิยํ อิวณฺณุวณฺณา’ติ เอวํ อิวณฺณุ วณฺณา ‘‘โฆ’’ติ สุตฺเต ‘อิตฺถิยํ อา’ติเอวํ อวณฺณสฺส จ วิเสสนํ ภเวยฺย. วณฺณวิเสสเน วิโรธมาห ‘เอวฺเจ’จฺจาทิ, นามสฺสนฺเตติ อสมาสนิทฺเทเส ตฺววิโรธมาห- ‘พฺยาเส’จฺจาทิ. สกฺกานามวิเสสนํ กาตุนฺติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ อิตฺถิยนฺติอาทินา วกฺขมานกฺกเมน. นามสฺส อนฺโต นามนฺโตติ สมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา สมาเส คุณีภูตสฺส นามสฺส อิตฺถิยนฺติ อิทํ วิเสสนํ กาตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย, วจนมนฺตเรนาติ ปาณินิยานมิว ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมานํ’’ติ (๑-๓-๑๐) สุตฺตํ วินา, สมาสงฺขฺย เอเตสนฺติ สมสงฺขฺยกา, อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน–

‘‘อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานี โว, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ’’ (๒๖๐).

อิจฺจาทึ สงฺคณฺหาติ.

๑๐. ปิตฺถิ

อิตฺถิยํ นามสฺสาติ จ, อนฺเต อิวณฺณุวณฺณาติ จ วุตฺเต เตสมา ธาราเธยฺยสมฺพนฺโธ อาเธยฺยสฺสาธาเร ปวตฺตึ วินา น สมฺภวตีติ อชฺฌาหารวเสน ‘วตฺตมานา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. อิวณฺณุ วณฺณาติ อเปกฺขิย‘วิเสสียนฺตี’ติ พหุวจนเมตํ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย นามนฺตีมินา สมฺพนฺเธ สติ‘วิเสสียตี’เตกตฺเตน ปริณมติ.

๑๑. ฆา

อิตฺถิยํ นามสฺสนฺเตติ จ วตฺตเต. เหฏฺา สพฺพตฺถ สฺิโน นิทฺทิสิย สฺาย นิทฺทิฏฺตฺตา ตตฺถ วิย วิสุํ สฺิโน ปมมนิทฺเทเส อสนฺโต วิยาติ โทสเลสมาลมฺพิย โจทยติ นนฺหเจ’ตฺยาทินา. ตตฺถ เสโตติ วิชฺชมานสฺส สฺิโน. การิเยนาติ สฺาการิเยน. ปริหรติ ‘นายํ โทโส’ติอาทินา. ปจฺฉาวุตฺตมตฺเตนาติ ‘‘ฆา’’ติ สุตฺเต การิยิโน อาการสฺส ปจฺฉา วุตฺตมตฺเตน. นจาติ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อปรมฺปิ กิฺจิ วตฺตพฺพมนิยมรูปมตฺถีติ อตฺโถ. อนิยมรูปมาจริยปฺปวตฺติโต สาเธตุมาห ‘อุภยถาปิ’จฺจาทิ.

๑๒. โคสฺยา

อาสทฺโท อาภิมุขฺเย, อนภิมุขมภิมุขํ กตฺวา ลปนํ กถนมาล ปนํ, ตสฺมึ อาลปเน, อาลปนตฺเถ วิหิโต สีติ อตฺโถ.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

สฺาธิกาโร สมตฺโต.

ปริภาสาธิการ

๑๓. วิธิ

วจนารมฺภโยชนมาห–‘ยํ วิเสสนภาเวเน’จฺจาทิ, ยนฺติ อนิยเมน ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (๒-๔๓) อาทีสุ อโตติอาทิกํ วิเสสนภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตํ ปรามสติ, เตนาติ วิเส สนตฺเตนุ-ปาทิยมาเนน ยํ สทฺทนิทฺทิฏฺเน อโตติอาทิเกน กรณภูเตน, ยถากถฺจิตพฺพโตติ อาโท มชฺเฌ-นฺเต วา สพฺภาวโต เยนเกนจิ อากาเรน อเภโทปจาเรน อการาทิวิเสสนวโต นามาทิโน, ตทนฺตตฺถนฺติ ตํ อโตตฺยาทิ วิเสสนมนฺเต, นาโท น มชฺเฌ ยสฺส ตํ ตทนฺตํ, ตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, วตฺตายตฺตาติ วตฺตุโน อายตฺตา… อตฺตาวาตฺตโน วจเน ปธานนฺติ, ตสฺสาติ วตฺตุโน, สาติ วจนิจฺฉา, ปโยคานุสา เรนาติ ชินวจนานุสาเรน, อิตีติ การณตฺเถ นิปาโต, อิมินา การเณนาติ อตฺโถ, น สพฺพตฺถปฺปสงฺโคติ สํหิตาทิวิธิมฺหิ สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสงฺโค น โหติ, ตถาหิ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) เอตฺถ สโรติ วิเสสนภาเวน วจนิจฺฉาย สพฺภาเว สโรติ ตตฺรา’ทีนํ วิเสสนนฺติ ยถากถฺจิสราทิสรมชฺฌสรนฺตานํ ตตฺราทีนํ โลปปฺปสงฺเค ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) สรนฺตสฺสปสงฺโค สิยา, น ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) อนฺตสฺส… ฉฏฺีนิทฺเทสาภาวา, ตถา สติ ‘ตตฺริเม’ติอาทิมฺหิ ‘อิเม’ติอาทินา วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ ปโยคํ นานุสฏา นามสิยุนฺติ น สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสงฺโค, ตถา ‘‘คติโพธา’’ (๒-๔) ทิสุตฺตาทิมฺหิปิ ‘คมยติ มาณวกํคามํ ตฺยาทิปฺปสงฺโคติอาทิ จ ยถาโยคมวคนฺตพฺพํ, วุตฺติยํ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺโตทาหรณํ ทสฺสิตํ, ‘‘นรา นเร’’ติ ลกฺขิโยทาหรณํ.

๑๔. สตฺตธี

วจนผลมุปทสฺเสติ‘ยตฺเถ’จฺจาทินา, ยตฺถ ยสฺมึ ‘‘สโร โลโป สเร’’ตฺยาทิเก สุตฺเต, สตฺตมิยาติ ‘สเร’ติอาทินา สตฺตมิยา, ยสฺสาติ สโรติอาทินา นิทฺทิฏฺสฺส, การิยํ โลปาทิ, สมฺพนฺธา วิเสสาติ สเรตฺยาโท โอปสิเลสิกมธิกรณํ, ตฺโจปสิเลเส ภวมธิกรณํ ปุพฺพสฺส วา ปรํ สิยา ปรสฺส วา ปุพฺพนฺติ ปุพฺพปโรปสิ เลสสฺสาวิสิฏฺตฺตา ปุพฺพปรานํ สมฺพนฺธสฺส อวิเสสา, ปรสฺสาปีติ น เกวลํ ปุพฺพสฺเสว, สตีตฺยสฺมึ อตฺเถ โชตนีเย สตฺตมี สํสตฺตมี สนฺตสทฺทสฺส สมาเทเสน, สตฺตฺเจตฺยาทิวจนเมวํ สติ ฆฏเต, สนฺติ วา สนฺตสทฺทตฺเถ ปาทิ, สุตฺเต อวุตฺเตปิ วุตฺติยํ ‘นิทฺเทเส’ติ วจเน การณมาห-สตฺตฺจา’ติอาทิ, นิทฺเทสมนฺตเรน สตฺตํ น สมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ, สตฺตมิยา นิทฺเทเส สติเยว ตํ สมฺพนฺธาย สตฺตาย สมฺภโว, อฺถา กิมฺนฺตสฺสา ปติฏฺาติ อธิปฺปาโย, ปุพฺพสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา กินฺนิสฺสาย ปุพฺพตฺตมิจฺจาห-‘สตฺตมิ’จฺจาทิ, ตนฺติ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ สุตฺตํ, อุการสฺสาติ ‘เวฬุ’อิจฺจตฺร อุการสฺส, ปุพฺพสฺส…เป… กริตฺวา ตํมนสิกตฺโจทนํ ทสฺเสตุมาห-‘ตมห’นฺติ จฺจาทิติ เอวเมตฺถ สาชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปุพฺพสฺสาติ สตฺตมี นิทฺทิฏฺโต ปุพฺพสฺส, อนนฺตรสฺสาติ อพฺยวหิตสฺส, วุตฺตํ กิฺจิ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ, อยมธิปฺปาโย ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺสา’’ติ (๑-๑-๖๖) ปาณินิยวจเน ‘‘ทิสิรยมุจฺจารณกฺริโย นิสทฺโทปฺยย มิห เนรนฺตริยํ โชเตติ, ตตฺถ‘นิรนฺตรํ ทิฏฺโ’ติ ปาทิสมาเส กเต ผุฏเมวานนฺตรมุจฺจาริเตตฺยมตฺโถ-วคมฺยเตติ ‘‘ปุพฺพสทฺทสฺส พฺยวหิเตปิ ปโยคทสฺสเน พฺยวหิเตปิ การิยํ ปปฺโปตี’’ติ ภสฺสการาทโย วณฺเณนฺติ, อิห ตาทิสวจนาภาเวน วณฺณาทิ พฺยวธาเนปิ สิยา’’ติ, สเรจฺจาทิปริหารวจเน-ธิปฺปาย มุพฺภาวยติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา, มถุราย ปาฏลิปุตฺตกสฺส จานฺตราเฬ คามาทีนํ สพฺภาวา พฺยวธาเนปิ ปุพฺพสทฺทสฺส ปวตฺติยา ทิฏฺนฺตมาห-‘มถุรา’ อิจฺจาทิ, ยสฺมา สเรติ โอปสิเลสิกาธาเร สตฺตมฺยนฺตํ ปทํ, ตสฺมา พฺยวธาเน สรโลโป น โหตีติ เอวํ สงฺเขปพฺยาขฺยาเนน วุตฺติย มตฺโถ เวทิตพฺโพ, น เกวลํ สเรติ เอตฺเถวาติ อาห- ‘การิเย’จฺจาทิ, โอปสิเลสิเกเยวาธาเร ภวตีติ เสโส, การณมาห-‘วตฺติจฺฉานฺหวิธานโต สทฺทสฺสา’ติ, วตฺตุโน ยา อิจฺฉา วจนิจฺฉา ตสฺสา อนุตูเลน วิธานโต อตฺถสฺส กถนโตติ อตฺโถ,เยน หิ ยมตฺถํ วตฺตาติธาตุมิจฺฉติ สตีปฺยภิธานสา มตฺถิเย น ตโต-ฺมตฺถํ สทฺโทภิทธาตีตฺยธิปฺปาโย, วตฺติจฺฉา วสาเย การณมาห’วตฺติจฺฉาปิ’จฺจาทิ, วตฺตุโน สุตฺตการสฺส อิจฺฉา วตฺติจฺฉา, กถมุปเทสโต วตฺติจฺฉา-วสียเต’ กถฺจ สามตฺถิยโตติ อาสงฺกิย ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อโตเจตฺยาทิ, อโต วกฺขมานการณา อุปเทสโต วสียเตติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ การณ มิจฺจาห-‘ยสฺมา’อิจฺจาทิ, อนฺวยสทฺเทเนตฺถ คุรุปารมฺปริโย-ปเทโส วิวจฺฉิโต, ยสฺมา การณา อนฺวโย คุรุปารมฺปริโย ปเทโส คุรุกุลมุปคมฺม ปฺหกรณาทินา อนฺวิจฺฉียเต คเวสียติ, อโต การณา คุรุปรมฺปรา คตอุปเทสโต วสียโตติ อตฺโถ, สามตฺถิยโต-วสายปฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘สามตฺถิยมฺปิ’จฺจาทิ, สามตฺถิยมฺปิ วุจฺจเตติเสโส, ลฆุโนปาเยน สทฺทานมุปลกฺขเณ ปวตฺตีติ พฺยวหิตนิวตฺติยา วจนนฺตรก-รณมนุปนฺนํ, อุปปนฺนํ วจนนฺตรกรณํ, ตสฺส จ โอปสิเลสิกาธาร มนฺตเรน อฺถานุปปตฺติยา อาธารวิเสสปฺปฏิปฺปตฺตีติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ, อาธารนฺตเรจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สามตฺถิยํ วิภาเวติ, อาธารนฺตเรปีติ สพฺพตฺถ ปาโ ทิสฺสติ, ปสงฺคาภาวโต อตฺถนฺต-เรนาปิ อาธารนฺตเรปิ โอปสิเลสิกาธาเรปิ วจนนฺตรปฺปสงฺโค สิยาติ สมฺพนฺธสมฺภวา โอปสิเลสิกาธารนิสฺสยเนปิ อานิสํโส น ทิสฺสตีติ สมุจฺจยตฺเถนาปิ นตฺถิ ปโยชนนฺติ วชฺเชตพฺโพ ยมฺปิ สทฺโทติ, นนุ กิเมวํ วณฺณียเต ปุพฺพสฺเสเวติ วจน เมโวปสิเลสิกมธิกรณํ วิฺาปยติ… ตตฺเถว ปุพฺพปรตฺต สมฺภวาติ โยมฺเต, ตสฺเสสา กปฺปนา น สงฺคตาติ ทสฺเสตุมาห-‘ปุพฺพสฺสาติ’จฺจาทิ, อยุตฺตตฺเต การณมาห-‘สามีปิเกปิ ตสฺส สมฺภวา’ติ, ‘คงฺคายํ โฆโส’ติ วุตฺเต โฆโส คงฺคายํ ปุพฺโพ วา ปโร เวติ คมฺมมานตฺตา สามีปิเกปฺยธิกรเณ ปุพฺพปรตฺตสฺส สมฺภวาติ อตฺโถ, เอตาววุจฺจเตติ ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสาติ เอตฺตกเมว วุจฺจเต, ตถาจ วกฺขติ-‘กินฺต’นฺติอาทิ, อธิกํ พฺยวหิตนิวุตฺยาทิ น วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, อาทิสทฺเทเนตฺถ ฉฏฺีปกปฺปนา คหิตา, ฉฏฺีปกปฺปนาปิ สามตฺติยา กตาติ สมฺพนฺโธ, ปกปฺปนํ ปกปฺปนาวิธานํ, เอวํ มฺเต ‘ปาณินิยา ‘‘ฉฏฺีฏฺาเนโยคา’’ตฺยโต (๑-๑-๔๙) ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺส’’ (๑-๑-๖๖) ‘‘ตสฺมา ตฺยุตฺตรสฺส’’ อิติ (๑-๑-๖๗) ปริภาสาสุตฺตทฺวเย ฉฏฺีคหณมนุวตฺติย ‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺส ฉฏฺี’ ‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺส ฉฏฺี [นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺส ฉฏฺีติ ปุพฺพสฺส การิยิตฺตปฏิปาทนโยคฺโค ฉฏฺี ตพฺโพธกปเท ภวติตฺยตฺโถ, เอว ธุตฺตรสฺเสตุ วิ. อุชฺโชตฏีกา] ติ ฉฏฺีปกปฺปนํ ปฏิปาเทนฺติ ‘ยสฺมึ สุตฺเต ฉฏฺีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ ฉฏฺีปกปฺปนายถา สิยา’ติ, อิธ ปน วจนนฺตราภาเวปิ ยตฺถ ฉฏฺีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ สามตฺถิเยเนว ฉฏฺีปกปฺปนา สิทฺธา’ติ, สามตฺถิยมุปทสฺเสติ ‘สตฺตมีนิทฺเทเส’จฺจาทินา, อฺวิภตฺตินิทฺทิฏฺโปิ ปฏิปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, การิยโย คนฺติ การิยสมฺพนฺธํ, ยถา ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ เอตฺถานุวตฺตมานํ นิคฺคหีต’นฺติทํ ฉฏฺียนฺตํ วิฺายเต, กถํ วคฺเคเตสา สตฺตมฺยกตตฺถา ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ (๑-๓๘) ปุพฺพสุตฺเต กตตฺถตาย ปมา วิภตฺติยา ฉฏฺีวิภตฺติมฺปกปฺเปติ สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’ติ ตเถตฺยวคนฺตพฺพํ. เอตาว วุจฺจเตติ วุตฺเต อิทนฺติ น วิฺายเตติ อาห ‘กินฺต’นฺติอาทิ, ยทาหิจฺจาทินา ปริยายปสงฺคกฺกมํ ทสฺเสติ. กิมิทมุจฺจเต ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ วจนนฺติ นนุ ปุพฺพปรานํ ยุคปทุปฺปตฺติย มาจริยวจนปฺปมาเณนาปฺปฏิปตฺติยํ วิชฺฌนตฺถํ วจนนฺติ กสฺมา โนจฺจ เตจฺจาห- ‘ยุคปทุปสิลิฏฺาน’นฺตฺยาทิ, ยุคปทุปสิลิฏฺานมสมฺภโวติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห-‘อปรสฺสูปสิเลสิกสฺสาภาวโต’ติ, อโตติ ยุคปทุภินฺนมฺปตฺติยา อภาวโต, วจนํ ‘‘สโร โลปาสเร’’จฺจาทิกํ (๑-๒๖) สุตฺตํ.

๑๕. ปฺจ

อวธิภาเวนาติ ‘อโต’จฺจาทินา อวธิตฺเตน, ยสฺสาติ โย อาทิโน, การิยนฺติ ‘ฏาเฏ’อาทิกํ, ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสสาติ ยถา- ‘คามา เทวทตฺโต’ติ วุตฺเต โส ตโต ปุพฺโพ ปโรเคติ วิฺายตีตฺยวธิภาวสฺส ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสโส, ตเถหาปิ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (๒-๔๑) วุจฺจมาเน อโต ปุพฺเพสํ โยนํ อถวา ปเรสนฺติ ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวธิภาวสฺสาวิเสสาติ มฺเต, ปุเร วิยาตฺยเนน สตฺตมิยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ นิทฺเทสวจเน การณมติทิสติ, วุตฺติยํ ‘นรานเมเร’ติ เอตฺถ อปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติปรตฺตา ฏาเฏอาเทสานํ ปวตฺตึ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ เอตฺถ วณฺณยิสฺสาม, อถ กิมิมินา วจเนน นนุ ยโต ยตฺถ ปฺจมี นิทฺเทโส ตตฺถ สพฺพตฺถ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ (๑-๒๑) ตฺยโต ‘ปโร’ตฺยนุวตฺเตตุํ สกฺกาติ ตสฺสานุวตฺติตสฺส โยนมิจฺจเนน สามานาธิกรณฺยา‘ปเรสํ โยนํ’ตฺยยมตฺโถ วิฺายเต, ตโต ปุพฺเพสํ ปสงฺโคเยว นตฺถีติ, เนตทตฺถิ, ปโรติ ตฺยนุวตฺตมานํ ‘อโต’ติ ปฺจมฺยนฺเตน สมฺพชฺฌมานํ น โกจิ วาเรตา อตฺถีติ ปรโต-การโต ปุพฺเพสมฺปิ โยนํ ฏาเฏอาเทสา ปปฺโปนฺตีติ วจเนเนมินา ภวิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุมาห-‘วจเน’จฺจาทิ, เอวฺจรหิ ตเทโวทาหริตพฺพํ, กึ ‘นรานเร’ ตฺยุทาหฏนฺติ เจ, เนสโทโส, อฺทตฺถํ การียมานมิหา-ปฺยตฺถวนฺตํ โหตีติ, ปุพฺพโก ปริหาโรติ พฺยว หิตนิวตฺติยา ปุพฺพสุตฺเต วุตฺโต ‘‘สเรโตปสิเลสิกาธาโร’’ติ ปริหาโร, น สมฺภวตีติ อิห สตฺตมิยา อภาวา น สมฺภวติ, วจนานนฺตรนฺติ ปาณินิยานํ นิทฺทิฏฺคฺคหณมิว พฺยวหิตนิวตฺติยา สุตฺตนฺตรํ, เต หิ ‘‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺสา’’ตฺเยตฺถ (๑-๑-๖๗) นิทฺทิฏฺคฺคหณมนุวตฺติย เตน ปุพฺเพ วิย พฺยวหิตนิวตฺติมฺปฏิปาเทนฺติ. อนนฺตเรติวจนา ปจฺจาสตฺติยา นิสฺสยนํ วิฺายเต, กตตฺถตายาติ วจนา ชาติยาตฺยาห- ‘ปจฺจาสตฺยา ชาตึ สนฺนิสฺสายา’ติ ชาตึ สนฺนิสฺสาย ปจฺจาสตฺยา กรณภูตาย นิวตฺติมาเหติ สมฺพนฺโธ, อิมินา ปจฺจาสตฺติ ายพฺยาปนายชาติปทตฺถพฺยตฺติปทตฺเถสุ ปจฺจาสตฺติาโย ชาติปทตฺโถเจห นิสฺสียเตติ ทสฺเสติ, น หิ เกวลํ ชาตึ นิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหิ ยเทตฺถ ปจฺจาสตฺติาโย น นิสฺสิโต, ตทา พฺยาปนาเยน พฺยวหิเต จาพฺยวหิเต จาสชฺชตีติ ชาติยา นิสฺสยเน สตฺยปิ พฺยวหิเตปิ พฺยาปฺยมานา ชาติ เกน นิวารียเต นาปิ เกวลํ ปจฺจาสตฺตินฺนิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหฺยสติ ชาติสนฺนิสฺสเยน พฺยตฺตินิสฺสียเต, พฺยตฺติยฺจ ปทตฺเถ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ ปจฺจาสตฺติ ายนิสฺสยเนปฺยพฺยวหิตมฺปติ ยํ ลกฺขณํ ภินฺนํ ตทพฺยวหิเต ปวตฺตํ, ยมฺปน พฺยวหิตมฺปติ ภินฺนํ ลกฺขณํ, ตฺจ วจนปฺปมาณโต มาภวตฺวสฺส พฺยตฺถตาติ พฺยวหิเตปิ ปวตฺตเต, ตสฺมา อุโภปิ นิสฺสาย นียาติ. วิสยทสฺสนปฺปสงฺเค วิสยิทสฺสนมตฺถพฺยตฺติการณนฺติ วากฺยนฺโตคธปทานมตฺถมฺปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา สมาสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘กโต’ตฺยาทิกมารทฺธํ, ชาติลกฺขโณติ อพฺยวหิตตฺตชาติสภาโว, ‘โอสธฺโย’ติ เอตฺถ สกาเร อการา ปรสฺส ธกาเรน พฺยวหิตสฺส โยสฺส วิยาวเสสานมฺปิ สพฺภาวโต วุตฺตํ-‘โยปฺปภุตีน’นฺติ, ชาติ สามฺํ, ยาวติ วิสเยติ ควาทิเก ยตฺตเก วิสเย, กามจารโต วิสย ปริสมตฺติยา ทิฏฺนฺตมาห-‘ตํ ยเถ’ติ, โภชเยตีติ เอตฺถ โภชเยอิตีติ ปทจฺเฉโท, กโตหิ ชาตฺยตฺโถ กสิโณติ ยสฺมา สกโล พฺราหฺมณ ชาติสงฺขาโต อตฺโถ ปริสมตฺโต, ตสฺมาติ อตฺโถ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘ยาว ทิฏฺมฺโภชเย’ติ วุตฺเต [วุตฺเตน (โปตฺถเก)] สนฺตาย สามฺวุตฺติ พฺราหฺมณสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา ปจฺเจกมฺโภชนกิริยา กตา นาม โหติ, ยโต กสิโณปิ ชาตฺยตฺโถ ปริสมตฺโต นามาติ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) สุตฺเต พฺยฺชเนติ สตฺตมี ปุพฺพสฺส ทีฆาทิวิธิมฺหิ จริตตฺตา ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) เอตฺถ สรมฺหาติ ปฺจมฺยก ตตฺถา, ตโต ปฺจมีนิทฺเทสสฺส พลียตฺตํ, ตโต ‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส’’ ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ ทฺวินฺนํ ปรสฺส สมุฏฺาปเน ‘พฺยฺชเน’ติ สตฺตมี ปรสฺส การิย โยคิตาย อตฺถโต วิภตฺติวิปริณาเมน ฉฏฺีภาเวน ปริณมตี… ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ วิปฺปฏิเสเธ ปรสฺส พลี ยตฺตาวาติ เอตาทิสสามตฺถิยสพฺภาวโต วุตฺตํ-‘ฉฏฺีปกปฺปนาปิ ปุเรวิย สามตฺถิยา’ติ.

๑๖. อาทิสฺส

กิฺจิ อนฺตสฺส สมฺปตฺตนฺติ ยํ ฏานุพนฺธมเนกวณฺณํ น โหติ, ตํ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ (๑-๑๗) ตฺยนฺตสฺส ปตฺตํ, กิฺจิ สพฺพสฺเสติ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเสติ’’ (๑-๑๙) ฏานุพนฺธมเนกวณฺณฺจ การิยํ สพฺพสฺส ปตฺตํ. ยทนฺตภาวิการิยํตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘ฉฏฺียนฺตสฺเส’ตีมสฺสาปวาโท ยํ โยโคติ ทสฺเสติ, ตสฺสายม ปวาโท โหตุ ฏานุพนฺธาทิการิยํ กถนฺติ อาห-‘ฏานุพนฺเธ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธาติ อปวาทวิปฺปฏิเสธา, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’ติ หิ อุสฺสคฺโค, ตสฺสาปวาทา ‘‘อาทิสฺส’’ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺเยเต, ‘‘อาทิสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เตรสา’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เอสุ, อเนนา’ติ, อิโหภยมฺปปฺโปติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ (๒-๔๑) ‘‘นรานเร’’ ‘‘อเตน’’ (๒-๑๐๘) ‘‘ชเนนา’’ติ (ตตฺถ) ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตีทมฺปวตฺตตีติ เตสมปวาทานํ วิปฺปฏิเสธา สพฺพาเทโส ภวติ. ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ ทสสทฺเท-นฺตสฺส ปตฺโตปิ ตทปวาทตฺตา ‘‘อาทิสฺสา’’ติอาทิภูตสฺส ทการสฺส โหตีติ อาห ‘ทการสฺสโร’ติ.

๑๗. ฉฏฺี

โกตฺโถนฺต สทฺทสฺเสจฺจาห-‘อนฺโตวสาน’มิจฺจาทิ, ‘‘วณฺณสฺสนฺตสฺส’’ติ (๑-๑-๕๒) สุตฺเต วณฺณคฺคหณมนฺตวิเสสนาโยปทิฏฺํ ปาณินินา-อนฺตสฺส ปทสฺส วากฺยสฺส วา มาภวี’ติ, อิห ตฺวนตฺถกํ วณฺณคฺคหณํ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวาติ ทสฺเสตุมาห-‘โส เจ’ ตฺยาทิ, นนุ พฺรหฺมสฺสาติ วิเสสนตฺเถน วตฺตุมิจฺฉิโต มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฏฺีนิทฺทิฏฺโ นามาติ ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ (๒-๑๙๔) อุอาเทโส ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตพฺรหฺมสทฺทสฺส ปปฺโปติ, ตถา สติ ‘น หิ ฉฏฺี นิทฺทิฏฺสฺส อนฺตํ ปทํ วากฺยํ วา สมฺภวตี’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ, วุจฺจเต- น วิเสสนตฺเถนากฺเขปมตฺเตน มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฏฺี นิทฺทิฏฺโ นาม ภวตีติ น พฺรหฺมสทฺทสฺส สพฺพสฺสาเทสปฺปสงฺโค, มหาพฺรหฺมสทฺเท วา พฺรหฺมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสานฺตสฺส อุตฺตํ วิธียเต.

๑๘. วานุ

‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ตฺยเนเนวาวิเสเสน วานุพนฺธการิเยปฺยนฺตสฺส สิทฺเธ กิมตฺโถยมารมฺโภตฺยาสงฺกิย ฏานุพนฺธาตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘พาธกพาธนตฺโถ-ยมารมฺโภ’ติ-วทติ, ตถาหิ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ตฺยสฺส พาธโก ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ติ, ตสฺส จ ‘‘วานุพนฺโธ’’ตฺยยํ โยโค พาธโกติ พาธกพาธนตฺโถ สมฺปชฺชเต, อปอิจฺจยมุปสคฺโค วชฺชเน นีวารเณ, ปนยเน วา วตฺตเตติ อโปทฺยนฺเต อุสฺสคฺคลกฺขณานิ วชฺชียนฺเต นีวารียนฺเต อปนียนฺเต เนเนตฺยปวาโท, สุตฺเตกเทเสน สุตฺตเมโวปลกฺขิตนฺติ อนฺตสฺส‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’ติ สุตฺตสฺส อปวาโท อนฺตาปวาโท, อุสฺสชฺชเต นิวตฺตียตฺยปวาเทเนตฺยุสฺสคฺโค, อุสฺสคฺคาปวาทกฺกโม ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตทปวาทา ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส’’ ‘‘อุกานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรา นมนฺตา ปโร’’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตท ปวาทา ‘‘วานุพนฺโธ’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ติ.

๑๙. ฏานุ

ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺเสจฺจาทินา วจนารมฺภปฺปโยชนาขฺยาเนนานฺตาเทสาปวาโท ยํ โยโคติ พฺรวีติ, ปจฺเจกมภิสมฺพนฺโธติ โส ฏการานุพนฺโธ จาเทโสติอาทินา, กสฺส สพฺพสฺส ภวติจฺจาห-‘ฉฏฺี นิทฺทิฏฺสฺเส’จฺจาทิ, นนุ จ เฏอาเทโสปฺยเนกวณฺโณเอว ทฺวิวณฺณสมุทายตฺตาตฺยาสงฺกิยาห-‘อุปลกฺขิเย’จฺจาทิ, อนุพธฺยเต ปโยเค อสุยฺยมาเนปิ ปโยชนวเสนานุสรียตีตฺยนุพนฺโธ, อุปเทเส เยโวปลกฺขิย นิวตฺตเตตฺยเนเนตํ ทสฺเสติ ‘อุจฺจาริตวินาสิโนนุพนฺธา’ติ, อุปเทเส ปมุจฺจารเณ.

๒๐. กา

อาทฺยนฺตาติ วุตฺเต กถมวยวาตฺยยมตฺโถ ลพฺภตี ตฺยาห-‘อาทฺยนฺตสทฺทานมิ’จฺจาทิ, อาทฺยนฺตสทฺทานํ นิยตวยววาจิตฺตา อวยวสฺส จาวยวินามนฺตเรนา สมฺภวโต สามตฺถิยาวยวี ลกฺขียติ, ฉฏฺิยาตฺยนุวุตฺติโต วาวยวาวยวิสมฺพนฺเธสา ฉฏฺี, ตาย นิทฺทิฏฺสฺสาตฺยยมตฺโถ วิฺายเตติ วุตฺติยํ-‘ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺสา’ติ (วุตฺตํ), เตเนว ปจฺจยวิธิมฺหิ กูปฺปจฺจยาทโย น โทสา ภวนฺตีติ, อโตเยวาติ ตทวยวาจิตฺตโตเยว, ตคฺคหเณเนติ อวยวคฺคหเณน, กตากตปฺปสงฺคิตฺตาติ โอตฺเต กเตปิ อกเตปิ วุกาคมสฺส ปสงฺคโต, ภูยตฺตตฺตา หิ โอตฺตสฺส ภูคฺคหเณ สติ กเตปิ โอตฺเต วุกาคเมน ภวิตพฺพมกเตปิ ตโตว ‘‘กตากตปฺป สงฺคี โย วิธิ สนิจฺโจ’’ติ นิจฺจตฺตา โอตฺตํ พาธิตฺวา วุกาคโม โหติ, อถ วุกาคเม ปจฺฉา เตน น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘อนฺตาวยเว’จฺจาทิ.

๒๑. มานุพนฺโธ

ยทินิทฺธารเณ ฉฏฺี อนฺตสฺสาวิเสสิตตฺตา อวิเสเสน ยโต กุโตจิ อนฺตโต พานุพนฺโธ ปโร สิยา, น หิ ทุติยํ สรคฺคหณมตฺถิ, เยนานฺโต วิเสสียเตจฺจาห-‘นิทฺธารณ’มิจฺจาทิ, การณมาห-‘สุตตฺตา’ติ, ‘สราน’นฺติ สุตตฺตาติ อตฺโถ, เตน ‘‘สุตานุมิเตสุสุตสมฺพนฺโธพลวา’’ติ รุนฺธตีเตตฺถธการสฺสา นุมิตสฺส มํ น โหตีติ ทีเปติ, สมาน ชาติยสฺเสว โลเก นิทฺธารณปฺปตีติ โหติจฺจาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ยถา’กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา’ติ วุตฺเต อวิเสสิตตฺเตปิ กณฺหาย กณฺหาคาวีเยว ปตียเต, ตเถหาปิ สรานํ มชฺเฌ อนฺตาตฺยนฺตตฺเตน นิทฺธาริยมาโน สมานชาติโย สโรเยว ปตียเต, เตน สรานํ เยวานฺตาปโร ภวิสฺสตีติ ภาโว, วิเสสนตฺโตติ ‘‘ิลตสฺเส’’ติ (๕-๑๖๓) สุตฺเต อสฺสาติ วุตฺเต อยเมเวติ นิยมาภาวา ยสฺสกสฺสจิ อการสฺส ิปฺปตฺติ, เตนานิฏฺปฺปตฺตีติ ลานุสงฺคิสฺเสว อสฺสาติ ลสฺส ยํ วิเสสนตฺตํ ตํ อตฺโถ ปโยชนมสฺส ‘‘กตฺตริโล’’ติ (๕-๑๘) ลการสฺสาติ วิเสสนตฺโถ ลกาโร, อิเธวาติ อิมสฺมึ ‘‘มานุพนฺโธ’’ติอาทิสุตฺเตเยว.

๒๒. วิปฺปฏิ

ปโรติ วตฺตเต, โส จาฺาธิกฺยอิฏฺาทฺยเนกตฺโถปิ อิธ อิฏฺ วาจี ทฏฺพฺโพ, กมฺมพฺยติหาเรฆณิติ กมฺมพฺยติหาโร กิริยาปริวตฺตนํ ภาววิเสโส ตสฺมึ ‘ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา’’ติ (๕-๔๔) สามฺเน วิหิตตฺตา วิปฺปฏิเสธนนฺติ อตฺเถ ฆณิ วิปฺปฏี เสโธ, เตนาห-‘สามฺเ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส อตฺถมาห-‘อฺมฺปฏิเสโธ’ติ, สํสิทฺธิยํ วตฺตมาโนปิ สิธิ อุปสคฺคสมฺพนฺเธ นาตฺถนฺตเรปิ โหตีติ อฺมฺวิโรโธตฺยตฺโถ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส โลเก วิโรธวาจิตฺเตน ปสิทฺธตฺตมาห ‘ตถา หิ’จฺจาทินา, กถมฺปน ปมาณภูตสฺสาจริยสฺส วจเนสุ อฺมฺวิโรโธ สมฺภวตีจฺจาสงฺกิย อุภินฺนํ สาวกาสตฺเต สติ สมฺภวติ นาฺถาติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทิ วุตฺติคนฺโถ ปวตฺโตติ วตฺตุํ ‘โสจา’ติอาทิมาห อฺมฺานชฺฌาสิเตติ อฺมฺเนานกฺกนฺเต อปริคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติ, อนุภยตาคินีติ โย วิสเยกเทโส อุภยนฺน ภชเต ตสฺมึ อนุภยภาคินิ วิสเยกเทเส, สามฺวิสโย ทฺวินฺนํ วิธีนํ สาธารโณ วิสโย, ตตฺถ ปวตฺติปฺปสงฺเค สติ โสจ วิปฺปฏิเสโธ ชายตีติ สมฺพนฺโธ, อิมินา วิปฺปฏิเสธสฺส วิสโย ปวตฺติปฺปสงฺโค วิสยวิสยีนมเภเทน สุตฺเต ‘วิปฺปฏิเสโธ’ติวุตฺโตติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทินา วุตฺติคนฺโถ รจิโตติ ทีเปติ, ปโร โหตี ติวิธิทสฺสิโตติ อิมินา ยทิ นิยโม-พฺภูปคโต สิยา, ตทา ‘ปโรวโหตี’ติ วเทยฺยาติ ทสฺเสติ, ปาณินิยา หิ ชาติยํ ปทตฺเถ สกิเมว ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ จริตตฺถตฺตา วิสยนฺตเร ทฺวินฺนมฺปิ ลกฺขณานมปฺปวตฺติยํ ปรํ ปจฺฉิมํ การิยนฺติ วิธฺยตฺถมิทํ วจนํ, พฺยตฺติยนฺตุ ปทตฺเถ ลตฺวาทีนมิว ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถนฺติ ปฏิปนฺนา, อิธ ปน ชาติยํ พฺยตฺติยฺจ ทฺวินฺนมฺปิ สุตฺตานมปฺปวตฺติยเมว วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถมฺปีติ ปฏิปาเทตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, กามจารโต ปริสมาปียเตติ สมฺพนฺโธ, กามโต ปริสมาปนฺเจติสฺสา สพฺพสฺมึ อตฺตโน โคจเร อวิจฺเฉทพฺยาปเนน ปวตฺติสพฺภาวโต. กถมฺปเนกสฺสาปิ ปวตฺติ น ภเวยฺยาตฺยาสงฺกิย การณมาห‘อุภยมฺปิ’จฺจาทิ, หิสทฺโท ยสฺมาตฺเถ, ยสฺมา อุภยมฺปิทมาจริยวจนํ, ตโตเยว ปมาณํ, อภิมตการิยวิธาเน ลิงฺคภาเวน สทฺทิกานุมตตฺตา(เตสํ) วิธีนํ วิธายกฺจ ตสฺมาติ อตฺโถ. ปมาณตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปตฺติยํ การณมาห-‘อนุภยภาคิมฺหิ’จฺจาทิ, ยโต ลทฺธาวกาสา ตโต สมานพลาติ, อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, วิรุทฺธาจาติ เอตฺถ อิติสทฺทํ ทตฺวา ‘อนุภยภาคิมฺหิ…เป… วิรุทฺธาจาติ ทฺวินฺนํ วจนานํ ปมาณตฺตา อุภินฺนมฺปิ อปฺปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. สมานพลานํ ทฺวินฺนํ โลเกปิ วิโรธิตฺตํ เอกกฺขเณเยว อุภินฺนมฺปิ การิเย อปฺปวตฺติ จ ทิสฺสตีติ ทิฏฺนฺตมาห ‘โลเกเจ’ตฺยาทิ, เอตฺถ จ เปสฺสสฺส (อ)วิโรธตฺถิโน การิเย อปฺปวตฺติริว [อปฺปวตฺติเยว (โปตฺถเก)] สมานพลาน มุภินฺนํ วจนานํ การิเย อปฺปวตฺตีติ สุเขโน ปมาสํสนฺทนํ วิฺาตพฺพํ.

ชาติปกฺเขเยว ภสฺสกาเรน ทฺวินฺนํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ ‘ลตฺวาทีนมิว’ ปริยายปฺปสงฺโค วณฺณิโต, ตสฺสายุตฺตตฺตมุปทสฺเสนฺโต อาห ‘นจาปิ’จฺจาทิ, ภินฺนวิสยตฺตาติ ทฺวินฺนํ วิธีนํ ภินฺนวิสยตฺตา. อภินฺนวิสยตฺเต หิ ปริยายกปฺปนา ยุตฺติมตี, อโตจ ลตฺวาทีนมภินฺนวิสยตฺตมฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘ลตฺวาทโย หิ’จฺจาทิ, อนวยเวเนติ ธาตุ มตฺตโต วิธาเนนาวยวพฺยติเรกสพฺภาวโต สพฺพธาตุปริคฺคเหน, ยตฺถ ยสฺมึ ธาตฺวตฺเถกเทเส ปวตฺตา สมานา ปวตฺตา สนฺโต ลทฺธาวกาสา สิยุํ ตสฺเสกเทสสฺส ปริหาเรนาปิ ปริจฺจาเคนาปิ น วิธียนฺเตติ สมฺพนฺโธ, ลตฺวาทีน เมกกฺขเณ อสมฺภวา เอกสฺมึ กเต สตีตรวจนาน มานตฺถกฺยปฺปสงฺคาจ ปริยาเยน ภวนฺตีติ ยนฺตํ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิหาติ อิมสฺมึ ยุคปทิปฺปตฺติยํ, อิห ตถาภาวสฺส การณมาห-‘สาวกา…เป… วจน’นฺติ, ตตฺถาติ ยุคปทิปฺปตฺติยํ. ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘ปุนปฺปสงฺควิชานนา สิทฺธํ, วิปฺปฏิเสเธ ยํ พาธิตํ ตมฺพาธิตเมวา’’ตีมาสมุภินฺนํ ปริภาสนมฺปวตฺตึ ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ปรสฺมึ เจ’ตฺยาทิ, ปรสฺมินฺติ อิฏฺเ, ปริภาสนมฺปน อยมตฺโถ ‘ปุนปฺปสงฺควิชานนาติ ทฺวินฺนํ สุตฺตานเมกตฺถปฺป สงฺคสงฺขาเต วิปฺปฏิเสเธ สติปรมิฏฺํ ปมํ โหติ, โหนฺเตน เตน ยทีตรสฺส นิมิตฺโตปฆาโต น กโต ตทา ตสฺสาปิ ปุนปฺปสงฺโค ตสฺส วิชานนา สิทฺธนฺติ, วิปฺปฏิเสเธ ยถาวุตฺเต สติ ปมํ โหนฺเตน ยํ สุตฺตํ พาธิตํ ตสฺส ปุนปฺปวตฺติยา ยทิ นิมิตฺตํ นตฺถิ ตํ พาธิตเมเว’ติ. พฺยตฺติยมฺปิ วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘พฺยตฺติย’มิจฺจาทิ, เอวํ มฺเต ‘พฺยตฺติยํ ปฏิลกฺขิยํลกฺขณปฺปวตฺติยํ ทฺวินฺนํ สาธารณํ านมฺปติ ยานิ วจนานิ ภินฺนานิ เตสมฺปิ นิรวกาสตฺเตน ตุลฺยพลตฺตา ทฺวินฺนมฺปฏิปตฺติเยวสิยา, นตุ ปริยายปฺปสงฺโค’ติ. พฺยตฺติยมฺปิ ยถาวุตฺตานํ ปริภาสานํ ปวตฺติ วุตฺตวิธิเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘ปริภาสานมฺปิ’จฺจาทิมาห.

ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห’’จฺจาทีนํ ลกฺขณานเมกเมกตฺเถปิ วตฺตมาเนติ อนฺติ, วตฺตมาเน สิ ถ อิจฺจาทีนํ วากฺเยกเทสานํ คจฺฉติจฺจาโท คจฺฉ สิจฺจาโท จ ลกฺขิเย สกิมฺปวตฺติยา สพฺพสฺมึ สเก วิสเย ปม มชฺฌิมปุริเสกวจนชาติ ปริสมตฺตาติ จริตตฺถตฺตา ตุมฺเห คจฺฉถาติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวินฺนํ ปุริสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, พฺยตฺติยมฺปิ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณานิ ภิชฺชนฺตีติ สาธารณํ านํ ปติภินฺเนหิ ลกฺขเณหิ ทฺวินฺนมฺเปกตฺเถ-กกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, ตถา วุตฺตนเยเนว ติณฺณํ ปุริสานเมกกฺขเณ ปวตฺติยนฺติ สพฺพถา อปฺปวตฺติยํ สมฺปตฺตายํ วจนมิทํ, ปโร โหตีติ มชฺฌิมุตฺตมํ ภวตีติ อธิปฺปาเยน ‘ยเถ’จฺจาทินา วุตฺตํ วุตฺติคนฺถมฺปฺหมุเขนา หริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘กฺวปนา’ติอาทิมาห, เนทมุทาหรณมมฺหํ มนํ โภเสติ-ยโต วิปฺปฏิเสธวิสยเมเวทํ น โหติ, กุโต ยโต ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุตีนํ วตฺตมาเนติ อนฺติจฺจาทีหิ วากฺเยกเทเสหิ นิทฺทิฏฺานเมว ปุพฺพปรจฺฉกฺกานํ ปุริสวจนวิเสสวิธายเกน ‘‘ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน เมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺห เสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา’’ (๖-๑๔) ตีมินา วากฺยาวยเวน ตุมฺหามฺหเสเสสุ ปยุชฺชมาเนสุ อปฺปยุชฺชมาเนสุ วา ยถากฺกมํ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานฺจ มชฺฌิมุตฺตมปมานํ ปจฺเจกํ ทฺเวทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ภวนฺตีติ ‘คจฺฉถ คจฺฉามา’ติ เอตฺถ เอกกฺขเณ ปวตฺติเยว นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปน สาวกาสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติเยว หิ วิปฺปฏิเสโธติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน วิปฺปฏิเสธปฺปกปฺปนาปิ สกฺกา กาตุนฺตีทมุทาหฏํ สิยาติ ทฏฺพฺพํ, อิมิสฺสา ปน ปริภาสาย นิรากุลปฺปวตฺติ ‘‘อาทิสฺสา’’ ตีมิสฺสา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, กตากตปฺปสงฺคี โย วิธิ, โส นิจฺโจ, โยตฺวกเตเยวายมนิจฺโจติ วุตฺตนิจฺจานิจฺเจสุ อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสุ จาตุลฺยพลตฺตา นาสฺส โยคสฺส พฺยาปาโร, ตถาหิ นิจฺจานิจฺเจสุ นิจฺจเมว พลวนฺติ นิจฺจานิจฺจานมตุลฺยพลตา, อนฺตรงฺคพหิรงฺคปฺปการ(มฺปน) อุปริ ‘‘โลโป’’ติ (๑-๓๙) สุตฺเต ปกาสิสฺสาม.

๒๓. สงฺเกโต

วจนารมฺภสฺส ผลมาห-‘อนุพนฺโธติ ยํ วุตฺตํ’ตฺยาทิ, วุตฺติยํ ‘‘โยนวยวภูโต สงฺเกโต’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ ‘‘ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ สทฺทลกฺขณา ภิธานปฺปกรณโต สทฺทสฺสานวยวภูโตติ วิฺายเตติ ทสฺเสตุมาห-‘กสฺส’ตฺยาทิลฺตุปฺปจฺจเย ลกาโร อุทาหรณํ, ปกติยาทิ สมุทายสฺสาติอาทิวากฺยสฺส สาปฺปายมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอวมฺเต’จฺจาทิ วุตฺตํ, เกจิ สทฺทสตฺถการาติ ปาณินึ สนฺธายาห, วจนนฺติ ‘‘ตสฺส โลโป’’ติ (๑-๓-๙) วจนํ, ปโยคาสมวายิตาติ กตฺตาอิจฺจาทิปฺปโยเค อสมวายิตา อปฺปโยคิตาติ อธิปฺปาโย, เอวมฺปิสฺส โลโป วเสโย… อนุปุพฺโพ พนฺธิวินาสตฺโถติ อาหุ อุจฺจาริตปธํสิตฺตา อนุพนฺธฺยเต วินสฺสเตตฺยนุพนฺโธติ อิมาย สทฺท พฺยุปฺปตฺติยาวเสน.

๒๔. วณฺณ

‘อเตนา’ติ (๒-๑๐๘) เอตฺถ อโตติ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทโส วา สิยา รสฺสชาตินิทฺเทโส วา สกลนิสฺสยพฺยาปี อตฺถชาติ นิทฺเทโสวา, ตตฺถ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทเส สติ พุทฺธสิทฺธาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ อกาโร คยฺหเตติ เนฏฺปฺปสิทฺธิ… เกสฺจิ อสิชฺฌนโต, รสฺส ชาตินิทฺเทเส ปน พุทฺธสิทฺธาทิสพฺพาการนฺตานํ ลกฺขณิกควาทฺยกา รนฺตานฺจากาโร คยฺหตีติ สพฺพถา อิฏฺปฺปสิทฺธิ, นาฺโ ทีโฆ พฺยตฺตนฺตรตฺตาติ นานิฏฺปฺปตฺติ อาการโต นาสฺเสนาภาวา, ตสฺมา อโตติ รสฺสชาตินิทฺเทเส นิสฺสิเต สพฺพมิทมิฏฺํ นิปฺผชฺชตีติ นาตฺถชาติ นิสฺสียเต, น รสฺสพฺยตฺติจ, ‘‘ยุวณฺณานเม โอลุตฺตา’’ติ (๑-๒๙) อาทีสุ ปน รสฺสพฺยตฺติยา รสฺสชาติยา วา นิทฺเทเส ‘ตสฺเสทํ โนเปติ’จฺจาทีสุ เอโออาทิกมิฏฺํ กตฺถจิ ภเวยฺย, น สพฺพตฺถ, สพฺพตฺถ วา ภเวยฺย ‘วาเตริตํ สโมนา’ติอาทีสุ พฺยตฺตนฺต รตฺตา, ตสฺมา สพฺพถา อิฏฺปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, อถวา วณฺณุจฺจารณมฺปติ เกสฺจิ วณฺณุปฺปตฺติฏฺานานํ อุจฺจนีจตทุภย สํหารวเสน วณฺณวิเสสุปฺปตฺติ ทสฺสนโต เตสํ วเสน รสฺส พฺยตฺตินิทฺเทเส รสฺสชาตินิทฺเทเส วา วุตฺตนเยน อิฏฺานิฏฺปฺปตฺติยํ สพฺพถา สพฺพถา อิฏฺปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, ตตฺถ วณฺณ ปเรน สวณฺณคฺคหณํ นิยมิตุํ วจนมิทมารทฺธนฺติ ‘สพฺพตฺเถวา’ติอาทินา วจนารมฺภผลมาห, สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมึเยว สุตฺตปฺปเทเส. นนุ สยฺจาติ วุตฺเตปิ ปริยตฺตํ, น หฺยฺํ รูปา สยมตฺถิ, อฺํ วา (สย)โต รูปนฺติ สิทฺเธปฺเยวํ สติ อตฺเถตฺถ ปโร โกจิ วิเสโสติ าเปตุํ สฺจ รูป’นฺติ วุตฺติกาโร อาหาติ สมฺพนฺโธ, รูปสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา ‘สฺจ รูป’นฺติ วุตฺติยํ นิทฺทิสียมานตฺตา จ รูปนฺติ วิฺายตีติ ‘สฺจ คยฺหตี’ติ วุตฺตํ, สํรูปคฺคหณายาปิสทฺทํ กโรโต-ธิปฺปาโย-ยนฺติ วตฺตุมาห-‘อฺเถ’จฺจาทิ, อฺถาติ อฺเนปฺปกาเรน สํรูปคฺคหณาย อปิสทฺทาภาเวติ อธิปฺปาโย, อฺปทตฺเถติ อฺปทตฺถ สมาสวิสเย, คุณีภูตสฺสาติ อปฺปธานภูตสฺสากาเร การาทิโน, สมาเสน วุตฺตตฺตา ปธานตู ตตฺเตปิ คุโณ ภวติ อฺปทตฺโถ-กาเรการาทิ วิธาย กตฺตา, วิธียมาโน สวณฺโณว ปธานํ… อิทมตฺถิตาย ตปฺปวตฺติยาติ. นนุ วุตฺติยมปิสทฺทสฺสาตฺถํ วทตา สยฺเจติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตถา สยมตฺตนี’’ติ นิฆณฺฑุโต สยฺจ-ตฺตากาเรการาทิฺจ คยฺหตีตฺยมตฺโถ สมฺภาวียตีติ โจทนมฺปนสิ นิธาย ‘สฺจ รูป’นฺติ วทนฺโต สาธิปฺปายารุฬฺหํ กิฺจิ อตฺถวิเสสํ ปกาเสตุํ ตเถวาหาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ-‘สยฺเจ’ตฺยาทิ, ‘‘ธนฺาตีสุ สํสทฺโท, ตถาตฺตตฺตนิเยสุปี’’ติ นิฆณฺฑุวจนโต ‘ส’นฺติ อตฺตาปิ คยฺหติ, โก โส สทฺทรูปํ สาธารณํ, ‘ส’นฺติ อตฺตนิยมฺปิ, กินฺตํ สทฺทาน มสาธารณํ สทฺทรูปํ, ตถา สติ อตฺตนิยํ รูปํ นามาตฺตสงฺขาตสทฺทสมฺพนฺธีติ อาห-‘สํรูปํ สทฺทานมสาธารณํ รูป’นฺติ, เอตฺจ อิทนฺตีมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อสาธารณนฺติ อสาธารณํ สทฺทรูปํ, สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกตาย อสาธารณนฺติ รูปํ วิเสสตา สาธารณสฺสาปิ สมฺภโว วุตฺโตเยว นามาติ อาห-‘ทุวิธํ หิ’จฺจาทิ, กินฺตํ สาธารณมสาธารณฺจรูปนฺติ สามฺเน รูปํ นิทฺทิสิตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตมี, สทฺทานนฺติ สาตฺถกนิรตฺถกานํ เยสํเกสฺจิ สทฺทานํ, ตํตํ สทฺทตฺตาทีหิ เตสํเตสํ พุทฺธ ออิอาทีนํ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, อุภยตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺโถ สงฺคหิโต, เตน สาธารณํ สทฺทรูปมตฺถรูปํ ตถา-สาธารณนฺติ จตุพฺพิธํ สํรูปนฺติ ทสฺเสติ, จตูสุปิ เจเตสฺวสาธารณสฺส สทฺทรูปสฺเสโวปานํ ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, สาธารณรูปพฺยุทาเสนาติ สาธารณรูปสฺส ปริจฺจาเคน, อุปาทิยนฺโต รูปเมว สทฺทสฺสสํ, นาตฺโถติ จ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ, จ สทฺโท ปเนตฺถ ‘อิทํ ทสฺเสตี’ติ เหฏฺา วุตฺตํ สมุจฺจิโนติ, อสาธารณสฺเสโวปาทิยเน การณมาห-‘ตนฺต’มิจฺจาทิ, อิตรนฺติ เย สํเกสฺจิ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, ปรสฺสาปีติ อฺสฺส ยสฺสกสฺสจิ สทฺทสฺสาปิ, อิติ อิทํ, ปติตํ ปสิทฺธํ, เอตฺถ ปน อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อิทํ ยถาวุตฺตํ ปสิทฺธํ ตสฺมา ปุพฺพาจริยปรมฺปรายาคโต ปเทสโต อุปาทิยนฺโตติ ปกตํ, สํสทฺทวิเสสนสามตฺถิเยน อสาธารณรูโปปาทิยเนปิ อสาธารณํ สทฺทรูปเมโวปาทียติ นาสาธารณมตฺถรูปํ… อิมินา วกฺขมานการณตา [ตาย (โปตฺถเก)] วเสนาติ อาห-‘สทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อาสนฺนํ…สทฺทโต สทฺทภาวสา นฺตฺตา, วิปริยยโตติ วิปริยาเสน อนาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ, จกฺขุวิสโยปิ หิ อตฺโถ กถํ โสตวิสยสทฺทสฺส น อาสนฺโน สํรูปมฺภวิตุมรหตีติ, การณนฺตรมาห-‘อเหยฺยตฺตาจา’ติอาทิ, อเหยฺยตฺตาติ อปริจฺจชนียตฺตา, อิทมฺปิ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเต การณวจนํ, ตํ สทฺทรูปํ, นิจฺจสมฺพนฺธีติ นิรนฺตรสํโยคี, วิปริยยโตติ เหยฺยตฺตา, ตถาหิจฺจาทินา อตฺถสฺส เหยฺยตฺตํ โพเธติ, อปรํ การณมาห-‘อสาธารณฺจ รูปํ’ตฺยาทินา, สาธารโณ ปริยาย สทฺทานํ, ปจฺเจตพฺพตฺตาติ วิฺาตพฺพตฺตา, อิทานิ การณตฺตยํ สโมธาเนตฺวา อิเมหิ การเณหิ รูปเมว สทฺทสฺส สํนาม, นาตฺโถติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตเทว’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตเทวนฺติ ยสฺมา เอวํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถ, สรูปปฺปธาเนติ ‘‘โคสฺสา วง’’ (๑-๓๒) ตฺยาโท โคสฺสาตฺยาทิเก สรูปปฺปธาเน.

๒๕. นฺตุ

นฺตุสุติยา ชนฺตฺวาทีนมฺปิ ‘‘นฺตนฺตูนํนฺโต โยมฺหิ ปเม’’ (๒-๒๑๕) ตฺยาทินา คหณปฺปสงฺเค ชาติยมภิปฺปสงฺคพาธนตฺถํ พฺยตฺติยํ วนฺตฺวาทิ สมฺพนฺธีนมุปาทานตฺตมิทมารทฺธํ ‘‘วนฺตฺววณฺณา’’ (๔-๗๙) ‘‘ตเมตฺถสฺสตฺตีติ มนฺตุ’’ (๔-๗๘) ‘‘กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี’’ (๕-๕๕) ติ วิหิตา วนฺตฺวาทโย นาม.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปริภาสาธิกาโร สมตฺโต.

สรโลปาทิ วณฺณนา

๒๖. สโร

อาธารวิเสสาปสฺสยนนฺติ โอปสิเลสิกาธารวิเสสสฺส นิสฺสยนํ, โอปสิเลสิกาธารํ วินา อาธารนฺตเร คหิเต สติ วจนนฺตรํ สุตฺตนฺตรํ วินา พฺยวหิตนิวตฺติ กาตุํ น จ สกฺกาติ สมฺพนฺโธ, เกจีติ พุทฺธปฺปิยาจริยาทโย ทสฺเสติ, เต หิ ยทิ วณฺเณน กาเลน วา พฺยวธาเนปิ สนฺธิ ภเวยฺย ตทา สเรติ นิมิตฺตสฺโส ปาทานํ นิรตฺถกํ ภเวยฺยาติ สเรติ นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิเยนาเนน วณฺณาทิพฺยวธาเน โน สนฺธีติ มฺมานา ‘นิมิตฺโต’จฺจาทิกํ วากฺยมาหุ, ตทยุตฺตนฺติ เตหิ’นิมิตฺโต’จฺจาทินา ยํ วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถ, อยุตฺตตฺเต การณํ พฺยภิจารสพฺภาเวน สามตฺถิยาภาโวเยวาติ พฺยภิจารนฺทสฺเสตฺวา สามตฺถิยาภาวนฺทสฺเสตุมาห-‘อวสาเน,จฺจาทิ, การิยาภาเวปีติ เอตฺถ น เกวลํ ‘อิทเมว สจฺจํ, สุมนา ภวนฺตุ อโถปิ’ตฺยาโท วณฺณกาลพฺยวธาเนเยว, อถ โข ‘เอเต น สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’ตฺยาโท อวสาเน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทํ’ ตฺยาโท อนฺต พินฺทุ สงฺขาตนิมิตฺตนฺตเร วา การิยาภาเวปิ นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโตติ อปิสทฺทสฺสตฺโถ, สาตฺถกโตติ ภาวปฺปจฺจยโลเปน ภาวปฺปธานวเสน วา วุตฺตํ, สาตฺถกตฺตโตติ วุตฺตํ โหติ, อฺถา นิมิตฺโตปาทานเมว สาตฺถกํ นามาติ ‘นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโต’ติ น ยุชฺชติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘อวสาเน นิมินฺตเร วา การิยาภาเวน พฺยภิจารสพฺภาวา อฺถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ นตฺถิ, นิมิตฺตนฺตุพฺยวธาเนปิ จตฺถิ, ยถา’ทารุนิมิตฺตํ วโนปสงฺกมน’นฺติ ตสฺมา วณฺณกาลพฺยวธาเนปิ สเรติ นิมิตฺเต สติ โลปการิยํ ปปฺโปเต วา’ติ. ลุปฺปตีติ ‘ตตฺริเม’จฺจาทินา กถนกาเล น ทิสฺสตีติ อตฺโถ, อทสฺสนมตฺตเมว หิ โลโป, อฺถา ‘ตตฺรา’ทิสทฺทรูปาภาวปฺปตฺติยา อตฺถปฺปตีติ การิตฺตเมสํ น สิยาติ, ปมาย นิทฺทิฏฺโ… วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส, สรสฺสาติ วเทยฺย… ภาเว ขาทิปฺปจฺจเยน อวุตฺตกมฺมตฺตา, อิหาติ อิมินา สตฺถนฺตเร ภาวสาธนวเสน คหณํ วิภาเวติ, คนฺถ ลาฆโว… สรสฺส โลโปติ วา โลปํ ปปฺโปตีติ วา อวตฺตพฺพตฺตา, สโรติ ปมาย นิทฺทิฏฺตฺตา สโร โลโป นาม โหตีติ สงฺกาปิ สิยาติ อาห-‘น เจ’จฺจาทิ, อิหาติ อิมสฺมึ สุตฺเต, โหนฺติจฺจาโทปิ ปุพฺพสรโลเป หนฺติจฺจาทิกมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิยาห-‘โสเจ’จฺจาทิ, อุสฺสคฺคโต อาคโต สมฺภูโต ตสฺส วา อยํติ โอสฺสคฺคิโก ปุพฺพโลโป, ตสฺส ภาโว โอสฺสคฺคิกตฺตํ, โอสฺสคฺคิกตฺตา ปุพฺพโลปสฺส การิยนฺตเรหิ ปรโลปาทีหิ อปวาทวิธีหิ อาพาธิโต เอว, โส จ ปุพฺพโลโป โหตีติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๙๑-๒๗) กฺวจิคฺคหเณน ปุพฺพปรโลปานํ ตุลฺยพลตฺตาภาวา ยถา คมปฺปตฺติโต ปรโลปสฺสาปวาทรูปตฺตํ, อชฺฌาสิเตติ ปวิฏฺเ, น โหติ… ปรโลปาปวาเทน พาธิตตฺตา, เตหีติ ปรโลปาทีหิ, สพฺพถา มุตฺตวิสโย สทฺธินฺทฺริยนฺติ, วิกปฺเปน มุตฺตวิสโย ลเต วาติ.

๒๗. ปโร

อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, กฺวจิ โลปนีโย โหตีติ อิทํ วจนํ ทีเปตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺติ อาห-‘ปโยคานุสาริต’นฺติ, กสฺสาติ อาห-‘การิยสฺส ปรโลปสฺสา’ติ, เกน เหตุนาติ อาห ‘กฺวจิคฺคหเณนา’ติ, กตฺถาติ อาห-‘อิห อิมสฺมึ สุตฺเต’ติ, เตนาติ เตน ปโยคานุสาริตาทีปเนน, ยถาปโยคนฺติ อาคมปโยคานติกฺกเมน, นิจฺจํ ปกฺเขวา ปรโลโป สิยาติ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ, ลตาวาติอาทีสุ ปกฺเข วา ปรโลโป ภเวยฺย, เอวํ มฺเต ‘‘กสฺมินฺติ อตฺเถ กฺวาติ นิปฺผนฺเนนานิยมวุตฺตินา อนิยมตฺถสฺเสว วิเสสกโต วจเน สพฺพตฺเถวานิยตตฺถวุตฺติตฺตา กฺวจิสทฺโท-ยํ ยถาคมํ นิจฺจมนิจฺจมสนฺตฺจ วิธึ ทีเปติ, ตตฺถ โหนฺติจฺจาทิโก นิจฺจ ปกฺโข ปรโลปสฺเสว วิสโย, ลตาวาติอาทิโก อนิจฺจปกฺโข อุภยสาธารณตฺตา ปุพฺพโลปสฺสาปิ วิสโยติ อิมินา นิจฺจํ ปกฺเข วา ปรโลโป โหติ, อสนฺตปกฺโข ปน สทฺธินฺทฺริยนฺติอาทิโก ปุพฺพโลปสฺเสว วิสโย สพฺพถาเนน ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ, ตีสุปิ เจเตสุ ปน ปกฺเขสุ นิจฺจานิจฺจปกฺเขสุ เยวสฺสาปวาทรูปตา… ปุพฺพโลปสฺส สพฺพถา โหนฺติจฺจาโท นิวารกตฺตา วา วิธายกตฺตา วา ปรโลปสฺส, น ตฺวสนฺตปกฺเข… ปุพฺพโลปสฺเสว สพฺพถาเนน ทินฺนา วสรตฺตา, โลกคฺโคติอาทิ ตุ กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคานุสาริตา ทีปกตฺตา นิจฺเจ อสนฺเตวาปิ วิธิมฺหิ ทีปิเต ปรโลเปน วา นิปฺผชฺชตีติ เนฏฺพฺยาฆาโต, เอวํ ตาว กฺวจิคฺคหเณ สพฺพถานิฏฺปริหาเรน อิฏฺปฺปสิทฺธิ สิยา, ตทภาเวกถนฺติ ตทภาเว วิโรธมาห-‘อฺเต’จฺจาทิ, ปริยาเยน ภวนฺตีติ กฺวจิคฺคหณาภาเว ‘ปโร’ติ สุตฺตํ สิยา ตถา สติ สุตฺตทฺวยเมกวิสยํ ตุลฺยพลฺจ สิยา, ตตฺถ วิปฺปฏิเสธาภาวา ปมาณภูตานมาจริย (วจนา)นํ นิรตฺถกตา มา ภวีติ วาเรน ภวนฺตีติ อตฺโถ, อิตีติ อิมินา ปริยายภวนการเณน, ปกฺเขเยว สิยาติ ลตาวาติอาทีสุ ปุพฺพโลเป ปริยายปฺปวตฺเต ปริยาเยน ปรโลปสฺสาปฺปวตฺติโต ลตาวาติ ปกฺเขเยว ปรโลโป ภเวยฺย, โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, ตฺจาติ ตํ ปริยายภวนฺจ, โข วากฺยาลงฺกาเร, ปฏิปทนฺติ ปทมฺป ทมฺปติ โหติ, เนกเทสปริหาเรนาปิ, เตนาห ‘น กตฺถจี’ติ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘สพฺพตฺถ วิกปฺปปฺปสตฺติยา หนฺติ, สทฺธนฺทฺริยํตฺยาทิกํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ (๑-๒๘) สุตฺเตปิ หนฺติจฺจาทิกฺจานิฏฺรูปมฺปิ สมฺปชฺชตี’’ติ. นเจวมิฏฺนฺติ เอวมิทํ ยถาวุตฺตํ วิกปฺปวิธานํ สทฺทลกฺขณฺูหิ เนวาภิมตนฺติ อตฺโถ, ตเมว สาเธติ ‘ปรโลโป หิ’จฺจาทินา, อถา นิจฺจปกฺเข วา ปรโลเป กเต-เนน ปริจฺจตฺตฏฺาเน อุสฺสคฺคปฺปวตฺติยา ลตาว ลเตวาติ รูปทฺวยํ สมฺปชฺชติ ตสฺมา ปโยคานุสาริตาทีปเกน กฺวจิสทฺเทเนว โหนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ ลตาว ลเตวาติ ปโยค สมฺภโวปิ, ตถาปิ อนิจฺจปกฺเข ลตาอิวาติ ตติยรูปปฺปสิทฺธิยา ปริยาเยน ภวิตพฺพนฺติ ปริกปฺเปติ ‘นนุ เจตฺยาทินา, อถ ‘‘ปโร กฺวจี’ติ กฺวจิคฺคหเณ สติ อป(วาทรูป)ตฺตา กถมฺปริยายปฺปวตฺตีติ มนสิ นิธายานิจฺจปกฺเข ปริยายปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺติตนฺติ อปวาเท รูปตฺตเยปิ ปริยายปฺปวตฺติยํ โทสาภาวมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺเตเนว ปริยายสฺสาปิ ทีปิตตฺตํ สาเธติ, สา จ เอกตฺถปฺปวตฺติ ปริยายํ วินา น สมฺภวติ… เอกกฺขเณ ปวตฺยสพฺภาวาติ อธิปฺปาโย, นนุ จ กฺวจาภาเว ปริยายปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺต โทสสฺเสวาปฺปสงฺคโต มา โหตุ ปริยาโย, ภินฺนวิสเย ปน ปุพฺพปรโลปปฺปวตฺติยา ‘‘น ทฺเววา’ติ นิเสเธ ลเตว ลตาว ลตาอิวาติ รูปตฺตยํ นิปฺผชฺชตีติ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘นเจ’จฺจาทิ, ตตฺถ โทสมาห-‘ตถา จ สติ’จฺจาทินา, กตฺถจิ เทมิจฺจาโท นิจฺจํ ปุพฺพโลปสฺเสว, กตฺถจิ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ ปรโลปสฺเสว, วิกปฺเปน วา กตฺถจิ ยโถทกํ ยถาอุทกํ ตฺยาโท ปุพฺพโลปสฺเสว กตฺถจิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาโท ปรโลปสฺเสว กตฺถจิ ลเตว ลตาว ลตาอิวาจฺจาโท ปริยาเยนุภยโลปสฺเสว ทสฺสนโตติ สมฺพนฺโธ, เอตฺถจ อิติปีติ ววตฺถิตวิภาสตฺต ทีปเนน กฺวจิสทฺเทน ปรโลเป กเต-ฺตฺร ปุพฺพ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘น ทฺเววา’’ติ เอตฺถานุวตฺตมาน กฺวจานุภาเวน นิจฺจํ นิเสเธ อิจฺจปิจฺเจว ภวติ. สมฺพชฺฌติ เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ. ปริจฺเฉโทติ กมฺมตฺถวเสน อาธารวเสน วาติ อาห-‘ปริจฺฉิชฺชติ’จฺจาทิ.

๒๘. นทฺเว

ตตฺถจาติ จสทฺเทน ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อฺโฺานชฺฌาสิ ตํ ยโถทกํ ยถาอุทกํตฺยาทิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาทิจ สงฺคหิตํ ภวตีติ, ปุพฺพโลเป ปรโลเป จ ปริยาเยน สมฺปตฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปกฺเข อภาเว สติ กถมิทํ ยุชฺชตีติ โจเทติ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทินา, ยชฺเชวนฺติ หิ อยํ นิปาตสมุทาโย อนิฏฺาปาทนารมฺภ วตฺตเต, เอวฺเจ คยฺหตีติ อตฺโถ, ตเทติ อตฺถโต วิฺายติ, นิจฺจํ สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘อุปสิเลสา ภาวโต’ติ, ตเทว สมตฺเถติ อีทิเสสุ หิ’จฺจาทินา, วตฺตุมิฏฺตฺตาติ อิมินา สนฺนิกํโส วณฺณาน มทฺธมตฺตกาลพฺยวธานา ปจฺจาสตฺติ, สนฺนิกํสสฺเสตสฺส วจนิจฺฉายํ สติเยว สนฺธิการิยํ โหตีติ ทีเปติ, อุปสิเลสาภาโว วาติ อุปสิเลสาภาโว เอว ภวติ, นาฺถาติ อธิปฺปาโย, ตทภาเวจาติ ตสฺส อุปสิเลสสฺส อภาเว จ, สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘กาลนฺตเรน พฺยวธานา’ติ, กาลนฺตเรนาติ อุภยตฺถ ิตวณฺณาน มุจฺจารณกาลโต อฺเน มชฺฌปฺปติตกาเลน, สนฺธิ โหเตว… สนฺนิกํสวจนิจฺฉาวเสน อุปสิเลสภาวโต, พุทฺธ วีร อตฺถุราชปุตฺตํ อชรามโรติ เฉโท, ยทิปิ สพฺพมฺเปตํ ยชฺเชวํตฺยาทินา วุตฺตํ กฺวจิ สทฺทปฺปภาเวเนว สิชฺฌติ, ตถาปิ ปกาโร-ยมฺปิ สตฺเถ โยเชตพฺโพ วาติ ทสฺเสตุํ วุตฺโต.

๒๙. ยุว

นนุ สุตฺเต ‘ลุตฺตา’ติ ปฺจมี นิทฺเทสา ‘ปเรส’นฺติ โหตุ, ‘ยถากฺกมํ’ติ ตุ วจนาภาเว กถํ ยถากฺกมนฺตีทํ วุตฺตนฺติ อาห-‘สเม’จฺจาติ, สมา สงฺขฺยา คณนา เยสุ เต สมสงฺขฺยา-อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน จ, อุทฺทิสนํ ปมํ นิทฺทิสนํ อุทฺเทโส, อนุทิสนํ ปจฺฉา กถนํ อนุเทโส, อุทฺเทโส อนุเทโส เอสมตฺถีติ อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน, เตสํ สมสงฺขฺยานมุทฺเทสีนํ อนุเทสีนฺจ, อิวณฺณุวณฺณาหิ อุทฺเทสิโน ทฺเว, เอ โอการา อนุเทสิโน จ ทฺเวติ อุทฺเทสีนมนุเทสีนฺจ านฺยาเทสานํ สมสงฺขฺยา สิยา, สติยฺจ ตสฺสํ ยถากฺกม มาทสา วิธียนฺเต, โลกโต สิทฺธิมุปทสฺเสติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา. อว…เป… เอ โอติ ปเรสํ มตํ, วิปฺปฏิปตฺตีติ วิรุทฺธา ปฏิปตฺติ ปฏิชานนํ, ปเร ‘‘สติปิ เหฏฺา วาคฺคหเณ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ สุตฺเต กฺวจิคฺคหณกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อสวณฺโณ วิธิ โหติ, ตโต อิธ น โหติ ทิฏฺุปาทาน’’นฺติ วทนฺติ, กฺวจีติ อธิกาโร อิธ น โหติ มหุสฺสโว มาตูปฏฺานนฺติ, ปติสทฺโท อาธารตฺโถ, เตน สมานาธิกรโณ อุรสทฺโทปีติ อุรสฺมินฺติ นิจฺจ สมาสตฺตา อสกปเทน วิคฺคเห กเต ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติ’’จฺจาทินา (๓-๒) สุตฺเตน อสงฺขฺยสมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘วิภตฺยตฺเถสงฺขฺยสมาโส’ติ, เอตฺถ ปน ยุวณฺณานนฺติ สํสามิ สมีปสมูห วิการาวยวาทีสุ านฺยาเทสสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, ตสฺมา อิวณฺณุวณฺณานํ าเน เอ โออาเทสา โหนฺตีติ อตฺโถ, านมฺปน ติธา อปกํโส นิวตฺติ ปสงฺโค เจติ, ตตฺถ คุนฺนํ าเน อสฺสา สมฺพนฺธียนฺตุ [พชฺฌนฺตุ (ชินินฺทพุทฺธิ)] ติ อปกํโส านสทฺทสฺสตฺโถ, ‘‘เสมฺหสฺส าเน กฏุกโมสธํ ทาตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติ ‘‘ทพฺภานํ าเน สเรหิ อตฺถริตพฺพ’’นฺติ ปสงฺโค, เตสุ อิธ ปมทุติยา น ยุชฺชนฺติ… นิจฺจตฺตา สทฺทตฺถสมฺพนฺธสฺส อปนยนวินาสา น ยุชฺชนฺตีติ, ตติโย ตุ (ยุชฺชติ)… สุตฺเต อตฺถาภิธานาย อิวณฺณุวณฺณานํ ปวตฺติปฺปสงฺเค ตทตฺถาภิธานาเยว เอโออาเทสา ภวนฺตีติ.

๓๐. ยวา

‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’’ติ (๑-๑๔) ปุพฺพสฺส การิยวิธานโต สตฺตมี นิทฺทิฏฺสฺส ปรตา วิฺายตีติ วุตฺติยํ ‘ปเร’ติ วุตฺตํ, เอวมุปริปิ, ปเรหิ อิจฺจสฺส อชฺฌิณมุตฺโต’ติ สาเธตุํ ‘‘สพฺโพจนฺติ’’ ‘‘อชฺโฌ อธี’’ติ จ สุตฺติตํ, เตสมิธ ปจฺจกฺขาตภาวทสฺสนตฺถมาห-‘อิท’มิจฺจาทิ, อพฺภกฺขานนฺติ [อพฺภุคฺคโภ] อิมินาว สิทฺธนฺติ ‘‘อพฺโภ อภี’’ติ จ น วตฺตพฺพํ, อิติ+อสฺส อิติ ิเต ปรโลโปติ ทสฺสนตฺถํ ‘อิติ อสฺส ปรโลโป’ติ อาห, อนฺวคมาติอาทีสุ นิจฺจํ.

๓๑. เอโอ

ปุตฺตา เม+อตฺถิ, อสนฺโต+เอตฺถาติ ปทจฺเฉโท.

๓๒. โคสฺส

อนฺตาเทสตฺโถติ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) พาธกสฺส ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ (๑-๑๙) พาธเกน ‘‘วานุพนฺโธ’’ติ (๑-๑๘) สุตฺเตน อนฺตาเทสตฺโถ, เตเนว วุตฺตํ-‘พาธกพาธนตฺโถยมารมฺโภ’ติ, อววาเทเส ปุพฺพสรโลเป ทีเฆจ ควาสฺสํ, ควจฺฉนฺติ นิจฺจํ. อิทํ กถํ สิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ, อิทนฺติ ยถริเวจฺจาทิกํ, กึ วินา สิชฺฌตีติ อาห-‘เอวาทิสฺสา’ติอาทิ, เอวสฺส อาทิเอกาโร เอวาทิ, ตสฺส, ริอาเทสมนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, จสทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, รสฺสวิธานฺจาติ โยชนีโย, กเตปิ ตสฺมินฺติ ตสฺมึ สุตฺเต วิหิเต จ, น สิชฺฌตีติ เอวาทิสฺส ริอาเทโส น กโตติ กตฺวา วุตฺตํ, ภุสํ+เอวาติ (ปน) ิเต มหาวุตฺตินา เอวาทิสฺส อิอาเทเส รูปสิทฺธิ โหเตว, อิธ ปน ปการนฺตเรน ‘ภุสามิเว’ติ สาเธตุมาห ‘ตมฺปิ’จฺจาทิ.

๓๓. พฺยฺช

รสฺสทีฆานนฺติ สุตฺเต อวุตฺเต กถํ รสฺสทีฆานนฺติ ลภติ อุทฺเทสิโนติ อาห-‘ทีฆสฺสา’ติอาทิ, ทีฆสฺสาติ รสฺสสฺสาติ จ านสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, ปจฺจาสตฺยาติ านโส ปจฺจาสตฺยา, อิทฺจ นิสฺสย วเสน วุตฺตํ, นิสฺสยกรณเมโก สตฺถาคโต าโยติ, อิธ นิจฺจํ-วีตินาเมติ ถุลฺลจฺจยํ, อิธ น โหติ-ชโน สายํ.

๓๔. สร

านสมฺพนฺเธติ ิติ านํ ปสงฺโค, สมฺพนฺธนํ-สมฺพนฺโธ, านฺยาเทสภาวลกฺขโณ าเนโยคนิมิตฺตภูโต สมฺพนฺโธ านสมฺพนฺโธ ตสฺมึ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ อิมินา น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เหตุมาห-‘พหุวจนนิทฺเทสา’ติ, ทฺเว รูปานิโหนฺตีตฺยาทิ วจนมิทํ [ปทมิทํ (โปตฺถเก)] ทสฺเสติ ‘‘สรูปปฺปธาเนปิ ทฺวิสทฺเท ทฺวิสทฺทสามฺเน สงฺขฺยาทฺวิสทฺทานุสิฏฺํ นปฺปยุชฺชเต, ตสฺส (ปน) สงฺขฺเยยฺยวจนสงฺขฺยาภาวา เอกวจนเมว ( ) [(ปน) (โปตฺถเก)] โหตี’’ติ, อิมินา จ-ตฺถปฺปธาโน-ยํ นิทฺเทโส น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อธิปติปจฺจโย อธิปติปฺปจฺจโยติ อนิจฺจํ, อิธ น โหติ อิธ โมทตีติ, ตํ ขณนฺติ เอตฺถ เอกงฺควิกลํ ปจฺจุทาหรณนฺติ สรมฺหา ปรตฺตาภาวา น ทฺวิตฺตํ.

๓๕. จตุ

ตพฺพคฺเค ตติยปมาติ กสฺมา วุตฺตํ จตุตฺถ (ทุติย) สทฺเทหิ วคฺคกฺขเรสฺเวว คยฺหมาเนสุ ตถา นิทฺเทโส ยุตฺโต, น หิ จตุนฺนมฺปูรโณ จตุตฺโถ ทฺวินฺนมฺปูรโณ ทุติโยติ อกฺขราเยว วุจฺจนฺตีติ อาสงฺกิย ‘วินาปี’ติอาทิมาห, อกฺขเร อกฺขรวิสเย จตุตฺถาทิ โวหาโร กรียมาโน วคฺคคฺคหณํ วินาปิ วคฺคกฺขเรเยว รุฬฺโห ปสิทฺโธติ สมฺพนฺโธ, เหตุมฺหิ อิติสทฺโท, ยโต เอวํ, ตสฺมา การณา ‘ตพฺพคฺเค ตติยปมา’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ตพฺพคฺเคติ จตุตฺถทุติยา ยสฺมึ, ตสฺมึเยว วคฺเคติ อตฺโถ, ปจฺจาสตฺตีติ ปติ อาปุพฺพา ‘สท-วิสรณคตฺยวสาทเนสุ’อิจฺจสฺมา อิตฺถิยํ ภาเวตฺติมฺหิ นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห-‘ปจฺจาสีทน’มิจฺจาทิ, ยถาโยคฺคนฺติ จตุตฺถกฺขเร จตุตฺถสฺส ตติโย ทุติยกฺขเร ทุติยสฺส ปโมติ เอวํ โยคฺคมนติกฺกมฺม, ธสฺส ทภาโวติ อิมินาว ปุพฺพสฺส ธสฺส ทตฺตมุปลกฺเขติ, ตถา ยสตฺเถโรติ. เถโรติ เอตฺถ เอกาโร วคฺคกฺขโร น โหตีติ ตสฺมึ ตวคฺคทุติยกฺขรสฺส ตสฺส โต ปโม น โหติ. ปนฺโถติ เอตฺถ ตวคฺค ทุติยกฺขเรน ถกาเรน ตพฺพคฺคภูเต นกาเร สตีปิ น โส ตพฺพคฺคทุติยกฺขโรติ น ตสฺส ปโม โต, เอตฺถ นิคฺโฆโส นิโฆโสติอาทิ อนิจฺจํ, ทฑฺโฒ นิฏฺานนฺติ นิจฺจํ.

๓๖. วิติสฺส

อิติสทฺโท-นุกรณํ. นิปาตสฺส ปกติวิยา-นุกรณํ ภวติ, อนุกรณฺจ ทฺวิธา อสาธุสทฺทรูปํ สาธุสทฺทรูปนฺติ, เตสุ ภารวาหโก โกจิ เตน ปีฬิโต ‘อโห ภาโร’ติ วตฺตพฺเพ สตฺติเวกลฺลา ‘อโห พาล’ อิจฺจาห, ตํสมีปวตฺตี ‘กิมยมาเห’ติ เกนจิ ปุฏฺโ สมาโน ‘อโห พาล อิจฺจยมาเห’ติ วทติ, อิธมสาธุสทฺทรูปํ, อิตีติ ปน สาธุสทฺทรูปํ, ตสฺมา ตโต-นุการิเยนาตฺเถน สาตฺถกตฺตา านสมฺพนฺเธ ฉฏฺี.

๓๗. เอโอ

นนุ ‘‘วิติสฺเสเว วา’’ติ (๑-๓๖) โวตฺยนุวตฺติย อวณฺเณ เอโอนํ โว โหตีติ จ สกฺกา วิฺาตุํ, ตถา สติ ‘อวณฺเณ กฺวจิ โว โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ ‘อโหติ วา’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนมาสงฺกิยาห-‘โอการสฺสปิ’จฺจาทิ, านิภาเวน นิทฺทิฏฺตฺตาติ ‘‘เอโอน’’นฺติ (๑-๓๑) วการาเทสสฺส วิชฺชมานตฺตา วการาเทสมฺปติ ปุน โอกาโร านิภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพ น สิยาติ อธิปฺปาเยนาห, น นิมิตฺตนฺติ เอโอนํ วการาเทสตฺถํ อวณฺโณ การณํ น โหตีติ อตฺโถ, อฺถาติ อวณฺณสฺส นิมิตฺตตฺเต, โอการํ น ปเยฺยาติ สมฺพนฺโธ, มการาคเม’ยาจ กมาคเต อคฺคมกฺขายตี’ติ, สฺเว ภวนฺติ วิคฺคยฺห ตนปฺปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติยํ วิภตฺติยา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลเป อการาเทเส ทีเฆจ สฺยาทิมฺหิ สฺวาตนํ ทฺวิตฺเต หิยฺยตฺตนํ. สฺวาตนนฺติอาทีสุ นิจฺจํ, อิธ นโหติ ปเรจ น วิชานนฺตีติ.

๓๘. นิคฺค

กถ‘มาคโม โหตี’ติ วุตฺตํ ยทิ นิคฺคหีตมาคโม สิยา สุตฺเต อาคมคฺคหเณน วา ภวิตพฺพํ -ม-กาทฺย นุพนฺธวิเสเสน วา ตฺยาสงฺกิยาห-‘อสติ ปิ’จฺจาทิ, อาคมาวสาเย การณมาห-‘อาเทสตฺตาโยคา’ติ, อาเทสตฺตาโยโค กถํ วิฺายติ จฺจาห-‘านินิทฺเทสาภาวโต’ติ, ตถา สติ อาคมินิทฺเทสาภาวา อาคมตฺตมฺปิ น สิยาติ โจเทติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทินา, น-อิติ โจทนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อาคมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘ตสฺสา’ติอาทิ, ตสฺสาติ นิคฺคหีตสฺส, รสฺสานุปฺปวตฺติโต รสฺสสรเมว อนุคนฺตฺวา ปวตฺติโต, อยเมวตฺโถ วุตฺติยมฺปิ ทสฺสิโตเยวาติ วตฺตุมาห-‘เอตเทเว’จฺจาทิ, ปุริมา ชาตีติ วิเสสนสมาเสกเต รสฺเส จ พินฺทฺวาคโม, ปรนิมิตฺตสฺสานิทฺทิฏฺตฺตา พหุสทฺเท-นฺตสฺส พินฺทฺวาคเม พหุํ, สติปิ ปโยคานุสาริตฺตทีปกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสาปิ ววตฺถิตวิภาสตฺเต วาสทฺทสฺสาปิ ตาทิสตฺตสฺเสว ปฏิปาทกตฺต สภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺสา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ววตฺถิตสฺส ลกฺขิยสฺส อนุโรเธน ลกฺขณปฺปวตฺติกา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา, อเภเทน ตุ วาธิกาโร ววตฺถิต วิภาสา, ตสฺสา ภาโว ววตฺถิตวิภาสตฺตํ, ตสฺมา, อิธ น โหติ อิธ โมทติ, อิมสฺมึ าเน อาคมตฺตปฺปกาสโก านินิทฺเท สาภาวา อาเทสตฺตาโยคสงฺขาโต การณวิเสโส สมตฺโถ, ตสฺส ภาโว สามตฺถิยํ-อตฺถพล-มฺถานุปปตฺติลกฺขณํ, สจาติ โส อาคโม จ.

๓๙. โลโป

โลปสทฺทสฺส ภาวสาธนมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘เตเน’จฺจาทิ, โลโปติ ยทิ กมฺมสาธโน สิยา ตทา เตน สมานาธิกรณํ กตฺวา อุปริ ‘‘ปรสโร’’ติ สุตฺตมารภีเยยฺยาติ พฺยติเรกมาห ‘น ปรสโร’ติ, อิธ น โหติ สงฺคโร.

๔๐. ปร

ตฺวํสิ ตฺวมสีติ วิกปฺโป, อิธ น โหติ ตาสาหํ.

๔๑. วคฺเค

นนุ วคฺเควคฺคนฺโตติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ยสฺมึ (กิสฺมิ)ฺจิ วคฺคกฺขเร ปเร พินฺทุโน โยโกจิ วคฺคนฺโต อนิยเมน ภเวยฺย ตถา สติ อนิฏฺมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิย ปจฺจาสตฺตึ สนฺนิสฺสายานิฏฺ นิวตฺตินฺทสฺเสตุมาห-‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติจฺจาทิ, โสวาติ วคฺคนฺโตว, ตสฺมินฺติ วคฺคกฺขเร.

๔๒. เยว

นนุ สทฺทตฺตา พฺยภิจาริตฺตา เอวสฺส ตาว สทฺโท โหตุ, สํยโต, สํหิโตติ สทฺเทกเทสภูตานมฺปิ สมฺภวา เตปิ คเห ตพฺพา สิยุนฺติ ‘ยเอวหิ สทฺเทสุ’ติ ยหีนมฺปิ กถํ สทฺทโวหาโร กโตติ อาห ‘เอวา’ติอาทิ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’ติ.

๔๓. เยสํ

ยสทฺเท ปุพฺพสุตฺเตเนว สํสฺสปฺยาเทเส สิทฺเธ โส ( ) [(ตสฺส) (โปตฺถเก)] ย การมตฺเตเยว ปเร สํสฺเสว (ยถา) สิยาติ สุตฺตมิทมารทฺธํ.

๔๔. วน

านินมาสิลิสฺส คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโม นาม, โก-ยเมตฺถ านีติ อาห-‘สรสฺสาติ, สุตฺเต อนุวตฺตสฺส จ อวิชฺชมานตฺตา ‘สรสฺสา’ติ กุโต ลพฺภตีติ โจเทติ ‘นนุ เจ’ตฺยาทินา. อาคมสุติยา วนาทีนํ านิสุติยา อภาเวปิ สามตฺถิยา พฺยฺชนสฺส วา อาคโม สิยา สรสฺส วา, ยทิ พฺยฺชนสฺส วา สิยา (น) ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ (๕-๙๒) สุตฺติต มาจริเยน, ตสฺมา ตเทว าเปติ ‘สโร เยเวตฺถ านี ภวิตุมรหตี’ติ. วุจฺจเตจฺจาทินา ปริหารมาห, นิปุพฺพา ปทิสฺมา อนปฺปจฺจเย ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกอนฺตาวยโว ‘‘ตวคฺควรนา’’ทินา (๑-๔๘) เย ทสฺส โช ‘‘วคฺคล เสหิเต’’ติ (๑-๔๙) (ยสฺส โช) นิปชฺชนํ, มานนฺตตฺยาทีสูติ อธิการาติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’’ติ (๕-๑๗) อิโต มานนฺตตฺยาทีสุติ อธิการา, ปจฺจยนฺตเรติ มานนฺตตฺยาทีโต อฺสฺมึ ปจฺจเย, กจฺจายเนน ‘อติปฺปโคโขตาวา’ติ สาธนตฺถํ ‘‘กฺวจิ โอ พฺยฺชเน’’ติ โอการาคโม คการาคโม จ สุตฺตนฺตเรน วิหิโต, ตํ ปการนฺตเรน สาเธตุํ วุตฺติยํ-‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อติปฺปา’ติอาทิ วุตฺตํ.

๔๖. ฉ

ทฺวาทโย อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺตาติ ‘ฉกี’ติ วตฺตพฺเพ ‘ฉา’ติ เอกวจนํ น ยุชฺชตีติ โจเทติ ‘นนุจา’ติอาทินา, ปริหรติ นจฺจาทินา, เนติ ‘ฉโฬ’ติ อยุตฺโต-ยํ นิทฺเทโส น โหตีติ อตฺโถ, ฉสทฺทสฺส อนุกรณตฺตา ฉสทฺทานุกรณตฺตา, เหฏฺา วุตฺตสาธุสทฺทรูปา สาธุสทฺทรูปมนุกรณํ วิภชติ ‘อนุกรณฺจ ทุวิธ’มิจฺจาทินา, ปริจฺจตฺโต ชหิโต อตฺโถ วิธินิเสธรูโป ยสฺส ตํ ปริจฺจตฺตตฺตํ, เอตฺถ ปน ฉสทฺเทน ฉสงฺขฺยาวิเสโส ปริจฺจตฺโต, อภิธายโต โหตีติ อิมินา ฉสทฺทสฺส อนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตฺถมาห, เอกวจนนฺตสฺส นิทฺเทโส กโต… ฉสทฺทวจนียสฺส ฉสฺส เอกตฺตา, อนุการิยสฺสาติ เอกาทิโน สงฺขฺยา สทฺทสฺส ตทฺสฺส วา ยทนุการิยเมกาทิกํ ตทฺํ วา สทฺทรูปํ ตสฺส. สงฺขฺยาทิวิเสสนฺติ เอกตฺตาทิสงฺขฺยาวิเสสํ ตทฺํ วา, ‘‘โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว ทฺเว’’ติ (๒-๒๑๙) สุตฺเต ทฺวิสทฺโท-นุการิยํ ทฺวิสทฺทรูปํ ตพฺพจนียฺจ ทฺวิสงฺขฺยาวิเสสมฺปรามสตีติ ตพฺพาจกํ ทฺวินฺนนฺติ พหุวจนํ, อถ ‘ฬิ’ติ กสฺมา น วุตฺตํ เอวฺหิ สติ านพนฺธตฺตาฬกาโร อาทฺยวยโว ภวิตุมรหตีติ โจทนมฺมนสิ นิธาย ‘ฉสทฺทา’ติอาทิมาห, อนฺตาปวาเทน วิธียมาโน ฬกาโร ฉ สทฺทา ปรสฺสาทิสฺส อาคมตฺตา…เป… โหตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตาปวาเทนาติ อิมินา ‘สรสฺสา’ติ ฉฏฺีนิทฺเทสโต ‘‘ฉฬียนฺตสฺสา’’ตี-มสฺส วิสยภาวํ ทีเปติ, ปรสฺสาติ อิมินา ‘ฉา’ติ ปฺจมีนิทฺเทสโต ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ตีมสฺส วิสยภาวํ, อาทิสฺสาติ อิมินา ฬสฺเสกวณฺณตฺตา อนฺตาปวาเทน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ สุตฺเต น อาทฺยนฺโต วิเยโกปิ สโรติ สรสฺสาทิสฺส ปตฺตึ ทสฺเสติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ฉา’ติ ปฺจมีนิทฺเทสา ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ (๑-๑๕) ปรสฺส สมฺปตฺตํ การิยํ เอกวณฺณตฺตา ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺส สมฺปตฺตํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ (๑-๑๖) อาทิวณฺณสฺส ปปฺโปตี’’ติ. อาทิภูโตว โหตีติ อสติปิ กาเร อาคมคฺคหณานุวตฺติยา อาคมินํ สรํ อวินาเสนฺโต ตสฺส อาทฺยวยวภูโตว โหตีติ อตฺโถ, ลการํ กโรนฺติ ‘‘ยวมทนตรลาจาคมา’’ติ สุตฺเตน, ตนฺติ ลการกรณํ อุภินฺนมวิเสสวจนฺจ อยุตฺตตํ ทสฺเสติ ‘เตสมฺปิ’จฺจาทินา, เตสมฺปีติ กจฺจายนานมฺปิ, อกฺขรสฺายนฺติ ‘‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีส’’นฺติ วิธียมานอกฺขร สฺายํ. อวิเสเส ลฬานํ นานตฺตาภาเว, ปากโฏ วาติ อิมินา สุติลิปิเภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตนฺทสฺเสติ, ตตฺถ หิ โสตวิฺาณวีถิยา ลฬานํ วิสุํวิสุํ คหณํ สุติ, ตํตํ เทสวาสีนํ เลขา ว วตฺถานํ ลิปิ, เตสํ เภโท โสตจกฺขุวิฺาณคยฺหตฺตา ปจฺจกฺขสิทฺโธ, ฉฬภิฺาติ วิกปฺเปน ฬการาคมปกฺเข รูปํ.

๔๗. ตท

อิสฺส อตฺตํ นิปาตนา, ทกาโร ปน ‘‘มยทา สเร’’ติ (๑-๔๔), ปทนฺตเรนาติอาทีติ อิมินา อฺเน ปเทน, สาธูนิ ภวนฺตีติ วุตฺติ ปาสฺส อตฺถํ วตฺตุํ ‘สาธูนิ ภวนฺตีติ นิปาตนโต’ติ อาห, ตตฺถ การณมาห-‘ย’มิจฺจาทิ, อปฺปตฺตสฺส ปาปนมฺปตฺตสฺส ปฏิเสโธ จ นิปาตนํ, เตสํ อิธ ปาาติ เตสํ ตถา อิจฺฉนฺตานํ อิธาติ นิปาตสฺส อิมสฺมึ ตทมินาทิสุตฺเต ปาา, อุทฺธสฺส อุทูติ อุทฺธํ ขมสฺสาติ อฺปทตฺถสมาเส อุทฺธํข อิติ ิเต อุทฺธํสทฺทสฺส อุทุอาเทโส, อส-โภชเน อิจฺจสฺมา ‘‘กฺวจณ’ อิติ (๕-๔๑) สุตฺเตน อณฺปจฺจเย อสสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ อาห-‘ปิสิตมสนา’ติ ‘‘กฺวจณ’’ อิติ มหิยํ รวตีติ ิเต อิมินาว คณนิปาตเนน สมาเส กเต มยูรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห ‘มหิสทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อสฺส ตทมินาทิคณสฺส อาคติคณตฺตา เอวมฺเปีติ สมฺพนฺโธ, วุตฺตนฺติ ปาเสโส. ทีฆนิกายาทีสุ ปฺจสุ นิกาเยสูติ–

‘‘ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต, องฺคุตฺตริกขุทฺทกา;

นิกายา (ปฺจ) คมฺภีรา, ธมฺมโต อตฺถโตจิเม’’ติ.

วุตฺเตสุ ทีฆาคมาทีสุ ปฺจสุ นิกาเยสุ, าตพฺพาติ วณฺณา คมาทิทฺวาเรน ชานิตพฺพา, ปฺจวิธํ ปฺจปฺปการํ นิรุตฺตมุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, นิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, นปุํสเก ภาเว ตฺโต, อตฺถกถนวากฺย ปุพฺพกมุจฺจารณมิจฺจตฺโถ, ตทภิธายิ สตฺถมปฺยภิธาเน-ภิเธยฺโย ปจารา ตทตฺถตาย วา นิรุตฺตมุจฺจเต, วุตฺตนิรุตฺติ ลกฺขเณน…เป… เวทิตพฺพาติ อิมินา นิรุตฺตสตฺเถ เย สทฺทา ปฏิปทํ นิปฺผาทิยนฺติ เตสมิทํ สามฺเน นิปฺผาทนนฺติ ทีเปติ, ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโกติ เอตฺถ ณิเก ทการวการานํ มชฺเฌ โอการาคโม, หึสิสฺมาติ ‘หึส-หึสาย’ มิจฺจสฺมา, อปฺปจฺจเยติ ‘‘สาวการเกสฺว ฆณฺฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย, นิชโกติ เอตฺถ ชการสฺส ยกาเร นิยโก. อถ วณฺณวิกาโรติ วุตฺตตฺตา ชวณฺณสฺส ยาเทเส นิยกาทโย ตาว สิชฺฌนฺตุ, สุสานาทโย กถํ ฉวปทาทิวิการตฺตา สุสานาทีนนฺติ อาห ‘ปทวิกาโรปิ’จฺจาทิ. อฺถา วณฺณสมุทายาเทสสฺส วิสุํคหเณ ฉพฺพิโตปตฺติยา ‘ปฺจวิธํ นิรุตฺต’นฺติ สงฺขฺยานิยโม น ยุชฺเชยฺยาติ ภาโว. โยโค สมฺพนฺโธ, ตถาหิจฺจาทินา ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยคมฺปากฏีกโรติ, รวนกิริยาติ สมฺพนฺโธติ เกกายิตานฺยสทฺทนกิริยาภิสมฺพนฺโธ. มยูโรติ เอตฺถ รวติ มยูรราเว เอว วตฺตเต, น สามฺเน รวนกิริยามตฺเตติ ภาโว.

๔๘. ตว

วณฺณมตฺตสฺเส วาติ วณฺณสามฺสฺเสว, มตฺตสทฺโท เอตฺถ สามฺ วจโน. ยการสฺสจ จาเทโสติ สมฺพนฺโธ, ทยการานํ ชตฺตนฺติสฺส อิมินา, ยสฺส ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ชตฺตํ, อตฺตานมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ อตฺเถ อสงฺขฺยสมาโส.

๔๙. วคฺค

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเตปิ ปกฺกนฺตวิสยตฺตา ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขเตตฺยาห-‘เตติ อนนฺตร’อิจฺจาทิ, ตํ สทฺโท หิ ปกฺกนฺต วิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ยํสทฺทํ นาเปกฺขเต, ยถา เจโส ยํสทฺทนฺนา เปกฺขเต, ตํ สพฺพํ มหาสามินาธิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ–

มุนินฺทจนฺทสฺชาต, หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวาธวลาตสฺเส, เวโก นาธรปลฺลโวติ (๑๒๒).

เอติสฺสา คาถาย อมฺเหหิ วิตฺถาริตนเยน คเหตพฺพํ, ยถา รหนฺติ สกมฺมากมฺมธาตูนมนุรูปํ.

๕๐. เววา

กิฺจาปีทํ [อิทํกิฺจาปิ (โปตฺถเก)] วิกปฺปนตฺถํ กตนฺติ เหฏฺิเมน นิ(นฺนาน)ตฺตํ วิฺายติ, ตถาปิ อิมินา วากาเรน วิกปฺโปว, เหฏฺิเม ปน กฺวจาธิการา หการนฺตธาตุโต ธฺยณฺปจฺจเย เมหฺยํ, โทหฺยํ สิเนหฺยํ, เลหฺยนฺติปิ ภวตฺเวว.

๕๓. สํโย

วตฺตุโน-ตฺตปฺปธานตฺตมตฺตวจสีติ นิยตาวยววาจิโน อุปาทานาติ วุตฺตมเนกตฺถตฺเตปฺยาทิสทฺทสฺส, อาทิยตีตฺยาทีติ กมฺมสา ธโนจายมาทิสทฺโท, โสยมตฺโถ สุมงฺคลปฺปสาทนิยา ขุทฺทสิกฺขา ฏีกาย‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนา’ติ เอตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, สํยุชฺชตีติ สํโยโค-เอกตฺราวฏฺิตพฺยฺชนา.

๕๔. วิจฺฉา

ยํวตฺตเตติ วุตฺติวจนํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถํ วตฺตุมารภเต ‘สมฺภวาเปกฺขาเย’จฺจาทิ, ยํวตฺตเตติ จ สุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจาโรติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ยสทฺทสฺสานิยมตฺถวุตฺติตฺเตปิ ปทวากฺยโต นาฺํ สมฺภวติ วิจฺฉายมาภิกฺขฺเ จ วตฺตมานนฺติ อาห ‘สมฺภวาเปกฺขายปทํ วากฺยํวา’ติ, สมฺภวตีติ สมฺภโว-ปทํ วากฺยํ วา, ตสฺมึ อเปกฺขาย ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, วตฺตเตติ วิจฺฉายมาภิฺเ จาตฺเถ วตฺตเต, นนุ ปทสฺส วากฺยสฺส วา วิสุํเยว ทพฺพาทโย อตฺถา, ตํ กถมิท เมตสฺมึ วตฺตุธมฺเม กิริยาธมฺเม จ วิจฺฉาภิกฺขฺตฺเถ วตฺตเตติ อนุโยคํ สนฺธายาห-‘วิสยภาเวนา’ติอาทิ, วิจฺฉาย วตฺตุธมฺมสฺส กิริยาธมฺมสฺส จาภิกฺขฺสฺส วิสโย ปทํ วากฺยํ วา… อนฺตฺถวุตฺติวเสน ตตฺถปฺปวตฺติยา, ตํ วเสนจ, อภิธายกตฺเตน เจติ โคจรตฺเตน ปกาสกตฺเตน จาติ อตฺโถ, ยํวตฺตเตติ อชฺฌาหฏสฺส ยนฺติ ปมนฺตสฺส วิภตฺติวิปริณามํ ทสฺเสติ (ตสฺสาติ) อาทินา, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘ยชฺชปิ ‘วิจฺฉาภิกฺขฺเสฺวิ’ ตฺยตฺร ฉฏฺีโนจฺจารียเต, ตถาปิ ฉฏฺีปสิทฺธิ โหเตว, กถํ ทฺเว อิจฺจาเทสนิทฺเทสา อาเทโส จ สมฺพนฺธีนมเปกฺขเต, ‘วิจฺฉาภิกฺขฺเสู’ติ จาตฺถนิทฺเทโส, น จาตฺถสฺสาเทเสน สมฺพนฺโธ อุปปชฺชเต, ตสฺมา วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ยํ ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเต ตสฺส ทฺเว ภวนฺติจฺเจวํ ฉฏฺียตฺโถ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, สทฺทรูเป สงฺขฺยยฺเยติ ทุติยา พหุวจนนฺตํ ปฏิปาทยมาโนติ เอตฺถ ปฏิปาทนกิริยาย สมฺพนฺเธโนปทิฏฺํ, ‘‘วากฺยนฺตรฏฺโปิ สทฺโท ตทฺสฺมิมฺปิ สมฺพนฺธมุปยาตี’’ติ ทฺวิสทฺโทติ อิทํ อุปริ วากฺยทฺวเยปฺยุปยุชฺชติ ‘ทฺวิสทฺโท วุตฺโต, ทฺวิสทฺโท น สรูปปฺปธาโน’ติ, อถ สรูปปฺปธาโน กสฺมา น วุตฺโตติ อาห-‘พหุวจเนน นิทฺเทสา’ติ, อถ ทฺเวติ สามฺเน วุตฺตตฺตา ปทวากฺยานํ าเน ทฺวิพฺพจนํ วา สิยา, ตาเนวา วตฺตนฺตีติ ทฺวิปฺปโยโค วา, ตถา สติ ‘ยํวตฺตเต ตสฺสา’ติ กสฺมา ปมเมว นิสฺสาย วุตฺติยํ วิวรณํ กตนฺติ อาห-‘เอวฺจา’ติอาทิ, อิทานิ ทฺวิปฺปโยคปกฺขสฺส สโทสตฺตา อคหิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-‘ยทาตฺวิ’ ตฺยาทิ, ตุสทฺโท ปุพฺพสฺมา ปกฺขา วิเสสสฺส ปทสฺสโก [วิเสสนตฺโถ (โปตฺถเก)], ตตฺถ หิ ทฺเว [ทฺเวรูป (โปตฺถเก)] สทฺทรูปานฺยาทิสียนฺเต, อิห ตุ โสว สทฺโท ทฺวิราวตฺตเต, อาวุตฺตี สงฺขฺเยยฺยาติ เอวํ มฺเต ‘‘ทฺวิสทฺโท-ยํ ‘‘อาทสหิ สงฺขฺยา สงฺขฺเยยฺเย วตฺตนฺเต’’ติ วจนโต สงฺขฺเยยฺยวจโน, ตสฺเมห สงฺขฺเยยฺยํ สทฺทรูปํ วา สิยา อาวุตฺติ วา, อิจฺจปิ นิทฺเทโส ตทุภยมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺเคน วา สิยา อิตฺถิลิงฺเคน วา, ตตฺถ ยทา นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส, ตทา สทฺทรูปานิ สงฺขฺเยยฺยานิ ภวนฺติ, ยทา ตุ อิตฺถิลิงฺเคน, ตทา สทฺทสฺสาวุตฺตี อุจฺจารณลกฺขณา กิริยา สงฺขฺเยยา ภวนฺติ, ตโต เจตฺถ อาวุตฺตีอปิ สงฺขฺเยยา โหนฺตี’’ติ, ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพวจนนฺติ เอส ปกฺโขติ อยเมตฺถ ภาโว’’ ยทา ทฺเว อาวุตฺติโย วิธียนฺเต ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต โสเปกฺโข, (อตฺร านฺยาเทสภาโว นตฺถิ) [นตุฏฺาเน ทฺวิพฺพจนปกฺโข (โปตฺถเก)] อาวุตฺติ หิ กิริยา, ตสฺสา เจห สทฺโท สาธนํ, น จ กิริยาย สาธนสฺส จ านฺยาเทสภาโว อุปปชฺชเต, ตสฺมา ยทาวุตฺตี วิธียนฺเต, ตทา ทิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต-โส ปกฺโข ภวตี’’ติ, อยมฺปิ ปกฺโข ปาณินีเยหิ ปริคฺคหีโต, ตทยุตฺตํ โทสทุฏฺตฺตาติ สนฺทสฺสยมาห-‘โส ปเน’ตฺยาทิ, เต หิ ทุติยมฺปิ ปกฺขมพฺภุปคมฺม อุปจารมตฺตโต เภโท, วตฺถุโตตฺวเภโท วาติ โปโนปุฺเน ตํ สาเธนฺติ. กถมฺปน สโทสตฺตํ เยนายํ น คหิโตตฺยาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, ณฺโย นสิยาติ ‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๙) ภาเว วิธียมาโน ณฺโย ทฺวิปฺปโยคปกฺเข สทฺทเภทสพฺภาวา ปุน ปุเนติ สมุทายสภาวโต ปุนปุน ภาโวติ อตฺเถ ปุนปุน สมุทายโต น ภเวยฺยาติ อตฺโถ, น เกวลํ ณฺโยว, อถ โข เอกปทนฺโตคธานํ สรานํ สรานมาทิภูตสฺสุการสฺส ภวนฺโต โอกาโรปิ ‘‘สรานมาทิสฺสา ยุวณฺณสฺสา เอโอ ณานุพนฺเธ’’ติ (๔-๑๒๔) น สิยา, ‘‘มนาทฺยาปาทีนโมมเย จ ‘‘อิติ (๓-๕๙) โอกาโร ปน ปกฺขทฺวเยปิ โหเตว… อุตฺตรปทสฺส นิมิตฺตภาเวน คหิตตฺตา, ปุพฺพปกฺเขปิ หิ ทฺเว สทฺทรูปานฺเยวาทิสียนฺเตติ โหเตว ปท เภโท, วกฺขติ หิ ‘สตีปิ อตฺตคเต เภเท’ติ. นนุ อาวุตฺติธมฺมเภท สทฺทสฺสุปจริโต เภโท, สรูปโต ตฺวเภโทว, อฺถา อาวุตฺติเยว น สิยา, เอกสฺส หิ วตฺถุโน อาวุตฺติ โหติจฺจาห‘นานฺตเรเน’จฺจาทิ, อฺเถติ อุปจริโต เภโท น สภาวโตติ เจ, การิยมฺภวตีติ เอวิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, สภาวโต ตฺวเภโท วาติ อุปจาราภาเวน วตฺถุโต วิชฺชมานเภทมวธารยติ, อฺถาติ ยทิ เภโท สิยา, อาวุตฺติเยว น สิยาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ยทิ สภาวโตว เภโท ภินฺนสฺส ปน กถมาวุตฺติ สิยา’’ติ, านิสทิสตฺตาติ ‘‘านีวิยาเทโส’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ.

กิริยายาติอาทีสุ สหตฺเถ ตติยา… กิริยาทีหิ ทพฺพาทฺยตฺถานํ วตฺตุ [กตฺตุ] พฺยาปนิจฺฉาปวตฺติโต, เทสาทีติ ( ) [(หิ) (โปตฺถเก)] อาทิสทฺเทน กาลาวตฺถาทึ สงฺคณฺหาติ, นานาการยุตฺตเมว ภินฺนํ นาม โหตีติ อาห-‘อเนกปฺปการยุตฺเต’ติ, พหุวจนนิทฺเทสโต วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เตนาติ เยน พหุวจนนิทฺเทเสน สกึ พฺยาปนิจฺฉา โชตียติ เตน กรณภูเตน เหตุภูเตน วา, กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉายํ ชาติอาทีนฺจ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺติ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ อยฺจ คาโม รมณีโย อยฺจ คาโม รมณีโยติ กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอตฺถ กิฺจาปิ รมณียคุเณน คามทพฺพโยโค อตฺถิ, ตถาปิ คามานํ คุเณน โยโค, สพฺโพ คาโม รมณีโยติ พาหุลฺเลน, นตฺถิ สากลฺเลน [กเมน (โปตฺถเก)] พฺยาปิตุมิฏฺตฺตนฺติ สกลพฺยาปนิจฺฉายาภาโวติ น ทฺวิพฺพจนํ, เอวมุปริ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, สมฺปนฺโน ยโวติ สมฺปนฺนคุเณน ยวชาติยา พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอกตฺถา ชาติ, อเนกตฺถ นิสฺสยา วิจฺฉา [เอกตฺถาชาติ, เอกมตฺถํ าปยิสฺสามีติ ชาติสทฺโท ปยุชฺชเต อเน กตฺถนิสฺสยาจ วิจฺฉา, อเนกตฺถํ สฺาปยิสฺสามีติ วิจฺฉาปยุชฺชเต-ติ มหาภสฺเส], โสภนํ ธวขทิรนฺติ โสภนคุเณน ธวาทิทพฺพานํ พฺยาปิตุมิจฺฉา, อตฺถสทฺเทเนตฺถ ทพฺพาทโย วตฺตุมิฏฺาติ อาห-‘ทพฺพคุณกิริยาลกฺขเณ’ติ, วิสทฺโท ปเนตฺถ พฺยาปนตฺโถติ อาห-‘พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุ’นฺติ, สาติ วิจฺฉา, วตฺตุธมฺโมติ ‘รุกฺขํรุกฺข’มิจฺจาทิกํ โย วทติ, ตสฺส วตฺตุโน ธมฺโม… อิจฺฉาลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ตปฺปฏิพทฺธตฺตา, สทฺโทติ รุกฺขมิจฺจาทิโก, ตสฺส สทฺทสฺส ยํ รูปํ อตฺต ภาโว, ตเมว ปจฺจาสตฺยา ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ วิจฺฉา ภิกฺขฺเสุ วตฺตมานสฺส สุตสฺเสว ตสฺส รูปสฺส ปจฺจาสนฺนภาวโต ทฺวิสงฺขฺยา ยุตฺตํ ทฺวิสงฺขาตาย สงฺขฺยาย ‘รุกฺขํ รุกฺข’มิจฺเจวํ ยุตฺตํ อติทิสียเต สุตฺเต ทฺเวอิจฺจเนน, ทฺวิพฺพจนสฺเสว [ทฺวิพฺพจนเมว (โปตฺถเก)] หิ ทฺวิสงฺขฺยายุตฺตตา, อถ กตเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหิ สพฺเพเยเวเตตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเตหฺยภิธยนฺเตติ พหตฺตา พหุวจนํ ปปฺโปติ, เอกวจนนฺตุ น สิชฺฌติ ‘รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจตี’ติ เอกตฺถาภิธานภินฺนสพฺพรุกฺขปฺปตีตีติ กถเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพวจนนฺตี อาสงฺกิยาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, อตฺถสามตฺถิยาติ ‘พหุวจนนฺตปฺปโยเคหิ’จฺจาทินา วกฺขมานนเยน พหุวจนนฺตปฺปโยเคเนว วิจฺฉาตฺถโชตนโต น ตตฺถ ทฺวีพฺพจนํ สิยา, ภวิตพฺพฺจ ทฺวิพฺพจเน (น, เอ) กวจนตฺตมนฺตเรน น จาตฺถิ ทฺวิพฺพจนาวกา โสติ ปตีติ พลาวคโต โย-ตฺโถ, ตสฺส อตฺถสฺส อฺถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ อตฺถสามตฺถิยํ, อตฺถสามตฺถิยา เอกวจนนฺตสฺส ทฺวีพฺพจนนฺติ สมฺพนฺธา, กิริยาทิโยคนฺติ กิริยาคุณาทิ สมฺพนฺโธ, มนฺตฺวาติ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺตีมสฺส ปุพฺพกิริยาวจนํ, อภิสํหริตฺวาติ เอกโตกตฺวา. สทฺทสฺส ตาทิสตฺถปจฺจายกตฺเต สามตฺถิยํ สทฺทสตฺติ [สทฺทสฺส]. ยุคปทาธิกรณตายํ สหวจนิจฺฉายํ พหุวจนปฺปวตฺติเยว, น ตตฺถ ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ, อโต เยวาติ พหุวจนนฺตสฺส สทฺทสตฺติยา วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาวาเยว, เอวมฺเต- ‘อิธ ปน โยคปชฺชํ ทุวิธํ สทฺทโยคปชฺชํ อตฺถโยคปชฺชฺจ, ตตฺถ กิฺจิ สาตฺถกานํ สทฺทโยคปชฺชมตฺถโยค ปชฺชํ น สมฺภวตีติ, ยุคปทิ อธิกรณํ ธวาทิ อตฺโถ ยสฺส โสธวขทิรปลาสสทฺโท ยุคปทาธิกรโณ, ตสฺส ภาโว ตถา, ตสฺสฺจ สติ, สทฺทโยคปชฺชมนฺตเรน ภินฺนตฺถานเมกสทฺทวจนียาน เมกโต ปปตฺติ อตฺถโยคปชฺชํ, ตํ สหวจนิจฺฉายนฺติ อิมินา ทสฺสิตนฺติ ตสฺสํ สหวจนิจฺฉายฺจ สติ, โสภนา ธวขทิรปลาสา โสภนา รุกฺขาติ โสภนคุณโยเคปิ พหุวจเนเนว วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาโวติ, โสภนํ ธวขทิรนฺติ ปน สตีปิ สทฺทโยคปชฺเช สมาหารตฺตา นตฺถตฺถโยคปชฺช [นาตฺวยาคปชฺช (โปตฺถเก)] นฺติ เอกวจนนฺตตฺตา ทฺวิตฺตปฺปสงฺเคปิ โสภนํ ธวขทิรนฺติ สทฺทานํ สกึ พฺยาปนิจฺฉายาภาวา น ทฺวิพฺพจนนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ.

วาตฺติกกาเรน ‘‘อานุปุพฺพิเย ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อานุปุพฺพิเยปิ’จฺจาทินา, อตฺเถวานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา ตโตว ทฺวิตฺตนฺติ ปฏิปาทย ‘มานุปุพฺพิย’มิจฺจาทินา ‘อตฺถิเยเวจฺจาทิโน วุตฺติวากฺยสฺส วิวรณมาห. คามชาติยา ตุลฺยชาติยานํ ทิสา เทสาทิเภเทน ภินฺนานมิว คามานํ, น เอตฺถ วิจฺฉา, มูลมคฺคํ วา หิ มุขฺย เมกเมว… เหฏฺุทฺธภาคนฺตราภาเวเนกตฺตา, เยนุปริยโธ ภาคาเปกฺขาย กตมูลคฺคพฺยปเทเสน ภินฺนชาติยา มูลคฺคภาคา, เต ภินฺนชาติยา, น จ ภินฺนชาติยานํ วิจฺฉา โหติ, น หิ โคโคติ วุตฺเต (วาหีก)คตา วิจฺฉาวคมฺยเตติ อาจริยชินินฺทพุทฺธินา อานุปุพฺพิเย วิจฺฉายาภาวํ ปฏิปาทิตํ, ตํ วิฆฏยิตุํ ‘ยทิ หิ’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ วิปฺจิตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ, นสนฺนิวิฏฺโติ น ปติฏฺิโต, นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, ยสฺสูปริภาโค อตฺถิ ตมฺปิ มูลนฺติ มูล พฺยปเทสสฺสาเปกฺขา กตตฺตมาห, อุภยนฺติ มูลมคฺคฺจ, ตถา อฺเปิ มูลคฺคภาคาติ อิมินา มูลคฺคเภทานํ เหฏฺา วิย คหเณ สติ พหุตฺตมาห, ปุพฺพกถิเตนาติ ‘รุกฺขาทีนํ พาหุลฺเลนา’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มูลาทีนํ พาหุลฺเลน ถูลาทิ คุณโยคมฺมนฺตฺวา สตฺตมีวิภตฺติยุตฺเตน มูลาทิสทฺทสหิเตน สพฺพ สทฺเทน มูลาทิกมตฺถมภิสํหริตฺวา สพฺพสฺมึ มูเล ถูลา สพฺพสฺมึ อคฺเค สุขุมาติ เอวํ (วตฺตุโน) พฺยาปิตุมิจฺฉายเมกวจนนฺตสฺส วิจฺฉายนฺตฺเวว ทฺวิพฺพจน’’นฺติ.

เชฏฺานํ วิจฺฉาสมฺภเว สพฺพกนิฏฺสฺส เชฏฺตฺตาภาวานุปฺปเวโส น สิยาติ อานุปุพฺพิยมตฺตวจนิจฺฉายํ เตเนว ทฺวิตฺตมภิหิตํ ‘เชฏฺํ เชฏฺมนุปฺปเวสยา’ติ เตเนวาจริเยน, ตทธุนา วิฆฏียติ ‘เชฏฺ’ มิจฺจาทินา, กนิฏฺโปิ ปเวสียตีติ กนิฏฺสฺสปิ วิจฺฉาสมฺภวมาห, ตตฺถ การณมาห-‘ยเถว หิ’จฺจาทิ, ปรสฺสาติ มชฺฌิมสฺสาติ เอตฺถ วิเสสนํ, กนิฏฺสฺสาปิ เชฏฺพฺยปเทโสติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘วตฺติจฺฉานิพนฺธเน หิ’จฺจาทินา, วตฺติจฺฉาทิพนฺธเนติ วตฺตุโน อิจฺฉา นิพนฺธนํ การณมสฺสาติ สมาโส, วตฺถุสภาเว วตฺถุ ตตฺเถ, อภินิเวโส ปวตฺติ, นาภิสมฺภุณาติ น ปปฺโปติ.

‘‘สกตฺเถ วธาริยมาเน เนกสฺมึ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตทาห ‘สกตฺเถ’อิจฺจาทิ, อตฺถปฺปการณาทฺยนเปกฺขสฺส ปทสฺส อตฺเถ สกตฺเถ อวธาริยมาเน เอตฺตกเมเวติ คมฺมมาเน อเนกสฺมึ ทิยฺยมาเน ทฺวิพฺพจนมิฏฺํ มตํ ปาณินิยานนฺติ อตฺโถ, อยมฺปเนสมธิปฺปาโย ‘มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหี ตฺยตฺร ทฺเว เอว มาสา ทาตุมิจฺฉิตา, กหาปณํ นาม–

จตฺตาโร วิหโย คุฺชา, ทฺเวคุฺชา มาสโก ภเว;

ทฺเว อกฺขาว มาสกาปฺจ,กฺขานํ ธรณมฏฺกํติ.

วุตฺตวิธินาเนกมาสกสมุทาโย, ตตฺถ น สพฺเพ กหาปณ สมฺพนฺธิโน มาสา ทานกิริยาย พฺยาปิตา, ทฺเวเยวาติ เนตฺถตฺถ วิจฺฉาติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺเพน ทฺวิพฺพจน’’นฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวาติ ตํ ทฺวิพฺพจโนทาหรณํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปาทยิตุํ วิจฺฉายเมว ทฺวิตฺตํ ทสฺเสตุํ… มาสกํ มาสกมิจฺจาโทตฺวยมธิปฺปาโย-‘‘เทหีติ ทานกิริยาย มาสฺส พฺยาปิตุมิฏฺาติ วิจฺฉายเมเวตฺถ ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหฺยโต ทฺวิรุตฺตา วิจฺฉาว คมฺยเต’’ติ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิกํ กิมาสงฺกิย วุตฺตนฺติ อาห‘เทหี’ติอาทิ, อวธารเณ ปตียมาเนติ กหาปณสมฺพนฺธินิ พหุมฺหิ มาสกสมุทาเย มาสกทฺวยนิจฺฉเย วิฺายมาเน สติ, อวิเสเสน สามฺเน มาสานํ เทหีติ ทานกิริยาย พฺยาปนา ภาวาติ สมฺพนฺโธ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิโน สาธิปฺปายมตฺถมภิธาตุมารภเต ‘ปเทเน’จฺจาทิ, เอตฺถ ปเทนาติ มาสกมิจฺจเนน ปเทน, อิมมฺหา กหาปณาติ อิทเมตฺถ สทฺทนฺตรํ, กตาภิสงฺขรณสฺสาติ มาสกํ มาสกมิจฺเจวํ นิปฺผาทิตสฺส, สทฺทนฺตรโตติ อิมินา ปทนฺตรโยโค คหิโตติ อาห-‘ปทนฺตเรน โยคโต’ติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิตฺตกรณกาเล สทฺทนฺตรวจนียสฺสตฺถสฺสานเปกฺขิตตฺตา มาสกํมาสกนฺติ อวิเสเสน มาสกวิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ, ตทนุ ปน อิมมฺหา กหาปณาติสทฺทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ยทิ กหาปณสมฺพนฺธฺย น วเสสมาสกวิจฺฉา ปริคฺคยฺหติ ตทา อิมสฺส กหาปณสฺสาติ ฉฏฺิยา ภวิตพฺพํ, อิมมฺหา กหาปณาติ ปน อวธิปฺจมีนิทฺเทสโต กหาปณโต ทฺวยเมว คเหตฺวา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ อิมมฺหา กหาปณาติ สทฺทนฺตรโตวธารณํ คมฺยเต’’ติ.

‘‘ปุพฺพปมานมตฺถาติสยวจนิจฺฉายํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุพฺพปมานํ มิจฺจาทิ, ปุพฺพปมานํ ปุพฺพปม สทฺทานํ อตฺถาติสโย โย อตฺถสฺส ปกํโส, ตสฺส วจนิจฺฉายํ, สพฺพปมภาวสงฺขาต อตฺถาติสยมตฺตาว วจนิจฺฉาติ น เอตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, วิกสนกิริยาย ปากกิริยายาติ วุตฺเตปิ วิกาสกรณกิริยาย ปากกรณกิริยายาติ อตฺถสมฺภวโต ‘ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผ’นฺติ ตฺยาโท, ปุพฺพํ ปุพฺพํ วิกสนํ กโรนฺติ, ปมํ ปมํ วจนํ กโรนฺตีติ กิริยาวิเสสนวเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ปุพฺพาติ มตา ปมาภิมตาติ อิมินา ปุพฺพปมภาเวนาภิมตานํ พหุตฺต พฺยาปเนน วิจฺฉาสพฺภาเว การณมาห.

‘‘ฑตร ฑตมานํ สมสมฺปธารณายมิตฺถีนิคเท ภาเว ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วุตฺตํ, เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อิตฺถิลิงฺคโยคา อิตฺถีติ วุตฺโต, นิคทฺยเตเนเนติ นิคโท, อิตฺถี นิคโท ยสฺส โส อิตฺถินิคโทภาโว, ตสฺมึ อิตฺถีนิคเท ภาเว, ตทาห-รตรรต มนฺตาน’มิจฺจาทิ, อิตฺถิลิงฺเคติ อิตฺถิลิงฺคํ ยสฺส โส อิตฺถิลิงฺโคภาโว, ตสฺมึ อิตฺถิลิงฺเค ภาเว วตฺตมานานํ รตรรตมนฺตานํ ทฺวิพฺพจนมภิมตนฺติ สมฺพนฺโธ, กสฺมึ วิสเยติ อาห-‘สมสมฺปธารณ วิสเย’ติ, สเมน อฑฺฒตาทินา คุเณน อิเม อุโภ อฑฺฒา อิตฺเววํ รูปา สมฺปธารณา นิรูปนา อวโพโธ สมสมฺปธารณา, สาเอว วิสโย, ตสฺมึ สติ, อฑฺฒตาย พหุวิธตฺตาภาวา กิริยาทิโย คาภาวา จ นตฺเถตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, ปุจฺฉิยมานาติ อิมินา อิเม อุโภ’ อิจฺจาทีนํ ปุจฺฉาวากฺยตํ ทสฺเสติ.

ปรพฺยวหาเรนาห-‘อาขฺยาตาทีนํ วิสยตฺต’นฺติ, อิมินา อาขฺยาตาทีนเมว กิริยาโชตกปทภาเวน โปโนปุฺสงฺขาตกิริยา ธมฺมสฺส ธนสเมว วิสยตฺตํ ทีเปติ, อติสยวิสิฏฺนฺติ อิมินา ปปจติสทฺเทปกาโร ปกํสตฺถ โชตโก อุปสคฺโคติ ทสฺเสติ, หิวิธิมฺหีติ’ลู-จฺเฉทเน’อิจฺจสฺมา วิธิมฺหิ หิปฺปจฺจโย ‘‘ปฺหปตฺตนาวิธีสุ’’ติ (๖-๙) อิมินา สุตฺเตนาติ อตฺโถ, โอสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) โอการสฺส, ‘ปุพฺเพก-กตฺตุกาน’’ (๕-๖๒) มิจฺเจวาติ เอวกาเรน ปเรสมิวายมปฺยาภิกฺขฺเ ปจฺจโย เจ วิธียเต, ตทา ปปจติอิจฺจตฺร วิย อาภิกฺขฺเ วิธียมาเนน ปจฺจเยเนว อาภิกฺขฺตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา น ทฺวิพฺพจเนน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, ยทา ตุ ภุสํ ปุนปฺปุนํ ปจตีติ วจนิจฺฉา ตทาปิ ปปจตีติ ภวตฺเยว.

อิห อิมสฺมึ อุทาหรเณ, อาภิกฺขฺเ อิจฺเจวาติ อิมินา อนุกรณมตฺตเมเวตํ นตฺเถตฺถาภิกฺขฺนฺติ ปาณินิยา สุตฺตนฺตเรน ทฺวิตฺตมฺปฏิปาเทนฺติ, นตฺเถตฺถ ตาทิเสน วจเนน ปโยชนํ, อาภิกฺขฺเเยว ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสติ, เอวมฺเต ‘‘ปฏอิจฺเจตมนุกรณํ ภวน กิริยมฺปติ วตฺตตีติ [ภวนกิริยามตี วุตฺตีติ (โปตฺถเก)] กิริยาธมฺมํ โปโนปุฺเมตฺถ อตฺเถวา’’ติ, เตเนว วกฺขติ-‘ปฏปฏา ภวตีติ อาภิกฺขฺเ ทฺวิพฺพจน’นฺติ, อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺเท อวิชฺชมาเน, ราปฺปจฺจโยติ ปมํ ทฺวิตฺเต กเต ปจฺฉา ราปฺปจฺจโย, ราปฺปจฺจยมกตฺวาปิ ปการนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘อถวา’ อิจฺจาทิ, ทีโฆ นิจฺจนฺติ ปมํ ทฺวิตฺเต ปฏปฏกโรตีติ ิเต นิจฺจํ ทีโฆ, ปฏปฏา กโรตีติ เอตฺถ นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏปฏายตีติ เอตฺถ ทสฺเสตุํ ปฏปฏายตีติอาทิ อารทฺธํ.

๕๕. สฺยาทิ

เอกสฺส เอกสฺส อิติ ิเต ปุพฺพวิภตฺติยา ลุตฺเต สํหิตายฺจ กตายํ เอเกกสฺส, เอวํ มตฺถเกน มตฺถเกนาติ ิเต มตฺถก มตฺถเกนาติ.

๕๖. สพฺพา

อฺํ อฺนฺติ ิเต อิมินา วิภตฺติยา โลเป อการสฺส ‘‘ตทมินา’’ (๑-๔๗) ทินา โอกาเร อฺโฺนฺติปิ โหติ.

๕๗. ยาว

ยาวโพธนฺติ ‘‘ยาวาวธารเณ’’ติ (๓-๔) อสงฺขฺยสมาโส.

๕๘. พหุล

กฺวจิ ปวตฺยปฺปวตฺติ, กฺวจฺํ กฺวจิ วา กฺวจิ;

สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติ.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปมกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.

๒. ทุติยกณฺฑ วณฺณนา

๑. ทฺเวทฺเว

อวยวสมฺพนฺเธติ สฺยาทฺยวยวีสมุทาเยน ทฺเวทฺเวติ วุตฺตานมวยวานํ สมฺพนฺเธ, อเตตฺถ วุตฺยนุกูลาย ปฺจิกาย วา ภวิตพฺพํ, ปฺจิกานุ กูลาย วุตฺติยา วา, น เจตฺถ ทฺวินฺนมฺโฺานุกูลตา ทิสฺสติ, ตถาหิ วุตฺติยํ-‘เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ เอตฺตกเมว ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, ปฺจิกายนฺตุ ตพฺพิเสสน วเสน จ ปจฺจยตฺถวิเสสนวเสน จ อตฺโถ ทสฺสิโต, ตเทว มุภินฺนนฺนาฺมฺานุกูลตา ทิสฺสติ, ตโต เอตฺถ ยถา ทฺวินฺนมฺโฺานุกูลตา สมฺปชฺชติ, ตถา พฺยาจิกฺขิสฺสาม ‘‘ยทิ ปเนตฺถ วุตฺยานุกูลา ปฺจิกา ภเวยฺย ปจฺจยตฺถปกฺโข ชหิตพฺโพ สิยาติ ‘เต…เป… เอกาเนกตฺเถสุ’ติ จ, เตน…เป… โยชนิย’นฺติ จ เอเตสํ ชหิตพฺพตาย พหุปาวิโลโป อาปชฺชติ, ยทิ ปน ปฺจิกานุกูลา วุตฺติ ภเวยฺย วุตฺติยํ กิฺจิมตฺตํ ปกฺขิปิตพฺพ มตฺตเมว สิยาติ พหุวิโลปาปตฺติ (น) โหตีติ เอเตสํ ทฺเวทฺเว โหนฺติ เอกาเน กตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ วุตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ, เอวฺหิ สติ สตฺถนฺตเรนาปิ สห ฆฏเต, สุตฺเต ‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา’ติ วุตฺตตฺตา ‘เอกาเนเกสู’ติ อิทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา ยุชฺชติ

ปกติวิเสสนวเสน วา ยเทตํ ปจฺจยวิเสสนํ, ตทา สามตฺถิยา เอกาเนเกสูติ ปกติวิเสสนมฺปิ ลพฺภติ, ตตฺถ สามตฺถิยมตฺถ พลํ, ตถาหฺเยกาทีสุ ภวนฺตา ปกติวาจฺจานเมเวกตฺตาทิอพฺยติ ริตฺตอตฺถมตฺตาทีรูปานํ โชตกา สฺยาทโย กถเมกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา อฺโต สิยุนฺติ ยถาวุตฺตนามวิเสสากฺเขโป, ตถา อิตฺถิณาทิปฺปจฺจยาทีนมฺปิ ปน ปกติวิเสสานุปาทาเนปิ ยโต ธาตฺวาทิ วาจฺโจตฺโถ นตฺถิ, สามตฺถิยา ตโต, ธาตุตฺยาทฺยนฺเตหิ [ตฺยาทฺยนฺต วาจฺเจหิ (โปตฺถเก)] น โหนฺเต วิตฺติปจฺจยา, ตถา ณาทิปจฺจยาปิ… วิภตฺยนฺตา วิธานโต, ยเทตมฺปกติวิเสสนํ ตทาปิ สามตฺถิเยเนว เอกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ตชฺโชตนาย ภวนฺตา สฺยาทโย กถมฺตฺถ โหนฺติ อสมฺภวาติ เอกาเนเกสุ ทฺเวทฺเวติ ลพฺภติ, อถวา สรูเปน อวุตฺตมฺปิ สามตฺถิเยเนกาเนกตฺเถสูติ คมฺมมานํ วุตฺตเมว โหตีติ กตฺวา‘เตจา’ติอาทิกํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เอกาเนเกสุ วตฺตมานโต นามสฺมาติ กิมตฺถํ อสตฺวภูตาย กิริยาเยกตฺตาทิสมฺพนฺธาภาวา กฺริยตฺถาจ ตฺยาทีหิ เยเวกตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา ตฺยาทฺยนฺเตหิ จ น ภเวยฺยุนฺติ ปโยชนนฺตรมาห-‘ยมฺปนา’ติอาทิ, ปฺจกนามตฺถสฺสาธิปฺเปตภาโว เจตฺถ ปกฺขสฺเสตสฺเสว ยุตฺตตฺตา. ตถาหิ สงฺขฺยากมฺมาทโย นาม วาจฺจสฺส ทพฺพสฺส ธมฺโม สกตฺโถ-ปสชฺชโน จ สทฺโท ทพฺเพเยว วตฺตเต… ทพฺเพเยวานฺยนยาทิโวหารา, ตตฺถ ทพฺพวาจินา สทฺเทน ทพฺพธมฺมานมพฺภนฺตรีกรณนฺติ นายุตฺตเมตํ นาเมน ปฺจนฺนมภิธานํ, วิภตฺติโย ปน โชติกา, อิตฺถิปจฺจยา จ อิตฺถิลิงฺคสฺส, ตถา จามฺเหหิ วุตฺตํ สมฺพนฺธจินฺตายํ–

สทฺโท สกตฺถํ วตฺวาน, ปทตฺถํ ทพฺพสฺิตํ;

สมเวตํ วเท ลิงฺคํ, สงฺขฺยํ กมฺมาทิกมฺมิ เจติ.

เอกาเนเกสุ สฺยาทีนํ ยถากฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘เตนา’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาติ เยน ปฺจโก นามตฺโถ อธิปฺเปโต เอกาทีสุ จ อตฺเถสุ โช-ตนีเยสุ สฺยาทโย วิธิยิสฺสนฺติ เตน, สพฺพตฺถาติ ‘อํโย’อาทีสุ สพฺพตฺถ, สภาวโตตฺยาทิกสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘ยทฺยปิ สฺยาทโย เอกาเนเกสุ โหนฺติ ตถาปิ เอกาทโย สงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺเน อตฺเถ วตฺตนฺติ น สงฺขฺยามตฺเต, สงฺขฺยาย สมฺภวาภาวา สงฺขฺเยเย ภวตีติ น สงฺขฺยาปิ สฺยาทีนมตฺโถ’’ติ (น) เกวลํ สกตฺถ ทพฺพาทิเยว สฺยาทีนมตฺโถ น ภวติ, อปิ ตุ สงฺขฺยาปีตฺยปิสทฺทตฺโถ, อเนน สงฺขฺยา วิภตฺยตฺโถ จตุกฺโก นามตฺโถตฺยยมฺปกฺโข นิรากโต ปฺจโก นามตฺโถติ ทสฺสเน สงฺขฺยากมฺมาทีนํ วิภตฺติโย โชติกา โหนฺติ, ติโก นามตฺโถติ ทสฺสเน ตุ สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติวาจฺจา โหนฺติ, อิทานิ อธิปฺเปตปฺจกนามตฺเถ สกตฺถาทิกํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถ สกตฺโถ วิเสสนนฺติ สรูปาทิ ยํ กิฺจิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตํ ตํ สกตฺโถ นามติ อตฺโถ, ตํ ทสฺเสติ ‘สรูปชาติคุณทพฺพานิ’ติ.

พเลน ยสฺสา ภินฺเนสุ, ปวตฺตนฺเต คคาทีสุ;

สา ชาตฺยภินฺนธีสทฺทา, สุตฺตํ ปุปฺเผสฺวิวานฺวีตํ.

ทพฺพาธาโร ตโต ภินฺโน, นิมิตฺตํ ตปฺปตีติยา;

ภาวาภาวสภาโว โย, โส คุโณ นิคฺคุโณ มโต.

สรูปํ สทฺทรูปํว, ชาติยา ยํ วิเสสนํ;

วิเสสียติ ยํกิฺจิ, ทพฺพํ ตํ สมุทีริตํ.

อิทานิ สรูปาทิโน วิเสสนสฺส สกตฺถภาวํ ชาตฺยาทิวิเสสสฺส ทพฺพภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, สรูเป วตฺตเต สทฺโทติ วิยเภโทปจาเรนาห-‘สทฺทสฺส สรูเปนา’ติ, เอตฺถ ปน โคติ ชาติมตฺตวาจินิ โคสทฺเท ปยุตฺเต โคสทฺโท ชาติมตฺตมาเหติ โส ชาตึ วิเสเสติ นาม. ยฏฺิอาทิสทฺเทหิ ยฏฺิอาทิสหจริตา อุปจารโต คหิตาติ ยฏฺิอาทิทพฺเพหิ ยฏฺิอาทิสหจริตา ปุริสา วิเสสียนฺตีติ อาห-‘ทพฺพมฺปิ ทพฺพนฺตรสฺส วิเสสนภูตมฺภวตี’ติ, ยฏฺิโยปเวสยาติ ยฏฺิสทฺทวจนีย ยฏฺิทพฺพวิสิฏฺเ ปุริเส ปเวสยาติ อตฺโถ, กุนฺเตปเวสยาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโย, ยถาวุตฺตจตุพฺพิธสกตฺถโต ปโรปิ อตฺถิ สกตฺโถติ อาห-‘กตฺถจี’ติอาทิ, สมฺพนฺธนิมิตฺโตติ สมฺพนฺโธ นิมิตฺตํ การณํ ปจฺจยปฺปวตฺติยา อสฺส ปจฺจยสฺส โสติ สมาโส, เอตฺถ หิ ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ อสฺสาติ สามิโน ปุริสสฺส สํสงฺขาตทณฺฑาทิทพฺเพน สหโย สสฺสามิสมฺพนฺโธ, โสปิ ปจฺจยสฺส นิมิตฺตํ, ตถา จ วกฺขติ-‘ทณฺฑปุริสสมฺพนฺธา ทณฺฑีติ ปจฺจโย’ติ, (กิริ)ยา ปทตฺถสฺสาปิ วิเสสนตฺเตน สกตฺถภาโว ชาติปทตฺถาทีนํ วุตฺต าเนเยว วตฺตพฺโพติ ปาจโกติ เอตฺถ กิริยาการกสมฺพนฺธสงฺขาตํ ปราภิมตํ สกตฺถมฺปิ ปโรปเทเสโนปทิสิตุกาโม อิธ สมฺพนฺธสกตฺถสฺส วุตฺตฏฺาเนเยว กิริยาสกตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘กตฺถจิ กิริยาปี’ติอาทิมาห. นามสภาเวน วิฺายมานํ ปฺจมํ นามสงฺขาตมตฺถํ ทพฺพปทตฺเถน สงฺคเหตฺวา ชาติคุณกิริยาทพฺพานีติ หิ จตุพฺพิโธ นามตฺโถ, นามมฺปิ อนฺวตฺถรุฬฺหิวเสน ทุวิธํ ปุมิตฺถินปุํสก ลิงฺควเสน ติวิธมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ… ยถาวุตฺเต จตุพฺพิเธ อตฺเถ นมติ, เต วา อตฺตนิ นาเมตีติ อิมินา การเณน. สามฺคุณ กิริยายทิจฺฉาวเสนาฺถาปิ จตุพฺพิธตฺตํ นามสฺส วทนฺติ, ตตฺถาปิ ยทิจฺฉานามสฺส ทพฺพนาเมเนว สงฺคโห เวทิตพฺโพ, อิตฺถตฺตํ เอสาติ ปสิทฺธิมา อตฺโถ, ยมฺปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สาเธติ ‘ตตฺเถ’จฺจาทินา, อภิธายกตฺเตน โชตกตฺเตน, อิการนฺตโตติ มุนิสทฺทโต, อฺถาติ อิการนฺตโต น ภวติ เจ, อโตติ อาเทส ภวนโต ผลํ ทสฺสิตํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, วุตฺติยํ ‘เอวํ กุมารี กุมาริโย’ติอาทีสุ เอวนฺติ ยถา ปุลฺลิงฺเค อิการนฺตโต สฺยาทีนมุทาหรณมนาเทสตฺถํ วุตฺตํ เอวมิตฺถิยมฺปิ อนาการนฺตโตติ ทสฺเสติ, อุปลกฺขณํ เจตมินี-นี-อู-ติ-ปจฺจยนฺตาทีนํ, อสติ…เป… วจเนติ อิมินา ปาณินิยานํ วิภตฺติสฺาวิธายกสฺส สุตฺตนฺตรสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘วิภตฺติจ’’ (๑-๔-๑๐๔) อิติ หิ เตสํ สุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ ‘สฺยาทีนํ ตฺยาทีนฺจ วิภตฺติสฺา โหตี’ติ, ภวนฺตีติ อนฺวตฺถวเสน วิภตฺติสทฺทวจนียานิ ภวนฺติ, โส (เยวตฺโถ) วิภตฺติจฺจเนน วิภชียตีติ วิภตฺติ, กมฺเม กฺติปฺปจฺจยนฺโตยํ วิภตฺติ สทฺโทติ ทสฺเสติ, กถมฺปเนเตสุ สฺยาทีสุ วิภชียติจฺจสฺส วากฺยตฺถาสฺสานุคโม เยเนวํ วุจฺจติจฺจาสงฺกิย เยน ยถา จ วิภชียติ ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ.

๒. กมฺเม

วุตฺติยํ กตฺตุกิริยายาติ กตฺตุสาทฺยตาย ตํ สมฺพนฺธินิยา กตฺตุกมฺมฏฺายปิ ทุวิธาย กิริยาย, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ กโรติ เอตฺถ สมฺพนฺธนตฺโถติ อาห-‘กรียติ อภิสมฺพนฺธียตี’ติ, ยํกิฺจิ ปทตฺถรูปํ สมฺพชฺฌตีติ อตฺโถ, อิมินา จานฺวตฺถวเสเนวายํ กมฺมโวหาโร สิทฺโธติ ทสฺเสติ, สพฺพการกานมฺปิ ปน กิริยาสมฺพนฺธ สพฺภาเวปิ กิริยาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตเนว ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ตเทว กมฺมํ วิฺเยฺยํ, กตฺตาทิ กตฺตุ กิริยายาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตปิ กตฺตาทิตฺตวจนิจฺฉาเยว กมฺมํ น โหติ… ยสฺมา วจนิจฺฉาเยว การกานิ ภวนฺติ, เอวํ สพฺพการกานมฺปิ การกนฺตรปฺปตฺติยํ ตทภาโว ยถาโยคํ วตฺตพฺโพ, วากฺเยกเทเสเนตฺยเนน ‘‘ทฺเวทฺเวกา’’ทิโน วากฺยสฺส ‘‘กมฺเม ทุติยา’’อิจฺจาทิโน จ เอกวากฺยตฺตํ สูเจติ, ปกรณสฺส มหาวากฺยรูปตฺตา วิปฺปกฏฺานิปิ วากฺยานิ อากงฺขาทิสภาเว อฺมฺสมฺพนฺธานุภวเนเนกวากฺยภาวมฺปฏีปชฺชนฺเต, วุตฺตี หิ–

‘‘อากงฺขาโยคฺคตา สตฺตา, พีชํ สนฺนิธิโน ยโต;

วิปฺปกฏฺานิ วากฺยานิ, มหาวากฺยํ กโรนฺตฺยโตติ.

สามฺเนาติ กมฺมาทฺยวิเสเสน, ปุพฺพาจริยสมฺาวเสนาห ‘ทุติยาทิกา’ติ, เตน ยทฺยปิ ตฺยาทิโนปิ ทฺวินฺนํ ปูรณิยา ทุติยาติ สกฺกา โวหริตุํ, ตถาปิ สฺยาทีนํ ทุเกเยว ทุติยาตติยา รุฬฺหีติ นตฺยาทีนํ ทุกานิ ทุติยาทิสทฺเทน คยฺหนฺติ, วิสิฏฺเสูติ กมฺมาทินา วิเสสิเตสุ, ติวิธํ กมฺมนฺติ สกสมยปฺปสิทฺธิยา กมฺมสฺส ติวิธตฺตมาห, อฺเ ตุ สตฺตวิธมิจฺฉนฺติ, กถํ–

นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ, เภเทน ติวิธํ มตํ,

ตตฺเถจฺฉิตตมํ กมฺมํ, กมฺมํตฺวฺํ จตุพฺพิธํ;

อิจฺฉิตฺจานิจฺฉิตฺจ, เนวิจฺฉิตมนิจฺฉิตํ,

ตถาฺปุพฺพํ นาฺปุพฺพนฺติ, เอวมฺํ จตุพฺพิธนฺติ.

ตตฺถ อิจฺฉิตาทีนิ อุปริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ, ตตฺเรจฺจาทินา ติวิธํ กมฺมํ สรูปโต ทสฺเสติ, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมเมเก-เนกธา ปริกปฺเปนฺติ, ตทิห ปกาสยิสฺสาม–

สตี-สตี วา ปกติ, น ยตฺถ ปริณามินี,

นิสฺสียเต ตํ นิพฺพตฺติ, กมฺมมฺเสมฺถา;

อสนฺตํ ชายเต ยํ วา, ยํ สนฺตมปฺปกาสติ,

อุปฺปตฺยา-ภิพฺยตฺติยา วา, ตนฺนิพฺพตฺตีติ วุจฺจตีติ.

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กฏวิการสฺส กาสสงฺขาตา วิชฺชมานา ปกติ ปริณามินี กฏวิการมฺปติ ปริณมนฺตี ยตฺถปฺปโยเค น นิสฺสียเต… กฏํ กโรตีเตตฺถ เกวลมตฺถาวคมมตฺตสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา กาเสติ อสุยฺยมานตฺตา จ, ปกติยา ตุ สุยฺย มานตฺเต วิการิยํ สิยา, เตเนว กาเส กฏํ กโรติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตีติ ทฺวยตฺโถ กโรติ ปจติ จ, ตสฺมา กาเส กโรติ ตณฺฑุเล ปจตีติ วิการียติ, กฏํ กโรติ โอทนมฺปจตีติ นิพฺพตฺตี ยตีติ อตฺโถ, อสตี วา ปกติ อวิชฺชมานตฺตาเยว ยตฺถ น นิสฺสียเต… [(ยถา) (โปตฺถเก)] ( ) สํโยคํ ชนยติ วิภาคมุปฺปาทยตีติ สํโยควิภาคานํ กสฺสาปิ ปกติยา อวิการตฺตา สํโยควิภาควนฺเต หฺยวิกเตเหว เตสํ ชนนโต, ตเมวมฺภูตมนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมาน (ปกติ) กํ วา การิยํ นิพฺพตฺติกมฺมํ นามาติ เอโก, อฺเสมฺถาติ วตฺวา ตนฺทสฺเสติ ‘อสนฺต’มิจฺจาทินา, ยํ อสนฺตมวิชฺชมานํ ชายเต, ตนฺนิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา สุขํ ชนยติ พุทฺธิมุปฺปาทยตีติ, สนฺตํ วิชฺชมานเมว วา เกวลมปฺปกาสิตปุพฺพํ ยํ อุปฺปตฺติยา อภิพฺยตฺติยา วา ปกาสติ, ตมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา ปุตฺตํ วิชายติสามฺมภิพฺยฺชยตี’’ติ, ตเทวํ เกสฺจิ มเตน อนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมานปกติกนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปิ อฺเสมฺมเตน อสนฺตํ ชายมานํ สนฺตมปฺปกาสมานนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปีติสพฺพมฺปิ อฏฺิตปุพฺพเมว ชายตีตฺยสโต ชานนา น พฺยติริจฺจติจฺจาห-‘อสโต ชนนํ กรียตี’ติ, อวตฺถนฺตรนฺติ โอทนาทิโน กฺเลทนาทิลกฺขณมฺมวตฺถํ.

ปกตฺยุจฺเฉทสมฺภูตํ, วิการิยํ กิฺจิ กิฺจิ ตุ;

คุณนฺตรสมุปฺปตฺยา, เอวํ สา วิกติ ทฺวิธา.

กิฺจิ วิการิยํ กมฺมํ ปกติยา การณสฺส อุจฺเฉเทน สมฺภูตํ, ยถา กฏฺํ ภสฺมํ กโรตีติ กฏฺสฺสาจฺจนฺตปราวตฺติ [ปราวตฺติยา (โปตฺถเก)], กิฺจิ ปน คุณนฺตรานมุปฺปตฺติยา, ยถา สุวณฺณํ กฏกํ เกยุรํ วา กโรตีติ เอวํ ทฺวีธา สา วิกติ โหตีติ อตฺโถ, น วิภาวียนฺเตติ น คมฺยนฺเต, สา ปตฺติ‘ปาปียติ วิสยีกรียตี’ติ กตฺวา.

ยตฺร กฺริยากโต โกจิ, วิเสโส นาวคมฺยเต;

ทสฺสนา วานุมานา วา, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา.

ยตฺถ กิริยากโต กิริยาสมฺปาทิโต วิเสโส อติสโย โกจิ นาวคมฺยเต นปฺปตียเต ทสฺสนา วา ปจฺจกฺขปฺปมาเณน อนุมานปฺปมาเณน วา ยถา นิพฺพตฺติวิกตีนมติสโย ปจฺจกฺขานุมานา วคมนีโย, ตตฺร หิ นิพฺพตฺติยํ วิเสสสิทฺธิรติปสิทฺธา… อตฺถลาภาขฺยสฺส วิเสสสฺสาวิชฺชมานสฺส กิริยากตฺตา, วิการิเย ( ) [(เอว) (โปตฺถเก)] ตุ กฺวจิ ปจฺจกฺขวิสโย… กฏฺํ ฑหตีติ กณฺหตฺตาทิภาวสฺส ปจฺจกฺเขเนโวปลพฺภนโต, กฺวจิทนุมานคมฺโม… เทวทตฺตํ โรเสติ ปสาทยติ เวติ วิสิฏฺมุขวณฺณาทิการิยานุเมยฺยตฺตา โรสาทิโน, เอวํ ยตฺถ น วิเสสสิทฺธิ อปิ ตุ ปตฺติมตฺตํ, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา กถิตา, อาทิจฺจมฺปสฺสติ ธมฺมมชฺเฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, กถฺจรหิ อสนฺตสฺส [สนฺตสฺส (โปตฺถเก)] ปตฺติกมฺมสฺส กิฺจิ (อกโรนฺต)สฺส การกตฺตํ, น หิ กิฺจิ อกโรนฺตํ การกมฺภวิตุมรหตีติ อุจฺจเต-

ทสฺสนกฺขมตาภาโส, ปคมพฺยตฺติอาทโย;

วิเสสา ปตฺติกมฺมสฺส, กฺริยาสิทฺธิยมิจฺฉิตา.

อตฺร ทฏฺุํ สกฺกา อิติ ทสฺสเน ขมตา อาภาโสปคโม วิสยตฺโตปคโม วิสยตฺโตปคมนํ พฺยตฺติ เจติ เอวมาทโย วิเสสา ยถาโยคํ ปตฺติกมฺมสฺส กิริยานิปฺผตฺติยํ อิจฺฉิตา, ตโต ตสฺส การกตฺตนฺติ อตฺโถ, อาทิจฺจํ ปสฺสตีติ เอตฺถ หิ อาทิจฺโจ ทฏฺุํ สกฺกา, ตโตว โส ทิสฺสติ อภิพฺยตฺติฺโจปยาตีติ ทสฺสนกิริยานิปฺผาทกตฺเถนาสฺส การกตฺตมุปปชฺชเต, ตถา ฺตฺราปฺยาทิสทฺทคหิตวิเสสวเสน กิริยาสิทฺธิโต การกตฺตํ เวทิตพฺพํ, นนุ วิการิยมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมเมว… เตน รูเปนาสโตเยว ชนนโต, ปตฺติกมฺมมฺปิ กิริยาสมฺพนฺธรูเปนาสนฺตเมว ปจฺฉา ตถา ภวตีติ นิพฺพตฺติเยวาติ สจฺจํ-

อตฺเถสา วตฺถุฏฺิติ, สุขุมพุทฺธิโคจรปตีตฺยนุโรเธน,

ตตฺร ยมฺเปตํ ฆฏเต, ยถา ปตีติ สทฺทตฺถาวตฺตานโต.

วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. กรียติ กโฏ, กโต กโฏ จฺเจวมาทีสุ ตฺยาทิปฺปภุตีหิ อติหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปิ เอกตฺตาทีสุ ทุติยาทโย ปปฺโปนฺติ นิยมาภาวา, ตถาหิ ปฺจเก นามตฺเถ กฏาทิวจนียสฺส สมฺพนฺธี กมฺมาทฺยตฺโถ, ตฺยาทิปฺปภุตีติ อนภิ หิตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาภิธานาย อภิหิเตสุปิ กฏาทีสุ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺจาทีสุ (๒-๓-๒) ‘‘อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) วจนมธิกโรนฺติ, เวยฺยตฺติยาเยว ทุติยาทีนปฺปสงฺเคปิ ตนฺนิสฺสยภูเต-กตฺตาทฺยตฺเถ โชตนายาภิหิเตสุ ทุติยาทโย สิยุํ, ติเก ปน สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติ วจนียา, ตตฺถ ยชฺชปิ กมฺมาทิโน ปจฺจเยนาภิธานํ, ตถาปฺเยกตฺตาทโย นาภิหิตาติ ตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาติ ธานาย อภิหิเตสุปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ‘‘อนภิหิเต’’ติ วจนมธิกโรนฺติ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตตฺริทํ สิยา’ติอาทิ, ตตฺร ตสฺมึ ทุติยาทิ วิภตฺติวิธาเน อิทํ โจทฺยํ สิยา, กินฺติ อาห-‘ปฺจเก’อิจฺจาทิ, อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุติ อนภิหิตา กมฺมาทโย นิสฺสยา เยสเมกตฺตาทีนํ, เตสูตฺยตฺโถ, ทุติยาทโย วิภตฺติโย ยถา สิยุนฺติ โชตนายาภิธานาย จาติ ยุชฺชมานวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปีติ อปิสทฺเทน อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสยเมกตฺตาทึ สมุจฺจิโนติ, อาสงฺกิยาติ ปุพฺพกิริยาย วุตฺตนฺติ อปรกิริยา เวทิตพฺพา, ปฺจเก ติเก จา ภิหิตกมฺมาทินิสฺสเย เสกตฺตาทีสุ ทุติยาทิปฺปตฺติมาสงฺกาวเสน ทสฺเสตฺวา จตุกฺกวาทีนมฺปิ ปกฺขมุพฺภาวิย ปริหริตุํ ‘ยทิจฺจา’ทิมาห, อยนฺเตสมธิปฺปาโย ‘‘ยเทสา สงฺขฺยา ปาฏิปทิกตฺโถ ตปฺปฏิปชฺชเน กมฺมาทโย วิภตฺติวจนียา, ตทา ‘อนภิหิเต กมฺเม’ติอาทินา อนภิหิตคฺคหณํ กมฺมาทิวิเสสานมนุภวนฺตมนตฺถกํ… อภิหิเต วิภตฺติวาจฺจาภาวโต, ยทา ปนายํ ปกฺโข ‘สงฺขฺยา วิภตฺติวจนียา’ติ ตทา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ ตฺเยวมาทโย นิทฺเทสา วิสยสนฺทสฺสนมตฺตาเยว เวทิตพฺพา’’ติ, สพฺพถาติ ปฺจกติกวาทีนํ จตุกฺกวาทีนฺจ มตวเสน สพฺพปฺปกาเรน, สทฺทตฺถาพฺยติริตฺตตฺถมตฺโตเยวาติ พฺยติเรโก พฺยติริตฺตํ, นปุํสเก ภาเว กฺโต, น วิชฺชเต พฺยติริตฺตํ พฺยติเรโก เภโท ยสฺส ตํ อพฺยติริตฺตํ, อพฺยติภินฺนนฺติ อตฺโถ, สทฺทตฺถโต สกตฺถโต อพฺยติริตฺตํ อตฺถมตฺตํ อตฺถสามฺํ ยสฺส โอทนาทิสทฺทสฺส โส ตถา วุตฺโต.

กิฺจาปิ วุตฺติยํ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ อภิหิตมวุตฺตํ, ตถาปิ เตหิ อภิหิเตปฺเยวเมว ทฏฺพฺพนฺติ นิทสฺเสนฺโต อาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, กร-กรเณ กรียิตฺถาติ กโต‘กฺโต ภาวกมฺเมสุ’ติ (๕-๕๖) กมฺเม กฺโต, สติโกติ เอตฺถ กีโตติ กมฺมตฺเถ ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) อิโก, กมฺมตาคมฺยเต กิตปฺปจฺจยาทีนํ กมฺเม วิหิตตฺตา, เอวฺจ ธุหิ กิเมกมุทาหรณํ ทตฺตมาจริเยเน ตฺยโต อาห- ‘อุทาหรณ’อิจฺจาทิ, อนภิหิเตติ วจนํ วินาปีติ วจนํ วินา เอวาติ อวธารเณ-อปิสทฺโท, สมฺภาวเนวา, ยทฺยภิหิเตหิ วจนํ วินาปิ ทุติยาทีนมปฺปวตฺติ ภเวยฺย, วจนสพฺภาเว ตุ กถาเยว นตฺถีติ อตฺโถ, เอวฺจ ปเนตฺถ ทุติยาทีนมภิหิเต ปสงฺคาภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘ปจฺจเต โอทโน, กโต กโฏจฺจาโทปิ ยทิ ทุติยาทโย สิยุํ ปมาวิธานสฺสาวกาโส น ภเวยฺย ตโต สามตฺถิยานภิหิเตเยว กมฺมาโท ทุติยาทโย สกิริยา (ยํ ตท)ภิพฺยตฺติยา ภวิสฺสนฺติ, ปเมวตฺวภิหิเต’’ติ, น นุจ ปมายาการกมวกาโส รุกฺโข ปิลกฺโขติ [รุกฺโข ปิลกฺโขติ กฺริยาปทํ น สูยเตติ วิภตฺยนฺตรสฺสปฺปตฺติ มฺเตภสฺสาปทีป] กิมิทมุจฺจเต อการกนฺติ ยทฺย การกํ เนทมฺปโยคมรหติ ตโต ยตฺถ วิเสสกิริยาน มสฺสวนํ ตตฺถ ปทตฺถสหจริตาย สตฺตาย ปตีติยา ‘รุกฺโข อตฺถิ ปิลกฺโข อตฺถี’ติ อเปกฺขียตีติ การกตฺตํ รุกฺขาทีน มตฺเถเวติ [อตฺเถเวติ ฺตํ วตฺถุํ ปรํ ปติปาทยิตุํ สทฺโท ปยุชฺชเต ฺณฺจ สโตอิติ ยตฺร กฺริยาปทนฺตรสฺส อปฺปโยโค ตตฺร อุสฺสคฺคโต สตฺตา ปตีติตุตฺถีติ กฺริยาปทานุสงฺคร กตฺตริ ตติยปฺปสงฺครนวกาสา ปมา ตฺยตฺโถ-ภสฺสปทีป], น จ อุจฺจํ นีจํตฺยธิกรณวาจิตฺเต [วาจิกา] นิปาตสฺส อตฺถีตฺยเนน นตฺถิ สมฺพนฺโธติ อุจฺจมตฺถีตฺยาเธยฺยสฺเสว กตฺตุตฺตํ นาธารสฺสาตฺย การกตฺตมาธารสฺสาตฺยวกาโส-ตฺถิ ปมายาติ ‘‘ปมาวิธา นสฺสาวกาโส น ภเวยฺยา’’ติ ยถาวุตฺโต-ยํ เหตุ อสิทฺโธติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อสงฺขฺยโต ปมาตฺยวตฺวา ‘‘ปมาตฺถ มตฺเต’’ติ (๒.๓๙) สามฺวิธานโต สิทฺโธเยว, ยํ เหตุตฺตานภิหิตวจนมนตฺถกมิจฺเจว ิตํ.

ยฺจาติ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย อปรมฺปิ กิฺจิ วตฺตพฺพมตฺถีติ อตฺโถ, ยฺจ ผลํ มฺเตติ สมฺพนฺโธ, ยเทตฺถาน ภิหิตาธิกาโร นตฺถิ ตทา ยถา ‘กโต กโฏ’จฺจตฺรตฺเตน กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา ทุติยา น โหติ ตถา ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏสทฺทโต อุปฺปนฺนาย ทุติยาย (วิปุลาทิคตสฺส) กมฺมสฺสา ภิหิตตฺตา วิปุลาทีหิ วิเสสเนหิ ทุติยา น สิยา, ตโต ตฺยาทิ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ กมฺมสฺสาน ภิหิตตฺตมตฺเตวาติ วิปุลาทีหิปิ ทุติยาวิธานสงฺขาตํ อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) อนภิหิต วจนสฺส อธิกาเร ยฺจ ผลํ จินฺตยตีติ อตฺโถ, ยุตฺตสฺสาติมสฺส อตฺโถ สมฺพนฺธสฺสาติ, ปจฺเจกํ กโรตฺยภิสมฺพนฺธตายาติ ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ กโรติ ทสฺสนียํ กโรติ’จฺเจวํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธตายาติ อตฺโถ, กมฺมตา อตฺถีติ เสโส, เอวํ มฺเต-‘‘กฏํ กโรมีติ ปวตฺโต วิปุลํ กโรมี ทสฺสนิยํ กโรมีติ จ ปวตฺโตวาติ วิปุลาทีนมฺปิ ปจฺเจกํ กมฺมตา อตฺเถว, ตตฺเถกสฺสาภิธาเน ปเรกสฺส สุขมวโลกยนฺตีติ ตทภิธานายปิ ทุติยา ภวิสฺสตี’’ติ, ปการนฺตราวตาโร นาจริเย โนปโรธิโตติ ตมฺปิ ปเนตฺถ ทสฺสยิสฺสาม-‘‘กฏสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ทุติยา กฏชาติ กมฺมมภิหิตวตี, น วิปุลาทิคุณกมฺมํ, ตโต ตทภิธานาย จ ทุติยาเยว ภวติ, อถวา กโฏว กมฺมํ, ตํ สามานาธิกรณฺเยน วิปุลาทีหิปิ ทุติยา ภวิสฺสติ, กฏํ กโรติ วิปุโล ทสฺสนีโยติ หิ วุจฺจมาเน วิปุลาทโย กตฺตุสมานาธิกรณตาเยว ปตีเยยฺยุํ ตสฺมา กฏสทฺทสามานาธิกรณฺยมฺปฏิปาทยตา วสฺสเมตฺถ ทุติยา กรณียา’’ติ. นนฺเวมิจฺจาทิโจทฺยํ, เอวนฺติ เอวํ คุณยุตฺตสฺส กมฺมตาย สติ, ปปฺโปตีติ กฏ กมฺเม-ภิธานิเย (กโต) ติ กฺตปฺปจฺจยสฺส กตตฺตา อุทาราทิโต กโรตฺยภิสมฺพนฺธา ทุติยา ปปฺโปตีติ อตฺโถ, เอวํ มฺเตจฺจาทิ ปริหาโร, อวยเวน กมฺมํ น วทตีติ สมฺพนฺโธ, อวยเวนาติ วิสุํวิสุํ, กิฺจรหีติ อาห-‘สภาวโต สพฺพํ กมฺมํ วทตี’ติ. โหตุ กามํ อุทาราทิโตปิ วุตฺเตน วิธินา ปมา, กตสทฺทโต กา ปวตฺตตีติ อาห-‘กตสทฺทโต ปิ’จฺจาทิ, อนฺโตภูโต อนฺโตคโธ นามสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺมึ กมฺมลกฺขณตฺเถโส อตฺโถ กมฺมลกฺขโณ อภิหิโต กถิโต สมฺปนฺโน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, นนุ ‘กโต กโฏ’จฺจาโท สภาวโต สพฺพกมฺมวุตฺติยา อนฺโตภูตนามตฺถวุตฺติยา จาตฺถมตฺเต โหติ สพฺพตฺถ ปมาติ ‘กฏํ กโรติ อุฬารํ โสภนํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏาทิโตปิ อุปฺปนฺนาย ทุติยาย กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา อุฬาราทีหิ ปมาปฺปสงฺโค สิยาติ อภิหิตาภิธานปฺปสงฺโคปคตํ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘กฏาทิสทฺโท ตฺวิ’จฺจาทิ, สามฺเนาติ วิสุํ วิสุํ กฏาทิสามฺเน.

‘‘กตฺตุริจฺฉิตตม’’นฺตฺยเนน (๑-๔-๔๙) กตฺตุโน กิริยาย สมฺพนฺธิ ตุมิฏฺตมํ ตสฺมึ อิจฺฉิตตเม กมฺมสฺํ วิธาย นิพฺพตฺยาทิเกสุตีสุ กมฺเมสุ ทุติยา วิธียเต ปาณินีเยหิ, อิจฺฉิตตมตฺตฺจ ตทตฺถตฺตา กิริยาย, โอทนํ ปจติ คาวุมฺปโย โทหติตฺยาโท(หิ) โอทนาทฺยตฺถา ปจนาทิกิริยารพฺภเตติ โอทนปยาทีนมิจฺฉิตตมตฺตํ, ตทุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ยํ กตฺตุ’จฺจาทิ, วิภตฺตึ วิธาย ทุติยาภิมตาติ สมฺพนฺโธ, ปุน ปยาทินิปฺผตฺตินิมิตฺตํ ยํกิฺจิ โทหนาทิกิริยา ยุตฺตํ กรณาทิรูเปน อกถิตํ ควาทิกมิจฺฉิตํ การกํ, ตตฺถาปิ ‘‘อกถิตฺจา’’ติ (๑-๔-๕๑) กมฺมสฺํ วิธาย เตเนว ทุติยา วิธียเต, ตทุปทสฺเสตุมาห-‘อุปยุชฺชมาเน’จฺจาทิ, อตฺร เจวมกถิตนิยโม กโต วาตฺติกกาเรน-

ปุจฺฉิจิภิกฺขีนํ ทุหิ,ยาจีนํ นิมิตฺตมุปโยเค;

ปุพฺพวิธิมฺหิ-กถิตํ, พฺรูสาสีนฺจ คุณาสตฺตนฺติ.

อุปยุชฺชเต อิฏฺตฺถสิทฺธิยํ พฺยาปารียตีตฺยุปโยโค-ปโยปฺปภุติ, ตสฺมึ, นิมิตฺตํ ควาทิ, อปุพฺพวิธิมฺหิ อปาทานาธิกรณาทิ ปุพฺพสฺา วิธานาภาเว, วิธาเน หิ มาณวกา มคฺคํ ปุจฺฉติ, รุกฺขา ผลานฺยวจินาตฺยาทิ ยถารหํ ภวติ, คุณาสตฺตนฺติ คุเณน สตฺตํ สมฺพนฺธี, คุณสทฺเทเนตฺถ ปธานสาธนํ ธมฺมาทิกํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ปธานสาธนฺหิ กิริยาโยปการกมุปการิยํ ปธานภูตํ กิริยมเปกฺขิย คุโณ ภวติ, โจ-นุตฺตสมุจฺจเย, ปธานนฺตุ ธมฺมาทิโน ปวตฺติยา ตทตฺถตฺตา, อุปยุชฺชมานฺจ ตํ ปโยปภุติเจติ วิเสสนสมาสํ กตฺวา อุปยุชฺชมานปโยปฺปภุติโน นิมิตฺตนฺติ ฉฏฺีสมาโส, ปภุติ สทฺเทน ควาทิโน คหณํ, อาทิสทฺเทน โคมนฺตาทิโน, ทุติเยนาทิ สทฺเทน อธิกรณาทิโน, จตุตฺเถน วินยาทิโน, วิธานนฺติ ทุติยา วิธานํ, ทุติยาวิธานมภิมตนฺติ โยชนียํ. ปาณินิเยหิ ‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิตํ’’ (๑-๔-๕๐) อิจฺจเนน กมฺมสฺํ วิธาย ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ (๒-๓-๒) ตฺยเนเนว ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสตุมาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิต’’นฺตีมสฺส อตฺโถ เยเนเวจฺจาทิปฺจิกาปาานุสาเรน เวทิตพฺโพ, ยุชฺชเตติ กิริยาภิสมฺพชฺฌเต, ยุตฺตนฺติ กิริยาภิสมฺพนฺธํ, อตฺร ตุ–

ยทฺยพุทฺธฺยาหิลงฺฆาทิ, ตทาหฺยาทิมนิจฺฉิตํ;

ยทา ลชฺชาภยาทีหิ, ตเทจฺฉิ ตตมํ มตํ.

‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺเตนสฺส ปริยุทาสวุตฺติโต อิจฺฉิตา อฺมนิจฺฉิตมนภิมตมิตรฺจ, ตโตเยว‘คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปตี’ตฺยตฺร เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺสปิ รุกฺขมูลสฺส กมฺม สฺา สิทฺธาติ ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสติ’เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺมา’อิจฺจาทิ, รุกฺขมูลํ เนวิจฺฉิตํ ปุพฺพมนภิมตตฺตา, นาปฺยนิจฺฉิตํ อปฺปฏิกูลตฺตา, คามคเมน หฺยสฺส ตปฺปรตา, รุกฺขมูโลปสปฺปนนฺตุ ปสงฺคาคตนฺติ รุกฺขมูลานมฺปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ อตฺเถว, อตฺราปิ-

เนวิจฺฉิตานิจฺฉิตนฺตุ, มพุทฺธิยุปสปฺปเน;

มูลํ วิสฺสมนตฺถนฺตุ, ตมิจฺฉิตตมํ สิยา.

พฺรูสาสินฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสฺา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยตินี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฏฺาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (๑-๔-๔๖) เตน เตน กมฺมสฺํ วิธาย ‘ปวึ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (๒-๓-๒) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํฺสฺาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กึ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิฺายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมึ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ, เกสฺจีติ อนิยเมน เกสฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมึ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุชฺเชยฺย ฉฏฺิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโส.

๓. กาล

ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนุฺาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานา. อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากลฺเลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยา. ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากลฺเลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อฺถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติ.

ตติยาภิมตาติ ‘‘อปวคฺเค ตติยา’’ติ (๒-๓-๖) วจเนน ปาณินิยานํปปฺจตฺตมภิมตา, กถมฺปน กาลทฺธานํ กรณตฺตมิจฺจาสงฺกิย กรณตฺตเมสมฺปฏิปาเทนฺโต อาห-‘ตถาปิ’จฺจาทิ, ตถาปีติ วุตฺตกฺกเมน กรณตฺตสมฺภวา ตติยาย วิชฺชมานายปิ, สิยาติ ตติยา สิยา, ตฺจาติ ตํ กรณฺจ. การกมชฺเฌติ เอตฺถ ฉฏฺี สมาโส การกสทฺเทน จ สตฺติการกํ คหิตนฺติ (อาห) ‘ทฺวินฺนํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ’ติ, อภินฺนสฺสาปิ หิ เอกสฺส เทวทตฺตาทิกตฺตุโน ภินฺนานํ ตํสมเวตานํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ กาลทฺธานานิ, สตฺติเภทเมว พฺยฺชยมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, เอกตฺถาติ เอกสฺมึ เทวทตฺเต, ทฺวีเหตีเต (ภุฺชิกฺริยา) สาธนนฺติ สมฺพนฺโธ, ทฺวินฺนํ อหานํ สมาหาโร ทฺวีหํ ตสฺมึ. อิสุมสตีติ วา, อิสุมฺหิ อาโส อสฺเสติ วา นิปฺผนฺเนน อิสฺสาสสทฺเทน คมฺมมานํ กิริยํ ทสฺเสติ ‘อิสฺวสเน’ติ, นนฺวิจฺจาทิ โจทฺยํ, ธนุปฺจสตํ โกโส, เอวมฺเตจฺจาทิ ปริหาโร, ฉฏฺิยาสมฺปตฺตายนฺติ โกสสฺเสกเทเสติ เอวํ ฉฏฺิยา สมฺปตฺตายํ, มุตฺตสํสเยเนทํ สมานนฺติ มุตฺโต สํสโย ยสฺมึ อวธฺยาโท เตเนตํ ตุลฺยนฺติ อตฺโถ. วุตฺติยํ อภิมตาติ ‘‘สตฺตมี ปฺจมิโย การกมชฺเฌ’’ติ (๒-๓-๗) วจเนน สตฺตมีปฺจมิโย ปปฺจตฺตมภิมตา, ทฺวีเห ภุฺชิสฺสตีติ ทฺวีสุ ทิวเสสุ คเตสุ ภุฺชิสฺสตีติ อตฺโถ, ‘‘ยพฺภาโว ภาวลกฺขณ’’นฺติ (๒-๓๖) สตฺตมี, สกสกการกวจนิจฺฉาเยวาติ หิ อิทํ พาหุลฺลํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ทฺวีหา ภุฺชิสฺสติ โกสา วิชฺฌตีติ ทฺวีหา นิกฺขมฺม ภุฺชิสฺสติ, โกสา นิกฺขมฺม ิตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุปาตฺตวิสโย-ยมวธิ, โกเส วิชฺฌตีติ โกเส ิตํ ลกฺขํ วิชฺฌตีติ อตฺโถ.

๔. คติ

กตจตฺถสมาสาติ กโต จตฺถสมาโส เยสุ เต ตถา วุตฺตา, อฺปทตฺถวุตฺตโยติ อฺปทตฺเถ วุตฺติ เยสนฺติ พฺยธิกรณฺปทตฺถสมาโส, จตฺตสมาเส คตฺยาทีนํ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา เตหิ ปรํ ปยุชฺชมาโน อตฺถสทฺโท คตฺยาทีหิ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌตีติ มฺเต, อถ สุตฺเต ‘ปโยชฺเช’อิจฺเจตาวตฺยุจฺจมาเน ปโยชฺโช สยํ กตฺตาติ กถํ วิฺายติ เยน ‘ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวรณํ กตมิจฺจาสงฺกิยาห-‘คตฺยาทฺยตฺถ’มิจฺจาทิ, อาทิสทฺเทน โพธา ทีนํ คหณํ, ตกฺกิริยาสมตฺโถวาติ ตสฺสา คตฺยาทิกาย กิริยาย สมตฺโถ เอว นิยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, กิริยากรเณ สมตฺโถ นาม กตฺตาวาติ อาห-‘โสจ กตฺตา’ติ. ทุติยาย สิทฺธายาติ วกฺขมานนเยน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมตฺตสิทฺธิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สุตฺเตเนว กมฺเม ทุติยาย สิทฺธาย. กึ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยชฺโช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยชฺโช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อฺถา กึ โหตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยชฺโช กตฺตาวาติปิ าเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิฺเยฺโย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฏฺา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มฺเต [เอโวสฺจาติ มฺเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยชฺเชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (๑-๔-๕๒) สุตฺเตน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสฺํ วิธาย ตสฺมึ ปโยชฺเชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมึ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมึ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฏีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยฺทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.

๕. หรา

นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิฺาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิ.

๖. นขา

ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ วฺเห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (๕-๑๖) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุ.

‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธึ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทึ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมึ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฏฺเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปฺวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกา.

‘‘ภิกฺขิสฺสาหึสาย’’นฺติ คณสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘ภกฺขิสฺสาหึสตฺถสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น ภวตี’’ติ, อถ กถเมตฺถ หึสตฺถตา ภกฺขิสฺส หึสา หิ เจตนาวติ สมฺภวติ, น เจตฺถสสฺสํ เจตนาวนฺตนฺติ อาห-‘สพฺเพ’อิจฺจาทิ, สพฺเพติ รุกฺขาทโย, ภาวา ปทตฺถา, อิทานิ สพฺพทสฺสนานุกูลหึสตฺถตมุปทสฺเสตุมาห-‘ยทิเว’จฺจาทิ, นนุ พุทฺธวจน นิสฺสิตมิทํ พฺยากรณํ, ตถา สติ สมฺมตเมเว-ตฺโถ-ปทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ กินฺนามาฺทสฺสโนปคาตาธิเรนาติ ตุณฺหี โหติ นิกฺการณิสฺสา [นิกฺกมฺมิสฺสา (โปตฺถเก)] ภวโต-ปาโยติ วิฺายติ, ปรตฺถานุพทฺธกิจฺฉํ ปน มหาปุฺปฺา น กิฺจิ วิย มฺนฺติ, โหติ (หิ) เอเตน ปรตฺโถ ‘‘มตนฺตเรปิ สิทฺธิ สิสฺสานํ, ตํตํ มตฺุโน วา กทาจิ กรหจิ ยทิทมวโลเกยฺยุํ เต เจตฺถาวตารํ [เจตฺถการํ (โปตฺถเก)] ลเภยฺยุํ เอตาทิโส จ ปฺวา ปฏิลทฺธพุทฺธวจนปฺปสาโท’ติ ตทวตาเรน จ พุทฺเธ ภควติ กเมน ทฬฺหํ ปสาทํ ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ, เอวเมวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํพฺยากรโณทาหรณปฺปสงฺเคปิ ตทนุสาเรเนว ตนฺตํปโยชนํ เวทิตพฺพํ, น นิรตฺถกกถาปสุโต-ยมาจริโยติ.

ทุหาทีนํ ตฺเยวมาโท อมฺหากมฺปรมคุรุนา รตนมติปฺจิกาลงฺการาทิกาเรน นานาการสารตฺถเวทเวทิตุ [เวทาเวทิต (โปตฺถเก)] มหาปฺาปาฏวานํ ปฺวนฺตานํ สามินา มหาสามินา สมฺพุทฺธสาสนรตนวโรปการเกน ‘อิทเมตฺถ วิจารณียํ’ตฺยภิธาย นานามตนฺตรมากฑฺฒิย พหุํ สมฺปเวทิตมตฺถิ, มยมฺปเนตฺถ อาจริเยนาธิปฺเปตมตฺตเมวาลมฺพ อตฺถมฺป กาสยิสฺสาม. สตฺยปฺยเนกทสฺสนเภเท สิฏฺปฺปโยคานุสาเรน ยตฺถ ปธาเนกมฺมนิตฺยาทิปฺปภุตโยทิสฺสนฺติ, ยตฺร ตฺวปฺปธาเนตฺยาที, ยตฺโรภยตฺรปิ, ตํสพฺพมิห ภสฺสการาทฺยนุมตกฺกเมน ปฏิปาทยมาห-ทุหาทีน’มิจฺจาทิ, เอตฺถาทิสทฺโท ปการวาจี, เตน ยาจิปฺปภุตโย คยฺหนฺติ, กมฺมทฺวยยุตฺตานนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺี, เตน กมฺมทฺวยยุตฺตานํ มชฺเฌ ทุหาทีนมปฺปธาเนปิ ควาโท กมฺเม ตฺยาทิปฺปภุตโยติ โยชนา. อิจฺจาทิติอาทิสทฺเทน ‘อวรุนฺธติ วชํ คาวํ อวรุนฺธียเต วชํ โค’อิจฺจาทีนํ ปริคฺคโห, คมนาทฺยตฺถาน มิตฺยาทิสทฺเทน โพธตฺถาทีนํ คหณํ. คมียเต คาโม เทวทตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ ปโยชฺชตฺตสมฺภโวติ อาห-‘ปุริเส’จฺจาทิ, ยชฺชปิ คาโม ตุณฺหี โหติ นิพฺยาปารตฺตา ปุริโสว ตุ คมนกิริยํ นิปฺผาเทติ, ตถาปิ ปุริสสฺส คมนกิริยาย ยํผลปฺปตฺติลกฺขณํ, ตมุภินฺนมฺปิ คามปุริสานํ สมานนฺติ ปุริส กิริยาตุลฺยผลตฺตา คาโมปิ คมนกิริยาย กตฺตุพฺยปเทเส การณํ ภวตีติ อธิปฺปาโย, ตถาหิ คามํ คจฺฉนฺโต โกจิ คาเม อาสนฺเน สติ วทติ ‘อาคโต คาโม ปตฺโต คาโม’ติ, อโตฺเสนฺติ เย กมฺมทฺวยยุตฺตา ทุหาทโย คมนาทฺยตฺถาโจทาหฏา, เอเตหิ อฺเสํ, ปธาเน กมฺเมภิ อชาทิมฺหิ ปธาเน กมฺเม, ปธานตฺตมฺปน อชาทีนํ กิริยาย ปโยชนตฺตา, อชาทฺยตฺถา หฺยานยนกิริยารภฺยเต. อยมฺปเนตฺถ สงฺคโห-

‘‘ทุหิ ยาจิ รุธิ ปุจฺฉิ, ภิกฺขิ จิ พฺรุวิ สาสิ จ;

ชิ ทณฺฑิ ปตฺถิ มนฺถี จ, ธาตู โหนฺติ ทุหาทโย.

คตฺยาทิสุตฺตปฏฺิตา, คตฺยาทฺยตฺถา ภวนฺติ เต;

นีวหหรกสาจ, นีวหาที ภวนฺติ เต.

ทฺวิกมฺมเกสุ เจเตสุ, อปฺปธาเน ทุหาทินํ;

ตฺยาทิปฺปภุตโย โหนฺติ, ปธาเน นีวหาทินํ;

อุภยตฺถ ปโยคานุ, สารา คตฺยตฺถอาทินํ’’ติ.

ปโยโค ปน สมฺพนฺธจินฺตายมิห จ วุตฺตานุสาเรน สพฺพถา วิฺเยฺยา.

๗. ธฺยาทิ

ปุพฺเพ กิริยานิสฺสเยน [การกนิสฺสเยน (โปตฺถเก)] ทุติยาย วิหิตตฺตา อาห ‘อิทานิ’จฺจาทิ, ธิสทฺทสฺส อตฺถปฺปธาน นิทฺเทเสน วา อาทิสทฺเทน วา ‘หา เทวทตฺต’นฺติปิ โหติ, หา เทวทตฺตทุกฺขนฺติ ตุ ทุกฺเขน โยคา เทวทตฺเตน น ยุตฺโต โหตีติ ปมาวามนฺตเณ. นนุจ อนฺตราสทฺเทน โยเค ยถาราชคหนาลนฺทาหิ ทุติยา [(ตถา)] อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นา ลนฺท(นฺติ ตถา) อนฺตรามคฺเคติ เอตฺถ มคฺคโตปิ [อนฺตรามคฺคโตปิ] กสฺมา น ทุติยาติ เตนาโยคา, เยสฺหิ ตํมชฺฌํ เต เตน ยุชฺชนฺตีติ เตหิเยว ทุติยา, อถวาพฺภุปคเตปิ ตํโยเค ตํสมฺพนฺธีเยว มคฺโคติ มุขฺยตฺตา ตโต [สพฺพสฺส (โปตฺถเก)] น ทุติยา, อตฺราปิ ฉฏฺีเยว ปปฺโปติ อนฺตรา ตฺจ มฺจ กมณฺฑลุอิติ, ตว มม มชฺเฌ กมณฺฑลุตฺยตฺโถ, อถ กมณฺฑลุสทฺทโต ทุติยา กสฺมา น ภวติ สตีปฺยนฺตเรน โยเค ตสฺส ปธานตฺตา, ตถาหิ กมณฺฑลุโน สกตฺถา ปวตฺติ, ตุมฺหมฺหานนฺตุ ปรตฺถา-กมณฺฑลุวิเสสนตฺเตน เตสํ ปวตฺตตฺตา, ตตฺร กมณฺฑลุโน สกตฺเถ วตฺตมานตฺตา ปธานตฺเตนาวตตฺตา ปาฏิปทิกโต อจฺจุตตฺตา ปรตฺตา ปเมว ภวตีติ ชีนินฺทพุทฺธินฺยาส. นินฺทาทิ ลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส สพฺภาวา สพฺพตฺถ สมฺพนฺธฉฏฺิยา สมฺปตฺตายํ วจนํ, อากติคโณ-ยํ.

๘. ลกฺขณิ

ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสุติ นามสฺสา [กสฺสา (โปตฺถเก)] ยมตฺถนิทฺเทโสติ อาห ‘อภินาโย ยุตฺโต’จฺจาทิ, เตนาติ อภินา ยุตฺตสฺสาตฺถนิทฺเทส การเณน, ลกฺขณสทฺเทน เหตุ วตฺตุมิจฺฉิโตติ อาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, ทุวิโธ เหตุ, วุตฺตฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ชนโก าปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุ’’นฺติ (๒๕๒), สมุปลกฺขยตีติ สมุปลกฺขณํ, สงฺเกตมตฺตํ าปกํ, น ตุ ชนกํ, สงฺเกโตปิ ลกฺขณมุจฺจเต ลกฺขียเต การิยมาเนนาติ กตฺวา, ชนกสฺสาปฺยตฺร ลกฺขณตฺเตน คหเณ ปโยชนํ ‘‘อนุนา’’ (๒-๑๐) อิจฺจตฺร ทฏฺพฺพํ. กฺจิปการนฺติ อิมินา อิตฺถํสทฺทสฺส อตฺถํ วทติ. ปตฺโตติ อิมินา ภูตสทฺทสฺส, เอตฺถ หิ ภูธาตุ ปตฺติยํ วตฺตเต, รุกฺโขลกฺขณนฺติ รุกฺโข าปกเหตูติ อตฺโถ… รุกฺเขน วิชฺชุยา าปียมานตฺตา, อาจริยชินินฺทพุทฺธิ ปน อฺถา วณฺณยติ, ตสฺเสทํ มตํ-

กฺริยาย โชตโก นายํ, สมฺพนฺธสฺส น วาจโก;

นาปิ กฺริยนฺตราเปกฺขี, สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโกติ.

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อยมภิ อภินนฺทติตฺยาทีสุ วิย กิริยาย โชตโก น โหติ, ฉฏฺี วิย สมฺพนฺธสฺส วาจโก น โหติ, นิกฺโกสมฺพีตฺยตฺร คมนกิริยาเปกฺขี นิสทฺโท วิย นาปิ กิริยนฺตรา เปกฺขี, กิฺจรหิ สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโก วิเสสโก ภวตี’’ติ ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อฺเ ตฺวิ’จฺจาทิ, เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสเน, รุกฺขมฺปตฺวา วิชฺโชตเต อิติเอวํ ปตฺติกิริยาย ปตฺวาติวุตฺตรุกฺขปาปนกิริยาย ชนิโตติ อตฺโถ, ตถาหิ รุกฺขสฺส วิชฺชุยา ปาปนาภาเว วิชฺชุยา ลกฺขิยาย ตลฺลณสฺส จ รุกฺขสฺส โย ลกฺขิยลกฺขณภาโว สมฺพนฺโธ, โส เกน สมฺปาทิโต ภเวยฺย, นนุ สมฺพนฺเธ อภินา โชตียมาเน รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา กถํ โชตียตีติ อาห-‘ลกฺขณตฺโถจ วิสยภาเวนา’ติ, ตถาเจตฺยาทินา ตสฺมึ ปกฺเข สมฺภาวิตํ โทสมุพฺภาวยติ, ตตฺราย มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ปเรเหวาภิธียมานมฺปริหารมาห, ปริหาโรปทสฺสเนนาสฺสาปิ ปกฺขสฺสาทุฏฺตาขฺยาปเนเนโสปิ ปกฺโข-พฺภุปคโตตฺยวเสโย, อโตเยวุปริ ยถาวุตฺต ปกฺขนิสฺสเยเนว พฺยาขฺยายเต, เทวทตฺตสฺส สาธุตฺตสงฺขาตอิตฺถมฺปการปฺปตฺติยา วิสยภาเวนาวฏฺิตา มาตา ตตฺถ วตฺตติ นามาติ อาห-‘มาตุยา’ติอาทิ, มาตา จ อิตฺถมฺภูเต ปวตฺตา วิสย ภาเวน เทวทตฺโต จ ตตฺถ วิสยีภาเวน, เตสฺจ วิสยวิสยีภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย ชาโต, โส มาตุสมฺพนฺโธ โหติ การณวเสน, โสจาตินา โชตียตีติ มาตุ เตนาภินา โยโคติ อาห-‘ยฺวาย’จฺจาทิ, มาตุสมฺพนฺโธอิติ โยชนา, อิตฺถมฺปตฺติยาติ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย กรณภูตาย, เอวํ มฺเต ‘‘กิฺจาปิ โส สมฺพนฺโธ เทวทตฺเตนาปฺยวินาภาวีติ ตสฺส โสภินา โชตียเต, ตถาปิ มาตุสมฺพนฺโธภินา โชตียตีติ ‘มาตุ เตน โยโค’ติ จ (วุจฺจติ)… สทฺทสตฺติยา ตคฺคตาเยว ทุติยาย อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชตนโต’’ติ รุกฺโข รุกฺโข ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ, ิติมฺปฏิจฺจาติ ิตินฺนิสฺสาย เอสํ รุกฺขานํ โย จ สมฺพนฺโธติ โยชนา, รุกฺขานนฺติ อิมินา รุกฺขา กิริยาย ปเร สมฺพนฺธิโนติ าเปติ, ิติมฺปฏิจฺจาติ อิมินา ปน ติฏฺติสทฺทวจนียา สาธฺยรูปา ิติกิริยา รุกฺขโต ปเร สมฺพนฺธีติ, อเจตนานํ รุกฺขานมเปกฺขาวิรเหปิ โลกมฺปตีติวเสน ‘ปิปตีสา’ทีนํ วิฺายมานตฺตา วิฺายมานานาเปกฺขณกิริยายสาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ชาโตติ วิฺเยฺยํ, โส จ รุกฺขสมฺพนฺโธ-ภินา โชตียตีติ อาห-‘โส’ติอาทิ, ทฺวิพฺพจเนเนว โชตนียาติ วิจฺฉาตฺเถ วุตฺติมตฺเต สตีปิ วิภตฺติยา [วิจฺฉตฺเถ วุตฺกิมตฺเตตฺยาทิวจนํ วิจาเรเรตพฺพํวิตตฺติยา อพิสทฺทสฺสจ วิจฺฉตฺเถ วุตฺติยา อภาวา, ลกฺขณิตฺถมฺภูติ หิ ปกติวิเสสนํ] โชเตตุมสมตฺถตฺตา วิจฺฉาย โชตนาย ทฺวิพฺพวจนํ กตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย.

๙. ปติ

อุปาทิยมาโนติ อพฺภุปคมฺมมาโน, ยทิ ปน อุปาทิยมาโน ภาโค, อนุปาทิยมาโน กถนฺติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, ตครกุฏฺา คนฺธพฺพวิเสสา, มมาภชตีติ มํ อาภชติ, มม โกฏฺาโส โหตีติ อธิปฺปาโย.

๑๐. อนุ

นตุลกฺขณนฺติ สจฺจกิริยา วุฏฺิยา เหตุ โหติ, น ตุ สงฺเกโตติ อตฺโถ, เหตุตฺตา ลกฺขณตฺตาภาเว สจฺจกิริยาย กถํ ลกฺขเณ ทุติยาติ เหตุตฺเตปิ ลกฺขณตฺตมสฺส สาเธนฺโต สาธมฺมปโยเคนานฺวยมาห-‘ยํ สกิมฺปิ’จฺจาทิ, เอตฺถ หิ ลกฺขณํ สจฺจ กิริยาติ ปฏิฺา, [ปกฺโข (โปตฺถเก)] สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปนตฺตาติ เหตุ, ยํ สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปเต ตมฺปิ ลกฺขณํ ภวติ, ยถา’อปิ ภวํ กมณฺฑลุปาณึ สิสฺสมทฺทกฺขี’ติ สาธมฺมปโยเคนานฺวโย ทฏฺพฺโพ, กปฺปเตติ สมตฺโถติ อตฺโถ, กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺเสติ กมณฺฑลุปาณี, อปีติ ปฺเห, กทาจิ เกนจิ กมณฺฑลุปาณีสิสฺโส ทิฏฺโ โส ตเมว ทสฺสนํ ลกฺขณํ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘อปิ’ตฺยาทินา, อถ ยถา วุตฺเตน เหตุโนปิ ลกฺขณตฺตมตฺตุ ตถาปิ ปรวิปฺปฏิเสเธน เหตุมฺหิ ตติยา กสฺมา น สิยาติ โจทยมาห ‘น นฺเววมฺปิ’จฺจาทิ, ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธนาติ อปวาทปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน, ตถาหิ ฉฏฺิยา ปวาโท โหติ เหตุมฺหิ ตติยาวิธิ… สมฺพนฺธฉฏฺิยา ปตฺตาย เหตุตติยาวิธานโต อุปปทวิภตฺติวิธิปิ ฉฏฺิยาปวาโท… สมฺพนฺธวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุโนปปเทน โยเค ตสฺมึเยว สมฺพนฺเธ วิธานโต, ตตฺถ เหตุตติยาวกาโส ‘ธเนน กุล’นฺติ, อุปปทวิภตฺติยาวกาโส ‘รุกฺขมนุวิชฺโชตเต’ติ, สจฺจกิริยมนุ ปาวสฺสีติ ตุ เหตุมฺหิ ลกฺขเณ-ปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติ ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน ทุติยา ภวติ.

๑๑. สห

สหตฺเถ-นุโน วตฺตเน ปพฺพเตน โยโค กถนฺติ อาห‘ปพฺพเตเน’จฺจาทิ.

๑๒. หีเน

วิสยภาเวนาติอาทินา หีนตฺเถติ วิสยสตฺตมิตฺตมาห, วิชานนปฺปการมาห-‘หีเน’จฺจาทิ, เตนาติ อนุนา, กถํ เตน ยุตฺตตฺตํ อุกฺกฏฺสฺสาติ หีนุกฺกฏฺสมฺพนฺธมุเขน วิภาเวนฺโต’ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ หีเนจฺจาทินา วุตฺเต ตสฺมึ, ยโตติ อุกฺกฏฺสาริปุตฺตาทิโก, หีโนติ ปฺวตฺตาทิ(โต นิกฺกฏฺโ, โส สาริปุตฺตาทิโก อุกฺกฏฺโ) หีนตฺถวิสโย ชายเต… ตพฺพิสเย ตสฺส อุกฺกฏฺตา ปตฺติโต, หีนุกฺกฏฺสมฺพนฺโธ ปน อติสายนาทิกาย กายจิ กิริยาย กโตติ ทฏฺพฺพํ.

๑๔. สตฺต

กินฺตํ อาธิกฺยมิจฺจาห- ‘อธิกาธิกีสมฺพนฺโธ’ติ, อธิโก อสฺส อตฺถีติ อธิกี=ขารี, อถาธิกีวินิมุตฺเต อธิกาธิกิสมฺพนฺโธ กถมวสียเต นหฺยตฺราธิกี โกจิ สูยติจฺจาห-‘นวิเน’จฺจาทิ, อิติ สทฺโท เหตุมฺหิ ยถาวุตฺตสมฺพนฺธสาธโน, ตโทปสทฺเทนโยโคติ ตทา อุปสทฺเทนาธิกิโนโยโคติ อตฺโถ. ทฺวิฏฺตฺตา สมฺพนฺธสฺส อธิกสฺสาปฺยุปสทฺเทน โยคา ตโตปิ กสฺมา น สตฺตมีตฺยาห-‘อธิกมฺหาตฺวิ’จฺจาทิ, ยถา เอกาเยว วิภตฺติยา อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชติตตฺตา วิชฺชุสงฺขาตลกฺขิยา สตฺตมฺยภาโว, เอวมิธา ปีติ ปุพฺเพ วุตฺตสมาธิมติทิสนฺโต อาห-‘ลกฺขิตา วิย สตฺตมฺย ภาโว’ติ, ‘‘มาณิกา จตุโรโทณา, ขาริตฺถี จตุมาณิกา’’.

๑๕. สามิ

กินฺตํ สามิตฺตมิจฺจาห-‘สสฺสามิสมฺพนฺโธ’ติ, กาย กิริยาย ชนิโตติ อาห-‘ปริปาลนาทิกิริยาย ชนิโต’ติ, ตฺจาติ สามิตฺตาเปกฺโข นปุํสกนิทฺเทโส, สมฺพนฺธสฺสาเนกวิธตฺตา อาห‘สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ’ติ, อาขฺยายเตตีมสฺส อตฺโถ วิธียเต าปียเตติ, ทิฏฺนฺโต-ปนีโตตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ ปสิทฺธมนุวทิยมานมปฺปสิทฺธฺจ วิธียมานํ ทิฏฺนฺตมาห-‘ยถา โย กุณฺฑลี โส เทวทตฺโต’ติ, กุณฺฑลิตฺตมฺปสิทฺธํ, เทวทตฺตตฺตมปฺปสิทฺธมิจฺจาห-‘กุณฺฑลิตฺตานุวาเทเน’จฺจาทิ. ยเถโวภยาธิฏฺานตฺเตปฺยุปสชฺชนโตว ฉฏฺี ‘รฺโ ปุริโส’ติ, น วิเสสฺสโต ‘ปุริสสฺส ราชา’ติ, ตถา สมฺพนฺธาภิพฺยฺชนเกนาธินา โยเคปิ วิเสสนโตว ภวติ, นาฺโตติ อาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ. พฺยติเรกมาปาทียตีติ การกฉกฺกโต พฺยติริตฺตตฺตา สมฺพนฺโธ พฺยติเรโก ตํ อาปาทียติ ปาปียตีติ อตฺโถ, อุภยโตติ สํโต สามิโต จ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลาติ พฺรหฺมทตฺตสฺส ปฺจาลา สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] ติ อตฺโถ, สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] หิ ปฺจาลา, น สามิ [นสํ (โปตฺถเก)], อธิปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตติ ปฺจาลานํ พฺรหฺมทตฺโต สามีตฺยตฺโถ.

๑๖. กตฺตุ

กึ ลกฺขโณ-ยํ กตฺตาอิจฺจาห-‘กตฺตริ’จฺจาทิ, คจฺฉติ เทวทตฺโตจฺจาโท กตฺตริ ปติฏฺิตํ, ปจตฺโยทนํ เทวทตฺโตจฺจาโท กมฺเม ปติฏฺิตํ กิริยํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ, กโรตีติ จ อิมินา อนฺวตฺถ พฺยปเทโสว สิทฺโธ-ยํ กตฺตุ โวหาโรติ าเปติ, เกนจิ ปยุชฺชมาโนปิ สเก กมฺเม สยเมว ปธานตฺตมนุภวตีติ‘ปยุตฺโต วา ปธานภาเวนา’ติ วุตฺตํ โหติ เจตฺถ-

ปธานตาย โย กตฺตุ, กมฺมฏฺํ กุรุเต กฺริยํ;

สา กตฺตา นามปฺปยุตฺโต, ปยุตฺโต วาตฺยยํ ทฺวิธาติ.

ตตฺถ ปุริเสน กตนฺติ อปฺปยุตฺโต, ปุริเสน กโรติ เทวทตฺโตติ ปยุตฺโต, นนุ กิริยา-ยมพฺยวธาเนน กรณาธิกรเณ เหว สาธฺยเต กตฺตารา ตุ ทูรฏฺเน, ตถาสติ กถมเนกสาธนสาธนียํ กิริยํ กตฺตาว กโรติ มุขฺยภาเวนาปเรตฺวมุขฺยภาเวนาติ วุจฺจเต-

กตฺตุโตฺเสมุพฺภูตฺยา, วิวิตฺตาโลจนาทินา [ววิเวเกจ ทสฺสนาติ วากฺยปทีเย, ปวิเวเกจ การกนฺถรามภาเวทิสฺสเภ กตฺตริกฺริยา อตฺถิ ภวติ วิชฺชติจฺจาโท ติตฏีกา, ตติยปาถานํปาต ๑๐๐, นํปาต ๒๔๓];

ทูราทปฺยุปการิตฺเต, กตฺตุ วาตฺตปฺปธานตา.

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กตฺตุโน สกาสา อฺเสํ กรณาทีนํ อุพฺภูตฺยา สมฺภเวนจ, ตถาหิ ปสิทฺธกรณสภาโวปิ ผรสุ กตฺตายตฺตวุตฺติตายาธิกรณมฺภ วติ‘ผรสุมฺหิ เปตฺวา ฉินฺทตี’ติ, วิวิตฺตสฺส กรณาทีหิ ปุถพฺภูตสฺส, กตฺตุโน กิริยาย อาโลจเนน ทสฺสเนน จ ‘เทวทตฺโต อตฺถิ ภวติ วิชฺชตี’ติ [วุถพฺภูตสฺสาเนน อาโลจเนน ทสฺสเนนจ กตฺตุโนเทวทตฺเตนเทวทตฺตํ ภวติ วิชฺชตีติ (โปตฺถเก)], อาทิสทฺเทน กรณาทิโน (ตทธีน) ปวตฺติอาทีนํ คหณํ, อิมินา การเณน ทูรโต อุปการิตฺเตปิ กตฺตุเยว สปฺปธานตา สิยา’’ติ, ปุนปิ-

ถาลฺยาทีนนฺตุ กตฺตุตฺตํ, โหเตวาเจตนานปิ;

ยโต สทฺทสฺส วุตฺยตฺเถ, มิจฺฉาตฺยาเสน-นาทินา.

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อเจตนานมฺปิ ถาลีอสิอาทีนํ กตฺตุตฺตมฺภวติ ยถาวณฺณิตสปฺปธานตฺตนิมิตฺตาภาเวปิ, กสฺมาติ เจ ยโต การณา อตฺเถ อตฺตโน อภิเธยฺเยสทฺทสฺส วุตฺติ ปฏิปตฺติ อนาทินา มิจฺฉาภฺยาเสนภวติ ตสฺมา ถาลฺยาทีนนฺติอาทิ ปกตํ, กึ วุตฺตํ โหติ ‘‘อฺถา สทฺทตฺโถ, อฺถา สภาวตฺโถ, น หิ สทฺโท พาหฺเย วตฺถุมฺหิ พฺยาปารมาปชฺชติ, ตถาหิ–

อฺเถ วาคฺคิ สํสคฺคา, ทาหํ ทฑฺโฒติ มฺติ;

อฺถา ทาหสทฺเทน, ทาหตฺโถ สมฺปตียเต.

พาหฺยปทตฺถสฺส สภาโว วิย หุตฺวา มิจฺฉาภฺยาเสน อนาทินา ปน ปวตฺเตน พาหฺเย วตฺถูนิ อวิชฺชมาเนน กรณภูเตน ถาลฺยาทีนํ กตฺตุตฺตํ โหตี’’ติ. อถ จ ปน–

วตฺติจฺฉาโท ปวตฺเตหิ, สปฺปธานตฺต เหตุหิ;

กตฺตุธมฺเมหิ วุตฺเตหิ, กตฺตา สทฺทาว ายเต.

เอกสฺสามุขฺยวตฺถาหิ, เภเทน ปริกปฺปเน;

กมฺมตฺตํ กรณตฺตฺจ, กตฺตุตฺตํ โจปชายเต.

วุตฺเตหีติ ‘กตฺตุโตฺเสมุพฺภูตฺยา’จฺจาทินา, สทฺทาวาติ สทฺเท เตธมฺมา โหนฺตุ วา มา วา กตฺตุสมฺพนฺธิยถาวุตฺตธมฺมวจนิจฺฉาย สทฺทโตว กตฺตา ปตียเต, นิยเมน น วตฺถุโตติ อตฺโถ, อมุขฺยา วตฺถาหีติ พุทฺธิยา ตทาการตาย ปริณามาวตฺถาหิ, หนฺตฺยตฺต นาวตฺตานนฺติ เอกสฺเสวาตฺตโน กมฺมตฺตาทิ ชายเต, อโตเยวาจฺจนฺตมสนฺโตปิ องฺกุโร ชนนกิริยาย กตฺตา ภวติ ‘องฺกุโร ชายเต’ติ, วุตฺตํ หิ–

ปุราสฺชนิโต [ปุราสฺชาติโต] ภาวา, พุทฺธยวตฺถานิ พนฺธโน;

อวสิฏฺโ สตาฺเน, กตฺตา ภวติ ชาติยาอิติ.

สตา อฺเน เทวทตฺตาทินา.

กินฺตํ กรณํ นามาติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, โยติ โย ปทตฺโถ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘กรณพฺยปเทสาย สุตฺตนฺตราภาเวปิ กโรตฺยเนเนติ กรณนฺตฺยนฺวตฺถโต ปสิทฺโธ-ยํ กรณโวหาโร’’ติ, อตฺเรทํ ปฏิภานํ–

ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ กตฺตุ, กฺริยายจฺจนฺตสาธนํ;

กรณนฺตํ ทฺวิธา โหติ, พาหฺยพฺภนฺตรเภทโตติ.

ตตฺถ ยํวตฺตุมิจฺฉิตํตฺยาทินา อิทํ ทสฺเสติ-‘‘น วตฺถุโต กิฺจิ กรณํ นาม อตฺถิ, วจนิจฺฉาวเสน ปน ปสิทฺธกรณานมฺปิ ผรสุอาทีนํ ‘ผรสุ ฉินฺทติ, ผรสุมฺหิ ฉินฺทตี’ติ กตฺตุอธิกรณตฺตสฺสปิ, ปสิทฺธาธิกรณานมฺปิ ตทนุตฺตาทิวิเสสสมฺภเว ถาลฺยา ปจตี’ติ กรณตฺตสฺสปิ ทสฺสนโต วจนิจฺฉาโตเยว กรณํ การกํ วิฺเยฺย’’นฺติ, ตฺจ ทุวิธนฺติ อาห-‘ทฺวิธา โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อสินา ฉินฺทตีติ พาหฺยํ, จกฺขุนา ปสฺสตีตฺยพฺภนฺตรํ. กิริยานิมิตฺตตฺตา การกนฺติ อิมินา การกสทฺทสฺส นิมิตฺตปริยายตฺตมาห. ปกติ ยาภิรูโปจฺจาโท กิริยายาวิชฺชมานตฺตา สมฺพนฺธมตฺตํ วิฺายตีติ สมฺพนฺธลกฺขณา ฉฏฺี สิยา, สเมน ธาวตีตฺยาโท ตุ กิริยาย วิชฺชมานตฺเตปิ กมฺมตฺตํ วตฺตุมิจฺฉิตนฺติ ทุติยา สิยา, สมํ ธาวติ วิสมํ ธาวตีตฺยตฺโถ, ตถา ทฺวิโทเณนาติ ทฺเวโทเณ กิณาตีตฺยตฺโถ, ปฺจเกนาติ ปฺจ ปริมาณสฺส ปฺจโก ปฺจกํ วคฺคํ กตฺวา ปสโว กิณาติ ปฺจปฺจ กตฺวา กิณาตีตฺยตฺโถติ วาตฺติกกาเรน ‘ตติยา วิธานาโยปสงฺขฺยานํ’กตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปกติอาทีหี’ติอาทิ, ยตฺเถสํกรณภาโวติ ยสฺสํ กิริยายเม สมฺปกตฺยาทีนํ กรณตฺตํ, ตํ กิริยํ กถยตีติ สมฺพนฺโธ, สพฺพสฺเสว ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจารโต อาห-‘ภู’อิจฺจาทิ, ปกติยาภิรูโปติ สภาเวนายมภิรูโป ภวติ, น ตุ วตฺถาลงฺการาทิเนตฺยตฺโถ, กโรติสฺส คมฺมมานตฺเต ปน ปกติยาภิรูโป กโตติอาทิ, ตทา กตฺตริเยว ตติยา, ยํ ยสฺมา อฺโคตฺโต โคตโม น โหติ อโตจ โคตโม ภวตีติ สมฺพนฺโธ, นนุจ ทฺวิโทณ ปฺจกา กยมฺปฏิจฺจ กมฺมภูตา โหนฺติ ทฺวิโทณาทินา เกยตฺตา ตโต กิมุจฺจเต‘กยมฺปฏิจฺจ ทฺวิโทณปฺจกา กรณานิ ภวนฺตี’ตฺยา สงฺกียาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ-‘‘ทฺวิโทณาทิสทฺเทน หิ น คยฺหุปคํ วตฺถุมุจฺจติ, เตหิ ปน ทฺวิโทณาทฺยตฺถํ มูลํ ตาทตฺถิยา ภิหิตนฺติ น วุตฺตโทสาวสโร’’ติ.

๑๗. สห

ยถากฺกมมาคมนกิริยาย ถูลตฺตคุเณน โคมนฺตทพฺเพน จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ยเถ’จฺจาทิมาห, อุทาหรณมตฺตํ ทสฺเสนฺโตปิ อิมินา อธิปฺปาเยนาปิ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘สพฺพตฺเถว วา’ติอาทิ, ปุตฺเตน สหาคโตติอาทีสุ อาคมนาทิกิริยมฺปฏิจฺจ ทฺเว กตฺตาโร ปธานาปฺปธานวเสน, เตสุ ปธาเน การิยสมฺปจฺจยาเยน วา พหุลํวจเนน วา ปธาเน กตฺตริ ปจฺจโย, อิตเร’กตฺตริ ตติยา’ตฺเยว ตติยา สิทฺธา, ตโต-ยํ วจนารมฺโภ-นตฺถโกติ มฺมาโนโจ เทติ ‘นนฺวิ’จฺจาทินา, ตฺเตนาภิธียเต ปิเตติ ปธานกตฺตา, ตุลฺโยปิ กิริยาสมฺพนฺเธ ปิตาปุตฺตานํ ปิตาตฺร ปธานํ สทฺทโจทิตตฺตา, ปุตฺโต-ปฺปธานมสทฺทโจทิตตฺตา, สทฺทพฺยาปาราเปกฺขาย หิ ปธานาปฺปธานาย ววตฺถานํ, ปิตุเรวาตฺราคตาทิสทฺทสามานาธิกรณฺยา อาคมนกิริยา สมฺพนฺโธ สทฺเทโนจฺจเต, เนตรสฺส สทฺทสตฺติสภาวโต, ตถา วิธา หิ สทฺทสฺส สตฺติ ยโต ปิตุเรวาตฺร กิริยา สมฺพนฺธํ สกฺโกติ ปฏิปาเทตุํ, น ปุตฺตสฺส, เอวฺจาคโตจฺจาโท เอกวจนมุปชฺชเต, อฺถา หิ พหุวจนํ สิยา, ‘ปิตา ปุตฺตา อาคตา’ติ. (ยทิ) วุตฺตนเยน ตติยา สิทฺธา ‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา วิกปฺปาย วา’ น เจตฺถ นิยโม, นาปิ วิกปฺโป, ตโต กิมเนน โยเคนา ตฺยาสเยนาห-‘อปฺปธาเนเยว’จฺจาทิ. นยิทเมวมิจฺจาทิ ปริหาโร. สหภาวมตฺตํ วตฺตุมิฏฺํ วาติ โยชนา, สามตฺถิยาติ เภทาธิฏฺานตฺตา สหตฺถโยคสฺส ปุตฺตสฺสาปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ วิฺายติ กถมฺถา สหตฺถโยโค สิยาติ อิมินา อตฺถ พเลน. อตฺถคฺคหณนฺติ สุตฺเต ‘‘สหตฺเถเน’’ติ อตฺถคฺคหณํ. ปริยายตฺถนฺติ ปริโต อยนฺติ อวคจฺฉนฺติ อตฺถมเนเนติ ปริยาโย อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, เอตฺถ จ ปริยายตฺถเมวาติ นาวธารณํ, อโตเยว วินาปิ สหสทฺทปฺปโยคํ ตปฺปริยายปฺปโยคํ วา สหตฺเถน โยเค วิธานโต อสตฺยปิ สหาทิสทฺทปฺปโยเค ยตฺถ ตทตฺโถ คมฺยเต ตตฺถาปิ ภวตฺเยว ตติยา… คมฺยมาเนน สหตฺเถน โยคา, ยถา‘‘สฺยาทิ สฺยาเน’’ติ. (๓-๑) สห ปริยาเยนาติ สหสทฺทสฺส ปริยายโต. วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘สหยุตฺเต-ปฺปธาเน’’ติ (๒-๓-๑๙) ปาณินีย สุตฺเต วิย อปฺปธาเนติ วิเสสสฺสานุปาทานโต.

๑๘. ลกฺขเณ

ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มฺมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิฺายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโต. กฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (๒-๓-๒๑) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฏฺีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามฺสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํ. อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโต. นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ายมนฺตเรน นาฺํ กิฺจิ ปฏิสรณมตฺถีติ สฺาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อฺถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (๒-๙) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโว. อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฏฺาวยวาเธยฺเยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโวยโว, ตสฺสาเธยฺโย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถ. เยนางฺเคน วิกเตน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต ตโต ตติยา ยถาสิยาติ ปเรหิ ‘‘เยนางฺควิกาโร’’ติ (๒-๓-๒๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ตตฺถ ยสทฺเทน วิกตาวยโว เหตุตฺเตน นิทฺทิฏฺโ องฺคสทฺโท จ สมุทายวจโน อุปาตฺโต เตนาห-‘เยเนจฺจาทิ, นนุจ กาณาทีนํ นิยตคุณีนมภิธายิตฺตา อกฺขิสทฺทสฺส ปโยโค น ยุตฺโต พฺยาวตฺติยาภาวาติ, เนส โทโส, โลกิโย-ยํ สทฺทสฺส โวหาโร, โลกสฺส จ สทฺทปฺปโยเค คุรุลฆุมฺปตฺยทโย นตฺถิ, ตถาหิ โลเกน ‘สีสปาติ’ปิ วุจฺจเต, รุกฺโข สีสปาติปิ, ยสฺส ตุ ตตฺถาทโร, โส-กฺขิสทฺทํ ปยุชฺชเตว, อถวา สามฺุปกฺกเม วิเสโส ปโยคมรหติ, อกฺขิ(นาติ) หิ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา ‘กิมสฺส วตฺตุมิจฺฉิต’นฺติ ตโต กาโณติ วุจฺจเต, นากฺขินา นิรูปยติ โสภโนติ, กิฺจรหิ กาโณติ, อกฺขิกาณมสฺเสตฺยาโท กสฺมา น สิยาติ อาสงฺกิย‘กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสา’ตฺยตฺร โย วุตฺโต ปริหาโร, ต เมตฺโถปทิสนฺโต อาห-‘เหฏฺา วิย อปฺปสงฺโค’ติ.

๑๙. เหตุ

กิสฺมิฺจิ ผเล ทิฏฺสามตฺถิเยตฺเถ เหตุ นิรุฬฺโห. เอกตฺร หิ ทิฏฺสามตฺถิโยตฺโถ ตํโยคฺคตาย การิย (ม)กโรนฺโตปิ เหตุ วุจฺจเต สติ สห การินฺยสติ จ วิธุรปฺปจฺจโย ปปา(ต) โต, เตน การิยสฺส พฺยภิจาโร, เตเนวาห- ‘อนิปฺผาทยนฺโตปี’ติ, การเณ ตติยายาภาเว การณมาห- ‘ตกฺกิริยาโยคฺคตามตฺเต’จฺจาทิ.

๒๑. คุเณ

อุปาธิ วิเสสนํ, ปรางฺคภูเตติ ปรสฺส พนฺธตฺตา(ทิโน) วิธานา ยางฺคภูเต ชฬตฺตาทิเหตุมฺหีติ อตฺโถ, อิมินา คุณสทฺโท ยมปฺปธานวจโนติ วทติ, ยฺจาปฺปธานํ ตมฺปรางฺคภูตนฺติ คุเณตีมสฺส ‘ปรางฺคภูเต’ติ อตฺถมาห, ยฺหิ ปรตฺถมุปาทียเต ตทปฺปธานมนุ วาทรูเปโนปาทียมานตฺตา, ยถา ‘ชฬตฺตา พทฺโธ, รุกฺโข ยํ สีส ปตฺตา, อคฺคิ เอตฺถ ธุมตฺเต’จฺจาทิ, เตเนวาห-‘ปรตฺถรูปาปนฺน’นฺติ, วาวิธานนฺติ ‘‘วิภาสา คุเณ-ถิยํ’’นฺติ (๒-๓-๒๕) เอวํ วิธานํ, อิตฺถิยนฺติอาทินา ปฺจมีรูปสฺสปิ อภิมตภาวํ ทสฺเสติ, เตเนวาห-‘อุภยตฺถา’ติอาทิ, นนุ ‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) สุตฺเตน ตทฺธิตปจฺจยนฺตสฺส กถํ ปฺจมฺยนฺตตา ตฺยาสงฺกิยาห-‘ปฺจมินิทฺเทเส’ อิจฺจาทิ, อิมินา สุตฺเตน ปฺจมิยา วินาติ โยชนา, วา ปฺจมิยา วิธานโต ตติยารูเปนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธาย ปฺจมฺยุ ทาหรเณเยว การณํ ตติโยทาหรณสฺส จ ปโมทาหรณานุสาเรนานุ มนฺตพฺพตฺจทสฺเสนฺโต อาห ‘ปฺจมฺยาเยวิ’จฺจาทิ, อภาเวน สงฺขารนิโรเธนาติ ตติยนฺตรูปานิ.

๒๒. ฉฏฺี

สมฺพนฺธวจนิจฺฉาเยเวตฺถ ฉฏฺี สิทฺธาติ อาสงฺกิยาห-‘เหตุมฺหิ’จฺจาทิ, เหตุมาห-‘ตํ โยคฺคตา’ อิจฺจาทิ, สทฺทสตฺติสามตฺถิยาติ สทฺทสตฺติสงฺขาตาย สามตฺถิยา, ตเมว ผุฏยติ ‘ยตฺถ’อิจฺจาทินา, เหตฺวตฺถวาจเกหิ อนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรเณหีติ เหตฺวตฺถสมานาธิกรเณหิ อุทราทีหิ, ตชฺโชตนายาติ เหตฺวตฺถโชตนายาลนฺติ สมฺพนฺโธ, พฺยติเรเกน ตุ เหตฺวตฺถโต ตปฺปวตฺติมาห-‘ยตฺถ ปนิ’จฺจาทิ, เหตฺวตฺเถหิปิจฺจาทินา สามตฺถิยมุปทสฺสิตํ ‘วเส ธมฺมสฺส เหตุโน’ติ ตตฺโถทาหรณํ.

๒๓. สพฺพา

นามภูเตหีติ สพฺพาทีสุ เกจิ เกสฺจิ ยทิ นามานิ สิยุํ เตหิ, อปฺปธานภูเตหีติ ปิยสพฺพาทีหิ, กิมฺปโยชนนฺติอาโท ปโยชนสทฺโท ‘‘ปโยชนํ การิยเหตูสุ’’ติ นิฆณฺฑุโต เหตุวจโน.

๒๔. จตุ

ยสฺส สเจตนายาเจตนาย วา กสฺสจิ, ปูชานุคฺคหกามตฺต มนฺตเรน สมฺมาปทานํ น สมฺภวตีติ อาห-‘ปูชา’ อิจฺจาทิ, เตนาติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน, จาคงฺคนฺติ ททาติโน ทานกิริยาย กมฺเมน สมฺพชฺฌมานฺจาคการณํ, อิทานิ สมฺปทานลกฺขณํ สปฺปเภทมาวิกาตุกาโม อาห-‘ตทิท’มิจฺจาทิ, นนิรากโรตีตฺย นิรากรณํ, อาราธยตีตฺยาราธนํ, อพฺภนุชานาตีตฺยพฺภนุฺํ, เตสํ วเสน, อิธ สมฺปทานนฺติธา วุตฺตํ กถิตํ, เกเตติ อาห-‘รุกฺขยาจกภิกฺขโว’ติ, รุกฺขาทิกํ ตํ สมฺปทานํ วิภาเคน ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถ หิ’จฺจาทิ, อชฺเฌสเนนาราธเนน สมฺปทานํ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, อนุมติยา อพฺภนุชาเนน, วิชฺชมาเนปฺยนิรากรเณ ภิกฺขุโน-ธิกมนุมตนฺตฺยธิปฺปาเยนาห-‘โส’ อิจฺจาทิ.

๒๕. ตาท

ปโยชนปริยาเย อตฺถสทฺเท สติ อิทนฺติ ปโยชนํ ปรามฏฺุํ สกฺกาติ ‘ตสฺเสท’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสทฺเทเนตฺถ วิกติยาติสมฺพนฺโธ, อตฺถสทฺเทน ตุ ปกติยา, อตฺถ กถนเมตนฺติ อิมินา วจนิจฺฉาย เมติสฺสํ นตฺถิ สมาโสติ ทีเปติ, วิคฺคเห วาสฺมิมิมสฺมาเยว นิปาตนา สมาโส ทฏฺพฺโพ,โส วิกติสงฺขาโต อตฺโถ, ปกติตฺวฺปทตฺเถนากฺขิปียเต, ตโต ตทตฺถสทฺทโต, โกยํ ตทตฺถ ภาโว จฺจาห-‘ตทตฺถภาโว นามา’ติอาทิ, นิมิตฺตํ ยูปาทิวิกติ, นิมิตฺตีทารุอาทิปกติ ตสทฺเทนาตฺถสทฺเทน จ คหิตา, เตสํ สมฺพนฺโธ ตทตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถภาโว นามาติ อตฺโถ, เหตุ เหตุมนฺตภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ โหติ, ปธานาวจฺเฉทคุณสฺมาติ วิธียมานตฺเตน ปธานสฺส ปุริสสฺส อาจฺเฉทกา วิเสสกา คุณา, ยฺหิ วิธียเต าปียเต ตมฺปธาน, มิตรมปฺปธานมนุวชฺชมานตฺตา, ยทา อุปาทียเตติ วตฺวา อุปาทียมานปฺปการํ ทิฏฺนฺเตน ผุฏยิตุมาห-‘ยถา’อิจฺจาทิ, ยูโป นิมิตฺตํ ยสฺส ทารุโน ตํ ตถา วุตฺตํ นาฺนิมิตฺตนฺติ ยทา นิมิตฺยวจฺเฉทกตฺเตนุปาทียเต ตทา นิมิตฺตสทฺทโตว จตุตฺถี สมฺพนฺโธ, ตโต อฺนิมิตฺตโต, นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺธสฺส อภิมุขภาเวน ตตฺเถว นิมิตฺเต ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ, นิมิตฺตสทฺทโต เหตุตติยาปิ นาสงฺกนียาติ สมฺพนฺโธ, การณมาห-‘นิมิตฺต’ [เหตุ] อิจฺจาทิ. อุภยตฺถาติ ยูปาย ปากายาติ อุภยตฺถ.

ปิณิยมานา กึ สทฺทาทิวจนียา ปโร สาทุอาทิโก โย-ตฺโถ โส อฺโ กตฺตา ยสฺส โส อฺกตฺตุโก-ภิลาโส, อภิลาโส รุจีติ อิมินา ทิตฺยาทฺยเนกตฺถนฺโตปิ รุจิสทฺโท-ภิลาเส รุฬฺโหว คยฺหตีติ วทติ, สา รุจิ อตฺโถ-ภิเธยฺโย เยสํ เภ ตทตฺถา, เตสํ สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส, อิมินา จ กิฺจาปิ รุจิรยํ ยสฺสุปฺปชฺชเตโย วา ตสฺสา ชนโก, เตสมุภินฺนมฺปิ อตฺถิ, ตถาปิ ยสฺสุปฺปชฺชเต โสว ตสฺสาธิกรณํ, อชนโกปิ โส ตาย สํสตฺโตติ ตสฺเสว ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสฺา, นตุชนกสฺส ตายาสํสตฺตสฺสาติ ทีเปติ, อิธาติ อิมินา สกฺกเต อุทาหรณานมสมานรูปกํ ทสฺเสติ, อิมินา จ อุทาหรณานมสมาน รูปตฺตเมว จตุตฺถีวิธาเน การณํ, อฺถา ฉฏฺีเยว เตหิปิ วิธีเยยฺย การณาสมฺภวา [การณสพฺภาวา] หิ ทีเปติ, อีทิสสฺส ปจฺจุทาหรณ(สฺส) ภาเว การณมาห-‘อนฺกตฺตุ กตฺตา-ภิลาสสฺสา’ติ, ปเรสมิทมฺปจฺจุทาหรณมฺภวตุ อิธ กถนฺติ อาห-‘อิหตฺวิ’จฺจาทิ, ตฺวนฺติ อตฺตมตฺเต ปมาเยว, สมฺภเว การณนฺตรมาห-‘อถวา’ติอาทิ, นตฺถิ อฺโ กตฺตา ยสฺสา สา อนฺกตฺตุกา รุจิ, ภาย รุจิยา สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสฺํ เย ปน อิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เย ปน อาหุ จาติสมฺพนฺโธ, อุปฺปชฺชนมุปฺปตฺติ, กสฺส อุปฺปตฺติ, รุจิยา, อุปฺปตฺติยา อาธาโร อุปฺปตฺยาธาโร‘เทวทตฺตาย โรจเต’จฺจาโท เทวทตฺตาทึ อุปลกฺเขตีติ อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณํ วจนํ, เอตฺถ รุจิยา อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณเมว วจนนฺติ สาวธารณ มตฺโถ ทฏฺพฺโพ… สพฺเพสํ วากฺยานมวธารณผลตฺตา, เตน ปิณิย มานวจนมภิลาสสฺส อฺกตฺตุกตาสนฺทสฺสนปรํ น โหตีติ พฺยวจฺฉินฺนมฺภวติ, เตสํ กจฺจายนสฺส เจหาปิ ปสชฺชตีติ สมฺพนฺโธ, อิหาปีติ ตฺวมิติ เอตฺถาปิ, อฺถาสิทฺธตฺตาติ อตฺถมตฺเต ปมาย เอว สิทฺธตฺตา, วจนสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ จตุตฺถีวิธานวจนสฺส, อติปฺปสงฺโคจาติ ‘‘กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติอาโท ตวาติ อนภิมตฏฺานปฺปตฺติจ.

ธาริปฺปโยเคติ ธาริธาตุโน ปโยเค, อุตฺตมีโณ อธมีโณติ ธนิกคเหตูนํ รุฬฺหีตฺยาห-‘อุตฺตมีโณ ธนสามี’ติ, อุตฺตมีณมสฺสาติ อุตฺตมีโณ, ธารยตีติมสฺสตฺถมาห-‘วหตี’ติ, ธาริโตติ ธารํธาตุโต. สุตฺตนฺตเรน (ตํ ตํ) นิยเมน นิยมิตานํ เตสํเตสํ สมฺปทานสฺํ วิธาย จตุตฺถี วิหิตา ปเรหิ, ตทาห ‘สิลาฆ หนุฏฺาสปาน’มิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ โยคสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, าเปตุนฺติ สิลาฆาทิเก โพเธตุํ, อิจฺฉิโตติ อติมโต. ตทตฺถวาจีนฺจ ธาตูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘กุธทุหิสฺโสสูยตฺถาน’นฺติ วุตฺตํ, ยมฺปติ โกโปติ อิมินา โกปสฺส วิสยมาห, ยสฺสาติ อิมินา ยํการกนฺติ วุตฺตเมว ปรามสติ, ยสฺสาติ ราชาทิโน, ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิยเต, เตเนว วกฺขติ-‘ยสฺส สมฺพนฺธึ สุภาสุภํ ปุจฺฉติ เนมิตฺติโก’ติ, โยจานุกูลตฺตมฺภ ชตีติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ปติปุพฺพโก อาปุพฺพโกจ สุโณติ อพฺภุปคเม ปฏิชานเนจ วตฺตเต, ยทายมพฺภุปคโม ปตฺถนา ปุพฺพโต ภวติ ตทา ปตฺถนาย กตฺตุ ปตฺถยิตุโน จตุตฺถี รูปมฺภวติ, ยทาตฺวปตฺถตมฺปิ เกวลมานุกูลฺเยน วตฺตมานํทิสฺวา เทยฺยมพฺภุปคจฺฉนฺติ อิทมิทํ โวทสฺสามาติ [โกปิสฺสสามาติ (โปตฺถเก)] ตทานุกูลฺเยน ปวตฺตนสงฺขาตาย กิริยาย กตฺตุโน จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ, อิมินา จ ปาณินิยวุตฺติการสฺส ชยาทิจฺจสฺสมเต พฺยภิจารมาห, โส หิ ‘‘อพฺภุปคโม นาม ปเรน ปตฺถิตสฺส ภวติ ตตฺถ ปตฺถยิตุเยว จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ วทติ, ปุพฺพสฺสากิริยาย โย กตฺตาติ เวทวากฺเยน วิหิตถุติกกรณ สงฺขาตาย อุสฺสาหานุชานนโต ปุพฺพภูตาย กิริยาย โย กตฺตา โหตา โปตา จ, สพฺพตฺถาปิ‘ตสฺสา’ติ อิทํ ‘จตุตฺถียายทภิมตํ รูป’นฺติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ฉฏฺิยา สพฺพพฺยาปิภาวมาลมฺพ เอวนฺติ อติเทโสติ อาห ‘เอวนฺตี’ติอาทิ, รูปสามฺยโต ปน ตาทตฺถิยตฺถสพฺภาวาจ ยถาโยคํ ตาทตฺถฺห จตุตฺถีปิ น วิรุชฺฌติ, วกฺขติ หิ‘ตาทตฺถฺห วจนิจฺฉายนฺตุ ‘อิจฺจาทินา, อิจฺฉิโต ราชา, กมฺม วจนิจฺฉาติ อิมินา วจนิจฺฉาย ปธานตฺตมาห… วจนิจฺฉาภิมุขตฺตา สพฺเพสํ การกานํ, อปฺปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา, หนุเต อปนยติ, อุปติฏฺเต อุปฏฺานํ อุปคมนํ กโรติ, ปิหยนฺติ ปตฺเถนฺติ, กุชฺฌ อมริสํ กโรติ, ทุหนาทโย โกปปฺปภวา นานนฺตเรน เต สมฺภวนฺตีติ ทูภาทโยปฺยุทาหฏา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺเส อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ นสหนฺติ, อารชฺฌติ ปุจฺฉิโต เนมิตฺติโก อุปปริกฺขติ, ภาทตฺถฺหํ วิภาเวติ ‘ยสฺเส’จฺจาทินา, ปริยา โลเจติ อุปปริกฺขติ, กึ ลกฺขโณ-ยมนิยโมจฺจาห-‘นาวสฺส’มิจฺจาทิ, ยาจิตุสฺมาเยว [ยาจิตุเยว (โปตฺถเก)] ฉฏฺีติ นาวสฺสมยนฺนิยโมติ อตฺโถ, กุโตจฺจาห-‘สมฺพนฺเธ’จฺจาทิ, อฺสฺมาปีติ อยาจิตุโตอปิ, ถุติกรณสฺส กตฺตุภูตา โหตาโปตาโร อุสฺสาหนานุชานนานํ กมฺมํ โหตีติ อาห-‘ปจฺจนุปุพฺพสฺส คิณาติสฺส กมฺเม’ติ. โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฏฺิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถ. อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเต. เอตฺถ ปน ตถา ปฏิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมฺเ นตํ อนฺนมฺมฺเ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปมนฺตํ รูปนฺติ มฺมาโนติ ปมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นฺปโยโค าถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฏิเสธมุทาหฏํ ‘น มฺมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปฺจมีติณาติ, นฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถึ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถึ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิยฺโยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตน.

๒๖. ปฺจ

อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิ.

ยโต-วธียเต กิฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;

จลฺจาจลมฺฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธา.

เอตฺถายมตฺโถ ‘‘ยโตกุโตจิปิ อตฺโถ กิฺจิ วตฺถุอวธียเต สํโยคสฺส วา กิริยานิมิตฺตํ คมนทานาทิกิริยาปุพฺพํ วิสิลิสฺสเต สยํ วา อเปติ อฺเน วา วิสุํ กรียเต, ตเมวํวิธํ จลฺจา จลฺจ วิสิเลสปริจฺเฉทภูตํ ปทตฺถมวธึ วทนฺติ พุธา ตพฺพิทุโน’’ติ, ตํ ยถา ธาวตาสฺสา ปุริโส ปตติ, ปุริสํ ปาเตติ วา, รุกฺขา ปณฺณํ ปตติ, ปณฺณํ ปาเตติ วาติ, โสจ ติธาปฺยุจฺจเต วิสยเภเทน, ยถา–

นิทฺทิฏฺวิสโย โกจิ, อุปาตฺตวิสโย ตถา;

อนุเมยฺยวิสโย จาติ, ติธาวธิ สมีริโตติ.

ตตฺถ นิทฺทิฏฺา วจโนปนีตา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส นิทฺทิฏฺ วิสโย วธิ, ยถา-‘คามสฺมา อาคโต’ติ, อุปาตฺตาชฺฌาหฏา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อุปาตฺตวิสโย, ยถา-‘วลาหกา วิชฺโชตเต’ติ, วลาหกา นิกฺขมฺม วิชฺโชภเตติ อตฺโถ, อนุเมยฺยา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อนุเมยฺยวิสโย, ยถา‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา’ติ, เอตฺถ อภิรูปคุเณน อุกฺกํสนมนุเมยฺยํ, อโตเยเวตฺถายเมว สฺา ปริปฺผุฏา วิฺายตีติ น กาจิทิห สฺา ปริภาสียเต พฺยาโมหการิณี, อถาวธิสฺมาติ วุจฺจมาเน ‘ปทตฺถาวธิสฺมา’ติ กุโต-วสียเต เยเนวํ วิวรณํ กตนฺตฺยาสงฺกิยาห-ปทาน’มิจฺจาทิ. ยถา คามสฺมาติอาทินา อิทํ ทีเปติ ‘‘น เกวลํ กายสํสคฺคปุพฺพโกว วิสิเลโส, กิฺจรหิ พุทฺธิสํสคฺคปุพฺพโกปิ, อตฺถิ เจห พุทฺธิสํสคฺค ปุพฺพโก, ตถาหิ โจเรหิ ภายติตฺยาโท โย (ภย)เปกฺขณ สีโล ภวติ, โส ยทิ มํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ, ธุวํ เม มรณนฺติ วิจาเรนฺโต เต พุทฺธิยา ปปฺโปติ ปปฺปุยฺย จ ตโต นิวตฺตเต, ตถา โจเรหิ ตายติตฺยาโท โย เอกสฺส มิตฺโต ภวติ โส ยทฺเยตํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ ธุวมสฺส มรณนฺติ ปสฺสนฺโต เต พุทฺธิยา ปตฺวา ตโต นิวตฺตยตีตฺยวธิตฺตา อวธิสฺมาว สพฺพตฺถ ปฺจมี’’ติ, ปเรหิ ปน เอตาทิเสสุ สพฺพตฺถ ปฏิปตฺตุวิเสสานุคฺคหาย สุตฺเตเหว ปปฺโจ กโต, อิธ ปน สามฺวจเนเนว สิทฺธตฺตา ตทนุคฺคหาย อุทาหรเณเหว ปปฺจิตํ, ภีติภายนตฺถานนฺติ ภีติ ตายนานํ อตฺโถ เยสํ เต ภีติตายนตฺถา เตสนฺติ อตฺโถ, นนุ ภีตฺยตฺถานํ ปโยเค ภยเหตุ สมฺภวติ นตุ ตายนตฺถานนฺติ, เนส โทโส, ตายนฺหิ รกฺขนมุจฺจเต [สายนาหิ รกฺขนมุปฺปชฺชเภ (โปตฺถเก)] ตฺจ ภยเหตุโต เวตฺยาห-‘โย ภยเหตุ’ติอาทิ, อิมินา จ ‘‘ภีตฺยตฺถานํ ภยเหตุ’’ติ (๑-๔-๒๕) ปาณินิยานมปาทานสฺา สุตฺตมฺปฏิกฺขิปติ, ตโตติ ภยเหตุโต, เตสนฺติ ภยตายนานํ, ภยมนิฏฺปาตสงฺกา, อุตฺตาโสตฺยตฺโถ, ตายน มนิฏฺปาตโต ปริรกฺขนํ, ยถา ทสฺสนํ โหนฺเตวาตีมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, โก หิ โลกิยํ วจนิจฺฉมติวตฺติตุํ สกฺโกติ, ตถาหิ สพฺเพว ทพฺพาทโย สพฺพการกสตฺติยุตฺตาว, ตตฺถายํ การกวิภาโค วจนิจฺฉาวเสเนว, ตํ ยถา ‘วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต’ติ. ปราปุพฺพสฺสาติอาทินา ‘‘ปราชิสฺสาสยฺโห’’ติ (๑-๔-๒๖) สฺาสุตฺตํ ปจฺจกฺขาติ, อสยฺโห อตฺโถติ สหิตุํ อภิภวิตุมสมตฺโถ อตฺโถ, อชฺเฌนสกาสาอิจฺจาทินา อุทาหรณตฺถมาจิกฺขติ, นนุเจวมตฺถํ วทตา ยฺทตฺตสฺสาสยฺหตฺตํ วุตฺตํ, ตํ กถํ อชฺฌยนสฺสาสยฺหตฺตํ, เยนาสยฺหตฺตสฺสาวธิตฺตํ ปฏิปาทยติ ตฺยาสงฺกิยาห-‘ยฺทตฺตานภิภโว’จฺจาทิ, อสยฺโหตีมสฺส ปจฺจุทาหรณํ ปฏิปาทยติ ‘โย ปนิ’จฺจาทิ. ‘‘วารณตฺถานมิจฺฉิโต’’ติ (๑-๔-๒๗) สุตฺติตํ, ตทาห ‘วารณตฺถาน’มิจฺจาทิ, วารณมตฺโถ เยสํ เต วารณตฺถา, อวธิมตฺตวจนิจฺฉายนฺติ วิเสสโต วิธานมนฺตเรนา วธิมตฺต วจนิจฺฉายํ, วิเสสวิธาเนติ อิจฺฉิโตติ วิเสสวิธาเน, จิตฺตสฺสาวธิวจนิจฺฉายมฺปน จิตฺตโต ปาปํ นิวารเยติ ภวติ. ‘‘รกฺขนตฺถานมิจฺฉิต’’นฺติ (๒-๖-๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘รกฺขนตฺถาน’มิจฺจาทิ, เกสฺจีติ กจฺจายนาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อนฺตรธาเน เยนาทสฺสนมิจฺฉตี’’ติ (๑-๔-๒๘) สฺาสุตฺตมารทฺธํ, ตทาห-‘อนฺตรธาเน’จฺจาทิ, อยมุปชฺฌาโย ยทิ มํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, ทสฺสเน โทสํ ตกฺเกติ ‘นุน’มิจฺจาทินา, เปสนมสกฺการปุพฺพโก นิโยโค, อชฺเฌสนํ สกฺการปุพฺพโก, มฺมาโน สิสฺสา อหํ กถนฺนาม พฺยวหิโต ภวามีติ อนฺตรธาเน พฺยวธาน นิมิตฺตํ, เยน อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตรธาเนติ นิมิตฺตสตฺตมีจายํ, อโต อาห-‘พฺยวธานนิมิตฺต’นฺติ, พฺยวหิโตติ อนฺตรหิโต, มามํ อุปชฺฌาโยตฺยาทินา อุทาหรณตฺถมาห, พฺยวธานตฺถํ พฺยวหิตตฺถํ, ‘‘อนฺตรธาเนติ กึ โจเร น ทิทิกฺขตี’’ติ ปจฺจุทาหฏํ ปเรหิ, ตมฺปฏิปาทยมาห-‘ยตฺถาทสฺสน’มิจฺจาทิ, โจเร น ทิทิกฺขตี (ตฺย), ตฺร หิ โย โจเร น ทิทิกฺขติ เตหิ อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ น อนฺตรธานนิมิตฺตํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺยตฺถํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺติยาติ เอวํ มฺเต ‘‘นาตฺรานฺตรธานเม (วาวเสยํ), กินฺตุ ตนฺนิมิตฺโต ปฆาตนิวตฺติปิ, ‘อุปชฺฌายา อนฺตรธายตี’ตฺยตฺร วินาปฺยุปฆาตสมฺภวมนฺตรธานสมฺปาทนเมว สมฺภวตี’’ติ. อิจฺฉติคฺคหณํ กิมตฺถํ อทสฺสนิจฺฉายํ สติ สตฺยปิ ทสฺสเน ยถาสิยา’’ติ วุตฺตํ, (ตํ) ปฏิปาทยมาห-‘อทสฺสนิจฺฉายมฺปนิ’จฺจาทิ, สตีปิ ทสฺสเนติ อุปชฺฌาเยน ทสฺสเน สตีปิ, ตโตติ อุปชฺฌายโต, อวธิรูปตา เอวาติ อุปชฺฌายสฺสาวธิรูปตา เอว. ‘‘อาขฺยาโต ปโยเค’’ติ (๑-๔-๒๙) ปรวจนํ, ตทาห ‘อุปโยเค’จฺจาทิ, นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณมุปโยโค ตฺราธิปฺเปโต, อุปโยควจนสามตฺถิยา วิชฺชาคหณตฺถํ สิสฺสวตฺตํ นิยโม, ตโตติ อาขฺยาตุโต. ‘‘ชนิกตฺตุโน ปกตี’’ติ (๑-๔-๓๐) สฺาสุตฺตํ กตํ, ตทาห-‘ชนฺยตฺถสฺสา’ติอาทิ, ชนิโน อตฺโถ ชนฺยตฺโถ, กินฺตํ ชนนํ, ตโตติ ชนิกตฺตุเหตุโต, ปกติสทฺเทน การณมตฺตํ คหิตํปเรหิ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท ปุตฺตาทิโตปิ ยถา สิยา’ติ, ทุวิธํ (หิ) การณํ อุปาทานการณํ สหการิการณฺจ, ตตฺถ การิเยนาภินฺนเทโส ฆฏสฺส มตฺติกาปิณฺโฑ อุปาทานการณํ, ตสฺเสว ปน ทณฺฑจกฺกาทิ (การิเยน ภินฺนเทโส) สหการิการณํ, เตสูปาทานการณสฺเสห คหเณ’สิงฺคา สโร ชายเต’จฺจตฺเรว สิยา, น ตุ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท, การกนฺตรวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ การกนฺตราทิวจนิจฺฉายนฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ… เอตฺถนฺตเร สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายปิ สมฺภวโต, ตตฺร ติฏฺนฺตีติ ตตฺรฏฺา, เตสํ, โลโก-นฺถาวาที โวหาริกชโน, ตตฺถ ภวา โลกิยา, นวตฺตุ ปฏิพทฺธาติ โลกวจนิจฺฉมุลฺลงฺคิย อหเมว วทามีติ สกชฺฌาสเยน วทนฺโต วตฺตา, ตปฺปฏิพทฺธา น โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ปภโว ภวติสฺสา’’ติ (๑-๔-๓๑) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ภวติสฺสา’ติอาทิ, ปมโต อุปลพฺภตีติ อตฺถกถเนน ชนฺยตฺโถ-ตฺร น สมฺภวตีติ วทติ, นหิ หิมวา คงฺคาย การณํ, สา หิ อฺเหิ เอวการเณหิ อุปฺปนฺนา, หิมวติ ตุ เกวลํ ปมโต อุปลพฺภติ. ‘‘ชิคุจฺฉาวิรามปมาทตฺถานุมุปสงฺขฺยานํ’’ติ (๑-๔-๒๔วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘วิรมณตฺเถ’ตฺยาทิ, ชิคุจฺฉาปมาทตฺถธาตุโยเค ปน กมฺมาธิกรณวจนิจฺฉา ทิสฺสตีติ วุตฺตํ, อวธิวจนิจฺฉาปิ ปน ทิสฺสเก ‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก ปาปา’ติ, ธมฺมา ปมชฺชตีติปิ โหเตว ปฏิเสธาภาวา. ‘‘อฺาราทิตรริเต ทิสาสทฺทาฺจุตฺตรปทาจาหิ ยุตฺเต’’ติ (๒-๓-๒๙) สุตฺติตํ, ตทาห-‘อฺสทฺทโยเค’จฺจาทิ, ยโตติ เทวทตฺตาทิโต, ‘‘อฺอิตฺยตฺถคฺคหณํ, เตน ปริยายปฺปโยเคปิ ภวตี’’ติ อฺเหิ พฺยาขฺยาตตฺตา อาห-‘ภินฺโน เทวทตฺตา’ติ, อาราสทฺทสฺส ทูรตฺถตฺตา อาสวกฺขยโต อารา ทูโร ภวตี(ตฺยตฺโถ อุ) ปาทียเตตฺยาห‘อาราสทฺโท ทูรตฺโถ’ติ, นิทฺทิสฺสมานปฏิโยคีติ ‘เทวทตฺโต สูโร’ติ นิทฺทิสฺสมานสฺส กสฺสจิ โย โส ทุติโย, โส ปฏิโยคี. ทิสาเทสกาลวุตฺตีนํ ทิสาสทฺทตฺเตน ปริคฺคหโต อาห‘ทิสา เทสกาลวาจีนํ โยเค’ติ, ปุพฺเพว สมฺโพธาติอาทีนิ กาลวาจีโยเค อุทาหรณานิ, อฺจุตฺตรปทอาจอาหิปจฺจยโย เคตฺวิห โนทาหฏํ. ‘‘ปฺจมีวิธาเน ลฺยปฺโลเป กมฺมนฺยุปสงฺขฺยานํ ‘‘อธิกรเณ โจปสงฺขฺยาน’’มิติ (๒-๓-๒๘-วา) วาตฺติกํ, ตทาห‘ยตฺถ’จฺจาทิ, ลฺยปฺปจฺจยสฺส ยตฺราปฺปโยโค, ตสฺสตฺโถ เจ คมฺยเต, โส ลฺยปฺโลโป, ตฺวาโลโป ลฺยปโลโปตฺยวิเสโส, ปาสาท มารุยฺห เปกฺขติ อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขตีติ อิทํ วิสโย ปทสฺสนํ ปุพฺพํ ยสฺสาติ กิริยาวิเสสเน สมาโส, วกฺขมานสพฺพทสฺสเนสุปิ ปาสาทโต-ปกฺกมนเลสสพฺภาวา ปาสาโท (เยวา) วธิรูเปน วตฺตุมิฏฺโติ ทสฺเสตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อปกฺกมติ ตโต ตํ ทสฺสนนฺติ ตโต ปาสาทโต ตสฺส ทฏฺุโน ทสฺสนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อปกฺกมตฺยปยาตีตฺยตฺโถ, อวธิภาโว ปาสาทสฺสาติ วิฺายติ, เยสนฺติ เวเสสิกานํ, เต หฺเยวมาจิกฺขนฺติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต-จฺจนฺตสุขุมภาเวน นิกฺขมฺม วิสาลีภวนฺตํ วิสยเทสมุปคมฺม สกลมตฺตนา ทิฏฺํ ปสฺสติ รํสิรูเปน, ยถา กาหลา มูเล กิสา อคฺเคมหตี, ตถา าณินฺทฺริยานี’’ติ, อธิฏฺานเทสนฺติ อินฺทฺริยาธิฏฺานภูตํ จกฺขุโคฬกเทสํ, วิสยปฺปวตฺตีติ โคจเร ปวตฺติ, สนฺตติยาติ อินฺทฺริยปพนฺธสฺส, อธิฏฺาน มนินฺทฺริยํ นาปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, อปกฺกนฺตฺยาติ อปคมเนน, ยชฺชปิ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต พหิ นิคฺคจฺฉติ, ตถาปิปาสาทฏฺสฺสจกฺขุโคฬกา นิคฺคจฺฉตีติ ปาสาทสฺสาปฺยวธิภาโว, เยสนฺตูติ ขณิกวาทีนนฺตุ, อินฺทฺริยาธิฏฺานมฺปตฺเต วิสเย วิฺาณลกฺขณํ การิยํ กโรนฺติ สีเลนาติ ปตฺตการีนิ, อนินฺทฺริยาธิฏฺานโทโส เนติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, เยสมฺปนาติ ขณิกวาทิโนว ทสฺเสติ, อตฺร หิ จตฺตาโร ปกฺขา ปตฺตการีนินฺทฺริยานิ, อปฺปตฺตการีนิ, จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตการีนิ เสสานิ วุตฺตวิปริตานิ, จกฺขุเยว ปตฺตการี เสสมฺเถติ, จตุสฺเวว เตสุ ปมปกฺขทฺวยมุปนฺยสฺย ปฏิปาทิตํ… ตปฺปฏิปาทเนเนตเรสมฺปิ ปฏิปาทิตตฺตา, สพฺพสามยิกสาธารณตฺตาสทฺทสตฺถสฺสาติ อิทํ อยุตฺตมิว ทิสฺสติ… สทฺทสตฺถสฺสิมสฺส พุทฺธวจโนปโยคิตฺเตน โสคตสมยานุคุณปฺปวตฺติโต, ขณิกวาทิโน ปน นิสฺสาเยทํ สุนฺทรเมว, มนสิการาทีติอาทิสทฺเทน จกฺขุโต [จกฺขุนา (โปตฺถเก)] อเภโท รูปาปาถคโม จ ทสฺสิโต, โยคฺคเทเสติ ทสฺสนโยคฺเค ปเทเส. ‘‘ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ จ ปฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุจฺฉนสทฺทโต’จฺจาทิ, ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ สามฺเน ปฺจมีวิธาเน-ติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, กสฺสาติ ปฺโห, เทวทตฺตสฺเสตฺยาขฺยานํ, โกโส ยฺ ทตฺโตติ ปฺโห วิธิรูโปวายํ, โย-งฺคทีตฺยาทฺยนุวาทรูปมาขฺยานํ, องฺคทีเกยูรี. ‘‘ยโตจาทฺธกาลนิมฺมานํ ตโต ปฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อทฺธ’จฺจาทิ, นิมียเต ปริจฺฉิชฺชเต เยน ตํ นิมานํ, ตเทว นิมฺมานํ. ‘‘อทฺธสฺส ปมา สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘) วุตฺตํ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘ตํ ยุตฺตาติ วตฺตเต, ตํ ยุตฺตา ปฺจมิยุตฺถา ปรสฺสาทฺธสฺส ปมา จ สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ, ปาฏลิปุตฺตสฺมาติ ปฺจมิ ยุตฺตํ, เอตาปิ น วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห-‘สตฺตโยชนานี’ติอาทิ, อตฺร หิ ยทา ราชคหสฺส โยชนฺจาเภโท วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺตโยชนานีติ, เภทวจนิจฺฉายนฺตุ ‘‘สพฺภาโว’’ตฺยาทินา (๒-๓๔) สตฺตมี สิทฺธา‘สตฺตสุ โยชเนสุ’ติ. ตถาหิ ปาฏลิปุตฺตสฺมา สตฺตสุ โยชเนสุ สติ ราชคหํภวตีตฺยยมตฺโถ ปตียเต, สตฺตโยชนสมฺพนฺธิภวนํ ราชคห (ภวน)สฺส ลกฺขณมฺภวติ. สมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ อิมินา ‘‘ตํ ยุตฺตา กาเล สตฺตมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วจนมฺปฏิกฺขิปติ. ‘‘กรเณจ โถกปฺปกิจฺฉกติปยสฺสา สตฺตวจนสฺเส’’ติ (๒-๓-๓๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ยทา อิจฺจาทิ, กิจฺฉาทโยติอาทิสทฺเทน โถกอปฺปกติปเย สงฺคณฺหาติ, อสตฺตรูปนฺติ อทฺทพฺพรูปํ, คุเณ เหตุมฺหีติ คุณปทตฺเถ เหตุภูเต ‘‘คุเณ’’ติ (๒-๒๑) ปฺจมีติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตวิธาเนเนติ ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ยทาตฺวิจฺจาทินา ปเรสํ วิย กรเณ วิสุํ วิธาเน ปโยชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. กตฺตพฺพรูปสฺส จลนสฺสาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ โยชนา, สมานาธิกรณตฺเตนาติ จ ‘รฺโ ปุริโส’ตฺยาโท อสมานาธิกรณสฺสาปิ วิเสสนตฺตทสฺสนโต วุตฺตํ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนภาโว จาสฺส โถกคุณานฺวิเต จลเน วตฺตมาโน โถกสทฺโท อสตฺตวจโนว วิเสสนนฺติ, เตเนวาขฺยายเต ‘โถกสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา’ติ. ปฺจมีตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ฉฏฺี วา’’ติ (๒-๓-๓๔) วุตฺตํ, ตทาห‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ’จฺจาทิ, อวธิสมฺพนฺธลกฺขณาติ อวธิสมฺพนฺธาว ลกฺขณํ นิมิตฺตมาสํ ปฺจมีฉฏฺีนํ ตา ตถา วุตฺตา, วตฺตุมิฏฺโติ อิมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, เอวํ จรหิ ตํตํ การกวจนิจฺฉายมฺาปิ วิภตฺติโย กสฺมา นปฺปยุชฺเชยฺยุนฺติ อาห-‘โลกิยา เจตฺถา’ติอาทิ, เอตฺถ วิภตฺตีนํ นิยเม โลกิยา เอว วจนิจฺฉา นิพนฺธนํ การณนฺติ อตฺโถ, ปฺจมีจาตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ ทุติยา เจ’’ติ (๒-๓-๓๕) วุตฺตํ, ‘‘ปฺจมฺยธิกรเณจ’’ (๒-๓-๓๖) อิจฺจตฺร จ กาเรน ทูรนฺติ กตฺเถหิ สตฺตมี จ วุตฺตา ปาฏิ ปทิกตฺเถ สารสงฺคหการาทีหิ, ตทกฺขิปฺป อฺาปเทเสน ปฏิกฺขิปิตุํ เกจิตฺยาทิ ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ, ตํ ทสฺเสตุมาห’เกจีติ สารสงฺคหาทโย’ติอาทิ. ทูราปาทาวเสจนนฺติ อยํ เตสมฺปฏิกฺเขปน โยติ สมฺพนฺโธ, อิติสทฺโท ปเนตฺถ ปริหีโน, นหิตนฺติอาทีสุ ตสทฺเทนาสตฺตรูปํ ทูราทิ วตฺตุมิจฺฉิตนฺตฺยวเสยํ, น หิ ตํ คมฺยเต, น หิ ตโต คมฺยเต, น หิ เตน คมฺยเต, น หิ ตสฺมึ ียเต’ติ วิสุํ สมฺพนฺโธ วเสโย. ปตียนฺเตจาติ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อโตเจติ วกฺขมานเหตุปรามาโส, ยนฺติ ยสฺมา อตฺเถ นิปาโต, วากฺยกาโร วรรุจิ, ตํสามานาธิกรณฺยโตติ ทูราทิสา มานาธิกรณฺยโต, ตํยุตฺตโตปีติ ทูราทิยุตฺตา คามาทิสทฺทโตปิ, ปจฺจกฺขนฺโตติ วากฺยการวจนํ ปจฺจาจิกฺขนฺโต, ตถาหฺยตฺรายํ มหาภาสฺส ปาโ ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ปฺจมีวิธาเน ตํยุตฺตา ปฺจมีปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ ทูรา คามสฺส, ตตฺราปิ ทสฺสนา อนตฺถโก-ยมฺปฏิเสโธ, ตตฺราปิ หิ ปฺจมี ทิสฺสติ–

ทูรสฺมาวสถา มุตฺตํ, ทูราปาทาวเสจนํ;

คุรุโต กุปิตา ทูรา,ภาพฺยํ ทูรา จ ทสฺสุหิติ.

อตฺร ทูรนฺติเกตฺยาทิ วตฺตพฺพํ วากฺยการวจนํ, ทูรา คามสฺสาติ ตสฺโสทาหรณํ, ตตฺราปิจฺจาทิ ปจฺจกฺขานภาสฺสํ, ทูรสฺมาวสถาติ อาวสถสฺส ทูเรติ อตฺโถหิ ภาสฺสปทีเป เกยฺยโฏ, ปโม ปุริโส ยสฺส โส ปมปุริโส ภวติ ‘‘ทูรนฺติกา’’ทิ (๒-๖-๕) กจฺจายนสุตฺเต สุทฺธาทิโยโคปิ สงฺคหิโต, เตนาห–‘สุทฺธปฺป โมจนวิวิตฺตปฺปมาณโยเค’ติ, ‘‘ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิจ’’ อิติ (๒-๖-๒) สุตฺเต จคฺคหณโต ปภุติโยโค จ คหิโต, เตนาห–‘ปภุติ โยเคจา’ติ, ปภุติโยเคจาติ อิมินา ปภุตฺยตฺถโยโคปิ สงฺคหิโต, เตเนว ‘ยโตสรามิ อตฺตาน’นฺติ อุทาหฏํ.

๒๗. อป

นนุ ผุโฏว เตสํ สาลาทีนํ โยโคติ กิเมตฺถ ปฺเหน กสฺส ปเนเตหิ โยโค’ตฺยาสงฺกิยาห-‘วชฺชนํ หิจฺจาทิ, วชฺชนานนฺติ กตฺตริ อโน, วชฺชเน สมฺพนฺเธ วตฺตมาเนหีติ วชฺชนสงฺขาเต สมฺพนฺเธ วตฺต มาเนหิ อปปรีหิ, ยุตฺตสฺมาติ ยุตฺตโตว เอกสฺมา, นาฺโต, กิเมตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อิมินา อปปรีหิ ยุตฺตสฺมาว ปฺจมีภวเน ปสิทฺธตฺตมาห, ปสิทฺธมฺเปตมาหริตฺวา ปกาเสตุมาห-‘กตฺตุโน’จฺจาทิ, ยทตฺโถติ โยสาลาทิ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส วชฺชนกิริยา รมฺภสฺส โส ยทตฺโถ. ‘‘ปฺจมฺยปาปรีหี’’ติ (๒-๓-๑๐) อายุตฺเตปิ ปฺจมี วิธียเต ปเรหิ, ตทาห-‘มริยาทาย’มิจฺจาทิ, อวธิมา เอตฺถ วสฺสนํ.

๒๘. ปฏิ

ทิฏฺสมฺพนฺธสฺสาติ ปสิทฺธวเสน ทิฏฺการิยการณสฺส มุขฺยสฺส, ตสฺส การิยตฺถนฺติ ตสฺส มุขฺยสฺส ยํ การิยํ, ตทตฺถํ มุขฺยการิย กรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ปฏินิธิมฺหิ วตฺตมาเนน ปภิเนติ สมฺพนฺโธ, วินิมเยติ ปริวตฺตน นิมิตฺตํ ปฏิทาเนจาติ จ สทฺทสฺสาฏฺานปฺปยุตฺติ ทฏฺพฺพา, ปตินา ตสฺส โยโคติ สมฺพนฺโธ.

๒๙. ริเต

ยทิ วชฺชนกิริยาย สมฺพชฺฌมานสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา, กิมตฺถํ จรหิ ปุน ทุติยาวจนนฺติ อาห-‘ปฏิปทวิธาเน’จฺจาทิ, ปฏิปทํ อุชุกเมโวจฺจาริตํ วิธานํ ยสฺสา สา ปฏิปทวิธานา, วิเสสวิธาน วตีตฺยตฺโถ, ยชฺชตฺร ทุติยาวจนํ น สิยา ตทา ริเตสทฺเทน โยเค อุชุกํ วิธียมานาย ปฺจมิยา ทุติยา พาธีเยถาติ มฺเต. ยทฺยตฺร ปฺจมิยา ทุติยาย พาธาภาโว เอว ปโยชนํ, เอวฺจรหิ ‘ริเต วา’ติ สุตฺตยิตพฺพํ เอวํ สติ ปกฺเข ทุติยา จ ภวิสฺสติ, ลหุ จ สุตฺตมฺปณีตมฺภวตี ตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรมาห-‘อุตฺตรตฺถฺเจ’ติ, อโตเยวาติ อุตฺตรตฺถตฺตาเยว, ปุน ปโยชนนฺตรํทุติยา คหณสฺส ทสฺสยมาห-‘วิภตฺยนฺตเร’จฺจาทิ, อาหจฺจ กณฺาทิฏฺาเน วายุนาอาหนิตฺวา อาหริตฺวา วา วจนํ อาหจฺจวจนํ, อุชุกวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ, วิภตฺยนฺตรํ ฉฏฺีวิภตฺติ, ตสฺส พฺยุทาสตฺถํ, นิราสตฺถนฺตุตฺโถ, อฺาปีติ ทุติยาย อฺา ฉฏฺีปิ, ปกตาย ปฺจมิยา สมฺพนฺธนตฺโถ ปกตสมฺพนฺธนตฺโถ.

๓๑. ปุถ

น ทุติยาปิ โยควิภาคโตติ เอวํ มฺเต ‘‘ตติยา เจติ วตฺตมาเน ตตฺถ ยทิ จกาเรน ‘ทุติยา เจ’ติ สมฺพนฺธีเยยฺย, ตตฺราปิ จ กาเรน ปฺจมีตฺเยวํ น กสฺสาปฺยปกํโสติ‘วินาฺตฺรปุถนานาหิ ตติยา เจ’ตฺเยกโยคมกตฺวา โยควิภาคสามตฺถิยา ‘ตติยา เจ’ติ จ กาเรน ชาตุ ปฺจมี’’ติ, อสหายตฺถตฺเต สติ ‘วินาตฺเถ หี’ตฺเยวมวตฺวา กึ วิสุํ สุตฺตรจนาเยตฺยาห-‘เภโท ปาทานนฺตฺวิ’จฺจาทิ.

๓๒. สตฺต

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจตฺตา สมฺพนฺธสฺส ยตฺถาติ ปรามฏฺํ โสติ, โยติ ปรามฏฺํ ตสฺสาติ จ นิทฺทิสติ, โย ยตฺเถตฺยาทิกฺจ ‘กิริยาธารภูเต’จฺจาทิวุตฺติคนฺถ วิวรณนฺติ โยติ กิริยาเธยฺยภูตาธิปฺเปตา, เอตเนวาห‘กิริยา จา’ติอาทิ, เตนายมาธารียติ กตฺตุกมฺม สมเวตา กิริยาสฺมินฺตฺยธิกรเณ วา ตํ อาธารยตีติ กตฺตริ วา ฆณนฺเตน ทฏฺพฺโพ, กตฺตารํ กมฺมฺจ กิริยานิสฺสยภูตมาธาร ยตีตฺยาธาโรติ วา กตฺตริ ฆณ, วุตฺตํ หิ–

อาธารยติ โย กตฺตุ, กมฺมํ กิริยนิสฺสยํ;

อาธารํ การกฺจาหุ, ตํ จตุพฺพิธเมว เจติ.

นนุ จ กิริยาธารเณนาธาโรตฺยุจฺจเต, ตํ กิเมวมุจฺจเตติ เจ, เนสโทโส ยเทว หิ กิริยาธารณมสฺส, ตนฺตนฺนิสฺสยภูต กตฺตุกมฺมธารณํ, นหฺยฺตา ตทฺธารณํ สมฺภวติ ตโต กิริยา การเณนาธารเณนาธาโรตฺย ยเมวตฺโถ, น กตฺตุกมฺมปริจฺจาเคนาธาเรน อุชุกํ กิริยา คยฺหเต, เตเนว วกฺขติ-‘กิริยายโย อาธาโร’จฺจาทิ, นนุ ยทฺยปฺยุชุกเมว กิริยํ ธารยติ กตฺตา กตฺตุสมวายินึ, กมฺมสมเวตฺจ วิกฺเตทนาทึ กิริยํ กมฺมํ… ตถา สติ ตาเนวาธาโรติ, น… โลเก สตฺเถ จ เตสมาธารตฺเถ นาปฺปตีติโต, กตฺตุกมฺมตาเยว หิ เตสมฺปตีตีติ ทสฺเสตุมาห-‘กิริยา เจ’ตฺยาทิ, ตถา จ วุตฺตํ–

กตฺตุกมฺม พฺยวหิตํ, ธาเรนฺตมนุชุ กฺริยํ;

กฺริยาสิทฺธุปการิ จ, สตฺเถ-ธิกรณํ มตนฺติ.

กตฺตุกมฺมพฺยวหิตนฺติ กตฺตุกมฺเมหิ ตํสมเวตภาเวน พฺยวหิตํ, อนุชุ ปารมฺปริเยน, กฺริยาสิทฺธุปการิติ กตฺตุกมฺมสมเวตาย กิริยาย ปสิทฺธิยํ อุปการี อุปกุพฺพนฺตํ, นนุ จ น กิริยา ธารเณเนวายมาธาโร, กตฺตุกมฺมานํ ธารเณนาปฺยาธาโรติ สกฺกา ววตฺถเปตุนฺติ โจทนมฺมนสิ นิธายาห-‘น เจ’ตฺยาทิ, กิริยา นิมิตฺตสฺเสวาติ กตฺตุกมฺมสมวายินิยา กิริยาย นิมิตฺตสฺเสว, ตเทวํวิธมาธารํ จตุพฺพิธมฺมตนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อาธาโร จาย’มิจฺจาทิ, จตฺตาโร วิธาปการา อสฺสาติ จตุพฺพิโธ, อาเธยฺเยน สโหปสิเลโส สํโยคลกฺขโณ-สฺส อตฺถีติ โอปสิเลสิโก อาธาโร-‘กเฏนิสีทติ ถาลิยํ ปจติ’ตฺยาโท กฏาทิ, ตถาหิ เทวทตฺตสมเวตํ นิสีทนกิริยํ กโฏ เทวทตฺตํ ธารยํ ธารยติ เทวทตฺตพฺยวหิตํ, เอวํ ถาลีปิ ตณฺฑุลสมเวตํ วิกฺเลทนาทิกิริยํ ตณฺฑุเล ธารยํ ธารยตีตฺโยปสิเลสิกาธารตฺตํ กฏาทิโน. ยโต-ฺตฺราเธยฺยํ น วตฺตเต สพฺพถา ภิยฺโย วา, โส เวสยิโก, วิสโยหฺยาเธยฺยสฺสานฺตฺรภาโว, ยถา จกฺขาทิปฺปวตฺตีนมฺตฺราภาวา จกฺขาทีนํ รูปาทโย วิสยาติ วุจฺจนฺเต, เอวมากาเส สกุนโยตฺยาโท สกุนฺยาทีนมากาสาทิโต-ฺตฺราภาวาเต เตสํ วิสยาตฺยุจฺจนฺเต, วิสโย เอว เวสยิโก. โย อาธาราเธยฺยานมภิพฺยาเปตฺยาเธยฺยมิตฺยภิพฺยาปโก, ตถา หิ‘ติเลสุ เตลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ,ตฺยตฺร ติลาทิกํ เตลาทิกมาเธยฺยํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ ติลาทิ พฺยาปกาธาโร. สมีเป ภโว, สมีโป เอว วา สามีปิโก, ยสฺส สมีปเทเส อาเธยฺยํ วตฺตเต โส เอวมุจฺจเต, อตฺโรทาหรณํ ‘คุรูสุ วสติ คงฺคายํ โฆโส’ติ. นนุ จาตฺราปฺยาธาเร สตฺตมี วิธียเต อาธาโร จ นิสฺสโย วุจฺจเต, นิสฺสโย จ สํโยคสมวาเยหิ โหติ, น จ สิสฺสาทีนํ คุรุปฺปภุตีติ เทวทตฺตสกุนฺยาทีนมิว กฏากาสาทีหิ สํโยโค, เตลาทีนมิว จ ติลาทีหิ สมวาโย วา อตฺถิ, เตนายุตฺตํ เต สมาธารตฺตนฺติ, เนตทตฺถิ, ยทายตฺตา หิ ยสฺส ิติ โส วินาปิ สํโยคสมวาเยหิ ตสฺส นิสฺสโย ภวติ, ตถาหิ ปุริสสฺส น รฺา สห สํโยโคสมวาโย วาตฺถิ, อถ ปน ตทธีนฏฺิติตฺตา ราชนิสฺสโย ปุริโสติ พฺยปทิสฺสียเต, สิสฺสาทีนฺจ คุรุปฺปภุติน มายตฺตา ิตีติ เตสมยํ [เตนสฺสายํ (โปตฺถเก) ยุตฺโถ เต ปติ คุรุปภุตีนํ นิสฺสยภาโว (ชินินฺทพุทฺธิ)] ยุตฺโต คุรุปฺปภุตินํ นิสฺสยภาโวติ, เอตฺถ ปน ยชฺชปิ เวสยิกาภิพฺยปกานมาธาราเธยฺโยปสิเลโส อตฺถิ, ตถาปิ ปการนฺตรสฺเสว ปริปฺผุฏตฺตา ตเถว วจนิจฺฉา, นาฺถา โอปสิเลสิเกน วา [โอปสิเลสิเกว] วิสยาภิพฺยาปกานมคฺคหณโต อุปสิเลสสฺเส วา [อุปสิเลสสฺเสว] ปริพฺยตฺตตฺตา ตเถว โวหาโรติ น สงฺกโร สงฺกนีโยติ.

๓๓. นิมิตฺต

นิมิตฺตภาวมตฺเตตีมินา กมฺมสํโยคาภาเวปิ สตฺตมิยา ปวตฺติ มาห, น ปเรสํ วิย กมฺมสํโยเค เอว, เตเนว วกฺขติ-‘เอวมฺเต’จฺจาทิ, พาหิรานํ หิ-‘นิมิตฺตา กมฺเมน’’ (จํ, ๒-๑-๘๙) อิติ สุตฺตํ, ตตฺถ กมฺเมน โยเค ปโยชนา สตฺตมีภวตีตฺยตฺโถ, อชินมฺหิ หฺเต ทีปีติทีปิโนหนนสฺส ปโยชนํ จมฺมํ, ตสฺส ทีปินํหนฺตีติ กมฺเมน โย โค, สุตฺเต กมฺเมนาตฺยวจเน ปโยชนํ วตฺตุมารภเต ‘น ปเน’จฺจาทิ.

๓๔. ยพฺภา

ยสฺส กิริยาติ ยสฺส ควาทฺยตฺถสฺส สมฺพนฺธินี โทหนาทิกิริยา, กิริยนฺตรสฺสาติ คมนาทิกิริยนฺตรสฺส, เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ เอเตน, ตโต-จฺจสฺส วิวรณํ กิริยาวตาติ, ‘‘กาลภาเวสุ เจ’’ติ (๒-๖-๔๓) กจฺจายเนหิ สุตฺติตํ, ตทาห-‘กาลตฺเถหิ จา’ติอาทิ.

๓๕. ฉฏฺี

สามิสฺสราทิโยเค ฉฏฺีสตฺตมิโย ยถา สิยุนฺติ ‘‘สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุเตหิ จ ‘‘อิติ (๒-๓-๓๙) อารทฺธํ ปเรหิ, ตทาห-‘สามิ’จฺจาทิ, อตฺร จ ชินินฺทพุทฺธินา ‘‘สามฺยาทีนํ เภเทโน ปาทานํ ปริยายนฺตรนิวตฺยตฺถมิห มา โหตุ คามสฺส ราชา’’ติ วุตฺตํ วากฺยมุปนฺยสฺย หสฺสาปฺย ยุตฺตตฺตมุปทสฺสยมาห-‘สามิสฺสเร’จฺจาทิ, เกน นิวารียเต, น เกนาปีตฺยตฺโถ, วิสยวจนิจฺฉายํ ‘คาเม ราชา’ตฺยปิ ภวิตพฺพมิตฺยเนนาห, ‘‘อายุตฺตกุสเลหฺยาเสวาย’’มีติ (๒-๓-๔๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘อายุตฺเต’จฺจาทิ, อาสวา ตปฺปรตา, พฺยาวโฏ นิยุตฺโต, ตตฺเถทํ สิยา ‘‘อาเสวายนฺติ วกฺขามี ตฺยวสฺสํ วจนมิทมารพฺภนียมฺถา อีสํยุตฺเตปิ ‘อายุตฺโต โค สกฏสฺสา’ติ ปสชฺชตี’’ตฺยาสงฺกิย นตฺเถเวตมฺปิ ปโยชนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘วินาปิ’จฺจาทิ, ‘‘สามิสฺสรา’’ตฺยทิกํ กจฺจายนสุตฺตํ, เตเนวาติ กจฺจายนสุตฺเต ปสูตสทฺทานนฺตรํ กุสลสทฺทนิทฺเทเสเนว, อิธาติ โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ. กจฺจายเนน ‘‘กมฺมกรณ นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี’’ (๒-๖-๔๐) ‘‘ปฺจมฺยตฺเถ จ’’ (๒-๖-๔๑) อิติ จ สุตฺติตํ, เตนาห-‘กมฺเม’จฺจาทิ, คหณสฺส พาหา วิสโยติ สมฺพนฺโธ, กจฺจายนานํ‘ภิกฺขูสู’ติอาทีนิ กมฺมตฺเถ อุทาหรณานิ, หตฺเถสูติอาทีนิ กรณตฺเถ, กทลีสูติ ปฺจมฺยตฺเถ. ‘‘มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ’’ติ (๒-๖-๔๕) กจฺจายนสุตฺตํ, ตทาห ‘ปสนฺนตฺเถ’จฺจาทิ, ปสนฺนตฺเถติ มณฺฑิตตฺเถ, อุสฺสุกฺกตฺเถติ อุสฺสาหตฺเถ.

๓๖. ยโต

วิสุํ กรณํ นิทฺธารณํ, ชินินฺทพุทฺธาจริเยน ‘‘กิมตฺถมฺปุนริทํ วจนํ ยาวตา นิทฺธาริยมาโน-วยโว สมุทายพฺภนฺตโร, ตตฺถ ยทา สมุทายสฺสา-ธิกรณตฺตํ วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา สตฺตมี สิทฺธาว, ยถา รุกฺเข สาขาติ, ยทา ตฺววยวสมฺพนฺโธ ตทา ฉฏฺี, ยถา รุกฺขสฺส สาขาติ สจฺจเมตํ ปปฺจตฺถนฺตุ วจน’’นฺติ วุตฺตํ, ตฺเจต มยุตฺตนฺติทสฺเสนฺโต อาห-‘น สาลโย’จฺจาทิสูกยุตฺตานิธฺานิ สูกธฺานิ, อาหิตา อวฏฺิตา, อาเธยฺย ภูตาติ วุตฺตํ โหติ. ยโตติ อาหิตตฺตการณา, ตโตติ ยโต ชินินฺทพุทฺธิวจนเมวมยุตฺตํ, ตสฺมา การณา. ‘ปฺจมี วิภตฺเต’’ติ (๒-๓-๔๒) ปาณินีย สุตฺตํ, ตทาห-‘สมุทายโต’จฺจาทิ, สุตโต สกาสา สีลํ อติสเยน เสยฺโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘นิทฺธารเณ ฉฏฺี สตฺตมีสุ ปตฺเตสุ ตทปวาโท, ยํ โยโค’’ติ ปเรหาขฺยายเต, ตตฺถ ตาว นิทฺธารณเมเวตฺถ นตฺถิ กุโต ฉฏฺีสตฺตมีนํ ตตฺถปฺปวตฺติ, ยโต ตาสํ พาธนตฺถมิทมารพฺภเตติ ทสฺสยมาห-‘นาตฺร ชาตฺยาทีหิ’จฺจาทิ, นหิจฺจาทินา ชาตฺยาทีหิ นิทฺธารณาภาวํ ทสฺเสติ, ชจฺจาทีนนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺี, กุโต น ภวติจฺจาห-‘ชจฺจาทิสมฺพนฺเธเน’จฺจาทิ, อตํ พฺยปเทสโตติ สีลตฺตาทิพฺยปเทสาภาวโต, ปุน นิทฺธารณาภาเว เหตฺวนฺตรมาห-‘ตุลฺยานฺเจ’’จฺจาทิ. สาธุนิปุเณหิ โยเค ปูชายํ คมฺมมานายํ สตฺตมี, ตถา อสาธุโยเค, ตถา ปสิตอุสฺสุกฺเกหิ โยเค ตติยาสตฺตมิโย, ตถา โลปนฺตนกฺขตฺตสทฺทา จ เตน เตน วจนนฺตเรน ปาณินิเยหิ วิหิตา, ตํ สพฺพํ ตํตํการกวจนิจฺฉายเมว สาเธตุํ ‘มาตริ สาธุ’ อิจฺจาทโย อุทาหฏา เกเสสุ ปสิโต ปสตฺโต, อวพทฺโธติ อตฺโถ, เกเสหิ กรณภูเตหิ ปสิโต ภวติ, กตฺตุภูเตหิ วา ปสิโต กโตติ อตฺโถ, ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิโต กาโล โสยมิตฺยเภเทน สมฺพนฺธา ผุสฺเส, เตน กรณภูเตน.

๓๗. ปมา

ปมาตฺถมตฺเตติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วากฺยตฺโถ ปทตฺโถ วา น วิฺายเต นามคฺคหณานุวตฺติโตติ ทสฺเสตุมาห-‘ทฺเวทฺเวกาเนกาทิ สุตฺตโต’ติอาทิ, นาเมนาตฺโถ ปฏิปาทิยมาโน นามสงฺขาเต-ตฺตนิ อภิเธยฺยตฺเตนาชฺฌาโรปฺย ปฏิปาทยตฺยนเปกฺขิต วิภตฺติวิเสสนฺติ อาห-‘อภิธียติ’จฺจาทิ, ปกติรูเปนาติ นาเมน, ตสฺส อภิเธยฺยสฺส, มตฺตสทฺทสฺสาติอาทินา สามฺนฺตีทํ มตฺตสทฺทสฺสตฺถวจนนฺติ ทสฺเสติ, อิทํ วุตฺตํ โหตีติ นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเตติ อิมินา อิทํ วกฺขมานํ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปาฏิปทิกตฺถลิงฺคปริมาณวจนมตฺเต ปมา’’ติ (๒-๓-๔๖) ลิงฺคาทีสุ เภเทน ปมาวิธานมฺปฏิปนฺนา, ตทาห-‘ลิงฺคปริมาเณ’จฺจาทิ, ลิงฺคํ อิตฺถิปุนฺนปุํสกานิ, ปริมาณํ ปริจฺเฉโท, สงฺขฺยา เอกตฺตพหุตฺตานิ, ตพฺพนฺโตปิ สทฺทตฺโถเอวาติ ลิงฺคาทิวนฺโตปิ สรูปา พฺยติริตฺโต สทฺทตฺโถ เอว, อุจฺจตฺตนีจตฺตสามฺมฺปุโรธาย ปวตฺติยา อุจฺจนีจสทฺเทหิ ปมา โหเตว, ตํยุตฺตสฺสาปิ สทฺทตฺถภาวโต ‘อุจฺจํ ฆรานิ’ตฺยาทีนิปิ อุจฺจตฺตํ คุณํ นิมิตฺตํ กตฺวา โสยมิตฺยเภทสมฺพนฺธ ฆเรสุ วตฺตนฺตีติ. ปลมฺพเต อชฺฌาคจฺฉติตฺยาโท ‘‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลปวิธานสามตฺถิยา ปาทีหฺยนตฺถเกหิปิ ปมา สิทฺธาเยว.

๓๘. อามนฺต

อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…

สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;

อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;

อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;

นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;

ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จ.

สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภุฺชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพน.

๓๙. ฉฏฺี

กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฏฺานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อฺโ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–

‘‘สมฺพนฺโธ การเกหฺโ, กฺริยาการกปุพฺพโก;

สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติ.

ตตฺถ อสฺสุตายํ กิริยายํ ‘รฺโ ปุริโส’จฺจาโท กิริยา การกสมฺพนฺธปุพฺพโก-ฺโ เอว สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ ปตียเตติ, ‘สรติ รชฺชสฺส’ตฺยาโท ตุ สุยฺยมาเน กิริยาสทฺเท, เอตฺถ ปน สนฺตมปิ กมฺมํ วตฺตุมนิจฺฉิตํ, วิเสสนภาโวเยว สรณมฺปติ รชฺชสฺส ปฏิปาทียเต’รชฺชสมฺพนฺธิสรณ’นฺติ, กิริยาการก สมฺพนฺโธ หิ สพฺพตฺถ วตฺถุฏฺิติวเสเนวตฺถิ, ตนฺนิมิตฺโต จ สสฺสามิ ภาวาทิ, ตตฺถ สสฺสามิภาววิวจฺฉายํ วิชฺชมาโนปิ กิริยาการก สมฺพนฺโธ น วตฺตุมิจฺฉิโต, ยถา ‘อนุทรา กฺา’ติ, โส จายํ สมฺพนฺโธ สสฺสามิภาวชฺชนกภาวา-วยวาวยววิภาวาทิลกฺขโณ พหุวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตตฺถ สสฺสามิสมฺพนฺเธ รฺโ ปุริโส, ชฺชนกสมฺพนฺเธ นิคฺโรธสฺส พีชํ, อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ รุกฺขสฺส สาขา, อิทานิ สมฺพนฺธสฺเสตสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธสฺชาตตฺตํ ยถาโยคมฺตฺราปฺยวคมยิตุํ กิฺจิ อุทาหรณมาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ปริปาลนกิริยากโต เนสํ สมฺพนฺโธติ อิมินา ปริปาลฺยปริปาลนลกฺขโณ-ยํ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ, สา อยมฺปริ ปาลนลกฺขณา กิริยา สมฺพนฺธมสฺเสทมฺภาวเหตุํ ชนยิตฺวา นิวตฺตติ, อตฺถปฺปกรณาทินา ตฺวิมาย กิริยายายํ สมฺพนฺโธติ วิเสโส วสียเต, น ฉฏฺิยา วิเสสาวคมเน สามตฺถิยํ… ตสฺสา สพฺพตฺเถกรูปตฺตา, สุยฺยมาเน เอว วา กิริยาสทฺเท การกภาวสฺส เหตุโน วจนิจฺฉายาภาเว อสฺเสทมฺภาภาวสงฺขาตสฺเสว ผลสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตเถว สมฺพนฺโธ ชาโต ฉฏฺิยาภิธียเต ‘รชฺชสฺส สรตี’ติ, วุตฺตํ หิ–

ชนยิตฺวาน สมฺพนฺธํ, กฺริยา กาจิ นิวตฺตติ;

สุยฺยมาเน กฺริยาสทฺเท, สมฺพนฺโธ ชายเต กฺวจีติ.

ปริปาลยตีติ ปุริสมฺปริปาลยติ, ตโต ปาลนาทิกา อุปการ สภาวา กิริยาทฺวินฺนมฺปิ เตสํ สมฺพนฺธินี ภวติ, รฺา หิ การิยมานา ตํสมฺพนฺธินีปุริสวิสยตฺตาวปุริสโยคินีตฺยุภินฺนมฺปิกิริยาสมฺภวติ, ตโตเยวตสฺสา อุภยสมฺพนฺธินิยา กิริยาย สมฺภเวอสฺเสทนฺติ พุทฺธิยา เหตุภูตสฺส อฺมฺาเปกฺขสภาวสฺส สมฺพนฺธสฺส ภาวโต กิริยาชนิตตฺตมสฺส, อฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ… สพฺพถา นิรเปกฺขตฺเต สมฺพนฺธาภาวา, สมฺพนฺธิ พุทฺธิสพฺภวสฺสาติ สมฺพนฺธีสุ ราชปุริสาทีสุ อสฺเสทนฺติ เอวมฺปวตฺตาย พุทฺธิยา สพฺภวสฺส. ปเรสํ วิย ‘‘คุเณ ฉฏฺี’’ติ วจนนฺตราภาเว อุภยตฺถปิ (เจตฺถ) [(เยว) (โปตฺถเก)] ฉฏฺิปฺป- สงฺโคติ โพเธตุมาห-‘นนุ เจ’จฺจาทิ, สจฺจนฺติ ยถา วุตฺตํ โจทนมพฺภุปคมฺม โจทกมฺปติ ยถาวุตฺตํ สมฺพนฺธรูปํ ตโต-ฺตฺราปฺยุปสํ หริตฺวา ตตฺถ ฉฏฺิปฺปสงฺคํ โจเทตุมาห-‘เทวทตฺโต’จฺจาทิ, อเถว มิจฺจาทินาสตีปิอฺมฺาเปกฺขาลกฺขเณ สมฺพนฺเธ วจนิจฺฉาเยเวตฺถ การณนฺติ โจทกาธิปฺปายมตฺโรปเนตฺวา ตเทว วิเสสโต ฉฏฺิยา อภาเว สมุปเนตุํ‘ยชฺเชวมิหาปิ’จฺจาทิกมาห, ตตฺถ อถาติ โจทกาธิปฺปายปฺปกาสนารมฺเภ นิปาโต, เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ ยทิปิจฺจาทินา วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพตายาตฺยาทินา อิทนฺทีเปติ ‘‘วิเสสฺสํ วิเธยตาย น ปราธีนนฺติ อปฺปธานภาวโต พฺยติริจฺจเต ตโต-ตฺตนิฏฺเมว, น รูปนฺตรมฺภชติ‘ปุริสสฺเส’ติ, วิเสสนนฺตุ ราชาทิกํ ตทงฺคตายานุวทิยมานมปฺปธานตฺตา การกรูปโต พฺยติริจฺจเต, ตโต รูปนฺตรํ ภชติ ‘รฺโ’ติ, ตโต พฺยติเรก ลกฺขโณ สมฺพนฺโธ โหติ, เอกสฺส สมฺพนฺธิตฺตาสมฺภวา วตฺถุโต ทฺวิฏฺโ วิเสสนคตตฺเตน ปตียเต ตโต ฉฏฺี วิเสสนเมวานุธาวติ ปตีติวิสเย สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ, โย หิ วิกปฺปนํ วิสโย โส สทฺทานนฺติ, อโตเยว สมฺพนฺโธ นิยเมน วิเสสนเภทมนุวิทธาติ… วตฺถุโต ทฺวิฏฺสฺสาปิ ตคฺคตตฺเตน ปตีติยา ยถา ภาตูนํ ธนนฺติ, นาวสฺสมฺภาตูนํ ธนนฺติจฺเจว ภวติ, ตถา สตฺยปิ วิเสสฺส เภเท วิเสสนคตเมว เภทมนุ(วิทธา)ติ ‘เทวทตฺตสฺส อสฺสา’ติ, ตเทตํ สพฺพํ วิเสสนคตตฺเตน สมฺพนฺธปตีติโต-วกปฺปียเต, วิเสสฺสคตตฺเตนาปิ ตปฺปตีติยํ นิยเมน ตคฺคตเภทานุวิธานํ สิยา วิเสสนคตเภทานุวิธานมิว, ทฺวิฏฺตฺตนฺตุ วตฺถุโต [จตฺตุโน] น วิรุชฺฌเต, วตฺตุปฏิพทฺธเมว จ ทฺวิฏฺตฺตํ มนสิกตฺวา ตํวาทีหิ ทฺวิฏฺโ สมฺพนฺโธภิธียเต, อโตเยวายํ พฺยติเรกวิภตฺติ (ยาคมฺยเต)… พฺยติริจฺจมานวิเสสนภูตสมฺพนฺธิคตพฺยติเรกลกฺขณสมฺพนฺธาภิ- ธานปฺปวตฺติโตติ, นีลาทิวิเสสนนฺตุ ปรตฺถตฺเตนาปฺปธานมฺปิ น การกภาวโต พฺยติริจฺจติ… นีลาทิสทฺเทนุปฺปลาทิทพฺพาภิธานโต, ยถา ‘นีลมุปฺปลมฺปสฺส, นีเลนุปฺปเลน ิตํ, นีลสฺสุปฺปลสฺส คนฺโธ’ติ, ยทา ตุ น วิเสสฺสปวตฺติ ตทา พฺยติริจฺจเตว ‘นีลสฺส คุณสฺส อุปฺปลนฺนิสฺสโย’ติ การกภาวลกฺขณา ปธานภาวา พฺยติริจฺจเต เอว นีลาทิ, ตโต วิเสสนเมวาเนกปฺปการตายาว ติฏฺเต, ตโต วิเส- สนํ กิฺจิเทว การกรูปโต ปธานภาวา พฺยติริจฺจเตติ วิเสสน มตฺเตนาปิ เสสํ สพฺพํ ตถา สิยาติ นาสงฺกนียนฺติ.

ทฺเวปีติ ราชปุริสา ทฺเวปิ, ตติเย เคหสงฺขาเต สมฺพนฺธินี. สหยุตฺตมฺปฏิจฺจ เอวนฺติ อิมินา ปุริสสฺส อปฺปธานตฺตเมว ทีเปติ, อภิมตาติ ปาณินิยานํ สุตฺตนฺตเรน อภิมตา, ยโต ฉฏฺีย-มตฺตโน มเต สมฺพนฺธนิสฺสยา, เตนาห- ‘สมฺพนฺธเมวิ’จฺจาทิ, สมฺพนฺโธ เจตฺถ มาตุ สรณานมวฏฺานาทิกิริยานิมิตฺโตติ เกจิ, อฺเ ตุ สรณสฺส กิริยารูปตฺตา กิริยนฺตรมนฺตเรเนว ทพฺเพน สมฺพนฺโธปปตฺติมาหุยถา ทฺวินฺนํ ชตุกโต สํสิเลโส, ชตุโน ตุ กฏฺเนาตฺตนาเยว, น ชตฺวนฺตรกโต สํสิเลโสติ. ปเรสํ ตติยตฺเถ ทุติยตฺเถ จ กิตกปฺปโยเค ฺตฺราปิ (ปฺจมฺยตฺเถ) สตฺตมฺยตฺเถ จ (‘‘ฉฏฺี จา’’) ติ (๒-๖-๒๐) ทุติยา ปฺจมีนฺจา’’ติ (๒-๖-๒๙) จ สุตฺตนฺตเรหิ ฉฏฺีติมตา, ตสฺสาปิ วตฺติจฺฉาโตว สาธิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-ยถาเจตฺถาติอาทิ, เอตฺถาปฺยาโท อุทาหรณทฺวเย สุตฺตนฺตรมนฺตเรน สมฺปทานตฺตาภาวา สมฺพนฺธวจนิจฺฉายเมว ปเรสมฺปิ ฉฏฺี, เตนาห-‘เอตฺถา’ติอาทิ, พหุลนฺตีมสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘ยถา ทสฺสน’นฺติ, อวิสํวาทกาโลกสฺสตฺยาทิกํ กมฺเม อุทาหรณํ, ปฺจมฺยตฺเถ ปน วตฺติจฺฉาโตว สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิ.

๔๐. ตุลฺย

อนภิมตาติ ‘ตุลฺยตฺเถหฺยตุโลปมาหิ ตติยาฺตริสฺส’นฺติ (๒-๓-๗๒) สุตฺเตน ตุโลปมาหิ อฺเหิ ตุลฺยตฺเถหิ โยเค ตติยาย วิธียมานตฺตา ปาณินิยานํ อนภิมตา, ยสฺมา สทิสา ภาวา เตสํ โนปมาติ ‘อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถี’ตฺยาทิกมุจฺจเต, ตสฺมา เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ ตเทวนฺตีมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, ตุลฺเยสูติ สทิเสสุ, ตถาวุตฺตาติ อชฺชุนสฺสตุลานตฺถีตฺยาทินา เตน ปกาเรน วุตฺตา.

๔๑. อโต

สุตฺเต ‘อโต’ติ วุตฺตํ ‘อการนฺตโต’ติ กถํ วุตฺตีติ อาห ‘อโต’ติอาทิ, อาเทสา โหนฺตีติ เสโส, ยการานํเยว สิยุํ… อาเออาเทสานเมกวณฺณตฺตา, โลเป กเตติ โอการสฺส โลเป กเต, ตนฺเนติ ยถาวุตฺตํ ธจาทฺยปฺปฏิกฺขิปติ, ปฏิกฺเขเป การณมาห-‘ปรโลปสฺสา’ติอาทิ, การณนฺตรํ วตฺตุมารภเต ‘กิฺจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปว สิยา, น ปุพฺพโลโปปิ อาคมปฺปโยคานุกูลฺเยนาติปิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อาห-‘นจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปเยวาติ น จ สกฺกา มนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, เอวํ สนฺเตตฺยาทินา ตตฺถ วิโรธมาห, อโตสมฺภวาติ อาเทสาการโต สมฺภวา, ฌิสฺสาการวิธานํ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) เอตเทวปโยชนนฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยชนาภาเว การณมาห-‘อนิฏฺตฺตา’ติ, อนภิมตตฺตาติ อตฺโถ, ปโยชนาภาวานภิมตตฺตเมว ทสฺเสสุมาห-‘เอตทตฺถเมวา’ติอาทิ, อิมสฺสาติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ตี มสฺส สุตฺตสฺส, ฌิสฺมาตฺเววาติ ‘ฌิสฺมา’ อิติ เอตาทิสํ สุตฺตเมว, ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏติวาติ ‘‘ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺตํ วา, อโตติ ‘อโต’ อิติ สุตฺตํ, ตาทิสสฺสปโยคสฺสาติ อคฺคา, อคฺเค อิติ ปโยคสฺส.

๔๒. นีนํ

ยสฺมา เอกเมว รูปมุทาหฏํ, ตสฺมา รูปารูปานิ รูเปรูปานีติ เภโท เวทิตพฺโพ, เตน หิ พหุวจเน [พหุวจเนน (โปตฺถเก)] ปมาทุติยาสุ ‘อฏฺีนี’ติ เอกเมว รูปมุทาหฏนฺติ ทสฺเสติ.

๔๔. สสฺสาย

สุิติ กาโร กิมตฺโถติ อาห-‘กาโร’ติอาทิ, อสติ หิ กาเร‘านุพนฺโธ’ติ กาเรน วิเสสเนน สุกาโร น วิเสสี เยยฺย สติเยว ตสฺมึ เตน โส วิเสสีเยยฺย, ตสฺมา ‘‘กานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ติ สุตฺเต ‘กานุพนฺธา’ติ วิเสสนํ วิเสสนภาโว อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส วิเสสนตฺโถ, พหุลํ วจเนนานภิมตมนวเสสํ ววตฺถาปียตีติ วุตฺติยํ ‘‘ภิยฺโย’’ตฺยาทิกมุปทิฏฺนฺติ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘สามฺเนา’ติอาทินา, ฉฏฺี ภวตีติ (เส)โส, นนุจ อตฺถสทฺเทนาฺปทตฺถสมาเส กถํ จตุตฺถฺยตฺโถ-วสียตีติ วุจฺจเต, จตุตฺถีเอกวจเน อตฺตตฺถ’นฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมสวนาทิกมตฺตนิมิตฺตนฺติ โย-ตฺโถ, โส จตฺโถ-ฺ ปทตฺเถปิ, ตสฺสา-ฺปทตฺถภูตสฺสาปิ อตฺตา อตฺโถ ปโยชนมฺภวติ นิมิตฺตภาเวนาติ นาตฺถเภโทติ ต เอต อิมวชฺชิตานํ สพฺพาทีนนฺติ ต เอตอิมสทฺเทหิ เอว วชฺชิตานมฺเสํ สพฺพาทีนํ, ปฏิสิทฺเธสุปิ กสฺสจิ อาเทโส ทิสฺสตีติ ทสฺเสตุมาห‘ตสทฺทสฺส จา’ติ.

๔๕. ฆป

อิตฺถิยา วธุยาติ ปสฺานมี อูนมุทาหรณานิ.

๔๖. สฺสาวา

ฆปสฺเหีติ อิทํ เตติมามูหิ ตีมสฺส อฺปทตฺถสมาเสน วา วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ, วุตฺติยํ กตนฺติ อาทิกํ กตฺตาทิปฺปกาสนตฺถํ กตํ, ตายาติ สพฺพตฺถ วิกปฺโปทาหรณํ.

๔๗. นมฺหิ

‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสา วจนเมตํ ตตฺถ ตคฺคุณีภูตาติ ตสฺมึ อาคมิมฺหิ คุณีภูตา, อวยววเสน ปจฺฉา ภวนฺโต อมุขฺยภูตา, ตคฺคหเณนาติ อาคมิคฺคหเณน ตคฺคหเณน คหณโตติ อาคมิภูตสฺส นํ อิจฺจสฺส คหเณน คหณโต, ‘นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ’ติ ตุ วตฺตพฺพํ, วิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺพฺโพ.

(๔๙) อิการสฺเสววาติอาทินา วุตฺตเมว วิวรติ ติสฺส อิจฺจาทินา, ตสฺส ติสฺส, นิทฺทิฏฺตฺตาติ ติสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา, ‘‘นมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺส จตสฺสา’’ติ (๒-๒๐) ติสฺสาเทโส ‘‘นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺน’’นฺติ (๒-๔๗) นุก, ติสฺสนฺนํ.

๕๑. สุ

วิภตฺติสุตฺเตติ ‘‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสฺวิ’’(๒-๑) จฺจาทิสุตฺเต, สฺสนนฺติ พหุวจเนน สหิตเมกวจนมาห, สุตฺตมิทนฺติ ‘‘สุฺสสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ, สุตฺเต ปน สตีติ ‘‘สุ สสฺสา’’ติ สุตฺเต สติ.

๕๕. รตฺยา

รตฺติ จ อาทิ จ รตฺยาทโย, เตหิ.

๕๖. สุหิ

อนุกรณวเสนาติ อนุสทิสํ กรณํ วจนมนุกรณํ.

๕๗. ลฺตุ

เตนาติ ยโต ลฺตุอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตสฺส ปจฺจยสฺส คหณํ, เตนาติ อตฺโถ, ปจฺจยสฺส คหณา ตทาทิคหณํ ลพฺภเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายา, วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนโตติ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต’อิจฺจาทิ, โส กฺริยตฺโถ อาทิ ยสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺโต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทา ทิตทนฺตสมุทายวิเสส(สฺส) คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, นนุ จ ‘ลฺตฺวี’ติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺตสฺส คหณํ, ปจฺจยคฺคหเณน ปน ตทาทิโน คหณํ กถํ สิยา วจนาภาวาตฺยาห-‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ, ยโต วิหิโต, เตน วินา น ภวติ สีเลนาติ ตทวินาภาวี, ตสฺส ภาโว ตสฺมา. ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายสฺส ยตฺถ ปจฺจยคฺคหณํ ตตฺถ สาธารณตฺตา ‘ตทาทิโน’ติ วุตฺตํ, ตทาทิสมุทายสฺส คหเณ ปเนตฺถ วิเสโส น ทิสฺสติ… อธิกตฺตาติ [อธิคตนฺตาวาติ (โปตฺถเก)] อาทีสุ วิเสสทสฺสนาสมฺภวา, ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’ ตฺยตฺร (๕-๔) ตุ ทิสฺสติ วิเสโส, วกฺขติหิ ตตฺถ ‘‘ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย’’นฺติ (๕-๖๑) ตุํปจฺจยํ วกฺขติ’’จฺจาทิ.

๕๘. เค

ออิตฺเยววตฺตพฺพนฺติ ‘เคอ’อิตฺเยว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนวาติ อิมินา อการาเทเส กเต ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนว, อฺตฺถจริตตฺถตายาติ ลฺตฺวนฺตาทิโต อฺตฺถ โภปุริสา โภปุริสอิจฺจาโท ชาติปทตฺถนิสฺสยเนน กตตฺถตาย, ปริส มตฺตตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติ, อวสฺสํ ทีฆภาเว การณมาห ‘ยทิจากาโร’อิจฺจาทิ, ยทิจ อากาโรติ ปทจฺเฉโท.

๖๐. ฆพฺรหฺมา

ฆอิติสฺา ฆสฺา ตาสํ, กฺาสฺาติอาทีสุ ฆสฺานํ พหุตฺตา พหุวจเนน นิทฺเทโส, ฆรูปสฺสาติ ฆสฺสาติ ฆสทฺทรูปสฺส, ตถา โภ พฺรหฺมาติ เอตฺถ ตถาติ อิมินา พฺรหฺมาติรูปสฺส นิรุตฺติยํ นิทฺทิฏฺตฺตาว เอตฺถ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติ. เอวํ วิวรนฺตีติ ตสฺมา ส สขโต คสฺส อการอาการา’’ติอาทินา เอวํ วิวรนฺติ, เต หิ อจ อาจ อิจ อีจ เอจาติ ทฺวนฺเท ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา เอตฺตุปสิเลสนิทฺเทสํ วณฺเณนฺติ, สามฺวิธานนฺติ ‘พฺรหฺมกตฺตุอิสิ สขโต’จฺเจวมวิเสเสตฺวา สามฺเน กถนํ, กิมตฺถนฺติ กึ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตํ กิมตฺถํ. สามฺวิธานํ กิมตฺถมฺปเนวํ ปโยชนาสงฺกายํ ปโยชนาสงฺกาวิจารณํ มนสิ นิธาย ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห– ‘อตฺถโต’จฺจาทิ, อตฺถโตติ สา มตฺถิยโต, อเนนาติ‘อาคติคโณย’นฺติ อิมินา วจเนน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘อาคติคโณยนฺติ อิมินา ตทาการสงฺขาตชาติปฺปธานคณตฺตปฺปกาสเนน ยทิ สมฺโพธเน เอการนฺตาการนฺตลาภีนํ กตฺตุ อิสิ สข มุนิ ภทนฺตาทีนํ คหณํ ปโยชนํ น สิยา, อฺถา อนุปปชฺชนํ สิยาติ เอวมฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต สามฺวิธาเน ปโยชนมาเห’’ติ, โสยนฺติ อิมินา วุตฺติยํ ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตํ วจนํ นิทสฺเสติ.

๖๓. โฆสฺสํ

สฺสฺจ สฺสาจ สฺสาโยจ อฺจ ติฺจาติ อิตรีตรโยเค จตฺถ สมาโส,สฺสํ สฺสา สฺสายํ ตึสุ.

๖๔. เอก

โฆจ โอจ โฆ ฆานฺตโอการนฺตา, นตฺถิ โฆ เยสนฺเต อโฆ, เตสํ, สามฺวิธานโตติ กสฺสจิ ลิงฺคสฺส อปรามาสา สามฺเน วิธานโต, นาเทกวจเนสูติ นาทีสุ เอกวจเนสูติ อตฺโถ, หิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา กสฺสจิ เอวํ ทุฏฺาธิปฺปาโย สิยา, ตสฺมา ทุติยมุทาหรณนฺติ อตฺโถ, ทุติโยปิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา สพฺเพสํ สงฺคหณตฺถํ, ตสฺมา น จ ตถาธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ, สพฺเพสเมกวจนานํ สงฺคหณาภาเว สุตฺตานํ วิรจนปฺปการมาห-‘อฺถา’ติอาทิ, อุปริจาตฺยาทีสฺวยมธิปฺปาโย ‘‘สุตฺตสฺส ‘อํโยสฺวโฆน’นฺติ วิรจิตตฺตา สามฺเเน-กวจเนสฺวฆสฺส นรสฺสตฺตปฺปตีติ ตปฺปฏิเสธาภาวา’ทณฺฑิ กุล’นฺติ รสฺสตฺตํ ‘สิสฺมึ นปุํสเก’ติ วิธิสุตฺตํ วเทยฺยา’’ติ, โอการนฺตปฺปฏิเสธนฺติ ‘อโฆน’นฺติ โอการนฺตปฺปฏิเสธํ, อาเทสนฺตรํ ‘‘โคสฺสา คสิหินํ สุคาวควา’’ตฺยาทินา (๒-๖๗) กรียมานํ คาวาเทสาทิกํ, เอตฺถ ปน นปุํสเก เอกวจนนฺตํ ทณฺฑิ กุลนฺติ วกฺขมานตฺตา โนทาหฏํ, โยสุ ปน ‘‘โยโลปนิสุทีโฆ’’ติ (๒-๘๘) อทีฆสฺสาปิ ทีฆวิธานสามตฺถิยา ปมเมว ทีฆสฺส รสฺสาภาเวกาว กถาติ โนทาหฏํ, ทณฺฑีทณฺฑีนิ อิจฺเจว ตุ ภวติ, โนสฺสวาติ ปาโ ทิสฺสติ, เอตฺถ วิชฺชมาเน เค ปเร โอการนฺตสฺส วา รสฺสาปชฺชนโทสมฺปสงฺคโต โนสฺสา’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ.

๖๗. โคสฺสา

คาเวน คเวนาติ กรเณปิ สมานํ, คาวสฺส ควสฺสาติ ฉฏฺิยาปิ.

๖๙. ควํ

เสนาติ สุตตฺตา เสอิติ วุตฺติยํ นิมิตฺตํ ปริกปฺปิตํ.

๗๒. คาวุ

สทฺทนฺตรตฺเตน โกจิ โทโสติ สมฺพนฺโธ, อาทิสิตพฺพา อาเทสา กาตพฺพา.

๗๓. ยํ

เปน ปสฺาย ยุตฺตา อีปี, ปจ โส อีจาติ วาปี อเภทคฺคหเณน, อฺสฺสาติ อิการ อุการอูการสฺส.

๗๗. สฺมิ

โลเก เทวทตฺโต ทตฺโตติ เอกเทเสน สมุทายโวหาร ทสฺสนโต สฺมิโนตีมสฺส สฺมึ วจนสฺสาตฺยยมตฺโถ ทสฺสิโตตฺยาห-‘สฺมิติ อิมินา’ติอาทิ.

๘๑. ฌลา

พฺรหฺมาทีสุ ‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’ติ ปาาติ สมฺพนฺโธ, พฺรหฺมาทีสูติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ติ (๒-๖๐) สุตฺเต วุตฺตพฺรหฺมาทีสุ, ปาาติ ‘อิโต’ตฺยาทิโน คณสุตฺตสฺส ปาา, ฏานุพนฺโธติ อิมินา (เอฏาเทสํ) นิทฺทิสติ.

๘๕. กู

โส [ภสฺมา] อนฺโต ยสฺส โส ตทนฺโต สมุทาโย, ตสฺส, ‘‘จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุวตฺตตี’’ติ วิฺูวจนํ, วิทุโน วิทูติ กูปจฺจยนฺตสฺส อุทาหรณํ, วิฺุโน วิฺูติ ‘‘วิโต าโต’’ติ (๕-๓๙) สพฺพฺุโน สพฺพฺูติ ‘‘กมฺมา’’ติ (๕-๔๐).

๘๖. โล

โลโปตฺเวว สิทฺธตฺตาติ โวมุตฺตปกฺเข โลโปตีมินาว สิทฺธตฺตา.

๘๗. นโน

อมุยาติ อิตฺถิยํ ยาเทโส, นโนตีมสฺสิทํ ปจฺจุทาหรณํ.

๘๘. โยโล

ปมาทุติยาโยนเมกโต อุทาหรณานิ อฏฺี อฏฺีนิติ, ตานิจ โยโลปนิลาติสฺเสว ทสฺสิตานิ, ตถาเยวาฺานิปิ ายนฺตีติ.

๙๒. นฺตสฺส

ฏมุตฺตปกฺโขติ อสนฺตํ กุพฺพนฺตสฺสาติ ฏาเทเสน มุตฺตปกฺโข,นฺตุสฺสเจวนฺติ ปสิทฺธตฺตาว ฏาเทสมุตฺตปกฺขํ อุปเมติ, ‘‘สฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโต’’ติ (๕-๔๕) อิโต อนฺธิตา.

๙๓. โยสุ

ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ ตทนฺตสฺส สมุทายสฺส ปตฺเต ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โหติ, ตถาสติ เนวาติปฺปสงฺโค, ตสฺมา กสฺมาติปฺปสชฺชตีติ วุตฺตนฺติ, สจฺจํ, ตถาปิ ‘ฌิสฺสา’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺเต อิสฺสาติ วุตฺตตฺต [วุตฺตนฺถิ] สามตฺถิยโต ตทนฺตสฺส ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ ตถา วุตฺตนฺติ, นนุ ‘ฌิสฺสา’ติ วุตฺเตปิ โสวาติปฺปสงฺโค ตทวตฺโถเยวาติ สจฺจํ, ตถาปิ ยทิ สมุทายสฺส ฏาเทโส-ภิมโต สิยา ‘ตถา สติ กึ ฌคฺคหเณน อิสฺสตฺเวว วเทยฺยาติ นาติปฺปสชฺชตีติ, ฌคฺคหเณ นามนฺเต อิการสฺเสว ฌสฺตฺตาติ อิทํ ปน วิเสสนตฺเตน วตฺตุ มนิจฺฉิเต ยุชฺชติ.

๙๔. เวโว

สหจริตายสฺสาติ ‘‘ตํสหจริตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ายสฺส.

๙๕. โยมฺหิ

เหตุกุรุสทฺเทหิ โยสุ อิมินา ฏาเทเส ‘‘โลโป’’ตีมินา โยโลเป วา สมฺปตฺเต ‘‘ปจฺจยนิสฺสิตํ พหิรงฺค’’นฺติ โยโลปโต ‘‘ปกตินิสฺสิตมนฺตรงฺค’’นฺติ ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺคสุ อนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปมํ ฏาเทเส นิมิตฺตาภาวาว โลปา ภาโวติ ทสฺเสตุมาห-‘เหตุกุรุสทฺเทหิ’จฺจาทิ.

๙๙. สพฺพา

นนุ กตราทโยว สพฺพาทิสทฺทวจนียา โหนฺติ สมาเสนาภิหิตตฺตา, น ตุ สพฺพสทฺโท [สทฺทสฺเส (โปตฺถเก)] ตฺยาห-‘อวยเวเน’ตฺยาทิ,ยทิปิ ‘สพฺพ สทฺโท อาทิ เยส’นฺติ อวยเวน วิคฺคโห, ตถาปิ สมุทาโยวาสฺสตฺโถ ภวติ… เยสนฺตฺยเนน สมุทายสฺส ปรามาสาติ ภาโว, อิตีติ เหตุมฺหิ, โก ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ พหุนฺนํ วา เอโก เทว ทตฺโต กาทีหิ วา อตฺเถ ทฺวีหิ พหูหิ วา เอกสฺส นิทฺธารเณ สติ กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตเมสุ ณาทิวุตฺติยํ ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิโลเป กึสทฺทสฺส รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุมาห กตมา’ติอาทิ, อุโภ อํสา อสฺสาติ อตฺเถ ‘‘อยุภทฺวิตีหํเส’’ติ (๔-๔๙) อเย‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) สรโลเป รูปสิทฺธีติ อาห-‘อุโภ อํสา’อิจฺจาทิ, กายํ ววตฺถา นาเม ตฺยาห-‘สาภิเธยฺยา’ตฺยาทิ, อวธิจฺจาทินา ตสฺเสวาตฺถํ วิภาเวติ, อธํโส อภฏฺตา อวธิภาเวเยวาวฏฺานํ, สาภิเธยฺยา เปกฺขาติ เอตฺถ โส สโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ทิสาทิ สาภิเธยฺโยติ คหิโตติ อาห-‘ปุพฺพาทีน’นฺติอาทิ, สาภิเธยฺยนฺติ กมฺมโต ปรา อปปุพฺพา ‘อิกฺข=ทสฺสเน’ตีมสฺมา ‘‘กฺวจณ’’อิติ (๕-๔๑) อณฺปจฺจเย สาภิเธยฺยาเปกฺโข, โส วาวธินิยโมติ ทสฺเสตุมาห-‘ตมเปกฺขติ’จฺจาทิ, ตตฺถาธิปฺปายํ วิวรติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เอตฺถ จ ปราทิสทฺทาภิเธยฺโย-ตฺโถ ทิสาเทสาทิ ปุพฺพาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสาตฺถสฺส ทิสาย เทสาทิโน วาวธิภาเวน นิยมวเสน ปวตฺตติ, โย จาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺตติ, โสจาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺโต ปุพฺพาทิสทฺทวจนียํ ทิสาเทสาทิ มเปกฺขตีติ สาภิเธยฺยาเปกฺโขวธินิยโมเยว ววตฺถาติ วุจฺจตีตฺยยมธิปฺปาโย, น ตุ อภิเธยฺยายนฺติ อสมฺภวา, อสมฺภวเมว ทสฺเสนฺโต อาห-‘โย หิ’จฺจาทิ, โกสลฺเลน นิมิตฺเตนาติ กุสล สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺเตน โกสลฺเลน, อุตฺตรากุรโว อุตฺตรกุรุทีป วาสิโน, เทโส วา, ‘นาฺฺจ นามปฺปธานา’’ติ (๒-๑๓๖) อเนเนว สฺายํ สพฺพาทิการิยสฺส นิสิทฺธตฺเต กิมสฺายํภฺยเนเนตฺยาห ‘นาฺฺเจ’ตฺยาทิ, กิฺจิ ปุพฺพตฺตาทิกมุทฺทิสฺส เกสฺจิ ปุพฺโพปโรตฺยาทิกา อตฺถานุคตา สฺา อนฺวตฺถสฺา.

๑๐๔.ติ

‘‘วาเนกฺตฺเถ’’ติ (๓-๑๗) วิกปฺปานุวตฺตนโต อยุตฺตตฺตาภาวํ ทสฺเสติ‘นยิทมยุตฺต’นฺติ, ยุตฺตตา จาสฺส ปาเ พฺยภิจาร ทสฺสนโตติ วตฺตุมาห-‘นปุํสเก’จฺจาทิ, ปาานุคตา หิ สุตฺตรจนา, วิกปฺปานุวตฺติยา อนปุํสกมิทเมว วจนํ ตสฺส กฺวจิ พฺยภิจารตฺเต าปกนฺติ วตฺตุมาห-‘ตสฺส จา’ติอาทิ, อวสฺสเมวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อฺถา ยถาวฏฺิตปาานุกฺกเมนาตฺถคฺคหเณ สติ สุตฺตสฺส [สุตฺตสฺสา (โปตฺถเก)] มุขฺยตฺตปฺปตีติโต กถนฺตมฺสฺส าปกํ ภเวยฺย, มุขฺยภาเว หิ าปกตฺถํ น ยุชฺเชยฺย.

๑๐๘. อเต

นนุ จ ‘‘ลกฺขณปฏิปทวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณ’’นฺตีมาย ปริภาสาย ลกฺขณิกสฺสาการสฺส คหณํ น ปปฺโปตีตฺยาสงฺกิย ปฏิปาทยมาห-‘รสฺสากาเร’จฺจาทิ, ปริภาสาย จสฺสายมตฺโถ ‘‘ลกฺขียเตเนเนติ ลกฺขณํ, สาธฺวสาธุชานน เหสุตฺตา สุตฺต [สตฺถ] มุจฺจเต, ปฏิคตมฺปทํ ปฏิปทํ, อุจฺจาริตมฺชเสตฺยตฺโถ, ลกฺขณฺจ ปฏิปทฺจ ลกฺขณปฏิปทานิ, เตหิ วุตฺตานิ รูปานิ ลกฺขณปฏิปทวุตฺตานิ, เตสุ, วุตฺตสทฺโท ปจฺเจกมฺปริสมาปียเต ‘ลกฺขณวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺเตสู’ติ, ตตฺราฺจสา ยมนิทฺทิฏฺํ, เกวลํ ลกฺขณทสฺสเนนาสฺมึ ลกฺขเณ สตฺยวสฺสมเนน รูเปน ภวิตพฺพนฺติ ลกฺขเณน ปฏิปาทิตํ, ตํ ลกฺขณวุตฺตมิตฺยุจฺจเต, ยนฺตฺวฺชสา สทฺเทเนว ปฏิปาทิตํ, ตํ ปฏิปทวุตฺตนฺติ วุจฺจเต, ตสฺมึ ลกฺขณวุตฺเต ปฏิปทวุตฺเต จ รูเป สติ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณํ, เนตรสฺเส’’ติ, ปฏิปทวุตฺตสฺเสเวตฺยวธารเณน นิยมรูปภาสฺสา ปริภาสายาวคมฺยเต, โส จ นิยโม อนิยมปุพฺพเก สนฺเทเห สตฺยวติฏฺเต, ตสฺมา ยตฺร ลกฺขณวุตฺตเมว เกวลํ, น ปฏิปทวุตฺตํ, ตตฺร นายํ ปริภาสา วติฏฺเต, ยตฺราปิ ปฏิปทวุตฺตเมว เกวลํ, น ลกฺขณวุตฺตํ, โสปฺเยติสฺสา อวิสโย, ยตฺร ทฺเว รูปานิ สมฺภวนฺติ ตตฺเรวา ยมฺปริภาสา สนฺเทหาปากรณมุเขน ปวตฺตาติ ายปฺปตฺโตเยวา มตฺโถ อิมาย ปริภาสายานุวาทฺยเต, ตถาหิ สนฺเทหาเนสุ ยทฺยปฺเยกรูปเมวมภินฺนมุภินฺนํ, ตถาปิ ลกฺขณวุตฺตํ รูปํ ลกฺขเณ โนนฺนียมานํ ธูมคฺคิ วิย ชลพลากา วิย จานุ มานิกํ, ยนฺตุ ปฏิปท วุตฺตํ รูปํ, ตํ ปจฺจกฺขสิทฺธํ, ปจฺจกฺขานุมาเนสุ จ ปจฺจกฺขมฺพลวนฺตรํ ปมาณนฺติ อโต ปฏิปทวุตฺตเมว คยฺหตีติ.

๑๑๐. กฺวเจ

นปุํสกลิงฺเค เอกาเรน น ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.

๑๑๔. โลโป

อการสฺสนฺตรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปกตินิสฺสิตตฺตา’ติ, ปกติยา อิทํ ปากตํ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) โณ, โลปสฺส พหิรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปจฺจยนิสฺสิตตฺตา’ติ, อนฺตรงฺเคจฺจาทินา ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสฺวนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ, องฺคสทฺโท-วยววาจี, อนฺเต สทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ, องฺเค ภวมนฺตรงฺคํ วิภตฺถฺยตฺเถ-สงฺขฺยสมาโส ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) อตฺตํ ราคโม, องฺคโต พหิ พหิรงฺคํ ‘‘ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉา วา ปฺจมฺยา’’ติ (๓-๕) อสงฺขฺยสมาโส, อตฺร จานฺตรงฺคํ พหิรงฺคนฺติ นางฺเคภวมนฺตรงฺคํ, อปิตฺวนฺตรงฺคนิสฺสิตํ การิยมนฺตรงฺคํ, นาปฺยงฺคโต พหิภูโต สมุทาโย พหิรงฺคํ, กินฺตุ พหิรงฺคนิสฺสิตํ การิยมฺพหิรงฺคํ ยถา มฺจนิสฺสิเตสุ สทฺทายนฺเตสุ ‘มฺจา สทฺทายนฺตี’ตฺยุจฺจเต ตํ วิเยติ อโตเยวา สงฺขฺยสมาเสปิ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค ‘อนฺตรงฺโค อนฺตรงฺคา’ติ, สงฺเกติโก หฺยยมสงฺขฺยสมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน, ยถา-ปจฺจกฺขสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาวโพธตฺถํ ‘อกฺขมกฺขมฺปติ วตฺตเต’ติ วิจฺฉาย-มสงฺขฺยสมาเสปิ กเต ปจฺจกฺข าณสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺย สมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโนติ‘ปจฺจกฺโข ปจฺจกฺขา’ติ ลิงฺควิภตฺติ วจนนฺตรโยโค, ตเถวาย-มนฺตรงฺคนิสฺสิโต-ยํ สมุทายนิสฺสิโตติ าปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺยสมาโสติ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค น วิรุชฺฌเต, อถวา อนฺตรมงฺคมสฺส การิยสฺสาตฺถีติ ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) ตถา พหิรงฺคนฺติ, อนฺตรงฺคฺจ พหิรงฺคฺจ อนฺตรงฺคพหิรงฺคานิ, เตสฺวนฺตรงฺโค พลวาติ. อนฺตรงฺค การิยสฺส พลวตฺตํ สาเธตุํ ‘สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํ, อิทมฺปน อนฺตรงฺคการิยสฺส พลวภาวสาธเน การณํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา พลวภาโวเยว หิ สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺต การณํ, ตถา จาห-‘โย โลปโต อการสฺส ปมเมว ภวเน การณมาห อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺสา’ติ, ตสฺมา นายํ ปาโ ฆฏเต, อนฺตรงฺคพลวภาวสาธนสฺส ปน โลกโต อิจฺฉิตตฺตา อยเมวตฺเถ ปาโ ฆฏเต’’อนฺตรงฺคเมว การิยมฺพลวํ โลเก ตถาทิฏฺตฺตา, ตถา หิ โลโก ปาโตวา’’ตฺยาทิ, โลเก ตถาทิฏฺตฺตาติ อนฺตรงฺคพลวภาวสฺส โลเก เอวํ วกฺขมานนเยน ทิฏฺตฺตา, อถวา เกนจิ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาเตน การณเว กลฺเลน วา กทาจิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺเตปิ อนฺตรงฺคสฺส อวสฺสํ วิเธยฺยตฺตํ ทสฺเสตุมาห สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺตา’ติ, สติสมฺภเวติ นิมิตฺตสฺสานุปหตตฺตา การิยสฺส สมฺภเว สติ.

๑๑๖. เย

อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาติ ‘เย ปสฺสิวณฺณสฺสา’’ติ เอตฺถ อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตา.

๑๑๘. อสํ

ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อพฺยยวนฺตอุปสงฺคนิปาตานํ ปุพฺพาจริยสฺา, อสตี สงฺขฺยา เยสนฺตฺยานฺยสงฺขฺยานีตฺยาห- ‘เอกตฺเต’จฺจาทิ, เอกาเนเกสูติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาวิเสเส วิธียมานาสฺยาทโย กถมสงฺขฺเยหิ อุปฺปชฺชิตุมุสฺสหนฺเต อิจฺจาสเยนาห- ‘กถมสงฺขฺเยหิ สฺยาทีนํ สมฺภโว’ติ. อถ นิสฺสงฺขฺเยหิ โหตุสฺยาทีนมสมฺภโว อุจฺจํ รุกฺขสฺสิจฺจาโทตุ สงฺขฺยาสมฺภเว ภวิตพฺพเมว สฺยาทีหิจฺจาห-‘สงฺขฺยาสมฺภเวเว’จฺจาทิ. วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ ‘อฺเถ’ ตฺยาทินา, กิเมสมุปฺปตฺติยมฺปโยชนํ เยนาสงฺขฺเยหิ ตทุปฺปตฺติ โน-นุมียเต จฺจาสงฺกิยาห-‘ตสฺสฺจ สติย’นฺตฺยาทิ, อสติ หิ สฺยาทีนมุปฺปตฺติยมุจฺจมาทีนมสงฺขฺยานมฺปทตฺตํ นตฺถีติ โย อาทีสุ ปทสฺมา ปเรสํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโนอาทิกํ ปทนิมิตฺตํ การิยํ น สิยาติ ‘อุจฺจํ โว, อุจฺจํ โน’ติอาทโย ปโยคา น สิชฺฌนฺติ, สติ ตุ สฺยาทุปฺปตฺติยํ ลุตฺเตสุปิ เตสุ ปทตฺตนิปฺผตฺติยาเยว ตทุปฺปตฺติโต ปทตฺเต สิทฺเธ ปทลกฺขณํ การิยํ สิชฺฌเตวาติ ภาโว. ปเรหิ เอตฺถ ‘ตสฺสํ สาลาย’นฺติ วจนิจฺฉายํ ‘ตตฺร สาลาย’นฺติ ยถา สิยาติ ‘‘อพฺยยตฺวา สฺยาทิโน’’ติ (ปา, ๒-๔-๘๒) อพฺยยโต ปรสฺสิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺสาปิ โลโป วิหิโต, เตนาห- ‘อสงฺขฺเยหิ’จฺจาทิ, ตทยุตฺตนฺติ อาปฺปจฺจยสฺส โลปวิธาน มยุตฺตํตฺยตฺโถ. อถ เกนาตฺร อาปฺปจฺจโย วิธียเต เยนาสฺสาปิ โลโป-นุสาสียเต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) เจ เนตทตฺถิ, อิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺส วิธานโต-สงฺขฺยานฺจาลิงฺคตฺตา, ตสฺมา อสงฺขฺเยหิ อาปฺปจฺจยสฺส สมฺภโวเยว นตฺถีตฺยนตฺถกมาปฺปจฺจยสฺส โลปวจนนฺติ นานตฺถกํ อิตฺถิยนฺติ (๓-๒๖) หิ คุณิปฺปธาโน นิทฺเทโส อิตฺถตฺตวติ อาปฺปจฺจยาทโย วิธียนฺเต ‘ตสฺสํ สาลาย (มิจฺเจ ตสฺมึ ปทตฺเถ) ตตฺเร’ติ อสงฺขฺยมิทมิตฺถตฺตวติ วตฺตเต, ตสฺมา สิยาเย เวตสฺมา อาปฺปจฺจโยตฺยวสฺสมาปฺปจฺจยสฺส โลโป วิเธยฺโยติ โย มฺเต, ตมฺปติ อาห-‘ยทีปิ’จฺจาทิ, วิเสสาภิธานาตฺยุปคเม วตฺต มาโนยมสงฺขฺยสมุทาโย‘นิทฺเทโส วตฺตเต’ติ โจภยมิกฺขเต, อิตฺถิยนฺติ นิทฺเทสสฺส คุณิปฺปธานตฺตํ สาเธตุํ ‘อิตฺถตฺตวติ หิ อาปฺปจฺจยาทโย’ติอาห, ตตฺเรตีมสฺสาสงฺขฺยสฺส สาลายํ วตฺตนโต อาห- ‘อิตฺถตฺตวติ จา’ติ, อยมฺปสิทฺธิรูเปน น วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, ยทิ อยมฺปสิทฺธิรูเปน วตฺตเต, กุโต จรหิ อิตฺถตฺตาวสาโยตฺยาห- ‘อิตฺถตฺตาวสาโย’จฺจาทิ. อิทานิ ชินินฺทพุทฺธิวจนมานีย ตสฺสา ยุตฺตตฺตมุพฺภาวยิตุมาห- ‘โยปฺยาหิ’จฺจาทิ, ยทีปิจฺจาทิ ชินินฺทพุทฺธิวจนํ, ตสฺสาติ อิตฺถตฺตสฺส, ปทตฺโถ จ อิตฺถตฺตํ สิยาติ โยปฺยาเหติ สมฺพนฺโธ, คมฺมมานตฺถตฺตา อิติสทฺทาปฺปโยโค, ตสฺสายุตฺตนฺติ ตสฺเสวํ วาทิโน ชินินฺทพุทฺธิโน วจนมยุตฺตํตฺยตฺโถ, กุโตจฺจาห- ‘เอวํ หิ’จฺจาทิ, ยทิ อิตฺถตฺตสฺส วากฺยตฺถตา อิตฺถิปฺปจฺจยนิวตฺติกตา, เอวํ สติ สาลายมิจฺจาทิสทฺทนฺตราเปกฺขา อิตฺถตฺตปฺปตีติ ตตฺเรตฺยาทีสุ สิยาติ อตฺโถ, เนว ตถา ปตียตีติ ภาโว, วุตฺตเมวตฺถํ ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อวิทฺทสุอยนฺติ ทิฏฺนฺโต ปฺาโส, อวิทฺทสุ อยนฺติ อุภยตฺราปฺยตฺเรกวจนสิสฺส นิวตฺติยา กตํ ยเมกตฺตํ, ตํ สทฺทนฺตราทฺยนเปกฺขเมว ปตียเตตฺยตฺโถ, อิตฺถตฺต วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยํ ตตฺเรตฺเยตสฺสาติ เอตาวตา อาปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชตีติ จ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมานาธิกรณตฺตมฺปิ’จฺจาทิ, สมานาธิกรณตฺตมฺปีติ (อิตฺถิ) วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยมฺปิ, อาปฺปจฺจยาทีนํ นางฺคนฺติ สมฺพนฺโธ.

๑๑๙. เอก

เอวาติ อนุวตฺตเตเอว, เอโกตฺโถ ยสฺส ปกตฺยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ ‘อสฺส เจกตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ อียาทิ วิธานนฺตฺยาห- ‘เอกตฺถตา อียาทิวิธาน’นฺติ, อียาทิวุตฺติยนฺติ วตฺตนํ วุตฺติ อียาทีนํ วุตฺติ, อียาทิวิธาเน สติตฺยตฺโถ, สมาสโตติ สมาสิตา, เตเนวาติ ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) สุตฺเตเนว.

๑๒๐. ปุพฺพ

ยทา จาตฺราธิสทฺทปฺปโยโค ตทา เตเนว วิภตฺยตฺถสฺส วุตฺตตฺตา น สตฺตมี ปยุชฺชเต, ยทา สตฺตมี, น ตทาธิสทฺโท, เตนา สกปเทเนว วิคฺคโห เอวํ ทสฺสนีโยติ อาห- ‘อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา’ติ, อิตฺถิสทฺทโต สตฺตมีภวเน การณมาห- ‘ตํสมานาธิกรณตฺตา’ติ, เตน อธิสทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ อตฺโถ.

๑๒๑. นาโต

โส จ อมาเทโส, อาเทสสฺเสวาติ อํอาเทสสฺเสว, อปฺจมิยาติ ปฺจมึ วชฺเชตฺวา. อฺตฺร วิธียมาโน-ยมมาเทโส ปฺจมิยมฺปฏิสิทฺธตฺตา ปฺจมิยา ปฏิเสเธน สยมฺปิ ปฏิสิทฺโธ นาม โหตีตฺยาห ‘อาเทสสฺเสวายํ ปฏิเสโธ’ติ, โลปปฏิเสธสฺส ‘นาโต’ติ ปุพฺพวากฺเยน วุตฺตสฺส อยมฺปฏิเสโธ เนติ สมฺพนฺโธ, อถ กถมิทมปฺจมฺยาตฺยมาเทเสเนวาติสมฺพนฺธติ น โลป ปฏิเสเธนาติ ปริภาสมาห-‘อนนฺตรสฺส วิธิ วา โหติ ปฏิเสโธ วา’ติ, เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺเตปีหานฺตราฬวาจีติ น วิชฺชเต อนฺตรมฺมชฺฌมสฺเสตฺยนนฺตโร, อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธ ปโยชนํ นตฺถีตฺยนฺตราฬคตสฺส วิธิโน ปฏิเสธสฺส จาภาวานนฺตโรตฺยุป จรียเต อนนฺตรา คามาตฺยาทิ วิย, ทิฏฺตฺเต ปน มชฺฌสฺส น วิชฺชเต-นฺตร เมสนฺติ วิคฺคเห สุตฺเตปฺยนนฺตรสฺส วิธานนฺตรสฺสาปิ ทิฏฺตฺตา ทฺวินฺนเมโกปฺยนนฺตโรตฺยุจฺจเต, เตเนวานนฺตรสฺสาติ ปริภาสายเมก วจนํ, อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, อิติ อิมาย ปริภาสายาเทเสนาภิสมฺพนฺธตีตฺยตฺโถ, เตนาติ ยถาวุตฺตปริภาสาย วเสน, เยน การเณนาเทเสนาภิสมฺพนฺธติ เตนาตฺยตฺโถ, อโลโปติ โลป ปฏิเสโธ, สามตฺถิยาลทฺธนฺติ ทฺวินฺนมตฺถานํ วิธานาย ทฺเว วากฺยานิ ภวนฺติ, ตตฺร ‘นาโต’ตีทํ ปฏิเสธวิธายกเมกํ วากฺยํ, ‘อมปฺจมิยา’ติ ทุติยมมาเทสสฺส, ตตฺราปฺจมิยาตฺยาเทเสเนวาติ สมฺพนฺธติ, วุตฺตวิธานา น โลปปฏิเสเธน, ตถาสตฺยมปฺจมิยาติทํ วากฺยํ ยทิ น วิเสสตฺถมาลมฺพเต ตมนฺตเรนานุปปตฺติโต-ฺถา กินฺตฺยเนนาตฺถพเลน ลทฺธนฺติ อตฺโถ, อโลโปติ โชเตตีติ สมฺพนฺโธ, วากฺยเภเทน วิวรณํ กตํ, น เอกวากฺยตฺเตนาติ พฺยติเรโก เอกวากฺยตายฺหิ การิย ทฺวยสฺสปิ ปฺจมิยมฺปฏิเสโธ สิยา ‘ปฺจมึ วชฺเชตฺวา ตํ การิยทฺวยํ เวทิตพฺพ’นฺติ, ยทิปิ สิทฺธาติ สมฺพนฺโธ, เยน นาปฺปตฺติยาตฺยเนน ‘‘เยน นาปฺปตฺเต วิธิรารพฺภเต, ตสฺส พาธนมฺภวตี’’ติ มมฺปริภาสมุปลกฺเขติ, กิมตฺถมิหายํ ปริภาสา ปฺยเต อิห สตฺเถ-ปวาทา อุสฺสคฺเค พาธนฺเตติ นิยโม, ตตฺร จุสฺสคฺคา ทุวิธา นิยตปฺปตฺตโย อนิยตปฺปตฺตโย เจติ, เย สพฺพตฺถาปวาทวิสยมฺปวิสนฺติ, เต นิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เย กฺวจิเทวาปวาทวิสยมวคาหนฺเต, เต อนิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เอวํ ทุวิเธสุสฺสคฺเคสุ เย-นิยตปฺปตฺตโย, เตสเมว พาธนมิจฺฉียเต, น นิยติกานํ, เตน ตปฺปทสฺสนตฺถมยมฺปริภาสา ปฺยเตติ, เยเนตฺยุสฺสคฺคสฺส นิทฺเทโส, เนติ ปฏิเสธวาจี นิปาโต, อปฺปตฺเต อสมฺผุฏฺเ วิสเย อิตฺยชฺฌาหาริยํ, เยน อุสฺสคฺเคน นาปฺปตฺเต ปตฺเตเอว สมฺผุฏฺเเอว วิสเยตฺยตฺโถ… ‘ทฺเว ปฏิเสธา ปากตมตฺถํ คเมนฺตี’ติ กตฺวา, วิธียตีติ, ปฏิเสโธ วิธานฺจ, อารพฺภเต วิธี

ยเต ปฺยเตตฺยตฺโถ, อเนนาปวาทวิธินฺทสฺเสติ, ตสฺเสติ อาโทเยเนติ นิทฺทิฏฺสฺสอุสฺสคฺคสฺสพาธนมฺภวตฺยปวาเทน, เยน ตฺวปฺปตฺเต วิสเย อารพฺภเต ตสฺส พาธนํ น ภวตีตฺยตฺโถ, กุโตติ เจ อนวกาสตฺตา, ตถาหิ ยทิ อุสฺสคฺเคน สพฺโพ วิสโย คหิโต สิยา, โก-ปวาทสฺสอฺโ วิสโย สิยา, ตสฺมา อนวกาสตฺตา (น) อป (วาเท) ปน ตสฺส พาธนมฺภวตีตฺยวเสยํ, เยน ตุสฺสคฺเคน โกจิ เทวาปวาทวิสโย-นุปฺปตฺโตสิยา, นสพฺโพ, ตมฺปติ สาวกา สตฺตา ตมฺพาธเตติ วุตฺตํ โหติ, ‘ปฺจปูลิมานเย’ตฺยตฺร ปฺจนฺนํ ปูลานํ สมาหาโรติ วิเสสนสมาโส ‘‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) สมาหรณํ สมาหาโรติ สมาหารสฺสปิ ภาวรูปตฺตา อาห ‘ภาวปฺปธานตฺเตปี’ติ, คุณภูตทพฺพานิ ปูลานิ.

๑๒๕. อิม

สุตฺเต อนิตฺถิยนฺติ กิมตฺถิย (มเนน) ปฏิเสธวจเนน, ยโต อิมสฺเสตฺเววานิตฺถิลิงฺเคน นิทฺเทโสติ มนสิกตฺวา อาห-นามคฺคหเณ’อิจฺจาทิ, ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณ’’นฺติ ปริภาสายํ, ตตฺถ ลิงฺเคน สุตฺเต นิทฺทิฏฺโต อฺเน เกนจิ วิสิฏฺํ นามํ ลิงฺควิสิฏฺํ, ตสฺส, ยตฺถ สทฺทสามฺสนฺนิสฺสยนํ, ตตฺถ นามคฺคหเณ สติลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณํ โหติ… สามฺเ สพฺพวิเสสานุปฺปเว สโตตฺยธิปฺปาโย, อิทเมวาติ อนิตฺถิยนฺติ วจนเมว, าปกนฺติ ปตฺติ ปุพฺพโก ปฏิเสโธ, โส อิตฺถิยมฺปตฺติยํ สติ อนิตฺถิยนฺติ กโต สิยาติ อนิตฺถิยนฺติ ปฏิเสธวจนเมเวมํ ปริภาสํ าเปตีติ อตฺโถ, อิมินา อิมิสฺสา ปริภาสาย สามตฺถิยลทฺธตํ ทสฺเสติ.

๑๒๗. สิมฺห

อนปุํสกสฺสาติ ปริยุทาโสติ อนปุํสกสฺสาติ เอตฺถ นฺสทฺทสฺส ปริยุทาโส-ตฺโถตฺยตฺโถ.

๑๒๙. มสฺสา

ตนฺเนติอาทินา กตฺถจิ ปริภาสาวติรนิจฺจาติ สูเจติ.

๑๓๐. เกวา

โหตุ สิโต-ฺตฺรเก สติ สาเทโส, สิมฺหิ ตุ กปฺปจฺจยา ปมเมว กโต มสฺส สาเทโสติ ตปฺปจฺจเย สติ ‘เกวา’ติ กึ สามฺเน สาเทสวิธาเนเน ตฺยาสงฺกิย สุตฺตสฺส สามฺ วิธาเน ผลํ ทสฺเสตุํ ‘เกเนกตฺถตายํ’ตฺยาทิมาห, เกเนกตฺถตายนฺติ กปฺปจฺจเยน สห ณาทิวุตฺติยํ, ปุพฺพภาคสฺสาติ อสุภาคสฺส ปทตฺตาภาวาติ ‘‘เอกตฺถตายา’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติยา ปทตฺตสาธิกายาปคเมน ปทตฺตาภาวา, ปทสงฺขารนิพนฺธโนติ ปท สิทฺธิ เหตุโก, ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ติ ายสฺสายมตฺโถ ‘‘นิมิตฺตํ การณํ เหตูตฺยนตฺถนฺตรํ, นิมิตฺตสฺส อภาโว นิมิตฺตาภาโว, ตสฺมึ นิมิตฺตาภาเว เหตุวินาเสตฺยตฺโถ, นิมิตฺตา อาคโต เนมิตฺติโก, ผลภูโต ธมฺโม, นิมิตฺเต ภาโว วา เนมิตฺติโก, นิมิตฺตสฺสาภาเว ตํ เหตุโต ปวตฺตสฺส เนมิตฺติกสฺส ผลสฺสาปฺยภาโว ภวตี’’ติ, ตถาหิ ฉตฺตนิมิตฺตฉายา ฉตฺตาปาเยน ภวติ, ปทีปนิมิตฺตทสฺสนํ ปทีปาปาเย น ภาติ, ตเถหาปิ นิมิตฺตโต ปวตฺตานํ นิมิตฺตาภาเว อภาโวเยว ยุตฺติ มาติ มฺเต, อฺตฺรจาติ สิโต อฺตฺร จ.

๑๓๑. ตต

ตฺยเอตานํ ตการสฺส ปริจฺจาคาย ‘ตตสฺสา’ติ วุตฺตํ.

๑๓๒. ฏส

อิมิสฺสายาตฺยาทีสุ ‘‘สฺสํ สฺสา สฺสาเย’’ตฺยาทินา (๒-๕๒) อิ, ‘‘ตทาเทสา เต วิย โหนฺตี’’ติ ปริภาสโต สาทฺยาเทสีนํ คหณาสฺสายาเทสาทีนํ คหณสมฺภเวปิ กึ สฺสายาทิคฺคหเณ น สุตฺตคุรุกรเณเน ตฺยาสงฺกิย‘สฺสายาทิคฺคหณ’มิจฺจาทิ, วุตฺติ คนฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุมาห-‘นนุ เจ’ตฺยาทิ, ฏสสฺมาทิกํ ‘ฏสสฺมาสฺมินฺนนฺนาสฺวิมสฺส จา’ติ วตฺตพฺพํ, นมาทีนมฺปิ วิธิคฺคหณาย [นาทีนมฺปวิคฺคหาย (โปตฺถเก)], ตสฺสา

เทสิโน อาเทโส ตทาเทโส, ตสฺส, ตสฺส อาเทสิโน คหณํ ตคฺคหณํ, เตน.

๑๓๔. ทุติ

อฺถาติ คุรุนิทฺเทสมกตฺวา อฺเน ลหุปฺปกาเรน นิทฺทิสเน สติ, เอกวิภตฺตินิทฺทิฏฺตฺตาติ‘ทุติยาโยสฺสา’ติ เอกวิภตฺติยา นิทฺทิฏฺตฺตา, อฺถาติอาทินา เนกเทโสติวจนปริยนฺเตเนเตน ‘น ตฺเวกวิภตฺติยุตฺตาน’นฺติ ปริภาเสกเทสสฺส อธิปฺปาโย ปกาสิโตติ าตพฺพํ, เอตเทวานุวตฺตตีตฺยเนน ตุ ‘‘เอกโยค นิทฺทิฏฺานมฺเปกเทโส-นุวตฺตเต’’ตีมสฺส, เอกวิภตฺติยุตฺตานํ เอกเทโส นานุวตฺตเตติ โยชนา ปริภาสายํ, าเปตีติ ปุพฺเพ วิย สามตฺถิเยน าเปติ.

๑๓๙. นาฺํ

อปฺปธานปฺปฏิเสธโต สพฺพาทีนํ ตทนฺตวิธินา ภวิตพฺพํ, อฺถา หิ สพฺพาทิคฺคหเณ โก ปสงฺโค ปิยสพฺพาทีนํ, ยโต อปฺปธานปฺปฏิเสโธ, กรียเต เตน ปรมสพฺเพอิจฺจาทิ โหตีติ ทสฺเสตุมาห-‘อปฺปธานปฺปฏิเสโธ’อิจฺจาทิ.

๑๔๐. ตติ

ยตฺถาติ ยสฺมึ กตฺตริ กรเณ วา, กตฺตริ ตติยาสิทฺธิมาห-‘กโรติ’จฺจาทิ, กโรติมฺหิ กรธาตุมฺหิ คมฺมมาเน, มาเสน กตาติ ปาเน ภวิตพฺพํ… มาเสน กตานํ ปุพฺพานนฺติ วตฺตพฺพตฺตา, ปุพฺพภาเวติ ปุพฺพภวเน มาสสฺส กรณตฺตํ, เอตฺถ ตุ มาเสน กรณภูเตน ปุพฺพภูตานนฺติ อตฺโถ, เตเนเวตฺถาปิ ภวนฺตีติ ปาเน ภวิตพฺพํ.

๑๔๑. จตฺถ

จสฺส อตฺโถ จตฺโถ, โสเยวาติ เอตฺถ สมาสสฺส ปรามาโส, จตฺโถ เอตฺถ สมฺภวติ กินฺตุ สพฺพาทิ น จตฺถสมาสวิสโยติ ปาเน ภวิตพฺพํ.

๑๔๔. มนา

กึ พหุลํวิธานา ‘วุทฺธฺยภาโว’ [โอตฺถาภาโว (ปฺจิกายํ)] ติ ปาเน ปโยชนํ เยเน ตทตฺถเมว ‘‘สุเมธาทีนมวุทฺธิ เจ’’ติ คณปาโ กโต, เหมสทฺเทน เหมมยานิ คหิตานฺยเภเทนตฺยาห- ‘เหมมยานี’ติ, กปฺปน สทฺเทน สีสาลงฺการชาลานิ คยฺหนฺติ, ตานิเยว วาสสานิ ปฏา ตํสริกฺขตาย, สกตฺเถปิ ยถาคมมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, พาณาทีสุ อภิเธยฺเยสุ มนาทีสุ น ปฏฺียนฺตีติ โยชนา, พาณาทีสุติ พาณ สทฺทกฺขยาทีสุ, อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภวา อหสทฺโท มนาทีสุ น ทฏฺพฺโพ, รหสีติ นิปาตตฺตา อิการสฺส จ อสพฺภวา รหสทฺโท จ มนาทีสุ น ทฏฺพฺโพติ สชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิการสฺส กจฺจายเน สฺมิโน กรียมานสฺส อิการาเทสสฺส จ, รหติสทฺทสฺส นิปาตตฺตํ สภาวโต ปกาเสตุํ ‘รหสีตฺยาทิ’มาห, รโหสทฺเทติ เอตฺถ รหสทฺโทติ ปาโ-วคนฺตพฺโพ, เตนาติ เยน อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภโว รหสีติจ นิปาโต, เตน, อิหมนาทีสุ.

๑๔๖. ภว

เคติ คสฺเ ปเร, กุโต-นุอิจฺจาโท โภ’อิติ พหุวจนนฺโต นิปาโต, ตถาสติ ‘ตโยชนา’ติ ยุชฺชติ, ตฺจ นิปาตตฺตํ สมตฺเถตีติ [นิปาตมตฺเตติ] ทสฺเสตุมาห- ‘พหุตฺเต’จฺจาทิ.

๑๔๘. นฺตสฺสํ

สตฺตมฺยนฺตํ ภวตีติ เสโส, นนุจนฺตสฺสาติ วุตฺเต นฺตนฺตุปฺปจฺจโยวาวสียติ, น ตทนฺตวิธีติ [นฺตนฺตุปฺปจฺจโยว นาวสียติ, ตทนฺตวิธิปีติ ปาเน ภวิตพฺพํ] อาห- ‘นฺตปฺปจฺจย สฺเสเว’จฺจาทิ, สุตตฺตาติ โสตวิฺาเณน คหิตตฺตา ปจฺจกฺขตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, อนุมิตสฺส ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๒๖) ลิงฺคโต ตทนฺตสงฺขาต อตฺถทสฺสนสงฺขาตอนุมานฺาเณน วิฺาตสฺสาติ อตฺโถ.

๑๕๔. ราช

ทฬฺโห ธมฺโม ธนุ อสฺส ทฬฺหธมฺมา. ราชาทีสฺวิมปฺปจฺจเย ปิเต

ตทนฺโต ปจฺจยคฺคหณ ปริภาสาย คยฺหตี ตฺยาห- ‘อิมินา อิจฺจาทิ.

๑๖๒. ลฺตุ

ปจฺจยอิจฺจาทินา ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ ายํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ยโต วิหิโต ตํ วินา น ภวติ ปจฺจโยตฺยเนน าเยน ปตฺโตเยวาตฺโถ อาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’นฺติ, ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํตฺยาขฺยายเต ‘ตทนฺตสฺส จ คหณ’นฺติ, โส ปกติวิเสโส อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺเต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, อิห ตุ ตทนฺตคฺคหณเมวานุรูปนฺติ’ ทสฺเสตุมาห-‘‘กตฺตริ ลฺตุณกา’’ติ อิมินา ตฺยาทิ, ตทาทิตทนฺต สมุทายสฺส ตุ คหเณ ผลํ ‘พฺยชิคิสี’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ, ตฺจ ‘‘ตุํสฺมา โลโปจิจฺฉายํ เต’’ติ (๕-๔) สุตฺเต สยเมว วกฺขติ.

๑๖๕. สโล

กจฺจายเน ‘‘สกมนฺธาตาทีนฺเจ’’ติ (๒-๓-๔๔) สุตฺติตํ, โสปิ ลฺตฺวนฺโตเยวาตฺยภิมตสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหฏํตฺยาห- ‘สกมนฺธาตุ’อิจฺจาทิ, ลฺตฺวนฺโต มนฺธาตุสทฺโท อตฺถีติ ‘สกมนฺธาตุ’ สทฺโทปิ ลฺตฺวนฺโตติ สชฺฌาหาโร ปทสมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ, ตโตปีติ น เกวลํ กตฺตุโตว, มนฺธาตุสทฺทสฺส ลฺตฺวนฺตตํ สาเธตฺวา สกมนฺธาตุสทฺทมฺปฏิปาเทตุํ ‘สพฺเพส’นฺติอาทิมาห.

๑๖๙. ฏป

สงฺขฺยาสทฺโท ยทีปิ สงฺขฺยาเน วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยานทฺวาเรนิธสงฺขฺเยยฺเย วตฺตตีตฺยาห-‘จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหี’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ, จุทฺทสสทฺทวจนียาว ปฺจาทิสงฺขฺยา, ยโต สงฺขฺยาสทฺโท เนห ปริคฺคหิโตติ.

๑๗๕. ทิวา

ทิวสโต สฺมิโน ฏิมฺหิ ปุพฺพสรโลเป ทิวิ.

๑๘๑. โยนํ

ทุติยาคฺคหเณนาติ ‘ทุติยาโยสฺส เน วา’ตฺเยวํ สุตฺต รจนายํ ทุติยาคฺคหเณน.

๑๘๕. นามฺหิ

เอนาเทสสฺสาสมฺภวาติ นาสฺส สฺมาเทสตฺตา.

๑๘๗. คสฺสํ

อุภยวิกปฺโปติ สมาสาสมาสปกฺขทฺวยวิธานํ, กจฺจายนวุตฺติ การสฺส วิปฺปฏิปตฺติมาวีกตฺตุมาห-‘กจฺจายเน’จฺจาทิ, อิตฺถิปุมนฺนปุํสก สมูโหติ เอตฺถายนฺเตสํ สาธนกฺกโม ‘ทฺวนฺทฉฏฺีหิ สมาเส อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโห’ติ ิเต ‘‘สมาเส จ วิภาสา’’ติ (๒-๒-๓๕) ปุมนฺตสฺส อมาเทเส ‘‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’’ติ (๑-๔๒) นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺโต.

๑๙๒. ปุม

กมฺมาทิตฺตา เอนสฺสาปิ อภาวปกฺเขติ ‘‘นา สฺเส โน’’ติ (๒-๘๐) กมฺมาทิโต นาสฺส เอนาเทสกรณโต วุตฺตํ.

๑๙๗. อิเม

อาเทโส กถนํ, อนฺวาเทโส-นุกถนมิจฺจาห-‘อนฺวาเทโส กถิตานุกถน’มีติ, กถิตสฺสานุกถนํ กถิตานุกถนํ, อเนน จ เนห ปจฺฉา อุจฺจารณมตฺตมนฺวาเทโส, กิฺจรหิ เอกสฺสาภิเธยฺยสฺส ปุพฺพสทฺเทน ปฏิปาทิตสฺส ทุติยมฺปติปาทนมนฺวาเทโสติ วทติ, เตเนห น ภวติ ‘เทวทตฺตํ โภชย, อิมฺจ ยฺทตฺต’นฺติ, เกนจิ วิเสสนฺตรโยเคน กถิตสฺสานุกถนํ อนฺวาเทโสติ สมฺพนฺโธ. กถมฺปน วิเสสนฺตรโยโค คมฺยเตจฺจาห- ‘สามตฺถิยา’ติ, เกนจิ วิเสเสนาโยเค วุตฺตสฺเสว ปุนพฺพจนานุปปชฺชนํ สามตฺถิยํ, เตเนวาห- ‘อฺเถ’จฺจาทิ.

๑๙๘. กิสฺส

นวิรุชฺฌตีติ อิมินา ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) สามฺเน วิธานโต สฺยาทฺยนฺตมชฺเฌปิ อิตฺถิยมฺปจฺจโย นวิรุชฺฌตีติ วทติ.

๒๐๔. นมฺหิ

นนุ ยถากฺกมํ นํวิภตฺติกฺกเมนาปิ สมฺภวติ, ตถาสติ ‘ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺเวอาเทสา กเมเน’จฺเจว กสฺมา วุตฺตํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘น นํวิภตฺติกฺกเมนาปี’ติ. การณมาห- ‘ตสฺสานเปกฺขิตตฺตา’ติ, อิมินา นิสฺสยกรณเมกา สตฺถิยา ยุตฺตีติ ทสฺเสติ, อเปกฺขิเต กถํ ภเวยฺยา ตฺยาห- ‘ยทิ หิ’จฺจาทิ, อเปกฺขิติ ยถากฺกมํ, เอวมฺเต ‘‘กิฺจาปิ ชาตินิทฺเทเสน ทฺเวปิ นํ รูปานิ คยฺหนฺติ, ตถาปิ ‘ติจตุนฺน’นฺติ วิย พฺยตฺตินิทฺเทโสว ยถากฺกโมปการียมานาน, มนุเทสสฺส ตถา วิฺยมานตฺตาติ นํสุอิจฺเจว วเทยฺย, น ตถา วุตฺตํ, ตโต-วสียเต ‘น ยถากฺกมเมตฺถาเปกฺขิต’นฺติ.

๒๐๕. นฺต

นนุ นฺตนฺตูนนฺติ ตทนฺตา คยฺหนฺติ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย, ตถา สติ การิยิตฺเตน ตทนฺตาว คยฺหนฺติ กถํ นฺตนฺตูเยวา ตฺยาสงฺกิยาห- เตเยเว’จฺจาทิ, ปจฺจกฺขตายาติ [สุตถาย-ปฺจิกา] สุตตฺตา, พลวตฺตา เตเยว การิยิตฺเตน คยฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, น ตทนฺตา, ทุพฺพลาติ พฺยติเรกํ วตฺวา ทุพฺพลตฺเต การณมาห- ‘อนุมิตตฺตา’ติ, อนุมิตตฺตํ สาเธตุมาห- ‘อนุมิตาหิ’จฺจาทิ, ภวิภตฺตีนนฺติ ปาโ ยุตฺต ตโร, ตสฺส อนฺตาเทเส อกาเรติ สมฺพนฺโธ.

๒๑๙. โยมฺหิ

โยมฺหีติ สตฺตมฺยนฺตชาตินิทฺเทสา ลพฺภมานตฺถวเสน ‘ปจฺเจก’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, เตเนวาห ปฺจิกายํ- ‘กถมิทมวสียเต โยมฺหีติ นิทฺเทสา’ติ, ตสฺสทานิ อตฺถมฺปกาเสตุํ ‘ปจฺเจกนฺติ เอเกกสฺมิ’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอเกกสฺมึ โยมฺหิ ทฺวินฺนํ อาเทสานํ สมฺภวา อาเทสีนมฺปิ พหุตฺตสมฺภโวติ สุตฺเต ‘ทฺวินฺน’นฺติ พหุวจนนิทฺเทโส, วุตฺติยมฺปน ปจฺเจกํ โยมฺหิ ปจฺเจกํ ทฺวิสทฺทสมฺภวา ‘ทฺวิสฺสา’ติ วุตฺตํ, ทุติยายมฺปิ ทุเว ทฺเว.

๒๒๘. นาสฺมา

ปกตวเสนาติ ตุมฺหามฺหานมาเทสานมธิกตวเสน, กมมนติกฺกมฺม น ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

๒๓๐. จํวา

กจฺจายนาจริโย ตุมฺหามฺเหหิ ปราย จตุตฺถี ฉฏฺี สวิภตฺติยา ‘‘สสฺสํ’’ติ (๒-๓-๓) สุตฺเตน อมาเทสํ วิธาย ‘ตุมฺหํ อมฺห’นฺติ พหุวจนรูปานิ สาเธติ… เอกสฺมิมฺปิ อตฺตนิ คุรุอาทิเก จ คารว วเสน พหุวจนรูปทสฺสนโตติ ทสฺเสตุมาห-ตุมฺหํ อมฺห’นฺติอาทิ, ตสฺสายุตฺตตฺตา ‘ตมยุตฺต’นฺติ วตฺวา อยุตฺตตํ สาเธติ ‘เอวํ หิ’จฺจาทินา, อิมสฺมิมฺปน สตฺเถ เอกสฺมิมฺปิ สพฺพถา พหุวจน รูปสาธนกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘อิธ ปนา’ติอาทิมารทฺธํ.

๒๓๒. อปา

เนนาติ นกาเรน, ปทสฺาวิธาย กวจนาภาเวปีติ ปาณินิ ยานมิว สฺยาทิตฺยาทฺยนฺตานํ ปทสฺาวิธายกสฺส สุตฺตสฺส อภาเวปิ, อนฺวตฺถวเสน ปทนฺติ คยฺหมาเน อติปฺปสงฺโคปิ สิยาติ อาห-‘รุฬฺหิยาวาติปฺปสงฺคา ภาโว’ติ, อาขฺยาตํ สาพฺยยการก วิเสสนํ วากฺยนฺติ เกจิ, เอกาขฺยาติกํ วากฺยนฺตฺยปเร, ตํ สพฺพํ เอกโต สงฺคเหตฺวา ‘ปทสมูโห วากฺย’นฺติ วุตฺติกาเรน วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘สาพฺยเย’จฺจาทิ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตมาหุ, อพฺยยมสงฺขฺยํ, อาขฺยาตํ สาพฺยยํ สการกํ สวิเสสนฺจ วากฺเยสฺํ ภวตีตฺยตฺโถ, วิเสสนนฺติ การกวิเสสนสฺส กิริยา วิเสสนสฺส จ สามฺเน คหณํ, สาพฺยยํ-สทฺธึ วจติ, สการกํ โอทนํ ปจติ เทวทตฺโต ปจติ, สการกวิเสสนํ-มุทุํ วิสทโมทนมฺปจติ, ทสฺสนีโย เทวทตฺโต ปจติ, สกิริยาวิเสสนํ- มุทุํ ปจติ, มนฺทํ ปจติ, ปทสมูโห วากฺยนฺติ วุตฺเต อยมฺปิ อธิปฺปายวิเสโสวสียตีติ วตฺตุมาห-วตฺตุ’มิจฺจาทิ, ยเถจฺจาทินา อเนกาขฺยาติ กมฺปิ คุณปฺปธานภาเว โนปการโต วากฺยเมกมฺภวติ… ปท สมูโห วากฺยนฺติ วุตฺตตฺตาติ วทติ, ยถา วากฺยนานตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิหาปีติ วตฺตุมิจฺฉิตตฺเถตฺยาโทปิ.

๒๓๓. โยนํ

หิคฺคหเณ ปฺจมีหิสฺสาปิ คหณมฺภเวยฺยาติ สุตฺเต ‘อปฺจมฺยา’ติ วุตฺตํ, ตุมฺเหหิ ปุฺํ ปสุตํ อนปฺปกนฺติ คาถาปาเท ตุมฺเหหิติอาทิสู ตตฺตา น โวอาเทโส, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเรติ ปุพฺพวากฺยโต วากฺยนฺตรตฺตา เอกวากฺยตา นตฺถิ, ตุมฺเห วิย ทิย ทิสฺสนฺติ อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ วิคฺคยฺห ‘ทิส-เปกฺขเณ’ อิจฺจสฺมา ‘‘สมานฺภวนฺตยาทิ ตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา’’ติ (๕-๔๓) กปฺปจฺจเย ‘‘นเต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) เอตฺตาภาเว ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) สมาเส จ ‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป จ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา ‘ตุมฺหาทิสาน’มิจฺจาทิ.

๒๓๕. อนฺวา

ปจฺฉา อาเทโส อนฺวาเทโสติ คหิเต กถิตานุกถนนฺติ กถํ ายตีติ อาห- ‘ปจฺฉา กถนฺจ กถิตาเปกฺขนฺติ กตฺวา’ติ.

๒๓๖. สปุ

สห วิชฺชมาโน ปุพฺโพ ยสฺส โส สปุพฺโพ.

๒๓๗. นจ

อปรมฺปรโยคปฺปติปตฺยตฺถนฺติ ‘คามนครานํ เจนา’ติอาทินา วุตฺตสฺส ปรมฺปรโยคสฺส อคฺคหณตฺถํ.

๒๔๐. นสา

ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล, โสว ชฏิลโก, ชฏิลกาติ เอกตฺเถ นิทสฺสิตวิเสสวจนํ, มาณวกาติ วิย น สามฺวจนํ, อสตฺเต สมฺปตฺเตติ อิทํ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ติ (๒-๒๓๙) สุตฺตสฺส สามฺตา วุตฺตํ, สามฺวจนสฺส ปฏิเสโธติ อิมินา วิเสสวจเน ชฏิลกอิจฺจตฺร ‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีมสฺส ปตฺตินฺทสฺเสติ, เทวทตฺตาทิสามฺวจเนติ เทวทตฺโต เทวทตฺตสทฺโท อาทิ ยสฺส, ตฺจ ตํ สามฺวจนฺจ, ตสฺมึ เทวทตฺตาทิสามฺวจเน มาณวเก มาณวกสทฺเท ปรภูเต สติ, อุภินฺนมฺปิ อสตฺเตติ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘เทวทตฺตาติ วิเสสวจนตฺตา ปฏิเสธาภาวา ปุพฺพปรานมุภินฺนมฺปิ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีทํ ปปฺโปตี’’ติ.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ทุติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ตติยกณฺฑวณฺณนา

๑. สฺยาทิ

ยสฺสาติกมาวฏฺิตสฺสโยอาทิอกฺขรสมุทายสฺส, กินฺตนฺติ อาห- ‘อิท’มิจฺจาทิ, อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สฺยาทิสมุทายรูปํ, อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ สฺยาทิสทฺโท สิอาทิเก อวยเวปิ วตฺตเต, วิธิคฺคหณาเยนาติ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา ส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ าเยน. สฺยาทิ อนฺเต ยสฺส ตํ สฺยาทฺยนฺตํ. นนุ จ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ สามฺเน วุจฺจมาเน ยํกิฺจิ สฺยาทฺยนฺตํ เยนเกนจิ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถีภาวมรหติ, ตถาหิ ยถา คามคโตติอาโท, ตถา ปสฺส เทวทตฺเต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลนฺติ อาโทปิ สมาโส ตฺยาสงฺกิยาห-‘สามฺเน วุตฺเตปิ’จฺจาทิ, ยสฺส สฺยาทฺยนฺตสฺสเยน สฺยาทฺยนฺเตน สมฺพนฺโธ, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สหตํ สฺยาทฺยนฺตเมกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิฺายติ อวสียตีติ ยสฺสาตฺยาทิสฺวตฺโถ, ตถา จ คามคโตตฺยตฺรตฺถีเมส-มฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺโธตฺเยกตฺถีภาโว, ตโตเยเวตฺถาหุ-

นิยตํ สาธนํ สาธฺเย, กฺริยา นิยตสาธนา;

สนฺนิธาเนน เมเตสํ [เจถิสฺสา (โปตฺถเก)], นิยโม-ยมฺปกาสตีติ.

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘ยโต คามมิจฺเจตํ สาธนํ สาธฺยํ กิริยํ ตํพฺยปเทสชานนโยคฺยมเปกฺขเต คโตติ, อโต สาธนํ การ กํ สาธฺเย กิริยาย นิยตํ, ยโต จ กิริยา สยํ สาธนมเปกฺขเต กึ คโตติ, อโต กิริยาปิ นิยตํ สาธนเมติสฺสาติ นิยตสาธนา โหติ อยํ ยถาวุตฺโต นิยโม อฺมฺาเปกฺขาวเสน วตฺตมาโน เอเตสํ สาธฺยสาธนานํ สนฺนิธาน มตฺเตน อฺมฺโต ปกาสตี’’ติ. ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลํตฺยตฺร ตุ คามนฺติ สาธนํ ปสฺเสติ สาธฺยมเปกฺขเต, คโตติ คมนกิริยา ตุ คุรุกุลมเปกฺขเต, ตโต จ คามคตานํ วากฺยนฺตราวยวานํ นตฺเถวาเปกฺขาติ น ภวติ สมาโส, สพฺพตฺเถวมูหนียํ, สมฺพนฺโธ หิ อฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต-นวฏฺิตํ นิวตฺเตตฺวา วิเสเส นิเวเสติ, ตถาจ วุตฺตํ–

ตสฺส ตฺวากงฺขโต เภเท, ยา ปริปฺลวมานตา;

วิเสเส ตํ นิเวเสนฺโต, สมฺพนฺโธวาวฉินฺทตีติ.

เภเท วิเสเส คามนฺเตตํ สามฺํ วิเสสาเปกฺขํ ‘คามมาสีสติ, ชหาติ, คโต’ติ, ตถา ‘คโต คามํ, วนํ, คุรุกุล’นฺติ เววมากงฺขโต-ภิลสโต ตสฺส ตุ ปธานปทสฺสุปสชฺชนปทสฺส จ ยา ปริปฺลวมานตา อนวฏฺิตตา ตํ วิเสเส วิสิฏฺเ สมฺพนฺธินิ นิเวเสนฺโต ปติฏฺเปนฺโต สมฺพนฺโธวาเนกปฺปกาโร กฺวจิ สาธฺยสาธนภาวลกฺขโณ กฺวจิ ปกติวิการภาวสภาโว กฺวจิ สสฺสามิ สมฺพนฺธรูโป อวฉินฺทติ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต นิวตฺเตตีติ อตฺโถ, ยโต-ยมเปกฺขา วากฺยกาเลเยว นิรูปฺยเต, ตโต ยตฺถาตฺถิ ปทานมเปกฺขา, ตตฺถ สมาสาวคโม, ยตฺร ตุ นตฺถิ, ตตฺร น ภวตีตฺยนุปทิฏฺโ วิสยวิภาโค ายเตติ ภาโว, พาเล อพุเธตุ นิสฺสาย วิจิตฺโต สมาสวิธานโลปาทินาเนกปฺปกาโร ปฏิปตฺติยา สาธุสทฺทปริชานนตฺถมุปาโย สมฺภวติ, ปรมตฺถโต ตุ สทฺทนฺตรตฺตา อจฺจนฺตํ [อฺตฺตํ] วากฺยสมาสานํ เภโท, น หิ วากฺเย ทิฏฺปทานิ สมาเส สนฺติ, ตถา จ วุตฺตํ–

พาเล นิสฺสายุปาโย-ยํ, วิจิตฺโต ปฏิปตฺติยา;

เภโท วากฺยสมาสานํ, จฺจนฺตํ [ฺตฺตํ (โปตฺถเก)] สทฺทนฺตรํ ยโตติ.

อโตเยวาติ ยโต สามฺเน วุตฺเตปิยสฺสเยน สมฺพนฺโธเตน สห ตเทกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิฺายตีติ นานิฏฺํ กิฺจิปีห โหติ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ. พฺยเปกฺขา สามตฺถิยปริคฺคหาเยติ ปทานมฺโฺากงฺขา พฺยเปกฺขา, สาว สา มตฺถิยํ, ตสฺส ปริคฺคหาย. สมตฺถวจนํ น กตนฺติ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สมตฺโถ ปทวิธี’’ติ (ปา, ๒-๑-๑) สมตฺถวจนํ น กตํ. สมตฺโถ ปท วิธีติ ปริภาสายมยมตฺโถ ‘‘วิธียเต [วิธียตีติ (โปตฺถเก)] วิธิ, ปทานํ วิธิ ปทวิธิสมาสาทิ, โยโกจีห สตฺเถ ปทวิธิ,โส สมตฺโถ วิคฺคห วากฺยตฺถาภิธาเน (สตฺติ) เวทิตพฺโพ’’ติ, ตาทิสปริภาสาย พฺยาปารโต เตสํ ‘ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลํ’ ตฺยาโท นานิฏฺปฺปตฺติ, สามตฺถิยฺเจตฺถ ทฺวิธาตฺยุปคมฺยเต วากฺเย พฺยเปกฺขาวุตฺติยเมกตฺถีภาโว เจติ [วุตฺติยเมกตฺถีภาโว วากฺเย พฺยเปกฺขาเจติ (โปตฺถเก)]. ตตฺถ ปมสฺส ปริคฺคหํ วจนมนฺตเรน ปฏิปาทิย ทุติยสฺส ปริคฺคหมิทานิ วจเนน ปฏิปาทยมาห- ‘เอกตฺถี ภาโว’จฺจาทิ, เอกตฺถีภาโว ภินฺนตฺถานํ สาธารณตฺถตาวเสน ปวตฺติวิเสโส, วากฺเย หิ สาธารณตฺถตา นตฺถิ ภินฺนตฺถตฺตา, อโตเยเวตฺถ เภทนิพนฺธนา ฉฏฺฺยุปชายเต ‘รฺโ ปุริโส’ติ, วุตฺติยนฺตูภยปทพฺยวจฺฉินฺนตฺถาภิธานโต สาธารณตฺถตา ภวติ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมาเส วิเสสนํ วิเสสฺสมนุปวีสติ เอกีภวติ วิเสสนํ, วากฺเย ตุ วิเสสนํ วิเสสฺสโต วิสุํเยวา วติฏฺเต’’ติ. ทฺวนฺทสมาสสฺส ตุ ปทานํ วิเสสนวิเสสฺสาภาเวปิ สกลปทตฺถปฺปธานตฺตา ‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ วากฺยโต ‘รฺโ ควาสฺส ปุริสา’ติ สมาสสฺส วิเสโส เอกตฺถี ภาวลกฺขโณ ภวตฺเยว, ตถาหิ ตตฺถ วากฺเย ภินฺนตฺถนิพนฺธน สมุจฺจยปฏิปาทนาย จสทฺโท ปยุชฺชเต, สมาเส ตุ นปฺปยุชฺชเต, เอกตฺถ วจเนเนวาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’ ตฺเยกตฺถวจเนเนว, เอกตฺตีภาโวเยว ภวตีติ เสโส, เอวกาโร น วากฺเย ตถาหิ ทีเปติ. วากฺเย กถนฺติ อาห- วากฺเย’ติอาทิ.

วากฺเยติ วิคฺคหวากฺเย, วิเสเสน คยฺหติ ายตฺยเนเนติ วิคฺค- โห, โส จ ตํ วากฺยํ เจติ วิคฺคหวากฺยํ, วิเสเสน วา คหณํ วิคฺคโห, ตทตฺถํ วากฺยํ วิคฺคหวากฺยํ, ตสฺมึ, กายํ พฺยาเปกฺขาติ อาห-‘เภทาทิลกฺขณา’ติ, อาทิสทฺเทน สํสคฺค เภท สํสคฺคานฺจ คหณํ.

ตตฺถ สานฺตเรหิ สามฺยนฺตเรหิ จ พฺยาวุตฺติ เฉโท, สํวิเสส สามิวิเสสานํ สมฺพนฺโธ สํสคฺโค, ตทาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เภทโก พฺยาวตฺตโก, อตฺถคหิโตติ การณวเสน เภทวาทินา คหิโต, ยเทจฺจาทินา สํสคฺควาทิโน-ธิปฺปายมาห ยทา ตูภยมฺปิจฺจาทินา อุภยวาทิโน, อภิมโตติ ‘‘ปากฺกฑาราสมาโส’’จฺจเนน (๒-๑-๓) ปาณินินา อิจฺฉิโต. ปากฺกฑาราติ ‘‘กฑารา กมฺมธารเย’’จฺจเนน (๒-๒-๓๘) กฑาราสํสทฺทนา ปเควาติ อตฺโถ.

‘ปุถ ภินฺโน อตฺโถ เยสํ ปทานํ ตานิ ปุถคตฺถานิ, วากฺเย หิ รฺโ ปุริโส เตตฺถ ราชสทฺโท ราชตฺถเมว วทติ, ปุริสสทฺโท ปุริสตฺถเมว, วุตฺติยนฺตุ ราชปุริโสเตตฺถ ราชสทฺโทปิ ปุริสตฺถเมว วทตีติ ทฺวินฺนเมกตฺถีภาโว ภวติ, อฺโเยวาวยวตฺถานฺวิโต สมุทายตฺโถ ปาตุภวตีติ ตทเปกฺขาย เจกตฺถีภาโว วุจฺจเต, ชหมานสกตฺถวุตฺติมภฺยุปคมฺม วุตฺตํ- ‘วิเสสนสฺส สกตฺถ ปริจฺจาเคเน’จฺจาทิ, อโตเยว ปโร โจเทสฺสติ ‘นนุ เจ’จฺจาทินา. เอกตฺถีภวนํ สมสนนฺติ อิมินา เอกตฺถนฺติ สมาโสติ นาตฺถนฺตรนฺติ ทีเปติ.

ชหมานานิ ปทานิ สกตฺถํ ยสฺสํ (สา) ตถา วุตฺตา, นาจฺจนฺตาย ชยาตีติ เอวมฺมฺเต ‘‘ปริจฺจาคมตฺตมภิสนฺธาย ชหมานสกตฺถํตฺยุจฺจเต, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาโคปโรปการาย ตสฺโสปาทานโต, สพฺพถา จ สกตฺถปริจฺจาเค ปโรปการาสมฺปาทนโต-นุปาทานเมว ปโยชนาภาวา ตสฺส สิยา’’ติ, ถปติ วฑฺฒตี. อตฺถนฺติ ราชสทฺทวาจฺจํ. อจฺจนฺตปริจฺจาเคปิ น โทโส… วากฺเย ทิฏฺสฺสุปสชฺชนสฺส วุตฺติยํ โสเยวายนฺตฺยนฺวยาวสายโต ตทตฺถาว คติยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อถ เว’จฺจาทิ.

โสเยวายนฺตฺยชฺฌวสาโย-นฺวโย, โสเยวายํ ราชสทฺโท โย วากฺยตาเล ทิฏฺโติ โวหารีนเมกตฺตาวสาเยนาสตฺยปิ (ราชสทฺทสฺส)ตฺเถ ปุริสสฺส วิเสสนมฺภวิสฺสตีติ ภาโว, เอตฺเถว ทิฏฺนฺตมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ.

๒. อสํ

อพฺยยนฺติ ยทฺเสํ ปสิทฺธนฺติ ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ ปเรหิ อพฺยยสฺากรณโต อพฺยยนฺติ ปเรสํ ปสิทฺธํ, เตสนฺตฺวยํ สมาโส อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยมฺภวตีติ อพฺยยีภาโว ปสิทฺโธ, อสงฺขฺยสฺส สุตตฺตา ตสฺเสว วิภตฺยตฺถาทโย วิสยภาเวน วิเสสนานีติ วิฺายนฺตีตฺยาห- ‘อสงฺขฺเย’จฺจาทิ, อิมินา เนเมสมาสตฺถาติ ทีเปติ.

ตาวสทฺทสฺส กมวุตฺติยํ โย-ตฺโถ สมฺปชฺชเต ตมาห- ‘วิภตฺย’จฺจาทิ, วิภตฺยตฺเถ อุทาหริตฺวาติ วิภตฺยตฺถวิสเย วตฺตมานสฺสาสงฺขฺยสฺส อิตฺถิสทฺเทน สมาสมธิตฺถีติ อุวาหริตฺวา, นิจฺจยมาสาน มวิคฺคโห, อสกปทวิคฺคโห วา ยุตฺโต, อฺถา อนิจฺจตาปตฺตีตฺยาห- ‘นิจฺจสมาสตฺตา’อิจฺจาทิ.

อสกปเทน อนตฺตนิยปเทน อฺปเทน วิคฺคโห อสกปทวิคฺคโห, เตน, เอตฺถ หิ ยถา กุมฺภสฺส สมีปํตฺยฺปทวากฺเย สมีป สทฺเทนุปสทฺทวจนียสฺส วุตฺตตฺตา อุปสทฺโท นปฺปยุชฺชเต, ยถา อิตฺถี สูติ เอตฺถาธิสทฺทวจนียสฺสา (ธา)รตฺถสฺส สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา นาธิสทฺโทติ ‘อิตฺถีสู’ติ อฺปทวากฺยํ วุตฺตํ, กถาปวตฺตาติ ตฺวาเธยฺโย ปทสฺสนํ, เอวํ สพฺพตฺโถนฺเนยํ, อสกปทวิคฺคเหนาตฺโถว วุตฺโต,

อธิสทฺทสฺส ปน ปุรโตวฏฺิตสฺสาธาเร วตฺตมานสฺส ตํสมานาธิกรเณน สตฺตมฺยนฺเตนิตฺถิสทฺเทน สห สมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘อธิสทฺโท’จฺจาทิ.

สฺยาทิโลโปติ อธิสทฺทโต อิตฺถิสทฺทโต จ ปเรสํ สตฺตมี พหุวจนานํ โลโปติ อตฺโถ. อตฺต (ภาว) สมฺปตฺตีติ สรีรสมฺปตฺติ อธิปฺเปตาติ พฺรหฺมสทฺทสฺส สรีรํ อตฺโถติ อาห- ‘พฺรหฺมํ สรีรนฺติ, กตฺถจี อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตาวาสงฺขฺยสมาสสฺส ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติ วิคฺคโห วุตฺโต.

สมาสวิภตฺติยาติ สมาสโต อุปฺปนฺนวิภตฺติยา, สกโล ปเทสสกโล, ปริคฺคหาเปกฺขาติ อภฺยุปคมาเปกฺขายาติ อตฺโถ, อภฺยุปคเมปิ หิ ปริคฺคหสทฺโท–

สปเถ ปริวาเร จ, มูลาภฺยุปคเมสุ จ;

รวิมฺหิ ราหุคหิเต, ทาเรสุ จ ปริคฺคโห’’ติ นิฆณฺฏุ.

สกลสฺส ภาโว สากลฺยํ-สกลสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตมฺปน นิสฺเสส [มตนิสฺเสส (โปตฺถเก)] คฺคหณา ปุถุ ภวตีตฺยาห- ‘อเสสคฺคหณ’นฺติ, ติณานํ สากลฺยนฺติ วิคฺคโห, ติณสทฺเทน หิ ติณสหิตานิ คหิตานิ, เตเนว วกฺขติ พฺยติเรกนเย- ‘ตํ สพฺพํ ติณสหิตมชฺโฌ- หรตี’ติ, สติณมชฺโฌหรตีเตตฺถาธิปฺปายตฺถ มาห-‘ยาวา’ติอาทิ.

ติณสทฺโท อุปลกฺขณํ เสสา-นชฺโฌหาริยานํ, เตนาห ‘ติณาทิกมฺปี’ติ. ปริคฺคหาเปกฺขายนฺตภูตสฺส คหณตฺถํ ‘‘อพฺยยํ วิภตฺติสมีปา’’ทิสุตฺเต ‘สาคฺยธีเต’ติ นิปฺผาทนตฺถมนฺตวจน มุทาหตมฺปาณินินา, ตมฺปิ สากลฺเยเยวาหริตุํ [สากลฺเลโนทาหริตุํ] สาคฺยธีเตตฺยูทาหฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตโต’ตฺยาทิ วุตฺตํ.

ตโตติ ยโต สกลสกเล น วตฺตติ, ปริคฺคหาเปกฺขาย สมตฺติยา อนฺตโต สกาสา สากลฺยํ น ภิชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, สมตฺถิยมฺปิ อนฺเต อุทาหรณนฺติ เสโส.

อคฺคิปริยนฺตนฺติ อคฺคิอตฺโถ คนฺโถ ตาทตฺถิยา อคฺคิ, โสปริยนฺโต-สฺส อชฺเฌยสฺสาติ อคฺคิปริยนฺตํ, ยตฺตกสฺสาชฺเฌยสฺส ปริคฺคโห, ตสฺส อคฺคิ ปริยนฺโต, อคฺคินา ปริยนฺตภูเตน สหิโต สกโลติ วิคฺคโห, อคฺคิโน สากลฺยนฺติ วา.

สทฺทิกานนฺติ พฺยากรณฺูนํ. อตฺถาภาเวอิตฺยตฺถคฺคหณํ อิตเรตราภาเว ธมฺมาภาเว จ มา สิยาติ, อโตเยว โจจฺจเต ‘อเถตเรตราภาเว’อิจฺจาทิ, อิตรสฺมึ อิตรสฺส อภาโว อิตเรตราภาโว, โค อสฺโส น ภวตีติ หิ อตฺถนฺตรตฺตํ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, พฺราหฺมโณ น ภวตีตฺยตฺรปิพฺราหฺมณตฺตธมฺโม นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, ปรตฺตาติอาทินา วิปฺปฏิเสธ วิสยมาห.

อติกฺกมาภาเวตี เอตฺถ อติกฺกมาติ ปฺจมิยา อสมาสนิทฺเทโสติ อาห- ‘อติกฺกมา’ติ, น ปนุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉาติ อิมินา อติกฺกมาภาโว นาม อุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อภาโวติ ทสฺเสติ.

นิตฺติณนฺติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน-สงฺขฺยสมาโส. สมฺปติสทฺทสฺส สามฺวจนตฺเตปิ อิธาธิปฺเปตํ กาลํ ทสฺเสตุมาห- ‘อุปโภคสฺเส’’จฺจาทิ, อุปโภโค กมฺมสาธโน ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ วิคฺคโห, (อติ) ลหุปาวุรณนฺติ รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ ลหุปาวุรณสฺสาติอาทิ วุตฺติยํ วุตฺตํ.

โยคฺคํ รูปนฺติ วิคฺคเห อนุรูปํ, นนุ จาตฺร นิจฺจสมาสตฺตาสปทวิคฺคเหน ภวิตพฺพํตฺยาสงฺกิยาห-‘วิจฺฉาย’มิจฺจาทิ, อนุสทฺเทน หิ โยเค วิจฺฉายํ ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) ทุติยา วิธียเต, วากฺเยเยวาสฺส จ ปโยโค นาฺตฺเรติ วากฺยมฺปิ ภวตีติ มฺเต. สกิขีติ เอตฺถาปิ ‘‘อกาเล สกตฺเถ’’ติ (๓-๘๑) สหสฺส โส.

สทิโส กิขิยาติ เอตฺถ กิขิยา ปสิทฺธภูตาย สาธิยสฺส สาธนภาเวน คหิตาย สธมฺมตฺเตน โกจิ สาธิโย สทิโสติ วุตฺโตติ กิมิธ สทิโส อปฺปธานํ [ปธานเมวาติ อตฺโถ] ตถา สติ ปุปฺปปทตฺถปฺปธาเนนาสงฺขฺยสมาเสน สกิขีติ เอตฺถ น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘นนุเจ’ตฺยาทิ, กิขิยาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, เอตฺถ ปน สทิสตฺตสฺส กิขียา-ปฺปฏิพทฺธตฺตาปฺปธานตฺตํ. เนตทตฺถีติอาทินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ ปริหรติ.

ยถา เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยทิ สมาโส ภเวยฺย, เทวทตฺเตน สทิโส ยถาเทวทตฺตนฺติ ภเวยฺย, ปฏิสิทฺธตฺตา ปน (น) สมาโสติ, กิขีติ มกฺกฏสฺสาภิธานํ. เชฏฺานุกฺกเมนาติ วุตฺตตฺตา อนุเชฏฺนฺติ ตติยนฺตตา คมฺยเต. จกฺเกน ยุคปทิ สจกฺกํ.

๔. ยาวาวธารเณ

อมตฺตานํ ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวามตฺตํ.

๕. ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉาวาปฺจมฺยา

ปฺจมฺยาติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ อวุตฺเตปิ ตสฺมึ วกฺขมานนเยน ปฺจมฺยนฺตตฺตา ปฺจมฺยนฺเตเหว สมาโส วิฺายตีตฺยาสงฺกิยาห‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ตถาปิจฺจาทินา ปริหรติ, โหตุ กามํ ‘ปริปพฺพตํ วิชฺโชตเต’ติ ทุติยานิเสธาย, อฺตฺร กถนฺติ อาห ‘อิห เจ’ตฺยาทิ.

อาจตฺตาโร วาติ อาสทฺโท วากฺเย, สรเณ วา, คาโม พหิ ติฏฺตีตฺยตฺโถ, ปุรโต คามมฺปสฺสาติ วทนฺโต ปุเรตฺยตฺถปฺปฆาโนยนฺนิทฺเทโส, นสรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อภิมุเข คามมฺปสฺสาตฺยตฺโถ. อวุตฺตานเมตานฺยุปลกฺขณานิ, ตสฺมา ‘ติโร คามมฺปสฺสา’ติปิ วุตฺตํ โหติ, ติริยโต คามมฺปสฺส, ปจฺฉโต คามมฺปสฺสาติ อตฺโถ.

อปสทฺทโยเค นิจฺจปฺจนฺตสฺส วิกปฺเปน สมาสวิธานาวาภวเนโนทาหรณํ ทินฺนํ (เอตฺถ) ปฺจมฺยาติ ปโยชนาภาเวปิ อฺทตฺถํ กริยมานมิหาปฺยตฺถวนฺตํ โหติ.

๖. สมี

‘‘อนุ ยํ สมยา’’ติ (๒-๑-๑๕) จ ‘‘ยสฺส จายาโม’’ติ (๒-๑-๑๖) จ ปาณินิโน วจนทฺวยํ, อยเมเตสมตฺโถ ‘‘ยสฺส สมยา สมีปวาจี อนุสทฺโท, เตน สห สมสฺสเตติ จ, อนุ ยสฺสายามวาจี, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สห สมสฺสเต’’ติ จ. วตฺถุโต ตุ สามีปฺยายามวนฺตานมนิทฺเทเสปิ สามตฺถิยา ตทากฺเขโปติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมีปายามาน’มิจฺจาทิ.

สมฺพนฺธิตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตปฏิโยคินมากฺขปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถาภาวา. อายาโม ทีฆตา, ‘‘ยสฺส สมีปายาเมสฺวนุ’’ติ ยถาวุตฺตสุตฺตทฺวยมากฺเขเปนุปทิสติ, วนสฺส สามิปฺยมนุวนํ, ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีป’’ อิจฺเจว (๓-๒) สิทฺเธปุน สมีปคฺคหณํ วิกปฺปตฺถํ, เตน วนสฺสานุติ วากฺเยนาปิ ภวิตพฺพํ.

คงฺคาย อายาโม อนุคงฺคํ, ภาควุตฺติกาโร ‘‘ลกฺขเณเน’’ติ วตฺตเต. ยสฺสายามวาจี อนุ, เตน ลกฺขเณน สมสฺสเต อนุคงฺคํ พาราณสี, คงฺคาย ลกฺขณภูตาย ปสิทฺธายามคุณาย พาราณสี ลกฺขียเต ยาวายตายามา คงฺคา ตาวายมฺปีติ สภาวโต ตูปมาโนปเมยฺยภาโว สมาเส ปตียเต คงฺคา วิย ทีฆา’’ติ ลกฺขิยลกฺขณภาวํ วณฺเณติ. เอวํ สติ พาราณสีติ ปมา โนปปชฺชเตติ มฺมาโน อาห-‘คงฺคายา เมน ยุตฺตา ‘‘ตฺยาทิ. อนุคงฺคํ พาราณสิยาติ พาราณสิยา คงฺคายาโม ลกฺขณนฺติ อตฺโถ.

๗. ติฏฺ

อกตสมาสาจาติ อเนน อิมินา กตสมาสตํ ทีเปติ, ติฏฺนฺตีติ อิทํนฺตปฺปจฺจยนฺตสฺสาตฺถปทนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘‘นฺโตกตฺตริ วตฺตมาเน’’ติจฺจาทิ, (๕-๖๔) อายตีตีมสฺสาตฺตปทํ อายนฺตีติ, ปุมฺภาวาภาโว นีปาตนา, อกาโร จ นิปาตนา ‘‘โคตฺว จตฺเถ จา โลเป’’ตฺยตฺร (๓-๔๖) ‘นาฺาสงฺขฺยตฺเถสู’ตฺยนุวตฺตนโต.

ลูนยวาทีนเมตฺถ นิปาตนา กาเลปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ, สํหฏายวา ยสฺมึ กาเล สํหฏยวํ, อุมฺมตฺตคงฺคนฺติ สฺายมฺปทตฺเถ วาธิกาเรปิ นิจฺจสมาโส, น หิ วากฺยํ สฺาติ, อาทิสทฺเทน‘สมสฺส โสภนตฺตํ สุสม’มิจฺจาทีนฺจ สงฺคโห, ปภาวนํ ปกาสนํ.

๘. โอเร

โอรํ คงฺคาย, ปารํ ยมุนายาติ สมาเส กเต นิปาตนา เอกาโร, เตเนว วุตฺติยํ วุตฺตํ ‘เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต’ติ, วุตฺติวิกปฺปนตฺถโตติ วุตฺติยา วิกปฺโป อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห.

๑๐. อมา

โสเจกตฺถีภาโว วิสิฏฺโ-ภิมโตติ สมฺพนฺโธ, มุหุตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, ปาทิสมาสํ กตฺวาติ อาสทฺทสฺส หรสทฺเทน วุตฺติสทฺเทน [วุตฺติปเทน (ปฺจิกา)] กิริยาขฺยาปฺยเตติ อสตฺยุปเสจนาทิกิริยายํ สงฺขารกํ สงฺขาริยํ วา น ภวติ, อตฺถิเจห ตทุภยํ, ตโต เตสํ สมฺภวาเยว สมาสนฺโตภูตกิริยา คมฺยเตติ มฺเต, ตถาหิ ทธิโภชนํตฺยาโท วุตฺเต อธฺยาทิโน สงฺขารกตฺตํ โภชนาทิโน จ สงฺขาริยตฺตํ ปตียเต, น โจปเสกาทิมนฺตเรน สงฺขาริยสงฺขารกภาโว-ตฺถีติ สามตฺถิยาเยวุปเสกาทิปฺปตีติ.

ตทเปกฺขายาติ คมฺมมาโนปเสจนาทิกิริยาเปกฺขาย. ปาณินิเยหิ อตฺเถน ‘เอตสฺสิท’นฺติ อตฺเถ นิจฺจสมาโส-ภิมโต สพฺพลิงฺคตา จ, ตถา วจนาภาวมิห มนสิกตฺวา ‘กถ’มิจฺจาทินา วุตฺติ ยํวุตฺตํโจทกวจนมาหริตฺวา ตตฺถาธิปฺปายํวิวรติ ‘เอวมฺเต’จฺจาทินา, วิธานํ กตนฺติ เอวมฺเตติ สมฺพนฺโธ, ตตฺเถจฺจาทินา อฺ ปทตฺเถ ภวิสฺสตีตฺเยตฺถาธิปฺปายํ วิวรนฺโต นิจฺจสมาสตํ สพฺพลิงฺคตฺจ ปฏิปาทยติ, วากฺยนิวตฺติสิทฺธาเยวาติ.

อตฺถสทฺเทนาวคตตฺถตาย เอตสฺสาติ วตฺตุมยุตฺตนฺติ ‘เอตสฺส อตฺโถ’ติ วากฺยนิวตฺติ สิทฺธาเยว, กถฺจิปิ จตุตฺถฺยนฺตา ภินฺนตฺถสฺส สมาเส กเตปิ ตตฺถ วิโรธมาห- ‘จตุตฺถฺยนฺตสฺเส’ตฺยาทิ.

วจนมฺปีติ ‘‘อตฺเถน นิจฺจสมาโส สพฺพลิงฺคตาจ’’อิติ (๓-๑-๓๖) วากฺยกาเรน ปติฏฺิตวจนมฺปิ, ปาณินียานํ ‘เอตสฺส อิท’นฺติ อตฺเถ สมาเส กเต โย-ตฺโถ สมฺปชฺชติ, อฺตฺถสมาเสปิ โสเยวตฺโถติ ทสฺเสติ ‘โย’ อิจฺจาทินา, อนุปาทาปรินิพฺพานนิมิตฺตํ วายาโมจฺจาทินา โยเชตพฺพํ… ตํนิมิตฺตตฺตา วายามาทีนํ, เตสํ กถาทีนนฺติ เอตฺถ เตสํ วายามาทีนนฺติ วตฺตพฺพํ… วายาโมตฺยาทินา วุตฺตตฺตา โส จ ตนฺนิมิตฺตํ โหเตว, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘เอตสฺส อิทนฺติ วากฺเย อตฺเถน สมาเส สพฺพลิงฺคตา จ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ วายามาทโย จ สมาสตฺถา โหนฺติ, เอตํ อนุปาทาปรินิพฺพานมตฺโถ ปโยชนเมตสฺส เอติสฺสา เอตสฺสาติ อฺปทตฺเถปิ เอสํ ปทานํ โสเยวตฺโถติ นาตฺถเภโท’’ติ.

อิทฺจ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺทํ กุสลานิ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย…เป… วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย เอตทตฺโถ วายาโม เอตทตฺถา กถา เอตทตฺถา มนฺตนา เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติอาทิ (ติกงฺคุตฺตร, อานนฺทวคฺค) ปาฬึ นิสฺสาย วุตฺตํ.

ปาณินิเยหิ ‘‘กตฺตุกรเณ กิตนฺเตน พหุล’’นฺติ (๒-๑-๓๒) กิตนฺเตน ตติยาสมาสวิธานา ตตฺเถว พหุลคฺคหเณน ‘คามนิคฺคตา’ทีสุ สมาโส วุตฺโต, เตเนตฺถานฺโตทาหรณานํ ทฺวินฺนมธิกตฺตํ, สมาสาภาโว-ภิมโตติ ปาณินีเยหิ ‘‘ปูรณคุณสุหิตตฺถสทพฺยยตพฺพสมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๒-๑๑) สุตฺเต คุณ อิติวจเนนาภิมโต, สทิติ สฺา เตสํ นฺตมานานํ.

โส กถนฺติ อิห ‘ภาวติตฺตตฺเถหี’ติ ภาวปฺปจฺจยนฺเตเนว สมาสปฏิเสธวิธานา ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา’ อิจฺจาโท โส สมา สปฺปฏิเสโธ กถํ สิชฺฌตีติ อตฺโถ.

คุณตฺตนิเยวาติ คุณสภาเว เอว, อภิมโตติ วาตฺติกการสฺสาภิมโต ‘‘ตทวฏฺเหิ จ คุเณหี’’ติ, ตสทฺเทนาสฺส คุณสฺส ปรามาโส ตสฺมึเยว คุเณ อวติฏฺนฺตีติ ตทวฏฺา, คุเณเยว คุณาติฏฺนฺติ น กทาจิปิ โสยมิตฺยเภทา ทพฺพวุตฺตโย สุกฺกาทโย วิย เต ตทวฏฺา คุณา คนฺธาทโย, ตทวฏฺิเตหิ คุเณหิ ฉฏฺี สมสฺสเตติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.

อาภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต อพฺยยคฺคหเณน, เทวทตฺตสฺสาติ ฉฏฺิยา คุรุมฺหิ สาเปกฺขตฺเตปิ คุรุสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สกตฺเถ [วากฺเย] วิย วุตฺติยํ พฺยเปกฺขา-ยาหานิโต วุตฺติสพฺภาวํ วจนนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘ตถาจาหู’ติ.

สาตฺเถวาติ สกตฺเถ วิย, อสฺสาติ สมฺพนฺธิสทฺทสฺส, สามตฺถิยํ คมกตฺตฺจตฺถีติ ปทานมฺโฺาเปกฺขาลกฺขณํ สามตฺถิยํ สามตฺถิยาภาเวปิ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส คมกตฺตํ วา อตฺถีติ อตฺโถ, คุรุโน กุลํ ทาสสฺส ภริยาติ วิคฺคโห, อถาตฺร พฺราหฺมณสฺส อุจฺเจ’อิจฺจาโท สามตฺถิยํ คมกตฺตํ วา นตฺถีติ กุโต-วสิตํ, เยน ตทาภาวาตฺร สมาสาภาโว วณฺณียเตจฺจาห-‘สามตฺถฺยาทิโนตฺวิ’จฺจาทิ.

สมาสาภาโว-ภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต สมานาธิกรสฺสาปิ อุปาทานโต. เสหีติ อตฺตนิเยหิ, นาภิมโตติ ‘‘จยุตฺเตหิ เสหิ อสมาสิเตหิ ฉฏฺีสมาสปฺปฏิเสโธวตฺตพฺโพ’’ (วา) ตฺยเนน, ปุถคตฺถตาย [ภินฺนตฺถตายํ-วุตฺติ] มิจฺจสฺสวิวรณํ ควาทีนมสมาเสติ, เอวมสฺสาทีนํ สมาเสนาลนฺติ สมฺพนฺโธ.

โยคีนนฺติ อิตรีตรโยคีนํ, อเนเนตเรตรโยคจตฺถสมาสํ วทติ. วุตฺติโหตีตฺยสฺส วิวรณํ ฉฏฺีสมาโส ภวตีติ, เอกตฺถีภาเวอิจฺจสฺส วิวรณํ ควาทีนฺจ จตฺถสมาเส สตีติ.

รุฬฺหิตฺตาติ สมาสสฺเสว กีฬาวาจกตฺเตน ชีวิกาย จ ปจฺจาย กตฺเตน ปสิทฺธตฺตา, น วากฺยสฺสาติ ‘อุทฺทาลปุปฺผภฺชิกา’ตฺยาโท รุฬฺหีวเสน นิจฺจสมาโส ภวิสฺสตีติ ตตฺร กึ วจเนเนติ มฺเต, สรสิ รุฬฺหนฺติ วิคฺคโห.

อยมฺปน อมาทิสมาโส กมฺมธารยทิคุสมาสาติ สพฺเพปิ ปเรสํ ตปฺปุริสสทิสตฺตา ตปฺปุริสา, ยถา หิ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโสติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน, ตถา เต สิยุํ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺต นปุํสกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติทิคุ.

๑๑. วิเส

กินฺตํ วิเสสน มิจฺฉาห-‘ยมิ’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถาปยติ ตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ วิเสสฺสมิจฺจาห-‘ยทเนเก’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถา ปียเต ตมภิธียเตติ สมฺพนฺโธ, นนฺเวกตฺเถเนตฺยุจฺจมาเน วิเสสฺเสเนติ กถมวคมฺยเต, ยโต เอวํ วิวริตวา ตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.

สมฺพนฺธิสทฺทตฺตาติ เอวํ มฺเต ‘‘สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตมฺปฏิ-โยคินมากฺขิปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถสฺสาสมฺภวาติ, วิวริตวาติ วิวริตฺถ, เอกตฺเถเนตีมสฺส สมานาธิกรเณน สห สมาโส โหตีติ เอวํ สาชฺฌาหาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อตฺถสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘อตฺโถ อภิเธยฺโย’ติ. กถํ เตนตฺโถ วุจฺจตีตฺยาห- ‘อธิกรียติ’จฺจาทิ.

วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตฺจ วิเสสนาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ. วิเสสฺสสทฺทสฺส วิเสสเนน สห สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสน สทฺทาเปกฺขนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ตตฺถ การณมาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ, อธิกรณสฺส สมานตฺตํ นาม ภินฺนานํ สมฺพนฺธีนํ ภวติ, สมฺพนฺธิโน จ สมฺพนฺธมนฺตเรน น โหนฺตี [โหติ (โปตฺถเก)] ติ วิเสสนวิเสสฺสานํ สมฺพนฺโธ วิฺายเต, เอวํ วิฺาตา ตสฺมา สมฺพนฺธาติ อตฺโถ.

สทฺทพฺยติเรเกน เหตฺถ อตฺถานํ วิเสสนวิเสสฺสภาโว น สมฺภวติ, ตถา หิ ‘นีลมุปฺปล’นฺติ ปฺจ วตฺถูนิ สนฺนิหิตานิ นีลนฺติ นีลตฺตํ คุณสามฺํ, นีโล คุโณ, ตทาธาโร ทพฺพนฺติ ตีณิ, อุปฺปลนฺติ อุปฺปลตฺตํ อุปฺปลชาติ, ทพฺพฺจ ตนฺนิสฺสโยติ ทฺเว.

ตตฺถ อุปฺปลชาติ คุณชาตีนํ [นีลชาติอุปฺปลชาภธนํ (กาตนฺตฏีกา)] ตาว น สมฺภวติ วิเสสนวิเสสฺสภาโว ชาติยา นิคฺคุณตฺตา, นีลตฺตสฺส จ นีลคุเณ สมวายิโน, อุปฺปลตฺตสฺส จ อุปฺปลทพฺเพ สมวายิโน สมานาธิกรณตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุปฺปลชาติยา นีลสฺส จ คุณสฺส อตฺถิ สมานาธิกรณตฺตํ… นีล มุปฺปลนฺติ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อุปฺปลชาตินีลคุณานเมกมธิ กรณํนิสฺสโยติ, วิเสสน วิเสสฺสภาโว ตุ นตฺถิ ชาติยา อนีลตฺตา, คุณทพฺพานนฺตุ สมฺภวติวิเสสนวิเสสฺสตฺตํ ทพฺพสฺสาเนกคุณตฺตา, สมานนฺตุ เตสมฺปรมธิกรณํ ตติยํ นตฺถิ, เยน สมานาธิกรณตฺตํ สิยา, เอวํ นีลทพฺพ อุปฺปลทพฺพานมฺปิ อฺมฺปริหาเรน วตฺตุมิจฺฉิตานํ น วิเสสน วิเสสฺสภาโว, นาปิ สมานาธิกรณตฺตํ, กสฺมา อฺมฺาสมฺพนฺธโต อเปกฺขาภาวโต, วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน วกฺขมานนเยน สทฺทานเมว สามานาธิกรณฺยํ วิเสสนวิเสสฺสตฺตฺจ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ.

อโตเยวาติ ยโต วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสนาเปกฺขํ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ, ภินฺนนิมิตฺตปฺป ยุตฺตานเมวาติ สามฺเน นีลคุณาธาเร ทพฺเพ คุเณเยว วา นีลสทฺทสฺส, อุปฺปลสทฺทสฺส จ สามฺเน คุณวติ ทพฺเพ วตฺตมานตฺตา อฺมฺเสุ ภินฺเนสุ สทฺทปฺปวตฺติยา การเณสุ ปยุตฺตานํ สทฺทานเมว [นิฏฺานเมว (โปตฺถเก)].

สมานาธิกรณตฺตนฺติ นีลุปฺปลสทฺทานํ วิสุํวิสุํ โยเค วิสิฏฺทพฺพ วาจิตฺตสฺสาสมฺภวา, นีลฺจ ตํ อุปฺปลํ เจติ สามานาธิกรณฺเย สนฺนิปติเต สติ สมฺภวา เอวํ ตตฺถ วิสิฏฺเ วตฺถุมฺหิ ปวตฺตานํ เตสํ สมานตฺถตา, เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺวภินฺเน’จฺจาทิ.

นนุเจตฺยาทิ โจทฺยํ, สีสมฺปาตีติ สีสปา รุกฺขวิเสโส, นยิท เมวมิจฺจาทิ ปริหาโร.

อถ ตุจฺจเตอิจฺจาทินา ปรสฺส วจนาวกาสมาสงฺกเต, วิเสสวุตฺตีติ ผลสฺส รุกฺขสฺส จ สามฺสทฺทตฺตา ภาเวน วิเสเส วุตฺติ, อิเมสนฺติ สีสปาทีนํ น สโมธาริตาติ น นิจฺฉิตา, สามฺวุตฺติเยว สโมธาริตาติ อธิปฺปาโย, อวสิตา นิจฺฉิตา วุตฺติ เยสํ สีสปาทีนํ เต อวสิตวุตฺตโย, ปยตนํ วินา ตทา ปปฺโปติ จาติ สมฺพนฺโธ, ปยตนนฺติ ‘สามตฺถิยลทฺเธปิวิเสสฺเส’ติวจนํ. ตฺจนตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, สรูปมตฺตกถนายาติ วุตฺตตฺถานมฺปิ สรูปมตฺตกถนาย ‘ปูเป พหู อานเย’ติ ยถา, เอวํ ชาตียกนฺติ สรูปกถนปฺปการยุตฺตํ. อุปสํหรมาห-‘ตเทว’มิจฺจาทิ, นิปาตสมุทาโยวายํ วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺส อตฺเถ วตฺตเต.

อฺตรสมฺภเวปิ ตนฺนิวตฺติยา วจนสพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห- ‘อถปิ’จฺจาทิ, อฺตรสมฺภเวปีติ วิเสสนสฺส วิเสสฺสสฺส วา สมฺภเวปิ, ยตฺรปฺยุภินฺนมตฺถิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว ตตฺถปิตาว พหุลํวจนโตว นิวตฺติ โหติ, กิมฺปนา-ฺตรสมฺภเวติ ทสฺเสตุมาห-‘ยถา ปุณฺโณ’อิจฺจาทิ, เอตฺถ ปน อฺเปิ ปุณฺณนามกา สนฺตีติ พฺยภิจารสมฺภวา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว พหุลํวจนเมว สมาสํ นิวตฺเตติ, เอวํ วิเธปีติ อฺตรสมฺภเวปิ, น เกวลํ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว, อถ โข เอวํ วิเธปฺยฺ ตรสมฺภเวปิตฺยวิสทฺทสฺส อตฺโถ.

ยชฺเชวมิจฺจาทิ ปจฺเจกํ วิเสสนวิเสสฺสภาเว สติ อนิฏฺา ปาทนโจทนา, ปจฺเจกํ วิเสสนํ สิยา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนตฺตา, ตตฺถ โทสมาห-‘วิเสสฺสสฺสจ ปุพฺพนิปาโต’ติ, โจ-วธารเณ, วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย วา, กุโตจฺจาห- ‘นาคฺคหิเต’จฺจาทิ, อิติ การเณ, อโต กิมนิฏฺมายาต มิจฺจาห- ‘อุปฺปลนีลนฺติปิ สิยา’ติ, อิตฺถฺจรหิ กินฺตฺยาห- ‘นีลุปฺปลนฺติ เจ’จฺจาทิ. ปริหารมาห-‘เนสโทโส’จฺจาทิ, อุปปตฺตฺยนฺตรมาห- ‘อถ เจ’จฺจาทิ.

อฺมฺานุปการิตฺตาติ อฺมฺสฺส วิเสสนวิเสสฺสตฺเต นานุปการิตฺตา สปฺปธานตฺตาติ อตฺโถ, อถ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปธานตฺตํ กสฺมา น สิยา ตฺยาห- ‘อปฺปธานตฺเตปิ’จฺจาทิ, สกสกปฺปธานาเปกฺขาวนฺตานนฺติ สเกสเก ปธาเน อตฺตนิ อเปกฺขาวนฺตานํ. อถ กุโต ทพฺพสฺเสว ปธานตฺตมสิตํ, น ตุ คุณสฺเสตฺยาสงฺกิย ายมุปนิสฺสยติ ‘อถ เจ’ตฺยาทินา. ฉาโคตฺยโช วุจฺจเต, ตํ เสตวณฺณมาลเภถ มาเรยฺย, ผุสนํ วา กเรยฺยาติ อตฺโถ, อาปุพฺโพ ลภิ หิ มารเณ ผุสเน จ วตฺตเต, เทสนายนฺติ [โจทนายนฺติ โจทนาวากฺย (โปตฺถเก)] เวทวากฺเยติ อตฺโถ, กุโต ฉาคโต-ฺโ นาลพฺภเตจฺจาห- ‘น หิ’จฺจาทิ.

ฉาคาภาเวติ เสตคุณยุตฺตสฺส ฉาคสฺสาภาเว, ปิฏฺปิณฺฑิมาลพฺภาติ เสตคุณโยเคน วิฏฺปิณฺฑึ อาลมฺภ, น จ นาลมฺภเต ตสฺมา คุโณ อปฺปธานนฺติ อชฺฌาหริตพฺพํ.

ปุน โจเทนฺโต อาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ, อเถตฺยธิปฺปายมาสงฺกเต, อนิฏฺมาปาทยติ นีลสทฺเทปิ ปสงฺโค’ติ, กุโตจฺจาห- ‘โสปิหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘อุปฺปลสทฺโท ชาติวาจี, น ตุ ทพฺพวาจี, ชาติ วิสิฏฺทพฺพวาจิตฺตา ยทิ ทพฺพวาจีติ วุจฺจเต, ตทา นีลสทฺโทปิ คุณวิสิฏฺ ทพฺพวาจิตฺตา ทพฺพวจนมาปชฺชตีติ อิเมสํ น โกจิ วิเสโส’’ติ, ปริหรนฺโต อาห ‘เนทมตฺถิ’จฺจาทิ, อปายิโน อปคนฺตาโร ทพฺพาติ คมฺยเต, กุโตจฺจาห- ‘สตีปิ’จฺจาทิ, อิติ การเณ.

วิเสสนเมกตฺเถเนติ สิทฺเธปิ ปปฺจตฺถํ ปริปฺผุฏตฺถฺจ อุทาหรณพหุตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาณินิเยหิ พหุํ สุตฺติตํ, สพฺพสฺเสตสฺส ปจฺจกฺขาตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหรณมตฺตํ ทสฺสิตํ, ตทิทานิ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘ปุพฺพกาเล’จฺจาทิ, ฉินฺโนจ วิเสสนนฺตี สมฺพนฺโธ ‘‘ปุพฺพกาเลก สพฺพธุรปุราณนวเกวลานิ สมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๑-๔๙) เต สเมตฺถ สุตฺตํ, ตตฺเถกาทีนํ วุตฺติยมุทาหรณานิ น ทสฺสิตานฺยุปลกฺขณโตว วิฺายนฺตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอเก’จฺจาทิ, เอโก จ โส ปุริโสจาตฺยาทินา วิคฺคโห อุปลกฺขณตฺตาเยว จ ‘สตฺต จ เต อิสโย จ สตฺติสโย’จฺจาทิกฺจ ทฏฺพฺพํ.

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชเต-เนเนตฺยุปมานํ, อุปมียตีตฺยุปเมยฺยํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย ธมฺโม สามตาเตน วิสิฏฺํ ยทุปเมยฺยํ, ตํ วจเนเนตฺยตฺโถ อุปมาโนปเมยฺยจฺจาทิ กสฺส, สมาโส ภวตีติ เสโส, การณมาห- ‘วิเสเส’จฺจาทิ, วิเสสาปริคฺคหาติ วิเสสนนฺตฺเยว สามฺเน ปริคฺคหา, เอวมฺภู ตสฺสาปีติ อุปมานรูปสฺสาปิ. นนุ สตฺถีสทฺทสฺสสตฺถิยํ วุตฺติ สามาสทฺทสฺส ตุ เทวทตฺตาย, อโต พฺยธิกรณตฺตา กถเมตฺถ สมาโสจฺจาสงฺกียาห- ‘ยเท’จฺจาทิ, สมาโน ธมฺโม สามตฺตาทิ ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สาธมฺมิยํ สามตฺตํ, ตสฺมา เทวทตฺตาตฺเถ วตฺตเต อุปจารวเสน, สามาสทฺโทปิ คุณวจโนปิ สามตฺตํ วตฺวา สทฺธาทิตฺตวเสนาเภโทปจาเรน วา เทวทตฺตายํ วตฺตเต, นนุ จ สามาสทฺทสฺส เทวทตฺตาภิธาเน จริตตฺถตาย สตฺถี คุเณน นิทฺทิฏฺาตฺยนิยตคุณปฺปตีติปฺปสงฺโค เนกคุณาธารตฺตา สตฺถิยาตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.

อิหาติ นิทฺธารเณ, เอเตสํ คุณานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, อิห วา สตฺถิยํ, สามคุณวนฺตตาย สามายาติ คมฺยเต, ปสิทฺธิวเสนาติ สตฺถิสามาตฺยตฺโรปมานํ สตฺถี, อุปเมยฺยา เทวทตฺตา, ปสิทฺธนฺตุปมานํ ภวติ นาปฺปสิทฺธํ… ปสิทฺธสาธมฺมิยา สาธฺยุ สาธนมุปมานนฺติ กตฺวา สตฺถิเยว สามงฺคุเณน ปสิทฺธา น เทวทตฺตา, ตสฺมา สามคุณปฺปสิทฺธิยาติ อตฺโถ. สาธฺยุเต อุปมียเตเนเนติ สาธนมุปมานํ, สาธฺยเต อุปธียเตติ สาธฺยมุปเมยฺยํ, ปสิทฺธสฺส สาธมฺมิยํ เตน, สาธฺยสฺสาปฺปสิทฺธสฺส กสฺสจิ สาธนํ สาธฺยสาธนํ. ยตฺรตฺวิจฺจาทินา พหุลํวจนสามตฺถิยา สามฺวจเนเนว สมาสสพฺภาวํ วตฺวา อฺเนาสพฺภาวมุทาหรเณน ผุฏยิตุํ ‘ผาลา อิว ตณฺฑุลา’ตฺยาทิ อารทฺธํ.

ตณฺฑุลสทฺโทติ อุปเมยฺยภูตตณฺฑุลสทฺโท, ตณฺฑุลตฺตมฺปิ วตฺวา ทพฺเพ ปวตฺโต สามฺวจโน นตุ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ทพฺเพติ ตณฺฑุลทพฺเพ ผาลทพฺเพ จ.

อุปมาโนปเมยฺยสาธารณสูรตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเคติ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย วิสารทตฺตาทิธมฺโม ตพฺพจนสฺส ‘มุนิ อยํ สีโห วิย วิสารโท’ตฺยาโท วิสารทาทิสทฺทสฺสาปฺปโยเคติ อตฺโถ, เกสฺจิติ เกสฺจิ สทฺทานํ มชฺเฌ, วิเสสฺสตฺตเมว ผุฏยติ. ‘ตถา เจ’ตฺยาทินา, วิเสสนวิเสสฺสานํ ยถิฏฺตฺตา นิจฺจํ สีหาทีนํ วิเสสฺสตาเยว วจนิจฺฉาติ ปุพฺพนิปาตตฺตาปฺปสงฺโคติ ภาโว, อุปปตฺยนฺตรมาห-‘วิเสสนสฺเสเว’จฺจาทิ, ยทิปิ สีโห วิเสสนเมว น วิเสสฺสํ, ตถาปิ พหุลาธิการา วิเสสนสฺสาปิ ปรนิปาโตติ ภาโว.

อถาตฺราปิ วิเสสนนฺเตว สมาสปฺปฏิปาทเน’มุนิ อยํ สีโหว วิสารโท’จฺจาโท สามตฺถิยโตว สมาสาปฺปสงฺเคปิ อุปมาโน ปเมยฺยานํ สาธารณวิสารทตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเค สติ ตปฺปสงฺคาภาวตฺถํ วจนมารพฺภนียนฺติ โจเทติ ‘นนุเจ’ตฺยาทินา, สามตฺถิยโตติ สามฺวจนปฺปโยเค สาเปกฺขตฺตา สมาสาปฺปสงฺโคติ สามตฺถิยํ ตสฺมาติ อตฺโถ. สามฺปฺปโยคตฺถนฺติ สมาสวากฺเย สามฺวจนสฺส สูรตฺตาทิ(โน), อปฺปโยคตฺถํ, ตถา หิจฺจาทินา สามฺสทฺทปฺปโยเค สามตฺถิยโต สมาสาสพฺภาวา สุตฺตนฺตรสฺสานารพฺภนียภาวํ สาเธติ.

วิเสสานนฺตพฺภาวาติ สามฺสฺส สมาเส อนฺโตภาเวปิ ติขีณตฺตาทิโต วิสิฏฺสฺส สูรสฺสาทิวจนียสฺส วิเสสสฺส สมาเส อนนฺโตคธตฺตา อปฺปสงฺโค สาเปกฺขมสมตฺถนฺติ. อเถติ ‘สจฺจเมต’นฺติอาทึ ปรวจนมาสงฺกิย วทติ, เอวมาทิสิชฺฌนตฺถํ สมาโสติ (าปนตฺถํ) อารพฺภนียมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ.

ปธานสฺสาติ ‘รฺโปุริโส-ภิรูโป’เตตฺถ อภิรูปสาเปกฺขสฺส ปุริสสฺส วิเสสนตฺเตเนวา [วิเสสนํ เตเนวา (โปตฺถเก)] ปฺปธานํ, สมาสาวยวภูตํ ราชานํ ปติ วิเสสฺสภาเวนาวิผลิตสกตฺถตาย ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส. อาทิสทฺเทน ‘ราชปุริสสฺส ทสฺสนียสฺส เคห’นฺติ สงฺคณฺหาติ.

เอตฺถ หิ เคหมฺปติ วิเสสนภาเวนาปฺปธานตฺเตปิ ราชานมฺปติ ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส สาเปกฺขสฺสาปิ สมาโส โหเตว. อิทฺจาปนตฺถํ วจนารมฺภปฺปโยชนฺจ, การณมาห- ‘คมกตฺตา’อิจฺจาทิ.

คมกตฺตาติ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส วุตฺติยมฺปตียมานตฺตา คมกตฺตํ ตสฺมา, นเจห คมกตฺตมตฺถีติ ‘มุนิ สีโหว สูโร’ตฺยตฺร ตุ วากฺยโต โยตฺโถ ปตียเต, นายํ ‘มุนิ สีโห สูโร’ตฺยโต คมฺยเตติ คมกตฺตํ นตฺถี-ติ อตฺโถ, ตถาหิ มุนิสีหสทฺเทเนโว ปมาโนปเมยฺยภาวนิมิตฺตสฺส วิสารทตฺตสฺส สภาเวเนโวปาทานโต วิสารทสทฺทสฺส เตน สมฺพนฺธาภาโว.

อปวคฺโค นิพฺพานํ, วากฺยเมเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมฺปทสฺสยมาห- ‘วุตฺตินิวตฺเตตี’ติ พหุลาธิการโต วิฺายติ, นนุ จาตฺร วิเสสฺสภาวาสมฺภวาปฺปสงฺโคเยว วุตฺติยาติ โจเทติ. ‘นนุเจ’ตฺยาทินา.

ปุณฺณตาพฺยภิจาราติ ปุณฺณตาสงฺขาตสฺส พาลาทิอวตฺถาวิเสสสฺส อวินาปฺปวตฺติโต พฺยภิจารี หิ วิเสสฺสมฺภวติ ยถา นีลตายุปฺปลํ, ปริหรติ ‘เนทมตฺติ’จฺจาทินา, มนฺตาณิปุตฺตานํ อเนกตฺตาติ เกวลํ มนฺตาณิยา ปุตฺโต ปุณฺโณเยวาติ อภาวา เตสํ พหุภาวโต, อตฺตโน อตฺตโน คหสฺส ปตโยติ คหปตีนํ พหุตฺตํ ปากฏเมว.

วุตฺติเยเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมาห-‘วากฺยํ นิวตฺเตตี’ติ. วิสิฏฺชาติวจนาติ วุตฺตํ กณฺหสปฺปชาติยา โลหิตสาลิชาติยา จ วิสิฏฺตฺตา.

ตจฺฉโก สปฺโปติ พฺยาขฺเยยมุปนิกฺขิปฺปโจทยมาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ. ตจฺฉกภาวานเปโตติ พาลยุวตฺตาทิสงฺขาตตจฺฉกภาวโต อพฺยาวุตฺโต, อตฺถินามเธยฺโยติ ตจฺฉโก นาม โกจิ ตนฺนาโม อตฺถิ, กิริยาสทฺโทติ ตจฺฉตีติ ตจฺฉโกติ เอวํ กิริยาย ปวตฺตินิมิตฺตตฺเตโนปาทินฺโน วฑฺฒกีวาจี ตจฺฉกสทฺโท, เอวํ มฺเต ‘‘ยถาวุตฺตนเยน วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวา สมาเสน ภวิตพฺพํ, ตถา สติ กิมิทํ ปจฺจุทาหรณํ กต’’นฺติ. อตฺร เกนจิ น นามเธยฺยสฺเสตฺยาทิ โนปชายเตวาตฺเยตทวสานํ วุจฺจมานมนุทฺยตํ นิรากตฺตุกาโม อาห-‘โยปา เห’จฺจาทิ.

อิมสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตนเยน ตจฺฉกสทฺทสฺส กิริยา สทฺทสฺสาตฺถวิสยาเปกฺขายาภาวโต วิเสสฺสตฺตาภาวา ปจฺจุทาหรณมิทํ กต’’นฺติ.

กสฺมา อยุตฺตมิจฺจาห-‘ยโต’จฺจาทิ, นามเธยฺยสฺส กิริยาวาจิโน จ อตฺถาภิธานสามตฺถิยํ ตุลฺยํ วา น วา, อวยวปฺปสิทฺธิยา สมุทายปฺปสิทฺธิ พลวติ วา นเวตฺเยตํ วิจาเรตุํ ยโต นาธิกตนฺตฺยตฺโถ, กิฺจรหิ อธิกตนฺตฺยาห- ‘อปิตฺวิ’จฺจาทิ, ตจฺฉกสทฺโทเนกตฺถวุตฺติ นาเนกตฺโถติ วิจาเรตุมธิกตนฺติ โยชนา.

เอวํ มฺเต- ‘‘วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายํ สทฺทานมตฺถาภิธานสามตฺถิยจินฺตา น ยุชฺชเต ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตี’ติ วิเสสนํ มคฺคียเต, นาสมฺภเว นาพฺยภิจาเร ยถา สีตํ (หิมํ) อุณฺโหคฺคีติ, ตสฺมา สมฺภวพฺยภิจารจินฺตา วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายมุปยุชฺชตีติ ตจฺฉกสทฺโท-เนกตฺถวุตฺติวา น เวตฺเยตเทว วิจาเรตุมธิกตนฺติ กตฺถจิปิ วิเสสนวิเสสฺส สพฺภาเว สมาโส โหเตวา’’ติ, ยทิปิ นามเธยฺยกิริยาวาจีนมตุลฺยมตฺถาภิธานํ สมุทายปฺปสิทฺธิยา จ พลวติตฺตํ, ตถาปิ วกฺขมานนเยน สมาสสพฺภาวา น กาจิ หานีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอตฺถ จา’ติอาทิ.

เอตฺถจาติ เกจิ ปกฺเข จ, กฺจิ ปีฬมาวหตีติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห ‘ตถาหิ’จฺจาทิ. เอวํ มฺเต- ‘‘ยทีปิ สมุทายปฺปสิทฺธิยา สติ กิริยาสทฺทตฺถวิสยาเปกฺขา โนปชายเต, ตถาปิ นามเธยฺยสฺเสว ตจฺฉกสทฺทสฺสาปฺยเนกตฺถวุตฺติตฺตมตฺเถว… สปฺปวิเสเส มนุสฺเส จ ตนฺนามเก นามเธยฺยสฺส ตจฺฉกสทฺทสฺส ปวตฺติสพฺภาวา(ติ) วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวโต สมาสปฺปสงฺโค ตทวตฺโถ เยวา’’ติ, น เกวลํ สปฺปวิเสสสฺเสว ตจฺฉกสทฺโท นามเธยฺยมปิตุ มนุสฺสานมฺปีติ ปิสทฺทตฺโถ. ตจฺฉกสทฺทสฺสาเนกตฺถวุตฺติตฺเตปิ น สมุทายปฺปสิทฺธิยา อวยวปฺปสิทฺธีพาธาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจา’ติอาทิ. โจ-วธารเณ, กุโตจฺจาห ‘กิริเย’จฺจาทิ. กเมนตฺถปฺปสิทฺธีติ ยํ, เอตมฺปน สกฺกา วิฺาตุนฺติ โยชนา.

ยนฺติ ยํ ปสิชฺฌนํ, กเมนาติ พาธาภาวโต อนุกฺกเมน. เอวฺเจติ อิมินา นเจตฺยาทินา วุตฺตํ ปจฺจามสติ… กิมฺปฏิวิหิตํ สิยา ปริหฏํ สิยาติ อตฺโถ, อิติ อิมินา การเณน ‘ตจฺฉโก สปฺโป’ติ ปจฺจุทาหรณํ น ยุตฺตํ… ตจฺฉกสปฺโปติ สมาสสพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย, เนทเมวมิจฺจาทินา ปริหรติ, ยทา จรติ ยถา วุตฺเตน วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว, ตทา กถํตฺยาห- ‘ยทา วิเสสเน’จฺจาทิ. ตทาปิ กถํ วากฺเยน ภวิตพฺพมิจฺจาห- ‘อิทฺเจ’จฺจาทิ. พหุลํวจนโตเยวาติ อธิปฺปาโย.

อฺสฺสาติ กมฺมนิ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺี. อวจฺเฉทกตฺตาติ เอตฺถ กตฺตุนา ภวิตพฺพนฺติ กาฬสฺสาติ กตฺตริ ภาวโยเค ฉฏฺิยา อชฺฌาหริตพฺพํ. ปตฺตาปนฺเนหิ ทุติยนฺตสฺส ชีวิกมฺปตฺโต ชีวิกา ปนฺโนติ สมาโส ‘การกํ พหุล’’นฺเตว (จํ-๒-๒-๑๙) วิหิโต ทุติยนฺเตน ตุ เตสํ สมาสตฺถํ สุตฺตนฺตรํ กตํ ปเรหิ, อตฺถฺจ เตสมิตฺถิลิงฺคานมฺปิ สมาเสเนว, การนิวตฺติยา, ตถา มาโส ชาตสฺสาติ วิคฺคเห ปริมาณิวาจินา ฉฏฺิยนฺเตน ปริมาณวจนานํ กาลสทฺทานํ, ตทาห- ‘ปตฺตาปนฺนาน’มิจฺจาทิ, ปริมาณํ มาสาทิ ปริจฺเฉโท ตมสฺสตฺถีติ ปริมาณี ชาตาทิ.

เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- าปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อฺปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกฺตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิ. อฺตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (๓-๖๗) ปุมฺภาโว. มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ฺตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิ.

ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อฺถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อฺปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถ. ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฏฺาสฺํ วิธาย ตทนฺตสฺสฺตฺถสมาเส ‘‘นิฏฺา’’ติ (๒-๒-๓๖) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสงฺโค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิ. เกสฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฏฺีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตา.

อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฏฺีสมาสปฺปสงฺโค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิ. อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ.

๑๒. น

เอตฺเถวาติ ‘‘ฏ นฺสฺส’’อิติ (๓-๗๔) สุตฺเตเอว. ปามนปุตฺโตติปามา กุฏฺวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ กาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฏ

สิยาติ ภาโว, นนุ จิห สมาสวิธิมฺหิ  กาโรจฺจารณา  โลป รหิตสฺส สมาโส น ภวตีติ วตฺตุมุจิตํ, น ตุ ‘‘ฏ นฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถติ [ฺกาโร เอตฺโถว วิเสสนตฺโถ, ติ ภวิตพฺพ] สจฺจํ, กินฺตฺวิห สมาสวิธิมฺหิ  การสฺส พฺยวจฺฉชฺชํ น ทิสฺสเต.

ปริยุทาสวุตฺตีติ ปริ ตุลิตมุคฺคยฺห นิเสธนียสฺส อสนํ เขปนํ วชฺชนํ ปริยุทาโส, เตน ปริยุทาเสน วิสิฏฺเ-ตฺเถ วุตฺติ อสฺเสติ ปริยุทาสวุตฺติ, ปสชฺชปฺปฏิเสธวุตฺตีติ ปฏิเสธนียเมว ปสชฺช ปตฺวา ตํสทิสมนเปกฺขิย นิเสโธ, เตน วุตฺติ อสฺเสติ ปสชฺชปฺปฏิเสธ วุตฺติ.

ยตฺถ พฺราหฺมณา อฺโว ภวตีตฺเยวํ วากฺเยนาตฺถนฺตรวิธานา วิธิโน ปธานตฺตํ, อตฺถนฺตรวิธานสามตฺถิเยเนว พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ ปตียเต, พฺราหฺมณสฺส [พฺราหฺมณสฺสา (โปตฺถเก)] นิวตฺตเน ตทเปกฺขายาฺสฺส วิธานโยคโต สกปเทน นฺขฺเยน วิธิภาคี น วุจฺจเต, กิฺจรหิ อฺสทฺเทน… ปริยุทาสนิสฺสยิโนฺสทฺทสฺเสว วากฺเย ปโยคโต’ อฺโ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณ’ติ, นฺสฺสจ สฺยาทฺยนฺเตน สามตฺถิยํ, น ตฺยาทฺยนฺเตเนตฺเยกวากฺยตา… อฺโ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณติ ตตฺถ ตตฺถ ปริยุทาสวุตฺติตฺตา.

ปสชฺชปฺปฏิเสเธตุ ปฏิเสธสฺส ปธานตฺตา พฺราหฺมโณ น ภวตีติ วากฺเยน พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ วิธิ อตฺถคมฺโม วากฺยเภโท, สกปเทน จ นฺขฺเยน ปฏิเสธภาคิวาจี สมฺพชฺฌเต. โก โส พฺราหฺมณา อฺโติ อาห- ‘พฺราหฺมณตฺตานชฺฌาสิโต’จฺจาทิ.

อิตรสฺมินฺติ ปสชฺชปฺปฏิเสเปกฺเข, เกนจิ สํสยนิมิตฺเตนาติ อุปวีตทสฺสนาทินา เกนจิ สํสยการเณน, สพฺพมฺปิ ปทํ สกตฺเถ ปโยคมฺปติ าณมเปกฺขเต, ตฺจ าณํ ทฺวิธา สมฺมาาณํ มิจฺฉา าณฺจ. อุภยมฺเปตพฺราหฺมณสทฺทํ ปวตฺตยติ. ตตฺถ สมฺมาาณ ปุพฺพเก อพฺราหฺมณสทฺทปฺปโยเค นตฺถิ นฺสฺส พฺยาปาโร, น หิ ตตฺถ เตน กิฺจิ กรียติ. มิจฺฉาาณปุพฺพเก ตุ วิชฺชเต ตสฺส พฺยาปา โร ตตฺถ หิ เตน มิจฺฉาาณปฺปภวตา ปรสฺสาขฺยายเต, มิจฺฉาาณํ เจนฺทฺริยเหตุกํ, วินา สทิสตฺตํ น ภวตีติ ปฏิเสเธ สติ อุตฺตรปทตฺถสทิโส สมาสตฺโถ ชายเตจฺจาห- ‘ตตฺถ สทิสตฺตํ วิเน’จฺจาทิ. รชฺชุยํ หิ สปฺปพุทฺธิ สทิสตฺตา.

ปโยคสามตฺถิยาเจติ อพฺราหฺมณมานเยจฺจาทิปโยคสามตฺถิยา จ. เอวมฺมฺเต- ‘‘ยทฺยตฺร พฺราหฺมณมตฺตสฺสานยนํ สิยา ปุพฺพปทสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา, อถ น กสฺสจิ อานยนํ เอวมฺปิ สพฺพสฺเสวา พฺราหฺมณสทฺทสฺสานตฺถกตฺตํ, ตสฺมา ปโยคสามตฺถิยาปิ สทิสปฺปฏิปตฺตี’’ติ.

ตคฺคตาติ สทิสตฺถคตา. ยถาวุตฺตสฺเสวา-ตฺถสฺสุปพฺรูหนาย วิฺูวจนมุปฺสฺสติ ‘อโตเยว วุจฺจเต’จฺจาทิ. อยฺเจตฺถ อตฺโถ ‘‘นฺวจเนน อิวสทฺเทน จ ยํ ยุตฺตํ ตทฺสฺมึ ตปฺปทตฺถสทิเส-ตฺเถ ปฏิปตฺตึ ชเนติ, ตถาหฺยตฺถสมฺปจฺจโย โลเก ทิสฺสติ ‘อพฺราหฺมณมานยา’ติ พฺราหฺมณสทิโส ขตฺติยาทิ อานียตีติ, อธิกรียติ นิยุชฺชเต สทฺโท-สฺมินฺตฺยธิกรณํ. ยถาวุตฺเตน จ พฺยาขฺยาเนน กิมิฏฺํ สิทฺธนฺตฺยาห- ‘ตเทว’มิจฺจาทิ. เกจิ ปน อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมิห วณฺเณนฺติ.

สมตฺถวาทีนนฺติ ‘‘สมตฺโถ ปทวิธิ’’ (ปา ๒-๑-๑) ตฺเววํ วาทีนํ. สมตฺถ วาทีนํ สมาโส วิเธยฺโยติ สมฺพนฺโธ, วิเธยฺโยติ วจนนฺตเรน วิเธยฺโย, ตถาหิ อปุนเคยฺยาติ คายเนน นฺสฺส สมฺพนฺโธ, น ตุ ปุนสทฺทตฺเถน. อโนกาสํ กาเรตฺวาติ กรเณน สมฺพนฺโธ น โอกาเสน. อมูลามูลํ คนฺตฺวาติ คมเนน, น มูเลนาติ อสามตฺถิยํ. คมกตฺตวาทิโนติ อสามตฺถิเยปิ ยตฺร คมกตฺตํ ตตฺถ สมาโส โหเตว, ตโต คมกตฺตฺจ สมาสสฺส นิพนฺธนนฺติ โย วทติ ตสฺเสตฺยตฺโถ. เอตฺถาปีติ อปุนเคยฺยาตฺยาโทปิ, นนฺวยมปฺยาจริโย คมกตฺตวาที, ตถาสติ คมกตฺตาอิจฺจนภิธาย พหุลาธิการาติ กสฺมาวุตฺตนฺติ อาห-‘โส เจ’จฺจาทิ.

เกหิจีติ วุตฺติคฺคนฺเถน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เกหิจิเยว น สพฺเพหี’ติ, อปุนเคยฺยาติ ‘‘ฏ นฺสฺสา’’ติ (๓-๗๔) นสฺสโฏ, อติปฺปสงฺคาภาวโตติ สุตฺตนฺตเรน สมาเส อวิหิเตปิ อนภิมตตฺถานมฺปตีติยา อภาวโต.

๑๓. กุปา

สฺยาทิวิธิโนติ การกวิภตฺติวิธานโต วิสุํ อิตฺถมฺภูตาทีสุวิธานา สฺยาทิวิธีติสงฺขํ คตสฺส สฺยาทิวิธิโน, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ ปริยุทาโส-นตฺถโกติ โจเทนฺโต อาห ‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อนตฺถกํ ภเวยฺย… ลกฺขณาทฺยตฺถานํ สมาเส คุณีภูตตฺตา สมาสโต กิริยาสมฺพนฺธานุรูปวิภตฺติยตฺถสฺส ปธานภาวโต, ปริหรติ ‘นยิทเมว’มิจฺจาทินา. ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) วิจฺฉายมนุนา โยเค ทุติยา วิธานสามตฺถิยา วากฺยมฺปิ โหติ, อฺถา นิจฺจสมาเส ทุติยา วิธานมนตฺถกนฺติ ภาโว, นิคมยติ ตสฺมาอิจฺจาทินา, ‘‘กุ ปาปตฺเถ’’ติ ปเรสํ คณปาโ, เอวมุปริปิ ‘‘ทุนินฺทายํ’’ตฺยาทิ เวทิตพฺพํ.

๑๔. จีกฺริ

จีสทฺโทติ เอตฺถ จีติ อิมินา จีปฺปจฺจยนฺตํ ปรามสติ, จีปฺปจฺจยนฺต สทฺโทติ อตฺโถ.

๑๕. ภูส

ปีติสมฺภโมติ ปีติยา สมฺภโม ปีติปุพฺพิกา ปจฺจุฏฺานาสน ทานาทิวิสยา ตุริตตา, อลํภุตฺวา ปริยตฺตํ สมฺปุณฺณํ ภุตฺวา.

๑๖. อฺเ

ปุโรภูย อคฺคโตภูย. ติโรภูย อนฺตรธานีภูย. อนจฺจาธาเนติ อิมสฺส อตฺโถ ‘อุปริยาธานโต อฺตฺรา’ติ, อาธานํ ปติฏฺาปนํ, อิจฺฉนฺตีติ ปาณินิยาทโย อิจฺฉนฺติ, อุรสิ กตฺวา ปาณินฺติ ปาณึ อุรสิ กตฺวา.

๑๗. วาเน

อเนกคฺคหณสฺส ปโยชนํ วตฺตุมุปสกฺกติ ‘อิเธ’จฺจาทิ, วิวจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามฺนฺติ วิวจฺฉิตํ เอกสงฺขฺยาย สามฺํ, เอวํ มฺเต ‘‘ยทิ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามฺสฺส ปริคฺคโห น สิยา ตทา อิหานตฺถก (มเนก)คฺคหณํ สิยา เตเนหาเน กคฺคหณสามตฺถิยาเยว ‘สฺยาทิสฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยา สามฺมฺปริคฺคหิตนฺติ วิฺายเต’’ติ เตเนจฺจาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘เตน ยถาวุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺโต สพฺโพปิ สมาโส ปุพฺพปรานํ ทฺวินฺนํเยว สฺยาทฺยนฺตานํ โหตี’’ติ.

ยชฺเชวํ กถํ ‘ตทหุชาโต’ติ พหุลาธิกาเรน วิเสสน สมาสคพฺภการกสมาเสน วา สิชฺฌติ, อยํ อฺปทตฺถสมาโส. จตฺเถ พหุนฺนมิฏฺตฺตา ตทตฺถฺจาเนกคฺคหณํ, เตน ‘โหตุ โปตุ ปิตา ปุตฺตา’ติ โหติ อุตฺตรปเท (โยนิ) สมฺพนฺเธ ปรโต ปุพฺพปทสฺส ‘‘ปุตฺเต’’ติ (๓-๖๕) สุตฺเตนาตฺเตน, อฺถา ทฺวินฺนํทฺวินฺนํ สมาเส สพฺพตฺถ อุตฺตรปทสมฺภเวน ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) ‘‘ปุตฺเต’’ติ จ สุตฺตทฺวเยนาตฺเตน‘โหตา โปตา ปิตา ปุตฺตา’ติ อาปชฺเชยฺย. อเนกนฺติ ปมนฺตตฺตา สฺยาทีตีทเมวานุวตฺตเต, เตเนวาเนกํ สฺยาทฺยนฺตมิจฺเจว วุตฺตํ. อถาฺตฺเถติ วุตฺเต-ฺสฺส วากฺยสฺสตฺเถติ อวตฺวา ปทสฺเสจฺเจว กสฺมา วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยา ห- ‘สฺยาทฺยนฺตสฺเส’จฺจาทิ, ตสฺเสวาติ สามตฺถิยลทฺธสฺส สฺยาทฺยนฺต ปทสฺเสว สมาโส วิฺายตีติ สมฺพนฺโธ.

ตสฺส คุณา ตคฺคุณา ตสฺเสจฺจเนนาฺปทตฺโถ นิทฺทิสียเต, ตสฺส อฺปทตฺถสฺส เย คุณา ยานิ วิเสสนานิ, เตสํ สํวิฺาณํ คหณํ ตคฺคุณสํวิฺาณํ, อถวา โส คุโณ ยสฺส โส ตคฺคุโณ, ตคฺคุณสฺส ตคฺคุณยุตฺตสฺสาฺปทตฺถสฺสสํวิฺาณํ, น คุณวิรหิตสฺสา(ติ) ตคฺคุณสํวิฺาณํ, เอตฺถ ปน ‘อฺปทตฺเถ ตคฺคุณสํวิฺาณํ ปฺยตฺถี’ติ ปริภาสียติ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘อฺปทตฺเถ สมาเส-ฺปทตฺโถ วิเสสเนน สห วิฺายติ นวิเสสนรหิโต’’ติ, กฺวจิ อตคฺคุณสํวิฺาณสฺสาปิ ทสฺสเน นาปิสทฺโท, ยตฺราวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ ตตฺเถว ตคฺคุณสํวิฺาณํ ภวติ, ตคฺคุณสํวิฺาณโต อฺํ อตคฺคุณสํวิฺาณํ, ตสฺมึ, ยตฺราวยโวเยว สมาสตฺโถ ตตฺราตคฺคุณสํวิฺาณํ.

เอตฺถ ปน พหุธนสทฺโท ปุริสสฺส อุปลกฺขณภาเวน กตตฺตา. อภิมโตติ ปาณินียานํ อภิมโต ทสนฺนํ สมีเป อาสนฺนา ทสนฺนมิจฺจาทิวากฺเย.

ปริมาณเมวสงฺขฺเยยนฺติ ปริมาณลกฺขณเมว สงฺขฺเยยํ, ตฺจ ปริมาณลกฺขณํ สงฺขฺเยยฺจ.

สงฺขฺยานรูปนฺติ สงฺขฺยานสภาวํ.

ปริมาเณนาติ ปฺจสงฺขฺยาย ปริจฺฉิชฺชมาเนน สงฺขฺเยยสงฺขาเตน ปริมาเณน.

สงฺขฺยานวุตฺตีติ เตน อนติวตฺติยมานตปฺปริจฺเฉทก สงฺขฺยานรูป สงฺขาเต สงฺขฺยาเน วุตฺติ ยสฺสา สา สงฺขฺยานวุตฺติ-ปฺจสงฺขฺยา.

ทิฏฺนฺเตนิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยถา ปฺจ ปริมาณเมสนฺติ ปฺจกาติ เอตฺถ ปริมาณรูโป-วยวเภทสมุทายสภาโว ปกติยตฺโถ สมุทายิโน สกุนา ปจฺจยตฺโถ, ตถา ติทสาติ เอตฺถาปิ’’ติ, กปฺปจฺจโย ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภเวน.

เกจิ ปนาติ อิมินา ปาณินีเย ทสฺเสติ.

ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภวาติ อิมินา ปเรสํ ปกติปฺปจฺจยตฺถานํ เภทาภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สฺายํ สกตฺเถ กปฺปจฺจยสฺส วิธานํ ทสฺเสติ.

สฺยาทฺยนฺตสฺสาติ อิมินา วาสทฺทสฺส ปทตฺตํ ทสฺเสติ.

ตทตฺเถปีติ ตสฺส วาอิติ อฺปทสฺส อตฺเถปิ, ตทตฺโถ เจตฺถ วิกปฺปตฺโถ วา สิยา ตทา ปน ทฺวินฺนํ คหเณ น ติณฺณํ, เตสนฺตุ คหเณ น ทฺวินฺนํ, สํสโย วา, ตทา ตุ สํสยสฺโสภยา ลมฺพนรูปตฺตา ทฺเววาติ วุตฺเต ตโย, ตโยวาติ วุตฺเต ทฺเว อเปกฺขียนฺตีติ พุทฺธิวิสยา ปฺจ อตฺถา สมาสาภิเธยฺโย โหนฺติ.

นามตฺเตนาติ รุฬฺหินามตฺเตน, อภิมโต ปาณินิยานํ, วิกปฺปิตํ สุตฺตนฺตเรน วิภาสา สพฺพนามสฺาวิธาเนน.

อวยวธมฺเมนาติ อวยวสงฺขาเตน สภาเวน.

นนุ จ สมานาธิกรณานํ พหุพฺพีหิ วุตฺโต ปาณินิเยหิ ‘ปฺจหิ ภุตฺตมสฺเสติ พฺยธิกรณานํ น สิยา’ติ, ตถา ปมตฺถํ วชฺเชตฺวา สพฺพวิภตฺยตฺเถสุ อิฏฺโ ‘วุฏฺเ เทเวคโตจฺจตฺร วุฏฺเทโวติ น สิยา’ติ ตสฺมา กถมตฺร พฺยธิกรณานํ ปมตฺเถ สมาโส วณฺณียเตจฺจาสงฺกิยาห-‘พฺยธิกรณานมฺปิ’จฺจาทิ, พฺยธิกรณานมฺปิ ยถาภิธานํสมาสสพฺภาวโต ปฺจหิ ภุตฺตมสฺเสตฺยาโท พหุลาธิการา อนภิธานโต วา น ภวิสฺสติ, ตโตเยว จ ปฺจ ภุตฺต วนฺโต-สฺเสติ สมานาธิกรณานมฺปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ, ตถา ปมตฺเถปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ วุฏฺเ เทเว คโต’ติ. ตุลฺยโยเค คมฺยมาเนติ อตฺโถ.

อฺตฺรจาติ ตุลฺยโยคโต-ฺตฺร สโลมโกตฺยาทีสุ จ, วิชฺชมานานิ โลมานฺยสฺส, วิชฺชมานา ปกฺขา อสฺสาติ วิคฺคโห. อุปสงฺขฺยาโต ‘‘สฺยาทฺยธิกาเร-ตฺถิขีราทีนมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔-วา) สภาวโต เอว นิวตฺโต น สุตฺตนฺตรโต, คตตฺถสฺสาปิ หิ ปโยเค อนวฏฺานํ สิยา ปิฏฺเปสเน วิย, กถฺจรหิ พฺราหฺมเณ พหู อานย, อหํ ปจามีติ นาวสฺสเมวํ ปโยโค, กตฺถจิ ปน วจนสิลิฏฺตาทิปฺปโยชเน สติ โหเตว.

กณฺเ สมฺภโวติ กาฬสฺส กณฺเ สมฺภโว. ฏฺสทฺทตฺโถติ กณฺฏฺสทฺเท ฏฺสทฺทตฺโถ. โอฏฺสทฺโทว มุขวุตฺตีตฺยเนน คมฺมมานตฺถตฺตา ทุติยสฺส มุขสทฺทสฺสาปฺปโยคมาห, ตสฺมา โอฏฺโว มุขมสฺสาติ วิคฺคยฺห โอฏฺมุโขติ สมาโส, น จ ปาณิ ปาณฺยนฺตรสฺส มุขํ, มุเขเนว จ ปาณิมุขสฺส สทิสตฺตํ ปสิทฺธนฺติ สามตฺถิยา โอฏฺมุขมิว มุขมสฺเสตฺยตฺเถว ติฏฺเต, อุปนฺยสฺยนฺเตตฺยุปนฺยาสา, วิสยทสฺสนตฺถาติ อิมินา’กณฺเ กาโฬ ยสฺสา’ตฺยาทีกเมว วากฺยนฺติ ทสฺเสติ. สมุทาเย วิกาเรจาติ สมุทายสมฺพนฺเธ วิการสมฺพนฺเธ จ. ตํสมาสสฺสาติ ตสฺสา ฉฏฺิยา สมาสสฺส, ตทภิธายินนฺติ สงฺฆาต วิการาภิธายีนํ, เกสานํ สงฺฆาโต อิจฺจาทิ ปเรสํ วากฺยํ. ธาตุโต ชาตํ ธาตุชํ, อุตฺตรปทํ ปติตสทฺทาทิ, ตสฺส ปโยโคติ ปติตสทฺทสฺส ปโยโค.

‘‘นฺสฺมาตฺถฺยตฺถาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔) วาตฺติกํ, เอตนาห-‘ การานุ พนฺธา’อิจฺจาทิ. ปาณินิยา ตุ อวิชฺชมานสทฺโท นฺสมาโส, ปทนฺตเร นาสฺส พหุพฺพีหิ โวตฺตรปทโลโป, อวิชฺชมานา ปุตฺตาสฺส อปุตฺโตวิชฺชมานปุตฺโตติ สาเธนฺติ, อิจฺฉเต ปาณินีเยหิ… ทกฺขิณปุพฺพา สทฺทานํ นานตฺถตฺตา พฺยธิกรณตฺตา, วจเนปีติ สุตฺเต วิชฺชมาเนปิ, อย มฺปทตฺถสมาโส ปเรหิ พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ ตถาหิ พหโว วิหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, ยถา พหุพฺพีหีติ อฺปทตฺถปฺปธาโน ตถา อยมฺปิ.

๑๙. จตฺเถ

สมุจฺจีติ ปิณฺฑีกรณํ, โก โสติ อาห- ‘สาธนเมก’มิจฺจาทิ. เอกํ สาธนํ เอกํ กิริยํ วา ปฏิจฺจ จียมานตาติ สมฺพนฺโธ, เกสนฺติ อาห- ‘กิริยาสาธนาน’นฺติ, เกนาติ อาห- ‘อตฺตรูปเภเทนา’’ติ. ตตฺถ เทวทตฺโต ภุฺชติ ติฏฺติ ปจติจาติ สาธนมฺปฏิจฺจ กิริยานํ อตฺตรูปเภเทน จียมานตา เวทิตพฺพา, ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ กิริยมฺปฏิจฺจ อตฺตรูปเภเทน สาธนานํ จียมานตา เวทิตพฺพา.

โสติ สมุจฺจโย ภวตีติ เสโส, เกสนฺติ อาห- ‘ตุลฺย พลาน’มิจฺจาทิ.

ตุลฺยพลานนฺติ อิมินา วิสุํ ปธานภาเวน กิริยาภิสมฺพนฺธา อฺมฺานเปกฺขตฺตมาห.

อนิยตกฺกมโยคปชฺชานนฺติ กโม จ โยคปชฺชฺจ, อนิยตํ กมโยคปชฺชํ เยสํ สทฺทานํ เตสํ, ยเถตฺยาทินา ตตฺโถทาหรณํ ทสฺเสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘เอตฺถ ควาทีนํ วิสุํ ปธานภาเวนานยนกิริยาภิสมฺพนฺธา ตุลฺยพลตา ควาทีนํ วุตฺตกฺกเมเนว นยนาภาวา อนิยตกฺกมตา ควาทีนํ ยุคปทิ นยนาภาวา อนิยต โยคปชฺชตา จ โหติ, ตถา อฺํ ตาทิสมฺปี’’ติ. อนุ ปจฺฉา ปธานานุโรเธน (จยนํ) อนฺวาจโย, ตํ พฺยฺชยติ ‘ยตฺเถ’จฺจาทิ, ตทนุโรเธนาติ ตทนุคุเณน, อุทาหรติ ‘ยเถ’จฺจาทิ, ภิกฺขาคมนเมตฺถ ปธานมนฺตรงฺคตฺตา, เนตรํ พหิรงฺคตฺตา, ตํ กรเณ ยทิ คาโวปิ ปสฺสติ ตาปฺยานยติ, เอตฺถ ตุ โคสฺสานยนํ ภิกฺขาฏนมเปกฺขเต, เนตรมิตรสฺส… วินาปิ เตน ตทนุฏฺานโต. อิตรสฺส อิตเรน โย โค อิตเรตรโยโค, โส จ เอตาทิโสติ อาห- ‘อฺมฺเ’จฺจาทิ.

อวยวปฺปธาโน จาติ สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยนาปุถุภูโต จ, วุตฺติวเยน สาริปุตฺตสทฺโท โมคฺคลฺลานตฺโถ โหติ โมคฺคลฺลานสทฺโท สาริปุตฺตตฺโถปีติ อฺมฺตฺเถ ปธานโต ยุคปทฺยธิกรณวจเน สติ จตฺถ สมาโสติ โส-ยมธิกรณ สมุทาโย อุภยปทานุคตอุภยตฺถวเสน จตุพฺพิโธปิ ยุคปทิ พุทฺธิยา คยฺหมาโน กทาจิ อุพฺภูตาวยวเภโท เตเนว สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยเนจฺเจวมวยวปฺปธาโน จ, นนุ จ ชนนมรณานีติ วิรุทฺธานํ กถเมเกนาภิธานนฺติ วุจฺจเต- สพฺโพปิ สทฺโท ปยุชฺชมาโน (อิตรี) ตเรนาวธารณํ วตฺตเต, เตน เอเกโก สทฺโท เอเกกสฺสตฺถสฺส วาจโก, ตถาปิ ยถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ เอตฺถ พหุวจนสฺสฺถานุปปตฺติยา ยุคปทฺยธิกรณวจนตา โหตี, ตถาตฺราปิ พหุวจนสฺสฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน เอเกนาปฺยภิธานํ โหติ. อิติ เหตุมฺหิ, ยโต เอวมวยวปฺปธาโน ตโตติ อตฺโถ.

พหุตฺตาติ กิฺจาปิ วากฺเย เนสํ [วากฺเยเนเวสํ (โปตฺถเก)] วิสุํ พหฺวตฺถตา, น หิ สาริปุตฺตมานยาติ วุตฺเต โมคฺคลฺลานสฺสาปิ สมฺปจฺจโย ภวติ, ตถาปิ ยโต วุตฺติวิสเย สหภูตานเมเวสํ วิสุํ พหฺวตฺถตา, ตโต ตตฺถ วจนียสฺส อตฺถสฺส สงฺขฺยาเตเทน พหุตฺตํ. สมาหรณํ ปิณฺฑีกรณวเสน สํหรณํ สมาหาโร, โส เจวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘อฺมฺเ’จฺจาทิ.

เอตฺถ จ กิฺจาปิ อิตรีตรโยคสฺส สมาหารสฺส จ ภาวรูปตฺตา อทพฺพรูปตา, ตถาปีตรีตรโยเค ตุ ยถา คุณวจ นานํ สุกฺกํ วตฺถํ สุกฺโก กมฺพโล สุกฺกา คาวีติ นิสฺสยเภทโต ลิงฺควจนสิทฺธิ, ตถา ตทฺธมฺมานมภิธานโต นิสฺสยโต ลิงฺควจน สิทฺธิ เวทิตพฺพา, สํหติปฺปธานตฺตาเจกวจนนฺติ ยทา พหุนฺนํ สมุทาโย ติโรหิตาวยวเภโท สํฆาโต ปกฺกมียเต, ตทา สมาหาโรจฺเจว สํหติปฺปธานตฺตา เอกวจนํ โหตีติ อตฺโถ. ตทนุฏฺานโตติ ตสฺส กรณโต. พฺยติกโร มิสฺสตา, พฺยติกรํ ทสฺเสติ ปาณิจฺจาทินา, ปจฺเจกํ ปริสมตฺติยํ วากฺยพหุตฺตํ ทสฺเสติ ‘ตตฺถ หิจฺจาทิ.

จกฺขุฺจ โสตฺจ, มุขฺจ นาสิกา จ, หนุ จ คีวา จ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ, นามฺจ รูปฺจ, ชรา จ มรณฺจาติ วิคฺคยฺห สมาโส, ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ, สฺยาทิมฺหิ มุข นาสิกนฺติอาทีสุ ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ (๓-๒๓) รสฺโส. อลภตา โคมุขํ ฑิณฺฑิโม เภริวิเสสา, อาฬมฺพรํ ปณโว, มุรโช มุทงฺโค, มทฺทโว มุทงฺโค. มทฺทววาทนํ ปณววาทนฺจ สิปฺปมสฺส มทฺทวิโก ปาณวิโก, สมฺมํ กํสตาฬํ, ตาฬํ หตฺถตาฬํ, อลสตา จ อาฬมฺพโร จ, มุรโช จ, โคมุโข จ, สงฺโข จ ฑิณฺฑิโม จ, มทฺทวิโก จ, ปาณวิโก จ, คีตฺจ วาทิตฺจ, สมฺมฺจ ตาฬฺจาติ วิคฺคโห. ยุคสฺส หิตา โยคฺคา โคณา, เตสมิทํ โยคฺคํ กสิกมฺมํ, ตสฺส องฺคํ. เตนาห- ‘กสิภณฺฑาน’นฺติ, ผาโลกสโก, ปาจนํ ปโตโท, ยุโค จ นงฺคลฺจาติ วิคฺคโห. ปิณฺฑมายุธวิเสโส, อสิ จ สตฺติ จ โตมรฺจ ปิณฺฑฺจาติ วิคฺคโห. จมฺมํ สรวารณผลกํ, กลาโป ตูณีรํ, ปหรณฺจ อาวรณฺจาติ วิคฺคโห. อหิ จ นกุโล จ, พีฬาโร จ มูสิโก จ, กาโก จ อุลูโก จ, นาโค จ สุปณฺโณจาติ วิคฺคโห. สงฺขฺยา จ ปริมาณฺจ สงฺขฺยาปริมาณํ, ตตฺถ ปริมาณสฺานํ ยถาทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ. เอกกฺจ ทุกฺจาติ วิคฺคโห, ทุกติกาทีสุปิ เอเสวนโย.

ขุทฺทชนฺตุ สิยา- นฏฺิ, อถวา ขุทฺทโกว โย;

สตํ วา ปสเต เยสํ, เกจิ อานกุลา อปิ.

กีโฏ จ ปตงฺโค จ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ, ฑํโส จ มกโส จ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกาจาติ วิคฺคโห. ปจนจณฺฑาลาติ โอ รพฺภิกาทีนํ รุฬฺหีสฺา. อุรพฺเภ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, เอวํ เสเสสุ. สานํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก, เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการา. สาธารณา สมานา, จรณสทฺโท- ยํ อิธ คยฺหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถา สกมชฺฌยนาย จรียนฺติ วตานฺเยเตสูติ จรณานิ, กาทิวาฌานฺยชฺฌยนานิ สาขาสฺกานิ. ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา จรณานิ สีลาทโย ปณฺณรส ธมฺมา. เตนาห- ‘กาทีหี’ติอาทิ, กาทีหีติ ปสิทฺธิวเสน กมาติกฺกเมนาปิ วุตฺตํ, ตโต อาทิสทฺเทน อติสาทโย คยฺหนฺติ. อติเสน ภารทฺวาเชน กเน วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ ‘‘อฺสฺมิ’’ติ (๔-๑๒๑) โณ, ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) โลโป อติสา ภารทฺวาชา กา. กลาปินา วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ, เตเนว โณ, กลาปา, กา อาทิ เยสํ เต กาทโย, เตหิ อชฺเฌนวิเสเส จ ปุริเส จ อุปจาราติ สมฺพนฺโธ.

สีลาทโยติอาทิสทฺเทน อินฺทฺริยสํวราทโย คยฺหนฺติ. สีลฺจ ปฺาณฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณฺจาติ วิคฺคโห. เอกโต อชฺฌยนเมเตสูติ เอกชฺฌยนานิ, ปกานิ วจนานิ ปาวจนานิ สทฺธมฺโม, เอกชฺฌยนานิ จ ตานิ ปาวจนานิ จ เตสํ, ทีโฆ จ ทีฆาคโม จ มชฺฌิโม จ มชฺฌิมาคโม จ, เอกุตฺตโร จ องฺคุตฺตราคโม จ สํยุตฺตาคโม จ, ขนฺธโก จ วิภงฺโคจาติ วิคฺคโห.

เตสนฺติ อิมินา ลิงฺควิเสสานนฺติ ฉฏฺิยนฺตตํ ทีเปติ, อิตฺถี จ ปุมา จ, ทาสี จ ทาโส จ, จีวรฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนฺจ คิลานปจฺจโย เภสชฺชปริกฺขาโร จ, ติณฺจ กฏฺโ จ สาขา จ ปลาโส จาติ วิคฺคโห. เฉโก ทกฺโข, ปุพฺพา จ ปราจาติอาทินา วิคฺคโห.

ปุพฺพทกฺขิณนฺติอาทีสุ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส. กาโส จ กุโส จ อุสิโร จ พีรณฺจ, มุฺชฺจ พพฺพชฺจาติ วิคฺคโห. ขทิโร จ ปลาโสจาติอาทินา จ, คโช จ ควโช จาติอาทินา จ, หตฺถี จ โคจ อสฺโส จ วฬวาจาติ จ, หํโส จ พลาวา จาติอาทินา จ, พโก จ พลากาจาติ จ. หิรฺฺจ สุวณฺโณ จ, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริโย จ ชาตรูปฺจ รชตฺจาติ จ, สาลิ จ ยวโกจาติอาทินา จ, สากฺจ สุวฺจาติอาทินาจ, กาสิโย จ โกสลาจาติอาทินา จ วิคฺคโห, ชนปทวาจินา จ พหุวจนนฺตา.

เอกวีสติจฺจาทิโน เอกฺจ ตํ วีสติจาติ วิเสสนสมาโส วา สิยา, เอกฺจ วีสติ จ เอกวีสตีติ จตฺถสมาโส วา, สมาหาเร นปุํสกตฺตนฺตุ น ปปฺโปติ, ‘‘นานุสาสนียํ ลิงฺคํ โสกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺเส’’ติ โลเก นปุํสกลิงฺคสฺเสหานภิธานโต นปุํสกลิงฺคํ น ภวิสฺสตีตฺยธิปฺปาโย, สภาปริสายาติ าปกโต วา สมาหาเร นปุํสกลิงฺคมตฺร พฺยภิจรตีติ ทฏฺพฺพํ.

ปุพฺพปฺปโยโค-ภิมโตติ อุปสชฺชนสฺกสฺส สฺยาทีติ ปมาย นิทฺทิฏฺสฺส สมาเส ปุพฺพนิปาโต ‘‘อุปสชฺชนํ ปุพฺพ’’มิจฺจเนน (๒-๒-๓๑) อิฏฺโ กมสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺตฺตาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) เอตฺถ สฺยาทีติ ปมานิทฺทิฏฺสฺสาสงฺขฺยาทิโน ปุพฺพมวฏฺานโต สฺยาทิเนติ ตติยานิทฺทิฏฺสฺส ปจฺฉาวฏฺานโต ‘‘สฺยาทิสฺยาทินา’’ติ สุตฺเต ปฏิปาฏิยา ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺตฺตา.

ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ เหฏฺา วุตฺตสุตฺเตน ปุพฺพนิปาเต ปตฺเต ‘‘ราชทนฺตาทีสุ ปร’’นฺตีมินา (๒-๒-๓๐) ปรนิปาโต-ภิมโต, วจเนนาติ- ‘‘พหุล’’นฺติ วจเนน, ปุพฺพกา ลยุตฺตสฺส ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ ราชทนฺตาทิปาโต เอวา-ภิมโต.

กมมฺปจฺจนาทราติ อิมินา ปธานภาเวนา-กฺกมสฺส วตฺตุมิฏฺตฺตมาห. สโร อาทิ ยสฺส ตํ สราทิ, สงฺโข จ ทุนฺทุภิ จ วีณา จ, อุทุกฺขลฺจ มุสโล จ, ธนปติ จ ราโม จ เกสโวจาติ วิคฺคโห. ชํทํสทฺทา ชายาสทฺทสมานตฺถา อสงฺขฺยา-ชฺจ ปติ จ, ทฺจ ปติจาติ วิคฺคโห, อวนฺตโย จ อสฺสกาจ, อคฺคิ จ อินฺโทจาติ วิคฺคโห, ตํนิวาสิมฺหิ คหิเต อวนฺติ จ อสฺสโกจาติ เอกตฺเตนปิ วิคฺคโห วตฺตติ. ทฺวนฺทสมาโส- ยํ ทฺวนฺทสทิสตฺตา ทฺวนฺโท, ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทานีติ หิ อุภยตฺถปฺปธาโน- ยํ ทฺวนฺทสทฺโท.

๒๑. สงฺขฺยา

อถ ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) วิชฺชมาเน กึ ‘‘สงฺขฺยาที’’ ติ อิมินา สตฺถคารวกเรนาติ อาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิ. ตถาหิจฺจาทินา ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺเตว สิชฺฌนํ สมตฺเถติ. ยถาวุตฺตโจทนาจาลเน ปราธิปฺปายํ ปริกปฺเปนฺโต’จตฺเถ’ติอาทิมาห.

เนติ อิมินา จตฺเถติอาทินา กตปริกปฺปนา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ, ตตฺถ เหตุมาห- ‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตา’ติ, สติเจจฺจาทินา ‘สมาหาเร นปุํสก’นฺเตตฺถ วิเสสนคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺวา ‘สงฺขฺยาที’ติ อิมสฺส นิรตฺถกตฺตเมว ถิรีกโรติ.

ปโยชเนติ ลาฆวปฺปโยชเน;

สมฺพนฺธียตีติ วิเสสนคฺคหณํ สมฺพนฺธียติ;

เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘สงฺขฺยาที’สุตฺเต;

ตนฺเนติ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติ.

‘สงฺขฺยาที’ติ สุตฺตสฺส สาตฺถกตฺตมาห- ‘จตฺถสมาสานนฺตร’มิจฺจาทินา. เอกตฺตพฺยปเทโส กาตพฺโพติ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ (๒-๑-๕๒) สงฺขฺยาปุพฺพสฺส สมาสสฺส ทิคุสฺํ วิธาย ตทตฺถสฺส ‘‘ทิคุเรกวจน’’นฺตีมินา (๒-๔-๑) เอกตฺตพฺยปเทโส ปเรหิ วิย กาตพฺโพ.

สมาหรณํ สมาหาโรติ อิมินา ภาวสาธโน-ยํ สมาหารสทฺโท. ยทิ สมาหรียตีติ สมาหาโรติ กมฺมสาธโน สิยา, ตทา ปฺจ กุมาริโย สมาหฏาติ วากฺยสฺสาตฺเถ วุตฺติ สิยา ปฺจกุมารีตฺเยตฺถ สกปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุวจนํ สิยา ‘‘ฆาปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’’ติ (๓-๒๔) อปฺปธานรสฺสตฺตฺจ น สิยา… สมาหฏานเมว กุมารีนํ ปธานตฺตา, ตสฺมา ปฺจ คาโว ส มาหฏาตฺเยตสฺมึ วากฺเย สมาโสว นตฺถิ กมฺมสาธนสฺสานุปคมโต. ปฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร, จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโรติ วากฺเย ปน อตฺถิ, สมาหารสฺเสกตฺตา ตุ สตํ ยูถํ วนนฺติ เอตฺถ วิย สาภาวิกเมกวจนํ สิทฺธเมเวติ วิฺาเปติ.

๒๒. กฺวเจ

กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (๑-๒๗) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (๒-๒-๗๓) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุลฺเล’’ติ (จํ, ๒-๒-๗๔) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามฺเน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิ. อฺตฺถาติ พหุลภาวโต อฺตฺถ. วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามฺสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปราย.

๒๓. สฺยาทิ

นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติ. ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสฺตฺตา’ตฺยาทิ. อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติ. ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฏฺีสมาสสฺเส’จฺจาทิ. นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถ. อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโย. ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (๒-๖๐) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิ. เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปมํ เตน ปวิฏฺเ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํ. สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโท.

๒๔. ฆม

อโตเอวจาติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํ.

๒๕. โคสฺสุ

สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฏฺีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาห.

๒๖. อิตฺถิ

อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (๓-๓๙) สุตฺตปริยนฺเตสุ. อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิ. อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมา. อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติ. อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํ. อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามฺํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ. กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–

เอเสโส เอตมิติ จ,

ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถีปุํ นปุํสกานีติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิ.

อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. เอวฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติ. ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฏภฏี ตฏมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํ. สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฏฺพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. โชตกา อิตฺถตฺตสฺเสติ ปกรณโต วิฺายติ. ตโต เวจฺจาทินา ปจฺจยตฺถภาวิโน เย โทสา เตสเมตฺถนาวกาโสติ ทสฺเสติ. สมานาธิกรณตฺตํ พหุวจนมฺปิ โหตีติสมฺพนฺโธ. อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘อิตฺถตฺตสฺส ปจฺจยตฺถตฺเต สติ ปธานตฺตาสฺส พฺยติเรกลกฺขณาย ฉฏฺิยา ‘กุมาริตฺตํ (เทวทตฺตายา’ติภวิตพฺพํ, ตโต จ น สิยา กุมารี) เทวทตฺตา’ติ สมานาธิกรณตฺตํ, ตถา กุมาริโยติ พหุวจนมฺปิ อิตฺถตฺตสฺเสกตฺตา. ปกติยตฺถ วิเสสนปกฺเข ตุ ปกติยา อิตฺถตฺตวิสิฏฺํ ทพฺพเมโวจฺจเต, อาอาทโย ตุ โชตกตาติ ตตฺถ พฺยติเรกาภาวา ฉฏฺิยา อปฺปสงฺโค จ พหุวจนมฺปิ อเนกตฺตาว ทพฺพสฺส ยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตโทสาวสราภาวา อิฏฺตฺถสิทฺธี’’ติ. อฺเติ ชยาทิจฺจ ชินินฺทพุทฺธฺยาจริยาทโย ทสฺเสติ.

อิตฺถิยมภิเธยฺยายนฺติ อิตฺถิลิงฺคสงฺขาเต อิตฺถตฺเต อตฺถภูเต, ยเถวหีติอาทินา อุปมาวเสน ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ. ตตฺถ อิตฺถตฺตมิจฺจาทินา ปโรปวณฺณิตปกฺขสฺสายุตฺตตฺตนฺนิจฺฉินฺเทติ, โน ปปชฺชเต [โนปปชฺเชยฺย (ปฺจิกา)] เทวทตฺตาสทฺทวจนียสฺสาปิ อิตฺถตฺตโต อพฺยติริตฺตตฺตา ‘อิตฺถตฺตํ เทวทตฺตายา’ติ ภินฺนาธิกรณตา น ยุชฺชเต, อนุปปตฺติเมว สมตฺเถติ ‘เทวทตฺตายาติ’จฺจาทินา. สมานาธิกรณตฺตเมว สิยา อิตฺถิสทฺทวจนียโต อนฺตฺตา เทวทตฺตา สทฺทวจนียสฺส อิตฺถี เทวทตฺตาติ.

อโตเอวาติ อิตฺถตฺเต อาวิธานโตเยว. ตพฺพโตตฺถสฺสาติ อิทํ ชยาทิจฺจาทิมตานุคามินา [นุคามี ปน (โปตฺถเก)] วุตฺตํ, ตถา หิ เต เอวํ ลิงฺคลกฺขณ มาหุ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกายํ) ‘‘สามฺวิเสสา อิตฺถตฺตาทโย โคตฺตาทโย วิย พหุปฺปการพฺยตฺติโยติ [สามฺานิ จ ตุลฺยชาติยปทตฺถสาธารณตฺตา ตานิ วิเสสา จ อฺ มฺเหิ วิชาติเยติ จ วิสิสฺสนฺเต พฺยาวตฺตนฺเตติ สามฺวิเสสา. พฺยฺชียนฺติอา เอเตหีติ พฺยตฺติโย สามฺวิเสสานํ นิสฺสยา, พหุปฺปการา พฺยตฺติ โย เยสํ สามฺวิเสสานํ เต ตถาวุตฺตาติ– (กาสิกาวิวรณ ปฺชิกา.)] เต หฺเยวํ มฺนฺเต ‘‘ยถา โคตฺตาทโย สมานชาติเยสุ สพฺเพสฺวนุวตฺตนฺเต, วิชาติเยหิ ปน นิวตฺตนฺเต, ตถา อิตฺถตฺตาทโยปิ. วิจิตฺตตฺตา ปน สามฺวิเสสนิสฺสยานํ พฺยฺชกานํ โกจิเยว สามฺวิเสโส เกนจิเทว นิสฺสเยน พฺยฺชเต, น สพฺโพ สพฺเพน (ปติ) นิยตวิสยตฺตา ภาวสตฺตีนํ, ตตฺถ เยนตฺเถน อิตฺถตฺตเมว พฺยฺชเต น ปุมตฺตํ นาปิ นปุํสกตฺตํ, สา อิตฺถิเยว ภวติ น ปุมา นาปิ นปุํสกํ. เยน ปุมตฺตเมว พฺยฺชเต, โส ปุมาเยว. เยน ตุ นปุํสกตฺตํ ตํ นปุํสกเมว. โย ตุ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ (วา) พฺยฺชโก, โส ทฺวิลิงฺโค ติลิงฺโค เว’’ติ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกาวิวรณปฺชิกา) ตสฺมา ปพฺพโต ยถา วุตฺตอิตฺถตฺตวโต อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อเถจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ชินินฺทพุทฺธินา ยทุปวณฺณิ ตํ ตํ ปริกปฺเปติ. โส เอว จรหิจฺจาทินา อุปหาสปุพฺพกมุตฺตร มาจิกฺขเต. มสิมกฺขิตกุกฺกุโฏวิยาติ ยทา โกจิ อฺกุกฺกุโฏ อฺสฺมา ภีโต สิยา, ตทา วิชยิโน กุกฺกุฏสฺส มุขํ มสิยา มกฺเขตฺวา อุปเนนฺติ โส ปมํ ตโต ภีโตปิ ปุน อฺโติ มนฺตฺวา ยุชฺฌิตุมุสฺสหเต. ยถาตฺร โสว กุกฺกุโฏ พฺยาเช โนปทสฺสิโต, ตถา ตฺรามีตฺยตฺโถ.

๒๙. อารา

ปุํโยเคน ภริยายํ วตฺตมานโตว นิยเมน ‘‘มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ’’ (๓-๓๓) ตฺยานี, อิมินา ตฺวนิยเมน ภริยายมภริยายฺจ อินีตฺยนิยเมน วตฺตุมาห- ‘อารามิกสฺส ภริยา’อิจฺจาทิ.

๓๑. กฺติ

ตฺติมฺหาติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ ตฺติปฺปจฺจยนฺตโตติ วจเน การณมาห-เกวลสฺส อฺปทตฺเถ ปโยคาภาวา’ติ. อิมินา ปจฺจยคฺคหณปริภาสมนฺตเรนาปิ สามตฺถิเยเนวายมตฺถวิเสโส ลพฺภตีติ ทีเปติ.

๓๒. ฆร

ตํสนฺนิโยคาติ เตน นีปฺปจฺจเยน สนฺนิโยคา เอกีภาวา, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยตฺถ นีปฺปจฺจโย ตตฺเถว ยโลโป’ติ.

๓๓. มาตุ

ภริยายนฺติ ปกติวิเสสนตฺตา มาห- ‘ภริยาย’นฺติอาทิ. ปุนฺนามเธยฺยาติ ปุริสสฺส สมฺาภูตา, ปุํโยเคนาติ ปุริเสน สห สมฺพนฺเธน เหตุนา. อิตฺถิยํ วตฺตนฺตีติ โสยมิตฺยเภทวจนิจฺฉายํ ยทา ภริยาสงฺขาตายมิตฺถิยํ วตฺตนฺเต, นทาทิปาาติ วุตฺเต วิฺายติ ‘อากติคณตฺตา นทาทิปาโ โหนฺโต เอวํ โหตี’ติ ทสฺเสติ, ปุนฺนามสฺมาโยคาอปาลกนฺตาติ นทาทิปาโตติ อตฺโถติ เสโส. อิทฺจ นทาทีสุ คณสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺส อตฺถํ วทติ-‘ปุมุโน’อิจฺจาทิ, อปาลกนฺตาติ กึปสุปาลิกา เขตฺตปาลิกา.

๓๙. ปุถุ

ปุถุสทฺทโต สฺายํ วีปฺปจฺจยํ สมตฺเถติ‘ปุถุภูตา ปถวีติ หิ มหี วุจฺจตี’’ติ, ปุถุภูตาติ หิ อิมินา ปถวีสทฺทสฺส ปุถุสทฺทภูตตฺตํ วิฺาเปติ, มหี วุจฺจตีติ อิมินา นทาทิปาา สฺายํ วีปฺปจฺจยตฺตํ, ปุถุภูตา ปตฺถฏาติ อตฺโถ.

๔๐. สมา

ปราธิการโต ปจฺจยสฺส ปรวิธินาว สามีปฺยสฺส สิทฺธตฺตา สาธีปฺยวจนสฺสนฺตสทฺทสฺส คหณมนตฺถกํ สิยาติ มนฺตฺวาวยววจโน ยมนฺตสทฺโท คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตสฺส อนฺโต’อิจฺจาทิ. อวสานวติ+อวยโวติ ปทจฺเฉโท, สมาสคฺคหเณน คหเณ การณมาห-‘อวยวตฺตา’ติ. ยถาวุตฺตโจทนาย นิทฺโทสตฺตมุปมาวเสน ทสฺเสตุมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ. ปลฺลวิตสฺส รุกฺขสฺส ปลฺลวานมวยวตฺตํ วิย สมาสโต อุตฺตรกาลํ วิธีย มานสฺส อการสฺส สมาสาวยวตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ อตฺโถ.

๔๔. อสํ

อติกฺกนฺตมงฺคุลิโยติ วิคฺคโห. ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ปรวิคฺคเหนาตฺถมาห, ทฺเว องฺคุลิโย ปมาณมสฺสาติ วิคฺคเหเนวํ สมาโส ตโต มตฺตปฺปจฺจเย ตคฺฆปฺปจฺจเย วา ตสฺส ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) อิมินา โลเป กเต วิเสสนสมาสา อกาโรติ ทสฺเสตุํ ‘กถ’มิจฺจาทินา ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อฺปทตฺเถ’จฺจาทิ วุตฺตํ. สมาสวิธานํ อโตปีติ มตฺตาทิปฺปจฺจยโลปํ กตฺวา ‘‘วิเสสนเมกตฺเถเน’’ติ (๓-๑๑) สมาสวิธานา, อถ นายมงฺคุลิสทฺเทเนวํ สมาโส, มาเน ปจฺจยโลปวเสน วินาว อปฺปจฺจเยน นิฏฺปฺปตฺตีติ มนฺตฺวา ‘องฺคุลสทฺโท วา’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ ตตฺถ อาสงฺกํ วิรจยติ ‘อเถ’จฺจาทิ. ทฺวงฺคุลสทฺทสฺส ปมาณินิวตฺตนโต กถฺจิปิ อฺปทตฺถตา สิยาติ ‘ยถา ตถา อฺปทตฺเถ วตฺตตู’ติวุตฺตํ. นนุ นิรงฺคุลนฺตฺยาทิ สพฺพมงฺคุลสทฺเทน สาเธตุํ สกฺกา, ตถา สติ กิมงฺคุลิ สทฺทา อปฺปจฺจยวิธาเนเนตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรํ อปทิสิตุมาห- ‘สพฺพตฺเถ’จฺจาทิ. องฺคุลิสทฺทโต อปฺปจฺจเย อวิหิเต นิรงฺคุลิจฺจาทิปิ สิยา ตนฺนิวตฺตนเมตฺถ ปโยชนนฺติ ทสฺเสติ ‘องฺคุลิสทฺทนิวตฺตนตฺถ’นฺติ.

๔๕. ทีฆา

ทีฆรตฺตนฺตฺยาโท นานุสิฏฺตฺตา ลิงฺควิเสสสฺส กถํ นปุํสกตฺตเมวิจฺจาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิ. นายํโทโสจฺจาทินา ปริหรติ. ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ตีทมาลมฺพ วทติ ‘โลเก’ติอาทิ. อถวาติ ปกฺขนฺตโรปทสฺสนตฺเถ นิปาโต, วิภชฺชาติ วิภชิตฺวา. กฺวจีติ โยควิภาเคนาติ อธิปฺปาโย.

อโหรตฺตนฺติ สมาหาเร (จตฺถ) สมาสา นปุํสกตฺตํ. อติรตฺโตติ ปุลฺลิงฺเค ปาทิสมาโส, สมุทายสทฺทสฺสาปฺยวยเว วุตฺติ สพฺภาวโต เอกเทสวจโน ปุพฺพรตฺตาโท รตฺติสทฺโทจฺจาห-‘ปุพฺพา จ สา รตฺติ จา’ติอาทิ. เอวเมกรตฺตนฺติ ปาเน น ภวิตพฺพํ… ตสฺส สมาหาเรน สมาสตฺตาภาวา. นปุํสกลิงฺคมฺปน โลกสนฺนิสฺส ยตฺตา วิฺเยฺยํ.

อสมาสนฺตปกฺเขติ สมาสนฺตอปฺปจฺจยสฺสาภาวปกฺเข. ปุพฺพา อติกฺกนฺตา รตฺติ ปุพฺพรตฺตี(ติ รตฺติ สทฺโท) เนกเทสวจโนติ สมาสนฺตาภาโว.

๔๖. โคตฺว

นนุเจจฺจาทินา ยถาปาทิตโทสํ นายํ โทโสติ ปริหรติ. สฺยาทิโลปสฺสิจฺจาทินา สุลภสฺยาทิ โลปโต ปฺยสุลภตทฺธิต โลโปว อโลเปตีมินา ปรามฏฺุํ ยุตฺโตติ ทสฺเสติ.

๔๗. รตฺติ

รตฺตินฺทิวํ ภุฺชตีติ ปโยเค อาเธยฺเย โภชนสงฺขาเต อเปกฺขิเต รตฺยาทโย อาเทยฺยสาเปกฺขา, เตสมฺปิ อิมินา นิปาต เนเนวาติมตา สมาสสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘รตฺตนฺทิว’นฺติอาทิ, รตฺติ จ ทิวาจาติ วิคฺคโห, จตฺถสมาเส ตุ ร(ตฺตินฺทิ) วา.

๕๐. ทารุ

สมาสตฺโถ (เอตฺถ) ทารุ, นาสฺส มุขฺยาหิ องฺคุลีหิ สมฺพนฺโธ ยุชฺชติ, นนุ ทฺเว องฺคุลี ปมาณมสฺส ทารุโนจฺจาทึ มุขฺโย องฺคุลิสทฺโทคหิโตติ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ กิเมวํ วุจฺจเตจฺจาสงฺกิยาห-‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปมาณวจเนนาติ มตฺตาทิปจฺจยตฺถภูตปมาณวาจเกน, องฺคุลิ สทฺทสฺส ทารุโน ปมาณวาจกตฺตา วุตฺตํ- ‘ทารุโน สมฺพนฺโธ อตฺถี’ติ. วิเสสนสมาสโต ปรํ ตทตฺถวิสเย ตสฺมึปมาณตฺถวิสเย ‘‘มาเนมตฺโต’’ติอาทินา (๔-๔๖) มตฺตาทิปฺปจฺจเยนภวิตพฺพนฺติอตฺโถ, โลเปนภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘อสงฺขฺเยหิ จางฺคุลฺยา นฺาสงฺขฺยตฺเถสุ’’อิจฺจตฺร (๓-๔๔) ยทาขฺยาตํ, ตทิหาปฺยติทิสมาห-‘ปุพฺเพ วิยสิทฺธ’นฺติ, อนการนฺตานนฺติ ภูมิอาทีนํ, ตพฺพิธาเน ตสฺส อปฺปจฺจยสฺส วิธาเน ปโยชนํสิสฺโสกาโรติสมฺพนฺโธ. อิมินา กจฺจายนานํ ปกรเณ ปโยชนํ ทสฺสิตํ. อถจ ปเนตฺถ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ (ก, ๒-๗-๒๒) อิมินา อการนฺตสฺส สมาสนฺเต กเต สามตฺถิยา ‘สฺยาจ’อิติ (ก, ๒-๓-๒๙) สิสฺสาการาเทสาภาวา นิจฺจโมการนฺตรูปํ สมฺปชฺชตีติ ปริกปฺปิยตสฺสายุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ยํ วุตฺตํวุตฺติกาเรน, ตํ ทสฺเสตุมาห‘อการนฺตสฺสปิ’จฺจาทิ, ยํ-วุตฺตํ สิสฺสาการา เทสนิวตฺตเน อการกรเณ สามตฺถิยํ, ตทภาวา สิสฺสาการาเทโส น นิวารียตีติ ทสฺเสตุมาห-‘นเจ’จฺจาทิ. จริตตฺถตาย นิฏฺิตปฺปโยชนตาย, เตเนว กจฺจายนวุตฺติกาเรเนว อปฺปจฺจยนฺต มุทาหฏํ สกฺกตคนฺถานุสาเรน, อพฺยฺชนนฺตตฺตาติ อิมินา ติณฺณเมสํ สทฺทานํ สกฺกเต พฺยฺชนนฺตตฺตเมว โพเธติ, นิรตฺถกนฺติ ปุพฺเพว อการนฺตตฺตา นิรตฺถกํ, อาการวิธาเนเนวาติ (ก, ๒-๗-๒๕) ‘‘ธนุมฺหาจ’’ อิตฺยาการวิธาเนเนว.

๕๑. จิวี

อฺมฺกิริเยติ กิริยาปริวตฺตนมาห, อิมินา สุตฺเต กิริย สทฺทาภาเวปิ วีติหรณสทฺเทเนว กิริยาพฺยติหาเรติ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ.

๕๒. ลตฺวี

ปฏิมุกฺกกมฺพู อามุกฺกวลยา.

๕๓. วาฺ

กาเปกฺเขหีติ กปฺปจฺจยมเปกฺขิเตหิ.

๕๔. อุตฺต

อาปริจฺเฉทาวสานา น ปเร [ปเรน (โปตฺถเก)] ตโต ปรํ ณาทิการิยวิธานา.

๕๗. ฏนฺต

ฏาเทเส ปุพฺพสรโลโป, อติสเยน มหนฺตีติ วิคฺคเห ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย’’ติ (๔-๖๔) ตรปฺปจฺจโย ณาทิวุตฺติยํ วิภตฺติโลโป. มหตฺตรสทฺทา ‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) มหโต ภาโวติ วากฺเย‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺตตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๖) ตฺโต, วิภตฺติโลโป, ฉฏฺีสมาโส, เตนาห ‘รตฺตฺูน’มิจฺจาทิ.

๕๘. อ

นฺโต เนติ สมฺพนฺโธ.

๖๐. ปร

ปราสทฺโท เอตฺถ อธิกตฺโถติ อาห-‘อธิกา’ติ.

๖๓. กฺลุ

อปวาทวิสเยปีติ ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) อิมสฺส อปวาทสุตฺตสฺส วิสเยปิ.

๖๔. วิชฺชา

อถ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมิตฺยุจฺจมาเน วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนนฺติ กถํ วิวรณมิจฺจาห-‘วิชฺชาโยนิ’จฺจาทิ, วิชฺชา จ โยนิ จ วิชฺชา โยนี ตาสํ สมฺพนฺโธ, โส เยสํ อตฺถิ เต โหตาทโย มาตาทโย จ อเภโทปจาเรเนห วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสทฺเทน คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย, ตสทฺเทนาติ ตตฺเรตฺยตฺร. เต จ ลฺตุปิตาทโยติ ตสทฺเทน ปรามฏฺา ลฺตุปิตาทโย จ, อตฺเถ การิยา สมฺภวา ตํวาจโก สทฺโท คยฺหติ.

๖๕. ปุตฺเต

ลฺตุปิตาที (ติ ปุพฺพ) สุตฺเต ตตฺเรติ คหิตลฺตุปิตาทิ.

๖๖. จิสฺมึ

ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย จิปฺปจฺจยนฺเตติ วุตฺตํ.

๖๗. อิตฺถิ

อิตฺถิสทฺเทน อิตฺถิลิงฺคํ คหิตํ น อิตฺถี, ตคฺคหเณ สติ ‘อิตฺถิยํ วตฺตมาเน’ติ วุตฺติคนฺถสฺส อิตฺถิสงฺขาเต อตฺเถ วตฺตมาเนติ อตฺโถ คยฺเหยฺย, เอวํ สติ ‘กลฺยาณิปฺปธานา’ติ เอตฺถาปิ ปุมฺภาโว ปสชฺเชยฺย… ปธานสทฺทสฺส กลฺยาณิยํ วตฺตมานตฺตาติ อาห- ‘อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺเค’ติ. อถ อิตฺถิยนฺติ เอตฺตเก วุตฺเต กถํ ตคฺคหณํ สิยาติ อาห-‘วิเสสเน’จฺจาทิ, เอกตฺเถติ วุตฺเตปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อิตฺถิยนฺติ วจนมนตฺถํ สิยาติ สมตฺถมฺถานุปปตฺติยนฺติ อิตฺถิยนฺติ วิเสสนมิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหเณติ อาห- ‘วิเสสเน’จฺจาทิ, อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหณนฺติ สมฺพนฺโธ. พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา วิเสสนมนตฺถกํ สิยาติ เอกตฺเถอิจฺจเนเนว อิตฺถิยํ วุตฺติยา (คมฺม) ภาวโตติ ภาโว. ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาโน สทฺโท ปุมาสทฺโท, สกโลติ ปเทสสกโล หิ คยฺหติ… กสฺสจิ สุตฺตตฺถสฺส ปุถภูตตฺตา, เตเนวจาห- ‘อิตฺถิยนฺตุ น วตฺตตฺเต’ติ.

๖๙. สพฺพา

วตฺตนํ เอกสฺมึ อตฺเถ อธิตฺถิจฺจาโท อิตฺถิวิสิฏฺเ สตฺตมิยตฺถาโท, วาสิฏฺโจฺจาโท วสิฏฺาทิวิสิฏฺเ อปจฺจาโท, ปุตฺตียติจฺจาโท ปุตฺตาทิวิสิฏฺเ อิจฺฉาทฺยตฺเถ ปวตฺติ, เตนาห-‘เอกตฺถีภาโว’ติ. สามฺ คหณตฺถนฺติ อิมินา มตฺตสทฺทสฺส กสิณตฺเถ ปวตฺติมาห.

๗๐. ชายา

เอวนฺติ อิมินา อิตรีตรโยเค จตฺถสมาสํ วิภาเวติ. ชานิชายา, สทฺทนฺตเรนาติ ชานิสทฺเทน ตถาสทฺโทปทิฏฺเน ทํ ชํ สทฺทนฺตเรน จ, เกสฺจิติ ขรีคตนฺติอาทีสุ ‘ขรี’ติอาทีนํ เกสฺจิ, ขรีติ ขรตฺเถ วตฺตมาโน-ยํ สทฺโท นิยตวิสโย… คตสทฺทํ วินา อฺตฺถ อทิฏฺตฺตา, นายมฺปโยโคติ ตุทมฺปติปฺปโยคํ นิวตฺเตตฺวา เหตุมาห- ‘อาคเม’จฺจาทิ, อฺเหิ จาติ อิมินา รูปสิทฺธึ คณฺหาติ.

๗๕. อน

นนุ สุตฺเต‘สเร’ติ เอตฺตกํ วุตฺตํ‘สราโท’ติ กถํ ลทฺธนฺติ อาห-‘สเร’ติอาทิ, วณฺเณ ยนฺตนฺตทาโทติ สิฏฺวจนํ, วณฺเณ ปรภูเต ยํ การิยํ วิธียเต ตํ โส วณฺโณ อาทิ ยสฺส ตํ ตทาทิ, ตสฺมึ ตทาโท อุตฺตรปเท สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, ขาธาตุโต กฺตปฺปจฺจเย วิหิเต รสฺเสนากาเรเนวายมฺปโยโค, น วิสุํ อกาเรนาติ ทสฺเสตุํ น อากฺขาตํ อนกฺขาต ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อุตฺตรปทาทิ สรสฺส รสฺสตฺต’นฺติ วุตฺตํ.

๗๖. นขา

สฺาสทฺเทสุจาติอาทินา อวยวตฺถนิรเปกฺขานมฺปิ ยถากถฺจิ นิปฺผตฺตึ ทสฺเสนฺโต สพฺเพสเมว สทฺทานํ นิปฺผนฺนวาจิตฺจาตฺตโน ทีเปติ, ยถากถฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย, เตน สฺเจฺจาโท-ธิปฺปายํ วิวรติ ‘ยํกิฺจิ’ตฺยาทินา, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, น อิตฺถิ ปุมนฺติ สมาเส นิปาตเนนิมินา นปุํสกาเทโส [นปุํสกนิทฺเทโส (โปตฺถเก)] ติ ทสฺเสติ ‘น อิตฺถิ’จฺจาทินา. ขี-ขเย, ขร-วินาเส จาติ หิ เอเตหิ ‘น ขียติ น ขรตี’ติ อตฺเถ ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย’ น ขย น ขร’อิติ ิเต ขตฺตาเทโสติ อาห- น ขียติ’จฺจาทิ.

๗๗. นโค

เอวนฺติ อิมินา คจฺฉตีติ วากฺเย กฺวิปฺปจฺจยาทึ ทสฺเสติ, วิเสโส ปเนตฺถ นฺสฺส(โฏ) วสโล จณฺฑาโล, สีเตน กรณภูเตน.

๗๘. สห

ตตฺถ ตสฺมึ ปรภูเต, ยสฺส จ ฌตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๘๐. อป

อปฺปจฺจกฺขํ ปจฺจกฺขาเณนานุปลพฺภนียํ ตมฺปนาตฺถโต-นุเมยฺยเมว. ตสฺมึ คมฺมมาเน ยมาเทโสติ เกนจิ ลิงฺเคนาธิคเตนานุมานาเณนานุเมยุตฺตมคฺยาทิโนติ ทสฺเสตุมาห- ‘กโปเต’จฺจาทิ. กโปตาทิภาเวติ กตฺถจิ ฆราโท กโปตวาตมณฺฑลิกาทีนํ ทสฺสนวเสน สพฺภาเว สติ. อคฺยาทิทสฺสนโตติ อคฺคิปิสาจาทิทสฺสนโต, อฺตฺราปีติ ฆราทิโต อฺตฺร, กโปตวาตมณฺฑลิกาทิโน ลิงฺคสฺส, อคฺยาทิโยคนฺติ อคฺคิอาทีหิ อนุเมยฺเยหิ สมฺพนฺธํ. มนฺตฺวาติ อนุมานาเณน ชานิตฺวาปโยโคติ สาคฺคิสปิสาจาติ ปโยโค.

๘๑. อกา

สกตฺเถ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺสาติ วตฺตพฺเพ วตฺตมาโน ตปฺปธาโนเยวาติ อาห- ‘สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺสา’ติ, วุตฺติ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ยุคปทิ ธุรา สธุรํ. อปรณฺเหน สหิตํ สหา ปรณฺหํ.

๘๒. คนฺถ

‘‘อฏฺาทส นิเมสา ตุ, กฏฺา ตึสนฺตุ ตากลา’’ติ วจนโต อาห- ‘กลา กาลวิเสโส’ติ. กลาทิสงฺขาตคนฺถสฺสานฺเต สหสทฺโท วตฺตตีติสมาสวากฺยํ นิทฺทิสติ ‘กลนฺต’มิจฺจาทิ. คนฺถนฺเตจฺจาทินา อาสงฺกโตยมธิปฺปาโย ‘‘กาลตฺถปริจฺจาเคน คนฺถนฺเต วตฺตมานตฺตา อกาลตฺโถ’’ติ. คนฺถวุตฺติปิ กลาทิ กาลสทฺทตฺถํ นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาเยนาห- ‘คนฺถวุตฺติปิ’จฺจาทิ. อธิโก มาสโก อสฺสาติ สมาสโก, วิกปฺเปน สิทฺเธติ ‘‘สหสฺส โส-ฺตฺเถ’’ติ (๓-๗๘).

๘๓. สมา

สมาโน ปติ ยสฺสา สปตฺตินี สปตฺตี อิติ นิปฺผนฺนานเมกเทโส ‘ปตฺตินี ปตฺตี’ติ ทสฺสิโตติ วตฺตุมาห- ‘ยกฺขาทิ ตฺวินิ’จฺจาทิ. วยสทฺทสฺส ‘‘สรวยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสู’’ติ คณปาโต อกฺขเย วตฺตมานสฺโส มนาทิตฺตา โอการนฺตตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘วโย’ติอาทิ. ยปฺปจฺจยนฺโตติ อิมินา นิปาตเนน ตกยปฺปจฺจยนฺโต.

๘๔. อุท

‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) อิยปฺปจฺจยวิธายกํ สุตฺตํ.

๘๘. ตุมฺหา

ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที อมฺหาทีจฺจาทึ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา.

๙๐. วิธา

คพฺเภนาติ อิมินา กุจฺฉิคเตน คพฺเภน สห ทฺวิหทยตฺตมสฺสาติ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเทติ ทุสทฺเท.

๙๒. ทิคุ

คุณา ปฏลา [ทฺเว ปทานิ อสฺส อิติ ภวิตพฺพํ] ทฺเว ปาทา เอสํ ทฺเว สตานิ อสฺส, ทฺเว สหสฺสานิ อสฺส, ทฺวินฺนํ สตานํ ทฺวินฺนํ สหสฺสานํ วา สมาหาโรติ วิคฺคโห.

๙๓. ตีสฺว

ทฺวตฺติปตฺตาติ ปมนฺตา‘ปูร-ปูรเณ’อิจฺจสฺมา กรณตฺเถ ‘‘ภาว การเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย สฺยาทิสมาโสติ ทสฺเสตุ มาห- ‘ทฺวตฺติปตฺต’อิจฺจาทิ.

๙๔. อาสํ

ทฺเว จ ตึสา จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ตึสาติ วิคฺคโห.

๙๖. จตฺตา

สมฺปตฺตวิภาสายนฺติ อยํโยโค (สมฺปตฺตวิภาสาติ) ทสฺเสติ, สมฺปตฺเต วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, ตโย จ จตฺตาลีสา จ, ตีหิ วา อธิกา จตฺตาลีสาจฺจาทินา วิคฺคโห, ติสฺโส จตฺตาลีสา อสฺส ติจตฺตาลีสํ คโณ.

๙๗. ทฺวิสฺสา

สมฺปตฺตวิภาสตฺตาติ ‘‘อาสงฺขฺยาเย’’จฺจาทินา (๓-๙๔) อากาเร สมฺปตฺเต วิภาสตฺตา.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ตติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

จตุตฺถกณฺฑ

๑. โณ วาปจฺเจ

นนุ จ ‘โณ วาปจฺเจ’ติ วจนโต กถํ ปกติวิสยาวคโม สิยา. ยถากถฺจิ ปกติวิสยาวคเมปิ สามฺวจนโต ปน ธมฺเมนาปจฺจนฺตฺยาโท ยโต กุโตจิ ธมฺเมนิจฺจาทิโตปิ สิยา ณา ทิปจฺจโยตฺยาสงฺกิยาห ‘อปจฺจวตา’จฺจาทิ. อปจฺจสฺสาติ อปจฺจตฺถสฺส, อปจฺจวตาติ ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ วสิฏฺาทฺยตฺถสฺเสว ปริคฺคหณาย สามฺวจนโต โย อปจฺจวา ตโต, อตฺถโต ปน อสมฺภวา ทพฺพาจกสทฺทาว สามตฺถิเยน ฉฏฺิยนฺตา สพฺพลิงฺควจนา ชายเตติ วิฺาตพฺพํ. ธมฺมสฺมาปจฺจํตฺยาทีสุ ณาทิปฺปจฺจโย (น ชายเต) ติ สมฺพนฺโธ.

ธมฺเมนาติ ธมฺเมน กรณภูเตน. ธมฺมายาติ ธมฺมตฺถํ, ธมฺมสฺมาติ ธมฺมเหตุนา, ตโต อสมฺภเว การณมาห ‘สาเปกฺขตฺตา’ติ. สาเปกฺขตฺตเมว สมตฺเถติ ‘อปจฺจวาหิ’จฺจาทินา, ธมฺเมนาปจฺจํ กสฺสาติ ปุจฺฉิตฺวา เทวทตฺตสฺสาติ อเปกฺขิยมานํ วทติ. เทวทตฺตสฺสาติ อปจฺจวา เทวทตฺตาทิ อเปกฺขียเตติ สมฺพนฺโธ, หิสทฺโท เหตุมฺหิ. น เหตฺถ ณาทิวุตฺติ อฺตฺถ [นเหตกามนฺตตฺถ (โปตฺถเก)] สาเปกฺขตฺตา กมฺพโล วสิฏฺสฺสาปจฺจํ เทวทตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปน วสิฏฺโ-ปจฺจวาติ ตโต ฉฏฺิยนฺตา โหติจฺจาสงฺกิยาห- ‘น เจ’จฺจาทิ. น จ โหตีติ สมฺพนฺโธ.

การณมาห- ‘อสมฺพนฺธา’ติ. น เหตฺถ สมฺพนฺโธ วสิฏฺสฺส กมฺพลาเปกฺขตฺเตน อปจฺจสฺส จ เทวทตฺตาเปกฺขตฺเตนาตฺถนฺตราเปกฺขาย วสิฏฺสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺธาภาวาเยว วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโติ ณาทิวุตฺติยา ภาเว สามตฺถิยํ นตฺถิ, สมตฺถฺหิ วสิฏฺํ ราชปุริสาทิ สมาสวุตฺติยเมกตฺถตฺตมิว วาสิฏฺาทิณาทิวุตฺติยํ ณาทิปฺปจฺจยมุปชนยติ, นาสมตฺถํ, ตโต สพฺพเมเวตมฺมนสิ นิธาย วุตฺตํ- ‘อสมฺพนฺธา’ติ.

ยทิ ปเนตฺถ ณาทิปฺปจฺจโย สพฺพถา สมฺพนฺธมเปกฺขเต, ตทา วิเสสโต ยสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺโธ ตโตว ชนกโต โส สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ.

โย ชนโกติ โยโย ยสฺส ยสฺส อปจฺจสฺส ชนโก. ตโตเยวาติ ตสฺมาตสฺมา ชนกโตเยว. สิยาติ ตสฺมึ ตสฺมึ อปจฺจตฺเถ ณาทิปฺปจฺจโย สิยา. ตตฺถ เหตุมาห- ‘ตสฺเสวาปจฺเจน โยคา’ติ. โยคาติ อปจฺจสมฺพนฺธโต, น มูลปฺปกติโตติ ปรมปฺปกติโต น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เหตุมาห- ‘อโยคา,ติ, วจนาภาวมฺเปตฺถ ทสฺเสตุํ เจ’ตฺยาทิ วุตฺตํ.

วจนนฺติ สุตฺตํ, สมฺพนฺธาภาวา (ตาทิสวจนาภาวา) จ มูลปฺปกติโต ณาทิปฺปจฺจยสฺสาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มูลปฺปกติโตวาสฺสาภิมตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘มูลปฺปกติโต’จฺจาทิ วุตฺตํ.

กถมฺปนิทํ วิฺายติจฺจาทินา ชนกสฺเสวาพฺยาหิตสฺสาปจฺเจน มุขฺย สมฺพนฺธมานีย อิทมยุตฺตนฺตฺยาทินา พฺยวหิตชนิตสฺสาปฺยปจฺจยสฺส ปรมปฺปกติยาภิสมฺพนฺธสพฺภาวํ วตฺวา ตํ สาธยิตุมารภเต ‘กถ’มิจฺจาทิ, เอวํ หิจฺจาทิ กถํปนิทมิจฺจาทินา ยถาวุตฺตสฺส สมตฺถ นวากฺยํ, หิยสฺมา ตํ ทิสฺวา ตถา ปุจฺฉิโต เทวทตฺตสฺสวาติอาทินา อุปฺปาเทตารเมว นิทฺทิสติ, นาตฺตานํ ปิตามโห, ตสฺมา อุปฺปาเทตาเยวาปจฺเจน สมฺพชฺฌติ น ปิตามโหติ โยเชตฺวา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อิทํ ยถาวุตฺตมุปฺปาเทตุนิทฺทิสนํ, เตน อปจฺเจน สทฺธึ อุปฺปาเทตุเยว ชนกสฺเสว โยโค สมฺพนฺโธ ปฏิปาเทตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.

ตนฺติตํ [ตตฺถ-อิติ (ปฺจิกายํ)] ปุจฺฉานิมิตฺตํ, เตนาติ อปจฺเจน. อปตนนฺติ นรเก อปตนํ ภวติ, โสติ โยโส ยสฺสาตฺยนิยมนิทฺทิฏฺโ โส าตุํ น อิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อิทํ ทีเปติ- ‘‘นปตตฺยเนน นรเกตฺยปจฺจนฺติ วุจฺจติ อปจฺเจนาเนน ยสฺสกสฺสจิ อวิเสเสนาปตนมฺภวติ นรเก โสโส ตาย ปุจฺฉาย าตุํ น อิจฺฉิโต’’ติ. โส วาติ กสฺสายํ ปุตฺโตติ ปุจฺฉายานุโรธเน โส อุปฺปาเทตาเยว าตุมิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธ. ตุสทฺโท เจตฺถาปจฺเจน นรกาปาตสพฺพ ชนชานนิจฺฉาวิเสสโชตโก, ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, อตฺตานมฺปิ นิทฺทิเสยฺย น เกวลมุปฺปาเทตารํ, อตฺถิจฺจาทิ ปิตามหสฺส อตฺตโนปิ นิทฺเทเส การณวจนํ, ตํ อปจฺจํ นิมิตฺตํ การณํ, ยสฺส ตํ ตํนิมิตฺตํ ตสฺมา [กตฺวา (โปตฺถเก)] เอวํ ทิฏฺิโก หิจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สมตฺเถติ.

พฺยวหิตชนิเตนาปีติ พฺยวหิเตน กตฺตุนา ชนิเตนาปิ, กรเณ จายํ ตติยา, เหตุมฺหิ วา. กสฺมา เอวํ ทิฏฺิโกติ อาห ‘ยํ นิมิตฺตํ หิ’จฺจาทิ. หิสทฺโท ยสฺมาทตฺเถ. ยสฺสาติ ปุพฺพชสฺส, เตน อปจฺเจน อปตนํ ตทปตนํ ตโต, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เตน พฺยวหิตชนิเตนาปิ ปุมุนา ปุพฺพโชปิ นรกํ น ปตติ โส ปุพฺพชสฺสาปฺย ปจฺจํ ภวติ ยถาวุตฺเตน นิพฺพจเนนา’’ติ. ตสฺมาจฺจสฺส ปุพฺเพ วุตฺตยสฺมาตฺยเนนาภิสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อุปปตฺยนฺตรมาห-‘อุปจารโตเว’จฺจาทิ. ปุพฺพ ปุพฺพภาเว สตีติ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิชฺชมานตฺเต สติ. พฺยวหิเตน ชนิเต อปจฺเจปิ นิมิตฺตํ อปายาปตการณภาโว อตฺถิเย วาติ สมฺพนฺโธ. เกสนฺติ อาห-‘ปุพฺเพสนฺติ ปุพฺพชานนฺติ อตฺโถ, เก นาติ อาห- ‘ปารมฺปริเยนา’ติ. อเภโทปจาเรนาติ ปุพฺพปุพฺพภาเว สติจฺจาทินา วุตฺตนเยน ชนกสฺส วิย ปารมฺปริเยนปุพฺเพสมฺปินิมิตฺตตา วโต ชนกสทิสตฺตา ชนกาว นาม เต สิยุนฺติ เอวมเภเทน อุปจรณโต จินฺตนโตติ อตฺโถ. อุภยถาติ าเยน อุปจาเรนจาติ อุภเยน ปกาเรน, เอวมุภยถาปิ มูลปฺปกติยา ปจฺเจนาภิสมฺพนฺธา กถมนนฺตร [มนนฺตราทิ (โปตฺถเก) (ตตฺถ) โปตฺถเก] ชนิเตนาปจฺเจนาทิปุริสสมฺพนฺโธเยน ตโต ณาทิปฺปจฺจโย สิยาติ นาสงฺกฺนียํ.

ตโต จาติ มูลปฺปกติโต จ, อปจฺจสามฺวจนิจฺฉายนฺติ อิตฺถิ ปุนฺนปุํสกตฺตวิเสโสปคฺคาหิ อปจฺจสามฺสฺส วจนิจฺฉายํ.

เอวมฺมูลกติโต- ปจฺจสามฺเน ณาทิปฺปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อปจฺจาทิโตปิ โหเตว ณาทิ สามฺวิธานา. โส จ พหุลาธิการโต คุรุชนายตฺตตฺตา ตนฺนิโยคาจรเณน ปสตฺเถ เยวาปจฺเจ พฺยวหิตชนิเตปิ อิตฺถิวชฺชิเต สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘นตฺตาทีหิ’จฺจาทิ. สติเยว คุรุชเน สปฺปธานภาเวน กุจฺฉิเต-ปจฺเจตุ นตฺตาทีวุตฺตีหิ วสิฏฺาทีหิ ณาทิปฺปจฺจโย โหติ วาสิฏฺโติอาทิ, อิตฺถิยฺจ น โหติ วาสิฏฺีติอาทิ.

อตฺถโตติ สามตฺถิยโต. อปจฺเจ วิธียมาโน ปจฺจโย อปจฺจวตา ชายมาโน ตสฺสาปจฺจนฺติ อตฺเถ ชายติ. โสจาย มตฺถวิเสโส ฉ(ฏฺิยนฺต) ตาภาเว กถํ สิยาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ. อนนฺตเร วาปจฺเจ ปุตฺเต-ภิเธยฺย นตฺตาโท วาปจฺเจ-ภิเธยฺยาติ สสมฺพนฺโธ. กุโตจิ อปจฺจวตา นตฺตาโท เอว. อิทฺจ สพฺพมฺพหุลวจเนว สมฺปชฺชตีติ อาห- ‘พหุลาธิการา’ติ. อปจฺเจติ เอกวจเนน นิทฺเทเส ปุมุนา นปุํสเกน กริยติ, เตเน กสฺมึ เยวาปจฺเจ สิยา, น พหูสุ วสิฏฺสฺสาปจฺจานิ วาสิฏฺานิ, น จิตฺถิ วาสิฏฺานิ, น จิตฺถิยํ วาสิฏฺีตฺยาสงฺกิยาห-‘อิทฺเจ’จฺจาทิ. อิทฺจ อปจฺจวจนฺจ. อิมินา เจตฺถ ตถา นิสฺสยกรณํ ทสฺเสติ. ตสฺส วจนิจฺฉาภาวโตติ ตสฺส ลิงฺควจนสฺส สุตฺเต วตฺตุมิจฺฉายาภาวโตติ อตฺโถ.

กึ ปน การณํ สุตฺเต ลิงฺควจนาวจนิจฺฉายํ ตสฺสาปฺปธานตฺตา เยนเกนจิ ลิงฺคาทินา นิทฺเทโส-วสฺสํ กตฺตพฺโพติ นานนฺตริยกตฺตา ตสฺเสโหปาทานํ, ยถาธฺตฺถิโนปลาลาทิโนปฺยปฺปธานสฺโสปาทานนฺติ. ตโตเยวาห-‘อุปลกฺขียสฺเสตฺถ ปธานตฺตา’จฺจาทิ. อิตฺถิปุมตฺตยุตฺตชฺวิเสโส อุปลกฺขีโย, อปจฺเจตีทมุปลกฺขณํ, สยนฺติ ยถาวุตฺตมุปลกฺขณํ สยํ. การิยปฺปฏิปตฺติยาติ ปุเม นปุํสเกปจฺเจ-ภิเธยฺเย วิธิ โหติจฺเจวํ การิยปฺปฏิปตฺติยา วตฺตุํ น อิฏฺํ.

วจนนฺตเรปิ อฺสฺมึ วจเน. อาณีติ ณิปฺปจฺจยสุตฺตํ วทติ. อโคตฺตาทิโตติ โยโคตฺตสฺสาทิภูโต น โหติ, ตโต, เตเนว ‘‘อาณี’’ติ สุตฺเต (๔-๕) วกฺขติ-‘อการนฺตมตฺตโตวายํณิน โคตฺตาทิภูตโต’ติ. วากฺยสมาสาปีติ ยถาสงฺขฺเยนาห. ตสฺมึ อตฺเถติ ตสฺมึ วากฺโยปทสฺสิเต อตฺเถ, ตนฺติ วากฺยํ. สมาสวุตฺติฺจ นิวตฺเตยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.

สติปนาติ วากาเร สติ ตุ อนิจฺจตฺตา ณปฺปจฺจยสฺส. โสปีติ สมาโสปิ, สมาโสติอาทินา ปกฺขนฺตรมาห. เตน วากฺยสิชฺฌเนน. ปกฺเข วากฺยสมาสาปิ สิยุนฺติ ปกฺเข สมาสวุตฺติยา เอว พาธิตตฺตา ปกฺขนฺตเร ณาทิวุตฺติ น พาธียตีติ วากฺยวุตฺติโยปิ สิยุนฺติ อตฺโถ.

๒. วจฺฉา

วจฺฉกจฺจาทินา กจฺจาทิคณํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิภาเคน นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘วจฺฉาทีหี’ติอาทิมาห. ‘‘กณฺโห พฺราหฺมเณ’’ติ คณสุตฺตํ. ตตฺถ กณฺหสทฺโท พฺราหฺมเณ วตฺตมาโน ณานณาย นปฺปจฺจเย อุปฺปาทยตีติ อตฺโถ. เอวมาทีหิจฺจาทินา อากติคณตฺตมสฺส ทสฺเสติ. ‘‘กตาณิโยเว’’ติ คณสุตฺตํ, ทิจฺจาทีสูติ ยโตณฺโย ทิสฺสติ ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ (๔-๔), เต ทิจฺจาทโย, เตสุ ปาาติ ตํสุตฺตปฺปเทเส ‘‘กตา ณิโยเว’’ติ ปาาภาเวปิ ทิจฺจา ทีนมากติคณตฺตา ปิตเมว นาม ตนฺติ วุตฺตํ.

ณฺเยติ ณฺยปฺปจฺจเย กเต. โคตฺตาทิสทฺทาติ โคตฺเต วํเส อาทิภูตา สทฺทา. วํโสติ อนฺวโย. โสเยว คาวํ สชาติ สาธารณํ วิชาติวินิวตฺตนํ สกฏาทิวจนํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ, เตนาห-‘โคตฺตํ วํโส’ติ. ตสฺสาติ โคตฺตสฺส, ตสฺสาทโย โคตฺตาทโยติ เสโส. เกเต โคตฺตาทโยจฺจาห- ‘สฺาการิโน’จฺจาทิ. วจฺฉาทโย นตฺตาทิโน อปจฺจสฺส อปจฺจํ ตทปจฺจาทิ จาติ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺตาทิโน’จฺจาทิ.

๓. กตฺติ

ฆปสฺนฺตาเวตฺถ ภียฺโย กตฺติกาทโยติ คยฺหนฺติ. ยทิ ปเนตฺถ อฺเปิ คยฺหนฺติ, อตฺถิ ปณฺหิอาทโย เกจิเยว กตฺติกาทีสุ อนฺโตคธา โหนฺตีติ วตฺตุมาห- ‘เอตฺถา’ติอาทิ. วินตา สุปณฺณมาตา, เตหีติ วิธวาทีหิ. วิธวาทิคณํ ทสฺเสติ ‘พนฺธก’จฺจาทิ. วิคโต ธโว ปติ อสฺสาติ วิธวา, พนฺธกี อภิสาริณี.

๔. ณฺยทิ

ยสฺส จ จวคฺโคติ สมฺพนฺโธ, เกวลํ คคฺคฺโยติ เอตฺตกเมวา ทสฺเสตฺวา ปรสตฺถาคตคคฺคาทิคเณกเทสภูตกุณฺฑนีสทฺทโตปิ โกณฺฑฺโติ มุทาหรนฺโต โส คคฺคาทิคโณปฺยตฺราภฺยุปคโตติ วิฺาเปติ. ตสฺมา ตสฺมึ คคฺคาทิเกปิ ปรสตฺถปิเต โยโย ปโยโค อาคเม ทิสฺสติ วจฺโฉ อคฺคิเวสฺโสจฺจาทิ. โสปีห เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห-‘คคฺคาทิ’จฺจาทิ. คคฺคาทีติ คคฺคาทิ อยํ. โคตฺตสฺส คคฺควํสสฺส อาทิภูเตน คคฺเคน อุปลกฺขิโต คโณ โคตฺตาทิคโณ, เตน คคฺโค นาม โกจิ, ตสฺสตฺวปจฺจํ คคฺคีติ ภวติ. ปปุตฺตาโทวาติ อวธารณํ คคฺคสฺสาปจฺจํ คคฺคิจฺเจว ยถาสิยาติ.

๕. อาณิ

ปกตสฺสาติ ‘‘มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ วา ‘‘นามสฺมา’’ติ วา ปกตสฺส. อาติ นามวิเสสเนสติ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺต วิธินา อการนฺโต คยฺหตีติ อาห-‘วิเสสเนน จา’ติอาทิ. อนนฺตรมปจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ.

๖. ราช

ปจฺจยนฺเตนาติ ราชฺโติ ปจฺจยนฺเตน. ราชฺโตีมสฺสตฺโถ ขตฺติยชาตีติ, ราชฺชาตีติ อตฺโถ. รฺโ อปจฺจํ ราชาปจฺจํ.

๘. มนุ

สมุทาเยนาติ ปจฺจยนฺตสมุทาเยน, ชาติยนฺติ มนุสฺสชาติยํ. ชาติสทฺทาเอเตติ อิทํ มนุสฺโส มานุโสติ เอตฺถ อปจฺจตฺถาภาเว เหตุวจนํ. อปจฺจตฺโถ เอตฺถ นตฺเถวาติ จ อิทํ วิสุํ มนุสฺสมานุส สงฺขาตสฺส ปจฺจตฺถสฺสาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. โณวาติ มนุโน อปจฺจนฺติ อตฺเถ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ (๔-๑) ณปฺปจฺจโยว. น ชาตีติ พฺยติเรกมาห.

๙. ชน

ราชสมฺพนฺเธติ รฺเติ วุตฺตราชสมฺพนฺเธ. ปฺจาลานํ ขตฺติยานํ อปจฺจํ, ปฺจาลานํ ชนปทานํ ราชาติ วา เอวเมตฺถ วิ(ภาโค) เวทิตพฺโพ โอกฺกากานํ อปจฺจํ ราชา วา โอกฺกาโก.

๑๑. ณรา

สามฺเน รตฺตสทฺทสฺสาตฺถมาห- ‘กุงฺกุมาทินา’ติ. อฺถา ‘ราโค กุสุมฺภาที’ติ วุตฺตตฺตา กุสุมฺภาทินาติ (วุตฺตํ) สิยา, รฺชิ อย มตฺถิ อภิสงฺเค‘โภชเน รตฺโต’ติ. อตฺถิ วณฺณวิเสเส ‘รตฺโตโค’ติ, โลหิโตตฺยตฺโถ, อตฺถิ สุกฺกสช วณฺณนฺตราปาทเน‘รตฺโต ปโฏ’ติ. อิห ตุ ตติเย-ตฺเถ วตฺตมาโน คยฺหตีติ วุตฺตํ- ‘วณฺณนฺตรมาปาทิต’นฺติ. ราคาติ.

อตฺถคฺคหณนฺติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส วุตฺตํ. ตฺจาจริยาน มุปเทสโต อวิจฺฉินฺนา (จริย) ปารมฺปริยาวคมฺยเต, ราคาติ กสาว สงฺขาตอตฺถนิทฺเทโส. เตนาติ ปฏสฺส รตฺตภาเว ราคสฺส กรณนิทฺเทโส, รตฺตนฺติ ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส, ปจฺจโย จายํ กสา วตฺถโต ภวตฺยสมฺภวา, เตน สุตฺเต ราคาติ วุตฺเตปิ ตพฺพาจกา กสาวสทฺทาติ วิฺายติ, ราคาติ ปน เตนาติ ราคสฺเสว นิทฺทิฏฺเปิ ตพฺภาเวนา [ตพฺพาวกภาเวนา-ติ ภวิตพฺพํ] ตฺโถ นิทฺทิฏฺโ, ตพฺพาจกา จ โหนฺโต‘เตน รตฺต’นฺติ อตฺเถ โหตีติ กสาเวน รตฺตนฺติ วิฺายตีติ ราควาจิโน ตติยนฺตตฺตํ สมฺปชฺชติ, เตน ‘ณ ราคา เตน รตฺต’นฺติ วุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺถวเสน วุตฺตํ- ‘ราควาจิตติยนฺตโต’ติ. สุตฺเต ปน ราเคน รตฺตนฺเตตสฺมึ อตฺเถ ราคา ราควาจีสทฺทา ตติยนฺตา ณปฺปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. อภิธานโตติ อุปจารวเสน กถนโต. วินาปิ เตนาติ ตํปจฺจยํ วินาปิ.

๑๒. นกฺข

ตติยนฺตโต วิชฺฌตฺถํ เตนาติ อนุวตฺตเตติ สมฺพนฺโธ. สุตฺเต อยมตฺโถ ‘‘อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต เจ กาโล, ตทา เตน ลกฺขิเต กาเลตฺยสฺมึ อตฺเถ ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา โณ โหตี’’ติ. สุตฺตวิวรเณ ตุ ตฺเจตฺยาทิกมธิปฺปายวเสน วุตฺตํ. เตนาตฺยนุวุตฺติยา ตติยนฺตโตติ ลพฺภติ นกฺขตฺเตนาติ สุตตฺตาติ, กาเลติ ปน อตฺถนิทฺเทสโต ณปฺปจฺจยาเธยฺยสฺส กาโล อาธาโรติ วิฺายตีติ ‘ลกฺขิเต กาเล’ติ วุตฺตํ, วิเสสฺสคตวิภตฺติยา วิจาริตาย วิเสสน คตา จ (วิจาริตา) นามาติ อาห- ‘นกฺขตฺเตเน’ติจฺจาทิ, อิห เกจิ ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ กิริยาสภาวมิจฺฉนฺติ อนิจฺจํ, อปเร ตุ ทพฺพสภาวํ นิจฺจํ. ตสฺโส ภยสฺสปิ กาลสฺส จนฺทยุตฺเตน ผุสฺสาทินา ลกฺขิยภาวา ลกฺขเณ ตติยา ยุตฺตนฺติ วตฺตุมาห- ‘กิริยา รูโป กาโล’จฺจาทิ.

วิเสสาวสาโยติ กาลสฺส วิเสสาวธารณตฺถเมว หิ ‘ผุสฺสี รตฺติ’จฺจาทิ. โลเก ปยุชฺชเต. คุรุนาติ เอตฺถ คุรุ ชีโว, น นกฺขตฺตํ, จนฺทยุตฺตตา ปเนตฺถ อตฺถิ… จนฺทยุตฺเตน คุรุนา รตฺติยา ลกฺขิตตฺตา. กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโตติ เอตฺถ จนฺทํ วินา กตฺติกาย ตุ เกวลาย มุหุตฺโต กาโล ลกฺขิโต ‘กตฺติกา มุหุตฺโต’ติ. ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธีติ เอตฺถ ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน อตฺถสิทฺธิ ลกฺขิตา น กาโล ผุสฺโสติ. นกฺขตฺตยุตฺตสฺส กาลสฺส รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสน นกฺขตฺตวาจิโต อุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสฺส สุตฺตนฺตเรน โลปํ วิธาย ปุน อฺเน สุตฺเตน ยุตฺตาติ เทสวิธาเนน สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตหิ-ฏฺมภิธานํ ปเรหิ, ตทาห- ‘อโห รตฺโต’จฺจาทิ.

รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสนาติ ผุสฺสี รตฺติ ผุสฺโส อโหติ เอวํ รตฺยาทิวิเสสสฺส อปรามาเสน อสมฺมสฺเสน อคฺคหเณน. สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตนาติ ผุสฺสกตฺติกาทีนํ ยํยํ ลิงฺคํ ยายา สงฺขฺยา, อตฺตนิเยหิ เตหิ เตหิ ลิงฺเคหิ ตาหิตาหิ จ สงฺขฺยาหิ ยุตฺเตน นกฺขตฺตสทฺเทน. น ตทุปลกฺขิโต กาโลติ กตฺติกา สทฺโทพหุวจนนฺโต พหุตารกตฺตา กตฺติกาย, ตายกตฺติกาย ลกฺขิโตกาโลปเรหิวิย น กถียตีติ อตฺโถ. อถ ตทุปลกฺขิตสฺสกาลสฺเสวกตฺติกาสทฺเทนาภิธาเน โก โทโส เย เนวมุจฺจเตจฺจาห- ‘อชฺเชติ’จฺจาทิ. อิมินา จ ปรมเต โทโส อุพฺภาวิโต, ตทตฺถตฺเต สตีติ ตทุปลกฺขิตกาลตฺถตฺเต สติ.

สตฺตมี สิยาติ นกฺขตฺตสทฺทา ตทฺธิตโลปนฺตา ผุสฺเสน ปายสํ ภุฺเชยฺย, ผุสฺเส ปายสํ ภุฺเชยฺยา’ตฺยาโท อาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สิยา สตฺตมี, ยา สุตฺตนฺตเรน วิธียติ ปาณินีเยหิ, ตโต ‘อชฺชกตฺติกา’เตตฺถาปฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สตฺตมี สิยา โลปนฺตตฺตา ‘อชฺชกตฺติกาสู’ติ, น ปมา. ปมาเยว ปนายํ ปโยโค ‘อชฺชกตฺติกา,ติ. อชฺเชตฺยธิกรณปฺปธาโน อโหรตฺตกาลวาจี สทฺโท, กตฺติกาสทฺโทปิ ตทฺธิตโลเปน ตกฺกาลาภิธายโก, ตโต เยวอุภินฺนมฺปิสามานาธิกรณฺยา กตฺติกาโยปฺยธิกรณํ สมฺปชฺชนฺเต, ตฺจ น วินาเธยฺเยน โหตีตฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขายํ เตสุ สตฺตมีเยว สิยา, น ปมา (อุป) ปชฺเชยฺยาตฺยธิปฺปาโย. อตฺตโนทานิ ทสฺสเน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคํ ปมาเยโวปปตฺตึ ทสฺเสตุมาห- ‘จนฺเท ปนูปจาเรเน’จฺจาทิ, นาเธยฺยนฺตราเปกฺขาจฺจเนน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคมาห. เอวฺจรหิ วจนมนฺตเรน ปเรสํ วิย สตฺตมีวิธายกํ กถํ กตฺติกาย ชาโตจฺจาสงฺกิย ตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘กตฺติกาย ชาโต’จฺจาทิ. พหุวจนนฺตตฺเตปิ กตฺติกาย ชาติยเมก วจนนฺตํ. ปการนฺตรมาห- ‘โลโปติ’จฺจาทิ. โลเปนาติ กตฺติกาหิ อินฺทุยุตฺตาหิ ลกฺขิโต กาโลติ วิคฺคยฺห กตณปฺปจฺจยสฺส โลเปน.

๑๓. สาสฺส

เสติ ปมนฺตาติ สาติ นิทฺทิฏฺปมนฺตา, ยํ ปมนฺตนฺติ สาเจติ ทสฺสิตํ ปมนฺตมาห. ปมนฺตสฺส เทวตาปุณฺณมาสิตฺตภาวโต ตทตฺถมเภเทนาห- ‘สา’ติ. กา สา เทวตาจฺจาห- ‘โลกปฺปสิทฺธาเยว เทวตา’ติ. ยาคสมฺปทานมฺปิ โลเก เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ ยาคสฺส ยชิตพฺพสฺส ปุโรฑาสาทิโน สมฺปทานมฺปิ ปฏิคฺคาหโก ปินฺทาทิ โลเก เทยฺยสฺส ปุโรฑาสาทิโน เทวตา สามีติ ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ, อินฺโท เทวตา อสฺส อินฺทํ, อาทิจฺโจ เทวตา อสฺส อาทิจฺจํ, หวิ ปุโรฑาสาทิ ยาคทพฺพํ.

มนฺตโถมนียมฺปิ เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ เยน มนฺเถน โย ถูยเต โส ตสฺส มนฺตสฺส เทวตา สามีติ โลเก ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ มหินฺโท ยโม วรุโณ เทวตา อสฺสาติ วิคฺคโห. วุตฺตนย เมวาติ ‘‘นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล’’ติ สุตฺเต วุตฺตนยเมว. ชาตฺเยกวจนํ มฆายาติ, ตารกรูปานมฺปน พหุตฺตา มฆาสทฺโท พหุวจนนฺโต. ปาณินียา ‘‘สาสฺมึ ปุณฺณมาสีติ สฺาย’’นฺติ (๔-๒-๒๑) สุตฺตยิตฺวา ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมึ ผุสฺโส มาโส ผุสฺโส อทฺธมาโส ผุสฺโส สํวจฺฉโรติ สฺายํ ปฏิปาเทนฺติ, เตน เตสํ ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมึ ปฺจทสรตฺเตติ เอตฺถ จ ภตกมาเส จ ตทฺธิโต น ภวติ. อิธ ปน ‘สฺาย’นฺติ วจนาภาเว ภตกมาเสปิ ฉฏฺฺยตฺเถ ภวตีตฺยาสงฺก วิรจยติ ‘ภตกมาเสปิ’จฺจาทิ. ปุณฺโณ มา อิจฺจตฺร มาสทฺโท จนฺทปริยาโยติ อาห- ‘มาสทฺเทเน’จฺจาทิ. ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนาติ เอตฺถ ปุณฺณมาสีสทฺทสฺส ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นีหริตฺวา วจนาติ อตฺโถ. วุตฺติยา อตฺถสฺส ผุฏีกรณาย วุตฺตํ- ‘โส ปุณฺโณ ติอาทิ. ตสฺสนฺติ ปุณฺณมาสิยํ. สาปุณฺณมาสี, ภตกสฺส ภติยา กมฺมการกสฺส โย ตึสติ รตฺโต มาโส ปริพฺพยนิยมิโต, ตสฺส สมฺพนฺธินี เนติ สมฺพนฺโธ.

ยสฺสฺจติถียนฺติ อนิยเมน ปฏิปทาทิมาห. อโตเอว จ นิปาตนาติ อิมสฺมาว นิปาตนา, เตเนวาห- ‘สุตฺเต วจนเมว นิปาตน’นฺติ. มาสสุติยาจฺจาโท สาธิปฺปายมตฺถํ วิวรติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา. อสฺสาติ สามฺวจเนปิ ‘สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี’ติ สุตฺเต อสฺสาติ อวิเสสวจเนปิ โสเยว ปุณฺณมาสีสทฺเท สูยมาโน มาโสเยว ฉฏฺฺยตฺโถ วิฺายตีติ สมฺพนฺโธ.

ปฺจทสรตฺตาโทติ ปเรสํ สฺาคหเณน นิวตฺติตปฺจทสรตฺตาโท. อถ อทฺธมาสสํวจฺฉรานมฺปิ อุทาหรณตฺเต โนปฺาโส กสฺมา น กโตจฺจาห- ‘อทฺธมาสสํวจฺฉราน’มิจฺจาทิ. เอวมฺมฺเต ‘‘อทฺธมาสสํวจฺฉรานํ น ปจฺจเยโนชุกมภิธานมปิ ตุ สํวจฺฉเรปิ ผุสฺสาทิมาสสมฺภวาสฺมึ สํวจฺฉเร ผุสฺเสน มาเสน สมฺพนฺธา ผุสฺโสตฺยุปจารียเต, ยถา จ ผุสฺสาทิมาสสฺส สมฺพนฺธี อทฺธมาโส ผุสฺโส อทฺธมาโสตฺยุปจารียเต, น ปโนชุกนฺติ เตสมุทาหรณตฺเต นานุปาทาน’’นฺติ.

๑๔. ตม

นากฑฺฒนตฺโถติ ณสฺสากฑฺฒนตฺโถ น โหติ. ยทฺยากฑฺฒนตฺโถ อสฺส, ตทา จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุกฑฺเฒยฺยาติ มฺเต, โกจิเยว โหตีติ โหนฺตีติ อิโต ภินฺทิตฺวา อาเนตพฺพํ. ตทา เทสสฺสาติ อิมินา ‘‘ตทาเทสา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ. กตยาเทสสฺสาปีติ กโต ยาเทโส ยสฺส ตสฺส กตยาเทสสฺสาปีติ. อิการสฺสาติ ยาเทสโต ปุพฺเพ อิการสฺส, อิมินา จาเทสาเทสีนมเภโท ทสฺสิโต. ตสทฺเท เนเกนาปิ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺเธ สิทฺเธติ เอวมฺเต- ‘‘ยถา’เตน กตํกีต’ (๔-๒๙) นฺตฺยาทิสุตฺเต เอโกว ตสทฺโท พหูหิ ปจฺจยตฺเตหิ สมฺพชฺฌเต, ตถิหาปิ เอกเมว ตสทฺทคฺคหณํ ‘ตมธีเต ตํชานาตี’ติ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต, ตสฺมา กิเมตทตฺเถน ทฺวิตคฺคหเณเน’’ติ. ทฺวิตคฺคหเณ ปโยชนตฺตยํ วุตฺตํ, ตตฺถ ปมํ ทสฺเสนฺโต ชานนิจฺจาทินาธิปฺปายมาวีกตฺวา ทฺวิตคฺคหณมิจฺจาทินา ปทตฺถมาห.

ตตฺถ-‘โย ยมธีเต ชานาติ จา’ติ อิมินา ทฺวิตคฺคหณาภาเว ปจฺจยตฺถาวยวสฺส สมุจฺจยปฺปสงฺคมาห. สมุจฺจเย สติ(โย) ยมธีเต ชานาติ จ, ตตฺเถว สิยา, โย ปนาธีเต เกวลํ, น (ชานาติ) ตตฺถ น สิยาติ โพธยิตุํ พฺยภิจารมาห‘น ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธเน’ติ. ยถา ‘‘เตน กถํ กีต’’มิจฺจาโท ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิ ปจฺเจกสมฺพนฺเธน ภวติ เอวมฺมาวิฺายีติ ยเถจฺจาทิ กสฺสาตฺโถ. ‘เตน กตํ กีต’’มิจฺจาทีหิ อวตฺวา ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิสุตฺเตกเทสวจนมตฺถพฺยตฺติ ตถา วุตฺเต โหตีติ วุตฺตํ, เตน ชิตมิจฺจาโท ชยนาทิกา กิริยาเน กทพฺพสมวายิตฺเตน ปสิทฺธาติ ยุตฺโต ตตฺถ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺโธ, เนวมชฺเฌน เวทนา ปฺเยกทพฺพสมวายิตฺตาภิยฺโยตฺยธิปฺปาโย.

อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสติ ‘ชานน’มิจฺจาทิ, นิมิตฺต มิฏฺานิฏฺโพธการณํ มุหุตฺโต กตฺติกาทิ, อุปฺปาโต อิฏฺานิฏฺสูจกํ ปถวิสมุทฺทาทีนํ สภาวปริจฺจาเคนาฺตตฺตคมนํ. ชานนสามฺเติ นิมิตฺตาทีนํ ชานน สามฺเ. ‘ยถาวุตฺตชานนสฺส อชฺเฌน วิสยตฺเต เหตุมาห- ‘ตํ ชานาตีติ ตสทฺเทน อธียมานปรามสโต’ติ. ตติยํ ทสฺเสติ ‘ยโต เจ’จฺจาทินา. ยโต จ อุปฺปนฺเนน วิธินา อชฺเฌน าตุ อภิธานมฺปสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ, โปตฺถเกสุ ปน อชฺเฌตุาตูสุติ ปาโ ทิสฺสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘กตฺถจิ ปสิทฺธิวิสโย โหติ ตสทฺโท, ตถา จ วุตฺตํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ ปกฺกนฺตวิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ตํสทฺโท ยํ สทฺทํ นา เปกฺขเต’ติ, ตสฺมา ปสิทฺธิวิสเยน ตสทฺเทน ปุถเคว ปสิทฺธิยา อุปสงฺคหตฺถํ ทฺวิตคฺคหณํ กตฺตพฺพ’’นฺติ. อตฺถตฺตเย วตฺตมานสฺส ตุ ตสทฺทสฺส สวิสโย วิเสโส ตโตวาตฺถิเกหิ เวทิตพฺโพ.

๑๕. ตสฺส

วิสยสทฺโท คามสมุทาเยปิ วตฺตเต, คามสมุทาโย จ นาม เทโสเยว, เตนาห วิสโยปิ คามสมุทายตฺตา เทโสเยวา’ติ, อิมินา วิสยเทสสทฺทานํ สมานาธิกรณตฺตมาห. วสาติ เทสวาสิโน วสาตโย, อนุวาโก คนฺถวิเสโส.

๑๖. นิวา

ตนฺนาเมจฺจาทินา น เกวลํ นิวาเสเยว, อถโข วกฺขมาเนสุ ปีติ ทสฺเสติ. ปจฺจยนฺตํ เสพฺพาทิ. เทสนามมฺภวติ จตูสุ อตฺเถสูติ วิฺายติ, เตนาห-‘นิวาสาโท วิธี’ติ. นิวาสาโทติ นิวาส อทูรภวนิพฺพตฺตอตฺถิอตฺเถสุ. สํหิตนามํ นาม โลกิยสทฺทโว หาราปฺปสงฺคมฺสทฺทโวหาเรนุปาตฺตนามํ.

๑๗. อทู

นครมฺปิ เทโสเยวาติ อาห- ‘อทูรภว’นฺติ.

๑๘. เตน

ยถาโยคตฺโถติ วุตฺติยํ วุตฺตยถาโยคสทฺทสฺส อตฺโถ.

๑๙. ตมิ

ปจฺจยนฺตนาเมติ ปจฺจยนฺตนามํ ยสฺส สตฺตมฺยตฺถภูตสฺส เทสสฺส หสฺมินฺติ อตฺโถ, นาฺสฺเสติ ภูมาทิวิสิฏฺตฺถยุตฺตโต อฺสฺส ปจฺจยนฺตนามํ น โหตีติ อตฺโถ. พทรา พพฺพชา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ วิคฺคโห.

๒๑. อชฺชา

หียฺยตฺตโนติ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑๓๔) ทฺวิตฺตํ.

๒๓. อมา

อมาสห ภโว อมจฺโจ.

๒๔. มชฺฌา

มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม, อนฺเต ภโว อนฺติโม อิจฺจาทิ.

๒๕. กณ

มคเธสุ อรฺเ คงฺคายํ ปพฺพเต วเน กุเล พาราณสิยํ จมฺปายํ มิถิลายํ สมฺภโวติ วิคฺคโห. ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) เอยฺยโกติ เสโส. ปจฺจยนฺตรทสฺสเน สติ อิมินาว สุตฺเตน อิโต อฺตฺราปิ ปจฺจยนฺตรานิ โหนฺตีติ เสโส, คาเม ภโว อุทเร ภโว ปฺจาเลสุ ภโว โพธิปกฺเข ภโวติ วิคฺคโห.

๒๖. ณิโก

สรเท ภโว, ภวา วาติ วิคฺคโห.

๒๗. ตมสฺส

สิปฺปสทฺทตฺถมาห-‘โลสลฺล’นฺติ. ตเมว พฺยฺชยติ ‘กิริเย’จฺจาทินา, กรณํ กิริยา วาทนาทิกสฺส อภฺยาโส, โส ปุพฺโพ ยสฺสาติ สมาโส, วีณาทิสทฺเทหิ กิมุจฺจเตจฺจาห- ‘วีณาทิ’จฺจาทิ, ทพฺพํ ตํตํสมุทายรูปํ. สิปฺปฺจาติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวติ ‘กิริยา วิเสโส’ติ. วาทนาทิกิริยาย วิสิฏฺโ ชานนกิริยาวิเสโสติ อตฺโถ, อิมินา วีณาทิสทฺทา ทพฺพตฺถวุตฺติโน วาทนาทิกิริยํ กิริยา วิเสสฺจ สิปฺปมุปจาเรน วทนฺตีติ ทีเปติ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ. สาเยเวติ อภฺยาสิตพฺพา ชานนกิริยาวิเสสสฺส ปุพฺพภูตา วาทนกิริยา, วิเสเสตุํ ยุตฺตา วีณาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโย.

ยุตฺตตา เจตฺถ… วีณาทิวาทนวเสน สิปฺปสฺส คเหตพฺพภาวโต, กถํ วีณาทิสทฺเทหิ ทพฺพวุตฺตีติ วาทนา วุจฺจตีติ อาห- ‘วีณาทิ วิสยตฺตา’ติ, วาทนวุตฺติวีณาทิสทฺทานํ สิปฺปวุตฺติตฺตํ ยถาวุตฺตสฺโส ปมาวเสน วตฺตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ. วีณาทิวาทนนฺติ ยเถติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตเมว ผุฏยนฺโต วุตฺติคนฺถสฺส มุขํ วิวรียติ ‘กิริเย’จฺจาทินา. กิริยาตฺยาสปุพฺพกํ าณกฺขมํ โกสลฺลํ วาทนกิริยา วิสยตฺตา วีณาวาทนมิจฺจเนน กิริยาสทฺเทน วุจฺจตีตฺยตฺโถ. มุทงฺคํ มุทงฺควาทนํ สิปฺปมสฺส, วํโส สิปฺปมสฺสาติ วิคฺคโห. สีลมทฺทพฺพํ กถํ ปํสุกูลาทิ(โน) สีลตฺถสมานาธิกรณตฺเตนาภิธานนฺตฺยาห- ‘ปํสุกูลาทิธารณ’มิจฺจาทิ. ตฺจ สีลนฺติ สมฺพนฺโธ.

อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตาย. สนฺตุฏฺิตายาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิธสนฺตุฏฺิยา. อนุวิธียมานํ กรียมานํ. ผลนิรเปกฺขนฺติ อิมินา อิธ โลเก จีวราทิเหตุ ปณิธาย ปํสุกูล ธารณาทึ ปฏิกฺขิปติ, สีลํ ตปฺปรภาเวน เสวนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ปํสุกูลาทิธารณํ ปํสุกูลาทิวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิสทฺเทโนปจาเรนาภิธียเต, สีลํ ปํสุกูลธารณวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิ สทฺเทโนปจาเรโนจฺจตี’’ติ. ติจีวรํ สีลมสฺสาติ วิคฺคโห เตสํ คุโฬ ปณฺยมสฺสาติ วิคฺคโห โตมรํ, มุคฺคโร ปหรณมสฺสาติ วิคฺคโห, อุปธียตฺยุปริอาธียตีติ รถงฺคํ วุจฺจติ. กามกฺขนฺธกิเลสาภิสงฺขารา วา อุปธิ อุปทธาติ สุขํ ทุกฺขํวาติ กตฺวา.

๒๘. ตํหนฺติ

พหุมฺหิ ภูตานคเตสุปิ ปจฺจยภาเว การณมาห-‘สงฺขฺยากาลานมวิวจฺฉิตตฺตา’ติ, สุตฺเต วุตฺตาย เอกสงฺขฺยาย วุตฺตมานกา ลสฺเสว จ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาติ อตฺโถ.

ตทุปาทานนฺตูติ เตสเมกวจนาทีนมุปาทานนฺตุ. ตํ นานนฺตรีย กตฺตาติ อุปลกฺขณวเสน เตสํ วจนกาลนฺตรานมวินาภาวิตฺตาติ อธิปฺปาโย. หนฺติจฺจาทิตฺยาทฺยนฺตสฺส กิริยาปฺปธานตฺเต กถํ ณาทีนํ ตทตฺเถ ชายมานานํ สาธนปฺปธานตฺต มิจฺจตฺร เหตุมาห ‘สภาวโต’ติ. มีเน หนฺตีติ เมนิโก. อชิวฺหา อนิมิสา จ มจฺฉา, ทิฏฺโว สนฺทิฏฺนฺติ อิมินา สํสทฺทสฺส วิสุํ อตฺถภาวํ ทสฺเสติ. โลกุตฺตรธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ผลธมฺโมปิ เหฏฺิโม สกทาคามิวิปสฺสนาทีนํ ปจฺจยภาเวน อุปริมคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต ปริยายโต ทิสฺสมาโนว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ภาวนาภิสมยวเสน มคฺคธมฺโม สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานธมฺโม.

วฏฺฏภยนฺติ กมฺมกิเลสวิปากสงฺขาตํ ติวิธวฏฺฏภยํ. วิธาน วจนนฺติ อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาตวิธิโน ปกาสตํ เอหิปสฺส วจนํ. ปริสุทฺธตฺตาติ กิเลสมลวิรเหน สพฺพถา วิสุทฺธตฺตา. อมนุฺมฺปิ กทาจิ สปฺปโยชนํ ยถาสภาวปฺปกาสเนน ทสฺเสตพฺพํ ภเวยฺยาติ ตทภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘วิชฺชมานมฺปิ เจ’จฺจาทิ. นนุ จ เอหิปสฺสาติ ตฺยาทฺยนฺตา, ตสฺมา เนเตติ ปจฺจโย ปปฺโปติ, ตถาหิ ปาฏิปทิกโต ปจฺจยวิธานมฺปฏิปาทิตํ, น ตฺยาทฺยนฺตโต นาปิ วากฺยโต, ตสฺมา กถเมหิปสฺสิโกติ โหตีติ อาห-‘เอหิปสฺสสทฺโทจาย’มิจฺจาทิ. ปทสมุทายสฺสานุกรโณติ ปทสมูหสฺส อนุกรณภูโต เอโก เอหิปสฺสสทฺโท. อถวา เอหิ อาคจฺฉ อิมํ ธมฺมํ ปสฺสาติ โย อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาโต วิธิ, ตพฺพาจโก ยนฺนิปาโต เอหิปสฺสาติ, เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อถวา เอหิจฺเจว นิปาโต, ทสฺสนํ าปนํ ปสฺโส, เอหีติ ปสฺโส าปนํ เอหิปสฺโส, เอหิปสฺสํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.

๒๙. เตน

เอกีภาโวติ มุคฺเคหิ สํสฏฺานํ มาสานมิว มิสฺสีภาโว. เอโสติ สํสคฺโค, อุกฺกํเสนาติ อุกฺกํสาธาเนน [อุตฺกํสสาธเนน (โปตฺถเก)] จ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สํสคฺคอุกฺกํสานํ สหภาวสฺส อเนกนฺติ กตฺเต การณมาห- ‘อสุจิทพฺเพ’จฺจาทินา. พฺยติเรกมาห- ‘นุกฺกํโส’ติ ยตฺถ สํสคฺครหิตํ เกวลมภิสงฺขตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ปจฺจยมุทาหรเณน ทสฺเสตฺวา วิชฺชาย สห สํสคฺคสฺสาวิชฺชมานตฺเต การณํ วทติ ‘รูปี ธมฺมตฺตา’ติอาทิ. รูปํ ภูโตปาทายเภทมสฺส อตฺถีติ รูปี, ฆตาทิ สํสฏฺํ ภตฺตาทิ. ตสฺส ธมฺโม สภาโว สํสคฺโค, ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา, ตสฺสาติ สํสคฺคสฺส, วิชฺชาตฺวรูปี… ยถาวุตฺต รูปสภาวาภาวา, เตนาห- ‘วิชฺชาย จ อรูปิตฺตา’ติ จรอิจฺจนฺธาตุเยว จรติ.

วาจสิกํ มานสิกนฺติ ‘‘มนาทีนํ สก, ยํกิฺจีติ สตาทิกํ ยํกิฺจิ. พาหุลเกเนเวตฺถาวธารณํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ- ‘ตโต วา’ติ, เทวทตฺเตน กีโตติ โส อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส อปฺปตีติ อภิธานสตฺติเวกลฺเลน วุตฺติยมนวคโม, เทวทตฺติโกติ หิ วุตฺเต เทวทตฺเตน กีโตตฺยยมตฺโถ นปฺปตียเต… ตาทิส สทฺทสตฺติเวกลฺเลน ตทตฺถสฺสานมิธียมานตฺตา, อวคโม จ นาม สติ สามตฺถิเย สิยาติ อิมมตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห- ‘ตทตฺถาปฺปตีติยา’ติอาทิ.

อภิธานลกฺขณตฺตนฺติ อภิธานํ สติ สามตฺถิเย วากฺเย วจนียสฺสาตฺถสฺส วุตฺติยา กถนํ ลกฺขณํ สภาโว เยสนฺเต อภิธานลกฺขณา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ, ตพฺพาทิสมาปฺเยวเมว ทฏฺพฺพา. มริเจน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วาติ, สลากาย ชิตนฺติ วิคฺคโห.

๓๐. ตสฺส

โย ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐)

๓๔. โณ

ปวุตฺเตปีติ กจฺจายเนน ปวุตฺตนฺติ อตฺเถ ‘‘อฺสฺมึ’’ติสฺมึโณ โหเตวาติ อธิปฺปาโย.

๓๕. ควา

ทุโน รุกฺขสฺส.

๓๘. มาตา

มาตาปิตุนฺนํ มาตาปิตโรติ มาตุยา มาตาปิตโร ปิตุสฺส มาตาปิตโร, น เอกเมกโต ทฺวีสูติ เอกโต เอกโต วุตฺตนเยน ทฺวีสุทฺวีสุ อตฺเถสุ น ภวตีติ อตฺโถ.

๓๙. หิเต

มาตุ หิโต, ปิตุ หิโตติ วิคฺคโห.

๔๐. นินฺท

เสน รูเปน าเตปิ วิเสสรูเปน อฺาโต อฺาตวิเสโส. กฏฺาทิมยา ยา ปฏิมา ตมฺปฏิจฺฉนฺทกํ. สมฺพนฺโธ สสฺสามีลกฺขโณ อสฺส อตฺถีติ สมฺพนฺธิ กสฺสาติ กึ สทฺทนิทฺทิฏฺโ, โสว วิเสโส, สมฺพนฺธิวิเสโส วิสโย อสฺส อฺาณสฺสาติ สมาโส. ปโยคาสมฺภวาติ อยมสฺโสติ วุตฺต อสฺสปฺปกติยาปิ ปโยคา สมฺภวา. ตถาหิ ยทิ ยสฺสาจฺจนฺตมชานนํ สิยา ตถา สติ สพฺพถา วตฺถุชานนาภาเว ปกติเยว น สิยา, น หิ สพฺพถา อวิฺาตตฺโถ สทฺโท ปโยคมหรติ, ตสฺมา สรูเปน าตสฺส ยสฺส วิเสโส อวิฺาโต, โสเยวิธ อฺาโต-ติมโตติ วิฺายเต, อฺาโต-สฺโสกสฺส [อฺาโต เสสฺสฺส (โปตฺถเก)] วา กุโตติวา กึ สภาโว เวติ หิ อสฺสโกติ. กปฺปจฺจยนฺโต หตฺถิกอิจฺจยนฺนามเธยฺยํ นามํ ยสฺส หตฺถิวิยาติ ทสฺสิตปฏิภาคสฺส โส กปฺปจฺจยนฺตนามเธยฺโย. อภินิเวเสน วา สิชฺฌนฺติ ยถา อชฺชุนาทิเวสธารินิ อชฺชุนาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโย.

ปฏิมายาติ เอตฺถ ปูชนตฺถา เอว ปฏิมา คหิตา, โมรสมาน นามตฺตา โมโรวิยาติ โยชนา, จฺจา ติณปุริโส, อิธ ปน ตํ สทิโส ปุริโส มนุสฺโส จฺจา. อกสฺมา เอว อากสฺมิกํ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) ณิโก. ยํกิฺจิ อพุทฺธิปุพฺพกํ, ตมากสฺมิกํ, ตสฺมึ อากสฺมิเกภิเธยฺโย สติ อิวสทฺทตฺเถ วตฺตมานโต อีโย โหตีติ อตฺโถ. กาโก จ ตาลฺจ ผลํ กากตาลานิ, เตสมิว มิลนํ. อชาขคฺคานมิว มิลนํ ยทากสฺมิกํ, กิฺจิ ตม ชาขคฺคียํ, โณ อิวตฺเถ. สกฺกรนฺติ ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ (๔-๑๒๕) วุทฺธฺยภาโว. มุนีว, พาโลว, กุลิสมิว, เอกสาลาอิวาติ วิคฺคโห, โลหิโตว โลหิติโก ผฏิกมณิ.

๔๑. ตมสฺส

โทณาทีตฺยาทิสทฺเทน ขารสตาทโยปิ ปริมาณวิเสสา คยฺหนฺติ. สงฺขฺยา อสีติปฺจาทโย, อฺํ วา ยํกิฺจีติ อุปฑฺฒกายาทิ, โสฬส โทณา เอกา ขารี. นนุ ปฺจกํ คนฺถชาตนฺติ วตฺวา อฺํ วา สงฺฆาทิกนฺติ วุตฺตํ ตํ กถํ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สงฺขฺยาย สฺาสงฺฆสุตฺตาชฺฌยเนสู’’ติ (๕-๑-๕๘) สุตฺติตตฺตาภาวาติ มนสิ นิธาย ‘สงฺขฺยาวาจีหิ’จฺจาทิ วุตฺตํ. ‘‘อาทสหิ สงฺขฺเยเย วตฺตนฺตี’’ติ ปฺจสทฺทสฺส สงฺขฺเยเย วุตฺตตฺตา อาห- ‘ปฺจาวยวา’ติ. ปริมาณสทฺทสนฺนิธาเน สงฺขฺยาเนปิ ปฺจสทฺโทติ มฺมาโน อาห- ‘ปฺจสงฺขฺยานฺเจ’ติ. ปฺจา วุตฺตโยติ ปฺจวารา, รูปานีติ จ ปริยายนฺตเรน อาวุตฺติสทฺทสฺเส วาตฺถํ พฺยตฺตํ กโรติ.

๔๔. กิมฺหา

นนุ สุตฺเต สงฺขฺยายนฺติ น วุตฺตํ กตฺยาทโย จ ปโยคา สงฺขฺยา ปริมาเณเยว ทิสฺสนฺติ กถํ นาเมตฺถายํ วิธีติ อาห- ‘พหุเล’จฺจาทิ. สงฺขฺยาปริมาเณเยวายํ วิธีติ กึ สทฺเท สงฺขฺยาปริมาณ วิสเยเยว วตฺตมาเน อยํ รตฺยาทิโก วิธีติ อตฺโถ, นนุ เจตฺถ กึ สทฺโท ปฺเห วตฺตมาโน กถํ สงฺขฺยาปริมาเณ วตฺตเตติ วุจฺจเต, ยชฺชปิ สงฺขฺยาปริมาเณ น วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยาปริมาณสฺส ปุจฺฉิยมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสเย วตฺตเต วาติ. พหุลาธิการ ปโยคสามตฺถิยเหตุนิทสฺสเน ผลมาห- ‘ยตฺรตฺวิ’จฺจาทิ, ปริจฺเฉทกตฺเตน ปริมาณกตฺเตน. อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยทากิมิทํ สงฺขฺยา ปริมาณเมสํ ทสนฺนํ น กิฺจิ อปฺปกเมเวตนฺติ สงฺขฺยาปริมาณเมว กึ สทฺเทน นินฺทียเต, ตทาปิ สงฺขฺยา ปริมาณสฺส นินฺทียมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสยตฺตเมเวติ เขเป วตฺตมานาปิ กึ สทฺทา รติจฺจาทิ สิยา, พหุลาธิการาทิโตว ปเนตฺถ น สิยา’’ติ. รการานุพนฺธา อิสทฺทโลปตฺถาติ โยชนา.

๔๕. สฺชาตํ

พุภุกฺขาปิปาสปฺปกตีหิ ขสนฺตาหิ อกมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกาธาเร จา’’ติ (๕-๕๙) กตฺตริ กฺเต ิมฺหิ จ พุภุกฺขิโต ปิปาสิโตติ สิทฺเธปิ วตฺตมาเน ปโยคตฺถํ พุภุกฺขาปิปาสาติ ปาโ.

๔๖. มาเน

สพฺพมฺปริจฺเฉทรูปนฺติ อุมฺมานปริมาณาทิกํ สพฺพํ ปริจฺเฉทรูปํ. ตตฺร จ อุจฺจตฺเตน มานมุมฺมานํ, สพฺพโต มานํ ปริมาณํ.

๔๗. ตคฺโฆ

‘‘ปมาณปริมาเณหิ สงฺขฺยายจาปิ สํสเย มตฺโตวตฺตพฺโพ’’ติ (๕-๒-๓๗) ปาณินิยวตฺตพฺพการวจนํ, ตตฺถ ปมาณ มายาโม. สงฺขฺยายาติ ปฺจมี. เอเตหิ สํสเย มตฺโต วตฺตพฺโพติ อตฺโถ. วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทีนิ กเมน ตตฺโถทาหรณานิ.

น วตฺตพฺพนฺติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺพวจนํ ปฏิกฺขิปติ. ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺมึ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทิ(นา) ยํกิฺจิ ทณฺฑปุพฺพณฺณาทิกํ [ปณฺณาทิกํ (โปตฺถเก)] สํสยิตํ, เตน มานสงฺขาตสฺส ปริจฺเฉทสฺสาภาวา กถเมเต ปโยคา สิยุนฺติ อาสงฺกิย ตตฺถ การณมาห- ‘ตถาภฺยูหนโต สิทฺธตฺตา’ติ. ตถาภฺยูหนโตติ วิทตฺถิมานมฺปมาณมสฺส รตนมฺมาน มสฺสาตฺยาทินา เตนปฺปกาเรน อภฺยูหนโต อภฺยุปคมโตติ อตฺโถ. สํสโย จ นาม อุภยปกฺขปรามสเน สติ สิยาติ ยถาวุตฺตมพฺภูหนํ สาเธตุมาห-นานฺตเรเน’จฺจาทิ. ปกฺขทฺวเยหีติ วิทตฺถิ มานมสฺส รตนมฺมานมสฺสาติ เอวมาทิเกหิ ปกฺขทฺวเยหิ. อภฺยูหนํ สํสยสฺสาติ คมฺยเต. ชณฺณุ มานมสฺส ชณฺณุตคฺฆํ.

๔๘. โณจ

ปุริโส ปมาณมสฺสาติ วิคฺคโห.

๔๙. อยู

อุปาธฺยนฺตโรปาทานาติ ‘อํเส’ติ นิมิตฺตนฺตโรปาทานา นิวตฺตตีติ โยชนา.

๕๐. สงฺขฺยา

สจฺจุตีสาสทสนฺตาย สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมึ สตสหสฺเส อธิกา สงฺขฺยาติ อตฺเถ โฑ ภวตีติ สุตฺตตฺโถ. สจฺจุตีสา สทสนฺตาติ ปมาวจนํ ปมนฺตโต วิธิาปนตฺถํ. นนุ จ สุตฺเต ‘สตสหสฺส สตสหสฺเส โฑ’ติ น วุตฺตํ, ตถา สติ วุตฺติยํ กถํ ‘สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา’ติ วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยาห-อุภยถาวคมา’ติอาทิ. อุภยถาวคมาติ สตํ สหสฺสนฺติ จ สตสหสฺสนฺติ จ อุภยปฺปกาเรนาวคมา, อุภยถาวคโม ปโยค ทสฺสนฺเจตฺถ เอวํ วิวรเณ การณนฺติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย ปกตฺยตฺเถ สตีติ เยนเกนจิ สุวณฺณกหาปณาทินา ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย. สุวณฺณมาสกทีน [สุวณฺณกหาปณาทีนํ (โปตฺถเก)] มสมาน ชาติยานํ. อเกวลํ โจทาหรณํ ทสฺเสตุํ ‘เอกวีส’นฺติ วุตฺตํ. อนิปฺผนฺนตฺตา สทฺทานมิธ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาวตาโร นตฺถิ.

๕๑. ตสฺส

นนุ จ สงฺขฺยาสทฺโท สงฺขฺยาเน สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตเต, กถเมตฺถ สงฺขฺยาเนวสิตา วุตฺติ เยเนวํ วิวรณํ กตมิจฺจาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปจฺจาสนฺนํ สงฺขฺยาสทฺทสฺสาติ อธิปฺปาโย. อิมินา จ กรณสาธโน-ยํ ปูรณสทฺโทติ วิฺาเปติ. ยโตติ วุตฺตยํ สทฺทสมฺพนฺธินา ตํสทฺเทน เสติ อุลฺลิงฺคิตสฺส สงฺขฺยาติอตฺถมุปทสฺสิย สาเยว ปูรียเตตีมสฺส กมฺมภาเวน ติฏฺตีติ ทสฺเสตุํ เตน ปูรเณน ปูรียเต’ติ อาห.

สมฺปชฺชเตติ ปูรียเตตฺยสฺสตฺถมาจิกฺขติ. อเนเนตํ ทสฺเสติ ‘‘(น) ฆฏิกาทีนมิว ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติริตฺตีกรณํ สงฺขฺยาย ปูรณํ กิฺจรหิ ตสฺส สมปฺปตฺติเยวา’’ติ. อถ กายํ วโจยุตฺติ ‘สาสงฺขฺยา ปูรียเต เยเน’ติ, ยาวตา สาติ ยสฺมา ปจฺจโย วิหิโต ตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส ปรามาโส ตสฺส จ ปูรเณน อเภโทจฺจาสงฺกิยาห- ‘อเภเทโนจฺจเต สงฺขฺยา ปูรียเต เยเนตี’ติ อภิธานาภิเธยฺยานมเภโทปจาเรน วุจฺจตีตฺยตฺโถ, สงฺขฺเยยฺยปูรเณ โฑ น โหตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวตุมาห- ‘ทฺวาทสนฺน’มิจฺจาทิ. โส ฆโฏ ตาสํ ฆฏิกานํ ปูรโณ ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติ ริตฺตีกรณวเสน. วีสติยา ปูรโณติอาทินา วิคฺคโห.

๕๔. ฉา

กจฺจายเนน ‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ (๒-๘-๔๒) สุตฺเตน ทฺวิติสทฺเทหิ ติยปฺปจฺจยํ วิธาย ‘‘ติเย ทุตาปิ จา’’ติ (๒-๘-๔๓) ทฺวิตีนํ ทุตาเทเสน ทุติยํ ตติยนฺติ จ ‘‘จตุเฉหิ ถา’’ติ (๒-๘-๔๑) สุตฺเตน จตุโต ถปฺปจฺจยํ วิธาย ทฺวิตฺเตน จตุตฺถนฺติ จ นิปฺผาทิตํ. อิธ ตถา ภาเวน กถํ เต สิชฺฌนฺตีติ อาสงฺกิย วุตฺติยํ ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘สงฺขฺเย’จฺจาทิ. วุตฺติยํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา สุตฺเตกเทสา ทสฺสิตาติ ตานิ สมฺปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา ‘จตุตฺถตติยาน’มิจฺจาทินา จ วุตฺตานิ.

๕๕. เอกา

สงฺขฺยาวจนสฺส คหเณ โก โทโสจฺจาห-‘สงฺขฺยาวาจิ’จฺจาทิ. พหุตฺตวิสเย ปโยโค น สิยาติ สงฺขฺยาวจนสฺส เอกตฺเถ นิยตตฺตา วุตฺตํ. เอกากีหิจฺจสฺส อตฺถมาจิกฺขติ ปธานภูเตเหว’จฺจาทินา. อุปปชฺชเก พหุตฺตวิสเย ปโยโคตฺยเปกฺขเต.

๕๖. วจฺฉา

ตโร โหตีติ วุตฺเตปิ เตหิ ตโร โหตีติ วิฺายติ, วจฺฉาทีหีติ สุตตฺตา ปน วจฺฉาทีนนฺติ จ วิฺายตีติ วจฺฉาทีนนฺติอาทินา วุตฺติคนฺโถปทสฺสนํ. นนุ ตนุตฺเต ววจฺฉาทีหิ ปจฺจโย วิธียเต, เย จ สรีเรน กิสาวจฺฉาทโย, ตตฺราปฺยวิเสเสน ปโยโค ปสชฺชติ [ปโยปสชฺชเน (โปตฺถเก)] วิเสสานุปาทานโต, ตสฺมา กถมตฺร สภาวสฺเสว ตนุตฺตํ วิฺายเต เยเนวํ วิวฏมิจฺจาห- ‘วจฺฉาทิสทฺทาน’ มิจฺจ-ทิ, วจฺฉาทีหิ ปกตีติ ปจฺจเย วิธียมาเน ตาสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วโยวิเสสาทิ, ยสฺมึ สติ วจฺฉาทโย สทฺทา ทพฺเพ-ภินิวิสนฺเต, ตํ ปจฺจยา-สนฺนํ, น จ กิสตฺตสฺส ภาวา ทพฺเพ วจฺฉาทิสทฺทา ปวตฺตนฺเต. อโต ตสฺเสว สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส ตนุตฺเต ยุตฺตํ ปจฺจเยน ภวิตุํ, (น) ตนุตฺตมตฺเตติ มฺเต. ปวตฺตินิมิตฺตํ สมฺพนฺธิ อาสนฺนนฺติ สมานาธิกรณานิ.

วจฺโฉ ปมวโย, ตสฺส ตนุตฺตํ ทุติยวยปฺปตฺติ. ทุติยฺหิ วยํ ปปฺโปนฺตสฺส วจฺฉสฺส ปโม วโย วจฺฉสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ กิฺจิมตฺตาวเสสํ ภวติ อมุเมวาห-‘สุสุตฺตสฺเส’จฺจาทินา. อุกฺโขตรุโณทุติยวยปฺปตฺโต วุจฺจเต, ตสฺส ตนุตฺตํ ตติยวยปฺปตฺติ. ตติยฺหิ วยปฺปตฺตกาเล ทุติยสฺส วยสฺส อุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตสฺส กิฺจิมตฺตา วเสสโต [วสิสฺสเต (โปตฺถเก)] ชาติสงฺกรตฺตา คทฺทภชาติยา วฬวาชาติยา จ มิสฺสตฺตา. ภารวาหกตฺตมฺปติ โย สมตฺโถ, โส อุสโภตฺยุจฺจเต, ยทาตุ ตสฺส ภารวาหกตฺเต สามตฺถิยํ มนฺทํ ภวติ ปริกฺขีณํ, ตทา ตนุตฺตมฺภวตีตฺยาห- ‘สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตํ อปฺปพลตา’ติ.

๕๗. กิมฺหา

สมุทาโย นาม ทฺวฺยวยโว วา สิยา พหุกาวยโว วา, ตตฺถ ทฺวฺยวยวสมุทายา นิทฺธารเณ สามตฺถิยา เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิฺายติ ตเมวานุสรติ. พหุกาวยวสมุทายาปฺเย ‘กสฺส นิทฺธารเณ’ติ สุตฺเต เอกสฺสาติ วจนาภาเวปิ เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิฺาตพฺพํ เตเนว กตโร ภวตํ เทวทตฺโต’ตฺยาทิกมุทาหรณมทาสิ. กตโร ภวตํ เทวทตฺโต กตโร ภวตํ กโตฺยาทฺยุทาหรณพหุตฺเตน นิทฺธารณวาจีนมพหุตฺเถปิ นิทฺธาริยมานวาจีหี’ติ พหุตฺเตน วุตฺตํ. อปจฺจปรํปราย ปวตฺตํ โคตฺตํ วํโส, ตทภิ ธายิโน อปจฺจปฺปจฺจยนฺตาปิ อเภโทปจาเรน โคตฺตํ, เตวาปจฺจา ปจฺจวนฺตสมฺพนฺธทฺวาเรนาปจฺเจ ปวตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา ภวนฺติ, จรณสทฺทา จ กา โย กิริยาสทฺทา ภวนฺติ กาทีหิ วุตฺตชฺฌยนตฺถํ ยถา สกํวตจรณกิริยานิมิตฺตตฺเตนาชฺเฌตูสุ ปวตฺตาติ เตสํ สมฺพนฺธิสทฺทานํ เกสฺจิ อตฺถสฺส กิริยาสทฺทานํ จาตฺถสฺส อสตฺยปิ ชาติตฺเต ชาตินิพนฺธนํ โลเก การิยมิฏฺํ ตทุตฺตํ ‘‘โคตฺตฺจ จร- เณหิ สหา’’ติ. ตตฺถาปิ ชาติตฺตมฺปริภาสิตํ, เตนาห- ‘กสฺส จรณตฺตา ชาติตฺตํ โคตตฺตา ชาติตฺต’นฺติ จ.

๕๘. เตน

โลกิยาติ ปรสทฺทสตฺถกาเร สนฺธายาห. อิห ตุ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิรุตฺติยํ สามฺเน วุตฺตตฺตาติ โยชนา. สามฺเน วุตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘กถ’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เทเวหิ ทตฺโต พฺรหฺมุนา ทตฺโตติอาทีนิ กตฺตริ กรเณ วา วิคฺคหวากฺยานิ. เทวทตฺโต เทวทตฺติโก เทวิโย เทวโลติอาทีนิ วุตฺติปทานิ.

ตตฺถ นิรุตฺติปิฏกาคตานํ ‘เทวทตฺตา เทวทตฺติโก’ติอาทีนํ วุตฺติปทานมฺถา นิปฺผตฺติมุปทสฺสิย เทวโล เทวิโยติอาทีนมฺปน วจนนฺตเรเนว นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘เทเวหิ ทตฺโต’ติอาทิ วุตฺตํ. ปรสทฺทสตฺถการานมฺปิ เทวโล เทวิโยติ วจนนฺตเรเนว สาธนํ สาธนาการฺจ เตสํ ทสฺเสตุํ ‘เกจีหี’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกเทสโตเยว ปจฺจยมิจฺฉนฺติ เตน เตสํ เทวโล เทวิโย ทตฺติ โลจฺจาทิ ภวติ. กปฺปนาคารโวติ ทตฺตสทฺทโลปนาเมกเทสวเสน กปฺปนาคารโว.

๕๙. ตสฺส

น จ สพฺเพติอาทินา พหุลาธิกาเร ผลํ วุตฺตํ. ภาวสทฺโท กตฺถจิ กิริยายํ วตฺตเต ‘ภาเว อยํ วิธี’ติ. กตฺถจิ อธิปฺปาเย ‘อยเมเตสํ ภาโว [ภาโวธิปฺปาโย]’ติ. กตฺถจิ ปทตฺเถ ‘อิเม ภาวา’ติ. กตฺถจิ สตฺตามตฺเต‘ติณานํ ภาโว’ติ. เตนาห-‘ภาวสทฺทสฺเส’จฺจาทิ. รูปสาธน ทฺวาเรนาติ ภาวสทฺทสฺส รูปสาธนทฺวาเรน, สปฺปนฺติ ปกาเสนฺติ อตฺถ มเนนาติ สทฺโท. โสว อภิธานํ อภิธียเต-เนนตฺโถติ กตฺวา. พุชฺฌติ อตฺถสรูปนฺติ พุทฺธิ, สาว ปตียเต-เนนาตฺโถ ปจฺเจติ อตฺถ มิติ วา ปจฺจโยติ วุจฺจติ.

นนุ จ ‘ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปวตฺตินิมิตฺตมุภินฺนมฺปิ ภวติ, ตถาสติ ‘สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺต’นฺติ สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตา กสฺมา วุตฺตาติ วุจฺจเต. ปากฏภาเวน อภิธานาภิเธยฺยสมฺพนฺธสฺส สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตํ วตฺวา วิสุํ พุทฺธิยา นิมิตฺตสฺส รูปานุคตตฺตํ วิเสเสตฺวา ปวตฺตินิมิตฺตตมสฺสา ทีเปตุํ ‘นิมิตฺตวสาหิ’จฺจาทิมาห. ทพฺเพคุโณติ ทพฺเพ วุตฺติยํ คุโณ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. คุณสทฺทสฺเสว ชาติสทฺทตฺเตโนทาหรณทฺวยํ ทตฺตํ… คุณสฺส ชาติยา วิสุํ ชาตินิมิตฺตสฺสาภาวโต [นิธิตฺตสฺส ภาวโต]. กิริยาทีติอาทิสทฺเทน ทพฺพาทีนํ คหณํ, เกจิ ปน กิริยาสทฺทานํ กิริยา ปวตฺตินิมิตฺตนฺตฺยาหุ. เตสํ เทวทตฺตาทีนํ อวตฺถาวิเสเสน อวตฺถาเภเทน สามฺํ ตทวตฺถา วิเสสสามฺํ. เตนาห- ‘เทวทตฺตสฺสา’ติอาทิ. วิชฺชมาโน ปทตฺโถ วิสโย เยสํ เทวทตฺตาทีนํ สฺาสทฺทานํ เตสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติลกฺขณมาจิกฺขิตมฺปฏิปาทิตนฺติ อตฺโถ.

อเนน จ เทวทตฺตาทโย สฺาสทฺทาปิ สมานา ชาติสทฺทาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ จรหิ สฺาสทฺทาปิ ชาติวจนา สิยุํ, ปฺจวิธตฺตเมสํ ปริหายตีติ. เนทเมวํ วิฺเยฺยํ… ปสิทฺธตรชาตฺยาภิธาน กโควีหิยวาทิสทฺทา ชาติสทฺทตฺเตน วิสุํ ปริคฺคยฺหนฺติ.

สมฺพนฺธิเภทโตติ ฆฏาทิสมฺพนฺธีนํ เภทโต. อภาวสฺสเภทโตติ ฆฏปฏาทีนํ สมฺพนฺธีนํ เภเทน อภาวสฺส เภทโต อเภเทปิ เภทา อุปจริตา สนฺตีติ โยชนา. ยสฺส สามฺสฺส วสา, เตสุ อุปจริตเภเทสฺวากาสาทีสุ. นิรวยวาวิชฺชมานวิสยานนฺติเย อากาโส วิย นิรวยวา อภาโว วิย อสนฺตา จ, เต วิสโย เยสํ สทฺทานํ เตสนฺติ อตฺโถ. สามฺํ ภาโวติ ปุถุชฺชนาทิสามฺํ ภาโวติ อตฺโถ. อลสสฺส ภาโว กิริยาสมฺพนฺธิตฺตํ, พฺรหฺมฺํ ชาติ จาปลฺยํ เนปุฺํ คุโณ วา. วุตฺติยํ สกตฺเถกนฺตาติ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) อิมินา สกตฺเถ กตกปฺปจฺจยนฺตาติ อตฺโถ. น ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตกาโลว ปตฺตกลฺลํ. กรุณา เอว การุฺํ.

๖๒. อณฺวา

‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ อนุวตฺตเต. ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิ.

๖๔. ตร

ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติ. โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติ. กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติ. กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิ. อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาฺถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิ.

นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฏํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฏํ วหติ สิรฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโว. ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฏสฺส กาสิกสฺสาฺโวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาฺโ วาติ. ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฏฺาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิ. ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตฺจาหา’ติ. สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธ.

สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถ. เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ‘อติสเย วตฺตมานโต’ติ, ปกติวิเสสนํ, ตโต ปกตฺยตฺถภูเต-ติสเย ชาตตฺตา สกตฺถิเกหิ ยถาวุตฺตนเยน ปกตฺยตฺถภูเตติสโย โชตนีโย โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ นาภิเธยฺโยติ พฺยติเรกมาห, ตถา จ วกฺขติ- ‘อติสยโชตกาตราทโย’ติ.

อถ ปกติวิเสสนตฺเต กสฺมา นาภิเธยฺโย โชตนีโยจฺจาห ‘ปกติยาเยว’จฺจาทิ. อุกฺกํโส สมานคุณวิสเยเยว โลเก ทิฏฺโ [ปวิฏฺโ (โปตฺถเก)] เตน สามฺวจเนปิ ตาทิถวิสเยเยว [โสเยว] การณ วเสน โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อติสเยเน’จฺจาทิ. ทฺวินฺนเมกสฺสา-ติสเยจฺจาทินา ‘ทฺวิพหูสุกฺกํเส ตรตมา’’ติ (จํ ๔-๓-๔๕) สกฺกตสุตฺตตฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ. ตรอิยาติ สกโวหาเรน วุตฺตํ, เตสนฺตุ อียปฺปจฺจโย. เอวมิหาวิธานํ สุขสาเนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.

อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยถาวุตฺตสุตฺตตฺถวเสน ทฺวินฺนเมกสฺส อุกฺกํสาภาวา ‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’จฺจาโท ตรปฺปจฺจโย น โหตีติ เอโก มาถุโร ทุติโย ปาฏลิปุตฺตโก อิเมสํ สุกุมารานํ ทฺวินฺนเมโก มาถุโร-ติสเยน สุกุมาโร สุกุมารตโร, เอกมฺเสํ ทฺวินฺนมุกฺกํเสตถาฺเสํ ทฺวินฺนเมกสฺสาติ เอวํ ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, อุภยตฺร ตฺววยวาเปกฺขมฺพหุวจนํ, ตถาหิ สุกุมารตฺเตนุกฺกํสิยมานานํ สมุทายานมวยวา มาถุรา พหโว ปาฏลิปุตฺตกาปิ นิกฺกํสิยมานา ตเถวาวยวา พหโว โหนฺติ, เอวํ มาถุรา ปาฏลิ ปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’ติ ตรปฺปจฺจเยน สิชฺฌติ. อิมสฺมึ คาเม อฑฺฒตรา วาณิชฺชาจฺจาโทปิ กถิเตน าเยน ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, พหุวจนนฺตุ กตฺถจิ อวยวาเปกฺขนฺติ สพฺพํ สกฺกเต กิจฺเฉน สาเธนฺติ. อิห ตุ ตถาวิธสฺส สุตฺตสฺสา วิธานา ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย’’ติ ตราทีนมติสเย สามฺเน วิธานา สพฺพตฺถ ตรปฺปจฺจเยน สุขสาธนํ โหตี’’ติ.

อวตฺถาเภเทนาติ ปฏุตราวตฺถาวโต ปฏุอวตฺถาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตถาหิ ตเมวาวตฺถนฺตรยุตฺตํ วตฺตาโร ภวนฺติ อฺเ ‘ภวํสูอวตฺโถ’ติ. ปการนฺตเรนปิ สาธเน เหตุมาห- ‘อติสยมตฺเต วา วิธานโต’ติ. อนวฏฺิตตฺตมาห- (‘อติสยวาปิ’จฺจาทิ). ปฺจสฺเวเตสูติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ ตราทีนํ ปฺจนฺนํ มชฺเฌ, รูปานิ คุณวจนสฺส วุตฺติยมุทาหริตานิ. กิริยาวจนสฺส ตุ ‘อติสเยน ปาจกตโร ปาจกตโม’ติ. อิสฺสิก อิยอิฏฺา สราที ตโต (อฺโต) น โหนฺติ พหุลาธิการา.

๖๖. ตสฺส

ตสฺสาติ สามฺเน วุตฺเตปิ วิการสมฺพนฺธีเยว ฉฏฺิยนฺโต คยฺหติ, ฉฏฺิยนฺตสมฺพนฺธีเยว จ วิกาโร คยฺหติ สมฺพนฺธวสาติ ทสฺเสตุมาห ‘ยสฺสา’จฺจาทิ. โกสการกปาณวิเสเสหิ กโต โกโส. ปาณโย สตฺตา, โอสธฺโยผลปากนฺตา, รุกฺขา ปุปฺผผลูปคาติ รุกฺโขสธีนํ ลกฺขณํ วทนฺติ ตลฺลกฺขเณเนตฺถ รุกฺโข สธโย น คยฺหนฺติ, กิฺจรหิ โอสธิสทฺเทน ลตาทิปิ คยฺหติ, รุกฺขสทฺเทน (วนปฺป)ตโยปิ, วนปฺปตโย หิ ผลวนฺตา น ปุปฺผวนฺตา. กถํ คาวสฺส วิกาเร ปุริเส มโยจฺจาห- ‘อฺสฺมิ’นฺติอาทิ. คาวสฺส อิทํ โคมยํ.

๖๗. ชตุ

อุปปตฺยนฺตรนฺติ ปจฺจยโลปโต ยุตฺยนฺตรํ.

๖๘. สมู

ตีสุตฺตเรสุ จ วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ. ราชฺมนุสฺสานมฺปิ ชาติยมปจฺเจ ฺสฺสปฺปจฺจยานํ วิธานา วุตฺตํ ‘โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา’ติ อาห- ‘ราชฺานํ สมูโห’จฺจาทิ. อุกฺโข อุสโภ. โอฏฺโ ขรโต, อุรพฺโภ เมโส, เอวมิจฺจาทินา ‘อุกฺขานํ สมูโห’จฺจาทิ. วากฺยมปทิสติ. กากานํ สมูโหติ วิคฺคโห, ณิกอจิตฺตาติ อิมินา ณิโก อจิตฺตวาจ เกเหว ทิสฺสตีติ าเปติ. อปูโป ปิฏฺปูโป, สํกุลนฺติ (คุฬ) มิสฺสกขชฺชกวิเสโส.

๖๙. ชนา

‘‘ตทสฺสฏฺานมีโย จา’’ติ (๒-๘-๑๓) กจฺจายนสุตฺตสฺสาย มตฺโถ ‘‘ตทสฺสฏฺานมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต อียปฺปจฺจโย โหตี’ติ. เตน มทนสฺส านํ มทนียํ พนฺธนสฺส านํ พนฺธนียํตฺยาทิกํ สาเธนฺติ. อิธ ปน ตถาวิธสฺสาภาวา กถํ ตํ สิชฺฌตีตฺยาสงฺกิย ‘มทนีย’นฺติอาทิกํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘มทนียาทิปฺปสิทฺธิยา’จฺจาทิ. สาธนกฺกมํ ทสฺเสตุมาห- ‘เอวมฺเต’จฺจาทิ.

านนฺติ การณํ. ‘‘อุปมตฺถายิตตฺต’’นฺติ (๒-๘-๑๔) กจฺจายนสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘อุปมตฺเถ อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหตี’’ติ เตน ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ ติมิรมิว ทิสฺสตีติ ติมิรายิตตฺตํตฺยาทิกํ สาเธนฺตีติ วุตฺตนยเมว. ตมฺปิหจฺจาทิกํ ทฺวีสุ สาธนกฺกมทสฺสนํ, ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ทสฺสิโต โย กมฺมตฺโถ โสปิ ธูมายีติ กตฺตุวเสน สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ กตฺตุสาธนโต ธูมายิตสทฺทา สกตฺเถตฺตปฺปจฺจเยปิ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ อตฺเถ อายิตตฺถปฺปจฺจเยปิ นาตฺถเภโท-ฺตฺรวจนิจฺฉาเภทาติ ทฏฺพฺพํ, ภาวตฺโถ ปน เตสํ ภาวปฺปธานวเสน ลพฺภติ, ธูมสฺเสว ทสฺสนนฺติ วิคฺคเห อายิตตฺเตน วา.

๗๐. อิโย

อฺสฺมินฺติ อฺสฺมิมฺปิ อตฺเถ อิโยติ โยชนา.

๗๔. กถา

ปวาเส ทูรคมเน สาธุ ปวาสิโก, อุปวาเส รตฺยโภชเน สาธุ อุปวาสิโก.

๗๕. ปถา

ปเถ สาธุ อุปาการกํ ปาเถยฺยํ, มคฺโคปกรณํ, สปติมฺหิ ธน ปติมฺหิ สาธุ อุปกรณํ สาปเตยฺยํ ธนํ.

๗๗. ราโย

ตุมนฺตกิริยายาติ ฆาเตตุํ (ตฺยาทีตุ) มนฺตกิริยาย. วา สทฺโท สมุจฺจโย, ฆาเตตุํ วาติอาทินา โยเชตพฺโพ.

๗๘. ตเม

อิติสทฺเทน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมุปทสฺสยมฺนาเปกฺขํ สปฺปธานํ มนฺตฺวาทิ วิธิมฺหิทมตฺถทฺวยํ พฺยาปารียติจฺจาห-‘เอตฺถ อสฺส อตฺถี’ติ. นนุ จ ยํ ยสฺส โหติ ตํ ตสฺมิมฺปิ โหติ (ยํ ยสฺมึ โหติ) ตสฺสาปิ ตํ โหติ เตเนว วุจฺจเต- ‘ฉฏฺีสตฺตมีนมวิเสโส’ติ, ตตฺรฺ ตรนิทฺเทเสเนว สิทฺเธ กิมตฺถมิห ฉฏฺีสตฺตมีนํ เภเทโนปาทานํ กรียตีติ วุจฺจเต-ยตฺราวยวาวยวิภาโว, ตตฺเถว ฉฏฺีสตฺตมีนมตฺถสฺส อวิเสโส [วตฺถุโต (โปตฺถเก)] ยถา ‘รุกฺเขสาขา รุกฺขสฺส สาขา’ติ. สสฺสามิภาวชฺชนกภาวาโท ตุ นาวสฺสมาธาราเธยฺยภาโวติ ทฺวินฺนเมวตฺถานมุปาทานนฺติ.

นนุ จ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ สติ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวติ ยถา ‘นีลมุปฺปล’นฺติ, เนวาตฺถิตฺตสฺสาตฺถิ พฺยภิจาโร, ตถา จ วุตฺตํ- ‘น สตฺตํ ปทตฺโถ พฺยภิจรตี’ติ, ตสฺมา พฺยเวจฺเฉชฺชาภาวา นิรตฺถกมตฺถีติวิเสสนนฺตฺยาห- ‘ปทตฺถสฺเส’จฺจาทิ. สตฺตายํ อพฺยภิจาเร ปีติ สมฺพนฺโธ. กาลนฺตรา พฺยภิจารตฺถมตฺถีติวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘กาเล’จฺจาทิ.

นนุ จ สุตฺเตสุ กาโล ปธานํ น โหติ, ‘‘เตน กตํ กีตํ’’ตฺยาทินา หิ ปจฺจยตฺโถ ทสฺสิโต, ตถา หิ กายิกํวาจสิกํ ตฺยาโท น กาลสมฺปจฺจโย, เอวมิหาปิ สตฺตามตฺเต ภวิตพฺพํ, อตฺถีติ ตุ วตฺตมานสตฺตาย เอว ปริคฺคโห กถมวสียเต เยน กาลวิเสสนํ สิยาติ. สจฺจํ, กินฺตุ ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจาราภาเวปิ อตฺถีติวิเสสโนปาทานสามตฺถิยาตฺร วิสิฏฺโ สตฺตา อตฺถีติ วิเสสนตฺเตโนปาตฺตา, น สตฺตามตฺตนฺติ ปตียเต, สา ปน วิสิฏฺา สตฺตา สมฺปติสตฺตา, อตฺถิ จ ตสฺสา พฺยภิจาโร สามฺสตฺตายาติ ยุชฺชเตว วิเสสนวิเสสฺสภาโวติ มฺเต. อุปาธีติ วิเสสนํ.

น ภุฺชติจฺจาทิวิยาติ ยถา น ภุฺชตีติ นฺสฺส ปฏิเสธตฺตา วิรุทฺธตฺถปทสฺส สนฺนิธาเน-ตฺถนฺตรสฺส ปฏิเสธรูปสฺสตฺถสฺสาวคติ ปทนิพนฺธนสฺส วิธิโน อพาธิกา ภวติ, ตมิวากฺยตฺโถ. อธิปฺปายตฺถ มาห- ‘อตฺถิวจนิจฺฉาย โย วิสโย ตสฺส นิยโม’ติ. กติ ปยสมฺภเว น ปน โคมา รุกฺขวาติ โยชนา, เตหีติ ปสํสาปหูเตหิ. กกุเท อาวตฺโต กกุทาวตฺโต, นินฺทิโต กกุทาวตฺโต อสฺส อตฺถีติ กกุทาวตฺตี. กถํ นินฺทิตตฺตมสฺสิจฺจาห-‘กกุทา วตฺโต’จฺจาทิ. สํสตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิจฺจเนน เคหฏฺิเตน วิชฺชมาเนนปิ ทณฺเฑน ทณฺฑีติ นาภิธียตีติ วทติ. ทพฺเพภิเธยฺเยติ ชาติสนฺนิสฺสยโคปิณฺฑอสฺสปิณฺฑาทิสงฺขาเต ทพฺเพ-ภิเธยฺเย, ภวํ ภเวยฺยาติ ยทากทาจิ ภวนฺโต ยทิ ภเวยฺย.

๗๙. วนฺตฺว

ปฺวา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.

๘๐. ทณฺฑา

ทฺเว โหนฺตีติ อิโก อีเจติ ทฺเว โหนฺติ, เอกเมกํวาติ อุภินฺนํ. วาสทฺโท ทฺเว โหนฺตีติ เอตฺถาปิ ทฏฺพฺโพ. อุตฺตมีเณว ธนา อิโกติ คณสุตฺตํ วิวรติ ‘อุตฺตมีเณวา’ติอาทิ. เกเนตฺถ สมาโสติ อาห- ‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส’ติ. อุตฺตมีโณ ธนสามี. อสนฺนิหิเต อตฺถาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตีมสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘อปฺปตฺเต’ติ. อสมฺปตฺเตติ อตฺโถ. อสนฺนิหิเตติ จ อตฺโถ อิจฺจสฺส วิเสสนํ. อตฺถนํ อสนฺนิหิเต อตฺเถ อาสิสนํ อตฺโถ, โส อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถี. ตทนฺตาจาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตฺยนุวตฺตเต, อสนฺนิหิโตปาธิกา อตฺถนฺตา จ อิก อีปฺปจฺจโย ภวตีตฺยตฺโถ. วณฺณนฺตาอีเยวาติ คณสุตฺตํ, พฺรหฺมานํ เทวานํ วณฺโณติ วา สมาโส. หตฺถทนฺเตหิ ชาติยนฺติ คณสุตฺตํ.

ชาติยนฺติ ปจฺจยวิเสสนํ. วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหีติ คณสุตฺตํ. พฺรหฺมสทฺเทน นิยมวิเสโส วุจฺจติจฺจาห-‘วิชฺเช’จฺจาทิ. ตสฺมิฺจนิยมวิเสสจรเณ ติณฺณํ พฺราหฺมณาทีนเมวาธิกาโร, นสุทฺทสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตฺเจ’จฺจาทิ. เตวณฺณิโก วณฺณีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ตีสุ วณฺเณสุ ภโว ตทนฺโตคธตฺตา เตวณฺณิโกติ ภวตฺเถ ณิโก. วณฺณสทฺโท พฺราหฺมณาทิวณฺณวจโน. ตตฺร พฺรหฺมจาริมฺหิตฺยเนน สุทฺโท พฺยวจฺฉิชฺชเต.

อถวา พฺรหฺมนฺติ นิพฺพานํ ตทตฺโถ คนฺโถปิ, ตํ พฺรหฺมํ นิพฺพานํ ธมฺมํ วา เตปิฏกํ จรตีติ พฺรหฺมจารี, ยติ. ยตโยปิ หิ วณฺณีติ พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติ. วณฺณีลิงฺคีติ หิ วุตฺเต ติลิงฺควาติ อตฺโถ. วณฺณ สทฺโท ปเนตฺถ ยถาวุตฺต พฺรหฺมปริยาโย. โปกฺขราทิโต เทเสติ คณสุตฺตํ. เทโส เจตฺถ ยตฺถ(ตฺถิ โปกฺขราทีนิ โส). ปทุมคจฺฉ โปกฺขรณีนํ วาจกสฺสาติ อิมินา ปทุมานิ อสฺสํ สนฺตีติ ปทุมินีติ โปกฺขรณีปิ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นาวา อตฺถีติ นาวิโก, ยาคเม นาวายิโก. สุขทุกฺขา อี, พลา พาหูรุปุพฺพา เจติ จ คณสุตฺตานิ.

๘๒. มุขา

อิหาปิ ปสชฺเชยฺย มธุ อสฺมึ ฆเฏ อตฺถีติ เอตฺถาปิ ปโยเค มธุรนฺติ รปฺปจฺจโย ปาปุเณยฺย มธุมฺหิ อภิเธยฺยติ อธิปฺปาโย. น คจฺฉนฺตีติ นคา. ยชฺชปิ อูสวาจฺจาโท ปหูตาทิวิสยายาตฺถิตาย สมฺภโว, ตถาปิ ุสาทิวโต ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน วจนิจฺฉาภาวา ุสวา ฆโฏจฺจาทิ น สิชฺฌติ ตสฺมา ปหูตาทิวิสยาตฺถิตาสมฺภเวปิ ตํวโต-ตฺถสฺส ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน ุสโร เทโสติ วตฺตุ มิจฺฉายํ ปจฺจโย ยถา สิยา อฺตฺรมาภวิจฺเจวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห- ‘อิติ’จฺจาทิ. กุฺชวาติเอตฺถ กุฺชสทฺโท ติณลตาทฺยจฺฉาทิตปพฺพเตกเทเส วตฺตเต.

๘๗. ปิจฺฉา

ปเรหิ วาจาสทฺทา อาโล วิหิโต นินฺทายํ, เนห ตเถติ โจทนมุพฺภาวยติ ‘นินฺทาย’มิจฺจาทินา.

๘๘. สีลา

สีลมสฺส อตฺถิ, เกสา อสฺส สนฺตีติ วิคฺคโห. อณฺณา นิจฺจนฺติ นิจฺจวิธฺยุตฺถํ คณสุตฺตํ. คาณฺฑีราชีหิ สฺายนฺติ สฺาวิสยนิยมนตฺถํ คณสุตฺตํ. คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, สา อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีโว.

๙๐. สิสฺส

สมสฺส อตฺถีติ สุวามี,สํ สกิยํ.

๙๑. ลกฺขฺยา

อการาเทโส จ ณสนฺนิโยเคนาติ อิมินา ยตฺถ ณกาโร ตตฺเถวายมการาเทโสติ ทสฺเสติ. อุปาทานโตติ อิมินา นิสฺสยกรณเมโก สตฺถิโย าโยติ ทสฺเสติ. อนฺตสฺส อวิธานสามตฺถิยาจาติ อิมินา สติปิ ปุพฺพโลเปน ปโยค นิปฺผตฺติยํ อการํ วิธาย ตสฺส โลโป นิรตฺถโกติ ทสฺเสติ. ลกฺขี สิรี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.

๙๔. อิมิยา

กปฺโป โยคฺยตา อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา หานภาโค, เสนา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห.

๙๕. โตป

‘โอหาก จาเค’ อิติ สกการสฺส หาธาตุโน ปโยเค โตปฺปจฺจยํ นิเสเธตฺวา‘สตฺถา หียเต สตฺถา หีโน’ติ อุทาหรณํ ทสฺสิตํ. เตนาห- ‘สกฺกเตจฺจาทิ. ทสฺเสตุํ ตติยมฺปนุทาหรณนฺติ สมฺพนฺโธ. จีปฺปจฺจยาวสานานนฺติ ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) วุตฺโต จีปฺปจฺจโย อวสาเน เย สนฺติ วิคฺคโห. ชาติยวชฺชิตานนฺติ ‘‘ตพฺพติ ชาติโย’’ติ (๔-๑๑๓) สุตฺเตน ชาติยปฺปจฺจเยน วชฺชิตานํ. กจฺจายเน ตุ โตอาทีนํ วิภตฺติ สฺตฺตา น ตโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ.

๙๖. อิโต

วุตฺติยํ ‘เอตสฺส ฏ เอต’ อิติ อโตอิจฺจตฺร เอตสฺส ฏาเทโส เอตฺโต อิจฺจตฺร เอตอาเทโสติ อตฺโถ.

๙๗. อภฺยา

นนุ จ กึ อิมินา สุตฺเตน, ปฺจมฺยนฺตา ‘‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ภวิสฺสติ, อปฺจมฺยนฺตาตุ ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ (๔-๙๘) เนตเทวํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ปกติวิเสสานมปรามาสโต กุโตจิ ปฺจมฺยนฺตา โหตุ, อปฺจมฺยนฺตา ปน ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ สุตฺเต สสงฺขฺยสฺสาทิสทฺทสฺส คหเณน ตํสทิสา สสงฺขฺยาเอโวปลกฺขียนฺตีติปิ วิฺาเยยฺย ตโต อปฺจมฺยนฺเตหิ อภฺยาทีหิ โต น สิยาติ อภิโตจฺจาทิ น สิชฺฌตีติ ‘‘อภฺยาทีหี’’ติ สุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๙๘. อาทฺยา

นนุ จ โตอิจฺเจว สามฺเน สุตฺติเต ยโตกุโตจิ ปฺจมฺยนฺตา วา อปฺจมฺยนฺตา วา พหุลํ วา โตมฺหิ อิฏฺปฺปสิทฺธีติ กึ อาทฺยาทีหีติ สุตฺเตนาติ สจฺจํ, ตถาปิ วิภาเคน ทสฺสิเต วิภาคโส วิเสสาวสาโย สิยาติ น โทโสติ. ยนฺติ ปมนฺตา โตมฺหิ ยโต.

๑๐๐. กตฺเถ

ปุพฺเพเนวาติ ‘‘สพฺพาทิโต’’ (๔-๙๙) จฺจาทินาว. เอตสฺสาติ เอตสทฺทสฺส, อิมสฺสาติ อิมสทฺทสฺส.

๑๐๑. ธิ

วาวิธานาติ วิกปฺเปน ธิปฺปจฺจยสฺส วิธานา.

๑๐๒. ยา

ยตฺราติ วุตฺเต ยตฺถาติ อุปฺปลกฺขิตเมว สิยาติ น วุตฺตํ. เอวมุปริปิ.

๑๐๔. กุหึ

หิฺจนํ วิธียเต ‘‘หึ หํ หิฺจน’’นฺติ (๒-๕-๙) สุตฺเตน. หิฺจิอาทีนนฺติ หิฺจิทาจิรหจิอาทีนํ.

๑๐๕. สพฺเพ

เอตสฺมึ กาเล เอกทาอิจฺจาทิ ทฏฺพฺพํ.

๑๐๖. กทา

กุทาสทฺโท จนํสทฺทโยเคว ทิสฺสติ กุทาจนนฺติ.

๑๐๗. อชฺช

นิมิตฺตนิมิตฺตีนนฺติ การณการิยานํ, สมาเนติ สาธารเณ. สมานเมว โพเธติ ‘ตํยเถ’จฺจาทินา. เอตฺถ ปน มมฺมตาฬนํ นิมิตฺตํ ปาณ หรณํ นิมิตฺตี, ตสฺสาติ อนชฺชตนสฺส. อุปริ ตฺยาทิกณฺเฑ กรหสทฺโท ตุ จิสทฺทสํยุตฺโตว ทิสฺสติ กรหจีติ.

๑๑๐. ธาสํ

สงฺขฺยาวาจิโน สทฺทา สงฺขฺยาสทฺเทน คหิตาติ อาห- ‘อตฺเถ’จฺจาทิ. ปกาโร ทพฺพคุณธิสโยปิ อตฺถิ, ตตฺถ ยทิ โสปิ คยฺเหยฺย ทพฺพ คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา ธาปฺปจฺจยนฺต(มฺปิ ตพฺพิสโยเยเวติ) [เจตฺถ (โปตฺถเก] (ปการวาจกลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา) อลิงฺคมสงฺขฺยฺจ [ธาปฺปจฺจยนฺตมลิงฺคมสงฺขฺยฺจ-อิติ กาสิกาวุตฺติปฺชกายํ] น สิยา, เอวฺจ สตฺยพฺยยตฺตมภิมตนฺตสฺส น สิยา, ตฺจิฏฺํ, กิริยาวิสเย ตุ ตสฺมึ คยฺหมาเน เอกธาภุฺชติ ทฺวิธาภุฺชติ ทฺวิธาคจฺฉติจฺจาโท โภชน คมนาทิกิริยาย สพฺพถา ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคาภาวา ยถาวุตฺต โทโส น สิยาติ ปาณินียวุตฺติกาเรน ชยาทิจฺเจน กิริยา วิสโยเยเวตฺถ ปกาโร คหิโต. ตมฺปติ อาห- ‘ทพฺเพ’จฺจาทิ. กสฺมา ปเนวมาหาติ อาห- ‘นวธาทพฺพ’มิจฺจาทิ. ‘‘นวธา ทพฺพํ, พหุธา คุโณ’’ติ เวเสสิกานํ สงฺเกโต.

ตตฺถ ปุถพฺยาโปเตโชวายฺวากาสกาลทิสาตฺตมนานีติ นว ทพฺพานิ. รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขฺยาปริมาณ ปุถุตฺตสํโยควิภาค ปรตฺตาปรตฺตพุทฺธิสุขทุกฺเขจฺฉาโทสปยตนา จ คุณา, จสทฺเทน คุรุตฺต ทวตฺตสิเนหสงฺขารธมฺมาธมฺมสทฺทา เจติ จตุพฺพีสติ พหุธา คุโณ. อตฺราปิ ยถาวุตฺตกาสิกาวุตฺติยา ปฺจิกากาเรน ชินินฺทพุทฺธินา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณตฺยตฺราปิ ‘‘กิริยาชฺฌาหริตพฺพา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณ อุปทิสียติ วิฺายติ พฺยาขฺยายเต วิชฺชเตวา’’ติ กิริยาวิสโยเยว ปกาโร ปฏิปาทิโต, ปโยคทสฺสนโต พฺยวจฺเฉชฺชภาวา สพฺพตฺถ กิริเยเวติ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.

นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณติ ปโยคทสฺสนโต ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ คยฺหุปคตฺตา พฺยวจฺเฉทยิตพฺพานํ ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ ภาวา สพฺพสฺมึ ทพฺพคุณวิสเย ชินินฺทพุทฺธินา วุตฺตนเยน กิริยา อตฺเถวาติ กิริยาวิสโยว ปกาโร คยฺหตีติ วุตฺติการ ปฺชิกาการานํ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ อตฺโถ.

ตโตเยวาติ ยโต วิเสสโนปาทานมยุตฺตํ ตโตเยว ทฺวีหิจฺจาทิกมาเหติ อตฺโถ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิธา กโรตีติ กิริยาปโยเคปิ ปกาโร ทพฺพคุณวิสโย… ทพฺพวิสยสฺส คุณวิสยสฺส วา ทฺวิธาภาวสฺส กรียมานตฺตา, นตุ กิริยาวิสโย… ทฺวิธาภาวสฺส กรณกิริยาวิสยสฺเสตฺถ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตา. ตโตเยว กิริยาปกาโรปาทาเน [ปกาโรติสยเน (โปตฺถเก)] อตฺร ธาปฺปจฺจยนฺตปฺปโยโค น สิยาติ วิฺาเปตุํ ‘ทฺวีหิ’จฺจาทิกมาเห’’ติ เตนาห‘อตฺเร’จฺจาทิ.

ทพฺพคุณวิสเย ปกาเร คยฺหมาเน โยยํ โทโส สมฺภาวิโต ปเรหิ, ตํ ทานิ นิรากตฺตุมาห ‘สติปิเจ’จฺจาทิ. สภาวโต อลิงฺคมสงฺขฺยฺจาติ สมฺพนฺโธ, สงฺขฺยนฺตราปาทเน คมฺยมาเน ธาปฺปจฺจโย วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตทาห- ‘ทพฺพสฺเส’จฺจาทิ สงฺขฺยานฺตราปาทเนปีติ ปุพฺพํ ยา ววตฺถิตา สงฺขฺยา, ตโต- ฺํ สงฺขฺยานฺตรํ ตสฺสาปาทนํ กรณํ สงฺขฺยนฺตราปาทนํ, ตสฺมิมฺปีติ อตฺโถ.

๑๑๓. ตพฺพ

โส ปกาโร อสฺสาติ ตพฺพา, ตสทฺเทน ปการสฺส ปรามฏฺตฺตา ตพฺพตีเตตฺถ ปการวตีติ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห- ‘ตสทฺเทเน’จฺจาทิ. ปการวตีติ ปการวติ อตฺเถ. มุทุปฺปการวา มุทุชาติโย.

๑๑๕. กติ

กึ สงฺขฺยานมฺปริมาณเมสนฺติ อตฺเถ ‘‘กิมฺหา รติ รีวรีวตก ริตฺตกา’’ติ (๔-๔๔) สุตฺเตน รติปฺปจฺจยํ วิธาย กตีติ สิทฺธตฺตา วุตฺตํ- ‘สงฺขฺยาปริมาณวิสเย สาธิตตฺตา’ติ, กติ จ โส สงฺขฺยา ปริมาณวิสยตฺตา สงฺขฺยา เจติ กติสงฺขฺยา, ตาย.

๑๑๖. พหุ

ปจฺจาสตฺตีติ สมฺพนฺธิมฺหิ เอกมฺหิ ทสฺสิเต ทฺวิฏฺตฺตา สมฺพนฺธสฺส ปโร สมฺพนฺธี วิฺายมาโน ปโรว วิฺายติ ยุตฺติโตติ ‘สมฺพนฺธโตวา’ติ วุตฺตํ.

๑๑๗. สกึ

นิปาตนสฺสาติ สกินฺติ นิปาตนสฺส.

๑๑๘. โส

ขณฺฑํ ขณฺฑํ ขณฺฑโส, ปุถุ ปกาโร ปุถุโส.

๑๑๙. อภู

นนุ จ อภวนนฺนาม สพฺพถา อนุปฺปตฺติยา วา อวตฺถนฺตเรน วา, ตถา สตฺยภูตสทฺโท-นุปฺปนฺนมตฺตวจโนปีติ กถมภูตสทฺโท-วตฺถนฺตเร นาภูเต วุตฺโตจฺจาห- ‘อภูตสฺสิ’จฺจาทิ. กถมวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียตีติ เจ อภูตสทฺโท ยทฺยนุปฺปนฺนวาจี สิยา, ตทา ตสทฺทปฺป โยโคเยว น สิยา… ตสทฺเทนาภูตสฺเสว คหณโต, อภูตภาเวจฺจาทินา สุตฺติตํ สิยา, เตน ตสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา อวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียติ, ตปฺปรามฏฺฺจาวตฺถนฺตรมภูต สทฺโท อเปกฺขเต, เตนาห- ‘ตพฺภาเวติวจนา’อิจฺจาทิ. ภวนํ ภาโว ตาย อวตฺถนฺตเร ภาโว ตพฺภาโว ตสฺมึ. เตนาห ‘อภูตสฺเส’จฺจาทิ. ภาเวติ วิสยสตฺตมี, สํสตฺตมี วาติ อาห- ‘วิสเย คมฺมมาเน วา’ติ. กุณฺฑลตฺเตนาติ กุณฺฑลสภาเวน.

๑๒๐. ทิสฺส

ทิสฺสนฺตีติ วุตฺเต ปโยเค ทิสฺสนฺตีติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘ทิสิ’จฺจาทิ, อิทํ สุตฺตํ วิชฺฌงฺค ปริภาสา ภวตีติ เสโส. ‘‘โณวา-ปจฺเจ’’ติอาทินา (๔-๑) สุตฺเตน วุตฺเตสฺวเนกวิเธสุ อตฺเถสุ ปริ สมนฺตโต ภาสตีติ ปริภาสา, วิธิโน ปจฺจยสฺส องฺคภูตา ปริภาสา วิชฺฌงฺคปริภาสา. วิธิเยวาติ สุตฺตมิทนฺติ สมฺพนฺโธ. วกฺขมานสุตฺตทฺวยนฺติ ‘‘อฺสฺมึ สกตฺเถ’’ติ สุตฺตทฺวยํ.

๑๒๕. สํโย

อนฺตรสทฺโท-เนกตฺโถปีหานฺตราฬวาจี มชฺฌวาจี คยฺหติ, น วิชฺชเตนฺตรเมสนฺติ อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวานฺตรา ฬฏฺสฺสาภาวานฺตราฬํ นตฺถีตฺยุปจรียติ, เอวฺหิ โลเก ปยุชฺชเต ‘อนนฺตรา อิเม คามา อนนฺตรา อิเม ปาสาทา’ติ อนฺตราฬคตสฺส ฺสฺส คามสฺสฺสฺส ปาสาทสฺส วาภาวา ตถา พฺยปทิสียเต, ตเถวมิหาปฺยนฺตราฬคตสฺสฺสฺส พฺยฺชนสฺสาภาวา อนนฺตรา อิตฺยุจฺจนฺเต, อถวานฺตรสทฺโท พฺยวธานวาจี พฺยวธานาภาวโต-นนฺตรา อิติ วุจฺจนฺเต. อนฺตรํ กโรตีติ วา ขาทิอิปฺปจฺจยํ [ณิปฺปจฺจยํ (โปตฺถเก)] วิธาย อนฺตรายติ พฺยวธานํ กโรตีติ กตฺตริ อปฺปจฺจยํ วิธาย อนฺตโร พฺยวธายโก นตฺเถเตสนฺติ อนนฺตรา. ยถา ‘รุกฺขา วนนฺเต’ตฺถ รุกฺขา สมุทิตาเวกวนพฺยปเทสํ ลภนฺเต, ตถาตฺราปิ พฺยฺชนา สมุทิตาเวเต สํโยคพฺยปเทสโคจรตฺตํ ปฏิปชฺชนฺเต.

สํโยโคติ หิ สมุทายปฺปธาโน นิทฺเทโส พฺยฺชนาตฺยวยวปฺปธาโน, ตสฺมา พฺยฺชนาติ พหุวจเนน สํโยโคติ เอกวจนนิทฺเทโส ฆฏเต, นนุ จ วณฺณานมุจฺจาริตปฺปธํสิตฺตา โยคปชฺชมฏฺิตมานานํ น สมฺภวติ สมุทายตฺตนฺติ สมุทายตฺตมยุตฺตนฺติ นายุตฺตํ, ตถาหิ อุตฺตรุตฺตรคฺคาหินิ พุทฺธิ ปุพฺพปรีภูเต พฺยฺชนาวยเว สมุทายรูเปน สงฺกปฺเปนฺตี สมุทายโวหารมฺปวตฺตยีติ.

ณานุพนฺเธติ ทิติสทฺทสฺส สํโยคาวิสยตฺตา เทจฺโจติ ‘สรานมาทิสฺสา’ติ วิสโย, อุฬุมฺปสทฺทสฺส สํโยควิสยตฺตา โอฬุมฺปิโกติ เอตสฺส วิสโยติ ตตฺถ ราฆโว เวนเตยฺโย เมนิโก เทจฺโจ โทสคฺคานฺติ รูปานิ. อิธ ตุ โอฬุมฺปิโก โกณฺฑฺโติ ยุชฺชนฺติ. เตเนว จ ตตฺถ ปฺจิกา เอตฺถ, เอตฺถ จ ปฺจิกา ตตฺถ อุปเนตพฺพาติ.

๑๒๗. โกส

โกสชฺชนฺติ เอตฺถ ตสฺส ชตฺตฺจ นิปาตนา, อชฺชวนฺติ เอตฺถฺห ‘‘อุวณฺณสฺสา วว สเร’’ติ (๔-๑๒๙).

๑๓๕. โชวุ

ยการสฺส ทฺวิตฺเต เชยฺโย.

๑๓๗. กณ

อติสเยน อปฺโป, อติสเยน ยุวาติ วิคฺคโห.

๑๓๙. เฑส

สติสฺสาติ วุตฺเต สติสทฺโท วิฺายติ สตฺยนฺเตปิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเตสตฺยนฺโต กถํ วิฺายติจฺจาสงฺกิย ‘‘สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาเส’’จฺจาทินา (๔-๕๐) สตฺยนฺตาทีหิ โฑ วิหิโต, ตสฺมิฺจ เฑตินิมิตฺเตโนปาทินฺเน ตทุปาทานสามตฺถิยาสตฺยนฺโตว วิฺายตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เฑติ นิมิตฺโตปาทานา’ติอาทิ.

๑๔๒. อธา

ธาตุโต อฺโ สทฺโท อธาตุ ตสฺส. ปฺจิกายมฺปน ปกติปิ สทฺโทเยวาติ ธาตุโตอิจฺจาทินา อธาตุสทฺทสฺส อตฺถมตฺตํ วุตฺตํ.

ตสฺสาติ อธาตุปฺปกติยา, อธาตุสทฺทสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เตนจาติ กกาเรน จ, ตสฺมาติ เตน การเณน. ปุพฺพคฺคหณมนฺตเรนาติปาณินินา อิการาเทสวิธายเก อิมสฺมึเยว สุตฺเตกการโต ปุพฺพสฺส อิการาเทสวิธานตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ตํ ปุพฺพสฺสาติวจนํ วินาติ อตฺโถ. สเจติอาทินา กถยตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส วุตฺโต, อสฺสาติ ชาตินิทฺเทเส ตุ อาการสฺสจิกาโร ภวตฺเยว, สิยา เอตนฺติ พหุปริพฺพาชกาติ เอตํ รูปํ โหติ. สฺยาทฺยตฺร พฺยวหิโต… กการโต ปุพฺเพ สฺยาทิ, น สฺยาทิ กการา ปโรติ.

นนุ จ อสฺยาทิโตติ เอตฺถ ปสชฺชปฺปฏิเสโธ น กสฺมา คหิโต, น ปริยุโทโสติ อาสงฺกิย ปริยุทาเสสฺมึ คหิเต สติ โทสํ วตฺตุมารภเต ‘ปริยุทาเส’อิจฺจาทินา. สฺยาทิโตติ สฺยาทฺยนฺตโต ปริพฺพาชกสทฺทโต. ปริพฺพาชกสทฺโทหิ สฺยาทฺยนฺโต วากฺเย สฺยาทฺยนฺตตฺตา, เตเนว วกฺขติ- ‘ปริพฺพาชกสทฺทโต เอตฺถ สฺยาทฺยุปฺปตฺตี’ติ. อสฺยาทิสฺมา ปโรติ กตฺวา พหุปริพฺพาชกสทฺทโต น สฺยาทฺยุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ.

ตโตจาติ พหุปริพฺพาชกสทฺทโต จ. ปสชฺชปฺปฏิเสเธน นสทฺเทน อฺปทตฺถสมาเสปิ สิยาว โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อวิชฺชมาโนสฺยาทิ’จฺจาทิ.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจมกณฺฑ

๑. ติช

ขมาวีมํสาสูติ ปกติวิเสสนเมว กถมิจฺฉิตนฺติ อาห- ‘สมฺพนฺธสฺสิ’จฺจาทิ, ปทานมฺมฺสมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตาติ อตฺโถ, ปกติ วิเสสนนฺติ ติชมาห สทฺทานํ วิเสสนํ, กิมฺปน ปกติวิเสสเน ผล มิจฺจาห- ‘ปกติวิเสสโนปาทาน’มิจฺจาทิ. ยชฺชตฺร ‘ขมาวีมํสาสู’ติ ปกติวิเสสนํ, กสฺมึ อตฺเถ จรติ ขสา วิธียนฺติจฺจาห- ‘อตฺถนฺตรสฺสา นิทฺเทสา’อิจฺจาทิ. อตฺถนฺตรสฺสาติ นิสานาทิอตฺถนฺตรสฺส. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ ‘สุตานุมิตาน’มิจฺจาทินา. เตเนวาติ กิริยารูปาสุ ขมาวีมํสุ ขสานํ วีธาเนเนว, สกตฺเถ วิธาเนเนติ วุตฺตํ โหติ. ติติกฺขกิริยตฺตาติ อิมินา ปเรสํ วิย ขาทฺยนฺตานํ ธาตุสฺาวิธาน มนตฺถกนฺติ ทสฺเสติ.

ติติกฺขา ขมา, ติติกฺขติ ขมติ, วีมํสา อุปปริกฺขา, วีมํสติ อุปปริกฺขตีติ อตฺโถ. สุตฺเต ติชอิติ นิทฺเทสา ภูวาทิกสฺส คหณํ. นิจฺจณฺยนฺตสฺส จุราทิกสฺส หิ ตาทิเส ปโยชเน สติ พหุลํ วิธียมาเนปิ นิจฺจตฺตมตฺตโน นาติวตฺตติ. อถวา จุราทิมาเนนาพฺยภิจารินา สาหจริยา ติโชปิ จุราทิโกว, ตํ ยถา ‘คาวสฺส ทุติเยนาตฺโถ’ติ. วุตฺเตโคเยโวปาทียเต, นาสฺโส, น คทฺรโภ. กทาจิ ปน อสฺสาทิโนปิ ทุติยสฺส คหณํ สิยา อตฺถปฺปกรณา ทิปฺปภาวโต.

นนุ จ วีมํสายํ สปฺปจฺจยวิธาน มนุปปนฺนมิตเรตรนิสฺสยโทส ทุฏฺตฺตา, ตถาหิ สิทฺเธ วีมํสาสทฺเท สปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชเต, สติ จ ตสฺมึ วีมํสาติ รูปํ สมฺปชฺชตีติ อิตเรตรนิสฺสโย, อิตเรตร นิสฺสยานิ จ การิยานี โนปกปฺปนฺตีติ เตนาห- ‘อนุวาทรูปาน’มิจฺจาทิ. อนาทิกาลสํสิทฺธสทฺทานุวาโต นตฺถิ อิตเรตรนิสฺสโย โทโสติ ภาโว. ปโยชกพฺยาปารณิปฺปจฺจยาภาเว เตชเตติ รูปํ.

๒. กิตา

ปุพฺเพวิย ปกติวิเสสนาทีตฺยเนน ‘‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสายตฺตตฺตา ‘ติกิจฺฉาสํสเยสู’ติ ปกติวิเสสนนฺติ อาห- ‘ติกิจฺฉาย’มิจฺจาทิ’ตฺยาทิกํ สพฺพํ ยถาโยคเมตฺถาปิ วตฺตพฺพนฺตฺยติทิสติ. วิสฺสตฺโถติ วิสทฺทสฺส อตฺโถ. อถ กิมิตฺถํ ฉปฺปจฺจยนฺตสฺเสว ทฺวิโธทาหรณนฺตฺยาสงฺกิยาห- ‘อตฺถเภทา ทฺวิโธทาหรณ’นฺติ. นิเกโต นิวาโส, สงฺเกโต ลกฺขณํ.

๓. นินฺทา

นินฺท=ครหายํ ตโต ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยา เจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจเย ตโต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจเย รูปํ. พนฺธตีติ พธโก.

๔. ตุํสฺมา

ตุํสฺมาตีห ปจฺจยคฺคหณมาจิกฺขติ ‘ตุํตาเย’จฺจาทินา. ตโต เจติ ยโต ตุํสฺมาติ ปจฺจยสฺเสว คหณํ ยโต จ วิเสสน นิทฺเทโส, ตโตติ อตฺโถ. ปจฺจยคฺคหเณ ตทาทิคฺคหณํ วิฺายเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายโต. วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนาภิ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต กิริยตฺถา’อิจฺจาทิ. โส กิริยตฺโถ อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ โส ปจฺจโยนฺเต ตสฺส (โส ตทนฺโต). ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, (นตุ) ตทนฺตมตฺตสฺเส ตฺยตฺโถ. นนุ จ ตุํสฺมาอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหเณ ตุ กถํ ตทาทิโน คหณํ วจนาภาวโตจฺจาห- ‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ. ยโต วิหิโต เตน วินา น ภวติ สีเลเนติ ตทวินาภาวี ตสฺส ภาโว ตสฺมา. อิมาย ยุตฺติยา วิฺายเต-ตฺโถ, ยมาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’นฺติ. ภวตฺเววํ ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ, ตโต กิปฺผลํตฺยาห- ‘เตเน’จฺจาทิ.

สปาทิโตติ ปาทิสหิตโต. ข ฉ สุปฺปตฺตาภาวาติ ข ฉ สานํ อุปฺปตฺติยา อภาวา. วุตฺตปฺปการสฺเสว ตุํปฺปจฺจยนฺตสฺส ปกติภาเวน คหณา สปาทิโต ข ฉ สานมนุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโย. วิปุพฺพา ‘ชิ-ชเย’อิจฺจสฺมา ตุํปจฺจยนฺตา ‘วิเชตุมิจฺฉตี’ติ อตฺเถ ‘‘ตุํสฺมา’’อิจฺจาทินา(โส), ตุํสฺสจ โลโป, เนมิตฺติเก เอกาเร นิวตฺเต ‘ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลโป ‘‘ชิหรานํ คี’’ติ (๕-๑๐๒) คี. ชิคีสปฺปกติโต ‘‘ภูเต อีอูํ’’อิจฺจาทินา (๖-๔) อี. ตสฺมึ อ. ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ (๖-๓๓) อีสฺส รสฺเส พฺยชิคีสิ. ยทิ ตุ สปาทิโต สสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, ตทา พฺยชิคีสีติ เอตฺถ ทฺวิพฺพจนํ กรียมานํ สปฺปจฺจยนฺตสฺส ปมสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิพฺพจนํ ภวตีติ ‘‘ข ฉ สาน’’มิจฺจาทินา (๕-๖๙) วิชิย อิติ สมุทาเย อาทิภูตสฺส วิสทฺทสฺส สิยา อีมฺหิ จ วิหิเต สปาทิโน ปกติภาโวติ วิสทฺท ปุพฺเพ อาคโม สิยา, ตโต จ อวิวิชิสีติ อนิฏฺมฺปสชฺเชยฺย.

ตุํสฺมา อิจฺฉายนฺติ จ ปกติปฺปจฺจยตฺถานมุปทิฏฺตฺตา เตน สภาว ลิงฺเคน ข ฉ สปฺปจฺจยา ตทนฺโต จ อนุมิโต น ปน ตุํ, ตุมิห สุโตติ อาห- ‘น ตทนฺโต, นาปิ ฉ ฉสา’ติ. ชิฆจฺฉาอิจฺจตฺร ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ฆสฺส ‘‘จตุตฺถ ทุติยานํ ตติยปมา’’ติ (๕-๗๘) โค. ตสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ (๕-๗๙) โช. ปาณินินาปีห สปฺปจฺจย วิธายเก สุตฺเต วากฺยมฺปิ ยถา สิยาติ วาวจนํ กตํ, ตทยุตฺตนฺติ นิรากตฺตุมาห- ‘วากฺยมฺปิ’จฺจาทิ. ปกตฺยาทิตฺยตฺร อาทิ สทฺเทน อตฺถวิเสโส คเหตพฺโพ, ปกติ วิเสโส ตุมนฺโต, อิจฺฉตฺโถ-ตฺถวิเสโส. อิทํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’อิติ อิทํ ลกฺขณํ. นิโยคโตติ นิยเมน. อาสงฺกายมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๓-๑-๗) วากฺยกาเรน วุตฺตํ นิรากตฺตุมาห- ‘อาสงฺกาย’มิจฺจาทิ.

อเจตนตฺตา กูลสฺส อิจฺฉายาสมฺภโวติ ‘กูลปฺปติตุมิจฺฉตี’ติ วากฺยเมเวจฺฉาปกาสนมสิทฺธํ, เตนาสิทฺเธน วากฺเยนาสิทฺธานํ ข ฉ สานํ สาธนํ อสิทฺเธนาสิทฺธสาธนํ. อิจฺฉาวจนิจฺฉาติ อิจฺฉาย วตฺตุมิจฺฉา. อิจฺฉายปวตฺติโต อุปลทฺธีติ อิจฺฉาย อุปลทฺธิ อุปาลมฺโพ ปริชานนํ ปวตฺติโตติ อตฺโถ. เจตนาวติจาติ วุตฺตํ ตสฺมา เจตนาวติ ปวตฺติโต อุปลทฺธึ ทสฺเสตฺวา ตทปเทเส นาเจตเนปิ ทสฺเสตุํ ‘โยเปสา’ติอาทิมาห. เทวทตฺเต รชฺชุ ขีลาทิปาณินา อุยฺโยโค, กูเล มตฺติกาวิกีรณาทิ. รชฺชุ คุโณ. ขีโล [กีล (ปฺจิกา)] สํกฺวาทิ.

ปุโล ติณาทีนํ สงฺฆาโต. สา สุนโข มิมริสตีติ มร=ปาณจาเค’อิจฺฉายํ ตุมนฺตา โส. ‘‘ิ พฺยฺชนสฺเส’’ติ (๕-๑๗๐) ิ. ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ฺสฺส โลโป ‘‘ข ฉ เสสฺวี’’ติ (๕-๗๖) ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาสฺส อิมิมริสติ. ตถา ปิปติสตีติ ‘ปตปถ=คเมน’ อิจฺจสฺส. สา มิมริสตีติ สติปิ สเจตนตฺเต วิสตฺตชีวิตสฺส สุนขสฺส มรณิจฺฉา สมฺภวตีติ ปฏิปาทิตํ. ‘‘อิจฺฉาสนฺตา ปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ’’ติ (๓-๑-๗) ปาณินียวาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตนฺนิรากตฺตุมาห- ‘พุภุกฺขิตุ’มิจฺจาทิ. ชาติปทตฺถนิสฺสเยน นิวุตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘ชาติปทตฺเถ’จฺจาทิ. อิตโร อิจฺฉตฺโถ.

๕. อีโย

กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ. ตฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปฺจธา ภวติ. ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส สมฺพนฺธา. กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธา. ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. เอวํ กมฺมสฺส ปฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. อยฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเต.

ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภ. ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอว. อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิฺายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิ. อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสงฺโคติ สมฺพนฺโธ. กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติ. อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโว.

อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยา. เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิ. น อิฏฺโติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโต. เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติ. ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฏฺปฺปสงฺโคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิ.

อนิฏฺปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติ. อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฏิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิ. กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิ. อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถ. กฺวปเนวํ ทิฏฺนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิ. ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (๔-๒๗) ณิเก อาปูปิโก. นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฏฺนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิ. การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิ. เทวทตฺตสฺส ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถ. ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิ. อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมึ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิ.

ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺส. นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธ. การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิ. อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธ. ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อฺวาจีสทฺทโยคํ. สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํ. อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติ.

นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิ. วตฺตุํ อิฏฺา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามฺสฺส ตํ ตถาวุตฺตํ. วตฺตุมิฏฺเก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติ. กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติ. น ภตีติ สมฺพนฺโธ. เอวฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิ. มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิ.

๖. อุปมา

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถ. กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิ. ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถ. สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยว. ตสฺส ภาโว สาธมฺยํ. สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิ. สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิ. ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํ.

ปุตฺตมิวาจรตีติ เอตฺถ ‘อาวสถมาวสติ’จฺจาโท วิย อาธารตฺถสฺส วิฺายมานตฺตา ปุตฺเต วิย มาณวเก มธุรนฺนปานทานาทิกมาจรณํ กโรติจฺเจวมตฺถสมฺภเวน ทฺวินฺนมฺปิ อุปมาโนปเมยฺยภาโวตฺยวคมยิตุมาห- ‘ปุตฺเต’อิจฺจาทิ. ปสิทฺเธน สาธนภาเวนุปมานภูเต ปุตฺเต อาจรณมฺปิ ปสิทฺธนฺติ อาห- ‘ตมฺปสิทฺธ’นฺติ. ตทาจรเณน เตน อาจรเณน ปุตฺตมาณวกวิสยมาจรณํ วา ปุตฺตมาณวก สทฺเทนุปจารโต คเหตฺวา วิสยีวเสน วิสยภาวโวหาโรติปิ ยุชฺชติ. วากฺยตฺโถ ปเนตสฺมึ ปกฺเข ‘ปุตฺตมิว ปุตฺตวิสย มาณวกมิว อาจรติ มาณวกวิสยมาจรณํ กโรตี’ติ, วุตฺติยนฺตุ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.

นนุ จ ยชฺชตฺโรปมาโนปเมยฺยภาโว วุตฺติยํ อีเยเนว โชติโตติ อิวสทฺโท นิวตฺตเต, ตโทปมาโนปเมยฺยภาโว ปุตฺต สทฺเทว วตฺตเต, ตํ กถมุปเมยฺยวจนสฺส มาณวกสทฺทสฺส วุตฺตตฺถสฺส ปโยโค ยุตฺโตจฺจาสงฺกิยาห- ‘อุปมานวจนโต’จฺจาทิ.

ตพฺพิสิฏฺาจรเณติ เตโนปมาเนน วิสิฏฺเ อาจรเณ. อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อุปมาน วิสิฏฺาจรเณ อุปมานวจนโต อียสฺส วิธาเน โนปเมยฺยวจนมนฺตเรโนปมานวจนสฺส ปวตฺตีติ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตี’’ติ. อฺถาติ ยทฺยุปมาโนปเมยฺยภาวสฺส อีเยเนว โชติตตฺตา ตทนฺตสฺสุปเมยฺเย วุตฺติ สิยาตฺยตฺโถ. ปพฺพตายตีติ ‘‘กตฺตุตาโย’’ติ (๕-๘) อาโย. อุปเมยฺยสฺสานิวตฺตตฺตา อุปเมยฺย กตฺตุสามฺเ ติปฺปจฺจโย.

๗. อาธา

ยถานนฺตรสุตฺเต อุปมาเน อุปเมยฺยสฺส มาณวกสฺส ปโยโค อุปปนฺโน, ตถาตฺราปิ ‘ปาสาเท กุฏิย’นฺติ โจปเมยฺยสฺสปโยโคติ อติทิสนฺโต อาห- ‘เหฏฺาวิเย’จฺจาทิ. อุปมาเน อุปเมยฺยสฺสานนฺโตภาวาติ อตฺโถ. นนุ กิมตฺถมิทมุจฺจเต ยวตาโย ปาสาเท อิวาจรติ โส ปาสาทมิวาจรตีติปิ วตฺตุํ สกฺกาติ นาตฺถเภโท-ฺตฺร วจนิจฺฉาเภทาติ ปุพฺเพเนเวตฺถาปิ อีโย สิทฺโธ, ตโต นาตฺโถ-เนน วจเนเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.

๘. กตฺตุ

เอตฺถ กตฺตุโตอิติ วจนา กมฺมาติ นิวตฺตเต, อายคฺคหณา อีโย. กทา ปน กตฺตุวิเสโส-วสียติจฺจาห-‘ยตฺถฺยาทิสทฺทสมานาธิกรณตฺเต’ติอาทิ. ปพฺพตายติ หตฺถิจฺเจวมาทินา หตฺถฺยาทิ สทฺเทน สมานาธิกรณตฺเต สตีติ อตฺโถ.

๙. ฌตฺเถ

โกยํ จฺยตฺโถจฺจาสงฺกิย ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) จีสฺส อภูตตพฺภาเว กราทิโยเคสติ วิธานา ‘อภูตตพฺภาโว กราทิวิสิฏฺโ’ติ อาห. อภูต ตพฺภาวสฺส กราทิวิสิฏฺตฺตา กโรตฺยตฺถนิวตฺติยาวสฺสํ ปาณินิยา วิย ภุวิคฺคหณํ กตฺตพฺพมฺถา กโรตฺยตฺเถปิ สิยาตฺยาสงฺกิย นิวตฺติเหตุมาห- ‘เตเนวา’ติอาทิ. เยเนว กโรตฺยาทิวิสิฏฺโ อภูตตพฺภาโวจฺยตฺโถ เตเนว เหตุนาติ อตฺโถ. ภวตฺยตฺเถ-เนน การเณน ลทฺเธ กโรตฺยตฺโถปฺยนิฏฺโ ลพฺภติจฺจาสงฺกิย ตนฺนิวตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘กโรตฺยตฺเถ’จฺจาทิ. อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติจฺเจว จีปฺปจฺจเย กตฺตพฺเพ กมฺเมเนว กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธสฺส ทิฏฺตฺตาติ อตฺโถ. การณนฺตรมาห- ‘อิห เจ’จฺจาทิ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ ยสฺมา อิห กตฺตุโตติ วตฺตเต ตโตเจติ อตฺโถ.

อสตฺยตฺถสฺส ปน ภวตฺยตฺเถเยวานฺโตภาวา น ตนฺนิวตฺติ ปฏิปาทิตา. ตปฺปกรเณติ ธาตุปฺปจฺจยปฺปกรเณ. ทฺวิพฺพจนนฺติ ปฏอิจฺจสฺส ทฺวิพฺพจนํ ตโต ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) ราปฺปจฺจโย. ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิสฺส โลโป. จฺยนฺตา ปจฺจยาภาวตฺถํ- ‘อจีโต’ติ ปจฺจยวิธานสุตฺเต ปฏิเสโธ น กโต, เตนาห-‘อจีโตติ ปฏิเสธาภาวา’ติ. จีติ ภุโสอิติ

ปมนฺตาจี. ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลโป. อิเหเจติ ‘จฺยตฺเถ’’ อิตีมสฺมึเยว. น จ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ.

๑๐. สทฺทา

นนุ จ อสติ สุตฺเต ทุติยาคฺคหเณ ทุติยนฺเตหิจฺจายํ วิเสโส กุโต ลพฺภเต เยน ‘สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหี’ติ วิวรณํ กตนฺติ สจฺจํ, ตถาปิ ปจฺจยวิธิมฺหิ ยุตฺเตปิ ปฺจมิยา นิทฺเทเส ‘สทฺทาทีนี’ติ ทุติยาโยปาทานสามตฺถิยา ตถา วิวรณํ กตํ.

สพฺพตฺถาติ ‘‘ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกาจา’’โท (๔-๑๔) สพฺพตฺถ. กิริยาวาตฺยวธารเณน ยํ พฺยวจฺฉินฺนํ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘น กาเล’จฺจาทิ. ยทีปิ อธีเตจฺจาทีสุ วตฺตมานกาเลน กตฺตุนา เอกวจเนน จ นิทฺเทโส, ตถาปิ เตสมปฺปธานตฺตา อฺสฺมิมฺปิ ภูตาทิเก กาเล กมฺมาโท สาธเน พหุวจเนน จ ปจฺจโย สิยา เอเวติ ภาโว.

นนุ จ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิปฺปจฺจเย ปตฺเต-ยมารพฺภเต อสฺสปิ ธาตฺวตฺเถเยว วิธานํ, ตโต จ สทฺทาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ทิสฺสเต จ อิปฺปจฺจยปโยโคจฺจาสงฺกิย ‘นายมิปฺปจฺจยสฺส พาธโก’ติ ปฏิปาเทตุมาห- ‘ธูวํ กโรติ’จฺจาทิ. นานาภินฺนํ วากฺยํ นานาวากฺยํ, ตสฺส ภาเวน, เตน ภินฺนวากฺยภาเวนายสฺส อิปฺปจฺจยสฺส จ สมุจฺจยโตติ อตฺโถ. ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ตฺเยกํ วากฺยํ, ‘‘สทฺทาทีนิ กโรตฺย’’ปรํ. เอตานิ ทฺเว ภินฺนวากฺยานิ- ‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมา อิปฺปจฺจโย ภวติ, สทฺทาทีนิ กโรติจฺจสฺมึ อตฺเถ อาโย ภวตี’ติ ปจฺเจกมาขฺยาตาเปกฺขาย วากฺยปริสมตฺติยา ภินฺนตา, อภินฺเน หิ กิริยาปเทกวากฺยตา, ภินฺเนตุ นานาวากฺยตา, นานาวากฺเย จ สติ สมุจฺจโย. น หิ สามฺวิเสสภาเวน วิธานเมว พาธาเหตุ, กิฺจรหิ เอกวากฺยตาปิ, ตํ ยถา-‘พฺราหฺมณานํ ทธิ ทิยฺยตํ, ตกฺกํ โกณฺฑฺาเย’ติ. นานาวากฺเย ตุ สมุจฺจโย, ตํ ยถา- ‘พฺราหฺมณา โภชียนฺตุ, มาฒราย วตฺถยุคลํ ทียตู’ติ มาฒโร พฺราหฺมณภาเวน โภชียเต วตฺถยุคลฺจ ลภเต, เตโนชุกํ วุตฺเตน วตฺถยุคลทาเนน สามฺวุตฺตํ โภชนํ น พาธียเต, ตเถหาปิ อุชุกํ วิหิเตนาเยน สามฺวิหิโต อิปฺปจฺจโย น พาธียเต ลกฺขิยานุโรเธน สตฺถการสฺส วากฺย เภทาเภโทติ นานวฏฺิติโทโสติ มฺเต. ติมฺหิ เล จ สิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ.

ยปฺปจฺจโย น วิหิโต ปาณินีอาทีหิ วิยาติ อธิปฺปาโย. ‘ชล ทล- ทิตฺติยํ’. ‘‘มาโน’’ติ (๕-๖๕) มาโน, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) จคฺคหเณน ‘ทล ทล’อิติทฺวิตฺตํ ‘‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺส’’ (๕-๗๕) ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทสฺสลสฺส จ ทฺวิภาเว ททฺทลฺลมานา. ชลมานาติ อฏฺกถาวจนโตติ อิมินา กิริยาสมภิหาเร ยปฺปจฺจยาภาวํ ทสฺเสติ. อิมินา จ สกฺกเต วิย ภุสาภิกฺขฺเปิ กิริยาสมภิหาโร กิริยาปริวตฺตนํ, ตฺจ ยทา กิริยมฺเน กตฺตพฺพมฺโ กโรติ, เตน กตฺตพฺพฺเจตโร, ตทา ภวตีติ วิฺเยฺยํ. ‘‘สามฺวิหิตา วิธโย ปโยคมนุสรนฺตี’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ‘ทล-ทิตฺติย’นฺติ อิมสฺมา ‘‘มาโน’’ติ สามฺเน วิหิโต มานปฺปจฺจโย ภุสตฺเถ อาภิกฺขฺเ จ ภวิสฺสติ. ททฺทลฺล มานาติ เอตฺถ ภุสํ ชลมานา, ปุนปฺปุน ชลมานาติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๑๑. นโม

นโม กโรติ นโมสทฺทมุจฺจาเรติ, สทฺทํ กโรติ สทฺทมุจฺจาเรตีติจฺเจวมตฺโถ (น) คเหตพฺเพ อนิสฺสยนโต อนภิธานโต วา.

๑๒. ธาตฺวา

อปรินิปฺผนฺโนติ อนิปฺผนฺโน อสิทฺธาวตฺโถติ อตฺโถ. การกสาธิโยติ ยถาลาภํ การเกหิ สาธิโย. อสตฺวภูโตติ อทพฺพภูโต. อยนฺตุ กิริยารูโป ปทตฺโถ ปจตฺยาทีนํ วิกฺเลทนาทิปธานกิริยารูโป จ ตทวยวรูปา ปุพฺพปรีภูตอุทฺธนาโร ปนาทิกาทโย ตาทตฺถิยา จ ปจตฺยาทิวจนียา. ตสฺมา ยถา วุตฺตลกฺขเณ ธาตฺวตฺเถ ธาตุโต วิธียมาโน ตฺยาทิปฺปจฺจโย ตถาภูตเมว วทตีติ เภทาภาวา อเภทสงฺขฺยาเยกวจเนโนจฺจเต, ‘น พหุวจเนน, เตเนตฺถ ‘ียเต เทวทตฺเตน, ียเต เทวทตฺเตหี’ติ ภวติ. น ยโตกุโตจีติอาทินา ยโต ยตฺถ น ทิสฺสติ, ตโต ตตฺถ น โหตีติ ทีเปติ. ยโต ยตฺถ วิธิ, ส ตสฺส สมฺพนฺธี ภวตีติ นาเมหิ วจนียตฺถโต-ตฺถนฺตรภูโต โยยํ ธาตฺวตฺโถ กมาทีนมตฺถภูโต, โส สกตฺโถติ สกตฺเถเยวายมิปฺปจฺจโย จุราทิณิวิยาติ เวทิตพฺโพ.

ตสฺสจาติ เอการสฺส จ. อถ อติหตฺถยติจฺจาโท ปาทิวิสิฏฺเ เอว ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจยสฺส วิธานา ตทตฺถวิหิเตเนว อิปฺปจฺจเยน ปาทิวิสิฏฺโ ธาตฺวตฺโถ วุตฺโต, เตน กิมตฺโถ อิปฺปจฺจยนฺตสฺส ปาทิโยโคจฺจาสงฺกิย ปโยชนมาขฺยาตุมาห- ‘อติหตฺถยติ’จฺจาทิ. น สามตฺถิยนฺติ สมตฺถตา นตฺถีติ อตฺโถ.

๑๓. สจฺจา

อตฺถมาจิกฺขติ, เวทมาจิกฺขตีติ วิคฺคโห. สุขาเปติจฺจาโท สุขํ เวทยติจฺจาทินา วิคฺคโห. วาปาาติ วิกปฺเปน ปาโต.

๑๕. จุรา

อสติ สุตฺเต สกตฺเถติ กถํ ลพฺภตีติ อาห- ‘อตฺถานติ เทสา’ติ. อตฺถา-นติเทสาติ อตฺถวิเสสสฺส กสฺสจิ สุตฺเต อนิทฺเทสาติ อตฺโถ. อตฺถวิเสสสฺสา-นติเทสมตฺเตน สกตฺโถเยว ณินา วาจฺโจติ กถํ วิฺายเตจฺจาห- ‘สกตฺถสฺส จ สุตตฺตา’ติ. จุร=เถยฺเย อิจฺจาทีสุ เถยฺยาทิกสฺส สกตฺถสฺส สุตตฺตาติ อตฺโถ. โยควิภาคโตติ ‘ณี’ติโยควิภาคโต, รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ สามฺยมจฺจาทิกํ สตฺตงฺคํ รชฺชํ ปวตฺเตตีติ วา อตฺโถ, ปโยชกพฺยาปาเร ณิ.

๑๖. ปโย

ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิ. นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิ. ปาสาณมฺพเลนุฏฺาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิ. ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํ. คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมชฺเฌสนํ. ตํ เปสนชฺเฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโต.

อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติ. ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติ. การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฏฺุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติ.

ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วา. ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยชฺโชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยชฺเช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (๒-๔) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติ.

ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามฺวาจี, ยถา ‘กฺา มตฺตํ วารยตี’ติ. กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามฺเน คหเณ สตีติ อตฺโถ. พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํ. โกปนายํวิสิฏฺโ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิ. อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโส. ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํ. เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโข. ตํ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาฺถาติ อตฺโถ. ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิ.

๑๗. กฺโยตา

กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิฺาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิ.

ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมฺมฺานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจ. อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิ.

เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมว. ปรสมฺาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํ. ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสฺิปจฺจยวชฺชิเตสุ. อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมฺาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺถาปิ ปฏิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห. ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเล. ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาห. เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโย. ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโต.

นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิ. อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมึ. นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (๖-๖) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิ. ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ.

สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเต. ปุพฺพปรีภูโต ปธานกิริยาวยวภูโต กิริยารูโป อตฺโถ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส ธาตฺวตฺถสฺส โส ตถา วุตฺโต. สตฺวภูโตติ เอตฺถ ปตียตีติ เสโส. พหุวจนมฺปิ โหติ ปากาปาเกติ อธิปฺปาโย, กรียตีติ กมฺมํ, ตฺจ ยทิปิ นามาทิกมฺมมตฺถิ, ตถาปิ กฺริยตฺถาอิจฺจาธิการโต มานาทีนมฺตฺถาลพฺภนโต จ กิริยา สมฺพนฺโธว คยฺหเต, สุ-สวเน สูยมานํ.

ปาณินิเยเหตฺถ ‘‘ภินฺทติ กุสูลํ’ตฺยาโท ยา เภทนาทิกิริยา กมฺมนิ ทิสฺสเต, สา ยทา สุกรตฺตมตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ กตฺตุตฺเตปฺยุปลพฺภติ ‘ภิชฺชเต กุสุโล สยเมเว’จฺจาทินา, ตทาสฺส กตฺตุโน สุตฺตนฺตเรน กมฺมสริกฺขภาโว วิธียเต ‘กมฺมนิสฺสยํ การิยํ ยถา สิยา’ติ. ตนฺนิสฺสายาห- ‘ยทา กมฺมเมเว’จฺจาทิ. ยทา กมฺมเมว กตฺตุภาเวน วิวจฺฉียเตติ สมฺพนฺโธ. กถํ กตฺวา ตถา วิวจฺฉียเตจฺจาห- ‘อตฺตสมเวตาย’อิจฺจาทิ. อตฺตสทฺเทน กมฺมมตฺร วิวจฺฉิตํ, อตฺตนิ สมเวตา เอกเทสีภูตา อตฺตสมเวตา, ตสฺสา กิริยาย กมฺมฏฺกิริยายาติ วุตฺตํ โหติ.

สุเภทตฺตาทิเนติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. อตฺถโตติ ‘กมฺเมเยว กฺโย’ติ (น สกฺขิ) [ตสฺมา] วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตถาหิ ‘ภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต’ติ อิมินา อตฺถโต กมฺเมเยวกฺโยติปฏิปาทิตเมว. วุตฺตเมว ผุฏีกรมาห- ‘ภิชฺชเต อิจฺจสฺมึ ปเท’อิจฺจาทิ. อฺถาติ ยทิ กมฺเมเยว เตปจฺจโย น สิยา. อโตติ ภิชฺชเต อิจฺจสฺมา. อุปสํหรมาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิ. กึ วจเนนาติ ปาณินียานมิว กึ สุตฺตตฺตเรนาติ อตฺโถ.

วจนาภาเวปิ กมฺมกตฺตริ ปทสงฺขารกฺกโมปทสฺสนมุเขน วุตฺติ คนฺถํ วิวริตุมาห- ‘วากฺยโต’อิจฺจาทิ. วากฺยโต อุทฺธริตฺวา ปเทสงฺขริยมาเนติ ‘ภิชฺชเต กุสูโล สยเมเว’ติ วากฺยโต วิสุํ กตฺวา ภิชฺชเต’ติ ปเท สงฺขริยมาเน นิปฺผาทียมาเนติ อตฺโถ. ตเทวาติ ปทตฺถสามฺเมว. ตนฺนิปฺผาทเนติ ตสฺส สงฺขริมานสฺส ปทสฺส สงฺขรเณ. สยนฺตีมสฺสาตฺร อตฺตนาติ อตฺโถ. น เกวล มเนเนตเทว วุตฺตํ- ‘กมฺเมเยว ปจฺจโย’ติ, กิฺจรหิ อฺมฺปตฺถีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อเนน เจ’จฺจาทิ. โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย. อเนนภิชฺชเตติ สวนาอิจฺจาทินา อิทฺจาหาติ อตฺโถ. กินฺตทิจฺจาห ‘กมฺม กตฺตุโน’จฺจาทิ, น ปทมุทาหรณนฺติ กมฺมกตฺตุโน วากฺยเมโวทาหรณํ… วากฺเยเนว ตสฺส ปตีติยา มฺเต. ปทเมโวทาหรณํ กสฺมา น สิยาติ อาห- ‘ปเทหิ’จฺจาทิ. ทุติยมุทาหรณํ ทสฺเสตุมาห- ‘กตฺตุนิสฺสโย ปิ’จฺจาทิ.

อสฺมึ ปกฺเขติ อสฺมึ กตฺตุตฺเตน วิวจฺฉิเต ปกฺเข. ตพฺพิสยตฺตนฺติ กมฺมวาจีสยํ สทฺทวิสยตฺตํ. ภาวกมฺเมสูตีมสฺส กตฺตริจฺจสฺส จ ปจฺจยวิเสสนตฺเถ สติ สามตฺถิยลทฺธมฺปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสู’ติอาทิ. อิมินา อเนน จ วิเสสิสตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กินฺตํ วิเสสิตนฺติ อาห- ‘มานนฺต ตฺยาทีสู’ติ. กินฺตมฺปโยชนนฺติ ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตฺยาทีน’มิจฺจาทิ. ยทิ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ เตน เตน [ธาเนน] สุตฺเตน มานาทโย น สิยุํ, กถนฺตํ วิเสสิเตสุ มานาทีสุ ปเรสุ กฺยาทโย สิยุนฺตีมินา สามตฺถิเยน ( ) [(สติ)] ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ ( ) [(ติ)] จ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุติเกหิ (๖-๑) สุตฺเตหิ ยถาลาภํ ภาวาทีสุ ปจฺจยา โหนฺตีติ วิฺายตีติ ภาโว.

นตทตฺถํ วจนมารทฺธนฺติ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ มานนฺตตฺยาทิวิธานตฺถํ ปาณินิเยหิ วิย สุตฺตนฺตรํ นารทฺธนฺติ อตฺโถ. อถ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ มานาทิวิธานตฺถํ วจนํ นารทฺธํ ธาตุนิยมนํ [ธาตุนิยมตฺถํ] ตฺวสฺส วตฺตพฺพนฺติ ตฺจ สามตฺถิยาว (ลพฺภเตติ) ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถนิยโมปิ’จฺจาทิ. อกมฺมกา ธาตุโต ภาเว กตฺตริ จ สกมฺมกา กมฺเม กตฺตริ เจติ กิริยตฺถนิยโม ยถาวุตฺเตน สามตฺถิยา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธ. อกมฺมกานํ กมฺมวิรหา, สกมฺมกานฺจ สโตปิ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา อกมฺมกา กตฺตริ ภาเว จ ภวนฺติ น กมฺเม, สกมฺมกา กมฺมสพฺภาวา กตฺตริ กมฺเม จ ภวนฺติ น ภาเวตีทํ สามตฺถิยํ.

กมฺมมเปกฺขเตติ ปจาทิโต กตฺตริ ปมปุริเสกวจเน กเต ปจติจฺจาทีสุ ปจาทิโน ปจนาทิกิริยา โอทนาทิกํ กมฺมมเปกฺขเต. กตฺตุตฺตมเปกฺขเตติ ภวติจฺจาทีสุ ภูอาทีนํ ภวนาทิกิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต.

๒๐. ณิณา

ยทตฺถนฺติ ยํปโยชนํ.

๒๓. ชฺยา

ชินนฺโตติ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส. สพฺพตฺเถว ยตฺถ กตฺตริ ปจฺจโย ตตฺถ วิกรณาปิ กตฺตริเยว, ยตฺถ ภาวกมฺเมสุ ตตฺถ วิกรณาปิ ภาวกมฺเมสุเยว,… เอกาย ปกติยา การกเภเท(น) ปจฺจยสฺสาสมฺภวโต. ตสฺมา สหาภิธานานํ มานาทิวิกรณานํ กถนฺนาม สหาสมฺภวํ คจฺเฉยฺยุนฺติ วิธียนฺเต.

๒๗. ภาว

วิวจฺฉาเภเทนาติ สกมฺมกากมฺมกวจนิจฺฉาเภเทน. อุภยตฺถาติ ภาวกมฺเมสุ. กรียตีติ กตฺตพฺโพ กรณีโย. ‘‘อปวาท วิสเย อุสฺสคฺโค นาภินิวิสตี’’ติ เอโส อุสฺสคฺคธมฺโม. ตพฺพาทีนนฺตุ เกสฺจุสฺสคฺคานมฺปิ อปวาทวิสเย ปวตฺติ โหติ พหุลาธิการา. ยถา ‘‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’’ติ อุสฺสคฺโค, ‘‘วทาทีหิโย’’ติ (๕-๓๐) อปวาโท ตํวิสเยปิ ตพฺพานียา โหนฺติ ‘คนฺตพฺโพ คมนีโย’ติ เวทิตพฺโพติ.

๒๘. ธฺยณ

การิยํ ‘‘ิ พฺยฺชนสฺสา’’ติ (๕-๑๗๐) ิ.

๓๐. วทา

อนฺนโตตีมินา ‘โภคฺคมฺ’นฺเตตฺถ อฺํ นาม อนฺนวตา อฺนฺติ อตฺถมาห.

๓๑. กีจฺจ

กมฺมกโร ภริตพฺพตาเยจฺจาทินา กิริยาสทฺทตฺตํ ภจฺจสทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต สฺาภาวมปากโรติ. ‘‘สฺายํ ภรา’’ติ จ คณสุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห- ‘สฺายํ ภรา’ติอาทิ.

อภริตพฺพาปิจฺจาทินา อิทํ ทีเปติ ทุวิธา สฺาสทฺทา เกจิ ทจฺจนฺต วิคตาวยวตฺถา ยถา ฑิตฺถาทโย, เกจิทวยวตฺถานุคตายถา สตฺตปณฺณาทโย, ตตฺถ ภริยาสทฺทสฺส กมฺมมฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘ภริตพฺพา ภริยา’ติ, ยถา สตฺต ปณฺณานิ อสฺสาติ สมฺพนฺโธ ปวตฺตินิมิตฺตํ สตฺตปณฺณสทฺทสฺส, เอตฺจ ปวตฺตินิมิตฺตํ สทฺทนิปฺผตฺติกิริยายเมโวปทิสียเต, กฺวจิเทว ตฺวตฺถวิเสเส สตฺยสติ วา ตสฺมึ นิมิตฺเต สทฺโท วตฺตตี’’ติ. โอการสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเม โอปฺปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) กตโอการสฺส.

๓๒. คุหา

สทฺทิกานนฺติ ปาณินิยกจฺจายนาทิเวยฺยากรณานํ. เปสนํ สกฺการปุพฺพกํ วา นิโยชนํ. กามจารานุฺาติ กตฺตุมิจฺฉโต ยถิจฺฉ มนุชานนํ อติสคฺโคนามาติ อตฺโถ. นิมิตฺตภูตสฺสาติ ‘‘โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ’จฺจาทีสุ กฏกรณาทิโน การณภูตสฺส.

นนุ จ สามฺเน วิหิตา เอ(เต), ตถา จ สติ วิชฺฌตฺถวิหิ เตหิ เอยฺยาทีหิ เต พาธียนฺติจฺจาห- ‘นเจ’จฺจาทิ. วิธิวิเสสตฺเต ปีติ วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กิริยาสุ พฺยาปารณา, ตสฺส วิธิโน เปสาทีนํ วิเสสตฺเตปิ, นาวสฺสนฺติอาทิ ชยาทิจฺจพฺยาขฺยานํ นิสฺสาย วุตฺตํ, วุตฺตฺหิ เตน ‘‘กิมตฺถํ เปสาทีสุ กิจฺจสฺิโน ตพฺพอนียณฺยตฺยปฺปจฺจยา วิธียนฺเต, น สามฺเน ภาวกมฺเมสุ วิหิตา, เอวเมเต [วิหิตาเอว, โว-กาสิกาวุตฺติ] เปสฺวาทีฺสฺวตฺร จ ภวิสฺสนฺตีติ วิเสสวิหิเตน วิธฺยาทีสุ ปจฺจเยน พาธียนฺเต, วาสรูปวิธินา ภวิสฺสนฺติ เอวฺจรหิ เอตํ าเปติ ‘อิตฺถีอธิการโต ปเรน วาสรูปวิธิ นาวสฺสมฺภวตี’ติ [กิมตฺถมิจฺจาทิ โจทฺย, วิจสสวิหิเตจฺจาทิ ปริหาโร, กิจฺจา หิ สามฺเน วิหิตา, ปฺจมี ตุ เปสาทินาตฺถวิเสเสน, อโต เตน วิเสสวิหิเตน กิจฺจา เปสาทิวิสเย พาธีเยรนฺติ ปุนพฺพิยเต, วาสรูเปจฺจาทินา ปริหารํ วิฆฏยติ. เอวํ จรหิจฺจาทินา เปสาทีสุ กิจฺจวิธานสฺส าปกตฺตํ ทสฺสยติ. (ชินินฺทพุทฺธินุ ๒๑ ส)]. อสรูปวิธิ อสรูปาปวาทปฺปจฺจโย วา วิกปฺเปน พาธโก โหติ อุสฺสคฺคสฺสาติ เอตํ อวสฺสํ น โหตีติ าปนตฺถมฺปิ น วิธียเตติ โยชนา. ‘‘วา-สรูโป-นิตฺถิยํ’’ติ (ปา, ๓-๑-๙๔) ปรสุตฺตํ. ธาตฺวธิกาเรวิหิโต อสรูโป อปวาทปฺปจฺจโย อุสฺสคฺคสฺส พาธโก ภวติ อิตฺถิ อธิกาเร วิหิตปฺปจฺจยํ วชฺชยิตฺวาติ อตฺโถ. เหฏฺา วุตฺตานุสาเรเนทํ วิฺาตพฺพํ.

โภตา ขลุ กโฏ กาตพฺโพจฺจาทิ เปสเน. ตฺวยา กโฏ กาตพฺโพติ อนุฺายํ. ปตฺตกาเล ปรมุทาหรณํ. เอตฺถ ปน กฏกรเณ กาลาโรจนมตฺตเมว วิฺายติ, น เปสาทิ. ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ติ (๖-๑๑) สุตฺตํ วิเสสวิหิตํ, เตนาห- ‘สามฺ วิธานโต’จฺจาทิ. สตฺติวิสิฏฺเจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ‘สตฺตี’ติอาทินา. กถํ สตฺติวิสิฏฺตา กตฺตุโนติ อาห- ‘ตํโยคา’ติ. ตาย สตฺติยา โยโค ตํโยโค. อวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเ ตุ กตฺตริ กิจฺจานํ ตทฺเสฺจ ภาวาย วิสุํ- สุตฺติตํ, เตน, วุตฺตํ ‘อาวสฺสกาธมีณตา วิสิฏฺเว กตฺตรี’ติ. สพฺพตฺเถเวตฺถ ‘อุทฺธํ มุหุตฺตโต’ติอาทินา เอเกกมุทาหรณํ กเมน ทสฺสิตํ. โภตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อรเห, ภวตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ภวํ อรโหติ ปน อรหกตฺตุตฺตปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวมุปริปิ. สพฺพเมตํ พหุลคฺคหณานุภาเวเนติ วิฺเยฺยํ.

๓๓. กตฺต

คเลโจปโกติ อโลปสมาโส. อภิมโต ปเรหิ. อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหีติ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ (๖-๑๑) จ ‘‘สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ณี’’ติ (๕-๕๓) จ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหิ. อุปาทานสีโล สิกฺขาปนสีโล. มุณฺฑนํ ธมฺโม สภาโว เยสํ เต มุณฺฑนธมฺมา. วธุํ กตปริคฺคหํ สาวิฏฺายนา มุณฺฑยนฺติ เอเตสํ กุลธมฺโม.

๓๕. อาสึ

กาปนายมาสึสา นาเมจฺจาห- ‘อปฺปตฺตสฺเส’จฺจาทิ. กิริยา วิเสสกตฺตุวิสยาติ กิริยาวิเสสสฺส โย กตฺตา โส วิสโย ยสฺสา สา ตถา วุตฺตา. กิริยาวิเสสกตฺตุวิสยตฺตเมว ผุฏี กตฺตุมาห- ‘อสฺสา’อิจฺจาทิ. อสฺสา ชีวนกิริยาย นนฺทน กิริยาย ภวนกิริยาย วา กตฺตา ตํกิริยํ สมฺปาเทนฺโต ภเวยฺย ภวตูติ อตฺโถ. ชีวตุ นนฺทตุ ภวตูติ อาสึสายํ ปโยเคน ชีวก นนฺทก ภวกสทฺทานํ ตํสมานตฺถตา ทสฺสิตา.

อเกเนวาสึ สนตฺถสฺส คมิตตฺตาติ อาสึสนา เอว อตฺโถ, ตสฺส อกปฺปจฺจเยเนว คมิตตฺตา อวโพธิตตฺตา. นาสึ สนตฺถสฺส ปโยโคติ อาสึสนา อตฺโถ ยสฺส ชีวตุ นนฺทตุ ภวตฺวิจฺจาทิโน สทฺทนฺตรสฺส, ตสฺส นปฺปโยโคติ อตฺโถ.

๓๖. กรา

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ.

๓๗. หาโต

ชหนฺติ อุทกนฺติ วีหีสุ หายนสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ทสฺเสติ. ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ อิมินาปิ สํวจฺฉเร. ภาเวอิจฺจสฺสตฺถมาห ‘ปทตฺเถ’ติ. นิปฺผตฺติมตฺตํ กิริโยปาทานนฺติ เกจิ.

๓๙. วิโต

นนุ จ วิโตติ ปฺจมีนิทฺทิฏฺตฺตา ‘วิโต ปรสฺมา าอิจฺจสฺมา’ติ วตฺตพฺพํ กถํ วิปุพฺพาติ วุตฺตนฺติ อาห- ‘วิโต ปโร’อิจฺจาทิ. วิปุพฺโพ ยสฺสโส วิปุพฺโพ. วิสทฺทโต ธาตุมฺหิ ปรภูเต สติ วิสทฺโท ปุพฺโพ นาม โหตีติ อตฺโถ.

๔๐. กสฺมา

สพฺพํ ชานาติ, กาลํ ชานาตีติ วิคฺคโห.

๔๑. กฺวจ

นามชาติคุณกิริยา ทพฺพสมฺพนฺธโต ปฺจวิธตฺเตปิ กมฺมสฺส กฺริยตฺถสฺสาวธิรยมุปาทินฺโนติ กฺริยตฺถสมฺพนฺธา กิริยากมฺมสฺเสห คหณํ. ตฺจ นิพฺพตฺติวิกติปตฺติเภเทน ติวิธํ, ติวิธสฺสาปฺเยตสฺส วิเสสานุปานโต คหณนฺติ กเมนุทาหรนฺโต อาห- ‘กรกรเณ’อิจฺจาทิ.

โลกวิทูติอาทิทสฺสนโต กฺวจิคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺตุมาห- ‘กมฺมโต’จฺจาทิ. นนุ จ กฺวจิคฺคหเณเนว ‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ’จฺจาโทปิ (นิวตฺติ) วตฺตุํ สกฺกา กสฺมา ‘พหุลาธิการา’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘เตเน’จฺจาทิ. เตนาติ เยน กฺวจิคฺคหณํ กุโตจิเยวาติ ทสฺสนตฺถํ กตํ เตนาติ อตฺโถ. เตนาติ วา กฺวจิคฺคหเณน. อถ อาทิจฺจํ ปสฺสติจฺจาโท วิย กมฺมกราทีสุปิ นิวตฺติมทสฺเสตฺวา ‘กฺวจีติ กึ กมฺมกโร’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ.

ตสฺสาติ พหุลวจนสฺส, มหาธิการตฺตาติ มหาวิสยตฺตา. กุโตจิเยวาติ กุโตจิ ธาตุโตเยว. อเถห กสฺมา น โหติ เทวทตฺโต สยติ ทาตฺเตน ลุนาติ สุนขานํ ททาติ นครา อเปติ ถาลิยํ ปจติ มาตุ สรตี’’ติ, สพฺพเมเวทํ กิริยา (ยา) ภิสมฺพนฺธียตีติ ยทิเปวํ, ตถาปิ กมฺมตฺเตเนว ยํ วตฺตุ มิจฺฉิตํ น การกนฺตรตฺเตน นาปิ สมฺพนฺธภาเวน, ตสฺเสว กมฺมสทฺเทน คหณํ กมฺมวจนสามตฺถิยา, อฺถา สฺยาทิโตจฺเจว วเทยฺย กึ กมฺมาติ วจเนนาติ.

๔๒. คมา

เวทนฺติ เอตฺถ อตฺถมาห วิตฺตินฺติ, ตุฏฺินฺติ อตฺโถ.

๔๓. สมา

ตฺเจติ อุปมานสฺส ปรามาโส. เภเทน วิวรณนฺติ สมานาทีหีติ อวตฺวา เภเทน วิวรณํ. ตุลฺยตายุปลพฺภมานสฺส สทิสาทิสทฺทวจนียตฺตา อวยวตฺถานุคเมนาตฺตโน-ภิเธยฺเย สทิสาทิสทฺทานมฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.

๔๔. ภาว

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ อนตฺถนฺตรํ. กโรติ กิริยํ นิพฺพตฺเตติ นิมิตฺตภาเวนาติ การกํ. กตฺตาทีนํ กิริยานิมิตฺตตฺตนฺตุ สยเมว ‘ตตฺถ กตฺตา’ติอาทินา เภเทน ปกาสยิสฺสติ. กิริยานิมิตฺตํ… นิพฺพตฺตเกสุ กตฺตาทีสุ ฉสุปิ รุฬฺหตฺตา เตเนตฺถ กตฺตาวาตฺตปฺปธาโน, กรณาทโยปฺยปฺปธานา การกพฺยปเทโส ลพฺภนฺเต… อฺถา การกสทฺเทน เตสํ คหณํ น สิยาติ. กิมิทํ การกนฺตฺยาห- ‘สตฺติการก’นฺติ. เอวํ จรหิ ทพฺพาทีนํ กถํ การกตฺตมิจฺจาห- ‘ตทธิกรณา’ติอาทิ. ตสฺสา สตฺติยา อาธารา นิสฺสยาติ อตฺโถ, ปุํ นปุํสเก อธิกรณสทฺโท. เตสุ ทพฺพา ทีสุ ติฏฺตีติ ตตฺรฏฺา, สตฺติ. ตสฺสา ภาโว ตตฺรฏฺตา, ตาย. อถ ทพฺพาทีนํ มุขฺยโต การกตฺเต สติ กิมายาตนฺตฺยาห ‘ยทิ’จฺจาทิ.

เตสนฺติ กตฺตาทิการกานํ. อฺมฺพฺยาวุตฺตรูปตฺตาติ อฺมฺโต พฺยาวุตฺตํ นิวตฺตํ รูปํ กรณาทิสภาโว เยสํ กตฺตาทิ การกานํ เต ตถา วุตฺตา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ ตสฺมา. กรณ รูปนฺติ กรณํ รูปํ สภาโว ยสฺส อธิกรณสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ. เอวฺจสติโก โทโสจฺจาห ‘ตถา เจ’จฺจาทิ. เกนจิ สุกรตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ ‘ถาลี ปจตี’ติ ภวติ. ตตฺเรวุกฺกํสวจ นิจฺฉายํ ‘ถาลิยา ปจตี’ติ.

เอวฺจกตฺวาติ นิปาตสมุทาโย-ยํ เหตฺวตฺโถ. ตสฺมาติ อตฺโถ. กตฺตา นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กตฺตุฏฺกิริยานิมิตฺตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ ‘หสติ นจฺจตี’ติ. ตทตฺเถติ ตาย กมฺมสมวายินิยา ปจนาทิกิริยาย อตฺเถ อธิสฺสยนาทโย ปวตฺเตนฺโต กิริยาย นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวมุปริปิ.

โอทนํ ปจติ เทวทตฺโตติ กมฺมฏฺกิริยาย นิมิตฺตภูตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ. ภาชนสงฺขรณมธิสฺสยนํ. อาทิสทฺเทน ตณฺฑุลวปนอินฺธนาปหรณาทโย คยฺหนฺติ. ทฺวิธาปตฺติยนฺติ รุกฺขาทีนํ ทฺวิธา ปวตฺติยํ.

พฺยาปเนติ สมฺพนฺเธ. คิรธาตุโต อปฺปจฺจเย- ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑๓๗) สุตฺเต ‘อวณฺเณติ โยควิภาคโต คกาเร อิการสฺส อตฺตํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อวณฺเณติ โยควิภาคา อตฺตํ อิสฺสา’ติ. อฺถาปิ ปฏิปาเทตุมาห- ‘เอสฺส วา’ติอาทิ. เอสฺสาติ ‘‘ลหุสฺสุปนฺถสฺสา’’ติ (๕-๘๗) กตเอสฺส. สกเลนาติ ‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ สกเลน สุตฺเตน. ปุรีติ นิปาโต.

อีสกฺกโรติ พินฺทุโลโป, ทฺวิตฺตํ, สามฺเน วิธานโตติ ปเรสํ วิเสสวิธานสพฺภาวมาห. คณิกาลยํ คณิกานํ เคหํ. เนปถฺยมากปฺโป. ทตฺโตลทฺโธติ ปจฺจยสฺส กมฺมสาธนตฺตํ ทีเปตุํวุตฺตํ. วินาลิงฺควจเนหิ ปาฏิปทิกตฺถํ นิทฺทิสิตุํ น สกฺกาติ ภาเวติ สพฺพลิงฺคสงฺขฺยาสมฺพนฺธโยคฺคปาฏิปทิกตฺถสามฺเ ปจฺจยนิมิตฺตตฺเตน คหิเตปิ สามฺเ จริตตฺถตฺตา ลิงฺควจนํ นปฺปธานนฺติ อิฏฺิอาวุธนฺตี อิตฺถิ นปุํสเกภาเว, ปากาติ พหุวจเนปิ ภาเว ภวติ เอว.

๔๕. ทาธา

สปาทีหิ อปาทีหิจาติ ปาทิสหิเตหิ ปาทิรหิเตหิ จ ทาธาหิ.

๔๖. วมา

สาปานโทณิยนฺติ สารเมยานํ ภุฺชนกอมฺพเณ. ิตสุปาน วมถุวิยาติ ปวตฺตสุนขจฺฉทฺทนํ วิย.

๔๗. กฺวิ

ยถาทสฺสนนฺติ อาจิกฺขตีติ โยชนา. เตน กุโตจิ ธาตุโตติ. คณฺหนฺตีติ คห=อุปาทาเนจฺจสฺส. สลากาสทฺทสฺส สลากนฺติ. สภาสอิจฺจสฺส อนฺตพฺยฺชนโลเป สภาปกติโต ‘‘อิตฺถิ ยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจโย. ปภาตีติ อา=ทิตฺติยมิจฺจสฺส.

๔๘. อโน

จลนาทีนํ สีลาทีสุ นิปฺผาทนตฺถํ วิสุํ สุตฺติตํ ปเรหิ, อิธ ปน พหุลํ วจเนเนวาติ ทสฺเสตุมาห- ‘จลนาทีสู’ติอาทิ.

๔๙. อิตฺถิ

กฺลิกยกิจฺจตฺร กการพหุตฺตา กการาติ พหุวจนํ. ติติกฺขา อิจฺจาโท ติติกฺขนมิจฺจาทินา วิคฺคโห ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ (๓-๒๖). อปริ ปิโตติ ธาตุปาเ อปริปิโต. ปาณิวิเสโสติ สตฺตวิเสโส. อิมินา จ ‘‘ยถากถฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย’’ติ ทสฺเสติ.

อาสึ สายํ คมฺมมานายํ สฺาวิสเย ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย กิจฺจปฺปจฺจโย จ ยถา สิยาติ ‘‘ติกิจฺจาสิฏฺเ’’ติ (๗-๒-๓) สุตฺติตํ กจฺจายเนน. ตมิห สามฺเน วิธานาว สิทฺธนฺติ นิรูปยิตุมาห- ‘กจฺจายเนน ปเน’จฺจาทิ. ตพฺพ อนียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยานํ ‘‘เต กิจฺจา’’ติ (๗-๑-๒๒) กิจฺจสฺํ วิธาย เสสานํ ‘‘อฺเกิตี’’ติ (๗-๑-๒๓) กิตฺสฺา กตา กจฺจายเนน. เตนาห- ‘กิต สฺโ’ติ.

ตพฺพาทิปฺปจฺจโย จ วิหิโตติ สกิยโวหาเรนาห. สกิย สตฺเถ อวุตฺตโทสํ [สุตฺตโทสํ] ปริหริตฺวา วกฺขมานนเยน ยุตฺยภาวา ตถา วิธาเน อยุตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘นจาสึ สาย’มิจฺจาทิมาห. คุหนํ, รุชนํ, โมทนนฺติ วิคฺคโห. สยนํ วา เสยฺยา. วชธาตุโน วสฺส พกาเรน ภวิตพฺพํ, โส กถํ ยกาเร ปรภูเต อสตีติ อาห- ‘จวคฺคพยาติโยควิภาคา วสฺส โพ’ติ.

๕๑. กรา

ริริยปฺปจฺจเย อาทิรการสฺส อนุพนฺธตฺตา อาห- ‘อนฺตสราทิ โลโป’ติ.

๕๒. อิกิ

อถ สรูเปจฺเจตาวติ วุตฺเต- ‘กิริยตฺถสฺส สรูเป’ติ กถํ วิฺายติจฺจาห- ‘กิริยตฺถา’ติจฺจาทิ. นนุ จ โล-ยํ กตฺตริ วิธีย มาโนกถเมตฺถ สิยาตฺยาห- ‘อกตฺตริปิ’จฺจาทิ. อภิมโต กจฺจายนสฺส. ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ตตฺถา’ติอาทิ. กรณํ อุจฺจารณํ, อสฺส กโรติ สมาสวากฺยํ. น หิ เอว ทีหิ กาโร วิหิโตติ อกฺขเร เหว การสฺส วิหิตตฺตา อกฺขรสมุทายโต น ปปฺโปตีติ ภาโว. อถ เจติ มตปฺปทาเน. เอวาทิสทฺทวาจกา เอวการาทโย สาธโวติ อถ มตนฺติ อตฺโถ.

ตตฺถาติ ตถา อภิมเต ตสฺมึ. นิยมเหตุโน อภาวาติ อกฺขเรเหว การปฺปจฺจโย วิเธยฺโย น ปน เอวาทีหิจฺจสฺส นิยมสฺส โย เหตุ ตสฺส เหตุโน อภาวา.

๕๓. สีล

กิมิทสีลมิจฺจาห- ‘สีลมฺปกติสภาโว’ติ. ตฺจ สีลมนุมาเนน วิฺายติจฺจาห- ‘ตฺเจ’จฺจาทิ. กิริยาวิสยรุจิวิเสสานุมิตนฺติ อุณฺหโภชนสงฺขาตา กิริยา วิสโย ยสฺส โส (กิริยา) วิสโย รุจิวิเสโส, เตน อนุมิตนฺติ อตฺโถ. กิมิทมาภิกฺขฺนฺติ อาห- ‘อาภิกฺขฺ’มิจฺจาทิ. ปุนปฺปุนภาโว โปโนปุฺํ. อาเส วา ตปฺปรตาติ ตเมวาภิกฺขฺํ ปริยาเยหิ ผุฏีกโรติ.

ยชฺเชวนฺติ ยทิ อาภิกฺขฺํ ตปฺปโต วุจฺจเต. ตสฺสีลฺยมิทํ โหตีติ อิมินา- ‘สีลาภิกฺขฺาทิ’’สุตฺเต สีลสทฺเทเนวาภิกฺขฺสฺส คหิตตฺตํ ทีเปติ. อฺถาปิ สีลโต อฺเมวาภิกฺขฺนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺมึ เทเส’ติอาทิ.

คมฺมมาเนติ ปตียมาเน. ปตีติ จ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราทีหิ. อภิมโตติ ปาณินิเยหิ อภิมโต. อาวสฺสกคฺคหณาเยว สิทฺโธติ วุตฺตํ กถเมตฺถาวสฺสมฺภาโว ปตียติ จฺจาห- ‘ตฺจา’ติอาทิ.

โยควิภาคาติ ‘ณี’ติ โยค วิภาคา. สาธุํ กโรติ, พฺรหฺมํ วทติ, อสทฺธํ ภุฺชติ, ปณฺฑิตมตฺตานํ มฺตีติ วิคฺคโห. สาธุนฺติ กิริยาวิเสสนํ. อสฺสทฺธโภชีติ วเต. วตฺจ โภชเน อตฺถิตายํ สทฺธอสฺสทฺธโภชนวิสยายํ ปวตฺติยํ ยทิ ภุฺชติ อสฺสทฺธเมว ภุฺชติ น สทฺธนฺติ สตฺเถ วุตฺตนิยโม, อสฺสทฺธํ ภุฺชติ เอวาติ โนตฺตรปทาวธารณํ… เอวฺหิ วิฺายมาเน ยเทวาสฺสทฺธํ น ภุฺชติ ตเทว วตโลโป สิยาติ [อตฺถิตาย (โภชนากงฺขิตตฺตา) ยเถจฺฉํ สามฺเน โภชเน ปวตฺติยํ มตฺตายํ อสทฺธโภชนํ สตฺถวิหิตมุปลภมานสฺส สทฺธโต นิวตฺติตฺวา วิเสเส หิ สทฺเธ ปวตฺตินิยโม วตมุจฺจเต, นิยโมจาตฺรทุวิโธ สมฺภวติ-อสทฺธํ ภูฺชติ เอว, อถทฺธโม ภุฺชตีติ วา, ตตฺราทิเม นิยเม ยเทวา สทฺธํ น ภุฺชติ ตเทววต โลโปสิยา (ร-๓-๒๒๘) กาตนฺตปฺชิกา]. อฺถาปิ ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ฆณนฺตาทีหิ’จฺจาทิ.

๕๔. ถาว

สยเมว อตฺตนาเอว. กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมฺจ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโต. ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิฺเยฺยํ. โย ปรํ ภฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามฺวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิ. โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโร.

๕๕. กตฺต

ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิ. อฺถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถ.

นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฏ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติ. เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพา. กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ. ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติ. ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติ. กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิ. อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิ. ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโว. อภิเธยฺเยติ อิมินา ปโยชนาทึ พฺยวจฺฉินฺทติ.

๕๖. กฺโต

กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา. ‘‘คุณมุขฺเยสุ มุขฺเยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุขฺเย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตา.

๕๗. กตฺต

นนุจารมฺเภติ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิ. โส จ อารมฺโภ. กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมึ. กิริยารมฺเภติ สามฺเน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิ. ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิ. สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินา. อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามฺเน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนา. สามฺเน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (๕-๕๖) สามฺเน วจนโต. ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถ.

กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมึ วิยา’ติ อาทิ. อนิยมุปฺปตฺติ สฺาย สติ าปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิ. มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปมา. เอวํ มฺเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามฺเน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนุฺายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิฺายเต’’ติ. เอวฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กึ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิ.

นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฏ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิ. กเฏกเทสสฺสาปิ กฏตฺตา ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโว. นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฏ นาภินิพฺพตฺโต, กฏการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฏติ กถํ ‘ปกโต กโฏ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฏสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิ. ตตฺถ ตสฺมึ วิเสเส. ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโต.

๕๘. าส

อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา. อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺตํ. สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิ. ขโฏปิกา มฺโจ.

๕๙. คม

อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิ. ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํ. อโยยิตฺถาติ ยา โต. กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิย. การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํ. สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาห.

๖๐. อาหา

อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโส. เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถ. ตถา สติ เหฏฺา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโย. ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนา.

พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโย. เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาห. ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ

นา. ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํ. ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนา. เกจิติ เตเยว. ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (๓-๒-๑๘๘) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินา. อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติ. กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฏฺํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หึสตฺโถ’ติ.

เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโน. กฏฺสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิ. โกธาติโก อิธ.

๖๑. ตุํตา

นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมึเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติ.

กิริยาสามฺฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามฺวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโย.

นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิฺายเต กึวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิ. ตสฺสาติ ธาตุโน. โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโว. กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ. ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถ. าตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพ. อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฏฺุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตว.

นนุ จ ตุมาทีนํ ภาเว วิหิตตฺตา กิริยาเยว ปธานตฺตนฺติ กมฺม การกํ นปฺปตียเตติ กถํ ‘กฏํ กาตุํ คจฺฉตี’ติ สิยาจฺจา สงฺกิย ปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ธาตฺวตฺถกโต กิริยาสงฺขาเตน ธาตฺวตฺเถน กโต. อตฺถีติ อิมินา ยตฺถ ‘สุปฺยเต เทว ทตฺเตเน’จฺจาโท นตฺถิ, ตตฺถ น กมฺมมฺปตียเตติ ทสฺเสติ.

‘‘อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา’’ติ (๔-๒-๑๒) กจฺจาเนน อตทตฺถายมฺปิกิริยายํ ตุมาทโย ยถาสิยุนฺติ วิสุํ สุตฺติตํ, เตนาห- ‘อิจฺฉตฺเถสฺมิ’จฺจาทิ. ยถา ‘โภตฺตุํ ปจตี’ตฺยาโท โภชนกิริยา ปโยชนา ปจนกิริยา โหติ, เนวเมตฺถ ตปฺป โยชนา อิจฺฉา… ปจนกิริยายวิยตปฺปโยชนตฺตาภาวโตติ อยมสฺสาธิปฺปาโย. ปุเนจฺจาทินา วุตฺตานิฏฺปาตสฺสาสงฺกํ วิรจยมาห- ‘อตทตฺถายมฺปิ’จฺจาทิ.

อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคาติ อิมินา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉนฺโตติ อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคตฺถเมว, น อิจฺฉาย ปโยชนํ กรณนฺติ ทีเปติ. เทวทตฺตํ ภุฺชมานมิจฺฉตีเตตฺถ โภตฺตุนฺติ น โหติ สมานกตฺตุเกสูติ วจนโต, โภชนสฺส เทวทตฺโต กตฺตา, อิจฺฉติสฺส อฺโเยวาติปิ สุตฺตสฺส วิสุํ ปโยชนํ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เทวทตฺต’มิจฺจาทิ.

อิจฺฉติสฺสาติ’เทวทตฺตํ ภุฺชมานมิจฺฉตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉตีติ วุตฺตอิสิสฺส. สาธนํ ‘เทวทตฺตํ ภุฺชมาน’นฺติ วุตฺตกมฺมสงฺขาตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส สาธนตฺโถ-อิจฺฉติ. ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา. กมฺมเมวิจฺฉาย ปโยชนภาเว ิตนฺติ ภาโว. นิรตฺถกนฺติ เอตทตฺถเมว สมานกตฺตุกคฺคหณํ กตํ ตฺจ ยถาวุตฺเตน ปสงฺคาภาวา นิรตฺถกนฺติ อธิปฺปาโย.

สกาทฺยตฺเถสุ ธาตู สูปปเทสุ ธาตุ มตฺตา ตุมาทโย สุตฺตนฺตเรน วิหิตา ปาณินิเยหิ, เตนาห- ‘สกาทิธาตุปฺปโยเค’ติอาทิ. สิทฺธาติ ตุมาทโย สิทฺธา. ภุชิกิริยตฺถาติ ภุชิกิริยา อตฺโถ ยสฺสา สตฺติยา สา ภุชิกิริยตฺถา ปตียเต. ปตีย มานตฺเต การณมาห- ‘อสโตปิ หิ’จฺจาทิ. ปเรเหตฺถ อกิริยตฺโถปปทตฺโถ ปุนารพฺโภติ วณฺณิตํ. ตเทตํ วิฆฏยิตุมาห- ‘เตเน’จฺจาทิ. ปเรสมยมธิปฺปาโย ‘‘สกฺโกติ โภตฺตุํตฺยาโท โกสลฺยํ คมฺยเต. คิลายติ โภตฺตุํติ ตทสตฺติ. ฆฏเต โภตฺตุํตฺยาโท โยคฺยตา. อารภเต โภตฺตุํตฺยาโทภุชิสฺเส วาทฺยวตฺถากิริยนฺตรํ. ลภเต โภตฺตุํติ อปฺปจฺจกฺขานํ. อตฺถิ โภตฺตุนฺติอาทีสุ สมฺภวมตฺตํ. วฏฺฏติ โภตฺตุํตฺยาโท โทสา ภาโว คมฺยเต. สกฺโกติจฺจาทิโน อุปปทสฺส โภชนาทิกิริยตฺถตา น คมฺยเต ตสฺมา อกิริยตฺเถสุปิ สกาทีสูปปเทสุ ตุมาทโย ภวนฺตี’’ติ.

ปตียมาเนสฺวปฺเยเตสฺวตฺถนฺตเรสุ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ ปุพฺเพน วิหิตสฺส ตุมาทิโนตฺร น พาเธติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ โภชนกิริยตฺถตา สกฺโกติอาทีนํ อตฺถิ เยวาติ อตฺโถ สิทฺธาเยว ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทินา. อลมตฺถวิสิฏฺเสุ ปริยตฺติวจเนสูปปเทสุ ธาตุโต ตุมาทโย วิหิตา ปเรหิ, ตตฺถาห ‘อลมตฺถวิสิฏฺเ’อิจฺจาทิ. ปหุสทฺทมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘สมตฺถาที’ติ วุตฺตํ, ภวติสฺส สมฺภโว ‘‘ปุพฺเพกกตฺตุกาน’’นฺติ (๕-๖๓) เอตฺถ พฺยาขฺยายิสฺสเต. อภิมตาติ กจฺจายเนน ‘‘อรหสกฺกาทีสุ เจ’’ติ (๔-๒-๑๓) จสทฺเทน อภิมตา อิมสฺสาติ ‘กาโล โภตฺตุํ’ติอาทิโน. ยถา โภตฺตุมโนติอาทินา ปเรสมฺปิ อยเมว นิปฺผตฺติกฺกโมติ ทีเปติ. อพฺยภิจารโตติ อวินาภาวโต, ภวติ โภชนํ ภาโวติ โภชนํ ภุฺชนํ ภาโว ภวตีติ อตฺโถ. นตุคมิสฺสกิริยาตทตฺถาติ คมนกิริยา โภชนตฺถา น โหตีติ อตฺโถ. อตฺถสทฺโทหฺยยํ ปโยชนวจโน ยฺจ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ ภวติ. นจายํ โภชนมุทฺทิสฺส คมิสฺสติ, กิฺจรหิ การิยนฺตรํ, เกวลํ เตน นิมิตฺเตน สมฺภาวียเต. ยทา ตุ โภชนตฺถเมวารพฺภเต คมนกิริยา, ตทา ภวตฺเยว’คมิสฺสติ โภตฺตุ’นฺติ.

ตุํวิสเย ณโกปิ วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตตฺราห- ‘การโก วชติ’จฺจาทิ. ปริหารมาห- ‘ปุพฺเพ’จฺจาทินา. ‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามฺเน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติ. ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธยฺโยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิ. อวคมาภาวเมว ผุฏยิตุมาห- ‘นหึ’จฺจาทิ. หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถ. โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺตึ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิ. อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิ. ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธยฺโย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิฺาตพฺพํ. ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฏิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิ. ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธยฺโยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิ. คตตฺตํ. ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิ. อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโย.

๖๒. ปฏิ

โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโห. สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโห.

๖๓. ปุพฺเพ

เวติ นาติสมฺพชฺฌเต วิธิโน นิจฺจตฺตา. เอกสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘สขฺยาวจโนยเมกสทฺโท’ติ. กุโตจฺจาห-‘สทฺทาน’มิจฺจาทิ. เอกสทฺทสฺส สงฺขฺยาวจนตฺเต โยตฺโถ สมฺปชฺชเต, ตมาห ‘เอกสงฺขฺยาวจฺฉินฺโน’ติ, ตทตฺถาติ กฺริยตฺถสฺสตฺถา. ยทิปิ ‘ปุพฺพํ พฺยาปาร’นฺติ สมุทาเย เอกเทสภูโต พฺยาปาโร นิทฺธาริยมาโนติ วุตฺตํ, ตถาปิ ปุพฺพสทฺเทน พฺยาปารวาจโก กฺริยตฺโถ วุจฺจเต อุปจารา, เตเนว ‘เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา’ติ วุตฺติยํวุตฺตํ. นนุ จ สตฺติ การกํ, อฺา จ ปุพฺพกาลกิริยาย สตฺติ, อฺา อุตฺตร กาลกิริยาย, ตสฺมา กุโต เอกกตฺตุกตฺตมิจฺจาสงฺกิย ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. สตฺติมโต ทพฺพสฺสาติ เทวทตฺตาทิโน สตฺติมโต ทพฺพสฺส. ตทชฺฌาโรปาติ เอกตฺตสฺส อชฺฌาโรปา. เอก กตฺตุกานํ พฺยาปารานํ กมาภิธานาย ตุนาทโย วิธียมานา ภาเวเยวุปฺปนฺนา สกฺโกนฺติ กมมภิธาตุนฺติ ภาเวตฺยตฺราภิสมฺพชฺฌเต.

เอกกตฺตุกานนฺติ พหุวจนตฺตา ‘ภุตฺวา ปิตฺวา วชตี’ติปิ ภวติ. ภุตฺตสฺมินฺเตตฺถ อเนกกตฺตุกตฺตา ภุฺชิตฺวาปิ ภวติ. ปาณินิ ยานมิว วิสุํ วจนมนฺตเรน ตุนาทิวิธิปฺปฏิปาทยมาห- ‘มุขํ พฺยาทาย สุปติ’จฺจาทิ. พฺยาทายาติ ทาธาตุสฺส วิอาปุพฺพสฺส ตฺวาปฺปจฺจเย ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ (๕-๐๖๔) ตฺวาสฺส ปฺยาเทเส รูปํ, มุขวิวรณํ กตฺวาตฺยตฺโถ, พฺยวธายกกาลสฺสาติ พฺยาทาน สุปนานมนฺตเรโย กาโล ตสฺส, เภทานุปลกฺขณนฺติ เภทสฺสาทสฺสนํ. เภทสฺสีนํ เกสฺจิวิชฺชมานตฺตา’เกหีจี’ติ วุตฺตํ. สหภาเวปีติ พฺยาทานสุปนานํ สหภาเวปิ. วฑฺฒิตโก ภตฺตราสิ.

อภิมตา ปาณินิยานํ, ปราย นทิยา ปพฺพโต-วโร วิเสสี ยเตติ อปฺปตฺวา นทิมฺปพฺพโต’ติ วุตฺเต นทิยา โอรภาเค ปพฺพโตติ อตฺโถ. ภวติ, ตโต จ ปาเรภูตนทีวิสิฏฺโ ปพฺพโต ปตียเต. อวเรน ปพฺพเตน ปรา นที วิเสสียเตติ อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ วุตฺเต ปาเร นทิยา โอเร ปพฺพโตติ อตฺโถ ปตียเต, ตโต จ โอรภาเค ปพฺพตวิสิฏฺา นที วิฺายเต. ภวติโน สพฺพตฺถ สมฺภเว สติ เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา ยถา คมฺย เต ตถา ทสฺเสติ ‘ปมํ น ปปฺโปติ’จฺจาทิ. นิคมยติ ‘ตเทว’มิจฺจาทินา.

ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ ปเร-ฺถา นิปฺผตฺติมากงฺขนฺติ ปาณินิยาทโย, ตตฺราห- ‘เอกกตฺตุกาน’มิจฺจาทิ. อาภิกฺขฺาวคเม การณํ ปุจฺฉติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ. วุตฺตเมว ผุฏยติ ‘เยหิ’จฺจาทินา. เยหีติ เวยฺยากรเณหิ. ชิวคฺคาหํ อคาหยิจฺจาโท ปเรฺถา ปฏิปนฺนาตทาห- ‘กมฺม’มิจฺจาทิ. สกงฺเคติ ปาณิปาทาทิเก-ตฺตนิเยวยเว. ณํ ปจฺจโย อภิมโตติ สมฺพนฺโธ. กึ ณมฺปจฺจเยนาติ อิทํ วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อฺถา สิทฺธิปฺปการมาห- ‘ชีวสฺสิ’จฺจาทิ. กึ วิสิฏฺนฺติ ปุจฺฉิตฺวา ชีวคฺคาเหน วิสิฏฺนฺติ ทสฺเสตุํ ชีวคฺคาห’นฺติ อาห. ชีวคฺคาหสงฺขาตํ คหณมกาสีติ อตฺโถ.

อาขฺยาตนฺติ อคาหยีติ อาขฺยาตํ กตฺตพฺพรูปนฺติ อิมานา คหณ กิริยาย กมฺมตฺตํ โพเธติ. ตพฺพิเสสนมฺปีติ กตฺตพฺพรูปาย คหณ กิริยาย วิเสสนมฺปิ. ตถาภูตเมวาติ กตฺตพฺพรูปเมว. ตถา เจติ กิริยาวิเสสเน ทุติยาย ณมนฺเต ชาเต สติ. ณมนฺต รูปนฺติ ณมนฺตสฺส รูปํ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ณํปจฺจเยนิห กิฺจิเนติ สมฺพนฺโธ. อิเหติ อิมสฺมึ พฺยากรเณ. กิฺจิ ปโยชนํ. ปจาทิโตติอาทิสทฺเทน เตหิ อวิหิตณมฺปจฺจยา คหิตา.

๖๔. นฺโต

โย สาธยิตุมารทฺโธ นจ นิฏฺมุปคโตติ โย กฏาทิสาธยิตุํ นิพฺพตฺตยิตุํ อารทฺโธ นิฏฺํ ปริสมตฺตึ น โจปคโต นปฺปตฺโต. ปวตฺโต-นุปรโตวาติ โย ปพฺพตาทิ นิจฺจปฺปวโต-อวิรโต เตเนว นิฏฺํ โนปคโตโสวตฺตมาโนติ วุจฺจเตติ โยชนา. ตพฺพิ สยกิริยาทฺวาเรนาติ ยถาวุตฺตกฏาทิวิสย กิริยามุเขน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ยถาวุตฺตกฏาทีนํ วตฺตมานตฺตา ตพฺพิสยา กิริยาปิ วตฺตมานา เอวาติ ตํทฺวาเรน กฺริยตฺถวิเสสน’’นฺติ.

ภุฺชติ เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยชฺชปิ ภุฺชมาโน หสติ ขชฺชติ [วทติ] ปานิยํ ปิวติ, ตถาปิ ยุตฺตา วตฺตมานตา กตฺตุมิจฺฉิตสฺสารมฺโภ น ปริสมตฺโตติ วุตฺตํ- ‘สาธยิตุมารทฺโธ น จ นิฏฺมุปคโต’ติ. ติฏฺนฺติ ปพฺพตาติอาทีสุ นิจฺเจสุ ปพฺพตาทีสุ ภูตานาคตานมสมฺภวา ตนฺนิเสธิโน วตฺตมานสฺสาปฺยสมฺภวา ยทีปิ กาลวิภาโค น วิฺายเต, ตถาปิ อารทฺธสฺส านสฺสาปริสมตฺติยา วตฺตมานา เอวาติ วุตฺตํ- ‘ปวตฺโต-นุปรโต วา’ติ. กตฺตุวิเสสเน สติ โก โทโสจฺจาห- ‘กตฺตุ วิเสสเน’จฺจาทิ. อิหาปิ สิยา กตฺตุโน วตฺตมานตฺตา, วตฺตมานตฺต เมวาสฺส ปกาเสตุมยนฺติ วุตฺตํ. ‘‘อปมา สมานาธิกรเณ’’ตฺยาทีหิ (๓-๒-๑๒๔) อเนเกหิ สุตฺเตหินฺตปฺปจฺจโย ปาณินิเยหิ วิหิโต.

อิธ ปน สามฺเน วิหิตตฺตา อาห- ‘สามฺเนา’ติอาทิ. สนฺโต ‘อส-ภุวิ’นฺตปฺปจฺจโย. ‘‘กตฺตริ โล’’ (๕-๑๘) ‘‘นฺตมานานฺติ ยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ (๕-๑๓๐) อการสฺส โลโป. ตปนฺโต ‘ตป-สนฺตาเป’. ชปฺปนฺโต ‘ชปฺป=วจเน’. ปนฺโต ‘ป=อุจฺจารเณ’ ปจนฺโต ‘ปจ=ปาเก’ธารยนฺโต ‘ธร=ธารเณ’. ปโยชกพฺยาปาเร ณิ, ธริตุํ ปยุฺชมาโน ธารยนฺโต. ทิสฺสนฺโต ทิส ทุส=อปฺปิติยํ’’ ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ยชนฺโต ‘ยช-เทวปูชายํ’. อรหนฺโต ‘อรห-ปูชายํ. ยถาจาติอาทินา อปมาสมานาธิกรณาทีสุ ‘สํวิชฺชมาโน วิโรจมานํ ชปฺปมาโน’จฺจาทีสุ มาโน นฺโต วิย ทฏฺพฺโพติ วทติ.

๖๕. มาโน

กาลกโต อวตฺถาวิเสโส วโย. มาโนวาติ อิมินานฺตปฺปจฺจยาภาวมาห. ยุชฺฌมานา’ยุธ=สมฺปหาเร’ ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ‘‘ตวคฺควรณาน’’มิจฺจาทินา (๑-๔๘) ธสฺส โฌ’’วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ยสฺส จ. ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’’นฺติอาทินา (๑-๓๕) ฌสฺส โช. นจฺจมานา ‘นจฺจ=นจฺจเน’.

๖๗. เตสฺส

สวิสเยติ กตฺตริ ภาเว กมฺเมจ.

๖๘. ณฺวาท

ณฺวาทโยติ ‘ณฺวาทโย’จฺจเนน สุตฺเตน. กติปยธาตฺวาทิปริคฺคเหนาติ ธาตโว ปกติภูตา อาที เยยํ กาลาทีนํ เต ธา ตฺวาทโย เตสํ ปริคฺคเหนาติ อตฺโถ. กาโล วตฺตมานาทิ, การกํ กตฺตาทิ ปกํเสน นิยเมน ปจฺจโย กรียเต เอตสฺมาติ ปกติ. กากฺริยํ อายุกาทิ.

การิยวิเสสนฺติ อาเทสาทิการิยวิเสสํ. การุ สิปฺปิชาติ วิเสโส. ตจฺฉกาทโย (ตจฺฉกกมฺม) การตนฺตวายรชกนหาปิตา ปฺจ การโว จารุทารุติ วตฺตมาเน กาลนิยเมนาฺตฺราปิ ภวิสฺสติ. เอวํ การุอาทีสุปิ.

๖๙. ขฉ

ขฉสานนฺติ วุตฺเต ตทนฺตคฺคหณํ กถมิจฺจาห- ‘ปจฺจยคฺคหเณ’จฺจาทิ. พฺยาขฺยาตตฺถํ, นนุ สุตฺเต เอกสฺสโรติ ปุลฺลิงฺเคน นิทฺเทโส, อาทีติ จ ตพฺพิเสสนํ, เอวํ สติ นปุํสเกน วิวรณํ กถํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘สทฺเท’จฺจาทิ, อถ ชาคเรจฺจาโท ปุถควยเวกสฺสรสฺส ชาครสทฺทสฺส จ ปจฺเจกํ กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เตเนเว’จฺจาทิ.

เตเนวาติอาทีติ เอกสฺสโรจฺจสฺส วิเสสนตฺตเหตุนาว. อวยเวกสฺสรสฺสาติ วิเสสนสมาโส ‘อวยโว จ โส เอกสฺสโร เจ’ติ. อถาทีหิ เอกสฺสรวิเสสนตฺเตปฺยวยเวกสฺสรสฺส กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เอกสฺเสวาทิตฺตา’ติ.

อิตรสฺสาติ ปเมกสฺสรโต-าสฺสาวยเวกสฺสสรสฺส. โทสทุฏฺตฺตา เนตฺถ วิเสสนสมาโสติ วตฺตุมาห- ‘เอกสฺสโรติ’จฺจาทิ. ตถา สติ โก โทโสติ อาห- ‘เอโก เจ’จฺจาทิ. สโรทีติ จ วุตฺเต ‘อีห-ฆฏเน’จฺจาทีนเมว สิยา.

นนุ จ ปจติมฺหิ เยเนวากาเรน ปจสทฺโท เอกสฺสโร เตเนว ตทวยวาปิ อจฺสทฺโท ปสทฺโท จ เอกสฺสโร, ตโตวาวยวานมฺปิ ปจฺเจกํ ทฺวิพฺพจนํ ปปฺโปติ… ทฺวิพฺพจนการิยิโน อาทิสฺส เอกสฺสรสฺส สามฺเน นิทฺเทสา, เอวฺจ สมุทายสฺส ตทวยวานฺเจกสฺสรานํ วิสุํ ทฺวิพฺพจเน กเต อนิฏฺมฺปปฺโปตีตีทมปากตฺตุมาห- ‘สกึสตฺถปฺปวตฺติยา สาวยวสฺส สมุทายสฺส คหณ’นฺติ. สกึ สตฺถปฺปวตฺติยา เอกวารํ ทฺวิพฺพจนสุตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺวิพฺพจนกรเณนาติ วุตฺตํ โหติ.

สาวยวสฺสาติ ยถาวุตฺตาวยเวหิ สห วตฺตมานสฺส น วินา เตหิ. เอวํ มฺเต ‘‘ยสฺส ทฺวิพฺพจเน กรียมาเน สพฺเพสมวยวานํ คหณํ ภวติ, ตสฺเสว สมุทายสฺส ทฺวิพฺพจนํ ยุตฺตํ นาวยวานํ, เตสฺหิ ทฺวิพฺพจเน เอกาย ทฺวิพฺพจนสฺสุปฺปตฺติยา น สพฺเพสํ คหณํ กตํ โหติ นาวยวนฺตสฺส สมุทายสฺส จ กตนฺติ ปุน เตสํ ทฺวิพฺพจนาย สตฺถปฺปวตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ. อุปปตฺตนฺตรมาห- ‘อถเว’จฺจาทิ. อิห าเน ทฺวิพฺพจนํ ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺติ ทฺเว ปกฺขา. ตตฺร าเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข โทสทสฺสนโต ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺตฺยยเมว ปกฺโขพฺภุปคโตติ ทสฺเสนฺโต ปมนฺตาว าเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข ภาวินํ โทสมาห- ‘ปมสฺเสกสฺสรสฺสิ’จฺจาทิ. ทฺวิสทฺโท สงฺขฺเยยฺเย วตฺตเต.

สงฺขฺเยยฺยฺเจตฺถ สทฺทรูปมุจฺจารณํ วา, ตตฺถ อุจฺจารเณ สงฺขฺเยยฺเย าเน ทฺวิพฺพจนํ น สมฺภวติ… อุจฺจารณสฺส สทฺทา(นุคต) ธมฺมตฺตา. สทฺทรูเป สงฺขฺเยยฺเย าเน ทฺวิพฺพจนํ, ตตฺถ [ตฺจ (โปตฺถเก)] โทโส. ตถา จาห- ‘รูปทฺวเย วิธียมาเน’ติ. ตถา สติ นิวุตฺติธมฺเม านี ภวตีติ านิโน นิวุตฺติยา ภวิตพฺพํ, นิวุตฺติยา จ ธาตุตฺตา นิวุตฺติ, เตนาห- ‘ปกติปฺปจฺจยวิภาคาภาวโต’ติ. เตน ปฺปจฺจเย ปเร ปกติยา วิธียมานํ การิยํ น สิยา, เตน วุตฺตํ- ‘อสฺส อิตฺตํ น สิยา’ติ. ปิปาสติ ‘ปา=ปาเน’. อิจฺฉายํ ปาตุนฺติตุมนฺตา ‘‘ตุํสฺมา’’จฺจาทินา (๕-๖๑) โส. ‘ปาส ปาส’ อิติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ฺสฺส โลโป, ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺส’’ (๕-๗๔) ‘ข ฉ เสสฺวสฺสิ. ทฺวิปฺปโยเค ตุ ทฺวิพฺพจเน นายํ โทโส สมาวิสตีติ อาห- ‘อาวุตฺติยํ ติ’จฺจาทิ. ทฺวิธา ภูตสฺสา ติธินา ธาตุสฺเสว ทฺวิธาภูตตฺตํ ทีเปติ.

๗๐. ปโร

โยควิภาคา ‘อ ’อาทีสุ คมฺยเต. ยทิ หฺยตฺราปิ ฉฏฺี อภิมตา สิยา ตทา ‘‘ข ฉ ส ปโรกฺขานเมกสฺสโรทิทฺเว’’ติ เอกเมว โยคํ กเรยฺย. ปโรกฺเข วิหิตา ออาทโย ธาตุโตว, นาฺโตติ ปโรกฺขาวจนสนฺนิธานา จสทฺเทน ธาตุวิหิตปฺปจฺจยาว คยฺหนฺตีติ อาห- ‘อฺสฺมิมฺปิ ธาตุวิหิตปฺปจฺจเย’ติ. ยทิ ปน ภุสตฺโถ อาภิกฺขฺตฺโถ วา วตฺตุมิฏฺโ สิยา, ตทา ภูสตฺถาทีสุ จ ททฺทลฺลติจฺจาทิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. จงฺกมติ โมมูหจิตฺตานีติ ภุสตฺถสฺส ยุชฺชมานตฺตา ตฺยาทโย ภุสตฺเถ ภวนฺติ พหุลาธิการาติ วตฺตุํ สกฺกาติ.

๗๑. อาทิ

ปโม ทุติโยติ จ ทฺเว เอกสฺสรา. ตตฺถ ‘‘ขฉสานเมกสฺสโรทิ ทฺเว’’ (๕-๖๙) ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) ปมสฺเสกสฺส รสฺส ทฺวิพฺพจนํ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ ตุ ทุติยสฺส, ตสฺมา กถมฺสฺสุจฺจมาเนอฺสฺสพาธกํสิยา ตสฺมา กเตปิทุติย ทฺวิพฺพจเนปมทฺวิพฺพจนํ สมฺภวตฺเววาตินปมทฺวิพฺพจนาปวาโท-ยํ โยโคจฺจาสงฺกิยาห- ‘ปเม’จฺจาทิ. กฺริยตฺถาธิการา กฺริยตฺถานนฺติ ฉฏฺิยา ทุติเยเนกสฺส เรนจ สมฺพนฺธา ปมทฺวิพฺพจนสฺสวิธาย กมฺวากฺยมฺํ ทุติยสฺสาติ น วากฺยเภโทติ อาห- ‘เอเก’จฺจาทิ. อสฺสาติ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ อสฺส โยคสฺส, ปุพฺพโยเคติ ปุพฺเพหิ ทฺวิหิ สุตฺเตหิ. ‘‘อาทิสฺมา สรา’’ติ สรมทฺวิตฺเตนุปาทาย สามฺเน สทฺทรูปสฺส ทฺวิพฺพจนวิธานโต ปุพฺเพ วิย พฺยฺชนยุตฺตสฺเสว วิธานํ ตเถวิฏฺตฺถตฺตาติ ปมทฺวิพฺพจน สมฺพนฺธิโน พฺยฺชนสฺส ทฺวิพฺพจนพาธาตฺยวคนฺตพฺพํ.

๗๒. นปุ

ปฏินิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตํ นิมิตฺตํ ปติ ปฏินิมิตฺตํ, นิมิตฺเต สตีติ อตฺโถ.

๗๓. ยถิ

ปเมกสฺสรสฺส ปมทฺวิพฺพจนํ วิสโย, ทุติเยกสฺสรสฺส ทุติยทฺวิพฺพจนํ, เตนาห- ‘ยถา วิสย’นฺติ. ปม ทุติย ตติย ทฺวิพฺพจนนฺติ เอตฺถ ปุอิติ ปมํ สทฺทรูปํ, ตฺติอิติ ทุติยํ, ยิสิติ ตติยํ.

๗๖. ข ฉ

ขปฺปจฺจยาทิ กรียตีติ เสโส.

๘๒. ยุว

จตฺถปรตฺตาติ จตฺถสมาสา ปรภูตตฺตา. เตน ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธน. สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ สมฺพนฺโธ. อาจริเยน โยวิภตฺติโลเปเนว นิทฺทิฏฺตฺตา อาห- ‘ลุตฺตโยวิภตฺติโก วา นิทฺเทโส’ติ.

๘๓. ลหุ

ธูปายตีติ ธูปิตา, ปจฺจยสฺสาติ ติปฺปจฺจยสฺส. กานุพนฺธกรณมนตฺถกํ สิยาติ ฆกฺวิกรณสฺส ปจฺจยตฺตาภาเว (ตํ) นิพนฺธนสฺส การิยสฺสาภาวา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) ปฏิเสธา ภาโวติ กการานุพนฺธมนตฺถกํ สิยา.

๘๕. นเต

ปุจฺฉียิตฺถาติ วิคฺคยฺห ตฺโต, ตสฺส ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ (๕-๑๔๓) โ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอ โอนมฺปฏิเสธมุเขนาติ เอโอนมฺปฏิเสธสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ. จินิตพฺพนฺติอาทีสุ จียิตฺถ จียติ วาติอาทินา วิคฺคโห. จินิตุนฺติอาทีสุ จินนา ยาติ(อาทินา). นนุ จ (ิอาค)โม, น ปจฺจโยติ กถมฺปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ (๕-๘๓) เอโอ ปปฺโปนฺติ กถฺเจ สมฺปฏิเสโธจฺจาสงฺกิยาห- ‘ิสฺเส’จฺจาทิ. นนุจาทิมฺหิ น ยุวณฺณาภิ กถเมตฺถปฺปสงฺโคติ อาห- ‘สกาปานํ กุกฺกูเณติ’จฺจาทิ.

ปตฺโตการสฺสาติ ธุสทฺเท อุการสฺส ปตฺโตการสฺส. ยุวณฺเณจฺจาทินาปตฺตสฺสาติ (ตพฺพ) ตุํ ปจฺจเยสุ จ ณิโน ปตฺตสฺส. วา วิธานา น ิ. ธุนาเปตพฺพนฺติอาทิปาเ ิมฺหิ อกเต ‘‘อฺตฺราปี’’ติ (๕-๘๗) ปฏิเสธาภาโว. ธุนาเปตีติ ปาเติมฺหิ เล จ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน’’นฺติ (๕-๑๖๑) วิกรณโลเป จ เอกาโร. อสติ นาคเม ‘‘ยุวณฺเณ’’จฺจาทินา เอตฺตํ สิยา ตมฺปินาคเม อุปนฺตตฺตา เนตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘ตถาปิ’จฺจาทิ. ปกฺขนฺตรมาห- ‘นาคเม’จฺจาทิ.

๘๗. อฺ

สม ทม-อุปสเม. สเมตีติ สมโก, ทเมตีติ ทมโก, ชน-ชนเน, ชเนตีติ ชนโก พธ=พนฺธเน, พธตีติ พธโก.

๙๒. ปทา

นิปชฺชติ นิปชฺชนํ. ปมชฺชเต ปมชฺชิตพฺพํ. ปมชฺชนาย ปมชฺชิตุํ. ปมชฺชติ ปมชฺชนํ.

๙๓. มํวา

รุนฺธิตุนฺติอาทีสุ โรธนายาติ วิคฺคโห.

๙๔. กฺวิมฺหิ

นนุ กิมตฺถมนฺตคฺคหณํ ยโต ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โลโป สิยาติ โจทนํ มนสิ นิธาย ตคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อนฺตคฺคหณ’มิจฺจาทิ. โลปวิธีสูติ (วีอาทิโลปวิธีสุ, ฉฏฺี นิทฺทิฏฺนฺติ) ‘‘วีมนฺตุ วนฺตู’’นฺติ (๔-๑๓๘) ฉฏฺีนิทฺทิฏฺํ. ภทนฺตวิธิจริตตฺตพฺยาปารํ [ตทนฺตวิธิจิรเภทนาจฺจนพฺยาปารํ (โปตฺถเก)] นิสฺสายาห- ‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ตี พฺยาปารา’ติ. อนฺตสฺสาติ วีอาทีนมีการาทิโน. อฺถาติ สพฺพาปหาริโลปฺาปนาภาเว. อนตฺถกํ สิยา ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติมสฺส พฺยาปารสมฺภาวา. อิทานิ ฉฏฺีนิทฺทิฏฺานํ วิเสเสน วตฺตุมิจฺฉิตฺตํ อนฺตสฺเสว โลปปตฺติโทสํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตทนฺเต’จฺจาทิ.

๑๐๑. ปร

อถ ทฺวิตฺเตติ กถมวสียเต สทฺเท อภาเวติอาห- ‘ปร’อิจฺจาทิ. อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปริปจฺจสโม หี’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต ปรสฺสาติ กินฺนาวสียตีติ โจทน มุพฺภาวิย ตทยุตฺตตํ ทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิ.

๑๐๓. ธาสฺส

อปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา.

๑๐๔. กิมฺหิ

กฺโต ทูสิธาตุโต ทูสยตีติ อตฺเถ.

๑๐๖. มุห

‘‘วณฺเณ ยนฺตํ ตทาโท’’ติ ปริภาสาย อยมตฺโถ ‘‘วณฺเณ ปเร ยํ การิยํ ตํ ตทาโท ตสฺมึ วณฺเณ อาทิภูเต โหตี’’ติ เตติ ตกาเร ปเร.

๑๐๗. วห

เตตฺเววาติ วตฺวา ปจฺจุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘วุยฺหตี’ติ. วุตฺติวจนํ มุลฺลิงฺคิย อตฺถํ วทติ ‘อุสฺสา’ติอาทิ.

๑๐๘.

นิธียิตฺถาติ วิคฺคโห.

๑๐๙. คมา

รานนฺติ วุตฺเต ‘รา-อาทาเน’อิจฺจสฺส คหณมฺปิ วิฺาเยยฺยาติ อาห- ‘ราน’นฺติอาทิ.

๑๑๐. วจา

สุตฺเต ‘วสฺสา’ติ สสฺสโรว คยฺหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘วสฺสาติ หี’ติอาทิ.

๑๑๒. วทฺธ

วตฺต=วตฺตเนตีมสฺมา ตฺติปฺปจฺจเย วา อุกาโร น วิหิโตติ อาสเยน ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘วตฺตวตฺตเนติ’จฺจาทิ. วุตฺติมตฺเตติ นิปาตนาติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ เตตฺถ (๓-๖๙) ‘วุตฺติมตฺเต’ติ นิปาตนา. า=คตินิวตฺติยนฺติ เอตฺถ ‘คตินิวตฺติย’นฺติ นิปาตนา ปกฺเข อุกาโร น โหติ, เตนาห- ‘วตฺตี’ติอาทิ. วตฺตนํ วุตฺติ วตฺติ.

๑๑๓. ยช

กสฺส สพฺพสฺสาติ อาห- ‘ย อการาน’นฺติ.

๑๑๕. คาปา

พฺยตฺตินิทฺเทเสนาติ อิมินา ชาตินิทฺเทสสฺสานิสฺสิตตฺตํ ทสฺเสติ. อีสฺเสจฺจาทินา วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ.

๑๑๗. สาส

สตฺถํ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.

๑๒๐. า

‘‘นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน’’ติ (๕-๖๔) นฺโตติ สมฺพนฺโธ.

๑๒๑. สกา

กุกฺปฺปจฺจเย อนฺตกกาโร กุปฺปจฺจเย อาทิกกาโร อนฺตาวยวตฺโถ.

๑๒๒. นีโต

นาฺตฺรจยาทีสูติ นิจฺฉยโต-ฺเสุ [อฺสฺมึ] จยาทีสฺวตฺเถสุ โฉ น ภวตีติ อตฺโถ.

๑๒๓. ชร

อีมฺหิ ชสทฺเท อการสฺส โลโป, เล ตุ ชีราปยติ. ตสฺสาติกฺยสฺส.

๑๒๔. ทิสสฺส

ทิฏฺิ ทสฺสนํ, ทสฺสนาย ทฏฺุํ. ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทฺวิตฺเต ทุทฺทโส. ‘‘อา อี’’จฺจาทินา (๖-๓๓) อีสฺส รสฺโส (อทฺทกฺขิ). ทกฺขิสฺสติ ‘‘ภวิสฺสติ สฺสติ’’จฺจาทินา, (๖-๒) สฺสติ.

๑๒๕. สมา

วาทสฺสเรติ วิกปฺเปน ทการสฺส ราเทเส.

๑๒๗. อน

ทสฺสาตฺยนนุวตฺตมาเนปิ ทสฺเสว ปปฺโปติ วจนพเลนาติ ทสฺเสตุํ ปกฺขนฺตรมาห- ‘อาทิสฺสา’ติอาทิ. อนฆณฺสุ ปเรสุ อาปรีหิ ทสฺสานิยเมน โฬจฺจาสงฺกิย เนวํ, ยถากฺกมเมว นิสฺสิโตติ ทสฺเสตุมาห- ‘อนฆณฺสุ’จฺจาทิ. อาปรสฺสาติ อาการโต ปรสฺส ทสฺส.

๑๒๘. อตฺยา

วุตฺติยํ เอตสฺมึ วิสเยติ เอตฺถ เอตสฺมินฺติ ตฺยาทินฺตวชฺชิตปจฺจย วิสเยติ อตฺโถ. วิฺายมานตฺตา าปิโต โหตีติ คมฺยเต. น าปกโตติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘กิฺจิ วจนานุสารโต วิฺายมานตามตฺเตน าปียเต กิฺจิ าปเกน, อสฺมิมฺปกฺเข วุตฺตานุสารโต กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุโน อปฺปโยโค วิฺาปียตี’’ติ. ปกฺขนฺตรมาห- ‘าปกตฺตาเยว วา’ติอาทิ. สมตฺเถติ ตถาหิจฺจาทินา. อสสฺสาปฺปโยโคติ อสธาตุสฺส กิสฺมิฺจิ ตพฺพาทิเก ปจฺจเย ปเร ภวิตพฺพนฺติอาทีนมปฺปโยโคติ อตฺโถ.

วินาปิ สุตฺตนฺติ ‘‘อตฺยาที’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วินาปิ. เอวํ มฺเต ‘‘อสสฺส ภูอาเทเสน สาธียมานํ สพฺพมิฏฺํ พหุลาธิการโต ภูธาตุนาว สิชฺฌติ วินาปิ ภูอาเทสสุตฺตนฺตรนฺติ กตฺถจิ กสฺสจิ อปฺปโยคสฺส าปกตฺตมฺปิสฺส ยุชฺชติ อฺตฺถ กรียมานมิหาปิ อตฺถวนฺตํ สิยา’’ติ.

เยติ ธาตุปฺปโยคา ยสฺมินฺติ วิสเย, ปาติสฺสาติ ‘ปา-รกฺขเณ’ตีมสฺส, นปฺปโยโค ปายยติ ปายยิตพฺพนฺติอาทิปฺปโยโค น โหตีติ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ เยฺยํ. พฺรูสฺสาติ ‘พฺรู=วจเน’อิจฺจสฺส. อทิสฺสาติ ‘อท-ภกฺขเณ’อิจฺจสฺส. อีอาทีติ ภูเต อีอาทิ. เอติสฺส จ อีอาทีสูติ สมฺพนฺโธ.

อวโพเธ เอติสฺส ณิเสสุ จ อีอาทีสุ จ, อชฺเฌเน เอติสฺส ปโรกฺขาสุ จ ณิเสสุ จ อีอาทีสุจาติ โยเชตพฺพํ. สพฺพตฺถ นปฺปโยโคติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พหุลํวิธานโต าตพฺพาติ โยชนา. ยกฺวิกรเณน นิทฺเทสา ‘อส-กฺเขปเนตี มสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตทาห- ‘อสสฺสา’ติอาทิ.

๑๒๙. ออา

สฺสาติ ชาตินิทฺเทโสติ อาห- ‘สฺสอิติ’จฺจาทิ.

๑๓๐. นฺต

ปุพฺพสรโลเป รูปสฺส สมานตฺตา อนฺตินา อนฺตุ จ คหิโตติ ‘สนฺติ สนฺตู’ติ อุทาหรณทฺวยํ ทสฺสิตํ.

๑๓๑. ปาทิ

เต จ ปาทโย โชเตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺวยพฺยติเรเกหิ กิริยา ยทิปิ ธาตุนาว วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. กึ วิสิฏฺา กิริเย จฺจาห- ‘สามฺภูตา วิสิฏฺา วา’ติ. โส วิเสโสติ เยน วิเสเสน วิสิฏฺา กิริยา ธาตุนาว วุจฺจติ โส วิเสโส. วาจก เภทโตติ สามฺาย จ กิริยาย วิสิฏฺาย จ วาจกานํ ธาตูนํ เภทโต เตนาปีติ กจฺจาเนนาปิ. สณฺานํ สณฺิติ.

๑๔๑. กส

กิฏฺมทตีติ กิฏฺาโท, กิฏฺสทฺเทนุปจารโต กสิตฏฺาเน อุฏฺิต สสฺสํ วุจฺจติ.

๑๔๒. ธสฺโต

สฺสาภาวตฺตํ นิปฺปจฺจนฺเตติ อชฺฌาหาโร.

๑๔๔. สาส

อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโ กมฺเม กฺโต ‘‘สา สสฺส สิสฺวา’’ (๕-๑๑๗) สาสนาย สาสิตุํ.

๑๔๗. พห

อถ พหสฺสาติ ฒาเทสสมฺพนฺเธ ฉฏฺี กสฺมา น วิฺายเตติ อาห- ‘พหสฺสา’ติอาทิ. ฒโยคปชฺเชนาติ ฒกาเรน สห โยคปชฺเชน เอกีภาเวนาติ อตฺโถ.

๑๔๘. รุหา

โฬจาติ วุตฺตตฺตาติ เอวํ มฺเต ‘‘ยทายํ ปจฺจยาเทโส สิยา ตทา เอเต สมาเสเน-กโต นิทฺทิเสยฺยา’’ติ, เตนาห- ‘หฬาติ วเทยฺยา’ติ.

๑๔๙. มุหา

มุทฺโธติ ‘‘โธ เหเตหี’’ติ (๕-๑๔๕) ตสฺส โธ.

๑๕๐. ภิทา

อิมสฺสาติ ‘ปี-ตปฺปเน’ตีมสฺส, อิหาติ อิมสฺมึ าเน. ปินยีติ ถูโล อโหสีติ อตฺโถ สูยีติ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน อทียิ อฑียิ อลียิ อลูยีติเม สงฺคยฺหนฺติ. ยาว กฺติคฺคหณาติ ‘‘โลโป วฑฺฒากฺติสฺสา’’ติ (๕-๑๕๘) กฺติวจนาวธิ.

๑๕๑. ทาตฺวี

อทียิตฺถาติ ทินฺโน, อททีติ ทินฺนวา.

๑๕๒. กิรา

อกิรี, อกิรียิตฺถาติ วา กิณฺโณ, อกิรีติ กิณฺณวา. อปุรี ปุรียิตฺถาติ ปุณฺโณ, อปุรีติ ปุณฺณวา. อขิยีติ ขีโณ ขีณวา.

๑๕๓. ตรา

อตรี, อชีรีติ กเมน วิคฺคโห. จียิตฺถาติ จิณฺโณ, จินีติ จิณฺณวา.

๑๕๗. มุจา

อสกฺขีติ สตฺโต สตฺตวา. ‘สช=สงฺเค’ตี มสฺสาปิ สตฺโต สตฺตวาติ โหติ.

๑๕๘. โลโป

วฑฺฒนํ วฑฺฒิ.

๑๕๙. กฺวิ

อภิภวตีติ อภิภู.

๑๖๒. มาน

มสฺส โลโปติ สมฺพนฺโธ.

๑๖๓. ฺิล

คเหตฺวา ‘คห-อุปาทาเน’คหณํ กตฺวา คเหตฺวา.

๑๖๔. ปฺโย

โอสฺสฏฺานุพนฺธสฺสาติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธสฺส. ยการมตฺตสฺส นิวตฺตนตฺโถติ วิเสสนตฺโถตีมสฺส อธิปฺปายตฺถมาห. ตถาหิ วิเสสนํ เกวลยการโต วิสุํ กรณํ อตฺโถ ยสฺสาติ อฺ ปทตฺเถ สติ เกวลยการสฺส นิวตฺตนํ วิฺายเต. ยการมตฺเต คหิเต โก โทโสติ อาห- ‘โย วา ตฺวาสฺส สมาเสติหี’ติอาทิ. ปตฺวาติ ‘ปต ปถ=คมเน, ปท=คมเน’อิจฺจสฺส วา.

๑๖๕. ตุํ

ตโยปีติ ตุํยาน รจฺจา.

๑๖๙. ทิสา

นาปฺปกฺเกติ น อปฺปตฺเต ปตฺเตเยวาติ อตฺโถ. าปกาโลโปติ ‘‘ติตาลีสา’’ติ (๑-๑) าปกโตเยว กฺตฺวาปฺปจฺจยสฺส โย วกาโร ตสฺส โลโปติ อตฺโถ.

๑๗๑. รา น

นนุ นสฺสาติ วุตฺเต ปจฺจยนการสฺสาติ กถํ วิฺายตีติ อาห- ‘นสฺสา’ติอาทิ,นฺตมานตฺยาทีนํ ปจฺจยานํ นสฺส ‘‘นนฺตมานตฺยาทีน’’นฺติ (๕-๑๗๒) ณตฺตปฏิเสธา วิฺายติ ปกรณโตติ [ปกาโรติ (โปตฺถเก)] อาห- ‘ปจฺจยนกาโรวา’ติ.

๑๗๓. คม

อิจฺฉียเตติ อิจฺฉิตพฺพํ. เอสนํ อิจฺฉา. อิจฺฉียิตฺถาติ อิจฺฉิตํ, อาสนมาสิตพฺพํ. อาสนาย อจฺฉิตุํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.

๑๗๗. กร

อมานปรจฺฉกฺกตฺเต กุรุอาเทเสน โนทาหฏํ. กราโนติ ‘‘มานสฺสมสฺสา’’ติ (๕-๑๖) มโลโป. กสฺมา นฺตปุพฺพฉกฺเกสุ กุรุ อาเทเสน โนทาหฏนฺติ อาห- ‘ววตฺถิเต’จฺจาทิ.

๑๗๙. โณ

นิคฺคหีตสฺสาติ ‘‘มฺจรุธาทีน’’นฺติ (๕-๑๙) กตนิคฺคหีตสฺส. คหณียํ คณฺหิตพฺพํ.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปฺจมกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

ฉฏฺกณฺฑ

๑. วตฺต

ตทตฺถสฺเสวาติ ตสฺส กฺริยตฺถสฺส. โย กิริยาสงฺขาโต อตฺโต ตสฺเสว. เอเตน อาธารเมตํ กฺริยตฺถสฺสาติ าเปติ. นหิจฺจาทินา ตทตฺถสฺเสว วิเสสเน การณมาห. สุตฺตํวินาติปเรสํวิย สุตฺตํ วินา. ตาปิ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วตฺตุมิฏฺตฺตาติ เอตฺถ เสสวจนมวโพเธติ. เอวกาเรนา (ติ วตฺตมานสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺเทน.) ตพฺพิวจฺฉาติ วตฺตมานวจนิจฺฉา.

ตํสมีปสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺเทน มหากสฺสปสฺส สุภทฺทวจนานุสฺสรณสงฺขาโต มรณปฺปตฺติเหตุ ทุกฺขานุภวสงฺขาโต จ กิริยาวิเสโส ปริคฺคหิโต, เต วา วตฺตมานกิริยาวิเสสาติ เตสมุภินฺนมาสนฺนานิ กเมน อธมฺมทีปนมรณานิ, เตนาห-ทีปน มรณานมาสนฺนตฺตา’ติ. เอวํ มฺเต ‘‘ตกฺกาลวตฺตมานกิริยาวิเสสสฺส ทีปนมรณสงฺขาตํ ตํสมีปตาวิปิ กิริยนฺตรํ วตฺตมานคฺคหเณน ตํสามีปฺยํ คยฺหติ, ยถา (คงฺคาสมีโป) เทโส คงฺคาติ วุจฺจติ ตโต ‘คงฺคายํ คาโว’ติ สิยา’’ติ. ปุเร อิจฺจาทินา ปกฺขนฺตรํ วิรจิตํ วุตฺติกาเรน, ตทุปทสฺเสตุํ มุขยติ ‘สภาวโต’ อิจฺจาทิ.

กิริยากาโลติ วตฺตมานกิริยากาโล. อวสิสฺสตีติ ปุเรปุราสทฺเทหิ ทีปิตอนาคตกาลโต อวสิสฺสติ. กิริยา กาเลติ ทีปนมรณกิริยากาเล. ตสฺสาติ ทีปนมรณสฺส. วตฺตมานตฺตาติ เอตฺถ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ เสโส. อเนนาติ ปุเรจฺจาทิวุตฺติวจเนน. ปุเรปุราสทฺเทหิ อนาคตกาลาวคเม สติ ทิปฺปติ มรตีติ เอตฺถ ทีปนมรณกิริยากาโล มุขฺเย ตทา วตฺตตีติอาห- ‘มุขฺยํ วตฺตมานตฺตมาเห’ติ. ปุน ปกฺขนฺตรมุปนีตํ กาเลจฺจาทินา วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุํ มุขมาวตฺตยติ ‘อนาคเต’จฺจาทิ.

วุตฺติยํ กาลพฺยตฺตโยติ กาลาติวตฺตนํ, วตฺตมานกาลาติกฺกเมน อนาคตกาเลปิ พาหุลกาตฺยาทโย โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตเทว สมตฺเถติ ‘ภวนฺเตว’อิจฺจาทินา. ตฺยาทโยตีมินา สพฺเพสํ อาขฺยาติกานํ คหณํ. ลสฺส ทีโฆติ สมฺพนฺโธ. คจฺฉตีติ สกฺกสฺส สหภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถ.

๓. นาเม

ปฏิชานิสฺสนฺตีติ วตฺตมาเน อนาคตวจนํ, ปฏิชานนฺตีติ อตฺโถ. อิตรมฺปน ภูเต ภวิสฺสตีติ อาสิ, กริสฺสตีติ อกริ, เจเต สฺสสีติ เจติตา อสิ, ภุฺชิสฺสสีติ ภุฺชิตา อสิ. อโนกปฺปนา อสฺสทฺธา. อมริสนํ อกฺขมา. อิมินาวาติ อตฺถิวจเน อุปปเท โกธา สทฺธาสุ คมฺมมาเนสฺว-สตีปิ วจนนฺตเร อิมินาว สามฺวจเนน สิทฺธนฺติ อตฺโถ. ครหาวมาติ ตสฺส เหตุวจนํ. ตถาหิจฺจาทินา ครหาวคมเมว สมตฺเถติ. อตฺถินาม อีทิสนฺติ [อตฺถินามาติ (โปตฺถเก)] อาภิโทสิกสฺส กุมฺมาสสฺส ปริภุฺชนํ วิชฺชเต นามาติ อตฺโถ. วิชฺชมานมฺปิ ตํ อสทฺทหนฺโต อมริสนฺโต เอวํ วทติ. นตฺถีติ มฺเติ อธิปฺปาโย, เตนาห- ‘ปจฺจกฺขมปี’ติ [อีทิสมฺปีติ] อาทิ. โยปีติ สทฺทสฺส โสปีติ ตสทฺเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถติ วุตฺตวิชฺชมานตฺโถ วกฺขมานปกฺขตฺตเยปิ ทฏฺพฺโพ.

นนุ อตฺถินาม ตาตาติ เอตฺตเก วุตฺเต ปโม อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ, ทุติโย อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ ตติโย อตฺถิมฺเจฺจาทิโก ชิคุจฺฉเนยฺยนฺติ สทฺทปริยนฺโต จ วจนปฺปพนฺโธ กถํ ลพฺภตีติ มนสิ นิธายาห- ‘โสปนา’ติอาทิ. อิมินาติ ‘อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม’ติ วจเนน. านโภชเน ครหตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตํ สกฺกตานุสาเรน. นิสฺสายนิสฺสายาติ ยตฺถ ภควา นิสินฺโน ตํ านํ นิสฺสาย นิสฺสาย.

๔. ภูเต

กิริยารูเปติ กิริยาสภาเว, เอวมฺตฺราปีติ อคมิ อคมิตฺถาตีเมหิ อฺตฺร อคมุํ อิจฺจาทิเก อคโมจฺจาทิเก จ. อนุทรา อโลมิกาติ สนฺตมปฺยุทราทิกํ มหตฺตาภาวปฏิปาทนาย พหุตฺตา ภาวปฏิปาทนาย จ น วตฺตุมิจฺฉียเต.

๕. อน

อฺปทตฺถวุตฺติยาติ วุตฺตมฺปทตฺถํ ทสฺเสติ ‘วกฺขมานลกฺขโณ’จฺจาทินา. วกฺขมานลกฺขโณติวุตฺติกาเรน ‘‘อาายฺยา’’จฺจาทินา วกฺขมานลกฺขโณ. อนฺโตกตฺวาติ อิมินา อาสทฺทสฺสาภิวิธิมฺหิ ปวตฺติมาห. อหรุภยตฑฺฒรตฺตํ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท ปกฺขนฺตเร. อฑฺฒรตฺตสทฺเทน รตฺติยา จตุตฺโถ ภาโค-ตฺร วตฺตุมิฏฺโ, อโห จ ตสฺส อฑฺฒรตฺตฺจาติ อตฺโถ. อิมสฺสาธิปฺปายตฺถมาห- ‘อตีเตจฺจาทิ. อุภยตฺถ อธิปฺปายํ วิวรติ‘อย’มิจฺจาทินา. ปฺจยาโมติ อตีตาย รตฺติยา ปจฺฉิมปฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฏิกาตฺตยํ อนาคตาย ปุริมปฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฏิกตฺถยฺเจติ อฑฺฒาธิกสตฺตฆฏิกาปริมาโณ เอโก ยาโม อหสฺส จตฺตาโรติ ปฺจ ยามา ปหารา อสฺสาติ ปฺจยาโม.

คตายปจฺฉิโม ยาโม, ปจฺฉิมทฺธมิมสฺส วา;

ปหาโร-นาคตายาที, ตททฺธมปิ วา ตถา.

วุตฺตกาลาวธิ มชฺโฌ, กาโล โส-ชฺชตโน มโต;

ตนฺนิเสเธน โยตฺวฺโ, โส-นชฺชตโน มโต.

อคมตฺถาติอาทีสุ ออีสฺสอาทีนํ สมฺพนฺธิพฺยฺชนสฺสาภาวา น อิ. พฺยามิสฺเสปีติ อชฺชตนมิสฺเสปิ ภูเต. นฺสมาสนิสฺสเย พฺยามิสฺเส ยถา ปปฺโปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ปริยุทาเสตาเว’จฺจาทิ.

อชฺชตนนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเส อชฺชตนภาคีนิสฺสโย. อตฺถุติ ปฺเห ตุ ตทฺนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเสเยว ตโต อชฺชตนโต อิตรานชฺชตน นิสฺสโย อฺตฺราติ พฺยามิสฺสโต อฺตฺร ภูตกาเล. ปสงฺโคติ อา ุอาทีนํ ปสงฺโค. อชฺชหิยฺโยวาติ พฺยามิสฺสตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.

๖. ปโร

สมาโสติ ฉฏฺีสมาโส การกสมาโส วา. นิปาตนตา จาสฺส วิเสสโตติ. เอตฺจาติ ปโรกฺเขติ เอตฺจ. กฺริยตฺถสฺส อุปาธิ วิเสสนํ กฺริยตฺโถปาธิ, ตสฺส กฺริยตฺโถปาธิโน ภูตา นชฺชตนสฺส สาธนทฺวาเรน วิเสสนํ, น ตูชุกํตฺยตฺโถ. กสฺมา โนชุกํ วิเสสนํ ตฺยาห ‘พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา’ติ. ตเมว ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ.

สาธิยมานาติ อิมินา ธาตฺวตฺถสฺสาปรินิปฺผนฺนตํ โพเธติ. เต สนฺติ อินฺทฺริยานํ. สนฺโต วิชฺชมาโน วิสโย เยสํ อินฺทฺริยานํ เต สมฺภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา. เนติ ปฏิเสเธ, สาธนทฺวาเรน วิเสสนตฺเต พฺยวจฺเฉชฺชสพฺภาวา ยถาวุตฺตโทโส น ภวตีติ อตฺโถ. โทสา ภาวเมว ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺสิ’จฺจาทิ. ยสฺสาติ ธาตฺวตฺถสฺส. ตตฺถาติ ตสฺมึ อปฺปจฺจกฺเข ธาตฺวตฺเถ. การกานํ สตฺติสภาวตฺตา สาปิ อปจฺจกฺขา วาติ โจเทติ นนุเจจฺจาทินา. อสตฺโตติ อสมตฺโถ.

อตฺตานาม อตฺตโน ปจฺจกฺโขติ ตพฺพิสเย อมฺหการกสฺส วิธานมยุตฺตนฺติ มนสิ นิธาย ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิ. อตฺตโพธนียาปิ หิ กิริยา ยทา จิตฺตวิกฺเขปโต โนปลกฺขียเต, ตทายํ ปโรกฺขา ภวติ, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโรกฺขภาโว ตสฺสา ภวตฺเวว. ชาครโตปิ ยทา มทา มโนพฺยาตงฺคโต อนุปลทฺธิ, ตทาปิ ภวตฺเยเวติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ พฺยาสตฺตวจนํ. อภินิพฺพตฺติกาเลติ กิริยา นิพฺพตฺติกาเล, ‘สุตฺโต-หํ กึ วิลลาป, มตฺโต-หํ กึวิลลาเป’ติ อิทมตฺโรทาหรณํ. จิตฺต จิกฺเขปวิสยปฺปทสฺสนาเยตฺถ สุตฺตวจนํ.

๗. เอยฺยา

เอยฺยาโทตีมินา เอยฺยาทฺยตฺโถ คหิโตติ โพเธตุํ เยเนจฺจาทิกํ วุตฺตํ. นิมิตฺตสทฺทาเปกฺขาย ตนฺติ วตฺตพฺเพ วิสยสทฺทาเปกฺขายโสติ วุตฺตํ. เตสนฺติ เอยฺยาทีนํ. วิสยํ ทสฺเสติ ‘เหตุผเลสฺวิจฺจาทิโก’ติ. อาทิสทฺเทน ปฺหปตฺถนาทโย คหิตา. อถาตฺร กฺริยคฺคหณาภาเว กฺริยาติปตฺติยนฺติ กถํ ลพฺภติจฺจาห- ‘กฺริยาติ ปตฺติย’นฺติ อาทิ. กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กตนฺติ สมฺพนฺโธ.

อภิเธยฺยทฺวาเรนาติ กิริยาสงฺขาตอตฺถมุเขน, ปกตกฺริยตฺถ วิเสสนตฺตาติ กฺริยตฺถาธิการโต อธิกตสฺส ธาตุสฺส วิเสสนตฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อติปตฺติยนฺติ อธิกตกฺริยตฺถวิเสสนํ, วิเสสนฺจ โหนฺตํ โนชุกํ ภวิตุมรหติ กิฺจรหิ อภิเธยฺยทฺวาเรน, ตถาหิ อติปตนํ นาม กฺริยาย โหติ, น กฺริยตฺถสฺส อยุชฺชนโต, ตสฺมา อติปตฺติยนฺติวุตฺเตกฺริยาติปตฺติ ยนฺติ อิทํ กฺริยตฺถวิเสสนํ โหนฺตํ อภิเธยฺยทฺวาเรน โหตีติ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กต’’นฺติ. วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโตติ วิรุทฺธปฺปจฺจยสมวายาติ อตฺโถ.

การณเวกลฺลโตวาติ เหตุมโต ผลสฺส โย เหตุ ตสฺส วิกลตฺเตน. ตตฺเรตีมสฺส อตฺโถ วตฺตมานวิสเยติ. กฺริยาติปตฺติยนฺติ ภูตาทิ กฺริยาติปตฺติยํ. ลิงฺคโตติ นิมิตฺเตน. คมเกน ลิงฺเคน คมฺมายาติปตฺติยา พุชฺฌนกาลํ วตฺตมาโน กาโล น ติฏฺติ อติกฺกมตีติ อาห- ‘วตฺตมานตาย พฺยติกฺกมา’ติ. ตเทว ผุฏยติ ‘สมกาล’นฺติอาทินา. สมกาลนฺติ เอกกฺขเณ. วตฺตมานสฺส กฺริยาติปตฺยสมฺภวา ตทวสิฏฺาตีตานาคเตสฺเวยฺยาทีนมฺภาโว (อฺถา) นุปปตฺติยาติ วุตฺตํ วุตฺติยํ ‘สามตฺถิยาติอาทิ.

ลิงฺเคนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ ทกฺขิเณน คมเน สติ สกฏิสฺสาปริยา ภวนทสฺสนํ ทกฺขิเณน คมนสฺส สกฏาปริยาภวนเหตุตฺเต ลิงฺคํ, ทกฺขิเณน คมนสฺสาติปตฺติยา อฺโต คมนาทิ ลิงฺคํ. สกฏา กิริยาภวนาติปตฺติยา สกเฏ ครุภาราโรปนาทิ ลิงฺคํ. ปมวเย อรหตฺตภวนํ ตํเหตุภูตฺจ ปพฺพชฺชํ ปเรสํ ปมวเย ปพฺพชฺชานิมิตฺตารหตฺตปฺปตฺติลิงฺเคน วิฺาย ปพฺพชฺชายาติปตฺติ ฆรกมฺมพฺยาวฏตาทิลิงฺเคน, อรหตฺตสฺสาติปตฺติ จ ปพฺพชฺชานิมิตฺตาภาเวน [ภาววิรเหน (โปตฺถเก)] ลิงฺเคนาวสียเตติ ลิงฺเคน ภูต กฺริยาติปตฺติ ปน เวทิตพฺพา, ยทิ ปเนวมภิฺาลาภี ปยุฺชติ ตทา ปจฺจกฺขาเณเนว สพฺพํ วิฺาย ปยุฺชตีติ เวทิตพฺพํ. ลิงฺคโตวสียมานายนฺติ ปน พาหุลฺเลน วุตฺตํ.

๘. เหตุ

นิจฺจภวนํ เหตุ (ตฺยาทินา) เหตุผลภาโวเยเวตฺถ, นาติ ปตฺตีติ ทีเปติ. สพฺพปฺปจฺจโยทาหรณวเสนาติ สพฺเพสํ เอยฺยาทีนมฺปจฺจยานํ อุทาหรณวเสน. เหตุผลานํ สพฺภาวโตติ วุตฺตตฺตา เหตุผลานิ ทสฺเสติ หนนมิจฺจาทินา. เอวํ เหตุผลสพฺภาวโต สพฺพกาเล จ วิธานโต เอตฺถ วตฺตมาเนปิ ปปฺโปตีติ ภาโว. โส จ เหตุเหตุมนฺตภาโว จ.

๙. ปฺเห

ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทีสุ ปฺโหติ ปุริมํ ปทํ, สมฺปุจฺฉนาติ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทินา ทฏฺพฺพํ. สเมจฺจ อฺมฺํ ปุจฺฉนา สมฺปุจฺฉนา, ยาจนํ เทหี ตฺยาทินา ยาจนมตฺถํ, อิฏฺสฺสาสมฺปตฺตสฺสาตฺถนมิฏฺาสึสนํ. ปตฺตกาลวเสน จ วิสยเภเทน ภินฺนาย ปีติ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปตฺตกาลํ ทสฺเสติ นิมิตฺตภูตสฺสาติอาทินา. นิมิตฺตภูตสฺสาติ ตํตํกิจฺจสมฺปชฺชเน การณภูตสฺส. วิธิ นาม ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิก นิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสนเปสนานิ. เอตฺถ จ อนุฺาปตฺตกาเลสุ จ ปฺจมี วิหิตา ปเรหิ, ทิฏฺธมฺมิกาทีสุ ปฺจสุ สตฺตมี. อิธ ปน เต ทฺเวปิ วิธิวิเสสาเยวาติ วิธิมฺหิ อนฺโตกริตฺวา เอยฺยาทึ วิธาตุํ ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตทิทานิ วตฺตุกาโม อาห- ‘อนุฺาปตฺตกาเลสุปิ’จฺจาทิ. วิธิปฺปตีติเมว ปกาเสติ ‘เอวํ กเรยฺยาสี’’ติจฺจาทินา. อนุชานนฺโตปิ ทีเปนฺโตปิ กิริยาสุ พฺยาปาเรติเยวาติ พฺยาปารณมฺปตีติโตติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

เปสเนปิ เกสฺจิ พฺยากรณฺูนํ สตฺตมีวิธิจฺฉิโตติวุตฺติกาเรน ยํ วุตฺตํ, ตํ ทานิ วตฺตุมาห- ‘เปสเน ปิ’จฺจาทิ. สมูลตนฺติ เกสฺจิ สทฺทิกานํ สตฺตมีวิธิวิธานมูเลน สมูลตํ. ‘‘อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี’’ติ (๓-๑-๑๑) กจฺจานสุตฺตํ. กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ ปริกปฺโป เหตุผลกิริยา สมฺภโว จ, ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ. อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสน ปตฺถนาปตฺตกาเลสุ จ.

๑๐. ตุ อนฺตุ

อุทาหฏาติ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุอาทินา อุทาหฏา. ททาตูติ ยาจเน.

๑๑. สตฺย

อรหตฺเถ จายเมว ปโยโค, เตน ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย ภวํ อรโหติ โยเชตฺวา ทฏฺพฺโพ.

๑๒. สมฺภา

โยคฺคตาชฺฌวสานนฺตีมสฺสาตฺถปทํ, สตฺติสทฺทหนนฺติ สามตฺถิยสฺส สทฺทหนนฺติ อตฺโถ. ปโยคานุสาริตํ ทีเปตี สมฺพนฺโธ. คมฺมมาเนติ สมฺภาเวมิจฺจาทินา ภฺวาทิธาตูหิ อวุจฺจมาเนปิ คมฺยมาเน. อุทาหฏํ ‘อปิปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยา’ติ. มหาพลตาย หตฺถิหนเน อลมตฺถวิสเย สมฺภาวเน สตฺยปิ อลํ สทฺโท-ตฺราลมตฺโถ ยุตฺโตติ น ภวนฺเตตฺยาทโย หนิสฺสติ. ธาตุนาติ เอตฺถ ธาตุคฺคหเณน ภฺวาทโย คยฺหนฺเต ตตฺถ ธาตุสทฺทสฺส รุฬฺหตฺตา ปุพฺพาจริยสฺาย วา. อุทาหฏนฺติ ภุฺเชยฺย ภวํ ตฺยาทินา.

๑๓. มาโย

สูติ มาสูติ เอตฺถ สุสทฺโท. เอตฺถ อิมสฺมึ อุทาหรเณ. นิวตฺเตติ มาสทฺโทติ เสโส. อารทฺธนฺติ อิมินา วตฺตมานํ วนคมนํ ทสฺเสติ. อนฺโตภูตณฺยตฺถาติ ณิปฺปจฺจยาภาเวปิ อตฺตนิ อนฺโตภูตณฺยตฺถ ธาตุโต. อีอาทีนํ อาอาทีนฺจ สกกาโลนาม ภูโต กาโล. ธาตุสมฺพนฺโธ วิเสสนวิเสสฺสภาโว, เตนาห- ‘ธาตฺวตฺถ สมฺพนฺเธ วิเสสน วิเสสฺสภาวลกฺขเณ’ติ. สพฺพตฺถาขฺยาต วาจฺโจตฺโถ วิเสสฺโส สฺยาทฺยนฺตวาจฺโจ วิเสสนํ.

อิฏฺโติ ปเรสมิฏฺโ. ชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกา’’ติ (๕-๕๙) สุตฺเต คมนตฺถสทฺเทน ‘เย คตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา’ติ ชานนตฺโถปิ คหิโตติ เอวํ คหิตชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ อตฺโถ. อภิมตานิ ปาณินิยานํ. ตถา สทฺทสฺสตฺถมาห- ‘อนนฺตเรน คตตฺถ’(นฺติ อน)นฺตเร วุตฺเตน กรณภูเตนาติ อตฺโถ. อภิมโตติ ปาณินิยานเมว อิธาธิปฺเปตสมุจฺจยํ วตฺตุมาห- ‘สมุจฺจโย’อิจฺจาทิ. อถาตฺร กถมเนกาสํ กิริยานํ จีย มานตา ยาวตา เอกาวาฏนกิริยาชฺฌยนกิริยา เจตฺยาสงฺกิยาห- ‘สาธนเภทเน’จฺจาทิ. มาทิสาธนานมฺเภเทนาฏน กิริยายปิ เภโทติ อตฺโถ. ตกฺกิริยาปฺปธานสฺสาติ สา ลวนกิริยา ปธานมสฺส กตฺตุโน. โย- ยมฺเปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรติ โส นา-ฺกิริยาปธาเน ยุตฺโต, ตกฺกิริยาปฺปธาเนเยเวติ.

๑๔. ปุพฺพ

มหาวากฺยรูปตฺตา ปกรณสฺส ตทเปกฺขาย วากฺเยกเทสตฺตํ ‘‘วตฺตมาเน ติอนฺติ, ภวิสฺสติ’’จฺจาทีนํ วากฺยานนฺติ อาห ‘วากฺเยกเทเสหี’ติ. อโตเยวมาห-วากฺยาวยโวปโร-ธุนา กรียเต’ติ. วิธิวากฺยตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา นิยมวากฺยตฺตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘อถวา นิยมตฺถมิทนฺตฺยาทีน’นฺตฺยาห. นิยมสุตฺตตฺตเมว ผุฏยติ ‘เตหิ’จฺจาทินา. เตหิ เตหิ สุตฺเตหีติ ‘‘วตฺตมาเน ติ อนฺติ’’จฺจาทีหิ เตหิ เตหิ สุตฺเตหิ. อิมินาติ ‘‘ปุพฺพปรา’’ทินา อิมินา สุตฺเตน. นนุ ตุมฺหามฺหเสเสสูติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสู’ติ อยํ วิเสโส กุโต คมฺยเต เยเนวํ วิวฏํตฺยาห- ‘กตฺตุกมฺเม’จฺจาทิ. กตฺตาทีสุ วิธานฺจ วกฺขติ.

กตฺตุกมฺมานเมวาติ อิมินา ภาวํ พฺยวจฺฉินฺทติ. ตถา จ วกฺขติ- ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนียตฺตาภาวา’ติ. อสตฺวภูตาเยจฺจาทิกเมกวจน สมฺภเว การณํ, ตุมฺหามฺเหจฺจาทิกนฺตุ ปมปุริสสมฺภเว. ตุมฺหามฺหเสเสสุ โหนฺตา มชฺฌิมุตฺตมปมา กถํ ภาวาทีสุ วิฺายนฺติ กถฺจ ตุมฺหามฺหาทิสทฺทวจนียสฺส การกตฺถสฺสาขฺยาเตน ตตฺถ วิหิเตน สฺาวิภตฺตา ตุมฺหามฺหาทิสทฺทปฺปโยคาภาโวจฺจาสงฺกิย ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ ตํทานิ วิวรนฺเตน ‘ยทิ ภาวาทีสุ มานาทโย น วิธียนฺเต ตทามานาทีสุ ปเรสุ ภาวาทีสุ กฺยลาทีนํ วิธานเมว โนปปชฺชตี’ติ อิมินา สามตฺถิเยน ตุมฺหาทีสุ การเกสุ มชฺฌิมาทีนํ ภาโว วิฺายติ เตเนว ตุมฺหาทิการกตฺถสฺส ตตฺถ วิหิเตนาขฺยาเตน สฺาปิตตฺตา ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโค นาม น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘ตุมฺหาทิสฺวิ’จฺจาทิกมารทฺธํ. ยชฺเชวํ ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโคเยว น สิยา จฺจาห- ‘ยชฺเชว มิจฺจาทิ. ปริหารมาห- ‘สสทฺเทนา’ติ. ตุมฺหาทิสทฺเทน. พฺราหฺมณาอิจฺจเนนาภิหิตเมว พหุตฺตํ พหโวติ วจเนนานุชฺชเต. วจนาภาเว กถํ ตุลฺยาธิกรณตฺตํตฺยาห- ‘อนุชฺชมานสฺสิ’จฺจาทิ. อนุชฺชมานสฺสาติอนุวทิตพฺพสฺส คจฺฉติจฺจาทินา นิทฺทิฏฺสฺส กตฺตุโน.

อนุวาเทนาติ (ตุมฺหาทิ) อนุวาเทน. ‘‘นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปโม’’ติ (๓-๑-๕) กจฺจานวจนํ, เตนาห- ‘เตเนวิ’จฺจาทิ. อสมานาธิกรณตฺตา หิ ‘ตยาปจฺจเต’จฺจาโท น ภวติ. ตถาหิ ตเยจฺเจตํ กตฺตุวาจี ปจฺจเตจฺเจตํ กมฺมวาจี กมฺเม อาขฺยาตปฺปจฺจย วิธานโต.

‘เอหิ มฺเ รเถน คมิสฺสสี’ติ ปาณินิยาติมตนิปฺผาทนกฺกโม (นิรสฺส) เต ‘ปริหาเส’จฺจาทินา. มฺติสฺส ปโยเคติ อุปปทวเสน มนธาตุสฺส ปโยเค. ธาตุมฺหาติ คมิอาทิโต. อุตฺตม ปุริเสกวจเน ปตฺเตติ คมิสฺสามีติ ปตฺเต. มชฺฌิโมภิมโตติ คมิสฺสสีตฺยภิมโต. มชฺฌิเม ปตฺเตติ มฺเสติ ปตฺเต, อุตฺตเมกวจน มิฏฺนฺติ มฺเติฏฺํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มฺเส ตฺวํ รเถน คมิสฺสามีติ วตฺตพฺเพ มฺเ ตฺวํ รเถน คมิสฺสสีติ ภวตีติ (วุตฺต’’นฺติ). เอหิ มฺเจฺจาทิ น กิฺจิ วุตฺตํ วุตฺติยํ. ยถาสวิสเยวมชฺฌิมุตฺตมา สมฺปชฺชนฺติ, ตถาสมฺพนฺธมุปทสฺสยมาห- ‘เอวเมตฺถาภิสมฺพนฺโธ’จฺจาทิ. ปราภิมตํ สมฺพนฺธํ กุรุมาโน อาห- ‘นตฺเวว’มิจฺจาทิ. อโถจฺจเตจฺจาทินา ปราธิปฺปายมาห- ‘ยเท’จฺจาทิ.

ยเทวมภิสมฺพนฺโธติ ‘มฺเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ ยทา เอวมภิสมฺพนฺโธ กรียตีตฺยตฺโถ. โส เจวมนุคโตติ ‘มฺเ อหํ ตฺวํ รเถน คจฺฉสิ’จฺเจวํ โส จ ปโยโค อนุคโตตฺยตฺโถ. ปการนฺตรกปฺปนายาติ ‘มฺเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ อนฺตรกปฺปนาย.

๑๕. อาอี

เตนจาติ สมาสิตตฺเตน จ,สฺสตฺยาทีนมคฺคหณนฺติ ยทิ เตสํ คหณํ สิยา อาอีสฺสาทีสูติ น สมาเสน วเทยฺย.

๑๗. ภูสฺส

กตากตปฺปสงฺคีโย วิธิ โส นิจฺโจ-นิจฺจา พลวาติ ปมํ วุก ภวตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กตากตปฺปสงฺคิตฺตา’จฺจาทิ.

๑๘. ปุพฺพ

ออาทฺยเปกฺเขติ ออาทีสูติ อนุวตฺตออาทฺยเปกฺเข.

๒๓. กร

นนุ จ ‘โสสฺสา’ติ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน ‘‘มิจฺเจว (๕-๑๖๑) โลโป สิยาติ ‘กรสฺส กุ’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธายาห- ‘กฺวจิ วิกรณานํ ตฺยาทิ. อฺตฺรปโยคานุสรณา ปโยคานุสรณํ วินา โอโลโป วิฺาตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.

๒๕. หาสฺส

การิยํ อาหงฺสงฺขาตมสฺส อตฺถีติ การิยี, เตน อปโร การิยี หฺติ หึสียตีติ อตฺโถ.

สโหสฺเสหีติ กรสฺส โอกาเรน สฺเสน จ สห หาสฺส สฺเสน สหาติ อตฺโถ. อถ กถํ โอสฺเสหิ สเหว วุตฺตา เทโสติวิฺายตีจฺจาสงฺกิยาห- ‘สหวจนสามตฺถิยา’ติ. สห สทฺทสฺส สหตฺถ(สฺส จ) โสสฺส สฺเสนาติ กถนสามตฺถิยาติ อตฺโถ. อธิปฺปายํ วิวรติ ‘เอวํ มฺเต’จฺจาทินา. เอวํ มฺเต- โอสฺสาน มนาเทสิตฺเต อิจฺจาทินา ปาเน ภวิตพฺพมิว ลกฺขียเต… เตเนว ปาเนสหวจนสามตฺถิยสฺส ปตีติสพฺภาวโต. น ตุ ‘เอวํมฺเตโอสฺสานมนฺตาเทสตฺเต หาสฺสจาติ วจนมนตฺถกํ สิยา หา โต เจตฺเวว วเทตฺย โอสฺสานมนาเทสิตฺเต’จฺจาทินา ปาเน… โอสฺสานมนฺตาเทสปฺปสงฺคสฺเสวาภาวโต. นเหตฺถาเทสาเทสิ สมฺพนฺธฉฏฺี อตฺถิ… โสสฺสาติ วิเสสนฉฏฺิยาปฺปธานาย สฺเสนาติ สหตฺเถ ตติยาย จ นิทฺทิฏฺตฺตา. อุภยตฺถาติ สฺสตฺยาทีสุสฺสาทีสุ จ.

๒๘. อาอี

ปุพฺพสรโลโปติ วิกรณโลโป อาการาเทเส จ ทฺวีสุ วาเรสุ ปุพฺพสรโลโป.

๒๙. คมิ

อคาติ อีมฺหิ ลโลโป, อาการาเทเส จ ปุพฺพสรโลโป.

๓๐. ฑํส

อคฺฉา อคจฺฉีติ นิคฺคหีตาคเมน.

๓๒. ณานา

อุชฺฌิตานุพนฺธานนฺติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธานํ.

๓๓. อาอี อู

สุตฺเต อาติ อิมินา อุภยตฺถ ปมปุริเสกวจนํ คหิตนฺติ อาห- ‘อา’ติอาทิ.

๓๔. กุส

อภิรูหีติ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ทีโฆ.

๓๕. อา อี สฺส

ปโรกฺขาปรนามเธยฺยานนฺติ ปโรกฺขาติอฺนามานํ.

๓๘. เอยฺยา

เตเหวาติ เหฏฺา วุตฺตสุตฺตทฺวเยเหว, สหจริตาเยนาติ ‘‘ภูเต อี อุํ’’อิจฺจาโท (๖-๔) ปรจฺฉกฺเก ปม ปุริเสกวจนอากาเรน ‘‘อนชฺชตเน อาุ’’อิจฺจาโท (๖-๕) ปุพฺพจฺฉกฺเก ปมปุริเสกวจน อากาเรน จ สหจริตาการานเมว ปจฺจาสตฺติยา สหจริตา ปตฺติวเสน ปวตฺตาเยน คหณนฺติ อตฺโถ. คหิตตฺตา ตฺวาทิ สมฺพนฺธี คยฺหเตติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสยกรณํ นาม พฺยตฺติวเสเนว, น สามฺวเสนาติ อาห ‘เอเตนา’ติอาทิ.

๔๐. เอโอ

อนฺตสราทิโลโป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒).

๔๒. โอสฺส

อาเทสานนฺติ ออาทีนมาเทสานํ.

๔๖. อึสฺส

ปุพฺพสฺมินฺติ อกาสินฺติ เอตฺถ.

๕๒. ตสฺส

กฺริยตฺถวิหิตานมฺปิ ธาตุวิหิตานมฺปิ อฺเสํ ตพฺพาทีนํ ปจฺจยานํ น คหณนฺติ สมฺพนฺโธ.

๕๔. มิมา

อมฺหีติอาทีนิ วตฺตมาเน ตฺวาทีสุ วา มิมานมุทาหรณานิ.

๕๗. หิมิ

มุยฺหามิ มุห=เวจิตฺเต ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๒๑).

๖๑. าสฺส

ชานาติ ‘‘าสฺส เน ชา’’ (๕-๑๒๐)

๖๗. หนา

ฉ จ ขา จ ฉ ขา.

๗๐. กยิ

อิมินา กตา กยิราติ อชฺฌาหริตพฺพํ.

๗๑. ฏา

เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺสาติ วุตฺตตฺตา อุปาทิวชฺชิตสฺสาติ วิฺายติ.

๗๔. คุรุ

โอกาโร คุรุติ สํโยคปุพฺพตฺตา วุตฺตํ.

๗๖. โอวิ

วิกรณสทฺทสฺส อฺถาปิ พฺยวจฺเฉทกตฺตสมฺภเว อิธาธิปฺเปตํ พฺยวจฺเฉทกตฺตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.

๗๘. เอยฺยา

อฺตฺราปีติ ภเวยฺยามุภเวยฺยามอิจฺจตฺราปิ.

อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ฉฏฺกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิตา จ สพฺพถา สารตฺถวิลาสินี ฏีเกติ.

นิคม

.

สพฺพทา สุภทายิตฺตา, สตฺตานนฺตนิเสวิเต;

ปสตฺเถ-นฺวตฺถสฺาย, ปฺาเต สุภสฺิเต.

.

จาควิกฺกมปฺานุทฺทยาทิคุณสาลินา;

สุภเสนาธินาเถน, การิเต วสตา สตา.

.

ปฏิสลฺลานสารุปฺเป, วิหาเร สาธุโคจเร;

มโนนุกูเล โยคีนํ, วเร วิกฺกมสุนฺทเร.

.

เถเรน รจิตา สายํ, สาสนุชฺโชตนตฺถินา;

ฏีกา คุรุปทมฺโภช, รโชมตฺถกเสวินา.

. พหุสฺสุตานํ วิฺูนํ, ปรมตฺถาวคาหินํ.

ปวตฺตตุ จิรํ เจโต, รฺชยนฺตี นิรนฺตรํ.

.

เยสํ น สฺจิตา ปฺา, เนกสตฺตนฺตโรจิตา;

สมฺโมหพฺภหตาเวเต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.

.

กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;

เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธูวิเวกิโน.

.

ปุฺเน สตฺถรจนาชนิเตน เตน,

สมฺพุทฺธสาสนวโรทยการเณน;

โลกามิเสสุปิ กิเลสมลา อลคฺโค,

สมฺพุทฺธสาสนวโรทยมาจเรยฺยํ.

.

เย-นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,

มนฺถาจ โลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;

สารามถาติ สุขิตา สุขยนฺติ จฺเ,

เตเม ชยนฺติ คุรวา คุรโว คุเณหิ.

๑๐.

ฏีกาโย วินสาทินํ วิรจยี โย กณฺภูสาปโร,

วิฺูนํ ชินสาสนามลมตีโส-กาสิ จานากุลํ;

สนฺโตสกฺกมโนมโนมกมโน สพฺภาวนีโย มหา,

สามี เม คุรุปุงฺคโว วิชยเต สารีสุโต-ยํ ภุวิ.

๑๑.

ราชา วิกฺกมพาหุ พาหิตริปู ตาตฺวสฺส [ภาตาสฺส] โลกิสฺสโร,

สมฺมิตฺตานิหโน ติสีหฬปตี โยยํ มหาวิกฺกโม;

นิพฺภีโต [ติสูโร] วิชยาทิพาหุ วิชยี โส อาสิ ลงฺกิสฺสโร,

ตํ นิสฺสาย ผลํ จิราย ผลตฺเจตํ สตํ สนฺตตํ.

สิทฺธิ รตฺถุ

.

อคฺคมฺโมติวํเสน, อภยารามสามินา;

ปฺจิกาวณฺณนาภูตา, สา สารตฺถวิลาสินี.

.

มฺรมฺมกฺขรมาโรเปตฺวา, วิโสเธตฺวา ยถาพลํ;

สกิยพฺยวหาเรน, ติถีวสุ กรินฺทุนา.

.

ยุตฺเต วสฺเส ลงฺกาทีปา, สรฏฺมาหตา ปุน;

ภาสฺสปฺปทีปกาตนฺต, กาสิกาปฺจิกาทิหิ.

.

สํสนฺทิตฺวา วิจาเรตฺวา, วาเจตฺวาจ ปุนปฺปุนํ;

อูนาธิกาทิ โทสานิ, อปเนตฺวา สิเนสิเน.

.

สุทฺธฏฺเก จ วสฺเสสา, ปาปิตา ปกติฏฺิตึ;

สุทฺธาสุทฺธํว ทสฺเสนฺตี, โสเธตุ ปาสุทฺธิยา.