📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
โมคฺคลฺลาน ปฺจิกา ฏีกา
สารตฺถวิลาสินีนาม
ปฺจิกาฏีกา
ปณามาทิกถา
วิชฺชาธนสฺส ¶ สมนุสฺสรณมฺปิ ยสฺส,
ปฺาวิสุทฺธรตนานยเนกเหตุ;
ตํ ธมฺมราชมมลุชฺชลกิตฺติมาลํ,
สาโมทมาทรมเย หทเย นิธาย.
ลทฺธมฺมโหทย มหาทย (สมฺปสาทา) [ชปโส (โปตฺถเก)],
สกฺกา(ทิ) สกฺกตคุณํ รตน (ทฺวยฺจ) [ตฺตยตา (โปตฺถเก)];
(ยาปฺจิกา) คุรุวรปฺป(ภวาตฺยคาหา) [หปา ตฺย คายา (โปตฺถเก)],
ตํ สาธุ สิสฺสชน มชฺชวคาห ยาม.
ชยตีห มหาปฺโ, โส โมคฺคลฺลายโน มุนิ;
ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต,กิตฺติ สพฺพตฺถ ปตฺถฏา.
อิจฺเจว มนวเสส มตฺตโน ภยาทฺยูปทฺทโวปฆาภกรสามตฺถิย โยเคน สกลชฺฌตฺติกพาหิยนฺตราย นิวารณ มธิปฺเปตสิทฺธิ วิเสส มภิกงฺขิย รตนตฺตย วิสยภูตํ ตํสาธเน กนฺตนิทาน ภูตสฺส ¶ อาโลกิยยาติสยคุณวิเสสยุตฺตสฺส มหโต ปฺยติมหนียสฺส รตนตฺตยสฺส สปฺปสาทานุรูปํ ปูชาวิสยํ ตทนุสฺส(รณํ กตฺวา) คุรุสนฺนิโยคมนุฏฺาตุํ–
กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธู วิเวกิโนติ.
วจนโต อตฺตโน คุรุปูชา ปุรสฺสรํ ปฺจิกาวิวรณํ ปถิ’ยา ปฺจิกา’ติอาทินา กตปฏิฺตฺตา สมฺปติ มหาทโยติอาทิโน คนฺถสฺส สาธุชนวณฺณนํ วณฺณนมารภิสฺสาม.
นนุ จ วุตฺติคนฺถสฺส วณฺณนายํ กตาภินิเวโส-ยมาจริโยติ กถมิหานธิกเต มหาทโยติอาทิเก ปฏิปนฺโนติ รตนตฺตปฺปณามคนฺถกตฺตุคนฺถนิสฺสยคนฺถารมฺภผลอภิเธยฺยสงฺขาต- ปโยชนโสตุชนสมุสฺสาหนานํ สนฺทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณาม กรณํ อนฺตรายกราปฺุวิฆาตกรปฺุวิเสสุปฺปาทเนน กตฺตุ มิจฺฉิตสฺส คนฺถสฺส อนนฺตราเยนํ ปริสมาปนตฺถํ. วจีปณาโม ปเนตฺถ โสตูนมฺปิ ยถาวุตฺตตฺถนิปฺผาทนโก อาจริเยนาปฺยย มตฺโถ ทสฺสิโตเยว’ตตฺถ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสน’นฺติอาทินา, วาจสิกสตฺถาธิการโตปิ วจีปณาโมติ กายปฺปณาโม มโนปณาโม จ. น กโต, คนฺถกตฺตุสนฺทสฺสนํ คนฺถสฺส ปมาณ ภาววิภาวนตฺถํ, คนฺถนิสฺสยสนฺทสฺสนํ อตฺตนิยภาวสนฺธสฺสเนน ตพฺพิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ, คนฺถารมฺภผลทสฺสนํ ตปฺปฏิกฺเขปกชนนิเสธาย, อภิเธยฺยสงฺขาตยโยชนสนฺทสฺสนํ วีมํสาปุพฺพการีนํ ปโยชโน ปาลมฺภปุพฺพิกา สตฺเถ ปวตฺตตีติ โสตุชนสมุสฺสาหนํ (กตฺวา) อาทเรน คนฺเถ ปวตฺตนตฺถํ, ยทาหุ –
สพฺพสฺเสว หิ สตฺถสฺส, กมฺมสฺสาปิ จ กสฺสจิ;
เกเนตํ คยฺหเต ตาว, ยาว-วุตฺตมฺปโยชนํติ.
นนุ ¶ สตฺถปฺปโยชนานํ สมฺพนฺโธปิ วตฺตพฺโพ อิทมสฺส ปโยชนนฺติ ยโต–
สิทฺธปฺปโยชนํ สิทฺธ,สมฺพนฺธํ โสตุมิจฺฉติ;
โสตาโท เตน วตฺตพฺโพ, สมฺพนฺโธ สปฺปโยชโนติ.
ตตฺเรทมุตฺตรํ–
สตฺตํ ปโยชนฺเจว, อุโภ สมฺพนฺธนิสฺสยา;
ตํ วุตฺตนฺโตคธตฺตา น, ภินฺโน วุตฺโต ปโยชนาติ.
ปโยชนปฺปโยชนมฺปน สามตฺถิยลทฺธพฺพํ สยมาจริเยน ‘‘โก ปน สทฺทลกฺขณสฺส อชานเน โทโส’’ติอาทินา วุตฺตนเยน วิฺาตพฺพํ.
ตตฺถ‘มหาทโย’ตฺยาทินา คาถาทฺวเยน รตนตฺตยปณาโม ทสฺสิโต, ‘โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทินา คนฺถกตฺตา, ‘สทฺทสตฺถ’นฺติอาทินา คนฺถนิสฺสโย, ‘สงฺเขปนเยนา’ติจ ‘สารภูตํ วิปุลตฺถคา หึ อนากุล’นฺติ จ อิเมหิ คนฺถารมฺภผลํ โสตุชนสมุสฺสาหนฺจ, อภิเธยฺยสงฺขาตปฺปโยชนมฺปน‘สํวณฺณน’นฺติ อิมินา ทสฺสิตํ อนฺวตฺถ พฺยปเทเสน สํวณฺณียติ วิวริตฺวา วิตฺถาเรตฺวา กถียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนาภิ กตฺวา, ตมฺปน วิวริตฺวา กถนํ สทฺทานุสาสนสตฺถสนฺนิสฺสยตฺตา อภิเธยฺโย นาม สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ ตํ [วจนียตฺโถติ (โปตฺถเก)] วุตฺตสทฺทานุสิฏฺิสงฺขาตปโยชนเมวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.
อยมฺปเนตฺถ อวยวตฺโถ-โยติ อนิยมวจนํ ธมฺมราชสทฺทา เปกฺขาย เจตฺถ ปุลฺลิงฺคตา, เตเนตฺถ วุจฺจมานคุณวิเสสา ธารปุคฺคลวิเสสนิทสฺสนํ, ทยติ ทุกฺขํ อปเนตฺวา ปเรสํ สุขํ ททาติ, ทยียติ วา สปฺปุริเสหิ คมิย(ติ ส) สนฺตาเน ปวตฺตียติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ, ทยติ วา ปรทุกฺขํ คณฺหาติ ตํวเสน อตฺตโน หทยเขทํ กโรตีติ ทยา, ‘‘ทย=ทานคติ หึสาทาเนสุ’’ อิจฺจสฺมา ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยาเจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจโย, วิสยมหนฺตตาย ¶ มหตี ปสตฺถา วา ทยา อสฺสาติ มหาทโย, วิเสสน สมาเส ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) วกฺขมานปารมิตาสมฺภรณทุกฺขานุภว นานมิทํ เหตุวจนํ, กมฺมกิเลเสหิ ชนิตาติ ชนา สตฺตโลโก, อิมินา ขีณาสวาปิ สงฺคยฺหนฺติ เตสมฺปิ ทิฏฺธมฺมิกสุขวิหารสงฺขาต หิตสฺส ทานโต, ชนานํ สมูโห ชนตา ตสฺสา หิตาย อภิวฑฺฒิยา สกลวฏฺฏ ทุกฺขนิสฺสฏนิพฺพานสุขภาคิยกรณายาติ วุตฺตํ โหติ, อสฺสจ’สมฺปูรย’นฺติ อิมินา’ทุกฺขมนุภวี’ติ อิมินา จ สมฺพนฺโธ, สมฺโพธีติ เอตฺถ สํสทฺโท สามนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา สํสยเมว อนฺโพธิโต หุตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สํปุพฺพา พุธธาตุโต ‘‘อิ’’อิติ ณฺวาทิ (โก) อิปฺปจฺจโย, สวาสนสกลสํกิเลสปฺปหายกํ ภควโต อรหตฺตมคฺคฺาณํ สพฺพฺุตฺาณนฺติปิ วทนฺติ, สมฺปาปยตีติ สมฺปาปกํ, สมฺโพธิยา สมฺปาปกนฺติ ฉฏฺีสมาโส, กินฺติ ธมฺมชาตํ ธมฺมสทฺเทเนตฺถ ปารมิธมฺมา ปฺจมหาปริจฺจาคาทโย จ อธิปฺเปตา, เตปิ หิ อตฺตานํ ธาเรนฺตํ ธาเรนฺติ สมฺโพธิ สมฺปาปนสามตฺถิยโยเคน ปเรปิ ธาเรนฺติ นามาติ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ, ‘ธร=ธารเณ’อิจฺจสฺมา ขีสุ, วิยาทิสุตฺเตน ณฺวาทิ(โก) มปฺปจฺจโย, ธมฺมานํชาตํ, ธมฺมาเอววา ชาตํ, สมฺโพธิสมฺปาปกฺจ ตํ ธมฺมชาตํ เจติ วิเสสนสมาโส, ‘สมฺปูรย’นฺติ มสฺเสตํ กมฺมํ, สมฺปูรยนฺติ ปโยคสมฺปตฺติโยคา ทีปงฺกร (ปาท)มูเล หตฺโถปคตมฺปิ นิพฺพานมฺปหาย ยถาวุตฺตกรุณาคุณโยคสีตลีภูตหทยตาย ‘‘กถนฺนาเมเต อจฺจนฺต ทุสฺสหวฏฺฏทุกฺโขปคเต สตฺเต ตํมหาทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรเณกเหตุตาย สมฺมา ปูเรนฺโต วฑฺเฒนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหํ เวปุลฺลํ คเมนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เหตุเยเวทมปิ ทุกฺขานุภวนสฺส, มหาทยตา ปนสฺส ปรมฺปรเหตุ, ทุฏฺุ ขนติ กายิกํ อสฺสาทนฺติ’ทุปุพฺพา ขนิสฺมา’ ‘‘กฺวี’’ติ (๕-๔) กฺวิ, ทุกฺขํ กายิกทุกฺข เวทนา, กีทิสนฺติ อาห-’อนนฺตรูป’นฺติ, สภาววจโน ยํ รูปสทฺโท ‘‘ปิยรูป’’นฺติอาทีสุวิย, เต จ ทุกฺขสภาวา (อนนฺตา) อนนฺตการณานํ วเสน, ตสฺมา อนนฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ อนนฺตรูปํ, ตํ ทุกฺขํ อนุภวี วินฺที, กิมิวาติ อาห-‘สุขํ วา’ติ, สุฏฺุ ขนติ กายิกํ อาพาธนฺติ ¶ สุขํ, อิวสทฺโท สธมฺมตฺตสงฺขาโตปมาโชตโก, สธมฺมตฺตฺหิ อุปมา, วุตฺตฺหิ ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย ปมา’’ติ, กึ วุตฺตํ โหติ ‘‘อนิฏฺานุภวนสภาวายาปิ ทุกฺขเวทนาย อนุภวนสภาวสามฺเน อชฺฌาสยสมฺปตฺติวิเสสโยคา มหาการุณิกสฺส สุเขน สทิสตาปตฺติโหตีติ ทุกฺขมฺปิ สมานํ ตํ สุขมิว วินฺที’’ติ. กถมฺถา วฏฺฏทุกฺขโต สกลโลกสฺส สมุทฺธรณํ สิยาติ, อถวา สุขมิว สุขํ วินฺทนฺโต วิย อนฺวินฺทิยมปิ ตาทิสํ ทุกฺขํ สกลโลกหิตาว หิตมนตาย วินฺทีติ อตฺโถ, เตนาห ‘อขินฺนรูโป’ติ, อขินฺนํ ปริสฺสมมปฺปตฺตํ รูปํ สภาโว อสฺสาติ วิคฺคโห.
ตํ ธมฺมราชนฺติ โยติ อนิยมนิทฺทิฏฺสฺส วุตฺตคุณวิเสสาธาร ปุคฺคลสฺสนิยมนวจนํ, ธมฺเมน ราชติ โน อธมฺเมนาติ วา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธสฺส สามิภาเวน ธมฺมสฺส ราชา สามีติ วา, อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิยมาเน ธมฺเม ปฏิวิชฺฌนฺโตว ตตฺถ ราชติ ทิปฺปตีติ วา, ปรูปการวเสน ตทตฺถาเยว ปฏิปนฺนตฺตา ปเรสํ ธมฺมํ ราเชติ ปกาเสตีติ วา ธมฺมราชา, ตํ ธมฺมราชํ นมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ, นมสฺสิตฺวาติ อตฺโถ, กีทิสนฺติ อาห-‘ชิตมารวีรํ สุธนฺต โสวณฺณนิภ’นฺติ. ตตฺถ มาโร จ โส วีโรจาติ มารวีโร ชิโต วิทฺเตธสฺตพโล มารวีโร นาติ ชิตมารวีโร, ตํ, กิฺจาปิ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุกฺขนฺธ มารา-เนน ชิตา เอว, ตถาปิ วีรสทฺทสนฺนิธาเนน เทวปุตฺตมาเร คหิเต ตํวิชยา อฺเปิ ชิตา เอว นาม โหนฺตีติ วิฺเยฺยํ, สุฏฺุ ธนฺตํ ธมิตํ อุทฺธริตํ สุธนฺตํ, สุวณฺณเมว โสวณฺณํ, สุธนฺต จ ตํ โสวณฺณฺจ, ตสฺเสว นิภา โสภา อสฺเสติ สมาโส, อถวา สุธนฺตฺจ ตํ สุวณฺณํ เจติ สมาเส ตสฺสิทนฺติ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย ‘‘มชฺเฌ’’ติ (๔-๑๒๖) มชฺฌวุทฺธิยํ สุธนฺตโสวณฺณํ ปฏิมารูปํ, เตน นิโภ สทิโส, ตํ.
เอตฺตาวตา จ –
เหตุ ผลํ ปรตฺโถ จ, สพฺโพปิ ถุติสงฺคโห;
เหตุ สมฺโพธิโต, ปุพฺเพว, ยมฺํ ตโตปรีติ.
วุตฺตเหตุผลสตฺโตปการวเสน ¶ พุทฺธรตนสฺส ถุติปุพฺพกมฺปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ธมฺมราเชน เตนาปิ ปูชนียสฺส ธมฺมรตนสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตุํ‘ธมฺมฺจ โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ อาห, ตตฺถ จ สทฺโท ‘ธมฺมฺจ นมิตฺวา’ติ [นมสฺสิตฺวา (โปตฺถเก)] นมสฺสนกฺริยาย ธมฺมํ สมฺปิณฺเฑติ, กิมฺภูตนฺติ อาห, ‘โมหนฺธตมปฺปธํสิ’นฺติ, มุยฺหตีติ โมโห=อฺาณํ, อนฺธยติ สมตฺถจกฺขุวิฺาณปริหาเนนาติ อนฺธํ, อนฺธฺจ ตํ ตมฺเจติ อนฺธตมํ=พาฬฺหติมิรํ, โมโหเยว ตํสทิสตาย อนฺธตมนฺติ โม หนฺธตมํ, ตํ ปธํเสติ ปกาเรน นาเสติ สีเลนาติ โมหนฺธตมปฺปธํสี, ปสทฺทสฺสปกาสนตฺถํ หิตฺวา ปการตฺถสฺเสว คหณโต ปริยตฺติยา สห–
โสตาปตฺตาทโย มคฺคา,จตฺตาโร ตปฺผลานิจ;
จตฺตาริ อถ นิพฺพานํ, ธมฺมา โลกุตฺตรา นวาติ.
วุตฺตนวโลกุตฺตรมฺโม คหิตาติ วิฺาตพฺพํ, อฺถา อรหตฺตมคฺโคว คยฺเหยฺย, กสฺมา ปเนตฺถ โมหสฺเสว ปหานํ วุตฺตํ, เนตเรสนฺติ ตมฺมูลกตฺตา สพฺพกิเลสานํ, ตปฺปหานสฺมิฺหิ วุจฺจมาเน ตมฺมุเขเนตเรสมฺปิ ปหานํ วุตฺตเมว โหตีติ.
เอวํ ธมฺมรตนสฺส นมกฺการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาธารภูตสงฺฆรตนํ นมสฺสิตุํ ‘สงฺฆํ ตถา สงฺฆฏิตํ คุเณหี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ตถาสทฺโท สมุจฺจเย วา, วโจยุตฺติยํ วา, วโจยุตฺติปกฺเข จ สทฺโท อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, กิเลสาทโย สํหนติ หึสตีติ สงฺโฆ, สํปุพฺพโต หนติสฺมา กฺวิมฺหิ ‘‘กฺวิมฺหิ โฆปริปจฺจสโม หี’’ติ (๕.๑๐๐) หนสฺส โฆ, กิเลสหึสนฺเจตฺถ ตทงฺคาทิวเสน คหิตํ, คุเณหีติ สามฺนิทฺเทสโต สมฺมุติสงฺเฆน สทฺธึ
จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเลิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโตติ.
วุตฺตอฏฺอริยปุคฺคลา ¶ คยฺหนฺติ, คุเณหีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ สีลาทิคุเณหิ, สงฺฆฏิตนฺติ สํหตํ.
เอวมนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนตฺถมนนฺต คุณวิสิฏฺโลกตฺตยคฺคสีขามณิภูตสฺส รตนตฺตยสฺส ปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คนฺถ กตฺตาทิยถาวุตฺตตฺโถปทสฺสน ปุพฺพงฺคมมตฺตนา สมารภิตพฺพํ คนฺถ กรณํ ปฏิฺาตุกาโม’โย อิทฺธิมนฺเตสู’ติอาทิมาห, ตตฺถ ‘โย’ติ อิมสฺส ‘ตนฺนามเธยฺเยนา’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ=อิทฺธิวิธาทโย โลกิยา โลกุตฺตรา จ สา เอเตสมตฺถีติ อิทฺธิมนฺโต, เตสุ อิทฺธิมนฺเตสุ, อิทฺธิมนฺตานํ มหาสาวกานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, มหตฺตปฺปตฺโตติ มหตฺตํ มหนฺตภาวํ คโต, ตนฺนามเธยฺเยนาติ ตสฺเสว นามเธยฺยมสฺสาติ ตนฺนามเธยฺโย, เตน, ตโปธเนนาติ มุนินา, กึ วุตฺตํ โหติ- ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ โมคฺคลฺลาโน’’ติ ภควตา อิทฺธิมนฺเตสุ เอตทคฺเค ปิโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นาม โย ทุติโย อคฺคสาวโก… (เตน สมานนามเธยฺเยนาติ) ตมปทิสนฺโต-ยมาจริโย อนุทฺธตภาเวน อุชุนากฺกเมน นามาทิกมวตฺวา วงฺกวุตฺติยา อตฺตโน โมคฺคลฺลาโนติ นามํ มหาสามิฏฺานนฺตรปฺปตฺตึ กาโลจิตปฺา เวยฺยตฺติยํ พุทฺธสาสโนปการิตาทิฺจ วิภาเวติ. ‘ยํ รจิต’นฺติ สมฺพนฺโธ, รจิตนฺติ กตํ, กินฺติ อาห สทฺทสตฺถ’นฺติ, สทฺทสตฺถํ นาม สุตฺต, สทฺทลกฺขณพฺยากรณาทฺยปรนามเธยฺยํ, สุตฺตํ(หิ) ‘สทฺทา (ลกฺขียนฺติ) สาสียนฺติ อนุสาสียนฺติ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย เอเตนา’ติ สทฺทลกฺขณนฺติ จ ‘พฺยากรียนฺติ สทฺทนิปฺผาทนวเสน กถียนฺติ เอเตนา’ติ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจติ, อปรมฺปน วุตฺยาทิ ตทุปกรณภาเวน สทฺทสตฺถํ สทฺทลกฺขณํ พฺยากรณนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ, อนุนนฺติ ตพฺพิเสสนํ, อเสสลกฺขิโยปสงฺคาหกภาเวน วตฺตพฺพสฺสาปรสฺสาภาวา สมฺปุณฺณนฺติ อตฺโถ, อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, สทฺทสตฺถรจนานนฺตรนฺติ อตฺโถ, ตสฺเสติ สทฺทสตฺถสฺส, วุตฺติ จ ¶ สมาสา กตาติ สมฺพนฺโธ, สุตฺตํ วิวรียติ เอตายาติ วุตฺติ, สมสฺสเต สงฺขิปียตีติ สมาสา.
ตสฺสาปีติ วุตฺติยาปิ, สงฺคเหตฺวา สทฺทวเสน สงฺกุจิตํ วิย กตฺวา ขิปนํ สงฺเขโป, ตสฺส นโย กโม สงฺเขปนโย, เตน, โภวาติ โย สทฺทสตฺถสฺส วุตฺติยา จ กตฺตา โส เอว, อิทานิ สุตฺตวุตฺติรจนานนฺตรมวสรปฺปตฺเต อิมสฺมึ กาเล, สมารเภยฺย สมฺมา อารมฺภํ กเรยฺย พหุนฺนํ กฺริยากฺขณานมาทิภูตํ กฺริยากฺขณมนุติฏฺเยฺย, กินฺติ สํวณฺณนํ, สํวณฺณียติ อตฺโถ เอตายาติ สํวณฺณนา, ปฺจียติ วิปฺจียติ พฺยตฺตี กรียติ วุตฺติ อตฺโถ เอตายาติ วา, ตํ ปฺจยตีติ วา ลทฺธนามปฺจิกา, ตํ.
เอวมตฺตนา กรณียสตฺถมฺปฏิชานิตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘ทฺเว เม ภิกฺขเว ปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย (กตเม ทฺเว) ปรโต จ โฆโส (อชฺฌตฺตฺจ) โยนิโส มนสิกาโร’’ติ วจนโต สมฺมาสวนปฏิพทฺธา สพฺพาปิ สาสน (ปฺปฏิ) สมฺปตฺตีติ สาสนปฺปฏิปตฺติยา พฺยากรณสฺส มูลการณตฺตา ตํ สวเน สาธุชเน นิโยเชนฺโต ‘ตํ สารภูต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ตนฺติ ยสทฺทวิรเหปิ อธิกตตฺตา สํวณฺณนํ ปรามสติ, ตํ สุณนฺตู’ติ สมฺพนฺโธ, สาธูติ สวนกฺริยาวิเสสนํ, อตฺถานุรูปํ พฺยฺชนํ, พฺยฺชนานุรูปฺจ อตฺถํสลฺลกฺเขตฺวา อนฺมนา หุตฺวา สกฺกจฺจํ สุณนฺตูติ อตฺโถ สุวณฺณภาชเน นิกฺขิตฺตสีหวสาวิย อวินสฺสมานํ กตฺวา หทเย ปนวเสน, สกฺกจฺจสวนเมว หิ โสตูนมตฺถาวหํ โหตีติ, สนฺโตติ สวนกฺริยาย กตฺตาโร ทสฺเสติ, ตถา สาติสยพฺยากรณํ… ตถาวิธา เอว สปฺปุริสา สาธุกํ โสตุกามา โหนฺตีติ, กิมฺภูตนฺติ อาห ‘สารภูต’นฺติอาทิ, ภูตสทฺโท เอตฺถ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’นฺติอาทีสุ วิย วิชฺชมานตฺโถ, เผคฺคุตฺตาภาเวน อปริจฺจชนียตาย สาโร ถิรํ โส อตฺโถ พฺยฺชนฺจ อสฺสา อตฺถีติ สารา จ สา ภูตาจ, อถ วา โลกิยโลกุตฺตรคุณาติสยสาธเนกสาธนภาวโต เสฏฺฏฺเน สารฺจ สา ภูตาจาติ สารภูตา, ตํ คนฺโถ เยเวตฺถ สงฺเขปิโต, อตฺโถ ปน นยคฺคาหิตตายปิ สพฺพถา ทสฺสิโตเยวาติ ¶ วิปุลํ อตฺถํ คณฺหาตีติ วิปุลตฺถคาหี, ตํ, วิธียมานวณฺณนากฺกมวิเสเสน พฺยากุลสฺส วณฺณนากฺกมสฺส นิรสนโต นตฺถิ อากุลํ กิฺจิ อสฺสาติ อนากุลํ, ตํ, อิมินา จ กจฺจายนวุตฺติวณฺณนาสุ น ตถาภาวํ ทสฺเสติ.
ตเทวมธิกตตฺตาเยวายมาจริโย คนฺถารมฺเภ’มหาทโย โย’ติอาทิเก ปฏิปชฺชิตฺวา ทานิ อตฺตนา วณฺณนียสฺส คนฺถสฺสาทิ ภูตํ วากฺยมนธิกตปริหารมุเขเนโวปนฺยสฺย พฺยาขฺยาตุมาห- ‘อิธา’ติอาทิ, ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ มาคธิกสทฺทลกฺขณวิรจนาธิกาเร, มาคธานํ สทฺทานํ อิทนฺติ มาคธิกํ, มาคธิกํ สทฺทลกฺขณนฺติ วิเสสน สมาโส, วิรจยิตุกาโมติ กตฺตุกาโม, รตึชเนตีติ รตนํ, รมยตี [ร ตยตี (โปตฺถเก)] ติ (วา) รตนํ อนปฺปจฺจเยน, อถวา ยํ โลเก จิตฺตีกตาทิกํ รตนนฺติ วุจฺจติ, อิทมฺปิ ตํ สทิสตาย รตนนฺติ วุจฺจติ, ตถาจาหุ–
จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตีติ.
พุทฺธาทีนเมตมธิวจนํ, ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทาโย, รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ, อวยววินิมฺมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ, ปณมนํ ปณาโม, รตนตฺตยคุณนินฺนตา, ปณมนฺติ เอตายาติ วา ปณาโม, ปณามกฺริยานิปฺผาทิกา กุสลเจตนา, รตนตฺตยสฺส ปณาโมติ ฉฏฺีสมาโส, อภิธียติ ปฏิปาทียตีตฺยภิเธยฺโย สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถ, เยน จ โย ปฏิปาทียติ โส ตสฺส อตฺโถ โหตีติ, โส จ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย สทฺทานํ สงฺขรณํ, สทฺทสตฺเถน หิ สทฺทสงฺขรณเมว ปฏิปาทียติ, (รตนตฺตยปฺปณาโม จ อภิเธยฺโย จ) รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยนฺติ จตฺถสมาโส, ตสฺส สนฺทสฺสนํ อตฺโถ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, กินฺตํ วากฺยํ, ตา วาติ วากฺยาลงฺกาเร, นนุเจวมธิกตตฺเตปิ อภิเธยฺยมตฺตเมวทสฺเสตพฺพํ ¶ สิยา กึ วาจาปณาเมน, กายมโนมเยนาปิ ปฺุาติ สยปฺปตฺติยา อภิสมีหิตตฺถสิทฺธิ โหเตวาติ โจทนํ มนสิ นิธาย วจีปณามสฺส ปรตฺถสนฺนิสฺสยตฺจ ตสฺเสว วิภาเคน ปโยชนฺจ ทสฺเสตุมาห- ‘ตตฺถ’อิจฺจาทิ, คุณสทฺโท เอตฺถ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขา’’ติอาทีสุ วิย อานิสํสฏฺโ, คุณานมานิสํสานํ อนุกูลํ อนุคุณํ, เหตุมนฺตวิเสสนเมตํ, ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถ, อตีสเยน ปณีตํ ปณีตตรํ, จิตฺตสฺสสนฺตานํ ปพนฺโธ จิตฺตสนฺตานํ, ปณีตตรฺจ ตํ จิตฺตสนฺตานฺจ, อนุคุณฺจ ตํ ปณีตตรจิตฺตสนฺตานฺจาติ วิเสสนสมาโส, ตปฺปณามกรเณน อนุคุณ…เป… สนฺตานํ เยสนฺติ อฺปทตฺโถ, เตสํ, ยถา เต โสตาโร รตนตฺตยสฺส ปณามกรเณน ปฺุาติสยปฺปฏิลาภา อเนกานิสํสาติสยปฺปฏิลาภานุกูล จิตฺตสนฺตานตาย ปธานตรจิตฺตสนฺตานา โหนฺติ, ตถา ปวตฺตานนฺติ อธิปฺปาโย, อิทมฺปิ อธิคตา…เป… นฺตราธานนฺตีเมสํ เหตุภาเวน ติฏฺติ, อธิคตา ปตฺตา อเนเก พหู อานิสํสวิเสสา อายุ วณฺณสุขพลปฏิภานาทโย เยสนฺติ วิคฺคโห, วิโสสิตา สุกฺขาปิตา อนฺตรายา ภยาทโย อชฺฌตฺติกา พาหิยา วา เยสํ ตถาวิธานํ โสตูนํ, เอเตปิ อภิ,เป,ทฺธตฺถนฺติ อิจฺจสฺส เหตู, อภิสมีหิตสฺส อนุฏฺิตสฺส กตนิฏฺิตสฺส คนฺถสฺส อวโพโธเยว ผลํ, ตสฺส สิชฺฌนตฺถํ, กินฺตํ รตนตฺตยปฺปณามสนฺทสฺสนํ.
สจฺจํ ปุนปิ สจฺจนฺติ, ภุชมุกฺขิปฺป วุจฺจเต;
สกตฺโถ นตฺถี นตฺเถว,ปรสฺสตฺถมกุพฺพโตติ.
วจนโต ปรตฺโถว สปฺปุริเสหิ กตฺตพฺโพ, ปรตฺเถ สมฺปาทิเต ปน สกตฺโถ สมฺปนฺโนว นาม สิยาติ มนสิ กตฺวา อาห- ‘เอตเทวา’ติอาทิ. กายมโนสมาจรเณน สมฺปชฺชมานฺจ วจีสมาจรเณน สมฺปชฺชเตวาติ อเนเนว วากฺเยน วิฺายตีติ อวคนฺตพฺพํ, พุทฺธิ ปุพฺพา ยสฺมึ กรเณ ตํ พุทฺธิ ปุพฺพํ, ตํ สีเลน กโรนฺตา พุทฺธิปุพฺพการิโน, อภิเธยฺยสฺส อธิคโม ชานนํ ปุพฺโพ ยสฺส โส อภิเธยฺยาธิคมปุพฺพโก ¶ , อวตาโร ปวตฺติ, เอกเทสทสฺสเน ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ วิย เอกเทเสปิ สมุทายโวหารทสฺสนโต ปจฺฉิม ปาเทนาติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมปาทสฺเสกเทสภูเตน ‘สทฺทลกฺขณ’มิจฺจเนนาติ อตฺโถ, สาธิยํ สทฺทานํ สงฺขรณํ, สาธนํ พฺยากรณํ, ตํ ลกฺขณํ สภาโว อสฺสาติ สาธิยสาธนลกฺขโณ, สาธิยสฺเสทํ สาธนํ, สาธนสฺส เจทํ สาธิยนฺติ เอวมสฺเสทมฺภาวเหตุสภาโว สมฺพนฺโธติ วุตฺตํ โหติ, ปโยชนํ อภิเธยฺยสทฺโทปทสฺสิตํ สทฺทสงฺขรณํ, ตตฺถ สมฺพนฺธสฺสนฺโตคธตฺตํ… สาธิโยปทสฺสนมุเขน สาธนสฺสาปิ ทสฺสิตตฺตา นิสฺสโยปทสฺสนโต, อุสฺสุกฺกํ สมฺมาวายามํ, พุทฺธตฺตํ สพฺพฺุตฺาณํ, ปูเรตฺวาติ–
มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ.
วุตฺตอฏฺธมฺมสมนฺนาคเตน อภินีหาเรน สมนฺนาคตา หุตฺวา ยถาวุตฺเต ปารมิตาทโย ธมฺเม ปูเรตฺวาติ อตฺโถ, อาคตาติ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานุพฺรูหเนน อาคตา, อิธาติ อิมสฺมึ โลเก, อาคตาติ ปตฺตา อุปฺปนฺนา, ตถาคโตติ ยถา สมฺปติ ชาตา เต ภควนฺโต สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อยมฺปิ อุตฺตราภิมุขํ คโตติ อตฺโถ, มุหุตฺตชาโตวาติ สมฺปติชาโต เอว, ชาตสมนนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติ, วิกฺกมีติ อคมาสิ, สตฺต ปทานิ คนฺตฺวาน ทิสา วิโลเกสีติ อิทํ ‘‘ธมฺมตา เอสา ภิกฺขเว สมฺปติ ชาโต โพธิสตฺตา สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา’’ติ เอว มาทิกาย ปาฬิยา สตฺตปทวีติหารูปริิตสฺส สพฺพทิสานุวิโลกนสฺส วุตฺตตฺตา วุตฺตํ, ทิสา วิโลเกสิ สมนฺตโตติ อิทมฺปน ‘สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’นฺติ เอตสฺส อนนฺตรํ ทฏฺพฺพํ… ปาเทหิ วสุนฺธราผุสนานนฺตรเมว ทสทิสาวโลกิตตฺตา, อฏฺงฺคานิ นาม–
วิสฏฺํ มฺชุ วิฺเยฺยํ, สวนียา-วิสาริโน;
พินฺทุ คมฺภีรนินฺนาทิ,จฺเจวมฏฺงฺคิโก สโรติ.
วุตฺตานิ ¶ อฏฺงฺคานิ, ตถาคโตติ อิมสฺเสว วิสุํ อตฺถปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห, อริเยน เสตุนาติ สมถวิปสฺสนาสงฺขาเตน อุตฺตเมน มคฺเคน, เอวมาทินาติอาทิสทฺเทน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณํ ตถํ อาคโต ยถาวโต อธิคโต’เยคตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา, เย พุทฺธฺยา เต คตฺยตฺถา’ติตถาคโตติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ, ตตฺถตตฺถาติ เตสุ เตสุ ทีฆาคมาทีสุ, ตถาคตภาโวติ ตถาคโตติ ภวนํ นิปฺผตฺติ นมสฺสนกิริยาภิสมฺพนฺธาติ’นมสฺสิตฺวา’ติ เอตฺถ นมสฺสนกิริยาย อภิสมฺพนฺธา อิมินา ตถาคตาทีนํ กมฺมตฺตํ วิภาเวติ, นมสฺสนกิริยาวิเสสนตฺตาติ ‘นมสฺสิตฺวา’ติ นมสฺสนํ กตฺวาติ วุตฺตํ นาม สิยาติ นมสฺสนนฺติ วุตฺตนมสฺสนกิริยาย วิเสสนตฺตา, โพธิยาติ โพธิวุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, ตํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ (โพธิ, ตสฺสา) โพธิรุกฺขสฺสาติ อตฺโถ, มูเลติ มูลสมีเป ‘‘ยาว มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตาวตา รุกฺขมูลํ’’ติอาทีสุ วิย, นนุ อฺเปิ ขีณาสวา ‘อคฺคมคฺเคเน’จฺจาทินา วกฺขมาน นเยน นิปฺผนฺนา เอวาติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา วุตฺตํ ‘สเหว วาสนายา’ติ, น หิ ภควนฺตํ เปตฺวา อฺเ สห วาสนาย กิเลเส ปหาตุํ สกฺโกนฺติ, เอเตน อฺเหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ, เตเนว อิทฺธสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต’เตปิ หิ’จฺจาทิกํ วกฺขติ, กาปนายํ วาสนา นาม ปหีนกิเลสสฺสาปิ อปฺปหีนกิเลสสฺส ปโยคสทิสปโยคเหตุภูโต กิเลสนิหิโต สามตฺถิยวิเสโส’อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลสมุทาจารนิมิตฺตํ วิย’, อคฺคมคฺเคนาติ อรหตฺตมคฺเคน, สพฺพกิเลเส ราคาทิเก, อรหตฺตํ อคฺคผลํ, สมฺมุติ อุปปตฺติเทวภาวโต อฺเน วิสุทฺธิ เทวภาเวนาตินิปฺผนฺนตฺตา อาห-‘วิสุทฺธิเทวภาเวนา’ติ, สกลกิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน วิสุทฺธิปฺปตฺติยา สพฺพฺุคุณา ลงฺกาเรน วิสุทฺธิเทวภาเวนาติ อตฺโถ.
‘อิธ=สํสิทฺธิยํ’ อิทฺธวนฺโต อิทฺธาตฺตปฺปจฺจเยน, ‘คุณ=อามนฺตเณ’ ภูวาทิเสโส, คุณียนฺติ ปริจียนฺติ เสยฺยตฺติเกหีติ คุณา กปฺปจฺจเยน, เตปีติ สาวกปจฺเจกพุทฺธาปิ, หิ สทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อคฺคํ…เป… อนูนคุณา ¶ , ตสฺมาติ อตฺโถ, สพฺพฺุตาทีนนฺติอาทิกํ เตสํ สพฺพฺุพุทฺเธหิ อูนคุณตาย เหตุวจนํ, เกจิ ‘สิทฺโธ มิทฺธคุโณ อสฺสาติ สิทฺธมิทฺธคุณนฺติ ทุฏฺมตฺถํ ปริกปฺเปตฺวา วากฺยมิทํ ทูเสนฺติ, เต ปน ‘มิทฺโธ นาม โกจิ คุโณ นตฺถี’ติ จ, ‘ตถาคโต นาม มิทฺธ คุโณ น โหตี’ติ จ, ‘ตาทิโส เจ สิยา น าณนิสฺสิตปูชา ปกโตปโยคินี ภวตี’ติ จ อชานิตฺวา วทถ ตุมฺเหหิ วตฺวา อุยฺโยเชตพฺพา, มงฺคลตฺถฺเจตฺถาโท สิทฺธสทฺโทปาทานํ, มงฺคลาทีนิ หิ สตฺถานฺยพฺยาหตปฺปสรานิ โหนฺตฺยายสฺมนฺตพฺยาขฺยาตุโสตุกานิ จ, ธมฺมสงฺฆานมฺปีติ อิมินา อวยเวน วิคฺคเหปิ สมุทายสฺส สมาสตฺถตฺตา อฺปทตฺถสมาโสยํ ตคฺคุณสํวิฺาโณติ ทีเปติ, เตนาห- ‘อฺปทตฺเถ’จฺจาทิ, คุณีภูตานมฺปีติ อปฺปธานภูตานมฺปิ วิเสสนภูตานมฺปิ อฺปทตฺถสฺส ปธานตฺตา, กิริยาติสมฺพนฺโธ วคมฺยเต ธมฺมสงฺฆานํ คุณีภูตานมฺปิ ตทวินาภาวิตฺเตน นมสฺสนาติสมฺพนฺธา, ตเทว สมตฺเถติ ‘ตถาห’จฺจาทินา, ปุตฺเตน สห วตฺตมาโนติ ตคฺคุณสํวิฺาณอฺปทตฺถสมาสตฺตา ตุลฺยมุภินฺนมฺปิ อาคมนนฺติ ปุตฺโตปิ อาคโตติ ปตียเต, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตธี, อตฺตานนฺติ ธมฺมํ ทสฺเสติ, ธาเรนฺเตติ อตฺตนิ เปนฺเต ปวตฺเตนฺเต อุปฺปาเทนฺเต, จตฺตาโรปิ อปายา สามฺวเสน’อปาเย’ติ วุตฺตา, กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏวเสน ตโย วฏฺฏา, เตสุ ทุกฺขํ, ตสฺมึ, ธาเรตีติ วุตฺตธารณํ นาม อตฺถโต อปายาทินิพฺพตฺตกกิเลสวิทฺธํสนํ, ตฺจ ยถารูปํ กิเลสสมุจฺฉินฺทนตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ อาลมฺพนภาเวน โหตีติ อาห- ‘โส…เป… วเสนา’ติ, นวนฺนมฺปิ, เต สมธิคมเหตุตาย ธมฺโมเยว นามาติ ‘ทสา’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘ตมฺมูลกตฺตา’ติอาทิ, ตมฺมูลกตฺตาติ ตํ การณตฺตา, สีลทิฏฺิสามฺเนาติ อริเยน สีเลน อริยาย จ ทิฏฺิยา สมานภาเวน, อริยานฺหิ สีลทิฏฺิโย มคฺเคนาคตตฺตา สพฺพถา สมานาว, เตน เต ยตฺถกตฺถจิ ิตาปิ สหคตาวาติ สํหโตติ อิมสฺมึ อตฺเถ สงฺโฆติ ปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา, อธิปฺเปตวเสน ปเนตํ วุตฺตํ, โลกิยสีลทิฏฺิยา สามฺเน สํหตตฺตา สมฺมุติสงฺโฆปิ ปณามารโหเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
อถ ¶ เกเต สทฺทา, เยสมิทํ ลกฺขณํ ภาสิสฺสนฺติ ปฏิฺาตนฺติ อาห-‘สทฺทา ฆฏปฏาทโย’ติ, อาทิสทฺเทน รุกฺขาทโย, นนุ สนฺติ เมฆสทฺทสมุทฺทสทฺทาทโยปีติ น นิรตฺถกานมิธานุปโยคิตฺตา, เย โลกสงฺเกตานุโรเธนาตฺถปฺปกาสกา เตสํ สาตฺถกานเม วิทํ ลกฺขณนฺติ, อปิจ ‘สทฺทา ฆฏปฏาทโย’ติ วทนฺโต เวทิกานํ วิย อุนฺติ [ตฺถิ (โปตฺถเก)] อาทีนํ อนุปุพฺพีนิยมาวตฺถานมสมฺภวา ตทนุกฺกเมน นิปฺผาทิยมานนมฺปิ สทฺทานํ โลกิยตฺตานภิวตฺตนฺจ โพเธตีติ ทฏฺพฺพํ, นุ ตตฺถ ปกาสกตฺถํ สทฺทสฺส สมุทายวเสน วา สิยา ปจฺเจกวณฺณวเสน วา, ตตฺถ ยทิ ปจฺเจกวณฺณา ปกาสเยยฺยุํ, ฆฏสทฺเท ฆกาโรเยว ฆฏตฺถํ, ปกาสเยยฺย, ตถา จาฺเสมการาทีนมนตฺถ กตา สิยา, อถ สมุทิตา ปกาสเยยฺยุํ, ตทา วณฺณานมุจฺจารณานนฺตรวินาสิตฺตา สมุทาโยเยว น สิยา, ตถา สติ กถ มตฺถํ สทฺโท ปกาสยตีติ เจ กเมน โสตจิตฺตาทิคหิตกฺขร ปาฬิยา จ โย สทฺโทติ วิฺเยฺโย สาตฺถโก จิตฺตโคจโร, จิตฺตโคจรสฺสาปิ สทฺทสฺส ปน พาลชนปฺปโพธาย กปฺปนามตฺเตน ปกตฺยาทิวิภาคโต, น สภาเวนานฺวาขฺยานํ, เตนาห-‘ปกตฺยา’ทิ อาทิ, นนุ โคอิจฺจาทิสาธุสทฺทนิยเม สติ โคตาทโย อสาธุ สทฺทาติ วิฺายนฺติ คนฺตพฺพมคฺคนิยเม อคนฺตพฺพมคฺโค วิย, โคตาทิ อสาธุสทฺทนิยเม วา โคอิจฺจาทโย สทฺทา สาธโวติ อคนฺตพฺพมคฺคนิยเม คนฺตพฺพมคฺโค วิย, กึ สทฺทานมนฺวาขฺยาเนนา ติทมาสงฺกิย ปโยชนมาห- ‘ลกฺขณาภิธานํเจ’จฺจาทิ, สทฺทานมฺปฏิปตฺติยํ ปฏิปทปาสฺสานูปายตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘อฺเถ’จฺจาทิ, อฺถาติ อสติ ลกฺขณาภิธาเน, สกฺกตาทีติอาทิสทฺเทน ปากตาทึ สงฺคณฺหาติ, พหุวิธตฺตํ สกฺกตปากตเปสาจิกอปพฺภํสวเสน, มคเธสุ วิทิตาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) มาคธานํ อิทนฺติ อตฺเถ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) ณปฺปจฺจเย มาคธา มาคธนฺติ จ ปทนิปฺผตฺติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห- ‘มคเธสฺมิ’จฺจาทิ, มคเธสุ วิทิตาติอาทิโน อธิปฺปายํ วิวริตุมาห- ‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อิทนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ มาคธํ…เป… โหตีติ เอตํ วุตฺตํ โหตีติ มคเธสุ…เป… ลกฺขณํ มาคธนฺติ ¶ วทตา ปกาสิตํ โหตีติ อตฺโถ, หิสทฺโท’มคเธสฺวิ’จฺจาทินา วุตฺตํ สมตฺถยติ, ลกฺขณํ วิเสสยตาติ สทฺทลกฺขณ สทฺทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา มาคธนฺติ อิมินา ลกฺขณํ วิเสสยตา พฺยวจฺเฉทยตา วุตฺติกาเรน, อตฺถโตติ สามตฺถิยโต, สทฺเท จ วิเสสิโต โหตีติ สทฺทลกฺขณสทฺโท มาคเธ เอว [สทฺเทเอว (โปตฺถเก)] พฺยวจฺเฉทิโต โหติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘มคเธสุ วิทิตา มาคธาติ สทฺเท คเหตฺวา เตสมิทํ มาคธนฺติ มาคธสทฺเทน ยสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท ลกฺขณํ วิเสสิตํ, ตสฺมา สทฺทลกฺขณสทฺเท สทฺโท ยทิ อมาคโธ กถํ ลกฺขณํ มาคธํ สิยาติ สามตฺถิยา สทฺโทปิ วิเสสิโต โหตี’ติ, นนุ มาคธนฺติ ลกฺขณสฺส มาคธ สทฺทสมฺพนฺธิตฺตฌาปนโต สทฺทลกฺขณนฺติ เอตฺถ สทฺทสทฺทสฺส นิรตฺถก ตาปตฺติ โหตีติ, น โหติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจารตฺตา สทฺทลกฺขณสทฺทสฺส วา สมาสตฺเถ นิรุฬฺหตฺตา ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทีสุ วิย, โกปนาติอาทิสทฺทลกฺขณนฺติ อิมินา อภิเธยฺยสงฺขาตปโยชนสฺส ทสฺสิตตฺตา ตปฺปโยชนปุจฺฉนปรา โจทนา, วุจฺจเตจฺจาทิ ปริหาโร, ยถา สพฺพถาตฺตปรหิตกาเมน.
ปิโย จ ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา,โนจา าเน นิโยชโกติ.
วุตฺเตหิ ตโต ปเรหิ จ ปสตฺถตเรหิ คุณวิเสเสหิ สมุเปตํ คุรุํ.
ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;
อุปฏฺหํ คุรุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหีติ.
วจนโต อุฏฺาน-อุปฏฺาน-ปริจริยา-สุสฺสูสา สกฺกจฺจสิปฺปปฏิคฺคหเณหิ สมฺมา อุปฏฺหนฺเตน สวน,อุคฺคหน-ธารณ-ปริปุจฺฉา-ภาวนา หิ กงฺขาวิจฺเฉทํ กตฺวา วิฺาตพฺพํ สทฺทลกฺขณํ, ตถา อวิฺาตํ สทฺทลกฺขณมเนนาติ ¶ อวิฺาตสทฺทลกฺขโณ ปุคฺคโล, หิสทฺโท อวธารเณ, โส ‘ธมฺมวินเยสุ กุสโล น โหตี’ติ เอตฺถ ทฏฺพฺโพ, กุสโล ทกฺโข น โหติ, ตตฺถ ธมฺมวินเยสุ สุตฺตนฺตาตาภิธมฺมสงฺขาเตสุ ธมฺเมสุ เจว วินเย จ, กสฺมา–
โย นิรุตฺตึ น สิกฺเขยฺย, สิกฺขนฺโต ปิฏกตฺตยํ;
ปเทปเท วิกงฺเขยฺย, วเน อนฺธคโช ยถาติ.
วจนโต, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยถา วุตฺตนเยน สมฺภูตปท พฺยาโมหวเสน ปทตฺเถปิ พฺยาโมหสมฺภวโต สุตฺตนฺโตปทสฺสิตาย ทิฏฺิวินิเวฏฺนาย จ อภิธมฺมาคเต นามรูปปริจฺเฉเท จ วินย นิทฺทิฏฺเ สํวราสํวเร จ อโกสลฺลํ สิยา’’ติ, ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมวินย สทฺทสฺส โย-ตฺโถ วินยสุตฺตาภิธมฺมสงฺขาโต, ตสฺส โส-ตฺโถ, ตทนติกฺกเมน, ปฏิปชฺชิตุมสกฺโกนฺโตติ ตตฺถตตฺเถว วุตฺตาสุ อธิสีล อธิจิตฺต อธิปฺาสิกฺขาสุ ปวตฺติตุํ อสมตฺโถ, กุสโล ปน สมตฺโถ ปฺาวิเสสาโลกปฏิลาภโต, วุตฺตํ หิ–
ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;
ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุคฺคเต ยถาติ.
ปฏิปตฺตินฺติ ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปตฺตีติ ยถาวุตฺตํ ติวิธมฺปิ ปฏิปตฺตึ, วิราเธตฺวาติ นาเสตฺวา, นสฺสติ หิ ปฏิปตฺติ เตสุเยวา โก สลฺลตมคตตฺตา, ตถา จาหุ–
สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;
ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาติ.
สํสารทุกฺขสฺเสว ภาคี โหติ… ยถาวุตฺตา-นุกฺกมปริจฺจาเคน อนุรูปปฏิปตฺติยา ปฏิลภิตพฺพตฺตา อธิคมวิสยสฺส [วิสถตฺตา (โปตฺถเก)] โย คกฺเขมสฺส, วุตฺตฺหิ ตสฺสานุโลมปฏิปตฺติมูลกตฺตํ–
สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;
ปฏิปตฺติยํ ิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตีติ.
เอตาวตา ¶ อวิฺาตสทฺทลกฺขณสฺส สกตฺถปริหานึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สกตฺถสมฺปตฺติมูลิกา ปรตฺถสมฺปตฺตีติ ตทภาวา ตาทิโส ปุคฺคโล ปเรสมฺปิ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘นจา’ติอาทิ วุตฺตํ, ปติฏฺาติ ธารณํ, ตฺเจตฺถ เตสํ เตสํ กุล ปุตฺตานํ ธมฺมวินยสิกฺขาปนํ ตํตํ กมฺมโต นิตฺถรณาทิ จ, ตทุภย เมวา-นฺหสงฺคิกํ ปติฏฺํ, มุขฺยภูตมฺปน ตมฺมูลเก สุปริสุทฺธสีเล ปติฏฺาปนเมว, ตทุปกรณตฺโถ สิกฺขาปนาทิ, อิธ ปน ตํ สาธนภูโต ปุคฺคโล อุปจารโต ปติฏฺาติ คเหตพฺโพ, หิสทฺโท ยถาวุตฺต สมตฺถนตฺเถ นิปาโต, สทฺทลกฺขณฺูเยวาติ อวธารณมฺปน เตสุ ตพฺพิทูเยว สมตฺโถติ ทสฺสนตฺถํ ปกรณวเสน วุตฺตํ, อตฺตโน ปน สุคุตฺตสีลกฺขนฺธวิรเหน กทาจิ โกจิ ยถาวุตฺตานํ ปติฏฺาภวิตุํ น สกฺโกติ… ตมฺมูลกตฺตา สทฺธมฺมฏฺิติยา สปรปติฏฺา ภาวสฺส จ, เตเนว วินยธเร อานิสํสํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ตปฺปธานํ ตปฺปมุขํว กตฺวา ‘‘ปฺจิเม ภิกฺขเว อานิสํสา วินยธร ปุคฺคเล, กตเม ปฺจ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุ รกฺขิโต, กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ, วิสารโท สงฺฆ มชฺเฌ วิหรติ, ปจฺจตฺตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ, สทฺธมฺมฏฺิติยา ปฏิปนฺโน จ โหตี’’ติ วุตฺตํ, อตฺถานุรูปนฺติ อตฺตโน วจนียสฺสตฺถสฺส วาจกตฺเตน โยคฺยํ, พฺยฺชนานุรูปนฺติ อตฺตโน วาจกสฺส วจนียตฺเตน โยคฺยํ, ปริวาสาทีสูติอาทิสทฺเทน อพฺภานาทึ สงฺคณฺหาติ, ตํตํกมฺมนฺติ ปริวาสาทิกํ ตํตํกมฺมํ, อฺโติ อสทฺทลกฺขณฺู, น เกวลมเนน สกตฺถปรตฺถาว นาสิตา, อถ โขติ วิโธ สทฺธมฺโมปิ นาสิโตเยวาติ วตฺถุมาห ‘อชานนฺโต ปนา’ติอาทิ, อยถาปฏิปชฺชมาโนติ สทฺทลกฺขณฺุนา ยถา เยน ปกาเรน อตฺถานุรูปํ พฺยฺชเน พฺยฺชนานุรูปฺจ อตฺเถ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตถา อปฺปฏิปชฺชมาโน, ตถา จ วกฺขติ– ตถา หิ โส สทฺทลกฺขณ มชานนฺโต’ติอาทิ. ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสนติ วิธเมว สทฺธมฺมํ, ตตฺถ ติปิฏกพุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นาม, เตรส ธุตคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นาม, จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ จ ผลานิ อยํ อธิคมสทฺธมฺโม ¶ นาม, ตถาหิจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ, ตมฺปิ ปาฬิยา ถิรีกาตุํ ‘วุตฺตํ เหต’นฺติอาทิมาห, ตตฺถ ธมฺมาติ เหตู, สทฺธมฺมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ติวิธสฺส สทฺธมฺมสฺส, ปทพฺยฺชนนฺติ ปทฺจ พฺยฺชนฺจ ตํ, ตตฺถ ปทํ นาม สฺยาทฺยนฺตํ ตฺยาทฺยนฺตฺจ, พฺยฺชียติ อตฺโถ เอเตนาติ พฺยฺชนํ-วากฺยํ อถวา ปชฺชเต คมฺยเต อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ-สฺยาทฺยนฺตาทิ, วากฺยํว พฺยฺชนํ, สิถิลธนิตาทิปทเมววา วุตฺตนเยน พฺยฺชนนฺติ ปทพฺยฺชนํ, ตํ, ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ทุฏฺุ นิกฺขิตฺตํ ปิตํ วิราเธตฺวา กถิตํ, อตฺโถ จ ทุนฺนีโตติ ทุนฺนิกฺขิตฺตตฺตาเยว ปทพฺยฺชนสฺส ตพฺพจนีโยปิ ทุฏฺุวิฺาโต โหติ, วุตฺตปฏิปกฺขโตติ ‘อวิฺาตสทฺทลกฺขโณหิ’จฺจาทินา วุตฺตสฺส วิฺาตสทฺทลกฺขณตฺตาทินา ปฏิปกฺขภาวโต, ภาวปฺปธาโน หิ อยํ นิทฺเทโส,ตฺตปฺปจฺจยโลโป วา, น หิ อตฺตาว อตฺตนา เวทิตพฺโพติ ยุตฺตนฺติ.
ตเทวนฺติอาทินา ยถาวุตฺตํ นิคเมตฺวา สฺาวิธาเน ปโยชนํ ทสฺเสติ, ตนฺติ เหตฺวตฺเถ นิปาโต, ยสฺมา สทฺทลกฺขณสฺส ชานนํสานิ สํสํ ตสฺมาติ อตฺโถ, เอวนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, เอวํ สปฺปโยชนนฺติ สมฺพนฺโธ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยํ, วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺมึ อตฺเถ วตฺตเต. นนุจ สฺีนํ สฺานํ วตฺตพฺพตฺเต ‘‘ออาทโย ติตาลีสวณฺณา’’ติอาทีนํ วากฺยานํ วิสุํวิสุํ มหนฺตตฺตา กุโต ลาฆวํ สตฺถสฺสาติ มฺมาโน ‘ตถาหิ’จฺจาทินา สฺาวิธาเน ลาฆวสพฺภาวํ สมตฺเถติ, โหเตวาติ อวธารเณน กตฺถจิ ปรสตฺเถ วิย โน น โหตีติ ทสฺเสติ, ปฏิปตฺติลาฆวมฺปิ เจตฺถ โหเตว, ตถาหิ ‘‘วณฺณปเรน สวณฺโณปิ’’จฺจาโท (๑-๒๔) วณฺณาทิสฺาสมุทฺธริตา นาตฺตานมตฺตาวคเมตุมลนฺติ ปเร ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพา อสฺส, ตโต สฺา-วเสยา, ตโตสฺส สฺาติ สฺาสฺีวิเวจนํ ตทนุฏฺานนฺติ ปรมฺปราเปกฺขาย ภวิตพฺพํ ปฏิปตฺติ คารวาภาวา. อิทานิ สงฺเขปโต สตฺถกฺกมํ ทสฺเสตุมาห-เอวํ ตาวิ’จฺจาทิ, ตาวาติ ปมํ, อุปยุชฺชมานตฺตาติ พฺยาปาริยมานตฺตา, วิสโย โคจโร ยตฺเถเต สฺยาทโย วิธี ยนฺเต, สห วิสเยนาติ สวิสยา, ปมํ กรียตีติ ปกติ ยโต สฺยาทโย วิธียนฺเต, สห ปกติยาติ สปฺปกติกา, ลิงฺคาทิกนฺติ ¶ อาทิสทฺเทน‘สลภจฺฉาย’มิจฺจาโท เอกตฺตาทิ, ลิงฺเคภวา ลิงฺคิกา-อิตฺถิวิธโย, เอกตฺถีภาโว สมาโส, เตน, สามฺโต สมานตฺตา, สมานตฺตนฺตุณาทิวุตฺติยา ‘‘ราชาทิวิสิฏฺเ ปุริสา โทวิย’วสิฏฺาทิวิสิฏฺเ อปจฺจาทิมฺหิ อตฺเถ ปวตฺตนโต.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
รตนตฺตยปณามาทิกถา สมตฺตา.
๑. ปมกณฺฑวณฺณนา
สฺาธิการ
๑. อ อาทโย
สพฺพวจนานํ สาตฺถกนิรตฺถกตฺตพฺยภิจาริตฺตา ‘อิท’นฺติอาทินา สทิฏฺนฺเตน สํสยมุปทสฺสิย สาตฺถกตฺตมสฺส ทสฺเสตฺุจ ‘น ตาว…เป… สาตฺถกตฺตา’ติ วุตฺตํ, อุมฺมตฺตกาทิวากฺยมิติ ‘ทส ทาฬิมา, ฉ อปูปา, กุณฺฑมชาชินํ, ปลาลปิณฺโฑ’อิจฺจาทิกํ, อวยวตฺถาน มฺมฺนาติ สมฺพนฺธา สมุทายตฺถาภาวโต อนตฺถกตฺตํ, อาทิวากฺยนฺติ ‘‘มโนเสฏฺา มโนมยา’’ติอาทิวากฺยํ, สาตฺถกตฺตํ ปนสฺส ปทตฺถาน มฺมฺาภิสมฺพนฺธสฺส ปตีติโต.
อถ ออาทฺยาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานฺวาขฺยานาย อิทํ วจนมิจฺจาทิวิกปฺปนฺตรสมฺภเว กถํ นิยโม วุตฺติยํ วุตฺเตนตฺเถน สาตฺถกตฺตมิจฺจาสงฺกิย เตสมิหานุปโยคิตฺตํ กเมน ปฏิปาทยิตุมาห ‘วกฺขมานตฺถเมวิท’มิจฺจาทิ,’ อาการาทโย นิคฺคหีตนฺตา’อิจฺจาทินา วุตฺติยํ วกฺขมาโน อตฺโถ ยสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ, สาธูนํ สาธุสทฺทานํ อนุสาสนํ อาขฺยานํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโห.
สาธุสทฺทานุสาสนสงฺกาเปตฺถ ‘‘กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺรกฺเวหิธา’’ติ (๔-๑๐๐) อาทินา กตฺถาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานุสาสนสฺส ทสฺสนโต, ลกฺขณนฺตเรน สาธุภาวสฺส อนฺวาขฺยาตตฺตาติ อาปุพฺพาทาอิจฺจสฺมา ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิปฺปจฺจเย อาการโลเป จ อาทีติ ¶ ออาทิเยสนฺติ อฺปทตฺถสมาเส โยมฺหิ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) ‘เฏ ออาทโย’ติ, ตโย จ จตฺตาลีสา จาติ จตฺถ สมาเส ‘‘ตทมินาทีนิ’’ติ จต โลเปจ รสฺเส จ ติตาลีสาติ, ‘วณฺณ-วณฺณเน’อิจฺจสฺมา ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเยโยมฺหิ ฏาเทเส วณฺณาอิติ จ สิชฺฌนโต, ปโยคนิยมตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ ปเรสุ เอว ออาทิสทฺโท ปยุชฺชียตีติ เอวํ ปโยคนิยมตฺถํ, อยมฺปิ วิกปฺปนฺตร สมฺภาวนา ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี’’ติ (๔-๑๑๙) ปโยคนิยมสฺสา ฌายมานสฺส ทิฏฺตฺตา, านฺยาเทสตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส าเน ติตาลีสวณฺณสทฺทา อาเทสา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, ตทนุรูปายาติ านฺยาเทสานุรูปาย ฉฏฺี วิภตฺติยา, อโตเยวาติ อคมาคมิอนุรูปาย ฉฏฺิยา อภาวโต เยว, อคมาคมิ ภาวตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ติตาลีส วณฺณสทฺทา อาคมา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, เอเตสุปิ สงฺกา, ‘‘ยวาสเร’’ (๑-๓๐) ‘‘สุ สสฺส’’อิติ (๒-๕๓) อาเทสาคมานํ ทสฺสเนน, อาคม ลิงฺคาภาวโตติ อุการ กการ มการานํ อภาวโต, วิเสสนวิเสสฺส ภาวตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ ออาทิสทฺโท วิเสสนํ, เต วา ตสฺเส-ติ, เอตฺถาปิ สงฺกา ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺตฺถ วิเสสนวิเสสฺส ภาวทสฺสนา, สทฺทลกฺขณา นุปโยคโตติ สทฺทลกฺขเณน สทฺทสงฺขรณสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘รูปวิเสสูป ลกฺขณาภาวา’ติ, รูปวิเสสสฺส อุปลกฺขณ นิมิตฺตํ ตสฺสอภาวาติ อตฺโถ, น หิ วิเสสน วิเสสฺสภาเว ปฏิปาทิเต ออาทฺยาทิสทฺทานํ รูปวิเสสสฺส สงฺขรณํ กตํ สิยาติ, ยทิ เอโสว สทฺทสงฺขรณนฺติ คยฺเหยฺย, ตถา สติ ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺปิ วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ นาสฺส ตทตฺถ ตาปิ สมฺภาวียเต, โลเก สีหคุณสฺส มานวเก ทสฺสนโต อุปจาเรน ‘สีโห-ยํ มานวโก’ติ ตคฺคุณชฺฌาโรโปปิ ทิสฺสติ, ตทตฺถมฺเปตํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตคฺคุณชฺฌาโรปนตฺถมฺเปตํ น โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ออาทิสทฺทสฺส, เตสํ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ วา คุโณ ออาทิตฺตาทิ, ตสฺส อชฺฌาโรปนํ-ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ ¶ วา ออาทิสทฺเทเยว วา อาโรปนํ, ตทตฺถมฺเปตํ สุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห- ‘อโตเยวา’ติอาทิ, อโตเยว รูปวิเสสูปลกฺขณา ภาวโตโย, ปกตํ สทฺทสงฺขรณํ, ยถาวุตฺต วิกปฺปนฺตราภาเว อุภยตฺถมิทํ สิยา, ตตฺถ ปริภาสตฺถํ น โหติ… ตลฺลกฺขณตฺตาภาวา อุปริวกฺขมานตฺตา จาติ ปาริเสสมาลมฺพิยาห ‘สฺาสฺิ’จฺจาทิ.
มริยาทายมฺปกาเรจ, สมีเป วยเว ตถา;
จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ, อาทิสทฺทสฺส ทิสฺสเตติ.
มริยาทตฺโถ เอตฺถ อาทิสทฺโทติ อาห-‘อาทิมริยาทา ภูโต’ติ, อุปลกฺขณตฺตาติ อุปลกฺขิยมานานมาการาทีนํ คหเณ การณภาเวน อปฺปธานตฺตา, เตนาห-‘อุปลกฺขณสฺสุปสชฺชนียภูตสฺสา’ติ, การิเยนาติ วณฺณสฺาภวนาทินา, น คุนฺนมฺปิ อานยนํ ภวติ..คุนฺนมุปสชฺชนีย ภูตตฺตา อฺปทตฺถสฺเสว ปธานตฺตา, สฺายา ภาเวติ อการสฺส วณฺณสฺาย อภาเว, รูปนฺติติ ตาลีสารูปํ, ติตาลีสา+วณฺณาติปทจฺเฉโท, ติตาลีส+วณฺณาติวา, สุตฺตาวยวสฺสาปิ สุตฺตสมฺพนฺธิตฺตา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ปน วุตฺตํ, รสฺสตฺตนฺตุ ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาเคน, อิตรถา พฺยฺชนปรสฺเสว รสฺสตฺเต ทสฺสิเต ติตาลีสอิติ อพฺยฺชเน ปทํ น สมฺปชฺเชยฺยาติ วิฺายติ, อิตรีตรโยคจตฺเถ พหุวจเนน ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘เอกวจนมฺปนา’ติอาทิ, วิปฺปฏิปตฺติ อฺถาภาโว, รสฺส เอ โอกาเรหิ เตจตฺตาลีสกฺขรานนฺติ สมฺพนฺโธ, เอ โอกาเร หีติ สหตฺเถ ตติยา, สกฺกตานุสาเรนาติ สกฺกเต ‘‘สนฺธิ ยกฺขรานํ รสฺสา น สนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อนุสาเรน, โกจีติ สา สนปฺปสาทกโจฬิยพุทฺธปฺปิยาจริยํ ทสฺเสติ, น หิจฺจาทึ วทโต-ยมธิปฺปาโย ‘รสฺสาอิวาติ อิวสทฺโท สาธมฺโมปมาโชตโก วา สิยา เวธมฺโมปมาโชตโก วา, ยทิ ตาว เวธมฺโมปมาโชตโก, รสฺสธมฺมสฺส เอ โอกาเรสฺว สมฺภวา เตสํ ทีฆกาลปฺปวตฺติโต เต ทีฆาเยว สิยุํ, ยทิ ปน สาธมฺโมปมาโชตโก ¶ , เตสุ รสฺสธมฺมสฺสสมฺภวา รสฺสกาลปฺปวตฺติโต รสฺสาเอว เต สิยุนฺติ ‘เอตฺถาติอาทีสุ เอ โอการานํ อุจฺจารณกาลกตํ รสฺสตฺตเมว โหตี’ติ, รสฺสกาลวนฺโตเยวาติ เอวสทฺโท โสคเต วณฺณวินิมฺมุตฺตสฺส กาลสฺเสวาภาวา วณฺณานฺจ ปจฺจกฺข สิทฺธตฺตา ปมาณสิทฺธํ ปารมตฺถิก เม โอการานํ รสฺสกาลวนฺตตํ ทีเปติ, อตฺถาติ วทโต ปนายมธิปฺปาโย ‘เอตฺถาติอาทีสุ ยทิ เอการาทโย ทีฆาเอว สํโยคปุพฺพตฺตา รสฺสาว สิยุํตถา สติ อตฺถาติ เอตฺถาปิ ทีโฆว อากาโร สํโยคปุพฺพตฺตารสฺโส อิว อุจฺจตีติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา อุจฺจารณกาลกโตว รสฺสทีฆภาโว คเหตพฺโพ’ติ, กจฺจายนวุตฺติวณฺณนา าโส, ตฺาปเนติ พหิทฺธา อฺเสมกฺขรานํ าปเน, ปโยชนาภาวาติ เตน สาเธตพฺพสฺส กสฺสจิ อิฏฺสฺส อภาวมาห, กิเมตฺถ สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติ, อุทาหุ อวยเวติ อาห- ‘ปจฺเจก’นฺติ, อฺถา ‘รุกฺขา วน’นฺติอาทีสุ วิย สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติยํ ‘‘อิยุวณฺณา ฌลา นมสฺสนฺเต’’ (๑-๙) อิจฺจาทิกํ น สิชฺฌตีติ, ปจฺเจกํ วณฺณา นามโหนฺตีติ อกาโร วณฺโณ นาม โหติ อากาโร วณฺโณ นาม โหตีติอาทินา, อวยเวจฺจาทินา วุตฺติยํ อวุตฺเตปิ ‘ปจฺเจก’นฺติ วจเน สทิฏฺนฺตํ การณมาห, ทิฏฺนฺโตปนีโต ตฺยตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ, เอตฺถ หิ ปจฺเจกนฺติ อวุตฺเตปิ เทวทตฺโต โภชียตูติอาทินา ปจฺเจกํ ภฺุชิกิริยา ปริสมาปียเต, เตนาห-‘น โจจฺจเต’ อิจฺจาทิ, อถวา สมุทาเยปิ วากฺยปริสมา ปตฺติยํ สติ สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ ‘สมุทฺเทกเทสทสฺสเนปิ สมุทฺโท ทิฏฺโ, ขนฺเธกเทส ภูตายปิ ปฺาย ปฺากฺขนฺโธติอาทีสุ วิย น โทโส, เตเนว วุตฺติยํ ‘ปจฺเจก’นฺติ น วุตฺตํ, วณฺณสทฺทสฺส คุณาทฺยเนกตฺถตฺเตปิ ปกรณโต อการาทโยเวตฺถ วุจฺจนฺตีติ อาห-‘วณฺณียติ’จฺจาทิ, ปกรณโตปิ อตฺโถ วิภชฺชเต, วุตฺตํ หิ–
อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา เทสกาลโต;
สทฺทตฺถา วิภชียนฺเต, น สทฺทาเยว เกวลาติ.
นนุ ¶ ฌลาทิสฺา วิย ลหุสฺํ อกตฺวา กสฺมา คุรุสฺา กตาติ โจทนํ มนสิ นิธาย รุฬฺหิ อนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สฺาสุ ฌาลาติ รุฬฺหิ สฺาตฺถาภาเวน โวหารสุขมตฺตปโยชนา, อนฺวตฺถสฺา ปน ตปฺปโยชนาปิ โหติ ตทฺปฺปโยชนา ปีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอว’มิจฺจาทิ, วณฺณียตี อตฺโถ เอเตหีติ วุตฺตมตฺถํ อนุคตา อนุคตตฺถา วณฺณสฺา ตํ, สทฺทาธิคมนียสฺสาติ สทฺเทน วิฺาตพฺพสฺส, วณฺณํ มูลมสฺสาติ วณฺณมูลโก-อตฺโถ, ตสฺส ภาโว วณฺณมูลกตา, อตฺถสฺส วณฺณมูลกตํ สาเธติ ‘สาปิ’จฺจาทินา, วณฺณํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ วณฺณรูปานิ-ปทานิ, สมุทาโย ปาทานํ รูปมสฺสาติ สมุทายรูปํ วากฺยํ, วิภตฺยนฺตมตฺถโชตกํ ปทํ, ปทสมุทาโย วากฺยํ, สพฺพฺเจตมุปจาเรน วณฺณสทฺทวจนียตฺตํ คจฺฉติ วณฺณมยตฺตาติ สพฺโพปิ สมฺมุติปรมตฺถเภทภินฺโน อตฺโถ วากฺยาธิคมนีโย วณฺเณเนว วิฺายติ นาม ตสฺมา ยถา วุตฺตมตฺถ วิเสสทสฺสนํลหุสฺาย น สกฺกาติ ตทตฺถมการาทีนํ คุรุภูตา วณฺณสฺา กตาติ อธิปฺปาโย, สมฺมุติ สงฺเกตวเสน ปวตฺโต โวหาโร, ปรมตฺโถ สนิพฺพาโน ปฺจกฺขนฺโธ. อุโภหิ ปเนเตหิ ภินฺโน ตติโย โกฏฺาโส นาม นตฺถิ, ตถาจ วุตฺตํ–
ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,
สมฺมุตึ ปรมตฺถฺจ, ตติยํ นุปลพฺภตีติ.
นนุ จ–
อปฺปกฺขรมสนฺทิทฺธํ, สสารํ คูฬฺหนิณฺณยํ;
ปสนฺนตฺถฺจ สุตฺตนฺติ, อาหุ ตลฺลกฺขณฺุโนติ.
‘‘อาทโย ติตาลีส วณฺณา’’ ‘‘ติตาลีสาทโย วณฺณา’’ติ วา วตฺตพฺพนฺติ น ตถา สติ สนฺทิทฺธํ สุตฺตํ สิยาติ, นนุ สตฺถาโท มงฺคลวจเนน ภวิตพฺพํ, อกาโร ปฏิเสธตฺโถปิ โหตีติ (น) สตฺถาโท สิทฺธสทฺทสฺโสปหิตตฺตา, อถ โหตฺว ปุพฺพา ฌาลาทิ สฺา, สทฺทสาธนมตฺตปฺปโยชนตฺตา ปน สพฺพวิธานสฺส ปุพฺพาจริย สฺาวาลเมตฺถาติ กึ ปุนาปิ วณฺณาทิสฺาวิธาเนน คนฺถคารว กรเณนาติ สจฺจเมตํ, ปุพฺพาจริเยสุ ปน คารวํ ตทนุคมนฺจ ทีเปตุํ กาจิ ¶ สฺาโยปฺยนฺวาขฺยายนฺเต, ยชฺเชวํ สํโยคสพฺพนามโลปาทโยปิ สฺา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา วตฺตพฺพาติ นนุ โภ วุตฺตเมวามฺเหหิ’กาจิ สฺาโย อาขฺยายนฺเต’ติ, กินฺตทาขฺยานทฺวาเรน ภวตา ตาปิ วิฺาตุํ น สกฺกาติ, เกสฺจิ สาตฺถกตฺโตปิ ปติวณฺณมตฺถานุปลทฺธิโต วณฺณานมทิฏฺานมการาทีนมนุกติโย อิโหปทิฏฺาอิตฺยนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตาย โหเตวาการาทิโต วิภตฺติ, โลเปน นิทฺทิฏฺตฺตา ปนสฺสา อสฺสวนํ สนฺนิกํสวจนิจฺฉาภาวา สํหิตายานิทฺเทโส, อนุกฺกโมติ อาโทนิสฺสยา สราวุตฺตา, ตโต นิสฺสิตา พฺยฺชนา, สเรสุปิ เอกฏฺานิยา อการาทโย พหุตฺตา ปมํ วุตฺตา านานุกฺกเมน, ตโต ทฺวิชา านานุกฺกเมน, เตสุปิ รสฺสาว ลหุตฺตา ปมํ วุตฺตา, ตโต ทีฆา, พฺยฺชเนสุปิ วคฺคา พหุตฺตา านปฺปฏิปาฏิยา ปมํ วุตฺตา, ตโต ยการาทโย, วคฺเคสุ จ อโฆสา ปมํ วุตฺตา, ตโต โฆสา, เตสุ จ สิถิลา ปมํ วุตฺตา, ตโต ธนิตา, ตตฺถาปิ อปฺปกตฺตา ทฺวิชา ปฺจมา วุตฺตา, ตโต ยรลวา โฆสภูตา านานุกฺกเมน, ตโต ธนิตา สการห การา, เตสุปิหกาโร เกสฺจิ โอรโสปิ โหตีติ ทฺวิชตฺตา ปจฺฉา วุตฺโต, เกหิจิ ‘‘ลฬานมวิเสโส’’ติ ทฺวินฺนมวิเสเส วุจฺจมาเนปิ ลิปิเภเทน านเภเทน จ ภินฺนตฺตา ฬกาโร วิสุํ อกฺขรภาเวน คหิโต, โสปิ โฆสภาเวน านานุกฺกเมนจ หการโต ปรํ วุตฺโต นิคฺคหีตํ ปน สรตฺตาทิสพฺพวินิมฺมุตฺตตฺตา สพฺพปจฺฉา วุตฺตนฺติ อการาทีนมยมนุกฺกโม, อิมสฺเสวานุกฺกมสฺส มนสิ วิปสฺส วตฺตมานตฺตา ติตาลีสาติ คณนาปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ‘นิคฺคหีตนฺตา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ปกตํ สาธุสทฺทานฺวาขฺยานํ, น วณฺณียเต, ติ สทฺทสงฺขรณ สงฺขาต มุขฺยปฺปโยชนาภาวา, กิฺจาปิ น วณฺณียเต, อมฺเหหิ ปน กถมการาทีนมยมนุกฺกโม อุปฺปนฺโนติ สิสฺสานํ กงฺขา วิจฺเฉทปฺปโยชนมฺปติ อนุกฺกมสทฺทสฺส อตฺถกถนพฺยาเชน วณฺณิโต เยวาติ, กรียนฺเต อุจฺจารียนฺเต เอเตนาติ กรณํ, ตตฺถ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหคฺคํ, ทนฺตชานํ เสสานํ สกฏฺานํ กรณํ, ปยตฺติ ปยตนํ, ตมฺปน วณฺณุจฺจารณโต อพฺภนฺตโร พาหิโย จ อุสฺสาโห, ตตฺถ อพฺภนฺตรปยตนํ-สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ สรานํ ¶ สการหการานฺจ ผุฏฺตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺตฺตํ ยรลวานํ, พาหิยปยตนนฺตุ สํวุตกณฺตาทิ, านโต ปจฺจาสตฺติยา วิธียมานการิยสมฺภเวน ปโยชนสมฺภวา อาห-‘านมฺปนา’ติอาทิ, ติฏฺนฺติ เอตฺถ อุปฺปตฺติวเสน วณฺณาติ านํ, ‘‘เอ โอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) สุตฺเต วณฺเณติ กถนเมว วณฺณสฺากรเณ ปโยชนํ, ยถาวุตฺตมตฺถมฺตฺร พฺยาปทิสติ’ เอว’มิจฺจาทินา, ตสฺมา ‘‘ทสาโท สรา’’อิจฺจาโท ‘เตนา’ติอาทีสุ ‘เตน สรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ กสฺมึ สุตฺเต ปโยชนํ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สโรโลโป สเร’’จฺจาที’ติ เอวมาทินา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, าเปติ วณฺณโลปนฺติ าปกํ, กสฺมา ปน’โส เจมินาว าปเกน สิทฺโธ’ติ วุจฺจติ นนุ ‘ตทมินาทีนิ’’ติ (๑-๔๗) สุตฺตํ ทิสฺสตีติ, (สจฺจํ) ตถาปิ ปการนฺตโรยมฺปิ วณฺณโลเป ทสฺสิโตติ วิฺาตพฺพํ, เอวสทฺโท ปน ‘ยทิ าปเกน วณฺณโลโป สิยา โส อิมินาว าปเกน สิทฺโธ, นาฺเนา’ติ อวธาเรติ.
๒. ทสา
นนุ ออาทโยติ ปมนฺเตนุวตฺตนฺเต กถเมตฺถ’ตตฺถา’ติ สตฺตมีนิทฺทิฏฺตาติ อาห-‘ตฺจา’ติอาทิ, อตฺถวสาวิภตฺติวิปริณาเมนาติ ออาทโยติ ปมนฺตสฺส‘อาโท ทสา’ตฺยเนน สมฺพนฺธา สมฺพชฺฌมาเน จาธารตฺเถน ภวิตพฺพนฺติ อาธารตฺถวเสน สตฺตมี วิภตฺติยา ปริวตฺตเนนาติ อตฺโถ, อตฺถวสา สตฺตมิยา วิปริณามสมฺภวาเยวสุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ‘ตตฺถา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, อาโททสนฺนมนฺตฺถปวตฺติสมฺภวโต เตสํ ออาทโย วิสยภาเวนปิ สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ วุตฺตํ-‘เตสุ วิสยภูเตสู’ติ, นิทฺธารณตฺโถปิ ยุชฺชเตว… วณฺณสมุทายโต ตเทกเทสภูตาน มาโท วณฺณานํ ทสสงฺขฺยาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา, อาทิมฺหิ ทส วณฺณาติ วุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพานํ อูนปูรณตฺถมชฺฌาหาโร โหตีติ วุตฺตํ- อวฏฺิตา นิทฺทิฏฺา วา’ติ, เอกาทีน มฏฺารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ สงฺขฺเยยฺเย วตฺตนโต อาห-‘ทสสงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺนตฺตา’ติ, คยฺหุปคานํ รสฺสเอ โอวณฺณานมฺปิ กจฺจายเน วิย อปริจฺจาคา อนูนา, อคยฺหุปคานํ ตทฺเสํ เกสฺจิ สรานํ ปริจฺจคา อนธิกา, ทสสทฺทสฺส สงฺขฺเยยฺย วุตฺติตฺตา ¶ ทสนฺนมฺปิ อธิกตวณฺณานฺตฺตา วุตฺตํ-‘ทสนฺนมฺปี’ติอาทิ, สยํ ปุพฺพา’ราช=จิตฺติยํ’ตีสฺมา กฺวิมฺหิ อนฺตโลเป สมาเส จ ตทมินาทิตฺตา นิรุตฺตินเยน วา สรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ, ‘สร-คติหึ สาจินฺตาสุ’ อิจฺจสฺมา อปฺปจฺจเยน วา นิปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห=‘สยํ ราชนฺตี’ติอาทิ.
๓. ทฺเวทฺเว
เตติ’อาโท’ติ สตฺตมฺยนฺตตฺตา อปเร ทฺเว ปรามสติ, เหฏฺา วิยาติ เหฏฺา วุตฺตํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามํ อุปเมติ, อโตว วิฺายมานตฺถวเสน เตสุ’ติ วุตฺตํ, เตสุติ ปน นิทฺธารณตฺตวิวจฺฉายํ ตมฺปิ สมฺภวตีติ เตสํ วณฺณานํ มชฺเฌ ทฺเวทฺเวติ ทฺวิสงฺขฺยาย นิทฺธารณตฺโถปิ เวทิตพฺโพ, วิจฺฉายํ วุตฺติ ยสฺส โส วิจฺฉาวุตฺติ-ทฺวิสทฺโท, วิจฺฉาวุตฺติตา จาสฺส สวณฺณตฺตคุเณน ทฺวินฺนํ (‘พฺยาปิตุ) มิฏฺตฺตา, กเมนาวฏฺิเตติ อิมินา อการาทิวณฺณปฺปพนฺธสฺส อนาทิกาลสิทฺธํ กมสิทฺธตฺตมาห. นนุ สมานา วณฺณา สวณฺณาตฺยนฺวตฺเถ สวณฺณสทฺเท สติ กตํ รสฺสทีฆานํ สวณฺณสฺา สิยา… อสมานตฺตา เอเตสนฺติ, เนตทตฺถิวณฺณปฺปพนฺธสฺส กมสิทฺธตฺตา วจนพเลเนวาสมานานมฺปิ โหเตวาติ, เนวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตํ‘‘ทฺเวทฺเว สวณฺณา’’ติ สุตฺตสฺส ตาทิสสามตฺถิยสพฺภาเว [สพฺภาเวน (โปตฺถเก)] วิเสสการณาภาวาติ อาห‘สมานตฺตมฺปนา’ติอาทิ. ติฏฺนฺติ เอตฺถ วณฺณา จิตฺตชตฺเตปิ อภิพฺยตฺติ วเสนาติ านํ กณฺาทิ, เตน กตนฺติ สมาโส, กณฺตาตุ อิติ จตฺเต ปาณฺยงฺคตฺตา นปุํสกตฺตํ. ปฺจเมหิ วคฺคปฺจเมหิ. อนฺตฏฺากีติ วคฺคานมนฺเต ติฏฺนฺตีติ อนฺตฏฺา, ตาหิ, ยุตฺตสฺสาติ พฺรหฺมจริยา, คุยฺห’นฺติอาทีสุ ยุตฺตสฺส. เกจีติ อนิยเมน วุตฺตํ, เต ปน–
‘‘หกาโร ปฺจเมเหว, อนฺตฏฺาหิ จ สํยุโต;
โอรโส อิติ วิฺเยฺโย, กณฺโช ตทสํยุโต’’ติ วทนฺติ.
๔. ปุพฺโพ
วตฺตเตติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน วตฺตเต, นนุ เจตฺยาทิโจทนา, เนสโทโสจฺจาทิ ปริหาโร, โทสาภาเว การณ มาห-‘โยโย…เป… ¶ ปตียเต’ติ, วุตฺตํ สมตฺเตติ-‘นหิ’จฺจาทินา, นนุ จ ปุพฺพสทฺโท ยเมกตฺตา เอกํ ปุพฺพมาจิกฺขติ น สกลนฺติ กถํ ‘‘ปุพฺโพ’ติ วุตฺเต โยโยติ ายติ ‘โยโย ปุพฺโพ’ติ จ วุตฺเต ‘เตสุ ทฺวีสุ’ติ เอตฺถ’ทฺวีสุ ทฺวีสุ’ติ อิทํ กถํ สุเขเนว ปตียเต ตทิทมสิทฺเธนาสิทฺธสาธนนฺติ อาสงฺกิย ตทภาวมุพฺภาวีย ปุพฺพ สทฺทสฺส วิจฺฉาคมกตฺตมวคมยิตุมาห-‘นเจท’มิจฺจาทิ. ตํโยคาติ อุปจารวเสนาห, ตพฺพนฺตตายวาติ อตฺถิยตฺเถ อปฺปจฺจยวเสน, เอวมุปริปิ.
๕. ปโร
เสสมิจฺจาทินา‘เตสุ ทฺวีสูติ สวณฺณสฺเกสุ ทฺวีสุ’ อิจฺจาทิ กมติทิสฺสติ. ลหุสฺา รสฺสสฺส, สํโยคปุพฺพสฺส รสฺสสฺส ทีฆสฺส จ คุรุสฺา น วตฺตพฺพา… อุจฺจารณวเสเนวานฺวตฺถสฺาติ วิฺายติ, ปุพฺพาจริยวเสน วา อิหาวุตฺตาวเสสสฺาวิย.
๖. กาทโย
เกวล พฺยฺชนานมตฺถปฺปกาสตฺตาภาวา สรานมตฺถปฺปกาสเน อจฺจนฺโตปการา พฺยฺชนาติ ‘เอเตหี’ติ กรณตฺเตน วุตฺตํ, เตนาห ‘สราน’มิจฺจาทิ. วิปุพฺพา ‘อฺช-พฺยตฺติยํ’ตีมสฺมา กรเณ อนปฺปจฺจเย รูปํ, นปุํสกตฺตมฺปิสฺสาวคมยิตุํ ‘อุปการกานี’ติ วุตฺตํ, พฺยฺชนตฺตํ ทิฏฺนฺเตน ผุฏยติ ‘ยถา’อิจฺจาทินา, ยถา โอทนสฺสุปการกานิ สูปาทีนิ พฺยฺชนานิ, ตถา สรานมุปการกานีติ อธิปฺปาโย, พฺยฺชนมฺปน อทฺธมตฺติกํ, วุตฺตํ หิ–
เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทีโฆ มตฺตทฺวยายุโต;
ปฺลุโต ติมตฺโต วิฺเยฺโย, พฺยฺชนํ ตฺวทฺธมตฺติกํติ.
อนฺวตฺถาติ อนฺวตฺถโต, ‘อนฺวตฺถา พฺยฺชนา’ติ สมฺพนฺโธ.
๗. ปฺจ
สชาตฺยเปกฺขาย สมุทายวาจิตฺเตปิ กาทโยตี อนุวตฺตนโต วคฺคสทฺเทน กขคฆาทโยว คยฺหนฺติ, ปฺจ ปริมาณมสฺส ปฺจโกวคฺโค, ‘‘ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จา’’ติ (๔-๔๑) โก, สุตฺเต อาทิภูโต ¶ ปฺจสทฺโท ปฺจสงฺขฺยาปริจฺเฉทํ กุรุมาโน มาวสานานํ วคฺคานํ พหุตฺตํ คเมตีติ ‘ปฺจกา’ติ วุตฺตํ, วคฺคาติ พหุวจนโต ปจฺเจกนฺติ วิฺายติ, วชฺเชนฺติ ยการาทโยภิ วคฺคา, ปมกฺขรวเสน ปน กวคฺคาทิโวหาโร.
๘. พินฺทุ
อเนกตฺถตฺตา ธาตูน มุจฺจารณตฺโถเปตฺถ คณฺหาตีติ นิปุพฺพา ตโต กมฺมนฺติ ตฺตปฺปจฺจเย ฺิมฺหิ ปาทิสมาเส ทีเฆจ รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘รสฺสา’ติอาทีมาห, ปีฬนตฺถโต นิคฺคหนํ นิคฺคโห, ‘อิ-อชฺเฌน คตีสุ’อิจฺจสฺมา กตฺตริ [กมฺมนิ-อิติ วตฺตพฺพํ, อิตํ อุจฺจาริตนฺติ อตฺโถ] ตฺตปฺปจฺจเย อิตํ, นิคฺคเหน อิตนฺติ อมาทิส มาเส รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘กรณํ นิคฺคเหน วา’ติอาทิมาห, ปจฺฉิมปกฺขํ สาเธตุมาห-‘วุตฺตํ หี’ติ.
๙. อิยุ
จตฺถสมาโสติ อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาโส. อตฺเตติ มุนิ สทฺทาทิวจนีเย อตฺเถ, นมตีตีมสฺเสตํ กมฺมํ,
ยํ สพฺพวจนํ สพฺพ, ลิงฺคํ สพฺพวิภตฺติกํ;
ตํ สพฺพตฺเถ นมนโต, วิทุํ นามนฺติ ตพฺพิทู.
อิธ นามสฺายาภาเวปิ อนฺวตฺถพลาเยว นามสฺา สิทฺธาติ (อาห) ‘อนฺวตฺถพฺยปเทเสนา’ติ, สฺยาทฺยนฺตปกติรูปนฺติ ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ, สา เอว รูปนฺติ ปกติรูปํ, สฺยาทฺยนฺตสฺส ปกติ รูปํ มุนิสทฺทาทิ สฺยาทฺยนฺตปกติรูปํ, อตฺถวนฺตมธาตุกมปฺปจฺจยมฺปาฏิปทิกํ, ปทํ ปทํ ปติ ปฏิปเท, ปฏิปทํ นิยุตฺตํ ปาฏิปทิกํ. วิเสสเนนาติ สุตฺเต ‘นมสฺสนฺเต’ติ วุตฺเตน อิวณฺณุวณฺณานํ วิเสสเนน. อาขฺยาตสฺสาติ ปจติอาทิโน. อาทิมชฺฌวตฺติโนติ อินฺท อุทกสทฺทาทีนํ อาโท, ปขุมาทีนํ มชฺเฌจ วตฺติโน. ปเทเสสูติ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (๒-๘๓) อาทิเกสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ, อนิฏฺปสงฺค (สงฺกํ) นิวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ, อนิฏฺปฺปสงฺโคนาม [นามาติ (โปตฺถเก)] ปจติ-อินฺท (อุทก ปขุม) สทฺทาทีน มนฺต อาทิมชฺฌภูตอิวณฺณาทีนํ ¶ ฌลสฺา วิธาย ตโต ปราสํ สาทิ วิภตฺตีนํ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (๒-๘๑) อาทีหิ ‘โน’ อาเทสาทิมฺหิ กเต ‘ปจติโน, อินฺทโน, อุทกโน, ปขุมโน’ติอาทิ รูปปฺปสงฺโค, นนุจาทิอาทิ โจทนา. วตฺตพฺพนฺติ สุตฺเต วตฺตพฺพํ. พฺยาสนิทฺเทเสนาติ อสมาสนิทฺเทเสน. ตทยุตฺตนฺติอาทิ ปริหาโร, ตนฺติ ตํ โจทฺยํ, สติหีติอาทินา อยุตฺตตฺตํ สมตฺเถติ, ทฺวีสุตฺตเรสุ โยเคสูติ อุปริเมสุ ‘‘ปิตฺถิยํ’’ ‘‘ฆา’’ติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ. อิตฺถิยนฺติ อิทนฺติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต อิตฺถิยนฺติ อิทํ ปทํ. วณฺณวิเสสนํ สิยาติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต ‘อิยุวณฺณา’ติ อนุวตฺตนโต ‘อิตฺถิยํ อิวณฺณุวณฺณา’ติ เอวํ อิวณฺณุ วณฺณา ‘‘โฆ’’ติ สุตฺเต ‘อิตฺถิยํ อา’ติเอวํ อวณฺณสฺส จ วิเสสนํ ภเวยฺย. วณฺณวิเสสเน วิโรธมาห ‘เอวฺเจ’จฺจาทิ, นามสฺสนฺเตติ อสมาสนิทฺเทเส ตฺววิโรธมาห- ‘พฺยาเส’จฺจาทิ. สกฺกานามวิเสสนํ กาตุนฺติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ อิตฺถิยนฺติอาทินา วกฺขมานกฺกเมน. นามสฺส อนฺโต นามนฺโตติ สมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา สมาเส คุณีภูตสฺส นามสฺส อิตฺถิยนฺติ อิทํ วิเสสนํ กาตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย, วจนมนฺตเรนาติ ปาณินิยานมิว ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมานํ’’ติ (๑-๓-๑๐) สุตฺตํ วินา, สมาสงฺขฺย เอเตสนฺติ สมสงฺขฺยกา, อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน–
‘‘อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;
โกกิลา กุมุทานี โว, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ’’ (๒๖๐).
อิจฺจาทึ สงฺคณฺหาติ.
๑๐. ปิตฺถิ
อิตฺถิยํ นามสฺสาติ จ, อนฺเต อิวณฺณุวณฺณาติ จ วุตฺเต เตสมา ธาราเธยฺยสมฺพนฺโธ อาเธยฺยสฺสาธาเร ปวตฺตึ วินา น สมฺภวตีติ อชฺฌาหารวเสน ‘วตฺตมานา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. อิวณฺณุ วณฺณาติ อเปกฺขิย‘วิเสสียนฺตี’ติ พหุวจนเมตํ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย นามนฺตีมินา สมฺพนฺเธ สติ‘วิเสสียตี’เตกตฺเตน ปริณมติ.
๑๑. ฆา
อิตฺถิยํ ¶ นามสฺสนฺเตติ จ วตฺตเต. เหฏฺา สพฺพตฺถ สฺิโน นิทฺทิสิย สฺาย นิทฺทิฏฺตฺตา ตตฺถ วิย วิสุํ สฺิโน ปมมนิทฺเทเส อสนฺโต วิยาติ โทสเลสมาลมฺพิย โจทยติ นนฺหเจ’ตฺยาทินา. ตตฺถ เสโตติ วิชฺชมานสฺส สฺิโน. การิเยนาติ สฺาการิเยน. ปริหรติ ‘นายํ โทโส’ติอาทินา. ปจฺฉาวุตฺตมตฺเตนาติ ‘‘ฆา’’ติ สุตฺเต การิยิโน อาการสฺส ปจฺฉา วุตฺตมตฺเตน. นจาติ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อปรมฺปิ กิฺจิ วตฺตพฺพมนิยมรูปมตฺถีติ อตฺโถ. อนิยมรูปมาจริยปฺปวตฺติโต สาเธตุมาห ‘อุภยถาปิ’จฺจาทิ.
๑๒. โคสฺยา
อาสทฺโท อาภิมุขฺเย, อนภิมุขมภิมุขํ กตฺวา ลปนํ กถนมาล ปนํ, ตสฺมึ อาลปเน, อาลปนตฺเถ วิหิโต สีติ อตฺโถ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
สฺาธิกาโร สมตฺโต.
ปริภาสาธิการ
๑๓. วิธิ
วจนารมฺภโยชนมาห–‘ยํ วิเสสนภาเวเน’จฺจาทิ, ยนฺติ อนิยเมน ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (๒-๔๓) อาทีสุ อโตติอาทิกํ วิเสสนภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตํ ปรามสติ, เตนาติ วิเส สนตฺเตนุ-ปาทิยมาเนน ยํ สทฺทนิทฺทิฏฺเน อโตติอาทิเกน กรณภูเตน, ยถากถฺจิตพฺพโตติ อาโท มชฺเฌ-นฺเต วา สพฺภาวโต เยนเกนจิ อากาเรน อเภโทปจาเรน อการาทิวิเสสนวโต นามาทิโน, ตทนฺตตฺถนฺติ ตํ อโตตฺยาทิ วิเสสนมนฺเต, นาโท น มชฺเฌ ยสฺส ตํ ตทนฺตํ, ตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, วตฺตายตฺตาติ วตฺตุโน อายตฺตา… อตฺตาวาตฺตโน วจเน ปธานนฺติ, ตสฺสาติ วตฺตุโน, สาติ วจนิจฺฉา, ปโยคานุสา เรนาติ ¶ ชินวจนานุสาเรน, อิตีติ การณตฺเถ นิปาโต, อิมินา การเณนาติ อตฺโถ, น สพฺพตฺถปฺปสงฺโคติ สํหิตาทิวิธิมฺหิ สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสงฺโค น โหติ, ตถาหิ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) เอตฺถ สโรติ วิเสสนภาเวน วจนิจฺฉาย สพฺภาเว สโรติ ตตฺรา’ทีนํ วิเสสนนฺติ ยถากถฺจิสราทิสรมชฺฌสรนฺตานํ ตตฺราทีนํ โลปปฺปสงฺเค ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) สรนฺตสฺสปสงฺโค สิยา, น ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) อนฺตสฺส… ฉฏฺีนิทฺเทสาภาวา, ตถา สติ ‘ตตฺริเม’ติอาทิมฺหิ ‘อิเม’ติอาทินา วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ ปโยคํ นานุสฏา นามสิยุนฺติ น สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสงฺโค, ตถา ‘‘คติโพธา’’ (๒-๔) ทิสุตฺตาทิมฺหิปิ ‘คมยติ มาณวกํคามํ ตฺยาทิปฺปสงฺโคติอาทิ จ ยถาโยคมวคนฺตพฺพํ, วุตฺติยํ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺโตทาหรณํ ทสฺสิตํ, ‘‘นรา นเร’’ติ ลกฺขิโยทาหรณํ.
๑๔. สตฺตธี
วจนผลมุปทสฺเสติ‘ยตฺเถ’จฺจาทินา, ยตฺถ ยสฺมึ ‘‘สโร โลโป สเร’’ตฺยาทิเก สุตฺเต, สตฺตมิยาติ ‘สเร’ติอาทินา สตฺตมิยา, ยสฺสาติ สโรติอาทินา นิทฺทิฏฺสฺส, การิยํ โลปาทิ, สมฺพนฺธา วิเสสาติ สเรตฺยาโท โอปสิเลสิกมธิกรณํ, ตฺโจปสิเลเส ภวมธิกรณํ ปุพฺพสฺส วา ปรํ สิยา ปรสฺส วา ปุพฺพนฺติ ปุพฺพปโรปสิ เลสสฺสาวิสิฏฺตฺตา ปุพฺพปรานํ สมฺพนฺธสฺส อวิเสสา, ปรสฺสาปีติ น เกวลํ ปุพฺพสฺเสว, สตีตฺยสฺมึ อตฺเถ โชตนีเย สตฺตมี สํสตฺตมี สนฺตสทฺทสฺส สมาเทเสน, สตฺตฺเจตฺยาทิวจนเมวํ สติ ฆฏเต, สนฺติ วา สนฺตสทฺทตฺเถ ปาทิ, สุตฺเต อวุตฺเตปิ วุตฺติยํ ‘นิทฺเทเส’ติ วจเน การณมาห-สตฺตฺจา’ติอาทิ, นิทฺเทสมนฺตเรน สตฺตํ น สมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ, สตฺตมิยา นิทฺเทเส สติเยว ตํ สมฺพนฺธาย สตฺตาย สมฺภโว, อฺถา กิมฺนฺตสฺสา ปติฏฺาติ อธิปฺปาโย, ปุพฺพสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา กินฺนิสฺสาย ปุพฺพตฺตมิจฺจาห-‘สตฺตมิ’จฺจาทิ, ตนฺติ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ สุตฺตํ, อุการสฺสาติ ‘เวฬุ’อิจฺจตฺร อุการสฺส, ปุพฺพสฺส…เป… กริตฺวา ตํมนสิกตฺโจทนํ ทสฺเสตุมาห-‘ตมห’นฺติ ¶ จฺจาทิติ เอวเมตฺถ สาชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปุพฺพสฺสาติ สตฺตมี นิทฺทิฏฺโต ปุพฺพสฺส, อนนฺตรสฺสาติ อพฺยวหิตสฺส, วุตฺตํ กิฺจิ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ, อยมธิปฺปาโย ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺสา’’ติ (๑-๑-๖๖) ปาณินิยวจเน ‘‘ทิสิรยมุจฺจารณกฺริโย นิสทฺโทปฺยย มิห เนรนฺตริยํ โชเตติ, ตตฺถ‘นิรนฺตรํ ทิฏฺโ’ติ ปาทิสมาเส กเต ผุฏเมวานนฺตรมุจฺจาริเตตฺยมตฺโถ-วคมฺยเตติ ‘‘ปุพฺพสทฺทสฺส พฺยวหิเตปิ ปโยคทสฺสเน พฺยวหิเตปิ การิยํ ปปฺโปตี’’ติ ภสฺสการาทโย วณฺเณนฺติ, อิห ตาทิสวจนาภาเวน วณฺณาทิ พฺยวธาเนปิ สิยา’’ติ, สเรจฺจาทิปริหารวจเน-ธิปฺปาย มุพฺภาวยติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา, มถุราย ปาฏลิปุตฺตกสฺส จานฺตราเฬ คามาทีนํ สพฺภาวา พฺยวธาเนปิ ปุพฺพสทฺทสฺส ปวตฺติยา ทิฏฺนฺตมาห-‘มถุรา’ อิจฺจาทิ, ยสฺมา สเรติ โอปสิเลสิกาธาเร สตฺตมฺยนฺตํ ปทํ, ตสฺมา พฺยวธาเน สรโลโป น โหตีติ เอวํ สงฺเขปพฺยาขฺยาเนน วุตฺติย มตฺโถ เวทิตพฺโพ, น เกวลํ สเรติ เอตฺเถวาติ อาห- ‘การิเย’จฺจาทิ, โอปสิเลสิเกเยวาธาเร ภวตีติ เสโส, การณมาห-‘วตฺติจฺฉานฺหวิธานโต สทฺทสฺสา’ติ, วตฺตุโน ยา อิจฺฉา วจนิจฺฉา ตสฺสา อนุตูเลน วิธานโต อตฺถสฺส กถนโตติ อตฺโถ,เยน หิ ยมตฺถํ วตฺตาติธาตุมิจฺฉติ สตีปฺยภิธานสา มตฺถิเย น ตโต-ฺมตฺถํ สทฺโทภิทธาตีตฺยธิปฺปาโย, วตฺติจฺฉา วสาเย การณมาห’วตฺติจฺฉาปิ’จฺจาทิ, วตฺตุโน สุตฺตการสฺส อิจฺฉา วตฺติจฺฉา, กถมุปเทสโต วตฺติจฺฉา-วสียเต’ กถฺจ สามตฺถิยโตติ อาสงฺกิย ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อโตเจตฺยาทิ, อโต วกฺขมานการณา อุปเทสโต วสียเตติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ การณ มิจฺจาห-‘ยสฺมา’อิจฺจาทิ, อนฺวยสทฺเทเนตฺถ คุรุปารมฺปริโย-ปเทโส วิวจฺฉิโต, ยสฺมา การณา อนฺวโย คุรุปารมฺปริโย ปเทโส คุรุกุลมุปคมฺม ปฺหกรณาทินา อนฺวิจฺฉียเต คเวสียติ, อโต การณา คุรุปรมฺปรา คตอุปเทสโต วสียโตติ อตฺโถ, สามตฺถิยโต-วสายปฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘สามตฺถิยมฺปิ’จฺจาทิ, สามตฺถิยมฺปิ วุจฺจเตติเสโส, ลฆุโนปาเยน สทฺทานมุปลกฺขเณ ปวตฺตีติ พฺยวหิตนิวตฺติยา วจนนฺตรก-รณมนุปนฺนํ ¶ , อุปปนฺนํ วจนนฺตรกรณํ, ตสฺส จ โอปสิเลสิกาธาร มนฺตเรน อฺถานุปปตฺติยา อาธารวิเสสปฺปฏิปฺปตฺตีติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ, อาธารนฺตเรจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สามตฺถิยํ วิภาเวติ, อาธารนฺตเรปีติ สพฺพตฺถ ปาโ ทิสฺสติ, ปสงฺคาภาวโต อตฺถนฺต-เรนาปิ อาธารนฺตเรปิ โอปสิเลสิกาธาเรปิ วจนนฺตรปฺปสงฺโค สิยาติ สมฺพนฺธสมฺภวา โอปสิเลสิกาธารนิสฺสยเนปิ อานิสํโส น ทิสฺสตีติ สมุจฺจยตฺเถนาปิ นตฺถิ ปโยชนนฺติ วชฺเชตพฺโพ ยมฺปิ สทฺโทติ, นนุ กิเมวํ วณฺณียเต ปุพฺพสฺเสเวติ วจน เมโวปสิเลสิกมธิกรณํ วิฺาปยติ… ตตฺเถว ปุพฺพปรตฺต สมฺภวาติ โยมฺเต, ตสฺเสสา กปฺปนา น สงฺคตาติ ทสฺเสตุมาห-‘ปุพฺพสฺสาติ’จฺจาทิ, อยุตฺตตฺเต การณมาห-‘สามีปิเกปิ ตสฺส สมฺภวา’ติ, ‘คงฺคายํ โฆโส’ติ วุตฺเต โฆโส คงฺคายํ ปุพฺโพ วา ปโร เวติ คมฺมมานตฺตา สามีปิเกปฺยธิกรเณ ปุพฺพปรตฺตสฺส สมฺภวาติ อตฺโถ, เอตาววุจฺจเตติ ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสาติ เอตฺตกเมว วุจฺจเต, ตถาจ วกฺขติ-‘กินฺต’นฺติอาทิ, อธิกํ พฺยวหิตนิวุตฺยาทิ น วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, อาทิสทฺเทเนตฺถ ฉฏฺีปกปฺปนา คหิตา, ฉฏฺีปกปฺปนาปิ สามตฺติยา กตาติ สมฺพนฺโธ, ปกปฺปนํ ปกปฺปนาวิธานํ, เอวํ มฺเต ‘ปาณินิยา ‘‘ฉฏฺีฏฺาเนโยคา’’ตฺยโต (๑-๑-๔๙) ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺส’’ (๑-๑-๖๖) ‘‘ตสฺมา ตฺยุตฺตรสฺส’’ อิติ (๑-๑-๖๗) ปริภาสาสุตฺตทฺวเย ฉฏฺีคหณมนุวตฺติย ‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺส ฉฏฺี’ ‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺส ฉฏฺี [นิทฺทิฏฺเ ปุพฺพสฺส ฉฏฺีติ ปุพฺพสฺส การิยิตฺตปฏิปาทนโยคฺโค ฉฏฺี ตพฺโพธกปเท ภวติตฺยตฺโถ, เอว ธุตฺตรสฺเสตุ วิ. อุชฺโชตฏีกา] ติ ฉฏฺีปกปฺปนํ ปฏิปาเทนฺติ ‘ยสฺมึ สุตฺเต ฉฏฺีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ ฉฏฺีปกปฺปนายถา สิยา’ติ, อิธ ปน วจนนฺตราภาเวปิ ยตฺถ ฉฏฺีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ สามตฺถิเยเนว ฉฏฺีปกปฺปนา สิทฺธา’ติ, สามตฺถิยมุปทสฺเสติ ‘สตฺตมีนิทฺเทเส’จฺจาทินา, อฺวิภตฺตินิทฺทิฏฺโปิ ปฏิปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, การิยโย คนฺติ การิยสมฺพนฺธํ, ยถา ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ เอตฺถานุวตฺตมานํ นิคฺคหีต’นฺติทํ ฉฏฺียนฺตํ วิฺายเต, กถํ วคฺเคเตสา สตฺตมฺยกตตฺถา ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ (๑-๓๘) ปุพฺพสุตฺเต กตตฺถตาย ปมา วิภตฺติยา ¶ ฉฏฺีวิภตฺติมฺปกปฺเปติ สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’ติ ตเถตฺยวคนฺตพฺพํ. เอตาว วุจฺจเตติ วุตฺเต อิทนฺติ น วิฺายเตติ อาห ‘กินฺต’นฺติอาทิ, ยทาหิจฺจาทินา ปริยายปสงฺคกฺกมํ ทสฺเสติ. กิมิทมุจฺจเต ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ วจนนฺติ นนุ ปุพฺพปรานํ ยุคปทุปฺปตฺติย มาจริยวจนปฺปมาเณนาปฺปฏิปตฺติยํ วิชฺฌนตฺถํ วจนนฺติ กสฺมา โนจฺจ เตจฺจาห- ‘ยุคปทุปสิลิฏฺาน’นฺตฺยาทิ, ยุคปทุปสิลิฏฺานมสมฺภโวติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห-‘อปรสฺสูปสิเลสิกสฺสาภาวโต’ติ, อโตติ ยุคปทุภินฺนมฺปตฺติยา อภาวโต, วจนํ ‘‘สโร โลปาสเร’’จฺจาทิกํ (๑-๒๖) สุตฺตํ.
๑๕. ปฺจ
อวธิภาเวนาติ ‘อโต’จฺจาทินา อวธิตฺเตน, ยสฺสาติ โย อาทิโน, การิยนฺติ ‘ฏาเฏ’อาทิกํ, ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสสาติ ยถา- ‘คามา เทวทตฺโต’ติ วุตฺเต โส ตโต ปุพฺโพ ปโรเคติ วิฺายตีตฺยวธิภาวสฺส ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสโส, ตเถหาปิ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (๒-๔๑) วุจฺจมาเน อโต ปุพฺเพสํ โยนํ อถวา ปเรสนฺติ ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวธิภาวสฺสาวิเสสาติ มฺเต, ปุเร วิยาตฺยเนน สตฺตมิยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ นิทฺเทสวจเน การณมติทิสติ, วุตฺติยํ ‘นรานเมเร’ติ เอตฺถ อปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติปรตฺตา ฏาเฏอาเทสานํ ปวตฺตึ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ เอตฺถ วณฺณยิสฺสาม, อถ กิมิมินา วจเนน นนุ ยโต ยตฺถ ปฺจมี นิทฺเทโส ตตฺถ สพฺพตฺถ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ (๑-๒๑) ตฺยโต ‘ปโร’ตฺยนุวตฺเตตุํ สกฺกาติ ตสฺสานุวตฺติตสฺส โยนมิจฺจเนน สามานาธิกรณฺยา‘ปเรสํ โยนํ’ตฺยยมตฺโถ วิฺายเต, ตโต ปุพฺเพสํ ปสงฺโคเยว นตฺถีติ, เนตทตฺถิ, ปโรติ ตฺยนุวตฺตมานํ ‘อโต’ติ ปฺจมฺยนฺเตน สมฺพชฺฌมานํ น โกจิ วาเรตา อตฺถีติ ปรโต-การโต ปุพฺเพสมฺปิ โยนํ ฏาเฏอาเทสา ปปฺโปนฺตีติ วจเนเนมินา ภวิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุมาห-‘วจเน’จฺจาทิ, เอวฺจรหิ ตเทโวทาหริตพฺพํ, กึ ‘นรานเร’ ตฺยุทาหฏนฺติ เจ, เนสโทโส, อฺทตฺถํ การียมานมิหา-ปฺยตฺถวนฺตํ โหตีติ, ปุพฺพโก ปริหาโรติ พฺยว หิตนิวตฺติยา ¶ ปุพฺพสุตฺเต วุตฺโต ‘‘สเรโตปสิเลสิกาธาโร’’ติ ปริหาโร, น สมฺภวตีติ อิห สตฺตมิยา อภาวา น สมฺภวติ, วจนานนฺตรนฺติ ปาณินิยานํ นิทฺทิฏฺคฺคหณมิว พฺยวหิตนิวตฺติยา สุตฺตนฺตรํ, เต หิ ‘‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺสา’’ตฺเยตฺถ (๑-๑-๖๗) นิทฺทิฏฺคฺคหณมนุวตฺติย เตน ปุพฺเพ วิย พฺยวหิตนิวตฺติมฺปฏิปาเทนฺติ. อนนฺตเรติวจนา ปจฺจาสตฺติยา นิสฺสยนํ วิฺายเต, กตตฺถตายาติ วจนา ชาติยาตฺยาห- ‘ปจฺจาสตฺยา ชาตึ สนฺนิสฺสายา’ติ ชาตึ สนฺนิสฺสาย ปจฺจาสตฺยา กรณภูตาย นิวตฺติมาเหติ สมฺพนฺโธ, อิมินา ปจฺจาสตฺติ ายพฺยาปนายชาติปทตฺถพฺยตฺติปทตฺเถสุ ปจฺจาสตฺติาโย ชาติปทตฺโถเจห นิสฺสียเตติ ทสฺเสติ, น หิ เกวลํ ชาตึ นิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหิ ยเทตฺถ ปจฺจาสตฺติาโย น นิสฺสิโต, ตทา พฺยาปนาเยน พฺยวหิเต จาพฺยวหิเต จาสชฺชตีติ ชาติยา นิสฺสยเน สตฺยปิ พฺยวหิเตปิ พฺยาปฺยมานา ชาติ เกน นิวารียเต นาปิ เกวลํ ปจฺจาสตฺตินฺนิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหฺยสติ ชาติสนฺนิสฺสเยน พฺยตฺตินิสฺสียเต, พฺยตฺติยฺจ ปทตฺเถ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ ปจฺจาสตฺติ ายนิสฺสยเนปฺยพฺยวหิตมฺปติ ยํ ลกฺขณํ ภินฺนํ ตทพฺยวหิเต ปวตฺตํ, ยมฺปน พฺยวหิตมฺปติ ภินฺนํ ลกฺขณํ, ตฺจ วจนปฺปมาณโต มาภวตฺวสฺส พฺยตฺถตาติ พฺยวหิเตปิ ปวตฺตเต, ตสฺมา อุโภปิ นิสฺสาย นียาติ. วิสยทสฺสนปฺปสงฺเค วิสยิทสฺสนมตฺถพฺยตฺติการณนฺติ วากฺยนฺโตคธปทานมตฺถมฺปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา สมาสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘กโต’ตฺยาทิกมารทฺธํ, ชาติลกฺขโณติ อพฺยวหิตตฺตชาติสภาโว, ‘โอสธฺโย’ติ เอตฺถ สกาเร อการา ปรสฺส ธกาเรน พฺยวหิตสฺส โยสฺส วิยาวเสสานมฺปิ สพฺภาวโต วุตฺตํ-‘โยปฺปภุตีน’นฺติ, ชาติ สามฺํ, ยาวติ วิสเยติ ควาทิเก ยตฺตเก วิสเย, กามจารโต วิสย ปริสมตฺติยา ทิฏฺนฺตมาห-‘ตํ ยเถ’ติ, โภชเยตีติ เอตฺถ โภชเยอิตีติ ปทจฺเฉโท, กโตหิ ชาตฺยตฺโถ กสิโณติ ยสฺมา สกโล พฺราหฺมณ ชาติสงฺขาโต อตฺโถ ปริสมตฺโต, ตสฺมาติ อตฺโถ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ¶ ‘ยาว ทิฏฺมฺโภชเย’ติ วุตฺเต [วุตฺเตน (โปตฺถเก)] สนฺตาย สามฺวุตฺติ พฺราหฺมณสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา ปจฺเจกมฺโภชนกิริยา กตา นาม โหติ, ยโต กสิโณปิ ชาตฺยตฺโถ ปริสมตฺโต นามาติ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) สุตฺเต พฺยฺชเนติ สตฺตมี ปุพฺพสฺส ทีฆาทิวิธิมฺหิ จริตตฺตา ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) เอตฺถ สรมฺหาติ ปฺจมฺยก ตตฺถา, ตโต ปฺจมีนิทฺเทสสฺส พลียตฺตํ, ตโต ‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส’’ ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ ทฺวินฺนํ ปรสฺส สมุฏฺาปเน ‘พฺยฺชเน’ติ สตฺตมี ปรสฺส การิย โยคิตาย อตฺถโต วิภตฺติวิปริณาเมน ฉฏฺีภาเวน ปริณมตี… ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ วิปฺปฏิเสเธ ปรสฺส พลี ยตฺตาวาติ เอตาทิสสามตฺถิยสพฺภาวโต วุตฺตํ-‘ฉฏฺีปกปฺปนาปิ ปุเรวิย สามตฺถิยา’ติ.
๑๖. อาทิสฺส
กิฺจิ อนฺตสฺส สมฺปตฺตนฺติ ยํ ฏานุพนฺธมเนกวณฺณํ น โหติ, ตํ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ (๑-๑๗) ตฺยนฺตสฺส ปตฺตํ, กิฺจิ สพฺพสฺเสติ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเสติ’’ (๑-๑๙) ฏานุพนฺธมเนกวณฺณฺจ การิยํ สพฺพสฺส ปตฺตํ. ยทนฺตภาวิการิยํตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘ฉฏฺียนฺตสฺเส’ตีมสฺสาปวาโท ยํ โยโคติ ทสฺเสติ, ตสฺสายม ปวาโท โหตุ ฏานุพนฺธาทิการิยํ กถนฺติ อาห-‘ฏานุพนฺเธ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธาติ อปวาทวิปฺปฏิเสธา, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’ติ หิ อุสฺสคฺโค, ตสฺสาปวาทา ‘‘อาทิสฺส’’ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺเยเต, ‘‘อาทิสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เตรสา’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เอสุ, อเนนา’ติ, อิโหภยมฺปปฺโปติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ (๒-๔๑) ‘‘นรานเร’’ ‘‘อเตน’’ (๒-๑๐๘) ‘‘ชเนนา’’ติ (ตตฺถ) ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตีทมฺปวตฺตตีติ เตสมปวาทานํ วิปฺปฏิเสธา สพฺพาเทโส ภวติ. ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ ทสสทฺเท-นฺตสฺส ปตฺโตปิ ตทปวาทตฺตา ‘‘อาทิสฺสา’’ติอาทิภูตสฺส ทการสฺส โหตีติ อาห ‘ทการสฺสโร’ติ.
๑๗. ฉฏฺี
โกตฺโถนฺต ¶ สทฺทสฺเสจฺจาห-‘อนฺโตวสาน’มิจฺจาทิ, ‘‘วณฺณสฺสนฺตสฺส’’ติ (๑-๑-๕๒) สุตฺเต วณฺณคฺคหณมนฺตวิเสสนาโยปทิฏฺํ ปาณินินา-อนฺตสฺส ปทสฺส วากฺยสฺส วา มาภวี’ติ, อิห ตฺวนตฺถกํ วณฺณคฺคหณํ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวาติ ทสฺเสตุมาห-‘โส เจ’ ตฺยาทิ, นนุ พฺรหฺมสฺสาติ วิเสสนตฺเถน วตฺตุมิจฺฉิโต มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฏฺีนิทฺทิฏฺโ นามาติ ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ (๒-๑๙๔) อุอาเทโส ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตพฺรหฺมสทฺทสฺส ปปฺโปติ, ตถา สติ ‘น หิ ฉฏฺี นิทฺทิฏฺสฺส อนฺตํ ปทํ วากฺยํ วา สมฺภวตี’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ, วุจฺจเต- น วิเสสนตฺเถนากฺเขปมตฺเตน มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฏฺี นิทฺทิฏฺโ นาม ภวตีติ น พฺรหฺมสทฺทสฺส สพฺพสฺสาเทสปฺปสงฺโค, มหาพฺรหฺมสทฺเท วา พฺรหฺมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสานฺตสฺส อุตฺตํ วิธียเต.
๑๘. วานุ
‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ตฺยเนเนวาวิเสเสน วานุพนฺธการิเยปฺยนฺตสฺส สิทฺเธ กิมตฺโถยมารมฺโภตฺยาสงฺกิย ฏานุพนฺธาตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘พาธกพาธนตฺโถ-ยมารมฺโภ’ติ-วทติ, ตถาหิ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ตฺยสฺส พาธโก ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ติ, ตสฺส จ ‘‘วานุพนฺโธ’’ตฺยยํ โยโค พาธโกติ พาธกพาธนตฺโถ สมฺปชฺชเต, อปอิจฺจยมุปสคฺโค วชฺชเน นีวารเณ, ปนยเน วา วตฺตเตติ อโปทฺยนฺเต อุสฺสคฺคลกฺขณานิ วชฺชียนฺเต นีวารียนฺเต อปนียนฺเต เนเนตฺยปวาโท, สุตฺเตกเทเสน สุตฺตเมโวปลกฺขิตนฺติ อนฺตสฺส‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’ติ สุตฺตสฺส อปวาโท อนฺตาปวาโท, อุสฺสชฺชเต นิวตฺตียตฺยปวาเทเนตฺยุสฺสคฺโค, อุสฺสคฺคาปวาทกฺกโม ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตทปวาทา ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส’’ ‘‘อุกานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรา นมนฺตา ปโร’’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตท ปวาทา ‘‘วานุพนฺโธ’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ติ.
๑๙. ฏานุ
ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺเสจฺจาทินา ¶ วจนารมฺภปฺปโยชนาขฺยาเนนานฺตาเทสาปวาโท ยํ โยโคติ พฺรวีติ, ปจฺเจกมภิสมฺพนฺโธติ โส ฏการานุพนฺโธ จาเทโสติอาทินา, กสฺส สพฺพสฺส ภวติจฺจาห-‘ฉฏฺี นิทฺทิฏฺสฺเส’จฺจาทิ, นนุ จ เฏอาเทโสปฺยเนกวณฺโณเอว ทฺวิวณฺณสมุทายตฺตาตฺยาสงฺกิยาห-‘อุปลกฺขิเย’จฺจาทิ, อนุพธฺยเต ปโยเค อสุยฺยมาเนปิ ปโยชนวเสนานุสรียตีตฺยนุพนฺโธ, อุปเทเส เยโวปลกฺขิย นิวตฺตเตตฺยเนเนตํ ทสฺเสติ ‘อุจฺจาริตวินาสิโนนุพนฺธา’ติ, อุปเทเส ปมุจฺจารเณ.
๒๐. กา
อาทฺยนฺตาติ วุตฺเต กถมวยวาตฺยยมตฺโถ ลพฺภตี ตฺยาห-‘อาทฺยนฺตสทฺทานมิ’จฺจาทิ, อาทฺยนฺตสทฺทานํ นิยตวยววาจิตฺตา อวยวสฺส จาวยวินามนฺตเรนา สมฺภวโต สามตฺถิยาวยวี ลกฺขียติ, ฉฏฺิยาตฺยนุวุตฺติโต วาวยวาวยวิสมฺพนฺเธสา ฉฏฺี, ตาย นิทฺทิฏฺสฺสาตฺยยมตฺโถ วิฺายเตติ วุตฺติยํ-‘ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺสา’ติ (วุตฺตํ), เตเนว ปจฺจยวิธิมฺหิ กูปฺปจฺจยาทโย น โทสา ภวนฺตีติ, อโตเยวาติ ตทวยวาจิตฺตโตเยว, ตคฺคหเณเนติ อวยวคฺคหเณน, กตากตปฺปสงฺคิตฺตาติ โอตฺเต กเตปิ อกเตปิ วุกาคมสฺส ปสงฺคโต, ภูยตฺตตฺตา หิ โอตฺตสฺส ภูคฺคหเณ สติ กเตปิ โอตฺเต วุกาคเมน ภวิตพฺพมกเตปิ ตโตว ‘‘กตากตปฺป สงฺคี โย วิธิ สนิจฺโจ’’ติ นิจฺจตฺตา โอตฺตํ พาธิตฺวา วุกาคโม โหติ, อถ วุกาคเม ปจฺฉา เตน น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘อนฺตาวยเว’จฺจาทิ.
๒๑. มานุพนฺโธ
ยทินิทฺธารเณ ฉฏฺี อนฺตสฺสาวิเสสิตตฺตา อวิเสเสน ยโต กุโตจิ อนฺตโต พานุพนฺโธ ปโร สิยา, น หิ ทุติยํ สรคฺคหณมตฺถิ, เยนานฺโต วิเสสียเตจฺจาห-‘นิทฺธารณ’มิจฺจาทิ, การณมาห-‘สุตตฺตา’ติ, ‘สราน’นฺติ สุตตฺตาติ อตฺโถ, เตน ‘‘สุตานุมิเตสุสุตสมฺพนฺโธพลวา’’ติ รุนฺธตีเตตฺถธการสฺสา นุมิตสฺส ¶ มํ น โหตีติ ทีเปติ, สมาน ชาติยสฺเสว โลเก นิทฺธารณปฺปตีติ โหติจฺจาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ยถา’กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา’ติ วุตฺเต อวิเสสิตตฺเตปิ กณฺหาย กณฺหาคาวีเยว ปตียเต, ตเถหาปิ สรานํ มชฺเฌ อนฺตาตฺยนฺตตฺเตน นิทฺธาริยมาโน สมานชาติโย สโรเยว ปตียเต, เตน สรานํ เยวานฺตาปโร ภวิสฺสตีติ ภาโว, วิเสสนตฺโตติ ‘‘ิลตสฺเส’’ติ (๕-๑๖๓) สุตฺเต อสฺสาติ วุตฺเต อยเมเวติ นิยมาภาวา ยสฺสกสฺสจิ อการสฺส ิปฺปตฺติ, เตนานิฏฺปฺปตฺตีติ ลานุสงฺคิสฺเสว อสฺสาติ ลสฺส ยํ วิเสสนตฺตํ ตํ อตฺโถ ปโยชนมสฺส ‘‘กตฺตริโล’’ติ (๕-๑๘) ลการสฺสาติ วิเสสนตฺโถ ลกาโร, อิเธวาติ อิมสฺมึ ‘‘มานุพนฺโธ’’ติอาทิสุตฺเตเยว.
๒๒. วิปฺปฏิ
ปโรติ วตฺตเต, โส จาฺาธิกฺยอิฏฺาทฺยเนกตฺโถปิ อิธ อิฏฺ วาจี ทฏฺพฺโพ, กมฺมพฺยติหาเรฆณิติ กมฺมพฺยติหาโร กิริยาปริวตฺตนํ ภาววิเสโส ตสฺมึ ‘ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา’’ติ (๕-๔๔) สามฺเน วิหิตตฺตา วิปฺปฏิเสธนนฺติ อตฺเถ ฆณิ วิปฺปฏี เสโธ, เตนาห-‘สามฺเ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส อตฺถมาห-‘อฺมฺปฏิเสโธ’ติ, สํสิทฺธิยํ วตฺตมาโนปิ สิธิ อุปสคฺคสมฺพนฺเธ นาตฺถนฺตเรปิ โหตีติ อฺมฺวิโรโธตฺยตฺโถ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส โลเก วิโรธวาจิตฺเตน ปสิทฺธตฺตมาห ‘ตถา หิ’จฺจาทินา, กถมฺปน ปมาณภูตสฺสาจริยสฺส วจเนสุ อฺมฺวิโรโธ สมฺภวตีจฺจาสงฺกิย อุภินฺนํ สาวกาสตฺเต สติ สมฺภวติ นาฺถาติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทิ วุตฺติคนฺโถ ปวตฺโตติ วตฺตุํ ‘โสจา’ติอาทิมาห อฺมฺานชฺฌาสิเตติ อฺมฺเนานกฺกนฺเต อปริคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติ, อนุภยตาคินีติ โย วิสเยกเทโส อุภยนฺน ภชเต ตสฺมึ อนุภยภาคินิ วิสเยกเทเส, สามฺวิสโย ทฺวินฺนํ วิธีนํ สาธารโณ วิสโย, ตตฺถ ปวตฺติปฺปสงฺเค สติ โสจ วิปฺปฏิเสโธ ชายตีติ สมฺพนฺโธ, อิมินา วิปฺปฏิเสธสฺส วิสโย ปวตฺติปฺปสงฺโค วิสยวิสยีนมเภเทน สุตฺเต ‘วิปฺปฏิเสโธ’ติวุตฺโตติ ¶ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทินา วุตฺติคนฺโถ รจิโตติ ทีเปติ, ปโร โหตี ติวิธิทสฺสิโตติ อิมินา ยทิ นิยโม-พฺภูปคโต สิยา, ตทา ‘ปโรวโหตี’ติ วเทยฺยาติ ทสฺเสติ, ปาณินิยา หิ ชาติยํ ปทตฺเถ สกิเมว ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ จริตตฺถตฺตา วิสยนฺตเร ทฺวินฺนมฺปิ ลกฺขณานมปฺปวตฺติยํ ปรํ ปจฺฉิมํ การิยนฺติ วิธฺยตฺถมิทํ วจนํ, พฺยตฺติยนฺตุ ปทตฺเถ ลตฺวาทีนมิว ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถนฺติ ปฏิปนฺนา, อิธ ปน ชาติยํ พฺยตฺติยฺจ ทฺวินฺนมฺปิ สุตฺตานมปฺปวตฺติยเมว วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถมฺปีติ ปฏิปาเทตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, กามจารโต ปริสมาปียเตติ สมฺพนฺโธ, กามโต ปริสมาปนฺเจติสฺสา สพฺพสฺมึ อตฺตโน โคจเร อวิจฺเฉทพฺยาปเนน ปวตฺติสพฺภาวโต. กถมฺปเนกสฺสาปิ ปวตฺติ น ภเวยฺยาตฺยาสงฺกิย การณมาห‘อุภยมฺปิ’จฺจาทิ, หิสทฺโท ยสฺมาตฺเถ, ยสฺมา อุภยมฺปิทมาจริยวจนํ, ตโตเยว ปมาณํ, อภิมตการิยวิธาเน ลิงฺคภาเวน สทฺทิกานุมตตฺตา(เตสํ) วิธีนํ วิธายกฺจ ตสฺมาติ อตฺโถ. ปมาณตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปตฺติยํ การณมาห-‘อนุภยภาคิมฺหิ’จฺจาทิ, ยโต ลทฺธาวกาสา ตโต สมานพลาติ, อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, วิรุทฺธาจาติ เอตฺถ อิติสทฺทํ ทตฺวา ‘อนุภยภาคิมฺหิ…เป… วิรุทฺธาจาติ ทฺวินฺนํ วจนานํ ปมาณตฺตา อุภินฺนมฺปิ อปฺปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. สมานพลานํ ทฺวินฺนํ โลเกปิ วิโรธิตฺตํ เอกกฺขเณเยว อุภินฺนมฺปิ การิเย อปฺปวตฺติ จ ทิสฺสตีติ ทิฏฺนฺตมาห ‘โลเกเจ’ตฺยาทิ, เอตฺถ จ เปสฺสสฺส (อ)วิโรธตฺถิโน การิเย อปฺปวตฺติริว [อปฺปวตฺติเยว (โปตฺถเก)] สมานพลาน มุภินฺนํ วจนานํ การิเย อปฺปวตฺตีติ สุเขโน ปมาสํสนฺทนํ วิฺาตพฺพํ.
ชาติปกฺเขเยว ภสฺสกาเรน ทฺวินฺนํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ ‘ลตฺวาทีนมิว’ ปริยายปฺปสงฺโค วณฺณิโต, ตสฺสายุตฺตตฺตมุปทสฺเสนฺโต อาห ‘นจาปิ’จฺจาทิ, ภินฺนวิสยตฺตาติ ทฺวินฺนํ วิธีนํ ภินฺนวิสยตฺตา. อภินฺนวิสยตฺเต หิ ปริยายกปฺปนา ยุตฺติมตี, อโตจ ลตฺวาทีนมภินฺนวิสยตฺตมฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘ลตฺวาทโย หิ’จฺจาทิ, อนวยเวเนติ ธาตุ มตฺตโต วิธาเนนาวยวพฺยติเรกสพฺภาวโต สพฺพธาตุปริคฺคเหน, ยตฺถ ยสฺมึ ธาตฺวตฺเถกเทเส ปวตฺตา สมานา ปวตฺตา สนฺโต ลทฺธาวกาสา ¶ สิยุํ ตสฺเสกเทสสฺส ปริหาเรนาปิ ปริจฺจาเคนาปิ น วิธียนฺเตติ สมฺพนฺโธ, ลตฺวาทีน เมกกฺขเณ อสมฺภวา เอกสฺมึ กเต สตีตรวจนาน มานตฺถกฺยปฺปสงฺคาจ ปริยาเยน ภวนฺตีติ ยนฺตํ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิหาติ อิมสฺมึ ยุคปทิปฺปตฺติยํ, อิห ตถาภาวสฺส การณมาห-‘สาวกา…เป… วจน’นฺติ, ตตฺถาติ ยุคปทิปฺปตฺติยํ. ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘ปุนปฺปสงฺควิชานนา สิทฺธํ, วิปฺปฏิเสเธ ยํ พาธิตํ ตมฺพาธิตเมวา’’ตีมาสมุภินฺนํ ปริภาสนมฺปวตฺตึ ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ปรสฺมึ เจ’ตฺยาทิ, ปรสฺมินฺติ อิฏฺเ, ปริภาสนมฺปน อยมตฺโถ ‘ปุนปฺปสงฺควิชานนาติ ทฺวินฺนํ สุตฺตานเมกตฺถปฺป สงฺคสงฺขาเต วิปฺปฏิเสเธ สติปรมิฏฺํ ปมํ โหติ, โหนฺเตน เตน ยทีตรสฺส นิมิตฺโตปฆาโต น กโต ตทา ตสฺสาปิ ปุนปฺปสงฺโค ตสฺส วิชานนา สิทฺธนฺติ, วิปฺปฏิเสเธ ยถาวุตฺเต สติ ปมํ โหนฺเตน ยํ สุตฺตํ พาธิตํ ตสฺส ปุนปฺปวตฺติยา ยทิ นิมิตฺตํ นตฺถิ ตํ พาธิตเมเว’ติ. พฺยตฺติยมฺปิ วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘พฺยตฺติย’มิจฺจาทิ, เอวํ มฺเต ‘พฺยตฺติยํ ปฏิลกฺขิยํลกฺขณปฺปวตฺติยํ ทฺวินฺนํ สาธารณํ านมฺปติ ยานิ วจนานิ ภินฺนานิ เตสมฺปิ นิรวกาสตฺเตน ตุลฺยพลตฺตา ทฺวินฺนมฺปฏิปตฺติเยวสิยา, นตุ ปริยายปฺปสงฺโค’ติ. พฺยตฺติยมฺปิ ยถาวุตฺตานํ ปริภาสานํ ปวตฺติ วุตฺตวิธิเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘ปริภาสานมฺปิ’จฺจาทิมาห.
ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห’’จฺจาทีนํ ลกฺขณานเมกเมกตฺเถปิ วตฺตมาเนติ อนฺติ, วตฺตมาเน สิ ถ อิจฺจาทีนํ วากฺเยกเทสานํ คจฺฉติจฺจาโท คจฺฉ สิจฺจาโท จ ลกฺขิเย สกิมฺปวตฺติยา สพฺพสฺมึ สเก วิสเย ปม มชฺฌิมปุริเสกวจนชาติ ปริสมตฺตาติ จริตตฺถตฺตา ตุมฺเห คจฺฉถาติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวินฺนํ ปุริสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, พฺยตฺติยมฺปิ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณานิ ภิชฺชนฺตีติ สาธารณํ านํ ปติภินฺเนหิ ลกฺขเณหิ ทฺวินฺนมฺเปกตฺเถ-กกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, ตถา วุตฺตนเยเนว ติณฺณํ ปุริสานเมกกฺขเณ ปวตฺติยนฺติ สพฺพถา อปฺปวตฺติยํ สมฺปตฺตายํ วจนมิทํ, ปโร โหตีติ มชฺฌิมุตฺตมํ ภวตีติ อธิปฺปาเยน ‘ยเถ’จฺจาทินา วุตฺตํ วุตฺติคนฺถมฺปฺหมุเขนา หริตฺวา ¶ ทสฺเสตุํ ‘กฺวปนา’ติอาทิมาห, เนทมุทาหรณมมฺหํ มนํ โภเสติ-ยโต วิปฺปฏิเสธวิสยเมเวทํ น โหติ, กุโต ยโต ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุตีนํ วตฺตมาเนติ อนฺติจฺจาทีหิ วากฺเยกเทเสหิ นิทฺทิฏฺานเมว ปุพฺพปรจฺฉกฺกานํ ปุริสวจนวิเสสวิธายเกน ‘‘ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน เมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺห เสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา’’ (๖-๑๔) ตีมินา วากฺยาวยเวน ตุมฺหามฺหเสเสสุ ปยุชฺชมาเนสุ อปฺปยุชฺชมาเนสุ วา ยถากฺกมํ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานฺจ มชฺฌิมุตฺตมปมานํ ปจฺเจกํ ทฺเวทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ภวนฺตีติ ‘คจฺฉถ คจฺฉามา’ติ เอตฺถ เอกกฺขเณ ปวตฺติเยว นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปน สาวกาสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติเยว หิ วิปฺปฏิเสโธติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน วิปฺปฏิเสธปฺปกปฺปนาปิ สกฺกา กาตุนฺตีทมุทาหฏํ สิยาติ ทฏฺพฺพํ, อิมิสฺสา ปน ปริภาสาย นิรากุลปฺปวตฺติ ‘‘อาทิสฺสา’’ ตีมิสฺสา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, กตากตปฺปสงฺคี โย วิธิ, โส นิจฺโจ, โยตฺวกเตเยวายมนิจฺโจติ วุตฺตนิจฺจานิจฺเจสุ อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสุ จาตุลฺยพลตฺตา นาสฺส โยคสฺส พฺยาปาโร, ตถาหิ นิจฺจานิจฺเจสุ นิจฺจเมว พลวนฺติ นิจฺจานิจฺจานมตุลฺยพลตา, อนฺตรงฺคพหิรงฺคปฺปการ(มฺปน) อุปริ ‘‘โลโป’’ติ (๑-๓๙) สุตฺเต ปกาสิสฺสาม.
๒๓. สงฺเกโต
วจนารมฺภสฺส ผลมาห-‘อนุพนฺโธติ ยํ วุตฺตํ’ตฺยาทิ, วุตฺติยํ ‘‘โยนวยวภูโต สงฺเกโต’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ ‘‘ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ สทฺทลกฺขณา ภิธานปฺปกรณโต สทฺทสฺสานวยวภูโตติ วิฺายเตติ ทสฺเสตุมาห-‘กสฺส’ตฺยาทิลฺตุปฺปจฺจเย ลกาโร อุทาหรณํ, ปกติยาทิ สมุทายสฺสาติอาทิวากฺยสฺส สาปฺปายมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอวมฺเต’จฺจาทิ วุตฺตํ, เกจิ สทฺทสตฺถการาติ ปาณินึ สนฺธายาห, วจนนฺติ ‘‘ตสฺส โลโป’’ติ (๑-๓-๙) วจนํ, ปโยคาสมวายิตาติ กตฺตาอิจฺจาทิปฺปโยเค อสมวายิตา อปฺปโยคิตาติ อธิปฺปาโย, เอวมฺปิสฺส โลโป วเสโย… อนุปุพฺโพ พนฺธิวินาสตฺโถติ อาหุ อุจฺจาริตปธํสิตฺตา ¶ อนุพนฺธฺยเต วินสฺสเตตฺยนุพนฺโธติ อิมาย สทฺท พฺยุปฺปตฺติยาวเสน.
๒๔. วณฺณ
‘อเตนา’ติ (๒-๑๐๘) เอตฺถ อโตติ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทโส วา สิยา รสฺสชาตินิทฺเทโส วา สกลนิสฺสยพฺยาปี อตฺถชาติ นิทฺเทโสวา, ตตฺถ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทเส สติ พุทฺธสิทฺธาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ อกาโร คยฺหเตติ เนฏฺปฺปสิทฺธิ… เกสฺจิ อสิชฺฌนโต, รสฺส ชาตินิทฺเทเส ปน พุทฺธสิทฺธาทิสพฺพาการนฺตานํ ลกฺขณิกควาทฺยกา รนฺตานฺจากาโร คยฺหตีติ สพฺพถา อิฏฺปฺปสิทฺธิ, นาฺโ ทีโฆ พฺยตฺตนฺตรตฺตาติ นานิฏฺปฺปตฺติ อาการโต นาสฺเสนาภาวา, ตสฺมา อโตติ รสฺสชาตินิทฺเทเส นิสฺสิเต สพฺพมิทมิฏฺํ นิปฺผชฺชตีติ นาตฺถชาติ นิสฺสียเต, น รสฺสพฺยตฺติจ, ‘‘ยุวณฺณานเม โอลุตฺตา’’ติ (๑-๒๙) อาทีสุ ปน รสฺสพฺยตฺติยา รสฺสชาติยา วา นิทฺเทเส ‘ตสฺเสทํ โนเปติ’จฺจาทีสุ เอโออาทิกมิฏฺํ กตฺถจิ ภเวยฺย, น สพฺพตฺถ, สพฺพตฺถ วา ภเวยฺย ‘วาเตริตํ สโมนา’ติอาทีสุ พฺยตฺตนฺต รตฺตา, ตสฺมา สพฺพถา อิฏฺปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, อถวา วณฺณุจฺจารณมฺปติ เกสฺจิ วณฺณุปฺปตฺติฏฺานานํ อุจฺจนีจตทุภย สํหารวเสน วณฺณวิเสสุปฺปตฺติ ทสฺสนโต เตสํ วเสน รสฺส พฺยตฺตินิทฺเทเส รสฺสชาตินิทฺเทเส วา วุตฺตนเยน อิฏฺานิฏฺปฺปตฺติยํ สพฺพถา สพฺพถา อิฏฺปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, ตตฺถ วณฺณ ปเรน สวณฺณคฺคหณํ นิยมิตุํ วจนมิทมารทฺธนฺติ ‘สพฺพตฺเถวา’ติอาทินา วจนารมฺภผลมาห, สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมึเยว สุตฺตปฺปเทเส. นนุ สยฺจาติ วุตฺเตปิ ปริยตฺตํ, น หฺยฺํ รูปา สยมตฺถิ, อฺํ วา (สย)โต รูปนฺติ สิทฺเธปฺเยวํ สติ อตฺเถตฺถ ปโร โกจิ วิเสโสติ าเปตุํ สฺจ รูป’นฺติ วุตฺติกาโร อาหาติ สมฺพนฺโธ, รูปสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา ‘สฺจ รูป’นฺติ วุตฺติยํ นิทฺทิสียมานตฺตา จ รูปนฺติ วิฺายตีติ ‘สฺจ คยฺหตี’ติ วุตฺตํ, สํรูปคฺคหณายาปิสทฺทํ กโรโต-ธิปฺปาโย-ยนฺติ วตฺตุมาห-‘อฺเถ’จฺจาทิ, อฺถาติ อฺเนปฺปกาเรน สํรูปคฺคหณาย อปิสทฺทาภาเวติ อธิปฺปาโย, อฺปทตฺเถติ ¶ อฺปทตฺถ สมาสวิสเย, คุณีภูตสฺสาติ อปฺปธานภูตสฺสากาเร การาทิโน, สมาเสน วุตฺตตฺตา ปธานตู ตตฺเตปิ คุโณ ภวติ อฺปทตฺโถ-กาเรการาทิ วิธาย กตฺตา, วิธียมาโน สวณฺโณว ปธานํ… อิทมตฺถิตาย ตปฺปวตฺติยาติ. นนุ วุตฺติยมปิสทฺทสฺสาตฺถํ วทตา สยฺเจติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตถา สยมตฺตนี’’ติ นิฆณฺฑุโต สยฺจ-ตฺตากาเรการาทิฺจ คยฺหตีตฺยมตฺโถ สมฺภาวียตีติ โจทนมฺปนสิ นิธาย ‘สฺจ รูป’นฺติ วทนฺโต สาธิปฺปายารุฬฺหํ กิฺจิ อตฺถวิเสสํ ปกาเสตุํ ตเถวาหาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ-‘สยฺเจ’ตฺยาทิ, ‘‘ธนฺาตีสุ สํสทฺโท, ตถาตฺตตฺตนิเยสุปี’’ติ นิฆณฺฑุวจนโต ‘ส’นฺติ อตฺตาปิ คยฺหติ, โก โส สทฺทรูปํ สาธารณํ, ‘ส’นฺติ อตฺตนิยมฺปิ, กินฺตํ สทฺทาน มสาธารณํ สทฺทรูปํ, ตถา สติ อตฺตนิยํ รูปํ นามาตฺตสงฺขาตสทฺทสมฺพนฺธีติ อาห-‘สํรูปํ สทฺทานมสาธารณํ รูป’นฺติ, เอตฺจ อิทนฺตีมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อสาธารณนฺติ อสาธารณํ สทฺทรูปํ, สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกตาย อสาธารณนฺติ รูปํ วิเสสตา สาธารณสฺสาปิ สมฺภโว วุตฺโตเยว นามาติ อาห-‘ทุวิธํ หิ’จฺจาทิ, กินฺตํ สาธารณมสาธารณฺจรูปนฺติ สามฺเน รูปํ นิทฺทิสิตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตมี, สทฺทานนฺติ สาตฺถกนิรตฺถกานํ เยสํเกสฺจิ สทฺทานํ, ตํตํ สทฺทตฺตาทีหิ เตสํเตสํ พุทฺธ ออิอาทีนํ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, อุภยตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺโถ สงฺคหิโต, เตน สาธารณํ สทฺทรูปมตฺถรูปํ ตถา-สาธารณนฺติ จตุพฺพิธํ สํรูปนฺติ ทสฺเสติ, จตูสุปิ เจเตสฺวสาธารณสฺส สทฺทรูปสฺเสโวปานํ ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, สาธารณรูปพฺยุทาเสนาติ สาธารณรูปสฺส ปริจฺจาเคน, อุปาทิยนฺโต รูปเมว สทฺทสฺสสํ, นาตฺโถติ จ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ, จ สทฺโท ปเนตฺถ ‘อิทํ ทสฺเสตี’ติ เหฏฺา วุตฺตํ สมุจฺจิโนติ, อสาธารณสฺเสโวปาทิยเน การณมาห-‘ตนฺต’มิจฺจาทิ, อิตรนฺติ เย สํเกสฺจิ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, ปรสฺสาปีติ อฺสฺส ยสฺสกสฺสจิ สทฺทสฺสาปิ, อิติ อิทํ, ปติตํ ปสิทฺธํ, เอตฺถ ปน อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อิทํ ยถาวุตฺตํ ปสิทฺธํ ตสฺมา ปุพฺพาจริยปรมฺปรายาคโต ปเทสโต ¶ อุปาทิยนฺโตติ ปกตํ, สํสทฺทวิเสสนสามตฺถิเยน อสาธารณรูโปปาทิยเนปิ อสาธารณํ สทฺทรูปเมโวปาทียติ นาสาธารณมตฺถรูปํ… อิมินา วกฺขมานการณตา [ตาย (โปตฺถเก)] วเสนาติ อาห-‘สทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อาสนฺนํ…สทฺทโต สทฺทภาวสา นฺตฺตา, วิปริยยโตติ วิปริยาเสน อนาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ, จกฺขุวิสโยปิ หิ อตฺโถ กถํ โสตวิสยสทฺทสฺส น อาสนฺโน สํรูปมฺภวิตุมรหตีติ, การณนฺตรมาห-‘อเหยฺยตฺตาจา’ติอาทิ, อเหยฺยตฺตาติ อปริจฺจชนียตฺตา, อิทมฺปิ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเต การณวจนํ, ตํ สทฺทรูปํ, นิจฺจสมฺพนฺธีติ นิรนฺตรสํโยคี, วิปริยยโตติ เหยฺยตฺตา, ตถาหิจฺจาทินา อตฺถสฺส เหยฺยตฺตํ โพเธติ, อปรํ การณมาห-‘อสาธารณฺจ รูปํ’ตฺยาทินา, สาธารโณ ปริยาย สทฺทานํ, ปจฺเจตพฺพตฺตาติ วิฺาตพฺพตฺตา, อิทานิ การณตฺตยํ สโมธาเนตฺวา อิเมหิ การเณหิ รูปเมว สทฺทสฺส สํนาม, นาตฺโถติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตเทว’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตเทวนฺติ ยสฺมา เอวํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถ, สรูปปฺปธาเนติ ‘‘โคสฺสา วง’’ (๑-๓๒) ตฺยาโท โคสฺสาตฺยาทิเก สรูปปฺปธาเน.
๒๕. นฺตุ
นฺตุสุติยา ชนฺตฺวาทีนมฺปิ ‘‘นฺตนฺตูนํนฺโต โยมฺหิ ปเม’’ (๒-๒๑๕) ตฺยาทินา คหณปฺปสงฺเค ชาติยมภิปฺปสงฺคพาธนตฺถํ พฺยตฺติยํ วนฺตฺวาทิ สมฺพนฺธีนมุปาทานตฺตมิทมารทฺธํ ‘‘วนฺตฺววณฺณา’’ (๔-๗๙) ‘‘ตเมตฺถสฺสตฺตีติ มนฺตุ’’ (๔-๗๘) ‘‘กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี’’ (๕-๕๕) ติ วิหิตา วนฺตฺวาทโย นาม.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ปริภาสาธิกาโร สมตฺโต.
สรโลปาทิ วณฺณนา
๒๖. สโร
อาธารวิเสสาปสฺสยนนฺติ โอปสิเลสิกาธารวิเสสสฺส นิสฺสยนํ, โอปสิเลสิกาธารํ วินา อาธารนฺตเร คหิเต สติ วจนนฺตรํ ¶ สุตฺตนฺตรํ วินา พฺยวหิตนิวตฺติ กาตุํ น จ สกฺกาติ สมฺพนฺโธ, เกจีติ พุทฺธปฺปิยาจริยาทโย ทสฺเสติ, เต หิ ยทิ วณฺเณน กาเลน วา พฺยวธาเนปิ สนฺธิ ภเวยฺย ตทา สเรติ นิมิตฺตสฺโส ปาทานํ นิรตฺถกํ ภเวยฺยาติ สเรติ นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิเยนาเนน วณฺณาทิพฺยวธาเน โน สนฺธีติ มฺมานา ‘นิมิตฺโต’จฺจาทิกํ วากฺยมาหุ, ตทยุตฺตนฺติ เตหิ’นิมิตฺโต’จฺจาทินา ยํ วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถ, อยุตฺตตฺเต การณํ พฺยภิจารสพฺภาเวน สามตฺถิยาภาโวเยวาติ พฺยภิจารนฺทสฺเสตฺวา สามตฺถิยาภาวนฺทสฺเสตุมาห-‘อวสาเน,จฺจาทิ, การิยาภาเวปีติ เอตฺถ น เกวลํ ‘อิทเมว สจฺจํ, สุมนา ภวนฺตุ อโถปิ’ตฺยาโท วณฺณกาลพฺยวธาเนเยว, อถ โข ‘เอเต น สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’ตฺยาโท อวสาเน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทํ’ ตฺยาโท อนฺต พินฺทุ สงฺขาตนิมิตฺตนฺตเร วา การิยาภาเวปิ นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโตติ อปิสทฺทสฺสตฺโถ, สาตฺถกโตติ ภาวปฺปจฺจยโลเปน ภาวปฺปธานวเสน วา วุตฺตํ, สาตฺถกตฺตโตติ วุตฺตํ โหติ, อฺถา นิมิตฺโตปาทานเมว สาตฺถกํ นามาติ ‘นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโต’ติ น ยุชฺชติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘อวสาเน นิมินฺตเร วา การิยาภาเวน พฺยภิจารสพฺภาวา อฺถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ นตฺถิ, นิมิตฺตนฺตุพฺยวธาเนปิ จตฺถิ, ยถา’ทารุนิมิตฺตํ วโนปสงฺกมน’นฺติ ตสฺมา วณฺณกาลพฺยวธาเนปิ สเรติ นิมิตฺเต สติ โลปการิยํ ปปฺโปเต วา’ติ. ลุปฺปตีติ ‘ตตฺริเม’จฺจาทินา กถนกาเล น ทิสฺสตีติ อตฺโถ, อทสฺสนมตฺตเมว หิ โลโป, อฺถา ‘ตตฺรา’ทิสทฺทรูปาภาวปฺปตฺติยา อตฺถปฺปตีติ การิตฺตเมสํ น สิยาติ, ปมาย นิทฺทิฏฺโ… วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส, สรสฺสาติ วเทยฺย… ภาเว ขาทิปฺปจฺจเยน อวุตฺตกมฺมตฺตา, อิหาติ อิมินา สตฺถนฺตเร ภาวสาธนวเสน คหณํ วิภาเวติ, คนฺถ ลาฆโว… สรสฺส โลโปติ วา โลปํ ปปฺโปตีติ วา อวตฺตพฺพตฺตา, สโรติ ปมาย นิทฺทิฏฺตฺตา สโร โลโป นาม โหตีติ สงฺกาปิ สิยาติ อาห-‘น เจ’จฺจาทิ, อิหาติ อิมสฺมึ สุตฺเต, โหนฺติจฺจาโทปิ ปุพฺพสรโลเป หนฺติจฺจาทิกมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิยาห-‘โสเจ’จฺจาทิ, อุสฺสคฺคโต อาคโต สมฺภูโต ตสฺส วา อยํติ โอสฺสคฺคิโก ปุพฺพโลโป ¶ , ตสฺส ภาโว โอสฺสคฺคิกตฺตํ, โอสฺสคฺคิกตฺตา ปุพฺพโลปสฺส การิยนฺตเรหิ ปรโลปาทีหิ อปวาทวิธีหิ อาพาธิโต เอว, โส จ ปุพฺพโลโป โหตีติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (๙๑-๒๗) กฺวจิคฺคหเณน ปุพฺพปรโลปานํ ตุลฺยพลตฺตาภาวา ยถา คมปฺปตฺติโต ปรโลปสฺสาปวาทรูปตฺตํ, อชฺฌาสิเตติ ปวิฏฺเ, น โหติ… ปรโลปาปวาเทน พาธิตตฺตา, เตหีติ ปรโลปาทีหิ, สพฺพถา มุตฺตวิสโย สทฺธินฺทฺริยนฺติ, วิกปฺเปน มุตฺตวิสโย ลเต วาติ.
๒๗. ปโร
อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, กฺวจิ โลปนีโย โหตีติ อิทํ วจนํ ทีเปตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺติ อาห-‘ปโยคานุสาริต’นฺติ, กสฺสาติ อาห-‘การิยสฺส ปรโลปสฺสา’ติ, เกน เหตุนาติ อาห ‘กฺวจิคฺคหเณนา’ติ, กตฺถาติ อาห-‘อิห อิมสฺมึ สุตฺเต’ติ, เตนาติ เตน ปโยคานุสาริตาทีปเนน, ยถาปโยคนฺติ อาคมปโยคานติกฺกเมน, นิจฺจํ ปกฺเขวา ปรโลโป สิยาติ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ, ลตาวาติอาทีสุ ปกฺเข วา ปรโลโป ภเวยฺย, เอวํ มฺเต ‘‘กสฺมินฺติ อตฺเถ กฺวาติ นิปฺผนฺเนนานิยมวุตฺตินา อนิยมตฺถสฺเสว วิเสสกโต วจเน สพฺพตฺเถวานิยตตฺถวุตฺติตฺตา กฺวจิสทฺโท-ยํ ยถาคมํ นิจฺจมนิจฺจมสนฺตฺจ วิธึ ทีเปติ, ตตฺถ โหนฺติจฺจาทิโก นิจฺจ ปกฺโข ปรโลปสฺเสว วิสโย, ลตาวาติอาทิโก อนิจฺจปกฺโข อุภยสาธารณตฺตา ปุพฺพโลปสฺสาปิ วิสโยติ อิมินา นิจฺจํ ปกฺเข วา ปรโลโป โหติ, อสนฺตปกฺโข ปน สทฺธินฺทฺริยนฺติอาทิโก ปุพฺพโลปสฺเสว วิสโย สพฺพถาเนน ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ, ตีสุปิ เจเตสุ ปน ปกฺเขสุ นิจฺจานิจฺจปกฺเขสุ เยวสฺสาปวาทรูปตา… ปุพฺพโลปสฺส สพฺพถา โหนฺติจฺจาโท นิวารกตฺตา วา วิธายกตฺตา วา ปรโลปสฺส, น ตฺวสนฺตปกฺเข… ปุพฺพโลปสฺเสว สพฺพถาเนน ทินฺนา วสรตฺตา, โลกคฺโคติอาทิ ตุ กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคานุสาริตา ทีปกตฺตา นิจฺเจ อสนฺเตวาปิ วิธิมฺหิ ทีปิเต ปรโลเปน วา นิปฺผชฺชตีติ เนฏฺพฺยาฆาโต, เอวํ ตาว กฺวจิคฺคหเณ สพฺพถานิฏฺปริหาเรน อิฏฺปฺปสิทฺธิ ¶ สิยา, ตทภาเวกถนฺติ ตทภาเว วิโรธมาห-‘อฺเต’จฺจาทิ, ปริยาเยน ภวนฺตีติ กฺวจิคฺคหณาภาเว ‘ปโร’ติ สุตฺตํ สิยา ตถา สติ สุตฺตทฺวยเมกวิสยํ ตุลฺยพลฺจ สิยา, ตตฺถ วิปฺปฏิเสธาภาวา ปมาณภูตานมาจริย (วจนา)นํ นิรตฺถกตา มา ภวีติ วาเรน ภวนฺตีติ อตฺโถ, อิตีติ อิมินา ปริยายภวนการเณน, ปกฺเขเยว สิยาติ ลตาวาติอาทีสุ ปุพฺพโลเป ปริยายปฺปวตฺเต ปริยาเยน ปรโลปสฺสาปฺปวตฺติโต ลตาวาติ ปกฺเขเยว ปรโลโป ภเวยฺย, โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, ตฺจาติ ตํ ปริยายภวนฺจ, โข วากฺยาลงฺกาเร, ปฏิปทนฺติ ปทมฺป ทมฺปติ โหติ, เนกเทสปริหาเรนาปิ, เตนาห ‘น กตฺถจี’ติ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘สพฺพตฺถ วิกปฺปปฺปสตฺติยา หนฺติ, สทฺธนฺทฺริยํตฺยาทิกํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ (๑-๒๘) สุตฺเตปิ หนฺติจฺจาทิกฺจานิฏฺรูปมฺปิ สมฺปชฺชตี’’ติ. นเจวมิฏฺนฺติ เอวมิทํ ยถาวุตฺตํ วิกปฺปวิธานํ สทฺทลกฺขณฺูหิ เนวาภิมตนฺติ อตฺโถ, ตเมว สาเธติ ‘ปรโลโป หิ’จฺจาทินา, อถา นิจฺจปกฺเข วา ปรโลเป กเต-เนน ปริจฺจตฺตฏฺาเน อุสฺสคฺคปฺปวตฺติยา ลตาว ลเตวาติ รูปทฺวยํ สมฺปชฺชติ ตสฺมา ปโยคานุสาริตาทีปเกน กฺวจิสทฺเทเนว โหนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ ลตาว ลเตวาติ ปโยค สมฺภโวปิ, ตถาปิ อนิจฺจปกฺเข ลตาอิวาติ ตติยรูปปฺปสิทฺธิยา ปริยาเยน ภวิตพฺพนฺติ ปริกปฺเปติ ‘นนุ เจตฺยาทินา, อถ ‘‘ปโร กฺวจี’ติ กฺวจิคฺคหเณ สติ อป(วาทรูป)ตฺตา กถมฺปริยายปฺปวตฺตีติ มนสิ นิธายานิจฺจปกฺเข ปริยายปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺติตนฺติ อปวาเท รูปตฺตเยปิ ปริยายปฺปวตฺติยํ โทสาภาวมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺเตเนว ปริยายสฺสาปิ ทีปิตตฺตํ สาเธติ, สา จ เอกตฺถปฺปวตฺติ ปริยายํ วินา น สมฺภวติ… เอกกฺขเณ ปวตฺยสพฺภาวาติ อธิปฺปาโย, นนุ จ กฺวจาภาเว ปริยายปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺต โทสสฺเสวาปฺปสงฺคโต มา โหตุ ปริยาโย, ภินฺนวิสเย ปน ปุพฺพปรโลปปฺปวตฺติยา ‘‘น ทฺเววา’ติ นิเสเธ ลเตว ลตาว ลตาอิวาติ รูปตฺตยํ นิปฺผชฺชตีติ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘นเจ’จฺจาทิ, ตตฺถ โทสมาห-‘ตถา จ สติ’จฺจาทินา, กตฺถจิ เทมิจฺจาโท นิจฺจํ ปุพฺพโลปสฺเสว, กตฺถจิ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ ปรโลปสฺเสว ¶ , วิกปฺเปน วา กตฺถจิ ยโถทกํ ยถาอุทกํ ตฺยาโท ปุพฺพโลปสฺเสว กตฺถจิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาโท ปรโลปสฺเสว กตฺถจิ ลเตว ลตาว ลตาอิวาจฺจาโท ปริยาเยนุภยโลปสฺเสว ทสฺสนโตติ สมฺพนฺโธ, เอตฺถจ อิติปีติ ววตฺถิตวิภาสตฺต ทีปเนน กฺวจิสทฺเทน ปรโลเป กเต-ฺตฺร ปุพฺพ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘น ทฺเววา’’ติ เอตฺถานุวตฺตมาน กฺวจานุภาเวน นิจฺจํ นิเสเธ อิจฺจปิจฺเจว ภวติ. สมฺพชฺฌติ เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ. ปริจฺเฉโทติ กมฺมตฺถวเสน อาธารวเสน วาติ อาห-‘ปริจฺฉิชฺชติ’จฺจาทิ.
๒๘. นทฺเว
ตตฺถจาติ จสทฺเทน ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อฺโฺานชฺฌาสิ ตํ ยโถทกํ ยถาอุทกํตฺยาทิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาทิจ สงฺคหิตํ ภวตีติ, ปุพฺพโลเป ปรโลเป จ ปริยาเยน สมฺปตฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปกฺเข อภาเว สติ กถมิทํ ยุชฺชตีติ โจเทติ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทินา, ยชฺเชวนฺติ หิ อยํ นิปาตสมุทาโย อนิฏฺาปาทนารมฺภ วตฺตเต, เอวฺเจ คยฺหตีติ อตฺโถ, ตเทติ อตฺถโต วิฺายติ, นิจฺจํ สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘อุปสิเลสา ภาวโต’ติ, ตเทว สมตฺเถติ อีทิเสสุ หิ’จฺจาทินา, วตฺตุมิฏฺตฺตาติ อิมินา สนฺนิกํโส วณฺณาน มทฺธมตฺตกาลพฺยวธานา ปจฺจาสตฺติ, สนฺนิกํสสฺเสตสฺส วจนิจฺฉายํ สติเยว สนฺธิการิยํ โหตีติ ทีเปติ, อุปสิเลสาภาโว วาติ อุปสิเลสาภาโว เอว ภวติ, นาฺถาติ อธิปฺปาโย, ตทภาเวจาติ ตสฺส อุปสิเลสสฺส อภาเว จ, สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘กาลนฺตเรน พฺยวธานา’ติ, กาลนฺตเรนาติ อุภยตฺถ ิตวณฺณาน มุจฺจารณกาลโต อฺเน มชฺฌปฺปติตกาเลน, สนฺธิ โหเตว… สนฺนิกํสวจนิจฺฉาวเสน อุปสิเลสภาวโต, พุทฺธ วีร อตฺถุราชปุตฺตํ อชรามโรติ เฉโท, ยทิปิ สพฺพมฺเปตํ ยชฺเชวํตฺยาทินา วุตฺตํ กฺวจิ สทฺทปฺปภาเวเนว สิชฺฌติ, ตถาปิ ปกาโร-ยมฺปิ สตฺเถ โยเชตพฺโพ วาติ ทสฺเสตุํ วุตฺโต.
๒๙. ยุว
นนุ ¶ สุตฺเต ‘ลุตฺตา’ติ ปฺจมี นิทฺเทสา ‘ปเรส’นฺติ โหตุ, ‘ยถากฺกมํ’ติ ตุ วจนาภาเว กถํ ยถากฺกมนฺตีทํ วุตฺตนฺติ อาห-‘สเม’จฺจาติ, สมา สงฺขฺยา คณนา เยสุ เต สมสงฺขฺยา-อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน จ, อุทฺทิสนํ ปมํ นิทฺทิสนํ อุทฺเทโส, อนุทิสนํ ปจฺฉา กถนํ อนุเทโส, อุทฺเทโส อนุเทโส เอสมตฺถีติ อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน, เตสํ สมสงฺขฺยานมุทฺเทสีนํ อนุเทสีนฺจ, อิวณฺณุวณฺณาหิ อุทฺเทสิโน ทฺเว, เอ โอการา อนุเทสิโน จ ทฺเวติ อุทฺเทสีนมนุเทสีนฺจ านฺยาเทสานํ สมสงฺขฺยา สิยา, สติยฺจ ตสฺสํ ยถากฺกม มาทสา วิธียนฺเต, โลกโต สิทฺธิมุปทสฺเสติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา. อว…เป… เอ โอติ ปเรสํ มตํ, วิปฺปฏิปตฺตีติ วิรุทฺธา ปฏิปตฺติ ปฏิชานนํ, ปเร ‘‘สติปิ เหฏฺา วาคฺคหเณ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ สุตฺเต กฺวจิคฺคหณกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อสวณฺโณ วิธิ โหติ, ตโต อิธ น โหติ ทิฏฺุปาทาน’’นฺติ วทนฺติ, กฺวจีติ อธิกาโร อิธ น โหติ มหุสฺสโว มาตูปฏฺานนฺติ, ปติสทฺโท อาธารตฺโถ, เตน สมานาธิกรโณ อุรสทฺโทปีติ อุรสฺมินฺติ นิจฺจ สมาสตฺตา อสกปเทน วิคฺคเห กเต ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติ’’จฺจาทินา (๓-๒) สุตฺเตน อสงฺขฺยสมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘วิภตฺยตฺเถสงฺขฺยสมาโส’ติ, เอตฺถ ปน ยุวณฺณานนฺติ สํสามิ สมีปสมูห วิการาวยวาทีสุ านฺยาเทสสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, ตสฺมา อิวณฺณุวณฺณานํ าเน เอ โออาเทสา โหนฺตีติ อตฺโถ, านมฺปน ติธา อปกํโส นิวตฺติ ปสงฺโค เจติ, ตตฺถ คุนฺนํ าเน อสฺสา สมฺพนฺธียนฺตุ [พชฺฌนฺตุ (ชินินฺทพุทฺธิ)] ติ อปกํโส านสทฺทสฺสตฺโถ, ‘‘เสมฺหสฺส าเน กฏุกโมสธํ ทาตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติ ‘‘ทพฺภานํ าเน สเรหิ อตฺถริตพฺพ’’นฺติ ปสงฺโค, เตสุ อิธ ปมทุติยา น ยุชฺชนฺติ… นิจฺจตฺตา สทฺทตฺถสมฺพนฺธสฺส อปนยนวินาสา น ยุชฺชนฺตีติ, ตติโย ตุ (ยุชฺชติ)… สุตฺเต อตฺถาภิธานาย อิวณฺณุวณฺณานํ ปวตฺติปฺปสงฺเค ตทตฺถาภิธานาเยว เอโออาเทสา ภวนฺตีติ.
๓๐. ยวา
‘‘สตฺตมิยํ ¶ ปุพฺพสฺเส’’ติ (๑-๑๔) ปุพฺพสฺส การิยวิธานโต สตฺตมี นิทฺทิฏฺสฺส ปรตา วิฺายตีติ วุตฺติยํ ‘ปเร’ติ วุตฺตํ, เอวมุปริปิ, ปเรหิ อิจฺจสฺส อชฺฌิณมุตฺโต’ติ สาเธตุํ ‘‘สพฺโพจนฺติ’’ ‘‘อชฺโฌ อธี’’ติ จ สุตฺติตํ, เตสมิธ ปจฺจกฺขาตภาวทสฺสนตฺถมาห-‘อิท’มิจฺจาทิ, อพฺภกฺขานนฺติ [อพฺภุคฺคโภ] อิมินาว สิทฺธนฺติ ‘‘อพฺโภ อภี’’ติ จ น วตฺตพฺพํ, อิติ+อสฺส อิติ ิเต ปรโลโปติ ทสฺสนตฺถํ ‘อิติ อสฺส ปรโลโป’ติ อาห, อนฺวคมาติอาทีสุ นิจฺจํ.
๓๑. เอโอ
ปุตฺตา เม+อตฺถิ, อสนฺโต+เอตฺถาติ ปทจฺเฉโท.
๓๒. โคสฺส
อนฺตาเทสตฺโถติ ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) พาธกสฺส ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ (๑-๑๙) พาธเกน ‘‘วานุพนฺโธ’’ติ (๑-๑๘) สุตฺเตน อนฺตาเทสตฺโถ, เตเนว วุตฺตํ-‘พาธกพาธนตฺโถยมารมฺโภ’ติ, อววาเทเส ปุพฺพสรโลเป ทีเฆจ ควาสฺสํ, ควจฺฉนฺติ นิจฺจํ. อิทํ กถํ สิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ, อิทนฺติ ยถริเวจฺจาทิกํ, กึ วินา สิชฺฌตีติ อาห-‘เอวาทิสฺสา’ติอาทิ, เอวสฺส อาทิเอกาโร เอวาทิ, ตสฺส, ริอาเทสมนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, จสทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, รสฺสวิธานฺจาติ โยชนีโย, กเตปิ ตสฺมินฺติ ตสฺมึ สุตฺเต วิหิเต จ, น สิชฺฌตีติ เอวาทิสฺส ริอาเทโส น กโตติ กตฺวา วุตฺตํ, ภุสํ+เอวาติ (ปน) ิเต มหาวุตฺตินา เอวาทิสฺส อิอาเทเส รูปสิทฺธิ โหเตว, อิธ ปน ปการนฺตเรน ‘ภุสามิเว’ติ สาเธตุมาห ‘ตมฺปิ’จฺจาทิ.
๓๓. พฺยฺช
รสฺสทีฆานนฺติ สุตฺเต อวุตฺเต กถํ รสฺสทีฆานนฺติ ลภติ อุทฺเทสิโนติ อาห-‘ทีฆสฺสา’ติอาทิ, ทีฆสฺสาติ รสฺสสฺสาติ จ านสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, ปจฺจาสตฺยาติ านโส ปจฺจาสตฺยา, อิทฺจ นิสฺสย วเสน ¶ วุตฺตํ, นิสฺสยกรณเมโก สตฺถาคโต าโยติ, อิธ นิจฺจํ-วีตินาเมติ ถุลฺลจฺจยํ, อิธ น โหติ-ชโน สายํ.
๓๔. สร
านสมฺพนฺเธติ ิติ านํ ปสงฺโค, สมฺพนฺธนํ-สมฺพนฺโธ, านฺยาเทสภาวลกฺขโณ าเนโยคนิมิตฺตภูโต สมฺพนฺโธ านสมฺพนฺโธ ตสฺมึ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ อิมินา น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เหตุมาห-‘พหุวจนนิทฺเทสา’ติ, ทฺเว รูปานิโหนฺตีตฺยาทิ วจนมิทํ [ปทมิทํ (โปตฺถเก)] ทสฺเสติ ‘‘สรูปปฺปธาเนปิ ทฺวิสทฺเท ทฺวิสทฺทสามฺเน สงฺขฺยาทฺวิสทฺทานุสิฏฺํ นปฺปยุชฺชเต, ตสฺส (ปน) สงฺขฺเยยฺยวจนสงฺขฺยาภาวา เอกวจนเมว ( ) [(ปน) (โปตฺถเก)] โหตี’’ติ, อิมินา จ-ตฺถปฺปธาโน-ยํ นิทฺเทโส น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อธิปติปจฺจโย อธิปติปฺปจฺจโยติ อนิจฺจํ, อิธ น โหติ อิธ โมทตีติ, ตํ ขณนฺติ เอตฺถ เอกงฺควิกลํ ปจฺจุทาหรณนฺติ สรมฺหา ปรตฺตาภาวา น ทฺวิตฺตํ.
๓๕. จตุ
ตพฺพคฺเค ตติยปมาติ กสฺมา วุตฺตํ จตุตฺถ (ทุติย) สทฺเทหิ วคฺคกฺขเรสฺเวว คยฺหมาเนสุ ตถา นิทฺเทโส ยุตฺโต, น หิ จตุนฺนมฺปูรโณ จตุตฺโถ ทฺวินฺนมฺปูรโณ ทุติโยติ อกฺขราเยว วุจฺจนฺตีติ อาสงฺกิย ‘วินาปี’ติอาทิมาห, อกฺขเร อกฺขรวิสเย จตุตฺถาทิ โวหาโร กรียมาโน วคฺคคฺคหณํ วินาปิ วคฺคกฺขเรเยว รุฬฺโห ปสิทฺโธติ สมฺพนฺโธ, เหตุมฺหิ อิติสทฺโท, ยโต เอวํ, ตสฺมา การณา ‘ตพฺพคฺเค ตติยปมา’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ตพฺพคฺเคติ จตุตฺถทุติยา ยสฺมึ, ตสฺมึเยว วคฺเคติ อตฺโถ, ปจฺจาสตฺตีติ ปติ อาปุพฺพา ‘สท-วิสรณคตฺยวสาทเนสุ’อิจฺจสฺมา อิตฺถิยํ ภาเวตฺติมฺหิ นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห-‘ปจฺจาสีทน’มิจฺจาทิ, ยถาโยคฺคนฺติ จตุตฺถกฺขเร จตุตฺถสฺส ตติโย ทุติยกฺขเร ทุติยสฺส ปโมติ เอวํ โยคฺคมนติกฺกมฺม, ธสฺส ทภาโวติ อิมินาว ปุพฺพสฺส ธสฺส ทตฺตมุปลกฺเขติ, ตถา ยสตฺเถโรติ. เถโรติ เอตฺถ เอกาโร วคฺคกฺขโร ¶ น โหตีติ ตสฺมึ ตวคฺคทุติยกฺขรสฺส ตสฺส โต ปโม น โหติ. ปนฺโถติ เอตฺถ ตวคฺค ทุติยกฺขเรน ถกาเรน ตพฺพคฺคภูเต นกาเร สตีปิ น โส ตพฺพคฺคทุติยกฺขโรติ น ตสฺส ปโม โต, เอตฺถ นิคฺโฆโส นิโฆโสติอาทิ อนิจฺจํ, ทฑฺโฒ นิฏฺานนฺติ นิจฺจํ.
๓๖. วิติสฺส
อิติสทฺโท-นุกรณํ. นิปาตสฺส ปกติวิยา-นุกรณํ ภวติ, อนุกรณฺจ ทฺวิธา อสาธุสทฺทรูปํ สาธุสทฺทรูปนฺติ, เตสุ ภารวาหโก โกจิ เตน ปีฬิโต ‘อโห ภาโร’ติ วตฺตพฺเพ สตฺติเวกลฺลา ‘อโห พาล’ อิจฺจาห, ตํสมีปวตฺตี ‘กิมยมาเห’ติ เกนจิ ปุฏฺโ สมาโน ‘อโห พาล อิจฺจยมาเห’ติ วทติ, อิธมสาธุสทฺทรูปํ, อิตีติ ปน สาธุสทฺทรูปํ, ตสฺมา ตโต-นุการิเยนาตฺเถน สาตฺถกตฺตา านสมฺพนฺเธ ฉฏฺี.
๓๗. เอโอ
นนุ ‘‘วิติสฺเสเว วา’’ติ (๑-๓๖) โวตฺยนุวตฺติย อวณฺเณ เอโอนํ โว โหตีติ จ สกฺกา วิฺาตุํ, ตถา สติ ‘อวณฺเณ กฺวจิ โว โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ ‘อโหติ วา’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนมาสงฺกิยาห-‘โอการสฺสปิ’จฺจาทิ, านิภาเวน นิทฺทิฏฺตฺตาติ ‘‘เอโอน’’นฺติ (๑-๓๑) วการาเทสสฺส วิชฺชมานตฺตา วการาเทสมฺปติ ปุน โอกาโร านิภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพ น สิยาติ อธิปฺปาเยนาห, น นิมิตฺตนฺติ เอโอนํ วการาเทสตฺถํ อวณฺโณ การณํ น โหตีติ อตฺโถ, อฺถาติ อวณฺณสฺส นิมิตฺตตฺเต, โอการํ น ปเยฺยาติ สมฺพนฺโธ, มการาคเม’ยาจ กมาคเต อคฺคมกฺขายตี’ติ, สฺเว ภวนฺติ วิคฺคยฺห ตนปฺปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติยํ วิภตฺติยา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลเป อการาเทเส ทีเฆจ สฺยาทิมฺหิ สฺวาตนํ ทฺวิตฺเต หิยฺยตฺตนํ. สฺวาตนนฺติอาทีสุ นิจฺจํ, อิธ นโหติ ปเรจ น วิชานนฺตีติ.
๓๘. นิคฺค
กถ‘มาคโม ¶ โหตี’ติ วุตฺตํ ยทิ นิคฺคหีตมาคโม สิยา สุตฺเต อาคมคฺคหเณน วา ภวิตพฺพํ -ม-กาทฺย นุพนฺธวิเสเสน วา ตฺยาสงฺกิยาห-‘อสติ ปิ’จฺจาทิ, อาคมาวสาเย การณมาห-‘อาเทสตฺตาโยคา’ติ, อาเทสตฺตาโยโค กถํ วิฺายติ จฺจาห-‘านินิทฺเทสาภาวโต’ติ, ตถา สติ อาคมินิทฺเทสาภาวา อาคมตฺตมฺปิ น สิยาติ โจเทติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทินา, น-อิติ โจทนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อาคมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘ตสฺสา’ติอาทิ, ตสฺสาติ นิคฺคหีตสฺส, รสฺสานุปฺปวตฺติโต รสฺสสรเมว อนุคนฺตฺวา ปวตฺติโต, อยเมวตฺโถ วุตฺติยมฺปิ ทสฺสิโตเยวาติ วตฺตุมาห-‘เอตเทเว’จฺจาทิ, ปุริมา ชาตีติ วิเสสนสมาเสกเต รสฺเส จ พินฺทฺวาคโม, ปรนิมิตฺตสฺสานิทฺทิฏฺตฺตา พหุสทฺเท-นฺตสฺส พินฺทฺวาคเม พหุํ, สติปิ ปโยคานุสาริตฺตทีปกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสาปิ ววตฺถิตวิภาสตฺเต วาสทฺทสฺสาปิ ตาทิสตฺตสฺเสว ปฏิปาทกตฺต สภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺสา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ววตฺถิตสฺส ลกฺขิยสฺส อนุโรเธน ลกฺขณปฺปวตฺติกา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา, อเภเทน ตุ วาธิกาโร ววตฺถิต วิภาสา, ตสฺสา ภาโว ววตฺถิตวิภาสตฺตํ, ตสฺมา, อิธ น โหติ อิธ โมทติ, อิมสฺมึ าเน อาคมตฺตปฺปกาสโก านินิทฺเท สาภาวา อาเทสตฺตาโยคสงฺขาโต การณวิเสโส สมตฺโถ, ตสฺส ภาโว สามตฺถิยํ-อตฺถพล-มฺถานุปปตฺติลกฺขณํ, สจาติ โส อาคโม จ.
๓๙. โลโป
โลปสทฺทสฺส ภาวสาธนมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘เตเน’จฺจาทิ, โลโปติ ยทิ กมฺมสาธโน สิยา ตทา เตน สมานาธิกรณํ กตฺวา อุปริ ‘‘ปรสโร’’ติ สุตฺตมารภีเยยฺยาติ พฺยติเรกมาห ‘น ปรสโร’ติ, อิธ น โหติ สงฺคโร.
๔๐. ปร
ตฺวํสิ ¶ ตฺวมสีติ วิกปฺโป, อิธ น โหติ ตาสาหํ.
๔๑. วคฺเค
นนุ วคฺเควคฺคนฺโตติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ยสฺมึ (กิสฺมิ)ฺจิ วคฺคกฺขเร ปเร พินฺทุโน โยโกจิ วคฺคนฺโต อนิยเมน ภเวยฺย ตถา สติ อนิฏฺมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิย ปจฺจาสตฺตึ สนฺนิสฺสายานิฏฺ นิวตฺตินฺทสฺเสตุมาห-‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติจฺจาทิ, โสวาติ วคฺคนฺโตว, ตสฺมินฺติ วคฺคกฺขเร.
๔๒. เยว
นนุ สทฺทตฺตา พฺยภิจาริตฺตา เอวสฺส ตาว สทฺโท โหตุ, สํยโต, สํหิโตติ สทฺเทกเทสภูตานมฺปิ สมฺภวา เตปิ คเห ตพฺพา สิยุนฺติ ‘ยเอวหิ สทฺเทสุ’ติ ยหีนมฺปิ กถํ สทฺทโวหาโร กโตติ อาห ‘เอวา’ติอาทิ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’ติ.
๔๓. เยสํ
ยสทฺเท ปุพฺพสุตฺเตเนว สํสฺสปฺยาเทเส สิทฺเธ โส ( ) [(ตสฺส) (โปตฺถเก)] ย การมตฺเตเยว ปเร สํสฺเสว (ยถา) สิยาติ สุตฺตมิทมารทฺธํ.
๔๔. วน
านินมาสิลิสฺส คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโม นาม, โก-ยเมตฺถ านีติ อาห-‘สรสฺสาติ, สุตฺเต อนุวตฺตสฺส จ อวิชฺชมานตฺตา ‘สรสฺสา’ติ กุโต ลพฺภตีติ โจเทติ ‘นนุ เจ’ตฺยาทินา. อาคมสุติยา วนาทีนํ านิสุติยา อภาเวปิ สามตฺถิยา พฺยฺชนสฺส วา อาคโม สิยา สรสฺส วา, ยทิ พฺยฺชนสฺส วา สิยา (น) ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ (๕-๙๒) สุตฺติต มาจริเยน, ตสฺมา ตเทว าเปติ ‘สโร เยเวตฺถ านี ภวิตุมรหตี’ติ. วุจฺจเตจฺจาทินา ปริหารมาห, นิปุพฺพา ปทิสฺมา อนปฺปจฺจเย ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกอนฺตาวยโว ¶ ‘‘ตวคฺควรนา’’ทินา (๑-๔๘) เย ทสฺส โช ‘‘วคฺคล เสหิเต’’ติ (๑-๔๙) (ยสฺส โช) นิปชฺชนํ, มานนฺตตฺยาทีสูติ อธิการาติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’’ติ (๕-๑๗) อิโต มานนฺตตฺยาทีสุติ อธิการา, ปจฺจยนฺตเรติ มานนฺตตฺยาทีโต อฺสฺมึ ปจฺจเย, กจฺจายเนน ‘อติปฺปโคโขตาวา’ติ สาธนตฺถํ ‘‘กฺวจิ โอ พฺยฺชเน’’ติ โอการาคโม คการาคโม จ สุตฺตนฺตเรน วิหิโต, ตํ ปการนฺตเรน สาเธตุํ วุตฺติยํ-‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อติปฺปา’ติอาทิ วุตฺตํ.
๔๖. ฉ
ทฺวาทโย อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺตาติ ‘ฉกี’ติ วตฺตพฺเพ ‘ฉา’ติ เอกวจนํ น ยุชฺชตีติ โจเทติ ‘นนุจา’ติอาทินา, ปริหรติ นจฺจาทินา, เนติ ‘ฉโฬ’ติ อยุตฺโต-ยํ นิทฺเทโส น โหตีติ อตฺโถ, ฉสทฺทสฺส อนุกรณตฺตา ฉสทฺทานุกรณตฺตา, เหฏฺา วุตฺตสาธุสทฺทรูปา สาธุสทฺทรูปมนุกรณํ วิภชติ ‘อนุกรณฺจ ทุวิธ’มิจฺจาทินา, ปริจฺจตฺโต ชหิโต อตฺโถ วิธินิเสธรูโป ยสฺส ตํ ปริจฺจตฺตตฺตํ, เอตฺถ ปน ฉสทฺเทน ฉสงฺขฺยาวิเสโส ปริจฺจตฺโต, อภิธายโต โหตีติ อิมินา ฉสทฺทสฺส อนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตฺถมาห, เอกวจนนฺตสฺส นิทฺเทโส กโต… ฉสทฺทวจนียสฺส ฉสฺส เอกตฺตา, อนุการิยสฺสาติ เอกาทิโน สงฺขฺยา สทฺทสฺส ตทฺสฺส วา ยทนุการิยเมกาทิกํ ตทฺํ วา สทฺทรูปํ ตสฺส. สงฺขฺยาทิวิเสสนฺติ เอกตฺตาทิสงฺขฺยาวิเสสํ ตทฺํ วา, ‘‘โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว ทฺเว’’ติ (๒-๒๑๙) สุตฺเต ทฺวิสทฺโท-นุการิยํ ทฺวิสทฺทรูปํ ตพฺพจนียฺจ ทฺวิสงฺขฺยาวิเสสมฺปรามสตีติ ตพฺพาจกํ ทฺวินฺนนฺติ พหุวจนํ, อถ ‘ฬิ’ติ กสฺมา น วุตฺตํ เอวฺหิ สติ านพนฺธตฺตาฬกาโร อาทฺยวยโว ภวิตุมรหตีติ โจทนมฺมนสิ นิธาย ‘ฉสทฺทา’ติอาทิมาห, อนฺตาปวาเทน วิธียมาโน ฬกาโร ฉ สทฺทา ปรสฺสาทิสฺส อาคมตฺตา…เป… โหตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตาปวาเทนาติ อิมินา ‘สรสฺสา’ติ ฉฏฺีนิทฺเทสโต ‘‘ฉฬียนฺตสฺสา’’ตี-มสฺส ¶ วิสยภาวํ ทีเปติ, ปรสฺสาติ อิมินา ‘ฉา’ติ ปฺจมีนิทฺเทสโต ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ตีมสฺส วิสยภาวํ, อาทิสฺสาติ อิมินา ฬสฺเสกวณฺณตฺตา อนฺตาปวาเทน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ สุตฺเต น อาทฺยนฺโต วิเยโกปิ สโรติ สรสฺสาทิสฺส ปตฺตึ ทสฺเสติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ฉา’ติ ปฺจมีนิทฺเทสา ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ (๑-๑๕) ปรสฺส สมฺปตฺตํ การิยํ เอกวณฺณตฺตา ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺส สมฺปตฺตํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ (๑-๑๖) อาทิวณฺณสฺส ปปฺโปตี’’ติ. อาทิภูโตว โหตีติ อสติปิ กาเร อาคมคฺคหณานุวตฺติยา อาคมินํ สรํ อวินาเสนฺโต ตสฺส อาทฺยวยวภูโตว โหตีติ อตฺโถ, ลการํ กโรนฺติ ‘‘ยวมทนตรลาจาคมา’’ติ สุตฺเตน, ตนฺติ ลการกรณํ อุภินฺนมวิเสสวจนฺจ อยุตฺตตํ ทสฺเสติ ‘เตสมฺปิ’จฺจาทินา, เตสมฺปีติ กจฺจายนานมฺปิ, อกฺขรสฺายนฺติ ‘‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีส’’นฺติ วิธียมานอกฺขร สฺายํ. อวิเสเส ลฬานํ นานตฺตาภาเว, ปากโฏ วาติ อิมินา สุติลิปิเภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตนฺทสฺเสติ, ตตฺถ หิ โสตวิฺาณวีถิยา ลฬานํ วิสุํวิสุํ คหณํ สุติ, ตํตํ เทสวาสีนํ เลขา ว วตฺถานํ ลิปิ, เตสํ เภโท โสตจกฺขุวิฺาณคยฺหตฺตา ปจฺจกฺขสิทฺโธ, ฉฬภิฺาติ วิกปฺเปน ฬการาคมปกฺเข รูปํ.
๔๗. ตท
อิสฺส อตฺตํ นิปาตนา, ทกาโร ปน ‘‘มยทา สเร’’ติ (๑-๔๔), ปทนฺตเรนาติอาทีติ อิมินา อฺเน ปเทน, สาธูนิ ภวนฺตีติ วุตฺติ ปาสฺส อตฺถํ วตฺตุํ ‘สาธูนิ ภวนฺตีติ นิปาตนโต’ติ อาห, ตตฺถ การณมาห-‘ย’มิจฺจาทิ, อปฺปตฺตสฺส ปาปนมฺปตฺตสฺส ปฏิเสโธ จ นิปาตนํ, เตสํ อิธ ปาาติ เตสํ ตถา อิจฺฉนฺตานํ อิธาติ นิปาตสฺส อิมสฺมึ ตทมินาทิสุตฺเต ปาา, อุทฺธสฺส อุทูติ อุทฺธํ ขมสฺสาติ อฺปทตฺถสมาเส อุทฺธํข อิติ ิเต อุทฺธํสทฺทสฺส อุทุอาเทโส, อส-โภชเน อิจฺจสฺมา ‘‘กฺวจณ’ อิติ (๕-๔๑) สุตฺเตน อณฺปจฺจเย อสสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ อาห-‘ปิสิตมสนา’ติ ‘‘กฺวจณ’’ อิติ มหิยํ ¶ รวตีติ ิเต อิมินาว คณนิปาตเนน สมาเส กเต มยูรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห ‘มหิสทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อสฺส ตทมินาทิคณสฺส อาคติคณตฺตา เอวมฺเปีติ สมฺพนฺโธ, วุตฺตนฺติ ปาเสโส. ทีฆนิกายาทีสุ ปฺจสุ นิกาเยสูติ–
‘‘ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต, องฺคุตฺตริกขุทฺทกา;
นิกายา (ปฺจ) คมฺภีรา, ธมฺมโต อตฺถโตจิเม’’ติ.
วุตฺเตสุ ทีฆาคมาทีสุ ปฺจสุ นิกาเยสุ, าตพฺพาติ วณฺณา คมาทิทฺวาเรน ชานิตพฺพา, ปฺจวิธํ ปฺจปฺปการํ นิรุตฺตมุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, นิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, นปุํสเก ภาเว ตฺโต, อตฺถกถนวากฺย ปุพฺพกมุจฺจารณมิจฺจตฺโถ, ตทภิธายิ สตฺถมปฺยภิธาเน-ภิเธยฺโย ปจารา ตทตฺถตาย วา นิรุตฺตมุจฺจเต, วุตฺตนิรุตฺติ ลกฺขเณน…เป… เวทิตพฺพาติ อิมินา นิรุตฺตสตฺเถ เย สทฺทา ปฏิปทํ นิปฺผาทิยนฺติ เตสมิทํ สามฺเน นิปฺผาทนนฺติ ทีเปติ, ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโกติ เอตฺถ ณิเก ทการวการานํ มชฺเฌ โอการาคโม, หึสิสฺมาติ ‘หึส-หึสาย’ มิจฺจสฺมา, อปฺปจฺจเยติ ‘‘สาวการเกสฺว ฆณฺฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย, นิชโกติ เอตฺถ ชการสฺส ยกาเร นิยโก. อถ วณฺณวิกาโรติ วุตฺตตฺตา ชวณฺณสฺส ยาเทเส นิยกาทโย ตาว สิชฺฌนฺตุ, สุสานาทโย กถํ ฉวปทาทิวิการตฺตา สุสานาทีนนฺติ อาห ‘ปทวิกาโรปิ’จฺจาทิ. อฺถา วณฺณสมุทายาเทสสฺส วิสุํคหเณ ฉพฺพิโตปตฺติยา ‘ปฺจวิธํ นิรุตฺต’นฺติ สงฺขฺยานิยโม น ยุชฺเชยฺยาติ ภาโว. โยโค สมฺพนฺโธ, ตถาหิจฺจาทินา ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยคมฺปากฏีกโรติ, รวนกิริยาติ สมฺพนฺโธติ เกกายิตานฺยสทฺทนกิริยาภิสมฺพนฺโธ. มยูโรติ เอตฺถ รวติ มยูรราเว เอว วตฺตเต, น สามฺเน รวนกิริยามตฺเตติ ภาโว.
๔๘. ตว
วณฺณมตฺตสฺเส วาติ วณฺณสามฺสฺเสว, มตฺตสทฺโท เอตฺถ สามฺ วจโน. ยการสฺสจ จาเทโสติ สมฺพนฺโธ, ทยการานํ ชตฺตนฺติสฺส ¶ อิมินา, ยสฺส ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ชตฺตํ, อตฺตานมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ อตฺเถ อสงฺขฺยสมาโส.
๔๙. วคฺค
ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเตปิ ปกฺกนฺตวิสยตฺตา ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขเตตฺยาห-‘เตติ อนนฺตร’อิจฺจาทิ, ตํ สทฺโท หิ ปกฺกนฺต วิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ยํสทฺทํ นาเปกฺขเต, ยถา เจโส ยํสทฺทนฺนา เปกฺขเต, ตํ สพฺพํ มหาสามินาธิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ–
มุนินฺทจนฺทสฺชาต, หาสจนฺทนลิมฺปิตา;
ปลฺลวาธวลาตสฺเส, เวโก นาธรปลฺลโวติ (๑๒๒).
เอติสฺสา คาถาย อมฺเหหิ วิตฺถาริตนเยน คเหตพฺพํ, ยถา รหนฺติ สกมฺมากมฺมธาตูนมนุรูปํ.
๕๐. เววา
กิฺจาปีทํ [อิทํกิฺจาปิ (โปตฺถเก)] วิกปฺปนตฺถํ กตนฺติ เหฏฺิเมน นิ(นฺนาน)ตฺตํ วิฺายติ, ตถาปิ อิมินา วากาเรน วิกปฺโปว, เหฏฺิเม ปน กฺวจาธิการา หการนฺตธาตุโต ธฺยณฺปจฺจเย เมหฺยํ, โทหฺยํ สิเนหฺยํ, เลหฺยนฺติปิ ภวตฺเวว.
๕๓. สํโย
วตฺตุโน-ตฺตปฺปธานตฺตมตฺตวจสีติ นิยตาวยววาจิโน อุปาทานาติ วุตฺตมเนกตฺถตฺเตปฺยาทิสทฺทสฺส, อาทิยตีตฺยาทีติ กมฺมสา ธโนจายมาทิสทฺโท, โสยมตฺโถ สุมงฺคลปฺปสาทนิยา ขุทฺทสิกฺขา ฏีกาย‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนา’ติ เอตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, สํยุชฺชตีติ สํโยโค-เอกตฺราวฏฺิตพฺยฺชนา.
๕๔. วิจฺฉา
ยํวตฺตเตติ วุตฺติวจนํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถํ วตฺตุมารภเต ‘สมฺภวาเปกฺขาเย’จฺจาทิ, ยํวตฺตเตติ จ สุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ คมฺมมานตฺถสฺส ¶ สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจาโรติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ยสทฺทสฺสานิยมตฺถวุตฺติตฺเตปิ ปทวากฺยโต นาฺํ สมฺภวติ วิจฺฉายมาภิกฺขฺเ จ วตฺตมานนฺติ อาห ‘สมฺภวาเปกฺขายปทํ วากฺยํวา’ติ, สมฺภวตีติ สมฺภโว-ปทํ วากฺยํ วา, ตสฺมึ อเปกฺขาย ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, วตฺตเตติ วิจฺฉายมาภิฺเ จาตฺเถ วตฺตเต, นนุ ปทสฺส วากฺยสฺส วา วิสุํเยว ทพฺพาทโย อตฺถา, ตํ กถมิท เมตสฺมึ วตฺตุธมฺเม กิริยาธมฺเม จ วิจฺฉาภิกฺขฺตฺเถ วตฺตเตติ อนุโยคํ สนฺธายาห-‘วิสยภาเวนา’ติอาทิ, วิจฺฉาย วตฺตุธมฺมสฺส กิริยาธมฺมสฺส จาภิกฺขฺสฺส วิสโย ปทํ วากฺยํ วา… อนฺตฺถวุตฺติวเสน ตตฺถปฺปวตฺติยา, ตํ วเสนจ, อภิธายกตฺเตน เจติ โคจรตฺเตน ปกาสกตฺเตน จาติ อตฺโถ, ยํวตฺตเตติ อชฺฌาหฏสฺส ยนฺติ ปมนฺตสฺส วิภตฺติวิปริณามํ ทสฺเสติ (ตสฺสาติ) อาทินา, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘ยชฺชปิ ‘วิจฺฉาภิกฺขฺเสฺวิ’ ตฺยตฺร ฉฏฺีโนจฺจารียเต, ตถาปิ ฉฏฺีปสิทฺธิ โหเตว, กถํ ทฺเว อิจฺจาเทสนิทฺเทสา อาเทโส จ สมฺพนฺธีนมเปกฺขเต, ‘วิจฺฉาภิกฺขฺเสู’ติ จาตฺถนิทฺเทโส, น จาตฺถสฺสาเทเสน สมฺพนฺโธ อุปปชฺชเต, ตสฺมา วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ยํ ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเต ตสฺส ทฺเว ภวนฺติจฺเจวํ ฉฏฺียตฺโถ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, สทฺทรูเป สงฺขฺยยฺเยติ ทุติยา พหุวจนนฺตํ ปฏิปาทยมาโนติ เอตฺถ ปฏิปาทนกิริยาย สมฺพนฺเธโนปทิฏฺํ, ‘‘วากฺยนฺตรฏฺโปิ สทฺโท ตทฺสฺมิมฺปิ สมฺพนฺธมุปยาตี’’ติ ทฺวิสทฺโทติ อิทํ อุปริ วากฺยทฺวเยปฺยุปยุชฺชติ ‘ทฺวิสทฺโท วุตฺโต, ทฺวิสทฺโท น สรูปปฺปธาโน’ติ, อถ สรูปปฺปธาโน กสฺมา น วุตฺโตติ อาห-‘พหุวจเนน นิทฺเทสา’ติ, อถ ทฺเวติ สามฺเน วุตฺตตฺตา ปทวากฺยานํ าเน ทฺวิพฺพจนํ วา สิยา, ตาเนวา วตฺตนฺตีติ ทฺวิปฺปโยโค วา, ตถา สติ ‘ยํวตฺตเต ตสฺสา’ติ กสฺมา ปมเมว นิสฺสาย วุตฺติยํ วิวรณํ กตนฺติ อาห-‘เอวฺจา’ติอาทิ, อิทานิ ทฺวิปฺปโยคปกฺขสฺส สโทสตฺตา อคหิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-‘ยทาตฺวิ’ ตฺยาทิ, ตุสทฺโท ปุพฺพสฺมา ปกฺขา วิเสสสฺส ปทสฺสโก [วิเสสนตฺโถ (โปตฺถเก)], ตตฺถ หิ ทฺเว [ทฺเวรูป (โปตฺถเก)] สทฺทรูปานฺยาทิสียนฺเต ¶ , อิห ตุ โสว สทฺโท ทฺวิราวตฺตเต, อาวุตฺตี สงฺขฺเยยฺยาติ เอวํ มฺเต ‘‘ทฺวิสทฺโท-ยํ ‘‘อาทสหิ สงฺขฺยา สงฺขฺเยยฺเย วตฺตนฺเต’’ติ วจนโต สงฺขฺเยยฺยวจโน, ตสฺเมห สงฺขฺเยยฺยํ สทฺทรูปํ วา สิยา อาวุตฺติ วา, อิจฺจปิ นิทฺเทโส ตทุภยมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺเคน วา สิยา อิตฺถิลิงฺเคน วา, ตตฺถ ยทา นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส, ตทา สทฺทรูปานิ สงฺขฺเยยฺยานิ ภวนฺติ, ยทา ตุ อิตฺถิลิงฺเคน, ตทา สทฺทสฺสาวุตฺตี อุจฺจารณลกฺขณา กิริยา สงฺขฺเยยา ภวนฺติ, ตโต เจตฺถ อาวุตฺตีอปิ สงฺขฺเยยา โหนฺตี’’ติ, ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพวจนนฺติ เอส ปกฺโขติ อยเมตฺถ ภาโว’’ ยทา ทฺเว อาวุตฺติโย วิธียนฺเต ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต โสเปกฺโข, (อตฺร านฺยาเทสภาโว นตฺถิ) [นตุฏฺาเน ทฺวิพฺพจนปกฺโข (โปตฺถเก)] อาวุตฺติ หิ กิริยา, ตสฺสา เจห สทฺโท สาธนํ, น จ กิริยาย สาธนสฺส จ านฺยาเทสภาโว อุปปชฺชเต, ตสฺมา ยทาวุตฺตี วิธียนฺเต, ตทา ทิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต-โส ปกฺโข ภวตี’’ติ, อยมฺปิ ปกฺโข ปาณินีเยหิ ปริคฺคหีโต, ตทยุตฺตํ โทสทุฏฺตฺตาติ สนฺทสฺสยมาห-‘โส ปเน’ตฺยาทิ, เต หิ ทุติยมฺปิ ปกฺขมพฺภุปคมฺม อุปจารมตฺตโต เภโท, วตฺถุโตตฺวเภโท วาติ โปโนปฺุเน ตํ สาเธนฺติ. กถมฺปน สโทสตฺตํ เยนายํ น คหิโตตฺยาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, ณฺโย นสิยาติ ‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๙) ภาเว วิธียมาโน ณฺโย ทฺวิปฺปโยคปกฺเข สทฺทเภทสพฺภาวา ปุน ปุเนติ สมุทายสภาวโต ปุนปุน ภาโวติ อตฺเถ ปุนปุน สมุทายโต น ภเวยฺยาติ อตฺโถ, น เกวลํ ณฺโยว, อถ โข เอกปทนฺโตคธานํ สรานํ สรานมาทิภูตสฺสุการสฺส ภวนฺโต โอกาโรปิ ‘‘สรานมาทิสฺสา ยุวณฺณสฺสา เอโอ ณานุพนฺเธ’’ติ (๔-๑๒๔) น สิยา, ‘‘มนาทฺยาปาทีนโมมเย จ ‘‘อิติ (๓-๕๙) โอกาโร ปน ปกฺขทฺวเยปิ โหเตว… อุตฺตรปทสฺส นิมิตฺตภาเวน คหิตตฺตา, ปุพฺพปกฺเขปิ หิ ทฺเว สทฺทรูปานฺเยวาทิสียนฺเตติ โหเตว ปท เภโท, วกฺขติ หิ ‘สตีปิ อตฺตคเต เภเท’ติ. นนุ อาวุตฺติธมฺมเภท สทฺทสฺสุปจริโต เภโท, สรูปโต ตฺวเภโทว, อฺถา อาวุตฺติเยว ¶ น สิยา, เอกสฺส หิ วตฺถุโน อาวุตฺติ โหติจฺจาห‘นานฺตเรเน’จฺจาทิ, อฺเถติ อุปจริโต เภโท น สภาวโตติ เจ, การิยมฺภวตีติ เอวิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, สภาวโต ตฺวเภโท วาติ อุปจาราภาเวน วตฺถุโต วิชฺชมานเภทมวธารยติ, อฺถาติ ยทิ เภโท สิยา, อาวุตฺติเยว น สิยาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ยทิ สภาวโตว เภโท ภินฺนสฺส ปน กถมาวุตฺติ สิยา’’ติ, านิสทิสตฺตาติ ‘‘านีวิยาเทโส’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ.
กิริยายาติอาทีสุ สหตฺเถ ตติยา… กิริยาทีหิ ทพฺพาทฺยตฺถานํ วตฺตุ [กตฺตุ] พฺยาปนิจฺฉาปวตฺติโต, เทสาทีติ ( ) [(หิ) (โปตฺถเก)] อาทิสทฺเทน กาลาวตฺถาทึ สงฺคณฺหาติ, นานาการยุตฺตเมว ภินฺนํ นาม โหตีติ อาห-‘อเนกปฺปการยุตฺเต’ติ, พหุวจนนิทฺเทสโต วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เตนาติ เยน พหุวจนนิทฺเทเสน สกึ พฺยาปนิจฺฉา โชตียติ เตน กรณภูเตน เหตุภูเตน วา, กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉายํ ชาติอาทีนฺจ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺติ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ อยฺจ คาโม รมณีโย อยฺจ คาโม รมณีโยติ กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอตฺถ กิฺจาปิ รมณียคุเณน คามทพฺพโยโค อตฺถิ, ตถาปิ คามานํ คุเณน โยโค, สพฺโพ คาโม รมณีโยติ พาหุลฺเลน, นตฺถิ สากลฺเลน [กเมน (โปตฺถเก)] พฺยาปิตุมิฏฺตฺตนฺติ สกลพฺยาปนิจฺฉายาภาโวติ น ทฺวิพฺพจนํ, เอวมุปริ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, สมฺปนฺโน ยโวติ สมฺปนฺนคุเณน ยวชาติยา พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอกตฺถา ชาติ, อเนกตฺถ นิสฺสยา วิจฺฉา [เอกตฺถาชาติ, เอกมตฺถํ าปยิสฺสามีติ ชาติสทฺโท ปยุชฺชเต อเน กตฺถนิสฺสยาจ วิจฺฉา, อเนกตฺถํ สฺาปยิสฺสามีติ วิจฺฉาปยุชฺชเต-ติ มหาภสฺเส], โสภนํ ธวขทิรนฺติ โสภนคุเณน ธวาทิทพฺพานํ พฺยาปิตุมิจฺฉา, อตฺถสทฺเทเนตฺถ ทพฺพาทโย วตฺตุมิฏฺาติ อาห-‘ทพฺพคุณกิริยาลกฺขเณ’ติ, วิสทฺโท ปเนตฺถ พฺยาปนตฺโถติ อาห-‘พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุ’นฺติ, สาติ วิจฺฉา, วตฺตุธมฺโมติ ‘รุกฺขํรุกฺข’มิจฺจาทิกํ โย วทติ, ตสฺส วตฺตุโน ธมฺโม… อิจฺฉาลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ตปฺปฏิพทฺธตฺตา ¶ , สทฺโทติ รุกฺขมิจฺจาทิโก, ตสฺส สทฺทสฺส ยํ รูปํ อตฺต ภาโว, ตเมว ปจฺจาสตฺยา ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ วิจฺฉา ภิกฺขฺเสุ วตฺตมานสฺส สุตสฺเสว ตสฺส รูปสฺส ปจฺจาสนฺนภาวโต ทฺวิสงฺขฺยา ยุตฺตํ ทฺวิสงฺขาตาย สงฺขฺยาย ‘รุกฺขํ รุกฺข’มิจฺเจวํ ยุตฺตํ อติทิสียเต สุตฺเต ทฺเวอิจฺจเนน, ทฺวิพฺพจนสฺเสว [ทฺวิพฺพจนเมว (โปตฺถเก)] หิ ทฺวิสงฺขฺยายุตฺตตา, อถ กตเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหิ สพฺเพเยเวเตตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเตหฺยภิธยนฺเตติ พหตฺตา พหุวจนํ ปปฺโปติ, เอกวจนนฺตุ น สิชฺฌติ ‘รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจตี’ติ เอกตฺถาภิธานภินฺนสพฺพรุกฺขปฺปตีตีติ กถเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพวจนนฺตี อาสงฺกิยาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, อตฺถสามตฺถิยาติ ‘พหุวจนนฺตปฺปโยเคหิ’จฺจาทินา วกฺขมานนเยน พหุวจนนฺตปฺปโยเคเนว วิจฺฉาตฺถโชตนโต น ตตฺถ ทฺวีพฺพจนํ สิยา, ภวิตพฺพฺจ ทฺวิพฺพจเน (น, เอ) กวจนตฺตมนฺตเรน น จาตฺถิ ทฺวิพฺพจนาวกา โสติ ปตีติ พลาวคโต โย-ตฺโถ, ตสฺส อตฺถสฺส อฺถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ อตฺถสามตฺถิยํ, อตฺถสามตฺถิยา เอกวจนนฺตสฺส ทฺวีพฺพจนนฺติ สมฺพนฺธา, กิริยาทิโยคนฺติ กิริยาคุณาทิ สมฺพนฺโธ, มนฺตฺวาติ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺตีมสฺส ปุพฺพกิริยาวจนํ, อภิสํหริตฺวาติ เอกโตกตฺวา. สทฺทสฺส ตาทิสตฺถปจฺจายกตฺเต สามตฺถิยํ สทฺทสตฺติ [สทฺทสฺส]. ยุคปทาธิกรณตายํ สหวจนิจฺฉายํ พหุวจนปฺปวตฺติเยว, น ตตฺถ ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ, อโต เยวาติ พหุวจนนฺตสฺส สทฺทสตฺติยา วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาวาเยว, เอวมฺเต- ‘อิธ ปน โยคปชฺชํ ทุวิธํ สทฺทโยคปชฺชํ อตฺถโยคปชฺชฺจ, ตตฺถ กิฺจิ สาตฺถกานํ สทฺทโยคปชฺชมตฺถโยค ปชฺชํ น สมฺภวตีติ, ยุคปทิ อธิกรณํ ธวาทิ อตฺโถ ยสฺส โสธวขทิรปลาสสทฺโท ยุคปทาธิกรโณ, ตสฺส ภาโว ตถา, ตสฺสฺจ สติ, สทฺทโยคปชฺชมนฺตเรน ภินฺนตฺถานเมกสทฺทวจนียาน เมกโต ปปตฺติ อตฺถโยคปชฺชํ, ตํ สหวจนิจฺฉายนฺติ อิมินา ทสฺสิตนฺติ ตสฺสํ สหวจนิจฺฉายฺจ สติ, โสภนา ธวขทิรปลาสา โสภนา รุกฺขาติ โสภนคุณโยเคปิ พหุวจเนเนว วิจฺฉาโชตนโต ¶ ทฺวิพฺพจนาภาโวติ, โสภนํ ธวขทิรนฺติ ปน สตีปิ สทฺทโยคปชฺเช สมาหารตฺตา นตฺถตฺถโยคปชฺช [นาตฺวยาคปชฺช (โปตฺถเก)] นฺติ เอกวจนนฺตตฺตา ทฺวิตฺตปฺปสงฺเคปิ โสภนํ ธวขทิรนฺติ สทฺทานํ สกึ พฺยาปนิจฺฉายาภาวา น ทฺวิพฺพจนนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ.
วาตฺติกกาเรน ‘‘อานุปุพฺพิเย ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อานุปุพฺพิเยปิ’จฺจาทินา, อตฺเถวานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา ตโตว ทฺวิตฺตนฺติ ปฏิปาทย ‘มานุปุพฺพิย’มิจฺจาทินา ‘อตฺถิเยเวจฺจาทิโน วุตฺติวากฺยสฺส วิวรณมาห. คามชาติยา ตุลฺยชาติยานํ ทิสา เทสาทิเภเทน ภินฺนานมิว คามานํ, น เอตฺถ วิจฺฉา, มูลมคฺคํ วา หิ มุขฺย เมกเมว… เหฏฺุทฺธภาคนฺตราภาเวเนกตฺตา, เยนุปริยโธ ภาคาเปกฺขาย กตมูลคฺคพฺยปเทเสน ภินฺนชาติยา มูลคฺคภาคา, เต ภินฺนชาติยา, น จ ภินฺนชาติยานํ วิจฺฉา โหติ, น หิ โคโคติ วุตฺเต (วาหีก)คตา วิจฺฉาวคมฺยเตติ อาจริยชินินฺทพุทฺธินา อานุปุพฺพิเย วิจฺฉายาภาวํ ปฏิปาทิตํ, ตํ วิฆฏยิตุํ ‘ยทิ หิ’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ วิปฺจิตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ, นสนฺนิวิฏฺโติ น ปติฏฺิโต, นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, ยสฺสูปริภาโค อตฺถิ ตมฺปิ มูลนฺติ มูล พฺยปเทสสฺสาเปกฺขา กตตฺตมาห, อุภยนฺติ มูลมคฺคฺจ, ตถา อฺเปิ มูลคฺคภาคาติ อิมินา มูลคฺคเภทานํ เหฏฺา วิย คหเณ สติ พหุตฺตมาห, ปุพฺพกถิเตนาติ ‘รุกฺขาทีนํ พาหุลฺเลนา’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มูลาทีนํ พาหุลฺเลน ถูลาทิ คุณโยคมฺมนฺตฺวา สตฺตมีวิภตฺติยุตฺเตน มูลาทิสทฺทสหิเตน สพฺพ สทฺเทน มูลาทิกมตฺถมภิสํหริตฺวา สพฺพสฺมึ มูเล ถูลา สพฺพสฺมึ อคฺเค สุขุมาติ เอวํ (วตฺตุโน) พฺยาปิตุมิจฺฉายเมกวจนนฺตสฺส วิจฺฉายนฺตฺเวว ทฺวิพฺพจน’’นฺติ.
เชฏฺานํ วิจฺฉาสมฺภเว สพฺพกนิฏฺสฺส เชฏฺตฺตาภาวานุปฺปเวโส น สิยาติ อานุปุพฺพิยมตฺตวจนิจฺฉายํ เตเนว ทฺวิตฺตมภิหิตํ ‘เชฏฺํ เชฏฺมนุปฺปเวสยา’ติ เตเนวาจริเยน, ตทธุนา วิฆฏียติ ‘เชฏฺ’ มิจฺจาทินา ¶ , กนิฏฺโปิ ปเวสียตีติ กนิฏฺสฺสปิ วิจฺฉาสมฺภวมาห, ตตฺถ การณมาห-‘ยเถว หิ’จฺจาทิ, ปรสฺสาติ มชฺฌิมสฺสาติ เอตฺถ วิเสสนํ, กนิฏฺสฺสาปิ เชฏฺพฺยปเทโสติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘วตฺติจฺฉานิพนฺธเน หิ’จฺจาทินา, วตฺติจฺฉาทิพนฺธเนติ วตฺตุโน อิจฺฉา นิพนฺธนํ การณมสฺสาติ สมาโส, วตฺถุสภาเว วตฺถุ ตตฺเถ, อภินิเวโส ปวตฺติ, นาภิสมฺภุณาติ น ปปฺโปติ.
‘‘สกตฺเถ วธาริยมาเน เนกสฺมึ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตทาห ‘สกตฺเถ’อิจฺจาทิ, อตฺถปฺปการณาทฺยนเปกฺขสฺส ปทสฺส อตฺเถ สกตฺเถ อวธาริยมาเน เอตฺตกเมเวติ คมฺมมาเน อเนกสฺมึ ทิยฺยมาเน ทฺวิพฺพจนมิฏฺํ มตํ ปาณินิยานนฺติ อตฺโถ, อยมฺปเนสมธิปฺปาโย ‘มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหี ตฺยตฺร ทฺเว เอว มาสา ทาตุมิจฺฉิตา, กหาปณํ นาม–
จตฺตาโร วิหโย คฺุชา, ทฺเวคฺุชา มาสโก ภเว;
ทฺเว อกฺขาว มาสกาปฺจ,กฺขานํ ธรณมฏฺกํติ.
วุตฺตวิธินาเนกมาสกสมุทาโย, ตตฺถ น สพฺเพ กหาปณ สมฺพนฺธิโน มาสา ทานกิริยาย พฺยาปิตา, ทฺเวเยวาติ เนตฺถตฺถ วิจฺฉาติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺเพน ทฺวิพฺพจน’’นฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวาติ ตํ ทฺวิพฺพจโนทาหรณํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปาทยิตุํ วิจฺฉายเมว ทฺวิตฺตํ ทสฺเสตุํ… มาสกํ มาสกมิจฺจาโทตฺวยมธิปฺปาโย-‘‘เทหีติ ทานกิริยาย มาสฺส พฺยาปิตุมิฏฺาติ วิจฺฉายเมเวตฺถ ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหฺยโต ทฺวิรุตฺตา วิจฺฉาว คมฺยเต’’ติ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิกํ กิมาสงฺกิย วุตฺตนฺติ อาห‘เทหี’ติอาทิ, อวธารเณ ปตียมาเนติ กหาปณสมฺพนฺธินิ พหุมฺหิ มาสกสมุทาเย มาสกทฺวยนิจฺฉเย วิฺายมาเน สติ, อวิเสเสน สามฺเน มาสานํ เทหีติ ทานกิริยาย พฺยาปนา ภาวาติ สมฺพนฺโธ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิโน สาธิปฺปายมตฺถมภิธาตุมารภเต ‘ปเทเน’จฺจาทิ, เอตฺถ ปเทนาติ มาสกมิจฺจเนน ปเทน, อิมมฺหา กหาปณาติ อิทเมตฺถ สทฺทนฺตรํ, กตาภิสงฺขรณสฺสาติ มาสกํ มาสกมิจฺเจวํ ¶ นิปฺผาทิตสฺส, สทฺทนฺตรโตติ อิมินา ปทนฺตรโยโค คหิโตติ อาห-‘ปทนฺตเรน โยคโต’ติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิตฺตกรณกาเล สทฺทนฺตรวจนียสฺสตฺถสฺสานเปกฺขิตตฺตา มาสกํมาสกนฺติ อวิเสเสน มาสกวิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ, ตทนุ ปน อิมมฺหา กหาปณาติสทฺทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ยทิ กหาปณสมฺพนฺธฺย น วเสสมาสกวิจฺฉา ปริคฺคยฺหติ ตทา อิมสฺส กหาปณสฺสาติ ฉฏฺิยา ภวิตพฺพํ, อิมมฺหา กหาปณาติ ปน อวธิปฺจมีนิทฺเทสโต กหาปณโต ทฺวยเมว คเหตฺวา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ อิมมฺหา กหาปณาติ สทฺทนฺตรโตวธารณํ คมฺยเต’’ติ.
‘‘ปุพฺพปมานมตฺถาติสยวจนิจฺฉายํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุพฺพปมานํ มิจฺจาทิ, ปุพฺพปมานํ ปุพฺพปม สทฺทานํ อตฺถาติสโย โย อตฺถสฺส ปกํโส, ตสฺส วจนิจฺฉายํ, สพฺพปมภาวสงฺขาต อตฺถาติสยมตฺตาว วจนิจฺฉาติ น เอตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, วิกสนกิริยาย ปากกิริยายาติ วุตฺเตปิ วิกาสกรณกิริยาย ปากกรณกิริยายาติ อตฺถสมฺภวโต ‘ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผ’นฺติ ตฺยาโท, ปุพฺพํ ปุพฺพํ วิกสนํ กโรนฺติ, ปมํ ปมํ วจนํ กโรนฺตีติ กิริยาวิเสสนวเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ปุพฺพาติ มตา ปมาภิมตาติ อิมินา ปุพฺพปมภาเวนาภิมตานํ พหุตฺต พฺยาปเนน วิจฺฉาสพฺภาเว การณมาห.
‘‘ฑตร ฑตมานํ สมสมฺปธารณายมิตฺถีนิคเท ภาเว ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (๘-๑-๑๒-วา) วุตฺตํ, เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อิตฺถิลิงฺคโยคา อิตฺถีติ วุตฺโต, นิคทฺยเตเนเนติ นิคโท, อิตฺถี นิคโท ยสฺส โส อิตฺถินิคโทภาโว, ตสฺมึ อิตฺถีนิคเท ภาเว, ตทาห-รตรรต มนฺตาน’มิจฺจาทิ, อิตฺถิลิงฺเคติ อิตฺถิลิงฺคํ ยสฺส โส อิตฺถิลิงฺโคภาโว, ตสฺมึ อิตฺถิลิงฺเค ภาเว วตฺตมานานํ รตรรตมนฺตานํ ทฺวิพฺพจนมภิมตนฺติ สมฺพนฺโธ, กสฺมึ วิสเยติ อาห-‘สมสมฺปธารณ วิสเย’ติ, สเมน อฑฺฒตาทินา คุเณน อิเม อุโภ อฑฺฒา อิตฺเววํ รูปา สมฺปธารณา นิรูปนา อวโพโธ สมสมฺปธารณา, สาเอว วิสโย, ตสฺมึ สติ, อฑฺฒตาย พหุวิธตฺตาภาวา กิริยาทิโย คาภาวา ¶ จ นตฺเถตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, ปุจฺฉิยมานาติ อิมินา อิเม อุโภ’ อิจฺจาทีนํ ปุจฺฉาวากฺยตํ ทสฺเสติ.
ปรพฺยวหาเรนาห-‘อาขฺยาตาทีนํ วิสยตฺต’นฺติ, อิมินา อาขฺยาตาทีนเมว กิริยาโชตกปทภาเวน โปโนปฺุสงฺขาตกิริยา ธมฺมสฺส ธนสเมว วิสยตฺตํ ทีเปติ, อติสยวิสิฏฺนฺติ อิมินา ปปจติสทฺเทปกาโร ปกํสตฺถ โชตโก อุปสคฺโคติ ทสฺเสติ, หิวิธิมฺหีติ’ลู-จฺเฉทเน’อิจฺจสฺมา วิธิมฺหิ หิปฺปจฺจโย ‘‘ปฺหปตฺตนาวิธีสุ’’ติ (๖-๙) อิมินา สุตฺเตนาติ อตฺโถ, โอสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) โอการสฺส, ‘ปุพฺเพก-กตฺตุกาน’’ (๕-๖๒) มิจฺเจวาติ เอวกาเรน ปเรสมิวายมปฺยาภิกฺขฺเ ปจฺจโย เจ วิธียเต, ตทา ปปจติอิจฺจตฺร วิย อาภิกฺขฺเ วิธียมาเนน ปจฺจเยเนว อาภิกฺขฺตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา น ทฺวิพฺพจเนน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, ยทา ตุ ภุสํ ปุนปฺปุนํ ปจตีติ วจนิจฺฉา ตทาปิ ปปจตีติ ภวตฺเยว.
อิห อิมสฺมึ อุทาหรเณ, อาภิกฺขฺเ อิจฺเจวาติ อิมินา อนุกรณมตฺตเมเวตํ นตฺเถตฺถาภิกฺขฺนฺติ ปาณินิยา สุตฺตนฺตเรน ทฺวิตฺตมฺปฏิปาเทนฺติ, นตฺเถตฺถ ตาทิเสน วจเนน ปโยชนํ, อาภิกฺขฺเเยว ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสติ, เอวมฺเต ‘‘ปฏอิจฺเจตมนุกรณํ ภวน กิริยมฺปติ วตฺตตีติ [ภวนกิริยามตี วุตฺตีติ (โปตฺถเก)] กิริยาธมฺมํ โปโนปฺุเมตฺถ อตฺเถวา’’ติ, เตเนว วกฺขติ-‘ปฏปฏา ภวตีติ อาภิกฺขฺเ ทฺวิพฺพจน’นฺติ, อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺเท อวิชฺชมาเน, ราปฺปจฺจโยติ ปมํ ทฺวิตฺเต กเต ปจฺฉา ราปฺปจฺจโย, ราปฺปจฺจยมกตฺวาปิ ปการนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘อถวา’ อิจฺจาทิ, ทีโฆ นิจฺจนฺติ ปมํ ทฺวิตฺเต ปฏปฏกโรตีติ ิเต นิจฺจํ ทีโฆ, ปฏปฏา กโรตีติ เอตฺถ นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏปฏายตีติ เอตฺถ ทสฺเสตุํ ปฏปฏายตีติอาทิ อารทฺธํ.
๕๕. สฺยาทิ
เอกสฺส เอกสฺส อิติ ิเต ปุพฺพวิภตฺติยา ลุตฺเต สํหิตายฺจ กตายํ เอเกกสฺส, เอวํ มตฺถเกน มตฺถเกนาติ ิเต มตฺถก มตฺถเกนาติ.
๕๖. สพฺพา
อฺํ ¶ อฺนฺติ ิเต อิมินา วิภตฺติยา โลเป อการสฺส ‘‘ตทมินา’’ (๑-๔๗) ทินา โอกาเร อฺโฺนฺติปิ โหติ.
๕๗. ยาว
ยาวโพธนฺติ ‘‘ยาวาวธารเณ’’ติ (๓-๔) อสงฺขฺยสมาโส.
๕๘. พหุล
กฺวจิ ปวตฺยปฺปวตฺติ, กฺวจฺํ กฺวจิ วา กฺวจิ;
สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ปมกณฺฑวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ทุติยกณฺฑ วณฺณนา
๑. ทฺเวทฺเว
อวยวสมฺพนฺเธติ สฺยาทฺยวยวีสมุทาเยน ทฺเวทฺเวติ วุตฺตานมวยวานํ สมฺพนฺเธ, อเตตฺถ วุตฺยนุกูลาย ปฺจิกาย วา ภวิตพฺพํ, ปฺจิกานุ กูลาย วุตฺติยา วา, น เจตฺถ ทฺวินฺนมฺโฺานุกูลตา ทิสฺสติ, ตถาหิ วุตฺติยํ-‘เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ เอตฺตกเมว ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, ปฺจิกายนฺตุ ตพฺพิเสสน วเสน จ ปจฺจยตฺถวิเสสนวเสน จ อตฺโถ ทสฺสิโต, ตเทว มุภินฺนนฺนาฺมฺานุกูลตา ทิสฺสติ, ตโต เอตฺถ ยถา ทฺวินฺนมฺโฺานุกูลตา สมฺปชฺชติ, ตถา พฺยาจิกฺขิสฺสาม ‘‘ยทิ ปเนตฺถ วุตฺยานุกูลา ปฺจิกา ภเวยฺย ปจฺจยตฺถปกฺโข ชหิตพฺโพ สิยาติ ‘เต…เป… เอกาเนกตฺเถสุ’ติ จ, เตน…เป… โยชนิย’นฺติ จ เอเตสํ ชหิตพฺพตาย พหุปาวิโลโป อาปชฺชติ, ยทิ ปน ปฺจิกานุกูลา วุตฺติ ภเวยฺย วุตฺติยํ กิฺจิมตฺตํ ปกฺขิปิตพฺพ มตฺตเมว สิยาติ พหุวิโลปาปตฺติ (น) โหตีติ เอเตสํ ทฺเวทฺเว โหนฺติ เอกาเน กตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ วุตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ, เอวฺหิ สติ สตฺถนฺตเรนาปิ สห ฆฏเต, สุตฺเต ‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา’ติ วุตฺตตฺตา ‘เอกาเนเกสู’ติ อิทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา ยุชฺชติ
ปกติวิเสสนวเสน ¶ วา ยเทตํ ปจฺจยวิเสสนํ, ตทา สามตฺถิยา เอกาเนเกสูติ ปกติวิเสสนมฺปิ ลพฺภติ, ตตฺถ สามตฺถิยมตฺถ พลํ, ตถาหฺเยกาทีสุ ภวนฺตา ปกติวาจฺจานเมเวกตฺตาทิอพฺยติ ริตฺตอตฺถมตฺตาทีรูปานํ โชตกา สฺยาทโย กถเมกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา อฺโต สิยุนฺติ ยถาวุตฺตนามวิเสสากฺเขโป, ตถา อิตฺถิณาทิปฺปจฺจยาทีนมฺปิ ปน ปกติวิเสสานุปาทาเนปิ ยโต ธาตฺวาทิ วาจฺโจตฺโถ นตฺถิ, สามตฺถิยา ตโต, ธาตุตฺยาทฺยนฺเตหิ [ตฺยาทฺยนฺต วาจฺเจหิ (โปตฺถเก)] น โหนฺเต วิตฺติปจฺจยา, ตถา ณาทิปจฺจยาปิ… วิภตฺยนฺตา วิธานโต, ยเทตมฺปกติวิเสสนํ ตทาปิ สามตฺถิเยเนว เอกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ตชฺโชตนาย ภวนฺตา สฺยาทโย กถมฺตฺถ โหนฺติ อสมฺภวาติ เอกาเนเกสุ ทฺเวทฺเวติ ลพฺภติ, อถวา สรูเปน อวุตฺตมฺปิ สามตฺถิเยเนกาเนกตฺเถสูติ คมฺมมานํ วุตฺตเมว โหตีติ กตฺวา‘เตจา’ติอาทิกํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เอกาเนเกสุ วตฺตมานโต นามสฺมาติ กิมตฺถํ อสตฺวภูตาย กิริยาเยกตฺตาทิสมฺพนฺธาภาวา กฺริยตฺถาจ ตฺยาทีหิ เยเวกตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา ตฺยาทฺยนฺเตหิ จ น ภเวยฺยุนฺติ ปโยชนนฺตรมาห-‘ยมฺปนา’ติอาทิ, ปฺจกนามตฺถสฺสาธิปฺเปตภาโว เจตฺถ ปกฺขสฺเสตสฺเสว ยุตฺตตฺตา. ตถาหิ สงฺขฺยากมฺมาทโย นาม วาจฺจสฺส ทพฺพสฺส ธมฺโม สกตฺโถ-ปสชฺชโน จ สทฺโท ทพฺเพเยว วตฺตเต… ทพฺเพเยวานฺยนยาทิโวหารา, ตตฺถ ทพฺพวาจินา สทฺเทน ทพฺพธมฺมานมพฺภนฺตรีกรณนฺติ นายุตฺตเมตํ นาเมน ปฺจนฺนมภิธานํ, วิภตฺติโย ปน โชติกา, อิตฺถิปจฺจยา จ อิตฺถิลิงฺคสฺส, ตถา จามฺเหหิ วุตฺตํ สมฺพนฺธจินฺตายํ–
สทฺโท สกตฺถํ วตฺวาน, ปทตฺถํ ทพฺพสฺิตํ;
สมเวตํ วเท ลิงฺคํ, สงฺขฺยํ กมฺมาทิกมฺมิ เจติ.
เอกาเนเกสุ สฺยาทีนํ ยถากฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘เตนา’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาติ เยน ปฺจโก นามตฺโถ อธิปฺเปโต เอกาทีสุ จ อตฺเถสุ โช-ตนีเยสุ สฺยาทโย วิธิยิสฺสนฺติ เตน, สพฺพตฺถาติ ‘อํโย’อาทีสุ ¶ สพฺพตฺถ, สภาวโตตฺยาทิกสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘ยทฺยปิ สฺยาทโย เอกาเนเกสุ โหนฺติ ตถาปิ เอกาทโย สงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺเน อตฺเถ วตฺตนฺติ น สงฺขฺยามตฺเต, สงฺขฺยาย สมฺภวาภาวา สงฺขฺเยเย ภวตีติ น สงฺขฺยาปิ สฺยาทีนมตฺโถ’’ติ (น) เกวลํ สกตฺถ ทพฺพาทิเยว สฺยาทีนมตฺโถ น ภวติ, อปิ ตุ สงฺขฺยาปีตฺยปิสทฺทตฺโถ, อเนน สงฺขฺยา วิภตฺยตฺโถ จตุกฺโก นามตฺโถตฺยยมฺปกฺโข นิรากโต ปฺจโก นามตฺโถติ ทสฺสเน สงฺขฺยากมฺมาทีนํ วิภตฺติโย โชติกา โหนฺติ, ติโก นามตฺโถติ ทสฺสเน ตุ สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติวาจฺจา โหนฺติ, อิทานิ อธิปฺเปตปฺจกนามตฺเถ สกตฺถาทิกํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถ สกตฺโถ วิเสสนนฺติ สรูปาทิ ยํ กิฺจิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตํ ตํ สกตฺโถ นามติ อตฺโถ, ตํ ทสฺเสติ ‘สรูปชาติคุณทพฺพานิ’ติ.
พเลน ยสฺสา ภินฺเนสุ, ปวตฺตนฺเต คคาทีสุ;
สา ชาตฺยภินฺนธีสทฺทา, สุตฺตํ ปุปฺเผสฺวิวานฺวีตํ.
ทพฺพาธาโร ตโต ภินฺโน, นิมิตฺตํ ตปฺปตีติยา;
ภาวาภาวสภาโว โย, โส คุโณ นิคฺคุโณ มโต.
สรูปํ สทฺทรูปํว, ชาติยา ยํ วิเสสนํ;
วิเสสียติ ยํกิฺจิ, ทพฺพํ ตํ สมุทีริตํ.
อิทานิ สรูปาทิโน วิเสสนสฺส สกตฺถภาวํ ชาตฺยาทิวิเสสสฺส ทพฺพภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, สรูเป วตฺตเต สทฺโทติ วิยเภโทปจาเรนาห-‘สทฺทสฺส สรูเปนา’ติ, เอตฺถ ปน โคติ ชาติมตฺตวาจินิ โคสทฺเท ปยุตฺเต โคสทฺโท ชาติมตฺตมาเหติ โส ชาตึ วิเสเสติ นาม. ยฏฺิอาทิสทฺเทหิ ยฏฺิอาทิสหจริตา อุปจารโต คหิตาติ ยฏฺิอาทิทพฺเพหิ ยฏฺิอาทิสหจริตา ปุริสา วิเสสียนฺตีติ อาห-‘ทพฺพมฺปิ ทพฺพนฺตรสฺส วิเสสนภูตมฺภวตี’ติ, ยฏฺิโยปเวสยาติ ยฏฺิสทฺทวจนีย ยฏฺิทพฺพวิสิฏฺเ ปุริเส ปเวสยาติ อตฺโถ, กุนฺเตปเวสยาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโย, ยถาวุตฺตจตุพฺพิธสกตฺถโต ปโรปิ อตฺถิ สกตฺโถติ อาห-‘กตฺถจี’ติอาทิ, สมฺพนฺธนิมิตฺโตติ สมฺพนฺโธ นิมิตฺตํ การณํ ¶ ปจฺจยปฺปวตฺติยา อสฺส ปจฺจยสฺส โสติ สมาโส, เอตฺถ หิ ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ อสฺสาติ สามิโน ปุริสสฺส สํสงฺขาตทณฺฑาทิทพฺเพน สหโย สสฺสามิสมฺพนฺโธ, โสปิ ปจฺจยสฺส นิมิตฺตํ, ตถา จ วกฺขติ-‘ทณฺฑปุริสสมฺพนฺธา ทณฺฑีติ ปจฺจโย’ติ, (กิริ)ยา ปทตฺถสฺสาปิ วิเสสนตฺเตน สกตฺถภาโว ชาติปทตฺถาทีนํ วุตฺต าเนเยว วตฺตพฺโพติ ปาจโกติ เอตฺถ กิริยาการกสมฺพนฺธสงฺขาตํ ปราภิมตํ สกตฺถมฺปิ ปโรปเทเสโนปทิสิตุกาโม อิธ สมฺพนฺธสกตฺถสฺส วุตฺตฏฺาเนเยว กิริยาสกตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘กตฺถจิ กิริยาปี’ติอาทิมาห. นามสภาเวน วิฺายมานํ ปฺจมํ นามสงฺขาตมตฺถํ ทพฺพปทตฺเถน สงฺคเหตฺวา ชาติคุณกิริยาทพฺพานีติ หิ จตุพฺพิโธ นามตฺโถ, นามมฺปิ อนฺวตฺถรุฬฺหิวเสน ทุวิธํ ปุมิตฺถินปุํสก ลิงฺควเสน ติวิธมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ… ยถาวุตฺเต จตุพฺพิเธ อตฺเถ นมติ, เต วา อตฺตนิ นาเมตีติ อิมินา การเณน. สามฺคุณ กิริยายทิจฺฉาวเสนาฺถาปิ จตุพฺพิธตฺตํ นามสฺส วทนฺติ, ตตฺถาปิ ยทิจฺฉานามสฺส ทพฺพนาเมเนว สงฺคโห เวทิตพฺโพ, อิตฺถตฺตํ เอสาติ ปสิทฺธิมา อตฺโถ, ยมฺปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สาเธติ ‘ตตฺเถ’จฺจาทินา, อภิธายกตฺเตน โชตกตฺเตน, อิการนฺตโตติ มุนิสทฺทโต, อฺถาติ อิการนฺตโต น ภวติ เจ, อโตติ อาเทส ภวนโต ผลํ ทสฺสิตํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, วุตฺติยํ ‘เอวํ กุมารี กุมาริโย’ติอาทีสุ เอวนฺติ ยถา ปุลฺลิงฺเค อิการนฺตโต สฺยาทีนมุทาหรณมนาเทสตฺถํ วุตฺตํ เอวมิตฺถิยมฺปิ อนาการนฺตโตติ ทสฺเสติ, อุปลกฺขณํ เจตมินี-นี-อู-ติ-ปจฺจยนฺตาทีนํ, อสติ…เป… วจเนติ อิมินา ปาณินิยานํ วิภตฺติสฺาวิธายกสฺส สุตฺตนฺตรสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘วิภตฺติจ’’ (๑-๔-๑๐๔) อิติ หิ เตสํ สุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ ‘สฺยาทีนํ ตฺยาทีนฺจ วิภตฺติสฺา โหตี’ติ, ภวนฺตีติ อนฺวตฺถวเสน วิภตฺติสทฺทวจนียานิ ภวนฺติ, โส (เยวตฺโถ) วิภตฺติจฺจเนน วิภชียตีติ วิภตฺติ, กมฺเม กฺติปฺปจฺจยนฺโตยํ วิภตฺติ สทฺโทติ ทสฺเสติ, กถมฺปเนเตสุ สฺยาทีสุ วิภชียติจฺจสฺส วากฺยตฺถาสฺสานุคโม เยเนวํ วุจฺจติจฺจาสงฺกิย เยน ยถา จ วิภชียติ ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ.
๒. กมฺเม
วุตฺติยํ ¶ กตฺตุกิริยายาติ กตฺตุสาทฺยตาย ตํ สมฺพนฺธินิยา กตฺตุกมฺมฏฺายปิ ทุวิธาย กิริยาย, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ กโรติ เอตฺถ สมฺพนฺธนตฺโถติ อาห-‘กรียติ อภิสมฺพนฺธียตี’ติ, ยํกิฺจิ ปทตฺถรูปํ สมฺพชฺฌตีติ อตฺโถ, อิมินา จานฺวตฺถวเสเนวายํ กมฺมโวหาโร สิทฺโธติ ทสฺเสติ, สพฺพการกานมฺปิ ปน กิริยาสมฺพนฺธ สพฺภาเวปิ กิริยาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตเนว ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ตเทว กมฺมํ วิฺเยฺยํ, กตฺตาทิ กตฺตุ กิริยายาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตปิ กตฺตาทิตฺตวจนิจฺฉาเยว กมฺมํ น โหติ… ยสฺมา วจนิจฺฉาเยว การกานิ ภวนฺติ, เอวํ สพฺพการกานมฺปิ การกนฺตรปฺปตฺติยํ ตทภาโว ยถาโยคํ วตฺตพฺโพ, วากฺเยกเทเสเนตฺยเนน ‘‘ทฺเวทฺเวกา’’ทิโน วากฺยสฺส ‘‘กมฺเม ทุติยา’’อิจฺจาทิโน จ เอกวากฺยตฺตํ สูเจติ, ปกรณสฺส มหาวากฺยรูปตฺตา วิปฺปกฏฺานิปิ วากฺยานิ อากงฺขาทิสภาเว อฺมฺสมฺพนฺธานุภวเนเนกวากฺยภาวมฺปฏีปชฺชนฺเต, วุตฺตี หิ–
‘‘อากงฺขาโยคฺคตา สตฺตา, พีชํ สนฺนิธิโน ยโต;
วิปฺปกฏฺานิ วากฺยานิ, มหาวากฺยํ กโรนฺตฺยโตติ.
สามฺเนาติ กมฺมาทฺยวิเสเสน, ปุพฺพาจริยสมฺาวเสนาห ‘ทุติยาทิกา’ติ, เตน ยทฺยปิ ตฺยาทิโนปิ ทฺวินฺนํ ปูรณิยา ทุติยาติ สกฺกา โวหริตุํ, ตถาปิ สฺยาทีนํ ทุเกเยว ทุติยาตติยา รุฬฺหีติ นตฺยาทีนํ ทุกานิ ทุติยาทิสทฺเทน คยฺหนฺติ, วิสิฏฺเสูติ กมฺมาทินา วิเสสิเตสุ, ติวิธํ กมฺมนฺติ สกสมยปฺปสิทฺธิยา กมฺมสฺส ติวิธตฺตมาห, อฺเ ตุ สตฺตวิธมิจฺฉนฺติ, กถํ–
นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ, เภเทน ติวิธํ มตํ,
ตตฺเถจฺฉิตตมํ กมฺมํ, กมฺมํตฺวฺํ จตุพฺพิธํ;
อิจฺฉิตฺจานิจฺฉิตฺจ, เนวิจฺฉิตมนิจฺฉิตํ,
ตถาฺปุพฺพํ นาฺปุพฺพนฺติ, เอวมฺํ จตุพฺพิธนฺติ.
ตตฺถ อิจฺฉิตาทีนิ อุปริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ, ตตฺเรจฺจาทินา ติวิธํ กมฺมํ สรูปโต ทสฺเสติ, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมเมเก-เนกธา ปริกปฺเปนฺติ, ตทิห ปกาสยิสฺสาม–
สตี-สตี ¶ วา ปกติ, น ยตฺถ ปริณามินี,
นิสฺสียเต ตํ นิพฺพตฺติ, กมฺมมฺเสมฺถา;
อสนฺตํ ชายเต ยํ วา, ยํ สนฺตมปฺปกาสติ,
อุปฺปตฺยา-ภิพฺยตฺติยา วา, ตนฺนิพฺพตฺตีติ วุจฺจตีติ.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กฏวิการสฺส กาสสงฺขาตา วิชฺชมานา ปกติ ปริณามินี กฏวิการมฺปติ ปริณมนฺตี ยตฺถปฺปโยเค น นิสฺสียเต… กฏํ กโรตีเตตฺถ เกวลมตฺถาวคมมตฺตสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา กาเสติ อสุยฺยมานตฺตา จ, ปกติยา ตุ สุยฺย มานตฺเต วิการิยํ สิยา, เตเนว กาเส กฏํ กโรติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตีติ ทฺวยตฺโถ กโรติ ปจติ จ, ตสฺมา กาเส กโรติ ตณฺฑุเล ปจตีติ วิการียติ, กฏํ กโรติ โอทนมฺปจตีติ นิพฺพตฺตี ยตีติ อตฺโถ, อสตี วา ปกติ อวิชฺชมานตฺตาเยว ยตฺถ น นิสฺสียเต… [(ยถา) (โปตฺถเก)] ( ) สํโยคํ ชนยติ วิภาคมุปฺปาทยตีติ สํโยควิภาคานํ กสฺสาปิ ปกติยา อวิการตฺตา สํโยควิภาควนฺเต หฺยวิกเตเหว เตสํ ชนนโต, ตเมวมฺภูตมนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมาน (ปกติ) กํ วา การิยํ นิพฺพตฺติกมฺมํ นามาติ เอโก, อฺเสมฺถาติ วตฺวา ตนฺทสฺเสติ ‘อสนฺต’มิจฺจาทินา, ยํ อสนฺตมวิชฺชมานํ ชายเต, ตนฺนิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา สุขํ ชนยติ พุทฺธิมุปฺปาทยตีติ, สนฺตํ วิชฺชมานเมว วา เกวลมปฺปกาสิตปุพฺพํ ยํ อุปฺปตฺติยา อภิพฺยตฺติยา วา ปกาสติ, ตมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา ปุตฺตํ วิชายติสามฺมภิพฺยฺชยตี’’ติ, ตเทวํ เกสฺจิ มเตน อนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมานปกติกนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปิ อฺเสมฺมเตน อสนฺตํ ชายมานํ สนฺตมปฺปกาสมานนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปีติสพฺพมฺปิ อฏฺิตปุพฺพเมว ชายตีตฺยสโต ชานนา น พฺยติริจฺจติจฺจาห-‘อสโต ชนนํ กรียตี’ติ, อวตฺถนฺตรนฺติ โอทนาทิโน กฺเลทนาทิลกฺขณมฺมวตฺถํ.
ปกตฺยุจฺเฉทสมฺภูตํ, วิการิยํ กิฺจิ กิฺจิ ตุ;
คุณนฺตรสมุปฺปตฺยา, เอวํ สา วิกติ ทฺวิธา.
กิฺจิ วิการิยํ กมฺมํ ปกติยา การณสฺส อุจฺเฉเทน สมฺภูตํ, ยถา ¶ กฏฺํ ภสฺมํ กโรตีติ กฏฺสฺสาจฺจนฺตปราวตฺติ [ปราวตฺติยา (โปตฺถเก)], กิฺจิ ปน คุณนฺตรานมุปฺปตฺติยา, ยถา สุวณฺณํ กฏกํ เกยุรํ วา กโรตีติ เอวํ ทฺวีธา สา วิกติ โหตีติ อตฺโถ, น วิภาวียนฺเตติ น คมฺยนฺเต, สา ปตฺติ‘ปาปียติ วิสยีกรียตี’ติ กตฺวา.
ยตฺร กฺริยากโต โกจิ, วิเสโส นาวคมฺยเต;
ทสฺสนา วานุมานา วา, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา.
ยตฺถ กิริยากโต กิริยาสมฺปาทิโต วิเสโส อติสโย โกจิ นาวคมฺยเต นปฺปตียเต ทสฺสนา วา ปจฺจกฺขปฺปมาเณน อนุมานปฺปมาเณน วา ยถา นิพฺพตฺติวิกตีนมติสโย ปจฺจกฺขานุมานา วคมนีโย, ตตฺร หิ นิพฺพตฺติยํ วิเสสสิทฺธิรติปสิทฺธา… อตฺถลาภาขฺยสฺส วิเสสสฺสาวิชฺชมานสฺส กิริยากตฺตา, วิการิเย ( ) [(เอว) (โปตฺถเก)] ตุ กฺวจิ ปจฺจกฺขวิสโย… กฏฺํ ฑหตีติ กณฺหตฺตาทิภาวสฺส ปจฺจกฺเขเนโวปลพฺภนโต, กฺวจิทนุมานคมฺโม… เทวทตฺตํ โรเสติ ปสาทยติ เวติ วิสิฏฺมุขวณฺณาทิการิยานุเมยฺยตฺตา โรสาทิโน, เอวํ ยตฺถ น วิเสสสิทฺธิ อปิ ตุ ปตฺติมตฺตํ, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา กถิตา, อาทิจฺจมฺปสฺสติ ธมฺมมชฺเฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, กถฺจรหิ อสนฺตสฺส [สนฺตสฺส (โปตฺถเก)] ปตฺติกมฺมสฺส กิฺจิ (อกโรนฺต)สฺส การกตฺตํ, น หิ กิฺจิ อกโรนฺตํ การกมฺภวิตุมรหตีติ อุจฺจเต-
ทสฺสนกฺขมตาภาโส, ปคมพฺยตฺติอาทโย;
วิเสสา ปตฺติกมฺมสฺส, กฺริยาสิทฺธิยมิจฺฉิตา.
อตฺร ทฏฺุํ สกฺกา อิติ ทสฺสเน ขมตา อาภาโสปคโม วิสยตฺโตปคโม วิสยตฺโตปคมนํ พฺยตฺติ เจติ เอวมาทโย วิเสสา ยถาโยคํ ปตฺติกมฺมสฺส กิริยานิปฺผตฺติยํ อิจฺฉิตา, ตโต ตสฺส การกตฺตนฺติ อตฺโถ, อาทิจฺจํ ปสฺสตีติ เอตฺถ หิ อาทิจฺโจ ทฏฺุํ สกฺกา, ตโตว โส ทิสฺสติ อภิพฺยตฺติฺโจปยาตีติ ทสฺสนกิริยานิปฺผาทกตฺเถนาสฺส การกตฺตมุปปชฺชเต, ตถา ฺตฺราปฺยาทิสทฺทคหิตวิเสสวเสน กิริยาสิทฺธิโต การกตฺตํ เวทิตพฺพํ ¶ , นนุ วิการิยมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมเมว… เตน รูเปนาสโตเยว ชนนโต, ปตฺติกมฺมมฺปิ กิริยาสมฺพนฺธรูเปนาสนฺตเมว ปจฺฉา ตถา ภวตีติ นิพฺพตฺติเยวาติ สจฺจํ-
อตฺเถสา วตฺถุฏฺิติ, สุขุมพุทฺธิโคจรปตีตฺยนุโรเธน,
ตตฺร ยมฺเปตํ ฆฏเต, ยถา ปตีติ สทฺทตฺถาวตฺตานโต.
วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. กรียติ กโฏ, กโต กโฏ จฺเจวมาทีสุ ตฺยาทิปฺปภุตีหิ อติหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปิ เอกตฺตาทีสุ ทุติยาทโย ปปฺโปนฺติ นิยมาภาวา, ตถาหิ ปฺจเก นามตฺเถ กฏาทิวจนียสฺส สมฺพนฺธี กมฺมาทฺยตฺโถ, ตฺยาทิปฺปภุตีติ อนภิ หิตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาภิธานาย อภิหิเตสุปิ กฏาทีสุ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺจาทีสุ (๒-๓-๒) ‘‘อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) วจนมธิกโรนฺติ, เวยฺยตฺติยาเยว ทุติยาทีนปฺปสงฺเคปิ ตนฺนิสฺสยภูเต-กตฺตาทฺยตฺเถ โชตนายาภิหิเตสุ ทุติยาทโย สิยุํ, ติเก ปน สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติ วจนียา, ตตฺถ ยชฺชปิ กมฺมาทิโน ปจฺจเยนาภิธานํ, ตถาปฺเยกตฺตาทโย นาภิหิตาติ ตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาติ ธานาย อภิหิเตสุปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ‘‘อนภิหิเต’’ติ วจนมธิกโรนฺติ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตตฺริทํ สิยา’ติอาทิ, ตตฺร ตสฺมึ ทุติยาทิ วิภตฺติวิธาเน อิทํ โจทฺยํ สิยา, กินฺติ อาห-‘ปฺจเก’อิจฺจาทิ, อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุติ อนภิหิตา กมฺมาทโย นิสฺสยา เยสเมกตฺตาทีนํ, เตสูตฺยตฺโถ, ทุติยาทโย วิภตฺติโย ยถา สิยุนฺติ โชตนายาภิธานาย จาติ ยุชฺชมานวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปีติ อปิสทฺเทน อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสยเมกตฺตาทึ สมุจฺจิโนติ, อาสงฺกิยาติ ปุพฺพกิริยาย วุตฺตนฺติ อปรกิริยา เวทิตพฺพา, ปฺจเก ติเก จา ภิหิตกมฺมาทินิสฺสเย เสกตฺตาทีสุ ทุติยาทิปฺปตฺติมาสงฺกาวเสน ทสฺเสตฺวา จตุกฺกวาทีนมฺปิ ปกฺขมุพฺภาวิย ปริหริตุํ ‘ยทิจฺจา’ทิมาห, อยนฺเตสมธิปฺปาโย ¶ ‘‘ยเทสา สงฺขฺยา ปาฏิปทิกตฺโถ ตปฺปฏิปชฺชเน กมฺมาทโย วิภตฺติวจนียา, ตทา ‘อนภิหิเต กมฺเม’ติอาทินา อนภิหิตคฺคหณํ กมฺมาทิวิเสสานมนุภวนฺตมนตฺถกํ… อภิหิเต วิภตฺติวาจฺจาภาวโต, ยทา ปนายํ ปกฺโข ‘สงฺขฺยา วิภตฺติวจนียา’ติ ตทา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ ตฺเยวมาทโย นิทฺเทสา วิสยสนฺทสฺสนมตฺตาเยว เวทิตพฺพา’’ติ, สพฺพถาติ ปฺจกติกวาทีนํ จตุกฺกวาทีนฺจ มตวเสน สพฺพปฺปกาเรน, สทฺทตฺถาพฺยติริตฺตตฺถมตฺโตเยวาติ พฺยติเรโก พฺยติริตฺตํ, นปุํสเก ภาเว กฺโต, น วิชฺชเต พฺยติริตฺตํ พฺยติเรโก เภโท ยสฺส ตํ อพฺยติริตฺตํ, อพฺยติภินฺนนฺติ อตฺโถ, สทฺทตฺถโต สกตฺถโต อพฺยติริตฺตํ อตฺถมตฺตํ อตฺถสามฺํ ยสฺส โอทนาทิสทฺทสฺส โส ตถา วุตฺโต.
กิฺจาปิ วุตฺติยํ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ อภิหิตมวุตฺตํ, ตถาปิ เตหิ อภิหิเตปฺเยวเมว ทฏฺพฺพนฺติ นิทสฺเสนฺโต อาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, กร-กรเณ กรียิตฺถาติ กโต‘กฺโต ภาวกมฺเมสุ’ติ (๕-๕๖) กมฺเม กฺโต, สติโกติ เอตฺถ กีโตติ กมฺมตฺเถ ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) อิโก, กมฺมตาคมฺยเต กิตปฺปจฺจยาทีนํ กมฺเม วิหิตตฺตา, เอวฺจ ธุหิ กิเมกมุทาหรณํ ทตฺตมาจริเยเน ตฺยโต อาห- ‘อุทาหรณ’อิจฺจาทิ, อนภิหิเตติ วจนํ วินาปีติ วจนํ วินา เอวาติ อวธารเณ-อปิสทฺโท, สมฺภาวเนวา, ยทฺยภิหิเตหิ วจนํ วินาปิ ทุติยาทีนมปฺปวตฺติ ภเวยฺย, วจนสพฺภาเว ตุ กถาเยว นตฺถีติ อตฺโถ, เอวฺจ ปเนตฺถ ทุติยาทีนมภิหิเต ปสงฺคาภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘ปจฺจเต โอทโน, กโต กโฏจฺจาโทปิ ยทิ ทุติยาทโย สิยุํ ปมาวิธานสฺสาวกาโส น ภเวยฺย ตโต สามตฺถิยานภิหิเตเยว กมฺมาโท ทุติยาทโย สกิริยา (ยํ ตท)ภิพฺยตฺติยา ภวิสฺสนฺติ, ปเมวตฺวภิหิเต’’ติ, น นุจ ปมายาการกมวกาโส รุกฺโข ปิลกฺโขติ [รุกฺโข ปิลกฺโขติ กฺริยาปทํ น สูยเตติ วิภตฺยนฺตรสฺสปฺปตฺติ มฺเตภสฺสาปทีป] กิมิทมุจฺจเต อการกนฺติ ยทฺย การกํ เนทมฺปโยคมรหติ ตโต ยตฺถ วิเสสกิริยาน มสฺสวนํ ตตฺถ ปทตฺถสหจริตาย สตฺตาย ปตีติยา ‘รุกฺโข อตฺถิ ¶ ปิลกฺโข อตฺถี’ติ อเปกฺขียตีติ การกตฺตํ รุกฺขาทีน มตฺเถเวติ [อตฺเถเวติ ฺตํ วตฺถุํ ปรํ ปติปาทยิตุํ สทฺโท ปยุชฺชเต ฺณฺจ สโตอิติ ยตฺร กฺริยาปทนฺตรสฺส อปฺปโยโค ตตฺร อุสฺสคฺคโต สตฺตา ปตีติตุตฺถีติ กฺริยาปทานุสงฺคร กตฺตริ ตติยปฺปสงฺครนวกาสา ปมา ตฺยตฺโถ-ภสฺสปทีป], น จ อุจฺจํ นีจํตฺยธิกรณวาจิตฺเต [วาจิกา] นิปาตสฺส อตฺถีตฺยเนน นตฺถิ สมฺพนฺโธติ อุจฺจมตฺถีตฺยาเธยฺยสฺเสว กตฺตุตฺตํ นาธารสฺสาตฺย การกตฺตมาธารสฺสาตฺยวกาโส-ตฺถิ ปมายาติ ‘‘ปมาวิธา นสฺสาวกาโส น ภเวยฺยา’’ติ ยถาวุตฺโต-ยํ เหตุ อสิทฺโธติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อสงฺขฺยโต ปมาตฺยวตฺวา ‘‘ปมาตฺถ มตฺเต’’ติ (๒.๓๙) สามฺวิธานโต สิทฺโธเยว, ยํ เหตุตฺตานภิหิตวจนมนตฺถกมิจฺเจว ิตํ.
ยฺจาติ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย อปรมฺปิ กิฺจิ วตฺตพฺพมตฺถีติ อตฺโถ, ยฺจ ผลํ มฺเตติ สมฺพนฺโธ, ยเทตฺถาน ภิหิตาธิกาโร นตฺถิ ตทา ยถา ‘กโต กโฏ’จฺจตฺรตฺเตน กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา ทุติยา น โหติ ตถา ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏสทฺทโต อุปฺปนฺนาย ทุติยาย (วิปุลาทิคตสฺส) กมฺมสฺสา ภิหิตตฺตา วิปุลาทีหิ วิเสสเนหิ ทุติยา น สิยา, ตโต ตฺยาทิ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ กมฺมสฺสาน ภิหิตตฺตมตฺเตวาติ วิปุลาทีหิปิ ทุติยาวิธานสงฺขาตํ อนภิหิเต’’ติ (๒-๓-๑) อนภิหิต วจนสฺส อธิกาเร ยฺจ ผลํ จินฺตยตีติ อตฺโถ, ยุตฺตสฺสาติมสฺส อตฺโถ สมฺพนฺธสฺสาติ, ปจฺเจกํ กโรตฺยภิสมฺพนฺธตายาติ ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ กโรติ ทสฺสนียํ กโรติ’จฺเจวํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธตายาติ อตฺโถ, กมฺมตา อตฺถีติ เสโส, เอวํ มฺเต-‘‘กฏํ กโรมีติ ปวตฺโต วิปุลํ กโรมี ทสฺสนิยํ กโรมีติ จ ปวตฺโตวาติ วิปุลาทีนมฺปิ ปจฺเจกํ กมฺมตา อตฺเถว, ตตฺเถกสฺสาภิธาเน ปเรกสฺส สุขมวโลกยนฺตีติ ตทภิธานายปิ ทุติยา ภวิสฺสตี’’ติ, ปการนฺตราวตาโร นาจริเย โนปโรธิโตติ ตมฺปิ ปเนตฺถ ทสฺสยิสฺสาม-‘‘กฏสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ทุติยา ¶ กฏชาติ กมฺมมภิหิตวตี, น วิปุลาทิคุณกมฺมํ, ตโต ตทภิธานาย จ ทุติยาเยว ภวติ, อถวา กโฏว กมฺมํ, ตํ สามานาธิกรณฺเยน วิปุลาทีหิปิ ทุติยา ภวิสฺสติ, กฏํ กโรติ วิปุโล ทสฺสนีโยติ หิ วุจฺจมาเน วิปุลาทโย กตฺตุสมานาธิกรณตาเยว ปตีเยยฺยุํ ตสฺมา กฏสทฺทสามานาธิกรณฺยมฺปฏิปาทยตา วสฺสเมตฺถ ทุติยา กรณียา’’ติ. นนฺเวมิจฺจาทิโจทฺยํ, เอวนฺติ เอวํ คุณยุตฺตสฺส กมฺมตาย สติ, ปปฺโปตีติ กฏ กมฺเม-ภิธานิเย (กโต) ติ กฺตปฺปจฺจยสฺส กตตฺตา อุทาราทิโต กโรตฺยภิสมฺพนฺธา ทุติยา ปปฺโปตีติ อตฺโถ, เอวํ มฺเตจฺจาทิ ปริหาโร, อวยเวน กมฺมํ น วทตีติ สมฺพนฺโธ, อวยเวนาติ วิสุํวิสุํ, กิฺจรหีติ อาห-‘สภาวโต สพฺพํ กมฺมํ วทตี’ติ. โหตุ กามํ อุทาราทิโตปิ วุตฺเตน วิธินา ปมา, กตสทฺทโต กา ปวตฺตตีติ อาห-‘กตสทฺทโต ปิ’จฺจาทิ, อนฺโตภูโต อนฺโตคโธ นามสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺมึ กมฺมลกฺขณตฺเถโส อตฺโถ กมฺมลกฺขโณ อภิหิโต กถิโต สมฺปนฺโน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, นนุ ‘กโต กโฏ’จฺจาโท สภาวโต สพฺพกมฺมวุตฺติยา อนฺโตภูตนามตฺถวุตฺติยา จาตฺถมตฺเต โหติ สพฺพตฺถ ปมาติ ‘กฏํ กโรติ อุฬารํ โสภนํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏาทิโตปิ อุปฺปนฺนาย ทุติยาย กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา อุฬาราทีหิ ปมาปฺปสงฺโค สิยาติ อภิหิตาภิธานปฺปสงฺโคปคตํ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘กฏาทิสทฺโท ตฺวิ’จฺจาทิ, สามฺเนาติ วิสุํ วิสุํ กฏาทิสามฺเน.
‘‘กตฺตุริจฺฉิตตม’’นฺตฺยเนน (๑-๔-๔๙) กตฺตุโน กิริยาย สมฺพนฺธิ ตุมิฏฺตมํ ตสฺมึ อิจฺฉิตตเม กมฺมสฺํ วิธาย นิพฺพตฺยาทิเกสุตีสุ กมฺเมสุ ทุติยา วิธียเต ปาณินีเยหิ, อิจฺฉิตตมตฺตฺจ ตทตฺถตฺตา กิริยาย, โอทนํ ปจติ คาวุมฺปโย โทหติตฺยาโท(หิ) โอทนาทฺยตฺถา ปจนาทิกิริยารพฺภเตติ โอทนปยาทีนมิจฺฉิตตมตฺตํ, ตทุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ยํ กตฺตุ’จฺจาทิ, วิภตฺตึ วิธาย ทุติยาภิมตาติ สมฺพนฺโธ, ปุน ปยาทินิปฺผตฺตินิมิตฺตํ ยํกิฺจิ โทหนาทิกิริยา ยุตฺตํ ¶ กรณาทิรูเปน อกถิตํ ควาทิกมิจฺฉิตํ การกํ, ตตฺถาปิ ‘‘อกถิตฺจา’’ติ (๑-๔-๕๑) กมฺมสฺํ วิธาย เตเนว ทุติยา วิธียเต, ตทุปทสฺเสตุมาห-‘อุปยุชฺชมาเน’จฺจาทิ, อตฺร เจวมกถิตนิยโม กโต วาตฺติกกาเรน-
ปุจฺฉิจิภิกฺขีนํ ทุหิ,ยาจีนํ นิมิตฺตมุปโยเค;
ปุพฺพวิธิมฺหิ-กถิตํ, พฺรูสาสีนฺจ คุณาสตฺตนฺติ.
อุปยุชฺชเต อิฏฺตฺถสิทฺธิยํ พฺยาปารียตีตฺยุปโยโค-ปโยปฺปภุติ, ตสฺมึ, นิมิตฺตํ ควาทิ, อปุพฺพวิธิมฺหิ อปาทานาธิกรณาทิ ปุพฺพสฺา วิธานาภาเว, วิธาเน หิ มาณวกา มคฺคํ ปุจฺฉติ, รุกฺขา ผลานฺยวจินาตฺยาทิ ยถารหํ ภวติ, คุณาสตฺตนฺติ คุเณน สตฺตํ สมฺพนฺธี, คุณสทฺเทเนตฺถ ปธานสาธนํ ธมฺมาทิกํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ปธานสาธนฺหิ กิริยาโยปการกมุปการิยํ ปธานภูตํ กิริยมเปกฺขิย คุโณ ภวติ, โจ-นุตฺตสมุจฺจเย, ปธานนฺตุ ธมฺมาทิโน ปวตฺติยา ตทตฺถตฺตา, อุปยุชฺชมานฺจ ตํ ปโยปภุติเจติ วิเสสนสมาสํ กตฺวา อุปยุชฺชมานปโยปฺปภุติโน นิมิตฺตนฺติ ฉฏฺีสมาโส, ปภุติ สทฺเทน ควาทิโน คหณํ, อาทิสทฺเทน โคมนฺตาทิโน, ทุติเยนาทิ สทฺเทน อธิกรณาทิโน, จตุตฺเถน วินยาทิโน, วิธานนฺติ ทุติยา วิธานํ, ทุติยาวิธานมภิมตนฺติ โยชนียํ. ปาณินิเยหิ ‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิตํ’’ (๑-๔-๕๐) อิจฺจเนน กมฺมสฺํ วิธาย ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ (๒-๓-๒) ตฺยเนเนว ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสตุมาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิต’’นฺตีมสฺส อตฺโถ เยเนเวจฺจาทิปฺจิกาปาานุสาเรน เวทิตพฺโพ, ยุชฺชเตติ กิริยาภิสมฺพชฺฌเต, ยุตฺตนฺติ กิริยาภิสมฺพนฺธํ, อตฺร ตุ–
ยทฺยพุทฺธฺยาหิลงฺฆาทิ, ตทาหฺยาทิมนิจฺฉิตํ;
ยทา ลชฺชาภยาทีหิ, ตเทจฺฉิ ตตมํ มตํ.
‘‘ตถา ยุตฺตฺจานิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺเตนสฺส ปริยุทาสวุตฺติโต อิจฺฉิตา อฺมนิจฺฉิตมนภิมตมิตรฺจ, ตโตเยว‘คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปตี’ตฺยตฺร เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺสปิ รุกฺขมูลสฺส กมฺม สฺา ¶ สิทฺธาติ ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสติ’เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺมา’อิจฺจาทิ, รุกฺขมูลํ เนวิจฺฉิตํ ปุพฺพมนภิมตตฺตา, นาปฺยนิจฺฉิตํ อปฺปฏิกูลตฺตา, คามคเมน หฺยสฺส ตปฺปรตา, รุกฺขมูโลปสปฺปนนฺตุ ปสงฺคาคตนฺติ รุกฺขมูลานมฺปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ อตฺเถว, อตฺราปิ-
เนวิจฺฉิตานิจฺฉิตนฺตุ, มพุทฺธิยุปสปฺปเน;
มูลํ วิสฺสมนตฺถนฺตุ, ตมิจฺฉิตตมํ สิยา.
พฺรูสาสินฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสฺา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยตินี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฏฺาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (๑-๔-๔๖) เตน เตน กมฺมสฺํ วิธาย ‘ปวึ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (๒-๓-๒) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํฺสฺาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กึ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิฺายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมึ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ ¶ , เกสฺจีติ อนิยเมน เกสฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมึ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุชฺเชยฺย ฉฏฺิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโส.
๓. กาล
ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนฺุาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานา. อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากลฺเลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยา. ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากลฺเลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อฺถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติ.
ตติยาภิมตาติ ‘‘อปวคฺเค ตติยา’’ติ (๒-๓-๖) วจเนน ปาณินิยานํปปฺจตฺตมภิมตา, กถมฺปน กาลทฺธานํ กรณตฺตมิจฺจาสงฺกิย กรณตฺตเมสมฺปฏิปาเทนฺโต ¶ อาห-‘ตถาปิ’จฺจาทิ, ตถาปีติ วุตฺตกฺกเมน กรณตฺตสมฺภวา ตติยาย วิชฺชมานายปิ, สิยาติ ตติยา สิยา, ตฺจาติ ตํ กรณฺจ. การกมชฺเฌติ เอตฺถ ฉฏฺี สมาโส การกสทฺเทน จ สตฺติการกํ คหิตนฺติ (อาห) ‘ทฺวินฺนํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ’ติ, อภินฺนสฺสาปิ หิ เอกสฺส เทวทตฺตาทิกตฺตุโน ภินฺนานํ ตํสมเวตานํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ กาลทฺธานานิ, สตฺติเภทเมว พฺยฺชยมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, เอกตฺถาติ เอกสฺมึ เทวทตฺเต, ทฺวีเหตีเต (ภฺุชิกฺริยา) สาธนนฺติ สมฺพนฺโธ, ทฺวินฺนํ อหานํ สมาหาโร ทฺวีหํ ตสฺมึ. อิสุมสตีติ วา, อิสุมฺหิ อาโส อสฺเสติ วา นิปฺผนฺเนน อิสฺสาสสทฺเทน คมฺมมานํ กิริยํ ทสฺเสติ ‘อิสฺวสเน’ติ, นนฺวิจฺจาทิ โจทฺยํ, ธนุปฺจสตํ โกโส, เอวมฺเตจฺจาทิ ปริหาโร, ฉฏฺิยาสมฺปตฺตายนฺติ โกสสฺเสกเทเสติ เอวํ ฉฏฺิยา สมฺปตฺตายํ, มุตฺตสํสเยเนทํ สมานนฺติ มุตฺโต สํสโย ยสฺมึ อวธฺยาโท เตเนตํ ตุลฺยนฺติ อตฺโถ. วุตฺติยํ อภิมตาติ ‘‘สตฺตมี ปฺจมิโย การกมชฺเฌ’’ติ (๒-๓-๗) วจเนน สตฺตมีปฺจมิโย ปปฺจตฺตมภิมตา, ทฺวีเห ภฺุชิสฺสตีติ ทฺวีสุ ทิวเสสุ คเตสุ ภฺุชิสฺสตีติ อตฺโถ, ‘‘ยพฺภาโว ภาวลกฺขณ’’นฺติ (๒-๓๖) สตฺตมี, สกสกการกวจนิจฺฉาเยวาติ หิ อิทํ พาหุลฺลํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ทฺวีหา ภฺุชิสฺสติ โกสา วิชฺฌตีติ ทฺวีหา นิกฺขมฺม ภฺุชิสฺสติ, โกสา นิกฺขมฺม ิตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุปาตฺตวิสโย-ยมวธิ, โกเส วิชฺฌตีติ โกเส ิตํ ลกฺขํ วิชฺฌตีติ อตฺโถ.
๔. คติ
กตจตฺถสมาสาติ กโต จตฺถสมาโส เยสุ เต ตถา วุตฺตา, อฺปทตฺถวุตฺตโยติ อฺปทตฺเถ วุตฺติ เยสนฺติ พฺยธิกรณฺปทตฺถสมาโส, จตฺตสมาเส คตฺยาทีนํ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา เตหิ ปรํ ปยุชฺชมาโน อตฺถสทฺโท คตฺยาทีหิ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌตีติ มฺเต, อถ สุตฺเต ‘ปโยชฺเช’อิจฺเจตาวตฺยุจฺจมาเน ปโยชฺโช สยํ กตฺตาติ กถํ วิฺายติ เยน ‘ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวรณํ กตมิจฺจาสงฺกิยาห-‘คตฺยาทฺยตฺถ’มิจฺจาทิ, อาทิสทฺเทน โพธา ทีนํ ¶ คหณํ, ตกฺกิริยาสมตฺโถวาติ ตสฺสา คตฺยาทิกาย กิริยาย สมตฺโถ เอว นิยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, กิริยากรเณ สมตฺโถ นาม กตฺตาวาติ อาห-‘โสจ กตฺตา’ติ. ทุติยาย สิทฺธายาติ วกฺขมานนเยน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมตฺตสิทฺธิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สุตฺเตเนว กมฺเม ทุติยาย สิทฺธาย. กึ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยชฺโช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยชฺโช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อฺถา กึ โหตีติ อฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยชฺโช กตฺตาวาติปิ าเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิฺเยฺโย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฏฺา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มฺเต [เอโวสฺจาติ มฺเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยชฺเชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (๑-๔-๕๒) สุตฺเตน ¶ ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสฺํ วิธาย ตสฺมึ ปโยชฺเชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมึ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมึ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฏีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยฺทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕. หรา
นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิฺาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิ.
๖. นขา
ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ วฺเห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (๕-๑๖) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุ.
‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธึ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทึ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมึ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฏฺเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปฺวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกา.
‘‘ภิกฺขิสฺสาหึสาย’’นฺติ ¶ คณสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘ภกฺขิสฺสาหึสตฺถสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น ภวตี’’ติ, อถ กถเมตฺถ หึสตฺถตา ภกฺขิสฺส หึสา หิ เจตนาวติ สมฺภวติ, น เจตฺถสสฺสํ เจตนาวนฺตนฺติ อาห-‘สพฺเพ’อิจฺจาทิ, สพฺเพติ รุกฺขาทโย, ภาวา ปทตฺถา, อิทานิ สพฺพทสฺสนานุกูลหึสตฺถตมุปทสฺเสตุมาห-‘ยทิเว’จฺจาทิ, นนุ พุทฺธวจน นิสฺสิตมิทํ พฺยากรณํ, ตถา สติ สมฺมตเมเว-ตฺโถ-ปทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ กินฺนามาฺทสฺสโนปคาตาธิเรนาติ ตุณฺหี โหติ นิกฺการณิสฺสา [นิกฺกมฺมิสฺสา (โปตฺถเก)] ภวโต-ปาโยติ วิฺายติ, ปรตฺถานุพทฺธกิจฺฉํ ปน มหาปฺุปฺา น กิฺจิ วิย มฺนฺติ, โหติ (หิ) เอเตน ปรตฺโถ ‘‘มตนฺตเรปิ สิทฺธิ สิสฺสานํ, ตํตํ มตฺุโน วา กทาจิ กรหจิ ยทิทมวโลเกยฺยุํ เต เจตฺถาวตารํ [เจตฺถการํ (โปตฺถเก)] ลเภยฺยุํ เอตาทิโส จ ปฺวา ปฏิลทฺธพุทฺธวจนปฺปสาโท’ติ ตทวตาเรน จ พุทฺเธ ภควติ กเมน ทฬฺหํ ปสาทํ ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ, เอวเมวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํพฺยากรโณทาหรณปฺปสงฺเคปิ ตทนุสาเรเนว ตนฺตํปโยชนํ เวทิตพฺพํ, น นิรตฺถกกถาปสุโต-ยมาจริโยติ.
ทุหาทีนํ ตฺเยวมาโท อมฺหากมฺปรมคุรุนา รตนมติปฺจิกาลงฺการาทิกาเรน นานาการสารตฺถเวทเวทิตุ [เวทาเวทิต (โปตฺถเก)] มหาปฺาปาฏวานํ ปฺวนฺตานํ สามินา มหาสามินา สมฺพุทฺธสาสนรตนวโรปการเกน ‘อิทเมตฺถ วิจารณียํ’ตฺยภิธาย นานามตนฺตรมากฑฺฒิย พหุํ สมฺปเวทิตมตฺถิ, มยมฺปเนตฺถ อาจริเยนาธิปฺเปตมตฺตเมวาลมฺพ อตฺถมฺป กาสยิสฺสาม. สตฺยปฺยเนกทสฺสนเภเท สิฏฺปฺปโยคานุสาเรน ยตฺถ ปธาเนกมฺมนิตฺยาทิปฺปภุตโยทิสฺสนฺติ, ยตฺร ตฺวปฺปธาเนตฺยาที, ยตฺโรภยตฺรปิ, ตํสพฺพมิห ภสฺสการาทฺยนุมตกฺกเมน ปฏิปาทยมาห-ทุหาทีน’มิจฺจาทิ, เอตฺถาทิสทฺโท ปการวาจี, เตน ยาจิปฺปภุตโย คยฺหนฺติ, กมฺมทฺวยยุตฺตานนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺี, เตน กมฺมทฺวยยุตฺตานํ มชฺเฌ ทุหาทีนมปฺปธาเนปิ ควาโท กมฺเม ตฺยาทิปฺปภุตโยติ โยชนา ¶ . อิจฺจาทิติอาทิสทฺเทน ‘อวรุนฺธติ วชํ คาวํ อวรุนฺธียเต วชํ โค’อิจฺจาทีนํ ปริคฺคโห, คมนาทฺยตฺถาน มิตฺยาทิสทฺเทน โพธตฺถาทีนํ คหณํ. คมียเต คาโม เทวทตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ ปโยชฺชตฺตสมฺภโวติ อาห-‘ปุริเส’จฺจาทิ, ยชฺชปิ คาโม ตุณฺหี โหติ นิพฺยาปารตฺตา ปุริโสว ตุ คมนกิริยํ นิปฺผาเทติ, ตถาปิ ปุริสสฺส คมนกิริยาย ยํผลปฺปตฺติลกฺขณํ, ตมุภินฺนมฺปิ คามปุริสานํ สมานนฺติ ปุริส กิริยาตุลฺยผลตฺตา คาโมปิ คมนกิริยาย กตฺตุพฺยปเทเส การณํ ภวตีติ อธิปฺปาโย, ตถาหิ คามํ คจฺฉนฺโต โกจิ คาเม อาสนฺเน สติ วทติ ‘อาคโต คาโม ปตฺโต คาโม’ติ, อโตฺเสนฺติ เย กมฺมทฺวยยุตฺตา ทุหาทโย คมนาทฺยตฺถาโจทาหฏา, เอเตหิ อฺเสํ, ปธาเน กมฺเมภิ อชาทิมฺหิ ปธาเน กมฺเม, ปธานตฺตมฺปน อชาทีนํ กิริยาย ปโยชนตฺตา, อชาทฺยตฺถา หฺยานยนกิริยารภฺยเต. อยมฺปเนตฺถ สงฺคโห-
‘‘ทุหิ ยาจิ รุธิ ปุจฺฉิ, ภิกฺขิ จิ พฺรุวิ สาสิ จ;
ชิ ทณฺฑิ ปตฺถิ มนฺถี จ, ธาตู โหนฺติ ทุหาทโย.
คตฺยาทิสุตฺตปฏฺิตา, คตฺยาทฺยตฺถา ภวนฺติ เต;
นีวหหรกสาจ, นีวหาที ภวนฺติ เต.
ทฺวิกมฺมเกสุ เจเตสุ, อปฺปธาเน ทุหาทินํ;
ตฺยาทิปฺปภุตโย โหนฺติ, ปธาเน นีวหาทินํ;
อุภยตฺถ ปโยคานุ, สารา คตฺยตฺถอาทินํ’’ติ.
ปโยโค ปน สมฺพนฺธจินฺตายมิห จ วุตฺตานุสาเรน สพฺพถา วิฺเยฺยา.
๗. ธฺยาทิ
ปุพฺเพ กิริยานิสฺสเยน [การกนิสฺสเยน (โปตฺถเก)] ทุติยาย วิหิตตฺตา อาห ‘อิทานิ’จฺจาทิ, ธิสทฺทสฺส อตฺถปฺปธาน นิทฺเทเสน วา อาทิสทฺเทน วา ‘หา เทวทตฺต’นฺติปิ โหติ, หา เทวทตฺตทุกฺขนฺติ ตุ ทุกฺเขน โยคา เทวทตฺเตน น ยุตฺโต โหตีติ ปมาวามนฺตเณ. นนุจ อนฺตราสทฺเทน โยเค ยถาราชคหนาลนฺทาหิ ¶ ทุติยา [(ตถา)] อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นา ลนฺท(นฺติ ตถา) อนฺตรามคฺเคติ เอตฺถ มคฺคโตปิ [อนฺตรามคฺคโตปิ] กสฺมา น ทุติยาติ เตนาโยคา, เยสฺหิ ตํมชฺฌํ เต เตน ยุชฺชนฺตีติ เตหิเยว ทุติยา, อถวาพฺภุปคเตปิ ตํโยเค ตํสมฺพนฺธีเยว มคฺโคติ มุขฺยตฺตา ตโต [สพฺพสฺส (โปตฺถเก)] น ทุติยา, อตฺราปิ ฉฏฺีเยว ปปฺโปติ อนฺตรา ตฺจ มฺจ กมณฺฑลุอิติ, ตว มม มชฺเฌ กมณฺฑลุตฺยตฺโถ, อถ กมณฺฑลุสทฺทโต ทุติยา กสฺมา น ภวติ สตีปฺยนฺตเรน โยเค ตสฺส ปธานตฺตา, ตถาหิ กมณฺฑลุโน สกตฺถา ปวตฺติ, ตุมฺหมฺหานนฺตุ ปรตฺถา-กมณฺฑลุวิเสสนตฺเตน เตสํ ปวตฺตตฺตา, ตตฺร กมณฺฑลุโน สกตฺเถ วตฺตมานตฺตา ปธานตฺเตนาวตตฺตา ปาฏิปทิกโต อจฺจุตตฺตา ปรตฺตา ปเมว ภวตีติ ชีนินฺทพุทฺธินฺยาส. นินฺทาทิ ลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส สพฺภาวา สพฺพตฺถ สมฺพนฺธฉฏฺิยา สมฺปตฺตายํ วจนํ, อากติคโณ-ยํ.
๘. ลกฺขณิ
ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสุติ นามสฺสา [กสฺสา (โปตฺถเก)] ยมตฺถนิทฺเทโสติ อาห ‘อภินาโย ยุตฺโต’จฺจาทิ, เตนาติ อภินา ยุตฺตสฺสาตฺถนิทฺเทส การเณน, ลกฺขณสทฺเทน เหตุ วตฺตุมิจฺฉิโตติ อาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, ทุวิโธ เหตุ, วุตฺตฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ชนโก าปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุ’’นฺติ (๒๕๒), สมุปลกฺขยตีติ สมุปลกฺขณํ, สงฺเกตมตฺตํ าปกํ, น ตุ ชนกํ, สงฺเกโตปิ ลกฺขณมุจฺจเต ลกฺขียเต การิยมาเนนาติ กตฺวา, ชนกสฺสาปฺยตฺร ลกฺขณตฺเตน คหเณ ปโยชนํ ‘‘อนุนา’’ (๒-๑๐) อิจฺจตฺร ทฏฺพฺพํ. กฺจิปการนฺติ อิมินา อิตฺถํสทฺทสฺส อตฺถํ วทติ. ปตฺโตติ อิมินา ภูตสทฺทสฺส, เอตฺถ หิ ภูธาตุ ปตฺติยํ วตฺตเต, รุกฺโขลกฺขณนฺติ รุกฺโข าปกเหตูติ อตฺโถ… รุกฺเขน วิชฺชุยา าปียมานตฺตา, อาจริยชินินฺทพุทฺธิ ปน อฺถา วณฺณยติ, ตสฺเสทํ มตํ-
กฺริยาย โชตโก นายํ, สมฺพนฺธสฺส น วาจโก;
นาปิ กฺริยนฺตราเปกฺขี, สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโกติ.
อยเมตฺถ ¶ อตฺโถ ‘‘อยมภิ อภินนฺทติตฺยาทีสุ วิย กิริยาย โชตโก น โหติ, ฉฏฺี วิย สมฺพนฺธสฺส วาจโก น โหติ, นิกฺโกสมฺพีตฺยตฺร คมนกิริยาเปกฺขี นิสทฺโท วิย นาปิ กิริยนฺตรา เปกฺขี, กิฺจรหิ สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโก วิเสสโก ภวตี’’ติ ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อฺเ ตฺวิ’จฺจาทิ, เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสเน, รุกฺขมฺปตฺวา วิชฺโชตเต อิติเอวํ ปตฺติกิริยาย ปตฺวาติวุตฺตรุกฺขปาปนกิริยาย ชนิโตติ อตฺโถ, ตถาหิ รุกฺขสฺส วิชฺชุยา ปาปนาภาเว วิชฺชุยา ลกฺขิยาย ตลฺลณสฺส จ รุกฺขสฺส โย ลกฺขิยลกฺขณภาโว สมฺพนฺโธ, โส เกน สมฺปาทิโต ภเวยฺย, นนุ สมฺพนฺเธ อภินา โชตียมาเน รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา กถํ โชตียตีติ อาห-‘ลกฺขณตฺโถจ วิสยภาเวนา’ติ, ตถาเจตฺยาทินา ตสฺมึ ปกฺเข สมฺภาวิตํ โทสมุพฺภาวยติ, ตตฺราย มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ปเรเหวาภิธียมานมฺปริหารมาห, ปริหาโรปทสฺสเนนาสฺสาปิ ปกฺขสฺสาทุฏฺตาขฺยาปเนเนโสปิ ปกฺโข-พฺภุปคโตตฺยวเสโย, อโตเยวุปริ ยถาวุตฺต ปกฺขนิสฺสเยเนว พฺยาขฺยายเต, เทวทตฺตสฺส สาธุตฺตสงฺขาตอิตฺถมฺปการปฺปตฺติยา วิสยภาเวนาวฏฺิตา มาตา ตตฺถ วตฺตติ นามาติ อาห-‘มาตุยา’ติอาทิ, มาตา จ อิตฺถมฺภูเต ปวตฺตา วิสย ภาเวน เทวทตฺโต จ ตตฺถ วิสยีภาเวน, เตสฺจ วิสยวิสยีภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย ชาโต, โส มาตุสมฺพนฺโธ โหติ การณวเสน, โสจาตินา โชตียตีติ มาตุ เตนาภินา โยโคติ อาห-‘ยฺวาย’จฺจาทิ, มาตุสมฺพนฺโธอิติ โยชนา, อิตฺถมฺปตฺติยาติ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย กรณภูตาย, เอวํ มฺเต ‘‘กิฺจาปิ โส สมฺพนฺโธ เทวทตฺเตนาปฺยวินาภาวีติ ตสฺส โสภินา โชตียเต, ตถาปิ มาตุสมฺพนฺโธภินา โชตียตีติ ‘มาตุ เตน โยโค’ติ จ (วุจฺจติ)… สทฺทสตฺติยา ตคฺคตาเยว ทุติยาย อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชตนโต’’ติ รุกฺโข รุกฺโข ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ, ิติมฺปฏิจฺจาติ ิตินฺนิสฺสาย เอสํ รุกฺขานํ โย จ สมฺพนฺโธติ โยชนา, รุกฺขานนฺติ อิมินา รุกฺขา กิริยาย ปเร สมฺพนฺธิโนติ าเปติ, ิติมฺปฏิจฺจาติ ¶ อิมินา ปน ติฏฺติสทฺทวจนียา สาธฺยรูปา ิติกิริยา รุกฺขโต ปเร สมฺพนฺธีติ, อเจตนานํ รุกฺขานมเปกฺขาวิรเหปิ โลกมฺปตีติวเสน ‘ปิปตีสา’ทีนํ วิฺายมานตฺตา วิฺายมานานาเปกฺขณกิริยายสาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ชาโตติ วิฺเยฺยํ, โส จ รุกฺขสมฺพนฺโธ-ภินา โชตียตีติ อาห-‘โส’ติอาทิ, ทฺวิพฺพจเนเนว โชตนียาติ วิจฺฉาตฺเถ วุตฺติมตฺเต สตีปิ วิภตฺติยา [วิจฺฉตฺเถ วุตฺกิมตฺเตตฺยาทิวจนํ วิจาเรเรตพฺพํวิตตฺติยา อพิสทฺทสฺสจ วิจฺฉตฺเถ วุตฺติยา อภาวา, ลกฺขณิตฺถมฺภูติ หิ ปกติวิเสสนํ] โชเตตุมสมตฺถตฺตา วิจฺฉาย โชตนาย ทฺวิพฺพวจนํ กตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย.
๙. ปติ
อุปาทิยมาโนติ อพฺภุปคมฺมมาโน, ยทิ ปน อุปาทิยมาโน ภาโค, อนุปาทิยมาโน กถนฺติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, ตครกุฏฺา คนฺธพฺพวิเสสา, มมาภชตีติ มํ อาภชติ, มม โกฏฺาโส โหตีติ อธิปฺปาโย.
๑๐. อนุ
นตุลกฺขณนฺติ สจฺจกิริยา วุฏฺิยา เหตุ โหติ, น ตุ สงฺเกโตติ อตฺโถ, เหตุตฺตา ลกฺขณตฺตาภาเว สจฺจกิริยาย กถํ ลกฺขเณ ทุติยาติ เหตุตฺเตปิ ลกฺขณตฺตมสฺส สาเธนฺโต สาธมฺมปโยเคนานฺวยมาห-‘ยํ สกิมฺปิ’จฺจาทิ, เอตฺถ หิ ลกฺขณํ สจฺจ กิริยาติ ปฏิฺา, [ปกฺโข (โปตฺถเก)] สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปนตฺตาติ เหตุ, ยํ สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปเต ตมฺปิ ลกฺขณํ ภวติ, ยถา’อปิ ภวํ กมณฺฑลุปาณึ สิสฺสมทฺทกฺขี’ติ สาธมฺมปโยเคนานฺวโย ทฏฺพฺโพ, กปฺปเตติ สมตฺโถติ อตฺโถ, กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺเสติ กมณฺฑลุปาณี, อปีติ ปฺเห, กทาจิ เกนจิ กมณฺฑลุปาณีสิสฺโส ทิฏฺโ โส ตเมว ทสฺสนํ ลกฺขณํ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘อปิ’ตฺยาทินา, อถ ยถา วุตฺเตน เหตุโนปิ ลกฺขณตฺตมตฺตุ ตถาปิ ปรวิปฺปฏิเสเธน เหตุมฺหิ ตติยา กสฺมา น สิยาติ โจทยมาห ‘น นฺเววมฺปิ’จฺจาทิ, ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธนาติ อปวาทปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน, ตถาหิ ฉฏฺิยา ¶ ปวาโท โหติ เหตุมฺหิ ตติยาวิธิ… สมฺพนฺธฉฏฺิยา ปตฺตาย เหตุตติยาวิธานโต อุปปทวิภตฺติวิธิปิ ฉฏฺิยาปวาโท… สมฺพนฺธวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุโนปปเทน โยเค ตสฺมึเยว สมฺพนฺเธ วิธานโต, ตตฺถ เหตุตติยาวกาโส ‘ธเนน กุล’นฺติ, อุปปทวิภตฺติยาวกาโส ‘รุกฺขมนุวิชฺโชตเต’ติ, สจฺจกิริยมนุ ปาวสฺสีติ ตุ เหตุมฺหิ ลกฺขเณ-ปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติ ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน ทุติยา ภวติ.
๑๑. สห
สหตฺเถ-นุโน วตฺตเน ปพฺพเตน โยโค กถนฺติ อาห‘ปพฺพเตเน’จฺจาทิ.
๑๒. หีเน
วิสยภาเวนาติอาทินา หีนตฺเถติ วิสยสตฺตมิตฺตมาห, วิชานนปฺปการมาห-‘หีเน’จฺจาทิ, เตนาติ อนุนา, กถํ เตน ยุตฺตตฺตํ อุกฺกฏฺสฺสาติ หีนุกฺกฏฺสมฺพนฺธมุเขน วิภาเวนฺโต’ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ หีเนจฺจาทินา วุตฺเต ตสฺมึ, ยโตติ อุกฺกฏฺสาริปุตฺตาทิโก, หีโนติ ปฺวตฺตาทิ(โต นิกฺกฏฺโ, โส สาริปุตฺตาทิโก อุกฺกฏฺโ) หีนตฺถวิสโย ชายเต… ตพฺพิสเย ตสฺส อุกฺกฏฺตา ปตฺติโต, หีนุกฺกฏฺสมฺพนฺโธ ปน อติสายนาทิกาย กายจิ กิริยาย กโตติ ทฏฺพฺพํ.
๑๔. สตฺต
กินฺตํ อาธิกฺยมิจฺจาห- ‘อธิกาธิกีสมฺพนฺโธ’ติ, อธิโก อสฺส อตฺถีติ อธิกี=ขารี, อถาธิกีวินิมุตฺเต อธิกาธิกิสมฺพนฺโธ กถมวสียเต นหฺยตฺราธิกี โกจิ สูยติจฺจาห-‘นวิเน’จฺจาทิ, อิติ สทฺโท เหตุมฺหิ ยถาวุตฺตสมฺพนฺธสาธโน, ตโทปสทฺเทนโยโคติ ตทา อุปสทฺเทนาธิกิโนโยโคติ อตฺโถ. ทฺวิฏฺตฺตา สมฺพนฺธสฺส อธิกสฺสาปฺยุปสทฺเทน โยคา ตโตปิ กสฺมา น สตฺตมีตฺยาห-‘อธิกมฺหาตฺวิ’จฺจาทิ, ยถา เอกาเยว วิภตฺติยา อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชติตตฺตา วิชฺชุสงฺขาตลกฺขิยา สตฺตมฺยภาโว, เอวมิธา ปีติ ปุพฺเพ วุตฺตสมาธิมติทิสนฺโต อาห-‘ลกฺขิตา วิย สตฺตมฺย ภาโว’ติ, ‘‘มาณิกา จตุโรโทณา, ขาริตฺถี จตุมาณิกา’’.
๑๕. สามิ
กินฺตํ ¶ สามิตฺตมิจฺจาห-‘สสฺสามิสมฺพนฺโธ’ติ, กาย กิริยาย ชนิโตติ อาห-‘ปริปาลนาทิกิริยาย ชนิโต’ติ, ตฺจาติ สามิตฺตาเปกฺโข นปุํสกนิทฺเทโส, สมฺพนฺธสฺสาเนกวิธตฺตา อาห‘สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ’ติ, อาขฺยายเตตีมสฺส อตฺโถ วิธียเต าปียเตติ, ทิฏฺนฺโต-ปนีโตตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ ปสิทฺธมนุวทิยมานมปฺปสิทฺธฺจ วิธียมานํ ทิฏฺนฺตมาห-‘ยถา โย กุณฺฑลี โส เทวทตฺโต’ติ, กุณฺฑลิตฺตมฺปสิทฺธํ, เทวทตฺตตฺตมปฺปสิทฺธมิจฺจาห-‘กุณฺฑลิตฺตานุวาเทเน’จฺจาทิ. ยเถโวภยาธิฏฺานตฺเตปฺยุปสชฺชนโตว ฉฏฺี ‘รฺโ ปุริโส’ติ, น วิเสสฺสโต ‘ปุริสสฺส ราชา’ติ, ตถา สมฺพนฺธาภิพฺยฺชนเกนาธินา โยเคปิ วิเสสนโตว ภวติ, นาฺโตติ อาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ. พฺยติเรกมาปาทียตีติ การกฉกฺกโต พฺยติริตฺตตฺตา สมฺพนฺโธ พฺยติเรโก ตํ อาปาทียติ ปาปียตีติ อตฺโถ, อุภยโตติ สํโต สามิโต จ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลาติ พฺรหฺมทตฺตสฺส ปฺจาลา สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] ติ อตฺโถ, สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] หิ ปฺจาลา, น สามิ [นสํ (โปตฺถเก)], อธิปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตติ ปฺจาลานํ พฺรหฺมทตฺโต สามีตฺยตฺโถ.
๑๖. กตฺตุ
กึ ลกฺขโณ-ยํ กตฺตาอิจฺจาห-‘กตฺตริ’จฺจาทิ, คจฺฉติ เทวทตฺโตจฺจาโท กตฺตริ ปติฏฺิตํ, ปจตฺโยทนํ เทวทตฺโตจฺจาโท กมฺเม ปติฏฺิตํ กิริยํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ, กโรตีติ จ อิมินา อนฺวตฺถ พฺยปเทโสว สิทฺโธ-ยํ กตฺตุ โวหาโรติ าเปติ, เกนจิ ปยุชฺชมาโนปิ สเก กมฺเม สยเมว ปธานตฺตมนุภวตีติ‘ปยุตฺโต วา ปธานภาเวนา’ติ วุตฺตํ โหติ เจตฺถ-
ปธานตาย โย กตฺตุ, กมฺมฏฺํ กุรุเต กฺริยํ;
สา กตฺตา นามปฺปยุตฺโต, ปยุตฺโต วาตฺยยํ ทฺวิธาติ.
ตตฺถ ปุริเสน กตนฺติ อปฺปยุตฺโต, ปุริเสน กโรติ เทวทตฺโตติ ปยุตฺโต, นนุ กิริยา-ยมพฺยวธาเนน กรณาธิกรเณ เหว ¶ สาธฺยเต กตฺตารา ตุ ทูรฏฺเน, ตถาสติ กถมเนกสาธนสาธนียํ กิริยํ กตฺตาว กโรติ มุขฺยภาเวนาปเรตฺวมุขฺยภาเวนาติ วุจฺจเต-
กตฺตุโตฺเสมุพฺภูตฺยา, วิวิตฺตาโลจนาทินา [ววิเวเกจ ทสฺสนาติ วากฺยปทีเย, ปวิเวเกจ การกนฺถรามภาเวทิสฺสเภ กตฺตริกฺริยา อตฺถิ ภวติ วิชฺชติจฺจาโท ติตฏีกา, ตติยปาถานํปาต ๑๐๐, นํปาต ๒๔๓];
ทูราทปฺยุปการิตฺเต, กตฺตุ วาตฺตปฺปธานตา.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กตฺตุโน สกาสา อฺเสํ กรณาทีนํ อุพฺภูตฺยา สมฺภเวนจ, ตถาหิ ปสิทฺธกรณสภาโวปิ ผรสุ กตฺตายตฺตวุตฺติตายาธิกรณมฺภ วติ‘ผรสุมฺหิ เปตฺวา ฉินฺทตี’ติ, วิวิตฺตสฺส กรณาทีหิ ปุถพฺภูตสฺส, กตฺตุโน กิริยาย อาโลจเนน ทสฺสเนน จ ‘เทวทตฺโต อตฺถิ ภวติ วิชฺชตี’ติ [วุถพฺภูตสฺสาเนน อาโลจเนน ทสฺสเนนจ กตฺตุโนเทวทตฺเตนเทวทตฺตํ ภวติ วิชฺชตีติ (โปตฺถเก)], อาทิสทฺเทน กรณาทิโน (ตทธีน) ปวตฺติอาทีนํ คหณํ, อิมินา การเณน ทูรโต อุปการิตฺเตปิ กตฺตุเยว สปฺปธานตา สิยา’’ติ, ปุนปิ-
ถาลฺยาทีนนฺตุ กตฺตุตฺตํ, โหเตวาเจตนานปิ;
ยโต สทฺทสฺส วุตฺยตฺเถ, มิจฺฉาตฺยาเสน-นาทินา.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อเจตนานมฺปิ ถาลีอสิอาทีนํ กตฺตุตฺตมฺภวติ ยถาวณฺณิตสปฺปธานตฺตนิมิตฺตาภาเวปิ, กสฺมาติ เจ ยโต การณา อตฺเถ อตฺตโน อภิเธยฺเยสทฺทสฺส วุตฺติ ปฏิปตฺติ อนาทินา มิจฺฉาภฺยาเสนภวติ ตสฺมา ถาลฺยาทีนนฺติอาทิ ปกตํ, กึ วุตฺตํ โหติ ‘‘อฺถา สทฺทตฺโถ, อฺถา สภาวตฺโถ, น หิ สทฺโท พาหฺเย วตฺถุมฺหิ พฺยาปารมาปชฺชติ, ตถาหิ–
อฺเถ วาคฺคิ สํสคฺคา, ทาหํ ทฑฺโฒติ มฺติ;
อฺถา ทาหสทฺเทน, ทาหตฺโถ สมฺปตียเต.
พาหฺยปทตฺถสฺส สภาโว วิย หุตฺวา มิจฺฉาภฺยาเสน อนาทินา ปน ปวตฺเตน พาหฺเย วตฺถูนิ อวิชฺชมาเนน กรณภูเตน ถาลฺยาทีนํ กตฺตุตฺตํ โหตี’’ติ. อถ จ ปน–
วตฺติจฺฉาโท ¶ ปวตฺเตหิ, สปฺปธานตฺต เหตุหิ;
กตฺตุธมฺเมหิ วุตฺเตหิ, กตฺตา สทฺทาว ายเต.
เอกสฺสามุขฺยวตฺถาหิ, เภเทน ปริกปฺปเน;
กมฺมตฺตํ กรณตฺตฺจ, กตฺตุตฺตํ โจปชายเต.
วุตฺเตหีติ ‘กตฺตุโตฺเสมุพฺภูตฺยา’จฺจาทินา, สทฺทาวาติ สทฺเท เตธมฺมา โหนฺตุ วา มา วา กตฺตุสมฺพนฺธิยถาวุตฺตธมฺมวจนิจฺฉาย สทฺทโตว กตฺตา ปตียเต, นิยเมน น วตฺถุโตติ อตฺโถ, อมุขฺยา วตฺถาหีติ พุทฺธิยา ตทาการตาย ปริณามาวตฺถาหิ, หนฺตฺยตฺต นาวตฺตานนฺติ เอกสฺเสวาตฺตโน กมฺมตฺตาทิ ชายเต, อโตเยวาจฺจนฺตมสนฺโตปิ องฺกุโร ชนนกิริยาย กตฺตา ภวติ ‘องฺกุโร ชายเต’ติ, วุตฺตํ หิ–
ปุราสฺชนิโต [ปุราสฺชาติโต] ภาวา, พุทฺธยวตฺถานิ พนฺธโน;
อวสิฏฺโ สตาฺเน, กตฺตา ภวติ ชาติยาอิติ.
สตา อฺเน เทวทตฺตาทินา.
กินฺตํ กรณํ นามาติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, โยติ โย ปทตฺโถ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘กรณพฺยปเทสาย สุตฺตนฺตราภาเวปิ กโรตฺยเนเนติ กรณนฺตฺยนฺวตฺถโต ปสิทฺโธ-ยํ กรณโวหาโร’’ติ, อตฺเรทํ ปฏิภานํ–
ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ กตฺตุ, กฺริยายจฺจนฺตสาธนํ;
กรณนฺตํ ทฺวิธา โหติ, พาหฺยพฺภนฺตรเภทโตติ.
ตตฺถ ยํวตฺตุมิจฺฉิตํตฺยาทินา อิทํ ทสฺเสติ-‘‘น วตฺถุโต กิฺจิ กรณํ นาม อตฺถิ, วจนิจฺฉาวเสน ปน ปสิทฺธกรณานมฺปิ ผรสุอาทีนํ ‘ผรสุ ฉินฺทติ, ผรสุมฺหิ ฉินฺทตี’ติ กตฺตุอธิกรณตฺตสฺสปิ, ปสิทฺธาธิกรณานมฺปิ ตทนุตฺตาทิวิเสสสมฺภเว ถาลฺยา ปจตี’ติ กรณตฺตสฺสปิ ทสฺสนโต วจนิจฺฉาโตเยว กรณํ การกํ วิฺเยฺย’’นฺติ, ตฺจ ทุวิธนฺติ อาห-‘ทฺวิธา โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อสินา ฉินฺทตีติ พาหฺยํ, จกฺขุนา ปสฺสตีตฺยพฺภนฺตรํ. กิริยานิมิตฺตตฺตา การกนฺติ อิมินา การกสทฺทสฺส นิมิตฺตปริยายตฺตมาห. ปกติ ยาภิรูโปจฺจาโท ¶ กิริยายาวิชฺชมานตฺตา สมฺพนฺธมตฺตํ วิฺายตีติ สมฺพนฺธลกฺขณา ฉฏฺี สิยา, สเมน ธาวตีตฺยาโท ตุ กิริยาย วิชฺชมานตฺเตปิ กมฺมตฺตํ วตฺตุมิจฺฉิตนฺติ ทุติยา สิยา, สมํ ธาวติ วิสมํ ธาวตีตฺยตฺโถ, ตถา ทฺวิโทเณนาติ ทฺเวโทเณ กิณาตีตฺยตฺโถ, ปฺจเกนาติ ปฺจ ปริมาณสฺส ปฺจโก ปฺจกํ วคฺคํ กตฺวา ปสโว กิณาติ ปฺจปฺจ กตฺวา กิณาตีตฺยตฺโถติ วาตฺติกกาเรน ‘ตติยา วิธานาโยปสงฺขฺยานํ’กตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปกติอาทีหี’ติอาทิ, ยตฺเถสํกรณภาโวติ ยสฺสํ กิริยายเม สมฺปกตฺยาทีนํ กรณตฺตํ, ตํ กิริยํ กถยตีติ สมฺพนฺโธ, สพฺพสฺเสว ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจารโต อาห-‘ภู’อิจฺจาทิ, ปกติยาภิรูโปติ สภาเวนายมภิรูโป ภวติ, น ตุ วตฺถาลงฺการาทิเนตฺยตฺโถ, กโรติสฺส คมฺมมานตฺเต ปน ปกติยาภิรูโป กโตติอาทิ, ตทา กตฺตริเยว ตติยา, ยํ ยสฺมา อฺโคตฺโต โคตโม น โหติ อโตจ โคตโม ภวตีติ สมฺพนฺโธ, นนุจ ทฺวิโทณ ปฺจกา กยมฺปฏิจฺจ กมฺมภูตา โหนฺติ ทฺวิโทณาทินา เกยตฺตา ตโต กิมุจฺจเต‘กยมฺปฏิจฺจ ทฺวิโทณปฺจกา กรณานิ ภวนฺตี’ตฺยา สงฺกียาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ-‘‘ทฺวิโทณาทิสทฺเทน หิ น คยฺหุปคํ วตฺถุมุจฺจติ, เตหิ ปน ทฺวิโทณาทฺยตฺถํ มูลํ ตาทตฺถิยา ภิหิตนฺติ น วุตฺตโทสาวสโร’’ติ.
๑๗. สห
ยถากฺกมมาคมนกิริยาย ถูลตฺตคุเณน โคมนฺตทพฺเพน จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ยเถ’จฺจาทิมาห, อุทาหรณมตฺตํ ทสฺเสนฺโตปิ อิมินา อธิปฺปาเยนาปิ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘สพฺพตฺเถว วา’ติอาทิ, ปุตฺเตน สหาคโตติอาทีสุ อาคมนาทิกิริยมฺปฏิจฺจ ทฺเว กตฺตาโร ปธานาปฺปธานวเสน, เตสุ ปธาเน การิยสมฺปจฺจยาเยน วา พหุลํวจเนน วา ปธาเน กตฺตริ ปจฺจโย, อิตเร’กตฺตริ ตติยา’ตฺเยว ตติยา สิทฺธา, ตโต-ยํ วจนารมฺโภ-นตฺถโกติ มฺมาโนโจ เทติ ‘นนฺวิ’จฺจาทินา, ตฺเตนาภิธียเต ปิเตติ ปธานกตฺตา, ตุลฺโยปิ กิริยาสมฺพนฺเธ ปิตาปุตฺตานํ ปิตาตฺร ปธานํ สทฺทโจทิตตฺตา, ปุตฺโต-ปฺปธานมสทฺทโจทิตตฺตา ¶ , สทฺทพฺยาปาราเปกฺขาย หิ ปธานาปฺปธานาย ววตฺถานํ, ปิตุเรวาตฺราคตาทิสทฺทสามานาธิกรณฺยา อาคมนกิริยา สมฺพนฺโธ สทฺเทโนจฺจเต, เนตรสฺส สทฺทสตฺติสภาวโต, ตถา วิธา หิ สทฺทสฺส สตฺติ ยโต ปิตุเรวาตฺร กิริยา สมฺพนฺธํ สกฺโกติ ปฏิปาเทตุํ, น ปุตฺตสฺส, เอวฺจาคโตจฺจาโท เอกวจนมุปชฺชเต, อฺถา หิ พหุวจนํ สิยา, ‘ปิตา ปุตฺตา อาคตา’ติ. (ยทิ) วุตฺตนเยน ตติยา สิทฺธา ‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา วิกปฺปาย วา’ น เจตฺถ นิยโม, นาปิ วิกปฺโป, ตโต กิมเนน โยเคนา ตฺยาสเยนาห-‘อปฺปธาเนเยว’จฺจาทิ. นยิทเมวมิจฺจาทิ ปริหาโร. สหภาวมตฺตํ วตฺตุมิฏฺํ วาติ โยชนา, สามตฺถิยาติ เภทาธิฏฺานตฺตา สหตฺถโยคสฺส ปุตฺตสฺสาปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ วิฺายติ กถมฺถา สหตฺถโยโค สิยาติ อิมินา อตฺถ พเลน. อตฺถคฺคหณนฺติ สุตฺเต ‘‘สหตฺเถเน’’ติ อตฺถคฺคหณํ. ปริยายตฺถนฺติ ปริโต อยนฺติ อวคจฺฉนฺติ อตฺถมเนเนติ ปริยาโย อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, เอตฺถ จ ปริยายตฺถเมวาติ นาวธารณํ, อโตเยว วินาปิ สหสทฺทปฺปโยคํ ตปฺปริยายปฺปโยคํ วา สหตฺเถน โยเค วิธานโต อสตฺยปิ สหาทิสทฺทปฺปโยเค ยตฺถ ตทตฺโถ คมฺยเต ตตฺถาปิ ภวตฺเยว ตติยา… คมฺยมาเนน สหตฺเถน โยคา, ยถา‘‘สฺยาทิ สฺยาเน’’ติ. (๓-๑) สห ปริยาเยนาติ สหสทฺทสฺส ปริยายโต. วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘สหยุตฺเต-ปฺปธาเน’’ติ (๒-๓-๑๙) ปาณินีย สุตฺเต วิย อปฺปธาเนติ วิเสสสฺสานุปาทานโต.
๑๘. ลกฺขเณ
ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มฺมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิฺายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโต. กฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ¶ ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (๒-๓-๒๑) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฏฺีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามฺสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํ. อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโต. นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ายมนฺตเรน นาฺํ กิฺจิ ปฏิสรณมตฺถีติ สฺาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อฺถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (๒-๙) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโว. อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฏฺาวยวาเธยฺเยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโวยโว, ตสฺสาเธยฺโย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถ. เยนางฺเคน วิกเตน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต ตโต ตติยา ยถาสิยาติ ปเรหิ ‘‘เยนางฺควิกาโร’’ติ (๒-๓-๒๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ตตฺถ ยสทฺเทน วิกตาวยโว เหตุตฺเตน นิทฺทิฏฺโ องฺคสทฺโท จ สมุทายวจโน อุปาตฺโต เตนาห-‘เยเนจฺจาทิ, นนุจ กาณาทีนํ นิยตคุณีนมภิธายิตฺตา อกฺขิสทฺทสฺส ปโยโค น ยุตฺโต พฺยาวตฺติยาภาวาติ, เนส โทโส, โลกิโย-ยํ สทฺทสฺส โวหาโร, โลกสฺส จ สทฺทปฺปโยเค คุรุลฆุมฺปตฺยทโย นตฺถิ, ตถาหิ โลเกน ‘สีสปาติ’ปิ วุจฺจเต, รุกฺโข ¶ สีสปาติปิ, ยสฺส ตุ ตตฺถาทโร, โส-กฺขิสทฺทํ ปยุชฺชเตว, อถวา สามฺุปกฺกเม วิเสโส ปโยคมรหติ, อกฺขิ(นาติ) หิ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา ‘กิมสฺส วตฺตุมิจฺฉิต’นฺติ ตโต กาโณติ วุจฺจเต, นากฺขินา นิรูปยติ โสภโนติ, กิฺจรหิ กาโณติ, อกฺขิกาณมสฺเสตฺยาโท กสฺมา น สิยาติ อาสงฺกิย‘กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสา’ตฺยตฺร โย วุตฺโต ปริหาโร, ต เมตฺโถปทิสนฺโต อาห-‘เหฏฺา วิย อปฺปสงฺโค’ติ.
๑๙. เหตุ
กิสฺมิฺจิ ผเล ทิฏฺสามตฺถิเยตฺเถ เหตุ นิรุฬฺโห. เอกตฺร หิ ทิฏฺสามตฺถิโยตฺโถ ตํโยคฺคตาย การิย (ม)กโรนฺโตปิ เหตุ วุจฺจเต สติ สห การินฺยสติ จ วิธุรปฺปจฺจโย ปปา(ต) โต, เตน การิยสฺส พฺยภิจาโร, เตเนวาห- ‘อนิปฺผาทยนฺโตปี’ติ, การเณ ตติยายาภาเว การณมาห- ‘ตกฺกิริยาโยคฺคตามตฺเต’จฺจาทิ.
๒๑. คุเณ
อุปาธิ วิเสสนํ, ปรางฺคภูเตติ ปรสฺส พนฺธตฺตา(ทิโน) วิธานา ยางฺคภูเต ชฬตฺตาทิเหตุมฺหีติ อตฺโถ, อิมินา คุณสทฺโท ยมปฺปธานวจโนติ วทติ, ยฺจาปฺปธานํ ตมฺปรางฺคภูตนฺติ คุเณตีมสฺส ‘ปรางฺคภูเต’ติ อตฺถมาห, ยฺหิ ปรตฺถมุปาทียเต ตทปฺปธานมนุ วาทรูเปโนปาทียมานตฺตา, ยถา ‘ชฬตฺตา พทฺโธ, รุกฺโข ยํ สีส ปตฺตา, อคฺคิ เอตฺถ ธุมตฺเต’จฺจาทิ, เตเนวาห-‘ปรตฺถรูปาปนฺน’นฺติ, วาวิธานนฺติ ‘‘วิภาสา คุเณ-ถิยํ’’นฺติ (๒-๓-๒๕) เอวํ วิธานํ, อิตฺถิยนฺติอาทินา ปฺจมีรูปสฺสปิ อภิมตภาวํ ทสฺเสติ, เตเนวาห-‘อุภยตฺถา’ติอาทิ, นนุ ‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) สุตฺเตน ตทฺธิตปจฺจยนฺตสฺส กถํ ปฺจมฺยนฺตตา ตฺยาสงฺกิยาห-‘ปฺจมินิทฺเทเส’ อิจฺจาทิ, อิมินา สุตฺเตน ปฺจมิยา วินาติ โยชนา, วา ปฺจมิยา วิธานโต ตติยารูเปนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธาย ปฺจมฺยุ ทาหรเณเยว การณํ ตติโยทาหรณสฺส จ ปโมทาหรณานุสาเรนานุ มนฺตพฺพตฺจทสฺเสนฺโต อาห ‘ปฺจมฺยาเยวิ’จฺจาทิ, อภาเวน สงฺขารนิโรเธนาติ ตติยนฺตรูปานิ.
๒๒. ฉฏฺี
สมฺพนฺธวจนิจฺฉาเยเวตฺถ ¶ ฉฏฺี สิทฺธาติ อาสงฺกิยาห-‘เหตุมฺหิ’จฺจาทิ, เหตุมาห-‘ตํ โยคฺคตา’ อิจฺจาทิ, สทฺทสตฺติสามตฺถิยาติ สทฺทสตฺติสงฺขาตาย สามตฺถิยา, ตเมว ผุฏยติ ‘ยตฺถ’อิจฺจาทินา, เหตฺวตฺถวาจเกหิ อนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรเณหีติ เหตฺวตฺถสมานาธิกรเณหิ อุทราทีหิ, ตชฺโชตนายาติ เหตฺวตฺถโชตนายาลนฺติ สมฺพนฺโธ, พฺยติเรเกน ตุ เหตฺวตฺถโต ตปฺปวตฺติมาห-‘ยตฺถ ปนิ’จฺจาทิ, เหตฺวตฺเถหิปิจฺจาทินา สามตฺถิยมุปทสฺสิตํ ‘วเส ธมฺมสฺส เหตุโน’ติ ตตฺโถทาหรณํ.
๒๓. สพฺพา
นามภูเตหีติ สพฺพาทีสุ เกจิ เกสฺจิ ยทิ นามานิ สิยุํ เตหิ, อปฺปธานภูเตหีติ ปิยสพฺพาทีหิ, กิมฺปโยชนนฺติอาโท ปโยชนสทฺโท ‘‘ปโยชนํ การิยเหตูสุ’’ติ นิฆณฺฑุโต เหตุวจโน.
๒๔. จตุ
ยสฺส สเจตนายาเจตนาย วา กสฺสจิ, ปูชานุคฺคหกามตฺต มนฺตเรน สมฺมาปทานํ น สมฺภวตีติ อาห-‘ปูชา’ อิจฺจาทิ, เตนาติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน, จาคงฺคนฺติ ททาติโน ทานกิริยาย กมฺเมน สมฺพชฺฌมานฺจาคการณํ, อิทานิ สมฺปทานลกฺขณํ สปฺปเภทมาวิกาตุกาโม อาห-‘ตทิท’มิจฺจาทิ, นนิรากโรตีตฺย นิรากรณํ, อาราธยตีตฺยาราธนํ, อพฺภนุชานาตีตฺยพฺภนฺุํ, เตสํ วเสน, อิธ สมฺปทานนฺติธา วุตฺตํ กถิตํ, เกเตติ อาห-‘รุกฺขยาจกภิกฺขโว’ติ, รุกฺขาทิกํ ตํ สมฺปทานํ วิภาเคน ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถ หิ’จฺจาทิ, อชฺเฌสเนนาราธเนน สมฺปทานํ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, อนุมติยา อพฺภนุชาเนน, วิชฺชมาเนปฺยนิรากรเณ ภิกฺขุโน-ธิกมนุมตนฺตฺยธิปฺปาเยนาห-‘โส’ อิจฺจาทิ.
๒๕. ตาท
ปโยชนปริยาเย อตฺถสทฺเท สติ อิทนฺติ ปโยชนํ ปรามฏฺุํ สกฺกาติ ‘ตสฺเสท’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสทฺเทเนตฺถ วิกติยาติสมฺพนฺโธ, อตฺถสทฺเทน ¶ ตุ ปกติยา, อตฺถ กถนเมตนฺติ อิมินา วจนิจฺฉาย เมติสฺสํ นตฺถิ สมาโสติ ทีเปติ, วิคฺคเห วาสฺมิมิมสฺมาเยว นิปาตนา สมาโส ทฏฺพฺโพ,โส วิกติสงฺขาโต อตฺโถ, ปกติตฺวฺปทตฺเถนากฺขิปียเต, ตโต ตทตฺถสทฺทโต, โกยํ ตทตฺถ ภาโว จฺจาห-‘ตทตฺถภาโว นามา’ติอาทิ, นิมิตฺตํ ยูปาทิวิกติ, นิมิตฺตีทารุอาทิปกติ ตสทฺเทนาตฺถสทฺเทน จ คหิตา, เตสํ สมฺพนฺโธ ตทตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถภาโว นามาติ อตฺโถ, เหตุ เหตุมนฺตภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ โหติ, ปธานาวจฺเฉทคุณสฺมาติ วิธียมานตฺเตน ปธานสฺส ปุริสสฺส อาจฺเฉทกา วิเสสกา คุณา, ยฺหิ วิธียเต าปียเต ตมฺปธาน, มิตรมปฺปธานมนุวชฺชมานตฺตา, ยทา อุปาทียเตติ วตฺวา อุปาทียมานปฺปการํ ทิฏฺนฺเตน ผุฏยิตุมาห-‘ยถา’อิจฺจาทิ, ยูโป นิมิตฺตํ ยสฺส ทารุโน ตํ ตถา วุตฺตํ นาฺนิมิตฺตนฺติ ยทา นิมิตฺยวจฺเฉทกตฺเตนุปาทียเต ตทา นิมิตฺตสทฺทโตว จตุตฺถี สมฺพนฺโธ, ตโต อฺนิมิตฺตโต, นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺธสฺส อภิมุขภาเวน ตตฺเถว นิมิตฺเต ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ, นิมิตฺตสทฺทโต เหตุตติยาปิ นาสงฺกนียาติ สมฺพนฺโธ, การณมาห-‘นิมิตฺต’ [เหตุ] อิจฺจาทิ. อุภยตฺถาติ ยูปาย ปากายาติ อุภยตฺถ.
ปิณิยมานา กึ สทฺทาทิวจนียา ปโร สาทุอาทิโก โย-ตฺโถ โส อฺโ กตฺตา ยสฺส โส อฺกตฺตุโก-ภิลาโส, อภิลาโส รุจีติ อิมินา ทิตฺยาทฺยเนกตฺถนฺโตปิ รุจิสทฺโท-ภิลาเส รุฬฺโหว คยฺหตีติ วทติ, สา รุจิ อตฺโถ-ภิเธยฺโย เยสํ เภ ตทตฺถา, เตสํ สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส, อิมินา จ กิฺจาปิ รุจิรยํ ยสฺสุปฺปชฺชเตโย วา ตสฺสา ชนโก, เตสมุภินฺนมฺปิ อตฺถิ, ตถาปิ ยสฺสุปฺปชฺชเต โสว ตสฺสาธิกรณํ, อชนโกปิ โส ตาย สํสตฺโตติ ตสฺเสว ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสฺา, นตุชนกสฺส ตายาสํสตฺตสฺสาติ ทีเปติ, อิธาติ อิมินา สกฺกเต อุทาหรณานมสมานรูปกํ ทสฺเสติ, อิมินา จ อุทาหรณานมสมาน รูปตฺตเมว ¶ จตุตฺถีวิธาเน การณํ, อฺถา ฉฏฺีเยว เตหิปิ วิธีเยยฺย การณาสมฺภวา [การณสพฺภาวา] หิ ทีเปติ, อีทิสสฺส ปจฺจุทาหรณ(สฺส) ภาเว การณมาห-‘อนฺกตฺตุ กตฺตา-ภิลาสสฺสา’ติ, ปเรสมิทมฺปจฺจุทาหรณมฺภวตุ อิธ กถนฺติ อาห-‘อิหตฺวิ’จฺจาทิ, ตฺวนฺติ อตฺตมตฺเต ปมาเยว, สมฺภเว การณนฺตรมาห-‘อถวา’ติอาทิ, นตฺถิ อฺโ กตฺตา ยสฺสา สา อนฺกตฺตุกา รุจิ, ภาย รุจิยา สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสฺํ เย ปน อิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เย ปน อาหุ จาติสมฺพนฺโธ, อุปฺปชฺชนมุปฺปตฺติ, กสฺส อุปฺปตฺติ, รุจิยา, อุปฺปตฺติยา อาธาโร อุปฺปตฺยาธาโร‘เทวทตฺตาย โรจเต’จฺจาโท เทวทตฺตาทึ อุปลกฺเขตีติ อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณํ วจนํ, เอตฺถ รุจิยา อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณเมว วจนนฺติ สาวธารณ มตฺโถ ทฏฺพฺโพ… สพฺเพสํ วากฺยานมวธารณผลตฺตา, เตน ปิณิย มานวจนมภิลาสสฺส อฺกตฺตุกตาสนฺทสฺสนปรํ น โหตีติ พฺยวจฺฉินฺนมฺภวติ, เตสํ กจฺจายนสฺส เจหาปิ ปสชฺชตีติ สมฺพนฺโธ, อิหาปีติ ตฺวมิติ เอตฺถาปิ, อฺถาสิทฺธตฺตาติ อตฺถมตฺเต ปมาย เอว สิทฺธตฺตา, วจนสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ จตุตฺถีวิธานวจนสฺส, อติปฺปสงฺโคจาติ ‘‘กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติอาโท ตวาติ อนภิมตฏฺานปฺปตฺติจ.
ธาริปฺปโยเคติ ธาริธาตุโน ปโยเค, อุตฺตมีโณ อธมีโณติ ธนิกคเหตูนํ รุฬฺหีตฺยาห-‘อุตฺตมีโณ ธนสามี’ติ, อุตฺตมีณมสฺสาติ อุตฺตมีโณ, ธารยตีติมสฺสตฺถมาห-‘วหตี’ติ, ธาริโตติ ธารํธาตุโต. สุตฺตนฺตเรน (ตํ ตํ) นิยเมน นิยมิตานํ เตสํเตสํ สมฺปทานสฺํ วิธาย จตุตฺถี วิหิตา ปเรหิ, ตทาห ‘สิลาฆ หนุฏฺาสปาน’มิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ โยคสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, าเปตุนฺติ สิลาฆาทิเก โพเธตุํ, อิจฺฉิโตติ อติมโต. ตทตฺถวาจีนฺจ ธาตูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘กุธทุหิสฺโสสูยตฺถาน’นฺติ วุตฺตํ, ยมฺปติ โกโปติ อิมินา โกปสฺส วิสยมาห, ยสฺสาติ อิมินา ยํการกนฺติ วุตฺตเมว ปรามสติ, ยสฺสาติ ราชาทิโน, ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิยเต ¶ , เตเนว วกฺขติ-‘ยสฺส สมฺพนฺธึ สุภาสุภํ ปุจฺฉติ เนมิตฺติโก’ติ, โยจานุกูลตฺตมฺภ ชตีติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ปติปุพฺพโก อาปุพฺพโกจ สุโณติ อพฺภุปคเม ปฏิชานเนจ วตฺตเต, ยทายมพฺภุปคโม ปตฺถนา ปุพฺพโต ภวติ ตทา ปตฺถนาย กตฺตุ ปตฺถยิตุโน จตุตฺถี รูปมฺภวติ, ยทาตฺวปตฺถตมฺปิ เกวลมานุกูลฺเยน วตฺตมานํทิสฺวา เทยฺยมพฺภุปคจฺฉนฺติ อิทมิทํ โวทสฺสามาติ [โกปิสฺสสามาติ (โปตฺถเก)] ตทานุกูลฺเยน ปวตฺตนสงฺขาตาย กิริยาย กตฺตุโน จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ, อิมินา จ ปาณินิยวุตฺติการสฺส ชยาทิจฺจสฺสมเต พฺยภิจารมาห, โส หิ ‘‘อพฺภุปคโม นาม ปเรน ปตฺถิตสฺส ภวติ ตตฺถ ปตฺถยิตุเยว จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ วทติ, ปุพฺพสฺสากิริยาย โย กตฺตาติ เวทวากฺเยน วิหิตถุติกกรณ สงฺขาตาย อุสฺสาหานุชานนโต ปุพฺพภูตาย กิริยาย โย กตฺตา โหตา โปตา จ, สพฺพตฺถาปิ‘ตสฺสา’ติ อิทํ ‘จตุตฺถียายทภิมตํ รูป’นฺติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ฉฏฺิยา สพฺพพฺยาปิภาวมาลมฺพ เอวนฺติ อติเทโสติ อาห ‘เอวนฺตี’ติอาทิ, รูปสามฺยโต ปน ตาทตฺถิยตฺถสพฺภาวาจ ยถาโยคํ ตาทตฺถฺห จตุตฺถีปิ น วิรุชฺฌติ, วกฺขติ หิ‘ตาทตฺถฺห วจนิจฺฉายนฺตุ ‘อิจฺจาทินา, อิจฺฉิโต ราชา, กมฺม วจนิจฺฉาติ อิมินา วจนิจฺฉาย ปธานตฺตมาห… วจนิจฺฉาภิมุขตฺตา สพฺเพสํ การกานํ, อปฺปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา, หนุเต อปนยติ, อุปติฏฺเต อุปฏฺานํ อุปคมนํ กโรติ, ปิหยนฺติ ปตฺเถนฺติ, กุชฺฌ อมริสํ กโรติ, ทุหนาทโย โกปปฺปภวา นานนฺตเรน เต สมฺภวนฺตีติ ทูภาทโยปฺยุทาหฏา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺเส อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ นสหนฺติ, อารชฺฌติ ปุจฺฉิโต เนมิตฺติโก อุปปริกฺขติ, ภาทตฺถฺหํ วิภาเวติ ‘ยสฺเส’จฺจาทินา, ปริยา โลเจติ อุปปริกฺขติ, กึ ลกฺขโณ-ยมนิยโมจฺจาห-‘นาวสฺส’มิจฺจาทิ, ยาจิตุสฺมาเยว [ยาจิตุเยว (โปตฺถเก)] ฉฏฺีติ นาวสฺสมยนฺนิยโมติ อตฺโถ, กุโตจฺจาห-‘สมฺพนฺเธ’จฺจาทิ, อฺสฺมาปีติ อยาจิตุโตอปิ, ถุติกรณสฺส กตฺตุภูตา โหตาโปตาโร อุสฺสาหนานุชานนานํ กมฺมํ โหตีติ อาห-‘ปจฺจนุปุพฺพสฺส คิณาติสฺส กมฺเม’ติ. โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา ¶ โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฏฺิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถ. อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเต. เอตฺถ ปน ตถา ปฏิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมฺเ นตํ อนฺนมฺมฺเ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปมนฺตํ รูปนฺติ มฺมาโนติ ปมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นฺปโยโค าถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฏิเสธมุทาหฏํ ‘น มฺมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปฺจมีติณาติ, นฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถึ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถึ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิยฺโยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตน.
๒๖. ปฺจ
อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (๕-๔๕) อิ.
ยโต-วธียเต กิฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;
จลฺจาจลมฺฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธา.
เอตฺถายมตฺโถ ‘‘ยโตกุโตจิปิ อตฺโถ กิฺจิ วตฺถุอวธียเต สํโยคสฺส วา กิริยานิมิตฺตํ คมนทานาทิกิริยาปุพฺพํ วิสิลิสฺสเต สยํ วา อเปติ อฺเน วา วิสุํ กรียเต, ตเมวํวิธํ จลฺจา จลฺจ วิสิเลสปริจฺเฉทภูตํ ปทตฺถมวธึ วทนฺติ พุธา ตพฺพิทุโน’’ติ, ตํ ยถา ธาวตาสฺสา ปุริโส ปตติ, ปุริสํ ปาเตติ วา, รุกฺขา ปณฺณํ ¶ ปตติ, ปณฺณํ ปาเตติ วาติ, โสจ ติธาปฺยุจฺจเต วิสยเภเทน, ยถา–
นิทฺทิฏฺวิสโย โกจิ, อุปาตฺตวิสโย ตถา;
อนุเมยฺยวิสโย จาติ, ติธาวธิ สมีริโตติ.
ตตฺถ นิทฺทิฏฺา วจโนปนีตา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส นิทฺทิฏฺ วิสโย วธิ, ยถา-‘คามสฺมา อาคโต’ติ, อุปาตฺตาชฺฌาหฏา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อุปาตฺตวิสโย, ยถา-‘วลาหกา วิชฺโชตเต’ติ, วลาหกา นิกฺขมฺม วิชฺโชภเตติ อตฺโถ, อนุเมยฺยา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อนุเมยฺยวิสโย, ยถา‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา’ติ, เอตฺถ อภิรูปคุเณน อุกฺกํสนมนุเมยฺยํ, อโตเยเวตฺถายเมว สฺา ปริปฺผุฏา วิฺายตีติ น กาจิทิห สฺา ปริภาสียเต พฺยาโมหการิณี, อถาวธิสฺมาติ วุจฺจมาเน ‘ปทตฺถาวธิสฺมา’ติ กุโต-วสียเต เยเนวํ วิวรณํ กตนฺตฺยาสงฺกิยาห-ปทาน’มิจฺจาทิ. ยถา คามสฺมาติอาทินา อิทํ ทีเปติ ‘‘น เกวลํ กายสํสคฺคปุพฺพโกว วิสิเลโส, กิฺจรหิ พุทฺธิสํสคฺคปุพฺพโกปิ, อตฺถิ เจห พุทฺธิสํสคฺค ปุพฺพโก, ตถาหิ โจเรหิ ภายติตฺยาโท โย (ภย)เปกฺขณ สีโล ภวติ, โส ยทิ มํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ, ธุวํ เม มรณนฺติ วิจาเรนฺโต เต พุทฺธิยา ปปฺโปติ ปปฺปุยฺย จ ตโต นิวตฺตเต, ตถา โจเรหิ ตายติตฺยาโท โย เอกสฺส มิตฺโต ภวติ โส ยทฺเยตํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ ธุวมสฺส มรณนฺติ ปสฺสนฺโต เต พุทฺธิยา ปตฺวา ตโต นิวตฺตยตีตฺยวธิตฺตา อวธิสฺมาว สพฺพตฺถ ปฺจมี’’ติ, ปเรหิ ปน เอตาทิเสสุ สพฺพตฺถ ปฏิปตฺตุวิเสสานุคฺคหาย สุตฺเตเหว ปปฺโจ กโต, อิธ ปน สามฺวจเนเนว สิทฺธตฺตา ตทนุคฺคหาย อุทาหรเณเหว ปปฺจิตํ, ภีติภายนตฺถานนฺติ ภีติ ตายนานํ อตฺโถ เยสํ เต ภีติตายนตฺถา เตสนฺติ อตฺโถ, นนุ ภีตฺยตฺถานํ ปโยเค ภยเหตุ สมฺภวติ นตุ ตายนตฺถานนฺติ, เนส โทโส, ตายนฺหิ รกฺขนมุจฺจเต [สายนาหิ รกฺขนมุปฺปชฺชเภ (โปตฺถเก)] ตฺจ ภยเหตุโต เวตฺยาห-‘โย ¶ ภยเหตุ’ติอาทิ, อิมินา จ ‘‘ภีตฺยตฺถานํ ภยเหตุ’’ติ (๑-๔-๒๕) ปาณินิยานมปาทานสฺา สุตฺตมฺปฏิกฺขิปติ, ตโตติ ภยเหตุโต, เตสนฺติ ภยตายนานํ, ภยมนิฏฺปาตสงฺกา, อุตฺตาโสตฺยตฺโถ, ตายน มนิฏฺปาตโต ปริรกฺขนํ, ยถา ทสฺสนํ โหนฺเตวาตีมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, โก หิ โลกิยํ วจนิจฺฉมติวตฺติตุํ สกฺโกติ, ตถาหิ สพฺเพว ทพฺพาทโย สพฺพการกสตฺติยุตฺตาว, ตตฺถายํ การกวิภาโค วจนิจฺฉาวเสเนว, ตํ ยถา ‘วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต’ติ. ปราปุพฺพสฺสาติอาทินา ‘‘ปราชิสฺสาสยฺโห’’ติ (๑-๔-๒๖) สฺาสุตฺตํ ปจฺจกฺขาติ, อสยฺโห อตฺโถติ สหิตุํ อภิภวิตุมสมตฺโถ อตฺโถ, อชฺเฌนสกาสาอิจฺจาทินา อุทาหรณตฺถมาจิกฺขติ, นนุเจวมตฺถํ วทตา ยฺทตฺตสฺสาสยฺหตฺตํ วุตฺตํ, ตํ กถํ อชฺฌยนสฺสาสยฺหตฺตํ, เยนาสยฺหตฺตสฺสาวธิตฺตํ ปฏิปาทยติ ตฺยาสงฺกิยาห-‘ยฺทตฺตานภิภโว’จฺจาทิ, อสยฺโหตีมสฺส ปจฺจุทาหรณํ ปฏิปาทยติ ‘โย ปนิ’จฺจาทิ. ‘‘วารณตฺถานมิจฺฉิโต’’ติ (๑-๔-๒๗) สุตฺติตํ, ตทาห ‘วารณตฺถาน’มิจฺจาทิ, วารณมตฺโถ เยสํ เต วารณตฺถา, อวธิมตฺตวจนิจฺฉายนฺติ วิเสสโต วิธานมนฺตเรนา วธิมตฺต วจนิจฺฉายํ, วิเสสวิธาเนติ อิจฺฉิโตติ วิเสสวิธาเน, จิตฺตสฺสาวธิวจนิจฺฉายมฺปน จิตฺตโต ปาปํ นิวารเยติ ภวติ. ‘‘รกฺขนตฺถานมิจฺฉิต’’นฺติ (๒-๖-๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘รกฺขนตฺถาน’มิจฺจาทิ, เกสฺจีติ กจฺจายนาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อนฺตรธาเน เยนาทสฺสนมิจฺฉตี’’ติ (๑-๔-๒๘) สฺาสุตฺตมารทฺธํ, ตทาห-‘อนฺตรธาเน’จฺจาทิ, อยมุปชฺฌาโย ยทิ มํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, ทสฺสเน โทสํ ตกฺเกติ ‘นุน’มิจฺจาทินา, เปสนมสกฺการปุพฺพโก นิโยโค, อชฺเฌสนํ สกฺการปุพฺพโก, มฺมาโน สิสฺสา อหํ กถนฺนาม พฺยวหิโต ภวามีติ อนฺตรธาเน พฺยวธาน นิมิตฺตํ, เยน อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตรธาเนติ นิมิตฺตสตฺตมีจายํ, อโต อาห-‘พฺยวธานนิมิตฺต’นฺติ, พฺยวหิโตติ อนฺตรหิโต, มามํ อุปชฺฌาโยตฺยาทินา อุทาหรณตฺถมาห, พฺยวธานตฺถํ พฺยวหิตตฺถํ, ‘‘อนฺตรธาเนติ กึ โจเร น ทิทิกฺขตี’’ติ ปจฺจุทาหฏํ ¶ ปเรหิ, ตมฺปฏิปาทยมาห-‘ยตฺถาทสฺสน’มิจฺจาทิ, โจเร น ทิทิกฺขตี (ตฺย), ตฺร หิ โย โจเร น ทิทิกฺขติ เตหิ อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ น อนฺตรธานนิมิตฺตํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺยตฺถํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺติยาติ เอวํ มฺเต ‘‘นาตฺรานฺตรธานเม (วาวเสยํ), กินฺตุ ตนฺนิมิตฺโต ปฆาตนิวตฺติปิ, ‘อุปชฺฌายา อนฺตรธายตี’ตฺยตฺร วินาปฺยุปฆาตสมฺภวมนฺตรธานสมฺปาทนเมว สมฺภวตี’’ติ. อิจฺฉติคฺคหณํ กิมตฺถํ อทสฺสนิจฺฉายํ สติ สตฺยปิ ทสฺสเน ยถาสิยา’’ติ วุตฺตํ, (ตํ) ปฏิปาทยมาห-‘อทสฺสนิจฺฉายมฺปนิ’จฺจาทิ, สตีปิ ทสฺสเนติ อุปชฺฌาเยน ทสฺสเน สตีปิ, ตโตติ อุปชฺฌายโต, อวธิรูปตา เอวาติ อุปชฺฌายสฺสาวธิรูปตา เอว. ‘‘อาขฺยาโต ปโยเค’’ติ (๑-๔-๒๙) ปรวจนํ, ตทาห ‘อุปโยเค’จฺจาทิ, นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณมุปโยโค ตฺราธิปฺเปโต, อุปโยควจนสามตฺถิยา วิชฺชาคหณตฺถํ สิสฺสวตฺตํ นิยโม, ตโตติ อาขฺยาตุโต. ‘‘ชนิกตฺตุโน ปกตี’’ติ (๑-๔-๓๐) สฺาสุตฺตํ กตํ, ตทาห-‘ชนฺยตฺถสฺสา’ติอาทิ, ชนิโน อตฺโถ ชนฺยตฺโถ, กินฺตํ ชนนํ, ตโตติ ชนิกตฺตุเหตุโต, ปกติสทฺเทน การณมตฺตํ คหิตํปเรหิ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท ปุตฺตาทิโตปิ ยถา สิยา’ติ, ทุวิธํ (หิ) การณํ อุปาทานการณํ สหการิการณฺจ, ตตฺถ การิเยนาภินฺนเทโส ฆฏสฺส มตฺติกาปิณฺโฑ อุปาทานการณํ, ตสฺเสว ปน ทณฺฑจกฺกาทิ (การิเยน ภินฺนเทโส) สหการิการณํ, เตสูปาทานการณสฺเสห คหเณ’สิงฺคา สโร ชายเต’จฺจตฺเรว สิยา, น ตุ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท, การกนฺตรวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ การกนฺตราทิวจนิจฺฉายนฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ… เอตฺถนฺตเร สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายปิ สมฺภวโต, ตตฺร ติฏฺนฺตีติ ตตฺรฏฺา, เตสํ, โลโก-นฺถาวาที โวหาริกชโน, ตตฺถ ภวา โลกิยา, นวตฺตุ ปฏิพทฺธาติ โลกวจนิจฺฉมุลฺลงฺคิย อหเมว วทามีติ สกชฺฌาสเยน วทนฺโต วตฺตา, ตปฺปฏิพทฺธา น โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ปภโว ภวติสฺสา’’ติ (๑-๔-๓๑) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ภวติสฺสา’ติอาทิ, ปมโต อุปลพฺภตีติ อตฺถกถเนน ชนฺยตฺโถ-ตฺร น สมฺภวตีติ วทติ, นหิ หิมวา คงฺคาย การณํ, สา หิ อฺเหิ เอวการเณหิ อุปฺปนฺนา ¶ , หิมวติ ตุ เกวลํ ปมโต อุปลพฺภติ. ‘‘ชิคุจฺฉาวิรามปมาทตฺถานุมุปสงฺขฺยานํ’’ติ (๑-๔-๒๔วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘วิรมณตฺเถ’ตฺยาทิ, ชิคุจฺฉาปมาทตฺถธาตุโยเค ปน กมฺมาธิกรณวจนิจฺฉา ทิสฺสตีติ วุตฺตํ, อวธิวจนิจฺฉาปิ ปน ทิสฺสเก ‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก ปาปา’ติ, ธมฺมา ปมชฺชตีติปิ โหเตว ปฏิเสธาภาวา. ‘‘อฺาราทิตรริเต ทิสาสทฺทาฺจุตฺตรปทาจาหิ ยุตฺเต’’ติ (๒-๓-๒๙) สุตฺติตํ, ตทาห-‘อฺสทฺทโยเค’จฺจาทิ, ยโตติ เทวทตฺตาทิโต, ‘‘อฺอิตฺยตฺถคฺคหณํ, เตน ปริยายปฺปโยเคปิ ภวตี’’ติ อฺเหิ พฺยาขฺยาตตฺตา อาห-‘ภินฺโน เทวทตฺตา’ติ, อาราสทฺทสฺส ทูรตฺถตฺตา อาสวกฺขยโต อารา ทูโร ภวตี(ตฺยตฺโถ อุ) ปาทียเตตฺยาห‘อาราสทฺโท ทูรตฺโถ’ติ, นิทฺทิสฺสมานปฏิโยคีติ ‘เทวทตฺโต สูโร’ติ นิทฺทิสฺสมานสฺส กสฺสจิ โย โส ทุติโย, โส ปฏิโยคี. ทิสาเทสกาลวุตฺตีนํ ทิสาสทฺทตฺเตน ปริคฺคหโต อาห‘ทิสา เทสกาลวาจีนํ โยเค’ติ, ปุพฺเพว สมฺโพธาติอาทีนิ กาลวาจีโยเค อุทาหรณานิ, อฺจุตฺตรปทอาจอาหิปจฺจยโย เคตฺวิห โนทาหฏํ. ‘‘ปฺจมีวิธาเน ลฺยปฺโลเป กมฺมนฺยุปสงฺขฺยานํ ‘‘อธิกรเณ โจปสงฺขฺยาน’’มิติ (๒-๓-๒๘-วา) วาตฺติกํ, ตทาห‘ยตฺถ’จฺจาทิ, ลฺยปฺปจฺจยสฺส ยตฺราปฺปโยโค, ตสฺสตฺโถ เจ คมฺยเต, โส ลฺยปฺโลโป, ตฺวาโลโป ลฺยปโลโปตฺยวิเสโส, ปาสาท มารุยฺห เปกฺขติ อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขตีติ อิทํ วิสโย ปทสฺสนํ ปุพฺพํ ยสฺสาติ กิริยาวิเสสเน สมาโส, วกฺขมานสพฺพทสฺสเนสุปิ ปาสาทโต-ปกฺกมนเลสสพฺภาวา ปาสาโท (เยวา) วธิรูเปน วตฺตุมิฏฺโติ ทสฺเสตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อปกฺกมติ ตโต ตํ ทสฺสนนฺติ ตโต ปาสาทโต ตสฺส ทฏฺุโน ทสฺสนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อปกฺกมตฺยปยาตีตฺยตฺโถ, อวธิภาโว ปาสาทสฺสาติ วิฺายติ, เยสนฺติ เวเสสิกานํ, เต หฺเยวมาจิกฺขนฺติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต-จฺจนฺตสุขุมภาเวน นิกฺขมฺม วิสาลีภวนฺตํ วิสยเทสมุปคมฺม สกลมตฺตนา ทิฏฺํ ปสฺสติ รํสิรูเปน, ยถา กาหลา มูเล กิสา อคฺเคมหตี, ตถา าณินฺทฺริยานี’’ติ, อธิฏฺานเทสนฺติ อินฺทฺริยาธิฏฺานภูตํ จกฺขุโคฬกเทสํ, วิสยปฺปวตฺตีติ โคจเร ¶ ปวตฺติ, สนฺตติยาติ อินฺทฺริยปพนฺธสฺส, อธิฏฺาน มนินฺทฺริยํ นาปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, อปกฺกนฺตฺยาติ อปคมเนน, ยชฺชปิ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต พหิ นิคฺคจฺฉติ, ตถาปิปาสาทฏฺสฺสจกฺขุโคฬกา นิคฺคจฺฉตีติ ปาสาทสฺสาปฺยวธิภาโว, เยสนฺตูติ ขณิกวาทีนนฺตุ, อินฺทฺริยาธิฏฺานมฺปตฺเต วิสเย วิฺาณลกฺขณํ การิยํ กโรนฺติ สีเลนาติ ปตฺตการีนิ, อนินฺทฺริยาธิฏฺานโทโส เนติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, เยสมฺปนาติ ขณิกวาทิโนว ทสฺเสติ, อตฺร หิ จตฺตาโร ปกฺขา ปตฺตการีนินฺทฺริยานิ, อปฺปตฺตการีนิ, จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตการีนิ เสสานิ วุตฺตวิปริตานิ, จกฺขุเยว ปตฺตการี เสสมฺเถติ, จตุสฺเวว เตสุ ปมปกฺขทฺวยมุปนฺยสฺย ปฏิปาทิตํ… ตปฺปฏิปาทเนเนตเรสมฺปิ ปฏิปาทิตตฺตา, สพฺพสามยิกสาธารณตฺตาสทฺทสตฺถสฺสาติ อิทํ อยุตฺตมิว ทิสฺสติ… สทฺทสตฺถสฺสิมสฺส พุทฺธวจโนปโยคิตฺเตน โสคตสมยานุคุณปฺปวตฺติโต, ขณิกวาทิโน ปน นิสฺสาเยทํ สุนฺทรเมว, มนสิการาทีติอาทิสทฺเทน จกฺขุโต [จกฺขุนา (โปตฺถเก)] อเภโท รูปาปาถคโม จ ทสฺสิโต, โยคฺคเทเสติ ทสฺสนโยคฺเค ปเทเส. ‘‘ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ จ ปฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุจฺฉนสทฺทโต’จฺจาทิ, ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ สามฺเน ปฺจมีวิธาเน-ติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, กสฺสาติ ปฺโห, เทวทตฺตสฺเสตฺยาขฺยานํ, โกโส ยฺ ทตฺโตติ ปฺโห วิธิรูโปวายํ, โย-งฺคทีตฺยาทฺยนุวาทรูปมาขฺยานํ, องฺคทีเกยูรี. ‘‘ยโตจาทฺธกาลนิมฺมานํ ตโต ปฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อทฺธ’จฺจาทิ, นิมียเต ปริจฺฉิชฺชเต เยน ตํ นิมานํ, ตเทว นิมฺมานํ. ‘‘อทฺธสฺส ปมา สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘) วุตฺตํ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘ตํ ยุตฺตาติ วตฺตเต, ตํ ยุตฺตา ปฺจมิยุตฺถา ปรสฺสาทฺธสฺส ปมา จ สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ, ปาฏลิปุตฺตสฺมาติ ปฺจมิ ยุตฺตํ, เอตาปิ น วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห-‘สตฺตโยชนานี’ติอาทิ, อตฺร หิ ยทา ราชคหสฺส โยชนฺจาเภโท วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺตโยชนานีติ, เภทวจนิจฺฉายนฺตุ ‘‘สพฺภาโว’’ตฺยาทินา (๒-๓๔) สตฺตมี สิทฺธา‘สตฺตสุ โยชเนสุ’ติ. ตถาหิ ¶ ปาฏลิปุตฺตสฺมา สตฺตสุ โยชเนสุ สติ ราชคหํภวตีตฺยยมตฺโถ ปตียเต, สตฺตโยชนสมฺพนฺธิภวนํ ราชคห (ภวน)สฺส ลกฺขณมฺภวติ. สมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ อิมินา ‘‘ตํ ยุตฺตา กาเล สตฺตมี วตฺตพฺพา’’ติ (๒-๓-๒๘วา) วจนมฺปฏิกฺขิปติ. ‘‘กรเณจ โถกปฺปกิจฺฉกติปยสฺสา สตฺตวจนสฺเส’’ติ (๒-๓-๓๓) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ยทา อิจฺจาทิ, กิจฺฉาทโยติอาทิสทฺเทน โถกอปฺปกติปเย สงฺคณฺหาติ, อสตฺตรูปนฺติ อทฺทพฺพรูปํ, คุเณ เหตุมฺหีติ คุณปทตฺเถ เหตุภูเต ‘‘คุเณ’’ติ (๒-๒๑) ปฺจมีติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตวิธาเนเนติ ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ยทาตฺวิจฺจาทินา ปเรสํ วิย กรเณ วิสุํ วิธาเน ปโยชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. กตฺตพฺพรูปสฺส จลนสฺสาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ โยชนา, สมานาธิกรณตฺเตนาติ จ ‘รฺโ ปุริโส’ตฺยาโท อสมานาธิกรณสฺสาปิ วิเสสนตฺตทสฺสนโต วุตฺตํ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนภาโว จาสฺส โถกคุณานฺวิเต จลเน วตฺตมาโน โถกสทฺโท อสตฺตวจโนว วิเสสนนฺติ, เตเนวาขฺยายเต ‘โถกสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา’ติ. ปฺจมีตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ฉฏฺี วา’’ติ (๒-๓-๓๔) วุตฺตํ, ตทาห‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ’จฺจาทิ, อวธิสมฺพนฺธลกฺขณาติ อวธิสมฺพนฺธาว ลกฺขณํ นิมิตฺตมาสํ ปฺจมีฉฏฺีนํ ตา ตถา วุตฺตา, วตฺตุมิฏฺโติ อิมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, เอวํ จรหิ ตํตํ การกวจนิจฺฉายมฺาปิ วิภตฺติโย กสฺมา นปฺปยุชฺเชยฺยุนฺติ อาห-‘โลกิยา เจตฺถา’ติอาทิ, เอตฺถ วิภตฺตีนํ นิยเม โลกิยา เอว วจนิจฺฉา นิพนฺธนํ การณนฺติ อตฺโถ, ปฺจมีจาตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ ทุติยา เจ’’ติ (๒-๓-๓๕) วุตฺตํ, ‘‘ปฺจมฺยธิกรเณจ’’ (๒-๓-๓๖) อิจฺจตฺร จ กาเรน ทูรนฺติ กตฺเถหิ สตฺตมี จ วุตฺตา ปาฏิ ปทิกตฺเถ สารสงฺคหการาทีหิ, ตทกฺขิปฺป อฺาปเทเสน ปฏิกฺขิปิตุํ เกจิตฺยาทิ ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ, ตํ ทสฺเสตุมาห’เกจีติ สารสงฺคหาทโย’ติอาทิ. ทูราปาทาวเสจนนฺติ อยํ เตสมฺปฏิกฺเขปน โยติ สมฺพนฺโธ, อิติสทฺโท ปเนตฺถ ปริหีโน, นหิตนฺติอาทีสุ ตสทฺเทนาสตฺตรูปํ ทูราทิ วตฺตุมิจฺฉิตนฺตฺยวเสยํ, น หิ ตํ คมฺยเต, น หิ ตโต คมฺยเต, น หิ เตน คมฺยเต, น หิ ตสฺมึ ียเต’ติ วิสุํ สมฺพนฺโธ ¶ วเสโย. ปตียนฺเตจาติ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อโตเจติ วกฺขมานเหตุปรามาโส, ยนฺติ ยสฺมา อตฺเถ นิปาโต, วากฺยกาโร วรรุจิ, ตํสามานาธิกรณฺยโตติ ทูราทิสา มานาธิกรณฺยโต, ตํยุตฺตโตปีติ ทูราทิยุตฺตา คามาทิสทฺทโตปิ, ปจฺจกฺขนฺโตติ วากฺยการวจนํ ปจฺจาจิกฺขนฺโต, ตถาหฺยตฺรายํ มหาภาสฺส ปาโ ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ปฺจมีวิธาเน ตํยุตฺตา ปฺจมีปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ ทูรา คามสฺส, ตตฺราปิ ทสฺสนา อนตฺถโก-ยมฺปฏิเสโธ, ตตฺราปิ หิ ปฺจมี ทิสฺสติ–
ทูรสฺมาวสถา มุตฺตํ, ทูราปาทาวเสจนํ;
คุรุโต กุปิตา ทูรา,ภาพฺยํ ทูรา จ ทสฺสุหิติ.
อตฺร ทูรนฺติเกตฺยาทิ วตฺตพฺพํ วากฺยการวจนํ, ทูรา คามสฺสาติ ตสฺโสทาหรณํ, ตตฺราปิจฺจาทิ ปจฺจกฺขานภาสฺสํ, ทูรสฺมาวสถาติ อาวสถสฺส ทูเรติ อตฺโถหิ ภาสฺสปทีเป เกยฺยโฏ, ปโม ปุริโส ยสฺส โส ปมปุริโส ภวติ ‘‘ทูรนฺติกา’’ทิ (๒-๖-๕) กจฺจายนสุตฺเต สุทฺธาทิโยโคปิ สงฺคหิโต, เตนาห–‘สุทฺธปฺป โมจนวิวิตฺตปฺปมาณโยเค’ติ, ‘‘ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิจ’’ อิติ (๒-๖-๒) สุตฺเต จคฺคหณโต ปภุติโยโค จ คหิโต, เตนาห–‘ปภุติ โยเคจา’ติ, ปภุติโยเคจาติ อิมินา ปภุตฺยตฺถโยโคปิ สงฺคหิโต, เตเนว ‘ยโตสรามิ อตฺตาน’นฺติ อุทาหฏํ.
๒๗. อป
นนุ ผุโฏว เตสํ สาลาทีนํ โยโคติ กิเมตฺถ ปฺเหน กสฺส ปเนเตหิ โยโค’ตฺยาสงฺกิยาห-‘วชฺชนํ หิจฺจาทิ, วชฺชนานนฺติ กตฺตริ อโน, วชฺชเน สมฺพนฺเธ วตฺตมาเนหีติ วชฺชนสงฺขาเต สมฺพนฺเธ วตฺต มาเนหิ อปปรีหิ, ยุตฺตสฺมาติ ยุตฺตโตว เอกสฺมา, นาฺโต, กิเมตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อิมินา อปปรีหิ ยุตฺตสฺมาว ปฺจมีภวเน ปสิทฺธตฺตมาห, ปสิทฺธมฺเปตมาหริตฺวา ปกาเสตุมาห-‘กตฺตุโน’จฺจาทิ, ยทตฺโถติ โยสาลาทิ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส วชฺชนกิริยา รมฺภสฺส ¶ โส ยทตฺโถ. ‘‘ปฺจมฺยปาปรีหี’’ติ (๒-๓-๑๐) อายุตฺเตปิ ปฺจมี วิธียเต ปเรหิ, ตทาห-‘มริยาทาย’มิจฺจาทิ, อวธิมา เอตฺถ วสฺสนํ.
๒๘. ปฏิ
ทิฏฺสมฺพนฺธสฺสาติ ปสิทฺธวเสน ทิฏฺการิยการณสฺส มุขฺยสฺส, ตสฺส การิยตฺถนฺติ ตสฺส มุขฺยสฺส ยํ การิยํ, ตทตฺถํ มุขฺยการิย กรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ปฏินิธิมฺหิ วตฺตมาเนน ปภิเนติ สมฺพนฺโธ, วินิมเยติ ปริวตฺตน นิมิตฺตํ ปฏิทาเนจาติ จ สทฺทสฺสาฏฺานปฺปยุตฺติ ทฏฺพฺพา, ปตินา ตสฺส โยโคติ สมฺพนฺโธ.
๒๙. ริเต
ยทิ วชฺชนกิริยาย สมฺพชฺฌมานสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา, กิมตฺถํ จรหิ ปุน ทุติยาวจนนฺติ อาห-‘ปฏิปทวิธาเน’จฺจาทิ, ปฏิปทํ อุชุกเมโวจฺจาริตํ วิธานํ ยสฺสา สา ปฏิปทวิธานา, วิเสสวิธาน วตีตฺยตฺโถ, ยชฺชตฺร ทุติยาวจนํ น สิยา ตทา ริเตสทฺเทน โยเค อุชุกํ วิธียมานาย ปฺจมิยา ทุติยา พาธีเยถาติ มฺเต. ยทฺยตฺร ปฺจมิยา ทุติยาย พาธาภาโว เอว ปโยชนํ, เอวฺจรหิ ‘ริเต วา’ติ สุตฺตยิตพฺพํ เอวํ สติ ปกฺเข ทุติยา จ ภวิสฺสติ, ลหุ จ สุตฺตมฺปณีตมฺภวตี ตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรมาห-‘อุตฺตรตฺถฺเจ’ติ, อโตเยวาติ อุตฺตรตฺถตฺตาเยว, ปุน ปโยชนนฺตรํทุติยา คหณสฺส ทสฺสยมาห-‘วิภตฺยนฺตเร’จฺจาทิ, อาหจฺจ กณฺาทิฏฺาเน วายุนาอาหนิตฺวา อาหริตฺวา วา วจนํ อาหจฺจวจนํ, อุชุกวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ, วิภตฺยนฺตรํ ฉฏฺีวิภตฺติ, ตสฺส พฺยุทาสตฺถํ, นิราสตฺถนฺตุตฺโถ, อฺาปีติ ทุติยาย อฺา ฉฏฺีปิ, ปกตาย ปฺจมิยา สมฺพนฺธนตฺโถ ปกตสมฺพนฺธนตฺโถ.
๓๑. ปุถ
น ทุติยาปิ โยควิภาคโตติ เอวํ มฺเต ‘‘ตติยา เจติ วตฺตมาเน ตตฺถ ยทิ จกาเรน ‘ทุติยา เจ’ติ สมฺพนฺธีเยยฺย, ตตฺราปิ จ กาเรน ปฺจมีตฺเยวํ น กสฺสาปฺยปกํโสติ‘วินาฺตฺรปุถนานาหิ ¶ ตติยา เจ’ตฺเยกโยคมกตฺวา โยควิภาคสามตฺถิยา ‘ตติยา เจ’ติ จ กาเรน ชาตุ ปฺจมี’’ติ, อสหายตฺถตฺเต สติ ‘วินาตฺเถ หี’ตฺเยวมวตฺวา กึ วิสุํ สุตฺตรจนาเยตฺยาห-‘เภโท ปาทานนฺตฺวิ’จฺจาทิ.
๓๒. สตฺต
ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจตฺตา สมฺพนฺธสฺส ยตฺถาติ ปรามฏฺํ โสติ, โยติ ปรามฏฺํ ตสฺสาติ จ นิทฺทิสติ, โย ยตฺเถตฺยาทิกฺจ ‘กิริยาธารภูเต’จฺจาทิวุตฺติคนฺถ วิวรณนฺติ โยติ กิริยาเธยฺยภูตาธิปฺเปตา, เอตเนวาห‘กิริยา จา’ติอาทิ, เตนายมาธารียติ กตฺตุกมฺม สมเวตา กิริยาสฺมินฺตฺยธิกรเณ วา ตํ อาธารยตีติ กตฺตริ วา ฆณนฺเตน ทฏฺพฺโพ, กตฺตารํ กมฺมฺจ กิริยานิสฺสยภูตมาธาร ยตีตฺยาธาโรติ วา กตฺตริ ฆณ, วุตฺตํ หิ–
อาธารยติ โย กตฺตุ, กมฺมํ กิริยนิสฺสยํ;
อาธารํ การกฺจาหุ, ตํ จตุพฺพิธเมว เจติ.
นนุ จ กิริยาธารเณนาธาโรตฺยุจฺจเต, ตํ กิเมวมุจฺจเตติ เจ, เนสโทโส ยเทว หิ กิริยาธารณมสฺส, ตนฺตนฺนิสฺสยภูต กตฺตุกมฺมธารณํ, นหฺยฺตา ตทฺธารณํ สมฺภวติ ตโต กิริยา การเณนาธารเณนาธาโรตฺย ยเมวตฺโถ, น กตฺตุกมฺมปริจฺจาเคนาธาเรน อุชุกํ กิริยา คยฺหเต, เตเนว วกฺขติ-‘กิริยายโย อาธาโร’จฺจาทิ, นนุ ยทฺยปฺยุชุกเมว กิริยํ ธารยติ กตฺตา กตฺตุสมวายินึ, กมฺมสมเวตฺจ วิกฺเตทนาทึ กิริยํ กมฺมํ… ตถา สติ ตาเนวาธาโรติ, น… โลเก สตฺเถ จ เตสมาธารตฺเถ นาปฺปตีติโต, กตฺตุกมฺมตาเยว หิ เตสมฺปตีตีติ ทสฺเสตุมาห-‘กิริยา เจ’ตฺยาทิ, ตถา จ วุตฺตํ–
กตฺตุกมฺม พฺยวหิตํ, ธาเรนฺตมนุชุ กฺริยํ;
กฺริยาสิทฺธุปการิ จ, สตฺเถ-ธิกรณํ มตนฺติ.
กตฺตุกมฺมพฺยวหิตนฺติ กตฺตุกมฺเมหิ ตํสมเวตภาเวน พฺยวหิตํ, อนุชุ ปารมฺปริเยน, กฺริยาสิทฺธุปการิติ กตฺตุกมฺมสมเวตาย กิริยาย ปสิทฺธิยํ อุปการี อุปกุพฺพนฺตํ, นนุ จ น กิริยา ธารเณเนวายมาธาโร, กตฺตุกมฺมานํ ธารเณนาปฺยาธาโรติ สกฺกา ¶ ววตฺถเปตุนฺติ โจทนมฺมนสิ นิธายาห-‘น เจ’ตฺยาทิ, กิริยา นิมิตฺตสฺเสวาติ กตฺตุกมฺมสมวายินิยา กิริยาย นิมิตฺตสฺเสว, ตเทวํวิธมาธารํ จตุพฺพิธมฺมตนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อาธาโร จาย’มิจฺจาทิ, จตฺตาโร วิธาปการา อสฺสาติ จตุพฺพิโธ, อาเธยฺเยน สโหปสิเลโส สํโยคลกฺขโณ-สฺส อตฺถีติ โอปสิเลสิโก อาธาโร-‘กเฏนิสีทติ ถาลิยํ ปจติ’ตฺยาโท กฏาทิ, ตถาหิ เทวทตฺตสมเวตํ นิสีทนกิริยํ กโฏ เทวทตฺตํ ธารยํ ธารยติ เทวทตฺตพฺยวหิตํ, เอวํ ถาลีปิ ตณฺฑุลสมเวตํ วิกฺเลทนาทิกิริยํ ตณฺฑุเล ธารยํ ธารยตีตฺโยปสิเลสิกาธารตฺตํ กฏาทิโน. ยโต-ฺตฺราเธยฺยํ น วตฺตเต สพฺพถา ภิยฺโย วา, โส เวสยิโก, วิสโยหฺยาเธยฺยสฺสานฺตฺรภาโว, ยถา จกฺขาทิปฺปวตฺตีนมฺตฺราภาวา จกฺขาทีนํ รูปาทโย วิสยาติ วุจฺจนฺเต, เอวมากาเส สกุนโยตฺยาโท สกุนฺยาทีนมากาสาทิโต-ฺตฺราภาวาเต เตสํ วิสยาตฺยุจฺจนฺเต, วิสโย เอว เวสยิโก. โย อาธาราเธยฺยานมภิพฺยาเปตฺยาเธยฺยมิตฺยภิพฺยาปโก, ตถา หิ‘ติเลสุ เตลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ,ตฺยตฺร ติลาทิกํ เตลาทิกมาเธยฺยํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ ติลาทิ พฺยาปกาธาโร. สมีเป ภโว, สมีโป เอว วา สามีปิโก, ยสฺส สมีปเทเส อาเธยฺยํ วตฺตเต โส เอวมุจฺจเต, อตฺโรทาหรณํ ‘คุรูสุ วสติ คงฺคายํ โฆโส’ติ. นนุ จาตฺราปฺยาธาเร สตฺตมี วิธียเต อาธาโร จ นิสฺสโย วุจฺจเต, นิสฺสโย จ สํโยคสมวาเยหิ โหติ, น จ สิสฺสาทีนํ คุรุปฺปภุตีติ เทวทตฺตสกุนฺยาทีนมิว กฏากาสาทีหิ สํโยโค, เตลาทีนมิว จ ติลาทีหิ สมวาโย วา อตฺถิ, เตนายุตฺตํ เต สมาธารตฺตนฺติ, เนตทตฺถิ, ยทายตฺตา หิ ยสฺส ิติ โส วินาปิ สํโยคสมวาเยหิ ตสฺส นิสฺสโย ภวติ, ตถาหิ ปุริสสฺส น รฺา สห สํโยโคสมวาโย วาตฺถิ, อถ ปน ตทธีนฏฺิติตฺตา ราชนิสฺสโย ปุริโสติ พฺยปทิสฺสียเต, สิสฺสาทีนฺจ คุรุปฺปภุติน มายตฺตา ิตีติ เตสมยํ [เตนสฺสายํ (โปตฺถเก) ยุตฺโถ เต ปติ คุรุปภุตีนํ นิสฺสยภาโว (ชินินฺทพุทฺธิ)] ยุตฺโต คุรุปฺปภุตินํ นิสฺสยภาโวติ, เอตฺถ ¶ ปน ยชฺชปิ เวสยิกาภิพฺยปกานมาธาราเธยฺโยปสิเลโส อตฺถิ, ตถาปิ ปการนฺตรสฺเสว ปริปฺผุฏตฺตา ตเถว วจนิจฺฉา, นาฺถา โอปสิเลสิเกน วา [โอปสิเลสิเกว] วิสยาภิพฺยาปกานมคฺคหณโต อุปสิเลสสฺเส วา [อุปสิเลสสฺเสว] ปริพฺยตฺตตฺตา ตเถว โวหาโรติ น สงฺกโร สงฺกนีโยติ.
๓๓. นิมิตฺต
นิมิตฺตภาวมตฺเตตีมินา กมฺมสํโยคาภาเวปิ สตฺตมิยา ปวตฺติ มาห, น ปเรสํ วิย กมฺมสํโยเค เอว, เตเนว วกฺขติ-‘เอวมฺเต’จฺจาทิ, พาหิรานํ หิ-‘นิมิตฺตา กมฺเมน’’ (จํ, ๒-๑-๘๙) อิติ สุตฺตํ, ตตฺถ กมฺเมน โยเค ปโยชนา สตฺตมีภวตีตฺยตฺโถ, อชินมฺหิ หฺเต ทีปีติทีปิโนหนนสฺส ปโยชนํ จมฺมํ, ตสฺส ทีปินํหนฺตีติ กมฺเมน โย โค, สุตฺเต กมฺเมนาตฺยวจเน ปโยชนํ วตฺตุมารภเต ‘น ปเน’จฺจาทิ.
๓๔. ยพฺภา
ยสฺส กิริยาติ ยสฺส ควาทฺยตฺถสฺส สมฺพนฺธินี โทหนาทิกิริยา, กิริยนฺตรสฺสาติ คมนาทิกิริยนฺตรสฺส, เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ เอเตน, ตโต-จฺจสฺส วิวรณํ กิริยาวตาติ, ‘‘กาลภาเวสุ เจ’’ติ (๒-๖-๔๓) กจฺจายเนหิ สุตฺติตํ, ตทาห-‘กาลตฺเถหิ จา’ติอาทิ.
๓๕. ฉฏฺี
สามิสฺสราทิโยเค ฉฏฺีสตฺตมิโย ยถา สิยุนฺติ ‘‘สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุเตหิ จ ‘‘อิติ (๒-๓-๓๙) อารทฺธํ ปเรหิ, ตทาห-‘สามิ’จฺจาทิ, อตฺร จ ชินินฺทพุทฺธินา ‘‘สามฺยาทีนํ เภเทโน ปาทานํ ปริยายนฺตรนิวตฺยตฺถมิห มา โหตุ คามสฺส ราชา’’ติ วุตฺตํ วากฺยมุปนฺยสฺย หสฺสาปฺย ยุตฺตตฺตมุปทสฺสยมาห-‘สามิสฺสเร’จฺจาทิ, เกน นิวารียเต, น เกนาปีตฺยตฺโถ, วิสยวจนิจฺฉายํ ‘คาเม ราชา’ตฺยปิ ภวิตพฺพมิตฺยเนนาห, ‘‘อายุตฺตกุสเลหฺยาเสวาย’’มีติ (๒-๓-๔๐) อารทฺธํ, ตทาห-‘อายุตฺเต’จฺจาทิ, อาสวา ตปฺปรตา, พฺยาวโฏ นิยุตฺโต, ตตฺเถทํ สิยา ‘‘อาเสวายนฺติ วกฺขามี ตฺยวสฺสํ ¶ วจนมิทมารพฺภนียมฺถา อีสํยุตฺเตปิ ‘อายุตฺโต โค สกฏสฺสา’ติ ปสชฺชตี’’ตฺยาสงฺกิย นตฺเถเวตมฺปิ ปโยชนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘วินาปิ’จฺจาทิ, ‘‘สามิสฺสรา’’ตฺยทิกํ กจฺจายนสุตฺตํ, เตเนวาติ กจฺจายนสุตฺเต ปสูตสทฺทานนฺตรํ กุสลสทฺทนิทฺเทเสเนว, อิธาติ โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ. กจฺจายเนน ‘‘กมฺมกรณ นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี’’ (๒-๖-๔๐) ‘‘ปฺจมฺยตฺเถ จ’’ (๒-๖-๔๑) อิติ จ สุตฺติตํ, เตนาห-‘กมฺเม’จฺจาทิ, คหณสฺส พาหา วิสโยติ สมฺพนฺโธ, กจฺจายนานํ‘ภิกฺขูสู’ติอาทีนิ กมฺมตฺเถ อุทาหรณานิ, หตฺเถสูติอาทีนิ กรณตฺเถ, กทลีสูติ ปฺจมฺยตฺเถ. ‘‘มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ’’ติ (๒-๖-๔๕) กจฺจายนสุตฺตํ, ตทาห ‘ปสนฺนตฺเถ’จฺจาทิ, ปสนฺนตฺเถติ มณฺฑิตตฺเถ, อุสฺสุกฺกตฺเถติ อุสฺสาหตฺเถ.
๓๖. ยโต
วิสุํ กรณํ นิทฺธารณํ, ชินินฺทพุทฺธาจริเยน ‘‘กิมตฺถมฺปุนริทํ วจนํ ยาวตา นิทฺธาริยมาโน-วยโว สมุทายพฺภนฺตโร, ตตฺถ ยทา สมุทายสฺสา-ธิกรณตฺตํ วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา สตฺตมี สิทฺธาว, ยถา รุกฺเข สาขาติ, ยทา ตฺววยวสมฺพนฺโธ ตทา ฉฏฺี, ยถา รุกฺขสฺส สาขาติ สจฺจเมตํ ปปฺจตฺถนฺตุ วจน’’นฺติ วุตฺตํ, ตฺเจต มยุตฺตนฺติทสฺเสนฺโต อาห-‘น สาลโย’จฺจาทิสูกยุตฺตานิธฺานิ สูกธฺานิ, อาหิตา อวฏฺิตา, อาเธยฺย ภูตาติ วุตฺตํ โหติ. ยโตติ อาหิตตฺตการณา, ตโตติ ยโต ชินินฺทพุทฺธิวจนเมวมยุตฺตํ, ตสฺมา การณา. ‘ปฺจมี วิภตฺเต’’ติ (๒-๓-๔๒) ปาณินีย สุตฺตํ, ตทาห-‘สมุทายโต’จฺจาทิ, สุตโต สกาสา สีลํ อติสเยน เสยฺโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘นิทฺธารเณ ฉฏฺี สตฺตมีสุ ปตฺเตสุ ตทปวาโท, ยํ โยโค’’ติ ปเรหาขฺยายเต, ตตฺถ ตาว นิทฺธารณเมเวตฺถ นตฺถิ กุโต ฉฏฺีสตฺตมีนํ ตตฺถปฺปวตฺติ, ยโต ตาสํ พาธนตฺถมิทมารพฺภเตติ ทสฺสยมาห-‘นาตฺร ชาตฺยาทีหิ’จฺจาทิ, นหิจฺจาทินา ชาตฺยาทีหิ นิทฺธารณาภาวํ ทสฺเสติ, ชจฺจาทีนนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺี, กุโต น ภวติจฺจาห-‘ชจฺจาทิสมฺพนฺเธเน’จฺจาทิ, อตํ พฺยปเทสโตติ สีลตฺตาทิพฺยปเทสาภาวโต, ปุน นิทฺธารณาภาเว เหตฺวนฺตรมาห-‘ตุลฺยานฺเจ’’จฺจาทิ ¶ . สาธุนิปุเณหิ โยเค ปูชายํ คมฺมมานายํ สตฺตมี, ตถา อสาธุโยเค, ตถา ปสิตอุสฺสุกฺเกหิ โยเค ตติยาสตฺตมิโย, ตถา โลปนฺตนกฺขตฺตสทฺทา จ เตน เตน วจนนฺตเรน ปาณินิเยหิ วิหิตา, ตํ สพฺพํ ตํตํการกวจนิจฺฉายเมว สาเธตุํ ‘มาตริ สาธุ’ อิจฺจาทโย อุทาหฏา เกเสสุ ปสิโต ปสตฺโต, อวพทฺโธติ อตฺโถ, เกเสหิ กรณภูเตหิ ปสิโต ภวติ, กตฺตุภูเตหิ วา ปสิโต กโตติ อตฺโถ, ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิโต กาโล โสยมิตฺยเภเทน สมฺพนฺธา ผุสฺเส, เตน กรณภูเตน.
๓๗. ปมา
ปมาตฺถมตฺเตติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วากฺยตฺโถ ปทตฺโถ วา น วิฺายเต นามคฺคหณานุวตฺติโตติ ทสฺเสตุมาห-‘ทฺเวทฺเวกาเนกาทิ สุตฺตโต’ติอาทิ, นาเมนาตฺโถ ปฏิปาทิยมาโน นามสงฺขาเต-ตฺตนิ อภิเธยฺยตฺเตนาชฺฌาโรปฺย ปฏิปาทยตฺยนเปกฺขิต วิภตฺติวิเสสนฺติ อาห-‘อภิธียติ’จฺจาทิ, ปกติรูเปนาติ นาเมน, ตสฺส อภิเธยฺยสฺส, มตฺตสทฺทสฺสาติอาทินา สามฺนฺตีทํ มตฺตสทฺทสฺสตฺถวจนนฺติ ทสฺเสติ, อิทํ วุตฺตํ โหตีติ นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเตติ อิมินา อิทํ วกฺขมานํ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปาฏิปทิกตฺถลิงฺคปริมาณวจนมตฺเต ปมา’’ติ (๒-๓-๔๖) ลิงฺคาทีสุ เภเทน ปมาวิธานมฺปฏิปนฺนา, ตทาห-‘ลิงฺคปริมาเณ’จฺจาทิ, ลิงฺคํ อิตฺถิปุนฺนปุํสกานิ, ปริมาณํ ปริจฺเฉโท, สงฺขฺยา เอกตฺตพหุตฺตานิ, ตพฺพนฺโตปิ สทฺทตฺโถเอวาติ ลิงฺคาทิวนฺโตปิ สรูปา พฺยติริตฺโต สทฺทตฺโถ เอว, อุจฺจตฺตนีจตฺตสามฺมฺปุโรธาย ปวตฺติยา อุจฺจนีจสทฺเทหิ ปมา โหเตว, ตํยุตฺตสฺสาปิ สทฺทตฺถภาวโต ‘อุจฺจํ ฆรานิ’ตฺยาทีนิปิ อุจฺจตฺตํ คุณํ นิมิตฺตํ กตฺวา โสยมิตฺยเภทสมฺพนฺธ ฆเรสุ วตฺตนฺตีติ. ปลมฺพเต อชฺฌาคจฺฉติตฺยาโท ‘‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ (๒-๑๑๙) โลปวิธานสามตฺถิยา ปาทีหฺยนตฺถเกหิปิ ปมา สิทฺธาเยว.
๓๘. อามนฺต
อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ ¶ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…
สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;
อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;
อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;
นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;
ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จ.
สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภฺุชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพน.
๓๙. ฉฏฺี
กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฏฺานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อฺโ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–
‘‘สมฺพนฺโธ การเกหฺโ, กฺริยาการกปุพฺพโก;
สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติ.
ตตฺถ อสฺสุตายํ กิริยายํ ‘รฺโ ปุริโส’จฺจาโท กิริยา การกสมฺพนฺธปุพฺพโก-ฺโ เอว สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ ปตียเตติ, ‘สรติ รชฺชสฺส’ตฺยาโท ตุ สุยฺยมาเน กิริยาสทฺเท, เอตฺถ ปน สนฺตมปิ กมฺมํ วตฺตุมนิจฺฉิตํ, วิเสสนภาโวเยว สรณมฺปติ รชฺชสฺส ปฏิปาทียเต’รชฺชสมฺพนฺธิสรณ’นฺติ, กิริยาการก สมฺพนฺโธ หิ สพฺพตฺถ วตฺถุฏฺิติวเสเนวตฺถิ, ตนฺนิมิตฺโต จ สสฺสามิ ภาวาทิ, ตตฺถ สสฺสามิภาววิวจฺฉายํ วิชฺชมาโนปิ กิริยาการก สมฺพนฺโธ ¶ น วตฺตุมิจฺฉิโต, ยถา ‘อนุทรา กฺา’ติ, โส จายํ สมฺพนฺโธ สสฺสามิภาวชฺชนกภาวา-วยวาวยววิภาวาทิลกฺขโณ พหุวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตตฺถ สสฺสามิสมฺพนฺเธ รฺโ ปุริโส, ชฺชนกสมฺพนฺเธ นิคฺโรธสฺส พีชํ, อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ รุกฺขสฺส สาขา, อิทานิ สมฺพนฺธสฺเสตสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธสฺชาตตฺตํ ยถาโยคมฺตฺราปฺยวคมยิตุํ กิฺจิ อุทาหรณมาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ปริปาลนกิริยากโต เนสํ สมฺพนฺโธติ อิมินา ปริปาลฺยปริปาลนลกฺขโณ-ยํ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ, สา อยมฺปริ ปาลนลกฺขณา กิริยา สมฺพนฺธมสฺเสทมฺภาวเหตุํ ชนยิตฺวา นิวตฺตติ, อตฺถปฺปกรณาทินา ตฺวิมาย กิริยายายํ สมฺพนฺโธติ วิเสโส วสียเต, น ฉฏฺิยา วิเสสาวคมเน สามตฺถิยํ… ตสฺสา สพฺพตฺเถกรูปตฺตา, สุยฺยมาเน เอว วา กิริยาสทฺเท การกภาวสฺส เหตุโน วจนิจฺฉายาภาเว อสฺเสทมฺภาภาวสงฺขาตสฺเสว ผลสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตเถว สมฺพนฺโธ ชาโต ฉฏฺิยาภิธียเต ‘รชฺชสฺส สรตี’ติ, วุตฺตํ หิ–
ชนยิตฺวาน สมฺพนฺธํ, กฺริยา กาจิ นิวตฺตติ;
สุยฺยมาเน กฺริยาสทฺเท, สมฺพนฺโธ ชายเต กฺวจีติ.
ปริปาลยตีติ ปุริสมฺปริปาลยติ, ตโต ปาลนาทิกา อุปการ สภาวา กิริยาทฺวินฺนมฺปิ เตสํ สมฺพนฺธินี ภวติ, รฺา หิ การิยมานา ตํสมฺพนฺธินีปุริสวิสยตฺตาวปุริสโยคินีตฺยุภินฺนมฺปิกิริยาสมฺภวติ, ตโตเยวตสฺสา อุภยสมฺพนฺธินิยา กิริยาย สมฺภเวอสฺเสทนฺติ พุทฺธิยา เหตุภูตสฺส อฺมฺาเปกฺขสภาวสฺส สมฺพนฺธสฺส ภาวโต กิริยาชนิตตฺตมสฺส, อฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ… สพฺพถา นิรเปกฺขตฺเต สมฺพนฺธาภาวา, สมฺพนฺธิ พุทฺธิสพฺภวสฺสาติ สมฺพนฺธีสุ ราชปุริสาทีสุ อสฺเสทนฺติ เอวมฺปวตฺตาย พุทฺธิยา สพฺภวสฺส. ปเรสํ วิย ‘‘คุเณ ฉฏฺี’’ติ วจนนฺตราภาเว อุภยตฺถปิ (เจตฺถ) [(เยว) (โปตฺถเก)] ฉฏฺิปฺป- สงฺโคติ โพเธตุมาห-‘นนุ เจ’จฺจาทิ, สจฺจนฺติ ยถา วุตฺตํ โจทนมพฺภุปคมฺม โจทกมฺปติ ยถาวุตฺตํ สมฺพนฺธรูปํ ตโต-ฺตฺราปฺยุปสํ หริตฺวา ¶ ตตฺถ ฉฏฺิปฺปสงฺคํ โจเทตุมาห-‘เทวทตฺโต’จฺจาทิ, อเถว มิจฺจาทินาสตีปิอฺมฺาเปกฺขาลกฺขเณ สมฺพนฺเธ วจนิจฺฉาเยเวตฺถ การณนฺติ โจทกาธิปฺปายมตฺโรปเนตฺวา ตเทว วิเสสโต ฉฏฺิยา อภาเว สมุปเนตุํ‘ยชฺเชวมิหาปิ’จฺจาทิกมาห, ตตฺถ อถาติ โจทกาธิปฺปายปฺปกาสนารมฺเภ นิปาโต, เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ ยทิปิจฺจาทินา วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพตายาตฺยาทินา อิทนฺทีเปติ ‘‘วิเสสฺสํ วิเธยตาย น ปราธีนนฺติ อปฺปธานภาวโต พฺยติริจฺจเต ตโต-ตฺตนิฏฺเมว, น รูปนฺตรมฺภชติ‘ปุริสสฺเส’ติ, วิเสสนนฺตุ ราชาทิกํ ตทงฺคตายานุวทิยมานมปฺปธานตฺตา การกรูปโต พฺยติริจฺจเต, ตโต รูปนฺตรํ ภชติ ‘รฺโ’ติ, ตโต พฺยติเรก ลกฺขโณ สมฺพนฺโธ โหติ, เอกสฺส สมฺพนฺธิตฺตาสมฺภวา วตฺถุโต ทฺวิฏฺโ วิเสสนคตตฺเตน ปตียเต ตโต ฉฏฺี วิเสสนเมวานุธาวติ ปตีติวิสเย สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ, โย หิ วิกปฺปนํ วิสโย โส สทฺทานนฺติ, อโตเยว สมฺพนฺโธ นิยเมน วิเสสนเภทมนุวิทธาติ… วตฺถุโต ทฺวิฏฺสฺสาปิ ตคฺคตตฺเตน ปตีติยา ยถา ภาตูนํ ธนนฺติ, นาวสฺสมฺภาตูนํ ธนนฺติจฺเจว ภวติ, ตถา สตฺยปิ วิเสสฺส เภเท วิเสสนคตเมว เภทมนุ(วิทธา)ติ ‘เทวทตฺตสฺส อสฺสา’ติ, ตเทตํ สพฺพํ วิเสสนคตตฺเตน สมฺพนฺธปตีติโต-วกปฺปียเต, วิเสสฺสคตตฺเตนาปิ ตปฺปตีติยํ นิยเมน ตคฺคตเภทานุวิธานํ สิยา วิเสสนคตเภทานุวิธานมิว, ทฺวิฏฺตฺตนฺตุ วตฺถุโต [จตฺตุโน] น วิรุชฺฌเต, วตฺตุปฏิพทฺธเมว จ ทฺวิฏฺตฺตํ มนสิกตฺวา ตํวาทีหิ ทฺวิฏฺโ สมฺพนฺโธภิธียเต, อโตเยวายํ พฺยติเรกวิภตฺติ (ยาคมฺยเต)… พฺยติริจฺจมานวิเสสนภูตสมฺพนฺธิคตพฺยติเรกลกฺขณสมฺพนฺธาภิ- ธานปฺปวตฺติโตติ, นีลาทิวิเสสนนฺตุ ปรตฺถตฺเตนาปฺปธานมฺปิ น การกภาวโต พฺยติริจฺจติ… นีลาทิสทฺเทนุปฺปลาทิทพฺพาภิธานโต, ยถา ‘นีลมุปฺปลมฺปสฺส, นีเลนุปฺปเลน ิตํ, นีลสฺสุปฺปลสฺส คนฺโธ’ติ, ยทา ตุ น วิเสสฺสปวตฺติ ตทา พฺยติริจฺจเตว ‘นีลสฺส คุณสฺส อุปฺปลนฺนิสฺสโย’ติ การกภาวลกฺขณา ปธานภาวา พฺยติริจฺจเต เอว นีลาทิ, ตโต วิเสสนเมวาเนกปฺปการตายาว ติฏฺเต, ตโต วิเส- สนํ ¶ กิฺจิเทว การกรูปโต ปธานภาวา พฺยติริจฺจเตติ วิเสสน มตฺเตนาปิ เสสํ สพฺพํ ตถา สิยาติ นาสงฺกนียนฺติ.
ทฺเวปีติ ราชปุริสา ทฺเวปิ, ตติเย เคหสงฺขาเต สมฺพนฺธินี. สหยุตฺตมฺปฏิจฺจ เอวนฺติ อิมินา ปุริสสฺส อปฺปธานตฺตเมว ทีเปติ, อภิมตาติ ปาณินิยานํ สุตฺตนฺตเรน อภิมตา, ยโต ฉฏฺีย-มตฺตโน มเต สมฺพนฺธนิสฺสยา, เตนาห- ‘สมฺพนฺธเมวิ’จฺจาทิ, สมฺพนฺโธ เจตฺถ มาตุ สรณานมวฏฺานาทิกิริยานิมิตฺโตติ เกจิ, อฺเ ตุ สรณสฺส กิริยารูปตฺตา กิริยนฺตรมนฺตเรเนว ทพฺเพน สมฺพนฺโธปปตฺติมาหุยถา ทฺวินฺนํ ชตุกโต สํสิเลโส, ชตุโน ตุ กฏฺเนาตฺตนาเยว, น ชตฺวนฺตรกโต สํสิเลโสติ. ปเรสํ ตติยตฺเถ ทุติยตฺเถ จ กิตกปฺปโยเค ฺตฺราปิ (ปฺจมฺยตฺเถ) สตฺตมฺยตฺเถ จ (‘‘ฉฏฺี จา’’) ติ (๒-๖-๒๐) ทุติยา ปฺจมีนฺจา’’ติ (๒-๖-๒๙) จ สุตฺตนฺตเรหิ ฉฏฺีติมตา, ตสฺสาปิ วตฺติจฺฉาโตว สาธิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-ยถาเจตฺถาติอาทิ, เอตฺถาปฺยาโท อุทาหรณทฺวเย สุตฺตนฺตรมนฺตเรน สมฺปทานตฺตาภาวา สมฺพนฺธวจนิจฺฉายเมว ปเรสมฺปิ ฉฏฺี, เตนาห-‘เอตฺถา’ติอาทิ, พหุลนฺตีมสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘ยถา ทสฺสน’นฺติ, อวิสํวาทกาโลกสฺสตฺยาทิกํ กมฺเม อุทาหรณํ, ปฺจมฺยตฺเถ ปน วตฺติจฺฉาโตว สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิ.
๔๐. ตุลฺย
อนภิมตาติ ‘ตุลฺยตฺเถหฺยตุโลปมาหิ ตติยาฺตริสฺส’นฺติ (๒-๓-๗๒) สุตฺเตน ตุโลปมาหิ อฺเหิ ตุลฺยตฺเถหิ โยเค ตติยาย วิธียมานตฺตา ปาณินิยานํ อนภิมตา, ยสฺมา สทิสา ภาวา เตสํ โนปมาติ ‘อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถี’ตฺยาทิกมุจฺจเต, ตสฺมา เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ ตเทวนฺตีมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, ตุลฺเยสูติ สทิเสสุ, ตถาวุตฺตาติ อชฺชุนสฺสตุลานตฺถีตฺยาทินา เตน ปกาเรน วุตฺตา.
๔๑. อโต
สุตฺเต ¶ ‘อโต’ติ วุตฺตํ ‘อการนฺตโต’ติ กถํ วุตฺตีติ อาห ‘อโต’ติอาทิ, อาเทสา โหนฺตีติ เสโส, ยการานํเยว สิยุํ… อาเออาเทสานเมกวณฺณตฺตา, โลเป กเตติ โอการสฺส โลเป กเต, ตนฺเนติ ยถาวุตฺตํ ธจาทฺยปฺปฏิกฺขิปติ, ปฏิกฺเขเป การณมาห-‘ปรโลปสฺสา’ติอาทิ, การณนฺตรํ วตฺตุมารภเต ‘กิฺจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปว สิยา, น ปุพฺพโลโปปิ อาคมปฺปโยคานุกูลฺเยนาติปิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อาห-‘นจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปเยวาติ น จ สกฺกา มนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, เอวํ สนฺเตตฺยาทินา ตตฺถ วิโรธมาห, อโตสมฺภวาติ อาเทสาการโต สมฺภวา, ฌิสฺสาการวิธานํ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (๒-๙๓) เอตเทวปโยชนนฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยชนาภาเว การณมาห-‘อนิฏฺตฺตา’ติ, อนภิมตตฺตาติ อตฺโถ, ปโยชนาภาวานภิมตตฺตเมว ทสฺเสสุมาห-‘เอตทตฺถเมวา’ติอาทิ, อิมสฺสาติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ตี มสฺส สุตฺตสฺส, ฌิสฺมาตฺเววาติ ‘ฌิสฺมา’ อิติ เอตาทิสํ สุตฺตเมว, ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏติวาติ ‘‘ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺตํ วา, อโตติ ‘อโต’ อิติ สุตฺตํ, ตาทิสสฺสปโยคสฺสาติ อคฺคา, อคฺเค อิติ ปโยคสฺส.
๔๒. นีนํ
ยสฺมา เอกเมว รูปมุทาหฏํ, ตสฺมา รูปารูปานิ รูเปรูปานีติ เภโท เวทิตพฺโพ, เตน หิ พหุวจเน [พหุวจเนน (โปตฺถเก)] ปมาทุติยาสุ ‘อฏฺีนี’ติ เอกเมว รูปมุทาหฏนฺติ ทสฺเสติ.
๔๔. สสฺสาย
สุิติ กาโร กิมตฺโถติ อาห-‘กาโร’ติอาทิ, อสติ หิ กาเร‘านุพนฺโธ’ติ กาเรน วิเสสเนน สุกาโร น วิเสสี เยยฺย สติเยว ตสฺมึ เตน โส วิเสสีเยยฺย, ตสฺมา ‘‘กานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ติ สุตฺเต ‘กานุพนฺธา’ติ วิเสสนํ ¶ วิเสสนภาโว อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส วิเสสนตฺโถ, พหุลํ วจเนนานภิมตมนวเสสํ ววตฺถาปียตีติ วุตฺติยํ ‘‘ภิยฺโย’’ตฺยาทิกมุปทิฏฺนฺติ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘สามฺเนา’ติอาทินา, ฉฏฺี ภวตีติ (เส)โส, นนุจ อตฺถสทฺเทนาฺปทตฺถสมาเส กถํ จตุตฺถฺยตฺโถ-วสียตีติ วุจฺจเต, จตุตฺถีเอกวจเน อตฺตตฺถ’นฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมสวนาทิกมตฺตนิมิตฺตนฺติ โย-ตฺโถ, โส จตฺโถ-ฺ ปทตฺเถปิ, ตสฺสา-ฺปทตฺถภูตสฺสาปิ อตฺตา อตฺโถ ปโยชนมฺภวติ นิมิตฺตภาเวนาติ นาตฺถเภโทติ ต เอต อิมวชฺชิตานํ สพฺพาทีนนฺติ ต เอตอิมสทฺเทหิ เอว วชฺชิตานมฺเสํ สพฺพาทีนํ, ปฏิสิทฺเธสุปิ กสฺสจิ อาเทโส ทิสฺสตีติ ทสฺเสตุมาห‘ตสทฺทสฺส จา’ติ.
๔๕. ฆป
อิตฺถิยา วธุยาติ ปสฺานมี อูนมุทาหรณานิ.
๔๖. สฺสาวา
ฆปสฺเหีติ อิทํ เตติมามูหิ ตีมสฺส อฺปทตฺถสมาเสน วา วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ, วุตฺติยํ กตนฺติ อาทิกํ กตฺตาทิปฺปกาสนตฺถํ กตํ, ตายาติ สพฺพตฺถ วิกปฺโปทาหรณํ.
๔๗. นมฺหิ
‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสา วจนเมตํ ตตฺถ ตคฺคุณีภูตาติ ตสฺมึ อาคมิมฺหิ คุณีภูตา, อวยววเสน ปจฺฉา ภวนฺโต อมุขฺยภูตา, ตคฺคหเณนาติ อาคมิคฺคหเณน ตคฺคหเณน คหณโตติ อาคมิภูตสฺส นํ อิจฺจสฺส คหเณน คหณโต, ‘นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ’ติ ตุ วตฺตพฺพํ, วิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺพฺโพ.
(๔๙) อิการสฺเสววาติอาทินา วุตฺตเมว วิวรติ ติสฺส อิจฺจาทินา, ตสฺส ติสฺส, นิทฺทิฏฺตฺตาติ ติสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา, ‘‘นมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺส จตสฺสา’’ติ (๒-๒๐) ติสฺสาเทโส ‘‘นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺน’’นฺติ (๒-๔๗) นุก, ติสฺสนฺนํ.
๕๑. สุ
วิภตฺติสุตฺเตติ ¶ ‘‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสฺวิ’’(๒-๑) จฺจาทิสุตฺเต, สฺสนนฺติ พหุวจเนน สหิตเมกวจนมาห, สุตฺตมิทนฺติ ‘‘สฺุสสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ, สุตฺเต ปน สตีติ ‘‘สุ สสฺสา’’ติ สุตฺเต สติ.
๕๕. รตฺยา
รตฺติ จ อาทิ จ รตฺยาทโย, เตหิ.
๕๖. สุหิ
อนุกรณวเสนาติ อนุสทิสํ กรณํ วจนมนุกรณํ.
๕๗. ลฺตุ
เตนาติ ยโต ลฺตุอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตสฺส ปจฺจยสฺส คหณํ, เตนาติ อตฺโถ, ปจฺจยสฺส คหณา ตทาทิคหณํ ลพฺภเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายา, วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนโตติ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต’อิจฺจาทิ, โส กฺริยตฺโถ อาทิ ยสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺโต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทา ทิตทนฺตสมุทายวิเสส(สฺส) คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, นนุ จ ‘ลฺตฺวี’ติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺตสฺส คหณํ, ปจฺจยคฺคหเณน ปน ตทาทิโน คหณํ กถํ สิยา วจนาภาวาตฺยาห-‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ, ยโต วิหิโต, เตน วินา น ภวติ สีเลนาติ ตทวินาภาวี, ตสฺส ภาโว ตสฺมา. ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายสฺส ยตฺถ ปจฺจยคฺคหณํ ตตฺถ สาธารณตฺตา ‘ตทาทิโน’ติ วุตฺตํ, ตทาทิสมุทายสฺส คหเณ ปเนตฺถ วิเสโส น ทิสฺสติ… อธิกตฺตาติ [อธิคตนฺตาวาติ (โปตฺถเก)] อาทีสุ วิเสสทสฺสนาสมฺภวา, ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’ ตฺยตฺร (๕-๔) ตุ ทิสฺสติ วิเสโส, วกฺขติหิ ตตฺถ ‘‘ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย’’นฺติ (๕-๖๑) ตุํปจฺจยํ วกฺขติ’’จฺจาทิ.
๕๘. เค
ออิตฺเยววตฺตพฺพนฺติ ¶ ‘เคอ’อิตฺเยว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนวาติ อิมินา อการาเทเส กเต ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนว, อฺตฺถจริตตฺถตายาติ ลฺตฺวนฺตาทิโต อฺตฺถ โภปุริสา โภปุริสอิจฺจาโท ชาติปทตฺถนิสฺสยเนน กตตฺถตาย, ปริส มตฺตตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติ, อวสฺสํ ทีฆภาเว การณมาห ‘ยทิจากาโร’อิจฺจาทิ, ยทิจ อากาโรติ ปทจฺเฉโท.
๖๐. ฆพฺรหฺมา
ฆอิติสฺา ฆสฺา ตาสํ, กฺาสฺาติอาทีสุ ฆสฺานํ พหุตฺตา พหุวจเนน นิทฺเทโส, ฆรูปสฺสาติ ฆสฺสาติ ฆสทฺทรูปสฺส, ตถา โภ พฺรหฺมาติ เอตฺถ ตถาติ อิมินา พฺรหฺมาติรูปสฺส นิรุตฺติยํ นิทฺทิฏฺตฺตาว เอตฺถ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติ. เอวํ วิวรนฺตีติ ตสฺมา ส สขโต คสฺส อการอาการา’’ติอาทินา เอวํ วิวรนฺติ, เต หิ อจ อาจ อิจ อีจ เอจาติ ทฺวนฺเท ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา เอตฺตุปสิเลสนิทฺเทสํ วณฺเณนฺติ, สามฺวิธานนฺติ ‘พฺรหฺมกตฺตุอิสิ สขโต’จฺเจวมวิเสเสตฺวา สามฺเน กถนํ, กิมตฺถนฺติ กึ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตํ กิมตฺถํ. สามฺวิธานํ กิมตฺถมฺปเนวํ ปโยชนาสงฺกายํ ปโยชนาสงฺกาวิจารณํ มนสิ นิธาย ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห– ‘อตฺถโต’จฺจาทิ, อตฺถโตติ สา มตฺถิยโต, อเนนาติ‘อาคติคโณย’นฺติ อิมินา วจเนน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘อาคติคโณยนฺติ อิมินา ตทาการสงฺขาตชาติปฺปธานคณตฺตปฺปกาสเนน ยทิ สมฺโพธเน เอการนฺตาการนฺตลาภีนํ กตฺตุ อิสิ สข มุนิ ภทนฺตาทีนํ คหณํ ปโยชนํ น สิยา, อฺถา อนุปปชฺชนํ สิยาติ เอวมฺถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต สามฺวิธาเน ปโยชนมาเห’’ติ, โสยนฺติ อิมินา วุตฺติยํ ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตํ วจนํ นิทสฺเสติ.
๖๓. โฆสฺสํ
สฺสฺจ สฺสาจ สฺสาโยจ อฺจ ติฺจาติ อิตรีตรโยเค จตฺถ สมาโส,สฺสํ สฺสา สฺสายํ ตึสุ.
๖๔. เอก
โฆจ ¶ โอจ โฆ ฆานฺตโอการนฺตา, นตฺถิ โฆ เยสนฺเต อโฆ, เตสํ, สามฺวิธานโตติ กสฺสจิ ลิงฺคสฺส อปรามาสา สามฺเน วิธานโต, นาเทกวจเนสูติ นาทีสุ เอกวจเนสูติ อตฺโถ, หิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา กสฺสจิ เอวํ ทุฏฺาธิปฺปาโย สิยา, ตสฺมา ทุติยมุทาหรณนฺติ อตฺโถ, ทุติโยปิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา สพฺเพสํ สงฺคหณตฺถํ, ตสฺมา น จ ตถาธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ, สพฺเพสเมกวจนานํ สงฺคหณาภาเว สุตฺตานํ วิรจนปฺปการมาห-‘อฺถา’ติอาทิ, อุปริจาตฺยาทีสฺวยมธิปฺปาโย ‘‘สุตฺตสฺส ‘อํโยสฺวโฆน’นฺติ วิรจิตตฺตา สามฺเเน-กวจเนสฺวฆสฺส นรสฺสตฺตปฺปตีติ ตปฺปฏิเสธาภาวา’ทณฺฑิ กุล’นฺติ รสฺสตฺตํ ‘สิสฺมึ นปุํสเก’ติ วิธิสุตฺตํ วเทยฺยา’’ติ, โอการนฺตปฺปฏิเสธนฺติ ‘อโฆน’นฺติ โอการนฺตปฺปฏิเสธํ, อาเทสนฺตรํ ‘‘โคสฺสา คสิหินํ สุคาวควา’’ตฺยาทินา (๒-๖๗) กรียมานํ คาวาเทสาทิกํ, เอตฺถ ปน นปุํสเก เอกวจนนฺตํ ทณฺฑิ กุลนฺติ วกฺขมานตฺตา โนทาหฏํ, โยสุ ปน ‘‘โยโลปนิสุทีโฆ’’ติ (๒-๘๘) อทีฆสฺสาปิ ทีฆวิธานสามตฺถิยา ปมเมว ทีฆสฺส รสฺสาภาเวกาว กถาติ โนทาหฏํ, ทณฺฑีทณฺฑีนิ อิจฺเจว ตุ ภวติ, โนสฺสวาติ ปาโ ทิสฺสติ, เอตฺถ วิชฺชมาเน เค ปเร โอการนฺตสฺส วา รสฺสาปชฺชนโทสมฺปสงฺคโต โนสฺสา’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
๖๗. โคสฺสา
คาเวน คเวนาติ กรเณปิ สมานํ, คาวสฺส ควสฺสาติ ฉฏฺิยาปิ.
๖๙. ควํ
เสนาติ สุตตฺตา เสอิติ วุตฺติยํ นิมิตฺตํ ปริกปฺปิตํ.
๗๒. คาวุ
สทฺทนฺตรตฺเตน โกจิ โทโสติ สมฺพนฺโธ, อาทิสิตพฺพา อาเทสา กาตพฺพา.
๗๓. ยํ
เปน ¶ ปสฺาย ยุตฺตา อีปี, ปจ โส อีจาติ วาปี อเภทคฺคหเณน, อฺสฺสาติ อิการ อุการอูการสฺส.
๗๗. สฺมิ
โลเก เทวทตฺโต ทตฺโตติ เอกเทเสน สมุทายโวหาร ทสฺสนโต สฺมิโนตีมสฺส สฺมึ วจนสฺสาตฺยยมตฺโถ ทสฺสิโตตฺยาห-‘สฺมิติ อิมินา’ติอาทิ.
๘๑. ฌลา
พฺรหฺมาทีสุ ‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’ติ ปาาติ สมฺพนฺโธ, พฺรหฺมาทีสูติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ติ (๒-๖๐) สุตฺเต วุตฺตพฺรหฺมาทีสุ, ปาาติ ‘อิโต’ตฺยาทิโน คณสุตฺตสฺส ปาา, ฏานุพนฺโธติ อิมินา (เอฏาเทสํ) นิทฺทิสติ.
๘๕. กู
โส [ภสฺมา] อนฺโต ยสฺส โส ตทนฺโต สมุทาโย, ตสฺส, ‘‘จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุวตฺตตี’’ติ วิฺูวจนํ, วิทุโน วิทูติ กูปจฺจยนฺตสฺส อุทาหรณํ, วิฺุโน วิฺูติ ‘‘วิโต าโต’’ติ (๕-๓๙) สพฺพฺุโน สพฺพฺูติ ‘‘กมฺมา’’ติ (๕-๔๐).
๘๖. โล
โลโปตฺเวว สิทฺธตฺตาติ โวมุตฺตปกฺเข โลโปตีมินาว สิทฺธตฺตา.
๘๗. นโน
อมุยาติ อิตฺถิยํ ยาเทโส, นโนตีมสฺสิทํ ปจฺจุทาหรณํ.
๘๘. โยโล
ปมาทุติยาโยนเมกโต อุทาหรณานิ อฏฺี อฏฺีนิติ, ตานิจ โยโลปนิลาติสฺเสว ทสฺสิตานิ, ตถาเยวาฺานิปิ ายนฺตีติ.
๙๒. นฺตสฺส
ฏมุตฺตปกฺโขติ ¶ อสนฺตํ กุพฺพนฺตสฺสาติ ฏาเทเสน มุตฺตปกฺโข,นฺตุสฺสเจวนฺติ ปสิทฺธตฺตาว ฏาเทสมุตฺตปกฺขํ อุปเมติ, ‘‘สฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโต’’ติ (๕-๔๕) อิโต อนฺธิตา.
๙๓. โยสุ
ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ ตทนฺตสฺส สมุทายสฺส ปตฺเต ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โหติ, ตถาสติ เนวาติปฺปสงฺโค, ตสฺมา กสฺมาติปฺปสชฺชตีติ วุตฺตนฺติ, สจฺจํ, ตถาปิ ‘ฌิสฺสา’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺเต อิสฺสาติ วุตฺตตฺต [วุตฺตนฺถิ] สามตฺถิยโต ตทนฺตสฺส ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ ตถา วุตฺตนฺติ, นนุ ‘ฌิสฺสา’ติ วุตฺเตปิ โสวาติปฺปสงฺโค ตทวตฺโถเยวาติ สจฺจํ, ตถาปิ ยทิ สมุทายสฺส ฏาเทโส-ภิมโต สิยา ‘ตถา สติ กึ ฌคฺคหเณน อิสฺสตฺเวว วเทยฺยาติ นาติปฺปสชฺชตีติ, ฌคฺคหเณ นามนฺเต อิการสฺเสว ฌสฺตฺตาติ อิทํ ปน วิเสสนตฺเตน วตฺตุ มนิจฺฉิเต ยุชฺชติ.
๙๔. เวโว
สหจริตายสฺสาติ ‘‘ตํสหจริตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ายสฺส.
๙๕. โยมฺหิ
เหตุกุรุสทฺเทหิ โยสุ อิมินา ฏาเทเส ‘‘โลโป’’ตีมินา โยโลเป วา สมฺปตฺเต ‘‘ปจฺจยนิสฺสิตํ พหิรงฺค’’นฺติ โยโลปโต ‘‘ปกตินิสฺสิตมนฺตรงฺค’’นฺติ ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺคสุ อนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปมํ ฏาเทเส นิมิตฺตาภาวาว โลปา ภาโวติ ทสฺเสตุมาห-‘เหตุกุรุสทฺเทหิ’จฺจาทิ.
๙๙. สพฺพา
นนุ กตราทโยว สพฺพาทิสทฺทวจนียา โหนฺติ สมาเสนาภิหิตตฺตา, น ตุ สพฺพสทฺโท [สทฺทสฺเส (โปตฺถเก)] ตฺยาห-‘อวยเวเน’ตฺยาทิ,ยทิปิ ‘สพฺพ สทฺโท ¶ อาทิ เยส’นฺติ อวยเวน วิคฺคโห, ตถาปิ สมุทาโยวาสฺสตฺโถ ภวติ… เยสนฺตฺยเนน สมุทายสฺส ปรามาสาติ ภาโว, อิตีติ เหตุมฺหิ, โก ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ พหุนฺนํ วา เอโก เทว ทตฺโต กาทีหิ วา อตฺเถ ทฺวีหิ พหูหิ วา เอกสฺส นิทฺธารเณ สติ กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตเมสุ ณาทิวุตฺติยํ ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิโลเป กึสทฺทสฺส รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุมาห กตมา’ติอาทิ, อุโภ อํสา อสฺสาติ อตฺเถ ‘‘อยุภทฺวิตีหํเส’’ติ (๔-๔๙) อเย‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (๑-๒๖) สรโลเป รูปสิทฺธีติ อาห-‘อุโภ อํสา’อิจฺจาทิ, กายํ ววตฺถา นาเม ตฺยาห-‘สาภิเธยฺยา’ตฺยาทิ, อวธิจฺจาทินา ตสฺเสวาตฺถํ วิภาเวติ, อธํโส อภฏฺตา อวธิภาเวเยวาวฏฺานํ, สาภิเธยฺยา เปกฺขาติ เอตฺถ โส สโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ทิสาทิ สาภิเธยฺโยติ คหิโตติ อาห-‘ปุพฺพาทีน’นฺติอาทิ, สาภิเธยฺยนฺติ กมฺมโต ปรา อปปุพฺพา ‘อิกฺข=ทสฺสเน’ตีมสฺมา ‘‘กฺวจณ’’อิติ (๕-๔๑) อณฺปจฺจเย สาภิเธยฺยาเปกฺโข, โส วาวธินิยโมติ ทสฺเสตุมาห-‘ตมเปกฺขติ’จฺจาทิ, ตตฺถาธิปฺปายํ วิวรติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เอตฺถ จ ปราทิสทฺทาภิเธยฺโย-ตฺโถ ทิสาเทสาทิ ปุพฺพาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสาตฺถสฺส ทิสาย เทสาทิโน วาวธิภาเวน นิยมวเสน ปวตฺตติ, โย จาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺตติ, โสจาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺโต ปุพฺพาทิสทฺทวจนียํ ทิสาเทสาทิ มเปกฺขตีติ สาภิเธยฺยาเปกฺโขวธินิยโมเยว ววตฺถาติ วุจฺจตีตฺยยมธิปฺปาโย, น ตุ อภิเธยฺยายนฺติ อสมฺภวา, อสมฺภวเมว ทสฺเสนฺโต อาห-‘โย หิ’จฺจาทิ, โกสลฺเลน นิมิตฺเตนาติ กุสล สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺเตน โกสลฺเลน, อุตฺตรากุรโว อุตฺตรกุรุทีป วาสิโน, เทโส วา, ‘นาฺฺจ นามปฺปธานา’’ติ (๒-๑๓๖) อเนเนว สฺายํ สพฺพาทิการิยสฺส นิสิทฺธตฺเต กิมสฺายํภฺยเนเนตฺยาห ‘นาฺฺเจ’ตฺยาทิ, กิฺจิ ปุพฺพตฺตาทิกมุทฺทิสฺส เกสฺจิ ปุพฺโพปโรตฺยาทิกา อตฺถานุคตา สฺา อนฺวตฺถสฺา.
๑๐๔.ติ
‘‘วาเนกฺตฺเถ’’ติ (๓-๑๗) ¶ วิกปฺปานุวตฺตนโต อยุตฺตตฺตาภาวํ ทสฺเสติ‘นยิทมยุตฺต’นฺติ, ยุตฺตตา จาสฺส ปาเ พฺยภิจาร ทสฺสนโตติ วตฺตุมาห-‘นปุํสเก’จฺจาทิ, ปาานุคตา หิ สุตฺตรจนา, วิกปฺปานุวตฺติยา อนปุํสกมิทเมว วจนํ ตสฺส กฺวจิ พฺยภิจารตฺเต าปกนฺติ วตฺตุมาห-‘ตสฺส จา’ติอาทิ, อวสฺสเมวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อฺถา ยถาวฏฺิตปาานุกฺกเมนาตฺถคฺคหเณ สติ สุตฺตสฺส [สุตฺตสฺสา (โปตฺถเก)] มุขฺยตฺตปฺปตีติโต กถนฺตมฺสฺส าปกํ ภเวยฺย, มุขฺยภาเว หิ าปกตฺถํ น ยุชฺเชยฺย.
๑๐๘. อเต
นนุ จ ‘‘ลกฺขณปฏิปทวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณ’’นฺตีมาย ปริภาสาย ลกฺขณิกสฺสาการสฺส คหณํ น ปปฺโปตีตฺยาสงฺกิย ปฏิปาทยมาห-‘รสฺสากาเร’จฺจาทิ, ปริภาสาย จสฺสายมตฺโถ ‘‘ลกฺขียเตเนเนติ ลกฺขณํ, สาธฺวสาธุชานน เหสุตฺตา สุตฺต [สตฺถ] มุจฺจเต, ปฏิคตมฺปทํ ปฏิปทํ, อุจฺจาริตมฺชเสตฺยตฺโถ, ลกฺขณฺจ ปฏิปทฺจ ลกฺขณปฏิปทานิ, เตหิ วุตฺตานิ รูปานิ ลกฺขณปฏิปทวุตฺตานิ, เตสุ, วุตฺตสทฺโท ปจฺเจกมฺปริสมาปียเต ‘ลกฺขณวุตฺเตสุ ปฏิปทวุตฺเตสู’ติ, ตตฺราฺจสา ยมนิทฺทิฏฺํ, เกวลํ ลกฺขณทสฺสเนนาสฺมึ ลกฺขเณ สตฺยวสฺสมเนน รูเปน ภวิตพฺพนฺติ ลกฺขเณน ปฏิปาทิตํ, ตํ ลกฺขณวุตฺตมิตฺยุจฺจเต, ยนฺตฺวฺชสา สทฺเทเนว ปฏิปาทิตํ, ตํ ปฏิปทวุตฺตนฺติ วุจฺจเต, ตสฺมึ ลกฺขณวุตฺเต ปฏิปทวุตฺเต จ รูเป สติ ปฏิปทวุตฺตสฺเสว คหณํ, เนตรสฺเส’’ติ, ปฏิปทวุตฺตสฺเสเวตฺยวธารเณน นิยมรูปภาสฺสา ปริภาสายาวคมฺยเต, โส จ นิยโม อนิยมปุพฺพเก สนฺเทเห สตฺยวติฏฺเต, ตสฺมา ยตฺร ลกฺขณวุตฺตเมว เกวลํ, น ปฏิปทวุตฺตํ, ตตฺร นายํ ปริภาสา วติฏฺเต, ยตฺราปิ ปฏิปทวุตฺตเมว เกวลํ, น ลกฺขณวุตฺตํ, โสปฺเยติสฺสา อวิสโย, ยตฺร ทฺเว รูปานิ สมฺภวนฺติ ตตฺเรวา ยมฺปริภาสา สนฺเทหาปากรณมุเขน ปวตฺตาติ ายปฺปตฺโตเยวา มตฺโถ ¶ อิมาย ปริภาสายานุวาทฺยเต, ตถาหิ สนฺเทหาเนสุ ยทฺยปฺเยกรูปเมวมภินฺนมุภินฺนํ, ตถาปิ ลกฺขณวุตฺตํ รูปํ ลกฺขเณ โนนฺนียมานํ ธูมคฺคิ วิย ชลพลากา วิย จานุ มานิกํ, ยนฺตุ ปฏิปท วุตฺตํ รูปํ, ตํ ปจฺจกฺขสิทฺธํ, ปจฺจกฺขานุมาเนสุ จ ปจฺจกฺขมฺพลวนฺตรํ ปมาณนฺติ อโต ปฏิปทวุตฺตเมว คยฺหตีติ.
๑๑๐. กฺวเจ
นปุํสกลิงฺเค เอกาเรน น ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. โลโป
อการสฺสนฺตรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปกตินิสฺสิตตฺตา’ติ, ปกติยา อิทํ ปากตํ ‘‘โณ’’ติ (๔-๓๔) โณ, โลปสฺส พหิรงฺคตฺเต การณมาห-‘ปจฺจยนิสฺสิตตฺตา’ติ, อนฺตรงฺเคจฺจาทินา ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสฺวนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ, องฺคสทฺโท-วยววาจี, อนฺเต สทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ, องฺเค ภวมนฺตรงฺคํ วิภตฺถฺยตฺเถ-สงฺขฺยสมาโส ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑-๓๗) อตฺตํ ราคโม, องฺคโต พหิ พหิรงฺคํ ‘‘ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉา วา ปฺจมฺยา’’ติ (๓-๕) อสงฺขฺยสมาโส, อตฺร จานฺตรงฺคํ พหิรงฺคนฺติ นางฺเคภวมนฺตรงฺคํ, อปิตฺวนฺตรงฺคนิสฺสิตํ การิยมนฺตรงฺคํ, นาปฺยงฺคโต พหิภูโต สมุทาโย พหิรงฺคํ, กินฺตุ พหิรงฺคนิสฺสิตํ การิยมฺพหิรงฺคํ ยถา มฺจนิสฺสิเตสุ สทฺทายนฺเตสุ ‘มฺจา สทฺทายนฺตี’ตฺยุจฺจเต ตํ วิเยติ อโตเยวา สงฺขฺยสมาเสปิ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค ‘อนฺตรงฺโค อนฺตรงฺคา’ติ, สงฺเกติโก หฺยยมสงฺขฺยสมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน, ยถา-ปจฺจกฺขสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาวโพธตฺถํ ‘อกฺขมกฺขมฺปติ วตฺตเต’ติ วิจฺฉาย-มสงฺขฺยสมาเสปิ กเต ปจฺจกฺข าณสฺสากฺขนิสฺสิตตฺตาปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺย สมาโส, น ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโนติ‘ปจฺจกฺโข ปจฺจกฺขา’ติ ลิงฺควิภตฺติ วจนนฺตรโยโค, ตเถวาย-มนฺตรงฺคนิสฺสิโต-ยํ สมุทายนิสฺสิโตติ าปนตฺถํ สงฺเกตวเสน กโต-ยมสงฺขฺยสมาโสติ ลิงฺควิภตฺติวจนนฺตรโยโค น วิรุชฺฌเต, อถวา อนฺตรมงฺคมสฺส การิยสฺสาตฺถีติ ‘‘สทฺธาทิตฺว’’ (๔-๘๔) ตถา พหิรงฺคนฺติ, อนฺตรงฺคฺจ พหิรงฺคฺจ ¶ อนฺตรงฺคพหิรงฺคานิ, เตสฺวนฺตรงฺโค พลวาติ. อนฺตรงฺค การิยสฺส พลวตฺตํ สาเธตุํ ‘สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺตา’ติอาทิ วุตฺตํ, อิทมฺปน อนฺตรงฺคการิยสฺส พลวภาวสาธเน การณํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา พลวภาโวเยว หิ สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺต การณํ, ตถา จาห-‘โย โลปโต อการสฺส ปมเมว ภวเน การณมาห อนฺตรงฺคตฺตา อการสฺสา’ติ, ตสฺมา นายํ ปาโ ฆฏเต, อนฺตรงฺคพลวภาวสาธนสฺส ปน โลกโต อิจฺฉิตตฺตา อยเมวตฺเถ ปาโ ฆฏเต’’อนฺตรงฺคเมว การิยมฺพลวํ โลเก ตถาทิฏฺตฺตา, ตถา หิ โลโก ปาโตวา’’ตฺยาทิ, โลเก ตถาทิฏฺตฺตาติ อนฺตรงฺคพลวภาวสฺส โลเก เอวํ วกฺขมานนเยน ทิฏฺตฺตา, อถวา เกนจิ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาเตน การณเว กลฺเลน วา กทาจิ กตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺเตปิ อนฺตรงฺคสฺส อวสฺสํ วิเธยฺยตฺตํ ทสฺเสตุมาห สพฺพปมํ วิเธยฺยตฺตา’ติ, สติสมฺภเวติ นิมิตฺตสฺสานุปหตตฺตา การิยสฺส สมฺภเว สติ.
๑๑๖. เย
อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตาติ ‘เย ปสฺสิวณฺณสฺสา’’ติ เอตฺถ อิวณฺณสฺสาติ วุตฺตตฺตา.
๑๑๘. อสํ
ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อพฺยยวนฺตอุปสงฺคนิปาตานํ ปุพฺพาจริยสฺา, อสตี สงฺขฺยา เยสนฺตฺยานฺยสงฺขฺยานีตฺยาห- ‘เอกตฺเต’จฺจาทิ, เอกาเนเกสูติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาวิเสเส วิธียมานาสฺยาทโย กถมสงฺขฺเยหิ อุปฺปชฺชิตุมุสฺสหนฺเต อิจฺจาสเยนาห- ‘กถมสงฺขฺเยหิ สฺยาทีนํ สมฺภโว’ติ. อถ นิสฺสงฺขฺเยหิ โหตุสฺยาทีนมสมฺภโว อุจฺจํ รุกฺขสฺสิจฺจาโทตุ สงฺขฺยาสมฺภเว ภวิตพฺพเมว สฺยาทีหิจฺจาห-‘สงฺขฺยาสมฺภเวเว’จฺจาทิ. วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ ‘อฺเถ’ ตฺยาทินา, กิเมสมุปฺปตฺติยมฺปโยชนํ เยนาสงฺขฺเยหิ ตทุปฺปตฺติ โน-นุมียเต จฺจาสงฺกิยาห-‘ตสฺสฺจ สติย’นฺตฺยาทิ, อสติ หิ สฺยาทีนมุปฺปตฺติยมุจฺจมาทีนมสงฺขฺยานมฺปทตฺตํ นตฺถีติ โย อาทีสุ ปทสฺมา ปเรสํ ตุมฺหามฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โวโนอาทิกํ ปทนิมิตฺตํ ¶ การิยํ น สิยาติ ‘อุจฺจํ โว, อุจฺจํ โน’ติอาทโย ปโยคา น สิชฺฌนฺติ, สติ ตุ สฺยาทุปฺปตฺติยํ ลุตฺเตสุปิ เตสุ ปทตฺตนิปฺผตฺติยาเยว ตทุปฺปตฺติโต ปทตฺเต สิทฺเธ ปทลกฺขณํ การิยํ สิชฺฌเตวาติ ภาโว. ปเรหิ เอตฺถ ‘ตสฺสํ สาลาย’นฺติ วจนิจฺฉายํ ‘ตตฺร สาลาย’นฺติ ยถา สิยาติ ‘‘อพฺยยตฺวา สฺยาทิโน’’ติ (ปา, ๒-๔-๘๒) อพฺยยโต ปรสฺสิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺสาปิ โลโป วิหิโต, เตนาห- ‘อสงฺขฺเยหิ’จฺจาทิ, ตทยุตฺตนฺติ อาปฺปจฺจยสฺส โลปวิธาน มยุตฺตํตฺยตฺโถ. อถ เกนาตฺร อาปฺปจฺจโย วิธียเต เยนาสฺสาปิ โลโป-นุสาสียเต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) เจ เนตทตฺถิ, อิตฺถิยมาปฺปจฺจยสฺส วิธานโต-สงฺขฺยานฺจาลิงฺคตฺตา, ตสฺมา อสงฺขฺเยหิ อาปฺปจฺจยสฺส สมฺภโวเยว นตฺถีตฺยนตฺถกมาปฺปจฺจยสฺส โลปวจนนฺติ นานตฺถกํ อิตฺถิยนฺติ (๓-๒๖) หิ คุณิปฺปธาโน นิทฺเทโส อิตฺถตฺตวติ อาปฺปจฺจยาทโย วิธียนฺเต ‘ตสฺสํ สาลาย (มิจฺเจ ตสฺมึ ปทตฺเถ) ตตฺเร’ติ อสงฺขฺยมิทมิตฺถตฺตวติ วตฺตเต, ตสฺมา สิยาเย เวตสฺมา อาปฺปจฺจโยตฺยวสฺสมาปฺปจฺจยสฺส โลโป วิเธยฺโยติ โย มฺเต, ตมฺปติ อาห-‘ยทีปิ’จฺจาทิ, วิเสสาภิธานาตฺยุปคเม วตฺต มาโนยมสงฺขฺยสมุทาโย‘นิทฺเทโส วตฺตเต’ติ โจภยมิกฺขเต, อิตฺถิยนฺติ นิทฺเทสสฺส คุณิปฺปธานตฺตํ สาเธตุํ ‘อิตฺถตฺตวติ หิ อาปฺปจฺจยาทโย’ติอาห, ตตฺเรตีมสฺสาสงฺขฺยสฺส สาลายํ วตฺตนโต อาห- ‘อิตฺถตฺตวติ จา’ติ, อยมฺปสิทฺธิรูเปน น วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, ยทิ อยมฺปสิทฺธิรูเปน วตฺตเต, กุโต จรหิ อิตฺถตฺตาวสาโยตฺยาห- ‘อิตฺถตฺตาวสาโย’จฺจาทิ. อิทานิ ชินินฺทพุทฺธิวจนมานีย ตสฺสา ยุตฺตตฺตมุพฺภาวยิตุมาห- ‘โยปฺยาหิ’จฺจาทิ, ยทีปิจฺจาทิ ชินินฺทพุทฺธิวจนํ, ตสฺสาติ อิตฺถตฺตสฺส, ปทตฺโถ จ อิตฺถตฺตํ สิยาติ โยปฺยาเหติ สมฺพนฺโธ, คมฺมมานตฺถตฺตา อิติสทฺทาปฺปโยโค, ตสฺสายุตฺตนฺติ ตสฺเสวํ วาทิโน ชินินฺทพุทฺธิโน วจนมยุตฺตํตฺยตฺโถ, กุโตจฺจาห- ‘เอวํ หิ’จฺจาทิ, ยทิ อิตฺถตฺตสฺส วากฺยตฺถตา อิตฺถิปฺปจฺจยนิวตฺติกตา, เอวํ สติ สาลายมิจฺจาทิสทฺทนฺตราเปกฺขา อิตฺถตฺตปฺปตีติ ตตฺเรตฺยาทีสุ สิยาติ อตฺโถ, เนว ตถา ปตียตีติ ภาโว, วุตฺตเมวตฺถํ ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อวิทฺทสุอยนฺติ ทิฏฺนฺโต ปฺาโส, อวิทฺทสุ ¶ อยนฺติ อุภยตฺราปฺยตฺเรกวจนสิสฺส นิวตฺติยา กตํ ยเมกตฺตํ, ตํ สทฺทนฺตราทฺยนเปกฺขเมว ปตียเตตฺยตฺโถ, อิตฺถตฺต วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยํ ตตฺเรตฺเยตสฺสาติ เอตาวตา อาปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชตีติ จ น สกฺกา วตฺตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมานาธิกรณตฺตมฺปิ’จฺจาทิ, สมานาธิกรณตฺตมฺปีติ (อิตฺถิ) วุตฺตินา สาลาทิสทฺเทน สามานาธิกรณฺยมฺปิ, อาปฺปจฺจยาทีนํ นางฺคนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. เอก
เอวาติ อนุวตฺตเตเอว, เอโกตฺโถ ยสฺส ปกตฺยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ ‘อสฺส เจกตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ อียาทิ วิธานนฺตฺยาห- ‘เอกตฺถตา อียาทิวิธาน’นฺติ, อียาทิวุตฺติยนฺติ วตฺตนํ วุตฺติ อียาทีนํ วุตฺติ, อียาทิวิธาเน สติตฺยตฺโถ, สมาสโตติ สมาสิตา, เตเนวาติ ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) สุตฺเตเนว.
๑๒๐. ปุพฺพ
ยทา จาตฺราธิสทฺทปฺปโยโค ตทา เตเนว วิภตฺยตฺถสฺส วุตฺตตฺตา น สตฺตมี ปยุชฺชเต, ยทา สตฺตมี, น ตทาธิสทฺโท, เตนา สกปเทเนว วิคฺคโห เอวํ ทสฺสนีโยติ อาห- ‘อิตฺถีสุ กถา ปวตฺตา’ติ, อิตฺถิสทฺทโต สตฺตมีภวเน การณมาห- ‘ตํสมานาธิกรณตฺตา’ติ, เตน อธิสทฺเทน สมานตฺถตฺตาติ อตฺโถ.
๑๒๑. นาโต
โส จ อมาเทโส, อาเทสสฺเสวาติ อํอาเทสสฺเสว, อปฺจมิยาติ ปฺจมึ วชฺเชตฺวา. อฺตฺร วิธียมาโน-ยมมาเทโส ปฺจมิยมฺปฏิสิทฺธตฺตา ปฺจมิยา ปฏิเสเธน สยมฺปิ ปฏิสิทฺโธ นาม โหตีตฺยาห ‘อาเทสสฺเสวายํ ปฏิเสโธ’ติ, โลปปฏิเสธสฺส ‘นาโต’ติ ปุพฺพวากฺเยน วุตฺตสฺส อยมฺปฏิเสโธ เนติ สมฺพนฺโธ, อถ กถมิทมปฺจมฺยาตฺยมาเทเสเนวาติสมฺพนฺธติ น โลป ปฏิเสเธนาติ ปริภาสมาห-‘อนนฺตรสฺส วิธิ วา โหติ ปฏิเสโธ ¶ วา’ติ, เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺเตปีหานฺตราฬวาจีติ น วิชฺชเต อนฺตรมฺมชฺฌมสฺเสตฺยนนฺตโร, อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธ ปโยชนํ นตฺถีตฺยนฺตราฬคตสฺส วิธิโน ปฏิเสธสฺส จาภาวานนฺตโรตฺยุป จรียเต อนนฺตรา คามาตฺยาทิ วิย, ทิฏฺตฺเต ปน มชฺฌสฺส น วิชฺชเต-นฺตร เมสนฺติ วิคฺคเห สุตฺเตปฺยนนฺตรสฺส วิธานนฺตรสฺสาปิ ทิฏฺตฺตา ทฺวินฺนเมโกปฺยนนฺตโรตฺยุจฺจเต, เตเนวานนฺตรสฺสาติ ปริภาสายเมก วจนํ, อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, อิติ อิมาย ปริภาสายาเทเสนาภิสมฺพนฺธตีตฺยตฺโถ, เตนาติ ยถาวุตฺตปริภาสาย วเสน, เยน การเณนาเทเสนาภิสมฺพนฺธติ เตนาตฺยตฺโถ, อโลโปติ โลป ปฏิเสโธ, สามตฺถิยาลทฺธนฺติ ทฺวินฺนมตฺถานํ วิธานาย ทฺเว วากฺยานิ ภวนฺติ, ตตฺร ‘นาโต’ตีทํ ปฏิเสธวิธายกเมกํ วากฺยํ, ‘อมปฺจมิยา’ติ ทุติยมมาเทสสฺส, ตตฺราปฺจมิยาตฺยาเทเสเนวาติ สมฺพนฺธติ, วุตฺตวิธานา น โลปปฏิเสเธน, ตถาสตฺยมปฺจมิยาติทํ วากฺยํ ยทิ น วิเสสตฺถมาลมฺพเต ตมนฺตเรนานุปปตฺติโต-ฺถา กินฺตฺยเนนาตฺถพเลน ลทฺธนฺติ อตฺโถ, อโลโปติ โชเตตีติ สมฺพนฺโธ, วากฺยเภเทน วิวรณํ กตํ, น เอกวากฺยตฺเตนาติ พฺยติเรโก เอกวากฺยตายฺหิ การิย ทฺวยสฺสปิ ปฺจมิยมฺปฏิเสโธ สิยา ‘ปฺจมึ วชฺเชตฺวา ตํ การิยทฺวยํ เวทิตพฺพ’นฺติ, ยทิปิ สิทฺธาติ สมฺพนฺโธ, เยน นาปฺปตฺติยาตฺยเนน ‘‘เยน นาปฺปตฺเต วิธิรารพฺภเต, ตสฺส พาธนมฺภวตี’’ติ มมฺปริภาสมุปลกฺเขติ, กิมตฺถมิหายํ ปริภาสา ปฺยเต อิห สตฺเถ-ปวาทา อุสฺสคฺเค พาธนฺเตติ นิยโม, ตตฺร จุสฺสคฺคา ทุวิธา นิยตปฺปตฺตโย อนิยตปฺปตฺตโย เจติ, เย สพฺพตฺถาปวาทวิสยมฺปวิสนฺติ, เต นิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เย กฺวจิเทวาปวาทวิสยมวคาหนฺเต, เต อนิยตปฺปตฺตโย วุจฺจนฺเต, เอวํ ทุวิเธสุสฺสคฺเคสุ เย-นิยตปฺปตฺตโย, เตสเมว พาธนมิจฺฉียเต, น นิยติกานํ, เตน ตปฺปทสฺสนตฺถมยมฺปริภาสา ปฺยเตติ, เยเนตฺยุสฺสคฺคสฺส นิทฺเทโส, เนติ ปฏิเสธวาจี นิปาโต, อปฺปตฺเต อสมฺผุฏฺเ วิสเย อิตฺยชฺฌาหาริยํ, เยน อุสฺสคฺเคน นาปฺปตฺเต ปตฺเตเอว สมฺผุฏฺเเอว วิสเยตฺยตฺโถ… ‘ทฺเว ปฏิเสธา ปากตมตฺถํ คเมนฺตี’ติ กตฺวา, วิธียตีติ, ปฏิเสโธ วิธานฺจ, อารพฺภเต วิธี
ยเต ¶ ปฺยเตตฺยตฺโถ, อเนนาปวาทวิธินฺทสฺเสติ, ตสฺเสติ อาโทเยเนติ นิทฺทิฏฺสฺสอุสฺสคฺคสฺสพาธนมฺภวตฺยปวาเทน, เยน ตฺวปฺปตฺเต วิสเย อารพฺภเต ตสฺส พาธนํ น ภวตีตฺยตฺโถ, กุโตติ เจ อนวกาสตฺตา, ตถาหิ ยทิ อุสฺสคฺเคน สพฺโพ วิสโย คหิโต สิยา, โก-ปวาทสฺสอฺโ วิสโย สิยา, ตสฺมา อนวกาสตฺตา (น) อป (วาเท) ปน ตสฺส พาธนมฺภวตีตฺยวเสยํ, เยน ตุสฺสคฺเคน โกจิ เทวาปวาทวิสโย-นุปฺปตฺโตสิยา, นสพฺโพ, ตมฺปติ สาวกา สตฺตา ตมฺพาธเตติ วุตฺตํ โหติ, ‘ปฺจปูลิมานเย’ตฺยตฺร ปฺจนฺนํ ปูลานํ สมาหาโรติ วิเสสนสมาโส ‘‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) สมาหรณํ สมาหาโรติ สมาหารสฺสปิ ภาวรูปตฺตา อาห ‘ภาวปฺปธานตฺเตปี’ติ, คุณภูตทพฺพานิ ปูลานิ.
๑๒๕. อิม
สุตฺเต อนิตฺถิยนฺติ กิมตฺถิย (มเนน) ปฏิเสธวจเนน, ยโต อิมสฺเสตฺเววานิตฺถิลิงฺเคน นิทฺเทโสติ มนสิกตฺวา อาห-นามคฺคหเณ’อิจฺจาทิ, ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณ’’นฺติ ปริภาสายํ, ตตฺถ ลิงฺเคน สุตฺเต นิทฺทิฏฺโต อฺเน เกนจิ วิสิฏฺํ นามํ ลิงฺควิสิฏฺํ, ตสฺส, ยตฺถ สทฺทสามฺสนฺนิสฺสยนํ, ตตฺถ นามคฺคหเณ สติลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณํ โหติ… สามฺเ สพฺพวิเสสานุปฺปเว สโตตฺยธิปฺปาโย, อิทเมวาติ อนิตฺถิยนฺติ วจนเมว, าปกนฺติ ปตฺติ ปุพฺพโก ปฏิเสโธ, โส อิตฺถิยมฺปตฺติยํ สติ อนิตฺถิยนฺติ กโต สิยาติ อนิตฺถิยนฺติ ปฏิเสธวจนเมเวมํ ปริภาสํ าเปตีติ อตฺโถ, อิมินา อิมิสฺสา ปริภาสาย สามตฺถิยลทฺธตํ ทสฺเสติ.
๑๒๗. สิมฺห
อนปุํสกสฺสาติ ปริยุทาโสติ อนปุํสกสฺสาติ เอตฺถ นฺสทฺทสฺส ปริยุทาโส-ตฺโถตฺยตฺโถ.
๑๒๙. มสฺสา
ตนฺเนติอาทินา กตฺถจิ ปริภาสาวติรนิจฺจาติ สูเจติ.
๑๓๐. เกวา
โหตุ ¶ สิโต-ฺตฺรเก สติ สาเทโส, สิมฺหิ ตุ กปฺปจฺจยา ปมเมว กโต มสฺส สาเทโสติ ตปฺปจฺจเย สติ ‘เกวา’ติ กึ สามฺเน สาเทสวิธาเนเน ตฺยาสงฺกิย สุตฺตสฺส สามฺ วิธาเน ผลํ ทสฺเสตุํ ‘เกเนกตฺถตายํ’ตฺยาทิมาห, เกเนกตฺถตายนฺติ กปฺปจฺจเยน สห ณาทิวุตฺติยํ, ปุพฺพภาคสฺสาติ อสุภาคสฺส ปทตฺตาภาวาติ ‘‘เอกตฺถตายา’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติยา ปทตฺตสาธิกายาปคเมน ปทตฺตาภาวา, ปทสงฺขารนิพนฺธโนติ ปท สิทฺธิ เหตุโก, ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ติ ายสฺสายมตฺโถ ‘‘นิมิตฺตํ การณํ เหตูตฺยนตฺถนฺตรํ, นิมิตฺตสฺส อภาโว นิมิตฺตาภาโว, ตสฺมึ นิมิตฺตาภาเว เหตุวินาเสตฺยตฺโถ, นิมิตฺตา อาคโต เนมิตฺติโก, ผลภูโต ธมฺโม, นิมิตฺเต ภาโว วา เนมิตฺติโก, นิมิตฺตสฺสาภาเว ตํ เหตุโต ปวตฺตสฺส เนมิตฺติกสฺส ผลสฺสาปฺยภาโว ภวตี’’ติ, ตถาหิ ฉตฺตนิมิตฺตฉายา ฉตฺตาปาเยน ภวติ, ปทีปนิมิตฺตทสฺสนํ ปทีปาปาเย น ภาติ, ตเถหาปิ นิมิตฺตโต ปวตฺตานํ นิมิตฺตาภาเว อภาโวเยว ยุตฺติ มาติ มฺเต, อฺตฺรจาติ สิโต อฺตฺร จ.
๑๓๑. ตต
ตฺยเอตานํ ตการสฺส ปริจฺจาคาย ‘ตตสฺสา’ติ วุตฺตํ.
๑๓๒. ฏส
อิมิสฺสายาตฺยาทีสุ ‘‘สฺสํ สฺสา สฺสาเย’’ตฺยาทินา (๒-๕๒) อิ, ‘‘ตทาเทสา เต วิย โหนฺตี’’ติ ปริภาสโต สาทฺยาเทสีนํ คหณาสฺสายาเทสาทีนํ คหณสมฺภเวปิ กึ สฺสายาทิคฺคหเณ น สุตฺตคุรุกรเณเน ตฺยาสงฺกิย‘สฺสายาทิคฺคหณ’มิจฺจาทิ, วุตฺติ คนฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุมาห-‘นนุ เจ’ตฺยาทิ, ฏสสฺมาทิกํ ‘ฏสสฺมาสฺมินฺนนฺนาสฺวิมสฺส จา’ติ วตฺตพฺพํ, นมาทีนมฺปิ วิธิคฺคหณาย [นาทีนมฺปวิคฺคหาย (โปตฺถเก)], ตสฺสา
เทสิโน ¶ อาเทโส ตทาเทโส, ตสฺส, ตสฺส อาเทสิโน คหณํ ตคฺคหณํ, เตน.
๑๓๔. ทุติ
อฺถาติ คุรุนิทฺเทสมกตฺวา อฺเน ลหุปฺปกาเรน นิทฺทิสเน สติ, เอกวิภตฺตินิทฺทิฏฺตฺตาติ‘ทุติยาโยสฺสา’ติ เอกวิภตฺติยา นิทฺทิฏฺตฺตา, อฺถาติอาทินา เนกเทโสติวจนปริยนฺเตเนเตน ‘น ตฺเวกวิภตฺติยุตฺตาน’นฺติ ปริภาเสกเทสสฺส อธิปฺปาโย ปกาสิโตติ าตพฺพํ, เอตเทวานุวตฺตตีตฺยเนน ตุ ‘‘เอกโยค นิทฺทิฏฺานมฺเปกเทโส-นุวตฺตเต’’ตีมสฺส, เอกวิภตฺติยุตฺตานํ เอกเทโส นานุวตฺตเตติ โยชนา ปริภาสายํ, าเปตีติ ปุพฺเพ วิย สามตฺถิเยน าเปติ.
๑๓๙. นาฺํ
อปฺปธานปฺปฏิเสธโต สพฺพาทีนํ ตทนฺตวิธินา ภวิตพฺพํ, อฺถา หิ สพฺพาทิคฺคหเณ โก ปสงฺโค ปิยสพฺพาทีนํ, ยโต อปฺปธานปฺปฏิเสโธ, กรียเต เตน ปรมสพฺเพอิจฺจาทิ โหตีติ ทสฺเสตุมาห-‘อปฺปธานปฺปฏิเสโธ’อิจฺจาทิ.
๑๔๐. ตติ
ยตฺถาติ ยสฺมึ กตฺตริ กรเณ วา, กตฺตริ ตติยาสิทฺธิมาห-‘กโรติ’จฺจาทิ, กโรติมฺหิ กรธาตุมฺหิ คมฺมมาเน, มาเสน กตาติ ปาเน ภวิตพฺพํ… มาเสน กตานํ ปุพฺพานนฺติ วตฺตพฺพตฺตา, ปุพฺพภาเวติ ปุพฺพภวเน มาสสฺส กรณตฺตํ, เอตฺถ ตุ มาเสน กรณภูเตน ปุพฺพภูตานนฺติ อตฺโถ, เตเนเวตฺถาปิ ภวนฺตีติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
๑๔๑. จตฺถ
จสฺส อตฺโถ จตฺโถ, โสเยวาติ เอตฺถ สมาสสฺส ปรามาโส, จตฺโถ เอตฺถ สมฺภวติ กินฺตุ สพฺพาทิ น จตฺถสมาสวิสโยติ ปาเน ภวิตพฺพํ.
๑๔๔. มนา
กึ พหุลํวิธานา ‘วุทฺธฺยภาโว’ [โอตฺถาภาโว (ปฺจิกายํ)] ติ ปาเน ปโยชนํ เยเน ตทตฺถเมว ¶ ‘‘สุเมธาทีนมวุทฺธิ เจ’’ติ คณปาโ กโต, เหมสทฺเทน เหมมยานิ คหิตานฺยเภเทนตฺยาห- ‘เหมมยานี’ติ, กปฺปน สทฺเทน สีสาลงฺการชาลานิ คยฺหนฺติ, ตานิเยว วาสสานิ ปฏา ตํสริกฺขตาย, สกตฺเถปิ ยถาคมมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, พาณาทีสุ อภิเธยฺเยสุ มนาทีสุ น ปฏฺียนฺตีติ โยชนา, พาณาทีสุติ พาณ สทฺทกฺขยาทีสุ, อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภวา อหสทฺโท มนาทีสุ น ทฏฺพฺโพ, รหสีติ นิปาตตฺตา อิการสฺส จ อสพฺภวา รหสทฺโท จ มนาทีสุ น ทฏฺพฺโพติ สชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, อิการสฺส กจฺจายเน สฺมิโน กรียมานสฺส อิการาเทสสฺส จ, รหติสทฺทสฺส นิปาตตฺตํ สภาวโต ปกาเสตุํ ‘รหสีตฺยาทิ’มาห, รโหสทฺเทติ เอตฺถ รหสทฺโทติ ปาโ-วคนฺตพฺโพ, เตนาติ เยน อหสทฺทสฺส มนาทิการิยาสมฺภโว รหสีติจ นิปาโต, เตน, อิหมนาทีสุ.
๑๔๖. ภว
เคติ คสฺเ ปเร, กุโต-นุอิจฺจาโท โภ’อิติ พหุวจนนฺโต นิปาโต, ตถาสติ ‘ตโยชนา’ติ ยุชฺชติ, ตฺจ นิปาตตฺตํ สมตฺเถตีติ [นิปาตมตฺเตติ] ทสฺเสตุมาห- ‘พหุตฺเต’จฺจาทิ.
๑๔๘. นฺตสฺสํ
สตฺตมฺยนฺตํ ภวตีติ เสโส, นนุจนฺตสฺสาติ วุตฺเต นฺตนฺตุปฺปจฺจโยวาวสียติ, น ตทนฺตวิธีติ [นฺตนฺตุปฺปจฺจโยว นาวสียติ, ตทนฺตวิธิปีติ ปาเน ภวิตพฺพํ] อาห- ‘นฺตปฺปจฺจย สฺเสเว’จฺจาทิ, สุตตฺตาติ โสตวิฺาเณน คหิตตฺตา ปจฺจกฺขตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, อนุมิตสฺส ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๒๖) ลิงฺคโต ตทนฺตสงฺขาต อตฺถทสฺสนสงฺขาตอนุมานฺาเณน วิฺาตสฺสาติ อตฺโถ.
๑๕๔. ราช
ทฬฺโห ธมฺโม ธนุ อสฺส ทฬฺหธมฺมา. ราชาทีสฺวิมปฺปจฺจเย ปิเต
ตทนฺโต ¶ ปจฺจยคฺคหณ ปริภาสาย คยฺหตี ตฺยาห- ‘อิมินา อิจฺจาทิ.
๑๖๒. ลฺตุ
ปจฺจยอิจฺจาทินา ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ ายํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ยโต วิหิโต ตํ วินา น ภวติ ปจฺจโยตฺยเนน าเยน ปตฺโตเยวาตฺโถ อาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’นฺติ, ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํตฺยาขฺยายเต ‘ตทนฺตสฺส จ คหณ’นฺติ, โส ปกติวิเสโส อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺเต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, อิห ตุ ตทนฺตคฺคหณเมวานุรูปนฺติ’ ทสฺเสตุมาห-‘‘กตฺตริ ลฺตุณกา’’ติ อิมินา ตฺยาทิ, ตทาทิตทนฺต สมุทายสฺส ตุ คหเณ ผลํ ‘พฺยชิคิสี’ติอาทีสุ ทฏฺพฺพํ, ตฺจ ‘‘ตุํสฺมา โลโปจิจฺฉายํ เต’’ติ (๕-๔) สุตฺเต สยเมว วกฺขติ.
๑๖๕. สโล
กจฺจายเน ‘‘สกมนฺธาตาทีนฺเจ’’ติ (๒-๓-๔๔) สุตฺติตํ, โสปิ ลฺตฺวนฺโตเยวาตฺยภิมตสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหฏํตฺยาห- ‘สกมนฺธาตุ’อิจฺจาทิ, ลฺตฺวนฺโต มนฺธาตุสทฺโท อตฺถีติ ‘สกมนฺธาตุ’ สทฺโทปิ ลฺตฺวนฺโตติ สชฺฌาหาโร ปทสมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ, ตโตปีติ น เกวลํ กตฺตุโตว, มนฺธาตุสทฺทสฺส ลฺตฺวนฺตตํ สาเธตฺวา สกมนฺธาตุสทฺทมฺปฏิปาเทตุํ ‘สพฺเพส’นฺติอาทิมาห.
๑๖๙. ฏป
สงฺขฺยาสทฺโท ยทีปิ สงฺขฺยาเน วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยานทฺวาเรนิธสงฺขฺเยยฺเย วตฺตตีตฺยาห-‘จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหี’ติ ปาเน ภวิตพฺพํ, จุทฺทสสทฺทวจนียาว ปฺจาทิสงฺขฺยา, ยโต สงฺขฺยาสทฺโท เนห ปริคฺคหิโตติ.
๑๗๕. ทิวา
ทิวสโต สฺมิโน ฏิมฺหิ ปุพฺพสรโลเป ทิวิ.
๑๘๑. โยนํ
ทุติยาคฺคหเณนาติ ¶ ‘ทุติยาโยสฺส เน วา’ตฺเยวํ สุตฺต รจนายํ ทุติยาคฺคหเณน.
๑๘๕. นามฺหิ
เอนาเทสสฺสาสมฺภวาติ นาสฺส สฺมาเทสตฺตา.
๑๘๗. คสฺสํ
อุภยวิกปฺโปติ สมาสาสมาสปกฺขทฺวยวิธานํ, กจฺจายนวุตฺติ การสฺส วิปฺปฏิปตฺติมาวีกตฺตุมาห-‘กจฺจายเน’จฺจาทิ, อิตฺถิปุมนฺนปุํสก สมูโหติ เอตฺถายนฺเตสํ สาธนกฺกโม ‘ทฺวนฺทฉฏฺีหิ สมาเส อิตฺถิปุมนปุํสกสมูโห’ติ ิเต ‘‘สมาเส จ วิภาสา’’ติ (๒-๒-๓๕) ปุมนฺตสฺส อมาเทเส ‘‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’’ติ (๑-๔๒) นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺโต.
๑๙๒. ปุม
กมฺมาทิตฺตา เอนสฺสาปิ อภาวปกฺเขติ ‘‘นา สฺเส โน’’ติ (๒-๘๐) กมฺมาทิโต นาสฺส เอนาเทสกรณโต วุตฺตํ.
๑๙๗. อิเม
อาเทโส กถนํ, อนฺวาเทโส-นุกถนมิจฺจาห-‘อนฺวาเทโส กถิตานุกถน’มีติ, กถิตสฺสานุกถนํ กถิตานุกถนํ, อเนน จ เนห ปจฺฉา อุจฺจารณมตฺตมนฺวาเทโส, กิฺจรหิ เอกสฺสาภิเธยฺยสฺส ปุพฺพสทฺเทน ปฏิปาทิตสฺส ทุติยมฺปติปาทนมนฺวาเทโสติ วทติ, เตเนห น ภวติ ‘เทวทตฺตํ โภชย, อิมฺจ ยฺทตฺต’นฺติ, เกนจิ วิเสสนฺตรโยเคน กถิตสฺสานุกถนํ อนฺวาเทโสติ สมฺพนฺโธ. กถมฺปน วิเสสนฺตรโยโค คมฺยเตจฺจาห- ‘สามตฺถิยา’ติ, เกนจิ วิเสเสนาโยเค วุตฺตสฺเสว ปุนพฺพจนานุปปชฺชนํ สามตฺถิยํ, เตเนวาห- ‘อฺเถ’จฺจาทิ.
๑๙๘. กิสฺส
นวิรุชฺฌตีติ อิมินา ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) สามฺเน วิธานโต สฺยาทฺยนฺตมชฺเฌปิ อิตฺถิยมฺปจฺจโย นวิรุชฺฌตีติ วทติ.
๒๐๔. นมฺหิ
นนุ ¶ ยถากฺกมํ นํวิภตฺติกฺกเมนาปิ สมฺภวติ, ตถาสติ ‘ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺเวอาเทสา กเมเน’จฺเจว กสฺมา วุตฺตํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘น นํวิภตฺติกฺกเมนาปี’ติ. การณมาห- ‘ตสฺสานเปกฺขิตตฺตา’ติ, อิมินา นิสฺสยกรณเมกา สตฺถิยา ยุตฺตีติ ทสฺเสติ, อเปกฺขิเต กถํ ภเวยฺยา ตฺยาห- ‘ยทิ หิ’จฺจาทิ, อเปกฺขิติ ยถากฺกมํ, เอวมฺเต ‘‘กิฺจาปิ ชาตินิทฺเทเสน ทฺเวปิ นํ รูปานิ คยฺหนฺติ, ตถาปิ ‘ติจตุนฺน’นฺติ วิย พฺยตฺตินิทฺเทโสว ยถากฺกโมปการียมานาน, มนุเทสสฺส ตถา วิฺยมานตฺตาติ นํสุอิจฺเจว วเทยฺย, น ตถา วุตฺตํ, ตโต-วสียเต ‘น ยถากฺกมเมตฺถาเปกฺขิต’นฺติ.
๒๐๕. นฺต
นนุ นฺตนฺตูนนฺติ ตทนฺตา คยฺหนฺติ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย, ตถา สติ การิยิตฺเตน ตทนฺตาว คยฺหนฺติ กถํ นฺตนฺตูเยวา ตฺยาสงฺกิยาห- เตเยเว’จฺจาทิ, ปจฺจกฺขตายาติ [สุตถาย-ปฺจิกา] สุตตฺตา, พลวตฺตา เตเยว การิยิตฺเตน คยฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, น ตทนฺตา, ทุพฺพลาติ พฺยติเรกํ วตฺวา ทุพฺพลตฺเต การณมาห- ‘อนุมิตตฺตา’ติ, อนุมิตตฺตํ สาเธตุมาห- ‘อนุมิตาหิ’จฺจาทิ, ภวิภตฺตีนนฺติ ปาโ ยุตฺต ตโร, ตสฺส อนฺตาเทเส อกาเรติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๙. โยมฺหิ
โยมฺหีติ สตฺตมฺยนฺตชาตินิทฺเทสา ลพฺภมานตฺถวเสน ‘ปจฺเจก’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, เตเนวาห ปฺจิกายํ- ‘กถมิทมวสียเต โยมฺหีติ นิทฺเทสา’ติ, ตสฺสทานิ อตฺถมฺปกาเสตุํ ‘ปจฺเจกนฺติ เอเกกสฺมิ’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอเกกสฺมึ โยมฺหิ ทฺวินฺนํ อาเทสานํ สมฺภวา อาเทสีนมฺปิ พหุตฺตสมฺภโวติ สุตฺเต ‘ทฺวินฺน’นฺติ พหุวจนนิทฺเทโส, วุตฺติยมฺปน ปจฺเจกํ โยมฺหิ ปจฺเจกํ ทฺวิสทฺทสมฺภวา ‘ทฺวิสฺสา’ติ วุตฺตํ, ทุติยายมฺปิ ทุเว ทฺเว.
๒๒๘. นาสฺมา
ปกตวเสนาติ ¶ ตุมฺหามฺหานมาเทสานมธิกตวเสน, กมมนติกฺกมฺม น ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๐. จํวา
กจฺจายนาจริโย ตุมฺหามฺเหหิ ปราย จตุตฺถี ฉฏฺี สวิภตฺติยา ‘‘สสฺสํ’’ติ (๒-๓-๓) สุตฺเตน อมาเทสํ วิธาย ‘ตุมฺหํ อมฺห’นฺติ พหุวจนรูปานิ สาเธติ… เอกสฺมิมฺปิ อตฺตนิ คุรุอาทิเก จ คารว วเสน พหุวจนรูปทสฺสนโตติ ทสฺเสตุมาห-ตุมฺหํ อมฺห’นฺติอาทิ, ตสฺสายุตฺตตฺตา ‘ตมยุตฺต’นฺติ วตฺวา อยุตฺตตํ สาเธติ ‘เอวํ หิ’จฺจาทินา, อิมสฺมิมฺปน สตฺเถ เอกสฺมิมฺปิ สพฺพถา พหุวจน รูปสาธนกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘อิธ ปนา’ติอาทิมารทฺธํ.
๒๓๒. อปา
เนนาติ นกาเรน, ปทสฺาวิธาย กวจนาภาเวปีติ ปาณินิ ยานมิว สฺยาทิตฺยาทฺยนฺตานํ ปทสฺาวิธายกสฺส สุตฺตสฺส อภาเวปิ, อนฺวตฺถวเสน ปทนฺติ คยฺหมาเน อติปฺปสงฺโคปิ สิยาติ อาห-‘รุฬฺหิยาวาติปฺปสงฺคา ภาโว’ติ, อาขฺยาตํ สาพฺยยการก วิเสสนํ วากฺยนฺติ เกจิ, เอกาขฺยาติกํ วากฺยนฺตฺยปเร, ตํ สพฺพํ เอกโต สงฺคเหตฺวา ‘ปทสมูโห วากฺย’นฺติ วุตฺติกาเรน วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘สาพฺยเย’จฺจาทิ, อาขฺยาตํ ตฺยาทฺยนฺตมาหุ, อพฺยยมสงฺขฺยํ, อาขฺยาตํ สาพฺยยํ สการกํ สวิเสสนฺจ วากฺเยสฺํ ภวตีตฺยตฺโถ, วิเสสนนฺติ การกวิเสสนสฺส กิริยา วิเสสนสฺส จ สามฺเน คหณํ, สาพฺยยํ-สทฺธึ วจติ, สการกํ โอทนํ ปจติ เทวทตฺโต ปจติ, สการกวิเสสนํ-มุทุํ วิสทโมทนมฺปจติ, ทสฺสนีโย เทวทตฺโต ปจติ, สกิริยาวิเสสนํ- มุทุํ ปจติ, มนฺทํ ปจติ, ปทสมูโห วากฺยนฺติ วุตฺเต อยมฺปิ อธิปฺปายวิเสโสวสียตีติ วตฺตุมาห-วตฺตุ’มิจฺจาทิ, ยเถจฺจาทินา อเนกาขฺยาติ กมฺปิ คุณปฺปธานภาเว โนปการโต วากฺยเมกมฺภวติ… ปท สมูโห วากฺยนฺติ วุตฺตตฺตาติ วทติ, ยถา วากฺยนานตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิหาปีติ วตฺตุมิจฺฉิตตฺเถตฺยาโทปิ.
๒๓๓. โยนํ
หิคฺคหเณ ¶ ปฺจมีหิสฺสาปิ คหณมฺภเวยฺยาติ สุตฺเต ‘อปฺจมฺยา’ติ วุตฺตํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกนฺติ คาถาปาเท ตุมฺเหหิติอาทิสู ตตฺตา น โวอาเทโส, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเรติ ปุพฺพวากฺยโต วากฺยนฺตรตฺตา เอกวากฺยตา นตฺถิ, ตุมฺเห วิย ทิย ทิสฺสนฺติ อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ วิคฺคยฺห ‘ทิส-เปกฺขเณ’ อิจฺจสฺมา ‘‘สมานฺภวนฺตยาทิ ตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา’’ติ (๕-๔๓) กปฺปจฺจเย ‘‘นเต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) เอตฺตาภาเว ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) สมาเส จ ‘เอกตฺถตายํ’’ติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลเป จ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา ‘ตุมฺหาทิสาน’มิจฺจาทิ.
๒๓๕. อนฺวา
ปจฺฉา อาเทโส อนฺวาเทโสติ คหิเต กถิตานุกถนนฺติ กถํ ายตีติ อาห- ‘ปจฺฉา กถนฺจ กถิตาเปกฺขนฺติ กตฺวา’ติ.
๒๓๖. สปุ
สห วิชฺชมาโน ปุพฺโพ ยสฺส โส สปุพฺโพ.
๒๓๗. นจ
อปรมฺปรโยคปฺปติปตฺยตฺถนฺติ ‘คามนครานํ เจนา’ติอาทินา วุตฺตสฺส ปรมฺปรโยคสฺส อคฺคหณตฺถํ.
๒๔๐. นสา
ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล, โสว ชฏิลโก, ชฏิลกาติ เอกตฺเถ นิทสฺสิตวิเสสวจนํ, มาณวกาติ วิย น สามฺวจนํ, อสตฺเต สมฺปตฺเตติ อิทํ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ติ (๒-๒๓๙) สุตฺตสฺส สามฺตา วุตฺตํ, สามฺวจนสฺส ปฏิเสโธติ อิมินา วิเสสวจเน ชฏิลกอิจฺจตฺร ‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีมสฺส ปตฺตินฺทสฺเสติ, เทวทตฺตาทิสามฺวจเนติ เทวทตฺโต เทวทตฺตสทฺโท อาทิ ยสฺส, ตฺจ ตํ สามฺวจนฺจ, ตสฺมึ เทวทตฺตาทิสามฺวจเน มาณวเก มาณวกสทฺเท ปรภูเต สติ, อุภินฺนมฺปิ อสตฺเตติ อิมินา ¶ อิทํ ทีเปติ ‘‘เทวทตฺตาติ วิเสสวจนตฺตา ปฏิเสธาภาวา ปุพฺพปรานมุภินฺนมฺปิ ‘‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํ วา’’ตีทํ ปปฺโปตี’’ติ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ทุติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยกณฺฑวณฺณนา
๑. สฺยาทิ
ยสฺสาติกมาวฏฺิตสฺสโยอาทิอกฺขรสมุทายสฺส, กินฺตนฺติ อาห- ‘อิท’มิจฺจาทิ, อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ สฺยาทิสมุทายรูปํ, อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ สฺยาทิสทฺโท สิอาทิเก อวยเวปิ วตฺตเต, วิธิคฺคหณาเยนาติ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา ส วิหิโต ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณ’’นฺติ าเยน. สฺยาทิ อนฺเต ยสฺส ตํ สฺยาทฺยนฺตํ. นนุ จ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ สามฺเน วุจฺจมาเน ยํกิฺจิ สฺยาทฺยนฺตํ เยนเกนจิ สฺยาทฺยนฺเตน สเหกตฺถีภาวมรหติ, ตถาหิ ยถา คามคโตติอาโท, ตถา ปสฺส เทวทตฺเต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลนฺติ อาโทปิ สมาโส ตฺยาสงฺกิยาห-‘สามฺเน วุตฺเตปิ’จฺจาทิ, ยสฺส สฺยาทฺยนฺตสฺสเยน สฺยาทฺยนฺเตน สมฺพนฺโธ, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สหตํ สฺยาทฺยนฺตเมกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิฺายติ อวสียตีติ ยสฺสาตฺยาทิสฺวตฺโถ, ตถา จ คามคโตตฺยตฺรตฺถีเมส-มฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺโธตฺเยกตฺถีภาโว, ตโตเยเวตฺถาหุ-
นิยตํ สาธนํ สาธฺเย, กฺริยา นิยตสาธนา;
สนฺนิธาเนน เมเตสํ [เจถิสฺสา (โปตฺถเก)], นิยโม-ยมฺปกาสตีติ.
อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘ยโต คามมิจฺเจตํ สาธนํ สาธฺยํ กิริยํ ตํพฺยปเทสชานนโยคฺยมเปกฺขเต คโตติ, อโต สาธนํ การ กํ ¶ สาธฺเย กิริยาย นิยตํ, ยโต จ กิริยา สยํ สาธนมเปกฺขเต กึ คโตติ, อโต กิริยาปิ นิยตํ สาธนเมติสฺสาติ นิยตสาธนา โหติ อยํ ยถาวุตฺโต นิยโม อฺมฺาเปกฺขาวเสน วตฺตมาโน เอเตสํ สาธฺยสาธนานํ สนฺนิธาน มตฺเตน อฺมฺโต ปกาสตี’’ติ. ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลํตฺยตฺร ตุ คามนฺติ สาธนํ ปสฺเสติ สาธฺยมเปกฺขเต, คโตติ คมนกิริยา ตุ คุรุกุลมเปกฺขเต, ตโต จ คามคตานํ วากฺยนฺตราวยวานํ นตฺเถวาเปกฺขาติ น ภวติ สมาโส, สพฺพตฺเถวมูหนียํ, สมฺพนฺโธ หิ อฺมฺาเปกฺขาลกฺขโณ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต-นวฏฺิตํ นิวตฺเตตฺวา วิเสเส นิเวเสติ, ตถาจ วุตฺตํ–
ตสฺส ตฺวากงฺขโต เภเท, ยา ปริปฺลวมานตา;
วิเสเส ตํ นิเวเสนฺโต, สมฺพนฺโธวาวฉินฺทตีติ.
เภเท วิเสเส คามนฺเตตํ สามฺํ วิเสสาเปกฺขํ ‘คามมาสีสติ, ชหาติ, คโต’ติ, ตถา ‘คโต คามํ, วนํ, คุรุกุล’นฺติ เววมากงฺขโต-ภิลสโต ตสฺส ตุ ปธานปทสฺสุปสชฺชนปทสฺส จ ยา ปริปฺลวมานตา อนวฏฺิตตา ตํ วิเสเส วิสิฏฺเ สมฺพนฺธินิ นิเวเสนฺโต ปติฏฺเปนฺโต สมฺพนฺโธวาเนกปฺปกาโร กฺวจิ สาธฺยสาธนภาวลกฺขโณ กฺวจิ ปกติวิการภาวสภาโว กฺวจิ สสฺสามิ สมฺพนฺธรูโป อวฉินฺทติ สมฺพนฺธฺยนฺตรโต นิวตฺเตตีติ อตฺโถ, ยโต-ยมเปกฺขา วากฺยกาเลเยว นิรูปฺยเต, ตโต ยตฺถาตฺถิ ปทานมเปกฺขา, ตตฺถ สมาสาวคโม, ยตฺร ตุ นตฺถิ, ตตฺร น ภวตีตฺยนุปทิฏฺโ วิสยวิภาโค ายเตติ ภาโว, พาเล อพุเธตุ นิสฺสาย วิจิตฺโต สมาสวิธานโลปาทินาเนกปฺปกาโร ปฏิปตฺติยา สาธุสทฺทปริชานนตฺถมุปาโย สมฺภวติ, ปรมตฺถโต ตุ สทฺทนฺตรตฺตา อจฺจนฺตํ [อฺตฺตํ] วากฺยสมาสานํ เภโท, น หิ วากฺเย ทิฏฺปทานิ สมาเส สนฺติ, ตถา จ วุตฺตํ–
พาเล นิสฺสายุปาโย-ยํ, วิจิตฺโต ปฏิปตฺติยา;
เภโท วากฺยสมาสานํ, จฺจนฺตํ [ฺตฺตํ (โปตฺถเก)] สทฺทนฺตรํ ยโตติ.
อโตเยวาติ ¶ ยโต สามฺเน วุตฺเตปิยสฺสเยน สมฺพนฺโธเตน สห ตเทกตฺถมฺภวตีติ สมฺพนฺธโต วิฺายตีติ นานิฏฺํ กิฺจิปีห โหติ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ. พฺยเปกฺขา สามตฺถิยปริคฺคหาเยติ ปทานมฺโฺากงฺขา พฺยเปกฺขา, สาว สา มตฺถิยํ, ตสฺส ปริคฺคหาย. สมตฺถวจนํ น กตนฺติ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สมตฺโถ ปทวิธี’’ติ (ปา, ๒-๑-๑) สมตฺถวจนํ น กตํ. สมตฺโถ ปท วิธีติ ปริภาสายมยมตฺโถ ‘‘วิธียเต [วิธียตีติ (โปตฺถเก)] วิธิ, ปทานํ วิธิ ปทวิธิสมาสาทิ, โยโกจีห สตฺเถ ปทวิธิ,โส สมตฺโถ วิคฺคห วากฺยตฺถาภิธาเน (สตฺติ) เวทิตพฺโพ’’ติ, ตาทิสปริภาสาย พฺยาปารโต เตสํ ‘ปสฺส เทวทตฺต คามํ, คโต ยฺทตฺโต คุรุกุลํ’ ตฺยาโท นานิฏฺปฺปตฺติ, สามตฺถิยฺเจตฺถ ทฺวิธาตฺยุปคมฺยเต วากฺเย พฺยเปกฺขาวุตฺติยเมกตฺถีภาโว เจติ [วุตฺติยเมกตฺถีภาโว วากฺเย พฺยเปกฺขาเจติ (โปตฺถเก)]. ตตฺถ ปมสฺส ปริคฺคหํ วจนมนฺตเรน ปฏิปาทิย ทุติยสฺส ปริคฺคหมิทานิ วจเนน ปฏิปาทยมาห- ‘เอกตฺถี ภาโว’จฺจาทิ, เอกตฺถีภาโว ภินฺนตฺถานํ สาธารณตฺถตาวเสน ปวตฺติวิเสโส, วากฺเย หิ สาธารณตฺถตา นตฺถิ ภินฺนตฺถตฺตา, อโตเยเวตฺถ เภทนิพนฺธนา ฉฏฺฺยุปชายเต ‘รฺโ ปุริโส’ติ, วุตฺติยนฺตูภยปทพฺยวจฺฉินฺนตฺถาภิธานโต สาธารณตฺถตา ภวติ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘สมาเส วิเสสนํ วิเสสฺสมนุปวีสติ เอกีภวติ วิเสสนํ, วากฺเย ตุ วิเสสนํ วิเสสฺสโต วิสุํเยวา วติฏฺเต’’ติ. ทฺวนฺทสมาสสฺส ตุ ปทานํ วิเสสนวิเสสฺสาภาเวปิ สกลปทตฺถปฺปธานตฺตา ‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’ติ วากฺยโต ‘รฺโ ควาสฺส ปุริสา’ติ สมาสสฺส วิเสโส เอกตฺถี ภาวลกฺขโณ ภวตฺเยว, ตถาหิ ตตฺถ วากฺเย ภินฺนตฺถนิพนฺธน สมุจฺจยปฏิปาทนาย จสทฺโท ปยุชฺชเต, สมาเส ตุ นปฺปยุชฺชเต, เอกตฺถ วจเนเนวาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’ ตฺเยกตฺถวจเนเนว, เอกตฺตีภาโวเยว ภวตีติ เสโส, เอวกาโร น วากฺเย ตถาหิ ทีเปติ. วากฺเย กถนฺติ อาห- วากฺเย’ติอาทิ.
วากฺเยติ วิคฺคหวากฺเย, วิเสเสน คยฺหติ ายตฺยเนเนติ วิคฺค- โห ¶ , โส จ ตํ วากฺยํ เจติ วิคฺคหวากฺยํ, วิเสเสน วา คหณํ วิคฺคโห, ตทตฺถํ วากฺยํ วิคฺคหวากฺยํ, ตสฺมึ, กายํ พฺยาเปกฺขาติ อาห-‘เภทาทิลกฺขณา’ติ, อาทิสทฺเทน สํสคฺค เภท สํสคฺคานฺจ คหณํ.
ตตฺถ สานฺตเรหิ สามฺยนฺตเรหิ จ พฺยาวุตฺติ เฉโท, สํวิเสส สามิวิเสสานํ สมฺพนฺโธ สํสคฺโค, ตทาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เภทโก พฺยาวตฺตโก, อตฺถคหิโตติ การณวเสน เภทวาทินา คหิโต, ยเทจฺจาทินา สํสคฺควาทิโน-ธิปฺปายมาห ยทา ตูภยมฺปิจฺจาทินา อุภยวาทิโน, อภิมโตติ ‘‘ปากฺกฑาราสมาโส’’จฺจเนน (๒-๑-๓) ปาณินินา อิจฺฉิโต. ปากฺกฑาราติ ‘‘กฑารา กมฺมธารเย’’จฺจเนน (๒-๒-๓๘) กฑาราสํสทฺทนา ปเควาติ อตฺโถ.
‘ปุถ ภินฺโน อตฺโถ เยสํ ปทานํ ตานิ ปุถคตฺถานิ, วากฺเย หิ รฺโ ปุริโส เตตฺถ ราชสทฺโท ราชตฺถเมว วทติ, ปุริสสทฺโท ปุริสตฺถเมว, วุตฺติยนฺตุ ราชปุริโสเตตฺถ ราชสทฺโทปิ ปุริสตฺถเมว วทตีติ ทฺวินฺนเมกตฺถีภาโว ภวติ, อฺโเยวาวยวตฺถานฺวิโต สมุทายตฺโถ ปาตุภวตีติ ตทเปกฺขาย เจกตฺถีภาโว วุจฺจเต, ชหมานสกตฺถวุตฺติมภฺยุปคมฺม วุตฺตํ- ‘วิเสสนสฺส สกตฺถ ปริจฺจาเคเน’จฺจาทิ, อโตเยว ปโร โจเทสฺสติ ‘นนุ เจ’จฺจาทินา. เอกตฺถีภวนํ สมสนนฺติ อิมินา เอกตฺถนฺติ สมาโสติ นาตฺถนฺตรนฺติ ทีเปติ.
ชหมานานิ ปทานิ สกตฺถํ ยสฺสํ (สา) ตถา วุตฺตา, นาจฺจนฺตาย ชยาตีติ เอวมฺมฺเต ‘‘ปริจฺจาคมตฺตมภิสนฺธาย ชหมานสกตฺถํตฺยุจฺจเต, น ตุ สพฺพถา ปริจฺจาโคปโรปการาย ตสฺโสปาทานโต, สพฺพถา จ สกตฺถปริจฺจาเค ปโรปการาสมฺปาทนโต-นุปาทานเมว ปโยชนาภาวา ตสฺส สิยา’’ติ, ถปติ วฑฺฒตี. อตฺถนฺติ ราชสทฺทวาจฺจํ. อจฺจนฺตปริจฺจาเคปิ น โทโส… วากฺเย ทิฏฺสฺสุปสชฺชนสฺส วุตฺติยํ โสเยวายนฺตฺยนฺวยาวสายโต ตทตฺถาว คติยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อถ เว’จฺจาทิ.
โสเยวายนฺตฺยชฺฌวสาโย-นฺวโย, โสเยวายํ ราชสทฺโท โย วากฺยตาเล ทิฏฺโติ โวหารีนเมกตฺตาวสาเยนาสตฺยปิ (ราชสทฺทสฺส)ตฺเถ ¶ ปุริสสฺส วิเสสนมฺภวิสฺสตีติ ภาโว, เอตฺเถว ทิฏฺนฺตมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ.
๒. อสํ
อพฺยยนฺติ ยทฺเสํ ปสิทฺธนฺติ ลิงฺควจนเภเทปิ พฺยยรหิตตฺตา อุปสคฺคนิปาตานํ ปเรหิ อพฺยยสฺากรณโต อพฺยยนฺติ ปเรสํ ปสิทฺธํ, เตสนฺตฺวยํ สมาโส อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยมฺภวตีติ อพฺยยีภาโว ปสิทฺโธ, อสงฺขฺยสฺส สุตตฺตา ตสฺเสว วิภตฺยตฺถาทโย วิสยภาเวน วิเสสนานีติ วิฺายนฺตีตฺยาห- ‘อสงฺขฺเย’จฺจาทิ, อิมินา เนเมสมาสตฺถาติ ทีเปติ.
ตาวสทฺทสฺส กมวุตฺติยํ โย-ตฺโถ สมฺปชฺชเต ตมาห- ‘วิภตฺย’จฺจาทิ, วิภตฺยตฺเถ อุทาหริตฺวาติ วิภตฺยตฺถวิสเย วตฺตมานสฺสาสงฺขฺยสฺส อิตฺถิสทฺเทน สมาสมธิตฺถีติ อุวาหริตฺวา, นิจฺจยมาสาน มวิคฺคโห, อสกปทวิคฺคโห วา ยุตฺโต, อฺถา อนิจฺจตาปตฺตีตฺยาห- ‘นิจฺจสมาสตฺตา’อิจฺจาทิ.
อสกปเทน อนตฺตนิยปเทน อฺปเทน วิคฺคโห อสกปทวิคฺคโห, เตน, เอตฺถ หิ ยถา กุมฺภสฺส สมีปํตฺยฺปทวากฺเย สมีป สทฺเทนุปสทฺทวจนียสฺส วุตฺตตฺตา อุปสทฺโท นปฺปยุชฺชเต, ยถา อิตฺถี สูติ เอตฺถาธิสทฺทวจนียสฺสา (ธา)รตฺถสฺส สตฺตมิยา วุตฺตตฺตา นาธิสทฺโทติ ‘อิตฺถีสู’ติ อฺปทวากฺยํ วุตฺตํ, กถาปวตฺตาติ ตฺวาเธยฺโย ปทสฺสนํ, เอวํ สพฺพตฺโถนฺเนยํ, อสกปทวิคฺคเหนาตฺโถว วุตฺโต,
อธิสทฺทสฺส ปน ปุรโตวฏฺิตสฺสาธาเร วตฺตมานสฺส ตํสมานาธิกรเณน สตฺตมฺยนฺเตนิตฺถิสทฺเทน สห สมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘อธิสทฺโท’จฺจาทิ.
สฺยาทิโลโปติ อธิสทฺทโต อิตฺถิสทฺทโต จ ปเรสํ สตฺตมี พหุวจนานํ โลโปติ อตฺโถ. อตฺต (ภาว) สมฺปตฺตีติ สรีรสมฺปตฺติ อธิปฺเปตาติ พฺรหฺมสทฺทสฺส สรีรํ อตฺโถติ อาห- ‘พฺรหฺมํ สรีรนฺติ, กตฺถจี อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตาวาสงฺขฺยสมาสสฺส ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติ วิคฺคโห วุตฺโต.
สมาสวิภตฺติยาติ ¶ สมาสโต อุปฺปนฺนวิภตฺติยา, สกโล ปเทสสกโล, ปริคฺคหาเปกฺขาติ อภฺยุปคมาเปกฺขายาติ อตฺโถ, อภฺยุปคเมปิ หิ ปริคฺคหสทฺโท–
สปเถ ปริวาเร จ, มูลาภฺยุปคเมสุ จ;
รวิมฺหิ ราหุคหิเต, ทาเรสุ จ ปริคฺคโห’’ติ นิฆณฺฏุ.
สกลสฺส ภาโว สากลฺยํ-สกลสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ตมฺปน นิสฺเสส [มตนิสฺเสส (โปตฺถเก)] คฺคหณา ปุถุ ภวตีตฺยาห- ‘อเสสคฺคหณ’นฺติ, ติณานํ สากลฺยนฺติ วิคฺคโห, ติณสทฺเทน หิ ติณสหิตานิ คหิตานิ, เตเนว วกฺขติ พฺยติเรกนเย- ‘ตํ สพฺพํ ติณสหิตมชฺโฌ- หรตี’ติ, สติณมชฺโฌหรตีเตตฺถาธิปฺปายตฺถ มาห-‘ยาวา’ติอาทิ.
ติณสทฺโท อุปลกฺขณํ เสสา-นชฺโฌหาริยานํ, เตนาห ‘ติณาทิกมฺปี’ติ. ปริคฺคหาเปกฺขายนฺตภูตสฺส คหณตฺถํ ‘‘อพฺยยํ วิภตฺติสมีปา’’ทิสุตฺเต ‘สาคฺยธีเต’ติ นิปฺผาทนตฺถมนฺตวจน มุทาหตมฺปาณินินา, ตมฺปิ สากลฺเยเยวาหริตุํ [สากลฺเลโนทาหริตุํ] สาคฺยธีเตตฺยูทาหฏนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตโต’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
ตโตติ ยโต สกลสกเล น วตฺตติ, ปริคฺคหาเปกฺขาย สมตฺติยา อนฺตโต สกาสา สากลฺยํ น ภิชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, สมตฺถิยมฺปิ อนฺเต อุทาหรณนฺติ เสโส.
อคฺคิปริยนฺตนฺติ อคฺคิอตฺโถ คนฺโถ ตาทตฺถิยา อคฺคิ, โสปริยนฺโต-สฺส อชฺเฌยสฺสาติ อคฺคิปริยนฺตํ, ยตฺตกสฺสาชฺเฌยสฺส ปริคฺคโห, ตสฺส อคฺคิ ปริยนฺโต, อคฺคินา ปริยนฺตภูเตน สหิโต สกโลติ วิคฺคโห, อคฺคิโน สากลฺยนฺติ วา.
สทฺทิกานนฺติ พฺยากรณฺูนํ. อตฺถาภาเวอิตฺยตฺถคฺคหณํ อิตเรตราภาเว ธมฺมาภาเว จ มา สิยาติ, อโตเยว โจจฺจเต ‘อเถตเรตราภาเว’อิจฺจาทิ, อิตรสฺมึ อิตรสฺส อภาโว อิตเรตราภาโว, โค อสฺโส น ภวตีติ หิ อตฺถนฺตรตฺตํ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, พฺราหฺมโณ น ภวตีตฺยตฺรปิพฺราหฺมณตฺตธมฺโม ¶ นิเสธียเต, น วตฺถุภาโว, ปรตฺตาติอาทินา วิปฺปฏิเสธ วิสยมาห.
อติกฺกมาภาเวตี เอตฺถ อติกฺกมาติ ปฺจมิยา อสมาสนิทฺเทโสติ อาห- ‘อติกฺกมา’ติ, น ปนุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉาติ อิมินา อติกฺกมาภาโว นาม อุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อภาโวติ ทสฺเสติ.
นิตฺติณนฺติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน-สงฺขฺยสมาโส. สมฺปติสทฺทสฺส สามฺวจนตฺเตปิ อิธาธิปฺเปตํ กาลํ ทสฺเสตุมาห- ‘อุปโภคสฺเส’’จฺจาทิ, อุปโภโค กมฺมสาธโน ลหุปาวุรณสฺส นายมุปโภคกาโลติ วิคฺคโห, (อติ) ลหุปาวุรณนฺติ รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุํ ลหุปาวุรณสฺสาติอาทิ วุตฺติยํ วุตฺตํ.
โยคฺคํ รูปนฺติ วิคฺคเห อนุรูปํ, นนุ จาตฺร นิจฺจสมาสตฺตาสปทวิคฺคเหน ภวิตพฺพํตฺยาสงฺกิยาห-‘วิจฺฉาย’มิจฺจาทิ, อนุสทฺเทน หิ โยเค วิจฺฉายํ ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) ทุติยา วิธียเต, วากฺเยเยวาสฺส จ ปโยโค นาฺตฺเรติ วากฺยมฺปิ ภวตีติ มฺเต. สกิขีติ เอตฺถาปิ ‘‘อกาเล สกตฺเถ’’ติ (๓-๘๑) สหสฺส โส.
สทิโส กิขิยาติ เอตฺถ กิขิยา ปสิทฺธภูตาย สาธิยสฺส สาธนภาเวน คหิตาย สธมฺมตฺเตน โกจิ สาธิโย สทิโสติ วุตฺโตติ กิมิธ สทิโส อปฺปธานํ [ปธานเมวาติ อตฺโถ] ตถา สติ ปุปฺปปทตฺถปฺปธาเนนาสงฺขฺยสมาเสน สกิขีติ เอตฺถ น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘นนุเจ’ตฺยาทิ, กิขิยาติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, เอตฺถ ปน สทิสตฺตสฺส กิขียา-ปฺปฏิพทฺธตฺตาปฺปธานตฺตํ. เนตทตฺถีติอาทินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ ปริหรติ.
ยถา เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยทิ สมาโส ภเวยฺย, เทวทตฺเตน สทิโส ยถาเทวทตฺตนฺติ ภเวยฺย, ปฏิสิทฺธตฺตา ปน (น) สมาโสติ, กิขีติ มกฺกฏสฺสาภิธานํ. เชฏฺานุกฺกเมนาติ วุตฺตตฺตา อนุเชฏฺนฺติ ตติยนฺตตา คมฺยเต. จกฺเกน ยุคปทิ สจกฺกํ.
๔. ยาวาวธารเณ
อมตฺตานํ ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวามตฺตํ.
๕. ปยฺยปาพหิติโร ปุเรปจฺฉาวาปฺจมฺยา
ปฺจมฺยาติ ¶ กสฺมา วุตฺตํ นนุ อวุตฺเตปิ ตสฺมึ วกฺขมานนเยน ปฺจมฺยนฺตตฺตา ปฺจมฺยนฺเตเหว สมาโส วิฺายตีตฺยาสงฺกิยาห‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ตถาปิจฺจาทินา ปริหรติ, โหตุ กามํ ‘ปริปพฺพตํ วิชฺโชตเต’ติ ทุติยานิเสธาย, อฺตฺร กถนฺติ อาห ‘อิห เจ’ตฺยาทิ.
อาจตฺตาโร วาติ อาสทฺโท วากฺเย, สรเณ วา, คาโม พหิ ติฏฺตีตฺยตฺโถ, ปุรโต คามมฺปสฺสาติ วทนฺโต ปุเรตฺยตฺถปฺปฆาโนยนฺนิทฺเทโส, นสรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อภิมุเข คามมฺปสฺสาตฺยตฺโถ. อวุตฺตานเมตานฺยุปลกฺขณานิ, ตสฺมา ‘ติโร คามมฺปสฺสา’ติปิ วุตฺตํ โหติ, ติริยโต คามมฺปสฺส, ปจฺฉโต คามมฺปสฺสาติ อตฺโถ.
อปสทฺทโยเค นิจฺจปฺจนฺตสฺส วิกปฺเปน สมาสวิธานาวาภวเนโนทาหรณํ ทินฺนํ (เอตฺถ) ปฺจมฺยาติ ปโยชนาภาเวปิ อฺทตฺถํ กริยมานมิหาปฺยตฺถวนฺตํ โหติ.
๖. สมี
‘‘อนุ ยํ สมยา’’ติ (๒-๑-๑๕) จ ‘‘ยสฺส จายาโม’’ติ (๒-๑-๑๖) จ ปาณินิโน วจนทฺวยํ, อยเมเตสมตฺโถ ‘‘ยสฺส สมยา สมีปวาจี อนุสทฺโท, เตน สห สมสฺสเตติ จ, อนุ ยสฺสายามวาจี, เตน สฺยาทฺยนฺเตน สห สมสฺสเต’’ติ จ. วตฺถุโต ตุ สามีปฺยายามวนฺตานมนิทฺเทเสปิ สามตฺถิยา ตทากฺเขโปติ ทสฺเสนฺโต อาห-‘สมีปายามาน’มิจฺจาทิ.
สมฺพนฺธิตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตปฏิโยคินมากฺขปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถาภาวา. อายาโม ทีฆตา, ‘‘ยสฺส สมีปายาเมสฺวนุ’’ติ ยถาวุตฺตสุตฺตทฺวยมากฺเขเปนุปทิสติ, วนสฺส สามิปฺยมนุวนํ, ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีป’’ อิจฺเจว (๓-๒) สิทฺเธปุน สมีปคฺคหณํ วิกปฺปตฺถํ, เตน วนสฺสานุติ วากฺเยนาปิ ภวิตพฺพํ.
คงฺคาย ¶ อายาโม อนุคงฺคํ, ภาควุตฺติกาโร ‘‘ลกฺขเณเน’’ติ วตฺตเต. ยสฺสายามวาจี อนุ, เตน ลกฺขเณน สมสฺสเต อนุคงฺคํ พาราณสี, คงฺคาย ลกฺขณภูตาย ปสิทฺธายามคุณาย พาราณสี ลกฺขียเต ยาวายตายามา คงฺคา ตาวายมฺปีติ สภาวโต ตูปมาโนปเมยฺยภาโว สมาเส ปตียเต คงฺคา วิย ทีฆา’’ติ ลกฺขิยลกฺขณภาวํ วณฺเณติ. เอวํ สติ พาราณสีติ ปมา โนปปชฺชเตติ มฺมาโน อาห-‘คงฺคายา เมน ยุตฺตา ‘‘ตฺยาทิ. อนุคงฺคํ พาราณสิยาติ พาราณสิยา คงฺคายาโม ลกฺขณนฺติ อตฺโถ.
๗. ติฏฺ
อกตสมาสาจาติ อเนน อิมินา กตสมาสตํ ทีเปติ, ติฏฺนฺตีติ อิทํนฺตปฺปจฺจยนฺตสฺสาตฺถปทนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘‘นฺโตกตฺตริ วตฺตมาเน’’ติจฺจาทิ, (๕-๖๔) อายตีตีมสฺสาตฺตปทํ อายนฺตีติ, ปุมฺภาวาภาโว นีปาตนา, อกาโร จ นิปาตนา ‘‘โคตฺว จตฺเถ จา โลเป’’ตฺยตฺร (๓-๔๖) ‘นาฺาสงฺขฺยตฺเถสู’ตฺยนุวตฺตนโต.
ลูนยวาทีนเมตฺถ นิปาตนา กาเลปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ, สํหฏายวา ยสฺมึ กาเล สํหฏยวํ, อุมฺมตฺตคงฺคนฺติ สฺายมฺปทตฺเถ วาธิกาเรปิ นิจฺจสมาโส, น หิ วากฺยํ สฺาติ, อาทิสทฺเทน‘สมสฺส โสภนตฺตํ สุสม’มิจฺจาทีนฺจ สงฺคโห, ปภาวนํ ปกาสนํ.
๘. โอเร
โอรํ คงฺคาย, ปารํ ยมุนายาติ สมาเส กเต นิปาตนา เอกาโร, เตเนว วุตฺติยํ วุตฺตํ ‘เอการนฺตตฺตํ นิปาตนโต’ติ, วุตฺติวิกปฺปนตฺถโตติ วุตฺติยา วิกปฺโป อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห.
๑๐. อมา
โสเจกตฺถีภาโว วิสิฏฺโ-ภิมโตติ สมฺพนฺโธ, มุหุตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, ปาทิสมาสํ กตฺวาติ อาสทฺทสฺส หรสทฺเทน วุตฺติสทฺเทน [วุตฺติปเทน (ปฺจิกา)] กิริยาขฺยาปฺยเตติ อสตฺยุปเสจนาทิกิริยายํ ¶ สงฺขารกํ สงฺขาริยํ วา น ภวติ, อตฺถิเจห ตทุภยํ, ตโต เตสํ สมฺภวาเยว สมาสนฺโตภูตกิริยา คมฺยเตติ มฺเต, ตถาหิ ทธิโภชนํตฺยาโท วุตฺเต อธฺยาทิโน สงฺขารกตฺตํ โภชนาทิโน จ สงฺขาริยตฺตํ ปตียเต, น โจปเสกาทิมนฺตเรน สงฺขาริยสงฺขารกภาโว-ตฺถีติ สามตฺถิยาเยวุปเสกาทิปฺปตีติ.
ตทเปกฺขายาติ คมฺมมาโนปเสจนาทิกิริยาเปกฺขาย. ปาณินิเยหิ อตฺเถน ‘เอตสฺสิท’นฺติ อตฺเถ นิจฺจสมาโส-ภิมโต สพฺพลิงฺคตา จ, ตถา วจนาภาวมิห มนสิกตฺวา ‘กถ’มิจฺจาทินา วุตฺติ ยํวุตฺตํโจทกวจนมาหริตฺวา ตตฺถาธิปฺปายํวิวรติ ‘เอวมฺเต’จฺจาทินา, วิธานํ กตนฺติ เอวมฺเตติ สมฺพนฺโธ, ตตฺเถจฺจาทินา อฺ ปทตฺเถ ภวิสฺสตีตฺเยตฺถาธิปฺปายํ วิวรนฺโต นิจฺจสมาสตํ สพฺพลิงฺคตฺจ ปฏิปาทยติ, วากฺยนิวตฺติสิทฺธาเยวาติ.
อตฺถสทฺเทนาวคตตฺถตาย เอตสฺสาติ วตฺตุมยุตฺตนฺติ ‘เอตสฺส อตฺโถ’ติ วากฺยนิวตฺติ สิทฺธาเยว, กถฺจิปิ จตุตฺถฺยนฺตา ภินฺนตฺถสฺส สมาเส กเตปิ ตตฺถ วิโรธมาห- ‘จตุตฺถฺยนฺตสฺเส’ตฺยาทิ.
วจนมฺปีติ ‘‘อตฺเถน นิจฺจสมาโส สพฺพลิงฺคตาจ’’อิติ (๓-๑-๓๖) วากฺยกาเรน ปติฏฺิตวจนมฺปิ, ปาณินียานํ ‘เอตสฺส อิท’นฺติ อตฺเถ สมาเส กเต โย-ตฺโถ สมฺปชฺชติ, อฺตฺถสมาเสปิ โสเยวตฺโถติ ทสฺเสติ ‘โย’ อิจฺจาทินา, อนุปาทาปรินิพฺพานนิมิตฺตํ วายาโมจฺจาทินา โยเชตพฺพํ… ตํนิมิตฺตตฺตา วายามาทีนํ, เตสํ กถาทีนนฺติ เอตฺถ เตสํ วายามาทีนนฺติ วตฺตพฺพํ… วายาโมตฺยาทินา วุตฺตตฺตา โส จ ตนฺนิมิตฺตํ โหเตว, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘เอตสฺส อิทนฺติ วากฺเย อตฺเถน สมาเส สพฺพลิงฺคตา จ ‘เอตทตฺโถ เอตทตฺถา เอตทตฺถ’นฺติ วายามาทโย จ สมาสตฺถา โหนฺติ, เอตํ อนุปาทาปรินิพฺพานมตฺโถ ปโยชนเมตสฺส เอติสฺสา เอตสฺสาติ อฺปทตฺเถปิ เอสํ ปทานํ โสเยวตฺโถติ นาตฺถเภโท’’ติ.
อิทฺจ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺทํ กุสลานิ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย…เป… วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย เอตทตฺโถ ¶ วายาโม เอตทตฺถา กถา เอตทตฺถา มนฺตนา เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติอาทิ (ติกงฺคุตฺตร, อานนฺทวคฺค) ปาฬึ นิสฺสาย วุตฺตํ.
ปาณินิเยหิ ‘‘กตฺตุกรเณ กิตนฺเตน พหุล’’นฺติ (๒-๑-๓๒) กิตนฺเตน ตติยาสมาสวิธานา ตตฺเถว พหุลคฺคหเณน ‘คามนิคฺคตา’ทีสุ สมาโส วุตฺโต, เตเนตฺถานฺโตทาหรณานํ ทฺวินฺนมธิกตฺตํ, สมาสาภาโว-ภิมโตติ ปาณินีเยหิ ‘‘ปูรณคุณสุหิตตฺถสทพฺยยตพฺพสมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๒-๑๑) สุตฺเต คุณ อิติวจเนนาภิมโต, สทิติ สฺา เตสํ นฺตมานานํ.
โส กถนฺติ อิห ‘ภาวติตฺตตฺเถหี’ติ ภาวปฺปจฺจยนฺเตเนว สมาสปฏิเสธวิธานา ‘พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา’ อิจฺจาโท โส สมา สปฺปฏิเสโธ กถํ สิชฺฌตีติ อตฺโถ.
คุณตฺตนิเยวาติ คุณสภาเว เอว, อภิมโตติ วาตฺติกการสฺสาภิมโต ‘‘ตทวฏฺเหิ จ คุเณหี’’ติ, ตสทฺเทนาสฺส คุณสฺส ปรามาโส ตสฺมึเยว คุเณ อวติฏฺนฺตีติ ตทวฏฺา, คุเณเยว คุณาติฏฺนฺติ น กทาจิปิ โสยมิตฺยเภทา ทพฺพวุตฺตโย สุกฺกาทโย วิย เต ตทวฏฺา คุณา คนฺธาทโย, ตทวฏฺิเตหิ คุเณหิ ฉฏฺี สมสฺสเตติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อาภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต อพฺยยคฺคหเณน, เทวทตฺตสฺสาติ ฉฏฺิยา คุรุมฺหิ สาเปกฺขตฺเตปิ คุรุสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สกตฺเถ [วากฺเย] วิย วุตฺติยํ พฺยเปกฺขา-ยาหานิโต วุตฺติสพฺภาวํ วจนนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘ตถาจาหู’ติ.
สาตฺเถวาติ สกตฺเถ วิย, อสฺสาติ สมฺพนฺธิสทฺทสฺส, สามตฺถิยํ คมกตฺตฺจตฺถีติ ปทานมฺโฺาเปกฺขาลกฺขณํ สามตฺถิยํ สามตฺถิยาภาเวปิ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส คมกตฺตํ วา อตฺถีติ อตฺโถ, คุรุโน กุลํ ทาสสฺส ภริยาติ วิคฺคโห, อถาตฺร พฺราหฺมณสฺส อุจฺเจ’อิจฺจาโท สามตฺถิยํ คมกตฺตํ วา นตฺถีติ กุโต-วสิตํ, เยน ตทาภาวาตฺร ¶ สมาสาภาโว วณฺณียเตจฺจาห-‘สามตฺถฺยาทิโนตฺวิ’จฺจาทิ.
สมาสาภาโว-ภิมโตติ ‘‘ปูรณา’’ทิสุตฺเต สมานาธิกรสฺสาปิ อุปาทานโต. เสหีติ อตฺตนิเยหิ, นาภิมโตติ ‘‘จยุตฺเตหิ เสหิ อสมาสิเตหิ ฉฏฺีสมาสปฺปฏิเสโธวตฺตพฺโพ’’ (วา) ตฺยเนน, ปุถคตฺถตาย [ภินฺนตฺถตายํ-วุตฺติ] มิจฺจสฺสวิวรณํ ควาทีนมสมาเสติ, เอวมสฺสาทีนํ สมาเสนาลนฺติ สมฺพนฺโธ.
โยคีนนฺติ อิตรีตรโยคีนํ, อเนเนตเรตรโยคจตฺถสมาสํ วทติ. วุตฺติโหตีตฺยสฺส วิวรณํ ฉฏฺีสมาโส ภวตีติ, เอกตฺถีภาเวอิจฺจสฺส วิวรณํ ควาทีนฺจ จตฺถสมาเส สตีติ.
รุฬฺหิตฺตาติ สมาสสฺเสว กีฬาวาจกตฺเตน ชีวิกาย จ ปจฺจาย กตฺเตน ปสิทฺธตฺตา, น วากฺยสฺสาติ ‘อุทฺทาลปุปฺผภฺชิกา’ตฺยาโท รุฬฺหีวเสน นิจฺจสมาโส ภวิสฺสตีติ ตตฺร กึ วจเนเนติ มฺเต, สรสิ รุฬฺหนฺติ วิคฺคโห.
อยมฺปน อมาทิสมาโส กมฺมธารยทิคุสมาสาติ สพฺเพปิ ปเรสํ ตปฺปุริสสทิสตฺตา ตปฺปุริสา, ยถา หิ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโสติ อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน, ตถา เต สิยุํ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺต นปุํสกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติทิคุ.
๑๑. วิเส
กินฺตํ วิเสสน มิจฺฉาห-‘ยมิ’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถาปยติ ตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ วิเสสฺสมิจฺจาห-‘ยทเนเก’จฺจาทิ, ยํ อวตฺถา ปียเต ตมภิธียเตติ สมฺพนฺโธ, นนฺเวกตฺเถเนตฺยุจฺจมาเน วิเสสฺเสเนติ กถมวคมฺยเต, ยโต เอวํ วิวริตวา ตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
สมฺพนฺธิสทฺทตฺตาติ เอวํ มฺเต ‘‘สมฺพนฺธิสทฺทา สกตฺถมิว นิยตมฺปฏิ-โยคินมากฺขิปนฺติ… เตน วินา เตสํ สกตฺถสฺสาสมฺภวาติ, วิวริตวาติ วิวริตฺถ, เอกตฺเถเนตีมสฺส สมานาธิกรเณน สห สมาโส ¶ โหตีติ เอวํ สาชฺฌาหาโร อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อตฺถสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘อตฺโถ อภิเธยฺโย’ติ. กถํ เตนตฺโถ วุจฺจตีตฺยาห- ‘อธิกรียติ’จฺจาทิ.
วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตฺจ วิเสสนาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ. วิเสสฺสสทฺทสฺส วิเสสเนน สห สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสน สทฺทาเปกฺขนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ตตฺถ การณมาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ, อธิกรณสฺส สมานตฺตํ นาม ภินฺนานํ สมฺพนฺธีนํ ภวติ, สมฺพนฺธิโน จ สมฺพนฺธมนฺตเรน น โหนฺตี [โหติ (โปตฺถเก)] ติ วิเสสนวิเสสฺสานํ สมฺพนฺโธ วิฺายเต, เอวํ วิฺาตา ตสฺมา สมฺพนฺธาติ อตฺโถ.
สทฺทพฺยติเรเกน เหตฺถ อตฺถานํ วิเสสนวิเสสฺสภาโว น สมฺภวติ, ตถา หิ ‘นีลมุปฺปล’นฺติ ปฺจ วตฺถูนิ สนฺนิหิตานิ นีลนฺติ นีลตฺตํ คุณสามฺํ, นีโล คุโณ, ตทาธาโร ทพฺพนฺติ ตีณิ, อุปฺปลนฺติ อุปฺปลตฺตํ อุปฺปลชาติ, ทพฺพฺจ ตนฺนิสฺสโยติ ทฺเว.
ตตฺถ อุปฺปลชาติ คุณชาตีนํ [นีลชาติอุปฺปลชาภธนํ (กาตนฺตฏีกา)] ตาว น สมฺภวติ วิเสสนวิเสสฺสภาโว ชาติยา นิคฺคุณตฺตา, นีลตฺตสฺส จ นีลคุเณ สมวายิโน, อุปฺปลตฺตสฺส จ อุปฺปลทพฺเพ สมวายิโน สมานาธิกรณตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุปฺปลชาติยา นีลสฺส จ คุณสฺส อตฺถิ สมานาธิกรณตฺตํ… นีล มุปฺปลนฺติ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อุปฺปลชาตินีลคุณานเมกมธิ กรณํนิสฺสโยติ, วิเสสน วิเสสฺสภาโว ตุ นตฺถิ ชาติยา อนีลตฺตา, คุณทพฺพานนฺตุ สมฺภวติวิเสสนวิเสสฺสตฺตํ ทพฺพสฺสาเนกคุณตฺตา, สมานนฺตุ เตสมฺปรมธิกรณํ ตติยํ นตฺถิ, เยน สมานาธิกรณตฺตํ สิยา, เอวํ นีลทพฺพ อุปฺปลทพฺพานมฺปิ อฺมฺปริหาเรน วตฺตุมิจฺฉิตานํ น วิเสสน วิเสสฺสภาโว, นาปิ สมานาธิกรณตฺตํ, กสฺมา อฺมฺาสมฺพนฺธโต อเปกฺขาภาวโต, วุตฺตปฏิปกฺขโต ปน วกฺขมานนเยน สทฺทานเมว สามานาธิกรณฺยํ วิเสสนวิเสสฺสตฺตฺจ เวทิตพฺพํ, เตเนวาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ.
อโตเยวาติ ยโต วิเสสฺสสฺส สมานาธิกรณตฺตํ วิเสสนาเปกฺขํ, อโตเยว เหตุโตติ อตฺโถ, ภินฺนนิมิตฺตปฺป ยุตฺตานเมวาติ ¶ สามฺเน นีลคุณาธาเร ทพฺเพ คุเณเยว วา นีลสทฺทสฺส, อุปฺปลสทฺทสฺส จ สามฺเน คุณวติ ทพฺเพ วตฺตมานตฺตา อฺมฺเสุ ภินฺเนสุ สทฺทปฺปวตฺติยา การเณสุ ปยุตฺตานํ สทฺทานเมว [นิฏฺานเมว (โปตฺถเก)].
สมานาธิกรณตฺตนฺติ นีลุปฺปลสทฺทานํ วิสุํวิสุํ โยเค วิสิฏฺทพฺพ วาจิตฺตสฺสาสมฺภวา, นีลฺจ ตํ อุปฺปลํ เจติ สามานาธิกรณฺเย สนฺนิปติเต สติ สมฺภวา เอวํ ตตฺถ วิสิฏฺเ วตฺถุมฺหิ ปวตฺตานํ เตสํ สมานตฺถตา, เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺวภินฺเน’จฺจาทิ.
นนุเจตฺยาทิ โจทฺยํ, สีสมฺปาตีติ สีสปา รุกฺขวิเสโส, นยิท เมวมิจฺจาทิ ปริหาโร.
อถ ตุจฺจเตอิจฺจาทินา ปรสฺส วจนาวกาสมาสงฺกเต, วิเสสวุตฺตีติ ผลสฺส รุกฺขสฺส จ สามฺสทฺทตฺตา ภาเวน วิเสเส วุตฺติ, อิเมสนฺติ สีสปาทีนํ น สโมธาริตาติ น นิจฺฉิตา, สามฺวุตฺติเยว สโมธาริตาติ อธิปฺปาโย, อวสิตา นิจฺฉิตา วุตฺติ เยสํ สีสปาทีนํ เต อวสิตวุตฺตโย, ปยตนํ วินา ตทา ปปฺโปติ จาติ สมฺพนฺโธ, ปยตนนฺติ ‘สามตฺถิยลทฺเธปิวิเสสฺเส’ติวจนํ. ตฺจนตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, สรูปมตฺตกถนายาติ วุตฺตตฺถานมฺปิ สรูปมตฺตกถนาย ‘ปูเป พหู อานเย’ติ ยถา, เอวํ ชาตียกนฺติ สรูปกถนปฺปการยุตฺตํ. อุปสํหรมาห-‘ตเทว’มิจฺจาทิ, นิปาตสมุทาโยวายํ วุตฺเตน ปกาเรเนตฺยสฺส อตฺเถ วตฺตเต.
อฺตรสมฺภเวปิ ตนฺนิวตฺติยา วจนสพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห- ‘อถปิ’จฺจาทิ, อฺตรสมฺภเวปีติ วิเสสนสฺส วิเสสฺสสฺส วา สมฺภเวปิ, ยตฺรปฺยุภินฺนมตฺถิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว ตตฺถปิตาว พหุลํวจนโตว นิวตฺติ โหติ, กิมฺปนา-ฺตรสมฺภเวติ ทสฺเสตุมาห-‘ยถา ปุณฺโณ’อิจฺจาทิ, เอตฺถ ปน อฺเปิ ปุณฺณนามกา สนฺตีติ พฺยภิจารสมฺภวา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว พหุลํวจนเมว สมาสํ นิวตฺเตติ, เอวํ วิเธปีติ อฺตรสมฺภเวปิ, น ¶ เกวลํ วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภเว, อถ โข เอวํ วิเธปฺยฺ ตรสมฺภเวปิตฺยวิสทฺทสฺส อตฺโถ.
ยชฺเชวมิจฺจาทิ ปจฺเจกํ วิเสสนวิเสสฺสภาเว สติ อนิฏฺา ปาทนโจทนา, ปจฺเจกํ วิเสสนํ สิยา อุภินฺนมฺปิ วิเสสนตฺตา, ตตฺถ โทสมาห-‘วิเสสฺสสฺสจ ปุพฺพนิปาโต’ติ, โจ-วธารเณ, วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย วา, กุโตจฺจาห- ‘นาคฺคหิเต’จฺจาทิ, อิติ การเณ, อโต กิมนิฏฺมายาต มิจฺจาห- ‘อุปฺปลนีลนฺติปิ สิยา’ติ, อิตฺถฺจรหิ กินฺตฺยาห- ‘นีลุปฺปลนฺติ เจ’จฺจาทิ. ปริหารมาห-‘เนสโทโส’จฺจาทิ, อุปปตฺตฺยนฺตรมาห- ‘อถ เจ’จฺจาทิ.
อฺมฺานุปการิตฺตาติ อฺมฺสฺส วิเสสนวิเสสฺสตฺเต นานุปการิตฺตา สปฺปธานตฺตาติ อตฺโถ, อถ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปธานตฺตํ กสฺมา น สิยา ตฺยาห- ‘อปฺปธานตฺเตปิ’จฺจาทิ, สกสกปฺปธานาเปกฺขาวนฺตานนฺติ สเกสเก ปธาเน อตฺตนิ อเปกฺขาวนฺตานํ. อถ กุโต ทพฺพสฺเสว ปธานตฺตมสิตํ, น ตุ คุณสฺเสตฺยาสงฺกิย ายมุปนิสฺสยติ ‘อถ เจ’ตฺยาทินา. ฉาโคตฺยโช วุจฺจเต, ตํ เสตวณฺณมาลเภถ มาเรยฺย, ผุสนํ วา กเรยฺยาติ อตฺโถ, อาปุพฺโพ ลภิ หิ มารเณ ผุสเน จ วตฺตเต, เทสนายนฺติ [โจทนายนฺติ โจทนาวากฺย (โปตฺถเก)] เวทวากฺเยติ อตฺโถ, กุโต ฉาคโต-ฺโ นาลพฺภเตจฺจาห- ‘น หิ’จฺจาทิ.
ฉาคาภาเวติ เสตคุณยุตฺตสฺส ฉาคสฺสาภาเว, ปิฏฺปิณฺฑิมาลพฺภาติ เสตคุณโยเคน วิฏฺปิณฺฑึ อาลมฺภ, น จ นาลมฺภเต ตสฺมา คุโณ อปฺปธานนฺติ อชฺฌาหริตพฺพํ.
ปุน โจเทนฺโต อาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ, อเถตฺยธิปฺปายมาสงฺกเต, อนิฏฺมาปาทยติ นีลสทฺเทปิ ปสงฺโค’ติ, กุโตจฺจาห- ‘โสปิหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘‘อุปฺปลสทฺโท ชาติวาจี, น ตุ ทพฺพวาจี, ชาติ วิสิฏฺทพฺพวาจิตฺตา ยทิ ทพฺพวาจีติ วุจฺจเต, ตทา นีลสทฺโทปิ คุณวิสิฏฺ ทพฺพวาจิตฺตา ทพฺพวจนมาปชฺชตีติ อิเมสํ น โกจิ วิเสโส’’ติ, ปริหรนฺโต อาห ‘เนทมตฺถิ’จฺจาทิ, อปายิโน อปคนฺตาโร ทพฺพาติ คมฺยเต, กุโตจฺจาห- ‘สตีปิ’จฺจาทิ, อิติ การเณ.
วิเสสนเมกตฺเถเนติ ¶ สิทฺเธปิ ปปฺจตฺถํ ปริปฺผุฏตฺถฺจ อุทาหรณพหุตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาณินิเยหิ พหุํ สุตฺติตํ, สพฺพสฺเสตสฺส ปจฺจกฺขาตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺติยมุทาหรณมตฺตํ ทสฺสิตํ, ตทิทานิ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘ปุพฺพกาเล’จฺจาทิ, ฉินฺโนจ วิเสสนนฺตี สมฺพนฺโธ ‘‘ปุพฺพกาเลก สพฺพธุรปุราณนวเกวลานิ สมานาธิกรเณเน’’ติ (๒-๑-๔๙) เต สเมตฺถ สุตฺตํ, ตตฺเถกาทีนํ วุตฺติยมุทาหรณานิ น ทสฺสิตานฺยุปลกฺขณโตว วิฺายนฺตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอเก’จฺจาทิ, เอโก จ โส ปุริโสจาตฺยาทินา วิคฺคโห อุปลกฺขณตฺตาเยว จ ‘สตฺต จ เต อิสโย จ สตฺติสโย’จฺจาทิกฺจ ทฏฺพฺพํ.
อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชเต-เนเนตฺยุปมานํ, อุปมียตีตฺยุปเมยฺยํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย ธมฺโม สามตาเตน วิสิฏฺํ ยทุปเมยฺยํ, ตํ วจเนเนตฺยตฺโถ อุปมาโนปเมยฺยจฺจาทิ กสฺส, สมาโส ภวตีติ เสโส, การณมาห- ‘วิเสเส’จฺจาทิ, วิเสสาปริคฺคหาติ วิเสสนนฺตฺเยว สามฺเน ปริคฺคหา, เอวมฺภู ตสฺสาปีติ อุปมานรูปสฺสาปิ. นนุ สตฺถีสทฺทสฺสสตฺถิยํ วุตฺติ สามาสทฺทสฺส ตุ เทวทตฺตาย, อโต พฺยธิกรณตฺตา กถเมตฺถ สมาโสจฺจาสงฺกียาห- ‘ยเท’จฺจาทิ, สมาโน ธมฺโม สามตฺตาทิ ยสฺส โส สธมฺโม, ตสฺส ภาโว สาธมฺมิยํ สามตฺตํ, ตสฺมา เทวทตฺตาตฺเถ วตฺตเต อุปจารวเสน, สามาสทฺโทปิ คุณวจโนปิ สามตฺตํ วตฺวา สทฺธาทิตฺตวเสนาเภโทปจาเรน วา เทวทตฺตายํ วตฺตเต, นนุ จ สามาสทฺทสฺส เทวทตฺตาภิธาเน จริตตฺถตาย สตฺถี คุเณน นิทฺทิฏฺาตฺยนิยตคุณปฺปตีติปฺปสงฺโค เนกคุณาธารตฺตา สตฺถิยาตฺยาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
อิหาติ นิทฺธารเณ, เอเตสํ คุณานํ มชฺเฌติ อตฺโถ, อิห วา สตฺถิยํ, สามคุณวนฺตตาย สามายาติ คมฺยเต, ปสิทฺธิวเสนาติ สตฺถิสามาตฺยตฺโรปมานํ สตฺถี, อุปเมยฺยา เทวทตฺตา, ปสิทฺธนฺตุปมานํ ภวติ นาปฺปสิทฺธํ… ปสิทฺธสาธมฺมิยา สาธฺยุ สาธนมุปมานนฺติ กตฺวา สตฺถิเยว สามงฺคุเณน ปสิทฺธา น เทวทตฺตา, ตสฺมา สามคุณปฺปสิทฺธิยาติ อตฺโถ. สาธฺยุเต อุปมียเตเนเนติ สาธนมุปมานํ, สาธฺยเต ¶ อุปธียเตติ สาธฺยมุปเมยฺยํ, ปสิทฺธสฺส สาธมฺมิยํ เตน, สาธฺยสฺสาปฺปสิทฺธสฺส กสฺสจิ สาธนํ สาธฺยสาธนํ. ยตฺรตฺวิจฺจาทินา พหุลํวจนสามตฺถิยา สามฺวจเนเนว สมาสสพฺภาวํ วตฺวา อฺเนาสพฺภาวมุทาหรเณน ผุฏยิตุํ ‘ผาลา อิว ตณฺฑุลา’ตฺยาทิ อารทฺธํ.
ตณฺฑุลสทฺโทติ อุปเมยฺยภูตตณฺฑุลสทฺโท, ตณฺฑุลตฺตมฺปิ วตฺวา ทพฺเพ ปวตฺโต สามฺวจโน นตุ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ทพฺเพติ ตณฺฑุลทพฺเพ ผาลทพฺเพ จ.
อุปมาโนปเมยฺยสาธารณสูรตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเคติ อุปมาโนปเมยฺยานํ สาธารโณ โย วิสารทตฺตาทิธมฺโม ตพฺพจนสฺส ‘มุนิ อยํ สีโห วิย วิสารโท’ตฺยาโท วิสารทาทิสทฺทสฺสาปฺปโยเคติ อตฺโถ, เกสฺจิติ เกสฺจิ สทฺทานํ มชฺเฌ, วิเสสฺสตฺตเมว ผุฏยติ. ‘ตถา เจ’ตฺยาทินา, วิเสสนวิเสสฺสานํ ยถิฏฺตฺตา นิจฺจํ สีหาทีนํ วิเสสฺสตาเยว วจนิจฺฉาติ ปุพฺพนิปาตตฺตาปฺปสงฺโคติ ภาโว, อุปปตฺยนฺตรมาห-‘วิเสสนสฺเสเว’จฺจาทิ, ยทิปิ สีโห วิเสสนเมว น วิเสสฺสํ, ตถาปิ พหุลาธิการา วิเสสนสฺสาปิ ปรนิปาโตติ ภาโว.
อถาตฺราปิ วิเสสนนฺเตว สมาสปฺปฏิปาทเน’มุนิ อยํ สีโหว วิสารโท’จฺจาโท สามตฺถิยโตว สมาสาปฺปสงฺเคปิ อุปมาโน ปเมยฺยานํ สาธารณวิสารทตฺตาทิธมฺมวจนาปฺปโยเค สติ ตปฺปสงฺคาภาวตฺถํ วจนมารพฺภนียนฺติ โจเทติ ‘นนุเจ’ตฺยาทินา, สามตฺถิยโตติ สามฺวจนปฺปโยเค สาเปกฺขตฺตา สมาสาปฺปสงฺโคติ สามตฺถิยํ ตสฺมาติ อตฺโถ. สามฺปฺปโยคตฺถนฺติ สมาสวากฺเย สามฺวจนสฺส สูรตฺตาทิ(โน), อปฺปโยคตฺถํ, ตถา หิจฺจาทินา สามฺสทฺทปฺปโยเค สามตฺถิยโต สมาสาสพฺภาวา สุตฺตนฺตรสฺสานารพฺภนียภาวํ สาเธติ.
วิเสสานนฺตพฺภาวาติ สามฺสฺส สมาเส อนฺโตภาเวปิ ติขีณตฺตาทิโต วิสิฏฺสฺส สูรสฺสาทิวจนียสฺส วิเสสสฺส สมาเส อนนฺโตคธตฺตา อปฺปสงฺโค สาเปกฺขมสมตฺถนฺติ. อเถติ ‘สจฺจเมต’นฺติอาทึ ¶ ปรวจนมาสงฺกิย วทติ, เอวมาทิสิชฺฌนตฺถํ สมาโสติ (าปนตฺถํ) อารพฺภนียมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ.
ปธานสฺสาติ ‘รฺโปุริโส-ภิรูโป’เตตฺถ อภิรูปสาเปกฺขสฺส ปุริสสฺส วิเสสนตฺเตเนวา [วิเสสนํ เตเนวา (โปตฺถเก)] ปฺปธานํ, สมาสาวยวภูตํ ราชานํ ปติ วิเสสฺสภาเวนาวิผลิตสกตฺถตาย ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส. อาทิสทฺเทน ‘ราชปุริสสฺส ทสฺสนียสฺส เคห’นฺติ สงฺคณฺหาติ.
เอตฺถ หิ เคหมฺปติ วิเสสนภาเวนาปฺปธานตฺเตปิ ราชานมฺปติ ปธานภูตสฺส ปุริสสฺส สาเปกฺขสฺสาปิ สมาโส โหเตว. อิทฺจาปนตฺถํ วจนารมฺภปฺปโยชนฺจ, การณมาห- ‘คมกตฺตา’อิจฺจาทิ.
คมกตฺตาติ วิคฺคหวากฺยตฺถสฺส วุตฺติยมฺปตียมานตฺตา คมกตฺตํ ตสฺมา, นเจห คมกตฺตมตฺถีติ ‘มุนิ สีโหว สูโร’ตฺยตฺร ตุ วากฺยโต โยตฺโถ ปตียเต, นายํ ‘มุนิ สีโห สูโร’ตฺยโต คมฺยเตติ คมกตฺตํ นตฺถี-ติ อตฺโถ, ตถาหิ มุนิสีหสทฺเทเนโว ปมาโนปเมยฺยภาวนิมิตฺตสฺส วิสารทตฺตสฺส สภาเวเนโวปาทานโต วิสารทสทฺทสฺส เตน สมฺพนฺธาภาโว.
อปวคฺโค นิพฺพานํ, วากฺยเมเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมฺปทสฺสยมาห- ‘วุตฺตินิวตฺเตตี’ติ พหุลาธิการโต วิฺายติ, นนุ จาตฺร วิเสสฺสภาวาสมฺภวาปฺปสงฺโคเยว วุตฺติยาติ โจเทติ. ‘นนุเจ’ตฺยาทินา.
ปุณฺณตาพฺยภิจาราติ ปุณฺณตาสงฺขาตสฺส พาลาทิอวตฺถาวิเสสสฺส อวินาปฺปวตฺติโต พฺยภิจารี หิ วิเสสฺสมฺภวติ ยถา นีลตายุปฺปลํ, ปริหรติ ‘เนทมตฺติ’จฺจาทินา, มนฺตาณิปุตฺตานํ อเนกตฺตาติ เกวลํ มนฺตาณิยา ปุตฺโต ปุณฺโณเยวาติ อภาวา เตสํ พหุภาวโต, อตฺตโน อตฺตโน คหสฺส ปตโยติ คหปตีนํ พหุตฺตํ ปากฏเมว.
วุตฺติเยเวติ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมาห-‘วากฺยํ นิวตฺเตตี’ติ. วิสิฏฺชาติวจนาติ วุตฺตํ กณฺหสปฺปชาติยา โลหิตสาลิชาติยา จ วิสิฏฺตฺตา.
ตจฺฉโก ¶ สปฺโปติ พฺยาขฺเยยมุปนิกฺขิปฺปโจทยมาห- ‘นนุ เจ’จฺจาทิ. ตจฺฉกภาวานเปโตติ พาลยุวตฺตาทิสงฺขาตตจฺฉกภาวโต อพฺยาวุตฺโต, อตฺถินามเธยฺโยติ ตจฺฉโก นาม โกจิ ตนฺนาโม อตฺถิ, กิริยาสทฺโทติ ตจฺฉตีติ ตจฺฉโกติ เอวํ กิริยาย ปวตฺตินิมิตฺตตฺเตโนปาทินฺโน วฑฺฒกีวาจี ตจฺฉกสทฺโท, เอวํ มฺเต ‘‘ยถาวุตฺตนเยน วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวา สมาเสน ภวิตพฺพํ, ตถา สติ กิมิทํ ปจฺจุทาหรณํ กต’’นฺติ. อตฺร เกนจิ น นามเธยฺยสฺเสตฺยาทิ โนปชายเตวาตฺเยตทวสานํ วุจฺจมานมนุทฺยตํ นิรากตฺตุกาโม อาห-‘โยปา เห’จฺจาทิ.
อิมสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตนเยน ตจฺฉกสทฺทสฺส กิริยา สทฺทสฺสาตฺถวิสยาเปกฺขายาภาวโต วิเสสฺสตฺตาภาวา ปจฺจุทาหรณมิทํ กต’’นฺติ.
กสฺมา อยุตฺตมิจฺจาห-‘ยโต’จฺจาทิ, นามเธยฺยสฺส กิริยาวาจิโน จ อตฺถาภิธานสามตฺถิยํ ตุลฺยํ วา น วา, อวยวปฺปสิทฺธิยา สมุทายปฺปสิทฺธิ พลวติ วา นเวตฺเยตํ วิจาเรตุํ ยโต นาธิกตนฺตฺยตฺโถ, กิฺจรหิ อธิกตนฺตฺยาห- ‘อปิตฺวิ’จฺจาทิ, ตจฺฉกสทฺโทเนกตฺถวุตฺติ นาเนกตฺโถติ วิจาเรตุมธิกตนฺติ โยชนา.
เอวํ มฺเต- ‘‘วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายํ สทฺทานมตฺถาภิธานสามตฺถิยจินฺตา น ยุชฺชเต ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตี’ติ วิเสสนํ มคฺคียเต, นาสมฺภเว นาพฺยภิจาเร ยถา สีตํ (หิมํ) อุณฺโหคฺคีติ, ตสฺมา สมฺภวพฺยภิจารจินฺตา วิเสสนวิเสสฺสภาวจินฺตายมุปยุชฺชตีติ ตจฺฉกสทฺโท-เนกตฺถวุตฺติวา น เวตฺเยตเทว วิจาเรตุมธิกตนฺติ กตฺถจิปิ วิเสสนวิเสสฺส สพฺภาเว สมาโส โหเตวา’’ติ, ยทิปิ นามเธยฺยกิริยาวาจีนมตุลฺยมตฺถาภิธานํ สมุทายปฺปสิทฺธิยา จ พลวติตฺตํ, ตถาปิ วกฺขมานนเยน สมาสสพฺภาวา น กาจิ หานีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอตฺถ จา’ติอาทิ.
เอตฺถจาติ เกจิ ปกฺเข จ, กฺจิ ปีฬมาวหตีติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห ‘ตถาหิ’จฺจาทิ. เอวํ มฺเต- ‘‘ยทีปิ สมุทายปฺปสิทฺธิยา สติ กิริยาสทฺทตฺถวิสยาเปกฺขา ¶ โนปชายเต, ตถาปิ นามเธยฺยสฺเสว ตจฺฉกสทฺทสฺสาปฺยเนกตฺถวุตฺติตฺตมตฺเถว… สปฺปวิเสเส มนุสฺเส จ ตนฺนามเก นามเธยฺยสฺส ตจฺฉกสทฺทสฺส ปวตฺติสพฺภาวา(ติ) วิเสสนวิเสสฺสสพฺภาวโต สมาสปฺปสงฺโค ตทวตฺโถ เยวา’’ติ, น เกวลํ สปฺปวิเสสสฺเสว ตจฺฉกสทฺโท นามเธยฺยมปิตุ มนุสฺสานมฺปีติ ปิสทฺทตฺโถ. ตจฺฉกสทฺทสฺสาเนกตฺถวุตฺติตฺเตปิ น สมุทายปฺปสิทฺธิยา อวยวปฺปสิทฺธีพาธาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจา’ติอาทิ. โจ-วธารเณ, กุโตจฺจาห ‘กิริเย’จฺจาทิ. กเมนตฺถปฺปสิทฺธีติ ยํ, เอตมฺปน สกฺกา วิฺาตุนฺติ โยชนา.
ยนฺติ ยํ ปสิชฺฌนํ, กเมนาติ พาธาภาวโต อนุกฺกเมน. เอวฺเจติ อิมินา นเจตฺยาทินา วุตฺตํ ปจฺจามสติ… กิมฺปฏิวิหิตํ สิยา ปริหฏํ สิยาติ อตฺโถ, อิติ อิมินา การเณน ‘ตจฺฉโก สปฺโป’ติ ปจฺจุทาหรณํ น ยุตฺตํ… ตจฺฉกสปฺโปติ สมาสสพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย, เนทเมวมิจฺจาทินา ปริหรติ, ยทา จรติ ยถา วุตฺเตน วิเสสนวิเสสฺสภาวสมฺภโว, ตทา กถํตฺยาห- ‘ยทา วิเสสเน’จฺจาทิ. ตทาปิ กถํ วากฺเยน ภวิตพฺพมิจฺจาห- ‘อิทฺเจ’จฺจาทิ. พหุลํวจนโตเยวาติ อธิปฺปาโย.
อฺสฺสาติ กมฺมนิ สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ ฉฏฺี. อวจฺเฉทกตฺตาติ เอตฺถ กตฺตุนา ภวิตพฺพนฺติ กาฬสฺสาติ กตฺตริ ภาวโยเค ฉฏฺิยา อชฺฌาหริตพฺพํ. ปตฺตาปนฺเนหิ ทุติยนฺตสฺส ชีวิกมฺปตฺโต ชีวิกา ปนฺโนติ สมาโส ‘การกํ พหุล’’นฺเตว (จํ-๒-๒-๑๙) วิหิโต ทุติยนฺเตน ตุ เตสํ สมาสตฺถํ สุตฺตนฺตรํ กตํ ปเรหิ, อตฺถฺจ เตสมิตฺถิลิงฺคานมฺปิ สมาเสเนว, การนิวตฺติยา, ตถา มาโส ชาตสฺสาติ วิคฺคเห ปริมาณิวาจินา ฉฏฺิยนฺเตน ปริมาณวจนานํ กาลสทฺทานํ, ตทาห- ‘ปตฺตาปนฺนาน’มิจฺจาทิ, ปริมาณํ มาสาทิ ปริจฺเฉโท ตมสฺสตฺถีติ ปริมาณี ชาตาทิ.
เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- าปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน ¶ วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อฺปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกฺตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิ. อฺตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (๓-๖๗) ปุมฺภาโว. มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ฺตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิ.
ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อฺถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อฺปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถ. ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฏฺาสฺํ วิธาย ตทนฺตสฺสฺตฺถสมาเส ‘‘นิฏฺา’’ติ (๒-๒-๓๖) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสงฺโค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิ. เกสฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฏฺีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตา.
อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฏฺีสมาสปฺปสงฺโค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิ. อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ.
๑๒. น
เอตฺเถวาติ ‘‘ฏ นฺสฺส’’อิติ (๓-๗๔) สุตฺเตเอว. ปามนปุตฺโตติปามา กุฏฺวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ กาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฏ
สิยาติ ¶ ภาโว, นนุ จิห สมาสวิธิมฺหิ กาโรจฺจารณา โลป รหิตสฺส สมาโส น ภวตีติ วตฺตุมุจิตํ, น ตุ ‘‘ฏ นฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถติ [ฺกาโร เอตฺโถว วิเสสนตฺโถ, ติ ภวิตพฺพ] สจฺจํ, กินฺตฺวิห สมาสวิธิมฺหิ การสฺส พฺยวจฺฉชฺชํ น ทิสฺสเต.
ปริยุทาสวุตฺตีติ ปริ ตุลิตมุคฺคยฺห นิเสธนียสฺส อสนํ เขปนํ วชฺชนํ ปริยุทาโส, เตน ปริยุทาเสน วิสิฏฺเ-ตฺเถ วุตฺติ อสฺเสติ ปริยุทาสวุตฺติ, ปสชฺชปฺปฏิเสธวุตฺตีติ ปฏิเสธนียเมว ปสชฺช ปตฺวา ตํสทิสมนเปกฺขิย นิเสโธ, เตน วุตฺติ อสฺเสติ ปสชฺชปฺปฏิเสธ วุตฺติ.
ยตฺถ พฺราหฺมณา อฺโว ภวตีตฺเยวํ วากฺเยนาตฺถนฺตรวิธานา วิธิโน ปธานตฺตํ, อตฺถนฺตรวิธานสามตฺถิเยเนว พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ ปตียเต, พฺราหฺมณสฺส [พฺราหฺมณสฺสา (โปตฺถเก)] นิวตฺตเน ตทเปกฺขายาฺสฺส วิธานโยคโต สกปเทน นฺขฺเยน วิธิภาคี น วุจฺจเต, กิฺจรหิ อฺสทฺเทน… ปริยุทาสนิสฺสยิโนฺสทฺทสฺเสว วากฺเย ปโยคโต’ อฺโ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณ’ติ, นฺสฺสจ สฺยาทฺยนฺเตน สามตฺถิยํ, น ตฺยาทฺยนฺเตเนตฺเยกวากฺยตา… อฺโ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณติ ตตฺถ ตตฺถ ปริยุทาสวุตฺติตฺตา.
ปสชฺชปฺปฏิเสเธตุ ปฏิเสธสฺส ปธานตฺตา พฺราหฺมโณ น ภวตีติ วากฺเยน พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ วิธิ อตฺถคมฺโม วากฺยเภโท, สกปเทน จ นฺขฺเยน ปฏิเสธภาคิวาจี สมฺพชฺฌเต. โก โส พฺราหฺมณา อฺโติ อาห- ‘พฺราหฺมณตฺตานชฺฌาสิโต’จฺจาทิ.
อิตรสฺมินฺติ ปสชฺชปฺปฏิเสเปกฺเข, เกนจิ สํสยนิมิตฺเตนาติ อุปวีตทสฺสนาทินา เกนจิ สํสยการเณน, สพฺพมฺปิ ปทํ สกตฺเถ ปโยคมฺปติ าณมเปกฺขเต, ตฺจ าณํ ทฺวิธา สมฺมาาณํ มิจฺฉา าณฺจ. อุภยมฺเปตพฺราหฺมณสทฺทํ ปวตฺตยติ. ตตฺถ สมฺมาาณ ปุพฺพเก อพฺราหฺมณสทฺทปฺปโยเค นตฺถิ นฺสฺส พฺยาปาโร, น หิ ตตฺถ เตน กิฺจิ กรียติ. มิจฺฉาาณปุพฺพเก ตุ วิชฺชเต ตสฺส พฺยาปา โร ¶ ตตฺถ หิ เตน มิจฺฉาาณปฺปภวตา ปรสฺสาขฺยายเต, มิจฺฉาาณํ เจนฺทฺริยเหตุกํ, วินา สทิสตฺตํ น ภวตีติ ปฏิเสเธ สติ อุตฺตรปทตฺถสทิโส สมาสตฺโถ ชายเตจฺจาห- ‘ตตฺถ สทิสตฺตํ วิเน’จฺจาทิ. รชฺชุยํ หิ สปฺปพุทฺธิ สทิสตฺตา.
ปโยคสามตฺถิยาเจติ อพฺราหฺมณมานเยจฺจาทิปโยคสามตฺถิยา จ. เอวมฺมฺเต- ‘‘ยทฺยตฺร พฺราหฺมณมตฺตสฺสานยนํ สิยา ปุพฺพปทสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา, อถ น กสฺสจิ อานยนํ เอวมฺปิ สพฺพสฺเสวา พฺราหฺมณสทฺทสฺสานตฺถกตฺตํ, ตสฺมา ปโยคสามตฺถิยาปิ สทิสปฺปฏิปตฺตี’’ติ.
ตคฺคตาติ สทิสตฺถคตา. ยถาวุตฺตสฺเสวา-ตฺถสฺสุปพฺรูหนาย วิฺูวจนมุปฺสฺสติ ‘อโตเยว วุจฺจเต’จฺจาทิ. อยฺเจตฺถ อตฺโถ ‘‘นฺวจเนน อิวสทฺเทน จ ยํ ยุตฺตํ ตทฺสฺมึ ตปฺปทตฺถสทิเส-ตฺเถ ปฏิปตฺตึ ชเนติ, ตถาหฺยตฺถสมฺปจฺจโย โลเก ทิสฺสติ ‘อพฺราหฺมณมานยา’ติ พฺราหฺมณสทิโส ขตฺติยาทิ อานียตีติ, อธิกรียติ นิยุชฺชเต สทฺโท-สฺมินฺตฺยธิกรณํ. ยถาวุตฺเตน จ พฺยาขฺยาเนน กิมิฏฺํ สิทฺธนฺตฺยาห- ‘ตเทว’มิจฺจาทิ. เกจิ ปน อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมิห วณฺเณนฺติ.
สมตฺถวาทีนนฺติ ‘‘สมตฺโถ ปทวิธิ’’ (ปา ๒-๑-๑) ตฺเววํ วาทีนํ. สมตฺถ วาทีนํ สมาโส วิเธยฺโยติ สมฺพนฺโธ, วิเธยฺโยติ วจนนฺตเรน วิเธยฺโย, ตถาหิ อปุนเคยฺยาติ คายเนน นฺสฺส สมฺพนฺโธ, น ตุ ปุนสทฺทตฺเถน. อโนกาสํ กาเรตฺวาติ กรเณน สมฺพนฺโธ น โอกาเสน. อมูลามูลํ คนฺตฺวาติ คมเนน, น มูเลนาติ อสามตฺถิยํ. คมกตฺตวาทิโนติ อสามตฺถิเยปิ ยตฺร คมกตฺตํ ตตฺถ สมาโส โหเตว, ตโต คมกตฺตฺจ สมาสสฺส นิพนฺธนนฺติ โย วทติ ตสฺเสตฺยตฺโถ. เอตฺถาปีติ อปุนเคยฺยาตฺยาโทปิ, นนฺวยมปฺยาจริโย คมกตฺตวาที, ตถาสติ คมกตฺตาอิจฺจนภิธาย พหุลาธิการาติ กสฺมาวุตฺตนฺติ อาห-‘โส เจ’จฺจาทิ.
เกหิจีติ วุตฺติคฺคนฺเถน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เกหิจิเยว ¶ น สพฺเพหี’ติ, อปุนเคยฺยาติ ‘‘ฏ นฺสฺสา’’ติ (๓-๗๔) นสฺสโฏ, อติปฺปสงฺคาภาวโตติ สุตฺตนฺตเรน สมาเส อวิหิเตปิ อนภิมตตฺถานมฺปตีติยา อภาวโต.
๑๓. กุปา
สฺยาทิวิธิโนติ การกวิภตฺติวิธานโต วิสุํ อิตฺถมฺภูตาทีสุวิธานา สฺยาทิวิธีติสงฺขํ คตสฺส สฺยาทิวิธิโน, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ ปริยุทาโส-นตฺถโกติ โจเทนฺโต อาห ‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อนตฺถกํ ภเวยฺย… ลกฺขณาทฺยตฺถานํ สมาเส คุณีภูตตฺตา สมาสโต กิริยาสมฺพนฺธานุรูปวิภตฺติยตฺถสฺส ปธานภาวโต, ปริหรติ ‘นยิทเมว’มิจฺจาทินา. ‘‘อนุนา’’ติ (๒-๑๐) วิจฺฉายมนุนา โยเค ทุติยา วิธานสามตฺถิยา วากฺยมฺปิ โหติ, อฺถา นิจฺจสมาเส ทุติยา วิธานมนตฺถกนฺติ ภาโว, นิคมยติ ตสฺมาอิจฺจาทินา, ‘‘กุ ปาปตฺเถ’’ติ ปเรสํ คณปาโ, เอวมุปริปิ ‘‘ทุนินฺทายํ’’ตฺยาทิ เวทิตพฺพํ.
๑๔. จีกฺริ
จีสทฺโทติ เอตฺถ จีติ อิมินา จีปฺปจฺจยนฺตํ ปรามสติ, จีปฺปจฺจยนฺต สทฺโทติ อตฺโถ.
๑๕. ภูส
ปีติสมฺภโมติ ปีติยา สมฺภโม ปีติปุพฺพิกา ปจฺจุฏฺานาสน ทานาทิวิสยา ตุริตตา, อลํภุตฺวา ปริยตฺตํ สมฺปุณฺณํ ภุตฺวา.
๑๖. อฺเ
ปุโรภูย อคฺคโตภูย. ติโรภูย อนฺตรธานีภูย. อนจฺจาธาเนติ อิมสฺส อตฺโถ ‘อุปริยาธานโต อฺตฺรา’ติ, อาธานํ ปติฏฺาปนํ, อิจฺฉนฺตีติ ปาณินิยาทโย อิจฺฉนฺติ, อุรสิ กตฺวา ปาณินฺติ ปาณึ อุรสิ กตฺวา.
๑๗. วาเน
อเนกคฺคหณสฺส ปโยชนํ วตฺตุมุปสกฺกติ ‘อิเธ’จฺจาทิ, วิวจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามฺนฺติ วิวจฺฉิตํ เอกสงฺขฺยาย สามฺํ, เอวํ มฺเต ‘‘ยทิ‘สฺยาทิ ¶ สฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามฺสฺส ปริคฺคโห น สิยา ตทา อิหานตฺถก (มเนก)คฺคหณํ สิยา เตเนหาเน กคฺคหณสามตฺถิยาเยว ‘สฺยาทิสฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยา สามฺมฺปริคฺคหิตนฺติ วิฺายเต’’ติ เตเนจฺจาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘เตน ยถาวุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺโต สพฺโพปิ สมาโส ปุพฺพปรานํ ทฺวินฺนํเยว สฺยาทฺยนฺตานํ โหตี’’ติ.
ยชฺเชวํ กถํ ‘ตทหุชาโต’ติ พหุลาธิกาเรน วิเสสน สมาสคพฺภการกสมาเสน วา สิชฺฌติ, อยํ อฺปทตฺถสมาโส. จตฺเถ พหุนฺนมิฏฺตฺตา ตทตฺถฺจาเนกคฺคหณํ, เตน ‘โหตุ โปตุ ปิตา ปุตฺตา’ติ โหติ อุตฺตรปเท (โยนิ) สมฺพนฺเธ ปรโต ปุพฺพปทสฺส ‘‘ปุตฺเต’’ติ (๓-๖๕) สุตฺเตนาตฺเตน, อฺถา ทฺวินฺนํทฺวินฺนํ สมาเส สพฺพตฺถ อุตฺตรปทสมฺภเวน ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) ‘‘ปุตฺเต’’ติ จ สุตฺตทฺวเยนาตฺเตน‘โหตา โปตา ปิตา ปุตฺตา’ติ อาปชฺเชยฺย. อเนกนฺติ ปมนฺตตฺตา สฺยาทีตีทเมวานุวตฺตเต, เตเนวาเนกํ สฺยาทฺยนฺตมิจฺเจว วุตฺตํ. อถาฺตฺเถติ วุตฺเต-ฺสฺส วากฺยสฺสตฺเถติ อวตฺวา ปทสฺเสจฺเจว กสฺมา วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยา ห- ‘สฺยาทฺยนฺตสฺเส’จฺจาทิ, ตสฺเสวาติ สามตฺถิยลทฺธสฺส สฺยาทฺยนฺต ปทสฺเสว สมาโส วิฺายตีติ สมฺพนฺโธ.
ตสฺส คุณา ตคฺคุณา ตสฺเสจฺจเนนาฺปทตฺโถ นิทฺทิสียเต, ตสฺส อฺปทตฺถสฺส เย คุณา ยานิ วิเสสนานิ, เตสํ สํวิฺาณํ คหณํ ตคฺคุณสํวิฺาณํ, อถวา โส คุโณ ยสฺส โส ตคฺคุโณ, ตคฺคุณสฺส ตคฺคุณยุตฺตสฺสาฺปทตฺถสฺสสํวิฺาณํ, น คุณวิรหิตสฺสา(ติ) ตคฺคุณสํวิฺาณํ, เอตฺถ ปน ‘อฺปทตฺเถ ตคฺคุณสํวิฺาณํ ปฺยตฺถี’ติ ปริภาสียติ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘อฺปทตฺเถ สมาเส-ฺปทตฺโถ วิเสสเนน สห วิฺายติ นวิเสสนรหิโต’’ติ, กฺวจิ อตคฺคุณสํวิฺาณสฺสาปิ ทสฺสเน นาปิสทฺโท, ยตฺราวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ ตตฺเถว ตคฺคุณสํวิฺาณํ ภวติ, ตคฺคุณสํวิฺาณโต อฺํ อตคฺคุณสํวิฺาณํ, ตสฺมึ, ยตฺราวยโวเยว สมาสตฺโถ ตตฺราตคฺคุณสํวิฺาณํ.
เอตฺถ ¶ ปน พหุธนสทฺโท ปุริสสฺส อุปลกฺขณภาเวน กตตฺตา. อภิมโตติ ปาณินียานํ อภิมโต ทสนฺนํ สมีเป อาสนฺนา ทสนฺนมิจฺจาทิวากฺเย.
ปริมาณเมวสงฺขฺเยยนฺติ ปริมาณลกฺขณเมว สงฺขฺเยยํ, ตฺจ ปริมาณลกฺขณํ สงฺขฺเยยฺจ.
สงฺขฺยานรูปนฺติ สงฺขฺยานสภาวํ.
ปริมาเณนาติ ปฺจสงฺขฺยาย ปริจฺฉิชฺชมาเนน สงฺขฺเยยสงฺขาเตน ปริมาเณน.
สงฺขฺยานวุตฺตีติ เตน อนติวตฺติยมานตปฺปริจฺเฉทก สงฺขฺยานรูป สงฺขาเต สงฺขฺยาเน วุตฺติ ยสฺสา สา สงฺขฺยานวุตฺติ-ปฺจสงฺขฺยา.
ทิฏฺนฺเตนิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยถา ปฺจ ปริมาณเมสนฺติ ปฺจกาติ เอตฺถ ปริมาณรูโป-วยวเภทสมุทายสภาโว ปกติยตฺโถ สมุทายิโน สกุนา ปจฺจยตฺโถ, ตถา ติทสาติ เอตฺถาปิ’’ติ, กปฺปจฺจโย ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภเวน.
เกจิ ปนาติ อิมินา ปาณินีเย ทสฺเสติ.
ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภวาติ อิมินา ปเรสํ ปกติปฺปจฺจยตฺถานํ เภทาภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สฺายํ สกตฺเถ กปฺปจฺจยสฺส วิธานํ ทสฺเสติ.
สฺยาทฺยนฺตสฺสาติ อิมินา วาสทฺทสฺส ปทตฺตํ ทสฺเสติ.
ตทตฺเถปีติ ตสฺส วาอิติ อฺปทสฺส อตฺเถปิ, ตทตฺโถ เจตฺถ วิกปฺปตฺโถ วา สิยา ตทา ปน ทฺวินฺนํ คหเณ น ติณฺณํ, เตสนฺตุ คหเณ น ทฺวินฺนํ, สํสโย วา, ตทา ตุ สํสยสฺโสภยา ลมฺพนรูปตฺตา ทฺเววาติ วุตฺเต ตโย, ตโยวาติ วุตฺเต ทฺเว อเปกฺขียนฺตีติ พุทฺธิวิสยา ปฺจ อตฺถา สมาสาภิเธยฺโย โหนฺติ.
นามตฺเตนาติ รุฬฺหินามตฺเตน, อภิมโต ปาณินิยานํ, วิกปฺปิตํ สุตฺตนฺตเรน วิภาสา สพฺพนามสฺาวิธาเนน.
อวยวธมฺเมนาติ อวยวสงฺขาเตน สภาเวน.
นนุ ¶ จ สมานาธิกรณานํ พหุพฺพีหิ วุตฺโต ปาณินิเยหิ ‘ปฺจหิ ภุตฺตมสฺเสติ พฺยธิกรณานํ น สิยา’ติ, ตถา ปมตฺถํ วชฺเชตฺวา สพฺพวิภตฺยตฺเถสุ อิฏฺโ ‘วุฏฺเ เทเวคโตจฺจตฺร วุฏฺเทโวติ น สิยา’ติ ตสฺมา กถมตฺร พฺยธิกรณานํ ปมตฺเถ สมาโส วณฺณียเตจฺจาสงฺกิยาห-‘พฺยธิกรณานมฺปิ’จฺจาทิ, พฺยธิกรณานมฺปิ ยถาภิธานํสมาสสพฺภาวโต ปฺจหิ ภุตฺตมสฺเสตฺยาโท พหุลาธิการา อนภิธานโต วา น ภวิสฺสติ, ตโตเยว จ ปฺจ ภุตฺต วนฺโต-สฺเสติ สมานาธิกรณานมฺปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ, ตถา ปมตฺเถปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ วุฏฺเ เทเว คโต’ติ. ตุลฺยโยเค คมฺยมาเนติ อตฺโถ.
อฺตฺรจาติ ตุลฺยโยคโต-ฺตฺร สโลมโกตฺยาทีสุ จ, วิชฺชมานานิ โลมานฺยสฺส, วิชฺชมานา ปกฺขา อสฺสาติ วิคฺคโห. อุปสงฺขฺยาโต ‘‘สฺยาทฺยธิกาเร-ตฺถิขีราทีนมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔-วา) สภาวโต เอว นิวตฺโต น สุตฺตนฺตรโต, คตตฺถสฺสาปิ หิ ปโยเค อนวฏฺานํ สิยา ปิฏฺเปสเน วิย, กถฺจรหิ พฺราหฺมเณ พหู อานย, อหํ ปจามีติ นาวสฺสเมวํ ปโยโค, กตฺถจิ ปน วจนสิลิฏฺตาทิปฺปโยชเน สติ โหเตว.
กณฺเ สมฺภโวติ กาฬสฺส กณฺเ สมฺภโว. ฏฺสทฺทตฺโถติ กณฺฏฺสทฺเท ฏฺสทฺทตฺโถ. โอฏฺสทฺโทว มุขวุตฺตีตฺยเนน คมฺมมานตฺถตฺตา ทุติยสฺส มุขสทฺทสฺสาปฺปโยคมาห, ตสฺมา โอฏฺโว มุขมสฺสาติ วิคฺคยฺห โอฏฺมุโขติ สมาโส, น จ ปาณิ ปาณฺยนฺตรสฺส มุขํ, มุเขเนว จ ปาณิมุขสฺส สทิสตฺตํ ปสิทฺธนฺติ สามตฺถิยา โอฏฺมุขมิว มุขมสฺเสตฺยตฺเถว ติฏฺเต, อุปนฺยสฺยนฺเตตฺยุปนฺยาสา, วิสยทสฺสนตฺถาติ อิมินา’กณฺเ กาโฬ ยสฺสา’ตฺยาทีกเมว วากฺยนฺติ ทสฺเสติ. สมุทาเย วิกาเรจาติ สมุทายสมฺพนฺเธ วิการสมฺพนฺเธ จ. ตํสมาสสฺสาติ ตสฺสา ฉฏฺิยา สมาสสฺส, ตทภิธายินนฺติ สงฺฆาต วิการาภิธายีนํ, เกสานํ สงฺฆาโต อิจฺจาทิ ปเรสํ วากฺยํ. ธาตุโต ชาตํ ธาตุชํ, อุตฺตรปทํ ปติตสทฺทาทิ, ตสฺส ปโยโคติ ปติตสทฺทสฺส ปโยโค.
‘‘นฺสฺมาตฺถฺยตฺถาน’’นฺติ (๒-๒-๒๔) ¶ วาตฺติกํ, เอตนาห-‘ การานุ พนฺธา’อิจฺจาทิ. ปาณินิยา ตุ อวิชฺชมานสทฺโท นฺสมาโส, ปทนฺตเร นาสฺส พหุพฺพีหิ โวตฺตรปทโลโป, อวิชฺชมานา ปุตฺตาสฺส อปุตฺโตวิชฺชมานปุตฺโตติ สาเธนฺติ, อิจฺฉเต ปาณินีเยหิ… ทกฺขิณปุพฺพา สทฺทานํ นานตฺถตฺตา พฺยธิกรณตฺตา, วจเนปีติ สุตฺเต วิชฺชมาเนปิ, อย มฺปทตฺถสมาโส ปเรหิ พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ ตถาหิ พหโว วิหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, ยถา พหุพฺพีหีติ อฺปทตฺถปฺปธาโน ตถา อยมฺปิ.
๑๙. จตฺเถ
สมุจฺจีติ ปิณฺฑีกรณํ, โก โสติ อาห- ‘สาธนเมก’มิจฺจาทิ. เอกํ สาธนํ เอกํ กิริยํ วา ปฏิจฺจ จียมานตาติ สมฺพนฺโธ, เกสนฺติ อาห- ‘กิริยาสาธนาน’นฺติ, เกนาติ อาห- ‘อตฺตรูปเภเทนา’’ติ. ตตฺถ เทวทตฺโต ภฺุชติ ติฏฺติ ปจติจาติ สาธนมฺปฏิจฺจ กิริยานํ อตฺตรูปเภเทน จียมานตา เวทิตพฺพา, ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ กิริยมฺปฏิจฺจ อตฺตรูปเภเทน สาธนานํ จียมานตา เวทิตพฺพา.
โสติ สมุจฺจโย ภวตีติ เสโส, เกสนฺติ อาห- ‘ตุลฺย พลาน’มิจฺจาทิ.
ตุลฺยพลานนฺติ อิมินา วิสุํ ปธานภาเวน กิริยาภิสมฺพนฺธา อฺมฺานเปกฺขตฺตมาห.
อนิยตกฺกมโยคปชฺชานนฺติ กโม จ โยคปชฺชฺจ, อนิยตํ กมโยคปชฺชํ เยสํ สทฺทานํ เตสํ, ยเถตฺยาทินา ตตฺโถทาหรณํ ทสฺเสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘เอตฺถ ควาทีนํ วิสุํ ปธานภาเวนานยนกิริยาภิสมฺพนฺธา ตุลฺยพลตา ควาทีนํ วุตฺตกฺกเมเนว นยนาภาวา อนิยตกฺกมตา ควาทีนํ ยุคปทิ นยนาภาวา อนิยต โยคปชฺชตา จ โหติ, ตถา อฺํ ตาทิสมฺปี’’ติ. อนุ ปจฺฉา ปธานานุโรเธน (จยนํ) อนฺวาจโย, ตํ พฺยฺชยติ ‘ยตฺเถ’จฺจาทิ, ตทนุโรเธนาติ ตทนุคุเณน, อุทาหรติ ‘ยเถ’จฺจาทิ, ภิกฺขาคมนเมตฺถ ปธานมนฺตรงฺคตฺตา ¶ , เนตรํ พหิรงฺคตฺตา, ตํ กรเณ ยทิ คาโวปิ ปสฺสติ ตาปฺยานยติ, เอตฺถ ตุ โคสฺสานยนํ ภิกฺขาฏนมเปกฺขเต, เนตรมิตรสฺส… วินาปิ เตน ตทนุฏฺานโต. อิตรสฺส อิตเรน โย โค อิตเรตรโยโค, โส จ เอตาทิโสติ อาห- ‘อฺมฺเ’จฺจาทิ.
อวยวปฺปธาโน จาติ สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยนาปุถุภูโต จ, วุตฺติวเยน สาริปุตฺตสทฺโท โมคฺคลฺลานตฺโถ โหติ โมคฺคลฺลานสทฺโท สาริปุตฺตตฺโถปีติ อฺมฺตฺเถ ปธานโต ยุคปทฺยธิกรณวจเน สติ จตฺถ สมาโสติ โส-ยมธิกรณ สมุทาโย อุภยปทานุคตอุภยตฺถวเสน จตุพฺพิโธปิ ยุคปทิ พุทฺธิยา คยฺหมาโน กทาจิ อุพฺภูตาวยวเภโท เตเนว สาภาวิกาภิธานสามตฺถิเยเนจฺเจวมวยวปฺปธาโน จ, นนุ จ ชนนมรณานีติ วิรุทฺธานํ กถเมเกนาภิธานนฺติ วุจฺจเต- สพฺโพปิ สทฺโท ปยุชฺชมาโน (อิตรี) ตเรนาวธารณํ วตฺตเต, เตน เอเกโก สทฺโท เอเกกสฺสตฺถสฺส วาจโก, ตถาปิ ยถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาติ เอตฺถ พหุวจนสฺสฺถานุปปตฺติยา ยุคปทฺยธิกรณวจนตา โหตี, ตถาตฺราปิ พหุวจนสฺสฺถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน เอเกนาปฺยภิธานํ โหติ. อิติ เหตุมฺหิ, ยโต เอวมวยวปฺปธาโน ตโตติ อตฺโถ.
พหุตฺตาติ กิฺจาปิ วากฺเย เนสํ [วากฺเยเนเวสํ (โปตฺถเก)] วิสุํ พหฺวตฺถตา, น หิ สาริปุตฺตมานยาติ วุตฺเต โมคฺคลฺลานสฺสาปิ สมฺปจฺจโย ภวติ, ตถาปิ ยโต วุตฺติวิสเย สหภูตานเมเวสํ วิสุํ พหฺวตฺถตา, ตโต ตตฺถ วจนียสฺส อตฺถสฺส สงฺขฺยาเตเทน พหุตฺตํ. สมาหรณํ ปิณฺฑีกรณวเสน สํหรณํ สมาหาโร, โส เจวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘อฺมฺเ’จฺจาทิ.
เอตฺถ จ กิฺจาปิ อิตรีตรโยคสฺส สมาหารสฺส จ ภาวรูปตฺตา อทพฺพรูปตา, ตถาปีตรีตรโยเค ตุ ยถา คุณวจ นานํ ¶ สุกฺกํ วตฺถํ สุกฺโก กมฺพโล สุกฺกา คาวีติ นิสฺสยเภทโต ลิงฺควจนสิทฺธิ, ตถา ตทฺธมฺมานมภิธานโต นิสฺสยโต ลิงฺควจน สิทฺธิ เวทิตพฺพา, สํหติปฺปธานตฺตาเจกวจนนฺติ ยทา พหุนฺนํ สมุทาโย ติโรหิตาวยวเภโท สํฆาโต ปกฺกมียเต, ตทา สมาหาโรจฺเจว สํหติปฺปธานตฺตา เอกวจนํ โหตีติ อตฺโถ. ตทนุฏฺานโตติ ตสฺส กรณโต. พฺยติกโร มิสฺสตา, พฺยติกรํ ทสฺเสติ ปาณิจฺจาทินา, ปจฺเจกํ ปริสมตฺติยํ วากฺยพหุตฺตํ ทสฺเสติ ‘ตตฺถ หิจฺจาทิ.
จกฺขฺุจ โสตฺจ, มุขฺจ นาสิกา จ, หนุ จ คีวา จ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ, นามฺจ รูปฺจ, ชรา จ มรณฺจาติ วิคฺคยฺห สมาโส, ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ, สฺยาทิมฺหิ มุข นาสิกนฺติอาทีสุ ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ (๓-๒๓) รสฺโส. อลภตา โคมุขํ ฑิณฺฑิโม เภริวิเสสา, อาฬมฺพรํ ปณโว, มุรโช มุทงฺโค, มทฺทโว มุทงฺโค. มทฺทววาทนํ ปณววาทนฺจ สิปฺปมสฺส มทฺทวิโก ปาณวิโก, สมฺมํ กํสตาฬํ, ตาฬํ หตฺถตาฬํ, อลสตา จ อาฬมฺพโร จ, มุรโช จ, โคมุโข จ, สงฺโข จ ฑิณฺฑิโม จ, มทฺทวิโก จ, ปาณวิโก จ, คีตฺจ วาทิตฺจ, สมฺมฺจ ตาฬฺจาติ วิคฺคโห. ยุคสฺส หิตา โยคฺคา โคณา, เตสมิทํ โยคฺคํ กสิกมฺมํ, ตสฺส องฺคํ. เตนาห- ‘กสิภณฺฑาน’นฺติ, ผาโลกสโก, ปาจนํ ปโตโท, ยุโค จ นงฺคลฺจาติ วิคฺคโห. ปิณฺฑมายุธวิเสโส, อสิ จ สตฺติ จ โตมรฺจ ปิณฺฑฺจาติ วิคฺคโห. จมฺมํ สรวารณผลกํ, กลาโป ตูณีรํ, ปหรณฺจ อาวรณฺจาติ วิคฺคโห. อหิ จ นกุโล จ, พีฬาโร จ มูสิโก จ, กาโก จ อุลูโก จ, นาโค จ สุปณฺโณจาติ วิคฺคโห. สงฺขฺยา จ ปริมาณฺจ สงฺขฺยาปริมาณํ, ตตฺถ ปริมาณสฺานํ ยถาทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ. เอกกฺจ ทุกฺจาติ วิคฺคโห, ทุกติกาทีสุปิ เอเสวนโย.
ขุทฺทชนฺตุ สิยา- นฏฺิ, อถวา ขุทฺทโกว โย;
สตํ วา ปสเต เยสํ, เกจิ อานกุลา อปิ.
กีโฏ จ ปตงฺโค จ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ, ฑํโส จ มกโส จ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกาจาติ วิคฺคโห. ปจนจณฺฑาลาติ โอ รพฺภิกาทีนํ ¶ รุฬฺหีสฺา. อุรพฺเภ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, เอวํ เสเสสุ. สานํ สุนขํ ปจตีติ สปาโก, เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการา. สาธารณา สมานา, จรณสทฺโท- ยํ อิธ คยฺหตีติ สมฺพนฺโธ, ยถา สกมชฺฌยนาย จรียนฺติ วตานฺเยเตสูติ จรณานิ, กาทิวาฌานฺยชฺฌยนานิ สาขาสฺกานิ. ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา จรณานิ สีลาทโย ปณฺณรส ธมฺมา. เตนาห- ‘กาทีหี’ติอาทิ, กาทีหีติ ปสิทฺธิวเสน กมาติกฺกเมนาปิ วุตฺตํ, ตโต อาทิสทฺเทน อติสาทโย คยฺหนฺติ. อติเสน ภารทฺวาเชน กเน วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ ‘‘อฺสฺมิ’’ติ (๔-๑๒๑) โณ, ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) โลโป อติสา ภารทฺวาชา กา. กลาปินา วุตฺตํ วิทนฺตฺยธียนฺติ วาติ, เตเนว โณ, กลาปา, กา อาทิ เยสํ เต กาทโย, เตหิ อชฺเฌนวิเสเส จ ปุริเส จ อุปจาราติ สมฺพนฺโธ.
สีลาทโยติอาทิสทฺเทน อินฺทฺริยสํวราทโย คยฺหนฺติ. สีลฺจ ปฺาณฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณฺจาติ วิคฺคโห. เอกโต อชฺฌยนเมเตสูติ เอกชฺฌยนานิ, ปกานิ วจนานิ ปาวจนานิ สทฺธมฺโม, เอกชฺฌยนานิ จ ตานิ ปาวจนานิ จ เตสํ, ทีโฆ จ ทีฆาคโม จ มชฺฌิโม จ มชฺฌิมาคโม จ, เอกุตฺตโร จ องฺคุตฺตราคโม จ สํยุตฺตาคโม จ, ขนฺธโก จ วิภงฺโคจาติ วิคฺคโห.
เตสนฺติ อิมินา ลิงฺควิเสสานนฺติ ฉฏฺิยนฺตตํ ทีเปติ, อิตฺถี จ ปุมา จ, ทาสี จ ทาโส จ, จีวรฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนฺจ คิลานปจฺจโย เภสชฺชปริกฺขาโร จ, ติณฺจ กฏฺโ จ สาขา จ ปลาโส จาติ วิคฺคโห. เฉโก ทกฺโข, ปุพฺพา จ ปราจาติอาทินา วิคฺคโห.
ปุพฺพทกฺขิณนฺติอาทีสุ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส. กาโส จ กุโส จ อุสิโร จ พีรณฺจ, มฺุชฺจ พพฺพชฺจาติ วิคฺคโห. ขทิโร จ ปลาโสจาติอาทินา จ, คโช จ ควโช จาติอาทินา จ, หตฺถี จ โคจ อสฺโส จ วฬวาจาติ จ, หํโส จ พลาวา จาติอาทินา จ, พโก จ พลากาจาติ จ. หิรฺฺจ สุวณฺโณ จ, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริโย จ ชาตรูปฺจ รชตฺจาติ จ, สาลิ จ ¶ ยวโกจาติอาทินา จ, สากฺจ สุวฺจาติอาทินาจ, กาสิโย จ โกสลาจาติอาทินา จ วิคฺคโห, ชนปทวาจินา จ พหุวจนนฺตา.
เอกวีสติจฺจาทิโน เอกฺจ ตํ วีสติจาติ วิเสสนสมาโส วา สิยา, เอกฺจ วีสติ จ เอกวีสตีติ จตฺถสมาโส วา, สมาหาเร นปุํสกตฺตนฺตุ น ปปฺโปติ, ‘‘นานุสาสนียํ ลิงฺคํ โสกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺเส’’ติ โลเก นปุํสกลิงฺคสฺเสหานภิธานโต นปุํสกลิงฺคํ น ภวิสฺสตีตฺยธิปฺปาโย, สภาปริสายาติ าปกโต วา สมาหาเร นปุํสกลิงฺคมตฺร พฺยภิจรตีติ ทฏฺพฺพํ.
ปุพฺพปฺปโยโค-ภิมโตติ อุปสชฺชนสฺกสฺส สฺยาทีติ ปมาย นิทฺทิฏฺสฺส สมาเส ปุพฺพนิปาโต ‘‘อุปสชฺชนํ ปุพฺพ’’มิจฺจเนน (๒-๒-๓๑) อิฏฺโ กมสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺตฺตาติ ‘‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถ’’นฺติ (๓-๑) เอตฺถ สฺยาทีติ ปมานิทฺทิฏฺสฺสาสงฺขฺยาทิโน ปุพฺพมวฏฺานโต สฺยาทิเนติ ตติยานิทฺทิฏฺสฺส ปจฺฉาวฏฺานโต ‘‘สฺยาทิสฺยาทินา’’ติ สุตฺเต ปฏิปาฏิยา ปธานภาเวน วตฺตุมิฏฺตฺตา.
ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ เหฏฺา วุตฺตสุตฺเตน ปุพฺพนิปาเต ปตฺเต ‘‘ราชทนฺตาทีสุ ปร’’นฺตีมินา (๒-๒-๓๐) ปรนิปาโต-ภิมโต, วจเนนาติ- ‘‘พหุล’’นฺติ วจเนน, ปุพฺพกา ลยุตฺตสฺส ปรปฺปโยโค-ภิมโตติ ราชทนฺตาทิปาโต เอวา-ภิมโต.
กมมฺปจฺจนาทราติ อิมินา ปธานภาเวนา-กฺกมสฺส วตฺตุมิฏฺตฺตมาห. สโร อาทิ ยสฺส ตํ สราทิ, สงฺโข จ ทุนฺทุภิ จ วีณา จ, อุทุกฺขลฺจ มุสโล จ, ธนปติ จ ราโม จ เกสโวจาติ วิคฺคโห. ชํทํสทฺทา ชายาสทฺทสมานตฺถา อสงฺขฺยา-ชฺจ ปติ จ, ทฺจ ปติจาติ วิคฺคโห, อวนฺตโย จ อสฺสกาจ, อคฺคิ จ อินฺโทจาติ วิคฺคโห, ตํนิวาสิมฺหิ คหิเต อวนฺติ จ อสฺสโกจาติ เอกตฺเตนปิ วิคฺคโห วตฺตติ. ทฺวนฺทสมาโส- ยํ ทฺวนฺทสทิสตฺตา ทฺวนฺโท, ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทานีติ หิ อุภยตฺถปฺปธาโน- ยํ ทฺวนฺทสทฺโท.
๒๑. สงฺขฺยา
อถ ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺติ (๓-๒๐) วิชฺชมาเน กึ ‘‘สงฺขฺยาที’’ ติ อิมินา ¶ สตฺถคารวกเรนาติ อาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิ. ตถาหิจฺจาทินา ‘‘สมาหาเร นปุํสก’’นฺเตว สิชฺฌนํ สมตฺเถติ. ยถาวุตฺตโจทนาจาลเน ปราธิปฺปายํ ปริกปฺเปนฺโต’จตฺเถ’ติอาทิมาห.
เนติ อิมินา จตฺเถติอาทินา กตปริกปฺปนา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ, ตตฺถ เหตุมาห- ‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตา’ติ, สติเจจฺจาทินา ‘สมาหาเร นปุํสก’นฺเตตฺถ วิเสสนคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺวา ‘สงฺขฺยาที’ติ อิมสฺส นิรตฺถกตฺตเมว ถิรีกโรติ.
ปโยชเนติ ลาฆวปฺปโยชเน;
สมฺพนฺธียตีติ วิเสสนคฺคหณํ สมฺพนฺธียติ;
เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘สงฺขฺยาที’สุตฺเต;
ตนฺเนติ อิมินา ยถาวุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติ.
‘สงฺขฺยาที’ติ สุตฺตสฺส สาตฺถกตฺตมาห- ‘จตฺถสมาสานนฺตร’มิจฺจาทินา. เอกตฺตพฺยปเทโส กาตพฺโพติ ‘‘สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคู’’ติ (๒-๑-๕๒) สงฺขฺยาปุพฺพสฺส สมาสสฺส ทิคุสฺํ วิธาย ตทตฺถสฺส ‘‘ทิคุเรกวจน’’นฺตีมินา (๒-๔-๑) เอกตฺตพฺยปเทโส ปเรหิ วิย กาตพฺโพ.
สมาหรณํ สมาหาโรติ อิมินา ภาวสาธโน-ยํ สมาหารสทฺโท. ยทิ สมาหรียตีติ สมาหาโรติ กมฺมสาธโน สิยา, ตทา ปฺจ กุมาริโย สมาหฏาติ วากฺยสฺสาตฺเถ วุตฺติ สิยา ปฺจกุมารีตฺเยตฺถ สกปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุวจนํ สิยา ‘‘ฆาปสฺสานฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’’ติ (๓-๒๔) อปฺปธานรสฺสตฺตฺจ น สิยา… สมาหฏานเมว กุมารีนํ ปธานตฺตา, ตสฺมา ปฺจ คาโว ส มาหฏาตฺเยตสฺมึ วากฺเย สมาโสว นตฺถิ กมฺมสาธนสฺสานุปคมโต. ปฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร, จตุนฺนํ ปถานํ สมาหาโรติ วากฺเย ปน อตฺถิ, สมาหารสฺเสกตฺตา ตุ สตํ ยูถํ วนนฺติ เอตฺถ วิย สาภาวิกเมกวจนํ สิทฺธเมเวติ วิฺาเปติ.
๒๒. กฺวเจ
กฺวจิสทฺทสฺส ¶ ปโยคนิยมนตฺโถ ‘‘ปโร กฺวิจี’’ติ (๑-๒๗) เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อวิเสเสน อุทาหรเณปีติ ปเรสํ วิย ‘‘ฉายา’’ติ (๒-๒-๗๓) สุตฺตยิตฺวา วิกปฺเปน ‘(กุฑฺฑจฺฉาย) กุฑฺฑจฺฉายาติ จ ‘‘พาหุลฺเล’’ติ (จํ, ๒-๒-๗๔) สุตฺตยิตฺวา นิจฺจํ ‘อุจฺฉุจฺฉายํ สลภจฺฉาย’นฺติ จ โนทาหริตฺวา สามฺเน ‘สลภจฺฉายํ สกุนฺตจฺฉาย’นฺติ อุทาหรเณ ทสฺสิเตปิ. อฺตฺถาติ พหุลภาวโต อฺตฺถ. วิคฺคหสมตฺตสฺสาติ วิคฺคหสามฺสฺส, ยถาสมฺภวนฺติ ปาสาทสฺส ฉายาอิจฺจาทินา สมฺภวานติกฺกเมน, สทฺทาติ สทฺทโต ปราย.
๒๓. สฺยาทิ
นนุเจจฺจาทินา วุตฺตํ โจทนํ นิเสเธติ ‘ตนฺเน’ติ. ตตฺถ การณมาห- ‘ฆสฺตฺตา’ตฺยาทิ. อโฆนนฺติ ฆโอการวชฺชิตานํ, นนุ อิตฺถิ ยมากาโร โฆ, ตถาสติ นปุํสเก โส (น สิยาติ) ปริกปฺเปติ ‘นปุํสกตฺตา ฆตฺตเมว นตฺถีติ เจทิ’ติ. ตมฺปิ เนติ ยถา วุตฺตมฺปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺเถว นปุํสเก ฆตฺตนฺติ [นปุํสกตฺตนฺติ (โปตฺถเก)] ทสฺเสตุมาห-ฉฏฺีสมาสสฺเส’จฺจาทิ. นปุํสเก ฆตฺตสฺส [นปุํสกตฺตสฺส (โปตฺถเก)] สพฺภาวเมว สมตฺเถติ นปุํสกตฺตํ หิ’จฺจาทินา, ปาริภาสิกนฺติ เอตฺถ สุตฺตเมวาธิปฺเปตํ, ปริภาสาย นิพฺพตฺตํ ปาริภาสิกํ สุตฺติกนฺติ อตฺโถ. อารภิตพฺพเมวิทํ สุตฺตํ (นปุํสกสฺสาปิ) รสฺสตฺตวิธานายาติ อธิปฺปาโย. ฆนิสฺสิตมฺปิ การิยนฺติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทีเต’’ตฺยาทินา (๒-๖๐) วิธิยมานเมการาทิการิยมฺปิ. เอตํ ฆนิสฺสิตํ การิยํ นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อยุตฺตตฺเตปิ โทโส-ยมาปตเตวากฺยาสงฺกิยาห-‘นายมฺปิโทโส’จฺจาทิ, น รสฺสสฺส เอตฺเถว ลทฺธาวสรตฺตา ปมํ เตน ปวิฏฺเ… (ฆนิ)สฺสิตํ การิยนฺติ นายมฺปิ โทโส ปริภาสาว เสนาติ มนฺตพฺพํ. สลภจฺฉาเย อิติ ปทจฺเฉโท.
๒๔. ฆม
อโตเอวจาติอาทิ ¶ เหฏฺา วุตฺตนยาวลมฺเพน วุตฺตํ.
๒๕. โคสฺสุ
สกตฺถปริจฺจาเคน กุเล ปวตฺตตฺตาติ อิมินา ฉฏฺีสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมาห.
๒๖. อิตฺถิ
อิตฺถิวิธีสุ ‘‘ปุถุสฺส ปถวปุถวา’’ติ (๓-๓๙) สุตฺตปริยนฺเตสุ. อิตฺถิยนฺติ อิทํ นามวิเสสนํ วา สิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา, ตตฺถ นามวิเสสนเมวิทํ น ปจฺจยตฺถวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘นาเม’จฺจาทิ. อการนฺตโต นามสฺมาติ เอกตฺตาทิมหนฺตตฺถวาจิโต อการนฺตโต นามสฺมา. อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อิตฺถีติ อิตฺถิลิงฺคํ วุจฺจติ. อิตฺถิเยว หิ เอสาติ ลิงฺคียติ สงฺเกตียตีติ ลิงฺคํ. อิตฺถิยา เอสาติ ปสิทฺธิมโต อตฺถสฺส ภาโว สามฺํ พาลยุวตฺตาทิ ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ. กิเมตฺถ ลิงฺคํ นาม–
เอเสโส เอตมิติ จ,
ปสิทฺธิ อตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;
ถีปุํ นปุํสกานีติ,
วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิ.
อตฺเถสุ เยสุ เอสา เอโส เอตนฺติ ปสิทฺธิ โลกสฺส โหติ เอตานิ ยถากฺกมํ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺคานีติ โลเกน วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. เอวฺจกตฺวา วุจฺจเต ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺส ยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ติ. ตตฺถ โคอิจฺจาทีสฺเวสา เอโสติ ปสิทฺธิยา อิตฺถิลิงฺคตฺตํ, อจฺจิอาทีสฺเวสา เอตนฺติ ปสิทฺธิยา อิตฺถินปุํสกตฺตํ, ตโฏภฏี ตฏมิจฺจาทีสฺเวโส เอสาเอตนฺติ ปสิทฺธิยา ปุมิตฺถินปุํสกตฺตํ, มาลาอิจฺจาทีสฺเวสาติ ปสิทฺธิยา อิตฺถตฺตํ, รุกฺโขจฺจาทีสฺเวโสติ ปสิทฺธิยา ปุลฺลิงฺคตฺตํ, กุลมิจฺจาโท เอตนฺติ ปสิทฺธิยา นปุํสกตฺตํ. สมาสสฺสาปฺเยวํ ทฏฺพฺพํ, โชตกาติ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. โชตกา ¶ อิตฺถตฺตสฺเสติ ปกรณโต วิฺายติ. ตโต เวจฺจาทินา ปจฺจยตฺถภาวิโน เย โทสา เตสเมตฺถนาวกาโสติ ทสฺเสติ. สมานาธิกรณตฺตํ พหุวจนมฺปิ โหตีติสมฺพนฺโธ. อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘อิตฺถตฺตสฺส ปจฺจยตฺถตฺเต สติ ปธานตฺตาสฺส พฺยติเรกลกฺขณาย ฉฏฺิยา ‘กุมาริตฺตํ (เทวทตฺตายา’ติภวิตพฺพํ, ตโต จ น สิยา กุมารี) เทวทตฺตา’ติ สมานาธิกรณตฺตํ, ตถา กุมาริโยติ พหุวจนมฺปิ อิตฺถตฺตสฺเสกตฺตา. ปกติยตฺถ วิเสสนปกฺเข ตุ ปกติยา อิตฺถตฺตวิสิฏฺํ ทพฺพเมโวจฺจเต, อาอาทโย ตุ โชตกตาติ ตตฺถ พฺยติเรกาภาวา ฉฏฺิยา อปฺปสงฺโค จ พหุวจนมฺปิ อเนกตฺตาว ทพฺพสฺส ยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตโทสาวสราภาวา อิฏฺตฺถสิทฺธี’’ติ. อฺเติ ชยาทิจฺจ ชินินฺทพุทฺธฺยาจริยาทโย ทสฺเสติ.
อิตฺถิยมภิเธยฺยายนฺติ อิตฺถิลิงฺคสงฺขาเต อิตฺถตฺเต อตฺถภูเต, ยเถวหีติอาทินา อุปมาวเสน ยถาวุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ. ตตฺถ อิตฺถตฺตมิจฺจาทินา ปโรปวณฺณิตปกฺขสฺสายุตฺตตฺตนฺนิจฺฉินฺเทติ, โน ปปชฺชเต [โนปปชฺเชยฺย (ปฺจิกา)] เทวทตฺตาสทฺทวจนียสฺสาปิ อิตฺถตฺตโต อพฺยติริตฺตตฺตา ‘อิตฺถตฺตํ เทวทตฺตายา’ติ ภินฺนาธิกรณตา น ยุชฺชเต, อนุปปตฺติเมว สมตฺเถติ ‘เทวทตฺตายาติ’จฺจาทินา. สมานาธิกรณตฺตเมว สิยา อิตฺถิสทฺทวจนียโต อนฺตฺตา เทวทตฺตา สทฺทวจนียสฺส อิตฺถี เทวทตฺตาติ.
อโตเอวาติ อิตฺถตฺเต อาวิธานโตเยว. ตพฺพโตตฺถสฺสาติ อิทํ ชยาทิจฺจาทิมตานุคามินา [นุคามี ปน (โปตฺถเก)] วุตฺตํ, ตถา หิ เต เอวํ ลิงฺคลกฺขณ มาหุ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกายํ) ‘‘สามฺวิเสสา อิตฺถตฺตาทโย โคตฺตาทโย วิย พหุปฺปการพฺยตฺติโยติ [สามฺานิ จ ตุลฺยชาติยปทตฺถสาธารณตฺตา ตานิ วิเสสา จ อฺ มฺเหิ วิชาติเยติ จ วิสิสฺสนฺเต พฺยาวตฺตนฺเตติ สามฺวิเสสา. พฺยฺชียนฺติอา เอเตหีติ พฺยตฺติโย สามฺวิเสสานํ นิสฺสยา, พหุปฺปการา พฺยตฺติ โย เยสํ สามฺวิเสสานํ เต ตถาวุตฺตาติ– (กาสิกาวิวรณ ปฺชิกา.)] เต หฺเยวํ มฺนฺเต ‘‘ยถา ¶ โคตฺตาทโย สมานชาติเยสุ สพฺเพสฺวนุวตฺตนฺเต, วิชาติเยหิ ปน นิวตฺตนฺเต, ตถา อิตฺถตฺตาทโยปิ. วิจิตฺตตฺตา ปน สามฺวิเสสนิสฺสยานํ พฺยฺชกานํ โกจิเยว สามฺวิเสโส เกนจิเทว นิสฺสเยน พฺยฺชเต, น สพฺโพ สพฺเพน (ปติ) นิยตวิสยตฺตา ภาวสตฺตีนํ, ตตฺถ เยนตฺเถน อิตฺถตฺตเมว พฺยฺชเต น ปุมตฺตํ นาปิ นปุํสกตฺตํ, สา อิตฺถิเยว ภวติ น ปุมา นาปิ นปุํสกํ. เยน ปุมตฺตเมว พฺยฺชเต, โส ปุมาเยว. เยน ตุ นปุํสกตฺตํ ตํ นปุํสกเมว. โย ตุ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ (วา) พฺยฺชโก, โส ทฺวิลิงฺโค ติลิงฺโค เว’’ติ (ปา, ๔-๑-๓ กาสิกาวิวรณปฺชิกา) ตสฺมา ปพฺพโต ยถา วุตฺตอิตฺถตฺตวโต อตฺถสฺส อภิเธยฺยสฺสาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อเถจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ชินินฺทพุทฺธินา ยทุปวณฺณิ ตํ ตํ ปริกปฺเปติ. โส เอว จรหิจฺจาทินา อุปหาสปุพฺพกมุตฺตร มาจิกฺขเต. มสิมกฺขิตกุกฺกุโฏวิยาติ ยทา โกจิ อฺกุกฺกุโฏ อฺสฺมา ภีโต สิยา, ตทา วิชยิโน กุกฺกุฏสฺส มุขํ มสิยา มกฺเขตฺวา อุปเนนฺติ โส ปมํ ตโต ภีโตปิ ปุน อฺโติ มนฺตฺวา ยุชฺฌิตุมุสฺสหเต. ยถาตฺร โสว กุกฺกุโฏ พฺยาเช โนปทสฺสิโต, ตถา ตฺรามีตฺยตฺโถ.
๒๙. อารา
ปุํโยเคน ภริยายํ วตฺตมานโตว นิยเมน ‘‘มาตุลาทิตฺวานี ภริยายํ’’ (๓-๓๓) ตฺยานี, อิมินา ตฺวนิยเมน ภริยายมภริยายฺจ อินีตฺยนิยเมน วตฺตุมาห- ‘อารามิกสฺส ภริยา’อิจฺจาทิ.
๓๑. กฺติ
ตฺติมฺหาติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ ตฺติปฺปจฺจยนฺตโตติ วจเน การณมาห-เกวลสฺส อฺปทตฺเถ ปโยคาภาวา’ติ. อิมินา ปจฺจยคฺคหณปริภาสมนฺตเรนาปิ สามตฺถิเยเนวายมตฺถวิเสโส ลพฺภตีติ ทีเปติ.
๓๒. ฆร
ตํสนฺนิโยคาติ ¶ เตน นีปฺปจฺจเยน สนฺนิโยคา เอกีภาวา, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยตฺถ นีปฺปจฺจโย ตตฺเถว ยโลโป’ติ.
๓๓. มาตุ
ภริยายนฺติ ปกติวิเสสนตฺตา มาห- ‘ภริยาย’นฺติอาทิ. ปุนฺนามเธยฺยาติ ปุริสสฺส สมฺาภูตา, ปุํโยเคนาติ ปุริเสน สห สมฺพนฺเธน เหตุนา. อิตฺถิยํ วตฺตนฺตีติ โสยมิตฺยเภทวจนิจฺฉายํ ยทา ภริยาสงฺขาตายมิตฺถิยํ วตฺตนฺเต, นทาทิปาาติ วุตฺเต วิฺายติ ‘อากติคณตฺตา นทาทิปาโ โหนฺโต เอวํ โหตี’ติ ทสฺเสติ, ปุนฺนามสฺมาโยคาอปาลกนฺตาติ นทาทิปาโตติ อตฺโถติ เสโส. อิทฺจ นทาทีสุ คณสุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺส อตฺถํ วทติ-‘ปุมุโน’อิจฺจาทิ, อปาลกนฺตาติ กึปสุปาลิกา เขตฺตปาลิกา.
๓๙. ปุถุ
ปุถุสทฺทโต สฺายํ วีปฺปจฺจยํ สมตฺเถติ‘ปุถุภูตา ปถวีติ หิ มหี วุจฺจตี’’ติ, ปุถุภูตาติ หิ อิมินา ปถวีสทฺทสฺส ปุถุสทฺทภูตตฺตํ วิฺาเปติ, มหี วุจฺจตีติ อิมินา นทาทิปาา สฺายํ วีปฺปจฺจยตฺตํ, ปุถุภูตา ปตฺถฏาติ อตฺโถ.
๔๐. สมา
ปราธิการโต ปจฺจยสฺส ปรวิธินาว สามีปฺยสฺส สิทฺธตฺตา สาธีปฺยวจนสฺสนฺตสทฺทสฺส คหณมนตฺถกํ สิยาติ มนฺตฺวาวยววจโน ยมนฺตสทฺโท คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตสฺส อนฺโต’อิจฺจาทิ. อวสานวติ+อวยโวติ ปทจฺเฉโท, สมาสคฺคหเณน คหเณ การณมาห-‘อวยวตฺตา’ติ. ยถาวุตฺตโจทนาย นิทฺโทสตฺตมุปมาวเสน ทสฺเสตุมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ. ปลฺลวิตสฺส รุกฺขสฺส ปลฺลวานมวยวตฺตํ วิย สมาสโต อุตฺตรกาลํ วิธีย มานสฺส อการสฺส สมาสาวยวตฺตํ น วิรุชฺฌตีติ อตฺโถ.
๔๔. อสํ
อติกฺกนฺตมงฺคุลิโยติ ¶ วิคฺคโห. ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ปรวิคฺคเหนาตฺถมาห, ทฺเว องฺคุลิโย ปมาณมสฺสาติ วิคฺคเหเนวํ สมาโส ตโต มตฺตปฺปจฺจเย ตคฺฆปฺปจฺจเย วา ตสฺส ‘‘โลโป’’ติ (๔-๑๒๓) อิมินา โลเป กเต วิเสสนสมาสา อกาโรติ ทสฺเสตุํ ‘กถ’มิจฺจาทินา ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อฺปทตฺเถ’จฺจาทิ วุตฺตํ. สมาสวิธานํ อโตปีติ มตฺตาทิปฺปจฺจยโลปํ กตฺวา ‘‘วิเสสนเมกตฺเถเน’’ติ (๓-๑๑) สมาสวิธานา, อถ นายมงฺคุลิสทฺเทเนวํ สมาโส, มาเน ปจฺจยโลปวเสน วินาว อปฺปจฺจเยน นิฏฺปฺปตฺตีติ มนฺตฺวา ‘องฺคุลสทฺโท วา’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ ตตฺถ อาสงฺกํ วิรจยติ ‘อเถ’จฺจาทิ. ทฺวงฺคุลสทฺทสฺส ปมาณินิวตฺตนโต กถฺจิปิ อฺปทตฺถตา สิยาติ ‘ยถา ตถา อฺปทตฺเถ วตฺตตู’ติวุตฺตํ. นนุ นิรงฺคุลนฺตฺยาทิ สพฺพมงฺคุลสทฺเทน สาเธตุํ สกฺกา, ตถา สติ กิมงฺคุลิ สทฺทา อปฺปจฺจยวิธาเนเนตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรํ อปทิสิตุมาห- ‘สพฺพตฺเถ’จฺจาทิ. องฺคุลิสทฺทโต อปฺปจฺจเย อวิหิเต นิรงฺคุลิจฺจาทิปิ สิยา ตนฺนิวตฺตนเมตฺถ ปโยชนนฺติ ทสฺเสติ ‘องฺคุลิสทฺทนิวตฺตนตฺถ’นฺติ.
๔๕. ทีฆา
ทีฆรตฺตนฺตฺยาโท นานุสิฏฺตฺตา ลิงฺควิเสสสฺส กถํ นปุํสกตฺตเมวิจฺจาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิ. นายํโทโสจฺจาทินา ปริหรติ. ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ตีทมาลมฺพ วทติ ‘โลเก’ติอาทิ. อถวาติ ปกฺขนฺตโรปทสฺสนตฺเถ นิปาโต, วิภชฺชาติ วิภชิตฺวา. กฺวจีติ โยควิภาเคนาติ อธิปฺปาโย.
อโหรตฺตนฺติ สมาหาเร (จตฺถ) สมาสา นปุํสกตฺตํ. อติรตฺโตติ ปุลฺลิงฺเค ปาทิสมาโส, สมุทายสทฺทสฺสาปฺยวยเว วุตฺติ สพฺภาวโต เอกเทสวจโน ปุพฺพรตฺตาโท รตฺติสทฺโทจฺจาห-‘ปุพฺพา จ สา รตฺติ จา’ติอาทิ. เอวเมกรตฺตนฺติ ปาเน น ภวิตพฺพํ… ตสฺส สมาหาเรน สมาสตฺตาภาวา. นปุํสกลิงฺคมฺปน โลกสนฺนิสฺส ยตฺตา วิฺเยฺยํ.
อสมาสนฺตปกฺเขติ ¶ สมาสนฺตอปฺปจฺจยสฺสาภาวปกฺเข. ปุพฺพา อติกฺกนฺตา รตฺติ ปุพฺพรตฺตี(ติ รตฺติ สทฺโท) เนกเทสวจโนติ สมาสนฺตาภาโว.
๔๖. โคตฺว
นนุเจจฺจาทินา ยถาปาทิตโทสํ นายํ โทโสติ ปริหรติ. สฺยาทิโลปสฺสิจฺจาทินา สุลภสฺยาทิ โลปโต ปฺยสุลภตทฺธิต โลโปว อโลเปตีมินา ปรามฏฺุํ ยุตฺโตติ ทสฺเสติ.
๔๗. รตฺติ
รตฺตินฺทิวํ ภฺุชตีติ ปโยเค อาเธยฺเย โภชนสงฺขาเต อเปกฺขิเต รตฺยาทโย อาเทยฺยสาเปกฺขา, เตสมฺปิ อิมินา นิปาต เนเนวาติมตา สมาสสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘รตฺตนฺทิว’นฺติอาทิ, รตฺติ จ ทิวาจาติ วิคฺคโห, จตฺถสมาเส ตุ ร(ตฺตินฺทิ) วา.
๕๐. ทารุ
สมาสตฺโถ (เอตฺถ) ทารุ, นาสฺส มุขฺยาหิ องฺคุลีหิ สมฺพนฺโธ ยุชฺชติ, นนุ ทฺเว องฺคุลี ปมาณมสฺส ทารุโนจฺจาทึ มุขฺโย องฺคุลิสทฺโทคหิโตติ สมฺพนฺโธ สมฺภวติ กิเมวํ วุจฺจเตจฺจาสงฺกิยาห-‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปมาณวจเนนาติ มตฺตาทิปจฺจยตฺถภูตปมาณวาจเกน, องฺคุลิ สทฺทสฺส ทารุโน ปมาณวาจกตฺตา วุตฺตํ- ‘ทารุโน สมฺพนฺโธ อตฺถี’ติ. วิเสสนสมาสโต ปรํ ตทตฺถวิสเย ตสฺมึปมาณตฺถวิสเย ‘‘มาเนมตฺโต’’ติอาทินา (๔-๔๖) มตฺตาทิปฺปจฺจเยนภวิตพฺพนฺติอตฺโถ, โลเปนภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘อสงฺขฺเยหิ จางฺคุลฺยา นฺาสงฺขฺยตฺเถสุ’’อิจฺจตฺร (๓-๔๔) ยทาขฺยาตํ, ตทิหาปฺยติทิสมาห-‘ปุพฺเพ วิยสิทฺธ’นฺติ, อนการนฺตานนฺติ ภูมิอาทีนํ, ตพฺพิธาเน ตสฺส อปฺปจฺจยสฺส วิธาเน ปโยชนํสิสฺโสกาโรติสมฺพนฺโธ. อิมินา กจฺจายนานํ ปกรเณ ปโยชนํ ทสฺสิตํ. อถจ ปเนตฺถ ‘‘กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต’’ติ (ก, ๒-๗-๒๒) อิมินา อการนฺตสฺส สมาสนฺเต กเต สามตฺถิยา ‘สฺยาจ’อิติ (ก, ๒-๓-๒๙) สิสฺสาการาเทสาภาวา นิจฺจโมการนฺตรูปํ สมฺปชฺชตีติ ปริกปฺปิยตสฺสายุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ยํ ¶ วุตฺตํวุตฺติกาเรน, ตํ ทสฺเสตุมาห‘อการนฺตสฺสปิ’จฺจาทิ, ยํ-วุตฺตํ สิสฺสาการา เทสนิวตฺตเน อการกรเณ สามตฺถิยํ, ตทภาวา สิสฺสาการาเทโส น นิวารียตีติ ทสฺเสตุมาห-‘นเจ’จฺจาทิ. จริตตฺถตาย นิฏฺิตปฺปโยชนตาย, เตเนว กจฺจายนวุตฺติกาเรเนว อปฺปจฺจยนฺต มุทาหฏํ สกฺกตคนฺถานุสาเรน, อพฺยฺชนนฺตตฺตาติ อิมินา ติณฺณเมสํ สทฺทานํ สกฺกเต พฺยฺชนนฺตตฺตเมว โพเธติ, นิรตฺถกนฺติ ปุพฺเพว อการนฺตตฺตา นิรตฺถกํ, อาการวิธาเนเนวาติ (ก, ๒-๗-๒๕) ‘‘ธนุมฺหาจ’’ อิตฺยาการวิธาเนเนว.
๕๑. จิวี
อฺมฺกิริเยติ กิริยาปริวตฺตนมาห, อิมินา สุตฺเต กิริย สทฺทาภาเวปิ วีติหรณสทฺเทเนว กิริยาพฺยติหาเรติ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ.
๕๒. ลตฺวี
ปฏิมุกฺกกมฺพู อามุกฺกวลยา.
๕๓. วาฺ
กาเปกฺเขหีติ กปฺปจฺจยมเปกฺขิเตหิ.
๕๔. อุตฺต
อาปริจฺเฉทาวสานา น ปเร [ปเรน (โปตฺถเก)] ตโต ปรํ ณาทิการิยวิธานา.
๕๗. ฏนฺต
ฏาเทเส ปุพฺพสรโลโป, อติสเยน มหนฺตีติ วิคฺคเห ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย’’ติ (๔-๖๔) ตรปฺปจฺจโย ณาทิวุตฺติยํ วิภตฺติโลโป. มหตฺตรสทฺทา ‘นทาทิโตวี’’ (๓-๒๗) มหโต ภาโวติ วากฺเย‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺตตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (๔-๕๖) ตฺโต, วิภตฺติโลโป, ฉฏฺีสมาโส, เตนาห ‘รตฺตฺูน’มิจฺจาทิ.
๕๘. อ
นฺโต ¶ เนติ สมฺพนฺโธ.
๖๐. ปร
ปราสทฺโท เอตฺถ อธิกตฺโถติ อาห-‘อธิกา’ติ.
๖๓. กฺลุ
อปวาทวิสเยปีติ ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (๓-๖๔) อิมสฺส อปวาทสุตฺตสฺส วิสเยปิ.
๖๔. วิชฺชา
อถ วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมิตฺยุจฺจมาเน วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนนฺติ กถํ วิวรณมิจฺจาห-‘วิชฺชาโยนิ’จฺจาทิ, วิชฺชา จ โยนิ จ วิชฺชา โยนี ตาสํ สมฺพนฺโธ, โส เยสํ อตฺถิ เต โหตาทโย มาตาทโย จ อเภโทปจาเรเนห วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธิสทฺเทน คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย, ตสทฺเทนาติ ตตฺเรตฺยตฺร. เต จ ลฺตุปิตาทโยติ ตสทฺเทน ปรามฏฺา ลฺตุปิตาทโย จ, อตฺเถ การิยา สมฺภวา ตํวาจโก สทฺโท คยฺหติ.
๖๕. ปุตฺเต
ลฺตุปิตาที (ติ ปุพฺพ) สุตฺเต ตตฺเรติ คหิตลฺตุปิตาทิ.
๖๖. จิสฺมึ
ปจฺจยคฺคหณปริภาสาย จิปฺปจฺจยนฺเตติ วุตฺตํ.
๖๗. อิตฺถิ
อิตฺถิสทฺเทน อิตฺถิลิงฺคํ คหิตํ น อิตฺถี, ตคฺคหเณ สติ ‘อิตฺถิยํ วตฺตมาเน’ติ วุตฺติคนฺถสฺส อิตฺถิสงฺขาเต อตฺเถ วตฺตมาเนติ อตฺโถ คยฺเหยฺย, เอวํ สติ ‘กลฺยาณิปฺปธานา’ติ เอตฺถาปิ ปุมฺภาโว ปสชฺเชยฺย… ปธานสทฺทสฺส กลฺยาณิยํ วตฺตมานตฺตาติ อาห- ‘อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺเค’ติ. อถ อิตฺถิยนฺติ เอตฺตเก วุตฺเต กถํ ตคฺคหณํ ¶ สิยาติ อาห-‘วิเสสเน’จฺจาทิ, เอกตฺเถติ วุตฺเตปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อิตฺถิยนฺติ วจนมนตฺถํ สิยาติ สมตฺถมฺถานุปปตฺติยนฺติ อิตฺถิยนฺติ วิเสสนมิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหเณติ อาห- ‘วิเสสเน’จฺจาทิ, อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหณนฺติ สมฺพนฺโธ. พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา วิเสสนมนตฺถกํ สิยาติ เอกตฺเถอิจฺจเนเนว อิตฺถิยํ วุตฺติยา (คมฺม) ภาวโตติ ภาโว. ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาโน สทฺโท ปุมาสทฺโท, สกโลติ ปเทสสกโล หิ คยฺหติ… กสฺสจิ สุตฺตตฺถสฺส ปุถภูตตฺตา, เตเนวจาห- ‘อิตฺถิยนฺตุ น วตฺตตฺเต’ติ.
๖๙. สพฺพา
วตฺตนํ เอกสฺมึ อตฺเถ อธิตฺถิจฺจาโท อิตฺถิวิสิฏฺเ สตฺตมิยตฺถาโท, วาสิฏฺโจฺจาโท วสิฏฺาทิวิสิฏฺเ อปจฺจาโท, ปุตฺตียติจฺจาโท ปุตฺตาทิวิสิฏฺเ อิจฺฉาทฺยตฺเถ ปวตฺติ, เตนาห-‘เอกตฺถีภาโว’ติ. สามฺ คหณตฺถนฺติ อิมินา มตฺตสทฺทสฺส กสิณตฺเถ ปวตฺติมาห.
๗๐. ชายา
เอวนฺติ อิมินา อิตรีตรโยเค จตฺถสมาสํ วิภาเวติ. ชานิชายา, สทฺทนฺตเรนาติ ชานิสทฺเทน ตถาสทฺโทปทิฏฺเน ทํ ชํ สทฺทนฺตเรน จ, เกสฺจิติ ขรีคตนฺติอาทีสุ ‘ขรี’ติอาทีนํ เกสฺจิ, ขรีติ ขรตฺเถ วตฺตมาโน-ยํ สทฺโท นิยตวิสโย… คตสทฺทํ วินา อฺตฺถ อทิฏฺตฺตา, นายมฺปโยโคติ ตุทมฺปติปฺปโยคํ นิวตฺเตตฺวา เหตุมาห- ‘อาคเม’จฺจาทิ, อฺเหิ จาติ อิมินา รูปสิทฺธึ คณฺหาติ.
๗๕. อน
นนุ สุตฺเต‘สเร’ติ เอตฺตกํ วุตฺตํ‘สราโท’ติ กถํ ลทฺธนฺติ อาห-‘สเร’ติอาทิ, วณฺเณ ยนฺตนฺตทาโทติ สิฏฺวจนํ, วณฺเณ ปรภูเต ยํ การิยํ วิธียเต ตํ โส วณฺโณ อาทิ ยสฺส ตํ ตทาทิ, ตสฺมึ ตทาโท อุตฺตรปเท สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, ขาธาตุโต กฺตปฺปจฺจเย วิหิเต รสฺเสนากาเรเนวายมฺปโยโค, น วิสุํ อกาเรนาติ ทสฺเสตุํ น อากฺขาตํ อนกฺขาต ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อุตฺตรปทาทิ สรสฺส รสฺสตฺต’นฺติ วุตฺตํ.
๗๖. นขา
สฺาสทฺเทสุจาติอาทินา ¶ อวยวตฺถนิรเปกฺขานมฺปิ ยถากถฺจิ นิปฺผตฺตึ ทสฺเสนฺโต สพฺเพสเมว สทฺทานํ นิปฺผนฺนวาจิตฺจาตฺตโน ทีเปติ, ยถากถฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย, เตน สฺเจฺจาโท-ธิปฺปายํ วิวรติ ‘ยํกิฺจิ’ตฺยาทินา, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, น อิตฺถิ ปุมนฺติ สมาเส นิปาตเนนิมินา นปุํสกาเทโส [นปุํสกนิทฺเทโส (โปตฺถเก)] ติ ทสฺเสติ ‘น อิตฺถิ’จฺจาทินา. ขี-ขเย, ขร-วินาเส จาติ หิ เอเตหิ ‘น ขียติ น ขรตี’ติ อตฺเถ ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย’ น ขย น ขร’อิติ ิเต ขตฺตาเทโสติ อาห- น ขียติ’จฺจาทิ.
๗๗. นโค
เอวนฺติ อิมินา คจฺฉตีติ วากฺเย กฺวิปฺปจฺจยาทึ ทสฺเสติ, วิเสโส ปเนตฺถ นฺสฺส(โฏ) วสโล จณฺฑาโล, สีเตน กรณภูเตน.
๗๘. สห
ตตฺถ ตสฺมึ ปรภูเต, ยสฺส จ ฌตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๐. อป
อปฺปจฺจกฺขํ ปจฺจกฺขาเณนานุปลพฺภนียํ ตมฺปนาตฺถโต-นุเมยฺยเมว. ตสฺมึ คมฺมมาเน ยมาเทโสติ เกนจิ ลิงฺเคนาธิคเตนานุมานาเณนานุเมยุตฺตมคฺยาทิโนติ ทสฺเสตุมาห- ‘กโปเต’จฺจาทิ. กโปตาทิภาเวติ กตฺถจิ ฆราโท กโปตวาตมณฺฑลิกาทีนํ ทสฺสนวเสน สพฺภาเว สติ. อคฺยาทิทสฺสนโตติ อคฺคิปิสาจาทิทสฺสนโต, อฺตฺราปีติ ฆราทิโต อฺตฺร, กโปตวาตมณฺฑลิกาทิโน ลิงฺคสฺส, อคฺยาทิโยคนฺติ อคฺคิอาทีหิ อนุเมยฺเยหิ สมฺพนฺธํ. มนฺตฺวาติ อนุมานาเณน ชานิตฺวาปโยโคติ สาคฺคิสปิสาจาติ ปโยโค.
๘๑. อกา
สกตฺเถ ¶ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺสาติ วตฺตพฺเพ วตฺตมาโน ตปฺปธาโนเยวาติ อาห- ‘สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺสา’ติ, วุตฺติ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, ยุคปทิ ธุรา สธุรํ. อปรณฺเหน สหิตํ สหา ปรณฺหํ.
๘๒. คนฺถ
‘‘อฏฺาทส นิเมสา ตุ, กฏฺา ตึสนฺตุ ตากลา’’ติ วจนโต อาห- ‘กลา กาลวิเสโส’ติ. กลาทิสงฺขาตคนฺถสฺสานฺเต สหสทฺโท วตฺตตีติสมาสวากฺยํ นิทฺทิสติ ‘กลนฺต’มิจฺจาทิ. คนฺถนฺเตจฺจาทินา อาสงฺกโตยมธิปฺปาโย ‘‘กาลตฺถปริจฺจาเคน คนฺถนฺเต วตฺตมานตฺตา อกาลตฺโถ’’ติ. คนฺถวุตฺติปิ กลาทิ กาลสทฺทตฺถํ นาติกฺกมตีติ อธิปฺปาเยนาห- ‘คนฺถวุตฺติปิ’จฺจาทิ. อธิโก มาสโก อสฺสาติ สมาสโก, วิกปฺเปน สิทฺเธติ ‘‘สหสฺส โส-ฺตฺเถ’’ติ (๓-๗๘).
๘๓. สมา
สมาโน ปติ ยสฺสา สปตฺตินี สปตฺตี อิติ นิปฺผนฺนานเมกเทโส ‘ปตฺตินี ปตฺตี’ติ ทสฺสิโตติ วตฺตุมาห- ‘ยกฺขาทิ ตฺวินิ’จฺจาทิ. วยสทฺทสฺส ‘‘สรวยายวาสเจตา ชลาสยากฺขยโลหปฏมเนสู’’ติ คณปาโต อกฺขเย วตฺตมานสฺโส มนาทิตฺตา โอการนฺตตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘วโย’ติอาทิ. ยปฺปจฺจยนฺโตติ อิมินา นิปาตเนน ตกยปฺปจฺจยนฺโต.
๘๔. อุท
‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ (๔-๑๒๑) อิยปฺปจฺจยวิธายกํ สุตฺตํ.
๘๘. ตุมฺหา
ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที อมฺหาทีจฺจาทึ ‘‘สพฺพาทีนมา’’ติ (๓-๘๖) อา.
๙๐. วิธา
คพฺเภนาติ อิมินา กุจฺฉิคเตน คพฺเภน สห ทฺวิหทยตฺตมสฺสาติ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเทติ ทุสทฺเท.
๙๒. ทิคุ
คุณา ¶ ปฏลา [ทฺเว ปทานิ อสฺส อิติ ภวิตพฺพํ] ทฺเว ปาทา เอสํ ทฺเว สตานิ อสฺส, ทฺเว สหสฺสานิ อสฺส, ทฺวินฺนํ สตานํ ทฺวินฺนํ สหสฺสานํ วา สมาหาโรติ วิคฺคโห.
๙๓. ตีสฺว
ทฺวตฺติปตฺตาติ ปมนฺตา‘ปูร-ปูรเณ’อิจฺจสฺมา กรณตฺเถ ‘‘ภาว การเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (๕-๔๔) อปฺปจฺจเย สฺยาทิสมาโสติ ทสฺเสตุ มาห- ‘ทฺวตฺติปตฺต’อิจฺจาทิ.
๙๔. อาสํ
ทฺเว จ ตึสา จ, ทฺวีหิ วา อธิกา ตึสาติ วิคฺคโห.
๙๖. จตฺตา
สมฺปตฺตวิภาสายนฺติ อยํโยโค (สมฺปตฺตวิภาสาติ) ทสฺเสติ, สมฺปตฺเต วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, ตโย จ จตฺตาลีสา จ, ตีหิ วา อธิกา จตฺตาลีสาจฺจาทินา วิคฺคโห, ติสฺโส จตฺตาลีสา อสฺส ติจตฺตาลีสํ คโณ.
๙๗. ทฺวิสฺสา
สมฺปตฺตวิภาสตฺตาติ ‘‘อาสงฺขฺยาเย’’จฺจาทินา (๓-๙๔) อากาเร สมฺปตฺเต วิภาสตฺตา.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ตติยกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถกณฺฑ
๑. โณ วาปจฺเจ
นนุ ¶ จ ‘โณ วาปจฺเจ’ติ วจนโต กถํ ปกติวิสยาวคโม สิยา. ยถากถฺจิ ปกติวิสยาวคเมปิ สามฺวจนโต ปน ธมฺเมนาปจฺจนฺตฺยาโท ยโต กุโตจิ ธมฺเมนิจฺจาทิโตปิ สิยา ณา ทิปจฺจโยตฺยาสงฺกิยาห ‘อปจฺจวตา’จฺจาทิ. อปจฺจสฺสาติ อปจฺจตฺถสฺส, อปจฺจวตาติ ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ วสิฏฺาทฺยตฺถสฺเสว ปริคฺคหณาย สามฺวจนโต โย อปจฺจวา ตโต, อตฺถโต ปน อสมฺภวา ทพฺพาจกสทฺทาว สามตฺถิเยน ฉฏฺิยนฺตา สพฺพลิงฺควจนา ชายเตติ วิฺาตพฺพํ. ธมฺมสฺมาปจฺจํตฺยาทีสุ ณาทิปฺปจฺจโย (น ชายเต) ติ สมฺพนฺโธ.
ธมฺเมนาติ ธมฺเมน กรณภูเตน. ธมฺมายาติ ธมฺมตฺถํ, ธมฺมสฺมาติ ธมฺมเหตุนา, ตโต อสมฺภเว การณมาห ‘สาเปกฺขตฺตา’ติ. สาเปกฺขตฺตเมว สมตฺเถติ ‘อปจฺจวาหิ’จฺจาทินา, ธมฺเมนาปจฺจํ กสฺสาติ ปุจฺฉิตฺวา เทวทตฺตสฺสาติ อเปกฺขิยมานํ วทติ. เทวทตฺตสฺสาติ อปจฺจวา เทวทตฺตาทิ อเปกฺขียเตติ สมฺพนฺโธ, หิสทฺโท เหตุมฺหิ. น เหตฺถ ณาทิวุตฺติ อฺตฺถ [นเหตกามนฺตตฺถ (โปตฺถเก)] สาเปกฺขตฺตา กมฺพโล วสิฏฺสฺสาปจฺจํ เทวทตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปน วสิฏฺโ-ปจฺจวาติ ตโต ฉฏฺิยนฺตา โหติจฺจาสงฺกิยาห- ‘น เจ’จฺจาทิ. น จ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
การณมาห- ‘อสมฺพนฺธา’ติ. น เหตฺถ สมฺพนฺโธ วสิฏฺสฺส กมฺพลาเปกฺขตฺเตน อปจฺจสฺส จ เทวทตฺตาเปกฺขตฺเตนาตฺถนฺตราเปกฺขาย วสิฏฺสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺธาภาวาเยว วสิฏฺสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโติ ณาทิวุตฺติยา ภาเว สามตฺถิยํ นตฺถิ, สมตฺถฺหิ วสิฏฺํ ราชปุริสาทิ สมาสวุตฺติยเมกตฺถตฺตมิว วาสิฏฺาทิณาทิวุตฺติยํ ณาทิปฺปจฺจยมุปชนยติ, นาสมตฺถํ, ตโต สพฺพเมเวตมฺมนสิ นิธาย วุตฺตํ- ‘อสมฺพนฺธา’ติ.
ยทิ ¶ ปเนตฺถ ณาทิปฺปจฺจโย สพฺพถา สมฺพนฺธมเปกฺขเต, ตทา วิเสสโต ยสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺโธ ตโตว ชนกโต โส สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ.
โย ชนโกติ โยโย ยสฺส ยสฺส อปจฺจสฺส ชนโก. ตโตเยวาติ ตสฺมาตสฺมา ชนกโตเยว. สิยาติ ตสฺมึ ตสฺมึ อปจฺจตฺเถ ณาทิปฺปจฺจโย สิยา. ตตฺถ เหตุมาห- ‘ตสฺเสวาปจฺเจน โยคา’ติ. โยคาติ อปจฺจสมฺพนฺธโต, น มูลปฺปกติโตติ ปรมปฺปกติโต น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เหตุมาห- ‘อโยคา,ติ, วจนาภาวมฺเปตฺถ ทสฺเสตุํ เจ’ตฺยาทิ วุตฺตํ.
วจนนฺติ สุตฺตํ, สมฺพนฺธาภาวา (ตาทิสวจนาภาวา) จ มูลปฺปกติโต ณาทิปฺปจฺจยสฺสาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มูลปฺปกติโตวาสฺสาภิมตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘มูลปฺปกติโต’จฺจาทิ วุตฺตํ.
กถมฺปนิทํ วิฺายติจฺจาทินา ชนกสฺเสวาพฺยาหิตสฺสาปจฺเจน มุขฺย สมฺพนฺธมานีย อิทมยุตฺตนฺตฺยาทินา พฺยวหิตชนิตสฺสาปฺยปจฺจยสฺส ปรมปฺปกติยาภิสมฺพนฺธสพฺภาวํ วตฺวา ตํ สาธยิตุมารภเต ‘กถ’มิจฺจาทิ, เอวํ หิจฺจาทิ กถํปนิทมิจฺจาทินา ยถาวุตฺตสฺส สมตฺถ นวากฺยํ, หิยสฺมา ตํ ทิสฺวา ตถา ปุจฺฉิโต เทวทตฺตสฺสวาติอาทินา อุปฺปาเทตารเมว นิทฺทิสติ, นาตฺตานํ ปิตามโห, ตสฺมา อุปฺปาเทตาเยวาปจฺเจน สมฺพชฺฌติ น ปิตามโหติ โยเชตฺวา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. อิทํ ยถาวุตฺตมุปฺปาเทตุนิทฺทิสนํ, เตน อปจฺเจน สทฺธึ อุปฺปาเทตุเยว ชนกสฺเสว โยโค สมฺพนฺโธ ปฏิปาเทตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
ตนฺติตํ [ตตฺถ-อิติ (ปฺจิกายํ)] ปุจฺฉานิมิตฺตํ, เตนาติ อปจฺเจน. อปตนนฺติ นรเก อปตนํ ภวติ, โสติ โยโส ยสฺสาตฺยนิยมนิทฺทิฏฺโ โส าตุํ น อิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อิทํ ทีเปติ- ‘‘นปตตฺยเนน นรเกตฺยปจฺจนฺติ วุจฺจติ อปจฺเจนาเนน ยสฺสกสฺสจิ อวิเสเสนาปตนมฺภวติ นรเก โสโส ตาย ปุจฺฉาย าตุํ น อิจฺฉิโต’’ติ. โส วาติ ¶ กสฺสายํ ปุตฺโตติ ปุจฺฉายานุโรธเน โส อุปฺปาเทตาเยว าตุมิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธ. ตุสทฺโท เจตฺถาปจฺเจน นรกาปาตสพฺพ ชนชานนิจฺฉาวิเสสโชตโก, ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, อตฺตานมฺปิ นิทฺทิเสยฺย น เกวลมุปฺปาเทตารํ, อตฺถิจฺจาทิ ปิตามหสฺส อตฺตโนปิ นิทฺเทเส การณวจนํ, ตํ อปจฺจํ นิมิตฺตํ การณํ, ยสฺส ตํ ตํนิมิตฺตํ ตสฺมา [กตฺวา (โปตฺถเก)] เอวํ ทิฏฺิโก หิจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สมตฺเถติ.
พฺยวหิตชนิเตนาปีติ พฺยวหิเตน กตฺตุนา ชนิเตนาปิ, กรเณ จายํ ตติยา, เหตุมฺหิ วา. กสฺมา เอวํ ทิฏฺิโกติ อาห ‘ยํ นิมิตฺตํ หิ’จฺจาทิ. หิสทฺโท ยสฺมาทตฺเถ. ยสฺสาติ ปุพฺพชสฺส, เตน อปจฺเจน อปตนํ ตทปตนํ ตโต, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เตน พฺยวหิตชนิเตนาปิ ปุมุนา ปุพฺพโชปิ นรกํ น ปตติ โส ปุพฺพชสฺสาปฺย ปจฺจํ ภวติ ยถาวุตฺเตน นิพฺพจเนนา’’ติ. ตสฺมาจฺจสฺส ปุพฺเพ วุตฺตยสฺมาตฺยเนนาภิสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อุปปตฺยนฺตรมาห-‘อุปจารโตเว’จฺจาทิ. ปุพฺพ ปุพฺพภาเว สตีติ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิชฺชมานตฺเต สติ. พฺยวหิเตน ชนิเต อปจฺเจปิ นิมิตฺตํ อปายาปตการณภาโว อตฺถิเย วาติ สมฺพนฺโธ. เกสนฺติ อาห-‘ปุพฺเพสนฺติ ปุพฺพชานนฺติ อตฺโถ, เก นาติ อาห- ‘ปารมฺปริเยนา’ติ. อเภโทปจาเรนาติ ปุพฺพปุพฺพภาเว สติจฺจาทินา วุตฺตนเยน ชนกสฺส วิย ปารมฺปริเยนปุพฺเพสมฺปินิมิตฺตตา วโต ชนกสทิสตฺตา ชนกาว นาม เต สิยุนฺติ เอวมเภเทน อุปจรณโต จินฺตนโตติ อตฺโถ. อุภยถาติ าเยน อุปจาเรนจาติ อุภเยน ปกาเรน, เอวมุภยถาปิ มูลปฺปกติยา ปจฺเจนาภิสมฺพนฺธา กถมนนฺตร [มนนฺตราทิ (โปตฺถเก) (ตตฺถ) โปตฺถเก] ชนิเตนาปจฺเจนาทิปุริสสมฺพนฺโธเยน ตโต ณาทิปฺปจฺจโย สิยาติ นาสงฺกฺนียํ.
ตโต จาติ มูลปฺปกติโต จ, อปจฺจสามฺวจนิจฺฉายนฺติ อิตฺถิ ปุนฺนปุํสกตฺตวิเสโสปคฺคาหิ อปจฺจสามฺสฺส วจนิจฺฉายํ.
เอวมฺมูลกติโต- ปจฺจสามฺเน ณาทิปฺปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อปจฺจาทิโตปิ โหเตว ณาทิ สามฺวิธานา. โส จ พหุลาธิการโต ¶ คุรุชนายตฺตตฺตา ตนฺนิโยคาจรเณน ปสตฺเถ เยวาปจฺเจ พฺยวหิตชนิเตปิ อิตฺถิวชฺชิเต สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘นตฺตาทีหิ’จฺจาทิ. สติเยว คุรุชเน สปฺปธานภาเวน กุจฺฉิเต-ปจฺเจตุ นตฺตาทีวุตฺตีหิ วสิฏฺาทีหิ ณาทิปฺปจฺจโย โหติ วาสิฏฺโติอาทิ, อิตฺถิยฺจ น โหติ วาสิฏฺีติอาทิ.
อตฺถโตติ สามตฺถิยโต. อปจฺเจ วิธียมาโน ปจฺจโย อปจฺจวตา ชายมาโน ตสฺสาปจฺจนฺติ อตฺเถ ชายติ. โสจาย มตฺถวิเสโส ฉ(ฏฺิยนฺต) ตาภาเว กถํ สิยาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ. อนนฺตเร วาปจฺเจ ปุตฺเต-ภิเธยฺย นตฺตาโท วาปจฺเจ-ภิเธยฺยาติ สสมฺพนฺโธ. กุโตจิ อปจฺจวตา นตฺตาโท เอว. อิทฺจ สพฺพมฺพหุลวจเนว สมฺปชฺชตีติ อาห- ‘พหุลาธิการา’ติ. อปจฺเจติ เอกวจเนน นิทฺเทเส ปุมุนา นปุํสเกน กริยติ, เตเน กสฺมึ เยวาปจฺเจ สิยา, น พหูสุ วสิฏฺสฺสาปจฺจานิ วาสิฏฺานิ, น จิตฺถิ วาสิฏฺานิ, น จิตฺถิยํ วาสิฏฺีตฺยาสงฺกิยาห-‘อิทฺเจ’จฺจาทิ. อิทฺจ อปจฺจวจนฺจ. อิมินา เจตฺถ ตถา นิสฺสยกรณํ ทสฺเสติ. ตสฺส วจนิจฺฉาภาวโตติ ตสฺส ลิงฺควจนสฺส สุตฺเต วตฺตุมิจฺฉายาภาวโตติ อตฺโถ.
กึ ปน การณํ สุตฺเต ลิงฺควจนาวจนิจฺฉายํ ตสฺสาปฺปธานตฺตา เยนเกนจิ ลิงฺคาทินา นิทฺเทโส-วสฺสํ กตฺตพฺโพติ นานนฺตริยกตฺตา ตสฺเสโหปาทานํ, ยถาธฺตฺถิโนปลาลาทิโนปฺยปฺปธานสฺโสปาทานนฺติ. ตโตเยวาห-‘อุปลกฺขียสฺเสตฺถ ปธานตฺตา’จฺจาทิ. อิตฺถิปุมตฺตยุตฺตชฺวิเสโส อุปลกฺขีโย, อปจฺเจตีทมุปลกฺขณํ, สยนฺติ ยถาวุตฺตมุปลกฺขณํ สยํ. การิยปฺปฏิปตฺติยาติ ปุเม นปุํสเกปจฺเจ-ภิเธยฺเย วิธิ โหติจฺเจวํ การิยปฺปฏิปตฺติยา วตฺตุํ น อิฏฺํ.
วจนนฺตเรปิ อฺสฺมึ วจเน. อาณีติ ณิปฺปจฺจยสุตฺตํ วทติ. อโคตฺตาทิโตติ โยโคตฺตสฺสาทิภูโต น โหติ, ตโต, เตเนว ‘‘อาณี’’ติ สุตฺเต (๔-๕) วกฺขติ-‘อการนฺตมตฺตโตวายํณิน โคตฺตาทิภูตโต’ติ. วากฺยสมาสาปีติ ยถาสงฺขฺเยนาห. ตสฺมึ อตฺเถติ ตสฺมึ วากฺโยปทสฺสิเต อตฺเถ, ตนฺติ วากฺยํ. สมาสวุตฺติฺจ นิวตฺเตยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.
สติปนาติ ¶ วากาเร สติ ตุ อนิจฺจตฺตา ณปฺปจฺจยสฺส. โสปีติ สมาโสปิ, สมาโสติอาทินา ปกฺขนฺตรมาห. เตน วากฺยสิชฺฌเนน. ปกฺเข วากฺยสมาสาปิ สิยุนฺติ ปกฺเข สมาสวุตฺติยา เอว พาธิตตฺตา ปกฺขนฺตเร ณาทิวุตฺติ น พาธียตีติ วากฺยวุตฺติโยปิ สิยุนฺติ อตฺโถ.
๒. วจฺฉา
วจฺฉกจฺจาทินา กจฺจาทิคณํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิภาเคน นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘วจฺฉาทีหี’ติอาทิมาห. ‘‘กณฺโห พฺราหฺมเณ’’ติ คณสุตฺตํ. ตตฺถ กณฺหสทฺโท พฺราหฺมเณ วตฺตมาโน ณานณาย นปฺปจฺจเย อุปฺปาทยตีติ อตฺโถ. เอวมาทีหิจฺจาทินา อากติคณตฺตมสฺส ทสฺเสติ. ‘‘กตาณิโยเว’’ติ คณสุตฺตํ, ทิจฺจาทีสูติ ยโตณฺโย ทิสฺสติ ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ (๔-๔), เต ทิจฺจาทโย, เตสุ ปาาติ ตํสุตฺตปฺปเทเส ‘‘กตา ณิโยเว’’ติ ปาาภาเวปิ ทิจฺจา ทีนมากติคณตฺตา ปิตเมว นาม ตนฺติ วุตฺตํ.
ณฺเยติ ณฺยปฺปจฺจเย กเต. โคตฺตาทิสทฺทาติ โคตฺเต วํเส อาทิภูตา สทฺทา. วํโสติ อนฺวโย. โสเยว คาวํ สชาติ สาธารณํ วิชาติวินิวตฺตนํ สกฏาทิวจนํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ, เตนาห-‘โคตฺตํ วํโส’ติ. ตสฺสาติ โคตฺตสฺส, ตสฺสาทโย โคตฺตาทโยติ เสโส. เกเต โคตฺตาทโยจฺจาห- ‘สฺาการิโน’จฺจาทิ. วจฺฉาทโย นตฺตาทิโน อปจฺจสฺส อปจฺจํ ตทปจฺจาทิ จาติ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺตาทิโน’จฺจาทิ.
๓. กตฺติ
ฆปสฺนฺตาเวตฺถ ภียฺโย กตฺติกาทโยติ คยฺหนฺติ. ยทิ ปเนตฺถ อฺเปิ คยฺหนฺติ, อตฺถิ ปณฺหิอาทโย เกจิเยว กตฺติกาทีสุ อนฺโตคธา โหนฺตีติ วตฺตุมาห- ‘เอตฺถา’ติอาทิ. วินตา สุปณฺณมาตา, เตหีติ วิธวาทีหิ. วิธวาทิคณํ ทสฺเสติ ‘พนฺธก’จฺจาทิ. วิคโต ธโว ปติ อสฺสาติ วิธวา, พนฺธกี อภิสาริณี.
๔. ณฺยทิ
ยสฺส ¶ จ จวคฺโคติ สมฺพนฺโธ, เกวลํ คคฺคฺโยติ เอตฺตกเมวา ทสฺเสตฺวา ปรสตฺถาคตคคฺคาทิคเณกเทสภูตกุณฺฑนีสทฺทโตปิ โกณฺฑฺโติ มุทาหรนฺโต โส คคฺคาทิคโณปฺยตฺราภฺยุปคโตติ วิฺาเปติ. ตสฺมา ตสฺมึ คคฺคาทิเกปิ ปรสตฺถปิเต โยโย ปโยโค อาคเม ทิสฺสติ วจฺโฉ อคฺคิเวสฺโสจฺจาทิ. โสปีห เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห-‘คคฺคาทิ’จฺจาทิ. คคฺคาทีติ คคฺคาทิ อยํ. โคตฺตสฺส คคฺควํสสฺส อาทิภูเตน คคฺเคน อุปลกฺขิโต คโณ โคตฺตาทิคโณ, เตน คคฺโค นาม โกจิ, ตสฺสตฺวปจฺจํ คคฺคีติ ภวติ. ปปุตฺตาโทวาติ อวธารณํ คคฺคสฺสาปจฺจํ คคฺคิจฺเจว ยถาสิยาติ.
๕. อาณิ
ปกตสฺสาติ ‘‘มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ วา ‘‘นามสฺมา’’ติ วา ปกตสฺส. อาติ นามวิเสสเนสติ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺต วิธินา อการนฺโต คยฺหตีติ อาห-‘วิเสสเนน จา’ติอาทิ. อนนฺตรมปจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ.
๖. ราช
ปจฺจยนฺเตนาติ ราชฺโติ ปจฺจยนฺเตน. ราชฺโตีมสฺสตฺโถ ขตฺติยชาตีติ, ราชฺชาตีติ อตฺโถ. รฺโ อปจฺจํ ราชาปจฺจํ.
๘. มนุ
สมุทาเยนาติ ปจฺจยนฺตสมุทาเยน, ชาติยนฺติ มนุสฺสชาติยํ. ชาติสทฺทาเอเตติ อิทํ มนุสฺโส มานุโสติ เอตฺถ อปจฺจตฺถาภาเว เหตุวจนํ. อปจฺจตฺโถ เอตฺถ นตฺเถวาติ จ อิทํ วิสุํ มนุสฺสมานุส สงฺขาตสฺส ปจฺจตฺถสฺสาภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. โณวาติ มนุโน อปจฺจนฺติ อตฺเถ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ (๔-๑) ณปฺปจฺจโยว. น ชาตีติ พฺยติเรกมาห.
๙. ชน
ราชสมฺพนฺเธติ ¶ รฺเติ วุตฺตราชสมฺพนฺเธ. ปฺจาลานํ ขตฺติยานํ อปจฺจํ, ปฺจาลานํ ชนปทานํ ราชาติ วา เอวเมตฺถ วิ(ภาโค) เวทิตพฺโพ โอกฺกากานํ อปจฺจํ ราชา วา โอกฺกาโก.
๑๑. ณรา
สามฺเน รตฺตสทฺทสฺสาตฺถมาห- ‘กุงฺกุมาทินา’ติ. อฺถา ‘ราโค กุสุมฺภาที’ติ วุตฺตตฺตา กุสุมฺภาทินาติ (วุตฺตํ) สิยา, รฺชิ อย มตฺถิ อภิสงฺเค‘โภชเน รตฺโต’ติ. อตฺถิ วณฺณวิเสเส ‘รตฺโตโค’ติ, โลหิโตตฺยตฺโถ, อตฺถิ สุกฺกสช วณฺณนฺตราปาทเน‘รตฺโต ปโฏ’ติ. อิห ตุ ตติเย-ตฺเถ วตฺตมาโน คยฺหตีติ วุตฺตํ- ‘วณฺณนฺตรมาปาทิต’นฺติ. ราคาติ.
อตฺถคฺคหณนฺติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส วุตฺตํ. ตฺจาจริยาน มุปเทสโต อวิจฺฉินฺนา (จริย) ปารมฺปริยาวคมฺยเต, ราคาติ กสาว สงฺขาตอตฺถนิทฺเทโส. เตนาติ ปฏสฺส รตฺตภาเว ราคสฺส กรณนิทฺเทโส, รตฺตนฺติ ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส, ปจฺจโย จายํ กสา วตฺถโต ภวตฺยสมฺภวา, เตน สุตฺเต ราคาติ วุตฺเตปิ ตพฺพาจกา กสาวสทฺทาติ วิฺายติ, ราคาติ ปน เตนาติ ราคสฺเสว นิทฺทิฏฺเปิ ตพฺภาเวนา [ตพฺพาวกภาเวนา-ติ ภวิตพฺพํ] ตฺโถ นิทฺทิฏฺโ, ตพฺพาจกา จ โหนฺโต‘เตน รตฺต’นฺติ อตฺเถ โหตีติ กสาเวน รตฺตนฺติ วิฺายตีติ ราควาจิโน ตติยนฺตตฺตํ สมฺปชฺชติ, เตน ‘ณ ราคา เตน รตฺต’นฺติ วุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺถวเสน วุตฺตํ- ‘ราควาจิตติยนฺตโต’ติ. สุตฺเต ปน ราเคน รตฺตนฺเตตสฺมึ อตฺเถ ราคา ราควาจีสทฺทา ตติยนฺตา ณปฺปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. อภิธานโตติ อุปจารวเสน กถนโต. วินาปิ เตนาติ ตํปจฺจยํ วินาปิ.
๑๒. นกฺข
ตติยนฺตโต วิชฺฌตฺถํ เตนาติ อนุวตฺตเตติ สมฺพนฺโธ. สุตฺเต อยมตฺโถ ‘‘อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิโต เจ กาโล, ตทา เตน ¶ ลกฺขิเต กาเลตฺยสฺมึ อตฺเถ ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา โณ โหตี’’ติ. สุตฺตวิวรเณ ตุ ตฺเจตฺยาทิกมธิปฺปายวเสน วุตฺตํ. เตนาตฺยนุวุตฺติยา ตติยนฺตโตติ ลพฺภติ นกฺขตฺเตนาติ สุตตฺตาติ, กาเลติ ปน อตฺถนิทฺเทสโต ณปฺปจฺจยาเธยฺยสฺส กาโล อาธาโรติ วิฺายตีติ ‘ลกฺขิเต กาเล’ติ วุตฺตํ, วิเสสฺสคตวิภตฺติยา วิจาริตาย วิเสสน คตา จ (วิจาริตา) นามาติ อาห- ‘นกฺขตฺเตเน’ติจฺจาทิ, อิห เกจิ ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ กิริยาสภาวมิจฺฉนฺติ อนิจฺจํ, อปเร ตุ ทพฺพสภาวํ นิจฺจํ. ตสฺโส ภยสฺสปิ กาลสฺส จนฺทยุตฺเตน ผุสฺสาทินา ลกฺขิยภาวา ลกฺขเณ ตติยา ยุตฺตนฺติ วตฺตุมาห- ‘กิริยา รูโป กาโล’จฺจาทิ.
วิเสสาวสาโยติ กาลสฺส วิเสสาวธารณตฺถเมว หิ ‘ผุสฺสี รตฺติ’จฺจาทิ. โลเก ปยุชฺชเต. คุรุนาติ เอตฺถ คุรุ ชีโว, น นกฺขตฺตํ, จนฺทยุตฺตตา ปเนตฺถ อตฺถิ… จนฺทยุตฺเตน คุรุนา รตฺติยา ลกฺขิตตฺตา. กตฺติกาย ลกฺขิโต มุหุตฺโตติ เอตฺถ จนฺทํ วินา กตฺติกาย ตุ เกวลาย มุหุตฺโต กาโล ลกฺขิโต ‘กตฺติกา มุหุตฺโต’ติ. ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธีติ เอตฺถ ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน อตฺถสิทฺธิ ลกฺขิตา น กาโล ผุสฺโสติ. นกฺขตฺตยุตฺตสฺส กาลสฺส รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสน นกฺขตฺตวาจิโต อุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยสฺส สุตฺตนฺตเรน โลปํ วิธาย ปุน อฺเน สุตฺเตน ยุตฺตาติ เทสวิธาเนน สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตหิ-ฏฺมภิธานํ ปเรหิ, ตทาห- ‘อโห รตฺโต’จฺจาทิ.
รตฺยาทิวิเสสาปรามาเสนาติ ผุสฺสี รตฺติ ผุสฺโส อโหติ เอวํ รตฺยาทิวิเสสสฺส อปรามาเสน อสมฺมสฺเสน อคฺคหเณน. สกลิงฺคสงฺขฺยายุตฺเตนาติ ผุสฺสกตฺติกาทีนํ ยํยํ ลิงฺคํ ยายา สงฺขฺยา, อตฺตนิเยหิ เตหิ เตหิ ลิงฺเคหิ ตาหิตาหิ จ สงฺขฺยาหิ ยุตฺเตน นกฺขตฺตสทฺเทน. น ตทุปลกฺขิโต กาโลติ กตฺติกา สทฺโทพหุวจนนฺโต พหุตารกตฺตา กตฺติกาย, ตายกตฺติกาย ลกฺขิโตกาโลปเรหิวิย น กถียตีติ อตฺโถ. อถ ตทุปลกฺขิตสฺสกาลสฺเสวกตฺติกาสทฺเทนาภิธาเน โก โทโส เย เนวมุจฺจเตจฺจาห- ¶ ‘อชฺเชติ’จฺจาทิ. อิมินา จ ปรมเต โทโส อุพฺภาวิโต, ตทตฺถตฺเต สตีติ ตทุปลกฺขิตกาลตฺถตฺเต สติ.
สตฺตมี สิยาติ นกฺขตฺตสทฺทา ตทฺธิตโลปนฺตา ผุสฺเสน ปายสํ ภฺุเชยฺย, ผุสฺเส ปายสํ ภฺุเชยฺยา’ตฺยาโท อาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สิยา สตฺตมี, ยา สุตฺตนฺตเรน วิธียติ ปาณินีเยหิ, ตโต ‘อชฺชกตฺติกา’เตตฺถาปฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขา สตฺตมี สิยา โลปนฺตตฺตา ‘อชฺชกตฺติกาสู’ติ, น ปมา. ปมาเยว ปนายํ ปโยโค ‘อชฺชกตฺติกา,ติ. อชฺเชตฺยธิกรณปฺปธาโน อโหรตฺตกาลวาจี สทฺโท, กตฺติกาสทฺโทปิ ตทฺธิตโลเปน ตกฺกาลาภิธายโก, ตโต เยวอุภินฺนมฺปิสามานาธิกรณฺยา กตฺติกาโยปฺยธิกรณํ สมฺปชฺชนฺเต, ตฺจ น วินาเธยฺเยน โหตีตฺยาเธยฺยนฺตราเปกฺขายํ เตสุ สตฺตมีเยว สิยา, น ปมา (อุป) ปชฺเชยฺยาตฺยธิปฺปาโย. อตฺตโนทานิ ทสฺสเน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคํ ปมาเยโวปปตฺตึ ทสฺเสตุมาห- ‘จนฺเท ปนูปจาเรเน’จฺจาทิ, นาเธยฺยนฺตราเปกฺขาจฺจเนน สตฺตมิยา อปฺปสงฺคมาห. เอวฺจรหิ วจนมนฺตเรน ปเรสํ วิย สตฺตมีวิธายกํ กถํ กตฺติกาย ชาโตจฺจาสงฺกิย ตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘กตฺติกาย ชาโต’จฺจาทิ. พหุวจนนฺตตฺเตปิ กตฺติกาย ชาติยเมก วจนนฺตํ. ปการนฺตรมาห- ‘โลโปติ’จฺจาทิ. โลเปนาติ กตฺติกาหิ อินฺทุยุตฺตาหิ ลกฺขิโต กาโลติ วิคฺคยฺห กตณปฺปจฺจยสฺส โลเปน.
๑๓. สาสฺส
เสติ ปมนฺตาติ สาติ นิทฺทิฏฺปมนฺตา, ยํ ปมนฺตนฺติ สาเจติ ทสฺสิตํ ปมนฺตมาห. ปมนฺตสฺส เทวตาปุณฺณมาสิตฺตภาวโต ตทตฺถมเภเทนาห- ‘สา’ติ. กา สา เทวตาจฺจาห- ‘โลกปฺปสิทฺธาเยว เทวตา’ติ. ยาคสมฺปทานมฺปิ โลเก เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ ยาคสฺส ยชิตพฺพสฺส ปุโรฑาสาทิโน สมฺปทานมฺปิ ปฏิคฺคาหโก ปินฺทาทิ โลเก เทยฺยสฺส ปุโรฑาสาทิโน เทวตา สามีติ ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ, อินฺโท เทวตา อสฺส อินฺทํ, อาทิจฺโจ เทวตา อสฺส อาทิจฺจํ, หวิ ปุโรฑาสาทิ ยาคทพฺพํ.
มนฺตโถมนียมฺปิ ¶ เทวตาติ ปสิทฺธนฺติ เยน มนฺเถน โย ถูยเต โส ตสฺส มนฺตสฺส เทวตา สามีติ โลเก ปสิทฺธนฺตฺยตฺโถ มหินฺโท ยโม วรุโณ เทวตา อสฺสาติ วิคฺคโห. วุตฺตนย เมวาติ ‘‘นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล’’ติ สุตฺเต วุตฺตนยเมว. ชาตฺเยกวจนํ มฆายาติ, ตารกรูปานมฺปน พหุตฺตา มฆาสทฺโท พหุวจนนฺโต. ปาณินียา ‘‘สาสฺมึ ปุณฺณมาสีติ สฺาย’’นฺติ (๔-๒-๒๑) สุตฺตยิตฺวา ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมึ ผุสฺโส มาโส ผุสฺโส อทฺธมาโส ผุสฺโส สํวจฺฉโรติ สฺายํ ปฏิปาเทนฺติ, เตน เตสํ ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺมึ ปฺจทสรตฺเตติ เอตฺถ จ ภตกมาเส จ ตทฺธิโต น ภวติ. อิธ ปน ‘สฺาย’นฺติ วจนาภาเว ภตกมาเสปิ ฉฏฺฺยตฺเถ ภวตีตฺยาสงฺก วิรจยติ ‘ภตกมาเสปิ’จฺจาทิ. ปุณฺโณ มา อิจฺจตฺร มาสทฺโท จนฺทปริยาโยติ อาห- ‘มาสทฺเทเน’จฺจาทิ. ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนาติ เอตฺถ ปุณฺณมาสีสทฺทสฺส ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นีหริตฺวา วจนาติ อตฺโถ. วุตฺติยา อตฺถสฺส ผุฏีกรณาย วุตฺตํ- ‘โส ปุณฺโณ ติอาทิ. ตสฺสนฺติ ปุณฺณมาสิยํ. สาปุณฺณมาสี, ภตกสฺส ภติยา กมฺมการกสฺส โย ตึสติ รตฺโต มาโส ปริพฺพยนิยมิโต, ตสฺส สมฺพนฺธินี เนติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺสฺจติถียนฺติ อนิยเมน ปฏิปทาทิมาห. อโตเอว จ นิปาตนาติ อิมสฺมาว นิปาตนา, เตเนวาห- ‘สุตฺเต วจนเมว นิปาตน’นฺติ. มาสสุติยาจฺจาโท สาธิปฺปายมตฺถํ วิวรติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา. อสฺสาติ สามฺวจเนปิ ‘สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี’ติ สุตฺเต อสฺสาติ อวิเสสวจเนปิ โสเยว ปุณฺณมาสีสทฺเท สูยมาโน มาโสเยว ฉฏฺฺยตฺโถ วิฺายตีติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจทสรตฺตาโทติ ปเรสํ สฺาคหเณน นิวตฺติตปฺจทสรตฺตาโท. อถ อทฺธมาสสํวจฺฉรานมฺปิ อุทาหรณตฺเต โนปฺาโส กสฺมา น กโตจฺจาห- ‘อทฺธมาสสํวจฺฉราน’มิจฺจาทิ. เอวมฺมฺเต ‘‘อทฺธมาสสํวจฺฉรานํ น ปจฺจเยโนชุกมภิธานมปิ ตุ สํวจฺฉเรปิ ผุสฺสาทิมาสสมฺภวาสฺมึ สํวจฺฉเร ผุสฺเสน มาเสน สมฺพนฺธา ผุสฺโสตฺยุปจารียเต, ยถา จ ผุสฺสาทิมาสสฺส สมฺพนฺธี อทฺธมาโส ผุสฺโส อทฺธมาโสตฺยุปจารียเต ¶ , น ปโนชุกนฺติ เตสมุทาหรณตฺเต นานุปาทาน’’นฺติ.
๑๔. ตม
นากฑฺฒนตฺโถติ ณสฺสากฑฺฒนตฺโถ น โหติ. ยทฺยากฑฺฒนตฺโถ อสฺส, ตทา จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุกฑฺเฒยฺยาติ มฺเต, โกจิเยว โหตีติ โหนฺตีติ อิโต ภินฺทิตฺวา อาเนตพฺพํ. ตทา เทสสฺสาติ อิมินา ‘‘ตทาเทสา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ. กตยาเทสสฺสาปีติ กโต ยาเทโส ยสฺส ตสฺส กตยาเทสสฺสาปีติ. อิการสฺสาติ ยาเทสโต ปุพฺเพ อิการสฺส, อิมินา จาเทสาเทสีนมเภโท ทสฺสิโต. ตสทฺเท เนเกนาปิ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺเธ สิทฺเธติ เอวมฺเต- ‘‘ยถา’เตน กตํกีต’ (๔-๒๙) นฺตฺยาทิสุตฺเต เอโกว ตสทฺโท พหูหิ ปจฺจยตฺเตหิ สมฺพชฺฌเต, ตถิหาปิ เอกเมว ตสทฺทคฺคหณํ ‘ตมธีเต ตํชานาตี’ติ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต, ตสฺมา กิเมตทตฺเถน ทฺวิตคฺคหเณเน’’ติ. ทฺวิตคฺคหเณ ปโยชนตฺตยํ วุตฺตํ, ตตฺถ ปมํ ทสฺเสนฺโต ชานนิจฺจาทินาธิปฺปายมาวีกตฺวา ทฺวิตคฺคหณมิจฺจาทินา ปทตฺถมาห.
ตตฺถ-‘โย ยมธีเต ชานาติ จา’ติ อิมินา ทฺวิตคฺคหณาภาเว ปจฺจยตฺถาวยวสฺส สมุจฺจยปฺปสงฺคมาห. สมุจฺจเย สติ(โย) ยมธีเต ชานาติ จ, ตตฺเถว สิยา, โย ปนาธีเต เกวลํ, น (ชานาติ) ตตฺถ น สิยาติ โพธยิตุํ พฺยภิจารมาห‘น ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธเน’ติ. ยถา ‘‘เตน กถํ กีต’’มิจฺจาโท ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิ ปจฺเจกสมฺพนฺเธน ภวติ เอวมฺมาวิฺายีติ ยเถจฺจาทิ กสฺสาตฺโถ. ‘เตน กตํ กีต’’มิจฺจาทีหิ อวตฺวา ‘‘เตน ชิตํ ชยติ’’จฺจาทิสุตฺเตกเทสวจนมตฺถพฺยตฺติ ตถา วุตฺเต โหตีติ วุตฺตํ, เตน ชิตมิจฺจาโท ชยนาทิกา กิริยาเน กทพฺพสมวายิตฺเตน ปสิทฺธาติ ยุตฺโต ตตฺถ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺโธ, เนวมชฺเฌน เวทนา ปฺเยกทพฺพสมวายิตฺตาภิยฺโยตฺยธิปฺปาโย.
อิทานิ ¶ ทุติยํ ทสฺเสติ ‘ชานน’มิจฺจาทิ, นิมิตฺต มิฏฺานิฏฺโพธการณํ มุหุตฺโต กตฺติกาทิ, อุปฺปาโต อิฏฺานิฏฺสูจกํ ปถวิสมุทฺทาทีนํ สภาวปริจฺจาเคนาฺตตฺตคมนํ. ชานนสามฺเติ นิมิตฺตาทีนํ ชานน สามฺเ. ‘ยถาวุตฺตชานนสฺส อชฺเฌน วิสยตฺเต เหตุมาห- ‘ตํ ชานาตีติ ตสทฺเทน อธียมานปรามสโต’ติ. ตติยํ ทสฺเสติ ‘ยโต เจ’จฺจาทินา. ยโต จ อุปฺปนฺเนน วิธินา อชฺเฌน าตุ อภิธานมฺปสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ, โปตฺถเกสุ ปน อชฺเฌตุาตูสุติ ปาโ ทิสฺสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘กตฺถจิ ปสิทฺธิวิสโย โหติ ตสทฺโท, ตถา จ วุตฺตํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ ปกฺกนฺตวิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ตํสทฺโท ยํ สทฺทํ นา เปกฺขเต’ติ, ตสฺมา ปสิทฺธิวิสเยน ตสทฺเทน ปุถเคว ปสิทฺธิยา อุปสงฺคหตฺถํ ทฺวิตคฺคหณํ กตฺตพฺพ’’นฺติ. อตฺถตฺตเย วตฺตมานสฺส ตุ ตสทฺทสฺส สวิสโย วิเสโส ตโตวาตฺถิเกหิ เวทิตพฺโพ.
๑๕. ตสฺส
วิสยสทฺโท คามสมุทาเยปิ วตฺตเต, คามสมุทาโย จ นาม เทโสเยว, เตนาห วิสโยปิ คามสมุทายตฺตา เทโสเยวา’ติ, อิมินา วิสยเทสสทฺทานํ สมานาธิกรณตฺตมาห. วสาติ เทสวาสิโน วสาตโย, อนุวาโก คนฺถวิเสโส.
๑๖. นิวา
ตนฺนาเมจฺจาทินา น เกวลํ นิวาเสเยว, อถโข วกฺขมาเนสุ ปีติ ทสฺเสติ. ปจฺจยนฺตํ เสพฺพาทิ. เทสนามมฺภวติ จตูสุ อตฺเถสูติ วิฺายติ, เตนาห-‘นิวาสาโท วิธี’ติ. นิวาสาโทติ นิวาส อทูรภวนิพฺพตฺตอตฺถิอตฺเถสุ. สํหิตนามํ นาม โลกิยสทฺทโว หาราปฺปสงฺคมฺสทฺทโวหาเรนุปาตฺตนามํ.
๑๗. อทู
นครมฺปิ เทโสเยวาติ อาห- ‘อทูรภว’นฺติ.
๑๘. เตน
ยถาโยคตฺโถติ วุตฺติยํ วุตฺตยถาโยคสทฺทสฺส อตฺโถ.
๑๙. ตมิ
ปจฺจยนฺตนาเมติ ¶ ปจฺจยนฺตนามํ ยสฺส สตฺตมฺยตฺถภูตสฺส เทสสฺส หสฺมินฺติ อตฺโถ, นาฺสฺเสติ ภูมาทิวิสิฏฺตฺถยุตฺตโต อฺสฺส ปจฺจยนฺตนามํ น โหตีติ อตฺโถ. พทรา พพฺพชา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ วิคฺคโห.
๒๑. อชฺชา
หียฺยตฺตโนติ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑๓๔) ทฺวิตฺตํ.
๒๓. อมา
อมาสห ภโว อมจฺโจ.
๒๔. มชฺฌา
มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม, อนฺเต ภโว อนฺติโม อิจฺจาทิ.
๒๕. กณ
มคเธสุ อรฺเ คงฺคายํ ปพฺพเต วเน กุเล พาราณสิยํ จมฺปายํ มิถิลายํ สมฺภโวติ วิคฺคโห. ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) เอยฺยโกติ เสโส. ปจฺจยนฺตรทสฺสเน สติ อิมินาว สุตฺเตน อิโต อฺตฺราปิ ปจฺจยนฺตรานิ โหนฺตีติ เสโส, คาเม ภโว อุทเร ภโว ปฺจาเลสุ ภโว โพธิปกฺเข ภโวติ วิคฺคโห.
๒๖. ณิโก
สรเท ภโว, ภวา วาติ วิคฺคโห.
๒๗. ตมสฺส
สิปฺปสทฺทตฺถมาห-‘โลสลฺล’นฺติ. ตเมว พฺยฺชยติ ‘กิริเย’จฺจาทินา, กรณํ กิริยา วาทนาทิกสฺส อภฺยาโส, โส ปุพฺโพ ยสฺสาติ สมาโส, วีณาทิสทฺเทหิ กิมุจฺจเตจฺจาห- ‘วีณาทิ’จฺจาทิ, ทพฺพํ ตํตํสมุทายรูปํ. สิปฺปฺจาติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวติ ‘กิริยา วิเสโส’ติ. วาทนาทิกิริยาย วิสิฏฺโ ชานนกิริยาวิเสโสติ อตฺโถ, อิมินา วีณาทิสทฺทา ทพฺพตฺถวุตฺติโน วาทนาทิกิริยํ กิริยา วิเสสฺจ ¶ สิปฺปมุปจาเรน วทนฺตีติ ทีเปติ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ. สาเยเวติ อภฺยาสิตพฺพา ชานนกิริยาวิเสสสฺส ปุพฺพภูตา วาทนกิริยา, วิเสเสตุํ ยุตฺตา วีณาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโย.
ยุตฺตตา เจตฺถ… วีณาทิวาทนวเสน สิปฺปสฺส คเหตพฺพภาวโต, กถํ วีณาทิสทฺเทหิ ทพฺพวุตฺตีติ วาทนา วุจฺจตีติ อาห- ‘วีณาทิ วิสยตฺตา’ติ, วาทนวุตฺติวีณาทิสทฺทานํ สิปฺปวุตฺติตฺตํ ยถาวุตฺตสฺโส ปมาวเสน วตฺตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ. วีณาทิวาทนนฺติ ยเถติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตเมว ผุฏยนฺโต วุตฺติคนฺถสฺส มุขํ วิวรียติ ‘กิริเย’จฺจาทินา. กิริยาตฺยาสปุพฺพกํ าณกฺขมํ โกสลฺลํ วาทนกิริยา วิสยตฺตา วีณาวาทนมิจฺจเนน กิริยาสทฺเทน วุจฺจตีตฺยตฺโถ. มุทงฺคํ มุทงฺควาทนํ สิปฺปมสฺส, วํโส สิปฺปมสฺสาติ วิคฺคโห. สีลมทฺทพฺพํ กถํ ปํสุกูลาทิ(โน) สีลตฺถสมานาธิกรณตฺเตนาภิธานนฺตฺยาห- ‘ปํสุกูลาทิธารณ’มิจฺจาทิ. ตฺจ สีลนฺติ สมฺพนฺโธ.
อปฺปิจฺฉตายาติ ปจฺจยปฺปิจฺฉตาย. สนฺตุฏฺิตายาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิธสนฺตุฏฺิยา. อนุวิธียมานํ กรียมานํ. ผลนิรเปกฺขนฺติ อิมินา อิธ โลเก จีวราทิเหตุ ปณิธาย ปํสุกูล ธารณาทึ ปฏิกฺขิปติ, สีลํ ตปฺปรภาเวน เสวนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ปํสุกูลาทิธารณํ ปํสุกูลาทิวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิสทฺเทโนปจาเรนาภิธียเต, สีลํ ปํสุกูลธารณวิสยนฺติ ปํสุกูลาทิ สทฺเทโนปจาเรโนจฺจตี’’ติ. ติจีวรํ สีลมสฺสาติ วิคฺคโห เตสํ คุโฬ ปณฺยมสฺสาติ วิคฺคโห โตมรํ, มุคฺคโร ปหรณมสฺสาติ วิคฺคโห, อุปธียตฺยุปริอาธียตีติ รถงฺคํ วุจฺจติ. กามกฺขนฺธกิเลสาภิสงฺขารา วา อุปธิ อุปทธาติ สุขํ ทุกฺขํวาติ กตฺวา.
๒๘. ตํหนฺติ
พหุมฺหิ ภูตานคเตสุปิ ปจฺจยภาเว การณมาห-‘สงฺขฺยากาลานมวิวจฺฉิตตฺตา’ติ, สุตฺเต วุตฺตาย เอกสงฺขฺยาย วุตฺตมานกา ลสฺเสว จ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตาติ อตฺโถ.
ตทุปาทานนฺตูติ ¶ เตสเมกวจนาทีนมุปาทานนฺตุ. ตํ นานนฺตรีย กตฺตาติ อุปลกฺขณวเสน เตสํ วจนกาลนฺตรานมวินาภาวิตฺตาติ อธิปฺปาโย. หนฺติจฺจาทิตฺยาทฺยนฺตสฺส กิริยาปฺปธานตฺเต กถํ ณาทีนํ ตทตฺเถ ชายมานานํ สาธนปฺปธานตฺต มิจฺจตฺร เหตุมาห ‘สภาวโต’ติ. มีเน หนฺตีติ เมนิโก. อชิวฺหา อนิมิสา จ มจฺฉา, ทิฏฺโว สนฺทิฏฺนฺติ อิมินา สํสทฺทสฺส วิสุํ อตฺถภาวํ ทสฺเสติ. โลกุตฺตรธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม, ผลธมฺโมปิ เหฏฺิโม สกทาคามิวิปสฺสนาทีนํ ปจฺจยภาเวน อุปริมคฺคาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต ปริยายโต ทิสฺสมาโนว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ภาวนาภิสมยวเสน มคฺคธมฺโม สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานธมฺโม.
วฏฺฏภยนฺติ กมฺมกิเลสวิปากสงฺขาตํ ติวิธวฏฺฏภยํ. วิธาน วจนนฺติ อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาตวิธิโน ปกาสตํ เอหิปสฺส วจนํ. ปริสุทฺธตฺตาติ กิเลสมลวิรเหน สพฺพถา วิสุทฺธตฺตา. อมนฺุมฺปิ กทาจิ สปฺปโยชนํ ยถาสภาวปฺปกาสเนน ทสฺเสตพฺพํ ภเวยฺยาติ ตทภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘วิชฺชมานมฺปิ เจ’จฺจาทิ. นนุ จ เอหิปสฺสาติ ตฺยาทฺยนฺตา, ตสฺมา เนเตติ ปจฺจโย ปปฺโปติ, ตถาหิ ปาฏิปทิกโต ปจฺจยวิธานมฺปฏิปาทิตํ, น ตฺยาทฺยนฺตโต นาปิ วากฺยโต, ตสฺมา กถเมหิปสฺสิโกติ โหตีติ อาห-‘เอหิปสฺสสทฺโทจาย’มิจฺจาทิ. ปทสมุทายสฺสานุกรโณติ ปทสมูหสฺส อนุกรณภูโต เอโก เอหิปสฺสสทฺโท. อถวา เอหิ อาคจฺฉ อิมํ ธมฺมํ ปสฺสาติ โย อปฺปตฺเต-ตฺเถ นิโยคสงฺขาโต วิธิ, ตพฺพาจโก ยนฺนิปาโต เอหิปสฺสาติ, เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อถวา เอหิจฺเจว นิปาโต, ทสฺสนํ าปนํ ปสฺโส, เอหีติ ปสฺโส าปนํ เอหิปสฺโส, เอหิปสฺสํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
๒๙. เตน
เอกีภาโวติ มุคฺเคหิ สํสฏฺานํ มาสานมิว มิสฺสีภาโว. เอโสติ สํสคฺโค, อุกฺกํเสนาติ อุกฺกํสาธาเนน [อุตฺกํสสาธเนน (โปตฺถเก)] จ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . สํสคฺคอุกฺกํสานํ สหภาวสฺส อเนกนฺติ กตฺเต การณมาห- ‘อสุจิทพฺเพ’จฺจาทินา. พฺยติเรกมาห- ‘นุกฺกํโส’ติ ยตฺถ สํสคฺครหิตํ เกวลมภิสงฺขตฺตมตฺถิ, ตตฺถ ปจฺจยมุทาหรเณน ทสฺเสตฺวา วิชฺชาย สห สํสคฺคสฺสาวิชฺชมานตฺเต การณํ วทติ ‘รูปี ธมฺมตฺตา’ติอาทิ. รูปํ ภูโตปาทายเภทมสฺส อตฺถีติ รูปี, ฆตาทิ สํสฏฺํ ภตฺตาทิ. ตสฺส ธมฺโม สภาโว สํสคฺโค, ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา, ตสฺสาติ สํสคฺคสฺส, วิชฺชาตฺวรูปี… ยถาวุตฺต รูปสภาวาภาวา, เตนาห- ‘วิชฺชาย จ อรูปิตฺตา’ติ จรอิจฺจนฺธาตุเยว จรติ.
วาจสิกํ มานสิกนฺติ ‘‘มนาทีนํ สก, ยํกิฺจีติ สตาทิกํ ยํกิฺจิ. พาหุลเกเนเวตฺถาวธารณํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ- ‘ตโต วา’ติ, เทวทตฺเตน กีโตติ โส อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส อปฺปตีติ อภิธานสตฺติเวกลฺเลน วุตฺติยมนวคโม, เทวทตฺติโกติ หิ วุตฺเต เทวทตฺเตน กีโตตฺยยมตฺโถ นปฺปตียเต… ตาทิส สทฺทสตฺติเวกลฺเลน ตทตฺถสฺสานมิธียมานตฺตา, อวคโม จ นาม สติ สามตฺถิเย สิยาติ อิมมตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห- ‘ตทตฺถาปฺปตีติยา’ติอาทิ.
อภิธานลกฺขณตฺตนฺติ อภิธานํ สติ สามตฺถิเย วากฺเย วจนียสฺสาตฺถสฺส วุตฺติยา กถนํ ลกฺขณํ สภาโว เยสนฺเต อภิธานลกฺขณา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ, ตพฺพาทิสมาปฺเยวเมว ทฏฺพฺพา. มริเจน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วาติ, สลากาย ชิตนฺติ วิคฺคโห.
๓๐. ตสฺส
โย ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐)
๓๔. โณ
ปวุตฺเตปีติ กจฺจายเนน ปวุตฺตนฺติ อตฺเถ ‘‘อฺสฺมึ’’ติสฺมึโณ โหเตวาติ อธิปฺปาโย.
๓๕. ควา
ทุโน รุกฺขสฺส.
๓๘. มาตา
มาตาปิตุนฺนํ ¶ มาตาปิตโรติ มาตุยา มาตาปิตโร ปิตุสฺส มาตาปิตโร, น เอกเมกโต ทฺวีสูติ เอกโต เอกโต วุตฺตนเยน ทฺวีสุทฺวีสุ อตฺเถสุ น ภวตีติ อตฺโถ.
๓๙. หิเต
มาตุ หิโต, ปิตุ หิโตติ วิคฺคโห.
๔๐. นินฺท
เสน รูเปน าเตปิ วิเสสรูเปน อฺาโต อฺาตวิเสโส. กฏฺาทิมยา ยา ปฏิมา ตมฺปฏิจฺฉนฺทกํ. สมฺพนฺโธ สสฺสามีลกฺขโณ อสฺส อตฺถีติ สมฺพนฺธิ กสฺสาติ กึ สทฺทนิทฺทิฏฺโ, โสว วิเสโส, สมฺพนฺธิวิเสโส วิสโย อสฺส อฺาณสฺสาติ สมาโส. ปโยคาสมฺภวาติ อยมสฺโสติ วุตฺต อสฺสปฺปกติยาปิ ปโยคา สมฺภวา. ตถาหิ ยทิ ยสฺสาจฺจนฺตมชานนํ สิยา ตถา สติ สพฺพถา วตฺถุชานนาภาเว ปกติเยว น สิยา, น หิ สพฺพถา อวิฺาตตฺโถ สทฺโท ปโยคมหรติ, ตสฺมา สรูเปน าตสฺส ยสฺส วิเสโส อวิฺาโต, โสเยวิธ อฺาโต-ติมโตติ วิฺายเต, อฺาโต-สฺโสกสฺส [อฺาโต เสสฺสฺส (โปตฺถเก)] วา กุโตติวา กึ สภาโว เวติ หิ อสฺสโกติ. กปฺปจฺจยนฺโต หตฺถิกอิจฺจยนฺนามเธยฺยํ นามํ ยสฺส หตฺถิวิยาติ ทสฺสิตปฏิภาคสฺส โส กปฺปจฺจยนฺตนามเธยฺโย. อภินิเวเสน วา สิชฺฌนฺติ ยถา อชฺชุนาทิเวสธารินิ อชฺชุนาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโย.
ปฏิมายาติ เอตฺถ ปูชนตฺถา เอว ปฏิมา คหิตา, โมรสมาน นามตฺตา โมโรวิยาติ โยชนา, จฺจา ติณปุริโส, อิธ ปน ตํ สทิโส ปุริโส มนุสฺโส จฺจา. อกสฺมา เอว อากสฺมิกํ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) ณิโก. ยํกิฺจิ อพุทฺธิปุพฺพกํ, ตมากสฺมิกํ, ตสฺมึ อากสฺมิเกภิเธยฺโย สติ อิวสทฺทตฺเถ วตฺตมานโต อีโย โหตีติ อตฺโถ. กาโก จ ตาลฺจ ผลํ กากตาลานิ, เตสมิว มิลนํ. อชาขคฺคานมิว มิลนํ ยทากสฺมิกํ, กิฺจิ ตม ชาขคฺคียํ ¶ , โณ อิวตฺเถ. สกฺกรนฺติ ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ (๔-๑๒๕) วุทฺธฺยภาโว. มุนีว, พาโลว, กุลิสมิว, เอกสาลาอิวาติ วิคฺคโห, โลหิโตว โลหิติโก ผฏิกมณิ.
๔๑. ตมสฺส
โทณาทีตฺยาทิสทฺเทน ขารสตาทโยปิ ปริมาณวิเสสา คยฺหนฺติ. สงฺขฺยา อสีติปฺจาทโย, อฺํ วา ยํกิฺจีติ อุปฑฺฒกายาทิ, โสฬส โทณา เอกา ขารี. นนุ ปฺจกํ คนฺถชาตนฺติ วตฺวา อฺํ วา สงฺฆาทิกนฺติ วุตฺตํ ตํ กถํ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สงฺขฺยาย สฺาสงฺฆสุตฺตาชฺฌยเนสู’’ติ (๕-๑-๕๘) สุตฺติตตฺตาภาวาติ มนสิ นิธาย ‘สงฺขฺยาวาจีหิ’จฺจาทิ วุตฺตํ. ‘‘อาทสหิ สงฺขฺเยเย วตฺตนฺตี’’ติ ปฺจสทฺทสฺส สงฺขฺเยเย วุตฺตตฺตา อาห- ‘ปฺจาวยวา’ติ. ปริมาณสทฺทสนฺนิธาเน สงฺขฺยาเนปิ ปฺจสทฺโทติ มฺมาโน อาห- ‘ปฺจสงฺขฺยานฺเจ’ติ. ปฺจา วุตฺตโยติ ปฺจวารา, รูปานีติ จ ปริยายนฺตเรน อาวุตฺติสทฺทสฺเส วาตฺถํ พฺยตฺตํ กโรติ.
๔๔. กิมฺหา
นนุ สุตฺเต สงฺขฺยายนฺติ น วุตฺตํ กตฺยาทโย จ ปโยคา สงฺขฺยา ปริมาเณเยว ทิสฺสนฺติ กถํ นาเมตฺถายํ วิธีติ อาห- ‘พหุเล’จฺจาทิ. สงฺขฺยาปริมาเณเยวายํ วิธีติ กึ สทฺเท สงฺขฺยาปริมาณ วิสเยเยว วตฺตมาเน อยํ รตฺยาทิโก วิธีติ อตฺโถ, นนุ เจตฺถ กึ สทฺโท ปฺเห วตฺตมาโน กถํ สงฺขฺยาปริมาเณ วตฺตเตติ วุจฺจเต, ยชฺชปิ สงฺขฺยาปริมาเณ น วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยาปริมาณสฺส ปุจฺฉิยมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสเย วตฺตเต วาติ. พหุลาธิการ ปโยคสามตฺถิยเหตุนิทสฺสเน ผลมาห- ‘ยตฺรตฺวิ’จฺจาทิ, ปริจฺเฉทกตฺเตน ปริมาณกตฺเตน. อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยทากิมิทํ สงฺขฺยา ปริมาณเมสํ ทสนฺนํ น กิฺจิ อปฺปกเมเวตนฺติ สงฺขฺยาปริมาณเมว กึ สทฺเทน นินฺทียเต, ตทาปิ สงฺขฺยา ปริมาณสฺส นินฺทียมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสยตฺตเมเวติ เขเป วตฺตมานาปิ กึ สทฺทา รติจฺจาทิ สิยา, พหุลาธิการาทิโตว ปเนตฺถ น สิยา’’ติ. รการานุพนฺธา อิสทฺทโลปตฺถาติ โยชนา.
๔๕. สฺชาตํ
พุภุกฺขาปิปาสปฺปกตีหิ ¶ ขสนฺตาหิ อกมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกาธาเร จา’’ติ (๕-๕๙) กตฺตริ กฺเต ิมฺหิ จ พุภุกฺขิโต ปิปาสิโตติ สิทฺเธปิ วตฺตมาเน ปโยคตฺถํ พุภุกฺขาปิปาสาติ ปาโ.
๔๖. มาเน
สพฺพมฺปริจฺเฉทรูปนฺติ อุมฺมานปริมาณาทิกํ สพฺพํ ปริจฺเฉทรูปํ. ตตฺร จ อุจฺจตฺเตน มานมุมฺมานํ, สพฺพโต มานํ ปริมาณํ.
๔๗. ตคฺโฆ
‘‘ปมาณปริมาเณหิ สงฺขฺยายจาปิ สํสเย มตฺโตวตฺตพฺโพ’’ติ (๕-๒-๓๗) ปาณินิยวตฺตพฺพการวจนํ, ตตฺถ ปมาณ มายาโม. สงฺขฺยายาติ ปฺจมี. เอเตหิ สํสเย มตฺโต วตฺตพฺโพติ อตฺโถ. วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทีนิ กเมน ตตฺโถทาหรณานิ.
น วตฺตพฺพนฺติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺพวจนํ ปฏิกฺขิปติ. ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺมึ วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ วาติอาทิ(นา) ยํกิฺจิ ทณฺฑปุพฺพณฺณาทิกํ [ปณฺณาทิกํ (โปตฺถเก)] สํสยิตํ, เตน มานสงฺขาตสฺส ปริจฺเฉทสฺสาภาวา กถเมเต ปโยคา สิยุนฺติ อาสงฺกิย ตตฺถ การณมาห- ‘ตถาภฺยูหนโต สิทฺธตฺตา’ติ. ตถาภฺยูหนโตติ วิทตฺถิมานมฺปมาณมสฺส รตนมฺมาน มสฺสาตฺยาทินา เตนปฺปกาเรน อภฺยูหนโต อภฺยุปคมโตติ อตฺโถ. สํสโย จ นาม อุภยปกฺขปรามสเน สติ สิยาติ ยถาวุตฺตมพฺภูหนํ สาเธตุมาห-นานฺตเรเน’จฺจาทิ. ปกฺขทฺวเยหีติ วิทตฺถิ มานมสฺส รตนมฺมานมสฺสาติ เอวมาทิเกหิ ปกฺขทฺวเยหิ. อภฺยูหนํ สํสยสฺสาติ คมฺยเต. ชณฺณุ มานมสฺส ชณฺณุตคฺฆํ.
๔๘. โณจ
ปุริโส ปมาณมสฺสาติ วิคฺคโห.
๔๙. อยู
อุปาธฺยนฺตโรปาทานาติ ‘อํเส’ติ นิมิตฺตนฺตโรปาทานา นิวตฺตตีติ โยชนา.
๕๐. สงฺขฺยา
สจฺจุตีสาสทสนฺตาย ¶ สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมึ สตสหสฺเส อธิกา สงฺขฺยาติ อตฺเถ โฑ ภวตีติ สุตฺตตฺโถ. สจฺจุตีสา สทสนฺตาติ ปมาวจนํ ปมนฺตโต วิธิาปนตฺถํ. นนุ จ สุตฺเต ‘สตสหสฺส สตสหสฺเส โฑ’ติ น วุตฺตํ, ตถา สติ วุตฺติยํ กถํ ‘สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา’ติ วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยาห-อุภยถาวคมา’ติอาทิ. อุภยถาวคมาติ สตํ สหสฺสนฺติ จ สตสหสฺสนฺติ จ อุภยปฺปกาเรนาวคมา, อุภยถาวคโม ปโยค ทสฺสนฺเจตฺถ เอวํ วิวรเณ การณนฺติ อธิปฺปาโย. ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย ปกตฺยตฺเถ สตีติ เยนเกนจิ สุวณฺณกหาปณาทินา ปจฺจยตฺเถน สมานชาติเย. สุวณฺณมาสกทีน [สุวณฺณกหาปณาทีนํ (โปตฺถเก)] มสมาน ชาติยานํ. อเกวลํ โจทาหรณํ ทสฺเสตุํ ‘เอกวีส’นฺติ วุตฺตํ. อนิปฺผนฺนตฺตา สทฺทานมิธ ปจฺจยคฺคหณปริภาสาวตาโร นตฺถิ.
๕๑. ตสฺส
นนุ จ สงฺขฺยาสทฺโท สงฺขฺยาเน สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตเต, กถเมตฺถ สงฺขฺยาเนวสิตา วุตฺติ เยเนวํ วิวรณํ กตมิจฺจาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ, ปจฺจาสนฺนํ สงฺขฺยาสทฺทสฺสาติ อธิปฺปาโย. อิมินา จ กรณสาธโน-ยํ ปูรณสทฺโทติ วิฺาเปติ. ยโตติ วุตฺตยํ สทฺทสมฺพนฺธินา ตํสทฺเทน เสติ อุลฺลิงฺคิตสฺส สงฺขฺยาติอตฺถมุปทสฺสิย สาเยว ปูรียเตตีมสฺส กมฺมภาเวน ติฏฺตีติ ทสฺเสตุํ เตน ปูรเณน ปูรียเต’ติ อาห.
สมฺปชฺชเตติ ปูรียเตตฺยสฺสตฺถมาจิกฺขติ. อเนเนตํ ทสฺเสติ ‘‘(น) ฆฏิกาทีนมิว ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติริตฺตีกรณํ สงฺขฺยาย ปูรณํ กิฺจรหิ ตสฺส สมปฺปตฺติเยวา’’ติ. อถ กายํ วโจยุตฺติ ‘สาสงฺขฺยา ปูรียเต เยเน’ติ, ยาวตา สาติ ยสฺมา ปจฺจโย วิหิโต ตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส ปรามาโส ตสฺส จ ปูรเณน อเภโทจฺจาสงฺกิยาห- ‘อเภเทโนจฺจเต สงฺขฺยา ปูรียเต เยเนตี’ติ อภิธานาภิเธยฺยานมเภโทปจาเรน วุจฺจตีตฺยตฺโถ, สงฺขฺเยยฺยปูรเณ ¶ โฑ น โหตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวตุมาห- ‘ทฺวาทสนฺน’มิจฺจาทิ. โส ฆโฏ ตาสํ ฆฏิกานํ ปูรโณ ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติ ริตฺตีกรณวเสน. วีสติยา ปูรโณติอาทินา วิคฺคโห.
๕๔. ฉา
กจฺจายเนน ‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ (๒-๘-๔๒) สุตฺเตน ทฺวิติสทฺเทหิ ติยปฺปจฺจยํ วิธาย ‘‘ติเย ทุตาปิ จา’’ติ (๒-๘-๔๓) ทฺวิตีนํ ทุตาเทเสน ทุติยํ ตติยนฺติ จ ‘‘จตุเฉหิ ถา’’ติ (๒-๘-๔๑) สุตฺเตน จตุโต ถปฺปจฺจยํ วิธาย ทฺวิตฺเตน จตุตฺถนฺติ จ นิปฺผาทิตํ. อิธ ตถา ภาเวน กถํ เต สิชฺฌนฺตีติ อาสงฺกิย วุตฺติยํ ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘สงฺขฺเย’จฺจาทิ. วุตฺติยํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา สุตฺเตกเทสา ทสฺสิตาติ ตานิ สมฺปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา ‘จตุตฺถตติยาน’มิจฺจาทินา จ วุตฺตานิ.
๕๕. เอกา
สงฺขฺยาวจนสฺส คหเณ โก โทโสจฺจาห-‘สงฺขฺยาวาจิ’จฺจาทิ. พหุตฺตวิสเย ปโยโค น สิยาติ สงฺขฺยาวจนสฺส เอกตฺเถ นิยตตฺตา วุตฺตํ. เอกากีหิจฺจสฺส อตฺถมาจิกฺขติ ปธานภูเตเหว’จฺจาทินา. อุปปชฺชเก พหุตฺตวิสเย ปโยโคตฺยเปกฺขเต.
๕๖. วจฺฉา
ตโร โหตีติ วุตฺเตปิ เตหิ ตโร โหตีติ วิฺายติ, วจฺฉาทีหีติ สุตตฺตา ปน วจฺฉาทีนนฺติ จ วิฺายตีติ วจฺฉาทีนนฺติอาทินา วุตฺติคนฺโถปทสฺสนํ. นนุ ตนุตฺเต ววจฺฉาทีหิ ปจฺจโย วิธียเต, เย จ สรีเรน กิสาวจฺฉาทโย, ตตฺราปฺยวิเสเสน ปโยโค ปสชฺชติ [ปโยปสชฺชเน (โปตฺถเก)] วิเสสานุปาทานโต, ตสฺมา กถมตฺร สภาวสฺเสว ตนุตฺตํ วิฺายเต เยเนวํ วิวฏมิจฺจาห- ‘วจฺฉาทิสทฺทาน’ มิจฺจ-ทิ, วจฺฉาทีหิ ปกตีติ ปจฺจเย วิธียมาเน ตาสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วโยวิเสสาทิ, ยสฺมึ สติ วจฺฉาทโย สทฺทา ทพฺเพ-ภินิวิสนฺเต, ตํ ปจฺจยา-สนฺนํ, น จ กิสตฺตสฺส ภาวา ทพฺเพ วจฺฉาทิสทฺทา ปวตฺตนฺเต. อโต ¶ ตสฺเสว สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส ตนุตฺเต ยุตฺตํ ปจฺจเยน ภวิตุํ, (น) ตนุตฺตมตฺเตติ มฺเต. ปวตฺตินิมิตฺตํ สมฺพนฺธิ อาสนฺนนฺติ สมานาธิกรณานิ.
วจฺโฉ ปมวโย, ตสฺส ตนุตฺตํ ทุติยวยปฺปตฺติ. ทุติยฺหิ วยํ ปปฺโปนฺตสฺส วจฺฉสฺส ปโม วโย วจฺฉสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ กิฺจิมตฺตาวเสสํ ภวติ อมุเมวาห-‘สุสุตฺตสฺเส’จฺจาทินา. อุกฺโขตรุโณทุติยวยปฺปตฺโต วุจฺจเต, ตสฺส ตนุตฺตํ ตติยวยปฺปตฺติ. ตติยฺหิ วยปฺปตฺตกาเล ทุติยสฺส วยสฺส อุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตสฺส กิฺจิมตฺตา วเสสโต [วสิสฺสเต (โปตฺถเก)] ชาติสงฺกรตฺตา คทฺทภชาติยา วฬวาชาติยา จ มิสฺสตฺตา. ภารวาหกตฺตมฺปติ โย สมตฺโถ, โส อุสโภตฺยุจฺจเต, ยทาตุ ตสฺส ภารวาหกตฺเต สามตฺถิยํ มนฺทํ ภวติ ปริกฺขีณํ, ตทา ตนุตฺตมฺภวตีตฺยาห- ‘สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตํ อปฺปพลตา’ติ.
๕๗. กิมฺหา
สมุทาโย นาม ทฺวฺยวยโว วา สิยา พหุกาวยโว วา, ตตฺถ ทฺวฺยวยวสมุทายา นิทฺธารเณ สามตฺถิยา เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิฺายติ ตเมวานุสรติ. พหุกาวยวสมุทายาปฺเย ‘กสฺส นิทฺธารเณ’ติ สุตฺเต เอกสฺสาติ วจนาภาเวปิ เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิฺาตพฺพํ เตเนว กตโร ภวตํ เทวทตฺโต’ตฺยาทิกมุทาหรณมทาสิ. กตโร ภวตํ เทวทตฺโต กตโร ภวตํ กโตฺยาทฺยุทาหรณพหุตฺเตน นิทฺธารณวาจีนมพหุตฺเถปิ นิทฺธาริยมานวาจีหี’ติ พหุตฺเตน วุตฺตํ. อปจฺจปรํปราย ปวตฺตํ โคตฺตํ วํโส, ตทภิ ธายิโน อปจฺจปฺปจฺจยนฺตาปิ อเภโทปจาเรน โคตฺตํ, เตวาปจฺจา ปจฺจวนฺตสมฺพนฺธทฺวาเรนาปจฺเจ ปวตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา ภวนฺติ, จรณสทฺทา จ กา โย กิริยาสทฺทา ภวนฺติ กาทีหิ วุตฺตชฺฌยนตฺถํ ยถา สกํวตจรณกิริยานิมิตฺตตฺเตนาชฺเฌตูสุ ปวตฺตาติ เตสํ สมฺพนฺธิสทฺทานํ เกสฺจิ อตฺถสฺส กิริยาสทฺทานํ จาตฺถสฺส อสตฺยปิ ชาติตฺเต ชาตินิพนฺธนํ โลเก การิยมิฏฺํ ตทุตฺตํ ‘‘โคตฺตฺจ จร- เณหิ ¶ สหา’’ติ. ตตฺถาปิ ชาติตฺตมฺปริภาสิตํ, เตนาห- ‘กสฺส จรณตฺตา ชาติตฺตํ โคตตฺตา ชาติตฺต’นฺติ จ.
๕๘. เตน
โลกิยาติ ปรสทฺทสตฺถกาเร สนฺธายาห. อิห ตุ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิรุตฺติยํ สามฺเน วุตฺตตฺตาติ โยชนา. สามฺเน วุตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘กถ’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เทเวหิ ทตฺโต พฺรหฺมุนา ทตฺโตติอาทีนิ กตฺตริ กรเณ วา วิคฺคหวากฺยานิ. เทวทตฺโต เทวทตฺติโก เทวิโย เทวโลติอาทีนิ วุตฺติปทานิ.
ตตฺถ นิรุตฺติปิฏกาคตานํ ‘เทวทตฺตา เทวทตฺติโก’ติอาทีนํ วุตฺติปทานมฺถา นิปฺผตฺติมุปทสฺสิย เทวโล เทวิโยติอาทีนมฺปน วจนนฺตเรเนว นิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘เทเวหิ ทตฺโต’ติอาทิ วุตฺตํ. ปรสทฺทสตฺถการานมฺปิ เทวโล เทวิโยติ วจนนฺตเรเนว สาธนํ สาธนาการฺจ เตสํ ทสฺเสตุํ ‘เกจีหี’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกเทสโตเยว ปจฺจยมิจฺฉนฺติ เตน เตสํ เทวโล เทวิโย ทตฺติ โลจฺจาทิ ภวติ. กปฺปนาคารโวติ ทตฺตสทฺทโลปนาเมกเทสวเสน กปฺปนาคารโว.
๕๙. ตสฺส
น จ สพฺเพติอาทินา พหุลาธิกาเร ผลํ วุตฺตํ. ภาวสทฺโท กตฺถจิ กิริยายํ วตฺตเต ‘ภาเว อยํ วิธี’ติ. กตฺถจิ อธิปฺปาเย ‘อยเมเตสํ ภาโว [ภาโวธิปฺปาโย]’ติ. กตฺถจิ ปทตฺเถ ‘อิเม ภาวา’ติ. กตฺถจิ สตฺตามตฺเต‘ติณานํ ภาโว’ติ. เตนาห-‘ภาวสทฺทสฺเส’จฺจาทิ. รูปสาธน ทฺวาเรนาติ ภาวสทฺทสฺส รูปสาธนทฺวาเรน, สปฺปนฺติ ปกาเสนฺติ อตฺถ มเนนาติ สทฺโท. โสว อภิธานํ อภิธียเต-เนนตฺโถติ กตฺวา. พุชฺฌติ อตฺถสรูปนฺติ พุทฺธิ, สาว ปตียเต-เนนาตฺโถ ปจฺเจติ อตฺถ มิติ วา ปจฺจโยติ วุจฺจติ.
นนุ จ ‘ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปวตฺตินิมิตฺตมุภินฺนมฺปิ ภวติ, ตถาสติ ‘สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺต’นฺติ สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตา กสฺมา ¶ วุตฺตาติ วุจฺจเต. ปากฏภาเวน อภิธานาภิเธยฺยสมฺพนฺธสฺส สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตํ วตฺวา วิสุํ พุทฺธิยา นิมิตฺตสฺส รูปานุคตตฺตํ วิเสเสตฺวา ปวตฺตินิมิตฺตตมสฺสา ทีเปตุํ ‘นิมิตฺตวสาหิ’จฺจาทิมาห. ทพฺเพคุโณติ ทพฺเพ วุตฺติยํ คุโณ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. คุณสทฺทสฺเสว ชาติสทฺทตฺเตโนทาหรณทฺวยํ ทตฺตํ… คุณสฺส ชาติยา วิสุํ ชาตินิมิตฺตสฺสาภาวโต [นิธิตฺตสฺส ภาวโต]. กิริยาทีติอาทิสทฺเทน ทพฺพาทีนํ คหณํ, เกจิ ปน กิริยาสทฺทานํ กิริยา ปวตฺตินิมิตฺตนฺตฺยาหุ. เตสํ เทวทตฺตาทีนํ อวตฺถาวิเสเสน อวตฺถาเภเทน สามฺํ ตทวตฺถา วิเสสสามฺํ. เตนาห- ‘เทวทตฺตสฺสา’ติอาทิ. วิชฺชมาโน ปทตฺโถ วิสโย เยสํ เทวทตฺตาทีนํ สฺาสทฺทานํ เตสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติลกฺขณมาจิกฺขิตมฺปฏิปาทิตนฺติ อตฺโถ.
อเนน จ เทวทตฺตาทโย สฺาสทฺทาปิ สมานา ชาติสทฺทาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ จรหิ สฺาสทฺทาปิ ชาติวจนา สิยุํ, ปฺจวิธตฺตเมสํ ปริหายตีติ. เนทเมวํ วิฺเยฺยํ… ปสิทฺธตรชาตฺยาภิธาน กโควีหิยวาทิสทฺทา ชาติสทฺทตฺเตน วิสุํ ปริคฺคยฺหนฺติ.
สมฺพนฺธิเภทโตติ ฆฏาทิสมฺพนฺธีนํ เภทโต. อภาวสฺสเภทโตติ ฆฏปฏาทีนํ สมฺพนฺธีนํ เภเทน อภาวสฺส เภทโต อเภเทปิ เภทา อุปจริตา สนฺตีติ โยชนา. ยสฺส สามฺสฺส วสา, เตสุ อุปจริตเภเทสฺวากาสาทีสุ. นิรวยวาวิชฺชมานวิสยานนฺติเย อากาโส วิย นิรวยวา อภาโว วิย อสนฺตา จ, เต วิสโย เยสํ สทฺทานํ เตสนฺติ อตฺโถ. สามฺํ ภาโวติ ปุถุชฺชนาทิสามฺํ ภาโวติ อตฺโถ. อลสสฺส ภาโว กิริยาสมฺพนฺธิตฺตํ, พฺรหฺมฺํ ชาติ จาปลฺยํ เนปฺุํ คุโณ วา. วุตฺติยํ สกตฺเถกนฺตาติ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (๔-๑๒๒) อิมินา สกตฺเถ กตกปฺปจฺจยนฺตาติ อตฺโถ. น ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตกาโลว ปตฺตกลฺลํ. กรุณา เอว การฺุํ.
๖๒. อณฺวา
‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ ¶ อนุวตฺตเต. ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิ.
๖๔. ตร
ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติ. โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติ. กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติ. กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิ. อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาฺถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิ.
นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฏํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฏํ วหติ สิรฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโว. ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฏสฺส กาสิกสฺสาฺโวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาฺโ วาติ. ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฏฺาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิ. ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตฺจาหา’ติ. สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธ.
สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถ. เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ¶ ‘อติสเย วตฺตมานโต’ติ, ปกติวิเสสนํ, ตโต ปกตฺยตฺถภูเต-ติสเย ชาตตฺตา สกตฺถิเกหิ ยถาวุตฺตนเยน ปกตฺยตฺถภูเตติสโย โชตนีโย โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ นาภิเธยฺโยติ พฺยติเรกมาห, ตถา จ วกฺขติ- ‘อติสยโชตกาตราทโย’ติ.
อถ ปกติวิเสสนตฺเต กสฺมา นาภิเธยฺโย โชตนีโยจฺจาห ‘ปกติยาเยว’จฺจาทิ. อุกฺกํโส สมานคุณวิสเยเยว โลเก ทิฏฺโ [ปวิฏฺโ (โปตฺถเก)] เตน สามฺวจเนปิ ตาทิถวิสเยเยว [โสเยว] การณ วเสน โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อติสเยเน’จฺจาทิ. ทฺวินฺนเมกสฺสา-ติสเยจฺจาทินา ‘ทฺวิพหูสุกฺกํเส ตรตมา’’ติ (จํ ๔-๓-๔๕) สกฺกตสุตฺตตฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ. ตรอิยาติ สกโวหาเรน วุตฺตํ, เตสนฺตุ อียปฺปจฺจโย. เอวมิหาวิธานํ สุขสาเนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยถาวุตฺตสุตฺตตฺถวเสน ทฺวินฺนเมกสฺส อุกฺกํสาภาวา ‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’จฺจาโท ตรปฺปจฺจโย น โหตีติ เอโก มาถุโร ทุติโย ปาฏลิปุตฺตโก อิเมสํ สุกุมารานํ ทฺวินฺนเมโก มาถุโร-ติสเยน สุกุมาโร สุกุมารตโร, เอกมฺเสํ ทฺวินฺนมุกฺกํเสตถาฺเสํ ทฺวินฺนเมกสฺสาติ เอวํ ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, อุภยตฺร ตฺววยวาเปกฺขมฺพหุวจนํ, ตถาหิ สุกุมารตฺเตนุกฺกํสิยมานานํ สมุทายานมวยวา มาถุรา พหโว ปาฏลิปุตฺตกาปิ นิกฺกํสิยมานา ตเถวาวยวา พหโว โหนฺติ, เอวํ มาถุรา ปาฏลิ ปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’ติ ตรปฺปจฺจเยน สิชฺฌติ. อิมสฺมึ คาเม อฑฺฒตรา วาณิชฺชาจฺจาโทปิ กถิเตน าเยน ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, พหุวจนนฺตุ กตฺถจิ อวยวาเปกฺขนฺติ สพฺพํ สกฺกเต กิจฺเฉน สาเธนฺติ. อิห ตุ ตถาวิธสฺส สุตฺตสฺสา วิธานา ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย’’ติ ตราทีนมติสเย สามฺเน วิธานา สพฺพตฺถ ตรปฺปจฺจเยน สุขสาธนํ โหตี’’ติ.
อวตฺถาเภเทนาติ ¶ ปฏุตราวตฺถาวโต ปฏุอวตฺถาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตถาหิ ตเมวาวตฺถนฺตรยุตฺตํ วตฺตาโร ภวนฺติ อฺเ ‘ภวํสูอวตฺโถ’ติ. ปการนฺตเรนปิ สาธเน เหตุมาห- ‘อติสยมตฺเต วา วิธานโต’ติ. อนวฏฺิตตฺตมาห- (‘อติสยวาปิ’จฺจาทิ). ปฺจสฺเวเตสูติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ ตราทีนํ ปฺจนฺนํ มชฺเฌ, รูปานิ คุณวจนสฺส วุตฺติยมุทาหริตานิ. กิริยาวจนสฺส ตุ ‘อติสเยน ปาจกตโร ปาจกตโม’ติ. อิสฺสิก อิยอิฏฺา สราที ตโต (อฺโต) น โหนฺติ พหุลาธิการา.
๖๖. ตสฺส
ตสฺสาติ สามฺเน วุตฺเตปิ วิการสมฺพนฺธีเยว ฉฏฺิยนฺโต คยฺหติ, ฉฏฺิยนฺตสมฺพนฺธีเยว จ วิกาโร คยฺหติ สมฺพนฺธวสาติ ทสฺเสตุมาห ‘ยสฺสา’จฺจาทิ. โกสการกปาณวิเสเสหิ กโต โกโส. ปาณโย สตฺตา, โอสธฺโยผลปากนฺตา, รุกฺขา ปุปฺผผลูปคาติ รุกฺโขสธีนํ ลกฺขณํ วทนฺติ ตลฺลกฺขเณเนตฺถ รุกฺโข สธโย น คยฺหนฺติ, กิฺจรหิ โอสธิสทฺเทน ลตาทิปิ คยฺหติ, รุกฺขสทฺเทน (วนปฺป)ตโยปิ, วนปฺปตโย หิ ผลวนฺตา น ปุปฺผวนฺตา. กถํ คาวสฺส วิกาเร ปุริเส มโยจฺจาห- ‘อฺสฺมิ’นฺติอาทิ. คาวสฺส อิทํ โคมยํ.
๖๗. ชตุ
อุปปตฺยนฺตรนฺติ ปจฺจยโลปโต ยุตฺยนฺตรํ.
๖๘. สมู
ตีสุตฺตเรสุ จ วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ. ราชฺมนุสฺสานมฺปิ ชาติยมปจฺเจ ฺสฺสปฺปจฺจยานํ วิธานา วุตฺตํ ‘โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา’ติ อาห- ‘ราชฺานํ สมูโห’จฺจาทิ. อุกฺโข อุสโภ. โอฏฺโ ขรโต, อุรพฺโภ เมโส, เอวมิจฺจาทินา ‘อุกฺขานํ สมูโห’จฺจาทิ. วากฺยมปทิสติ. กากานํ สมูโหติ วิคฺคโห, ณิกอจิตฺตาติ อิมินา ณิโก อจิตฺตวาจ เกเหว ทิสฺสตีติ าเปติ. อปูโป ปิฏฺปูโป, สํกุลนฺติ (คุฬ) มิสฺสกขชฺชกวิเสโส.
๖๙. ชนา
‘‘ตทสฺสฏฺานมีโย ¶ จา’’ติ (๒-๘-๑๓) กจฺจายนสุตฺตสฺสาย มตฺโถ ‘‘ตทสฺสฏฺานมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺิยนฺตโต อียปฺปจฺจโย โหตี’ติ. เตน มทนสฺส านํ มทนียํ พนฺธนสฺส านํ พนฺธนียํตฺยาทิกํ สาเธนฺติ. อิธ ปน ตถาวิธสฺสาภาวา กถํ ตํ สิชฺฌตีตฺยาสงฺกิย ‘มทนีย’นฺติอาทิกํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘มทนียาทิปฺปสิทฺธิยา’จฺจาทิ. สาธนกฺกมํ ทสฺเสตุมาห- ‘เอวมฺเต’จฺจาทิ.
านนฺติ การณํ. ‘‘อุปมตฺถายิตตฺต’’นฺติ (๒-๘-๑๔) กจฺจายนสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘อุปมตฺเถ อายิตตฺตปฺปจฺจโย โหตี’’ติ เตน ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ธูมายิตตฺตํ ติมิรมิว ทิสฺสตีติ ติมิรายิตตฺตํตฺยาทิกํ สาเธนฺตีติ วุตฺตนยเมว. ตมฺปิหจฺจาทิกํ ทฺวีสุ สาธนกฺกมทสฺสนํ, ธูโม วิย ทิสฺสตีติ ทสฺสิโต โย กมฺมตฺโถ โสปิ ธูมายีติ กตฺตุวเสน สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ กตฺตุสาธนโต ธูมายิตสทฺทา สกตฺเถตฺตปฺปจฺจเยปิ ธูโม วิย ทิสฺสตีติ อตฺเถ อายิตตฺถปฺปจฺจเยปิ นาตฺถเภโท-ฺตฺรวจนิจฺฉาเภทาติ ทฏฺพฺพํ, ภาวตฺโถ ปน เตสํ ภาวปฺปธานวเสน ลพฺภติ, ธูมสฺเสว ทสฺสนนฺติ วิคฺคเห อายิตตฺเตน วา.
๗๐. อิโย
อฺสฺมินฺติ อฺสฺมิมฺปิ อตฺเถ อิโยติ โยชนา.
๗๔. กถา
ปวาเส ทูรคมเน สาธุ ปวาสิโก, อุปวาเส รตฺยโภชเน สาธุ อุปวาสิโก.
๗๕. ปถา
ปเถ สาธุ อุปาการกํ ปาเถยฺยํ, มคฺโคปกรณํ, สปติมฺหิ ธน ปติมฺหิ สาธุ อุปกรณํ สาปเตยฺยํ ธนํ.
๗๗. ราโย
ตุมนฺตกิริยายาติ ฆาเตตุํ (ตฺยาทีตุ) มนฺตกิริยาย. วา สทฺโท สมุจฺจโย, ฆาเตตุํ วาติอาทินา โยเชตพฺโพ.
๗๘. ตเม
อิติสทฺเทน ¶ พฺยวจฺฉินฺนมตฺถมุปทสฺสยมฺนาเปกฺขํ สปฺปธานํ มนฺตฺวาทิ วิธิมฺหิทมตฺถทฺวยํ พฺยาปารียติจฺจาห-‘เอตฺถ อสฺส อตฺถี’ติ. นนุ จ ยํ ยสฺส โหติ ตํ ตสฺมิมฺปิ โหติ (ยํ ยสฺมึ โหติ) ตสฺสาปิ ตํ โหติ เตเนว วุจฺจเต- ‘ฉฏฺีสตฺตมีนมวิเสโส’ติ, ตตฺรฺ ตรนิทฺเทเสเนว สิทฺเธ กิมตฺถมิห ฉฏฺีสตฺตมีนํ เภเทโนปาทานํ กรียตีติ วุจฺจเต-ยตฺราวยวาวยวิภาโว, ตตฺเถว ฉฏฺีสตฺตมีนมตฺถสฺส อวิเสโส [วตฺถุโต (โปตฺถเก)] ยถา ‘รุกฺเขสาขา รุกฺขสฺส สาขา’ติ. สสฺสามิภาวชฺชนกภาวาโท ตุ นาวสฺสมาธาราเธยฺยภาโวติ ทฺวินฺนเมวตฺถานมุปาทานนฺติ.
นนุ จ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ สติ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวติ ยถา ‘นีลมุปฺปล’นฺติ, เนวาตฺถิตฺตสฺสาตฺถิ พฺยภิจาโร, ตถา จ วุตฺตํ- ‘น สตฺตํ ปทตฺโถ พฺยภิจรตี’ติ, ตสฺมา พฺยเวจฺเฉชฺชาภาวา นิรตฺถกมตฺถีติวิเสสนนฺตฺยาห- ‘ปทตฺถสฺเส’จฺจาทิ. สตฺตายํ อพฺยภิจาเร ปีติ สมฺพนฺโธ. กาลนฺตรา พฺยภิจารตฺถมตฺถีติวิเสสนนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘กาเล’จฺจาทิ.
นนุ จ สุตฺเตสุ กาโล ปธานํ น โหติ, ‘‘เตน กตํ กีตํ’’ตฺยาทินา หิ ปจฺจยตฺโถ ทสฺสิโต, ตถา หิ กายิกํวาจสิกํ ตฺยาโท น กาลสมฺปจฺจโย, เอวมิหาปิ สตฺตามตฺเต ภวิตพฺพํ, อตฺถีติ ตุ วตฺตมานสตฺตาย เอว ปริคฺคโห กถมวสียเต เยน กาลวิเสสนํ สิยาติ. สจฺจํ, กินฺตุ ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจาราภาเวปิ อตฺถีติวิเสสโนปาทานสามตฺถิยาตฺร วิสิฏฺโ สตฺตา อตฺถีติ วิเสสนตฺเตโนปาตฺตา, น สตฺตามตฺตนฺติ ปตียเต, สา ปน วิสิฏฺา สตฺตา สมฺปติสตฺตา, อตฺถิ จ ตสฺสา พฺยภิจาโร สามฺสตฺตายาติ ยุชฺชเตว วิเสสนวิเสสฺสภาโวติ มฺเต. อุปาธีติ วิเสสนํ.
น ภฺุชติจฺจาทิวิยาติ ยถา น ภฺุชตีติ นฺสฺส ปฏิเสธตฺตา วิรุทฺธตฺถปทสฺส สนฺนิธาเน-ตฺถนฺตรสฺส ปฏิเสธรูปสฺสตฺถสฺสาวคติ ปทนิพนฺธนสฺส วิธิโน อพาธิกา ภวติ, ตมิวากฺยตฺโถ. อธิปฺปายตฺถ มาห- ¶ ‘อตฺถิวจนิจฺฉาย โย วิสโย ตสฺส นิยโม’ติ. กติ ปยสมฺภเว น ปน โคมา รุกฺขวาติ โยชนา, เตหีติ ปสํสาปหูเตหิ. กกุเท อาวตฺโต กกุทาวตฺโต, นินฺทิโต กกุทาวตฺโต อสฺส อตฺถีติ กกุทาวตฺตี. กถํ นินฺทิตตฺตมสฺสิจฺจาห-‘กกุทา วตฺโต’จฺจาทิ. สํสตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิจฺจเนน เคหฏฺิเตน วิชฺชมาเนนปิ ทณฺเฑน ทณฺฑีติ นาภิธียตีติ วทติ. ทพฺเพภิเธยฺเยติ ชาติสนฺนิสฺสยโคปิณฺฑอสฺสปิณฺฑาทิสงฺขาเต ทพฺเพ-ภิเธยฺเย, ภวํ ภเวยฺยาติ ยทากทาจิ ภวนฺโต ยทิ ภเวยฺย.
๗๙. วนฺตฺว
ปฺวา ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.
๘๐. ทณฺฑา
ทฺเว โหนฺตีติ อิโก อีเจติ ทฺเว โหนฺติ, เอกเมกํวาติ อุภินฺนํ. วาสทฺโท ทฺเว โหนฺตีติ เอตฺถาปิ ทฏฺพฺโพ. อุตฺตมีเณว ธนา อิโกติ คณสุตฺตํ วิวรติ ‘อุตฺตมีเณวา’ติอาทิ. เกเนตฺถ สมาโสติ อาห- ‘สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถนฺติ สมาโส’ติ. อุตฺตมีโณ ธนสามี. อสนฺนิหิเต อตฺถาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตีมสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘อปฺปตฺเต’ติ. อสมฺปตฺเตติ อตฺโถ. อสนฺนิหิเตติ จ อตฺโถ อิจฺจสฺส วิเสสนํ. อตฺถนํ อสนฺนิหิเต อตฺเถ อาสิสนํ อตฺโถ, โส อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถี. ตทนฺตาจาติ คณสุตฺตํ, อสนฺนิหิเตตฺยนุวตฺตเต, อสนฺนิหิโตปาธิกา อตฺถนฺตา จ อิก อีปฺปจฺจโย ภวตีตฺยตฺโถ. วณฺณนฺตาอีเยวาติ คณสุตฺตํ, พฺรหฺมานํ เทวานํ วณฺโณติ วา สมาโส. หตฺถทนฺเตหิ ชาติยนฺติ คณสุตฺตํ.
ชาติยนฺติ ปจฺจยวิเสสนํ. วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหีติ คณสุตฺตํ. พฺรหฺมสทฺเทน นิยมวิเสโส วุจฺจติจฺจาห-‘วิชฺเช’จฺจาทิ. ตสฺมิฺจนิยมวิเสสจรเณ ติณฺณํ พฺราหฺมณาทีนเมวาธิกาโร, นสุทฺทสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตฺเจ’จฺจาทิ. เตวณฺณิโก วณฺณีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ตีสุ วณฺเณสุ ภโว ตทนฺโตคธตฺตา เตวณฺณิโกติ ภวตฺเถ ณิโก. วณฺณสทฺโท พฺราหฺมณาทิวณฺณวจโน. ตตฺร พฺรหฺมจาริมฺหิตฺยเนน สุทฺโท พฺยวจฺฉิชฺชเต.
อถวา ¶ พฺรหฺมนฺติ นิพฺพานํ ตทตฺโถ คนฺโถปิ, ตํ พฺรหฺมํ นิพฺพานํ ธมฺมํ วา เตปิฏกํ จรตีติ พฺรหฺมจารี, ยติ. ยตโยปิ หิ วณฺณีติ พฺรหฺมจาริโนติ วุจฺจนฺติ. วณฺณีลิงฺคีติ หิ วุตฺเต ติลิงฺควาติ อตฺโถ. วณฺณ สทฺโท ปเนตฺถ ยถาวุตฺต พฺรหฺมปริยาโย. โปกฺขราทิโต เทเสติ คณสุตฺตํ. เทโส เจตฺถ ยตฺถ(ตฺถิ โปกฺขราทีนิ โส). ปทุมคจฺฉ โปกฺขรณีนํ วาจกสฺสาติ อิมินา ปทุมานิ อสฺสํ สนฺตีติ ปทุมินีติ โปกฺขรณีปิ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นาวา อตฺถีติ นาวิโก, ยาคเม นาวายิโก. สุขทุกฺขา อี, พลา พาหูรุปุพฺพา เจติ จ คณสุตฺตานิ.
๘๒. มุขา
อิหาปิ ปสชฺเชยฺย มธุ อสฺมึ ฆเฏ อตฺถีติ เอตฺถาปิ ปโยเค มธุรนฺติ รปฺปจฺจโย ปาปุเณยฺย มธุมฺหิ อภิเธยฺยติ อธิปฺปาโย. น คจฺฉนฺตีติ นคา. ยชฺชปิ อูสวาจฺจาโท ปหูตาทิวิสยายาตฺถิตาย สมฺภโว, ตถาปิ ุสาทิวโต ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน วจนิจฺฉาภาวา ุสวา ฆโฏจฺจาทิ น สิชฺฌติ ตสฺมา ปหูตาทิวิสยาตฺถิตาสมฺภเวปิ ตํวโต-ตฺถสฺส ปจฺจย(ตฺถ)ตฺเตน ุสโร เทโสติ วตฺตุ มิจฺฉายํ ปจฺจโย ยถา สิยา อฺตฺรมาภวิจฺเจวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห- ‘อิติ’จฺจาทิ. กฺุชวาติเอตฺถ กฺุชสทฺโท ติณลตาทฺยจฺฉาทิตปพฺพเตกเทเส วตฺตเต.
๘๗. ปิจฺฉา
ปเรหิ วาจาสทฺทา อาโล วิหิโต นินฺทายํ, เนห ตเถติ โจทนมุพฺภาวยติ ‘นินฺทาย’มิจฺจาทินา.
๘๘. สีลา
สีลมสฺส อตฺถิ, เกสา อสฺส สนฺตีติ วิคฺคโห. อณฺณา นิจฺจนฺติ นิจฺจวิธฺยุตฺถํ คณสุตฺตํ. คาณฺฑีราชีหิ สฺายนฺติ สฺาวิสยนิยมนตฺถํ คณสุตฺตํ. คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, สา อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีโว.
๙๐. สิสฺส
สมสฺส อตฺถีติ สุวามี,สํ สกิยํ.
๙๑. ลกฺขฺยา
อการาเทโส ¶ จ ณสนฺนิโยเคนาติ อิมินา ยตฺถ ณกาโร ตตฺเถวายมการาเทโสติ ทสฺเสติ. อุปาทานโตติ อิมินา นิสฺสยกรณเมโก สตฺถิโย าโยติ ทสฺเสติ. อนฺตสฺส อวิธานสามตฺถิยาจาติ อิมินา สติปิ ปุพฺพโลเปน ปโยค นิปฺผตฺติยํ อการํ วิธาย ตสฺส โลโป นิรตฺถโกติ ทสฺเสติ. ลกฺขี สิรี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.
๙๔. อิมิยา
กปฺโป โยคฺยตา อสฺส อตฺถีติ กปฺปิโย, ชฏา หานภาโค, เสนา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห.
๙๕. โตป
‘โอหาก จาเค’ อิติ สกการสฺส หาธาตุโน ปโยเค โตปฺปจฺจยํ นิเสเธตฺวา‘สตฺถา หียเต สตฺถา หีโน’ติ อุทาหรณํ ทสฺสิตํ. เตนาห- ‘สกฺกเตจฺจาทิ. ทสฺเสตุํ ตติยมฺปนุทาหรณนฺติ สมฺพนฺโธ. จีปฺปจฺจยาวสานานนฺติ ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) วุตฺโต จีปฺปจฺจโย อวสาเน เย สนฺติ วิคฺคโห. ชาติยวชฺชิตานนฺติ ‘‘ตพฺพติ ชาติโย’’ติ (๔-๑๑๓) สุตฺเตน ชาติยปฺปจฺจเยน วชฺชิตานํ. กจฺจายเน ตุ โตอาทีนํ วิภตฺติ สฺตฺตา น ตโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ.
๙๖. อิโต
วุตฺติยํ ‘เอตสฺส ฏ เอต’ อิติ อโตอิจฺจตฺร เอตสฺส ฏาเทโส เอตฺโต อิจฺจตฺร เอตอาเทโสติ อตฺโถ.
๙๗. อภฺยา
นนุ จ กึ อิมินา สุตฺเตน, ปฺจมฺยนฺตา ‘‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ภวิสฺสติ, อปฺจมฺยนฺตาตุ ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ (๔-๙๘) เนตเทวํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โต ปฺจมฺยา’’ติ (๔-๙๕) ปกติวิเสสานมปรามาสโต กุโตจิ ปฺจมฺยนฺตา โหตุ, อปฺจมฺยนฺตา ปน ‘‘อาทฺยาทีหี’’ติ สุตฺเต สสงฺขฺยสฺสาทิสทฺทสฺส ¶ คหเณน ตํสทิสา สสงฺขฺยาเอโวปลกฺขียนฺตีติปิ วิฺาเยยฺย ตโต อปฺจมฺยนฺเตหิ อภฺยาทีหิ โต น สิยาติ อภิโตจฺจาทิ น สิชฺฌตีติ ‘‘อภฺยาทีหี’’ติ สุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๙๘. อาทฺยา
นนุ จ โตอิจฺเจว สามฺเน สุตฺติเต ยโตกุโตจิ ปฺจมฺยนฺตา วา อปฺจมฺยนฺตา วา พหุลํ วา โตมฺหิ อิฏฺปฺปสิทฺธีติ กึ อาทฺยาทีหีติ สุตฺเตนาติ สจฺจํ, ตถาปิ วิภาเคน ทสฺสิเต วิภาคโส วิเสสาวสาโย สิยาติ น โทโสติ. ยนฺติ ปมนฺตา โตมฺหิ ยโต.
๑๐๐. กตฺเถ
ปุพฺเพเนวาติ ‘‘สพฺพาทิโต’’ (๔-๙๙) จฺจาทินาว. เอตสฺสาติ เอตสทฺทสฺส, อิมสฺสาติ อิมสทฺทสฺส.
๑๐๑. ธิ
วาวิธานาติ วิกปฺเปน ธิปฺปจฺจยสฺส วิธานา.
๑๐๒. ยา
ยตฺราติ วุตฺเต ยตฺถาติ อุปฺปลกฺขิตเมว สิยาติ น วุตฺตํ. เอวมุปริปิ.
๑๐๔. กุหึ
หิฺจนํ วิธียเต ‘‘หึ หํ หิฺจน’’นฺติ (๒-๕-๙) สุตฺเตน. หิฺจิอาทีนนฺติ หิฺจิทาจิรหจิอาทีนํ.
๑๐๕. สพฺเพ
เอตสฺมึ กาเล เอกทาอิจฺจาทิ ทฏฺพฺพํ.
๑๐๖. กทา
กุทาสทฺโท จนํสทฺทโยเคว ทิสฺสติ กุทาจนนฺติ.
๑๐๗. อชฺช
นิมิตฺตนิมิตฺตีนนฺติ การณการิยานํ, สมาเนติ สาธารเณ. สมานเมว โพเธติ ‘ตํยเถ’จฺจาทินา. เอตฺถ ปน มมฺมตาฬนํ นิมิตฺตํ ปาณ หรณํ ¶ นิมิตฺตี, ตสฺสาติ อนชฺชตนสฺส. อุปริ ตฺยาทิกณฺเฑ กรหสทฺโท ตุ จิสทฺทสํยุตฺโตว ทิสฺสติ กรหจีติ.
๑๑๐. ธาสํ
สงฺขฺยาวาจิโน สทฺทา สงฺขฺยาสทฺเทน คหิตาติ อาห- ‘อตฺเถ’จฺจาทิ. ปกาโร ทพฺพคุณธิสโยปิ อตฺถิ, ตตฺถ ยทิ โสปิ คยฺเหยฺย ทพฺพ คุณานํ ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา ธาปฺปจฺจยนฺต(มฺปิ ตพฺพิสโยเยเวติ) [เจตฺถ (โปตฺถเก] (ปการวาจกลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคา) อลิงฺคมสงฺขฺยฺจ [ธาปฺปจฺจยนฺตมลิงฺคมสงฺขฺยฺจ-อิติ กาสิกาวุตฺติปฺชกายํ] น สิยา, เอวฺจ สตฺยพฺยยตฺตมภิมตนฺตสฺส น สิยา, ตฺจิฏฺํ, กิริยาวิสเย ตุ ตสฺมึ คยฺหมาเน เอกธาภฺุชติ ทฺวิธาภฺุชติ ทฺวิธาคจฺฉติจฺจาโท โภชน คมนาทิกิริยาย สพฺพถา ลิงฺคสงฺขฺยาหิ โยคาภาวา ยถาวุตฺต โทโส น สิยาติ ปาณินียวุตฺติกาเรน ชยาทิจฺเจน กิริยา วิสโยเยเวตฺถ ปกาโร คหิโต. ตมฺปติ อาห- ‘ทพฺเพ’จฺจาทิ. กสฺมา ปเนวมาหาติ อาห- ‘นวธาทพฺพ’มิจฺจาทิ. ‘‘นวธา ทพฺพํ, พหุธา คุโณ’’ติ เวเสสิกานํ สงฺเกโต.
ตตฺถ ปุถพฺยาโปเตโชวายฺวากาสกาลทิสาตฺตมนานีติ นว ทพฺพานิ. รูป รส คนฺธ ผสฺส สงฺขฺยาปริมาณ ปุถุตฺตสํโยควิภาค ปรตฺตาปรตฺตพุทฺธิสุขทุกฺเขจฺฉาโทสปยตนา จ คุณา, จสทฺเทน คุรุตฺต ทวตฺตสิเนหสงฺขารธมฺมาธมฺมสทฺทา เจติ จตุพฺพีสติ พหุธา คุโณ. อตฺราปิ ยถาวุตฺตกาสิกาวุตฺติยา ปฺจิกากาเรน ชินินฺทพุทฺธินา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณตฺยตฺราปิ ‘‘กิริยาชฺฌาหริตพฺพา นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณ อุปทิสียติ วิฺายติ พฺยาขฺยายเต วิชฺชเตวา’’ติ กิริยาวิสโยเยว ปกาโร ปฏิปาทิโต, ปโยคทสฺสนโต พฺยวจฺเฉชฺชภาวา สพฺพตฺถ กิริเยเวติ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
นวธา ทพฺพํ พหุธา คุโณติ ปโยคทสฺสนโต ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ คยฺหุปคตฺตา พฺยวจฺเฉทยิตพฺพานํ ทพฺพคุณวิสยานมฺปการานํ ภาวา สพฺพสฺมึ ทพฺพคุณวิสเย ชินินฺทพุทฺธินา วุตฺตนเยน กิริยา ¶ อตฺเถวาติ กิริยาวิสโยว ปกาโร คยฺหตีติ วุตฺติการ ปฺชิกาการานํ วิเสสโนปาทานมยุตฺตนฺติ อตฺโถ.
ตโตเยวาติ ยโต วิเสสโนปาทานมยุตฺตํ ตโตเยว ทฺวีหิจฺจาทิกมาเหติ อตฺโถ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิธา กโรตีติ กิริยาปโยเคปิ ปกาโร ทพฺพคุณวิสโย… ทพฺพวิสยสฺส คุณวิสยสฺส วา ทฺวิธาภาวสฺส กรียมานตฺตา, นตุ กิริยาวิสโย… ทฺวิธาภาวสฺส กรณกิริยาวิสยสฺเสตฺถ วตฺตุมนิจฺฉิตตฺตา. ตโตเยว กิริยาปกาโรปาทาเน [ปกาโรติสยเน (โปตฺถเก)] อตฺร ธาปฺปจฺจยนฺตปฺปโยโค น สิยาติ วิฺาเปตุํ ‘ทฺวีหิ’จฺจาทิกมาเห’’ติ เตนาห‘อตฺเร’จฺจาทิ.
ทพฺพคุณวิสเย ปกาเร คยฺหมาเน โยยํ โทโส สมฺภาวิโต ปเรหิ, ตํ ทานิ นิรากตฺตุมาห ‘สติปิเจ’จฺจาทิ. สภาวโต อลิงฺคมสงฺขฺยฺจาติ สมฺพนฺโธ, สงฺขฺยนฺตราปาทเน คมฺยมาเน ธาปฺปจฺจโย วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตทาห- ‘ทพฺพสฺเส’จฺจาทิ สงฺขฺยานฺตราปาทเนปีติ ปุพฺพํ ยา ววตฺถิตา สงฺขฺยา, ตโต- ฺํ สงฺขฺยานฺตรํ ตสฺสาปาทนํ กรณํ สงฺขฺยนฺตราปาทนํ, ตสฺมิมฺปีติ อตฺโถ.
๑๑๓. ตพฺพ
โส ปกาโร อสฺสาติ ตพฺพา, ตสทฺเทน ปการสฺส ปรามฏฺตฺตา ตพฺพตีเตตฺถ ปการวตีติ อตฺโถ วุตฺโตติ อาห- ‘ตสทฺเทเน’จฺจาทิ. ปการวตีติ ปการวติ อตฺเถ. มุทุปฺปการวา มุทุชาติโย.
๑๑๕. กติ
กึ สงฺขฺยานมฺปริมาณเมสนฺติ อตฺเถ ‘‘กิมฺหา รติ รีวรีวตก ริตฺตกา’’ติ (๔-๔๔) สุตฺเตน รติปฺปจฺจยํ วิธาย กตีติ สิทฺธตฺตา วุตฺตํ- ‘สงฺขฺยาปริมาณวิสเย สาธิตตฺตา’ติ, กติ จ โส สงฺขฺยา ปริมาณวิสยตฺตา สงฺขฺยา เจติ กติสงฺขฺยา, ตาย.
๑๑๖. พหุ
ปจฺจาสตฺตีติ สมฺพนฺธิมฺหิ เอกมฺหิ ทสฺสิเต ทฺวิฏฺตฺตา สมฺพนฺธสฺส ปโร สมฺพนฺธี ¶ วิฺายมาโน ปโรว วิฺายติ ยุตฺติโตติ ‘สมฺพนฺธโตวา’ติ วุตฺตํ.
๑๑๗. สกึ
นิปาตนสฺสาติ สกินฺติ นิปาตนสฺส.
๑๑๘. โส
ขณฺฑํ ขณฺฑํ ขณฺฑโส, ปุถุ ปกาโร ปุถุโส.
๑๑๙. อภู
นนุ จ อภวนนฺนาม สพฺพถา อนุปฺปตฺติยา วา อวตฺถนฺตเรน วา, ตถา สตฺยภูตสทฺโท-นุปฺปนฺนมตฺตวจโนปีติ กถมภูตสทฺโท-วตฺถนฺตเร นาภูเต วุตฺโตจฺจาห- ‘อภูตสฺสิ’จฺจาทิ. กถมวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียตีติ เจ อภูตสทฺโท ยทฺยนุปฺปนฺนวาจี สิยา, ตทา ตสทฺทปฺป โยโคเยว น สิยา… ตสทฺเทนาภูตสฺเสว คหณโต, อภูตภาเวจฺจาทินา สุตฺติตํ สิยา, เตน ตสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา อวตฺถาว ตสทฺเทน ปรามสียติ, ตปฺปรามฏฺฺจาวตฺถนฺตรมภูต สทฺโท อเปกฺขเต, เตนาห- ‘ตพฺภาเวติวจนา’อิจฺจาทิ. ภวนํ ภาโว ตาย อวตฺถนฺตเร ภาโว ตพฺภาโว ตสฺมึ. เตนาห ‘อภูตสฺเส’จฺจาทิ. ภาเวติ วิสยสตฺตมี, สํสตฺตมี วาติ อาห- ‘วิสเย คมฺมมาเน วา’ติ. กุณฺฑลตฺเตนาติ กุณฺฑลสภาเวน.
๑๒๐. ทิสฺส
ทิสฺสนฺตีติ วุตฺเต ปโยเค ทิสฺสนฺตีติ อยมตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘ทิสิ’จฺจาทิ, อิทํ สุตฺตํ วิชฺฌงฺค ปริภาสา ภวตีติ เสโส. ‘‘โณวา-ปจฺเจ’’ติอาทินา (๔-๑) สุตฺเตน วุตฺเตสฺวเนกวิเธสุ อตฺเถสุ ปริ สมนฺตโต ภาสตีติ ปริภาสา, วิธิโน ปจฺจยสฺส องฺคภูตา ปริภาสา วิชฺฌงฺคปริภาสา. วิธิเยวาติ สุตฺตมิทนฺติ สมฺพนฺโธ. วกฺขมานสุตฺตทฺวยนฺติ ‘‘อฺสฺมึ สกตฺเถ’’ติ สุตฺตทฺวยํ.
๑๒๕. สํโย
อนฺตรสทฺโท-เนกตฺโถปีหานฺตราฬวาจี มชฺฌวาจี คยฺหติ, น วิชฺชเตนฺตรเมสนฺติ อนฺตราฬมตฺตปฏิเสเธปโยชนํ นตฺถีติ กตฺวานฺตรา ฬฏฺสฺสาภาวานฺตราฬํ ¶ นตฺถีตฺยุปจรียติ, เอวฺหิ โลเก ปยุชฺชเต ‘อนนฺตรา อิเม คามา อนนฺตรา อิเม ปาสาทา’ติ อนฺตราฬคตสฺส ฺสฺส คามสฺสฺสฺส ปาสาทสฺส วาภาวา ตถา พฺยปทิสียเต, ตเถวมิหาปฺยนฺตราฬคตสฺสฺสฺส พฺยฺชนสฺสาภาวา อนนฺตรา อิตฺยุจฺจนฺเต, อถวานฺตรสทฺโท พฺยวธานวาจี พฺยวธานาภาวโต-นนฺตรา อิติ วุจฺจนฺเต. อนฺตรํ กโรตีติ วา ขาทิอิปฺปจฺจยํ [ณิปฺปจฺจยํ (โปตฺถเก)] วิธาย อนฺตรายติ พฺยวธานํ กโรตีติ กตฺตริ อปฺปจฺจยํ วิธาย อนฺตโร พฺยวธายโก นตฺเถเตสนฺติ อนนฺตรา. ยถา ‘รุกฺขา วนนฺเต’ตฺถ รุกฺขา สมุทิตาเวกวนพฺยปเทสํ ลภนฺเต, ตถาตฺราปิ พฺยฺชนา สมุทิตาเวเต สํโยคพฺยปเทสโคจรตฺตํ ปฏิปชฺชนฺเต.
สํโยโคติ หิ สมุทายปฺปธาโน นิทฺเทโส พฺยฺชนาตฺยวยวปฺปธาโน, ตสฺมา พฺยฺชนาติ พหุวจเนน สํโยโคติ เอกวจนนิทฺเทโส ฆฏเต, นนุ จ วณฺณานมุจฺจาริตปฺปธํสิตฺตา โยคปชฺชมฏฺิตมานานํ น สมฺภวติ สมุทายตฺตนฺติ สมุทายตฺตมยุตฺตนฺติ นายุตฺตํ, ตถาหิ อุตฺตรุตฺตรคฺคาหินิ พุทฺธิ ปุพฺพปรีภูเต พฺยฺชนาวยเว สมุทายรูเปน สงฺกปฺเปนฺตี สมุทายโวหารมฺปวตฺตยีติ.
ณานุพนฺเธติ ทิติสทฺทสฺส สํโยคาวิสยตฺตา เทจฺโจติ ‘สรานมาทิสฺสา’ติ วิสโย, อุฬุมฺปสทฺทสฺส สํโยควิสยตฺตา โอฬุมฺปิโกติ เอตสฺส วิสโยติ ตตฺถ ราฆโว เวนเตยฺโย เมนิโก เทจฺโจ โทสคฺคานฺติ รูปานิ. อิธ ตุ โอฬุมฺปิโก โกณฺฑฺโติ ยุชฺชนฺติ. เตเนว จ ตตฺถ ปฺจิกา เอตฺถ, เอตฺถ จ ปฺจิกา ตตฺถ อุปเนตพฺพาติ.
๑๒๗. โกส
โกสชฺชนฺติ เอตฺถ ตสฺส ชตฺตฺจ นิปาตนา, อชฺชวนฺติ เอตฺถฺห ‘‘อุวณฺณสฺสา วว สเร’’ติ (๔-๑๒๙).
๑๓๕. โชวุ
ยการสฺส ทฺวิตฺเต เชยฺโย.
๑๓๗. กณ
อติสเยน อปฺโป, อติสเยน ยุวาติ วิคฺคโห.
๑๓๙. เฑส
สติสฺสาติ ¶ วุตฺเต สติสทฺโท วิฺายติ สตฺยนฺเตปิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเตสตฺยนฺโต กถํ วิฺายติจฺจาสงฺกิย ‘‘สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาเส’’จฺจาทินา (๔-๕๐) สตฺยนฺตาทีหิ โฑ วิหิโต, ตสฺมิฺจ เฑตินิมิตฺเตโนปาทินฺเน ตทุปาทานสามตฺถิยาสตฺยนฺโตว วิฺายตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เฑติ นิมิตฺโตปาทานา’ติอาทิ.
๑๔๒. อธา
ธาตุโต อฺโ สทฺโท อธาตุ ตสฺส. ปฺจิกายมฺปน ปกติปิ สทฺโทเยวาติ ธาตุโตอิจฺจาทินา อธาตุสทฺทสฺส อตฺถมตฺตํ วุตฺตํ.
ตสฺสาติ อธาตุปฺปกติยา, อธาตุสทฺทสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เตนจาติ กกาเรน จ, ตสฺมาติ เตน การเณน. ปุพฺพคฺคหณมนฺตเรนาติปาณินินา อิการาเทสวิธายเก อิมสฺมึเยว สุตฺเตกการโต ปุพฺพสฺส อิการาเทสวิธานตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ตํ ปุพฺพสฺสาติวจนํ วินาติ อตฺโถ. สเจติอาทินา กถยตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส วุตฺโต, อสฺสาติ ชาตินิทฺเทเส ตุ อาการสฺสจิกาโร ภวตฺเยว, สิยา เอตนฺติ พหุปริพฺพาชกาติ เอตํ รูปํ โหติ. สฺยาทฺยตฺร พฺยวหิโต… กการโต ปุพฺเพ สฺยาทิ, น สฺยาทิ กการา ปโรติ.
นนุ จ อสฺยาทิโตติ เอตฺถ ปสชฺชปฺปฏิเสโธ น กสฺมา คหิโต, น ปริยุโทโสติ อาสงฺกิย ปริยุทาเสสฺมึ คหิเต สติ โทสํ วตฺตุมารภเต ‘ปริยุทาเส’อิจฺจาทินา. สฺยาทิโตติ สฺยาทฺยนฺตโต ปริพฺพาชกสทฺทโต. ปริพฺพาชกสทฺโทหิ สฺยาทฺยนฺโต วากฺเย สฺยาทฺยนฺตตฺตา, เตเนว วกฺขติ- ‘ปริพฺพาชกสทฺทโต เอตฺถ สฺยาทฺยุปฺปตฺตี’ติ. อสฺยาทิสฺมา ปโรติ กตฺวา พหุปริพฺพาชกสทฺทโต น สฺยาทฺยุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ.
ตโตจาติ พหุปริพฺพาชกสทฺทโต จ. ปสชฺชปฺปฏิเสเธน นสทฺเทน ¶ อฺปทตฺถสมาเสปิ สิยาว โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อวิชฺชมาโนสฺยาทิ’จฺจาทิ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจมกณฺฑ
๑. ติช
ขมาวีมํสาสูติ ปกติวิเสสนเมว กถมิจฺฉิตนฺติ อาห- ‘สมฺพนฺธสฺสิ’จฺจาทิ, ปทานมฺมฺสมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตาติ อตฺโถ, ปกติ วิเสสนนฺติ ติชมาห สทฺทานํ วิเสสนํ, กิมฺปน ปกติวิเสสเน ผล มิจฺจาห- ‘ปกติวิเสสโนปาทาน’มิจฺจาทิ. ยชฺชตฺร ‘ขมาวีมํสาสู’ติ ปกติวิเสสนํ, กสฺมึ อตฺเถ จรติ ขสา วิธียนฺติจฺจาห- ‘อตฺถนฺตรสฺสา นิทฺเทสา’อิจฺจาทิ. อตฺถนฺตรสฺสาติ นิสานาทิอตฺถนฺตรสฺส. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ ‘สุตานุมิตาน’มิจฺจาทินา. เตเนวาติ กิริยารูปาสุ ขมาวีมํสุ ขสานํ วีธาเนเนว, สกตฺเถ วิธาเนเนติ วุตฺตํ โหติ. ติติกฺขกิริยตฺตาติ อิมินา ปเรสํ วิย ขาทฺยนฺตานํ ธาตุสฺาวิธาน มนตฺถกนฺติ ทสฺเสติ.
ติติกฺขา ขมา, ติติกฺขติ ขมติ, วีมํสา อุปปริกฺขา, วีมํสติ อุปปริกฺขตีติ อตฺโถ. สุตฺเต ติชอิติ นิทฺเทสา ภูวาทิกสฺส คหณํ. นิจฺจณฺยนฺตสฺส จุราทิกสฺส หิ ตาทิเส ปโยชเน สติ พหุลํ วิธียมาเนปิ นิจฺจตฺตมตฺตโน นาติวตฺตติ. อถวา จุราทิมาเนนาพฺยภิจารินา สาหจริยา ติโชปิ จุราทิโกว, ตํ ยถา ‘คาวสฺส ทุติเยนาตฺโถ’ติ. วุตฺเตโคเยโวปาทียเต, นาสฺโส, น คทฺรโภ. กทาจิ ปน อสฺสาทิโนปิ ทุติยสฺส คหณํ สิยา อตฺถปฺปกรณา ทิปฺปภาวโต.
นนุ ¶ จ วีมํสายํ สปฺปจฺจยวิธาน มนุปปนฺนมิตเรตรนิสฺสยโทส ทุฏฺตฺตา, ตถาหิ สิทฺเธ วีมํสาสทฺเท สปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชเต, สติ จ ตสฺมึ วีมํสาติ รูปํ สมฺปชฺชตีติ อิตเรตรนิสฺสโย, อิตเรตร นิสฺสยานิ จ การิยานี โนปกปฺปนฺตีติ เตนาห- ‘อนุวาทรูปาน’มิจฺจาทิ. อนาทิกาลสํสิทฺธสทฺทานุวาโต นตฺถิ อิตเรตรนิสฺสโย โทโสติ ภาโว. ปโยชกพฺยาปารณิปฺปจฺจยาภาเว เตชเตติ รูปํ.
๒. กิตา
ปุพฺเพวิย ปกติวิเสสนาทีตฺยเนน ‘‘สมฺพนฺธสฺส ปุริสายตฺตตฺตา ‘ติกิจฺฉาสํสเยสู’ติ ปกติวิเสสนนฺติ อาห- ‘ติกิจฺฉาย’มิจฺจาทิ’ตฺยาทิกํ สพฺพํ ยถาโยคเมตฺถาปิ วตฺตพฺพนฺตฺยติทิสติ. วิสฺสตฺโถติ วิสทฺทสฺส อตฺโถ. อถ กิมิตฺถํ ฉปฺปจฺจยนฺตสฺเสว ทฺวิโธทาหรณนฺตฺยาสงฺกิยาห- ‘อตฺถเภทา ทฺวิโธทาหรณ’นฺติ. นิเกโต นิวาโส, สงฺเกโต ลกฺขณํ.
๓. นินฺทา
นินฺท=ครหายํ ตโต ‘‘อิตฺถิยมณตฺติกยกฺยา เจ’’ติ (๕-๔๙) อปฺปจฺจเย ตโต ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจเย รูปํ. พนฺธตีติ พธโก.
๔. ตุํสฺมา
ตุํสฺมาตีห ปจฺจยคฺคหณมาจิกฺขติ ‘ตุํตาเย’จฺจาทินา. ตโต เจติ ยโต ตุํสฺมาติ ปจฺจยสฺเสว คหณํ ยโต จ วิเสสน นิทฺเทโส, ตโตติ อตฺโถ. ปจฺจยคฺคหเณ ตทาทิคฺคหณํ วิฺายเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ายโต. วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๓) วจนาภิ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต กิริยตฺถา’อิจฺจาทิ. โส กิริยตฺโถ อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ โส ปจฺจโยนฺเต ตสฺส (โส ตทนฺโต). ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, (นตุ) ตทนฺตมตฺตสฺเส ตฺยตฺโถ ¶ . นนุ จ ตุํสฺมาอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหเณ ตุ กถํ ตทาทิโน คหณํ วจนาภาวโตจฺจาห- ‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ. ยโต วิหิโต เตน วินา น ภวติ สีเลเนติ ตทวินาภาวี ตสฺส ภาโว ตสฺมา. อิมาย ยุตฺติยา วิฺายเต-ตฺโถ, ยมาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’นฺติ. ภวตฺเววํ ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ, ตโต กิปฺผลํตฺยาห- ‘เตเน’จฺจาทิ.
สปาทิโตติ ปาทิสหิตโต. ข ฉ สุปฺปตฺตาภาวาติ ข ฉ สานํ อุปฺปตฺติยา อภาวา. วุตฺตปฺปการสฺเสว ตุํปฺปจฺจยนฺตสฺส ปกติภาเวน คหณา สปาทิโต ข ฉ สานมนุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโย. วิปุพฺพา ‘ชิ-ชเย’อิจฺจสฺมา ตุํปจฺจยนฺตา ‘วิเชตุมิจฺฉตี’ติ อตฺเถ ‘‘ตุํสฺมา’’อิจฺจาทินา(โส), ตุํสฺสจ โลโป, เนมิตฺติเก เอกาเร นิวตฺเต ‘ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลโป ‘‘ชิหรานํ คี’’ติ (๕-๑๐๒) คี. ชิคีสปฺปกติโต ‘‘ภูเต อีอูํ’’อิจฺจาทินา (๖-๔) อี. ตสฺมึ อ. ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ (๖-๓๓) อีสฺส รสฺเส พฺยชิคีสิ. ยทิ ตุ สปาทิโต สสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, ตทา พฺยชิคีสีติ เอตฺถ ทฺวิพฺพจนํ กรียมานํ สปฺปจฺจยนฺตสฺส ปมสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิพฺพจนํ ภวตีติ ‘‘ข ฉ สาน’’มิจฺจาทินา (๕-๖๙) วิชิย อิติ สมุทาเย อาทิภูตสฺส วิสทฺทสฺส สิยา อีมฺหิ จ วิหิเต สปาทิโน ปกติภาโวติ วิสทฺท ปุพฺเพ อาคโม สิยา, ตโต จ อวิวิชิสีติ อนิฏฺมฺปสชฺเชยฺย.
ตุํสฺมา อิจฺฉายนฺติ จ ปกติปฺปจฺจยตฺถานมุปทิฏฺตฺตา เตน สภาว ลิงฺเคน ข ฉ สปฺปจฺจยา ตทนฺโต จ อนุมิโต น ปน ตุํ, ตุมิห สุโตติ อาห- ‘น ตทนฺโต, นาปิ ฉ ฉสา’ติ. ชิฆจฺฉาอิจฺจตฺร ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ฆสฺส ‘‘จตุตฺถ ทุติยานํ ตติยปมา’’ติ (๕-๗๘) โค. ตสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ (๕-๗๙) โช. ปาณินินาปีห สปฺปจฺจย วิธายเก สุตฺเต วากฺยมฺปิ ยถา สิยาติ วาวจนํ กตํ, ตทยุตฺตนฺติ นิรากตฺตุมาห- ‘วากฺยมฺปิ’จฺจาทิ. ปกตฺยาทิตฺยตฺร อาทิ สทฺเทน อตฺถวิเสโส คเหตพฺโพ, ปกติ วิเสโส ตุมนฺโต, อิจฺฉตฺโถ-ตฺถวิเสโส ¶ . อิทํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’อิติ อิทํ ลกฺขณํ. นิโยคโตติ นิยเมน. อาสงฺกายมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (๓-๑-๗) วากฺยกาเรน วุตฺตํ นิรากตฺตุมาห- ‘อาสงฺกาย’มิจฺจาทิ.
อเจตนตฺตา กูลสฺส อิจฺฉายาสมฺภโวติ ‘กูลปฺปติตุมิจฺฉตี’ติ วากฺยเมเวจฺฉาปกาสนมสิทฺธํ, เตนาสิทฺเธน วากฺเยนาสิทฺธานํ ข ฉ สานํ สาธนํ อสิทฺเธนาสิทฺธสาธนํ. อิจฺฉาวจนิจฺฉาติ อิจฺฉาย วตฺตุมิจฺฉา. อิจฺฉายปวตฺติโต อุปลทฺธีติ อิจฺฉาย อุปลทฺธิ อุปาลมฺโพ ปริชานนํ ปวตฺติโตติ อตฺโถ. เจตนาวติจาติ วุตฺตํ ตสฺมา เจตนาวติ ปวตฺติโต อุปลทฺธึ ทสฺเสตฺวา ตทปเทเส นาเจตเนปิ ทสฺเสตุํ ‘โยเปสา’ติอาทิมาห. เทวทตฺเต รชฺชุ ขีลาทิปาณินา อุยฺโยโค, กูเล มตฺติกาวิกีรณาทิ. รชฺชุ คุโณ. ขีโล [กีล (ปฺจิกา)] สํกฺวาทิ.
ปุโล ติณาทีนํ สงฺฆาโต. สา สุนโข มิมริสตีติ มร=ปาณจาเค’อิจฺฉายํ ตุมนฺตา โส. ‘‘ิ พฺยฺชนสฺเส’’ติ (๕-๑๗๐) ิ. ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ฺสฺส โลโป ‘‘ข ฉ เสสฺวี’’ติ (๕-๗๖) ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาสฺส อิมิมริสติ. ตถา ปิปติสตีติ ‘ปตปถ=คเมน’ อิจฺจสฺส. สา มิมริสตีติ สติปิ สเจตนตฺเต วิสตฺตชีวิตสฺส สุนขสฺส มรณิจฺฉา สมฺภวตีติ ปฏิปาทิตํ. ‘‘อิจฺฉาสนฺตา ปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ’’ติ (๓-๑-๗) ปาณินียวาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตนฺนิรากตฺตุมาห- ‘พุภุกฺขิตุ’มิจฺจาทิ. ชาติปทตฺถนิสฺสเยน นิวุตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘ชาติปทตฺเถ’จฺจาทิ. อิตโร อิจฺฉตฺโถ.
๕. อีโย
กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ. ตฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปฺจธา ภวติ. ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส ¶ สมฺพนฺธา. กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธา. ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธา. เอวํ กมฺมสฺส ปฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. อยฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเต.
ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภ. ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอว. อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิฺายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิ. อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสงฺโคติ สมฺพนฺโธ. กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติ. อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโว.
อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยา. เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิ. น อิฏฺโติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโต. เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติ. ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฏฺปฺปสงฺโคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิ.
อนิฏฺปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติ. อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฏิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิ. กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิ. อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถ. กฺวปเนวํ ทิฏฺนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิ. ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (๔-๒๗) ณิเก อาปูปิโก. นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฏฺนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิ. การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิ. เทวทตฺตสฺส ¶ ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถ. ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิ. อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมึ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิ.
ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺส. นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธ. การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิ. อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธ. ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อฺวาจีสทฺทโยคํ. สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํ. อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติ.
นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิ. วตฺตุํ อิฏฺา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามฺสฺส ตํ ตถาวุตฺตํ. วตฺตุมิฏฺเก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติ. กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติ. น ภตีติ สมฺพนฺโธ. เอวฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิ. มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิ.
๖. อุปมา
อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถ. กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิ. ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถ. สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยว. ตสฺส ภาโว สาธมฺยํ. สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิ. สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิ. ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํ.
ปุตฺตมิวาจรตีติ ¶ เอตฺถ ‘อาวสถมาวสติ’จฺจาโท วิย อาธารตฺถสฺส วิฺายมานตฺตา ปุตฺเต วิย มาณวเก มธุรนฺนปานทานาทิกมาจรณํ กโรติจฺเจวมตฺถสมฺภเวน ทฺวินฺนมฺปิ อุปมาโนปเมยฺยภาโวตฺยวคมยิตุมาห- ‘ปุตฺเต’อิจฺจาทิ. ปสิทฺเธน สาธนภาเวนุปมานภูเต ปุตฺเต อาจรณมฺปิ ปสิทฺธนฺติ อาห- ‘ตมฺปสิทฺธ’นฺติ. ตทาจรเณน เตน อาจรเณน ปุตฺตมาณวกวิสยมาจรณํ วา ปุตฺตมาณวก สทฺเทนุปจารโต คเหตฺวา วิสยีวเสน วิสยภาวโวหาโรติปิ ยุชฺชติ. วากฺยตฺโถ ปเนตสฺมึ ปกฺเข ‘ปุตฺตมิว ปุตฺตวิสย มาณวกมิว อาจรติ มาณวกวิสยมาจรณํ กโรตี’ติ, วุตฺติยนฺตุ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
นนุ จ ยชฺชตฺโรปมาโนปเมยฺยภาโว วุตฺติยํ อีเยเนว โชติโตติ อิวสทฺโท นิวตฺตเต, ตโทปมาโนปเมยฺยภาโว ปุตฺต สทฺเทว วตฺตเต, ตํ กถมุปเมยฺยวจนสฺส มาณวกสทฺทสฺส วุตฺตตฺถสฺส ปโยโค ยุตฺโตจฺจาสงฺกิยาห- ‘อุปมานวจนโต’จฺจาทิ.
ตพฺพิสิฏฺาจรเณติ เตโนปมาเนน วิสิฏฺเ อาจรเณ. อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อุปมาน วิสิฏฺาจรเณ อุปมานวจนโต อียสฺส วิธาเน โนปเมยฺยวจนมนฺตเรโนปมานวจนสฺส ปวตฺตีติ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตี’’ติ. อฺถาติ ยทฺยุปมาโนปเมยฺยภาวสฺส อีเยเนว โชติตตฺตา ตทนฺตสฺสุปเมยฺเย วุตฺติ สิยาตฺยตฺโถ. ปพฺพตายตีติ ‘‘กตฺตุตาโย’’ติ (๕-๘) อาโย. อุปเมยฺยสฺสานิวตฺตตฺตา อุปเมยฺย กตฺตุสามฺเ ติปฺปจฺจโย.
๗. อาธา
ยถานนฺตรสุตฺเต อุปมาเน อุปเมยฺยสฺส มาณวกสฺส ปโยโค อุปปนฺโน, ตถาตฺราปิ ‘ปาสาเท กุฏิย’นฺติ โจปเมยฺยสฺสปโยโคติ อติทิสนฺโต อาห- ‘เหฏฺาวิเย’จฺจาทิ. อุปมาเน อุปเมยฺยสฺสานนฺโตภาวาติ อตฺโถ. นนุ กิมตฺถมิทมุจฺจเต ยวตาโย ปาสาเท ¶ อิวาจรติ โส ปาสาทมิวาจรตีติปิ วตฺตุํ สกฺกาติ นาตฺถเภโท-ฺตฺร วจนิจฺฉาเภทาติ ปุพฺเพเนเวตฺถาปิ อีโย สิทฺโธ, ตโต นาตฺโถ-เนน วจเนเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
๘. กตฺตุ
เอตฺถ กตฺตุโตอิติ วจนา กมฺมาติ นิวตฺตเต, อายคฺคหณา อีโย. กทา ปน กตฺตุวิเสโส-วสียติจฺจาห-‘ยตฺถฺยาทิสทฺทสมานาธิกรณตฺเต’ติอาทิ. ปพฺพตายติ หตฺถิจฺเจวมาทินา หตฺถฺยาทิ สทฺเทน สมานาธิกรณตฺเต สตีติ อตฺโถ.
๙. ฌตฺเถ
โกยํ จฺยตฺโถจฺจาสงฺกิย ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (๔-๑๑๙) จีสฺส อภูตตพฺภาเว กราทิโยเคสติ วิธานา ‘อภูตตพฺภาโว กราทิวิสิฏฺโ’ติ อาห. อภูต ตพฺภาวสฺส กราทิวิสิฏฺตฺตา กโรตฺยตฺถนิวตฺติยาวสฺสํ ปาณินิยา วิย ภุวิคฺคหณํ กตฺตพฺพมฺถา กโรตฺยตฺเถปิ สิยาตฺยาสงฺกิย นิวตฺติเหตุมาห- ‘เตเนวา’ติอาทิ. เยเนว กโรตฺยาทิวิสิฏฺโ อภูตตพฺภาโวจฺยตฺโถ เตเนว เหตุนาติ อตฺโถ. ภวตฺยตฺเถ-เนน การเณน ลทฺเธ กโรตฺยตฺโถปฺยนิฏฺโ ลพฺภติจฺจาสงฺกิย ตนฺนิวตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘กโรตฺยตฺเถ’จฺจาทิ. อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติจฺเจว จีปฺปจฺจเย กตฺตพฺเพ กมฺเมเนว กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธสฺส ทิฏฺตฺตาติ อตฺโถ. การณนฺตรมาห- ‘อิห เจ’จฺจาทิ. อิติสทฺโท เหตุมฺหิ ยสฺมา อิห กตฺตุโตติ วตฺตเต ตโตเจติ อตฺโถ.
อสตฺยตฺถสฺส ปน ภวตฺยตฺเถเยวานฺโตภาวา น ตนฺนิวตฺติ ปฏิปาทิตา. ตปฺปกรเณติ ธาตุปฺปจฺจยปฺปกรเณ. ทฺวิพฺพจนนฺติ ปฏอิจฺจสฺส ทฺวิพฺพจนํ ตโต ‘‘ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา’’ติ (๔-๑๒๐) ราปฺปจฺจโย. ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒) อนฺตสราทิสฺส โลโป. จฺยนฺตา ปจฺจยาภาวตฺถํ- ‘อจีโต’ติ ปจฺจยวิธานสุตฺเต ปฏิเสโธ น กโต, เตนาห-‘อจีโตติ ปฏิเสธาภาวา’ติ. จีติ ภุโสอิติ
ปมนฺตาจี ¶ . ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (๒-๑๑๙) วิภตฺติโลโป. อิเหเจติ ‘จฺยตฺเถ’’ อิตีมสฺมึเยว. น จ วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ.
๑๐. สทฺทา
นนุ จ อสติ สุตฺเต ทุติยาคฺคหเณ ทุติยนฺเตหิจฺจายํ วิเสโส กุโต ลพฺภเต เยน ‘สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหี’ติ วิวรณํ กตนฺติ สจฺจํ, ตถาปิ ปจฺจยวิธิมฺหิ ยุตฺเตปิ ปฺจมิยา นิทฺเทเส ‘สทฺทาทีนี’ติ ทุติยาโยปาทานสามตฺถิยา ตถา วิวรณํ กตํ.
สพฺพตฺถาติ ‘‘ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกาจา’’โท (๔-๑๔) สพฺพตฺถ. กิริยาวาตฺยวธารเณน ยํ พฺยวจฺฉินฺนํ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘น กาเล’จฺจาทิ. ยทีปิ อธีเตจฺจาทีสุ วตฺตมานกาเลน กตฺตุนา เอกวจเนน จ นิทฺเทโส, ตถาปิ เตสมปฺปธานตฺตา อฺสฺมิมฺปิ ภูตาทิเก กาเล กมฺมาโท สาธเน พหุวจเนน จ ปจฺจโย สิยา เอเวติ ภาโว.
นนุ จ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (๕-๑๒) อิปฺปจฺจเย ปตฺเต-ยมารพฺภเต อสฺสปิ ธาตฺวตฺเถเยว วิธานํ, ตโต จ สทฺทาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ทิสฺสเต จ อิปฺปจฺจยปโยโคจฺจาสงฺกิย ‘นายมิปฺปจฺจยสฺส พาธโก’ติ ปฏิปาเทตุมาห- ‘ธูวํ กโรติ’จฺจาทิ. นานาภินฺนํ วากฺยํ นานาวากฺยํ, ตสฺส ภาเวน, เตน ภินฺนวากฺยภาเวนายสฺส อิปฺปจฺจยสฺส จ สมุจฺจยโตติ อตฺโถ. ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ตฺเยกํ วากฺยํ, ‘‘สทฺทาทีนิ กโรตฺย’’ปรํ. เอตานิ ทฺเว ภินฺนวากฺยานิ- ‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมา อิปฺปจฺจโย ภวติ, สทฺทาทีนิ กโรติจฺจสฺมึ อตฺเถ อาโย ภวตี’ติ ปจฺเจกมาขฺยาตาเปกฺขาย วากฺยปริสมตฺติยา ภินฺนตา, อภินฺเน หิ กิริยาปเทกวากฺยตา, ภินฺเนตุ นานาวากฺยตา, นานาวากฺเย จ สติ สมุจฺจโย. น หิ สามฺวิเสสภาเวน วิธานเมว พาธาเหตุ, กิฺจรหิ เอกวากฺยตาปิ, ตํ ยถา-‘พฺราหฺมณานํ ทธิ ทิยฺยตํ, ตกฺกํ โกณฺฑฺาเย’ติ. นานาวากฺเย ตุ สมุจฺจโย, ตํ ยถา- ‘พฺราหฺมณา โภชียนฺตุ, มาฒราย วตฺถยุคลํ ทียตู’ติ มาฒโร พฺราหฺมณภาเวน โภชียเต วตฺถยุคลฺจ ลภเต, เตโนชุกํ ¶ วุตฺเตน วตฺถยุคลทาเนน สามฺวุตฺตํ โภชนํ น พาธียเต, ตเถหาปิ อุชุกํ วิหิเตนาเยน สามฺวิหิโต อิปฺปจฺจโย น พาธียเต ลกฺขิยานุโรเธน สตฺถการสฺส วากฺย เภทาเภโทติ นานวฏฺิติโทโสติ มฺเต. ติมฺหิ เล จ สิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยปฺปจฺจโย น วิหิโต ปาณินีอาทีหิ วิยาติ อธิปฺปาโย. ‘ชล ทล- ทิตฺติยํ’. ‘‘มาโน’’ติ (๕-๖๕) มาโน, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) จคฺคหเณน ‘ทล ทล’อิติทฺวิตฺตํ ‘‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺส’’ (๕-๗๕) ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทสฺสลสฺส จ ทฺวิภาเว ททฺทลฺลมานา. ชลมานาติ อฏฺกถาวจนโตติ อิมินา กิริยาสมภิหาเร ยปฺปจฺจยาภาวํ ทสฺเสติ. อิมินา จ สกฺกเต วิย ภุสาภิกฺขฺเปิ กิริยาสมภิหาโร กิริยาปริวตฺตนํ, ตฺจ ยทา กิริยมฺเน กตฺตพฺพมฺโ กโรติ, เตน กตฺตพฺพฺเจตโร, ตทา ภวตีติ วิฺเยฺยํ. ‘‘สามฺวิหิตา วิธโย ปโยคมนุสรนฺตี’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ‘ทล-ทิตฺติย’นฺติ อิมสฺมา ‘‘มาโน’’ติ สามฺเน วิหิโต มานปฺปจฺจโย ภุสตฺเถ อาภิกฺขฺเ จ ภวิสฺสติ. ททฺทลฺล มานาติ เอตฺถ ภุสํ ชลมานา, ปุนปฺปุน ชลมานาติ จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๑. นโม
นโม กโรติ นโมสทฺทมุจฺจาเรติ, สทฺทํ กโรติ สทฺทมุจฺจาเรตีติจฺเจวมตฺโถ (น) คเหตพฺเพ อนิสฺสยนโต อนภิธานโต วา.
๑๒. ธาตฺวา
อปรินิปฺผนฺโนติ อนิปฺผนฺโน อสิทฺธาวตฺโถติ อตฺโถ. การกสาธิโยติ ยถาลาภํ การเกหิ สาธิโย. อสตฺวภูโตติ อทพฺพภูโต. อยนฺตุ กิริยารูโป ปทตฺโถ ปจตฺยาทีนํ วิกฺเลทนาทิปธานกิริยารูโป จ ตทวยวรูปา ปุพฺพปรีภูตอุทฺธนาโร ปนาทิกาทโย ตาทตฺถิยา จ ปจตฺยาทิวจนียา. ตสฺมา ยถา วุตฺตลกฺขเณ ธาตฺวตฺเถ ธาตุโต วิธียมาโน ตฺยาทิปฺปจฺจโย ตถาภูตเมว ¶ วทตีติ เภทาภาวา อเภทสงฺขฺยาเยกวจเนโนจฺจเต, ‘น พหุวจเนน, เตเนตฺถ ‘ียเต เทวทตฺเตน, ียเต เทวทตฺเตหี’ติ ภวติ. น ยโตกุโตจีติอาทินา ยโต ยตฺถ น ทิสฺสติ, ตโต ตตฺถ น โหตีติ ทีเปติ. ยโต ยตฺถ วิธิ, ส ตสฺส สมฺพนฺธี ภวตีติ นาเมหิ วจนียตฺถโต-ตฺถนฺตรภูโต โยยํ ธาตฺวตฺโถ กมาทีนมตฺถภูโต, โส สกตฺโถติ สกตฺเถเยวายมิปฺปจฺจโย จุราทิณิวิยาติ เวทิตพฺโพ.
ตสฺสจาติ เอการสฺส จ. อถ อติหตฺถยติจฺจาโท ปาทิวิสิฏฺเ เอว ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจยสฺส วิธานา ตทตฺถวิหิเตเนว อิปฺปจฺจเยน ปาทิวิสิฏฺโ ธาตฺวตฺโถ วุตฺโต, เตน กิมตฺโถ อิปฺปจฺจยนฺตสฺส ปาทิโยโคจฺจาสงฺกิย ปโยชนมาขฺยาตุมาห- ‘อติหตฺถยติ’จฺจาทิ. น สามตฺถิยนฺติ สมตฺถตา นตฺถีติ อตฺโถ.
๑๓. สจฺจา
อตฺถมาจิกฺขติ, เวทมาจิกฺขตีติ วิคฺคโห. สุขาเปติจฺจาโท สุขํ เวทยติจฺจาทินา วิคฺคโห. วาปาาติ วิกปฺเปน ปาโต.
๑๕. จุรา
อสติ สุตฺเต สกตฺเถติ กถํ ลพฺภตีติ อาห- ‘อตฺถานติ เทสา’ติ. อตฺถา-นติเทสาติ อตฺถวิเสสสฺส กสฺสจิ สุตฺเต อนิทฺเทสาติ อตฺโถ. อตฺถวิเสสสฺสา-นติเทสมตฺเตน สกตฺโถเยว ณินา วาจฺโจติ กถํ วิฺายเตจฺจาห- ‘สกตฺถสฺส จ สุตตฺตา’ติ. จุร=เถยฺเย อิจฺจาทีสุ เถยฺยาทิกสฺส สกตฺถสฺส สุตตฺตาติ อตฺโถ. โยควิภาคโตติ ‘ณี’ติโยควิภาคโต, รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ สามฺยมจฺจาทิกํ สตฺตงฺคํ รชฺชํ ปวตฺเตตีติ วา อตฺโถ, ปโยชกพฺยาปาเร ณิ.
๑๖. ปโย
ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิ. นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ ¶ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิ. ปาสาณมฺพเลนุฏฺาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิ. ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํ. คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมชฺเฌสนํ. ตํ เปสนชฺเฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโต.
อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติ. ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติ. การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฏฺุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติ.
ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วา. ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยชฺโชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยชฺเช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (๒-๔) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติ.
ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามฺวาจี, ยถา ‘กฺา มตฺตํ วารยตี’ติ. กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามฺเน คหเณ สตีติ อตฺโถ. พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํ. โกปนายํวิสิฏฺโ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิ. อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโส. ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํ. เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโข. ตํ ¶ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาฺถาติ อตฺโถ. ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิ.
๑๗. กฺโยตา
กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิฺาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิ.
ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมฺมฺานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจ. อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิ.
เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมว. ปรสมฺาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํ. ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสฺิปจฺจยวชฺชิเตสุ. อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมฺาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺถาปิ ปฏิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาห. ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเล. ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาห. เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโย. ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโต.
นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิ. อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมึ. นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (๖-๖) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิ. ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ.
สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเต. ปุพฺพปรีภูโต ปธานกิริยาวยวภูโต กิริยารูโป อตฺโถ ลกฺขณํ สภาโว ¶ ยสฺส ธาตฺวตฺถสฺส โส ตถา วุตฺโต. สตฺวภูโตติ เอตฺถ ปตียตีติ เสโส. พหุวจนมฺปิ โหติ ปากาปาเกติ อธิปฺปาโย, กรียตีติ กมฺมํ, ตฺจ ยทิปิ นามาทิกมฺมมตฺถิ, ตถาปิ กฺริยตฺถาอิจฺจาธิการโต มานาทีนมฺตฺถาลพฺภนโต จ กิริยา สมฺพนฺโธว คยฺหเต, สุ-สวเน สูยมานํ.
ปาณินิเยเหตฺถ ‘‘ภินฺทติ กุสูลํ’ตฺยาโท ยา เภทนาทิกิริยา กมฺมนิ ทิสฺสเต, สา ยทา สุกรตฺตมตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ กตฺตุตฺเตปฺยุปลพฺภติ ‘ภิชฺชเต กุสุโล สยเมเว’จฺจาทินา, ตทาสฺส กตฺตุโน สุตฺตนฺตเรน กมฺมสริกฺขภาโว วิธียเต ‘กมฺมนิสฺสยํ การิยํ ยถา สิยา’ติ. ตนฺนิสฺสายาห- ‘ยทา กมฺมเมเว’จฺจาทิ. ยทา กมฺมเมว กตฺตุภาเวน วิวจฺฉียเตติ สมฺพนฺโธ. กถํ กตฺวา ตถา วิวจฺฉียเตจฺจาห- ‘อตฺตสมเวตาย’อิจฺจาทิ. อตฺตสทฺเทน กมฺมมตฺร วิวจฺฉิตํ, อตฺตนิ สมเวตา เอกเทสีภูตา อตฺตสมเวตา, ตสฺสา กิริยาย กมฺมฏฺกิริยายาติ วุตฺตํ โหติ.
สุเภทตฺตาทิเนติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. อตฺถโตติ ‘กมฺเมเยว กฺโย’ติ (น สกฺขิ) [ตสฺมา] วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตถาหิ ‘ภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต’ติ อิมินา อตฺถโต กมฺเมเยวกฺโยติปฏิปาทิตเมว. วุตฺตเมว ผุฏีกรมาห- ‘ภิชฺชเต อิจฺจสฺมึ ปเท’อิจฺจาทิ. อฺถาติ ยทิ กมฺเมเยว เตปจฺจโย น สิยา. อโตติ ภิชฺชเต อิจฺจสฺมา. อุปสํหรมาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิ. กึ วจเนนาติ ปาณินียานมิว กึ สุตฺตตฺตเรนาติ อตฺโถ.
วจนาภาเวปิ กมฺมกตฺตริ ปทสงฺขารกฺกโมปทสฺสนมุเขน วุตฺติ คนฺถํ วิวริตุมาห- ‘วากฺยโต’อิจฺจาทิ. วากฺยโต อุทฺธริตฺวา ปเทสงฺขริยมาเนติ ‘ภิชฺชเต กุสูโล สยเมเว’ติ วากฺยโต วิสุํ กตฺวา ภิชฺชเต’ติ ปเท สงฺขริยมาเน นิปฺผาทียมาเนติ อตฺโถ. ตเทวาติ ปทตฺถสามฺเมว. ตนฺนิปฺผาทเนติ ตสฺส สงฺขริมานสฺส ปทสฺส สงฺขรเณ. สยนฺตีมสฺสาตฺร อตฺตนาติ อตฺโถ. น เกวล มเนเนตเทว วุตฺตํ- ‘กมฺเมเยว ปจฺจโย’ติ, กิฺจรหิ อฺมฺปตฺถีติ ทสฺเสตุมาห- ¶ ‘อเนน เจ’จฺจาทิ. โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย. อเนนภิชฺชเตติ สวนาอิจฺจาทินา อิทฺจาหาติ อตฺโถ. กินฺตทิจฺจาห ‘กมฺม กตฺตุโน’จฺจาทิ, น ปทมุทาหรณนฺติ กมฺมกตฺตุโน วากฺยเมโวทาหรณํ… วากฺเยเนว ตสฺส ปตีติยา มฺเต. ปทเมโวทาหรณํ กสฺมา น สิยาติ อาห- ‘ปเทหิ’จฺจาทิ. ทุติยมุทาหรณํ ทสฺเสตุมาห- ‘กตฺตุนิสฺสโย ปิ’จฺจาทิ.
อสฺมึ ปกฺเขติ อสฺมึ กตฺตุตฺเตน วิวจฺฉิเต ปกฺเข. ตพฺพิสยตฺตนฺติ กมฺมวาจีสยํ สทฺทวิสยตฺตํ. ภาวกมฺเมสูตีมสฺส กตฺตริจฺจสฺส จ ปจฺจยวิเสสนตฺเถ สติ สามตฺถิยลทฺธมฺปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสู’ติอาทิ. อิมินา อเนน จ วิเสสิสตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กินฺตํ วิเสสิตนฺติ อาห- ‘มานนฺต ตฺยาทีสู’ติ. กินฺตมฺปโยชนนฺติ ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตฺยาทีน’มิจฺจาทิ. ยทิ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ เตน เตน [ธาเนน] สุตฺเตน มานาทโย น สิยุํ, กถนฺตํ วิเสสิเตสุ มานาทีสุ ปเรสุ กฺยาทโย สิยุนฺตีมินา สามตฺถิเยน ( ) [(สติ)] ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ ( ) [(ติ)] จ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุติเกหิ (๖-๑) สุตฺเตหิ ยถาลาภํ ภาวาทีสุ ปจฺจยา โหนฺตีติ วิฺายตีติ ภาโว.
นตทตฺถํ วจนมารทฺธนฺติ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ มานนฺตตฺยาทิวิธานตฺถํ ปาณินิเยหิ วิย สุตฺตนฺตรํ นารทฺธนฺติ อตฺโถ. อถ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ มานาทิวิธานตฺถํ วจนํ นารทฺธํ ธาตุนิยมนํ [ธาตุนิยมตฺถํ] ตฺวสฺส วตฺตพฺพนฺติ ตฺจ สามตฺถิยาว (ลพฺภเตติ) ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถนิยโมปิ’จฺจาทิ. อกมฺมกา ธาตุโต ภาเว กตฺตริ จ สกมฺมกา กมฺเม กตฺตริ เจติ กิริยตฺถนิยโม ยถาวุตฺเตน สามตฺถิยา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธ. อกมฺมกานํ กมฺมวิรหา, สกมฺมกานฺจ สโตปิ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา อกมฺมกา กตฺตริ ภาเว จ ภวนฺติ น กมฺเม, สกมฺมกา กมฺมสพฺภาวา กตฺตริ กมฺเม จ ภวนฺติ น ภาเวตีทํ สามตฺถิยํ.
กมฺมมเปกฺขเตติ ¶ ปจาทิโต กตฺตริ ปมปุริเสกวจเน กเต ปจติจฺจาทีสุ ปจาทิโน ปจนาทิกิริยา โอทนาทิกํ กมฺมมเปกฺขเต. กตฺตุตฺตมเปกฺขเตติ ภวติจฺจาทีสุ ภูอาทีนํ ภวนาทิกิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต.
๒๐. ณิณา
ยทตฺถนฺติ ยํปโยชนํ.
๒๓. ชฺยา
ชินนฺโตติ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส. สพฺพตฺเถว ยตฺถ กตฺตริ ปจฺจโย ตตฺถ วิกรณาปิ กตฺตริเยว, ยตฺถ ภาวกมฺเมสุ ตตฺถ วิกรณาปิ ภาวกมฺเมสุเยว,… เอกาย ปกติยา การกเภเท(น) ปจฺจยสฺสาสมฺภวโต. ตสฺมา สหาภิธานานํ มานาทิวิกรณานํ กถนฺนาม สหาสมฺภวํ คจฺเฉยฺยุนฺติ วิธียนฺเต.
๒๗. ภาว
วิวจฺฉาเภเทนาติ สกมฺมกากมฺมกวจนิจฺฉาเภเทน. อุภยตฺถาติ ภาวกมฺเมสุ. กรียตีติ กตฺตพฺโพ กรณีโย. ‘‘อปวาท วิสเย อุสฺสคฺโค นาภินิวิสตี’’ติ เอโส อุสฺสคฺคธมฺโม. ตพฺพาทีนนฺตุ เกสฺจุสฺสคฺคานมฺปิ อปวาทวิสเย ปวตฺติ โหติ พหุลาธิการา. ยถา ‘‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’’ติ อุสฺสคฺโค, ‘‘วทาทีหิโย’’ติ (๕-๓๐) อปวาโท ตํวิสเยปิ ตพฺพานียา โหนฺติ ‘คนฺตพฺโพ คมนีโย’ติ เวทิตพฺโพติ.
๒๘. ธฺยณ
การิยํ ‘‘ิ พฺยฺชนสฺสา’’ติ (๕-๑๗๐) ิ.
๓๐. วทา
อนฺนโตตีมินา ‘โภคฺคมฺ’นฺเตตฺถ อฺํ นาม อนฺนวตา อฺนฺติ อตฺถมาห.
๓๑. กีจฺจ
กมฺมกโร ¶ ภริตพฺพตาเยจฺจาทินา กิริยาสทฺทตฺตํ ภจฺจสทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต สฺาภาวมปากโรติ. ‘‘สฺายํ ภรา’’ติ จ คณสุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห- ‘สฺายํ ภรา’ติอาทิ.
อภริตพฺพาปิจฺจาทินา อิทํ ทีเปติ ทุวิธา สฺาสทฺทา เกจิ ทจฺจนฺต วิคตาวยวตฺถา ยถา ฑิตฺถาทโย, เกจิทวยวตฺถานุคตายถา สตฺตปณฺณาทโย, ตตฺถ ภริยาสทฺทสฺส กมฺมมฺปวตฺตินิมิตฺตํ ‘ภริตพฺพา ภริยา’ติ, ยถา สตฺต ปณฺณานิ อสฺสาติ สมฺพนฺโธ ปวตฺตินิมิตฺตํ สตฺตปณฺณสทฺทสฺส, เอตฺจ ปวตฺตินิมิตฺตํ สทฺทนิปฺผตฺติกิริยายเมโวปทิสียเต, กฺวจิเทว ตฺวตฺถวิเสเส สตฺยสติ วา ตสฺมึ นิมิตฺเต สทฺโท วตฺตตี’’ติ. โอการสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเม โอปฺปจฺจเย’’ติ (๕-๘๒) กตโอการสฺส.
๓๒. คุหา
สทฺทิกานนฺติ ปาณินิยกจฺจายนาทิเวยฺยากรณานํ. เปสนํ สกฺการปุพฺพกํ วา นิโยชนํ. กามจารานฺุาติ กตฺตุมิจฺฉโต ยถิจฺฉ มนุชานนํ อติสคฺโคนามาติ อตฺโถ. นิมิตฺตภูตสฺสาติ ‘‘โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ’จฺจาทีสุ กฏกรณาทิโน การณภูตสฺส.
นนุ จ สามฺเน วิหิตา เอ(เต), ตถา จ สติ วิชฺฌตฺถวิหิ เตหิ เอยฺยาทีหิ เต พาธียนฺติจฺจาห- ‘นเจ’จฺจาทิ. วิธิวิเสสตฺเต ปีติ วิธานํ วิธิ นิโยชนํ กิริยาสุ พฺยาปารณา, ตสฺส วิธิโน เปสาทีนํ วิเสสตฺเตปิ, นาวสฺสนฺติอาทิ ชยาทิจฺจพฺยาขฺยานํ นิสฺสาย วุตฺตํ, วุตฺตฺหิ เตน ‘‘กิมตฺถํ เปสาทีสุ กิจฺจสฺิโน ตพฺพอนียณฺยตฺยปฺปจฺจยา วิธียนฺเต, น สามฺเน ภาวกมฺเมสุ วิหิตา, เอวเมเต [วิหิตาเอว, โว-กาสิกาวุตฺติ] เปสฺวาทีฺสฺวตฺร จ ภวิสฺสนฺตีติ วิเสสวิหิเตน วิธฺยาทีสุ ปจฺจเยน พาธียนฺเต, วาสรูปวิธินา ภวิสฺสนฺติ เอวฺจรหิ เอตํ าเปติ ‘อิตฺถีอธิการโต ปเรน วาสรูปวิธิ นาวสฺสมฺภวตี’ติ [กิมตฺถมิจฺจาทิ โจทฺย, วิจสสวิหิเตจฺจาทิ ปริหาโร, กิจฺจา หิ สามฺเน วิหิตา, ปฺจมี ตุ เปสาทินาตฺถวิเสเสน, อโต เตน วิเสสวิหิเตน กิจฺจา เปสาทิวิสเย พาธีเยรนฺติ ปุนพฺพิยเต, วาสรูเปจฺจาทินา ปริหารํ วิฆฏยติ. เอวํ จรหิจฺจาทินา เปสาทีสุ กิจฺจวิธานสฺส าปกตฺตํ ทสฺสยติ. (ชินินฺทพุทฺธินุ ๒๑ ส)]. อสรูปวิธิ ¶ อสรูปาปวาทปฺปจฺจโย วา วิกปฺเปน พาธโก โหติ อุสฺสคฺคสฺสาติ เอตํ อวสฺสํ น โหตีติ าปนตฺถมฺปิ น วิธียเตติ โยชนา. ‘‘วา-สรูโป-นิตฺถิยํ’’ติ (ปา, ๓-๑-๙๔) ปรสุตฺตํ. ธาตฺวธิกาเรวิหิโต อสรูโป อปวาทปฺปจฺจโย อุสฺสคฺคสฺส พาธโก ภวติ อิตฺถิ อธิกาเร วิหิตปฺปจฺจยํ วชฺชยิตฺวาติ อตฺโถ. เหฏฺา วุตฺตานุสาเรเนทํ วิฺาตพฺพํ.
โภตา ขลุ กโฏ กาตพฺโพจฺจาทิ เปสเน. ตฺวยา กโฏ กาตพฺโพติ อนฺุายํ. ปตฺตกาเล ปรมุทาหรณํ. เอตฺถ ปน กฏกรเณ กาลาโรจนมตฺตเมว วิฺายติ, น เปสาทิ. ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ติ (๖-๑๑) สุตฺตํ วิเสสวิหิตํ, เตนาห- ‘สามฺ วิธานโต’จฺจาทิ. สตฺติวิสิฏฺเจฺจาทินา วุตฺตมตฺถํ วิวรติ ‘สตฺตี’ติอาทินา. กถํ สตฺติวิสิฏฺตา กตฺตุโนติ อาห- ‘ตํโยคา’ติ. ตาย สตฺติยา โยโค ตํโยโค. อวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเ ตุ กตฺตริ กิจฺจานํ ตทฺเสฺจ ภาวาย วิสุํ- สุตฺติตํ, เตน, วุตฺตํ ‘อาวสฺสกาธมีณตา วิสิฏฺเว กตฺตรี’ติ. สพฺพตฺเถเวตฺถ ‘อุทฺธํ มุหุตฺตโต’ติอาทินา เอเกกมุทาหรณํ กเมน ทสฺสิตํ. โภตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อรเห, ภวตา รชฺชํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ภวํ อรโหติ ปน อรหกตฺตุตฺตปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวมุปริปิ. สพฺพเมตํ พหุลคฺคหณานุภาเวเนติ วิฺเยฺยํ.
๓๓. กตฺต
คเลโจปโกติ อโลปสมาโส. อภิมโต ปเรหิ. อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหีติ ‘‘สตฺตฺยรเหสฺเวยฺยาที’’ (๖-๑๑) จ ‘‘สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ณี’’ติ (๕-๕๓) จ อรหาทีสุ วิหิตปฺปจฺจเยหิ. อุปาทานสีโล สิกฺขาปนสีโล. มุณฺฑนํ ธมฺโม สภาโว เยสํ เต มุณฺฑนธมฺมา. วธุํ กตปริคฺคหํ สาวิฏฺายนา มุณฺฑยนฺติ เอเตสํ กุลธมฺโม.
๓๕. อาสึ
กาปนายมาสึสา นาเมจฺจาห- ‘อปฺปตฺตสฺเส’จฺจาทิ. กิริยา วิเสสกตฺตุวิสยาติ กิริยาวิเสสสฺส โย กตฺตา โส วิสโย ¶ ยสฺสา สา ตถา วุตฺตา. กิริยาวิเสสกตฺตุวิสยตฺตเมว ผุฏี กตฺตุมาห- ‘อสฺสา’อิจฺจาทิ. อสฺสา ชีวนกิริยาย นนฺทน กิริยาย ภวนกิริยาย วา กตฺตา ตํกิริยํ สมฺปาเทนฺโต ภเวยฺย ภวตูติ อตฺโถ. ชีวตุ นนฺทตุ ภวตูติ อาสึสายํ ปโยเคน ชีวก นนฺทก ภวกสทฺทานํ ตํสมานตฺถตา ทสฺสิตา.
อเกเนวาสึ สนตฺถสฺส คมิตตฺตาติ อาสึสนา เอว อตฺโถ, ตสฺส อกปฺปจฺจเยเนว คมิตตฺตา อวโพธิตตฺตา. นาสึ สนตฺถสฺส ปโยโคติ อาสึสนา อตฺโถ ยสฺส ชีวตุ นนฺทตุ ภวตฺวิจฺจาทิโน สทฺทนฺตรสฺส, ตสฺส นปฺปโยโคติ อตฺโถ.
๓๖. กรา
กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ.
๓๗. หาโต
ชหนฺติ อุทกนฺติ วีหีสุ หายนสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ทสฺเสติ. ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ อิมินาปิ สํวจฺฉเร. ภาเวอิจฺจสฺสตฺถมาห ‘ปทตฺเถ’ติ. นิปฺผตฺติมตฺตํ กิริโยปาทานนฺติ เกจิ.
๓๙. วิโต
นนุ จ วิโตติ ปฺจมีนิทฺทิฏฺตฺตา ‘วิโต ปรสฺมา าอิจฺจสฺมา’ติ วตฺตพฺพํ กถํ วิปุพฺพาติ วุตฺตนฺติ อาห- ‘วิโต ปโร’อิจฺจาทิ. วิปุพฺโพ ยสฺสโส วิปุพฺโพ. วิสทฺทโต ธาตุมฺหิ ปรภูเต สติ วิสทฺโท ปุพฺโพ นาม โหตีติ อตฺโถ.
๔๐. กสฺมา
สพฺพํ ชานาติ, กาลํ ชานาตีติ วิคฺคโห.
๔๑. กฺวจ
นามชาติคุณกิริยา ทพฺพสมฺพนฺธโต ปฺจวิธตฺเตปิ กมฺมสฺส กฺริยตฺถสฺสาวธิรยมุปาทินฺโนติ กฺริยตฺถสมฺพนฺธา กิริยากมฺมสฺเสห คหณํ. ตฺจ นิพฺพตฺติวิกติปตฺติเภเทน ติวิธํ, ติวิธสฺสาปฺเยตสฺส วิเสสานุปานโต คหณนฺติ กเมนุทาหรนฺโต อาห- ‘กรกรเณ’อิจฺจาทิ.
โลกวิทูติอาทิทสฺสนโต ¶ กฺวจิคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺตุมาห- ‘กมฺมโต’จฺจาทิ. นนุ จ กฺวจิคฺคหเณเนว ‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ’จฺจาโทปิ (นิวตฺติ) วตฺตุํ สกฺกา กสฺมา ‘พหุลาธิการา’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘เตเน’จฺจาทิ. เตนาติ เยน กฺวจิคฺคหณํ กุโตจิเยวาติ ทสฺสนตฺถํ กตํ เตนาติ อตฺโถ. เตนาติ วา กฺวจิคฺคหเณน. อถ อาทิจฺจํ ปสฺสติจฺจาโท วิย กมฺมกราทีสุปิ นิวตฺติมทสฺเสตฺวา ‘กฺวจีติ กึ กมฺมกโร’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ.
ตสฺสาติ พหุลวจนสฺส, มหาธิการตฺตาติ มหาวิสยตฺตา. กุโตจิเยวาติ กุโตจิ ธาตุโตเยว. อเถห กสฺมา น โหติ เทวทตฺโต สยติ ทาตฺเตน ลุนาติ สุนขานํ ททาติ นครา อเปติ ถาลิยํ ปจติ มาตุ สรตี’’ติ, สพฺพเมเวทํ กิริยา (ยา) ภิสมฺพนฺธียตีติ ยทิเปวํ, ตถาปิ กมฺมตฺเตเนว ยํ วตฺตุ มิจฺฉิตํ น การกนฺตรตฺเตน นาปิ สมฺพนฺธภาเวน, ตสฺเสว กมฺมสทฺเทน คหณํ กมฺมวจนสามตฺถิยา, อฺถา สฺยาทิโตจฺเจว วเทยฺย กึ กมฺมาติ วจเนนาติ.
๔๒. คมา
เวทนฺติ เอตฺถ อตฺถมาห วิตฺตินฺติ, ตุฏฺินฺติ อตฺโถ.
๔๓. สมา
ตฺเจติ อุปมานสฺส ปรามาโส. เภเทน วิวรณนฺติ สมานาทีหีติ อวตฺวา เภเทน วิวรณํ. ตุลฺยตายุปลพฺภมานสฺส สทิสาทิสทฺทวจนียตฺตา อวยวตฺถานุคเมนาตฺตโน-ภิเธยฺเย สทิสาทิสทฺทานมฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
๔๔. ภาว
การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ อนตฺถนฺตรํ. กโรติ กิริยํ นิพฺพตฺเตติ นิมิตฺตภาเวนาติ การกํ. กตฺตาทีนํ กิริยานิมิตฺตตฺตนฺตุ สยเมว ‘ตตฺถ กตฺตา’ติอาทินา เภเทน ปกาสยิสฺสติ. กิริยานิมิตฺตํ… นิพฺพตฺตเกสุ กตฺตาทีสุ ฉสุปิ รุฬฺหตฺตา เตเนตฺถ กตฺตาวาตฺตปฺปธาโน, กรณาทโยปฺยปฺปธานา การกพฺยปเทโส ลพฺภนฺเต… ¶ อฺถา การกสทฺเทน เตสํ คหณํ น สิยาติ. กิมิทํ การกนฺตฺยาห- ‘สตฺติการก’นฺติ. เอวํ จรหิ ทพฺพาทีนํ กถํ การกตฺตมิจฺจาห- ‘ตทธิกรณา’ติอาทิ. ตสฺสา สตฺติยา อาธารา นิสฺสยาติ อตฺโถ, ปุํ นปุํสเก อธิกรณสทฺโท. เตสุ ทพฺพา ทีสุ ติฏฺตีติ ตตฺรฏฺา, สตฺติ. ตสฺสา ภาโว ตตฺรฏฺตา, ตาย. อถ ทพฺพาทีนํ มุขฺยโต การกตฺเต สติ กิมายาตนฺตฺยาห ‘ยทิ’จฺจาทิ.
เตสนฺติ กตฺตาทิการกานํ. อฺมฺพฺยาวุตฺตรูปตฺตาติ อฺมฺโต พฺยาวุตฺตํ นิวตฺตํ รูปํ กรณาทิสภาโว เยสํ กตฺตาทิ การกานํ เต ตถา วุตฺตา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ ตสฺมา. กรณ รูปนฺติ กรณํ รูปํ สภาโว ยสฺส อธิกรณสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ. เอวฺจสติโก โทโสจฺจาห ‘ตถา เจ’จฺจาทิ. เกนจิ สุกรตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ ‘ถาลี ปจตี’ติ ภวติ. ตตฺเรวุกฺกํสวจ นิจฺฉายํ ‘ถาลิยา ปจตี’ติ.
เอวฺจกตฺวาติ นิปาตสมุทาโย-ยํ เหตฺวตฺโถ. ตสฺมาติ อตฺโถ. กตฺตา นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กตฺตุฏฺกิริยานิมิตฺตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ ‘หสติ นจฺจตี’ติ. ตทตฺเถติ ตาย กมฺมสมวายินิยา ปจนาทิกิริยาย อตฺเถ อธิสฺสยนาทโย ปวตฺเตนฺโต กิริยาย นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวมุปริปิ.
โอทนํ ปจติ เทวทตฺโตติ กมฺมฏฺกิริยาย นิมิตฺตภูตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ. ภาชนสงฺขรณมธิสฺสยนํ. อาทิสทฺเทน ตณฺฑุลวปนอินฺธนาปหรณาทโย คยฺหนฺติ. ทฺวิธาปตฺติยนฺติ รุกฺขาทีนํ ทฺวิธา ปวตฺติยํ.
พฺยาปเนติ สมฺพนฺเธ. คิรธาตุโต อปฺปจฺจเย- ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (๑๓๗) สุตฺเต ‘อวณฺเณติ โยควิภาคโต คกาเร อิการสฺส อตฺตํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อวณฺเณติ โยควิภาคา อตฺตํ อิสฺสา’ติ. อฺถาปิ ปฏิปาเทตุมาห- ‘เอสฺส วา’ติอาทิ. เอสฺสาติ ‘‘ลหุสฺสุปนฺถสฺสา’’ติ (๕-๘๗) กตเอสฺส. สกเลนาติ ‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ สกเลน สุตฺเตน. ปุรีติ นิปาโต.
อีสกฺกโรติ ¶ พินฺทุโลโป, ทฺวิตฺตํ, สามฺเน วิธานโตติ ปเรสํ วิเสสวิธานสพฺภาวมาห. คณิกาลยํ คณิกานํ เคหํ. เนปถฺยมากปฺโป. ทตฺโตลทฺโธติ ปจฺจยสฺส กมฺมสาธนตฺตํ ทีเปตุํวุตฺตํ. วินาลิงฺควจเนหิ ปาฏิปทิกตฺถํ นิทฺทิสิตุํ น สกฺกาติ ภาเวติ สพฺพลิงฺคสงฺขฺยาสมฺพนฺธโยคฺคปาฏิปทิกตฺถสามฺเ ปจฺจยนิมิตฺตตฺเตน คหิเตปิ สามฺเ จริตตฺถตฺตา ลิงฺควจนํ นปฺปธานนฺติ อิฏฺิอาวุธนฺตี อิตฺถิ นปุํสเกภาเว, ปากาติ พหุวจเนปิ ภาเว ภวติ เอว.
๔๕. ทาธา
สปาทีหิ อปาทีหิจาติ ปาทิสหิเตหิ ปาทิรหิเตหิ จ ทาธาหิ.
๔๖. วมา
สาปานโทณิยนฺติ สารเมยานํ ภฺุชนกอมฺพเณ. ิตสุปาน วมถุวิยาติ ปวตฺตสุนขจฺฉทฺทนํ วิย.
๔๗. กฺวิ
ยถาทสฺสนนฺติ อาจิกฺขตีติ โยชนา. เตน กุโตจิ ธาตุโตติ. คณฺหนฺตีติ คห=อุปาทาเนจฺจสฺส. สลากาสทฺทสฺส สลากนฺติ. สภาสอิจฺจสฺส อนฺตพฺยฺชนโลเป สภาปกติโต ‘‘อิตฺถิ ยมตฺวา’’ติ (๓-๒๖) อาปฺปจฺจโย. ปภาตีติ อา=ทิตฺติยมิจฺจสฺส.
๔๘. อโน
จลนาทีนํ สีลาทีสุ นิปฺผาทนตฺถํ วิสุํ สุตฺติตํ ปเรหิ, อิธ ปน พหุลํ วจเนเนวาติ ทสฺเสตุมาห- ‘จลนาทีสู’ติอาทิ.
๔๙. อิตฺถิ
กฺลิกยกิจฺจตฺร กการพหุตฺตา กการาติ พหุวจนํ. ติติกฺขา อิจฺจาโท ติติกฺขนมิจฺจาทินา วิคฺคโห ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ (๓-๒๖). อปริ ปิโตติ ธาตุปาเ อปริปิโต. ปาณิวิเสโสติ สตฺตวิเสโส. อิมินา จ ‘‘ยถากถฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย’’ติ ทสฺเสติ.
อาสึ ¶ สายํ คมฺมมานายํ สฺาวิสเย ธาตูหิ ติปฺปจฺจโย กิจฺจปฺปจฺจโย จ ยถา สิยาติ ‘‘ติกิจฺจาสิฏฺเ’’ติ (๗-๒-๓) สุตฺติตํ กจฺจายเนน. ตมิห สามฺเน วิธานาว สิทฺธนฺติ นิรูปยิตุมาห- ‘กจฺจายเนน ปเน’จฺจาทิ. ตพฺพ อนียณฺย เตยฺย ริจฺจปฺปจฺจยานํ ‘‘เต กิจฺจา’’ติ (๗-๑-๒๒) กิจฺจสฺํ วิธาย เสสานํ ‘‘อฺเกิตี’’ติ (๗-๑-๒๓) กิตฺสฺา กตา กจฺจายเนน. เตนาห- ‘กิต สฺโ’ติ.
ตพฺพาทิปฺปจฺจโย จ วิหิโตติ สกิยโวหาเรนาห. สกิย สตฺเถ อวุตฺตโทสํ [สุตฺตโทสํ] ปริหริตฺวา วกฺขมานนเยน ยุตฺยภาวา ตถา วิธาเน อยุตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘นจาสึ สาย’มิจฺจาทิมาห. คุหนํ, รุชนํ, โมทนนฺติ วิคฺคโห. สยนํ วา เสยฺยา. วชธาตุโน วสฺส พกาเรน ภวิตพฺพํ, โส กถํ ยกาเร ปรภูเต อสตีติ อาห- ‘จวคฺคพยาติโยควิภาคา วสฺส โพ’ติ.
๕๑. กรา
ริริยปฺปจฺจเย อาทิรการสฺส อนุพนฺธตฺตา อาห- ‘อนฺตสราทิ โลโป’ติ.
๕๒. อิกิ
อถ สรูเปจฺเจตาวติ วุตฺเต- ‘กิริยตฺถสฺส สรูเป’ติ กถํ วิฺายติจฺจาห- ‘กิริยตฺถา’ติจฺจาทิ. นนุ จ โล-ยํ กตฺตริ วิธีย มาโนกถเมตฺถ สิยาตฺยาห- ‘อกตฺตริปิ’จฺจาทิ. อภิมโต กจฺจายนสฺส. ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ตตฺถา’ติอาทิ. กรณํ อุจฺจารณํ, อสฺส กโรติ สมาสวากฺยํ. น หิ เอว ทีหิ กาโร วิหิโตติ อกฺขเร เหว การสฺส วิหิตตฺตา อกฺขรสมุทายโต น ปปฺโปตีติ ภาโว. อถ เจติ มตปฺปทาเน. เอวาทิสทฺทวาจกา เอวการาทโย สาธโวติ อถ มตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ ตถา อภิมเต ตสฺมึ. นิยมเหตุโน อภาวาติ อกฺขเรเหว การปฺปจฺจโย วิเธยฺโย น ปน เอวาทีหิจฺจสฺส นิยมสฺส โย เหตุ ตสฺส เหตุโน อภาวา.
๕๓. สีล
กิมิทสีลมิจฺจาห- ¶ ‘สีลมฺปกติสภาโว’ติ. ตฺจ สีลมนุมาเนน วิฺายติจฺจาห- ‘ตฺเจ’จฺจาทิ. กิริยาวิสยรุจิวิเสสานุมิตนฺติ อุณฺหโภชนสงฺขาตา กิริยา วิสโย ยสฺส โส (กิริยา) วิสโย รุจิวิเสโส, เตน อนุมิตนฺติ อตฺโถ. กิมิทมาภิกฺขฺนฺติ อาห- ‘อาภิกฺขฺ’มิจฺจาทิ. ปุนปฺปุนภาโว โปโนปฺุํ. อาเส วา ตปฺปรตาติ ตเมวาภิกฺขฺํ ปริยาเยหิ ผุฏีกโรติ.
ยชฺเชวนฺติ ยทิ อาภิกฺขฺํ ตปฺปโต วุจฺจเต. ตสฺสีลฺยมิทํ โหตีติ อิมินา- ‘สีลาภิกฺขฺาทิ’’สุตฺเต สีลสทฺเทเนวาภิกฺขฺสฺส คหิตตฺตํ ทีเปติ. อฺถาปิ สีลโต อฺเมวาภิกฺขฺนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺมึ เทเส’ติอาทิ.
คมฺมมาเนติ ปตียมาเน. ปตีติ จ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราทีหิ. อภิมโตติ ปาณินิเยหิ อภิมโต. อาวสฺสกคฺคหณาเยว สิทฺโธติ วุตฺตํ กถเมตฺถาวสฺสมฺภาโว ปตียติ จฺจาห- ‘ตฺจา’ติอาทิ.
โยควิภาคาติ ‘ณี’ติ โยค วิภาคา. สาธุํ กโรติ, พฺรหฺมํ วทติ, อสทฺธํ ภฺุชติ, ปณฺฑิตมตฺตานํ มฺตีติ วิคฺคโห. สาธุนฺติ กิริยาวิเสสนํ. อสฺสทฺธโภชีติ วเต. วตฺจ โภชเน อตฺถิตายํ สทฺธอสฺสทฺธโภชนวิสยายํ ปวตฺติยํ ยทิ ภฺุชติ อสฺสทฺธเมว ภฺุชติ น สทฺธนฺติ สตฺเถ วุตฺตนิยโม, อสฺสทฺธํ ภฺุชติ เอวาติ โนตฺตรปทาวธารณํ… เอวฺหิ วิฺายมาเน ยเทวาสฺสทฺธํ น ภฺุชติ ตเทว วตโลโป สิยาติ [อตฺถิตาย (โภชนากงฺขิตตฺตา) ยเถจฺฉํ สามฺเน โภชเน ปวตฺติยํ มตฺตายํ อสทฺธโภชนํ สตฺถวิหิตมุปลภมานสฺส สทฺธโต นิวตฺติตฺวา วิเสเส หิ สทฺเธ ปวตฺตินิยโม วตมุจฺจเต, นิยโมจาตฺรทุวิโธ สมฺภวติ-อสทฺธํ ภฺูชติ เอว, อถทฺธโม ภฺุชตีติ วา, ตตฺราทิเม นิยเม ยเทวา สทฺธํ น ภฺุชติ ตเทววต โลโปสิยา (ร-๓-๒๒๘) กาตนฺตปฺชิกา]. อฺถาปิ ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ฆณนฺตาทีหิ’จฺจาทิ.
๕๔. ถาว
สยเมว อตฺตนาเอว. กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมฺจ ¶ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโต. ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิฺเยฺยํ. โย ปรํ ภฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามฺวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิ. โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโร.
๕๕. กตฺต
ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิ. อฺถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถ.
นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฏ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติ. เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพา. กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ. ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติ. ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติ. กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิ. อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิ. ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโว. อภิเธยฺเยติ อิมินา ปโยชนาทึ พฺยวจฺฉินฺทติ.
๕๖. กฺโต
กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา. ‘‘คุณมุขฺเยสุ มุขฺเยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุขฺเย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตา.
๕๗. กตฺต
นนุจารมฺเภติ ¶ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิ. โส จ อารมฺโภ. กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมึ. กิริยารมฺเภติ สามฺเน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิ. ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิ. สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินา. อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามฺเน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนา. สามฺเน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (๕-๕๖) สามฺเน วจนโต. ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมึ วิยา’ติ อาทิ. อนิยมุปฺปตฺติ สฺาย สติ าปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิ. มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปมา. เอวํ มฺเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามฺเน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนฺุายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิฺายเต’’ติ. เอวฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กึ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิ.
นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฏ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิ. กเฏกเทสสฺสาปิ กฏตฺตา ¶ ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโว. นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฏ นาภินิพฺพตฺโต, กฏการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฏติ กถํ ‘ปกโต กโฏ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฏสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิ. ตตฺถ ตสฺมึ วิเสเส. ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโต.
๕๘. าส
อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา. อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺตํ. สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิ. ขโฏปิกา มฺโจ.
๕๙. คม
อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิ. ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํ. อโยยิตฺถาติ ยา โต. กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิย. การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํ. สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาห.
๖๐. อาหา
อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโส. เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถ. ตถา สติ เหฏฺา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโย. ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนา.
พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโย. เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาห. ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ
นา ¶ . ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํ. ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนา. เกจิติ เตเยว. ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (๓-๒-๑๘๘) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินา. อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติ. กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฏฺํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หึสตฺโถ’ติ.
เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโน. กฏฺสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิ. โกธาติโก อิธ.
๖๑. ตุํตา
นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมึเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติ.
กิริยาสามฺฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามฺวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโย.
นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิฺายเต กึวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิ. ตสฺสาติ ธาตุโน. โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโว. กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติ. ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถ. าตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพ. อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฏฺุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตว.
นนุ ¶ จ ตุมาทีนํ ภาเว วิหิตตฺตา กิริยาเยว ปธานตฺตนฺติ กมฺม การกํ นปฺปตียเตติ กถํ ‘กฏํ กาตุํ คจฺฉตี’ติ สิยาจฺจา สงฺกิย ปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ธาตฺวตฺถกโต กิริยาสงฺขาเตน ธาตฺวตฺเถน กโต. อตฺถีติ อิมินา ยตฺถ ‘สุปฺยเต เทว ทตฺเตเน’จฺจาโท นตฺถิ, ตตฺถ น กมฺมมฺปตียเตติ ทสฺเสติ.
‘‘อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา’’ติ (๔-๒-๑๒) กจฺจาเนน อตทตฺถายมฺปิกิริยายํ ตุมาทโย ยถาสิยุนฺติ วิสุํ สุตฺติตํ, เตนาห- ‘อิจฺฉตฺเถสฺมิ’จฺจาทิ. ยถา ‘โภตฺตุํ ปจตี’ตฺยาโท โภชนกิริยา ปโยชนา ปจนกิริยา โหติ, เนวเมตฺถ ตปฺป โยชนา อิจฺฉา… ปจนกิริยายวิยตปฺปโยชนตฺตาภาวโตติ อยมสฺสาธิปฺปาโย. ปุเนจฺจาทินา วุตฺตานิฏฺปาตสฺสาสงฺกํ วิรจยมาห- ‘อตทตฺถายมฺปิ’จฺจาทิ.
อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคาติ อิมินา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉนฺโตติ อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคตฺถเมว, น อิจฺฉาย ปโยชนํ กรณนฺติ ทีเปติ. เทวทตฺตํ ภฺุชมานมิจฺฉตีเตตฺถ โภตฺตุนฺติ น โหติ สมานกตฺตุเกสูติ วจนโต, โภชนสฺส เทวทตฺโต กตฺตา, อิจฺฉติสฺส อฺโเยวาติปิ สุตฺตสฺส วิสุํ ปโยชนํ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เทวทตฺต’มิจฺจาทิ.
อิจฺฉติสฺสาติ’เทวทตฺตํ ภฺุชมานมิจฺฉตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉตีติ วุตฺตอิสิสฺส. สาธนํ ‘เทวทตฺตํ ภฺุชมาน’นฺติ วุตฺตกมฺมสงฺขาตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส สาธนตฺโถ-อิจฺฉติ. ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมา. กมฺมเมวิจฺฉาย ปโยชนภาเว ิตนฺติ ภาโว. นิรตฺถกนฺติ เอตทตฺถเมว สมานกตฺตุกคฺคหณํ กตํ ตฺจ ยถาวุตฺเตน ปสงฺคาภาวา นิรตฺถกนฺติ อธิปฺปาโย.
สกาทฺยตฺเถสุ ธาตู สูปปเทสุ ธาตุ มตฺตา ตุมาทโย สุตฺตนฺตเรน วิหิตา ปาณินิเยหิ, เตนาห- ‘สกาทิธาตุปฺปโยเค’ติอาทิ. สิทฺธาติ ตุมาทโย สิทฺธา. ภุชิกิริยตฺถาติ ภุชิกิริยา อตฺโถ ยสฺสา สตฺติยา สา ภุชิกิริยตฺถา ปตียเต. ปตีย มานตฺเต ¶ การณมาห- ‘อสโตปิ หิ’จฺจาทิ. ปเรเหตฺถ อกิริยตฺโถปปทตฺโถ ปุนารพฺโภติ วณฺณิตํ. ตเทตํ วิฆฏยิตุมาห- ‘เตเน’จฺจาทิ. ปเรสมยมธิปฺปาโย ‘‘สกฺโกติ โภตฺตุํตฺยาโท โกสลฺยํ คมฺยเต. คิลายติ โภตฺตุํติ ตทสตฺติ. ฆฏเต โภตฺตุํตฺยาโท โยคฺยตา. อารภเต โภตฺตุํตฺยาโทภุชิสฺเส วาทฺยวตฺถากิริยนฺตรํ. ลภเต โภตฺตุํติ อปฺปจฺจกฺขานํ. อตฺถิ โภตฺตุนฺติอาทีสุ สมฺภวมตฺตํ. วฏฺฏติ โภตฺตุํตฺยาโท โทสา ภาโว คมฺยเต. สกฺโกติจฺจาทิโน อุปปทสฺส โภชนาทิกิริยตฺถตา น คมฺยเต ตสฺมา อกิริยตฺเถสุปิ สกาทีสูปปเทสุ ตุมาทโย ภวนฺตี’’ติ.
ปตียมาเนสฺวปฺเยเตสฺวตฺถนฺตเรสุ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ ปุพฺเพน วิหิตสฺส ตุมาทิโนตฺร น พาเธติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ โภชนกิริยตฺถตา สกฺโกติอาทีนํ อตฺถิ เยวาติ อตฺโถ สิทฺธาเยว ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทินา. อลมตฺถวิสิฏฺเสุ ปริยตฺติวจเนสูปปเทสุ ธาตุโต ตุมาทโย วิหิตา ปเรหิ, ตตฺถาห ‘อลมตฺถวิสิฏฺเ’อิจฺจาทิ. ปหุสทฺทมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘สมตฺถาที’ติ วุตฺตํ, ภวติสฺส สมฺภโว ‘‘ปุพฺเพกกตฺตุกาน’’นฺติ (๕-๖๓) เอตฺถ พฺยาขฺยายิสฺสเต. อภิมตาติ กจฺจายเนน ‘‘อรหสกฺกาทีสุ เจ’’ติ (๔-๒-๑๓) จสทฺเทน อภิมตา อิมสฺสาติ ‘กาโล โภตฺตุํ’ติอาทิโน. ยถา โภตฺตุมโนติอาทินา ปเรสมฺปิ อยเมว นิปฺผตฺติกฺกโมติ ทีเปติ. อพฺยภิจารโตติ อวินาภาวโต, ภวติ โภชนํ ภาโวติ โภชนํ ภฺุชนํ ภาโว ภวตีติ อตฺโถ. นตุคมิสฺสกิริยาตทตฺถาติ คมนกิริยา โภชนตฺถา น โหตีติ อตฺโถ. อตฺถสทฺโทหฺยยํ ปโยชนวจโน ยฺจ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ ภวติ. นจายํ โภชนมุทฺทิสฺส คมิสฺสติ, กิฺจรหิ การิยนฺตรํ, เกวลํ เตน นิมิตฺเตน สมฺภาวียเต. ยทา ตุ โภชนตฺถเมวารพฺภเต คมนกิริยา, ตทา ภวตฺเยว’คมิสฺสติ โภตฺตุ’นฺติ.
ตุํวิสเย ณโกปิ วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตตฺราห- ‘การโก วชติ’จฺจาทิ. ปริหารมาห- ‘ปุพฺเพ’จฺจาทินา. ‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ¶ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามฺเน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติ. ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธยฺโยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิ. อวคมาภาวเมว ผุฏยิตุมาห- ‘นหึ’จฺจาทิ. หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถ. โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺตึ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิ. อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิ. ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธยฺโย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิฺาตพฺพํ. ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฏิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิ. ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธยฺโยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิ. คตตฺตํ. ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิ. อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโย.
๖๒. ปฏิ
โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโห. สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโห.
๖๓. ปุพฺเพ
เวติ นาติสมฺพชฺฌเต วิธิโน นิจฺจตฺตา. เอกสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ¶ ‘สขฺยาวจโนยเมกสทฺโท’ติ. กุโตจฺจาห-‘สทฺทาน’มิจฺจาทิ. เอกสทฺทสฺส สงฺขฺยาวจนตฺเต โยตฺโถ สมฺปชฺชเต, ตมาห ‘เอกสงฺขฺยาวจฺฉินฺโน’ติ, ตทตฺถาติ กฺริยตฺถสฺสตฺถา. ยทิปิ ‘ปุพฺพํ พฺยาปาร’นฺติ สมุทาเย เอกเทสภูโต พฺยาปาโร นิทฺธาริยมาโนติ วุตฺตํ, ตถาปิ ปุพฺพสทฺเทน พฺยาปารวาจโก กฺริยตฺโถ วุจฺจเต อุปจารา, เตเนว ‘เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา’ติ วุตฺติยํวุตฺตํ. นนุ จ สตฺติ การกํ, อฺา จ ปุพฺพกาลกิริยาย สตฺติ, อฺา อุตฺตร กาลกิริยาย, ตสฺมา กุโต เอกกตฺตุกตฺตมิจฺจาสงฺกิย ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ. สตฺติมโต ทพฺพสฺสาติ เทวทตฺตาทิโน สตฺติมโต ทพฺพสฺส. ตทชฺฌาโรปาติ เอกตฺตสฺส อชฺฌาโรปา. เอก กตฺตุกานํ พฺยาปารานํ กมาภิธานาย ตุนาทโย วิธียมานา ภาเวเยวุปฺปนฺนา สกฺโกนฺติ กมมภิธาตุนฺติ ภาเวตฺยตฺราภิสมฺพชฺฌเต.
เอกกตฺตุกานนฺติ พหุวจนตฺตา ‘ภุตฺวา ปิตฺวา วชตี’ติปิ ภวติ. ภุตฺตสฺมินฺเตตฺถ อเนกกตฺตุกตฺตา ภฺุชิตฺวาปิ ภวติ. ปาณินิ ยานมิว วิสุํ วจนมนฺตเรน ตุนาทิวิธิปฺปฏิปาทยมาห- ‘มุขํ พฺยาทาย สุปติ’จฺจาทิ. พฺยาทายาติ ทาธาตุสฺส วิอาปุพฺพสฺส ตฺวาปฺปจฺจเย ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ (๕-๐๖๔) ตฺวาสฺส ปฺยาเทเส รูปํ, มุขวิวรณํ กตฺวาตฺยตฺโถ, พฺยวธายกกาลสฺสาติ พฺยาทาน สุปนานมนฺตเรโย กาโล ตสฺส, เภทานุปลกฺขณนฺติ เภทสฺสาทสฺสนํ. เภทสฺสีนํ เกสฺจิวิชฺชมานตฺตา’เกหีจี’ติ วุตฺตํ. สหภาเวปีติ พฺยาทานสุปนานํ สหภาเวปิ. วฑฺฒิตโก ภตฺตราสิ.
อภิมตา ปาณินิยานํ, ปราย นทิยา ปพฺพโต-วโร วิเสสี ยเตติ อปฺปตฺวา นทิมฺปพฺพโต’ติ วุตฺเต นทิยา โอรภาเค ปพฺพโตติ อตฺโถ. ภวติ, ตโต จ ปาเรภูตนทีวิสิฏฺโ ปพฺพโต ปตียเต. อวเรน ปพฺพเตน ปรา นที วิเสสียเตติ อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ วุตฺเต ปาเร นทิยา โอเร ปพฺพโตติ อตฺโถ ปตียเต, ตโต จ โอรภาเค ปพฺพตวิสิฏฺา นที วิฺายเต. ภวติโน สพฺพตฺถ สมฺภเว สติ เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา ยถา คมฺย เต ¶ ตถา ทสฺเสติ ‘ปมํ น ปปฺโปติ’จฺจาทิ. นิคมยติ ‘ตเทว’มิจฺจาทินา.
ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ ปเร-ฺถา นิปฺผตฺติมากงฺขนฺติ ปาณินิยาทโย, ตตฺราห- ‘เอกกตฺตุกาน’มิจฺจาทิ. อาภิกฺขฺาวคเม การณํ ปุจฺฉติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิ. วุตฺตเมว ผุฏยติ ‘เยหิ’จฺจาทินา. เยหีติ เวยฺยากรเณหิ. ชิวคฺคาหํ อคาหยิจฺจาโท ปเรฺถา ปฏิปนฺนาตทาห- ‘กมฺม’มิจฺจาทิ. สกงฺเคติ ปาณิปาทาทิเก-ตฺตนิเยวยเว. ณํ ปจฺจโย อภิมโตติ สมฺพนฺโธ. กึ ณมฺปจฺจเยนาติ อิทํ วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อฺถา สิทฺธิปฺปการมาห- ‘ชีวสฺสิ’จฺจาทิ. กึ วิสิฏฺนฺติ ปุจฺฉิตฺวา ชีวคฺคาเหน วิสิฏฺนฺติ ทสฺเสตุํ ชีวคฺคาห’นฺติ อาห. ชีวคฺคาหสงฺขาตํ คหณมกาสีติ อตฺโถ.
อาขฺยาตนฺติ อคาหยีติ อาขฺยาตํ กตฺตพฺพรูปนฺติ อิมานา คหณ กิริยาย กมฺมตฺตํ โพเธติ. ตพฺพิเสสนมฺปีติ กตฺตพฺพรูปาย คหณ กิริยาย วิเสสนมฺปิ. ตถาภูตเมวาติ กตฺตพฺพรูปเมว. ตถา เจติ กิริยาวิเสสเน ทุติยาย ณมนฺเต ชาเต สติ. ณมนฺต รูปนฺติ ณมนฺตสฺส รูปํ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ณํปจฺจเยนิห กิฺจิเนติ สมฺพนฺโธ. อิเหติ อิมสฺมึ พฺยากรเณ. กิฺจิ ปโยชนํ. ปจาทิโตติอาทิสทฺเทน เตหิ อวิหิตณมฺปจฺจยา คหิตา.
๖๔. นฺโต
โย สาธยิตุมารทฺโธ นจ นิฏฺมุปคโตติ โย กฏาทิสาธยิตุํ นิพฺพตฺตยิตุํ อารทฺโธ นิฏฺํ ปริสมตฺตึ น โจปคโต นปฺปตฺโต. ปวตฺโต-นุปรโตวาติ โย ปพฺพตาทิ นิจฺจปฺปวโต-อวิรโต เตเนว นิฏฺํ โนปคโตโสวตฺตมาโนติ วุจฺจเตติ โยชนา. ตพฺพิ สยกิริยาทฺวาเรนาติ ยถาวุตฺตกฏาทิวิสย กิริยามุเขน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ยถาวุตฺตกฏาทีนํ วตฺตมานตฺตา ตพฺพิสยา กิริยาปิ วตฺตมานา เอวาติ ตํทฺวาเรน กฺริยตฺถวิเสสน’’นฺติ.
ภฺุชติ เทวทตฺโตติ เอตฺถ ยชฺชปิ ภฺุชมาโน หสติ ขชฺชติ [วทติ] ปานิยํ ปิวติ, ตถาปิ ยุตฺตา วตฺตมานตา กตฺตุมิจฺฉิตสฺสารมฺโภ น ¶ ปริสมตฺโตติ วุตฺตํ- ‘สาธยิตุมารทฺโธ น จ นิฏฺมุปคโต’ติ. ติฏฺนฺติ ปพฺพตาติอาทีสุ นิจฺเจสุ ปพฺพตาทีสุ ภูตานาคตานมสมฺภวา ตนฺนิเสธิโน วตฺตมานสฺสาปฺยสมฺภวา ยทีปิ กาลวิภาโค น วิฺายเต, ตถาปิ อารทฺธสฺส านสฺสาปริสมตฺติยา วตฺตมานา เอวาติ วุตฺตํ- ‘ปวตฺโต-นุปรโต วา’ติ. กตฺตุวิเสสเน สติ โก โทโสจฺจาห- ‘กตฺตุ วิเสสเน’จฺจาทิ. อิหาปิ สิยา กตฺตุโน วตฺตมานตฺตา, วตฺตมานตฺต เมวาสฺส ปกาเสตุมยนฺติ วุตฺตํ. ‘‘อปมา สมานาธิกรเณ’’ตฺยาทีหิ (๓-๒-๑๒๔) อเนเกหิ สุตฺเตหินฺตปฺปจฺจโย ปาณินิเยหิ วิหิโต.
อิธ ปน สามฺเน วิหิตตฺตา อาห- ‘สามฺเนา’ติอาทิ. สนฺโต ‘อส-ภุวิ’นฺตปฺปจฺจโย. ‘‘กตฺตริ โล’’ (๕-๑๘) ‘‘นฺตมานานฺติ ยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ (๕-๑๓๐) อการสฺส โลโป. ตปนฺโต ‘ตป-สนฺตาเป’. ชปฺปนฺโต ‘ชปฺป=วจเน’. ปนฺโต ‘ป=อุจฺจารเณ’ ปจนฺโต ‘ปจ=ปาเก’ธารยนฺโต ‘ธร=ธารเณ’. ปโยชกพฺยาปาเร ณิ, ธริตุํ ปยฺุชมาโน ธารยนฺโต. ทิสฺสนฺโต ทิส ทุส=อปฺปิติยํ’’ ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ยชนฺโต ‘ยช-เทวปูชายํ’. อรหนฺโต ‘อรห-ปูชายํ. ยถาจาติอาทินา อปมาสมานาธิกรณาทีสุ ‘สํวิชฺชมาโน วิโรจมานํ ชปฺปมาโน’จฺจาทีสุ มาโน นฺโต วิย ทฏฺพฺโพติ วทติ.
๖๕. มาโน
กาลกโต อวตฺถาวิเสโส วโย. มาโนวาติ อิมินานฺตปฺปจฺจยาภาวมาห. ยุชฺฌมานา’ยุธ=สมฺปหาเร’ ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๑๒) ‘‘ตวคฺควรณาน’’มิจฺจาทินา (๑-๔๘) ธสฺส โฌ’’วคฺคลเสหิ เต’’ติ (๑-๔๙) ยสฺส จ. ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’’นฺติอาทินา (๑-๓๕) ฌสฺส โช. นจฺจมานา ‘นจฺจ=นจฺจเน’.
๖๗. เตสฺส
สวิสเยติ กตฺตริ ภาเว กมฺเมจ.
๖๘. ณฺวาท
ณฺวาทโยติ ¶ ‘ณฺวาทโย’จฺจเนน สุตฺเตน. กติปยธาตฺวาทิปริคฺคเหนาติ ธาตโว ปกติภูตา อาที เยยํ กาลาทีนํ เต ธา ตฺวาทโย เตสํ ปริคฺคเหนาติ อตฺโถ. กาโล วตฺตมานาทิ, การกํ กตฺตาทิ ปกํเสน นิยเมน ปจฺจโย กรียเต เอตสฺมาติ ปกติ. กากฺริยํ อายุกาทิ.
การิยวิเสสนฺติ อาเทสาทิการิยวิเสสํ. การุ สิปฺปิชาติ วิเสโส. ตจฺฉกาทโย (ตจฺฉกกมฺม) การตนฺตวายรชกนหาปิตา ปฺจ การโว จารุทารุติ วตฺตมาเน กาลนิยเมนาฺตฺราปิ ภวิสฺสติ. เอวํ การุอาทีสุปิ.
๖๙. ขฉ
ขฉสานนฺติ วุตฺเต ตทนฺตคฺคหณํ กถมิจฺจาห- ‘ปจฺจยคฺคหเณ’จฺจาทิ. พฺยาขฺยาตตฺถํ, นนุ สุตฺเต เอกสฺสโรติ ปุลฺลิงฺเคน นิทฺเทโส, อาทีติ จ ตพฺพิเสสนํ, เอวํ สติ นปุํสเกน วิวรณํ กถํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘สทฺเท’จฺจาทิ, อถ ชาคเรจฺจาโท ปุถควยเวกสฺสรสฺส ชาครสทฺทสฺส จ ปจฺเจกํ กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เตเนเว’จฺจาทิ.
เตเนวาติอาทีติ เอกสฺสโรจฺจสฺส วิเสสนตฺตเหตุนาว. อวยเวกสฺสรสฺสาติ วิเสสนสมาโส ‘อวยโว จ โส เอกสฺสโร เจ’ติ. อถาทีหิ เอกสฺสรวิเสสนตฺเตปฺยวยเวกสฺสรสฺส กสฺมา น ทฺวิภาโวจฺจาห- ‘เอกสฺเสวาทิตฺตา’ติ.
อิตรสฺสาติ ปเมกสฺสรโต-าสฺสาวยเวกสฺสสรสฺส. โทสทุฏฺตฺตา เนตฺถ วิเสสนสมาโสติ วตฺตุมาห- ‘เอกสฺสโรติ’จฺจาทิ. ตถา สติ โก โทโสติ อาห- ‘เอโก เจ’จฺจาทิ. สโรทีติ จ วุตฺเต ‘อีห-ฆฏเน’จฺจาทีนเมว สิยา.
นนุ จ ปจติมฺหิ เยเนวากาเรน ปจสทฺโท เอกสฺสโร เตเนว ตทวยวาปิ อจฺสทฺโท ปสทฺโท จ เอกสฺสโร, ตโตวาวยวานมฺปิ ปจฺเจกํ ทฺวิพฺพจนํ ปปฺโปติ… ทฺวิพฺพจนการิยิโน อาทิสฺส เอกสฺสรสฺส สามฺเน นิทฺเทสา, เอวฺจ สมุทายสฺส ตทวยวานฺเจกสฺสรานํ วิสุํ ทฺวิพฺพจเน ¶ กเต อนิฏฺมฺปปฺโปตีตีทมปากตฺตุมาห- ‘สกึสตฺถปฺปวตฺติยา สาวยวสฺส สมุทายสฺส คหณ’นฺติ. สกึ สตฺถปฺปวตฺติยา เอกวารํ ทฺวิพฺพจนสุตฺตสฺส ปวตฺติยา ทฺวิพฺพจนกรเณนาติ วุตฺตํ โหติ.
สาวยวสฺสาติ ยถาวุตฺตาวยเวหิ สห วตฺตมานสฺส น วินา เตหิ. เอวํ มฺเต ‘‘ยสฺส ทฺวิพฺพจเน กรียมาเน สพฺเพสมวยวานํ คหณํ ภวติ, ตสฺเสว สมุทายสฺส ทฺวิพฺพจนํ ยุตฺตํ นาวยวานํ, เตสฺหิ ทฺวิพฺพจเน เอกาย ทฺวิพฺพจนสฺสุปฺปตฺติยา น สพฺเพสํ คหณํ กตํ โหติ นาวยวนฺตสฺส สมุทายสฺส จ กตนฺติ ปุน เตสํ ทฺวิพฺพจนาย สตฺถปฺปวตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ. อุปปตฺตนฺตรมาห- ‘อถเว’จฺจาทิ. อิห าเน ทฺวิพฺพจนํ ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺติ ทฺเว ปกฺขา. ตตฺร าเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข โทสทสฺสนโต ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺตฺยยเมว ปกฺโขพฺภุปคโตติ ทสฺเสนฺโต ปมนฺตาว าเน ทฺวิพฺพจนปกฺเข ภาวินํ โทสมาห- ‘ปมสฺเสกสฺสรสฺสิ’จฺจาทิ. ทฺวิสทฺโท สงฺขฺเยยฺเย วตฺตเต.
สงฺขฺเยยฺยฺเจตฺถ สทฺทรูปมุจฺจารณํ วา, ตตฺถ อุจฺจารเณ สงฺขฺเยยฺเย าเน ทฺวิพฺพจนํ น สมฺภวติ… อุจฺจารณสฺส สทฺทา(นุคต) ธมฺมตฺตา. สทฺทรูเป สงฺขฺเยยฺเย าเน ทฺวิพฺพจนํ, ตตฺถ [ตฺจ (โปตฺถเก)] โทโส. ตถา จาห- ‘รูปทฺวเย วิธียมาเน’ติ. ตถา สติ นิวุตฺติธมฺเม านี ภวตีติ านิโน นิวุตฺติยา ภวิตพฺพํ, นิวุตฺติยา จ ธาตุตฺตา นิวุตฺติ, เตนาห- ‘ปกติปฺปจฺจยวิภาคาภาวโต’ติ. เตน ปฺปจฺจเย ปเร ปกติยา วิธียมานํ การิยํ น สิยา, เตน วุตฺตํ- ‘อสฺส อิตฺตํ น สิยา’ติ. ปิปาสติ ‘ปา=ปาเน’. อิจฺฉายํ ปาตุนฺติตุมนฺตา ‘‘ตุํสฺมา’’จฺจาทินา (๕-๖๑) โส. ‘ปาส ปาส’ อิติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ฺสฺส โลโป, ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺส’’ (๕-๗๔) ‘ข ฉ เสสฺวสฺสิ. ทฺวิปฺปโยเค ตุ ทฺวิพฺพจเน นายํ โทโส สมาวิสตีติ อาห- ‘อาวุตฺติยํ ติ’จฺจาทิ. ทฺวิธา ภูตสฺสา ติธินา ธาตุสฺเสว ทฺวิธาภูตตฺตํ ทีเปติ.
๗๐. ปโร
โยควิภาคา ‘อ ’อาทีสุ คมฺยเต. ยทิ หฺยตฺราปิ ฉฏฺี อภิมตา สิยา ตทา ‘‘ข ฉ ส ปโรกฺขานเมกสฺสโรทิทฺเว’’ติ เอกเมว โยคํ ¶ กเรยฺย. ปโรกฺเข วิหิตา ออาทโย ธาตุโตว, นาฺโตติ ปโรกฺขาวจนสนฺนิธานา จสทฺเทน ธาตุวิหิตปฺปจฺจยาว คยฺหนฺตีติ อาห- ‘อฺสฺมิมฺปิ ธาตุวิหิตปฺปจฺจเย’ติ. ยทิ ปน ภุสตฺโถ อาภิกฺขฺตฺโถ วา วตฺตุมิฏฺโ สิยา, ตทา ภูสตฺถาทีสุ จ ททฺทลฺลติจฺจาทิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. จงฺกมติ โมมูหจิตฺตานีติ ภุสตฺถสฺส ยุชฺชมานตฺตา ตฺยาทโย ภุสตฺเถ ภวนฺติ พหุลาธิการาติ วตฺตุํ สกฺกาติ.
๗๑. อาทิ
ปโม ทุติโยติ จ ทฺเว เอกสฺสรา. ตตฺถ ‘‘ขฉสานเมกสฺสโรทิ ทฺเว’’ (๕-๖๙) ‘‘ปโรกฺขายํ เจ’’ติ (๕-๗๐) ปมสฺเสกสฺส รสฺส ทฺวิพฺพจนํ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ ตุ ทุติยสฺส, ตสฺมา กถมฺสฺสุจฺจมาเนอฺสฺสพาธกํสิยา ตสฺมา กเตปิทุติย ทฺวิพฺพจเนปมทฺวิพฺพจนํ สมฺภวตฺเววาตินปมทฺวิพฺพจนาปวาโท-ยํ โยโคจฺจาสงฺกิยาห- ‘ปเม’จฺจาทิ. กฺริยตฺถาธิการา กฺริยตฺถานนฺติ ฉฏฺิยา ทุติเยเนกสฺส เรนจ สมฺพนฺธา ปมทฺวิพฺพจนสฺสวิธาย กมฺวากฺยมฺํ ทุติยสฺสาติ น วากฺยเภโทติ อาห- ‘เอเก’จฺจาทิ. อสฺสาติ ‘อาทิสฺมา สรา’’ติ อสฺส โยคสฺส, ปุพฺพโยเคติ ปุพฺเพหิ ทฺวิหิ สุตฺเตหิ. ‘‘อาทิสฺมา สรา’’ติ สรมทฺวิตฺเตนุปาทาย สามฺเน สทฺทรูปสฺส ทฺวิพฺพจนวิธานโต ปุพฺเพ วิย พฺยฺชนยุตฺตสฺเสว วิธานํ ตเถวิฏฺตฺถตฺตาติ ปมทฺวิพฺพจน สมฺพนฺธิโน พฺยฺชนสฺส ทฺวิพฺพจนพาธาตฺยวคนฺตพฺพํ.
๗๒. นปุ
ปฏินิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตํ นิมิตฺตํ ปติ ปฏินิมิตฺตํ, นิมิตฺเต สตีติ อตฺโถ.
๗๓. ยถิ
ปเมกสฺสรสฺส ปมทฺวิพฺพจนํ วิสโย, ทุติเยกสฺสรสฺส ทุติยทฺวิพฺพจนํ, เตนาห- ‘ยถา วิสย’นฺติ. ปม ทุติย ตติย ทฺวิพฺพจนนฺติ เอตฺถ ปุอิติ ปมํ สทฺทรูปํ, ตฺติอิติ ทุติยํ, ยิสิติ ตติยํ.
๗๖. ข ฉ
ขปฺปจฺจยาทิ กรียตีติ เสโส.
๘๒. ยุว
จตฺถปรตฺตาติ ¶ จตฺถสมาสา ปรภูตตฺตา. เตน ปจฺเจกาติ สมฺพนฺเธน. สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ สมฺพนฺโธ. อาจริเยน โยวิภตฺติโลเปเนว นิทฺทิฏฺตฺตา อาห- ‘ลุตฺตโยวิภตฺติโก วา นิทฺเทโส’ติ.
๘๓. ลหุ
ธูปายตีติ ธูปิตา, ปจฺจยสฺสาติ ติปฺปจฺจยสฺส. กานุพนฺธกรณมนตฺถกํ สิยาติ ฆกฺวิกรณสฺส ปจฺจยตฺตาภาเว (ตํ) นิพนฺธนสฺส การิยสฺสาภาวา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕-๘๕) ปฏิเสธา ภาโวติ กการานุพนฺธมนตฺถกํ สิยา.
๘๕. นเต
ปุจฺฉียิตฺถาติ วิคฺคยฺห ตฺโต, ตสฺส ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ (๕-๑๔๓) โ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอ โอนมฺปฏิเสธมุเขนาติ เอโอนมฺปฏิเสธสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ. จินิตพฺพนฺติอาทีสุ จียิตฺถ จียติ วาติอาทินา วิคฺคโห. จินิตุนฺติอาทีสุ จินนา ยาติ(อาทินา). นนุ จ (ิอาค)โม, น ปจฺจโยติ กถมฺปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ (๕-๘๓) เอโอ ปปฺโปนฺติ กถฺเจ สมฺปฏิเสโธจฺจาสงฺกิยาห- ‘ิสฺเส’จฺจาทิ. นนุจาทิมฺหิ น ยุวณฺณาภิ กถเมตฺถปฺปสงฺโคติ อาห- ‘สกาปานํ กุกฺกูเณติ’จฺจาทิ.
ปตฺโตการสฺสาติ ธุสทฺเท อุการสฺส ปตฺโตการสฺส. ยุวณฺเณจฺจาทินาปตฺตสฺสาติ (ตพฺพ) ตุํ ปจฺจเยสุ จ ณิโน ปตฺตสฺส. วา วิธานา น ิ. ธุนาเปตพฺพนฺติอาทิปาเ ิมฺหิ อกเต ‘‘อฺตฺราปี’’ติ (๕-๘๗) ปฏิเสธาภาโว. ธุนาเปตีติ ปาเติมฺหิ เล จ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน’’นฺติ (๕-๑๖๑) วิกรณโลเป จ เอกาโร. อสติ นาคเม ‘‘ยุวณฺเณ’’จฺจาทินา เอตฺตํ สิยา ตมฺปินาคเม อุปนฺตตฺตา เนตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘ตถาปิ’จฺจาทิ. ปกฺขนฺตรมาห- ‘นาคเม’จฺจาทิ.
๘๗. อฺ
สม ทม-อุปสเม. สเมตีติ สมโก, ทเมตีติ ทมโก, ชน-ชนเน, ชเนตีติ ชนโก พธ=พนฺธเน, พธตีติ พธโก.
๙๒. ปทา
นิปชฺชติ ¶ นิปชฺชนํ. ปมชฺชเต ปมชฺชิตพฺพํ. ปมชฺชนาย ปมชฺชิตุํ. ปมชฺชติ ปมชฺชนํ.
๙๓. มํวา
รุนฺธิตุนฺติอาทีสุ โรธนายาติ วิคฺคโห.
๙๔. กฺวิมฺหิ
นนุ กิมตฺถมนฺตคฺคหณํ ยโต ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ (๑-๑๗) อนฺตสฺเสว โลโป สิยาติ โจทนํ มนสิ นิธาย ตคฺคหเณ ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อนฺตคฺคหณ’มิจฺจาทิ. โลปวิธีสูติ (วีอาทิโลปวิธีสุ, ฉฏฺี นิทฺทิฏฺนฺติ) ‘‘วีมนฺตุ วนฺตู’’นฺติ (๔-๑๓๘) ฉฏฺีนิทฺทิฏฺํ. ภทนฺตวิธิจริตตฺตพฺยาปารํ [ตทนฺตวิธิจิรเภทนาจฺจนพฺยาปารํ (โปตฺถเก)] นิสฺสายาห- ‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ตี พฺยาปารา’ติ. อนฺตสฺสาติ วีอาทีนมีการาทิโน. อฺถาติ สพฺพาปหาริโลปฺาปนาภาเว. อนตฺถกํ สิยา ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติมสฺส พฺยาปารสมฺภาวา. อิทานิ ฉฏฺีนิทฺทิฏฺานํ วิเสเสน วตฺตุมิจฺฉิตฺตํ อนฺตสฺเสว โลปปตฺติโทสํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตทนฺเต’จฺจาทิ.
๑๐๑. ปร
อถ ทฺวิตฺเตติ กถมวสียเต สทฺเท อภาเวติอาห- ‘ปร’อิจฺจาทิ. อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปริปจฺจสโม หี’’ติ วุตฺตตฺตา ตโต ปรสฺสาติ กินฺนาวสียตีติ โจทน มุพฺภาวิย ตทยุตฺตตํ ทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิ.
๑๐๓. ธาสฺส
อปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา.
๑๐๔. กิมฺหิ
กฺโต ทูสิธาตุโต ทูสยตีติ อตฺเถ.
๑๐๖. มุห
‘‘วณฺเณ ¶ ยนฺตํ ตทาโท’’ติ ปริภาสาย อยมตฺโถ ‘‘วณฺเณ ปเร ยํ การิยํ ตํ ตทาโท ตสฺมึ วณฺเณ อาทิภูเต โหตี’’ติ เตติ ตกาเร ปเร.
๑๐๗. วห
เตตฺเววาติ วตฺวา ปจฺจุทาหรณํ ทสฺเสติ ‘วุยฺหตี’ติ. วุตฺติวจนํ มุลฺลิงฺคิย อตฺถํ วทติ ‘อุสฺสา’ติอาทิ.
๑๐๘.
นิธียิตฺถาติ วิคฺคโห.
๑๐๙. คมา
รานนฺติ วุตฺเต ‘รา-อาทาเน’อิจฺจสฺส คหณมฺปิ วิฺาเยยฺยาติ อาห- ‘ราน’นฺติอาทิ.
๑๑๐. วจา
สุตฺเต ‘วสฺสา’ติ สสฺสโรว คยฺหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘วสฺสาติ หี’ติอาทิ.
๑๑๒. วทฺธ
วตฺต=วตฺตเนตีมสฺมา ตฺติปฺปจฺจเย วา อุกาโร น วิหิโตติ อาสเยน ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘วตฺตวตฺตเนติ’จฺจาทิ. วุตฺติมตฺเตติ นิปาตนาติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ เตตฺถ (๓-๖๙) ‘วุตฺติมตฺเต’ติ นิปาตนา. า=คตินิวตฺติยนฺติ เอตฺถ ‘คตินิวตฺติย’นฺติ นิปาตนา ปกฺเข อุกาโร น โหติ, เตนาห- ‘วตฺตี’ติอาทิ. วตฺตนํ วุตฺติ วตฺติ.
๑๑๓. ยช
กสฺส สพฺพสฺสาติ อาห- ‘ย อการาน’นฺติ.
๑๑๕. คาปา
พฺยตฺตินิทฺเทเสนาติ อิมินา ชาตินิทฺเทสสฺสานิสฺสิตตฺตํ ทสฺเสติ. อีสฺเสจฺจาทินา วุตฺติคนฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติ.
๑๑๗. สาส
สตฺถํ ¶ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.
๑๒๐. า
‘‘นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน’’ติ (๕-๖๔) นฺโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๑. สกา
กุกฺปฺปจฺจเย อนฺตกกาโร กุปฺปจฺจเย อาทิกกาโร อนฺตาวยวตฺโถ.
๑๒๒. นีโต
นาฺตฺรจยาทีสูติ นิจฺฉยโต-ฺเสุ [อฺสฺมึ] จยาทีสฺวตฺเถสุ โฉ น ภวตีติ อตฺโถ.
๑๒๓. ชร
อีมฺหิ ชสทฺเท อการสฺส โลโป, เล ตุ ชีราปยติ. ตสฺสาติกฺยสฺส.
๑๒๔. ทิสสฺส
ทิฏฺิ ทสฺสนํ, ทสฺสนาย ทฏฺุํ. ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (๑-๓๔) ทฺวิตฺเต ทุทฺทโส. ‘‘อา อี’’จฺจาทินา (๖-๓๓) อีสฺส รสฺโส (อทฺทกฺขิ). ทกฺขิสฺสติ ‘‘ภวิสฺสติ สฺสติ’’จฺจาทินา, (๖-๒) สฺสติ.
๑๒๕. สมา
วาทสฺสเรติ วิกปฺเปน ทการสฺส ราเทเส.
๑๒๗. อน
ทสฺสาตฺยนนุวตฺตมาเนปิ ทสฺเสว ปปฺโปติ วจนพเลนาติ ทสฺเสตุํ ปกฺขนฺตรมาห- ‘อาทิสฺสา’ติอาทิ. อนฆณฺสุ ปเรสุ อาปรีหิ ทสฺสานิยเมน โฬจฺจาสงฺกิย เนวํ, ยถากฺกมเมว นิสฺสิโตติ ทสฺเสตุมาห- ‘อนฆณฺสุ’จฺจาทิ. อาปรสฺสาติ อาการโต ปรสฺส ทสฺส.
๑๒๘. อตฺยา
วุตฺติยํ เอตสฺมึ วิสเยติ เอตฺถ เอตสฺมินฺติ ตฺยาทินฺตวชฺชิตปจฺจย วิสเยติ อตฺโถ. วิฺายมานตฺตา าปิโต โหตีติ คมฺยเต. น ¶ าปกโตติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘กิฺจิ วจนานุสารโต วิฺายมานตามตฺเตน าปียเต กิฺจิ าปเกน, อสฺมิมฺปกฺเข วุตฺตานุสารโต กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุโน อปฺปโยโค วิฺาปียตี’’ติ. ปกฺขนฺตรมาห- ‘าปกตฺตาเยว วา’ติอาทิ. สมตฺเถติ ตถาหิจฺจาทินา. อสสฺสาปฺปโยโคติ อสธาตุสฺส กิสฺมิฺจิ ตพฺพาทิเก ปจฺจเย ปเร ภวิตพฺพนฺติอาทีนมปฺปโยโคติ อตฺโถ.
วินาปิ สุตฺตนฺติ ‘‘อตฺยาที’’ติอาทิกํ สุตฺตํ วินาปิ. เอวํ มฺเต ‘‘อสสฺส ภูอาเทเสน สาธียมานํ สพฺพมิฏฺํ พหุลาธิการโต ภูธาตุนาว สิชฺฌติ วินาปิ ภูอาเทสสุตฺตนฺตรนฺติ กตฺถจิ กสฺสจิ อปฺปโยคสฺส าปกตฺตมฺปิสฺส ยุชฺชติ อฺตฺถ กรียมานมิหาปิ อตฺถวนฺตํ สิยา’’ติ.
เยติ ธาตุปฺปโยคา ยสฺมินฺติ วิสเย, ปาติสฺสาติ ‘ปา-รกฺขเณ’ตีมสฺส, นปฺปโยโค ปายยติ ปายยิตพฺพนฺติอาทิปฺปโยโค น โหตีติ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ เยฺยํ. พฺรูสฺสาติ ‘พฺรู=วจเน’อิจฺจสฺส. อทิสฺสาติ ‘อท-ภกฺขเณ’อิจฺจสฺส. อีอาทีติ ภูเต อีอาทิ. เอติสฺส จ อีอาทีสูติ สมฺพนฺโธ.
อวโพเธ เอติสฺส ณิเสสุ จ อีอาทีสุ จ, อชฺเฌเน เอติสฺส ปโรกฺขาสุ จ ณิเสสุ จ อีอาทีสุจาติ โยเชตพฺพํ. สพฺพตฺถ นปฺปโยโคติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พหุลํวิธานโต าตพฺพาติ โยชนา. ยกฺวิกรเณน นิทฺเทสา ‘อส-กฺเขปเนตี มสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตทาห- ‘อสสฺสา’ติอาทิ.
๑๒๙. ออา
สฺสาติ ชาตินิทฺเทโสติ อาห- ‘สฺสอิติ’จฺจาทิ.
๑๓๐. นฺต
ปุพฺพสรโลเป รูปสฺส สมานตฺตา อนฺตินา อนฺตุ จ คหิโตติ ‘สนฺติ สนฺตู’ติ อุทาหรณทฺวยํ ทสฺสิตํ.
๑๓๑. ปาทิ
เต จ ปาทโย โชเตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺวยพฺยติเรเกหิ กิริยา ยทิปิ ธาตุนาว วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. กึ วิสิฏฺา กิริเย จฺจาห- ¶ ‘สามฺภูตา วิสิฏฺา วา’ติ. โส วิเสโสติ เยน วิเสเสน วิสิฏฺา กิริยา ธาตุนาว วุจฺจติ โส วิเสโส. วาจก เภทโตติ สามฺาย จ กิริยาย วิสิฏฺาย จ วาจกานํ ธาตูนํ เภทโต เตนาปีติ กจฺจาเนนาปิ. สณฺานํ สณฺิติ.
๑๔๑. กส
กิฏฺมทตีติ กิฏฺาโท, กิฏฺสทฺเทนุปจารโต กสิตฏฺาเน อุฏฺิต สสฺสํ วุจฺจติ.
๑๔๒. ธสฺโต
สฺสาภาวตฺตํ นิปฺปจฺจนฺเตติ อชฺฌาหาโร.
๑๔๔. สาส
อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโ กมฺเม กฺโต ‘‘สา สสฺส สิสฺวา’’ (๕-๑๑๗) สาสนาย สาสิตุํ.
๑๔๗. พห
อถ พหสฺสาติ ฒาเทสสมฺพนฺเธ ฉฏฺี กสฺมา น วิฺายเตติ อาห- ‘พหสฺสา’ติอาทิ. ฒโยคปชฺเชนาติ ฒกาเรน สห โยคปชฺเชน เอกีภาเวนาติ อตฺโถ.
๑๔๘. รุหา
โฬจาติ วุตฺตตฺตาติ เอวํ มฺเต ‘‘ยทายํ ปจฺจยาเทโส สิยา ตทา เอเต สมาเสเน-กโต นิทฺทิเสยฺยา’’ติ, เตนาห- ‘หฬาติ วเทยฺยา’ติ.
๑๔๙. มุหา
มุทฺโธติ ‘‘โธ เหเตหี’’ติ (๕-๑๔๕) ตสฺส โธ.
๑๕๐. ภิทา
อิมสฺสาติ ‘ปี-ตปฺปเน’ตีมสฺส, อิหาติ อิมสฺมึ าเน. ปินยีติ ถูโล อโหสีติ อตฺโถ สูยีติ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน อทียิ อฑียิ อลียิ อลูยีติเม สงฺคยฺหนฺติ. ยาว กฺติคฺคหณาติ ‘‘โลโป วฑฺฒากฺติสฺสา’’ติ (๕-๑๕๘) กฺติวจนาวธิ.
๑๕๑. ทาตฺวี
อทียิตฺถาติ ¶ ทินฺโน, อททีติ ทินฺนวา.
๑๕๒. กิรา
อกิรี, อกิรียิตฺถาติ วา กิณฺโณ, อกิรีติ กิณฺณวา. อปุรี ปุรียิตฺถาติ ปุณฺโณ, อปุรีติ ปุณฺณวา. อขิยีติ ขีโณ ขีณวา.
๑๕๓. ตรา
อตรี, อชีรีติ กเมน วิคฺคโห. จียิตฺถาติ จิณฺโณ, จินีติ จิณฺณวา.
๑๕๗. มุจา
อสกฺขีติ สตฺโต สตฺตวา. ‘สช=สงฺเค’ตี มสฺสาปิ สตฺโต สตฺตวาติ โหติ.
๑๕๘. โลโป
วฑฺฒนํ วฑฺฒิ.
๑๕๙. กฺวิ
อภิภวตีติ อภิภู.
๑๖๒. มาน
มสฺส โลโปติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๓. ฺิล
คเหตฺวา ‘คห-อุปาทาเน’คหณํ กตฺวา คเหตฺวา.
๑๖๔. ปฺโย
โอสฺสฏฺานุพนฺธสฺสาติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธสฺส. ยการมตฺตสฺส นิวตฺตนตฺโถติ วิเสสนตฺโถตีมสฺส อธิปฺปายตฺถมาห. ตถาหิ วิเสสนํ เกวลยการโต วิสุํ กรณํ อตฺโถ ยสฺสาติ อฺ ปทตฺเถ สติ เกวลยการสฺส นิวตฺตนํ วิฺายเต. ยการมตฺเต คหิเต โก โทโสติ อาห- ‘โย วา ตฺวาสฺส สมาเสติหี’ติอาทิ. ปตฺวาติ ‘ปต ปถ=คมเน, ปท=คมเน’อิจฺจสฺส วา.
๑๖๕. ตุํ
ตโยปีติ ตุํยาน รจฺจา.
๑๖๙. ทิสา
นาปฺปกฺเกติ ¶ น อปฺปตฺเต ปตฺเตเยวาติ อตฺโถ. าปกาโลโปติ ‘‘ติตาลีสา’’ติ (๑-๑) าปกโตเยว กฺตฺวาปฺปจฺจยสฺส โย วกาโร ตสฺส โลโปติ อตฺโถ.
๑๗๑. รา น
นนุ นสฺสาติ วุตฺเต ปจฺจยนการสฺสาติ กถํ วิฺายตีติ อาห- ‘นสฺสา’ติอาทิ,นฺตมานตฺยาทีนํ ปจฺจยานํ นสฺส ‘‘นนฺตมานตฺยาทีน’’นฺติ (๕-๑๗๒) ณตฺตปฏิเสธา วิฺายติ ปกรณโตติ [ปกาโรติ (โปตฺถเก)] อาห- ‘ปจฺจยนกาโรวา’ติ.
๑๗๓. คม
อิจฺฉียเตติ อิจฺฉิตพฺพํ. เอสนํ อิจฺฉา. อิจฺฉียิตฺถาติ อิจฺฉิตํ, อาสนมาสิตพฺพํ. อาสนาย อจฺฉิตุํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) รสฺโส.
๑๗๗. กร
อมานปรจฺฉกฺกตฺเต กุรุอาเทเสน โนทาหฏํ. กราโนติ ‘‘มานสฺสมสฺสา’’ติ (๕-๑๖) มโลโป. กสฺมา นฺตปุพฺพฉกฺเกสุ กุรุ อาเทเสน โนทาหฏนฺติ อาห- ‘ววตฺถิเต’จฺจาทิ.
๑๗๙. โณ
นิคฺคหีตสฺสาติ ‘‘มฺจรุธาทีน’’นฺติ (๕-๑๙) กตนิคฺคหีตสฺส. คหณียํ คณฺหิตพฺพํ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ปฺจมกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉฏฺกณฺฑ
๑. วตฺต
ตทตฺถสฺเสวาติ ตสฺส กฺริยตฺถสฺส. โย กิริยาสงฺขาโต อตฺโต ตสฺเสว. เอเตน อาธารเมตํ กฺริยตฺถสฺสาติ าเปติ. นหิจฺจาทินา ตทตฺถสฺเสว วิเสสเน การณมาห. สุตฺตํวินาติปเรสํวิย ¶ สุตฺตํ วินา. ตาปิ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วตฺตุมิฏฺตฺตาติ เอตฺถ เสสวจนมวโพเธติ. เอวกาเรนา (ติ วตฺตมานสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺเทน.) ตพฺพิวจฺฉาติ วตฺตมานวจนิจฺฉา.
ตํสมีปสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺเทน มหากสฺสปสฺส สุภทฺทวจนานุสฺสรณสงฺขาโต มรณปฺปตฺติเหตุ ทุกฺขานุภวสงฺขาโต จ กิริยาวิเสโส ปริคฺคหิโต, เต วา วตฺตมานกิริยาวิเสสาติ เตสมุภินฺนมาสนฺนานิ กเมน อธมฺมทีปนมรณานิ, เตนาห-ทีปน มรณานมาสนฺนตฺตา’ติ. เอวํ มฺเต ‘‘ตกฺกาลวตฺตมานกิริยาวิเสสสฺส ทีปนมรณสงฺขาตํ ตํสมีปตาวิปิ กิริยนฺตรํ วตฺตมานคฺคหเณน ตํสามีปฺยํ คยฺหติ, ยถา (คงฺคาสมีโป) เทโส คงฺคาติ วุจฺจติ ตโต ‘คงฺคายํ คาโว’ติ สิยา’’ติ. ปุเร อิจฺจาทินา ปกฺขนฺตรํ วิรจิตํ วุตฺติกาเรน, ตทุปทสฺเสตุํ มุขยติ ‘สภาวโต’ อิจฺจาทิ.
กิริยากาโลติ วตฺตมานกิริยากาโล. อวสิสฺสตีติ ปุเรปุราสทฺเทหิ ทีปิตอนาคตกาลโต อวสิสฺสติ. กิริยา กาเลติ ทีปนมรณกิริยากาเล. ตสฺสาติ ทีปนมรณสฺส. วตฺตมานตฺตาติ เอตฺถ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ เสโส. อเนนาติ ปุเรจฺจาทิวุตฺติวจเนน. ปุเรปุราสทฺเทหิ อนาคตกาลาวคเม สติ ทิปฺปติ มรตีติ เอตฺถ ทีปนมรณกิริยากาโล มุขฺเย ตทา วตฺตตีติอาห- ‘มุขฺยํ วตฺตมานตฺตมาเห’ติ. ปุน ปกฺขนฺตรมุปนีตํ กาเลจฺจาทินา วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุํ มุขมาวตฺตยติ ‘อนาคเต’จฺจาทิ.
วุตฺติยํ กาลพฺยตฺตโยติ กาลาติวตฺตนํ, วตฺตมานกาลาติกฺกเมน อนาคตกาเลปิ พาหุลกาตฺยาทโย โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตเทว สมตฺเถติ ‘ภวนฺเตว’อิจฺจาทินา. ตฺยาทโยตีมินา สพฺเพสํ อาขฺยาติกานํ คหณํ. ลสฺส ทีโฆติ สมฺพนฺโธ. คจฺฉตีติ สกฺกสฺส สหภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถ.
๓. นาเม
ปฏิชานิสฺสนฺตีติ วตฺตมาเน อนาคตวจนํ, ปฏิชานนฺตีติ อตฺโถ. อิตรมฺปน ภูเต ภวิสฺสตีติ อาสิ, กริสฺสตีติ อกริ, เจเต สฺสสีติ ¶ เจติตา อสิ, ภฺุชิสฺสสีติ ภฺุชิตา อสิ. อโนกปฺปนา อสฺสทฺธา. อมริสนํ อกฺขมา. อิมินาวาติ อตฺถิวจเน อุปปเท โกธา สทฺธาสุ คมฺมมาเนสฺว-สตีปิ วจนนฺตเร อิมินาว สามฺวจเนน สิทฺธนฺติ อตฺโถ. ครหาวมาติ ตสฺส เหตุวจนํ. ตถาหิจฺจาทินา ครหาวคมเมว สมตฺเถติ. อตฺถินาม อีทิสนฺติ [อตฺถินามาติ (โปตฺถเก)] อาภิโทสิกสฺส กุมฺมาสสฺส ปริภฺุชนํ วิชฺชเต นามาติ อตฺโถ. วิชฺชมานมฺปิ ตํ อสทฺทหนฺโต อมริสนฺโต เอวํ วทติ. นตฺถีติ มฺเติ อธิปฺปาโย, เตนาห- ‘ปจฺจกฺขมปี’ติ [อีทิสมฺปีติ] อาทิ. โยปีติ สทฺทสฺส โสปีติ ตสทฺเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถติ วุตฺตวิชฺชมานตฺโถ วกฺขมานปกฺขตฺตเยปิ ทฏฺพฺโพ.
นนุ อตฺถินาม ตาตาติ เอตฺตเก วุตฺเต ปโม อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ, ทุติโย อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ ตติโย อตฺถิมฺเจฺจาทิโก ชิคุจฺฉเนยฺยนฺติ สทฺทปริยนฺโต จ วจนปฺปพนฺโธ กถํ ลพฺภตีติ มนสิ นิธายาห- ‘โสปนา’ติอาทิ. อิมินาติ ‘อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม’ติ วจเนน. านโภชเน ครหตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตํ สกฺกตานุสาเรน. นิสฺสายนิสฺสายาติ ยตฺถ ภควา นิสินฺโน ตํ านํ นิสฺสาย นิสฺสาย.
๔. ภูเต
กิริยารูเปติ กิริยาสภาเว, เอวมฺตฺราปีติ อคมิ อคมิตฺถาตีเมหิ อฺตฺร อคมุํ อิจฺจาทิเก อคโมจฺจาทิเก จ. อนุทรา อโลมิกาติ สนฺตมปฺยุทราทิกํ มหตฺตาภาวปฏิปาทนาย พหุตฺตา ภาวปฏิปาทนาย จ น วตฺตุมิจฺฉียเต.
๕. อน
อฺปทตฺถวุตฺติยาติ วุตฺตมฺปทตฺถํ ทสฺเสติ ‘วกฺขมานลกฺขโณ’จฺจาทินา. วกฺขมานลกฺขโณติวุตฺติกาเรน ‘‘อาายฺยา’’จฺจาทินา วกฺขมานลกฺขโณ. อนฺโตกตฺวาติ อิมินา อาสทฺทสฺสาภิวิธิมฺหิ ปวตฺติมาห. อหรุภยตฑฺฒรตฺตํ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท ปกฺขนฺตเร. อฑฺฒรตฺตสทฺเทน ¶ รตฺติยา จตุตฺโถ ภาโค-ตฺร วตฺตุมิฏฺโ, อโห จ ตสฺส อฑฺฒรตฺตฺจาติ อตฺโถ. อิมสฺสาธิปฺปายตฺถมาห- ‘อตีเตจฺจาทิ. อุภยตฺถ อธิปฺปายํ วิวรติ‘อย’มิจฺจาทินา. ปฺจยาโมติ อตีตาย รตฺติยา ปจฺฉิมปฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฏิกาตฺตยํ อนาคตาย ปุริมปฺจจตฺตาลีสวินาฑิกาธิกฆฏิกตฺถยฺเจติ อฑฺฒาธิกสตฺตฆฏิกาปริมาโณ เอโก ยาโม อหสฺส จตฺตาโรติ ปฺจ ยามา ปหารา อสฺสาติ ปฺจยาโม.
คตายปจฺฉิโม ยาโม, ปจฺฉิมทฺธมิมสฺส วา;
ปหาโร-นาคตายาที, ตททฺธมปิ วา ตถา.
วุตฺตกาลาวธิ มชฺโฌ, กาโล โส-ชฺชตโน มโต;
ตนฺนิเสเธน โยตฺวฺโ, โส-นชฺชตโน มโต.
อคมตฺถาติอาทีสุ ออีสฺสอาทีนํ สมฺพนฺธิพฺยฺชนสฺสาภาวา น อิ. พฺยามิสฺเสปีติ อชฺชตนมิสฺเสปิ ภูเต. นฺสมาสนิสฺสเย พฺยามิสฺเส ยถา ปปฺโปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ปริยุทาเสตาเว’จฺจาทิ.
อชฺชตนนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเส อชฺชตนภาคีนิสฺสโย. อตฺถุติ ปฺเห ตุ ตทฺนิสฺสโยติ พฺยามิสฺเสเยว ตโต อชฺชตนโต อิตรานชฺชตน นิสฺสโย อฺตฺราติ พฺยามิสฺสโต อฺตฺร ภูตกาเล. ปสงฺโคติ อา ุอาทีนํ ปสงฺโค. อชฺชหิยฺโยวาติ พฺยามิสฺสตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
๖. ปโร
สมาโสติ ฉฏฺีสมาโส การกสมาโส วา. นิปาตนตา จาสฺส วิเสสโตติ. เอตฺจาติ ปโรกฺเขติ เอตฺจ. กฺริยตฺถสฺส อุปาธิ วิเสสนํ กฺริยตฺโถปาธิ, ตสฺส กฺริยตฺโถปาธิโน ภูตา นชฺชตนสฺส สาธนทฺวาเรน วิเสสนํ, น ตูชุกํตฺยตฺโถ. กสฺมา โนชุกํ วิเสสนํ ตฺยาห ‘พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา’ติ. ตเมว ผุฏยิตุมาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ.
สาธิยมานาติ อิมินา ธาตฺวตฺถสฺสาปรินิปฺผนฺนตํ โพเธติ. เต สนฺติ อินฺทฺริยานํ. สนฺโต วิชฺชมาโน วิสโย เยสํ อินฺทฺริยานํ เต สมฺภาโว ¶ ตตฺตํ, ตสฺมา. เนติ ปฏิเสเธ, สาธนทฺวาเรน วิเสสนตฺเต พฺยวจฺเฉชฺชสพฺภาวา ยถาวุตฺตโทโส น ภวตีติ อตฺโถ. โทสา ภาวเมว ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺสิ’จฺจาทิ. ยสฺสาติ ธาตฺวตฺถสฺส. ตตฺถาติ ตสฺมึ อปฺปจฺจกฺเข ธาตฺวตฺเถ. การกานํ สตฺติสภาวตฺตา สาปิ อปจฺจกฺขา วาติ โจเทติ นนุเจจฺจาทินา. อสตฺโตติ อสมตฺโถ.
อตฺตานาม อตฺตโน ปจฺจกฺโขติ ตพฺพิสเย อมฺหการกสฺส วิธานมยุตฺตนฺติ มนสิ นิธาย ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิ. อตฺตโพธนียาปิ หิ กิริยา ยทา จิตฺตวิกฺเขปโต โนปลกฺขียเต, ตทายํ ปโรกฺขา ภวติ, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโรกฺขภาโว ตสฺสา ภวตฺเวว. ชาครโตปิ ยทา มทา มโนพฺยาตงฺคโต อนุปลทฺธิ, ตทาปิ ภวตฺเยเวติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ พฺยาสตฺตวจนํ. อภินิพฺพตฺติกาเลติ กิริยา นิพฺพตฺติกาเล, ‘สุตฺโต-หํ กึ วิลลาป, มตฺโต-หํ กึวิลลาเป’ติ อิทมตฺโรทาหรณํ. จิตฺต จิกฺเขปวิสยปฺปทสฺสนาเยตฺถ สุตฺตวจนํ.
๗. เอยฺยา
เอยฺยาโทตีมินา เอยฺยาทฺยตฺโถ คหิโตติ โพเธตุํ เยเนจฺจาทิกํ วุตฺตํ. นิมิตฺตสทฺทาเปกฺขาย ตนฺติ วตฺตพฺเพ วิสยสทฺทาเปกฺขายโสติ วุตฺตํ. เตสนฺติ เอยฺยาทีนํ. วิสยํ ทสฺเสติ ‘เหตุผเลสฺวิจฺจาทิโก’ติ. อาทิสทฺเทน ปฺหปตฺถนาทโย คหิตา. อถาตฺร กฺริยคฺคหณาภาเว กฺริยาติปตฺติยนฺติ กถํ ลพฺภติจฺจาห- ‘กฺริยาติ ปตฺติย’นฺติ อาทิ. กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อภิเธยฺยทฺวาเรนาติ กิริยาสงฺขาตอตฺถมุเขน, ปกตกฺริยตฺถ วิเสสนตฺตาติ กฺริยตฺถาธิการโต อธิกตสฺส ธาตุสฺส วิเสสนตฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อติปตฺติยนฺติ อธิกตกฺริยตฺถวิเสสนํ, วิเสสนฺจ โหนฺตํ โนชุกํ ภวิตุมรหติ กิฺจรหิ อภิเธยฺยทฺวาเรน, ตถาหิ อติปตนํ นาม กฺริยาย โหติ, น กฺริยตฺถสฺส อยุชฺชนโต, ตสฺมา อติปตฺติยนฺติวุตฺเตกฺริยาติปตฺติ ยนฺติ ¶ อิทํ กฺริยตฺถวิเสสนํ โหนฺตํ อภิเธยฺยทฺวาเรน โหตีติ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กต’’นฺติ. วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโตติ วิรุทฺธปฺปจฺจยสมวายาติ อตฺโถ.
การณเวกลฺลโตวาติ เหตุมโต ผลสฺส โย เหตุ ตสฺส วิกลตฺเตน. ตตฺเรตีมสฺส อตฺโถ วตฺตมานวิสเยติ. กฺริยาติปตฺติยนฺติ ภูตาทิ กฺริยาติปตฺติยํ. ลิงฺคโตติ นิมิตฺเตน. คมเกน ลิงฺเคน คมฺมายาติปตฺติยา พุชฺฌนกาลํ วตฺตมาโน กาโล น ติฏฺติ อติกฺกมตีติ อาห- ‘วตฺตมานตาย พฺยติกฺกมา’ติ. ตเทว ผุฏยติ ‘สมกาล’นฺติอาทินา. สมกาลนฺติ เอกกฺขเณ. วตฺตมานสฺส กฺริยาติปตฺยสมฺภวา ตทวสิฏฺาตีตานาคเตสฺเวยฺยาทีนมฺภาโว (อฺถา) นุปปตฺติยาติ วุตฺตํ วุตฺติยํ ‘สามตฺถิยาติอาทิ.
ลิงฺเคนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ ทกฺขิเณน คมเน สติ สกฏิสฺสาปริยา ภวนทสฺสนํ ทกฺขิเณน คมนสฺส สกฏาปริยาภวนเหตุตฺเต ลิงฺคํ, ทกฺขิเณน คมนสฺสาติปตฺติยา อฺโต คมนาทิ ลิงฺคํ. สกฏา กิริยาภวนาติปตฺติยา สกเฏ ครุภาราโรปนาทิ ลิงฺคํ. ปมวเย อรหตฺตภวนํ ตํเหตุภูตฺจ ปพฺพชฺชํ ปเรสํ ปมวเย ปพฺพชฺชานิมิตฺตารหตฺตปฺปตฺติลิงฺเคน วิฺาย ปพฺพชฺชายาติปตฺติ ฆรกมฺมพฺยาวฏตาทิลิงฺเคน, อรหตฺตสฺสาติปตฺติ จ ปพฺพชฺชานิมิตฺตาภาเวน [ภาววิรเหน (โปตฺถเก)] ลิงฺเคนาวสียเตติ ลิงฺเคน ภูต กฺริยาติปตฺติ ปน เวทิตพฺพา, ยทิ ปเนวมภิฺาลาภี ปยฺุชติ ตทา ปจฺจกฺขาเณเนว สพฺพํ วิฺาย ปยฺุชตีติ เวทิตพฺพํ. ลิงฺคโตวสียมานายนฺติ ปน พาหุลฺเลน วุตฺตํ.
๘. เหตุ
นิจฺจภวนํ เหตุ (ตฺยาทินา) เหตุผลภาโวเยเวตฺถ, นาติ ปตฺตีติ ทีเปติ. สพฺพปฺปจฺจโยทาหรณวเสนาติ สพฺเพสํ เอยฺยาทีนมฺปจฺจยานํ อุทาหรณวเสน. เหตุผลานํ สพฺภาวโตติ วุตฺตตฺตา เหตุผลานิ ทสฺเสติ หนนมิจฺจาทินา. เอวํ เหตุผลสพฺภาวโต สพฺพกาเล ¶ จ วิธานโต เอตฺถ วตฺตมาเนปิ ปปฺโปตีติ ภาโว. โส จ เหตุเหตุมนฺตภาโว จ.
๙. ปฺเห
ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทีสุ ปฺโหติ ปุริมํ ปทํ, สมฺปุจฺฉนาติ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทินา ทฏฺพฺพํ. สเมจฺจ อฺมฺํ ปุจฺฉนา สมฺปุจฺฉนา, ยาจนํ เทหี ตฺยาทินา ยาจนมตฺถํ, อิฏฺสฺสาสมฺปตฺตสฺสาตฺถนมิฏฺาสึสนํ. ปตฺตกาลวเสน จ วิสยเภเทน ภินฺนาย ปีติ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปตฺตกาลํ ทสฺเสติ นิมิตฺตภูตสฺสาติอาทินา. นิมิตฺตภูตสฺสาติ ตํตํกิจฺจสมฺปชฺชเน การณภูตสฺส. วิธิ นาม ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิก นิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสนเปสนานิ. เอตฺถ จ อนฺุาปตฺตกาเลสุ จ ปฺจมี วิหิตา ปเรหิ, ทิฏฺธมฺมิกาทีสุ ปฺจสุ สตฺตมี. อิธ ปน เต ทฺเวปิ วิธิวิเสสาเยวาติ วิธิมฺหิ อนฺโตกริตฺวา เอยฺยาทึ วิธาตุํ ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตทิทานิ วตฺตุกาโม อาห- ‘อนฺุาปตฺตกาเลสุปิ’จฺจาทิ. วิธิปฺปตีติเมว ปกาเสติ ‘เอวํ กเรยฺยาสี’’ติจฺจาทินา. อนุชานนฺโตปิ ทีเปนฺโตปิ กิริยาสุ พฺยาปาเรติเยวาติ พฺยาปารณมฺปตีติโตติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เปสเนปิ เกสฺจิ พฺยากรณฺูนํ สตฺตมีวิธิจฺฉิโตติวุตฺติกาเรน ยํ วุตฺตํ, ตํ ทานิ วตฺตุมาห- ‘เปสเน ปิ’จฺจาทิ. สมูลตนฺติ เกสฺจิ สทฺทิกานํ สตฺตมีวิธิวิธานมูเลน สมูลตํ. ‘‘อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี’’ติ (๓-๑-๑๑) กจฺจานสุตฺตํ. กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ ปริกปฺโป เหตุผลกิริยา สมฺภโว จ, ตสฺมึ อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถ. อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสน ปตฺถนาปตฺตกาเลสุ จ.
๑๐. ตุ อนฺตุ
อุทาหฏาติ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุอาทินา อุทาหฏา. ททาตูติ ยาจเน.
๑๑. สตฺย
อรหตฺเถ จายเมว ปโยโค, เตน ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย ภวํ อรโหติ โยเชตฺวา ทฏฺพฺโพ.
๑๒. สมฺภา
โยคฺคตาชฺฌวสานนฺตีมสฺสาตฺถปทํ ¶ , สตฺติสทฺทหนนฺติ สามตฺถิยสฺส สทฺทหนนฺติ อตฺโถ. ปโยคานุสาริตํ ทีเปตี สมฺพนฺโธ. คมฺมมาเนติ สมฺภาเวมิจฺจาทินา ภฺวาทิธาตูหิ อวุจฺจมาเนปิ คมฺยมาเน. อุทาหฏํ ‘อปิปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยา’ติ. มหาพลตาย หตฺถิหนเน อลมตฺถวิสเย สมฺภาวเน สตฺยปิ อลํ สทฺโท-ตฺราลมตฺโถ ยุตฺโตติ น ภวนฺเตตฺยาทโย หนิสฺสติ. ธาตุนาติ เอตฺถ ธาตุคฺคหเณน ภฺวาทโย คยฺหนฺเต ตตฺถ ธาตุสทฺทสฺส รุฬฺหตฺตา ปุพฺพาจริยสฺาย วา. อุทาหฏนฺติ ภฺุเชยฺย ภวํ ตฺยาทินา.
๑๓. มาโย
สูติ มาสูติ เอตฺถ สุสทฺโท. เอตฺถ อิมสฺมึ อุทาหรเณ. นิวตฺเตติ มาสทฺโทติ เสโส. อารทฺธนฺติ อิมินา วตฺตมานํ วนคมนํ ทสฺเสติ. อนฺโตภูตณฺยตฺถาติ ณิปฺปจฺจยาภาเวปิ อตฺตนิ อนฺโตภูตณฺยตฺถ ธาตุโต. อีอาทีนํ อาอาทีนฺจ สกกาโลนาม ภูโต กาโล. ธาตุสมฺพนฺโธ วิเสสนวิเสสฺสภาโว, เตนาห- ‘ธาตฺวตฺถ สมฺพนฺเธ วิเสสน วิเสสฺสภาวลกฺขเณ’ติ. สพฺพตฺถาขฺยาต วาจฺโจตฺโถ วิเสสฺโส สฺยาทฺยนฺตวาจฺโจ วิเสสนํ.
อิฏฺโติ ปเรสมิฏฺโ. ชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกา’’ติ (๕-๕๙) สุตฺเต คมนตฺถสทฺเทน ‘เย คตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา’ติ ชานนตฺโถปิ คหิโตติ เอวํ คหิตชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ อตฺโถ. อภิมตานิ ปาณินิยานํ. ตถา สทฺทสฺสตฺถมาห- ‘อนนฺตเรน คตตฺถ’(นฺติ อน)นฺตเร วุตฺเตน กรณภูเตนาติ อตฺโถ. อภิมโตติ ปาณินิยานเมว อิธาธิปฺเปตสมุจฺจยํ วตฺตุมาห- ‘สมุจฺจโย’อิจฺจาทิ. อถาตฺร กถมเนกาสํ กิริยานํ จีย มานตา ยาวตา เอกาวาฏนกิริยาชฺฌยนกิริยา เจตฺยาสงฺกิยาห- ‘สาธนเภทเน’จฺจาทิ. มาทิสาธนานมฺเภเทนาฏน กิริยายปิ เภโทติ อตฺโถ. ตกฺกิริยาปฺปธานสฺสาติ สา ลวนกิริยา ปธานมสฺส กตฺตุโน. โย- ยมฺเปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรติ โส นา-ฺกิริยาปธาเน ยุตฺโต, ตกฺกิริยาปฺปธาเนเยเวติ.
๑๔. ปุพฺพ
มหาวากฺยรูปตฺตา ¶ ปกรณสฺส ตทเปกฺขาย วากฺเยกเทสตฺตํ ‘‘วตฺตมาเน ติอนฺติ, ภวิสฺสติ’’จฺจาทีนํ วากฺยานนฺติ อาห ‘วากฺเยกเทเสหี’ติ. อโตเยวมาห-วากฺยาวยโวปโร-ธุนา กรียเต’ติ. วิธิวากฺยตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา นิยมวากฺยตฺตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘อถวา นิยมตฺถมิทนฺตฺยาทีน’นฺตฺยาห. นิยมสุตฺตตฺตเมว ผุฏยติ ‘เตหิ’จฺจาทินา. เตหิ เตหิ สุตฺเตหีติ ‘‘วตฺตมาเน ติ อนฺติ’’จฺจาทีหิ เตหิ เตหิ สุตฺเตหิ. อิมินาติ ‘‘ปุพฺพปรา’’ทินา อิมินา สุตฺเตน. นนุ ตุมฺหามฺหเสเสสูติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสู’ติ อยํ วิเสโส กุโต คมฺยเต เยเนวํ วิวฏํตฺยาห- ‘กตฺตุกมฺเม’จฺจาทิ. กตฺตาทีสุ วิธานฺจ วกฺขติ.
กตฺตุกมฺมานเมวาติ อิมินา ภาวํ พฺยวจฺฉินฺทติ. ตถา จ วกฺขติ- ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนียตฺตาภาวา’ติ. อสตฺวภูตาเยจฺจาทิกเมกวจน สมฺภเว การณํ, ตุมฺหามฺเหจฺจาทิกนฺตุ ปมปุริสสมฺภเว. ตุมฺหามฺหเสเสสุ โหนฺตา มชฺฌิมุตฺตมปมา กถํ ภาวาทีสุ วิฺายนฺติ กถฺจ ตุมฺหามฺหาทิสทฺทวจนียสฺส การกตฺถสฺสาขฺยาเตน ตตฺถ วิหิเตน สฺาวิภตฺตา ตุมฺหามฺหาทิสทฺทปฺปโยคาภาโวจฺจาสงฺกิย ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ ตํทานิ วิวรนฺเตน ‘ยทิ ภาวาทีสุ มานาทโย น วิธียนฺเต ตทามานาทีสุ ปเรสุ ภาวาทีสุ กฺยลาทีนํ วิธานเมว โนปปชฺชตี’ติ อิมินา สามตฺถิเยน ตุมฺหาทีสุ การเกสุ มชฺฌิมาทีนํ ภาโว วิฺายติ เตเนว ตุมฺหาทิการกตฺถสฺส ตตฺถ วิหิเตนาขฺยาเตน สฺาปิตตฺตา ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโค นาม น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘ตุมฺหาทิสฺวิ’จฺจาทิกมารทฺธํ. ยชฺเชวํ ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโคเยว น สิยา จฺจาห- ‘ยชฺเชว มิจฺจาทิ. ปริหารมาห- ‘สสทฺเทนา’ติ. ตุมฺหาทิสทฺเทน. พฺราหฺมณาอิจฺจเนนาภิหิตเมว พหุตฺตํ พหโวติ วจเนนานุชฺชเต. วจนาภาเว กถํ ตุลฺยาธิกรณตฺตํตฺยาห- ‘อนุชฺชมานสฺสิ’จฺจาทิ. อนุชฺชมานสฺสาติอนุวทิตพฺพสฺส คจฺฉติจฺจาทินา นิทฺทิฏฺสฺส กตฺตุโน.
อนุวาเทนาติ ¶ (ตุมฺหาทิ) อนุวาเทน. ‘‘นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปโม’’ติ (๓-๑-๕) กจฺจานวจนํ, เตนาห- ‘เตเนวิ’จฺจาทิ. อสมานาธิกรณตฺตา หิ ‘ตยาปจฺจเต’จฺจาโท น ภวติ. ตถาหิ ตเยจฺเจตํ กตฺตุวาจี ปจฺจเตจฺเจตํ กมฺมวาจี กมฺเม อาขฺยาตปฺปจฺจย วิธานโต.
‘เอหิ มฺเ รเถน คมิสฺสสี’ติ ปาณินิยาติมตนิปฺผาทนกฺกโม (นิรสฺส) เต ‘ปริหาเส’จฺจาทินา. มฺติสฺส ปโยเคติ อุปปทวเสน มนธาตุสฺส ปโยเค. ธาตุมฺหาติ คมิอาทิโต. อุตฺตม ปุริเสกวจเน ปตฺเตติ คมิสฺสามีติ ปตฺเต. มชฺฌิโมภิมโตติ คมิสฺสสีตฺยภิมโต. มชฺฌิเม ปตฺเตติ มฺเสติ ปตฺเต, อุตฺตเมกวจน มิฏฺนฺติ มฺเติฏฺํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มฺเส ตฺวํ รเถน คมิสฺสามีติ วตฺตพฺเพ มฺเ ตฺวํ รเถน คมิสฺสสีติ ภวตีติ (วุตฺต’’นฺติ). เอหิ มฺเจฺจาทิ น กิฺจิ วุตฺตํ วุตฺติยํ. ยถาสวิสเยวมชฺฌิมุตฺตมา สมฺปชฺชนฺติ, ตถาสมฺพนฺธมุปทสฺสยมาห- ‘เอวเมตฺถาภิสมฺพนฺโธ’จฺจาทิ. ปราภิมตํ สมฺพนฺธํ กุรุมาโน อาห- ‘นตฺเวว’มิจฺจาทิ. อโถจฺจเตจฺจาทินา ปราธิปฺปายมาห- ‘ยเท’จฺจาทิ.
ยเทวมภิสมฺพนฺโธติ ‘มฺเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ ยทา เอวมภิสมฺพนฺโธ กรียตีตฺยตฺโถ. โส เจวมนุคโตติ ‘มฺเ อหํ ตฺวํ รเถน คจฺฉสิ’จฺเจวํ โส จ ปโยโค อนุคโตตฺยตฺโถ. ปการนฺตรกปฺปนายาติ ‘มฺเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ อนฺตรกปฺปนาย.
๑๕. อาอี
เตนจาติ สมาสิตตฺเตน จ,สฺสตฺยาทีนมคฺคหณนฺติ ยทิ เตสํ คหณํ สิยา อาอีสฺสาทีสูติ น สมาเสน วเทยฺย.
๑๗. ภูสฺส
กตากตปฺปสงฺคีโย วิธิ โส นิจฺโจ-นิจฺจา พลวาติ ปมํ วุก ภวตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กตากตปฺปสงฺคิตฺตา’จฺจาทิ.
๑๘. ปุพฺพ
ออาทฺยเปกฺเขติ ออาทีสูติ อนุวตฺตออาทฺยเปกฺเข.
๒๓. กร
นนุ จ ‘โสสฺสา’ติ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘กฺวจิ วิกรณาน ‘‘มิจฺเจว (๕-๑๖๑) โลโป ¶ สิยาติ ‘กรสฺส กุ’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธายาห- ‘กฺวจิ วิกรณานํ ตฺยาทิ. อฺตฺรปโยคานุสรณา ปโยคานุสรณํ วินา โอโลโป วิฺาตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
๒๕. หาสฺส
การิยํ อาหงฺสงฺขาตมสฺส อตฺถีติ การิยี, เตน อปโร การิยี หฺติ หึสียตีติ อตฺโถ.
สโหสฺเสหีติ กรสฺส โอกาเรน สฺเสน จ สห หาสฺส สฺเสน สหาติ อตฺโถ. อถ กถํ โอสฺเสหิ สเหว วุตฺตา เทโสติวิฺายตีจฺจาสงฺกิยาห- ‘สหวจนสามตฺถิยา’ติ. สห สทฺทสฺส สหตฺถ(สฺส จ) โสสฺส สฺเสนาติ กถนสามตฺถิยาติ อตฺโถ. อธิปฺปายํ วิวรติ ‘เอวํ มฺเต’จฺจาทินา. เอวํ มฺเต- โอสฺสาน มนาเทสิตฺเต อิจฺจาทินา ปาเน ภวิตพฺพมิว ลกฺขียเต… เตเนว ปาเนสหวจนสามตฺถิยสฺส ปตีติสพฺภาวโต. น ตุ ‘เอวํมฺเตโอสฺสานมนฺตาเทสตฺเต หาสฺสจาติ วจนมนตฺถกํ สิยา หา โต เจตฺเวว วเทตฺย โอสฺสานมนาเทสิตฺเต’จฺจาทินา ปาเน… โอสฺสานมนฺตาเทสปฺปสงฺคสฺเสวาภาวโต. นเหตฺถาเทสาเทสิ สมฺพนฺธฉฏฺี อตฺถิ… โสสฺสาติ วิเสสนฉฏฺิยาปฺปธานาย สฺเสนาติ สหตฺเถ ตติยาย จ นิทฺทิฏฺตฺตา. อุภยตฺถาติ สฺสตฺยาทีสุสฺสาทีสุ จ.
๒๘. อาอี
ปุพฺพสรโลโปติ วิกรณโลโป อาการาเทเส จ ทฺวีสุ วาเรสุ ปุพฺพสรโลโป.
๒๙. คมิ
อคาติ อีมฺหิ ลโลโป, อาการาเทเส จ ปุพฺพสรโลโป.
๓๐. ฑํส
อคฺฉา อคจฺฉีติ นิคฺคหีตาคเมน.
๓๒. ณานา
อุชฺฌิตานุพนฺธานนฺติ ปริจฺจตฺตานุพนฺธานํ.
๓๓. อาอี อู
สุตฺเต ¶ อาติ อิมินา อุภยตฺถ ปมปุริเสกวจนํ คหิตนฺติ อาห- ‘อา’ติอาทิ.
๓๔. กุส
อภิรูหีติ ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑-๓๓) ทีโฆ.
๓๕. อา อี สฺส
ปโรกฺขาปรนามเธยฺยานนฺติ ปโรกฺขาติอฺนามานํ.
๓๘. เอยฺยา
เตเหวาติ เหฏฺา วุตฺตสุตฺตทฺวเยเหว, สหจริตาเยนาติ ‘‘ภูเต อี อุํ’’อิจฺจาโท (๖-๔) ปรจฺฉกฺเก ปม ปุริเสกวจนอากาเรน ‘‘อนชฺชตเน อาุ’’อิจฺจาโท (๖-๕) ปุพฺพจฺฉกฺเก ปมปุริเสกวจน อากาเรน จ สหจริตาการานเมว ปจฺจาสตฺติยา สหจริตา ปตฺติวเสน ปวตฺตาเยน คหณนฺติ อตฺโถ. คหิตตฺตา ตฺวาทิ สมฺพนฺธี คยฺหเตติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสยกรณํ นาม พฺยตฺติวเสเนว, น สามฺวเสนาติ อาห ‘เอเตนา’ติอาทิ.
๔๐. เอโอ
อนฺตสราทิโลโป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔-๑๓๒).
๔๒. โอสฺส
อาเทสานนฺติ ออาทีนมาเทสานํ.
๔๖. อึสฺส
ปุพฺพสฺมินฺติ อกาสินฺติ เอตฺถ.
๕๒. ตสฺส
กฺริยตฺถวิหิตานมฺปิ ธาตุวิหิตานมฺปิ อฺเสํ ตพฺพาทีนํ ปจฺจยานํ น คหณนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๔. มิมา
อมฺหีติอาทีนิ วตฺตมาเน ตฺวาทีสุ วา มิมานมุทาหรณานิ.
๕๗. หิมิ
มุยฺหามิ ¶ มุห=เวจิตฺเต ‘‘ทิวาทีหิ ยก’’ (๕-๒๑).
๖๑. าสฺส
ชานาติ ‘‘าสฺส เน ชา’’ (๕-๑๒๐)
๖๗. หนา
ฉ จ ขา จ ฉ ขา.
๗๐. กยิ
อิมินา กตา กยิราติ อชฺฌาหริตพฺพํ.
๗๑. ฏา
เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺสาติ วุตฺตตฺตา อุปาทิวชฺชิตสฺสาติ วิฺายติ.
๗๔. คุรุ
โอกาโร คุรุติ สํโยคปุพฺพตฺตา วุตฺตํ.
๗๖. โอวิ
วิกรณสทฺทสฺส อฺถาปิ พฺยวจฺเฉทกตฺตสมฺภเว อิธาธิปฺเปตํ พฺยวจฺเฉทกตฺตมฺปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิ.
๗๘. เอยฺยา
อฺตฺราปีติ ภเวยฺยามุภเวยฺยามอิจฺจตฺราปิ.
อิติ โมคฺคลฺลานปฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ
ฉฏฺกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ สพฺพถา สารตฺถวิลาสินี ฏีเกติ.
นิคม
สพฺพทา ¶ สุภทายิตฺตา, สตฺตานนฺตนิเสวิเต;
ปสตฺเถ-นฺวตฺถสฺาย, ปฺาเต สุภสฺิเต.
จาควิกฺกมปฺานุทฺทยาทิคุณสาลินา;
สุภเสนาธินาเถน, การิเต วสตา สตา.
ปฏิสลฺลานสารุปฺเป, วิหาเร สาธุโคจเร;
มโนนุกูเล โยคีนํ, วเร วิกฺกมสุนฺทเร.
เถเรน รจิตา สายํ, สาสนุชฺโชตนตฺถินา;
ฏีกา คุรุปทมฺโภช, รโชมตฺถกเสวินา.
๕. พหุสฺสุตานํ วิฺูนํ, ปรมตฺถาวคาหินํ.
ปวตฺตตุ จิรํ เจโต, รฺชยนฺตี นิรนฺตรํ.
เยสํ น สฺจิตา ปฺา, เนกสตฺตนฺตโรจิตา;
สมฺโมหพฺภหตาเวเต, นาวพุชฺฌนฺติ กิฺจิปิ.
กินฺเตหิ ปาทสุสฺสูสา, เยสํ นตฺถิ คุรูนิห;
เย ตปฺปาทรโชกิณฺณา, เตว สาธูวิเวกิโน.
ปฺุเน สตฺถรจนาชนิเตน เตน,
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยการเณน;
โลกามิเสสุปิ กิเลสมลา อลคฺโค,
สมฺพุทฺธสาสนวโรทยมาจเรยฺยํ.
เย-นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถาจ โลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;
สารามถาติ สุขิตา สุขยนฺติ จฺเ,
เตเม ชยนฺติ คุรวา คุรโว คุเณหิ.
ฏีกาโย วินสาทินํ วิรจยี โย กณฺภูสาปโร,
วิฺูนํ ชินสาสนามลมตีโส-กาสิ จานากุลํ;
สนฺโตสกฺกมโนมโนมกมโน สพฺภาวนีโย มหา,
สามี เม คุรุปุงฺคโว วิชยเต สารีสุโต-ยํ ภุวิ.
ราชา ¶ วิกฺกมพาหุ พาหิตริปู ตาตฺวสฺส [ภาตาสฺส] โลกิสฺสโร,
สมฺมิตฺตานิหโน ติสีหฬปตี โยยํ มหาวิกฺกโม;
นิพฺภีโต [ติสูโร] วิชยาทิพาหุ วิชยี โส อาสิ ลงฺกิสฺสโร,
ตํ นิสฺสาย ผลํ จิราย ผลตฺเจตํ สตํ สนฺตตํ.
สิทฺธิ รตฺถุ
อคฺคมฺโมติวํเสน, อภยารามสามินา;
ปฺจิกาวณฺณนาภูตา, สา สารตฺถวิลาสินี.
มฺรมฺมกฺขรมาโรเปตฺวา, วิโสเธตฺวา ยถาพลํ;
สกิยพฺยวหาเรน, ติถีวสุ กรินฺทุนา.
ยุตฺเต วสฺเส ลงฺกาทีปา, สรฏฺมาหตา ปุน;
ภาสฺสปฺปทีปกาตนฺต, กาสิกาปฺจิกาทิหิ.
สํสนฺทิตฺวา วิจาเรตฺวา, วาเจตฺวาจ ปุนปฺปุนํ;
อูนาธิกาทิ โทสานิ, อปเนตฺวา สิเนสิเน.
สุทฺธฏฺเก จ วสฺเสสา, ปาปิตา ปกติฏฺิตึ;
สุทฺธาสุทฺธํว ทสฺเสนฺตี, โสเธตุ ปาสุทฺธิยา.