📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.

ปโยคสิทฺธิปาฬิ

๑. สฺาทิกณฺฑ

สิทฺธ-มฺพตฺถุํ สมฺมา วนฺเท

คนฺถารมฺภกถา

สิทฺธ+มิฏฺททํ พุทฺธํ, ธมฺมํ มณึว สฺวตฺถทํ;

สงฺฆฺจ สาทรํ นตฺวา, ปโยคสิทฺธิ วุจฺจเต.

ปภาโว โมคฺคลฺลานสฺส, พฺยากรเณ จ เปฏเก;

นิสฺเสเสว กพฺพาติตฺโต, อโห อจฺฉริโย วต.

วุตฺตฺหิ ปุพฺพสีหฬาจริย+ปาจริเยหิ –

ยา สตฺติ ปาณิเน ยา จ, จนฺทฺร+กาตฺยายนาทิสุ;

สา+ยํ มุตฺติมตี มฺเ, โมคฺคลฺลายนรูปินี-ติ.

สุตฺตํ วุตฺติ จ เตเนว, กตา เอเกน ปฺจิกา;

ตสฺมา+สฺส สตฺถ+มฺเหิ, สุปสฏฺํ+ติสุนฺทรํ.

ตมฺหิ จ ทุพฺพิธํ เยฺยํ, สุตฺตํ กมฺมตฺถเภทโต;

เตสฺวา+ทิ มีติสทฺเทน, ทุติยํ ติปฺปการโต.

สุวิสทํ ปกาเสตฺวา, สุโพธ+มากุมารกํ;

พฺยาปิกาวฬิยา กสฺสํ, ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.

๑. ออาทโย ติตาลีส วณฺณา

อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอ, ऐ, โอ, औ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ. เตน กฺวตฺโถ ‘‘เอ โอน+ม วณฺเณ’’ติ. ติตาลีสาติ วจนํ กตฺถจิ วณฺณโลปํ าเปติ, เตน ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทิ สิทฺธํ.

อกาโร อาทิ มริยาทภูโต เยสํ เต ออาทโย. ตโย จ จตฺตาลีส เจติ ติตาลีส, อิมินา นิปาตเนน วา จตภาคโลโป. วณฺณียติ อตฺโถ เอเตหีติ วณฺณา.

เอตฺถา+ห – ‘‘กสฺมา อาจริยกจฺจายนาทีหิ วิย เอกจตฺตาลีสกฺขราน+มกฺขรสฺ+มกตฺวา ติตาลีสกฺขรานํ วณฺณสฺา กตา’’ติ. วุจฺจเต –

สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายา+ทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จา-สุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเรติ –

วจนโต มาคธิกานํ เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโ, โสตฺถิ-ตฺยาทีสุปิ อเสสพฺยาปิกานํ ติตาลีสกฺขรานํว อุชุกานฺวตฺถปฺปกฺขรคุณิกา, เนว ปน ‘รุกฺขา วนํ’ตฺยาโท วิย อวยเว สมุทายโวหาโร, ‘สมุทฺโท มยา ทิฏฺโ’ตฺยาโท วิย จ สมุทาเย อวยวโวหาโรติ ทสฺเสตุํ ปจฺเจกํ วณฺณสฺา กตาติ.

‘‘สกฺกจฺจสวนํ พุทฺธสาสนสมฺปตฺตี’’ติ ‘‘สิถิลธนิตาทิ อกฺขรวิปตฺติยฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหตี’’ติ จ ยสฺมา วุตฺตํ.

ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย วิจกฺขโณ;

อุปฏฺหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺานาทีหิ ปฺจหิ.

ตตฺถ อการาทีน+มนุกฺกโม ปเน+ส านาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต. ตถา หิ าน+กรณ+ปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺติ. ตตฺถ ฉ านานิ กณฺ+ตาลุ+มุทฺธ+ทนฺต+โอฏฺ+นาสิกาวเสน.

ตตฺถ อวณฺณ+กวคฺค+หานํ กณฺโ านํ, อิวณฺณ+จวคฺค+ยานํ ตาลุ, ฏวคฺค+ร+ฬานํ มุทฺธา, ตวคฺค+ล+สานํ ทนฺตา, อุวณฺณ+ปวคฺคานํ โอฏฺโ, เอ วณฺณสฺส กณฺตาลู, โอ วณฺณสฺส กณฺโ+ฏฺา, วการสฺส ทนฺโต+ฏฺา, นิคฺคหีตสฺส นาสิกา, ง, ฺ, ณ, น, มานํ สกานํ นาสิกา จ. เอตฺถ จ –

หกาโร ปฺจเมเหว, อนฺตฏฺาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิฺเยฺโย, กณฺโช ตทสํยุโต.

ยถา อวงฺโหติ (อวง โหติ., ตฺหิ, ตณฺหา, ปุพฺพนฺโห, อมฺเห, คุยฺหํ, คารยฺหา, อารุลฺโห, พหฺวกฺขรนฺติ.

กรณํ –

ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ,

ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ,

ชิวฺหคฺคํ ทนฺตชานํ เส-

สา สกานกรณา.

วณฺณานํ อุจฺจารณุสฺสาโห ปยตนํ, ตํ กึ – สํวุตาทิกรณวิเสโส, สํวุตตฺต+มการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการ+หการานฺจ, ผุฏฺตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺตฺตํ ย+ร+ล+วานํ.

เอวํ าน+กรณ+ปยตน+สุติ กาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตา. ตตฺถ –

นิสฺสยา+โท สรา วุตฺตา, นิสฺสิตา พฺยฺชนา ตโต;

วคฺเค+กชา พหุตฺตา+โท, ตโต าน+ลหุกฺกมา.

‘‘ออาทโย’’ติ วตฺตเต ยาว ‘‘พินฺทุ นิคฺคหีต’’นฺติ. ตฺจ โข ‘‘อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาโม’’ติ สตฺตมฺยนฺต+มภิสมฺพนฺธียเต, ‘‘วณฺณา’’ติ วตฺตเต –

๒. ทสา+โท สรา

ออาทีสฺวา+ทิมฺหิ นิทฺทิฏฺา โอทนฺตา ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ. ยถา อ อา, อิ อี, อุ อู, เอ ऐ, โอ औ. สรนฺติ=สปฺปธานภาเวน ปวตฺตนฺติ, พฺยฺชเน วา สาเรนฺตีติ สรา.

‘‘ทสา+โท สรา’’ติ วตฺตเต.

๓. ทฺเว ทฺเว สวณฺณา

ออาทีสฺวา+ทิเมสุ ทสสุ ทฺเว ทฺเว สวณฺณา นาม โหนฺติ ยถากฺกมํ. ยถา อ อาอิติ, อิ อีอิติ, อุ อู อิติ, เอ เออิติ, โอ, โออิติ. สมานา สทิสา วณฺณา สวณฺณา, สมานตฺตฺจ านโต. ‘‘ทฺเว ทฺเว’’ติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ทฺวีสุ.

๔. ปุพฺโพ รสฺโส

เตสฺเวว ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา, เตสุ โย โย ปุพฺโพ, โส โส รสฺสสฺโ โหติ. ยถา อ อิ อุ เอ โอ. เตสุ ‘สํโยคโต ปุพฺพาว ทิสฺสนฺติ ทฺเว ปนนฺติมา’ต ทสฺเสตุํ ตตฺถ สาธุตฺตา เตสมฺปิ อิธ สงฺคโห, ยถา เอตฺถ เสยฺโย โอฏฺโ โสตฺถิ. รสฺสกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา รสฺสา. รสฺสกาโล นาม อจฺฉราสงฺฆาโต อกฺขินิมฺมิลนสงฺขาโต วา กาโล, เตน เอกมตฺโต รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีโฆ, อฑฺฒมตฺโต พฺยฺชโน. ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตมฺปิ รสฺสนฺติ คณฺหนฺติ อาจริยา.

๕. ปโร ทีโฆ

ออาทีสฺวา+ทิภูเตสุ ทสสุ เย ทฺเว ทฺเว สวณฺณา, เตสุ โย โย ปโร, โส โส ทีฆสฺโ โหติ. ตํ ยถา อา อี อู เอ โอ. ทีฆกาลโยคา ตพฺพนฺตตาย วา ทีฆา.

๖. กาทโย พฺยฺชนา

ออาทีสุ กาทโย นิคฺคหีตปริยนฺตา เตตฺตึส พฺยฺชนา นาม โหนฺติ. ยถา ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ลว ส ห ฬ อํ อิติ. พฺยฺชียติ อตฺโถ เอเตหีติ พฺยฺชนา. กการาทีสฺว+กาโร อุจฺจารณตฺโถ.

‘‘กาทโย’’ติ วตฺตเต.

๗. ปฺจปฺจกา วคฺคา

ออาทีสุ กการาทโย มการนฺตา ปฺจปฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติ. ยถา ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ , ฏ  ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม อิติ. ปฺจ ปฺจ ปริมาณ+เมสํ ปฺจปฺจกา. วชฺเชนฺติ ยการาทโยติ วคฺคา. เต ปน ปมกฺขรวเสน กวคฺค+จวคฺคาทิโวหารํ คตา กุสลตฺติกาทโย วิย.

๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํ

อการาทีสฺว+ยํ วณฺโณ พินฺทุมตฺโต, โส นิคฺคหีตสฺโ โหติ. รสฺสสรํ นิสฺสาย คหิต+มุจฺจาริตํ นิคฺคหีตํ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา วา.

กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนา+วิวเฏน ยํ;

วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํ.

พหฺวกฺขรสฺากรณํ อนฺวตฺถสฺตฺถํ, ฌ+ลาทโย ตุ รุฬฺหีสฺา.

วณฺณา สรา สวณฺณา จ, รสฺสา ทีฆา จ พฺยฺชนา;

วคฺคา จ นิคฺคหีตนฺติ, โหติ สฺาวิธิกฺกโม.

(สฺาวิธานํ.)

สนฺธิ วุจฺจเต –

โลก อคฺคปุคฺคโล, ปฺา อินฺทฺริยํ, ตีณิ อิมานิ, โน หิ เอตํ, ภิกฺขุนี โอวาโท, มาตุ อุปฏฺานํ, สเมตุ อายสฺมา, อภิภู อายตนํ, ธนํ เม อตฺถิ, สพฺเพ เอว, ตโย อสฺสุ ธมฺมา, อสนฺโต เอตฺถ น ทิสฺสนฺติ อิตี+ธ สรสฺายํ –

๒๖. สโร โลโป สเร

สเร สโร โลปนีโย โหติ. สโรติ การิยีนิทฺเทโส, โลโปติ การิยนิทฺเทโส. โลโป= อทสฺสนํ อนุจฺจารณํ, สโรติ ชาตฺเยกวจนวเสน วุตฺตํ, สเรติ โอปสิเลสิกาธารสตฺตมี, ตโต วณฺณ กาล พฺยวธาเน การิยํ น โหติ, ตฺว+มสิ, กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺาติ. เอวํ สพฺพสนฺธีสุ.

วิธีติ วตฺตเต.

๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส

เถรยฏฺินฺยาเยน ปวตฺตเต ปริภาสา ทุพฺพลวิธิโน ปติฏฺาภาวโต. สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพสฺเสว วิธีติ ปุพฺพสรโลโป. โลกคฺคปุคฺคโล, ปฺินฺทฺริยํ, ตีณิมานิ, โน เหตํ, ภิกฺขุโนวาโท, มาตุปฏฺานํ, สเมตายสฺมา, อภิภายตนํ, ธนํมตฺถิ, สพฺเพว, ตยสฺสุ ธมฺมา, อสนฺเต+ตฺถ น ทิสฺสนฺติ. ปุพฺพสฺส การิยวิธานา สตฺตมีนิทฺทิฏฺสฺส ปรตา+ว คมฺยเตติ ปเรติ ปรวจนมฺปิ ฆฏเต.

ยสฺส อิทานิ, สฺา อิติ, ฉายา อิว, อิติ อปิ, อสฺสมณี อสิ, จกฺขุ อินฺทฺริยํ, อกตฺู อสิ, อากาเส อิว, เต อปิ, วนฺเท อหํ, โส อหํ, จตฺตาโร อิเม, วสโล อิติ, โมคฺคลฺลาโน อสิ พีชโก, กถา เอว กา, ปาโต เอวาตี+ธ ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต ‘‘สโร โลโป สเร’’ ตฺเวว.

๒๗. ปโร กฺวจิ

สรมฺหา ปโร สโร กฺวจิ โลปนีโย โหติ. ยสฺส ทานิ, สฺาติ, ฉายาว, อิติปิ, อสฺสมณีสิ, จกฺขุนฺทฺริยํ, อกตฺูสิ, อากาเสว, เตปิ, วนฺเทหํ, โสหํ, จตฺตาโรเม, วส- โลภิ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก, กถาว กา, ปาโตว. กฺวจีติ กึ, ปฺินฺทฺริยํ, ปฺจินฺทฺริยานิ, สตฺตุตฺตโม, เอกูนวีสติ, ยสฺเสเต, สุคโตวาโท, ทิฏฺาสโว, ทิฏฺโโฆ, จกฺขายตนํ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา. ‘‘วิวกฺขาโต สนฺธโย ภวนฺตี’’ติ ายา วตฺติจฺฉาปิ อิธ สิชฺฌติ. กฺวจีตฺย+ธิกาโร สพฺพสนฺธีสุ, เตน นาติปฺปสงฺโค. (โลปสนฺธิ).

สโร ปโร เวติ จ วตฺตเต.

ตสฺส อิทํ, วาต อีริตํ, น อุเปติ, วาม อูรุ, อติ อิว อฺเหิ, วิ อุทกํ อิตีธ ปุพฺพสฺสรโลเป –

๒๙. ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา

ลุตฺตา สรา ปเรสํ อิวณฺณุวณฺณานํ เอ+โอ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ยถาสํขฺยานุทฺเทโส สมานานํ.

๒๔. วณฺณปเรน สวณฺโณปิ

วณฺณสทฺโท ปโร ยสฺมา, เตน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยฺจ รูปํติ อีอูนมฺปิ เอ+โอ. สพฺพตฺถ รสฺสสฺส ชาตินิทฺเทเส ทีฆสฺสาปิ คหณตฺถํ อิท+มารทฺธํ. ตสฺเสทํ, วาเตริตํ, โนเปติ, วาโมรุ, อเตวฺเหิ, โวทกํ. อิทฺจ ปจฺฉิโมทาหรณทฺวยํ ‘‘อวณฺเณ ลุตฺเต เอว เอ+โอ โหนฺตี’’ติ คาหสฺส นิเสธนตฺถํ. วาตฺเวว, ตสฺสิทํ. กถํ ‘‘ปจฺโจรสฺมิ’’นฺติ, โยควิภาคา. ปติ อุรสฺมินฺติ วิภชฺช ‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร ‘‘ตวคฺควรณา’’ทินา โจ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปฺจ, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ’’ติ (โยควิภาคา) อุสฺส โอ จ. ลุตฺตาติ กึ, ทส อิเม ธมฺมา, ยถา อิทํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา. อติปฺปสงฺคพาธกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสานุวตฺตนโต น วิกปฺปวิธิ นิยตา, เตน อุเปโต, อเวจฺจาติ เอวมาทีสุ วิกปฺโป. ตารกิตา, ยสฺสินฺทฺริยานิ, มหิทฺธิโก, สพฺพีติโย, เตนุปสงฺกมิ, โลกุตฺตโรติอาทีสุ วิธิ จ น โหติ.

ปฏิสนฺถารวุตฺติ อสฺส, สพฺพวิตฺติ อนุภูยเต, วิ อฺชนํ, วิ อากโต, ทาสี อหํ, อหุวา ปุเร, อนุ อทฺธมาสํ, อนุ เอติ, สุ อาคตํ, สุ อากาโร, ทุ อากาโร, จกฺขุ อาปาถํ, พหุ อาพาโธ, ปาตุ อกาสิ, น ตุ เอว, ภู อาปนลานิลํ อิตี+ธ ‘‘ยุวณฺณานํ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต,

๓๐. ยวา สเร

สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ยการ+วการา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, สพฺพวิตฺยนุภูยเต, พฺยฺชนํ, พฺยากโต ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ ทาสฺยาหํ, อหาปุเร, อนฺวทฺธมาสํ, อนฺเวติ, สฺวาคตํ, สฺวากาโร, ทฺวากาโร, จกฺขฺวาปาถํ, พหฺวาพาโธ, ปาตฺวากาสิ, น ตฺเวว, ภฺวาปนลานิลํ. วาตฺเวว, วิอากโต, สาคตํ.

อธิคโต โข เม อยํ ธมฺโม, ปุตฺโต เต อหํ, เต อสฺส ปหีนา ปฺจ, เต อหํ, เย อสฺส, เต อชฺช, ยาวตโก อสฺส กาโย, ตาวตโก อสฺส พฺยาโม, โก อตฺโถ, อถ โข อสฺส, อหํ โข อชฺช, โส อหํ, โส อชฺช, โส เอว, ยโต อธิกรณํ, โส อหํ อิตี+ธ ‘‘ยวา สเร’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต,

๓๐. เอโอนํ

เอโอนํ ยการ+วการา โหนฺติ วา สเร ปเร ยถากฺกมํ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม, ปุตฺโต ตฺยาหํ, ตฺยาสฺส ปหีนา ปฺจ, ตฺยาหํ, ยฺยสฺส, ตฺยชฺช, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม, กฺวตฺโถ, อถ ขฺวสฺส, อหํ ขฺวชฺช, สฺวาหํ, สฺวชฺช, สฺเวว, ยตฺวาธิกรณํ, สฺวาหํ. วาตฺเวว, เตชฺช, โสหํ. กฺวจิ ตฺเวว, ธนมตฺถิ, ปุตฺตามตฺถิ, เต นาคตา, อสนฺเตตฺถ, จตฺตาโร อิเม.

โค เอฬกํ, โค อสฺสํ, โค อชินํ อิตี+ธ ‘‘สเร’’ติ วตฺตเต.

๓๒. โคสฺสา+วง

สเร ปเร โคสฺส อววาเทโส โหติ. ส จ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพสฺส ปสงฺเค ‘อนฺตสฺสา’’ติ วตฺตเต.

๑๘. ง+นุพนฺโธ

ง-กาโร อนุพนฺโธ ยสฺส, โส อเนกวณฺโณปิ อนฺตสฺส โหตีติ โอการสฺเสว โหติ. ‘‘สํเกโต+นวยโว+นุพนฺโธ’’ติ วจนา ง-การสฺสา+ปฺปโยโค. อุจฺจาริตานนฺตรปฺปธํสิโน หิ อนุพนฺธา, ปโยชนํ อนุพนฺโธติ สํเกโต. คเวฬกํ, ควาสฺสํ, ควาชินํ.

อิติ เอวา+ตี+ธ –

๓๖. วี+ติสฺเส+เว วา

เอวสทฺเท ปเร อิติสฺส โว โหติ วา. ส จ –

๑๗. ฉฏฺิยนฺตสฺส

ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส ยํ การิยํ, ต+ทนฺตสฺส วิฺเยฺยนฺติ อิการสฺสา+เทโส. อาเทสิฏฺาเน อาทิสฺสตีติ อาเทโส. อิตฺเวว. อฺตฺร ยาเทโส, ‘‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’’ติ ตสฺส โจ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ยสฺส จกาโร, อิจฺเจว. เอเวติ กึ, อิจฺจาห. (อาเทสสนฺธิ).

ติ องฺคุลํ,ติ องฺคิกํ, ภู อาทโย, มิคี ภนฺตา อุทิกฺขติตฺยาทิสนฺธโย วุจฺจนฺเต. ‘‘มยทา สเร’’ติ วตฺตเต.

๔๕. วนตรคา จา+คมา

เอเต มยทา จ อาคมา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ. อาคมิโน อนิยเมปิ –

สโรเยวา+คมิ โหติ, วนาทินนฺตุ าปกา;

อฺถา หิ ปทาทีนํ, ยุกวิธาน+มนตฺถกํ.

เอตฺถา+คมา อนิยตาคมีนเมว ภวนฺติ เจ, ยการาคเมเนว ‘‘นิปชฺช’’นฺติ สิทฺเธ ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ พฺยฺชนสฺส ยุกา+คโม นิรตฺถโกติ อธิปฺปาโย. ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ภูวาทโย, มิคี ภนฺตา วุทิกฺขติ, ปวุจฺจติ, ปาคุฺวุชุตา. อิโต นายติ, จินิตฺวา. ยสฺมาติห, ตสฺมาติห, อชฺชตคฺเค. นิรนฺตรํ, นิราลโย, นิรินฺธโน, นิรีหกํ, นิรุตฺตโร, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุราคตํ, ทุรุตฺตรํ, ปาตุรโหสิ, ปุนราคจฺเฉยฺย, ปุนรุตฺตํ, ปุนเรว, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ, ปาตราโส, จตุรงฺคิกํ, จตุรารกฺขํ, จตุริทฺธิปาทปฏิลาโภ, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ, ภตฺตุรตฺเถ, วุตฺติเรสา, ปถวีธาตุเรเวสา, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริวพฺภกุเฏ, อารคฺเคริว สาสโป, อุสโภริว, สพฺภิเรว สมาเสถ. ปุถเคว, รสฺเส ปเคว. ลหุเมสฺสติ, คุรุเมสฺสติ, อิธมาหุ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ, ภทฺโร กสามิว, อากาเส มภิปูชเย, เอกเมกสฺส, เยน มิเธกจฺเจ. ภาติเยว, โหติเยว, ยถายิทํ, ยถาเยว, มายิทํ, นยิทํ, นยิธ, ฉยิมานิ, นวยิเม ธมฺมา, โพธิยาเยว, ปถวีเยว ธาตุ, เตสุเยว, เตเยว, โสเยว, ปาฏิเยกฺกํ, วิยฺชนํ, วิยากาสิ, ปริยนฺตํ, ปริยาทานํ, ปริยุฏฺานํ, ปริเยสติ, ปริโยสานํ, นิยาโยโค. อุทคฺโค, อุทโย, อุทาหฏํ, อุทิโต, อุทีริตํ, อุเทติ, สกิเทว, กิฺจิเทว, เกนจิเทว, กิสฺมิฺจิเทว, โกจิเทว, สมฺมทตฺโต, สมฺมทฺา วิมุตฺตานํ, สมฺมเทว, ยาวทตฺถํ, ยาวทิจฺฉกํ, ยาวเทว, ตาวเทว, ปุนเทว, ยทตฺถํ, ยทนฺตรํ, ตทนฺตรํ, ตทงฺควิมุตฺติ, เอตทตฺถํ, อตฺตทตฺถํ, ตทตฺถํ, สทตฺถปสุโต สิยา, อฺทตฺถุ, มนสาทฺา วิมุตฺตานํ, พหุเทว รตฺติ. วาตฺเวว, อตฺตอตฺถํ, ทฺวาธิฏฺิตํ, ปาตุอโหสิ. ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส พฺยฺชนโตปิ, ภิกฺขุนีนํ วุฏฺาเปยฺย, จิรํ นายติ, ตํเยว.

ฉ อภิฺา, ฉ องฺคํ, ฉ อสีติ, ฉ อํสา, ฉ อายตนํ อิตี+ธ ‘‘วา สเร’’ ‘‘อาคโม’’ติ จ วตฺตเต.

๔๙. ฉา โฬ

ฉสทฺทา ปรสฺส สรสฺส ฬกาโร อาคโม โหติ วา. ฉาติ อนุกรณตฺตา เอกวจนํ. ฉฬภิฺา, ฉฬงฺคํ, ฉฬสีติ, ฉฬํสา, ฉฬายตนํ. วาตฺเวว, ฉอภิฺา. (อาคมสนฺธิ).

โลโป อทสฺสนํ, านึ, ย+มามทฺทิย ทิสฺสติ;

อาเทโส นาม โส ยา ตุ, อสนฺตุปฺปตฺติ อาคโม.

สรสนฺธิ.

กฺา อิว, กฺาว อิจฺจาทิ สรสนฺธินิเสโธ วุจฺจติ, ปสงฺคปุพฺพโก หิ ปฏิเสโธ. ปุพฺพสรานํ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘สโร’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต.

๒๘. น ทฺเว วา

ปุพฺพปรสฺสรา ทฺเวปิ วา กฺวจิ น ลุปฺยนฺเต. กฺา อิว, กฺเว, กฺาว.

สาริปุตฺต อิเธกจฺโจ, เอหิ สิวก อุฏฺเหิ, อายสฺมา อานนฺโท, คาถา อภาสิ, เทวา อาภสฺสรา ยถา, เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, ภควา อุฏฺายาสนา, ภควา เอต+ทโวจ, อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ, คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต, ภูตวาที อตฺถวาที, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส, สามาวตี อาห, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ, นที โอตฺถรติ, เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา, ภิกฺขู อามนฺเตสิ, ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ, ภิกฺขู เอว+มาหํสุ, อิมสฺมึ คาเม อารกฺขกา, สพฺเพ อิเม, กตเม เอกาทส, คมฺภีเร โอทกนฺติเก, อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, สงฺโฆ อาคจฺฉตุ, โก อิมํ ปถวึ วิเจสฺสติ, อาโลโก อุทปาทิ, เอโก เอกาย, จตฺตาโร โอฆา, อเร อหมฺปิ, สเจ อิมสฺส กายสฺส, โน อติกฺกโม, อโห อจฺฉริโย, อโถ อนฺโต จ, อถ โข อายสฺมา, อโถ โอฏฺว+จิตฺตกา, ตโต อา- มนฺตยิ สตฺถาติ เอวมาทโย อิธ กาลพฺยวธาเนเนว สิชฺฌนฺติ. กฺวจีติ กึ, อาคตา+ตฺถ, อาคตา+มฺหา, กตม+สฺส วาโร, อปฺปสฺสุตา+ยํ ปุริโส, จมรี+ว, สพฺเพ+ว, สฺเว+ว, เอเส+ว นโย, ปริสุทฺเธ+ตฺถา+ยสฺมนฺโต, เน+ตฺถ, กุเต+ตฺถ ลพฺภา, สเจ+ส พฺราหฺมณ, ตถู+ปมํ, ยถา+ห, ชีวฺหา+ยตนํ, อวิชฺโช+โฆ, อิตฺถินฺทฺริยํ, อภิภา+ยตนํ, ภยตู+ปฏฺานํ, สทฺธี+ธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ. (สรสนฺธินิเสโธ)

ตตฺร อภิรติ, ตตฺร อยํ, พุทฺธ อนุสฺสติ, ส อตฺถิกา, สฺาวา อสฺส, ตทา อหํ, ยานิ อิธ ภูตานิ, คจฺฉามิ อิติ, อติ อิโต, กิกี อิว, พหุ อุปการํ, มธุ อุทกํ, สุ อุปธาริตํ, โสปิ อยํ, อิทานิ อหํ, สเจ อยํ, อปฺปสฺสุโต อยํ, อิตร อิตเรน, สทฺธา อิธ วิตฺตํ, กมฺม อุปนิสฺสโย, ตถา อุปมํ, รตฺติ อุปรโต, วิ อุปสโม, โลกสฺส อิติ, เทว อิติ, วิ อติปตนฺติ, วิ อตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏิ อปิ, ชีวิตเหตุ อปิ, วิชฺชุ อิว, กึสุ อิธ วิตฺตํ, สาธุ อิติ, เต อสฺส ปหีนา, โส อสฺส, มธุวา มฺติ พาโล, เอวํ คาเม มุนิ จเร, ขนฺติ ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มํกุ ภวิสฺสามิ, สุ อกฺขาโต, โย อหํ, โส อหํ, กามโต ชายติ โสโก, กามโต ชายติ ภยํ, สกฺโก อุชุ จ สุหุชุจ, อนุปฆาโต, ทุรกฺขํ, ทุรมํ, ทุภรตา. ยิฏฺํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส, ยถา อิทํ, สมฺมา ทกฺขาโต, ปรา กโม, ตณฺหา กฺขโย, ฌานสฺส ลาภี อมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย อิตี+ธ –

๓๓. พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา

รสฺส+ทีฆานํ กฺวจิ ทีฆ+รสฺสา โหนฺติ พฺยฺชเน. ตตฺราภิรติ, ตตฺรายํ, พุทฺธานุสฺสติ, สาตฺถิกา, สฺาวา+สฺส, ตทาหํ, ยานี+ธ ภูตานิ, คจฺฉามีติ, อตีโต, กิกีว, พหูปการํ, มธูทกํ, สูปธาริตํ, โสปายํ, อิทานาหํ, สจายํ, อปฺปสฺสุตายํ, อิตรีตเรน, สทฺธีธ วิตฺตํ, กมฺมูปนิสฺสโย, ตถูปมํ, รตฺตูปรโต, วูปสโม, โลกสฺสาติ, เทวาติ, วีติปตนฺติ, วีตินาเมนฺติ, สงฺฆาฏีปิ, ชีวิตเหตูปิ, วิชฺชูว, กึสูธ วิตฺตํ, สาธูติ, ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวาสฺส, มธุวา มฺตี พาโล, เอวํ คาเม มุนี จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มํกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, สฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, ทูภรตา. ยิฏฺํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส, ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต, ปรกฺกโม, ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย. กฺวจีติ กึ, ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยตีติ ทีฆนิเสโธ, มายิทํ, มนสาทฺา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อารกฺขาตีตํ, ทียติ, สูยตีติ รสฺสการิยนิเสโธ. กถํ ยานิว อนฺตลิกฺเขติ, ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาคา. (ทีฆ+รสฺสสนฺธิ).

พฺยฺชเนติ วตฺตเต.

๓๔. สรมฺหา ทฺเว

สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. เอตฺถ จ อาวุตฺติทฺวิวจนํ าเนทฺวิวจนนฺติ ทฺวีสุ าเนทฺวิวจนํ เวทิตพฺพํ.

ตานิ จ ป+ปติ+ปฏิ+กม+กุส+กุธ+กี+คห+ชุต+า+สิ+ สุ+สู+สมฺภู+สร+สสาทีนมาทิพฺยฺชนานฺจ โหติ. อิธ ปมาโท=อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ=สมฺมปฺปธานํ รสฺสตฺตํ. อปฺปติวตฺติโย, อธิปฺปติปจฺจโย, สุปฺปติฏฺิโต,. อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปตฺติ. ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ=อกฺกมติ, เอวํ ปกฺกมติ, ยถากฺกมํ. อกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ=อกฺโกสติ. อกฺกุทฺโธ, อภิกฺกุทฺโธ. ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโย. ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, จนฺทคฺคาโห, ทิฏฺิคฺคาโห. ปชฺโชโต, วิชฺโชโต, อุชฺโชโต. กตฺู, วิฺู, ปฺาณํ, วิฺาณํ, อนฺาณํ. อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโย. อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต. อาสวา=อสฺสวา. ปสฺสมฺเภนฺโต, วิสฺสมฺเภนฺโต. อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ, อนุสฺสติ. ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มุหุสฺสสนฺโต, อาสาโส=อสฺสาโส. อาทิสทฺเทน อวิสฺสเชนฺโต, วิสฺสเชนฺโต, อภิกฺกนฺตตโร, ปริจฺจเชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิเลโส, มิตฺตทฺทุโน, อายพฺยโย, อพฺพหิ อิจฺจาทิ.

ติก+ตย+ตึส+วตาทีน+มาทิพฺยฺชนสฺส จ. กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ. โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํ. เอกตฺตึส, ทฺวตฺตึส, เตตฺตึส, จตุตฺตึส. สีลพฺพตํ, สุพฺพโต. สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิ.

วตุ+วฏ+ทิสาน+มนฺเต, ยถา วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิ.

อุ+ทุ+นิอุปสคฺค+ต+จตุ+ฉ+สนฺตสทฺทาเทสาทีหิ ปเรสฺจ. อุกํโส=อุกฺกํโส, เอวํ ทุกฺกรํ, นิกฺกงฺโข, อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อุชฺชหํ, อุจฺจงฺคํ, อุนฺนมติ, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปฺโ, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, นิสฺสาโร. ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย, จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ, ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิโก, ฉพฺพสฺสานิ. สกฺกาโร, สคฺคุโณ, สนฺทิฏฺิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโล.

อปทนฺตอาการวชฺชิตทีฆโต ยการสฺส จ, นิยฺยาติ, สุยฺยติ, อภิภุยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณ. อาการวชฺชิตนฺติ กึ, มาลาย, โทลาย, สมาทาย.

ฉนฺทานุรกฺขเณ-นปฺปชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ. สรมฺหาติ กึ, าโย, ตํขณํ. กฺวจิตฺเวว, นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, ตโต, ฉสฏฺิ, อุปนียติ, สูยติ.

๓๕. จตุตฺถทุติเยสฺเว+สํ ตติยปมา

จตุตฺถทุติเยสุ ปเรสฺเว+สํ จตุตฺถทุติยานํ ตพฺพคฺเค ตติยปมา โหนฺติ ปจฺจาสตฺยา. วคฺเค ฆ+ฌ+ฒ+ธ+ภา จตุตฺถา, ข+ฉ++ถ+ผา ทุติยา, ค+ช+ฑ+ท+พา ตติยา, ก+จ+ฏ+ต+ปา ปมา. ป+อุ+ทุ-นิอาทีหิ ปเรสํ ฆาทีนํ ทฺวิภาเว ตติยปมา โหนฺติ. ปครติ=ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, นิคฺโฆโส, อุคฺฆาเฏติ. เอโสว ตชฺฌานผโล, ปมชฺฌานํ, อภิชฺฌา-ยติ, อุชฺฌายติ. ทฑฺโฒ, พุฑฺโฒ. วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต. วิพฺภนฺโต, อุพฺภนฺโต, สมุพฺภนฺโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุพฺภิ. สทฺธา, สทฺธมฺโม. มหพฺภยํ.

รสฺสสเรหิ ปเรสํ วคฺคทุติยานํ ทฺวิภาโว เจ, ปมา. ปฺจกฺขนฺธา, เอวํ รูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย. เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉนฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโท. ตตฺร ิโต=ตตฺรฏฺิโต, เอวํ ถลฏฺํ, ชลฏฺํ, อฏฺิตํ, นิฏฺิตํ, จตฺตาริฏฺานานิ, ครุฏฺานิโย, สมุฏฺิโต. สพฺพตฺถาเมน, ยสตฺเถโร, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ. ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, อนิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเฏยฺย, มธุปฺผาณิตํ. อาการโต, อาขาโต=อกฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สฺากฺขนฺโธ. อาฉาทยิ=อจฺฉาทยิ, เอวํ อจฺฉินฺทติ, นาวฏฺํ, อตฺถรติ, อปฺโผเฏติ. กฺวจิ ตฺเวว, ปุวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถาิตํ, กมฺมผลํ, สีลํ ตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธนํ, มหาธนํ. (ทฺวิภาวสนฺธิ).

อกรมฺห เส เต, โส โข พฺยนฺติ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอโส อตฺโถ, เอโส อาโภโค, เอโส อิทานิ อิตี+ธ ‘‘เว’’ติ วตฺตเต.

๓๗. เอโอน+ม วณฺเณ

เอโอนํ วณฺเณ กฺวจิ อ โหติ วา. อกรมฺห ส เต, อกรมฺห เส เต, เอวํ ส โข พฺยนฺติ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอส อตฺโถ, เอส อาโภโค, เอส อิทานิ. วณฺเณติ กึ, อโมฆวจโน จ โส, คนฺธพฺพานํ อธิปติ, มหาราชา ยสสฺสิ โสติ. ‘‘น สนฺธิสมาสา วทฺธสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา คาถามชฺเฌ สนฺธิ น โหตีติ ‘‘ติวิธสฺสา’’ติ วุตฺตติมฺหิ ปเรปิ วณฺโณ ปโร นาม น อิติ. (สรพฺยฺชนสนฺธิ).

อต ยนฺตํ, ตถ ยํ, มท ยํ, พุธ ยติ, ธน ยํ, เสว โย, ปร เยสนา, โปกฺขรณ โย อิตี+ธ –

๔๘. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺค พยา

ตวคฺควรณานํ จวคฺคพยา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยกาเร. ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปํ. อจฺจนฺตํ, ตจฺฉํ, มชฺชํ, พุชฺฌติ, ธฺํ, เสพฺโพ, ปยฺเยสนา, โปกฺขรฺโ. อปุจฺจณฺฑกายํ, ชจฺจนฺโธ, ยชฺเชวํ, อชฺฌคมา, อชฺฌตฺตํ, อชฺฌุปคโต, อชฺโฌคาเหตฺวา, ทิพฺพํ. กฺวจิตฺเวว, รตฺยา.

สก ยเต, รุจ ยเต, ปจ ยเต, อฏ ยเต, ลุป ยเต, กุป ยเต, สล ยเต, ผล ยเต, ทิส ยเต, อส ยเต อิตี+ธ ‘‘เย’’ติ วตฺตเต วกฺขมาเนสุ ทฺวีสุ.

๔๙. วคฺคลเสหิเต

วคฺคลเสหิ ปรสฺส ยการสฺส กฺวจิ เต วคฺคลสา โหนฺติ. สกฺกเต, รุจฺจเต, ปจฺจเต, อฏฺฏเต, ลุปฺปเต, กุปฺปเต, สลฺลเต, ผลฺลเต, ทิสฺสเต, อสฺสเต. กฺวจิตฺเวว, กฺยาหํ.

มุห ยติ, คุห ยติ อิตี+ธ –

๕๐. หสฺส วิปลฺลาโส

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ ยกาเร. มุยฺหติ, คุยฺหติ.

พหุ อาพาโธ อิตี+ธ อุสฺสวกาเร ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วตฺตเต.

๕๑. เว วา

หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา วกาเร. พวฺหาพาโธ. วาตฺเวว, พหฺวาพาโธ.

๕๒. ตถนรานํ ฏณลา

ตถนรานํ ฏณลา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. ทุกฺกตํ=ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปตฺถโฏ, ปตโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ. อฏฺกถา. ปณิธานํ, ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, ทุณฺณโย, นิณฺณโย, โอณโต. ปริปนฺโน=ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโล. (พฺยฺชนสนฺธิ).

จกฺขุ อุทปาทิ, อกฺขิ รุชติ, ปุริม ชาติ, อณุ ถูลานิ, กตฺตพฺพ กุสลํ พหุํ, ต สมฺปยุตฺตา, ตต สภาวโต อิตี+ธ ‘‘เว’’ติ วตฺตเต ยาว ‘‘มยทา สเร’’ติ.

๓๘. นิคฺคหีตํ

นิคฺคหีตาคโม โหติ วา กฺวจิ. สามตฺถิเยนา+คโมว, ส จ รสฺสสรสฺเสว โหติ… ตสฺส รสฺสสรานุคตตฺตา. านีน+มาลิงฺฆิย คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโม. จกฺขุํ อุทปาทิ, อกฺขึ รุชติ, ปุริมํ ชาติ, อณุํ ถูลานิ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ, ตํสมฺปยุตฺตา, ตํตํสภาวโต. วาคฺคหเณน จกฺขุ อุทปาทิ อิจฺจาทิ. อวํสิโร, ยาวฺจิทํติอาทิ นิจฺจํ… ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส, ววตฺถิตสฺส ลกฺขณสฺสา+นุโรเธน ลกฺขเณ ปวตฺติตา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา. วาสทฺโท หิ อตฺถทฺวเย วตฺตเต กตฺถจิ วิกปฺเป, กตฺถจิ ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเหติ. ยทา ปจฺฉิเม, ตทา นิจฺจ+มนิจฺจ+มสนฺตฺจ วิธึ ทีเปติ. เอตฺถ ปน กฺวจิสทฺทสฺสา+นุวตฺตนา เตเนวา+สนฺตวิธิ สิทฺโธติ วาสทฺเทนิ+ตรทฺวยํ. กฺวจิ ตฺเวว, น หิ เอเตหิ, อิธ เจว.

สํ รมฺโภ, สํ รตฺโต, สํ ราโค, ตาสํ อหํ สนฺติเก, เอวํ อยํ, ปุํ ลิงฺคํ, กึ อหํ, ตสฺส อทาสึ อหํ อิตี+ธ ‘‘นิคฺคหีตา’’ธิกาโร อา ‘‘มยทา สเร’’ติ.

๓๙. โลโป

นิคฺคหีตสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ. ทีเฆ สารมฺโภ สํรมฺโภ, สารตฺโต สํรตฺโต, สาราโค สํราโค, ปุพฺพสฺสรโลเป ตาสาหํ สนฺติเก, เอวายํ, ทฺวิตฺเต ปุลฺลิงฺคํ ปุํลิงฺคํ, กฺยาหํ, ตสฺส อทาสหํ. ปฏิสลฺลาโน, สลฺเลโข, ปาตุกาโม, คนฺตุมโน, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสินฺติอาทีสุ นิจฺจํ. กฺวจีติ กึ, เอว+มยํ, กิ+มหํ, เอตํ มงฺคล+มุตฺตมํ.

กตํ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลึอิว, หลํ อิทานิ, กึ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตรึ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตี+ธ –

๔๐. ปรสรสฺส

นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส โลโป โหติ วา กฺวจิ. กตนฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลึว, หลํทานิ, กึทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํว. วาติ กึ, กตํอิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สทิสํ เอว.

ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อสฺส เต อาสวา อิตี+ธ ปรสฺสรโลเป –

๕๓. สํโยคาทิโลโป

อพฺยวหิตานํ ทฺวินฺนํ พฺยฺชนานํ เอกตฺร ิติ สํโยโค, ตสฺมึ สํโยเค โย อาทิภูตาวยโว, ตสฺส วา กฺวจิ โลโป โหตีติอาทิพฺยฺชนสฺส โลโป. ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ, เอวํส เต อาสวา. ติณฺณํ สํโยคานํ วิสเย อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส อิติ โหติ.

ตํ กโรติ, ตํ ขณํ, สํ คโต, ตํ ฆตํ, ธมฺมํ จเร, ตํ ฉนฺนํ, ตํ ชาตํ, ตํ ฌานํ, ตํ าณํ, ตํ านํ, ตํ ฑหติ, ตํ ตโนติ, ตํ ถิรํ, ตํ ทานํ, ตํ ธนํ, ตํ นิจฺจุตํ, ตํ ปตฺโต, ตํ ผลํ, เตสํ โพโธ, สํ ภูโต, ตํ มิตฺตํ, กึ กโต, ทาตุํ คโต อิตี+ธ –

๔๑. วคฺเค วคฺคนฺโต

นิคฺคหีตสฺส โข วคฺเค วคฺคนฺโต วา โหตีติ นิมิตฺตานุสฺสรานํ ปจฺจาสตฺยา ตพฺพคฺคปฺจโม โหติ. ปจฺจาสตฺติ นาม านโต อาสนฺนตา คุณโต วา, คุณโตติ วณฺณสฺาทิคุณโต. นิคฺคหีตสฺส อนุสรียตีติ ปจฺฉา กตฺวา สรียตีติ อนุสฺสโรติปิ วุจฺจติ. ตงฺกโรติ=ตํ กโรติ, เอวํ ตงฺขณํ, สงฺคโต, ตงฺฆตํ. ธมฺมฺจเร, ตฺฉนฺนํ, ตฺชาตํ, ตฺฌานํ, ตฺาณํ. ตณฺานํ, ตณฺฑหติ. ตนฺตโนติ, ตนฺถิรํ, ตนฺทานํ, ตนฺธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ, ตมฺปตฺโต, ตมฺผลํ, เตสมฺโมโธ, สมฺภูโต, ตมฺมิตฺตํ. กิงฺกโต, ทาตุงฺคโต, ตณฺหงฺกโร, รณฺชโห, สณฺิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโตติอาทีสุ นิจฺจํ.

อานนฺตริกํ ย+มาหุ, ยํ ยเทว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ หิอิตี+ธ –

๔๒. เยวหิสุ โ

ย+เอว+หิสทฺเทสุ นิคฺคหีตสฺส วา โ โหติ. ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ยสฺส กาโร. อานนฺตริกฺ+มาหุ=อานนฺตริกํ ย+มาหุ, ยฺเทว=ยํยเทว, สฺส ทฺวิตฺเต ปจฺจตฺตฺเว, ปจฺจตฺตํ เอว, ตฺหิ, ตฺหิ. ‘‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’’ติ ายา เอวสทฺทสหจริยา ‘‘ย’’ อิติ สพฺพาทิยสทฺทสฺเสว คหณํ.

สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย อิตี+ธ –

๔๓. เย สํสฺส

สํสทฺทสฺส ยํ นิคฺคหีตํ, ตสฺส วา โ โหติ ยกาเร. สฺโโค=สํโยโค, เอวํ สํโยชนํ, สฺโต, สฺาจิกาย. อิธ ยการมตฺโตว คยฺหเต. สํสฺสาติ กึ, เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, ตํ สรณํ ยนฺติ.

ตํ เอว, ตํ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กึ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ตํ อิทํ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิตี+ธ –

๔๔. มยทา สเร

นิคฺคหีตสฺส ม ย ทา โหนฺติ วา สเร กฺวจิ. ตเมว ตํ เอว, ตมหํ พฺรูมิ=ตํ อหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ. ตยิทํ. ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทว. ‘‘มยทา’’ติ โยควิภาคา พุทฺธม สรณม อิจฺจาทิ ภวติ.

๔๗. ตทมินาทีนิ

ตทมินาทีนิ นิปฺปชฺชนฺติ. ‘‘ย+ทลกฺขณิกํ, ตํ นิปาตนา’’ติ ายา ลกฺขณนฺตเรน อวิหิตา เทส+โลปา+คม+วิปลฺลาสา, สพฺพตฺถ อิมินาว ทฏฺพฺพา. อิทฺจ ปเรสํ ปิโสทราทิมิว ทฏฺพฺพํ. ผุสิตํ=ชลพินฺทุ, ผุสิต+มุทร+มสฺส ปิโสทรํ. อิสฺส อกาเร ตํ อิมินา=ตทมินา, สกึ อาคามี=สกทาคามี, ธสฺส ทกาเร เอกํ อิธ อหํ=เอก+มิทา+หํ, วิธสฺส วิทาเทโส สํวิธาย อวหาโร=สํวิทาวหาโร, วาริสทฺทสฺส วกาเร, หสฺส ลกาเร จ กเต วาริวาหโก=วลาหโก, ชีวนสฺส ชีอาเทโส, ชีวนสฺส มุโต=ชีมูโต. ฉวสฺส สุอาเทเส, สยนสฺส สานาเทเส จ กเต ฉวสฺส สยนํ=สุสานํ. อุทฺธสฺส อุทุอาเทเส, ขสฺส ขลอาเทเส จ ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ ทฺวิตฺตาทิมฺหิ จ กเต อุทฺธํ ขํ อสฺส อุทุกฺขลํ. ปิสิตสฺส ปิอาเทเส, อสสฺส สาจาเทเส จ กเต ปิสิตาโส=ปิสาโจ.

มหีสทฺทสฺส มยูอาเทเส, รวติสฺส ราเทเส จ กเต มหิยํ รวตีติ มยูโร. เอว+มฺเปิ ปโยคโต+นุคนฺตพฺพา. เอตฺถ จ –

วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย,

ทฺเว จา+ปเร วณฺณวิการ+นาสา;

ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยโค,

ต+ทุจฺจเต ปฺจวิธํ นิรุตฺตํติ.

ยถา ทฺวาเร นิยุตฺโต=โทวาริโกติ โอกอาคโม. หึสสทฺทสฺส สีโหติ วิปลฺลาโส. นิชโก=นิยโกติ วิกาโร. เมหนสฺส ขสฺส มาลา เมขลาติ วณฺณโลโป, ห+น+มการานํ โลโป. มยูโรติ อตฺเถ รวติสฺส อติสฺสยโยโคติ.

ยถริว ตถริเวติ นิปาตาว. ‘‘ชรคฺควา วิจินฺเตสุํ, วร+มฺหากํ ภุสามิเว’’ติ เอตฺถ อิวสทฺโท เอวการตฺโถ. นิคฺคหีตสนฺธิ.

สนฺธิสฺสรานํ ปฏิเสธสนฺธิ,

อโถ พฺยฺชน+สรพฺยฺชนานํ;

สนฺธิ จ+โถ นิคฺคหีตสฺส สนฺธิ,

ภวนฺติ สนฺธิ ปน ปฺจธา เว.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ ปโม.

๒. นามกณฺฑ

อถ นามานิ วุจฺจนฺเต. ตํ อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนา จ+ตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํ. ตํ ทุวิธํ สลิงฺคา+ลิงฺคโต, อนฺวตฺถรุฬฺหิโต จ, ติวิธํ ปุมิ+ตฺถิ+นปุํสกลิงฺคโต, รุกฺโข, ลตา, วนนฺติ. จตุพฺพิธํ สามฺ+คุณ+กฺริยา+ยทิจฺฉานามโต, รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติ. อฏฺวิธํ อวณฺณิ+วณฺณุ+วณฺโณ+การ+นิคฺคหีตนฺตปกติเภทโต, เอตฺถ กึสทฺโท นิคฺคหีตนฺโต. ปจฺจยา ปมํ กรียตีติ ปกติ, สทฺโท, ธาตุ จ.

ตตฺถ สลิงฺเคสุ ตาว อการนฺตโต ปุลฺลิงฺคา สุคตสทฺทา สตฺต วิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเต. สุคตอิติ ิเต –

๑. ทฺเว ทฺเว+กาเนเกสุ นามสฺมา สิโย อํโย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สุ

เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ยถากฺกมํ. ยโต อิเม สตฺต ทุกา โหนฺติ, ‘‘อตฺถวนฺต+มธาตุก+มปจฺจยํ ปาฏิปทิกํ กิตก+ตทฺธิต+สมาสา เจ’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ นามํ ปาฏิปทิกํ นาม. เกจิ สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺค+สงฺขฺยา+กมฺมาทิปฺจกํ ปาฏิปทิกนฺติ วทนฺติ. เตเน+ตํ วุจฺจติ –

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ ปเร;

สงฺขฺยา+กมฺมาทิกานนฺตุ, วิภตฺติ วาจกา มตา.

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สงฺขฺยา+กมฺมาทิปฺจกํ;

สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ เกจิ, วิภตฺติ ปน โชตกาติ จ.

ตโต เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนฺจาติ อนิยเมน ปสงฺเค ‘‘นามสฺมา’’ติ อธิกาโร.

๓๗. ปมา+ตฺถมตฺเต

นามสฺสา+ภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหตีติ วตฺติจฺฉาวสา ปมาเย+กวจนพหุวจนานิ. สิ โยอิติ ปมา. สิสฺสิ+การสฺสา+นุพนฺธตฺตา อปฺปโยโค. ปโยชนํ ‘‘กิ+มํสิสู’’ติ สํเกโต, ตถา อํวจนสฺสา+การสฺส. เอตฺถ ตถาติ วุตฺตสฺสาติเทโส อฺทียธมฺมาน+มฺตฺถปาปน+มติเทโส. เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ ปเมกวจนํ สิ.

อโตติ วตฺตเต, อโตติ นามวิเสสนตฺตา ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ปริภาสโต อการนฺตโต นามสฺมา วิธิ.

๑๐๙. สิสฺโส

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติ. ปุพฺพสรโลเป สุคโต ติฏฺติ. พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โย. เอวํ อุปริปิ โยเชตพฺพํ.

๔๑. อโต โยนํ ฏาเฏ

อการนฺตโต นามสฺมา ปมาทุติยาโยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ฏการานุพนฺธตฺตา ‘‘ฏานุพนฺธา+เนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพาเทโส. สุคตา ติฏฺนฺติ.

‘‘ปมา+ตฺถมตฺเต’’ติ วตฺตเต.

๓๘. อามนฺตเณ

อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหตีติ เอกสฺมึ เอกวจนํ สิ.

๑๑๒. โค สฺยา+ลปเน

อาลปเน สิ คสฺโ โหติ.

‘‘โลโป’’ติ วตฺตเต.

๑๑๗. คสีนํ

นามสฺมา ค+สีนํ โลโป โหติ. โภ สุคต จิรํ ติฏฺ.

‘‘เค’’ติ วตฺตเต.

๕๙. อยุนํ วา ทีโฆ

ออิอุอิจฺเจเตสํ วา ทีโฆ โหติ เค ปเร ติลิงฺเค+ติ ทีเฆ โภ สุคต สุคตา จิรํ ติฏฺ. สกฺกเต สุคตาติ ทีฆํ ทูราลปเนเยวิ+จฺฉนฺติ, สมีปาลปเนปิ ทสฺสนโต ตํ น คเหตพฺพํ. พหุวจเน โยสฺส ฏา, สุคตา จิรํ ติฏฺถ.

๒. กมฺเม ทุติยา

ตสฺมึ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติ. อํโยอิติ ทุติยา. เอตฺถ ทุติยาตติยาทิภาโว วิภตฺติสุตฺเต สิโย อิติ ปมาวิภตฺยาทีนิ+มุปาทาย วุจฺจติ, ตํ ตํ อุปาทาย ปฺตฺตตฺตา. ทุติเยกวจนํ อํ, อการสฺสา+ปโยโค. สุคตํ ปสฺส. ทุติยาพหุวจนํ โย, ตสฺส เฏ, สุคเต ปสฺส.

๑๙. กตฺตุกรเณสุ ตติยา

ตสฺมึ กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหติ. นา+หิอิติ ตติยาวิภตฺติ. ตติยาเอกวจนํ นา.

‘‘นาสฺสา’’ติ วตฺตเต.

๑๐๘. อเต+น

อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ นิจฺจํ. สุคเตน กตํ.

๙๘. สุหิสฺว+สฺเส

อการนฺตสฺส สุหิสฺเว+โหติ. สุคเตหิ.

‘‘เว’’ติ วตฺตเต.

๙๕. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ

นามสฺมา ปเรสํ สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ โหนฺติ ยถากฺกมํติ หิสฺส ภิอาเทเส สุคเตภิ. กรเณ สุคเตน โลโก ปุฺํ กโรติ, สุคเตหิ สุคเตหิ วา.

๒๔. จตุตฺถี สมฺปทาเน

ตสฺมึ สมฺปทานการเก จตุตฺถี สิยา. ส+นํอิติ จตุตฺถี. จตุตฺเถ+กวจนํ ส. วิภตฺติสุตฺเต สฺส+นํติ ทีฆปาเน สุคตสฺสาติ สิทฺเธปิ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ ตฺยาทิการิยสุตฺเตสุ สฺสสฺสาติ อกฺขรคารวตา โหตีติ ลาฆวตฺถ+มิท+มารทฺธํ –

๕๑. สุ สสฺส

นามสฺมา ปรสฺส สสฺส สุาคโม โหติ. ส จ ‘‘ฉฏฺิยา’’ติ วตฺตมาเน –

๑,๒๐. ากานุ พนฺธา+ทฺยนฺตา

ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส านุพนฺธ+กานุพนฺธา อาทฺยนฺตาโหนฺตีติ อาทฺยวยโว. อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ฺกาโร อสฺมึ สุตฺเต สํเกตตฺโถ. สุคตสฺส ทานํ เทติ.

๑,๕๘. ‘‘พหุลํ’’ตฺย+ธิกาโร

พหุลาธิการํ กปฺปทุมมิว มฺนฺติ สทฺทิกา. ตฺจ –

กฺวจิ ปวตฺตฺย+ปวตฺติ, กฺวจ+ฺํ กฺวจิ วา กฺวจิ;

สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติ –

จตุพฺพิธํ พหุลํ สมิกฺขนฺติ.

‘‘อโต วา’’ตฺเวว,

๔๔. สสฺสาย จตุตฺถิยา

อการนฺตโต ปรสฺส จตุตฺถิยา สสฺส อาโย โหติ วา พหุลํ. สุคตาย. เยภุยฺเยน ตาทตฺเถเยวา+ย+มาโย ทิสฺสตีติ อิโต ปรํ โน+ทาหรียเต. จตุตฺถีพหุวจนํ นํ,

‘‘ทีโฆ’’ติ วตฺตเต.

๘๙. สุนํหิสุ

นามสฺส ทีโฆ โหติ สุนํหิสุ. สุคตานํ.

๒๙. ปฺจมฺย+วธิสฺมา

เอตสฺมา อวธิการกา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ. สฺมา+หิอิติ ปฺจมี. ปฺจมฺเยกวจนํ สฺมา,

‘‘อโต’’ ‘‘ฏาเฏ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต.

๔๓. สฺมา+สฺมึนํ

อการนฺตโต นามสฺมา ปเรสํ สฺมา+สฺมึนํ ฏา+เฏ โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. สุคตา อเปหิ สุคตมฺหา สุคตสฺมา วา. ปฺจมีพหุวจนฺหิ, สุคเตภิ สุคเตหิ.

๓๙. ฉฏฺี สมฺพนฺเธ

การเกหิ อฺโ สมฺพนฺโธ, ตตฺร ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ. ส+นํอิติ ฉฏฺี, ฉฏฺเกวจนํ ส, สุคตสฺส วิหาโร, ฉฏฺีพหุวจนํ นํ, สุคตานํ.

๑๔. สตฺตมฺยา+ธาเร

อาธารการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. สฺมึ+สุอิติ สตฺตมี. สตฺตมฺเยกวจนํ สฺมึ, สุคเต ปติฏฺิตํ สุคตมฺหิ สุคตสฺมึ วา. สตฺตมีพหุวจนํ สุ, ‘‘สุ+หิสฺว+สฺเส’’ติ เอ, สุคเตสุ.

สุคโต, สุคตา. โภ สุคต, โภ สุคตา, ภวนฺโต สุคตา. สุคตํ, สุคเต. สุคเตน, สุคเตภิ, สุคเตหิ. กรเณ สุคเตน, สุคเตภิ, สุคเตหิ. สุคตสฺส, สุคตาย, สุคตานํ. สุคตา, สุคตมฺหา, สุคตสฺมา, สุคเตภิ, สุคเตหิ. สุคตสฺส, สุคตานํ. สุคเต, สุคตมฺหิ, สุคตสฺมึ, สุคเตสุ.

สุคโต สุคโต. สุคตํ นมติ. สุคเตน กโต. สุคเตน ชิโต. สุคตสฺส ทเท. สุคตา วิคโต. สุคตสฺส สุโต. สุคเต รมเต. เอวํ –

สูรา+สุร+นโร+รค+นาค+ยกฺขา,

คนฺธพฺพ+กินฺนร+มนุสฺส+ปิสาจ+เปตา;

มาตงฺค+ชงฺคม+ตุรงฺค+วราห+สีหา,

พฺยคฺฆ+จฺฉ+กจฺฉป+ตรจฺฉ+มิค+สฺส+โสณา.

อาโลก+โลก+นิลยา+นิล+จาค+โยคา,

วายาม+คาม+นิคมา+คม+ธมฺม+กามา;

สงฺโฆ+ฆ+โฆส+ปฏิฆา+สว+โกธ+โลภา,

สารมฺภ+ถมฺภ+มท+มาน+ปมาท+มกฺขา.

ปุนฺนาค+ปูค+ปนสา+สน+จมฺปก+มฺพ-

หินฺตาล+ตาล+วกุล+ชฺชุน+กึสุกา จ;

มนฺทาร+กุนฺท+ปุจิมนฺท+กรฺช+รุกฺขา,

เยฺยา มยูร+สกุณ+ณฺฑช+โกฺจ+หํสา.

สุคตสทฺโทว, ยโต สพฺโพ สทฺโท, น สทฺทตาลิตตฺโถว, อถ โข สํโยคาทิวเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ. เตเน+ตํ วุจฺจติ –

สํโยคา วิปฺปโยคา จ, สาหจริยา+วิโรธโต;

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, สทฺทนฺตรสมีปโต.

สามตฺถฺโย+จิตฺร+เทเสหิ, กาล+พฺยตฺตา+นุรูปโต;

อุปจาร+กากุเภท, สมฺพนฺเธหุ+ปลกฺขณา.

วจนา จ ตทงฺคตฺตา, ปธานตฺตาติอาทิหิ;

สทฺท+ตฺถา ปวิภชฺชนฺเต, น สทฺทาเทว เกวลาติ.

เอตฺถ สํโยคโต ตาว, ‘‘สกิโสรา เธนุ ทียตู’’ติ, กิโสโร อสฺสโปตโก, ตํสํโยคโต วฬวา เอว ปตียเต.

วิปฺปโยคโต – ‘‘อกิโสรา อานียตู’’ติ ตปฺปฏิเสธา วฬวา เอว ปตียเต.

สหจรณโต – ‘‘ราม+ลกฺขณ’’อิติ อุภินฺนํ สหจรเณน ราโมติ ทาสรถิ เอว ราโม, น อฺาภิธาโน ชามทคนฺยาทิ. ลกฺขโณปิ โสมิตฺติ เอว, น ตุ โย โกจิ ลกฺขโณ.

วิโรธโต – ‘‘ราม+ชฺชุนา’’ อิติ ภคฺคโว สหสฺสพาหุ จ อฺมฺวิรุทฺธาติ เต เอว ปตียนฺเต, น ทาสรถิ สพฺยสาจิ จ.

อตฺถโต – ‘‘สินฺธว+มานย, ปวิสามิ รณงฺคณ’’มิติ รณงฺคณปเวโส วาหนวิเสเสน โหตีติ อตฺถโต ตุรงฺคปตีติ, น ตุ ลวณวิเสสํ.

ปกรณโต-โภชนวิธิมฺหิ อุปสงฺขริยมาเน ‘‘สินฺธว+มานเย’’ติ, อตฺร หิ สทฺทนฺตรสฺสา+ภาเวปิ โภชโนปกรณสมวาย+มาโลกิตภาวโต ลวเณ ปฏิปตฺติ, ตาทิโส หิ ปตฺถาโวติ.

ลิงฺคโต – ‘‘เทวทตฺตํ ปม+มุปเวสย สมาราธิตคุรุํ’’ติ, อตฺร สมาราธิตคุรุตฺเตน ลิงฺเคน ตสฺส พาหุสฺสจฺจ+มวคมฺยเต, น ตุ โย โกจิ เทวคุโณ.

สนฺนิธานโต – ‘‘อชฺชุโน กตวีริโยติ’’ ปตียเต, โน อกตวีริโย อชฺชุโนติ.

สามตฺถิยโต – ‘‘อนุทรา กฺา’’ติ อุทเร อสติ กฺา เอว นตฺถีติ ตสฺสา กิสางฺคิยา มชฺฌปเทโสติ ปตียเต.

โอจิตฺรโต – ‘‘รามสทิโส+ยํ’’ อิติ, อตฺร หิ ราโม ปยุตฺตทาสรถิสฺมึ ภิยฺโย สาธารโณ ปริจโยติ ทาสรถิ เอว ปตียเต, น ภคฺควราโม.

เทสโต – ‘‘โปฏฺปา’’ อิติ กิสฺมิฺจิ เทเส ปสํสาวจนํ. กิสฺมิฺจิ อกฺโกสวจนํ.

กาลโต – ‘‘ปเจ’’ติ ทกฺขิณาปเถ กตฺถจิ ปุพฺพณฺเห ยาคุปาเก, สายณฺเห ตุ โอทนปาเก.

พฺยตฺติโต – ‘‘คามสฺส อทฺธ’’ มิติ สมภาเค, นปุํสกตฺตา. ‘‘คามสฺส อทฺโธ’’ติ ปุมตฺเตน ตุ อสมภาเค.

อนุรูปโต – ‘‘นรปติ สาธุ รกฺขติ โคมณฺฑล’’มิติ มหีมณฺฑลปาลนํ ราชิโน+นุรูป+มิติ มหีมณฺฑลปาลเนว ปตีติ, น ตุ โคยูถรกฺขเน.

อุปจารโต – อตํสภาเว ตํสภาวาโรปน+มุปจาโร, ส จ ตทฏฺโ, ตทฺธมฺโม, ตํสหจริโย, ตํสมีโปติ จตุพฺพิโธ, ตตฺถ ยถากฺกมํ มฺจา อุกฺโกสนฺติ, อคฺคิ มาณโว, ยฏฺึ ปเวสย, คงฺคายํ วโชติ.

กากุโต-กากุสทฺโท อิตฺถิยํ, ส จ วิการ+โสก+ภีติ+ธนิรูเปสุ ทิสฺสติ, วตฺตุ กายวิการา กถฺจิ ตํ อกตวาอปิ เกนจิ อฺเน ‘‘กึ ตฺวํ ตํ อกาสิ ‘‘อิติ ปุฏฺโ โกเปน ภมุเภทา ‘‘อหํ กตวา อมฺหี’’ติ กเถติ, ตสฺส ภมุเภทกฺริยา อกฺริยาปฏิฺํ สูจยติ.

สมฺพนฺธ โต – ‘‘มาตริ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ปิตริ สุสฺสูยิตพฺพํ’’ อิติ, อตฺร หิ สมาตริ สปิตรีติ สมฺพนฺธิสทฺทาภาเวปิ สา มาตา โส ปิตา จ อสฺส ปุตฺตสฺสาติ ปตียเต.

อุปลกฺขณโต – ‘‘กาเกหิ รกฺขิตพฺพํ ทธี’’ติ กากสทฺโท สพฺเพส+มุปฆาตกานํ สามฺํ อุปลกฺเขตีติ สุนขาทิสพฺเพหิปิ นิวารียเต.

วจนโต – ‘‘ทารา’’อิติ ทารสทฺโท กลตฺเต พหุวจนนฺโต, อฺตฺถ อนิยตวจโน.

ตทงฺคตฺตา – ‘‘สชฺชิตํ โภชน’’มิติ วุตฺเต ตปฺปริกฺขารตฺตา ตทุปกรณ อาสน, ปาติ, พฺยฺชนาทีนํ สมฺปาทนมฺปิ ปตียเต.

ปธานภาวโต – ‘‘นิคฺคจฺฉติ อวนินาโถ’’ติ รฺโ นิคฺคมเนน ตทุปชีวีนมฺปิ นิคฺคมนํ วิฺายติ.

วุตฺตฺจ –

เนยฺยนีตตฺถสุตฺเตสุ, เยฺยํ สทฺทตฺถมตฺตกํ;

เน+ตฺถ วตฺตพฺพอตฺเถน, สุตฺตํ นีตตฺถกํ ภเวติ.

เอว+มฺเสมฺปิ อการนฺตานํ ปุลฺลิงฺคานํ สทฺทานํ รูปนโย กฺริยา+ภิสมฺพนฺโธ จ. สุคตสทฺทโต ยสฺส สทฺทสฺส วิเสโส อตฺถิ, ตํ วกฺขาม. อิโต ปรํ ฉฏฺิยา จตุตฺถีสมตฺตา ปฺจมีพหุวจนสฺส จ ตติยาพหุวจเนน สมตฺตา น ตา ทสฺสิยนฺเต.

คุมฺพ สิ, ‘‘อโต’’ ‘‘สิสฺสา’’ติ จ วตฺตเต.

๑๑๐. กฺวเจ+วา.

อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิ. คุมฺเพ คุมฺโพ, คุมฺพา. โภ คุมฺพ คุมฺพา, ภวนฺโต คุมฺพา อิจฺจาทิ สุคตสมํ. เอวํ ผุสฺสิตคฺเค ผุสฺสิตคฺโค, วตฺตพฺเพ วตฺตพฺโพ อิจฺจาทิ. สิสฺโส+การสฺส นิจฺจตฺตา กตฺถจิ ปกฺเข เอการตฺต+มิท+มารทฺธนฺติ สิสฺโส+การปกฺเข เอว ภวตีติ ‘‘อํ นปุํสเก’’ติ อ+มาเทเสน เอการสฺส นปุํสกวิสเย พาธิตตฺตา ‘‘พหุลํ’’ วิธานา นปุํสเกปิ สุเข ทุกฺเขติ กฺวจิ โหเตว.

‘‘โยสฺส’’ ‘‘เฏ’’ติ จ วตฺตเต.

๑๓๕. เอกจฺจาทีห+โต

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ. เอกจฺโจ, เอกจฺเจ. โภ เอกจฺจ เอกจฺจา, เอกจฺเจ. เอกจฺจํ, เอกจฺเจ. เอวํ เอส+ส+ปมสทฺทานํ.

โกโธ, โกธา. โภ โกธ โกธา, โกธา. โกธํ, โกเธ.

‘‘นาสฺส’’ ‘‘สา’’ติ จ วตฺตเต.

๑๐๗. โกธาทีหิ

โกธาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา. โกธสา โกเธน. อตฺถสา อตฺเถน. ‘‘เย อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา’’ติ อตฺถสทฺโท นปุํสกลิงฺโคปิ ทิสฺสติ.

‘‘สฺมิโน ฏี’’ติ จ วตฺตเต.

๑๗๕. ทิวาทิโต

ทิวาทีหิ นาเมหิ สฺมิโน ฏิ โหติ นิจฺจํ. ทิวิ, เอวํ ภุวิ. เอตฺถฏิมฺหิ นิจฺจํ วการาคโม รสฺโส จ. เอตฺถ ภูสทฺโท วธูสทฺทสมํ.

‘‘เว’’ติ วตฺตเต.

๑๔๔. มนาทีหิ สฺมึ+สํ+นา+สฺมานํ สิ+โส+โอ+สา+สา

มนาทีหิ สฺมิ+มาทีนํ สิ+โส+โอ+สา+สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. มโน, มนา. โภ มน มนา, มนา. มโน, มนํ, มเน. มนสา มเนน, มเนหิ มเนภิ. มนโส มนสฺส, มนานํ. มนสา มนา มนมฺหา มนสฺมา, มเนหิ มเนภิ. มนสิ มนมฺหิ มนสฺมึ, มเนสุ.

เอวํ วโจ ปโย เตโช,

ตโป เจโต ตโม ยโส.

อโย วโย สิโร สโร,

อุโร+ตฺเย+เต มนาทโย.

รูปสิทฺธิยํ อห+รหสทฺทา มนาทีสุ ปิตา. อหสฺส อาปาทิตฺตา รโหติ นิปาตตฺตา รหสีติ วิภตฺยนฺตปฏิรูปกนิปาตตฺตา อิธ น คหิตา.

คจฺฉนฺต สิ, ‘‘สิสฺส’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเต. ปรโต ภิยฺโย นานุวตฺตยิสฺสาม, วุตฺติยา เอว อนุวตฺตสฺส คมฺยมานตฺตา.

๑๔๘. นฺตสฺสํ

สิมฺหิ นฺตปจฺจยสฺส อํ โหติ วา. ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ายา ‘‘นฺตสฺสา’’ติ สุตตฺตา นฺตสฺเสว อํ, น ตทนฺตสฺส อนุมิตสฺส สทฺทสฺส. เอว+มุปริปิ นฺต+นฺตูนํ อาเทสวิธานฏฺาเนสุ. ‘‘คสินํ’’ติ สิโลโป. คจฺฉํ คจฺฉนฺโต.

๒๑๕. นฺต+นฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม

ปเม โยมฺหิ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ นฺโตอิจฺจาเทโส โหติ วา. ส จ พหุลาธิการา ปุเมว, คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา.

๒๑๘. ฏ+ฏา+อํ เค

เค ปเร นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ฏ+ฏา+อํอิจฺจาเทสา นิจฺจํ โหนฺติ พหุลํ. โภ คจฺฉ คจฺฉา คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา.

๙๒. นฺตสฺส จ ฏ วํ+เส

อํเสสุ นฺตปจฺจยสฺส ฏ โหติ วา นฺตุสฺส จ. ววตฺถิตวิภาสา+ยํ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต.

๒๑๗. โต+ตา+ติ+ตา ส+สฺมา+สฺมึ นาสุ

ส+สฺมา+สฺมึ+นาสุ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ โต+ตา+ติ+ตา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ. คจฺฉโต คจฺฉสฺส คจฺฉนฺตสฺส.

๒๑๖. ตํ นํมฺหิ

นํมฺหิ นฺต+นฺตูนํ สวิภตฺตีนํ ตํ วา โหติ. คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ. คจฺฉตา คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตมฺหา คจฺฉนฺตสฺมา. คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตมฺหิ คจฺฉนฺถสฺมึ, จฺเฉนฺเตสุ.

เอวํ มหํ จรํ ติฏฺํ, ททํ ภุฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชีรํ วจํ ปียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ.

อิจฺจาทโย.

ภวนฺต สิ,

๑๔๙. ภูโต

นิยมสุตฺต+มิทํ. ภูธาตุโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา. ภวํ.

๑๔๖. ภวโต วา โภนฺโตค+โย+นา+เส

ภวนฺตสทฺทสฺส โภนฺตาเทโส วา โหติ ค+โย+นา+เส. นฺโตอาเทโส, โภนฺโต โภนฺตา ภวนฺโต ภวนฺตา. เค ปน โภ โภนฺต โภนฺตา ภว ภวา ภวํ, โภนฺโต โภนฺตา ภวนฺโต ภวนฺตา. โภนฺตาเทสปกฺเข ฏ+ฏา+อํอาเทสา พหุลาธิการา น โหนฺติ. ภวํ ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเต. โภตา โภนฺเตน ภวตา ภวนฺเตน, ภวนฺเตหิ ภวนฺเตภิ. โภโต โภนฺตสฺส ภวโต ภวสฺส ภวนฺตสฺส, ภวตํ ภวนฺตานํ. ภวตา อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํ.

โภอิติ อามนฺตเณ นิปาโต, ‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’’ติ พหุวจเนปิ ทสฺสนโต. เอวํ ภนฺเตติ. ภทฺเทติ ภทฺทสทฺทนฺตเรน สิทฺธํ. ภทฺทนฺตอิติ ทสฺส ทฺวิภาเวน.

สํ สนฺโต, สนฺโต สนฺตา. โภ ส สา สํ, สนฺโต สนฺตา. สํ สนฺตํ ‘‘สํโยคาทิโลโปติ นสฺส โลเป ‘‘ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ’’, สนฺเต. สตา สนฺเตน.

๑๔๕. สโต สพ เภ

สนฺตสทฺทสฺส สพ ภวติ ภกาเร. สพฺภิ สนฺเตหิ. นิจฺจตฺตา สนฺเตภีติ น โหติ. สโต สสฺส สนฺตสฺส อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํ.

๑๕๐. มหนฺตา+รหนฺตานํ ฏา วา

สิมฺหิ มหนฺตา+รหนฺตานํ นฺตสฺส ฏา วา โหติ. มหา มหํ มหนฺโต, มหนฺโต มหนฺตา. อรหา อรหํ, อรหนฺโต อรหนฺตา อิจฺจาทิ คจฺฉนฺตสมํ.

อสฺม สิ,

๑๕๔. ราชาทียุวาทิตฺวา

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ ปรสฺส สิสฺส อา โหติ. อสฺมา,

๑๕๖. โยน+มาโน

ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยน+มาโน วา โหติ. อสฺมาโน อสฺมา. โภ อสฺม อสฺมา, อสฺมาโน อสฺมา.

๑๕๕. วา+มฺหา+นง

ราชาทีนํ ยุวาทีนฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิ. อสฺมานํ อสฺมํ, อสฺมาโน อสฺเม.

๘๐. นาสฺเส+โน

กมฺมาทิโต นาวจนสฺส เอโน วา โหติ. อสฺเมน อสฺมนา, อสฺเมหิ อสฺเมภิ. อสฺมสฺส, อสฺมานํ. อสฺมา อสฺมมฺหา อสฺมสฺมา อิจฺจาทิ.

๗๙. กมฺมาทิโต

กมฺมาทิโต สฺมิโน นิ โหติ วา. อสฺมนิ อสฺเม อสฺมมฺหิ อสฺมสฺมึ, อสฺเมสุ. กมฺม จมฺม เวสฺม ภสฺม พฺรหฺม อตฺต อาตุม ฆมฺม มุทฺธอิติ กมฺมาทโย. มุทฺธ คณฺฑิวธนฺว อณิม ลฆิมาทโย อสฺมสมา. ราช พฺรหฺม สข อตฺต อาตุม คณฺฑิวธนฺว อสฺม อณิม ลฆิมาทโย ราชาทโย.

‘‘ธมฺโม วา+ฺตฺเถ’’ติ คณสุตฺเตน ราชาทีสุ ปฏฺิตตฺตา ทฬธมฺโม ทฬธมฺมาติ วา โหติ. ยุว สา สุวา มฆว ปุม วตฺตหาติ ยุวาทโย. ราชา, ราชาโน ราชา. โภราช ราชา, ราชาโน ราชา. ราชานํ ราชํ, ราชาโน ราเช.

๑๒๓. ราชสฺสิ นามฺหิ

‘‘สพฺพทตฺเตน ราชินา’’ติ ปามฺปติ อิท+มารทฺธํ. ราชสฺสิ วา โหติ นามฺหิ. ราชินา.

๒๒๒. นา+สฺมาสุ รฺา

นา+สฺมาสุ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺา โหติ นิจฺจํ. อเนกวณฺณตฺตา สพฺพสฺส. รฺา.

๑๒๔. สุ+นํ+หิสู

ราชสฺส อู โหติ วา สุ+นํ+หิสุ. ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสาติ อนฺตสฺส โหติ. ราชูหิ ราเชหิ ราชูภิ ราเชภิ.

๒๒๓. รฺโ+รฺสฺส+ราชิโน เส

เส ราชสฺส สวิภตฺติสฺส เอเต อาเทสา โหนฺติ. รฺโ รฺสฺส ราชิโน, ราชูนํ.

๒๒๑. ราชสฺส รฺํ

นํมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺํ วา โหติ. รฺํ. รฺา, ราชูหิ ราเชหิ ราชูภิ ราเชภิ.

๒๒๔. สฺมิมฺหิ รฺเ+ราชินิ

สฺมิมฺหิ ราชสฺส สวิภตฺติสฺส รฺเ+ราชินิ โหนฺติ นิจฺจํ. รฺเ ราชินิ, ราชูสุ ราเชสุ.

๒๒๕. สมาเส วา

อิติ คณสุตฺเตน ราชสฺส นา+สฺมา+สฺมึสุ ยํ วุตฺตํ, ตํ วา โหติ. กาสิรฺา กาสิราชินา กาสิราเชน, กาสิราชูภิ กาสิราเชภิ กาสิราชูหิ กาสิราเชหิ. กาสิรฺโ กาสิรฺสฺส กาสิราชิโน กาสิราชสฺส. กาสิรฺา กาสิราชสฺมา. กาสิราชูนํ กาสิราชานํ. กาสิรฺเ กาสิราชินิ กาสิราเช กาสิราชมฺหิ กาสิราชสฺมึ, กาสิราชูสุ กาสิราเชสุ.

อทฺธา, อทฺธาโน อทฺธา. โภ อทฺธ อทฺธา, อทฺธาโน อทฺธา. อทฺธานํ อทฺธํ, อทฺธาโน อทฺเธ.

๑๙๒. ปุม+กมฺม+ถาม+ทฺธานํ ส+สฺมาสุ จ

ปุมาทีน+มุ โหติ วา ส+สฺมาสุ นามฺหิ เจ+ติ อุตฺเต อทฺธุนา, กมฺมาทิตฺตา ‘‘นาสฺเส+โน’’ติ วา เอโน, อทฺเธน อทฺธนา, อทฺเธหิ อทฺเธภิ. เส อุกาเร จ –

๑,๙. อิยุวณฺณา ฌลา นามสฺส+นฺเต

นามํ ปาฏิปทิกํ, ตสฺส อนฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุวณฺณา ฌลสฺา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อิ จ อุ จ อิยุ, อิยุ จ เต วณฺณา เจติ อิยุวณฺณา, ‘‘ทฺวนฺทนฺเต สูยมานํ ปจฺเจก+มภิสมฺพนฺธิย เต’’ติ วุตฺตตฺตา วณฺณสทฺทํ ปจฺเจก+มภิสมฺพนฺธิย ‘‘อิวณฺณุวณฺณา’’ติ วุตฺตํ.

๘๑. ฌลา สสฺส โน

ฌลโต สสฺส โน วา โหติ. อทฺธุโน อทฺธุสฺส อทฺธสฺส, อทฺธานํ.

๘๒. นา สฺมาสฺส

ฌลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา, อทฺธุนา อทฺธุมฺหา อทฺธุสฺมา อทฺธา อทฺธมฺหา อทฺธสฺมา. ‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน นิ, อทฺธนิ อทฺเธ อทฺธมฺหิ อทฺธสฺมึ, อทฺเธสุ. อทฺธสทฺโท เจ+ตฺถกาล+ทฺธานวาจิ, น ภาควาจี.

อตฺตา, อตฺตาโน อิจฺจาทิ ยาว ทุติยา ราชาว, กมฺมาทิตฺตา เอเน อตฺเตน อตฺตนา.

๑๙๕. สุ+หิสุ นก

อตฺต+อาตุมานํ สุ+หิสุ นกาคโม โหติ. ‘‘กานุพนฺธา+ทฺยนฺตา’’ติ ปริภาสโต กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, อตฺตเนหิ อตฺเถหิ อตฺตเนภิ อตฺเตภิ.

๑๙๔. โน+ตฺตาตุมา

อตฺต+อาตุเมหิ สสฺส โน วา โหติ. อตฺตโน อตฺตสฺส, อตฺตานํ.

๑๙๖. สฺมาสฺส นา พฺรหฺมา จ

พฺรหฺมา อตฺต+อาตุเมหิ จ ปรสฺส สฺมาสฺส นา โหติ นิจฺจํ. อตฺตนา. สฺมิมฺหิ กมฺมาทิตฺตา นิ, อตฺตนิ อตฺเต อตฺตมฺหิ อตฺตสฺมึ, อตฺตเนสุ อตฺเตสุ. อาตุมา อตฺตาว.

พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมา, ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ สุตฺเต ‘‘พฺรหฺมสฺสู’’ติ โยควิภาคา อาโนมฺหิ พฺรหฺมสฺส อุ, ปรสฺสรโลเป พฺรหฺมุโนติปิ สิชฺฌติ. อยฺจ พฺรหฺมสํยุตฺเต ทิสฺสติ. พฺรหฺมา เค-

๖๐. ฆ+พฺรหฺมาทิเต

อากติคโณ+ยํ, อากตีติ ชาติ, ชาติปธานคโณตฺย+ตฺโถ. ฆสฺโต พฺรหฺม+กตฺตุ+อิสิ+สขาทีหิ จ คสฺเส+วา โหติ. โภ พฺรหฺเม พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมา. พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺเม.

๑๙๑. นามฺหิ

พฺรหฺมสฺสุ โหติ นามฺหิ นิจฺจํ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ.

๑๙๐. พฺรหฺมสฺสุ วา

พฺรหฺมสฺสุ วา โหติ ส+นํสุ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โน. พฺรหฺมุโน พฺรหฺมุสฺส พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ พฺรหฺมานํ. ‘‘สฺมาสฺส นา พฺรหฺมา เจ’’ติ สฺมาสฺส นา, อุกาเร พฺรหฺมุนา. ‘‘อมฺพฺวาทีหิ’’ติ สฺมิโน นิ, อิมสฺส อากติคณตฺตา พฺรหฺมสฺส กมฺมาทิตฺเตปิ เอตฺถ วุตฺตา. พฺรหฺมนิ พฺรหฺเม พฺรหฺมมฺหิ พฺรหฺมสฺมึ, พฺรหฺเมสุ.

สขา, ราชาทิตฺตา อา.

๒,๑๕๗. อาโย โน จ สขา

สขโต โยน+มาโย โน โหนฺติ วา อาโน จ. สขาโย สขาโน.

๑๕๙. โน+นา+เสสฺวิ

สขสฺส อิ โหติ นิจฺจํ โน+นา+เสสุ. สขิโน.

๑๖๑. โย+สฺวํ+หิสุ จา+รง

สขสฺส วา อารง โหติ โย+สฺวํ+หิสุ สฺมา+นํสุจ.

๑๗๑. อารงสฺมา

อารวาเทสโต ปเรสํ โยนํ โฏ โหติ. สขาโร สขา. เค ตุ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ เอ, สเข สข สขา. พหุวจนํ ปมา วิย. อํมฺหิ ‘‘วา+มฺหา+นง’’ติ อานง, สขานํ สขารํ สขํ, สขาโย สขาโน สขิโน.

๑๗๒. โฏ เฏ วา

อารวาเทสมฺหา โยนํ โฏ เฏ วา โหนฺติ ยถากฺกมํติ เฏ. อฺตฺถ ‘‘อารงสฺมา’’ติ โฏ. สขาเร สขาโร สเข. โฏคฺคหณํ ลาฆวตฺถํ. สขินา, สขาเรหิ สเขหิ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ ฌโต สสฺส โน, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ.

๑๖๐. สฺมา+นํสุ วา

สขสฺส วา อิ โหติ สฺมา+นํสุ. สขีนํ สขานํ.

๑๗๑. ฏา นา+สฺมานํ

อารวาเทสมฺหา นา+สฺมานํ ฏา โหติ นิจฺจํ. สขารา, พหุลาธิการา สขารสฺมา. ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ นา, สขินา สขิสฺมา สขา สขมฺหา สขสฺมา.

๑๕๘. เฏ สฺมิโน

สขโต สฺมิโน เฏ โหติ นิจฺจํ. สเข, สขาเรสุ สเขสุ. สขิ สขีติ อิตฺถิยํเยว ปโยโค ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘นทาทิโต งี’’ติ วีมฺหิ อาลปนตฺตา วา รสฺโส.

ยุวาทิตฺตา อา, ยุวา.

๑๘๑. โยนํ โน+เน วา

ยุวาทีหิ โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ‘‘โยน+มาโน’’ติ อาโนมฺหิ สิทฺเธปิ ‘‘ทุติยสฺส เน’’ติ คนฺถคารโว โหตีติ ยถากฺกมํปติ ลาฆวตฺถํ โนคฺคหณํ.

๑๗๙. โน+นา+เนสฺวา

โน+นา+เนสุ ยุวาทีน+มา โหติ. ยุวาโน ยุวา. โภ ยุว ยุวา, ยุวาโน ยุวา. ยุวานํ ยุวํ, ยุวาโน ยุวาเน ยุเว. ยุวานา.

๑๗๘. ยุวาทีนํ สุ+หิสฺวา+นง

สุ+หิสุ ยุวาทีน+มานง โหติ. ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ.

๑๙๓. ยุวา สสฺสิ+โน

ยุวา สสฺส วา อิโน โหติ. ยุวิโน ยุวสฺส, ยุวานํ.

๑๘๐. สฺมา+สฺมึนํ นา+เน

ยุวาทหิ สฺมา+สฺมึนํ นา+เน นิจฺจํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ยุวานา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ. ยุวาเน, ยุวาเนสุ. มฆว+ปุม+วตฺตหสทฺทา ยุวสทฺทสมา. อยํ วิเสโส –

๑๘๗. คสฺสํ

ปุมสทฺทโต คสฺส อํ วา โหติ. ปุมํ ปุม ปุมา, ปุมาโน ปุมา. ปุมานํ ปุมํ, ปุมาโน ปุมาเน ปุเม.

๑๘๕. นามฺหิ

ปุมสฺสา โหติ นามฺหิ. ปุมานา. ‘‘ลกฺขณิกปฏิปโทตฺเตสุ ปฏิปโทตฺตสฺเสว คหณํ, น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ ายา ปฏิปโทตฺตนาวิภตฺติ เอว คยฺหติ, น นาสฺมาสฺส, กตลกฺขณิกตฺตา. ปฏิปทนฺติ จ ‘‘นามฺหี’’ติ นาวิภตฺติยา ปฏิปทภูโต อนุกรณสทฺโท. น ลกฺขณิโก นา. ‘‘ปุม+กมฺม+ถาม+ทฺธานํ วา ส+สฺมาสุ เจ’’ติ วา อุตฺเต ปุมุนา ปุเมน. ปุมุโน ปุมุสฺส ปุมสฺส. ปุมุนา ปุมา.

๑๘๔. ปุมาติ

สฺมิโน เน วา โหติ. ปุมาเน ปุเม ปุมมฺหิ ปุมสฺมึ.

๑๘๖. สุมฺหา จ

ปุมสฺส สุมฺหิ ปุมาทีนํ ยํ นิจฺจํ วุตฺตํ, ตํ วา โหตีติ อานง วา โหติ อา จ. ปุมาเนสุ ปุมาสุ ปุเมสุ. วตฺตหา, วตฺตหาโน วตฺตหา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํ.

๑๘๙. วตฺตหา ส+นํนํ โน+นานํ

วตฺตหา สนํนํ โนนานํ นิจฺจํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. วตฺตหาโน วตฺตหานานํ.

อการนฺตํ.

สา สิ,

๖๔. เอกวจน+โยสฺว+โฆนํ

โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆ. ‘‘อโฆนํ’’ติ ฆปฺปฏิเสเธ อกเต สฺส+มาทีสุ ปเรสุ ฆสฺส วิกปฺเปน รสฺโส, เอกวจนาทีสุ โยสุ จ ปเรสุ ฆสฺส นิจฺเจน รสฺโสติ วิรุทฺธตฺถคหณนิวตฺตนตฺโถ ฆปฏิเสโธ. โอคฺคหณ+มุตฺตรตฺถํ. เอกวจเน โยสุ จ ฆ+โอการนฺตวชฺชิตานํ นามานํ รสฺโส โหติ ติลิงฺเคติ รสฺเส สมฺปตฺเต –

๖๖. สิสฺมึ นา+นปุํสกสฺสติ

อนปุํสกสฺส รสฺโส น โหตีติ สิมฺหิ ตุ น รสฺโส. สา. ‘‘ปชฺชุนฺโนว ลกฺขณปวุตฺติ ชเลปิ วสฺสติ, ถเลปิ วสฺสตี’’ติ ายา ยุวาทิตฺตา สิสฺส อา. โยสุ รสฺเส ‘‘โยนํ โน+เน วา’’ติ โยสฺส โน. ‘‘โน นาเนสฺวา’’ติ อา, สาโน. โนตฺตาภาวปกฺเข ‘‘โยน+มาโน’’ติ วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิจฺจ+มาโน, ตสฺมา โน+เนอภาวปกฺเข สา, เสติ รูปปสงฺโค น โหติ. สาโน. ตถา เนตฺตาภาวปกฺเข.

๑๘๘. สาสฺสํ+เส จา+นง

สาสทฺทสฺส อานง โหติ อํ+เส เค จ นิจฺจํ. โภ สาน สานา, สาโน. สานํ, สาเน สาโน. สานา, สาเนหิ สาเนภิ. สานสฺส, สานํ. สานา, สาเนหิ สาเนภิ. สาเน, สาเนสุ.

สุวา ยุวาว. ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ รสฺสตฺตํ วิเสโส. เค ตุ –

๑๓๐. เค วา

อโฆนํ เค วา รสฺโส โหติ ติลิงฺเค. โภ สุว สุวา.

อาการนฺตํ.

มุนิ สิโลโป. เฌ กเต –

๙๓. โยสุ ฌิสฺส ปุเม

ฌสฺสฺส อิสฺส โยสุ วา ฏ โหติ ปุลฺลิงฺเค. มุนโย, ฌคฺคหณํ กึ, อิการนฺตสมุทายสฺส มา สิยา. อิคฺคหณํ กึ, อีการสฺส วาติ. อโตติ สามฺนิทฺเทสา ลกฺขณิกอการโต โยนํ ฏาเฏ สมฺปตฺตาปิ อวิธานสามตฺถิยา น โหนฺติ. สามตฺถิยฺจ อฺถา อนุปปตฺติ.

๑๑๔. โลโป

ฌลโต โยนํ โลโป โหตีติ โยโลเป –

๘๘. โยโลป+นิสุ ทีโฆ

โยนํ โลเปนิสุ จ ทีโฆ โหติ. มุนิ. มุนโยติ เอตฺถ โยโลโป กิมตฺถํ น โหติ, อกฺเกน ฌตฺตสฺส นาสิตตฺตา. กินฺติ ปมํ น โหติ, อนฺตรงฺคตฺตา ฌตฺตสฺส. โภ มุนิ มุนี, มุนโย มุนี. มุนึ, มุนโย มุนี. มุนินา, มุนีหิ มุนีภิ. ‘‘โยโลปนิสุ’’ ‘‘วีมนฺตุวนฺตูน’’ มิจฺจาทิาปกา อิการุการานํ สุนํหิสุ ทีฆสฺสา+นิจฺจตฺตา มุนิหิ มุนินํ มุนิสุ อิติปิ โหติ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โน, มุนิโน มุนิสฺส, มุนีนํ. ‘‘นาสฺมาสฺสา’’ติ นา, มุนินา มุนิมฺหา มุนิสฺมา. มุนิมฺหิ มุนิสฺมึ, มุนีสุ. ‘‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’’ (คณสุตฺต)ติ พฺรหฺมาทีสุ ปาา ‘‘โย จ สิสฺโส มหามุเน’’ติ เอตฺถ ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ สสฺส เอฏ.

เอวํ –

โชติ ปาณิ คณฺิ มุฏฺิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;

พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิ.

อิสิ คินิ มณิ ธนิ, คิริ รวิ กวิ กปิ;

อสิ มสิ นิธิ วิธิ, อหิ กิมิ ปติ หริ.

อริ ติมิ กลิ พลิ, ชลธิ จ คหปติ;

อุรมิติ วรมติ, นิรุปธิ อธิปติ;

อฺชลิ สารถิ อติถิ, สมาธิ อุทธิปฺปภุตโย.

อคฺคิ+อิสีนํ อยํ วิเสโส –

๑๔๗. สิสฺสา+คฺคิโต นิ

อคฺคิสฺมา สิสฺส นิ โหติ วา. อคฺคินิ อคฺคิ, อคฺคโย อิจฺจาทิ มุนิสทฺทสมํ.

๑๓๓. เฏ สิสฺสิ+สิสฺมา

อิสิสฺมา สิสฺส เฏ วา โหติ. อิเส อิสิ. ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺส เอ วา, โภ อิเส อิสิ, อิสโย อิสี. อิสึ.

๑๓๔. ทุติยสฺส โยสฺส

‘‘ทุติยา โยสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘ทุติยสฺส โยสฺสา’’ติ วิสุํ กรณํ ‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺาน+มปฺเย+กเทโส+นุวตฺตเต, น ตฺเว+กวิภตฺติยุตฺตานํ’’ติ ายา ทุติยาโยสฺสาติ นานุวตฺติย โยสฺสาติ สามฺเน อนุวุตฺติย เอกจฺจาทิโต ปมา โยสฺสาปิ เฏวิธานตฺถํ. อิสิสฺมา ปรสฺส ทุติยา โยสฺส เฏ วา โหติ. อิเส อิสโย อิสี, เสสํ มุนิสมํ.

อาทิ, อาทโย อิจฺจาทิ, สฺมิมฺหิ –

๕๕. รตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ วา โหติ. อาโท อาทิมฺหิ อาทิสฺมึ, อาทีสุ.

สมาเส อิการนฺตโต โย+สฺมึสุ วิเสโส.

๑๘๒. อิโต+ฺตฺเถ ปุเม

อฺตฺเถ วตฺตมานโต อิการนฺตโต นามสฺมา โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี. โภ อริยวุตฺติ อริยวุตฺตี, อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี. อริยวุตฺตึ, อริยวุตฺติโน อริยวุตฺตโย อริยวุตฺตี. อริยวุตฺตินา อิจฺจาทิ ตุ มุนิสทฺทสมํ.

๑๘๓. เน สฺมิโน กฺวจิ

อฺตฺเถ อิการนฺตโต นามสฺมา สฺมิโน เน วา โหติ กฺวจิ. อริยวุตฺติเน อริยวุตฺติมฺหิ อริยวุตฺติสฺมึ, อริยวุตฺตีสุ. เอวํ โตมรงฺกุสปาณิโน สารมติโน อิจฺจาทิ. กฺวจิคฺคหณา น สพฺพตฺถ เนอาเทโส.

อิการนฺตํ.

ทณฺฑี, สิโลโป. ‘‘เอกวจเน’’ จฺจาทินา รสฺเส สมฺปตฺเต อนปุํสกตฺตา ‘‘สิสฺมึนา+นปุํสกสฺสา’’ติ นิเสโธ. โยมฺหิ เอกวจเน จ สพฺพตฺถ รสฺโส.

๗๕. โยนํ โน+เน ปุเม

ฌสฺิโต โยนํ โน+เน วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑิโน.

๑๑๕. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา

ชนฺตุ+เหตูหิ อีการนฺเตหิ ฆ+ปสฺเหิ จ ปเรสํ โยนํ วา โลโป โหติ. ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ติ ทีเฆ ทณฺฑี ทณฺฑิโย. เค ตุ ‘‘เค วา’’ติ วา รสฺโส. โภ ทณฺฑิ ทณฺฑี, ทณฺฑิโน ทณฺฑี ทณฺฑิโย.

๗๔. นํ ฌีโต

ฌสฺีโต อํวจนสฺส นํ วา โหติ. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑิเน.

๗๖. โน

ฌีโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค. ทณฺฑิโน ทณฺฑี ทณฺฑิโย. ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ โนมฺหิ กเต ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ. ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ สฺมาสฺส นา, ทณฺฑินา ทณฺฑิมฺหา ทณฺฑิสฺมา.

๗๗. สฺมิโน นิ

ฌีโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ วา. ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑีสุ, พหุลาธิการา สฺมิมฺหิ คามณี+เสนานี+สุธีปภุตีนํ นิอาเทสาภาโว จ วิเสโส. เอวํ –

ธมฺมี สงฺฆี าณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาี รฏฺี;

ฉตฺตี มาลี จมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามี.

ธชี คณี สสี กุฏฺี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;

ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลี; (วาจี, รู)

ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;

ธมฺมวาที สีหนาที, ภูมิสายี สีฆยายี.

อีการนฺตํ.

ภิกฺขุ, สิโลโป. ลสฺายํ –

๘๓. ลา โยนํ โว ปุเม

ลโต โยนํ โว โหติ วา ปุลฺลิงฺเค.

๙๔. เว+โวสุ ลุสฺส

ลสฺสฺส อุสฺส เว+โวสุ ฏ โหติ. เอตฺถ ‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ ตฺย+ตฺร โวสฺส สหจริตายา อนิสฺสิตตฺตา ชาติวเสน ‘‘ลา โยนํ’’ ตฺยาโท โว จ คยฺหติ. ภิกฺขโว. อฺตฺร ‘‘โลโป’’ติ โยโลโป. ‘‘โยโลปนิสุ ทีโฆ’’ติ ทีเฆ ภิกฺขู. โภ ภิกฺขุ ภิกฺขู.

๙๖. ปุมา+ลปเน เวโว

ลสฺโต อุโต โยสฺสา+ลปเน เว+โว โหนฺติ วา ปุลฺลิงฺเค. ภิกฺขเว ภิกฺขโว ภิกฺขู. ภิกฺขุํ, ภิกฺขโว ภิกฺขู. ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ. ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ ลโต สสฺส โน วา, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ. ‘‘นา สฺมาสฺสา’’ติ ลโต วา สฺมาสฺส นา, ภิกฺขุนา ภิกฺขุมฺหา ภิกฺขุสฺมา. ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมึ. เอวํ –

เสตุ เกตุ ราหุ ภาณุ, สํกุ อุจฺฉุ เวฬุ มจฺจุ. (ปงฺคุ, รู) สินฺธุ พนฺธุ เนรุ เมรุ, สตฺตุ การุ เหตุ ชนฺตุ. รุรุ ปฏุ – อิจฺจาทโย.

ชนฺตุ+เหตูนํ โยสฺว+ยํ เภโท. ‘‘ชนฺตุ+เหตฺวี+ฆ+เปหิ วา’’ติ โยโลเป –

๘๔. ชนฺตฺวาทิโต โน จ

ชนฺตฺวาทิโต โยนํ โน โหติ โว จ ปุลฺลิงฺเค. ชนฺตุโน ชนฺตโว ชนฺตุโย. โภ ชนฺตุ ชนฺตู, ชนฺตุโน, ‘‘ปุมาลปเน เวโว’’ติ เว+โว, ชนฺตเว ชนฺตโว ชนฺตุโย. ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตุโน ชนฺตโว ชนฺตุโย. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

เหตุ, เหตู เหตโว. ‘‘โยมฺหิ วา กฺวจี’’ติ ลสฺสฺส อุสฺส วา ฏาเทโส, เหตโย. โยมฺหิ อนฺตรงฺคตฺตา ปมํ ฏาเทเส กเต ปจฺฉา โยโลปาภาโว, ตถา หิ อนฺตรงฺค+พาหิรงฺควิธาเนสฺว+นฺตรงฺควิธิเยว พลวา. เอตฺถ จ ปกตินิสฺสิต+มนฺตรงฺคํ, ปจฺจยนิสฺสิตํ พาหิรงฺคํ. เหตุโย. โภ เหตุ, เหตู เหตเว เหตโว เหตโย เหตุโย. เสสํ ปุพฺพสมํ.

พหุโต นํมฺหิ –

๔๘. พหุกตินฺนํ

นํมฺหิ พหุโน กติสฺส จ นุก โหติ ติลิงฺเค. พหุนฺนํ. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

วตฺตุ สิ,

๕๗. ลฺตุ+ปิตาทีน+มา สิมฺหิ

ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตุ+มาตุ+ภาตุ+ธีตุ+ทุหิตุ+ชามาตุ+นตฺตุ+โหตุ+โปตูนฺจา โหติ สิมฺหิ. วตฺตา. ‘‘กตฺตริ ลฺตุ+ณกา’’ติ วิหิตลฺตุปจฺจยสฺส คหณา ยโต ธาตุโต หิ โส วิหิโต, ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต, ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ’’ติ ายา ตทวินาภาวโต ตทนฺตธาตุโนปิ คหณํติ ลฺตุปจฺจยนฺตานํติ วุตฺตํ.

๑๖๒. ลฺตุ+ปิตาทีน+ม เส

ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจา+รง โหติ สโต+ฺตฺร. ‘‘อารงสฺมา’’ติ โฏ, วตฺตาโร.

๕๘. เค อ จ

เคลฺตุ+ปิตาทีนํ อ โหติ อา จ. โภ วตฺต วตฺตา, วตฺตาโร. วตฺตารํ, วตฺตาเร วตฺตาโร. นาวจนสฺส ‘‘ฏา นาสฺมานํ’’ติ ฏา, วตฺตารา.

๑๖๖. สุ+หิสฺวา+รง

สุ+หิสุ ลฺตุ+ปิตาทีน+มารง วา โหติ. วตฺตาเรหิ วตฺตาเรภิ วตฺตูหิ วตฺตูภิ.

๑๖๕. สโลโป

ลฺตุ+ปิตาทีหิ สสฺส โลโป วา โหติ. วตฺตุ วตฺตุโน วตฺตุสฺส.

๑๖๓. นํมฺหิ วา

นํมฺหิ ลฺตุ+ปิตาทีน+มารง วา โหติ. วตฺตารานํ.

๑๖๔. อา

นํมฺหิ ลฺตุ+ปิตาทีน+มา วา โหติ. วตฺตานํ วตฺตูนํ. สฺมาสฺส ฏา, วตฺตารา.

๑๗๔. ฏิ สฺมิโน

อารวา+เทสมฺหา สฺมิโน ฏิ โหติ.

๑๗๖. รสฺสา+รง

สฺมิมฺหิ อาโร รสฺโส โหติ. วตฺตริ, วตฺตาเรสุ วตฺตูสุ วตฺตุสุ. เอวํ –

เอวํ ภตฺตุ กตฺตุ เนตุ, โสตุ าตุ เชตุ เฉตฺตุ;

เภตฺตุ ทาตุ ธาตุ โพทฺธุ, วิฺาเปตาทโยปิ จ.

สตฺถุสทฺทสฺส ปน นามฺหิ พหุลาธิการา ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ติ วา อารวาเทเส สตฺถารา สตฺถุนา. เสสํ วตฺตุสมํ.

สิมฺหิ อา, ปิตา. ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ติ อารวาเทเส –

๑๗๗. ปิตาทีน+มนตฺวาทีนํ

นตฺวาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีน+มาโร รสฺโส โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มเส’’ ‘‘สุ+หิสฺวา+รง’’ ‘‘นํมฺหิ วา’’ติ เอตฺถ วุตฺตวิภตฺตีสุ ปเรสุ อารง โหตีติ ตา วิภตฺติโย ปฏิจฺจ สพฺพาสูติ วุตฺตํ. ปิตโร. โภ ปิต ปิตา, ปิตโร. ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร. ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ. ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตูนํ. ‘‘ปิตุนฺนํ’’ติ นํมฺหิ ทีเฆ รสฺส+ทฺวิตฺตานีติ วุตฺตํ. ‘‘สานุวุตฺตํ สุตฺตํ’’ติ ายา ‘‘พหุกตินฺนํ’’ติ เอตฺถ นุก-อิติ โยควิภาเคนปิ สิชฺฌติ เอตฺถ อนุวตฺติตนํมฺหิ. ปฺจมีฉฏฺี ตติยาจตุตฺถีสมํ. ปิตริ, ปิตเรสุ ปีตูสุ, รสฺสาภาโว. นตฺตา, นตฺตาโร. โภ นตฺต นตฺตา, นตฺตาโร อิจฺจาทิ วตฺตุสมํ.

คุณวนฺตุ สิ,

๑๕๑. นฺตุสฺส

สิมฺหิ นฺตุสฺส ฏา โหติ. คุณวา. โยมฺหิ ‘‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม’’ติ สวิภตฺติสฺส นฺตุสฺส นฺโต โหติ. เอตฺถ จ ‘‘นฺตุ วนฺตุ+มนฺตา+วนฺตุ+ตวนฺตุสมฺพนฺธี’’ติ ปริภาสโต นฺตุ จ วนฺตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว คยฺหเต, น ชนฺตุ ตนฺตาทีนํ. คุณวนฺโต. อฺตฺร –

๙๑. ยฺวาโท นฺตุสฺส

โยอาทีสุ นฺตุสฺส อ โหติ. คุณวนฺตอิติ อการนฺตา ฏา+เฏอาเทสา โหนฺติ, คุณวนฺตา. ‘‘ฏฏาอํ เค’’ติ ฏาทโย, โภ คุณว คุณวา คุณวํ, คุณวนฺโต คุณวนฺตา. ‘‘นฺตสฺส จ ฏ วํ+เส’’ติ อํเสสุ นฺตสฺส โฏ วา, คุณวํ คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต. ‘‘โต+ตา+ติ+ตา ส+สฺมา+สฺมึ+นาสู’’ติ ตาอาทโย โหนฺติ, คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ. ‘‘ลกฺขณิกปฏิปโทตฺเตสุ ปฏิปโทตฺตสฺเสว คหณํ, น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ ายา ‘‘น ลกฺขณิกสฺสา’’ติ วุตฺตพฺยตฺติปกฺข+มนเปกฺขิตฺวา ‘‘อโต’’ติ รสฺสาการชาติยา เปกฺขิตตฺตา คุณวนฺเตนาติ ‘‘อเตนา’’ ตฺย+เนน สิชฺฌติ. ชาติ=สามฺํ, พฺยตฺติ=วิเสโส. คุณวโต คุณวสฺส คุณวนฺตสฺส, ‘‘ตํ นํมฺหิ’’ติ นํมฺหี ตํ วา, คุณวตํ คุณวนฺตานํ. คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตมฺหา คุณวนฺตสฺมา. คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตมฺหิ คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺเตสุ. ‘‘นฺตสฺส จ ฏ วา’’ติ โยควิภาคา โยสุ จ นฺตุสฺส วา ฏาเทเส กเต โยสฺส ฏา, ‘‘จกฺขุมา อนฺธิตา โหนฺติ’’, ‘‘วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขุ วณฺณวา’’ อิจฺจาที โหนฺติ.

เอวํ คณวา กุลวา ผลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา พลวา สีลวา ปฺวา อิจฺจาที.

๑๕๓. หิมวโต วา โอ

หิมวโต สิมฺหิ นฺตุสฺส โอ วา โหติ, หิมวนฺโต หิมวา. เสสํ ปุริมสมํ.

อายสฺมนฺตุสทฺโท กมฺมวาจาย กฺวจิ พหุลาธิการา ทฺวิวจเนน อายสฺมนฺตา, ติณฺณํ วจเนน อายสฺมนฺโตติ ทิสฺสติ.

เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มุติมา มติมา ชุติมา สิริมา หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโย.

อุการนฺตํ.

เวสฺสภู สิโลโป. เต จ รสฺสาภาโวว วิเสโส. ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ รสฺเส ‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ โว, เวสฺสภุโว, ‘‘เวโวสุ ลุสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา น ฏาเทโส, ‘‘โลโปติ โยโลเป เวสฺสภู. ‘‘เค วา’’ติ วา รสฺเส โภ เวสฺสภุ เวสฺสภู, เวสฺสภุโว เวสฺสภู. เวสฺสภุํ, เวสฺสภุโว เวสฺสภู. เวสฺสภุนา อิจฺจาทิ ภิกฺขุสมํ. เอวํ สยมฺภู ปราภิภู อภิภูอาทโย. โคตฺรภู+สหภูสทฺเทหิ ปน โยนํ ‘‘ชนฺตฺวาทิโต โน วา’’ติ โน, โว วา, โคตฺรภุโน โคตฺรภุโว โคตฺรภู. สหภุโน สหภุโว สหภู, เสสํ เวสฺสภูสมํ.

๘๕. กูโต

กูปจฺจยนฺตโต โยนํ โน วา โหติ ปุลฺลิงฺเค. สพฺพฺุโน. อฺตฺร ‘‘ลา โยนํ โว ปุเม’’ติ น โว, ‘‘กูโต’’ติ ชนฺตฺวาทีหิ ปุถกฺกรณา. โยโลเป สพฺพฺู. โภ สพฺพฺุ สพฺพฺู, สพฺพฺุโน สพฺพฺู อิจฺจาทิ.

เอวํ มคฺคฺู ธมฺมฺู อตฺถฺู กาลฺู รตฺตฺู มตฺตฺู กตฺู กถฺู วิฺู วิทู อิจฺจาทโย. เอตฺถ ‘‘วิทา กู’’ ‘‘วิโต าโต’’ ‘‘กมฺมา’’ติ ตีสุ สุตฺเตสุ กูปจฺจยสฺส คหิตตฺตา เวทคูอาทโย รูปจฺจยนฺตา น คหิตา.

อูการนฺตํ.

โค, สิ, สิโลโป. โค.

๖๗. โคสฺสา+ค+สิ+หิ+นํสุ คาว+ควา

ค+สิ+หิ+นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว+ควา โหนฺติ นิจฺจํ.

๑๗๐. อุภ+โคหิ โฏ

อุภ+โคหิ โยนํ โฏ โหติ. คาโว คโว. โภ โค, คาโว คโว.

๗๒. คาวุ+มฺหิ

อํวจเน โคสฺส คาวุ วา โหติ. คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโว.

๗๑. นาสฺสา

โคโต นาสฺส อา โหติ วา. เอกวณฺณตฺตา น สพฺพาเทโส. ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺเส’’ติ วตฺตนฺเต ‘‘อาทิสฺสา’’ติ นาสฺส อา โหติ, ปรโลโป, คาวา คาเวน ควา คเวน, โคหิ โคภิ.

๖๙. ควํ เสน

โคสฺส เส วา ควํ โหติ สห เสน. ควํ คาวสฺส ควสฺส. กจฺจายเน ‘‘ควํ เจ ตรมานานํ’’ติ ปาฬึ ปฏิจฺจ นํมฺหิ พหุวจนเมว สาธิตํ, อิธ ‘‘ควํว สิงฺคิโน สงฺคํ’’ติ ทสฺสนโต เอกวจนฺจ.

๗๐. คุนฺนฺจ นํนา

นํวจเนน สห โคสฺส คุนฺนํ โหติ ควฺจ วา. คุนฺนํ ควํ โคนํ. คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา. คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมึ คเว ควมฺหิ ควสฺมึ.

๖๘. สุมฺหิ วา

สุมฺหิ โคสฺส คาว+ควา โหนฺติ วา. คาเวสุ คเวสุ โคสุ. โคสฺส โคณาเทโส น กโต, สทฺทนฺตรตฺตา. โคณสทฺโท หิ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ ทิสฺสตีติ.

อุสุ+ภูมิ+ปสุ+รํสิ-ทิสา+วาจา+มฺพุ+จกฺขุสุ;

ทสสฺว+ตฺเถสุ โค วุตฺโต, ลคฺเค จ วชิเร อิติ.

โอการนฺตํ.

อิติ ปุลฺลิงฺคํ.

กฺา, สิโลโป.

๑,๑๑. ฆา

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส+นฺเต วตฺตมาโน อากาโร ฆสฺโ โหติ. ‘‘ชนฺตุ+เหตฺวี+ฆ+เปหิ วา’’ติ โยโลโป วา. กฺา กฺาโย. ‘‘ฆ+พฺรหฺมาทิเต’’ติ คสฺส เอ วา, กฺเ กฺา, โยมฺหิ กฺา กฺาโย. ‘‘โฆ สฺสํ+สฺสา ยํ+ตึสู’’ติ อํมฺหิ รสฺโส. กฺํ, กฺา กฺาโย.

๔๕. ฆ+ปเต+กสฺมึ นาทีนํ ย+ยา

ฆปโต สฺมึวิภตฺติปริยนฺตานํ เอกตฺเต นาทีนํ ย+ยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. กฺาย, กฺาภิ กฺาหิ. กฺาย, กฺานํ.

๑๐๓. ยํ

ฆปโต สฺมิโน ยํ วา โหติ. กฺายํ กฺาย. ‘‘ฆ+ ปเต+กสฺมึ นาทีนํ ย+ยา’’ ‘‘ยํ’’ติ จ อิเมสํ อปวาทาทีนํ วิสเย มฺหิสฺส อุสฺสคฺคตฺตา ปวตฺติ นตฺถีติ สฺมิโน พหุลาธิการา ‘‘สฺมา+หิ+สฺมินฺน’’ มิจฺจาทินา มฺหิกเต ‘‘ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุมฺหี’’ติ สิชฺฌติ. กฺาสุ. เอวํ –

สทฺธา เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา ตณฺหา วีณา;

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.

ชงฺฆา คีวา ชีวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;

คาถา เสนา เลขา สาลา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.

ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสินา ปชา;

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.

อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลุกา สิขา;

วิสาขา วิสิขา สาขา, วาจา วฺฌา ชฏา ฆฏา.

เชฏฺา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.

ปภา สีมา ขมา ฉายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลิลา, ลาเล+ลา เมขลา กลา.

วฬวา+ลมฺพุสา มูสา, มฺชุสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.

‘‘น+มฺมาทีหี’’ติ อมฺมา+อนฺนา+อมฺพาหิ คสฺส เอการา+ภาเว –

๖๒. รสฺโส วา

อมฺมาทีนํ เค รสฺโส วา โหติ. อมฺม อมฺมา อิจฺจาทิ. เสสํ กฺาว. เอวํ อนฺนา อมฺพา. สภาปริสาหิ สฺมิโน ‘‘ตึ สภาปริสายา’’ติ ตึ วา โหติ. ‘‘โฆสฺส’’ มาทินา รสฺเส สภตึ สภายํ สภาย. ปริสตึ ปริสายํ ปริสาย.

อาการนฺตํ.

มติ, โยมฺหิ –

๑,๑๐. ปิ+ตฺถิยํ

อิตฺถิยํ วตฺตมานสฺส นามสฺส+นฺเต วตฺตมานา อิวณฺณุ+วณฺณา ปสฺา โหนฺติ.

๑๑๖. เย ปสฺสิ+วณฺณสฺส

ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ วา ยกาเร. ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ อนุวตฺติตกฺวจิคฺคหณา เย ปเร จ-การ+ปุพฺพรูปา- นิ น โหนฺติ. มตฺโย. อฺตฺร ‘‘ชนฺตฺวา’’ทินา โยโลโป, ทีโฆ, มตี มติโย. โภ มติ มตี, มตฺโย มตี มติโย. มตึ, มตฺโย มตี มติโย. มติยา, มตีหิ มตีภิ. มตฺยา มติยา, มตีนํ. สฺมิโน ยํ, มตฺยํ มติยํ มตฺยา มติยา, มตีสุ. เอวํ –

ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;

สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.

ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ โสณิ โกฏิ;

ทิฏฺิ วุฏฺิ ตุฏฺิ ยฏฺิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ.

สติ มุติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ;

รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ, วสนิ โอสธิ องฺคุลิ;

ธูลิ ทุทฺรภิ โทณิ, อฏวิ ฉวิ อิจฺจาทิ.

๕๕. รตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน

รตฺยาทีหิ สฺมิโน โฏ วา โหติ. รตฺโต รตฺยํ รตฺติยํ รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีสุ. เสสํ มติสมํ.

อิการนฺตํ.

ทาสี, สิโลโป. ‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา รสฺโส. ‘‘เย ปสฺสิ+วณฺณสฺสา’’ติ อีโลโป, ทาสฺโย. ‘‘ชนฺตฺวา’’ ทินา โยโลโป. ทาสี ทาสิโย. ‘‘เค วา’’ติ รสฺโส. โภ ทาสิ ทาสี, ทาสฺโย ทาสี ทาสิโย.

๗๓. ยํ ปิโต

ปสฺีโต อํวจนสฺส ยํ วา โหติ. ทาสฺยํ ทาสิยํ ทาสึ, ทาสฺโย ทาสี ทาสิโย. ‘‘ฆปเตกา’’ทินา ยา. ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีหิ ทาสีภิ. ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีนํ. ทาสฺยํ ทาสิยํ ทาสฺยา ทาสิยา, ทาสีสุ. เอวํ –

มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;

นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขี.

คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;

วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี.

อิจฺจาทโย.

เอตฺถ จ อีการโลเป ฺการปุพฺพรูโป, เวตรฺโ เวตรณิโย. เวตรฺํ เวตรณิยํ เวตรณึ, เวตรฺโ เวตรณิโย อิจฺจาทิ. โยสุ –

๑๖๗. นชฺชา ธยาสฺวาม

โยสุ นทีสทฺทสฺส อาม วา โหติ. สุ+นก+อาม อิตฺยาทิ ฺการ+กการ+มการา อาคมลิงฺคา. ส จ ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ มานุพนฺธตฺตา สราน+มนฺตา ปโร โหตีติ อีการา ปโร. ‘‘ยวา สเร’’ติ เย ทสฺส โช, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ, นชฺชาโย. วา ป-โลป+โยโลเปสุ นชฺโช นที นทิโย อิจฺจาทิ.

อีการนฺตํ.

ยาคุ, ยาคู ยาคุโย. โภ ยาคุ, ยาคู ยาคุโย. ยาคุํ, ยาคู ยาคุโย. ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ. ยาคุยา, ยาคูนํ. ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ. เอวํ ธาตุ+เธนุ+กาสุ+ททฺทุ+กณฺฑุ+กจฺฉุ+รชฺชุ+กเรณุ+สสฺสุ+ปิยงฺคุ อาทโย.

เอตฺถ ธาตุสทฺโท ‘‘มโนธาตุนา’’ติ อภิธมฺมาวตาเร วุตฺตตฺตา ปุลฺลิงฺเคปิ ทิสฺสติ, ตํ สกฺกฏมเตน วุตฺตนฺติ เกจิ.

มาตา, มาตโร. โภ มาต มาตา, มาตโร. มาตรํ, มาตเร มาตโร. มาตรา, นาสฺส ยาเทเส ‘‘เย ปสฺสา’’ติ โยควิภาคา ปโลโป, อนุฺาโต อหํ มตฺยา, อฺตฺร มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ. สโลเป มาตุ, ปสฺตฺตา ‘โน’ น โหติ, มตฺยา มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ. ฉฏฺิวิสเย ‘‘มาตุสฺส สรตี’’ติปิ ทิสฺสติ. มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุ. วิเสสา+ฺตฺร ปิตุสมํ. เอวํ ธีตุ+ทุหิตุสทฺทา.

อุการนฺตํ.

รสฺสนิเสเธ สิโลเป จ กเต ชมฺพู. ‘‘ชนฺตฺวา’’ทินา โยโลเป, ชมฺพู ชมฺพุโย. ‘‘เค วา’’ติ รสฺเส โภ ชมฺพุ, ชมฺพู ชมฺพุโย. ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย. ชมฺพุยา, ชมฺพูหิ ชมฺพูภิ. ชมฺพุยา, ชมฺพูนํ. ชมฺพุยํ ชมฺพุยา, ชมฺพูสุ.

เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสุรู, สมานา ขลุ ชมฺพุยา.

อูการนฺตํ.

โค, คาโว คโว อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

อิตฺถิลิงฺคํ.

นปุํสก, สิ –

๑๑๑. อํ นปุํสเก

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส อํ โหติ นปุํสเก. นปุํสกํ.

๑๑๒. โยนํ นิ

อการนฺตโต โยนํ นิ โหติ นปุํสเก. นีนํ นิจฺจวิธาเนปิ ‘‘นินํ วา’’ติ ปกฺเข ฏาเฏ โหนฺติ, ทีเฆ นปุํสกา นปุํสกานิ. โภ นปุํสก นปุํสกา, นปุํสกา นปุํสกานิ. นปุํสกํ, นปุํสเก นปุํสกานิ. นปุํสเกน, อิจฺจาทิ สุคตสทฺทสมํ. เอวํ –

ปุฺ+ปาป+ผล+รูป+สาธนํ,

โสต+ฆาน+สุข+ทุกฺข+การณํ;

ทาน+สีล+ธน+ฌาน+โลจนํ,

มูล+กูล+พล+ชาล+มงฺคลํ.

นฬิน+ลิงฺค+มุข+งฺค+ชล+มฺพุชํ,

ปุลิน+ธฺ+หิรฺ+ผลา+มตํ;

ปทุม+ปณฺณ+สุสาน+วนา+ยุธํ,

หทย+จีวร+วตฺถ+กุลิ+นฺทฺริยํ.

นยน+วทน+ยาโน+ทน+โสปาน+ปานํ,

ภวน+ภุวน+โลหา+ลาต+ตุณฺฑ+ณฺฑ+ปีํ,

กรณ+มรณ+าณา+รมฺมณา+รฺ+ตาณํ,

ตคร+นคร+ตีร+จฺฉตฺต+ฉิทฺโท+ทกานิ.อิจฺจาทิ;

เอกจฺจํ,

๑๓๖. น นิสฺส ฏา

เอกจฺจาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ, เอกจฺจานิ. โภ เอกจฺจ, เอกจฺจา เอกจฺจานิ. เอกจฺจํ, เอกจฺเจ เอกจฺจานิ. เสสํ นปุํสกํว.

เอวํ ปมํ, ปมานิ อิจฺจาทิ. ปทํ, ปทา ปทานิ อิจฺจาทิ นปุํสกสมํ. นาสฺมึสุ เภโท.

๑๐๖. นาสฺส สา

ปทาทีหิ นาสฺส สา โหติ วา. ปทสา ปเทน.

๑๐๕. ปทาทีหิ

ปทาทีหิ สฺมิโน สิ โหติ วา. ปทสิ ปเท ปทมฺหิ ปทสฺมึ, ปเทสุ. เอวํ พิลสทฺโท.

กมฺมสทฺทโต นาสฺส ‘‘นาสฺเส+โน’’ติ เอโน วา, กมฺเมน, ‘‘ปุมกมฺมถามา’’ทินา อุตฺเต กมฺมุนา กมฺมนา. อิมินาว สสฺมาสุ อุตฺตํ, อุสฺส ลสฺายํ ส+สฺมานํ ยถาโยคํ โน+นา นิจฺจํ, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส. กมฺมุโน กมฺมสฺส. กมฺมุนา กมฺมา กมฺมมฺหา กมฺมสฺมา. ‘‘กมฺมาทิโต’’ติ สฺมิโน วา นิมฺหิ กมฺมนิ กมฺเม กมฺมมฺหิ กมฺมสฺมึ, เสสํ นปุํสกสมํ. จมฺม+เวสฺม+ภสฺมาทโย กมฺมสมา อุตฺตโต+ฺตฺร.

คจฺฉนฺต, สิ. ‘‘นฺตสฺสํ’’ติ วา อํมฺหิ สิโลโป คจฺฉํ. อฺตฺร สิสฺส ทํ, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ. โภ คจฺฉ คจฺฉา คจฺฉํ, คจฺฉนฺตา คจฺฉนฺตานิ. คจฺฉํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตานิ. คจฺฉตา คจฺฉนฺเตเน+จฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ ยชนฺต+วชนฺตาทโย.

อการนฺตํ.

อฏฺิ, สิโลโป.

๑๑๓. ฌลา วา

ฌลโต โยนํ นิ โหติ วา นปุํสเก. อฏฺีนิ. ‘‘โลโป’’ติ โยโลเป ทีโฆ, อฏฺี. โภ อฏฺิ อฏฺี, อฏฺีนิ อฏฺี. อฏฺึ, อฏฺีนิ อฏฺี. อฏฺินา อิจฺจาทิ มุนิสทฺทสมํ. เอวํ ปจฺฉิ+อกฺขิ+ทธิ+สตฺถิ+วาริ+อจฺจิอาทโย.

อิการนฺตํ.

ทณฺฑิ, นปุํสกตฺตา ‘‘เอกวจเน’’จฺจาทินา รสฺเส สิโลโป. ทณฺฑีนิ ทณฺฑี. ‘‘เค วา’’ติ รสฺเส โภ ทณฺฑิ ทณฺฑี, ทณฺฑีนิ ทณฺฑี. ‘‘นํ ฌีโต’’ติ นํ. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑีนิ ทณฺฑี. เสสํ ปุลฺลิงฺเค ทณฺฑีสมํ. เอวํ สุขการี+สีฆยายีอาทโย.

อีการนฺตํ.

จกฺขุ, จกฺขูนิ จกฺขู. เสสํ อฏฺิสมํ. เอวํ อายุ+วสุ+ธนุ+ทารุ+ติปุ+มธุ+สิงฺคุ+หิงฺคุ+วตฺถุ+ชตุ+อมฺพุ+ อสฺสุอาทีนิ. อายุสทฺทโต นาสฺส โกธาทิตฺตา สาว วิเสโส.

อุการนฺตํ.

โคตฺรภุ, รสฺเส สิโลโป. โคตฺรภูนิ โคตฺรภู. โภ โคตฺรภุ โคตฺรภู, โคตฺรภูนิ โคตฺรภู. โคตฺรภุํ, โคตฺรภูนิ โคตฺรภู อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเค เวสฺสภูสมํ. เอวํ สยมฺภู+อภิภู+ธมฺมฺู อาทโย.

อูการนฺตํ.

วิสทา+วิสทาการ-โวหาโร+ภยมุตฺตโก;

ปุมาทิชานเน เหตุ-ภาวโต ลิงฺค+มีริโต.

ถน+เกสาวตี นารี, มสฺสุวา ปุริโส สิยา;

อุภินฺน+มนฺตรํ เอตํ, อิตโร+ภยมุตฺตโก.

เอเส+สา เอต+มีติ จ,

ปสิทฺธิอตฺเถสุ เยสุ โลกสฺส;

ถี+ปุม+นปุํสกานี+ติ,

วุจฺจนฺเต ตานิ นามานิ.

นปุํสกลิงฺคํ.

อถ สพฺพาทีนํ รูปนโย นิทฺทิสิยเต,

สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อฺ อฺตร อฺตม, ปุพฺพ+ปรา+ปร+ทกฺขิณุ+ตฺตรา+ธรานิ ววตฺถาย+มสฺายํ. ‘‘อูนปูรตฺถ+มธิกปโททาหรณ+มชฺฌาหาโร’’ติ ายา สพฺพาทีสุ ปียนฺเตติ โยเชตพฺพํ. ย ตฺย ต เอต อิม อมุ กึ เอก ตุมฺห อมฺห อิจฺเจเต สพฺพาทโย. กจฺจายเน อทสฺสิตสฺสาปิ ตฺยสทฺทสฺส –

ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;

พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเรติ –

ปาฬิยํ ทิสฺสมานตฺตา อิธ สงฺคโห.

ตตฺถ สพฺพสทฺโท นิรวเสสตฺโถ. กตร+กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา. อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโน. อิตรสทฺโท วุตฺตปฏิโยคีวจโน. อฺสทฺโท อธิกตาปรวจโน. อฺ- ตร+อฺตมสทฺทา อนิยมตฺถา. ปุพฺพาทโย ทิสาทิววตฺถาวจนา. ยสทฺโท อนิยมตฺโถ. ตฺย+ตสทฺทา ปรมฺมุขวจนา. เอต+อิม+อมุ+กึ อิจฺเจเต สมีป+อจฺจนฺตสมีป+ทูร+ปุจฺฉนตฺถวจนา. เอกสทฺโท สํขฺยาทิวจโน. ตุมฺห+อมฺหสทฺทา ปร+อตฺต นิทฺเทสวจนา.

สพฺโพ, สิสฺส โอ,

๑๓๘. โยน+เมฏ

อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฏ โหติ นิจฺจํ. สพฺเพ. โภ สพฺพ สพฺพา, สพฺเพ. สพฺพํ, สพฺเพ. สพฺเพน, สพฺเพหิ สพฺเพภิ. เอวํ กรเณ. สพฺพสฺส.

๙๙. สพฺพาทีนํ นํมฺหิ จ

อการนฺตานํ สพฺพาทีนํ เอ โหติ นํมฺหิ สุ+หิสุ จ. เอตฺถ อาทิสทฺโท อวยเว, วุตฺตฺหิ –

มริยาทายํ ปกาเร จ, สมีเป+วยเว ตถา;

จตูสฺว+ตฺเถสุ เมธาวี, อาทิสทฺทํ ปกาสเยติ.

๑๐๐. สํ+สานํ

สพฺพาทิโต นํวจนสฺส สํ+สานํ โหนฺติ. สพฺเพสํ สพฺเพสานํ. สพฺพา สพฺพมฺหา สพฺพสฺมา. สพฺเพ สพฺพมฺหิ สพฺพสฺมึ, สพฺเพสุ.

อิตฺถิยํ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจเย ตสฺส ฆสฺา. เสสํ กฺาว. สพฺพา, สพฺพา สพฺพาโย. โภ สพฺเพ, สพฺพา สพฺพาโย. ‘‘โฆ สฺสํ+สฺสา+สฺสายํ+ตึ สู’’-ติ รสฺเส สพฺพํ, สพฺพา สพฺพาโย. สพฺพาย, สพฺพาหิ สพฺพาภิ.

๑๐๑. ฆปา สสฺส สฺสา วา

สพฺพาทีนํ ฆปโต สสฺส สฺสา วา โหติ. อมุสฺสาติ รูปสฺส ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ สฺสาเทเสน สิทฺธตฺตา วาคฺคหณ+มุตฺตรตฺถํ. รสฺเส สพฺพสฺสา สพฺพาย, สพฺพาสํ สพฺพาสานํ. ปฺจมิยํ สพฺพาย.

๑๐๒. สฺมิโน สฺสํ

สพฺพาทีนํ ฆปโต สฺมิโน สฺสํ วา โหติ. สพฺพสฺสํ สพฺพายํ สพฺพาย, สพฺพาสุ.

นปุํสเก สพฺพํ. ‘‘โยนํ นี’’ติ นปุํสเก โยสฺส นิมฺหิ –

๑๓๗. สพฺพาทีหิ

สพฺพาทีหิ ปรสฺส นิสฺส ฏา น โหติ. ทีเฆ สพฺพานิ. โภ สพฺพ สพฺพา, สพฺพานิ. สพฺพํ, สพฺเพ สพฺพานิ. นาทีสุ ปุเมว. กตรกตมอุภยา ตีสุ ลิงฺเคสุ สพฺพสมา. เอวํ อิตรอฺสทฺทา. สฺสา+สฺสํสุ วิเสโส.

๕๒. สฺสํ+สฺสา+สฺสาเยสฺวิ-ตเร+ก+ฺเ+ติ+มาน+มิ

สฺสมาทีสุ อิตร+เอก+อฺ+เอต+อิม อิจฺเจเตสํ อิ โหติ นิจฺจํ. อิตริสฺสา อิตราย, อฺิสฺสา อฺาย, อฺาสํ อฺาสานํ. อฺิสฺสํ อฺายํ อฺาย. อฺตร+ฺตมา ลิงฺคตฺตเย สพฺพสมา.

ปุพฺโพ,

๑๔๓. ปุพฺพาทีหิ ฉหิ

เอเตหิ ฉหิ สวิสเย เอฏ วา โหตีติ โยสฺส เอฏ, ปุพฺเพ ปุพฺพา. โภ ปุพฺพ ปุพฺพา, ปุพฺเพ ปุพฺพา. ปุพฺพํ, ปุพฺเพ. ปุพฺเพน. เสสํ สพฺพลิงฺเค สพฺพสมํ. เอวํ ปราทโย ปฺจ.

๑๓๙. นา+ฺฺจ นาม+ปฺปธานา

ตํนามภูเตหิ อปฺปธาเนหิ จ สพฺพาทีหิ สพฺพาทิการิยํ น โหติ. เต สพฺพา, สพฺพนามา เตติ อตฺโถ. เต ปิยสพฺพา, เต อติสพฺพา. นามภูเต จ อฺปทตฺถาโท อปฺปธานวิสเย จ สพฺพาทิการิยนิเสเธน ‘‘ปรมสพฺเพ ติฏฺนฺติ’’ ตฺยาทิโต ปธานปทนฺตโต เอฏอาทโย โหนฺติ, วิเสสนสมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานตฺตา.

๑๔๐. ตติยตฺถโยเค

ตติยตฺเถน โยเค จ สพฺพาทิการิยํ น โหติ. มาเสน ปุพฺพา มาสปุพฺพา อิจฺจาทิ.

๑๔๑. จตฺถสมาเส

จตฺถสมาสวิสเย สพฺพาทิการิยํ น โหติ. ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานนฺติอาทิ.

๑๔๒. เว+ฏ

อิติ จตฺถสมาเส สพฺพาทิการิยํ น โหติ, นิจฺเจน เอฏอาเทสปฺปสงฺเค อยํ สมฺปตฺตวิภาสา. ปุพฺพุตฺตเร ปุพฺพุตฺตรา. เสสํ สุคตสมํ.

โย, เย. ยา, ยาโย. ยํ, ยานิ อิจฺจาทิ สพฺพสมํ. ยาทีน+มาลปเน รูปํ น สมฺภวติ.

ตฺย สิ –

๑๒๘. ตฺย+เต+ตานํ ตสฺส โส

ตฺย+เต+ตาน+มนปุํสกานํ ตสฺส โส โหติ สิมฺหิ. สฺโย, ตฺเย. สฺยา, ตฺยา, ตฺยาโย. ตฺยํ, ตฺยานิ อิจฺจาทิ สพฺพสมํ.

โส,

๑๓๑. ตตสฺส โน สพฺพาสุ

ตสทฺทสฺส ตสฺส โน วา โหติ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. ‘‘ตฺย+เต+ตานํ ตสฺสา’’ติ จ เอตฺถ ตฺยาทีนํ ตการคฺคหณํ สฺยา สา เอสา นาโยติ อิตฺถิยํ สพฺพสมา โหตีติ. เน เต. นํ ตํ, เน เต. เนน เตเน, เนหิ เนภิ เตหิ เตภิ.

๑๓๒. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิ+มสฺส จ

‘‘ฏ ส+สฺมา+สฺมึ+นํสฺมิ+มสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เตสํ วิภตฺตีนํ อาเทเสสุ สฺสายาทีสุ ปเรสุ ‘‘ตทาเทสา ตทิว ภวนฺตี’’ติ ายา ฏาเทเส สิทฺเธปิ ยาทิอาเทสนฺตเร ปเร นิวตฺตนตฺถํ สฺสาทีนํ คหณํ.

สาทีสฺวิ+มสฺส ตสทฺทตการสฺส จ โฏ วา โหติ. ปุพฺพสฺสรโลโป. เอว+มุปริปิ. อสฺส นสฺส ตสฺส, เนสํ เนสานํ เตสํ เตสานํ. อมฺหา อสฺมา นมฺหา นสฺมา ตมฺหา ตสฺมา. อมฺหิ อสฺมึ นมฺหิ นสฺมึ ตมฺหิ ตสฺมึ, เนสุ เตสุ.

อิตฺถิยํ สา, นา นาโย ตา ตาโย. นํ ตํ, นา นาโย ตา ตาโย. นามฺหิ –

๔๖. สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหิ

ฆปสฺเหิ ต+เอต+อิม+อมูหิ เอกตฺเต นาทีนํ สฺสา วา โหติ. อนฺตสฺสรานํ ฆปโวหาเรน ตํสหจริตาปิ สทฺทา ‘‘กุนฺเต ปเวสยา’’ติ ายา คยฺหนฺตีติ ‘‘ฆปสฺเหิ ต+เอต+อิม+อมูหี’’ติ วุตฺตํ. วาฏาเทเส อสฺสา นสฺสา นาย.

๕๓. ตาย วา

สฺสํสฺสาสฺสา เยสุ ตสฺส วา อิ โหติ. ติสฺสา ตสฺสา ตาย, นาหิ นาภิ ตาหิ ตาภิ. สสฺส วา สฺสามฺหิ อสฺสา นสฺสา ติสฺสา ตสฺสา.

๕๔. เต+ติ+มาโต สสฺส สฺสาย

ตา+เอตา+อิมาโต สสฺส สฺสาโย โหติ วา. อสฺสาย นสฺสาย ติสฺสาย ตสฺสาย, ‘‘ฆปเต’’จฺจาทินา ยาเทเส นาย ตาย. นํวจนสฺส ส+มาเทเส ตการสฺส จ วา ฏาเทเส อาสํ นาสํ นาสานํ ตาสํ ตาสานํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ อสฺสา นสฺสํ นสฺสา นายํ นาย ติสฺสํ ติสฺสา ตสฺสํ ตสฺสา ตายํ ตาย, นาสุ ตาสุ.

นปุํสเก นํ ตํ, นานิ ตานิ. นํ ตํ, เน นานิ เต ตานิ. เสสํ ปุเมว.

‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ ายา ยํสทฺเทน อนิยมิตตฺถํ ตํสทฺโท นิยเมติ.

ปสิทฺเธ อนุภูตตฺเถ, ปกฺกนฺตวิสเย ตถา;

ยํสทฺท+มนเปกฺเขว, ตํสทฺโท ยุชฺชเต สทาติ –

วุตฺตตฺตา เอตฺเถว ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขติ. ยถากฺกมํ ตตฺริ+ท+มุทาหรณํ –

(.) ‘‘นโม ตสฺสา’’ติ จ, (.) ‘‘อคฺคิมฺป+กฺขินา…เป… าตการี หิ โส ชิโน’’ติ จ, (..) ปุริมคาถาย วุตฺตมุนิสทฺท+มเปกฺขิตฺวา ‘‘สวาสเน กิเลเส โส’’ติ จ.

เอโส, เอเต. เอสา, เอตา เอตาโย, เอตํ, เอตานิ อิจฺจาทิ ฏ+นาเทสาภาโวว วิเสโส.

อิม สิ,

๑๒๗. สิมฺห+นปุํสกสฺสา+ยํ

อิมสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส อยํ โหติ สิมฺหิ. อยํ, อิเม. อิมํ, อิเม.

๑๒๖. นามฺห+นิ+มิ

อิมสทฺทสฺส อนิตฺถิยํ นามฺหิ อน+อิมิอิจฺจาเทสา โหนฺติ. ‘‘อเต+นา’’ติ เอเน อเนน อิมินา. หิมฺหิ –

๑๒๕. อิมสฺสา+นิตฺถิยํ เฏ

อิมสฺสา+นิตฺถิยํ เฏ โหติ วา สุ+นํ+หิสุ. ‘‘นามคฺคหเณ ลิงฺควิสิฏฺสฺสาปิ คหณํ’’ติ ายา ‘อนิตฺถิยํ’ติ อิตฺถิลิงฺคนิเสธา อิมสฺสาติ นามคฺคหณวิสเย ลิงฺควิเสสิตสฺส อิมสทฺทสฺสาปิ คหณํ. ตสฺส ผลํ ‘‘ตตสฺส โน สพฺพาสุ’’ ตฺยาโท ลิงฺคตฺตเย การิยสิทฺธิ. เอหิ เอภิ อิเมหิ อิเมภิ. ‘‘ฏ สสฺมาสฺมิ’’มิจฺจาทินา สพฺพสฺสิ+มสฺส วา ฏาเทเส อสฺส อิมสฺส, วา เฏ เอสํ เอสานํ อิเมสํ อิเมสานํ. อมฺหา อสฺมา อิมมฺหา อิมสฺมา. อมฺหิ อสฺมึ อิมมฺหิ อิมสฺมึ, เอสุ อิเมสุ.

อิตฺถิยํ อยํ, อิมา อิมาโย. อิมํ, อิมา อิมาโย. นา ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ สฺสา วา, วา ฏาเทเส ‘‘สฺส’’ มิจฺจาทินา อิอาเทเส จ กเต อสฺสา อิมิสฺสา อิมาย, อิมาหิ อิมาภิ. อสฺสา อิมิสฺสา อสฺสาย อิมิสฺสาย อิมาย. นํวจนสฺส ส+มาเทเส อิมสฺส จ วา ฏาเทเส อสฺส ‘‘สุนํหิ สู’’ติ ทีเฆ จ กเต อาสํ, อฺตฺร อิมาสํ อิมาสานํ. สตฺตมิยํ อสฺสํ อิมิสฺสํ อสฺสา อิมิสฺสา อิมายํ อิมาย, อิมาสุ.

นปุํสเก –

๒๐๑. อิมสฺสิ+ทํ วา

อํสิสุ สห เตหิ อิมสฺสิ+ทํ โหติ วา นปุํสเก. อิทํ อิมํ, อิเม อิมานิ. อิทํ อิมํ, อิเม อิมานิ. อเนน อิมินา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

๑๙๗. อิเม+ตาน+เมนา+นฺวาเทเส ทุติยายํ

อิมเอตสทฺทานํ กถิตานุกถนวิสเย ทุติยาย+เมนาเทโส โหติ. อิมํ ภิกฺขุํ วินย+มชฺฌาปย, อโถ เอนํ ธมฺม+มชฺฌาปย. อิเม ภิกฺขู วินย+มชฺฌาปย, อโถ เอเน ธมฺม+มชฺฌาปย. เอว+เมตสฺส จ โยชนียํ.

อมุ สิ,

๑๒๙. มสฺสา+มุสฺส

อนปุํสกสฺสา+มุสฺส มการสฺส โส โหติ สิมฺหิ. อสุ, โย –

๘๖. โลโป+มุสฺมา

นิยมสุตฺต+มิทํ, อมุสทฺทโต โยนํ โลโป โหติ นิจฺจํ ปุลฺลิงฺเค. ทีเฆ อมู. ฌลโต โยนํ ‘‘โลโป’’ติ โลเป สิทฺเธปิ โว+ปวาโท+ย+มารมฺโภ.

อารมฺโภ วจนมฺปตฺติ, ลกฺขณํ โยคลกฺขณํ;

วากฺยํ สตฺถฺจ อิจฺจาทิ, สุตฺตาน+มภิธายกา.

อมุํ, อมู. อมุนา, อมูหิ อมูภิ.

๘๗. น โน สสฺส

อมุสฺมา สสฺส โน น โหติ. อมุสฺส, อมูสํ อมูสานํ. ‘‘นาสฺมาสฺสา’’ติ ลโต สฺมาสฺส นา, อมุนา อมุมฺหา อมุสฺมา. อมุมฺหิ อมุสฺมึ, อมูสุ.

อิตฺถิยํ อสุ, อมู อมุโย. อมุํ, อมู อมุโย. นา, ‘‘สฺสา วา เต+ติ+มา+มูหี’’ติ นาทฺเยกวจนานํ สฺสา วา, อมุสฺสา อมุยา, อมูหิ อมูภิ. อมุสฺสา อมุยา, อมูสํ อมูสานํ. สตฺตมิยํ อมุสฺสํ อมุสฺสา อมุยํ อมุยา, อมูสุ.

นปุํสเก –

๒๐๒. อมุสฺสา+ทุํ

อํสิสุ สห เตหิ อมุสฺส อทุํ โหติ วา นปุํสเก. อทุํ, สิโลโป, อมุํ. ‘‘ฌลา วา’’ติ วานิอาเทเส อมูนิ อมู. อทุํ อมุํ, อมูนิ อมู. อมุนา อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺคสมํ.

‘‘สกตฺเต’’ติ กปจฺจเย –

๑๓๐. เก วา

อมุ เอว อมุโกติ สกตฺเถ กปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ สิโลเป จ กเต ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาภาโว’’ติ ายา นิมิตฺตภูตสฺส สิสฺสา+ภาเว เนมิตฺติกสฺส ‘‘มสฺสา+มุสฺสา’’ติ กตฺตพฺพสฺส สการสฺส นิวุตฺตีติ ‘เก วา’ติ วิกปฺเปน มสฺส สการตฺถ+ มิท+มารทฺธํ. อมุสฺส มสฺส เก ส โหติ วา. อสุโก อมุกา, อสุกา อมุกา. อสุกํ อมุกํ อิจฺจาทิ.

กึ สิ.

๑๙๘. กิสฺส โก สพฺพาสุ

สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ กิสฺส โก โหติ. สิสฺโส, โก, เก. กํ, เก. เกน, เกหิ เกภิ.

๑๙๙. กิ สสฺมึสุ วา นิตฺถิยํ

อนิตฺถิยํ กิสฺส กิ วา โหติ สสฺมึสุ. กิสฺส กสฺส, เกสํ เกสานํ. กมฺหา กสฺมา. กิมฺหิ กิสฺมึ กมฺหิ กสฺมึ, เกสุ.

อิตฺถิยํ วิภตฺตีสุ ปเรสุ กาเทเส กเต อการนฺตตฺตา มชฺเฌ อาปจฺจยกรณ+มวิรุทฺธนฺติ อา, กา, กาโย. กํ, กา กาโย อิจฺจาทิ สพฺพาว.

นปุํสเก –

๒๐๐. กิ+มํสิสุ สห นปุํสเก

อํสิสุ สห เตหิ กึ สทฺทสฺส กึโหติ นปุํสเก. กาเทสสฺส สามฺตฺตา ‘‘วิเสสวิหิตา วิธโย สามฺวิธโย นิเสเธนฺตี’’ติ ายา กึอาเทเสน กาเทสนิวุตฺติ. กึ, กานิ. กึ, เก กานิ. เกเน+จฺจาทิ ปุพฺเพว.

เอกสทฺโท สํขฺยา+ตุลฺย+ฺ+สหายวจโน. ยทา สํขฺยาวจโน, ตทา เอกวจนนฺโต, อตฺร เอกสทฺโท สํขฺเยยฺยวาปี. อฺตฺร ตุลฺยาทีสุ พหุวจนนฺโตปิ. เอโก, เอเก. เอกา, เอกา เอกาโย. เอกํ, เอกานิ+จฺจาทิ สพฺพสมํ ติลิงฺเค.

ตุลฺเย เอโก วิลาโส ทฺวินฺนํ กุมารานํ, เอเก วณฺณสทฺทา ทฺวินฺนํ กุมารานํ. อฺตฺเถ เอโก อาจริโย เอว+มาห, เอเก อาจริยา เอว+มาหํสุ. อสหายเต เอโกว อรฺํ ปวิสิตฺวา.

เอโก, เอเก. เอกา, เอกา เอกาโย. เอกํ เอกานิ+จฺจาทิ สพฺพสมํ ติลิงฺเค. สฺสา+สฺสํสุ ปน ‘‘สฺส’’มาทินา อิ, เอกิสฺสา เอกาย, เอกิสฺสํ เอกายํ เอกาย.

อิธ อตฺตปรคารววเสน เอกสฺสาปิ ‘‘อมฺหากํ รฺโ’’ติปิ ‘‘เอเก อาจริยา’’ติปิ พหุวจนสฺส โลเกน อิจฺฉิตตฺตา พหุลวิธานา พหุวจเนเนว สิชฺฌติ.

ตุมฺห+อมฺหสทฺทา อลิงฺคา, ตถา อุภ+กติ+ทฺวิสทฺทา, ปฺจาทโย อฏฺารสนฺตา จ. ตุมฺห สิ, อมฺห สิ.

๒๑๒. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺว+มมฺหิ จ

อมฺหิ สิมฺหิ จ ตุมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส ตุวํ+ตฺวํ โหนฺติ. ตุวํ ตฺวํ.

๒๑๑. สิมฺห+หํ

สิมฺหิ อมฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อหํ โหติ. อหํ, เยวสฺเว+ฏ, ตุ มฺเห.

๒,๒๐๙. มย+มสฺมา+มฺหสฺส

โยสฺว+มฺหสฺส สวิภตฺติสฺส มย+มสฺมา วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. มยํ อมฺเห.

๒๒๗. อํมฺหิ ตํ+มํ+ตวํ+มมํ

อํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตํ+มํ+ตวํ+มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตํ, มํ, ตวํ, มมํ.

๒๓๑. ทุติยา โยมฺหิ วา

ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ปจฺเจกํ งํ+งากํ วา โหนฺติ โยมฺหิ ทุติเย, ตุมฺหํ ตุมฺหากํ ตุมฺเห, อมฺหํ อมฺหากํ อมฺเห.

๒๒๘. นาสฺมาสุ ตยา+มยา

นาสฺมาสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ ตยา+มยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ‘‘นาสฺมาสู’’ติ พหุวจเนสุปิ วิภตฺติกฺกม+มนเปกฺขิตฺวา สทฺทกฺกเมน ปจฺเจกํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ.

๒๑๓. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺส

ตุมฺหสฺส ตยาตยีนํ ตการสฺส ตฺว โหติ วา. ตฺวยา ตยา, มยา. ตุมฺเหหิ ตุมฺเหภิ, อมฺเหหิ อมฺเหภิ.

๒๒๙. ตว+มม+ตุยฺหํ+มยฺหํ เส

เส ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เอเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตว ตุยฺหํ, มม มยฺหํ.

๒๑๑. นํเสสฺว+สฺมากํ+มมํ.

นํเสสฺว+มฺหสฺส สวิภตฺติสฺส อสฺมากํ+มมํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. มมํ.

๒๓๐. งํ+งากํ นํมฺหิ

นํมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิตตฺตีนํ งํ+งากํ โหนฺติ ปจฺเจกํ. ตุมฺหํ ตุมฺหากํ อมฺหํ อมฺหากํ อสฺมากํ. กจฺจายเน เอกวจนสฺส อํวิธานตฺถํ สุตฺต+มารทฺธํ, เอตฺถ ปน อตฺตคารววเสน อํมฺหิ ตุมฺหํ อมฺหํภิ สิชฺฌนฺติ พหุลาธิการา.

๒๑๔. สฺมามฺหิ ตฺวมฺหา

สฺมามฺหิ ตุมฺหสฺส สวิตตฺติสฺส ตฺวมฺหา โหติ วา. ตฺวมฺหา ตฺวยา ตยา, มยา.

๒๒๖. สฺมิมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิ+มยิ

สฺมิมฺหิ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํสวิภตฺตีนํ ตยิ+มยิ โหติ ยถากฺกมํ. ตฺวยิ ตยิ, มยิ. ตุมฺเหสุ.

๒๐๓. สุมฺหา+มฺหสฺสา+สฺมา

อมฺหสฺส อสฺมา โหติ วา สุมฺหิ. อสฺมาสุ อมฺเหสุ. สพฺพาทโย วุตฺต+มเปกฺขนฺตา วกฺขมานํ วาติ อิท+เมสํ ลกฺขณํ.

๒๓๒. อปาทาโท ปทเต+กวากฺเยติ

อธิกาโร. เอตฺถ ปาโท นาม คาถาย จตุตฺถํโส, ตสฺมา ‘‘ตุมฺเหหิ ปุฺํ ปสุตํ อนปฺปกํ’’ติ เอตฺถ โว น โหติ. เอตฺถ ปทนฺติ วุตฺต สทฺโท สภาวโต –

อากาสวายุปฺปภโว สรีรา,

สมุจฺจรํ วตฺต+มุเปติ นาโท;

านนฺตเร สุปฺปฏิหฺมาโน,

วณฺณตฺต+มาคจฺฉติ โส ตุ สทฺโทติ –

วุตฺตตฺตา เอเกโก วณฺโณ สทฺโท นาม, ตพฺพณฺณสมูโห ปทํ, ตปฺปทสมูโห วากฺยฺจ. ตถา หิ –

วิตตฺยนฺตํ ปทํ ตสฺส, จ โย วากฺยนฺติ มนฺวยํ;

อุปจารา วณฺณสทฺท-วาจฺจํ ตํ น ปริจฺจเช.

ตํ ปทฺจ –

ปทํ จตุพฺพิธํ วุตฺตํ, นามา+ขฺยาโต+ปสคฺคชํ;

นิปาตชฺจ ตฺู หิ, อสฺโส ขลฺวา+ภิธาวตีติ.

ตํ วากฺยฺจ –

เอกาขฺยาโต ปทจฺจโย, สิยา วากฺยํ สการโกติ –

วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘วิภตฺยนฺตํ ปทํ, ปทสมูโห วากฺย’’นฺติ จ วุจฺจติ.

๒๓๓. โยนํหิสฺว+ปฺจมฺยา โว+โน

อปฺจมิยาโยนํหิสฺว+ปาทาโท วตฺตมานานํ ปทสฺมา ปเรส+เมกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ โว+โน โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ, คามํ ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถ. คามํ โน คจฺเฉยฺยาม, คามํ อมฺเห คจฺเฉยฺยาม. ปหาย โว คมิสฺสามิ, มา โน วิกนฺตึสุ. ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหํ. ทียเต โน, ทียเต อมฺหํ. ตุฏฺโ+สฺมิ โว ปกติยา, ตุฏฺโ+สฺมิ ตุมฺหํ. สตฺถา โน ภควา, เอโส อมฺหากํ สตฺถา. กตํ โว, กตํ ตุมฺเหหิ. กตํ โน, กตํ อมฺเหหิ.

๒๓๔. เต+เม นาเส

นามฺหิ เส จ อปาทาโท วตฺตมานานํ ทสฺมา ปเรส+เมกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺตีนํ เต+เม วา โหนฺติ ยถากฺกมํ. กตํ เต, กตํ ตยา. กตํ เม, กตํ มยา. ทียเต เต, ทียเต ตว. ทียเต เม, ทียเต มม. ธนํ เต, ธนํ ตว. ธนํ เม, ธนํ มม.

๒๓๗. น จ+วา+หา+เห+วโยเค

จาทีหิ โยเค ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ โว+โน, เต+เม น โหนฺติ. คจฺฉาม ตุมฺเห จ มยฺจ, ปสฺสติ ตุมฺเห จ อมฺเห จ, กตํ ตุมฺเหหิ จ อมฺเหหิ จ, ทียเต ตุมฺหฺจ อมฺหฺจ, ธนํ ตุมฺหฺจ อมฺหฺจ, กตํ ตยา จ มยา จ, ทียเต ตว จ มม จ, ธนํ ตว จ มม จ. เอวํ วาทิโยเคปิ.

๒๓๕. อนฺวาเทเส

กถิตานุกถิตวิสเย ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ อาเทสา นิจฺจํ โหนฺติ ปุนพฺพิธานา. คาโม ตุมฺหํ ปริคฺคโห, อโถ ชนปโท โว ปริคฺคโห. อนฺวาเทเส อโถ อโถติ วารทฺวยาภาวา นิจฺจนฺติ วุตฺตํ. อโถสทฺโท กถิตสฺเสว ปุน กถนโต อนฺวาเทสโชตโก.

๒๓๖. สปุพฺพา ปมนฺตา วา

วิชฺชมานปุพฺพสฺมา ปมนฺตา ปเรสํ ตุมฺหามฺหานํ อาเทสา วา โหนฺติ อนฺวาเทเส. คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ อโถ นคเร กมฺพโล โว อโถ นคเร กมฺพโล ตุมฺหากํ, อโถติ อนุกถนวารทฺวยตฺตา วิกปฺโป สปุพฺพาติ กึ, ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล โว. ปมนฺตาติ กึ, ปโฏ นคเร ตุมฺหากํ, อโถ กมฺพโล คาเม โว.

๒๓๘. ทสฺสนตฺเถ+นาโลจเน

ทสฺสนตฺเถ อาโลวจนวชฺชิเต ปยุชฺชมาเน ตุมฺหอมฺหาน+มาเทสา น โหนฺติ. คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต. อนาโลจเนติ กึ, คาโม โว อาโลเจติ, คาโม โน อาโลเจติ.

๒๓๙. อามนฺตณํ ปุพฺพ+มสนฺตํว

อามนฺตณํ ปุพฺพ+วิชฺชมานํ วิย โหติ ตุมฺหามฺหาน+มาเทสวิสเย. เทวทตฺต ตว ปริคฺคโห. อามนฺตณนฺติ กึ, กมฺพโล เต ปริคฺคโห.

๒๔๐. น สามฺวจน+เมกตฺเถ

สมานาธิกรเณ ปรโต สามฺวจน+มามนฺตณํ เอกตฺเถ อสนฺตํ วิย น โหติ มาณวก ชฏิลก เต ปริคฺคโห. ปรามนฺถเณ อสติปิ ปุพฺพ+มุปาทาย อาเทโส.

๒๔๑. พหูสุ วา

พหูสุ วตฺตมาน+มามนฺตณํ สามฺวจน+เมกตฺเถ อสนฺตํ วิย วา น โหติ. ‘‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นียมาย วา วิกปฺปายวา’’ติ วุตฺตตฺตา วิกปฺปตฺถ+มิทํ. พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห.

อุภ+กติสทฺทา พหุวจนนฺตา. ‘‘อุภ+โคหิ โฏ’’ติ โยนํ โฏ, อุโภ. กถํ ‘‘อุภโย วเสมเส’’ติ, โฏมฺหิ ยการาคโม. อุโภ.

๕๙. สุหิสุ+ภสฺโส

อุภสฺส สุหิสฺโว โหติ. อุโภหิ อุโภภิ.

๕๐. อุภิ+นฺนํ

อุภา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ. อุภินฺนํ, อุโภสุ.

๑๖๘. ฏิ กติมฺหา

กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติ. กติ, กติ. ฌโต โยโลปปสงฺเค ทีฆนิวตฺตนตฺถํ ฏิอาเทโส. กตีหิ กตีภิ. ‘‘พหุกตินฺนํ’’ติ นุก, กตินฺนํ, กตีสุ.

๑,๕๔. วิจฺฉา+ภิกฺขฺเสุ ทฺเว

วิจฺฉาย+มาภิกฺขฺเ จ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. กฺริยา+คุณ+ทพฺเพหิ พฺยาเปตุ+มิจฺฉา วิจฺฉา. รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจนฺติ, คาโม คาโม รมณีโย, คาเม คาเม ปานียํ. อาภิกฺขฺํ=โปโนปุฺํ, ปจติ ปจติ, ปปจติ ปปจติ.

๑,๕๕. สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺเส+กสฺส

วิจฺฉาย+เมกสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป โหติ. เอกสฺส เอกสฺสาติ ทฺวิตฺเต เอเกกสฺส. กถํ ‘‘มตฺถกมตฺถเกนา’’ติ, ‘‘สฺยาทิโลโป ปุพฺพสฺสา’’ติ โยควิภาคา, โยควิภาคา จ อิฏฺปสิทฺธีติ.

๑,๕๖. สพฺพาทีนํ วีติหาเร

สพฺพาทีนํ วีติหาเร ทฺเว ภวนฺติ. ปุพฺพสฺส สฺยาทิโลโป จ, อฺสฺส อฺสฺส โภชกา อฺมฺสฺส โภชกา, เอวํ อิตรีตรสฺส.

๑,๕๗. ยาวโพธํ สมฺภเม

ตุริเตนา+ปายเหตุปทสฺสนํ สมฺภโม, ตสฺมึ สติ วตฺตุ ยาวนฺเตหิ สทฺเทหิ โส+ตฺโถ วิฺายเต, ตาวนฺโต ปยุชฺชนฺเต. สปฺโป สปฺโป สปฺโป, พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ พุชฺฌสฺสุ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ.

ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหล+จฺฉเร;

หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธ.

สงฺขฺยากณฺฑ

อถ สงฺขฺยาสทฺทา วุจฺจนฺเต. เอกาทโย อฏฺารสนฺตา สงฺขฺเยยฺยวจนา. วีสติอาทโย ‘‘ภิกฺขูนํ วีสตี’’ติอาทีสุ สงฺขฺยาวจนา, ‘‘วีสติ ภิกฺขโว’’ติอาทีสุ สงฺขฺเยยฺยวจนา. เอกสทฺโท สพฺพาทีสุ วุตฺโตว. ทฺวาทโย อฏฺารสนฺตา พหุวจนนฺถาว.

๒๑๙. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว+ทฺเว

โยมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุเว+ทฺเว โหนฺติ ปจฺเจกํ. ทุเว ทฺเว, ทุเว ทฺเว, ทฺวีหิ ทฺวีภิ.

๒๒๐. ทุวินฺนํ นํมฺหิ วา

นํมฺหิ ทฺวิสฺส สวิภตฺติสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา. ทุวินฺนํ, อฺตฺร –

๔๗. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ

ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ นุก โหติ นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ. เอตฺถ นาคโม วิภตฺติสฺส อาทฺยาวยโว เจ, ‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺเต’’ติ ายา นาคโมปิ ตํคหเณน คยฺหตีติ ‘‘สุนํหิสู’’ติ ทีฆปฺปสงฺเค ปกติยา อนฺตาวยวภูเต สรนฺตตา นตฺถีติ น ทีโฆ. ทฺวินฺนํ, ทฺวีสุ.

๒๐๗. ปุเม ตโย+จตฺตาโร

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติ+จตุนฺนํ ตโย+จตฺตาโร โหนฺติ ยถากฺกมํ ปุลฺลิงฺเค. ตโย, ตโย, ตีหิ ตีภิ.

๔๙. ณฺณํ+ณฺณนฺนํ ติโต ฌา

ฌสฺิโต ติโต นํวจนสฺส ณฺณํ+ณฺณนฺนํ โหนฺติ. ติณฺณํ ติณฺณนฺนํ, ตีสุ.

อิตฺถิยํ –

๒๐๕. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ

วิภตฺติสหิตานํ ติจตุนฺนํ โยมฺหิ ติสฺโส+จตสฺโส โหนฺติ อิตฺถิยํ ยถากฺกมํ. ติสฺโส, ติสฺโส, ตีหิ ตีภิ.

๒๐๔. นํมฺหิ ติจตุนฺน+มิตฺถิยํ ติสฺส+จตสฺสา

นํมฺหิ ติจตุนฺนํ ติสฺส+จตสฺสา โหนฺติ+ตฺถิยํ ยถากฺกมํ. นํมฺหีติ จตุตฺถีฉฏฺีนํ สามฺวจนํ, โน เจ นํสูติ วทติ, ยถากฺกมํติ สทฺททฺวยาเปกฺขํ. เอว+มีทิส+มฺมฺปิ. ติสฺสนฺนํ ตีสุ.

๒๐๖. ตีณิ+จตฺตาริ นปุํสเก

โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ติจตุนฺนํ ยถากฺกมํ ตีณิ+จตฺตาริ โหนฺติ นปุํสเก. ตีณิ, ตีณิ, ตีหิ อิจฺจาทิ ปุลฺลิงฺเคว.

จตุ โย,

๒๐๘. จตุโร วา จตุสฺส

จตุสฺส สวิภตฺติสฺส โยมฺหิ จตุโร โหติ วา ปุลฺลิงฺเค. จตุโร จตฺตาโร. กถํ ‘‘จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสาสิ’’นฺติ, ลิงฺควิปลฺลาเสน สิทฺธํ, จตฺตาริ นิมิตฺตานีติ อตฺโถ. วิปลฺลาโส ติวิโธ ลิงฺควิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโสติ. จตูหิ จตูภิ. จตุนฺนํ, จตูสุ.

อิตฺถิยํ จตสฺโส. จตสฺโส. จตูหิ จตูภิ. จตสฺสนฺนํ. จตสฺสนฺนํ. จตูสุ.

นปุํสเก จตฺตาริ. จตฺตาริ. จตูหิ จตูภิ. อิจฺจาทิ ปุเมว.

๑๖๙. ฏ ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ

‘‘สุตฺเต ลิงฺควจนมตฺต’’นฺติ ายา ฏ-อิติ วุตฺตํ. ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ สงฺขฺยาหิ โยนํ ฏ โหติ. ปฺจ. ปฺจ. โยนํ ฏา+เฏนิวตฺถนตฺถํ ฏ-วิธานํ.

๙๐. ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺน+ม

ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ สุนํหิสฺว โหติ. เอตฺต+ทีฆาปวาโท+ยํ. อปวาทติ พาเธตีติ อปวาโท. ตสฺมา ‘‘ปกปฺยาปวาทวิสยมุสฺสคฺคา อภินิวิสนฺเต’’ติ ายา ‘‘สุหิสฺว+สฺเส’’ ‘‘สุนํหิสุ’’ติ จ อุสฺสคฺคา ‘‘ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺน+ม’’ อิติ อปวาทวิสยํ น ปวิสนฺติ, สามฺตฺตา. เอว+มุปริปิ ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺส’’ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ. ปฺจหิ ปฺจภิ ปฺจนฺนํ. ปฺจนฺนํ. ปฺจสุ. เอวํ ฉาทโย อฏฺารสนฺตา.

‘‘จตฺเถ’’ติ เอโก จ ทส จาติ จตฺตสมาเส ‘‘อมาที’’ติ เอเกน อธิกา ทสาติ ตติยาสมาเส วา กเต ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ วิภตฺติโลโป. เอว+มุปริ จ.

๓,๑๐๒. เอกฏฺาน+มา

เอกอฏฺานํ อา โหติ ทเส ปเร.

๓,๑๐๓. ร สํขฺยาโต วา

สํขฺยาโต ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วิภาสา. ส จ ‘‘ปฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ วตฺตมาเน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ ทการสฺเสว โหติ. เอการส เอกาทส. เอการสหิ เอกาทสหิ. เอการสนฺนํ เอกาทสนฺนํ. เอการสสุ เอกาทสสุ. เอว+เมกาทสอิจฺจาทิปิ.

๓,๙๔. อา สํขฺยายา สตาโท นาฺตฺเถ

สํขฺยาย+มุตฺตรปเท ทฺวิสฺสา โหติ อสตาโท นาฺตฺเถ.

อาวิฏฺลิงฺคตฺตา สํขฺยายํ อุตฺตรปเท สลิงฺเคเนว วิเสสนํ ภวติ.

สุทฺธํ มิสฺสฺจ สํกิณฺณํ, อุปสชฺชนเมว จ;

อาวิฏฺ+มถ วา+พฺยตฺตํ, ฉธา ลิงฺคํ วิวํยเต.

เอตฺถ ยถากฺกมํ รุกฺโข ลตา ปณฺณํติ สุทฺธํ. ฆโฏ ฆฏี, วชิโร วชิรํ, เวทนา เวทนํติ มิสฺสํ. ตโฏ ตฏี ตฏํติ สํกิณฺณํ. สุกฺโก ปโฏ, สุกฺกา ปฏิ, สุกฺกํ วตฺถํติ อุปสชฺชนํ. ราชา สรณํ, คุโณ ปมาณํติ อาวิฏฺํ. ตุวํ อหํ กติ ปฺจาติ อพฺยตฺตํ. อิติ ลิงฺคํ เวทิตพฺพํ. ทฺวาทส.

๓,๙๘. พา จตฺตาลีสา โท

ทฺวิสฺส พา วา โหติ จตฺตาลีสา โท นาฺตฺเถ. ราเท เส พารส.

๓,๙๕. ติสฺเส

สํขฺยาย+มุตฺตรปเท ติสฺส เอ โหต+สตาโท นา+ฺตฺเถ.

๓,๑๐๔. ฉตีหิ โฬ จ

ฉตีหิ ปรสฺส ทสสฺส โฬ โหติ โร จ. เตฬส เตรส.

๓,๑๐๐. จตุสฺส จุโจ ทเส

จตุสฺส จุ+โจ โหนฺติ วา ทเส ปเร. ทฺวิตฺเต จุทฺทส โจทฺทส จตุทฺทส.

๓,๙๙. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณ+ปนฺนา

วีสติ เสสุ ปเรสุ ปฺจสฺส ปณฺณ+ปนฺนา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ปนฺนรส ปฺจทส.

๓,๑๐๑. ฉสฺส โส

ฉสฺส โส-อิจฺจ+ย+มาเทโส โหติ เส ปเร. โสฬส โสรส. สตฺตรส สตฺตทส. ‘‘เอกฏฺาน+มา’’ติ อา, อฏฺารส อฏฺาทส.

อูนา จ สา วีสติ จาติ ‘‘วิเสสน+เมกตฺเถเน’’ติ วิเสสนสมาเส ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เวกตฺเถ’’ติ ปุมตฺเต จ กเต เอเกน อูนา วีสตีติ ตติยาสมาเส เอกูนวีสติ.

วีสติอาทโย อานวุติยา อิตฺถิลิงฺเค+กวจนา. โภ เอกูนวีสติ. เอกูนวีสตึ. เอกูนวีสตฺยา เอกูนวีสติยา. เอกูนวีสตฺยํ เอกูนวีสติยํ เอกูนวีสตฺยา เอกูนวีสติยา. มติสมํ.

เอวํ วีสติ, เอกวีสติ, ทฺวาวีสติ พาวีสติ, เตวีสติ จตุวีสติปฺปภุตโย. ปณฺณอาเทเส ปณฺณวีสติ ปฺจวีสติ. เอวํ ฉพฺพีสติ, สตฺตวีสติ, อฏฺวีสติ.

เอเกน อูนา ตึสติ ตึสา วาติ เอกูนตึสติ เอกูนตึสา วา. กรเณ เอกูนตึสาย. เอกูนตึสาย, เอกูนตึสาย, เอกูนตึสาย, เอกูนตึสายํ. เอวํ ตึสติณึสาวภุตโย. ตึสาสทฺทสฺส ปน สิโลเป ‘‘ทีฆสฺโส’’ติ โยควิภาคา รสฺโส, ตึส. นิคฺคหีตาคโม, ตึสํ. โภตึเส+จฺจาทิ ปุเมว.

จตฺตาลีสาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ เอวเมว. ทฺวิตฺเต เอกตฺตึสติ เอกตฺตึสา. รสฺสทฺวิตฺเต ทฺวตฺตึสติ ทฺวตฺตึส. เอวํ เตตฺตึสติ เตตฺตึสาทโย ยาว เอกูนจตฺตาลีสติ เอกูนจตฺตาลีสา. จตฺตาลีสาย สิมฺหิ จตฺตารีสา จตฺตาลีสา จตฺตาลีสํ, โภ จตฺตาลีเส+จฺจาทิ โหติ. เอวํ เอกจตฺตารีสา.

๓,๙๗. ทฺวีสฺสา จ

อสตาโท นาฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ วา โหติ อา จ. ทฺเวจตฺตาลีสา ทฺเวจตฺตาลีส ทฺเวจตฺตาลีสํ, เอวํ ทฺวาจตฺตาลีส-อิจฺจาทิ. ทฺเวจตฺตารีสา ทฺเวจตฺตารีส ทฺเวจตฺตารีสํ, เอวํ ทฺวาจตฺตารีสา ทฺวาจตฺตารีส อิจฺจาทิ. จตฺตาลีสติ เอกจตฺตาลีสติ ทฺเวจตฺตาลีสติ ทฺวาจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ เอกูนวีสติสมํ.

๓,๙๘. จตฺตาลีสาโท วา

อสตาโท นาฺตฺเถ จตฺตาลีสาโท ติสฺเส โหติ วา. เตจตฺตาลีสา เตจตฺตาลีส เตจตฺตาลีสํ. โภ เตจตฺตาลีเส อิจฺจาทิ โหติ. เอวํ ติจตฺตาลีสา เตจตฺตารีสา ติจตฺตารีสา อิจฺจาทิ, เตจตฺตาลีสติ ติจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ ปุพฺเพว.

เอวํ จตุจตฺตาลีสา ปฺจจตฺตาลีสา จตุจตฺตาลีสติ ปฺจจตฺตาลีสติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนปฺาสา.

ปฺาสา ปฺาส ปฺาสํ อิจฺจาทิ โหติ. เอวํ ทฺเวปฺาสา ทฺวาปฺาสา ทฺวิปฺาสา ทฺเวปณฺณาสา ทฺวาปณฺณาสา ทฺวิปณฺณาสา. เตปฺาสา ติปฺาสา ติปฺาสํ เตปณฺณาสา ติปณฺณาสา. จตุปณฺณาสา ปฺจปณฺณาสา อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสฏฺิ.

เอวํ สฏฺิ, เอกสฏฺิ, ทฺเวสฏฺิ ทฺวาสฏฺิ ทฺวิสฏฺิ, เตสฏฺิ ติสฏฺิ, จตุสฏฺิ ปฺจสฏฺิ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสตฺตติ.

สตฺตติ, เอกสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ ทฺวาสตฺตติ ทฺวิสตฺตติ, เตสตฺตติ ติสตฺตติ. ทฺเวสตฺตริ ทฺวาสตฺตริ ทฺวิสตฺตริ, จตุสตฺตติ, ปฺจสตฺตติ, จตุสตฺตริ, ปฺจสตฺตรีติ ยาว เอกูนาสีติ.

อสีติ, เอกาสีติ, ทฺวาสีติ, ยาคเม ทฺวิยาสีติ, เตอสีติ ติยาสีติ, จตุราสีติ, ปฺจาสีติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนนวุติ.

นวุติ, เอกนวุติ, ทฺเวนวุติ ทฺวานวุติ ทฺวินวุติ, เตนวุติ ตินวุติ, จตุนวุติ, ปฺจนวุติ อิจฺจาทิ ยาว เอกูนสตํ, เอตํ นปุํสกลิงฺค+เมกวจนนฺตํ.

สตํ, โภ สต สตา, สตํ, สตํ. สเตน, กรเณ สเตน. สตสฺส, สตา สตมฺหา สตสฺมา, สตสฺส, สเต สตมฺหิ สตสฺมึ. เอวํ เอกสตโต ปภุติ ยาว สหสฺสํ.

โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฏิ อกฺโขภิณิโย อิตฺถิลิงฺเค+กวจนนฺตา. วคฺคเภเท ตุ สพฺพาสมฺปิ สํขฺยานํ พหุวจโนปิ โหเตว ‘‘ทฺเววีสติโย ชินทนฺตา’’ ‘‘ติสฺโส วีสติโย ทินฆฏิกา’’ อิจฺจาทิ.

ทสทสกํ สตํ นาม, ทสสตํ สหสฺสํ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ, ทสนหุตํ ลกฺขํ, สตสหสฺสนฺติปิ วุจฺจติ.

ลกฺขสตํ โกฏิ, โกฏิลกฺขสตํ ปโกฏิ, ปโกฏิลกฺขสตํ โกฏิปฺปโกฏิ, เอวํ นหุตํ, นินฺนหุตํ, อกฺโขภิณี, พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคณฺฑิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปุณฺฑรีกํ, ปทุมํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ ยถากฺกมํ สตลกฺขคุณํ เวทิตพฺพํ.

อิจฺเจวํ านโต านํ, สตลกฺขคุณํ มตํ;

โกฏิปฺปภุตีนํ วีส-สงฺขฺยานฺจ ยถากฺกมนฺติ.

อถา+สํขฺยา วุจฺจเต, อพฺยยนฺติ จ วุจฺจเต. ตํ ปาทิ จาทิ, อุปสคฺคนิปาตาติ จ ทุวิธํ.

ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติ สุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา อิเม วีสติ ปาทโย. ปาทโย หิ โชตกา, น วาจกา.

ตตฺถ ป-สทฺโท ปการา+ทิกมฺม, ปธาน+นฺโตภาว, วิโยค, ตปฺปร, ภุสตฺถ, สมฺภว, ติตฺติ, อนาวิล, ปตฺถนาทีสุ. ยถา ปกาเร-ปฺา. อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํ, ปธาเน-ปณีตํ, อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ขิตฺตนฺติ เปรณํ, ปกฺขิตฺตนฺติ อนฺโตกรณํ, ธาตฺวตฺถสฺส พาธิตตฺตา. วุตฺถฺหิ –

ธาตฺวตฺถํ พาธเต โกจิ, โกจิ ตํ อนุวตฺตเต;

ตเมว+ฺโ วิเสเสติ, อุปสคฺคคตี ติธาติ.

เอตฺถ จ ‘‘อนุรุทฺธกา เม สงฺคามยุทฺเธ’’ติ จ อิเม อุปสคฺคา ธาตฺวตฺถํ วิเสเสนฺติ นาม. วิโยเค-ปวาสี, ตปฺปเร-ปาจริโย, ภุสตฺเถ-ปวุทฺธกาโย, สมฺภเว-หิมวนฺตา คงฺคา ปภวติ, ติตฺติยํ-ปหูต+มนฺนํ, อนาวิเล-ปสนฺน+มุทกํ, ปตฺถเน-ปณิหิตํ.

ปราอิติ ปริหานิ, ปราชย, คติ, วิกฺกมา+มสนาทีสุ. ยถา ปริหานิยํ-ปราภโว. ปราชเย-ปราชิโต, คติยํ-ปรายนํ, วิกฺกเม-ปรกฺกมติ, อามสเน-องฺคสฺส ปรามสนํ.

อปอิติ อปคต, ครห, วชฺชน, ปูชา, ปทุสฺสนาทีสุ. ยถา อปคเต-อปมาโน อเปโต, ครเห-อปคพฺโภ, วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปูชายํ-วุทฺธาปจายี, ปทุสฺสเน-อปรชฺฌนฺติ.

สํอิติ สโมธาน, สมฺมาสม, สมนฺตภาว, สํคต, สํเขป, ภุสตฺถ, สห+ปฺปตฺถ, ปภวา+ภิมุขภาว, วิธาน, ปุนปฺปุน, กรณ, สมิทฺธาทีสุ. ยถา สโมธาเน-สนฺธิ, สมฺมาสเม-สมาธิ, สมฺปยุตฺโต, สมนฺตภาเว-สํกิณฺณํ, สมุลฺลปนา, สํคเต-สงฺคโม, สํเขเป-สมาโส, ภุสตฺเถ-สารตฺโถ, สหตฺเถ-สํวาโส, อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆ, ปภเว-สมฺภโว, อภิมุขภาเว-สมฺมุขํ. สํคเต-สํคณฺหาติ, วิธาเน-สํวุตํ, ปุนปฺปุนกรเณ-สนฺธาวติ, สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโน.

อนุอิติ อนุคตา+นุปจฺฉินฺน, ปจฺฉาตฺถ, ภุสตฺถ, สาทิสฺส, หีน, ตติยตฺถ, ลกฺขณิ+ตฺถมฺภูตกฺขาน, ภาค, วิจฺฉาทีสุ. อนุคเต-อนฺเวติ, อนุปจฺฉินฺเน-อนุสโย, ปจฺฉาตฺเถ-อนุรถํ, ภุสตฺเถ-อนุรตฺโต, สาทิสฺเส-อนุรูปํ, หีเน-อนุสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, ตติยตฺเถ-นทิ+มนฺววสิตา เสนา, ลกฺขเณรุกฺข+มนุวิชฺโชตเต วิชฺชุ, อิตฺถมฺภูตขฺยาเน-สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มนุ, ภาเค-ย+เทตฺถ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุ, วิจฺฉายํ-รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโท.

อวอิติ อโธภาค, วิโยค, ปริภว, ชานน, [สุทฺธิ] นิจฺฉย, เทส, เถยฺยาทีสุ. อโธภาเค-อวกฺขิตฺตจกฺขุ, วิโยเค-อวโกกิลํ วนํ, ปริภเว-อวชานนํ, อวมฺติ, ชานเน-อวคจฺฉติ. [สุทฺธิยํ–โวทานํ (รูปสิทฺธิ)], นิจฺฉเย-อวธารณํ, เทเส-อวกาโส, เถยฺเย-อวหาโร.

โออิติ โอโรหรณ, นีหรณ, สุทฺธิอาทีสุ ทิสฺสติ. โอโรหเณ-ปาสาทา โอโรหติ, นีหรเณ-โอมุกฺกุปาหโน, สุทฺธิยํ-โอทาตํ.

นิอิติ, นิสฺเสส, นิคฺคต, นีหรณ,+นฺโตปเวสนา+ภาว, นิเสธน, นิกฺขนฺต, ปาตุภาวา+วธารณ, วิภชน, อุปมุ+ปธารณา+วสาน, เฉก, นีหรณา+วรณาทีสุ. นิสฺเสเส-นิรุตฺติ, นิคฺคเต-นิกฺกิเลโส, นิยฺยาติ, นีหรเณ-นิทฺธารณํ, อนฺโตปเวสเน-นิขาโต, อภาเว-นิมฺมกฺขิกํ, นิเสเธ-นิวาเรติ, นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํ, ปาตุภาเว-นิมฺมิตํ, อวธารเณ-นิจฺฉโย, วิภชเน-นิทฺเทโส. อุปมายํ-นิทสฺสนํ, อุปธารเณ-นิสามนํ, อวสาเน-นิฏฺิตํ, เฉเก-นิปุโณ, นีหรเณ-นีหรติ, อิสฺส ทีโฆ. อาวรเณ-นีวรณํ.

ทุอิติ อโสภณา+ภาว, กุจฺฉิตา+สมิทฺธิ, กิจฺฉ, วิรูปตาทีสุ. อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธ, อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, กุจฺฉิเต – ทุกฺกฏํ. อสมิทฺธิยํ-ทุสฺสสฺสํ, กิจฺเฉ-ทุกฺกรํ, วิรูปตายํ-ทุพฺพณฺโณ ทุมฺมุโข.

วิอิติ วิเสส, วิวิธ, วิรุทฺธ, วิคต, วิโยค, วิรูปตาทีสุ. วิเสเส-วิมุตฺติ, วิสิฏฺโ, วิวิเธ-วิมติ, วิรุทฺเธ-วิวาโท, วิคเต-วิมลํ, วิโยเค-วิปฺปยุตฺโต, วิรูปตายํ-วิรูโป.

อธิอิติ อธิกิ+สฺสรู+ปริภาวา+ธิภวน+ชฺฌายา+ธิฏฺาน, นิจฺฉย, ปาปุณนาทีสุ. อธิเก-อธิสีลํ, อิสฺสเร-อธิปติ, อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อุปริภาเว-อธิโรหติ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, อธิภวเน-อธิภวติ, อชฺฌายเน-พฺยากรณ+มธีเต, อธิฏฺาเน-ภูมิกมฺปาทึ อธิฏฺาติ, นิจฺฉเย-อธิโมกฺโข, ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ.

อปิอิติ สมฺภาวนา+เปกฺขา, สมุจฺจย, ครห, ปฺหาทีสุ. สมฺภาวนายํ-อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย, อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต, สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย, ครเห-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก, ปฺเห-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.

อติอิติ อติกฺกมนา+ติกฺกนฺตา+ติสย, ภุสตฺถาทีสุ. อติกฺกเม-อติโรจติ อมฺเหหิ, อตีโต, อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํ, อติสเย-อติกุสโล, ภุสตฺเถ-อติโกโธ, อติวุทฺธิ.

สุอิติ โสภณ, สุฏฺุ, สมฺมา, สมิทฺธิ, สุขตฺถาทีสุ. โสภเณ-สุคนฺโธ, สุฏฺุ+สมฺมาทตฺเถสุ-สุฏฺุ คโต สุคโต, สมฺมา คโตติปิ สุคโต, สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํ, สุขตฺเถ-สุกโร.

อุอิติ อุคฺคตุ+ทฺธกมฺม, ปธาน, วิโยค, สมฺภว, อตฺตลาภ, สตฺติ, สรูปกถนาทีสุ. อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติ, อุทฺธกมฺเม-อาสนา อุฏฺิโต, อุกฺเขโป, ปธาเน-อุตฺตโม, โลกุตฺตโร, วิโยเค-อุพฺภาสิโต, สมฺภเว-อุพฺภุโต, อตฺตลาเภ-อุปฺปนฺนํ าณํ, สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํ, สรูปกถเน-อุทฺทิสติ สุตฺตํ.

อภิอิติ อภิมุขภาว, วิสิฏฺา+ธิกุ+ทฺธกมฺม, กุล, สารุปฺป, วนฺทน, ลกฺขณิ+ตฺถมฺภูตกฺขาน, วิจฺฉาทีสุ. อภิมุขภาเว-อภิมุโข, อภิกฺกมติ, วิสิฏฺเ-อภิธมฺโม, อธิเก-อภิวสติ, อุทฺธกมฺเม-อภิรุหติ. กุเล-อภิชาโต, สารุปฺเป-อภิรูโป, วนฺทเน-อภิวาเทติ, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.

ปติอิติ ปฏิคต, ปฏิโลม, ปฏินิธิ, ปฏิทาน, นิเสธ, นิวตฺตน, สาทิสฺส, ปฏิกรณา+ทาน, ปฏิโพธ, ปฏิจฺจ, ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน, ภาค, วิจฺฉาทีสุ. ปฏิคเต-ปจฺจกฺขํ, ปฏิโลเม-ปฏิโสตํ, ปฏินิธิมฺหิ-อาจริยโต ปติ สิสฺโส, ปฏิทาเน-เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปฏิททาติ, นิเสเธ-ปฏิเสเธติ, นิวตฺตเน-ปฏิกฺกมติ, สาทิสฺเส-ปฏิรูปกํ, ปฏิกรเณ-ปฏิกาโร, อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติ, ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธ, ปฏิจฺเจ-ปจฺจโย, ลกฺขณาทีสุ ปุริมสมํ.

ปริอิติ สมนฺตโตภาว, ปริจฺเฉท, วชฺชนา+ลิงฺคน, นิวสน, ปูชา, โภชนา+วชานน, โทสกฺขาน, ลกฺขณาทีสุ. สมนฺถ- โตภาเว-ปริวุโต, ปริจฺเฉเท-ปริฺเยฺยํ, วชฺชเน-ปริหรติ, อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติ, นิวสเน-โย วตฺถํ ปริทเหสฺสติ, ปูชายํ-ปริจริยา, โภชเน-ภิกฺขุํ ปริวิสติ, อวชานเน-ปริภวติ. โทสกฺขาเน-ปริภาสติ, ลกฺขณาทีสุ-รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ อิจฺจาทิ.

อุปอิติ อุปคมน, สมีปู+ปปตฺติ, สาทิสฺสา+ธิกุ+ปริภาวา+นสน, โทสกฺขาน, สฺา, ปุพฺพกมฺม, ปูชา, คยฺหาการ, ภุสตฺถาทีสุ. อุปคมเน-นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, สมีเป-อุปนครํ, อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ, อถ วา อุปปตฺติ=ยุตฺติ, ยถา อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สาทิสฺเส-อุปมานํ, อุปมา, อธิเก-อุปขาริยํ โทโณ, อุปริภาเว-อุปสมฺปนฺโน, อนสเน-อุปวาโส, โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติ, สฺายํ-อุปธา, อุปสคฺโค, ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปกาโร, ปูชายํ-พุทฺธุปฏฺาโก, มาตุปฏฺานํ, คยฺหากาเร-โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโยติ.

อาอิติ อภิมุขภาวุ+ทฺธกมฺม+มริยาทา+ภิวิธิ, ปตฺติ+จฺฉา, ปริสฺสชน, อาทิกมฺม, คหณ, นิวาสน, สมีป, อาวฺหานาทีสุ. อภิมุขภาเว-อาคจฺฉนฺติ, อุทฺธกมฺเม-อาโรหติ, มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ, อภิวิธิมฺหิ-อากุมารํ ยโส กจฺจายนสฺส, ปตฺติยํ-อาปตฺตึ อาปนฺโน, อิจฺฉายํ-อากงฺขา, ปริสฺสชเน-อาลิงฺคนํ, อาทิกมฺเม-อารมฺโภ, คหเณ-อาทียติ, อาลิงฺคติ, (อาลิมฺปติ, รู), นิวาเส-อาวสโถ, อาวาโส, สมีเป-อาสนฺนํ, อาวฺหาเน-อามนฺเตติ.

ปรา+ป ส+มนฺว+ว, โอ นิ ทุ รภิ พฺยา+ธิสุ;

อติ นิ ปฺปติ ปริ อปโย, อุป อา อิติ วีสติ;

เอส หิ โภ อุปสคฺค-วิธิ+กฺกมโต กถิโต.

เอตฺถ จ –

อุปสคฺค+นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;

เนเก+เนกตฺถวาจกา, อิติ เนรุตฺติกา+พฺรวุํ.

๑๑๘. อสํขฺเยหิ สพฺพาสํ

อวิชฺชมานสํขฺเยหิ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ. น สนฺติ เอกวจนาทิสํขฺยา เอเตสนฺติ อสํขฺยา, เตสํ อสํขฺยานํ วิภตฺตีนํ เภเท อสติปิ สฺยาทิวิธานํ ‘‘มา โน อชฺช วิกนฺตึสู’’ติอาโท วิภตฺยนฺตตฺตา ปทตฺตสิทฺธีติ โว+โนอาทีนํ สิทฺธิยา จ เตสํ ปมาทิอตฺเถ ทสฺสนโต จ โหติ. ปหาโร ปราภโว อปหาโร สํหาโร อวหาโร โอหาโร อิจฺจาทิ โหติ.

อุเปจฺจ+ตฺถํ สชนฺตีติ, อุปสคฺคา หิ ปาทโย;

จาที ปทาทิมชฺฌนฺเต, นิปาตา นิปตนฺตีติ.

โอปสคฺคิกปทํ.

สมุจฺจย+วิกปฺปน+ปฏิเสธ+ปูรณาทิอตฺถํ อสตฺตวาจิกํ เนปาติกํ.

จ-อิติ สมุจฺจยา+นฺวาจย+อิตเรตรโยค+สมาหารา+วธารณาทีสุ. วา-อิติ วิกปฺปนุ+ปมาน+สมุจฺจย+ววตฺถิตวิภาสาทีสุ. น, โน, มา, อ, อลํ, หลํ อิจฺเจเต ปฏิเสเธ. ‘‘ทฺเว ปฏิเสธา ปกติอตฺถํ คมยนฺตี’’ติ ายา ‘‘น เตสํ ปน รูปานํ ปจฺจยา น จ โหนฺตี’’ติ เอตฺถ น จ น โหนฺติ-โหนฺเตวาติ ปกติอตฺถํ คมยติ. อลํ ปริยตฺติ+ภูสเนสุ จ.

ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺตปูรณํ ปทปูรณฺจ, ตตฺถ อถ, ขลุ, วต, อโถ, อสฺสุ, ยคฺเฆ, หิ, จรหิ, นํ, ตํ, จ, ตุ, วา, โว, ปน, หเว, กีว, ห, ตโต, ยถา, สุทํ, โข, เว, หํ, เอนํ, (เอวํ, รู) เสยฺยถิทํ อิจฺเจวมาทิ ปทปูรเณ. ตตฺถ อถ-อิติ ปฺหา+นนฺตริยา+ธิการาทีสุ จ. ขลุ-อิติ ปฏิเสธา+วธารณ, ปสิทฺธีสุ จ. วต+อิติ เอกํส, เขทา+นุกมฺป, สํกปฺเปสุ จ. อโถ-อิติ อนฺวาเทเส จ. หิ-อิติ เหตุ, อวธารเณสุ จ. ตุ-อิติ วิเสส, เหตุ, นิวตฺตนาทีสุ จ. ปน-อิติ วิเสเสปิ. หเว+เว อิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ. หํ-วิสาท, วิมฺเหสุปิ. (วิสาท, สมฺภเวสุ, รู). เสยฺยถิทํติ ตํ กตมํติ อตฺเถปิ.

อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตํ อวิภตฺติยุตฺตฺจ. อตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา อิจฺเจเต ปมายํ. อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ อเร หเร เร เช อิจฺเจเต อามนฺตเณ. ทิวา ภิยฺโย (นโม, รู) อิจฺเจเต ปมาทุติยาสุ. สยํ สามํ สํ สมฺมา กินฺติ อิจฺเจเต ตติยตฺเถ. โส+โต+ธาปจฺจยนฺตา จ สุตฺตโส ปทโส อนิจฺจโต ทุกฺขโต เอกธา ทฺวิธา อิจฺจาทิ. ตเว+ตุํ ปจฺจยนฺตา จตุตฺถิยาว, กาตเว ทาตเว, กาตุํ กาเรตุํ, (ทาตุํ, รู) ทาเปตุํ อิจฺจาทิ. โส+โตปจฺจยนฺตา ปฺจมิยตฺเถ, ทีฆโส โอรโส ราชโต วา โจรโต วา อิจฺจาทิ. โต สตฺต- มฺยตฺเถปิ ตฺร+ตฺถาทิปจฺจยนฺตา จ, เอกโต ปุรโต ปจฺฉโต ปสฺสโต ปิฏฺิโต ปาทโต สีสโต อคฺคโต มูลโต, ยตฺร ยตฺถ ยหึ ตตฺร ตตฺถ ตหึ อิจฺจาทิ. สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เอกมนฺตํ เหฏฺา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อนฺตรํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ พหิ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อิจฺเจเต สตฺตมิยา. สมฺปติ อายติ อชฺช อปรชฺฌ สุเว สฺเว อุตฺตรสุเว (กิสุ, รู) หิยฺโย ปเร (ปรสุเว, รู) สชฺชุ สายํ ปาโต กาลํ กลฺลํ ทิวา รตฺตํ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา (กทา, รู) อิจฺจาทโย กาลสตฺตมิยํ. อิติ วิภตฺติยุตฺตานิ.

อวิภตฺติยุตฺเตสุ อปฺเปว อปฺเปวนาม นุ อิจฺเจเต สํสยตฺเถ. อทฺธา อฺทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ อิจฺเจเต เอกํสตฺเถ. เอวํ อิติ อวธารเณ. กจฺจิ นุ นนุ กถํ (กึสุ, รู) กึ อิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ. เอวํ อิติ อิตฺถํ อิจฺเจเต นิทสฺสนตฺเถ. อิติ เหตุ+วากฺยปริสมตฺตีสุ จ. ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตา กีว อิจฺเจเต ปริจฺเฉทนตฺเถ. เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปฏิรูปํ อาม สาธุ อิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. ตถา ยถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริว ยถานาม ตถานาม ยถาหิ ตถาหิ ยถาจ ตถาจ อิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ. ยถาอิติ โยคฺคตา+วิจฺฉา+ปทตฺถานติวตฺติ+นิทสฺสเนสุ จ. เอวํอิติ อุปเทส+ปฺหาทีสุ จ. กิฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถ. ธิอิติ ครเห. อโหอิติ ครห+ปสํสน+ปตฺถเนสุ. นามอิติ ครห+ปสํสน+สฺา+ปฺเหสุ. สาธูติ ปสํสน+ยาจเนสุ. อิงฺฆ หนฺท อิจฺเจเต โจทนตฺเถ. สาธุ สุฏฺุ เอวเมตํติ อนุโมทเน. กิรอิติ อนุสฺสวน+อสทฺเธยฺเยสุ. นุนอิติ อนุมานา+นุสฺสรณ+ปริวิตกฺเกสุ. กสฺมาติ การณปุจฺฉเน. ยสฺมา ตสฺมา ตถา หิ เตน อิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ. สห สทฺธึ อมา (สมํ, รู) อิติ สมกฺริยายํ. วินา ริเต วิปฺปโยเค. นานา ปุถุ พหุปกาเร. ปุถุ วิสุํ อสงฺฆาเต จ. ทุฏฺุ กุ กุจฺฉายํ (ชิคุจฺฉายํ, รู). ปุน อปฺปเม. กถํ จิกิจฺฉตฺเถ. ธา กฺขตฺตุํ โส กิฺจอิติ สํขฺยาวิภาเค. อีสกํ อปฺปมาเนสุ (อปฺปมตฺเต, รู). สณิกํ มนฺทตฺเถ. ขิปฺปํ อรํ ลหุํ อาสุ ตุณฺหํ อจิรํ สีฆตฺเถ. จิรํ จิรสฺสํ ทีฆกาเล. เจ ยทิ สํกา+วฏฺาเน. ธุรํ ถิรา+วธารเณสุ (ธุวํ ถิรา+วธารเณสุ, รู). หา วิสาเท. ตุณฺหี อภาสเน. สจฺฉิ ปจฺจกฺเข. มุสา มิจฺฉาอลิกํ อสจฺเจ. สุวตฺถิ อาสิฏฺเ อิจฺจาทิ.

ตุน+กฺตฺวาน+กฺตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ ภวนฺติ. ยถา ปสฺสิตุน ปสฺสิย ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา, ทิสฺวา ทิสฺวาน ทสฺเสตฺวา ทาตุน ทตฺวาน ทตฺวา อุปาทาย ทาเปตฺวา วิฺาย วิเจยฺย วิเนยฺย สเมจฺจ นิหจฺจ อุเปจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อิจฺจาทิ.

วิภตฺติยา กโต เภโท, สลิงฺคานํ ภเว ตถา;

ตุมฺหาทีนํ ตฺว+ลิงฺเคสุ, เนว+ตฺถิ ปาทิ+จาทินํ.

เอวํ นามาขฺยาโตปสคฺเคหิ วินิมุตฺตํ เอตํ นิปาตปทํ เวทิตพฺพํ.

เนปาติกปทํ.

ปุลฺลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคฺจ, นปุํสก+มถา+ปรํ;

ติลิงฺคฺจ อลิงฺคฺจ, นามิกํ ปฺจธา ิตํ.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ นามกณฺโฑ ทุติโย.

๓. การกกณฺฑ

อถ วิภตฺตีน+มตฺถเภทา วุจฺจนฺเต.

ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโย. ตา ปน ปมาทิเภเทน สตฺตวิธา. ตา ยถา ‘‘ปมา+ตฺถมตฺเต’’ติ ปมาวิภตฺติ โหติ. สิสฺส โอการ+โลป+อ-มาเทเสสุ นโร อิตฺถี นปุํสกํ.

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สํขฺยา+กมฺมาทิปฺจกํ;

นามตฺโถ ตสฺส สามฺ-มตฺถมตฺถํ ปวุจฺจเต.

โส นามตฺโถ จ –

ชาติ กฺริยา คุโณ ทพฺพํ, ตถา นามนฺติ ปฺจธา;

สทฺทสฺส+ตฺโถ ส สทฺโทปิ, ปฺจธาว+ตฺร ภิชฺชเต.

กถํ ชาติสทฺโท คุณสทฺโทตฺยาทินา.

ภินฺเนสฺว+ภินฺนธี+สทฺทา, สพลาทีสุ ยพฺพลา;

วตฺตนฺเต ชาติ เอสา+สฺส, มาลา สุตฺต+มิวา+นฺวิตา.

อทพฺพภูตํ กตฺตาทิ-การกคฺคามสาธิยํ;

ปทตฺถํ กตฺตุกมฺมฏฺํ, กฺริย+มิจฺฉนฺติ ตพฺพิทู.

ทพฺพสฺสิโต ตโต ภินฺโน, นิมิตฺโต ตปฺปตีติยา;

วินสฺสนสภาโว จ, นิคฺคุโณว คุโณ+จฺจเต.

เอตฺถ ปโฏ สุกฺโกติ วินสฺสนสภาโว จ จสทฺเทน วิปุโล อากาโสติ อวินสฺสนสภาโว จ อตฺตนิ วิสุํ คุณรหิโต คุโณ+จฺจเต ตฺยตฺโถ.

ยํ ยํ วิเสสฺสเต กิฺจิ, ตํ ตํ ทพฺพ+มิโห+จฺจเต;

ชาตฺยาทิโนปฺย+โต ตาทิ, ทพฺพตฺตํ ปริกปฺปเต.

เอตฺถ โคชาติ อสฺสชาตีติ วุตฺเต ชาติ ทพฺพํ. นีโล คุโณติ จ คุโณ ทพฺพํ. ปจนกฺริยาติ จ คมนาทิกฺริยาโต วิเสสิยตีติ กฺริยาว ทพฺพํ.

นามรูเปน สทพฺเพ, กฺวจิ สฺี กถียเต;

นามนฺติ ตํ ยถา จิตฺโต, สฺา สทฺโท ตุ ตทฺธนี.

นามสฺส ทพฺพตฺเตปิ จิตฺโตตฺยาทิ นาเมเนว ปสิชฺฌติ, โน ฆฏ+ปฏาทโยว ทพฺพตฺเตน, ตสฺมา นาม+มิติ สฺี กถียเต, ตํวาจกตฺตา ตพฺพตี จิตฺตาทิ สฺาสทฺโทติ นิจฺฉิยเตยฺย+ธิปฺปาโย.

อยํ ปฺจวิโธปิ อตฺโถ สทฺทตฺโถ เจว สามตฺถิยา คมฺยมานตฺโถ จาติ ทุพฺพิโธ. ตถา หิ ‘‘ปีโน ทิวา น ภุฺเชยฺย’’มิติ ภุตฺตินิรากติ สทฺทตฺโถ. รตฺติภุตฺติ ตุ สามตฺถิยา+วคมฺยเต. เตเน+ตํ วุจฺจติ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุขฺโย ลกฺขณ+พฺยฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุ.

มุขฺโย ตุ นิรนฺตรตฺเถ, ลกฺขโณ ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ+ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติ.

‘‘มฺเจ’’ติ นิรนฺตรตฺเถ วตฺตมาโน มุขฺโย, ‘‘มฺจา อุคฺโฆสนฺตี’’ติ ติโรหิตตฺเถ วตฺตมาโน ลกฺขโณ, คาถาทิสกลวากฺยสฺส+ตฺเถ วตฺตมาโน พฺยฺชนสภาโว.

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโต.

วจฺโจ ลกฺขณิโก พฺยงฺคฺโย, เจวํ สทฺโท สุวาจโก;

วุตฺตกเมน ชาตฺยาทิ-เภเทน ปฺจธา ภเวติ.

๓๘. อามนฺตเณ –

ติ อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ. โภ นร, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสก.

สทฺเทนา+ภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;

อามนฺตณํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘‘ราชา ภเว’’ติ+ทํ.

กฺริยา นิมิตฺตํ การกนฺตุ กมฺม, กตฺตุ, กรณ, สมฺปทาน, อวธิ, อาธารเภเทน ฉพฺพิธํ, ตํ ยถา –

๒,๒. กมฺเม ทุติยา

กรียติ กตฺตุกิริยาย สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมึ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติ. ตํ ติวิธํ นิพฺพตฺติ, วิกติ, ปตฺติ เภเทน, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺเม มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติ, กฏํ กโรติ ทตฺโต. วิกติยํ กฏฺ+มงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, วีหโย ลุนาติ. ปตฺติยํ ทตฺโต ฆรํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติ.

วุตฺตฺจ

นิพฺพตฺติ+วิกติ+ปตฺติ-เภทา กมฺมํ ติธา มตํ;

กตฺตุกฺริยาภิคมฺมนฺตํ, สุข+มงฺคารํ+ฆรํ ยถาติ.

กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนียนฺติ อตฺเถว คุณยุตฺตสฺส กมฺมตา, วิปุลํ กโรติ, ทสฺสนียํ กโรตีติ กฺริยาย สมฺพนฺธิยมานตฺตา. โอทโน ปจฺจเตติ โอทนสทฺทโต กมฺมตา นปฺปตียเต, กิฺจรหิ อาขฺยาตโต.

อิจฺฉิตกมฺมํ ยถา-คาวุํ ปโย โทหติ, โคมนฺตํ คาวํ ยาจติ, คาว+มว รุนฺธติ วชํ, มาณวกํ มคฺคํ ปุจฺฉติ, โคมนฺตํ คาวํ ภิกฺขเต, รุกฺข+มวจินาติ ผลานิ, รุกฺขาตฺยตฺโถ. สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรูเต. เอตฺถ ปโย, คาวํ อิจฺจาทิ อิจฺฉิตํ, คาวุํ, โคมนฺต+มิจฺจาทิ อนิจฺฉิตํ. เอว+มนิจฺฉิเตปิ กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํ คิลติ. ยํ เนวิ+จฺฉิตํ, นาปิ อนิจฺฉิตํ, ตตฺราปิ คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูล+มุปสปฺปติ.

อาธาเร อธิสิ+า+สานํ ปโยเค จ, ปถวึ อธิเสสฺสติ, คาม+มธิติฏฺติ, รุกฺข+มชฺฌาสเตติ. เอตฺถ ปถวินฺติ ปถวิยนฺติ อตฺโถ. เอว+มภิ, นิปุพฺพวิสสฺสาปิ, ธมฺม+มภินิวิสเต, ธมฺเม วา. ตถา อุป, นฺว+ชฺฌา+ปุพฺพวสติสฺส, คาม+มุปวสติ, คาม+มนุวสติ, วิหาร+มธิวสติ, คาม+มาวสติ, อคารํ อชฺฌวสติ, เอตฺถ คามนฺติ คาเมตฺยตฺโถ. ตถา ตปฺปานา+จาเรปิ, นทึ ปิพติ, คามํ จรติ, นทิยํตฺยตฺโถ. สเจ มํ นาลปิสฺสตีติ มยา สทฺธึตฺยตฺโถ. วิหิตาว ปฏิ-โยเคปิ ทุติยา, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา, ตมฺปฏิ โพชฺฌงฺคา ภาสนฺตูติ อตฺโถ. อุปมา มํ ปติภาติ, อุปมา มํ อุปฏฺาติตฺยตฺโถ. ธาตุนายุตฺเต ‘‘ตสฺส นปฺปฏิภาตี’’ติ ฉฏฺี.

๓. กาลทฺธาน+มจฺจนฺตสํโยเค

กาลทฺธานํ ทพฺพ+คุณ+กฺริยาหิ อจฺจนฺตสํโยเค เตหิ กาลทฺธานวาจีหิ ทุติยา โหติ. กาเล-สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติ. อทฺธนิ-โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติ.

ปุพฺพนฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา, อิมํ รตฺตึ จตฺตาโร มหาราชาโนติ เอวมาทีสุ กาลวาจีหิ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา, พหุลํวิธานา วิภตฺติวิปลฺลาโส วา. มาเสนา+นุวาโก+ธีโต, โกเสนา+นุวาโก+ธีโตติ กรณตฺเถ ตติยา.

๔. คติโพธาหารสทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช

คตฺยตฺถานํ โพธตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถาน+มกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ. ทตฺโต คมยติ มาณวกํ คามํ, ยาปยติ วา. คุรุ โพธยติ มาณวกํ ธมฺมํ, เวทยติ วา. มาตา โภชยติ ปุตฺต+โมทนํ, อาสยติ วา. คุรุ อชฺฌาปยติ สิสฺสํ เวทํ, ปายติ วา. ปโยชฺชโต+ฺตฺร กมฺเม ทุติยา. โปโส อาสยติ ทตฺตํ, สายยติ วา. โปโส อฺํ ภชฺชาเปติ, อฺํ โกฏฺฏาเปติ, อฺํ สนฺถราเปติ.

๕. หราทีนํ วา

หราทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา โหติ วา. โปโส หาเรติ ภารํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. ทสฺสยเต ชนํ ราชา, ชเนเนติ วา. อภิวาทยเต คุรุํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. อชฺโฌหาเรติ สตฺตุํ ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. กาเรติ ทตฺโต ทตฺตํ, ทตฺเตเนติ วา. ปกฺเข สพฺพตฺร กตฺตริ ตติยา.

๖. น ขาทาทีนํ

ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น โหติ. คตฺยตฺถาทีสุ กฺวจิ ปฏิเสธตฺถ+มิทํ. ขาทยติ ทตฺโต ทตฺเตน, อาทยติ ทตฺเตน, อวฺหาปยติ ทตฺเถน, สทฺทายยติ ทตฺเตน, นายยติ ทตฺเตน, กนฺทยติ ทตฺเตน.

๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา

ธิอาทีหิ ยุตฺตโต ทุติยา โหติ. ธิ+รตฺถุ+มํ ปุติกายํ, อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทํ, ราชคหสฺส จ นาลนฺทสฺส จ วิวรภูเต มชฺเฌติ อตฺโถ. สมาธาน+มนฺตเรน, มุจลินฺท+มภิโต สรํ. ฉฏฺฺยตฺเถ+ยํ ทุติยา.

๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺว+ภินา

ลกฺขณาทีสฺว+ตฺเถสุ อภินา ยุตฺตมฺหา ทุติยา โหติ. รุกฺข+มภิวิชฺโชตเต จนฺโท, เอตฺถ รุกฺโข ลกฺขณํ, จนฺโท ลกฺขิตพฺโพ, ตตฺร อภินา รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา ปกาสียตีติ รุกฺโข อภินา ยุตฺโต นาม. สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มภิ, มาตริ สาธุตฺตํ ปตฺโตตฺยตฺโถ. รุกฺขํ รุกฺขํอภิ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺเข รุกฺเขตฺยตฺโถ.

๙. ปติปรีหิ ภาเค จ

ปติปรีหิ ยุตฺตโต ลกฺขณาทีสุ ภาเค จ+ตฺเถ ทุติยา โหติ. รุกฺขํปติ วิชฺโชตเต, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํปติ, รุกฺขํ รุกฺขํปติ ติฏฺติ, ย+เทตฺถ มํ ปติ สิยา, โย มม ภาโค, โส ทียตุตฺยตฺโถ. เอวํ รุกฺขํปริตฺยาทิปิ.

๑๐. อนุนาติ

ลกฺขณาทีสุ ทุติยา. รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต, สจฺจกิริย+มนุ วสฺสิ, เหตุ จ ลกฺขณํ ภวติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตร+มนุ, รุกฺขํ รุกฺข+มนุ วิชฺโชตเต, ยเทตฺถ มํอนุ สิยา.

๑๑. สหตฺเถ

สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา. ปพฺพต+มนุ ติฏฺติ, ปพฺพเตน สห ตฺยตฺโถ.

๑๒. หีเน

หีนตฺเถ อนุนา ยุตฺตมฺหา ทุติยา. อนุสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต ภิกฺขู, สาริปุตฺตโต ปฺาย หีนาตฺยตฺโถ.

๑๓. อุเปน

หีนตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา ทุติยา. อุปสาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต.

๑๖. กตฺตุกรเณสุ ตติยา

กตฺตริ กรเณ จ การเก ตติยา โหติ. ชิเนน เทสิโต ธมฺโม, พุทฺเธน ชิโต มาโร, อหินา ทฏฺโ นโร. ยตฺถ การณการณมฺปิ การณวเสน วุจฺจติ, ตตฺถาปิ ตติยา, โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ, ติเณหิ ภตฺตํ สิทฺธํ, สทฺเธหิ การิตา วิหารา.

อตฺตปธาโน กิริยํ, โย นิพฺพตฺเตติ การโก;

อปยุตฺโต ปยุตฺโต วา, ส กตฺตาติ ปวุจฺจติ.

กรเณ-ตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ยถา หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิฺายติ. ทตฺเตน วิหโย ลุนาติ, อคฺคินา กุฏึ ฌาเปติ.

พาหิรฺจ ตถา+ชฺฌตฺตํ, กรณํ ทุวิธํ ยถา;

วีหึ ลุนาติ ทตฺเตน, เนตฺเตน จนฺท+มิกฺขเต.

ปกติยา อภิรูโป, โคตฺเตน โคตโม อิจฺจาทิ ภูธาตุสฺส สมฺภวา กรเณ ตติยา. ตถา สาริปุตฺโตติ นาเมน วิสฺสุโต, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก, สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนตึโส วยสา, เอวํ สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ.

๑๗. สหตฺเถน

สหตฺเถน โยเค ตติยา สิยา. ตติยาปิ ฉฏฺีว อปฺปธาเน เอว ภวติ. ปุตฺเตน สหา+คโต, ปุตฺเตน สทฺธึ อาคโต, วิตกฺเกน สห วตฺตติ, ปุตฺเตน สห ถูโล, นิสีทิ ภควา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน, สหสฺเสน สมํ มิตา, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว.

๑๘. ลกฺขเณ

ลกฺขเณ วตฺตมานโต ตติยา. ภินฺเนน สีเสน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ปฏีวิสฺสเก อุชฺฌาเปสิ, อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชก+มทฺทกฺขิ, อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, ปาเทน ขฺโช, ปิฏฺิยา ขุชฺโช. เตน หิ วิกลงฺเคน วิกลงฺคิโน วิกาโร ลกฺขิยเต.

๑๙. เหตุมฺหิ

วาสาทิลกฺขณกฺริยาย เหตุโต ตติยา. อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย วสติ, น ชจฺจา วสโล โหติ, กมฺมุนา วสโล โหติ, ทาเนน โภควา, อาจาเรน กุลํ, เตน ปาณิ กามทโท.

๒๐. ปฺจมี+เณ วา

อิเณ เหตุมฺหิ ปฺจมี วา. สตสฺมา พทฺโธ, สเตน วา.

๒๑. คุเณ

ปรงฺคภูเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา. ชฬตฺตา พทฺโธ, ชฬตฺเตนวา, ปฺาย มุตฺโต, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ. พหุลํวิธานา สตฺตมฺยตฺเถหิปิ, เตน สมเยน, กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก, อุตฺตเรน กปิลวตฺถุ, เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ, โส โว มม+จฺจเยน สตฺถาติ. มาเสน ภุฺชติ, เอกาเหเนว พาราณสึ ปาวิสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ การาเปสิ, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสกํ, วาจาย สขิโล, มณินา อตฺโถ, ธเนน อตฺโถ, โยชเนน คจฺฉติ อิจฺจาทิ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา. อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนตีติ ปจฺจตฺเต พหุลํวิธานา กตฺตริ ตติยา. เอวํ ติเลหิ เขตฺเต วปตีติ กมฺมตฺเถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณนาติ ปฺจมฺยตฺเถ จ.

๒๔. จตุตฺถี สมฺปทาเน

อเจตนํ สเจตนํ วา ปฏิคฺคาหกภาเวนา+เปกฺขิตํ, ตํ สมฺปทานํ, ตฺจ ทา-ทาเนติ ธาตุโต พฺยปฺเปน ยุตฺตเมว, ตตฺถ จตุตฺถี โหติ. ตฺจ ทียมานสฺส วตฺถุโน อนิวารณ+ชฺเฌสนา+นุมติโต ติวิโธ, ยถา พุทฺธสฺส ปุปฺผํ เทติ, โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ยาจกสฺส ธนํ เทติ, ภิกฺขูนํ ทานํ เทติ.

อนิรากรณา+ราธ-น+พฺภนุฺวเสน หิ;

สมฺปทานํ ติธา วุตฺตํ, รุกฺข+ยาจก+ภิกฺขโว.

อาธารวิวกฺขายํ สตฺตมีปิ, สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ, ยา ปลาลมยํ มาลํ, นารี ทตฺวาน เจติเยติ.

๒๕. ตาทตฺถฺเย

ตาทตฺถฺเย จตุตฺถี สิยา. ตทตฺถสฺส ภาเว, ตาทตฺถฺยํ, ตสฺมึ ตทตฺถภาเว โชตนีเยว จตุตฺถี สิยา. ตทตฺถสฺส ภาโวติ นิมิตฺตนิมิตฺตีสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, ตสฺมา ฉฏฺาปวาโท+ยํ. สเมปิ นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺเธ นิมิตฺตภูตยูปโตว จตุตฺถี, โน นิมิตฺตีภูตทารุโต. ยูปาย ทารุ, ปากาย วชติ, พุทฺธสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, เนว ทวาย, น มทาย, อูนสฺส ปาริปูริยา, อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ, โลกานุกมฺปาย, ผาสุ วิหาราย.

อิจฺจายํ กจฺจายเน อุปริ วกฺขมานสฺส จตุตฺถีติ สาธิตตฺตา อิธ ฉฏฺีติ ทีปนตฺถํ วุจฺจเต –

กสฺส สาทุ นรุจฺจติ, มา อยสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ขมติ สงฺฆสฺส, ภตฺต+มสฺส นจฺฉาเทตีติ ฉฏฺี สมฺพนฺธวจนิจฺฉายํ, น เจ+วํ วิโรโธ สิยา, สทิสรูปตฺตา, เอวํวิเธสุ จ สมฺพนฺธสฺส สทฺทิกานุมตตฺตา. ตถา หิ ภาควุตฺติยา ‘‘อุปปทวิภตฺติ ฉฏฺิยา+ปวาทา’’ติ วุตฺตํ, สทฺทนฺตเร วิหิตา วิภตฺติ อุปปทวิภตฺติ.

กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปมา, กสฺส วา ตุยฺหนฺติ อวตฺวา กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสีติ อตฺถมตฺเต ปมาวเสน พฺยภิจารทสฺสนา. เอว+มฺาปิ วิฺเยฺยา, ปรโตปิ ยถาคมํ.

รฺโ สตํ ธาเรติ รฺโ ฉตฺตํ ธาเรตีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺีว. สิลาฆ=กถเน, เอวํ รฺโ สิลาฆเต อิจฺจาทิ, ถุตึ กโรตีตฺยตฺโถ. หนุ=อปนยเน, รฺโ หนุเต, วฺเจตีตฺยตฺโถ. อุปติฏฺเยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, อุปคจฺเฉยฺยาตฺยตฺโถ. สป=อกฺโกเส, มยฺหํ สปเต, สจฺจํ กุรุเตตฺยตฺโถ. ธร=ธารเณ, สุวณฺณํ เต ธารยเต, อิณํ เต ธารยติ, อสฺส รฺโ นาคํ ธารยาม. ปิห=อิจฺฉายํ, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน, เตสํ ปิหยนฺติ สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ, ปิหยนฺติ=ปตฺเถนฺติ. ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิ+หํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ทุภยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทูภติ, โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ. อิสฺส=อิสฺสายํ, ติตฺถิยา อิสฺสยนฺติ สมณานํ. อุสูย=โทสาวิกรเณ, ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสฺสูยนฺติ, กา อุสุยา วิชานตํ. อิธ+สิธ+ราธ+สาธ=สํสิทฺธิยํ, อาราโธ เม รฺโ, รฺโ ภาคฺย+มารชฺฌติ, กฺยา+หํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโส. ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโนอนุคิณาติ, ปติคิณาติ, สาธุการทานาทินา ตํ อุสฺสหตีตฺยตฺโถ. อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว, อามนฺตยามิ เต มหาราช, ธมฺมํ เต เทสิสฺสามิ, เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺตึ เต ปวกฺขามิ, อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เม เอเกน ติณฺเณนาติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี.

เอวํ อายุ โภโต โหตุ, จิรํ ชีวิตํ, ภทฺทํ, กลฺยาณํ, อตฺถํ, ปโยชนํ, กุสลํ, อนามยํ, หิตํ, ปตฺถํ, สุขํ, สาตํ, โภโต โหตุ, สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส, ปุตฺตสฺสา+วิกเรยฺย คุยฺห+มตฺถํ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อฺชลึเต ปคฺคณฺหามิ, ตสฺส ผาสุ, โลกสฺส+ตฺโถ, นโม เต ปุริสาชฺ, โสตฺถิ ตสฺส, สมตฺโถ มลฺโล มลฺลสฺส, ตสฺส หิตํ, ตสฺส สุขํ, สฺวาคตํ เต มหาราชาติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี.

๒๖. ปฺจมฺย+วธิสฺมา

ปทตฺถาวธิสฺมา ปฺจมีวิภตฺติ โหติ.

สเมปฺย+ปคเม ทฺวินฺนํ, ปุพฺพรูปา ย+ทจฺจุตํ;

วุจฺจเต ต+ทปาทานํ, ตํ จลาจลโต ทฺวิธา;

ยถา+สฺสา ธาวตา โปโส, ปโต, รุกฺขาผลนฺติ จ.

ตตฺถ จลาวธิ ธาวตา อสฺสา ปุริโส ปตติ, อจลาวธิ ปพฺพตา โอตรนฺติ วนจารกาติ.

ตฺจ อวธิ วิสยกฺริยาวิเสสสฺส นิทฺทิฏฺตฺตา นิทฺทิฏฺวิสยํ, ยตฺถ อป อปคมนกฺริยํ อุปาตฺตํ=อชฺฌาหฏํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตํ อุปาตฺตํ. ยํ เกนจิ คุเณน อุกฺกํสิยติ, ตํ อนุเมยฺยํ. ยถา คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา, ปาปา จิตฺตํ นิวาเรนฺติ. วลาหกา วิชฺโชตเต, กุสุลโต ปจตีติ. เอตฺถ จ วฬาหกา นิกฺขมฺม, กุสุลโต อปเนตฺวาติ จ ปุพฺพกฺริยา อชฺฌาหรียติ. มถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปาติ อนุมียติ. วุตฺตฺหิ –

นิทฺทิฏฺวิสยํ กิฺจิ, อุปาตฺตวิสยํ ตถา;

อนุเมยฺยวิสยฺเจติ, ติธา+หุ อวธึ พุธาติ.

ภยเหตุมฺหิ-โจรา ภยํ ชายติ, ตณฺหาย ชายติ ภยํ, ปาปโต อุตฺตสติ, นตฺถิ โสโก กุโต ภยํ. อกฺขาตริ-อุปชฺฌายา สิกฺขํ คณฺหาติ, อาจริยมฺหา อธีโต สุณาติ วา. พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อฺติตฺถิยา, ปราชิตา ภวนฺตีตฺยตฺโถ. หิมวตา ปภวติ คงฺคา, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโย. อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, กมฺมโต ชาตํ อินฺทฺริยํ, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, มาตาปิตูหิ อนฺตรธารยติ ปุตฺโต, นิลียตีตฺยตฺโถ. ทูรตฺถโยเคกีวทูโร อิโต นฬการคาโม, ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, คามโต นาติทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. อนฺติกตฺถโยเค-อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา. ปริมาเณ-อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สํกสฺสํ, ราชคหโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก สาวตฺถิ. กาลปริมาเณ-อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก, อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ. ปาสาทา สํกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สํกเมยฺยาติ อตฺโถ, ตถา หตฺถิกฺขนฺธา สํกเมยฺย, อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวาติ อตฺโถ, อาสนา วุฏฺเหยฺย. ทิสตฺถวาจีหิ โยเค-อิโต สา ปุริมา ทิสา, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อวีจิโต ยาว ภวคฺคํ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา. วิภชเน-ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ, กิฺจาปิ ทานโต สีลํ วรํ, ตโต มยา พหุตรํ สุตํ, สีลเมว สุตา เสยฺโย. อารติปฺปโยเค-อารติ วิรติ ปาปา, ปาณาติปาตา เวรมณิ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, อปฺปฏิวิรตา มุสาวาทา. สุทฺธตฺถโยเค-โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ, มาตุโต จ ปิตุโต จ สุทฺโธ อนุปกฺกุฏฺโ. ปโมจนตฺถโยเค-ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโต+สฺมิ มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา, มุตฺโต+หํ+สพฺพปาเสหิ. วิเวจเน-วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ. ปมาณตฺเถ-อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ จนฺทภาคาย ปริมาณํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส. ปุพฺพาทิโยเค-ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา, อิโต ปุพฺเพ นาโหสิ, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, ตโต อปเรน สมเยน. ปฺเห-กุโต+สิ ตฺวํ, กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺตโต. กิจฺฉา ลทฺธนฺติ คุเณ ปฺจมี, กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยา, เอวํ โถกา มุตฺโต, โถเกน มุตฺโตติ.

กถํ ‘‘โถกํ จลตี’’ติ, กฺริยาวิเสสเน กมฺมนิ ทุติยา, โถกํ จลนํ กโรตีตฺยตฺโถ, โถกนฺติ จลนกฺริยาย วิเสสนตฺตา กฺริยาวิเสสนํ.

กฺริยาวิเสสนํ นาม, กมฺมตฺเต+กตฺตสณฺิตา;

นฺยายสิทฺธํ ยโต ตสฺมา, ตทตฺถํ น วิสุํ วิธิ.

นฺยายสิทฺธํว=จลนนฺติ ยสฺมา ภาเว อโน, ตสฺมา ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนนฺติ ายา เอกตฺตฺจ, ภาเว อนตฺตา นปุํสกตฺตฺจ, กโรติกฺริยาย สมฺพนฺเธน กมฺมตฺตฺจ สิชฺฌตีติ. กร+ภูธาตโว จ –

การิยรูปาภิธาตฺวตฺถา, สพฺเพ สตฺตาย ยุชฺชเร;

ตโต กฺริยา จ ภาโว จ, สามฺํ เตสุ คมฺยเต –

ติ วุตฺตตฺตา ยุชฺชนฺติ.

โถกตฺเถ-โถกา มุจฺจติ. สพฺพตฺถ สวิสเย ปฺจมี. เอตฺถ ‘‘วิวกฺขา โลกิกา สา จ, น สกฺกา อนิวตฺติตุํ’’ติ วุตฺตตฺตา อนิฏฺปฺปสงฺโค น สิยา. มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวา, พฺรหฺมโลกมฺหิ พฺยาเปตฺวาติ จ อตฺโถ. เอตฺถ วชฺชมานสีมา มริยาทา, คยฺหมานสีมา อภิวิธิ.

๒๗. อปปรีหิ วชฺชเน

วชฺชเน วตฺตมาเนหี อปปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ. อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ.

๒๘. ปฏินิธิปติทาเนสุ ปตินา

ปฏินิธิมฺหิ ปติทาเน จ วตฺตมาเนน ปตินา โยเค นามสฺมา ปฺจมี โหติ. พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต, ฆต+มสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ.

๒๙. ริเต ทุติยา จ

ริเตสทฺทโยเค นามสฺมา ทุติยา โหติ ปฺจมี จ. ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํ.

๓๐. วินา+ฺตฺร ตติยา จ

วินา+ฺตฺรโยเค นามสฺมา ตติยา ทุติยา ปฺจมี จ. วินา วาเตน, วินา วาตํ, วินา วาตสฺมา. อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกน, อฺตฺร ธมฺมํ, อฺตฺร ธมฺมา.

๓๑. ปุถนานาหิ

เอเตหิ โยเค ตติยา โหติ ปฺจมี จ. ภินฺนโยคกรณํ ทุติยานิวตฺตนตฺถํ. ปุถเคว ชเนน, ปุถเคว ชนสฺมา, ชเนน นานา, ชนสฺมา นานา.

๓๙. ฉฏฺี สมฺพนฺเธ

สมฺพนฺเธ ฉฏฺี โหติ. รฺโ ปุริโสติ วุตฺเต ยสฺมา ราชา ททาติ, ปุริโส คณฺหาติ, ตสฺมา ราชปุริโสติ วิฺายติ. เอวเมว โย ยสฺส อายตฺโต เสวกาทิภาเวน ภณฺฑภาเวน วา สมีป+สมูหา+วยว+วิการ+การิย+อวตฺถา+ชาติ+คุณ+กฺริยาทิวเสน วา, านีวเสน วา, อาคมีวเสน วา, โส ติวิโธปิ อตฺโถ สมฺพนฺโธ นาม. วุตฺตฺหิ –

กฺริยาการกสฺชาโต, อสฺเส+ทํภาวเหตุโก;

สมฺพนฺโธ นาม โส อตฺโถ, ตตฺถ ฉฏฺี วิธียเต.

ปารตนฺตฺยฺหิ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ ฉฏฺี ภเว ติโต;

อุปาธิ+านฺยา+คมิโต, น วิเสสฺสาทิโต ติโตติ.

อุปาธิสงฺขาตวิเสสนโต ตาว-รฺโ ปุริโส. เอตฺถ จ พฺราหฺมณาทิสามิโต นิวตฺเตตีติ ราชา วิเสสนํ, ปุริโส เตน วิเสสิยตีติ วิเสสฺโส. ภณฺฑสมฺพนฺธโต-ปหุตํ เม ธนํ สกฺก, เอกสฺส ปฏิวีโส, ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ. สมีปโต-อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก. สมูเห-สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห. อวยเว-มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, รุกฺขสฺส สาขา. วิกาเร-สุวณฺณสฺส วิกติ, ภฏฺธฺานํ สตฺตุ. การิเย-ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, กมฺมานํ ผลํ วิปาโก. อวตฺถายํ-ขนฺธานํ ปาตุภาโว, ชรา, เภโท วา. ชาติยํ-มนุสฺสสฺส ภาโว, มนุสฺสานํ ชาติ. คุเณ-สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส พุทฺธสฺส คุณโฆโส, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, จิตฺตสฺส ผุสนา, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, ติลานํ มุฏฺิ, เตสํ สมาโยโค, สนฺธิโน วิโมกฺโข, ตถาคตสฺส ปฺาปารมึ อารพฺภ, สุขํ เต, ทุกฺขํ เต, เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, ปฺาย ปฏุภาโว, รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา วา, อุปจโย วา. กฺริยาสมฺพนฺเธ-ปาทสฺส อุกฺเขปนํ, อวกฺเขปนํ วา, หตฺถสฺส สมิฺชนํ, ทานํ, ปสารณํ, ธาตูนํ คมนํ, านํ, นิสชฺชา, สยนํ วา, ตถาคตสฺส นามโคตฺตาทิ, ตสฺส การณํ, ตสฺส มาตาปิตโร, ตสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ, นครสฺส ทกฺขิณโต, วสฺสานํ ตติเย มาเส, น ตสฺส อุปมา, กุเวรสฺส พลิ อิจฺจาทิ. อปิ จ –

คาวสฺส ชาติ, ธวโล, คติ, สิงฺคํ, นามนฺติ+ธ;

ทพฺพสฺสาปิ จ ชาตฺยาทิ, วิเสสฺสา โหนฺติ กามโต.

โคตฺตฺจ สพโลทิสฺส, ปาก+มนฺนสฺส สุกฺกตา;

ปฏสฺส, สิงฺคํเมณฺฑสฺส, นา+ฺเสํติ วิเสสฺสเต.

านิโต-ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา. อาคมิโต-สุ สสฺส. สามิโยเค-เทวาน+มินฺโท, มิคานํ ราชา. รุชาทิโยเค-เทวทตฺตสฺส รุชติ, ตสฺส โรโค อุปฺปชฺชิ, มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปํ อิจฺจาทิ. ยชสฺส โยเค-ปุปฺผสฺส พุทฺธสฺส ยชติ, ปุปฺเผนาตฺยตฺโถ. เอวํ ฆตสฺส อคฺคึ ชุหติ. สุหิตตฺเถ-ปตฺตํ โอทนสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปการสฺส อสุจิโน, ปูรํ หิรฺสุวณฺณสฺส, ปูรติ พาโล ปาปสฺส. กิตกปฺปโยเค-พหุลํวิธานา ฉฏฺี, รฺโ สมฺมโต, ปูชิโต, สกฺกโต, อปจิโต, มานิโต วา, อมตํ เตสํ ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตา สติ อปริภุตฺตา, สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี. กมฺมตฺเถ-ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา, ภินฺนานํ สนฺธาตา, สหิตานํ อนุปฺปทาตา, โพเธตา ปชาย, กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก, อวิสํวาทโก โลกสฺส, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท. สรติ+จฺฉาโยเค-มาตุ สรติ, น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา, ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ. กโรติสฺส (โยเค) – อุทกสฺส ปติกุรุเต, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, อภิสงฺขโรตีตฺยตฺโถ. ปฺจมิยตฺเถ ปริหานิภยตฺถโยเคปิ ฉฏฺี, อสฺสวนตาย ธมฺมสฺส ปริยายนฺติ, กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ โฆรวิสานํ อิจฺจาทิ.

๔๐. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา

ตุลฺยตฺเถน โยเค วา ฉฏฺี โหติ ตติยา จ. ปิตุ ตุลฺโย, ปิตรา วา, มาตุ ตุลฺโย, มาตรา วา.

๓๒. สตฺตมฺยา+ธาเร

กตฺตุกมฺมฏฺานํ นิสชฺช+ปจนาทิกฺริยานํ โย อาธาโร, ตํ อาธารการกํ นาม. กถํ กเฏ นิสีทติ เทวทตฺโต, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, เทวทตฺต+ตณฺฑุลานํ กตฺตุ+กมฺมานํ ธารณโต ตทฏฺอาสน+ปจนกฺริยํ กฏ+ถาลิโย ธาเรนฺติ นาม, ตสฺมึ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

โส พฺยาปิโก, โอปสิเลสิโก, เวสยิโก, สามีปิโกติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ โย อาเธยฺยสฺส นิสฺเสสาธารภูโต, โส พฺยาปิโก, ยถา ติเลสุ เตลํ อตฺถิ, ขีเรสุ ชลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ. ปจฺเจกสิทฺธานํ ภาวานํ ยํ อาเธยฺยภาเวน อุปสิเลสนํ อลฺลียนํ อตฺถิ, โส โอปสิเลสิโก. ยถา อาสเน นิสินฺโน สงฺโฆ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, ฆเฏ อุทก+มตฺถิ, ทูเร ิโต, สมีเป ิโต. ยตฺถ สมีเป สมีปีโวหารํ กตฺวา ตทายตฺตตาทีปนตฺถํ อาธารภาโว อุปจรียติ, ตํ สามีปิกํ, ยถา คงฺคายํ โฆโส, คงฺคาย สมีเป วโชตฺยตฺโถ. สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. ยตฺถ อฺถาภาววเสน เทสนฺตราวจฺเฉทวเสน วา อาธารปริกปฺโป, โส เวสยิโต. ยถา อากาเส สกุณา จรนฺติ, ภูมิยํ มนุสฺสา, ชเล มจฺฉา, ปาสาเทสุ ปติโต, ปาปสฺมึ รมตี มโน, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน, ปฺาย สาธุ, วินเย นิปุโณ, มาตริ สาธุ, ปิตริ นิปุโณ.

กิริยา กตฺตุ+กมฺมฏฺา, อาธารียติ เยน โส;

อาธาโร จตุธา วุตฺโต, พฺยาปกาทิปฺปเภทโต.

พฺยาปโก ติลขีราทิ, กโฏ โอปสิเลสิโก;

สามีปิโก ตุ คงฺคาทิ, อากาโส วิสโย มโต.

๓๓. นิมิตฺเต

นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี โหติ. อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, กุฺชโร ทนฺเตสุ หฺเต, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ. สพฺพตฺถ นิมิตฺยตฺโถ.

๓๔. ยพฺภาโว ภาวลกฺขณํ

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต สตฺตมี. กาเล คาวีสุ ทุยฺหมานาสุคโต, ทุทฺธาสุ อาคโต. เอตฺถคมนกฺริยาย โทหนกฺริยาจิหนํ, อาคมนกฺริยาย ทุทฺธากฺริยาจิหนํ, เอว+มุปริปิ. ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต, ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สมฺปกมฺปิ.

ปาสาณา สกฺขรา เจว, กลา ขาณุกณฺฏกา;

สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก.

อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ อิจฺจาทิ. ‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสตี’’ติ วิสยสตฺตมี.

๓๕. ฉฏฺี จา+นาทเร

ยสฺส ภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภวติ, ตโต ฉฏฺี โหติ สตฺตมี จา+นาทเร คมฺยมาเน. อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, มาตาปิตูสุ รุทนฺเตสุ วา. ‘‘อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขเต’’, ‘‘มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ, เปกฺขมาเน มหาชเน’’.

คุนฺนํ สามีติ สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, โคสุ สามีติ วิสยสตฺตมี. เอวํ คุนฺนมิสฺสโร, โคสฺวิ+สฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขี, โคสุ สกฺขี, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, กุสลา นจฺจคีตสฺส, กุสลา นจฺจคีเต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณ. ตถา อาธารวจนิจฺฉายํ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, พาหาสุ คเหตฺวา, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, กทลีสุ คเช รกฺขนฺติ, าณสฺมึ ปสนฺโน, าณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ วิสยสตฺตมี.

๓๖. ยโต นิทฺธารณํ

ชาติคุณกฺริยาหิ สมุทายเต+กเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฏฺีสตฺตมิโย โหนฺติ. สาลโย สูกธฺานํ ปถฺยตมา, สูกธฺเสุ สาลโย ปถฺยตมา. กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา. คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตมา, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตมา.

๑๔. สตฺตมฺยา+ธิกฺเย

อาธิกฺเย อตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อุปขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกตฺยตฺโถ. ตถา อุปนิกฺเข กหาปณํ.

๑๕. สามิตฺเถ+ธินา

สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติ. อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปฺจาลาติ อตฺโถ. อธิเทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติเทวาทีหิ พุทฺโธ อธิโกตฺยตฺโถ.

เอตฺถ จ ยถาวุตฺเตสุ อตฺเถสุ อยํ เภโท –

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกํ กฺริยานิมิตฺตนฺติ อตฺถโต เอกเมว, ตฺจ ทณฺโฑ, ธวโล, ปจนํ, จิตฺโต, โคติ ทพฺพ+คุณ+กฺริยา+นาม+ชาติเภเทน ปฺจวิธมฺปิ กมฺม+กตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธํ, ตํ สตฺติการกํ, ตทาธารภูตทพฺพาทโย ตตฺรฏฺการกํ, น มุขฺยโต. มุขฺยโต เจ โหนฺติ, เตสํ สตฺติทพฺพานํ อฺมฺพฺยาวฏรูปตฺตา โย อาธาโร, โส อาธาโรเยว, กิสฺมิฺจิกาเล กรณํ วา กตฺตุรูปภูโต วา น โหติ, ตสฺมา ถาลิ ปจติ, ถาลิยา ปจติ, ถาลิยํ ปจตีตฺยาทินา เอกสฺส วตฺถุโน กตฺตุ+กรณา+ธารเภโท น สิยา. สตฺติปกฺเข ปน ทพฺพาทีนํ อเนกสตฺติยา อาธารตฺตา สตฺติยา ทพฺพาทโย วิวกฺขิตา ตํ ตํ การกํ โหตีติ ทพฺพาทีนํ อเภเทปิ การกเภโท ยุชฺชเต. วุตฺตฺหิ –

วิจิตฺตกตฺตุอาทีหิ, สํโยคา เอกวตฺถุโน;

นานาตฺตํ ยุชฺชเต นาฏฺย-เภเทน นฏกสฺสิ+วาติ.

ถาลิ วตฺถุโต เอกา เจทปิ สตฺติการกภูตกตฺตุ+กรณา+ธาราทีนํ เภเทน เภท+มุปยาติ, กิมิว ราม+ราวณาทิเวสธารีนฏโก เตสํ นามวเสน ราโม, ราวโณติ เภท+มุปยาติ, ต+มิวาติ อธิปฺปาโย.

ปุน+รปิ –

ยเถ+โกปิ ปโฏ สุตฺต, ปีตาทิคุณสํยุโต;

สุกฺโก ปโฏติ ปีโตติ, เภทํ ยาตฺเย+วเมว+ยํ.

เอตฺถ จ สตฺติภูตกตฺตาทโย มุขฺยการกํ, ตํโยเคน ทพฺพภูตถาลี คุณการกํ, เต จ กถํ กฺริยาย การกา โหนฺติ. กตฺตา อตฺตนา ปติฏฺิตาย หสติ+นจฺจติจฺจาทิกฺริยาย นิมิตฺตํ โหติ. กมฺมฺจ อตฺตนา ปติฏฺิตกฺริยาย ตทตฺถภูตอินฺธนาทีนิ ปวตฺเตนฺตํ ‘‘โอทนํ ปจตี’’ตฺยาโท นิมิตฺตํ. ‘กฏฺเหิ ปจฺจตี’ตฺยาโท กฏฺานิ ชลนกฺริยาย สาเธตพฺพปากสฺส องฺคภาเวน นิมิตฺตํ. ‘ผรสุนา ฉินฺทตี’ตฺยาโท ผรสุ จ กฏฺานํ ทฺวิธาปวตฺติยา นิมิตฺตํ. กมฺมฺจ กฺริยาย สมฺพนฺธียมานพฺยาปฺเย สติ นิมิตฺตภาเวน กฺริยาย นิมิตฺตํ. ตถา สมฺปทานา+วธิ+อาธารานํ ‘คาโว ททาติ’ ‘คามสฺมา อปนยติ’ ‘ถาลิยํ ปจตี’ตฺยาทีสุ โคทานา+ปนยน+ปจนกฺริยานํ นิมิตฺตตฺตา กฺริยาย นิมิตฺตานิ โหนฺติ. เตสํ ยถาสกํ กฺริยาย ปวตฺตโก กตฺตา, ตสฺมา ส เอว ปธาโน กตฺตาติ โวหารํ ลภติ, อฺเสํ กรณาทีนํ กตฺตุภาเว สติปิ อปฺปธานตฺตา ตํ น ลภติ.

โจทเกน วุตฺตฺหิ –

นนุ สามคฺยมีนายํ, กฺริยาสิทฺธิ กถํ วท;

เอกสฺส กตฺตุโน เอว, สพฺเพสํ กตฺตุตํ วินา.

สพฺเพสํ กรณาทีนํ, กตฺตุตาย วิโยคโต;

กรณาทีนํ อภาวตฺตา, การกํ น หิ ฉพฺพิธนฺติ.

วุจฺจเต –

ยทฺยปฺย+ตฺถิ หิ กตฺตุตฺตํ, สภาวา กรณาทิสุ;

กฺริยาสิทฺธฺยา ตถาปฺเย+ต+มปฺปธานํ ปรงฺคโต.

เอตํ สภาวโต อุปลพฺภมานํ กรณาทีสุ กตฺตุตฺตํ ปเรสํ กรณาทีนํ ชลน+ธารณาทิกฺริยาย องฺคํ อุปายติ อปฺปธานนฺติ อธิปฺปาโย.

การกํ ฉพฺพิธํ สฺา-วสา ฉพฺพีสติวิธํ;

ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปฺจวิโธ ภเว.

กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;

อปาทานํ ปฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธ.

วิภตฺติโย ปน –

ปจฺจตฺต+มุปโยคฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺม+มาลปน+ฏฺมํติ.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ ตติโย.

๔. สมาสกณฺฑ

อถ นามานเมว อฺมฺสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเต.

๑. สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถนฺติ

อิท+มธิกตํ เวทิตพฺพํ. ปุพฺเพ วุตฺตวิธิคฺคหณาเยน สฺยาทีติ ตทนฺตสฺส คหณํ. โส จ ภินฺนตฺถานํ นามาน+เมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเต.

๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติ+สมฺปตฺติ+สมีป+สากลฺยา+ภาว+ยถา+ ปจฺฉา+ยุคปทตฺเถ

ปุพฺพสฺส+ตฺถปรํ ยสฺส, อฺตฺถปรมฺจ ยํ;

นปุํสกํ ภเว ยฺจ, ต+ทาสํขฺย+มิเห+สฺสเต.

สตฺถนฺตเร ปสิทฺธํ ยํ, อพฺยยีภาวนามโต;

อุปกุมฺภํ ติฏฺคุ จ, ปาตเมฆํติ ตํ ยถา.

อสงฺขฺยํ สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีน+มตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ ภวติ. ‘‘อวิคฺคโห นิจฺจสมาโส, ปทนฺตรวิคฺคโห เจ’’ติ ปทนฺตรวิคฺคโห. อิตฺถีสุ ตถา ปวตฺตาติ วิคฺคยฺห วิภตฺยตฺเถ สมาเส กเต –

๒,๑๑๙. เอกตฺถตายํ

เอโก อตฺโถ ยสฺส ปกติปจฺจยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถ. ตสฺส ภาโว ปวตฺตินิมิตฺตํ เอกตฺถตา, อียาทิ+ณาทิ+สมาสวิธานํ, ตสฺมึ สติ สฺยาทิโลโป โหติ.

๙. ตํ นปุํสกนฺติ

นปุํสกลิงฺเค จ ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สพฺพวิภตฺตีนํ โลเป จ กเต อธิตฺถิ ติฏฺติ, โภ อธิตฺถิ, อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ, อธิตฺติ จรติ, อธิตฺถิ เทหิ, อธิตฺถิ อเปหิ, อธิตฺถิ อายตฺตํ, อธิตฺถิ ปติฏฺิตํ. เอวํ อธิกุมาริ, อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ ปสฺส รสฺโส.

สห=สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ. วุตฺตนเยน เอตฺถ จ อุปริ จ สมาสาทโย โหนฺติ, เอตฺถ ‘‘อกาเล สตตฺเถ’’ติ สหสฺส สาเทโส. สฺยาทิมฺหิ กเต ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สฺยาทีนํ โลเป จ สมฺปตฺเต ‘‘นา+โต+มปฺจมิยา’’ติ อปฺจมิยา ปฏิเสโธ จ อการนฺตอสํขฺยสมาสโต ปราสํ สพฺพวิภตฺตีนํ อํอาเทโส จ โหติ. เอว+มุปริปิ.

ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, เอตฺถ ฆสฺส รสฺโส. สุภิกฺขํ ติฏฺติ โภ สุภิกฺขํ, สุภิกฺขํ ปสฺส. นา+สฺมึสุ ‘‘วา ตติยา สตฺตมีนํ’’ติ วิกปฺเปน อํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา กตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา จรติ, สุภิกฺขํ เทหิ. ปฺจมิยํ อ+มพฺภาวา สุภิกฺขา อปคจฺฉ, สุภิกฺข+มายตฺตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเข วา ปติฏฺิตํ.

สมีปตฺเถ-กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, เอวํ อุปนครํ, โภ อุปกุมฺภํ อิจฺจาทิ.

สากลฺเย-ติณมฺปิ อเสเสตฺวาติ สติณํ, ติณมฺปิ อเสเสตฺวา อชฺโฌหรณีย+มชฺโฌหรตีตฺยตฺโถ. เสสํ สพฺรหฺมสมํ. อคฺคิมฺปิ อเสเสตฺวาติ สาคฺคิ, อคฺคิคนฺถํปิ อเสเสตฺวา อธีเตตฺยตฺโถ. วารคฺคหณํ อธิตฺถิสมํ.

อภาโว สมฺพนฺธีเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเววิคตา อิทฺธิ=วิภูติ สทฺทิกานนฺติ ทุสฺสทฺทิกํ. อตฺถาภาเวมกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ, นิทฺทรถํ, นิมฺมสกํ. อติกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํ. อุปโภคสมฺพนฺธีวตฺตมานกาลสฺส อภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นา+ยํ อุปโภคตา โลติ อตฺโถ.

ยถาตฺโถ+เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-โยคฺคํ รูป+มนุรูปํ. วิจฺฉายํ-อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํ, เอวํ ปจฺจตฺตํ. อตฺถานติวตฺติยํ-สตฺตึ อนติกฺกมฺม ยถาสตฺติ. เอวํ ยถากฺกมํ, ยถาพลํ. พหุลาธิการา ยา ยา ปริสา ยถาปริสา. สทิสตฺเถ-กิขิยา กณฺหวิจฺฉิตเธนุยา สทิโส สกิขิ, สหสฺส สาเทโส. อานุปุพฺพิยํ-เชฏฺานุกฺกเมน อนุเชฏฺํ.

ปจฺฉาอตฺเถ-รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ.

ยุคปทตฺเถ-จกฺเกน สห=เอกกาลํ สจกฺกํ, จกฺเกน เอกกฺขเณ นิเธตีติ อตฺโถ.

๓. ยถา น ตุลฺเย

ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ น ภวติ. ยถา เทวทตฺโต, ตถา ยฺทตฺโต. เอตฺถ อุปมานภูโต ยถาสทฺโท ‘ตถา ยฺทตฺโต’ติ อุปเมยฺย+มเปกฺขติ, ตสฺมา ‘‘สาเปกฺข+มสมตฺถํ ภวตี’’ติ ายา อสมาเส ‘‘น ตุลฺเย’’ติ ปฏิเสโธ กิมตฺถ+มิติ เจ. ยสฺมา ‘‘ยถา เทวทตฺโต’’ติ สมุทายเมว อุปมานํ ภวติ, น วิสุํ ยถาสทฺโท, ตสฺมา สมุทายสฺเสว อุปเมยฺยสาเปกฺขตฺเต น อสามตฺถิยตา น วิสุํ ยถาสทฺทสฺส, ตสฺมา สาทิสฺเส ปตฺตสมาสสฺส ปฏิเสธตฺถ+มิทํ. ตุลฺยตฺเถติ วตฺตพฺเพ ตุลฺยํ วินา ตุลฺยตา นตฺถีติ ตุลฺยตฺเถติ อวตฺวา ตุลฺเยติ วุตฺตํ.

ยถากถฺจิ สาทิสฺสํ, ายเต ยตฺถ สมฺภวํ;

อุปมา นาม สา ตสฺสา, ปปฺโจ พหุธา ภเว.

๔. ยาวา+วธารเณ

ยาวสทฺโท อวธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ ภวติ. อวธารณํ=เอตฺตกตาปริจฺเฉโท. ยาวนฺตานิ อมตฺตานิ=ภาชนานิ ยาวามตฺตํ, อิมินา สมาเส กเต เสสํ ปุพฺพสมํ. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ. ยาวตายุกํ, ‘‘สกตฺเถ’’ติ กปจฺจโย. ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํ.

๕. ปยฺยปา พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปฺจมฺยา

ปริอาทโย ปฺจมฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ วา. ปริ ปพฺพตา ปริปพฺพตํ. วาสฺส วากฺยวิกปฺปตฺถตฺตา ปริ ปพฺพตา อิจฺจาทโยปิ โหนฺติ. อป ปพฺพตา อปปพฺพตํ, อา ปาฏลิปุตฺตา อาปาฏลิปุตฺตํ, พหิ คามา พหิคามํ, ติโร ปพฺพตา ติโรปพฺพตํ, ปุเร ภตฺตา ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉา ภตฺตา ปจฺฉาภตฺตํ, สพฺพํ อุปกุมฺภสมํ, อิมินา สมาโส วิเสโส. เอว+มุปริสุตฺเตปิ.

วาตฺย+ธิกาโร

๖. สมีปา+ยาเมสฺว+นุ

‘‘อสํขฺย’’มิจฺจาทินา นิจฺจสมาสสฺส วิกปฺปตฺถํ สมีปคฺคหณํ. อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ วา โหติ. เอตฺถ สมีปคฺคหณสฺส ภาวปฺปธานตฺตา สามีปฺยเมว คมฺยเตติ สามีปฺเยติ วุตฺตํ. วนสฺส อนุ=สมีปํ อนุวนํ, คงฺคาย อนุ=อายาโม อนุคงฺคํ, คงฺคาย อนุ วา พาราณสี.

๗. ติฏฺคฺวาทีนิ

ติฏฺคุอาทีนิ อฺตฺเถน สิทฺธาปิ อสฺมึ อสํขฺยสมาเส นิปาติยนฺติ. ติฏฺนฺติ คาโว ยสฺมึ กาเลติ ติฏฺนฺตสทฺท+โคสทฺเทหิ ปมาโยมฺหิ กเต ‘‘วา+เนกฺตฺเถ’’ติ สมาโส, อิมินา นิปาตนา โลเป นปุํสกตฺเถ จ กเต สิมฺหิ โคสฺส ‘‘โคสฺสุ’’ติ อุกาเร ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ วิภตฺติโลโป. เอวํ วหนฺตี คาโว ยสฺมึ กาเลติ วหคฺคุ อิจฺจาทิ. เวลาปฺปกาสกปาโตอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห, ปาโต นหานนฺติ สตฺตมีอมาทิสมาเส ปาตนหานํ, เอวํ สายนหานํ, ปาตกาลํ, สายกาลํ, ปาตเมฆํ, สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ, สายมคฺคํ, เอตฺถ ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ อกาโร, นิคฺคหีตสฺส โลโป จ โหติ.

๘. โอเร+ปริ+ปฏิ+ปาเร+มชฺเฌ+เหฏฺุ+ทฺธา+โธ+นฺโต วา ฉฏฺิยา.

โอราทโย สทฺทา ฉฏฺิยนฺเตน สเห+กตฺถา วา โหนฺติ. โอรํ คงฺคาย โอเรคงฺคา, อุปริ สิขรสฺส อุปริสิขรํ, ปฏิ=มุขํ โสตสฺส ปฏิโสตํ, ปารํ ยมุนาย ปาเรยมุนํ, มชฺฌํ คงฺคาย มชฺเฌคงฺคํ, เหฏฺา ปาสาทสฺส เหฏฺาปาสาทํ, อุทฺธํ คงฺคาย อุทฺธคงฺคํ, อโธ คงฺคาย อโธคงฺคํ, อนฺโต ปาสาทสฺส อนฺโตปาสาทํ. อิมินา นิปาตนาว นิคฺคหีตโลเป จ เอกาเร จ กเต โอเรจฺจาทิ โหติ.

๑๐. อ+มาทิ

อ+มาทิสฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุล+เมกตฺตํ โหติ.

อุตฺตรสฺส ปทสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;

ทุติยนฺตาทิปเทกตฺโถ, พหุธา ตํ วิภชฺชเต.

ปเรส+มิสฺสเต ตฺจ, ภิยฺโย ตปฺปุริสา+ขฺยยา;

ตํ ยถา+ตฺร ราชาปจฺจํ, กตฺถจีติ+มิตีทิสํ.

อ+มาทฺยนฺตานํ การกานํ อการกานฺจ สมาโส กตฺถจิเมว วา โหติ. ตฺจ พหุลํวิธาเนนาติ ทฏฺพฺพํ.

ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส อมาทิ คต+นิสฺสิตา+ตีตา+ติกฺกนฺต+ปตฺตา+ปนฺนาทีหิ ภวติ. สรณํ คโตติ สมาเส กเต ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลปาทิ อุปริ สพฺพตฺถ ปุพฺพสมํ. สรณคโต, สรณคตา. สรณคตา, สรณคตาโย. สรณคตํ กุลํ, สรณคตานิ กุลานิ อิจฺจาทิ. อรฺคโต, ภูมิคโต. ธมฺมํ นิสฺสิโต ธมฺมนิสฺสิโต, อตฺถนิสฺสิโต. ภวํ อตีโต ภวาตีโต, กาลาตีโต. ปมาณํ อติกฺกนฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ, โลกาติกฺกนฺตํ. สุขํ ปตฺโต สุขปฺปตฺโต, ทุกฺขปฺปตฺโต. โสตํ อาปนฺโน โสตาปนฺโน, นิโรธสมาปนฺโน, มคฺคปฺปฏิปนฺโน. รถํ อารุฬฺโห รถารุฬฺโห. สพฺพรตฺตึ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโณ, มุหุตฺตสุขํ. อการกานํ สมาโส อจฺจนฺตสํโยเค. วุตฺติเยโว+ปปทสมาเส, ตสฺส นิจฺจตฺตา. ยถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร, กุมฺภกาโร, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, วินยธโร. สานํ ปจตีติ สปาโก, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโย, วรํ อาหรตีติ วราหโร. นฺต+มาน+กฺตวนฺเตหิ วากฺยเมว. ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวา.

ตติยาตปฺปุริโส กิตก+ปุพฺพ+สทิส+สโม+นตฺถ+กลห+นิปุณ+มิสฺส+สขิลาทีหิ. พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต ธมฺโม, เอวํ ชินเทสิโต. สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต. วิฺูหิ ครหิโต วิฺุครหิโต, วิฺุปฺปสตฺโถ, อิสฺสรกตํ, สยํ กตํ, สุเกหิ อาหฏํ สุกาหฏํ, รฺา หโต ราชหโต, ราชปีฬิโต. อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺเปน ทฏฺโ สปฺปทฏฺโ, สลฺเลหิ วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย ปกโต อิจฺฉาปกโต, สีลสมฺปนฺโน. เอวํ สุขสหคตํ, าณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติถทฺโธ, คุณหีโน, คุณวุทฺโธ, จตุวคฺคกรณียํ, จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ. กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นที. กฺวจิ วุตฺติเยว, อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. กฺวจิ วากฺยเมว, ผรสุนา ฉินฺนวา, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. ปุพฺพาทิโยเค-มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ. เอวํ มาตุสทิโส, มาตุสโม. เอกูนวีสติ, สีลวิกโล, อสิกลโห, วาจานิปุโณ, ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล. สตฺถารา สทิโส สตฺถุสทิโส, สตฺถุกปฺโป, ปุฺเน อตฺถิโก ปุฺตฺถิโก, คุณาธิโก. ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน สํสฏฺโ โอทโน คุโฬทโน. การกสมฺพนฺโธ กฺริยาย กโต, อุปสิตฺตาทิกฺริยานํ อปฺายเนปิ วุตฺติเยโว+ปสิตฺตาทิกฺริยาน+มาขฺยาปนโต นตฺถา+ยุตฺตตฺถตา. เอวํ ขีโรทโน. อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ, มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปฺาโต ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ปกติยา เมธาวี ปกติเมธาวี อิจฺจาทิ.

จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺถ+อตฺถ+หิต+เทยฺยาทีหิ. ตทตฺเถ-กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินจีวรสฺสาติ อตฺโถ. เอวํ จีวรทุสฺสํ, จีวรมูลํ, ยาคุยา อตฺถาย ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลา, ภตฺตตณฺฑุลา, สงฺฆสฺส อตฺถาย ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, เอวํ คมิกภตฺตํ, ปาสาทาย ทพฺพํ ปาสาททพฺพํ. เอตฺถ จา+ยํ นิจฺจสมาโส, ตสฺส ติลิงฺคตา จ-ภิกฺขุสงฺฆสฺส อตฺโถ วิหาโร ภิกฺขุสงฺฆตฺโถ วิหาโร, ภิกฺขุสงฺฆตฺถา ยาคุ, ภิกฺขุสงฺฆตฺถํ จีวรํ. ยสฺส อตฺโถ ยทตฺโถ, ยทตฺถา, ยทตฺถํ. เอวํ ตทตฺโถ, ตทตฺถา, ตทตฺถํ. ตถา โลกหิโต. พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ ปุปฺผํ. สงฺฆเทยฺยํ จีวรํ. อิธ น โหติ ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ’’.

ปฺจมีตปฺปุริโส อปคมน+ภย+วิรติ+โมจนตฺถาทีหิ. เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต, เอวํ ปลาปคโต, นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, กามโต นิกฺขนฺตํ กามนิกฺขนฺตํ, รุกฺขคฺคา ปติโต รุกฺขคฺคปติโต, สาสนจฺจุโต, อาปตฺติ- วุฏฺานํ, ธรณีตลคฺคโต, สพฺพภเวหิ นิสฺสโฏ สพฺพภวนิสฺสโฏ. ภยตาทิโยเค-ราชโต ภยํ ราชภยํ, โจรภยํ, อมนุสฺสภยํ, อคฺคิภยํ, ปาปภีโต, ปาปภีรุโก. อกตฺตพฺพโต วิรติ อกตฺตพฺพวิรติ, เอวํ กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติ. พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต, วนมุตฺโต, พนฺธนโมกฺโข. กมฺมสมุฏฺิตํ, อุกฺกฏฺุกฺกฏฺํ, โอมโกมกํ. กฺวจิ วุตฺติเยว, กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ. อิธ น โหติ ‘ปาสาทา ปติโต’.

ฉฏฺีตปฺปุริโส รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโต, เอวํ ราชปุริโส, อาจริยปูชโก, พุทฺธสาวโก, พุทฺธรูปํ, ชินวจนํ, สมุทฺทโฆโส, ธฺานํ ราสิ ธฺราสิ, ปุปฺผคนฺโธ, ผลรโส, กายสฺส ลหุตา กายลหุตา. มรณสฺสติ, รุกฺขมูลํ, อยสฺส ปตฺโต อโยปตฺโต, เอตฺถ ‘‘มนาทฺยาปาทีน+โม มเย เจ’’ติ โอ. เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, ปานียถาลกํ, สปฺปิกุมฺโภ, เทวานํ ราชา เทวราชา. ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘ปุํ ปุมสฺสวา’’ติ ปุมสฺส ปุํ, นิคฺคหีตโลโป, ลสฺส ทฺวิภาโว จ. หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุสาขา, เอตฺถ อีการูการานํ รสฺโส. พหุลาธิการา นฺต+มาน+นิทฺธาริย+ปูรณ+ภาว+ติตฺตตฺเถหิ น โหติ. มมา+นุกุพฺพํ, มมา+นุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปฺจโม, ปฏสฺส สุตฺตตา. กฺวจิ โหเตว ‘วตฺตมานสามีปฺยํ’. พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตาติ สาเปกฺขตาย น โหติ. ผลานํ ติตฺโต, ผลาน+มาสิโต, ผลานํ สุหิโต. ‘‘พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหํ’’ติ สาเปกฺขตาย น โหติ. ‘‘รฺโ ปาฏลิปุตฺตกสฺส ธนํ’’ติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฏฺีติ ปาฏลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น โหติ. ‘‘รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมว. รฺโ ควสฺสปุริสา ราชควสฺสปุริสาติ วุตฺติ โหเตว, เอกตฺถีภาวา. สมฺพนฺธีสทฺทานํ ปน นิจฺจสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา สมาโส, คมกตฺตมฺปิ หิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ, ยถา เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ, ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทิ.

สตฺตมีตปฺปุริโส รูเป สฺา รูปสฺา, เอวํ รูปสฺเจตนา, สํสารทุกฺขํ. จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. ธมฺเม รโต ธมฺมรโต, ธมฺมาภิรติ, ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ธมฺเมสุ นิรุตฺติ ธมฺมนิรุตฺติ, ทานาธิมุตฺติ, ภวนฺตรกตํ. ทสฺสเน อสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท. อรฺเ วาโส อรฺวาโส, วิกาลโภชนํ, กาลวสฺสํ, วนปุปฺผํ, วนมหิโส, คามสูกโร, สมุทฺทมจฺฉา, อาวาฏกจฺฉโป, อาวาฏมณฺฑูโก, กูปมณฺฑูโก, ติตฺถนาวา. อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต. ฉายายํ สุกฺโข ฉายาสุกฺโข, องฺคารปกฺกํ, จารกวโน. กฺวจิ วุตฺติเยว, วเน จรตีติ วนจรโก, กุจฺฉิมฺหิ สยนฺตีติ กุจฺฉิสยา, ถเล ติฏฺตีติ ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, มคฺคฏฺโ. ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ, สโรรุห+มิจฺจาทิ. อิธ น โหติ, โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.

๑๑. วิเสสน+เมกตฺเถน

วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณนสเห+กตฺถํ โหติ.

สมานตฺเถ ปเท ยตฺถ, เภทฺยเภทกวาจเก;

วิเสสนสมาโส+ยํ, วิเสสฺสตฺถปธานโต.

วิเสสฺสคต+เมว+ตฺร, ลิงฺค+เมตํ ปรํ ตโต;

กมฺมธารย+มิจฺเจ+ส, สมาโส+ฺเหิ สฺิโต.

สุตฺเต วิเสสฺเสนาติ อวุตฺเตปิ วิเสสนสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา สามตฺถิยโต ลพฺภมานอากฑฺฒิตสทฺทํ ปติ ‘‘วิเสสฺเสนา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตฺจ –

สามฺวตฺถุ ยา วตฺถ+นฺตรโต ตุ วิเสสิย;

เอกปฺปกาเร ปนา, วิเสสน+มิตี+ริตํ.

เอกปฺปการคํ วตฺถุ, วิเสสฺสนฺติ ปวุจฺจติ;

ปทานิ ยานิ ยาเนว, สมฺพนฺธ+มุปยนฺติ+ห;

คมฺยเต กามจาเรน, วิเสสน+วิเสสฺสตาติ.

เอตฺถ จ อุปฺปลทพฺพํ รตฺตุปฺปลาทิโต วิเสสยตีติ นีลสทฺโท วิเสสนํ. เตน วิเสสิยตีติ อุปฺปลสทฺโท วิเสสฺสํ. อปิ จ ภมร+งฺคาราทิสามฺ นีลตฺถโต วิเสสิยตีติ นีลํ วิเสสฺสํ. น วตฺถาทีนํ, อุปฺปลสฺเสวาติ วิเสสนโต อุปฺปลํ วิเสสนํติ กามจาเรเนติ วุตฺตํ. อปิ จ –

ปริโต อยนฺตฺย+เนน+ตฺถา, ปริยาโยติ วุจฺจติ;

โควาจาติ ปวุตฺเต ตุ, วาจตฺโถ ตุ วิเสสนํ.

วิเสสฺเส ทิสฺสมานา ยา, ลิงฺค+สํขฺยา+วิภตฺติโย;

ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย, กตฺตพฺพา ตา วิเสสเนติ –

วุตฺตตฺตา มหนฺโต+จฺจาทีสุ สมานลิงฺคาทโย ทฏฺพฺพา. ภิยฺโยติ กึ, เทวา ปมาณํ อิจฺจาทิ.

โส จ ฉพฺพิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโทติ.

ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปเท ตาว-มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วากฺเย อิมินา สุตฺเตน สมาโส. ‘‘ฏ นฺต+นฺตูนํ’’ติ นฺตสฺส ฏาเทเส ทีโฆ โหติ, มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิ.

วากฺเย ตุลฺยาธิกรณภาว ปกาสนตฺถํ จ+ต-สทฺทปโยโค. วุตฺติยนฺตุ สมาเสเนว ตปฺปกาสนโต น ตปฺปโยโค. เอว+มฺตฺราปิ วุตฺตตฺถาน+มปฺปโยโค. เอวํ มหาวีโร, มหามุนิ. มหนฺตฺจ ตํ พลฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํ. สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส. ตถา ปุพฺพปุริโส, อปรปุริโส, ปมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ปรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํ. กฺวจิ น โหติ, ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ. ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุงฺโกกิโล, อุตฺตรปเท ปุมสฺส ปุํ โหติ. เอวํ ปุนฺนาโค.

ขตฺติยา จ สา กฺา จาติ ขตฺติยกฺา.

๖๗. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเมเว+กตฺเถติ

ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหตีติ ปุมฺภาวา อิตฺถิปจฺจยานํ นิวตฺติ โหติ. เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขา. พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกา. อิตฺถิยนฺติ กึ, กุมาริรตนํ, สมณิปทุมํ. ภาสิตปุมาติ กึ, คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุ. ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโย. เอตฺถ จ กาเยกเทเส กายสทฺโท. เอวํ ปจฺฉิมกาโย, อุปริมกาโย, เหฏฺิมกาโย, สพฺพกาโย, นวาวาโส, กตรนิกาโย, เหตุปจฺจโย. ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวก+มิจฺจาทิ.

วิเสสนุตฺตรปเท เถรา+จริย+ปณฺฑิตา วิเสสนํ ปรฺจ ภวติ. ยถา สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร, เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วา. มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโต, เอวํ วิธุรปณฺฑิโต.

วิเสสโนภยปเท ยถา-สีตฺจ ตํ อุณฺหฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห มาโส. ขฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขฺชขุชฺโช, เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, คตปจฺจาคตํ. กฺวจิ ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, วาสิโต จ โส ลิตฺโต จาติ ลิตฺตวาสิโต, เอวํ นคฺคมูสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโ, ภฏฺลุฺชิโต.

อุปมนุตฺตรปเท อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติ, ยถา สีโหติ วุตฺเต อุปจริตา+นุปจริตสีหานํ สามฺปฺปตีติยํ มุนิสทฺโท วิเสเสติ. เอตฺถ จ –

อุปมาโน+ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย+ปมา.

สา จ วตฺถุ+วณฺณ+อาการานํ สามฺเยน โหติ. สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห, มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ. รํสี วิย รํสี, สทฺธมฺโม จ โส รํสี จาติ สทฺธมฺมรํสี, เอวํ วินยสาคโร. ปุณฺฑริกมิว ปุณฺฑริโก, สมโณ จ โส ปุณฺฑริโก จาติ สมณปุณฺฑริโก, สมณปทุโม. จนฺโท วิย จนฺโท, มุขฺจ ตํ จนฺโท จาติ มุขจนฺโท, มุขปทุมํ อิจฺจาทิ.

สมฺภาวนาปุพฺพปเท ยถา-ธมฺโมติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ, เอวํ ธมฺมสฺา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสฺิตา, อสุภสฺา, อนิจฺจสฺา, ธาตุสฺา, อตฺตสฺา, อตฺตทิฏฺิ อิจฺจาทิ.

อวธารณปุพฺพปเท ยถา-คุโณ เอว ธนํ คุณธนํ, เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปฺารตนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณ+มิจฺจาทิ.

วิเสสน+วิเสสฺเสหิ, กฺริยาย จ สเห+ริโต;

เตสํ ภาวํ วิเวเจตา, นิปาโต พฺยวจฺฉินฺทติ.

อโยค+มฺโยคฺจ, อจฺจนฺตาโยค+เมวิ+ติ;

วิวกฺขาโต ปยุตฺโตปิ, เอวตฺโถ ายเต ยโต.

พฺยวจฺเฉทผลํ วากฺยํ, ตโต จิตฺโต ธนุทฺธโร;

ปาตฺโถ ธนุทฺธโร นีลุ+ปฺปล+มตฺถีติ ตํ ยถา.

เอตฺถ นิปาโตติ เอว-อิตินิปาโต, อปฺปยุตฺโตปิ เอวสทฺโท เอวํ โยเชตพฺโพ – ‘‘จิตฺโต ธนุทฺธโร เอวา’’ติ วิเสสเนน ยุตฺโต อโยควิวจฺเฉทโก, ธนุนา โยเค ปติฏฺาปนโต ‘‘ปาตฺโถ เอว ธนุทฺธโร’’ติ วิเสสฺเสน ยุตฺโต อฺโยควิวจฺเฉทโก, ธนุทฺธรตฺตสฺส ปาตฺถสํขาตอชฺชุเน เอว ปติฏฺาปนโต. ‘‘นีลุปฺปล+มตฺเถวา’’ติ กฺริยาย ยุตฺโต อจฺจนฺตาโยควิวจฺเฉทโก, นีลุปฺปลสฺส สพฺภาเวเยว ปติฏฺาปนโต.

๒๑. สํขฺยาทิ

เอกตฺเถ สมาหาเร สํขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ. ตโย โลกา สมาหฏา=จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา วากฺเย วิเสสนสมาเส กเต อิมินา นปุํสกตฺตํ ภวติ. สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ติโลกํ, โภ ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน อิจฺจาทิ. เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสจฺจํ, ปฺจสิกฺขาปทํ, ฉฏฺายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํ. ทฺเว รตฺติโย สมาหฏา ทฺวิรตฺตํ.

๑๒. น

นอูจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ โหติ. ฺกาโร ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ ‘ปามนปุตฺตาทีสุ นสฺส โฏ มา โหตู’ติ. น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ นสฺส ฏาเทโส. ฺ-กาโร เอตฺเถว วิเสสนตฺโถ.

น-นิเสโธ สโต ยุตฺโต, เทสาทินิยมํ วินา;

อสโต วา+ผโล ตสฺมา, กถ+มพฺราหฺมโณติเจ.

นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;

ปรสฺส มิจฺฉาาณตฺตา+ขฺยาปนาโย+ปปชฺชเต.

ทุวิโธ จ+สฺส นสฺส อตฺโถ ปสชฺชปฏิเสธ+ปริยุทาสวเสน. ตตฺถ โย ‘‘อสูริกปสฺสาราชทารา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺส สพฺพทา อภาวํ ทีเปติ, โส ปสชฺชปฏิเสธวาจี นาม. โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ+มานยา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นาม. วุตฺตฺจ –

ปสชฺชปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;

วตฺถุโต+ฺตฺร ยา วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณํ.

ยตฺร อพฺราหฺมณาทีสุ, วตฺถุํ ปริยุทสฺสติ;

ตกฺริยายุตฺตราชาทึ, วเท โส ปริยุทาสโก.

ปสชฺชปฏิเสโธ ตุ, วตฺถนฺตร+มนาทิย;

กิฺจิวตฺถุนิเสธสฺส, ปสงฺโค น ภเวยฺย โส.

ตทฺโ จ ตํวิรุทฺโธ,

ตทภาโว จ นฺตฺโถ.

ตทฺตฺเถ – อพฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณโต อฺโ ตํสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณ, น พฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมา. ตพฺพิรุทฺธตฺเถ-น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. เอวํ อโลโภ, อมิตฺโต, อยํ ปริยุทาสนโย. ตทภาเว-น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปุฺํ, อกโรนฺโต, อภาโว ภวติ. อยํ ปสชฺชปฏิเสธนโย.

เอตฺถ จ อุโภสุ ปริยุทาเส พฺราหฺมณา อฺโ พฺราหฺมณธมฺเม อปฺปติฏฺิโต ขตฺติยาทิ พฺราหฺมณสทิโสว อพฺราหฺมโณติ วุตฺเต ปตียเต. อิตรสฺมึ ปน ปกฺเข เกนจิ สํสยนิมิตฺเตน ขตฺติยาโท พฺราหฺมโณติ วุตฺตสฺส มิจฺฉาาณนิวุตฺติ กรียติ ‘‘พฺราหฺมโณ+ยํ น ภวติ อพฺราหฺมโณ’’ติ, พฺราหฺมณตฺตชฺฌาสิโต น ภวตีตฺยตฺโถ. ตตฺถ สทิสตฺตํ วินา มิจฺฉาาณาสมฺภวา ปโยคสามตฺถิยา จ สทิสปฏิปตฺติ, ตคฺคตา จ ลิงฺค+สงฺขฺยา ภวนฺติ. อโตเยว อุจฺจเต ‘‘นฺิวยุตฺต+มฺสทิสาธิกรเณ, กถา หิ อตฺถสมฺปจฺจโย’’ติ.

๗๕. อน สเรติ

นสทฺทสฺส สเร อน, น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโย. เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโ, อนาสโว. น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺฉาทิ. พหุลาธิการา อยุตฺตตฺเถหิ เกหิจิ โหติ. ปุน น คียนฺตีติ อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลามูลํ คนฺตฺวา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสทฺธโภชี, อลวณโภชี.

๑๓. กุปาทโย นิจฺจ+มสฺยาทิวิธิมฺหิ

กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต+ฺตฺถ. เอตฺถ อพฺยภิจาริปาทิสหจรณตฺเถน กุอิติ นิปาโตว, น ปถวีวาจโก กุสทฺโท. สฺยาทิวิธิวิสโย นาม ‘‘ลกฺขณิตฺถมฺภูตา’’ ทินา ปติอาทีนํ วิสเย กตทุติยา, ตฺจ อนฺวทฺธมาสนฺติ อสํขฺยสมาส+มิว มา โหตูติ ‘‘อสฺยาทิวิธิมฺหี’’ติ นิเสโธ. กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, นิจฺจสมาสตฺตา อสปเทน วิคฺคโห.

๑๐๗. สเร กท กุสฺสุ+ตฺตรตฺเถ

กุสฺสุ+ตฺตรตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติ. อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กทสนํ. สเรติ กึ, กุปุตฺตา, กุทารา, กุทาสา, กุทิฏฺิ.

๑๐๘. กา+ปฺปตฺเถ

อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหตุ+ตฺตรปเท. อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ. เอวํ กาปุปฺผํ.

๑๐๙. ปุริเส วาติ

กุสฺส กา วา. กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา. ปกฏฺโ นายโก ปนายโก, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ สรีรํ, สมํ สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ วิสิฏฺโ วา กปฺโป วิกปฺโป, อธิโก เทโว อติเทโว, เอวํ อธิเทโว, อธิสีลํ. สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, สุฏฺุ กตํ สุกตํ, ทุฏฺุ กตํ ทุกฺกตํ อภิ สิฺจนํ อภิเสโกติ สนนฺโต, อติสเยน กตฺวา, กตํ ปกริตฺวา, ปกตํ, อติสเยน ถุตํ อติตฺถุตํ, อติกฺกมฺม ถุตํ อติตฺถุตํ, อีสํ กฬาโร อากฬาโร, สุฏฺุ พทฺโธ อาพทฺโธ.

ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปมาย

ปคโต อาจริโย ปาจริโย, เอวํ ปนฺเตวาสี.

อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย

อติกฺกนฺโต มฺจํ อติมฺโจ. อติมาโล, ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ มาลาสทฺเท ฆสฺส รสฺโส. เอว+มุปริปิ ฆปานํ รสฺโส.

อวาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย

อวกุฏฺํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํ. อวกุฏฺนฺติ ปริจฺจตฺตํ.

ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา

ปริคิลาโน+ชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโน.

นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา

นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺพิ. อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ, รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.

๑๔. จี กฺริยตฺเถหิ

จีปจฺจยนฺโต กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเห+กตฺโถ โหติ. อมลีนํ มลีนํ กริตฺวาติ วิคฺคยฺห ‘‘อภูตตพฺภาเว กรา+ส+ภูโยเค วิการาจี’’ติ จีปจฺจเยกเต อิมินา สมาโส. เอตฺถ จ-กาโร ‘‘จี กฺริยตฺเถหี’’ติ วิเสสนตฺโถ. ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ ปฺย โหติ, ป-กาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ. มลินีกริย.

๑๕. ภูสนา+ทรา+นาทเรสฺว+ลํ+สา+สาติ

ภูสนาทีสฺว+ตฺเถสฺว+ล+มาทโย สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติ. อลํ กริตฺวา สกฺกริตฺวา อสกฺกริตฺวาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต ปฺเย จ ‘‘สา สาธิกรา จ จริจฺจา’’ติ จาเทโส ปรรูปฺจ. อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจ.

๑๖. อฺเจา+ติ สุตฺเตน สมาเส กเต… เอตฺถ ยถา ทฺวารํ วิวราติ วุตฺเต ปกรณโต อคฺคล+มิติ วิฺายติ, เอว+มิธาปิ นิปาตปภาเว อฺเ จาติ สามฺํ เจ+ติ อาคมานุสาเรน ลพฺภมานวิภตฺยนฺตปฏิรูปนิปาตาว วิฺายนฺติ. อคฺคโต ภวิตฺวา ปุโรภุยฺย, อนฺตรหิโต หุตฺวา ติโรภูย, อนฺตรธานํ กตฺวา ติโรกริย, อุรสิ กตฺวา อุรสิกริย, มนสิ กตฺวา มนสิกริย, มชฺเฌ กตฺวา มชฺเฌกริย, ตุณฺหี ภวิตฺวา ตุณฺหี ภูย.

๑๗. วา+เนก+ฺตฺเถ

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ อฺสฺส ปทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ.

ปทนฺตรสฺส ยสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;

สมาโส โส+ย+มฺตฺโถ, พหุพฺพีหิปรวฺหโย.

โส จ นววิโธ ทฺวิปโท, ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท, น-นิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท, อุปมานปุพฺพปโท, สงฺขฺโยภยปโท, ทิสนฺตราลตฺโถ, พฺยติหารลกฺขโณ จาติ.

๑. ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติ.

(ก) ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว-อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามนฺติ อาคตสมโณ สงฺฆาราโม. โส จ ทุวิโธ ตคฺคุณา+ตคฺคุณวเสน. วุตฺตฺหิ –

ตคฺคุโณ+ตคฺคุโณ เจ+ติ,

โส สมาโส ทฺวิธา มโต.

ตํ ยถา ‘นียตํ ลมฺพ-

กณฺโณ+’ ‘ยํ ทิฏฺสาคโร’.

เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อฺปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยถา ‘ลมฺพกณฺณ+มานยา’ติ. ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยถา ‘พหุธน+มานยา’ติ.

อิธ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต. เอตฺถ จ อาคตสทฺโท จ สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อฺปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ. ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ. ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ, อภิรูฬฺหาว, ณิชายํ นาวํ สา อภิรูฬฺหวาณิชา นาวา.

(ข) ตติยตฺเถ-ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย สมโณ, เอวํ ทิฏฺธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจ. วิชิตา มารา อเนนาติ วิชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม. กรณตฺเถ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข ผรสุ.

(ค) จตุตฺถิยตฺเถ-ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส โส ทินฺนสุงฺโก ราชา, ทินฺนํ โภชนํ อสฺสาติ ทินฺนโภชโน.

(ฆ) ปฺจมิยตฺเถ-นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย=สุขํ ยสฺมาติ นิรโย, นิกฺกิเล- โส. อเปตํ วิฺาณํ อสฺมาติ อเปตวิฺาโณ มตกาโย, อปคตภยเภรโว อรหา.

(ง) ฉฏฺิยตฺเถ-ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส โส ฉินฺนหตฺโถ. เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค. ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏ. เตวิชฺโชติ เอตฺถ ติวิชฺโช เอวาติ สกตฺเถ โณ วุทฺธิ จ. จตุปฺปโท, ปฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิฺโ, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺสตฺตํ. นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ. ทสพโล, อนนฺตาโณ. ตีณิ ทส ปริมาณ+เมสํติ ติทสา เทวา, อิธ ปริมาณสทฺทสนฺนิมานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต. อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อุตฺตรปเท ‘‘อิมสฺสิ+ทํ วา’’ติ อิมสฺส อิทํ. โก ปภโว อสฺสาติ กึ ปภโว กาโย. วิคตํ มลํ อสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํ, เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุมฺมุโข, ทุฏฺุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน, เอวํ ทุสฺสีโล. ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโน. ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโล. อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโม.

ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวา. ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติ ชาตฉนฺโท, เอวํ ฉนฺทชาโต. สฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสฺชาโต. มาสชาโต, ชาตมาโส. ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถฉินฺโน.

ทีฆาชงฺฆา อสฺสาติ ทีฆชงฺโฆ, เอตฺถ ปุมฺภาโว, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺโส จ. ตถา ปหูตชิวฺโห. มหนฺตี ปฺา อสฺสาติ มหาปฺโ. ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เว+กตฺเถ’’ติ วีปจฺจยาภาเวนฺตสฺส ฏาเทโส รสฺสตฺตฺจ. อิตฺถิยนฺติ กึ, ขมาธโน. ภาสิตปุมาติ กึ, สทฺธาธุโร. ปฺาปกติโก, ปฺาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โก. คณฺฑีวธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ.

นานา=ปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตาสานุยสฺสโส นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ปพฺพโต, อยํ วิเสสน+อมาทิสมาสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณอฺปทตฺโถ.

(จ) สตฺตมฺยตฺเถ-สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ โส สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท. สุลโภ ปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโส. อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานี. พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโม. อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํ. พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสามิกํ นครํ, พหู นทิโย อสฺมินฺติ พหุนทิโก, อีการนฺตตฺตา กปจฺจโย. เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํ, พหโว กตฺตาโร อสฺมึ อสฺส วาติ พหุกตฺตุโก เทโส, เอวํ พหุภตฺตุโก, ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โก.

. ภินฺนาธิกรโณ ยถา-เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ปุริโส. อุภโต พฺยฺชน+มสฺสาติ อุภโตพฺยฺชนโก, วิภตฺยโลโป ‘‘วา+ฺโต’’ติ โก จ, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ, เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, ปตฺตหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโว อิจฺจาทิ.

. ติปโท ยถา-ปรกฺกเมนา+ธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสา. เอวํ ธมฺมาธิคตโภคา. โอนีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โส โอนีตปตฺตปาณิ. สีหสฺส ปุพฺพทฺธมิว กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย. มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ.

. น-นิปาตปุพฺพปโท ยถา-นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสฺสโม, ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ นสฺส โฏ. เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, กปจฺจโย, เอว+มุปริปิ เยฺยํ. นตฺถิ สํวาโส เอเตนาติ อสํวาโส, น วิชฺชเต วุฏฺิ เอตฺถาติ อวุฏฺิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโร. เอวํ อนุตฺตโร ‘‘อน สเร’’ติ อน, เอวํ อนนฺตํ, อนาสโว.

. ปมาตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา-สห เหตุนา วตฺตติ โส สเหตุโก สเหตุ วา, ‘‘สหสฺส โส+ฺตฺเถ’’ติ สหสฺส โส, เอวํ สปฺปีติกา, สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร สหปริวาโร วา, สห มูเลน อุทฺธโฏ สมูลุทฺธโฏ รุกฺโข.

. อุปมาโนปเมยฺยโชตกอิวยุตฺโต อุปมานปุพฺพปโท ปมาย ยถา-นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย โส นิคฺโรธปริมณฺฑโล. สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร. จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควา. เอวํ อตฺถภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺธภูโต. มุฺชปพฺพชมิว ภูตา อยํ มุฺชปพฺพชภูตา กุทิฏฺิ. ตนฺตากุลมิว ชาตา อยํติ ตนฺตากุลชาตา.

ฉฏฺฺยตฺเถ-สุวณฺณสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ ภควา, มชฺฌปทโลโป. นาคสฺส คติ วิย คติ อสฺสาติ นาคคติ. เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุ. เอณิสฺส วิย ชงฺฆา อสฺสาติ เอณิชงฺโฆ. พฺรหฺมุโน วิย สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร.

. วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺยาอุภยปโท ยถา-ทฺเว วา ตโย วา ทฺวตฺติ, ทฺวตฺตโย จ เต ปตฺตา เจติ ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ติสฺว’’อิติ ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อตฺตํ. ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปฺจ วา วาจา ฉปฺปฺจวาจา, เอวํ สตฺตฏฺมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิ.

. ทิสนฺตราลตฺโถ ยถา-ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราลํ สา ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสา. เอตฺถ –

๖๙. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ

อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติ. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตรา. ปุพฺพา จ สา ทกฺขิณา เจติ วา.

. พฺยติหารลกฺขโณ ยถา – ‘‘ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ’’ติ สุตฺเตน สมาเส กเต เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสี, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑีติ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘จี วีติหาเร’’ติ จีปจฺจเย ‘‘จิสฺมึ’’ติ อากาโร, เอวํ มุฏฺามุฏฺี.

โสภโณ คนฺโธ สุคนฺโธ, โส อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธีหิ อตฺถิอตฺเถ อีปจฺจเยน สิทฺธํ. ยสฺมา จ ภทฺทาย กาปิลานิยา อปทาเน ‘‘ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, โสธยิตฺวา สุคนฺธินา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺติยํ อิการนฺตสฺส อภาวทีปนตฺถํ ‘‘สุคนฺธิ ทุคฺคนฺธีติ ปโยคา น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. สุคนฺธินาติ เอกวจเน รสฺโส.

๑๙. จตฺเถ

อเนกํสฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติ. สมุจฺจโย อนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโรติ จสทฺทสฺส อตฺโถ จตุพฺพิโธ.

ตตฺถ สมุจฺจยา+นฺวาจเยสุ สมาโส น โหติ, กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อฺมฺํ อยุตฺตตฺถตฺตา, ยถา-จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ ปจฺจยํ สยนาสนํ อทาสิ, ทานฺจ เทหิ, สีลฺจรกฺขาหิ. อิตรีตรโยเค สมาหาเร จ อฺมฺาเปกฺขตฺตา สมาโส.

อุภยตฺถปธาเน จตฺเถ กถ+เมกตฺถีภาโว สมฺภเว+ติ เจ, วุตฺตฺหิ –

สปฺปธานาปิ ยตฺถ+ตฺถา, มิโถ สาเปกฺขตา อิว;

กฺริยาสมฺพนฺธสามฺา, จตฺเถ+กตฺถํ ต+ทุจฺจเตติ.

ยสฺมา เอกตฺถีภาเวปิ สตียสตียตฺเถ ปธานํ, ตสฺมา อิทํ วุจฺจเต –

น+ฺมฺํ วิเสเสนฺติ, จตฺเถ อตฺถา ปทานิว;

สตฺถวุตฺยี อโต เตสํ, ปธานตฺถํ+ภิยุชฺชเต.

อิตรีตรโยโค จ, สมาหาโรตฺย+ยํ ทฺวิธา;

สมาโส ตุ อิมํ อฺเ, ชานนฺเต ทฺวนฺทนามโต.

อิตรีตรโยคสฺมึ+วยวตฺถสฺส สมฺภโว;

สมุทายติโรภาโว, ปรํว ลิงฺค+มสฺส จ.

สมุทายพฺภโว ยสฺมึ+วยวา จ ติโรหิตา;

สมาหาโรตฺย+ยํ จตฺโถ, โส จ โหติ นปุํสเก.

อิตรีตรโยโค ยถา-สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, โภ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อิจฺจาทิ. อวยวปธานตฺตา พหุวจนเมว. สมณา จ พฺราหฺมณา จ สมณพฺราหฺมณา, เอวํ พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา.

๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีน+มา ตตฺร จตฺเถติ

วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนฺจ จตฺเถ อา โหตีติ อุการสฺส อา, โหตา จ โปตา จ โหตาโปตาโร. เอวํ มาตาปิตโร.

๖๕. ปุตฺเตติ

ปุตฺเต อุตฺตรปเท ปิตาทีน+มา โหติ จตฺเถ. ปิตา จ ปุตฺโต จ ปิตาปุตฺตา, เอวํ มาตาปุตฺตา.

๗๘. ชายาย ชยํ ปติมฺหิ

ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติ. ชายา จ ปติ จ ชยมฺปตโย. ชานิปตีติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ชานิ จ ปติ จ ชานิปติ. เอวํ ชมฺปติ ทมฺปตีติ.

กฺวจิ อปฺปสรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา-จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา, นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทา. เอวํ สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา.

กฺวจิ อิวณฺณุ+วณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา-อคฺคิธุมา, คติพุทฺธิภุชปหรกรสยา, ธาตุลิงฺคานิ.

กฺวจิ สราทิอการนฺตํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา-อตฺถธมฺมา, อตฺถสทฺทา, สทฺทตฺถา วา.

อฺมฺสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปธาโน สมาหาโร, ยถา-ฉตฺตฺจ อุปาหนา จ ฉตฺตุปาหนํ.

๒๐. สมาหาเร นปุํสกนฺติ

สมาหาเร สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว.

๒๓. สฺยาทีสุ รสฺโสติ

นปุํสเก วตฺตมานสฺส สฺยาทีสุ รสฺโส. โภ ฉตฺตุปาหน, ฉตฺตุปาหนํ, ฉตฺตุปาหเนน อิจฺจาทิ.

เต จ สมาหาริตรีตรโยคา พหุลํวิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรา+ยํ วิสยวิภาโค-นิรุตฺติปิฏกาคโต-ปาณิ+ตูริย+โยคฺค+เสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณสฺานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ, ทิสานํ, นทีนฺจ นิจฺจสมาหาเรกตฺถํ ภวติ.

ปาณงฺคานํ-จกฺขุ จ โสตฺจ จกฺขุโสตํ, มุขฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโส. หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ, กณฺณา จ นาสา จ กณฺณนาสํ, ปาณิ จ ปาโท จ ปาณิปาทํ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ ฉวิมํสโลหิตํ, นามฺจ รูปฺจ นามรูปํ, ชรา จ มรณฺจ ชรามรณํ.

ตูริยงฺคานํ-อลโส จ ตาลมฺพโร จ อลสตาลมฺพรํ, มุรโช จ โคมุโข จ มุรชโคมุขํ, สํโข จ ปณโว จ เทณฺฑิโม จ, สํขา จ ปณวา จ เทณฺฑิมา จาติ วา สํขปณวเทณฺฑิมํ, ปณวาทโย ทฺเวปิ เภริวิเสสา, มทฺทวิโก จ ปาณวิโก จ มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตฺจ วาทิตฺจ คีตวาทิตํ, สมฺมฺจ ตาฬฺจ สมฺมตาฬํ, สมฺมํติ กํสตาลํ, ตาฬํติ หตฺถตาฬํ.

โยคฺคงฺคานํ-ผาโล จ ปาจนฺจ ผาลปาจนํ, ยุคฺจ นงฺคลฺจ ยุคนงฺคลํ.

เสนงฺคานํ-หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ, รถา จ ปตฺติกา จ รถปตฺติกํ, อสิ จ สตฺติ จ โตมรฺจ ปิณฺฑฺจ อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิ จ จมฺมฺจ อสิจมฺมํ, จมฺมนฺติ สรวารณ-ผลกํ. ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, กลาโป=ตุณีรํ. ปหรณฺจ อาวรณฺจ ปหรณาวรณํ.

นิจฺจเวรีนํ-อหิ จ นกุโล จ, อหี จ นกุลา จาติ วา อหินกุลํ. เอวํ พิฬารมูสิกํ, อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ. กาโกลุกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, ครุฬสปฺปํ, นาคสุปณฺณํ.

สงฺขฺยาปริมาณสฺานํ-เอกกฺจ ทุกฺจ เอกกทุกํ. เอวํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ. ทสกฺจ เอกาทสกฺจ ทเสกาทสกํ, ‘‘ติตาลีส’’ อิติ จก-ภาคโลปนิทฺเทเสน กการสฺส โลโป.

ขุทฺทชนฺตุกานํ-กีฏา จ ปฏงฺคา จ กีฏปฏงฺคํ, กีฏา=กปาลปิฏฺิกปาณา. เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกา จ มกฺขิกกิปิลฺลิกํ, กีฏา จ สรึสปา จ กีฏสรึสปํ. ตตฺถ กุนฺถา=สุขุมกิปิลฺลิกา.

ขุทฺทชนฺตุ อนฏฺี วา, อถ โข ขุทฺทโกปิ วา;

สตํ วา ปสโต เยสํ, เกจิ อานตุลา อิติ.

ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ, เอวํ สากุนฺติกมาควิกํ. สปาโก จ จณฺฑาโล จ สปากจณฺฑาลํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ, เวนรถการํ, ตตฺถ เวนา=ตจฺฉกา, รถการา=จมฺมการา.

จรณสาธารณานํ-อติโส จ ภารทฺวาโช จ อติสภารทฺวาชํ, กฏฺโ จ กปาโล จ กฏฺกปาลํ, สีลฺจ ปฺาณฺจ สีลปฺาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณฺจ วิชฺชาจรณํ, เอวํ นามรูปํ, หิโรตฺตปฺปํ, สติสมฺป-ชฺํ, โลภโมหํ, โทสโมหํ, อหิริกาโนตฺตปฺปํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ+มิจฺจาทิ.

เอกชฺฌายนปาวจนานํ-ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ, เอวํ เอกุตฺตร สํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ.

ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, จีวรฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนฺจ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณฺจ กฏฺโ จ สาขา จ ปลาสฺจ ติณกฏฺสาขาปลาสํ. ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ’’ติปิ ทิสฺสติ.

วิวิธวิรุทฺธานํ-กุสลฺจ อกุสลฺจ กุสลากุสลํ, เอวํ สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํ, สุขทุกฺขํ, อธมุตฺตมํ, ปฏิฆานุนยํ, ฉายาตปํ, อาโลกนฺธการํ. รตฺติฺจ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ‘‘รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสา’’ติ อปจฺจเย กเต นุมอาคโม. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, ‘‘ทีฆา+โหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา’’ติ อปจฺจเย กเต ‘‘มนาทฺยาปาทีน+โม มเย เจ’’ติ โอกาโร.

ทิสานํ-ปุพฺพา จ อปรา จ ปุพฺพาปรํ, เอวํ ปุรตฺถิมปจฺฉิมํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํ.

นทีนํ-คงฺคา จ ยมุนา จ คงฺคายมุนํ, เอวํ มหีสรภู.

ติณ+รุกฺข+ปสุ+สกุณ+ธน+ขฺ+พฺยฺชน+ชนปทานํ วา. ติณวิเสสานํ-อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณานิ วา. เอวํ มุฺชปพฺพชํ มุฺชปพฺพชานิ วา, กาสกุสํ กาสกุสา วา.

รุกฺขวิเสสานํ-อสฺสตฺถา จ กปิฏฺา จ อสฺสตฺถกปิฏฺํ อสฺสตฺถกปิฏฺา วา, เอวํ อมฺพปนสํ อมฺพปนสา, ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, ธวาสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ ปิลกฺขนิคฺโรธา, สากสาลํ สากสาลา.

ปสุวิเสสานํ-คชา จ ควชา จ คชควชํ คชควชา วา, อชา จ เอฬกา จ อเชฬกํ อเชฬกา, หตฺถี จ คาโว จ อสฺสา จ วฬวา จ หตฺถีควสฺสวฬวํ หตฺถีควสฺสวฬวา, รสฺสตฺตํ. เอวํ โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉํ สีหพฺยคฺฆตรจฺฉา, กุกฺกุฏสูกรํ กุกฺกุฏสูกรา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสา.

สกุณวิเสสานํ-หํสา จ พกา จ หํสพกํ หํสพกา. เอวํ การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, มยูรโกฺจํ มยูรโกฺจา, สุกสาลิกํ สุกสาลิกา, พกพลากํ พกพลากา.

ธนานํ-หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ หิรฺสุวณฺณํ หิรฺสุวณฺณานิ. เอวํ ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตานิ, มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยา.

ธฺานํ-สาลี จ ยวา จ สาลิยวํ สาลิยวา วา. เอวํ ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสานิ, นิปฺปาวกุลตฺถํ นิปฺปาวกุลตฺถา.

พฺยฺชนานํ-สาโก จ สุวา จ สากสุวํ สากสุวา. เอวํ คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณย, วราหา. มิคมยูรํ มิคมยูรา.

ชนปทานํ-กาสิ จ โกสลา จ กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชี จ มลฺลา จ วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, องฺคา จ มคธา จ องฺคมคธํ องฺคมคธา, เอวํ เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปฺจาลํ กุรุปฺจาลา. นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนามรูปนฺติ จตุเรกปฺจโวการวเสน วตฺตพฺเพ พหุลาธิการา สรูเปกเสสํ กตฺวา นามรูปนฺติ วุตฺตํ.

เอตสฺมึ เอกตฺถีภาวกณฺเฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนสฺสา+ภาวา. กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ, พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโต. จตฺเถ สมาหาเร ‘‘สภาปริสายา’’ติ าปกา กฺวจิ นปุํสกลิงฺคํ น ภวติ, อาธิปจฺจฺจ ปริวาโร จ อาธิปจฺจปริวาโร. เอวํ ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฏิสนฺธิปวตฺติยํ.

๔๐. สมาสนฺตฺว

อุปริ อย+มธิกรียติ.

๔๑. ปาปาทีหิ ภูมิยา

ปาปาทีหิ ปรา ยา ภูมิ, ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติ. ปาปา ภูมิ ยสฺมินฺติ ปาปภูมํ, ชาติยา อุปลกฺขิตา ภูมิ ชาติภูมํ.

๔๒. สํขฺยาหิติ

สํขฺยาหิ ปราย ภูมิยา อ โหติ. ทฺเว ภูมิโย อสฺส ทฺวิภูมํ. เอวํ ติภูมํ.

๔๓. นทีโคธาวรีนํ

สํขฺยาหิ ปราสํ นทีโคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ. ปฺจนฺนํ นทีนํ สมาหาโร ปฺจนทํ. เอวํ สตฺตโคธาวรํ.

๔๔. อสํขฺเยหิ จา+งฺคุลฺยา+นาฺาสํขฺยตฺเถสุติ

อสํขฺเยหิ สํขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติ. นิคฺคต+มงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏา ทฺวงฺคุลํ. อนฺาสํขฺยตฺเถสูติ กึ, ปฺจ องฺคุลิโย อสฺมึ หตฺเถติ ปฺจงฺคุลิ, องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิ.

๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยาติ

ทีฆาทีหิ ปราย รตฺติยา อ โหติ. ทีฆา จ สา รตฺติ จาติ ทีฆรตฺตํ. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อาปาทิตฺตา โอ. วสฺสาสุ รตฺติ วสฺสารตฺตํ. ปุพฺพา จ สา รตฺติ จาติ ปุพฺพรตฺตํ. เอวํ อปรรตฺตํ, อฑฺฒรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺตึ อติรตฺโต. ทฺเว รตฺติโย สมาหฏา ทฺวิรตฺตํ. อนฺาสํขฺยตฺเถสุ ตฺเวว, ทีฆา รตฺติ อสฺมินฺติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโต. รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติ. พหุลํวิธานา กฺวจิ โหเตว, รตฺติปริมาณานุรูปํ ยถารตฺตํ.

๔๖. โคตฺว+จตฺเถ จา+โลเป

โคสทฺทา อโลปวิสเย สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺถาทีสุ สมาโส. รฺโ โค ราชคโว. ปรโม จ โส โค จาติ ปรมคโว. ปฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร ปฺจควํ, ‘‘โคสฺสา+วง’’ติ อวง. ตํ ธน+มสฺสาติ ปฺจควธโน. ทสควํ.

๔๗. รตฺตินฺทิว+ทารคว+จตุรสฺสา

เอเต สทฺทา อ-อนฺตา นิปจฺจนฺเต. รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, อิมินาว นุมาค มา. ทารา จ คโว จ ทารควํ. จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโส.

๔๘. อายาเม+นุควํ

อนุควํติ นิปจฺจเต อายาเมคมฺยมาเน. ควสฺส อายาโม อนุควํ สกฏํ, อสงฺขฺยสมาโส.

๔๙. อกฺขิสฺมา+ฺตฺเถ

อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อฺตฺเถ. วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข.

๕๐. ทารุมฺย+งฺคุลฺยา

องฺคุลนฺตา อฺตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติ. ทฺเว องฺคุลิโย อวยวา อสฺเสติ ทฺวงฺคุลํ ทารุ, เอวํ ปฺจงฺคุลํ. องฺคุลิสทิสาวยวํ ธฺาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารูติ วุจฺจเต.

๕๔. อุตฺตรปเท

อิทํ สพฺพตฺถ อธิกาตพฺพํ.

๕๕. อิมสฺสิ+ทนฺติ

อุตฺตรปเท อิมสฺส อิทํ, อิมาย อตฺโถ อิทมฏฺโ, ถสฺส โ, อิทมฏฺโ อสฺส อตฺถีติ อิทมฏฺี, อิทมฏฺิโน ภาโว อิทมฏฺิตา. อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโว.

๕๗. ฏ นฺตนฺตูนนฺติ

นฺตนฺตูนํ อุตฺตรปเท ฏ โหติ. ภวนฺโต ปติฏฺา อมฺหนฺติ ภวํปติฏฺา มยํ, นิคฺคหีตาคโม, วคฺคนฺโต, โยสฺส ฏา จ. ภควา มูลํ เอเตสํติ ภควํมูลกา โน ธมฺมา.

๕๘. อ

อิติ นฺตนฺตูนํ อ โหติ. คุณวนฺโต ปติฏฺา มมาติ คุณวนฺตปติฏฺโ+สฺมิ.

๖๐. ปรสฺส สํขฺยาสุติ

สํขฺยาสุ ปรสฺส โอ, ปโร สตสฺมา อธิกา ปโรสตํ.

๖๑. ชเน ปุถสฺสุติ

ปุถสฺส ชเน อุ โหติ. ปุถเควา+ยํ ชโนติ ปุถุชฺชโน, ชสฺส ทฺวิตฺตํ.

๖๒. โส ฉสฺสา+หา+ยตเน วา

อเห อายตเน จ อุตฺตรปเท ฉสฺส โส โหติ วา. สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ ฉฬายตนํ. (สมฺพรํ)

๖๓. ลฺตุ+ปิตาทีน+มารวรง

ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ ยถากฺกม+มารวรง วา โหนฺตุ+ตฺตรปเท. สตฺถุโน ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโส. มาตรปิตโร. วาตฺเวว, สตฺถุทสฺสนํ, มาตุชาโย.

๖๘. กฺวจิ ปจฺจเยติ

ปจฺจเย ปุมภาเว อติสเยน พฺยตฺตา พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา. ‘‘ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา’’[‘‘… เอตฺถนฺตเร รูปานิ อาจริยสํฆรกฺขิต มหาสามิตฺเถรมเตน อิมินาว ‘‘กฺวจิ ปจฺจเยติ สุตฺเตน สิทฺธานิ, เตเนว ตานิ อิมสฺมึ สุตฺเต อุทาหฏานิ. อาจริยโมคฺคลฺลานมหาเถรมเตน ปเน+ตานิ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ สุตฺเตน สิทฺธานิ. โตอาทีนํ วิภตฺยตฺเถ วิหิตปจฺจยตฺตา, ตทนฺถานฺจ ณาทิวุตฺติตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ เถรานํ มตา อวิรุทฺธา.]

๗๑. สฺาย+มุโท+ทกสฺส

สฺาย+มุทกสฺสุ+ตฺตรปเท อุทาเทโส โหติ. อุทธิ, อุทปานํ.

๗๒. กุมฺภาทีสุ วา

กุมฺภาทีสุ+ตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติ. อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภ. อุทปตฺโต อุทกปตฺโต. อุทพินฺทุ อุทกพินฺทุ. อากติคโณ+ยํ.

๗๓. โสตาทีสู+โลโป

โสตาทีสุ+ตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติ. ทกโสตํ, ทกรกฺขโส.

๒๖. อิตฺถิย+มตฺวา

อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติ. ธมฺมทินฺนา.

๒๗. นทาทิโต งี

นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปจฺจโย โหติ. นที มหี กุมารี ตรุณี วารุณี โคตมี.

โคโต วา

คาวี โค. อากติคโณ+ยํ. ว-กาโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ติ วิเสสนตฺโถ.

๒๘. ยกฺขาทิตฺวิ+นี จ

ยกฺขาทิโต อิตฺถิยํ อินี โหติ วี จ. ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหี.

๒๙. อารามิกาทีหิ

อารามิกาทิโต อินี โหติ+ตฺถิยํ. อารามิกินี, อนนฺตรายิกินี.

สฺายํ มานุโส มานุสินี, อฺตฺร มานุสี.

๓๐. ยุวณฺเณหิ นี

อิตฺถิย+มิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํ. สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนี. มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ, อิตฺถิปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโต.

๓๑. ตฺติมฺหา+ฺตฺเถ

ตฺติมฺหา+ฺตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํ. สา+หํ อหึสารตินี, ตสฺสา มุฏฺสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินี. อฺตฺเถติ กึ, ธมฺมรติ.

๓๒. ฆรณฺยาทโยติ

ฆรณิปภุตโย นีปจฺจยนฺตา สาธโว โหนฺติ. ฆร+มสฺสา อตฺถีติ อีมฺหิ ‘‘ยุวณฺเณหิ นี’’ติ นี, ฆรณี. อิมินา นสฺส โณ, อีสฺส อตฺตฺจ.

อาจริยา วา ยโลโป จ อิติ คณสุตฺเตน นิยามิตตฺตา อิมินาว นีมฺหิ ยโลโป จ, อาจรินี อาจริยา.

๓๓. มาตุลาทิตฺวา+นี ภริยายนฺติ

มาตุลาทิโต ภริยาย+มานี โหติ. มาตุลานี, วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี.

อภริยายํ ขตฺติยา วา อิติ คณสุตฺเตน นิยมิตตฺตา อิมินา วา อานี, ขตฺติยานี. นทาทิปาา ภริยายนฺตุ อี, ขตฺติยี.

๓๔. อุปมา+สํหิต+สหิต+สฺต+สห+สผ+วาม+ลกฺขณาทิตู+รุตูติ

อูรุสทฺทโต อิตฺถิย+มู โหติ. กรโภ วิย อูรุ ยสฺสา สา กรโภรู, สํหิโต อูรุ อสฺสาติ สํหิโตรู, เอวํ สหิโตรู, สฺโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรู. อูติ โยควิภาคา พฺรหฺมพนฺธู.

๓๕. ยุวาติ

ยุวสทฺทโตติ โหติ+ตฺถิยํ. ยุวติ.

๓๖. นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วาติ

วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติ. คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวต สีลวนฺตี.

๓๗. ภวโต โภโตติ

วีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส วา โหติ. โภตี ภวนฺตี.

๓๙. ปุถุสฺส ปถวปุถวาติ

วีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติ. ปถวี ปุถวี, เ ปถวี.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถ.

๕. ณาทิกณฺฑ

สมาโส ปทสํเขโป, ปทปจฺจยสํหิตํ;

ตทฺธิตํ นาม โหตีติ, วิฺเยฺยํ เตส+มนฺตรํ.

๑. โณ วา+ปจฺเจ

ฉฏฺียนฺตา นามสฺมา วา ณปจฺจโย โหติ อปจฺเจ+ภิเธยฺเย. อปจฺจสทฺทสมฺพนฺธิตฺเตน อปจฺจวนฺตโต กตสรปจฺจโย สมตฺถฺยโต ฉฏฺฺยนฺตโต โหตีติ ‘‘ฉฏฺียนฺตา นามสฺมา’’ติ สุตฺเต อวุตฺตมฺปิ วุตฺตํ. ณาทีนํ ตทฺธิตนฺติ ปุพฺพาจริยสฺา. ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ. เอว+มฺตฺราปิ. ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโป.

๑๒๔. สราน+มาทิสฺสา+ยุวณฺณสฺสา+เอโอ ณานุพนฺเธ

สราน+มาทิภูตา เย อการิ+วณฺณุ+วณฺณา, เตสํ อา+เอ+โอ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ณานุพนฺเธติ อการสฺส อากาโร. อา+เอ+โอนํ วุทฺธีติปิ ปุพฺพาจริยสฺา. วสิฏฺสฺสา+ปจฺจํ วาสิฏฺโ. วีมฺหิ วาสิฏฺี. เวติ วสิฏฺสฺสา+ปจฺจํติ วากฺยสฺส จ วสิฏฺาปจฺจํติ สมาสสฺส จ วิกปฺปตฺถํ. โส จ วาสทฺโท ยาว ‘‘สกตฺเถ’’ติ อธิกรียติ.

นปุํสเกน ลิงฺเคน, สทฺโท+ทาหุ ปุเมน วา;

นิทฺทิสฺสตีติ าตพฺพ+มวิเสเส ปนิ+จฺฉิเตติ –

วุตฺตตฺถา อปจฺจสทฺทสฺส นปุํสกตฺเถปิ ปุตฺตปุตฺตีนํ ทฺวินฺนมฺปิ วาจโก โหติ.

ณาทโย+ภิเธยฺยลิงฺคา, อปจฺเจ ตฺว+นปุํสกา;

นปุํสเก สกตฺเถ ณฺโย, ภิยฺโย ภาวสมูหชา;

ตา ตุ+ตฺถิย+มสํขฺยาเน, ตฺวาทิจีปจฺจยนฺตกา.

ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ=ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เอวํ เวสฺสามิตฺโต, โคตโม. เอตฺถ จ อ+ยุวณฺณนฺตาภาวา อา+เอ+โอนํ น วุทฺธิ. วาสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโว. จิตฺตโกติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ กฺวจิ น วุทฺธิ. อุปคุโน อปจฺจํ โอปคโว โอปควี. เอตฺถ ‘‘อุวณฺณสฺสา+วง สเร’’ติ อุการสฺส อวง.

วจฺฉสฺสา+ปจฺจนฺติ วิคฺคยฺห ปุพฺพสุตฺเตน ณปจฺจเย กเต ปุน วจฺฉสฺสา+ปจฺจํติ วิคฺคโห.

๒. วจฺฉาทิโต ณาน+ณายนา

วจฺฉาทีหิ อปจฺจปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณาน+ณายนปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจ. วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ น วุทฺธิ. กติสฺสา+ปจฺจํ กจฺโจ, ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ ณฺโย, ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อการโลเป จวคฺคปุพฺพรูปานิ. กจฺจสฺสา+ปจฺจํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโน. มุคฺคสฺสา+ปจฺจํ=นตฺตาทีติ วากฺเย วุทฺธิ+อิการโลป+ปุพฺพรูปานิ. โมคฺคลฺลสฺสา+ปจฺจํติ ปุนณาน+ณายนา โหนฺติ, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโน. อิเม จตฺตาโร อปจฺจปจฺจยนฺตา. โคตฺตาทิโต ยถาสกฏสฺสา+ปจฺจํ นตฺตาทีหิ สกฏาโน สกฏายโน. กณฺหสฺสา+ปจฺจํ นตฺตาทิ กณฺหาโน กณฺหายโน. เอวํ อคฺคิเวสฺสาโน อคฺคิเวสฺสายโน, มุฺชาโน มุฺชายโน, กุฺชาโน กุฺชายโน. สพฺพตฺถ สํโยคตฺตา น วุทฺธิ. อากติคโณ+ยํ.

๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา

กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรปฺปจฺจยา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ. กตฺติกาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, ครุโฬ วินตาย=สุปณฺณมาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย. โรหิณิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย. เอวํ ภาคิเนยฺโย, นาเทยฺโย, อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเปยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาเลยฺโย. เณเร-วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร. พนฺธกิยา=อภิสาริกาย อปจฺจํ พนฺธ-เกโร. สมณสฺส อุปชฺฌายสฺสา+ปจฺจํ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิ.

๔. ณฺย ทิจฺจาทีหิ

ทิติปฺปภุตีหิ ณฺโย โหติ อปจฺเจ.

๑๒๕. สํโยเค กฺวจิ

สํโยควิสเย กฺวจิ อา+เอ+โอวุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ.

๑๓๑. โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ

อวณฺณิ+วณฺณานํ โลโป โหติ ยการาโท ปจฺจเย. ทิติยา=อสุรมาตุยา อปจฺจํ เทจฺโจ อาทิจฺโจ. กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ, นสฺส ฺเ ปุพฺพรูปํ. อทิตีติ เทวมาตา.

ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย, ‘‘ยมฺหิ โคสฺส จา’’ติ ยมฺหิ อุสฺส อวง อการโลปปุพฺพรูปานิ.

๕. อา ณิ

อการนฺตโต ณิ วา โหต+ปจฺเจ พหุลํ. อา=ติ นามวิเสสนตฺตา อ-การนฺตโตติ วุตฺตํ. ทกฺขสฺสา+ปจฺจํ ทกฺขิ, ทตฺติ, โทณิ, วาสวิ, วารุณิ. ชินทตฺตสฺสา+ปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อานุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.

๖. ราชโต ฺโ ชาติยํ

ราชโต ฺโ วา โหต+ปจฺเจ ขตฺถิยชาติยํ คมฺยมานายํ. รฺโ อปจฺจํ ราชฺโ. ชาตียนฺติ กึ, ราชาปจฺจํ.

๗. ขตฺตา ยิ+ยา

ติชาติยํ อปจฺเจ ย+อิยา โหนฺติ. ขตฺตสฺสา+ปจฺจํ ขตฺโย ขตฺติโย. ชาติยํ ตฺเวว, ขตฺติ.

๘. มนุโต สฺส+สณ

มนุโต ชาติสมุทาเย สฺส+สณ โหนฺตุ+ปจฺเจ. มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส มานุโส, มนุสฺสี มานุสี. ชาติยํ ตฺเวว, มานโว, นสฺส โณ, มาณโว.

๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รฺเ จ โณ

ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตํ นามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รฺเ จ โณ โหติ. ปฺจาลานํ อปจฺจํ ราชา วา ปฺจาโล, โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก. ชนปทนามสฺมาติ กึ, ทาสรถิ. ขตฺติยาติ กึ, ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺสา+ปจฺจํ ปฺจาลิ.

๑๐. ณฺย กุรุสิวีหิ

กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ. กุรูนํ อปจฺจํ ราชา วา โกรพฺโย. ‘‘ยมฺหิ โคสฺส จา’’ติมินา อวง, พการปุพฺพรูปานิ. เสพฺโพ, อิโลโป. (อปจฺจตทฺธิตํ).

๑๑. ณ ราคา เตน รตฺตํ

ราควาจีตติยนฺตโต รตฺต+มิจฺเจ+ตสฺมึ อตฺเต โณ โหติ. กุสุมฺภาทีหิ วณฺณนฺตรปตฺตํ รตฺตํ นาม. กสาเวน รตฺตํ กาสาวํ. เอวํ กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มฺเชฏฺํ, กุงฺกุมํ. อิธ น โหติ นีลํ ปีตนฺติ, คุณวจนตฺตา เณน วินาปิ ทพฺพสฺสา+ภิธานโต.

๑๒. นกฺขตฺเตนิ+นฺทุยุตฺเตน กาเล

ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตํ เจ นกฺขตฺต+มินฺทุยุตฺตํ โหติ. ผุสฺเสน อินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺโส อโห, มฆาย อินฺทุยุตฺตาย ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี มาฆี, มาโฆ.

๑๓. สา+สฺส เทวตา ปุณฺณมาสี

เสติ ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺิยตฺเถ โณ โหติ, ยํ ปมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสี วา. สุคโต เทวตา อสฺส โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณ. พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ. ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส มาโส. เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺมูโล, อาสาฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร. ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ, ปุณฺโณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ, สาคโม จ.

๑๔. ต+มธีเต ตํ ชานาติ ก+ณิกา จ

ทุติยนฺตโต ต+มธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ โณ โหติ โก ณิโก จ. เอตฺถ จสทฺโท โก จณิโก จ โหตีติ สมุจฺจิโน, โน ณปจฺจยํ. พฺยากรณ+มธีเต ชานาตีติ วา เวยฺยากรโณ, วิ+อา+กรณนฺติ วิจฺฉิชฺช กตยาเทสสฺสิ+การสฺส ‘‘ตทาเทสา ตทีว ภวนฺตี’’ติ ายา ‘‘สราน’’มิจฺจาทินา เอกาเร ยาคมทฺวิตฺตานิ. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, วตฺถุวิชฺโช, ฉนฺทโส, ‘‘มนา, ทีนํ สก’’ อิติ สกาคโม. กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก. ทฺวิตคฺคหณํ อชฺเฌนชานเน จ วิสุํ วิสุํ ปจฺจยวิธานตฺถํ, อชฺเฌนวิสยทสฺสนตฺถํ, ปสิทฺธุปสํหรณตฺถฺจ.

๑๕. ตสฺส วิสเย เทเส

ฉฏฺิยนฺตา วิสเย เทสสรูเป โณ โหติ. วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต. เทเสติ กึ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย+นุวาโก.

๑๖. นิวาเส ตนฺนาเม

ติ ตนฺนาเม นิวาเส เทเส โณ โหติ. สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโพ. เอตฺถ ‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร พการปุพฺพรูปานิ. วาสาโต.

๑๗. อทูรภเวติ

โณ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํ.

๑๘. เตน นิพฺพตฺเตติ

ตติยนฺตา นิพฺพตฺตตฺเถ โณ โหติ. กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺพี นครํ, เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยา.

๑๙. ต+มิธ+ตฺถิ

ตนฺติ ปมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยํ ตํ ปมนฺต+มตฺถิ เจ. อุทุมฺพรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, ปพฺพโช.

๒๐. ตตฺร ภเวติ

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณ. อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพ, มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สกาคโม. สารโส สกุโณ, สารสี สกุณี, สารสํ ปุปฺผํ. มิตฺเต ภวา เมตฺตา เมตฺตี วา. ปุเร ภวา โปรี วาจา. ปาวุเส ภโว ปาวุโส เมโฆ. ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํ. สารโท, สารทา, สารทํ ปุปฺผํ. มาธุโร ชโน, มาธุรา คณิกา, มาธุรํ วตฺถํ.

๒๑. อชฺชาทีหิ ตโนติ

ภวตฺเถ ตโน. อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตโน. ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ เอโอนํ อ โหติ.

๒๒. ปุราโต โณ จติ

ภวตฺเถ โณ ตโน จ. เอตฺถ ณกาโร อวยโว, เนวา+นุพนฺโธ. ปุราโณ, ปุราตโน.

๒๓. อมาตฺว+จฺโจติ

ภวตฺเถ อจฺโจ โหติ. อมา=สห ภโว อมจฺโจ.

๒๔. มชฺฌาทิตฺวิ+โมติ

ภวตฺเถ อิโม, มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม. เอวํ อนฺติโม, เหฏฺิโม, อุปริโม, โอริโม, ปาริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโธ, ปจฺจนฺติโม.

๒๕. กณ+เณยฺย+เณยฺยก+ยิ+ยาติ

ภวตฺเถ กณอาทโย โหนฺติ. กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารฺโก วิหาโร, ราชคหโก, โกสมฺพโก, อินฺทปตฺตโก, กาปิลโก, ภารุกจฺฉโก, นาครโก. องฺเคสุ ชาโต องฺคโก, โกสลโก, เวเทหโก, กมฺโพชโก, คนฺธารโก, โสวีรโก, สินฺธวโก, อสฺสโก อิจฺจาทิ. เณยฺย-คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโย. เณยฺยก-โกสเลยฺยโก, พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, มิถิเลยฺยโก. พาราณเสยฺยโกตฺยาทีสุ ‘‘ทิสฺสนฺต+ฺเปิ ปจฺจยา’’ติ เอยฺยโก, เอวํ อุปริ สุตฺเต ทสฺสิตปจฺจยโต วิสุํ ปจฺจเย ทสฺสิเต อิมินา สุตฺเตนาติ ทฏฺพฺพํ. ย-คมฺโม, ยมฺหิ อการโลเป ปุพฺพรูปํ รสฺโส จ. ทิพฺโพ. อิย-อุทริโย, ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโย.

๒๖. ณิโก

สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติ. สรเท ภโว สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติ.

๒๗. ต+มสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ

ปมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ ณิโก โหติ. วีณาวาทนํ สิปฺป+มสฺส เวณิโก, วีณาวาทนํ อเภโทปจาเรน วีณา นาม. โมทิงฺคิโก, วํสิโก. ปํสุกูลธารณํ สีล+มสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริโก. คนฺโธ ปณฺย+มสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพุลิโก, โลณิโก. จาโปปหรณ+มสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก. อุปธิ=กฺขนฺธาทิ ปโยชน+มสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํ.

๒๘. ตํ หนฺต+รหติ คจฺฉตุ+ฺฉติ+จรติ

ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติ. ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุณิโก, มายูริโก, มจฺเฉ หนฺตีติ มจฺฉิโก, เมนิโก. มิเค หนฺตีติ มาควิโก, วการาคโม. มิคสฺส ‘‘ตทมินา’’ทินา มควาเทเสปิ มาควิโก. โอรพฺภิโก, หาริณิโก. สูกริโกติ อิโก. สต+มรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฏฺิกํ, เอหิ ปสฺส วิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก. เอตฺถ ตฺยาทฺยนฺตสมุทายโต อนุกรณตฺตา วา ตทฺธิตสฺส อภิธานลกฺขณตฺตา วา พหุลํวิธาเนน วา ปจฺจโย. สาหสฺสิโก, กุมฺภิโก, โทณิโก, อทฺธมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกา. สหสฺสิโยติ อิโย. ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปฺาสโยชนิโก, ปถิโก. พทเร อุฺฉตีติ พาทริโก, สามากิโก. ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโก.

๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธ+มภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขนติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติติ

กตาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก. กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํติ สกาคโม. วาเตน กโต อาพาโธ วาติโต, เสมฺหิโก, ปิตฺติโก. สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, วตฺเถน กีตํ วตฺถิกํ, กุมฺภิกํ, โสวณฺณิกํ, ฆาติกํ. มูลโตว ปจฺจโย, อมูลวาจิตฺตา เทวทตฺเตน กีโตติ น โหติ, ตทตฺถาปฺปตีติยา. วรตฺถาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก, สุตฺติโก. ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทธิกํ, มารีจิกํ. ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลิสิโก. อกฺเขหิ ชิตํ อกฺขิกํ ธนํ, สาลากิกํ, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพติ วา อกฺขิโก. ขณิตฺติยา ขนตีติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโก. เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขนตีติ น โหติ, ตทตฺถานวคมา. อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโกติ อิโก. กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก, นาวิโก. สกเฏน จรตีติ สากฏิโก, รถิโก. ปรปฺปิโกติ อิโก. ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก. อํสิโก, สีสิโกติ อิโก. เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโกติ อิโก.

๓๐. ตสฺส สํวตฺตติ

จตุตฺถฺยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมึ อตฺเถณิโก โหติ. ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, อิตฺถิยํ โปโนพฺภวิกา. โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก. สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโส+วก ตทมินาทีปาา. ธนาย สํวตฺตตีติ ธฺํ.

๓๑. ตโต สมฺภูต+มาคตํ

ปฺจมฺยนฺตา สมฺภูต+มาคตนฺติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติ. มาติโต สมฺภูต+มาคตํวา+ติ เอตฺถ ‘‘มาติโต จ ภคินิยํจฺโฉ’’ติ ‘‘มาติโต’’ติ ภาเคน อุสฺส อิมฺหิ วากฺยํ, รสฺสทฺวิตฺเตสุ มตฺติกํ, เปตฺติกํ. ณฺย+ริยณ+รฺยปจฺจยาปิ ทิสฺสนฺติ. สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ. ยมฺหิ ถฺํ. อุภยตฺถ ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ โลโป. ริยณ-ปิตุโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ อุโลโป, มตฺติโย. รฺยมฺหิ-อุโลโป, จวคฺคปุพฺพรูปานิ, มจฺโจ วา.

๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต

สตฺตมฺยนฺตา วสตีตฺเววมาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติ. รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารฺิโก, ราชคหิโก, มาคธิโก, โสสานิโก. โลเก วิทิโต โลกิโก. จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกา. ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ทสฺโสก ตทมินาทิปาา. ภณฺฑาคาริโก. อิเก-นวกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโก. กิเย-ชาติกิโย, อนฺธกิโย.

๓๓. ตสฺสิ+ทํ

ฉฏฺิยนฺตา อิท+มิจฺจ+สฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ. สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก. กิเย-สสฺส อิทํ สกิโย, ปรกิโย. นิเยอตฺตนิยํ. เก-สโก, รฺโ อิทํ ราชกํ ภณฺฑํ.

๓๔. โณ

ฉฏฺิยนฺตา อิท+มิจฺจ+สฺมึ อตฺเถ โณ โหติ. กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิ.

๓๕. ควาทีหิ โย

ควาทีหิ ฉฏฺิยนฺเตหิ อิท+มิจฺจ+สฺมึ อตฺเถ โย โหติ. คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, อวง, มํสาทิ. อิโลเป กพฺพํ. ทุโน อิทํ ทพฺพํ.

๓๖. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ

‘‘ปิติโต มาติโต’’ติ เตน เตน สุตฺตนิปาเตเนว อุสฺส อิ. ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณ. ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย.

๓๗. มาติโต จ ภคินิยํ จฺโฉ

มาตุโต จ ปิตุโต จ เตสํ ภคินิยํ จฺโฉ โหติ. มาตุ ภคินิ มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินิ ปิตุจฺฉา. กถํ ‘‘มาตุ ภาตา มาตุโล’’ติ, ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนา ลปจฺจโย.

๓๘. มาตาปิตูสฺวา+มโห

มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสฺวา+มโห โหติ. มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห. ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห. น ยถาสงฺขฺยํ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺธโต วิสุํ วิสุํ มาตาปิตุสทฺเทหิ เตสํ มาตาปิตุนฺนํ อตฺเถ ปจฺจโย โหติ.

๓๙. หิเต เรยฺยณ

มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติ. มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย.

๔๐. นินฺทา+ฺาต+ปฺป ปฏิภาค รสฺส ทยา สฺาสุ โก

นินฺทาทีสฺว+ตฺเถสุ นามสฺมา โก โหติ. นินฺทายํ-นินฺทิโต มุณฺโฑ มุณฺฑโก, เอวํ สมณโก, ปณฺฑิตโก, พฺราหฺมณโก, เวยฺยากรณโก. อฺาเต-กสฺสา+ยํ อสฺโส อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานาวคโม+วคมฺยเต. อปฺปตฺเถ-อปฺปกํ เตลํ เตลกํ, ฆตกํ. ปฏิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺธโก. ‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลีพทฺธา จ โน อิเม’’ตฺยาทิปาเ ‘‘โลโป’’ติ กปจฺจยโลเปน วา อเภโทปจาเรน วา ทฏฺพฺพํ, อิเม จ ทารุอาทีหิ กตรูปานิ. รสฺเสรสฺโส มานุโส มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโก. ทยายํ-ทยิโต=นุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโก, วจฺฉโก. สฺายํ-โมโร วิย โมรโก, กตโก, ภตโก.

๔๑. ต+มสฺส ปริมาณํ ณิโก จ

ปมนฺตา อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. โทณาทีนํ ปริมิตวีหาทีนํ กรณตฺตา ‘‘ปริมียนฺตฺย+เนนาติ ปริมาณ’’นฺติ โหติ. โทโณ ปริมาณ+มสฺสาติ โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก, อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณ+มสฺส อุปฑฺฒกายิกํ พิมฺโพหนํ. ปฺจกํ, ฉกฺกํ.

๔๒. ย+เต+เตหิ+ตฺตโก

ยาทีหิ ปมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. ยํ ปริมาณ+มสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, ‘‘เอตสฺเสฏ ตฺตเก’’ติ เอตสฺส เอฏ, เอตฺตกํ. อาวตเก-ยํ ปริมาณ+มสฺส ยาวตโก, ตาวตโก.

๔๓. สพฺพา จา+วนฺตุ

สพฺพโต ปมนฺตา ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตฺเจ ปมนฺตํ ปริมาณํ ภวติ. สพฺพํ ปริมาณ+มสฺส สพฺพาวนฺตํ, ‘‘อํงํ นปุํสเก’’ติ อํ. ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํ.

๔๔. กิมฺหา รติ+รีว+รีวตก+ริตฺตกา

กิมฺหา ปมนฺตา อสฺเสติ ฉฏฺฺยตฺเถ รติ+รีว+รีวตก+ริตฺตกา โหนฺติ. กึสงฺขฺยานํ ปริมาณ+เมสํ กติ, รานุพนฺธตฺตา อึภาคโลโป. กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํ. รีวนฺโต สภาวโต อสํขฺโย.

๔๕. สฺชาตํ ตารกาทิตฺวิ+โตติ

สฺชาตตฺเถ อิโต. ตารกา สฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผานิ สฺชาตานิ อสฺส ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตา.

๔๖. มาเน มตฺโต

ปมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมึ อตฺเถ มตฺโต โหติ. ปลํ อุมฺมาน+มสฺส ปลมตฺตํ. หตฺโถ ปณาม+มสฺส หตฺถมตฺตํ. สตํ มาน+มสฺส สตมตฺตํ. โทโณ ปริมาณ+มสฺส โทณมตฺตํ. อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติ. มียเต+เนนาติ มานํ, มานสฺส สมฺพนฺธิตฺตา ฉฏฺฺยนฺตภูตานเมว วิธิ โหติ. เอตฺถ จ –

อุทฺธมานนฺตุ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺตุ สพฺพโต;

ปมาณํ โหติ อายาโม, สํขฺยาเสโส ตุ สพฺพโต.

๔๗. ตคฺโฆ จุ+ทฺธํ

อุทฺธมานวุตฺติโต ตคฺโฆ โหติ มตฺโต จ. ชณฺณุ ปริมาณ+มสฺส ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.

๔๘. โณ จ ปุริสาติ

ปุริสา โณ โหติ มตฺตาทโย จ. ปุริโส ปริมาณ+มสฺส โปริสํ, ปุริสมตฺตํ+ปุริสตคฺฆํ.

๔๙. อยุ+ภทฺวิตีหํ+เส

อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีหิ อโย โหติ. อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํ. อํสสมฺพนฺเธน สมุทาเย วิธิ โหตีติ น อุภยาทิโต พหุวจนนฺติ เจ, ‘‘ราหุโน สิโร’’ ตฺยาโท อเภเทปิ เภทวิวกฺขาย ลพฺภมานโต พหุวจนํ โหเตว.

๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุ+ตี+สา+ส+ทสนฺตายา+ธิกา+สฺมึ สตสหสฺเส โฑ

สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย สงฺขฺยาย ปมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ย+ทสฺมินฺติ, ตํ เจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติ. วีสติ อธิกา อสฺมึ สเตติ วีสํสตํ.

๑๓๙. เฑ สติสฺส ติสฺสติ

เฑ ปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติ. เอกวีสํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา. ตึสติ อธิกา อสฺมึ สตาทิเกติ ตึสสตํ เอกตึสสตํ อิจฺจาทิ. อุตฺยนฺตายนวุติ อธิกา อสฺมึ สตาทิเกติ นวุตํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา. อีสนฺตาย-จตฺตาลีสํ อธิกา อสฺมึ สเต สหสฺเส สตสหสฺเสติ จตฺตาลีสสต+มิจฺจาทิ. อาสนฺตาย เอวํ, ปฺาสํสต+มิจฺจาทิ. ทสนฺตาย-เอกาทสํสต+มิจฺจาทิ.

๕๑. ตสฺส ปูรเณ+กาทสาทิโต วา

ฉฏฺิยนฺตาเย+กาทสาทิกาย สํขฺยาย โฑ โหติ ปูรณตฺเถ วิภาสา. สา สํขฺยา ปูริยเต เยน ตํ ปูรณํ. เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส. อฺตฺร ‘‘ม ปฺจาทิกตีหี’’ติ โม, เอกาทสโม. วีสติยา ปูรโณ วีโส วีสติโม, ตึโส, ตึสติโม. วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิจฺจํ จตฺตาลีโส ปฺาโส.

๕๒. ม ปฺจาทิกตีหิติ

มปจฺจเย ปฺจโม, ปฺจมี. สตฺตโม, สตฺตมี. อฏฺโม, อฏฺมี. กติโม, กติมี อิจฺจาทิ.

๕๓. สถาทีน+มิ จติ

สตาทีนํ โม จ อนฺตาเทโส อิ จ. สตสฺส ปูรโณ สติโม, สหสฺสิโม.

๕๔. ฉา ฏฺ+ฏฺมาติ

ฉสทฺทา ปูรณตฺเถ ฏฺ+ฏฺมา. ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโ, ฉฏฺโม. อิตฺถิยํ ฉฏฺี, ฉฏฺมี. ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเว+สํ ตติยปมา’’ติ นิปาตนา ปูรณตฺเถ ทฺวิโต ติโย ทฺวิสฺส ทุ จ, ติจตูหิ ติสฺส อ, ติย+ตฺถา จ ยถากฺกมํ, ทุติโย ตติโย, จตุตฺโถ.

๕๕. เอกา กา+กฺย+สหาเย

‘‘สติ พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ’’ติ ายา สํขฺยาโต วิเสเสตุํ ‘‘อสหาเย’’ติ วุตฺตํ. เอกสฺมา อสหายตฺเถ ก+อากี โหนฺติ วา. เอโกว เอกโก, เอกากี, เอโก วา.

๕๖. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร

วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต=กิฺจิมตฺตาวเสเส ตโร โหติ. โส=สโก ภาโว สภาโว อตฺตนิยปวตฺตินิมิตฺตํ. สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี. โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโร. โอกฺขา=ทุติยวยฏฺโคโณ. อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโร. คาโวติ ชาติสามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโร. เอตฺถ ตนุตฺตํ อปฺปพลตา.

๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร+รตมา

กึสทฺทา นิทฺธารเณ รตร+รตมา โหนฺติ. โก เอวาติ กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กฏฺโ. กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กฏฺโ. ภารทฺวาชานํ กตโม+สิ พฺรหฺเม.

๕๘. เตน ทตฺเต ลิ+ยาติ

ทตฺเต+ภิเธยฺเย ล+อิยา โหนฺติ พหุลาธิการา มนุสฺสสฺายํ. เทเวน ทตฺโต เทวโล เทวิโย, พฺรหฺมโล พฺรหฺมิโย. สีวโล สีวิโย สิสฺส ทีโฆ. เทว+พฺรหฺม+สิวาติ ตนฺนามกา มนุสฺสา. (รตฺตมิจฺจาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ).

๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺต+ตา+ตฺตน+ณฺย+เณยฺย+ณิ+ย+ณิยา

ฉฏฺิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํ. น สพฺเพ ปจฺจยา สพฺพโต โหนฺติ อฺตฺรตฺต+ตาหิ. ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาติ ภาโว สทฺทปวตฺตินิมิตฺตํ. วุตฺตฺจ –

โหนฺตฺย+สฺมา สทฺทพุทฺธีติ, ภาโว ตํ สทฺทวุตฺติยา;

นิมิตฺตภูตํ นามฺจ, ชาติ ทพฺพํ กฺริยา คุโณติ.

นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ คุโณ ภาโว. เอตฺถ นีลคุณวเสน ปเฏ นีลสทฺทสฺส วุตฺติยา ปฏพุทฺธิยา นิมิตฺตํ ภาโว นาม. นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ นีลคุณชาติ, เอตฺถ นีลคุณชาติ นิมิตฺตํ หุตฺวา นีลสทฺทสฺส คุณวุตฺติยา นีลคุณชาติ นิมิตฺตํ. โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, เอตฺถ ชาติสทฺทานํ ทพฺพวุตฺติยา สติ ชาติ นิมิตฺตํ. ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺตํติ กฺริยาสมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว, เอตฺถ ปจนกฺริยาสมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว. ทณฺฑิตฺตํ วิสาณิตฺตํ ราชปุริสตฺตํติ ทณฺฑ+วิสาณ+ราชทพฺพานํ สมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว, ทณฺฑีตฺยาทิสทฺทปวตฺติยา นิมิตฺตตฺตา.

เทวทตฺตสฺส ภาโว เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตํติ ตทวตฺถา วิเสสสามฺํ, เทวทตฺตสฺส พาลตาทิอวตฺถาเภโท, จนฺทสฺส กลาทิอวตฺถเภโท จ, สูริยสฺส มนฺทปฏุตาทิอวตฺถาเภโท จ สามฺํ, ตเทตฺถ นิมิตฺตํ. เอตฺถ วิชฺชมานปทตฺถานํ วิสยภูตสฺาสทฺทานํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุตฺตํ. อากาสตฺตํ อภาวตฺตํติ, ตตฺถ ฆฏากาส+ปีรากาส, ปฏาภาว+ฆฏาภาวาทินา อุปจริตเภทสามฺํ ภาโว.

ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํ. เวทนาย ภาโว เวทนตฺตนํ, รสฺโส. เอวํ ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํ.

ณฺย-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อาลสฺยํ, เอตฺถ ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อ-โลเป ‘‘สราน+มาทิสฺสา’’ทินา อากาโร, เอว+มุปริ จ. พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺรหฺมฺํ, ฺการปุพฺพรูปานิ. จาปลฺยํ, เนปุฺํ, เปสุฺํ, รฺโ ภาโว รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ, เวสมํ, ณปจฺจโย. สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชฺชํ, อาโรคฺยํ, โอทคฺยํ, อานณฺยํ, ทุพฺพลฺยํ, พลฺยํ, ปณฺฑิจฺจํ, พาหุสฺสจฺจํ, โปโรหิจฺจํ. มุฏฺสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺสฺสจฺจํ, อิโลโป. โกสลฺลํ, เวปุลฺลํ. สมานสฺส ภาโว สามฺํ, เปริสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ. ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ. เภสชสฺส ภาโว เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ ยถา เวยฺยากรณํ.

เณยฺย-สุจิโน ภาโว โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ, กปิสฺส ภาโว กาเปยฺยํ. สสฺส ภาโว กมฺมํ วา สาเยฺยํ.

ณ-ครูนํ ภาโว คารวํ, อุ อวง. ปาฏวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํ, ‘‘โกสชฺชา’’ทินา อุสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตฺจ. ปรมานํ ภาโว ปารมี, วีปจฺจโย. สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.

อิย-อธิปติโน ภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํ.

ณิย-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อาลสิยํ, ตาลุสิยํ, มนฺทิยํ, ทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํ.

กถํ รามณียกํติ, สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธา. กมฺมํ=กฺริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ อลสตา อลสตฺตนํ อาลสฺยํ อาลสิยํ วา.

๑๒๒. สกตฺเถติ

สกตฺเถปิ ยถาโยคํ ตฺตาทโย โหนฺติ. ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, การุฺํ, ปตฺตกลฺลํ. อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, เอตฺถ อการโลโป, ตสฺส เจ ปุพฺพรูเป จ กเต ‘‘ตทมินา’’ทินา นสฺส ฺโ จ โลโป จ โหติ, กายปาคุฺตา.

๖๐. พฺย วทฺธทาสา วา

ฉฏฺิยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย โหติ ภาวกมฺเมสุ. วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตา. ทาสสฺส ภาโว กมฺมํ วา ทาสพฺยํ, ทาสฺยํ, ทาสตา. กถํ วทฺธวํติ, เณ วาคโม.

๖๑. นส ยุวา โพ จ วสฺส

ฉฏฺิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกมฺเมสุ นณ วา โหติ วสฺส โพ จ. ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, ยุวตฺตํ ยุวตา วา.

๖๒. อณฺวาทิตฺวิ+โมติ

ภาเว วา อิโม. อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆิมา, มหโต ภาโว มหิมา. กิสสฺส ภาโว กสิมา.

๑๓๓. กิส+มหต+มิเม กส, มหาติ

อิมมฺหิ มหโต มโห จ กิสสฺส กสาเทโส จ โหติ.

๖๓. ภาวา เตน นิพฺพตฺเตติ

กฺริยาวาจกสทฺทโต อิโม, ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เสกิมํ.

๑๒๗. โกสชฺชา+ชฺชว+ปาริสชฺช+โสหชฺช+มทฺทวา+ริสฺสา+สภา+ชฺ+เถยฺย+ พาหุสจฺจา

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ณานุพนฺเธ. กุสีตสฺส ภาโวติ ภาเว ณฺโย โหติ, อิมินา อีสฺส อกาเร จ ตสฺส เช จ กเต ยสฺส ปุพฺพรูปํ, โกสชฺชํ. อุชุโน ภาเว อชฺชวํติ โณ, อิมินา อุสฺส อตฺตํ, ‘‘อุวณฺณสฺสา+วง สเร’’ติ อวงอาเทเส ชสฺส ทฺวิตฺตํ. ปริสาสุ สาธูติ วากฺเย ‘‘ณฺโย ตตฺถ สาธู’’ติ ณฺโย, อิมินา ชาคโม จ, ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อาสฺส รสฺเส จ กเต ชสฺส ปุพฺพรูปํ, ปาริสชฺโช. อิมินา กเมน วากฺเยเนว สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สุหทโยว สุหชฺโช, ตสฺส ภาโว โสหชฺชํ, อิมินา อยโลโป. มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิมินา อุสฺส อตฺตํ. อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, ณฺยปจฺจเย อิมินา อาราคเม ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อนฺตอิการโลโป จ. อุสภสฺส อิทํ ภาโว วา อาสภํ, อิมินา อุสฺส อา. อาชานียสฺส ภาโว อาชฺํ, อิมินา ยโลเป ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อีการโลโป. เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, อิมินา นสฺส ยกาโร. พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อิมินา อุสฺส อกาโร สํโยคาทิโลโป. (ภาวตทฺธิตํ).

๖๔. ตร+ตมิ+สฺสิกิ+ยิ+ฏฺา+ติสเย

อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเต+เต ปจฺจยา. อติสเยน ปาโป ปาปตโร ปาปตโม ปาปิสฺสิโต ปาปิโย ปาปิฏฺโ, อิตฺถิยํ ปาปตรา อิจฺจาทิ. อติสยปฺปจฺจยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร ปาปิฏฺตโม. เอวํ ปฏุตโร ปฏุตโม, ปฏิสฺสิโก, ปฏิโย, ปฏิฏฺโ, วรตโร อิจฺจาทิ ปณีตตโร อิจฺจาทิ จ.

๑๓๕. โช วุทฺธสฺสิ+ยิ+ฏฺเสุ

วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเสุ. อติสเยน วุทฺโธ เชยฺโย เชฏฺโ, ชาเทเส ปุพฺพสรโลเป ลุตฺตา สรา อิสฺส เอกาเร จ ยสฺส ทฺวิตฺตํ.

๑๓๖. พาฬฺห+นฺติก+ปสตฺถานํ สาธ+เนท+สา

อิยอิฏฺเสุ พาฬฺห+นฺติก+ปสตฺถานํ สาธ+เนท+สา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อติสเยน พาฬฺโห สาธิโย สาธิฏฺโ. อติสเยน อนฺติโก เนทิโย เนทิฏฺโ. อติสเยน ปสตฺโถ เสยฺโย เสฏฺโ, ปุพฺเพว สเร ลุตฺเต อิสฺส เอ ทฺวิตฺตฺจ.

๑๓๗. กณ+กน+ปฺป+ยุวานํ

อิยอิฏฺเสุ อปฺปยุวานํ กณ+กนา โหนฺติ ยถากฺกมํ. อติสเยน อปฺโป กณิโย กณิฏฺโ. อติสเยน ยุวา กนิโย กนิฏฺโ.

๑๓๘. โลโป วี+มนฺตุ+วนฺตูนนฺติ

อิยอิฏฺเสุ วี+มนฺตุ+วนฺตูนํ โลโป. อติสเยน เมธาวี เมธิโย เมธิฏฺโ. อติสเยน สติมา สติโย สติฏฺโ. อติสเยน คุณวา คุณิโย คุณิฏฺโ. เอตฺถ ยถากฺกมํ มนฺตฺวตฺเถ วี+มนฺตุ+วนฺตุ โหติ.

๖๕. ตนฺนิสฺสิเต ลฺโล

ลฺลปจฺจโย โหติ ทุติยนฺตา ตนฺนิสฺสิตตฺเถ. เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ. ทุฏฺุ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ. เวทนฺติ ตุฏฺิ. อิลฺเล สงฺขารํ นิสฺสิตํ สงฺขาริลฺลํ.

๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ+ณิก+เณยฺย+มยา

ปกติยา อุตฺตร+มวตฺถนฺตรํ วิกาโร. ฉฏฺิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร+วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํ. ณ-อยโส วิกาโร อายสํ พนฺธนํ, สกาคโม. อุทุมฺพรสฺส อวยโว วิกาโร วา โอทุมฺพรํ ภสฺมํ ปณฺณํ วา. กาโปตํ มํสํ สตฺติ วา. ณิก-กปฺปาสสฺส วิกาโร กปฺปาสิกํ วตฺถํ. เณยฺย-เอณิสฺส วิกาโร+วยโว วา เอเณยฺยํ. โกสานํ วิกาโร โกเสยฺยํ วตฺถํ. มย-ติณานํ วิกาโร ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, สุวณฺณมโย รโถ, รูปิยมยํ. ‘‘อฺสฺมึ’’ติ มโย, คุนฺนํ กรีสํ โคมยํ.

๖๗. ชตุโต สฺสณ วา

วิการาวยเวสุ ชตุโต สฺสณ วา โหติ. เอตฺถ ‘‘วิการาวยเวสู’’ติ วตฺตนฺเตสุปิ พหุลาธิการา วิกาเรเยว โหติ. ชตุโน วิกาโร ชาตุสฺสํ ชตุมยํ.

๑๒๓. โลโปติ

พหุลํ ปจฺจยโลโปปิ. ‘‘ผลิตสฺส รุกฺขสฺส ผล+มวยโว วิกาโร จ, ปลฺลวิตสฺเสว ปลฺลวํ’’ติ วุตฺตตฺตา ผลาทโย อวยวา วิการา จ โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วุจฺจติ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ-ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสีรสฺส มูลํ อุสีรํ. ตํสทฺเทน วา ตทภิธานํ อเภโทปจาเรน, ตสฺมา ปจฺจยโลปํ วินาปิ สิชฺฌติ.

๖๘. สมูเห กณ+ณ+ณิกา

ฉฏฺิยนฺตา สมูเห กณ+ณ+ณิกา โหนฺติ. โคตฺตปจฺจยนฺตา กณ-ราชฺานํ สมูโห ราชฺกํ, มานุสกํ. อุกฺขาทีหิ อุกฺขานํ สมูโห โอกฺขกํ, ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ โอกาโร. โอฏฺกํ. อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํ. ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, มายูรกํ, กาโปตกํ, มาหิสกํ. ณ-กากานํ สมูโห กากํ, ภิกฺขํ. ณิก อจิตฺตา-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สํกุลิกํ.

๖๙. ชนาทีหิ ตาติ

สมูหตฺเถ ตา. ชนานํ สมูโห ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตา. ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคา.

มทนียนฺติ กรเณ+ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํ. ธูมายิตตฺตนฺติกฺตนฺตา นามธาตุโต ตฺเตน สิทฺธํ, ธูโม วิย อาจรตีติ ‘‘กตฺตุตา+โย’’ติ อาเย ‘‘คมนตฺถากมฺมกาธาเร จา’’ติ กฺตปจฺจเย อูอาคเม จ กเต ธูมายิตสฺส ภาโวติ ธูมายิตตฺตํ.

๗๐. อิโย หิเตติ

หิตตฺเถ อิโย. อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํ.

๗๑. จกฺขาทิโต สฺโสติ

หิตตฺเถ สฺโส. จกฺขุโน หิตํ จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํ.

๗๒. ณฺโย ตตฺถ สาธุ

สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมึ อตฺเถ ณฺโย โหติ. สาธูติ กุสโล โยคฺโค หิโต วา. สภายํ กุสโล สพฺโภ, อาการโลโป. ปริสายํ สาธุ ปาริสชฺโช, ‘‘โกสชฺชา’’ทินา ชาคเม อการวุทฺธิ. เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆตํ. ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํ. ‘‘อฺสฺมึ’’ติ ณฺโย, รถํ วหตีติ รจฺฉา.

๗๓. กมฺมา นิย+ฺาติ

กมฺมสทฺทา สาธฺวตฺเถ นิย+ฺา โหนฺติ. กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมฺํ.

๗๔. กถาทิตฺวิ+โกติ

อิโก. กถายํ กุสโล กถิโก. ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก, ปวาสิโก, อุปวาสิโก.

๗๕. ปถาทีหิ เณยฺโยติ

เณยฺโย. ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺมึ หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํ. ปทีเปยฺยํ เตลํ.

๗๖. ทกฺขิณายา+รเหติ

อรหตฺเถ เณยฺโย. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.

๗๗. ราโย ตุมนฺตาติ

อรหตฺเถ ตุมนฺตา ราโย วา. ฆาเตตุํ อรหตีติ ฆาเตตายํ, ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ อุํโลโป. ชาเปตายํ, ปพฺพาเชตายํ. วาติ กึ, ฆาเตตุํ. (สํกิณฺณตทฺธิตํ).

๗๘. ต+เมตฺถ+สฺส+ตฺถีติ มนฺตุ

ปมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ มนฺตุ โหติ. คาโว เอตฺถ เทเส อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมา, โคมนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํ.

อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมา. กถํ โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตีติ. ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํ. อิติสทฺทโต วิสยนิยโม. วุตฺตฺหิ –

ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายฺจา+ติสายเน;

นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติ+เม มนฺตุอาทโยติ.

๑๓๔. อายุสฺสา+ยส มนฺตุมฺหิ

มนฺตุมฺหิ อายุสฺส อายสาเทโส โหติ. อายุ อสฺส อตฺถีติ อายสฺมา. โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธาน- สามตฺถิยา มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ เสโต ปโฏติ. เยสํ ตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว, พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ พุทฺธิมา. ‘‘วนฺตฺว+วณฺณา’’ติ วนฺตุมฺหิ รูปวา รสวา คนฺธวา สทฺทวา. ‘‘ทณฺฑาทิตฺวิ+กอี วา’’ติ อิก+อี, รสี รสิโก, รูปี รูปิโก, คนฺธี คนฺธิโกติ.

๗๙. วนฺตฺว+วณฺณาติ

วนฺตุ. ปสตฺถํ สีล+มสฺส อตฺถีติ สีลวา. ปหุตา ปสตฺถา วา ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา.

๘๐. ทณฺฑาทิตฺวิ+ก+อี วาติ

อิก+อี โหนฺติ วา มนฺตตฺเถ. พหุลํวิธานา กุโตจิสทฺทโต ทฺเว โหนฺติ, กุโต เจ+กเมกํว. นิจฺจยุตฺโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑิโก ทณฺฑี. คนฺธิโก คนฺธี. วาตฺเวว, ทณฺฑวา.

‘‘อุตฺตมิเณว ธนา อิโก’’ติ คณสุตฺเตน อิโก ธนิโก. อฺโ ธนี ธนวา.

‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’ อสนฺนิหิโต อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถี. สนฺนิหิเต อตฺถวา. ‘‘ตทนฺตา จ’’ ปุฺตฺโถ อสฺส อตฺถีติ ปุฺตฺถิโก ปุฺตฺถี.

‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’. พฺรหฺมวณฺณํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี.

‘‘หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ’’. หตฺถ+มสฺส อตฺถีติ หตฺถี, ทนฺตี. อฺตฺร หตฺถวา ทนฺตวา.

‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’. วณฺโณ อสฺส อตฺถีติ วณฺณิโก พฺรหฺมจารี.

‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’. โปกฺขรํ ชลํ ปทุมํ วา อสฺส อตฺถีติ โปกฺขรี, ‘‘ยุวณฺเณหิ นี’’ติ นีมฺหิ ‘‘ฆรณฺยาทโย’’ติ อีสฺส อตฺตํ, นสฺส โณ จ, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุลาลินี, สาลุกินี.

‘‘กฺวจา+เทเสปิ’’. ปทุม+มสฺส อตฺถีติ ปทุมี ปทุมินี ปทุมินีปณฺณํ. เทสโต+ฺตฺร โปกฺขรวา หตฺถี.

‘‘นาวายิ+โก’’ นาวิโก. สิขี, พาลี, สีลี, พลี.

‘‘สุขทุกฺขา อี’’. สุขี ทุกฺขี. ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’. พาหุพลี, อูรุพลี.

๘๑. ตปาทีหิ สฺสีติ

สฺสี. ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสี. วาตฺเวว, ยสวา.

๘๒. มุขาทิโต โรติ

โร. นินฺทิตํ มุข+มสฺส อตฺถีติ มุขโร. สุสิ=ฉิทฺทํ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร. อูโส=ขารมตฺติกา อสฺมึ อตฺถีติ อูสโร. มธุโร คุโฬ, มธุรา สกฺขรา, มธุรํ ขีรํ. ขํ=คีวาย วิวรํ อสฺส อตฺถีติ ขโร คทฺรโภ. กุฺโช=หนุ อสฺส อตฺถีติ กุฺชโร. นคโร.

‘‘ทนฺตสฺส จ อุนฺนตทนฺเต’’ติ คณสุตฺเตน ทนฺตสฺส อุ จ, อุนฺนตํ ทนฺต+มสฺส อตฺถีติ ทนฺตุโร.

๘๓. ตุฏฺฺยาทีหิ โภติ

โภ วา. ตุฏฺิ อสฺส อตฺถีติ ตุฏฺิโภ, สาลิโภ, วาลิโภ.

๘๔. สทฺธาทิตฺว

อิติ วา อ โหติ. อติสยา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธ, ปฺโ, ปฺวา, สทฺธา กฺา, สทฺธํ กุลํ.

๘๕. โณ ตปาติ

โณ, ตาปโส, สกาคโม. ตาปสี.

๘๖. อาลฺว+ภิชฺฌาทีหิติ

อาลุ วา. อภิชฺฌา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ, ทยาวา. อภิชฺฌาลุ เอว อภิชฺฌาลุโก.

๘๗. ปิจฺฉาทิตฺวิ+โลติ

อิโล วา. ปิจฺฉ+มสฺส อตฺถีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา. เผณิโล, ชฏิโล, ตุณฺฑิโล. นินฺทิตา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโลติ ปรสฺสรโลโป.

๘๘. สีลาทิโต โวติ

โว โหติ วา. สีลโว, สีลวา. เกสโว, เกสวา.

‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโว. ‘‘คณฺฑีราชีหิ สฺายํ’’ คณฺฑี=เมณฺฑสิงฺคํ อสฺส อตฺถีติ คณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํ.

๘๙. มายา เมธาหิ วีติ

วี. มายาวี, เมธาวี ปุมา. นีมฺหิ เมธาวินี. เมธาวี กุลํ, ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ สิมฺหิ รสฺโส. เอวํ มายาวี.

๙๐. สิ+สฺสเร อามฺยุ+วามี

อิสฺสเร+ภิเธยฺเย สสทฺทา อามี+อุวามี โหนฺติ มนฺตฺวตฺเถ. สํ=อายตฺตํ อสฺส อตฺถีติ สามี สุวามี. สุวามินี กฺา.

๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จ

ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จ+นฺตสฺส. ลกฺขี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.

๙๒. องฺคา โน กลฺยาเณติ

องฺคสฺมา โน โหติ. กลฺยาณานิ โสภณานิ องฺคานิ อสฺสา อตฺถีติ องฺคนา.

๙๓. โส โลมาติ

โลมา โส, ปหูตา โลมา อสฺส อตฺถีติ โลมโส, โลมสา กฺา.

๙๔. อิมิ+ยาติ

อิม+อิยา โหนฺติ, ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฏิโย, หานภาคิโย, เสนิโย. (อตฺถฺยตฺถตทฺธิตํ).

๙๕. โต ปฺจมฺยา

ปฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วา. โตอาทิปจฺจยนฺตา นิปฺผนฺนนิปาตา, เตหิ ปราสํ วิภตฺตีนํ ‘‘อสํขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ โลโปว. คามโต อาคจฺฉตีติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายตีติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโน. เอวํ ปุริสโต, ราชโต, อคฺคิโต, หตฺถิโต, เหตุโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโต. สพฺพาทิโต-สพฺพโต, ยโต, ตโต อิจฺจาทิ.

๙๖. อิโต+เต+ตฺโต กุโต

โตมฺหิ อิมสฺส ฏิ นิปจฺจเต เอตสฺส ฏ+เอฏ กึ สทฺทสฺส กุตฺตฺจ. อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมา.

๙๗. อภฺยาทีหิติ

โต. อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต, เหฏฺโต.

๙๘. อาทฺยาทีหิติ

สตฺตมฺยนฺเตหิ โต โหติ. อาโท อาทิโต, มชฺฌโต, อนฺตโต, ปิฏฺิโต, ปสฺสโต, มุขโต. ปมนฺตา ยโต+ทกํ ต+ทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ, ตเทวา+ทิตฺตนฺติ อตฺโถ.

๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺร+ตฺถา

สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺร+ตฺถา วา โหนฺติ. สพฺพตฺร สพฺพตฺถ สพฺพสฺมึ, ยตฺร ยตฺถ, ตตฺร ตตฺถ อิจฺจาทิ. พหุลาธิการา น ตุมฺหอมฺเหหิ.

๑๐๐. กตฺเถ+ตฺถ+กุตฺรา+ตฺร กฺเว+หิ+ธ

เอเตหิ ‘‘สพฺพาทิโต’’ติอาทินา ตฺร+ตฺถา. เสสาเทสา จ ปจฺจยา จ อิมินาว นิปจฺจนฺเต. อิมินา กิสฺส ก+กุ จ, เอตสฺส เฏ+ฏา จ, วปจฺจเย กิสฺส อิโลโป จ, ห+ธปจฺจเยสุ อิมสฺส ฏิ จ นิปจฺจเต. กสฺมึ กตฺถ กุตฺร กฺว, เอตสฺมึ เอตฺถ อตฺร, อิมสฺมึ อิห อิธ.

๑๐๑. ธิ สพฺพา วาติ

สพฺพสฺมา ธิ วา. สพฺพสฺมึ สพฺพธิ สพฺพตฺร.

๑๐๒. ยา หินฺติ

ยสทฺทา หึ, ยสฺมึ ยหึ ยตฺร.

๑๐๓. ตา หฺจติ

ตสทฺทา หํ โหติ หิฺจ. ตหํ ตหึ ตตฺร.

๑๐๔. กุหึ กหนฺติ

หึ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุ+กา จ. กุหึ กหํ. กุหิฺจนํติ นิปาตนฺตรํ.

๑๐๕. สพฺเพ+ก+ฺ+ย+เตหิ กาเล ทา

เอเตหิ กาเล ทา โหติ วา. สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อฺทา, ยทา, ตทา.

๑๐๖. กทา กุทา สทา+ธุเน+ทานิ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. กสฺมึกาเล กทา กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา อิทานิ.

๑๐๗. อชฺช สชฺชฺว+ปรชฺชฺเว+ตรหิ กรหา

ปกติ ปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพ+เมตํ นิปาตนา ลพฺภติ. อิมสฺส โฏ ชฺโช จา+หนิ นิปจฺจนฺเต, อสฺมึ อหนิ อชฺช. สมานสฺส ส-ภาโว ชฺชุ จา+หนิ. สมาเน อหนิ สชฺชุ. อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุ. อิมสฺส เอโต, กาเล รหิ จ, อิมสฺมึกาเล เอตรหิ. กึ สทฺทสฺส โก, รห จา+นชฺชตเน. กสฺมึ กาเล กรห.

๑๐๘. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา

สามฺสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺมึ ถาปจฺจโย โหติ. สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถา.

๑๐๙. กถ+มิตฺถํ

กิ+มิเมหิ ถํปจฺจโย, ก+อิตฺตํ เตสํ ยถากฺกมํ. เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ.

๑๑๐. ธา สงฺขฺยาหิติ

ปกาเร ธา โหติ. ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสึ ปฺจปฺปการํ กโรติ ปฺจธา กโรติ. ปฺจปฺปการ+เมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติ.

๑๑๑. เว+กา+ชฺฌนฺติ

เอกสฺมา ปกาเร ชฺฌํ วา โหติ. เอเกน ปกาเรน เอกํ วา ปการํ กโรติ เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา กโรติ วา.

๑๑๒. ทฺวิตีเห+ธาติ

เอธา วา. ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺเวธา, เตธา. ทฺวิธา ติธา.

๑๑๓. ตพฺพติ ชาติโย

ปการวติ ตํสามฺวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติ. ปฏุชาติโย, มุทุชาติโย.

๑๑๔. วารสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ

วารสมฺพนฺธินิยา สํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติ. ทฺเว วาเร ภุฺชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภุฺชติ. วารคฺคหณํ กึ, ปฺจ ภุฺชติ. สงฺขฺยายาติ กึ, ปหูเต วาเร ภุฺชติ.

๑๑๕. กติมฺหาติ

กฺขตฺตุํ โหติ. กติ วาเร ภุฺชติ กติกฺขตฺตุํ ภุฺชติ.

๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ

วารสมฺพนฺธินิยา พหุสํขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺตุฺจ, วารานํ เจ ปจฺจาสตฺติ โหติ. พหุวาเร ภุฺชติ พหุธา ทิวสสฺส ภุฺชติ, พหุกฺขตฺตุํ วา. ปจฺจาสตฺติยํติ กึ, พหุกฺขตฺตุํ มาสสฺส ภุฺชติ.

๑๑๗. ส กึ วาติ

กึปจฺจโย เอกสฺส สาเทโส จ นิปจฺจเต. เอกํ วารํ ภุฺชติ สกึ ภุฺชติ, เอกกฺขตฺตุํ วา.

๑๑๘. โส วิจฺฉา+ปกาเรสุ

วิจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติ. ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ. ปุถุปฺปกาเรน ปุถุโส. สพฺเพน ปกาเรน สพฺพโส.

๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กรา+ส+ภูโยเค วิการา จี

อวตฺถาวโต+วตฺถนฺตเรนา+ภูตสฺส ตายา+วตฺถาย ภาเว กรา+ส+ภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกาจี โหติ. อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลี กโรติ. อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยา. อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติ. อภูตตพฺภาเวติ กึ, ฆฏํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติ. กราสภูโยเคติ กึ, อธวโล ธวโล ชายเต. วิการาติ กึ, ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลี กโรติ. (นิปาตตทฺธิตํ).

๑๒๐. ทิสฺสนฺต+ฺเปิ ปจฺจยาติ

วุตฺตโต+ฺเปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. วิวิธา มาตโร วิมาตโรติ วิเสสนสมาโส, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกาติ ริกณปจฺจเย รานุพนฺธตฺตา อุโลเป วุทฺธิมฺหิ กเต เวมาติกา. ปถํ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน, อาวี. อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี, อุกี. ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา, ยฺหณ.

สามฺฺจ วิเสโส จ, ภาวโช จ นิปาตโช;

อิติ วิฺูหิ วิฺเยฺโย, ตทฺธิโต ตุ จตุพฺพิโธ.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ณาทิกณฺโฑ ปฺจโม.

๖. ตฺยาทิกณฺฑ

อถ ตฺยาทโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ วุจฺจนฺเต.

กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตนฺติ กฺริยาปทสฺส ปุพฺพาจริยสฺา. กาล+การก+ปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณํ ตฺยาทฺยนฺตํ อลิงฺคฺจ, วุตฺตมฺปิ เจ+ตํ –

ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจี ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ต+ทาขฺยาตนฺติ วุจฺจติ.

๑๔. กฺริยตฺถา พหุลํ –ติ

จ สพฺพตฺถ วตฺตเต. กฺริยา อตฺโถ เอตสฺสาติ กฺริยตฺโถ ธาตุ, โส จ ทุวิโธ สกมฺมกา+กมฺมกวเสน. ตตฺถ ยสฺมึ กฺริยตฺเถ กตฺตุวาจิมฺหา กมฺมํ คเวสียเต, โส สกมฺมโก. อิตโร อกมฺมโก.

ตตฺร สกมฺมกา กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ. อกมฺมกา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา อจฺฉติ เสติ ติฏฺติ. กฺริยาติ จ คมนปจนาทิโก อสตฺตสมฺมโต กตฺตริ กมฺเม วา ปติฏฺิโต การกสมูหสาธิโย ปทตฺโถ วุจฺจติ. อปิ จ –

กรณํ ภวนํ จาปิ, กร+ภูหิ กถียเต;

ตโต กฺริยาทิวาจตฺตํ, ปากาทีนํ กถํ ภเว.

กร+ภูธาตูหิ กรณฺจ ภวนฺจ วุจฺจติ, ปาก+คมนาทีหิ เตสํ กฺริยาภวนานํ วาจฺจตฺตํ กถํ ภวตีติ วุตฺตํ โหติ. ปุนปิ –

ปากาทีนฺหิ วาจฺจตฺตํ, กรภูสุ น ยุชฺชติ;

ตํ พหุตรวาจฺจตฺตํ, ปากาทีสุ น ยุชฺชติ.

ตํ นาม –

การิยรูปา หิ ธาตฺวตฺถา, สตฺตายุตฺตา จ เต+ขิลา;

ตโต กฺริยา จ ภาโว จ, สามฺํ เตสุ คมฺยเต.

๑. วตฺตมาเนติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห.

วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติ. กฺริยาธิการตฺตา ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ วุตฺตํ. เตส+มนิยเม –

๑๔. ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน+เมกาเนเกสุ ตุมฺหา+มฺห+เสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุ+ตฺตม+ปมา

เอกาเนเกสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทฺสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานฺจ มชฺฌิมุ+ตฺตม+ปมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตตฺถติ อนฺตีติ ปมปุริโส, อาโท นิทฺทิฏฺตฺตา. สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริโส, มชฺเฌ นิทฺทิฏฺตฺตา. มิ ม อิติ อุตฺตมปุริโส. อุตฺตมสทฺโท+ยํ สภาวโต ติปภุตีน+มนฺต+มาห. ปรจฺฉกฺเกปิ เต อนฺเตติอาทินา เอวํ โยเชตพฺพํ. เอวํ เสเสสุ ภวิสฺสติอาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจยวิธานสุตฺเตสุปิ โยเชตพฺพํ.

อิทานิ ภูวาทีน+มฏฺคณานํ ภูวาทิคเณสุ ภู=สตฺตาย+มิติ ปมธาตุโต ปรา ตฺยาทโย โยชียนฺเต. ตตฺถ ‘‘เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ’’ติ ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุ+กมฺม+ภาเวสุเยว กฺยวิกรณลวิกรณา โหนฺตีติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ’’ ‘‘กตฺตริ โล’’ อิจฺจาทินา เตสํ วิกรณานํ วิธานา ตฺยาทโย กตฺตุ+กมฺม+ภาเวสฺเวว วิฺายนฺตีติ กตฺตริ ติมฺหิโล. เก เต วิกรณา –

ปุพฺพาปรภาคฏฺานา, ภินฺนธาตุวิภตฺติโย;

นิสฺสาย ปจฺจยา โหนฺติ, เอเต วิกรณา สิยุํ.

๕,๘๒. ยุวณฺณาน+เม, โอ ปจฺจเย

อิวณฺณุ+วณฺณนฺตานํ กฺริยตฺตานํ เอ+โอ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยติ อูสฺโส+กาโร.

๕,๘๙. เอโอน+มย+วา สเร

สเร ปเร เอโอน+มยวา โหนฺติ ยถากฺกมํติ โอสฺส อวาเทโส. โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา อิตฺถี สาธุ ภวติ, จิตฺตํ สาธุ ภวติ.

อุตฺตตฺตา กตฺตุ อาขฺยาเต, ตติยา น จ กตฺตริ;

ปมาวิภตฺติ โหเตว, อตฺถมตฺตํ อเปกฺขิย.

สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ’’ติ อนฺติ.

๑๖๑. กฺวจิ วิกรณานนฺติ

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหตีติ ลวิกรณสฺส โลโป, เสสํ ปุริมสทิสํ. เต ปุริสา ภวนฺติ. มชฺฌิมปุริ- เสกวจนํ สิ, ตฺวํ ภวสิ. พหุวจนํ ถปจฺจโย, ตุมฺเห ภวถ. อุตฺตมปุริเสกวจนํ มิปจฺจโย.

๕๗. หิมิเมสฺว+สฺส

อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุ. อหํ ภวามิ. พหุวจนํ มปจฺจโย, มยํ ภวาม. เอวํ ปรจฺเฉกฺเกปิ-ภวเต, ภวนฺเต. ภวเส, ภววฺเห. ภเว, ภวมฺเห. เกจิ ทีฆํ กตฺวา ปนฺติ, ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีโฆ, ภวามฺเห.

เอตฺถ จ –

ลชฺชา สตฺตา ิติ ชาครณํ,

วุทฺธิ กฺขย ชีวิต มรณํ;

กีฬา รุจิ โรจเต อิตฺเยวํ,

วุตฺตา อกมฺมกธาตุ สพฺเพ.

–ติ วุตฺตตฺตา กมฺมํ ทุติยา น.

ปจ=ปาเก, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, เอว+มุปริปิ. ปจ อิติ ิเต ลวิกรณํ, วิกรณโลปาทิ ปุริมสมํ. โส โอทนํ ปจติ, เต ปจนฺติ. ตฺวํ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถ. อหํ ปจามิ, มยํ ปจาม. ปรจฺฉกฺเก-ปจเต, ปจนฺเต. ปจเส, ปจวฺเห. ปเจ, ปจามฺเห.

๑,๒๒. วิปฺปฏิเสเธ

วิปฺปฏิเสธนํ=อฺมฺปฏิเสธนํ วิปฺปฏิเสโธ. ปมมชฺฌิมปุริสานํ ทฺวินฺนํ เอกตฺถ ปสงฺเค มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ถปจฺจโย. โส จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถ. ตุลฺยพลวิโรธิโน หิ วิปฺปฏิเสธา ปมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสานํ ติณฺณํ เอกตฺถ ปสงฺเค อุตฺตมปุริสพหุวจนํ โหติ, โส จ ปจติ, ตฺวฺจ ปจสิ, อหฺจ ปจามิ มยํ ปจามาติ ภวติ.

อม+คม=คมเน –

๕,๑๗๓. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง

เอเตสํ ธาตูนํ จฺฉง วา โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. โส คามํ คจฺฉติ. อนฺติ –

๗๔. ครุปุพฺพา รสฺสา เร+นฺเตนฺตีนํ

ครุปุพฺพสฺมา รสฺสา นฺเต+นฺตีนํ เร วา โหติ.

อกฺขรนิยโม ฉนฺทํ,

ครุลหุนิยโม ภเว วุตฺติ;

ทีโฆ สํโยคาทิปุพฺโพ,

รสฺโส ครุ ลหุ ตุ รสฺโส.

คจฺฉเร คจฺฉนฺติ. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม. จฺฉาเทสาภาวปกฺเข ‘‘อู ลสฺเส’’ติ เอกาเร คเมติ. ปรโลเป คเมนฺติ. คเมสิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม. ปรจฺฉกฺเกปิ โส คจฺฉเต, คจฺฉเร คจฺฉนฺเต. คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห. คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห.

ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ปุรา มรามีติ จ ตํสมีเป ตพฺโพหารูปจาเรน วตฺตมานวจนํ. วุตฺตฺหิ –

อารทฺธา+นิฏฺิตํ กิจฺจํ, วตฺตมานนฺติ วุจฺจติ;

วตฺตมานสมีปฺจ, วตฺตมานนฺติ วุจฺจติ.

กิมิว เต –

คงฺคาจ ตํสมีปฺจ, ยโต คงฺคาติ ายเต;

คงฺคายํ ปาตุ+มาคจฺฉ, โฆโส คงฺคาย+มิตฺยปิ.

มุขฺยา+มุขฺยตฺถเภเทน, วตฺตมานํ ตโต ทฺวิธา;

มุขฺยฺหิ รุฬฺหิ+มาปนฺนํ, ต+ทาโรปา อมุขฺยตาติ.

ปุเร+ปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตา คมฺยเต, ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา. กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺตฺเยว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ’’ ‘‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส’’ ‘‘อติเวลํ นมสฺสิสฺสํ’’ติ. ‘‘กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํ.

๕,๑๗๕. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา

คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิ.

กมฺเม –

อุปสคฺควสา โกจิ, อกมฺโมปิ สกมฺมโก;

ยถา+ภิภูยเต ราโค, ตาปเสน มหิทฺธินาติ –

วุตฺตตฺตา อกมฺมกโต กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ.

๕,๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ

ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถา. กกาโร+นุพนฺธการิยตฺโถ. ‘‘น เต กานุพนฺธ+นาคเมสู’’ติ ปฏิเสธา โอการาภาโว. อนุภูยติ สุขํ เทวทตฺเตน.

เอตฺถ จ –

อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, กตฺตุโต ตติยา น ตุ;

ทุติยา โหติ กมฺมสฺส, วุตฺตตฺตา ปมาปิ+ธ.

อนุภูยนฺติ สมฺปตฺติโย ตยา. อนุภูยสิ ตฺวํ เทวทตฺเตน. อนุภูยถ ตุมฺเห. อหํ อนุภูยามิ, ตยา มยํ อนุภูยาม. ทฺวิตฺเต อนุภุยฺยติ+จฺจาทิ. เอวํ ปรจฺฉกฺเก.

ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺส เอกตฺตา เอกวจนเมว. ตฺจ ปมปุริเสกวจเนเยว สมฺภวติ, เนว+ฺํ, พหุลํวิธานา. ภูยติ ภูยเต เทวทตฺเตน, สมฺปติ ภวนนฺตฺยตฺโถ.

ปจธาตุโต กมฺเม กฺโย.

๓๗. กฺยสฺสติ

กฺริยตฺถา กฺยสฺส อี วา โหติ. โ อาทฺยาวยวตฺโถ. เทวทตฺเตน โอทโน ปจียติ ปจฺจติ, เรอาเทเส โอทนา ปจียเร ปจียนฺติ, ปจฺจเร ปจฺจนฺติ. จวคฺคปุพฺพรูปานิ. ตฺวํ ปจียสิ ปจฺจสิ, ตุมฺเห ปจียถ ปจฺจถ. อหํ ปจียามิ ปจฺจามิ, มยํ ปจียาม ปจฺจาม. ปรจฺฉกฺเก เทวทตฺเตน โอทโน ปจียเต อิจฺจาทิ.

คมิโต กมฺเม จฺฉง จ อีอาคเม จ กเต เตน คาโม คจฺฉียติ, คามา คจฺฉียนฺติ. คจฺฉียสิ, คจฺฉียถ. คจฺฉียามิ, คจฺฉียาม. เอวํ ปรจฺฉกฺเก. คมียติ คมฺมติ, คมียนฺติ คมฺมนฺติ. คมียสิ คมฺมสิ, คมียถ คมฺมถ, คมียามิ คมฺมามิ, คมียาม คมฺมาม ปรจฺฉกฺเกปิ เอวํ. ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิ.

กฺริยตฺถา กตฺตริ ตฺยาทิ, กมฺมสฺมิฺจ สกมฺมกา;

ภาเว วา+กมฺมกา กมฺมา+วจนิจฺฉาย มฺเต.

ตถา หิ วิชฺชมานสฺสาปิ กมฺมาสฺส อวจนิจฺฉายํ อิทํ วุจฺจติ –

สโตปิ น วิวกฺขา+สฺส, อสโตปิ จ สา ภเว;

ตํ ยถา+นุทรา กฺา, วฺฌาวทฺธิตโก ยถา.

วิวกฺขา โลกิกา เอสา, อสกฺย+มติวตฺติตุํ;

กถ+เมส วิปริยาโส, โลโก เอวา+นยุชฺชเต.

(วตฺตมานปจฺจยนโย).

๒. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสติ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห

ภวิสฺสติ=อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติ.

๓๕. อ+อี+สฺสาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ

กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสาทีนฺจ พฺยฺชนสฺสิ+ โหติ วิภาสา. ววตฺถิตวิภาสา+ยํ. สฺเสติ สฺสาทีนํ สฺสติอาทีนฺจาวยโว คหิโต, ‘‘อูพฺยฺชนสฺสา’’ติ สิทฺเธปิ ตฺยาทีสุ เอเตสเมวาติ นิยมตฺโถ+ย+มารมฺโภ. ลสฺสาการโลเป โอ+อวาเทเส ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.

กมฺเม –

๔๙. กฺยสฺส สฺเส

กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเส. สุขํ ตยา อนุภวิสฺสติ, อนุภวิสฺสนฺติ. อนุภวิสฺสสิ, อนุภวิสฺสถ. อนุภวิสฺสามิ, อนุภวิสฺสาม. อฺตฺร อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. เอวํ ปรจฺฉกฺเก. ภาเว-ภูยิสฺสติ ภูยิสฺสเต.

กตฺตริ-ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ปจิสฺสติ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจียิสฺสติ, ปจฺจิสฺสติ. ปจฺจิสฺสนฺติ โอทนา ปจียิสฺสนฺติ, ปจียิสฺสเร, ปจฺจิสฺสเร, ปจฺจิสฺสนฺติ.

คมิโต กตฺตริ-โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติ. ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถ. อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสาม. คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเต. คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสวฺเห. คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเห. สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ. คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ. คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิ. กมฺเม-คจฺฉิยิสฺสติ, คจฺฉิยิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. กฺยโลเป คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺมิสฺสติ ฆมฺมียิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ, ฆมฺมียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

๓. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ

นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติ. อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฏิชานิสฺสนฺติ. เอตฺถ ‘‘ชฺยาทีหิ กฺนา’’ติ กฺนาวิกรเณ ‘‘าสฺสเน ชา’’ติ ชาเทโส. น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ. กถฺหิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริสฺสติ. วิมฺหเย-อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโน ชาคโร ปฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขิติ, น ปน สทฺทํ โสสฺสติ. อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพต+มาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติ. (ภวิสฺสนฺติปจฺจยนโย).

๔. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเห

ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อีอาทโย โหนฺติ. ภูตานชฺชตเน อุปริ วกฺขมานตฺตา อิเม อีอาทโย ภูตชฺชตเน. ‘‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’’ติอาทีสุ ภูตสามฺเว ภวนฺติ.

อหสฺสุ+ภยโต อฑฺฒ-รตฺตํ วา ตทุปฑฺฒตํ;

อนฺโตกตฺวาน วิฺเยฺโย, อโห อชฺชตโน อิติ;

ตทฺโ ปน โย กาโล, โส+นชฺชตนสฺิโต.

อิติ ปมปุริเสกวจนํ อี,

๑๕. อา+อี+สฺสาทีสฺว+ วา

อาอาโท อีอาโท สฺสาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อ โหตีติ ธาตุโต ปุพฺพํ อ. ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, เอการ+อวาเทสา จ.

๓๘. เอยฺยาถ+สฺเส+อ+อา+อี+ถานํ โอ+อ+อํ+ตฺถ+ตฺโถ+วฺโหก

เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํติ อีสฺสตฺโถ, อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, อภวตฺโถ, ภวตฺโถ. ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ อีสฺส รสฺสตฺตํ. โส อภวิ ภวิ, อภวี ภวี.

๓๙. อุํสฺสึ+สฺวํ+สุ

ติอุํสฺส อึสุ+อํสุ วา โหนฺติ. อภวึสุ ภวึสุ, อภวํสุ ภวํสุ, อภวุํ ภวุํ.

๔๒. โอสฺส อ+อิ+ตฺถ+ตฺโถ

โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติ. อภว ภว, อภวิ ภวิ, อิาคเม อภวิตฺถ ภวิตฺถ, อภวตฺถ ภวตฺถ, อภวิตฺโถ ภวิตฺโถ, อภวตฺโถ ภวตฺโถ.

๔๓. สิ

โอสฺส สิ วา โหติ. อภวิสิ ภวิสิ, อภวสิ ภวสิ. อภโว ภโว.

๔๕. มฺหาตฺถาน+มุ

เอสํ อุ วา โหติ. อีอาทิสมฺพนฺธีนเมว คหณํ. อภวุตฺถ ภวุตฺถ.

๔๖. อึสฺส จ สิ

อึสฺส จ สิ วา โหติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ. อิการฺการา อุจฺจารณอาทฺยาวยวตฺถา. อภวสิตฺถ ภวสิตฺถ, อภวิตฺถ ภวิตฺถ, อภวตฺถ ภวตฺถ, อภวิสึ ภวิสึ, อภวสึ ภวสึ, อภวึ ภวึ. อุาคเม อาสฺส รสฺโส. อภวุมฺห ภวุมฺห อภวุมฺหา ภวุมฺหา. สิาคเม อภวสิมฺห ภวสิมฺห อภวสิมฺหา ภวสิมฺหา อภวิมฺห ภวิมฺห อภวิมฺหา ภวิมฺหา อภวมฺห ภวมฺห อภวมฺหา ภวมฺหา. ปรจฺฉกฺเก – ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ อภวิตฺถ ภวิตฺถ อภวตฺถ ภวตฺถ. รสฺเส อภวถ ภวถ, อภวา ภวา, อภวุ ภวุ. อภวิเส ภวิเส, อภวเส ภวเส, อภวิวฺหํ ภวิวฺหํ อภววฺหํ ภววฺหํ, อสฺส อ+มาเทเส อภวํ ภวํ อภว ภว, อภวิมฺเห ภวิมฺเห อภวมฺเห ภวมฺเห. กมฺเม สุขํ ตยา อนุภูยิตฺโถ อนฺวภูยตฺโถ อนุภูยตฺโถ อนฺวภูสิ อนุภูสี อนฺวภูยี อนุภูยี, อนฺวภูยึสุ อนุภูยึสุ อนฺวภูยํสุ อนุภูยํสุ อนฺวภูยุํ อนุภูยุํ อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน อภูยิตฺโถ ภูยิตฺโถ อภูยตฺโถ ภูยตฺโถ อภูยิ ภูยิ อภูยี ภูยี. เตน อภูยตฺถ ภูยตฺถ อภูย ภูย อภูยา ภูยา.

โส อปจิตฺโถ ปจิตฺโถ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ. กมฺเม-อปจียิตฺโถ ปจียิตฺโถ อปจียตฺโถ ปจียตฺโถ. จวคฺคปุพฺพ- รูเป อปจฺจิตฺโถ ปจฺจิตฺโถ อปจฺจตฺโถ ปจฺจตฺโถ อปจียิ ปจียิ อปจียี ปจียี อปจฺจิ ปจฺจิ อปจฺจี ปจฺจี, อปจียึสุ ปจียึสุ อปจึสุ ปจึสุ อปจียํสุ ปจียํสุ อปจฺจํสุ ปจฺจํสุ อปจียุํ ปจียุํ อปจฺจุํ ปจฺจุํ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ, ปุพฺพรูโปว วิเสโส.

โส คามํ อคจฺฉิตฺโถ คจฺฉิตฺโถ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ.

๓๐. ฑํสสฺส จ ฺฉง

ฑํสสฺส จ คมิสฺส จ ฺฉง วา โหติ อา+อีอาทีสุ. อคฺฉิตฺโถ คฺฉิตฺโถ อคฺฉตฺโถ คฺฉตฺโถ อคฺฉิ คฺฉิ อคฺฉี คฺฉี อิจฺจาทิ.

๒๙. คมิสฺสา

อาอาโท อีอาโท จ คมิสฺส อา โหติ วา. โส อคา อคมิ คมิ อคมิตฺโถ คมิตฺโถ อคมตฺโถ คมตฺโถ. อีปจฺจเย ลสฺสาการสฺส ‘‘หิมิเมสฺว+สฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ โยควิภาคา ทีเฆ ‘‘ทีฆา อีสฺสา’’ติ อีสฺส สิอาเทโส, อคมาสิ อคมิ คมิ อคมี คมี, อคมึสุ คมึสุ อคมํสุ คมํสุ อคมุํ คมุํ. โอสฺส ออาเทเส อชฺฌคุํ. ตฺวํ อชฺฌคา ปรสฺส โลโป. ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถ. อหํ อชฺฌคํ, มยํ อชฺฌคมฺห. ปรจฺฉกฺเก – ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ โส อคจฺฉิตฺถ คจฺฉิตฺถ อคฺฉิตฺถ คฺฉิตฺถ อคมิตฺถ คมิตฺถ อคม คม อคมา คมา. เต อคมู คมู, โอสฺส อาอาเทเส อชฺฌคุํ. ตฺวํ อคมิเส คมิเส. ตุมฺเห อคมิวฺหํ. ‘‘เอยฺยาถา’’ ทินา อ+มาเทเส อหํ อคมํ คมํ อชฺฌคํ. มยํ อคมิมฺเห คมิมฺเห. กมฺเมอคจฺฉียิ อคมียิ, อคจฺฉิยุํ อคมิยุํ อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมี ฆมฺมี อิจฺจาทิ.

๑๓. มาโยเค อี+อาอาที

มาโยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติ. สกกาลโต กาลนฺตเรปิ ปจฺจยวิธานตฺโถ+ยํ. มา ภวํ อภวิตฺโถ อิจฺจาทิ. วาวิธานาสฺสตฺยาทิ+เอยฺยาทิ+ตฺวาทโยปิ โหนฺติ, มา ภวํ ภวิสฺสติ, มา ภวํ ภเวยฺย, มา ภวํ ภวตุ อิจฺจาทิ. (อีอาทิปจฺจยนโย).

๕. อนชฺชตเน อา อูโอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส

อวิชฺชมานชฺชตเน ภูตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติ วา. ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ ‘‘อา อี อู มฺหา’’ อิจฺจาทินา รสฺเส จ โส อภวตฺถ ภวตฺถ อภว ภว อภวา ภวา, เต อภวุ ภวุ อภวู ภวู. โอ, ‘‘โอสฺสา’’ติอาทินา ออาทโย, อภว ภว อภวิ ภวิ อภวตฺถ ภวตฺถ อภวตฺโถ ภวตฺโถ, สิอาเทเส อภวสิ ภวสิ อภโว ภโว. ตุมฺเห อภวตฺถ ภวตฺถ. อหํ อภวํ ภวํ อภว ภว, มยํ อภวมฺห ภวมฺห อภวมฺหา ภวมฺหา. โส อภวตฺถ ภวตฺถ. เต อภวตฺถุํ ภวตฺถุํ. ตฺวํ อภวเส ภวเส. ตุมฺเห อภววฺหํ ภววฺหํ. ‘‘อิสฺส จ สิ’’ติ สึ, อหํ อภวสึ ภวสึ อภวึ ภวึ. มยํ อภวมฺหเส ภวมฺหเส. กมฺเม-ตฺเถ สุขํ ตยา อนุภูยิตฺถ, อิาคมาภาเว อนุภูยตฺถ อิจฺจาทิ. ภาเว-อภูยตฺถ ภูยตฺถ อิจฺจาทิ.

โส โอทนํ อปจตฺถ ปจตฺถ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ. กมฺเม-อปจียตฺถ ปจียตฺถ อปจฺจตฺถ ปจฺจตฺถ อปจีย ปจีย อปจียา ปจียา อปจฺจ ปจฺจ อปจฺจา ปจฺจา. อปจียุ ปจียุ อปจียู ปจียู อปจฺจุ ปจฺจุ อปจฺจู ปจฺจู อิจฺจาทิ. ‘‘มาโยเค อี+อาอาที’’ติ มาโยเคปิ อาอาทโย, มา ภวํ อปจฺจตฺถ อิจฺจาทิ.

ตถา อคจฺฉตฺถ คจฺฉตฺถ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ. ตถา อคมตฺถ คมตฺถ อิจฺจาทิปิ อฆมฺมตฺถ ฆมฺมตฺถ อิจฺจาทิปิ. (อนชฺชตนปจฺจยนโย).

๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิ มฺเห

อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ. อกฺขานํ=อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ. ตสฺมึ. ‘‘อปโรกฺเขสู’’ติ วจนา กฺย+ลาทิวิกรณา น โหนฺติ.

๕,๗๑. ปโรกฺขายฺจ

ปโรกฺขายํ ปม+เมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติ. ‘‘ภูสฺส วุก’’ อิติอาทีสุ วุก, ภูว ภูว อิติ ทฺวิตฺเต –

๕,๗๕. โลโป+นาทิพฺยฺชนสฺส

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อาทิโต+ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหติ.

๑๘. ปุพฺพสฺส อ

ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติ.

๕,๗๘. จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา โหนฺติ ยถากฺกมํติ พกาเร โส พภูว กิร, เต พภุวุ กิร. ตฺวํ พภุเว กิร, อิ ตุมฺเห พภุวิตฺถ กิร. อหํ พภุว กิร, มยํ พภุวิมฺห กิร. โส พภุวิตฺถ กิร, เต พภุวิเร กิร. ตฺวํ พภุวิตฺโถ กิร, ตุมฺเห พภุวิวฺโห กิร. อหํ พภุวิ กิร, มยํ พภุวิมฺเห กิร. กมฺเม-อนุปภุว กิร อิจฺจาทิ. ภาเวพภุว พภุวิตฺถ กิร.

ปปจ, ปปจุ. ปปเจ, อิาคเม ปปจิตฺถ. อฺตฺร ‘‘สํโยคาทิโลโป’’ติ โลโป, ปปจิตฺถ. ปปจ, ปปจิมฺห. ปปจิตฺถ, ปปจิเร. ปปจิตฺโถ ปปจิโถ, ปปจิวฺโห. ปปจิ, ปปจิมฺเห. เอวํ กมฺเม.

ออาทิปจฺจเย ทฺวิภาเว อนาทิพฺยฺชนโลเป ปุพฺพสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ จวคฺคชกาเร ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ จ กเต โส คามํ ชคาม กิร, ชคมุ. ชคเม, ชคมิตฺถ. ชคม, ชคมิมฺห. ชคมิตฺถ, ชคมิเร. ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห. ชคมิ, ชคมิมฺเห. เอวํ กมฺเม.

มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยา กตา อภินิพฺพตฺติกาเล+นุปลทฺธาสมานา ผเลนา+นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโต. เตน อุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมฺภโว. (ปโรกฺขาปจฺจยนโย).

๗. ยฺโยโท วา+ติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสมฺหา สฺสถ สฺสึสุสฺสเสสฺสวฺเหสฺสึ สฺสามฺหเส.

เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ. วิธุรปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยาติปตน+มนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ. เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยา อตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ, น วตฺตมาเน, ตตฺร กฺริยาติปตฺยสมฺภวา. อิาคเม สฺสาสฺส วา รสฺเส จ สเจ โส ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส ภวิสฺส อภวิสฺสา ภวิสฺสา วา, เต จ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ ภวิสฺสํสุ. ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา สฺเสสฺส วา อกาเร ตฺวํ อภวิสฺส ภวิสฺเส. ตุมฺเห อภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ. รสฺเส มยํ อภวิสฺสมฺห ภวิสฺสมฺห อภวิสฺสมฺหา ภวิสฺสมฺหา. ปรจฺฉกฺเก-โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสึสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส.

กมฺเม-เตน สุขํ อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุ กฺยโลโป. อนฺวภูยิสฺส อนฺวภูยิสฺสา อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน อภูยิสฺส ภูยิสฺส อภูยิสฺสา ภูยิสฺสา. อภูยิสฺสถ ภูยิสฺสถ.

เอวํ ตณฺฑุลาทิสาธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส ปจิสฺส อิจฺจาทิ. กมฺเม-เตน โอทโน อปจิสฺส ปจิสฺส อปจิสฺสา ปจิสฺสา อปจียิสฺส ปจียิสฺส อปจียิสฺสา ปจียิสฺสา อปจฺจิสฺส ปจฺจิสฺส อปจฺจิสฺสา ปจฺจิสฺสา อิจฺจาทิ.

โส อคจฺฉิสฺส คจฺฉิสฺส อคจฺฉิสฺสา คจฺฉิสฺสา อิจฺจาทิ. จฺฉาเทสา+ภาเว อคมิสฺส คมิสฺส อคมิสฺสา คมิสฺสา อิจฺจาทิ. กมฺเม-อคจฺฉิสฺส คจฺฉิสฺส อคจฺฉียิสฺส อิจฺจาทิ. อคมิสฺส คมิสฺส อคมียิสฺส อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมิสฺส อิจฺจาทิ. (กฺริยาติปตฺติปจฺจยนโย).

๘. เหตุผเลสฺเว+ยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.

เหตุภูตายํ ผลภูตายฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วา. ลวิกรณวุทฺธิอาทิ ปุพฺพสมํ. ปริกปฺเป –

๗๕. เอยฺเย+ยฺยาเส+ยฺยนฺนํ เฏ

เอยฺย+เอยฺยาสิ+เอยฺย+มิจฺเจส+เม วา โหติ. โส ทานิ กินฺนุ โข ภเว, ยทิ โส ปมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺย.

๔๗. เอยฺยุํสฺสุํ

เอยฺยุ+มิจฺจสฺส ุํ วา โหติ. สเจ สํขารา นิจฺจา ภวุํ ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ. ยทิ ตฺวํ ภเว ภเวยฺยาสิ. ‘‘เอยฺยาถา’’ ทินา อสฺส โอกาเร ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ กถ+มหํ เทโว ภเวยฺยามิ.

๗๘. เอยฺยามสฺเส+มุ จ

เอยฺยามสฺส เอมุ วา โหติ อุ จ. กินฺนุ โข มยํ ภเวมุ ภเวยฺยามุ ภเวยฺยาม. ปรจฺฉกฺเก-ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห. ภเว ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห. กมฺเม-สุขํ ตยา อนุภุยฺเย อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺยุํ อนุภูเยยฺยุํ. เตน ตฺวํ อนุภูเย อนุภูเยยฺยาสิ, ตุมฺเห อนุภูเยยฺยาโถ อนุภูเยยฺยาถ. เตนา+หํ อนุภูเยยฺยามิ, มยํ อนุภูเยมุ อนุภูเยยฺยามุ อนุภูเยยฺยาม. ปรจฺฉกฺเก-อนุภูเยถ อิจฺจาทิ. ภาเว-ภูเย ภูเยยฺย ภูเยถ.

วิธิมฺหิ-โส โอทนํ ปเจ ปเจยฺย อิจฺจาทิ. กมฺเม-ปจีเย ปจีเยยฺย ปจฺเจ ปจฺเจยฺย อิจฺจาทิ.

อนุมติยํ-โส คามํ คจฺเฉ คจฺเฉยฺย อิจฺจาทิ. อฺตฺร คเม คเมยฺย อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺเม ฆมฺเมยฺย อิจฺจาทิ.

ปาโต ปเจยฺย เจ ภุฺเช, อิจฺเจ+ตฺถ ปจนกฺริยา;

เหตุภูตาติ วิฺเยฺยา, ผลํ ตฺว+นุภวกฺริยา.

๑๑. สตฺตฺย+รเหสฺเว+ยฺยาที

สตฺติยํ อรหเต จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ. ภวํ ขลุ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ สตฺโต, ภวํ อรโห.

๑๒. สมฺภาวเน วา

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสา. อปิ ภวํ คิลิตํ ปาสาณํ ปเจยฺย อุทรคฺคินา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ ภวํ ปเจยฺย, ภวํ ปจิสฺสติ, ภวํ อปจิ.

๙. ปฺห+ปตฺถนา+วิธีสุ

ปฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺยาทโย โหนฺติ.

ปฺหา สํปุจฺฉนํ, อิฏฺา-สึสนํ ยาจนํ ทุเว;

ปตฺถนา, ภตฺติยา วา+ถ, น วา พฺยาปารณา วิธิ.

ปฺเห-กึ โส ภตฺตํ ปเจยฺย, อุทาหุ พฺยฺชนํ. ปตฺถนายํ-อโห วต โส ปเจยฺย เจ. วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย. (เอยฺยาทิปจฺจยนโย).

๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ วฺโห เอ อามเส

ปฺหปตฺถนาวิธิสฺเว+เต โหนฺติ กฺริยตฺถโต. อาสึสนตฺเถ-โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุ.

๔๘. หิสฺส+โต โลโป

อโต ปรสฺส หิสฺส วา โลโป โหติ. ตฺวํ สุขี ภว ภวาหิ, หิมฺหิ ทีโฆ. ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา วฺโหก, ตุมฺเห สุขิตา ภวถวฺโห ภวถ. อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวาม. ปรจฺฉกฺเก-ตถา ภวตํ, ภวนฺตํ. ภวสฺสุ, ภววฺโห. ภเว ภวามเส. กมฺเม-ตยา อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ อิจฺจาทิ. ภาเว-ภูยตุ, ภูยตํ.

อาณตฺติยํ-เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ อิจฺจาทิ. กมฺเม-เตน โอทโน ปจฺจตุ อิจฺจาทิ. ตถา โส คามํ คจฺฉตุ อิจฺจาทิ. ‘‘อู ลสฺเส’’ติ ลสฺเส+กาเร คเมตุ, คเมนฺตุ อิจฺจาทิ. ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิ. กมฺเม-คจฺฉียตุ อิจฺจาทิ. ตถา คมียตุ อิจฺจาทิ.

วิธิมฺหิ-ลสฺส โลเป ลุตฺเต วุทฺธิ, อิธ ปพฺพโต โหตุ.

นิมนฺตเน-อธิวาเสถ ตุมฺเห ภนฺเต ภควา โภชนํ, วสติสฺส ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอ จ โหติ. อิธ นิสฺสีทตุ ภวํ, สทสฺส ‘‘ชร+สทาน+มีม วา’’ติ อีม, มนุพนฺธตฺตา อนฺตสรโต อีม.

อชฺเฌสเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ, เอตฺถ จุราทิตฺตา ปุริมสมํ.

อนุมติยํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปฺหํ, ปวิสตุ ภวํ. เอตฺถ ปุจฺฉโต หิสฺส โลโป. เอวํ นิสีท.

ปตฺถนา=ยาจนา, ตตฺร-ทท=ทาเน, ททาหิ เม คามวรานิ ปฺจ, ทาโต ลสฺส เอกาเร จ เอกํ เม นยนํ เทหิ.

ปตฺตกาเล-สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํ. เอตฺถ ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอ.

ตฺวาที เอยฺยาทโย วตฺต-มานา สมฺปติ,+นาคเต;

ภวิสฺสติ, ปโรกฺขาทิ-จตฺตาโร+ตีตกาลิกา.

๕,๑๗๓. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง

เอเตสํ วา จฺฉง โหตินฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. โส สคฺคํ คจฺฉติ คเมติ, คจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-คจฺฉียติ คมียติ อิจฺจาทิ. ยม=อุปรเม, ปโรกฺขาอนชฺชตนรูปานิ สพฺพตฺถ ปโยค+มนุคมฺม โยเชตพฺพานิ. นิปุพฺโพ, นิยจฺฉติ นิยมติ, นิยจฺฉนฺติ นิยมนฺติ. สํปุพฺโพ, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ ฺตฺตํ, สฺมติ, สฺมนฺติ. กมฺเม-นิยจฺฉียติ นิยมียติ นิยมฺมติ, สฺมียติ วา. ตถา นิยจฺฉิสฺสติ, สฺมิสฺสติ. นิยจฺฉิ, สํยมิ. นิยจฺฉิสฺส, สํยมิสฺส. นิยจฺเฉยฺย, สํยเมยฺย. นิยจฺฉตุ, สฺมตุ. อิส+สึส=อิจฺฉายํ, โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-อิจฺฉียติ, ‘‘วา กฺวจี’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสียติ. ปุพฺพรูเป อิสฺสติ อิสฺสเต อิจฺจาทิ. อิจฺฉิสฺสติ เอสิสฺสติ อิจฺจาทิ. อิจฺฉิ เอสิ. อิจฺฉิสฺส เอสิสฺส. อิจฺเฉยฺย เอเสยฺย. อิจฺฉตุ เอสตุ อิจฺจาทิ. อาส=อุปเวสเน, โส อาสเน อจฺฉติ อิจฺจาทิ. ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโส, อุปปุพฺโพ, ตถา อุปาสติ. อจฺฉิสฺสติ อุปาสิสฺสติ. อจฺฉิ อุปาสิ. อจฺฉิสฺส อุปาสิสฺส. อจฺเฉยฺย อุปาเสยฺย. อจฺฉตุ อุปาสตุ อิจฺจาทิ. ทิส=เปกฺขเน, ทิจฺฉติ ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ สพฺพํ ปุริมสมํ. ลภ=ลาเภ, อิโต ปรํ วิเสสฏฺานเมววกฺขาม, สพฺพวาโร วุตฺตานุสาเรน คเหตพฺโพ. ลภติ, ลภนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-กฺยสฺส ปุพฺพรูปาทิมฺหิ กเต ลพฺภติ อิจฺจาทิ.

๗๓. ลภา อึ+อีนํ ถํ ถา วา

ลภสฺมา อึ อีนํ ถํ+ถา วา โหนฺติ. โส อลภิตฺถ ลภิตฺถ อลภิ ลภิ อึ ปจฺจเย อลตฺถํ อลภึ อิจฺจาทิ.

๒๖. ลภ วส+จฺฉิท ภิท รุทานํ จฺฉง

ลภาทีนํ จฺฉง โหติ สฺเสน สห. ลจฺฉติ ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ ลภิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาภาคสฺส จฺฉงาเทเส อลจฺฉา อลภิสฺส อิจฺจาทิ. วส=นิวาเส, วจฺฉติ วสิสฺสติ. กมฺเม-พหุลาธิการา ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาโร, ปุพฺพรูเป วุสฺสติ วุสฺสิสฺสติ อิจฺจาทิ. ตถา อวจฺฉา อวสิสฺสา. ฉิท=ทฺเวธากรเณ, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, ‘‘มฺจ รุธาทีนํ’’ติ มํ โล จ. ลสฺส โลโป จ. ภิท=วิทารเณ, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติ. อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสา. รุท=โรทเน, รุจฺฉติ โรทิสฺสติ. อรุจฺฉา อโรทิสฺสา อิจฺจาทิ.

อฺปจฺจเยปิ ฉิทสฺส ‘‘จฺฉง’’ อิติ โยควิภาคา จฺฉง, ภูเต อูํ ปจฺจเย อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉินฺทึสุ. วุตฺตโต อฺธาตูนฺจ, คม=คมเน, คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํ. อฺปจฺจเยปิ วจ=พฺยตฺตวจเน อิจฺจาทิ, กมฺเม-พหุลาธิการา ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุปิ ยถาคมํ วจาทีนฺจสฺส ‘‘วจาทีนํ วสฺสุฏ วา’’ติ กมฺเม อุฏ จ ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุ จ, เตน ธมฺโม อุจฺจติ วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ.

๒๗. ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง

ภุชาทีนํ กฺขง โหติ สฺเสน สห. วกฺขติ วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ วจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

๒๑. อีอาโท วจสฺโสม

อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติ. มการานุพนฺธตฺตา ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ ปริภาสโต สรา ปโร. อโวจิ, อโวจุํ, อโวโจ อิจฺจาทิ. อนชฺชตเน-อวจ อวจา วจา อิจฺจาทิ. กฺริยาติปตฺติยํ-อวกฺขา อวจิสฺสา, อวกฺขึสุ อวจิสฺสึสุ อิจฺจาทิ. วเจยฺย อิจฺจาทิ. กมฺเม-วุจฺเจยฺย อิจฺจาทิ. ตถา วจตุ, วุจฺจตุ อิจฺจาทิ.

ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, ‘‘ภุชา’’ ทินา กฺขวาเทเส โภกฺขติ ภุฺชิสฺสติ.

กุส=อกฺโกเส, อาปุพฺโพ, ตสฺส รสฺโส จ, อกฺโกสติ อิจฺจาทิ เยฺยํ, ลวิกรณโลปวุทฺธิโย.

๓๔. กุส+รุเหหี+สฺส ฉิ

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติ. ปรรูปปมกฺขรานิ, อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ อิจฺจาทิ. อภิปุพฺโพ รุห=โรหเน, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิ อิจฺจาทิ.

วห=ปาปุณเน, วหติ, วหนฺติ. กมฺเม-กฺเย ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปริยาโส, เตน โส วุยฺหติ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุตฺตํ. วหิสฺสติ, วุยฺหิสฺสติ. อวหิ, อวุยฺหิตฺถ, อวุหิ. อวหิสฺสา, วุยฺหีสฺสา อิจฺจาทิ. วเหยฺย, วุยฺเหยฺย. วหตุ, วุยฺหตุ อิจฺจาทิ.

ชร=ชีรเณ,

๕,๑๗๔. ชร มราน+มียง

ชร มรานํ อียง วา โหติ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ. ชียติ. ‘‘ชร สทาน+มีม’’ติ อีมอาคโม โล จ, ชีรติ. กมฺเม-ชีรียติ ชียียติ. เอวํ ชียิสฺสติ ชีริสฺสติ, ชียียิสฺสติ ชีรียิสฺสติ. อชียิ อชีริ, อชียียิ อชีรียิ. อชียิสฺสา อชีริสฺสา, อชียียิสฺสา อชีรียิสฺสา อชียิสฺสา อชีรียิสฺสา อิจฺจาทิ. มร=ปาณจาเค, อียง, มียติ มรติ, มียนฺติ มรนฺติ อิจฺจาทิ.

ทิส=เปกฺขเน,

๕,๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขาติ

เอเต อาเทสา ทิสสฺส วา โหนฺติ. อเนกวณฺณตฺตา สพฺพาเทโส. ปสฺสติ ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ ทกฺขนฺติ. กมฺเม-กฺเย ปุพฺพรูโป, ทิสฺสติ ทิสฺสนฺติ, วิปสฺสียติ ทกฺขียติ อิจฺจาทิ.

๖,๖๙. ทกฺข+ข+เหติ+โหหีติ โลโป

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติ. ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติ. อปสฺสิ ปสฺสิ, อปสฺสึสุ ปสฺสึสุ อปสฺโส ปสฺโส, อปสฺสิตฺถ ปสฺสิตฺถ. อปสฺสึ ปสฺสึ, อปสฺสิมฺห ปสฺสิมฺห. ตถา อทสฺสี ทสฺสี, อทสฺสึสุ ทสฺสึสุ อิจฺจาทิ. อนชฺชตเน ทสาเทโส, อทฺทสา อทฺทส. อทฺทา อทฺท อิจฺจาทิ. อปสฺสิสฺส ทกฺขิสฺส อิจฺจาทิ. ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย, ปสฺสตุ ทกฺขตุ อิจฺจาทิ.

สท=วิสรณคตฺยาวสาทนาทาเนสุ, นิปุพฺโพ, ‘‘ชรสทาน+มีม วา’’ติ อีมอาคโม. นิสีทติ, นิสีทนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว-นิสชฺชติ, นิสชฺชเต.

ยช=เทวปูชาสํคติกรณทาเนสุ, ยชติ, ยชนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม –

๕,๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยีติ

ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี โหนฺติ กานุพนฺเธติ พหุลาธิการา ตฺยาทิวิสเยปิ กฺเย ปุพฺพรูเป จ อิชฺชติ ยิชฺชติ มยา พุทฺโธ. โส ยชิสฺสติ, เตน อิชฺชิสฺสเต ยิชฺชิสฺสเต. โส ยชี, เตน อิชฺชิ ยิชฺชิ. โส ยชิสฺสา, เตน อิชฺชิสฺสา ยิชฺชิสฺสา. โส ยเชยฺย, เตน อิชฺเชยฺย ยิชฺเชยฺย. โส ยชตุ, เตน อิชฺชตุ ยิชฺชตุ อิจฺจาทิ.

วท=วจเน, ‘‘คมวทา’’ ทินา วทสฺส วชฺชาเทโส วา, ลสฺส ‘‘อูลสฺเส’’ติ กฺวจิ เอ จ, วชฺชติ วเทติ วทติ, วชฺเชนฺติ วเทนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม – ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อี, วชฺชียติ วชฺชติ วทียติ, วชฺชียนฺติ วชฺชนฺติ วทียนฺติ. วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติ. อวที วที, อวทึสุ วทึสุ. อวทิสฺส วทิสฺส. วชฺเช วชฺเชยฺย วเท วเทยฺย, วชฺเชยฺยุํ วเทยฺยุํ. วชฺเชตุ วเทตุ วทตุ อิจฺจาทิ ยถาคมํ เยฺยํ.

กมุ=ปทวิกฺเขเป, ‘‘ปโรกฺขายฺจา’’ติ จคฺคหเณน กม กม อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลเป ลวิกรเณ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา กสฺส เจ นิคฺคหีตาคเม จ กเต จํกมติ กมติ อิจฺจาทิ. จล=กมฺปเน, จํจลติ. ชล+ทล=ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺเต ททฺทลฺลติ อิจฺจาทิ. (สวุทฺธิกภูวาทินโย).

หู+ภู=สตฺตายํ, ตฺยาทีสุ ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ตสฺส โลเป ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ โอกาโร. โส โหติ, เต โหนฺติ. โหสิ, โหถ. โหมิ, โหม อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน หูยติ หูยเต.

๓๑. หูสฺส เห+เหหิ+โหหิ สฺสตฺยาโท

หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสจฺจาโท. เหสฺสติ เหหิ สฺสติ โหหิสฺสติ.

๖๙. ทกฺข+ข+เหหิ+โหหีหิ โลโปติ

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส วา โลโป โหติ. เหหิติ เหหิสฺสติ, โหหิติ โหหิสฺสติ. เหหินฺติ เหหิสฺสนฺติ, โหหินฺติ โหหิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. อนชฺชตเน อีมฺหิ อาคโม, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ อีสฺส โลโป, โส อหุ. วุทฺธิมฺหิ ‘‘ทีฆา อีสฺส’’ อิติ อีสฺส สิอาเทโส, สุโว อโหสิ อานนฺโท.

๔๑. หูโต เรสุํ

หูโต ปรสฺส อุ+มิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติ. รการานุพนฺโธ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ อนฺตสราทิสฺส โลโป. อเหสุํ. โอการวุทฺธิ อวาเทเส อหวุํ. โอสฺส สิอาเทเส อโหสิ.

๔๖. อึสฺส จ สิ

อิมิจฺจสฺส สิ โหติ มฺหาตฺถานฺจ พหุลํ. ากาโร อาขฺยาวยวตฺโถ (อุกาโร) อิกาโร อุจฺจารณตฺโถ. ‘‘ออีสฺสา’’ ทินา อิาคเม ตุมฺเห อโหสิตฺถ, อโหสิ. ปรสฺสรโลเป รสฺเส จ อหุํ, อโหสิมฺห, อหุมฺห, รสฺโส. ภาเว-อภวิ, อาสฺสตฺถาเทโส, อภวิตฺถ. อนชฺชตเน อาอูอาทิปจฺจเย กเต ‘‘ยุวณฺณาน+มิย งุวง สเร’’ติ อุวงาเทเส อหุวา, อหุวุ, อหุโว, อหุวตฺถ. อสฺส อมาเทเส อหุํ อหุวํ, อหุมฺห อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน อหุยิ อหุยิตฺถ. อหวิสฺสา, อหวิสฺสํสุ อิจฺจาทิ. ภาเว-อหุยิสฺส, อหุยิสฺสถ. ปุพฺพสฺสรโลโป, เหยฺย, เหยฺยุํ อิจฺจาทิ. ภาเว-หูเยยฺย, หูเยถ. โหตุ, โหนฺตุ อิจฺจาทิ. ภาเว-หูยตุ, หูยตํ. อนุปุพฺเพ อนุโภติ อิจฺจาทิ สพฺพวาเรสุ โยเชตพฺพํ. ภาเว รูปาภาวา. กมฺเม-อนุภูยติ อิจฺจาทิ วิเสโส.

สิ=สเย, ลสฺส โลโป วุทฺธิ, เสติ. อยาเทเส สยติ, เสนฺติ สยนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-อติปุพฺโพ, กฺเย ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ อิสฺส ทีเฆ จ กเต เตน อติสียติ, อติสียนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว-เตน สียติ, สียเต. ตถา ภวิสฺสติอาทีสุ.

นี=ปาปเน, ทฺวิกมฺมโก+ยํ, อชํ คามํ เนติ นยติ, เนนฺติ นยนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-นียเต คามํ อโช เทวทตฺเตน อิจฺจาทิ. ตถา เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ.

า=คตินิวตฺติยํ –

๕,๑๗๕. าปานํ ติฏฺปิวา

าปานํ ติฏฺปิวาโหนฺติ วา นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ลสฺส โลเป ติฏฺติ, ติฏฺนฺติ, าติ, านฺติ.

๕,๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิติ

ปาทิโต ปรสฺส าสฺส กฺวจิ โห โหติ วา. สณฺหติ, สณฺหนฺติ. ลสฺเส, อธิฏฺเติ, อธิฏฺเนฺติ. กมฺเม –

๕,๑๓๗. อฺาทิสฺสา+สฺสี กฺเย

าทิโต+ฺสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเย. อุปียติ, อุปียนฺติ. หาเทเส ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อี, เตน ปติฏฺหียติ, ปติฏฺหียนฺติ. ภาเว-อีมฺหิ ียติ, ียเต. ตถา ปปุพฺเพ ปติฏฺิสฺสติ ปติฏฺหิสฺสติ. อีสฺส สิมฺหิ อฏฺาสิ, อฏฺํสุ, สณฺหิ, สณฺหึสุ. ปติฏฺิสฺส ปติฏฺหิสฺส. ติฏฺเ ติฏฺเยฺย, สณฺเ สณฺเยฺย, สณฺเยฺยุํ, สณฺเห สณฺเหยฺย. ติฏฺตุ าตุ, สณฺหตุ อิจฺจาทิ.

ปา=ปาเน, ปิวาเทเส ปิวติ. ‘‘ตวคฺควรณา’’ โท ‘‘พยา’’ติ โยควิภาเคน วสฺส พกาโร, ปิพติ. กมฺเมปียติ, ปียนฺติ อิจฺจาทิ.

อส=ภุวิ,

๕๒. ตสฺส โถติ

อตฺถิโต ปรสฺส ตสฺส โถ โหติ. ปรรูเป ปมกฺขรตกาเร จ อตฺถิ. ‘‘นฺต+มาน+นฺติ+ยิ+ยุํสฺวา+ทิโลโป’’ติ อสฺส โลโป, สนฺติ.

๕๓. สิหิสฺว+ฏ

อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิหิสุ. โฏ สพฺพาเทสตฺโถ. ตฺวํ อสิ. ปรรูปาทิมฺหิ กเต อิทานิ ตุมฺเห อตฺถ.

๕๔. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ

อสสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ ตํสนฺนิโยเคน อสสฺส อฏ จ. อมฺหิ.

๕๕. เอสุ ส

เอสุ มิเมสุ อสสฺส โส โหติ, ปรรูปพาธนตฺถํ. อสฺมิ, อมฺห อสฺม. ภวิสฺสติปจฺจเย –

๕,๑๒๙. อ+อา+สฺสอาทีสุ

ปโรกฺขา อ-อาโท อนชฺชตน อา-อาโท กฺริยาติปตฺติสฺสา-อาโท ภวิสฺสติสฺสตฺยาโท จ อตฺถิสฺส ภุ โหติ. อาเทสวิธานํ อสสฺสาปโยคตฺถํ, กิสฺมิฺจิ ปจฺจยวิเสเส, ตสฺมา อสิตพฺพนฺติอาทิ น ภวติ. ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. อภวา, อภวุ. กฺริยาติปตฺติยํ ภุอาเทเส อภวิสฺส, อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิ. เอยฺยาทิมฺหิ –

๕๐. อตฺถิเต+ยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส+สุ+ส+สถ+สํ+สาม

อส=ภุวิ+จฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํ. ปรรูเป โส อสฺส, เต อสฺสุ. ตฺวํ อสฺส, ตุมฺเห อสฺสถ. อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสาม. ตฺวาทิมฺหิ โส อตุ, อสฺส โลเป สนฺถุ, อยาเทเส ตฺวํ อหิ, ตุมฺเห อตฺถ. อมฺหิ, อมฺห, สาเทเส อสฺมิ อสฺม. พหุลาธิการา อชฺชตเน อาสิ, อาสึสุ, อาสุํ อิจฺจาทีปิ โหนฺติ.

พฺรู=วจเน,

๓๖. พฺรูโต ติสฺสี

พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อี วา โหติ. วุทฺธิอวาเทเส ลสฺส โลเป พฺรวีติ.

๕,๙๗. น พฺรูสฺโส

พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยฺชเน. พฺรูติ. อุวงาเทเส พฺรูวนฺติ.

๒๐. ตฺย+นฺตีนํ ฏ+ฏู

อาหา ปเรสํ ติ+อนฺตีนํ ฏ+ฏู โหนฺติ. ฏการา สพฺพาเทสตฺถา. อโตเยว อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฏฏูวิธานาปกา ติอนฺตีสุ พฺรูสฺส อาโห. อาห, อาหุ. พฺรูสิ, พฺรูถ. พฺรูมิ, พฺรูม อิจฺจาทิ. พฺรวิสฺสติ. อพฺรวิ อพฺรวี, อพฺรวุํ. อนชฺชตเน อพฺรวา, อพฺรวุ. ปโรกฺขายํ –

๑๖. ออาทีสฺวา+โห พฺรูสฺส

พฺรูสฺส อาโห โหติ ปโรกฺขาออาทีสุ. สุปิเน กิร โส อาห, เต อาหุ อิจฺจาทิ. อพฺรวิสฺส. พฺรเว พฺรเวยฺย. วุทฺธิปฺปฏิเสเธ พฺรูตุ, พฺรวนฺตุ อิจฺจาทิ.

หน=หึสายํ, ติมฺหิ วิกรณโลเป โส หนติ หนฺติ. เต หนนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-เย นสฺส ฺเ ปุพฺพรูปํ, เตน หฺติ, หฺนฺติ หฺเร. ตถา หนิสฺสติ อิจฺจาทิ.

๖๗. หนา ฉ+ขา

หนา สฺสาสฺส ฉ+ขา วา โหนฺติ. ปฏิหํขามิ ปฏิหนิสฺสามิ. หํเฉม หนิสฺสาม. อหนิ, อหนึสูติอาทิ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. หุวาทโย

หุ=หวเน. ตฺยาทีสุ โล. ‘‘ปโรกฺขายฺจา’’ติ จคฺคหเณน หุ หุติ ทฺวิตฺตํ, ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ หสฺส โช, ลโลโป วุทฺธิ จ, ชุโหติ อคฺคึ, อฺตฺร ‘‘ยวา สเร’’ติ วกาโร, ชุหฺวติ. ชุโหนฺติ. ชุหฺวนฺติ. ชุโหสิ ชุหฺวสิ, ชุโหถ ชุหฺวถ. อิจฺจาทิ. กมฺเม – ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ ทีเฆ หูยติ เตน อคฺคิ อิจฺจาทิ. ชุหิสฺสติ, ชุหิสฺสนฺติ. อชุหวิ อชุโหสิ, อชุหวุํ อชุหวึสุ อชุหวํสุ อชุโหสุํ. อชุหิสฺส, อชุหิสฺสํสฺสุ. ชุเห ชุเหยฺย. ชุโหตุ, ชุโหนฺตุ อิจฺจาทิ.

หา=จาเค, ปุเร วิย ทฺเวภาวฉาเทสโลเป ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’’ติ ปุพฺพสฺส อาสฺส รสฺโส. ชหาติ อิจฺจาทิ. กมฺเม – ‘‘อฺาทิสฺสา+สฺสี กฺเย’’ติ กฺเย อาสฺส อี, หียติ อิจฺจาทิ. ชหิสฺสติ. อชหาสิ, ‘‘ทีฆา อีสฺส’’ อิติ สิ, ปชหิ, อชหึสุ อชหํสุ, ปชหึสุ ปชหุํ. กมฺเม-ปหียิ ปหียิตฺถ. สฺสาทิ+เอยฺยาทิ+ตฺวาทีสุปิ เยฺยา.

ทา=ทาเน, ทฺวิภาวรสฺสตฺตานิ, ลโลโป, ททาติ, ททนฺติ อิจฺจาทิ. ‘‘คมวทา’’ ทินา ทชฺชาเทเส ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ อิจฺจาทิ. ลสฺเส+กาเร ทานํ เทติ อิจฺจาทิ.

๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺว+ทฺวิตฺเต

อทฺวิตฺเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ โหติ วา มิเมสุ. วคฺคนฺตํ, ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทม. อีกาเร ทียติ อิจฺจาทิ. อนาคตตฺเถ อิาคเม สรโณปาทิ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ. ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติ. ลวิกรเณ ทสฺสติ, ทสฺสนฺติ. อชฺชตเน-อททิ, อททึสุ, อทชฺชิ, อทชฺชึสุ, อทาสิ, อทํสุ. อนชฺชตเน-อททา, อททุ. กาลาติปตฺติยํ-อททิสฺส อทชฺชิสฺส, เล อทสฺส, ทสฺสํสุ. เอยฺยาทิมฺหิ-ทเท ทเทยฺย ทชฺเช ทชฺเชยฺย. ‘‘ฏา’’ติ พหุลาธิการา ทชฺชาเทสา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา, ทชฺชา, ทชฺชุํ ทชฺเชยฺยํ ทเทยฺยุํ. ตฺวาทีสุ-ททาตุ, ททนฺตุ, ทชฺชตุ, ทชฺชนฺตุ, ลสฺเส+กาเร เทตุ, เทนฺตุ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ กมฺเมปิ โยชนียํ.

ธา=ธารเณ, ตฺยาทิมฺหิ จคฺคหเณน ทฺวิตฺเต ปุพฺพาการสฺส รสฺสตฺเต ลโลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา’’ติ ปุพฺพธการสฺส ทกาเร จ กเต ทธาติ, ทธนฺติ. ปิปุพฺโพ, ‘‘ตทมินา’’ ทินา อาสฺส โลโป, ‘‘ธาสฺส โห’’ติ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส หกาโร, ทฺวารํ ปิทหติ, ปิทหนฺติ. ลสฺเส+กาเร นิเธติ, นิเธนฺติ. กมฺเม-วิธียติ, วิธียนฺติ อิจฺจาทิ. ธสฺสติ, ปิทหิสฺสติ, ปริทเหสฺสติ. อธาสิ, ปิทหิ. อธสฺส, ปิทหิสฺส. ทเธ ทเธยฺย, ปิทเห ปิทเหยฺย. ททาตุ, ปิทหตุ, นิเธตุ, นิเธนฺตุ อิจฺจาทิ. (ชุโหตฺยาทโย).

ภูวาทิ จ ชุหาทิ จ, หุวาทิธาตโว จิ+เม;

สวุทฺธิกภูวาทีหิ, ติธา เภทํ อุเปนฺติ เต.

(ภูวาทินโย.)

อธุนา วิกรณปเภทปกาสนตฺถํ รุธาทีนํ อฏฺคณานํ กานิจิ รูปานิ อุทาหริยนฺเต –

รุธ=อาวรเณ, ตฺยาทโย โหนฺติ. เอว+มุปริปิ สพฺพคเณสุ.

๕,๑๙. มฺจ รุธาทีนํ

รุธาทิโก อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน+นฺต+ตฺยาทีสุ โล โหติ มฺจ+นฺตสรา ปโร. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตํ, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ สํโยคตฺตา น วุทฺธิ. โส มคฺคํ รุนฺธติ, รุนฺธนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-นิปุพฺโพ กฺโย ธสฺส จวคฺค+ปุพฺพรูป+ตติยกฺขรชการา, เตน มคฺโค นิรุชฺฌติ อิจฺจาทิ. อิาคเม รุนฺธิสฺสติ, นิรุชฺฌิสฺสติ. อรุนฺธิ, อรุนฺธึสุ. นิรุชฺฌิตฺโถ, นิรุชฺฌิ, นิรุชฺฌึสุ. อรุนฺธิสฺส, อรุนฺธิสฺสํสุ, นิรุชฺฌิสฺส, นิรุชฺฌิสฺสํสุ. รุนฺเธ รุนฺเธยฺย, นิรุชฺเฌ นิรุชฺเฌยฺย. รุนฺธตุ, รุนฺธนฺตุ. ตฺวํ รุนฺธ รุนฺธาหิ. นิรุชฺฌตุ, นิรุชฺฌนฺตุ อิจฺจาทิ.

ฉิท=ทฺเวธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติ. กมฺเม-ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติ. ภวิสฺสติปจฺจเย – ‘‘ลภ วสจฺฉิทา’’ ทินา จฺฉงาเทเส เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ. กมฺเม-ปุพฺพรูปํ, ฉิชฺชิสฺสติ, ฉิชฺชิสฺสนฺติ. อฉินฺทิ ฉินฺทิ, อจฺเฉชฺชิ, อจฺเฉชฺชึสุ. อจฺฉินฺทิสฺสา อฉิชฺชิสฺสา. ฉินฺเท ฉินฺเทยฺย, ฉิชฺเช ฉิชฺเชยฺย, ฉินฺทตุ, ฉินฺทนฺตุ, ฉิชฺชตุ, ฉิชฺชนฺตุ อิจฺจาทิ.

ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, ภุฺชติ, ภุฺชนฺติ อิจฺจาทิ. ภวิสฺสติมฺหิ ‘‘ภุช+มุจ+วจ+วิสานํ กฺขง’’ติ ธาตฺวนฺเตน สห สฺสสฺส กฺขงาเทเส วุทฺธิ, โภกฺขติ, ภุฺชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, ภุฺชิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

มุจ=โมจเน, มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ. (รุธาทินโย).

ทิว=กีฬา วิชิคึสา โวหาร ชุติ ถุติ คตีสุ,

๕,๒๑. ทิวาทีหิ ยก

ทิวาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย ยก โหติ. กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, เอว+มุปริ จ. วสฺส พกาเร ปุพฺพรูปํ, โส ชุตํ ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-กฺเย เตน ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ. ทิพฺพิสฺสติ, เตน ทิพฺพิสฺสติ. อทิพฺพิ ทิพฺพิ. เตน อทิพฺพิ ทิพฺพิ. อทิพฺพิสฺส. เตน อทิพฺพิสฺส. ทิพฺเพ ทิพฺเพยฺย. เตน ทิพฺเพ ทิพฺเพยฺย. ทิพฺพตุ. เตน ทิพฺพตุ อิจฺจาทิ.

สิว=ตนฺตุสนฺตาเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ. ปท=คมเน, อุปุพฺโพ, จวคฺคปุพฺพรูปานิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชเร อุปฺปชฺชนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเมกฺเย เตน ปฏิปชฺชเต อิจฺจาทิ. ภาเว-อุปฺปชฺชเต ตยา. พุธ=อวคมเน, ฌการปุพฺพรูปานิ ยกฺขเรสุ. ธมฺมํ พุชฺฌติ, พุชฺฌเร พุชฺฌนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-มยา ธมฺโม พุชฺฌเต อิจฺจาทิ. ยุธ=สมฺปหาเร, ยุชฺฌติ+จฺจาทิ. นห=พนฺธเน, ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ เย วิปลฺลาโส, สนฺนยฺหติ+จฺจาทิ. มน=าเณ, ฺการ+ปุพฺพรูปานิ, มฺติ+จฺจาทิ. ตุส=ตุฏฺิมฺหิ, ปุพฺพรูเป ตุสฺสติ+จฺจาทิ. สม=อุปสเม, สมฺมติ+จฺจาทิ.

ชน=ชนเน, ‘‘ชนิสฺสา’’ติ อา โหติ กานุพนฺเธ พหุลาธิการา, โส ชายติ, ชายนฺติ+จฺจาทิ. กมฺเม-ชนิตุํ ปโยเชตีติ ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ เจ’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อฺตฺราปี’’ติ วุทฺธิปฏิเสเธ กฺยมฺหิ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ ทีเฆ จ กเต เตน ชนียติ, ชนียนฺติ อิจฺจาทิ. โส ชายิสฺสติ. เตน ชนิสฺสติ. โส อชายิ, เตน อชนียิ. โส อชายิสฺส, เตน อชนียิสฺส. โส ชาเย ชาเยยฺย, เตน ชนีเยยฺย. โส ชายตุ, เตน ชนียตุ อิจฺจาทิ. (ทิวาทินโย).

ตุท=พฺยถเน,

๕,๒๒. ตุทาทีหิ โก

ตุทาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย โก โหติ. ตุทติ, ตุทนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ตุทฺยติ ตุชฺชติ, ตุทฺยเร ตุทฺยนฺติ, ตุชฺชเร ตุชฺชนฺติ+จฺจาทิ. ตถา ตุทิสฺสติ ตุชฺชิสฺสติ. อตุทิ, อตุทึสุ, อตุชฺชิ. อตุทิสฺส อตุชฺชิสฺส, ตุเทยฺย ตุชฺเชยฺย. ตุทตุ, ตุทนฺตุ, ตุชฺชตุ อิจฺจาทิ.

วิส=ปเวสเน, ปปุพฺโพ. โส คามํ ปวิสติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ปวิสียติ อิจฺจาทิ. ปวิสิสฺสติ. ปวิสียิสฺสติ. ปาวิสิ, อีมฺหิ ‘‘ภุชมุจา’’ ทินา โยควิภาคา กฺขง. ปาวิสิ, ปวิสิ ปาเวกฺขิ, ปถวึ ปาวิสึสุ ปวิสึสุ. ปาวิสียิ. ปาวิสิสฺส ปวิสิสฺส. ปาวิสียิสฺส. ปวิเส ปวิเสยฺย, วิกรณโลโป ปวิสีเยยฺย. ปวิสตุ, ปวิสียตุ อิจฺจาทิ. นุทติ. ทิส=อุจฺจารเณ, อุทฺทิสฺสติ, ลิขติ, ตุสติ อิจฺจาทิ. (ตุทาทินโย).

ชิ=ชเย,

๕,๒๓. ชฺยาทีหิ กฺนา

ชฺยาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย กฺนา โหติ. น วุทฺธิ. กิเลเส ชินาติ, ชินนฺติ. เตน กิเลโส ชียติ, ชียนฺติ, กฺเย ทีโฆ. ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ. อชินิ ชินิ. อชียิ, อชียิตฺถ. อชินิสฺส. อชียิสฺส. ชิเนยฺย. ชินาตุ อิจฺจาทิ. จิ=จเย, ตถา จินาติ, จินนฺติ อิจฺจาทิ.

า=อวโพธเน,

๕,๑๒๐. าสฺส เน ชา

าธาตุสฺส ชา โหติ นกาเร. วิชานาติ.

๖๑. าสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ

สนาสฺส าสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิ. นายติ, วิชานาติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-วิฺายติ อิจฺจาทิ. กฺเย ‘‘อาสฺเส จา’’ติ เอตฺถ ‘‘อาสฺเส’’ติ โยควิภาคา อาสฺส เอ โหติ, ยสฺส ทฺวิตฺเต เยฺยติ, เยฺยนฺติ อิจฺจาทิ. วิชานิสฺสติ, วิชานิสฺสนฺติ. กมฺเม – ‘‘กฺยสฺส สฺเส’’ติ กฺยโลเป รสฺเส จ กเต าสฺสติ, าสฺสนฺติ, วิฺายิสฺสติ, ปฺายิสฺสติ.

๖๕. สฺสสฺส หิ กมฺเม

าโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม, ปฺายิหิติ, ปฺายิหินฺติ. อาคเม สมชานิ, สํชานิ, สํชานึสุ. สมชา- นึสุ. กมฺเม-ปฺายิ, ปฺายึสุ. อชานิสฺส. กมฺเม-อฺายิสฺส.

๖๓. เอยฺยสฺสิ+ยาา วา

าโต ปรสฺส เอยฺยสฺส อิยา+า โหนฺติ วา. ชานิยา.

๖๒. ามฺหิ ชํ

าเทเส สนาสฺส าสฺส ชํ วา โหติ. ชฺา, ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํ. กมฺเม-ปฺาเยยฺย, ปฺาเยยฺยุํ. วิชานาตุ, วิชานนฺถุ. กมฺเม-วิฺายตุ อิจฺจาทิ.

มา=มาเน, ‘‘อา อี สฺสาทีนํ พฺยฺชนสฺสิ’’ อิติ อิอิติ โยควิภาคา อิาคเม ปุพฺพสรโลโป, มินาติ, มินนฺติ. กมฺเม-มียติ อิจฺจาทิ. ลู=เฉทเน, ‘‘กฺณากฺนาสุ รสฺโส’’ติ ธาตุสฺส รสฺโส, ลุนาติ, ลุนนฺติ. กมฺเม-ลูยติ อิจฺจาทิ. ธุ=กมฺปเน, ธุนาติ อิจฺจาทิ. (ชฺยาทินโย).

กี=ทพฺพวินีมเย,

๒๔. กฺยาทีหิ กฺณา

กฺยาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติ. ‘‘กฺณากฺนาสุ รสฺโส’’ติ รสฺเส กิณาติ, กิณนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-วิกฺกียติ, วิกฺกียนฺติ. วิกฺกิณิสฺสติ, วิกฺกิณิสฺสนฺติ. วิกฺกียิสฺสติ, วิกฺกียิสฺสนฺติ. อกิณิ, วิกฺกิณิ, วิกฺกียิ. อกิณิสฺส, วิกฺกิณิสฺส. วิกฺกิเณ วิกฺกิเณยฺย.

วิกฺกีเย. วิกฺกีเยยฺย. วิกฺกิณาตุ, วิกฺกิณนฺตุ, วิกฺกียตุ, วิกฺกียนฺตุ อิจฺจาทิ. สุ=สวเน, สุณาติ, สุณนฺติ อิจฺจาทิ.

สก=สตฺติยํ,

๕,๑๒๑. สกา+ปานํ กุก+กุ เณ

สก+อาปานํ กุก+กุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ เณ. สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติ. สกฺกุนาติ, สกฺกุนนฺติ.

๕๓. สฺเส วา

สกสฺมา กฺณาสฺส กฺโข วา โหติ สฺเส. สกฺขิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ.

๕๘. สกา กฺณาสฺส ข อีอาโท

สกสฺมา กฺณาสฺส โข วา โหติ อีอาทีสุ. อสกฺขิ สกฺขิ, สกฺขึสุ. อสกฺขิสฺส, อสกฺขิสฺสํสุ. สกฺกุเณ สกฺกุเณยฺย. สกฺกุณาตุ, สกฺกุณนฺตุ.

อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ‘‘สกา+ปานํ กุก+กุ เณ’’ติ กุกเต สมฺปตฺติ ปาปุณาติ, ปาปุณนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเมปาปียติ, ปาปียนฺติ. ปาปุณิสฺสติ, ปาปุณิสฺสนฺติ. กมฺเม-ปาปียิสฺสติ, ปาปียิสฺสนฺติ. ปาปุณิ, ปาปุณึสุ. กมฺเม-ปาปียิ, ปาปียิตฺถ. อปาปุณิสฺส. กมฺเม-อปาปียิสฺส. ปาปุเณ, ปาปุเณยฺย. กมฺเม-ปาปีเยยฺย. ปาปุณาตุ, ปาปุณนฺตุ. กมฺเม-ปาปียตุ อิจฺจาทิ. (กฺยาทินโย).

สุ=สวเน,

๒๕. สฺวาทีหิ กฺโณ

สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติ. กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ. ธมฺมํ สุโณติ. ปรสฺสรโลเป สุโณนฺติ. กมฺเม-กฺเย ทีเฆ สูยติ, สูยนฺติ. ทฺวิตฺเต สุยฺยติ สุยฺยนฺติ+จฺจาทิ. อิาคเม สุณิสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ. กมฺเม-กฺยโลเป วุทฺธิ. โสสฺสติ, โสสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. อสุณิ สุณิ, อสุณึสุ สุณึสุ.

๖๐. เตสุ สุโต กฺโณ+กฺณานํ โรฏ

เตสุ อีอาทีสุ สุโต ปเรสํ กฺโณ+กฺณานํ โรฏ วา โหติ. รกาโร อนุพนฺโธ. โฏ สพฺพาเทสตฺโถ. อุสฺส โลเป ทฺวิตฺตํ อีสฺส สิ จ. อสฺโสสิ, อสฺโสสึสุ. ‘‘อึสฺส จ สิ’’ติ โยควิภาคา สิ, อสฺโสสึสุ, ปจฺจสฺโสสุํ. อสุยิ, อสุยิตฺถ. อสุณิสฺส, เตน อสุยิสฺส. สุเณ สุเณยฺย, สุเณยฺยํ. เตน สูเย สูเยยฺย. สุณาตุ, สุณนฺตุ. สูยตุ, สูยนฺตุ อิจฺจาทิ.

คิ=สทฺเท, คิโณติ. คิณนฺติ. ตฺวํ คิโณสิ. คิณิสฺสติ, คิณิสฺสนฺติ. อคิณิสฺส. คิเณยฺย. คิโณตุ อิจฺจาทิ. วุ=สํวรเณ, อาวุโณติ, อาวุณนฺติ. อาวุโณสิ อิจฺจาทิ. เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ. (สฺวาทินโย).

ตน=วิตฺถาเร,

๒๖. ตนาทิตฺโว

ตนาทิโต กตฺตริ ลวิสเย โอ โหติ. กิตฺตึ ตโนติ, ตโนนฺติ อิจฺจาทิ.

๗๖. โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเก

โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺกวิสเย. ตนุเต, ตนฺวนฺเต. ตนุเส, ตนุวฺเห. ตนฺเว, ตนฺวมฺเห. กมฺเม –

๕,๑๓๘. ตนสฺสา วา

ตนสฺส วา อา โหติ กฺเย. ปปุพฺโพ, ปตายติ. ปตฺติ, ปตายเร ปตายนฺติ ปตฺเร ปตฺนฺติ+จฺจาทิ. ตถา วิกรณโลเป อิาคเม จ ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติ. ปตายิสฺสติ. อตนิ, อตนึสุ. อตนิสฺส. ปตายิสฺส. ตเนยฺย, ตเนยฺยุํ. ตโนตุ, ตโนนฺตุ อิจฺจาทิ.

กร=กรเณ,

๕,๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ+กุรุ+กยิรา

กรสฺส ส โอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. กุพฺพติ, กุพฺพนฺติ. กโรติ, กโรนฺติ. กโรสิ, กโรถ.

๒๓. กรสฺส โสสฺส กุํ

กรสฺส ส โอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุ. กุมฺมิ กโรมิ. กุมฺม กโรม. ปรจฺฉกฺเก กุรุเต กุพฺพเต, กุพฺพนฺเต อิจฺจาทิ. กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-กฺยสฺส ทฺวิตฺเต อีสฺส รสฺโส, กริยฺยติ, กรียติ วา อิจฺจาทิ. ‘‘ตวคฺควรณา’’ ทินา เย รสฺส ยกาเร กยฺยติ, กยฺยนฺติ. พหุลาธการา กมฺเม กฺวจิ อิมินา กยิราเทเส เตน กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิ. ภวิสฺสติมฺหิ –

๒๕. หาสฺส จา+หง สฺเสน

กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สห. กาหติ, กาหนฺติ อิจฺจาทิ. อิาคเม กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิ. อาหงาเทสาภาวปกฺเข กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. อชฺชตเน –

๒๔. กา อีอาทีสุ

กรสฺส ส โอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุ.

๔๔. ทีฆา อีสฺส

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติ. อกาสิ. อีโลเป อกา, อกํสุ. โอสฺส สิอาเทเส อกาสิ. สิาคเม อกาสิตฺถ. อกาสิ, อกาสึ, อกาสิมฺห. อฺตฺร อกริกริ, อกรึสุ กรึสุ อกํสุ อิจฺจาทิ. เตน อกรียิ อิจฺจาทิ. อกริสฺส อิจฺจาทิ. กมฺเม-อกรียิสฺส อิจฺจาทิ. เอยฺยาทิมฺหิ ‘‘กฺวจิ วิกรณานํ’’ติ โอวิกรณโลเป กเรกเรยฺย, กเรยฺยุํ อิจฺจาทิ. กุพฺเพ กุพฺเพยฺย อิจฺจาทิ.

๗๑. ฏา

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฏา โหติ. โส กยิรา.

๗๐. กยิเร+ยฺยสฺเส+ยฺยุมาทีนํ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติ. กยิรุํ. ตฺวํ กยิราสิ, กยิราถ. กยิรามิ, กยิราม.

๗๒. เอถสฺสา

กยิรา ปรสฺเส+ถสฺส อา โหตีติอาทิสฺส เอสฺส อา โหติ. กยิราถ ธีโร. กมฺเม-กริเยยฺย, กริเยยฺยุ+มิจฺจาทิ. กโรตุ กุรุตุ วา, กุพฺพนฺตุ กโรนฺตุ อิจฺจาทิ. ปรจฺฉกฺเก-กุรุตํ, กุพฺพนฺตํ. กุรุสฺสุ กรสฺสุ อิจฺจาทิ. ‘‘เอโอน+ม วณฺเณ’’ติ อกาโร. กุรุวฺโห, กุพฺเพ, กุพฺพามเส. กมฺเม-กรียตุ อิจฺจาทิ.

๕,๑๓๓. กโรติสฺส โข

ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติ. อภิสงฺขโรติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. ‘‘ตทมินา’’ทินา ขาเทเส อภิสํขาสีติ วิเสโส. สก=สตฺติยํ, สกฺโกติ อิจฺจาทิ. อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ปปฺโปติ อิจฺจาทิ. (ตนาทินโย).

จุร=เถยฺเย,

๑,๑๕. จุราทิโต ณิ

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ. ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ วิกปฺเปน โล. ธนํ โจรยติ โจเรติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-โจรียติ อิจฺจาทิ. โจรยิสฺสติ โจเรสฺสติ อิจฺจาทิ. กมฺเม-โจรียิสฺสติ อิจฺจาทิ. อโจรยิ โจรยิ อโจเรสิ โจเรสิ อิจฺจาทิ. อโจรยิสฺส อิจฺจาทิ. กมฺเม-อโจรียิสฺส อิจฺจาทิ. โจรเย โจรเยยฺย อิจฺจาทิ. โจเรตุ โจเรนฺตุ อิจฺจาทิ.

จินฺต=จินฺตายํ, สํโยคตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ จินฺตยติ, จินฺเตนฺติ. กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ อิจฺจาทิ. มนฺต=คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ มนฺตยติ อิจฺจาทิ. ปาล=รกฺขเณ, โส ธมฺมํ ปาเลติ ปาลยติ. เตน ปาลียติ+จฺจาทิ. (จุราทินโย).

ภูวาทิ จ รุธาทิ จ, ทิวาทิ จ ตุทาทโย;

ชฺยาที กิยาที สฺวาที จ, ตนาที จ จุราทโย.

(วิกรณวิธานํ).

๕,๑. ติช+มาเนหิ ข+สา ขมา+วีมํสาสุ

ขนฺติยํ ติชา, วีมํสายํ มานา จ ข+สปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ. ติช=นิสาเน, อการสฺสา+ปโยโค. เข ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ ปตฺเต+การสฺส ‘‘อฺตฺราปี’’ติ ปฏิเสโธ. ยการวชฺชิตพฺยฺชนสฺส ‘‘ปรรูป+มยกาเร พฺยฺชเน’’ติ ปรรูปฺจ. ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ปมกฺขรกกาเร จ ‘‘ขฉสาน+เมกสฺสโร+ทิ ทฺเว’’ติ ติกฺข ติกฺข อิติ ทฺวิภาเว ‘‘โลโป+นาทิพฺยฺชนสฺสา’’ติอาทิโต+ฺสฺส พฺยฺชนสฺส โลเป จ กเต ติติกฺขาธาตุโต ตฺยาทิปจฺจย+ลวิกรณานิ. ติติกฺขติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ. กมฺเม-ติติกฺขียติ อิจฺจาทิ. อิโต ปรํ กมฺโมทาหรณํ น กริสฺสาม.

มาน=ปูชายํ+ติมสฺมา สปจฺจย, ทฺวิตฺตาทิมฺหิ กเต ‘‘มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ’’ติ ปุพฺพมานสฺส วี จ ปรมานสฺส มฺจ โหติ. วีมํสธาตุโต ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต วีมํสติ อิจฺจาทิ. ติติกฺขิสฺสติ, วีมํสิสฺสติ อิจฺจาทิ. เอว+มุปริปิ อชฺชตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํ. ปโยชกตฺตา ณิ, ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ ลวิกรณํ, เตชยติ เตเชติ. ตถา จุราทิตฺตา น ลวิกรณํ, มานยติ มาเนติ.

๕,๒. กิตา ติกิจฺฉา+สํสเยสุ โฉ

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติ. กิต=นิวาเส, ฉปจฺจเย ปุพฺเพว ปรรูปาทิมฺหิ จ กเต ‘‘กิตสฺสา+สํสเย วา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ติอาเทเส ติกิจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย. ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิ. วิปุพฺพโต กิตา ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กสฺส โจ. วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิ. ปโยชกตฺตา เกตยติ+จฺจาทิ ปุริมสมํ.

๕,๓. นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ

นินฺทายํ คุป+พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จ. คุป=รกฺขเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย ‘‘อฺตฺราปี’’ติ โอตฺตาภาเว จ ปรรูปาทิมฺหิ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา คสฺส เช จ กเต ‘‘คุปิสฺสุสฺสา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุสฺส อิ โหติ. ตฺยาทิ+ลวิกรณาทิมฺหิ ชิคุจฺฉติ อิจฺจาทิ. นินฺทายํ-พธ=พนฺธเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย จ อิมินาว พสฺส ภกาเร จ ปรรูเป ปมกฺขเร ภจฺฉภจฺฉอิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนสฺส โลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปมา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภสฺส พกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร ทีเฆ จ กเต พีภจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ. พีภจฺฉติ, พีภจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ. อฺตฺร โคเปติ+จฺจาทิ.

๕,๔. ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต

ตุมนฺตโต อิจฺฉาย+มตฺเถ เต ข+ส+ฉา โหนฺติ พหุลํ, ตุํปจฺจยสฺส โลโป จ โหติ, สุตตฺตา. ภุช=ปาลน+ชฺโฌหาเรสุ. โภชนายาติ วิคฺคยฺห ‘‘ตุํ+ตาเย’’จฺจาทินา ตุํปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาเร ปรรูเป จ กเต โภตฺตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห อิมินา ขปจฺจเย ตุํปจฺจยสฺส อิมินา จ โลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปิ จ อภาโว’’ติ ายา ปรรูปโอการานํ อภาเว ขสฺส ปรรูป+ขการาทิมฺหิ จ กเต ภุกฺข ภุกฺข อิติ ทฺวิตฺเต ตติยพกาโร โหติ, พุภุกฺขธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิ.

ชิ=ชเย, ชยนาย อิติ วิคฺคยฺห ปุเร วิย ตุมาทิมฺหิ กเต เชตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห สปฺปจฺจเย ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลเป ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส ‘‘ชิหรานํ คึ’’ติ คึ. ชิคึสธาตุโต ตฺยาทีสุ ชิคึสติ, ชิคึสนฺติ อิจฺจาทิ.

ฆส=อทเน, ฆสิตุ+มิจฺฉติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ ปุเร วิย กเต ฆสฺส ‘‘กวคฺคหา’’ทินา เฌ ฌสฺส ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ชกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร จ กเต ชิฆจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ. ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ+จฺจาทิ.

๕,๕. อีโย กมฺมา

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉาย+มตฺเถ อียปจฺจโย โหติ. ปุตฺต+มิจฺฉตีติ อียปจฺจเย อียาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโป. ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิ.

๕,๖. อุปมานา+จาเร

กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติ. ปุตฺต+มิวา+จรติ ปุตฺตียติ สิสฺสํ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิ.

๕,๗. อาธาราติ

อีโย โหติ. กุฏิย+มิวา+จรติ กุฏียติ ปาสาเท. ปาสาเทวา+จรติ ปาสาทียติ กุฏิยํ, ปาสาทียนฺติ+จฺจาทิ.

๕,๘. กตฺตุตา+โย

กตฺตุโต+ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติ. ปพฺพโต อิวา+จรติ สีลาทิคุณโยคโตติ ปพฺพตายติ โยคี, ปพฺพตายธาตุโต ตฺยาทโย.

๕,๙. จฺยตฺเถ

กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํ. ภุโสติ ปมนฺตโต อภุโส ภุโส ภวตีติ ภุสายติ, ภุสายนฺติ อิจฺจาทิ. ‘‘วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ทฺเว’’ติ อาภิกฺขฺตฺเถ ทฺวิตฺเต อปฏปฏา ปฏปฏา ภวตีติ อาเย ปฏปฏายติ, ปฏปฏายนฺติ+จฺจาทิ. อโลหิโต โลหิโต ภวติ โลหิตายติ.

๕,๑๐. สทฺทาทีนิ กโรติ

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติ. สทฺทํ กโรติ สทฺทายติ. เอวํ เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ+จฺจาทิ.

๕,๑๑. นโมตฺว+สฺโส

นโมอิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติ. นโม กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺสปจฺจเย ตฺยาทโย โหนฺติ, ตถาคตํ นมสฺสติ, นมสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

๕,๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุล+มิ โหติ. หตฺถินา อติกฺกมตีติ อิปจฺจเย ลวิกรณ+เอการ+อยาเทเสสุ กเตสุ อติหตฺถยติ. เอวํ วีณาย อุปคายติ อุปวีณายติ, วินยํ ทฬฺหํ กโรติ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลายติ+จฺจาทิ.

๕,๑๓. สจฺจาทีหา+ปิ

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ. สจฺจ+มาจิกฺขตีติ อาปิมฺหิ ตฺยาทิปจฺจเย ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ทีหิ วา’’ติ ลวิกรณ+เอ+อยาเทสา. สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ อิจฺจาทิ. อตฺถ+มาจิกฺขติ อตฺถาปยติ. เอวํ เวทาปยติ. สุกฺขํ กโรตีติ สุกฺขาปยติ สุกฺขาเปติ อิจฺจาทิ.

๕,๑๖. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ

กตฺตารํ โย ปโยเชติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ+ณาปี โหนฺติ พหุลํ.

ณิปจฺจโย อุวณฺณนฺตา, อาโต ณาเปว โหติ+ห;

ทฺเว ทฺเว+โก โหติ วา เสเส, พหุลํตฺยนุวุตฺติยา.

อกมฺมกาปิ โหนฺเตว, ณิ+ณาปฺยนฺตา สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมา+สฺสุ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกา.

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, ณิ+ณาปีนํ ตุ สมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา ตุ, กมฺมํ โหติ ปโยชเก.

นยาทีนํ ปธานฺจ, อปธานํ ทุหาทินํ;

สุทฺธกตฺตา ณิ+ณาปีสุ, กมฺม+มกฺขฺยาต โคจรํ.

ภวิตุํ ปโยชยตีติ อตฺเถ อิมินา ณิปฺปจฺจโย. ณกาโร ณานุพนฺธการิยตฺโถ. ‘‘ยุวณฺณาน+เม+โอ ปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ ณานุพนฺเธ อาวาเทโส. ตฺยาทิมฺหิ ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ปีหิ วา’’ติ ลวิกรเณ เอกาเร ‘‘เอโอน+มยวา สเร’’ติ อยาเทโส. โส สมาธึ ภาวยติ ภาเวติ, ภาวยนฺติ ภาเวนฺติ+จฺจาทิ. กมฺเม-เตน สมาธิ ภาวียติ+จฺจาทิ. เอตฺถ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ กฺเย อิการสฺส ทีโฆ. ภาวยิสฺสติ ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสนฺติ ภาเวสฺสนฺติ+จฺจาทิ. อชฺชตเน อีสฺส สิมฺหิ อภาเวสิ ภาเวสิ, อภาวยิ ภาวยิ, อภาวยึสุ ภาวยึสุ. ปรสฺสรโลเป อภาเวสุํ ภาเวสุํ, อภาวยํสุ ภาวยํสุ, อภาวยุํ ภาวยุํ อิจฺจาทิ. กมฺเม-อภาวียิ ภาวียิ อิจฺจาทิ. อภาวิสฺส อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ อภาวยิสฺสํสุ. กมฺเม-อภาวยิสฺสํ อิจฺจาทิ. ภาเว ภาเวยฺย อิจฺจาทิ. กมฺเม-ภาวีเยยฺย อิจฺจาทิ. ภาวยตุ ภาเวตุ อิจฺจาทิ. กมฺเม-ภาวียตุ อิจฺจาทิ.

ปจิตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ ณิ+ณาปี โหนฺติ. โส เทวทตฺเตน โอทนํ ปาจยติ ปาเจติ อิจฺจาทิ, ตถา ปาจาปยติ ปาจาเปติ+จฺจาทิ. กมฺเม-โส เตน เทวทตฺเตน โอทโน ปาจียติ ปาจาปียติ+จฺจาทิ, ภวิสฺสตฺยาทีสุปิ โยเชตพฺพํ.

คนฺตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ โส ตํ ปุริสํ คามํ คมยติ คเมติ คจฺฉาปยติ คจฺฉาเปติ+จฺจาทิ. กมฺเม-เตน โส คามํ คมียติ คจฺฉาปียติ+จฺจาทิ.

คุห=สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘คุหิสฺส สเร’’ติ ทีโฆ. คูหยติ, คูหยนฺติ อิจฺจาทิ.

ทิส+ทุส=อปฺปีติยํ, ทุสิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺสา’’ติ ทีเฆ ทูสยติ+จฺจาทิ.

ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาปยติ อิจฺฉาเปติ, เอสยติ เอเสติ. นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยมยติ นิยเมติ. ตถา อาสยติ อาเสติ, อจฺฉาปยติ อจฺฉาเปติ. ลาภยติ ลาเภติ, เอวํ วาสยติ วาเสติ, วาสาปยติ วาสาเปติ. วาหยติ วาเหติ, วาหาปยติ วาหาเปติ+จฺจาทิ. เอวํ ชีรยติ, มารยติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิ. หู=สตฺตายํ, ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาวยติ ปหาเวติ อิจฺจาทิ. สายยติ สายาปยติ สายาเปติ. นายาปยติ นายาเปติ. ปติฏฺาปยติ ปติฏฺาเปติ. รสฺเส ปติฏฺเปติ. หนฺตุํ ปโยชยตีติ ณิ+ณาปี, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทเส ฆาตยติ ฆาเตติ. ตถา ชุหาวยติ ชุหาเวติ, ชหาปยติ ชหาเปติ. หาปยติ หาเปติ. ทาปยติ ทาเปติ. วิธาปยติ วิธาเปติ, ปิทหาปยติ ปิทหาเปติ. (ภูวาทินโย).

อิทานิ รุธาทิอฏฺคณา ทสฺสียนฺเต-โรธยติ โรเธติ. เทวยติ เทเวติ. โตทยติ โตเทติ. ชยาปยติ ชยาเปติ. วิกฺกยติ วิกฺกยาเปติ. สาวยติ สาเวติ. วิตานยติ วิตาเนติ. โจราปยติ โจราเปติ อิจฺจาทิ.

ขาทีหิ ปจฺจยนฺเตหิ, อปิ โหนฺติ ณิ+ณาปโย;

ณิ+ณาปินา+นกานานํ, ทสฺสนฺเจตฺถ สาธนํ.

ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ ติติกฺขาเปติ, ติกิจฺฉยติ ติกิจฺเฉติ ติกิจฺฉาปยติ ติกิจฺฉาเปติ. เอวํ พุภุกฺเขติ พุภุกฺขาเปติ. ปพฺพตายยติ. ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิ. (ขาทิปจฺจยนโย).

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโ.

๗. ขาทิกณฺฑ

อถ ธาตูหิเยว ภาว+กมฺม+กตฺตุ+กรณาทิสาธนสหิตํ ขาทิวิธานํ อารภียเต –

‘‘ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ’’ อิจฺจาทีหิ ปจฺจยวิธานฺจ ปรรูปทฺวิตฺตาทิการิยฺจ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว าตพฺพํ. ติติกฺขนํ ติติกฺขา, ‘‘อิตฺถิย+มณกฺติกยกยา จ’’ อิติ สุตฺเตน อปจฺจโย จ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจโย จ โหติ. ตถา วีมํสนํ วีมํสา. ‘‘กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ’’ติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉนํ วิจิกิจฺฉา. คุป=โคปเน, พธ=พนฺธเนติ อิเมหิ ธาตูหิ ‘‘นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ’’ อิติ ฉปจฺจยาทิมฺหิ จ ทฺวิตฺเต ปรพการสฺส อิมินา ภกาเร จ กเต อปจฺจยาทิ โหติ. ชิคุจฺฉนํ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉนํ พีภจฺฉา. ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต’’ อิติ อิจฺฉาย+มตฺเถ ข+ส+ฉปฺปจฺจยา โหนฺติ. ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, พุภุกฺขนํ พุภุกฺขา. ชิ=ชเย, ชิคึสนํ, ชิคึสา. ฆส=อทเน, ชิฆจฺฉนํ ชิฆจฺฉา.

๒๗. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา

ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ ภวนฺติ, พหุลํวิธานา กตฺตุกรณาทีสุปิ. ภู=สตฺตายํ, ‘‘ยุวณฺณาน+เม โอปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อูพฺยฺชนสฺสา’’ติ อูอาคโม, ฺกาโร อาทฺยาวยวตฺโถ. โอสฺส ‘‘เอโอน+ มยวา สเร’’ติ อวาเทโส, ภูยเตติ ภวิตพฺพํ ภวตา ภวนียํ. ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ตฺจ นปุํสกลิงฺคํ.

ตพฺพาทฺยภิหิโต ภาโว,

ทพฺพมิว ปกาสตีติ-พหุวจนฺจ โหติ.

กมฺเม-อภิปุพฺโพ, อภิภูยเต อภิภูยิตฺถ อภิภูยิสฺสเตติ อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตน, อภิภวิตพฺพา ตณฺหา, อภิภวิตพฺพํ ทุกฺขํ. เอวํ อภิภวนีโย อภิภวนียา อภิภวนียํ, กมฺเม อภิเธยฺยสฺเสว ลิงฺควจนานิ.

วิเสสฺสลิงฺคาตพฺพาที, ตตฺถา+โท ปฺจ ภาวชา;

นปุํสเก สิยุํ ภาเว, กฺโต จา+โน อกตฺตริ.

ภาวสฺมึ ฆณ ปุเม เอวํ, อิยุวณฺณา คหาทิโช;

อปจฺจโยปิ วา+สํขฺยา, ตุ+มาทิตฺวนฺตกา สิยุํ.

อิโต ปรํ อุปสคฺคปุพฺพตา จ กาลตฺตยสฺส วากฺยคหณฺจ วุตฺตนเยน าตพฺพํ, ตสฺมา อนุรูปวากฺยเมว ทสฺสยิสฺสาม –

อาส=อุปเวสเน, อาสเน อาสิตพฺพํ ตยา อาสนียํ. กมฺเม-อุปาสียตีติ อุปาสิตพฺโพ คุรุ อุปาสนีโย. สี=สเย, เอ+อยาเทสา, สยนํ สยิตพฺพํ สยนียํ ตยา. อติสียตีติ อติสยิตพฺโพ กโฏ เต อติสยนีโย. ปท=คมเน, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ทสฺสโช ปุพฺพรูปฺจ, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปชฺชิตพฺพํ อุปฺปชฺชนียํ. ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ มคฺโค ปฏิปชฺชนีโย. พุธ=าเณ, พุชฺฌเตติ พุชฺฌิตพฺโพ ธมฺโม พุชฺฌนีโย. สุ=สวเน, สูยเตติ โสตพฺโพ ธมฺโม, ฺิมฺหิ นาคเม ‘‘ตถนรานํ ฏณลา’’ติ เณ จ กเต ‘‘น เต กานุพนฺธ+นาคเมสู’’ติ โอการาภาโว. สุณิตพฺโพ, สวนีโย. กร=กรเณ –

๙๕. ปรรูป+มยกาเร พฺยฺชเน

กฺริยตฺถาน+มนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต อฺสฺมึ พฺยฺชเน. กรียตีติ กตฺตพฺโพ ธมฺโม, กตฺตพฺพา ปูชา, กตฺตพฺพํ กุสลํ.

๑๑๙. ตุํ+ตุน+ตพฺเพสุ วา

ตุมาทีสุ กรสฺสา โหติ วา. กาตพฺพํ หิตํ.

๑๗๑. รา นสฺส โณ

รนฺตโต กฺริยตฺถา ปจฺจยนการสฺส ณ โหติ. กรณีโย.

ภร=ภรเณ, ภรียตีติ ภริตพฺโพ ภรณีโย. คห=อุปาทาเน ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ อนฺตสรา ปโรมํ วา โหติ. มกาโร+นุพนฺโธ. ‘‘โณ นิคฺคหีตสฺสา’’ติ นิคฺคหีตสฺส โณ, สํคยฺหตีติ สํคณฺหิตพฺโพ สํคณฺหนีโย, ‘‘ตถนรา’’ทินา ณกาเร คหณีโย. รม=กีฬายํ, รมียตีติ รมณีโย วิหาโร. อาป=ปาปุณเน, ‘‘สกาปานํ กุกกู เณ’’ติ เอตฺถ ‘สกาปานํ กุก+กู’ติ โยควิภาคา กุ, อูอาคเม นาคมสฺส เณ จ กเต ปาปียตีติ ปาปุณิตพฺโพ. ปรรูเป ปตฺตพฺโพ, ปาปุณนีโย, ปาปนีโย.

๙๖. มนานํ นิคฺคหีตํ

มการ+นการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหตฺย+ยกาเร พฺยฺชเน. วคฺคนฺตํ, คมิยตีติ คนฺตพฺโพ. คมิตพฺพํ คมนียํ. ขน=ขณ=อวทารเณ, นิคฺคหีตํ วคฺคนฺตตฺตฺจ, ขฺเตติ ขนฺตพฺพํ อาวาฏํ ขนิตพฺพํ ขนนียํ. หน=หึสายํ, หฺเตติ หนฺตพฺพํ หนิตพฺพํ หนนียํ. มน=าเณ, มฺเตติ มนฺตพฺโพ มนิตพฺโพ. ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, จวคฺคาทิมฺหิ กเต มฺิตพฺพํ มฺนียํ.

ปูช=ปูชายํ, ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ุการสฺส คุรุตฺตา โอการาวุตฺติ ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอกาเร ปูเชตพฺโพ อูมฺหิ อยาเทเส ปูชยิตพฺโพ ปูชนีโย ภควา.

กตฺตริ-ยา=ปาปุณเน, นียตีติ นิยฺยานิโย มคฺโค, คจฺฉนฺตีติ คมนียา โภคา. กรเณ-นห=โสเจยฺเย, นหายนฺตฺย+เนนาติ นหานียํ จุณฺณํ. สมฺปทาเน-ทา=ทาเน, สํ+ปปุพฺโพ, สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานิโย พฺราหฺมโณ.

๒๘. ฆฺยณ

ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํ. อูมฺหิ กตฺตพฺพํ การิยํ. หร=หรเณ, หรียตีติ หาริยํ. ภร=ภรเณ, ภริตพฺพํ ภาริยํ. ลภ=ลาเภ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปภกาเร ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ตติยกฺขเร จ กเต ลภิตพฺพํ ลพฺภํ.

วจ=พฺยตฺตวจเน,

๙๘. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ

ฆานุพนฺเธ จการ+ชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ก+คา โหนฺติ ยถากฺกมํ.

๘๔. อสฺสา ณานุพนฺเธ

ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติ. วจนํ วุจฺจเตติ วากฺยํ. ภช=เสวายํ, ภชนียํ ภาคฺยํ, ชสฺส คกาโร. จิ=จเย, จยนํ จียตีติ วา เจยฺยํ. ยสฺส ทฺวิตฺตํ.

๕,๑๒๒. นิโต จิสฺส โฉ

นิโต ปรสฺส จิสฺส โฉ โหตีติอาทิจการสฺส โฉ. วินิจฺฉยตีติ วินิจฺเฉยฺยํ, นาคเม วินิจฺฉินิตพฺพํ. เอ+อยาเทเสสุ วินิจฺเฉตพฺพํ วินิจฺฉนียํ. นี=ปาปเน, นียตีติ เนยฺโย เนยฺยา เนยฺยํ, เนตพฺพํ.

๒๙. อาสฺเส+จ

อาการนฺตโต กฺริยตฺถา ฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ อาสฺส เอ จ. ทา=ทาเน, ทาตพฺพํ เทยฺยํ. ปา=ปาเน, ปียตีติ เปยฺยํ. มา=มาเน, มียตีติ เมยฺยํ. า=อวโพธเน, ายตีติ เยฺยํ าตพฺพํ, อูมฺหิ นาคโม ‘‘าสฺส เน+ชา’’ติ าสฺส ชาเทเส ชานิตพฺพํ, วิชานิยํ. ขา=ปกถเน, สํขาตพฺพํ สํเขยฺยํ.

๓๐. วทาทีหิ โย

วทาทีหิ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุ. วท=วจเน, วทนํ วชฺชตีติ วา วชฺชํ. มท=อุมฺมาเท, มทนํ มชฺชเต อเนนาติ วา มชฺชํ. คมนํ คมฺมเตติ วา คมฺมํ. คท=วจเน, คชฺชเต คทนียํ วาติ คชฺชํ. ปท=คมเน, ปชฺชนียํ ปชฺชํ คาถา. อท+ขาท=ภกฺขเน, ขชฺชตีติ ขชฺชํ ขาทนียํ. ทม=ทมเน, ทมฺมเตติ ทมฺโม ทมนีโย.

ภุชา+นฺเนติ คณสุตฺเตน อนฺเน วตฺตพฺเพ ยปจฺจโย.

๘๓. ลหุสฺสุปนฺตสฺสติ

ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส อิยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ยสฺส ปุพฺพรูเป ภุฺชิตพฺโพติ โภชฺโช โอทโน, โภชฺชา ยาคุ.

๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยา

เอเต สทฺทา ยปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต. กร=กรเณ, อิมินา นิปาตนา เย กิจาเทเส จ กเต ปุพฺพรูปํ, กตฺตพฺพํ กิจฺจํ. หน=หึสายํ, ฆจฺจาเทสาทิมฺหิ กเต หนนํ หฺเตติ วา ฆจฺจํ. ภร=ภรเณ, ภจฺจาเทสาทิมฺหิ กเต ภรณีโย ภจฺโจ. ภู=สตฺตายํ, ยมฺหิ โอกาเร อิมินา อวาเทเส ภวตีติ ภพฺโพ. ลิห=อสฺสาทเน, ยมฺหิ อิมินา หสฺส ยกาเร เลหิตพฺพํ เลยฺยํ, เอการวุทฺธิ.

๓๒. คุหาทีหิ ยก

คุหาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติ. คุห=สํวรเณ, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ สมฺปตฺตสฺส โอการสฺส ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ ปฏิเสโธ. ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปลฺลาเส คุหนํ คุหิตพฺพํ คุยฺหํ. ทุห=ปปูรเณ, โทหนํ ทุยฺหตีติ วา ทุยฺหํ. สาส=อนุสิฏฺิยํ –

๑๑๗. สาสสฺส สิส วา

สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธ. ปุพฺพรูปํ, สาสียตีติ สิสฺโส.

สิทฺธา เอเว+เต ตพฺพาทโย เปสา+ติสคฺค+ปฺปตฺตกาเลสุ คมฺยมาเนสุปิ, สามฺเน วิธานโต. เปสนํ – ‘‘กตฺตพฺพ+มิทํ ภวตา’’ติ อาณาปนํ อชฺเฌสนฺจ. อติสคฺโค นาม ‘‘กิ+มิทํ มยา กตฺตพฺพํ’’ติ ปุฏฺสฺส ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ปฏิปตฺติทสฺสนมุเขน กตฺตพฺพสฺส อนุฺา. ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโย. โย กิจฺจกรณสมยํ อุปปริกฺขิตฺวา กโรติ, ตสฺส สมยาโรจนํ, น ตตฺถ อชฺเฌสน+มตฺถิ. โภตา ขลุ กโฏ กตฺตพฺโพ กรณีโย การิโย กิจฺโจ’’ เอวํ ตฺวยา กโฏ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฏกรเณ.

เอวํ อุทฺธมุหุตฺเตปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอว. ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเ จ ปตียมาเน, อาวสฺสกา+ธมีณตาวิสิฏฺเ จ ภาวาโท สิทฺธา. อุทฺธํ มุหุตฺตโต-โภตา กโฏ กตฺตพฺโพ. โภตา รชฺชํ กาตพฺพํ, ภวํ อรโห. โภตา ภาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโก. โภตา อวสฺสํ กโฏ กตฺตพฺโพ. โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพ.

๓๓. กตฺตริ ลฺตุ+ณฺกา

กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุ+ณฺกา โหนฺติ. กร=กรเณ, ปรรูเป ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มา สิมฺหี’’ติ อา สิโลโป จ. กโรตีติ กตฺตา. เอวํ ภรตีติ ภตฺตา. หรตีติ หตฺตา. ภิทตีติ เภตฺตา, เอกาโร, อูมฺหิ เภทิตา. ฉินฺทตีติ เฉตฺตา. โภชนสฺส ทาตา โภชนทาตา. สนฺธาตีติ สนฺธาตา. วจตีติ วตฺตา. โอการปรรูเปสุ ภุฺชตีติ โภตฺตา. ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกาคโม, พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา. ชานาตีติ าตา. ฉินฺทตีติ เฉตา. สุณาตีติ โสตา. ‘‘อู+ลสฺเส’’ติ อูสฺส เอกาเร คณฺหาตีติ คเหตา. ภวตีติ ภวิตา. สรตีติ สริตา. ‘‘มนานํ นิคฺคหีตํ’’ติ มสฺส นิคฺคหีเต วคฺคนฺเต จ คจฺฉตีติ คนฺตา. นการนฺตานมฺปิ นิคฺคหีตํ, ขนตีติ ขนฺตา. สนตีติ สนฺตา. มฺตีติ มนฺตา. ปาเลตีติ ปาลยิตา ปาเลตา, เอตฺถ จุราทิตฺตา ณิ.

ณิณาปีสุ-ภาวยตีติ ภาวยิตา ภาเวตา. เอวํ สารยิตา สาเรตา, ทาปยิตา ทาเปตา, หาปยิตา หาเปตา, นิโรธยิตา นิโรเธตา, โพธยิตา โพเธตา, าปยิตา าเปตา, สาวยิตา สาเวตา, คาหยิตา คาเหตา, การยิตา กาเรตา, การาปยิตา การาเปตา อิจฺจาทิ.

ณฺกปจฺจเย-ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ. รถํ กโรตีติ รถการโก, ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา อมาทิสมาโส จ. อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโก. ‘‘อธาตุสฺส กา+สฺยาทิโต เฆ+สฺสี’’ติ เฆ ปเร อสฺส อิอาเทโส, อนฺนทายิกา, อนฺนทายกํ กุลํ. ‘‘อาสฺสา+ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติณาปิโต+ฺตฺร ยุก. โลกํ เนตีติ โลกนายโก, เอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ อายาเทโส. เอวํ วิเนตีติ วินายโก.

อกมฺมุปปเท-กโรตีติ การโก, เอวํ ทายโก นายโก, โอกาเร อาวาเทเส สุณาตีติ สาวโก. ปุเร วิย อิกาเร สาวิกา. ลุนาตีติ ลาวโก. ปุ=ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโก. ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโก. คณฺหาตีติ คาหโก ปาวโก, ยาชโก. วธ=หึสายํ, วเธตีติ วธโก, ‘‘อฺตฺราปี’’ติ วุทฺธิปฏิเสโธ. ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทโส, หนตีติ ฆาตโก. ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ มํ, รุนฺธโก, คุรุตฺตา น วุทฺธิ. ตถา ภุฺชตีติ ภุฺชโก. อายสฺส รสฺเส กิณาตีติ กยโก. ปาเลตีติ ปาลโก. ปูเชตีติ ปูชโก.

ขาทีสุ-ติติกฺขตีติ ติติกฺขโก. วีมํสตีติ วีมํสโก อิจฺจาทิ. ปนุทตีติ ปนูทโก, ‘‘พฺยฺชเน’’จฺจาทินา ทีโฆ. ‘‘ภีตฺวา+นโก’’ติ เอตฺถ ‘อานโก’ติ โยควิภาคา อานโก, อาสฺส รสฺเส นการาคเม จ ‘‘าสฺส เน ชา’’ติ ชาเทโส, ชานนโก. ณาปิมฺหิ –

อณ-อิติ ทณฺฑกธาตุ, อาณาเปตีติ อาณาปโก. ตถา สฺาปโก, ปติฏฺาปโก. สํ+ป ปุพฺโพ อาป=ปาปุณเน, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโก. การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิ.

พหุลํวิธานา กมฺเมปิ-ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหารโก. จุป=มนฺทคมเน, คเล จุปฺปตีติ คลโจปโก.

สิทฺโธว ลฺตุ อรหาทีสุ ‘‘ภวํ ขลุ กฺาย ปริคฺคหารโห’’ติ (ปริคฺคหิตา). สีลตฺเถ-อุปาทานสีโลติ อุปาทาตา. สาธุ คจฺฉตีติ คนฺตา. มุณฺฑนธมฺมา มุณฺฑนาจาราติ มุณฺฑยิตาโร, เอตฺถ ‘‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมี’’ติ อิมฺหิ อูอาคเม เอ+อยาเทเส มุณฺฑยิตุสทฺทมฺหิ อารงาเทเส จ กเต โยสฺส โฏ.

๓๔. อาวี

กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริ. ‘‘ทิสสฺส ปสฺส+ทสฺส=ทส+ท+ทกฺขา’’ติ ทสฺสาเทโส, ภยํ ปสฺสตีติ ภยทสฺสาวี. นีมฺหิ ภยทสฺสาวินี. ภยทสฺสาวิ จิตฺตํ. อปฺปวิสยตาาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ. สามฺวิหิตตฺตา สีลาทีสุ จ โหเตว.

๓๕. อาสึสาย+มโก

อาสึสายํ คมฺมมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริ. ชีว=ปาณธารเณ, ชีวตูติ ชีวโก. นนฺท=สมิทฺธิยํ, นนฺทตูติ นนฺทโก. ภวตูติ ภวโก.

๓๖. กรา ณโน

กรโต กตฺตริ ณ โน โหติ. กโรตีติ การณํ. กตฺตรีติ กึ, กโรติ อเนนาติ กรณํ.

๓๗. หาโต วีหิ+กาเลสุ

หาโต วีหิสฺมึ กาเล จ ณโน โหติ. ‘‘อาสฺสา’’ตฺยาทินา ยุก, ชหนฺติ อุทกํติ หายนา วีหโย. ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ หายโน สํวจฺฉโร. วีหิกาเลสูติ กึ, ชหาตีติ หาตา.

๓๘. วิทา กู

วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริ. กกาโร ‘‘กูโต’’ติ วิเสสนตฺโถ. วิทตีติ วิทู, โลกวิทู.

๓๙. วิโต าโต

วิปุพฺพา าอิจฺจ+สฺมา กู โหติ กตฺตริ. วิชานาตีติ วิฺู.

๔๐. กมฺมา

กมฺมโต ปรา าอิจฺจ+สฺมา กู โหติ กตฺตริ. สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพฺู. เอวํ มตฺตฺู, ธมฺมฺู, อตฺถฺู กาลฺู, กตฺู อิจฺจาทิ. (ภิกฺขูติ ปน ‘‘ภราทิ’’ ณฺวาทิสุตฺเตน สิทฺธํ).

๔๑. กฺวจณ

กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริ. กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, อมาทิสมาโส. อิตฺถิยํ กุมฺภการี. เอวํ กมฺมกาโร, มาสากาโร, กฏฺกาโร, รถกาโร สุวณฺณกาโร, สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฏีกากาโร. สรํ ลุนาตีติ สรลาโวติ โอ+อวาเทสา. มนฺเต อชฺฌายตีติ มนฺถชฺฌาโย, อิ=อชฺเฌนคตีสุ, อธิปุพฺโพ, เอ+อยาเทสา, อธิโน อิสฺส ยการ+จวคฺคาทโย จ.

พหุลาธิการา อิห น โหติ ‘‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติ’’. กฺวจีติ กึ, กมฺมกโร, เอตฺถ อปจฺจโย.

๔๒. คมา รู

กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริ. รานุพนฺธตฺตา อมภาคโลโป. เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, เอวํ ปารคู.

สามฺวิธานโต สีลาทีสุปิ โหติ. ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคู. อนฺตคมนสีโล อนฺตคู, เอวํ อทฺธคู.

๔๓. สมาน+ฺ+ภวนฺต+ยาทิตู+ปมานา ทิสา กมฺเม รี+ริกฺข+กา

สมานาทีหิ ยาทีหิ โจ+ปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รี+ริกฺข+กา โหนฺติ. ‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถํ’’ติ สมาเส ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ ทิสสฺส อิสภาคโลเป ‘‘รีริกฺขเกสู’’ติ สมานสฺส สาเทเส จ สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข. เก – ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ เอตฺตาภาโว, สทิโส.

๑๒๕. สมานา โร รี+ริกฺข+เกสุ

สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รี+ริกฺข+เกสูติ ปกฺเข ทสฺส ราเทเส สรี, สริกฺโข, สริโส.

๓,๘๖. สพฺพาทีน+มา

รี+ริกฺข+เกสุ สพฺพาทีน+มา โหติ. อฺโ วิย ทิสฺสตีติ อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส.

๓,๘๗. นฺต+กิ+มิ+มานํ ฏา+กี+ฏี

รี+ริกฺข+เกสุ นฺต+กึ+อิมสทฺทานํ ฏา+กี+ฏี โหนฺติ ยถากฺกมํ. ฏการา สพฺพาเทสตฺถา. ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโส, กีที กีทิกฺโข กีทิโส, อยมิว ทิสฺสตีติ อีที อีทิกฺโข อีทิโส. อากาเร ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโส, ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโส อิจฺจาทิ.

๓,๘๘. ตุมฺหามฺหานํ ตาเม+กสฺมึ

รี+ริกฺข+เกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเต+กสฺมึ ยถากฺกมํ. ตฺวํ วิย ทิสฺสติ, อยํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที มาที อิจฺจาทิ. เอกสฺมินฺติ กึ, ตุมฺหาทิโส อมฺหาทิโส.

๓,๘๙. ตํ+ม+มฺตฺร

รีริกฺขกนฺตโต+ฺสฺมึ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหาน+เมกสฺมึ ตํ+มํ โหนฺติ ยถากฺกมํ. ตฺวํ ทีโป เอสํ, อหํ ทีโป เอสํติ อฺปทตฺเถ ตํทีปา มํทีปา. ตฺวํ สรณ+เมสํ, อหํ สรณ+ เมสนฺติ ตํสรณา มํสรณา. ตยา โยโค ตยฺโยโค, มยา โยโค มยฺโยโคติ อมาทิสมาเส นิคฺคหีตโลโป.

๓,๙๐. เว+ตสฺเส+ฏ

รี+ริกฺข+เกสุ เอตสฺส เอฏ วา โหติ. เอที เอตาที, เอทิกฺโข เอตาทิกฺโข, เอทิโส เอตาทิโส.

๔๔. ภาวการเก สฺว+ฆณ ฆ กา

ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํ.

อปจฺจโย-ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, เอวํ นิคฺคโห, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, เอวํ วินยธโร. ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํ. เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหีติ ธนุคฺคโห. เอวํ กวจคฺคโห. ทท=ทาเน, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโท. อาโต ‘‘ปโรกฺขายฺจา’’ติ จคฺคหเณน ทฺวิตฺเต ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’’ติ รสฺเส จ อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, เอวํ ธนโท. สํปุพฺโพ ธา=ธารเณ, สพฺพํ สนฺธหตีติ สพฺพสนฺโธ. นี=ปาปเน, วิปุพฺโพ, วิเนสิ วิเนติ วิเนสฺสติ เอเตน เอตฺถาติ วา วินโย, เอ+อยาเทสา. นยนํ นโย. สิ=เสวายํ, นิปุพฺโพ, นิสฺสียตีติ นิสฺสโย. สิ=สเย, อนุสยิ อนุเสติ อนุเสสฺสตีติ อนุสโย. อิ=คติมฺหิ, ปติปุพฺโพ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผล+เมตีติ ปจฺจโย. สํ+อุปุพฺโพ, ทาคเม สมุทโย. จิ=จเย, วินิจฺฉยเต+เนน วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, ‘‘นิโต จิสฺส โฉ’’ติ จิสฺส โฉ. อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สํจโย. ขิ=ขเย, ขยนํ ขโย. ชิ=ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโย. กี=ทพฺพวินีมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโย. ลี=สิเลสเน, อลฺลียนฺติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโย. (อิวณฺณนฺตา).

อาสุณนฺตีติ อสฺสวา, อาสฺส รสฺโส. ปฏิสฺสวนํ ปฏิสฺสโว. สุ=ปสฺสวเน, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวา. รุ=สทฺโท รวตีติ รโว. ภวตีติ ภโว. ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว. ลู=เฉทเน, ลวนํ ลโว. (อุวณฺณนฺตา).

จร=จรเณ, สํจรณํ สํจโร. ทร=วิทารเณ, อาทรนํ อาทโร. อาคจฺฉติ อาคมนํติ วา อาคโม. สปฺป=คมเน, สปฺปตีติ สปฺโป. ทิพฺพตีติ เทโว. ปกฺกมนํ ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโม, เอวํ วิกฺกโม. จร=จรเณ, วนํ จรตีติ วนจโร. กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา ปฺา, กามาวจรํ จิตฺตํ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร. ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป. เอวํ กจฺฉโป. สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, มนาทิตฺตา โอ. คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํ, เอวํ กุจฺฉิสยา วาตา. ปพฺพเต ติฏฺตีติ ปพฺพตฏฺโ ปุริโส, ปพฺพตฏฺา นที, ปพฺพตฏฺํ ภสฺมํ. เอวํ ถลฏฺํ ชลฏฺํ.

กิจฺฉตฺเถ ทุมฺหิ อกิจฺฉตฺเถ สุ+อีสํ+สุข อุปปเทสุ-ทุกฺเขน กรียติ กรณํ วา ทุกฺกรํ. เอวํ ทุสฺสโย, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉ. เอวํ ทุรกฺขํ จิตฺตํ, ทุทฺทโส ธมฺโม, ทุรนุโพโธ ธมฺโม. อีสํ สยตีติ อีสํสโย, เอวํ สุขสโย. อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํ. สุเขน กรียตีติ สุกรํ ปาปํ พาเลน. เอวํ สุภโร อปฺปิจฺโฉ, สุทสฺสํ ปรวชฺชํ, สุโพธ+มิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ ปาทิอมาทิสมาสา.

ฆณ-ภวตีติ ภาโว, โอ+อาวาเทสา. อย=อิติ ทณฺฑกธาตุ, อยติ อิโตติ อาโย, อาหรตีติ อาหาโร. อุปหนตีติ อุปฆาโต, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทโส. รฺชตีติ ราโค, ‘‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’’ติ ชสฺส โค. รฺชนฺติ อเนนาติ ราโค. ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ปชฺชเต+เนนาติ ปาโท. ตุท=พฺยถเน, ปตุชฺชเต+เนนาติ ปโตโท. ชรียติ อเนนาติ ชาโร, เอวํ ทาโร. ภชียตีติ ภาโค. เอวํ ภาโร. ลพฺภตีติ ลาโภ. วิ+โอปุพฺโพ, โวหรียตีติ โวหาโร. ทิยฺยตีติ ทาโย, ยุก. วิหฺติ เอตสฺมาติ วิฆาโต. วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร. อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโม. ปจนํ วา ปาโก, จสฺส โก. จชนํ จาโค. ยชนํ ยาโค. รชนํ ราโค.

๑๒๗. อน+ฆณสฺวา+ปรีหิ โฬ

อา+ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหต+น+ฆณสุ. ปริทหนํ ปริฬาโห. เอวํ ทาโห. ภฺชนํ สงฺโค. เอวํ สงฺโค. สํขรนํ สํขาโร, ‘‘กโรติสฺส โข’’ติ กสฺส โข. เอวํ ปริกฺขาโร. ‘‘ปุรสฺมา’’ติ กรสฺส โข, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาา. เอวํ อุปกาโร, คาโห.

ฆ-วจตีติ วโก. สิจ=ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโก. เอวํ โสโก, เอโอวุทฺธิโย. ยุฺชนํ โยโค.

ก-ปี=ตปฺปเน, ปีเนตีติ ปีโย, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ, ‘‘ยุวณฺณาน+มิยงุวง สเร’’ติ อิยง. ขิป=เปรเณ, ขิปตีติ ขิโป. ภุฺชนฺตฺย+เนนาติ ภุโช. ยุธ=สมฺปหาเร อายุชฺฌนฺติ อเนนาติ อายุธํ.

๔๕. ทาธาตฺวิ

ทาธาโต พหุล+มิ โหติ ภาวการเกสุ. ทา=ทาเน, อาทิยตีติอาทิ. เอวํ อุปาทิ. ธา=ธารเณ, อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, ‘‘สฺาย+มุโท+ทกสฺสา’’ติ อุทกสฺส อุทาเทโส. ชลํ ธิยเต อสฺมินฺติ ชลธิ. วาลานิ ธียนฺติ อสฺมินฺติ วาลธิ. สนฺธียติ สนฺธาตีติ วา สนฺธิ. ธียตีติ ธิ. วิธียติ วิธาติ วิธานํ วา วิธิ. สมฺมา สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ.

๔๖. วมาทีหฺย+ถุ

วมาทีหิ ภาวการเกสฺว+ถุ โหติ. วม=อุคฺคิรเณ, วมนํ วมียตีติ วา วมถุ. เวป+กมฺป=จลเน, เวปนํ เวปถุ.

๔๗. กฺวิ

กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุ. กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ.

๑๕๙. กฺวิสฺส

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ. สมฺภวตีติ สมฺภู. เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภู. ตถา ธุ=กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธุ. วิภาตีติ วิภา. ปภาตีติ ปภา. สํคมฺม ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป+นฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป. ภุเชน คจฺฉตีติ ภุชโค. เอวํ อุรโค. ตุรํ=สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค. เขน คจฺฉตีติ ขโค. วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, ตทมินาทิปาา วิหาเทโส. น คจฺฉตีติ นโค. เอวํ อโค, ‘‘นโค วา+ปฺปาณินี’’ติ วิกปฺเปน นสมาเส ฏาเทสนิเสโธ. ชน=ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ กมฺมโช, อมาทิสมาโส, กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฏิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํ. เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํ. อตฺตโช ปุตฺโต, วาริมฺหิ ชาโต วาริโช. เอวํ ถลโช. ปงฺกชํ. ชลชํ. อณฺฑชํ. สรสิชํ, อุปปทสมาเส พหุลํวิธานา วิภตฺยโลเป ‘‘มนาทีหี’’ติอาทินา สิอาเทโส. ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ‘‘ตทมินา’’ ทินา กฺขตฺตุํโลโป. ปจฺฉา ชาโต อนุโช. สฺชานาตีติ สฺา. ปชานาตีติ ปฺา. เอวํ ปติฏฺาตีติ ปติฏฺา. ฌา=จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺตึ อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา. หิเตสิตํ อุปฏฺาเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌา. โส เอว อุปชฺฌาโย, ‘‘สกตฺเถ’’ติ โย. สมฺมา ฌายนฺติ เอตฺถาติ สํฌา. กฺวิทนฺตา ธาตฺวตฺถํ น ชหนฺติ, ลิงฺคตฺถํ ปฏิปาทยนฺติ.

๔๘. อโน

กฺริยตฺถา ภาวการเกสุ อโน โหติ. นนฺท=สมิทฺธิยํ, ภาเว-นนฺทิยเต นนฺทนํ. กมฺเม-อนนฺทียิตฺถ นนฺทียติ นนฺทียิสฺสติ นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํ. คหนํ คหนียํ วา คหณํ, ‘‘ตถนรา’’ ทินา นสฺส โณ. คณฺหนํ, นิคฺคหีตสฺส โน. จริตพฺพํ จรณํ. ภุยเต ภวนํ. หุยเต หวนํ. รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ โรธนํ วา. ภุฺชิตพฺพํ ภุฺชนํ โภชนํ วา. พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก. โพธนํ วา. สุติ สุยฺยติ วา สวนํ. ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ‘‘สกาปานํ กุก+กู’’ติ โยควิภาคา กุอาคเม นาคเม จ ตสฺส โณ จ. ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิ.

กตฺตริ-รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํ. วิชานาตีติ วิฺาณํ. ฆา=คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํ. ฌา=จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํ. กโรติ อเนนาติ การณํ, ทีโฆ. วิอากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํ. ปูรติ+เนนาติ ปูรณํ. ทียเต+เนนาติ ทานํ. ปมียเต+เนนาติ ปมาณํ. วุจฺจเต+เนนาติ วจนํ. ปนุทติ ปนุชฺชเต+เนนาติ วา ปนุทนํ. สูท=ปครเณ, สูทติ สุชฺชเต+เนนาติ วา สูทโน. สุณาติ สุยเต+เนเนติ วา สวนํ. ลุยติ ลุยเต+เนเนติ วา ลวนํ. เอวํ นยนํ. ปุนาติ ปุยเต+เนเนติ วา ปวโน. สเมตีติ สมโณ สมนํ วา. ตถา ภาเวติ ภาวียติ เอตายาติ วา ภาวนํ. เอวํ ปาจนํ ปาจาปนํ อิจฺจาทิ. ‘‘อน+สณสฺวา ปรีหิ โฬ’’ติ โฬ, อาฬาหนํ.

อธิกรเณ-ติฏฺติ อสินฺติ านํ. เอวํ สยนํ, เสนํ วา อาสนํ. อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ.

สมฺปทานาปาทาเนสุ-สมฺมา ปทียเต ยสฺส ตํ สมฺปทานํ. อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํ. พหุลาธิการา จลนาทีหิปิ สีลสาธุธมฺเมสุปิ อโน, จลติ สีเลนาติ จลโน เอวํ ชลโน, โกธโน, โกปโน. มณฺฑ=ภุสเน, มณฺเฑติ สีเลนาติ มณฺฑโน. เอวํ ภูสโน. ‘‘อฺาตฺรปี’’ติ โอการนิเสโธ.

๔๙. อิตฺถิย+ม+ณ+กฺติ+ก+ยก+ยา จ

อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํ.

อ-ชร=วโยหานิยํ, ชิรติ ชิรณํ วา ชรา. ‘‘อิตฺถิย+ม+ตฺวา’’ติ อาปจฺจโย. ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา. ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา. เอวํ สมฺปทา, อาปทา. อุปาทียตีติ อุปาทา. อิกฺข+จกฺข=ทสฺสเน, อุปอิกฺขตีติ อุเปกฺขา. ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา’’ติ เอกาโร. จินฺตนํ จินฺตา. สิกฺข=วิชฺโชปาทาเน, สิกฺขนํ สิกฺขียนฺตีติ วา สิกฺขา. เอวํ ภิกฺขา. อิจฺฉนํ อิจฺฉา. ‘‘คมยมิ’’จฺจาทินา จฺฉงาเทโส. ปุจฺฉ=ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา. มิธ+เมธ=สงฺคเม, อปิตธาตุ, เมธนํ เมธา. เอวํ คุธ=ปริเวเน, โคธนํ โคธา. ติติกฺขนํ ติติกฺขา. เอวํ วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยา. อีหนํ อีหา.

ณ-กรณํ การา, ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา โหติ, เอว+มุปริปิ. หรณํ หารา มุตฺตาวลิ. ตรณํ ตารา, ธรณํ ธารา. อรณํ อารา.

ยถากถฺจิ สทฺทมฺหิ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย.

กฺติ-สมฺภุวนํ สมฺภุติ. ‘‘น เต’’จฺจาทินา น วุทฺธิ. สวนํ สุติ. นยนํ นยติ เอตายาติ วา นีติ. มฺตีติ มติ, ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตพฺยฺชนสฺสา’’ติ คมาทิตฺตา นโลโป. คมนํ คนฺตพฺพาติ วา คติ. อุปหนนํ อุปหติ. รมนฺติ เอตาย รมนํ วา รติ. ตนนํ ตติ. นิยมนํ นิยติ. ภุฺชนํ ภุตฺติ. ยุฺชนํ ยุตฺติ, ปรรูปํ. เอวํ สมาปชฺชนํ สมาปชฺชเตติ สมาปตฺติ. สมฺปตฺติ. ยช=เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, ยชนํ อิฏฺิ, ‘‘ยชสฺส ยสฺส ฏิยี’’ติ ฏิอาเทโส, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส โ, ปรรูปปมกฺขรา จ. สาสนํ สิฏฺิ, ‘‘สาสสฺส สิส วา’’ติ สิส, สานนฺตรสฺส ตสฺส โ’’ติ าเทโส. เภทนํ ภิชฺชเตติ วา ภิตฺติ. ภช=เสวายํ, ภชนํ ภตฺติ. ตน=วิตฺถาเร, ตโนตีติ ตนฺติ, นสฺส นิคฺคหีตาทิ.

ก-คุหนฺตี เอตฺถาติ คุหา, โอการนิวุตฺติ. รุชตีติ รุชา. โมทนฺติ เอตายาติ มุทา นาม มุทิตา.

ยก-วิท=าเณ, วิทนํ วิทนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, ทสฺส เช ปุพฺพรูปํ. ยชนํ อิชฺชา, ฏิอาเทโส.

ย-สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํ. อช=วช=คมเน, สมชนํ สมชนฺติ เอตฺถาติ วา สมชฺชา. ปปุพฺโพ, ปพฺพชนํ ปพฺพชฺชา. ตวคฺควรณา’’ทิมฺหิ ‘‘จวคฺคพยา’’ติ โยควิภาเคน วสฺส เพ ทฺวิตฺตํ. อูมฺหิ ปริจรณํ ปริจริยา. ชาครณํ ชาคริยา.

อน-ปโยชเก การิยธาตุโต กตฺตุํ ปโยชนํ การณํ, เอการนิเสโธ นสฺส โณ จ. เอวํ หริตุํ ปโยชนํ หารณํ. วิท=อนุภเว, วิตฺติ เวทยตีติ วา เวทนา. วนฺท=อภิวาทนถุตีสุ, วนฺทนํ วนฺทนา. อุปาสนํ อุปาสนา. จิต=สํเจตนายํ, เจตยตีติ เจตนา. เทสิยตีติ เทสนา. ภาวิยตีติ ภาวนา.

๕๐. ชาหาหิ นิ

ชา=วโยหานิมฺหิ, หา=จาเค, อิเมหิ อิตฺถิยํ นิ โหติ. ชานํ=วยปริปาโก ชานิ. หานํ หานิ.

๕๑. กรา ริริโย

กรโต ริริโย โหติ+ตฺถิยํ. รานุพนฺธตฺตา อรโลเป กรณํ กิริยา. ‘‘กฺริยา’’ติ ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทิมฺหิ ‘‘กฺริยายํ’’ติ โยควิภาคา ริยรมฺหิ อรโลโป, ริกาโร กกาเร+นุพนฺโธ โหติ.

๕๒. อิ+กิ+ตี สรูเป

ธาตุสฺส สรูเป+ภิเธยฺเย เอเต โหนฺติ. วจอิจฺจ+ยํ ธาตุ เอว วจิ. เอวํ ยุธิ. ‘‘กโรติสฺส โข’’ติ วิกรณสฺส าปิตตฺตา ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ปจติ. อกาโร กกาโรติ ฆณนฺเตน การสทฺเทน ฉฏฺีสมาโส.

๕๓. สีลา+ภิกฺขฺา+วสฺสเกสุ ณี

กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทีสุ. สํส=ปสํสเน, ปิยปุพฺโพ, ปิยํ ปสํสติ สีเลนาติ ปิยปสํสี ราชา. อถ วา ปิยํ ปสํสติ สีเลน วา ธมฺเมน วา ตสฺมึ สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสนี, ปิยปสํสิ กุลํ, อาวุทฺธิมฺหิ ตถา สจฺจวาที, ธมฺมวาที. สีฆยายีติ ‘‘อสฺสา+ณาปิมฺหี ยุก’’ อิติ ยุก. ปาปการี, มาลการี อิจฺจาทิ. อุณฺหํ ภุฺชติ สีเลนาติ อุณฺหโภชี, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาโร.

อาภิกฺขฺเ-ปุนปฺปุน ขีรํ ปิวตีติ ขีรปายี, ยุก. อวสฺสํ กโรตีติ อวสฺสการี. ‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถํ’’ติ สมาเส วิภตฺติโลเป จ กเต ‘‘โลโป’’ติ นิคฺคหีตโลโป. สตนฺทายีติ เอตฺถ พหุลํวิธานา วิภตฺติอโลเป อมาทิสมาสปฏิเสเธ จ กเต วคฺคนฺตํ.

อฺสฺมึ อตฺเถปิ ‘‘ณี’’ติ โยควิภาเคน สิทฺธํ. สาธุการี, พฺรหฺมจารี, อสฺสทฺธโภชี. ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานี, พหุสฺสุตธารี อิจฺจาทิ.

สาธุกรณํ สาธุกาโร, โส อสฺส อตฺถีติ สาธุการีติ ฆณนฺตา อี.

๕๔. ถาวริ+ตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสรา

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเน. อิมินา นิปาตนา วรปจฺจโย จ ถาสฺส โถ จ, ติฏฺติ สีเลนาติ ถาวโร. อิ=อชฺเฌนคตีสุ, ตฺตรปจฺจโย, คจฺฉติ สีเลนาติ อิตฺตโร. ภฺช=โอมทฺทเน, ภชฺชเต สยเมว ภชฺชติ วา อตฺตนา อตฺตานนฺติ ภงฺคุโร, กมฺเม กตฺตริ วา คุรปจฺจโย. ภิชฺชเต สยเมว ภินฺทติ วา อตฺตานนฺติ ภิทูโร, เอตฺถ กูรปจฺจโย, กกาโร+นุพนฺโธ. ปรภฺชนวิสเยสุปิ อุทาหรเณสุ น โหติ. ตตฺถาปิ เกจิ ‘‘โทสนฺธการภิทูโร’’ติ อิทํ สนฺธาย อิจฺฉนฺติ. ภาสติ ทิปฺปตีติ ภาสุโร, อุรปจฺจโย. สรปจฺจเย ภสฺสโร, ‘‘พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโส. (เตกาลิกปฺปจฺจยา).

๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ+กฺตาวี

ภูเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุ+กฺตาวี โหนฺติ กตฺตริ. วิชินีติ วิชิตวา วิชิตาวี, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ. คุณวนฺตุ ทณฺฑิสมํ. หุ=หวเน, อคฺคึ อหวีติ หุตวา หุตาวี, หุตาวินี หุตวานี. ‘‘ภูเต’’ติ ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ อธิกาโร.

๕๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุติ

ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติ. อสนํ อาสิตํ ภวตา, ิ. กรียิตฺถาติ กโต กโฏ ภวตา, ‘‘คมาทิรานํ’’ ตฺยาทินา รโลโป. เอว+มุปริปิ.

๕๗. กตฺตริ จา+รมฺเภ

กฺริยารมฺเภ กตฺตริกฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ, ปกรีติ ปกโต ภวํ กฏํ. ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฏ ภวตา. ปสุปีติ ปสุตฺโต ภวํ. ปสุปียิตฺถาติ ปสุตฺตํ ภวตา, ปรรูปํ.

๕๘. า+ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิ

าทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. อุปฏฺาสีติ อุปฏฺีโต ภวํ คุรุํ. อุปฏฺียิตฺถาติ อุปฏฺิโต คุรุ โภตา, ‘‘าสฺสี’’ติ าสฺส อิ. เอวํ อุปาสีติ อุปาสิโต. อุปาสียิตฺถาติ อุปาสิโต. ‘‘ิ พฺยฺชนสฺสา’’ติ ิ. อนุวุสิ อนุวุสียิตฺถาติ วา อนุวุสีโต. ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุกาโร. อาปุพฺโพ สิลิส=อาลิงฺคเน, อาสิเลสิ อาสิเลสียิตฺถาติ วา อาสิลิฏฺโ. ‘‘สานนฺตรสฺส ตสฺส โ’’ติ เ ปรรูปํ ปมกฺขรฺจ. อธิสยิ อธิสียิตฺถาติ วา อธิสยิโต ขโฏปิกํ ภวํ, อธิสยิตา ขโฏปิกา โภตา. เอวํ อารุหิ อารุหียิตฺถาติ วา อารุฬฺโห รุกฺขํ ภวํ, อารุฬฺโห รุกฺโข โภตา, ‘‘รุหาทีหิ โห ฬ จา’’ติ ตสฺส หกาโร ปุพฺพหการสฺส จ โฬ. อนุชีริ อนุชีรียิตฺถาติ วา อนุชิณฺโณ วสลึ ภวํ, อนุชิณฺณา วสลี โภตา, ‘‘ตราทีหิ ริณฺโณ’’ติ กฺตสฺส ริณฺณาเทโส ‘‘รานุพนฺเธ’’ตฺยาทินา อรภาคสฺส โลโป จ. อนฺวชายิ อนฺวชายิตฺถาติ วา อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกน, ‘‘ชนิสฺสา’’ติ นสฺส อา.

๕๙. คมนตฺถา+กมฺมกา+ธาเร จ

คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตฺจ. ยา=ปาปุณเน, ยาตวนฺโต อสฺมินฺติ ยาตํ านํ. ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํ. เอตฺถ สนฺตมฺปิ กมฺมํ อนิจฺฉิตํ. ยายิตาติ ยาโต ปโถ. ‘‘เย คตฺยตฺถา, เต พุทฺธฺยตฺถา. เย พุทฺธฺยตฺถา, เต คตฺยตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ตถลกฺขณํ ยาถาวโต อาคโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต อิติปิ โหติ. อาสิตวนฺโต อสฺมินฺติ อาสิตํ. อาสิตวนฺโต อาสิตา. อาสน+มาสิตํ.

๖๐. อาหารตฺถา

อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตฺจ. ภุตฺตวนฺโต+สฺมินฺติ ภุตฺตํ. เอวํ ปีตํ, ‘‘คาปาน+มี’’ติ อี. ภุฺชนํ ภุตฺตํ ปานํ ปีตํ. ภุฺชียิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโน. เอวํ ปีตํ อุทกํ. อกตฺตตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ. พหุลาธิการา กตฺตริปิ ‘‘อปิวึสูติ ปีตา คาโว’’ติ โหเตว. สิท=ปาเก, ปสฺสิชฺชีติ ปสฺสนฺโน, ‘‘คมนตฺถ’’ ทินา กฺโต, ‘‘ภิทา’’ ทินา ตสฺส โน ปรรูปฺจ. อมฺิตฺถาติ มโต. อิจฺฉียิตฺถาติ อิฏฺโ. อพุชฺฌิตาติ พุทฺโธ, ‘‘โธ ธหเภหี’’ติ ตสฺส โธ. ปูชียิตฺถาติ ปูชิโต, จุราทิตฺตา ณิ. เอวํ สีลียิตฺถาติ สีลิโต. รกฺขียิตฺถาติ รกฺขิโต. ขมียิตฺถาติ ขนฺโต, มสฺส นิคฺคหีตํ. อกฺโกจฺฉียิตฺถาติ อกฺกุฏฺโ, อาสฺส รสฺโส. รุส=โรเส, อโรสีติ รุฏฺโ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺโต. ิมฺหิ รุสิโต. หร=หรเณ, อภิ+ วิ+อาปุพฺโพ, อภิพฺยาหรียิตฺถาติ อภิพฺยาหโฏ. ทย=ทานคติหึสาทาเนสุ, อทยียิตฺถาติ ทยิโต. หส=อาลิกฺเย, อหสีติ หฏฺโ. กามียิตฺถาติ กนฺโต, ‘‘ณิณาปีนํ เตสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ณิณาปีนํ’’ติ โยควิภาคา จุราทิณิโลโป. สํยมีติ สํยโต. นปุพฺโพ, น มรีติ อมโต, นสมาเส นสฺส โฏ.

กฏฺํ ทุกฺขํ อาปนฺโนติ ผลภูเต ทุกฺเข กฏฺสทฺทสฺส วตฺตนโต ผลสฺส ภาวิตฺตา ภูเตเยว กฺโต. กส=คติหึสาวิเลขเนสุ, อกสิ=หึสีติ กฏฺํ.

๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺต+กฺตวนฺตูนํ

ภิทาทีหิ ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติ. อากติคโณ+ยํ. ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ กมฺเม อุปริ สพฺพตฺถ กฺโต. ภิชฺชิตฺโถติ ภินฺโน, ตสฺส เน ปรรูปํ. อภินฺทีติ ภินฺนวา, ‘‘กตฺตริ ภูเต’’ จฺจาทินา กฺตวนฺตุ. เอว+มุปริปิ. ฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน. อฉินฺทีติ ฉินฺนวา. ฉท=อปวารเณ, ฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโน. อฉาทยีติ ฉนฺนวา, จุราทิตฺตา ณิ, ตสฺส ‘‘ณิณาปีนํ เตสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ณิ’’ อิติ โยควิภาคา โลโป. ขิท=อสหเน, ขิชฺชีติ ขินฺโน ขินฺนวา, กตฺตริ. เอว+มุปริปิ. อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวา. สิท=ปาเก, อสิชฺชีติ สินฺโน สินฺนวา. สท=วิสรณคตฺย วสาทนาทาเนสุ, สิทีติ สนฺโน สนฺนวา. ปีนีติ ปีโน ปีนวา. สู=ปสเว, สูนีติ สูโน. ปสวีติ สูนวา. ที=ขเย, ทียีติ ทีโน ทีนวา. ฑี+ลี=อากาสคมเน, ฑียีติ ฑีโน ฑีนวา. ลียิ เลยิ อลียีติ ลีโน ลีนวา. อลุยีติ ลูโน ลูนวา.

๑๕๑. ทาตฺวิ+นฺโน

ทาโต กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติ. อทายิตฺถาติ ทินฺโน. อทฺทีติ ทินฺนวา.

๑๕๒. กิราทีหิ โณติ

โณ. อุปริ สพฺพตฺถ กฺต+กฺตวนฺตูนํติ โยเชตพฺพํ. กิร=วิกิรเณ, อกิรียิตฺถาติ กิณฺโณ. อกิรีติ กิณฺณวา. อปุรีติ ปุณฺโณ ปุณฺณวา. อขียิตฺถาติ ขีโณ. อขียีติ ขีณวา.

๑๕๓. ตราทีหิ ริณฺโณติ

ตสฺส ริณฺโณ. รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถ. อตรีติ ติณฺโณ ติณฺณวา. อชีรีติ ชิณฺโณ ชิณฺณวา. ปริจียิตฺถาติ จิณฺโณ. ปริจียีติ จิณฺณวา. เอตฺถ จิสฺส วิกปฺปวิธานตฺตา ปน ปริจิต+อุปจิตาทโยปิ สิทฺธา เอว.

๑๕๔. โค ภฺชาทีหิติ

ภฺชาทิโต ตสฺส ค โหติ. อภฺชีติ ภคฺโค ภคฺควา. ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺตปจฺจเย ตสฺส อิมินา คกาเร ปรรูปํ นิคฺคหีตโลโป จ. ลค=สงฺเค, อลคีติ ลคฺโค ลคฺควา. มุชฺช=มุชฺชเน, นิมุชฺชีติ นิมุคฺโค นิมุคฺควา, เอตฺถ สํโยคาทิโลโป. วีช+ภยจลเนสุ, สํปุพฺโพ, สํวิชฺชีติ สํวิคฺโค สํวิคฺควา.

๑๕๕. สุสา โขติ

สุสโต ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติ. สุส=โสเส. สุสฺสีติ สุกฺโข สุกฺขวา.

๑๕๖. ปจา โก

ปจา ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติ. ปจฺจีติ ปกฺโก. ปจีติ ปกฺกวา.

๑๕๗. มุจา วาติ

มุจา ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติ. มุจ=โมจเน, มุจฺจีติ มุกฺโก มุตฺโต. อมุจีติ มุกฺกวา มุตฺตวา. สกฺโก-ติณฺวาทีสุ ‘‘อิ ภี กา’’ ทินา สิทฺธํ. อสกฺขีติ สกฺโก. กฺต+กฺตวนฺตูสุ สตฺโต สตฺตวาตฺเวว โหติ.

๑๐๖. มุห+พหานฺจ เต กานุพนฺเธ+ตฺเว

มุห+พหานํ ทุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวาน+ตฺวาวชฺชิเต. มุห=เวจิตฺเต, พห+พฺรห+พฺรูห วุทฺธิยํ. มุยฺหิตฺต พยฺหิตฺถาติ มูฬฺโห พาฬฺโห, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา อกมฺมกตฺตา กตฺตริ กฺเต ทีโฆ ‘‘รุหาทีหิ โห ฬ จา’’ติ ตสฺส โห จ หสฺส โฬ จ โหติ. เอวํ คูฬฺโห. ‘‘กานุพนฺเธ+ตฺเว’’ติ ยาว ‘‘สาสสฺส สิส วา’’ ตฺย+ธิกาโร.

๑๐๗. วหสฺสุ+สฺส

วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เต. วุยฺหิตฺถาติ วูฬฺโห, ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาเร อิมินา ทีโฆ.

๑๐๘. ธาสฺส หิ

ธา=ธารเณ+ติมสฺส หิ โหติ วา เต. นิธียิตฺถาติ นิหิโต. นิทหีติ นิหิตวา นิหิตาวี.

๑๐๙. คมาทิรานํ โลโป+นฺตสฺส

คมาทีนํ รการนฺตานฺจ อนฺตสฺส โลโป โหติ เต. อคมีติ คโต. ขฺิตฺถาติ ขโต, กมฺเม. เอวํ หฺิตฺถาติ หโต. ตน=วิตฺถาเร, ตฺิตฺถาติ ตโต. ยม=อุปรเม, สํยมีติ สฺโต, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺโต, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ นิคฺคหีตสฺส โ ปุพฺพรูปฺจ. เอวํ อรมีติ รโต. กรียิตฺถาติ กโต.

๑๑๐. วจาทีนํ วสฺสุ+ฏ วา

วจาทีนํ วสฺส อุฏ วา โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. วุจฺจิตฺถาติ อุตฺตํ. อสฺส อุ วุตฺตํ, อุภยตฺถ ปรรูปํ. วส=นิวาเส, วสนํ อวสิ วสึสุ เอตฺถาติ วา อุตฺถํ วุตฺถํ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กฺโต, ‘‘สาส วส สํส สํสา โถ’’ติ ตสฺส โถ.

๑๑๒. วทฺธสฺส วา

วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. อวทฺธีติ วุทฺโธ วทฺโธ, กตฺตริ กฺเต ‘‘โธ ธ+หเภหี’’ติ ตสฺส โธ, ตติยกฺขรโท จ สํโยคาทิโลโป จ. วุตฺตีติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ติ โยควิภาคา อสฺส อุ. วตฺตีติปิ ยถาลกฺขณํ.

๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี

ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี โหนฺติ กานุพนฺเธ อตฺเว. ยชนํติ กฺโต, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส เ ปรรูปาทิมฺหิ กเต อิฏฺํ ยิฏฺํ.

๑๑๔. าสฺสิ

าสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. อฏฺาสีติ ิโต.

๑๑๕. คา+ปาน+มี

คา+ปาน+มี โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. คานํ คีตํ. ปานํ ปีตํ. พหุลาธิการา ปิตฺวา.

๑๑๖. ชนิสฺสา

ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. อชนีติ ชาโต, ‘‘ฉฏฺิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตสฺส อา โหติ.

๑๑๗. สาสสฺส สิส วา

สาสสฺส สิส โหติ กานุพนฺเธ อตฺเว. สาสนํติ กฺโต, ตสฺส ‘‘สาส วส สํส สสา โถ’’ติ เถ ปรรูปํ ปมกฺขโร จ, ‘‘ต+ถ+น+รา’’ ทินา ตสฺส โฏ. ถสฺส โ, สิฏฺํ. อฺตฺร สตฺถํ. ‘‘คุหาทีหิ ยก’’ อิติ ยกปจฺจเย สาสียตีติ สิสฺโส. อุมฺหิ สาสิโย.

๑๔๐. สานนฺตรสฺส ตสฺส โ

สการนฺตา กฺริยตฺถา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส  โหติ. ตุสฺสีติ ตุฏฺโ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กฺเต อิมินา ตสฺส เ ปรรูปาทิ. เอวํ ตุฏฺวา. ตพฺพ+กฺตีสุ โตสนํ ตุฏฺพฺพํ, ‘‘อฺตฺราปี’’ติ โอการาภาโว. เอวํ ตุฏฺิ, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ.

๑๔๑. กสสฺสิ+ม จ วา

กสสฺมา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส  โหติ กสสฺส วา อิม จ. กสียิตฺถาติ กิฏฺํ. กิฏฺาทึ วิย ทุปฺปสุํ, กมฺเม กฺโต. อิมาภาเว กฏฺํ, อกฏฺปากิมํ สาลึ.

๑๔๒. ธสฺโต+ตฺรสฺตา

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. ธํส+ธํสเน, ธํสียิตฺถาติ ธสฺโต, พินฺทุโลโป. อุตฺรสีติ โอตฺรสฺโต.

๑๔๓. ปุจฺฉาทิโต

ปุจฺฉาทีหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส  โหติ. ปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโ. ภชฺช=ปาเก, ภชียิตฺถาติ ภฏฺโ, สํโยคาทิโลโป. ยชิตฺถาติ ยิฏฺโ, ‘‘ยชสฺส ยสฺส ฏิ+ยี’’ติ ยิ.

๑๔๔. สาส วส สํส สสา โถ

เอเตหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ. สาสนํ สาสียิตฺถาติ วา สตฺถํ. วสนํ วุตฺถํ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุ. ปสํสนํ ปสํสียิตฺถาติ วา ปสตฺถํ. สส=คติ+หึสา+ปาณเนสุ, สสนํ คมนํ หึสนํ ชีวนฺจ สตฺถํ. อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโ, ตฺถสฺส ฏฺโ.

๑๔๕. โธ ธ+ห+เตหิ

ธการ หการ ภการนฺเตหิ ปรสฺส ตสฺส ธ โหติ. วทฺธิตฺถาติ กมฺเม กฺเต ตสฺส ธการาทิมฺหิ จ ‘‘วทฺธสฺส วา’’ติ อุกาเร กเต สํโยคาทิโลโป, วุทฺโธ. ทุยฺหิตฺถาติ ทุทฺธํ. ลภียิตฺถาติ ลทฺธํ.

๑๔๖. ทหา โฒ

ทหา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ. ทยฺหิตฺถาติ ทฑฺโฒ, ปรรูปาทิมฺหิ กเต ‘‘จตุตฺถทุติเย’’ จฺจาทินา ฑกาโร.

๑๔๗. พหสฺสุ+ม จ

พหา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ พหสฺสุ+ม จ ฒสนฺนิโยเคน. พห+พฺรห+พฺรูห=วุทฺธิยํ. อพหีติ พุฑฺโฒ.

๑๔๘. รุหาทีหิ โห ฬ จ

รุหาทีหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จ+นฺตสฺส. อารุหีติ อารุฬฺโห. คุยฺหิตฺถาติ คุฬฺโห. อพหีติ พาฬฺโห. ทฺวีสุ ‘‘มุหพหา’’ ทินา ทีโฆ.

๑๔๙. มุหา วาติ

กฺตตสฺส หกาโร อนฺตสฺส วา โฬ จ. อโมหีติ มุฬฺโห, มุทฺโธ, ตสฺส โธ. (อตีตกาลิกปจฺจยวิธานํ).

๖๔. นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา นฺโต โหติ กตฺตริ. ติฏฺตีติ ติฏฺนฺโต, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ‘‘าปานํ ติฏฺปิวา’’ติ ติาเทโส. กตฺตริ มาน+นฺต+ตฺยาทิสุ อิมินาว โล.

๖๕. มาโนติ

กตฺตริ มาโน. ติฏฺมาโน.

๖๖. ภาวกมฺเมสุติ

ภาวกมฺเมสุ มาโน. านํ ียมานํ. ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสู’’ติ ภาเว กมฺเม จ กฺโย. ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อีม. ปจียตีติ ปจฺจมา โน. กฺเย ปุพฺพรูปํ.

๖๗. เต สฺสปุพฺพา+นาคเต

อนาคเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ, เล อาสฺส โลโป, สฺสตีติ สฺสนฺโต สฺสมาโน. ียิสฺสตีติ ียิสฺสมานํ, กฺเย อี, ‘‘ิพฺยฺชนสฺสา’’ติ ิ. อสฺส ตฺยาทิวิสยตฺตา ‘‘อาอีสฺสา’’ ทินา อิ น โหติ, ออีหิ สหจริตตฺตา สฺสาสฺส. ปจฺจิสฺสตีติ ปจฺจิสฺสมาโน โอทโน. ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ เณ ปตฺเต –

๕,๑๗๒. น นฺต+มาน+ตฺยาทีนํ

รนฺตโต ปเรสํ นฺต+มาน+ตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ. กโรตีติ กโรนฺโต กุรุมาโน, ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอ.

๕,๑๗๓. คม ยมิ+สาส ทิสานํ วา จฺฉง

เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ง-นุพนฺธตฺตา อนฺตสฺส โหติ, คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโน. ยม=อุปรเม, ยจฺฉนฺโต ยจฺฉมาโน. อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโน. อาส=อุปเวสเน, อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน, ‘‘พฺยฺชเน’’จฺจาทินา รสฺโส. ทิส=อติสชฺชเน, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโน. ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส อฺปจฺจเยสุ จ กฺวจิ, อิจฺฉียตีติ อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, ‘‘อิตฺถิย+มณา’’ ทินา อปฺปจฺจโย. อิจฺฉิตํ, อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉิตุํ. อฺเสฺจ โยควิภาคา, ปเวจฺฉนฺโต.

๑๗๔. ชร+มราน+มียง

เอเตส+มียง วา โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุ. ชียนฺโต. ‘‘ชรสทา’’ ทิจฺจาทินา อีม. ชีรนฺโต. ชียมาโน ชีรมาโน. มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโน.

๑๗๕. าปานํ ติฏฺปิวา

าปานํ ติฏฺปิวา โหนฺติ วา นฺตาทีสุ. ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน. ปิวนฺโต ปิวมาโน.

๑๗๖. คม+วท+ทานํ ฆมฺม+วชฺช+ทชฺชา

คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตาทีสุ. ฆมฺมนฺโต คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโต.

๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ กุรุ กยิรา

กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตาทีสุ. กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, เอวํ กุพฺพมาโน อิจฺจาทิ. อฺตฺร ‘‘มานสฺส มสฺสา’’ติ มานสฺส มสฺส โลเป กราโณ. ‘‘โสสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยว.

๑๗๘. คหสฺส เฆปฺโป

คหสฺส วา เฆปฺโป โหติ นฺตาทีสุ. เฆปฺปนฺโต เฆปฺปมาโน.

๑๗๙. โณ นิคฺคหีตสฺส

คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ, ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ มํ, คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโต.

๑๓๐. นฺต+มาน+นฺติ+ยิ+ยุํสฺวา+ทิโลโปติ

อาทิโลโป. อส=ภุวิ, ภวตีติ สนฺโต สมาโน.

๑๓๑. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิติ

าสฺส ปาทีสุ โห. สณฺหนฺโต. สนฺติฏฺนฺโต.

(วตฺตมานปจฺจยนฺตนโย).

๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ

ภวิสฺสติอตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุมาทโย โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํ. กรณาย คจฺฉติ กาตุํ คจฺฉติ. ‘‘ตุํตุนตพฺเพสุ วา’’ติ กรสฺส วา อา โหติ, ปุพฺพรูเป กตฺตาเย. ‘‘กรสฺสา ตเว’’ติ นิจฺจํ อา, กาตเว. นิปาตตฺตา ‘‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ’’ติ จตุตฺถีสสฺส โลโป. เอว+มุปริ ตุนาทีสุ. กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม, อภิสงฺขริตุ+มากงฺขติ. สทฺธมฺมํ สุณิตุํ, ิมฺหิ นาคเม ตสฺส โณ, นาคมตฺตา น วุทฺธิ. โสตเว โสตุํ สุณิตุํ วา ปตฺเถหิ. เอวํ อนุภวิตุํ, ปจิตุํ. คนฺตุํ, ‘‘มนานํ นิคฺคหีตํ’’ติ นิคฺคหีตํ. คมิตุํ, ขนฺตุํ, ขนิตุํ, หนฺตุํ, หนิตุํ, มนฺตุํ, มนิตุํ, หริตุํ, อนุสฺสริตุํ อิจฺฉติ. ตถา ตุทิตุํ, ปวิสิตุํ, อุทฺทิสิตุํ, โภตฺตุํ, สยิตุํ, เนตุํ, ชุโหตุํ, ปชหิตุํ, ปหาตุํ, ทาตุํ, โรทฺธุํ, รุนฺธิตุํ, โภตฺตุํ, ภุฺชีตุํ, เฉตฺตุํ, ฉินฺทิตุํ, สิพฺพิตุํ, อูมฺหิ วสฺส โพ, ทฺวิตฺตํ, พุทฺธุํ, ตสฺส โธ. พุชฺฌิตุํ, ยุก. ชานิตุํ า=อวโพธเน. ชนิตุํ. เชตุํ ชินิตุํ. ปตฺตุํ ปาปุณิตุํ. เกตุํ กิณิตุํ. วินิจฺเฉตุํ, อิสฺส เอ, วินิจฺฉินิตุํ. คเหตุํ คณฺหิตุํ. โจริตุํ โจเรตุํ โจรยิตุํ, ปาเลตุํ ปาลยิตุํ. ปโยชเก-ภาเวตุํ ภาวยิตุํ, กาเรตุํ การยิตุํ การาเปตุํ การาปยิตุํ อิจฺฉติ+จฺจาทิ.

เอวํ กฺริยตฺถกฺริยายํ คมฺยมานายํ, ยถา สุโพทฺธุํ วกฺขามิ, เอวํ ทฏฺุํ คจฺฉติ, คนฺตุ+มารภติ, คนฺตุํ ปโยเชติ, ทสฺเสตุ+มาห อิจฺจาทิ.

อรหสกฺกาทีสุปิ สิทฺธํ, ตถา กาล สมยเวลาสุ. โก ตํ นินฺทิตุ+มรหติ, ราชา ภวิตุ+มรหติ, อรโห ภวํ วตฺตุํ, สกฺกา เชตุํ ธเนน วา, สกฺกา ลทฺธุํ, ภสฺส โธ. กตฺตุํ สกฺขิสฺสติ. ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ, อภพฺโพ กาตุํ. อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฏิคฺคเหตุํ, อิทํ กาตุํ อนุรูปํ, ทานํ ทาตุํ ยุตฺตํ, ทาตุํ วตฺตุฺจ ลภติ. เอวํ วฏฺฏติ ภาสิตุํ, ฉินฺทิตุํ น จ กปฺปติ อิจฺจาทิ. ตถากาโล ภุฺชิตุํ, สมโย ภุฺชิตุํ, เวลา ภุฺชิตุํ.

อลมตฺเถปิ สิทฺธํ, อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปุฺานิ กาตุํ.

๖๒. ปฏิเสเธ+ลํขลูนํ กฺตุน กฺตฺวาน กฺตฺวา วา

อลํ+ขลุสทฺทานํ ปฏิเสธนตฺถานํ ปโยเค กฺตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเว. อลํปุพฺโพ, สุ=สวเน, อลํ สวนํ กตฺวา ขลุ สวนํ กตฺวาติ อลํ โสตุน ขลุ โสตุน อลํ สุตฺวาน ขลุ สุตฺวาน อลํ สุตฺวา ขลุ สุตฺวา. นิปาตตฺตา สิโลโป.

๖๓. ปุพฺเพ+กกตฺตุกานํ

เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว. ‘‘ตุํตุนา’’ ทินา กรสฺส อา, โส กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปุฺํ กิลิสฺสนฺติ. รโลเป กมฺมํ กตฺวาน ภทฺรกํ, ปุฺานิ กตฺวา สคฺคํ คจฺฉติ. อภิสงฺขรณํ กตฺวา อภิสงฺขริตฺวา กริตฺวา วา. ตถา สิพฺพิตฺวา ฉาทยิตฺวา ชานิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สุตฺวาน ธมฺมํ โมทติ, สุณิตฺวา, ปตฺวา ปาปุณิตฺวา, กินิตฺวา, เชตฺวา ชินิตฺวา ชิตฺวา, โจเรตฺวา โจรยิตฺวา, ปูเชตฺวา ปูชยิตฺวา, ตถา เมตฺตํ ภาเวตฺวา ภาวยิตฺวา, วิหารํ กาเรตฺวา การยิตฺวา การาเปตฺวา การาปยิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสนฺติ+จฺจาทิ. ปุพฺเพติ กึ, ภุฺชติ จ ปจติ จ. ‘‘อปตฺวา นทึ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’ติอาทีสุ ภูธาตุสฺส สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเต. ‘‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตี’’ติ อิมินาว สิทฺธํ, อาภิกฺขฺนฺตุ ทฺวิพฺพจนาว คมฺยเต. กถํ ‘‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉตี’’ติ, ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ, ยถา โอทนปากํ สยตีติ.

๑๖๔. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส

ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเส. ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ. อภิปุพฺโพ ปาทิสมาโส, อภิวทนํ กตฺวา อภิวาทิย ภาสิสฺสํ. ตถา อภิภุยฺย, ทฺวิตฺตรสฺสานิ. สิ=สเย –

๘๘. ปฺเย สิสฺสา

สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเส. นิสฺสยนํ กตฺวา นิสฺสาย. ปุพฺพรูเป วิภชฺช วิภชิย. ทิส=อติสชฺชเน, อุทฺทิสฺส. ปวิสฺส ปวิสิย ปวิสิตฺวา, อุปนย, อติเสยฺย อติสยิตฺวา, โอหาย โอหิตฺวา. อาทาย, ทาสฺสิ+ยง, อาทิย. ปฏฺาย, วิเจยฺย, วิฺาย วิชานิตฺวา, สมาเสติ กึ, ปตฺวา. กฺวจา+ สมาเสปิ พหุลาธิการา, ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย. ตถา ภุฺชิตฺวา.

๑๖๕. ตุํ+ยานา

ตฺวาสฺส วา ตุํ+ยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจิ. อภิหรณํ กตฺวา อภิหฏฺุํ, อภิหริตฺวา, ปาทิสมาโส, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส โ ปรรูปาทิ จ. อนุโมทนํ กตฺวา อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา วา, กานุพนฺเธปิ ‘‘วา กฺวจี’’ติ วิกปฺปตฺตา ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาโร. กฺวจา+สมาเสปิ พหุลาธิการา, ทฏฺุํ, ทิสโต ตฺวาสฺส ตุมาเทเส ทิสสฺส ทส. อฺตฺร ‘‘ทิสา วาน+วา ส จา’’ติ ตฺวาสฺส วาน+วา ส โหนฺติ, ทิสฺวา. เอวํ ลภนํ กตฺวา ลทฺธา ธนํติอาทีสุ ตสฺส โธ ภวติ.

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ขาทิกณฺโฑ สตฺตโม.

ปโยคสิทฺธิ นิคมนํ

.

เย นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,

มนฺถาจโลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;

สารามตา+ติสุขิตา สุขยนฺติ จ+ฺเ,

เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิ.

.

ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต-กิตฺติ สพฺพตฺต ปตฺถฏา;

โมคฺคลฺลาโน มหาปฺโ, ชยตี โส ห สพฺพทา.

.

ปรมปฺปิจฺฉตา+เนก-สนฺโตสูปสเมสินํ;

สุจิสเลขวุตฺตีนํ, สทา+รฺนิวาสินํ.

.

สาสนุโชตการีน+มาเจรตฺต+มุปาคตํ;

อุทุมฺพรคิรีขฺยาตา+ยตนํ ยติปุงฺควํ.

.

เมธงฺกโรติ อาขฺยาต-นามเธยฺยํ ตโปธนํ;

เถรํ ถิรทยา เมธา-นิธานํ สาธุ ปูชิตํ.

.

สิสฺสํ สหาย+มาคมฺม, กลฺยาณมิตฺต+มตฺตโน;

โสเธตุํ สาสนํ สตฺถุ, ปรกฺกม+มกาสิ โย.

.

สงฺฆรกฺขิตนาเมน, มหาเถเรน ธีมตา;

นิวาสภูเตนา+เนก-คุณาน+ปฺปิจฺฉตาทินํ.

.

โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-ปโยคกฺกมสาธกา;

เอตฺตาวตา กตา เอสา, ปโยคสิทฺธิ นิฏฺิตา.

.

เตเนว รจิตา สาธุ, สาสโนทยการินา;

ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกา จ, ตถา สมฺพนฺธจินฺตนา.

๑๐.

สุสทฺทสิทฺธึ โย โยค-นิจฺฉยํ สพฺภิ วณฺณิตํ;

อกา สุโพธาลงฺการํ, ตถา สมฺพนฺธจินฺตนํ.

๑๑.

สตฺถสฺจิตปุฺเน, นิพฺพานสาธกํ หิตํ;

สาเธนฺโต โลกนาถสฺส, สทฺธมฺโม ติฏฺตํ จิรนฺติ.

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิเถรปาทวิรจิตา

ปโยคสิทฺธิ นิฏฺิตา.

(วิเสสลกฺขณํ). ยถาวุตฺตานํ ปน ปโยคสิทฺธินิคมน คาถานํ เอกาทสนฺนํ ปุพฺเพเยว วกฺขมานา อิมา คาถาโย ทิสฺสนฺติ โปราเณ สีหฬมูลปโยคสิทฺธิปาเ. ตา จ คาถาโย ปจฺฉา สีหฬมูลปโยคสิทฺธิสํโสธเกน เมธงฺกโรติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา มยํ ตา คาถาโย สพฺพปจฺฉาเยว อิมสฺมึ-าเน เปม. ตา ปน คาถาโย กตมาติ เจ –

.

จาควิกฺกมสทฺธานุ-สมฺปนฺนคุณสามิโน;

ปรกฺกมนรินฺทสฺส, สีหฬินฺทสฺส ธีมโต.

.

อตฺรเชนา+นุชาเตน, ภูปาลกุลเกตุนา;

ทิสนฺตปตฺถโฏทาร-วิกฺกเมน ยสสฺสินา.

.

ภุวเนกภุชวฺเหน, มหาราเชน ธีมตา;

จตุปจฺจยทาเนน, สตตํ สมุปฏฺิโต.

.

‘‘ชมฺพุโทณี’’ติ วิขฺยาตา –

วาเส นิวสโต สโต;

สุมงฺคลมหตฺเถร –

สามิโน สุจิวุตฺติโน.

.

วํเส วิสุทฺเธ สํชาโต,

ปนฺถเสนาสเน รโต;

ปริยตฺติมหาสินฺธุ –

นิยฺยามกธุรนฺธโร.

.

อปฺปิจฺฉาทิคุณูเปโต, ชินสาสนมามโก;

วเนรตมหตฺเถโร, เมธงฺกรสมวฺหโย.

.

ปาฏวตฺถาย ภิกฺขูนํ, วินเย สุวิสารโท;

ปโยคสิทฺธึ โสธยิ, สทา สปฺปฺโคจรํ.

.

อิมํ ลิขิตปุฺเน, เมตฺเตกฺยํ อุปสํกมิ;

ปติฏฺหิตฺวา สรเณ, สุปฺปติฏฺามิ สาสเนติ.

ปโยคสิทฺธิสิทฺธํ.